📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మజ్ఝిమనికాయే

మూలపణ్ణాస-అట్ఠకథా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

కరుణాసీతలహదయం ¶ ¶ ¶ , పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం;

సనరామరలోకగరుం, వన్దే సుగతం గతివిముత్తం.

బుద్ధోపి బుద్ధభావం, భావేత్వా చేవ సచ్ఛికత్వా చ;

యం ఉపగతో గతమలం, వన్దే తమనుత్తరం ధమ్మం.

సుగతస్స ఓరసానం, పుత్తానం మారసేనమథనానం;

అట్ఠన్నమ్పి సమూహం, సిరసా వన్దే అరియసఙ్ఘం.

ఇతి ¶ మే పసన్నమతినో, రతనత్తయవన్దనామయం పుఞ్ఞం;

యం సువిహతన్తరాయో, హుత్వా తస్సానుభావేన.

మజ్ఝిమపమాణసుత్తఙ్కితస్స ఇధ మజ్ఝిమాగమవరస్స;

బుద్ధానుబుద్ధసంవణ్ణితస్స పరవాదమథనస్స.

అత్థప్పకాసనత్థం, అట్ఠకథా ఆదితో వసిసతేహి;

పఞ్చహి యా సఙ్గీతా, అనుసఙ్గీతా చ పచ్ఛాపి.

సీహళదీపం పన ఆభతాథ వసినా మహామహిన్దేన;

ఠపితా సీహళభాసాయ, దీపవాసీనమత్థాయ.

అపనేత్వాన తతోహం, సీహళభాసం మనోరమం భాసం;

తన్తినయానుచ్ఛవికం, ఆరోపేన్తో విగతదోసం.

సమయం ¶ అవిలోమేన్తో, థేరానం థేరవంసదీపానం;

సునిపుణవినిచ్ఛయానం, మహావిహారే నివాసీనం.

హిత్వా పునప్పునాగతమత్థం, అత్థం పకాసయిస్సామి;

సుజనస్స చ తుట్ఠత్థం, చిరట్ఠితత్థఞ్చ ధమ్మస్స.

సీలకథా ¶ ధుతధమ్మా, కమ్మట్ఠానాని చేవ సబ్బాని;

చరియావిధానసహితో, ఝానసమాపత్తివిత్థారో.

సబ్బా చ అభిఞ్ఞాయో, పఞ్ఞాసఙ్కలననిచ్ఛయో చేవ;

ఖన్ధాధాతాయతనిన్ద్రియాని అరియాని చేవ చత్తారి.

సచ్చాని ¶ పచ్చయాకారదేసనా సుపరిసుద్ధనిపుణనయా;

అవిముత్తతన్తిమగ్గా, విపస్సనాభావనా చేవ.

ఇతి పన సబ్బం యస్మా, విసుద్ధిమగ్గే మయా సుపరిసుద్ధం;

వుత్తం తస్మా భియ్యో, న తం ఇధ విచారయిస్సామి.

‘‘మజ్ఝే విసుద్ధిమగ్గో, ఏస చతున్నమ్పి ఆగమానఞ్హి;

ఠత్వా పకాసయిస్సతి, తత్థ యథాభాసితమత్థం’’.

ఇచ్చేవ కతో తస్మా, తమ్పి గహేత్వాన సద్ధిమేతాయ;

అట్ఠకథాయ విజానథ, మజ్ఝిమసఙ్గీతియా అత్థన్తి.

నిదానకథా

౧. తత్థ మజ్ఝిమసఙ్గీతి నామ పణ్ణాసతో మూలపణ్ణాసా మజ్ఝిమపణ్ణాసా ఉపరిపణ్ణాసాతి పణ్ణాసత్తయసఙ్గహా. వగ్గతో ఏకేకాయ పణ్ణాసాయ పఞ్చ పఞ్చ వగ్గే కత్వా పన్నరసవగ్గసమాయోగా. సుత్తతో దియడ్ఢసుత్తసతం ద్వే చ సుత్తన్తా. పదతో తేవీసుత్తరపఞ్చసతాధికాని అసీతిపదసహస్సాని. తేనాహు పోరాణా –

‘‘అసీతిపదసహస్సాని, భియ్యో పఞ్చసతాని చ;

పున తేవీసతి వుత్తా, పదమేవం వవత్థిత’’న్తి.

అక్ఖరతో ¶ సత్త అక్ఖరసతసహస్సాని చత్తాలీసఞ్చ సహస్సాని తేపఞ్ఞాసఞ్చ అక్ఖరాని. భాణవారతో అసీతి భాణవారా తేవీసపదాధికో చ ఉపడ్ఢభాణవారో. అనుసన్ధితో పుచ్ఛానుసన్ధి-అజ్ఝాసయానుసన్ధి-యథానుసన్ధివసేన సఙ్ఖేపతో తివిధో అనుసన్ధి. విత్థారతో పనేత్థ తీణి అనుసన్ధిసహస్సాని నవ చ సతాని హోన్తి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘తీణి ¶ సన్ధిసహస్సాని, తథా నవసతాని చ;

అనుసన్ధినయా ఏతే, మజ్ఝిమస్స పకాసితా’’తి.

తత్థ పణ్ణాసాసు మూలపణ్ణాసా ఆది, వగ్గేసు మూలపరియాయవగ్గో, సుత్తేసు మూలపరియాయసుత్తం. తస్సాపి ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికం ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తం నిదానమాది. సా పనేసా పఠమమహాసఙ్గీతి సుమఙ్గలవిలాసినియా దీఘనికాయట్ఠకథాయ ఆదిమ్హి విత్థారితా. తస్మా సా తత్థ విత్థారితనయేనేవ వేదితబ్బా.

౧. మూలపరియాయవగ్గో

౧. మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా

౧. యం ¶ ¶ ¶ పనేతం ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికం నిదానం. తత్థ ఏవన్తి నిపాతపదం. మేతిఆదీని నామపదాని. ఉక్కట్ఠాయం విహరతీతి ఏత్థ వీతి ఉపసగ్గపదం, హరతీతి ఆఖ్యాతపదన్తి ఇమినా తావ నయేన పదవిభాగో వేదితబ్బో.

అత్థతో పన ఏవం-సద్దో తావ ఉపమూపదేససమ్పహంసనగరహణవచనసమ్పటిగ్గహాకారనిదస్సనావధారణాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథాహేస – ‘‘ఏవం జాతేన మచ్చేన కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి ఏవమాదీసు (ధ. ప. ౫౩) ఉపమాయం ఆగతో. ‘‘ఏవం తే అభిక్కమితబ్బం, ఏవం తే పటిక్కమితబ్బ’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౨౨) ఉపదేసే. ‘‘ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) సమ్పహంసనే. ‘‘ఏవమేవం పనాయం వసలీ యస్మిం వా తస్మిం వా తస్స ముణ్డకస్స సమణకస్స వణ్ణం భాసతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౮౭) గరహణే. ‘‘ఏవం భన్తేతి ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో పచ్చస్సోసు’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧) వచనసమ్పటిగ్గహే. ‘‘ఏవం బ్యాఖో అహం, భన్తే, భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౯౮) ఆకారే. ‘‘ఏహి త్వం, మాణవక, యేన సమణో ఆనన్దో తేనుపసఙ్కమ, ఉపసఙ్కమిత్వా మమ వచనేన సమణం, ఆనన్దం, అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛ – ‘సుభో మాణవో తోదేయ్యపుత్తో, భవన్తం ఆనన్దం, అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛతీ’తి, ఏవఞ్చ వదేహి సాధు కిర భవం ఆనన్దో యేన సుభస్స మాణవస్స తోదేయ్యపుత్తస్స నివేసనం, తేనుపసఙ్కమతు అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౪౪౫) నిదస్సనే. ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, కాలామా, ఇమే ధమ్మా కుసలా వా అకుసలా ¶ వాతి? అకుసలా, భన్తే. సావజ్జా వా అనవజ్జా వాతి? సావజ్జా, భన్తే. విఞ్ఞుగరహితా వా విఞ్ఞుప్పసత్థా వాతి? విఞ్ఞుగరహితా, భన్తే. సమత్తా సమాదిన్నా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి నో వా, కథం వో ఏత్థ హోతీతి? సమత్తా, భన్తే, సమాదిన్నా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి, ఏవం నో ఏత్థ హోతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) అవధారణే. స్వాయమిధ ఆకారనిదస్సనావధారణేసు దట్ఠబ్బో.

తత్థ ¶ ఆకారట్ఠేన ఏవంసద్దేన ఏతమత్థం దీపేతి – నానానయనిపుణం అనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం వివిధపాటిహారియం ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరం సబ్బసత్తానం సకసకభాసానురూపతో సోతపథమాగచ్ఛన్తం ¶ తస్స భగవతో వచనం సబ్బప్పకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతుం, సబ్బథామేన పన సోతుకామతం జనేత్వాపి ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏకేనాకారేన సుతన్తి.

నిదస్సనట్ఠేన ‘‘నాహం సయమ్భూ, న మయా ఇదం సచ్ఛికత’’న్తి అత్తానం పరిమోచేన్తో ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏవం సుతన్తి ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం నిదస్సేతి.

అవధారణట్ఠేన ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం బహుస్సుతానం యదిదం ఆనన్దో, గతిమన్తానం, సతిమన్తానం, ధితిమన్తానం, ఉపట్ఠాకానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯-౨౨౩) ఏవం భగవతా, ‘‘ఆయస్మా ఆనన్దో అత్థకుసలో ధమ్మకుసలో బ్యఞ్జనకుసలో నిరుత్తికుసలో పుబ్బాపరకుసలో’’తి (అ. ని. ౫.౧౬౯) ఏవం ధమ్మసేనాపతినా చ పసత్థభావానురూపం అత్తనో ధారణబలం దస్సేన్తో సత్తానం సోతుకమ్యతం జనేతి ‘‘ఏవం మే సుతం, తఞ్చ ఖో అత్థతో వా బ్యఞ్జనతో వా అనూనమనధికం, ఏవమేవ న అఞ్ఞథా దట్ఠబ్బ’’న్తి.

మే-సద్దో తీసు అత్థేసు దిస్సతి. తథా హిస్స ‘‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్య’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౮౧) మయాతి అత్థో. ‘‘సాధు మే, భన్తే భగవా, సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౮౮) మయ్హన్తి అత్థో. ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథా’’తిఆదీసు ¶ (మ. ని. ౧.౨౯) మమాతి అత్థో. ఇధ పన ‘‘మయా సుత’’న్తి చ ‘‘మమ సుత’’న్తి చ అత్థద్వయే యుజ్జతి.

సుతన్తి అయం సుత-సద్దో సఉపసగ్గో చ అనుపసగ్గో చ గమన-విస్సుత-కిలిన్న-ఉపచితానుయోగ-సోతవిఞ్ఞేయ్య-సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథా హిస్స ‘‘సేనాయ పసుతో’’తిఆదీసు గచ్ఛన్తోతి అత్థో. ‘‘సుతధమ్మస్స పస్సతో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౧౧) విస్సుతధమ్మస్సాతి అత్థో, ‘‘అవస్సుతా అవస్సుతస్సాతి’’ఆదీసు (పాచి. ౬౫౭) కిలిన్నా కిలిన్నస్సాతి అత్థో. ‘‘తుమ్హేహి పుఞ్ఞం పసుతం అనప్పక’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౭.౧౨) ఉపచితన్తి ¶ అత్థో. ‘‘యే ఝానపసుతా ధీరా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౮౧) ఝానానుయుత్తాతి అత్థో. ‘‘దిట్ఠం సుతం ముత’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪౧) సోతవిఞ్ఞేయ్యన్తి అత్థో. ‘‘సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౩౯) సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతధరోతి అత్థో. ఇధ పనస్స సోతద్వారానుసారేన ‘‘ఉపధారిత’’న్తి వా ‘‘ఉపధారణ’’న్తి వాతి ¶ అత్థో. మే-సద్దస్స హి మయాతి అత్థే సతి ‘‘ఏవం మయా సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారిత’’న్తి యుజ్జతి. మమాతి అత్థే సతి ‘‘ఏవం మమ సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారణ’’న్తి యుజ్జతి.

ఏవమేతేసు తీసు పదేసు ఏవన్తి సోతవిఞ్ఞాణాదివిఞ్ఞాణకిచ్చనిదస్సనం. మేతి వుత్తవిఞ్ఞాణసమఙ్గిపుగ్గలనిదస్సనం. సుతన్తి అస్సవనభావప్పటిక్ఖేపతో అనూనానధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సనం. తథా ఏవన్తి తస్సా సోతద్వారానుసారేన పవత్తాయ విఞ్ఞాణవీథియా నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తిభావప్పకాసనం. మేతి అత్తప్పకాసనం. సుతన్తి ధమ్మప్పకాసనం. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపో ‘‘నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తాయ విఞ్ఞాణవీథియా మయా న అఞ్ఞం కతం, ఇదం పన కతం, అయం ధమ్మో సుతో’’తి.

తథా ఏవన్తి నిద్దిసితబ్బప్పకాసనం. మేతి పుగ్గలప్పకాసనం. సుతన్తి పుగ్గలకిచ్చప్పకాసనం. ఇదం వుత్తం హోతి – యం సుత్తం నిద్దిసిస్సామి, తం మయా ఏవం సుతన్తి.

తథా ఏవన్తి యస్స చిత్తసన్తానస్స నానాకారప్పవత్తియా నానత్థబ్యఞ్జనగ్గహణం హోతి, తస్స ¶ నానాకారనిద్దేసో. ఏవన్తి హి అయం ఆకారపఞ్ఞత్తి, మేతి కత్తునిద్దేసో, సుతన్తి విసయనిద్దేసో. ఏత్తావతా నానాకారప్పవత్తేన చిత్తసన్తానేన తంసమఙ్గినో కత్తువిసయే గహణసన్నిట్ఠానం కతం హోతి.

అథ వా ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో. సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో. మేతి ఉభయకిచ్చయుత్తపుగ్గలనిద్దేసో. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – మయా సవనకిచ్చవిఞ్ఞాణసమఙ్గినా పుగ్గలేన విఞ్ఞాణవసేన లద్ధసవనకిచ్చవోహారేన సుతన్తి.

తత్థ ఏవన్తి చ మేతి చ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి. కిఞ్హేత్థ తం పరమత్థతో అత్థి, యం ఏవన్తి వా మేతి వా నిద్దేసం లభేథ? సుతన్తి ¶ విజ్జమానపఞ్ఞత్తి. యఞ్హి తమేత్థ సోతేన ఉపలద్ధం, తం పరమత్థతో విజ్జమానన్తి.

తథా ఏవన్తి చ మేతి చ తం తం ఉపాదాయ వత్తబ్బతో ఉపాదాపఞ్ఞత్తి. సుతన్తి దిట్ఠాదీని ఉపనిధాయ వత్తబ్బతో ఉపనిధాపఞ్ఞత్తి. ఏత్థ చ ఏవన్తి వచనేన అసమ్మోహం దీపేతి. న హి సమ్మూళ్హో నానప్పకారపటివేధసమత్థో హోతి. సుతన్తి వచనేన సుతస్స అసమ్మోసం దీపేతి. యస్స హి సుతం సమ్ముట్ఠం హోతి ¶ , న సో కాలన్తరేన మయా సుతన్తి పటిజానాతి. ఇచ్చస్స అసమ్మోహేన పఞ్ఞాసిద్ధి, అసమ్మోసేన పన సతిసిద్ధి. తత్థ పఞ్ఞా పుబ్బఙ్గమాయ సతియా బ్యఞ్జనావధారణసమత్థతా, సతిపుబ్బఙ్గమాయ పఞ్ఞాయ అత్థపటివేధసమత్థతా, తదుభయసమత్థతాయోగేన అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స ధమ్మకోసస్స అనుపాలనసమత్థతో ధమ్మభణ్డాగారికత్తసిద్ధి.

అపరో నయో – ఏవన్తి వచనేన యోనిసో మనసికారం దీపేతి, అయోనిసో మనసికరోతో హి నానప్పకారపటివేధాభావతో. సుతన్తి వచనేన అవిక్ఖేపం దీపేతి, విక్ఖిత్తచిత్తస్స సవనాభావతో. తథా హి విక్ఖిత్తచిత్తో పుగ్గలో సబ్బసమ్పత్తియా వుచ్చమానోపి ‘‘న మయా సుతం, పున భణథా’’తి భణతి. యోనిసో మనసికారేన చేత్థ అత్తసమ్మాపణిధిం పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతం సాధేతి, సమ్మా అపణిహితత్తస్స పుబ్బే అకతపుఞ్ఞస్స వా తదభావతో. అవిక్ఖేపేన ¶ పన సద్ధమ్మస్సవనం సప్పురిసూపనిస్సయఞ్చ సాధేతి. న హి విక్ఖిత్తచిత్తో సోతుం సక్కోతి, న చ సప్పురిసే అనుపస్సయమానస్స సవనం అత్థీతి.

అపరో నయో – యస్మా ఏవన్తి యస్స చిత్తసన్తానస్స నానాకారప్పవత్తియా నానత్థబ్యఞ్జనగ్గహణం హోతి, తస్స నానాకారనిద్దేసోతి వుత్తం. సో చ ఏవం భద్దకో ఆకారో న సమ్మా అప్పణిహితత్తనో పుబ్బే అకతపుఞ్ఞస్స వా హోతి, తస్మా ఏవన్తి ఇమినా భద్దకేన ఆకారేన పచ్ఛిమచక్కద్వయసమ్పత్తిం అత్తనో దీపేతి, సుతన్తి సవనయోగేన పురిమచక్కద్వయసమ్పత్తిం. న హి అప్పతిరూపదేసే వసతో సప్పురిసూపనిస్సయవిరహితస్స వా సవనం అత్థి. ఇచ్చస్స పచ్ఛిమచక్కద్వయసిద్ధియా ఆసయసుద్ధి సిద్ధా హోతి. పురిమచక్కద్వయసిద్ధియా పయోగసుద్ధి. తాయ చ ఆసయసుద్ధియా అధిగమబ్యత్తిసిద్ధి, పయోగసుద్ధియా ఆగమబ్యత్తిసిద్ధి. ఇతి పయోగాసయసుద్ధస్స ¶ ఆగమాధిగమసమ్పన్నస్స వచనం అరుణుగ్గం వియ సూరియస్స ఉదయతో యోనిసోమనసికారో వియ చ కుసలకమ్మస్స అరహతి భగవతో వచనస్స పుబ్బఙ్గమం భవితున్తి ఠానే నిదానం ఠపేన్తో ఏవం మే సుతన్తిఆదిమాహ.

అపరో నయో – ఏవన్తి ఇమినా నానప్పకారపటివేధదీపకేన వచనేన అత్తనో అత్థపటిభానపటిసమ్భిదాసమ్పత్తిసబ్భావం దీపేతి. సుతన్తి ఇమినా సోతబ్బభేదపటివేధదీపకేన ధమ్మనిరుత్తిపటిసమ్భిదాసమ్పత్తిసబ్భావం ¶ . ఏవన్తి చ ఇదం యోనిసోమనసికారదీపకం వచనం భాసమానో – ‘‘ఏతే మయా ధమ్మా మనసానుపేక్ఖితా దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధా’’తి దీపేతి. సుతన్తి ఇదం సవనయోగదీపకం వచనం భాసమానో – ‘‘బహూ మయా ధమ్మా సుతా ధాతా వచసా పరిచితా’’తి దీపేతి. తదుభయేనపి అత్థబ్యఞ్జనపారిపూరిం దీపేన్తో సవనే ఆదరం జనేతి. అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణఞ్హి ధమ్మం ఆదరేన అస్సుణన్తో మహతా హితా పరిబాహిరో హోతీతి ఆదరం జనేత్వా సక్కచ్చం ధమ్మో సోతబ్బోతి.

‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి ఇమినా పన సకలేన వచనేన ఆయస్మా ఆనన్దో తథాగతప్పవేదితం ధమ్మం అత్తనో అదహన్తో అసప్పురిసభూమిం అతిక్కమతి, సావకత్తం పటిజానన్తో సప్పురిసభూమిం ఓక్కమతి. తథా అసద్ధమ్మా చిత్తం వుట్ఠాపేతి, సద్ధమ్మే చిత్తం పతిట్ఠాపేతి. ‘‘కేవలం సుతమేవేతం మయా ¶ తస్సేవ పన భగవతో వచన’’న్తి దీపేన్తో అత్తానం పరిమోచేతి, సత్థారం అపదిసతి, జినవచనం అప్పేతి, ధమ్మనేత్తిం పతిట్ఠాపేతి.

అపిచ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి అత్తనా ఉప్పాదితభావం అప్పటిజానన్తో పురిమవచనం వివరన్తో ‘‘సమ్ముఖా పటిగ్గహితమిదం మయా తస్స భగవతో చతువేసారజ్జవిసారదస్స దసబలధరస్స ఆసభట్ఠానట్ఠాయినో సీహనాదనాదినో సబ్బసత్తుత్తమస్స ధమ్మిస్సరస్స ధమ్మరాజస్స ధమ్మాధిపతినో ధమ్మదీపస్స ధమ్మసరణస్స సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వచనం, న ఏత్థ అత్థే వా ధమ్మే వా పదే వా బ్యఞ్జనే వా కఙ్ఖా వా విమతి వా కత్తబ్బా’’తి సబ్బదేవమనుస్సానం ఇమస్మిం ధమ్మే అస్సద్ధియం వినాసేతి, సద్ధాసమ్పదం ఉప్పాదేతీతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘వినాసయతి ¶ అస్సద్ధం, సద్ధం వడ్ఢేతి సాసనే;

ఏవం మే సుతమిచ్చేవం, వదం గోతమసావకో’’తి.

ఏకన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో. సమయన్తి పరిచ్ఛిన్ననిద్దేసో. ఏకం సమయన్తి అనియమితపరిదీపనం. తత్థ సమయసద్దో –

సమవాయే ఖణే కాలే, సమూహే హేతుదిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతి.

తథా హిస్స ‘‘అప్పేవ నామ స్వేపి ఉపసఙ్కమేయ్యామ కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౧.౪౪౭) సమవాయో ¶ అత్థో. ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౨౯) ఖణో. ‘‘ఉణ్హసమయో పరిళాహసమయో’’తిఆదీసు (పాచి. ౩౫౮) కాలో. ‘‘మహాసమయో పవనస్మి’’న్తిఆదీసు సమూహో. ‘‘సమయోపి ఖో తే, భద్దాలి, అప్పటివిద్ధో అహోసి, భగవా ఖో సావత్థియం విహరతి, భగవాపి మం జానిస్సతి, ‘భద్దాలి, నామ భిక్ఖు సత్థుసాసనే సిక్ఖాయ న పరిపూరకారీ’తి, అయమ్పి ఖో తే, భద్దాలి, సమయో అప్పటివిద్ధో అహోసీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౩౫) హేతు ¶ . ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఉగ్గాహమానో పరిబ్బాజకో సమణముణ్డికాపుత్తో సమయప్పవాదకే తిన్దుకాచీరే ఏకసాలకే మల్లికాయ ఆరామే పటివసతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౨౬౦) దిట్ఠి.

‘‘దిట్ఠే ధమ్మే చ యో అత్థో, యో చత్థో సమ్పరాయికో;

అత్థాభిసమయా ధీరో, పణ్డితోతి పవుచ్చతీ’’తి. –

ఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౨౯) పటిలాభో. ‘‘సమ్మా మానాభిసమయా అన్తమకాసి దుక్ఖస్సా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪) పహానం. ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠో సన్తాపట్ఠో విపరిణామట్ఠో అభిసమయట్ఠో’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౩.౧) పటివేధో. ఇధ పనస్స కాలో అత్థో. తేన సంవచ్ఛర-ఉతు-మాసడ్ఢమాస-రత్తి-దివ-పుబ్బణ్హ-మజ్ఝన్హిక-సాయన్హ- పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమయామ-ముహుత్తాదీసు కాలప్పభేదభూతేసు సమయేసు ఏకం సమయన్తి దీపేతి.

తత్థ కిఞ్చాపి ఏతేసు సంవచ్ఛరాదీసు సమయేసు యం యం సుత్తం యమ్హి యమ్హి సంవచ్ఛరే ఉతుమ్హి మాసే పక్ఖే రత్తిభాగే దివసభాగే వా వుత్తం, సబ్బం తం థేరస్స ¶ సువిదితం సువవత్థాపితం పఞ్ఞాయ. యస్మా పన ‘‘ఏవం మే సుతం అసుకసంవచ్ఛరే అసుకఉతుమ్హి అసుకమాసే అసుకపక్ఖే అసుకరత్తిభాగే అసుకదివసభాగే వా’’తి ఏవం వుత్తే న సక్కా సుఖేన ధారేతుం వా ఉద్దిసితుం వా ఉద్దిసాపేతుం వా, బహు చ వత్తబ్బం హోతి, తస్మా ఏకేనేవ పదేన తమత్థం సమోధానేత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

యే వా ఇమే గబ్భోక్కన్తిసమయో జాతిసమయో సంవేగసమయో అభినిక్ఖమనసమయో దుక్కరకారికసమయో మారవిజయసమయో అభిసమ్బోధిసమయో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో దేసనాసమయో పరినిబ్బానసమయోతి ఏవమాదయో భగవతో దేవమనుస్సేసు అతివియ సుప్పకాసా అనేకకాలప్పభేదా ఏవ సమయా, తేసు సమయేసు దేసనాసమయసఙ్ఖాతం ¶ ఏకం సమయన్తి దీపేతి. యో చాయం ఞాణకరుణాకిచ్చసమయేసు అరుణాకిచ్చసమయో, అత్తహితపరహితపటిపత్తిసమయేసు పరహితపటిపత్తిసమయో, సన్నిపతితానం కరణీయద్వయసమయేసు ధమ్మికథాసమయో, దేసనాపటిపత్తిసమయేసు ¶ దేసనాసమయో, తేసుపి సమయేసు అఞ్ఞతరం సన్ధాయ ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

కస్మా పనేత్థ యథా అభిధమ్మే ‘‘యస్మిం సమయే కామావచర’’న్తి చ ఇతో అఞ్ఞేసు సుత్తపదేసు ‘‘యస్మిం సమయే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి చ భుమ్మవచనేన నిద్దేసో కతో, వినయే చ ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా’’తి కరణవచనేన, తథా అకత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఉపయోగవచననిద్దేసో కతోతి. తత్థ తథా ఇధ చ అఞ్ఞథా అత్థసమ్భవతో. తత్థ హి అభిధమ్మే ఇతో అఞ్ఞేసు సుత్తపదేసు చ అధికరణత్థో భావేనభావలక్ఖణత్థో చ సమ్భవతి. అధికరణఞ్హి కాలత్థో చ సమూహత్థో చ సమయో, తత్థ వుత్తానం ఫస్సాదిధమ్మానం ఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతస్స చ సమయస్స భావేన తేసం భావో లక్ఖీయతి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ భుమ్మవచననిద్దేసో కతో.

వినయే చ హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి. యో హి సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో సారిపుత్తాదీహిపి దుబ్బిఞ్ఞేయ్యో, తేన సమయేన హేతుభూతేన కరణభూతేన చ సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞాపయన్తో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో భగవా తత్థ తత్థ విహాసి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ కరణవచనేన నిద్దేసో కతో.

ఇధ ¶ పన అఞ్ఞస్మిఞ్చ ఏవంజాతికే అచ్చన్తసంయోగత్థో సమ్భవతి. యఞ్హి సమయం భగవా ఇమం అఞ్ఞం వా సుత్తన్తం దేసేసి, అచ్చన్తమేవ తం సమయం కరుణావిహారేన విహాసి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం ఇధ ఉపయోగవచననిద్దేసో కతోతి.

తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘తం తం అత్థమపేక్ఖిత్వా, భుమ్మేన కరణేన చ;

అఞ్ఞత్ర సమయో వుత్తో, ఉపయోగేన సో ఇధా’’తి.

పోరాణా ¶ పన వణ్ణయన్తి – ‘‘తస్మిం సమయే’’తి వా – ‘‘తేన సమయేనా’’తి వా – ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ¶ వా అభిలాపమత్తభేదో ఏస, సబ్బత్థ భుమ్మమేవ అత్థోతి. తస్మా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి వుత్తేపి ‘‘ఏకస్మిం సమయే’’తి అత్థో వేదితబ్బో.

భగవాతి గరు. గరుఞ్హి లోకే ‘‘భగవా’’తి వదన్తి. అయఞ్చ సబ్బగుణవిసిట్ఠతాయ సబ్బసత్తానం గరు, తస్మా ‘‘భగవా’’తి వేదితబ్బో. పోరాణేహిపి వుత్తం –

‘‘భగవాతి వచనం సేట్ఠం, భగవాతి వచనముత్తమం;

గరుగారవయుత్తో సో, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

అపిచ –

‘‘భాగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి. –

ఇమిస్సా గాథాయ వసేనస్స పదస్స విత్థారతో అత్థో వేదితబ్బో. సో చ విసుద్ధిమగ్గే బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే వుత్తోయేవ.

ఏత్తావతా చేత్థ ఏవం మే సుతన్తి వచనేన యథాసుతం ధమ్మం దస్సేన్తో భగవతో ధమ్మసరీరం పచ్చక్ఖం కరోతి. తేన – ‘‘నయిదం అతిక్కన్తసత్థుకం పావచనం, అయం వో సత్థా’’తి సత్థు అదస్సనేన ఉక్కణ్ఠితం జనం సమస్సాసేతి.

ఏకం సమయం భగవాతి వచనేన తస్మిం సమయే భగవతో అవిజ్జమానభావం దస్సేన్తో రూపకాయపరినిబ్బానం సాధేతి. తేన ‘‘ఏవంవిధస్స ¶ నామ అరియధమ్మస్స దేసకో దసబలధరో వజిరసఙ్ఘాతసమానకాయో, సోపి భగవా పరినిబ్బుతో, కేన అఞ్ఞేన జీవితే ఆసా జనేతబ్బా’’తి జీవితమదమత్తం జనం సంవేజేతి, సద్ధమ్మే చస్స ఉస్సాహం జనేతి.

ఏవన్తి చ భణన్తో దేసనాసమ్పత్తిం నిద్దిసతి. మే సుతన్తి సావకసమ్పత్తిం. ఏకం సమయన్తి కాలసమ్పత్తిం. భగవాతి దేసకసమ్పత్తిం.

ఉక్కట్ఠాయం విహరతీతి ఏత్థ ఉక్కాతి దీపికా, తఞ్చ నగరం ‘‘మఙ్గలదివసో సుఖణో సునక్ఖత్తం ¶ మా అతిక్కమీ’’తి రత్తిమ్పి ఉక్కాసు ఠితాసు మాపితత్తా ఉక్కట్ఠాతి వుచ్చతి. దణ్డదీపికాసు జాలేత్వా ధారీయమానాసు మాపితత్తాతి వుత్తం హోతి, తస్సం ఉక్కట్ఠాయం. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. విహరతీతి అవిసేసేన ఇరియాపథదిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేసు ¶ అఞ్ఞతరవిహారసమఙ్గిపరిదీపనమేతం. ఇధ పన ఠానగమననిసిన్నసయనప్పభేదేసు రియాపథేసు అఞ్ఞతరఇరియాపథసమాయోగపరిదీపనం. తేన ఠితోపి గచ్ఛన్తోపి నిసిన్నోపి సయానోపి భగవా విహరతిచ్చేవ వేదితబ్బో. సో హి భగవా ఏకం ఇరియాపథబాధనం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం అత్తభావం హరతి పవత్తేతి, తస్మా విహరతీతి వుచ్చతి.

సుభగవనేతి ఏత్థ సుభగత్తా సుభగం, సున్దరసిరికత్తా సున్దరకామత్తా చాతి వుత్తం హోతి. తస్స హి వనస్స సిరిసమ్పత్తియా మనుస్సా అన్నపానాదీని ఆదాయ దివసం తత్థేవ ఛణసమజ్జఉస్సవే కరోన్తా భోగసుఖం అనుభోన్తి, సున్దరసున్దరే చేత్థ కామే పత్థేన్తి ‘‘పుత్తం లభామ, ధీతరం లభామా’’తి, తేసం తం తథేవ హోతి, ఏవం తం సున్దరసిరికత్తా సున్దరకామత్తా చ సుభగం. అపిచ బహుజనకన్తతాయపి సుభగం. వనయతీతి వనం, అత్తసమ్పదాయ సత్తానం భత్తిం కారేతి, అత్తని సినేహం ఉప్పాదేతీతి అత్థో. వనుతే ఇతి వా వనం, నానావిధకుసుమ-గన్ధసమ్మోదమత్తకోకిలాదివిహఙ్గమాభిరుతేహి మన్దమాలుతచలితరుక్ఖసాఖావిటపపల్లవపలాసేహి చ ‘‘ఏథ మం పరిభుఞ్జథా’’తి సబ్బపాణినో యాచతి వియాతి అత్థో. సుభగఞ్చ తం వనఞ్చాతి సుభగవనం. తస్మిం సుభగవనే. వనఞ్చ నామ రోపిమం, సయంజాతన్తి దువిధం. తత్థ వేళువనజేతవనాదీని ¶ రోపిమాని. అన్ధవనమహావనఅఞ్జనవనాదీని సయం జాతాని. ఇదమ్పి సయంజాతన్తి వేదితబ్బం.

సాలరాజమూలేతి ఏత్థ సాలరుక్ఖోపి సాలోతి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, గామస్స వా నిగమస్స వా అవిదూరే మహన్తం సాలవనం, తఞ్చస్స ఏళణ్డేహి సఞ్ఛన్న’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౨౫) ‘‘అన్తరేన యమకసాలాన’’న్తి చ (దీ. ని. ౨.౧౯౫) వనప్పతిజేట్ఠకరుక్ఖోపి. యథాహ –

‘‘తవేవ దేవ విజితే, తవేవుయ్యానభూమియా;

ఉజువంసా మహాసాలా, నీలోభాసా మనోరమా’’తి. (జా. ౨.౧౯.౪);

యో ¶ కోచి రుక్ఖోపి. యథాహ ‘‘అథ ఖో తం, భిక్ఖవే, మాలువబీజం అఞ్ఞతరస్మిం సాలమూలే నిపతేయ్యా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౯). ఇధ ¶ పన వనప్పతిజేట్ఠకరుక్ఖో అధిప్పేతో. రాజసద్దో పనస్స తమేవ జేట్ఠకభావం సాధేతి. యథాహ ‘‘సుప్పతిట్ఠితస్స ఖో బ్రాహ్మణ ధమ్మిక నిగ్రోధరాజస్సా’’తి (అ. ని. ౬.౫౪). తత్థ ద్వేధా సమాసో, సాలానం రాజాతిపి సాలరాజా, సాలో చ సో జేట్ఠకట్ఠేన రాజా చ ఇతిపి సాలరాజా. మూలన్తి సమీపం. అయఞ్హి మూలసద్దో, ‘‘మూలాని ఉద్ధరేయ్య, అన్తమసో ఉసిరనాళిమత్తానిపీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౯౫) మూలమూలే దిస్సతి. ‘‘లోభో అకుసలమూల’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౦౫) అసాధారణహేతుమ్హి. ‘‘యావ మజ్ఝన్హికే కాలే ఛాయా ఫరతి, నివాతే పణ్ణాని పతన్తి, ఏత్తావతా రుక్ఖమూల’’న్తిఆదీసు సమీపే. ఇధ పన సమీపే అధిప్పేతో, తస్మా సాలరాజస్స సమీపేతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

తత్థ సియా – యది తావ భగవా ఉక్కట్ఠాయం విహరతి, ‘‘సుభగవనే సాలరాజమూలే’’తి న వత్తబ్బం, అథ తత్థ విహరతి, ‘‘ఉక్కట్ఠాయ’’న్తి న వత్తబ్బం, న హి సక్కా ఉభయత్థ ఏకం సమయం విహరితున్తి. న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం.

నను అవోచుమ్హ ‘‘సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచన’’న్తి. తస్మా యథా గఙ్గాయమునాదీనం సమీపే గోయూథాని చరన్తాని ‘‘గఙ్గాయ చరన్తి, యమునాయ చరన్తీ’’తి వుచ్చన్తి, ఏవమిధాపి యదిదం ఉక్కట్ఠాయ సమీపే సుభగవనం సాలరాజమూలం, తత్థ విహరన్తో వుచ్చతి ‘‘ఉక్కట్ఠాయం విహరతి సుభగవనే సాలరాజమూలే’’తి. గోచరగామనిదస్సనత్థఞ్హిస్స ¶ ఉక్కట్ఠావచనం, పబ్బజితానురూపనివాసట్ఠాననిదస్సనత్థం సేసవచనం.

తత్థ ఉక్కట్ఠాకిత్తనేన ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో గహట్ఠానుగ్గహకరణం దస్సేతి, సుభగవనాదికిత్తనేన పబ్బజితానుగ్గహకరణం. తథా పురిమేన పచ్చయగ్గహణతో అత్తకిలమథానుయోగవివజ్జనం, పచ్ఛిమేన వత్థుకామప్పహానతో కామసుఖల్లికానుయోగవివజ్జనుపాయదస్సనం. పురిమేన చ ధమ్మదేసనాభియోగం, పచ్ఛిమేన వివేకాధిముత్తిం. పురిమేన కరుణాయ ఉపగమనం, పచ్ఛిమేన పఞ్ఞాయ అపగమనం. పురిమేన సత్తానం హితసుఖనిప్ఫాదనాధిముత్తతం, పచ్ఛిమేన పరహితసుఖకరణే నిరుపలేపనం. పురిమేన ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగనిమిత్తం ¶ ఫాసువిహారం, పచ్ఛిమేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానుయోగనిమిత్తం ¶ . పురిమేన మనుస్సానం ఉపకారబహులతం, పచ్ఛిమేన దేవానం. పురిమేన లోకే జాతస్స లోకే సంవడ్ఢభావం, పచ్ఛిమేన లోకేన అనుపలిత్తతం. పురిమేన ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, లోకే ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం. కతమో ఏకపుగ్గలో, తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి (అ. ని. ౧.౧౭౦) వచనతో యదత్థం భగవా ఉప్పన్నో, తదత్థపరినిప్ఫాదనం, పచ్ఛిమేన యత్థ ఉప్పన్నో, తదనురూపవిహారం. భగవా హి పఠమం లుమ్బినివనే, దుతియం బోధిమణ్డేతి లోకియలోకుత్తరాయ ఉప్పత్తియా వనేయేవ ఉప్పన్నో, తేనస్స వనేయేవ విహారం దస్సేతీతి ఏవమాదినా నయేనేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

తత్రాతి దేసకాలపరిదీపనం. తఞ్హి యం సమయం విహరతి, తత్ర సమయే. యస్మిఞ్చ సాలరాజమూలే విహరతి, తత్ర సాలరాజమూలేతి దీపేతి. భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతి. న హి భగవా అయుత్తే దేసే కాలే వా ధమ్మం భాసతి. ‘‘అకాలో ఖో తావ బాహియా’’తి (ఉదా. ౧౦) ఆదిచేత్థ సాధకం. ఖోతి పదపూరణమత్తే అవధారణే ఆదికాలత్థే వా నిపాతో. భగవాతి లోకగరుదీపనం. భిక్ఖూతి కథాసవనయుత్తపుగ్గలవచనం. అపిచేత్థ, ‘‘భిక్ఖకోతి భిక్ఖు, భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా (పారా. ౪౫) నయేన వచనత్థో వేదితబ్బో. ఆమన్తేసీతి ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసీతి అయమేత్థ అత్థో. అఞ్ఞత్ర ¶ పన ఞాపనేపి హోతి. యథాహ ‘‘ఆమన్తయామి వో, భిక్ఖవే, పటివేదయామి వో, భిక్ఖవే’’తి. పక్కోసనేపి. యథాహ ‘‘ఏహి త్వం భిక్ఖు మమ వచనేన సారిపుత్తం ఆమన్తేహీ’’తి (అ. ని. ౯.౧౧).

భిక్ఖవోతి ఆమన్తనాకారదీపనం. తఞ్చ భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధత్తా వుత్తం. భిక్ఖనసీలతాగుణయుత్తోపి హి భిక్ఖు భిక్ఖనధమ్మతాగుణయుత్తోపి. భిక్ఖనే సాధుకారితాగుణయుత్తోపీతి సద్దవిదూ మఞ్ఞన్తి. తేన చ నేసం భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధేన వచనేన హీనాధికజనసేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో ఉద్ధతదీనభావనిగ్గహం ¶ కరోతి. భిక్ఖవోతి ఇమినా చ కరుణావిప్ఫారసోమ్మహదయనయననిపాతపుబ్బఙ్గమేన వచనేన తే అత్తనో ముఖాభిముఖే కరోతి. తేనేవ చ కథేతుకమ్యతాదీపకేన వచనేన నేసం సోతుకమ్యతం జనేతి. తేనేవ చ సమ్బోధనట్ఠేన ¶ సాధుకం సవనమనసికారేపి నే నియోజేతి. సాధుకసవనమనసికారాయత్తా హి సాసనసమ్పత్తి.

అపరేసుపి దేవమనుస్సేసు విజ్జమానేసు కస్మా భిక్ఖూయేవ ఆమన్తేసీతి చే. జేట్ఠసేట్ఠాసన్నసదాసన్నిహితభావతో. సబ్బపరిససాధారణా హి భగవతో ధమ్మదేసనా. పరిసాయ చ జేట్ఠా భిక్ఖూ, పఠముప్పన్నత్తా. సేట్ఠా, అనగారియభావం ఆదిం కత్వా సత్థుచరియానువిధాయకత్తా సకలసాసనపటిగ్గాహకత్తా చ. ఆసన్నా, తత్థ నిసిన్నేసు సత్థుసన్తికత్తా. సదాసన్నిహితా, సత్థుసన్తికావచరత్తాతి. అపిచ తే ధమ్మదేసనాయ భాజనం, యథానుసిట్ఠం పటిపత్తిసబ్భావతో. విసేసతో చ ఏకచ్చే భిక్ఖూయేవ సన్ధాయ అయం దేసనాతిపి తే ఏవ ఆమన్తేసి.

తత్థ సియా – కిమత్థం పన భగవా ధమ్మం దేసేన్తో పఠమం భిక్ఖూ ఆమన్తేసి, న ధమ్మమేవ దేసేతీతి. సతిజననత్థం. భిక్ఖూ హి అఞ్ఞం చిన్తేన్తాపి విక్ఖిత్తచిత్తాపి ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తాపి కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తాపి నిసిన్నా హోన్తి, తే అనామన్తేత్వా ధమ్మే దేసియమానే – ‘‘అయం దేసనా కిన్నిదానా కింపచ్చయా కతమాయ అట్ఠుప్పత్తియా దేసితా’’తి సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తా దుగ్గహితం వా గణ్హేయ్యుం, న వా గణ్హేయ్యుం. తేన నేసం సతిజననత్థం భగవా పఠమం ఆమన్తేత్వా పచ్ఛా ధమ్మం దేసేతి.

భదన్తేతి ¶ గారవవచనమేతం, సత్థునో పటివచనదానం వా, అపిచేత్థ భిక్ఖవోతి వదమానో భగవా తే భిక్ఖూ ఆలపతి. భదన్తేతి వదమానా తే భగవన్తం పచ్చాలపన్తి. తథా భిక్ఖవోతి భగవా ఆభాసతి. భదన్తేతి తే పచ్చాభాసన్తి. భిక్ఖవోతి పటివచనం దాపేతి, భదన్తేతి పటివచనం దేన్తి. తే భిక్ఖూతి యే భగవా ఆమన్తేసి. భగవతో పచ్చస్సోసున్తి భగవతో ఆమన్తనం పటిఅస్సోసుం, అభిముఖా హుత్వా సుణింసు సమ్పటిచ్ఛింసు పటిగ్గహేసున్తి ¶ అత్థో. భగవా ఏతదవోచాతి భగవా ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం అవోచ.

ఏత్తావతా చ యం ఆయస్మతా ఆనన్దేన కమలకువలయుజ్జలవిమలసాదురససలిలాయ పోక్ఖరణియా సుఖావతరణత్థం నిమ్మలసిలాతలరచనవిలాససోభితరతనసోపానం విప్పకిణ్ణముత్తాతలసదిసవాలికాకిణ్ణపణ్డరభూమిభాగం ¶ తిత్థం వియ సువిభత్తభిత్తివిచిత్రవేదికాపరిక్ఖిత్తస్స నక్ఖత్తపథం ఫుసితుకామతాయ వియ, విజమ్భితసముస్సయస్స పాసాదవరస్స సుఖారోహణత్థం దన్తమయ-సణ్హముదుఫలక-కఞ్చనలతావినద్ధ- మణిగణప్పభాసముదయుజ్జలసోభం సోపానం వియ, సువణ్ణవలయానూపురాదిసఙ్ఘట్టనసద్దసమ్మిస్సితకథితహసితమధురస్సరగేహజనవిచరితస్స ఉళారఇస్సరియవిభవసోభితస్స మహాఘరస్స సుఖప్పవేసనత్థం సువణ్ణరజతమణిముత్తాపవాళాదిజుతివిస్సరవిజ్జోతిత-సుప్పతిట్ఠితవిసాలద్వారబాహం మహాద్వారం వియ చ అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స బుద్ధానం దేసనాఞాణగమ్భీరభావసంసూచకస్స ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహణత్థం కాలదేసదేసకవత్థుపరిసాపదేసపటిమణ్డితం నిదానం భాసితం, తస్స అత్థవణ్ణనా సమత్తా.

సుత్తనిక్ఖేపవణ్ణనా

ఇదాని ‘‘సబ్బధమ్మమూలపరియాయం వో’’తిఆదినా నయేన భగవతా నిక్ఖిత్తస్స సుత్తస్స వణ్ణనాయ ఓకాసో అనుప్పత్తో. సా పనేసా సుత్తవణ్ణనా యస్మా సుత్తనిక్ఖేపం విచారేత్వా వుచ్చమానా పాకటా హోతి, తస్మా సుత్తనిక్ఖేపం తావ విచారయిస్సామ. చత్తారో హి సుత్తనిక్ఖేపా అత్తజ్ఝాసయో పరజ్ఝాసయో పుచ్ఛావసికో అట్ఠుప్పత్తికోతి.

తత్థ ¶ యాని సుత్తాని భగవా పరేహి అనజ్ఝిట్ఠో కేవలం అత్తనో అజ్ఝాసయేనేవ కథేసి. సేయ్యథిదం, ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తం, వత్థసుత్తం, మహాసతిపట్ఠానసుత్తం, మహాసళాయతనవిభఙ్గసుత్తం, అరియవంససుత్తం, సమ్మప్పధానసుత్తన్తహారకో, ఇద్ధిపాదఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గసుత్తన్తహారకోతి ఏవమాదీని. తేసం అత్తజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో.

యాని పన ‘‘పరిపక్కా ఖో రాహులస్స విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా, యంనూనాహం రాహులం ఉత్తరి ఆసవానం ఖయే వినేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౪.౧౨౧) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం ఖన్తిం మనం అభినీహారం ¶ బుజ్ఝనభావఞ్చ అవేక్ఖిత్వా పరజ్ఝాసయవసేన కథితాని. సేయ్యథిదం, చూళరాహులోవాదసుత్తం, మహారాహులోవాదసుత్తం, ధమ్మచక్కప్పవత్తనం, ధాతువిభఙ్గసుత్తన్తి ఏవమాదీని. తేసం పరజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో.

భగవన్తం ¶ పన ఉపసఙ్కమిత్వా చతస్సో పరిసా చత్తారో వణ్ణా నాగా సుపణ్ణా గన్ధబ్బా అసురా యక్ఖా మహారాజానో తావతింసాదయో దేవా మహాబ్రహ్మాతి ఏవమాదయో ‘‘బోజ్ఝఙ్గా బోజ్ఝఙ్గా’’తి, భన్తే, వుచ్చన్తి. ‘‘నీవరణా నీవరణా’’తి, భన్తే, వుచ్చన్తి. ఇమే ను ఖో, భన్తే, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా. ‘‘కిం సూధ విత్తం పురిసస్స సేట్ఠ’’న్తిఆదినా (సు. ని. ౧౮౩) నయేన పఞ్హం పుచ్ఛన్తి. ఏవం పుట్ఠేన భగవతా యాని కథితాని బోజ్ఝఙ్గసంయుత్తాదీని. యాని వా పనఞ్ఞానిపి దేవతాసంయుత్త-మారసంయుత్త-బ్రహ్మసంయుత్త-సక్కపఞ్హ-చూళవేదల్ల-మహావేదల్ల-సామఞ్ఞఫల- ఆళవక-సూచిలోమ-ఖరలోమసుత్తాదీని, తేసం పుచ్ఛావసికో నిక్ఖేపో.

యాని పనేతాని ఉప్పన్నం కారణం పటిచ్చ కథితాని. సేయ్యథిదం, ధమ్మదాయాదం చూళసీహనాదం చన్దూపమం పుత్తమంసూపమం దారుక్ఖన్ధూపమం అగ్గిక్ఖన్ధూపమం ఫేణపిణ్డూపమం పారిచ్ఛత్తకూపమన్తి ఏవమాదీని. తేసం అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో.

ఏవమిమేసు చతూసు నిక్ఖేపేసు ఇమస్స సుత్తస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో. అట్ఠుప్పత్తియఞ్హి ఇదం భగవతా నిక్ఖిత్తం. కతరాయ అట్ఠుప్పత్తియా? పరియత్తిం నిస్సాయ ఉప్పన్నే మానే. పఞ్చసతా కిర బ్రాహ్మణా తిణ్ణం వేదానం పారగూ అపరభాగే భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం సమ్పస్సమానా భగవతో సన్తికే పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ సబ్బం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరియత్తిం నిస్సాయ మానం ఉప్పాదేసుం ‘‘యం యం భగవా కథేతి, తం తం మయం ఖిప్పమేవ జానామ, భగవా హి తీణి లిఙ్గాని ¶ చత్తారి పదాని సత్త విభత్తియో ముఞ్చిత్వా ¶ న కిఞ్చి కథేతి, ఏవం కథితే చ అమ్హాకం గణ్ఠిపదం నామ నత్థీ’’తి. తే భగవతి అగారవా హుత్వా తతో పట్ఠాయ భగవతో ఉపట్ఠానమ్పి ధమ్మస్సవనమ్పి అభిణ్హం న గచ్ఛన్తి. భగవా తేసం తం చిత్తచారం ఞత్వా ‘‘అభబ్బా ఇమే ఇమం మానఖిలం అనుపహచ్చ మగ్గం వా ఫలం వా సచ్ఛికాతు’’న్తి తేసం సుతపరియత్తిం నిస్సాయ ఉప్పన్నం మానం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా దేసనాకుసలో భగవా మానభఞ్జనత్థం సబ్బధమ్మమూలపరియాయన్తి దేసనం ఆరభి.

తత్థ సబ్బధమ్మమూలపరియాయన్తి సబ్బేసం ధమ్మానం మూలపరియాయం. సబ్బేసన్తి అనవసేసానం. అనవసేసవాచకో హి అయం సబ్బ-సద్దో. సో యేన యేన సమ్బన్ధం గచ్ఛతి, తస్స తస్స అనవసేసతం దీపేతి. యథా, ‘‘సబ్బం రూపం అనిచ్చం సబ్బా వేదనా అనిచ్చా సబ్బసక్కాయపరియాపన్నేసు ¶ ధమ్మేసూ’’తి. ధమ్మ-సద్దో పనాయం పరియత్తి-సచ్చ-సమాధి-పఞ్ఞా-పకతి-సభావసుఞ్ఞతా-పుఞ్ఞాపత్తి-ఞేయ్యాదీసు దిస్సతి. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం పరియాపుణాతి సుత్తం గేయ్య’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౭౩) హి ధమ్మసద్దో పరియత్తియం వత్తతి. ‘‘దిట్ఠధమ్మో విదితధమ్మో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౯౯) సచ్చేసు. ‘‘ఏవం ధమ్మా తే భగవన్తో’’తిఆదీసు సమాధిమ్హి.

‘‘యస్సేతే చతురో ధమ్మా, వానరిన్ద యథా తవ;

సచ్చం ధమ్మో ధితి చాగో, దిట్ఠం సో అతివత్తతీ’’తి. –

ఆదీసు (జా. ౧.౧.౫౭) పఞ్ఞాయ.

‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తిఆదీసు పకతియం. ‘‘కుసలా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧.తికమాతికా) సభావే. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౨౧) సుఞ్ఞతాయం. ‘‘ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతీ’’తిఆదీసు (జా. ౧.౧౦.౧౦౨) పుఞ్ఞే. ‘‘ద్వే అనియతా ధమ్మా’’తిఆదీసు (పారా. ౪౪౩) ఆపత్తియం. ‘‘సబ్బే ధమ్మా సబ్బాకారేన బుద్ధస్స భగవతో ఞాణముఖే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తీ’’తిఆదీసు ఞేయ్యే. ఇధ పనాయం సభావే వత్తతి. తత్రాయం వచనత్థో – అత్తనో లక్ఖణం ధారేన్తీతి ధమ్మా. మూల-సద్దో విత్థారితో ఏవ. ఇధ పనాయం అసాధారణహేతుమ్హి దట్ఠబ్బో.

పరియాయసద్దో ¶ ¶ ‘‘మధుపిణ్డికపరియాయోతి నం ధారేహీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౫) దేసనాయం వత్తతి. ‘‘అత్థి ఖ్వేస బ్రాహ్మణ, పరియాయో, యేన మం పరియాయేన సమ్మా వదమానో వదేయ్య అకిరియవాదో సమణో గోతమో’’తిఆదీసు (పారా. ౩) కారణే. ‘‘కస్స ను ఖో, ఆనన్ద, అజ్జ పరియాయో భిక్ఖునియో ఓవదితు’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౯౮) వారే. ఇధ పన కారణేపి దేసనాయమ్పి వత్తతి. తస్మా ‘‘సబ్బధమ్మమూలపరియాయ’’న్తి ఏత్థ సబ్బేసం ధమ్మానం అసాధారణహేతుసఞ్ఞితం కారణన్తి వా సబ్బేసం ధమ్మానం కారణదేసనన్తి వా ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో. నేయ్యత్థత్తా చస్స సుత్తస్స, న చతుభూమకాపి సభావధమ్మా సబ్బధమ్మాతి వేదితబ్బా. సక్కాయపరియాపన్నా పన తేభూమకా ధమ్మావ అనవసేసతో వేదితబ్బా, అయమేత్థ అధిప్పాయోతి.

వోతి ¶ అయం వో-సద్దో పచ్చత్తఉపయోగకరణసమ్పదానసామివచనపదపూరణేసు దిస్సతి. ‘‘కచ్చి పన వో, అనురుద్ధా, సమగ్గా సమ్మోదమానా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౨౬) హి పచ్చత్తే దిస్సతి. ‘‘గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, పణామేమి వో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౫౭) ఉపయోగే. ‘‘న వో మమ సన్తికే వత్థబ్బ’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౫౭) కరణే. ‘‘వనపత్థపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౯౦) సమ్పదానే. ‘‘సబ్బేసం వో, సారిపుత్త, సుభాసిత’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౪౫) సామివచనే. ‘‘యే హి వో అరియా పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౫) పదపూరణమత్తే. ఇధ పనాయం సమ్పదానే దట్ఠబ్బో.

భిక్ఖవేతి పతిస్సవేన అభిముఖీభూతానం పునాలపనం. దేసేస్సామీతి దేసనాపటిజాననం. ఇదం వుత్తం హోతి, భిక్ఖవే, సబ్బధమ్మానం మూలకారణం తుమ్హాకం దేసేస్సామి, దుతియేన నయేన కారణదేసనం తుమ్హాకం దేసేస్సామీతి. తం సుణాథాతి తమత్థం తం కారణం తం దేసనం మయా వుచ్చమానం సుణాథ. సాధుకం మనసి కరోథాతి ఏత్థ పన సాధుకం సాధూతి ఏకత్థమేతం. అయఞ్చ సాధు సద్దో ఆయాచనసమ్పటిచ్ఛనసమ్పహంసనసున్దరదళ్హీకమ్మాదీసు దిస్సతి. ‘‘సాధు మే భన్తే భగవా, సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౯౫) హి ఆయాచనే దిస్సతి. ‘‘సాధు, భన్తేతి ఖో సో ¶ భిక్ఖు భగవతో భాసితం ¶ అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౮౬) సమ్పటిచ్ఛనే. ‘‘సాధు, సాధు సారిపుత్తా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౪౯) సమ్పహంసనే.

‘‘సాధు ధమ్మరుచీ రాజా, సాధు పఞ్ఞాణవా నరో;

సాధు మిత్తానమద్దుబ్భో, పాపస్సాకరణం సుఖ’’న్తి.

ఆదీసు (జా. ౨.౧౮.౧౦౧) సున్దరే. ‘‘తేన హి, బ్రాహ్మణ, సాధుకం సుణాహీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౧౯౨) సాధుకసద్దోయేవ దళ్హీకమ్మే, ఆణత్తియన్తిపి వుచ్చతి. ఇధాపి అయం ఏత్థేవ దళ్హీకమ్మే చ ఆణత్తియఞ్చ అత్థో వేదితబ్బో. సున్దరత్థేపి వత్తతి. దళ్హీకరణత్థేన హి దళ్హమిమం ధమ్మం సుణాథ సుగ్గహితం గణ్హన్తా. ఆణత్తిఅత్థేన మమ ఆణత్తియా సుణాథ. సున్దరత్థేన సున్దరమిమం భద్దకం ధమ్మం సుణాథాతి ఏవం దీపితం హోతి.

మనసి ¶ కరోథాతి ఆవజ్జేథ, సమన్నాహరథాతి అత్థో, అవిక్ఖిత్తచిత్తా హుత్వా నిసామేథ చిత్తే కరోథాతి అధిప్పాయో. ఇదానేత్థ తం సుణాథాతి సోతిన్ద్రియవిక్ఖేపవారణమేతం. సాధుకం మనసి కరోథాతి మనసికారే దళ్హీకమ్మనియోజనేన మనిన్ద్రియవిక్ఖేపవారణం. పురిమఞ్చేత్థ బ్యఞ్జనవిపల్లాసగ్గాహవారణం, పచ్ఛిమం అత్థవిపల్లాసగ్గాహవారణం. పురిమేన చ ధమ్మస్సవనే నియోజేతి, పచ్ఛిమేన సుతానం ధమ్మానం ధారణూపపరిక్ఖాదీసు. పురిమేన చ సబ్యఞ్జనో అయం ధమ్మో, తస్మా సవనీయోతి దీపేతి. పచ్ఛిమేన సాత్థో, తస్మా మనసి కాతబ్బోతి. సాధుకపదం వా ఉభయపదేహి యోజేత్వా యస్మా అయం ధమ్మో ధమ్మగమ్భీరో దేసనాగమ్భీరో చ, తస్మా సుణాథ సాధుకం, యస్మా అత్థగమ్భీరో పటివేధగమ్భీరో చ, తస్మా సాధుకం మనసి కరోథాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.

భాసిస్సామీతి దేసేస్సామి. ‘‘తం సుణాథా’’తి ఏత్థ పటిఞ్ఞాతం దేసనం న సంఖిత్తతోవ దేసేస్సామి, అపిచ ఖో విత్థారతోపి నం భాసిస్సామీతి వుత్తం హోతి, సఙ్ఖేపవిత్థారవాచకాని హి ఏతాని పదాని. యథాహ వఙ్గీసత్థేరో –

‘‘సంఖిత్తేనపి ¶ దేసేతి, విత్థారేనపి భాసతి;

సాళికాయివ నిగ్ఘోసో, పటిభానం ఉదీరయీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౧౪);

ఏవం ¶ వుత్తే ఉస్సాహజాతా హుత్వా ఏవం భన్తేతి ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో పచ్చస్సోసుం సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛింసు, పటిగ్గహేసున్తి వుత్తం హోతి. అథ నేసం భగవా ఏతదవోచ ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం ఇధ భిక్ఖవోతిఆదికం సకలం సుత్తం అవోచ. తత్థ ఇధాతి దేసాపదేసే నిపాతో. స్వాయం కత్థచి లోకం ఉపాదాయ వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౯౦). కత్థచి సాసనం. యథాహ – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౧). కత్థచి ఓకాసం. యథాహ –

‘‘ఇధేవ తిట్ఠమానస్స, దేవభూతస్స మే సతో;

పునరాయు చ మే లద్ధో, ఏవం జానాహి మారిసా’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౬౯);

కత్థచి ¶ పదపూరణమత్తమేవ. యథాహ ‘‘ఇధాహం – భిక్ఖవే, భుత్తావీ అస్సం పవారితో’’తి (మ. ని. ౧.౩౦). ఇధ పన లోకం ఉపాదాయ వుత్తోతి వేదితబ్బో.

౨. భిక్ఖవేతి యథాపటిఞ్ఞాతం దేసనం దేసేతుం పున భిక్ఖూ ఆలపతి. ఉభయేనాపి, భిక్ఖవే, ఇమస్మిం లోకేతి వుత్తం హోతి. అస్సుతవా పుథుజ్జనోతి ఏత్థ పన ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. యస్స హి ఖన్ధధాతుఆయతనసచ్చపచ్చయాకారసతిపట్ఠానాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛావినిచ్ఛయరహితత్తా మఞ్ఞనాపటిసేధకో నేవ ఆగమో, పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బస్స అనధిగతత్తా నేవ అధిగమో అత్థి. సో ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. స్వాయం –

పుథూనం జననాదీహి, కారణేహి పుథుజ్జనో;

పుథుజ్జనన్తోగధత్తా, పుథువాయం జనో ఇతి.

సో హి పుథూనం నానప్పకారానం కిలేసాదీనం జననాదీహి కారణేహి పుథుజ్జనో. యథాహ – పుథు కిలేసే జనేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు అవిహతసక్కాయదిట్ఠికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సత్థారానం ముఖముల్లోకికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సబ్బగతీహి అవుట్ఠితాతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాభిసఙ్ఖారే అభిసఙ్ఖరోన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాఓఘేహి వుయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాసన్తాపేహి సన్తప్పన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాపరిళాహేహి పరిదయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చసు కామగుణేసు రత్తా గిద్ధా గధితా ¶ ముచ్ఛితా అజ్ఝోసన్నా లగ్గా లగితా పలిబుద్ధాతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చహి నీవరణేహి ఆవుటా నివుతా ¶ ఓవుతా పిహితా పటిచ్ఛన్నా పటికుజ్జితాతి పుథుజ్జనాతి (మహాని. ౫౧). పుథూనం వా గణనపథమతీతానం అరియధమ్మపరమ్ముఖానం నీచధమ్మసమాచారానం జనానం అన్తోగధత్తాపి పుథుజ్జనా. పుథు వా అయం, విసుంయేవ సఙ్ఖం గతో, విసంసట్ఠో సీలసుతాదిగుణయుత్తేహి అరియేహి జనోతిపి పుథుజ్జనో. ఏవమేతేహి ‘‘అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి ద్వీహిపి పదేహి యేతే –

దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనోతి. –

ద్వే ¶ పుథుజ్జనా వుత్తా. తేసు అన్ధపుథుజ్జనో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో. అరియానం అదస్సావీతిఆదీసు అరియాతి ఆరకత్తా కిలేసేహి, అనయే నఇరియనతో, అయే ఇరియనతో, సదేవకేన చ లోకేన అరణీయతో బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ బుద్ధసావకా చ వుచ్చన్తి, బుద్ధా ఏవ వా ఇధ అరియా. యథాహ ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… తథాగతో అరియోతి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౮). సప్పురిసాతి ఏత్థ పన పచ్చేకబుద్ధా తథాగతసావకా చ ‘‘సప్పురిసా’’తి వేదితబ్బా. తే హి లోకుత్తరగుణయోగేన సోభనా పురిసాతి సప్పురిసా. సబ్బేవ వా ఏతే ద్వేధాపి వుత్తా. బుద్ధాపి హి అరియా చ సప్పురిసా చ, పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధసావకాపి. యథాహ –

‘‘యో వే కతఞ్ఞూ కతవేది ధీరో,

కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతి;

దుఖితస్స సక్కచ్చ కరోతి కిచ్చం,

తథావిధం సప్పురిసం వదన్తీ’’తి. (జా. ౨.౧౭.౭౮);

కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతీతి ఏత్తావతా హి బుద్ధసావకో వుత్తో, కతఞ్ఞుతాదీహి పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధాతి. ఇదాని యో తేసం అరియానం అదస్సనసీలో, న చ దస్సనే సాధుకారీ, సో అరియానం అదస్సావీతి వేదితబ్బో. సో చ చక్ఖునా అదస్సావీ ఞాణేన అదస్సావీతి దువిధో, తేసు ఞాణేన అదస్సావీ ఇధ అధిప్పేతో. మంసచక్ఖునా హి దిబ్బచక్ఖునా వా అరియా ¶ దిట్ఠాపి అదిట్ఠావ హోన్తి. తేసం చక్ఖూనం వణ్ణమత్తగ్గహణతో, న అరియభావగోచరతో. సోణసిఙ్గాలాదయోపి చ చక్ఖునా అరియే పస్సన్తి. న చ తే అరియానం దస్సావినో.

తత్రిదం ¶ వత్థు – చిత్తలపబ్బతవాసినో కిర ఖీణాసవత్థేరస్స ఉపట్ఠాకో వుడ్ఢపబ్బజితో ఏకదివసం థేరేన సద్ధిం పిణ్డాయ చరిత్వా థేరస్స పత్తచీవరం గహేత్వా పిట్ఠితో ఆగచ్ఛన్తో థేరం పుచ్ఛి ‘‘అరియా నామ, భన్తే, కీదిసా’’తి. థేరో ఆహ ‘‘ఇధేకచ్చో మహల్లకో అరియానం పత్తచీవరం గహేత్వా వత్తపటిపత్తిం కత్వా సహచరన్తోపి నేవ అరియే జానాతి, ఏవం దుజ్జానా, ఆవుసో, అరియా’’తి. ఏవం వుత్తేపి సో నేవ అఞ్ఞాసి. తస్మా న చక్ఖునా దస్సనం దస్సనం, ఞాణేన దస్సనమేవ దస్సనం. యథాహ ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా పూతికాయేన దిట్ఠేన, యో ఖో, వక్కలి ¶ , ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭). తస్మా చక్ఖునా పస్సన్తోపి ఞాణేన అరియేహి దిట్ఠం అనిచ్చాదిలక్ఖణం అపస్సన్తో అరియాధిగతఞ్చ ధమ్మం అనధిగచ్ఛన్తో అరియకరధమ్మానం అరియభావస్స చ అదిట్ఠత్తా ‘‘అరియానం అదస్సావీ’’తి వేదితబ్బో.

అరియధమ్మస్స అకోవిదోతి సతిపట్ఠానాదిభేదే అరియధమ్మే అకుసలో. అరియధమ్మే అవినీతోతి ఏత్థ పన –

దువిధో వినయో నామ, ఏకమేకేత్థ పఞ్చధా;

అభావతో తస్స అయం, ‘‘అవినీతో’’తి వుచ్చతి.

అయఞ్హి సంవరవినయో పహానవినయోతి దువిధో వినయో. ఏత్థ చ దువిధేపి వినయే ఏకమేకో వినయో పఞ్చధా భిజ్జతి. సంవరవినయోపి హి సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధో. పహానవినయోపి తదఙ్గపహానం విక్ఖమ్భనపహానం సముచ్ఛేదపహానం పటిప్పస్సద్ధిపహానం నిస్సరణపహానన్తి పఞ్చవిధో.

తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) అయం సీలసంవరో. ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) అయం సతిసంవరో.

‘‘యాని ¶ సోతాని లోకస్మిం, (అజితాతి భగవా)

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి,

పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౧);

అయం ¶ ఞాణసంవరో. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తి (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) అయం ఖన్తిసంవరో. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) అయం ¶ వీరియసంవరో. సబ్బోపి చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో ‘‘సంవరో’’, వినయనతో ‘‘వినయో’’తి వుచ్చతి. ఏవం తావ సంవరవినయో పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.

తథా యం నామరూపపరిచ్ఛేదాదీసు విపస్సనాఞాణేసు పటిపక్ఖభావతో దీపాలోకేనేవ తమస్స, తేన తేన విపస్సనాఞాణేన తస్స తస్స అనత్థస్స పహానం. సేయ్యథిదం, నామరూపవవత్థానేన సక్కాయదిట్ఠియా, పచ్చయపరిగ్గహేన అహేతువిసమహేతుదిట్ఠీనం, తస్సేవ అపరభాగేన కఙ్ఖావితరణేన కథంకథీభావస్స, కలాపసమ్మసనేన ‘‘అహం మమా’’తి గాహస్స, మగ్గామగ్గవవత్థానేన అమగ్గే మగ్గసఞ్ఞాయ, ఉదయదస్సనేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా, వయదస్సనేన సస్సతదిట్ఠియా, భయదస్సనేన సభయే అభయసఞ్ఞాయ, ఆదీనవదస్సనేన అస్సాదసఞ్ఞాయ, నిబ్బిదానుపస్సనాయ అభిరతిసఞ్ఞాయ, ముచ్చితుకమ్యతాఞాణేన అముచ్చితుకమ్యతాయ, ఉపేక్ఖాఞాణేన అనుపేక్ఖాయ, అనులోమేన ధమ్మట్ఠితియం నిబ్బానే చ పటిలోమభావస్స, గోత్రభునా సఙ్ఖారనిమిత్తగ్గాహస్స పహానం, ఏతం తదఙ్గపహానంనామ.

యం పన ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తిభావనివారణతో ఘటప్పహారేనేవ ఉదకపిట్ఠే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణాదిధమ్మానం పహానం, ఏతం విక్ఖమ్భనపహానం నామ.

యం చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో అత్తనో సన్తానే ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ. స. ౨౭౭) నయేన వుత్తస్స సముదయపక్ఖికస్స కిలేసగణస్స అచ్చన్తం అప్పవత్తిభావేన పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదపహానం నామ. యం పన ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధత్తం కిలేసానం, ఏతం పటిప్పస్సద్ధిపహానం ¶ నామ. యం సబ్బసఙ్ఖతనిస్సటత్తా పహీనసబ్బసఙ్ఖతం నిబ్బానం ఏతం నిస్సరణపహానం నామ. సబ్బమ్పి చేతం పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి. తంతంపహానవతో వా తస్స తస్స వినయస్స సమ్భవతోపేతం ¶ ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి. ఏవం పహానవినయోపి పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.

ఏవమయం సఙ్ఖేపతో దువిధో, భేదతో చ దసవిధో వినయో భిన్నసంవరత్తా పహాతబ్బస్స చ అప్పహీనత్తా ¶ యస్మా ఏతస్స అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స నత్థి, తస్మా అభావతో తస్స అయం అవినీతోతి వుచ్చతీతి. ఏస నయో సప్పురిసానం అదస్సావీ సప్పురిసధమ్మస్స అకోవిదో సప్పురిసధమ్మే అవినీతోతి ఏత్థపి. నిన్నానాకరణఞ్హి ఏతం అత్థతో. యథాహ ‘‘యేవ తే అరియా, తేవ తే సప్పురిసా. యేవ తే సప్పురిసా, తేవ తే అరియా. యో ఏవ సో అరియానం ధమ్మో, సో ఏవ సో సప్పురిసానం ధమ్మో. యో ఏవ సో సప్పురిసానం ధమ్మో, సో ఏవ సో అరియానం ధమ్మో. యేవ తే అరియవినయా, తేవ తే సప్పురిసవినయా. యేవ తే సప్పురిసవినయా, తేవ తే అరియవినయా. అరియేతి వా సప్పురిసేతి వా, అరియధమ్మేతి వా సప్పురిసధమ్మేతి వా, అరియవినయేతి వా సప్పురిసవినయేతి వా ఏసేసే ఏకే ఏకత్థే సమే సమభాగే తజ్జాతే తఞ్ఞేవా’’తి.

‘‘కస్మా పన భగవా సబ్బధమ్మమూలపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తి వత్వా తం అదేసేత్వావ ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో అరియానం అదస్సావీ’’తి ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసీతి? పుగ్గలాధిట్ఠానాయ ధమ్మదేసనాయ తమత్థం ఆవికాతుం. భగవతో హి ధమ్మాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా, ధమ్మాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా, పుగ్గలాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా, పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనాతి ధమ్మపుగ్గలవసేనేవ తావ చతుబ్బిధా దేసనా.

తత్థ, ‘‘తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, వేదనా. కతమా తిస్సో? సుఖా వేదనా దుక్ఖా వేదనా అదుక్ఖమసుఖా వేదనా. ఇమా ఖో, భిక్ఖవే, తిస్సో వేదనా’’తి (సం. ని. ౪.౨౫౦) ఏవరూపీ ధమ్మాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా వేదితబ్బా. ‘‘ఛ ధాతుయో అయం పుతిసో ఛ ఫస్సాయతనో అట్ఠారస మనోపవిచారో చతురాధిట్ఠానో’’తి (మ. ని. ౩.౩౪౩) ఏవరూపీ ధమ్మాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా. ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా సన్తో సంవిజ్జమానా ¶ లోకస్మిం. కతమే తయో? అన్ధో ఏకచక్ఖు ద్విచక్ఖు. కతమో చ, భిక్ఖవే, పుగ్గలో అన్ధో’’తి? (అ. ని. ౩.౨౯) ఏవరూపీ పుగ్గలాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా. ‘‘కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, దుగ్గతిభయం? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి, కాయదుచ్చరితస్స ఖో పాపకో విపాకో అభిసమ్పరాయం…పే… సుద్ధమత్తానం పరిహరతి. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, దుగ్గతిభయ’’న్తి (అ. ని. ౪.౧౨౧) ఏవరూపీ ¶ పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా.

స్వాయం ¶ ఇధ యస్మా పుథుజ్జనో అపరిఞ్ఞాతవత్థుకో, అపరిఞ్ఞామూలికా చ ఇధాధిప్పేతానం సబ్బధమ్మానం మూలభూతా మఞ్ఞనా హోతి, తస్మా పుథుజ్జనం దస్సేత్వా పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ తమత్థం ఆవికాతుం, ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో అరియానం అదస్సావీ’’తి ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసీతి వేదితబ్బో.

సుత్తనిక్ఖేపవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పథవీవారవణ్ణనా

ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసిత్వా ఇదాని తస్స పథవీఆదీసు వత్థూసు సబ్బసక్కాయధమ్మజనితం మఞ్ఞనం దస్సేన్తో, పథవిం పథవితోతిఆదిమాహ. తత్థ లక్ఖణపథవీ ససమ్భారపథవీ ఆరమ్మణపథవీ సమ్ముతిపథవీతి చతుబ్బిధా పథవీ. తాసు ‘‘కతమా చ, ఆవుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు? యం అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం కక్ఖళం ఖరిగత’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౭౩) వుత్తా లక్ఖణపథవీ. ‘‘పథవిం ఖణేయ్య వా ఖణాపేయ్య వా’’తిఆదీసు (పాచి. ౮౫) వుత్తా ససమ్భారపథవీ. యే చ కేసాదయో వీసతి కోట్ఠాసా, అయోలోహాదయో చ బాహిరా. సా హి వణ్ణాదీహి సమ్భారేహి సద్ధిం పథవీతి ససమ్భారపథవీ. ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౬౦) ఆగతా పన ఆరమ్మణపథవీ, నిమిత్తపథవీతిపి వుచ్చతి. పథవీకసిణజ్ఝానలాభీ దేవలోకే నిబ్బత్తో ఆగమనవసేన పథవీదేవతాతి నామం లభతి. అయం సమ్ముతిపథవీతి వేదితబ్బా. సా సబ్బాపి ఇధ లబ్భతి. తాసు యంకఞ్చి పథవిం అయం పుథుజ్జనో పథవితో సఞ్జానాతి, పథవీతి సఞ్జానాతి, పథవీభాగేన సఞ్జానాతి, లోకవోహారం గహేత్వా సఞ్ఞావిపల్లాసేన సఞ్జానాతి పథవీతి. ఏవం పథవీభాగం అముఞ్చన్తోయేవ వా ఏతం ‘‘సత్తోతి వా సత్తస్సా’’తి వా ఆదినా నయేన సఞ్జానాతి. కస్మా ఏవం సఞ్జానాతీతి న ¶ వత్తబ్బం. ఉమ్మత్తకో వియ హి పుథుజ్జనో. సో యంకిఞ్చి యేన కేనచి ఆకారేన గణ్హాతి. అరియానం అదస్సావితాదిభేదమేవ వా ఏత్థ కారణం. యం వా పరతో ‘‘అపరిఞ్ఞాతం తస్సా’’తి వదన్తేన భగవతావ వుత్తం.

పథవిం పథవితో సఞ్ఞత్వాతి సో తం పథవిం ఏవం విపరీతసఞ్ఞాయ సఞ్జానిత్వా, ‘‘సఞ్ఞానిదానా ¶ హి పపఞ్చసఙ్ఖా’’తి (సు. ని. ౮౮౦) వచనతో అపరభాగే థామపత్తేహి తణ్హామానదిట్ఠిపపఞ్చేహి ఇధ మఞ్ఞనానామేన వుత్తేహి మఞ్ఞతి కప్పేతి వికప్పేతి, నానప్పకారతో అఞ్ఞథా గణ్హాతి. తేన వుత్తం ‘‘పథవిం మఞ్ఞతీ’’తి. ఏవం ¶ మఞ్ఞతో చస్స తా మఞ్ఞనా ఓళారికనయేన దస్సేతుం ‘‘యా అయం కేసా లోమా’’తిఆదినా నయేన వీసతిభేదా అజ్ఝత్తికా పథవీ వుత్తా. యా చాయం విభఙ్గే ‘‘తత్థ కతమా బాహిరా పథవీధాతు? యం బాహిరం కక్ఖళం ఖరిగతం కక్ఖళత్తం కక్ఖళభావో బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, అయో లోహం తిపు సీసం సజ్ఝం ముత్తా మణి వేళురియం సఙ్ఖో సిలా పవాళం రజతం జాతరూపం లోహితఙ్కో మసారగల్లం తిణం కట్ఠం సక్ఖరా కఠలం భూమి పాసాణో పబ్బతో’’తి (విభ. ౧౭౩) ఏవం బాహిరా పథవీ వుత్తా. యా చ అజ్ఝత్తారమ్మణత్తికే నిమిత్తపథవీ, తం గహేత్వా అయమత్థయోజనా వుచ్చతి.

పథవిం మఞ్ఞతీతి తీహి మఞ్ఞనాహి అహం పథవీతి మఞ్ఞతి, మమ పథవీతి మఞ్ఞతి, పరో పథవీతి మఞ్ఞతి, పరస్స పథవీతి మఞ్ఞతి, అథ వా అజ్ఝత్తికం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి, మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి, దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. కథం? అయఞ్హి కేసాదీసు ఛన్దరాగం జనేతి కేసే అస్సాదేతి అభినన్దతి అభివదతి అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి. లోమే, నఖే, దన్తే, తచం, అఞ్ఞతరం వా పన రజ్జనీయవత్థుం. ఏవం అజ్ఝత్తికం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఇతి మే కేసా సియుం అనాగతమద్ధానం. ఇతి లోమాతిఆదినా వా పన నయేన తత్థ నన్దిం సమన్నానేతి. ‘‘ఇమినాహం సీలేన వా…పే… బ్రహ్మచరియేన వా ఏవం సినిద్ధముదుసుఖుమనీలకేసో భవిస్సామీ’’తిఆదినా వా పన నయేన అప్పటిలద్ధానం పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహతి. ఏవమ్పి అజ్ఝత్తికం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

తథా అత్తనో కేసాదీనం సమ్పత్తిం వా విపత్తిం వా నిస్సాయ మానం జనేతి, ‘‘సేయ్యోహమస్మీతి వా సదిసోహమస్మీతి వా హీనోహమస్మీతి వా’’తి. ఏవం అజ్ఝత్తికం ¶ పథవిం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘తం జీవం తం సరీర’’న్తి (మ. ని. ౨.౧౮౭) ఆగతనయేన పన కేసం ‘‘జీవో’’తి అభినివిసతి. ఏస నయో లోమాదీసు. ఏవం అజ్ఝత్తికం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

అథ వా ‘‘యా చేవ ఖో పనావుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు, యా చ బాహిరా పథవీధాతు, పథవీధాతురేవేసా ¶ , తం నేతం మమా’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౨) ఇమిస్సా పవత్తియా ¶ పచ్చనీకనయేన కేసాదిభేదం పథవిం ఏతం మమ ఏసోహమస్మి ఏసో మే అత్తాతి అభినివిసతి. ఏవమ్పి అజ్ఝత్తికం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవం తావ అజ్ఝత్తికం పథవిం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి.

యథా చ అజ్ఝత్తికం ఏవం బాహిరమ్పి. కథం? ‘‘అయఞ్హి అయలోహాదీసు ఛన్దరాగం జనేతి. అయలోహాదీని అస్సాదేతి అభినన్దతి అభివదతి అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి. మమ అయో మమ లోహన్తిఆదినా నయేన అయాదీని మమాయతి రక్ఖతి గోపయతి, ఏవం బాహిరం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఇతి మే అయలోహాదయో సియుం అనాగతమద్ధానన్తి వా పనేత్థ నన్దిం సమన్నానేతి, ఇమినాహం సీలేన వా వతేన వా తపేన వా బ్రహ్మచరియేన వా ఏవం సమ్పన్నఅయలోహాదిఉపకరణో భవిస్సామీ’’తి అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహతి. ఏవమ్పి బాహిరం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

తథా అత్తనో అయలోహాదీనం సమ్పత్తిం వా విపత్తిం వా నిస్సాయ మానం జనేతి ‘‘ఇమినాహం సేయ్యోస్మీతి వా, సదిసోస్మీతి వా హీనోస్మీతి వా’’తి (విభ. ౮౩౨) ఏవం బాహిరం పథవిం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అయే జీవసఞ్ఞీ హుత్వా పన అయం ‘‘జీవో’’తి అభినివిసతి. ఏస నయో లోహాదీసు. ఏవం బాహిరం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

అథ వా ‘‘ఇధేకచ్చో పథవీకసిణం అత్తతో సమనుపస్సతి. యం పథవీకసిణం, సో అహం. యో అహం, తం పథవీకసిణన్తి పథవీకసిణఞ్చ అత్తఞ్చ అద్వయం సమనుపస్సతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౩౧) పటిసమ్భిదాయం వుత్తనయేనేవ నిమిత్తపథవిం ‘‘అత్తా’’తి అభినివిసతి. ఏవం బాహిరం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవమ్పి బాహిరం పథవిం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి. ఏవం తావ ‘‘పథవిం మఞ్ఞతీ’’తి ఏత్థ తిస్సోపి మఞ్ఞనా వేదితబ్బా. ఇతో పరం సఙ్ఖేపేనేవ కథయిస్సామ.

పథవియా ¶ మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పథవియాతి భుమ్మవచనమేతం. తస్మా అహం పథవియాతి మఞ్ఞతి, మయ్హం ¶ కిఞ్చనం పలిబోధో పథవియాతి మఞ్ఞతి, పరో పథవియాతి మఞ్ఞతి, పరస్స కిఞ్చనం పలిబోధో పథవియాతి మఞ్ఞతీతి అయమేత్థ అత్థో.

అథ వా య్వాయం ‘‘కథం రూపస్మిం అత్తానం సమనుపస్సతి? ఇధేకచ్చో వేదనం… సఞ్ఞం… సఙ్ఖారే… విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతి, తస్స ఏవం హోతి, అయం ఖో మే అత్తా, సో ఖో పన మే అత్తా ఇమస్మిం రూపేతి ఏవం రూపస్మిం వా అత్తానం ¶ సమనుపస్సతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౩౧) ఏతస్స అత్థనయో వుత్తో, ఏతేనేవ నయేన వేదనాదిధమ్మే అత్తతో గహేత్వా తతో అజ్ఝత్తికబాహిరాసు పథవీసు యంకిఞ్చి పథవిం తస్సోకాసభావేన పరికప్పేత్వా సో ఖో పన మే అయం అత్తా ఇమిస్సా పథవియాతి మఞ్ఞన్తో పథవియా మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. యదా పన తేనేవ నయేన సో ఖో పనస్స అత్తా పథవియాతి మఞ్ఞతి, తదా దిట్ఠిమఞ్ఞనా ఏవ యుజ్జతి. ఇతరాయోపి పన ఇచ్ఛన్తి.

పథవితో మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన పథవితోతి నిస్సక్కవచనం. తస్మా సఉపకరణస్స అత్తనో వా పరస్స వా యథావుత్తప్పభేదతో పథవితో ఉప్పత్తిం వా నిగ్గమనం వా పథవితో వా అఞ్ఞో అత్తాతి మఞ్ఞమానో పథవితో మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. అపరే ఆహు పథవీకసిణం పరిత్తం భావేత్వా తతో అఞ్ఞం అప్పమాణం అత్తానం గహేత్వా పథవితో బహిద్ధాపి మే అత్తాతి మఞ్ఞమానో పథవితో మఞ్ఞతీతి.

పథవిం మేతి మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన కేవలఞ్హి మహాపథవిం తణ్హావసేన మమాయతీతి ఇమినా నయేన పవత్తా ఏకా తణ్హామఞ్ఞనా ఏవ లబ్భతీతి వేదితబ్బా. సా చాయం మమ కేసా, మమ లోమా, మమ అయో, మమ లోహన్తి ఏవం యథావుత్తప్పభేదాయ సబ్బాయపి అజ్ఝత్తికబాహిరాయ పథవియా యోజేతబ్బాతి.

పథవిం ¶ అభినన్దతీతి వుత్తప్పకారమేవ పథవిం తణ్హాదీహి అభినన్దతి, అస్సాదేతి, పరామసతి ¶ చాతి వుత్తం హోతి. ‘‘పథవిం మఞ్ఞతీ’’తి ఏతేనేవ ఏతస్మిం అత్థే సిద్ధే కస్మా ఏతం వుత్తన్తి చే. అవిచారితమేతం పోరాణేహి. అయం పన అత్తనో మతి, దేసనావిలాసతో వా ఆదీనవదస్సనతో వా. యస్సా హి ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా నానానయవిచిత్రదేసనావిలాససమ్పన్నో, అయం సా భగవతా సుప్పటివిద్ధా. తస్మా పుబ్బే మఞ్ఞనావసేన కిలేసుప్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అభినన్దనావసేన దస్సేన్తో దేసనావిలాసతో వా ఇదమాహ ¶ . యో వా పథవిం మఞ్ఞతి, పథవియా మఞ్ఞతి, పథవితో మఞ్ఞతి, పథవిం మేతి మఞ్ఞతి, సో యస్మా న సక్కోతి పథవీనిస్సితం తణ్హం వా దిట్ఠిం వా పహాతుం, తస్మా పథవిం అభినన్దతియేవ. యో చ పథవిం అభినన్దతి, దుక్ఖం సో అభినన్దతి, దుక్ఖఞ్చ ఆదీనవోతి ఆదీనవదస్సనతోపి ఇదమాహ. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘యో, భిక్ఖవే, పథవీధాతుం అభినన్దతి, దుక్ఖం సో అభినన్దతి, యో దుక్ఖం అభినన్దతి, అపరిముత్తో సో దుక్ఖస్మాతి వదామీ’’తి.

ఏవం పథవీవత్థుకం మఞ్ఞనం అభినన్దనఞ్చ వత్వా ఇదాని యేన కారణేన సో మఞ్ఞతి, అభినన్దతి చ, తం కారణం ఆవికరోన్తో ఆహ తం కిస్స హేతు, అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీతి. తస్సత్థో, సో పుథుజ్జనో తం పథవిం కిస్స హేతు మఞ్ఞతి, కేన కారణేన మఞ్ఞతి, అభినన్దతీతి చే. అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీతి, యస్మా తం వత్థు తస్స అపరిఞ్ఞాతం, తస్మాతి వుత్తం హోతి. యో హి పథవిం పరిజానాతి, సో తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానాతి ఞాతపరిఞ్ఞాయ తీరణపరిఞ్ఞాయ పహానపరిఞ్ఞాయాతి.

తత్థ కతమా ఞాతపరిఞ్ఞా. పథవీధాతుం పరిజానాతి, అయం పథవీధాతు అజ్ఝత్తికా, అయం బాహిరా, ఇదమస్సా లక్ఖణం, ఇమాని రసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానానీతి, అయం ఞాతపరిఞ్ఞా. కతమా తీరణపరిఞ్ఞా? ఏవం ఞాతం కత్వా పథవీధాతుం తీరేతి అనిచ్చతో దుక్ఖతో రోగతోతి ద్వాచత్తాలీసాయ ఆకారేహి, అయం తీరణపరిఞ్ఞా. కతమా పహానపరిఞ్ఞా? ఏవం తీరయిత్వా అగ్గమగ్గేన పథవీధాతుయా ఛన్దరాగం పజహతి, అయం పహానపరిఞ్ఞా.

నామరూపవవత్థానం ¶ వా ఞాతపరిఞ్ఞా. కలాపసమ్మసనాదిఅనులోమపరియోసానా తీరణపరిఞ్ఞా. అరియమగ్గే ఞాణం పహానపరిఞ్ఞాతి. యో పథవిం పరిజానాతి, సో ఇమాహి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానాతి, అస్స చ పుథుజ్జనస్స తా పరిఞ్ఞాయో నత్థి, తస్మా అపరిఞ్ఞాతత్తా ¶ పథవిం మఞ్ఞతి చ అభినన్దతి చాతి. తేనాహ భగవా – ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో…పే… పథవిం మఞ్ఞతి, పథవియా మఞ్ఞతి, పథవితో మఞ్ఞతి, పథవిం మేతి మఞ్ఞతి, పథవిం అభినన్దతి. తం కిస్స హేతు? అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీ’’తి.

పథవీవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆపోవారాదివణ్ణనా

ఆపం ¶ ఆపతోతి ఏత్థాపి లక్ఖణససమ్భారారమ్మణసమ్ముతివసేన చతుబ్బిధో ఆపో. తేసు ‘‘తత్థ, కతమా అజ్ఝత్తికా ఆపోధాతు. యం అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం ఆపో ఆపోగతం, సినేహో సినేహగతం బన్ధనత్తం రూపస్స అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్న’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౭౪) వుత్తో లక్ఖణఆపో. ‘‘ఆపోకసిణం ఉగ్గణ్హన్తో ఆపస్మిం నిమిత్తం గణ్హాతీ’’తిఆదీసు వుత్తో ససమ్భారాపో. సేసం సబ్బం పథవియం వుత్తసదిసమేవ. కేవలం యోజనానయే పన ‘‘పిత్తం సేమ్హ’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తా ద్వాదసభేదా అజ్ఝత్తికా ఆపోధాతు, ‘‘తత్థ, కతమా బాహిరా ఆపోధాతు? యం బాహిరం ఆపో ఆపోగతం, సినేహో సినేహగతం బన్ధనత్తం రూపస్స బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, మూలరసో ఖన్ధరసో తచరసో పత్తరసో పుప్ఫరసో ఫలరసో ఖీరం దధి సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం భుమ్మాని వా ఉదకాని అన్తలిక్ఖాని వా’’తి (విభ. ౧౭౪) ఏవం వుత్తా చ బాహిరా ఆపోధాతు వేదితబ్బా, యో చ అజ్ఝత్తారమ్మణత్తికే నిమిత్తఆపో.

తేజం తేజతోతి ఇమస్మిం తేజోవారేపి వుత్తనయేనేవ విత్థారో వేదితబ్బో. యోజనానయే పనేత్థ ‘‘యేన చ సన్తప్పతి, యేన చ జీరీయతి, యేన చ పరిడయ్హతి, యేన చ అసితపీతఖాయితసాయితం సమ్మా పరిణామం గచ్ఛతీ’’తి (విభ. ౧౭౫) ఏవం వుత్తా చతుప్పభేదా అజ్ఝత్తికా తేజోధాతు. ‘‘తత్థ కతమా ¶ బాహిరా తేజోధాతు? యం బాహిరం తేజో తేజోగతం ఉస్మా ఉస్మాగతం ఉసుమం ఉసుమగతం బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, కట్ఠగ్గి పలాలగ్గి తిణగ్గి గోమయగ్గి థుసగ్గి సఙ్కారగ్గి ఇన్దగ్గి అగ్గిసన్తాపో సూరియసన్తాపో కట్ఠసన్నిచయసన్తాపో ¶ తిణసన్నిచయసన్తాపో ధఞ్ఞసన్నిచయసన్తాపో భణ్డసన్నిచయసన్తాపో’’తి (విభ. ౧౭౫) ఏవం వుత్తా చ బాహిరా తేజోధాతు వేదితబ్బా.

వాయం వాయతోతి ఇమస్స వాయవారస్సాపి యోజనానయే పన ‘‘ఉద్ధఙ్గమా వాతా అధోగమా వాతా కుచ్ఛిసయా వాతా కోట్ఠాసయా వాతా అఙ్గమఙ్గానుసారినో వాతా సత్థకవాతా ఖురకవాతా ఉప్పలకవాతా అస్సాసో పస్సాసో’’తి ఏవం వుత్తా అజ్ఝత్తికా వాయోధాతు. ‘‘తత్థ కతమా బాహిరా వాయోధాతు? యం బాహిరం వాయో వాయోగతం థమ్భితత్తం రూపస్స బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, పురత్థిమా వాతా పచ్ఛిమా వాతా ఉత్తరా వాతా దక్ఖిణా వాతా సరజా వాతా అరజా వాతా సీతా వాతా ఉణ్హా వాతా పరిత్తా వాతా అధిమత్తా వాతా కాళవాతా వేరమ్భవాతా ¶ పక్ఖవాతా సుపణ్ణవాతా తాలవణ్టవాతా విధూపనవాతా’’తి (విభ. ౧౭౬) ఏవం వుత్తా చ బాహిరా వాయోధాతు వేదితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవాతి. ఏత్తావతా చ య్వాయం –

‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా తేన;

వుత్తా భవన్తి సబ్బే, ఇతి వుత్తో లక్ఖణో హారో’’తి. –

ఏవం నేత్తియం లక్ఖణో నామ హారో వుత్తో, తస్స వసేన యస్మా చతూసు భూతేసు గహితేసు ఉపాదారూపమ్పి గహితమేవ భవతి, రూపలక్ఖణం అనతీతత్తా. యఞ్చ భూతోపాదారూపం సో రూపక్ఖన్ధో. తస్మా ‘‘అస్సుతవా పుథుజ్జనో పథవిం ఆపం తేజం వాయం మఞ్ఞతీ’’తి వదన్తేన అత్థతో రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతిపి వుత్తం హోతి. ‘‘పథవియా ఆపస్మిం తేజస్మిం వాయస్మిం మఞ్ఞతీ’’తి వదన్తేన రూపస్మిం వా అత్తానం సమనుపస్సతీతి వుత్తమ్పి హోతి. ‘‘పథవితో ఆపతో తేజతో వాయతో మఞ్ఞతీ’’తి వదన్తేన రూపతో అఞ్ఞో అత్తాతి సిద్ధత్తా రూపవన్తం వా అత్తానం అత్తని వా రూపం సమనుపస్సతీతిపి వుత్తం హోతి. ఏవమేతా చతస్సో రూపవత్థుకా సక్కాయదిట్ఠిమఞ్ఞనా ¶ వేదితబ్బా. తత్థ ఏకా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి, తిస్సో సస్సతదిట్ఠియోతి ద్వేవ దిట్ఠియో హోన్తీతి అయమ్పి అత్థవిసేసో వేదితబ్బో.

ఆపోవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

భూతవారాదివణ్ణనా

౩. ఏవం ¶ రూపముఖేన సఙ్ఖారవత్థుకం మఞ్ఞనం వత్వా ఇదాని యే సఙ్ఖారే ఉపాదాయ సత్తా పఞ్ఞపీయన్తి, తేసు సఙ్ఖారేసు సత్తేసుపి యస్మా పుథుజ్జనో మఞ్ఞనం కరోతి, తస్మా తే సత్తే నిద్దిసన్తో భూతే భూతతో సఞ్జానాతీతిఆదిమాహ. తత్థాయం భూతసద్దో పఞ్చక్ఖన్ధఅమనుస్సధాతువిజ్జమానఖీణాసవసత్తరుక్ఖాదీసు దిస్సతి. ‘‘భూతమిదన్తి, భిక్ఖవే, సమనుపస్సథా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౦౧) హి అయం పఞ్చక్ఖన్ధేసు దిస్సతి. ‘‘యానీధ భూతాని సమాగతానీ’’తి (సు. ని. ౨౨౪) ఏత్థ అమనుస్సేసు. ‘‘చత్తారో ఖో, భిక్ఖు, మహాభూతా హేతూ’’తి (మ. ని. ౩.౮౬) ఏత్థ ధాతూసు. ‘‘భూతస్మిం పాచిత్తియ’’న్తిఆదీసు (పాచి. ౬౯) విజ్జమానే. ‘‘యో చ కాలఘసో భూతో’’తి (జా. ౧.౧౦.౧౯౦) ఏత్థ ఖీణాసవే. ‘‘సబ్బేవ నిక్ఖిపిస్సన్తి భూతా లోకే సముస్సయ’’న్తి (దీ. ని. ౨.౨౨౦) ఏత్థ సత్తేసు. ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయా’’తి ¶ (పాచి. ౯౦) ఏత్థ రుక్ఖాదీసు. ఇధ పనాయం సత్తేసు వత్తతి, నో చ ఖో అవిసేసేన. చాతుమహారాజికానం హి హేట్ఠా సత్తా ఇధ భూతాతి అధిప్పేతా.

తత్థ భూతే భూతతో సఞ్జానాతీతిఆది వుత్తనయమేవ. భూతే మఞ్ఞతీతిఆదీసు పన తిస్సోపి మఞ్ఞనా యోజేతబ్బా. కథం? అయఞ్హి ‘‘సో పస్సతి గహపతిం వా గహపతిపుత్తం వా పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితం సమఙ్గిభూత’’న్తి (అ. ని. ౭.౫౦) వుత్తనయేన భూతే సుభా సుఖితాతి గహేత్వా రజ్జతి, దిస్వాపి నే రజ్జతి, సుత్వాపి, ఘాయిత్వాపి, సాయిత్వాపి, ఫుసిత్వాపి, ఞత్వాపి. ఏవం భూతే తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అహో వతాహం ఖత్తియమహాసాలానం వా సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్య’’న్తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౩౭) వా పన నయేన అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహతి, ఏవమ్పి భూతే తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అత్తనో పన భూతానఞ్చ సమ్పత్తివిపత్తిం నిస్సాయ అత్తానం వా సేయ్యం దహతి. భూతేసు చ యంకిఞ్చి భూతం హీనం అత్తానం వా హీనం, యంకిఞ్చి భూతం సేయ్యం ¶ . అత్తానం వా భూతేన, భూతం వా అత్తనా సదిసం దహతి. యథాహ ‘‘ఇధేకచ్చో జాతియా వా…పే… అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన వత్థునా పుబ్బకాలం పరేహి సదిసం అత్తానం దహతి. అపరకాలం అత్తానం సేయ్యం దహతి. పరే హీనే దహతి, యో ఏవరూపో మానో ¶ …పే… అయం వుచ్చతి మానాతిమానో’’తి (విభ. ౮౭౬-౮౮౦). ఏవం భూతే మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

భూతే పన ‘‘నిచ్చా ధువా సస్సతా అవిపరిణామధమ్మా’’తి వా ‘‘సబ్బే సత్తా సబ్బే పాణా సబ్బే భూతా సబ్బే జీవా అవసా అబలా అవీరియా నియతిసఙ్గతిభావపరిణతా ఛస్వేవాభిజాతీసు సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదేన్తీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౬౮) వా మఞ్ఞమానో దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవం భూతే తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి.

కథం భూతేసు మఞ్ఞతి? తేసు తేసు భూతేసు అత్తనో ఉపపత్తిం వా సుఖుప్పత్తిం వా ఆకఙ్ఖతి. ఏవం తావ తణ్హామఞ్ఞనాయ భూతేసు మఞ్ఞతి. భూతేసు వా ఉపపత్తిం ఆకఙ్ఖమానో దానం దేతి, సీలం సమాదియతి, ఉపోసథకమ్మం కరోతి. ఏవమ్పి భూతేసు తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. భూతే పన సమూహగ్గాహేన గహేత్వా తత్థ ఏకచ్చే భూతే సేయ్యతో దహతి, ఏకచ్చే సదిసతో వా హీనతో వాతి. ఏవం భూతేసు మానమఞ్ఞనాయ ¶ మఞ్ఞతి. తథా ఏకచ్చే భూతే నిచ్చా ధువాతి మఞ్ఞతి. ఏకచ్చే అనిచ్చా అధువాతి, అహమ్పి భూతేసు అఞ్ఞతరోస్మీతి వా మఞ్ఞతి. ఏవం భూతేసు దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

భూతతో మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన సఉపకరణస్స అత్తనో వా పరస్స వా యతో కుతోచి భూతతో ఉప్పత్తిం మఞ్ఞమానో భూతతో మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. భూతే మేతి మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన ఏకా తణ్హామఞ్ఞనావ లబ్భతి. సా చాయం ‘‘మమ పుత్తా, మమ ధీతా, మమ అజేళకా, కుక్కుటసూకరా, హత్థిగవస్సవళవా’’తి ఏవమాదినా నయేన మమాయతో పవత్తతీతి వేదితబ్బా. భూతే అభినన్దతీతి ఏతం వుత్తనయమేవ. అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి ఏత్థ పన యే సఙ్ఖారే ఉపాదాయ భూతానం పఞ్ఞత్తి, తేసం అపరిఞ్ఞాతత్తా భూతా అపరిఞ్ఞాతా హోన్తీతి వేదితబ్బా. యోజనా పన వుత్తనయేనేవ కాతబ్బా.

ఏవం ¶ సఙ్ఖేపతో సఙ్ఖారవసేన చ సత్తవసేన చ మఞ్ఞనావత్థుం దస్సేత్వా ఇదాని భూమివిసేసాదినా భేదేన విత్థారతోపి తం దస్సేన్తో దేవే దేవతోతిఆదిమాహ. తత్థ దిబ్బన్తి పఞ్చహి ¶ కామగుణేహి అత్తనో వా ఇద్ధియాతి దేవా, కీళన్తి జోతేన్తి చాతి అత్థో. తే తివిధా సమ్ముతిదేవా ఉపపత్తిదేవా విసుద్ధిదేవాతి. సమ్ముతిదేవా నామ రాజానో దేవియో రాజకుమారా. ఉపపత్తిదేవా నామ చాతుమహారాజికే దేవే ఉపాదాయ తతుత్తరిదేవా. విసుద్ధిదేవా నామ అరహన్తో ఖీణాసవా. ఇధ పన ఉపపత్తిదేవా దట్ఠబ్బా, నో చ ఖో అవిసేసేన. పరనిమ్మితవసవత్తిదేవలోకే మారం సపరిసం ఠపేత్వా సేసా ఛ కామావచరా ఇధ దేవాతి అధిప్పేతా. తత్థ సబ్బా అత్థవణ్ణనా భూతవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

పజాపతిన్తి ఏత్థ పన మారో పజాపతీతి వేదితబ్బో. కేచి పన ‘‘తేసం తేసం దేవానం అధిపతీనం మహారాజాదీనమేతం అధివచన’’న్తి వదన్తి. తం దేవగ్గహణేనేవ తేసం గహితత్తా అయుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం పటిక్ఖిత్తం, మారోయేవ పన సత్తసఙ్ఖాతాయ పజాయ అధిపతిభావేన ఇధ పజాపతీతి అధిప్పేతో. సో కుహిం వసతి? పరనిమ్మితవసవత్తిదేవలోకే ¶ . తత్ర హి వసవత్తిరాజా రజ్జం కారేతి. మారో ఏకస్మిం పదేసే అత్తనో పరిసాయ ఇస్సరియం పవత్తేన్తో రజ్జపచ్చన్తే దామరికరాజపుత్తో వియ వసతీతి వదన్తి. మారగ్గహణేనేవ చేత్థ మారపరిసాయపి గహణం వేదితబ్బం. యోజనానయో చేత్థ పజాపతిం వణ్ణవన్తం దీఘాయుకం సుఖబహులం దిస్వా వా సుత్వా వా రజ్జన్తో తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అహో వతాహం పజాపతినో సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్య’’న్తిఆదినా వా పన నయేన అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహన్తోపి పజాపతిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. పజాపతిభావం పన పత్తో సమానో అహమస్మి పజానమిస్సరో అధిపతీతి మానం జనేన్తో పజాపతిం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘పజాపతి నిచ్చో ధువో’’తి వా ‘‘ఉచ్ఛిజ్జిస్సతి వినస్సిస్సతీ’’తి వా ‘‘అవసో అబలో అవీరియో నియతిసఙ్గతిభావపరిణతో ఛస్వేవాభిజాతీసు సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదేతీ’’తి వా మఞ్ఞమానో పన పజాపతిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో.

పజాపతిస్మిన్తి ఏత్థ పన ఏకా దిట్ఠిమఞ్ఞనావ యుజ్జతి. తస్సా ఏవం పవత్తి వేదితబ్బా. ఇధేకచ్చో ‘‘పజాపతిస్మిం యే చ ధమ్మా సంవిజ్జన్తి, సబ్బే తే నిచ్చా ధువా ¶ సస్సతా అవిపరిణామధమ్మా’’తి మఞ్ఞతి. అథ వా ‘‘పజాపతిస్మిం నత్థి పాపం, న తస్మిం పాపకాని కమ్మాని ఉపలబ్భన్తీ’’తి మఞ్ఞతి.

పజాపతితోతి ¶ ఏత్థ తిస్సోపి మఞ్ఞనా లబ్భన్తి. కథం? ఇధేకచ్చో సఉపకరణస్స అత్తనో వా పరస్స వా పజాపతితో ఉప్పత్తిం వా నిగ్గమనం వా మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. పజాపతిం మేతి ఏత్థ పన ఏకా తణ్హామఞ్ఞనావ లబ్భతి. సా చాయం ‘‘పజాపతి మమ సత్థా మమ సామీ’’తిఆదినా నయేన మమాయతో పవత్తతీతి వేదితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవ.

బ్రహ్మం బ్రహ్మతోతి ఏత్థ బ్రూహితో తేహి తేహి గుణవిసేసేహీతి బ్రహ్మా. అపిచ బ్రహ్మాతి మహాబ్రహ్మాపి వుచ్చతి, తథాగతోపి బ్రాహ్మణోపి మాతాపితరోపి సేట్ఠమ్పి. ‘‘సహస్సో బ్రహ్మా ద్విసహస్సో బ్రహ్మా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౬౫-౧౬౬) హి మహాబ్రహ్మా బ్రహ్మాతి వుచ్చతి. ‘‘బ్రహ్మాతి ఖో, భిక్ఖవే ¶ , తథాగతస్సేతం అధివచన’’న్తి ఏత్థ తథాగతో.

‘‘తమోనుదో బుద్ధో సమన్తచక్ఖు,

లోకన్తగూ సబ్బభవాతివత్తో;

అనాసవో సబ్బదుక్ఖప్పహీనో,

సచ్చవ్హయో బ్రహ్మే ఉపాసితో మే’’తి. (చూళని. ౧౦౪) –

ఏత్థ బ్రాహ్మణో.

‘‘బ్రహ్మాతి మాతాపితరో, పుబ్బాచరియాతి వుచ్చరే’’తి. (ఇతివు. ౧౦౬; జా. ౨.౨౦.౧౮౧) –

ఏత్థ మాతాపితరో. ‘‘బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౪౮; అ. ని. ౫.౧౧) ఏత్థ సేట్ఠం. ఇధ పన పఠమాభినిబ్బత్తో కప్పాయుకో బ్రహ్మా అధిప్పేతో. తగ్గహణేనేవ చ బ్రహ్మపురోహితబ్రహ్మపారిసజ్జాపి గహితాతి వేదితబ్బా. అత్థవణ్ణనా పనేత్థ పజాపతివారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

ఆభస్సరవారే ¶ దణ్డదీపికాయ అచ్చి వియ ఏతేసం సరీరతో ఆభా ఛిజ్జిత్వా ఛిజ్జిత్వా పతన్తీ వియ సరతి విసరతీతి ఆభస్సరా. తేసం గహణేన ¶ సబ్బాపి దుతియజ్ఝానభూమి గహితా, ఏకతలవాసినో ఏవ చేతే సబ్బేపి పరిత్తాభా అప్పమాణాభా ఆభస్సరాతి వేదితబ్బా.

సుభకిణ్హవారే సుభేన ఓకిణ్ణా వికిణ్ణా సుభేన సరీరప్పభావణ్ణేన ఏకగ్ఘనా సువణ్ణమఞ్జూసాయ ఠపితసమ్పజ్జలితకఞ్చనపిణ్డసస్సిరికాతి సుభకిణ్హా. తేసం గహణేన సబ్బాపి తతియజ్ఝానభూమి గహితా. ఏకతలవాసినో ఏవ చేతే సబ్బేపి పరిత్తసుభా అప్పమాణసుభా సుభకిణ్హాతి వేదితబ్బా.

వేహప్ఫలవారే, విపులా ఫలాతి వేహప్ఫలా. చతుత్థజ్ఝానభూమి బ్రహ్మానో వుచ్చన్తి. అత్థనయయోజనా పన ఇమేసు తీసుపి వారేసు భూతవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

అభిభూవారే అభిభవీతి అభిభూ. కిం అభిభవి? చత్తారో ఖన్ధే అరూపినో. అసఞ్ఞభవస్సేతం అధివచనం. అసఞ్ఞసత్తా దేవా వేహప్ఫలేహి సద్ధిం ఏకతలాయేవ ఏకస్మిం ఓకాసే యేన ఇరియాపథేన నిబ్బత్తా, తేనేవ యావతాయుకం తిట్ఠన్తి చిత్తకమ్మరూపసదిసా హుత్వా. తే ఇధ సబ్బేపి అభిభూవచనేన గహితా. కేచి అభిభూ నామ సహస్సో బ్రహ్మాతి ఏవమాదినా నయేన తత్థ తత్థ అధిపతిబ్రహ్మానం వణ్ణయన్తి. బ్రహ్మగ్గహణేనేవ పన తస్స గహితత్తా ¶ అయుత్తమేతన్తి వేదితబ్బం. యోజనానయో చేత్థ అభిభూ వణ్ణవా దీఘాయుకోతి సుత్వా తత్థ ఛన్దరాగం ఉప్పాదేన్తో అభిభుం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అహో వతాహం అభిభునో సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్య’’న్తిఆదినా పన నయేన అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహన్తోపి అభిభుం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అత్తానం హీనతో అభిభుం సేయ్యతో దహన్తో పన అభిభుం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అభిభూ నిచ్చో ధువో’’తిఆదినా నయేన పరామసన్తో అభిభుం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో. సేసం పజాపతివారే వుత్తనయమేవ.

భూతవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆకాసానఞ్చాయతనవారాదివణ్ణనా

౪. ఏవం ¶ భగవా పటిపాటియా దేవలోకే దస్సేన్తోపి అభిభూవచనేన అసఞ్ఞభవం దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా అయం వట్టకథా, సుద్ధావాసా చ వివట్టపక్ఖే ఠితా, అనాగామిఖీణాసవా ఏవ హి తే దేవా. యస్మా వా కతిపయకప్పసహస్సాయుకా ¶ తే దేవా, బుద్ధుప్పాదకాలేయేవ హోన్తి. బుద్ధా పన అసఙ్ఖేయేపి కప్పే న ఉప్పజ్జన్తి, తదా సుఞ్ఞాపి సా భూమి హోతి. రఞ్ఞో ఖన్ధావారట్ఠానం వియ హి బుద్ధానం సుద్ధావాసభవో. తే తేనేవ చ కారణేన విఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసవసేనపి న గహితా, సబ్బకాలికా పన ఇమా మఞ్ఞనా. తస్మా తాసం సదావిజ్జమానభూమిం దస్సేన్తో సుద్ధావాసే అతిక్కమిత్వా, ఆకాసానఞ్చాయతనన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఆకాసానఞ్చాయతనన్తి తబ్భూమికా చత్తారో కుసలవిపాకకిరియా ఖన్ధా. తే చ తత్రూపపన్నాయేవ దట్ఠబ్బా భవపరిచ్ఛేదకథా అయన్తి కత్వా. ఏస నయో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనాదీసు. అత్థయోజనా పన చతూసుపి ఏతేసు వారేసు అభిభూవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. మానమఞ్ఞనా చేత్థ పజాపతివారే వుత్తనయేనాపి యుజ్జతి.

ఆకాసానఞ్చాయతనవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

దిట్ఠసుతవారాదివణ్ణనా

౫. ఏవం భూమివిసేసాదినా భేదేన విత్థారతోపి మఞ్ఞనావత్థుం దస్సేత్వా ఇదాని సబ్బమఞ్ఞనావత్థుభూతం సక్కాయపరియాపన్నం తేభూమకధమ్మభేదం దిట్ఠాదీహి చతూహి సఙ్గణ్హిత్వా దస్సేన్తో, దిట్ఠం దిట్ఠతోతిఆదిమాహ.

తత్థ దిట్ఠన్తి మంసచక్ఖునాపి దిట్ఠం, దిబ్బచక్ఖునాపి దిట్ఠం. రూపాయతనస్సేతం అధివచనం. తత్థ దిట్ఠం మఞ్ఞతీతి దిట్ఠం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి. కథం? రూపాయతనం సుభసఞ్ఞాయ సుఖసఞ్ఞాయ చ పస్సన్తో తత్థ ఛన్దరాగం జనేతి, తం అస్సాదేతి అభినన్దతి. వుత్తమ్పి హేతం ¶ భగవతా ‘‘ఇత్థిరూపే, భిక్ఖవే, సత్తా రత్తా గిద్ధా గధితా ముచ్ఛితా అజ్ఝోసన్నా, తే దీఘరత్తం సోచన్తి ఇత్థిరూపవసానుగా’’తి (అ. ని. ౫.౫౫). ఏవం దిట్ఠం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘ఇతి ¶ మే రూపం సియా అనాగతమద్ధానన్తి వా పనేత్థ నన్దిం సమన్నానేతి, రూపసమ్పదం వా పన ఆకఙ్ఖమానో దానం దేతీ’’తి విత్థారో. ఏవమ్పి దిట్ఠం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అత్తనో పన పరస్స చ రూపసమ్పత్తిం విపత్తిం నిస్సాయ మానం జనేతి. ‘‘ఇమినాహం సేయ్యోస్మీ’’తి వా ‘‘సదిసోస్మీ’’తి వా ‘‘హీనోస్మీ’’తి వాతి ఏవం దిట్ఠం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. రూపాయతనం పన నిచ్చం ధువం సస్సతన్తి మఞ్ఞతి, అత్తానం అత్తనియన్తి మఞ్ఞతి, మఙ్గలం అమఙ్గలన్తి మఞ్ఞతి, ఏవం దిట్ఠం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవం దిట్ఠం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి. కథం దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి? రూపస్మిం అత్తానం ¶ సమనుపస్సననయేన మఞ్ఞన్తో దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి. యథా వా ధనే ధఞ్ఞే. ఏవం రూపస్మిం రాగాదయోతి మఞ్ఞన్తోపి దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి. అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మిఞ్ఞేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. ఏవం దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి. సేసం పథవీవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

సుతన్తి మంససోతేనపి సుతం, దిబ్బసోతేనపి సుతం, సద్దాయతనస్సేతం అధివచనం.

ముతన్తి ముత్వా మునిత్వా చ గహితం, ఆహచ్చ ఉపగన్త్వాతి అత్థో, ఇన్ద్రియానం ఆరమ్మణానఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞసంసిలేసే విఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతి, గన్ధరసఫోట్ఠబ్బాయతనానమేతం అధివచనం.

విఞ్ఞాతన్తి మనసా విఞ్ఞాతం, సేసానం సత్తన్నం ఆయతనానమేతం అధివచనం ధమ్మారమ్మణస్స వా. ఇధ పన సక్కాయపరియాపన్నమేవ లబ్భతి. విత్థారో పనేత్థ దిట్ఠవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

దిట్ఠసుత్తవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకత్తవారాదివణ్ణనా

౬. ఏవం సబ్బం సక్కాయభేదం దిట్ఠాదీహి చతూహి దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ సమాపన్నకవారేన చ అసమాపన్నకవారేన చ ద్విధా దస్సేన్తో ఏకత్తం నానత్తన్తిఆదిమాహ.

ఏకత్తన్తి ఇమినా హి సమాపన్నకవారం దస్సేతి. నానత్తన్తి ఇమినా అసమాపన్నకవారం. తేసం ¶ అయం వచనత్థో ఏకభావో ఏకత్తం. నానాభావో నానత్తన్తి. యోజనా పనేత్థ సమాపన్నకవారం ¶ చతూహి ఖన్ధేహి, అసమాపన్నకవారఞ్చ పఞ్చహి ఖన్ధేహి భిన్దిత్వా ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదినా సాసననయేన పథవీవారాదీసు వుత్తేన చ అట్ఠకథానయేన యథానురూపం వీమంసిత్వా వేదితబ్బా. కేచి పన ఏకత్తన్తి ఏకత్తనయం వదన్తి నానత్తన్తి నానత్తనయం. అపరే ‘‘ఏకత్తసఞ్ఞీ అత్తా హోతి అరోగో పరం మరణా, నానత్తసఞ్ఞీ అత్తా హోతీ’’తి ఏవం దిట్ఠాభినివేసం. తం సబ్బం ఇధ నాధిప్పేతత్తా అయుత్తమేవ హోతి.

ఏవం ¶ సబ్బం సక్కాయం ద్విధా దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ ఏకధా సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేన్తో సబ్బం సబ్బతోతిఆదిమాహ. యోజనానయో పనేత్థ సబ్బం అస్సాదేన్తో సబ్బం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘మయా ఏతే సత్తా నిమ్మితా’’తిఆదినా నయేన అత్తనా నిమ్మితం మఞ్ఞన్తో సబ్బం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘సబ్బం పుబ్బేకతకమ్మహేతు, సబ్బం ఇస్సరనిమ్మానహేతు, సబ్బం అహేతుఅపచ్చయా, సబ్బం అత్థి, సబ్బం నత్థీ’’తిఆదినా నయేన మఞ్ఞన్తో సబ్బం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో. కథం సబ్బస్మిం మఞ్ఞతి? ఇధేకచ్చో ఏవందిట్ఠికో హోతి ‘‘మహా మే అత్తా’’తి. సో సబ్బలోకసన్నివాసం తస్సోకాసభావేన పరికప్పేత్వా సో ఖో పన మే అయం అత్తా సబ్బస్మిన్తి మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. సేసం పథవీవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఏవం సబ్బం సక్కాయం ఏకధా దస్సేత్వా ఇదాని అపరేనపి నయేన తం ఏకధా దస్సేన్తో నిబ్బానం నిబ్బానతోతి ఆహ. తత్థ నిబ్బానన్తి ‘‘యతో ఖో, భో, అయం అత్తా పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితో సమఙ్గిభూతో పరిచారేతి. ఏత్తావతా ఖో, భో, అయం అత్తా పరమదిట్ఠధమ్మనిబ్బానం పత్తో హోతీ’’తిఆదినా నయేన పఞ్చధా ఆగతం పరమదిట్ఠధమ్మనిబ్బానం వేదితబ్బం. తత్థ నిబ్బానం అస్సాదేన్తో తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. తేన నిబ్బానేన ‘‘అహమస్మి నిబ్బానం పత్తో’’తి మానం జనేన్తో మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అనిబ్బానంయేవ సమానం తం నిబ్బానతో నిచ్చాదితో చ గణ్హన్తో దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో.

నిబ్బానతో పన అఞ్ఞం అత్తానం గహేత్వా సో ఖో పన మే అయం అత్తా ఇమస్మిం నిబ్బానేతి ¶ మఞ్ఞన్తో నిబ్బానస్మిం మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ ¶ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. ఏస నయో నిబ్బానతో మఞ్ఞనాయపి. తత్రపి హి నిబ్బానతో అఞ్ఞం అత్తానం గహేత్వా ‘‘ఇదం నిబ్బానం, అయం అత్తా, సో ఖో పన మే అయం అత్తా ఇతో నిబ్బానతో అఞ్ఞో’’తి మఞ్ఞన్తో నిబ్బానతో మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. ‘‘అహో సుఖం మమ నిబ్బాన’’న్తి మఞ్ఞన్తో పన నిబ్బానం మేతి మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవ. అయం పనేత్థ అనుగీతి –

యాదిసో ¶ ఏస సక్కాయో, తథా నం అవిజానతో;

పుథుజ్జనస్స సక్కాయే, జాయన్తి సబ్బమఞ్ఞనా.

జేగుచ్ఛో భిదురో చాయం, దుక్ఖో అపరిణాయకో;

తం పచ్చనీకతో బాలో, గణ్హం గణ్హాతి మఞ్ఞనం.

సుభతో సుఖతో చేవ, సక్కాయం అనుపస్సతో;

సలభస్సేవ అగ్గిమ్హి, హోతి తణ్హాయ మఞ్ఞనా.

నిచ్చసఞ్ఞం అధిట్ఠాయ, సమ్పత్తిం తస్స పస్సతో;

గూథాదీ వియ గూథస్మిం, హోతి మానేన మఞ్ఞనా.

అత్తా అత్తనియో మేతి, పస్సతో నం అబుద్ధినో;

ఆదాసే వియ బోన్ధిస్స, దిట్ఠియా హోతి మఞ్ఞనా.

మఞ్ఞనాతి చ నామేతం, సుఖుమం మారబన్ధనం;

సిథిలం దుప్పముఞ్చఞ్చ, యేన బద్ధో పుథుజ్జనో.

బహుం ¶ విప్ఫన్దమానోపి, సక్కాయం నాతివత్తతి;

సముస్సితం దళ్హత్థమ్భం, సావ గద్దులబన్ధనో.

స’సో సక్కాయమలీనో, జాతియా చ జరాయ చ;

రోగాదీహి చ దుక్ఖేహి, నిచ్చం హఞ్ఞతి బాళ్హసో.

తం వో వదామి భద్దన్తే, సక్కాయం అనుపస్సథ;

అసాతతో అసుభతో, భేదతో చ అనత్తతో.

ఏసో సభావో హేతస్స, పస్సం ఏవమిమం బుధో;

పహాయ మఞ్ఞనా సబ్బా, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీతి.

ఏకత్తవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుథుజ్జనవసేన ¶ చతువీసతిపబ్బా పఠమనయకథా నిట్ఠితా.

సేక్ఖవారదుతియనయవణ్ణనా

౭. ఏవం ¶ భగవా పథవీఆదీసు వత్థూసు సబ్బసక్కాయధమ్మమూలభూతం పుథుజ్జనస్స పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తేస్వేవ వత్థూసు సేక్ఖస్స పవత్తిం దస్సేన్తో యోపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సేక్ఖోతిఆదిమాహ. తత్థ యోతి ఉద్దేసవచనం. సోతి నిద్దేసవచనం. పికారో సమ్పిణ్డనత్థో అయమ్పి ధమ్మో అనియతోతిఆదీసు వియ. తేన చ ఆరమ్మణసభాగేన పుగ్గలం సమ్పిణ్డేతి, నో పుగ్గలసభాగేన, హేట్ఠతో హి పుగ్గలా దిట్ఠివిపన్నా, ఇధ దిట్ఠిసమ్పన్నా, న తేసం సభాగతా అత్థి. ఆరమ్మణం పన హేట్ఠా పుగ్గలానమ్పి తదేవ, ఇమేసమ్పి తదేవాతి. తేన వుత్తం ‘‘ఆరమ్మణసభాగేన పుగ్గలం సమ్పిణ్డేతి నో పుగ్గలసభాగేనా’’తి. యోపి సోతి ఇమినా పన సకలేన వచనేన ఇదాని వత్తబ్బం సేక్ఖం దస్సేతీతి వేదితబ్బో. భిక్ఖవే, భిక్ఖూతి ఇదం వుత్తనయమేవ.

సేక్ఖోతి ¶ కేనట్ఠేన సేక్ఖో? సేక్ఖధమ్మప్పటిలాభతో సేక్ఖో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘కిత్తావతా ను ఖో, భన్తే, సేక్ఖో హోతీతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సేక్ఖాయ సమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో హోతి…పే… సేక్ఖేన సమ్మాసమాధినా సమన్నాగతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో భిక్ఖు, సేక్ఖో హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౩). అపిచ సిక్ఖతీతిపి సేక్ఖో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘సిక్ఖతీతి ఖో భిక్ఖు తస్మా సేక్ఖోతి వుచ్చతి. కిఞ్చ సిక్ఖతి? అధిసీలమ్పి సిక్ఖతి, అధిచిత్తమ్పి సిక్ఖతి, అధిపఞ్ఞమ్పి సిక్ఖతి, సిక్ఖతీతి ఖో భిక్ఖు తస్మా సేక్ఖోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౩.౮౬).

యోపి కల్యాణపుథుజ్జనో అనులోమపటిపదాయ పరిపూరకారీ సీలసమ్పన్నో ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో భోజనే మత్తఞ్ఞూ జాగరియానుయోగమనుయుత్తో పుబ్బరత్తాపరరత్తం బోధిపక్ఖియానం ధమ్మానం భావనానుయోగమనుయుత్తో విహరతి – ‘‘అజ్జ వా స్వే వా అఞ్ఞతరం సామఞ్ఞఫలం అధిగమిస్సామీ’’తి, సోపి వుచ్చతి సిక్ఖతీతి సేక్ఖోతి. ఇమస్మిం పనత్థే పటివేధప్పత్తోవ సేక్ఖో అధిప్పేతో, నో పుథుజ్జనో.

అప్పత్తం మానసం ఏతేనాతి అప్పత్తమానసో. మానసన్తి రాగోపి చిత్తమ్పి అరహత్తమ్పి. ‘‘అన్తలిక్ఖచరో పాసో, య్వాయం ¶ చరతి మానసో’’తి (మహావ. ౩౩; సం. ని. ౧.౧౫౧) ఏత్థ హి రాగో ¶ మానసం. ‘‘చిత్తం మనో మానస’’న్తి (ధ. స. ౬౫) ఏత్థ చిత్తం. ‘‘అప్పత్తమానసో సేక్ఖో, కాలం కయిరా జనేసుతా’’తి (సం. ని. ౧.౧౫౯) ఏత్థ అరహత్తం. ఇధాపి అరహత్తమేవ అధిప్పేతం. తేన అప్పత్తారహత్తోతి వుత్తం హోతి.

అనుత్తరన్తి సేట్ఠం, అసదిసన్తి అత్థో. చతూహి యోగేహి ఖేమం అననుయుత్తన్తి యోగక్ఖేమం, అరహత్తమేవ అధిప్పేతం. పత్థయమానోతి ద్వే పత్థనా తణ్హాపత్థనా చ, ఛన్దపత్థనా చ. ‘‘పత్థయమానస్స హి పజప్పితాని, పవేధితం వాపి పకప్పితేసూ’’తి (సు. ని. ౯౦౮) ఏత్థ తణ్హాపత్థనా.

‘‘ఛిన్నం పాపిమతో సోతం, విద్ధస్తం వినళీకతం;

పామోజ్జబహులా హోథ, ఖేమం పత్తత్థ భిక్ఖవో’’తి. (మ. ని. ౧.౩౫౨) –

ఏత్థ ¶ కత్తుకమ్యతా కుసలచ్ఛన్దపత్థనా. అయమేవ ఇధాధిప్పేతా. తేన పత్థయమానోతి తం యోగక్ఖేమం పత్తుకామో అధిగన్తుకామో తన్నిన్నో తప్పోణో తప్పబ్భారోతి వేదితబ్బో. విహరతీతి అఞ్ఞం ఇరియాపథదుక్ఖం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం కాయం హరతి. అథ వా ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి అధిముచ్చన్తో సద్ధాయ విహరతీ’’తిఆదినాపి నిద్దేసనయేనేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పథవిం పథవితో అభిజానాతీతి పథవిం పథవీభావేన అభిజానాతి, న పుథుజ్జనో వియ సబ్బాకారవిపరీతాయ సఞ్ఞాయ సఞ్జానాతి. అపిచ ఖో అభివిసిట్ఠేన ఞాణేన జానాతి, ఏవం పథవీతి ఏతం పథవీభావం అధిముచ్చన్తో ఏవ నం అనిచ్చాతిపి దుక్ఖాతిపి అనత్తాతిపి ఏవం అభిజానాతీతి వుత్తం హోతి. ఏవఞ్చ నం అభిఞ్ఞత్వా పథవిం మా మఞ్ఞీతి వుత్తం హోతి. మఞ్ఞతీతి మఞ్ఞి. అయం పన మఞ్ఞీ చ న మఞ్ఞీ చ న వత్తబ్బోతి. ఏతస్మిఞ్హి అత్థే ఇదం పదం నిపాతేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కో పనేత్థ అధిప్పాయోతి. వుచ్చతే, పుథుజ్జనో ¶ తావ సబ్బమఞ్ఞనానం అప్పహీనత్తా మఞ్ఞతీతి వుత్తో. ఖీణాసవో పహీనత్తా న మఞ్ఞతీతి. సేక్ఖస్స పన దిట్ఠిమఞ్ఞనా పహీనా, ఇతరా పన తనుభావం గతా, తేన సో మఞ్ఞతీతిపి న వత్తబ్బో పుథుజ్జనో వియ, న మఞ్ఞతీతిపి న వత్తబ్బో ఖీణాసవో వియాతి.

పరిఞ్ఞేయ్యం తస్సాతి తస్స సేక్ఖస్స తం మఞ్ఞనావత్థు ఓక్కన్తనియామత్తా సమ్బోధిపరాయణత్తా చ తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞేయ్యం, అపరిఞ్ఞేయ్యఞ్చ అపరిఞ్ఞాతఞ్చ ¶ న హోతి పుథుజ్జనస్స వియ, నోపి పరిఞ్ఞాతం ఖీణాసవస్స వియ. సేసం సబ్బత్థ వుత్తనయమేవ.

సేక్ఖవసేన దుతియనయకథా నిట్ఠితా.

ఖీణాసవవారతతియాదినయవణ్ణనా

౮. ఏవం పథవీఆదీసు వత్థూసు సేక్ఖస్స పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని ఖీణాసవస్స పవత్తిం దస్సేన్తో యోపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహన్తిఆదిమాహ. తత్థ యోపీతి పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. తేన ఇధ ఉభయసభాగతాపి లబ్భతీతి దస్సేతి. సేక్ఖో హి ఖీణాసవేన అరియపుగ్గలత్తా సభాగో, తేన పుగ్గలసభాగతా లబ్భతి, ఆరమ్మణసభాగతా పన వుత్తనయా ఏవ. అరహన్తి ఆరకకిలేసో, దూరకిలేసో పహీనకిలేసోతి అత్థో. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘కథఞ్చ ¶ , భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహం హోతి? ఆరకాస్స హోన్తి పాపకా అకుసలా ధమ్మా సంకిలేసికా పోనోబ్భవికా సదరా దుక్ఖవిపాకా ఆయతిం జాతిజరామరణియా. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహం హోతీ’’తి. (మ. ని. ౧.౪౩౪) ఖీణాసవోతి చత్తారో ఆసవా కామాసవో…పే… అవిజ్జాసవో, ఇమే చత్తారో ఆసవా అరహతో ఖీణా పహీనా సముచ్ఛిన్నా పటిప్పస్సద్ధా, అభబ్బుప్పత్తికా ఞాణగ్గినా దడ్ఢా, తేన వుచ్చతి ఖీణాసవోతి.

వుసితవాతి గరుసంవాసేపి అరియమగ్గసంవాసేపి దససు అరియవాసేసుపి వసి పరివసి వుత్థో పరివుత్థో, సో వుత్థవాసో చిణ్ణచరణోతి వుసితవా కతకరణీయోతి పుథుజ్జనకల్యాణకం ఉపాదాయ సత్త సేక్ఖా చతూహి మగ్గేహి కరణీయం కరోన్తి నామ, ఖీణాసవస్స సబ్బకరణీయాని కతాని పరియోసితాని, నత్థి తస్స ఉత్తరి కరణీయం దుక్ఖక్ఖయాధిగమాయాతి కతకరణీయో. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘తస్స ¶ సమ్మా విముత్తస్స, సన్తచిత్తస్స భిక్ఖునో;

కతస్స పటిచయో నత్థి, కరణీయం న విజ్జతీ’’తి. (థేరగా. ౬౪౨);

ఓహితభారోతి తయో భారా ఖన్ధభారో కిలేసభారో అభిసఙ్ఖారభారోతి, తస్సిమే తయో భారా ఓహితా ఓరోపితా నిక్ఖిత్తా ¶ పాతితా, తేన వుచ్చతి ఓహితభారోతి. అనుప్పత్తసదత్థోతి అనుప్పత్తో సదత్థం, సకత్థన్తి వుత్తం హోతి. కకారస్సాయం దకారో కతో, సదత్థోతి చ అరహత్తం వేదితబ్బం. తఞ్హి అత్తుపనిబన్ధనట్ఠేన అత్తానం అవిజహనట్ఠేన అత్తనో పరమత్థట్ఠేన చ అత్తనో అత్థో సకత్థోతి వుచ్చతి.

పరిక్ఖీణభవసంయోజనోతి భవసంయోజనానీతి దస సంయోజనాని కామరాగసంయోజనం పటిఘమానదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసభవరాగఇస్సామచ్ఛరియసంయోజనం అవిజ్జాసంయోజనం. ఇమాని హి సత్తే భవేసు సంయోజేన్తి ఉపనిబన్ధన్తి, భవం వా భవేన సంయోజేన్తి, తస్మా ‘‘భవసంయోజనానీ’’తి వుచ్చన్తి. ఇమాని భవసంయోజనాని అరహతో పరిక్ఖీణాని పహీనాని ఞాణగ్గినా దడ్ఢాని, తేన వుచ్చతి ‘‘పరిక్ఖీణభవసంయోజనో’’తి. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తోతి ఏత్థ సమ్మదఞ్ఞాతి సమ్మా అఞ్ఞాయ. కిం వుత్తం హోతి – ఖన్ధానం ఖన్ధట్ఠం, ఆయతనానం ఆయతనట్ఠం, ధాతూనం ¶ ధాతుట్ఠం, దుక్ఖస్స పీళనట్ఠం, సముదయస్స పభవట్ఠం, నిరోధస్స సన్తట్ఠం, మగ్గస్స దస్సనట్ఠం, సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి ఏవమాదిం వా భేదం సమ్మా యథాభూతం అఞ్ఞాయ జానిత్వా తీరయిత్వా తులయిత్వా విభావేత్వా విభూతం కత్వాతి.

విముత్తోతి ద్వే విముత్తియో చిత్తస్స చ విముత్తి నిబ్బానఞ్చ. అరహా సబ్బకిలేసేహి విముత్తచిత్తత్తా చిత్తవిముత్తియాపి విముత్తో. నిబ్బానం అధిముత్తత్తా నిబ్బానేపి విముత్తో. తేన వుచ్చతి ‘‘సమ్మదఞ్ఞా విముత్తో’’తి. పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి తస్స అరహతో తం మఞ్ఞనావత్థు తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతం. తస్మా సో తం వత్థుం న మఞ్ఞతి, తం వా మఞ్ఞనం న మఞ్ఞతీతి వుత్తం హోతి, సేసం వుత్తనయమేవ.

నిబ్బానవారే ¶ పన ఖయా రాగస్సాతిఆదయో తయో వారా వుత్తా. తే పథవీవారాదీసుపి విత్థారేతబ్బా. అయఞ్చ పరిఞ్ఞాతవారో నిబ్బానవారేపి విత్థారేతబ్బో. విత్థారేన్తేన చ పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి సబ్బపదేహి యోజేత్వా పున ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తాతి యోజేతబ్బం. ఏస నయో ఇతరేసు. దేసనా పన ఏకత్థ వుత్తం సబ్బత్థ వుత్తమేవ హోతీతి సంఖిత్తా.

ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తాతి ఏత్థ చ యస్మా బాహిరకో కామేసు వీతరాగో, న ఖయా రాగస్స వీతరాగో. అరహా పన ఖయా యేవ, తస్మా వుత్తం ¶ ‘‘ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తా’’తి. ఏస నయో దోసమోహేసుపి. యథా చ ‘‘పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీ’’తి వుత్తేపి పరిఞ్ఞాతత్తా సో తం వత్థుం తం వా మఞ్ఞనం న మఞ్ఞతీతి అత్థో హోతి, ఏవమిధాపి వీతరాగత్తా సో తం వత్థుం తం వా మఞ్ఞనం న మఞ్ఞతీతి దట్ఠబ్బో.

ఏత్థ చ పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి అయం వారో మగ్గభావనాపారిపూరిదస్సనత్థం వుత్తో. ఇతరే పన ఫలసచ్ఛికిరియాపారిపూరిదస్సనత్థన్తి వేదితబ్బా. ద్వీహి వా కారణేహి అరహా న మఞ్ఞతి వత్థుస్స చ పరిఞ్ఞాతత్తా అకుసలమూలానఞ్చ సముచ్ఛిన్నత్తా. తేనస్స పరిఞ్ఞాతవారేన వత్థునో వత్థుపరిఞ్ఞం దీపేతి, ఇతరేహి అకుసలమూలసముచ్ఛేదన్తి. తత్థ పచ్ఛిమేసు తీసు వారేసు అయం విసేసో వేదితబ్బో, తీసు హి వారేసు రాగే ఆదీనవం దిస్వా దుక్ఖానుపస్సీ విహరన్తో అప్పణిహితవిమోక్ఖేన విముత్తో ఖయా రాగస్స వీతరాగో హోతి. దోసే ఆదీనవం దిస్వా అనిచ్చానుపస్సీ ¶ విహరన్తో అనిమిత్తవిమోక్ఖేన విముత్తో ఖయా దోసస్స వీతదోసో హోతి. మోహే ఆదీనవం దిస్వా అనత్తానుపస్సీ విహరన్తో సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముత్తో ఖయా మోహస్స వీతమోహో హోతీతి.

ఏవం సన్తే న ఏకో తీహి విమోక్ఖేహి విముచ్చతీతి ద్వే వారా న వత్తబ్బా సియున్తి చే, తం న. కస్మా? అనియమితత్తా. అనియమేన హి వుత్తం ‘‘యోపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహ’’న్తి. న పన వుత్తం అప్పణిహితవిమోక్ఖేన వా విముత్తో, ఇతరేన వాతి, తస్మా యం అరహతో యుజ్జతి, తం సబ్బం వత్తబ్బమేవాతి.

అవిసేసేన వా యో కోచి అరహా సమానేపి రాగాదిక్ఖయే విపరిణామదుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా రాగస్స వీతరాగోతి వుచ్చతి, దుక్ఖదుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా దోసస్స వీతదోసోతి. సఙ్ఖారదుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా మోహస్స వీతమోహోతి. ఇట్ఠారమ్మణస్స వా పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా రాగస్స వీతరాగో. అనిట్ఠారమ్మణస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా దోసస్స వీతదోసో. మజ్ఝత్తారమ్మణస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ¶ ఖయా మోహస్స వీతమోహో. సుఖాయ వా వేదనాయ రాగానుసయస్స సముచ్ఛిన్నత్తా ఖయా రాగస్స వీతరాగో, ఇతరాసు పటిఘమోహానుసయానం సముచ్ఛిన్నత్తా ¶ వీతదోసో వీతమోహో చాతి. తస్మా తం విసేసం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తా…పే… వీతమోహత్తా’’తి.

ఖీణాసవవసేన తతియచతుత్థపఞ్చమఛట్ఠనయకథా నిట్ఠితా.

తథాగతవారసత్తమనయవణ్ణనా

౧౨. ఏవం పథవీఆదీసు వత్థూసు ఖీణాసవస్స పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనో పవత్తిం దస్సేన్తో తథాగతోపి, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ తథాగతోతి అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతోతి వుచ్చతి – తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథావాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి.

కథం ¶ భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా సబ్బలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా, యథా విపస్సీ భగవా ఆగతో, యథా సిఖీ భగవా, యథా వేస్సభూ భగవా, యథా కకుసన్ధో భగవా, యథా కోణాగమనో భగవా, యథా కస్సపో భగవా ఆగతోతి. కిం వుత్తం హోతి? యేన అభినీహారేన ఏతే భగవన్తో ఆగతా, తేనేవ అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో.

అథ వా యథా విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా దానపారమిం పూరేత్వా, సీలనేక్ఖమ్మపఞ్ఞావీరియఖన్తిసచ్చఅధిట్ఠానమేత్తాఉపేక్ఖాపారమిం పూరేత్వా, ఇమా దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియోతి, సమతింస పారమియో పూరేత్వా, అఙ్గపరిచ్చాగం నయనధనరజ్జపుత్తదారపరిచ్చాగన్తి ఇమే పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా పుబ్బయోగపుబ్బచరియధమ్మక్ఖానఞాతత్థచరియాదయో పూరేత్వా, బుద్ధిచరియాయ కోటిం పత్వా ఆగతో, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో.

యథా చ విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా చత్తారో సతిపట్ఠానే సమ్మప్పధానే ఇద్ధిపాదే పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గే అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేత్వా బ్రూహేత్వా ఆగతో, తథా అమ్హాకం ¶ భగవాపి ఆగతోతి తథాగతో.

యథేవ ¶ లోకమ్హి విపస్సిఆదయో,

సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;

తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో,

తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమాతి.

ఏవం తథా ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథా గతోతి తథాగతో. యథా సమ్పతిజాతో విపస్సీ భగవా గతో…పే… కస్సపో భగవా గతో. కథఞ్చ సో గతోతి, సో హి సమ్పతిజాతోవ సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గతో. యథాహ – సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో సమేహి ¶ పాదేహి పథవియం పతిట్ఠహిత్వా ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గచ్ఛతి సేతమ్హి ఛత్తే అనుధారీయమానే, సబ్బా చ దిసా అనువిలోకేతి, ఆసభిఞ్చ వాచం భాసతి ‘‘అగ్గోహమస్మి లోకస్స, జేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, సేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౭).

తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం అనేకేసం విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. యఞ్హి సో సమ్పతిజాతోవ సమేహి పాదేహి పతిట్ఠహి, ఇదమస్స చతురిద్ధిపాదపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం. ఉత్తరాభిముఖభావో పన సబ్బలోకుత్తరభావస్స పుబ్బనిమిత్తం. సత్తపదవీతిహారో సత్తబోజ్ఝఙ్గరతనపటిలాభస్స. ‘‘సువణ్ణదణ్డా వీతిపతన్తి చామరా’’తి (సు. ని. ౬౯౩) ఏత్థ వుత్తో చామరుక్ఖేపో సబ్బతిత్థియనిమ్మథనస్స. సేతచ్ఛత్తధారణం అరహత్తవిముత్తివరవిమలసేతచ్ఛత్తపటిలాభస్స. సబ్బదిసానువిలోకనం సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణపటిలాభస్స. ఆసభీవాచాభాసనం అప్పటివత్తియవరధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స పుబ్బనిమిత్తం. తథా అయం భగవాపి గతో. తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం తేసఞ్ఞేవ విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ముహుత్తజాతోవ గవమ్పతీ యథా,

సమేహి పాదేహి ఫుసీ వసున్ధరం;

సో విక్కమీ సత్త పదాని గోతమో,

సేతఞ్చ ఛత్తం అనుధారయుం మరూ.

గన్త్వాన ¶ ¶ సో సత్త పదాని గోతమో,

దిసా విలోకేసి సమా సమన్తతో;

అట్ఠఙ్గుపేతం గిరమబ్భుదీరయీ,

సీహో యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి. –

ఏవం తథా గతోతి తథాగతో.

అథ ¶ వా యథా విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా, అయమ్పి భగవా తథేవ నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం పహాయ గతో. అబ్యాపాదేన బ్యాపాదం, ఆలోకసఞ్ఞాయ థినమిద్ధం, అవిక్ఖేపేన ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం, ధమ్మవవత్థానేన విచికిచ్ఛం పహాయ, ఞాణేన అవిజ్జం పదాలేత్వా, పామోజ్జేన అరతిం వినోదేత్వా, పఠమజ్ఝానేన నీవరణకవాటం ఉగ్ఘాటేత్వా, దుతియజ్ఝానేన వితక్కవిచారధూమం వూపసమేత్వా, తతియజ్ఝానేన పీతిం విరాజేత్వా, చతుత్థజ్ఝానేన సుఖదుక్ఖం పహాయ, ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తియా రూపసఞ్ఞాపటిఘసఞ్ఞానానత్తసఞ్ఞాయో సమతిక్కమిత్వా, విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసమాపత్తియా ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞం, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసఞ్ఞం, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞం సమతిక్కమిత్వా గతో.

అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞం పహాయ, దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞం, అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసఞ్ఞం, నిబ్బిదానుపస్సనాయ నన్దిం, విరాగానుపస్సనాయ రాగం, నిరోధానుపస్సనాయ సముదయం, పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ ఆదానం, ఖయానుపస్సనాయ ఘనసఞ్ఞం, వయానుపస్సనాయ ఆయూహనం, విపరిణామానుపస్సనాయ ధువసఞ్ఞం, అనిమిత్తానుపస్సనాయ నిమిత్తం, అప్పణిహితానుపస్సనాయ పణిధిం, సుఞ్ఞతానుపస్సనాయ అభినివేసం, అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాయ సారాదానాభినివేసం, యథాభూతఞాణదస్సనేన సమ్మోహాభినివేసం, ఆదీనవానుపస్సనాయ ఆలయాభినివేసం, పటిసఙ్ఖానుపస్సనాయ అప్పటిసఙ్ఖం, వివట్టానుపస్సనాయ సంయోగాభినివేసం, సోతాపత్తిమగ్గేన దిట్ఠేకట్ఠే కిలేసే భఞ్జిత్వా, సకదాగామిమగ్గేన ఓళారికే కిలేసే పహాయ, అనాగామిమగ్గేన అణుసహగతే కిలేసే సముగ్ఘాటేత్వా, అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసే సముచ్ఛిన్దిత్వా గతో. ఏవమ్పి తథా గతోతి తథాగతో.

కథం ¶ తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో. పథవీధాతుయా కక్ఖళత్తలక్ఖణం తథం అవితథం. ఆపోధాతుయా పగ్ఘరణలక్ఖణం. తేజోధాతుయా ఉణ్హత్తలక్ఖణం. వాయోధాతుయా విత్థమ్భనలక్ఖణం. ఆకాసధాతుయా అసమ్ఫుట్ఠలక్ఖణం ¶ . విఞ్ఞాణధాతుయా విజాననలక్ఖణం.

రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం. వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం. సఞ్ఞాయ సఞ్జాననలక్ఖణం. సఙ్ఖారానం అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణం. విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం.

వితక్కస్స ¶ అభినిరోపనలక్ఖణం. విచారస్స అనుమజ్జనలక్ఖణం. పీతియా ఫరణలక్ఖణం. సుఖస్స సాతలక్ఖణం. చిత్తేకగ్గతాయ అవిక్ఖేపలక్ఖణం. ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం.

సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖలక్ఖణం. వీరియిన్ద్రియస్స పగ్గహణలక్ఖణం. సతిన్ద్రియస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం. సమాధిన్ద్రియస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం. పఞ్ఞిన్ద్రియస్స పజాననలక్ఖణం.

సద్ధాబలస్స అస్సద్ధియే అకమ్పియలక్ఖణం. వీరియబలస్స కోసజ్జే. సతిబలస్స ముట్ఠసచ్చే. సమాధిబలస్స ఉద్ధచ్చే. పఞ్ఞాబలస్స అవిజ్జాయ అకమ్పియలక్ఖణం.

సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం. ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పవిచయలక్ఖణం. వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పగ్గహణలక్ఖణం. పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఫరణలక్ఖణం. పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపసమలక్ఖణం. సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం. ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పటిసఙ్ఖానలక్ఖణం.

సమ్మాదిట్ఠియా దస్సనలక్ఖణం. సమ్మాసఙ్కప్పస్స అభినిరోపనలక్ఖణం. సమ్మావాచాయ పరిగ్గాహలక్ఖణం. సమ్మాకమ్మన్తస్స సముట్ఠానలక్ఖణం. సమ్మాఆజీవస్స వోదానలక్ఖణం. సమ్మావాయామస్స పగ్గహణలక్ఖణం. సమ్మాసతియా ఉపట్ఠానలక్ఖణం. సమ్మాసమాధిస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం.

అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణలక్ఖణం. సఙ్ఖారానం చేతనాలక్ఖణం. విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం. నామస్స నమనలక్ఖణం. రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం. సళాయతనస్స ఆయతనలక్ఖణం. ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం. వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం. తణ్హాయ హేతులక్ఖణం. ఉపాదానస్స గహణలక్ఖణం. భవస్స ఆయూహనలక్ఖణం. జాతియా నిబ్బత్తిలక్ఖణం. జరాయ జీరణలక్ఖణం. మరణస్స చుతిలక్ఖణం.

ధాతూనం ¶ సుఞ్ఞతాలక్ఖణం. ఆయతనానం ఆయతనలక్ఖణం. సతిపట్ఠానానం ఉపట్ఠానలక్ఖణం. సమ్మప్పధానానం పదహనలక్ఖణం. ఇద్ధిపాదానం ఇజ్ఝనలక్ఖణం. ఇన్ద్రియానం అధిపతిలక్ఖణం. బలానం అకమ్పియలక్ఖణం. బోజ్ఝఙ్గానం నియ్యానలక్ఖణం. మగ్గస్స హేతులక్ఖణం.

సచ్చానం ¶ తథలక్ఖణం. సమథస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం. విపస్సనాయ అనుపస్సనాలక్ఖణం. సమథవిపస్సనానం ఏకరసలక్ఖణం. యుగనన్ధానం ¶ అనతివత్తనలక్ఖణం.

సీలవిసుద్ధియా సంవరలక్ఖణం. చిత్తవిసుద్ధియా అవిక్ఖేపలక్ఖణం. దిట్ఠివిసుద్ధియా దస్సనలక్ఖణం.

ఖయేఞాణస్స సముచ్ఛేదలక్ఖణం. అనుప్పాదే ఞాణస్స పస్సద్ధిలక్ఖణం. ఛన్దస్స మూలలక్ఖణం. మనసికారస్స సముట్ఠానలక్ఖణం. ఫస్సస్స సమోధానలక్ఖణం. వేదనాయ సమోసరణలక్ఖణం. సమాధిస్స పముఖలక్ఖణం. సతియా ఆధిపతేయ్యలక్ఖణం. పఞ్ఞాయ తతుత్తరిలక్ఖణం. విముత్తియా సారలక్ఖణం. అమతోగధస్స నిబ్బానస్స పరియోసానలక్ఖణం తథం అవితథం. ఏవం తథలక్ఖణం ఞాణగతియా ఆగతో అవిరజ్ఝిత్వా పత్తో అనుప్పత్తోతి తథాగతో, ఏవం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? తథధమ్మా నామ చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. కతమాని చత్తారి, ఇదం దుక్ఖన్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౫౦) విత్థారో. తాని చ భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మా తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి వుచ్చతి. అభిసమ్బుద్ధత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో. అపిచ జరామరణస్స జాతిపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో…పే… సఙ్ఖారానం అవిజ్జాపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తథా అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయట్ఠో. సఙ్ఖారానం విఞ్ఞాణస్స పచ్చయట్ఠో…పే… జాతియా జరామరణస్స పచ్చయట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తం సబ్బం భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మాపి తథానం ధమ్మానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి ¶ వుచ్చతి. ఏవం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో.

కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? భగవా యం సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తం రూపారమ్మణం నామ అత్థి. తం సబ్బాకారతో జానాతి, పస్సతి. ఏవం జానతా పస్సతా చ తేన తం ఇట్ఠానిట్ఠాదివసేన ¶ వా దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతేసు లబ్భమానకపదవసేన వా ‘‘కతమం తం రూపం రూపాయతనం, యం రూపం చతున్నం మహాభూతానం ¶ ఉపాదాయ వణ్ణనిభా సనిదస్సనం సప్పటిఘం నీలం పీతక’’న్తి (ధ. స. ౬౧౬) ఆదినా నయేన అనేకేహి నామేహి తేరసహి వారేహి ద్వేపఞ్ఞాసాయ నయేహి విభజ్జమానం తథమేవ హోతి, వితథం నత్థి. ఏస నయో సోతద్వారాదీసుపి ఆపాథమాగచ్ఛన్తేసు సద్దాదీసు. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే… సదేవమనుస్సాయ దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతం పత్తం పరియేసితం అనువిచరితం మనసా, తమహం జానామి, …తమహం అభిఞ్ఞాసిం, తం తథాగతస్స విదితం, తం తథాగతో న ఉపట్ఠాసీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪). ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. తత్థ తథదస్సీఅత్థే తథాగతోతి పదసమ్భవో వేదితబ్బో.

కథం తథావాదితాయ తథాగతో? యం రత్తిం భగవా బోధిమణ్డే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో తిణ్ణం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, యఞ్చ రత్తిం యమకసాలానమన్తరే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి, ఏత్థన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సపరిమాణే కాలే పఠమబోధియాపి మజ్ఝిమబోధియాపి పచ్ఛిమబోధియాపి యం భగవతా భాసితం సుత్తం గేయ్యం…పే… వేదల్లం, తం సబ్బం అత్థతో చ బ్యఞ్జనతో చ అనుపవజ్జం అనూనమనధికం సబ్బాకారపరిపుణ్ణం రాగమదనిమ్మదనం దోసమోహమదనిమ్మదనం, నత్థి తత్థ వాలగ్గమత్తమ్పి పక్ఖలితం, సబ్బం తం ఏకముద్దికాయ లఞ్ఛితం వియ, ఏకనాళియా మితం వియ, ఏకతులాయ తులితం వియ చ తథమేవ హోతి అవితథం. తేనాహ – ‘‘యఞ్చ, చున్ద, రత్తిం తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝతి, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, యం ఏతస్మిం అన్తరే భాసతి లపతి నిద్దిసతి, సబ్బం తం తథేవ హోతి నో అఞ్ఞథా. తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). గదఅత్థో ¶ హి ఏత్థ గతసద్దో. ఏవం తథావాదితాయ తథాగతో. అపిచ ఆగదనం ఆగదో, వచనన్తి అత్థో. తథో అవిపరీతో ఆగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి ఏవమేతస్మిం అత్థే పదసిద్ధి వేదితబ్బా.

కథం ¶ తథాకారితాయ తథాగతో? భగవతో హి వాచాయ కాయో అనులోమేతి, కాయస్సపి వాచా. తస్మా యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ చ హోతి. ఏవంభూతస్స చస్స యథా వాచా ¶ , కాయోపి తథాగతో పవత్తోతి అత్థో. యథా చ కాయో, వాచాపి తథా గతా పవత్తాతి తథాగతో. తేనాహ ‘‘యథావాదీ, భిక్ఖవే, తథాగతో తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. ఇతి యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ, తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో.

కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? ఉపరి భవగ్గం హేట్ఠా అవిచిం పరియన్తం కత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సబ్బసత్తే అభిభవతి, సీలేనపి సమాధినాపి పఞ్ఞాయపి విముత్తియాపి విముత్తిఞాణదస్సనేనపి, న తస్స తులా వా పమాణం వా అత్థి, అతులో అప్పమేయ్యో అనుత్తరో రాజరాజో దేవదేవో సక్కానం అతిసక్కో బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా. తేనాహ ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అభిభూ అనభిభూతో అఞ్ఞదత్థు దసో వసవత్తీ. తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్రేవం పదసిద్ధి వేదితబ్బా, అగదో వియ అగదో. కో పనేస? దేసనావిలాసమయో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో దిబ్బాగదేన సప్పే వియ సబ్బపరప్పవాదినో సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి, ఇతి సబ్బలోకాభిభవనే తథో అవిపరీతో దేసనావిలాసమయో చేవ పుఞ్ఞస్సయో చ అగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి వేదితబ్బో. ఏవం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.

అపిచ తథాయ గతోతిపి తథాగతో, తథం గతోతిపి తథాగతో. గతోతి అవగతో, అతీతో, పత్తో, పటిపన్నోతి అత్థో. తత్థ ¶ సకలం లోకం తీరణపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అవగతోతి తథాగతో. లోకసముదయం పహానపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అతీతోతి తథాగతో. లోకనిరోధం సచ్ఛికిరియాయ తథాయ గతో పత్తోతి తథాగతో. లోకనిరోధగామినిం పటిపదం తథం గతో పటిపన్నోతి తథాగతో. తేన యం వుత్తం భగవతా ‘‘లోకో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకస్మా తథాగతో విసంయుత్తో. లోకసముదయో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకసముదయో తథాగతస్స ¶ పహీనో. లోకనిరోధో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకనిరోధో తథాగతస్స సచ్ఛికతో. లోకనిరోధగామినీ పటిపదా, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా, లోకనిరోధగామినీ పటిపదా తథాగతస్స భావితా. యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స ¶ లోకస్స…పే… సబ్బం తం తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధం, తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). తస్స ఏవమ్పి అత్థో వేదితబ్బో. ఇదమ్పి చ తథాగతస్స తథాగతభావదీపనే ముఖమత్తమేవ. సబ్బాకారేన పన తథాగతోవ తథాగతస్స తథాగతభావం వణ్ణేయ్య.

అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధోతి పదద్వయే పన ఆరకత్తా అరీనం, అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ కారణేహి అరహన్తి వేదితబ్బో.

సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా పన సమ్మాసమ్బుద్ధోతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం పదద్వయం విసుద్ధిమగ్గే బుద్ధానుస్సతివణ్ణనాయం పకాసితం.

పరిఞ్ఞాతన్తం తథాగతస్సాతి ఏత్థ పన తం మఞ్ఞనావత్థు పరిఞ్ఞాతం తథాగతస్సాతిపి అత్థో వేదితబ్బో. పరిఞ్ఞాతన్తం నామ పరిఞ్ఞాతపారం పరిఞ్ఞాతావసానం అనవసేసతో పరిఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతి. బుద్ధానఞ్హి సావకేహి సద్ధిం కిఞ్చాపి తేన తేన మగ్గేన కిలేసప్పహానే విసేసో నత్థి, పరిఞ్ఞాయ పన అత్థి. సావకా హి చతున్నం ధాతూనం ఏకదేసమేవ సమ్మసిత్వా నిబ్బానం పాపుణన్తి. బుద్ధానం పన అణుప్పమాణమ్పి సఙ్ఖారగతం ఞాణేన అదిట్ఠమతులితమతీరితమసచ్ఛికతం నత్థి.

తథాగతవారసత్తమనయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తథాగతవారఅట్ఠమనయవణ్ణనా

౧౩. నన్దీ ¶ దుక్ఖస్స మూలన్తిఆదీసు చ నన్దీతి పురిమతణ్హా. దుక్ఖన్తి పఞ్చక్ఖన్ధా. మూలన్తిఆది. ఇతి విదిత్వాతి తం పురిమభవనన్దిం ‘‘ఇమస్స దుక్ఖస్స మూల’’న్తి ఏవం జానిత్వా. భవాతి కమ్మభవతో. జాతీతి విపాకక్ఖన్ధా. తే హి యస్మా జాయన్తి, తస్మా ‘‘జాతీ’’తి వుత్తా. జాతిసీసేన వా అయం దేసనా. ఏతమ్పి ‘‘ఇతి విదిత్వా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. అయఞ్హి ఏత్థ అత్థో ‘‘కమ్మభవతో ఉపపత్తిభవో హోతీతి ఏవఞ్చ జానిత్వా’’తి. భూతస్సాతి ¶ సత్తస్స. జరామరణన్తి జరా చ ¶ మరణఞ్చ. ఇదం వుత్తం హోతి – తేన ఉపపత్తిభవేన భూతస్స సత్తస్స ఖన్ధానం జరామరణం హోతీతి ఏవఞ్చ జానిత్వాతి.

ఏత్తావతా యం బోధిరుక్ఖమూలే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో సమ్మసిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, తస్స పటిచ్చసముప్పాదస్స పటివేధా మఞ్ఞనానం అభావకారణం దస్సేన్తో చతుసఙ్ఖేపం తిసన్ధిం తియద్ధం వీసతాకారం తమేవ పటిచ్చసముప్పాదం దస్సేతి.

కథం పన ఏత్తావతా ఏస సబ్బో దస్సితో హోతీతి. ఏత్థ హి నన్దీతి అయం ఏకో సఙ్ఖేపో. దుక్ఖస్సాతి వచనతో దుక్ఖం దుతియో, భవా జాతీతి వచనతో భవో తతియో, జాతిజరామరణం చతుత్థో. ఏవం తావ చత్తారో సఙ్ఖేపా వేదితబ్బా, కోట్ఠాసాతి అత్థో. తణ్హాదుక్ఖానం పన అన్తరం ఏకో సన్ధి, దుక్ఖస్స చ భవస్స చ అన్తరం దుతియో, భవస్స చ జాతియా చ అన్తరం తతియో. ఏవం చతున్నం అఙ్గులీనం అన్తరసదిసా చతుసఙ్ఖేపన్తరా తయో సన్ధీ వేదితబ్బా.

తత్థ నన్దీతి అతీతో అద్ధా, జాతిజరామరణం అనాగతో, దుక్ఖఞ్చ భవో చ పచ్చుప్పన్నోతి ఏవం తయో అద్ధా వేదితబ్బా. అతీతే పన పఞ్చసు ఆకారేసు నన్దీవచనేన తణ్హా ఏకా ఆగతా, తాయ అనాగతాపి అవిజ్జాసఙ్ఖారఉపాదానభవా పచ్చయలక్ఖణేన గహితావ హోన్తి. జాతిజరామరణవచనేన పన యేసం ఖన్ధానం తజ్జాతిజరామరణం, తే వుత్తా యేవాతి కత్వా ఆయతిం విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనా గహితావ హోన్తి.

ఏవమేతే ‘‘పురిమకమ్మభవస్మిం మోహో అవిజ్జా, ఆయూహనా సఙ్ఖారా, నికన్తి తణ్హా, ఉపగమనం ఉపాదానం, చేతనా భవో ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా పురిమకమ్మభవస్మిం ¶ ఇధ పటిసన్ధియా పచ్చయా. ఇధ పటిసన్ధి విఞ్ఞాణం, ఓక్కన్తి నామరూపం, పసాదో ఆయతనం, ఫుట్ఠో ఫస్సో, వేదయితం వేదనా ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఇధూపపత్తిభవస్మిం పురేకతస్స కమ్మస్స పచ్చయా. ఇధ పరిపక్కత్తా ఆయతనానం మోహో అవిజ్జా, ఆయూహనా సఙ్ఖారా, నికన్తి తణ్హా, ఉపగమనముపాదానం, చేతనా భవో ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఇధ కమ్మభవస్మిం ఆయతిం పటిసన్ధియా పచ్చయా. ఆయతిం పటిసన్ధి విఞ్ఞాణం, ఓక్కన్తి నామరూపం, పసాదో ఆయతనం, ఫుట్ఠో ఫస్సో ¶ , వేదయితం వేదనా ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఆయతిం ఉపపత్తిభవస్మిం ఇధ ¶ కతస్స కమ్మస్స పచ్చయా’’తి ఏవం నిద్దిట్ఠలక్ఖణా వీసతి ఆకారా ఇధ వేదితబ్బా. ఏవం ‘‘నన్దీ దుక్ఖస్స మూలన్తి ఇతి విదిత్వా భవా జాతి, భూతస్స జరామరణ’’న్తి ఏత్తావతా ఏస సబ్బోపి చతుసఙ్ఖేపో తిసన్ధి తియద్ధో వీసతాకారో పటిచ్చసముప్పాదో దస్సితో హోతీతి వేదితబ్బో.

ఇదాని తస్మా తిహ, భిక్ఖవే…పే… అభిసమ్బుద్ధోతి వదామీతి ఏత్థ అపుబ్బపదవణ్ణనం కత్వా పదయోజనాయ అత్థనిగమనం కరిస్సామ. తస్మా తిహాతి తస్మా ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. తికారహకారా హి నిపాతా. సబ్బసోతి అనవసేసవచనమేతం. తణ్హానన్తి నన్దీతి ఏవం వుత్తానం సబ్బతణ్హానం. ఖయాతి లోకుత్తరమగ్గేన అచ్చన్తక్ఖయా. విరాగాదీని ఖయవేవచనానేవ. యా హి తణ్హా ఖీణా, విరత్తాపి తా భవన్తి నిరుద్ధాపి చత్తాపి పటినిస్సట్ఠాపి. ఖయాతి వా చతుమగ్గకిచ్చసాధారణమేతం. తతో పఠమమగ్గేన విరాగా, దుతియేన నిరోధా, తతియేన చాగా, చతుత్థేన పటినిస్సగ్గాతి యోజేతబ్బం. యాహి వా తణ్హాహి పథవిం పథవితో సఞ్జానేయ్య, తాసం ఖయా. యాహి పథవిం మఞ్ఞేయ్య, తాసం విరాగా. యాహి పథవియా మఞ్ఞేయ్య, తాసం నిరోధా. యాహి పథవితో మఞ్ఞేయ్య, తాసం చాగా. యాహి పథవిం మేతి మఞ్ఞేయ్య, తాసం పటినిస్సగ్గా. యాహి వా పథవిం మఞ్ఞేయ్య, తాసం ఖయా…పే… యాహి పథవిం అభినన్దేయ్య, తాసం పటినిస్సగ్గాతి ఏవమేత్థ యోజనా కాతబ్బా, న కిఞ్చి విరుజ్ఝతి.

అనుత్తరన్తి ఉత్తరవిరహితం సబ్బసేట్ఠం. సమ్మాసమ్బోధిన్తి సమ్మా సామఞ్చ బోధిం. అథ వా పసత్థం సున్దరఞ్చ బోధిం. బోధీతి రుక్ఖోపి మగ్గోపి సబ్బఞ్ఞుతఞాణమ్పి నిబ్బానమ్పి. ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే పఠమాభిసమ్బుద్ధో’’తి (మహావ. ౧; ఉదా. ౧) చ ‘‘అన్తరా ¶ చ బోధిం అన్తరా చ గయ’’న్తి (మహావ. ౧౧; మ. ని. ౧.౨౮౫) చ ఆగతట్ఠానేహి రుక్ఖో బోధీతి వుచ్చతి. ‘‘చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళని. ౧౨౧) ఆగతట్ఠానే మగ్గో. ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ. ని. ౩.౨౧౭) ఆగతట్ఠానే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం. ‘‘పత్వాన బోధిం అమతం అసఙ్ఖత’’న్తి ఆగతట్ఠానే నిబ్బానం. ఇధ పన భగవతో అరహత్తమగ్గఞాణం అధిప్పేతం. అపరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణన్తిపి వదన్తి.

సావకానం ¶ ¶ అరహత్తమగ్గో అనుత్తరా బోధి హోతి న హోతీతి. న హోతి. కస్మా? అసబ్బగుణదాయకత్తా. తేసఞ్హి కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమీఞాణం. పచ్చేకబుద్ధానమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి. బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి అభిసేకో వియ రఞ్ఞో సబ్బలోకిస్సరియభావం. తస్మా అఞ్ఞస్స కస్సచిపి అనుత్తరా బోధి న హోతీతి.

అభిసమ్బుద్ధోతి అభిఞ్ఞాసి పటివిజ్ఝి, పత్తో అధిగతోతి వుత్తం హోతి. ఇతి వదామీతి ఇతి వదామి ఆచిక్ఖామి దేసేమి పఞ్ఞపేమి, పట్ఠపేమి వివరామి విభజామి ఉత్తానీకరోమీతి. తత్రాయం యోజనా – తథాగతోపి, భిక్ఖవే…పే… పథవిం న మఞ్ఞతి…పే… పథవిం నాభినన్దతి. తం కిస్స హేతు, నన్దీ దుక్ఖస్స మూలం, భవా జాతి, భూతస్స జరామరణన్తి ఇతి విదిత్వాతి. తత్థ ఇతి విదిత్వాతి ఇతికారో కారణత్థో. తేన ఇమస్స పటిచ్చసముప్పాదస్స విదితత్తా పటివిద్ధత్తాతి వుత్తం హోతి. కిఞ్చ భియ్యో – యస్మా చ ఏవమిమం పటిచ్చసముప్పాదం విదిత్వా తథాగతస్స యా నన్దీతి వుత్తతణ్హా సబ్బప్పకారా, సా పహీనా, తాసఞ్చ తథాగతో సబ్బసో తణ్హానం ఖయా…పే… అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో. తస్మా పథవిం న మఞ్ఞతి…పే… పథవిం నాభినన్దతీతి వదామీతి ఏవం అభిసమ్బుద్ధత్తా న మఞ్ఞతి నాభినన్దతీతి వదామీతి వుత్తం హోతి.

అథ వా యస్మా ‘‘నన్దీ దుక్ఖస్స మూల’’న్తిఆదినా నయేన పటిచ్చసముప్పాదం విదిత్వా సబ్బసో తణ్హా ఖయం గతా, తస్మా తిహ, భిక్ఖవే, తథాగతో సబ్బసో తణ్హానం ఖయా…పే… అభిసమ్బుద్ధోతి వదామి. సో ఏవం అభిసమ్బుద్ధత్తా ¶ పథవిం న మఞ్ఞతి…పే… నాభినన్దతీతి. యత్థ యత్థ హి యస్మాతి అవత్వా తస్మాతి వుచ్చతి, తత్థ తత్థ యస్మాతి ఆనేత్వా యోజేతబ్బం, అయం సాసనయుత్తి. ఏస నయో సబ్బత్థ.

ఇదమవోచ భగవాతి ఇదం నిదానావసానతో పభుతి యావ అభిసమ్బుద్ధోతి వదామీతి సకలసుత్తన్తం భగవా పరేసం పఞ్ఞాయ అలబ్భణేయ్యపతిట్ఠం పరమగమ్భీరం సబ్బఞ్ఞుతఞాణం దస్సేన్తో ఏకేన పుథుజ్జనవారేన ఏకేన ¶ సేక్ఖవారేన చతూహి ఖీణాసవవారేహి ద్వీహి తథాగతవారేహీతి అట్ఠహి ¶ మహావారేహి ఏకమేకస్మిఞ్చ వారే పథవీఆదీహి చతువీసతియా అన్తరవారేహి పటిమణ్డేత్వా ద్వేభాణవారపరిమాణాయ తన్తియా అవోచ.

ఏవం విచిత్రనయదేసనావిలాసయుత్తం పనేతం సుత్తం కరవికరుదమఞ్జునా కణ్ణసుఖేన పణ్డితజనహదయానం అమతాభిసేకసదిసేన బ్రహ్మస్సరేన భాసమానస్సాపి. న తే భిక్ఖూ భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి తే పఞ్చసతా భిక్ఖూ ఇదం భగవతో వచనం నానుమోదింసు. కస్మా? అఞ్ఞాణకేన. తే కిర ఇమస్స సుత్తస్స అత్థం న జానింసు, తస్మా నాభినన్దింసు. తేసఞ్హి తస్మిం సమయే ఏవం విచిత్రనయదేసనావిలాసయుత్తమ్పి ఏతం సుత్తం ఘనపుథులేన దుస్సపట్టేన ముఖే బన్ధం కత్వా పురతో ఠపితమనుఞ్ఞభోజనం వియ అహోసి. నను చ భగవా అత్తనా దేసితం ధమ్మం పరే ఞాపేతుం కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో. సో కస్మా యథా తే న జానన్తి, తథా దేసేసీతి. వుత్తమిదం ఇమస్స సుత్తస్స నిక్ఖేపవిచారణాయం ఏవ ‘‘మానభఞ్జనత్థం సబ్బధమ్మమూలపరియాయన్తి దేసనం ఆరభీ’’తి, తస్మా న యిధ పున వత్తబ్బమత్థి, ఏవం మానభఞ్జనత్థం దేసితఞ్చ పనేతం సుత్తం సుత్వా తే భిక్ఖూ తంయేవ కిర పథవిం దిట్ఠిగతికోపి సఞ్జానాతి, సేక్ఖోపి అరహాపి తథాగతోపి సఞ్జానాతి. కిన్నామిదం కథం నామిదన్తి చిన్తేన్తా పుబ్బే మయం భగవతా కథితం యంకిఞ్చి ఖిప్పమేవ జానామ, ఇదాని పనిమస్స మూలపరియాయస్స అన్తం వా కోటిం వా న జానామ న పస్సామ, అహో బుద్ధా నామ అప్పమేయ్యా అతులాతి ఉద్ధటదాఠా వియ సప్పా నిమ్మదా హుత్వా బుద్ధుపట్ఠానఞ్చ ధమ్మస్సవనఞ్చ సక్కచ్చం ఆగమంసు.

తేన ¶ ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా ఇమం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అహో బుద్ధానం ఆనుభావో, తే నామ బ్రాహ్మణపబ్బజితా తథా మానమదమత్తా భగవతా మూలపరియాయదేసనాయ నిహతమానా కతా’’తి, అయఞ్చరహి తేసం భిక్ఖూనం అన్తరాకథా విప్పకతా. అథ ¶ భగవా గన్ధకుటియా నిక్ఖమిత్వా తఙ్ఖణానురూపేన పాటిహారియేన ధమ్మసభాయం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీదిత్వా తే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి. తే తమత్థం భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ఏతదవోచ – ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి అహం ఇమే ఏవం మానపగ్గహితసిరే విచరన్తే నిహతమానే అకాసి’’న్తి. తతో ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ఇదం అతీతం ఆనేసి –

భూతపుబ్బం ¶ , భిక్ఖవే, అఞ్ఞతరో దిసాపామోక్ఖో బ్రాహ్మణో బారాణసియం పటివసతి తిణ్ణం వేదానం పారగూ సనిఘణ్టుకేటుభానం సాక్ఖరప్పభేదానం ఇతిహాసపఞ్చమానం పదకో వేయ్యాకరణో లోకాయతమహాపురిసలక్ఖణేసు అనవయో, సో పఞ్చమత్తాని మాణవకసతాని మన్తే వాచేతి. పణ్డితా మాణవకా బహుఞ్చ గణ్హన్తి లహుఞ్చ, సుట్ఠు చ ఉపధారేన్తి, గహితఞ్చ తేసం న వినస్సతి. సోపి బ్రాహ్మణో ఆచరియముట్ఠిం అకత్వా ఘటే ఉదకం ఆసిఞ్చన్తో వియ సబ్బమ్పి సిప్పం ఉగ్గణ్హాపేత్వా తే మాణవకే ఏతదవోచ ‘‘ఏత్తకమిదం సిప్పం దిట్ఠధమ్మసమ్పరాయహిత’’న్తి. తే మాణవకా – ‘‘యం అమ్హాకం ఆచరియో జానాతి, మయమ్పి తం జానామ, మయమ్పి దాని ఆచరియా ఏవా’’తి మానం ఉప్పాదేత్వా తతో పభుతి ఆచరియే అగారవా నిక్ఖిత్తవత్తా విహరింసు. ఆచరియో ఞత్వా ‘‘కరిస్సామి నేసం మాననిగ్గహ’’న్తి చిన్తేసి. సో ఏకదివసం ఉపట్ఠానం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా నిసిన్నే తే మాణవకే ఆహ ‘‘తాతా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, కచ్చిత్థ సమత్థా కథేతు’’న్తి. తే ‘‘పుచ్ఛథ ఆచరియ, పుచ్ఛథ ఆచరియా’’తి సహసావ ఆహంసు, యథా తం సుతమదమత్తా. ఆచరియో ఆహ –

‘‘కాలో ఘసతి భూతాని, సబ్బానేవ సహత్తనా;

యో చ కాలఘసో భూతో, స భూతపచనిం పచీ’’తి. (జా. ౧.౧౦.౧౯౦) –

విస్సజ్జేథ తాతా ఇమం పఞ్హన్తి.

తే ¶ చిన్తేత్వా అజానమానా తుణ్హీ అహేసుం. ఆచరియో ఆహ ‘‘అలం తాతా గచ్ఛథజ్జ, స్వే కథేయ్యాథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే దసపి వీసతిపి సమ్పిణ్డితా హుత్వా న తస్స పఞ్హస్స ఆదిం, న అన్తమద్దసంసు. ఆగన్త్వా ఆచరియస్స ఆరోచేసుం ‘‘న ఇమస్స పఞ్హస్స అత్థం ఆజానామా’’తి. ఆచరియో తేసం నిగ్గహత్థాయ ఇమం గాథమభాసి –

‘‘బహూని ¶ నరసీసాని, లోమసాని బ్రహాని చ;

గీవాసు పటిముక్కాని, కోచిదేవేత్థ కణ్ణవా’’తి. (జా. ౧.౧౦.౧౯౧) –

గాథాయత్థో – బహూని నరానం సీసాని దిస్సన్తి, సబ్బాని చ తాని లోమసాని సబ్బాని చ మహన్తాని ¶ గీవాయమేవ చ ఠపితాని, న తాలఫలం వియ హత్థేన గహితాని, నత్థి తేసం ఇమేహి ధమ్మేహి నానాకరణం. ఏత్థ పన కోచిదేవ కణ్ణవాతి అత్తానం సన్ధాయాహ. కణ్ణవాతి పఞ్ఞవా. కణ్ణచ్ఛిద్దం పన న కస్సచి నత్థి, తం సుత్వా తే మాణవకా మఙ్కుభూతా పత్తక్ఖన్ధా అధోముఖా అఙ్గులియా భూమిం విలిఖన్తా తుణ్హీ అహేసుం.

అథ నేసం అహిరికభావం పస్సిత్వా ఆచరియో ‘‘ఉగ్గణ్హథ తాతా పఞ్హ’’న్తి పఞ్హం విస్సజ్జేసి. కాలోతి పురేభత్తకాలోపి పచ్ఛాభత్తకాలోపీతి ఏవమాది. భూతానీతి సత్తాధివచనమేతం. కాలో హి భూతానం న చమ్మమంసాదీని ఖాదతి, అపిచ ఖో నేసం ఆయువణ్ణబలాని ఖేపేన్తో యోబ్బఞ్ఞం మద్దన్తో ఆరోగ్యం వినాసేన్తో ఘసతి ఖాదతీతి వుచ్చతి. సబ్బానేవ సహత్తనాతి ఏవం ఘసన్తో చ న కిఞ్చి వజ్జేతి, సబ్బానేవ ఘసతి. న కేవలఞ్చ భూతానియేవ, అపిచ ఖో సహత్తనా అత్తానమ్పి ఘసతి. పురేభత్తకాలో హి పచ్ఛాభత్తకాలం న పాపుణాతి. ఏస నయో పచ్ఛాభత్తకాలాదీసు. యో చ కాలఘసో భూతోతి ఖీణాసవస్సేతం అధివచనం. సో హి ఆయతిం పటిసన్ధికాలం ఖేపేత్వా ఖాదిత్వా ఠితత్తా ‘‘కాలఘసో’’తి వుచ్చతి. స భూతపచనిం పచీతి సో యాయం తణ్హా అపాయేసు భూతే పచతి, తం ఞాణగ్గినా పచి దయ్హి భస్మమకాసి, తేన ‘‘భూతపచనిం పచీ’’తి వుచ్చతి. ‘‘పజని’’న్తిపి పాఠో. జనికం నిబ్బత్తికన్తి అత్థో.

అథ తే మాణవకా దీపసహస్సాలోకేన వియ రత్తిం సమవిసమం ఆచరియస్స విస్సజ్జనేన పఞ్హస్స అత్థం పాకటం దిస్వా ‘‘ఇదాని మయం యావజీవం గురువాసం ¶ వసిస్సామ, మహన్తా ఏతే ఆచరియా నామ, మయఞ్హి బహుస్సుతమానం ఉప్పాదేత్వా చతుప్పదికగాథాయపి అత్థం న జానామా’’తి నిహతమానా పుబ్బసదిసమేవ ఆచరియస్స వత్తప్పటిపత్తిం కత్వా సగ్గపరాయణా అహేసుం.

అహం ఖో, భిక్ఖవే, తేన సమయేన తేసం ఆచరియో అహోసిం, ఇమే భిక్ఖూ మాణవకా. ఏవం పుబ్బేపాహం ఇమే ఏవం మానపగ్గహితసిరే ¶ విచరన్తే నిహతమానే అకాసిన్తి.

ఇమఞ్చ జాతకం సుత్వా తే భిక్ఖూ పుబ్బేపి మయం మానేనేవ ఉపహతాతి భియ్యోసోమత్తాయ నిహతమానా హుత్వా అత్తనో ఉపకారకకమ్మట్ఠానపరాయణా అహేసుం.

తతో ¶ భగవా ఏకం సమయం జనపదచారికం చరన్తో వేసాలిం పత్వా గోతమకే చేతియే విహరన్తో ఇమేసం పఞ్చసతానం భిక్ఖూనం ఞాణపరిపాకం విదిత్వా ఇమం గోతమకసుత్తం కథేసి –

‘‘అభిఞ్ఞాయాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అనభిఞ్ఞాయ, సనిదానాహం…పే… సప్పాటిహారియాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అప్పాటిహారియం. తస్స మయ్హం, భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞాయ ధమ్మం దేసయతో…పే… నో అప్పాటిహారియం. కరణీయో ఓవాదో, కరణీయా అనుసాసనీ. అలఞ్చ పన వో, భిక్ఖవే, తుట్ఠియా అలం అత్తమనతాయ అలం సోమనస్సాయ. సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘోతి. ఇదమవోచ భగవా, ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణస్మిం భఞ్ఞమానే దససహస్సిలోకధాతు అకమ్పిత్థా’’తి (అ. ని. ౩.౧౨౬).

ఇదఞ్చ సుత్తం సుత్వా తే పఞ్చసతా భిక్ఖూ తస్మింయేవాసనే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు, ఏవాయం దేసనా ఏతస్మిం ఠానే నిట్ఠమగమాసీతి.

తథాగతవారఅట్ఠమనయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సబ్బాసవసుత్తవణ్ణనా

౧౪. ఏవం ¶ ¶ మే సుతం…పే… సావత్థియన్తి సబ్బాసవసుత్తం. తత్రాయం అపుబ్బపదవణ్ణనా – సావత్థీతి సవత్థస్స ఇసినో నివాసట్ఠానభూతా నగరీ, యథా కాకన్దీ మాకన్దీ కోసమ్బీతి ఏవం తావ అక్ఖరచిన్తకా. అట్ఠకథాచరియా పన భణన్తి ‘‘యంకిఞ్చి మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగం సబ్బమేత్థ అత్థీతి సావత్థీ. సత్థసమాయోగే చ కిం భణ్డమత్థీతి పుచ్ఛితే సబ్బమత్థీ’’తి వచనముపాదాయ సావత్థీ.

‘‘సబ్బదా సబ్బూపకరణం, సావత్థియం సమోహితం;

తస్మా సబ్బముపాదాయ, సావత్థీతి పవుచ్చతి.

కోసలానం ¶ పురం రమ్మం, దస్సనేయ్యం మనోరమం;

దసహి సద్దేహి అవివిత్తం, అన్నపానసమాయుతం.

వుద్ధిం వేపుల్లతం పత్తం, ఇద్ధం ఫీతం మనోరమం;

అళకమన్దావ దేవానం, సావత్థిపురముత్తమ’’న్తి.

తస్సం సావత్థియం. జేతవనేతి ఏత్థ అత్తనో పచ్చత్థికజనం జినాతీతి జేతో, రఞ్ఞా వా అత్తనో పచ్చత్థికజనే జితే జాతోతి జేతో, మఙ్గలకమ్యతాయ వా తస్స ఏవంనామమేవ కతన్తి జేతో, జేతస్స వనం జేతవనం. తఞ్హి జేతేన రాజకుమారేన రోపితం సంవద్ధితం పరిపాలితం, సో చ తస్స సామీ అహోసి. తస్మా జేతవనన్తి వుచ్చతి, తస్మిం జేతవనే. అనాథపిణ్డికస్స ఆరామేతి ఏత్థ సుదత్తో నామ సో గహపతి మాతాపితూహి కతనామవసేన. సబ్బకామసమిద్ధితాయ పన విగతమలమచ్ఛేరతాయ కరుణాదిగుణసమఙ్గితాయ చ నిచ్చకాలం అనాథానం పిణ్డమదాసి, తేన అనాథపిణ్డికోతి సఙ్ఖం గతో. ఆరమన్తి ఏత్థ పాణినో విసేసేన వా పబ్బజితాతి ఆరామో, తస్స పుప్ఫఫలాదిసోభాయ నాతిదూరనచ్చాసన్నతాదిపఞ్చవిధసేనాసనఙ్గసమ్పత్తియా చ తతో తతో ఆగమ్మ ¶ రమన్తి అభిరమన్తి అనుక్కణ్ఠితా హుత్వా నివసన్తీతి అత్థో. వుత్తప్పకారాయ వా సమ్పత్తియా తత్థ తత్థ గతేపి అత్తనో అబ్భన్తరంయేవ ఆనేత్వా రమేతీతి ఆరామో. సో హి అనాథపిణ్డికేన గహపతినా జేతస్స రాజకుమారస్స హత్థతో అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి కోటిసన్థరేన కీణిత్వా అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి సేనాసనాని కారాపేత్వా అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి విహారమహం నిట్ఠాపేత్వా ¶ ఏవం చతుపఞ్ఞాసహిరఞ్ఞకోటిపరిచ్చాగేన బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స నియ్యాదితో. తస్మా ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామో’’తి వుచ్చతి. తస్మిం అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే.

ఏత్థ చ ‘‘జేతవనే’’తి వచనం పురిమసామిపరికిత్తనం. ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి పచ్ఛిమసామిపరికిత్తనం. కిమేతేసం పరికిత్తనే పయోజనన్తి. పుఞ్ఞకామానం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనం. తత్ర హి ద్వారకోట్ఠకపాసాదమాపనే భూమివిక్కయలద్ధా అట్ఠారస హిరఞ్ఞకోటియో అనేకకోటిఅగ్ఘనకా రుక్ఖా చ జేతస్స పరిచ్చాగో, చతుపఞ్ఞాస ¶ కోటియో అనాథపిణ్డికస్స. ఇతి తేసం పరికిత్తనేన ఏవం పుఞ్ఞకామా పుఞ్ఞాని కరోన్తీతి దస్సేన్తో ఆయస్మా ఆనన్దో అఞ్ఞేపి పుఞ్ఞకామే తేసం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనే నియోజేతి.

సబ్బాసవసంవరపరియాయం వో, భిక్ఖవేతి కస్మా ఇదం సుత్తమభాసి? తేసం భిక్ఖూనం ఉపక్కిలేసవిసోధనం ఆదిం కత్వా ఆసవక్ఖయాయ పటిపత్తిదస్సనత్థం. తత్థ సబ్బాసవసంవరపరియాయన్తి సబ్బేసం ఆసవానం సంవరకారణం సంవరభూతం కారణం, యేన కారణేన తే సంవరితా పిదహితా హుత్వా అనుప్పాదనిరోధసఙ్ఖాతం ఖయం గచ్ఛన్తి పహీయన్తి నప్పవత్తన్తి, తం కారణన్తి అత్థో. తత్థ ఆసవన్తీతి ఆసవా, చక్ఖుతోపి…పే… మనతోపి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభుం ఓకాసతో యావ భవగ్గం సవన్తీతి వా ఆసవా, ఏతే ధమ్మే ఏతఞ్చ ఓకాసం అన్తో కరిత్వా పవత్తన్తీతి అత్థో. అన్తోకరణత్థో హి అయం ఆకారో. చిరపారివాసియట్ఠేన మదిరాదయో ఆసవా, ఆసవా వియాతిపి ఆసవా. లోకస్మిఞ్హి చిరపారివాసికా మదిరాదయో ఆసవాతి వుచ్చన్తి. యది చ చిరపారివాసియట్ఠేన ఆసవా, ఏతేయేవ భవితుమరహన్తి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసీ’’తిఆది (అ. ని. ౧౦.౬౧). ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీతిపి ఆసవా. పురిమాని చేత్థ నిబ్బచనాని యత్థ కిలేసా ఆసవాతి ¶ ఆగచ్ఛన్తి, తత్థ యుజ్జన్తి, పచ్ఛిమం కమ్మేపి. న కేవలఞ్చ కమ్మకిలేసాయేవ ఆసవా, అపిచ ఖో నానప్పకారకా ఉప్పద్దవాపి. సుత్తేసు హి ‘‘నాహం, చున్ద, దిట్ఠధమ్మికానంయేవ ఆసవానం సంవరాయ ధమ్మం దేసేమీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౨) ఏత్థ వివాదమూలభూతా కిలేసా ఆసవాతి ఆగతా.

‘‘యేన ¶ దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;

యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;

తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ. ని. ౪.౩౬); –

ఏత్థ తేభూమకఞ్చ కమ్మం అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా. ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి (పారా. ౩౯) ఏత్థ పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధాదయో ¶ చేవ అపాయదుక్ఖభూతా చ నానప్పకారా ఉపద్దవా. తే పనేతే ఆసవా యత్థ యథా ఆగతా, తత్థ తథా వేదితబ్బా.

ఏతే హి వినయే తావ ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి ద్వేధా ఆగతా. సళాయతనే ‘‘తయోమే ఆవుసో ఆసవా, కామాసవో భవాసవో అవిజ్జాసవో’’తి (అ. ని. ౬.౬౩) తిధా ఆగతా. అఞ్ఞేసు చ సుత్తన్తేసు అభిధమ్మే చ తేయేవ దిట్ఠాసవేన సహ చతుధా ఆగతా. నిబ్బేధికపరియాయే – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా నిరయగామినియా, అత్థి ఆసవా తిరచ్ఛానయోనిగామినియా, అత్థి ఆసవా పేత్తివిసయగామినియా, అత్థి ఆసవా మనుస్సలోకగామినియా, అత్థి ఆసవా దేవలోకగామినియా’’తి (అ. ని. ౬.౬౩) పఞ్చధా ఆగతా. ఛక్కనిపాతే – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరా పహాతబ్బా’’తిఆదినా నయేన ఛధా ఆగతా. ఇమస్మిం పన సుత్తే తేయేవ దస్సనాపహాతబ్బేహి సద్ధిం సత్తధా ఆగతాతి. అయం తావ ఆసవపదే వచనత్థో చేవ పభేదో చ.

సంవరపదే పన సంవరయతీతి సంవరో, పిదహతి నివారేతి పవత్తితుం న దేతీతి అత్థో. తథా ¶ హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దివా పటిసల్లీయన్తేన ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా. ౭౭), ‘‘సోతానం సంవరంబ్రఊమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి (సు. ని. ౧౦౪౧) చ ఆదీసు పిధానట్ఠేన సంవరమాహ. స్వాయం సంవరో పఞ్చవిధో హోతి సీలసంవరో సతిఞాణ ఖన్తి వీరియసంవరోతి. తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) అయం సీలసంవరో. పాతిమోక్ఖసీలఞ్హి ¶ ఏత్థ సంవరోతి వుత్తం. ‘‘చక్ఖున్ద్రియే సంవరమాపజ్జతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౧౩) సతిసంవరో. సతి హేత్థ సంవరోతి వుత్తా. ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి అయం ఞాణసంవరో. ఞాణఞ్హేత్థ పిధీయరేతి ఇమినా పిధానట్ఠేన సంవరోతి వుత్తం. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స…పే…, ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౪-౨౬) పన నయేన ఇధేవ ఖన్తివీరియసంవరా ఆగతా. తేసఞ్చ ‘‘సబ్బాసవసంవరపరియాయ’’న్తి ఇమినా ఉద్దేసేన సఙ్గహితత్తా సంవరభావో వేదితబ్బో.

అపిచ పఞ్చవిధోపి ¶ అయం సంవరో ఇధ ఆగతోయేవ, తత్థ ఖన్తివీరియసంవరా తావ వుత్తాయేవ. ‘‘సో తఞ్చ అనాసనం తఞ్చ అగోచర’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౫) అయం పనేత్థ సీలసంవరో. ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో’’తి (మ. ని. ౧.౨౨) అయం సతిసంవరో. సబ్బత్థ పటిసఙ్ఖా ఞాణసంవరో. అగ్గహితగ్గహణేన పన దస్సనం పటిసేవనా భావనా చ ఞాణసంవరో. పరియాయన్తి ఏతేన ధమ్మాతి పరియాయో, ఉప్పత్తిం నిరోధం వా గచ్ఛన్తీతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా ‘‘సబ్బాసవసంవరపరియాయ’’న్తి ఏత్థ యం వత్తబ్బం, తం వుత్తం హోతి.

౧౫. ఇదాని జానతో అహన్తిఆదీసు జానతోతి జానన్తస్స. పస్సతోతి పస్సన్తస్స. ద్వేపి పదాని ఏకత్థాని, బ్యఞ్జనమేవ నానం. ఏవం సన్తేపి జానతోతి ఞాణలక్ఖణం ఉపాదాయ పుగ్గలం నిద్దిసతి, జాననలక్ఖణఞ్హి ఞాణం. పస్సతోతి ఞాణప్పభావం ఉపాదాయ, పస్సనప్పభావఞ్హి ఞాణం. ఞాణసమఙ్గీ పుగ్గలో చక్ఖుమా వియ చక్ఖునా రూపాని ఞాణేన వివటే ధమ్మే పస్సతి. అపిచ యోనిసోమనసికారం ఉప్పాదేతుం జానతో, అయోనిసోమనసికారో యథా న ఉప్పజ్జతి, ఏవం పస్సతోతి అయమేత్థ సారో. కేచి పనాచరియా బహూ పపఞ్చే భణన్తి, తే ఇమస్మిం అత్థే న యుజ్జన్తి.

ఆసవానం ¶ ఖయన్తి ఆసవప్పహానం ఆసవానం అచ్చన్తక్ఖయసముప్పాదం ఖీణాకారం నత్థిభావన్తి అయమేవ హి ఇమస్మిఞ్చ సుత్తే, ‘‘ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తి’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౩౮) చ ఆసవక్ఖయత్థో. అఞ్ఞత్థ పన మగ్గఫలనిబ్బానానిపి ఆసవక్ఖయోతి వుచ్చన్తి. తథా హి –

‘‘సేఖస్స ¶ సిక్ఖమానస్స, ఉజుమగ్గానుసారినో;

ఖయస్మిం పఠమం ఞాణం, తతో అఞ్ఞా అనన్తరా’’తి. (ఇతివు. ౬౨) –

ఆదీసు మగ్గో ఆసవక్ఖయోతి వుత్తో,

‘‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౩౮) ఫలం.

‘‘పరవజ్జానుపస్సిస్స, నిచ్చం ఉజ్ఝానసఞ్ఞినో;

ఆసవా తస్స వడ్ఢన్తి, ఆరా సో ఆసవక్ఖయా’’తి. (ధ. ప. ౨౫౩) –

ఆదీసు నిబ్బానం ‘‘ఆసవక్ఖయో’’తి వుత్తం.

నో అజానతో నో అపస్సతోతి యో పన న జానాతి న పస్సతి, తస్స నో వదామీతి అత్థో. ఏతేన యే అజానతో అపస్సతోపి సంవరాదీహియేవ ¶ సుద్ధిం వదన్తి, తే పటిక్ఖిత్తా హోన్తి. పురిమేన వా పదద్వయేన ఉపాయో వుత్తో, ఇమినా అనుపాయపటిసేధో. సఙ్ఖేపేన చేత్థ ఞాణం ఆసవసంవరపరియాయోతి దస్సితం హోతి.

ఇదాని యం జానతో ఆసవానం ఖయో హోతి, తం దస్సేతుకామో కిఞ్చ, భిక్ఖవే, జానతోతి పుచ్ఛం ఆరభి, తత్థ జాననా బహువిధా. దబ్బజాతికో ఏవ హి కోచి భిక్ఖు ఛత్తం కాతుం జానాతి, కోచి చీవరాదీనం అఞ్ఞతరం, తస్స ఈదిసాని కమ్మాని వత్తసీసే ఠత్వా కరోన్తస్స సా జాననా మగ్గఫలానం పదట్ఠానం న హోతీతి న వత్తబ్బా. యో పన సాసనే పబ్బజిత్వా వేజ్జకమ్మాదీని కాతుం జానాతి, తస్సేవం జానతో ఆసవా వడ్ఢన్తియేవ, తస్మా యం జానతో ¶ పస్సతో చ ఆసవానం ఖయో హోతి, తదేవ దస్సేన్తో ఆహ యోనిసో చ మనసికారం అయోనిసో చ మనసికారన్తి.

తత్థ యోనిసో మనసికారో నామ ఉపాయమనసికారో పథమనసికారో, అనిచ్చాదీసు అనిచ్చన్తి ఆదినా ఏవ నయేన సచ్చానులోమికేన వా చిత్తస్స ఆవట్టనా అన్వావట్టనా ఆభోగో సమన్నాహారో మనసికారో, అయం వుచ్చతి యోనిసో మనసికారోతి.

అయోనిసో మనసికారోతి అనుపాయమనసికారో ఉప్పథమనసికారో. అనిచ్చే నిచ్చన్తి దుక్ఖే సుఖన్తి అనత్తని అత్తాతి అసుభే సుభన్తి అయోనిసో మనసికారో ఉప్పథమనసికారో. సచ్చప్పటికులేన వా చిత్తస్స ఆవట్టనా అన్వావట్టనా ఆభోగో ¶ సమన్నాహారో మనసికారో, అయం వుచ్చతి అయోనిసో మనసికారోతి. ఏవం యోనిసో మనసికారం ఉప్పాదేతుం జానతో, అయోనిసో మనసికారో చ యథా న ఉప్పజ్జతి, ఏవం పస్సతో ఆసవానం ఖయో హోతి.

ఇదాని ఇమస్సేవత్థస్స యుత్తిం దస్సేన్తో ఆహ అయోనిసో, భిక్ఖవే…పే… పహీయన్తీతి. తేన కిం వుత్తం హోతి, యస్మా అయోనిసో మనసికరోతో ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, యోనిసో మనసికరోతో పహీయన్తి, తస్మా జానితబ్బం యోనిసో మనసికారం ఉప్పాదేతుం జానతో, అయోనిసో మనసికారో చ యథా న ఉప్పజ్జతి, ఏవం పస్సతో ఆసవానం ఖయో హోతీతి, అయం తావేత్థ సఙ్ఖేపవణ్ణనా.

అయం పన విత్థారో – తత్థ ‘‘యోనిసో అయోనిసో’’తి ఇమేహి తావ ద్వీహి పదేహి ఆబద్ధం హోతి ఉపరి సకలసుత్తం. వట్టవివట్టవసేన ¶ హి ఉపరి సకలసుత్తం వుత్తం. అయోనిసో మనసికారమూలకఞ్చ వట్టం, యోనిసో మనసికారమూలకఞ్చ వివట్టం. కథం? అయోనిసో మనసికారో హి వడ్ఢమానో ద్వే ధమ్మే పరిపూరేతి అవిజ్జఞ్చ భవతణ్హఞ్చ. అవిజ్జాయ చ సతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతి. తణ్హాయ సతి తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం…పే… సముదయో హోతీ’’తి. ఏవం అయం అయోనిసో మనసికారబహులో పుగ్గలో వాతవేగాభిఘాతేన విప్పనట్ఠనావా వియ గఙ్గావట్టే పతితగోకులం వియ చక్కయన్తే యుత్తబలిబద్దో ¶ వియ చ పునప్పునం భవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు ఆవట్టపరివట్టం కరోతి, ఏవం తావ అయోనిసో మనసికారమూలకం వట్టం.

యోనిసో మనసికారో పన వడ్ఢమానో – ‘‘యోనిసో మనసికారసమ్పన్నస్సేతం, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో పాటికఙ్ఖం, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేస్సతి, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం బహులీకరిస్సతీ’’తి (సం. ని. ౫.౫౫) వచనతో సమ్మాదిట్ఠిపముఖం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం పరిపూరేతి. యా చ సమ్మాదిట్ఠి, సా విజ్జాతి తస్స విజ్జుప్పాదా అవిజ్జానిరోధో, ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో…పే… ఏవం ఏతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీ’’తి (మహావ. ౧) ఏవం యోనిసో మనసికారమూలకం వివట్టం వేదితబ్బం. ఏవం ఇమేహి ద్వీహి పదేహి ఆబద్ధం హోతి ఉపరి సకలసుత్తం.

ఏవం ఆబద్ధే ¶ చేత్థ యస్మా పుబ్బే ఆసవప్పహానం దస్సేత్వా పచ్ఛా ఉప్పత్తి వుచ్చమానా న యుజ్జతి. న హి పహీనా పున ఉప్పజ్జన్తి. ఉప్పన్నానం పన పహానం యుజ్జతి, తస్మా ఉద్దేసపటిలోమతోపి ‘‘అయోనిసో, భిక్ఖవే, మనసికరోతో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ అయోనిసో మనసికరోతోతి వుత్తప్పకారం అయోనిసో మనసికారం ఉప్పాదయతో. అనుప్పన్నా చేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తీతి ఏత్థ యే పుబ్బే అప్పటిలద్ధపుబ్బం చీవరాదిం వా పచ్చయం ఉపట్ఠాకసద్ధివిహారికఅన్తేవాసికానం వా అఞ్ఞతరం మనుఞ్ఞం వత్థుం పటిలభిత్వా, తం సుభం సుఖన్తి అయోనిసో మనసికరోతో, అఞ్ఞతరఞ్ఞతరం వా పన అననుభూతపుబ్బం ఆరమ్మణం యథా వా తథా వా అయోనిసో మనసికరోతో ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, తే అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తీతి వేదితబ్బా, అఞ్ఞథా హి అనమతగ్గే సంసారే అనుప్పన్నా నామ ఆసవా న సన్తి. అనుభూతపుబ్బేపి చ వత్థుమ్హి ఆరమ్మణే వా యస్స పకతిసుద్ధియా వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాపరియత్తినవకమ్మయోనిసోమనసికారానం ¶ వా అఞ్ఞతరవసేన పుబ్బే అనుప్పజ్జిత్వా పచ్ఛా తాదిసేన పచ్చయేన సహసా ఉప్పజ్జన్తి, ఇమేపి అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తీతి వేదితబ్బా. తేసుయేవ పన వత్థారమ్మణేసు పునప్పునం ఉప్పజ్జమానా ఉప్పన్నా పవడ్ఢన్తీతి వుచ్చన్తి. ఇతో అఞ్ఞథా హి పఠముప్పన్నానం వడ్ఢి నామ నత్థి.

యోనిసో ¶ చ ఖో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ పన యస్స పకతిసుద్ధియా వా సేయ్యథాపి ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స భద్దాయ చ కాపిలానియా, ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీహి వా కారణేహి ఆసవా నుప్పజ్జన్తి, సో చ జానాతి ‘‘న ఖో మే ఆసవా మగ్గేన సముగ్ఘాతం గతా, హన్ద నేసం సముగ్ఘాతాయ పటిపజ్జామీ’’తి. తతో మగ్గభావనాయ సబ్బే సముగ్ఘాతేతి. తస్స తే ఆసవా అనుప్పన్నా న ఉప్పజ్జన్తీతి వుచ్చన్తి. యస్స పన కారకస్సేవ సతో సతిసమ్మోసేన సహసా ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, తతో సంవేగమాపజ్జిత్వా యోనిసో పదహన్తో తే ఆసవే సముచ్ఛిన్దతి, తస్స ఉప్పన్నా పహీయన్తీతి వుచ్చన్తి మణ్డలారామవాసీమహాతిస్సభూతత్థేరస్స వియ. సో కిర తస్మింయేవ విహారే ఉద్దేసం గణ్హాతి, అథస్స గామే పిణ్డాయ చరతో విసభాగారమ్మణే కిలేసో ఉప్పజ్జి, సో తం విపస్సనాయ విక్ఖమ్భేత్వా విహారం అగమాసి. తస్స సుపినన్తేపి తం ఆరమ్మణం న ఉపట్ఠాసి. సో ‘‘అయం కిలేసో వడ్ఢిత్వా అపాయసంవత్తనికో హోతీ’’తి సంవేగం జనేత్వా ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా విహారా నిక్ఖమ్మ మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే ¶ రాగపటిపక్ఖం అసుభకమ్మట్ఠానం గహేత్వా గుమ్బన్తరం పవిసిత్వా పంసుకూలచీవరం సన్థరిత్వా నిసజ్జ అనాగామిమగ్గేన పఞ్చకామగుణికరాగం ఛిన్దిత్వా ఉట్ఠాయ ఆచరియం వన్దిత్వా పునదివసే ఉద్దేసమగ్గం పాపుణి. యే పన వత్తమానుప్పన్నా, తేసం పటిపత్తియా పహానం నామ నత్థి.

౧౬. ఇదాని ‘‘ఉప్పన్నా చ ఆసవా పహీయన్తీ’’తి ఇదమేవ పదం గహేత్వా యే తే ఆసవా పహీయన్తి, తేసం నానప్పకారతో అఞ్ఞమ్పి పహానకారణం ఆవికాతుం దేసనం విత్థారేన్తో అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా దస్సనా పహాతబ్బాతిఆదిమాహ యథా తం దేసనాపభేదకుసలో ధమ్మరాజా. తత్థ దస్సనా పహాతబ్బాతి దస్సనేన పహాతబ్బా. ఏస నయో సబ్బత్థ.

దస్సనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౧౭. ఇదాని ¶ తాని పదాని అనుపుబ్బతో బ్యాకాతుకామో ‘‘కతమే చ, భిక్ఖవే, ఆసవా దస్సనా పహాతబ్బా’’తి పుచ్ఛం కత్వా మూలపరియాయవణ్ణనాయం వుత్తనయేనేవ ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి పుగ్గలాధిట్ఠానం దేసనం ఆరభి. తత్థ మనసికరణీయే ధమ్మే నప్పజానాతీతి ఆవజ్జితబ్బే సమన్నాహరితబ్బే ధమ్మే న పజానాతి. అమనసికరణీయేతి తబ్బిపరీతే. ఏస నయో సేసపదేసుపి. యస్మా పన ఇమే ధమ్మా మనసికరణీయా, ఇమే అమనసికరణీయాతి ¶ ధమ్మతో నియమో నత్థి, ఆకారతో పన అత్థి. యేనా ఆకారేన మనసికరియమానా అకుసలుప్పత్తిపదట్ఠానా హోన్తి, తేనాకారేన న మనసికాతబ్బా. యేన కుసలుప్పత్తిపదట్ఠానా హోన్తి, తేనాకారేన మనసికాతబ్బా. తస్మా ‘‘య’స్స, భిక్ఖవే, ధమ్మే మనసికరోతో అనుప్పన్నో వా కామాసవో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ య’స్సాతి యే అస్స అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స. మనసికరోతోతి ఆవజ్జయతో సమన్నాహరన్తస్స. అనుప్పన్నో వా కామాసవోతి ఏత్థ సముచ్చయత్థో వాసద్దో, న వికప్పత్థో. తస్మా యథా ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా…పే… తథాగతో తేసం ¶ అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (ఇతివు. ౯౦) వుత్తే అపదా చ ద్విపదా చాతి అత్థో, యథా చ ‘‘భూతానం వా సత్తానం ఠితియా సమ్భవేసీనం వా అనుగ్గహాయా’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౨) వుత్తే భూతానఞ్చ సమ్భవేసీనఞ్చాతి అత్థో, యథా చ ‘‘అగ్గితో వా ఉదకతో వా మిథుభేదతో వా’’తి (ఉదా. ౭౬) వుత్తే అగ్గితో చ ఉదకతో చ మిథుభేదతో చాతి అత్థో, ఏవమిధాపి అనుప్పన్నో చ కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ కామాసవో పవడ్ఢతీతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవం సేసేసు.

ఏత్థ చ కామాసవోతి పఞ్చకామగుణికో రాగో. భవాసవోతి రుపారూపభవే ఛన్దరాగో, ఝాననికన్తి చ సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతా. ఏవం దిట్ఠాసవోపి భవాసవే ఏవ సమోధానం గచ్ఛతి. అవిజ్జాసవోతి చతూసు సచ్చేసు అఞ్ఞాణం. తత్థ కామగుణే అస్సాదతో మనసికరోతో అనుప్పన్నో చ కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ పవడ్ఢతి. మహగ్గతధమ్మే అస్సాదతో మనసికరోతో అనుప్పన్నో చ భవాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ పవడ్ఢతి. తీసు భూమీసు ధమ్మే చతువిపల్లాసపదట్ఠానభావేన మనసికరోతో అనుప్పన్నో చ అవిజ్జాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ పవడ్ఢతీతి వేదితబ్బో. వుత్తనయపచ్చనీకతో సుక్కపక్ఖో విత్థారేతబ్బో.

కస్మా ¶ పన తయో ఏవ ఆసవా ఇధ వుత్తాతి. విమోక్ఖపటిపక్ఖతో. అప్పణిహితవిమోక్ఖపటిపక్ఖో హి కామాసవో,. అనిమిత్తసుఞ్ఞతవిమోక్ఖపటిపక్ఖా ఇతరే. తస్మా ఇమే తయో ఆసవే ఉప్పాదేన్తా తిణ్ణం విమోక్ఖానం అభాగినో హోన్తి, అనుప్పాదేన్తా భాగినోతి ఏతమత్థం దస్సేన్తేన తయో ఏవ వుత్తాతి వేదితబ్బా. దిట్ఠాసవోపి వా ఏత్థ వుత్తో యేవాతి వణ్ణితమేతం.

తస్స ¶ అమనసికరణీయానం ధమ్మానం మనసికారాతి మనసికారహేతు, యస్మా తే ధమ్మే మనసి కరోతి, తస్మాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో దుతియపదేపి. ‘‘అనుప్పన్నా చేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా చ ఆసవా పవడ్ఢన్తీ’’తి హేట్ఠా వుత్తఆసవానంయేవ అభేదతో నిగమనమేతం.

౧౮. ఏత్తావతా యో అయం పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ దస్సనా పహాతబ్బే ఆసవే నిద్దిసితుం అస్సుతవా పుథుజ్జనో వుత్తో, సో యస్మా ‘‘అయోనిసో, భిక్ఖవే, మనసికరోతో అనుప్పన్నా చేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి ఏవం సామఞ్ఞతో వుత్తానం అయోనిసో మనసికారపచ్చయానం కామాసవాదీనమ్పి ¶ అధిట్ఠానం, తస్మా తేపి ఆసవే తేనేవ పుగ్గలేన దస్సేత్వా ఇదాని దస్సనా పహాతబ్బే ఆసవే దస్సేన్తో సో ఏవం అయోనిసో మనసి కరోతి, అహోసిం ను ఖో అహన్తిఆదిమాహ. విచికిచ్ఛాసీసేన చేత్థ దిట్ఠాసవమ్పి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

తస్సత్థో, యస్స తే ఇమినా వుత్తనయేన ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, సో పుథుజ్జనో, యో చాయం ‘‘అస్సుతవా’’తిఆదినా నయేన వుత్తో, సో పుథుజ్జనో ఏవం అయోనిసో అనుపాయేన ఉప్పథేన మనసి కరోతి. కథం? అహోసిం ను ఖో…పే…సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి. కిం వుత్తం హోతి, సో ఏవం అయోనిసో మనసి కరోతి, యథాస్స ‘‘అహం అహోసిం ను ఖో’’తిఆదినా నయేన వుత్తా సోళసవిధాపి విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతీతి.

తత్థ అహోసిం ను ఖో నను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ అధిచ్చసముప్పత్తిఆకారఞ్చ నిస్సాయ అతీతే అత్తనో విజ్జమానతం అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. కిం కారణన్తి న వత్తబ్బం. ఉమ్మత్తకో వియ హి బాలపుథుజ్జనో యథా వా తథా వా పవత్తతి. అపిచ అయోనిసో మనసికారోయేవేత్థ కారణం. ఏవం అయోనిసో మనసికారస్స పన కిం కారణన్తి. స్వేవ పుథుజ్జనభావో అరియానం అదస్సనాదీని వా. నను చ పుథుజ్జనోపి యోనిసో మనసి కరోతీతి. కో వా ఏవమాహ న మనసి కరోతీతి. న పన తత్థ పుథుజ్జనభావో కారణం ¶ , సద్ధమ్మస్సవనకల్యాణమిత్తాదీని తత్థ కారణాని. న హి మచ్ఛమంసాదీని అత్తనో అత్తనో పకతియా సుగన్ధాని, అభిసఙ్ఖారపచ్చయా పన సుగన్ధానిపి హోన్తి.

కిం ¶ ను ఖో అహోసిన్తి జాతిలిఙ్గూపపత్తియో నిస్సాయ ఖత్తియో ను ఖో అహోసిం, బ్రాహ్మణవేస్ససుద్దగహట్ఠపబ్బజితదేవమనుస్సానం అఞ్ఞతరోతి కఙ్ఖతి.

కథం ను ఖోతి సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ దీఘో ను ఖో అహోసిం, రస్సఓదాతకణ్హప్పమాణికఅప్పమాణికాదీనం అఞ్ఞతరోతి కఙ్ఖతి. కేచి పన ఇస్సరనిమ్మానాదిం నిస్సాయ కేన ను ఖో కారణేన అహోసిన్తి హేతుతో కఙ్ఖతీతి వదన్తి.

కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి జాతిఆదీని నిస్సాయ ఖత్తియో హుత్వా ను ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం…పే… దేవో హుత్వా మనుస్సోతి అత్తనో పరమ్పరం కఙ్ఖతి. సబ్బత్థేవ పన అద్ధానన్తి కాలాధివచనమేతం.

భవిస్సామి ¶ ను ఖో నను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ ఉచ్ఛేదాకారఞ్చ నిస్సాయ అనాగతే అత్తనో విజ్జమానతం అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

ఏతరహి వా పచ్చుప్పన్నమద్ధానన్తి ఇదాని వా పటిసన్ధిం ఆదిం కత్వా చుతిపరియన్తం సబ్బమ్పి వత్తమానకాలం గహేత్వా. అజ్ఝత్తం కథంకథీ హోతీతి అత్తనో ఖన్ధేసు విచికిచ్ఛో హోతి. అహం ను ఖోస్మీతి అత్తనో అత్థిభావం కఙ్ఖతి. యుత్తం పనేతన్తి? యుత్తం అయుత్తన్తి కా ఏత్థ చిన్తా. అపిచేత్థ ఇదం వత్థుమ్పి ఉదాహరన్తి. చూళమాతాయ కిర పుత్తో ముణ్డో, మహామాతాయ పుత్తో అముణ్డో, తం పుత్తం ముణ్డేసుం. సో ఉట్ఠాయ అహం ను ఖో చూళమాతాయ పుత్తోతి చిన్తేసి. ఏవం అహం ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖా హోతి.

నో ను ఖోస్మీతి అత్తనో నత్థిభావం కఙ్ఖతి. తత్రాపి ఇదం వత్థు – ఏకో కిర మచ్ఛే గణ్హన్తో ఉదకే చిరట్ఠానేన సీతిభూతం అత్తనో ఊరుం మచ్ఛోతి చిన్తేత్వా పహరి. అపరో సుసానపస్సే ఖేత్తం రక్ఖన్తో భీతో సఙ్కుటితో సయి. సో పటిబుజ్ఝిత్వా అత్తనో జణ్ణుకాని ద్వే యక్ఖాతి చిన్తేత్వా పహరి. ఏవం నో ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖతి.

కిం ను ఖోస్మీతి ఖత్తియోవ సమానో అత్తనో ఖత్తియభావం కఙ్ఖతి. ఏస నయో సేసేసు. దేవో ¶ పన సమానో దేవభావం అజానన్తో నామ నత్థి. సోపి పన ‘‘అహం రూపీ ను ఖో అరూపీ ను ఖో’’తిఆదినా నయేన కఙ్ఖతి. ఖత్తియాదయో కస్మా న జానన్తీతి చే. అపచ్చక్ఖా తేసం తత్థ తత్థ కులే ¶ ఉప్పత్తి. గహట్ఠాపి చ పోత్థలికాదయో పబ్బజితసఞ్ఞినో. పబ్బజితాపి ‘‘కుప్పం ను ఖో మే కమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన గహట్ఠసఞ్ఞినో. మనుస్సాపి చ రాజానో వియ అత్తని దేవసఞ్ఞినో హోన్తి.

కథం ను ఖోస్మీతి వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్చేత్థ అబ్భన్తరే జీవో నామ అత్థీతి గహేత్వా తస్స సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ దీఘో ను ఖోస్మి, రస్సచతురంసఛళంసఅట్ఠంససోళసంసాదీనం అఞ్ఞతరప్పకారోతి కఙ్ఖన్తో కథం ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖతీతి వేదితబ్బో. సరీరసణ్ఠానం పన పచ్చుప్పన్నం అజానన్తో నామ నత్థి.

కుతో ¶ ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి అత్తభావస్స ఆగతిగతిట్ఠానం కఙ్ఖతి.

౧౯. ఏవం సోళసప్పభేదం విచికిచ్ఛం దస్సేత్వా ఇదాని యం ఇమినా విచికిచ్ఛాసీసేన దిట్ఠాసవం దస్సేతుం అయం దేసనా ఆరద్ధా. తం దస్సేన్తో తస్స ఏవం అయోనిసో మనసికరోతో ఛన్నం దిట్ఠీనన్తిఆదిమాహ. తత్థ తస్స పుగ్గలస్స యథా అయం విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, ఏవం అయోనిసో మనసికరోతో తస్సేవ సవిచికిచ్ఛస్స అయోనిసో మనసికారస్స థామగతత్తా ఛన్నం దిట్ఠీనం అఞ్ఞతరా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం హోతి. తత్థ సబ్బపదేసు వాసద్దో వికప్పత్థో, ఏవం వా ఏవం వా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం హోతి. అత్థి మే అత్తాతి చేత్థ సస్సతదిట్ఠి సబ్బకాలేసు అత్తనో అత్థితం గణ్హాతి. సచ్చతో థేతతోతి భూతతో చ థిరతో చ, ‘‘ఇదం సచ్చ’’న్తి భూతతో సుట్ఠు దళ్హభావేనాతి వుత్తం హోతి. నత్థి మే అత్తాతి అయం పన ఉచ్ఛేదదిట్ఠి, సతో సత్తస్స తత్థ తత్థ విభవగ్గహణతో. అథ వా పురిమాపి తీసు కాలేసు అత్థీతి గహణతో సస్సతదిట్ఠి, పచ్చుప్పన్నమేవ అత్థీతి గణ్హన్తో ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. పచ్ఛిమాపి అతీతానాగతేసు నత్థీతి గహణతో భస్మన్తాహుతియోతి గహితదిట్ఠికానం వియ, ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. అతీతే ఏవ నత్థీతి గణ్హన్తో అధిచ్చసముప్పత్తికస్సేవ సస్సతదిట్ఠి.

అత్తనావ అత్తానం సఞ్జానామీతి సఞ్ఞాక్ఖన్ధసీసేన ఖన్ధే అత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ అవసేసక్ఖన్ధే ¶ సఞ్జానతో ఇమినా అత్తనా ఇమం అత్తానం సఞ్జానామీతి హోతి. అత్తనావ అనత్తానన్తి సఞ్ఞాక్ఖన్ధంయేవ అత్తాతి గహేత్వా, ఇతరే చత్తారోపి అనత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ తేసం జానతో ఏవం హోతి ¶ . అనత్తనావ అత్తానన్తి సఞ్ఞాక్ఖన్ధం అనత్తాతి. ఇతరే చత్తారో అత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ తేసం జానతో ఏవం హోతి, సబ్బాపి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియోవ.

వదో వేదేయ్యోతిఆదయో పన సస్సతదిట్ఠియా ఏవ అభినివేసాకారా. తత్థ వదతీతి వదో, వచీకమ్మస్స కారకోతి వుత్తం హోతి. వేదయతీతి వేదేయ్యో, జానాతి అనుభవతి చాతి వుత్తం హోతి. కిం వేదేతీతి, తత్ర తత్ర కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం ¶ పటిసంవేదేతి. తత్ర తత్రాతి తేసు తేసు యోనిగతిట్ఠితినివాసనికాయేసు ఆరమ్మణేసు వా. నిచ్చోతి ఉప్పాదవయరహితో. ధువోతి థిరో సారభూతో. సస్సతోతి సబ్బకాలికో. అవిపరిణామధమ్మోతి అత్తనో పకతిభావం అవిజహనధమ్మో, కకణ్టకో వియ నానప్పకారతం నాపజ్జతి. సస్సతిసమన్తి చన్దసూరియసముద్దమహాపథవీపబ్బతా లోకవోహారేన సస్సతియోతి వుచ్చన్తి. సస్సతీహి సమం సస్సతిసమం. యావ సస్సతియో తిట్ఠన్తి, తావ తథేవ ఠస్సతీతి గణ్హతో ఏవందిట్ఠి హోతి.

ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, దిట్ఠిగతన్తిఆదీసు. ఇదన్తి ఇదాని వత్తబ్బస్స పచ్చక్ఖనిదస్సనం. దిట్ఠిగతసమ్బన్ధేన చ ఇదన్తి వుత్తం, న దిట్ఠిసమ్బన్ధేన. ఏత్థ చ దిట్ఠియేవ దిట్ఠిగతం, గూథగతం వియ. దిట్ఠీసు వా గతమిదం దస్సనం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిఅన్తోగధత్తాతిపి దిట్ఠిగతం. దిట్ఠియా వా గతం దిట్ఠిగతం. ఇదఞ్హి అత్థి మే అత్తాతిఆది దిట్ఠియా గమనమత్తమేవ, నత్థేత్థ అత్తా వా నిచ్చో వా కోచీతి వుత్తం హోతి. సా చాయం దిట్ఠి దున్నిగ్గమనట్ఠేన గహనం. దురతిక్కమట్ఠేన సప్పటిభయట్ఠేన చ కన్తారో, దుబ్భిక్ఖకన్తారవాళకన్తారాదయో వియ. సమ్మాదిట్ఠియా వినివిజ్ఝనట్ఠేన విలోమనట్ఠేన వా విసూకం. కదాచి సస్సతస్స, కదాచి ఉచ్ఛేదస్స గహణతో విరూపం ఫన్దితన్తి విప్ఫన్దితం. బన్ధనట్ఠేన సంయోజనం. తేనాహ ‘‘దిట్ఠిగహనం…పే… దిట్ఠిసంయోజన’’న్తి. ఇదానిస్స తమేవ బన్ధనత్థం దస్సేన్తో దిట్ఠిసంయోజనసంయుత్తోతిఆదిమాహ. తస్సాయం సఙ్ఖేపత్థో. ఇమినా దిట్ఠిసంయోజనేన సంయుత్తో పుథుజ్జనో ఏతేహి జాతిఆదీహి న పరిముచ్చతీతి. కిం వా బహునా, సకలవట్టదుక్ఖతోపి న ముచ్చతీతి.

౨౦. ఏవం ¶ ¶ ఛప్పభేదం దిట్ఠాసవం దస్సేత్వా యస్మా సీలబ్బతపరామాసో కామాసవాదివచనేనేవ దస్సితో హోతి. కామసుఖత్థఞ్హి భవసుఖభవవిసుద్ధిఅత్థఞ్చ అవిజ్జాయ అభిభూతా ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణా సీలబ్బతాని పరామసన్తి, తస్మా తం అదస్సేత్వా దిట్ఠిగ్గహణేన వా తస్స గహితత్తాపి తం అదస్సేత్వావ ఇదాని యో పుగ్గలో దస్సనా పహాతబ్బే ఆసవే పజహతి, తం దస్సేత్వా తేసం ఆసవానం పహానం దస్సేతుం ¶ పుబ్బే వా అయోనిసో మనసికరోతో పుథుజ్జనస్స తేసం ఉప్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తబ్బిపరీతస్స పహానం దస్సేతుం సుతవా చ ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.

తస్సత్థో, యావ ‘‘సో ఇదం దుక్ఖ’’న్తి ఆగచ్ఛతి, తావ హేట్ఠా వుత్తనయేన చ వుత్తపచ్చనీకతో చ వేదితబ్బో. పచ్చనీకతో చ సబ్బాకారేన అరియధమ్మస్స అకోవిదావినీతపచ్చనీకతో అయం ‘‘సుతవా అరియసావకో అరియధమ్మస్స కోవిదో అరియధమ్మే సువినీతో’’తి వేదితబ్బో. అపిచ ఖో సిఖాపత్తవిపస్సనతో పభుతి యావ గోత్రభు, తావ తదనురూపేన అత్థేన అయం అరియసావకోతి వేదితబ్బో.

౨౧. ‘‘సో ఇదం దుక్ఖన్తి యోనిసో మనసి కరోతీ’’తిఆదీసు పన అయం అత్థవిభావనా, సో చతుసచ్చకమ్మట్ఠానికో అరియసావకో తణ్హావజ్జా తేభూమకా ఖన్ధా దుక్ఖం, తణ్హా దుక్ఖసముదయో, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధో, నిరోధసమ్పాపకో మగ్గోతి ఏవం పుబ్బేవ ఆచరియసన్తికే ఉగ్గహితచతుసచ్చకమ్మట్ఠానో అపరేన సమయేన విపస్సనామగ్గం సమారుళ్హో సమానో తే తేభూమకే ఖన్ధే ఇదం దుక్ఖన్తి యోనిసో మనసి కరోతి, ఉపాయేన పథేన సమన్నాహరతి చేవ విపస్సతి చ. ఏత్థ హి యావ సోతాపత్తిమగ్గో, తావ మనసికారసీసేనేవ విపస్సనా వుత్తా. యా పనాయం తస్సేవ దుక్ఖస్స సముట్ఠాపికా పభావికా తణ్హా, అయం సముదయోతి యోనిసో మనసి కరోతి. యస్మా పన దుక్ఖఞ్చ సముదయో చ ఇదం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝన్తి నప్పవత్తన్తి, తస్మా యదిదం నిబ్బానం నామ, అయం దుక్ఖనిరోధోతి యోనిసో మనసి కరోతి. నిరోధసమ్పాపకం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి యోనిసో మనసి కరోతి, ఉపాయేన పథేన సమన్నాహరతి చేవ విపస్సతి చ.

తత్రాయం ¶ ఉపాయో, అభినివేసో నామ వట్టే హోతి, వివట్టే నత్థి. తస్మా ‘‘అయం అత్థి ఇమస్మిం ¶ కాయే పథవీధాతు, ఆపోధాతూ’’తిఆదినా నయేన సకసన్తతియం చత్తారి భూతాని తదనుసారేన ఉపాదారూపాని చ పరిగ్గహేత్వా అయం రూపక్ఖన్ధోతి వవత్థపేతి. తం వవత్థాపయతో ఉప్పన్నే తదారమ్మణే చిత్తచేతసికే ధమ్మే ఇమే చత్తారో అరూపక్ఖన్ధాతి వవత్థపేతి. తతో ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖన్తి వవత్థపేతి. తే పన సఙ్ఖేపతో ¶ నామఞ్చ రూపఞ్చాతి ద్వే భాగాయేవ హోన్తి. ఇదఞ్చ నామరూపం సహేతు సప్పచ్చయం ఉప్పజ్జతి. తస్స అయం హేతు అయం పచ్చయోతి అవిజ్జాభవతణ్హాకమ్మాహారాదికే హేతుపచ్చయే వవత్థపేతి. తతో తేసం పచ్చయానఞ్చ పచ్చయుప్పన్నధమ్మానఞ్చ యాథావసరసలక్ఖణం వవత్థపేత్వా ఇమే ధమ్మా అహుత్వా హోన్తీతి అనిచ్చలక్ఖణం ఆరోపేతి, ఉదయబ్బయపీళితత్తా దుక్ఖాతి దుక్ఖలక్ఖణం ఆరోపేతి. అవసవత్తనతో అనత్తాతి అనత్తలక్ఖణం ఆరోపేతి. ఏవం తీణి లక్ఖణాని ఆరోపేత్వా పటిపాటియా విపస్సనం పవత్తేన్తో సోతాపత్తిమగ్గం పాపుణాతి.

తస్మిం ఖణే చత్తారి సచ్చాని ఏకపటివేధేనేవ పటివిజ్ఝతి, ఏకాభిసమయేన అభిసమేతి. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, సముదయం పహానపటివేధేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియాపటివేధేన, మగ్గం భావనాపటివేధేన. దుక్ఖఞ్చ పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేతి…పే… మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి, నో చ ఖో అఞ్ఞమఞ్ఞేన ఞాణేన. ఏకఞాణేనేవ హి ఏస నిరోధం ఆరమ్మణతో, సేసాని కిచ్చతో పటివిజ్ఝతి చేవ అభిసమేతి చ. న హిస్స తస్మిం సమయే ఏవం హోతి – ‘‘అహం దుక్ఖం పరిజానామీ’’తి వా…పే… ‘‘మగ్గం భావేమీ’’తి వా. అపిచ ఖ్వస్స ఆరమ్మణం కత్వా పటివేధవసేన నిరోధం సచ్ఛికరోతో ఏవం తం ఞాణం దుక్ఖపరిఞ్ఞాకిచ్చమ్పి సముదయపహానకిచ్చమ్పి మగ్గభావనాకిచ్చమ్పి కరోతియేవ. తస్సేవం ఉపాయేన యోనిసో మనసికరోతో తీణి సంయోజనాని పహీయన్తి, వీసతివత్థుకా సక్కాయదిట్ఠి, అట్ఠవత్థుకా విచికిచ్ఛా, ‘‘సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధీ’’తి సీలబ్బతానం పరామసనతో సీలబ్బతపరామాసోతి. తత్థ చతూసు ఆసవేసు సక్కాయదిట్ఠిసీలబ్బతపరామాసా దిట్ఠాసవేన సఙ్గహితత్తా ఆసవా చేవ సంయోజనా చ. విచికిచ్ఛా సంయోజనమేవ, న ఆసవో ¶ . ‘‘దస్సనా పహాతబ్బా ఆసవా’’తి ఏత్థ పరియాపన్నత్తా పన ఆసవాతి.

‘‘ఇమే వుచ్చన్తి…పే… పహాతబ్బా’’తి ఇమే సక్కాయదిట్ఠిఆదయో దస్సనా పహాతబ్బా నామ ¶ ఆసవాతి దస్సేన్తో ఆహ. అథ వా యా అయం ఛన్నం దిట్ఠీనం అఞ్ఞతరా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీతి ఏవం సరూపేనేవ సక్కాయదిట్ఠి విభత్తా. తం సన్ధాయాహ ‘‘ఇమే వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే’’తి. సా చ యస్మా సహజాతపహానేకట్ఠేహి సద్ధిం పహీయతి. దిట్ఠాసవే హి పహీయమానే తంసహజాతో చతూసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తచిత్తేసు కామాసవోపి అవిజ్జాసవోపి పహీయతి ¶ . పహానేకట్ఠో పన చతూసు దిట్ఠివిప్పయుత్తేసు నాగసుపణ్ణాదిసమిద్ధిపత్థనావసేన ఉప్పజ్జమానో భవాసవో. తేనేవ సమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోపి, ద్వీసు దోమనస్సచిత్తేసు పాణాతిపాతాదినిబ్బత్తకో అవిజ్జాసవోపి, తథా విచికిచ్ఛాచిత్తసమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోపీతి ఏవం సబ్బథాపి అవసేసా తయోపి ఆసవా పహీయన్తి. తస్మా బహువచననిద్దేసో కతోతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏస పోరాణానం అధిప్పాయో.

దస్సనా పహాతబ్బాతి దస్సనం నామ సోతాపత్తిమగ్గో, తేన పహాతబ్బాతి అత్థో. కస్మా సోతాపత్తిమగ్గో దస్సనం? పఠమం నిబ్బానదస్సనతో. నను గోత్రభు పఠమతరం పస్సతీతి? నో న పస్సతి. దిస్వా కత్తబ్బకిచ్చం పన న కరోతి సంయోజనానం అప్పహానతో. తస్మా పస్సతీతి న వత్తబ్బో. యత్థ కత్థచి రాజానం దిస్వాపి పణ్ణాకారం దత్వా కిచ్చనిప్ఫత్తియా అదిట్ఠత్తా ‘‘అజ్జాపి రాజానం న పస్సామీ’’తి వదన్తో గామవాసీ పురిసో చేత్థ నిదస్సనం.

దస్సనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సంవరాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౨. ఏవం దస్సనేన పహాతబ్బే ఆసవే దస్సేత్వా ఇదాని తదనన్తరుద్దిట్ఠే సంవరా పహాతబ్బే దస్సేతుం, కతమే చ, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరా పహాతబ్బాతి ఆహ. ఏవం సబ్బత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇతో పరఞ్హి అత్థమత్తమేవ వణ్ణయిస్సామ.

నను చ దస్సనేన భావనాయాతి ఇమేహి ద్వీహి అప్పహాతబ్బో ఆసవో నామ నత్థి, అథ కస్మా విసుం సంవరాదీహి పహాతబ్బే దస్సేతీతి. సంవరాదీహి పుబ్బభాగే విక్ఖమ్భితా ఆసవా చతూహి మగ్గేహి సముగ్ఘాతం గచ్ఛన్తి, తస్మా తేసం మగ్గానం పుబ్బభాగే ఇమేహి పఞ్చహాకారేహి విక్ఖమ్భనప్పహానం ¶ ¶ దస్సేన్తో ఏవమాహ. తస్మా యో చాయం వుత్తో పఠమో దస్సనమగ్గోయేవ, ఇదాని భావనానామేన వుచ్చిస్సన్తి తయో మగ్గా, తేసం సబ్బేసమ్పి అయం పుబ్బభాగపటిపదాతి వేదితబ్బా.

తత్థ ¶ ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. పటిసఙ్ఖాతి పటిసఙ్ఖాయ. తత్థాయం సఙ్ఖాసద్దో ఞాణకోట్ఠాసపఞ్ఞత్తిగణనాసు దిస్సతి. ‘‘సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౬౮) హి ఞాణే దిస్సతి. ‘‘పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౧) కోట్ఠాసే. ‘‘తేసం తేసం ధమ్మానం సఙ్ఖా సమఞ్ఞా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౩౧౩) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘న సుకరం సఙ్ఖాతు’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౧౨౮) గణనాయం. ఇధ పన ఞాణే దట్ఠబ్బో.

పటిసఙ్ఖా యోనిసోతి హి ఉపాయేన పథేన పటిసఙ్ఖాయ ఞత్వా పచ్చవేక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏత్థ చ అసంవరే ఆదీనవపటిసఙ్ఖా యోనిసో పటిసఙ్ఖాతి వేదితబ్బా. సా చాయం ‘‘వరం, భిక్ఖవే, తత్తాయ అయోసలాకాయ ఆదిత్తాయ సమ్పజ్జలితాయ సజోతిభూతాయ చక్ఖున్ద్రియం సమ్పలిమట్ఠం, న త్వేవ చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యేసు రూపేసు అనుబ్యఞ్జనసో నిమిత్తగ్గాహో’’తిఆదినా (సం. ని. ౪.౨౩౫) ఆదిత్తపరియాయనయేన వేదితబ్బా. చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో విహరతీతి ఏత్థ చక్ఖుమేవ ఇన్ద్రియం చక్ఖున్ద్రియం, సంవరణతో సంవరో, పిదహనతో థకనతోతి వుత్తం హోతి. సతియా ఏతం అధివచనం. చక్ఖున్ద్రియే సంవరో చక్ఖున్ద్రియసంవరో. తిత్థకాకో ఆవాటకచ్ఛపో వనమహింసోతిఆదయో వియ.

తత్థ కిఞ్చాపి చక్ఖున్ద్రియే సంవరో వా అసంవరో వా నత్థి. న హి చక్ఖుపసాదం నిస్సాయ సతి వా ముట్ఠసచ్చం వా ఉప్పజ్జతి. అపిచ యదా రూపారమ్మణం చక్ఖుస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, తదా భవఙ్గే ద్విక్ఖత్తుం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధే కిరియమనోధాతు ఆవజ్జనకిచ్చం సాధయమానా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి, తతో చక్ఖువిఞ్ఞాణం దస్సనకిచ్చం, తతో విపాకమనోధాతు సమ్పటిచ్ఛనకిచ్చం, తతో విపాకాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు సన్తీరణకిచ్చం, తతో కిరియాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు వోట్ఠబ్బనకిచ్చం సాధయమానా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి. తదనన్తరం జవనం జవతి.

తత్థపి ¶ నేవ భవఙ్గసమయే, న ఆవజ్జనాదీనం అఞ్ఞతరసమయే సంవరో వా అసంవరో వా అత్థి. జవనక్ఖణే పన సచే దుస్సీల్యం ¶ వా ముట్ఠసచ్చం వా అఞ్ఞాణం వా అక్ఖన్తి వా కోసజ్జం వా ఉప్పజ్జతి, అయం అసంవరో హోతి. ఏవం హోన్తోపి సో చక్ఖున్ద్రియే అసంవరోతి వుచ్చతి. కస్మా? తస్మిఞ్హి సతి ద్వారమ్పి అగుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపి. యథా కిం ¶ , యథా నగరే చతూసు ద్వారేసు అసంవుతేసు కిఞ్చాపి అన్తో ఘరకోట్ఠకగబ్భాదయో సుసంవుతా, తథాపి అన్తోనగరే సబ్బం భణ్డం అరక్ఖితం అగోపితమేవ హోతి. నగరద్వారేన హి పవిసిత్వా చోరా యదిచ్ఛన్తి, తం కరేయ్యుం, ఏవమేవ జవనే దుస్సీల్యాదీసు ఉప్పన్నేసు, తస్మిం అసంవరే సతి ద్వారమ్పి అగుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపీతి.

తస్మిం పన సీలాదీసు ఉప్పన్నేసు ద్వారమ్పి గుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపి. యథా కిం? యథా నగరద్వారేసు సుసంవుతేసు కిఞ్చాపి అన్తో ఘరాదయో అసంవుతా, తథాపి అన్తోనగరే సబ్బం భణ్డం సురక్ఖితం సుగోపితమేవ హోతి. నగరద్వారేసు హి పిహితేసు చోరానం పవేసో నత్థి, ఏవమేవ జవనే సీలాదీసు ఉప్పన్నేసు ద్వారమ్పి సుగుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపి. తస్మా జవనక్ఖణే ఉప్పజ్జమానోపి చక్ఖున్ద్రియే సంవరోతి వుత్తో. ఇధ చాయం సతిసంవరో అధిప్పేతోతి వేదితబ్బో. చక్ఖున్ద్రియసంవరేన సంవుతో చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో, ఉపేతోతి వుత్తం హోతి. తథా హి, పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతోతి ఇమస్స విభఙ్గే ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి…పే… సమన్నాగతో’’తి (విభ. ౫౧౧) వుత్తం. తం ఏకజ్ఝం కత్వా చక్ఖున్ద్రియసంవరేన సంవుతోతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

అథ వా సంవరీతి సంవుతో, థకేసి పిదహీతి వుత్తం హోతి. చక్ఖున్ద్రియే సంవరసంవుతో చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో, చక్ఖున్ద్రియసంవరసఞ్ఞితం సతికవాటం చక్ఖుద్వారే, ఘరద్వారే కవాటం వియ సంవరి థకేసి పిదహీతి వుత్తం హోతి. అయమేవ చేత్థ అత్థో సున్దరతరో. తథా హి ‘‘చక్ఖున్ద్రియసంవరం అసంవుతస్స విహరతో సంవుతస్స విహరతో’’తి ఏతేసు పదేసు అయమేవ అత్థో దిస్సతి.

విహరతీతి ఏవం చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో యేన కేనచి ఇరియాపథవిహారేన విహరతి. యఞ్హిస్సాతిఆదిమ్హి ¶ ¶ యం చక్ఖున్ద్రియసంవరం అస్స భిక్ఖునో అసంవుతస్స అథకేత్వా అపిదహిత్వా విహరన్తస్సాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. అథ వా, యే-కారస్స యన్తి ఆదేసో. హికారో చ పదపూరణో, యే అస్సాతి అత్థో.

ఉప్పజ్జేయ్యున్తి ¶ నిబ్బత్తేయ్యుం. ఆసవా విఘాతపరిళాహాతి చత్తారో ఆసవా చ అఞ్ఞే చ విఘాతకరా కిలేసపరిళాహా విపాకపరిళాహా చ. చక్ఖుద్వారే హి ఇట్ఠారమ్మణం ఆపాథగతం కామస్సాదవసేన అస్సాదయతో అభినన్దతో కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఈదిసం అఞ్ఞస్మిమ్పి సుగతిభవే లభిస్సామీతి భవపత్థనాయ అస్సాదయతో భవాసవో ఉప్పజ్జతి, సత్తోతి వా సత్తస్సాతి వా గణ్హన్తస్స దిట్ఠాసవో ఉప్పజ్జతి, సబ్బేహేవ సహజాతం అఞ్ఞాణం అవిజ్జాసవోతి చత్తారో ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి. తేహి సమ్పయుత్తా అపరే కిలేసా విఘాతపరిళాహా, ఆయతిం వా తేసం విపాకా. తేపి హి అసంవుతస్సేవ విహరతో ఉప్పజ్జేయ్యున్తి వుచ్చన్తి.

ఏవంస తేతి ఏవం అస్స తే. ఏవం ఏతేన ఉపాయేన న హోన్తి, నో అఞ్ఞథాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో పటిసఙ్ఖా యోనిసో సోతిన్ద్రియసంవరసంవుతోతిఆదీసు.

ఇమే వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరా పహాతబ్బాతి ఇమే ఛసు ద్వారేసు చత్తారో చత్తారో కత్వా చతువీసతి ఆసవా సంవరేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తి. సబ్బత్థేవ చేత్థ సతిసంవరో ఏవ సంవరోతి వేదితబ్బో.

సంవరాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పటిసేవనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౩. పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరన్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే సీలకథాయం వుత్తమేవ. యఞ్హిస్సాతి యం చీవరపిణ్డపాతాదీసు వా అఞ్ఞతరం అస్స. అప్పటిసేవతోతి ఏవం యోనిసో అప్పటిసేవన్తస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. కేవలం పనిధ అలద్ధం చీవరాదిం పత్థయతో లద్ధం వా ¶ అస్సాదయతో కామాసవస్స ఉప్పత్తి వేదితబ్బా. ఈదిసం అఞ్ఞస్మిమ్పి సమ్పత్తిభవే సుగతిభవే లభిస్సామీతి భవపత్థనాయ అస్సాదయతో భవాసవస్స, అహం లభామి న లభామీతి వా మయ్హం వా ఇదన్తి అత్తసఞ్ఞం అధిట్ఠహతో దిట్ఠాసవస్స ఉప్పత్తి వేదితబ్బా. సబ్బేహేవ పన సహజాతో అవిజ్జాసవోతి ఏవం చతున్నం ఆసవానం ఉప్పత్తి విపాకపరిళాహా చ నవవేదనుప్పాదనతోపి వేదితబ్బా.

ఇమే ¶ వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, ఆసవా పటిసేవనా పహాతబ్బాతి ఇమే ఏకమేకస్మిం పచ్చయే ¶ చత్తారో చత్తారో కత్వా సోళస ఆసవా ఇమినా ఞాణసంవరసఙ్ఖాతేన పచ్చవేక్ఖణపటిసేవనేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తి.

పటిసేవనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అధివాసనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౪. పటిసఙ్ఖా యోనిసో ఖమో హోతి సీతస్సాతి ఉపాయేన పథేన పచ్చవేక్ఖిత్వా ఖమో హోతి సీతస్స సీతం ఖమతి సహతి, న అవీరపురిసో వియ అప్పమత్తకేనపి సీతేన చలతి కమ్పతి కమ్మట్ఠానం విజహతి. అపిచ ఖో లోమసనాగత్థేరో వియ అనప్పకేనాపి సీతేన ఫుట్ఠో న చలతి న కమ్పతి, కమ్మట్ఠానమేవ మనసి కరోతి. థేరో కిర చేతియపబ్బతే పియఙ్గుగుహాయం పధానఘరే విహరన్తో అన్తరట్ఠకే హిమపాతసమయే లోకన్తరికనిరయే పచ్చవేక్ఖిత్వా కమ్మట్ఠానం అవిజహన్తోవ అబ్భోకాసే వీతినామేసి. ఏవం ఉణ్హాదీసుపి అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

కేవలఞ్హి యో భిక్ఖు అధిమత్తమ్పి ఉణ్హం సహతి స్వేవ థేరో వియ, అయం ‘‘ఖమో ఉణ్హస్సా’’తి వేదితబ్బో. థేరో కిర గిమ్హసమయే పచ్ఛాభత్తం బహిచఙ్కమే నిసీది. కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తో సేదాపిస్స కచ్ఛేహి ముచ్చన్తి. అథ నం అన్తేవాసికో ఆహ ‘‘ఇధ, భన్తే, నిసీదథ, సీతలో ఓకాసో’’తి. థేరో ‘‘ఉణ్హభయేనేవమ్హి ఆవుసో ఇధ నిసిన్నో’’తి అవీచిమహానిరయం పచ్చవేక్ఖిత్వా నిసీదియేవ. ఉణ్హన్తి చేత్థ అగ్గిసన్తాపోవ వేదితబ్బో. సూరియసన్తాపవసేన పనేతం వత్థు వుత్తం.

యో ¶ చ ద్వే తయో వారే భత్తం వా పానీయం వా అలభమానోపి అనమతగ్గే సంసారే అత్తనో పేత్తివిసయూపపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా అవేధేన్తో కమ్మట్ఠానం న విజహతియేవ. అధిమత్తేహి డంసమకసవాతాతపసమ్ఫస్సేహి ఫుట్ఠో చాపి తిరచ్ఛానూపపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా అవేధేన్తో కమ్మట్ఠానం న విజహతియేవ. సరీసపసమ్ఫస్సేన ఫుట్ఠో చాపి అనమతగ్గే సంసారే సీహబ్యగ్ఘాదిముఖేసు అనేకవారం పరివత్తితపుబ్బభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా అవేధేన్తో కమ్మట్ఠానం న విజహతియేవ పధానియత్థేరో వియ. అయం ‘‘ఖమో జిఘచ్ఛాయ…పే… సరీసపసమ్ఫస్సాన’’న్తి వేదితబ్బో.

థేరం ¶ కిర ఖణ్డచేలవిహారే కణికారపధానియఘరే అరియవంసం సుణన్తం ఘోరవిసో సప్పో డంసి. థేరో జానిత్వాపి పసన్నచిత్తో నిసిన్నో ధమ్మంయేవ సుణాతి. విసవేగో థద్ధో అహోసి. థేరో ఉపసమ్పదమణ్డలం ఆదిం కత్వా సీలం పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిసుద్ధసీలోహమస్మీతి పీతిం ఉప్పాదేసి. సహ పీతుప్పాదా విసం నివత్తిత్వా పథవిం పావిసి. థేరో ¶ తత్థేవ చిత్తేకగ్గతం లభిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి.

యో పన అక్కోసవసేన దురుత్తే దురుత్తత్తాయేవ చ దురాగతే అపి అన్తిమవత్థుసఞ్ఞితే వచనపథే సుత్వా ఖన్తిగుణంయేవ పచ్చవేక్ఖిత్వా న వేధతి దీఘభాణకఅభయత్థేరో వియ. అయం ‘‘ఖమో దురుత్తానం దురాగతానం వచనపథాన’’న్తి వేదితబ్బో.

థేరో కిర పచ్చయసన్తోసభావనారామతాయ మహాఅరియవంసప్పటిపదం కథేసి, సబ్బో మహాగామో ఆగచ్ఛతి. థేరస్స మహాసక్కారో ఉప్పజ్జతి. తం అఞ్ఞతరో మహాథేరో అధివాసేతుం అసక్కోన్తో దీఘభాణకో అరియవంసం కథేమీతి సబ్బరత్తిం కోలాహలం కరోసీతిఆదీహి అక్కోసి. ఉభోపి చ అత్తనో అత్తనో విహారం గచ్ఛన్తా గావుతమత్తం ఏకపథేన అగమంసు. సకలగావుతమ్పి సో తం అక్కోసియేవ. తతో యత్థ ద్విన్నం విహారానం మగ్గో భిజ్జతి, తత్థ ఠత్వా దీఘభాణకత్థేరో తం వన్దిత్వా ‘‘ఏస, భన్తే, తుమ్హాకం మగ్గో’’తి ఆహ. సో అసుణన్తో వియ అగమాసి. థేరోపి విహారం గన్త్వా పాదే పక్ఖాలేత్వా నిసీది. తమేనం అన్తేవాసికో ‘‘కిం, భన్తే, సకలగావుతం పరిభాసన్తం న కిఞ్చి అవోచుత్థా’’తి ఆహ. థేరో ‘‘ఖన్తియేవ, ఆవుసో, మయ్హం భారో, న అక్ఖన్తి. ఏకపదుద్ధారేపి కమ్మట్ఠానవియోగం న పస్సామీ’’తి ఆహ. ఏత్థ చ వచనమేవ వచనపథోతి వేదితబ్బో.

యో ¶ పన ఉప్పన్నా సారీరికా వేదనా దుక్ఖమనట్ఠేన దుక్ఖా, బహలట్ఠేన తిబ్బా, ఫరుసట్ఠేన ఖరా, తిఖిణట్ఠేన కటుకా, అస్సాదవిరహతో అసాతా, మనం అవడ్ఢనతో అమనాపా, పాణహరణసమత్థతాయ పాణహరా అధివాసేతియేవ, న వేధతి. ఏవం సభావో హోతి చిత్తలపబ్బతే పధానియత్థేరో వియ. అయం ‘‘ఉప్పన్నానం…పే… అధివాసనజాతికో’’తి వేదితబ్బో.

థేరస్స ¶ కిర రత్తిం పధానేన వీతినామేత్వా ఠితస్స ఉదరవాతో ఉప్పజ్జి. సో తం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో ఆవత్తతి పరివత్తతి. తమేనం చఙ్కమపస్సే ఠితో పిణ్డపాతియత్థేరో ఆహ ‘‘ఆవుసో, పబ్బజితో నామ అధివాసనసీలో హోతీ’’తి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి అధివాసేత్వా నిచ్చలో సయి. వాతో నాభితో యావ హదయం ఫాలేతి. థేరో వేదనం విక్ఖమ్భేత్వా ¶ విపస్సన్తో ముహుత్తేన అనాగామీ హుత్వా పరినిబ్బాయీతి.

యఞ్హిస్సాతి సీతాదీసు యంకిఞ్చి ఏకధమ్మమ్పి అస్స. అనధివాసయతోతి అనధివాసేన్తస్స అక్ఖమన్తస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. ఆసవుప్పత్తి పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా. సీతేన ఫుట్ఠస్స ఉణ్హం పత్థయన్తస్స కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఏవం సబ్బత్థ. నత్థి నో సమ్పత్తిభవే సుగతిభవే సీతం వా ఉణ్హం వాతి భవం పత్థయన్తస్స భవాసవో. మయ్హం సీతం ఉణ్హన్తి గాహో దిట్ఠాసవో. సబ్బేహేవ సమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోతి.

‘‘ఇమే వుచ్చన్తి…పే… అధివాసనా పహాతబ్బా’’తి ఇమే సీతాదీసు ఏకమేకస్స వసేన చత్తారో చత్తారో కత్వా అనేకే ఆసవా ఇమాయ ఖన్తిసంవరసఙ్ఖాతాయ అధివాసనాయ పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి అత్థో. ఏత్థ చ యస్మా అయం ఖన్తి సీతాదిధమ్మే అధివాసేతి, అత్తనో ఉపరి ఆరోపేత్వా వాసేతియేవ. న అసహమానా హుత్వా నిరస్సతి, తస్మా ‘‘అధివాసనా’’తి వుచ్చతీతి వేదితబ్బా.

అధివాసనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పరివజ్జనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౫. పటిసఙ్ఖా ¶ యోనిసో చణ్డం హత్థిం పరివజ్జేతీతి అహం సమణోతి చణ్డస్స హత్థిస్స ఆసన్నే న ఠాతబ్బం. తతోనిదానఞ్హి మరణమ్పి సియా మరణమత్తమ్పి దుక్ఖన్తి ఏవం ఉపాయేన పథేన పచ్చయేన పచ్చవేక్ఖిత్వా చణ్డం హత్థిం పరివజ్జేతి పటిక్కమతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. చణ్డన్తి చ దుట్ఠం, వాళన్తి వుత్తం హోతి. ఖాణున్తి ఖదిరఖాణుఆదిం. కణ్టకట్ఠానన్తి కణ్టకానం ఠానం, యత్థ కణ్టకా విజ్జన్తి, తం ఓకాసన్తి వుత్తం హోతి. సోబ్భన్తి సబ్బతో పరిచ్ఛిన్నతటం. పపాతన్తి ఏకతో ఛిన్నతటం. చన్దనికన్తి ఉచ్ఛిట్ఠోదకగబ్భమలాదీనం ఛడ్డనట్ఠానం. ఓళిగల్లన్తి తేసంయేవ ¶ సకద్దమాదీనం సన్దనోకాసం. తం జణ్ణుమత్తమ్పి అసుచిభరితం హోతి, ద్వేపి చేతాని ఠానాని అమనుస్సదుట్ఠాని హోన్తి. తస్మా తాని వజ్జేతబ్బాని. అనాసనేతి ఏత్థ పన అయుత్తం ఆసనం అనాసనం, తం అత్థతో అనియతవత్థుకం రహోపటిచ్ఛన్నాసనన్తి వేదితబ్బం. అగోచరేతి ఏత్థపి చ అయుత్తో గోచరో అగోచరో, సో వేసియాదిభేదతో పఞ్చవిధో. పాపకే మిత్తేతి లామకే దుస్సీలే మిత్తపతిరూపకే, అమిత్తే వా. భజన్తన్తి సేవమానం. విఞ్ఞూ సబ్రహ్మచారీతి పణ్డితా బుద్ధిసమ్పన్నా సబ్రహ్మచారయో, భిక్ఖూనమేతం అధివచనం. తే హి ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో ¶ సమసిక్ఖతాతి ఇమం బ్రహ్మం సమానం చరన్తి, తస్మా సబ్రహ్మచారీతి వుచ్చన్తి. పాపకేసు ఠానేసూతి లామకేసు ఠానేసు. ఓకప్పేయ్యున్తి సద్దహేయ్యుం, అధిముచ్చేయ్యుం ‘‘అద్ధా అయమాయస్మా అకాసి వా కరిస్సతి వా’’తి.

యఞ్హిస్సాతి హత్థిఆదీసు యంకిఞ్చి ఏకమ్పి అస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. ఆసవుప్పత్తి పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా. హత్థిఆదినిదానేన దుక్ఖేన ఫుట్ఠస్స సుఖం పత్థయతో కామాసవో ఉప్పజ్జతి. నత్థి నో సమ్పత్తిభవే సుగతిభవే ఈదిసం దుక్ఖన్తి భవం పత్థేన్తస్స భవాసవో. మం హత్థీ మద్దతి, మం అస్సోతి గాహో దిట్ఠాసవో. సబ్బేహేవ సమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోతి.

ఇమే వుచ్చన్తి…పే… పరివజ్జనా పహాతబ్బాతి ఇమే హత్థిఆదీసు ఏకేకస్స వసేన చత్తారో చత్తారో కత్వా అనేకే ఆసవా ఇమినా సీలసంవరసఙ్ఖాతేన పరివజ్జనేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి వేదితబ్బా.

పరివజ్జనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వినోదనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౬. పటిసఙ్ఖా ¶ యోనిసో ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీతి ‘‘ఇతి పాయం వితక్కో అకుసలో, ఇతిపి సావజ్జో, ఇతిపి దుక్ఖవిపాకో, సో చ ఖో అత్తబ్యాబాధాయ సంవత్తతీ’’తిఆదినా నయేన యోనిసో కామవితక్కే ఆదీనవం పచ్చవేక్ఖిత్వా తస్మిం తస్మిం ఆరమ్మణే ఉప్పన్నం జాతమభినిబ్బత్తం కామవితక్కం నాధివాసేతి, చిత్తం ఆరోపేత్వా న వాసేతి, అబ్భన్తరే వా న వాసేతీతిపి అత్థో.

అనధివాసేన్తో కిం కరోతీతి? పజహతి ఛడ్డేతి.

కిం కచవరం వియ పిటకేనాతి? న హి, అపిచ ఖో నం వినోదేతి తుదతి విజ్ఝతి నీహరతి.

కిం ¶ బలిబద్దం వియ పతోదేనాతి? న హి, అథ ఖో నం బ్యన్తీకరోతి విగతన్తం కరోతి. యథాస్స అన్తోపి నావసిస్సతి అన్తమసో భఙ్గమత్తమ్పి, తథా నం కరోతి.

కథం పన నం తథా కరోతీతి? అనభావం గమేతీతి అను అను అభావం గమేతి, విక్ఖమ్భనప్పహానేన యథా సువిక్ఖమ్భితో హోతి, తథా కరోతీతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో బ్యాపాదవిహింసావితక్కేసు.

ఏత్థ చ కామవితక్కోతి ‘‘యో కామపటిసంయుత్తో తక్కో వితక్కో మిచ్ఛాసఙ్కప్పో’’తి విభఙ్గే (విభ. ౯౧౦) వుత్తో. ఏస నయో ఇతరేసు. ఉప్పన్నుప్పన్నేతి ఉప్పన్నే ఉప్పన్నే, ఉప్పన్నమత్తేయేవాతి వుత్తం హోతి. సకిం వా ఉప్పన్నే వినోదేత్వా దుతియవారే ¶ అజ్ఝుపేక్ఖితా న హోతి, సతక్ఖత్తుమ్పి ఉప్పన్నే ఉప్పన్నే వినోదేతియేవ. పాపకే అకుసలేతి లామకట్ఠేన పాపకే, అకోసల్లతాయ అకుసలే. ధమ్మేతి తేయేవ కామవితక్కాదయో సబ్బేపి వా నవ మహావితక్కే. తత్థ తయో వుత్తా ఏవ. అవసేసా ‘‘ఞాతివితక్కో జనపదవితక్కో అమరవితక్కో పరానుద్దయతాపటిసంయుత్తో ¶ వితక్కో లాభసక్కారసిలోకపటిసంయుత్తో వితక్కో అనవఞ్ఞత్తిపటిసంయుత్తో వితక్కో’’తి (మహాని. ౨౦౭) ఇమే ఛ.

యఞ్హిస్సాతి ఏతేసు వితక్కేసు యంకిఞ్చి అస్స, సేసం వుత్తనయమేవ. కామవితక్కో పనేత్థ కామాసవో ఏవ. తబ్బిసేసో భవాసవో. తంసమ్పయుత్తో దిట్ఠాసవో. సబ్బవితక్కేసు అవిజ్జాసవోతి ఏవం ఆసవుప్పత్తిపి వేదితబ్బా.

ఇమే వుచ్చన్తి…పే… వినోదనా పహాతబ్బాతి ఇమే కామవితక్కాదివసేన వుత్తప్పకారా ఆసవా ఇమినా తస్మిం తస్మిం వితక్కే ఆదీనవపచ్చవేక్ఖణసహితేన వీరియసంవరసఙ్ఖాతేన వినోదనేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి వేదితబ్బా.

వినోదనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భావనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౭. పటిసఙ్ఖా యోనిసో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీతి అభావనాయ ఆదీనవం, భావనాయ చ ఆనిసంసం ఉపాయేన పథేన పచ్చవేక్ఖిత్వా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం ¶ భావేతి, ఏస నయో సబ్బత్థ. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి ఇమే ఉపరిమగ్గత్తయసమయసమ్భూతా లోకుత్తరబోజ్ఝఙ్గా ఏవ అధిప్పేతా, తథాపి ఆదికమ్మికానం బోజ్ఝఙ్గేసు అసమ్మోహత్థం లోకియలోకుత్తరమిస్సకేన నేసం నయేన అత్థవణ్ణనం కరిస్సామి. ఇధ పన లోకియనయం పహాయ లోకుత్తరనయో ఏవ గహేతబ్బో. తత్థ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గన్తిఆదినా నయేన వుత్తానం సత్తన్నం ఆదిపదానంయేవ తావ –

అత్థతో లక్ఖణాదీహి, కమతో చ వినిచ్ఛయో;

అనూనాధికతో చేవ, విఞ్ఞాతబ్బో విభావినా.

తత్థ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గే తావ సరణట్ఠేన సతి. సా పనేసా ఉపట్ఠానలక్ఖణా, అపిలాపనలక్ఖణా వా. వుత్తమ్పి హేతం ‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో భణ్డాగారికో రఞ్ఞో సాపతేయ్యం ¶ అపిలాపేతి, ఏత్తకం, మహారాజ, హిరఞ్ఞం, ఏత్తకం సువణ్ణం, ఏత్తకం సాపతేయ్యన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ ¶ , సతి ఉప్పజ్జమానా కుసలాకుసలసావజ్జానవజ్జహీనపణీతకణ్హసుక్కసప్పటిభాగే ధమ్మే అపిలాపేతి. ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౩) విత్థారో. అపిలాపనరసా. కిచ్చవసేనేవ హిస్స ఏతం లక్ఖణం థేరేన వుత్తం. అసమ్మోసరసా వా. గోచరాభిముఖభావపచ్చుపట్ఠానా. సతి ఏవ సమ్బోజ్ఝఙ్గో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో. తత్థ బోధియా బోధిస్స వా అఙ్గోతి బోజ్ఝఙ్గో.

కిం వుత్తం హోతి? యా హి అయం ధమ్మసామగ్గీ, యాయ లోకియలోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఉప్పజ్జమానాయ లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహన-కామసుఖత్తకిలమథానుయోగ-ఉచ్ఛేదసస్సతాభినివేసాదీనం అనేకేసం ఉపద్దవానం పటిపక్ఖభూతాయ సతిధమ్మవిచయవీరియపీతిపస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసఙ్ఖాతాయ ధమ్మసామగ్గియా అరియసావకో బుజ్ఝతీతి కత్వా ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి. బుజ్ఝతీతి కిలేససన్తాననిద్దాయ ఉట్ఠహతి, చత్తారి వా అరియసచ్చాని పటివిజ్ఝతి, నిబ్బానమేవ వా సచ్ఛికరోతీతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘సత్త బోజ్ఝఙ్గే భావేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో’’తి. తస్సా ధమ్మసామగ్గిసఙ్ఖాతాయ బోధియా అఙ్గోతిపి బోజ్ఝఙ్గో, ఝానఙ్గమగ్గఙ్గాదయో వియ.

యోపేస ¶ యథావుత్తప్పకారాయ ఏతాయ ధమ్మసామగ్గియా బుజ్ఝతీతి కత్వా అరియసావకో ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి, తస్స బోధిస్స అఙ్గోతిపి బోజ్ఝఙ్గో, సేనఙ్గరథఙ్గాదయో వియ. తేనాహు అట్ఠకథాచరియా ‘‘బుజ్ఝనకస్స పుగ్గలస్స అఙ్గాతి వా బోజ్ఝఙ్గా’’తి. అపిచ ‘‘బోజ్ఝఙ్గాతి కేనట్ఠేన బోజ్ఝఙ్గా? బోధాయ సంవత్తన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, బుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, అనుబుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, పటిబుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, సమ్బుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా’’తిఆదినా (పటి. మ. ౩.౧౭) పటిసమ్భిదానయేనాపి అత్థో వేదితబ్బో. పసత్థో సున్దరో వా బోజ్ఝఙ్గోతి సమ్బోజ్ఝఙ్గో. ఏవం సతి ఏవ సమ్బోజ్ఝఙ్గో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో. తం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం. ఏవం తావ ఏకస్స ఆదిపదస్స అత్థతో లక్ఖణాదీహి చ వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

దుతియాదీసు పన చతుసచ్చధమ్మే విచినాతీతి ధమ్మవిచయో. సో పన విచయలక్ఖణో, ఓభాసనరసో, అసమ్మోహపచ్చుపట్ఠానో. వీరభావతో విధినా ఈరయితబ్బతో చ వీరియం. తం పగ్గహలక్ఖణం ¶ , ఉపత్థమ్భనరసం, అనోసీదనపచ్చుపట్ఠానం ¶ . పీణయతీతి పీతి. సా ఫరణలక్ఖణా, తుట్ఠిలక్ఖణా వా, కాయచిత్తానం పీణనరసా, తేసంయేవ ఓదగ్యపచ్చుపట్ఠానా. కాయచిత్తదరథపస్సమ్భనతో పస్సద్ధి. సా ఉపసమలక్ఖణా, కాయచిత్తదరథనిమ్మద్దనరసా, ఆయచిత్తానం అపరిప్ఫన్దనభూతసీతిభావపచ్చుపట్ఠానా. సమాధానతో సమాధి. సో అవిక్ఖేపలక్ఖణో, అవిసారలక్ఖణో వా, చిత్తచేతసికానం సమ్పిణ్డనరసో, చిత్తట్ఠితిపచ్చుపట్ఠానో. అజ్ఝుపేక్ఖనతో ఉపేక్ఖా. సా పటిసఙ్ఖానలక్ఖణా, సమవాహితలక్ఖణా వా, ఊనాధికతానివారణరసా, పక్ఖపాతుపచ్ఛేదరసా వా, మజ్ఝత్తభావపచ్చుపట్ఠానా. సేసం వుత్తనయమేవ. ఏవం సేసపదానమ్పి అత్థతో లక్ఖణాదీహి చ వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

కమతోతి ఏత్థ చ ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪) వచనతో సబ్బేసం సేసబోజ్ఝఙ్గానం ఉపకారకత్తా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గోవ పఠమం వుత్తో. తతో పరం ‘‘సో తథా సతో విహరన్తో తం ధమ్మం పఞ్ఞాయ పవిచినతీ’’తిఆదినా (విభ. ౪౬౯) నయేన సేసబోజ్ఝఙ్గానం పుబ్బాపరియవచనే పయోజనం సుత్తేయేవ వుత్తం. ఏవమేత్థ కమతోపి వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

అనూనాధికతోతి కస్మా పన భగవతా సత్తేవ బోజ్ఝఙ్గా వుత్తా అనూనా అనధికాతి. లీనుద్ధచ్చపటిపక్ఖతో సబ్బత్థికతో చ. ఏత్థ హి తయో ¶ బోజ్ఝఙ్గా లీనస్స పటిపక్ఖా. యథాహ – ‘‘యస్మిఞ్చ ఖో, భిక్ఖవే, సమయే లీనం చిత్తం హోతి, కాలో తస్మిం సమయే ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪). తయో ఉద్ధచ్చస్స పటిపక్ఖా. యథాహ – ‘‘యస్మిఞ్చ ఖో, భిక్ఖవే, సమయే ఉద్ధతం చిత్తం హోతి, కాలో తస్మిం సమయే పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪). ఏకో పనేత్థ సబ్బత్థికో. యథాహ – ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి. ‘‘సబ్బత్థక’’న్తిపి పాఠో, ద్విన్నమ్పి సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బన్తి అత్థో. ఏవం లీనుద్ధచ్చపటిపక్ఖతో సబ్బత్థికతో ¶ చ సత్తేవ బోజ్ఝఙ్గా వుత్తా అనూనా అనధికాతి, ఏవమేత్థ అనూనాధికతోపి వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

ఏవం ¶ తావ ‘‘సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గ’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తానం సత్తన్నం ఆదిపదానంయేవ అత్థవణ్ణనం ఞత్వా ఇదాని భావేతి వివేకనిస్సితన్తిఆదీసు ఏవం ఞాతబ్బా. భావేతీతి వడ్ఢేతి, అత్తనో చిత్తసన్తానే పునప్పునం జనేతి అభినిబ్బత్తేతీతి అత్థో. వివేకనిస్సితన్తి వివేకే నిస్సితం. వివేకోతి వివిత్తతా. స్వాయం తదఙ్గవివేకో విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధి నిస్సరణవివేకోతి పఞ్చవిధో. తస్స నానత్తం ‘‘అరియధమ్మే అవినీతో’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అయమేవ హి తత్థ వినయోతి వుత్తో. ఏవం ఏతస్మిం పఞ్చవిధే వివేకే.

వివేకనిస్సితన్తి తదఙ్గవివేకనిస్సితం సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం నిస్సరణవివేకనిస్సితఞ్చ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీతి అయమత్థో వేదితబ్బో. తథా హి అయం బోజ్ఝఙ్గభావనానుయుత్తో యోగీ విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గవివేకనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం, మగ్గకాలే పన కిచ్చతో సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి. పఞ్చవిధవివేకనిస్సితన్తిపి ఏకే, తే హి న కేవలం బలవవిపస్సనామగ్గఫలక్ఖణేసు ఏవ బోజ్ఝఙ్గే ఉద్ధరన్తి, విపస్సనాపాదకకసిణజ్ఝానఆనాపానాసుభబ్రహ్మవిహారజ్ఝానేసుపి ఉద్ధరన్తి. న చ పటిసిద్ధా అట్ఠకథాచరియేహి. తస్మా తేసం మతేన ఏతేసం ఝానానం పవత్తిక్ఖణే కిచ్చతో ఏవ విక్ఖమ్భనవివేకనిస్సితం. యథా ¶ చ ‘‘విపస్సనాక్ఖణే అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సిత’’న్తి వుత్తం, ఏవం పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితమ్పి భావేతీతి వత్తుం వట్టతి. ఏస నయో విరాగనిస్సితాదీసు. వివేకట్ఠా ఏవ హి విరాగాదయో.

కేవలఞ్హేత్థ వోస్సగ్గో దువిధో పరిచ్చాగవోస్సగ్గో చ పక్ఖన్దనవోస్సగ్గో చాతి. తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే చ తదఙ్గవసేన, మగ్గక్ఖణే చ సముచ్ఛేదవసేన కిలేసప్పహానం. పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే తన్నిన్నభావేన, మగ్గక్ఖణే పన ఆరమ్మణకరణేన నిబ్బానపక్ఖన్దనం. తదుభయమ్పి ఇమస్మిం లోకియలోకుత్తరమిస్సకే అత్థవణ్ణనానయే వట్టతి. తథా హి అయం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో యథావుత్తేన పకారేన కిలేసే పరిచ్చజతి, నిబ్బానఞ్చ పక్ఖన్దతి. వోస్సగ్గపరిణామిన్తి ¶ ఇమినా పన సకలేన వచనేన వోస్సగ్గత్తం పరిణమన్తం పరిణతఞ్చ పరిపచ్చన్తం పరిపక్కఞ్చాతి. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘అయఞ్హి బోజ్ఝఙ్గభావనానుయుత్తో భిక్ఖు యథా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో కిలేసపరిచ్చాగవోస్సగ్గత్తం నిబ్బానపక్ఖన్దనవోస్సగ్గత్తఞ్చ ¶ పరిపచ్చతి, యథా చ పరిపక్కో హోతి, తథా నం భావేతీ’’తి. ఏస నయో సేసబోజ్ఝఙ్గేసు.

ఇధ పన నిబ్బానంయేవ సబ్బసఙ్ఖతేహి వివిత్తత్తా వివేకో, సబ్బేసం విరాగభావతో విరాగో, నిరోధభావతో నిరోధోతి వుత్తం. మగ్గో ఏవ చ వోస్సగ్గపరిణామీ, తస్మా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి వివేకం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తియా వివేకనిస్సితం. తథా విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం. తఞ్చ ఖో అరియమగ్గక్ఖణుప్పత్తియా కిలేసానం సముచ్ఛేదతో పరిచ్చాగభావేన చ నిబ్బానపక్ఖన్దనభావేన చ పరిణతం పరిపక్కన్తి అయమేవ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏస నయో సేసబోజ్ఝఙ్గేసు.

యఞ్హిస్సాతి ఏతేసు బోజ్ఝఙ్గేసు యంకిఞ్చి అస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. ఆసవుప్పత్తియం పనేత్థ ఇమేసం ఉపరిమగ్గత్తయసమ్పయుత్తానం బోజ్ఝఙ్గానం అభావితత్తా యే ఉప్పజ్జేయ్యుం కామాసవో భవాసవో అవిజ్జాసవోతి తయో ఆసవా, భావయతో ఏవంస తే ఆసవా న హోన్తీతి అయం నయో వేదితబ్బో.

ఇమే వుచ్చన్తి…పే… భావనా పహాతబ్బాతి ఇమే తయో ఆసవా ఇమాయ మగ్గత్తయసమ్పయుత్తాయ బోజ్ఝఙ్గభావనాయ పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి వేదితబ్బా.

౨౮. ఇదాని ¶ ఇమేహి సత్తహాకారేహి పహీనాసవం భిక్ఖుం థోమేన్తో ఆసవప్పహానే చస్స ఆనిసంసం దస్సేన్తో ఏతేహేవ చ కారణేహి ఆసవప్పహానే సత్తానం ఉస్సుక్కం జనేన్తో యతో ఖో, భిక్ఖవే…పే… అన్తమకాసి దుక్ఖస్సాతి ఆహ. తత్థ యతో ఖోతి సామివచనే తోకారో, యస్స ఖోతి వుత్తం హోతి. పోరాణా పన యస్మిం కాలేతి వణ్ణయన్తి. యే ఆసవా దస్సనా పహాతబ్బాతి యే ఆసవా దస్సనేన పహాతబ్బా, తే దస్సనేనేవ పహీనా హోన్తి, న అప్పహీనేసుయేవ పహీనసఞ్ఞీ హోతి. ఏవం సబ్బత్థ విత్థారో.

సబ్బాసవసంవరసంవుతోతి సబ్బేహి ఆసవపిధానేహి పిహితో, సబ్బేసం వా ఆసవానం పిధానేహి పిహితో. అచ్ఛేచ్ఛి ¶ తణ్హన్తి సబ్బమ్పి తణ్హం ఛిన్ది, సంఛిన్ది సముచ్ఛిన్ది. వివత్తయి ¶ సంయోజనన్తి దసవిధమ్పి సంయోజనం పరివత్తయి నిమ్మలమకాసి. సమ్మాతి హేతునా కారణేన. మానాభిసమయాతి మానస్స దస్సనాభిసమయా పహానాభిసమయా చ. అరహత్తమగ్గో హి కిచ్చవసేన మానం పస్సతి, అయమస్స దస్సనాభిసమయో. తేన దిట్ఠో పన సో తావదేవ పహీయతి దిట్ఠవిసేన దిట్ఠసత్తానం జీవితం వియ. అయమస్స పహానాభిసమయో.

అన్తమకాసి దుక్ఖస్సాతి ఏవం అరహత్తమగ్గేన సమ్మా మానస్స దిట్ఠత్తా పహీనత్తా చ యే ఇమే ‘‘కాయబన్ధనస్స అన్తో జీరతి (చూళవ. ౨౭౮). హరితన్తం వా’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౪) ఏవం వుత్తఅన్తిమమరియాదన్తో చ, ‘‘అన్తమిదం, భిక్ఖవే, జీవికాన’’న్తి (ఇతివు. ౯౧; సం. ని. ౩.౮౦) ఏవం వుత్తలామకన్తో చ, ‘‘సక్కాయో ఏకో అన్తో’’తి (అ. ని. ౬.౬౧) ఏవం వుత్తకోట్ఠాసన్తో చ, ‘‘ఏసేవన్తో దుక్ఖస్స సబ్బపచ్చయసఙ్ఖయా’’తి (సం. ని. ౨.౫౧) ఏవం వుత్తకోటన్తో చాతి ఏవం చత్తారో అన్తా, తేసు సబ్బస్సేవ వట్టదుక్ఖస్స అన్తం చతుత్థకోటిసఙ్ఖాతం అన్తిమకోటిసఙ్ఖాతం అన్తమకాసి పరిచ్ఛేదం పరివటుమం అకాసి. అన్తిమసముస్సయమత్తావసేసం దుక్ఖం అకాసీతి వుత్తం హోతి.

అత్తమనా తే భిక్ఖూతి సకమనా తుట్ఠమనా, పీతిసోమనస్సేహి వా సమ్పయుత్తమనా హుత్వా. భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి ఇదం దుక్ఖస్స అన్తకిరియాపరియోసానం ¶ భగవతో భాసితం సుకథితం సులపితం, ఏవమేతం భగవా ఏవమేతం సుగతాతి మత్థకేన సమ్పటిచ్ఛన్తా అబ్భనుమోదింసూతి.

సేసమేత్థ యం న వుత్తం, తం పుబ్బే వుత్తత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యత్తా చ న వుత్తం. తస్మా సబ్బం వుత్తానుసారేన అనుపదసో పచ్చవేక్ఖితబ్బం.

భావనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సబ్బాసవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ధమ్మదాయాదసుత్తవణ్ణనా

౨౯. ఏవం ¶ మే సుతన్తి ధమ్మదాయాదసుత్తం. యస్మా పనస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో, తస్మా తం దస్సేత్వా వస్స అపుబ్బపదవణ్ణనం కరిస్సామ. కతరాయ చ పనిదం అట్ఠుప్పత్తియా నిక్ఖిత్తన్తి. లాభసక్కారే. భగవతో కిర మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి. యథా తం చత్తారో అసఙ్ఖ్యేయ్యే పూరితదానపారమీసఞ్చయస్స. సబ్బదిసాసు యమకమహామేఘో ¶ వుట్ఠహిత్వా మహోఘం వియ సబ్బపారమియో ఏకస్మిం అత్తభావే విపాకం దస్సామాతి సమ్పిణ్డితా వియ లాభసక్కారమహోఘం నిబ్బత్తయింసు. తతో తతో అన్నపానయానవత్థమాలాగన్ధవిలేపనాదిహత్థా ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో ఆగన్త్వా – ‘‘కహం బుద్ధో, కహం భగవా, కహం దేవదేవో, నరాసభో, పురిససీహో’’తి భగవన్తం పరియేసన్తి. సకటసతేహిపి పచ్చయే ఆహరిత్వా ఓకాసం అలభమానా సమన్తా గావుతప్పమాణమ్పి సకటధురేన సకటధురమాహచ్చతిట్ఠన్తి చేవ అనుబన్ధన్తి చ. అన్ధకవిన్దబ్రాహ్మణాదయో వియ. సబ్బం ఖన్ధకే తేసు తేసు సుత్తేసు చ ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం. యథా చ భగవతో, ఏవం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సాపి.

వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సక్కతో హోతి గరుకతో మానితో పూజితో అపచితో లాభీ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం, భిక్ఖుసఙ్ఘోపి ఖో సక్కతో హోతి…పే… పరిక్ఖారాన’’న్తి (ఉదా. ౧౪). తథా – ‘‘యావతా ¶ ఖో, చున్ద, ఏతరహి సఙ్ఘో వా గణో వా లోకే ఉప్పన్నో, నాహం, చున్ద, అఞ్ఞం ఏకసఙ్ఘమ్పి సమనుపస్సామి, ఏవం లాభగ్గయసగ్గపత్తం, యథరివ, చున్ద, భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి (దీ. ని. ౩.౧౭౬).

స్వాయం భగవతో చ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నో లాభసక్కారో ఏకతో హుత్వా ద్విన్నం మహానదీనం ఉదకమివ అప్పమేయ్యో అహోసి. కమేన భిక్ఖూ పచ్చయగరుకా పచ్చయబాహులికా అహేసుం. పచ్ఛాభత్తమ్పి తేలమధుఫాణితాదీసు ఆహటేసు గణ్డింయేవ పహరిత్వా ‘‘అమ్హాకం ఆచరియస్స దేథ, ఉపజ్ఝాయస్స దేథా’’తి ఉచ్చాసద్దమహాసద్దం కరోన్తి. సా చ నేసం పవత్తి భగవతోపి ¶ పాకటా అహోసి. తతో భగవా అననుచ్ఛవికన్తి ధమ్మసంవేగం ఉప్పాదేత్వా చిన్తేసి –

‘‘పచ్చయా అకప్పియాతి న సక్కా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతుం. పచ్చయపటిబద్ధా హి కులపుత్తానం సమణధమ్మవుత్తి. హన్దాహం ధమ్మదాయాదపటిపదం దేసేమి. సా సిక్ఖాకామానం కులపుత్తానం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తి వియ భవిస్సతి నగరద్వారే ఠపితసబ్బకాయికఆదాసో వియ చ, యథా హి నగరద్వారే ఠపితే సబ్బకాయికే ఆదాసే చత్తారో వణ్ణా అత్తనో ఛాయం దిస్వా వజ్జం పహాయ నిద్దోసా హోన్తి, ఏవమేవ సిక్ఖాకామా కులపుత్తా పయోగమణ్డనేన అత్తానం మణ్డేతుకామా ఇమం సబ్బకాయికాదాసూపమం ¶ దేసనం ఆవజ్జిత్వా ఆమిసదాయాదపటిపదం వజ్జేత్వా ధమ్మదాయాదపటిపదం పూరేన్తా ఖిప్పమేవ జాతిజరామరణస్స అన్తం కరిస్సన్తీ’’తి. ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ఇదం సుత్తం అభాసి.

తత్థ ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదాతి ధమ్మస్స మే దాయాదా, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసస్స. యో మయ్హం ధమ్మో, తస్స పటిగ్గాహకా భవథ, యఞ్చ ఖో మయ్హం ఆమిసం, తస్స మా పటిగ్గాహకా భవథాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ధమ్మోపి దువిధో – నిప్పరియాయధమ్మో, పరియాయధమ్మోతి. ఆమిసమ్పి దువిధం – నిప్పరియాయామిసం, పరియాయామిసన్తి. కథం? మగ్గఫలనిబ్బానభేదో హి నవవిధోపి లోకుత్తరధమ్మో నిప్పరియాయధమ్మో నిబ్బత్తితధమ్మో, న యేన కేనచి పరియాయేన కారణేన వా లేసేన వా ధమ్మో. యం పనిదం వివట్టూపనిస్సితం కుసలం, సేయ్యథిదం, ఇధేకచ్చో ¶ వివట్టం పత్థేన్తో దానం దేతి, సీలం సమాదియతి, ఉపోసథకమ్మం కరోతి, గన్ధమాలాదీహి వత్థుపూజం కరోతి, ధమ్మం సుణాతి దేసేతి ఝానసమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, ఏవం కరోన్తో అనుపుబ్బేన నిప్పరియాయధమ్మం అమతం నిబ్బానం పటిలభతి, అయం పరియాయధమ్మో. తథా చీవరాదయో చత్తారో పచ్చయా నిప్పరియాయామిసమేవ, న అఞ్ఞేన పరియాయేన కారణేన వా లేసేన వా ఆమిసం. యం పనిదం వట్టగామికుసలం, సేయ్యథిదం, ఇధేకచ్చో వట్టం పత్థేన్తో సమ్పత్తిభవం ఇచ్ఛమానో దానం దేతి…పే… సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, ఏవం కరోన్తో అనుపుబ్బేన దేవమనుస్ససమ్పత్తిం పటిలభతి, ఇదం పరియాయామిసం నామ.

తత్థ నిప్పరియాయధమ్మోపి భగవతోయేవ సన్తకో. భగవతా హి కథితత్తా భిక్ఖూ ¶ మగ్గఫలనిబ్బానాని అధిగచ్ఛన్తి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘సో హి బ్రాహ్మణ భగవా అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా, అసఞ్జాతస్స మగ్గస్స సఞ్జనేతా, అనక్ఖాతస్స మగ్గస్స అక్ఖాతా, మగ్గఞ్ఞూ మగ్గవిదూ మగ్గకోవిదో. మగ్గానుగా చ పన ఏతరహి సావకా విహరన్తి పచ్ఛా సమన్నాగతా’’తి (మ. ని. ౩.౭౯) చ – ‘‘సో హావుసో, భగవా జానం జానాతి, పస్సం పస్సతి చక్ఖుభూతో ఞాణభూతో ధమ్మభూతో బ్రహ్మభూతో వత్తా పవత్తా అత్థస్స నిన్నేతా అమతస్స దాతా ధమ్మస్సామీ తథాగతో’’తి (మ. ని. ౧.౨౦౩) చ. పరియాయధమ్మోపి భగవతోయేవ సన్తకో. భగవతా ¶ హి కథితత్తా ఏవం జానన్తి ‘‘వివట్టం పత్థేత్వా దానం దేన్తో…పే… సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తో అనుక్కమేన అమతం నిబ్బానం పటిలభతీ’’తి. నిప్పరియాయామిసమ్పి చ భగవతోయేవ సన్తకం. భగవతా హి అనుఞ్ఞాతత్తాయేవ భిక్ఖూహి జీవకవత్థుం ఆదిం కత్వా పణీతచీవరం లద్ధం. యథాహ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గహపతిచీవరం. యో ఇచ్ఛతి, పంసుకూలికో హోతు, యో ఇచ్ఛతి, గహపతిచీవరం సాదియతు. ఇతరీతరేనపాహం, భిక్ఖవే, సన్తుట్ఠింయేవ వణ్ణేమీ’’తి (మహావ. ౩౩౭).

పుబ్బే చ భిక్ఖూ పణీతపిణ్డపాతం నాలత్థుం. సపదానపిణ్డియాలోపభోజనా ఏవాహేసుం. తేహి రాజగహే విహరన్తేన భగవతా – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్తం నిమన్తనం సలాకభత్తం పక్ఖికం ¶ ఉపోసథికం పాటిపదిక’’న్తి (చూళవ. ౩౨౫) ఏవం అనుఞ్ఞాతత్తాయేవ పణీతభోజనం లద్ధం. తథా సేనాసనం. పుబ్బే హి అకతపబ్భారరుక్ఖమూలాదిసేనాసనాయేవ భిక్ఖూ అహేసుం. తే ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చ లేణానీ’’తి (చూళవ. ౨౯౪) ఏవం భగవతా అనుఞ్ఞాతత్తాయేవ విహారో అడ్ఢయోగో పాసాదో హమ్మియం గుహాతి ఇమాని సేనాసనాని లభింసు. పుబ్బే చ ముత్తహరీతకేనేవ భేసజ్జం అకంసు. తే భగవతాయేవ – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చ భేసజ్జాని, సేయ్యథిదం, సప్పి, నవనీతం, తేలం, మధు, ఫాణిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౦) ఏవమాదినా నయేన అనుఞ్ఞాతత్తా నానాభేసజ్జాని లభింసు.

పరియాయామిసమ్పి భగవతోయేవ సన్తకం. భగవతా హి కథితత్తా యేవ జానన్తి – ‘‘సమ్పత్తిభవం పత్థేన్తో దానం దత్వా సీలం…పే… సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అనుక్కమేన పరియాయామిసం దిబ్బసమ్పత్తిం మనుస్ససమ్పత్తిం పటిలభతీ’’తి. తదేవ, యస్మా నిప్పరియాయధమ్మోపి పరియాయధమ్మోపి ¶ నిప్పరియాయామిసమ్పి పరియాయామిసమ్పి భగవతోయేవ సన్తకం, తస్మా తత్థ అత్తనో సామిభావం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ మా ఆమిసదాయాదా’’తి.

యో మయ్హం సన్తకో దువిధోపి ధమ్మో, తస్స దాయాదా భవథ. యఞ్చ ఖో ఏతం మయ్హమేవ సన్తకం ఆమిసం, తస్స ¶ దాయాదా మా భవథ. ధమ్మకోట్ఠాసస్సేవ సామినో భవథ, మా ఆమిసకోట్ఠాసస్స. యో హి జినసాసనే పబ్బజిత్వా పచ్చయపరమో విహరతి చతూసు తణ్హుప్పాదేసు సన్దిస్సమానో నిక్ఖిత్తధురో ధమ్మానుధమ్మప్పటిపత్తియం, అయం ఆమిసదాయాదో నామ. తాదిసా మా భవథ. యో పన అనుఞ్ఞాతపచ్చయేసు అప్పిచ్ఛతాదీని నిస్సాయ పటిసఙ్ఖా సేవమానో పటిపత్తిపరమో విహరతి చతూసు అరియవంసేసు సన్దిస్సమానో, అయం ధమ్మదాయాదో నామ. తాదిసా భవథాతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని యేసం తత్థ ఏతదహోసి, భవిస్సతి వా అనాగతమద్ధానం ‘‘కిం ను ఖో భగవా సావకానం అలాభత్థికో ఏవమాహా’’తి, తేసం అతిపణీతలాభత్థికో అహం ఏవం వదామీతి దస్సేతుమాహ అత్థి మే తుమ్హేసు…పే… నో ఆమిసదాయాదాతి.

తస్సాయమత్థో ¶ – అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా అనుద్దయా హితేసితా, కేన ను ఖో కారణేన కేన ఉపాయేన సావకా ధమ్మదాయాదా అస్సు ధమ్మకోట్ఠాససామినో, నో ఆమిసదాయాదాతి. అయం పన అధిప్పాయో, పస్సతి కిర భగవా ఆమిసగరుకానం ఆమిసే ఉపక్ఖలితానం అతీతకాలే తావ కపిలస్స భిక్ఖునో, ‘‘సఙ్ఘాటిపి ఆదిత్తా హోతీ’’తిఆదినా (పారా. ౨౩౦; సం. ని. ౨.౨౧౮) నయేన ఆగతపాపభిక్ఖుభిక్ఖునీసిక్ఖమానాదీనఞ్చ అనేకసతానం అపాయపరిపూరణత్తం అత్తనో సాసనే పబ్బజితానఞ్చ దేవదత్తాదీనం. ధమ్మగరుకానం పన సారిపుత్తమోగ్గల్లానమహాకస్సపాదీనం అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాదిగుణప్పటిలాభం. తస్మా తేసం అపాయా పరిముత్తిం సబ్బగుణసమ్పత్తిఞ్చ ఇచ్ఛన్తో ఆహ – ‘‘అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా కిన్తి మే సావకా ధమ్మదాయాదా భవేయ్యుం, నో ఆమిసదాయాదా’’తి. పచ్చయగరుకో చ చతుపరిసన్తరే కూటకహాపణో వియ నిబ్బుతఙ్గారో వియ చ నిత్తేజో నిప్పభో హోతి. తతో వివత్తితచిత్తో ధమ్మగరుకో ¶ తేజవా సీహోవ అభిభుయ్యచారీ, తస్మాపి ఏవమాహ – ‘‘అత్థి మే…పే… నో ఆమిసదాయాదా’’తి.

ఏవం ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదా’’తి ఇదం అనుకమ్పాయ పణీతతరం లాభం ఇచ్ఛన్తేన వుత్తం, నో అలాభత్థికేనాతి సావేత్వా ఇదాని ఇమస్స ఓవాదస్స అకరణే ఆదీనవం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తుమ్హే చ మే, భిక్ఖవే…పే… నో ధమ్మదాయాదా’’తి. తత్థ తుమ్హేపి తేన ¶ ఆదియా భవేయ్యాథాతి తుమ్హేపి తేన ఆమిసదాయాదభావేన నో ధమ్మదాయాదభావేన ఆదియా భవేయ్యాథ. అపదిసితబ్బా విసుం కాతబ్బా వవత్థపేతబ్బా, విఞ్ఞూహి గారయ్హా భవేయ్యాథాతి వుత్తం హోతి. కిన్తి? ఆమిసదాయాదా సత్థుసావకా విహరన్తి, నో ధమ్మదాయాదాతి.

అహమ్పి తేన ఆదియో భవేయ్యన్తి అహమ్పి తేన తుమ్హాకం ఆమిసదాయాదభావేన నో ధమ్మదాయాదభావేన గారయ్హో భవేయ్యం. కిన్తి? ఆమిస…పే… దాయాదాతి. ఇదం భగవా తేసం అతీవ ముదుకరణత్థమాహ. అయఞ్హి ఏత్థ అధిప్పాయో – సచే, భిక్ఖవే, తుమ్హే ఆమిసలోలా చరిస్సథ, తత్థ విఞ్ఞూ మం గరహిస్సన్తి ‘‘కథఞ్హి నామ సబ్బఞ్ఞూ సమానో అత్తనో సావకే ¶ ధమ్మదాయాదే నో ఆమిసదాయాదే కాతుం న సక్కోతీ’’తి. సేయ్యథాపి నామ అనాకప్పసమ్పన్నే భిక్ఖూ దిస్వా ఆచరియుపజ్ఝాయే గరహన్తి ‘‘కస్సిమే సద్ధివిహారికా, కస్సన్తేవాసికా’’తి; సేయ్యథా వా పన కులకుమారకే వా కులకుమారికాయో వా దుస్సీలే పాపధమ్మే దిస్వా మాతాపితరో గరహన్తి ‘‘కస్సిమే పుత్తా, కస్స ధీతరో’’తి; ఏవమేవ మం విఞ్ఞూ గరహిస్సన్తి ‘‘కథఞ్హి నామ సబ్బఞ్ఞూ సమానో అత్తనో సావకే ధమ్మదాయాదే నో ఆమిసదాయాదే కాతుం న సక్కోతీ’’తి.

ఏవం ఇమస్స ఓవాదస్స అకరణే ఆదీనవం దస్సేత్వా కరణే ఆనిసంసం దస్సేన్తో తుమ్హే చ మేతిఆదిమాహ. తత్థ అహమ్పి తేన న ఆదియో భవేయ్యన్తి సేయ్యథాపి నామ వత్తపరిపూరకే దహరభిక్ఖూ ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాసమ్పన్నే వస్ససతికత్థేరే వియ ఆకప్పసమ్పన్నే దిస్వా, కస్స సద్ధివిహారికా, కస్సన్తేవాసికాతి, అసుకస్సాతి, ‘‘పతిరూపం థేరస్స, పటిబలో వత ఓవదితుం అనుసాసితు’’న్తి ఆచరియుపజ్ఝాయా న ఆదియా న గారయ్హా భవన్తి, ఏవమేవ అహమ్పి తేన తుమ్హాకం ధమ్మదాయాదభావేన నో ఆమిసదాయాదభావేన కస్స సావకా నాలకపటిపదం ¶ తువట్టకపటిపదం చన్దూపమపటిపదం రథవినీతపటిపదం మహాగోసిఙ్గసాలపటిపదం మహాసుఞ్ఞతపటిపదం పటిపన్నా చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామఅరియవంసేసు సక్ఖిభూతా పచ్చయగేధతో వివత్తమానసా అబ్భా ముత్తచన్దసమా విహరన్తీతి; ‘‘సమణస్స ¶ గోతమస్సా’’తి వుత్తే ‘‘సబ్బఞ్ఞూ వత భగవా, అసక్ఖి వత సావకే ఆమిసదాయాదపటిపదం ఛడ్డాపేత్వా ధమ్మదాయాదపటిపత్తిపూరకే కాతు’’న్తి విఞ్ఞూనం న ఆదియో న గారయ్హో భవేయ్యన్తి. ఏవమిమస్మిం పదే అధిప్పాయం ఞత్వా సేసం కణ్హపక్ఖే వుత్తనయపచ్చనీకేన వేదితబ్బం. ఏవం ఇమస్స ఓవాదస్స కరణే ఆనిసంసం దస్సేత్వా ఇదాని తం ఓవాదం నియ్యాతేన్తో ఆహ – ‘‘తస్మా తిహ మే, భిక్ఖవే…పే… నో ఆమిసదాయాదా’’తి.

౩౦. ఏవమిమం ఓవాదం నియ్యాతేత్వా ఇదాని తస్సా ధమ్మదాయాదపటిపత్తియా పరిపూరకారిం థోమేతుం ఇధాహం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. భగవతో హి థోమనం సుత్వాపి హోన్తియేవ తదత్థాయ పటిపజ్జితారో.

తత్థ ¶ ఇధాతి నిపాతపదమేతం. భుత్తావీతి భుత్తవా, కతభత్తకిచ్చోతి వుత్తం హోతి. పవారితోతి యావదత్థపవారణాయ పవారితో, యావదత్థం భుఞ్జిత్వా పటిక్ఖిత్తభోజనో తిత్తోవాతి వుత్తం హోతి. చతుబ్బిధా హి పవారణా వస్సంవుట్ఠపవారణా పచ్చయపవారణా అనతిరిత్తపవారణా యావదత్థపవారణాతి. తత్థ, ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే, వస్సంవుట్ఠానం భిక్ఖూనం తీహి ఠానేహి పవారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౦౯) అయం వస్సంవుట్ఠపవారణా. ‘‘ఇచ్ఛామహం, భన్తే, సఙ్ఘం చతుమాసం భేసజ్జేన పవారేతు’’న్తి (పాచి. ౩౦౩) చ ‘‘అఞ్ఞత్ర పునపవారణాయ అఞ్ఞత్ర నిచ్చపవారణాయా’’తి (పాచి. ౩౦౭) చ అయం పచ్చయపవారణా. ‘‘పవారితో నామ అసనం పఞ్ఞాయతి, భోజనం పఞ్ఞాయతి, హత్థపాసే ఠితో అభిహరతి, పటిక్ఖేపో పఞ్ఞాయతి, ఏసో పవారితో నామా’’తి (పాచి. ౨౩౯) అయం అనతిరిత్తపవారణా. ‘‘పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేసి సమ్పవారేసీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౯౭, ౩౫౮) అయం యావదత్థపవారణా. అయమిధ అధిప్పేతా. తేన వుత్తం ‘‘పవారితోతి యావదత్థపవారణాయ పవారితో’’తి.

పరిపుణ్ణోతి భోజనేన పరిపుణ్ణో. పరియోసితోతి పరియోసితభోజనో, ఉత్తరపదలోపో దట్ఠబ్బో ¶ . యావతకం భుఞ్జితబ్బం, తావతకం భుత్తం హోతి, అవసితా మే భోజనకిరియాతి అత్థో. సుహితోతి ధాతో, జిఘచ్ఛాదుక్ఖాభావేన వా సుఖితోతి వుత్తం హోతి. యావదత్థోతి యావతకో ¶ మే భోజనేన అత్థో, సో సబ్బో పత్తోతి. ఏత్థ చ పురిమానం తిణ్ణం పచ్ఛిమాని సాధకాని. యో హి పరియోసితో, సో భుత్తావీ హోతి. యో చ సుహితో, సో యావదత్థపవారణాయ పవారితో. యో యావదత్థో, సో పరిపుణ్ణోతి. పురిమాని వా పచ్ఛిమానం. యస్మా హి భుత్తావీ, తస్మా పరియోసితో. యస్మా పవారితో, తస్మా సుహితో. యస్మా పరిపుణ్ణో, తస్మా యావదత్థోతి. సబ్బఞ్చేతం పరికప్పేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

సియాతి ఏకంసే చ వికప్పనే చ. ‘‘పథవీధాతు సియా అజ్ఝత్తికా, సియా బాహిరా’’తి (మ. ని. ౩.౩౪౯) ఏకంసే. ‘‘సియా అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో ఆపత్తి వీతిక్కమో’’తి (మ. ని. ౩.౩౯) వికప్పనే. ఇధ ఉభయమ్పి వట్టతి. అతిరేకోవ అతిరేకధమ్మో. తథా ఛడ్డనీయ ధమ్మో. అధికో చ ఛడ్డేతబ్బో చ, న అఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బోతి ¶ అత్థో. అథాతి తమ్హి కాలే. జిఘచ్ఛాదుబ్బల్యపరేతాతి జిఘచ్ఛాయ చ దుబ్బల్యేన చ పరేతా ఫుట్ఠా అనుగతా చ అట్ఠపి దసపి దివసాని. తత్థ కేచి జిఘచ్ఛితాపి న దుబ్బలా హోన్తి, సక్కోన్తి జిఘచ్ఛం సహితుం. ఇమే పన న తాదిసాతి దస్సేతుం ఉభయమాహ. త్యాహన్తి తే అహం. సచే ఆకఙ్ఖథాతి యది ఇచ్ఛథ.

అప్పహరితేతి అప్పరుళ్హహరితే, యస్మిం ఠానే పిణ్డపాతజ్ఝోత్థరణేన వినస్సనధమ్మాని తిణాని నత్థి, తస్మిన్తి అత్థో. తేన నిత్తిణఞ్చ మహాతిణగహనం చ, యత్థ సకటేనపి ఛడ్డితే పిణ్డపాతే తిణాని న వినస్సన్తి, తఞ్చ ఠానం పరిగ్గహితం హోతి. భూతగామసిక్ఖాపదస్స హి అవికోపనత్థమేతం వుత్తం.

అప్పాణకేతి నిప్పాణకే పిణ్డపాతజ్ఝోత్థరణేన మరితబ్బపాణకరహితే వా మహాఉదకక్ఖన్ధే. పరిత్తోదకే ఏవ హి భత్తపక్ఖేపేన ఆళులితే సుఖుమపాణకా మరన్తి, న మహాతళాకాదీసూతి. పాణకానురక్ఖణత్థఞ్హి ఏతం వుత్తం. ఓపిలాపేస్సామీతి నిముజ్జాపేస్సామి.

తత్రేకస్సాతి తేసు ద్వీసు ఏకస్స. యో ఇమం ధమ్మదేసనం సుట్ఠు సుతవా పునప్పునం ఆవజ్జేతి చ ¶ , తం సన్ధాయాహ వుత్తం ఖో పనేతన్తి. అయం వుత్త-సద్దో కేసోహారణేపి దిస్సతి ‘‘కాపటికో మాణవో దహరో వుత్తసిరో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౪౨౬). రోపితేపి ‘‘యథా సారదికం బీజం, ఖేత్తే వుత్తం విరూహతీ’’తిఆదీసు ¶ (జా. ౧.౩.౩౧). కథితేపి ‘‘వుత్తమిదం భగవతా, వుత్తమిదం అరహతా’’తిఆదీసు. ఇధ పన కథితే దట్ఠబ్బో. కథితం ఖో పనేతన్తి అయఞ్హిస్స అత్థో. ఆమిసఞ్ఞతరన్తి చతున్నం పచ్చయామిసానం అఞ్ఞతరం, ఏకన్తి అత్థో. యదిదన్తి నిపాతో, సబ్బలిఙ్గవిభత్తివచనేసు తాదిసోవ తత్థ తత్థ అత్థతో పరిణామేతబ్బో. ఇధ పనాస్స యో ఏసోతి అత్థో. యో ఏసో పిణ్డపాతో నామ. ఇదం ఆమిసఞ్ఞతరన్తి వుత్తం హోతి. యంనూనాహన్తి సాధు వతాహం. ఏవన్తి యథా ఇదాని ఇమం ఖణం వీతినామేమి, ఏవమేవ రత్తిన్దివం. వీతినామేయ్యన్తి ఖేపేయ్యం అతివత్తాపేయ్యం.

సో తం పిణ్డపాతన్తి సో తం సదేవకేన లోకేన సిరసా సమ్పటిచ్ఛితబ్బరూపం సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం అభుఞ్జిత్వా ధమ్మదాయాదభావం ఆకఙ్ఖమానో ¶ ఆదిత్తసీసూపమం పచ్చవేక్ఖిత్వా తేనేవ జిఘచ్ఛాదుబ్బల్యేన ఏవం తం రత్తిన్దివం వీతినామేయ్య.

అథ దుతియస్సాతి ఇమస్మిం పన వారే ఏస సఙ్ఖేపో, సచే సో భిక్ఖు, యంనూనాహం…పే… వీతినామేయ్యన్తి చిన్తేన్తో ఏవమ్పి చిన్తేయ్య, పబ్బజితేన ఖో వాళమిగాకులే అరఞ్ఞే భేసజ్జం వియ పఞ్చకామగుణవాళాకులే గామే పిణ్డపాతోపి దుక్ఖం పరియేసితుం. అయం పన పిణ్డపాతో ఇతి పరియేసనాదీనవవిముత్తో చ సుగతాతిరిత్తో చాతి ఉభతో సుజాతఖత్తియకుమారో వియ హోతి, యేహి చ పఞ్చహి కారణేహి పిణ్డపాతో న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి. సేయ్యథిదం, పుగ్గలం గరహిత్వా న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘అలజ్జిపుగ్గలస్స సన్తకో’’తి. అపరిసుద్ధఉప్పత్తితాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘భిక్ఖునిపరిపాచనఅసన్తసమ్భావనుప్పన్నో’’తి. సామికానుకమ్పాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘పిణ్డపాతసామికో భిక్ఖు జిఘచ్ఛితో’’తి. సో ధాతో తస్సేవ అన్తేవాసికాదీసు అనుకమ్పాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘అన్తేవాసికా అఞ్ఞే వా తప్పటిబద్ధా జిఘచ్ఛితా’’తి, తేపి ధాతా సుహితా, అపిచ ఖో అస్సద్ధతాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘పిణ్డపాతసామికో భిక్ఖు అస్సద్ధో’’తి. తేహి చ కారణేహి అయం విముత్తో. భగవా హి లజ్జీనం అగ్గో, పరిసుద్ధుప్పత్తికో పిణ్డపాతో, భగవా చ ధాతో సుహితో, పచ్చాసీసకోపి అఞ్ఞో పుగ్గలో నత్థి, యే లోకే సద్ధా, భగవా తేసం అగ్గోతి ఏవం చిన్తేత్వా ¶ చ సో తం పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా…పే… వీతినామేయ్య. ఏత్తావతా ¶ యోపి అభుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోతి, సోపి భుఞ్జితబ్బకమేవ పిణ్డపాతం న భుత్తో హోతి. యోపి భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోతి, సోపి భుఞ్జితబ్బకమేవ భుత్తో హోతి. నత్థి పిణ్డపాతే విసేసో. పుగ్గలే పన అత్థి విసేసో. తస్మా తం దస్సేన్తో కిఞ్చాపి సోతిఆదిమాహ.

తత్థ కిఞ్చాపీతి అనుజాననప్పసంసనత్థే నిపాతో. కిం అనుజానాతి? తస్స భిక్ఖునో తం అనవజ్జపరిభోగం. కిం పసంసతి? భుత్వా సమణధమ్మకరణం. ఇదం వుత్తం హోతి యదిపి సో భిక్ఖు ఏవం భుఞ్జితబ్బమేవ భుఞ్జిత్వా కాతబ్బమేవ కరేయ్య. అథ ఖో అసుయేవ మే పురిమో భిక్ఖూతి యో పురిమో భిక్ఖు తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా సమణధమ్మం కరోతి, సోయేవ మమ ద్వీసు సూరేసు సూరతరో వియ ద్వీసు పణ్డితేసు పణ్డితతరో వియ చ పుజ్జతరో ¶ చ పాసంసతరో చ, దుతియభిక్ఖుతో అతిరేకేన పూజనీయో చ పసంసనీయో చాతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని తమత్థం కారణేన సాధేన్తో తం కిస్స హేతూతిఆదిమాహ. తస్సత్థో, తత్థ సియా తుమ్హాకం, కస్మా సో భిక్ఖు భగవతో పుజ్జతరో చ పాసంసతరో చాతి? తఞ్హి తస్సాతి యస్మా తం పిణ్డపాతపటిక్ఖిపనం తస్స భిక్ఖునో దీఘరత్తం అప్పిచ్ఛతాయ…పే… వీరియారమ్భాయ సంవత్తిస్సతి. కథం? తస్స హి సచే అపరేన సమయేన పచ్చయేసు అత్రిచ్ఛతా వా పాపిచ్ఛతా వా మహిచ్ఛతా వా ఉప్పజ్జిస్సతి. తతో నం ఇమినా పిణ్డపాతపటిక్ఖేపఙ్కుసేన నివారేస్సతి ‘‘అరే త్వం సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా ఈదిసం ఇచ్ఛం ఉప్పాదేసీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖమానో. ఏస నయో అసన్తుట్ఠియా అసంలేఖస్స చుప్పన్నస్స నివారణే. ఏవం తావస్స అప్పిచ్ఛతాయ సన్తుట్ఠియా సంలేఖాయ సంవత్తిస్సతి.

సుభరతాయాతి ఏత్థ అయం సంవణ్ణనా – ఇధేకచ్చో అత్తనోపి ఉపట్ఠాకానమ్పి దుబ్భరో హోతి దుప్పోసో. ఏకచ్చో అత్తనోపి ఉపట్ఠాకానమ్పి సుభరో హోతి సుపోసో. కథం? యో హి అమ్బిలాదీని లద్ధా అనమ్బిలాదీని పరియేసతి, అఞ్ఞస్స ఘరే లద్ధం అఞ్ఞస్స ఘరే ఛడ్డేన్తో సబ్బం గామం విచరిత్వా రిత్తపత్తోవ విహారం పవిసిత్వా నిపజ్జతి, అయం అత్తనో దుబ్భరో. యో పన సాలిమంసోదనాదీనం పత్తే పూరేత్వా దిన్నేపి దుమ్ముఖభావం అనత్తమనభావమేవ చ దస్సేతి, తేసం వా సమ్ముఖావ తం పిణ్డపాతం ‘‘కిం తుమ్హేహి దిన్న’’న్తి అపసాదేన్తో ¶ సామణేరగహట్ఠాదీనమ్పి దేతి ¶ , అయం ఉపట్ఠాకానం దుబ్భరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా దూరతో పరివజ్జన్తి దుబ్భరో భిక్ఖు న సక్కా పోసితున్తి. యో పన యంకిఞ్చి లూఖం వా పణీతం వా లద్ధా తుట్ఠచిత్తోవ భుఞ్జిత్వా విహారం గన్త్వా అత్తనో కమ్మం కరోతి, అయం అత్తనో సుభరో. యో చ పరేసమ్పి అప్పం వా బహుం వా లూఖం వా పణీతం వా దానం అహీళేత్వా అత్తమనో విప్పసన్నముఖో హుత్వా తేసం సమ్ముఖావ పరిభుఞ్జిత్వా యాతి, అయం ఉపట్ఠాకానం సుభరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా అతివియ విస్సత్థా హోన్తి – ‘‘అమ్హాకం భదన్తో సుభరో థోకేనపి తుస్సతి, మయమేవ నం పోసిస్సామా’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పోసేన్తి.

తత్థ సచే అపరేన సమయేన అస్స అత్తనో వా ఉపట్ఠాకానం వా దుబ్భరతానయేన చిత్తం ఉప్పజ్జిస్సతి. తతో నం ఇమినా పిణ్డపాతపటిక్ఖేపఙ్కుసేన నివారేస్సతి – ‘‘అరే త్వం సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా ఈదిసం ¶ చిత్తం ఉప్పాదేసీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖమానో, ఏవమస్స సుభరతాయ సంవత్తిస్సతి. సచే పనస్స కోసజ్జం ఉప్పజ్జిస్సతి, తమ్పి ఏతేనేవఙ్కుసేన నివారేస్సతి – ‘‘అరే త్వం నామ తదా సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా తథా జిఘచ్ఛాదుబ్బల్యపరేతోపి సమణధమ్మం కత్వా అజ్జ కోసజ్జమనుయుఞ్జసీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖమానో, ఏవమస్స వీరియారమ్భాయ సంవత్తిస్సతి. ఏవమస్స ఇదం పిణ్డపాతపటిక్ఖిపనం దీఘరత్తం అప్పిచ్ఛతాయ…పే… వీరియారమ్భాయ సంవత్తిస్సతి. ఏవమస్సిమే పఞ్చ గుణా పరిపూరా దస కథావత్థూని పరిపూరేస్సన్తి.

కథం? అత్ర హి పాళియంయేవ అప్పిచ్ఛతాసన్తుట్ఠితావీరియారమ్భవసేన తీణి ఆగతాని, సేసాని సల్లేఖేన సఙ్గహితాని. ఇదఞ్హి సబ్బకథావత్థూనం నామమేవ, యదిదం సల్లేఖో. యథాహ – ‘‘యా చ ఖో అయం, ఆనన్ద, కథా అభిసల్లేఖికా చేతోవినీవరణసప్పాయా ఏకన్తనిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ ఉపసమాయ అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయ నిబ్బానాయ సంవత్తతి. సేయ్యథిదం, అప్పిచ్ఛకథా’’తి (మ. ని. ౩.౧౮౯, ౧౯౨) విత్థారో. ఏవం ఇమే పఞ్చ గుణా పరిపూరా దస కథావత్థూని పరిపూరేస్సన్తి. దస కథావత్థూని పరిపూరాని తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరేస్సన్తి.

కథం? ఏతేసు హి అప్పిచ్ఛకథా సన్తోసకథా అసంసగ్గకథా సీలకథాతి ఇమా చతస్సో కథా అధిసీలసిక్ఖాసఙ్గహితాయేవ ¶ . పవివేకకథా వీరియారమ్భకథా సమాధికథాతి ఇమా తిస్సో అధిచిత్తసిక్ఖసఙ్గహితా ¶ . పఞ్ఞాకథా విముత్తికథా విముత్తిఞాణదస్సనకథాతి ఇమా తిస్సో అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాసఙ్గహితాతి. ఏవం దస కథావత్థూని పరిపూరాని తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరేస్సన్తి. తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరా పఞ్చ అసేక్ఖధమ్మక్ఖన్ధే పరిపూరేస్సన్తి.

కథం? పరిపూరా హి అధిసీలసిక్ఖా అసేక్ఖో సీలక్ఖన్ధోయేవ హోతి, అధిచిత్తసిక్ఖా అసేక్ఖో సమాధిక్ఖన్ధో, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా అసేక్ఖా పఞ్ఞా-విముత్తి-విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధా ఏవాతి ఏవం తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరా పఞ్చ అసేక్ఖధమ్మక్ఖన్ధే పరిపూరేస్సన్తి. పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధా పరిపూరా అమతం నిబ్బానం పరిపూరేస్సన్తి. సేయ్యథాపి ఉపరిపబ్బతే పావుస్సకో మహామేఘో అభివుట్ఠో ¶ పబ్బతకన్దరసరసాఖా పరిపూరేతి. తా పరిపూరా కుసోబ్భే, కుసోబ్భా మహాసోబ్భే, మహాసోబ్భా కున్నదియో, కున్నదియో మహానదియో, మహానదియో మహాసముద్దసాగరం పరిపూరేన్తి; ఏవమేవ తస్స భిక్ఖునో ఇమే పఞ్చ గుణా పరిపూరా దస కథావత్థుని ఆదిం కత్వా యావ అమతం నిబ్బానం పరిపూరేస్సన్తి. ఏవమయం భిక్ఖు ధమ్మదాయాదపటిపదం పటిపన్నో పరమధమ్మదాయాదం లభతీతి ఏతమత్థం సమ్పస్సమానో భగవా ‘‘తం కిస్స హేతు తఞ్హి తస్స, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో’’తిఆదిమాహ.

ఏవం తస్స భిక్ఖునో పుజ్జతరపాసంసతరభావం కారణేన సాధేత్వా ఇదాని తే భిక్ఖూ తథత్తాయ సన్నియోజేన్తో తస్మా తిహ మే భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. కిం వుత్తం హోతి, యస్మా యో తం పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరేయ్య, సో ఇమేహి పఞ్చహి మూలగుణేహి పరిబాహిరో. యో పన అభుఞ్జిత్వా కరేయ్య, సో ఇమేసం భాగీ హోతి – ‘‘తస్మా తిహ మే, భిక్ఖవే…పే… నో ఆమిసదాయాదా’’తి.

ఇదమవోచ భగవాతి ఇదం నిదానపరియోసానతో పభుతి యావ నో ఆమిసదాయాదాతి సుత్తప్పదేసం భగవా అవోచ. ఇదం వత్వాన సుగతోతి ఇదఞ్చ సుత్తప్పదేసం వత్వావ సోభనాయ పటిపదాయ గతత్తా సుగతోతి సఙ్ఖం పత్తోయేవ భగవా. ఉట్ఠాయాసనా విహారం పావిసీ పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనతో ఉట్ఠహిత్వా విహారం అత్తనో మహాగన్ధకుటిం పావిసి అసమ్భిన్నాయ ఏవ పరిసాయ. కస్మా ¶ ధమ్మథోమనత్థం.

బుద్ధా ¶ కిర అపరినిట్ఠితాయ దేసనాయ విహారం పవిసన్తా ద్వీహి కారణేహి పవిసన్తి పుగ్గలథోమనత్థం వా ధమ్మథోమనత్థం వా. పుగ్గలథోమనత్థం పవిసన్తో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘ఇమం మయా సంఖిత్తేన ఉద్దేసం ఉద్దిట్ఠం, విత్థారేన అవిభత్తం, ధమ్మపటిగ్గాహకా భిక్ఖూ ఉగ్గహేత్వా ఆనన్దం వా కచ్చానం వా ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సన్తి, తే మయ్హం ఞాణేన సంసన్దేత్వా కథేస్సన్తి, తతో ధమ్మపటిగ్గాహకా పున మం పుచ్ఛిస్సన్తి, తేసం అహం సుకథితం, భిక్ఖవే, ఆనన్దేన సుకథితం కచ్చానేన, మం చేపి తుమ్హే ఏతమత్థం పుచ్ఛేయ్యాథ, అహమ్పి నం ఏవమేవ బ్యాకరేయ్యన్తి ఏవం తే పుగ్గలే థోమేస్సామి, తతో తేసు గారవం జనేత్వా భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిస్సన్తి, తేపి భిక్ఖూ అత్థే చ ధమ్మే చ ¶ నియోజేస్సన్తి, తే తేహి నియోజితా తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరేన్తా దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సన్తీ’’తి.

ధమ్మథోమనత్థం పవిసన్తో ఏవం చిన్తేసి, యథా ఇధేవ చిన్తేసి – ‘‘మయి విహారం పవిట్ఠే తమేవ ఆమిసదాయాదం గరహన్తో ధమ్మదాయాదఞ్చ థోమేన్తో ఇమిస్సంయేవ పరిసతి నిసిన్నో సారిపుత్తో ధమ్మం దేసేస్సతి, ఏవం ద్విన్నమ్పి అమ్హాకం ఏకజ్ఝాసయాయ మతియా దేసితా అయం దేసనా అగ్గా చ గరుకా చ భవిస్సతి పాసాణచ్ఛత్తసదిసా. చతురోఘనిత్థరణట్ఠేన తిత్థే ఠపితా నావా వియ మగ్గగమనట్ఠేన చతుయుత్తఆజఞ్ఞరథో వియ చ భవిస్సతి. యథా చ ‘ఏవం కరోన్తస్స అయం దణ్డో’తి పరిసతి ఆణం ఠపేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పాసాదం ఆరుళ్హే రాజిని తత్థేవ నిసిన్నో సేనాపతి తం రఞ్ఞా ఠపితం ఆణం పవత్తేతి; ఏవమ్పి మయా ఠపితం దేసనం ఇమిస్సంయేవ పరిసతి నిసిన్నో సారిపుత్తో థోమేత్వా దేసేస్సతి, ఏవం ద్విన్నమ్పి అమ్హాకం మతియా దేసితా అయం దేసనా బలవతరా మజ్ఝన్హికసూరియో వియ పజ్జలిస్సతీ’’తి. ఏవమిధ ధమ్మథోమనత్థం ఉట్ఠాయాసనా విహారం పావిసి.

ఈదిసేసు చ ఠానేసు భగవా నిసిన్నాసనేయేవ అన్తరహితో చిత్తగతియా విహారం పవిసతీతి వేదితబ్బో. యది హి కాయగతియా గచ్ఛేయ్య, సబ్బా పరిసా భగవన్తం పరివారేత్వా గచ్ఛేయ్య, సా ఏకవారం భిన్నా పున దుస్సన్నిపాతా భవేయ్యాతి భగవా చిత్తగతియా ఏవ పావిసి.

౩౧. ఏవం ¶ పవిట్ఠే పన భగవతి భగవతో అధిప్పాయానురూపం తం ధమ్మం థోమేతుకామో తత్ర ఖో ¶ ఆయస్మా సారిపుత్తో…పే…ఏతదవోచ. తత్థ ఆయస్మాతి పియవచనమేతం. సారిపుత్తోతి తస్స థేరస్స నామం, తఞ్చ ఖో మాతితో, న పితితో. రూపసారియా హి బ్రాహ్మణియా సో పుత్తో, తస్మా సారిపుత్తోతి వుచ్చతి. అచిరపక్కన్తస్సాతి పక్కన్తస్స సతో నచిరేన. ఆవుసో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ పన బుద్ధా భగవన్తో సావకే ఆలపన్తా భిక్ఖవేతి ఆలపన్తి. సావకా పన బుద్ధేహి సదిసా మా హోమాతి ఆవుసోతి పఠమం వత్వా పచ్ఛా భిక్ఖవేతి భణన్తి. బుద్ధేహి చ ఆలపితో భిక్ఖుసఙ్ఘో భదన్తేతి పటివచనం దేతి, సావకేహి ఆవుసోతి.

కిత్తావతా ¶ ను ఖో, ఆవుసోతి ఏత్థ కిత్తావతాతి పరిచ్ఛేదవచనం, కిత్తకేనాతి వుత్తం హోతి. నుకారో పుచ్ఛాయం. ఖోకారో నిపాతమత్తం. సత్థు పవివిత్తస్స విహరతోతి, తీహి వివేకేహి కాయచిత్తఉపధివివేకేహి సత్థునో విహరన్తస్స. వివేకం నానుసిక్ఖన్తీతి తిణ్ణం వివేకానం అఞ్ఞతరమ్పి నానుసిక్ఖన్తి, ఆమిసదాయాదావ హోన్తీతి ఇమమత్థం ఆయస్మా సారిపుత్తో భిక్ఖూ పుచ్ఛి. ఏస నయో సుక్కపక్ఖేపి.

ఏవం వుత్తే తమత్థం సోతుకామా భిక్ఖూ దూరతోపి ఖోతిఆదిమాహంసు. తత్థ దూరతోపీతి తిరోరట్ఠతోపి తిరోజనపదతోపి అనేకయోజనగణనతోపీతి వుత్తం హోతి. సన్తికేతి సమీపే. అఞ్ఞాతున్తి జానితుం బుజ్ఝితుం. ఆయస్మన్తంయేవ సారిపుత్తం పటిభాతూతి ఆయస్మతోయేవ సారిపుత్తస్స భాగో హోతు, ఆయస్మా పన సారిపుత్తో అత్తనో భాగం కత్వా విభజతూతి వుత్తం హోతి. ఆయస్మతో హి భాగో యదిదం అత్థక్ఖానం, అమ్హాకం పన సవనం భాగోతి అయమేత్థ అధిప్పాయో, ఏవం సద్దలక్ఖణేన సమేతి. కేచి పన భణన్తి ‘‘పటిభాతూతి దిస్సతూ’’తి. అపరే ‘‘ఉపట్ఠాతూ’’తి. ధారేస్సన్తీతి ఉగ్గహేస్సన్తి పరియాపుణిస్సన్తి. తతో నేసం కథేతుకామో థేరో తేన హీతిఆదిమాహ. తత్థ తేనాతి కారణవచనం. హికారో నిపాతో. యస్మా సోతుకామాత్థ, యస్మా చ మయ్హం భారం ఆరోపయిత్థ, తస్మా సుణాథాతి వుత్తం హోతి. తేపి భిక్ఖూ థేరస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛింసు, తేనాహ ‘‘ఏవమావుసోతి…పే…పచ్చస్సోసు’’న్తి.

అథ నేసం, ఆమిసదాయాదం గరహన్తేన భగవతా ‘‘తుమ్హేపి తేన ఆదియా భవేయ్యాథా’’తి ఏకేనేవాకారేన ¶ వుత్తమత్థం తీహి ఆకారేహి దస్సేన్తో ఆయస్మా సారిపుత్తో ఏతదవోచ – ‘‘ఇధావుసో ¶ , సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో…పే… ఏత్తావతా ఖో, ఆవుసో, సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో సావకా వివేకం నానుసిక్ఖన్తీ’’తి.

ఏత్తావతా యఞ్చ భగవా ఆమిసదాయాదపటిపదం గరహన్తో ‘‘తుమ్హేపి తేన ఆదియా భవేయ్యాథా’’తి ఆహ, యఞ్చ అత్తనా పుచ్ఛం పుచ్ఛి ‘‘కిత్తావతా ను ఖో…పే… నానుసిక్ఖన్తీ’’తి, తస్స విత్థారతో అత్థో సువిభత్తో హోతి. సో చ ఖో భగవతో ఆదియభావం అనామసిత్వావ. భగవతోయేవ హి యుత్తం సావకే అనుగ్గణ్హన్తస్స ‘‘అహమ్పి ¶ తేన ఆదియో భవిస్సామీ’’తి వత్తుం, న సావకానం. ఏస నయో సుక్కపక్ఖేపి, అయం తావేత్థ అనుసన్ధిక్కమయోజనా.

అయం పనత్థవణ్ణనా ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే, సత్థు పవివిత్తస్సాతి సత్థునో తీహి వివేకేహి అచ్చన్తపవివిత్తస్స. వివేకం నానుసిక్ఖన్తీతి కాయవివేకం నానుసిక్ఖన్తి, న పరిపూరేన్తీతి వుత్తం హోతి. యది పన తివిధం వివేకం సన్ధాయ వదేయ్య, పుచ్ఛాయ అవిసేసో సియా. బ్యాకరణపక్ఖో హి అయం. తస్మా ఇమినా పదేన కాయవివేకం, ‘‘యేసఞ్చ ధమ్మాన’’న్తిఆదినా చిత్తవివేకం, ‘‘బాహులికా’’తిఆదినా ఉపధివివేకఞ్చ దస్సేతీతి ఏవమేత్థ సఙ్ఖేపతో అత్థో వేదితబ్బో.

యేసఞ్చ ధమ్మానన్తి లోభాదయో సన్ధాయాహ, యే పరతో ‘‘తత్రావుసో లోభో చ పాపకో’’తిఆదినా నయేన వక్ఖతి. నప్పజహన్తీతి న పరిచ్చజన్తి, చిత్తవివేకం న పరిపూరేన్తీతి వుత్తం హోతి. బాహులికాతి చీవరాదిబాహుల్లాయ పటిపన్నా. సాసనం సిథిలం గణ్హన్తీతి సాథలికా. ఓక్కమనే పుబ్బఙ్గమాతి ఏత్థ ఓక్కమనం వుచ్చన్తి అవగమనట్ఠేన పఞ్చ నీవరణాని, తేన పఞ్చనీవరణపుబ్బఙ్గమాతి వుత్తం హోతి. పవివేకేతి ఉపధివివేకే నిబ్బానే. నిక్ఖిత్తధురాతి ఓరోపితధురా, తదధిగమాయ ఆరమ్భమ్పి అకురుమానాతి, ఏత్తావతా ఉపధివివేకం న పరిపూరేన్తీతి వుత్తం హోతి.

ఏత్తావతా అనియమేనేవ వత్వా ఇదాని దేసనం నియమేన్తో ‘‘తత్రావుసో’’తిఆదిమాహ. కస్మా? సావకా ‘‘తీహి ఠానేహీ’’తి ఏవఞ్హి అనియమేత్వావ వుచ్చమానే ‘‘కమ్పి మఞ్ఞే భణతి ¶ , న అమ్హే’’తి ఉదాసినాపి హోన్తి. ‘‘థేరా నవా మజ్ఝిమా’’తి ఏవం పన నియమేత్వా వుచ్చమానే అమ్హే భణతీతి ఆదరం కరోన్తి ¶ . యథా రఞ్ఞా ‘‘అమచ్చేహి నగరవీథియో సోధేతబ్బా’’తి వుత్తేపి ‘‘కేన ను ఖో సోధేతబ్బా’’తి మఞ్ఞమానా న సోధేన్తి, అత్తనో అత్తనో ఘరద్వారం సోధేతబ్బన్తి పన భేరియా నిక్ఖన్తాయ సబ్బే ముహుత్తేన సోధేన్తి చ అలఙ్కరోన్తి చ, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

తత్థ తత్రాతి తేసు సావకేసు. థేరాతి దసవస్సే ఉపాదాయ వుచ్చన్తి. తీహి ఠానేహీతి తీహి కారణేహి. అయఞ్హి ఠానసద్దో ఇస్సరియట్ఠితిఖణకారణేసు దిస్సతి. ‘‘కిం పనాయస్మా దేవానమిన్దో కమ్మం కత్వా ¶ ఇమం ఠానం పత్తో’’తిఆదీసు హి ఇస్సరియే దిస్సతి. ‘‘ఠానకుసలో హోతి అక్ఖణవేధీ’’తిఆదీసు ఠితియం. ‘‘ఠానసోవేతం తథాగతం పటిభాతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౮౭) ఖణే. ‘‘ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో’’తిఆదీసు (విభ. ౮౦౯; మ. ని. ౧.౧౪౮) కారణే. ఇధ పన కారణేయేవ. కారణఞ్హి యస్మా తత్థ ఫలం తిట్ఠతి తదాయత్తవుత్తిభావేన, తస్మా ఠానన్తి వుచ్చతి.

ఇమినా పఠమేన ఠానేన థేరా భిక్ఖూ గారయ్హాతి ఏత్థ గారయ్హాతి గరహితబ్బా. థేరా నామ సమానా అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని న ఉపేన్తి, గామన్తసేనాసనం న ముఞ్చన్తి, సఙ్గణికారామతం వడ్ఢేన్తా విహరన్తి, కాయవివేకమ్పి న పరిపూరేన్తి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఏవం నిన్దితబ్బా హోన్తి, ఇమం నిన్దం ఆవుసో లభన్తీతి దస్సేతి. దుతియేన ఠానేనాతి ఏత్థాపి ఇమే నామ ఆవుసో థేరాపి సమానా యేసం ధమ్మానం సత్థా పహానమాహ, తే లోభాదిధమ్మే న జహన్తి, అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి ఏకమన్తం నిసీదిత్వా చిత్తేకగ్గతం న లభన్తి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఏవం నిన్దితబ్బా హోన్తి, ఇమం నిన్దం ఆవుసో లభన్తీతి దస్సేతీతి ఏవం యోజనా కాతబ్బా. తతియేన ఠానేనాతి ఏత్థాపి ఇమే నామావుసో, థేరాపి సమానా ఇతరీతరేన న యాపేన్తి, చీవరపత్తసేనాసనపూతికాయమణ్డనానుయోగమనుయుత్తా విహరన్తి ఉపధివివేకం అపూరయమానా, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఏవం నిన్దితబ్బా హోన్తి, ఇమం నిన్దం, ఆవుసో, లభన్తీతి దస్సేతీతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఏస నయో మజ్ఝిమనవవారేసు.

అయం పన విసేసో. మజ్ఝిమాతి పఞ్చవస్సే ఉపాదాయ యావ నవ వస్సా వుచ్చన్తి. నవాతి ¶ ఊనపఞ్చవస్సా వుచ్చన్తి. యథా చ తత్థ నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి వుత్తం, ఏవమిధ ¶ నవకాలే కీదిసా అహేసుం, థేరకాలే కీదిసా భవిస్సన్తి, మజ్ఝిమథేరకాలే కీదిసా భవిస్సన్తీతి వత్వా యోజేతబ్బం.

౩౨. ఇమస్మిఞ్చ కణ్హపక్ఖే వుత్తపచ్చనీకనయేన సుక్కపక్ఖే అత్థో వేదితబ్బో. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో. ఇమే వత థేరాపి సమానా యోజనపరమ్పరాయ అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని సేవన్తి, గామన్తసేనాసనం ఉపగన్తుం యుత్తకాలేపి న ఉపగచ్ఛన్తి, ఏవం జిణ్ణసరీరాపి ఆరద్ధవీరియా ¶ పచ్చయదాయకానం పసాదం జనేన్తి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఇమినా పఠమేన ఠానేన థేరా పాసంసా భవన్తి, పసంసం లభన్తి. లోభాదయో పహాయ చిత్తవివేకం పూరేన్తి, అయమ్పి మహాథేరో సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికపరివారితో హుత్వా నిసీదితుం యుత్తకాలేపి ఈదిసేపి వయే వత్తమానే భత్తకిచ్చం కత్వా పవిట్ఠో సాయం నిక్ఖమతి, సాయం పవిట్ఠో పాతో నిక్ఖమతి, కసిణపరికమ్మం కరోతి, సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, మగ్గఫలాని అధిగచ్ఛతి, సబ్బథాపి చిత్తవివేకం పూరేతీతి ఇమినా దుతియేన ఠానేన థేరా భిక్ఖూ పాసంసా భవన్తి, పసంసం లభన్తి. యస్మిం కాలే థేరస్స పట్టదుకూలకోసేయ్యాదీని సుఖసమ్ఫస్సాని లహుచీవరాదీని యుత్తాని, తస్మిమ్పి నామ కాలే అయం మహాథేరో పంసుకూలాని ధారేతి, అసిథిలం సాసనం గహేత్వా విగతనీవరణో ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా ఉపధివివేకం పరిపూరయమానో విహరతి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసో అహోసీతి ఇమినా తతియేన ఠానేన థేరా పాసంసా భవన్తి, పసంసం లభన్తీతి. ఏస నయో మజ్ఝిమనవవారేసు.

౩౩. తత్రావుసోతి కో అనుసన్ధి, ఏవం నవహాకారేహి ఆమిసదాయాదపటిపదం గరహన్తో, నవహి ధమ్మదాయాదపటిపదం థోమేన్తో, అట్ఠారసహాకారేహి దేసనం నిట్ఠాపేత్వా, యే తే ‘‘యేసఞ్చ ధమ్మానం సత్థా పహానమాహ, తే చ ధమ్మే న పజహన్తీ’’తి ఏవం పహాతబ్బధమ్మా వుత్తా. తే సరూపతో ‘‘ఇమే తే’’తి దస్సేతుమిదం ‘‘తత్రావుసో, లోభో చా’’తిఆదిమాహ, అయం అనుసన్ధి.

అపిచ హేట్ఠా పరియాయేనేవ ధమ్మో కథితో. ఆమిసం పన పరియాయేనపి నిప్పరియాయేనపి కథితం. ఇదాని నిప్పరియాయధమ్మం లోకుత్తరమగ్గం కథేతుమిదమాహ. అయం పేత్థ అనుసన్ధి.

తత్థ ¶ తత్రాతి అతీతదేసనానిదస్సనం, ‘‘సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో సావకా వివేకం నానుసిక్ఖన్తీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తదేసనాయన్తి వుత్తం హోతి. లోభో చ పాపకో, దోసో చ పాపకోతి ఇమే ద్వే ధమ్మా పాపకా లామకా, ఇమే పహాతబ్బాతి ¶ దస్సేతి. తత్థ లుబ్భనలక్ఖణో లోభో. దుస్సనలక్ఖణో దోసో. తేసు లోభో ఆమిసదాయాదస్స పచ్చయానం లాభే హోతి, దోసో అలాభే. లోభేన ¶ అలద్ధం పత్థేతి, దోసేన అలభన్తో విఘాతవా హోతి. లోభో చ దేయ్యధమ్మే హోతి, దోసో అదాయకే వా అమనుఞ్ఞదాయకే వా. లోభేన నవతణ్హామూలకే ధమ్మే పరిపూరేతి, దోసేన పఞ్చ మచ్ఛరియాని.

ఇదాని తేసం పహానూపాయం దస్సేన్తో లోభస్స చ పహానాయాతిఆదిమాహ. తస్సత్థో, తస్స పన పాపకస్స లోభస్స చ దోసస్స చ పహానాయ. అత్థి మజ్ఝిమా పటిపదాతి మగ్గం సన్ధాయ ఇదం వుత్తం. మగ్గో హి లోభో ఏకో అన్తో, దోసో ఏకో అన్తోతి ఏతే ద్వే అన్తే న ఉపేతి, న ఉపగచ్ఛతి, విముత్తో ఏతేహి అన్తేహి, తస్మా ‘‘మజ్ఝిమా పటిపదా’’తి వుచ్చతి. ఏతేసం మజ్ఝే భవత్తా ‘‘మజ్ఝిమా, పటిపజ్జితబ్బతో చ పటిపదాతి. తథా కామసుఖల్లికానుయోగో ఏకో అన్తో, అత్తకిలమథానుయోగో ఏకో అన్తో, సస్సతం ఏకో అన్తో, ఉచ్ఛేదో ఏకో అన్తోతి పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం.

చక్ఖుకరణీతిఆదీహి పన తమేవ పటిపదం థోమేతి. సా హి సచ్చానం దస్సనాయ సంవత్తతి దస్సనపరిణాయకట్ఠేనాతి చక్ఖుకరణీ. సచ్చానం ఞాణాయ సంవత్తతి విదితకరణట్ఠేనాతి ఞాణకరణీ. రాగాదీనఞ్చ వూపసమనతో ఉపసమాయ సంవత్తతి. చతున్నమ్పి సచ్చానం అభిఞ్ఞేయ్యభావదస్సనతో అభిఞ్ఞాయ సంవత్తతి. సమ్బోధోతి మగ్గో, తస్సత్థాయ సంవత్తనతో సమ్బోధాయ సంవత్తతి. మగ్గోయేవ హి మగ్గత్థాయ సంవత్తతి మగ్గేన కాతబ్బకిచ్చకరణతో. నిబ్బానం నామ అప్పచ్చయం తస్స పన సచ్ఛికిరియాయ పచ్చక్ఖకమ్మాయ సంవత్తనతో నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి వుచ్చతి. అయమేత్థ సారో. ఇతో అఞ్ఞథా వణ్ణనా పపఞ్చా.

ఇదాని తం మజ్ఝిమం పటిపదం సరూపతో దస్సేతుకామో ‘‘కతమా చ సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అయమేవా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జేతి.

తత్థ ¶ అయమేవాతి అవధారణవచనం, అఞ్ఞమగ్గప్పటిసేధనత్థం, బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం సాధారణభావదస్సనత్థఞ్చ. వుత్తఞ్చేతం ‘‘ఏసేవ ¶ మగ్గో నత్థఞ్ఞో దస్సనస్స విసుద్ధియా’’తి (ధ. ప. ౨౭౪). స్వాయం కిలేసానం ఆరకత్తాపి అరియో. అరిపహానాయ సంవత్తతీతిపి అరియేన దేసితోతిపి అరియభావప్పటిలాభాయ సంవత్తతీతిపి అరియో. అట్ఠహి అఙ్గేహి ఉపేతత్తా ¶ అట్ఠఙ్గికో, న చ అఙ్గవినిముత్తో పఞ్చఙ్గికతూరియాదీని వియ. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతి, మగ్గతి వా నిబ్బానం, మగ్గీయతి వా నిబ్బానత్థికేహి, గమ్మతి వా తేహి పటిపజ్జీయతీతి మగ్గో. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స కతమో సో ఇతి చేతి అత్థో, కతమాని వా తాని అట్ఠఙ్గానీతి. ఏకమేకఞ్హి అఙ్గం మగ్గోయేవ. యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి మగ్గో చేవ హేతు చా’’తి (ధ. స. ౧౦౩౯). పోరాణాపి భణన్తి – ‘‘దస్సనమగ్గో సమ్మాదిట్ఠి, అభినిరోపనమగ్గో సమ్మాసఙ్కప్పో…పే… అవిక్ఖేపమగ్గో సమ్మాసమాధీ’’తి.

సమ్మాదిట్ఠాదీసు చేతేసు సమ్మా దస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా అభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా పరిగ్గహలక్ఖణా సమ్మావాచా. సమ్మా సముట్ఠానలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో. సమ్మా వోదానలక్ఖణో సమ్మాఆజీవో. సమ్మా పగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. సమ్మా ఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి. నిబ్బచనమ్పి నేసం సమ్మా పస్సతీతి సమ్మాదిట్ఠీతి ఏతేనేవ నయేన వేదితబ్బం.

తత్థ సమ్మాదిట్ఠి ఉప్పజ్జమానా మిచ్ఛాదిట్ఠిం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ అవిజ్జఞ్చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి, తే చ ఖో అసమ్మోహతో, నో ఆరమ్మణతో, తస్మా ‘‘సమ్మాదిట్ఠీ’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాసఙ్కప్పో మిచ్ఛాసఙ్కప్పం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా అభినిరోపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాసఙ్కప్పో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మావాచా మిచ్ఛావాచం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా పరిగ్గణ్హాతి, తస్మా ‘‘సమ్మావాచా’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాకమ్మన్తో ¶ మిచ్ఛాకమ్మన్తం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా ¶ సముట్ఠాపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాకమ్మన్తో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాఆజీవో ¶ మిచ్ఛాఆజీవం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా వోదాపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాఆజీవో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మావాయామో మిచ్ఛావాయామం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ కోసజ్జఞ్చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా పగ్గణ్హాతి, తస్మా ‘‘సమ్మావాయామో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాసతి మిచ్ఛాసతిం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా ఉపట్ఠాపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాసతీ’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాసమాధి మిచ్ఛాసమాధిం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ ఉద్ధచ్చఞ్చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా సమాధియతి, తస్మా ‘‘సమ్మాసమాధీ’’తి వుచ్చతి.

ఇదాని అయం ఖో సా, ఆవుసోతి తమేవ పటిపదం నిగమేన్తో ఆహ. తస్సత్థో, య్వాయం చత్తారోపి లోకుత్తరమగ్గే ఏకతో కత్వా కథితో ‘‘అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’, అయం ఖో సా, ఆవుసో…పే… నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి.

ఏవం పహాతబ్బధమ్మేసు లోభదోసే తప్పహానుపాయఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అఞ్ఞేపి పహాతబ్బధమ్మే తేసం పహానుపాయఞ్చ దస్సేన్తో తత్రావుసో, కోధో చాతిఆదిమాహ. తత్థ కుజ్ఝనలక్ఖణో కోధో, చణ్డిక్కలక్ఖణో వా, ఆఘాతకరణరసో, దుస్సనపచ్చుపట్ఠానో. ఉపనన్ధనలక్ఖణో ఉపనాహో, వేర అప్పటినిస్సజ్జనరసో, కోధానుపబన్ధభావపచ్చుపట్ఠానో. వుత్తఞ్చేతం – ‘‘పుబ్బకాలే కోధో, అపరకాలే ఉపనాహో’’తిఆది (విభ. ౮౯౧).

పరగుణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో, తేసం వినాసనరసో, తదవచ్ఛాదనపచ్చుపట్ఠానో. యుగగ్గాహలక్ఖణో ¶ పళాసో, పరగుణేహి అత్తనో గుణానం సమీకరణరసో, పరేసం గుణప్పమాణేన ఉపట్ఠానపచ్చుపట్ఠానో.

పరసమ్పత్తిఖీయనలక్ఖణా ఇస్సా, తస్సా అక్ఖమనలక్ఖణా వా, తత్థ అనభిరతిరసా, తతో విముఖభావపచ్చుపట్ఠానా. అత్తనో సమ్పత్తినిగూహనలక్ఖణం ¶ మచ్ఛేరం, అత్తనో సమ్పత్తియా పరేహి సాధారణభావఅసుఖాయనరసం, సఙ్కోచనపచ్చుపట్ఠానం.

కతపాపపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా, తస్స నిగూహనరసా, తదావరణపచ్చుపట్ఠానా. అత్తనో అవిజ్జమానగుణపకాసనలక్ఖణం సాఠేయ్యం, తేసం సముదాహరణరసం, సరీరాకారేహిపి తేసం విభూతకరణపచ్చుపట్ఠానం.

చిత్తస్స ఉద్ధుమాతభావలక్ఖణో ¶ థమ్భో, అప్పతిస్సయవుత్తిరసో, అమద్దవతాపచ్చుపట్ఠానో. కరణుత్తరియలక్ఖణో సారమ్భో, విపచ్చనీకతారసో, అగారవపచ్చుపట్ఠానో.

ఉణ్ణతిలక్ఖణో మానో, అహంకారరసో, ఉద్ధుమాతభావపచ్చుపట్ఠానో. అబ్భుణ్ణతిలక్ఖణో అతిమానో, అతివియ అహఙ్కారరసో. అచ్చుద్ధుమాతభావపచ్చుపట్ఠానో.

మత్తభావలక్ఖణో మదో, మదగ్గాహణరసో, ఉమ్మాదపచ్చుపట్ఠానో. పఞ్చసు కామగుణేసు చిత్తవోస్సగ్గలక్ఖణో పమాదో, వోస్సగ్గానుప్పదానరసో, సతివిప్పవాసపచ్చుపట్ఠానోతి ఏవం ఇమేసం ధమ్మానం లక్ఖణాదీని వేదితబ్బాని. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ‘‘తత్థ కతమో కోధో’’తిఆదినా విభఙ్గే (విభ. ౮౯౧) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

విసేసతో చేత్థ ఆమిసదాయాదో అత్తనా అలభన్తో అఞ్ఞస్స లాభినో కుజ్ఝతి, తస్స సకిం ఉప్పన్నో కోధో కోధోయేవ, తతుత్తరి ఉపనాహో. సో ఏవం కుద్ధో ఉపనయ్హన్తో చ సన్తేపి అఞ్ఞస్స లాభినో గుణే మక్ఖేతి, అహమ్పి తాదిసోతి చ యుగగ్గాహం గణ్హాతి, అయమస్స మక్ఖో చ పళాసో చ, ఏవం మక్ఖీ పళాసీ తస్స లాభసక్కారాదీసు కిం ఇమస్స ఇమినాతి ఇస్సతి పదుస్సతి, అయమస్స ఇస్సా. సచే పనస్స కాచి సమ్పత్తి హోతి, తస్సా తేన సాధారణభావం ¶ న సహతి, ఇదమస్స మచ్ఛేరం. లాభహేతు ఖో పన అత్తనో సన్తేపి దోసే పటిచ్ఛాదేతి, అయమస్స మాయా. అసన్తేపి గుణే పకాసేతి. ఇదమస్స సాఠేయ్యం. సో ఏవం పటిపన్నో సచే యథాధిప్పాయం లాభం లభతి, తేన థద్ధో హోతి అముదుచిత్తో, నయిదం ఏవం కాతబ్బన్తి ఓవదితుం అసక్కుణేయ్యో, అయమస్స థమ్భో. సచే పన నం కోచి కిఞ్చి వదతి ‘‘నయిదం ఏవం కాతబ్బ’’న్తి, తేన సారద్ధచిత్తో హోతి భాకుటికముఖో ‘‘కో మే ¶ త్వ’’న్తి పసయ్హ భాణీ, అయమస్స సారమ్భో. తతో థమ్భేన ‘‘అహమేవ సేయ్యో’’తి అత్తానం మఞ్ఞన్తో మానీ హోతి. సారమ్భేన ‘‘కే ఇమే’’తి పరే అతిమఞ్ఞన్తో అతిమానీ, అయమస్స మానో చ అతిమానో చ. సో తేహి మానాతిమానేహి జాతిమదాదిఅనేకరూపం మదం జనేతి. మత్తో సమానో కామగుణాదిభేదేసు వత్థూసు పమజ్జతి, అయమస్స మదో చ పమాదో చాతి.

ఏవం ఆమిసదాయాదో అపరిముత్తో హోతి ఇమేహి పాపకేహి ధమ్మేహి అఞ్ఞేహి చ ఏవరూపేహి. ఏవం తావేత్థ పహాతబ్బధమ్మా వేదితబ్బా. పహానుపాయో ¶ పాఠతో చ అత్థతో చ సబ్బత్థ నిబ్బిసేసోయేవ.

ఞాణపరిచయపాటవత్థం పనేత్థ అయం భేదో చ కమో చ భావనానయో చ వేదితబ్బో. తత్థ భేదో తావ, అయఞ్హి మజ్ఝిమా పటిపదా కదాచి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో హోతి, కదాచి సత్తఙ్గికో. అయఞ్హి లోకుత్తరపఠమజ్ఝానవసేన ఉప్పజ్జమానో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో హోతి, అవసేసజ్ఝానవసేన సత్తఙ్గికో. ఉక్కట్ఠనిద్దేసతో పనిధ అట్ఠఙ్గికోతి వుత్తో. ఇతో పరఞ్హి మగ్గఙ్గం నత్థి. ఏవం తావేత్థ భేదో వేదితబ్బో.

యస్మా పన సబ్బకుసలానం సమ్మాదిట్ఠి సేట్ఠా, యథాహ ‘‘పఞ్ఞా హి సేట్ఠా కుసలా వదన్తీ’’తి (జా. ౨.౧౭.౮౧). కుసలవారే చ పుబ్బఙ్గమా, యథాహ ‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, సమ్మాదిట్ఠి పుబ్బఙ్గమా హోతి, సమ్మాదిట్ఠిం సమ్మాదిట్ఠీతి పజానాతి, మిచ్ఛాదిట్ఠిం మిచ్ఛాదిట్ఠీతి పజానాతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౩౬) విత్థారో. యథా చాహ ‘‘విజ్జా చ ఖో, భిక్ఖవే, పుబ్బఙ్గమా కుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తియా’’తి. తప్పభవాభినిబ్బత్తాని సేసఙ్గాని, యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్స సమ్మాసఙ్కప్పో పహోతి…పే… సమ్మాసతిస్స సమ్మాసమాధి పహోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౪౧). తస్మా ¶ ఇమినా కమేన ఏతాని అఙ్గాని వుత్తానీతి ఏవమేత్థ కమో వేదితబ్బో.

భావనానయోతి కోచి సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతి, కోచి విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం. కథం? ఇధేకచ్చో పఠమం ఉపచారసమాధిం వా అప్పనాసమాధిం వా ఉప్పాదేతి, అయం సమథో; సో తఞ్చ తంసమ్పయుత్తే చ ధమ్మే అనిచ్చాదీహి విపస్సతి, అయం విపస్సనా. ఇతి పఠమం సమథో, పచ్ఛా విపస్సనా. తేన వుచ్చతి ‘‘సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతీ’’తి. తస్స సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావయతో మగ్గో సఞ్జాయతి, సో తం మగ్గం ఆసేవతి ¶ భావేతి బహులీకరోతి, తస్స తం మగ్గం ఆసేవతో భావయతో బహులీకరోతో సంయోజనాని పహీయన్తి, అనుసయా బ్యన్తీహోన్తి, ఏవం సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతి.

ఇధ పనేకచ్చో వుత్తప్పకారం సమథం అనుప్పాదేత్వావ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే అనిచ్చాదీహి విపస్సతి, అయం ¶ విపస్సనా. తస్స విపస్సనాపారిపూరియా తత్థ జాతానం ధమ్మానం వోస్సగ్గారమ్మణతో ఉప్పజ్జతి చిత్తస్స ఏకగ్గతా, అయం సమథో. ఇతి పఠమం విపస్సనా పచ్ఛా సమథో. తేన వుచ్చతి ‘‘విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావేతీ’’తి. తస్స విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావయతో మగ్గో సఞ్జాయతి, సో తం మగ్గం ఆసేవతి…పే… బహులీకరోతి, తస్స తం మగ్గం ఆసేవతో…పే… అనుసయా బ్యన్తీహోన్తి (అ. ని. ౪.౧౭౦; పటి. మ. ౨.౧), ఏవం విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావేతి.

సమథపుబ్బఙ్గమం పన విపస్సనం భావయతోపి విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావయతోపి లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే సమథవిపస్సనా యుగనద్ధావ హోన్తి. ఏవమేత్థ భావనానయో వేదితబ్బోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ధమ్మదాయాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. భయభేరవసుత్తవణ్ణనా

౩౪. ఏవం ¶ మే సుతన్తి భయభేరవసుత్తం. తత్రాయం అపుబ్బపదవణ్ణనా – అథాతి అవిచ్ఛేదనత్థే నిపాతో. ఖోతి అవధారణత్థే, భగవతో సావత్థియం విహారే అవిచ్ఛిన్నేయేవాతి వుత్తం హోతి. జాణుస్సోణీతి నేతం తస్స మాతాపితూహి కతనామం, అపిచ ఖో ఠానన్తరపటిలాభలద్ధం. జాణుస్సోణిట్ఠానం కిర నామేతం పురోహితట్ఠానం, తం తస్స రఞ్ఞా దిన్నం, తస్మా ‘‘జానుస్సోణీ’’తి వుచ్చతి. బ్రహ్మం అణతీతి బ్రాహ్మణో, మన్తే సజ్ఝాయతీతి అత్థో. ఇదమేవ హి జాతిబ్రాహ్మణానం నిరుత్తివచనం. అరియా పన బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణాతి వుచ్చన్తి.

యేన ¶ భగవా తేనుపసఙ్కమీతి యేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం, తస్మా యత్థ భగవా, తత్థ ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యేన వా కారణేన భగవా దేవమనుస్సేహి ఉపసఙ్కమితబ్బో, తేన కారణేన ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేన చ కారణేన భగవా ఉపసఙ్కమితబ్బో? నానప్పకారగుణవిసేసాధిగమాధిప్పాయేన, సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయేన ¶ దిజగణేహి నిచ్చఫలితమహారుక్ఖో వియ.

ఉపసఙ్కమీతి చ గతోతి వుత్తం హోతి. ఉపసఙ్కమిత్వాతి ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపనం. అథ వా ఏవం గతో తతో ఆసన్నతరం ఠానం భగవతో సమీపసఙ్ఖాతం గన్త్వాతిపి వుత్తం హోతి. భగవతా సద్ధిం సమ్మోదీతి యథా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తో భగవా తేన, ఏవం సోపి భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసి, సీతోదకం వియ ఉణ్హోదకేన సమ్మోదితం ఏకీభావం అగమాసి. యాయ చ ‘‘కచ్చి తే, భో గోతమ, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి భోతో గోతమస్స గోతమసావకానఞ్చ అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారో’’తిఆదికాయ కథాయ సమ్మోది, తం పీతిపామోజ్జసఙ్ఖాతసమ్మోదజననతో సమ్మోదితుం యుత్తభావతో చ సమ్మోదనీయం, అత్థబ్యఞ్జనమధురతాయ సుచిరమ్పి కాలం సారేతుం నిరన్తరం పవత్తేతుం అరహరూపతో సరితబ్బభావతో చ సారాణీయం. సుయ్యమానసుఖతో చ సమ్మోదనీయం, అనుస్సరియమానసుఖతో చ సారణీయం. తథా బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయ సమ్మోదనీయం, అత్థపరిసుద్ధతాయ సారణీయన్తి ఏవం అనేకేహి పరియాయేహి సమ్మోదనీయం ¶ కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా పరియోసాపేత్వా నిట్ఠాపేత్వా యేనత్థేన ఆగతో, తం పుచ్ఛితుకామో ఏకమన్తం నిసీది.

ఏకమన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, ‘‘విసమం చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౭౦) వియ. తస్మా యథా నిసిన్నో ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతి, తథా నిసీదీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. భుమ్మత్థే వా ఏతం ఉపయోగవచనం. నిసీదీతి ఉపావిసి. పణ్డితా హి పురిసా గరుట్ఠానియం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆసనకుసలతాయ ఏకమన్తం నిసీదన్తి, అయఞ్చ నేసం అఞ్ఞతరో, తస్మా ఏకమన్తం నిసీది.

కథం నిసిన్నో పన ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతీతి. ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా. సేయ్యథిదం, అతిదూరం అచ్చాసన్నం ఉపరివాతం ఉన్నతపదేసం అతిసమ్ముఖం అతిపచ్ఛాతి. అతిదూరే నిసిన్నో హి సచే కథేతుకామో హోతి, ఉచ్చాసద్దేన ¶ కథేతబ్బం హోతి. అచ్చాసన్నే నిసిన్నో సఙ్ఘట్టనం కరోతి. ఉపరివాతే నిసిన్నో సరీరగన్ధేన బాధతి. ఉన్నతప్పదేసే నిసిన్నో అగారవం పకాసేతి. అతిసమ్ముఖా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో ¶ హోతి, చక్ఖునా చక్ఖుం ఆహచ్చ దట్ఠబ్బం హోతి. అతిపచ్ఛా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో హోతి, గీవం పసారేత్వా దట్ఠబ్బం హోతి. తస్మా అయమ్పి ఏతే ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా నిసీది, తేన వుత్తం ‘‘ఏకమన్తం నిసీదీ’’తి.

యేమేతి యే ఇమే. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా జాతికులపుత్తా ఆచారకులపుత్తా. తత్థ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన రట్ఠపాలో నామ కులపుత్తో తస్మింయేవ థుల్లకోట్ఠికే అగ్గకులస్స పుత్తో’’తి (మ. ని. ౨.౨౯౪) ఏవం ఆగతా ఉచ్చాకులప్పసుతా జాతికులపుత్తా నామ. ‘‘యే తే కులపుత్తా సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితా’’తి (మ. ని. ౩.౭౮) ఏవం ఆగతా పన యత్థ కత్థచి కులే పసుతాపి ఆచారసమ్పన్నా ఆచారకులపుత్తా నామ. ఇధ పన ద్వీహిపి కారణేహి కులపుత్తాయేవ.

సద్ధాతి సద్ధాయ. అగారస్మాతి అగారతో. అనగారియన్తి పబ్బజ్జం భిక్ఖుభావఞ్చ. పబ్బజ్జాపి హి నత్థేత్థ అగారియన్తి అనగారియా, అగారస్స హితం కసిగోరక్ఖాదికమ్మమేత్థ నత్థీతి అత్థో. భిక్ఖుపి నత్థేతస్స అగారన్తి అనగారో, అనగారస్స భావో అనగారియం. పబ్బజితాతి ¶ ఉపగతా, ఏవం సబ్బథాపి అనగారియసఙ్ఖాతం పబ్బజ్జం భిక్ఖుభావం వా ఉపగతాతి వుత్తం హోతి. పుబ్బఙ్గమోతి పురతో గామీ నాయకో. బహుకారోతి హితకిరియాయ బహూపకారో. భవం తేసం గోతమో సమాదపేతాతి తే కులపుత్తే భవం గోతమో అధిసీలాదీని గాహేతా సిక్ఖాపేతా. సా జనతాతి సో జనసమూహో. దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జతీతి దస్సనానుగతిం పటిపజ్జతి, యన్దిట్ఠికో భవం గోతమో యంఖన్తికో యంరుచికో, తేపి తన్దిట్ఠికా హోన్తి తంఖన్తికా తంరుచికాతి అత్థో.

కస్మా పనాయం ఏవమాహాతి? ఏస కిర పుబ్బే అనేకే కులపుత్తే అగారమజ్ఝే వసన్తే దేవపుత్తే వియ పఞ్చహి కామగుణేహి పరిచారియమానే అన్తో చ బహి చ సుసంవిహితారక్ఖే దిస్వా, తే అపరేన సమయేన భగవతో మధురరసం ధమ్మదేసనం సుత్వా సద్ధాయ ఘరా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిత్వా ఘాసచ్ఛాదనపరమతాయ ¶ సన్తుట్ఠే ఆరఞ్ఞకేసు సేనాసనేసు కేనచి అరక్ఖియమానేపి అనుస్సఙ్కితాపరిసఙ్కితే హట్ఠపహట్ఠే ¶ ఉదగ్గుదగ్గే అద్దస, దిస్వా చ ఇమేసం కులపుత్తానం ‘‘అయం ఫాసువిహారో కం నిస్సాయ ఉప్పన్నో’’తి చిన్తేన్తో ‘‘సమణం గోతమ’’న్తి భగవతి పసాదం అలత్థ. సో తం పసాదం నివేదేతుం భగవతో సన్తికం ఆగతో, తస్మా ఏవమాహ.

అథస్స భగవా తం వచనం సమ్పటిచ్ఛన్తో అబ్భనుమోదన్తో చ ఏవమేతం బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. వచనసమ్పటిచ్ఛనానుమోదనత్థోయేవ హి ఏత్థ అయం ఏవన్తి నిపాతో. మమం ఉద్దిస్సాతి మం ఉద్దిస్స. సద్ధాతి సద్ధాయేవ. న ఇణట్ఠా న భయట్టాతిఆదీని సన్ధాయాహ. ఈదిసానంయేవ హి భగవా పుబ్బఙ్గమో, న ఇతరేసం. దురభిసమ్భవాని హీతి సమ్భవితుం దుక్ఖాని దుస్సహాని, న సక్కా అప్పేసక్ఖేహి అజ్ఝోగాహితున్తి వుత్తం హోతి. అరఞ్ఞవనపత్థానీతి అరఞ్ఞాని చ వనపత్థాని చ. తత్థ కిఞ్చాపి అభిధమ్మే నిప్పరియాయేన, ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖిలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి వుత్తం, తథాపి యన్తం ‘‘పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి ఆరఞ్ఞికఙ్గనిప్ఫాదకం సేనాసనం వుత్తం, తదేవ అధిప్పేతన్తి వేదితబ్బం.

వనపత్థన్తి గామన్తం అతిక్కమిత్వా మనుస్సానం అనుపచారట్ఠానం, యత్థ న కసీయతి న వపీయతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘వనపత్థన్తి దూరానమేతం సేనాసనానం అధివచనం, వనపత్థన్తి వనసణ్డానమేతం సేనాసనానం, వనపత్థన్తి భింసనకానమేతం, వనపత్థన్తి సలోమహంసానమేతం, వనపత్థన్తి ¶ పరియన్తానమేతం, వనపత్థన్తి న మనుస్సూపచారానమేతం సేనాసనానం అధివచన’’న్తి. ఏత్థ చ పరియన్తానన్తి ఇమమేకం పరియాయం ఠపేత్వా సేసపరియాయేహి వనపత్థాని వేదితబ్బానీ. పన్తానీతి పరియన్తాని అతిదూరాని. దుక్కరం పవివేకన్తి కాయవివేకం దుక్కరం. దురభిరమన్తి అభిరమితుం న సుఖం. ఏకత్తేతి ఏకీభావే. కిం దస్సేతి? కాయవివేకే కతేపి తత్థ చిత్తం అభిరమాపేతుం దుక్కరం. ద్వయంద్వయారామో హి అయం లోకోతి. హరన్తి ¶ మఞ్ఞేతి హరన్తి వియ ఘసన్తి వియ. మనోతి మనం. సమాధిం అలభమానస్సాతి ఉపచారసమాధిం వా అప్పనాసమాధిం వా అలభన్తస్స. కిం దస్సేతి? ఈదిసస్స భిక్ఖునో తిణపణ్ణమిగాదిసద్దేహి వివిధేహి చ భింసనకేహి వనాని చిత్తం విక్ఖిపన్తి మఞ్ఞేతి, సబ్బం బ్రాహ్మణో సద్ధాపబ్బజితానం కులపుత్తానం అరఞ్ఞవాసే (విభ. ౫౨౯) విమ్హితో ఆహ.

కాయకమ్మన్తవారకథా

౩౫. అథస్స ¶ భగవా పురిమనయేనేవ ‘‘ఏవమేతం బ్రాహ్మణా’’తిఆదీహి తం తం వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అబ్భనుమోదిత్వా చ యస్మా సోళససు ఠానేసు ఆరమ్మణపరిగ్గహరహితానంయేవ తాదిసాని సేనాసనాని దురభిసమ్భవాని, న తేసు ఆరమ్మణపరిగ్గాహయుత్తానం, అత్తనా చ బోధిసత్తో సమానో తాదిసో అహోసి, తస్మా అత్తనో తాదిసానం సేనాసనానం దురభిసమ్భవతం దస్సేతుం, మయ్హమ్పి ఖోతిఆదిమాహ.

తత్థ పుబ్బేవ సమ్బోధాతి సమ్బోధతో పుబ్బేవ, అరియమగ్గప్పత్తితో అపరభాగేయేవాతి వుత్తం హోతి. అనభిసమ్బుద్ధస్సాతి అప్పటివిద్ధచతుసచ్చస్స. బోధిసత్తస్సేవ సతోతి బుజ్ఝనకసత్తస్సేవ సమ్మాసమ్బోధిం అధిగన్తుం అరహసత్తస్సేవ సతో, బోధియా వా సత్తస్సేవ లగ్గస్సేవ సతో. దీపఙ్కరస్స హి భగవతో పాదమూలే అట్ఠధమ్మసమోధానేన అభినీహారసమిద్ధితో పభుతి తథాగతో బోధియా సత్తో లగ్గో ‘‘పత్తబ్బా మయా ఏసా’’తి తదధిగమాయ పరక్కమం అముఞ్చన్తోయేవ ఆగతో, తస్మా బోధిసత్తోతి వుచ్చతి. తస్స మయ్హన్తి తస్స ఏవం బోధిసత్తస్సేవ సతో మయ్హం. యే ఖో కేచి సమణా వా బ్రాహ్మణా వాతి యే కేచి పబ్బజ్జూపగతా వా భోవాదినో వా.

అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తాతి అపరిసుద్ధేన పాణాతిపాతాదినా కాయకమ్మన్తేన సమన్నాగతా. అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తసన్దోసహేతూతి ¶ అపరిసుద్ధస్స కాయకమ్మన్తసఙ్ఖాతస్స అత్తనో దోసస్స హేతు, అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తకారణాతి వుత్తం హోతి. హవేతి ఏకంసవచనే నిపాతో. అకుసలన్తి సావజ్జం అక్ఖేమఞ్చ. భయభేరవన్తి భయఞ్చ భేరవఞ్చ. చిత్తుత్రాసస్స చ భయానకారమ్మణస్స చేతం అధివచనం. తత్ర ¶ భయం సావజ్జట్ఠేన అకుసలం, భేరవం అక్ఖేమట్ఠేనాతి వేదితబ్బం. అవ్హాయన్తీతి పక్కోసన్తి. కథం? తే హి పాణాతిపాతాదీని కత్వా ‘‘మయం అయుత్తమకమ్హా, సచే నో తే జానేయ్యుం, యేసం అపరజ్ఝిమ్హా, ఇదాని అనుబన్ధిత్వా అనయబ్యసనం ఆపాదేయ్యు’’న్తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా గుమ్బన్తరే వా నిసీదన్తి. తే ‘‘అప్పమత్తకమ్పి తిణసద్దం వా పణ్ణసద్దం వా సుత్వా, ఇదానిమ్హా నట్ఠా’’తి తసన్తి విత్తసన్తి, ఆగన్త్వా పరేహి పరివారితా వియ బద్ధా వధితా వియ చ హోన్తి. ఏవం తం భయభేరవం అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి పక్కోసన్తి.

న ¶ ఖో పనాహం…పే… పటిసేవామీతి అహం ఖో పన అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తో హుత్వా అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని న పటిసేవామి. యే హి వోతి ఏత్థ వోతి నిపాతమత్తం. అరియా వుచ్చన్తి బుద్ధా చ బుద్ధసావకా చ. పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తాతి ఈదిసా హుత్వా. తేసమహం అఞ్ఞతరోతి తేసం అహమ్పి ఏకో అఞ్ఞతరో. బోధిసత్తో హి గహట్ఠోపి పబ్బజితోపి పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తోవ హోతి. భియ్యోతి అతిరేకత్థే నిపాతో. పల్లోమన్తి పన్నలోమతం, ఖేమం సోత్థిభావన్తి అత్థో. ఆపాదిన్తి ఆపజ్జిం, అతిరేకం సోత్థిభావం అతిరేకేన వా సోత్థిభావమాపజ్జిన్తి వుత్తం హోతి. అరఞ్ఞే విహారాయాతి అరఞ్ఞే విహారత్థాయ.

కాయకమ్మన్తవారకథా నిట్ఠితా.

వచీకమ్మన్తవారాదివణ్ణనా

౩౬. ఏస నయో సబ్బత్థ. అయం పన విసేసో, వచీకమ్మన్తవారే తావ అపరిసుద్ధవచీకమ్మన్తాతి అపరిసుద్ధేన ముసావాదాదినా వచీకమ్మన్తేన సమన్నాగతా. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే ముసావాదేన పరస్స అత్థం భఞ్జిత్వా, పిసుణవాచాయ మిత్తభేదం కత్వా ఫరుసవాచాయ పరేసం పరిసమజ్ఝే మమ్మాని తుదిత్వా నిరత్థకవాచాయ పరసత్తానం కమ్మన్తే నాసేత్వా ¶ ‘‘మయం అయుత్తమకమ్హా, సచే నో తే జానేయ్యుం, యేసం అపరజ్ఝిమ్హా, ఇదాని అనుబన్ధిత్వా అనయబ్యసనం పాపేయ్యు’’న్తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా గుమ్బన్తరే వా నిసీదన్తి. తే ‘‘అప్పమత్తకమ్పి తిణసద్దం వా పణ్ణసద్దం వా సుత్వా ఇదానిమ్హా నట్ఠా’’తి తసన్తి విత్తసన్తి ఆగన్త్వా పరేహి పరివారితా వియ బద్ధా వధితా వియ చ హోన్తి. ఏవం తం భయభేరవం ¶ అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి, పక్కోసన్తి.

మనోకమ్మన్తవారే అపరిసుద్ధమనోకమ్మన్తాతి అపరిసుద్ధేన అభిజ్ఝాదినా మనోకమ్మన్తేన సమన్నాగతా. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే పరేసం రక్ఖితగోపితేసు భణ్డేసు అభిజ్ఝావిసమలోభం ఉప్పాదేత్వా పరస్స కుజ్ఝిత్వా పరసత్తే మిచ్ఛాదస్సనం గాహాపేత్వా మయం అయుత్తమకమ్హా…పే… అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి పక్కోసన్తి.

ఆజీవవారే ¶ అపరిసుద్ధాజీవాతి అపరిసుద్ధేన వేజ్జకమ్మదూతకమ్మవడ్ఢిపయోగాదినా ఏకవీసతిఅనేసనభేదేన ఆజీవేన సమన్నాగతా. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే ఏవం జీవికం కప్పేత్వా సుణన్తి – ‘‘సాసనసోధకా కిర తేపిటకా భిక్ఖూ సాసనం సోధేతుం నిక్ఖన్తా, అజ్జ వా స్వే వా ఇధాగమిస్సన్తీ’’తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా…పే… తసన్తి విత్తసన్తి. తే హి ఆగన్త్వా పరివారేత్వా గహితా వియ ఓదాతవత్థనివాసితా వియ చ హోన్తీతి. సేసం తాదిసమేవ.

౩౭. ఇతో పరం అభిజ్ఝాలూతిఆదీసు కిఞ్చాపి అభిజ్ఝాబ్యాపాదా మనోకమ్మన్తేన సఙ్గహితా తథాపి నీవరణవసేన పున వుత్తాతి వేదితబ్బా. తత్థ అభిజ్ఝాలూతి పరభణ్డాదిఅభిజ్ఝాయనసీలా. కామేసు తిబ్బసారాగాతి వత్థుకామేసు బహలకిలేసరాగా, తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే అవవత్థితారమ్మణా హోన్తి, తేసం అవవత్థితారమ్మణానం అరఞ్ఞే విహరన్తానం దివా దిట్ఠం రత్తిం భయభేరవం హుత్వా ఉపట్ఠాతి – ‘‘తే ఆకులచిత్తా అప్పమత్తకేనపి తసన్తి విత్తసన్తి, రజ్జుం వా లతం వా దిస్వా సప్పసఞ్ఞినో హోన్తి, ఖాణుం దిస్వా యక్ఖసఞ్ఞినో, థలం వా పబ్బతం వా దిస్వా హత్థిసఞ్ఞినో సప్పాదీహి అనయబ్యసనం ఆపాదితా వియ హోన్తీ’’తి. సేసం తాదిసమేవ.

౩౮. బ్యాపన్నచిత్తాతి ¶ పకతిభావవిజహనేన విపన్నచిత్తా. కిలేసానుగతఞ్హి చిత్తం పకతిభావం విజహతి, పురాణభత్తబ్యఞ్జనం వియ పూతికం హోతి. పదుట్ఠమనసఙ్కప్పాతి పదుట్ఠచిత్తసఙ్కప్పా, అభద్రకేన పరేసం అనత్థజనకేన చిత్తసఙ్కప్పేన సమన్నాగతాతి వుత్తం హోతి. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? భయభేరవావ్హాయనం ¶ ఇతో పభుతి అభిజ్ఝాలువారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యత్థ పన విసేసో భవిస్సతి, తత్థ వక్ఖామ. న ఖో పనాహం బ్యాపన్నచిత్తోతి ఏత్థ పన మేత్తచిత్తో అహం హితచిత్తోతి దస్సేతి, ఈదిసా హి బోధిసత్తా హోన్తి. ఏవం సబ్బత్థ వుత్తదోసపటిపక్ఖవసేన బోధిసత్తస్స గుణా వణ్ణేతబ్బా.

౩౯. థినమిద్ధపరియుట్ఠితాతి చిత్తగేలఞ్ఞభూతేన థినేన సేసనామకాయగేలఞ్ఞభూతేన మిద్ధేన చ పరియుట్ఠితా, అభిభూతా గహితాతి వుత్తం హోతి. తే నిద్దాబహులా హోన్తి.

౪౦. ఉద్ధతాతి ¶ ఉద్ధచ్చపకతికా విప్ఫన్దమానచిత్తా, ఉద్ధచ్చేన హి ఏకారమ్మణే చిత్తం విప్ఫన్దతి ధజయట్ఠియం వాతేన పటాకా వియ. అవూపసన్తచిత్తాతి అనిబ్బుతచిత్తా, ఇధ కుక్కుచ్చం గహేతుం వట్టతి.

౪౧. కఙ్ఖీ విచికిచ్ఛీతి ఏత్థ ఏకమేవిదం పఞ్చమం నీవరణం. కిం ను ఖో ఇదన్తి ఆరమ్మణం కఙ్ఖనతో కఙ్ఖా, ఇదమేవిదన్తి నిచ్ఛేతుం అసమత్థభావతో విచికిచ్ఛాతి వుచ్చతి, తేన సమన్నాగతా సమణబ్రాహ్మణా ‘‘కఙ్ఖీ విచికిచ్ఛీ’’తి వుత్తా.

౪౨. అత్తుక్కంసనకా పరవమ్భీతి యే అత్తానం ఉక్కంసేన్తి ఉక్ఖిపన్తి, ఉచ్చే ఠానే ఠపేన్తి, పరఞ్చ వమ్భేన్తి గరహన్తి నిన్దన్తి, నీచే ఠానే ఠపేన్తి, తేసమేతం అధివచనం. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే పరేహి ‘‘అసుకో చ కిర అసుకో చ అత్తానం ఉక్కంసేన్తి, అమ్హే గరహన్తి, దాసే వియ కరోన్తి, గణ్హథ నే’’తి అనుబద్ధా పలాయిత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా గుమ్బన్తరే వాతి కాయకమ్మన్తసదిసం విత్థారేతబ్బం.

౪౩. ఛమ్భీతి కాయథమ్భనలోమహంసనకరేన థమ్భేన సమన్నాగతా. భీరుకజాతికాతి భీరుకపకతికా, గామదారకా వియ భయబహులా అసూరా కాతరాతి వుత్తం హోతి.

౪౪. లాభసక్కారసిలోకన్తి ¶ ఏత్థ లబ్భతీతి లాభో, చతున్నం పచ్చయానమేతం అధివచనం. సక్కారోతి సున్దరకారో, పచ్చయా ఏవ హి పణీతపణీతా సున్దరసున్దరా చ అభిసఙ్ఖరిత్వా కతా సక్కారాతి వుచ్చన్తి. యా చ పరేహి అత్తనో గారవకిరియా పుప్ఫాదీహి వా పూజా. సిలోకోతి వణ్ణభణనం ఏతం ¶ , లాభఞ్చ సక్కారఞ్చ సిలోకఞ్చ లాభసక్కారసిలోకం. నికామయమానాతి పత్థయమానా. భయభేరవావ్హాయనం అభిజ్ఝాలువారసదిసమేవ. తదత్థదీపకం పనేత్థ పియగామికవత్థుం కథేన్తి –

ఏకో కిర పియగామికో నామ భిక్ఖు సమాదిన్నధుతఙ్గానం భిక్ఖూనం లాభం దిస్వా ‘‘అహమ్పి ధుతఙ్గం సమాదియిత్వా లాభం ఉప్పాదేమీ’’తి చిన్తేత్వా సోసానికఙ్గం సమాదాయ సుసానే వసతి. అథేకదివసం ఏకో కమ్మముత్తో జరగ్గవో దివా గోచరే చరిత్వా రత్తిం తస్మిం సుసానే పుప్ఫగుమ్బే సీసం కత్వా రోమన్థయమానో అట్ఠాసి. పియగామికో రత్తిం చఙ్కమనా నిక్ఖన్తో ¶ తస్స హనుసద్దం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘అద్ధా మం లాభగిద్ధో ఏస సుసానే వసతీతి ఞత్వా దేవరాజా విహేఠేతుం ఆగతో’’తి, సో జరగ్గవస్స పురతో అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘సప్పురిస దేవరాజ అజ్జ మే ఏకరత్తిం ఖమ, స్వే పట్ఠాయ న ఏవం కరిస్సామీ’’తి నమస్సమానో సబ్బరత్తిం యాచన్తో అట్ఠాసి. తతో సూరియే ఉట్ఠితే తం దిస్వా కత్తరయట్ఠియా పహరిత్వా పలాపేసి ‘‘సబ్బరత్తిం మం భింసాపేసీ’’తి.

౪౫. కుసీతాతి కోసజ్జానుగతా. హీనవీరియాతి హీనా వీరియేన విరహితా వియుత్తా, నిబ్బీరియాతి వుత్తం హోతి. తత్థ కుసీతా కాయికవీరియారమ్భవిరహితా హోన్తి, హీనవీరియా చేతసికవీరియారమ్భవిరహితా. తే ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తి. తేసం అవవత్థితారమ్మణానన్తి సబ్బం పుబ్బసదిసమేవ.

౪౬. ముట్ఠస్సతీతి నట్ఠస్సతీ. అసమ్పజానాతి పఞ్ఞారహితా, ఇమస్స చ పటిపక్ఖే ‘‘ఉపట్ఠితస్సతీహమస్మీ’’తి వచనతో సతిభాజనియమేవేతం. పఞ్ఞా పనేత్థ సతిదుబ్బల్యదీపనత్థం వుత్తా. దువిధా హి సతి పఞ్ఞాసమ్పయుత్తా పఞ్ఞావిప్పయుత్తా చ. తత్థ పఞ్ఞాసమ్పయుత్తా బలవతీ, విప్పయుత్తా దుబ్బలా, తస్మా యదాపి తేసం సతి హోతి, తదాపి అసమ్పజానన్తా ముట్ఠస్సతీయేవ తే, దుబ్బలాయ సతియా సతికిచ్చాభావతోతి ఏతమత్థం దీపేతుం ‘‘అసమ్పజానా’’తి వుత్తం. తే ఏవం ¶ ముట్ఠస్సతీ అసమ్పజానా ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తీతి సబ్బం పుబ్బసదిసమేవ.

౪౭. అసమాహితాతి ఉపచారప్పనాసమాధివిరహితా. విబ్భన్తచిత్తాతి ఉబ్భన్తచిత్తా. సమాధివిరహేన లద్ధోకాసేన ఉద్ధచ్చేన తేసం సమాధివిరహానం చిత్తం నానారమ్మణేసు ¶ పరిబ్భమతి, వనమక్కటో వియ వనసాఖాసు ఉద్ధచ్చేన ఏకారమ్మణే విప్ఫన్దతి. పుబ్బే వుత్తనయేనేన తే ఏవం అసమాహితా విబ్భన్తచిత్తా ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తీతి సబ్బం పుబ్బసదిసమేవ.

౪౮. దుప్పఞ్ఞాతి నిప్పఞ్ఞానమేతం అధివచనం. పఞ్ఞా పన దుట్ఠా నామ నత్థి. ఏళమూగాతి ఏలముఖా, ఖ-కారస్స గ-కారో కతో. లాలముఖాతి వుత్తం హోతి. దుప్పఞ్ఞానఞ్హి కథేన్తానం లాలా ముఖతో గలతి, లాలా చ ఏలాతి ¶ వుచ్చతి. యథాహ ‘‘పస్సేలమూగం ఉరగం దుజ్జివ్హ’’న్తి. తస్మా తే ‘‘ఏళమూగా’’తి వుచ్చన్తి. ‘‘ఏలముఖా’’తిపి పాఠో. ‘‘ఏలముగా’’తి కేచి పఠన్తి, అపరే ‘‘ఏలముకా’’తిపి, సబ్బత్థ ‘‘ఏలముఖా’’తి అత్థో. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే దుప్పఞ్ఞా ఏళమూగా ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తి. తేసం అవవత్థితారమ్మణానం అరఞ్ఞే విహరన్తానం దివా దిట్ఠం రత్తిం భయభేరవం హుత్వా ఉపట్ఠాతి ‘‘తే ఆకులచిత్తా అప్పమత్తకేనపి తసన్తి విత్తసన్తి, రజ్జుం వా లతం వా దిస్వా సప్పసఞ్ఞినో హోన్తి, ఖాణుం దిస్వా యక్ఖసఞ్ఞినో, థలం వా పబ్బతం వా దిస్వా హత్థిసఞ్ఞినో సప్పాదీహి అనయవ్యసనం ఆపాదితా వియ హోన్తీ’’తి. ఏవం తం భయభేరవం అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి పక్కోసన్తి. పఞ్ఞాసమ్పన్నోహమస్మీతి ఏత్థ పఞ్ఞాసమ్పన్నోతి పఞ్ఞాయ సమ్పన్నో సమన్నాగతో, నో చ ఖో విపస్సనాపఞ్ఞాయ, న మగ్గపఞ్ఞాయ, అపిచ ఖో పన ఇమేసు సోళససు ఠానేసు ఆరమ్మణవవత్థానపఞ్ఞాయాతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ వుత్తనయమేవాతి.

వచీకమ్మన్తవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

సోళసట్ఠానారమ్మణపరిగ్గహో నిట్ఠితో.

భయభేరవసేనాసనాదివణ్ణనా

౪౯. తస్స ¶ మయ్హన్తి కో అనుసన్ధి? బోధిసత్తో కిర ఇమాని సోళసారమ్మణాని పరిగ్గణ్హన్తో చ భయభేరవం అదిస్వా భయభేరవం నామ ఏవరూపాసు రత్తీసు ఏవరూపే సేనాసనే చ పఞ్ఞాయతి, హన్ద నం తత్థాపి గవేసిస్సామీతి భయభేరవగవేసనమకాసి, ఏతమత్థం భగవా ఇదాని బ్రాహ్మణస్స దస్సేన్తో తస్స మయ్హన్తిఆదిమాహ.

తత్థ యా తాతి ఉభయమేతం రత్తీనంయేవ ఉద్దేసనిద్దేసవచనం. అభిఞ్ఞాతాతి ¶ ఏత్థ అభీతి లక్ఖణత్థే ఉపసగ్గో. తస్మా అభిఞ్ఞాతాతి చన్దపారిపూరియా చన్దపరిక్ఖయేనాతి ఏవమాదీహి లక్ఖణేహి ఞాతాతి వేదితబ్బా. అభిలక్ఖితాతి ఏత్థ ఉపసగ్గమత్తమేవ, తస్మా అభిలక్ఖితాతి లక్ఖణీయా ఇచ్చేవ అత్థో, ఉపోసథసమాదానధమ్మస్సవనపూజాసక్కారాదికరణత్థం లక్ఖేతబ్బా సల్లక్ఖేతబ్బా ఉపలక్ఖేతబ్బాతి వుత్తం హోతి.

చాతుద్దసీతి ¶ పక్ఖస్స పఠమదివసతో పభుతి చతుద్దసన్నం పూరణీ ఏకా రత్తి. ఏవం పఞ్చదసీ అట్ఠమీ చ. పక్ఖస్సాతి సుక్కపక్ఖస్స కణ్హపక్ఖస్స చ. ఏతా తిస్సో తిస్సో కత్వా ఛ రత్తియో, తస్మా సబ్బత్థ పక్ఖవచనం యోజేతబ్బం ‘‘పక్ఖస్స చాతుద్దసీ పక్ఖస్స పఞ్చదసీ పక్ఖస్స అట్ఠమీ’’తి. అథ పఞ్చమీ కస్మా న గహితాతి? అసబ్బకాలికత్తా. బుద్ధే కిర భగవతి అనుప్పన్నేపి ఉప్పజ్జిత్వా అపరినిబ్బుతేపి పఞ్చమీ అనభిలక్ఖితాయేవ, పరినిబ్బుతే పన ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరా చిన్తేసుం ‘‘ధమ్మస్సవనం చిరేన హోతీ’’తి. తతో సమ్మన్నిత్వా పఞ్చమీతి ధమ్మస్సవనదివసం ఠపేసుం, తతో పభుతి సా అభిలక్ఖితా జాతా, ఏవం అసబ్బకాలికత్తా ఏత్థ న గహితాతి.

తథారూపాసూతి తథావిధాసు. ఆరామచేతియానీతి పుప్ఫారామఫలారామాదయో ఆరామా ఏవ ఆరామచేతియాని. చిత్తీకతట్ఠేన హి చేతియానీతి వుచ్చన్తి, పూజనీయట్ఠేనాతి వుత్తం హోతి. వనచేతియానీతి బలిహరణవనసణ్డసుభగవనదేవసాలవనాదీని వనానియేవ వనచేతియాని. రుక్ఖచేతియానీతి గామనిగమాదిద్వారేసు పూజనీయరుక్ఖాయేవ రుక్ఖచేతియాని. లోకియా హి దిబ్బాధివత్థాతి వా మఞ్ఞమానా తేసుయేవ వా దిబ్బసఞ్ఞినో హుత్వా ఆరామవనరుక్ఖే చిత్తీకరోన్తి ¶ , పూజేన్తి, తేన తే సబ్బేపి చేతియానీతి వుచ్చన్తి. భింసనకానీతి భయజనకాని, పస్సతోపి సుణతోపి భయం జనేన్తి. సలోమహంసానీతి సహేవ లోమహంసేన వత్తన్తి, పవిసమానస్సేవ లోమహంసజననతో. అప్పేవ నామ పస్సేయ్యన్తి అపి నామ తం భయభేరవం పస్సేయ్యమేవ. అపరేన సమయేనాతి, ‘‘ఏతదహోసి యంనూనాహ’’న్తి ఏవం చిన్తితకాలతో పట్ఠాయ అఞ్ఞేన కాలేన.

తత్థ చ మే బ్రాహ్మణ విహరతోతి ¶ తథారూపేసు సేనాసనేసు యం యం మనుస్సానం ఆయాచనఉపహారకరణారహం యక్ఖట్ఠానం పుప్ఫధూపమంసరుహిరవసామేదపిహకపప్ఫాససురామేరయాదీహి ఓకిణ్ణకిలిన్నధరణితలం ఏకనిపాతం వియ యక్ఖరక్ఖసపిసాచానం, యం దివాపి పస్సన్తానం హదయం మఞ్ఞే ఫలతి, తం ఠానం సన్ధాయాహ ‘‘తత్థ చ మే, బ్రాహ్మణ, విహరతో’’తి. మగో వా ఆగచ్ఛతీతి సిఙ్గాని వా ఖురాని వా కోట్టేన్తో గోకణ్ణఖగ్గదీపివరాహాదిభేదో మగో వా ఆగచ్ఛతి, సబ్బచతుప్పదానఞ్హి ఇధ మగోతి నామం. కత్థచి పన కాళసిఙ్గాలోపి వుచ్చతి. యథాహ –

‘‘ఉసభస్సేవ ¶ తే ఖన్ధో, సీహస్సేవ విజమ్భితం;

మగరాజ నమో త్యత్థు, అపి కిఞ్చి లభామసే’’తి. (జా. ౧.౩.౧౩౩);

మోరో వా కట్ఠం పాతేతీతి మోరో వా సుక్ఖకట్ఠం రుక్ఖతో చాలేత్వా పాతేతి. మోరగ్గహణేన చ ఇధ సబ్బపక్ఖిగ్గహణం అధిప్పేతం, తేన యో కోచి పక్ఖీతి వుత్తం హోతి. అథ వా మోరో వాతి వా సద్దేన అఞ్ఞో వా కోచి పక్ఖీతి. ఏస నయో పురిమే మగగ్గహణేపి. వాతో వా పణ్ణకసటం ఏరేతీతి వాతో వా పణ్ణకచవరం ఘట్టేతి. ఏతం నూన తం భయభేరవం ఆగచ్ఛతీతి యమేతం ఆగచ్ఛతి, తం భయభేరవం నూనాతి. ఇతో పభుతి చ ఆరమ్మణమేవ భయభేరవన్తి వేదితబ్బం. పరిత్తస్స చ అధిమత్తస్స చ భయస్స ఆరమ్మణత్తా సుఖారమ్మణం రూపం సుఖమివ. కిం ను ఖో అహం అఞ్ఞదత్థు భయపటికఙ్ఖీ విహరామీతి అహం ఖో కిం కారణం ఏకంసేనేవ భయం ఆకఙ్ఖమానో ఇచ్ఛమానో హుత్వా విహరామి.

యథాభూతం యథాభూతస్సాతి యేన యేన ఇరియాపథేన భూతస్స భవితస్స సతో వత్తమానస్స సమఙ్గీభూతస్స ¶ వా. మేతి మమ సన్తికే. తథాభూతం తథాభూతో వాతి తేన తేనేవ ఇరియాపథేన భూతో భవితో సన్తో వత్తమానో సమఙ్గీభూతో వాతి అత్థో. సో ఖో అహం…పే… పటివినేమీతి బోధిసత్తస్స కిర చఙ్కమన్తస్స తస్మిం మగసిఙ్గఖురసద్దాదిభేదే భయభేరవారమ్మణే ఆగతే నేవ మహాసత్తో తిట్ఠతి, న ¶ నిసీదతి న సయతి, అథ ఖో చఙ్కమన్తోవ పరివీమంసన్తో పరివిచినన్తో భయభేరవం న పస్సతి, మగసిఙ్గఖురసద్దాదిమత్తమేవ చేతం హోతి, సో తం ఞత్వా ఇదం నామేతం, న భయభేరవన్తి తతో తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా సయతి వా. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సో ఖో అహ’’న్తిఆదిమాహ. ఏస నయో సబ్బపేయ్యాలేసు. ఇతో పరఞ్చ ఇరియాపథపటిపాటియా అవత్వా ఆసన్నపటిపాటియా ఇరియాపథా వుత్తాతి వేదితబ్బా, చఙ్కమన్తస్స హి భయభేరవే ఆగతే న ఠితో న నిసిన్నో న నిపన్నో ఠితస్సాపి ఆగతే న చఙ్కమీతి ఏవం తస్స ఆసన్నపటిపాటియా వుత్తాతి.

భయభేరవసేనాసనాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

అసమ్మోహవిహారవణ్ణనా

౫౦. ఏవం ¶ భింసనకేసుపి ఠానేసు అత్తనో భయభేరవాభావం దస్సేత్వా ఇదాని ఝాయీనం సమ్మోహట్ఠానేసు అత్తనో అసమ్మోహవిహారం దస్సేతుం సన్తి ఖో పన, బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ.

తత్థ సన్తీతి అత్థి సంవిజ్జన్తి ఉపలబ్భన్తి. రత్తింయేవ సమానన్తి రత్తింయేవ సన్తం, దివాతి సఞ్జానన్తీతి ‘‘దివసో అయ’’న్తి సఞ్జానన్తి. దివాయేవ సమానన్తి దివసంయేవ సన్తం. రత్తీతి సఞ్జానన్తీతి ‘‘రత్తి అయ’’న్తి సఞ్జానన్తి. కస్మా పనేతే ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తీతి. వుట్ఠానకోసల్లాభావతో వా సకుణరుతతో వా. కథం? ఇధేకచ్చో ఓదాతకసిణలాభీ దివా పరికమ్మం కత్వా దివా సమాపన్నో దివాయేవ వుట్ఠహామీతి మనసికారం ఉప్పాదేతి, నో చ ఖో అద్ధానపరిచ్ఛేదే కుసలో హోతి. సో దివసం అతిక్కమిత్వా రత్తిభాగే వుట్ఠాతి. ఓదాతకసిణఫరణవసేన చస్స విసదం హోతి విభూతం సువిభూతం. సో, దివా వుట్ఠహామీతి ఉప్పాదితమనసికారతాయ ఓదాతకసిణఫరణవిసదవిభూతతాయ చ రత్తింయేవ సమానం దివాతి సఞ్జానాతి. ఇధ పనేకచ్చో నీలకసిణలాభీ రత్తిం పరికమ్మం కత్వా రత్తిం సమాపన్నో రత్తింయేవ వుట్ఠహామీతి ¶ మనసికారం ఉప్పాదేతి, నో చ ఖో అద్ధానపరిచ్ఛేదే కుసలో హోతి. సో రత్తిం అతిక్కమిత్వా దివసభాగే వుట్ఠాతి. నీలకసిణఫరణవసేన చస్స అవిసదం హోతి అవిభూతం. సో రత్తిం వుట్ఠహామీతి ఉప్పాదితమనసికారతాయ నీలకసిణఫరణావిసదావిభూతతాయ చ దివాయేవ సమానం రత్తీతి సఞ్జానాతి. ఏవం తావ వుట్ఠానకోసల్లాభావతో ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తి.

సకుణరుతతో పన ఇధేకచ్చో అన్తోసేనాసనే నిసిన్నో హోతి. అథ దివా రవనకసకుణా కాకాదయో చన్దాలోకేన దివాతి ¶ మఞ్ఞమానా రత్తిం రవన్తి, అఞ్ఞేహి వా కారణేహి. సో తేసం సద్దం సుత్వా రత్తింయేవ సమానం దివాతి సఞ్జానాతి. ఇధ పనేకచ్చో పబ్బతన్తరే గమ్భీరాయ ఘనవనప్పటిచ్ఛన్నాయ గిరిగుహాయ సత్తాహవద్దలికాయ వత్తమానాయ అన్తరహితసూరియాలోకే కాలే నిసిన్నో హోతి. అథ రత్తిం రవనకసకుణా ఉలూకాదయో మజ్ఝన్హికసమయేపి తత్థ తత్థ సమన్ధకారే నిలీనా రత్తిసఞ్ఞాయ వా అఞ్ఞేహి వా కారణేహి రవన్తి. సో తేసం సద్దం సుత్వా దివాయేవ సమానం రత్తీతి సఞ్జానాతి. ఏవం సకుణరుతతో ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తీతి. ఇదమహన్తి ఇదం అహం ఏవం సఞ్జాననం ¶ . సమ్మోహవిహారస్మిం వదామీతి సమ్మోహవిహారపరియాపన్నం అన్తోగధం, సమ్మోహవిహారానం అఞ్ఞతరం వదామీతి వుత్తం హోతి.

అహం ఖో పన బ్రాహ్మణ…పే… సఞ్జానామీతి పాకటో బోధిసత్తస్స రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో సత్తాహవద్దలేపి చన్దిమసూరియేసు అదిస్సమానేసుపి జానాతియేవ ‘‘ఏత్తకం పురేభత్తకాలో గతో, ఏత్తకం పచ్ఛాభత్తకాలో, ఏత్తకం పఠమయామో, ఏత్తకం మజ్ఝిమయామో, ఏత్తకం పచ్ఛిమయామో’’తి, తస్మా ఏవమాహ. అనచ్ఛరియఞ్చేతం యం పూరితపారమీ బోధిసత్తో ఏవం జానాతి. పదేసఞాణే ఠితానం సావకానమ్పి హి రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో పాకటో హోతి.

కల్యాణియమహావిహారే కిర గోదత్తత్థేరో ద్వఙ్గులకాలే భత్తం గహేత్వా అఙ్గులకాలే భుఞ్జతి. సూరియే అదిస్సమానేపి పాతోయేవ సేనాసనం పవిసిత్వా తాయ వేలాయ నిక్ఖమతి. ఏకదివసం ఆరామికా ‘‘స్వే థేరస్స నిక్ఖమనకాలే పస్సామా’’తి భత్తం సమ్పాదేత్వా కాలత్థమ్భమూలే నిసీదింసు. థేరో ద్వఙ్గులకాలేయేవ నిక్ఖమతి. తతో పభుతి కిర సూరియే అదిస్సమానేపి థేరస్స నిక్ఖమనసఞ్ఞాయ ఏవ భేరిం ఆకోటేన్తి.

అజగరవిహారేపి ¶ కాళదేవత్థేరో అన్తోవస్సే యామగణ్డికం పహరతి, ఆచిణ్ణమేతం థేరస్స. న చ యామయన్తనాళికం పయోజేతి, అఞ్ఞే భిక్ఖూ పయోజేన్తి. అథ నిక్ఖన్తే పఠమే యామే థేరే ముగ్గరం గహేత్వా ఠితమత్తేయేవ ఏకం ద్వే వారే పహరన్తేయేవ వా యామయన్తం పతతి, ఏవం తీసు యామేసు సమణధమ్మం కత్వా థేరో పాతోయేవ గామం పవిసిత్వా పిణ్డపాతం ఆదాయ విహారం ఆగన్త్వా భోజనవేలాయ ¶ పత్తం గహేత్వా దివా విహారట్ఠానం గన్త్వా సమణధమ్మం కరోతి. భిక్ఖూ కాలత్థమ్భం దిస్వా థేరస్స అదిస్వా ఆగమనత్థాయ పేసేన్తి. సో భిక్ఖు థేరం దివా విహారట్ఠానా నిక్ఖమన్తమేవ వా అన్తరామగ్గే వా పస్సతి. ఏవం పదేసఞాణే ఠితానం సావకానమ్పి రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో పాకటో హోతి, కిమఙ్గం పన బోధిసత్తానన్తి.

యం ఖో తం బ్రాహ్మణ…పే… వదేయ్యాతి ఏత్థ పన ‘‘యం ఖో తం, బ్రాహ్మణ, అసమ్మోహధమ్మో సత్తో లోకే ఉప్పన్నో…పే… సుఖాయ దేవమనుస్సాన’’న్తి వచనం ¶ వదమానో కోచి సమ్మా వదేయ్య, సమ్మా వదమానో సియా, న వితథవాదీ అస్స. మమేవ తం వచనం వదమానో సమ్మా వదేయ్య, సమ్మా వదమానో సియా, న వితథవాదీ అస్సాతి ఏవం పదసమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

తత్థ అసమ్మోహధమ్మోతి అసమ్మోహసభావో. లోకేతి మనుస్సలోకే. బహుజనహితాయాతి బహుజనస్స హితత్థాయ, పఞ్ఞాసమ్పత్తియా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికహితూపదేసకోతి. బహుజనసుఖాయాతి బహుజనస్స సుఖత్థాయ, చాగసమ్పత్తియా ఉపకరణసుఖస్స దాయకోతి. లోకానుకమ్పాయాతి లోకస్స అనుకమ్పత్థాయ, మేత్తాకరుణాసమ్పత్తియా మాతాపితరో వియ లోకస్స రక్ఖితా గోపయితాతి. అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానన్తి ఇధ దేవమనుస్సగ్గహణేన చ భబ్బపుగ్గలవేనేయ్యసత్తేయేవ గహేత్వా తేసం నిబ్బానమగ్గఫలాధిగమాయ అత్తనో ఉప్పత్తిం దస్సేతీతి వేదితబ్బో. అత్థాయాతి హి వుత్తే పరమత్థత్థాయ నిబ్బానాయాతి వుత్తం హోతి. హితాయాతి వుత్తే తం సమ్పాపకమగ్గత్థాయాతి వుత్తం హోతి, నిబ్బానసమ్పాపకమగ్గతో హి ఉత్తరి హితం నామ నత్థి. సుఖాయాతి వుత్తే ఫలసమాపత్తిసుఖత్థాయాతి వుత్తం హోతి, తతో ఉత్తరి సుఖాభావతో. వుత్తఞ్చేతం ‘‘అయం సమాధి పచ్చుప్పన్నసుఖో చేవ ఆయతిఞ్చ సుఖవిపాకో’’తి (దీ. ని. ౩.౩౫౫; అ. ని. ౫.౨౭; విభ. ౮౦౪).

అసమ్మోహవిహారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుబ్బభాగపటిపదాదివణ్ణనా

౫౧. ఏవం ¶ భగవా బుద్ధగుణపటిలాభావసానం అత్తనో అసమ్మోహవిహారం బ్రాహ్మణస్స దస్సేత్వా ఇదాని యాయ పటిపదాయ తం కోటిప్పత్తం అసమ్మోహవిహారం అధిగతో, తం పుబ్బభాగతో పభుతి దస్సేతుం ఆరద్ధం ఖో పన మే బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ.

కేచి పనాహు ‘‘ఇమం అసమ్మోహవిహారం సుత్వా బ్రాహ్మణస్స చిత్తమేవం ఉప్పన్నం ‘కాయ ను ఖో పటిపదాయ ఇమం పత్తో’తి, తస్స చిత్తమఞ్ఞాయ ఇమాయాహం పటిపదాయ ఇమం ఉత్తమం అసమ్మోహవిహారం పత్తోతి దస్సేన్తో ఏవమాహా’’తి.

తత్థ ¶ ¶ ఆరద్ధం ఖో పన మే, బ్రాహ్మణ, వీరియం అహోసీతి, బ్రాహ్మణ, న మయా అయం ఉత్తమో అసమ్మోహవిహారో కుసీతేన ముట్ఠస్సతినా సారద్ధకాయేన విక్ఖిత్తచిత్తేన వా అధిగతో, అపిచ ఖో తదధిగమాయ ఆరద్ధం ఖో పన మే వీరియం అహోసి, బోధిమణ్డే నిసిన్నేన మయా చతురఙ్గవీరియం ఆరద్ధం అహోసి, పగ్గహితం అసిథిలప్పవత్తితన్తి వుత్తం హోతి. ఆరద్ధత్తాయేవ చ మేతం అసల్లీనం అహోసి.

ఉపట్ఠితా సతి అసమ్ముట్ఠాతి న కేవలఞ్చ వీరియమేవ, సతిపి మే ఆరమ్మణాభిముఖీభావేన ఉపట్ఠితా అహోసి. ఉపట్ఠితత్తాయేవ చ అసమ్ముట్ఠా. పస్సద్ధో కాయోతి కాయచిత్తప్పస్సద్ధిసమ్భవేన కాయోపి మే పస్సద్ధో అహోసి. తత్థ యస్మా నామకాయే పస్సద్ధే రూపకాయోపి పస్సద్ధోయేవ హోతి, తస్మా నామకాయో రూపకాయోతి అవిసేసేత్వావ పస్సద్ధో కాయోతి వుత్తం. అసారద్ధోతి సో చ ఖో పస్సద్ధత్తాయేవ అసారద్ధో, విగతదరథోతి వుత్తం హోతి. సమాహితం చిత్తం ఏకగ్గన్తి చిత్తమ్పి మే సమ్మా ఆహితం సుట్ఠు ఠపితం అప్పితం వియ అహోసి. సమాహితత్తా ఏవ చ ఏకగ్గం అచలం నిప్ఫన్దనన్తి, ఏత్తావతా ఝానస్స పుబ్బభాగపటిపదా కథితా హోతి.

ఇదాని ఇమాయ పటిపదాయ అధిగతం పఠమజ్ఝానం ఆదిం కత్వా విజ్జాత్తయపరియోసానం విసేసం దస్సేన్తో సో ఖో అహన్తిఆదిమాహ. తత్థ వివిచ్చేవ కామేహి…పే… చతుత్థజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ ¶ విహాసిన్తి ఏత్థ తావ యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే పథవీకసిణకథాయం వుత్తం. కేవలఞ్హి తత్థ ‘‘ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి ఆగతం, ఇధ ‘‘విహాసి’’న్తి, అయమేవ విసేసో. కిం కత్వా పన భగవా ఇమాని ఝానాని ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి, కమ్మట్ఠానం భావేత్వా. కతరం? ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం.

ఇమాని చ పన చత్తారి ఝానాని కేసఞ్చి చిత్తేకగ్గతత్థాని హోన్తి, కేసఞ్చి విపస్సనాపాదకాని, కేసఞ్చి అభిఞ్ఞాపాదకాని, కేసఞ్చి నిరోధపాదకాని, కేసఞ్చి భవోక్కమనత్థాని. తత్థ ఖీణాసవానం చిత్తేకగ్గతత్థాని హోన్తి. తే హి సమాపజ్జిత్వా ¶ ఏకగ్గచిత్తా సుఖం దివసం విహరిస్సామాతి ఇచ్చేవం కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తి. సేక్ఖపుథుజ్జనానం సమాపత్తితో వుట్ఠాయ సమాహితేన చిత్తేన విపస్సిస్సామాతి నిబ్బత్తేన్తానం విపస్సనాపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘ఏకోపి ¶ హుత్వా బహుధా హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౮; పటి. మ. ౧.౧౦౨) వుత్తనయా అభిఞ్ఞాయో పత్థేన్తా నిబ్బత్తేన్తి, తేసం అభిఞ్ఞాపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా సత్తాహం అచిత్తా హుత్వా దిట్ఠేవ ధమ్మే నిరోధం నిబ్బానం పత్వా సుఖం విహరిస్సామాతి నిబ్బత్తేన్తి, తేసం నిరోధపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానా బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జిస్సామాతి నిబ్బత్తేన్తి, తేసం భవోక్కమనత్థాని హోన్తి.

భగవతా పనిదం చతుత్థజ్ఝానం బోధిరుక్ఖమూలే నిబ్బత్తితం, తం తస్స విపస్సనాపాదకఞ్చేవ అహోసి అభిఞ్ఞాపాదకఞ్చ సబ్బకిచ్చసాధకఞ్చ, సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణదాయకన్తి వేదితబ్బం.

పుబ్బభాగపటిపదాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా

౫౨. యేసఞ్చ ¶ గుణానం దాయకం అహోసి, తేసం ఏకదేసం దస్సేన్తో సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతిఆదిమాహ. తత్థ ద్విన్నం విజ్జానం అనుపదవణ్ణనా చేవ భావనానయో చ విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితో. కేవలఞ్హి తత్థ ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే…పే… అభినిన్నామేతీ’’తి వుత్తం, ఇధ ‘‘అభినిన్నామేసి’’న్తి. అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతి అయఞ్చ అప్పనావారో తత్థ అనాగతోతి అయమేవ విసేసో. తత్థ సోతి సో అహం. అభినిన్నామేసిన్తి అభినీహరిం. అభినిన్నామేసిన్తి చ వచనతో సోతి ఏత్థ సో అహన్తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

యస్మా చిదం భగవతో వసేన పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం ఆగతం, తస్మా ‘‘సో తతో చుతో ఇధూపపన్నో’’తి ఏత్థ ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఏత్థ హి సో తతో చుతోతి పటినివత్తన్తస్స పచ్చవేక్ఖణం. తస్మా ఇధూపపన్నోతి ఇమిస్సా ఇధూపపత్తియా అనన్తరం. అముత్ర ఉదపాదిన్తి తుసితభవనం సన్ధాయాహాతి వేదితబ్బో. తత్రాపాసిం ఏవంనామోతి తత్రాపి తుసితభవనే సేతకేతు నామ దేవపుత్తో అహోసిం. ఏవంగోత్తోతి తాహి దేవతాహి సద్ధిం ఏకగోత్తో. ఏవంవణ్ణోతి సువణ్ణవణ్ణో. ఏవమాహారోతి దిబ్బసుధాహారో. ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీతి ఏవం దిబ్బసుఖపటిసంవేదీ. దుక్ఖం పన సఙ్ఖారదుక్ఖమత్తమేవ ¶ . ఏవమాయుపరియన్తోతి ఏవం సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటిసట్ఠివస్ససతసహస్సాయుపరియన్తో. సో ¶ తతో చుతోతి సో అహం తతో తుసితభవనతో చుతో. ఇధూపపన్నోతి ఇధ మహామాయాయ దేవియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తో.

అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతిఆదీసు మేతి మయా. విజ్జాతి విదితకరణట్ఠేన విజ్జా. కిం విదితం కరోతి? పుబ్బేనివాసం. అవిజ్జాతి తస్సేవ పుబ్బేనివాసస్స అవిదితకరణట్ఠేన తప్పటిచ్ఛాదకో మోహో వుచ్చతి. తమోతి స్వేవ మోహో పటిచ్ఛాదకట్ఠేన ‘‘తమో’’తి వుచ్చతి. ఆలోకోతి సాయేవ విజ్జా ఓభాసకరణట్ఠేన ‘‘ఆలోకో’’తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ విజ్జా అధిగతాతి అయం అత్థో, సేసం పసంసావచనం. యోజనా పనేత్థ అయం ఖో మే విజ్జా అధిగతా, తస్స మే అధిగతవిజ్జస్స అవిజ్జా విహతా, వినట్ఠాతి అత్థో. కస్మా? యస్మా విజ్జా ఉప్పన్నా. ఏస నయో ఇతరస్మిమ్పి పదద్వయే.

యథా ¶ తన్తి ఏత్థ యథాతి ఓపమ్మే. తన్తి నిపాతో. సతియా అవిప్పవాసేన అప్పమత్తస్స. వీరియాతాపేన ఆతాపినో. కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పహితత్తస్స, పేసితత్తస్సాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘యథా అప్పమత్తస్స ఆతాపినో పహితత్తస్స విహరతో అవిజ్జా విహఞ్ఞేయ్య, విజ్జా ఉప్పజ్జేయ్య. తమో విహఞ్ఞేయ్య, ఆలోకో ఉప్పజ్జేయ్య. ఏవమేవ మమ అవిజ్జా విహతా, విజ్జా ఉప్పన్నా. తమో విహతో, ఆలోకో ఉప్పన్నో. ఏతస్స మే పధానానుయోగస్స అనురూపమేవ ఫలం లద్ధ’’న్తి.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా

౫౩. చుతూపపాతకథాయం యస్మా ఇధ భగవతో వసేన పాళి ఆగతా, తస్మా ‘‘పస్సామి పజానామీ’’తి వుత్తం, అయం విసేసో. సేసం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తసదిసమేవ.

ఏత్థ పన విజ్జాతి దిబ్బచక్ఖుఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి సత్తానం చుతిపటిసన్ధిపటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవాతి. యస్మా చ పూరితపారమీనం మహాసత్తానం పరికమ్మకిచ్చం నామ నత్థి. తే హి చిత్తే అభినిన్నామితమత్తేయేవ అనేకవిహితం ¶ పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తి, దిబ్బేన చక్ఖునా సత్తే పస్సన్తి. తస్మా యో తత్థ పరికమ్మం ఆదిం కత్వా భావనానయో వుత్తో, న తేన ఇధ అత్థోతి.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా

౫౪. తతియవిజ్జాయ సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతి విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయఞాణాయాతి ¶ అరహత్తమగ్గఞాణత్థాయ. అరహత్తమగ్గో హి ఆసవవినాసనతో ఆసవానం ఖయోతి వుచ్చతి, తత్ర చేతం ఞాణం, తప్పరియాపన్నత్తాతి. చిత్తం అభినిన్నామేసిన్తి ¶ విపస్సనాచిత్తం అభినీహరిం. సో ఇదం దుక్ఖన్తి ఏవమాదీసు ‘‘ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో భియ్యో’’తి సబ్బమ్పి దుక్ఖసచ్చం సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాసిం జానిం పటివిజ్ఝిం. తస్స చ దుక్ఖస్స నిబ్బత్తికం తణ్హం అయం దుక్ఖసముదయోతి. తదుభయమ్పి యం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝతి, తం తేసం అప్పవత్తిం నిబ్బానం అయం దుక్ఖనిరోధోతి. తస్స సమ్పాపకం అరియమగ్గం అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాసిం జానిం పటివిజ్ఝిన్తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం సరూపతో సచ్చాని దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసవసేన పరియాయతో దస్సేన్తో ఇమే ఆసవాతిఆదిమాహ. తస్స మే ఏవం జానతో ఏవం పస్సతోతి తస్స మయ్హం ఏవం జానన్తస్స ఏవం పస్సన్తస్స. సహ విపస్సనాయ కోటిప్పత్తం మగ్గం కథేతి. కామాసవాతి కామాసవతో. విముచ్చిత్థాతి ఇమినా ఫలక్ఖణం దస్సేతి, మగ్గక్ఖణే హి చిత్తం విముచ్చతి, ఫలక్ఖణే విముత్తం హోతి. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణన్తి ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణం దస్సేతి. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమిం, తేన హి ఞాణేన భగవా పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘ఖీణా జాతీ’’తిఆదీని అబ్భఞ్ఞాసి. కతమా పన భగవతో జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం అబ్భఞ్ఞాసీతి? న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా, పుబ్బేవ ఖీణత్తా, న అనాగతా, అనాగతే వాయామాభావతో, న పచ్చుప్పన్నా, విజ్జమానత్తా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా, తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీ’’తి జానన్తో అబ్భఞ్ఞాసి.

వుసితన్తి ¶ వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం, పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్తసేక్ఖా బ్రహ్మచరియవాసం వసన్తి నామ, ఖీణాసవో వుత్థవాసో. తస్మా భగవా అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి అబ్భఞ్ఞాసి. కతం కరణీయన్తి చతూసు ¶ సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి తం కిచ్చం కరోన్తి, ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా భగవా అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి అబ్భఞ్ఞాసి.

నాపరం ¶ ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పున ఇత్థభావాయ ఏవంసోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి అబ్భఞ్ఞాసి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం మయ్హం నత్థి. ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకా రుక్ఖా వియ. తే చరిమకవిఞ్ఞాణనిరోధేన అనుపాదానో వియ జాతవేదో నిబ్బాయిస్సన్తీతి అబ్భఞ్ఞాసి.

ఇదాని ఏవం పచ్చవేక్ఖణఞాణపరిగ్గహితం ఆసవానం ఖయఞాణాధిగమం బ్రాహ్మణస్స దస్సేన్తో, అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. తత్థ విజ్జాతి అరహత్తమగ్గఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి చతుసచ్చపటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవ. ఏత్తావతా చ పుబ్బేనివాసఞాణేన అతీతంసఞాణం, దిబ్బచక్ఖునా పచ్చుప్పన్నానాగతంసఞాణం, ఆసవక్ఖయేన సకలలోకియలోకుత్తరగుణన్తి ఏవం తీహి విజ్జాహి సబ్బేపి సబ్బఞ్ఞుగుణే సఙ్గహేత్వా పకాసేన్తో అత్తనో అసమ్మోహవిహారం బ్రాహ్మణస్స దస్సేసి.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అరఞ్ఞవాసకారణవణ్ణనా

౫౫. ఏవం వుత్తే కిర బ్రాహ్మణో చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో సబ్బఞ్ఞుతం పటిజానాతి, అజ్జాపి చ అరఞ్ఞవాసం న విజహతి, అత్థి ను ఖ్వస్స అఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి కరణీయ’’న్తి. అథస్స భగవా అజ్ఝాసయం విదిత్వా ఇమినా అజ్ఝాసయానుసన్ధినా, సియా ఖో పన తేతిఆదిమాహ. తత్థ సియా ఖో పన తే, బ్రాహ్మణ, ఏవమస్సాతి, బ్రాహ్మణ, కదాచి తుయ్హం ఏవం భవేయ్య. న ఖో పనేతం బ్రాహ్మణ ఏవం దట్ఠబ్బన్తి ఏతం ఖో పన, బ్రాహ్మణ, తయా మయ్హం పన్తసేనాసనపటిసేవనం ¶ అవీతరాగాదితాయాతి ఏవం న దట్ఠబ్బం. ఏవం పన్తసేనాసనపటిసేవనే అకారణం పటిక్ఖిపిత్వా కారణం దస్సేన్తో ద్వే ఖో అహన్తిఆదిమాహ. తత్థ అత్థోయేవ అత్థవసో. తస్మా ద్వే ఖో అహం, బ్రాహ్మణ, అత్థవసేతి అహం ఖో, బ్రాహ్మణ, ద్వే అత్థే ద్వే కారణాని సమ్పస్సమానోతి వుత్తం హోతి. అత్తనో చ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారన్తి ఏత్థ దిట్ఠధమ్మో నామ అయం పచ్చక్ఖో అత్తభావో. సుఖవిహారో నామ చతున్నమ్పి ఇరియాపథవిహారానం ఫాసుతా, ఏకకస్స హి ¶ ¶ అరఞ్ఞే అన్తమసో ఉచ్చారపస్సావకిచ్చం ఉపాదాయ సబ్బేవ ఇరియాపథా ఫాసుకా హోన్తి, తస్మా దిట్ఠధమ్మస్స సుఖవిహారన్తి అయమత్థో వేదితబ్బో. పచ్ఛిమఞ్చ జనతం అనుకమ్పమానోతి కథం అరఞ్ఞవాసేన పచ్ఛిమా జనతా అనుకమ్పితా హోతి? సద్ధాపబ్బజితా హి కులపుత్తా భగవతో అరఞ్ఞవాసం దిస్వా భగవాపి నామ అరఞ్ఞసేనాసనాని న ముఞ్చతి, యస్స నేవత్థి పరిఞ్ఞాతబ్బం న పహాతబ్బం న భావేతబ్బం న సచ్ఛికాతబ్బం, కిమఙ్గం పన మయన్తి చిన్తేత్వా తత్థ వసితబ్బమేవ మఞ్ఞిస్సన్తి. ఏవం ఖిప్పమేవ దుక్ఖస్సన్తకరా భవిస్సన్తి. ఏవం పచ్ఛిమా జనతా అనుకమ్పితా హోతి. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పచ్ఛిమఞ్చ జనతం అనుకమ్పమానో’’తి.

అరఞ్ఞవాసకారణవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దేసనానుమోదనావణ్ణనా

౫౬. తం సుత్వా అత్తమనో బ్రాహ్మణో అనుకమ్పితరూపాతిఆదిమాహ. తత్థ అనుకమ్పితరూపాతి అనుకమ్పితజాతికా అనుకమ్పితసభావా. జనతాతి జనసమూహో. యథా తం అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి యథా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుకమ్పేయ్య, తథేవ అనుకమ్పితరూపాతి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా పున తం భగవతో ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదమానో భగవన్తం ఏతదవోచ అభిక్కన్తం, భో గోతమ, అభిక్కన్తం, భో గోతమాతి. తత్థాయం అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనేసు దిస్సతి. ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తిఆదీసు (చూళవ. ౩౮౩; అ. ని. ౮.౨౦) హి ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౦౦) సున్దరే.

‘‘కో ¶ మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. –

ఆదీసు (వి. వ. ౮౫౭) అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భన్తే’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౦; పారా. ౧౫) అబ్భనుమోదనే ¶ . ఇధాపి అబ్భనుమోదనేయేవ. యస్మా చ అబ్భనుమోదనే, తస్మా సాధు సాధు భో, గోతమాతి వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;

హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి. –

ఇమినా చ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. అథ ¶ వా అభిక్కన్తన్తి అభికన్తం. అతిఇట్ఠం అతిమనాపం, అతిసున్దరన్తి వుత్తం హోతి.

తత్థ ఏకేన అభిక్కన్తసద్దేన దేసనం థోమేతి, ఏకేన అత్తనో పసాదం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – అభిక్కన్తం, భో గోతమ, యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనా, అభిక్కన్తం యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆగమ్మ మమ పసాదోతి. భగవతోయేవ వా వచనం ద్వే ద్వే అత్థే సన్ధాయ థోమేతి – భోతో గోతమస్స వచనం అభిక్కన్తం దోసనాసనతో, అభిక్కన్తం గుణాధిగమనతో, తథా సద్ధాజననతో, పఞ్ఞాజననతో, సాత్థతో, సబ్యఞ్జనతో, ఉత్తానపదతో, గమ్భీరత్థతో, కణ్ణసుఖతో, హదయఙ్గమతో, అనత్తుక్కంసనతో, అపరవమ్భనతో, కరుణాసీతలతో, పఞ్ఞావదాతతో, ఆపాథరమణీయతో, విమద్దక్ఖమతో, సుయ్యమానసుఖతో, వీమంసీయమానహితతోతి ఏవమాదీహి యోజేతబ్బం.

తతో పరమ్పి చతూహి ఉపమాహి దేసనంయేవ థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరి ముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిచ్ఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ‘‘ఏస మగ్గో’’తి వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీఅడ్ఢరత్తఘనవనసణ్డమేఘపటలేహి చతురఙ్గే తమే, అయం తావ అనుత్తానపదత్థో.

అయం పన అధిప్పాయయోజనా – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం సద్ధమ్మవిముఖం అసద్ధమ్మే పతితం మం అసద్ధమ్మా వుట్ఠాపేన్తేన, యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య ¶ . ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానతో పభుతి మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్నం సాసనం వివరన్తేన, యథా ¶ మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం కుమ్మగ్గమిచ్ఛామగ్గప్పటిపన్నస్స మే సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆచిక్ఖన్తేన, యథా అన్ధకారే తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మోహన్ధకారే నిముగ్గస్స మే బుద్ధాదిరతనరూపాని అపస్సతో తప్పటిచ్ఛాదకమోహన్ధకారవిద్ధంసకదేసనాపజ్జోతధారణేన మయ్హం భోతా గోతమేన ఏతేహి పరియాయేహి పకాసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితోతి.

దేసనానుమోదనావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పసన్నాకారవణ్ణనా

ఏవం దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయపసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ఏసాహన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. భవన్తం గోతమం సరణం గచ్ఛామీతి భవం మే గోతమో సరణం పరాయణం, అఘస్స తాతా ¶ , హితస్స చ విధాతాతి ఇమినా అధిప్పాయేన భవన్తం గోతమం గచ్ఛామి, భజామి, సేవామి, పయిరుపాసామి, ఏవం వా జానామి, బుజ్ఝామీతి. యేసఞ్హి ధాతూనం గతిఅత్థో, బుద్ధిపి తేసం అత్థో. తస్మా గచ్ఛామీతి ఇమస్స జానామి, బుజ్ఝామీతి అయమత్థో వుత్తో. ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి ఏత్థ పన అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధే యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చ అపాయేసు అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో, సో అత్థతో అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౪) విత్థారో. న కేవలఞ్చ అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ, అపిచ ఖో అరియఫలేహి సద్ధిం పరియత్తిధమ్మోపి. వుత్తఞ్హేతం ఛత్తమాణవకవిమానే –

‘‘రాగవిరాగమనేజమసోకం, ధమ్మమసఙ్ఖతమప్పటికూలం;

మధురమిమం పగుణం సువిభత్తం, ధమ్మమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౭);

ఏత్థ రాగవిరాగోతి మగ్గో కథితో. అనేజమసోకన్తి ఫలం. ధమ్మమసఙ్ఖతన్తి నిబ్బానం. అప్పటికూలం మధురమిమం పగుణం సువిభత్తన్తి పిటకత్తయేన విభత్తా సబ్బధమ్మక్ఖన్ధాతి. దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేన ¶ సంహతోతి సఙ్ఘో, సో అత్థతో అట్ఠ అరియపుగ్గలసమూహో. వుత్తఞ్హేతం తస్మింయేవ విమానే.

‘‘యత్థ ¶ చ దిన్నమహప్ఫలమాహు, చతూసు సుచీసు పురిసయుగేసు;

అట్ఠ చ పుగ్గల ధమ్మదసా తే, సఙ్ఘమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౮);

భిక్ఖూనం సఙ్ఘో భిక్ఖుసఙ్ఘో. ఏత్తావతా బ్రాహ్మణో తీణి సరణగమనాని పటివేదేసి.

పసన్నాకారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సరణగమనకథావణ్ణనా

ఇదాని తేసు సరణగమనేసు కోసల్లత్థం సరణం, సరణగమనం. యో చ సరణం గచ్ఛతి, సరణగమనప్పభేదో ¶ , సరణగమనస్స ఫలం, సంకిలేసో, భేదోతి అయం విధి వేదితబ్బో. సేయ్యథిదం – పదత్థతో తావ హింసతీతి సరణం, సరణగతానం తేనేవ సరణగమనేన భయం సన్తాసం దుక్ఖం దుగ్గతిపరికిలేసం హనతి వినాసేతీతి అత్థో, రతనత్తయస్సేవేతం అధివచనం.

అథ వా హితే పవత్తనేన అహితా చ నివత్తనేన సత్తానం భయం హింసతి బుద్ధో. భవకన్తారా ఉత్తారణేన అస్సాసదానేన చ ధమ్మో. అప్పకానమ్పి కారానం విపులఫలపటిలాభకరణేన సఙ్ఘో. తస్మా ఇమినాపి పరియాయేన రతనత్తయం సరణం. తప్పసాదతగ్గరుతాహి విహతకిలేసో తప్పరాయణతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో సరణగమనం. తంసమఙ్గిసత్తో సరణం గచ్ఛతి, వుత్తప్పకారేన చిత్తుప్పాదేన ఏతాని మే తీణి సరణాని సరణం, ఏతాని పరాయణన్తి ఏవం ఉపేతీతి అత్థో. ఏవం తావ సరణం సరణగమనం యో చ సరణం గచ్ఛతీతి ఇదం తయం వేదితబ్బం.

సరణగమనప్పభేదే పన దువిధం సరణగమనం లోకుత్తరం లోకియఞ్చ. తత్థ లోకుత్తరం దిట్ఠసచ్చానం ¶ మగ్గక్ఖణే సరణగమనుపక్కిలేససముచ్ఛేదేన ఆరమ్మణతో నిబ్బానారమ్మణం హుత్వా కిచ్చతో సకలేపి రతనత్తయే ఇజ్ఝతి. లోకియం పుథుజ్జనానం సరణగమనుపక్కిలేసవిక్ఖమ్భనేన ఆరమ్మణతో బుద్ధాదిగుణారమ్మణం హుత్వా ఇజ్ఝతి, తం అత్థతో బుద్ధాదీసు వత్థూసు సద్ధాపటిలాభో, సద్ధామూలికా చ సమ్మాదిట్ఠి దససు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు దిట్ఠిజుకమ్మన్తి వుచ్చతి.

తయిదం చతుధా పవత్తతి అత్తసన్నియ్యాతనేన తప్పరాయణతాయ సిస్సభావూపగమనేన పణిపాతేనాతి. తత్థ అత్తసన్నియ్యాతనం నామ ‘‘అజ్జ ¶ ఆదిం కత్వా అహం అత్తానం బుద్ధస్స నియ్యాతేమి, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్సా’’తి ఏవం బుద్ధాదీనం అత్తపరిచ్చజనం. తప్పరాయణతా నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం బుద్ధపరాయణో, ధమ్మపరాయణో, సఙ్ఘపరాయణో ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం తప్పరాయణభావో. సిస్సభావూపగమనం నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం బుద్ధస్స అన్తేవాసికో, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్సాతి మం ధారేథా’’తి ఏవం సిస్సభావూపగమో. పణిపాతో నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం అభివాదనపచ్చుట్ఠానఅఞ్జలికమ్మసామీచికమ్మం బుద్ధాదీనంయేవ తిణ్ణం వత్థూనం కరోమి, ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం బుద్ధాదీసు ¶ పరమనిపచ్చకారో. ఇమేసఞ్హి చతున్నం ఆకారానం అఞ్ఞతరమ్పి కరోన్తేన గహితంయేవ హోతి సరణగమనం.

అపిచ భగవతో అత్తానం పరిచ్చజామి, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్స అత్తానం పరిచ్చజామి. జీవితం పరిచ్చజామి, పరిచ్చత్తోయేవ మే అత్తా, పరిచ్చత్తంయేవ మే జీవితం, జీవితపరియన్తికం బుద్ధం సరణం గచ్ఛామి, బుద్ధో మే సరణం లేణం తాణన్తి ఏవమ్పి అత్తసన్నియ్యాతనం వేదితబ్బం. ‘‘సత్థారఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం భగవన్తమేవ పస్సేయ్యం, సుగతఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం భగవన్తమేవ పస్సేయ్యం, సమ్మాసమ్బుద్ధఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం భగవన్తమేవ పస్సేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) ఏవమ్పి మహాకస్సపస్స సరణగమనం వియ సిస్సభావూపగమనం దట్ఠబ్బం.

‘‘సో అహం విచరిస్సామి, గామా గామం పురా పురం;

నమస్సమానో సమ్బుద్ధం, ధమ్మస్స చ సుధమ్మత’’న్తి. (సు. ని. ౧౯౪; సం. ని. ౧.౨౪౬) –

ఏవమ్పి ఆళవకాదీనం సరణగమనం వియ తప్పరాయణతా వేదితబ్బా. ‘‘అథ ఖో బ్రహ్మాయు బ్రాహ్మణో ¶ ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా భగవతో పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా భగవతో పాదాని ముఖేన చ పరిచుమ్బతి, పాణీహి చ పరిసమ్బాహతి, నామఞ్చ సావేతి బ్రహ్మాయు అహం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణో, బ్రహ్మాయు అహం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణో’’తి (మ. ని. ౨.౩౯౪) ఏవమ్పి పణిపాతో దట్ఠబ్బో.

సో పనేస ఞాతిభయాచరియదక్ఖిణేయ్యవసేన చతుబ్బిధో హోతి. తత్థ దక్ఖిణేయ్యపణిపాతేన సరణగమనం హోతి, న ఇతరేహి. సేట్ఠవసేనేవ హి సరణం గయ్హతి, సేట్ఠవసేన భిజ్జతి, తస్మా యో సాకియో ¶ వా కోలియో వా ‘‘బుద్ధో అమ్హాకం ఞాతకో’’తి వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో వా ‘‘సమణో గోతమో రాజపూజితో మహానుభావో, అవన్దియమానో అనత్థమ్పి కరేయ్యా’’తి భయేన వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో వా బోధిసత్తకాలే భగవతో సన్తికే కిఞ్చి ఉగ్గహితం సరమానో బుద్ధకాలే వా –

‘‘ఏకేన భోగే భుఞ్జేయ్య, ద్వీహి కమ్మం పయోజయే;

చతుత్థఞ్చ నిధాపేయ్య, ఆపదాసు భవిస్సతీ’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౬౫) –

ఏవరూపం అనుసాసనిం ఉగ్గహేత్వా ‘‘ఆచరియో మే’’తి వన్దతి, అగ్గహితమేవ ¶ హోతి సరణం. యో పన ‘‘అయం లోకే అగ్గదక్ఖిణేయ్యో’’తి వన్దతి, తేనేవ గహితం హోతి సరణం.

ఏవం గహితసరణస్స చ ఉపాసకస్స వా ఉపాసికాయ వా అఞ్ఞతిత్థియేసు పబ్బజితమ్పి ఞాతిం ‘‘ఞాతకో మే అయ’’న్తి వన్దతో సరణగమనం న భిజ్జతి, పగేవ అపబ్బజితం. తథా రాజానం భయవసేన వన్దతో, సో హి రట్ఠపూజితత్తా అవన్దియమానో అనత్థమ్పి కరేయ్యాతి. తథా యంకిఞ్చి సిప్పం సిక్ఖాపకం తిత్థియం ‘‘ఆచరియో మే అయ’’న్తి వన్దతోపి న భిజ్జతీతి ఏవం సరణగమనప్పభేదో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ లోకుత్తరస్స సరణగమనస్స చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని విపాకఫలం, సబ్బదుక్ఖక్ఖయో ఆనిసంసఫలం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యో ¶ చ బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ, సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో;

చత్తారి అరియసచ్చాని, సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి.

దుక్ఖం దుక్ఖసముప్పాదం, దుక్ఖస్స చ అతిక్కమం;

అరియఞ్చట్ఠఙ్గికం మగ్గం, దుక్ఖూపసమగామినం.

ఏతం ఖో సరణం ఖేమం, ఏతం సరణముత్తమం;

ఏతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౯౦-౧౯౨);

అపిచ నిచ్చతో అనుపగమనాదివసేన పేతస్స ఆనిసంసఫలం వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం, ‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో, యం దిట్ఠిసమ్పన్నో పుగ్గలో కఞ్చి సఙ్ఖారం నిచ్చతో ఉపగచ్ఛేయ్య, సుఖతో ఉపగచ్ఛేయ్య, కఞ్చి ధమ్మం అత్తతో ఉపగచ్ఛేయ్య, మాతరం జీవితా వోరోపేయ్య, పితరం అరహన్తం ¶ జీవితా వోరోపేయ్య, దుట్ఠచిత్తో తథాగతస్స లోహితం ఉప్పాదేయ్య, సఙ్ఘం భిన్దేయ్య, అఞ్ఞం సత్థారం ఉద్దిసేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౨౮; అ. ని. ౧.౨౬౮-౨౭౬).

లోకియస్స పన సరణగమనస్స భవసమ్పదాపి భోగసమ్పదాపి ఫలమేవ. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యేకేచి బుద్ధం సరణం గతాసే,

న తే గమిస్సన్తి అపాయభూమిం;

పహాయ మానుసం దేహం,

దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి. (సం. ని. ౧.౩౭);

అపరమ్పి ¶ వుత్తం ‘‘అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో అసీతియా దేవతాసహస్సేహి సద్ధిం యేనాయస్మా మహామోగ్గల్లానో, తేనుపసఙ్కమి…పే… ఏకమన్తం ఠితం ఖో సక్కం దేవానమిన్దం ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ఏతదవోచ ‘సాధు ఖో దేవానమిన్ద బుద్ధం సరణగమనం హోతి, బుద్ధం సరణగమనహేతు ఖో దేవానమిన్ద ఏవమిధేకచ్చే సత్తా కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ¶ ఉపపజ్జన్తీ’తి. తే అఞ్ఞే దేవే దసహి ఠానేహి అధిగణ్హన్తి దిబ్బేన ఆయునా దిబ్బేన వణ్ణేన సుఖేన యసేన ఆధిపతేయ్యేన దిబ్బేహి రూపేహి సద్దేహి గన్ధేహి రసేహి ఫోట్ఠబ్బేహీ’’తి (సం. ని. ౪.౩౪౧). ఏస నయో ధమ్మే సఙ్ఘే చ. అపిచ వేలామసుత్తాదివసేనాపి (అ. ని. ౯.౨౦) సరణగమనస్స ఫలవిసేసో వేదితబ్బో. ఏవం సరణగమనఫలం వేదితబ్బం.

తత్థ లోకియసరణగమనం తీసు వత్థూసు అఞ్ఞాణసంసయమిచ్ఛాఞాణాదీహి సంకిలిస్సతి, న మహాజుతికం హోతి, న మహావిప్ఫారం. లోకుత్తరస్స నత్థి సంకిలేసో. లోకియస్స చ సరణగమనస్స దువిధో భేదో సావజ్జో అనవజ్జో చ. తత్థ సావజ్జో అఞ్ఞసత్థారాదీసు అత్తసన్నియ్యాతనాదీహి హోతి, సో అనిట్ఠఫలో. అనవజ్జో కాలం కిరియాయ, సో అవిపాకత్తా అఫలో. లోకుత్తరస్స పన నేవత్థి భేదో. భవన్తరేపి హి అరియసావకో అఞ్ఞసత్థారం న ఉద్దిసతీతి ఏవం సరణగమనస్స సంకిలేసో చ భేదో చ వేదితబ్బోతి. ఉపాసకం మం భవం గోతమో ధారేతూతి మం భవం గోతమో ‘‘ఉపాసకో అయ’’న్తి ఏవం ధారేతు, జానాతూతి అత్థో.

సరణగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపాసకవిధికథావణ్ణనా

ఉపాసకవిధికోసల్లత్థం ¶ పనేత్థ కో ఉపాసకో, కస్మా ఉపాసకోతి వుచ్చతి, కిమస్స సీలం, కో ఆజీవో, కా విపత్తి, కా సమ్పత్తీతి ఇదం పకిణ్ణకం వేదితబ్బం.

తత్థ కో ఉపాసకోతి యో కోచి తిసరణగతో గహట్ఠో. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘యతో ఖో మహానామ ఉపాసకో బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో మహానామ ఉపాసకో హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౩౩).

కస్మా ఉపాసకోతి రతనత్తయస్స ఉపాసనతో. సో హి బుద్ధం ఉపాసతీతి ఉపాసకో. ధమ్మం, సఙ్ఘం ఉపాసతీతి ఉపాసకో.

కిమస్స ¶ సీలన్తి పఞ్చ వేరమణియో. యథాహ ‘‘యతో ఖో మహానామ ఉపాసకో పాణాతిపాతా పటివిరతో హోతి అదిన్నాదానా ¶ , కామేసు మిచ్ఛాచారా, ముసావాదా, సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానా పటివిరతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో మహానామ ఉపాసకో సీలవా హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౩౩).

కో ఆజీవోతి పఞ్చ మిచ్ఛావణిజ్జా పహాయ ధమ్మేన సమేన జీవితకప్పనం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘పఞ్చిమా, భిక్ఖవే, వణిజ్జా ఉపాసకేన అకరణీయా. కతమా పఞ్చ? సత్థవణిజ్జా, సత్తవణిజ్జా, మంసవణిజ్జా, మజ్జవణిజ్జా, విసవణిజ్జా. ఇమా ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చ వణిజ్జా ఉపాసకేన అకరణీయా’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౭).

కా విపత్తీతి యా తస్సేవ సీలస్స చ ఆజీవస్స చ విపత్తి, అయమస్స విపత్తి. అపిచ యాయ ఏస చణ్డాలో చేవ హోతి మలఞ్చ పతికుట్ఠో చ. సాపిస్స విపత్తీతి వేదితబ్బా. తే చ అత్థతో అస్సద్ధియాదయో పఞ్చ ధమ్మా హోన్తి. యథాహ ‘‘పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో ఉపాసకో ఉపాసకచణ్డాలో చ హోతి ఉపాసకమలఞ్చ ఉపాసకపతికుట్ఠో చ. కతమేహి పఞ్చహి? అస్సద్ధో హోతి, దుస్సీలో హోతి, కోతూహలమఙ్గలికో హోతి, మఙ్గలం పచ్చేతి నో కమ్మం, ఇతో చ బహిద్ధా దక్ఖిణేయ్యం పరియేసతి తత్థ చ పుబ్బకారం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౫).

కా ¶ సమ్పత్తీతి యా చస్స సీలసమ్పదా చ ఆజీవసమ్పదా చ, సా సమ్పత్తి. యే చస్స రతనభావాదికరా సద్ధాదయో పఞ్చ ధమ్మా. యథాహ ‘‘పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో ఉపాసకో ఉపాసకరతనఞ్చ హోతి ఉపాసకపదుమఞ్చ ఉపాసకపుణ్డరీకఞ్చ. కతమేహి పఞ్చహి? సద్ధో హోతి, సీలవా హోతి, న కోతూహలమఙ్గలికో హోతి, కమ్మం పచ్చేతి నో మఙ్గలం, న ఇతో బహిద్ధా దక్ఖిణేయ్యం గవేసతి, ఇధ చ పుబ్బకారం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౫).

అజ్జతగ్గేతి ఏత్థ అయం అగ్గసద్దో ఆదికోటికోట్ఠాససేట్ఠేసు దిస్సతి. ‘‘అజ్జతగ్గే, సమ్మ దోవారిక, ఆవరామి ద్వారం నిగణ్ఠానం నిగణ్ఠీన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౭౦) హి ఆదిమ్హి ¶ దిస్సతి. ‘‘తేనేవ అఙ్గులగ్గేన తం అఙ్గులగ్గం పరామసేయ్య, (కథా. ౪౪౧) ఉచ్ఛగ్గం వేళగ్గ’’న్తిఆదీసు కోటియం. ‘‘అమ్బిలగ్గం వా మధురగ్గం వా తిత్తకగ్గం వా (సం. ని. ౫.౩౭౪), అనుజానామి, భిక్ఖవే, విహారగ్గేన వా పరివేణగ్గేన వా భాజేతు’’న్తిఆదీసు (చూళవ. ౩౧౮) కోట్ఠాసే. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా…పే… తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౪) సేట్ఠే. ఇధ పనాయం ¶ ఆదిమ్హి దట్ఠబ్బో. తస్మా అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వా, ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. అజ్జతన్తి అజ్జభావం. అజ్జదగ్గేతి వా పాఠో, ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి అత్థో.

పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం, యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం. అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం ఉపాసకం కప్పియకారకం మం భవం గోతమో ధారేతు జానాతు. అహఞ్హి సచేపి మే తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దేయ్య, నేవ బుద్ధం ‘‘న బుద్ధో’’తి వా ధమ్మం ‘‘న ధమ్మో’’తి వా, సఙ్ఘం ‘‘న సఙ్ఘో’’తి వా వదేయ్యన్తి. ఏవం అత్తసన్నియ్యాతనేన సరణం గన్త్వా చతూహి చ పచ్చయేహి పవారేత్వా ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం అభివాదేత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామీతి.

ఉపాసకవిధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

భయభేరవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. అనఙ్గణసుత్తవణ్ణనా

౫౭. ఏవం ¶ ¶ మే సుతం…పే… ఆయస్మా సారిపుత్తోతి అనఙ్గణసుత్తం. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బసుత్తేసు. తస్మా ఇతో పరం ఏత్తకమ్పి అవత్వా అపుబ్బపదవణ్ణనంయేవ కరిస్సామ.

చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో. పుగ్గలాతి సత్తా నరా పోసా. ఏత్తావతా చ పుగ్గలవాదీ మహాథేరోతి న గహేతబ్బం, అయఞ్హి ఆయస్మా బుద్ధపుత్తానం సేట్ఠో, సో బుద్ధస్స భగవతో దేసనం అవిలోమేన్తోయేవ దేసేతి.

సమ్ముతిపరమత్థదేసనాకథావణ్ణనా

బుద్ధస్స భగవతో దువిధా దేసనా సమ్ముతిదేసనా, పరమత్థదేసనా చాతి. తత్థ పుగ్గలో సత్తో ఇత్థీ పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారోతి ఏవరూపా సమ్ముతిదేసనా. అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, ఖన్ధా ధాతూ ఆయతనాని సతిపట్ఠానాతి ఏవరూపా పరమత్థదేసనా.

తత్థ భగవా యే సమ్ముతివసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసం అధిగన్తుం సమత్థా, తేసం సమ్ముతిదేసనం దేసేతి. యే పన పరమత్థవసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసమధిగన్తుం సమత్థా, తేసం పరమత్థదేసనం దేసేతి. తత్థాయం ఉపమా, యథా హి దేసభాసాకుసలో తిణ్ణం వేదానం అత్థసంవణ్ణనకో ఆచరియో యే దమిళభాసాయ వుత్తే ¶ అత్థం జానన్తి, తేసం దమిళభాసాయ ఆచిక్ఖతి. యే అన్ధకభాసాదీసు అఞ్ఞతరాయ, తేసం తాయ తాయ భాసాయ. ఏవం తే మాణవకా ఛేకం బ్యత్తం ఆచరియమాగమ్మ ఖిప్పమేవ సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తి. తత్థ ఆచరియో వియ బుద్ధో భగవా. తయో వేదా వియ కథేతబ్బభావేన ఠితాని తీణి పిటకాని. దేసభాసాకోసల్లమివ సమ్ముతిపరమత్థకోసల్లం. నానాదేసభాసా మాణవకా వియ సమ్ముతిపరమత్థదేసనాపటివిజ్ఝనసమత్థా వేనేయ్యసత్తా. ఆచరియస్స ¶ దమిళభాసాదిఆచిక్ఖనం వియ భగవతో సమ్ముతిపరమత్థవసేన దేసనా వేదితబ్బా. ఆహ చేత్థ –

‘‘దువే సచ్చాని అక్ఖాసి, సమ్బుద్ధో వదతం వరో;

సమ్ముతిం పరమత్థఞ్చ, తతియం నూపలబ్భతి.

సఙ్కేతవచనం ¶ సచ్చం, లోకసమ్ముతికారణా;

పరమత్థవచనం సచ్చం, ధమ్మానం భూతకారణా.

తస్మా వోహారకుసలస్స, లోకనాథస్స సత్థునో;

సమ్ముతిం వోహరన్తస్స, ముసావాదో న జాయతీ’’తి.

అపిచ అట్ఠహి కారణేహి భగవా పుగ్గలకథం కథేతి – హిరోత్తప్పదీపనత్థం, కమ్మస్సకతాదీపనత్థం, పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం, ఆనన్తరియదీపనత్థం, బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం, పుబ్బేనివాసదీపనత్థం, దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం, లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థఞ్చాతి. ‘‘ఖన్ధధాతుఆయతనాని హిరీయన్తి ఓత్తప్పన్తీ’’తి హి వుత్తే మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధధాతుఆయతనాని హిరీయన్తి ఓత్తప్పన్తి నామా’’తి. ‘‘ఇత్థీ హిరీయతి ఓత్తప్పతి పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారో’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా హిరోత్తప్పదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా కమ్మస్సకా ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా కమ్మస్సకతాదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘వేళువనాదయో మహావిహారా ఖన్ధేహి కారాపితా ధాతూహి ఆయతనేహీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా ¶ మాతరం జీవితా వోరోపేన్తి పితరం అరహన్తం రుహిరుప్పాదకమ్మం ¶ కరోన్తి, సఙ్ఘభేదకమ్మం కరోన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా ఆనన్తరియదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా మేత్తాయన్తి ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా పుబ్బేనివాసమనుస్సరన్తి ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పుబ్బేనివాసదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా దానం పటిగ్గణ్హన్తి ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధధాతుఆయతనాని పటిగ్గణ్హన్తి నామా’’తి. ‘‘పుగ్గలా పటిగ్గణ్హన్తి సీలవన్తో కల్యాణధమ్మా’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

లోకసమ్ముతిఞ్చ ¶ బుద్ధా భగవన్తో నప్పజహన్తి, లోకసమఞ్ఞాయ లోకనిరుత్తియం లోకాభిలాపే ఠితాయేవ ధమ్మం దేసేన్తి. తస్మా భగవా లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థమ్పి పుగ్గలకథం కథేతి. తస్మా అయమ్పి ఆయస్మా లోకవోహారకుసలతాయ బుద్ధస్స భగవతో దేసనం అవిలోమేన్తో లోకసమ్ముతియం ఠత్వావ చత్తారోమే, ఆవుసో, పుగ్గలాతి ఆహ. తస్మా ఏత్థ పరమత్థవసేన అగ్గహేత్వా సమ్ముతివసేనేవ పుగ్గలో వేదితబ్బో.

సన్తో సంవిజ్జమానాతి లోకసఙ్కేతవసేన అత్థి ఉపలబ్భమానా. లోకస్మిన్తి సత్తలోకే. సాఙ్గణోవ సమానోతిఆదీసు పన అఙ్గణన్తి కత్థచి కిలేసా వుచ్చన్తి. యథాహ ‘‘తత్థ కతమాని తీణి అఙ్గణాని? రాగో అఙ్గణం, దోసో అఙ్గణం, మోహో అఙ్గణ’’న్తి (విభ. ౯౨౪). కత్థచి యంకిఞ్చి మలం వా పఙ్కో వా, యథాహ ‘‘తస్సేవ రజస్స వా అఙ్గణస్స వా పహానాయ వాయమతీ’’తి. కత్థచి తథారూపో భూమిభాగో, సో బోధియఙ్గణం చేతియఙ్గణన్తిఆదీనం వసేన వేదితబ్బో. ఇధ పన నానప్పకారా తిబ్బకిలేసా ‘‘అఙ్గణ’’న్తి అధిప్పేతా. తథా హి వక్ఖతి ‘‘పాపకానం ఖో ఏతం, ఆవుసో, అకుసలానం ఇచ్ఛావచరానం అధివచనం, యదిదం అఙ్గణ’’న్తి (మ. ని. ౧.౬౦). సహ అఙ్గణేన సాఙ్గణో.

సాఙ్గణోవ ¶ సమానోతి సకిలేసోయేవ సన్తో ¶ . అత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం నప్పజానాతీతి మయ్హం అత్తనో చిత్తసన్తానే కిలేసో అత్థీతిపి న జానాతి. ‘‘ఇమే కిలేసా నామ కక్ఖళా వాళా జహితబ్బా న గహితబ్బా విసదుట్ఠసల్లసదిసా’’తి ఏవం యాథావసరసతోపి న జానాతి. యో అత్థీతి చ జానాతి, ఏవఞ్చ జానాతి. సో ‘‘అత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తి వుచ్చతి. యస్స పన న చ మగ్గేన సమూహతా కిలేసా, న చ ఉప్పజ్జన్తి యేన వా తేన వా వారితత్తా, అయమిధ అనఙ్గణోతి అధిప్పేతో. నత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం నప్పజానాతీతి ‘‘మయ్హం కిలేసా యేన వా తేన వా వారితత్తా నత్థి, న మగ్గేన సమూహతత్తా’’తి న జానాతి, ‘‘తే ఉప్పజ్జమానా మహాఅనత్థం కరిస్సన్తి కక్ఖళా వాళా విసదుట్ఠసల్లసదిసా’’తి ఏవం యాథావసరసతోపి న జానాతి. యో పన ‘‘ఇమినా కారణేన నత్థీ’’తి చ జానాతి, ఏవఞ్చ జానాతి, సో ‘‘నత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తి వుచ్చతి ¶ . తత్రాతి తేసు చతూసు పుగ్గలేసు, తేసు వా ద్వీసు సాఙ్గణేసు, య్వాయన్తి యో అయం, యాయన్తిపి పాఠో.

౫౮. కో ను ఖో, ఆవుసో, సారిపుత్త, హేతు కో పచ్చయోతి ఉభయేనాపి కారణమేవ పుచ్ఛతి. యేనిమేసన్తి యేన హేతునా యేన పచ్చయేన ఇమేసం ద్విన్నం ఏకో సేట్ఠపురిసో ఏకో హీనపురిసోతి అక్ఖాయతి, సో కో హేతు కో పచ్చయోతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్థ కిఞ్చాపి ‘‘నప్పజానాతి పజానాతీ’’తి ఏవం వుత్తం, పజాననా నప్పజాననాతి ఇదమేవ ఉభయం హేతు చేవ పచ్చయో చ.

౫౯. థేరో పన అత్తనో విచిత్రపటిభానతాయ తం పాకటతరం కత్వా దస్సేతుం పున తత్రావుసోతిఆదిమాహ. తత్థ తస్సేతం పాటికఙ్ఖన్తి తస్స పుగ్గలస్స ఏతం పాటికఙ్ఖితబ్బం. ఇదమేవ ఏస పాపుణిస్సతి, న అఞ్ఞన్తి ఇచ్ఛితబ్బం, అవస్సం భావీతి వుత్తం హోతి. ‘‘న ఛన్దం జనేస్సతీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తం అఛన్దజననాదిం సన్ధాయాహ.

తత్థ చ న ఛన్దం జనేస్సతీతి అప్పజానన్తో తస్స అఙ్గణస్స పహానత్థం కత్తుకమ్యతాఛన్దం న జనేస్సతి. న వాయమిస్సతీతి తతో బలవతరం వాయామం న కరిస్సతి, న వీరియం ఆరభిస్సతీతి థామగతవీరియం పన నేవ ఆరభిస్సతి, న పవత్తేస్సతీతి వుత్తం హోతి. సాఙ్గణోతి ఇమేహి రాగాదీహి అఙ్గణేహి ¶ సాఙ్గణో. సంకిలిట్ఠచిత్తోతి తేహియేవ సుట్ఠుతరం ¶ కిలిట్ఠచిత్తో మలీనచిత్తో విబాధితచిత్తో ఉపతాపితచిత్తో చ హుత్వా. కాలం కరిస్సతీతి మరిస్సతి.

సేయ్యథాపీతి యథా నామ. కంసపాతీతి కంసలోహభాజనం. ఆభతాతి ఆనీతా. ఆపణా వా కమ్మారకులా వాతి ఆపణతో వా కంసపాతికారకానం కమ్మారానం ఘరతో వా. రజేనాతి ఆగన్తుకరజేన పంసుఆదినా. మలేనాతి తత్థేవ ఉట్ఠితేన లోహమలేన. పరియోనద్ధాతి సఞ్ఛన్నా. న చేవ పరిభుఞ్జేయ్యున్తి ఉదకఖాదనీయపక్ఖిపనాదీహి పరిభోగం న కరేయ్యుం. న చ పరియోదపేయ్యున్తి ధోవనఘంసనాదీహి న పరిసుద్ధం కారాపేయ్యుం. రజాపథేతి రజపథే. అయమేవ వా పాఠో, రజస్స ఆగమనట్ఠానే వా వుట్ఠానుట్ఠానే వా హేట్ఠామఞ్చే వా థుసకోట్ఠకే వా భాజనన్తరే వా, యత్థ రజేన ఓకిరీయతీతి అత్థో. సంకిలిట్ఠతరా అస్స మలగ్గహితాతి ఏత్థ రజాపథే నిక్ఖిపనేన సంకిలిట్ఠతరా, అపరిభోగాపరియోదపనేహి ¶ మలగ్గహితతరాతి వుత్తం హోతి, పటిపుచ్ఛావచనఞ్చేతం. తేనస్స ఏవమత్థో వేదితబ్బో, ఆవుసో, సా కంసపాతి ఏవం కరీయమానా అపరేన కాలేన సంకిలిట్ఠతరా చ మలగ్గహితతరా చ మత్తికపాతీతి వా కంసపాతీతి వా ఇతిపి దుజ్జానా భవేయ్య ను ఖో నోతి, థేరో తం పటిజానన్తో ఆహ ‘‘ఏవమావుసో’’తి. పున ధమ్మసేనాపతి ఓపమ్మం సమ్పటిపాదేన్తో, ఏవమేవ ఖోతిఆదిమాహ. తత్థేవం ఓపమ్మసంసన్దనా వేదితబ్బా – కిలిట్ఠకంసపాతిసదిసో సాఙ్గణో పుగ్గలో. సంకిలిట్ఠకంసపాతియా నపరిభుఞ్జనమాదిం కత్వా రజాపథనిక్ఖేపో వియ తస్స పుగ్గలస్స పబ్బజ్జం లభమానస్స వేజ్జకమ్మాదీసు పసుతపుగ్గలసన్తికే పబ్బజ్జాపటిలాభో. సంకిలిట్ఠకంసపాతియా పున సంకిలిట్ఠతరభావో వియ తస్స పుగ్గలస్స అనుక్కమేన ఆచరియుపజ్ఝాయానం అనుసిక్ఖతో వేజ్జకమ్మాదికరణం, ఏత్థ ఠితస్స సాఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన దుక్కటదుబ్భాసితవీతిక్కమనం, ఏత్థ ఠితస్స సాఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన పాచిత్తియథుల్లచ్చయవీతిక్కమనం, సఙ్ఘాదిసేసవీతిక్కమనం, పారాజికవీతిక్కమనం, మాతుఘాతాదిఆనన్తరియకరణం, ఏత్థ ఠితస్స సాఙ్గణకాలకిరియాతి.

సంకిలిట్ఠచిత్తో కాలం కరిస్సతీతి ఏత్థ చ అకుసలచిత్తేన కాలం కరిస్సతీతి న ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సబ్బసత్తా హి పకతిచిత్తేన భవఙ్గచిత్తేనేవ కాలం కరోన్తి. అయం ¶ పన అవిసోధేత్వా చిత్తసన్తానం కాలం కరిస్సతీతి ఏతమత్థం సన్ధాయ ఏవం వుత్తోతి వేదితబ్బో.

దుతియవారే ¶ పరియోదపేయ్యున్తి ధోవనఘంసనసణ్హఛారికాపరిమజ్జనాదీహి పరిసుద్ధం ఆదాసమణ్డలసదిసం కరేయ్యుం. న చ నం రజాపథేతి పుబ్బే వుత్తప్పకారే ఠానే అనిక్ఖిపిత్వా కరణ్డమఞ్జూసాదీసు వా ఠపేయ్యుం, పలివేఠేత్వా వా నాగదన్తే లగేయ్యుం. సేసం వుత్తనయానుసారేనేవ గహేతబ్బం.

ఉపమాసంసన్దనా చేత్థ ఏవం వేదితబ్బా – కిలిట్ఠకంసపాతిసదిసో సాఙ్గణో భబ్బపుగ్గలో. కిలిట్ఠకంసపాతియా పరిభుఞ్జనమాదిం కత్వా సుద్ధట్ఠానే ఠపనం వియ తస్స పుగ్గలస్స పబ్బజ్జం లభమానస్స పేసలభిక్ఖూనం సన్తికే పబ్బజ్జాపటిలాభో. యే ఓవదన్తి అనుసాసన్తి అప్పమత్తకమ్పి పమాదం దిస్వా దణ్డకమ్మం కత్వా పునప్పునం సిక్ఖాపేన్తి, సంకిలిట్ఠకంసపాతియా అపరకాలే ¶ పరిసుద్ధపరియోదాతభావో వియ తస్స పుగ్గలస్స ఆచరియుపజ్ఝాయానం అనుసిక్ఖతో అనుక్కమేన సమ్మావత్తపటిపత్తి, ఏత్థ ఠితస్స అనఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన పరిసుద్ధే సీలే పతిట్ఠాయ అత్తనో అనురూపం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా ధుతఙ్గాని సమాదాయ అత్తనో అనుకూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా గామన్తసేనాసనవాసం ముఞ్చిత్వా పన్తసేనాసనవాసో, ఏత్థ ఠితస్స అనఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠసమాపత్తినిబ్బత్తనేన కిలేసవిక్ఖమ్భనం, విపస్సనాపాదకజ్ఝానా వుట్ఠాయ విపస్సనాయ కిలేసానం తదఙ్గనివారణం, సోతాపత్తిఫలాధిగమో…పే… అరహత్తసచ్ఛికిరియాతి ఏత్థ ఠితస్స అచ్చన్తం అనఙ్గణకాలకిరియా ఏవ.

తతియవారే సుభనిమిత్తన్తి రాగట్ఠానియం ఇట్ఠారమ్మణం. మనసి కరిస్సతీతి తస్మిం విపన్నస్సతి తం నిమిత్తం ఆవజ్జిస్సతి. తస్స సుభనిమిత్తస్స మనసికారాతి తస్స పుగ్గలస్స సుభనిమిత్తమనసికారకారణా. అనుద్ధంసేస్సతీతి హింసిస్సతి అధిభవిస్సతి. రాగో హి ఉప్పజ్జన్తో కుసలవారం పచ్ఛిన్దిత్వా సయమేవ అకుసలజవనం హుత్వా తిట్ఠన్తో కుసలచిత్తం అనుద్ధంసేతీతి వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయానుసారేనేవ గహేతబ్బం.

ఓపమ్మసంసన్దనా పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా – పరిసుద్ధకంసపాతిసదిసో పకతియా ¶ అప్పకిలేసో అనఙ్గణపుగ్గలో. పరిసుద్ధకంసపాతియా నపరిభుఞ్జనం ఆదిం కత్వా రజాపథే నిక్ఖేపో వియ తస్స పుగ్గలస్స పబ్బజ్జం లభమానస్సాతి ఇతో పరం సబ్బం పఠమవారసదిసమేవ.

చతుత్థవారే ¶ సుభనిమిత్తం న మనసి కరిస్సతీతి తస్మిం సతివిరహాభావతో తం నిమిత్తం నావజ్జిస్సతి, సేసం దుతియవారానుసారేన వేదితబ్బం. ‘‘అయం ఖో, ఆవుసో’’తిఆది ‘‘కో ను ఖో, ఆవుసో’’తిఆదిమ్హి వుత్తనయమేవ.

౬౦. ఇదాని తం అఙ్గణం నానప్పకారతో పాకటం కారాపేతుకామేనాయస్మతా మహామోగ్గల్లానేన ‘‘అఙ్గణం అఙ్గణ’’న్తిఆదినా నయేన పుట్ఠో తం బ్యాకరోన్తో పాపకానం ఖో ఏతం, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ ఇచ్ఛావచరానన్తి ఇచ్ఛాయ అవచరానం, ఇచ్ఛావసేన ఓతిణ్ణానం పవత్తానం నానప్పకారానం కోపఅప్పచ్చయానన్తి అత్థో. యం ఇధేకచ్చస్సాతి యేన ఇధేకచ్చస్స ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జేయ్య, తం ఠానం తం కారణం విజ్జతి అత్థి, ఉపలబ్భతీతి ¶ వుత్తం హోతి. ఆపన్నో అస్సన్తి ఆపన్నో భవేయ్యం. న చ మం భిక్ఖూ జానేయ్యున్తి భిక్ఖూ చ మం న జానేయ్యుం. కిం పనేత్థ ఠానం, లాభత్థికతా. లాభత్థికో హి భిక్ఖు పకతియాపి చ కతపుఞ్ఞో మనుస్సేహి సక్కతో గరుకతో ఏవం చిన్తేతి ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నం భిక్ఖుం థేరా ఞత్వా మజ్ఝిమానం ఆరోచేన్తి, తే నవకానం, నవకా విహారే విఘాసాదాదీనం, తే ఓవాదం ఆగతానం భిక్ఖునీనం, ఏవం కమేన చతస్సో పరిసా జానన్తి. ఏవమస్స లాభన్తరాయో హోతి. అహో వతాహం ఆపత్తిఞ్చ వత ఆపన్నో అస్సం, న చ మం భిక్ఖూ జానేయ్యు’’న్తి.

యం తం భిక్ఖుం భిక్ఖూ జానేయ్యున్తి యేన కారణేన తం భిక్ఖుం అఞ్ఞే భిక్ఖూ జానేయ్యుం, తం కారణం విజ్జతి ఖో పన అత్థియేవ, నో నత్థి. థేరా హి ఞత్వా మజ్ఝిమానం ఆరోచేన్తి. ఏవం సో పుబ్బే వుత్తనయేన చతూసు పరిసాసు పాకటో హోతి. ఏవం పాకటో చ అయసాభిభూతో గామసతమ్పి పవిసిత్వా ఉమ్మారసతేసు ఠానేసు ఉఞ్ఛిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖమతి. తతో జానన్తి మం భిక్ఖూ ఆపత్తిం ఆపన్నోతి తేహి చమ్హి ఏవం నాసితోతి చిన్తేత్వా, ఇతి సో కుపితో హోతి అప్పతీతో సో ఇమినా కారణేన కుపితో చేవ హోతి కోధాభిభూతో అప్పతీతో చ దోమనస్సాభిభూతో.

యో చేవ ఖో ¶ , ఆవుసో, కోపో యో చ అప్పచ్చయో ఉభయమేతం అఙ్గణన్తి, ఆవుసో, యో చాయం సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితో కోపో, యో చ వేదనాక్ఖన్ధసఙ్గహితో అప్పచ్చయో, ఏతం ఉభయం అఙ్గణన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇదఞ్చ తాదిసానం పుగ్గలానం వసేన వుత్తం. లోభో పన ఇమస్స అఙ్గణస్స పుబ్బభాగవసేన, మోహో సమ్పయోగవసేనాపి గహితోయేవ హోతి.

అనురహో ¶ మన్తి పురిమసదిసమేవ భిక్ఖుం గహేత్వా విహారపచ్చన్తే సేనాసనం పవేసేత్వా ద్వారం థకేత్వా చోదేన్తే ఇచ్ఛతి. ఠానం ఖో పనేతన్తి ఏతం కారణం విజ్జతి, యం తం భిక్ఖుం చతుపరిసమజ్ఝే ఆనేత్వా బ్యత్తా వినీతా ‘‘తయా అసుకమ్హి నామ ఠానే వేజ్జకమ్మం కత’’న్తిఆదినా నయేన చోదేయ్యుం. సో చతూసు పరిసాసు పాకటో హోతి. ఏవం పాకటో చ అయసాభిభూతోతి సబ్బం పురిమసదిసమేవ.

సప్పటిపుగ్గలోతి ¶ సమానో పుగ్గలో. సమానోతి సాపత్తికో. పటిపుగ్గలోతి చోదకో. అయం సాపత్తికేనేవ చోదనం ఇచ్ఛతి, త్వమ్పి ఇమఞ్చిమఞ్చ ఆపత్తిం ఆపన్నో, తం తావ పటికరోహి పచ్ఛా మం చోదేస్ససీతి వత్తుం సక్కాతి మఞ్ఞమానో. అపిచ జాతిఆదీహిపి సమానో పుగ్గలో సప్పటిపుగ్గలో. అయఞ్హి అత్తనో జాతియా కులేన బాహుసచ్చేన బ్యత్తతాయ ధుతఙ్గేనాతి ఏవమాదీహిపి సమానేనేవ చోదనం ఇచ్ఛతి, తాదిసేన వుత్తం నాతిదుక్ఖం హోతీతి మఞ్ఞమానో. అప్పటిపుగ్గలోతి ఏత్థ అయుత్తో పటిపుగ్గలో అప్పటిపుగ్గలో. ఇమేహి ఆపత్తాదీహి అసదిసత్తా పటిసత్తు పటిసల్లో చోదకో భవితుం అయుత్తోతి వుత్తం హోతి. ఇతి సో కుపితోతి ఇతి సో ఇమాయ అప్పటిపుగ్గలచోదనాయ ఏవం కుపితో హోతి.

చతుత్థవారే అహో వతాతి ‘‘అహో వత రే అమ్హాకం పణ్డితకా, అహో వత రే అమ్హాకం బహుస్సుతకా తేవిజ్జకా’’తి (దీ. ని. ౧.౨౯౧) గరహాయం దిస్సతి. ‘‘అహో వత మం దహరంయేవ సమానం రజ్జే అభిసిఞ్చేయ్యు’’న్తి (మహావ. ౫౭) పత్థనాయం. ఇధ పత్థనాయమేవ. పటిపుచ్ఛిత్వా పటిపుచ్ఛిత్వాతి పునప్పునం పుచ్ఛిత్వా. అయం భిక్ఖు లాభత్థికో భగవతో అత్తానం పటిపుచ్ఛితబ్బం ఇచ్ఛతి, తఞ్చ ఖో అనుమతిపుచ్ఛాయ, నో మగ్గం వా ఫలం వా విపస్సనం వా అన్తరం కత్వా. అయఞ్హి పస్సతి భగవన్తం సారిపుత్తాదయో మహాథేరే ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, సారిపుత్త, మోగ్గల్లాన, కస్సప ¶ , రాహుల చక్ఖుం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి ఏవం పరిసమజ్ఝే పటిపుచ్ఛిత్వా పటిపుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేన్తం, మనుస్సే చ ‘‘తేస పణ్డితా థేరా సత్థు చిత్తం ఆరాధేన్తీ’’తి వణ్ణం భణన్తే, లాభసక్కారఞ్చ ఉపహరన్తే. తస్మా తం లాభసక్కారం ఇచ్ఛన్తో ఏవం చిన్తేత్వా నిఖణిత్వా ఠపితఖాణు వియ భగవతో పురతోవ హోతి.

ఇతి సో కుపితోతి అథ భగవా తం అమనసికరిత్వావ అఞ్ఞం థేరం పటిపుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేతి ¶ , తేన సో కుపితో హోతి భగవతో చ థేరస్స చ. కథం భగవతో కుప్పతి? ‘‘అహం పబ్బజితకాలతో పభుతి గన్ధకుటిపరివేణతో బహినిక్ఖమనం న జానామి, సబ్బకాలం ఛాయావ న విజహామి, మం నామ పుచ్ఛిత్వా ధమ్మదేసనామత్తమ్పి నత్థి. తంముహుత్తం దిట్ఠమత్తకమేవ థేరం పుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేతీ’’తి ఏవం భగవతో కుప్పతి. కథం థేరస్స కుప్పతి? ‘‘అయం మహల్లకత్థేరో భగవతో పురతో ఖాణు ¶ వియ నిసీదతి, కదా ను ఖో ఇమం ధమ్మకమ్మికా అభబ్బట్ఠానం పాపేత్వా నీహరిస్సన్తి, అయఞ్హి యది ఇమస్మిం విహారే న భవేయ్య, అవస్సం భగవా మయా సద్ధిం సల్లపేయ్యా’’తి ఏవం థేరస్స కుప్పతి.

పురక్ఖత్వా పురక్ఖత్వాతి పురతో పురతో కత్వా, సమ్పరివారేత్వాతి వుత్తం హోతి. అయమ్పి లాభత్థికోయేవ, అయఞ్హి పస్సతి బహుస్సుతే భిక్ఖూ మహాపరివారేన గామం పవిసన్తే, చేతియం వన్దన్తే, తేసఞ్చ తం సమ్పత్తిం దిస్వా ఉపాసకే పసన్నే పసన్నాకారం కరోన్తే. తస్మా ఏవం ఇచ్ఛతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి భిక్ఖూనం థేరస్స చ. కథం భిక్ఖూనం? ‘‘ఇమే యదేవ మయ్హం ఉప్పజ్జతి చీవరం వా పిణ్డపాతో వా, తం గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తి, మయ్హం పన పత్తచీవరం గహేత్వా పిట్ఠితో ఆగచ్ఛన్తోపి నత్థీ’’తి ఏవం భిక్ఖూనం కుప్పతి. కథం థేరస్స? ‘‘ఏసో మహల్లకత్థేరో తేసు తేసు ఠానేసు సయమేవ పఞ్ఞాయతి, కుదాస్సు నామ నం ధమ్మకమ్మికా నిక్కడ్ఢిస్సన్తి, ఇమస్మిం అసతి అవస్సం మంయేవ పరివారేస్సన్తీ’’తి.

భత్తగ్గేతి భోజనట్ఠానే. అగ్గాసనన్తి సఙ్ఘత్థేరాసనం. అగ్గోదకన్తి దక్ఖిణోదకం. అగ్గపిణ్డన్తి సఙ్ఘత్థేరపిణ్డం. సబ్బత్థ వా అగ్గన్తి పణీతాధివచనమేతం. తత్థ అహమేవ లభేయ్యన్తి ఇచ్ఛా నాతిమహాసావజ్జా. న అఞ్ఞో భిక్ఖు లభేయ్యాతి పన అతిమహాసావజ్జా ¶ . అయమ్పి లాభత్థికో పాసాదికో హోతి చీవరధారణాదీహి, కదాచి పబ్బజతి, కదాచి విబ్భమతి. తేన సో పుబ్బే లద్ధపుబ్బం ఆసనాదిం పచ్ఛా అలభన్తో ఏవం చిన్తేసి. న సో భిక్ఖు లభేయ్యాతి న సో భిక్ఖు థేరానం అగ్గాసనాదీసు తదనుసారేన మజ్ఝిమానం అఞ్ఞేసఞ్చ నవానం కదాచి యం వా తం వా సబ్బనిహీనం ఆసనాదిం లభతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి మనుస్సానఞ్చ థేరానఞ్చ. కథం మనుస్సానం? ‘‘ఇమే మఙ్గలాదీసు మం నిస్సాయ భిక్ఖూ లభన్తి, ఏతే, ‘భన్తే, ఏత్తకే భిక్ఖూ గహేత్వా అమ్హాకం అనుకమ్పం కరోథా’తి వదన్తి, ఇదాని తంముహుత్తం దిట్ఠమత్తకం మహల్లకత్థేరం గహేత్వా గతా, హోతు ఇదాని, నేసం కిచ్చే ఉప్పన్నే జానిస్సామీ’’తి ఏవం ¶ మనుస్సానం కుప్పతి. కథం థేరానం? ‘‘ఇమే నామ యది న భవేయ్యుం, మంయేవ మనుస్సా నిమన్తేయ్యు’’న్తి ఏవం థేరానం కుప్పతి.

అనుమోదేయ్యన్తి ¶ అనుమోదనం కరేయ్యం. అయమ్పి లాభత్థికో యం వా తం వా ఖణ్డానుమోదనం జానాతి, ‘‘సో అనుమోదనట్ఠానే బహూ మాతుగామా ఆగచ్ఛన్తి, తా మం సఞ్జానిత్వా తతో పభుతి థాలకభిక్ఖం దస్సన్తీ’’తి పత్థేన్తో ఏవం చిన్తేసి. ఠానన్తి బహుస్సుతానం అనుమోదనా భారో, తేన బహుస్సుతో అనుమోదేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కుపితోతి అయమ్పి తీసు ఠానేసు కుప్పతి మనుస్సానం థేరస్స ధమ్మకథికస్స చ. కథం మనుస్సానం? ‘‘ఇమే పుబ్బే మంయేవ ఉపసఙ్కమిత్వా యాచన్తి ‘అమ్హాకం నాగత్థేరో అమ్హాకం సుమనత్థేరో అనుమోదతూ’తి, అజ్జ పన నావోచు’’న్తి ఏవం మనుస్సానం కుప్పతి. కథం థేరస్స? ‘‘అయం సఙ్ఘత్థేరో ‘తుమ్హాకం కులుపకం నాగత్థేరం సుమనత్థేరం ఉపసఙ్కమథ, అయం అనుమోదిస్సతీ’తి న భణతీ’’తి ఏవం థేరస్స కుప్పతి. కథం ధమ్మకథికస్స? ‘‘థేరేన వుత్తమత్తేయేవ పహారం లద్ధకుక్కుటో వియ తురితతురితం వస్సతి, ఇమం నామ నిక్కడ్ఢన్తా నత్థి, ఇమస్మిఞ్హి అసతి అహమేవ అనుమోదేయ్య’’న్తి ఏవం ధమ్మకథికస్స కుప్పతి.

ఆరామగతానన్తి విహారే సన్నిపతితానం. అయమ్పి లాభత్థికో యం వా తం వా ఖణ్డధమ్మకథం జానాతి, సో పస్సతి తాదిసేసు ఠానేసు ద్వియోజనతియోజనతో సన్నిపతిత్వా భిక్ఖూ సబ్బరత్తికాని ధమ్మస్సవనాని సుణన్తే, తుట్ఠచిత్తే ¶ చ దహరే వా సామణేరే వా సాధు సాధూతి మహాసద్దేన సాధుకారం దేన్తే, తతో దుతియదివసే అన్తోగామగతే భిక్ఖూ ఉపాసకా పుచ్ఛన్తి ‘‘కే, భన్తే, ధమ్మం కథేసు’’న్తి. తే భణన్తి ‘‘అసుకో చ అసుకో చా’’తి. తం సుత్వా పసన్నా మనుస్సా ధమ్మకథికానం మహాసక్కారం కరోన్తి. సో తం ఇచ్ఛమానో ఏవం చిన్తేసి. ఠానన్తి బహుస్సుతానం వినిచ్ఛయకుసలానం ధమ్మదేసనా భారో, తేన బహుస్సుతో దేసేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కుపితోతి చతుప్పదికం గాథమ్పి వత్తుం ఓకాసం అలభమానో కుపితో హోతి అత్తనో మన్దభావస్స ‘‘అహఞ్హి మన్దో దుప్పఞ్ఞో కుతో లభిస్సామి దేసేతు’’న్తి.

భిక్ఖునీనన్తి ఓవాదత్థం వా ఉద్దేసత్థం వా పరిపుచ్ఛత్థం వా పూజాకరణత్థం వా ఆరామం ఆగన్త్వా సన్నిపతితభిక్ఖునీనం. అయమ్పి లాభత్థికో, తస్సేవం హోతి ఇమా మహాకులా పబ్బజితా భిక్ఖునియో, తాసు కులేసు పవిసేత్వా నిసిన్నాసు మనుస్సా పుచ్ఛిస్సన్తి ‘‘కస్స సన్తికే ¶ ఓవాదం వా ఉద్దేసం వా పరిపుచ్ఛం వా గణ్హథా’’తి. తతో వక్ఖన్తి ‘‘అసుకో నామ అయ్యో ¶ బహుస్సుతో, తస్స దేథ కరోథా’’తి, తేనస్స ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతి. ఠానన్తి ఓవాదాదయో నామ బహుస్సుతానం భారో, తేన బహుస్సుతో దేసేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి, తాసఞ్చ భిక్ఖునీనం ‘‘ఇమా పుబ్బే మం నిస్సాయ ఉపోసథప్పవారణాదీని లభన్తి, తా ఇదాని తంముహుత్తం దిట్ఠమత్తకమహల్లకత్థేరస్స సన్తికం గతా’’తి. ధమ్మకథికస్స చ ‘‘ఏస ఇమాసం సహసా ఓవాదం అదాసియేవా’’తి.

ఉపాసకానన్తి, ఆరామగతానం ఉపాసకానం. నిస్సట్ఠకమ్మన్తా నామ మహాఉపాసకా హోన్తి, తే పుత్తభాతుకానం కమ్మం నియ్యాతేత్వా ధమ్మం సుణన్తా విచరన్తి, అయం తేసం దేసేతుం ఇచ్ఛతి, కిం కారణా? ఇమే పసీదిత్వా ఉపాసికానమ్పి ఆరోచేస్సన్తి, తతో సద్ధిం ఉపాసికాహి మయ్హమేవ లాభసక్కారం ఉపహరిస్సన్తీతి. ఠానం బహుస్సుతేనేవ యోజేతబ్బం. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి, ఉపాసకానఞ్చ ‘‘ఇమే అఞ్ఞత్థ సుణన్తి, అమ్హాకం కులుపకస్స సన్తికే సుణామాతి నాగచ్ఛన్తి, హోతు ఇదాని, తేసం ఉప్పన్నే కిచ్చే జానిస్సామీ’’తి ధమ్మకథికస్స చ, ‘‘అయమేతేసం దేసేతీ’’తి.

ఉపాసికానన్తి ¶ ఆరామగతానం. ఉపాసికా నామ ఆసనపూజాదికరణత్థం వా ఉపోసథదివసే వా ధమ్మస్సవనత్థం సన్నిపతితా. సేసం ఉపాసకవారే వుత్తనయమేవ.

సక్కరేయ్యున్తి సక్కచ్చఞ్చ కరేయ్యుం, సున్దరఞ్చ కరేయ్యుం. ఇమినా అత్తని కారం కరీయమానం సక్కచ్చం కతఞ్చ సున్దరఞ్చ పత్థేతి. గరుం కరేయ్యున్తి భారియం కరేయ్యుం. ఇమినా భిక్ఖూహి అత్తానం గరుట్ఠానే ఠపీయమానం పత్థేతి. మానేయ్యున్తి పియాయేయ్యుం. పూజేయ్యున్తి ఏవం సక్కరోన్తా గరుం కరోన్తా మానేన్తా పచ్చయేహి పూజేయ్యున్తి పచ్చయపూజం పత్థేతి. ఠానన్తి ‘‘పియో గరు భావనియో’’తి వుత్తప్పకారో బహుస్సుతో చ సీలవా చ ఏతం విధిం అరహతి తేన భిక్ఖూ ఏవరూపం ఏవం కరేయ్యున్తి వుత్తం హోతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి భిక్ఖూనఞ్చ ‘‘ఇమే ఏతం సక్కరోన్తీ’’తి థేరస్స చ ‘‘ఇమస్మిం అసతి మంయేవ సక్కరేయ్యు’’న్తి. ఏస నయో ఇతో పరేసు తీసు వారేసు.

పణీతానం ¶ ¶ చీవరానన్తి పట్టదుకూలపట్టుణ్ణకోసేయ్యాదీనం మహగ్ఘసుఖుమసుఖసమ్ఫస్సానం చీవరానం. ఇధాపి అహమేవ లాభీ అస్సన్తి ఇచ్ఛా నాతిమహాసావజ్జా. న అఞ్ఞో భిక్ఖు లాభీ అస్సాతి పన మహాసావజ్జా.

పణీతానం పిణ్డపాతానన్తి సప్పితేలమధుసక్కరాదిపూరితానం సేట్ఠపిణ్డపాతానం. పణీతానం సేనాసనానన్తి అనేకసతసహస్సగ్ఘనకానం మఞ్చపీఠాదీనం పణీతానం. గిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానన్తి సప్పితేలమధుఫాణితాదీనం ఉత్తమభేసజ్జానం. సబ్బత్థాపి ఠానం బహుస్సుతేహి పుఞ్ఞవన్తేహి చ యోజేతబ్బం. కుపితోతి సబ్బత్థాపి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి, మనుస్సానఞ్చ ‘‘ఇమేసం నామ పరిచితభావోపి నత్థి, దీఘరత్తం ఏకతో వసన్తస్స పంసుకూలత్థాయ వా పిణ్డపాతత్థాయ వా సప్పితేలాదికారణా వా ఘరపటిపాటియా చరన్తస్సాపి మే ఏకదివసమ్పి కిఞ్చి పణీతం పచ్చయం న దేన్తి. ఆగన్తుకం మహల్లకం పన దిస్వావ యం ఇచ్ఛతి, తం దేన్తీ’’తి, థేరస్స చ ‘‘అయమ్పి మహల్లకో ఇమేసం అత్తానం దస్సేన్తోయేవ చరతి, కుదాస్సు నామ నం ధమ్మకమ్మికా నిక్కడ్ఢేయ్యుం, ఏవం ఇమస్మిం అసతి అహమేవ లాభీ అస్స’’న్తి.

ఇమేసం ఖో, ఏతం ఆవుసోతి ఇమేసం హేట్ఠా ఏకూనవీసతివారేహి వుత్తానం ఇచ్ఛావచరానం.

౬౧. దిస్సన్తి చేవ సూయన్తి చాతి ¶ న ఇచ్ఛావచరా చక్ఖునా దిస్సన్తి, న సోతేన సూయన్తి, మనోవిఞ్ఞాణవిసయత్తా. అప్పహీనఇచ్ఛావచరస్స పన పుగ్గలస్స ఇచ్ఛావచరవసేన పవత్తకాయకమ్మం దిస్వా దిట్ఠా వియ వచీకమ్మం సుత్వా సుతా వియ చ హోన్తి, తేన వుత్తం ‘‘దిస్సన్తి చేవ సూయన్తి చా’’తి. పచ్చక్ఖకాలే దిస్సన్తి, ‘‘అసుకో కిర భిక్ఖు ఈదిసో’’తి తిరోక్ఖకాలే సూయన్తి. కిఞ్చాపీతి అనుగ్గహగరహవచనం. తేన ఆరఞ్ఞికత్తం అనుగ్గణ్హాతి, ఇచ్ఛావచరానం అప్పహానం గరహతి.

తత్రాయం యోజనా, కిఞ్చాపి సో భిక్ఖు గామన్తసేనాసనం పటిక్ఖిపిత్వా ఆరఞ్ఞికో హోతి, అన్తే పన్తసేనాసనే వసతి, ఇమే చస్స ఏత్తకా ఇచ్ఛావచరా అప్పహీనా. కిఞ్చాపి సో అతిరేకలాభం పటిక్ఖిపిత్వా పిణ్డపాతికో ¶ హోతి. కిఞ్చాపి సో లోలుప్పచారం వజ్జేత్వా సపదానచారీ హోతి. కిఞ్చాపి సో గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా పంసుకూలికో హోతి.

లూఖచీవరధరోతి ¶ ఏత్థ పన లూఖన్తి సత్థలూఖం సుత్తలూఖం రజనలూఖన్తి తీహి కారణేహి లూఖం వేదితబ్బం. తత్థ సత్థేన ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్నం సత్థలూఖం నామ, తం అగ్ఘేన పరిహాయతి, థూలదీఘసుత్తకేన సిబ్బితం సుత్తలూఖం నామ, తం ఫస్సేన పరిహాయతి ఖరసమ్ఫస్సం హోతి. రజనేన రత్తం రజనలూఖం నామ, తం వణ్ణేన పరిహాయతి దుబ్బణ్ణం హోతి. కిఞ్చాపి సో భిక్ఖు ఏవం సత్థలూఖసుత్తలూఖరజనలూఖచీవరధరో హోతి, ఇమే చస్స ఏత్తకా ఇచ్ఛావచరా అప్పహీనా దిస్సన్తి చేవ సూయన్తి చ, అథ ఖో నం విఞ్ఞూ సబ్రహ్మచారీ నేవ సక్కరోన్తి…పే… న పూజేన్తీతి. తం కిస్స హేతూతి ఏత్థ తన్తి నిపాతమత్తం, కిస్స హేతూతి కిం కారణా. తే హి తస్స…పే… సూయన్తి చ యస్మా తస్స తే పాపకా సూయన్తి చాతి వుత్తం హోతి. ఇమేసం ఇచ్ఛావచరానం అప్పహీనత్తాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

ఇదాని తమత్థం ఉపమాయ పాకటం కరోన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ కుణపన్తి మతకళేవరం. అహిస్స కుణపం అహికుణపం. ఏవం ఇతరాని. అతిపటికూలజిగుచ్ఛనీయభావతో చేత్థ ఇమానేవ తీణి వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. అఞ్ఞేసఞ్హి సససూకరాదీనం కుణపం మనుస్సా కటుకభణ్డాదీహి అభిసఙ్ఖరిత్వా పరిభుఞ్జన్తిపి. ఇమేసం పన కుణపం అభినవమ్పి జిగుచ్ఛన్తియేవ, కో పన వాదో కాలాతిక్కమేన పూతిభూతే. రచయిత్వాతి వడ్ఢేత్వా, పరిపూరేత్వాతి అత్థో, కుణపం గహేత్వా కంసపాతియం పక్ఖిపిత్వాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞిస్సాతి అపరాయ. పటికుజ్జిత్వాతి పిదహిత్వా ¶ . అన్తరాపణన్తి ఆపణానమన్తరే మహాజనసంకిణ్ణం రచ్ఛాముఖం. పటిపజ్జేయ్యున్తి గచ్ఛేయ్యుం. జఞ్ఞజఞ్ఞం వియాతి చోక్ఖచోక్ఖం వియ మనాపమనాపం వియ. అపిచ వధుకాపణ్ణాకారం వియాతి వుత్తం హోతి. వధుకాతి జనేత్తి వుచ్చతి, తస్సా నీయమానం పణ్ణాకారం జఞ్ఞం, ఉభయత్థాపి ఆదరవసేన వా పసంసావసేన వా పునరుత్తం. ‘‘జఞ్ఞజఞ్ఞం బ్యా’’తిపి పాఠో.

అపాపురిత్వాతి వివరిత్వా. తస్స సహ దస్సనేన అమనాపతా చ సణ్ఠహేయ్యాతి తస్స కుణపస్స దస్సనేన సహేవ తస్స జనస్స అమనాపతా ¶ తిట్ఠేయ్య. అమనాపతాతి చ ‘‘అమనాపమిద’’న్తి ఉప్పన్నచిత్తచేతసికానమేతం అధివచనం. ఏస నయో పటికుల్యజేగుచ్ఛతాసు. జిఘచ్ఛితానమ్పీతి ఛాతానమ్పి. న భోత్తుకమ్యతా అస్సాతి భుఞ్జితుకామతా న భవేయ్య. పగేవ సుహితానన్తి ధాతానం పన పఠమతరమేవ భుఞ్జితుకామతా న భవేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

తత్రాయం ¶ ఉపమాసంసన్దనా – పరిసుద్ధకంసపాతిసదిసం ఇమస్స పబ్బజ్జాలిఙ్గం, కుణపరచనం వియ ఇచ్ఛావచరానం అప్పహానం, అపరకంసపాతియా పటికుజ్ఝనం వియ ఆరఞ్ఞికఙ్గాదీహి ఇచ్ఛావచరప్పటిచ్ఛాదనం, కంసపాతిం వివరిత్వా కుణపదస్సనేన జనస్స అమనాపతా వియ ఆరఞ్ఞికఙ్గాదీని అనాదియిత్వా ఇచ్ఛావచరదస్సనేన సబ్రహ్మచారీనం అసక్కారకరణాదితాతి.

౬౨. సుక్కపక్ఖే పన, కిఞ్చాపీతి అనుగ్గహపసంసావచనం, తేన ఆరఞ్ఞికత్తం అనుగ్గణ్హాతి, ఇచ్ఛావచరప్పహానం పసంసతి. నేమన్తనికోతి నిమన్తనపటిగ్గాహకో. విచితకాళకన్తి విచినిత్వా అపనీతకాళకం. అనేకసూపం అనేకబ్యఞ్జనన్తి ఏత్థ సూపో నామ హత్థహారియో వుచ్చతి. బ్యఞ్జనన్తి ఉత్తరిభఙ్గం, తేన మచ్ఛమంసముగ్గసూపాదీహి అనేకసూపం, నానప్పకారమంసాదిబ్యఞ్జనేహి అనేకబ్యఞ్జనన్తి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఉపమాసంసన్దనే చ సాలివరభత్తరచనం వియ ఇచ్ఛావచరప్పహానం, అపరకంసపాతియా పటికుజ్ఝనం వియ అప్పిచ్ఛతాసముట్ఠానేహి గామన్తవిహారాదీహి ఇచ్ఛావచరప్పహానప్పటిచ్ఛాదకం, కంసపాతిం వివరిత్వా సాలివరభత్తదస్సనేన జనస్స మనాపతా ¶ వియ గామన్తవిహారాదీని అనాదియిత్వా ఇచ్ఛావచరప్పహానదస్సనేన సబ్రహ్మచారీనం సక్కారకరణాదితా వేదితబ్బా.

౬౩. ఉపమా మం, ఆవుసో సారిపుత్త, పటిభాతీతి మయ్హం, ఆవుసో సారిపుత్త, ఉపమా ఉపట్ఠాతి. ఏకం ఉపమం వత్తుకామో అహన్తి అధిప్పాయో. పటిభాతు తన్తి తుయ్హం పటిభాతు ఉపట్ఠాతు, వద త్వన్తి అధిప్పాయో. ఏకమిదాహన్తి ఏత్థ ఇదాతి నిపాతమత్తం, ఏకస్మిం సమయే అహన్తి వుత్తం హోతి, భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం. రాజగహే విహరామి గిరిబ్బజేతి, రాజగహన్తి తస్స నగరస్స నామం. సమన్తతో పన గిరిపరిక్ఖేపేన వజో వియ సణ్ఠితత్తా గిరిబ్బజన్తి వుచ్చతి. తస్మిం నగరే విహరామి, తం నిస్సాయ అహం ¶ విహరామీతి వుత్తం హోతి. అథ ఖ్వాహన్తి అథ ఖో అహం. ఏత్థ చ అథాతి అఞ్ఞాధికారవచనారమ్భే నిపాతో. ఖోతి పదపూరణమత్తే. పుబ్బణ్హసమయన్తి దివసస్స పుబ్బభాగసమయం. పుబ్బణ్హసమయేతి అత్థో, పుబ్బణ్హే వా సమయం పుబ్బణ్హసమయం, పుబ్బణ్హే ఏకం ఖణన్తి వుత్తం హోతి, ఏవం అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం లబ్భతి. నివాసేత్వాతి పరిదహిత్వా, విహారనివాసనపరివత్తనవసేనేతం వేదితబ్బం. గామప్పవేసనత్థాయ వా సణ్ఠపేత్వా నివాసనవసేన, న హి సో తతో పుబ్బే అనివత్థో అహోసి.

పత్తచీవరమాదాయాతి ¶ పత్తం హత్థేన చీవరం కాయేన ఆదియిత్వా. పిణ్డాయాతి పిణ్డపాతత్థాయ. సమీతీతి తస్స నామం. యానకారపుత్తోతి రథకారపుత్తో. పణ్డుపుత్తోతి పణ్డుస్స పుత్తో. ఆజీవకోతి నగ్గసమణకో. పురాణయానకారపుత్తోతి పోరాణయానకారకులస్స పుత్తో. పచ్చుపట్ఠితోతి ఉపగన్త్వా ఠితో. వఙ్కం నామ ఏకతో కుటిలం. జిమ్హం నామ సప్పగతమగ్గసదిసం. దోసన్తి ఫేగ్గువిసమగణ్ఠికాది. యథా యథాతి కాలత్థే నిపాతో, యదా యదా యస్మిం తస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. తథా తథాతి అయమ్పి కాలత్థోయేవ, తస్మిం తస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. సో అత్తనో సుత్తానులోమేన చిన్తేసి, ఇతరో తేన చిన్తితక్ఖణే చిన్తితట్ఠానమేవ తచ్ఛతి. అత్తమనోతి సకమనో తుట్ఠమనో పీతిసోమనస్సేహి గహితమనో. అత్తమనవాచం నిచ్ఛారేసీతి అత్తమనతాయ వాచం ¶ , అత్తమనభావస్స వా యుత్తం వాచం నిచ్ఛారేసి ఉదీరయి, పబ్యాహరీతి వుత్తం హోతి. హదయా హదయం మఞ్ఞే అఞ్ఞాయాతి చిత్తేన చిత్తం జానిత్వా వియ.

అస్సద్ధాతి బుద్ధధమ్మసఙ్ఘేసు సద్ధావిరహితా. జీవికత్థాతి ఇణభయాదీహి పీళితా బహి జీవితుం అసక్కోన్తా ఇధ జీవికత్థికా హుత్వా. న సద్ధాతి న సద్ధాయ. సఠా మాయావినోతి మాయాసాఠేయ్యేహి యుత్తా. కేతబినోతి సిక్ఖితకేరాటికా, నిప్ఫన్నథామగతసాఠేయ్యాతి వుత్తం హోతి. సాఠేయ్యఞ్హి అభూతగుణదస్సనతో అభూతభణ్డగుణదస్సనసమం కత్వా ‘‘కేరాటియ’’న్తి వుచ్చతి. ఉన్నళాతి ఉగ్గతనళా, ఉట్ఠితతుచ్ఛమానాతి వుత్తం హోతి ¶ . చపలాతి పత్తచీవరమణ్డనాదినా చాపల్లేన యుత్తా. ముఖరాతి ముఖఖరా, ఖరవచనాతి వుత్తం హోతి, వికిణ్ణవాచాతి అసంయతవచనా, దివసమ్పి నిరత్థకవచనప్పలాపినో. ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారాతి ఛసు ఇన్ద్రియేసు అసంవుతకమ్మద్వారా. భోజనే అమత్తఞ్ఞునోతి భోజనే యా మత్తా జానితబ్బా పరియేసనపటిగ్గహణపరిభోగేసు యుత్తతా, తస్సా అజాననకా. జాగరియం అననుయుత్తాతి జాగరే అననుయుత్తా. సామఞ్ఞే అనపేక్ఖవన్తోతి సమణధమ్మే నిరపేక్ఖా, ధమ్మానుధమ్మప్పటిపత్తిరహితాతి అత్థో. సిక్ఖాయ న తిబ్బగారవాతి సిక్ఖాపదేసు బహులగారవా న హోన్తి, ఆపత్తివీతిక్కమబహులా వా. బాహులికాతిఆది ధమ్మదాయాదే వుత్తం, కుసీతాతిఆది భయభేరవే. ధమ్మపరియాయేనాతి ధమ్మదేసనాయ.

సద్ధా అగారస్మాతి పకతియాపి సద్ధా, పబ్బజితాపి సద్ధాయ అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితా. పివన్తి మఞ్ఞే ఘసన్తి మఞ్ఞేతి పివన్తి వియ ఘసన్తి వియ. అత్తమనవాచం నిచ్ఛారేన్తా వచసా పివన్తి వియ, అబ్భనుమోదన్తా మనసా ఘసన్తి వియ. సాధు వతాతి సున్దరం వత ¶ . సబ్రహ్మచారీతి రస్సమ్పి వట్టతి దీఘమ్పి. రస్సే సతి సారిపుత్తస్స ఉపరి హోతి, దీఘే సతి సబ్రహ్మచారీనం. యదా సారిపుత్తస్స ఉపరి హోతి, తదా సబ్రహ్మచారీ సారిపుత్తో అమ్హే అకుసలా వుట్ఠాపేత్వాతి అత్థో. యదా సబ్రహ్మచారీనం, తదా సబ్రహ్మచారయో అకుసలా వుట్ఠాపేత్వాతి అత్థో. దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనభావే ఠితో. మణ్డనకజాతికోతి ¶ అలఙ్కారకసభావో. తత్థ కోచి తరుణోపి యువా న హోతి యథా అతితరుణో, కోచి యువాపి మణ్డనకజాతికో న హోతి యథా ఉపసన్తసభావో, ఆలసియబ్యసనాదీహి వా అభిభూతో, ఇధ పన దహరో చేవ యువా చ మణ్డనకజాతికో చ అధిప్పేతో, తస్మా ఏవమాహ. ఉప్పలాదీని లోకసమ్మతత్తా వుత్తాని. ఇతిహ తేతి ఏవం తే. ఉభో మహానాగాతి ద్వేపి మహానాగా, ద్వేపి హి ఏతే అగ్గసావకా ‘‘మహానాగా’’తి వుచ్చన్తి. తత్రాయం వచనత్థో, ఛన్దాదీహి న గచ్ఛన్తీతి నాగా, తేన తేన మగ్గేన పహీనే కిలేసే న ఆగచ్ఛన్తీతి నాగా, నానప్పకారకం ఆగుం న కరోన్తీతి నాగా, అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన మహానిద్దేసే (మహాని. ౮౦) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అపిచ –

‘‘ఆగుం ¶ న కరోతి కిఞ్చి లోకే,

సబ్బసంయోగే విసజ్జ బన్ధనాని;

సబ్బత్థ న సజ్జతీ విముత్తో,

నాగో తాది పవుచ్చతే తథత్తా’’తి. (సు. ని. ౫౨౭; మహాని. ౮౦);

ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. మహన్తా నాగా మహానాగా, అఞ్ఞేహి ఖీణాసవనాగేహి పుజ్జతరా చ పాసంసతరా చాతి అత్థో. అఞ్ఞమఞ్ఞస్సాతి అఞ్ఞో అఞ్ఞస్స. సమనుమోదింసూతి సమం అనుమోదింసు. తత్థ ఇమాయ ఉపమాయ మహామోగ్గల్లానో అనుమోది, పటిభాతు తం ఆవుసోతి ధమ్మసేనాపతి. తేన వుత్తం ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞస్స సుభాసితం సమనుమోదింసూ’’తి.

సమ్ముతిపరమత్థదేసనాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అనఙ్గణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తవణ్ణనా

౬౪. ఏవం ¶ మే సుతన్తి ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తం. తత్థ సమ్పన్నసీలాతి తివిధం సమ్పన్నం పరిపుణ్ణసమఙ్గిమధురవసేన. తత్థ –

‘‘సమ్పన్నం సాలికేదారం, సువా భుఞ్జన్తి కోసియ;

పటివేదేమి తే బ్రహ్మే, న నం వారేతుముస్సహే’’తి. (జా. ౧.౧౪.౧);

ఇదం పరిపుణ్ణసమ్పన్నం నామ. ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో ఉపాగతో సముపాగతో ఉపపన్నో సమ్పన్నో సమన్నాగతో’’తి (విభ. ౫౧౧) ఇదం సమఙ్గిసమ్పన్నం ¶ నామ. ‘‘ఇమిస్సా, భన్తే, మహాపథవియా హేట్ఠిమతలం సమ్పన్నం, సేయ్యథాపి ఖుద్దమధుం అనేళకం, ఏవమస్సాద’’న్తి (పారా. ౧౭) ఇదం మధురసమ్పన్నం నామ. ఇధ పన పరిపుణ్ణసమ్పన్నమ్పి సమఙ్గిసమ్పన్నమ్పి వట్టతి. తస్మా సమ్పన్నసీలాతి పరిపుణ్ణసీలా హుత్వాతిపి సీలసమఙ్గినో హుత్వాతిపి ఏవమేత్థ అత్థో వేదిబ్బో. సీలన్తి కేనట్ఠేన సీలం? సీలనట్ఠేన సీలం. తస్స విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా.

తత్థ ¶ ‘‘పరిపుణ్ణసీలా’’తి ఇమినా అత్థేన ఖేత్తదోసవిగమేన ఖేత్తపారిపూరీ వియ సీలదోసవిగమేన సీలపారిపూరీ వుత్తా హోతి. యథా హి ఖేత్తం బీజఖణ్డం వప్పఖణ్డం ఉదకఖణ్డం ఊసఖణ్డన్తి చతుదోససమన్నాగతం అపరిపూరం హోతి.

తత్థ బీజఖణ్డం నామ యత్థ అన్తరన్తరా బీజాని ఖణ్డాని వా పూతీని వా హోన్తి, తాని యత్థ వపన్తి, తత్థ సస్సం న ఉట్ఠేతి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి. వప్పఖణ్డం నామ యత్థ అకుసలో బీజాని వపన్తో అన్తరన్తరా నిపాతేతి. ఏవఞ్హి సబ్బత్థ సస్సం న ఉట్ఠేతి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి. ఉదకఖణ్డం నామ యత్థ కత్థచి ఉదకం అతిబహు వా న వా హోతి, తత్రాపి హి సస్సాని న ఉట్ఠేన్తి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి. ఊసఖణ్డం నామ యత్థ కస్సకో కిస్మిఞ్చి పదేసే నఙ్గలేన ¶ భూమిం చత్తారో పఞ్చ వారే కసన్తో అతిగమ్భీరం కరోతి, తతో ఊసం ఉప్పజ్జతి, తత్రాపి హి సస్సం న ఉట్ఠేతి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి, తాదిసఞ్చ ఖేత్తం న మహప్ఫలం హోతి న మహానిసంసం, తత్రాపి హి బహుమ్పి వపిత్వా అప్పం లభతి. ఇమేసం పన చతున్నం దోసానం విగమా ఖేత్తం పరిపుణ్ణం హోతి. తాదిసఞ్చ ఖేత్తం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం. ఏవమేవ ఖణ్డం ఛిద్దం సబలం కమ్మాసన్తి చతుదోససమన్నాగతం సీలం అపరిపూరం హోతి. తాదిసఞ్చ సీలం న మహప్ఫలం హోతి, న మహానిసంసం. ఇమేసం పన చతున్నం దోసానం విగమా సీలఖేత్తం పరిపుణ్ణం హోతి, తాదిసఞ్చ సీలం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం.

‘‘సీలసమఙ్గినో’’తి ఇమినా పనత్థేన సీలేన సమఙ్గిభూతా సమోధానం గతా సమన్నాగతా హుత్వా విహరథాతి ఇదమేవ వుత్తం హోతి. తత్థ ద్వీహి కారణేహి సమ్పన్నసీలతా హోతి సీలవిపత్తియా చ ఆదీనవదస్సనేన సీలసమ్పత్తియా ¶ చ ఆనిసంసదస్సనేన. తదుభయమ్పి విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితం.

తత్థ ‘‘సమ్పన్నసీలా’’తి ఏత్తావతా కిర భగవా చతుపారిసుద్ధిసీలం ఉద్దిసిత్వా ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతా’’తి ఇమినా తత్థ జేట్ఠకసీలం విత్థారేత్వా దస్సేసీతి దీపవిహారవాసీ సుమనత్థేరో ఆహ. అన్తేవాసికో పనస్స తేపిటకచూళనాగత్థేరో ఆహ – ఉభయత్థాపి పాతిమోక్ఖసంవరో భగవతా వుత్తో, పాతిమోక్ఖసంవరోయేవ హి సీలం. ఇతరాని పన తీణి సీలన్తి వుత్తట్ఠానం నామ అత్థీతి అననుజానన్తో వత్వా ఆహ ¶ – ‘‘ఇన్ద్రియసంవరో నామ ఛద్వారరక్ఖామత్తకమేవ, ఆజీవపారిసుద్ధి ధమ్మేన సమేన పచ్చయుప్పత్తిమత్తకం, పచ్చయనిస్సితం పటిలద్ధపచ్చయే ఇదమత్థన్తి పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జనమత్తకం. నిప్పరియాయేన పాతిమోక్ఖసంవరోవ సీలం. యస్స సో భిన్నో, అయం ఛిన్నసీసో వియ పురిసో హత్థపాదే సేసాని రక్ఖిస్సతీతి న వత్తబ్బో. యస్స పన సో అరోగో, అయం అచ్ఛిన్నసీసో వియ పురిసో జీవితం సేసాని పున పాకతికాని కత్వా రక్ఖితుం సక్కోతి. తస్మా ‘సమ్పన్నసీలా’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరం ఉద్దిసిత్వా ‘సమ్పన్నపాతిమోక్ఖా’తి తస్సేవ వేవచనం వత్వా తం విత్థారేత్వా దస్సేన్తో ‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతా’తిఆదిమాహా’’తి.

తత్థ పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతాతి పాతిమోక్ఖసంవరేన సమన్నాగతా. ఆచారగోచరసమ్పన్నాతి ఆచారేన ¶ చ గోచరేన చ సమ్పన్నా. అణుమత్తేసూతి అప్పమత్తకేసు. వజ్జేసూతి అకుసలధమ్మేసు. భయదస్సావీతి భయదస్సినో. సమాదాయాతి సమ్మా ఆదియిత్వా. సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూతి సిక్ఖాపదేసు తం తం సిక్ఖాపదం సమాదియిత్వా సిక్ఖథ. అపిచ సమాదాయ సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూతి యంకిఞ్చి సిక్ఖాకోట్ఠాసేసు సిక్ఖితబ్బం కాయికం వాచసికఞ్చ, తం సబ్బం సమాదాయ సిక్ఖథాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన సబ్బానేతాని పాతిమోక్ఖసంవరాదీని పదాని విసుద్ధిమగ్గే వుత్తాని.

౬౫. ఆకఙ్ఖేయ్య చేతి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? సీలానిసంసదస్సనత్థం. సచేపి అచిరపబ్బజితానం వా దుప్పఞ్ఞానం ¶ వా ఏవమస్స ‘‘భగవా సీలం పూరేథాతి వదతి, కో ను ఖో సీలపూరణే ఆనిసంసో, కో విసేసో, కా వడ్ఢీ’’తి? తేసం సత్తరస ఆనిసంసే దస్సేతుం ఏవమాహ. అప్పేవ నామ ఏతం సబ్రహ్మచారీనం పియమనాపతాదిఆసవక్ఖయపరియోసానం ఆనిసంసం సుత్వాపి సీలం పరిపూరేయ్యున్తి. విసకణ్టకవాణిజో వియ. విసకణ్టకవాణిజో నామ గుళవాణిజో వుచ్చతి.

సో కిర గుళఫాణితఖణ్డసక్ఖరాదీని సకటేనాదాయ పచ్చన్తగామం గన్త్వా ‘‘విసకణ్టకం గణ్హథ, విసకణ్టకం గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసేసి. తం సుత్వా గామికా ‘‘విసం నామ కక్ఖళం, యో నం ఖాదతి, సో మరతి, కణ్టకమ్పి విజ్ఝిత్వా మారేతి, ఉభోపేతే కక్ఖళా, కో ఏత్థ ఆనిసంసో’’తి గేహద్వారాని థకేసుం, దారకే చ పలాపేసుం. తం దిస్వా వాణిజో ¶ ‘‘అవోహారకుసలా ఇమే గామికా, హన్ద నే ఉపాయేన గణ్హాపేమీ’’తి ‘‘అతిమధురం గణ్హథ, అతిసాదుం గణ్హథ, గుళం ఫాణితం సక్ఖరం సమగ్ఘం లబ్భతి, కూటమాసకకూటకహాపణాదీహిపి లబ్భతీ’’తి ఉగ్ఘోసేసి. తం సుత్వా గామికా హట్ఠతుట్ఠా ఆగన్త్వా బహుమ్పి మూలం దత్వా గహేసుం. తత్థ వాణిజస్స ‘‘విసకణ్టకం గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసనం వియ భగవతో ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథ…పే… సమాదాయ సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూ’’తి వచనం. ‘‘ఉభోపేతే కక్ఖళా, కో ఏత్థ ఆనిసంసో’’తి గామికానం చిన్తనం వియ భగవా ‘‘సమ్పన్నసీలా విహరథా’’తి ఆహ, ‘‘సీలఞ్చ నామేతం కక్ఖళం ఫరుసం ఖిడ్డాదిపచ్చనీకం, కో ను ఖో సమ్పన్నసీలానం ఆనిసంసో’’తి భిక్ఖూనం చిన్తనం. అథ తస్స వాణిజస్స ‘‘అతిమధురం గణ్హథా’’తిఆదివచనం వియ ¶ భగవతో పియమనాపతాదిఆసవక్ఖయపరియోసానం సత్తరసఆనిసంసప్పకాసనత్థం ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే’’తిఆదివచనం వేదితబ్బం.

తత్థ ఆకఙ్ఖేయ్య చేతి యది ఆకఙ్ఖేయ్య యది ఇచ్ఛేయ్య. పియో చ అస్సన్తి పియచక్ఖూహి సమ్పస్సితబ్బో, సినేహుప్పత్తియా పదట్ఠానభూతో భవేయ్యన్తి వుత్తం హోతి. మనాపోతి తేసం మనవడ్ఢనకో, తేసం వా మనేన పత్తబ్బో, మేత్తచిత్తేన ఫరితబ్బోతి వుత్తం హోతి. గరూతి తేసం గరుట్ఠానియో పాసాణచ్ఛత్తసదిసో. భావనీయోతి ‘‘అద్ధా అయమాయస్మా జానం జానాతి పస్సం పస్సతీ’’తి ఏవం సమ్భావనీయో. సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి చతుపారిసుద్ధిసీలేసుయేవ పరిపూరకారీ అస్స, అనూనేన పరిపూరితాకారేన సమన్నాగతో ¶ భవేయ్యాతి వుత్తం హోతి. అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తోతి అత్తనో చిత్తసమథే యుత్తో, ఏత్థ హి అజ్ఝత్తన్తి వా అత్తనోతి వా ఏతం ఏకత్థం, బ్యఞ్జనమేవ నానం. భుమ్మత్థే పనేతం సమథన్తి ఉపయోగవచనం. అనూతి ఇమినా ఉపసగ్గేన యోగే సిద్ధం. అనిరాకతజ్ఝానోతి బహి అనీహటజ్ఝానో, అవినాసితజ్ఝానో వా, నీహరణవినాసత్థఞ్హి ఇదం నిరాకరణం నామ. థమ్భం నిరంకత్వా నివాతవుత్తీతిఆదీసు చస్స పయోగో దట్ఠబ్బో.

విపస్సనాయ సమన్నాగతోతి సత్తవిధాయ అనుపస్సనాయ యుత్తో, సత్తవిధా అనుపస్సనా నామ అనిచ్చానుపస్సనా దుక్ఖానుపస్సనా అనత్తానుపస్సనా నిబ్బిదానుపస్సనా విరాగానుపస్సనా నిరోధానుపస్సనా పటినిస్సగ్గానుపస్సనాతి. తా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా. బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారానన్తి వడ్ఢేతా ¶ సుఞ్ఞాగారానం, ఏత్థ చ సమథవిపస్సనావసేన కమ్మట్ఠానం గహేత్వా రత్తిన్దివం సుఞ్ఞాగారం పవిసిత్వా నిసీదమానో భిక్ఖు ‘‘బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి వేదితబ్బో. ఏకభూమకాదిపాసాదే కురుమానోపి పన నేవ సుఞ్ఞాగారానం బ్రూహేతాతి దట్ఠబ్బోతి.

ఏత్తావతా చ యథా తణ్హావిచరితదేసనా పఠమం తణ్హావసేన ఆరద్ధాపి తణ్హాపదట్ఠానత్తా మానదిట్ఠీనం మానదిట్ఠియో ఓసరిత్వా కమేన పపఞ్చత్తయదేసనా జాతా, ఏవమయం దేసనా పఠమం అధిసీలసిక్ఖావసేన ఆరద్ధాపి సీలపదట్ఠానత్తా సమథవిపస్సనానం సమథవిపస్సనాయో ఓసరిత్వా కమేన సిక్ఖత్తయదేసనా జాతాతి వేదితబ్బా.

ఏత్థ ¶ హి ‘‘సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ’’తి ఏత్తావతా అధిసీలసిక్ఖా వుత్తా. ‘‘అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తో అనిరాకతజ్ఝానో’’తి ఏత్తావతా అధిచిత్తసిక్ఖా, ‘‘విపస్సనాయ సమన్నాగతో’’తి ఏత్తావతా అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, ‘‘బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి ఇమినా పన సమథవసేన సుఞ్ఞాగారవడ్ఢనే అధిచిత్తసిక్ఖా, విపస్సనావసేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి ఏవం ద్వేపి సిక్ఖా సఙ్గహేత్వా వుత్తా. ఏత్థ చ ‘‘అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తో అనిరాకతజ్ఝానో’’తి ఇమేహి పదేహి సీలానురక్ఖికా ఏవ చిత్తేకగ్గతా కథితా. ‘‘విపస్సనాయా’’తి ఇమినా పదేన సీలానురక్ఖికో సఙ్ఖారపరిగ్గహో.

కథం ¶ చిత్తేకగ్గతా సీలమనురక్ఖతి? యస్స హి చిత్తేకగ్గతా నత్థి, సో బ్యాధిమ్హి ఉప్పన్నే విహఞ్ఞతి, సో బ్యాధివిహతో విక్ఖిత్తచిత్తో సీలం వినాసేత్వాపి బ్యాధివూపసమం కత్తా హోతి. యస్స పన చిత్తేకగ్గతా అత్థి, సో తం బ్యాధిదుక్ఖం విక్ఖమ్భేత్వా సమాపత్తిం సమాపజ్జతి, సమాపన్నక్ఖణే దుక్ఖం దూరాపకతం హోతి, బలవతరసుఖముప్పజ్జతి. ఏవం చిత్తేకగ్గతా సీలం అనురక్ఖతి.

కథం సఙ్ఖారపరిగ్గహో సీలమనురక్ఖతి? యస్స హి సఙ్ఖారపరిగ్గహో నత్థి, తస్స ‘‘మమ రూపం మమ విఞ్ఞాణ’’న్తి అత్తభావే బలవమమత్తం హోతి, సో తథారూపేసు దుబ్భిక్ఖబ్యాధిభయాదీసు సమ్పత్తేసు సీలం వినాసేత్వాపి అత్తభావం పోసేతా హోతి. యస్స పన సఙ్ఖారపరిగ్గహో అత్థి, తస్స అత్తభావే బలవమమత్తం వా సినేహో వా న హోతి, సో తథారూపేసు దుబ్భిక్ఖబ్యాధిభయాదీసు సమ్పత్తేసు సచేపిస్స అన్తాని బహి నిక్ఖమన్తి, సచేపి ¶ ఉస్సుస్సతి విసుస్సతి, ఖణ్డాఖణ్డికో వా హోతి సతధాపి సహస్సధాపి, నేవ సీలం వినాసేత్వా అత్తభావం పోసేతా హోతి. ఏవం సఙ్ఖారపరిగ్గహో సీలమనురక్ఖతి. ‘‘బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి ఇమినా పన తస్సేవ ఉభయస్స బ్రూహనా వడ్ఢనా సాతచ్చకిరియా దస్సితా.

ఏవం భగవా యస్మా ‘‘సబ్రహ్మచారీనం పియో చస్సం మనాపో చ గరు చ భావనీయో చా’’తి ఇమే చత్తారో ధమ్మే ఆకఙ్ఖన్తేన నత్థఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బం, అఞ్ఞదత్థు సీలాదిగుణసమన్నాగతేన భవితబ్బం, ఇదిసో హి సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి మనాపో గరు భావనీయో. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘సీలదస్సనసమ్పన్నం ¶ , ధమ్మట్ఠం సచ్చవాదినం;

అత్తనో కమ్మ కుబ్బానం, తం జనో కురుతే పియ’’న్తి. (ధ. ప. ౨౧౭);

తస్మా ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సబ్రహ్మచారీనం పియో చస్సం మనాపో చ గరు చ భావనీయో చాతి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ…పే… సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి వత్వా ఇదాని యస్మా పచ్చయలాభాదిం పత్థయన్తేనాపి ఇదమేవ కరణీయం, న అఞ్ఞం కిఞ్చి, తస్మా ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు లాభీ అస్స’’న్తిఆదిమాహ. న చేత్థ భగవా లాభనిమిత్తం సీలాదిపరిపూరణం కథేతీతి వేదితబ్బో. భగవా హి ఘాసేసనం ¶ ఛిన్నకథో న వాచం పయుత్తం భణేతి, ఏవం సావకే ఓవదతి, సో కథం లాభనిమిత్తం సీలాదిపరిపూరణం కథేస్సతి, పుగ్గలజ్ఝాసయవసేన పనేతం వుత్తం. యేసఞ్హి ఏవం అజ్ఝాసయో భవేయ్య ‘‘సచే మయం చతూహి పచ్చయేహి న కిలమేయ్యామ, సీలాదిం పూరేతుం సక్కుణేయ్యామా’’తి, తేసం అజ్ఝాసయవసేన భగవా ఏవమాహ. అపిచ రసానిసంసో ఏస సీలస్స, యదిదం చత్తారో పచ్చయా నామ. తథా హి పణ్డితమనుస్సా కోట్ఠాదీసు ఠపితం నీహరిత్వా పుత్తాదీనమ్పి అదత్వా అత్తనాపి అపరిభుఞ్జిత్వా సీలవన్తానం దేన్తీతి సీలస్స సరసానిసంసదస్సనత్థం పేతం వుత్తం.

తతియవారే యేసాహన్తి యేసం అహం. తేసం తే కారాతి తేసం దేవానం వా మనుస్సానం వా తే మయి కతా పచ్చయదానకారా. దేవాపి హి సీలాదిగుణయుత్తానం పచ్చయే దేన్తి, న కేవలం మనుస్సాయేవ, సక్కో వియ ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స. మహప్ఫలా మహానిసంసాతి ఉభయమేతం అత్థతో ఏకం, బ్యఞ్జనమేవ నానం. మహన్తం వా లోకియసుఖం ఫలన్తీతి మహప్ఫలా ¶ . మహతో లోకుత్తరసుఖస్స చ పచ్చయా హోన్తీతి మహానిసంసా. సీలాదిగుణయుత్తస్స హి కటచ్ఛుభిక్ఖాపి పఞ్చరతనమత్తాయ భూమియా పణ్ణసాలాపి కత్వా దిన్నా అనేకాని కప్పసహస్సాని దుగ్గతివినిపాతతో రక్ఖతి, పరియోసానే చ అమతాయ పరినిబ్బానధాతుయాపచ్చయో హోతి. ‘‘ఖీరోదనం అహమదాసి’’న్తిఆదీని (వి. వ. ౪౧౩) చేత్థ వత్థూని, సకలమేవ వా పేతవత్థు విమానవత్థు చ సాధకం. తస్మా పచ్చయదాయకేహి అత్తని కతానం కారానం మహప్ఫలతం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

చతుత్థవారే ఞాతీతి సస్సుససురపక్ఖికా. సాలోహితాతి ఏకలోహితసమ్బద్ధా పీతిపితామహాదయో ¶ . పేతాతి పేచ్చభావం గతా. కాలఙ్కతాతి మతా. తేసం తన్తి తేసం తం మయి పసన్నచిత్తతం వా పసన్నేన చిత్తేన అనుస్సరణం వా. యస్స హి భిక్ఖునో కాలఙ్కతో పితా వా మాతా వా ‘‘అమ్హాకం ఞాతకో థేరో సీలవా కల్యాణధమ్మో’’తి పసన్నచిత్తో హుత్వా తం భిక్ఖుం అనుస్సరతి, తస్స సో చిత్తప్పసాదోపి తం అనుస్సరణమత్తమ్పి మహప్ఫలం మహానిసంసమేవ హోతి, అనేకాని కప్పసతసహస్సాని ¶ దుగ్గతితో వారేతుం అన్తే చ అమతం పాపేతుం సమత్థమేవ హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘యే తే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ సీలసమ్పన్నా సమాధిసమ్పన్నా పఞ్ఞా, విముత్తి, విముత్తిఞాణదస్సనసమ్పన్నా, దస్సనంపాహం, భిక్ఖవే, తేసం భిక్ఖూనం బహుకారం వదామి. సవనం, అనుస్సతిం, అనుపబ్బజ్జం, ఉపసఙ్కమనం, పయిరుపాసనంపాహం, భిక్ఖవే, తేసం భిక్ఖూనం బహుకారం వదామీ’’తి (ఇతివు. ౧౦౪). తస్మా ఞాతిసాలోహితానం అత్తని చిత్తప్పసాదస్స అనుస్సతియా చ మహప్ఫలతం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ, భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

౬౬. పఞ్చమవారే అరతిరతిసహో అస్సన్తి అరతియా రతియా చ సహో అభిభవితా అజ్ఝోత్థరితా భవేయ్యం. ఏత్థ చ అరతీతి అధికుసలేసు ధమ్మేసు పన్తసేనాసనేసు చ ఉక్కణ్ఠా. రతీతి పఞ్చకామగుణరతి. న చ మం అరతి సహేయ్యాతి మఞ్చ అరతి న అభిభవేయ్య న మద్దేయ్య న అజ్ఝోత్థరేయ్య. ఉప్పన్నన్తి జాతం నిబ్బత్తం. సీలాదిగుణయుత్తో హి అరతిఞ్చ రతిఞ్చ సహతి అజ్ఝోత్థరతి మద్దిత్వా తిట్ఠతి. తస్మా ఈదిసం అత్తానం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

ఛట్ఠవారే ¶ భయం చిత్తుత్రాసోపి ఆరమ్మణమ్పి. భేరవం ఆరమ్మణమేవ. సేసం పఞ్చమవారే వుత్తనయమేవ. సీలాదిగుణయుత్తో హి భయభేరవం సహతి అజ్ఝోత్థరతి మద్దిత్వా తిట్ఠతి అరియకోటియవాసీమహాదత్తత్థేరో వియ.

థేరో కిర మగ్గం పటిపన్నో అఞ్ఞతరం పాసాదికం అరఞ్ఞం దిస్వా ‘‘ఇధేవజ్జ సమణధమ్మం కత్వా గమిస్సామీ’’తి మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. రుక్ఖదేవతాయ దారకా థేరస్స సీలతేజేన సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా విస్సరమకంసు. దేవతాపి రుక్ఖం చాలేసి. థేరో అచలోవ నిసీది. సా దేవతా ధూమాయి, పజ్జలి, నేవ సక్ఖి థేరం చాలేతుం, తతో ఉపాసకవణ్ణేనాగన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. ‘‘కో ¶ ఏసో’’తి వుత్తా ‘‘అహం, భన్తే, ఏతస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా’’తి అవోచ. త్వం ఏతే వికారే అకాసీతి. ఆమ భన్తేతి. కస్మాతి చ వుత్తా ఆహ – ‘‘తుమ్హాకం, భన్తే ¶ , సీలతేజేన దారకా సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా విస్సరమకంసు, సాహం తుమ్హే పలాపేతుం ఏవమకాసి’’న్తి. థేరో ఆహ – ‘‘అథ కస్మా ఇధ, భన్తే, మా వసథ, మయ్హం అఫాసూతి పటికచ్చేవ నావచాసి. ఇదాని పన మా కిఞ్చి అవచ, అరియకోటియమహాదత్తో అమనుస్సభయేన గతోతి వచనతో లజ్జామి, తేనాహం ఇధేవ వసిస్సం, త్వం పన అజ్జేకదివసం యత్థ కత్థచి వసాహీ’’తి. ఏవం సీలాదిగుణయుత్తో భయభేరవసహో హోతి. తస్మా ఈదిసమత్తానం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

సత్తమవారే ఆభిచేతసికానన్తి అభిచేతోతి అభిక్కన్తం విసుద్ధచిత్తం వుచ్చతి, అధిచిత్తం వా, అభిచేతసి జాతాని ఆభిచేతసికాని, అభిచేతో సన్నిస్సితానీతి వా ఆభిచేతసికాని. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానన్తి దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారానం. దిట్ఠధమ్మోతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో వుచ్చతి, తత్థ సుఖవిహారభూతానన్తి అత్థో, రూపావచరజ్ఝానానమేతం అధివచనం. తాని హి అప్పేత్వా నిసిన్నా ఝాయినో ఇమస్మింయేవ అత్తభావే అసంకిలిట్ఠం నేక్ఖమ్మసుఖం విన్దన్తి, తస్మా ‘‘దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానీ’’తి వుచ్చన్తి. నికామలాభీతి నికామేన లాభీ అత్తనో ఇచ్ఛావసేన లాభీ, ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే ¶ సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకిచ్ఛలాభీతి సుఖేనేవ పచ్చనీకధమ్మే విక్ఖమ్భేత్వా సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకసిరలాభీతి అకసిరానం విపులానం లాభీ, యథాపరిచ్ఛేదేయేవ వుట్ఠాతుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. ఏకచ్చో హి లాభీయేవ హోతి, న పన సక్కోతి ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం. ఏకచ్చో సక్కోతి తథా సమాపజ్జితుం, పారిబన్ధికే పన కిచ్ఛేన విక్ఖమ్భేతి. ఏకచ్చో తథా సమాపజ్జతి, పారిబన్ధికే చ అకిచ్ఛేనేవ విక్ఖమ్భేతి, న సక్కోతి నాళికాయన్తం వియ యథాపరిచ్ఛేదేయేవ చ వుట్ఠాతుం. యో పన ఇమం తివిధమ్పి సమ్పదం ఇచ్ఛతి, సోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

ఏవం అభిఞ్ఞాపాదకే ఝానే వుత్తే కిఞ్చాపి అభిఞ్ఞానం వారో ఆగతో, అథ ఖో నం భగవా అగ్గహేత్వావ యస్మా న కేవలం అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానాని చ అభిఞ్ఞాయోయేవ చ సీలానం ¶ ఆనిసంసో, అపిచ ఖో చత్తారి ఆరుప్పఝానానిపి ¶ తయో చ హేట్ఠిమా అరియమగ్గా, తస్మా తం సబ్బం పరియాదియిత్వా దస్సేతుం ఆకఙ్ఖేయ్య చే…పే… యే తే సన్తాతి ఏవమాదిమాహ.

తత్థ సన్తాతి అఙ్గసన్తతాయ చేవ ఆరమ్మణసన్తతాయ చ. విమోక్ఖాతి పచ్చనీకధమ్మేహి విముత్తత్తా ఆరమ్మణే చ అధిముత్తత్తా. అతిక్కమ్మ రూపేతి రూపావచరజ్ఝానే అతిక్కమిత్వా, యే తే విమోక్ఖా అతిక్కమ్మ రూపే సన్తాతి పదసమ్బన్ధో, ఇతరథా హి అతిక్కమ్మ రూపే కిం కరోతీతి న పఞ్ఞాయేయ్యుం. ఆరుప్పాతి ఆరమ్మణతో చ విపాకతో చ రూపవిరహితా. కాయేన ఫుసిత్వాతి నామకాయేన ఫుసిత్వా పాపుణిత్వా, అధిగన్త్వాతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తానమేవ. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘యోపి భిక్ఖు ఇమే విమోక్ఖే ఫుసిత్వా విహరితుకామో, సోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ’’తి.

౬౭. నవమవారే తిణ్ణం సంయోజనానన్తి సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాససఙ్ఖాతానం తిణ్ణం బన్ధనానం. తాని హి సంయోజేన్తి ఖన్ధగతిభవాదీహి ఖన్ధగతిభవాదయో, కమ్మం వా ఫలేన, తస్మా సంయోజనానీతి వుచ్చన్తి, బన్ధనానీతి అత్థో. పరిక్ఖయాతి పరిక్ఖయేన. సోతాపన్నోతి సోతం ¶ ఆపన్నో. సోతోతి చ మగ్గస్సేతం అధివచనం. సోతాపన్నోతి తంసమఙ్గిపుగ్గలస్స. యథాహ ‘‘సోతో సోతోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి. కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతోతి? అయమేవ హి, భన్తే, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో. సేయ్యథిదం, సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధీతి. సోతాపన్నో సోతాపన్నోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి. కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతాపన్నోతి? యో హి, భన్తే, ఇమినా అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన సమన్నాగతో, అయం వుచ్చతి సోతాపన్నో, యోయం ఆయస్మా ఏవంనామో ఏవంగోత్తో’’తి. ఇధ పన మగ్గేన ఫలస్స నామం దిన్నం, తస్మా ఫలట్ఠో ‘‘సోతాపన్నో’’తి వేదితబ్బో. అవినిపాతధమ్మోతి వినిపాతేతీతి వినిపాతో, నాస్స వినిపాతో ధమ్మోతి అవినిపాతధమ్మో, న అత్తానం అపాయే వినిపాతసభావోతి వుత్తం హోతి. కస్మా? యే ధమ్మా అపాయగమనియా, తేసం పహీనత్తా. సమ్బోధి పరం అయనం గతి అస్సాతి సమ్బోధిపరాయణో, ఉపరిమగ్గత్తయం అవస్సం సమ్పాపకోతి ¶ అత్థో. కస్మా? పటిలద్ధపఠమమగ్గత్తా. సీలేస్వేవాతి ఈదిసో హోతుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరణారీతి.

దసమవారే ¶ పఠమమగ్గేన పరిక్ఖీణానిపి తీణి సంయోజనాని సకదాగామిమగ్గస్స వణ్ణభణనత్థం వుత్తాని. రాగదోసమోహానం తనుత్తాతి ఏతేసం తనుభావేన, తనుత్తకరణేనాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ద్వీహి కారణేహి తనుత్తం వేదితబ్బం అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చ. సకదాగామిస్స హి వట్టానుసారిమహాజనస్సేవ కిలేసా అభిణ్హం న ఉప్పజ్జన్తి, కదాచి కరహచి ఉప్పజ్జన్తి విరళాకారా హుత్వా, విరళవాపితే ఖేత్తే అఙ్కురా వియ. ఉప్పజ్జమానాపి చ వట్టానుసారిమహాజనస్సేవ మద్దన్తా ఫరన్తా ఛాదేన్తా అన్ధకారం కరోన్తా న ఉప్పజ్జన్తి, మన్దమన్దా ఉప్పజ్జన్తి తనుకాకారా హుత్వా, అబ్భపటలమివ మక్ఖికాపత్తమివ చ.

తత్థ కేచి థేరా భణన్తి ‘‘సకదాగామిస్స కిలేసా కిఞ్చాపి చిరేన ఉప్పజ్జన్తి, బహలావ ఉప్పజ్జన్తి, తథా హిస్స పుత్తా చ ధీతరో చ దిస్సన్తీ’’తి, ఏతం పన అప్పమాణం. పుత్తధీతరో హి అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనమత్తేనపి హోన్తీతి. ద్వీహియేవ కారణేహిస్స కిలేసానం తనుత్తం వేదితబ్బం అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చాతి.

సకదాగామీతి ¶ సకిం ఆగమనధమ్మో. సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వాతి ఏకవారంయేవ ఇమం మనుస్సలోకం పటిసన్ధివసేన ఆగన్త్వా. యోపి హి ఇధ సకదాగామిమగ్గం భావేత్వా ఇధేవ పరినిబ్బాతి, సోపి ఇధ న గహితో. యోపి ఇధ మగ్గం భావేత్వా దేవేసు ఉపపజ్జిత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాతి. యోపి దేవలోకే మగ్గం భావేత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాతి. యోపి దేవలోకే మగ్గం భావేత్వా ఇధేవ మనుస్సలోకే నిబ్బత్తిత్వా పరినిబ్బాతి. యో పన ఇధ మగ్గం భావేత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తో, తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా పున ఇధేవ ఉపపజ్జిత్వా పరినిబ్బాతి, అయమిధ గహితోతి వేదితబ్బో. దుక్ఖస్సన్తం కరేయ్యన్తి వట్టదుక్ఖస్స పరిచ్ఛేదం కరేయ్యం. సీలేస్వేవాతి ఈదిసో హోతుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

ఏకాదసమవారే పఞ్చన్నన్తి గణనపరిచ్ఛేదో. ఓరమ్భాగియానన్తి ఓరం వుచ్చతి హేట్ఠా, హేట్ఠాభాగియానన్తి అత్థో, కామావచరలోకే ఉప్పత్తిపచ్చయానన్తి అధిప్పాయో. సంయోజనానన్తి బన్ధనానం, తాని కామరాగబ్యాపాదసంయోజనేహి ¶ సద్ధిం పుబ్బే వుత్తసంయోజనానేవ వేదితబ్బాని. యస్స హి ఏతాని అప్పహీనాని, సో కిఞ్చాపి భవగ్గే ఉప్పన్నో హోతి, అథ ఖో ఆయుపరిక్ఖయా కామావచరే నిబ్బత్తతియేవ, గిలితబలిసమచ్ఛూపమో స్వాయం పుగ్గలో దీఘసుత్తకేన పాదే ¶ బద్ధవిహఙ్గూపమో చాతి వేదితబ్బో. పుబ్బే వుత్తానమ్పి చేత్థ వచనం వణ్ణభణనత్థమేవాతి వేదితబ్బం. ఓపపాతికోతి సేసయోనిపటిక్ఖేపవచనమేతం. తత్థపరినిబ్బాయీతి తత్థేవ బ్రహ్మలోకే పరినిబ్బాయీ. అనావత్తిధమ్మో తస్మా లోకాతి తతో బ్రహ్మలోకా పటిసన్ధివసేన పున అనావత్తిసభావో. సీలేస్వేవాతి ఈదిసో హోతుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

౬౮. ఏవం అనాగామిమగ్గే వుత్తే కిఞ్చాపి చతుత్థమగ్గస్స వారో ఆగతో, అథ ఖో నం భగవా అగ్గహేత్వావ యస్మా న కేవలా ఆసవక్ఖయాభిఞ్ఞా ఏవ సీలానం ఆనిసంసో, అపిచ ఖో లోకియపఞ్చాభిఞ్ఞాయోపి, తస్మా తాపి దస్సేతుం, యస్మా చ ఆసవక్ఖయే కథితే దేసనా నిట్ఠితా హోతి, ఏవఞ్చ సతి ఇమేసం గుణానం అకథితత్తా అయం కథా ముణ్డాభిఞ్ఞాకథా నామ భవేయ్య, తస్మా చ అభిఞ్ఞాపారిపూరిం కత్వా దస్సేతుమ్పి, యస్మా చ అనాగామిమగ్గే ఠితస్స సుఖేన ఇద్ధివికుప్పనా ¶ ఇజ్ఝతి, సమాధిపరిబన్ధానం కామరాగబ్యాపాదానం సమూహతత్తా, అనాగామీ హి సీలేసు చ సమాధిమ్హి చ పరిపూరకారీ, తస్మా యుత్తట్ఠానేయేవ లోకియాభిఞ్ఞాయో దస్సేతుమ్పి ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే…పే… అనేకవిహిత’’న్తి ఏవమాదిమాహాతి అయమనుసన్ధి.

తత్థ ‘‘అనేకవిహితం ఇద్ధివిధ’’న్తిఆదినా నయేన ఆగతానం పఞ్చన్నమ్పి లోకియాభిఞ్ఞానం పాళివణ్ణనా సద్ధిం భావనానయేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా.

౬౯. ఛట్ఠాభిఞ్ఞాయ ఆసవానం ఖయాతి అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసానం ఖయా. అనాసవన్తి ఆసవవిరహితం. చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఏత్థ చేతోవచనేన అరహత్తఫలసమ్పయుత్తోవ సమాధి, పఞ్ఞావచనేన తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞావ వుత్తా. తత్థ చ సమాధి రాగతో విముత్తత్తా చేతోవిముత్తి, పఞ్ఞా అవిజ్జాయ విముత్తత్తా పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బా. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘యో హిస్స, భిక్ఖవే, సమాధి, తదస్స సమాధిన్ద్రియం. యా హిస్స, భిక్ఖవే, పఞ్ఞా, తదస్స పఞ్ఞిన్ద్రియం. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే ¶ , రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి, అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తీ’’తి, అపిచేత్థ సమథఫలం చేతోవిముత్తి, విపస్సనాఫలం పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బా.

దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనోయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం ¶ కత్వా, అపరపచ్చయేన ఞత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యన్తి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహరేయ్యం. సీలేస్వేవాతి ఏవం సబ్బాసవే నిద్ధునిత్వా చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం అధిగన్తుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

ఏవం భగవా సీలానిసంసకథం యావ అరహత్తా కథేత్వా ఇదాని సబ్బమ్పి తం సీలానిసంసం సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేన్తో నిగమనం ఆహ ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే…పే… ఇదమేతం పటిచ్చ వుత్త’’న్తి. తస్సాయం సఙ్ఖేపత్థో, ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథ…పే… సమాదాయ సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూ’’తి ఇతి యం తం మయా పుబ్బే ఏవం వుత్తం, ఇదం సబ్బమ్పి సమ్పన్నసీలో భిక్ఖు సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి మనాపో, గరు భావనీయో పచ్చయానం లాభీ, పచ్చయదాయకానం మహప్ఫలకరో, పుబ్బఞాతీనం అనుస్సరణచేతనాయ ఫలమహత్తకరో, అరతిరతిసహో, భయభేరవసహో, రూపావచరజ్ఝానానం అరూపావచరజ్ఝానానఞ్చ లాభీ, హేట్ఠిమాని తీణి సామఞ్ఞఫలాని పఞ్చ లోకియాభిఞ్ఞా ఆసవక్ఖయఞాణన్తి చ ఇమే చ గుణే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్తా ¶ హోతి, ఏతం పటిచ్చ ఇదం సన్ధాయ వుత్తన్తి. ఇదమవోచ భగవా, అత్తమనా తే భిక్ఖు భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. వత్థసుత్తవణ్ణనా

౭౦. ఏవం ¶ మే సుతన్తి వత్థసుత్తం. తత్థ సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, వత్థన్తి ఉపమావచనమేవేతం. ఉపమం కరోన్తో చ భగవా కత్థచి పఠమంయేవ ఉపమం దస్సేత్వా పచ్ఛా అత్థం దస్సేతి, కత్థచి ¶ పఠమమత్థం దస్సేత్వా పచ్ఛా ఉపమం, కత్థచి ఉపమాయ అత్థం పరివారేత్వా దస్సేతి, కత్థచి అత్థేన ఉపమం.

తథా హేస – ‘‘సేయ్యథాపిస్సు, భిక్ఖవే, ద్వే అగారా సద్వారా, తత్థ చక్ఖుమా పురిసో మజ్ఝే ఠితో పస్సేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౨౬౧) సకలమ్పి దేవదూతసుత్తం ఉపమం పఠమం దస్సేత్వా పచ్ఛా అత్థం దస్సేన్తో ఆహ. ‘‘తిరోకుట్టం తిరోపాకారం తిరోపబ్బతం అసజ్జమానో గచ్ఛతి, సేయ్యథాపి ఆకాసే’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౨౩౮; పటి. మ. ౧.౧౦౨) పన నయేన సకలమ్పి ఇద్ధివిధమత్థం పఠమం దస్సేత్వా పచ్ఛా ఉపమం దస్సేన్తో ఆహ. ‘‘సేయ్యథాపి బ్రాహ్మణపురిసో సారత్థికో సారగవేసీ’’తిఆదినావ (మ. ని. ౧.౩౧౮) నయేన సకలమ్పి చూళసారోపమసుత్తం ఉపమాయ అత్థం పరివారేత్వా దస్సేన్తో ఆహ. ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, ఏకచ్చే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం…పే… సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, పురిసో అలగద్దత్థికో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩౮) నయేన సకలమ్పి అలగద్దసుత్తం మహాసారోపమసుత్తన్తి ఏవమాదీని సుత్తాని అత్థేన ఉపమం పరివారేత్వా దస్సేన్తో ఆహ.

స్వాయం ఇధ పఠమం ఉపమం దస్సేత్వా పచ్ఛా అత్థం దస్సేతి. కస్మా పనేవం భగవా దస్సేతీతి? పుగ్గలజ్ఝాసయేన వా దేసనావిలాసేన వా. యే హి పుగ్గలా పఠమం ఉపమం దస్సేత్వా వుచ్చమానమత్థం సుఖేన పటివిజ్ఝన్తి, తేసం ¶ పఠమం ఉపమం దస్సేతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. యస్సా చ ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా దేసనావిలాసం పత్తో హోతి, తస్సా సుప్పటివిద్ధా. తస్మా ఏస దేసనావిలాసమ్పత్తో ధమ్మిస్సరో ధమ్మరాజా, సో యథా యథా ఇచ్ఛతి, తథా తథా ధమ్మం దేసేతీతి ఏవం ఇమినా పుగ్గలజ్ఝాసయేన వా దేసనావిలాసేన వా ఏవం దస్సేతీతి వేదితబ్బో.

తత్థ ¶ వత్థన్తి పకతిపరిసుద్ధం వత్థం. సంకిలిట్ఠం మలగ్గహితన్తి ఆగన్తుకేన పంసురజాదినా సంకిలేసేన సంకిలిట్ఠం, సేదజల్లికాదినా మలేన గహితత్తా మలగ్గహితం. రఙ్గజాతేతి ఏత్థ రఙ్గమేవ రఙ్గజాతం. ఉపసంహరేయ్యాతి ఉపనామేయ్య. యది నీలకాయాతి నీలకాయ వా, నీలకత్థాయ వాతి వుత్తం హోతి. ఏవం సబ్బత్థ. రజకో హి నీలకత్థాయ ఉపసంహరన్తో కంసనీలపలాసనీలాదికే నీలరఙ్గే ఉపసంహరతి. పీతకత్థాయ ఉపసంహరన్తో కణికారపుప్ఫసదిసే పీతకరఙ్గే. లోహితకత్థాయ ఉపసంహరన్తో బన్ధుజీవకపుప్ఫసదిసే ¶ లోహితకరఙ్గే. మఞ్జిట్ఠకత్థాయ ఉపసంహరన్తో కణవీరపుప్ఫసదిసే మన్దరత్తరఙ్గే. తేన వుత్తం ‘‘యది నీలకాయ…పే… యది మఞ్జిట్ఠకాయా’’తి.

దురత్తవణ్ణమేవస్సాతి దుట్ఠు రఞ్జితవణ్ణమేవ అస్స. అపరిసుద్ధవణ్ణమేవస్సాతి నీలవణ్ణోపిస్స పరిసుద్ధో న భవేయ్య, సేసవణ్ణోపి. తాదిసఞ్హి వత్థం నీలకుమ్భియా పక్ఖిత్తమ్పి సునీలం న హోతి, సేసకుమ్భీసు పక్ఖిత్తమ్పి పీతకాదివణ్ణం న హోతి, మిలాతనీల కురణ్డ-కణికార-బన్ధుజీవక-కణవీరపుప్ఫవణ్ణమేవ హోతి. తం కిస్స హేతూతి తం వత్థం కిస్స హేతు కిం కారణా ఈదిసం హోతి, తస్మిం వా వత్థే రఙ్గజాతం కిస్స హేతు ఈదిసం దురత్తవణ్ణం అపరిసుద్ధవణ్ణం హోతీతి? యస్మా పనస్స వత్థస్స సంకిలిట్ఠభావోయేవేత్థ కారణం, న అఞ్ఞం కిఞ్చి, తస్మా ‘‘అపరిసుద్ధత్తా, భిక్ఖవే, వత్థస్సా’’తి ఆహ.

ఏవమేవ ఖోతి ఉపమాసమ్పటిపాదనం. చిత్తే సంకిలిట్ఠేతి చిత్తమ్హి సంకిలిట్ఠమ్హి. కస్మా పన భగవా సంకిలిట్ఠవత్థేన ఓపమ్మం అకాసీతి చే, వాయామమహప్ఫలదస్సనత్థం. యథా హి ఆగన్తుకేహి మలేహి సంకిలిట్ఠం వత్థం పకతియా పణ్డరత్తా పున ధోవీయమానం పణ్డరం హోతి, న తత్థ జాతికాళకే వియ ఏళకలోమే వాయామో నిప్ఫలో హోతి, ఏవం చిత్తమ్పి ఆగన్తుకేహి కిలేసేహి సంకిలిట్ఠం. పకతియా పన తం సకలేపి పటిసన్ధిభవఙ్గవారే పణ్డరమేవ. యథాహ – ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ¶ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౫౧). తం విసోధీయమానం సక్కా పభస్సరతరం కాతుం, న తత్థ వాయామో నిప్ఫలోతి ఏవం వాయామమహప్ఫలదస్సనత్థం సంకిలిట్ఠవత్థేన ఓపమ్మం అకాసీతి వేదితబ్బో.

దుగ్గతి పాటికఙ్ఖాతి ఈదిసే చిత్తే దుగ్గతి పాటికఙ్ఖితబ్బా, దుగ్గతిం ఏవ ఏస పాపుణిస్సతి ¶ , నాఞ్ఞన్తి ఏవం దుగ్గతి ఇచ్ఛితబ్బా, అవస్సం భావీతి వుత్తం హోతి. సా చాయం దుగ్గతి నామ పటిపత్తిదుగ్గతి, గతిదుగ్గతీతి దువిధా హోతి. పటిపత్తిదుగ్గతిపి అగారియపటిపత్తిదుగ్గతి, అనగారియపటిపత్తిదుగ్గతీతి దువిధా హోతి.

అగారియో హి సంకిలిట్ఠచిత్తో పాణమ్పి ¶ హనతి, అదిన్నమ్పి ఆదియతి, సకలేపి దస అకుసలకమ్మపథే పూరేతి, అయమస్స అగారియపటిపత్తిదుగ్గతి. సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా నిరయమ్పి గచ్ఛతి, తిరచ్ఛానయోనిమ్పి, పేత్తివిసయమ్పి గచ్ఛతి, అయమస్స గతిదుగ్గతి.

అనగారియోపి ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజితో సంకిలిట్ఠచిత్తో దూతేయ్యపహిణగమనం గచ్ఛతి, వేజ్జకమ్మం కరోతి, సఙ్ఘభేదాయ చేతియభేదాయ పరక్కమతి, వేళుదానాదీహి జీవికం కప్పేతి, సకలమ్పి అనాచారం అగోచరఞ్చ పరిపూరేతి, అయమస్స అనగారియపటిపత్తిదుగ్గతి.సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా నిరయమ్పి గచ్ఛతి, తిరచ్ఛానయోనిమ్పి, పేత్తివిసయమ్పి గచ్ఛతి సమణయక్ఖో నామ హోతి సమణపేతో, ఆదిత్తేహి సఙ్ఘాటిఆదీహి సమ్పజ్జలితకాయో అట్టస్సరం కరోన్తో విచరతి, అయమస్స గతిదుగ్గతి.

సేయ్యథాపీతి సుక్కపక్ఖం దస్సేతుమారద్ధో, తస్సత్థో కణ్హపక్ఖే వుత్తపచ్చనీకేనేవ వేదితబ్బో. ఏత్థాపి చ సుగతి నామ పటిపత్తిసుగతి గతిసుగతీతి దువిధా హోతి. పటిపత్తిసుగతిపి అగారియపటిపత్తిసుగతి అనగారియపటిపత్తిసుగతీతి దువిధా హోతి. అగారియో హి పరిసుద్ధచిత్తో పాణాతిపాతాపి విరమతి, అదిన్నాదానాపి, సకలేపి దస కుసలకమ్మపథే పరిపూరేతి, అయమస్స అగారియపటిపత్తిసుగతి. సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా మనుస్సమహన్తతమ్పి దేవమహన్తతమ్పి ఉపపజ్జతి, అయమస్స గతిసుగతి.

అనగారియోపి ¶ ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా పరిసుద్ధచిత్తో చతుపారిసుద్ధిసీలం సోధేతి, తేరస ధుతఙ్గాని సమాదియతి, అట్ఠతింసారమ్మణేసు అత్తనో అనుకూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా పన్తసేనాసనే పటిసేవమానో కసిణపరికమ్మం కత్వా ఝానసమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, సోతాపత్తిమగ్గం భావేతి…పే… అనాగామిమగ్గం భావేతి, అయమస్స అనగారియపటిపత్తిసుగతి. సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా మనుస్సలోకే వా తీసు మహాకులేసు, ఛసు వా కామావచరదేవేసు, దససు వా బ్రహ్మభవనేసు ¶ , పఞ్చసు వా సుద్ధావాసేసు, చతూసు వా ఆరుప్పేసు ఉపపజ్జతి, అయమస్స గతిసుగతీతి.

౭౧. ఏవం సంకిలిట్ఠే చిత్తే దుగ్గతి పాటికఙ్ఖా, అసంకిలిట్ఠే చ సుగతీతి వత్వా ఇదాని యేహి ఉపక్కిలేసేహి చిత్తం సంకిలిట్ఠం హోతి, తే దస్సేన్తో కతమే చ, భిక్ఖవే, చిత్తస్స ఉపక్కిలేసా ¶ ? అభిజ్ఝా విసమలోభోతిఆదిమాహ.

తత్థ సకభణ్డే ఛన్దరాగో అభిజ్ఝా, పరభణ్డే విసమలోభో. అథ వా సకభణ్డే వా పరభణ్డే వా హోతు, యుత్తపత్తట్ఠానే ఛన్దరాగో అభిజ్ఝా, అయుత్తాపత్తట్ఠానే విసమలోభో. థేరో పనాహ ‘‘కిస్స వినిబ్భోగం కరోథ, యుత్తే వా అయుత్తే వా హోతు, ‘రాగో విసమం దోసో విసమం మోహో విసమ’న్తి (విభ. ౯౨౪) వచనతో న కోచి లోభో అవిసమో నామ, తస్మా లోభోయేవ అభిజ్ఝాయనట్ఠేన అభిజ్ఝా, విసమట్ఠేన విసమం, ఏకత్థమేతం బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి. సో పనేస అభిజ్ఝావిసమలోభో ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా చేస, ఏవం నవవిధఆఘాతవత్థుసమ్భవో బ్యాపాదో. దసవిధఆఘాతవత్థుసమ్భవో కోధో. పునప్పునం చిత్తపరియోనన్ధనో ఉపనాహో. అగారియస్స వా అనగారియస్స వా సుకతకరణవినాసనో మక్ఖో. అగారియోపి హి కేనచి అనుకమ్పకేన దలిద్దో సమానో ఉచ్చే ఠానే ఠపితో, అపరేన సమయేన ‘‘కిం తయా మయ్హం కత’’న్తి తస్స సుకతకరణం వినాసేతి. అనగారియోపి సామణేరకాలతో పభుతి ¶ ఆచరియేన వా ఉపజ్ఝాయేన వా చతూహి పచ్చయేహి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాహి చ అనుగ్గహేత్వా ధమ్మకథానయపకరణకోసల్లాదీని సిక్ఖాపితో, అపరేన సమయేన రాజరాజమహామత్తాదీహి సక్కతో గరుకతో ఆచరియుపజ్ఝాయేసు అచిత్తీకతో చరమానో ‘‘అయం అమ్హేహి దహరకాలే ఏవం అనుగ్గహితో సంవడ్ఢితో చ, అథ పనిదాని నిస్సినేహో జాతో’’తి వుచ్చమానో ‘‘కిం మయ్హం తుమ్హేహి కత’’న్తి తేసం సుకతకరణం వినాసేతి, తస్స సో సుకతకరణవినాసనో మక్ఖో ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా ¶ చాయం, ఏవం బహుస్సుతేపి పుగ్గలే అజ్ఝోత్థరిత్వా ‘‘ఈదిసస్స చేవ బహుస్సుతస్స అనియతా గతి, తవ వా మమ వా కో విసేసో’’తిఆదినా నయేన ఉప్పజ్జమానో యుగగ్గాహగాహీ పళాసో. పరేసం సక్కారాదీని ఖీయనా ఇస్సా. అత్తనో సమ్పత్తియా పరేహి సాధారణభావం అసహమానం మచ్ఛరియం. వఞ్చనికచరియభూతా మాయా. కేరాటికభావేన ఉప్పజ్జమానం సాఠేయ్యం. కేరాటికో హి ఆయతనమచ్ఛో వియ హోతి. ఆయతనమచ్ఛో నామ కిర మచ్ఛానం నఙ్గుట్ఠం దస్సేతి సప్పానం సీసం ¶ , ‘‘తుమ్హేహి సదిసో అహ’’న్తి జానాపేతుం. ఏవమేవ కేరాటికో పుగ్గలో యం యం సుత్తన్తికం వా ఆభిధమ్మికం వా ఉపసఙ్కమతి, తం తం ఏవం వదతి ‘‘అహం తుమ్హాకం బద్ధచరో, తుమ్హే మయ్హం అనుకమ్పకా, నాహం తుమ్హే ముఞ్చామీ’’తి ‘‘ఏవమేతే ‘సగారవో అయం అమ్హేసు సప్పతిస్సో’తి మఞ్ఞిస్సన్తీ’’తి. తస్సేతం కేరాటికభావేన ఉప్పజ్జమానం సాఠేయ్యం ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా చేతం, ఏవం వాతభరితభస్తసదిసథద్ధభావపగ్గహితసిరఅనివాతవుత్తికారకరణో థమ్భో. తదుత్తరికరణో సారమ్భో. సో దువిధేన లబ్భతి అకుసలవసేన చేవ కుసలవసేన చ. తత్థ అగారియస్స పరేన కతం అలఙ్కారాదిం దిస్వా తద్దిగుణకరణేన ఉప్పజ్జమానో, అనగారియస్స చ యత్తకం యత్తకం పరో పరియాపుణాతి వా కథేతి వా, మానవసేన తద్దిగుణతద్దిగుణకరణేన ఉప్పజ్జమానో అకుసలో. అగారియస్స పన పరం ఏకం సలాకభత్తం దేన్తం దిస్వా అత్తనా ద్వే వా తీణి వా దాతుకామతాయ ఉప్పజ్జమానో, అనగారియస్స చ పరేన ఏకనికాయే ¶ గహితే మానం అనిస్సాయ కేవలం తం దిస్వా అత్తనా ఆలసియం అభిభుయ్య ద్వే నికాయే గహేతుకామతాయ ఉప్పజ్జమానో కుసలో. ఇధ పన అకుసలో అధిప్పేతో. అయఞ్హి ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా చాయం, ఏవం జాతిఆదీని నిస్సాయ చిత్తస్స ఉణ్ణతివసేన పవత్తమానో మానో, అచ్చుణ్ణతివసేన అతిమానో, మదగ్గహణాకారో మదో, కామగుణేసు చిత్తవోస్సగ్గవసేన ఉప్పజ్జమానో పమాదో ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

కస్మా ¶ పన భగవా ఉపక్కిలేసం దస్సేన్తో లోభమాదిం కత్వా దస్సేతీతి? తస్స పఠముప్పత్తితో. సబ్బసత్తానఞ్హి యత్థ కత్థచి ఉపపన్నానం అన్తమసో సుద్ధావాసభూమియమ్పి సబ్బపఠమం భవనికన్తివసేన లోభో ఉప్పజ్జతి, తతో అత్తనో అత్తనో అనురూపపచ్చయం పటిచ్చ యథాసమ్భవం ఇతరే, న చ ఏతే సోళసేవ చిత్తస్స ఉపక్కిలేసా, ఏతేన పన నయేన సబ్బేపి కిలేసా గహితాయేవ హోన్తీతి వేదితబ్బా.

౭౨. ఏత్తావతా ¶ సంకిలేసం దస్సేత్వా ఇదాని వోదానం దస్సేన్తో స ఖో సో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ ఇతి విదిత్వాతి ఏవం జానిత్వా. పజహతీతి సముచ్ఛేదప్పహానవసేన అరియమగ్గేన పజహతి. తత్థ కిలేసపటిపాటియా మగ్గపటిపాటియాతి ద్విధా పహానం వేదితబ్బం. కిలేసపటిపాటియా తావ అభిజ్ఝావిసమలోభో థమ్భో సారమ్భో మానో అతిమానో మదోతి ఇమే ఛ కిలేసా అరహత్తమగ్గేన పహీయన్తి. బ్యాపాదో కోధో ఉపనాహో పమాదోతి ఇమే చత్తారో కిలేసా అనాగామిమగ్గేన పహీయన్తి. మక్ఖో పళాసో ఇస్సా మచ్ఛరియం మాయా సాఠేయ్యన్తి ఇమే ఛ సోతాపత్తిమగ్గేన పహీయన్తీతి. మగ్గపటిపాటియా పన, సోతాపత్తిమగ్గేన మక్ఖో పళాసో ఇస్సా మచ్ఛరియం మాయా సాఠేయ్యన్తి ఇమే ఛ పహీయన్తి. అనాగామిమగ్గేన బ్యాపాదో కోధో ఉపనాహో పమాదోతి ఇమే చత్తారో. అరహత్తమగ్గేన అభిజ్ఝావిసమలోభో థమ్భో సారమ్భో మానో అతిమానో మదోతి ఇమే ఛ పహీయన్తీతి.

ఇమస్మిం ¶ పన ఠానే ఇమే కిలేసా సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝా వా హోన్తు, సేసమగ్గవజ్ఝా వా, అథ ఖో అనాగామిమగ్గేనేవ పహానం సన్ధాయ ‘‘అభిజ్ఝావిసమలోభం చిత్తస్స ఉపక్కిలేసం పజహతీ’’తిఆదిమాహాతి వేదితబ్బా. అయమేత్థ పవేణిమగ్గాగతో సమ్భవో, సో చ ఉపరి చతుత్థమగ్గస్సేవ నిద్దిట్ఠత్తా యుజ్జతి, తతియమగ్గేన పహీనావసేసానఞ్హి విసమలోభాదీనం తేన పహానం హోతి, సేసానం ఇమినావ. యేపి హి సోతాపత్తిమగ్గేన పహీయన్తి, తేపి తంసముట్ఠాపకచిత్తానం అప్పహీనత్తా అనాగామిమగ్గేనేవ సుప్పహీనా హోన్తీతి. కేచి పన పఠమమగ్గేన చేత్థ పహానం వణ్ణయన్తి, తం పుబ్బాపరేన న సన్ధియతి. కేచి విక్ఖమ్భనప్పహానమ్పి, తం తేసం ఇచ్ఛామత్తమేవ.

౭౩. యతో ¶ ఖో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ యతోతి యమ్హి కాలే. పహీనో హోతీతి అనాగామిమగ్గక్ఖణే పహానం సన్ధాయేవాహ.

౭౪. సో బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేనాతి ఏతం ‘‘యతో ఖో, భిక్ఖవే, అభిజ్ఝావిసమలోభో పహీనో హోతి, సో బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో హోతీ’’తి ఏవం ఏకమేకేన పదేన యోజేతబ్బం. ఇమస్స హి భిక్ఖునో అనాగామిమగ్గేన లోకుత్తరప్పసాదో ఆగతో, అథస్స అపరేన సమయేన బుద్ధగుణే ధమ్మగుణే సఙ్ఘగుణే చ అనుస్సరతో లోకియో ఉప్పజ్జతి, తమస్స సబ్బమ్పి లోకియలోకుత్తరమిస్సకం ¶ పసాదం దస్సేన్తో భగవా ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేనా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ అవేచ్చప్పసాదేనాతి బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణానం యాథావతో ఞాతత్తా అచలేన అచ్చుతేన పసాదేన. ఇదాని యథా తస్స భిక్ఖునో అనుస్సరతో సో అవేచ్చప్పసాదో ఉప్పన్నో, తం విధిం దస్సేన్తో ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా నయేన తీణి అనుస్సతిట్ఠానాని విత్థారేసి. తేసం అత్థవణ్ణనా సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే అనుస్సతికథాయం వుత్తా.

౭౫. ఏవమస్స లోకియలోకుత్తరమిస్సకం పసాదం దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసప్పహానం అవేచ్చప్పసాదసమన్నాగతఞ్చ పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పజ్జమానం సోమనస్సాదిఆనిసంసం ¶ దస్సేన్తో యథోధి ఖో పనస్సాతిఆదిమాహ. అనాగామిస్స హి పచ్చన్తే వుట్ఠితం చోరుపద్దవం వూపసమేత్వా తం పచ్చవేక్ఖతో మహానగరే వసన్తస్స రఞ్ఞో వియ ఇమే చిమే చ మమ కిలేసా పహీనాతి అత్తనో కిలేసప్పహానం పచ్చవేక్ఖతో బలవసోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. తం దస్సేన్తో భగవా ‘‘యథోధి ఖో పనస్సా’’తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో – య్వాయం అనాగామీ భిక్ఖు ఏవం ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో హోతి…పే… ధమ్మే…పే… సఙ్ఘే…పే… అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం లోకస్సా’’తి, తస్స యథోధి ఖో చత్తం హోతి పటినిస్సట్ఠం, సకసకఓధివసేన చత్తమేవ హోతి, తం తం కిలేసజాతం వన్తం ముత్తం పహీనం పటినిస్సట్ఠం. సకసకఓధివసేనాతి ద్వే ఓధీ కిలేసోధి చ మగ్గోధి చ. తత్థ కిలేసోధివసేనాపి యే కిలేసా యం మగ్గవజ్ఝా, తే అఞ్ఞమగ్గవజ్ఝేహి అమిస్సా హుత్వా సకేనేవ ఓధినా పహీనా. మగ్గోధివసేనాపి యే కిలేసా యేన మగ్గేన పహాతబ్బా, తేన తేయేవ పహీనా ¶ హోన్తి. ఏవం సకసకఓధివసేన తం తం కిలేసజాతం చత్తమేవ హోతి పటినిస్సట్ఠం, తం పచ్చవేక్ఖిత్వా చ లద్ధసోమనస్సో తతుత్తరిపి సో ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతోమ్హీ’’తి లభతి అత్థవేదన్తి సమ్బన్ధో.

యతోధి ¶ ఖోతిపి పాఠో. తస్స వసేన అయమత్థో, అస్స భిక్ఖునో యతోధి ఖో పన చత్తం హోతి పటినిస్సట్ఠం. తత్థ యతోతి కారణవచనం, యస్మాతి వుత్తం హోతి. ఓధీతి హేట్ఠా తయో మగ్గా వుచ్చన్తి. కస్మా? తే హి ఓధిం కత్వా కోట్ఠాసం కత్వా ఉపరిమగ్గేన పహాతబ్బకిలేసే ఠపేత్వా పజహన్తి, తస్మా ఓధీతి వుచ్చన్తి. అరహత్తమగ్గో పన కిఞ్చి కిలేసం అనవసేసేత్వా పజహతి, తస్మా అనోధీతి వుచ్చతి. ఇమస్స చ భిక్ఖునో హేట్ఠామగ్గత్తయేన చత్తం. తేన వుత్తం ‘‘యతోధి ఖో పనస్స చత్తం హోతీ’’తి. తత్థ ఖో పనాతి నిపాతమత్తం. అయం పన పిణ్డత్థో. యస్మా అస్స ఓధి చత్తం హోతి పటినిస్సట్ఠం, తస్మా తం పచ్చవేక్ఖిత్వా చ లద్ధసోమనస్సో తతుత్తరిపి సో ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతోమ్హీ’’తి లభతి అత్థవేదన్తి యథాపాళి నేతబ్బం.

తత్థ చత్తన్తి ఇదం సకభావపరిచ్చజనవసేన వుత్తం. వన్తన్తి ఇదం పన అనాదియనభావదస్సనవసేన. ముత్తన్తి ఇదం సన్తతితో వినిమోచనవసేన. పహీనన్తి ఇదం ముత్తస్సపి క్వచి అనవట్ఠానదస్సనవసేన. పటినిస్సట్ఠన్తి ఇదం పుబ్బే ఆదిన్నపుబ్బస్స ¶ పటినిస్సగ్గదస్సనవసేన పటిముఖం వా నిస్సట్ఠభావదస్సనవసేన భావనాబలేన అభిభుయ్య నిస్సట్ఠభావదస్సనవసేనాతి వుత్తం హోతి. లభతి అత్థవేదం లభతి ధమ్మవేదన్తి ఏత్థ బుద్ధాదీసు అవేచ్చప్పసాదోయేవ అరణీయతో అత్థో, ఉపగన్తబ్బతోతి వుత్తం హోతి. ధారణతో ధమ్మో, వినిపతితుం అప్పదానతోతి వుత్తం హోతి. వేదోతి గన్థోపి ఞాణమ్పి సోమనస్సమ్పి. ‘‘తిణ్ణం వేదానం పారగూ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౬) హి గన్థో ‘‘వేదో’’తి వుచ్చతి. ‘‘యం బ్రాహ్మణం వేదగుమాభిజఞ్ఞా, అకిఞ్చనం కామభావే అసత్త’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౧౦౬౫) ఞాణం. ‘‘యే వేదజాతా విచరన్తి లోకే’’తిఆదీసు సోమనస్సం. ఇధ పన సోమనస్సఞ్చ సోమనస్ససమ్పయుత్తఞాణఞ్చ అధిప్పేతం, తస్మా ‘‘లభతి అత్థవేదం లభతి ధమ్మవేదన్తి అవేచ్చప్పసాదారమ్మణసోమనస్సఞ్చ సోమనస్సమయఞాణఞ్చ లభతీ’’తి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

అథ ¶ వా అత్థవేదన్తి అవేచ్చప్పసాదం పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పన్నం వుత్తప్పకారమేవ వేదం. ధమ్మవేదన్తి ¶ అవేచ్చప్పసాదస్స హేతుం ఓధిసో కిలేసప్పహానం పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పన్నం వుత్తప్పకారమేవ వేదన్తి ఏవమ్పి ఏత్థ అత్థో వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి (విభ. ౭౧౮-౭౧౯). ధమ్మూపసంహితం పామోజ్జన్తి తమేవ అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ అత్థధమ్మానిసంసభూతం వేదఞ్చ పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పన్నం పామోజ్జం. తఞ్హి అనవజ్జలక్ఖణేన పచ్చవేక్ఖణాకారప్పవత్తేన ధమ్మేన ఉపసఞ్హితన్తి వుచ్చతి. పముదితస్స పీతి జాయతీతి ఇమినా పామోజ్జేన పముదితస్స నిరామిసా పీతి జాయతి. పీతిమనస్సాతి తాయ పీతియా పీణితమనస్స. కాయో పస్సమ్భతీతి కాయోపి పస్సద్ధో హోతి వూపసన్తదరథో. పస్సద్ధకాయో సుఖన్తి ఏవం వూపసన్తకాయదరథో చేతసికం సుఖం పటిసంవేదేతి. చిత్తం సమాధియతీతి చిత్తం సమ్మా ఆధియతి అప్పితం వియ అచలం తిట్ఠతి.

౭౬. ఏవమస్స కిలేసప్పహానం అవేచ్చప్పసాదసమన్నాగతం పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పజ్జమానం సోమనస్సాదిఆనిసంసం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘యథోధి ఖో పన మే’’తి వారేన తస్స పచ్చవేక్ఖణాయ పవత్తాకారం పకాసేత్వా తస్సేవ ¶ అనాగామిమగ్గానుభావసూచకం ఫలం దస్సేన్తో స ఖో సో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.

తత్థ ఏవంసీలోతి తస్స అనాగామిమగ్గసమ్పయుత్తం సీలక్ఖన్ధం దస్సేతి. ఏవంధమ్మో ఏవంపఞ్ఞోతి తంసమ్పయుత్తమేవ సమాధిక్ఖన్ధం పఞ్ఞాక్ఖన్ధఞ్చ దస్సేతి. సాలీనన్తి లోహితసాలిగన్ధసాలిఆదీనం అనేకరూపానం. పిణ్డపాతన్తి ఓదనం. విచితకాళకన్తి అపనీతకాళకం. నేవస్స తం హోతి అన్తరాయాయాతి తస్స ఏవంవిధస్స భిక్ఖునో తం వుత్తప్పకారపిణ్డపాతభోజనం మగ్గస్స వా ఫలస్స వా నేవ అన్తరాయాయ హోతి, పటిలద్ధగుణస్స హి తం కిమన్తరాయం కరిస్సతి? యోపిస్స అప్పటిలద్ధో చతుత్థమగ్గో చ ఫలం చ తప్పటిలాభాయ విపస్సనం ఆరభతోపి నేవస్స తం హోతి అన్తరాయాయ, అన్తరాయం కాతుం అసమత్థమేవ హోతి. కస్మా? వుత్తప్పకారసీలధమ్మపఞ్ఞాసఙ్గహేన మగ్గేన విసుద్ధచిత్తత్తా.

యస్మా ¶ చేత్థ ఏతదేవ కారణం, తస్మా తదనురూపం ఉపమం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ.

తత్థ ¶ అచ్ఛన్తి విప్పసన్నం. పరిసుద్ధం మలవిగమేన. పరియోదాతం పభస్సరతాయ. ఉక్కాముఖన్తి సువణ్ణకారానం మూసాముఖం. సువణ్ణకారానం మూసా హి ఇధ ఉక్కా, అఞ్ఞత్థ పన దీపికాదయోపి వుచ్చన్తి. ‘‘ఉక్కాసు ధారీయమానాసూ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౫౯) హి ఆగతట్ఠానే దీపికా ‘‘ఉక్కా’’తి వుచ్చతి. ‘‘ఉక్కం బన్ధేయ్య, ఉక్కం బన్ధిత్వా ఉక్కాముఖం ఆలిమ్పేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౩౬౦) ఆగతట్ఠానే అఙ్గారకపల్లం. ‘‘కమ్మారానం యథా ఉక్కా, అన్తో ఝాయతి నో బహీ’’తి (జా. ౨.౨౨.౬౪౯) ఆగతట్ఠానే కమ్మారుద్ధనం. ‘‘ఏవంవిపాకో ఉక్కాపాతో భవిస్సతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౪) ఆగతట్ఠానే వాతవేగో ‘‘ఉక్కా’’తి వుచ్చతి. ఇమస్మిం పన ఠానే అఞ్ఞేసు చ ఏవరూపేసు ‘‘సణ్డాసేన జాతరూపం గహేత్వా ఉక్కాముఖే పక్ఖిపతీ’’తి ఆగతట్ఠానేసు సువణ్ణకారానం మూసా ‘‘ఉక్కా’’తి వేదితబ్బా.

తత్రాయం ఉపమాసంసన్దనా – సంకిలిట్ఠవత్థం వియ హి సంకిలిట్ఠజాతరూపం వియ చ ఇమస్స భిక్ఖునో పుథుజ్జనకాలే కామరాగాదిమలానుగతం చిత్తం దట్ఠబ్బం. అచ్ఛోదకం వియ ఉక్కాముఖం వియ చ అనాగామిమగ్గో. తం ఉదకం ఉక్కాముఖఞ్చ ¶ ఆగమ్మ వత్థసువణ్ణానం పరిసుద్ధతా వియ తస్స భిక్ఖునో వుత్తప్పకారసీలధమ్మపఞ్ఞాసఙ్గహం అనాగామిమగ్గం ఆగమ్మ విసుద్ధచిత్తతాతి.

౭౭. సో మేత్తాసహగతేన చేతసాతి యథానుసన్ధివసేన దేసనా ఆగతా. తయో హి అనుసన్ధీ పుచ్ఛానుసన్ధి అజ్ఝాసయానుసన్ధి యథానుసన్ధీతి. తత్థ ‘‘ఏవం వుత్తే అఞ్ఞతరో భిక్ఖు భగవన్తం ఏతదవోచ ‘సియా ను ఖో, భన్తే, బహిద్ధా అసతి పరితస్సనా’తి? ‘సియా భిక్ఖూ’తి భగవా అవోచా’’తి (మ. ని. ౧.౨౪౨). ఏవం పుచ్ఛన్తానం విస్సజ్జితసుత్తవసేన పుచ్ఛానుసన్ధి వేదితబ్బో. ‘‘సియా ఖో పన తే బ్రాహ్మణ ఏవమస్స, అజ్జాపి నూన సమణో గోతమో అవీతరాగో’’తి (మ. ని. ౧.౫౫) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం విదిత్వా వుత్తస్స సుత్తస్స వసేన అజ్ఝాసయానుసన్ధి వేదితబ్బో. యేన పన ధమ్మేన ఆదిమ్హి దేసనా ఉట్ఠితా, తస్స ధమ్మస్స అనురూపధమ్మవసేన వా పటిపక్ఖవసేన వా యేసు సుత్తేసు ఉపరి దేసనా ఆగచ్ఛతి, తేసం వసేన యథానుసన్ధి వేదితబ్బో ¶ . సేయ్యథిదం, ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తే హేట్ఠా సీలేన దేసనా ఉట్ఠితా, ఉపరి ఛ అభిఞ్ఞా ఆగతా. కకచూపమే హేట్ఠా అక్ఖన్తియా ఉట్ఠితా, ఉపరి కకచూపమోవాదో ఆగతో. అలగద్దే హేట్ఠా దిట్ఠిపరిదీపనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి తిపరివట్టసుఞ్ఞతాపకాసనా ఆగతా, చూళఅస్సపురే హేట్ఠా కిలేసపరిదీపనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి బ్రహ్మవిహారా ¶ ఆగతా. కోసమ్బియసుత్తే హేట్ఠా భణ్డనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి సారణీయధమ్మా ఆగతా. ఇమస్మిమ్పి వత్థసుత్తే హేట్ఠా కిలేసపరిదీపనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి బ్రహ్మవిహారా ఆగతా. తేన వుత్తం ‘‘యథానుసన్ధివసేన దేసనా ఆగతా’’తి. బ్రహ్మవిహారేసు పన అనుపదవణ్ణనా చ భావనానయో చ సబ్బో సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తో.

౭౮. ఏవం భగవా అభిజ్ఝాదీనం ఉపక్కిలేసానం పటిపక్ఖభూతం సబ్బసో చ కామరాగబ్యాపాదప్పహానేన విహతపచ్చత్థికత్తా లద్ధపదట్ఠానం తస్స అనాగామినో బ్రహ్మవిహారభావనం దస్సేత్వా ఇదానిస్స అరహత్తాయ విపస్సనం దస్సేత్వా అరహత్తప్పత్తిం దస్సేతుం సో అత్థి ఇదన్తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో – సో అనాగామీ ఏవం భావితబ్రహ్మవిహారో ఏతేసం బ్రహ్మవిహారానం యతో కుతోచి వుట్ఠాయ తే ఏవ బ్రహ్మవిహారధమ్మే నామవసేన ¶ తేసం నిస్సయం హదయవత్థుం వత్థునిస్సయాని భూతానీతి ఇమినా నయేన భూతుపాదాయధమ్మే రూపవసేన చ వవత్థపేత్వా అత్థి ఇదన్తి పజానాతి, ఏత్తావతానేన దుక్ఖసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తతో తస్స దుక్ఖస్స సముదయం పటివిజ్ఝన్తో అత్థి హీనన్తి పజానాతి, ఏత్తావతానేన సముదయసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తతో తస్స పహానుపాయం విచినన్తో అత్థి పణీతన్తి పజానాతి, ఏత్తావతానేన మగ్గసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తతో తేన మగ్గేన అధిగన్తబ్బట్ఠానం విచినన్తో అత్థి ఉత్తరి ఇమస్స సఞ్ఞాగతస్స నిస్సరణన్తి పజానాతి, ఇమస్స మయా అధిగతస్స బ్రహ్మవిహారసఞ్ఞాగతస్స ఉత్తరి నిస్సరణం నిబ్బానం అత్థీతి ఏవం పజానాతీతి అధిప్పాయో, ఏత్తావతానేన నిరోధసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తస్స ఏవం జానతో ఏవం పస్సతోతి తస్స విపస్సనాపఞ్ఞాయ ఏవం చతూహి ¶ ఆకారేహి చత్తారి సచ్చాని జానతో, మగ్గపఞ్ఞాయ ఏవం పస్సతో, భయభేరవే వుత్తనయేనేవ కామాసవాపి చిత్తం విముచ్చతి…పే… ఇత్థత్తాయాతి పజానాతీతి.

ఏవం యావ అరహత్తా దేసనం పాపేత్వా ఇదాని యస్మా తస్సం పరిసతి న్హానసుద్ధికో బ్రాహ్మణో నిసిన్నో, సో ఏవం న్హానసుద్ధియా వణ్ణం వుచ్చమానం సుత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీతి భగవతా విదితో, తస్మా తస్స చోదనత్థాయ ‘‘అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ¶ సినాతో అన్తరేన సినానేనా’’తి ఇమం పాటియేక్కం అనుసన్ధిమాహ. తత్థ అన్తరేన సినానేనాతి అబ్భన్తరేన కిలేసవుట్ఠానసినానేన.

౭౯. సున్దరికభారద్వాజోతి భారద్వాజో నామ సో బ్రాహ్మణో అత్తనో గోత్తవసేన, సున్దరికాయ పన నదియా సినాతస్స పాపప్పహానం హోతీతి అయమస్స దిట్ఠి, తస్మా ‘‘సున్దరికభారద్వాజో’’తి వుచ్చతి. సో తం భగవతో వచనం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘మయం సినానసుద్ధిం వణ్ణేమ, సమణోపి గోతమో తథేవ వణ్ణేతి, సమానచ్ఛన్దో దాని ఏస అమ్హేహీ’’తి. అథ భగవన్తం బాహుకం నదిం గన్త్వా తం తత్థ పాపం పవాహేత్వా ఆగతం వియ మఞ్ఞమానో ఆహ ‘‘గచ్ఛతి పన భవం గోతమో బాహుకం నదిం సినాయితు’’న్తి? భగవా తస్స గచ్ఛామీతి వా న గచ్ఛామీతి వా అవత్వాయేవ బ్రాహ్మణస్స దిట్ఠిసముగ్ఘాతం కత్తుకామో ‘‘కిం బ్రాహ్మణ బాహుకాయ నదియా ¶ , కిం బాహుకా నదీ కరిస్సతీ’’తి ఆహ. తస్సత్థో కిం పయోజనం బాహుకాయ, కిం సా కరిస్సతి? అసమత్థా సా కస్సచి అత్థాయ, కిం తత్థ గమిస్సామీతి?

అథ బ్రాహ్మణో తం పసంసన్తో లోక్ఖసమ్మతాతిఆదిమాహ. తత్థ లోక్ఖసమ్మతాతి లూఖభావసమ్మతా, లూఖభావన్తి చోక్ఖభావం, విసుద్ధిభావం దేతీతి ఏవం సమ్మతాతి వుత్తం హోతి. లోక్యసమ్మతాతిపి పాఠో. తస్సత్థో, సేట్ఠం లోకం గమయతీతి ఏవం సమ్మతాతి. పుఞ్ఞసమ్మతాతి పుఞ్ఞన్తి సమ్మతా. పవాహేతీతి గమయతి విసోధేతి. గాథాహి అజ్ఝభాసీతి గాథాహి అభాసి. గాథా చ వుచ్చమానా తదత్థదీపనత్థమేవ వా గాథారుచికానం వుచ్చతి, విసేసత్థదీపనత్థం వా. ఇధ పనేతా ఉభయత్థదీపనత్థం వుత్తాతి ¶ వేదితబ్బా.

బాహుకన్తి ఇదమేవ హి ఏత్థ వచనం తదత్థదీపకం, సేసాని విసేసత్థదీపకాని. యథేవ హి బాహుకం, ఏవం అధికక్కాదీనిపి లోకో గచ్ఛతి న్హానేన పాపం పవాహేతుం. తత్థ యే తేసం ఠానానం ఆసన్నా హోన్తి, తే దివసస్స తిక్ఖత్తుం న్హాయన్తి. యే దూరా, తే యథాక్కమం ద్విక్ఖత్తుం సకిం ఏకదివసన్తరం, ఏవం యావ సంవచ్ఛరన్తరం న్హాయన్తి. యే పన సబ్బథాపి గన్తుం న సక్కోన్తి, తే ఘటేహిపి తతో ఉదకం ఆహరాపేత్వా న్హాయన్తి. సబ్బఞ్చేతం నిరత్థకం, తస్మా ఇమం విసేసత్థం దీపేతుం అధికక్కాదీనిపీతి ఆహ.

తత్థ ¶ అధికక్కన్తి న్హానసమ్భారవసేన లద్ధవోహారం ఏకం తిత్థం వుచ్చతి. గయాతిపి మణ్డలవాపిసణ్ఠానం తిత్థమేవ వుచ్చతి. పయాగాతి ఏతమ్పి గఙ్గాయ ఏకం తిత్థమేవ మహాపనాదస్స రఞ్ఞో గఙ్గాయం నిముగ్గపాసాదస్స సోపానసమ్ముఖట్ఠానం, బాహుకా సున్దరికా సరస్సతీ బాహుమతీతి ఇమా పన చతస్సో నదియో. బాలోతి దుప్పఞ్ఞో. పక్ఖన్దోతి పవిసన్తో. న సుజ్ఝతీతి కిలేససుద్ధిం న పాపుణాతి, కేవలం రజోజల్లమేవ పవాహేతి.

కిం సున్దరికా కరిస్సతీతి సున్దరికా కిలేసవిసోధనే కిం కరిస్సతి? న కిఞ్చి కాతుం సమత్థాతి అధిప్పాయో. ఏస నయో పయాగబాహుకాసు. ఇమేహి చ తీహి పదేహి వుత్తేహి ఇతరానిపి చత్తారి లక్ఖణాహారనయేన వుత్తానేవ హోన్తి, తస్మా యథేవ సున్దరికా పయాగా ¶ బాహుకా న కిఞ్చి కరోన్తి, తథా అధికక్కాదయోపీతి వేదితబ్బా.

వేరిన్తి పాణాతిపాతాదిపఞ్చవేరసమన్నాగతం. కతకిబ్బిసన్తి కతలుద్దకమ్మం. న హి నం సోధయేతి సున్దరికా వా పయాగా వా బాహుకా వా న సోధయే, న సోధేతీతి వుత్తం హోతి. పాపకమ్మినన్తి పాపకేహి వేరకిబ్బిసకమ్మేహి యుత్తం, లామకకమ్మే యుత్తం వా వేరకిబ్బిసభావం అప్పత్తేహి ఖుద్దకేహిపి పాపేహి యుత్తన్తి వుత్తం హోతి.

సుద్ధస్సాతి ¶ నిక్కిలేసస్స. సదా ఫగ్గూతి నిచ్చమ్పి ఫగ్గునీనక్ఖత్తమేవ. ఫగ్గునమాసే కిర ‘‘ఉత్తరఫగ్గునదివసే యో న్హాయతి, సో సంవచ్ఛరం కతపాపం సోధేతీ’’తి ఏవం దిట్ఠికో సో బ్రాహ్మణో, తేనస్స భగవా తం దిట్ఠిం పటిహనన్తో ఆహ ‘‘సుద్ధస్స వే సదా ఫగ్గూ’’తి. నిక్కిలేసస్స నిచ్చం ఫగ్గునీనక్ఖత్తం, ఇతరో కిం సుజ్ఝతీతి? ఉపోసథో సదాతి సుద్ధస్స చ చాతుద్దసపన్నరసాదీసు ఉపోసథఙ్గాని అసమాదియతోపి నిచ్చమేవ ఉపోసథో. సుద్ధస్స సుచికమ్మస్సాతి నిక్కిలేసతాయ సుద్ధస్స సుచీహి చ కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతస్స. సదా సమ్పజ్జతే వతన్తి ఈదిసస్స చ కుసలూపసఞ్హితం వతసమాదానమ్పి నిచ్చం సమ్పన్నమేవ హోతీతి. ఇధేవ సినాహీతి ఇమస్మింయేవ మమ సాసనే సినాహి. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘సచే అజ్ఝత్తికకిలేసమలప్పవాహనం ఇచ్ఛసి, ఇధేవ మమ సాసనే అట్ఠఙ్గికమగ్గసలిలేన సినాహి, అఞ్ఞత్ర హి ఇదం నత్థీ’’తి.

ఇదానిస్స ¶ సప్పాయదేసనావసేన తీసుపి ద్వారేసు సుద్ధిం దస్సేన్తో సబ్బభూతేసు కరోహి ఖేమతన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఖేమతన్తి అభయం హితభావం, మేత్తన్తి వుత్తం హోతి. ఏతేనస్స మనోద్వారసుద్ధి దస్సితా హోతి.

సచే ముసా న భణసీతి ఏతేనస్స వచీద్వారసుద్ధి. సచే పాణం న హింససి సచే అదిన్నం నాదియసీతి ఏతేహి కాయద్వారసుద్ధి. సద్దహానో అమచ్ఛరీతి ఏతేహి పన నం ఏవం పరిసుద్ధద్వారం సద్ధాసమ్పదాయ చాగసమ్పదాయ చ నియోజేసి. కిం కాహసి గయం గన్త్వా, ఉదపానోపి తే గయాతి అయం పన ఉపడ్ఢగాథా, సచే సబ్బభూతేసు ఖేమతం కరిస్ససి, ముసా న భణిస్ససి, పాణం న హనిస్ససి, అదిన్నం నాదియిస్ససి, సద్ధహానో అమచ్ఛరీ భవిస్ససి, కిం కాహసి గయం గన్త్వా ఉదపానోపి తే గయా ¶ , గయాయపి హి తే న్హాయన్తస్స ఉదపానేపి ఇమాయ ఏవ పటిపత్తియా కిలేససుద్ధి, సరీరమలసుద్ధి పన ఉభయత్థ సమాతి ఏవం యోజేతబ్బం. యస్మా చ లోకే గయా సమ్మతతరా, తస్మా తస్స భగవా ‘‘గచ్ఛతి పన భవం గోతమో బాహుక’’న్తి పుట్ఠోపి ‘‘కిం కాహసి బాహుకం గన్త్వా’’తి అవత్వా ‘‘కిం కాహసి గయం గన్త్వా’’తి ఆహాతి వేదితబ్బో.

౮౦. ఏవం వుత్తేతి ఏవమాది భయభేరవే వుత్తత్తా పాకటమేవ. ఏకో వూపకట్ఠోతిఆదీసు పన ఏకో కాయవివేకేన ¶ . వూపకట్ఠో చిత్తవివేకేన. అప్పమత్తో కమ్మట్ఠానే సతి అవిజహనేన. ఆతాపీ కాయికచేతసికవీరియసఙ్ఖాతేన ఆతాపేన. పహితత్తో కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ. విహరన్తో అఞ్ఞతరఇరియాపథవిహారేన. నచిరస్సేవాతి పబ్బజ్జం ఉపాదాయ వుచ్చతి. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా జాతికులపుత్తా చ ఆచారకులపుత్తా చ, అయం పన ఉభయథాపి కులపుత్తో. అగారస్మాతి ఘరా. అగారస్స హితం అగారియం, కసిగోరక్ఖాదికుటుమ్బపోసనకమ్మం వుచ్చతి, నత్థి ఏత్థ అగారియన్తి అనగారియం, పబ్బజ్జాయేతం అధివచనం. పబ్బజన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి ఉపసఙ్కమన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, అరహత్తఫలన్తి వుత్తం హోతి. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి తస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం కత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహాసీతి, ఏవం విహరన్తో చ ఖీణా జాతి…పే… అబ్భఞ్ఞాసి. ఏతేనస్స పచ్చవేక్ఖణభూమిం దస్సేతి.

కతమా ¶ పనస్స జాతి ఖీణా? కథఞ్చ నం అబ్భఞ్ఞాసీతి? వుచ్చతే, కామఞ్చేతం భయభేరవేపి వుత్తం, తథాపి నం ఇధ పఠమపురిసవసేన యోజనానయస్స దస్సనత్థం పున సఙ్ఖేపతో భణామ. న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా, పుబ్బేవ ఖీణత్తా. న అనాగతా, తత్థ వాయామాభావతో. న పచ్చుప్పన్నా, విజ్జమానత్తా. మగ్గస్స పన అభావితత్తా యా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా, తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో జానాతి.

వుసితన్తి ¶ వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పునఇత్థభావాయ ¶ ఏవంసోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనా నత్థీతి. అథ వా, ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం నత్థి. ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి, ఛిన్నమూలకో రుక్ఖో వియాతి అబ్భఞ్ఞాసి. అఞ్ఞతరోతి ఏకో. అరహతన్తి అరహన్తానం, భగవతో సావకానం అరహతం అబ్భన్తరో అహోసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వత్థసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సల్లేఖసుత్తవణ్ణనా

౮౧. ఏవం ¶ మే సుతన్తి సల్లేఖసుత్తం. తత్థ మహాచున్దోతి తస్స థేరస్స నామం. సాయన్హసమయన్తి సాయన్హకాలే. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఏత్థ పటిసల్లానన్తి తేహి తేహి సత్తసఙ్ఖారేహి పటినివత్తిత్వా సల్లానం నిలీయనం, ఏకీభావో పవివేకోతి వుత్తం హోతి. యో తతో వుట్ఠితో, సో పటిసల్లానా వుట్ఠితో నామ హోతి. అయం పన యస్మా పటిసల్లానానం ఉత్తమతో ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠాసి, తస్మా ‘‘పటిసల్లానా వుట్ఠితో’’తి వుత్తో. భగవన్తం అభివాదేత్వాతి సమదసనఖుజ్జలవిభూసితేన సిరసా భగవన్తం సక్కచ్చం వన్దిత్వా, అభివాదాపేత్వా వా ‘‘సుఖీ భవ, చున్దా’’తి ఏవం వచీభేదం కారాపేత్వా, భగవా పన కిర వన్దితో సమానో సువణ్ణదున్దుభిసదిసం గీవం పగ్గయ్హ కణ్ణసుఖం పేమనియం అమతాభిసేకసదిసం బ్రహ్మఘోసం నిచ్ఛారేన్తో ‘‘సుఖీ హోహీ’’తి తస్స తస్స నామం గహేత్వా వదతి, ఏతం ఆచిణ్ణం తథాగతానం. తత్రిదం సాధకసుత్తం, ‘‘సక్కో, భన్తే, దేవానమిన్దో సామచ్చో సపరిజనో భగవతో పాదే సిరసా వన్దతీతి, సుఖీ హోతు పఞ్చసిఖ సక్కో దేవానమిన్దో సామచ్చో సపరిజనో, సుఖకామా హి దేవా మనుస్సా అసురా నాగా గన్ధబ్బా, యే చఞ్ఞే ¶ సన్తి పుథుకాయా’’తి. ఏవఞ్చ పన తథాగతా ఏవరూపే మహేసక్ఖే యక్ఖే అభివదన్తీతి.

యా ఇమాతి ఇదాని వత్తబ్బాభిముఖం కరోన్తో వియ ఆహ. అనేకవిహితాతి నానప్పకారా. దిట్ఠియోతి మిచ్ఛాదిట్ఠియో ¶ . లోకే ఉప్పజ్జన్తీతి సత్తేసు పాతుభవన్తి. అత్తవాదప్పటిసంయుత్తాతి ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదినయప్పవత్తేన అత్తవాదేన పటిసంయుత్తా, తా వీసతి భవన్తి. లోకవాదప్పటిసంయుత్తాతి ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చా’’తిఆదినయప్పవత్తేన లోకవాదేన పటిసంయుత్తా, తా అట్ఠ హోన్తి సస్సతో, అసస్సతో, సస్సతో చ అసస్సతో చ, నేవ సస్సతో నాసస్సతో, అన్తవా, అనన్తవా, అన్తవా చ అనన్తవా చ, నేవన్తవా నానన్తవా అత్తా చ లోకో చాతి ఏవం పవత్తత్తా.

ఆదిమేవాతిఆదీసు అయమత్థో కిం ను ఖో భన్తే ఆదిమేవ మనసికరోన్తస్స అప్పత్వాపి సోతాపత్తిమగ్గం ¶ విపస్సనామిస్సకపఠమమనసికారమేవ మనసికరోన్తస్స భిక్ఖునో ఏవమేతాసం ఏత్తకేనేవ ఉపాయేన ఏతాసం దిట్ఠీనం పహానఞ్చ పటినిస్సగ్గో చ హోతీతి. ఇదఞ్చ థేరో అత్తనా అనధిమానికోపి సమానో అధిమానికానం అధిమానప్పహానత్థం అధిమానికో వియ హుత్వా పుచ్ఛతీతి వేదితబ్బో. అపరే పనాహు ‘‘థేరస్స అన్తేవాసికా ఆదిమనసికారేనేవ దిట్ఠీనం సముచ్ఛేదప్పహానం హోతీతి ఏవంసఞ్ఞినోపి, సమాపత్తివిహారా సల్లేఖవిహారాతి ఏవంసఞ్ఞినోపి అత్థి. సో తేసం అత్థాయ భగవన్తం పుచ్ఛతీ’’తి.

౮౨. అథస్స భగవా తాసం దిట్ఠీనం పహానూపాయం దస్సేన్తో యా ఇమాతిఆదిమాహ. తత్థ యత్థ చేతా దిట్ఠియో ఉప్పజ్జన్తీతిఆది పఞ్చక్ఖన్ధే సన్ధాయ వుత్తం. ఏతేసు హి ఏతా దిట్ఠియో ఉప్పజ్జన్తి. యథాహ ‘‘రూపే ఖో, భిక్ఖవే, సతి రూపం అభినివిస్స ఏవం దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, సో అత్తా సో లోకో సో పేచ్చ భవిస్సామి నిచ్చో ధువో సస్సతో అవిపరిణామధమ్మో’’తి (సం. ని. ౩.౧౫౨) విత్థారో. ఆరమ్మణవసేన పన ఏకవచనం కత్వా యత్థ చాతి ఆహ, యస్మిం ఆరమ్మణే ఉప్పజ్జన్తీతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ ఉప్పజ్జన్తి అనుసేన్తి సముదాచరన్తీతి ఇమేసం ఏవం నానాకరణం వేదితబ్బం. జాతివసేన హి అజాతా జాయమానా ఉప్పజ్జన్తీతి వుచ్చన్తి. పునప్పునం ఆసేవితా థామగతా ¶ అప్పటివినీతా అనుసేన్తీతి. కాయవచీద్వారం సమ్పత్తా సముదాచరన్తీతి, ఇదమేతేసం నానాకరణం. తం నేతం మమాతిఆదీసు తం పఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదం ఆరమ్మణమేతం మయ్హం న హోతి, అహమ్పి ఏసో న ¶ అస్మి, ఏసో మే అత్తాపి న హోతీతి ఏవమేతం యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతోతి ఏవం తావ పదత్థో వేదితబ్బో.

యస్మా పన ఏత్థ ఏతం మమాతి తణ్హాగాహో, తఞ్చ గణ్హన్తో అట్ఠసతతణ్హావిచరితప్పభేదం తణ్హాపపఞ్చం గణ్హాతి. ఏసోహమస్మీతి మానగాహో, తఞ్చ గణ్హన్తో నవప్పభేదం మానపపఞ్చం గణ్హాతి. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిగాహో, తఞ్చ గణ్హన్తో ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతప్పభేదం దిట్ఠిపపఞ్చం గణ్హాతి. తస్మా నేతం మమాతి వదన్తో భగవా యథావుత్తప్పభేదం తణ్హాపపఞ్చం పటిక్ఖిపతి. నేసోహమస్మీతి మానపపఞ్చం. న మేసో అత్తాతి దిట్ఠిపపఞ్చం. దిట్ఠేకట్ఠాయేవ చేత్థ తణ్హామానా వేదితబ్బా. ఏవమేతన్తి ఏవం ‘‘నేతం మమా’’తిఆదినా ఆకారేన ఏతం ఖన్ధపఞ్చకం. యథాభూతన్తి యథా సభావం, యథా అత్థీతి వుత్తం హోతి. ఖన్ధపఞ్చకఞ్హి ఏతేనేవ ఆకారేన అత్థి. మమన్తిఆదినా పన గయ్హమానమ్పి తేనాకారేన నేవత్థీతి అధిప్పాయో. సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతోతి సోతాపత్తిమగ్గపఞ్ఞాపరియోసానాయ ¶ విపస్సనాపఞ్ఞాయ సుట్ఠు పస్సన్తస్స. ఏవమేతాసన్తి ఏతేన ఉపాయేన ఏతాసం. పహానం పటినిస్సగ్గోతి ఉభయమ్పేతం సముచ్ఛేదప్పహానస్సేవాధివచనం.

ఏవం భగవా ఆదిమనసికారేనేవ దిట్ఠీనం పహానం హోతి ను ఖో నోతి ఆయస్మతా మహాచున్దేన అధిమానికానం వసేన పఞ్హం పుట్ఠో సోతాపత్తిమగ్గేన దిట్ఠిప్పహానం దస్సేత్వా ఇదాని సయమేవ అధిమానికానం ఝానం విభజన్తో ఠానం ఖో పనేతన్తిఆదిమాహ. తత్థ అధిమానికా నామ యేసం అప్పత్తే పత్తసఞ్ఞాయ అధిమానో ఉప్పజ్జతి, స్వాయం ఉప్పజ్జమానో నేవ లోకవట్టానుసారీనం బాలపుథుజ్జనానం ఉప్పజ్జతి, న అరియసావకానం. న హి సోతాపన్నస్స ‘‘సకదాగామీ అహ’’న్తి అధిమానో ఉప్పజ్జతి, న సకదాగామిస్స ‘‘అనాగామీ అహ’’న్తి, న అనాగామినో ‘‘అరహా అహ’’న్తి, కారకస్సేవ పన సమథవసేన వా విపస్సనావసేన వా విక్ఖమ్భితకిలేసస్స నిచ్చం యుత్తపయుత్తస్స ఆరద్ధవిపస్సకస్స ఉప్పజ్జతి. తస్స హి సమథవిక్ఖమ్భితానం వా విపస్సనావిక్ఖమ్భితానం వా కిలేసానం సముదాచారం అపస్సతో ‘‘సోతాపన్నో ¶ అహన్తి వా, సకదాగామీ, అనాగామీ ¶ , అరహా అహ’’న్తి వా అధిమానో ఉప్పజ్జతి, తలఙ్గరతిస్సపబ్బతవాసిధమ్మదిన్నత్థేరేన ఓవాదియమానత్థేరానం వియ.

థేరస్స కిర అచిరూపసమ్పన్నస్సేవ ఓవాదే ఠత్వా బహూ భిక్ఖూ విసేసం అధిగచ్ఛింసు. తం పవత్తిం సుత్వా తిస్సమహావిహారవాసీ భిక్ఖుసఙ్ఘో ‘‘న అట్ఠాననియోజకో థేరోతి థేరం ఆనేథా’’తి సమ్బహులే భిక్ఖూ పాహేసి. తే గన్త్వా, ‘‘ఆవుసో, ధమ్మదిన్న భిక్ఖుసఙ్ఘో తం పక్కోసాపేతీ’’తి ఆహంసు. సో ఆహ ‘‘కిం పన తుమ్హే, భన్తే, అత్తానం గవేసథ పర’’న్తి? అత్తానం సప్పురిసాతి, సో తేసం కమ్మట్ఠానమదాసి, సబ్బేవ అరహత్తం పాపుణింసు. భిక్ఖుసఙ్ఘో పున అఞ్ఞే భిక్ఖూ పాహేసి, ఏవం యావతతియం పహితా సబ్బేపి తత్థేవ అరహత్తం పత్వా విహరింసు.

తతో సఙ్ఘో గతగతా నాగచ్ఛన్తీతి అఞ్ఞతరం వుడ్ఢపబ్బజితం పాహేసి. సో గన్త్వా చ, ‘‘భన్తే, ధమ్మదిన్న తిక్ఖత్తుం తిస్సమహావిహారవాసీ భిక్ఖుసఙ్ఘో తుయ్హం సన్తికే పేసేసి, త్వం నామ సఙ్ఘస్స ఆణం గరుం న కరోసి, నాగచ్ఛసీ’’తి ఆహ. థేరో కిమేతన్తి పణ్ణసాలం అప్పవిసిత్వావ పత్తచీవరం గాహాపేత్వా తావదేవ నిక్ఖమి, సో అన్తరామగ్గే హఙ్కనవిహారం పావిసి. తత్థ చేకో మహాథేరో సట్ఠివస్సాతీతో అధిమానేన అరహత్తం పటిజానాతి. థేరో తం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా అధిగమం పుచ్ఛి. థేరో ఆహ ‘‘ఆమ ధమ్మదిన్న, యం పబ్బజితేన కాతబ్బం, చిరకతం తం మయా, అతీతసట్ఠివస్సోమ్హి ఏతరహీ’’తి. కిం, భన్తే, ఇద్ధిమ్పి వళఞ్జేథాతి. ఆమ ధమ్మదిన్నాతి. సాధు వత, భన్తే, హత్థిం తుమ్హాకం పటిముఖం ఆగచ్ఛన్తం మాపేథాతి. సాధావుసోతి థేరో సబ్బసేతం సత్తప్పతిట్ఠం తిధాపభిన్నం నఙ్గుట్ఠం బీజయమానం సోణ్డం ముఖే పక్ఖిపిత్వా ద్వీహి దన్తేహి విజ్ఝితుకామం వియ పటిముఖం ఆగచ్ఛన్తం మహాహత్థిం మాపేసి. సో తం అత్తనాయేవ మాపితం హత్థిం దిస్వా భీతో పలాయితుం ఆరభి. తదావ అత్తానం ‘‘నాహం అరహా’’తి ఞత్వా ధమ్మదిన్నస్స పాదమూలే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ‘‘పతిట్ఠా మే హోహి, ఆవుసో’’తి ఆహ. ధమ్మదిన్నో ‘‘మా, భన్తే, సోచి, మా అనత్తమనో అహోసి, కారకానంయేవ అధిమానో ఉప్పజ్జతీ’’తి ¶ థేరం సమస్సాసేత్వా కమ్మట్ఠానమదాసి. థేరో తస్సోవాదే ఠత్వా అరహత్తం పాపుణి.

చిత్తలపబ్బతేపి ¶ తాదిసోవ థేరో వసతి. ధమ్మదిన్నో తమ్పి ఉపసఙ్కమిత్వా తథేవ పుచ్ఛి. సోపి తథేవ బ్యాకాసి. తతో నం ధమ్మదిన్నో కిం, భన్తే, ఇద్ధిమ్పి వళఞ్జేథాతి ఆహ. ఆమావుసోతి. సాధు వత, భన్తే, ఏకం పోక్ఖరణిం మాపేథాతి. థేరో మాపేసి. ఏత్థ, భన్తే, పదుమగుమ్బం మాపేథాతి. తమ్పి మాపేసి. పదుమగుమ్బే మహాపదుమం మాపేథాతి. తమ్పి మాపేసి. ఏతస్మిం పదుమగుమ్బే ఠత్వా మధురస్సరేన గాయన్తం నచ్చన్తఞ్చ ఏకం ఇత్థివిగ్గహం మాపేథాతి. తమ్పి మాపేసి. సో ఏతం, భన్తే, పునప్పునం ఉపనిజ్ఝాయథాతి వత్వా సయం పాసాదం పావిసి. థేరస్స తం ఉపనిజ్ఝాయతో సట్ఠివస్సాని విక్ఖమ్భితకిలేసా చలింసు, సో తదా అత్తానం ఞత్వా పురిమత్థేరో వియ ధమ్మదిన్నత్థేరస్స సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరహత్తం పాపుణి.

ధమ్మదిన్నోపి అనుపుబ్బేన తిస్సమహావిహారం అగమాసి. తస్మిఞ్చ సమయే థేరా చేతియఙ్గణం సమ్మజ్జిత్వా బుద్ధారమ్మణం పీతిం ఉప్పాదేత్వా నిసిన్నా హోన్తి, ఏతం కిర తేసం వత్తం. తేన నేసం ఏకోపి ‘‘ఇధ పత్తచీవరం ఠపేహీ’’తి ధమ్మదిన్నం వత్తా పుచ్ఛితాపి నాహోసి. ధమ్మదిన్నో ఏసో భవేయ్యాతి ఞత్వా పన పఞ్హం పుచ్ఛింసు. సో పుచ్ఛితపఞ్హే తిణ్హేన అసినా కుముదనాళకలాపం వియ ఛిన్దిత్వా పాదఙ్గులియా మహాపథవిం పహరి. భన్తే అయం అచేతనా మహాపథవీపి ధమ్మదిన్నస్స గుణం జానాతి. తుమ్హే పన న జానిత్థాతి చ వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అచేతనాయం ¶ పథవీ, విజానాతి గుణాగుణం;

సచేతనాథ ఖో భన్తే, న జానాథ గుణాగుణ’’న్తి.

తావదేవ చ ఆకాసే అబ్భుగ్గన్త్వా తలఙ్గరతిస్సపబ్బతమేవ అగమాసి. ఏవం కారకస్సేవ అధిమానో ఉప్పజ్జతి. తస్మా భగవా తాదిసానం భిక్ఖూనం వసేన ఝానం విభజన్తో ఠానం ఖో పనేతన్తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో, అత్థేతం కారణం, నో నత్థి. యేన ఇధేకచ్చో భిక్ఖు బాహిరపరిబ్బాజకేహి ¶ సాధారణం వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్య, యం పన తస్స ఏవమస్స సల్లేఖేన విహరామీతి, యం పటిపత్తివిధానం కిలేసే సంలిఖతి, తేనాహం విహరామీతి, తం న యుజ్జతి, న ¶ హి అధిమానికస్స భిక్ఖునో ఝానం సల్లేఖో వా సల్లేఖపటిపదా వా హోతి. కస్మా? అవిపస్సనాపాదకత్తా. న హి సో ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి, ఝానం పనస్స చిత్తేకగ్గమత్తం కరోతి, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారో హోతి. తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో భగవా ‘‘న ఖో పనేతే, చున్ద, అరియస్స వినయే సల్లేఖా వుచ్చన్తి, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారా ఏతే అరియస్స వినయే వుచ్చన్తీ’’తి ఆహ.

తత్థ ఏతేతి ఝానధమ్మవసేన బహువచనం వేదితబ్బం, ఏతే పఠమజ్ఝానధమ్మాతి వుత్తం హోతి. సమాపత్తివసేన వా, ఏకమ్పి హి పఠమజ్ఝానం పునప్పునం సమాపత్తివసేన పవత్తత్తా బహుత్తం గచ్ఛతి. ఆరమ్మణవసేన వా, ఏకమ్పి హి పఠమజ్ఝానం పథవీకసిణాదీసు పవత్తివసేన బహుత్తం గచ్ఛతీతి. ఏస నయో దుతియతతియచతుత్థజ్ఝానేసు. ఆరుప్పఝానేసు పన ఆరమ్మణభేదాభావతో పురిమకారణద్వయవసేనేవ బహువచనం వేదితబ్బం.

యస్మా చేతేసం అఙ్గానిపి సన్తాని ఆరమ్మణానిపి, నిబ్బుతాని చేవ సుఖుమాని చాతి వుత్తం హోతి, తస్మా తాని సన్తా ఏతే విహారాతి ఏవం వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. అయం తావ తేసం చతున్నమ్పి సాధారణా వణ్ణనా. విసేసవణ్ణనా పన ‘‘సబ్బసో రూపసఞ్ఞాన’’న్తిఆదిపదానుసారతో వత్తబ్బా సియా. సా విసుద్ధిమగ్గే సబ్బాకారేన వుత్తాయేవ.

౮౩. ఏవం ¶ యస్మా అధిమానికస్స భిక్ఖునో ఝానవిహారో అవిపస్సనాపాదకత్తా సల్లేఖవిహారో న హోతి, న హి సో ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి, చిత్తేకగ్గకరో దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారో పనస్స హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో రూపజ్ఝానాని చ అరూపజ్ఝానాని చ విభజిత్వా ఇదాని చ యత్థ సల్లేఖో కాతబ్బో చతుచత్తాలీసాయ ఆకారేహి, తఞ్చ వత్థుం తఞ్చ సల్లేఖం దస్సేన్తో ఇధ ఖో పన వోతిఆదిమాహ.

కస్మా పన ‘‘అట్ఠహి సమాపత్తీహి అవిహింసాదయో సల్లేఖా’’తి వుత్తా? లోకుత్తరపాదకత్తా. బాహిరకానఞ్హి అట్ఠ సమాపత్తియో వట్టపాదకాయేవ. సాసనే ¶ సరణగమనమ్పి లోకుత్తరపాదకం, పగేవ అవిహింసాదయో. ఇమినాయేవ చ సుత్తేన వేదితబ్బం ‘‘యథా బాహిరకస్స అట్ఠసమాపత్తిలాభినో పఞ్చాభిఞ్ఞస్సాపి దిన్నదానతో సాసనే తిసరణగతస్స ¶ దిన్నదానం మహప్ఫలతరం హోతీ’’తి. ఇదఞ్హి సన్ధాయ దక్ఖిణావిసుద్ధిసుత్తే ‘‘బాహిరకే కామేసు వీతరాగే దానం దత్వా కోటిసతసహస్సగుణా పాటికఙ్ఖితబ్బా. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నే దానం దత్వా అసఙ్ఖేయ్యా అప్పమేయ్యా దక్ఖిణా పాటికఙ్ఖితబ్బా, కో పన వాదో సోతాపన్నే’’తి వుత్తం (మ. ని. ౩.౩౭౯). సరణగమనతో పట్ఠాయ హి తత్థ సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో అధిప్పేతోతి, అయం తావేత్థ పాళియోజనా.

అనుపదవణ్ణనాయం పన ఇధాతి విహింసాదివత్థుదీపనమేతం. ఖో పనాతి నిపాతమత్తం. వోతి కరణత్థే సామివచనం, అయం పన సఙ్ఖేపత్థో, యదేతం ‘‘పరే విహింసకా భవిస్సన్తీ’’తిఆదినా నయేన విహింసాదివత్థుం వదామ. ఇధ, చున్ద, తుమ్హేహి సల్లేఖో కాతబ్బోతి.

ఏవం సఙ్ఖేపతో వత్వా ఇదాని విత్థారేన్తో ‘‘పరే విహింసకా భవిస్సన్తి, మయమేత్థ అవిహింసకా భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పరేతి యే కేచి ఇమం సల్లేఖమననుయుత్తా. విహింసకా భవిస్సన్తీతి పాణినా వా లేడ్డునా వాతిఆదీహి సత్తానం విహేసకా భవిస్సన్తి. మయమేత్థ అవిహింసకా భవిస్సామాతి మయం పన యత్థేవ వత్థుస్మిం పరే ఏవం విహింసకా భవిస్సన్తి, ఏత్థేవ అవిహింసకా భవిస్సామ, అవిహింసం ఉప్పాదేత్వా విహరిస్సామ. ఇతి సల్లేఖో కరణీయోతి ఏవం తుమ్హేహి సల్లేఖో కాతబ్బో ¶ . సల్లేఖోతి చ ఇధ అవిహింసావ వేదితబ్బా. అవిహింసా హి విహింసం సల్లేఖతి, తం ఛిన్దతి, తస్మా సల్లేఖోతి వుచ్చతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అయం పన విసేసో. పరే మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఏత్థ కమ్మపథానం అన్తమిచ్ఛాదిట్ఠిఞ్చ మిచ్ఛత్తానం ఆదిమిచ్ఛాదిట్ఠిఞ్చ మిస్సేత్వా దిట్ఠి వుత్తాతి వేదితబ్బా. తథా మయమేత్థ సమ్మాదిట్ఠీతి వుత్తట్ఠానే సమ్మాదిట్ఠి. ఏత్థ చ కమ్మపథకథా విత్థారతో సమ్మాదిట్ఠిసుత్తే ఆవి భవిస్సతి. మిచ్ఛత్తేసు మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో ద్వేధావితక్కే.

అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో, పాణం అతిపాతేన్తీతి పాణాతిపాతీ ¶ పాణఘాతకాతి అత్థో. అదిన్నం ఆదియన్తీతి అదిన్నాదాయీ, పరస్స హారినోతి అత్థో. అబ్రహ్మం హీనం లామకధమ్మం చరన్తీతి అబ్రహ్మచారీ, మేథునధమ్మప్పటిసేవకాతి ¶ అత్థో. బ్రహ్మం సేట్ఠం పటిపదం చరన్తీతి బ్రహ్మచారీ, మేథునా పటివిరతాతి అత్థో. ఏత్థ చ బ్రహ్మచరియం సల్లేఖోతి వేదితబ్బం. బ్రహ్మచరియఞ్హి అబ్రహ్మచరియం సల్లేఖతి. ముసా వదన్తీతి ముసావాదీ, పరేసం అత్థభఞ్జనకం తుచ్ఛం అలికం వాచం భాసితారోతి అత్థో. పిసుణా వాచా ఏతేసన్తి పిసుణవాచా. పరేసం మమ్మచ్ఛేదికా ఫరుసా వాచా ఏతేసన్తి ఫరుసవాచా. సమ్ఫం నిరత్థకవచనం పలపన్తీతి సమ్ఫప్పలాపీ. అభిజ్ఝాయన్తీతి అభిజ్ఝాలూ, పరభణ్డలుబ్భనసీలాతి అత్థో. బ్యాపన్నం పూతిభూతం చిత్తమేతేసన్తి బ్యాపన్నచిత్తా. మిచ్ఛా పాపికా విఞ్ఞుగరహితా ఏతేసం దిట్ఠీతి మిచ్ఛాదిట్ఠీ, కమ్మపథపరియాపన్నాయ నత్థి దిన్నన్తిఆదివత్థుకాయ, మిచ్ఛత్తపరియాపన్నాయ అనియ్యానికదిట్ఠియా చ సమన్నాగతాతి అత్థో. సమ్మా సోభనా విఞ్ఞుప్పసత్థా ఏతేసం దిట్ఠీతి సమ్మాదిట్ఠీ, కమ్మపథపరియాపన్నాయ అత్థి దిన్నన్తిఆదికాయ కమ్మస్సకతాదిట్ఠియా, సమ్మత్తపరియాపన్నాయ మగ్గదిట్ఠియా చ సమన్నాగతాతి అత్థో.

మిచ్ఛాసఙ్కప్పాతి అయాథావఅనియ్యానికఅకుసలసఙ్కప్పా. ఏస నయో మిచ్ఛావాచాతిఆదీసు. అయం పన విసేసో, మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదయో వియ హి మిచ్ఛాసతి నామ పాటిఏక్కో కోచి ధమ్మో నత్థి, అతీతం పన చిన్తయతో పవత్తానం చతున్నమ్పి అకుసలక్ఖన్ధానమేతం అధివచనం. యమ్పి వుత్తం భగవతా – ‘‘అత్థేసా, భిక్ఖవే, అనుస్సతి, నేసా నత్థీతి వదామి, పుత్తలాభం వా, భిక్ఖవే, అనుస్సరతో, ధనలాభం వా, భిక్ఖవే, అనుస్సరతో, యసలాభం వా, భిక్ఖవే, అనుస్సరతో’’తి, తమ్పి తం తం చిన్తేన్తస్స సతిపతిరూపకేన ఉప్పత్తిం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం ¶ . మిచ్ఛాఞాణీతి ఏత్థ చ మిచ్ఛాఞాణన్తి పాపకిరియాసు ఉపాయచిన్తావసేన పాపం కత్వా ‘‘సుకతం మయా’’తి పచ్చవేక్ఖణాకారేన చ ఉప్పన్నో మోహో వేదితబ్బో, తేన సమన్నాగతా పుగ్గలా మిచ్ఛాఞాణీ. సమ్మాఞాణీతి ఏత్థ పన ఏకూనవీసతిభేదం ¶ పచ్చవేక్ఖణాఞాణం ‘‘సమ్మాఞాణ’’న్తి వుచ్చతి, తేన సమన్నాగతా పుగ్గలా సమ్మాఞాణీ. మిచ్ఛావిముత్తీతి అవిముత్తాయేవ సమానా ‘‘విముత్తా మయ’’న్తి ఏవంసఞ్ఞినో, అవిముత్తియం వా విముత్తిసఞ్ఞినో. తత్రాయం వచనత్థో, మిచ్ఛా పాపికా విపరీతా విముత్తి ఏతేసం అత్థీతి మిచ్ఛావిముత్తీ. మిచ్ఛావిముత్తీతి చ యథావుత్తేనాకారేన పవత్తానం అకుసలక్ఖన్ధానమేతం అధివచనం. ఫలసమ్పయుత్తాని పన సమ్మాదిట్ఠిఆదీని అట్ఠఙ్గాని ఠపేత్వా సేసధమ్మా సమ్మావిముత్తీతి వేదితబ్బా. సా చ మిచ్ఛావిముత్తిం సల్లిఖిత్వా ఠితత్తా సల్లేఖోతి ¶ వేదితబ్బా. తత్థ నియోజేన్తో ఆహ ‘‘మయమేత్థ సమ్మావిముత్తీ భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తి.

ఇతో పరాని తీణి నీవరణవసేన వుత్తాని. అభిజ్ఝాలూ బ్యాపన్నచిత్తాతి ఏవం కమ్మపథేసు వుత్తత్తా పనేత్థ పఠమాని ద్వే నీవరణాని న వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. తత్థ థినమిద్ధేన పరియుట్ఠితా అభిభూతాతి థినమిద్ధపరియుట్ఠితా. ఉద్ధచ్చేన సమన్నాగతాతి ఉద్ధతా. విచినన్తా కిచ్ఛన్తి న సక్కోన్తి సన్నిట్ఠానం కాతున్తి విచికిచ్ఛీ. కోధనాతిఆదీని దస చిత్తస్స ఉపక్కిలేసవసేన వుత్తాని. తత్థ కోధాదీసు యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం ధమ్మదాయాదవత్థసుత్తేసు వుత్తం. అయం పనేత్థ వచనత్థో – కోధనాతి కుజ్ఝనసీలా. ఉపనాహీతి ఉపనాహనసీలా, ఉపనాహో వా ఏతేసం అత్థీతి ఉపనాహీ. తథా మక్ఖీ పలాసీ చ. ఇస్సన్తీతి ఇస్సుకీ. మచ్ఛరాయన్తీతి మచ్ఛరీ, మచ్ఛేరం వా ఏతేసం అత్థీతి మచ్ఛరీ. సఠయన్తీతి సఠా, న సమ్మా భాసన్తీతి వుత్తం హోతి, కేరాటికయుత్తానమేతం అధివచనం. మాయా ఏతేసం అత్థీతి మాయావీ. థమ్భసమఙ్గితాయ థద్ధా. అతిమానయోగేన అతిమానీ. వుత్తపచ్చనీకనయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

దుబ్బచాతి వత్తుం దుక్ఖా కిఞ్చి వుచ్చమానా న సహన్తి. తబ్బిపరీతా సువచా. దేవదత్తాదిసదిసా పాపకా మిత్తా ఏతేసన్తి పాపమిత్తా. బుద్ధా వా సారిపుత్తాదిసదిసా వా కల్యాణా మిత్తా ఏతేసన్తి కల్యాణమిత్తా. కాయదుచ్చరితాదీసు చిత్తవోస్సగ్గవసేన పమత్తా. విపరీతా అప్పమత్తాతి వేదితబ్బా. ఇమాని ¶ తీణి పకిణ్ణకవసేన వుత్తాని. అస్సద్ధాతిఆదీని సత్త అసద్ధమ్మవసేన. తత్థ తీసు వత్థూసు సద్ధా ఏతేసం నత్థీతి అస్సద్ధా. సుక్కపక్ఖే ¶ సద్దహన్తీతి సద్ధా, సద్ధా వా ఏతేసం అత్థీతిపి సద్ధా. నత్థి ఏతేసం హిరీతి అహిరికా, అకుసలసమాపత్తియా అజిగుచ్ఛమానానమేతం అధివచనం. హిరీ ఏతేసం మనే, హిరియా వా యుత్తమనాతి హిరిమనా. న ఓత్తప్పన్తీతి అనోత్తప్పీ, అకుసలసమాపత్తియా న భాయన్తీతి వుత్తం హోతి. తబ్బిపరీతా ఓత్తప్పీ. అప్పం సుతమేతేసన్తి అప్పస్సుతా, అప్పన్తి చ థోకన్తి న గహేతబ్బం, నత్థీతి గహేతబ్బం. ‘‘అప్పస్సుతా’’తి హి నిస్సుతా సుతవిరహితా వుచ్చన్తి. బహు సుతమేతేసన్తి బహుస్సుతా, తథాగతభాసితం ఏకమ్పి గాథం యాథావతో ఞత్వా అనురూపపటిపన్నానమేతం అధివచనం. కుచ్ఛితా సీదన్తీతి కుసీతా, హీనవీరియానమేతం అధివచనం. ఆరద్ధం ¶ వీరియమేతేసన్తి ఆరద్ధవీరియా, సమ్మప్పధానయుత్తానమేతం అధివచనం, ముట్ఠా సతి ఏతేసన్తి ముట్ఠస్సతీ, నట్ఠస్సతీతి వుత్తం హోతి. ఉపట్ఠితా సతి ఏతేసన్తి ఉపట్ఠితస్సతీ, నిచ్చం ఆరమ్మణాభిముఖప్పవత్తసతీనమేతం అధివచనం. దుట్ఠా పఞ్ఞా ఏతేసన్తి దుప్పఞ్ఞా, నట్ఠపఞ్ఞాతి వుత్తం హోతి. పఞ్ఞాయ సమ్పన్నాతి పఞ్ఞాసమ్పన్నా, పఞ్ఞాతి చ ఇధ విపస్సనాపఞ్ఞా వేదితబ్బా. విపస్సనాసమ్భారో హి పరిపూరో ఇమస్మిం ఠానే ఆగతో, తస్మా విపస్సనాపఞ్ఞావ అయన్తి పోరాణానం ఆణా.

ఇదాని ఏకమేవ లోకుత్తరగుణానం అన్తరాయకరం అనియ్యానికదిట్ఠిం తీహాకారేహి దస్సేన్తో సన్దిట్ఠిపరామాసీతిఆదిమాహ. తత్థ సన్దిట్ఠిం పరామసన్తీతి సన్దిట్ఠిపరామాసీ. ఆధానం గణ్హన్తీతి ఆధానగ్గాహీ, ఆధానన్తి దళ్హం వుచ్చతి, దళ్హగ్గాహీతి అత్థో. యుత్తకారణం దిస్వావ లద్ధిం పటినిస్సజ్జన్తీతి పటినిస్సగ్గీ, దుక్ఖేన కిచ్ఛేన కసిరేన బహుమ్పి కారణం దస్సేత్వా న సక్కా పటినిస్సగ్గం కాతున్తి దుప్పటినిస్సగ్గీ, యే అత్తనో ఉప్పన్నం దిట్ఠిం ఇదమేవ సచ్చన్తి దళ్హం గణ్హిత్వా అపి బుద్ధాదీహి కారణం దస్సేత్వా వుచ్చమానా న పటినిస్సజ్జన్తి, తేసమేతం అధివచనం. తాదిసా హి పుగ్గలా యం యదేవ ధమ్మం వా అధమ్మం వా గణ్హన్తి, తం సబ్బం ‘‘ఏవం అమ్హాకం ఆచరియేహి కథితం, ఏవం అమ్హేహి ¶ సుత’’న్తి కుమ్మోవ అఙ్గాని సకే కపాలే అన్తోయేవ సమోదహన్తి, కుమ్భీలగ్గాహం గణ్హన్తి న విస్సజ్జన్తి. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

౮౪. ఏవం చతుచత్తాలీసాయ ఆకారేహి సల్లేఖం దస్సేత్వా ఇదాని తస్మిం సల్లేఖే చిత్తుప్పాదస్సాపి బహూపకారతం దస్సేతుం చిత్తుప్పాదమ్పి ఖో అహన్తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో ¶ , అహం, చున్ద, కుసలేసు ధమ్మేసు చిత్తుప్పాదమ్పి బహూపకారం వదామి, యా పనేతా కాయేన చ వాచాయ చ అనువిధియనా, యథా పఠమం చిత్తం ఉప్పన్నం, తథేవ తేసం ధమ్మానం కాయేన కరణం, వాచాయ చ ‘‘కరోథా’’తి ఆణాపనం వా, ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదీని వా, తత్థ వాదోయేవ కో, ఏకన్తబహూపకారాయేవ హి తా అనువిధియనాతి దస్సేతి. కస్మా పనేత్థ చిత్తుప్పాదోపి బహూపకారోతి? ఏకన్తహితసుఖావహత్తా అనువిధియనానం హేతుత్తా చ.

‘‘దానం ¶ దస్సామీ’’తి హి చిత్తుప్పాదో సయమ్పి ఏకన్తహితసుఖావహో అనువిధియనానమ్పి హేతు, ఏవఞ్హి ఉప్పన్నచిత్తత్తాయేవ దుతియదివసే మహావీథిం పిదహిత్వా మహామణ్డపం కత్వా భిక్ఖుసతస్స వా భిక్ఖుసహస్సస్స వా దానం దేతి, ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేథ పూజేథ పరివిసథా’’తి పరిజనే ఆణాపేతి. ఏవం ‘‘సఙ్ఘస్స చీవరం సేనాసనం భేసజ్జం దస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదో సయమ్పి ఏకన్తహితసుఖావహో అనువిధియనానమ్పి హేతు, ఏవం ఉప్పన్నచిత్తత్తాయేవ హి చీవరాదీని అభిసఙ్ఖరోతి దేతి దాపేతి చ. ఏస నయో సరణగమనాదీసు.

‘‘సరణం గచ్ఛామీ’’తి హి చిత్తం ఉప్పాదేత్వావ పచ్ఛా కాయేన వా వాచాయ వా సరణం గణ్హాతి. తథా ‘‘పఞ్చఙ్గం అట్ఠఙ్గం దసఙ్గం వా సీలం సమాదియిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా కాయేన వా వాచాయ వా సమాదియతి, ‘‘పబ్బజిత్వా చతూసు సీలేసు పతిట్ఠహిస్సామీ’’తి చ చిత్తం ఉప్పాదేత్వా కాయేన వాచాయ చ పూరేతబ్బం సీలం పూరేతి. ‘‘బుద్ధవచనం ఉగ్గహేస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వావ ఏకం వా నికాయం ద్వే వా తయో వా చత్తారో వా పఞ్చ వా నికాయే వాచాయ ఉగ్గణ్హాతి. ఏవం ధుతఙ్గసమాదాన-కమ్మట్ఠానుగ్గహ-కసిణపరికమ్మ-ఝానసమాపత్తివిపస్సనామగ్గఫల- పచ్చేకబోధి-సమ్మాసమ్బోధివసేన నేతబ్బం.

‘‘బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి హి చిత్తుప్పాదో సయమ్పి ఏకన్తహితసుఖావహో అనువిధియనానమ్పి హేతు, ఏవఞ్హి ఉప్పన్నచిత్తత్తాయేవ ¶ అపరేన సమయేన కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని కాయేన వాచాయ చ పారమియో పూరేత్వా సదేవకం లోకం తారేన్తో విచరతి. ఏవం సబ్బత్థ చిత్తుప్పాదోపి బహూపకారో. కాయవాచాహి పన అనువిధియనా అతిబహూపకారాయేవాతి వేదితబ్బా.

ఏవం ¶ కుసలేసు ధమ్మేసు చిత్తుప్పాదస్సాపి బహూపకారతం దస్సేత్వా ఇదాని తత్థ నియోజేన్తో ‘‘తస్మా తిహ చున్దా’’తిఆదిమాహ. తం అత్థతో పాకటమేవ.

౮౫. ఏవం చతుచత్తాలీసాయ ఆకారేహి దస్సితే సల్లేఖే చిత్తుప్పాదస్సాపి బహూపకారతం దస్సేత్వా ఇదాని తస్సేవ సల్లేఖస్స హితాధిగమాయ మగ్గభావం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ.

తస్సత్థో ¶ , యథా నామ, చున్ద, ఖాణుకణ్టకపాసాణాదీహి విసమో మగ్గో భవేయ్య, తస్స పరిక్కమనాయ పరివజ్జనత్థాయ అఞ్ఞో సుపరికమ్మకతో వియ భూమిభాగో సమో మగ్గో భవేయ్య, యథా చ రుక్ఖమూలపాసాణపపాతకుమ్భీలమకరాది పరిబ్యాకులం విసమం తిత్థమస్స, తస్స పరిక్కమనాయ పరివజ్జనత్థాయ అఞ్ఞం అవిసమం అనుపుబ్బగమ్భీరం సోపానఫలకసదిసం తిత్థం భవేయ్య, యం పటిపన్నో సుఖేనేవ తం నదిం వా తళాకం వా అజ్ఝోగాహేత్వా న్హాయేయ్య వా ఉత్తరేయ్య వా, ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విసమమగ్గవిసమతిత్థసదిసాయ విహింసాయ సమన్నాగతస్స విహింసకపుగ్గలస్స సమమగ్గసమతిత్థసదిసా అవిహింసా హోతి పరిక్కమనాయ. యథేవ హి విసమమగ్గతిత్థపరివజ్జనత్థాయ సమో మగ్గో చ తిత్థఞ్చ పటియత్తం, ఏవం విహింసాపరివజ్జనత్థాయ అవిహింసా పటియత్తా, యం పటిపన్నో సుఖేనేవ మనుస్సగతిం వా దేవగతిం వా అజ్ఝోగాహేత్వా సమ్పత్తిం వా అనుభవేయ్య ఉత్తరేయ్య వా లోకా. ఏతేనేవ ఉపాయేన సబ్బపదాని యోజేతబ్బాని.

౮౬. ఏవం తస్సేవ హితాధిగమాయ మగ్గభావం దస్సేత్వా ఇదాని ఉపరిభాగఙ్గమనీయతం దస్సేన్తో, సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ.

తస్సత్థో, యథా నామ, చున్ద, యే కేచి అకుసలా ధమ్మా పటిసన్ధియా జనకా వా అజనకా వా, దిన్నాయపి పటిసన్ధియా విపాకజనకా వా అజనకా వా, సబ్బే తే జాతివసేన అధోభాగఙ్గమనీయాతి ఏవంనామావ హోన్తి, విపాకకాలే అనిట్ఠాకన్తవిపాకత్తా. యథా చ యే కేచి కుసలా ధమ్మా ¶ పటిసన్ధియా జనకా వా అజనకా వా దిన్నాయపి పటిసన్ధియా విపాకజనకా వా అజనకా వా, సబ్బే తే జాతివసేన ఉపరిభాగఙ్గమనీయాతి ఏవంనామావ హోన్తి, విపాకకాలే ఇట్ఠకన్తవిపాకత్తా, ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విహింసకస్స…పే… ఉపరిభాగాయాతి. తత్రాయం ఓపమ్మసంసన్దనా – యథా సబ్బే అకుసలా అధోభాగఙ్గమనీయా, ఏవం విహింసకస్స ¶ ఏకా విహింసాపి. యథా చ సబ్బే కుసలా ఉపరిభాగఙ్గమనీయా, ఏవం అవిహింసకస్స ఏకా అవిహింసాపి. ఏతేనేవ ఉపాయేన అకుసలం అకుసలేన కుసలఞ్చ కుసలేన ఉపమేతబ్బం, అయం కిరేత్థ అధిప్పాయోతి.

౮౭. ఏవం తస్సేవ సల్లేఖస్స ఉపరిభాగఙ్గమనీయతం దస్సేత్వా ఇదాని పరినిబ్బాపనే సమత్థభావం దస్సేతుం సో వత చున్దాతిఆదిమాహ. తత్థ ¶ సోతి వుత్తప్పకారపుగ్గలనిద్దేసో. తస్స యోతి ఇమం ఉద్దేసవచనం ఆహరిత్వా యో అత్తనా పలిపపలిపన్నో, సో వత, చున్ద, పరం పలిపపలిపన్నం ఉద్ధరిస్సతీతి ఏవం సబ్బపదేసు సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పలిపపలిపన్నోతి గమ్భీరకద్దమే నిముగ్గో వుచ్చతి, నో చ ఖో అరియస్స వినయే. అరియస్స పన వినయే పలిపన్తి పఞ్చ కామగుణా వుచ్చన్తి. పలిపన్నోతి తత్థ నిముగ్గో బాలపుథుజ్జనో, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా. యథా, చున్ద, కోచి పురిసో యావ నాసికగ్గా గమ్భీరే కద్దమే నిముగ్గో అపరం తత్థేవ నిముగ్గం హత్థే వా సీసే వా గహేత్వా ఉద్ధరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, న హి తం కారణమత్థి, యేన సో తం ఉద్ధరిత్వా థలే పతిట్ఠపేయ్య, ఏవమేవ యో అత్తనా పఞ్చకామగుణపలిపే పలిపన్నో, సో వత పరం తథేవ పలిపపలిపన్నం ఉద్ధరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి.

తత్థ సియా అయుత్తమేతం, పుథుజ్జనానమ్పి భిక్ఖుభిక్ఖునీఉపాసకఉపాసికానం ధమ్మదేసనం సుత్వా హోన్తియేవ ధమ్మం అభిసమేతారో, తస్మా పలిపపలిపన్నో ఉద్ధరతీతి, తం న తథా దట్ఠబ్బం. భగవాయేవ హి తత్థ ఉద్ధరతి, పసంసామత్తమేవ పన ధమ్మకథికా లభన్తి రఞ్ఞా పహితలేఖవాచకో వియ. యథా హి రఞ్ఞో పచ్చన్తజనపదే పహితం లేఖం తత్థ మనుస్సా లేఖం వాచేతుం అజానన్తా యో వాచేతుం జానాతి, తేన వాచాపేత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘రఞ్ఞో ఆణా’’తి ఆదరేన సమ్పాదేన్తి, న చ నేసం ¶ హోతి ‘‘లేఖవాచకస్స అయం ఆణా’’తి. లేఖవాచకో పన ‘‘విస్సట్ఠాయ వాచాయ వాచేసి అనేలగళాయా’’తి పసంసామత్తమేవ లభతి, ఏవమేవ కిఞ్చాపి సారిపుత్తపభుతయో ధమ్మకథికా ధమ్మం దేసేన్తి, అథ ఖో లిఖితపణ్ణవాచకో వియ తే హోన్తి. భగవతోయేవ పన సా ధమ్మదేసనా రఞ్ఞో ఆణా వియ. యే చ తం సుత్వా ధమ్మం అభిసమేన్తి, తే భగవాయేవ ఉద్ధరతీతి వేదితబ్బా. ధమ్మకథికా పన ‘‘విస్సట్ఠాయ వాచాయ ధమ్మం దేసేన్తి అనేలగళాయా’’తి పసంసామత్తమేవ లభన్తీతి. తస్మా యుత్తమేవేతన్తి. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

అదన్తో ¶ అవినీతో అపరినిబ్బుతోతి ఏత్థ పన అనిబ్బిసతాయ అదన్తో. అసిక్ఖితవినయతాయ అవినీతో. అనిబ్బుతకిలేసతాయ అపరినిబ్బుతోతి వేదితబ్బో. సో తాదిసో పరం దమేస్సతి, నిబ్బిసం కరిస్సతి ¶ , వినేస్సతి వా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖాపేస్సతి, పరినిబ్బాపేస్సతి వా తస్స కిలేసే నిబ్బాపేస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విహింసకస్స…పే… పరినిబ్బానాయాతి ఏత్థ పన ఏవమత్థో వేదితబ్బో – యథా హి అత్తనా అపలిపపలిపన్నో పరం పలిపపలిపన్నం ఉద్ధరిస్సతి, దన్తో దమేస్సతి, వినీతో వినేస్సతి, పరినిబ్బుతో పరినిబ్బాపేస్సతీతి ఠానమేతం విజ్జతీతి. కిం పన తన్తి? అపలిపపలిపన్నత్తం, దన్తత్తం వినీతత్తం పరినిబ్బుతత్తఞ్చ, ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విహింసకస్స పురిసపుగ్గలస్స అవిహింసా హోతి పరినిబ్బానాయ. కిం వుత్తం హోతి? యో అత్తనా అవిహింసకో, తస్స యా అవిహింసా, అయం యా ఏసా విహింసకస్స పరస్స విహింసా, తస్సా పరినిబ్బానాయ హోతి, అత్తనా హి అవిహింసకో పరస్స విహింసాచేతనం నిబ్బాపేస్సతీతి ఠానమేతం విజ్జతి. కిం పన తన్తి? అవిహింసకత్తమేవ. యఞ్హి యేన అత్తనా అధిగతం హోతి, సో పరం తదత్థాయ సమాదపేతుం సక్కోతీతి.

అథ వా యథా అత్తనా అపలిపన్నో దన్తో వినీతో పరినిబ్బుతో పరం పలిపపలిపన్నం అదన్తం అవినీతం అపరినిబ్బుతఞ్చ ఉద్ధరిస్సతి దమేస్సతి వినేస్సతి పరినిబ్బాపేస్సతీతి ఠానమేతం విజ్జతి, ఏవమేవ విహింసకస్స పురిసపుగ్గలస్స విహింసాపహానాయ మగ్గం భావయతో ఉప్పన్నా అవిహింసా హోతి పరినిబ్బానాయ. పరినిబ్బుతో వియ హి అపరినిబ్బుతం అవిహింసాచేతనావ విహింసాచేతనం పరినిబ్బాపేతుం ¶ సమత్థా. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఏవమేవ ఖో, చున్దా’’తిఆదిమాహాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బపదేసు. అతివిత్థారభయేన పన అనుపదయోజనా న కతాతి.

౮౮. ఏవం తస్స పరినిబ్బాపనే సమత్థభావం దస్సేత్వా ఇదాని తం దేసనం నిగమేత్వా ధమ్మపటిపత్తియం నియోజేతుం ఇతి ఖో, చున్దాతిఆదిమాహ. తత్థ సల్లేఖపరియాయోతి సల్లేఖకారణం. ఏస నయో సబ్బత్థ ఏత్థ అవిహింసాదయో ఏవ విహింసాదీనం సల్లేఖనతో సల్లేఖకారణం ¶ . తేసం వసేన చిత్తస్స ఉప్పాదేతబ్బతో చిత్తుపాదకారణం, విహింసాది, పరిక్కమనస్స హేతుతో పరిక్కమనకారణం, ఉపరిభాగనిప్ఫాదనతో ఉపరిభాగకారణం ¶ , విహింసాదీనం పరినిబ్బాపనతో పరినిబ్బానకారణన్తి వేదితబ్బా. హితేసినాతి హితం ఏసన్తేన. అనుకమ్పకేనాతి అనుకమ్పమానేన. అనుకమ్పం ఉపాదాయాతి అనుకమ్పం చిత్తేన పరిగ్గహేత్వా, పరిచ్చాతిపి వుత్తం హోతి. కతం వో తం మయాతి తం మయా ఇమే పఞ్చ పరియాయే దస్సేన్తేన తుమ్హాకం కతం. ఏత్తకమేవ హి అనుకమ్పకస్స సత్థు కిచ్చం, యదిదం అవిపరీతధమ్మదేసనా. ఇతో పరం పన పటిపత్తి నామ సావకానం కిచ్చం. తేనాహ ఏతాని, చున్ద, రుక్ఖమూలాని…పే… అమ్హాకం అనుసాసనీతి.

తత్థ చ రుక్ఖమూలానీతి ఇమినా రుక్ఖమూలసేనాసనం దస్సేతి. సుఞ్ఞాగారానీతి ఇమినా జనవివిత్తట్ఠానం. ఉభయేనాపి చ యోగానురూపసేనాసనమాచిక్ఖతి, దాయజ్జం నియ్యాతేతి. ఝాయథాతి ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానేన అట్ఠతింసారమ్మణాని, లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన చ అనిచ్చాదితో ఖన్ధాయతనాదీని ఉపనిజ్ఝాయథ, సమథఞ్చ విపస్సనఞ్చ వడ్ఢేథాతి వుత్తం హోతి. మా పమాదత్థాతి మా పమజ్జిత్థ. మా పచ్ఛా విప్పటిసారినో అహువత్థాతి యే హి పుబ్బే దహరకాలే, ఆరోగ్యకాలే, సత్తసప్పాయాదిసమ్పత్తికాలే, సత్థు సమ్ముఖీభావకాలే చ యోనిసోమనసికారవిరహితా రత్తిన్దివం మఙ్గులభత్తా హుత్వా సేయ్యసుఖం మిద్ధసుఖమనుభోన్తా పమజ్జన్తి, తే పచ్ఛా జరాకాలే, రోగకాలే, మరణకాలే, విపత్తికాలే, సత్థు పరినిబ్బుతకాలే చ తం పుబ్బే పమాదవిహారం అనుస్సరన్తా, సప్పటిసన్ధికాలకిరియఞ్చ భారియం సమ్పస్సమానా విప్పటిసారినో హోన్తి, తుమ్హే పన తాదిసా మా అహువత్థాతి ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మా ¶ పచ్ఛా విప్పటిసారినో అహువత్థా’’తి. అయం వో అమ్హాకం అనుసాసనీతి అయం అమ్హాకం సన్తికా ‘‘ఝాయథ మా పమాదత్థా’’తి తుమ్హాకం అనుసాసనీ, ఓవాదోతి వుత్తం హోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సల్లేఖసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. సమ్మాదిట్ఠిసుత్తవణ్ణనా

౮౯. ఏవం ¶ మే సుతన్తి సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం. తత్థ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి, ఆవుసో, వుచ్చతి, కిత్తావతా ను ఖో, ఆవుసో’’తి వా ‘‘కతమం పనావుసో ¶ , అకుసల’’న్తి వా ఏవం యత్తకా థేరేన పుచ్ఛా వుత్తా, సబ్బా కథేతుకమ్యతా పుచ్ఛా ఏవ.

తత్థ యస్మా జానన్తాపి సమ్మాదిట్ఠీతి వదన్తి అజానన్తాపి బాహిరకాపి సాసనికాపి అనుస్సవాదివసేనాపి అత్తపచ్చక్ఖేనాపి, తస్మా తం బహూనం వచనం ఉపాదాయ ద్విక్ఖత్తుం ఆమసన్తో ‘‘సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి, ఆవుసో, వుచ్చతీ’’తి ఆహ. అయఞ్హి ఏత్థ అధిప్పాయో, అపరేహిపి సమ్మాదిట్ఠీతి వుచ్చతి, అథాపరేహిపి సమ్మాదిట్ఠీతి వుచ్చతి, స్వాయం ఏవం వుచ్చమానో అత్థఞ్చ లక్ఖణఞ్చ ఉపాదాయ కిత్తావతా ను ఖో, ఆవుసో, అరియసావకో సమ్మాదిట్ఠి హోతీతి. తత్థ సమ్మాదిట్ఠీతి సోభనాయ పసత్థాయ చ దిట్ఠియా సమన్నాగతో. యదా పన ధమ్మేయేవ అయం సమ్మాదిట్ఠిసద్దో వత్తతి, తదాస్స సోభనా పసత్థా చ దిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

సా చాయం సమ్మాదిట్ఠి దువిధా హోతి లోకియా లోకుత్తరాతి. తత్థ కమ్మస్సకతాఞాణం సచ్చానులోమికఞాణఞ్చ లోకియా సమ్మాదిట్ఠి, సఙ్ఖేపతో వా సబ్బాపి సాసవా పఞ్ఞా. అరియమగ్గఫలసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా లోకుత్తరా సమ్మాదిట్ఠి. పుగ్గలో పన తివిధో హోతి పుథుజ్జనో సేక్ఖో అసేక్ఖో చ. తత్థ పుథుజ్జనో దువిధో హోతి బాహిరకో సాసనికో చ. తత్థ బాహిరకో కమ్మవాదీ కమ్మస్సకతాదిట్ఠియా సమ్మాదిట్ఠి హోతి, నో సచ్చానులోమికాయ అత్తదిట్ఠిపరామాసకత్తా. సాసనికో ద్వీహిపి. సేక్ఖో నియతాయ సమ్మాదిట్ఠియా సమ్మాదిట్ఠి. అసేక్ఖో అసేక్ఖాయ. ఇధ పన నియతాయ నియ్యానికాయ లోకుత్తరకుసలసమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో ‘‘సమ్మాదిట్ఠీ’’తి అధిప్పేతో. తేనేవాహ ‘‘ఉజుగతాస్స దిట్ఠి ధమ్మే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో ఆగతో ఇమం సద్ధమ్మ’’న్తి, లోకుత్తరకుసలసమ్మాదిట్ఠియేవ హి అన్తద్వయమనుపగమ్మ ఉజుభావేన గతత్తా ¶ , కాయవఙ్కాదీని చ సబ్బవఙ్కాని సముచ్ఛిన్దిత్వా గతత్తా ఉజుగతా హోతి, తాయేవ ¶ చ దిట్ఠియా సమన్నాగతో నవప్పకారేపి లోకుత్తరధమ్మే అవేచ్చప్పసాదేన అచలప్పసాదేన సమన్నాగతో హోతి, సబ్బదిట్ఠిగహనాని చ వినిబ్బేఠేన్తో సబ్బకిలేసే పజహన్తో జాతిసంసారా నిక్ఖమన్తో పటిపత్తిం పరినిట్ఠపేన్తో అరియేన మగ్గేన ఆగతో ఇమం సమ్బుద్ధప్పవేదితం అమతోగధం నిబ్బానసఙ్ఖాతం సద్ధమ్మన్తి వుచ్చతి.

యతో ఖోతి కాలపరిచ్ఛేదవచనమేతం, యస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. అకుసలఞ్చ పజానాతీతి దసాకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతం అకుసలఞ్చ ¶ పజానాతి, నిరోధారమ్మణాయ పజాననాయ కిచ్చవసేన ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి పటివిజ్ఝన్తో అకుసలం పజానాతి. అకుసలమూలఞ్చ పజానాతీతి తస్స మూలపచ్చయభూతం అకుసలమూలఞ్చ పజానాతి, తేనేవ పకారేన ‘‘అయం దుక్ఖసముదయో’’తి పటివిజ్ఝన్తో. ఏస నయో కుసలఞ్చ కుసలమూలఞ్చాతి ఏత్థాపి. యథా చేత్థ, ఏవం ఇతో పరేసు సబ్బవారేసు కిచ్చవసేనేవ వత్థుపజాననా వేదితబ్బా. ఏత్తావతాపీతి ఏత్తకేన ఇమినా అకుసలాదిప్పజాననేనాపి. సమ్మాదిట్ఠి హోతీతి వుత్తప్పకారాయ లోకుత్తరసమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో హోతి. ఉజుగతాస్స…పే… ఇమం సద్ధమ్మన్తి ఏత్తావతా సంఖిత్తదేసనా నిట్ఠితా హోతి. దేసనాయేవ చేసా సంఖిత్తా, తేసం పన భిక్ఖూనం విత్థారవసేనేవ సమ్మామనసికారప్పటివేధో వేదితబ్బో.

దుతియవారే పన దేసనాపి విత్థారేన మనసికారప్పటివేధోపి విత్థారేనేవ వుత్తోతి వేదితబ్బో. తత్థ ‘‘సంఖిత్తదేసనాయ ద్వే హేట్ఠిమమగ్గా, విత్థారదేసనాయ ద్వే ఉపరిమమగ్గా కథితా’’తి భిక్ఖూ ఆహంసు విత్థారదేసనావసానే ‘‘సబ్బసో రాగానుసయం పహాయా’’తిఆదివచనం సమ్పస్సమానా. థేరో పనాహ ‘‘సంఖిత్తదేసనాయపి చత్తారో మగ్గా రాసితో కథితా, విత్థారదేసనాయపీ’’తి. యా చాయం ¶ ఇధ సంఖిత్తవిత్థారదేసనాసు విచారణా ఆవికతా, సా సబ్బవారేసు ఇధ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. అపుబ్బానుత్తానపదవణ్ణనామత్తమేవ హి ఇతో పరం కరిస్సామ.

అకుసలకమ్మపథవణ్ణనా

తత్థ పఠమవారస్స తావ విత్థారదేసనాయ ‘‘పాణాతిపాతో ఖో, ఆవుసో, అకుసల’’న్తిఆదీసు అకోసల్లప్పవత్తియా అకుసలం వేదితబ్బం, పరతో వత్తబ్బకుసలప్పటిపక్ఖతో ¶ వా. తం లక్ఖణతో సావజ్జదుక్ఖవిపాకం సంకిలిట్ఠం వా. అయం తావేత్థ సాధారణపదవణ్ణనా.

అసాధారణేసు పన పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో, పాణవధో పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. పాణోతి చేత్థ వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్మిం పన పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా వధకచేతనా పాణాతిపాతో. సో గుణవిరహితేసు తిరచ్ఛానగతాదీసు పాణేసు ఖుద్దకే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాసరీరే ¶ మహాసావజ్జో. కస్మా? పయోగమహన్తతాయ. పయోగసమత్తేపి వత్థుమహన్తతాయ. గుణవన్తేసు మనుస్సాదీసు అప్పగుణే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాగుణే మహాసావజ్జో. సరీరగుణానం పన సమభావే సతి కిలేసానం ఉపక్కమానఞ్చ ముదుతాయ అప్పసావజ్జో, తిబ్బతాయ మహాసావజ్జోతి వేదితబ్బో. తస్స పఞ్చ సమ్భారా హోన్తి పాణో, పాణసఞ్ఞితా, వధకచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన మరణన్తి. ఛ పయోగా సాహత్థికో, ఆణత్తికో, నిస్సగ్గియో, థావరో, విజ్జామయో, ఇద్ధిమయోతి. ఇమస్మిం పనేత్థ విత్థారీయమానే అతిపపఞ్చో హోతి, తస్మా నం న విత్థారయామ, అఞ్ఞఞ్చ ఏవరూపం. అత్థికేహి పన సమన్తపాసాదికం వినయట్ఠకథం (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) ఓలోకేత్వా గహేతబ్బో.

అదిన్నస్స ఆదానం అదిన్నాదానం, పరస్స హరణం థేయ్యం, చోరికాతి వుత్తం హోతి. తత్థ అదిన్నన్తి పరపరిగ్గహితం, యత్థ పరో యథాకామకారితం ఆపజ్జన్తో అదణ్డారహో అనుపవజ్జో చ హోతి. తస్మిం పన పరపరిగ్గహితే పరపరిగ్గహితసఞ్ఞినో తదాదాయకఉపక్కమసముట్ఠాపికా థేయ్యచేతనా అదిన్నాదానం. తం హీనే పరసన్తకే అప్పసావజ్జం ¶ , పణీతే మహాసావజ్జం. కస్మా? వత్థుపణీతతాయ. వత్థుసమత్తే సతి గుణాధికానం సన్తకే వత్థుస్మిం మహాసావజ్జం. తం తం గుణాధికం ఉపాదాయ తతో తతో హీనగుణస్స సన్తకే వత్థుస్మిం అప్పసావజ్జం. తస్స పఞ్చ సమ్భారా హోన్తి పరపరిగ్గహితం, పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా, థేయ్యచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన హరణన్తి. ఛ పయోగా సాహత్థికాదయోవ. తే చ ఖో యథానురూపం థేయ్యావహారో, పసయ్హావహారో, పటిచ్ఛన్నావహారో, పరికప్పావహారో, కుసావహారోతి ఇమేసం అవహారానం వసేన పవత్తాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) వుత్తో.

కామేసుమిచ్ఛాచారోతి ¶ ఏత్థ పన కామేసూతి మేథునసమాచారేసు. మిచ్ఛాచారోతి ఏకన్తనిన్దితో లామకాచారో. లక్ఖణతో పన అసద్ధమ్మాధిప్పాయేన కాయద్వారప్పవత్తా అగమనీయట్ఠానవీతిక్కమచేతనా కామేసుమిచ్ఛాచారో.

తత్థ అగమనీయట్ఠానం నామ పురిసానం తావ మాతురక్ఖితా, పితురక్ఖితా, మాతాపితురక్ఖితా, భాతురక్ఖితా, భగినిరక్ఖితా, ఞాతిరక్ఖితా, గోత్తరక్ఖితా, ధమ్మరక్ఖితా, సారక్ఖా, సపరిదణ్డాతి మాతురక్ఖితాదయో దస ¶ ; ధనక్కీతా, ఛన్దవాసినీ, భోగవాసినీ, పటవాసినీ, ఓదపత్తకినీ, ఓభటచుమ్బటా, దాసీ చ భరియా చ, కమ్మకారీ చ భరియా చ, ధజాహతా, ముహుత్తికాతి ఏతా చ ధనక్కీతాదయో దసాతి వీసతి ఇత్థియో. ఇత్థీసు పన ద్విన్నం సారక్ఖాసపరిదణ్డానం, దసన్నఞ్చ ధనక్కీతాదీనన్తి ద్వాదసన్నం ఇత్థీనం అఞ్ఞే పురిసా, ఇదం అగమనీయట్ఠానం నామ. సో పనేస మిచ్ఛాచారో సీలాదిగుణరహితే అగమనీయట్ఠానే అప్పసావజ్జో, సీలాదిగుణసమ్పన్నే మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా అగమనీయవత్థు, తస్మిం సేవనచిత్తం, సేవనపయోగో, మగ్గేనమగ్గప్పటిపత్తిఅధివాసనన్తి. ఏకో పయోగో సాహత్థికో ఏవ.

ముసాతి ¶ విసంవాదనపురేక్ఖారస్స అత్థభఞ్జకో వచీపయోగో కాయపయోగో వా. విసంవాదనాధిప్పాయేన పనస్స పరవిసంవాదనకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. అపరో నయో ముసాతి అభూతం అతచ్ఛం వత్థు. వాదోతి తస్స భూతతో తచ్ఛతో విఞ్ఞాపనం. లక్ఖణతో పన అతథం వత్థుం తథతో పరం విఞ్ఞాపేతుకామస్స తథావిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. సో యమత్థం భఞ్జతి, తస్స అప్పతాయ అప్పసావజ్జో, మహన్తతాయ మహాసావజ్జో. అపిచ గహట్ఠానం అత్తనో సన్తకం అదాతుకామతాయ నత్థీతిఆదినయప్పవత్తో అప్పసావజ్జో, సక్ఖినా హుత్వా అత్థభఞ్జనత్థం వుత్తో మహాసావజ్జో. పబ్బజితానం అప్పకమ్పి తేలం వా సప్పిం వా లభిత్వా హసాధిప్పాయేన ‘‘అజ్జ గామే తేలం నదీమఞ్ఞే సన్దతీ’’తి పురాణకథానయేన పవత్తో అప్పసావజ్జో, అదిట్ఠంయేవ పన దిట్ఠన్తిఆదినా నయేన వదన్తానం మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా హోన్తి అతథం వత్థు, విసంవాదనచిత్తం, తజ్జో వాయామో, పరస్స తదత్థవిజాననన్తి. ఏకో పయోగో సాహత్థికోవ. సో కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన వా వాచాయ వా విసంవాదకకిరియాకరణే ¶ దట్ఠబ్బో. తాయ చే కిరియాయ పరో తమత్థం జానాతి, అయం కిరియాసముట్ఠాపికచేతనాక్ఖణేయేవ ముసావాదకమ్మునా బజ్ఝతి.

పిసుణా వాచాతిఆదీసు యాయ వాచాయ యస్స తం వాచం భాసతి, తస్స హదయే అత్తనో పియభావం పరస్స చ సుఞ్ఞభావం కరోతి, సా పిసుణా వాచా. యాయ పన అత్తానమ్పి పరమ్పి ఫరుసమ్పి కరోతి, సా వాచా సయమ్పి ఫరుసా నేవ కణ్ణసుఖా న హదయసుఖా వా, అయం ఫరుసా వాచా. యేన ¶ సమ్ఫం పలపతి నిరత్థకం, సో సమ్ఫప్పలాపో. తేసం మూలభూతా చేతనాపి పిసుణావాచాదినామమేవ లభతి, సా ఏవ చ ఇధ అధిప్పేతాతి. తత్థ సంకిలిట్ఠచిత్తస్స పరేసం వా భేదాయ అత్తనో పియకమ్యతాయ వా కాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా పిసుణా వాచా. సా యస్స భేదం కరోతి, తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా చత్తారో సమ్భారా భిన్దితబ్బో పరో, ‘‘ఇతి ఇమే నానా భవిస్సన్తి వినా భవిస్సన్తీ’’తి భేదపురేక్ఖారతా వా, ‘‘అహం ¶ పియో భవిస్సామి విస్సాసికో’’తి పియకమ్యతా వా, తజ్జో వాయామో, తస్స తదత్థవిజాననన్తి.

పరస్స మమ్మచ్ఛేదకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా ఏకన్తఫరుసా చేతనా ఫరుసా వాచా. తస్స ఆవిభావత్థమిదం వత్థు – ఏకో కిర దారకో మాతువచనం అనాదియిత్వా అరఞ్ఞం గచ్ఛతి, తం మాతా నివత్తేతుం అసక్కోన్తీ ‘‘చణ్డా తం మహింసీ అనుబన్ధతూ’’తి అక్కోసి. అథస్స తత్థేవ అరఞ్ఞే మహింసీ ఉట్ఠాసి. దారకో ‘‘యం మమ మాతా ముఖేన కథేసి తం మా హోతు, యం చిత్తేన చిన్తేసి తం హోతూ’’తి సచ్చకిరియమకాసి. మహింసీ తత్థేవ బద్ధా వియ అట్ఠాసి. ఏవం మమ్మచ్ఛేదకోపి పయోగో చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసా వాచా న హోతి. మాతాపితరో హి కదాచి పుత్తకే ఏవమ్పి వదన్తి ‘‘చోరా వో ఖణ్డాఖణ్డికం కరోన్తూ’’తి, ఉప్పలపత్తమ్పి చ నేసం ఉపరి పతన్తం న ఇచ్ఛన్తి. ఆచరియుపజ్ఝాయా చ కదాచి నిస్సితకే ఏవం వదన్తి ‘‘కిం ఇమే అహిరికా అనోత్తప్పినో చరన్తి నిద్ధమథ నే’’తి. అథ ఖో నేసం ఆగమాధిగమసమ్పత్తిం ఇచ్ఛన్తి. యథా చ చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసా వాచా న హోతి, ఏవం వచనసణ్హతాయ అఫరుసా వాచాపి న హోతి. న హి మారాపేతుకామస్స ‘‘ఇమం సుఖం సయాపేథా’’తి వచనం అఫరుసా వాచా హోతి. చిత్తఫరుసతాయ పనేసా ఫరుసా వాచావ. సా యం ¶ సన్ధాయ పవత్తితా, తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా తయో సమ్భారా అక్కోసితబ్బో పరో, కుపితచిత్తం, అక్కోసనాతి.

అనత్థవిఞ్ఞాపకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా అకుసలచేతనా సమ్ఫప్పలాపో. సో ఆసేవనమన్దతాయ అప్పసావజ్జో, ఆసేవనమహన్తతాయ మహాసావజ్జో. తస్స ద్వే సమ్భారా భారతయుద్ధసీతాహరణాదినిరత్థకకథాపురేక్ఖారతా, తథారూపీకథాకథనన్తి.

అభిజ్ఝాయతీతి ¶ అభిజ్ఝా, పరభణ్డాభిముఖీ హుత్వా తన్నిన్నతాయ పవత్తతీతి అత్థో. సా ‘‘అహో వత ఇదం మమస్సా’’తి ఏవం పరభణ్డాభిజ్ఝాయనలక్ఖణా. అదిన్నాదానం వియ అప్పసావజ్జా చ మహాసావజ్జా చ. తస్సా ద్వే సమ్భారా పరభణ్డం, అత్తనో పరిణామనఞ్చ. పరభణ్డవత్థుకే హి లోభే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి, యావ ‘‘అహో వతీదం మమస్సా’’తి అత్తనో న పరిణామేతి.

హితసుఖం బ్యాపాదయతీతి బ్యాపాదో. సో పరవినాసాయ మనోపదోసలక్ఖణో ¶ , ఫరుసా వాచా వియ అప్పసావజ్జో మహాసావజ్జో చ. తస్స ద్వే సమ్భారా పరసత్తో చ, తస్స చ వినాసచిన్తా. పరసత్తవత్థుకే హి కోధే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి, యావ ‘‘అహో వతాయం ఉచ్ఛిజ్జేయ్య వినస్సేయ్యా’’తి తస్స వినాసం న చిన్తేతి.

యథాభుచ్చగహణాభావేన మిచ్ఛా పస్సతీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి. సా ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినా నయేన విపరీతదస్సనలక్ఖణా. సమ్ఫప్పలాపో వియ అప్పసావజ్జా మహాసావజ్జా చ. అపిచ అనియతా అప్పసావజ్జా, నియతా మహాసావజ్జా. తస్సా ద్వే సమ్భారా వత్థునో చ గహితాకారవిపరీతతా, యథా చ తం గణ్హాతి, తథాభావేన తస్సుపట్ఠానన్తి.

ఇమేసం పన దసన్నం అకుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో కోట్ఠాసతో ఆరమ్మణతో వేదనాతో మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తత్థ ¶ ధమ్మతోతి ఏతేసు హి పటిపాటియా సత్త, చేతనాధమ్మావ హోన్తి, అభిజ్ఝాదయో తయో చేతనాసమ్పయుత్తా.

కోట్ఠాసతోతి పటిపాటియా సత్త, మిచ్ఛాదిట్ఠి చాతి ఇమే అట్ఠ కమ్మపథా ఏవ హోన్తి, నో మూలాని. అభిజ్ఝాబ్యాపాదా కమ్మపథా చేవ మూలాని చ. అభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా లోభో అకుసలమూలం హోతి. బ్యాపాదో దోసో అకుసలమూలం.

ఆరమ్మణతోతి పాణాతిపాతో జీవితిన్ద్రియారమ్మణతో సఙ్ఖారారమ్మణో హోతి. అదిన్నాదానం సత్తారమ్మణం వా సఙ్ఖారారమ్మణం వా. మిచ్ఛాచారో ఫోట్ఠబ్బవసేన సఙ్ఖారారమ్మణో. సత్తారమ్మణోతిపి ఏకే. ముసావాదో సత్తారమ్మణో వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా. తథా పిసుణా వాచా. ఫరుసా వాచా సత్తారమ్మణావ. సమ్ఫప్పలాపో దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతవసేన సత్తారమ్మణో ¶ వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా, తథా అభిజ్ఝా. బ్యాపాదో సత్తారమ్మణోవ. మిచ్ఛాదిట్ఠి తేభూమకధమ్మవసేన సఙ్ఖారారమ్మణా.

వేదనాతోతి పాణాతిపాతో దుక్ఖవేదనో హోతి. కిఞ్చాపి హి రాజానో చోరం దిస్వా హసమానాపి ‘‘గచ్ఛథ నం ఘాతేథా’’తి వదన్తి, సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన నేసం దుక్ఖసమ్పయుత్తావ హోతి. అదిన్నాదానం తివేదనం. మిచ్ఛాచారో సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనో, సన్నిట్ఠాపకచిత్తే పన మజ్ఝత్తవేదనో న హోతి. ముసావాదో తివేదనో, తథా పిసుణా వాచా. ఫరుసా వాచా దుక్ఖవేదనావ. సమ్ఫప్పలాపో తివేదనో ¶ . అభిజ్ఝా సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనా, తథా మిచ్ఛాదిట్ఠి. బ్యాపాదో దుక్ఖవేదనో.

మూలతోతి పాణాతిపాతో దోసమోహవసేన ద్విమూలకో హోతి. అదిన్నాదానం దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా. మిచ్ఛాచారో లోభమోహవసేన. ముసావాదో దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా, తథా పిసుణా వాచా సమ్ఫప్పలాపో చ. ఫరుసా వాచా దోసమోహవసేన. అభిజ్ఝా మోహవసేన ఏకమూలా, తథా బ్యాపాదో. మిచ్ఛాదిట్ఠి లోభమోహవసేన ద్విమూలాతి.

లోభో అకుసలమూలన్తిఆదీసు లుబ్భతీతి లోభో. దుస్సతీతి దోసో. ముయ్హతీతి మోహో. తేసు లోభో సయఞ్చ అకుసలో సావజ్జదుక్ఖవిపాకట్ఠేన, ఇమేసఞ్చ పాణాతిపాతాదీనం అకుసలానం ¶ కేసఞ్చి సమ్పయుత్తప్పభావకట్ఠేన కేసఞ్చి ఉపనిస్సయపచ్చయట్ఠేన మూలన్తి అకుసలమూలం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘రత్తో ఖో ఆవుసో రాగేన అభిభూతో పరియాదిన్నచిత్తో పాణమ్పి హనతీ’’తిఆది. దోసమోహానం అకుసలమూలభావేపి ఏసేవ నయో.

అకుసలకమ్మపథవణ్ణనా నిట్ఠితా.

కుసలకమ్మపథవణ్ణనా

పాణాతిపాతా వేరమణీ కుసలన్తిఆదీసు పాణాతిపాతాదయో వుత్తత్థా ఏవ. వేరం మణతీతి వేరమణీ, వేరం పజహతీతి అత్థో. విరమతి వా ఏతాయ కరణభూతాయ, వికారస్స వేకారం కత్వాపి వేరమణీ. అయం తావేత్థ బ్యఞ్జనతో వణ్ణనా. అత్థతో పన వేరమణీతి కుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతి. యా ‘‘పాణాతిపాతా విరమన్తస్స, యా తస్మిం సమయే ¶ పాణాతిపాతా ఆరతి విరతీ’’తి ఏవం వుత్తా కుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతి, సా భేదతో తివిధో హోతి సమ్పత్తవిరతి సమాదానవిరతి సముచ్ఛేదవిరతీతి. తత్థ అసమాదిన్నసిక్ఖాపదానం అత్తనో జాతివయబాహుసచ్చాదీని పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘అయుత్తం అమ్హాకం ఏవరూపం కాతు’’న్తి సమ్పత్తవత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి సమ్పత్తవిరతీతి వేదితబ్బా సీహళదీపే చక్కనఉపాసకస్స వియ.

తస్స కిర దహరకాలేయేవ మాతుయా రోగో ఉప్పజ్జి. వేజ్జేన చ ‘‘అల్లససమంసం లద్ధుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. తతో చక్కనస్స భాతా ‘‘గచ్ఛ తాత ఖేత్తం ఆహిణ్డాహీ’’తి చక్కనం పేసేసి. సో తత్థ గతో. తస్మిఞ్చ సమయే ఏకో ససో తరుణసస్సం ఖాదితుం ఆగతో హోతి, సో తం దిస్వా వేగేన ధావేన్తో వల్లియా బద్ధో ‘‘కిరి కిరీ’’తి సద్దమకాసి. చక్కనో తేన సద్దేన గన్త్వా తం గహేత్వా చిన్తేసి ‘‘మాతు ¶ భేసజ్జం కరోమీ’’తి. పున చిన్తేసి ‘‘న మేతం పతిరూపం, య్వాహం మాతు జీవితకారణా పరం జీవితా వోరోపేయ్య’’న్తి. అథ నం ‘‘గచ్ఛ అరఞ్ఞే ససేహి సద్ధిం తిణోదకం పరిభుఞ్జా’’తి ముఞ్చి. భాతరా చ ‘‘కిం తాత ససో లద్ధో’’తి పుచ్ఛితో తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. తతో నం భాతా పరిభాసి. సో మాతుసన్తికం గన్త్వా ‘‘యతోహం ¶ జాతో, నాభిజానామి సఞ్చిచ్చ పాణం జీవితా వోరోపేతా’’తి సచ్చం వత్వా అధిట్ఠాసి. తావదేవస్స మాతా అరోగా అహోసి.

సమాదిన్నసిక్ఖాపదానం పన సిక్ఖాపదసమాదానే చ తతుత్తరి చ అత్తనో జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా వత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి సమాదానవిరతీతి వేదితబ్బా ఉత్తరవడ్ఢమానపబ్బతవాసీఉపాసకస్స వియ.

సో కిర అమ్బరియవిహారవాసీపిఙ్గలబుద్ధరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే సిక్ఖాపదాని గహేత్వా ఖేత్తం కస్సతి. అథస్స గోణో నట్ఠో, సో తం గవేసన్తో ఉత్తరవడ్ఢమానపబ్బతం ఆరుహి, తత్ర నం మహాసప్పో అగ్గహేసి. సో చిన్తేసి ‘‘ఇమాయస్స తిఖిణవాసియా సీసం ఛిన్దామీ’’తి. పున చిన్తేసి ‘‘న మేతం పతిరూపం, య్వాహం భావనీయస్స గరునో సన్తికే సిక్ఖాపదం గహేత్వా భిన్దేయ్య’’న్తి. ఏవం యావతతియం చిన్తేత్వా ‘‘జీవితం ¶ పరిచ్చజామి, న సిక్ఖాపద’’న్తి అంసే ఠపితం తిఖిణదణ్డవాసిం అరఞ్ఞే ఛడ్డేసి. తావదేవ నం మహావాళో ముఞ్చిత్వా అగమాసీతి.

అరియమగ్గసమ్పయుత్తా పన విరతి సముచ్ఛేదవిరతీతి వేదితబ్బా. యస్సా ఉప్పత్తితో పభుతి ‘‘పాణం ఘాతేస్సామీ’’తి అరియపుగ్గలానం చిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతీతి. సా పనాయం విరతి కోసల్లప్పవత్తియా కుసలన్తి వుత్తా. కుచ్ఛితసయనతో వా కుసన్తి లద్ధవోహారం దుస్సీల్యం లునాతీతిపి కుసలం. కతమఞ్చావుసో కుసలన్తి ఇమస్స పన పఞ్హస్స అననురూపత్తా కుసలాతి న వుత్తా.

యథా చ అకుసలానం, ఏవం ఇమేసమ్పి కుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో కోట్ఠాసతో ఆరమ్మణతో వేదనాతో మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తత్థ ధమ్మతోతి ఏతేసు హి పటిపాటియా సత్త చేతనాపి వట్టన్తి, విరతియోపి. అన్తే తయో చేతనాసమ్పయుత్తావ.

కోట్ఠాసతోతి ¶ పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఏవ, నో మూలాని. అన్తే తయో కమ్మపథా చేవ ¶ మూలాని చ. అనభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా అలోభో కుసలమూలం హోతి. అబ్యాపాదో అదోసో కుసలమూలం. సమ్మాదిట్ఠి అమోహో కుసలమూలం.

ఆరమ్మణతోతి పాణాతిపాతాదీనం ఆరమ్మణానేవ ఏతేసం ఆరమ్మణాని, వీతిక్కమితబ్బతోయేవ హి వేరమణీ నామ హోతి. యథా పన నిబ్బానారమ్మణో అరియమగ్గో కిలేసే పజహతి, ఏవం జీవితిన్ద్రియాదిఆరమ్మణాపేతే కమ్మపథా పాణాతిపాతాదీని దుస్సీల్యాని పజహన్తీతి వేదితబ్బా.

వేదనాతోతి సబ్బే సుఖవేదనా వా హోన్తి, మజ్ఝత్తవేదనా వా. కుసలం పత్వా హి దుక్ఖవేదనా నామ నత్థి.

మూలతోతి పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అలోభఅదోసఅమోహవసేన తిమూలా హోన్తి. ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స ద్విమూలా. అనభిజ్ఝా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స ¶ ద్విమూలా. ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన ఏకమూలా. అలోభో పన అత్తనావ అత్తనో మూలం న హోతి, అబ్యాపాదేపి ఏసేవ నయో. సమ్మాదిట్ఠి అలోభాదోసవసేన ద్విమూలావాతి.

అలోభో కుసలమూలన్తిఆదీసు న లోభోతి అలోభో, లోభపటిపక్ఖస్స ధమ్మస్సేతం అధివచనం. అదోసామోహేసుపి ఏసేవ నయో. తేసు అలోభో సయఞ్చ కుసలం, ఇమేసఞ్చ పాణాతిపాతా వేరమణీఆదీనం కుసలానం కేసఞ్చి సమ్పయుత్తప్పభావకట్ఠేన కేసఞ్చి ఉపనిస్సయపచ్చయట్ఠేన మూలన్తి కుసలమూలం. అదోసామోహానమ్పి కుసలమూలభావే ఏసేవ నయో.

ఇదాని సబ్బమ్పి తం సఙ్ఖేపేన చ విత్థారేన చ దేసితమత్థం నిగమేన్తో యతో ఖో ఆవుసోతిఆదిఅప్పనావారమాహ. తత్థ ఏవం అకుసలం పజానాతీతి ఏవం యథానిద్దిట్ఠదసాకుసలకమ్మపథవసేన అకుసలం పజానాతి. ఏవం అకుసలమూలన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్తావతా ఏకేన నయేన చతుసచ్చకమ్మట్ఠానికస్స యావ అరహత్తా నియ్యానం కథితం హోతి. కథం? ఏత్థ హి ఠపేత్వా అభిజ్ఝం దస అకుసలకమ్మపథా చ కుసలకమ్మపథా చ దుక్ఖసచ్చం. అభిజ్ఝా చ లోభో అకుసలమూలఞ్చాతి ఇమే ద్వే ధమ్మా నిప్పరియాయేన సముదయసచ్చం. పరియాయేన పన సబ్బేపి కమ్మపథా దుక్ఖసచ్చం. సబ్బాని కుసలాకుసలమూలాని సముదయసచ్చం. ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం ¶ . దుక్ఖం పరిజానన్తో సముదయం పజహమానో నిరోధం ¶ పజానన్తో అరియమగ్గో మగ్గసచ్చన్తి ఇతి ద్వే సచ్చాని సరూపేన వుత్తాని, ద్వే ఆవత్తహారవసేన వేదితబ్బాని.

సో సబ్బసో రాగానుసయం పహాయాతి సో ఏవం అకుసలాదీని పజానన్తో సబ్బాకారేన రాగానుసయం పజహిత్వా. పటిఘానుసయం పటివినోదేత్వాతి పటిఘానుసయఞ్చ సబ్బాకారేనేవ నీహరిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా అనాగామిమగ్గో కథితో. అస్మీతి దిట్ఠిమానానుసయం సమూహనిత్వాతి పఞ్చసు ఖన్ధేసు కఞ్చి ధమ్మం అనవకారీకరిత్వా ‘‘అస్మీ’’తి ఇమినా సమూహగ్గహణాకారేన పవత్తం దిట్ఠిమానానుసయం సముగ్ఘాటేత్వా.

తత్థ దిట్ఠిమానానుసయన్తి దిట్ఠిసదిసం మానానుసయన్తి వుత్తం హోతి. అయఞ్హి మానానుసయో అస్మీతి పవత్తత్తా దిట్ఠిసదిసో హోతి, తస్మా ఏవం వుత్తో ¶ . ఇమఞ్చ అస్మిమానం విత్థారతో విఞ్ఞాతుకామేన ఖన్ధియవగ్గే ఖేమకసుత్తం (సం. ని. ౩.౮౯) ఓలోకేతబ్బన్తి.

అవిజ్జం పహాయాతి వట్టమూలం అవిజ్జం పజహిత్వా. విజ్జం ఉప్పాదేత్వాతి తస్సా అవిజ్జాయ సముగ్ఘాటికం అరహత్తమగ్గవిజ్జం ఉప్పాదేత్వా. ఏత్తావతా అరహత్తమగ్గో కథితో. దిట్ఠేవ ధమ్మే దుక్ఖస్సన్తకరో హోతీతి అస్మింయేవ అత్తభావే వట్టదుక్ఖస్స పరిచ్ఛేదకరో హోతి. ఏత్తావతాపి ఖో, ఆవుసోతి దేసనం నియ్యాతేతి, ఇమాయ కమ్మపథదేసనాయ వుత్తమనసికారప్పటివేధవసేనపీతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవ. ఏవం అనాగామిమగ్గఅరహత్తమగ్గేహి దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

కుసలకమ్మపథవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆహారవారవణ్ణనా

౯౦. సాధావుసోతి ఖో…పే… ఆగతో ఇమం సద్ధమ్మన్తి ఏవం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స కుసలాకుసలముఖేన చతుసచ్చదేసనం సుత్వా తం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స భాసితం ‘‘సాధావుసో’’తి ఇమినా వచనేన తే భిక్ఖూ అభినన్దిత్వా ఇమస్సేవ వచనస్స సముట్ఠాపకేన చిత్తేన అనుమోదిత్వా వచసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా చేతసా సమ్పియాయిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఇదాని యస్మా థేరో నానప్పకారేన ¶ చతుసచ్చదేసనం దేసేతుం పటిబలో, యథాహ ‘‘సారిపుత్తో, భిక్ఖవే, పహోతి చత్తారి అరియసచ్చాని విత్థారేన ఆచిక్ఖితుం దేసేతు’’న్తి యస్మా వా ఉత్తరిమ్పి దేసేతుకామోవ హుత్వా ‘‘ఏత్తావతాపి ఖో’’తి ¶ అవచ, తస్మా అపరేనపి నయేన సచ్చదేసనం సోతుకామా తే భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఉత్తరిం పఞ్హం అపుచ్ఛింసు. తేన సయమేవ పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జితపఞ్హతో ఉత్తరిం సియా ఖో పనావుసో, అఞ్ఞోపి పరియాయో భవేయ్య అఞ్ఞమ్పి కారణన్తి ఇమినా నయేన అఞ్ఞం అతిరేకం పఞ్హం పుచ్ఛింసు, పురిమపఞ్హస్స వా ఉపరిభాగే పుచ్ఛింసూతి వుత్తం హోతి. అథ నేసం బ్యాకరమానో థేరో సియా, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా, ఆహారన్తి పచ్చయం. పచ్చయో హి ఆహరతి అత్తనో ఫలం, తస్మా ‘‘ఆహారో’’తి వుచ్చతి.

భూతానం ¶ వా సత్తానన్తిఆదీసు భూతాతి సఞ్జాతా, నిబ్బత్తా. సమ్భవేసీనన్తి యే సమ్భవం జాతిం నిబ్బత్తిం ఏసన్తి గవేసన్తి. తత్థ చతూసు యోనీసు అణ్డజజలాబుజా సత్తా యావ అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ న భిన్దన్తి, తావ సమ్భవేసినో నామ. అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ భిన్దిత్వా బహి నిక్ఖన్తా భూతా నామ. సంసేదజా ఓపపాతికా చ పఠమచిత్తక్ఖణే సమ్భవేసినో నామ. దుతియచిత్తక్ఖణతో పభుతి భూతా నామ. యేన యేన వా ఇరియాపథేన జాయన్తి, యావ తే తతో అఞ్ఞం న పాపుణన్తి, తావ సమ్భవేసినో నామ. తతో పరం భూతా నామ.

అథ వా భూతాతి జాతా అభినిబ్బత్తా, యే భూతాయేవ న పున భవిస్సన్తీతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి, తేసం ఖీణాసవానమేతం అధివచనం. సమ్భవమేసన్తీతి సమ్భవేసినో. అప్పహీనభవసంయోజనత్తా ఆయతిమ్పి సమ్భవం ఏసన్తానం సేక్ఖపుథుజ్జనానమేతం అధివచనం. ఏవం సబ్బథాపి ఇమేహి ద్వీహి పదేహి సబ్బసత్తే పరియాదియతి. వాసద్దో చేత్థ సమ్పిణ్డనత్థో, తస్మా భూతానఞ్చ సమ్భవేసీనఞ్చాతి అయమత్థో వేదితబ్బో.

ఠితియాతి ఠితత్థం. అనుగ్గహాయాతి అనుగ్గహత్థం ఉపకారత్థం. వచనభేదో చేస, అత్థో పన ద్విన్నమ్పి పదానం ఏకోయేవ. అథ వా ఠితియాతి తస్స తస్స సత్తస్స ఉప్పన్నధమ్మానం అనుప్పబన్ధవసేన అవిచ్ఛేదాయ. అనుగ్గహాయాతి అనుప్పన్నానం ఉప్పాదాయ. ఉభోపి చేతాని భూతానం ఠితియా చేవ అనుగ్గహాయ చ. సమ్భవేసీనం వా ఠితియా చేవ అనుగ్గహాయ చాతి ఏవం ఉభయత్థ ¶ దట్ఠబ్బాని. కబళీకారో ఆహారోతి కబళం కత్వా అజ్ఝోహరితబ్బతో ¶ కబళీకారో ఆహారో, ఓదనకుమ్మాసాదివత్థుకాయ ఓజాయేతం అధివచనం. ఓళారికో వా సుఖుమో వాతి వత్థుఓళారికతాయ ఓళారికో, వత్థుసుఖుమతాయ సుఖుమో. సభావేన పన సుఖుమరూపపరియాపన్నత్తా కబళీకారో ఆహారో సుఖుమోవ హోతి. సాపి చస్స వత్థుతో ఓళారికతా సుఖుమతా చ ఉపాదాయుపాదాయ వేదితబ్బా.

కుమ్భీలానఞ్హి ఆహారం ఉపాదాయ మోరానం ఆహారో సుఖుమో. కుమ్భీలా కిర పాసాణే గిలన్తి. తే చ నేసం కుచ్ఛిప్పత్తావ విలీయన్తి. మోరా సప్పవిచ్ఛికాదిపాణే ఖాదన్తి. మోరానం పన ఆహారం ఉపాదాయ తరచ్ఛానం ఆహారో సుఖుమో. తే కిర తివస్సఛడ్డితాని విసాణాని చేవ అట్ఠీని చ ఖాదన్తి. తాని చ నేసం ఖేళేన తేమితమత్తేనేవ కన్దమూలం వియ ¶ ముదుకాని హోన్తి. తరచ్ఛానమ్పి ఆహారం ఉపాదాయ హత్థీనం ఆహారో సుఖుమో. తేపి నానారుక్ఖసాఖాయో ఖాదన్తి. హత్థీనం ఆహారతో గవయగోకణ్ణమిగాదీనం ఆహారో సుఖుమో. తే కిర నిస్సారాని నానారుక్ఖపణ్ణాదీని ఖాదన్తి. తేసమ్పి ఆహారతో గున్నం ఆహారో సుఖుమో. తే అల్లసుక్ఖతిణాని ఖాదన్తి. తేసం ఆహారతో ససానం ఆహారో సుఖుమో. ససానం ఆహారతో సకుణానం ఆహారో సుఖుమో. సకుణానం ఆహారతో పచ్చన్తవాసీనం ఆహారో సుఖుమో. పచ్చన్తవాసీనం ఆహారతో గామభోజకానం ఆహారో సుఖుమో. గామభోజకానం ఆహారతో రాజరాజమహామత్తానం ఆహారో సుఖుమో. తేసమ్పి ఆహారతో చక్కవత్తినో ఆహారో సుఖుమో. చక్కవత్తినో ఆహారతో భుమ్మదేవానం ఆహారో సుఖుమో. భుమ్మదేవానం ఆహారతో చాతుమహారాజికానం ఆహారో సుఖుమో. ఏవం యావ పరనిమ్మితవసవత్తీనం ఆహారో విత్థారేతబ్బో, తేసం ఆహారో సుఖుమోత్వేవ నిట్ఠం పత్తో.

ఏత్థ చ ఓళారికే వత్థుస్మిం ఓజా పరిత్తా హోతి దుబ్బలా, సుఖుమే బలవతీ. తథా హి ఏకపత్తపూరమ్పి యాగుం పీవతో ముహుత్తేనేవ జిఘచ్ఛితో హోతి, యంకఞ్చిదేవ ఖాదితుకామో. సప్పిం పన పసటమత్తం పివిత్వా దివసం అభోత్తుకామో హోతి. తత్థ వత్థు పరిస్సమం వినోదేతి, న పన సక్కోతి పాలేతుం. ఓజా పాలేతి, న సక్కోతి పరిస్సమం వినోదేతుం. ద్వే పన ఏకతో హుత్వా పరిస్సమఞ్చేవ వినోదేన్తి పాలేన్తి చాతి.

ఫస్సో ¶ ¶ దుతియోతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాది ఛబ్బిధోపి ఫస్సో. ఏతేసు చతూసు ఆహారేసు దుతియో ఆహారోతి వేదితబ్బో. దేసనానయో ఏవ చేస. తస్మా ఇమినా నామ కారణేన దుతియో వా తతియో వాతి ఇదమేత్థ న గవేసితబ్బం. మనోసఞ్చేతనాతి చేతనా ఏవ వుచ్చతి. విఞ్ఞాణన్తి యంకిఞ్చి చిత్తం.

ఏత్థాహ, యది పచ్చయట్ఠో ఆహారట్ఠో, అథ కస్మా అఞ్ఞేసుపి సత్తానం పచ్చయేసు విజ్జమానేసు ఇమేయేవ చత్తారో వుత్తాతి? వుచ్చతే, అజ్ఝత్తికసన్తతియా ¶ విసేసపచ్చయత్తా. విసేసపచ్చయో హి కబళీకారాహారభక్ఖానం సత్తానం రూపకాయస్స కబళీకారో ఆహారో. నామకాయే వేదనాయ ఫస్సో, విఞ్ఞాణస్స మనోసఞ్చేతనా, నామరూపస్స విఞ్ఞాణం. యథాహ –

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, అయం కాయో ఆహారట్ఠితికో, ఆహారం పటిచ్చ తిట్ఠతి, అనాహారో నో తిట్ఠతి. తథా ఫస్సపచ్చయా వేదనా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి.

కో పనేత్థ ఆహారో, కిం ఆహరతీతి? కబళీకారాహారో ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతి. ఫస్సాహారో తిస్సో వేదనా, మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే, విఞ్ఞాణాహారో పటిసన్ధినామరూపన్తి.

కథం? కబళీకారాహారో తావ ముఖే ఠపితమత్తోయేవ అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. దన్తవిచుణ్ణితం పన అజ్ఝోహరియమానం ఏకేకం సిత్థం అట్ఠట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతియేవ. ఏవం ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతి.

ఫస్సాహారో పన సుఖవేదనియో ఫస్సో ఉప్పజ్జమానో సుఖవేదనం ఆహరతి, తథా దుక్ఖవేదనియో దుక్ఖం, అదుక్ఖమసుఖవేదనియో అదుక్ఖమసుఖన్తి ఏవం సబ్బథాపి ఫస్సాహారో తిస్సో వేదనా ఆహరతి.

మనోసఞ్చేతనాహారో ¶ కామభవూపగం కమ్మం కామభవం ఆహరతి, రూపారూపభవూపగాని తం తం భవం. ఏవం సబ్బథాపి మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే ఆహరతి.

విఞ్ఞాణాహారో పన యే చ పటిసన్ధిక్ఖణే తంసమ్పయుత్తకా తయో ఖన్ధా, యాని చ తిసన్తతివసేన తింసరూపాని ఉప్పజ్జన్తి, సహజాతాదిపచ్చయనయేన తాని ఆహరతీతి వుచ్చతి. ఏవం విఞ్ఞాణాహారో పటిసన్ధినామరూపం ఆహరతీతి.

ఏత్థ చ మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే ఆహరతీతి సాసవా కుసలాకుసలచేతనావ వుత్తా. విఞ్ఞాణం పటిసన్ధినామరూపం ఆహరతీతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణమేవ వుత్తం ¶ . అవిసేసేన పన తంసమ్పయుత్తతంసముట్ఠానధమ్మానం ఆహరణతో పేతే ఆహారాతి వేదితబ్బా.

ఏతేసు ¶ చతూసు ఆహారేసు కబళీకారాహారో ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతి. ఫస్సో ఫుసన్తోయేవ, మనోసఞ్చేతనా ఆయూహమానావ. విఞ్ఞాణం విజానన్తమేవ.

కథం? కబళీకారాహారో హి ఉపత్థమ్భేన్తోయేవ కాయట్ఠపనేన సత్తానం ఠితియా హోతి. కమ్మజనితోపి హి అయం కాయో కబళీకారాహారేన ఉపత్థమ్భితో దసపి వస్సాని వస్ససతమ్పి యావ ఆయుపరిమాణం తిట్ఠతి. యథా కిం? యథా మాతుయా జనితోపి దారకో ధాతియా థఞ్ఞాదీని పాయేత్వా పోసియమానోవ చిరం తిట్ఠతి, యథా చుపత్థమ్భేన ఉపత్థమ్భితగేహం. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘యథా మహారాజ గేహే పతన్తే అఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భేన్తి, అఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భితం సన్తం ఏవం తం గేహం న పతతి, ఏవమేవ ఖో మహారాజ అయం కాయో ఆహారట్ఠితికో, ఆహారం పటిచ్చ తిట్ఠతీ’’తి.

ఏవం కబళీకారో ఆహారో ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతి. ఏవం సాధేన్తోపి చ కబళీకారో ఆహారో ద్విన్నం రూపసన్తతీనం పచ్చయో హోతి ఆహారసముట్ఠానస్స చ ఉపాదిన్నస్స చ. కమ్మజానం అనుపాలకో హుత్వా పచ్చయో హోతి. ఆహారసముట్ఠానానం జనకో హుత్వా పచ్చయో హోతి.

ఫస్సో ¶ పన సుఖాదివత్థుభూతం ఆరమ్మణం ఫుసన్తోయేవ సుఖాదివేదనాపవత్తనేన సత్తానం ఠితియా హోతి. మనోసఞ్చేతనా కుసలాకుసలకమ్మవసేన ఆయూహమానాయేవ భవమూలనిప్ఫాదనతో సత్తానం ఠితియా హోతి. విఞ్ఞాణం విజానన్తమేవ నామరూపప్పవత్తనేన సత్తానం ఠితియా హోతి.

ఏవం ఉపత్థమ్భనాదివసేన ఆహారకిచ్చం సాధయమానేసు పనేతేసు చత్తారి భయాని దట్ఠబ్బాని. సేయ్యథిదం, కబళీకారాహారే నికన్తియేవ భయం, ఫస్సే ఉపగమనమేవ, మనోసఞ్చేతనాయ ఆయూహనమేవ, విఞ్ఞాణే అభినిపాతోయేవ భయన్తి. కిం కారణా? కబళీకారాహారే హి నికన్తిం కత్వా సీతాదీనం పురేక్ఖతా సత్తా ఆహారత్థాయ ముద్దాగణనాదికమ్మాని కరోన్తా అనప్పకం దుక్ఖం నిగచ్ఛన్తి. ఏకచ్చే చ ఇమస్మిం సాసనే ¶ పబ్బజిత్వాపి వేజ్జకమ్మాదికాయ అనేసనాయ ఆహారం పరియేసన్తా దిట్ఠేపి ధమ్మే గారయ్హా హోన్తి. సమ్పరాయేపి తస్స సఙ్ఘాటిపి ఆదిత్తా సమ్పజ్జలితాతిఆదినా లక్ఖణసంయుత్తే వుత్తనయేన సమణపేతా హోన్తి. ఇమినావ తావ కారణేన కబళీకారాహారే నికన్తియేవ భయన్తి వేదితబ్బా.

ఫస్సం ఉపగచ్ఛన్తాపి ¶ ఫస్సస్సాదినో పరేసం రక్ఖితగోపితేసు దారాదీసు భణ్డేసు అపరజ్ఝన్తి. తే సహ భణ్డేన భణ్డసామికా గహేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం వా ఛిన్దిత్వా సఙ్కారకూటేసు ఛడ్డేన్తి. రఞ్ఞో వా నియ్యాతేన్తి. తతో నే రాజా వివిధా కమ్మకారణా కారాపేతి. కాయస్స చ భేదా దుగ్గతి నేసం పాటికఙ్ఖా హోతి. ఇతి ఫస్సస్సాదమూలకం దిట్ఠధమ్మికమ్పి సమ్పరాయికమ్పి భయం సబ్బమాగతమేవ హోతి. ఇమినా కారణేన ఫస్సాహారే ఉపగమనమేవ భయన్తి వేదితబ్బం.

కుసలాకుసలకమ్మాయూహనేనేవ పన తమ్మూలకం తీసు భవేసు భయం సబ్బమాగతంయేవ హోతి. ఇమినా కారణేన మనోసఞ్చేతనాహారే ఆయూహనమేవ భయన్తి వేదితబ్బం.

పటిసన్ధివిఞ్ఞాణఞ్చ యస్మిం యస్మిం ఠానే అభినిపతతి, తస్మిం తస్మిం ఠానే పటిసన్ధినామరూపం గహేత్వావ నిబ్బత్తతి, తస్మిఞ్చ నిబ్బత్తే సబ్బభయాని నిబ్బత్తానియేవ హోన్తి, తమ్మూలకత్తాతి, ఇమినా కారణేన విఞ్ఞాణాహారే అభినిపాతోయేవ భయన్తి వేదితబ్బో.

ఏవం ¶ సభయేసు పన ఇమేసు ఆహారేసు సమ్మాసమ్బుద్ధో కబళీకారాహారే నికన్తిపరియాదానత్థం ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, ద్వే జాయమ్పతికా’’తిఆదినా (సం. ని. ౨.౬౩) నయేన పుత్తమంసూపమం దేసేసి. ఫస్సాహారే నికన్తిపరియాదానత్థం ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, గావీ నిచ్చమ్మా’’తిఆదినా నయేన నిచ్చమ్మగావూపమం దేసేసి. మనోసఞ్చేతనాహారే నికన్తిపరియాదానత్థం ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, అఙ్గారకాసూ’’తిఆదినా నయేన అఙ్గారకాసూపమం దేసేసి. విఞ్ఞాణాహారే నికన్తిపరియాదానత్థం ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, చోరం ఆగుచారి’’న్తిఆదినా నయేన సత్తిసతాహతూపమం దేసేసి.

తత్రాయం భూతమత్థం కత్వా సఙ్ఖేపతో అత్థయోజనా, ద్వే కిర జాయమ్పతికా పుత్తం గహేత్వా పరిత్తేన పాథేయ్యేన యోజనసతికం కన్తారమగ్గం ¶ పటిపజ్జింసు. తేసం పఞ్ఞాస యోజనాని గన్త్వా పాథేయ్యం నిట్ఠాసి. తే ఖుప్పిపాసాతురా విరళచ్ఛాయాయం నిసీదింసు. తతో పురిసో భరియం ఆహ ‘‘భద్దే ఇతో సమన్తా పఞ్ఞాస యోజనాని గామో వా నిగమో వా నత్థి, తస్మా యం తం పురిసేన కాతబ్బం బహుమ్పి కసిగోరక్ఖాదికమ్మం, న దాని సక్కా తం మయా కాతుం, ఏహి మం మారేత్వా ఉపడ్ఢమంసం ఖాదిత్వా ఉపడ్ఢం పాథేయ్యం ¶ కత్వా పుత్తేన సద్ధిం కన్తారం నిత్థరాహీ’’తి. సాపి ఆహ ‘‘సామి మయా దాని యం తం ఇత్థియా కాతబ్బం బహుమ్పి సుత్తకన్తనాదికమ్మం, తం కాతుం న సక్కా, ఏహి మం మారేత్వా ఉపడ్ఢమంసం ఖాదిత్వా ఉపడ్ఢం పాథేయ్యం కత్వా పుత్తేన సద్ధిం కన్తారం నిత్థరాహీ’’తి. తతో సో తం ఆహ ‘‘భద్దే మాతుగామమరణేన ద్విన్నం మరణం పఞ్ఞాయతి. న హి మన్దో కుమారో మాతరం వినా జీవితుం సక్కోతి. యది పన మయం జీవామ, పున దారకం లభేయ్యామ, హన్ద దాని పుత్తకం మారేత్వా మంసం గహేత్వా కన్తారం నిత్థరామా’’తి.

తతో మాతా పుత్తమాహ ‘‘తాత పితు సన్తికం గచ్ఛాహీ’’తి. సో అగమాసి. అథస్స పితా ‘‘మయా పుత్తకం పోసేస్సామీతి కసిగోరక్ఖాదీహి అనప్పకం దుక్ఖమనుభూతం, న సక్కోమి పుత్తం మారేతుం, త్వంయేవ తవ పుత్తకం మారేహీ’’తి వత్వా ‘‘తాత మాతుసన్తికమేవ గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సో అగమాసి. అథస్స మాతాపి ‘‘మయా పుత్తం పత్థేన్తియా గోవతకుక్కురవతదేవతాయాచనాదీహిపి తావ అనప్పకం దుక్ఖం అనుభూతం, కో పన వాదో కుచ్ఛినా పరిహరన్తియా? న సక్కాహం పుత్తం మారేతు’’న్తి వత్వా ‘‘తాత పితుసన్తికంయేవ గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. ఏవం సో ద్విన్నం అన్తరా గచ్ఛన్తోయేవ మతో. తే తం దిస్వా పరిదేవిత్వా పుబ్బే ¶ వుత్తనయేనేవ మంసాని గహేత్వా ఖాదన్తా పక్కమింసు. తేసం సో పుత్తమంసాహారో నవహి కారణేహి పటికులత్తా నేవ దవాయ హోతి, న మదాయ న మణ్డనాయ న విభూసనాయ, కేవలం కన్తారనిత్థరణత్థాయేవ హోతి.

కతమేహి నవహి కారణేహి పటికూలోతి చే? సజాతిమంసతాయ ఞాతిమంసతాయ పుత్తమంసతాయ పియపుత్తమంసతాయ తరుణమంసతాయ ఆమకమంసతాయ అగోరసమంసతాయ అలోణతాయ అధూపితతాయాతి. తస్మా యో భిక్ఖు కబళీకారాహారం ఏవం పుత్తమంససదిసం పస్సతి ¶ , సో తత్థ నికన్తిం పరియాదియతి. అయం తావ పుత్తమంసూపమాయం అత్థయోజనా.

నిచ్చమ్మగావూపమాయం పన యథా సా గావీ గీవతో యావ ఖురా, తావ చమ్మం ఉద్దాలేత్వా ముత్తా యం యదేవ నిస్సాయ తిట్ఠతి, తత్థ పాణకేహి ఖజ్జమానా దుక్ఖస్సేవాధికరణం హోతి, ఏవం ఫస్సోపి యం యదేవ వత్థుం ఆరమ్మణం వా నిస్సాయ తిట్ఠతి, తంతంవత్థారమ్మణసమ్భవస్స వేదయితదుక్ఖస్స అధికరణమేవ హోతి. తస్మా యో భిక్ఖు ఫస్సాహారం ఏవం నిచ్చమ్మగావిసదిసం పస్సతి ¶ , సో తత్థ నికన్తిం పరియాదియతి, అయం నిచ్చమ్మగావూపమాయం అత్థయోజనా.

అఙ్గారకాసూపమాయం పన యథా సా అఙ్గారకాసు, ఏవం మహాపరిళాహట్ఠేన తయో భవా. యథా నానాబాహాసు గహేత్వా తత్థ ఉపకడ్ఢకా ద్వే పురిసా, ఏవం భవేసు ఉపకడ్ఢనట్ఠేన మనోసఞ్చేతనా. తస్మా యో భిక్ఖు మనోసఞ్చేతనాహారం ఏవం అఙ్గారకాసూపకడ్ఢకపురిససదిసం పస్సతి, సో తత్థ నికన్తిం పరియాదియతి, అయం అఙ్గారకాసూపమాయం అత్థయోజనా.

సత్తిసతాహతూపమాయం పన యేన సో పురిసో పుబ్బణ్హసమయే సత్తిసతేన హఞ్ఞతి, తమస్స సరీరే వణముఖసతం కత్వా అన్తరా అట్ఠత్వా వినివిజ్ఝిత్వా అపరభాగేయేవ పతతి, ఏవం ఇతరాని ద్వే సత్తిసతాని, ఏవమస్స పతితోకాసే అపతిత్వా అపతిత్వా గతాహి సత్తీహి సబ్బసరీరం ఛిద్దావఛిద్దమేవ హోతి, తస్స ఏకవణముఖేపి ఉప్పన్నస్స దుక్ఖస్స పమాణం నత్థి, కో పన వాదో తీసు వణముఖసతేసు? తత్థ సత్తినిపాతకాలో వియ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణనిబ్బత్తకాలో. వణముఖజననం వియ ఖన్ధజననం. వణముఖేసు దుక్ఖవేదనుప్పాదో వియ ¶ జాతేసు ఖన్ధేసు వట్టమూలకనానావిధదుక్ఖుప్పాదో. అపరో నయో, ఆగుచారీ పురిసో వియ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం. తస్స సత్తిఘాతేహి ఉప్పన్నవణముఖాని వియ విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం. వణముఖపచ్చయా తస్స పురిసస్స కక్ఖళదుక్ఖుప్పాదో వియ నామరూపపచ్చయా విఞ్ఞాణస్స ద్వత్తింసకమ్మకారణఅట్ఠనవుతిరోగాదివసేన నానప్పకారకదుక్ఖుప్పాదో దట్ఠబ్బో. తస్మా యో భిక్ఖు విఞ్ఞాణాహారం ఏవం సత్తిసతాహతసదిసం పస్సతి. సో తత్థ నికన్తిం పరియాదియతి, అయం సత్తిసతాహతూపమాయం అత్థయోజనా.

సో ¶ ఏవం ఇమేసు ఆహారేసు నికన్తిం పరియాదియన్తో చత్తారోపి ఆహారే పరిజానాతి, యేసు పరిఞ్ఞాతేసు సబ్బమ్పి పరిఞ్ఞాతం వత్థు పరిఞ్ఞాతమేవ హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘కబళీకారే, భిక్ఖవే, ఆహారే పరిఞ్ఞాతే పఞ్చకామగుణికో రాగో పరిఞ్ఞాతో హోతి. పఞ్చకామగుణికే రాగే పరిఞ్ఞాతే నత్థి తం సంయోజనం, యేన సంయోజనేన సంయుత్తో అరియసావకో పున ఇమం లోకం ఆగచ్ఛేయ్య. ఫస్సే, భిక్ఖవే, ఆహారే పరిఞ్ఞాతే తిస్సో వేదనా పరిఞ్ఞాతా హోన్తి. తీసు ¶ వేదనాసు పరిఞ్ఞాతాసు అరియసావకస్స నత్థి కిఞ్చి ఉత్తరికరణీయన్తి వదామి. మనోసఞ్చేతనాయ, భిక్ఖవే, ఆహారే పరిఞ్ఞాతే తిస్సో తణ్హా పరిఞ్ఞాతా హోన్తి. తీసు తణ్హాసు పరిఞ్ఞాతాసు అరియసావకస్స నత్థి కిఞ్చి ఉత్తరికరణీయన్తి వదామి. విఞ్ఞాణే, భిక్ఖవే, ఆహారే పరిఞ్ఞాతే నామరూపం పరిఞ్ఞాతం హోతి. నామరూపే పరిఞ్ఞాతే అరియసావకస్స నత్థి కిఞ్చి ఉత్తరికరణీయన్తి వదామీ’’తి (సం. ని. ౨.౬౩).

తణ్హాసముదయా ఆహారసముదయోతి పురిమతణ్హాసముదయా పటిసన్ధికానం ఆహారానం సముదయో నిబ్బత్తో హోతీతి అత్థో. కథం? పటిసన్ధిక్ఖణే హి తిసన్తతివసేన ఉప్పన్నసమతింసరూపబ్భన్తరే జాతా ఓజా అత్థి. అయం తణ్హాపచ్చయా నిబ్బత్తో ఉపాదిన్నకకబళీకారాహారో. పటిసన్ధిచిత్తసమ్పయుత్తా పన ఫస్సచేతనా సయఞ్చ చిత్తం విఞ్ఞాణన్తి ఇమే తణ్హాపచ్చయా నిబ్బత్తా ఉపాదిన్నకఫస్సమనోసఞ్చేతనా విఞ్ఞాణాహారాతి. ఏవం తావ పురిమతణ్హాసముదయా పటిసన్ధికానం ఆహారానం సముదయో వేదితబ్బో. యస్మా పనిధ ఉపాదిన్నకాపి అనుపాదిన్నకాపి ఆహారా మిస్సేత్వా కథితా, తస్మా అనుపాదిన్నకానమ్పి ఏవం తణ్హాసముదయా ఆహారసముదయో వేదితబ్బో ¶ . అట్ఠలోభసహగతచిత్తసముట్ఠితేసు హి రూపేసు ఓజా అత్థి, అయం సహజాతతణ్హాపచ్చయా నిబ్బత్తో అనుపాదిన్నకకబళీకారాహారో. లోభసహగతచిత్తసమ్పయుత్తా పన ఫస్సచేతనా సయఞ్చ చిత్తం విఞ్ఞాణన్తి ఇమే తణ్హాపచ్చయా నిబ్బత్తా అనుపాదిన్నకఫస్సమనోసఞ్చేతనా విఞ్ఞాణాహారాతి.

తణ్హానిరోధా ¶ ఆహారనిరోధోతి ఇమిస్సా ఉపాదిన్నకానఞ్చ అనుపాదిన్నకానఞ్చ ఆహారానం పచ్చయభూతాయ తణ్హాయ నిరోధేన ఆహారనిరోధో పఞ్ఞాయతి. సేసం వుత్తనయమేవ. అయం పన విసేసో, ఇధ చత్తారిపి సచ్చాని సరూపేనేవ వుత్తాని. యథా చ ఇధ, ఏవం ఇతో ఉత్తరిమ్పి సబ్బవారేసూతి. తస్మా సబ్బత్థ అసమ్ముయ్హన్తేన సచ్చాని ఉద్ధరితబ్బాని. సబ్బవారేసు చ ‘‘ఏత్తావతాపి ఖో ఆవుసో’’తి ఇదం దేసనానియ్యాతనం తత్థ తత్థ దేసితధమ్మవసేన యోజేతబ్బం. తస్స ఇధ తావ అయం యోజనా ఏత్తావతాపీతి ఇమాయ ఆహారదేసనాయ వుత్తమనసికారప్పటివేధవసేనాపీతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో సబ్బత్థాపి.

ఆహారవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సచ్చవారవణ్ణనా

౯౧. ఇదాని ¶ ‘‘సాధావుసో’’తి పురిమనయేనేవ థేరస్స భాసితం అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా తే భిక్ఖూ ఉత్తరిమ్పి పఞ్హం పుచ్ఛింసు. థేరో చ నేసం అఞ్ఞేనపి పరియాయేన బ్యాకాసి. ఏస నయో ఇతో పరేసుపి సబ్బవారేసు. తస్మా ఇతో పరం ఏవరూపాని వచనాని అనామసిత్వా యేన యేన పరియాయేన బ్యాకరోతి, తస్స తస్సేవ అత్థం వణ్ణయిస్సామ. ఇమస్స పన వారస్స సఙ్ఖేపదేసనాయం దుక్ఖఞ్చ పజానాతీతి ఏత్థ దుక్ఖన్తి దుక్ఖసచ్చం. విత్థారదేసనాయం పన యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే సచ్చనిద్దేసే వుత్తమేవాతి.

సచ్చవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

జరామరణవారవణ్ణనా

౯౨. ఇతో ¶ పరం పటిచ్చసముప్పాదవసేన దేసనా హోతి. తత్థ జరామరణవారే తావ తేసం తేసన్తి అయం సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసోతి ఞాతబ్బో. యా దేవదత్తస్స జరా, యా సోమదత్తస్స జరాతి ఏవఞ్హి దివసమ్పి కథేన్తస్స నేవ సత్తా పరియాదానం ¶ గచ్ఛన్తి. ఇమేహి పన ద్వీహి పదేహి న కోచి సత్తో అపరియాదిన్నో హోతి. తస్మా వుత్తం ‘‘అయం సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసో’’తి.

తమ్హి తమ్హీతి అయం గతిజాతివసేన అనేకేసం నికాయానం సాధారణనిద్దేసో. సత్తనికాయేతి సాధారణనిద్దేసేన నిద్దిట్ఠస్స సరూపనిదస్సనం. జరా జీరణతాతిఆదీసు పన జరాతి సభావనిద్దేసో. జీరణతాతి ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తిఆదయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసా. అయఞ్హి జరాతి ఇమినా పదేన సభావతో దీపితా, తేనస్సాయం సభావనిద్దేసో. జీరణతాతి ఇమినా ఆకారతో. తేనస్సాయం ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తి ఇమినా కాలాతిక్కమే దన్తనఖానం ఖణ్డితభావకరణకిచ్చతో. పాలిచ్చన్తి ఇమినా కేసలోమానం పలితభావకరణకిచ్చతో. వలిత్తచతాతి ఇమినా మంసం మిలాపేత్వా తచే వలిత్తభావకరణకిచ్చతో దీపితా. తేనస్సా ఇమే ఖణ్డిచ్చన్తిఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. తేహి ఇమేసం వికారానం దస్సనవసేన పాకటీభూతా పాకటజరా దస్సితా. యథేవ హి ఉదకస్స వా అగ్గినో వా వాతస్స వా తిణరుక్ఖాదీనం సమ్భగ్గపలిభగ్గతాయ వా ఝామతాయ వా గతమగ్గో పాకటో హోతి, న చ సో గతమగ్గో ¶ తానేవ ఉదకాదీని, ఏవమేవ జరాయ దన్తాదీసు ఖణ్డిచ్చాదివసేన గతమగ్గో పాకటో, చక్ఖుం ఉమ్మీలేత్వాపి గయ్హతి. న చ ఖణ్డిచ్చాదీనేవ జరా, న హి జరా చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా హోతి.

ఆయునో సంహాని ఇన్ద్రియానం పరిపాకోతి ఇమేహి పన పదేహి కాలాతిక్కమేయేవ అభిబ్యత్తతాయ ఆయుక్ఖయచక్ఖాదిఇన్ద్రియపరిపాకసఞ్ఞితాయ పకతియా దీపితా. తేనస్సిమే పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసాతి వేదితబ్బా.

తత్థ యస్మా జరం పత్తస్స ఆయు హాయతి, తస్మా జరా ‘‘ఆయునో సంహానీ’’తి ఫలూపచారేన వుత్తా ¶ . యస్మా చ దహరకాలే సుప్పసన్నాని సుఖుమమ్పి అత్తనో విసయం సుఖేనేవ గణ్హనసమత్థాని చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని జరం పత్తస్స పరిపక్కాని ఆలుళితాని అవిసదాని ఓళారికమ్పి అత్తనో విసయం గహేతుం అసమత్థాని హోన్తి, తస్మా ‘‘ఇన్ద్రియానం పరిపాకో’’తిపి ఫలూపచారేనేవ ¶ వుత్తా. సా పనాయం ఏవం నిద్దిట్ఠా సబ్బాపి జరా పాకటా పటిచ్ఛన్నాతి దువిధా హోతి.

తత్థ దన్తాదీసు ఖణ్డభావాదిదస్సనతో రూపధమ్మేసు జరా పాకటజరా నామ. అరూపధమ్మేసు పన తాదిసస్స వికారస్స అదస్సనతో పటిచ్ఛన్నజరా నామ. తత్థ య్వాయం ఖణ్డాదిభావో దిస్సతి, సో తాదిసానం దన్తాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా వణ్ణోయేవ, తం చక్ఖునా దిస్వా మనోద్వారేన చిన్తేత్వా ‘‘ఇమే దన్తా జరాయ పహటా’’తి జరం జానాతి ఉదకట్ఠానే బద్ధాని గోసీసాదీని ఓలోకేత్వా హేట్ఠా ఉదకస్స అత్థిభావం జాననం వియ. పున అవీచి సవీచీతి ఏవమ్పి దువిధా హోతి. తత్థ మణికనకరజతపవాళసూరియాదీనం మన్దదసకాదీసు పాణీనం వియ పుప్ఫఫలపల్లవాదీసు చ అపాణీనం వియ అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం దువిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా అవీచిజరా నామ, నిరన్తరజరాతి అత్థో. తతో అఞ్ఞేసు పన యథావుత్తేసు అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా సవీచిజరా నామాతి వేదితబ్బా.

ఇతో పరం, తేసం తేసన్తిఆది వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. చుతి చవనతాతిఆదీసు పన చుతీతి చవనకవసేన వుచ్చతి, ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధానం సామఞ్ఞవచనమేతం. చవనతాతి భావవచనేన లక్ఖణనిదస్సనం. భేదోతి చుతిక్ఖన్ధానం భఙ్గుప్పత్తిపరిదీపనం. అన్తరధానన్తి ఘటస్సేవ భిన్నస్స భిన్నానం చుతిక్ఖన్ధానం యేన కేనచి పరియాయేన ఠానాభావపరిదీపనం. మచ్చు మరణన్తి మచ్చుసఙ్ఖాతం మరణం. తేన సముచ్ఛేదమరణాదీని నిసేధేతి. కాలో నామ అన్తకో, తస్స కిరియాతి కాలకిరియా. ఏతేన లోకసమ్ముతియా మరణం దీపేతి.

ఇదాని పరమత్థేన ¶ దీపేతుం, ఖన్ధానం భేదోతిఆదిమాహ. పరమత్థేన హి ఖన్ధాయేవ భిజ్జన్తి, న సత్తో నామ కోచి మరతి. ఖన్ధేసు పన భిజ్జమానేసు సత్తో మరతి, భిన్నేసు మతోతి వోహారో హోతి.

ఏత్థ ¶ చ చతువోకారవసేన ఖన్ధానం భేదో, ఏకవోకారవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో. చతువోకారవసేన వా ఖన్ధానం భేదో, సేసద్వయవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో వేదితబ్బో. కస్మా? భవద్వయేపి రూపకాయసఙ్ఖాతస్స కళేవరస్స సమ్భవతో. అథ వా యస్మా చ చాతుమహారాజికాదీసు ఖన్ధా భిజ్జన్తేవ, న కిఞ్చి నిక్ఖిపన్తి, తస్మా తేసం వసేన ¶ ఖన్ధానం భేదో, మనుస్సాదీసు కళేవరస్స నిక్ఖేపో. ఏత్థ చ కళేవరస్స నిక్ఖేపకారణతో మరణం కళేవరస్స నిక్ఖేపోతి వుత్తన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

ఇతి అయఞ్చ జరా ఇదఞ్చ మరణం. ఇదం వుచ్చతావుసోతి ఇదం ఉభయమ్పి ఏకతో కత్వా జరామరణన్తి కథీయతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

జరామరణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

జాతివారవణ్ణనా

౯౩. జాతివారే జాతి సఞ్జాతీతిఆదీసు జాయనట్ఠేన జాతి, సా అపరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. సఞ్జాయనట్ఠేన సఞ్జాతి, సా పరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. ఓక్కమనట్ఠేన ఓక్కన్తి, సా అణ్డజజలాబుజవసేన యుత్తా. తే హి అణ్డకోసఞ్చ వత్థికోసఞ్చ ఓక్కమన్తా పవిసన్తా వియ పటిసన్ధిం గణ్హన్తి. అభినిబ్బత్తనట్ఠేన అభినిబ్బత్తి, సా సంసేదజఓపపాతికవసేన యుత్తా, తే హి పాకటాయేవ హుత్వా నిబ్బత్తన్తి. అయం తావ వోహారదేసనా.

ఇదాని పరమత్థదేసనా హోతి. ఖన్ధాయేవ హి పరమత్థతో పాతుభవన్తి, న సత్తో. తత్థ చ ఖన్ధానన్తి ఏకవోకారభవే ఏకస్స చతువోకారభవే చతున్నం పఞ్చవోకారభవే పఞ్చన్నమ్పి గహణం వేదితబ్బం. పాతుభావోతి ఉప్పత్తి. ఆయతనానన్తి ఏత్థ తత్ర తత్ర ఉప్పజ్జమానాయతనవసేనేవ సఙ్గహో వేదితబ్బో. పటిలాభోతి సన్తతియం పాతుభావోయేవ. పాతుభవన్తానేవ హి తాని పటిలద్ధాని నామ హోన్తి. అయం వుచ్చతావుసో జాతీతి ఇమినా పదేన వోహారతో పరమత్థతో చ దేసితాయ జాతియా నిగమనం కరోతీతి. భవసముదయాతి ఏత్థ పన జాతియా పచ్చయభూతో కమ్మభవో వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

జాతివారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భవవారవణ్ణనా

౯౪. భవవారే ¶ ¶ ¶ కామభవోతి కమ్మభవో చ ఉపపత్తిభవో చ. తత్థ కమ్మభవో నామ కామభవూపగం కమ్మమేవ. తఞ్హి ఉపపత్తిభవస్స కారణత్తా ‘‘సుఖో బుద్ధానముప్పాదో (ధ. ప. ౧౯౪) దుక్ఖో పాపస్స ఉచ్చయో’’తిఆదీని (ధ. ప. ౧౧౭) వియ ఫలవోహారేన భవోతి వుత్తం. ఉపపత్తిభవో నామ తేన కమ్మేన నిబ్బత్తం ఉపాదిన్నఖన్ధపఞ్చకం. తఞ్హి తత్థ భవతీతి కత్వా భవోతి వుత్తం. ఏవం సబ్బథాపి ఇదం కమ్మఞ్చ ఉపపత్తి చ ఉభయమ్పేతమిధ ‘‘కామభవో’’తి వుత్తం. ఏస నయో రూపారూపభవేసు. ఉపాదానసముదయాతి ఏత్థ పన ఉపాదానం కుసలకమ్మభవస్స ఉపనిస్సయవసేనేవ పచ్చయో హోతి. అకుసలకమ్మభవస్స ఉపనిస్సయవసేనపి సహజాతాదివసేనపి. ఉపపత్తిభవస్స పన సబ్బస్సాపి ఉపనిస్సయవసేనేవ. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

భవవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపాదానవారవణ్ణనా

౯౫. ఉపాదానవారే కాముపాదానన్తిఆదీసు వత్థుకామం ఉపాదియతి ఏతేన, సయం వా తం ఉపాదియతీతి కాముపాదానం. కామో చ సో ఉపాదానఞ్చాతి వా కాముపాదానం. ఉపాదానన్తి దళ్హగ్గహణం వుచ్చతి. దళ్హత్థో హి ఏత్థ ఉపసద్దో, ‘‘ఉపాయాస ఉపకట్ఠా’’తిఆదీసు వియ పఞ్చకామగుణికరాగస్సేతం అధివచనం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం ‘‘తత్థ కతమం కాముపాదానం, యో కామేసు కామచ్ఛన్దో’’తి (ధ. స. ౧౨౨౦; విభ. ౯౩౮) వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

తథా దిట్ఠి చ సా ఉపాదానఞ్చాతి దిట్ఠుపాదానం. అథ వా దిట్ఠిం ఉపాదియతి, ఉపాదియన్తి వా ఏతేన దిట్ఠిన్తి దిట్ఠుపాదానం. ఉపాదియతి హి పురిమదిట్ఠిం ఉత్తరదిట్ఠి. ఉపాదియన్తి చ తాయ దిట్ఠిం. యథాహ ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చ, ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తిఆది (మ. ని. ౩.౨౭), సీలబ్బతుపాదానఅత్తవాదుపాదానవజ్జస్స సబ్బదిట్ఠిగతస్సేతం ¶ అధివచనం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం ‘‘తత్థ కతమం దిట్ఠుపాదానం నత్థి దిన్న’’న్తి (ధ. స. ౧౨౨౦; విభ. ౯౩౮) వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

తథా ¶ సీలబ్బతం ఉపాదియన్తి ఏతేన, సయం వా తం ఉపాదియతి, సీలబ్బతఞ్చ తం ఉపాదానఞ్చాతి వా సీలబ్బతుపాదానం. గోసీలగోవతాదీని హి ఏవం సుద్ధీతి అభినివేసతో సయమేవ ఉపాదానాని అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం ‘‘తత్థ కతమం సీలబ్బతుపాదానం, ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణానం సీలేన ¶ సుద్ధీ’’తి వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

ఇదాని వదన్తి ఏతేనాతి వాదో. ఉపాదియన్తి ఏతేనాతి ఉపాదానం. కిం వదన్తి, ఉపాదియన్తి వా? అత్తానం. అత్తనో వాదుపాదానం అత్తవాదుపాదానం. అత్తవాదమత్తమేవ వా అత్తాతి ఉపాదియతి ఏతేనాతి అత్తవాదుపాదానం, వీసతివత్థుకాయ సక్కాయదిట్ఠియా ఏతం అధివచనం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం ‘‘తత్థ కతమం అత్తవాదుపాదానం, ఇధ అస్సుతవా పుథుజ్జనో అరియానం అదస్సావీ’’తి (ధ. స. ౧౨౨౩) వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

తణ్హాసముదయాతి ఏత్థ తణ్హా కాముపాదానస్స ఉపనిస్సయవసేన అనన్తరసమనన్తరనత్థివిగతాసేవనవసేన వా పచ్చయో. అవసేసానం పన సహజాతాదివసేనాపి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

ఉపాదానవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తణ్హావారవణ్ణనా

౯౬. తణ్హావారే రూపతణ్హా…పే… ధమ్మతణ్హాతి ఏవం చక్ఖుద్వారాదీసు జవనవీథియం పవత్తాయ తణ్హాయ ‘‘సేట్ఠిపుత్తో బ్రాహ్మణపుత్తో’’తి ఏవమాదీసు పితితో నామం వియ పితిసదిసారమ్మణతో నామం. ఏత్థ చ రూపారమ్మణా తణ్హా, రూపే తణ్హాతి రూపతణ్హా. సా కామరాగభావేన రూపం అస్సాదేన్తీ పవత్తమానా కామతణ్హా. సస్సతదిట్ఠిసహగతరాగభావేన రూపం నిచ్చం ధువం సస్సతన్తి ఏవం అస్సాదేన్తీ పవత్తమానా భవతణ్హా. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతరాగభావేన రూపం ¶ ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతి పేచ్చ న భవిస్సతీతి ఏవం అస్సాదేన్తీ పవత్తమానా విభవతణ్హాతి ఏవం తివిధా హోతి. యథా చ రూపతణ్హా, తథా సద్దతణ్హాదయోపీతి ఏతాని అట్ఠారస తణ్హావిచరితాని హోన్తి. తాని అజ్ఝత్తరూపాదీసు అట్ఠారస, బహిద్ధారూపాదీసు అట్ఠారసాతి ఛత్తింస. ఇతి అతీతాని ఛత్తింస, అనాగతాని ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నాని ఛత్తింసాతి అట్ఠసతం. ‘‘అజ్ఝత్తికస్సుపాదాయ ‘అస్మీ’తి హోతి ¶ , ‘ఇత్థస్మీ’తి ¶ హోతీ’’తి (విభ. ౯౭౩-౯౭౪) వా ఏవమాదీనా అజ్ఝత్తికరూపాదినిస్సితాని అట్ఠారస, ‘‘బాహిరస్సుపాదాయ ‘ఇమినా అస్మీ’తి హోతి, ‘ఇమినా ఇత్థస్మీ’తి హోతీ’’తి వా (విభ. ౯౭౫) ఏవమాదినా బాహిరరూపాదినిస్సితాని అట్ఠారసాతి ఛత్తింస. ఇతి అతీతాని ఛత్తింస, అనాగతాని ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నాని ఛత్తింసాతి ఏవమ్పి అట్ఠసతతణ్హావిచరితాని హోన్తి. పున సఙ్గహే కరీయమానే రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు ఛళేవ తణ్హాకాయా తిస్సోయేవ కామతణ్హాదయో హోన్తీతి ఏవం –

నిద్దేసత్థేన నిద్దేస-విత్థారా విత్థారస్స చ;

పున సఙ్గహతో తణ్హా, విఞ్ఞాతబ్బా విభావినాతి.

వేదనాసముదయాతి ఏత్థ పన వేదనాతి విపాకవేదనా అధిప్పేతా. సా కథం ఛసు ద్వారేసు తణ్హాయ పచ్చయో హోతీతి చే? అస్సాదనీయతో. సుఖాయ హి వేదనాయ అస్సాదనేన సత్తా వేదనం మమాయన్తా వేదనాయ తణ్హం ఉప్పాదేత్వా వేదనారాగరత్తా హుత్వా చక్ఖుద్వారే ఇట్ఠమేవ రూపం పత్థేన్తి, లద్ధా చ నం అస్సాదేన్తి, ఆరమ్మణదాయకానఞ్చ చిత్తకారాదీనం సక్కారం కరోన్తి. తథా సోతద్వారాదీసు ఇట్ఠే చ సద్దాదయో పత్థేన్తి, లద్ధా చ నే అస్సాదేన్తి, ఆరమ్మణదాయకానఞ్చ వీణావాదక-గన్ధికసూద-తన్తవాయ-నానావిధసిప్పసన్దస్సకాదీనం సక్కారం కరోన్తి. యథా కిం? యథా పుత్తసినేహేన పుత్తం మమాయన్తా ధాతియా సక్కారం కరోన్తి, సప్పాయసప్పిఖీరాదీనియేవ నం పాయేన్తి చేవ భోజేన్తి చ. సేసం వుత్తనయమేవ.

తణ్హావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వేదనావారవణ్ణనా

౯౭. వేదనావారే ¶ వేదనాకాయాతి వేదనాసమూహా. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా…పే… మనోసమ్ఫస్సజా వేదనాతి ఏతం ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా అత్థి కుసలా, అత్థి అకుసలా, అత్థి అబ్యాకతా’’తి (విభ. ౩౪) ఏవం విభఙ్గే ఆగతత్తా చక్ఖుద్వారాదీసు పవత్తానం కుసలాకుసలాబ్యాకతవేదనానం ‘‘సారిపుత్తో, మన్తాణిపుత్తో’’తి ఏవమాదీసు మాతితో నామం వియ మాతిసదిసవత్థుతో నామం. వచనత్థో పనేత్థ చక్ఖుసమ్ఫస్సహేతు ¶ జాతా వేదనా చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనాతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అయం తావేత్థ సబ్బసఙ్గాహికకథా ¶ . విపాకవసేన పన చక్ఖుద్వారే ద్వే చక్ఖువిఞ్ఞాణాని, ద్వే మనోధాతుయో, తిస్సో మనోవిఞ్ఞాణధాతుయోతి ఏతాహి సమ్పయుత్తవసేన వేదనా వేదితబ్బా. ఏస నయో సోతద్వారాదీసు. మనోద్వారే మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్పయుత్తావ.

ఫస్ససముదయాతి ఏత్థ పన పఞ్చద్వారే పఞ్చవత్థుకవేదనానం సహజాతచక్ఖుసమ్ఫస్సాదిసముదయా సముదయో హోతి. అవసేసానం చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో ఉపనిస్సయాదివసేన పచ్చయా. మనోద్వారే తదారమ్మణవేదనానం అద్వారికానఞ్చ పటిసన్ధిభవఙ్గచుతివేదనానం సహజాతమనోసమ్ఫస్ససముదయా సముదయో హోతీతి వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవ.

వేదనావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఫస్సవారవణ్ణనా

౯౮. ఫస్సవారే చక్ఖుసమ్ఫస్సోతి చక్ఖుమ్హి సమ్ఫస్సో. ఏస నయో సబ్బత్థ. చక్ఖుసమ్ఫస్సో…పే… కాయసమ్ఫస్సోతి ఏత్తావతా చ కుసలాకుసలవిపాకా పఞ్చవత్థుకా దస సమ్ఫస్సా వుత్తా హోన్తి. మనోసమ్ఫస్సోతి ఇమినా సేసా బావీసతి లోకియవిపాకమనసమ్పయుత్తఫస్సా. సళాయతనసముదయాతి ఛన్నం చక్ఖాదీనం ఆయతనానం సముదయేన ఇమస్స ఛబ్బిధస్సాపి సమ్ఫస్సస్స సముదయో హోతీతి వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

ఫస్సవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సళాయతనవారవణ్ణనా

౯౯. సళాయతనవారే ¶ చక్ఖాయతనన్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే ఖన్ధనిద్దేసే చేవ ఆయతననిద్దేసే చ వుత్తనయమేవ. నామరూపసముదయాతి ఏత్థ పన యం నామం యఞ్చ రూపం, యఞ్చ నామరూపం యస్స ఆయతనస్స పచ్చయో హోతి, తస్స వసేన విసుద్ధిమగ్గే పటిచ్చసముప్పాదనిద్దేసే వుత్తనయేన నామరూపసముదయా సళాయతనసముదయో వేదితబ్బో. సేసం వుత్తప్పకారమేవాతి.

సళాయతనవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నామరూపవారవణ్ణనా

౧౦౦. నామరూపవారే నమనలక్ఖణం నామం. రుప్పనలక్ఖణం రూపం. విత్థారవారే పనస్స వేదనాతి వేదనాక్ఖన్ధో. సఞ్ఞాతి సఞ్ఞాక్ఖన్ధో. చేతనా ఫస్సో మనసికారోతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధో వేదితబ్బో. కామఞ్చ అఞ్ఞేపి సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితా ¶ ధమ్మా సన్తి, ఇమే పన తయో సబ్బదుబ్బలేసుపి చిత్తేసు సన్తి. తస్మా ఏతేసంయేవ వసేనేత్థ సఙ్ఖారక్ఖన్ధోపి దస్సితో. చత్తారి చ మహాభూతానీతి ¶ ఏత్థ చత్తారీతి గణనపరిచ్ఛేదో. మహాభూతానీతి పథవీఆపతేజవాయానమేతం అధివచనం. యేన పన కారణేన తాని మహాభూతానీతి వుచ్చన్తి, యో చేత్థ అఞ్ఞో వినిచ్ఛయనయో, సో సబ్బో విసుద్ధిమగ్గే రూపక్ఖన్ధనిద్దేసే వుత్తో.

చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయాతి ఏత్థ పన చతున్నన్తి ఉపయోగత్థే సామివచనం, చత్తారి చ మహాభూతానీతి వుత్తం హోతి. ఉపాదాయాతి ఉపాదియిత్వా, గహేత్వాతి అత్థో. నిస్సాయాతిపి ఏకే. వత్తమానన్తి అయఞ్చేత్థ పాఠసేసో. సమూహత్థే వా ఏతం సామివచనం. తేన చతున్నఞ్చ మహాభూతానం సమూహం ఉపాదాయ పవత్తమానం రూపన్తి అయమత్థో వేదితబ్బో. ఏవం సబ్బత్థాపి యాని చత్తారి పథవీఆదీని మహాభూతాని, యఞ్చ చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయ వత్తమానం చక్ఖాయతనాదిభేదేన అభిధమ్మపాళియమేవ వుత్తం తేవీసతివిధం రూపం, తం సబ్బమ్పి ‘‘రూప’’న్తి వేదితబ్బం. విఞ్ఞాణసముదయాతి ఏత్థ పన యం విఞ్ఞాణం యస్స నామస్స యస్స చ రూపస్స యస్స చ ¶ నామరూపస్స పచ్చయో హోతి, తస్స వసేన విసుద్ధిమగ్గే పటిచ్చసముప్పాదనిద్దేసే వుత్తనయేనేవ విఞ్ఞాణసముదయా నామరూపసముదయో వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

నామరూపవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

విఞ్ఞాణవారవణ్ణనా

౧౦౧. విఞ్ఞాణవారే చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తి చక్ఖుమ్హి విఞ్ఞాణం, చక్ఖుతో వా జాతం విఞ్ఞాణన్తి చక్ఖువిఞ్ఞాణం. ఏవం సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని. ఇతరం పన మనోయేవ విఞ్ఞాణన్తి మనోవిఞ్ఞాణం. ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణవజ్జస్స తేభూమకవిపాకచిత్తస్సేతం అధివచనం. సఙ్ఖారసముదయాతి ఏత్థ పన యో సఙ్ఖారో యస్స విఞ్ఞాణస్స పచ్చయో హోతి, తస్స వసేన సఙ్ఖారసముదయా విఞ్ఞాణసముదయో వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

విఞ్ఞాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్ఖారవారవణ్ణనా

౧౦౨. సఙ్ఖారవారే అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణో సఙ్ఖారో. విత్థారవారే పనస్స కాయసఙ్ఖారోతి కాయతో పవత్తసఙ్ఖారో, కాయద్వారే చోపనవసేన ¶ పవత్తానం కామావచరకుసలతో అట్ఠన్నం, అకుసలతో ద్వాదసన్నన్తి వీసతియా కాయసఞ్చేతనానమేతం ¶ అధివచనం. వచీసఙ్ఖారోతి వచితో పవత్తసఙ్ఖారో, వచీద్వారే వచనభేదవసేన పవత్తానం వీసతియా ఏవ వచీసఞ్చేతనానమేతం అధివచనం. చిత్తసఙ్ఖారోతి చిత్తతో పవత్తసఙ్ఖారో, కాయవచీద్వారే చోపనం అకత్వా రహో నిసీదిత్వా చిన్తయన్తస్స పవత్తానం లోకియకుసలాకుసలవసేన ఏకూనతింసమనోసఞ్చేతనానమేతం అధివచనం. అవిజ్జాసముదయాతి ఏత్థ పన కుసలానం ఉపనిస్సయవసేన అకుసలానం సహజాతాదివసేనాపి అవిజ్జాపచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

సఙ్ఖారవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అవిజ్జావారవణ్ణనా

౧౦౩. అవిజ్జావారే ¶ దుక్ఖే అఞ్ఞాణన్తి దుక్ఖసచ్చే అఞ్ఞాణం, మోహస్సేతం అధివచనం. ఏస నయో సముదయే అఞ్ఞాణన్తిఆదీసు. తత్థ చతూహి కారణేహి దుక్ఖే అఞ్ఞాణం వేదితబ్బం అన్తోగధతో వత్థుతో ఆరమ్మణతో పటిచ్ఛాదనతో చ. తథా హి తం దుక్ఖసచ్చపరియాపన్నత్తా దుక్ఖే అన్తోగధం, దుక్ఖసచ్చఞ్చస్స నిస్సయపచ్చయభావేన వత్థు, ఆరమ్మణపచ్చయభావేన ఆరమ్మణం, దుక్ఖసచ్చఞ్చ ఏతం పటిచ్ఛాదేతి, తస్స యాథావలక్ఖణప్పటివేధనివారణేన, ఞాణప్పవత్తియా చేత్థ అప్పదానేన.

సముదయే అఞ్ఞాణం తీహి కారణేహి వేదితబ్బం వత్థుతో ఆరమ్మణతో పటిచ్ఛాదనతో చ. నిరోధే పటిపదాయఞ్చ అఞ్ఞాణం ఏకేనేవ కారణేన వేదితబ్బం పటిచ్ఛాదనతో. నిరోధపటిపదాయ హి పటిచ్ఛాదకమేవ అఞ్ఞాణం తేసం యాథావలక్ఖణప్పటివేధనివారణేన, తేసు చ ఞాణప్పవత్తియా అప్పదానేన. న పన తత్థ అన్తోగధం, తస్మిం సచ్చద్వయే అపరియాపన్నత్తా. న తస్స తం సచ్చద్వయం వత్థు, అసహజాతత్తా. నారమ్మణం, తదారబ్భ అప్పవత్తనతో. పచ్ఛిమఞ్హి సచ్చద్వయం గమ్భీరత్తా దుద్దసం, న చేత్థ అన్ధభూతం అఞ్ఞాణం పవత్తతి. పురిమం పన వఞ్చనియట్ఠేన సభావలక్ఖణస్స దుద్దసత్తా గమ్భీరం, తత్థ విపల్లాసగ్గాహవసేన పవత్తతి.

అపిచ దుక్ఖేతి ఏత్తావతా సఙ్గహతో వత్థుతో ఆరమ్మణతో కిచ్చతో చ అవిజ్జా దీపితా. దుక్ఖసముదయేతి ఏత్తావతా వత్థుతో ఆరమ్మణతో ¶ కిచ్చతో చ. దుక్ఖనిరోధే దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయాతి ఏత్తావతా కిచ్చతో. అవిసేసతో పన అఞ్ఞాణన్తి ఏతేన సభావతో నిద్దిట్ఠాతి ఞాతబ్బా. ఆసవసముదయాతి ఏత్థ పన కామాసవభవాసవా సహజాతాదివసేన అవిజ్జాయ పచ్చయా హోన్తి. అవిజ్జాసవో ఉపనిస్సయవసేనేవ. పుబ్బుప్పన్నా చేత్థ అవిజ్జా అవిజ్జాసవోతి ¶ వేదితబ్బా. సా అపరాపరుప్పన్నాయ అవిజ్జాయ ఉపనిస్సయపచ్చయో హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

అవిజ్జావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆసవవారవణ్ణనా

౧౦౪. ఆసవవారే ¶ అవిజ్జాసముదయాతి ఏత్థ అవిజ్జా కామాసవభవాసవానం సహజాతాదివసేన పచ్చయో హోతి. అవిజ్జాసవస్స ఉపనిస్సయవసేనేవ. అపరాపరుప్పన్నా చేత్థ అవిజ్జా అవిజ్జాసవోతి వేదితబ్బా. పుబ్బుప్పన్నా అవిజ్జాయేవస్స అపరాపరుప్పన్నస్స అవిజ్జాసవస్స ఉపనిస్సయపచ్చయో హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి. అయం వారో యా ఏసా పటిచ్చసముప్పాదపదేసు జేట్ఠికా అవిజ్జా, తస్సాపి పచ్చయదస్సనవసేన వుత్తో. ఏవం వుత్తేన వారేన సంసారస్స అనమతగ్గతా సాధితా హోతి. కథం? ఆసవసముదయేన హి అవిజ్జాసముదయో. అవిజ్జాసముదయేనాపి ఆసవసముదయో. ఏవం ఆసవా అవిజ్జాయ అవిజ్జాపి ఆసవానం పచ్చయోతి కత్వా పుబ్బకోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, తస్సా అపఞ్ఞాయనతో సంసారస్స అనమతగ్గతా సిద్ధా హోతీతి.

ఏవం సబ్బేపిమే ఇమస్మిం సుత్తే కమ్మపథవారో ఆహారవారో దుక్ఖవారో జరా-మరణ-జాతి-భవ-ఉపాదాన-తణ్హా-వేదనా-ఫస్స-సళాయతన-నామరూప- విఞ్ఞాణ-సఙ్ఖార-అవిజ్జా-ఆసవవారోతి సోళసవారా వుత్తా.

తేసు ఏకేకస్స వారస్స సఙ్ఖేపవిత్థారవసేన ద్విధా విభత్తా ద్వత్తింసట్ఠానాని హోన్తి. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే ఇమేసు ద్వత్తింసట్ఠానేసు చత్తారి సచ్చాని కథితాని. ఏతేసంయేవ విత్థారవసేన వుత్తేసు సోళససు ఠానేసు అరహత్తం కథితం. థేరస్స పన మతేన ద్వత్తింసాయపి ఠానేసు చత్తారి సచ్చాని చత్తారో చ మగ్గా కథితాతి. ఇతి సకలేపి పఞ్చమహానికాయసఙ్గహితే బుద్ధవచనే నత్థి తం సుత్తం, యత్థ ద్వత్తింసక్ఖత్తుం చత్తారి సచ్చాని ద్వత్తింసక్ఖత్తుఞ్చ అరహత్తం పకాసితం అఞ్ఞత్ర ఇమమ్హా సమ్మాదిట్ఠిసుత్తాతి.

ఇదమవోచాయస్మా ¶ సారిపుత్తోతి ఇదం ద్వత్తింసాయ చతుసచ్చపరియాయేహి ద్వత్తింసాయ అరహత్తపరియాయేహీతి చతుసట్ఠియా కారణేహి అలఙ్కరిత్వా సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం ఆయస్మా సారిపుత్తో అవోచ, అత్తమనా తే భిక్ఖూ ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స భాసితం అభినన్దున్తి.

ఆసవవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సమ్మాదిట్ఠిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. సతిపట్ఠానసుత్తవణ్ణనా

౧౦౫. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి సతిపట్ఠానసుత్తం. తత్థ కురూసు విహరతీతి కురునామకా జానపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన కురూతి వుచ్చతి, తస్మిం కురూసు జనపదే. అట్ఠకథాచరియా పనాహు – మన్ధాతుకాలే తీసు దీపేసు మనుస్సా జమ్బుదీపో నామ బుద్ధపచ్చేకబుద్ధమహాసావకచక్కవత్తిపభుతీనం ఉత్తమపురిసానం ఉప్పత్తిభూమి ఉత్తమదీపో అతిరమణీయోతి సుత్వా రఞ్ఞా మన్ధాతుచక్కవత్తినా చక్కరతనం పురక్ఖత్వా చత్తారో దీపే అనుసంయాయన్తేన సద్ధిం ఆగమంసు. తతో రాజా పరిణాయకరతనం పుచ్ఛి –

‘‘అత్థి ను ఖో మనుస్సలోకతో రమణీయతరం ఠాన’’న్తి?

‘‘కస్మా దేవ ఏవం భణసి?

‘‘కిం న పస్ససి చన్దిమసూరియానం ఆనుభావం?

‘‘నను ఏతేసం ఠానం ఇతో రమణీయతర’’న్తి?

రాజా చక్కరతనం పురక్ఖత్వా తత్థ అగమాసి. చత్తారో మహారాజానో ‘‘మన్ధాతుమహారాజా ఆగతో’’తి సుత్వావ ‘‘మహిద్ధికో మహానుభావో రాజా న సక్కా యుద్ధేన పటిబాహితు’’న్తి సకరజ్జం నియ్యాతేసుం. సో తం గహేత్వా పున పుచ్ఛి – ‘‘అత్థి ను ఖో ఇతో రమణీయతరం ఠాన’’న్తి. అథస్స తావతింసభవనం కథయింసు – ‘‘తావతింసభవనం, దేవ, రమణీయతరం, తత్థ సక్కస్స దేవరఞ్ఞో ఇమే చత్తారో మహారాజానో పరిచారకా దోవారికభూమియం తిట్ఠన్తి. సక్కో దేవరాజా మహిద్ధికో మహానుభావో. తస్సిమాని పన ఉపభోగట్ఠానాని, యోజనసహస్సుబ్బేధో వేజయన్తపాసాదో, పఞ్చయోజనసతుబ్బేధా సుధమ్మా దేవసభా, దియడ్ఢయోజనసతికో వేజయన్తరథో, తథా ఏరావణో హత్థీ, దిబ్బరుక్ఖసహస్సపటిమణ్డితం ¶ నన్దనవనం చిత్తలతావనం ఫారుసకవనం మిస్సకవనం ¶ . యోజనసతుబ్బేధో పారిచ్ఛత్తకో కోవిళారో, తస్స హేట్ఠా సట్ఠియోజనాయామా పణ్ణాసయోజనవిత్థతా పఞ్చదసయోజనుబ్బేధా జయసుమనపుప్ఫవణ్ణా పణ్డుకమ్బలసిలా, యస్సా ముదుతాయ సక్కస్స నిసీదతో ఉపడ్ఢకాయో అనుపవిసతీ’’తి.

తం సుత్వా రాజా తత్థ గన్తుకామో చక్కరతనం అబ్భుక్కిరి ¶ . తం ఆకాసే పతిట్ఠాసి సద్ధిం చతురఙ్గినియా సేనాయ. అథ ద్విన్నం దేవలోకానం వేమజ్ఝతో చక్కరతనం ఓతరిత్వా పథవియం పతిట్ఠాసి సద్ధిం పరిణాయకరతనప్పముఖాయ చతురఙ్గినియా సేనాయ. రాజా ఏకకోవ తావతింసభవనం అగమాసి. సక్కో ‘‘మన్ధాతా ఆగతో’’తి సుత్వావ తస్స పచ్చుగ్గమనం కత్వా – ‘‘స్వాగతం తే, మహారాజ, సకం తే, మహారాజ. అనుసాస, మహారాజా’’తి వత్వా సద్ధిం నాటకేహి రజ్జం ద్వేభాగే కత్వా ఏకం భాగమదాసి. రఞ్ఞో తావతింసభవనే పతిట్ఠితమత్తస్సేవ మనుస్సభావో విగచ్ఛి, దేవభావో పాతురహోసి.

తస్స కిర సక్కేన సద్ధిం పణ్డుకమ్బలసిలాయం నిసిన్నస్స అక్ఖినిమిసమత్తేన నానత్తం పఞ్ఞాయతి. తం అసల్లక్ఖేన్తా దేవా సక్కస్స చ తస్స చ నానత్తే ముయ్హన్తి. సో తత్థ దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవమానో యావ ఛత్తింస సక్కా ఉప్పజ్జిత్వా చుతా, తావ రజ్జం కారేత్వా అతిత్తోయేవ కామేహి తతో చవిత్వా అత్తనో ఉయ్యానే పతిట్ఠితో వాతాతపేన ఫుట్ఠగత్తో కాలమకాసి.

చక్కరతనే పన పథవియం పతిట్ఠితే పరిణాయకరతనం సువణ్ణపట్టే మన్ధాతుఉపాహనం లిఖాపేత్వా ఇదం మన్ధాతురజ్జన్తి రజ్జమనుసాసి. తేపి తీహి దీపేహి ఆగతమనుస్సా పున గన్తుం అసక్కోన్తా పరిణాయకరతనం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘దేవ మయం రఞ్ఞో ఆనుభావేన ఆగతా, ఇదాని గన్తుం న సక్కోమ, వసనట్ఠానం నో దేహీ’’తి యాచింసు. సో తేసం ఏకేకం జనపదమదాసి. తత్థ పుబ్బవిదేహతో ఆగతమనుస్సేహి ఆవసితపదేసో తాయేవ పురిమసఞ్ఞాయ విదేహరట్ఠన్తి నామం లభి. అపరగోయానతో ఆగతమనుస్సేహి ఆవసితపదేసో అపరన్తజనపదోతి నామం లభి. ఉత్తరకురుతో ఆగతమనుస్సేహి ఆవసితపదేసో కురురట్ఠన్తి నామం లభీతి ¶ . బహుకే పన గామనిగమాదయో ఉపాదాయ బహువచనేన వోహరీయతి. తేన వుత్తం ‘‘కురూసు విహరతీ’’తి.

కమ్మాసధమ్మం ¶ నామ కురూనం నిగమోతి. కమ్మాసధమ్మన్తి ఏత్థ కేచి ధ-కారస్స ద-కారేన అత్థం వణ్ణయన్తి. కమ్మాసో ఏత్థ దమితోతి కమ్మాసదమ్మో. కమ్మాసోతి కమ్మాసపాదో పోరిసాదో వుచ్చతి. తస్స కిర పాదే ఖాణుకేన విద్ధట్ఠానే వణో రుహన్తో చిత్తదారుసదిసో హుత్వా రుహి, తస్మా కమ్మాసపాదోతి పఞ్ఞాయిత్థ ¶ . సో చ తస్మిం ఓకాసే దమితో పోరిసాదభావతో పటిసేధితో. కేన? మహాసత్తేన. కతరస్మిం జాతకేతి? మహాసుతసోమజాతకేతి ఏకే. ఇమే పన థేరా జయద్దిసజాతకేతి వదన్తి. తదా హి మహాసత్తేన కమ్మాసపాదో దమితో. యథాహ –

‘‘పుత్తో యదా హోమి జయద్దిసస్స,

పఞ్చాలరట్ఠాధిపతిస్స అత్రజో;

చజిత్వాన పాణం పితరం పమోచయిం,

కమ్మాసపాదమ్పి చహం పసాదయి’’న్తి.

కేచి పన ధ-కారేనేవ అత్థం వణ్ణయన్తి. కురురట్ఠవాసీనం కిర కురువత్తధమ్మో తస్మిం కమ్మాసో జాతో, తస్మా తం ఠానం కమ్మాసో ఏత్థ ధమ్మో జాతోతి కమ్మాసధమ్మన్తి వుచ్చతి. తత్థ నివిట్ఠనిగమస్సాపి ఏతదేవ నామం. భుమ్మవచనేన కస్మా న వుత్తన్తి? అవసనోకాసతో. భగవతో కిర తస్మిం నిగమే వసనోకాసో కోచి విహారో నాహోసి. నిగమతో పన అపక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం ఉదకసమ్పన్నే రమణీయే భూమిభాగే మహావనసణ్డో అహోసి. తత్థ భగవా విహాసి. తం నిగమం గోచరగామం కత్వా, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో ‘‘కురూసు విహరతి కమ్మాసధమ్మం నామ కురూనం నిగమో, తం గోచరగామం కత్వా’’తి.

ఉద్దేసవారకథావణ్ణనా

౧౦౬. ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గోతి. కస్మా భగవా ఇదం సుత్తమభాసి? కురురట్ఠవాసీనం గమ్భీరదేసనాపటిగ్గహణసమత్థతాయ. కురురట్ఠవాసినో కిర భిక్ఖూ భిక్ఖునియో ఉపాసకా ఉపాసికాయో ఉతుపచ్చయాదిసమ్పన్నత్తా తస్స రట్ఠస్స సప్పాయఉతుపచ్చయసేవనేన నిచ్చం ¶ కల్లసరీరా కల్లచిత్తా చ హోన్తి. తే చిత్తసరీరకల్లతాయ అనుగ్గహితపఞ్ఞాబలా గమ్భీరకథం పరిగ్గహేతుం సమత్థా హోన్తి. తేన తేసం భగవా ఇమం గమ్భీరదేసనాపటిగ్గహణసమత్థతం సమ్పస్సన్తో ఏకవీసతియా ¶ ఠానేసు కమ్మట్ఠానం అరహత్తే పక్ఖిపిత్వా ఇదం గమ్భీరత్థం సతిపట్ఠానసుత్తం అభాసి. యథా హి పురిసో సువణ్ణచఙ్కోటకం లభిత్వా తత్థ నానాపుప్ఫాని పక్ఖిపేయ్య, సువణ్ణమఞ్జూసం ¶ వా పన లభిత్వా సత్తరతనాని పక్ఖిపేయ్య, ఏవం భగవా కురురట్ఠవాసిపరిసం లభిత్వా గమ్భీరదేసనం దేసేసి. తేనేవేత్థ అఞ్ఞానిపి గమ్భీరత్థాని దీఘనికాయే మహానిదానం మహాసతిపట్ఠానం ఇమస్మిం మజ్ఝిమనికాయే సారోపమం రుక్ఖూపమం రట్ఠపాలం మాగణ్డియం ఆనేఞ్జసప్పాయన్తి అఞ్ఞానిపి సుత్తాని దేసేసి.

అపిచ తస్మిం జనపదే చతస్సో పరిసా పకతియావ సతిపట్ఠానభావనానుయోగమనుయుత్తా విహరన్తి, అన్తమసో దాసకమ్మకరపరిజనాపి సతిపట్ఠానప్పటిసంయుత్తమేవ కథం కథేన్తి. ఉదకతిత్థసుత్తకన్తనట్ఠానాదీసుపి నిరత్థకకథా నామ న పవత్తతి. సచే కాచి ఇత్థీ ‘‘అమ్మ త్వం కతరం సతిపట్ఠానభావనం మనసికరోసీ’’తి పుచ్ఛితా ‘‘న కిఞ్చీ’’తి వదతి. తం గరహన్తి ‘‘ధిరత్థు తవ జీవితం, జీవమానాపి త్వం మతసదిసా’’తి. అథ నం ‘‘మా దాని పున ఏవమకాసీ’’తి ఓవదిత్వా అఞ్ఞతరం సతిపట్ఠానం ఉగ్గణ్హాపేన్తి. యా పన ‘‘అహం అసుకం సతిపట్ఠానం మనసికరోమీ’’తి వదతి. తస్సా ‘‘సాధు సాధూ’’తి సాధుకారం దత్వా ‘‘తవ జీవితం సుజీవితం, త్వం నామ మనుస్సత్తం పత్తా, తవత్థాయ సమ్మాసమ్బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తిఆదీహి పసంసన్తి. న కేవలఞ్చేత్థ మనుస్సజాతియాయేవ సతిపట్ఠానమనసికారయుత్తా, తే నిస్సాయ విహరన్తా తిరచ్ఛానగతాపి. తత్రిదం వత్థు – ఏకో కిర నటకో సువపోతకం గహేత్వా సిక్ఖాపేన్తో విచరతి. సో భిక్ఖునుపస్సయం ఉపనిస్సాయ వసిత్వా గమనకాలే సువపోతకం పముస్సిత్వా గతో. తం సామణేరియో గహేత్వా పటిజగ్గింసు. బుద్ధరక్ఖితోతిస్స నామం అకంసు. తం ఏకదివసం పురతో నిసిన్నం దిస్వా మహాథేరీ ఆహ – ‘‘బుద్ధరక్ఖితా’’తి?

కిం అయ్యేతి.

అత్థి కోచి తవ మనసికారోతి?

నత్థి అయ్యేతి.

ఆవుసో ¶ , పబ్బజితానం సన్తికే వసన్తేన నామ విస్సట్ఠఅత్తభావేన భవితుం న వట్టతి, కోచిదేవ ¶ మనసికారో ఇచ్ఛితబ్బో, త్వం పన అఞ్ఞం న సక్ఖిస్ససి ‘‘అట్ఠి అట్ఠీ’’తి ¶ సజ్ఝాయం కరోహీతి. సో థేరియా ఓవాదే ఠత్వా ‘‘అట్ఠి అట్ఠీ’’తి సజ్ఝాయన్తో చరతి.

తం ఏకదివసం పాతోవ తోరణగ్గే నిసీదిత్వా బాలాతపం తపమానం ఏకో సకుణో నఖపఞ్జరేన అగ్గహేసి. సో ‘‘కిరి కిరీ’’తి సద్దమకాసి. సామణేరియో సుత్వా ‘‘అయ్యే బుద్ధరక్ఖితో సకుణేన గహితో, మోచేమ న’’న్తి లేడ్డుఆదీని గహేత్వా అనుబన్ధిత్వా మోచేసుం. తం ఆనేత్వా పురతో ఠపితం థేరీ ఆహ –

‘‘బుద్ధరక్ఖిత, సకుణేన గహితకాలే కిం చిన్తేసీ’’తి?

న అయ్యే అఞ్ఞం చిన్తేసిం, ‘‘అట్ఠిపుఞ్జోవ అట్ఠిపుఞ్జం గహేత్వా గచ్ఛతి, కతరస్మిమ్పి ఠానే విప్పకిరిస్సతీ’’తి ఏవం అయ్యే అట్ఠిపుఞ్జమేవ చిన్తేసిన్తి.

సాధు సాధు, బుద్ధరక్ఖిత, అనాగతే భవక్ఖయస్స తే పచ్చయో భవిస్సతీతి. ఏవం తత్థ తిరచ్ఛానగతాపి సతిపట్ఠానమనసికారయుత్తా, తస్మా నేసం భగవా సతిపట్ఠానబుద్ధిమేవ జనేన్తో ఇదం సుత్తం అభాసి.

తత్థ ఏకాయనోతి ఏకమగ్గో. మగ్గస్స హి –

‘‘మగ్గో పన్థో పథో పజ్జో, అఞ్జసం వటుమాయనం;

నావా ఉత్తరసేతూ చ, కుల్లో చ భిసిసఙ్కమో’’తి. (చూళని. ౧౦౧) –

బహూని నామాని. స్వాయం ఇధ అయననామేన వుత్తో. తస్మా ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గోతి ఏత్థ ఏకమగ్గో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో, న ద్వేధాపథభూతోతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. అథ వా ఏకేన అయితబ్బోతి ఏకాయనో. ఏకేనాతి గణసఙ్గణికం పహాయ వూపకట్ఠేన పవివిత్తచిత్తేన. అయితబ్బోతి పటిపజ్జితబ్బో. అయన్తి వా ఏతేనాతి అయనో, సంసారతో నిబ్బానం గచ్ఛన్తీతి అత్థో ¶ . ఏకస్స అయనో ఏకాయనో, ఏకస్సాతి సేట్ఠస్స. సబ్బసత్తానం సేట్ఠో చ భగవా, తస్మా భగవతోతి వుత్తం హోతి. కిఞ్చాపి హి తేన అఞ్ఞేపి అయన్తి, ఏవం సన్తేపి భగవతోవ సో అయనో తేన ఉప్పాదితత్తా. యథాహ ‘‘సో హి, బ్రాహ్మణ, భగవా అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’’తిఆది (మ. ని. ౩.౭౯). అయతీతి వా అయనో, గచ్ఛతి పవత్తతీతి అత్థో. ఏకస్మిం అయనోతి ఏకాయనో, ఇమస్మింయేవ ధమ్మవినయే పవత్తతి, న అఞ్ఞత్రాతి వుత్తం హోతి. యథాహ ¶ ‘‘ఇమస్మిం ఖో, సుభద్ద, ధమ్మవినయే అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో ఉపలబ్భతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౪). దేసనాభేదోయేవ హేసో, అత్థో పనేకో. అపిచ ¶ ఏకం అయతీతి ఏకాయనో. పుబ్బభాగే నానాముఖభావనానయప్పవత్తోపి అపరభాగే ఏకం నిబ్బానమేవ గచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి. యథాహ బ్రహ్మా సహమ్పతి –

‘‘ఏకాయనం జాతిఖయన్తదస్సీ,

మగ్గం పజానాతి హితానుకమ్పీ;

ఏతేన మగ్గేన తరింసు పుబ్బే,

తరిస్సన్తి యే చ తరన్తి ఓఘ’’న్తి. (సం. ని. ౫.౪౦౯);

కేచి పన ‘‘న పారం దిగుణం యన్తీ’’తి గాథానయేన యస్మా ఏకవారం నిబ్బానం గచ్ఛతి. తస్మా ‘‘ఏకాయనో’’తి వదన్తి, తం న యుజ్జతి. ఇమస్స హి అత్థస్స సకిం అయనోతి ఇమినా బ్యఞ్జనేన భవితబ్బం. యది పన ఏకం అయనమస్స ఏకా గతి పవత్తీతి ఏవమత్థం యోజేత్వా వుచ్చేయ్య, బ్యఞ్జనం యుజ్జేయ్య, అత్థో పన ఉభయథాపి న యుజ్జతి. కస్మా? ఇధ పుబ్బభాగమగ్గస్స అధిప్పేతత్తా. కాయాదిచతుఆరమ్మణప్పవత్తో హి పుబ్బభాగసతిపట్ఠానమగ్గో ఇధ అధిప్పేతో, న లోకుత్తరో. సో చ అనేకవారమ్పి అయతి, అనేకఞ్చస్స అయనం హోతి.

పుబ్బేపి చ ఇమస్మిం పదే మహాథేరానం సాకచ్ఛా అహోసియేవ. తిపిటకచూళనాగత్థేరో ‘‘పుబ్బభాగసతిపట్ఠానమగ్గో’’తి ఆహ. ఆచరియో పనస్స తిపిటకచూళసుమత్థేరో ‘‘మిస్సకమగ్గో’’తి ఆహ. పుబ్బభాగో భన్తేతి. మిస్సకో ఆవుసోతి. ఆచరియే పునప్పునం భణన్తే అప్పటిబాహిత్వా తుణ్హీ అహోసి. పఞ్హం అవినిచ్ఛినిత్వావ ఉట్ఠహింసు. అథాచరియత్థేరో న్హానకోట్ఠకం గచ్ఛన్తో ‘‘మయా మిస్సకమగ్గో కథితో, చూళనాగో పుబ్బభాగోతి ఆదాయ వోహరతి ¶ , కో ను ఖో ఏత్థ నిచ్ఛయో’’తి సుత్తన్తం ఆదితో పట్ఠాయ పరివత్తేన్తో ‘‘యో హి కోచి, భిక్ఖవే, ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానే ఏవం భావేయ్య సత్త వస్సానీ’’తి ఇమస్మిం ఠానే సల్లక్ఖేసి, లోకుత్తరమగ్గో ఉప్పజ్జిత్వా సత్త వస్సాని తిట్ఠమానో నామ నత్థి, మయా వుత్తో మిస్సకమగ్గో న లబ్భతి, చూళనాగేన దిట్ఠో పుబ్బభాగమగ్గోవ లబ్భతీతి ఞత్వా అట్ఠమియం ధమ్మస్సవనే సఙ్ఘుట్ఠే అగమాసి.

పోరాణకత్థేరా ¶ ¶ కిర పియధమ్మస్సవనా హోన్తి. సద్దం సుత్వావ ‘‘అహం పఠమం, అహం పఠమ’’న్తి ఏకప్పహారేనేవ ఓసరన్తి. తస్మిఞ్చ దివసే చూళనాగత్థేరస్స వారో. తేన ధమ్మాసనే నిసీదిత్వా వీజనిం గహేత్వా పుబ్బగాథాసు వుత్తాసు థేరస్స ఆసనపిట్ఠియం ఠితస్స ఏతదహోసి ‘‘రహో నిసీదిత్వా న వక్ఖామీ’’తి. పోరాణకత్థేరా హి అనుసూయకా హోన్తి, న అత్తనో రుచిమేవ ఉచ్ఛుభారం వియ ఏవం ఉక్ఖిపిత్వా విచరన్తి, కారణమేవ గణ్హన్తి, అకారణం విస్సజ్జేన్తి. తస్మా థేరో ‘‘ఆవుసో చూళనాగా’’తి ఆహ. సో ఆచరియస్స వియ సద్దోతి ధమ్మం ఠపేత్వా ‘‘కిం భన్తే’’తి ఆహ. ఆవుసో చూళనాగ మయా వుత్తో మిస్సకమగ్గో న లబ్భతి, తయా వుత్తో పుబ్బభాగసతిపట్ఠానమగ్గోవ లబ్భతీతి.

థేరో చిన్తేసి ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో సబ్బపరియత్తికో తేపిటకో సుతబుద్ధో, ఏవరూపస్సపి నామ భిక్ఖునో అయం పఞ్హో ఆలుళేతి, అనాగతే మమ భాతికా ఇమం పఞ్హం ఆలుళేస్సన్తీతి సుత్తం గహేత్వా ఇమం పఞ్హం నిచ్చలం కరిస్సామీ’’తి పటిసమ్భిదామగ్గతో ‘‘ఏకాయనమగ్గో వుచ్చతి పుబ్బభాగసతిపట్ఠానమగ్గో –

‘‘మగ్గానట్ఠఙ్గికో సేట్ఠో, సచ్చానం చతురో పదా;

విరాగో సేట్ఠో ధమ్మానం, ద్విపదానఞ్చ చక్ఖుమా.

ఏసేవ మగ్గో నత్థఞ్ఞో, దస్సనస్స విసుద్ధియా;

ఏతఞ్హి తుమ్హే పటిపజ్జథ, మారసేనప్పమద్దనం;

ఏతఞ్హి తుమ్హే పటిపన్నా, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సథా’’తి. (ధ. ప. ౨౭౩-౨౭౫) –

సుత్తం ¶ ఆహరిత్వా ఠపేసి.

మగ్గోతి కేనట్ఠేన మగ్గో? నిబ్బానగమనట్ఠేన నిబ్బానత్థికేహి మగ్గనియట్ఠేన చ. సత్తానం విసుద్ధియాతి రాగాదీహి మలేహి అభిజ్ఝావిసమలోభాదీహి చ ఉపక్కిలేసేహి కిలిట్ఠచిత్తానం సత్తానం విసుద్ధత్థాయ. తథా హి ఇమినావ మగ్గేన ఇతో సతసహస్సకప్పాధికానం చతున్నం ¶ అసఙ్ఖ్యేయ్యానం ఉపరి ఏకస్మిఞ్ఞేవ కప్పే నిబ్బత్తే తణ్హఙ్కరమేధఙ్కరసరణఙ్కరదీపఙ్కరనామకే బుద్ధే ఆదిం కత్వా సక్యమునిపరియోసానా అనేకే సమ్మాసమ్బుద్ధా అనేకసతా పచ్చేకబుద్ధా గణనపథం వీతివత్తా అరియసావకా చాతి ఇమే ¶ సత్తా సబ్బే చిత్తమలం పవాహేత్వా పరమవిసుద్ధిం పత్తా. రూపమలవసేన పన సంకిలేసవోదానపఞ్ఞత్తియేవ నత్థి. తథా హి –

రూపేన సంకిలిట్ఠేన, సంకిలిస్సన్తి మాణవా;

రూపే సుద్ధే విసుజ్ఝన్తి, అనక్ఖాతం మహేసినా.

చిత్తేన సంకిలిట్ఠేన, సంకిలిస్సన్తి మాణవా;

చిత్తే సుద్ధే విసుజ్ఝన్తి, ఇతి వుత్తం మహేసినా.

యథాహ ‘‘చిత్తసంకిలేసా, భిక్ఖవే, సత్తా సంకిలిస్సన్తి, చిత్తవోదానా విసుజ్ఝన్తీ’’తి (సం. ని. ౩.౧౦౦). తఞ్చ చిత్తవోదానం ఇమినా సతిపట్ఠానమగ్గేన హోతి. తేనాహ ‘‘సత్తానం విసుద్ధియా’’తి.

సోకపరిదేవానం సమతిక్కమాయాతి సోకస్స చ పరిదేవస్స చ సమతిక్కమాయ, పహానాయాతి అత్థో. అయఞ్హి మగ్గో భావితో సన్తతిమహామత్తాదీనం వియ సోకసమతిక్కమాయ, పటాచారాదీనం వియ చ పరిదేవసమతిక్కమాయ చ సంవత్తతి. తేనాహ ‘‘సోకపరిదేవానం సమతిక్కమాయా’’తి. కిఞ్చాపి హి సన్తతిమహామత్తో –

‘‘యం ¶ పుబ్బే తం విసోధేహి, పచ్ఛా తే మాహు కిఞ్చనం;

మజ్ఝే చే నో గహేస్ససి, ఉపసన్తో చరిస్ససీ’’తి. (సు. ని. ౯౫౫);

ఇమం గాథం సుత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్తో.

పటాచారా –

‘‘న సన్తి పుత్తా తాణాయ, న పితా నాపి బన్ధవా;

అన్తకేనాధిపన్నస్స, నత్థి ఞాతీసు తాణతా’’తి. (ధ. ప. ౨౮౮);

ఇమం గాథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితా. యస్మా పన కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు కఞ్చి ధమ్మం అనామసిత్వా భావనా నామ నత్థి, తస్మా తేపి ఇమినావ మగ్గేన సోకపరిదేవే సమతిక్కన్తాతి వేదితబ్బా.

దుక్ఖదోమనస్సానం అత్థఙ్గమాయాతి కాయికదుక్ఖస్స ¶ చ చేతసికదోమనస్సస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం అత్థఙ్గమాయ, నిరోధాయాతి అత్థో. అయఞ్హి మగ్గో భావితో తిస్సత్థేరాదీనం వియ దుక్ఖస్స, సక్కాదీనం వియ చ దోమనస్సస్స అత్థఙ్గమాయ సంవత్తతి.

తత్రాయం ¶ అత్థదీపనా – సావత్థియం కిర తిస్సో నామ కుటుమ్బికపుత్తో చత్తాలీస హిరఞ్ఞకోటియో పహాయ పబ్బజిత్వా అగామకే అరఞ్ఞే విహరతి. తస్స కనిట్ఠభాతుభరియా ‘‘గచ్ఛథ నం జీవితా వోరోపేథా’’తి పఞ్చసతే చోరే పేసేసి. తే గన్త్వా థేరం పరివారేత్వా నిసీదింసు. థేరో ఆహ ‘‘కస్మా ఆగతత్థ ఉపాసకా’’తి? తం జీవితా వోరోపేస్సామాతి. పాటిభోగం మే ఉపాసకా గహేత్వా అజ్జేకరత్తిం జీవితం దేథాతి. కో తే, సమణ, ఇమస్మిం ఠానే పాటిభోగో భవిస్సతీతి? థేరో మహన్తం పాసాణం గహేత్వా ద్వే ఊరుట్ఠీని భిన్దిత్వా ‘‘వట్టతి ఉపాసకా పాటిభోగో’’తి ఆహ. తే అపక్కమిత్వా చఙ్కమనసీసే అగ్గిం కత్వా నిపజ్జింసు. థేరస్స వేదనం విక్ఖమ్భేత్వా సీలం పచ్చవేక్ఖతో పరిసుద్ధం సీలం నిస్సాయ పీతిపామోజ్జం ఉప్పజ్జి ¶ . తతో అనుక్కమేన విపస్సనం వడ్ఢేన్తో తియామరత్తిం సమణధమ్మం కత్వా అరుణుగ్గమనే అరహత్తం పత్తో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘ఉభో పాదాని భిన్దిత్వా, సఞ్ఞపేస్సామి వో అహం;

అట్టియామి హరాయామి, సరాగమరణం అహం.

ఏవాహం చిన్తయిత్వాన, యథాభూతం విపస్సిసం;

సమ్పత్తే అరుణుగ్గమ్హి, అరహత్తమపాపుణి’’న్తి.

అపరేపి తింస భిక్ఖూ భగవతో సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞవిహారే వస్సం ఉపగన్త్వా ‘‘ఆవుసో, తియామరత్తిం సమణధమ్మోవ కాతబ్బో, న అఞ్ఞమఞ్ఞస్స సన్తికం ఆగన్తబ్బ’’న్తి వత్వా విహరింసు. తేసం సమణధమ్మం కత్వా పచ్చూససమయే పచలాయన్తానం ఏకో బ్యగ్ఘో ఆగన్త్వా ఏకేకం భిక్ఖుం గహేత్వా గచ్ఛతి. న కోచి ‘‘మం బ్యగ్ఘో గణ్హీ’’తి వాచమ్పి నిచ్ఛారేసి. ఏవం పఞ్చసు దససు భిక్ఖూసు ఖాదితేసు ఉపోసథదివసే ‘‘ఇతరే, ఆవుసో, కుహి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ఞత్వా చ ‘‘ఇదాని గహితేన, గహితోమ్హీతి వత్తబ్బ’’న్తి వత్వా విహరింసు.

అథ అఞ్ఞతరం దహరభిక్ఖుం పురిమనయేనేవ బ్యగ్ఘో గణ్హి. సో ‘‘బ్యగ్ఘో, భన్తే’’తి ఆహ. భిక్ఖూ కత్తరదణ్డే చ ఉక్కాయో చ గహేత్వా మోచేస్సామాతి అనుబన్ధింసు. బ్యగ్ఘో భిక్ఖూనం అగతిం ఛిన్నతటట్ఠానం ¶ ఆరుయ్హ తం భిక్ఖుం పాదఙ్గుట్ఠకతో పట్ఠాయ ఖాదితుం ఆరభి. ఇతరేపి ‘‘ఇదాని ¶ , సప్పురిస, అమ్హేహి కత్తబ్బం నత్థి, భిక్ఖూనం విసేసో నామ ఏవరూపే ఠానే పఞ్ఞాయతీ’’తి ఆహంసు. సో బ్యగ్ఘముఖే నిపన్నోవ తం వేదనం విక్ఖమ్భేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తో యావ గోప్ఫకా ఖాదితసమయే సోతాపన్నో హుత్వా, యావ జణ్ణుకా ఖాదితసమయే సకదాగామీ, యావ నాభియా ఖాదితసమయే అనాగామీ హుత్వా, హదయరూపే అఖాదితేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘సీలవా ¶ వతసమ్పన్నో, పఞ్ఞవా సుసమాహితో;

ముహుత్తం పమాదమన్వాయ, బ్యగ్ఘేనోరుద్ధమానసో.

పఞ్జరస్మిం గహేత్వాన, సిలాయ ఉపరీకతో;

కామం ఖాదతు మం బ్యగ్ఘో, భక్ఖో కాయో అమిత్తానం;

పటిలద్ధే కమ్మట్ఠానే, మరణం హేహితి భద్దక’’న్తి.

అపరోపి పీతమల్లత్థేరో నామ గిహికాలే తీసు రజ్జేసు పటాకం గహేత్వా తమ్బపణ్ణిదీపం ఆగమ్మ రాజానం దిస్వా రఞ్ఞా కతానుగ్గహో ఏకదివసం కిలఞ్జకాపణసాలద్వారేన గచ్ఛన్తో ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, న తుమ్హాకం, తం పజహథ, తం వో పహీనం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ భవిస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౩౩-౩౪) నతుమ్హాకవగ్గం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘నేవ కిర రూపం అత్తనో, న వేదనా’’తి. సో తంయేవ అఙ్కుసం కత్వా నిక్ఖమిత్వా మహావిహారం గన్త్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా పబ్బజితో ఉపసమ్పన్నో ద్వేమాతికా పగుణం కత్వా తింస భిక్ఖూ గహేత్వా గబలవాలియఅఙ్గణం గన్త్వా సమణధమ్మమకాసి. పాదేసు అవహన్తేసు జణ్ణుకేహి చఙ్కమతి. తమేనం రత్తిం ఏకో మిగలుద్దకో మిగోతి మఞ్ఞమానో సత్తియా పహరి. సత్తి వినివిజ్ఝిత్వా గతా. సో తం సత్తిం హరాపేత్వా పహారముఖాని తిణవట్టియా పూరాపేత్వా పాసాణపిట్ఠియం అత్తానం నిసీదాపేత్వా ఓకాసం కారేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ఉక్కాసితసద్దేన ఆగతానం భిక్ఖూనం బ్యాకరిత్వా ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘భాసితం ¶ బుద్ధసేట్ఠస్స, సబ్బలోకగ్గవాదినో;

న తుమ్హాకమిదం రూపం, తం జహేయ్యాథ భిక్ఖవో.

అనిచ్చా ¶ వత సఙ్ఖారా, ఉప్పాదవయధమ్మినో;

ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి, తేసం వూపసమో సుఖో’’తి.

అథ నం భిక్ఖూ ఆహంసు ‘‘సచే, భన్తే, సమ్మాసమ్బుద్ధో అరోగో అభవిస్సా, అద్ధా తే ముద్ధమత్థకే ¶ హత్థం పసారేత్వా సీసం పరామసేయ్యా’’తి. ఏత్తావతా అయం మగ్గో తిస్సత్థేరాదీనం వియ దుక్ఖస్స అత్థఙ్గమాయ సంవత్తతి.

సక్కో పన దేవానమిన్దో అత్తనో పఞ్చవిధం పుబ్బనిమిత్తం దిస్వా మరణభయసన్తజ్జితో దోమనస్సజాతో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛి. సో ఉపేక్ఖాపఞ్హవిస్సజ్జనావసానే అసీతిసహస్సాహి దేవతాహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సా చస్స ఉపపత్తి పున పాకతికావ అహోసి.

సుబ్రహ్మాపి దేవపుత్తో అచ్ఛరాసహస్సపరివారో సగ్గసమ్పత్తిం అనుభోతి, తత్థ పఞ్చసతా అచ్ఛరాయో రుక్ఖతో పుప్ఫాని ఓచినన్తియో చవిత్వా నిరయే ఉపపన్నా. సో ‘‘కిం ఇమా చిరాయన్తీ’’తి ఉపధారేన్తో తాసం నిరయే నిబ్బత్తభావం దిస్వా ‘‘కిత్తకం ను ఖో మమ ఆయూ’’తి ఉపపరిక్ఖన్తో అత్తనోపి ఆయుపరిక్ఖయం విదిత్వా తత్థేవ నిరయే నిబ్బత్తనభావం దిస్వా భీతో అతివియ దోమనస్సజాతో హుత్వా ‘‘ఇమం మే దోమనస్సం సత్థా వినయిస్సతి న అఞ్ఞో’’తి అవసేసా పఞ్చసతా అచ్ఛరాయో గహేత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛి –

‘‘నిచ్చం ఉత్రస్తమిదం చిత్తం, నిచ్చం ఉబ్బిగ్గిదం మనో;

అనుప్పన్నేసు కిచ్ఛేసు, అథో ఉప్పతితేసు చ;

సచే అత్థి అనుత్రస్తం, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి. (సం. ని. ౧.౯౮);

తతో నం భగవా ఆహ –

‘‘నాఞ్ఞత్ర బోజ్ఝా తపసా, నాఞ్ఞత్రిన్ద్రియసంవరా;

నాఞ్ఞత్ర సబ్బనిస్సగ్గా, సోత్థిం పస్సామి పాణిన’’న్తి. (సం. ని. ౧.౯౮);

సో ¶ దేసనాపరియోసానే పఞ్చహి అచ్ఛరాసతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ తం సమ్పత్తిం ¶ థావరం కత్వా దేవలోకమేవ అగమాసీతి ¶ . ఏవమయం మగ్గో భావితో సక్కాదీనం వియ దోమనస్సస్స అత్థఙ్గమాయ సంవత్తతీతి వేదితబ్బో.

ఞాయస్స అధిగమాయాతి ఞాయో వుచ్చతి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, తస్స అధిగమాయ, పత్తియాతి వుత్తం హోతి. అయఞ్హి పుబ్బభాగే లోకియో సతిపట్ఠానమగ్గో భావితో లోకుత్తరస్స మగ్గస్స అధిగమాయ సంవత్తతి. తేనాహ ‘‘ఞాయస్స అధిగమాయా’’తి. నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయాతి తణ్హావానవిరహితత్తా నిబ్బానన్తి లద్ధనామస్స అమతస్స సచ్ఛికిరియాయ, అత్తపచ్చక్ఖతాయాతి వుత్తం హోతి. అయఞ్హి మగ్గో భావితో అనుపుబ్బేన నిబ్బానసచ్ఛికిరియం సాధేతి. తేనాహ ‘‘నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయా’’తి.

తత్థ కిఞ్చాపి ‘‘సత్తానం విసుద్ధియా’’తి వుత్తే సోకసమతిక్కమాదీని అత్థతో సిద్ధానేవ హోన్తి, ఠపేత్వా పన సాసనయుత్తికోవిదే అఞ్ఞేసం న పాకటాని, న చ భగవా పఠమం సాసనయుత్తికోవిదం జనం కత్వా పచ్ఛా ధమ్మం దేసేతి. తేన తేనేవ పన సుత్తేన తం తం అత్థం ఞాపేతి. తస్మా ఇధ యం యం అత్థం ఏకాయనమగ్గో సాధేతి, తం తం పాకటం కత్వా దస్సేన్తో ‘‘సోకపరిదేవానం సమతిక్కమాయా’’తిఆదిమాహ. యస్మా వా యా సత్తానం విసుద్ధి ఏకాయనమగ్గేన సంవత్తతి, సా సోకపరిదేవానం సమతిక్కమేన హోతి, సోకపరిదేవానం సమతిక్కమో దుక్ఖదోమనస్సానం అత్థఙ్గమేన, దుక్ఖదోమనస్సానం అత్థఙ్గమో ఞాయస్సాధిగమేన, ఞాయస్సాధిగమో నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ. తస్మా ఇమమ్పి కమం దస్సేన్తో ‘‘సత్తానం విసుద్ధియా’’తి వత్వా ‘‘సోకపరిదేవానం సమతిక్కమాయా’’తిఆదిమాహ.

అపిచ వణ్ణభణనమేతం ఏకాయనమగ్గస్స. యథేవ హి భగవా ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి ఆదికల్యాణం మజ్ఝేకల్యాణం పరియోసానకల్యాణం సాత్థం సబ్యఞ్జనం కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం పకాసేస్సామి, యదిదం ఛఛక్కానీ’’తి (మ. ని. ౩.౪౨౦) ఛఛక్కదేసనాయ అట్ఠహి పదేహి వణ్ణం అభాసి, యథా చ అరియవంసదేసనాయ ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, అరియవంసా అగ్గఞ్ఞా రత్తఞ్ఞా వంసఞ్ఞా పోరాణా అసంకిణ్ణా అసంకిణ్ణపుబ్బా న ¶ సంకీయన్తి, న సంకీయిస్సన్తి, అప్పటికుట్ఠా సమణేహి బ్రాహ్మణేహి విఞ్ఞూహీ’’తి ¶ (అ. ని. ౪.౨౮) నవహి ¶ పదేహి వణ్ణం అభాసి, ఏవం ఇమస్సపి ఏకాయనమగ్గస్స సత్తానం విసుద్ధియాతిఆదీహి సత్తహి పదేహి వణ్ణం అభాసి.

కస్మా ఇతి చే? తేసం భిక్ఖూనం ఉస్సాహజననత్థం. వణ్ణభాసనఞ్హి సుత్వా తే భిక్ఖూ ‘‘అయం కిర మగ్గో హదయసన్తాపభూతం సోకం, వాచావిప్పలాపభూతం పరిదేవం, కాయికఅసాతభూతం దుక్ఖం, చేతసికఅసాతభూతం దోమనస్సన్తి చత్తారో ఉపద్దవే హనతి, విసుద్ధిం ఞాయం నిబ్బానన్తి తయో విసేసే ఆవహతీ’’తి ఉస్సాహజాతా ఇమం ధమ్మదేసనం ఉగ్గహేతబ్బం పరియాపుణితబ్బం ధారేతబ్బం వాచేతబ్బం, ఇమఞ్చ మగ్గం భావేతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి. ఇతి తేసం భిక్ఖూనం ఉస్సాహజననత్థం వణ్ణం అభాసి, కమ్బలవాణిజాదయో కమ్బలాదీనం వణ్ణం వియ.

యథా హి సతసహస్సగ్ఘనికపణ్డుకమ్బలవాణిజేన కమ్బలం గణ్హథాతి ఉగ్ఘోసితేపి అసుకకమ్బలోతి న తావ మనుస్సా జానన్తి. కేసకమ్బలవాలకమ్బలాదయోపి హి దుగ్గన్ధా ఖరసమ్ఫస్సా కమ్బలాత్వేవ వుచ్చన్తి. యదా పన తేన గన్ధారకో రత్తకమ్బలో సుఖుమో ఉజ్జలో సుఖసమ్ఫస్సోతి ఉగ్ఘోసితం హోతి, తదా యే పహోన్తి, తే గణ్హన్తి. యే న పహోన్తి, తేపి దస్సనకామా హోన్తి, ఏవమేవం ‘‘ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో’’తి వుత్తేపి అసుకమగ్గోతి న తావ పాకటో హోతి. నానప్పకారకా హి అనియ్యానమగ్గాపి మగ్గాత్వేవ వుచ్చన్తి. ‘‘సత్తానం విసుద్ధియా’’తిఆదిమ్హి పన వుత్తే ‘‘అయం కిర మగ్గో చత్తారో ఉపద్దవే హనతి, తయో విసేసే ఆవహతీ’’తి ఉస్సాహజాతా ఇమం ధమ్మదేసనం ఉగ్గహేతబ్బం పరియాపుణితబ్బం ధారేతబ్బం వాచేతబ్బం, ఇమఞ్చ మగ్గం భావేతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తీతి వణ్ణం భాసన్తో ‘‘సత్తానం విసుద్ధియా’’తిఆదిమాహ. యథా చ సతసహస్సగ్ఘనికపణ్డుకమ్బలవాణిజోపమా, ఏవం రత్తజమ్బునదసువణ్ణఉదకప్పసాదకమణిరతనసువిసుద్ధముత్తారతనధోతపవాళాదివాణిజూపమాదయోపేత్థ ఆహరితబ్బా.

యదిదన్తి నిపాతో, యే ఇమేతి అయమస్స అత్థో. చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో, తేన న తతో హేట్ఠా న ఉద్ధన్తి సతిపట్ఠానపరిచ్ఛేదం దీపేతి. సతిపట్ఠానాతి తయో సతిపట్ఠానా సతిగోచరోపి, తిధా పటిపన్నేసు సావకేసు ¶ సత్థునో పటిఘానునయవీతివత్తతాపి, సతిపి. ‘‘చతున్నం ¶ , భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానానం సముదయఞ్చ అత్థఙ్గమఞ్చ దేసేస్సామి, తం సుణాథ…పే…. కో చ, భిక్ఖవే, కాయస్స సముదయో? ఆహారసముదయా కాయసముదయో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౪౦౮) హి ¶ సతిగోచరో సతిపట్ఠానన్తి వుచ్చతి. తథా ‘‘కాయో పట్ఠానం, నో సతి. సతి పట్ఠానఞ్చేవ సతి చా’’తిఆదీసుపి (పటి. మ. ౩.౩౫). తస్సత్థో – పతిట్ఠాతి అస్మిన్తి పట్ఠానం. కా పతిట్ఠాతి? సతి. సతియా పట్ఠానం సతిపట్ఠానం. పధానట్ఠానన్తి వా పట్ఠానం. సతియా పట్ఠానం సతిపట్ఠానం, హత్థిట్ఠానఅస్సట్ఠానాదీని వియ. ‘‘తయో సతిపట్ఠానా, యదరియో సేవతి, యదరియో సేవమానో సత్థా గణమనుసాసితుమరహతీ’’తి (మ. ని. ౩.౩౧౧) ఏత్థాపి తిధా పటిపన్నేసు సావకేసు సత్థునో పటిఘానునయవీతివత్తతా ‘‘సతిపట్ఠాన’’న్తి వుత్తా. తస్సత్థో – పట్ఠపేతబ్బతో పట్ఠానం, పవత్తయితబ్బతోతి అత్థో. కేన పట్ఠపేతబ్బతోతి? సతియా. సతియా పట్ఠానం సతిపట్ఠానన్తి. ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా భావితా బహులీకతా సత్త బోజ్ఝఙ్గే పరిపూరేన్తీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౯౮౯) పన సతియేవ ‘‘సతిపట్ఠాన’’న్తి వుచ్చతి. తస్సత్థో – పతిట్ఠాతీతి పట్ఠానం, ఉపట్ఠాతి ఓక్కన్తిత్వా పక్ఖన్దిత్వా పవత్తతీతి అత్థో. సతియేవ పట్ఠానం సతిపట్ఠానం. అథ వా సరణట్ఠేన సతి, ఉపట్ఠానట్ఠేన పట్ఠానం. ఇతి సతి చ సా పట్ఠానఞ్చాతిపి సతిపట్ఠానం. ఇదమిధ అధిప్పేతం.

యది ఏవం, కస్మా ‘‘సతిపట్ఠానా’’తి బహువచనం? సతిబహుత్తా. ఆరమ్మణభేదేన హి బహుకా ఏతా సతియో. అథ మగ్గోతి కస్మా ఏకవచనం? మగ్గట్ఠేన ఏకత్తా. చతస్సోపి హి ఏతా సతియో మగ్గట్ఠేన ఏకత్తం గచ్ఛన్తి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘మగ్గోతి కేనట్ఠేన మగ్గో? నిబ్బానగమనట్ఠేన, నిబ్బానత్థికేహి మగ్గనీయట్ఠేన చా’’తి. చతస్సోపి చేతా అపరభాగే కాయాదీసు ఆరమ్మణేసు కిచ్చం సాధయమానా నిబ్బానం గచ్ఛన్తి. ఆదితో పట్ఠాయ చ నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయన్తి, తస్మా చతస్సోపి ఏకో మగ్గోతి వుచ్చన్తి ¶ . ఏవఞ్చ సతి వచనానుసన్ధినా సానుసన్ధికావ దేసనా హోతి, ‘‘మారసేనప్పమద్దనం వో, భిక్ఖవే, మగ్గం దేసేస్సామి, తం సుణాథ…పే… కతమో చ, భిక్ఖవే, మారసేనప్పమద్దనో మగ్గో? యదిదం సత్తబోజ్ఝఙ్గా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౨౨౪) వియ హి యథా మారసేనప్పమద్దనోతి చ సత్తబోజ్ఝఙ్గాతి చ అత్థతో ¶ ఏకం, బ్యఞ్జనమేవేత్థ నానం. ఏవం ఏకాయనమగ్గోతి చ చత్తారో సతిపట్ఠానాతి చ అత్థతో ఏకం, బ్యఞ్జనమేవేత్థ నానం. తస్మా మగ్గట్ఠేన ఏకత్తా ఏకవచనం, ఆరమ్మణభేదేన సతిబహుత్తా బహువచనం వేదితబ్బం.

కస్మా పన భగవతా చత్తారోవ సతిపట్ఠానా వుత్తా అనూనా అనధికాతి? వేనేయ్యహితత్తా ¶ . తణ్హాచరితదిట్ఠిచరితసమథయానికవిపస్సనాయానికేసు హి మన్దతిక్ఖవసేన ద్వేధా ద్వేధా పవత్తేసు వేనేయ్యేసు మన్దస్స తణ్హాచరితస్స ఓళారికం కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం విసుద్ధిమగ్గో, తిక్ఖస్స సుఖుమం వేదనానుపస్సనం సతిపట్ఠానం. దిట్ఠిచరితస్సాపి మన్దస్స నాతిప్పభేదగతం చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం విసుద్ధిమగ్గో, తిక్ఖస్స అతిప్పభేదగతం ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. సమథయానికస్స చ మన్దస్స అకిచ్ఛేన అధిగన్తబ్బనిమిత్తం పఠమం సతిపట్ఠానం విసుద్ధిమగ్గో, తిక్ఖస్స ఓళారికారమ్మణే అసణ్ఠహనతో దుతియం. విపస్సనాయానికస్సపి మన్దస్స నాతిప్పభేదగతారమ్మణం తతియం, తిక్ఖస్స అతిప్పభేదగతారమ్మణం చతుత్థం. ఇతి చత్తారోవ వుత్తా అనూనా అనధికాతి.

సుభసుఖనిచ్చఅత్తభావవిపల్లాసపహానత్థం వా. కాయో హి అసుభో, తత్థ చ సుభవిపల్లాసవిపల్లత్థా సత్తా, తేసం తత్థ అసుభభావదస్సనేన తస్స విపల్లాసస్స పహానత్థం పఠమం సతిపట్ఠానం వుత్తం. సుఖం నిచ్చం అత్తాతి గహితేసుపి చ వేదనాదీసు వేదనా దుక్ఖా, చిత్తం అనిచ్చం, ధమ్మా అనత్తా, తేసు చ సుఖనిచ్చఅత్తవిపల్లాసవిపల్లత్థా సత్తా, తేసం తత్థ దుక్ఖాదిభావదస్సనేన తేసం విపల్లాసానం పహానత్థం సేసాని తీణి వుత్తానీతి ఏవం సుభసుఖనిచ్చఅత్తభావవిపల్లాసపహానత్థం వా చత్తారోవ వుత్తా అనూనా అనధికాతి వేదితబ్బా.

న కేవలఞ్చ విపల్లాసపహానత్థమేవ, అథ ఖో చతురోఘయోగాసవగన్థఉపాదానఅగతిపహానత్థమ్పి ¶ చతుబ్బిధాహారపరిఞ్ఞత్థఞ్చ చత్తారోవ వుత్తాతి వేదితబ్బా. అయం తావ పకరణనయో.

అట్ఠకథాయం పన సరణవసేన చేవ ఏకత్తసమోసరణవసేన చ ఏకమేవ సతిపట్ఠానం ఆరమ్మణవసేన చత్తారోతి ఏతదేవ వుత్తం. యథా హి చతుద్వారే నగరే పాచీనతో ఆగచ్ఛన్తా పాచీనదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, దక్ఖిణతో పచ్ఛిమతో ఉత్తరతో ఆగచ్ఛన్తా ఉత్తరదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా ఉత్తరద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. నగరం వియ హి నిబ్బానమహానగరం ¶ . ద్వారం వియ అట్ఠఙ్గికో లోకుత్తరమగ్గో. పాచీనదిసాదయో వియ కాయాదయో.

యథా ¶ పాచీనతో ఆగచ్ఛన్తా పాచీనదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం కాయానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా చుద్దసవిధేన కాయానుపస్సనం భావేత్వా కాయానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి.

యథా దక్ఖిణతో ఆగచ్ఛన్తా దక్ఖిణదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా దక్ఖిణద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం వేదనానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా నవవిధేన వేదనానుపస్సనం భావేత్వా వేదనానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి.

యథా పచ్ఛిమతో ఆగచ్ఛన్తా పచ్ఛిమదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా పచ్ఛిమద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం చిత్తానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనం భావేత్వా చిత్తానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి.

యథా ఉత్తరతో ఆగచ్ఛన్తా ఉత్తరదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా ఉత్తరద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం ధమ్మానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా పఞ్చవిధేన ధమ్మానుపస్సనం భావేత్వా ధమ్మానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి.

ఏవం సరణవసేన చేవ ఏకత్తసమోసరణవసేన చ ఏకమేవ సతిపట్ఠానం ఆరమ్మణవసేన చత్తారోవ వుత్తాతి వేదితబ్బా.

కతమే ¶ చత్తారోతి కథేతుకమ్యతా పుచ్ఛా. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. భిక్ఖవేతి ధమ్మపటిగ్గాహకపుగ్గలాలపనమేతం. భిక్ఖూతి పటిపత్తిసమ్పాదకపుగ్గలనిదస్సనమేతం. అఞ్ఞేపి చ దేవమనుస్సా పటిపత్తిం సమ్పాదేన్తియేవ, సేట్ఠత్తా పన పటిపత్తియా భిక్ఖుభావదస్సనతో చ, ‘‘భిక్ఖూ’’తి ఆహ. భగవతో హి అనుసాసనిం సమ్పటిచ్ఛన్తేసు భిక్ఖు సేట్ఠో, సబ్బప్పకారాయ అనుసాసనియా భాజనభావతో, తస్మా సేట్ఠత్తా ‘‘భిక్ఖూ’’తి ఆహ. తస్మిం గహితే పన సేసా గహితావ హోన్తి రాజగమనాదీసు రాజగ్గహణేన సేసపరిసా వియ. యో చ ఇమం పటిపత్తిం పటిపజ్జతి, సో భిక్ఖు నామ హోతీతి ¶ పటిపత్తియా భిక్ఖుభావదస్సనతోపి ‘‘భిక్ఖూ’’తి ఆహ ¶ . పటిపన్నకో హి దేవో వా హోతు మనుస్సో వా, ‘‘భిక్ఖూ’’తి సఙ్ఖం గచ్ఛతియేవ. యథాహ –

‘‘అలఙ్కతో చేపి సమం చరేయ్య,

సన్తో దన్తో నియతో బ్రహ్మచారీ;

సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం,

సో బ్రాహ్మణో సో సమణో స భిక్ఖూ’’తి. (ధ. ప. ౧౪౨);

కాయేతి రూపకాయే. రూపకాయో హి ఇధ అఙ్గపచ్చఙ్గానం కేసాదీనఞ్చ ధమ్మానం సమూహట్ఠేన హత్థికాయరథకాయాదయో వియ కాయోతి అధిప్పేతో. యథా చ సమూహట్ఠేన, ఏవం కుచ్ఛితానం ఆయట్ఠేన. కుచ్ఛితానఞ్హి పరమజేగుచ్ఛానం సో ఆయోతిపి కాయో. ఆయోతి ఉప్పత్తిదేసో. తత్రాయం వచనత్థో, ఆయన్తి తతోతి ఆయో. కే ఆయన్తి? కుచ్ఛితా కేసాదయో. ఇతి కుచ్ఛితానం ఆయోతి కాయో. కాయానుపస్సీతి కాయమనుపస్సనసీలో, కాయం వా అనుపస్సమానో.

‘‘కాయే’’తి చ వత్వాపి పున ‘‘కాయానుపస్సీ’’తి దుతియం కాయగ్గహణం అసమ్మిస్సతో వవత్థానఘనవినిబ్భోగాదిదస్సనత్థం కతన్తి వేదితబ్బం. తేన న కాయే వేదనానుపస్సీ వా, చిత్తధమ్మానుపస్సీ వా, అథ ఖో కాయానుపస్సీయేవాతి కాయసఙ్ఖాతే వత్థుస్మిం కాయానుపస్సనాకారస్సేవ దస్సనేన అసమ్మిస్సతో వవత్థానం దస్సితం హోతి. తథా న కాయే అఙ్గపచ్చఙ్గవిముత్తఏకధమ్మానుపస్సీ, నాపి కేసలోమాదివినిముత్తఇత్థిపురిసానుపస్సీ. యోపి చేత్థ కేసలోమాదికో భూతుపాదాయసమూహసఙ్ఖాతో కాయో ¶ , తత్థపి న భూతుపాదాయవినిముత్తఏకధమ్మానుపస్సీ, అథ ఖో రథసమ్భారానుపస్సకో వియ అఙ్గపచ్చఙ్గసమూహానుపస్సీ, నగరావయవానుపస్సకో వియ కేసలోమాదిసమూహానుపస్సీ, కదలిక్ఖన్ధపత్తవట్టివినిబ్భుజనకో వియ రిత్తముట్ఠివినివేఠకో వియ చ భూతుపాదాయసమూహానుపస్సీయేవాతి నానప్పకారతో సమూహవసేనేవ కాయసఙ్ఖాతస్స వత్థునో దస్సనేన ఘనవినిబ్భోగో దస్సితో హోతి. న హేత్థ యథావుత్తసమూహవినిముత్తో కాయో వా ఇత్థీ వా పురిసో వా అఞ్ఞో వా కోచి ధమ్మో దిస్సతి ¶ , యథావుత్తధమ్మసమూహమత్తేయేవ పన తథా తథా సత్తా మిచ్ఛాభినివేసం కరోన్తి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యం ¶ పస్సతి న తం దిట్ఠం, యం దిట్ఠం తం న పస్సతి;

అపస్సం బజ్ఝతే మూళ్హో, బజ్ఝమానో న ముచ్చతీ’’తి. –

ఘనవినిబ్భోగాదిదస్సనత్థన్తి వుత్తం. ఆదిసద్దేన చేత్థ అయమ్పి అత్థో వేదితబ్బో – అయఞ్హి ఏకస్మిం కాయే కాయానుపస్సీయేవ, న అఞ్ఞధమ్మానుపస్సీ. కిం వుత్తం హోతి? యథా అనుదకభూతాయపి మరీచియా ఉదకానుపస్సినో హోన్తి, న ఏవం అనిచ్చదుక్ఖానత్తఅసుభభూతేయేవ ఇమస్మిం కాయే నిచ్చసుఖఅత్తసుభభావానుపస్సీ, అథ ఖో కాయానుపస్సీ అనిచ్చదుక్ఖానత్తఅసుభాకారసమూహానుపస్సీయేవాతి. అథ వా య్వాయం పరతో ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరఞ్ఞగతో వా…పే… సో సతోవ అస్ససతీ’’తిఆదినా నయేన అస్సాసపస్సాసాదిచుణ్ణికజాతఅట్ఠికపరియోసానో కాయో వుత్తో, యో చ ‘‘ఇధేకచ్చో పథవికాయం అనిచ్చతో అనుపస్సతి ఆపోకాయం తేజోకాయం వాయోకాయం కేసకాయం లోమకాయం ఛవికాయం చమ్మకాయం మంసకాయం రుహిరకాయం నహారుకాయం అట్ఠికాయం అట్ఠిమిఞ్జకాయ’’న్తి పటిసమ్భిదాయం (పటి. మ. ౩.౩౫) కాయో వుత్తో, తస్స సబ్బస్స ఇమస్మింయేవ కాయే అనుపస్సనతో ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ’’తి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో.

అథ వా కాయే అహన్తి వా మమన్తి వా ఏవం గహేతబ్బస్స యస్స కస్సచి అననుపస్సనతో తస్స తస్సేవ పన కేసాలోమాదికస్స నానాధమ్మసమూహస్స అనుపస్సనతో కాయే కేసాదిధమ్మసమూహసఙ్ఖాతకాయానుపస్సీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. అపిచ ‘‘ఇమస్మిం కాయే అనిచ్చతో అనుపస్సతి, నో నిచ్చతో’’తిఆదినా నయేన ¶ పటిసమ్భిదాయం ఆగతనయస్స సబ్బస్సేవ అనిచ్చలక్ఖణాదినో ఆకారసమూహసఙ్ఖాతస్స కాయస్సానుపస్సనతోపి ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ’’తి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో.

తథా హి అయం కాయే కాయానుపస్సనాపటిపదం పటిపన్నో భిక్ఖు ఇమం కాయం అనిచ్చానుపస్సనాదీనం సత్తన్నం అనుపస్సనానం వసేన అనిచ్చతో అనుపస్సతి, నో నిచ్చతో. దుక్ఖతో అనుపస్సతి, నో సుఖతో. అనత్తతో ¶ అనుపస్సతి, నో అత్తతో. నిబ్బిన్దతి, నో నన్దతి. విరజ్జతి, నో రజ్జతి. నిరోధేతి, నో సముదేతి. పటినిస్సజ్జతి, నో ఆదియతి. సో తం అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతి, దుక్ఖతో అనుపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞం ¶ పజహతి, అనత్తతో అనుపస్సన్తో అత్తసఞ్ఞం పజహతి, నిబ్బిన్దన్తో నన్దిం పజహతి, విరజ్జన్తో రాగం పజహతి, నిరోధేన్తో సముదయం పజహతి, పటినిస్సజ్జన్తో ఆదానం పజహతీతి వేదితబ్బో.

విహరతీతి ఇరియతి. ఆతాపీతి తీసు భవేసు కిలేసే ఆతాపేతీతి ఆతాపో, వీరియస్సేతం నామం. ఆతాపో అస్స అత్థీతి ఆతాపీ. సమ్పజానోతి సమ్పజఞ్ఞసఙ్ఖాతేన ఞాణేన సమన్నాగతో. సతిమాతి కాయపరిగ్గాహికాయ సతియా సమన్నాగతో. అయం పన యస్మా సతియా ఆరమ్మణం పరిగ్గహేత్వా పఞ్ఞాయ అనుపస్సతి, న హి సతివిరహితస్స అనుపస్సనా నామ అత్థి. తేనేవాహ ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪). తస్మా ఏత్థ ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీ’’తి ఏత్తావతా కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానకమ్మట్ఠానం వుత్తం హోతి. అథ వా యస్మా అనాతాపినో అన్తోసఙ్ఖేపో అన్తరాయకరో హోతి, అసమ్పజానో ఉపాయపరిగ్గహే అనుపాయపరివజ్జనే చ సమ్ముయ్హతి, ముట్ఠస్సతి ఉపాయాపరిచ్చాగే అనుపాయాపరిగ్గహే చ అసమత్థో హోతి, తేనస్స తం కమ్మట్ఠానం న సమ్పజ్జతి, తస్మా యేసం ధమ్మానం ఆనుభావేన తం సమ్పజ్జతి. తేసం దస్సనత్థం ‘‘ఆతాపీ సమ్పజానో సతిమాతి ఇదం వుత్త’’న్తి వేదితబ్బం.

ఇతి కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం సమ్పయోగఙ్గఞ్చస్స దస్సేత్వా ఇదాని పహానఙ్గం దస్సేతుం వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి వుత్తం. తత్థ వినేయ్యాతి తదఙ్గవినయేన వా విక్ఖమ్భనవినయేన వా వినయిత్వా. లోకేతి తస్మింయేవ ¶ కాయే. కాయో హి ఇధ లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకోతి అధిప్పేతో. యస్మా పనస్స న కాయమత్తేయేవ అభిజ్ఝాదోమనస్సం పహీయతి, వేదనాదీసుపి పహీయతియేవ, తస్మా ‘‘పఞ్చపి ఉపాదానక్ఖన్ధా లోకో’’తి విభఙ్గే (విభ. ౩౬౨) వుత్తం. లోకసఙ్ఖాతత్తా వా తేసం ధమ్మానం అత్థుద్ధారనయేనేతం వుత్తం. యం పనాహ ‘‘తత్థ కతమో లోకో? స్వేవ కాయో లోకో’’తి. అయమేవేత్థ అత్థో, తస్మిం లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం వినేయ్యాతి ఏవం సమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో. యస్మా పనేత్థ అభిజ్ఝాగహణేన కామచ్ఛన్దో ¶ , దోమనస్సగ్గహణేన బ్యాపాదో సఙ్గహం గచ్ఛతి, తస్మా నీవరణపరియాపన్నబలవధమ్మద్వయదస్సనేన నీవరణప్పహానం వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

విసేసేన ¶ చేత్థ అభిజ్ఝావినయేన కాయసమ్పత్తిమూలకస్స అనురోధస్స, దోమనస్సవినయేన పన కాయవిపత్తిమూలకస్స విరోధస్స, అభిజ్ఝావినయేన చ కాయే అభిరతియా, దోమనస్సవినయేన కాయభావనాయ అనభిరతియా, అభిజ్ఝావినయేన కాయే అభూతానం సుభసుఖభావాదీనం పక్ఖేపస్స, దోమనస్సవినయేన చ కాయే భూతానం అసుభాసుఖభావాదీనం అపనయనస్స చ పహానం వుత్తం. తేన యోగావచరస్స యోగానుభావో యోగసమత్థతా చ దీపితా హోతి. యోగానుభావో హి ఏస, యదిదం అనురోధవిరోధవిప్పముత్తో అరతిరతిసహో అభూతపక్ఖేపభూతాపనయనవిరహితో చ హోతి. అనురోధవిరోధవిప్పముత్తో చేస అరతిరతిసహో అభూతం అపక్ఖిపన్తో భూతఞ్చ అనపనేన్తో యోగసమత్థో హోతీతి.

అపరో నయో ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ’’తి ఏత్థ అనుపస్సనాయ కమ్మట్ఠానం వుత్తం. ‘‘విహరతీ’’తి ఏత్థ వుత్తవిహారేన కమ్మట్ఠానికస్స కాయపరిహరణం. ‘‘ఆతాపీ’’తిఆదీసు ఆతాపేన సమ్మప్పధానం, సతిసమ్పజఞ్ఞేన సబ్బత్థికకమ్మట్ఠానం, కమ్మట్ఠానపరిహరణూపాయో వా, సతియా వా కాయానుపస్సనావసేన పటిలద్ధసమథో, సమ్పజఞ్ఞేన విపస్సనా, అభిజ్ఝాదోమనస్సవినయేన భావనాఫలం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

విభఙ్గే పన ‘‘అనుపస్సీ’’తి తత్థ కతమా అనుపస్సనా? యా పఞ్ఞా పజాననా…పే… సమ్మాదిట్ఠి. అయం వుచ్చతి అనుపస్సనా. ఇమాయ అనుపస్సనాయ ఉపేతో హోతి సముపేతో ఉపాగతో సముపాగతో ఉపపన్నో సమ్పన్నో సమన్నాగతో. తేన వుచ్చతి అనుపస్సీతి.

విహరతీతి ఇరియతి ¶ వత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతి చరతి విహరతి. తేన వుచ్చతి విహరతీతి.

ఆతాపీతి తత్థ కతమో ఆతాపో? యో చేతసికో వీరియారమ్భో…పే… సమ్మావాయామో. అయం వుచ్చతి ఆతాపో. ఇమినా ఆతాపేన ఉపేతో హోతి…పే… సమన్నాగతో. తేన వుచ్చతి ఆతాపీతి.

సమ్పజానోతి ¶ తత్థ కతమం సమ్పజఞ్ఞం? యా పఞ్ఞా పజాననా…పే… సమ్మాదిట్ఠి. ఇదం వుచ్చతి ¶ సమ్పజఞ్ఞం. ఇమినా సమ్పజఞ్ఞేన ఉపేతో హోతి…పే… సమన్నాగతో. తేన వుచ్చతి సమ్పజానోతి.

సతిమాతి తత్థ కతమా సతి? యా సతి అనుస్సతి…పే… సమ్మాసతి. అయం వుచ్చతి సతి. ఇమాయ సతియా ఉపేతో హోతి…పే… సమన్నాగతో. తేన వుచ్చతి సతిమాతి.

వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి తత్థ కతమో లోకో? స్వేవ కాయో లోకో, పఞ్చపి ఉపాదానక్ఖన్ధా లోకో. అయం వుచ్చతి లోకో. తత్థ కతమా అభిజ్ఝా? యో రాగో సారాగో అనునయో అనురోధో నన్దీ నన్దీరాగో చిత్తస్స సారాగో, అయం వుచ్చతి అభిజ్ఝా. తత్థ కతమం దోమనస్సం? యం చేతసికం అసాతం, చేతసికం దుక్ఖం, చేతోసమ్ఫస్సజం అసాతం…పే… దుక్ఖా వేదనా. ఇదం వుచ్చతి దోమనస్సం. ఇతి అయఞ్చ అభిజ్ఝా ఇదఞ్చ దోమనస్సం ఇమమ్హి లోకే వినీతా హోన్తి పటివినీతా సన్తా వూపసన్తా సమితా వూపసమితా అత్థఙ్గతా అబ్భత్థఙ్గతా అప్పితా బ్యప్పితా సోసితా విసోసితా బ్యన్తీకతా, తేన వుచ్చతి వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి (విభ. ౩౫౬) ఏవమేతేసం పదానమత్థో వుత్తో. తేన సహ అయం అట్ఠకథానయో యథా సంసన్దతి, ఏవం వేదితబ్బో. అయం తావ కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానుద్దేసస్స అత్థవణ్ణనా.

వేదనాసు… చిత్తే… ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతి…పే… వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి ఏత్థ పన వేదనానుపస్సీతి ఏవమాదీసు వేదనాదీనం పున వచనే పయోజనం కాయానుపస్సనాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. వేదనాసు వేదనానుపస్సీ, చిత్తే చిత్తానుపస్సీ, ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీతి ఏత్థ పన వేదనాతి తిస్సో వేదనా, తా చ లోకియా ఏవ. చిత్తమ్పి లోకియం, తథా ధమ్మా. తేసం విభాగో నిద్దేసవారే పాకటో భవిస్సతి. కేవలం పనిధ యథా వేదనా అనుపస్సితబ్బా, తథా అనుపస్సన్తో వేదనాసు వేదనానుపస్సీతి వేదితబ్బో. ఏస నయో చిత్తధమ్మేసుపి. కథఞ్చ వేదనా అనుపస్సితబ్బాతి? సుఖా తావ వేదనా ¶ దుక్ఖతో, దుక్ఖా సల్లతో, అదుక్ఖమసుఖా అనిచ్చతో. యథాహ –

‘‘యో ¶ ¶ సుఖం దుక్ఖతో అద్ద, దుక్ఖమద్దక్ఖి సల్లతో;

అదుక్ఖమసుఖం సన్తం, అదక్ఖి నం అనిచ్చతో;

స వే సమ్మద్దసో భిక్ఖు, ఉపసన్తో చరిస్సతీ’’తి. (సం. ని. ౪.౨౫౩);

సబ్బా ఏవ చేతా దుక్ఖాతిపి అనుపస్సితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘యంకిఞ్చి వేదయితం, సబ్బం తం దుక్ఖస్మిన్తి వదామీ’’తి (సం. ని. ౪.౨౫౯). సుఖదుక్ఖతోపి చ అనుపస్సితబ్బా. యథాహ ‘‘సుఖా వేదనా ఠితిసుఖా విపరిణామదుక్ఖా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౪) సబ్బం విత్థారేతబ్బం. అపిచ అనిచ్చాదిసత్తానుపస్సనావసేనపి అనుపస్సితబ్బా. సేసం నిద్దేసవారేయేవ పాకటం భవిస్సతి. చిత్తధమ్మేసుపి చిత్తం తావ ఆరమ్మణాధిపతిసహజాతభూమికమ్మవిపాకకిరియాదినానత్తభేదానం అనిచ్చాదిసత్తానుపస్సనానం నిద్దేసవారే ఆగతసరాగాదిభేదానఞ్చ వసేన అనుపస్సితబ్బం. ధమ్మా సలక్ఖణసామఞ్ఞలక్ఖణానం సుఞ్ఞతధమ్మస్స అనిచ్చాదిసత్తానుపస్సనానం నిద్దేసవారే ఆగతసన్తాసన్తాదిభేదానఞ్చ వసేన అనుపస్సితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవ. కామఞ్చేత్థ యస్స కాయసఙ్ఖాతే లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం పహీనం, తస్స వేదనాదిలోకేసుపి తం పహీనమేవ. నానాపుగ్గలవసేన పన నానాచిత్తక్ఖణికసతిపట్ఠానభావనావసేన చ సబ్బత్థ వుత్తం. యతో వా ఏకత్థ పహీనం సేసేసుపి పహీనం హోతి. తేనేవస్స తత్థ పహానదస్సనత్థమ్పి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బన్తి.

ఉద్దేసవారకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

కాయానుపస్సనాఆనాపానపబ్బవణ్ణనా

౧౦౭. ఇదాని సేయ్యథాపి నామ ఛేకో విలీవకారకో థూలకిలఞ్జసణ్హకిలఞ్జచఙ్కోటకపేళాపుటాదీని ఉపకరణాని కత్తుకామో ఏకం మహావేణుం లభిత్వా చతుధా భిన్దిత్వా తతో ఏకేకం వేణుఖణ్డం గహేత్వా ఫాలేత్వా తం తం ఉపకరణం కరేయ్య, ఏవమేవ భగవా సతిపట్ఠానదేసనాయ సత్తానం అనేకప్పకారవిసేసాధిగమం కత్తుకామో ఏకమేవ సమ్మాసతిం ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదినా ¶ నయేన ఆరమ్మణవసేన ¶ చతుధా భిన్దిత్వా తతో ఏకేకం సతిపట్ఠానం గహేత్వా విభజన్తో ‘‘కథఞ్చ భిక్ఖవే’’తిఆదినా నయేన నిద్దేసవారం వత్తుమారద్ధో.

తత్థ ¶ కథఞ్చాతిఆది విత్థారేతుకమ్యతా పుచ్ఛా. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – భిక్ఖవే, కేన చ పకారేన భిక్ఖు కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీతి? ఏస నయో సబ్బపుచ్ఛావారేసు. ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖూతి, భిక్ఖవే, ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖు. అయఞ్హేత్థ ఇధ-సద్దో సబ్బప్పకారకాయానుపస్సనానిబ్బత్తకస్స పుగ్గలస్స సన్నిస్సయభూతసాసనపరిదీపనో అఞ్ఞసాసనస్స తథాభావపటిసేధనో చ. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో…పే… సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯). తేన వుత్తం ‘‘ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖూ’’తి.

‘‘అరఞ్ఞగతో వా…పే… సుఞ్ఞాగారగతో వా’’తి ఇదమస్స సతిపట్ఠానభావనానురూపసేనాసనపరిగ్గహపరిదీపనం. ఇమస్స హి భిక్ఖునో దీఘరత్తం రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు అనువిసటం చిత్తం కమ్మట్ఠానవీథిం ఓతరితుం న ఇచ్ఛతి, కూటగోణయుత్తరథో వియ ఉప్పథమేవ ధావతి, తస్మా సేయ్యథాపి నామ గోపో కూటధేనుయా సబ్బం ఖీరం పివిత్వా వడ్ఢితం కూటవచ్ఛం దమేతుకామో ధేనుతో అపనేత్వా ఏకమన్తే మహన్తం థమ్భం నిఖణిత్వా తత్థ యోత్తేన బన్ధేయ్య. అథస్స సో వచ్ఛో ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వా పలాయితుం అసక్కోన్తో తమేవ థమ్భం ఉపనిసీదేయ్య వా ఉపనిపజ్జేయ్య వా, ఏవమేవ ఇమినాపి భిక్ఖునా దీఘరత్తం రూపారమ్మణాదిరసపానవడ్ఢితం దుట్ఠచిత్తం దమేతుకామేన రూపాదిఆరమ్మణతో అపనేత్వా అరఞ్ఞం వా రుక్ఖమూలం వా సుఞ్ఞాగారం వా పవేసేత్వా తత్థ సతిపట్ఠానారమ్మణత్థమ్భే సతియోత్తేన బన్ధితబ్బం. ఏవమస్స తం చిత్తం ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వాపి పుబ్బే ఆచిణ్ణారమ్మణం అలభమానం సతియోత్తం ఛిన్దిత్వా పలాయితుం అసక్కోన్తం తమేవారమ్మణం ఉపచారప్పనావసేన ఉపనిసీదతి చేవ ఉపనిపజ్జతి చ. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యథా థమ్భే నిబన్ధేయ్య, వచ్ఛం దమం నరో ఇధ;

బన్ధేయ్యేవం సకం చిత్తం, సతియారమ్మణే దళ్హ’’న్తి.

ఏవమస్స తం సేనాసనం భావనానురూపం హోతి. తేన వుత్తం ‘‘ఇదమస్స సతిపట్ఠానభావనానురూపసేనాసనపరిగ్గహపరిదీపన’’న్తి.

అపిచ ¶ ¶ ¶ యస్మా ఇదం కాయానుపస్సనాయ ముద్ధభూతం సబ్బబుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం విసేసాధిగమదిట్ఠధమ్మసుఖవిహారపదట్ఠానం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం ఇత్థిపురిసహత్థిఅస్సాదిసద్దసమాకులం గామన్తం అపరిచ్చజిత్వా న సుకరం సమ్పాదేతుం, సద్దకణ్టకత్తా ఝానస్స. అగామకే పన అరఞ్ఞే సుకరం యోగావచరేన ఇదం కమ్మట్ఠానం పరిగ్గహేత్వా ఆనాపానచతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తదేవ ఝానం పాదకం కత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అగ్గఫలం అరహత్తం పాపుణితుం. తస్మాస్స అనురూపసేనాసనం దస్సేన్తో భగవా ‘‘అరఞ్ఞగతో వా’’తిఆదిమాహ.

వత్థువిజ్జాచరియో వియ హి భగవా. సో యథా వత్థువిజ్జాచరియో నగరభూమిం పస్సిత్వా సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖిత్వా ‘‘ఏత్థ నగరం మాపేథా’’తి ఉపదిసతి, సోత్థినా చ నగరే నిట్ఠితే రాజకులతో మహాసక్కారం లభతి, ఏవమేవ యోగావచరస్స అనురూపం సేనాసనం ఉపపరిక్ఖిత్వా ‘‘ఏత్థ కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జితబ్బ’’న్తి ఉపదిసతి. తతో తత్థ కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తేన యోగినా అనుక్కమేన అరహత్తే పత్తే ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా’’తి మహన్తం సక్కారం లభతి.

అయం పన భిక్ఖు దీపిసదిసోతి వుచ్చతి. యథా హి మహాదీపిరాజా అరఞ్ఞే తిణగహనం వా వనగహనం వా పబ్బతగహనం వా నిస్సాయ నిలీయిత్వా వనమహింసగోకణ్ణసూకరాదయో మిగే గణ్హాతి, ఏవమేవ అయం అరఞ్ఞాదీసు కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తో భిక్ఖు యథాక్కమేన చత్తారో మగ్గే చేవ చత్తారి అరియఫలాని చ గణ్హాతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యథాపి దీపికో నామ, నిలీయిత్వా గణ్హతీ మిగే;

తథేవాయం బుద్ధపుత్తో, యుత్తయోగో విపస్సకో;

అరఞ్ఞం పవిసిత్వాన, గణ్హాతి ఫలముత్తమ’’న్తి.

తేనస్స పరక్కమజవయోగ్గభూమిం అరఞ్ఞసేనాసనం దస్సేన్తో భగవా ‘‘అరఞ్ఞగతో వా’’తిఆదిమాహ. ఇతో పరం ఇమస్మిం తావ ఆనాపానపబ్బే యం వత్తబ్బం సియా, తం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తమేవ.

తస్స ¶ పన ఇమేసం ‘‘దీఘం వా అస్ససన్తో దీఘం అస్ససామీతి పజానాతి…పే… పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి ఏవం వుత్తానం ¶ అస్సాసపస్సాసానం వసేన సిక్ఖతో అస్సాసపస్సాసనిమిత్తే ¶ చత్తారి ఝానాని ఉప్పజ్జన్తి. సో ఝానా వుట్ఠహిత్వా అస్సాసపస్సాసే వా పరిగ్గణ్హాతి ఝానఙ్గాని వా. తత్థ అస్సాసపస్సాసకమ్మికో ‘‘ఇమే అస్సాసపస్సాసా కిం నిస్సితా, వత్థుం నిస్సితా, వత్థు నామ కరజకాయో, కరజకాయో నామ చత్తారి మహాభూతాని ఉపాదారూపఞ్చా’’తి ఏవం రూపం పరిగ్గణ్హాతి, తతో తదారమ్మణే ఫస్సపఞ్చమకే నామన్తి ఏవం నామరూపం పరిగ్గహేత్వా తస్స పచ్చయం పరియేసన్తో అవిజ్జాదిపటిచ్చసముప్పాదం దిస్వా ‘‘పచ్చయపచ్చయుప్పన్నధమ్మమత్తమేవేతం, అఞ్ఞో సత్తో వా పుగ్గలో వా నత్థీ’’తి వితిణ్ణకఙ్ఖో సప్పచ్చయనామరూపే తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తో అనుక్కమేన అరహత్తం పాపుణాతి. ఇదం ఏకస్స భిక్ఖునో యావ అరహత్తా నియ్యానముఖం.

ఝానకమ్మికోపి ‘‘ఇమాని ఝానఙ్గాని కిం నిస్సితాని, వత్థుం నిస్సితాని. వత్థు నామ కరజకాయోతి ఝానఙ్గాని నామం, కరజకాయో రూప’’న్తి నామరూపం వవత్థపేత్వా తస్స పచ్చయం పరియేసన్తో అవిజ్జాదిపచ్చయాకారం దిస్వా ‘‘పచ్చయపచ్చయుప్పన్నధమ్మమత్తమేవేతం, అఞ్ఞో సత్తో వా పుగ్గలో వా నత్థీ’’తి వితిణ్ణకఙ్ఖో సప్పచ్చయనామరూపే తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తో అనుక్కమేన అరహత్తం పాపుణాతి, ఇదం ఏకస్స భిక్ఖునో యావ అరహత్తా నియ్యానముఖం.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం అత్తనో వా అస్సాసపస్సాసకాయే కాయానుపస్సీ విహరతి. బహిద్ధా వాతి పరస్స వా అస్సాసపస్సాసకాయే. అజ్ఝత్తబహిద్ధా వాతి కాలేన అత్తనో, కాలేన పరస్స అస్సాసపస్సాసకాయే. ఏతేనస్స పగుణకమ్మట్ఠానం అట్ఠపేత్వా అపరాపరం సఞ్చరణకాలో కథితో. ఏకస్మిం కాలే పనిదం ఉభయం న లబ్భతి.

సముదయధమ్మానుపస్సీ వాతి యథా నామ కమ్మారభస్తఞ్చ గగ్గరనాళిఞ్చ తజ్జఞ్చ వాయామం పటిచ్చ వాతో అపరాపరం సఞ్చరతి, ఏవం భిక్ఖునో కరజకాయఞ్చ నాసాపుటఞ్చ చిత్తఞ్చ పటిచ్చ అస్సాసపస్సాసకాయో అపరాపరం సఞ్చరతి. కాయాదయో ధమ్మా సముదయధమ్మా, తే పస్సన్తో ‘‘సముదయధమ్మానుపస్సీ వా కాయస్మిం విహరతీ’’తి వుచ్చతి. వయధమ్మానుపస్సీ వాతి యథా భస్తాయ అపనీతాయ గగ్గరనాళియా భిన్నాయ తజ్జే చ వాయామే అసతి సో వాతో నప్పవత్తతి ¶ , ఏవమేవ కాయే భిన్నే నాసాపుటే విద్ధస్తే చిత్తే ¶ చ నిరుద్ధే అస్సాసపస్సాసకాయో నామ నప్పవత్తతీతి కాయాదినిరోధా అస్సాసపస్సాసనిరోధోతి ఏవం పస్సన్తో ‘‘వయధమ్మానుపస్సీ ¶ వా కాయస్మిం విహరతీ’’తి వుచ్చతి. సముదయవయధమ్మానుపస్సీ వాతి కాలేన సముదయం, కాలేన వయం అనుపస్సన్తో. అత్థి కాయోతి వా పనస్సాతి కాయోవ అత్థి, న సత్తో, న పుగ్గలో, న ఇత్థీ, న పురిసో, న అత్తా, న అత్తనియం, నాహం, న మమ, న కోచి, న కస్సచీతి ఏవమస్స సతి పచ్చుపట్ఠితా హోతి.

యావదేవాతి పయోజనపరిచ్ఛేదవవత్థాపనమేతం. ఇదం వుత్తం హోతి – యా సతి పచ్చుపట్ఠితా హోతి, సా న అఞ్ఞత్థాయ. అథ ఖో యావదేవ ఞాణమత్తాయ అపరాపరం ఉత్తరుత్తరి ఞాణపమాణత్థాయ చేవ సతిపమాణత్థాయ చ, సతిసమ్పజఞ్ఞానం వుడ్ఢత్థాయాతి అత్థో. అనిస్సితో చ విహరతీతి తణ్హానిస్సయదిట్ఠినిస్సయానం వసేన అనిస్సితో విహరతి. న చ కిఞ్చి లోకే ఉపాదియతీతి లోకస్మిం కిఞ్చి రూపం వా…పే… విఞ్ఞాణం వా ‘‘అయం మే అత్తా వా అత్తనియం వా’’తి న గణ్హాతి. ఏవమ్పీతి ఉపరిఅత్థం ఉపాదాయ సమ్పిణ్డనత్థో పికారో. ఇమినా పన పదేన భగవా ఆనాపానపబ్బదేసనం నియ్యాతేత్వా దస్సేతి.

తత్థ అస్సాసపస్సాసపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చం, తస్సా సముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, దుక్ఖపరిజాననో సముదయపజహనో నిరోధారమ్మణో అరియమగ్గో మగ్గసచ్చం. ఏవం చతుసచ్చవసేన ఉస్సక్కిత్వా నిబ్బుతిం పాపుణాతీతి ఇదమేకస్స అస్సాసపస్సాసవసేన అభినివిట్ఠస్స భిక్ఖునో యావ అరహత్తా నియ్యానముఖన్తి.

ఆనాపానపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇరియాపథపబ్బవణ్ణనా

౧౦౮. ఏవం అస్సాసపస్సాసవసేన కాయానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని ఇరియాపథవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్థ కామం సోణసిఙ్గాలాదయోపి గచ్ఛన్తా ‘‘గచ్ఛామా’’తి జానన్తి. న పనేతం ఏవరూపం జాననం సన్ధాయ వుత్తం. ఏవరూపఞ్హి జాననం సత్తూపలద్ధిం న పజహతి ¶ ¶ , అత్తసఞ్ఞం న ఉగ్ఘాటేతి ¶ , కమ్మట్ఠానం వా సతిపట్ఠానభావనా వా న హోతి. ఇమస్స పన భిక్ఖునో జాననం సత్తూపలద్ధిం పజహతి, అత్తసఞ్ఞం ఉగ్ఘాటేతి, కమ్మట్ఠానఞ్చేవ సతిపట్ఠానభావనా చ హోతి. ఇదఞ్హి ‘‘కో గచ్ఛతి, కస్స గమనం, కిం కారణా గచ్ఛతీ’’తి ఏవం సమ్పజాననం సన్ధాయ వుత్తం. ఠానాదీసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ కో గచ్ఛతీతి న కోచి సత్తో వా పుగ్గలో వా గచ్ఛతి. కస్స గమనన్తి న కస్సచి సత్తస్స వా పుగ్గలస్స వా గమనం. కిం కారణా గచ్ఛతీతి చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన గచ్ఛతి. తస్మా ఏస ఏవం పజానాతి ‘‘గచ్ఛామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తం వాయం జనేతి, వాయో విఞ్ఞత్తిం జనేతి, చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన సకలకాయస్స పురతో అభినీహారో గమనన్తి వుచ్చతి. ఠానాదీసుపి ఏసేవ నయో.

తత్రాపి హి ‘‘తిట్ఠామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తం వాయం జనేతి, వాయో విఞ్ఞత్తిం జనేతి, చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన సకలకాయస్స కోటితో పట్ఠాయ ఉస్సితభావో ఠానన్తి వుచ్చతి. ‘‘నిసీదామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తం వాయం జనేతి, వాయో విఞ్ఞత్తిం జనేతి, చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన హేట్ఠిమకాయస్స సమిఞ్జనం ఉపరిమకాయస్స ఉస్సితభావో నిసజ్జాతి వుచ్చతి. ‘‘సయామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తం వాయం జనేతి, వాయో విఞ్ఞత్తిం జనేతి, చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన సకలసరీరస్స తిరియతో పసారణం సయనన్తి వుచ్చతీతి.

తస్స ఏవం పజానతో ఏవం హోతి ‘‘సత్తో గచ్ఛతి సత్తో తిట్ఠతీ’’తి వుచ్చతి. అత్థి పన కోచి సత్తో గచ్ఛన్తో వా ఠితో వా నత్థి. యథా పన ‘‘సకటం గచ్ఛతి సకటం తిట్ఠతీ’’తి వుచ్చతి, న చ కిఞ్చి సకటం నామ గచ్ఛన్తం వా తిట్ఠన్తం వా అత్థి. చత్తారో పన గోణే యోజేత్వా ఛేకమ్హి సారథిమ్హి పాజేన్తే ‘‘సకటం గచ్ఛతి సకటం తిట్ఠతీ’’తి వోహారమత్తమేవ హోతి, ఏవమేవ అజాననట్ఠేన సకటం వియ కాయో. గోణా వియ చిత్తజవాతా. సారథి వియ చిత్తం. గచ్ఛామి తిట్ఠామీతి చిత్తే ఉప్పన్నే వాయోధాతు విఞ్ఞత్తిం జనయమానా ఉప్పజ్జతి, చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన గమనాదీని పవత్తన్తి. తతో ‘‘సత్తో గచ్ఛతి, సత్తో ¶ తిట్ఠతి, అహం గచ్ఛామి, అహం తిట్ఠామీ’’తి వోహారమత్తం హోతీతి. తేనాహ –

‘‘నావా ¶ ¶ మాలుతవేగేన, జియావేగేన తేజనం;

యథా యాతి తథా కాయో, యాతి వాతాహతో అయం.

యన్తం సుత్తవసేనేవ, చిత్తసుత్తవసేనిదం;

పయుత్తం కాయయన్తమ్పి, యాతి ఠాతి నిసీదతి.

కో నామ ఏత్థ సో సత్తో, యో వినా హేతుపచ్చయే;

అత్తనో ఆనుభావేన, తిట్ఠే వా యది వా వజే’’తి.

తస్మా ఏవం హేతుపచ్చయవసేనేవ పవత్తాని గమనాదీని సల్లక్ఖేన్తో ఏస గచ్ఛన్తో వా గచ్ఛామీతి పజానాతి, ఠితో వా, నిసిన్నో వా, సయానో వా సయానోమ్హీతి పజానాతీతి వేదితబ్బో.

యథా యథా వా పనస్స కాయో పణిహితో హోతి, తథా తథా నం పజానాతీతి సబ్బసఙ్గాహికవచనమేతం. ఇదం వుత్తం హోతి – యేన యేన వా ఆకారేన తస్స కాయో ఠితో హోతి, తేన తేన నం పజానాతి. గమనాకారేన ఠితం గచ్ఛతీతి పజానాతి. ఠాననిసజ్జాసయనాకారేన ఠితం సయానోతి పజానాతీతి.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం అత్తనో వా చతుఇరియాపథపరిగ్గణ్హనేన కాయే కాయానుపస్సీ విహరతి. బహిద్ధా వాతి పరస్స వా చతుఇరియాపథపరిగ్గణ్హనేన. అజ్ఝత్తబహిద్ధా వాతి కాలేన అత్తనో, కాలేన పరస్స చతుఇరియాపథపరిగ్గణ్హనేన కాయే కాయానుపస్సీ విహరతి. సముదయధమ్మానుపస్సీ వాతిఆదీసు పన ‘‘అవిజ్జాసముదయా రూపసముదయో’’తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౪౯) నయేన పఞ్చహాకారేహి రూపక్ఖన్ధస్స సముదయో చ వయో చ నీహరితబ్బో. తఞ్హి సన్ధాయ ఇధ ‘‘సముదయధమ్మానుపస్సీ వా’’తిఆది వుత్తం. అత్థి కాయోతి వా పనస్సాతిఆది వుత్తసదిసమేవ.

ఇధ పన చతుఇరియాపథపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చం, తస్సా సముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం ¶ , ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, దుక్ఖపరిజాననో సముదయపజహనో నిరోధారమ్మణో అరియమగ్గో మగ్గసచ్చం. ఏవం ¶ చతుసచ్చవసేన ఉస్సక్కిత్వా నిబ్బుతిం పాపుణాతీతి ఇదమేకస్స చతూఇరియాపథపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో యావ అరహత్తా నియ్యానముఖన్తి.

ఇరియాపథపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుసమ్పజఞ్ఞపబ్బవణ్ణనా

౧౦౯. ఏవం ¶ ఇరియాపథవసేన కాయానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని చతుసమ్పజఞ్ఞవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్థ అభిక్కన్తే పటిక్కన్తేతి ఏత్థ తావ అభిక్కన్తం వుచ్చతి గమనం. పటిక్కన్తం నివత్తనం. తదుభయమ్పి చతూసు ఇరియాపథేసు లబ్భతి. గమనే తావ పురతో కాయం అభిహరన్తో అభిక్కమతి నామ. పటినివత్తేన్తో పటిక్కమతి నామ. ఠానేపి ఠితకోవ కాయం పురతో ఓనామేన్తో అభిక్కమతి నామ. పచ్ఛతో అపనామేన్తో పటిక్కమతి నామ. నిసజ్జాయపి నిసిన్నకోవ ఆసనస్స పురిమఅఙ్గాభిముఖో సంసరన్తో అభిక్కమతి నామ. పచ్ఛిమఅఙ్గప్పదేసం పచ్ఛా సంసరన్తో పటిక్కమతి నామ. నిపజ్జాయపి ఏసేవ నయో.

సమ్పజానకారీ హోతీతి సమ్పజఞ్ఞేన సబ్బకిచ్చకారీ, సమ్పజఞ్ఞమేవ వా కారీ. సో హి అభిక్కన్తాదీసు సమ్పజఞ్ఞం కరోతేవ, న కత్థచి సమ్పజఞ్ఞవిరహితో హోతి. తత్థ సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం గోచరసమ్పజఞ్ఞం అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞన్తి చతుబ్బిధం సమ్పజఞ్ఞం. తత్థ అభిక్కమనచిత్తే ఉప్పన్నే చిత్తవసేనేవ అగన్త్వా ‘‘కిం ను మే ఏత్థ గతేన అత్థో అత్థి నత్థీ’’తి అత్థానత్థం పరిగ్గణ్హిత్వా అత్థపరిగ్గహణం సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం. తత్థ చ అత్థోతి చేతియదస్సనబోధిదస్సనసఙ్ఘదస్సనథేరదస్సనఅసుభదస్సనాదివసేన ధమ్మతో వడ్ఢి. చేతియం వా బోధిం వా దిస్వాపి హి బుద్ధారమ్మణం సఙ్ఘదస్సనేన సఙ్ఘారమ్మణం పీతిం ఉప్పాదేత్వా తదేవ ఖయవయతో సమ్మసన్తో అరహత్తం పాపుణాతి. థేరే దిస్వా తేసం ఓవాదే పతిట్ఠాయ అసుభం దిస్వా తత్థ పఠమజ్ఝానం ఉప్పాదేత్వా తదేవ ఖయవయతో సమ్మసన్తో అరహత్తం పాపుణాతి. తస్మా ఏతేసం దస్సనం సాత్థకం. కేచి పన ‘‘ఆమిసతోపి వడ్ఢి అత్థోయేవ, తం నిస్సాయ బ్రహ్మచరియానుగ్గహాయ పటిపన్నత్తా’’తి వదన్తి.

తస్మిం ¶ పన గమనే సప్పాయాసప్పాయం పరిగ్గణ్హిత్వా సప్పాయపరిగ్గహణం సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం. సేయ్యథిదం, చేతియదస్సనం తావ సాత్థకం. సచే పన చేతియస్స ¶ మహాపూజాయ దసద్వాదసయోజనన్తరే పరిసా సన్నిపతన్తి. అత్తనో విభవానురూపం ఇత్థియోపి పురిసాపి అలఙ్కతప్పటియత్తా చిత్తకమ్మరూపకాని వియ సఞ్చరన్తి. తత్ర చస్స ఇట్ఠే ఆరమ్మణే ¶ లోభో, అనిట్ఠే పటిఘో, అసమపేక్ఖనే మోహో ఉప్పజ్జతి, కాయసంసగ్గాపత్తిం వా ఆపజ్జతి, జీవితబ్రహ్మచరియానం వా అన్తరాయో హోతి, ఏవం తం ఠానం అసప్పాయం హోతి. వుత్తప్పకారఅన్తరాయాభావే సప్పాయం. బోధిదస్సనేపి ఏసేవ నయో. సఙ్ఘదస్సనమ్పి సాత్థం. సచే పన అన్తోగామే మహామణ్డపం కారేత్వా సబ్బరత్తిం ధమ్మస్సవనం కారేన్తేసు మనుస్సేసు వుత్తప్పకారేనేవ జనసన్నిపాతో చేవ అన్తరాయో చ హోతి, ఏవం తం ఠానం అసప్పాయం. అన్తరాయాభావే సప్పాయం. మహాపరిసపరివారానం థేరానం దస్సనేపి ఏసేవ నయో.

అసుభదస్సనమ్పి సాత్థం. తదత్థదీపనత్థఞ్చ ఇదం వత్థు – ఏకో కిర దహరభిక్ఖు సామణేరం గహేత్వా దన్తకట్ఠత్థాయ గతో. సామణేరో మగ్గా ఓక్కమిత్వా పురతో గచ్ఛన్తో అసుభం దిస్వా పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తదేవ పాదకం కత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో తీణి ఫలాని సచ్ఛికత్వా ఉపరిమగ్గత్థాయ కమ్మట్ఠానం పరిగ్గహేత్వా అట్ఠాసి. దహరో తం అపస్సన్తో ‘‘సామణేరా’’తి పక్కోసి. సో ‘‘మయా పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ భిక్ఖునా సద్ధిం ద్వే కథా నామ న కథితపుబ్బా. అఞ్ఞస్మిమ్పి దివసే ఉపరివిసేసం నిబ్బత్తేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కిం, భన్తే’’తి పటివచనం అదాసి. ఏహీతి చ వుత్తే ఏకవచనేనేవ ఆగన్త్వా ‘‘భన్తే, ఇమినా తావ మగ్గేన గన్త్వా మయా ఠితోకాసే ముహుత్తం పురత్థాభిముఖో ఠత్వా ఓలోకేథా’’తి ఆహ. సో తథా కత్వా తేన పత్తవిసేసమేవ పాపుణి. ఏవం ఏకం అసుభం ద్విన్నం జనానం అత్థాయ జాయతి. ఏవం సాత్థమ్పి పనేతం పురిసస్స మాతుగామాసుభం అసప్పాయం. మాతుగామస్స చ పురిసాసుభం సభాగమేవ సప్పాయన్తి ఏవం సప్పాయపరిగ్గహణం సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం నామ.

ఏవం పరిగ్గహితసాత్థసప్పాయస్స పన అట్ఠతింసాయ కమ్మట్ఠానేసు అత్తనో చిత్తరుచితకమ్మట్ఠానసఙ్ఖాతం గోచరం ఉగ్గహేత్వా భిక్ఖాచారగోచరే తం గహేత్వా గమనం గోచరసమ్పజఞ్ఞం నామ. తస్సావిభావత్థం ఇదం చతుక్కం వేదితబ్బం. ఇధేకచ్చో భిక్ఖు హరతి న పచ్చాహరతి ¶ , ఏకచ్చో న హరతి పచ్చాహరతి ¶ , ఏకచ్చో నేవ ¶ హరతి న పచ్చాహరతి, ఏకచ్చో హరతి చ పచ్చాహరతి చ.

తత్థ యో భిక్ఖు దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయ ఆవరణీయేహి ధమ్మేహి చిత్తం పరిసోధేత్వా తథా రత్తియా పఠమం యామం మజ్ఝిమే యామే సేయ్యం కప్పేత్వా పచ్ఛిమయామేపి నిసజ్జాచఙ్కమేహి వీతినామేత్వా పగేవ చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణవత్తం కత్వా బోధిరుక్ఖే ఉదకం అభిసిఞ్చిత్వా పానీయం పరిభోజనీయం పచ్చుపట్ఠపేత్వా ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తాదీని సబ్బాని ఖన్ధకవత్తాని సమాదాయ వత్తతి. సో సరీరపరికమ్మం కత్వా సేనాసనం పవిసిత్వా ద్వే తయో పల్లఙ్కే ఉసుమం గాహాపేన్తో కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జిత్వా భిక్ఖాచారవేలాయ ఉట్ఠహిత్వా కమ్మట్ఠానసీసేనేవ పత్తచీవరమాదాయ సేనాసనతో నిక్ఖమిత్వా కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తోవ చేతియఙ్గణం గన్త్వా సచే బుద్ధానుస్సతికమ్మట్ఠానం హోతి, తం అవిస్సజ్జేత్వావ చేతియఙ్గణం పవిసతి. అఞ్ఞం చే కమ్మట్ఠానం హోతి, సోపానపాదమూలే ఠత్వా హత్థేన గహితభణ్డం వియ తం ఠపేత్వా బుద్ధారమ్మణం పీతిం గహేత్వా చేతియఙ్గణం ఆరుయ్హ మహన్తం చేతియం చే, తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా చతూసు ఠానేసు వన్దితబ్బం. ఖుద్దకం చేతియం చే, తథేవ పదక్ఖిణం కత్వా అట్ఠసు ఠానేసు వన్దితబ్బం. చేతియం వన్దిత్వా బోధియఙ్గణం పత్తేనాపి బుద్ధస్స భగవతో సమ్ముఖా వియ నిపచ్చకారం దస్సేత్వా బోధి వన్దితబ్బో. సో ఏవం చేతియఞ్చ బోధిఞ్చ వన్దిత్వా పటిసామితట్ఠానం గన్త్వా పటిసామితభణ్డకం హత్థేన గణ్హన్తో వియ నిక్ఖిత్తకమ్మట్ఠానం గహేత్వా గామసమీపే కమ్మట్ఠానసీసేనేవ చీవరం పారుపిత్వా గామం పిణ్డాయ పవిసతి.

అథ నం మనుస్సా దిస్వా ‘‘అయ్యో నో ఆగతో’’తి పచ్చుగ్గన్త్వా పత్తం గహేత్వా ఆసనసాలాయం వా గేహే వా నిసీదాపేత్వా యాగుం దత్వా యావ భత్తం న నిట్ఠాతి, తావ పాదే ధోవిత్వా తేలేన మక్ఖేత్వా పురతో నిసీదిత్వా పఞ్హం వా పుచ్ఛన్తి, ధమ్మం వా సోతుకామా హోన్తి. సచేపి న కథాపేన్తి, జనసఙ్గహత్థం ధమ్మకథా నామ కాతబ్బాయేవాతి అట్ఠకథాచరియా వదన్తి. ధమ్మకథా హి కమ్మట్ఠానవినిముత్తా నామ నత్థి ¶ . తస్మా కమ్మట్ఠానసీసేనేవ ధమ్మం కథేత్వా కమ్మట్ఠానసీసేనేవ ఆహారం పరిభుఞ్జిత్వా అనుమోదనం కత్వా నివత్తియమానేహిపి మనుస్సేహి అనుగతోవ గామతో నిక్ఖమిత్వా తత్థేవ నివత్తేత్వా మగ్గం పటిపజ్జతి. అథ నం పురేతరం ¶ నిక్ఖమిత్వా బహిగామే ¶ కతభత్తకిచ్చా సామణేరదహరభిక్ఖూ దిస్వా పచ్చుగ్గన్త్వా పత్తచీవరమస్స గణ్హన్తి.

పోరాణా భిక్ఖూ కిర ‘‘న అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ఆచరియో’’తి ముఖం ఉల్లోకేత్వా వత్తం కరోన్తి. సమ్పత్తపరిచ్ఛేదేనేవ కరోన్తి. తే తం పుచ్ఛన్తి ‘‘భన్తే, ఏతే మనుస్సా తుమ్హాకం కిం హోన్తి మాతుపక్ఖతో సమ్బన్ధా పితిపక్ఖతో’’తి. కిం దిస్వా పుచ్ఛథాతి. తుమ్హేసు ఏతేసం పేమం బహుమానన్తి. ఆవుసో, యం మాతాపితూహిపి దుక్కరం, తం ఏతే అమ్హాకం కరోన్తి, పత్తచీవరమ్పి నో ఏతేసం సన్తకమేవ, ఏతేసం ఆనుభావేన నేవ భయే భయం, న ఛాతకే ఛాతకం జానామ, ఏదిసా నామ అమ్హాకం ఉపకారినో నత్థీతి తేసం గుణే కథేన్తో గచ్ఛతి, అయం వుచ్చతి హరతి న పచ్చాహరతీతి.

యస్స పన పగేవ వుత్తప్పకారం వత్తపటిపత్తిం కరోన్తస్స కమ్మజతేజో పజ్జలతి, అనుపాదిన్నకం ముఞ్చిత్వా ఉపాదిన్నకం గణ్హాతి, సరీరతో సేదా ముచ్చన్తి, కమ్మట్ఠానవీథిం నారోహతి, సో పగేవ పత్తచీవరమాదాయ వేగసావ చేతియం వన్దిత్వా గోరూపానం నిక్ఖమనవేలాయమేవ గామం యాగుభిక్ఖాయ పవిసిత్వా యాగుం లభిత్వా ఆసనసాలం గన్త్వా పివతి. అథస్స ద్వత్తిక్ఖత్తుం అజ్ఝోహరణమత్తేనేవ కమ్మజతేజో ఉపాదిన్నకం ముఞ్చిత్వా అనుపాదిన్నకం గణ్హాతి. ఘటసతేన న్హాతో వియ తేజోధాతుపరిళాహనిబ్బాపనం పత్వా కమ్మట్ఠానసీసేన యాగుం పరిభుఞ్జిత్వా పత్తఞ్చ ముఖఞ్చ ధోవిత్వా అన్తరాభత్తే కమ్మట్ఠానం మనసికత్వా అవసేసట్ఠానే పిణ్డాయ చరిత్వా కమ్మట్ఠానసీసేన ఆహారం పరిభుఞ్జిత్వా తతో పట్ఠాయ పోఙ్ఖానుపోఙ్ఖం ఉపట్ఠహమానం కమ్మట్ఠానం గహేత్వావ ఆగచ్ఛతి, అయం వుచ్చతి న హరతి పచ్చాహరతీతి. ఏదిసా చ భిక్ఖూ యాగుం పివిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా బుద్ధసాసనే అరహత్తం పత్తా ¶ నామ గణనపథం వీతివత్తా, సీహళదీపేయేవ తేసు తేసు గామేసు ఆసనసాలాయం న తం ఆసనం అత్థి, యత్థ యాగుం పివిత్వా అరహత్తప్పత్తభిక్ఖూ నత్థీతి.

యో పన పమాదవిహారీ హోతి నిక్ఖిత్తధురో, సబ్బవత్తాని భిన్దిత్వా పఞ్చవిధచేతోఖిలవినిబన్ధచిత్తో విహరన్తో ‘‘కమ్మట్ఠానం నామ అత్థీ’’తిపి సఞ్ఞం అకత్వా గామం ¶ పిణ్డాయ పవిసిత్వా అననులోమికేన గిహిసంసగ్గేన సంసట్ఠో చరిత్వా చ భుఞ్జిత్వా చ తుచ్ఛో నిక్ఖమతి, అయం వుచ్చతి నేవ హరతి న పచ్చాహరతీతి.

యో ¶ పనాయం హరతి చ పచ్చాహరతి చాతి వుత్తో, సో గతపచ్చాగతికవత్తవసేన వేదితబ్బో. అత్తకామా హి కులపుత్తా సాసనే పబ్బజిత్వా దసపి వీసమ్పి తింసమ్పి చత్తాలీసమ్పి పఞ్ఞాసమ్పి సతమ్పి ఏకతో వసన్తా కతికవత్తం కత్వా విహరన్తి, ఆవుసో, తుమ్హే న ఇణట్ఠా న భయట్టా న జీవికాపకతా పబ్బజితా, దుక్ఖా ముచ్చితుకామా పనేత్థ పబ్బజితా, తస్మా గమనే ఉప్పన్నకిలేసం గమనేయేవ నిగ్గణ్హథ, ఠానే, నిసజ్జాయం, సయనే ఉప్పన్నకిలేసం సయనేయేవ నిగ్గణ్హథాతి. తే ఏవం కతికవత్తం కత్వా భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తా అడ్ఢఉసభఉసభఅడ్ఢగావుతగావుతన్తరేసు పాసాణా హోన్తి. తాయ సఞ్ఞాయ కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తావ గచ్ఛన్తి. సచే కస్సచి గమనే కిలేసో ఉప్పజ్జతి, తత్థేవ నం నిగ్గణ్హాతి. తథా అసక్కోన్తో తిట్ఠతి. అథస్స పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తోపి తిట్ఠతి. సో ‘‘అయం భిక్ఖు తుయ్హం ఉప్పన్నవితక్కం జానాతి, అననుచ్ఛవికం తే ఏత’’న్తి అత్తానం పటిచోదేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా తత్థేవ అరియభూమిం ఓక్కమతి. తథా అసక్కోన్తో నిసీదతి. అథస్స పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తోపి నిసీదతీతి సోయేవ నయో. అరియభూమిం ఓక్కమితుం అసక్కోన్తోపి తం కిలేసం విక్ఖమ్భేత్వా కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తోవ గచ్ఛతి. న కమ్మట్ఠానవిప్పయుత్తేన చిత్తేన పాదం ఉద్ధరతి. ఉద్ధరతి చే, పటినివత్తేత్వా పురిమపదేసం యేవ ఏతి ఆళిన్దకవాసీ మహాఫుస్సదేవత్థేరో వియ.

సో కిర ఏకూనవీసతివస్సాని గతపచ్చాగతికవత్తం పూరేన్తో ఏవ విహాసి. మనుస్సాపి ¶ సుదం అన్తరామగ్గే కసన్తా చ వపన్తా చ మద్దన్తా చ కమ్మాని చ కరోన్తా థేరం తథాగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అయం థేరో పునప్పునం నివత్తిత్వా గచ్ఛతి. కిం ను ఖో మగ్గమూళ్హో ఉదాహు కిఞ్చి పముట్ఠో’’తి సముల్లపన్తి. సో తం అనాదియిత్వా కమ్మట్ఠానయుత్తచిత్తేనేవ సమణధమ్మం కరోన్తో వీసతివస్సబ్భన్తరే అరహత్తం పాపుణి. అరహత్తప్పత్తదివసేయేవస్స చఙ్కమనకోటియం అధివత్థా దేవతా అఙ్గులీహి దీపం ఉజ్జాలేత్వా అట్ఠాసి. చత్తారోపి మహారాజానో సక్కో చ దేవానమిన్దో బ్రహ్మా చ సహమ్పతి ఉపట్ఠానం అగమంసు. తఞ్చ ఓభాసం దిస్వా వనవాసీమహాతిస్సత్థేరో తం దుతియదివసే పుచ్ఛి ‘‘రత్తిభాగే ఆయస్మతో సన్తికే ఓభాసో అహోసి, కిం సో ఓభాసో’’తి ¶ . థేరో విక్ఖేపం కరోన్తో ‘‘ఓభాసో నామ దీపోభాసోపి హోతి మణిఓభాసోపీ’’తి ఏవమాదిమాహ. తతో ¶ పటిచ్ఛాదేథ తుమ్హేతి నిబద్ధో ఆమాతి పటిజానిత్వా ఆరోచేసి కాలవల్లిమణ్డపవాసీ మహానాగత్థేరో వియ చ.

సోపి కిర గతపచ్చాగతికవత్తం పూరేన్తో పఠమం తావ భగవతో మహాపధానం పూజేస్సామీతి సత్త వస్సాని ఠానచఙ్కమనమేవ అధిట్ఠాసి. పున సోళస వస్సాని గతపచ్చాగతికవత్తం పూరేత్వా అరహత్తం పాపుణి. సో కమ్మట్ఠానయుత్తేనేవ చిత్తేన పాదం ఉద్ధరన్తో వియుత్తేన ఉద్ధతే పటినివత్తన్తో గామస్స సమీపం గన్త్వా ‘‘గావీ ను పబ్బజితో నూ’’తి ఆసఙ్కనీయపదేసే ఠత్వా చీవరం పారుపిత్వా కచ్ఛకన్తరతో ఉదకేన పత్తం ధోవిత్వా ఉదకగణ్డూసం కరోతి. కిం కారణా? మా మే భిక్ఖం దాతుం వన్దితుం వా ఆగతే మనుస్సే దీఘాయుకా హోథాతి వచనమత్తేనాపి కమ్మట్ఠానవిక్ఖేపో అహోసీతి. అజ్జ, భన్తే, కతిమీతి దివసం వా భిక్ఖుగణనం వా పఞ్హే వా పుచ్ఛితో పన ఉదకం గిలిత్వా ఆరోచేసి. సచే దివసాదిపుచ్ఛకా న హోన్తి, నిక్ఖమనవేలాయ గామద్వారే నిట్ఠుభిత్వావ యాతి కలమ్బతిత్థవిహారే వస్సూపగతపఞ్ఞాసభిక్ఖూ వియ.

తే కిర ఆసాళ్హీపుణ్ణమాయం కతికవత్తం అకంసు ‘‘అరహత్తం అప్పత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం న ఆలపిస్సామా’’తి. గామఞ్చ పిణ్డాయ పవిసన్తా ఉదకగణ్డూసం కత్వా పవిసింసు. దివసాదీసు ¶ పుచ్ఛితేసు వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జింసు. తత్థ మనుస్సా నిట్ఠుభనం దిస్వా జానింసు, ‘‘అజ్జేకో ఆగతో, అజ్జ ద్వే’’తి. ఏవఞ్చ చిన్తేసుం ‘‘కిం ను ఖో ఏతే అమ్హేహియేవ సద్ధిం న సల్లపన్తి, ఉదాహు అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి, యది అఞ్ఞమఞ్ఞం న సల్లపన్తి, అద్ధా వివాదజాతా భవిస్సన్తి, ఏథ నే అఞ్ఞమఞ్ఞం ఖమాపేస్సామా’’తి సబ్బే విహారం గన్త్వా పఞ్ఞాసాయ భిక్ఖుసు ద్వేపి భిక్ఖూ ఏకోకాసే నాద్దసంసు. తతో యో తేసు చక్ఖుమా పురిసో, సో ఆహ ‘‘న భో కలహకారకానం ఓకాసో ఈదిసో హోతి, సుసమ్మట్ఠం చేతియఙ్గణం బోధియఙ్గణం, సునిక్ఖిత్తా సమ్మజ్జనియో, సూపట్ఠపితం పానీయం పరిభోజనీయ’’న్తి. తే తతోవ నివత్తా, తేపి భిక్ఖూ అన్తోతేమాసేయేవ అరహత్తం పత్వా మహాపవారణాయ విసుద్ధిపవారణం పవారేసుం.

ఏవం కాలవల్లిమణ్డపవాసీ మహానాగత్థేరో వియ కలమ్బతిత్థవిహారే వస్సూపగతభిక్ఖూ వియ ¶ చ కమ్మట్ఠానయుత్తేనేవ చిత్తేన పాదం ఉద్ధరన్తో గామసమీపం ¶ పత్వా ఉదకగణ్డూసం కత్వా వీథియో సల్లక్ఖేత్వా యత్థ సురాసోణ్డధుత్తాదయో కలహకారకా చణ్డహత్థిఅస్సాదయో వా నత్థి, తం వీథిం పటిపజ్జతి. తత్థ చ పిణ్డాయ చరమానో న తురితతురితో వియ జవేన గచ్ఛతి. న హి జవేన పిణ్డపాతియధుతఙ్గం నామ కిఞ్చి అత్థి. విసమభూమిభాగప్పత్తం పన ఉదకసకటం వియ నిచ్చలో హుత్వా గచ్ఛతి. అనుఘరం పవిట్ఠో చ తం దాతుకామం వా అదాతుకామం వా సల్లక్ఖేతుం తదనురూపం కాలం ఆగమేన్తో భిక్ఖం గహేత్వా అన్తోగామే వా బహిగామే వా విహారమేవ వా ఆగన్త్వా యథాఫాసుకే పతిరూపే ఓకాసే నిసీదిత్వా కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తో ఆహారే పటికూలసఞ్ఞం ఉపట్ఠాపేత్వా అక్ఖబ్భఞ్జనవణలేపనపుత్తమంసూపమావసేన నం పచ్చవేక్ఖన్తో అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఆహారం ఆహారేతి, నేవ దవాయ న మదాయ న మణ్డనాయ న విభూసనాయ. భుత్తావీ చ ఉదకకిచ్చం కత్వా ముహుత్తం భత్తకిలమథం పటిప్పస్సమ్భేత్వా యథా పురేభత్తం, ఏవం పచ్ఛాభత్తం. యథా పురిమయామం, ఏవం పచ్ఛిమయామఞ్చ కమ్మట్ఠానమేవ మనసి కరోతి, అయం వుచ్చతి హరతి చ పచ్చాహరతి చాతి.

ఇదం ¶ పన హరణపచ్చాహరణసఙ్ఖాతం గతపచ్చాగతికవత్తం పూరేన్తో యది ఉపనిస్సయసమ్పన్నో హోతి. పఠమవయే ఏవ అరహత్తం పాపుణాతి. నో చే పఠమవయే పాపుణాతి, అథ మజ్ఝిమవయే. నో చే మజ్ఝిమవయే పాపుణాతి, అథ పచ్ఛిమవయే. నో చే పచ్ఛిమవయే పాపుణాతి, అథ మరణసమయే. నో చే మరణసమయే పాపుణాతి, అథ దేవపుత్తో హుత్వా. నో చే దేవపుత్తో హుత్వా పాపుణాతి, అనుప్పన్నే బుద్ధే నిబ్బత్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికరోతి. నో చే పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికరోతి, అథ బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఖిప్పాభిఞ్ఞో వా హోతి సేయ్యథాపి థేరో బాహియో దారుచీరియో, మహాపఞ్ఞో వా సేయ్యథాపి థేరో సారిపుత్తో, మహిద్ధికో వా సేయ్యథాపి థేరో మహామోగ్గల్లానో, ధుతఙ్గధరో వా సేయ్యథాపి థేరో మహాకస్సపో, దిబ్బచక్ఖుకో వా సేయ్యథాపి థేరో అనురుద్ధో, వినయధరో వా సేయ్యథాపి థేరో ఉపాలి, ధమ్మకథికో వా సేయ్యథాపి థేరో పుణ్ణో మన్తాణిపుత్తో, ఆరఞ్ఞికో వా సేయ్యథాపి థేరో రేవతో, బహుస్సుతో వా సేయ్యథాపి థేరో ఆనన్దో, సిక్ఖాకామో వా సేయ్యథాపి థేరో రాహులో బుద్ధపుత్తోతి. ఇతి ఇమస్మిం చతుక్కే య్వాయం హరతి చ పచ్చాహరతి చ, తస్స గోచరసమ్పజఞ్ఞం సిఖాపత్తం హోతి.

అభిక్కమాదీసు ¶ పన అసమ్ముయ్హనం అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం. తం ఏవం వేదితబ్బం – ఇధ భిక్ఖు అభిక్కమన్తో ¶ వా పటిక్కమన్తో వా యథా అన్ధపుథుజ్జనా అభిక్కమాదీసు ‘‘అత్తా అభిక్కమతి, అత్తనా అభిక్కమో నిబ్బత్తితో’’తి వా ‘‘అహం అభిక్కమామి, మయా అభిక్కమో నిబ్బత్తితో’’తి వా సమ్ముయ్హన్తి. తథా అసమ్ముయ్హన్తో ‘‘అభిక్కమామీ’’తి చిత్తే ఉప్పజ్జమానే తేనేవ చిత్తేన సద్ధిం చిత్తసముట్ఠానా వాయోధాతు విఞ్ఞత్తిం జనయమానా ఉప్పజ్జతి, ఇతి చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారవసేన అయం కాయసమ్మతో అట్ఠిసఙ్ఘాతో అభిక్కమతి, తస్సేవం అభిక్కమతో ఏకేకపాదుద్ధరణే పథవీధాతు ఆపోధాతూతి ద్వే ధాతుయో ఓమత్తా హోన్తి మన్దా, ఇతరా ద్వే అధిమత్తా హోన్తి బలవతియో, తథా అతిహరణవీతిహరణేసు. వోస్సజ్జనే తేజోవాయోధాతుయో ఓమత్తా హోన్తి మన్దా, ఇతరా ద్వే అధిమత్తా హోన్తి బలవతియో. తథా సన్నిక్ఖేపనసన్నిరుమ్భనేసు. తత్థ ఉద్ధరణే పవత్తా ¶ రూపారూపధమ్మా అతిహరణం న పాపుణన్తి. తథా అతిహరణే పవత్తా వీతిహరణం, వీతిహరణే పవత్తా వోస్సజ్జనం, వోస్సజ్జనే పవత్తా సన్నిక్ఖేపనం, సన్నిక్ఖేపనే పవత్తా సన్నిరుమ్భనం న పాపుణన్తి. తత్థ తత్థేవ పబ్బం పబ్బం సన్ధి సన్ధి ఓధి ఓధి హుత్వా తత్తకపాలే పక్ఖిత్తతిలాని వియ పటపటాయన్తా భిజ్జన్తి. తత్థ కో ఏకో అభిక్కమతి? కస్స వా ఏకస్స అభిక్కమనం? పరమత్థతో హి ధాతూనంయేవ గమనం, ధాతూనం ఠానం, ధాతూనం నిసజ్జనం, ధాతూనం సయనం, తస్మిం తస్మిఞ్హి కోట్ఠాసే సద్ధిం రూపేన –

అఞ్ఞం ఉప్పజ్జతే చిత్తం, అఞ్ఞం చిత్తం నిరుజ్ఝతి;

అవీచిమనుసమ్బన్ధో, నదీసోతోవ వత్తతీతి.

ఏవం అభిక్కమాదీసు అసమ్ముయ్హనం అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం నామాతి;

నిట్ఠితో అభిక్కన్తే పటిక్కన్తే సమ్పజానకారీ హోతీతి పదస్స అత్థో;

ఆలోకితే విలోకితేతి ఏత్థ పన ఆలోకితం నామ పురతో పేక్ఖనం. విలోకితం నామ అనుదిసాపేక్ఖనం. అఞ్ఞానిపి హేట్ఠా ఉపరి పచ్ఛతో పేక్ఖనవసేన ఓలోకితఉల్లోకితాపలోకితాని నామ ¶ హోన్తి, తాని ఇధ న గహితాని. సారుప్పవసేన పన ఇమానేవ ద్వే గహితాని, ఇమినా వా ముఖేన సబ్బానిపి తాని గహితానేవాతి.

తత్థ ¶ ‘‘ఆలోకేస్సామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే చిత్తవసేనేవ అనోలోకేత్వా అత్థపరిగ్గహణం సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం. తం ఆయస్మన్తం నన్దం కాయసక్ఖిం కత్వా వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘సచే, భిక్ఖవే, నన్దస్స పురత్థిమా దిసా ఆలోకేతబ్బా హోతి, సబ్బం చేతసా సమన్నాహరిత్వా నన్దో పురత్థిమం దిసం ఆలోకేతి, ఏవం మే పురత్థిమం దిసం ఆలోకయతో న అభిజ్ఝాదోమనస్సా పాపకా అకుసలా ధమ్మా అన్వాస్సవేయ్యున్తి ఇతి సో తత్థ సమ్పజానో హోతి, సచే, భిక్ఖవే, నన్దస్స పచ్ఛిమా దిసా, ఉత్తరా దిసా, దక్ఖిణా దిసా, ఉద్ధం, అధో, అనుదిసా ఆలోకేతబ్బా హోతి, సబ్బం చేతసో సమన్నాహరిత్వా నన్దో అనుదిసం ఆలోకేతి. ఏవం మే అనుదిసం ఆలోకయతో…పే… సమ్పజానో హోతీ’’తి (అ. ని. ౮.౯).

అపిచ ఇధాపి పుబ్బే వుత్తచేతియదస్సనాదివసేనేవ సాత్థకతా చ సప్పాయతా చ వేదితబ్బా. కమ్మట్ఠానస్స పన అవిజహనమేవ గోచరసమ్పజఞ్ఞం. తస్మా ఖన్ధధాతుఆయతనకమ్మట్ఠానికేహి అత్తనో కమ్మట్ఠానవసేనేవ, కసిణాదికమ్మట్ఠానికేహి ¶ వా పన కమ్మట్ఠానసీసేనేవ ఆలోకనవిలోకనం కాతబ్బం. అబ్భన్తరే అత్తా నామ ఆలోకేతా వా విలోకేతా వా నత్థి, ఆలోకేస్సామీతి పన చిత్తే ఉప్పజ్జమానే తేనేవ చిత్తేన సద్ధిం చిత్తసముట్ఠానా వాయోధాతు విఞ్ఞత్తిం జనయమానా ఉప్పజ్జతి. ఇతి చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారవసేనేవ హేట్ఠిమం అక్ఖిదలం అధో సీదతి, ఉపరిమం ఉద్ధం లఙ్ఘేతి, కోచి యన్తకేన వివరన్తో నామ నత్థి, తతో చక్ఖువిఞ్ఞాణం దస్సనకిచ్చం సాధేన్తం ఉప్పజ్జతీతి. ఏవం సమ్పజాననం పనేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం నామ.

అపిచ మూలపరిఞ్ఞాఆగన్తుకతావకాలికభావవసేనపేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం. మూలపరిఞ్ఞావసేన తావ –

భవఙ్గావజ్జనఞ్చేవ, దస్సనం సమ్పటిచ్ఛనం;

సన్తీరణం వోట్ఠబ్బనం, జవనం భవతి సత్తమం.

తత్థ భవఙ్గం ఉపపత్తిభవస్స అఙ్గకిచ్చం సాధయమానం పవత్తతి, తం ఆవట్టేత్వా కిరియమనోధాతు ఆవజ్జనకిచ్చం సాధయమానా, తన్నిరోధా చక్ఖువిఞ్ఞాణం ¶ దస్సనకిచ్చం సాధయమానం ¶ , తన్నిరోధా విపాకమనోధాతు సమ్పటిచ్ఛనకిచ్చం సాధయమానా, తన్నిరోధా విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతు సన్తీరణకిచ్చం సాధయమానా, తన్నిరోధా కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతు వోట్ఠబ్బపనకిచ్చం సాధయమానా, తన్నిరోధా సత్తక్ఖత్తుం జవనం జవతి. తత్థ పఠమజవనేపి ‘‘అయం ఇత్థీ, అయం పురిసో’’తి రజ్జనదుస్సనముయ్హనవసేన ఆలోకితవిలోకితం న హోతి. దుతియజవనేపి…పే… సత్తమజవనేపి. ఏతేసు పన యుద్ధమణ్డలే యోధేసు వియ హేట్ఠుపరియవసేన భిజ్జిత్వా పతితేసు ‘‘అయం ఇత్థీ, అయం పురిసో’’తి రజ్జనాదివసేన ఆలోకితవిలోకితం హోతి. ఏవం తావేత్థ మూలపరిఞ్ఞావసేన అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

చక్ఖుద్వారే పన రూపే ఆపాథగతే భవఙ్గచలనతో ఉద్ధం సకకిచ్చం నిప్ఫాదనవసేన ఆవజ్జనాదీసు ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధేసు అవసానే జవనం ఉప్పజ్జతి. తం పుబ్బే ఉప్పన్నానం ఆవజ్జనాదీనం గేహభూతే చక్ఖుద్వారే ఆగన్తుకపురిసో వియ హోతి. తస్స యథా పరగేహే కిఞ్చి యాచితుం పవిట్ఠస్స ఆగన్తుకపురిసస్స గేహసామికేసు తుణ్హీమాసినేసు ఆణాకరణం న యుత్తం. ఏవం ఆవజ్జనాదీనం గేహభూతే చక్ఖుద్వారే ¶ ఆవజ్జనాదీసుపి అరజ్జన్తేసు అదుస్సన్తేసు అముయ్హన్తేసు చ రజ్జనదుస్సనముయ్హనం అయుత్తన్తి ఏవం ఆగన్తుకభావవసేన అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

యాని పన తాని చక్ఖుద్వారే వోట్ఠబ్బపనపరియోసానాని చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి, తాని సద్ధిం సమ్పయుత్తధమ్మేహి తత్థ తత్థేవ భిజ్జన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞం న పస్సన్తీతి ఇత్తరాని తావకాలికాని హోన్తి. తత్థ యథా ఏకస్మిం ఘరే సబ్బేసు మానుసకేసు మతేసు అవసేసస్స ఏకస్స తఙ్ఖణేఞ్ఞేవ మరణధమ్మస్స న యుత్తా నచ్చగీతాదీసు అభిరతి నామ, ఏవమేవ ఏకద్వారే ససమ్పయుత్తేసు ఆవజ్జనాదీసు తత్థ తత్థేవ మతేసు అవసేసస్స తఙ్ఖణేఞ్ఞేవ మరణధమ్మస్స జవనస్సాపి రజ్జనదుస్సనముయ్హనవసేన అభిరతి నామ న యుత్తాతి ఏవం తావకాలికభావవసేన అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అపిచ ఖన్ధాయతనధాతుపచ్చయపచ్చవేక్ఖణవసేనపేతం వేదితబ్బం. ఏత్థ హి చక్ఖు చేవ రూపఞ్చ రూపక్ఖన్ధో, దస్సనం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో, తంసమ్పయుత్తా వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో, సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, ఫస్సాదికా సఙ్ఖారక్ఖన్ధో. ఏవమేతేసం ¶ పఞ్చన్నం ఖన్ధానం సమవాయే ఆలోకనవిలోకనం ¶ పఞ్ఞాయతి. తత్థ కో ఏకో ఆలోకేతి, కో విలోకేతి? తథా చక్ఖు చక్ఖాయతనం, రూపం రూపాయతనం, దస్సనం మనాయతనం, వేదనాదయో సమ్పయుత్తధమ్మా ధమ్మాయతనం. ఏవమేతేసం చతున్నం ఆయతనానం సమవాయే ఆలోకనవిలోకనం పఞ్ఞాయతి. తత్థ కో ఏకో ఆలోకేతి, కో విలోకేతి? తథా చక్ఖు చక్ఖుధాతు, రూపం రూపధాతు, దస్సనం చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు, తంసమ్పయుత్తా వేదనాదయో ధమ్మధాతు. ఏవమేతాసం చతున్నం ధాతూనం సమవాయే ఆలోకనవిలోకనం పఞ్ఞాయతి. తత్థ కో ఏకో ఆలోకేతి, కో విలోకేతి? తథా చక్ఖు నిస్సయపచ్చయో, రూపం ఆరమ్మణపచ్చయో, ఆవజ్జనం అనన్తరసమనన్తరూపనిస్సయనత్థివిగతపచ్చయో, ఆలోకో ఉపనిస్సయపచ్చయో వేదనాదయో సహజాతపచ్చయో. ఏవమేతేసం పచ్చయానం సమవాయే ఆలోకనవిలోకనం పఞ్ఞాయతి. తత్థ కో ఏకో ఆలోకేతి, కో విలోకేతీతి? ఏవమేత్థ ఖన్ధాయతనధాతుపచ్చయపచ్చవేక్ఖణవసేనపి ¶ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

సమిఞ్జితే పసారితేతి పబ్బానం సమిఞ్జనపసారణే. తత్థ చిత్తవసేనేవ సమిఞ్జనపసారణం అకత్వా హత్థపాదానం సమిఞ్జనపసారణపచ్చయా అత్థానత్థం పరిగ్గహేత్వా అత్థపరిగ్గహణం సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం. తత్థ హత్థపాదే అతిచిరం సమిఞ్జేత్వా పసారేత్వా ఏవ వా ఠితస్స ఖణే ఖణే వేదనా ఉప్పజ్జన్తి, చిత్తం ఏకగ్గం న లభతి, కమ్మట్ఠానం పరిపతతి, విసేసం నాధిగచ్ఛతి. కాలే సమిఞ్జేన్తస్స కాలే పసారేన్తస్స పన తా వేదనా న ఉప్పజ్జన్తి, చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, కమ్మట్ఠానం ఫాతిం గచ్ఛతి, విసేసమధిగచ్ఛతీతి ఏవం అత్థానత్థపరిగ్గహణం వేదితబ్బం.

అత్థే పన సతిపి సప్పాయాసప్పాయం పరిగ్గణ్హిత్వా సప్పాయపరిగ్గహణం సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం. తత్రాయం నయో – మహాచేతియఙ్గణే కిర దహరభిక్ఖూ సజ్ఝాయం గణ్హన్తి. తేసం పిట్ఠిపస్సే దహరభిక్ఖునియో ధమ్మం సుణన్తి. తత్రేకో దహరో హత్థం పసారేన్తో కాయసంసగ్గం పత్వా తేనేవ కారణేన గిహీ జాతో. అపరోపి భిక్ఖు పాదం పసారేన్తో అగ్గిమ్హి పసారేసి, అట్ఠిం ఆహచ్చ పాదో ఝాయి. అపరో వమ్మికే పసారేసి, సో ఆసీవిసేన దట్ఠో. అపరో చీవరకుటిదణ్డకే పసారేసి, తం మణిసప్పో ¶ డంసి. తస్మా ఏవరూపే అసప్పాయే అపసారేత్వా సప్పాయే పసారేతబ్బం. ఇదమేత్థ సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం.

గోచరసమ్పజఞ్ఞం ¶ పన మహాథేరవత్థునా దీపేతబ్బం – మహాథేరో కిర దివాట్ఠానే నిసిన్నో అన్తేవాసికేహి సద్ధిం కథయమానో సహసా హత్థం సమిఞ్జేత్వా పున యథాఠానే ఠపేత్వా సణికం సమిఞ్జేసి. తం అన్తేవాసికా పుచ్ఛింసు ‘‘కస్మా భన్తే సహసా హత్థం సమిఞ్జేత్వా పున యథాఠానే ఠపేత్వా సణికం సమిఞ్జయిత్థా’’తి. యతో పట్ఠాయాహం, ఆవుసో, కమ్మట్ఠానం మనసికాతుం ఆరద్ధో, న మే కమ్మట్ఠానం ముఞ్చిత్వా హత్థో సమిఞ్జితపుబ్బో, ఇదాని పన తుమ్హేహి సద్ధిం కథయమానేన కమ్మట్ఠానం ముఞ్చిత్వా సమిఞ్జితో, తస్మా పున యథాఠానే ఠపేత్వా సమిఞ్జేసిన్తి. సాధు, భన్తే, భిక్ఖునా నామ ఏవరూపేన ¶ భవితబ్బన్తి. ఏవమేత్థాపి కమ్మట్ఠానావిజహనమేవ గోచరసమ్పజఞ్ఞన్తి వేదితబ్బం.

అబ్భన్తరే అత్తా నామ కోచి సమిఞ్జేన్తో వా పసారేన్తో వా నత్థి. వుత్తప్పకారచిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేన పన సుత్తకడ్ఢనవసేన దారుయన్తస్స హత్థపాదలళనం వియ సమిఞ్జనపసారణం హోతీతి ఏవం పరిజాననం పనేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞన్తి వేదితబ్బం.

సఙ్ఘాటిపత్తచీవరధారణేతి ఏత్థ సఙ్ఘాటిచీవరానం నివాసనపారుపనవసేన పత్తస్స భిక్ఖాపటిగ్గహణాదివసేన పరిభోగో ధారణం నామ. తత్థ సఙ్ఘాటిచీవరధారణే తావ నివాసేత్వా పారుపిత్వా చ పిణ్డాయ చరతో ఆమిసలాభో ‘‘సీతస్స పటిఘాతాయా’’తిఆదినా నయేన భగవతా వుత్తప్పకారోయేవ చ అత్థో అత్థో నామ. తస్స వసేన సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

ఉణ్హపకతికస్స పన దుబ్బలస్స చ చీవరం సుఖుమం సప్పాయం. సీతాలుకస్స ఘనం దుపట్టం. విపరీతం అసప్పాయం. యస్స కస్సచి జిణ్ణం అసప్పాయమేవ. అగ్గళాదిదానే హిస్స తం పలిబోధకరం హోతి. తథా పట్టుణ్ణదుకూలాదిభేదం లోభనీయచీవరం. తాదిసఞ్హి అరఞ్ఞే ఏకకస్స నివాసన్తరాయకరం జీవితన్తరాయకరం వాపి హోతి. నిప్పరియాయేన పన యం నిమిత్తకమ్మాదిమిచ్ఛాజీవవసేన ఉప్పన్నం, యఞ్చస్స సేవమానస్స అకుసలా ధమ్మా అభివడ్ఢన్తి, కుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తి, తం అసప్పాయం. విపరీతం సప్పాయం ¶ . తస్స వసేనేత్థ సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం, కమ్మట్ఠానావిజహనవసేనేవ చ గోచరసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అబ్భన్తరే అత్తా నామ కోచి చీవరం పారుపన్తో నత్థి. వుత్తప్పకారచిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేనేవ ¶ పన చీవరపారుపనం హోతి. తత్థ చీవరమ్పి అచేతనం, కాయోపి అచేతనో. చీవరం న జానాతి ‘‘మయా కాయో పారుతో’’తి. కాయోపి న జానాతి ‘‘అహం చీవరేన పారుతో’’తి, ధాతుయోవ ధాతుసమూహం పటిచ్ఛాదేన్తి పటపిలోతికాయ పోత్థకరూపపటిచ్ఛాదనే వియ. తస్మా నేవ సున్దరం చీవరం లభిత్వా సోమనస్సం కాతబ్బం, న అసున్దరం లభిత్వా దోమనస్సం. నాగవమ్మికచేతియరుక్ఖాదీసు ¶ హి కేచి మాలాగన్ధధూమవత్థాదీహి సక్కారం కరోన్తి, కేచి గూథముత్తకద్దమదణ్డసత్థప్పహారాదీహి అసక్కారం, న తే నాగవమ్మికరుక్ఖాదయో సోమనస్సం వా దోమనస్సం వా కరోన్తి; ఏవమేవ నేవ సున్దరం చీవరం లభిత్వా సోమనస్సం కాతబ్బం, న అసున్దరం లభిత్వా దోమనస్సన్తి ఏవం పవత్తపటిసఙ్ఖానవసేన పనేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

పత్తధారణేపి పత్తం సహసావ అగ్గహేత్వా ఇమం గహేత్వా పిణ్డాయ చరమానో భిక్ఖం లభిస్సామీతి ఏవం పత్తగహణపచ్చయా పటిలభితబ్బఅత్థవసేన సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

కిసదుబ్బలసరీరస్స పన గరు పత్తో అసప్పాయో. యస్స కస్సచి చతుపఞ్చగణ్డికాహతో దుబ్బిసోధనీయో అసప్పాయోవ. దుద్ధోతపత్తో హి న వట్టతి, తం ధోవన్తస్సేవ చస్స పలిబోధో హోతి. మణివణ్ణపత్తో పన లోభనీయో చీవరే వుత్తనయేనేవ అసప్పాయో. నిమిత్తకమ్మాదివసేన లద్ధో పన యఞ్చస్స సేవమానస్స అకుసలా ధమ్మా అభివడ్ఢన్తి, కుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తి, అయం ఏకన్తఅసప్పాయోవ. విపరీతో సప్పాయో. తస్స వసేనేత్థ సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం, కమ్మట్ఠానావిజహనవసేనేవ చ గోచరసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అబ్భన్తరే అత్తా నామ కోచి పత్తం గణ్హన్తో నత్థి. వుత్తప్పకారచిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేనేవ పన పత్తగ్గహణం నామ హోతి. తత్థ పత్తోపి అచేతనో, హత్థాపి అచేతనా. పత్తో న జానాతి ‘‘అహం హత్థేహి గహితో’’తి. హత్థాపి న జానన్తి ‘‘పత్తో అమ్హేహి గహితో’’తి. ధాతుయోవ ¶ ధాతుసమూహం గణ్హన్తి సణ్డాసేన అగ్గివణ్ణపత్తగ్గహణే వియాతి ఏవం పవత్తపటిసఙ్ఖానవసేనేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అపిచ యథా ఛిన్నహత్థపాదే వణముఖేహి పగ్ఘరితపుబ్బలోహితకిమికులే నీలమక్ఖికసమ్పరికిణ్ణే అనాథసాలాయం నిపన్నే అనాథమనుస్సే దిస్వా దయాలుకా పురిసా తేసం వణపట్టచోళకాని ¶ చేవ కపాలాదీహి చ భేసజ్జాని ఉపనామేన్తి. తత్థ చోళకానిపి కేసఞ్చి సణ్హాని, కేసఞ్చి థూలాని పాపుణన్తి. భేసజ్జకపాలకానిపి కేసఞ్చి సుసణ్ఠానాని, కేసఞ్చి దుస్సణ్ఠానాని పాపుణన్తి, న తే తత్థ సుమనా వా దుమ్మనా వా హోన్తి. వణప్పటిచ్ఛాదనమత్తేనేవ హి చోళకేన భేసజ్జపటిగ్గహణమత్తేనేవ చ కపాలకేన ¶ తేసమత్థో, ఏవమేవ యో భిక్ఖు వణచోళకం వియ చీవరం, భేసజ్జకపాలకం వియ పత్తం, కపాలే భేసజ్జమివ చ పత్తే లద్ధం భిక్ఖం సల్లక్ఖేతి. అయం సఙ్ఘాటిపత్తచీవరధారణే అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞేన ఉత్తమసమ్పజానకారీతి వేదితబ్బో.

అసితాదీసు అసితేతి పిణ్డపాతభోజనే. పీతేతి యాగుఆదిపానే. ఖాయితేతి పిట్ఠఖజ్జకాదిఖాదనే. సాయితేతి మధుఫాణితాదిసాయనే. తత్థ ‘‘నేవ దవాయా’’తిఆదినా నయేన వుత్తో అట్ఠవిధోపి అత్థో అత్థో నామ. తస్స వసేన సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం. లూఖపణీతతిత్తమధురాదీసు పన యేన భోజనేన యస్స అఫాసు హోతి, తం తస్స అసప్పాయం. యం పన నిమిత్తకమ్మాదివసేన పటిలద్ధం, యఞ్చస్స భుఞ్జతో అకుసలా ధమ్మా అభివడ్ఢన్తి, కుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తి, తం ఏకన్తఅసప్పాయమేవ. విపరీతం సప్పాయం. తస్స వసేనేత్థ సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం, కమ్మట్ఠానావిజహనవసేనేవ చ గోచరసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అబ్భన్తరే అత్తా నామ కోచి భుఞ్జకో నత్థి, వుత్తప్పకారచిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారవసేనేవ పన పత్తపటిగ్గహణం నామ హోతి. చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేనేవ హత్థస్స పత్తే ఓతారణం నామ హోతి. చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేనేవ ఆలోపకరణం ఆలోపఉద్ధరణం ముఖవివరణఞ్చ హోతి. న కోచి కుఞ్చికాయ యన్తకేన చ హనుకట్ఠీని వివరతి, చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేనేవ ఆలోపస్స ముఖే ఠపనం, ఉపరిదన్తానం ముసలకిచ్చసాధనం, హేట్ఠాదన్తానం ఉదుక్ఖలకిచ్చసాధనం, జివ్హాయ హత్థకిచ్చసాధనఞ్చ హోతి.

ఇతి ¶ తం తత్థ అగ్గజివ్హాయ తనుకఖేళో మూలజివ్హాయ బహలఖేళో మక్ఖేతి. తం హేట్ఠాదన్తఉదుక్ఖలే జివ్హాహత్థపరివత్తితం ఖేళఉదకతేమితం ఉపరిదన్తముసలసఞ్చుణ్ణితం కోచి కటచ్ఛునా వా దబ్బియా వా అన్తోపవేసేన్తో నామ నత్థి, వాయోధాతుయావ పవిసతి. పవిట్ఠం పవిట్ఠం కోచి పలాలసన్థరం కత్వా ధారేన్తో నామ నత్థి, వాయోధాతువసేనేవ తిట్ఠతి. ఠితం ఠితం ¶ కోచి ఉద్ధనం కత్వా అగ్గిం జాలేత్వా పచన్తో నామ నత్థి, తేజోధాతుయావ పచ్చతి. పక్కం పక్కం ¶ కోచి దణ్డేన వా యట్ఠియా వా బహి నీహారకో నామ నత్థి, వాయోధాతుయేవ నీహరతి.

ఇతి వాయోధాతు అతిహరతి చ వీతిహరతి చ ధారేతి చ పరివత్తేతి చ సఞ్చుణ్ణేతి విసోసేతి చ నీహరతి చ. పథవీధాతు ధారేతి చ పరివత్తేతి చ సఞ్చుణ్ణేతి చ విసోసేతి చ. ఆపోధాతు సినేహేతి చ అల్లత్తఞ్చ అనుపాలేతి. తేజోధాతు అన్తోపవిట్ఠం పరిపాచేతి. ఆకాసధాతు అఞ్జసో హోతి. విఞ్ఞాణధాతు తత్థ తత్థ సమ్మాపయోగమన్వాయ ఆభుజతీతి ఏవంపవత్తపటిసఙ్ఖానవసేనేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అపిచ గమనతో పరియేసనతో పరిభోగతో ఆసయతో నిధానతో అపరిపక్కతో పరిపక్కతో ఫలతో నిస్సన్దతో సమ్మక్ఖణతోతి ఏవం దసవిధపటికూలభావపచ్చవేక్ఖణతోపేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం. విత్థారకథా పనేత్థ విసుద్ధిమగ్గే ఆహారపటికూలసఞ్ఞానిద్దేసతో గహేతబ్బా.

ఉచ్చారపస్సావకమ్మేతి ఉచ్చారస్స చ పస్సావస్స చ కరణే. తత్థ పత్తకాలే ఉచ్చారపస్సావం అకరోన్తస్స సకలసరీరతో సేదా ముచ్చన్తి, అక్ఖీని భమన్తి, చిత్తం న ఏకగ్గం హోతి, అఞ్ఞే చ రోగా ఉప్పజ్జన్తి. కరోన్తస్స పన సబ్బం తం న హోతీతి అయమేత్థ అత్థో. తస్స వసేన సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం. అట్ఠానే ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తస్స పన ఆపత్తి హోతి, అయసో వడ్ఢతి, జీవితన్తరాయో హోతి. పతిరూపే ఠానే కరోన్తస్స సబ్బం తం న హోతీతి ఇదమేత్థ సప్పాయం. తస్స వసేన సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం, కమ్మట్ఠానావిజహనవసేనేవ చ గోచరసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

అబ్భన్తరే ¶ అత్తా నామ కోచి ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తో నత్థి. చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారేనేవ పన ఉచ్చారపస్సావకమ్మం హోతి. యథా పన పక్కే గణ్డే గణ్డభేదేన పుబ్బలోహితం అకామతాయ నిక్ఖమతి, యథా చ అతిభరితా ఉదకభాజనా ఉదకం అకామతాయ నిక్ఖమతి, ఏవం పక్కాసయముత్తవత్థీసు సన్నిచితా ఉచ్చారపస్సావా వాయువేగసముప్పీళితా ¶ అకామతాయపి నిక్ఖమన్తి. సో పనాయం ఏవం నిక్ఖమన్తో ఉచ్చారపస్సావో నేవ తస్స భిక్ఖునో అత్తనో హోతి, న పరస్స. కేవలం సరీరనిస్సన్దోవ ¶ హోతి. యథా కిం? యథా ఉదకకుమ్భతో పురాణఉదకం ఛడ్డేన్తస్స నేవ తం అత్తనో హోతి, న పరేసం. కేవలం పటిజగ్గనమత్తమేవ హోతి. ఏవంపవత్తపటిసఙ్ఖానవసేనేత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞం వేదితబ్బం.

గతాదీసు గతేతి గమనే. ఠితేతి ఠానే. నిసిన్నేతి నిసజ్జాయ. సుత్తేతి సయనే. జాగరితేతి జాగరణే. భాసితేతి కథనే. తుణ్హీభావేతి అకథనే. ‘‘గచ్ఛన్తో వా గచ్ఛామీతి పజానాతి, ఠితో వా ఠితోమ్హీతి పజానాతి, నిసిన్నో వా నిసిన్నోమ్హీతి పజానాతి, సయానో వా సయానోమ్హీతి పజానాతీ’’తి ఇమస్మిఞ్హి ఠానే అద్ధానఇరియాపథా కథితా. ‘‘అభిక్కన్తే పటిక్కన్తే ఆలోకితే విలోకితే సమిఞ్జితే పసారితే’’తి ఇమస్మిం మజ్ఝిమా. ‘‘గతే ఠితే నిసిన్నే సుత్తే జాగరితే’’తి ఇధ పన ఖుద్దకచుణ్ణికఇరియాపథా కథితా. తస్మా ఏతేసుపి వుత్తనయేనేవ సమ్పజానకారితా వేదితబ్బా.

తిపిటకమహాసీవత్థేరో పనాహ – యో చిరం గన్త్వా వా చఙ్కమిత్వా వా అపరభాగే ఠితో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘‘చఙ్కమనకాలే పవత్తా రూపారూపధమ్మా ఏత్థేవ నిరుద్ధా’’తి, అయం గతే సమ్పజానకారీ నామ. యో సజ్ఝాయం వా కరోన్తో పఞ్హం వా విస్సజ్జేన్తో కమ్మట్ఠానం వా మనసికరోన్తో చిరం ఠత్వా అపరభాగే నిసిన్నో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘‘ఠితకాలే పవత్తా రూపారూపధమ్మా ఏత్థేవ నిరుద్ధా’’తి, అయం ఠితే సమ్పజానకారీ నామ. యో సజ్ఝాయాదికరణవసేనేవ చిరం నిసీదిత్వా అపరభాగే నిపన్నో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘‘నిసిన్నకాలే పవత్తా రూపారూపధమ్మా ఏత్థేవ నిరుద్ధా’’తి, అయం నిసిన్నే సమ్పజానకారీ నామ. యో పన నిపన్నకో సజ్ఝాయం వా కరోన్తో కమ్మట్ఠానం వా మనసికరోన్తో నిద్దం ఓక్కమిత్వా అపరభాగే వుట్ఠాయ ¶ ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘‘సయనకాలే పవత్తా రూపారూపధమ్మా ఏత్థేవ నిరుద్ధా’’తి, అయం సుత్తే జాగరితే చ సమ్పజానకారీ నామ. కిరియమయచిత్తానఞ్హి అప్పవత్తం సుత్తం నామ, పవత్తం జాగరితం నామాతి. యో పన భాసమానో ‘‘అయం సద్దో నామ ఓట్ఠే చ పటిచ్చ దన్తే చ జివ్హఞ్చ తాలుఞ్చ పటిచ్చ చిత్తస్స తదనురూపం పయోగం పటిచ్చ జాయతీ’’తి సతో సమ్పజానో భాసతి, చిరం వా పన కాలం సజ్ఝాయం వా కత్వా ధమ్మం వా కథేత్వా కమ్మట్ఠానం ¶ వా పరివత్తేత్వా పఞ్హం వా విస్సజ్జేత్వా అపరభాగే తుణ్హీభూతో ¶ ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘‘భాసితకాలే ఉప్పన్నా రూపారూపధమ్మా ఏత్థేవ నిరుద్ధా’’తి, అయం భాసితే సమ్పజానకారీ నామ. యో తుణ్హీభూతో చిరం ధమ్మం వా కమ్మట్ఠానం వా మనసికత్వా అపరభాగే ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘‘తుణ్హీభూతకాలే పవత్తా రూపారూపధమ్మా ఏత్థేవ నిరుద్ధా, ఉపాదారూపపవత్తియా సతి భాసతి నామ, అసతి తుణ్హీ భవతి నామా’’తి, అయం తుణ్హీభావే సమ్పజానకారీ నామాతి.

తయిదం మహాసీవత్థేరేన వుత్తం అసమ్మోహధురం ఇమస్మిం సతిపట్ఠానసుత్తే అధిప్పేతం. సామఞ్ఞఫలే పన సబ్బమ్పి చతుబ్బిధం సమ్పజఞ్ఞం లబ్భతి. తస్మా విసేసతో ఏత్థ అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞస్సేవ వసేన సమ్పజానకారితా వేదితబ్బా. సమ్పజానకారీ సమ్పజానకారీతి చ సబ్బపదేసు సతిసమ్పయుత్తస్సేవ సమ్పజఞ్ఞస్స వసేనత్థో వేదితబ్బో. విభఙ్గప్పకరణే పన, ‘‘సతో సమ్పజానో అభిక్కమతి, సతో సమ్పజానో పటిక్కమతీ’’తి (విభ. ౫౨౩) ఏవమేతాని పదాని విభత్తానేవ.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం చతుసమ్పజఞ్ఞపరిగ్గహణేన అత్తనో వా కాయే, పరస్స వా కాయే, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స కాయే కాయానుపస్సీ విహరతి. ఇధ సముదయవయధమ్మానుపస్సీతిఆదీసు రూపక్ఖన్ధస్సేవ సముదయో చ వయో చ నీహరితబ్బో. సేసం వుత్తసదిసమేవ.

ఇధ చతుసమ్పజఞ్ఞపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చం, తస్సా సముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, వుత్తప్పకారో అరియమగ్గో మగ్గసచ్చం. ఏవం చతుసచ్చవసేన ఉస్సక్కిత్వా నిబ్బుతిం పాపుణాతీతి ఇదమేకస్స ¶ చతుసమ్పజఞ్ఞపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో వసేన యావ అరహత్తా నియ్యానముఖన్తి.

చతుసమ్పజఞ్ఞపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పటికూలమనసికారపబ్బవణ్ణనా

౧౧౦. ఏవం ¶ చతుసమ్పజఞ్ఞవసేన కాయానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని పటికూలమనసికారవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇమమేవ కాయన్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం సబ్బాకారేన విత్థారతో విసుద్ధిమగ్గే కాయగతాసతికమ్మట్ఠానే వుత్తం. ఉభతోముఖాతి హేట్ఠా చ ఉపరి చాతి ద్వీహి ముఖేహి యుత్తా. నానావిహితస్సాతి ¶ నానావిధస్స.

ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం – ఉభతోముఖా పుతోళి వియ హి చాతుమహాభూతికో కాయో, తత్థ మిస్సేత్వా పక్ఖిత్తనానావిధధఞ్ఞం వియ కేసాదయో ద్వత్తింసాకారా, చక్ఖుమా పురిసో వియ యోగావచరో, తస్స తం పుతోళిం ముఞ్చిత్వా పచ్చవేక్ఖతో నానావిధధఞ్ఞస్స పాకటకాలో వియ యోగినో ద్వత్తింసాకారస్స విభూతాకారో వేదితబ్బో.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం కేసాదిపరిగ్గహణేన అత్తనో వా కాయే, పరస్స వా కాయే, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స కాయే కాయానుపస్సీ విహరతి, ఇతో పరం వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్హి ఇధ ద్వత్తింసాకారపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

పటికూలమనసికారపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ధాతుమనసికారపబ్బవణ్ణనా

౧౧౧. ఏవం పటికూలమనసికారవసేన కాయానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని ధాతుమనసికారవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్రాయం ఓపమ్మసంసన్దనేన ¶ సద్ధిం అత్థవణ్ణనా – యథా కోచి గోఘాతకో వా తస్సేవ వా భత్తవేతనభతో అన్తేవాసికో గావిం వధిత్వా వినివిజ్ఝిత్వా చతస్సో దిసా గతానం మహాపథానం వేమజ్ఝట్ఠానసఙ్ఖాతే చతుమహాపథే కోట్ఠాసం కోట్ఠాసం కత్వా నిసిన్నో అస్స, ఏవమేవ భిక్ఖు చతున్నం ఇరియాపథానం యేన కేనచి ఆకారేన ¶ ఠితత్తా యథాఠితం, యథాఠితత్తా చ యథాపణిహితం కాయం – ‘‘అత్థి ఇమస్మిం కాయే పథవీధాతు…పే… వాయోధాతూ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖతి.

కిం వుత్తం హోతి – యథా గోఘాతకస్స గావిం పోసేన్తస్సాపి ఆఘాతనం ఆహరన్తస్సాపి ఆహరిత్వా తత్థ బన్ధిత్వా ఠపేన్తస్సాపి వధేన్తస్సాపి వధితం మతం పస్సన్తస్సాపి తావదేవ గావీతి సఞ్ఞా న అన్తరధాయతి, యావ నం పదాలేత్వా బీలసో న విభజతి. విభజిత్వా నిసిన్నస్స పన ¶ గావీతి సఞ్ఞా అన్తరధాయతి, మంససఞ్ఞా పవత్తతి, నాస్స ఏవం హోతి ‘‘అహం గావిం విక్కిణామి, ఇమే గావిం హరన్తీ’’తి. అథ ఖ్వస్స ‘‘అహం మంసం విక్కిణామి, ఇమే మంసం హరన్తి’’చ్చేవ హోతి, ఏవమేవ ఇమస్సాపి భిక్ఖునో పుబ్బే బాలపుథుజ్జనకాలే గిహిభూతస్సాపి పబ్బజితస్సాపి తావదేవ సత్తోతి వా పుగ్గలోతి వా సఞ్ఞా న అన్తరధాయతి, యావ ఇమమేవ కాయం యథాఠితం యథాపణిహితం ఘనవినిబ్భోగం కత్వా ధాతుసో న పచ్చవేక్ఖతి. ధాతుసో పచ్చవేక్ఖతో పనస్స సత్తసఞ్ఞా అన్తరధాయతి, ధాతువసేనేవ చిత్తం సన్తిట్ఠతి. తేనాహ భగవా – ‘‘ఇమమేవ కాయం యథాఠితం యథాపణిహితం ధాతుసో పచ్చవేక్ఖతి, అత్థి ఇమస్మిం కాయే పథవీధాతు ఆపోధాతు తేజోధాతు వాయోధాతూతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దక్ఖో గోఘాతకో వా…పే… వాయోధాతూ’’తి.

గోఘాతకో వియ హి యోగీ, గావీతి సఞ్ఞా వియ సత్తసఞ్ఞా, చతుమహాపథో వియ చతుఇరియాపథో, బీలసో విభజిత్వా నిసిన్నభావో వియ ధాతుసో పచ్చవేక్ఖణన్తి అయమేత్థ పాళివణ్ణనా, కమ్మట్ఠానకథా పన విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం చతుధాతుపరిగ్గహణేన అత్తనో వా కాయే, పరస్స వా కాయే, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స కాయే కాయానుపస్సీ ¶ విహరతి. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్హి ఇధ చతుధాతుపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

ధాతుమనసికారపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నవసివథికపబ్బవణ్ణనా

౧౧౨. ఏవం ¶ ధాతుమనసికారవసేన కాయానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని నవహి సివథికపబ్బేహి విభజితుం, పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్థ సేయ్యథాపి పస్సేయ్యాతి యథా పస్సేయ్య. సరీరన్తి మతసరీరం. సివథికాయ ఛడ్డీతన్తి సుసానే అపవిద్ధం. ఏకాహం మతస్స అస్సాతి ఏకాహమతం. ద్వీహం మతస్స అస్సాతి ద్వీహమతం. తీహం మతస్స అస్సాతి తీహమతం. భస్తా వియ వాయునా ఉద్ధం జీవితపరియాదానా యథానుక్కమం సముగ్గతేన సూనభావేన ఉద్ధుమాతత్తా ఉద్ధుమాతకం. వినీలం ¶ వుచ్చతి విపరిభిన్నవణ్ణం. విలీనమేవ వినీలకం. పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం వినీలన్తి వినీలకం. మంసుస్సదట్ఠానేసు రత్తవణ్ణస్స పుబ్బసన్నిచయట్ఠానేసు సేతవణ్ణస్స యేభుయ్యేన చ నీలవణ్ణస్స నీలట్ఠానేసు నీలసాటకపారుతస్సేవ ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. పరిభిన్నట్ఠానేహి నవహి వా వణముఖేహి విసన్దమానం పుబ్బం విపుబ్బం. విపుబ్బమేవ విపుబ్బకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం విపుబ్బన్తి విపుబ్బకం. విపుబ్బకం జాతం తథాభావం గతన్తి విపుబ్బకజాతం.

సో ఇమమేవ కాయన్తి సో భిక్ఖు ఇమం అత్తనో కాయం తేన కాయేన సద్ధిం ఞాణేన ఉపసంహరతి ఉపనేతి. కథం? అయమ్పి ఖో కాయో ఏవంధమ్మో ఏవంభావీ ఏవంఅనతీతోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – ఆయు, ఉస్మా, విఞ్ఞాణన్తి ఇమేసం తిణ్ణం ధమ్మానం అత్థితాయ అయం కాయో ఠానగమనాదిఖమో హోతి ఇమేసం పన విగమా అయమ్పి ఏవంధమ్మో ఏవంపూతికసభావోయేవ, ఏవంభావీ ఏవంఉద్ధుమాతాదిభేదో భవిస్సతి, ఏవంఅనతీతో ఏవంఉద్ధుమాతాదిభావం అనతిక్కన్తోతి.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం ఉద్ధుమాతాదిపరిగ్గహణేన అత్తనో వా కాయే, పరస్స వా కాయే, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స కాయే కాయానుపస్సీ విహరతి.

ఖజ్జమానన్తి ¶ ఉదరాదీసు నిసీదిత్వా ఉదరమంసఓట్ఠమంసఅక్ఖికూటాదీని లుఞ్చిత్వా లుఞ్చిత్వా ఖాదియమానం. సమంసలోహితన్తి సేసావసేసమంసలోహితయుత్తం. నిమంసలోహితమక్ఖితన్తి మంసే ఖీణేపి లోహితం న సుస్సతి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘నిమంసలోహితమక్ఖిత’’న్తి. అఞ్ఞేనాతి అఞ్ఞేన దిసాభాగేన. హత్థట్ఠికన్తి చతుసట్ఠిభేదమ్పి హత్థట్ఠికం పాటియేక్కం విప్పకిణ్ణం. పాదట్ఠికాదీసుపి ఏసేవ నయో. తేరోవస్సికానీతి అతిక్కన్తసంవచ్ఛరాని. పూతీనీతి అబ్భోకాసే ఠితాని ¶ వాతాతపవుట్ఠిసమ్ఫస్సేన తేరోవస్సికానేవ పూతీని హోన్తి. అన్తోభూమిగతాని పన చిరతరం తిట్ఠన్తి. చుణ్ణకజాతానీతి చుణ్ణం చుణ్ణం హుత్వా విప్పకిణ్ణాని. సబ్బత్థ సో ఇమమేవాతి వుత్తనయేన ఖజ్జమానాదీనం వసేన యోజనా కాతబ్బా.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం ఖజ్జమానాదిపరిగ్గహణేన యావ చుణ్ణకభావా అత్తనో ¶ వా కాయే, పరస్స వా కాయే, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స కాయే కాయానుపస్సీ విహరతి.

ఇధ పన ఠత్వా నవసివథికా సమోధానేతబ్బా. ‘‘ఏకాహమతం వా’’తిఆదినా నయేన వుత్తా సబ్బాపి ఏకా, ‘‘కాకేహి వా ఖజ్జమాన’’న్తిఆదికా ఏకా, ‘‘అట్ఠికసఙ్ఖలికం సమంసలోహితం న్హారుసమ్బన్ధ’’న్తి ఏకా, ‘‘నిమంసలోహితమక్ఖితం న్హారుసమ్బన్ధ’’న్తి ఏకా, ‘‘అపగతమంసలోహితం న్హారుసమ్బన్ధ’’న్తి ఏకా, ‘‘అట్ఠికాని అపగతసమ్బన్ధానీ’’తిఆదికా ఏకా, ‘‘అట్ఠికాని సేతాని సఙ్ఖవణ్ణపటిభాగానీ’’తి ఏకా, ‘‘పుఞ్జకితాని తేరోవస్సికానీ’’తి ఏకా, ‘‘పూతీని చుణ్ణకజాతానీ’’తి ఏకా.

ఏవం ఖో, భిక్ఖవేతి ఇదం నవసివథికా దస్సేత్వా కాయానుపస్సనం నిట్ఠపేన్తో ఆహ. తత్థ నవసివథికపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చం, తస్సా సముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, దుక్ఖపరిజాననో సముదయపజహనో నిరోధారమ్మణో అరియమగ్గో మగ్గసచ్చం. ఏవం చతుసచ్చవసేనేవ ఉస్సక్కిత్వా నిబ్బుతిం పాపుణాతీతి ఇదం నవసివథికపరిగ్గాహకానం భిక్ఖూనం యావ అరహత్తా నియ్యానముఖన్తి.

నవసివథికపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏత్తావతా చ ఆనాపానపబ్బం ఇరియాపథపబ్బం చతుసమ్పజఞ్ఞపబ్బం పటికూలమనసికారపబ్బం ధాతుమనసికారపబ్బం నవసివథికపబ్బానీతి చుద్దసపబ్బా కాయానుపస్సనా నిట్ఠితా హోతి.

తత్థ ¶ ¶ ఆనాపానపబ్బం పటికూలమనసికారపబ్బన్తి ఇమానేవ ద్వే అప్పనాకమ్మట్ఠానాని. సివథికానం పన ఆదీనవానుపస్సనావసేన వుత్తత్తా సేసాని ద్వాదసాపి ఉపచారకమ్మట్ఠానానేవాతి.

కాయానుపస్సనా నిట్ఠితా.

వేదనానుపస్సనావణ్ణనా

౧౧౩. ఏవం భగవా చుద్దసవిధేన కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం కథేత్వా ఇదాని నవవిధేన వేదనానుపస్సనం కథేతుం కథఞ్చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ సుఖం వేదనన్తి కాయికం వా చేతసికం వా సుఖం వేదనం వేదయమానో ‘‘అహం సుఖం వేదనం వేదయామీ’’తి పజానాతీతి అత్థో. తత్థ కామం ఉత్తానసేయ్యకాపి దారకా థఞ్ఞపివనాదికాలే సుఖం వేదయమానా ‘‘సుఖం వేదయామా’’తి పజానన్తి, న పనేతం ఏవరూపం జాననం సన్ధాయ వుత్తం. ఏవరూపం జాననం హి సత్తూపలద్ధిం న జహతి, సత్తసఞ్ఞం న ఉగ్ఘాటేతి, కమ్మట్ఠానం వా సతిపట్ఠానభావనా వా న హోతి. ఇమస్స పన భిక్ఖునో జాననం సత్తూపలద్ధిం జహతి ¶ , సత్తసఞ్ఞం ఉగ్ఘాటేతి, కమ్మట్ఠానం చేవ సతిపట్ఠానభావనా చ హోతి. ఇదఞ్హి ‘‘కో వేదయతి, కస్స వేదనా, కిం కారణా వేదనా’’తి ఏవం సమ్పజానవేదియనం సన్ధాయ వుత్తం.

తత్థ కో వేదయతీతి న కోచి సత్తో వా పుగ్గలో వా వేదయతి. కస్స వేదనాతి న కస్సచి సత్తస్స వా పుగ్గలస్స వా వేదనా. కిం కారణా వేదనాతి వత్థుఆరమ్మణావ పనస్స వేదనా. తస్మా ఏస ఏవం పజానాతి – ‘‘తం తం సుఖాదీనం వత్థుం ఆరమ్మణం కత్వా వేదనావ వేదయతి. తం పన వేదనాపవత్తిం ఉపాదాయ ‘అహం వేదయామీ’తి వోహారమత్తం హోతీ’’తి. ఏవం వేదనావ వత్థుం ఆరమ్మణం కత్వా వేదనావ వేదయతీతి సల్లక్ఖేన్తో ఏస ‘‘సుఖం వేదనం వేదయామీ’’తి పజానాతీతి వేదితబ్బో. చిత్తలపబ్బతే అఞ్ఞతరో థేరో వియ. థేరో కిర అఫాసుకకాలే బలవవేదనాయ నిత్థునన్తో అపరాపరం పరివత్తతి. తమేకో దహరో ఆహ ‘‘కతరం వో, భన్తే, ఠానం రుజ్జతీ’’తి. ఆవుసో, పాటియేక్కం రుజ్జనట్ఠానం నామ నత్థి, వత్థుం ఆరమ్మణం కత్వా వేదనావ వేదయతీతి. ఏవం జాననకాలతో ¶ పట్ఠాయ అధివాసేతుం వట్టతి నో, భన్తేతి. అధివాసేమి ఆవుసోతి. అధివాసనా, భన్తే, సేయ్యాతి. థేరో అధివాసేసి. తతో వాతో ¶ యావ హదయా ఫాలేసి, మఞ్చకే అన్తాని రాసికతాని అహేసుం. థేరో దహరస్స దస్సేసి ‘‘వట్టతావుసో, ఏత్తకా అధివాసనా’’తి. దహరో తుణ్హీ అహోసి. థేరో వీరియసమతం యోజేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణిత్వా సమసీసీ హుత్వా పరినిబ్బాయి.

యథా చ సుఖం, ఏవం దుక్ఖం…పే… నిరామిసం అదుక్ఖమసుఖం వేదనం వేదయమానో ‘‘నిరామిసం అదుక్ఖమసుఖం వేదనం వేదయామీ’’తి పజానాతి. ఇతి భగవా రూపకమ్మట్ఠానం కథేత్వా అరూపకమ్మట్ఠానం కథేన్తో వేదనావసేన కథేసి. దువిధఞ్హి కమ్మట్ఠానం రూపకమ్మట్ఠానఞ్చ అరూపకమ్మట్ఠానఞ్చ. రూపపరిగ్గహో అరూపపరిగ్గహోతిపి ఏతదేవ వుచ్చతి. తత్థ భగవా రూపకమ్మట్ఠానం కథేన్తో సఙ్ఖేపమనసికారవసేన వా విత్థారమనసికారవసేన వా చతుధాతువవత్థానం కథేసి. తదుభయమ్పి సబ్బాకారతో విసుద్ధిమగ్గే దస్సితమేవ.

అరూపకమ్మట్ఠానం ¶ పన కథేన్తో యేభుయ్యేన వేదనావసేన కథేతి. తివిధో హి అరూపకమ్మట్ఠానే అభినివేసో ఫస్సవసేన వేదనావసేన చిత్తవసేనాతి. కథం? ఏకచ్చస్స హి సంఖిత్తేన వా విత్థారేన వా పరిగ్గహితే రూపకమ్మట్ఠానే తస్మిం ఆరమ్మణే చిత్తచేతసికానం పఠమాభినిపాతో తం ఆరమ్మణం ఫుసన్తో ఉప్పజ్జమానో ఫస్సో పాకటో హోతి. ఏకచ్చస్స తం ఆరమ్మణం అనుభవన్తీ ఉప్పజ్జమానా వేదనా పాకటా హోతి. ఏకచ్చస్స తం ఆరమ్మణం పరిగ్గహేత్వా విజానన్తం ఉప్పజ్జమానం విఞ్ఞాణం పాకటం హోతి. తత్థ యస్స ఫస్సో పాకటో హోతి, సోపి ‘‘న కేవలం ఫస్సోవ ఉప్పజ్జతి, తేన సద్ధిం తదేవ ఆరమ్మణం అనుభవమానా వేదనాపి ఉప్పజ్జతి, సఞ్జాననమానా సఞ్ఞాపి, చేతయమానా చేతనాపి, విజాననమానం విఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి ఫస్సపఞ్చమకేయేవ పరిగ్గణ్హాతి. యస్స వేదనా పాకటా హోతి. సో ‘‘న కేవలం వేదనావ ఉప్పజ్జతి, తాయ సద్ధిం తదేవారమ్మణం ఫుసమానో ఫస్సోపి ఉప్పజ్జతి, సఞ్జాననమానా సఞ్ఞాపి, చేతయమానా చేతనాపి, విజాననమానం విఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి ఫస్సపఞ్చమకేయేవ పరిగ్గణ్హాతి. యస్స విఞ్ఞాణం పాకటం హోతి, సో ‘‘న కేవలం విఞ్ఞాణమేవ ఉప్పజ్జతి, తేన సద్ధిం తదేవారమ్మణం ఫుసమానో ఫస్సోపి ¶ ఉప్పజ్జతి, అనుభవమానా వేదనాపి, సఞ్జాననమానా సఞ్ఞాపి, చేతయమానా చేతనాపి ఉప్పజ్జతీ’’తి ఫస్సపఞ్చమకేయేవ పరిగ్గణ్హాతి.

సో ¶ ‘‘ఇమే ఫస్సపఞ్చమకా ధమ్మా కిం నిస్సితా’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘వత్థుం నిస్సితా’’తి పజానాతి. వత్థు నామ కరజకాయో, యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఇదఞ్చ మే విఞ్ఞాణం ఏత్థ సితం ఏత్థ పటిబద్ధ’’న్తి (దీ. ని. ౧.౨౩౪,౨౩౫; మ. ని. ౨.౨౫౨). సో అత్థతో భూతాని చేవ ఉపాదారూపాని చ. ఏవమేత్థ ‘‘వత్థు రూపం, ఫస్సపఞ్చమకా నామ’’న్తి నామరూపమత్తమేవ పస్సతి. రూపం చేత్థ రూపక్ఖన్ధో, నామం చత్తారో అరూపినో ఖన్ధాతి పఞ్చక్ఖన్ధమత్తం హోతి. నామరూపవినిముత్తా హి పఞ్చక్ఖన్ధా, పఞ్చక్ఖన్ధవినిముత్తఞ్చ నామరూపం నత్థి.

సో ‘‘ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా కిం హేతుకా’’తి ఉపపరిక్ఖన్తో ‘‘అవిజ్జాదిహేతుకా’’తి పస్సతి. తతో పచ్చయో చేవ పచ్చయుప్పన్నఞ్చ ఇదం, అఞ్ఞో సత్తో వా పుగ్గలో వా నత్థి, సుద్ధసఙ్ఖారపుఞ్జమత్తమేవాతి సప్పచ్చయనామరూపవసేన తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సనాపటిపాటియా ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’’తి సమ్మసన్తో విచరతి.

సో ¶ ‘‘అజ్జ అజ్జా’’తి పటివేధం ఆకఙ్ఖమానో తథారూపే దివసే ఉతుసప్పాయ పుగ్గలసప్పాయ భోజనసప్పాయ ధమ్మస్సవనసప్పాయం లభిత్వా ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో విపస్సనం మత్థకం పాపేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాతి. ఏవం ఇమేసమ్పి తిణ్ణం జనానం యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథితం హోతి.

ఇధ పన భగవా అరూపకమ్మట్ఠానం కథేన్తో వేదనావసేన కథేసి. ఫస్సవసేన వా హి విఞ్ఞాణవసేన వా కథీయమానం న పాకటం హోతి, అన్ధకారం వియ ఖాయతి. వేదనావసేన పన పాకటం హోతి. కస్మా? వేదనానం ఉప్పత్తిపాకటతాయ. సుఖదుక్ఖవేదనానఞ్హి ఉప్పత్తి పాకటా. యదా సుఖం ఉప్పజ్జతి, సకలసరీరం ఖోభేన్తం మద్దన్తం ఫరమానం అభిసన్దయమానం సతధోతం సప్పిం ఖాదాపయన్తం వియ సతపాకతేలం మక్ఖయమానం వియ ఘటసహస్సేన పరిళాహం నిబ్బాపయమానం వియ ‘‘అహో సుఖం అహో సుఖ’’న్తి వాచం నిచ్ఛారయమానమేవ ఉప్పజ్జతి. యదా దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, సకలసరీరం ఖోభేన్తం మద్దన్తం ఫరమానం అభిసన్దయమానం తత్తఫాలం పవేసేన్తం వియ విలీనతమ్బలోహేన ఆసిఞ్చన్తం వియ సుక్ఖతిణవనప్పతిమ్హి అరఞ్ఞే దారుఉక్కాకలాపం ఖిపమానం వియ ¶ ‘‘అహో దుక్ఖం అహో దుక్ఖ’’న్తి విప్పలాపయమానమేవ ఉప్పజ్జతి. ఇతి సుఖదుక్ఖవేదనానం ఉప్పత్తి పాకటా హోతి.

అదుక్ఖమసుఖా ¶ పన దుద్దీపనా అన్ధకారావ అవిభూతా. సా సుఖదుక్ఖానం అపగమే సాతాసాతప్పటిక్ఖేపవసేన మజ్ఝత్తాకారభూతా అదుక్ఖమసుఖా వేదనాతి నయతో గణ్హన్తస్స పాకటా హోతి. యథా కిం? యథా అన్తరా పిట్ఠిపాసాణం ఆరోహిత్వా పలాతస్స మిగస్స అనుపథం గచ్ఛన్తో మిగలుద్దకో పిట్ఠిపాసాణస్స ఓరభాగేపి పరభాగేపి పదం దిస్వా మజ్ఝే అపస్సన్తోపి ‘‘ఇతో ఆరుళ్హో, ఇతో ఓరుళ్హో, మజ్ఝే పిట్ఠిపాసాణే ఇమినా పదేసేన గతో భవిస్సతీ’’తి నయతో జానాతి, ఏవం ఆరుళ్హట్ఠానే పదం వియ హి సుఖవేదనాయ ఉప్పత్తి పాకటా హోతి. ఓరుళ్హట్ఠానే పదం వియ దుక్ఖవేదనాయ ఉప్పత్తి పాకటా హోతి. ‘‘ఇతో ఆరుయ్హ ఇతో ఓరుయ్హ మజ్ఝే ఏవం గతో’’తి నయతో గహణం వియ సుఖదుక్ఖానం అపగమే సాతాసాతప్పటిక్ఖేపవసేన మజ్ఝత్తాకారభూతా అదుక్ఖమసుఖా వేదనాతి నయతో ¶ గణ్హన్తస్స పాకటా హోతి. ఏవం భగవా పఠమం రూపకమ్మట్ఠానం కథేత్వా పచ్ఛా అరూపకమ్మట్ఠానం వేదనావసేన నిబ్బత్తేత్వావ దస్సేసి.

న కేవలఞ్చ ఇధేవ ఏవం దస్సేసి, చూళతణ్హాసఙ్ఖయే, మహాతణ్హాసఙ్ఖయే, చూళవేదల్లే, మహావేదల్లే, రట్ఠపాలసుత్తే, మాగణ్డియసుత్తే, ధాతువిభఙ్గే, ఆనేఞ్జసప్పాయే, దీఘనికాయమ్హి మహానిదానే, సక్కపఞ్హే, మహాసతిపట్ఠానే, సంయుత్తమ్హి చూళనిదానసుత్తే, రుక్ఖోపమే, పరివీమంసనసుత్తే, సకలే వేదనాసంయుత్తేతి ఏవం అనేకేసు సుత్తేసు పఠమం రూపకమ్మట్ఠానం కథేత్వా పచ్ఛా అరూపకమ్మట్ఠానం వేదనావసేన నిబ్బత్తేత్వా దస్సేసి. యథా చ తేసు, ఏవం ఇమస్మిమ్పి సతిపట్ఠానసుత్తే పఠమం రూపకమ్మట్ఠానం కథేత్వా పచ్ఛా అరూపకమ్మట్ఠానం వేదనావసేన నిబ్బత్తేత్వా దస్సేసి.

తత్థ సుఖం వేదనన్తిఆదీసు అయం అపరోపి పజాననపరియాయో – సుఖం వేదనం వేదయామీతి పజానాతీతి సుఖవేదనాక్ఖణే దుక్ఖాయ వేదనాయ అభావతో సుఖం వేదనం వేదయమానో ‘‘సుఖం వేదనం వేదయామీ’’తి పజానాతి. తేన యా పుబ్బే అనుభూతపుబ్బా దుక్ఖా వేదనా, తస్సా ఇదాని అభావతో ఇమిస్సా చ సుఖాయ వేదనాయ ఇతో పఠమం అభావతో ¶ వేదనా నామ అనిచ్చా అధువా విపరిణామధమ్మా, ఇతిహ తత్థ సమ్పజానో హోతి.

వుత్తమ్పి చేతం భగవతా –

‘‘యస్మిం ¶ అగ్గివేస్సన సమయే సుఖం వేదనం వేదేతి, నేవ తస్మిం సమయే దుక్ఖం వేదనం వేదేతి, న అదుక్ఖమసుఖం వేదనం వేదేతి, సుఖంయేవ తస్మిం సమయే వేదనం వేదేతి, యస్మిం అగ్గివేస్సన సమయే దుక్ఖం…పే… అదుక్ఖమసుఖం వేదనం వేదేతి, నేవ తస్మిం సమయే సుఖం వేదనం వేదేతి, న దుక్ఖం వేదనం వేదేతి, అదుక్ఖమసుఖఞ్ఞేవ తస్మిం సమయే వేదనం వేదేతి. సుఖాపి ఖో అగ్గివేస్సన వేదనా అనిచ్చా సఙ్ఖతా పటిచ్చసముప్పన్నా ఖయధమ్మా వయధమ్మా విరాగధమ్మా నిరోధధమ్మా. దుక్ఖాపి ఖో…పే… అదుక్ఖమసుఖాపి ఖో అగ్గివేస్సన వేదనా అనిచ్చా…పే… నిరోధధమ్మా. ఏవం పస్సం అగ్గివేస్సన సుతవా అరియసావకో సుఖాయపి వేదనాయ దుక్ఖాయపి వేదనాయ అదుక్ఖమసుఖాయపి ¶ వేదనాయ నిబ్బిన్దతి, నిబ్బిన్దం విరజ్జతి, విరాగా విముచ్చతి, విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణం హోతి. ‘ఖీణా జాతి, వుసితం బ్రహ్మచరియం, కతం కరణీయం, నాపరం ఇత్థత్తాయా’తి పజానాతీ’’తి (మ. ని. ౨.౨౦౫).

సామిసం వా సుఖన్తిఆదీసు సామిసా సుఖా నామ పఞ్చకామగుణామిసనిస్సితా ఛ గేహసితసోమనస్సవేదనా. నిరామిసా సుఖా నామ ఛ నేక్ఖమ్మసితసోమనస్సవేదనా. సామిసా దుక్ఖా నామ ఛ గేహసితదోమనస్సవేదనా. నిరామిసా దుక్ఖా నామ ఛ నేక్ఖమ్మసితదోమనస్సవేదనా. సామిసా అదుక్ఖమసుఖా నామ ఛ గేహసితఉపేక్ఖా వేదనా. నిరామిసా అదుక్ఖమసుఖా నామ ఛ నేక్ఖమ్మసితఉపేక్ఖా వేదనా. తాసం విభాగో ఉపరిపణ్ణాసకే పాళియం ఆగతోయేవ.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం సుఖవేదనాదిపరిగ్గహణేన అత్తనో వా వేదనాసు, పరస్స వా వేదనాసు, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స వేదనాసు వేదనానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయధమ్మానుపస్సీ వాతి ఏత్థ పన ‘‘అవిజ్జాసముదయా వేదనాసముదయో’’తిఆదీహి (పటి. మ. ౧.౫౦) పఞ్చహి పఞ్చహి ఆకారేహి వేదనానం సముదయఞ్చ వయఞ్చ పస్సన్తో సముదయధమ్మానుపస్సీ వా ¶ వేదనాసు విహరతి, వయధమ్మానుపస్సీ వా వేదనాసు విహరతి, కాలేన సముదయధమ్మానుపస్సీ వా, కాలేన వయధమ్మానుపస్సీ వా వేదనాసు విహరతీతి వేదితబ్బో. ఇతో పరం కాయానుపస్సనాయం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ¶ ఇధ వేదనాపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా వేదనాపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

వేదనానుపస్సనా నిట్ఠితా.

చిత్తానుపస్సనావణ్ణనా

౧౧౪. ఏవం నవవిధేన వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానం కథేత్వా ఇదాని సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనం కథేతుం కథఞ్చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ సరాగన్తి అట్ఠవిధం లోభసహగతం. వీతరాగన్తి లోకియకుసలాబ్యాకతం. ఇదం పన యస్మా సమ్మసనం న ధమ్మసమోధానం, తస్మా ఇధ ఏకపదేపి లోకుత్తరం న లబ్భతి. సేసాని చత్తారి అకుసలచిత్తాని నేవ పురిమపదం, న పచ్ఛిమపదం భజన్తి. సదోసన్తి దువిధం దోససహగతం ¶ . వీతదోసన్తి లోకియకుసలాబ్యాకతం. సేసాని దసాకుసలచిత్తాని నేవ పురిమం పదం, న పచ్ఛిమం పదం భజన్తి. సమోహన్తి విచికిచ్ఛాసహగతఞ్చేవ ఉద్ధచ్చసహగతఞ్చాతి దువిధం. యస్మా పన మోహో సబ్బాకుసలేసు ఉప్పజ్జతి, తస్మా తానిపి ఇధ వట్టన్తియేవ. ఇమస్మింయేవ హి దుకే ద్వాదసాకుసలచిత్తాని పరియాదిణ్ణానీతి. వీతమోహన్తి లోకియకుసలాబ్యాకతం. సంఖిత్తన్తి థినమిద్ధానుపతితం, ఏతఞ్హి సంకుటితచిత్తం నామ. విక్ఖిత్తన్తి ఉద్ధచ్చసహగతం, ఏతఞ్హి పసటచిత్తం నామ.

మహగ్గతన్తి రూపారూపావచరం. అమహగ్గతన్తి కామావచరం. సఉత్తరన్తి కామావచరం. అనుత్తరన్తి రూపావచరఞ్చ అరూపావచరఞ్చ. తత్రాపి సఉత్తరం రూపావచరం, అనుత్తరం అరూపావచరమేవ. సమాహితన్తి యస్స అప్పనాసమాధి ఉపచారసమాధి వా అత్థి. అసమాహితన్తి ఉభయసమాధివిరహితం. విముత్తన్తి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనవిముత్తీహి విముత్తం. అవిముత్తన్తి ఉభయవిముత్తివిరహితం, సముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తీనం పన ఇధ ఓకాసోవ నత్థి.

ఇతి ¶ అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం సరాగాదిపరిగ్గహణేన యస్మిం యస్మిం ఖణే యం యం చిత్తం పవత్తతి, తం తం సల్లక్ఖేన్తో అత్తనో వా చిత్తే, పరస్స వా చిత్తే, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స చిత్తే చిత్తానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయధమ్మానుపస్సీతి ఏత్థ పన ‘‘అవిజ్జాసముదయా ¶ విఞ్ఞాణసముదయో’’తి (పటి. మ. ౧.౫౦) ఏవం పఞ్చహి పఞ్చహి ఆకారేహి విఞ్ఞాణస్స సముదయో చ వయో చ నీహరితబ్బో. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ఇధ చిత్తపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా చిత్తపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

చిత్తానుపస్సనావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ధమ్మానుపస్సనా నీవరణపబ్బవణ్ణనా

౧౧౫. ఏవం సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం కథేత్వా ఇదాని పఞ్చవిధేన ధమ్మానుపస్సనం కథేతుం కథఞ్చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. అపిచ భగవతా కాయానుపస్సనాయ సుద్ధరూపపరిగ్గహో కథితో, వేదనాచిత్తానుపస్సనాహి సుద్ధఅరూపపరిగ్గహో. ఇదాని రూపారూపమిస్సకపరిగ్గహం కథేతుం ‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ ¶ . కాయానుపస్సనాయ వా రూపక్ఖన్ధపరిగ్గహోవ కథితో, వేదనానుపస్సనాయ వేదనాక్ఖన్ధపరిగ్గహోవ, చిత్తానుపస్సనాయ విఞ్ఞాణక్ఖన్ధపరిగ్గహోవాతి ఇదాని సఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధపరిగ్గహమ్పి కథేతుం ‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ.

తత్థ సన్తన్తి అభిణ్హసముదాచారవసేన సంవిజ్జమానం. అసన్తన్తి అసముదాచారవసేన వా పహీనత్తా వా అవిజ్జమానం. యథా చాతి యేన కారణేన కామచ్ఛన్దస్స ఉప్పాదో హోతి. తఞ్చ పజానాతీతి తఞ్చ కారణం పజానాతి. ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో.

తత్థ సుభనిమిత్తే అయోనిసోమనసికారేన కామచ్ఛన్దస్స ఉప్పాదో హోతి. సుభనిమిత్తం నామ సుభమ్పి సుభనిమిత్తం, సుభారమ్మణమ్పి సుభనిమిత్తం. అయోనిసోమనసికారో నామ అనుపాయమనసికారో ఉప్పథమనసికారో అనిచ్చే నిచ్చన్తి వా దుక్ఖే సుఖన్తి వా అనత్తని అత్తాతి వా అసుభే ¶ సుభన్తి వా మనసికారో, తం తత్థ బహులం పవత్తయతో కామచ్ఛన్దో ఉప్పజ్జతి. తేనాహ భగవా – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, సుభనిమిత్తం, తత్థ అయోనిసోమనసికారబహులీకారో ¶ , అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా కామచ్ఛన్దస్స ఉప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా కామచ్ఛన్దస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

అసుభనిమిత్తే పన యోనిసోమనసికారేనస్స పహానం హోతి. అసుభనిమిత్తం నామ అసుభమ్పి అసుభారమ్మణమ్పి. యోనిసోమనసికారో నామ ఉపాయమనసికారో పథమనసికారో అనిచ్చే అనిచ్చన్తి వా దుక్ఖే దుక్ఖన్తి వా అనత్తని అనత్తాతి వా అసుభే అసుభన్తి వా మనసికారో, తం తత్థ బహులం పవత్తయతో కామచ్ఛన్దో పహీయతి. తేనాహ భగవా – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అసుభనిమిత్తం, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమనాహారో అనుప్పన్నస్స వా కామచ్ఛన్దస్స అనుప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా కామచ్ఛన్దస్స పహానాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

అపిచ ఛ ధమ్మా కామచ్ఛన్దస్స పహానాయ సంవత్తన్తి అసుభనిమిత్తస్స ఉగ్గహో అసుభభావనానుయోగో ఇన్ద్రియేసు ¶ గుత్తద్వారతా భోజనే మత్తఞ్ఞుతా కల్యాణమిత్తతా సప్పాయకథాతి. దసవిధఞ్హి అసుభనిమిత్తం ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి కామచ్ఛన్దో పహీయతి, భావేన్తస్సాపి, ఇన్ద్రియేసు పిహితద్వారస్సాపి, చతున్నం పఞ్చన్నం ఆలోపానం ఓకాసే సతి ఉదకం పివిత్వా యాపనసీలతాయ భోజనే మత్తఞ్ఞునోపి. తేనేతం వుత్తం –

‘‘చత్తారో పఞ్చ ఆలోపే, అభుత్వా ఉదకం పివే;

అలం ఫాసువిహారాయ, పహితత్తస్స భిక్ఖునో’’తి. (థేరగా. ౯౮౩);

అసుభకమ్మికతిస్సత్థేరసదిసే అసుభభావనారతే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి కామచ్ఛన్దో పహీయతి, ఠాననిసజ్జాదీసు దసఅసుభనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం ‘‘ఛ ధమ్మా కామచ్ఛన్దస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి. ఇమేహి పన ఛహి ధమ్మేహి పహీనస్స కామచ్ఛన్దస్స అరహత్తమగ్గేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతీతి పజానాతి.

పటిఘనిమిత్తే అయోనిసోమనసికారేన పన బ్యాపాదస్స ఉప్పాదో హోతి. తత్థ పటిఘమ్పి పటిఘనిమిత్తం, పటిఘారమ్మణమ్పి పటిఘనిమిత్తం. అయోనిసోమనసికారో సబ్బత్థ ఏకలక్ఖణోవ. తం ¶ తస్మిం నిమిత్తే బహులం పవత్తయతో ¶ బ్యాపాదో ఉప్పజ్జతి. తేనాహ భగవా – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, పటిఘనిమిత్తం, తత్థ అయోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా బ్యాపాదస్స ఉప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా బ్యాపాదస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

మేత్తాయ పన చేతోవిముత్తియా యోనిసోమనసికారేనస్స పహానం హోతి. తత్థ తత్థ ‘‘మేత్తా’’తి వుత్తే అప్పనాపి ఉపచారోపి వట్టతి. ‘‘చేతోవిముత్తీ’’తి అప్పనావ. యోనిసోమనసికారో వుత్తలక్ఖణోవ. తం తత్థ బహులం పవత్తయతో బ్యాపాదో పహీయతి. తేనాహ భగవా – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, మేత్తా చేతోవిముత్తి, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమనాహారో అనుప్పన్నస్స వా బ్యాపాదస్స అనుప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా బ్యాపాదస్స పహానాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

అపిచ ఛ ధమ్మా బ్యాపాదస్స పహానాయ సంవత్తన్తి ¶ మేత్తానిమిత్తస్స ఉగ్గహో మేత్తాభావనానుయోగో కమ్మస్సకతాపచ్చవేక్ఖణా పటిసఙ్ఖానబహుతా కల్యాణమిత్తతా సప్పాయకథాతి. ఓధిసకఅనోధిసకదిసాఫరణానఞ్హి అఞ్ఞతరవసేన మేత్తం ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి బ్యాపాదో పహీయతి, ఓధిసో అనోధిసో దిసాఫరణవసేన మేత్తం భావేన్తస్సాపి. ‘‘త్వం ఏతస్స కుద్ధో కిం కరిస్ససి, కిమస్స సీలాదీని నాసేతుం సక్ఖిస్ససి, నను త్వం అత్తనో కమ్మేన ఆగన్త్వా అత్తనో కమ్మేనేవ గమిస్ససి, పరస్స కుజ్ఝనం నామ వీతచ్చితఙ్గార-తత్తఅయసలాక-గూథాదీని గహేత్వా పరం పహరితుకామతాసదిసం హోతి. ఏసోపి తవ కుద్ధో కిం కరిస్సతి, కిం తే సీలాదీని వినాసేతుం సక్ఖిస్సతి, ఏస అత్తనో కమ్మేనేవ ఆగన్త్వా అత్తనో కమ్మేన గమిస్సతి, అప్పటిచ్ఛితపహేణకం వియ పటివాతం ఖిత్తరజోముట్ఠి వియ చ ఏతస్సేవేస కోధో మత్థకే పతిస్సతీ’’తి ఏవం అత్తనో చ పరస్స చ కమ్మస్సకతం పచ్చవేక్ఖతోపి, ఉభయకమ్మస్సకతం పచ్చవేక్ఖిత్వా పటిసఙ్ఖానే ఠితస్సాపి, అస్సగుత్తత్థేరసదిసే మేత్తాభావనారతే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి బ్యాపాదో పహీయతి. ఠాననిసజ్జాదీసు మేత్తానిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం ‘‘ఛ ధమ్మా బ్యాపాదస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి. ఇమేహి పన ఛహి ధమ్మేహి పహీనస్స బ్యాపాదస్స అనాగామిమగ్గేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతీతి పజానాతి.

అరతిఆదీసు ¶ ¶ అయోనిసోమనసికారేన థినమిద్ధస్స ఉప్పాదో హోతి. అరతి నామ ఉక్కణ్ఠితా. తన్దీ నామ కాయాలసియతా. విజమ్భితా నామ కాయవినామనా. భత్తసమ్మదో నామ భత్తముచ్ఛా భత్తపరిళాహో. చేతసో లీనత్తం నామ చిత్తస్స లీనాకారో. ఇమేసు అరతిఆదీసు అయోనిసోమనసికారం బహులం పవత్తయతో థినమిద్ధం ఉప్పజ్జతి. తేనాహ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అరతి తన్దీ విజమ్భితా భత్తసమ్మదో చేతసో లీనత్తం, తత్థ అయోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా థినమిద్ధస్స ఉప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా థినమిద్ధస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

ఆరమ్భధాతుఆదీసు పన యోనిసోమనసికారేనస్స పహానం హోతి. ఆరమ్భధాతు నామ పఠమారమ్భవీరియం. నిక్కమధాతు నామ కోసజ్జతో నిక్ఖన్తతాయ ¶ తతో బలవతరం. పరక్కమధాతు నామ పరం పరం ఠానం అక్కమనతో తతోపి బలవతరం. ఇమస్మిం తిప్పభేదే వీరియే యోనిసోమనసికారం బహులం పవత్తయతో థినమిద్ధం పహీయతి. తేనాహ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆరమ్భధాతు నిక్కమధాతు పరక్కమధాతు, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా థినమిద్ధస్స అనుప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా థినమిద్ధస్స పహానాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

అపిచ ఛ ధమ్మా థినమిద్ధస్స పహానాయ సంవత్తన్తి, అతిభోజనే నిమిత్తగ్గాహో ఇరియాపథసమ్పరివత్తనతా ఆలోకసఞ్ఞామనసికారో అబ్భోకాసవాసో కల్యాణమిత్తతా సప్పాయకథాతి. ఆహరహత్థకతత్రవట్టకఅలంసాటకకాకమాసకభుత్తవమితకభోజనం భుఞ్జిత్వా రత్తిట్ఠానే దివాట్ఠానే నిసిన్నస్స హి సమణధమ్మం కరోతో థినమిద్ధం మహాహత్థీ వియ ఓత్థరన్తం ఆగచ్ఛతి. చతుపఞ్చఆలోపఓకాసం పన ఠపేత్వా పానీయం పివిత్వా యాపనసీలస్స భిక్ఖునో తం న హోతీతి ఏవం అతిభోజనే నిమిత్తం గణ్హన్తస్సాపి థినమిద్ధం పహీయతి. యస్మిం ఇరియాపథే థినమిద్ధం ఓక్కమతి, తతో అఞ్ఞం పరివత్తేన్తస్సాపి, రత్తిం చన్దాలోకదీపాలోకఉక్కాలోకే దివా సూరియాలోకం మనసికరోన్తస్సాపి, అబ్భోకాసే వసన్తస్సాపి, మహాకస్సపత్థేరసదిసే పహీనథినమిద్ధే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి థినమిద్ధం పహీయతి. ఠాననిసజ్జాదీసు ధుతఙ్గనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం ‘‘ఛ ధమ్మా థినమిద్ధస్స పహానాయ ¶ సంవత్తన్తీ’’తి ¶ . ఇమేహి పన ఛహి ధమ్మేహి పహీనస్స థినమిద్ధస్స అరహత్తమగ్గేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతీతి పజానాతి.

చేతసో అవూపసమే అయోనిసోమనసికారేన ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స ఉప్పాదో హోతి. అవూపసమో నామ అవూపసన్తాకారో. ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చమేవేతం అత్థతో. తత్థ అయోనిసోమనసికారం బహులం పవత్తయతో ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జతి. తేనాహ ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, చేతసో అవూపసమో, తత్థ అయోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స ఉప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స ¶ వా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

సమాధిసఙ్ఖాతే పన చేతసో వూపసమే యోనిసోమనసికారేనస్స పహానం హోతి. తేనాహ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, చేతసో వూపసమో, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స అనుప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పహానాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

అపిచ ఛ ధమ్మా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పహానాయ సంవత్తన్తి బహుస్సుతతా పరిపుచ్ఛకతా వినయే పకతఞ్ఞుతా వుద్ధసేవితా కల్యాణమిత్తతా సప్పాయకథాతి. బాహుసచ్చేనపి హి ఏకం వా ద్వే వా తయో వా చత్తారో వా పఞ్చ వా నికాయే పాళివసేన చ అత్థవసేన చ ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పహీయతి. కప్పియాకప్పియపరిపుచ్ఛాబహులస్సాపి, వినయపఞ్ఞత్తియం చిణ్ణవసిభావతాయ పకతఞ్ఞునోపి, వుద్ధే మహల్లకత్థేరే ఉపసఙ్కమన్తస్సాపి, ఉపాలిత్థేరసదిసే వినయధరే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పహీయతి. ఠాననిసజ్జాదీసు కప్పియాకప్పియనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి. ఇమేహి పన ఛహి ధమ్మేహి పహీనే ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చే ఉద్ధచ్చస్స అరహత్తమగ్గేన కుక్కుచ్చస్స అనాగామిమగ్గేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతీతి పజానాతి.

విచికిచ్ఛాట్ఠానీయేసు ధమ్మేసు అయోనిసోమనసికారేన విచికిచ్ఛాయ ఉప్పాదో హోతి. విచికిచ్ఛాట్ఠానీయా ¶ ధమ్మా నామ పునప్పునం విచికిచ్ఛాయ కారణత్తా విచికిచ్ఛావ. తత్థ అయోనిసోమనసికారం బహులం పవత్తయతో విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి. తేనాహ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, విచికిచ్ఛాట్ఠానీయా ధమ్మా ¶ , తత్థ అయోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నాయ వా విచికిచ్ఛాయ ఉప్పాదాయ ఉప్పన్నాయ వా విచికిచ్ఛాయ భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

కుసలాదీసు ధమ్మేసు యోనిసోమనసికారేన పనస్సా పహానం హోతి. తేనాహ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, కుసలాకుసలా ధమ్మా సావజ్జానవజ్జా ధమ్మా సేవితబ్బాసేవితబ్బా ధమ్మా హీనప్పణీతా ధమ్మా కణ్హసుక్కసప్పటిభాగా ధమ్మా, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో ¶ , అయమాహారో అనుప్పన్నాయ వా విచికిచ్ఛాయ అనుప్పాదాయ ఉప్పన్నాయ వా విచికిచ్ఛాయ పహానాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨).

అపిచ ఛ ధమ్మా విచికిచ్ఛాయ పహానాయ సంవత్తన్తి బహుస్సుతతా పరిపుచ్ఛకతా వినయే పకతఞ్ఞుతా అధిమోక్ఖబహులతా కల్యాణమిత్తతా సప్పాయకథాతి. బాహుసచ్చేనపి హి ఏకం వా…పే… పఞ్చ వా నికాయే పాళివసేన అత్థవసేన చ ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి విచికిచ్ఛా పహీయతి. తీణి రతనాని ఆరబ్భ పరిపుచ్ఛాబహులస్సాపి, వినయే చిణ్ణవసిభావస్సాపి, తీసు రతనేసు ఓకప్పనియసద్ధాసఙ్ఖాతఅధిమోక్ఖబహులస్సాపి, సద్ధాధిముత్తే వక్కలిత్థేరసదిసే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి విచికిచ్ఛా పహీయతి. ఠాననిసజ్జాదీసు తిణ్ణం రతనానం గుణనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా విచికిచ్ఛాయ పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి. ఇమేహి పన ఛహి ధమ్మేహి పహీనాయ విచికిచ్ఛాయ సోతాపత్తిమగ్గేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతీతి పజానాతి.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం పఞ్చనీవరణపరిగ్గహణేన అత్తనో వా ధమ్మేసు, పరస్స వా ధమ్మేసు, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయా పనేత్థ సుభనిమిత్త అసుభనిమిత్తాదీసు అయోనిసోమనసికారయోనిసోమనసికారవసేన పఞ్చసు నీవరణేసు వుత్తనయేన నీహరితబ్బా. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ¶ ఇధ నీవరణపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా నీవరణపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

నీవరణపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఖన్ధపబ్బవణ్ణనా

౧౧౬. ఏవం ¶ పఞ్చనీవరణవసేన ధమ్మానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని పఞ్చక్ఖన్ధవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్థ పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసూతి ఉపాదానస్స ఖన్ధా ఉపాదానక్ఖన్ధా, ఉపాదానస్స పచ్చయభూతా ధమ్మపుఞ్జా ధమ్మరాసయోతి అత్థో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో ¶ . విత్థారతో పన ఖన్ధకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా. ఇతి రూపన్తి ‘‘ఇదం రూపం, ఏత్తకం రూపం, న ఇతో పరం రూపం అత్థీ’’తి సభావతో రూపం పజానాతి. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారేన పన రూపాదీని విసుద్ధిమగ్గే ఖన్ధకథాయమేవ వుత్తాని. ఇతి రూపస్స సముదయోతి ఏవం అవిజ్జాసముదయాదివసేన పఞ్చహాకారేహి రూపస్స సముదయో. ఇతి రూపస్స అత్థఙ్గమోతి ఏవం అవిజ్జానిరోధాదివసేన పఞ్చహాకారేహి రూపస్స అత్థఙ్గమో, వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే ఉదయబ్బయఞాణకథాయం వుత్తో.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం పఞ్చక్ఖన్ధపరిగ్గహణేన అత్తనో వా ధమ్మేసు, పరస్స వా ధమ్మేసు, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయా పనేత్థ ‘‘అవిజ్జాసముదయా రూపసముదయో’’తిఆదీనం (పటి. మ. ౧.౫౦) పఞ్చసు ఖన్ధేసు వుత్తానం పఞ్ఞాసాయ లక్ఖణానం వసేన నీహరితబ్బా. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ఇధ ఖన్ధపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా ఖన్ధపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

ఖన్ధపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆయతనపబ్బవణ్ణనా

౧౧౭. ఏవం ¶ పఞ్చక్ఖన్ధవసేన ధమ్మానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని ఆయతనవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఛసు అజ్ఝత్తికబాహిరేసు ఆయతనేసూతి చక్ఖు సోతం ఘానం జివ్హా కాయో మనోతి ఇమేసు ఛసు అజ్ఝత్తికేసు రూపం సద్దో గన్ధో రసో ఫోట్ఠబ్బో ధమ్మాతి ఇమేసు ఛసు ¶ బాహిరేసు. చక్ఖుం చ పజానాతీతి చక్ఖుపసాదం యాథావసరసలక్ఖణవసేన పజానాతి. రూపే చ పజానాతీతి బహిద్ధా చతుసముట్ఠానికరూపఞ్చ యాథావసరసలక్ఖణవసేన పజానాతి. యఞ్చ తదుభయం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సంయోజనన్తి యఞ్చ తం చక్ఖుం చేవ రూపే చాతి ఉభయం పటిచ్చ కామరాగసంయోజనం పటిఘ-మాన-దిట్ఠి-విచికిచ్ఛా-సీలబ్బతపరామాస-భవరాగ-ఇస్సా-మచ్ఛరియావిజ్జాసంయోజనన్తి దసవిధం సంయోజనం ఉప్పజ్జతి, తఞ్చ యాథావసరసలక్ఖణవసేన పజానాతి.

కథం ¶ పనేతం ఉప్పజ్జతీతి? చక్ఖుద్వారే తావ ఆపాథగతం ఇట్ఠారమ్మణం కామస్సాదవసేన అస్సాదయతో అభినన్దతో కామరాగసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. అనిట్ఠారమ్మణే కుజ్ఝతో పటిఘసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. ‘‘ఠపేత్వా మం న కోచి అఞ్ఞో ఏతం ఆరమ్మణం విభావేతుం సమత్థో అత్థీ’’తి మఞ్ఞతో మానసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. ‘‘ఏతం రూపారమ్మణం నిచ్చం ధువ’’న్తి గణ్హతో దిట్ఠిసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. ‘‘ఏతం రూపారమ్మణం సత్తో ను ఖో, సత్తస్స ను ఖో’’తి విచికిచ్ఛతో విచికిచ్ఛాసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. ‘‘సమ్పత్తిభవే వత నో ఇదం సులభం జాత’’న్తి భవం పత్థేన్తస్స భవరాగసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. ‘‘ఆయతిమ్పి ఏవరూపం సీలబ్బతం సమాదియిత్వా సక్కా లద్ధు’’న్తి సీలబ్బతం సమాదియన్తస్స సీలబ్బతపరామాససంయోజనం ఉప్పజ్జతి. ‘‘అహో వత ఏతం రూపారమ్మణం అఞ్ఞే న లభేయ్యు’’న్తి ఉసూయతో ఇస్సాసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. అత్తనా లద్ధం రూపారమ్మణం అఞ్ఞస్స మచ్ఛరాయతో మచ్ఛరియసంయోజనం ఉప్పజ్జతి. సబ్బేహేవ సహజాతఅఞ్ఞాణవసేన అవిజ్జాసంయోజనం ఉప్పజ్జతి.

యథా చ అనుప్పన్నస్సాతి యేన కారణేన అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నస్స తస్స దసవిధస్సాపి సంయోజనస్స ఉప్పాదో హోతి, తఞ్చ కారణం పజానాతి. యథా చ ఉప్పన్నస్సాతి అప్పహీనట్ఠేన పన సముదాచారవసేన వా ఉప్పన్నస్స తస్స దసవిధస్సాపి సంయోజనస్స యేన కారణేన పహానం హోతి, తఞ్చ కారణం పజానాతి. యథా చ పహీనస్సాతి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనప్పహానవసేన ¶ పహీనస్సాపి తస్స దసవిధస్స సంయోజనస్స యేన కారణేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతి, తఞ్చ పజానాతి. కేన కారణేన పనస్స ఆయతిం అనుప్పాదో హోతి? దిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసఇస్సామచ్ఛరియభేదస్స తావ పఞ్చవిధస్స సంయోజనస్స సోతాపత్తిమగ్గేన ¶ ఆయతిం అనుప్పాదో హోతి. కామరాగపటిఘసంయోజనద్వయస్స ఓళారికస్స సకదాగామిమగ్గేన, అణుసహగతస్స అనాగామిమగ్గేన, మానభవరాగావిజ్జాసంయోజనత్తయస్స అరహత్తమగ్గేన ఆయతిం అనుప్పాదో హోతి.

సోతఞ్చ పజానాతి సద్దే చా తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. అపిచేత్థ ఆయతనకథా విత్థారతో ¶ విసుద్ధిమగ్గే ఆయతననిద్దేసే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం అజ్ఝత్తికాయతనపరిగ్గహణేన అత్తనో వా ధమ్మేసు, బాహిరాయతనపరిగ్గహణేన పరస్స వా ధమ్మేసు, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయా పనేత్థ ‘‘అవిజ్జాసముదయా చక్ఖుసముదయో’’తి రూపాయతనస్స రూపక్ఖన్ధే, అరూపాయతనేసు మనాయతనస్స విఞ్ఞాణక్ఖన్ధే, ధమ్మాయతనస్స సేసక్ఖన్ధేసు వుత్తనయేన నీహరితబ్బా. లోకుత్తరధమ్మా న గహేతబ్బా. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ఇధ ఆయతనపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా ఆయతనపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

ఆయతనపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

బోజ్ఝఙ్గపబ్బవణ్ణనా

౧౧౮. ఏవం ఛ అజ్ఝత్తికబాహిరాయతనవసేన ధమ్మానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని బోజ్ఝఙ్గవసేన విభజితుం పున చపరన్తి ఆదిమాహ. తత్థ బోజ్ఝఙ్గేసూతి బుజ్ఝనకసత్తస్స అఙ్గేసు. సన్తన్తి పటిలాభవసేన సంవిజ్జమానం. సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గన్తి సతిసఙ్ఖాతం సమ్బోజ్ఝఙ్గం. ఏత్థ హి సమ్బుజ్ఝతి ఆరద్ధవిపస్సకతో పట్ఠాయ యోగావచరోతి సమ్బోధి, యాయ వా సో సతిఆదికాయ సత్తధమ్మసామగ్గియా ¶ సమ్బుజ్ఝతి కిలేసనిద్దాతో ఉట్ఠాతి, సచ్చాని వా పటివిజ్ఝతి, సా ధమ్మసామగ్గీ సమ్బోధి. తస్స సమ్బోధిస్స, తస్సా వా సమ్బోధియా అఙ్గన్తి సమ్బోజ్ఝఙ్గం. తేన వుత్తం ‘‘సతిసఙ్ఖాతం సమ్బోజ్ఝఙ్గ’’న్తి. సేససమ్బోజ్ఝఙ్గేసుపి ఇమినావ నయేన వచనత్థో వేదితబ్బో.

అసన్తన్తి ¶ అప్పటిలాభవసేన అవిజ్జమానం. యథా చ అనుప్పన్నస్సాతిఆదీసు పన సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స తావ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానీయా ధమ్మా, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౮౩) ఏవం ఉప్పాదో హోతి ¶ . తత్థ సతియేవ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానీయా ధమ్మా. యోనిసోమనసికారో వుత్తలక్ఖణోయేవ, తం తత్థ బహులం పవత్తయతో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఉప్పజ్జతి.

అపిచ చత్తారో ధమ్మా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి సతిసమ్పజఞ్ఞం ముట్ఠస్సతిపుగ్గలపరివజ్జనతా ఉపట్ఠితస్సతిపుగ్గలసేవనతా తదధిముత్తతాతి. అభిక్కన్తాదీసు హి సత్తసు ఠానేసు సతిసమ్పజఞ్ఞేన భత్తనిక్ఖిత్తకాకసదిసే ముట్ఠస్సతిపుగ్గలే పరివజ్జనేన తిస్సదత్తత్థేరఅభయత్థేరసదిసే ఉపట్ఠితస్సతిపుగ్గలే సేవనేన ఠాననిసజ్జాదీసు సతిసముట్ఠాపనత్థం నిన్నపోణపబ్భారచిత్తతాయ చ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఉప్పజ్జతి. ఏవం చతూహి కారణేహి ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పన – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, కుసలాకుసలా ధమ్మా…పే… కణ్హసుక్కసప్పటిభాగా ధమ్మా, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨) ఏవం ఉప్పాదో హోతి.

అపిచ సత్త ధమ్మా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి పరిపుచ్ఛకతా వత్థువిసదకిరియా ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనా దుప్పఞ్ఞపుగ్గలపరివజ్జనా పఞ్ఞవన్తపుగ్గలసేవనా గమ్భీరఞాణచరియపచ్చవేక్ఖణా తదధిముత్తతాతి. తత్థ పరిపుచ్ఛకతాతి ఖన్ధధాతుఆయతనఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గఝానఙ్గసమథవిపస్సనానం అత్థసన్నిస్సితపరిపుచ్ఛాబహులతా.

వత్థువిసదకిరియాతి ¶ అజ్ఝత్తికబాహిరానం వత్థూనం విసదభావకరణం. యదా హిస్స కేసనఖలోమా అతిదీఘా హోన్తి, సరీరం వా ఉస్సన్నదోసఞ్చేవ సేదమలమక్ఖితఞ్చ, తదా అజ్ఝత్తికం వత్థు అవిసదం హోతి అపరిసుద్ధం ¶ . యదా పన చీవరం జిణ్ణం కిలిట్ఠం దుగ్గన్ధం హోతి, సేనాసనం వా ఉక్లాపం, తదా బాహిరం వత్థు అవిసదం హోతి అపరిసుద్ధం. తస్మా కేసాదిచ్ఛేదాపనేన ఉద్ధంవిరేచనఅధోవిరేచనాదీహి సరీరసల్లహుకభావకరణేన ¶ ఉచ్ఛాదనన్హాపనేన చ అజ్ఝత్తికం వత్థు విసదం కాతబ్బం.

సూచికమ్మధోవనరజనపరిభణ్డకరణాదీహి బాహిరం వత్థు విసదం కాతబ్బం. ఏతస్మిఞ్హి అజ్ఝత్తికబాహిరే వత్థుస్మిం అవిసదే ఉప్పన్నేసు చిత్తచేతసికేసు ఞాణమ్పి అపరిసుద్ధం హోతి, అపరిసుద్ధాని దీపకపల్లకవట్టితేలాని నిస్సాయ ఉప్పన్నదీపసిఖాయ ఓభాసో వియ. విసదే పన అజ్ఝత్తికబాహిరే వత్థుమ్హి ఉప్పన్నేసు చిత్తచేతసికేసు ఞాణమ్పి విసదం హోతి, పరిసుద్ధాని దీపకపల్లకవట్టితేలాని నిస్సాయ ఉప్పన్నదీపసిఖాయ ఓభాసో వియ. తేన వుత్తం – ‘‘వత్థువిసదకిరియా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తతీ’’తి.

ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనా నామ సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం సమభావకరణం. సచే హిస్స సద్ధిన్ద్రియం బలవం హోతి, ఇతరాని మన్దాని. తతో వీరియిన్ద్రియం పగ్గహకిచ్చం, సతిన్ద్రియం ఉపట్ఠానకిచ్చం, సమాధిన్ద్రియం అవిక్ఖేపకిచ్చం, పఞ్ఞిన్ద్రియం దస్సనకిచ్చం కాతుం న సక్కోతి. తస్మా తం ధమ్మసభావపచ్చవేక్ఖణేన వా యథా వా మనసికరోతో బలవం జాతం, తథా అమనసికారేన హాపేతబ్బం. వక్కలిత్థేరస్స వత్థు చేత్థ నిదస్సనం. సచే పన వీరియిన్ద్రియం బలవం హోతి, అథ నేవ సద్ధిన్ద్రియం అధిమోక్ఖకిచ్చం కాతుం సక్కోతి, న ఇతరాని ఇతరకిచ్చభేదం. తస్మా తం పస్సద్ధాదిభావనాయ హాపేతబ్బం. తత్రాపి సోణత్థేరస్స వత్థు దస్సేతబ్బం. ఏవం సేసేసుపి ఏకస్స బలవభావే సతి ఇతరేసం అత్తనో కిచ్చేసు అసమత్థతా వేదితబ్బా.

విసేసతో పనేత్థ సద్ధాపఞ్ఞానం సమాధివీరియానం చ సమతం పసంసన్తి. బలవసద్ధో హి మన్దపఞ్ఞో ముధాపసన్నో హోతి, అవత్థుస్మిం పసీదతి. బలవపఞ్ఞో మన్దసద్ధో కేరాటికపక్ఖం భజతి. భేసజ్జసముట్ఠితో వియ రోగో అతేకిచ్ఛో హోతి. చిత్తుప్పాదమత్తేనేవ కుసలం హోతీతి అతిధావిత్వా దానాదీని అకరోన్తో నిరయే ఉప్పజ్జతి. ఉభిన్నం సమతాయ వత్థుస్మింయేవ పసీదతి ¶ . బలవసమాధిం పన మన్దవీరియం సమాధిస్స కోసజ్జపక్ఖత్తా కోసజ్జం అధిభవతి. బలవవీరియం మన్దసమాధిం వీరియస్స ఉద్ధచ్చపక్ఖత్తా ¶ ఉద్ధచ్చం అధిభవతి ¶ . సమాధి పన వీరియేన సంయోజితో కోసజ్జే పతితుం న లభతి. వీరియం సమాధినా సంయోజితం ఉద్ధచ్చే పతితుం న లభతి. తస్మా తదుభయం సమం కాతబ్బం. ఉభయసమతాయ హి అప్పనా హోతి.

అపిచ సమాధికమ్మికస్స బలవతీపి సద్ధా వట్టతి. ఏవం సద్దహన్తో ఓకప్పేన్తో అప్పనం పాపుణిస్సతి. సమాధిపఞ్ఞాసు పన సమాధికమ్మికస్స ఏకగ్గతా బలవతీ వట్టతి, ఏవఞ్హి సో అప్పనం పాపుణాతి. విపస్సనాకమ్మికస్స పఞ్ఞా బలవతీ వట్టతి, ఏవఞ్హి సో లక్ఖణప్పటివేధం పాపుణాతి. ఉభిన్నం పన సమతాయపి అప్పనా హోతియేవ. సతి పన సబ్బత్థ బలవతీ వట్టతి. సతి హి చిత్తం ఉద్ధచ్చపక్ఖికానం సద్ధావీరియపఞ్ఞానం వసేన ఉద్ధచ్చపాతతో, కోసజ్జపక్ఖికేన చ సమాధినా కోసజ్జపాతతో రక్ఖతి. తస్మా సా లోణధూపనం వియ సబ్బబ్యఞ్జనేసు సబ్బకమ్మికఅమచ్చో వియ చ సబ్బరాజకిచ్చేసు సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బా. తేనాహ – ‘‘సతి చ పన సబ్బత్థికా వుత్తా భగవతా. కిం కారణా? చిత్తఞ్హి సతి పటిసరణం, ఆరక్ఖపచ్చుపట్ఠానా చ సతి, న చ వినా సతియా చిత్తస్స పగ్గహనిగ్గహో హోతీ’’తి.

దుప్పఞ్ఞపుగ్గలపరివజ్జనా నామ ఖన్ధాదిభేదే అనోగాళ్హపఞ్ఞానం దుమ్మేధపుగ్గలానం ఆరకావ పరివజ్జనం. పఞ్ఞవన్తపుగ్గలసేవనా నామ సమపఞ్ఞాసలక్ఖణపరిగ్గాహికాయ ఉదయబ్బయపఞ్ఞాయ సమన్నాగతపుగ్గలసేవనా. గమ్భీరఞాణచరియపచ్చవేక్ఖణా నామ గమ్భీరేసు ఖన్ధాదీసు పవత్తాయ గమ్భీరపఞ్ఞాయ పభేదపచ్చవేక్ఖణా. తదధిముత్తతా నామ ఠాననిసజ్జాదీసు ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గసముట్ఠాపనత్థం నిన్నపోణపబ్భారచిత్తతా. ఏవం ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆరబ్భధాతు నిక్కమధాతు పరక్కమధాతు, తత్థ యోనిసో మనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨) ఏవం ఉప్పాదో హోతి.

అపిచ ¶ ¶ ఏకాదస ధమ్మా వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ ¶ సంవత్తన్తి అపాయభయపచ్చవేక్ఖణతా ఆనిసంసదస్సావితా గమనవీథిపచ్చవేక్ఖణతా పిణ్డపాతాపచాయనతా దాయజ్జమహత్తపచ్చవేక్ఖణతా సత్థుమహత్తపచ్చవేక్ఖణతా జాతిమహత్తపచ్చవేక్ఖణతా సబ్రహ్మచారిమహత్తపచ్చవేక్ఖణతా కుసీతపుగ్గలపరివజ్జనతా ఆరద్ధవీరియపుగ్గలసేవనతా తదధిముత్తతాతి.

తత్థ నిరయేసు పఞ్చవిధబన్ధనకమ్మకారణతో పట్ఠాయ మహాదుక్ఖం అనుభవనకాలేపి, తిరచ్ఛానయోనియం జాలక్ఖిపకుమీనాదీహి గహితకాలేపి, పాజనకణ్టకాదిప్పహారతున్నస్స పన సకటవాహనాదికాలేపి, పేత్తివిసయే అనేకానిపి వస్ససహస్సాని ఏకం బుద్ధన్తరమ్పి ఖుప్పిపాసాహి ఆతురితకాలేపి, కాలకఞ్జికఅసురేసు సట్ఠిహత్థఅసీతిహత్థప్పమాణేన అట్ఠిచమ్మమత్తేనేవ అత్తభావేన వాతాతపాదిదుక్ఖానుభవనకాలేపి న సక్కా వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గం ఉప్పాదేతుం. అయమేవ తే భిక్ఖు కాలో వీరియకరణాయాతి ఏవం అపాయభయం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఉప్పజ్జతి.

‘‘న సక్కా కుసీతేన నవలోకుత్తరధమ్మం లద్ధుం, ఆరద్ధవీరియేనేవ సక్కా అయమానిసంసో వీరియస్సా’’తి ఏవం ఆనిసంసదస్సావినోపి ఉప్పజ్జతి. ‘‘సబ్బబుద్ధపచ్చేకబుద్ధమహాసావకేహి తే గతమగ్గో గన్తబ్బో, సో చ న సక్కా కుసీతేన గన్తు’’న్తి ఏవం గమనవీథిం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి. ‘‘యే తం పిణ్డపాతాదీహి ఉపట్ఠహన్తి, ఇమే తే మనుస్సా నేవ ఞాతకా, న దాసకమ్మకరా, నాపి ‘తం నిస్సాయ జీవిస్సామా’తి తే పణీతాని పిణ్డపాతాదీని దేన్తి, అథ ఖో అత్తనో కారానం మహప్ఫలతం పచ్చాసీసమానా దేన్తి, సత్థారాపి ‘అయం ఇమే పచ్చయే పరిభుఞ్జిత్వా కాయదళ్హీబహులో సుఖం విహరిస్సతీ’తి న ఏవం సమ్పస్సతా తుయ్హం పచ్చయా అనుఞ్ఞాతా, అథ ఖో ‘అయం ఇమే పరిభుఞ్జమానో సమణధమ్మం కత్వా వట్టదుక్ఖతో ముచ్చిస్సతీ’తి తే పచ్చయా అనుఞ్ఞాతా, సో దాని త్వం కుసీతో విహరన్తో న తం పిణ్డం అపచాయిస్ససి, ఆరద్ధవీరియస్సేవ హి పిణ్డపాతాపచాయనం నామ హోతీ’’తి ఏవం పిణ్డపాతాపచాయనం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి మహామిత్తత్థేరస్స ¶ వియ.

థేరో ¶ కిర కస్సకలేణే నామ పటివసతి. తస్స చ గోచరగామే ఏకా మహాఉపాసికా థేరం ¶ పుత్తం కత్వా పటిజగ్గతి. సా ఏకదివసం అరఞ్ఞం గచ్ఛన్తీ ధీతరం ఆహ – ‘‘అమ్మ అసుకస్మిం ఠానే పురాణతణ్డులా, అసుకస్మిం ఖీరం, అసుకస్మిం సప్పి, అసుకస్మిం ఫాణితం, తవ భాతికస్స అయ్యమిత్తస్స ఆగతకాలే భత్తం పచిత్వా ఖీరసప్పిఫాణితేహి సద్ధిం దేహి, త్వం చ భుఞ్జేయ్యాసి, అహం పన హియ్యో పక్కం పారివాసికభత్తం కఞ్జికేన భుత్తామ్హీ’’తి. దివా కిం భుఞ్జిస్ససి అమ్మాతి? సాకపణ్ణం పక్ఖిపిత్వా కణతణ్డులేహి అమ్బిలయాగుం పచిత్వా ఠపేహి అమ్మాతి.

థేరో చీవరం పారుపిత్వా పత్తం నీహరన్తోవ తం సద్దం సుత్వా అత్తానం ఓవది – ‘‘మహాఉపాసికా కిర కఞ్జియేన పారివాసికభత్తం భుఞ్జి, దివాపి కణపణ్ణమ్బిలయాగుం భుఞ్జిస్సతి, తుయ్హం అత్థాయ పన పురాణతణ్డులాదీని ఆచిక్ఖతి, తం నిస్సాయ ఖో పనేసా నేవ ఖేత్తం న వత్థుం న భత్తం న వత్థం పచ్చాసీసతి, తిస్సో పన సమ్పత్తియో పత్థయమానా దేతి, త్వం ఏతిస్సా తా సమ్పత్తియో దాతుం సక్ఖిస్ససి న సక్ఖిస్ససీతి, అయం ఖో పన పిణ్డపాతో తయా సరాగేన సదోసేన సమోహేన న సక్కా గణ్హితున్తి పత్తం థవికాయ పక్ఖిపిత్వా గణ్ఠికం ముఞ్చిత్వా నివత్తిత్వా కస్సకలేణమేవ గన్త్వా పత్తం హేట్ఠామఞ్చే చీవరం చీవరవంసే ఠపేత్వా అరహత్తం అపాపుణిత్వా న నిక్ఖమిస్సామీ’’తి వీరియం అధిట్ఠహిత్వా నిసీది. దీఘరత్తం అప్పమత్తో హుత్వా నివుత్థభిక్ఖు విపస్సనం వడ్ఢేత్వా పురేభత్తమేవ అరహత్తం పత్వా వికసితం వియ పదుమం మహాఖీణాసవో సితం కరోన్తోవ నిక్ఖమి. లేణద్వారే రుక్ఖమ్హి అధివత్థా దేవతా –

‘‘నమో తే పురిసాజఞ్ఞ, నమో తే పురిసుత్తమ;

యస్స తే ఆసవా ఖీణా, దక్ఖిణేయ్యోసి మారిసా’’తి. –

ఏవం ఉదానం ఉదానేత్వా ‘‘భన్తే, పిణ్డాయ పవిట్ఠానం తుమ్హాదిసానం అరహన్తానం భిక్ఖం దత్వా మహల్లకిత్థియో దుక్ఖా ముచ్చిస్సన్తీ’’తి ఆహ.

థేరో ¶ ఉట్ఠహిత్వా ద్వారం వివరిత్వా కాలం ఓలోకేన్తో పాతోయేవాతి ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ గామం పావిసి. దారికాపి భత్తం సమ్పాదేత్వా ‘‘ఇదాని మే భాతా ఆగమిస్సతి ¶ , ఇదాని ఆగమిస్సతీ’’తి ద్వారం ఓలోకయమానా నిసీది. సా థేరే ఘరద్వారం సమ్పత్తే పత్తం గహేత్వా సప్పిఫాణితయోజితస్స ఖీరపిణ్డపాతస్స పూరేత్వా హత్థే ఠపేసి. థేరో ‘‘సుఖం హోతూ’’తి అనుమోదనం కత్వా పక్కామి. సాపి తం ఓలోకయమానావ ¶ అట్ఠాసి. థేరస్స హి తదా అతివియ పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో అహోసి, విప్పసన్నాని ఇన్ద్రియాని, ముఖం బన్ధనా పముత్తతాలపక్కం వియ అతివియ విరోచిత్థ. మహాఉపాసికా అరఞ్ఞా ఆగన్త్వా ‘‘కిం అమ్మ, భాతికో తే ఆగతో’’తి పుచ్ఛి. సా సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సా ఉపాసికా ‘‘అజ్జ మే పుత్తస్స పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి ఞత్వా ‘‘అభిరమతి తే అమ్మ భాతా బుద్ధసాసనే న ఉక్కణ్ఠతీ’’తి ఆహ.

‘‘మహన్తం ఖో పనేతం సత్థు దాయజ్జం, యదిదం సత్తఅరియధనం నామ, తం న సక్కా కుసీతేన గహేతుం. యథా హి విప్పటిపన్నం పుత్తం మాతాపితరో ‘అయం అమ్హాకం అపుత్తో’తి పరిబాహిరం కరోన్తి, సో తేసం అచ్చయేన దాయజ్జం న లభతి, ఏవం కుసీతోపి ఇదం అరియధనదాయజ్జం న లభతి, ఆరద్ధవీరియోవ లభతీ’’తి దాయజ్జమహత్తతం పచ్చవేక్ఖతోపి ఉప్పజ్జతి. ‘‘మహా ఖో పన తే సత్థా, సత్థునో హి మాతుకుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిగ్గహణకాలేపి అభినిక్ఖమనేపి అభిసమ్బోధియమ్పి ధమ్మచక్కప్పవత్తనయమకపాటిహారియదేవోరోహణ-ఆయుసఙ్ఖారవోస్సజ్జనేసుపి పరినిబ్బానకాలేపి దససహస్సిలోకధాతు కమ్పిత్థ, యుత్తం ను తే ఏవరూపస్స సత్థునో సాసనే ‘పబ్బజిత్వా కుసీతేన భవితు’’’న్తి ఏవం సత్థుమహత్తం పచ్చవేక్ఖతోపి ఉప్పజ్జతి.

జాతియాపి – ‘‘త్వం ఇదాని న లామకజాతికో, అసమ్భిన్నాయ మహాసమ్మతపవేణియా ఆగతో, ఉక్కాకరాజవంసే జాతోసి, సుద్ధోధనమహారాజస్స మహామాయాదేవియా చ నత్తా, రాహులభద్దస్స కనిట్ఠో, తయా నామ ఏవరూపేన జినపుత్తేన హుత్వా న యుత్తం కుసీతేన విహరితు’’న్తి ఏవం జాతిమహత్తం పచ్చవేక్ఖతోపి ఉప్పజ్జతి. ‘‘సారిపుత్తమోగ్గల్లానా చేవ అసీతి చ మహాసావకా వీరియేనేవ లోకుత్తరధమ్మం పటివిజ్ఝింసు, త్వం ఏతేసం సబ్రహ్మచారీనం ¶ మగ్గం పటిపజ్జిస్ససి న పటిపజ్జిస్ససీ’’తి ఏవం సబ్రహ్మచారిమహత్తం పచ్చవేక్ఖతోపి ఉప్పజ్జతి. కుచ్ఛిం పూరేత్వా ఠితఅజగరసదిసే విస్సట్ఠకాయికచేతసికవీరియే కుసీతపుగ్గలే పరివజ్జన్తస్సాపి, ఆరద్ధవీరియే పహితత్తే పుగ్గలే సేవన్తస్సాపి, ఠాననిసజ్జాదీసు వీరియుప్పాదనత్థం ¶ నిన్నపోణపబ్భారచిత్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానీయా ధమ్మా, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ¶ ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨) ఏవం ఉప్పాదో హోతి. తత్థ పీతియేవ పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానీయా ధమ్మా నామ, తస్స ఉప్పాదకమనసికారో యోనిసోమనసికారో నామ.

అపిచ ఏకాదస ధమ్మా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి బుద్ధానుస్సతి ధమ్మసఙ్ఘసీలచాగదేవతానుస్సతి ఉపసమానుస్సతి లూఖపుగ్గలపరివజ్జనతా సినిద్ధపుగ్గలసేవనతా పసాదనీయసుత్తన్తపచ్చవేక్ఖణతా తదధిముత్తతాతి.

బుద్ధగుణే అనుస్సరన్తస్సాపి హి యావ ఉపచారా సకలసరీరం ఫరమానో పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఉప్పజ్జతి. ధమ్మసఙ్ఘగుణే అనుస్సరన్తస్సాపి, దీఘరత్తం అఖణ్డం కత్వా రక్ఖితం చతుపారిసుద్ధిసీలం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, గిహినో దససీలపఞ్చసీలం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, దుబ్భిక్ఖభయాదీసు పణీతం భోజనం సబ్రహ్మచారీనం దత్వా ‘‘ఏవం నామ అదమ్హా’’తి చాగం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, గిహినోపి ఏవరూపే కాలే సీలవన్తానం దిన్నదానం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, యేహి గుణేహి సమన్నాగతా దేవతా దేవత్తం పత్తా, తథారూపానం గుణానం అత్తని అత్థితం పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, ‘‘సమాపత్తియా విక్ఖమ్భితా కిలేసా సట్ఠిపి, సత్తతిపి వస్సాని న సముదాచరన్తీ’’తి పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, చేతియదస్సనబోధిదస్సనథేరదస్సనేసు అసక్కచ్చకిరియాయ సంసూచితలూఖభావే బుద్ధాదీసు ¶ పసాదసినేహాభావేన గద్రభపిట్ఠే రజసదిసే లూఖపుగ్గలే పరివజ్జన్తస్సాపి, బుద్ధాదీసు పసాదబహులే ముదుచిత్తే సినిద్ధపుగ్గలే సేవన్తస్సాపి, రతనత్తయగుణపరిదీపకే పసాదనీయే సుత్తన్తే పచ్చవేక్ఖన్తస్సాపి, ఠాననిసజ్జాదీసు పీతిఉప్పాదనత్థం నిన్నపోణపబ్భారచిత్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ¶ – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, కాయపస్సద్ధి చిత్తపస్సద్ధి, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి ఏవం ఉప్పాదో హోతి.

అపిచ సత్త ధమ్మా పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి పణీతభోజనసేవనతా ఉతుసుఖసేవనతా ఇరియాపథసుఖసేవనతా మజ్ఝత్తపయోగతా ¶ సారద్ధకాయపుగ్గలపరివజ్జనతా పస్సద్ధకాయపుగ్గలసేవనతా తదధిముత్తతాతి.

పణీతఞ్హి సినిద్ధం సప్పాయభోజనం భుఞ్జన్తస్సాపి, సీతుణ్హేసు ఉతూసు ఠానాదీసు ఇరియాపథేసు సప్పాయం ఉతుం చ ఇరియాపథం చ సేవన్తస్సాపి పస్సద్ధి ఉప్పజ్జతి. యో పన మహాపురిసజాతికో సబ్బఉతుఇరియాపథక్ఖమోవ హోతి, న తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యస్స సభాగవిసభాగతా అత్థి, తస్సేవ విసభాగే ఉతుఇరియాపథే వజ్జేత్వా సభాగే సేవన్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి. మజ్ఝత్తపయోగో వుచ్చతి అత్తనో చ పరస్స చ కమ్మస్సకతాపచ్చవేక్ఖణా, ఇమినా మజ్ఝత్తపయోగేన ఉప్పజ్జతి. యో లేడ్డుదణ్డాదీహి పరం విహేఠయమానోవ విచరతి. ఏవరూపం సారద్ధకాయం పుగ్గలం పరివజ్జన్తస్సాపి, సంయతపాదపాణిం పస్సద్ధకాయం పుగ్గలం సేవన్తస్సాపి, ఠాననిసజ్జాదీసు పస్సద్ధిఉప్పాదనత్థాయ నిన్నపోణపబ్భారచిత్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, సమథనిమిత్తం అబ్యగ్గనిమిత్తం, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ¶ ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౨) ఏవం ఉప్పాదో హోతి. తత్థ సమథోవ సమథనిమిత్తం, అవిక్ఖేపట్ఠేన చ అబ్యగ్గనిమిత్తన్తి.

అపిచ ఏకాదస ధమ్మా సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి వత్థువిసదకిరియతా ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనతా నిమిత్తకుసలతా సమయే చిత్తస్స పగ్గహణతా సమయే చిత్తస్స నిగ్గహణతా ¶ సమయే సమ్పహంసనతా సమయే అజ్ఝుపేక్ఖనతా అసమాహితపుగ్గలపరివజ్జనతా సమాహితపుగ్గలసేవనతా ఝానవిమోక్ఖపచ్చవేక్ఖణతా తదధిముత్తతాతి. తత్థ వత్థువిసదకిరియతా చ ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనతా చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

నిమిత్తకుసలతా నామ కసిణనిమిత్తస్స ఉగ్గహణకుసలతా. సమయే చిత్తస్స పగ్గహణతాతి యస్మిం సమయే అతిసిథిలవీరియతాదీహి లీనం చిత్తం హోతి, తస్మిం సమయే ధమ్మవిచయవీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గసముట్ఠాపనేన తస్స పగ్గహణం. సమయే చిత్తస్స నిగ్గహణతాతి యస్మిం సమయే అచ్చారద్ధవీరియతాదీహి ¶ ఉద్ధతం చిత్తం హోతి, తస్మిం సమయే పస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గసముట్ఠాపనేన తస్స నిగ్గహణం. సమయే సమ్పహంసనతాతి యస్మిం సమయే చిత్తం పఞ్ఞాపయోగమన్దతాయ వా ఉపసమసుఖానధిగమేన వా నిరస్సాదం హోతి, తస్మిం సమయే అట్ఠసంవేగవత్థుపచ్చవేక్ఖణేన సంవేజేతి. అట్ఠ సంవేగవత్థూని నామ జాతిజరాబ్యాధిమరణాని చత్తారి, అపాయదుక్ఖం పఞ్చమం, అతీతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, అనాగతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, పచ్చుప్పన్నే ఆహారపరియేట్ఠిమూలకం దుక్ఖన్తి. రతనత్తయగుణానుస్సరణేన చ పసాదం జనేతి. అయం వుచ్చతి ‘‘సమయే సమ్పహంసనతా’’తి.

సమయే అజ్ఝుపేక్ఖనతా నామ యస్మిం సమయే సమ్మాపటిపత్తిం ఆగమ్మ అలీనం అనుద్ధతం అనిరస్సాదం ఆరమ్మణే సమప్పవత్తం సమథవీథిపటిపన్నం చిత్తం హోతి, తదాస్స పగ్గహనిగ్గహసమ్పహంసనేసు న బ్యాపారం ఆపజ్జతి సారథి వియ సమప్పవత్తేసు. అస్సేసు. అయం వుచ్చతి ‘‘సమయే అజ్ఝుపేక్ఖనతా’’తి. అసమాహితపుగ్గలపరివజ్జనతా నామ ఉపచారం వా అప్పనం వా అప్పత్తానం విక్ఖిత్తచిత్తానం పుగ్గలానం ఆరకా పరివజ్జనం. సమాహితపుగ్గలసేవనతా నామ ఉపచారేన వా అప్పనాయ వా సమాహితచిత్తానం ¶ సేవనా భజనా పయిరుపాసనా. తదధిముత్తతా నామ ఠాననిసజ్జాదీసు సమాధిఉప్పాదనత్థంయేవ నిన్నపోణపబ్భారచిత్తతా. ఏవఞ్హి పటిపజ్జతో ఏస ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానీయా ధమ్మా, తత్థ యోనిసోమనసికారబహులీకారో, అయమాహారో అనుప్పన్నస్స వా ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నస్స వా ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ భావనాయ పారిపూరియా సంవత్తతీ’’తి ¶ (సం. ని. ౫.౨౩౨) ఏవం ఉప్పాదో హోతి. తత్థ ఉపేక్ఖాయేవ ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానీయా ధమ్మా నామ.

అపిచ పఞ్చ ధమ్మా ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి సత్తమజ్ఝత్తతా సఙ్ఖారమజ్ఝత్తతా సత్తసఙ్ఖారకేలాయనపుగ్గలపరివజ్జనతా సత్తసఙ్ఖారమజ్ఝత్తపుగ్గలసేవనతా తదధిముత్తతాతి.

తత్థ ద్వీహాకారేహి సత్తమజ్ఝత్తతం సముట్ఠాపేతి – ‘‘త్వం అత్తనో కమ్మేన ఆగన్త్వా అత్తనో కమ్మేన గమిస్ససి, ఏసోపి అత్తనో కమ్మేన ఆగన్త్వా ¶ అత్తనో కమ్మేన గమిస్సతి, త్వం కం కేలాయసీ’’తి ఏవం కమ్మస్సకతాపచ్చవేక్ఖణేన చ, ‘‘పరమత్థతో సత్తోయేవ నత్థి, సో త్వం కం కేలాయసీ’’తి ఏవం నిస్సత్తపచ్చవేక్ఖణేన చ. ద్వీహేవాకారేహి సఙ్ఖారమజ్ఝత్తతం సముట్ఠాపేతి – ‘‘ఇదం చీవరం అనుపుబ్బేన వణ్ణవికారం చేవ జిణ్ణభావం చ ఉపగన్త్వా పాదపుఞ్ఛనచోళకం హుత్వా యట్ఠికోటియా ఛడ్డనీయం భవిస్సతి, సచే పనస్స సామికో భవేయ్య, నాస్స ఏవం వినస్సితుం దదేయ్యా’’తి ఏవం అసామికభావం పచ్చవేక్ఖణేన, ‘‘అనద్ధనియం ఇదం తావకాలిక’’న్తి ఏవం తావకాలికతాపచ్చవేక్ఖణేన చ. యథా చ చీవరే, ఏవం పత్తాదీసుపి యోజనా కాతబ్బా.

సత్తసఙ్ఖారకేలాయనపుగ్గలపరివజ్జనతాతి ఏత్థ యో పుగ్గలో గిహి వా అత్తనో పుత్తధీతాదికే, పబ్బజితో వా అత్తనో అన్తేవాసికసమానుపజ్ఝాయకాదికే మమాయతి, సహత్థేనేవ నేసం కేసచ్ఛేదనసూచికమ్మచీవరధోవనరజనపత్తపచనాదీని కరోతి, ముహుత్తమ్పి అపస్సన్తో ‘‘అసుకో సామణేరో కుహిం, అసుకో దహరో కుహి’’న్తి భన్తమిగో వియ ఇతో చితో చ ఆలోకేతి ¶ , అఞ్ఞేన కేసచ్ఛేదనాదీనం అత్థాయ ‘‘ముహుత్తం తావ అసుకం పేసేథా’’తి యాచీయమానోపి ‘‘అమ్హేపి తం అత్తనో కమ్మం న కారేమ, తుమ్హే తం గహేత్వా కిలమేస్సథా’’తి న దేతి. అయం సత్తకేలాయనో నామ. యో పన పత్తచీవరథాలకకత్తరయట్ఠిఆదీని మమాయతి, అఞ్ఞస్స హత్థేన పరామసితుమ్పి న దేతి, తావకాలికం యాచితో ‘‘మయమ్పి ఇదం మమాయన్తా న పరిభుఞ్జామ, తుమ్హాకం కిం దస్సామా’’తి వదతి. అయం సఙ్ఖారకేలాయనో నామ. యో పన తేసు ద్వీసుపి వత్థూసు మజ్ఝత్తో ఉదాసినో. అయం సత్తసఙ్ఖారమజ్ఝత్తో నామ. ఇతి అయం ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఏవరూపం సత్తసఙ్ఖారకేలాయనం పుగ్గలం ఆరకా పరివజ్జన్తస్సాపి, సత్తసఙ్ఖారమజ్ఝత్తపుగ్గలం సేవన్తస్సాపి, ఠాననిసజ్జాదీసు ¶ తదుప్పాదనత్థం నిన్నపోణపబ్భారచిత్తస్సాపి ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నస్స పనస్స అరహత్తమగ్గేన భావనాపారిపూరీ హోతీతి పజానాతి.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం అత్తనో వా సత్త సమ్బోజ్ఝఙ్గే పరిగ్గణ్హిత్వా, పరస్స వా, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స బోజ్ఝఙ్గే పరిగ్గణ్హిత్వా ¶ ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయా పనేత్థ బోజ్ఝఙ్గానం నిబ్బత్తినిరోధవసేన వేదితబ్బా. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ఇధ బోజ్ఝఙ్గపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా బోజ్ఝఙ్గపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

బోజ్ఝఙ్గపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుసచ్చపబ్బవణ్ణనా

౧౧౯. ఏవం సత్తబోజ్ఝఙ్గవసేన ధమ్మానుపస్సనం విభజిత్వా ఇదాని చతుసచ్చవసేన విభజితుం పున చపరన్తిఆదిమాహ.

తత్థ ఇదం దుక్ఖన్తి యథాభూతం పజానాతీతి ఠపేత్వా తణ్హం తేభూమకే ధమ్మే ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి యథాసభావతో పజానాతి, తస్సేవ ఖో పన దుక్ఖస్స జనికం సముట్ఠాపికం పురిమతణ్హం ‘‘అయం దుక్ఖసముదయో’’తి, ఉభిన్నం అప్పవత్తిం నిబ్బానం ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధో’’తి, దుక్ఖపరిజాననం సముదయపజహనం నిరోధసచ్ఛికరణం అరియమగ్గం ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి యథాసభావతో పజానాతీతి అత్థో. అవసేసా అరియసచ్చకథా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితాయేవ.

ఇతి అజ్ఝత్తం వాతి ఏవం అత్తనో వా చత్తారి సచ్చాని ¶ పరిగ్గణ్హిత్వా, పరస్స వా, కాలేన వా అత్తనో, కాలేన వా పరస్స చత్తారి సచ్చాని పరిగ్గణ్హిత్వా ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతి. సముదయవయా పనేత్థ చతున్నం సచ్చానం యథాసమ్భవతో ఉప్పత్తినివత్తివసేన వేదితబ్బా. ఇతో పరం వుత్తనయమేవ.

కేవలఞ్హి ¶ ఇధ చతుసచ్చపరిగ్గాహికా సతి దుక్ఖసచ్చన్తి ఏవం యోజనం కత్వా సచ్చపరిగ్గాహకస్స భిక్ఖునో నియ్యానముఖం వేదితబ్బం. సేసం తాదిసమేవాతి.

చతుసచ్చపబ్బవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏత్తావతా ¶ ఆనాపానం చతుఇరియాపథం చతుసమ్పజఞ్ఞం ద్వత్తింసాకారం చతుధాతువవత్థానం నవసివథికా వేదనానుపస్సనా చిత్తానుపస్సనా నీవరణపరిగ్గహో ఖన్ధపరిగ్గహో ఆయతనపరిగ్గహో బోజ్ఝఙ్గపరిగ్గహో సచ్చపరిగ్గహోతి ఏకవీసతి కమ్మట్ఠానాని వుత్తాని. తేసు ఆనాపానం ద్వత్తింసాకారో నవసివథికాతి ఏకాదస అప్పనాకమ్మట్ఠానాని హోన్తి. దీఘభాణకమహాసీవత్థేరో పన ‘‘నవసివథికా ఆదీనవానుపస్సనావసేన వుత్తా’’తి ఆహ. తస్మా తస్స మతేన ద్వేయేవ అప్పనాకమ్మట్ఠానాని, సేసాని ఉపచారకమ్మట్ఠానాని. కిం పనేతేసు సబ్బేసు అభినివేసో జాయతీతి? న జాయతి. ఇరియాపథసమ్పజఞ్ఞనీవరణబోజ్ఝఙ్గేసు హి అభినివేసో న జాయతి, సేసేసు జాయతీతి. మహాసీవత్థేరో పనాహ – ‘‘ఏతేసుపి అభినివేసో జాయతి, అయఞ్హి అత్థి ను ఖో మే చత్తారో ఇరియాపథా, ఉదాహు నత్థి, అత్థి ను ఖో మే చతుసమ్పజఞ్ఞం, ఉదాహు నత్థి, అత్థి ను ఖో మే పఞ్చనీవరణా, ఉదాహు నత్థి, అత్థి ను ఖో మే సత్తబోజ్ఝఙ్గా, ఉదాహు నత్థీతి ఏవం పరిగ్గణ్హాతి, తస్మా సబ్బత్థ అభినివేసో జాయతీ’’తి.

౧౩౭. యో హి కోచి, భిక్ఖవేతి యో హి కోచి భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా ఉపాసకో వా ఉపాసికా వా. ఏవం భావేయ్యాతి ఆదితో పట్ఠాయ వుత్తేన భావనానుక్కమేన భావేయ్య. పాటికఙ్ఖన్తి పటికఙ్ఖితబ్బం, అవస్సం భావీతి అత్థో. అఞ్ఞాతి అరహత్తం. సతి వా ఉపాదిసేసేతి ఉపాదానసేసే వా సతి ¶ అపరిక్ఖీణే. అనాగామితాతి అనాగామిభావో.

ఏవం సత్తన్నం వస్సానం వసేన సాసనస్స నియ్యానికభావం దస్సేత్వా పున తతో అప్పతరేపి కాలే దస్సేన్తో ‘‘తిట్ఠన్తు, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. సబ్బమ్పి చేతం మజ్ఝిమస్సేవ నేయ్యపుగ్గలస్స వసేన వుత్తం. తిక్ఖపఞ్ఞం పన సన్ధాయ – ‘‘పాతో అనుసిట్ఠో సాయం విసేసం అధిగమిస్సతి, సాయం అనుసిట్ఠో పాతో విసేసం అధిగమిస్సతీ’’తి (మ. ని. ౨.౩౪౫) వుత్తం.

ఇతి ¶ ¶ భగవా ‘‘ఏవంనియ్యానికం, భిక్ఖవే, మమ సాసన’’న్తి దస్సేత్వా ఏకవీసతియాపి ఠానేసు అరహత్తనికూటేన దేసితం దేసనం నియ్యాతేన్తో ‘‘ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో…పే… ఇతి యం తం వుత్తం, ఇదమేతం పటిచ్చ వుత్త’’న్తి ఆహ. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సతిపట్ఠానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సీహనాదవగ్గో

౧. చూళసీహనాదసుత్తవణ్ణనా

౧౩౯. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి చూళసీహనాదసుత్తం. యస్మా పనస్స అత్థుప్పత్తికో నిక్ఖేపో, తస్మా తం దస్సేత్వా చస్స అనుపుబ్బపదవణ్ణనం కరిస్సామ. కతరాయ పనిదం అత్థుప్పత్తియా నిక్ఖిత్తన్తి? లాభసక్కారపచ్చయా తిత్థియపరిదేవితే. భగవతో కిర ధమ్మదాయాదసుత్తే వుత్తనయేన మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి. చతుప్పమాణికో హి అయం లోకసన్నివాసో, రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో, ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో, లూఖప్పమాణో లూఖప్పసన్నో, ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నోతి ఇమేసం పుగ్గలానం వసేన చతుధా ఠితో.

తేసం ఇదం నానాకరణం – కతమో చ పుగ్గలో రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో ఆరోహం వా పస్సిత్వా పరిణాహం వా పస్సిత్వా సణ్ఠానం వా పస్సిత్వా పారిపూరిం వా పస్సిత్వా తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో.

కతమో చ పుగ్గలో ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో పరవణ్ణనాయ పరథోమనాయ పరపసంసనాయ పరవణ్ణహారికాయ, తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో.

కతమో చ పుగ్గలో లూఖప్పమాణో లూఖప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో చీవరలూఖం వా పస్సిత్వా పత్తలూఖం వా పస్సిత్వా, సేనాసనలూఖం వా పస్సిత్వా వివిధం వా దుక్కరకారికం పస్సిత్వా ¶ తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం ¶ వుచ్చతి పుగ్గలో లూఖప్పమాణో లూఖప్పసన్నో.

కతమో చ పుగ్గలో ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో సీలం వా పస్సిత్వా సమాధిం వా పస్సిత్వా పఞ్ఞం వా పస్సిత్వా తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నోతి.

ఇమేసు ¶ చతూసు పుగ్గలేసు రూపప్పమాణోపి భగవతో ఆరోహపరిణాహసణ్ఠానపారిపూరివణ్ణపోక్ఖరతం, అసీతిఅనుబ్యఞ్జనప్పటిమణ్డితత్తా నానారతనవిచిత్తమివ సువణ్ణమహాపటం, ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణసమాకిణ్ణతాయ తారాగణసముజ్జలం వియ గగనతలం సబ్బఫాలిఫుల్లం వియ చ యోజనసతుబ్బేధం పారిచ్ఛత్తకం అట్ఠారసరతనుబ్బేధం బ్యామప్పభాపరిక్ఖేపం సస్సిరికం అనోపమసరీరం దిస్వా సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి.

ఘోసప్పమాణోపి, భగవతా కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియో పూరితా అఙ్గపరిచ్చాగో పుత్తదారపరిచ్చాగో, రజ్జపరిచ్చాగో అత్తపరిచ్చాగో నయనపరిచ్చాగో చ కతోతిఆదినా నయేన పవత్తం ఘోసం సుత్వా సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి.

లూఖప్పమాణోపి భగవతో చీవరలూఖం దిస్వా ‘‘సచే భగవా అగారం అజ్ఝావసిస్స, కాసికవత్థమేవ అధారయిస్స. పబ్బజిత్వా పనానేన సాణపంసుకూలచీవరేన సన్తుస్సమానేన భారియం కత’’న్తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి. పత్తలూఖమ్పి దిస్వా – ‘‘ఇమినా అగారం అజ్ఝావసన్తేన రత్తవరసువణ్ణభాజనేసు చక్కవత్తిభోజనారహం సుగన్ధసాలిభోజనం పరిభుత్తం, పబ్బజిత్వా పన పాసాణమయం పత్తం ఆదాయ ఉచ్చనీచకులద్వారేసు సపదానం పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధపిణ్డియాలోపేన సన్తుస్సమానో భారియం కరోతీ’’తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి. సేనాసనలూఖం దిస్వాపి – ‘‘అయం అగారం అజ్ఝావసన్తో తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు తివిధనాటకపరివారో దిబ్బసమ్పత్తిం వియ రజ్జసిరిం అనుభవిత్వా ఇదాని పబ్బజ్జూపగతో రుక్ఖమూలసేనాసనాదీసు దారుఫలకసిలాపట్టపీఠమఞ్చకాదీహి సన్తుస్సమానో భారియం కరోతీ’’తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ ¶ పసీదతి. దుక్కరకారికమస్స దిస్వాపి – ‘‘ఛబ్బస్సాని నామ ముగ్గయూసకులత్థయూసహరేణుయూసాదీనం పసటమత్తేన యాపేస్సతి, అప్పాణకం ¶ ఝానం ఝాయిస్సతి, సరీరే చ జీవితే చ అనపేక్ఖో విహరిస్సతి, అహో దుక్కరకారకో భగవా’’తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి.

ధమ్మప్పమాణోపి ¶ భగవతో సీలగుణం సమాధిగుణం పఞ్ఞాగుణం ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తిసమ్పదం అభిఞ్ఞాపారిపూరిం యమకపాటిహారియం దేవోరోహణం పాథికపుత్తదమనాదీని చ అనేకాని అచ్ఛరియాని దిస్వా సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి, తే ఏవం పసన్నా భగవతో మహన్తం లాభసక్కారం అభిహరన్తి. తిత్థియానం పన బావేరుజాతకే కాకస్స వియ లాభసక్కారో పరిహాయిత్థ. యథాహ –

‘‘అదస్సనేన మోరస్స, సిఖినో మఞ్జుభాణినో;

కాకం తత్థ అపూజేసుం, మంసేన చ ఫలేన చ.

యదా చ సరసమ్పన్నో, మోరో బావేరుమాగమా;

అథ లాభో చ సక్కారో, వాయసస్స అహాయథ.

యావ నుప్పజ్జతి బుద్ధో, ధమ్మరాజా పభఙ్కరో;

తావ అఞ్ఞే అపూజేసుం, పుథూ సమణబ్రాహ్మణే.

యదా చ సరసమ్పన్నో, బుద్ధో ధమ్మమదేసయి;

అథ లాభో చ సక్కారో, తిత్థియానం అహాయథా’’తి. (జా. ౧.౪.౧౫౩-౧౫౬);

తే ఏవం పహీనలాభసక్కారా రత్తిం ఏకద్వఙ్గులమత్తం ఓభాసేత్వాపి సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకా వియ హతప్పభా అహేసుం.

యథా ¶ హి ఖజ్జోపనకా, కాళపక్ఖమ్హి రత్తియా;

నిదస్సయన్తి ఓభాసం, ఏతేసం విసయో హి సో.

యదా చ రస్మిసమ్పన్నో, అబ్భుదేతి పభఙ్కరో;

అథ ఖజ్జుపసఙ్ఘానం, పభా అన్తరధాయతి.

ఏవం ఖజ్జుపసదిసా, తిత్థియాపి పుథూ ఇధ;

కాళపక్ఖూపమే లోకే, దీపయన్తి సకం గుణం.

యదా చ బుద్ధో లోకస్మిం, ఉదేతి అమితప్పభో;

నిప్పభా తిత్థియా హోన్తి, సూరియే ఖజ్జుపకా యథాతి.

తే ఏవం నిప్పభా హుత్వా కచ్ఛుపిళకాదీహి కిణ్ణసరీరా పరమపారిజుఞ్ఞపత్తా యేన బుద్ధో యేన ధమ్మో యేన సఙ్ఘో యేన చ మహాజనస్స సన్నిపాతో, తేన ¶ తేన గన్త్వా అన్తరవీథియమ్పి ¶ సిఙ్ఘాటకేపి చతుక్కేపి సభాయమ్పి ఠత్వా పరిదేవన్తి –

‘‘కిం భో సమణోయేవ గోతమో సమణో, మయం అస్సమణా; సమణస్సేవ గోతమస్స సావకా సమణా, అమ్హాకం సావకా అస్సమణా? సమణస్సేవ గోతమస్స సావకానఞ్చస్స దిన్నం మహప్ఫలం, న అమ్హాకం, సావకానఞ్చ నో దిన్నం మహప్ఫలం? నను సమణోపి గోతమో సమణో, మయమ్పి సమణా. సమణస్సపి గోతమస్స సావకా సమణా, అమ్హాకమ్పి సావకా సమణా. సమణస్సపి గోతమస్స సావకానఞ్చస్స దిన్నం మహప్ఫలం, అమ్హాకమ్పి సావకానఞ్చ నో దిన్నం మహప్ఫలఞ్చేవ? సమణస్సపి గోతమస్స సావకానఞ్చస్స దేథ కరోథ, అమ్హాకమ్పి సావకానఞ్చ నో దేథ సక్కరోథ? నను సమణో గోతమో పురిమాని దివసాని ఉప్పన్నో, మయం పన లోకే ఉప్పజ్జమానేయేవ ఉప్పన్నా’’తి.

ఏవం నానప్పకారం విరవన్తి. అథ భిక్ఖూ భిక్ఖునియో ఉపాసకా ఉపాసికాయోతి చతస్సో పరిసా తేసం సద్దం సుత్వా భగవతో ఆరోచేసుం ‘‘తిత్థియా భన్తే ఇదఞ్చిదఞ్చ కథేన్తీ’’తి ¶ . తం సుత్వా భగవా – ‘‘మా తుమ్హే, భిక్ఖవే, తిత్థియానం వచనేన ‘అఞ్ఞత్ర సమణో అత్థీ’తి సఞ్ఞినో అహువత్థా’’తి వత్వా అఞ్ఞతిత్థియేసు సమణభావం పటిసేధేన్తో ఇధేవ చ అనుజానన్తో ఇమిస్సా అత్థుప్పత్తియా ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణోతి ఇదం సుత్తం అభాసి.

తత్థ ఇధేవాతి ఇమస్మింయేవ సాసనే. అయం పన నియమో సేసపదేసుపి వేదితబ్బో. దుతియాదయోపి హి సమణా ఇధేవ, న అఞ్ఞత్థ. సమణోతి సోతాపన్నో. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, పఠమో సమణో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా సోతాపన్నో హోతి అవినిపాతధమ్మో నియతో సమ్బోధిపరాయణో, అయం, భిక్ఖవే, పఠమో సమణో’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౧).

దుతియోతి సకదాగామీ. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ? భిక్ఖవే, దుతియో సమణో. ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా రాగదోసమోహానం ¶ తనుత్తా సకదాగామీ హోతి, సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వా దుక్ఖస్సన్తం కరోతి. అయం, భిక్ఖవే, దుతియో సమణో’’తి.

తతియోతి అనాగామీ. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, తతియో సమణో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పరిక్ఖయా ఓపపాతికో హోతి తత్థ పరినిబ్బాయీ అనావత్తిధమ్మో తస్మా ¶ లోకా. అయం, భిక్ఖవే, తతియో సమణో’’తి.

చతుత్థోతి అరహా. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, చతుత్థో సమణో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. అయం, భిక్ఖవే, చతుత్థో సమణో’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౧). ఇతి ఇమస్మిం ఠానే చత్తారో ఫలట్ఠకసమణావ అధిప్పేతా.

సుఞ్ఞాతి రిత్తా తుచ్ఛా. పరప్పవాదాతి చత్తారో సస్సతవాదా, చత్తారో ఏకచ్చసస్సతికా, చత్తారో అన్తానన్తికా, చత్తారో అమరావిక్ఖేపికా, ద్వే అధిచ్చసముప్పన్నికా, సోళస సఞ్ఞీవాదా, అట్ఠ అసఞ్ఞీవాదా, అట్ఠ నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా, సత్త ఉచ్ఛేదవాదా, పఞ్చ దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదాతి ఇమే సబ్బేపి బ్రహ్మజాలే ఆగతా ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. ఇతో బాహిరానం పరేసం ¶ వాదా పరప్పవాదా నామ. తే సబ్బేపి ఇమేహి చతూహి ఫలట్ఠకసమణేహి సుఞ్ఞా, న హి తే ఏత్థ సన్తి. న కేవలఞ్చ ఏతేహేవ సుఞ్ఞా, చతూహి పన మగ్గట్ఠకసమణేహిపి చతున్నం మగ్గానం అత్థాయ ఆరద్ధవిపస్సకేహిపీతి ద్వాదసహిపి సమణేహి సుఞ్ఞా ఏవ. ఇమమేవ అత్థం సన్ధాయ భగవతా మహాపరినిబ్బానే వుత్తం –

‘‘ఏకూనతింసో వయసా సుభద్ద,

యం పబ్బజిం కిం కుసలానుఏసీ;

వస్సాని పఞ్ఞాస సమాధికాని,

యతో అహం పబ్బజితో సుభద్ద;

ఞాయస్స ధమ్మస్స పదేసవత్తీ,

ఇతో బహిద్ధా సమణోపి నత్థి.

‘‘దుతియోపి సమణో నత్థి, తతియోపి సమణో నత్థి, చతుత్థోపి సమణో నత్థి. సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౪).

ఏత్థ ¶ హి పదేసవత్తీతి ఆరద్ధవిపస్సకో అధిప్పేతో. తస్మా సోతాపత్తిమగ్గస్స ఆరద్ధవిపస్సకం మగ్గట్ఠం ఫలట్ఠన్తి తయోపి ఏకతో కత్వా సమణోపి నత్థీతి ఆహ. సకదాగామిమగ్గస్స ఆరద్ధవిపస్సకం మగ్గట్ఠం ఫలట్ఠన్తి తయోపి ఏకతో కత్వా దుతియోపి సమణో నత్థీతి ఆహ. ఇతరేసుపి ద్వీసు ఏసేవ నయో.

కస్మా పనేతే అఞ్ఞత్థ నత్థీతి? అఖేత్తతాయ. యథా హి న ఆరగ్గే సాసపో తిట్ఠతి, న ఉదకపిట్ఠే అగ్గి జలతి, న పిట్ఠిపాసాణే బీజాని రుహన్తి, ఏవమేవ బాహిరేసు తిత్థాయతనేసు ¶ న ఇమే సమణా ఉప్పజ్జన్తి, ఇమస్మింయేవ పన సాసనే ఉప్పజ్జన్తి. కస్మా? ఖేత్తతాయ. తేసం అఖేత్తతా చ ఖేత్తతా చ అరియమగ్గస్స అభావతో చ భావతో చ వేదితబ్బా. తేనాహ భగవా –

‘‘యస్మిం ఖో, సుభద్ద, ధమ్మవినయే అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో న ఉపలబ్భతి, సమణోపి తత్థ ¶ న ఉపలబ్భతి, దుతియోపి తత్థ సమణో న ఉపలబ్భతి, తతియోపి తత్థ సమణో న ఉపలబ్భతి, చతుత్థోపి తత్థ సమణో న ఉపలబ్భతి. యస్మిఞ్చ ఖో, సుభద్ద, ధమ్మవినయే అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో ఉపలబ్భతి, సమణోపి తత్థ ఉపలబ్భతి, దుతియోపి తత్థ…పే…. చతుత్థోపి తత్థ సమణో ఉపలబ్భతి. ఇమస్మిం ఖో, సుభద్ద, ధమ్మవినయే అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో ఉపలబ్భతి, ఇధేవ, సుభద్ద, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో, ఇధ తతియో సమణో, ఇధ చతుత్థో సమణో, సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౪).

ఏవం యస్మా తిత్థాయతనం అఖేత్తం, సాసనం ఖేత్తం, తస్మా యథా సురత్తహత్థపాదో సూరకేసరకో సీహో మిగరాజా న సుసానే వా సఙ్కారకూటే వా పటివసతి, తియోజనసహస్సవిత్థతం పన హిమవన్తం అజ్ఝోగాహేత్వా మణిగుహాయంయేవ పటివసతి. యథా చ ఛద్దన్తో నాగరాజా న గోచరియహత్థికులాదీసు నవసు నాగకులేసు ఉప్పజ్జతి, ఛద్దన్తకులేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ వలాహకో అస్సరాజా న గద్రభకులే వా ఘోటకకులే వా ఉప్పజ్జతి, సిన్ధుయా తీరే పన సిన్ధవకులేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ సబ్బకామదదం మనోహరం మణిరతనం న సఙ్కారకూటే ¶ వా పంసుపబ్బతాదీసు వా ఉప్పజ్జతి, వేపుల్లపబ్బతబ్భన్తరేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ తిమిరపిఙ్గలో మచ్ఛరాజా న ఖుద్దకపోక్ఖరణీసు ఉప్పజ్జతి, చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరే మహాసముద్దేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ దియడ్ఢయోజనసతికో సుపణ్ణరాజా న గామద్వారే ఏరణ్డవనాదీసు పటివసతి, మహాసముద్దం పన అజ్ఝోగాహేత్వా సిమ్బలిదహవనేయేవ పటివసతి. యథా చ ధతరట్ఠో సువణ్ణహంసో న గామద్వారే ఆవాటకాదీసు పటివసతి, నవుతిహంససహస్సపరివారో హుత్వా చిత్తకూటపబ్బతేయేవ పటివసతి. యథా చ చతుద్దీపిస్సరో చక్కవత్తిరాజా ¶ న నీచకులే ఉప్పజ్జతి, అసమ్భిన్నజాతిఖత్తియకులేయేవ పన ఉప్పజ్జతి. ఏవమేవ ఇమేసు సమణేసు ఏకసమణోపి న అఞ్ఞతిత్థాయతనే ఉప్పజ్జతి, అరియమగ్గపరిక్ఖిత్తే పన బుద్ధసాసనేయేవ ఉప్పజ్జతి. తేనాహ భగవా ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో…పే… సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేహి సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి.

సమ్మా సీహనాదం నదథాతి ఏత్థ సమ్మాతి హేతునా నయేన కారణేన. సీహనాదన్తి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం అప్పటినాదం. ఇమేసఞ్హి చతున్నం సమణానం ఇధేవ అత్థితాయ అయం నాదో సేట్ఠనాదో నామ హోతి ఉత్తమనాదో. ‘‘ఇమే సమణా ఇధేవ అత్థీ’’తి వదన్తస్స అఞ్ఞతో భయం వా ఆసఙ్కా ¶ వా నత్థీతి అభీతనాదో నామ హోతి. ‘‘అమ్హాకమ్పి సాసనే ఇమే సమణా అత్థీ’’తి పూరణాదీసు ఏకస్సాపి ఉట్ఠహిత్వా వత్తుం అసమత్థతాయ అయం నాదో అప్పటినాదో నామ హోతి. తేన వుత్తం ‘‘సీహనాదన్తి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం అప్పటినాద’’న్తి.

౧౪౦. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతీతి ఇదం ఖో పన కారణం విజ్జతి. యం అఞ్ఞతిత్థియాతి యేన కారణేన అఞ్ఞతిత్థియా. ఏత్థ చ తిత్థం జానితబ్బం, తిత్థకరో జానితబ్బో తిత్థియా జానితబ్బా, తిత్థియసావకా జానితబ్బా. తిత్థంనామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. ఏత్థ హి సత్తా తరన్తి ఉప్పలవన్తి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం కరోన్తి, తస్మా తిత్థన్తి వుచ్చన్తి. తాసం దిట్ఠీనం ఉప్పాదేతా తిత్థకరో నామ. తస్స లద్ధిం గహేత్వా పబ్బజితా తిత్థియా నామ. తేసం పచ్చయదాయకా తిత్థియసావకాతి వేదితబ్బా. పరిబ్బాజకాతి గిహిబన్ధనం పహాయ పబ్బజ్జూపగతా. అస్సాసోతి అవస్సయో పతిట్ఠా ఉపత్థమ్భో. బలన్తి థామో. యేన తుమ్హేతి యేన అస్సాసేన వా బలేన వా ఏవం వదేథ.

అత్థి ¶ ఖో నో, ఆవుసో, తేన భగవతా జానతా పస్సతా అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి ఏత్థ అయం సఙ్ఖేపత్థో – యో సో భగవా సమతింస పారమియో పూరేత్వా సబ్బకిలేసే భఞ్జిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, తేన భగవతా తేసం తేసం సత్తానం ఆసయానుసయం జానతా, హత్థతలే ఠపితం ఆమలకం వియ సబ్బం ఞేయ్యధమ్మం పస్సతా. అపిచ పుబ్బేనివాసాదీహి జానతా, దిబ్బేన చక్ఖునా పస్సతా. తీహి విజ్జాహి ¶ ఛహి వా పన అభిఞ్ఞాహి జానతా, సబ్బత్థ అప్పటిహతేన సమన్తచక్ఖునా పస్సతా. సబ్బధమ్మజాననసమత్థాయ పఞ్ఞాయ జానతా, సబ్బసత్తానం చక్ఖువిసయాతీతాని తిరోకుట్టాదిగతాని వాపి రూపాని అతివిసుద్ధేన మంసచక్ఖునా పస్సతా. అత్తహితసాధికాయ సమాధిపదట్ఠానాయ పటివేధపఞ్ఞాయ జానతా, పరహితసాధికాయ కరుణాపదట్ఠానాయ దేసనాపఞ్ఞాయ పస్సతా. అరీనం హతత్తా పచ్చయాదీనం అరహత్తా చ అరహతా, సమ్మా సామఞ్చ సచ్చానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేన. అన్తరాయికధమ్మే వా జానతా, నియ్యానికధమ్మే పస్సతా. కిలేసారీనం హతత్తా అరహతా, సమ్మా సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి, ఏవం చతువేసారజ్జవసేన చతూహి ఆకారేహి థోమితేన చత్తారో ధమ్మా అక్ఖాతా, యే మయం అత్తని సమ్పస్సమానా ఏవం వదేమ, న రాజరాజమహామత్తాదీనం ఉపత్థమ్భం కాయబలన్తి.

సత్థరి ¶ పసాదోతి ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా నయేన బుద్ధగుణే అనుస్సరన్తానం ఉప్పన్నప్పసాదో. ధమ్మే పసాదోతి ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదినా నయేన ధమ్మగుణే అనుస్సరన్తానం ఉప్పన్నప్పసాదో. సీలేసు పరిపూరకారితాతి అరియకన్తేసు సీలేసు పరిపూరకారితా. అరియకన్తసీలాని నామ పఞ్చసీలాని. తాని హి భవన్తరగతోపి అరియసావకో అత్తనో అరియసావకభావం అజానన్తోపి న వీతిక్కమతి. సచేపి హి నం కోచి వదేయ్య – ‘‘ఇమం సకలం చక్కవత్తిరజ్జం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఖుద్దకమక్ఖికం జీవితా వోరోపేహీ’’తి, అట్ఠానమేతం, యం సో తస్స వచనం కరేయ్య. ఏవం అరియానం సీలాని కన్తాని పియాని మనాపాని. తాని సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సీలేసు పరిపూరకారితా’’తి.

సహధమ్మికా ఖో పనాతి భిక్ఖు భిక్ఖునీ సిక్ఖమానా సామణేరో సామణేరీ ఉపాసకో ఉపాసికాతి ఏతే సత్త సహధమ్మచారినో. ఏతేసు హి భిక్ఖు భిక్ఖూహి సద్ధిం సహధమ్మం చరతి సమానసిక్ఖతాయ. తథా ¶ భిక్ఖునీ భిక్ఖునీహి…పే… ఉపాసికా ఉపాసికాహి, సోతాపన్నో సోతాపన్నేహి, సకదాగామీ…పే… అనాగామీహి సహధమ్మం చరతి. తస్మా సబ్బేపేతే సహధమ్మికాతి వుచ్చన్తి. అపిచేత్థ అరియసావకాయేవ అధిప్పేతా. తేసఞ్హి ¶ భవన్తరేపి మగ్గదస్సనమ్హి వివాదో నత్థి, తస్మా తే అచ్చన్తం ఏకధమ్మచారితాయ సహధమ్మికా. ఇమినా, ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా నయేన సఙ్ఘం అనుస్సరన్తానం ఉప్పన్నప్పసాదో కథితో. ఏత్తావతా చత్తారి సోతాపన్నస్స అఙ్గాని కథితాని హోన్తి.

ఇమే ఖో నో, ఆవుసోతి, ఆవుసో, ఇమే చత్తారో ధమ్మా తేన భగవతా అమ్హాకం అస్సాసో చేవ బలఞ్చాతి అక్ఖాతా, యే మయం అత్తని సమ్పస్సమానా ఏవం వదేమ.

౧౪౧. యో అమ్హాకం సత్థాతి ఇమినా పూరణకస్సపాదికే ఛ సత్థారో అపదిస్సన్తి. యథా పన ఇదాని సాసనే ఆచరియుపజ్ఝాయాదీసు ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో, అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో’’తి గేహసితపేమం హోతి. ఏవరూపం పేమం సన్ధాయ ‘‘సత్థరి పసాదో’’తి వదన్తి. థేరో పనాహ – ‘‘యస్మా సత్థా నామ న ఏకస్స, న ద్విన్నం హోతి, సదేవకస్స లోకస్స ఏకోవ సత్థా, తస్మా తిత్థియా ‘అమ్హాకం సత్థా’ తి ఏకపదేనేవ సత్థారం విసుం కత్వా ఇమినావ పదేన విరుద్ధా పరాజితా’’తి. ధమ్మే పసాదోతి ఇదం పన యథా ఇదాని సాసనే ‘‘అమ్హాకం దీఘనికాయో అమ్హాకం ¶ మజ్ఝిమనికాయో’’తి మమాయన్తి, ఏవం అత్తనో అత్తనో పరియత్తిధమ్మే గేహసితపేమం సన్ధాయ వదన్తి. సీలేసూతి అజసీలగోసీలమేణ్డకసీలకుక్కురసీలాదీసు. ఇధ నో ఆవుసోతి ఏత్థ ఇధాతి పసాదం సన్ధాయ వదన్తి. కో అధిప్పయాసోతి కో అధికప్పయోగో. యదిదన్తి యమిదం తుమ్హాకఞ్చేవ అమ్హాకఞ్చ నానాకరణం వదేయ్యాథ. తం కిం నామ? తుమ్హాకమ్పి హి చతూసు ఠానేసు పసాదో, అమ్హాకమ్పి. నను ఏతస్మిం పసాదే తుమ్హే చ అమ్హే చ ద్వేధా భిన్నసువణ్ణం వియ ఏకసదిసాతి వాచాయ సమధురా హుత్వా అట్ఠంసు.

అథ నేసం తం సమధురతం భిన్దన్తో భగవా ఏవం వాదినోతిఆదిమాహ. తత్థ ఏకా నిట్ఠాతి యా తస్స పసాదస్స పరియోసానభూతా ¶ నిట్ఠా, కిం సా ఏకా, ఉదాహు పుథూతి ఏవం పుచ్ఛథాతి వదతి. యస్మా పన తస్మిం తస్మిం సమయే నిట్ఠం అపఞ్ఞపేన్తో నామ నత్థి, బ్రాహ్మణానఞ్హి బ్రహ్మలోకో నిట్ఠా, మహాతాపసానం ఆభస్సరా, పరిబ్బాజకానం సుభకిణ్హా, ఆజీవకానం ‘‘అనన్తమానసో’’తి ఏవం పరికప్పితో అసఞ్ఞీభవో ¶ . ఇమస్మిం సాసనే పన అరహత్తం నిట్ఠా. సబ్బేవ చేతే అరహత్తమేవ నిట్ఠాతి వదన్తి. దిట్ఠివసేన పన బ్రహ్మలోకాదీని పఞ్ఞపేన్తి. తస్మా అత్తనో అత్తనో లద్ధివసేన ఏకమేవ నిట్ఠం పఞ్ఞపేన్తి, తం దస్సేతుం భగవా సమ్మా బ్యాకరమానాతిఆదిమాహ.

ఇదాని భిక్ఖూనమ్పి ఏకా నిట్ఠా, తిత్థియానమ్పి ఏకా నిట్ఠాతి ద్వీసు అట్టకారకేసు వియ ఠితేసు భగవా అనుయోగవత్తం దస్సేన్తో సా పనావుసో, నిట్ఠా సరాగస్స, ఉదాహు వీతరాగస్సాతిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా రాగరత్తాదీనం నిట్ఠా నామ నత్థి. యది సియా, సోణసిఙ్గాలాదీనమ్పి సియాతి ఇమం దోసం పస్సన్తానం తిత్థియానం ‘‘వీతరాగస్స ఆవుసో సా నిట్ఠా’’తిఆదినా నయేన బ్యాకరణం దస్సితం.

తత్థ విద్దసునోతి పణ్డితస్స. అనురుద్ధపటివిరుద్ధస్సాతి రాగేన అనురుద్ధస్స కోధేన పటివిరుద్ధస్స. పపఞ్చారామస్స పపఞ్చరతినోతి ఏత్థ ఆరమన్తి ఏత్థాతి ఆరామో. పపఞ్చో ఆరామో అస్సాతి పపఞ్చారామో. పపఞ్చే రతి అస్సాతి పపఞ్చరతి. పపఞ్చోతి చ మత్తపమత్తాకారభావేన పవత్తానం తణ్హాదిట్ఠిమానానమేతం అధివచనం. ఇధ పన తణ్హాదిట్ఠియోవ అధిప్పేతా. సరాగస్సాతిఆదీసు పఞ్చసు ఠానేసు ఏకోవ కిలేసో ఆగతో. తస్స ఆకారతో నానత్తం ¶ వేదితబ్బం. సరాగస్సాతి హి వుత్తట్ఠానే పఞ్చకామగుణికరాగవసేన గహితో. సతణ్హస్సాతి భవతణ్హావసేన. సఉపాదానస్సాతి గహణవసేన. అనురుద్ధపటివిరుద్ధస్సాతి యుగళవసేన. పపఞ్చారామస్సాతి పపఞ్చుప్పత్తిదస్సనవసేన. సరాగస్సాతి వా ఏత్థ అకుసలమూలవసేన గహితో. సతణ్హస్సాతి ఏత్థ తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానదస్సనవసేన. సేసం పురిమసదిసమేవ. థేరో పనాహ ‘‘కస్మా ఏవం విద్ధంసేథ? ఏకోయేవ హి అయం లోభో రజ్జనవసేన రాగోతి వుత్తో. తణ్హాకరణవసేన తణ్హా. గహణట్ఠేన ఉపాదానం. యుగళవసేన అనురోధపటివిరోధో. పపఞ్చుప్పత్తిదస్సనట్ఠేన పపఞ్చో’’తి.

౧౪౨. ఇదాని ¶ ఇమేసం కిలేసానం మూలభూతం దిట్ఠివాదం దస్సేన్తో ద్వేమా, భిక్ఖవే, దిట్ఠియోతిఆదిమాహ.

తత్థ భవదిట్ఠీతి సస్సతదిట్ఠి. విభవదిట్ఠీతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. భవదిట్ఠిం అల్లీనాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన సస్సతదిట్ఠిం అల్లీనా. ఉపగతాతి ¶ తణ్హాదిట్ఠివసేనేవ ఉపగతా. అజ్ఝోసితాతి తణ్హాదిట్ఠివసేనేవ అనుపవిట్ఠా. విభవదిట్ఠియా తే పటివిరుద్ధాతి తే సబ్బే ఉచ్ఛేదవాదీహి సద్ధిం – ‘‘తుమ్హే అన్ధబాలా న జానాథ, సస్సతో అయం లోకో, నాయం లోకో ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి పటివిరుద్ధా నిచ్చం కలహభణ్డనపసుతా విహరన్తి. దుతియవారేపి ఏసేవ నయో.

సముదయఞ్చాతిఆదీసు ద్వే దిట్ఠీనం సముదయా ఖణికసముదయో పచ్చయసముదయో చ. ఖణికసముదయో దిట్ఠీనం నిబ్బత్తి. పచ్చయసముదయో అట్ఠ ఠానాని. సేయ్యథిదం, ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానం, అవిజ్జాపి, ఫస్సోపి, సఞ్ఞాపి, వితక్కోపి, అయోనిసోమనసికారోపి, పాపమిత్తోపి, పరతోఘోసోపి దిట్ఠిట్ఠానం. ‘‘ఖన్ధా హేతు ఖన్ధా పచ్చయో దిట్ఠీనం ఉపాదాయ సముట్ఠానట్ఠేన. ఏవం ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానం. అవిజ్జా… ఫస్సో… సఞ్ఞా… వితక్కో… అయోనిసోమనసికారో… పాపమిత్తో… పరతోఘోసో హేతు, పరతోఘోసో పచ్చయో దిట్ఠీనం ఉపాదాయ సముట్ఠానట్ఠేన. ఏవం పరతోఘోసోపి దిట్ఠిట్ఠానం’’ (పటి. మ. ౧.౧౨౪). అత్థఙ్గమాపి ద్వేయేవ ఖణికత్థఙ్గమో పచ్చయత్థఙ్గమో చ. ఖణికత్థఙ్గమో నామ ఖయో వయో భేదో పరిభేదో అనిచ్చతా అన్తరధానం. పచ్చయత్థఙ్గమో నామ సోతాపత్తిమగ్గో. సోతాపత్తిమగ్గో హి దిట్ఠిట్ఠానసముగ్ఘాతోతి వుత్తో.

అస్సాదన్తి ¶ దిట్ఠిమూలకం ఆనిసంసం. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘యందిట్ఠికో సత్థా హోతి, తందిట్ఠికా సావకా హోన్తి. యందిట్ఠికా సత్థారం సావకా సక్కరోన్తి, గరుం కరోన్తి, మానేన్తి, పూజేన్తి, లభన్తి తతోనిదానం చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారం. అయం, భిక్ఖవే, దిట్ఠియా దిట్ఠధమ్మికో ఆనిసంసో’’తి. ఆదీనవన్తి దిట్ఠిగ్గహణమూలకం ఉపద్దవం. సో వగ్గులివతం ఉక్కుటికప్పధానం కణ్టకాపస్సయతా పఞ్చాతపతప్పనం సానుపపాతపతనం కేసమస్సులుఞ్చనం అప్పోణకం ఝానన్తిఆదీనం వసేనం వేదితబ్బో. నిస్సరణన్తి దిట్ఠీనం నిస్సరణం నామ నిబ్బానం. యథాభూతం ¶ నప్పజానన్తీతి యే ఏతం సబ్బం యథాసభావం న జానన్తి. న పరిముచ్చన్తి దుక్ఖస్మాతి సకలవట్టదుక్ఖతో ¶ న పరిముచ్చన్తి. ఇమినా ఏతేసం నిట్ఠా నామ నత్థీతి దస్సేతి. పరిముచ్చన్తి దుక్ఖస్మాతి సకలవట్టదుక్ఖతో పరిముచ్చన్తి. ఇమినా ఏతేసం నిట్ఠా నామ అత్థీతి ద్విన్నం అట్టకారకానం అట్టం ఛిన్దన్తో వియ సాసనస్మింయేవ నిట్ఠాయ అత్థితం పతిట్ఠపేతి.

౧౪౩. ఇదాని దిట్ఠిచ్ఛేదనం దస్సేన్తో చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, ఉపాదానానీతిఆదిమాహ. తేసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తాయేవ.

సబ్బుపాదానపరిఞ్ఞావాదా పటిజానమానాతి మయం సబ్బేసం ఉపాదానానం పరిఞ్ఞం సమతిక్కమం వదామాతి ఏవం పటిజానమానా. న సమ్మా సబ్బుపాదానపరిఞ్ఞన్తి సబ్బేసం ఉపాదానానం సమతిక్కమం సమ్మా న పఞ్ఞపేన్తి. కేచి కాముపాదానమత్తస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి. కేచి దిట్ఠుపాదానమత్తస్స పఞ్ఞపేన్తి, కేచి సీలబ్బతుపాదానస్సాపి. అత్తవాదుపాదానస్స పన పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తో నామ నత్థి. తేసం పన భేదం దస్సేన్తో కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తీతిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బేపి కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తియేవ, ఛన్నవుతి పాసణ్డాపి హి ‘‘కామా ఖో పబ్బజితేన న సేవితబ్బా’’తి వత్థుపటిసేవనం కామం కప్పతీతి న పఞ్ఞపేన్తి, అకప్పియమేవ కత్వా పఞ్ఞపేన్తి. యే పన సేవన్తి, తే థేయ్యేన సేవన్తి. తేన వుత్తం ‘‘కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తీ’’తి.

యస్మా ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదీని గహేత్వా చరన్తి. ‘‘సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధి, భావనాయ సుద్ధీ’’తి గణ్హన్తి, అత్తుపలద్ధిం న పజహన్తి, తస్మా న దిట్ఠుపాదానస్స, న సీలబ్బతుపాదానస్స ¶ , న అత్తవాదుపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి. తం కిస్స హేతూతి తం అపఞ్ఞాపనం ఏతేసం కిస్స హేతు, కిం కారణా? ఇమాని హి తే భోన్తోతి యస్మా తే భోన్తో ఇమాని తీణి కారణాని యథాసభావతో న జానన్తీతి అత్థో. యే పనేత్థ ద్విన్నం పరిఞ్ఞానం పఞ్ఞాపనకారణం దిట్ఠిఞ్చేవ సీలబ్బతఞ్చ ‘‘ఏతం పహాతబ్బ’’న్తి యథాసభావతో జానన్తి. తే సన్ధాయ పరతో ద్వే వారా వుత్తా. తత్థ యే ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదీని గణ్హన్తి, తే దిట్ఠుపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి. యే పన ‘‘న సీలేన సుద్ధి, న వతేన సుద్ధి, న ¶ భావనాయ సుద్ధీ’’తి గణ్హన్తి, తే సీలబ్బతుపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి. అత్తవాదుపాదానస్స పరిఞ్ఞం పన ఏకోపి పఞ్ఞపేతుం న సక్కోతి. అట్ఠసమాపత్తిలాభినోపి హి చన్దిమసూరియే పాణినా ¶ పరిమజ్జిత్వా చరమానాపి చ తిత్థియా తిస్సో పరిఞ్ఞా పఞ్ఞపేన్తి. అత్తవాదం ముఞ్చితుం న సక్కోన్తి. తస్మా పునప్పునం వట్టస్మింయేవ పతన్తి. పథవిజిగుచ్ఛనససకో వియ హి ఏతే.

తత్థాయం అత్థసల్లాపికా ఉపమా – పథవీ కిర ససకం ఆహ – ‘‘భో ససకా’’తి. ససకో ఆహ – ‘‘కో ఏసో’’తి. ‘‘కస్మా మమేవ ఉపరి సబ్బఇరియాపథే కప్పేన్తో ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తో మం న జానాసీ’’తి. ‘‘సుట్ఠు తయా అహం దిట్ఠో, మయా అక్కన్తట్ఠానమ్పి అఙ్గులగ్గేహి ఫుట్ఠట్ఠానం వియ హోతి, విస్సట్ఠఉదకం అప్పమత్తకం, కరీసం కతకఫలమత్తం. హత్థిఅస్సాదీహి పన అక్కన్తట్ఠానమ్పి మహన్తం, పస్సావోపి నేసం ఘటమత్తో హోతి, ఉచ్చారోపి పచ్ఛిమత్తో హోతి, అలం మయ్హం తయా’’తి ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే పతితో. తతో నం పథవీ ఆహ – ‘‘అరే దూరం గతోపి నను మయ్హం ఉపరియేవ పతితోసీ’’తి. సో పున తం జిగుచ్ఛన్తో ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞత్థ పతితో, ఏవం వస్ససహస్సమ్పి ఉప్పతిత్వా పతమానో ససకో పథవిం ముఞ్చితుం న సక్కోతి. ఏవమేవం తిత్థియా సబ్బూపాదానపరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తోపి కాముపాదానాదీనం తిణ్ణంయేవ సమతిక్కమం పఞ్ఞపేన్తి. అత్తవాదం పన ముఞ్చితుం న సక్కోన్తి, అసక్కోన్తా పునప్పునం వట్టస్మింయేవ పతన్తీతి.

ఏవం యం తిత్థియా సమతిక్కమితుం న సక్కోన్తి, తస్స వసేన దిట్ఠిచ్ఛేదవాదం వత్వా ఇదాని పసాదపచ్ఛేదవాదం దస్సేన్తో ఏవరూపే ఖో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయేతిఆదిమాహ. తత్థ ధమ్మవినయేతి ధమ్మే చేవ వినయే చ, ఉభయేనపి అనియ్యానికసాసనం దస్సేతి. ‘‘యో సత్థరి పసాదో ¶ సో న సమ్మగ్గతో’’తి అనియ్యానికసాసనమ్హి హి సత్థా కాలం కత్వా సీహోపి హోతి, బ్యగ్ఘోపి హోతి, దీపిపి అచ్ఛోపి తరచ్ఛోపి. సావకా పనస్స మిగాపి సూకరాపి పసదాపి హోన్తి, సో ‘‘ఇమే మయ్హం పుబ్బే ఉపట్ఠాకా పచ్చయదాయకా’’తి ఖన్తిం వా మేత్తం వా అనుద్దయం వా అకత్వా తేసం ఉపరి పతిత్వా లోహితం పివతి, థూలథూలమంసానిపి ఖాదతి. సత్థా వా పన బిళారో హోతి, సావకా ¶ కుక్కుటా వా మూసికా వా. అథ నే వుత్తనయేనేవ అనుకమ్పం అకత్వా ఖాదతి. అథ వా సత్థా నిరయపాలో హోతి, సావకా నేరయికసత్తా. సో ‘‘ఇమే మయ్హం పుబ్బే ఉపట్ఠాకా పచ్చయదాయకా’’తి అనుకమ్పం అకత్వా వివిధా కమ్మకారణా కరోతి, ఆదిత్తేపి రథే యోజేతి, అఙ్గారపబ్బతమ్పి ఆరోపేతి, లోహకుమ్భియమ్పి ఖిపతి ¶ , అనేకేహిపి దుక్ఖధమ్మేహి సమ్పయోజేతి. సావకా వా పన కాలం కత్వా సీహాదయో హోన్తి, సత్థా మిగాదీసు అఞ్ఞతరో. తే ‘‘ఇమం మయం పుబ్బే చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహిమ్హా, సత్థా నో అయ’’న్తి తస్మిం ఖన్తిం వా మేత్తం వా అనుద్దయం వా అకత్వా వుత్తనయేనేవ అనయబ్యసనం పాపేన్తి. ఏవం అనియ్యానికసాసనే యో సత్థరి పసాదో, సో న సమ్మగ్గతో హోతి, కఞ్చి కాలం గన్త్వాపి పచ్ఛా వినస్సతియేవ.

యో ధమ్మే పసాదోతి అనియ్యానికసాసనస్మిఞ్హి ధమ్మే పసాదో నామ, ఉగ్గహితపరియాపుట – ధారితవాచిత్తమత్తకే తన్తిధమ్మే పసాదో హోతి, వట్టమోక్ఖో పనేత్థ నత్థి. తస్మా యో ఏత్థ పసాదో, సో పునప్పునం వట్టమేవ గమ్భీరం కరోతీతి సాసనస్మిం అసమ్మగ్గతో అసభావతో అక్ఖాయతి.

యా సీలేసు పరిపూరకారితాతి యాపి చ అనియ్యానికసాసనే అజసీలాదీనం వసేన పరిపూరకారితా, సాపి యస్మా వట్టమోక్ఖం భవనిస్సరణం న సమ్పాపేతి, సమ్పజ్జమానా పన తిరచ్ఛానయోనిం ఆవహతి, విపచ్చమానా నిరయం, తస్మా సా న సమ్మగ్గతా అక్ఖాయతి. యా సహధమ్మికేసూతి అనియ్యానికసాసనస్మిఞ్హి యే సహధమ్మికా, తేసు యస్మా ఏకచ్చే కాలం కత్వా సీహాదయోపి హోన్తి, ఏకచ్చే మిగాదయో, తత్థ సీహాదిభూతా ‘‘ఇమే అమ్హాకం సహధమ్మికా అహేసు’’న్తి మిగాదిభూతేసు ఖన్తిఆదీని అకత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ నేసం మహాదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి. తస్మా ఏత్థ సహధమ్మికేసు పియమనాపతాపి అసమ్మగ్గతా అక్ఖాయతి.

ఇదం పన సబ్బమ్పి కారణభేదం ఏకతో కత్వా దస్సేన్తో భగవా తం కిస్స హేతు? ఏవఞ్హేతం ¶ , భిక్ఖవే, హోతీతిఆదిమాహ. తత్రాయం సంఖేపత్థో – ఏవఞ్హేతం, భిక్ఖవే, హోతి, యం మయా వుత్తం ‘‘యో సత్థరి పసాదో సో న సమ్మగ్గతో అక్ఖాయతీ’’తిఆది, తం ఏవమేవ హోతి. కస్మా? యస్మా తే పసాదాదయో దురక్ఖాతే ధమ్మవినయే ¶ …పే… అసమ్మాసమ్బుద్ధప్పవేదితేతి, ఏత్థ హి యథా తన్తి కారణత్థే నిపాతో. తత్థ దురక్ఖాతేతి దుక్కథితే, దుక్ఖథితత్తాయేవ దుప్పవేదితే. సో పనేస యస్మా మగ్గఫలత్థాయ న నియ్యాతి, తస్మా అనియ్యానికో. రాగాదీనం ఉపసమాయ అసంవత్తనతో అనుపసమసంవత్తనికో. న సమ్మాసమ్బుద్ధేన సబ్బఞ్ఞునా ¶ పవేదితోతి అసమ్మాసమ్బుద్ధప్పవేదితో. తస్మిం అనియ్యానికే అనుపసమసంవత్తనికే అసమ్మాసమ్బుద్ధప్పవేదితే. ఏత్తావతా భగవా తిత్థియేసు పసాదో సురాపీతసిఙ్గాలే పసాదో వియ నిరత్థకోతి దస్సేతి.

ఏకో కిర కాళసిఙ్గాలో రత్తిం నగరం పవిట్ఠో సురాజల్లికం ఖాదిత్వా పున్నాగవనే నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో సూరియుగ్గమనే పబుజ్ఝిత్వా చిన్తేసి ‘‘ఇమస్మిం కాలే న సక్కా గన్తుం, బహూ అమ్హాకం వేరినో, ఏకం వఞ్చేతుం వట్టతీ’’తి. సో ఏకం బ్రాహ్మణం గచ్ఛన్తం దిస్వా ఇమం వఞ్చేస్సామీతి ‘‘అయ్య బ్రాహ్మణా’’తి ఆహ. కో ఏసో బ్రాహ్మణం పక్కోసతీతి. ‘‘అహం, సామీ, ఇతో తావ ఏహీతి. కిం భోతి? మం బహిగామం నేహి, అహం తే ద్వే కహాపణసతాని దస్సామీతి. సోపి నయిస్సామీతి తం పాదేసు గణ్హి. అరే బాల బ్రాహ్మణ, న మయ్హం కహాపణా ఛడ్డితకా అత్థి, దుల్లభా కహాపణా, సాధుకం మం గణ్హాహీతి. కథం భో గణ్హామీతి? ఉత్తరాసఙ్గేన గణ్ఠికం కత్వా అంసే లగ్గేత్వా గణ్హాహీతి. బ్రాహ్మణో తం తథా గహేత్వా దక్ఖిణద్వారసమీపట్ఠానం గన్త్వా ఏత్థ ఓతారేమీతి పుచ్ఛి. కతరట్ఠానం నామ ఏతన్తి? మహాద్వారం ఏతన్తి. అరే బాల, బ్రాహ్మణ, కిం తవ ఞాతకా అన్తరద్వారే కహాపణం ఠపేన్తి, పరతో మం హరా’’తి. సో పునప్పునం థోకం థోకం గన్త్వా ‘‘ఏత్థ ఓతారేమి ఏత్థ ఓతారేమీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తేన తజ్జితో ఖేమట్ఠానం గన్త్వా తత్థ ఓతారేహీతి వుత్తో ఓతారేత్వా సాటకం గణ్హి. కాళసిఙ్గాలో ఆహ ‘‘అహం తే ద్వే కహాపణసతాని దస్సామీతి అవోచం. మయ్హం పన కహాపణా బహూ, న ద్వే కహాపణసతానేవ, యావ అహం కహాపణే ఆహరామి, తావ త్వం సూరియం ఓలోకేన్తో తిట్ఠా’’తి వత్వా థోకం గన్త్వా నివత్తేత్వా పున బ్రాహ్మణం ఆహ ‘‘అయ్య బ్రాహ్మణ మా ఇతో ఓలోకేహి, సూరియమేవ ఓలోకేన్తో తిట్ఠా’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా కేతకవనం పవిసిత్వా యథారుచిం పక్కన్తో. బ్రాహ్మణస్సపి సూరియం ¶ ఓలోకేన్తస్సేవ నలాటతో చేవ కచ్ఛేహి చ సేదా ముచ్చింసు. అథ నం రుక్ఖదేవతా ఆహ –

‘‘సద్దహాసి ¶ సిఙ్గాలస్స, సురాపీతస్స బ్రాహ్మణ;

సిప్పికానం సతం నత్థి, కుతో కంససతా దువే’’తి. (జా. ౧.౧.౧౧౩);

ఏవం యథా కాళసిఙ్గాలే పసాదో నిరత్థకో, ఏవం తిత్థియేసుపీతి.

౧౪౪. అనియ్యానికసాసనే ¶ పసాదస్స నిరత్థకభావం దస్సేత్వా నియ్యానికసాసనే తస్స సాత్థకతం దస్సేతుం తథాగతో చ ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేతీతి అరహత్తమగ్గేన కాముపాదానస్స పహానపరిఞ్ఞం సమతిక్కమం పఞ్ఞపేతి, ఇతరేసం తిణ్ణం ఉపాదానానం సోతాపత్తిమగ్గేన పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేతి. ఏవరూపే ఖో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయేతి, భిక్ఖవే, ఏవరూపే ధమ్మే చ వినయే చ. ఉభయేనపి నియ్యానికసాసనం దస్సేతి. సత్థరి పసాదోతి ఏవరూపే సాసనే యో సత్థరి పసాదో, సో సమ్మగ్గతో అక్ఖాయతి, భవదుక్ఖనిస్సరణాయ సంవత్తతి.

తత్రిమాని వత్థూని – భగవా కిర వేదియకపబ్బతే ఇన్దసాలగుహాయం పటివసతి. అథేకో ఉలూకసకుణో భగవతి గామం పిణ్డాయ పవిసన్తే ఉపడ్ఢమగ్గం అనుగచ్ఛతి, నిక్ఖమన్తే ఉపడ్ఢమగ్గం పచ్చుగ్గమనం కరోతి. సో ఏకదివసం సమ్మాసమ్బుద్ధం సాయన్హసమయే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం నిసిన్నం పబ్బతా ఓరుయ్హ వన్దిత్వా పక్ఖే పణామేత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సీసం హేట్ఠా కత్వా దసబలం నమస్సమానో అట్ఠాసి. భగవా తం ఓలోకేత్వా సితం పాత్వాకాసి. ఆనన్దత్థేరో ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, హేతు కో పచ్చయో సితస్స పాతుకమ్మాయా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పస్సానన్ద, ఇమం ఉలూకసకుణం, అయం మయి చ భిక్ఖుసఙ్ఘే చ చిత్తం పసాదేత్వా సతసహస్సకప్పే దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరిత్వా సోమనస్సో నామ పచ్చేకబుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఆహ –

ఉలూకమణ్డలక్ఖిక, వేదియకే చిరదీఘవాసిక;

సుఖితోసి త్వం అయ్య కోసియ, కాలుట్ఠితం పస్ససి బుద్ధవరం.

మయి ¶ ¶ చిత్తం పసాదేత్వా, భిక్ఖుసఙ్ఘే అనుత్తరే;

కప్పానం సతసహస్సాని, దుగ్గతేసో న గచ్ఛతి.

దేవలోకా చవిత్వాన, కుసలమూలేన చోదితో;

భవిస్సతి అనన్తఞాణో, సోమనస్సోతి విస్సుతోతి.

అఞ్ఞానిపి చేత్థ రాజగహనగరే సుమనమాలాకారవత్థు మహాభేరివాదకవత్థు మోరజికవత్థు వీణావాదకవత్థు సఙ్ఖధమకవత్థూతి ఏవమాదీని వత్థూని ¶ విత్థారేతబ్బాని. ఏవం నియ్యానికసాసనే సత్థరి పసాదో సమ్మగ్గతో హోతి.

ధమ్మే పసాదోతి నియ్యానికసాసనమ్హి ధమ్మే పసాదో సమ్మగ్గతో హోతి. సరమత్తే నిమిత్తం గహేత్వా సుణన్తానం తిరచ్ఛానగతానమ్పి సమ్పత్తిదాయకో హోతి, పరమత్థే కిం పన వత్తబ్బం. అయమత్థో మణ్డూకదేవపుత్తాదీనం వత్థువసేన వేదితబ్బో.

సీలేసు పరిపూరకారితాతి నియ్యానికసాసనమ్హి సీలేసు పరిపూరకారితాపి సమ్మగ్గతా హోతి, సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తిం ఆవహతి. తత్థ ఛత్తమాణవకవత్థుసామణేరవత్థుఆదీని దీపేతబ్బాని.

సహధమ్మికేసూతి నియ్యానికసాసనే సహధమ్మికేసు పియమనాపతాపి సమ్మగ్గతా హోతి, మహాసమ్పత్తిం ఆవహతి. అయమత్థో విమానపేతవత్థూహి దీపేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘ఖీరోదనమహమదాసిం, భిక్ఖునో పిణ్డాయ చరన్తస్స…పే…

ఫాణితం…పే… ఉచ్ఛుఖణ్డికం… తిమ్బరుసకం… కక్కారికం…

ఏళాలుకం… వల్లిపక్కం… ఫారుసకం… హత్థపతాకం…

సాకముట్ఠిం ¶ … పుప్ఫకముట్ఠిం… మూలకం… నిమ్బముట్ఠిం…

అమ్బికఞ్జికం… దోణినిమ్మజ్జనిం… కాయబన్ధనం…

అంసబద్ధకం… ఆయోగపట్టం… విధూపనం… తాలవణ్టం…

మోరహత్థం… ఛత్తం… ఉపాహనం… పూవం మోదకం…

సక్ఖలికం ¶ అహమదాసిం, భిక్ఖునో పిణ్డాయ చరన్తస్స…పే…

తస్సా మే పస్స విమానం, అచ్ఛరా కామవణ్ణినీహమస్మీ’’తి (వి. వ. ౪౦౬).

తం కిస్స హేతూతిఆది వుత్తనయానుసారేనేవ యోజేత్వా వేదితబ్బం.

౧౪౫. ఇదాని ¶ యేసం ఉపాదానానం తిత్థియా న సమ్మా పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి, తథాగతో పఞ్ఞపేతి, తేసం పచ్చయం దస్సేతుం ఇమే చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ కింనిదానాతిఆదీసు నిదానాదీని సబ్బానేవ కారణవేవచనాని. కారణఞ్హి యస్మా ఫలం నిదేతి హన్ద, నం గణ్హథాతి అప్పేతి వియ, తస్మా నిదానన్తి వుచ్చతి. యస్మా తం తతో జాయతి సముదేతి పభవతి, తస్మా సముదయో, జాతి, పభవోతి వుచ్చతి. అయం పనేత్థ పదత్థో – కిం నిదానం ఏతేసన్తి కింనిదానా. కో సముదయో ఏతేసన్తి కింసముదయా. కా జాతి ఏతేసన్తి కింజాతికా. కో పభవో ఏతేసన్తి కింపభవా. యస్మా పన తేసం తణ్హా యథావుత్తేన అత్థేన నిదానఞ్చేవ సముదయో చ జాతి చ పభవో చ, తస్మా ‘‘తణ్హానిదానా’’తిఆదిమాహ. ఏవం సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. యస్మా పన భగవా న కేవలం ఉపాదానస్సేవ పచ్చయం జానాతి, ఉపాదానస్స పచ్చయభూతాయ తణ్హాయపి, తణ్హాదిపచ్చయానం వేదనాదీనమ్పి పచ్చయం జానాతియేవ, తస్మా తణ్హా చాయం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.

యతో ¶ చ ఖోతి యస్మిం కాలే. అవిజ్జా పహీనా హోతీతి వట్టమూలికా అవిజ్జా అనుప్పాదనిరోధేన పహీనా హోతి. విజ్జా ఉప్పన్నాతి అరహత్తమగ్గవిజ్జా ఉప్పన్నా. సో అవిజ్జావిరాగా విజ్జుప్పాదాతి. సో భిక్ఖు అవిజ్జాయ చ పహీనత్తా విజ్జాయ చ ఉప్పన్నత్తా. నేవ కాముపాదానం ఉపాదియతీతి నేవ కాముపాదానం గణ్హాతి న ఉపేతి, న సేసాని ఉపాదానాని. అనుపాదియం న పరితస్సతీతి ఏవం కిఞ్చి ఉపాదానం అగ్గణ్హన్తో తణ్హాపరితస్సనాయ న పరితస్సతి. అపరితస్సన్తి అపరితస్సన్తో తణ్హం అనుప్పాదేన్తో. పచ్చత్తంయేవ పరినిబ్బాయతీతి సయమేవ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయతి. ఏవమస్స ఆసవక్ఖయం దస్సేత్వా ఇదాని ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో పచ్చవేక్ఖణం దస్సేన్తో ఖీణా జాతీతిఆదిమాహ. తం వుత్తత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళసీహనాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. మహాసీహనాదసుత్తవణ్ణనా

వేసాలినగరవణ్ణనా

౧౪౬. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి మహాసీహనాదసుత్తం. తత్థ వేసాలియన్తి ఏవంనామకే నగరే. తం కిర అపరాపరం విసాలీభూతతాయ ‘‘వేసాలీ’’తి సఙ్ఖం గతం. తత్రాయం అనుపుబ్బకథా – బారాణసిరఞ్ఞో కిర అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి గబ్భో సణ్ఠాసి. సా ఞత్వా రఞ్ఞో నివేదేసి. రాజా గబ్భపరిహారం అదాసి. సా సమ్మా పరిహరీయమానా గబ్భపరిపాకకాలే విజాయనఘరం పావిసి. పుఞ్ఞవన్తీనం పచ్చూససమయే గబ్భవుట్ఠానం హోతి, సా చ తాసం అఞ్ఞతరా, తేన పచ్చూససమయే అలత్తకపటలబన్ధుజీవకపుప్ఫసదిసం మంసపేసిం విజాయి. తతో ‘‘అఞ్ఞా దేవియో సువణ్ణబిమ్బసదిసే పుత్తే విజాయన్తి, అగ్గమహేసీ మంసపేసిన్తి రఞ్ఞో పురతో మమ అవణ్ణో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా తేన అవణ్ణభయేన తం మంసపేసిం ఏకస్మిం భాజనే పక్ఖిపిత్వా పటికుజ్జిత్వా రాజముద్దికాయ లఞ్ఛేత్వా గఙ్గాయ సోతే పక్ఖిపాపేసి. మనుస్సేహి ఛడ్డితమత్తే దేవతా ఆరక్ఖం సంవిదహింసు. సువణ్ణపట్టకఞ్చేత్థ జాతిహిఙ్గులకేన ‘‘బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా పజా’’తి లిఖిత్వా బన్ధింసు. తతో తం భాజనం ఊమిభయాదీహి అనుపద్దుతం గఙ్గాసోతేన పాయాసి.

తేన చ సమయేన అఞ్ఞతరో తాపసో గోపాలకకులం నిస్సాయ గఙ్గాతీరే విహరతి. సో పాతోవ గఙ్గం ఓతిణ్ణో తం భాజనం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పంసుకూలసఞ్ఞాయ అగ్గహేసి. అథేత్థ తం అక్ఖరపట్టికం రాజముద్దికాలఞ్ఛనం చ దిస్వా ముఞ్చిత్వా తం మంసపేసిం అద్దస, దిస్వానస్స ఏతదహోసి ‘‘సియా గబ్భో, తథా హిస్స దుగ్గన్ధపూతికభావో నత్థీ’’తి. అస్సమం నేత్వా సుద్ధే ఓకాసే ఠపేసి. అథ అడ్ఢమాసచ్చయేన ద్వే మంసపేసియో అహేసుం. తాపసో దిస్వా సాధుతరం ఠపేసి. తతో పున అడ్ఢమాసచ్చయేన ఏకమేకిస్సా మంసపేసియా హత్థపాదసీసానమత్థాయ పఞ్చ పఞ్చ పిళకా ఉట్ఠహింసు. అథ తతో అడ్ఢమాసచ్చయేన ఏకా మంసపేసి సువణ్ణబిమ్బసదిసో దారకో, ఏకా దారికా అహోసి.

తేసు ¶ తాపసస్స పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి, అఙ్గుట్ఠకతో చస్స ఖీరం నిబ్బత్తి. తతో పభుతి చ ¶ ఖీరభత్తం అలభిత్థ, సో భత్తం భుఞ్జిత్వా ఖీరం దారకానం ముఖే ¶ ఆసిఞ్చతి. తేసం ఉదరం యం యం పవిసతి, తం తం సబ్బం మణిభాజనగతం వియ దిస్సతి, ఏవం నిచ్ఛవీ అహేసుం. అపరే ఆహు ‘‘సిబ్బేత్వా ఠపితా వియ నేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం లీనా ఛవి అహోసీ’’తి. ఏవం తే నిచ్ఛవితాయ వా లీనచ్ఛవితాయ వా లిచ్ఛవీతి పఞ్ఞాయింసు.

తాపసో దారకే పోసేన్తో ఉస్సూరే గామం సిక్ఖాయ పవిసతి, అతిదివా పటిక్కమతి. తస్స తం బ్యాపారం ఞత్వా గోపాలకా ఆహంసు – ‘‘భన్తే, పబ్బజితానం దారకపోసనం పలిబోధో, అమ్హాకం దారకే దేథ, మయం పోసేస్సామ, తుమ్హే అత్తనో కమ్మం కరోథా’’తి. తాపసో సాధూతి పటిస్సుణి. గోపాలకా దుతియదివసే మగ్గం సమం కత్వా పుప్ఫేహి ఓకిరిత్వా ధజపటాకా ఉస్సాపేత్వా తూరియేహి వజ్జమానేహి అస్సమం ఆగతా. తాపసో – ‘‘మహాపుఞ్ఞా దారకా అప్పమాదేన వడ్ఢేథ, వడ్ఢేత్వా చ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆవాహవివాహం కరోథ, పఞ్చగోరసేన రాజానం తోసేత్వా భూమిభాగం గహేత్వా నగరం మాపేథ, తత్థ కుమారం అభిసిఞ్చథా’’తి వత్వా దారకే అదాసి. తే సాధూతి పటిస్సుణిత్వా దారకే నేత్వా పోసేసుం.

దారకా వుద్ధిమన్వాయ కీళన్తా వివాదట్ఠానేసు అఞ్ఞే గోపాలకదారకే హత్థేనపి పాదేనపి పహరన్తి. తే రోదన్తి. ‘‘కిస్స రోదథా’’తి చ మాతాపితూహి వుత్తా ‘‘ఇమే నిమ్మాతాపితికా తాపసపోసితా అమ్హే అతిపహరన్తీ’’తి వదన్తి. తతో తేసం మాతాపితరో ‘‘ఇమే దారకా అఞ్ఞే దారకే వినాసేన్తి దుక్ఖాపేన్తి, న ఇమే సఙ్గహేతబ్బా, వజ్జేతబ్బా ఇమే’’తి ఆహంసు. తతో పభుతి కిర సో పదేసో వజ్జీతి వుచ్చతి యోజనసతికో పరిమాణేన. అథ తం పదేసం గోపాలకా రాజానం తోసేత్వా అగ్గహేసుం. తత్థ చ నగరం మాపేత్వా సోళసవస్సుద్దేసికం కుమారం అభిసిఞ్చిత్వా రాజానం అకంసు. తాయ చస్స దారికాయ సద్ధిం వివాహం కత్వా కతికం అకంసు ‘‘బాహిరకదారికా న ఆనేతబ్బా, ఇతో దారికా న కస్సచి దాతబ్బా’’తి. తేసం పఠమసంవాసేన ద్వే దారకా జాతా ధీతా చ పుత్తో చ. ఏవం సోళసక్ఖత్తుం ద్వే ద్వే జాతా. తతో తేసం దారకానం యథాక్కమం వడ్ఢన్తానం ఆరాముయ్యాననివాసట్ఠానపరివారసమ్పత్తిం గహేతుం అప్పహోన్తా నగరం తిక్ఖత్తుం గావుతన్తరేన గావుతన్తరేన ¶ పరిక్ఖిపింసు ¶ . తస్స పునప్పునం విసాలీకతత్తా వేసాలీత్వేవ నామం జాతం. తేన వుత్తం ‘‘వేసాలియన్తి ఏవం నామకే నగరే’’తి.

౦౧ బహినగరేతి ¶ నగరస్స బహి, న అమ్బపాలివనం వియ అన్తోనగరస్మిం. అయం పన జీవకమ్బవనం వియ నగరస్స బహిద్ధా వనసణ్డో. తేన వుత్తం ‘‘బహినగరే’’తి. అపరపురేతి పురస్స అపరే, పచ్ఛిమదిసాయన్తి అత్థో. వనసణ్డేతి సో కిర వనసణ్డో నగరస్స పచ్ఛిమదిసాయం గావుతమత్తే ఠానే. తత్థ మనుస్సా భగవతో గన్ధకుటిం కత్వా తం పరివారేత్వా భిక్ఖూనం రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానచఙ్కమలేణకుటిమణ్డపాదీని పతిట్ఠపేసుం, భగవా తత్థ విహరతి. తేన వుత్తం ‘‘అపరపురే వనసణ్డే’’తి. సునక్ఖత్తోతి తస్స నామం. లిచ్ఛవీనం పన పుత్తత్తా లిచ్ఛవిపుత్తోతి వుత్తో. అచిరపక్కన్తోతి విబ్భమిత్వా గిహిభావూపగమనేన అధునాపక్కన్తో. పరిసతీతి పరిసమజ్ఝే. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాతి ఏత్థ మనుస్సధమ్మా నామ దసకుసలకమ్మపథా. తే పటిసేధేతుం న సక్కోతి. కస్మా? ఉపారమ్భభయా. వేసాలియఞ్హి బహూ మనుస్సా రతనత్తయే పసన్నా బుద్ధమామకా ధమ్మమామకా సఙ్ఘమామకా. తే దసకుసలకమ్మపథమత్తమ్పి నత్థి సమణస్స గోతమస్సాతి వుత్తే త్వం కత్థ భగవన్తం పాణం హనన్తం అద్దస, కత్థ అదిన్నం ఆదియన్తన్తిఆదీని వత్వా అత్తనో పమాణం న జానాసి? కిం దన్తా మే అత్థీతి పాసాణసక్ఖరా ఖాదసి, అహినఙ్గుట్ఠే గణ్హితుం వాయమసి, కకచదన్తేసు పుప్ఫావళికం కీళితుం ఇచ్ఛసి? ముఖతో తే దన్తే పాతేస్సామాతి వదేయ్యుం. సో తేసం ఉపారమ్భభయా ఏవం వత్తుం న సక్కోతి.

వేసాలినగరవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాదివణ్ణనా

తతో ఉత్తరిం పన విసేసాధిగమం పటిసేధేన్తో ఉత్తరి మనుస్సధమ్మా అలమరియఞాణదస్సనవిసేసోతి ఆహ.

తత్థ అలమరియం ఞాతున్తి అలమరియో, అరియభావాయ సమత్థోతి వుత్తం హోతి. ఞాణదస్సనమేవ ఞాణదస్సనవిసేసో. అలమరియో చ సో ఞాణదస్సనవిసేసో చాతి అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో. ఞాణదస్సనన్తి దిబ్బచక్ఖుపి విపస్సనాపి మగ్గోపి ఫలమ్పి పచ్చవేక్ఖణఞాణమ్పి ¶ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి వుచ్చతి. ‘‘అప్పమత్తో సమానో ఞాణదస్సనం ఆరాధేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౧౧) హి ఏత్థ దిబ్బచక్ఖు ఞాణదస్సనం నామ. ‘‘ఞాణదస్సనాయ ¶ చిత్తం అభినీహరతి ¶ అభినిన్నామేతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౫) ఏత్థ విపస్సనాఞాణం. ‘‘అభబ్బా తే ఞాణదస్సనాయ అనుత్తరాయ సమ్బోధాయా’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౬) ఏత్థ మగ్గో. ‘‘అయమఞ్ఞో ఉత్తరి మనుస్సధమ్మా అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో అధిగతో ఫాసు విహారో’’తి (మ. ని. ౧.౩౨౮) ఏత్థ ఫలం. ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాది, అకుప్పా మే చేతోవిముత్తి, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి (మహావ. ౧౬) ఏత్థ పచ్చవేక్ఖణఞాణం. ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాది సత్తాహకాలఙ్కతో ఆళారో కాళామో’’తి (మ. ని. ౨.౩౪౦) ఏత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. ఇధ పన లోకుత్తరమగ్గో అధిప్పేతో. తఞ్హి సో భగవతో పటిసేధేతి.

తక్కపరియాహతన్తి ఇమినా ఆచరియం పటిబాహతి. ఏవం కిరస్స అహోసి – సమణేన గోతమేన ఆచరియే ఉపసఙ్కమిత్వా సుఖుమం ధమ్మన్తరం గహితం నామ నత్థి, తక్కపరియాహతం పన తక్కేత్వా ఏవం భవిస్సతి ఏవం భవిస్సతీతి తక్కపరియాహతం ధమ్మం దేసేతీతి. వీమంసానుచరితన్తి ఇమినా చస్స లోకియపఞ్ఞం అనుజానాతి. సమణో గోతమో పఞ్ఞవా, సో తం పఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ఇన్దవజిరూపమం వీమంసం ఏవం వట్టిస్సతి, ఏవం వట్టిస్సతీతి ఇతో చితో చ అనుచరాపేత్వా వీమంసాయ అనుచరితం ధమ్మం దేసేతి. సయంపటిభానన్తి ఇమినాస్స ధమ్మేసు పచ్చక్ఖభావం పటిబాహతి. ఏవం హిస్స అహోసి – సమణస్స గోతమస్స సుఖుమం ధమ్మన్తరం విపస్సనా వా మగ్గో వా ఫలం వా పచ్చవేక్ఖణా వా నత్థి, అయం పన లద్ధపరిసో, రాజానం చక్కవత్తిం వియ నం చత్తారో వణ్ణా పరివారేన్తి, సుఫుసితం పనస్స దన్తావరణం, ముదుకా జివ్హా, మధురో సరో, అనేలగళా వాచా, సో యం యదేవస్స ఉపట్ఠాతి, తం తం గహేత్వా సయంపటిభానం కథేన్తో మహాజనం రఞ్జేతీతి.

యస్స చ ఖ్వాస్స అత్థాయ ధమ్మో దేసితోతి యస్స చ ఖో అత్థాయ అస్స ధమ్మో దేసితో. సేయ్యథిదం, రాగపటిఘాతత్థాయ అసుభకమ్మట్ఠానం, దోసప్పటిఘాతత్థాయ మేత్తాభావనా, మోహపటిఘాతత్థాయ పఞ్చ ధమ్మా, వితక్కూపచ్ఛేదాయ ¶ ఆనాపానస్సతి.

సో నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి సో ధమ్మో యో తం యథాదేసితం కరోతి, తస్స తక్కరస్స సమ్మా హేతునా నయేన కారణేన వట్టదుక్ఖక్ఖయాయ నియ్యాతి గచ్ఛతి తమత్థం సాధేతీతి ¶ దీపేతి ¶ . ఇదం పనేస న అత్తనో అజ్ఝాసయేన వదతి. బుద్ధానఞ్హి ధమ్మో అనియ్యానికోతి ఏవమేవం పవేదేయ్య, న పన సక్కోతి వత్తుం. కస్మా? ఉపారమ్భభయా. వేసాలియఞ్హి బహూ సోతాపన్న-సకదాగామి-అనాగామిఉపాసకా. తే ఏవం వదేయ్యుం ‘‘సునక్ఖత్త త్వం భగవతా దేసితధమ్మో అనియ్యానికోతి వదసి, యది అయం ధమ్మో అనియ్యానికో, ఇమస్మిం నగరే ఇమే కస్మా ఏత్తకా సోతాపన్నా జాతా, ఏత్తకా సకదాగామీ, ఏత్తకా అనాగామీతి పుబ్బే వుత్తనయేన ఉపారమ్భం కరేయ్యు’’న్తి. సో ఇమినా ఉపారమ్భభయేన అనియ్యానికోతి వత్తుం అసక్కోన్తో అజ్జునేన విస్సట్ఠకణ్డం వియ అస్స ధమ్మో అమోఘో నియ్యాతి, అబ్భన్తరే పనస్స కిఞ్చి నత్థీతి వదతి.

అస్సోసి ఖోతి వేసాలియం బ్రాహ్మణకులసేట్ఠికులాదీసు తత్థ తత్థ పరిసమజ్ఝే ఏవం భాసమానస్స తం వచనం సుణి, న పన పటిసేధేసి. కస్మా? కారుఞ్ఞతాయ. ఏవం కిరస్స అహోసి అయం కుద్ధో ఝాయమానం వేళువనం వియ పక్ఖిత్తలోణం ఉద్ధనం వియ చ కోధవసేన పటపటాయతి, మయా పటిబాహితో పన మయిపి ఆఘాతం బన్ధిస్సతి, ఏవమస్స తథాగతే చ మయి చాతి ద్వీసు జనేసు ఆఘాతో అతిభారియో భవిస్సతీతి కారుఞ్ఞతాయ న పటిసేధేసి. అపి చస్స ఏవం అహోసి, బుద్ధానం అవణ్ణకథనం నామ పుణ్ణచన్దే దోసారోపనసదిసం, కో ఇమస్స కథం గణ్హిస్సతి? సయమేవ ఖేళే పచ్ఛిన్నే ముఖే సుక్ఖే ఓరమిస్సతీతి ఇమినా కారణేన న పటిసేధేసి. పిణ్డపాతపటిక్కన్తోతి పిణ్డపాతపరియేసనతో అపగతో.

౧౪౭. కోధనోతి చణ్డో ఫరుసో. మోఘపురిసోతి తుచ్ఛపురిసో. యస్స హి తస్మిం అత్తభావే మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో నత్థి, తం బుద్ధా ‘‘మోఘపురిసో’’తి వదన్తి. ఉపనిస్సయే సతిపి తస్మిం ఖణే మగ్గే వా ఫలే వా అసతి ‘‘మోఘపురిసో’’తి వదన్తియేవ. ఇమస్స పన తస్మిం అత్తభావే మగ్గఫలానం ¶ ఉపనిస్సయో సముచ్ఛిన్నోయేవ, తేన తం ‘‘మోఘపురిసో’’తి ఆహ. కోధా చ పనస్స ఏసా వాచా భాసితాతి ఏసా చ పనస్స వాచా కోధేన భాసితా.

కస్మా ¶ పనేస భగవతో కుద్ధోతి? అయఞ్హి పుబ్బే భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా దిబ్బచక్ఖుపరికమ్మం పుచ్ఛి. అథస్స భగవా కథేసి. సో దిబ్బచక్ఖుం నిబ్బత్తేత్వా ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దేవలోకే ఓలోకేన్తో నన్దనవనచిత్తలతావనఫారుసకవనమిస్సకవనేసు దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవమానే ¶ దేవపుత్తే చ దేవధీతరో చ దిస్వా ఏతేసం ఏవరూపాయ అత్తభావసమ్పత్తియా ఠితానం కీవమధురో ను ఖో సద్దో భవిస్సతీతి సద్దం సోతుకామో హుత్వా దసబలం ఉపసఙ్కమిత్వా దిబ్బసోతధాతుపరికమ్మం పుచ్ఛి. భగవా పనస్స దిబ్బసోతధాతుయా ఉపనిస్సయో నత్థీతి ఞత్వా పరికమ్మం న కథేసి. న హి బుద్ధా ఉపనిస్సయవిరహిత తస్స పరికమ్మం కథేన్తి. సో భగవతి ఆఘాతం బన్ధిత్వా చిన్తేసి ‘‘అహం సమణం గోతమం పఠమం దిబ్బచక్ఖుపరికమ్మం పుచ్ఛిం, సో ‘మయ్హం తం సమ్పజ్జతు వా మా వా సమ్పజ్జతూ’తి కథేసి. అహం పన పచ్చత్తపురిసకారేన తం నిబ్బత్తేత్వా దిబ్బసోతధాతుపరికమ్మం పుచ్ఛిం, తం మే న కథేసి. అద్ధాస్స ఏవం హోతి ‘అయం రాజపబ్బజితో దిబ్బచక్ఖుఞాణం నిబ్బత్తేత్వా దిబ్బసోతధాతుఞాణం నిబ్బత్తేత్వా చేతోపరియఞాణం నిబ్బత్తేత్వా ఆసవానం ఖయఞాణం నిబ్బత్తేత్వా మయా సమసమో భవిస్సతీ’తి ఇస్సామచ్ఛరియవసేన మయ్హం న కథేతీ’’తి. భియ్యోసో ఆఘాతం బన్ధిత్వా కాసాయాని ఛడ్డేత్వా గిహిభావం పత్వాపి న తుణ్హీభూతో విచరతి. దసబలం పన అసతా తుచ్ఛేన అబ్భాచిక్ఖన్తో విచరతి. తేనాహ భగవా ‘‘కోధా చ పనస్స ఏసా వాచా భాసితా’’తి.

వణ్ణో హేసో, సారిపుత్తాతి, సారిపుత్త, తథాగతేన సతసహస్సకప్పాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేన్తేన ఏతదత్థమేవ వాయామో కతో ‘‘దేసనాధమ్మో మే నియ్యానికో భవిస్సతీ’’తి. తస్మా యో ఏవం వదేయ్య, సో వణ్ణంయేవ తథాగతస్స భాసతి. వణ్ణో హేసో, సారిపుత్త, తథాగతస్స గుణో ఏసో తథాగతస్స, న అగుణోతి దస్సేతి.

అయమ్పి ¶ హి నామ సారిపుత్తాతిఆదినా కిం దస్సేతి? సునక్ఖత్తేన పటిసిద్ధస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స అత్తని అత్థితం దస్సేతి. భగవా కిర అయం, సారిపుత్త, సునక్ఖత్తో మోఘపురిసో నత్థి తథాగతస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మోతి వదతి. మయ్హఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం నామ అత్థి, ఇద్ధివిధఞాణం నామ అత్థి, దిబ్బసోతధాతుఞాణం నామ అత్థి, చేతోపరియఞాణం నామ అత్థి, దసబలఞాణం ¶ నామ అత్థి, చతువేసారజ్జఞాణం నామ అత్థి, అట్ఠసు పరిసాసు అకమ్పనఞాణం నామ అత్థి, చతుయోనిపరిచ్ఛేదకఞాణం నామ అత్థి, పఞ్చగతిపరిచ్ఛేదకఞాణం నామ అత్థి, సబ్బేపి చేతే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాయేవ. ఏవరూపేసు ఉత్తరిమనుస్సధమ్మేసు ఏకస్సాపి విజాననసమత్థం ధమ్మన్వయమత్తమ్పి నామ ఏతస్స మోఘపురిసస్స న భవిస్సతీతి ఏతమత్థం దస్సేతుం అయమ్పి హి నామ సారిపుత్తాతిఆదినా నయేన ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ అన్వేతీతి అన్వయో, జానాతి ¶ , అనుబుజ్ఝతీతి అత్థో. ధమ్మస్స అన్వయో ధమ్మన్వయో, తం తం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిధమ్మం జాననపఞ్ఞాయేతం అధివచనం. ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదీహి ఏవరూపమ్పి నామ మయ్హం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసఙ్ఖాతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం విజ్జమానమేవ అత్థీతి జానితుం తస్స మోఘపురిసస్స ధమ్మన్వయోపి న భవిస్సతీతి దస్సేతి. ఇద్ధివిధఞాణాదీసుపి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.

ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

దసబలఞాణాదివణ్ణనా

౧౪౮. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి చేతోపరియఞాణానన్తరం తిస్సో విజ్జా వత్తబ్బా సియుం, యస్మా పన తాసు వుత్తాసు ఉపరి దసబలఞాణం న పరిపూరతి, తస్మా తా అవత్వా తథాగతస్స దసబలఞాణం పరిపూరం కత్వా దస్సేన్తో దస ఖో పనిమాని సారిపుత్తాతిఆదిమాహ. తత్థ తథాగతబలానీతి అఞ్ఞేహి అసాధారణాని తథాగతస్సేవ బలాని. యథా వా పుబ్బబుద్ధానం బలాని పుఞ్ఞుస్సయసమ్పత్తియా ఆగతాని, తథా ఆగతబలానీతిపి అత్థో. తత్థ దువిధం తథాగతబలం కాయబలఞ్చ ఞాణబలఞ్చ. తేసు కాయబలం హత్థికులానుసారేన వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –

‘‘కాలావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;

గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి.

ఇమాని ¶ హి దస హత్థికులాని. తత్థ కాలావకన్తి పకతిహత్థికులం దట్ఠబ్బం. యం దసన్నం పురిసానం కాయబలం, తం ఏకస్స కాలావకహత్థినో. యం దసన్నం కాలావకానం బలం, తం ఏకస్స గఙ్గేయ్యస్స. యం దసన్నం గఙ్గేయ్యానం, తం ఏకస్స పణ్డరస్స. యం దసన్నం పణ్డరానం, తం ఏకస్స తమ్బస్స. యం దసన్నం తమ్బానం, తం ఏకస్స పిఙ్గలస్స. యం దసన్నం పిఙ్గలానం, తం ఏకస్స గన్ధహత్థినో. యం దసన్నం గన్ధహత్థీనం, తం ఏకస్స మఙ్గలస్స. యం దసన్నం మఙ్గలానం, తం ఏకస్స హేమవతస్స. యం దసన్నం హేమవతానం, తం ఏకస్స ఉపోసథస్స. యం ¶ దసన్నం ఉపోసథానం, తం ఏకస్స ఛద్దన్తస్స. యం దసన్నం ఛద్దన్తానం తం ఏకస్స తథాగతస్స. నారాయనసఙ్ఘాతబలన్తిపి ఇదమేవ వుచ్చతి ¶ . తదేతం పకతిహత్థిగణనాయ హత్థీనం కోటిసహస్సానం పురిసగణనాయ దసన్నం పురిసకోటిసహస్సానం బలం హోతి. ఇదం తావ తథాగతస్స కాయబలం.

ఞాణబలం పన పాళియం తావ ఆగతమేవ. దసబలఞాణం, చతువేసారజ్జఞాణం, అట్ఠసు పరిసాసు అకమ్పనఞాణం, చతుయోనిపరిచ్ఛేదకఞాణం, పఞ్చగతిపరిచ్ఛేదకఞాణం. సంయుత్తకే (సం. ని. ౨.౩౪) ఆగతాని తేసత్తతి ఞాణాని సత్తసత్తతి ఞాణానీతి ఏవం అఞ్ఞానిపి అనేకాని ఞాణసహస్సాని, ఏతం ఞాణబలం నామ. ఇధాపి ఞాణబలమేవ అధిప్పేతం. ఞాణఞ్హి అకమ్పియట్ఠేన ఉపత్థమ్భనట్ఠేన చ బలన్తి వుత్తం.

యేహి బలేహి సమన్నాగతోతి యేహి దసహి ఞాణబలేహి ఉపేతో సముపేతో. ఆసభం ఠానన్తి సేట్ఠట్ఠానం ఉత్తమట్ఠానం. ఆసభా వా పుబ్బబుద్ధా, తేసం ఠానన్తి అత్థో. అపిచ గవసతజేట్ఠకో ఉసభో, గవసహస్సజేట్ఠకో వసభో. వజసతజేట్ఠకో వా ఉసభో, వజసహస్సజేట్ఠకో వసభో. సబ్బగవసేట్ఠో సబ్బపరిస్సయసహో సేతో పాసాదికో మహాభారవహో అసనిసతసద్దేహిపి అకమ్పనియో నిసభో, సో ఇధ ఉసభోతి అధిప్పేతో. ఇదమ్పి హి తస్స పరియాయవచనం. ఉసభస్స ఇదన్తి ఆసభం. ఠానన్తి చతూహి పాదేహి పథవిం ఉప్పీళేత్వా అచలట్ఠానం. ఇదం పన ఆసభం వియాతి ఆసభం. యథేవ హి నిసభసఙ్ఖాతో ఉసభో ఉసభబలేన సమన్నాగతో చతూహి పాదేహి పథవిం ఉప్పీళేత్వా ¶ అచలట్ఠానేన తిట్ఠతి, ఏవం తథాగతోపి దసహి తథాగతబలేహి సమన్నాగతో చతూహి వేసారజ్జపాదేహి అట్ఠపరిసపథవిం ఉప్పీళేత్వా సదేవకే లోకే కేనచి పచ్చత్థికేన పచ్చామిత్తేన అకమ్పియో అచలట్ఠానేన తిట్ఠతి. ఏవం తిట్ఠమానోవ తం ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, ఉపగచ్ఛతి న పచ్చక్ఖాతి అత్తని ఆరోపేతి. తేన వుత్తం ‘‘ఆసభం ఠానం పటిజానాతీ’’తి.

పరిసాసూతి అట్ఠసు పరిసాసు. సీహనాదం నదతీతి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం నదతి, సీహనాదసదిసం వా నాదం నదతి. అయమత్థో సీహనాదసుత్తేన ¶ దీపేతబ్బో. యథా వా సీహో సహనతో హననతో చ సీహోతి వుచ్చతి, ఏవం తథాగతో లోకధమ్మానం సహనతో పరప్పవాదానఞ్చ హననతో సీహోతి వుచ్చతి. ఏవం వుత్తస్స సీహస్స నాదం సీహనాదం. తత్థ యథా సీహో సీహబలేన సమన్నాగతో సబ్బత్థ విసారదో విగతలోమహంసో సీహనాదం నదతి, ఏవం తథాగతసీహోపి తథాగతబలేహి సమన్నాగతో అట్ఠసు ¶ పరిసాసు విసారదో విగతలోమహంసో ఇతి రూపన్తిఆదినా నయేన నానావిధదేసనావిలాససమ్పన్నం సీహనాదం నదతి. తేన వుత్తం ‘‘పరిసాసు సీహనాదం నదతీ’’తి. బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతీతి ఏత్థ బ్రహ్మన్తి సేట్ఠం ఉత్తమం విసిట్ఠం. చక్క-సద్దో పనాయం –

సమ్పత్తియం లక్ఖణే చ, రథఙ్గే ఇరియాపథే;

దానే రతనధమ్మూర-చక్కాదీసు చ దిస్సతి;

ధమ్మచక్కే ఇధ మతో, తఞ్చ ద్వేధా విభావయే.

‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సాన’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౧) హి అయం సమ్పత్తియం దిస్సతి. ‘‘పాదతలేసు చక్కాని జాతానీ’’తి (దీ. ని. ౨.౩౫) ఏత్థ లక్ఖణే. ‘‘చక్కంవ వహతో పద’’న్తి (ధ. ప. ౧) ఏత్థ రథఙ్గే. ‘‘చతుచక్కం నవద్వార’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౯) ఏత్థ ఇరియాపథే. ‘‘దదం భుఞ్జ మా చ పమాదో, చక్కం పవత్తయ సబ్బపాణిన’’న్తి (జా. ౧.౭.౧౪౯) ఏత్థ దానే. ‘‘దిబ్బం చక్కరతనం పాతురహోసీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౪౩) ఏత్థ రతనచక్కే. ‘‘మయా పవత్తితం చక్క’’న్తి (సు. ని. ౫౬౨) ఏత్థ ధమ్మచక్కే. ‘‘ఇచ్ఛాహతస్స పోసస్స, చక్కం భమతి మత్థకే’’తి (జా. ౧.౧.౧౦౪; ౧.౫.౧౦౩) ఏత్థ ఉరచక్కే. ‘‘ఖురపరియన్తేన చేపి చక్కేనా’’తి (దీ. ని. ౧.౧౬౬) ఏత్థ ¶ పహరణచక్కే. ‘‘అసనివిచక్క’’న్తి (దీ. ని. ౩.౬౧; సం. ని. ౨.౧౬౨) ఏత్థ అసనిమణ్డలే. ఇధ పనాయం ధమ్మచక్కే అధిప్పేతో.

తం పన ధమ్మచక్కం దువిధం హోతి పటివేధఞాణఞ్చేవ దేసనాఞాణఞ్చ. తత్థ పఞ్ఞాపభావితం అత్తనో అరియబలావహం పటివేధఞాణం. కరుణాపభావితం సావకానం అరియబలావహం దేసనాఞాణం. తత్థ పటివేధఞాణం ఉప్పజ్జమానం ఉప్పన్నన్తి దువిధం. తఞ్హి అభినిక్ఖమనతో యావ అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం, ఫలక్ఖణే ఉప్పన్నం నామ. తుసితభవనతో వా యావ మహాబోధిపల్లఙ్కే ¶ అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం, ఫలక్ఖణే ఉప్పన్నం నామ. దీపఙ్కరదసబలతో పట్ఠాయ వా యావ అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం, ఫలక్ఖణే ఉప్పన్నం నామ. దేసనాఞాణమ్పి పవత్తమానం పవత్తన్తి దువిధం. తఞ్హి యావ అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞస్స సోతాపత్తిమగ్గా పవత్తమానం, ఫలక్ఖణే పవత్తం నామ. తేసు పటివేధఞాణం ¶ లోకుత్తరం, దేసనాఞాణం లోకియం. ఉభయమ్పి పనేతం అఞ్ఞేహి అసాధారణం, బుద్ధానంయేవ ఓరసఞాణం.

ఇదాని యేహి బలేహి సమన్నాగతో తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, యాని ఆదితోవ ‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి నిక్ఖిత్తాని, తాని విత్థారతో దస్సేతుం కతమాని దస? ఇధ, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతోతిఆదిమాహ. తత్థ ఠానఞ్చ ఠానతోతి కారణఞ్చ కారణతో. కారణఞ్హి యస్మా తత్థ ఫలం తిట్ఠతి తదాయత్తవుత్తియాయ ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చ, తస్మా ఠానన్తి వుచ్చతి. తం భగవా ‘‘యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం హేతూ పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం ఠానం. యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం న హేతూ న పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం అట్ఠాన’’న్తి పజానన్తో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. అభిధమ్మే పనేతం, ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం ఞాణ’’న్తిఆదినా (విభ. ౮౦౯) నయేన విత్థారితమేవ. యమ్పీతి యేన ఞాణేన. ఇదమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతస్సాతి ఇదమ్పి ఠానాట్ఠానఞాణం తథాగతస్స తథాగతబలం నామ హోతీతి అత్థో. ఏవం సబ్బపదేసు యోజనా వేదితబ్బా.

కమ్మసమాదానానన్తి ¶ సమాదియిత్వా కతానం కుసలాకుసలకమ్మానం, కమ్మమేవ వా కమ్మసమాదానం. ఠానసో హేతుసోతి పచ్చయతో చేవ హేతుతో చ. తత్థ గతిఉపధికాలపయోగా విపాకస్స ఠానం. కమ్మం హేతు. ఇమస్స పన ఞాణస్స విత్థారకథా ‘‘అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తీ’’తిఆదినా (విభ. ౮౧౦) నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ.

సబ్బత్థగామినిన్తి సబ్బగతిగామినిం అగతిగామినిఞ్చ. పటిపదన్తి మగ్గం. యథాభూతం పజానాతీతి బహూసుపి మనుస్సేసు ఏకమేవ పాణం ఘాతేన్తేసు ఇమస్స ¶ చేతనా నిరయగామినీ భవిస్సతి, ఇమస్స చేతనా తిరచ్ఛానయోనిగామినీతి ఇమినా నయేన ఏకవత్థుస్మిమ్పి కుసలాకుసలచేతనాసఙ్ఖాతానం పటిపత్తీనం అవిపరీతతో సభావం జానాతి. ఇమస్స చ ఞాణస్స విత్థారకథా ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స సబ్బత్థగామినిం పటిపదం యథాభూతం ఞాణం? ఇధ తథాగతో అయం ¶ మగ్గో అయం పటిపదా నిరయగామీతి పజానాతీ’’తిఆదినా (విభ. ౮౧౧) నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ.

అనేకధాతున్తి చక్ఖుధాతుఆదీహి కామధాతుఆదీహి వా ధాతూహి బహుధాతుం. నానాధాతున్తి తాసంయేవ ధాతూనం విలక్ఖణతాయ నానప్పకారధాతుం. లోకన్తి ఖన్ధాయతనధాతులోకం. యథాభూతం పజానాతీతి తాసం తాసం ధాతూనం అవిపరీతతో సభావం పటివిజ్ఝతి. ఇదమ్పి ఞాణం ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స అనేకధాతునానాధాతులోకం యథాభూతం ఞాణం, ఇధ తథాగతో ఖన్ధనానత్తం పజానాతీ’’తిఆదినా నయేన అభిధమ్మే విత్థారితమేవ.

నానాధిముత్తికతన్తి హీనాదీహి అధిముత్తీహి నానాధిముత్తికభావం. ఇదమ్పి ఞాణం, ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స సత్తానం నానాధిముత్తికతం యథాభూతం ఞాణం, ఇధ తథాగతో పజానాతి సన్తి సత్తా హీనాధిముత్తికా’’తి ఆదినా నయేన అభిధమ్మే విత్థారితమేవ.

పరసత్తానన్తి పధానసత్తానం. పరపుగ్గలానన్తి తతో పరేసం హీనసత్తానం. ఏకత్థమేవ వా ఏతం ¶ పదద్వయం. వేనేయ్యవసేన పన ద్వేధా వుత్తం. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తన్తి సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం పరభావం అపరభావఞ్చ, వుద్ధిఞ్చ హానిఞ్చాతి అత్థో. ఇమస్సపి ఞాణస్స విత్థారకథా – ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స పరసత్తానం పరపుగ్గలానం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం యథాభూతం ఞాణం, ఇధ తథాగతో సత్తానం ఆసయం పజానాతి అనుసయం పజానాతీ’’తిఆదినా (విభ. ౮౧౪) నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ.

ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనన్తి పఠమాదీనం చతున్నం ఝానానం రూపీ రూపాని పస్సతీతిఆదీనం అట్ఠన్నం విమోక్ఖానం సవితక్కసవిచారాదీనం తిణ్ణం సమాధీనం పఠమజ్ఝానసమాపత్తిఆదీనఞ్చ నవన్నం అనుపుబ్బసమాపత్తీనం. సంకిలేసన్తి హానభాగియధమ్మం. వోదానన్తి విసేసభాగియధమ్మం. వుట్ఠానన్తి ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠానం. తమ్హా ¶ తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి (విభ. ౮౨౮) ఏవం వుత్తపగుణజ్ఝానఞ్చేవ భవఙ్గఫలసమాపత్తియో చ. హేట్ఠిమం హేట్ఠిమఞ్హి పగుణజ్ఝానం ఉపరిమస్స ఉపరిమస్స పదట్ఠానం హోతి. తస్మా ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. భవఙ్గేన పన సబ్బజ్ఝానేహి వుట్ఠానం హోతి. ఫలసమాపత్తియా నిరోధసమాపత్తితో ¶ వుట్ఠానం హోతి. తం సన్ధాయ ‘‘తమ్హా తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. ఇదమ్పి ఞాణం ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనం సంకిలేసం వోదానం వుట్ఠానం యథాభూతం ఞాణం, ఝాయీతి చత్తారో ఝాయీ, అత్థేకచ్చో ఝాయీ సమ్పత్తింయేవ సమానం విపత్తీతి పచ్చేతీ’’తిఆదినా (విభ. ౮౨౮) నయేన అభిధమ్మే విత్థారితం. సత్తన్నం ఞాణానం విత్థారకథావినిచ్ఛయో సమ్మోహవినోదనియం విభఙ్గట్ఠకథాయం వుత్తో. పుబ్బేనివాసానుస్సతిదిబ్బచక్ఖుఞాణకథా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా. ఆసవక్ఖయకథా భయభేరవే.

౧౪౯. ఇమాని ఖో సారిపుత్తాతి యాని పుబ్బే ‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి అవోచం, ఇమాని తానీతి అప్పనం కరోతి. తత్థ ¶ పరవాదీకథా హోతి – దసబలఞాణం నామ పాటియేక్కం నత్థి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేవాయం పభేదోతి. తం న తథా దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞమేవ హి దసబలఞాణం, అఞ్ఞం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. దసబలఞాణఞ్హి సకసకకిచ్చమేవ జానాతి. సబ్బఞ్ఞుతఞాణం తమ్పి తతో అవసేసమ్పి పజానాతి. దసబలఞాణేసు హి పఠమం కారణాకారణమేవ జానాతి. దుతియం కమ్మన్తరవిపాకన్తరమేవ. తతియం కమ్మపరిచ్ఛేదమేవ. చతుత్థం ధాతునానత్తకారణమేవ. పఞ్చమం సత్తానం అజ్ఝాసయాధిముత్తిమేవ. ఛట్ఠం ఇన్ద్రియానం తిక్ఖముదుభావమేవ. సత్తమం ఝానాదీహి సద్ధిం తేసం సంకిలేసాదిమేవ. అట్ఠమం పుబ్బేనివుత్థఖన్ధసన్తతిమేవ. నవమం సత్తానం చుతిపటిసన్ధిమేవ. దసమం సచ్చపరిచ్ఛేదమేవ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పన ఏతేహి జానితబ్బఞ్చ తతో ఉత్తరిఞ్చ పజానాతి. ఏతేసం పన కిచ్చం న సబ్బం కరోతి. తఞ్హి ఝానం హుత్వా అప్పేతుం న సక్కోతి, ఇద్ధి హుత్వా వికుబ్బితుం న సక్కోతి, మగ్గో హుత్వా కిలేసే ఖేపేతుం న సక్కోతి. అపిచ పరవాదీ ఏవం పుచ్ఛితబ్బో – ‘‘దసబలఞాణం నామ ఏతం సవితక్కసవిచారం అవితక్కవిచారమత్తం అవితక్కఅవిచారం కామావచరం రూపావచరం అరూపావచరం లోకియం లోకుత్తర’’న్తి? జానన్తో పటిపాటియా సత్త ఞాణాని సవితక్కసవిచారానీతి వక్ఖతి. తతో పరాని ద్వే ¶ అవితక్కఅవిచారానీతి వక్ఖతి. ఆసవక్ఖయఞాణం సియా సవితక్కసవిచారం, సియా అవితక్కవిచారమత్తం, సియా అవితక్కఅవిచారన్తి వక్ఖతి. తథా పటిపాటియా సత్త కామావచరాని, తతో పరాని ద్వే రూపావచరాని, అవసానే ఏకం లోకుత్తరన్తి వక్ఖతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పన సవితక్కసవిచారమేవ కామావచరమేవ లోకియమేవాతి వక్ఖతి.

ఏవమేత్థ ¶ అనుపదవణ్ణనం కత్వా ఇదాని యస్మా తథాగతో పఠమంయేవ ఠానాట్ఠానఞాణేన వేనేయ్యసత్తానం ఆసవక్ఖయాధిగమస్స చేవ అనధిగమస్స చ ఠానాట్ఠానభూతం కిలేసావరణాభావం పస్సతి, లోకియసమ్మాదిట్ఠిట్ఠానదస్సనతో నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిట్ఠానాభావదస్సనతో చ. అథ నేసం కమ్మవిపాకఞాణేన విపాకావరణాభావం పస్సతి, తిహేతుకపటిసన్ధిదస్సనతో. సబ్బత్థగామినీపటిపదాఞాణేన ¶ కమ్మావరణాభావం పస్సతి, అనన్తరియకమ్మాభావదస్సనతో. ఏవం అనావరణానం అనేకధాతునానాధాతుఞాణేన అనుకూలధమ్మదేసనత్థం చరియవిసేసం పస్సతి, ధాతువేమత్తదస్సనతో. అథ నేసం నానాధిముత్తికతాఞాణేన అధిముత్తిం పస్సతి, పయోగం అనాదియిత్వాపి అధిముత్తివసేన ధమ్మదేసనత్థం. అథేవం దిట్ఠాధిముత్తీనం యథాసత్తి యథాబలం ధమ్మం దేసేతుం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణేన ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం పస్సతి, సద్ధాదీనం తిక్ఖముదుభావదస్సనతో. ఏవం పరిఞ్ఞాతిన్ద్రియపరోపరియత్తా పన తే సచే దూరే హోన్తి, పఠమజ్ఝానాదీసు వసీభూతత్తా ఇద్ధివిసేసేన తే ఖిప్పం ఉపగచ్ఛతి. ఉపగన్త్వా చ నేసం పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణేన పుబ్బజాతిభావనం, దిబ్బచక్ఖుఞాణానుభావతో పత్తబ్బేన చేతోపరియఞాణేన సమ్పతి చిత్తవిసేసం పస్సన్తో ఆసవక్ఖయఞాణానుభావేన ఆసవక్ఖయగామినియా పటిపదాయ విగతసమ్మోహత్తా ఆసవక్ఖయాయ ధమ్మం దేసేతి. తస్మా ఇమినా అనుక్కమేన ఇమాని దసబలాని వుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

తం, సారిపుత్త, వాచం అప్పహాయాతిఆదీసు పున ఏవరూపిం వాచం న వక్ఖామీతి వదన్తో తం వాచం పజహతి నామ. పున ఏవరూపం చిత్తం న ఉప్పాదేస్సామీతి చిన్తేన్తో చిత్తం పజహతి నామ. పున ఏవరూపం దిట్ఠిం న గణ్హిస్సామీతి పజహన్తో దిట్ఠిం పటినిస్సజ్జతి నామ, తథా అకరోన్తో నేవ పజహతి, న పటినిస్సజ్జతి. సో యథాభతం నిక్ఖిత్తో ఏవం నిరయేతి యథా నిరయపాలేహి ఆహరిత్వా నిరయే ఠపితో, ఏవం నిరయే ఠపితోయేవాతి వేదితబ్బో.

ఇదానిస్స ¶ అత్థసాధకం ఉపమం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ సీలసమ్పన్నోతిఆదీసు లోకియలోకుత్తరా సీలసమాధిపఞ్ఞా వేదితబ్బా. లోకుత్తరవసేనేవ వినివత్తేతుమ్పి వట్టతి. అయఞ్హి సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవేహి సీలసమ్పన్నో, సమ్మావాయామసతిసమాధీహి సమాధిసమ్పన్నో, సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పేహి పఞ్ఞాసమ్పన్నో, సో ఏవం సీలాదిసమ్పన్నో భిక్ఖు యథా దిట్ఠేవ ధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే అఞ్ఞం ఆరాధేతి అరహత్తం పాపుణాతి, ఏవంసమ్పదమిదం, సారిపుత్త, వదామి ఇమమ్పి ¶ కారణం ఏవరూపమేవ ¶ . యథా హి మగ్గానన్తరం అవిరజ్ఝిత్వావ ఫలం నిబ్బత్తతి, ఏవమేవ ఇమస్సాపి పుగ్గలస్స చుతిఅనన్తరం అవిరజ్ఝిత్వావ నిరయే పటిసన్ధి హోతీతి దస్సేతి. సకలస్మిఞ్హి బుద్ధవచనే ఇమాయ ఉపమాయ గాళ్హతరం కత్వా వుత్తఉపమా నామ నత్థి.

౧౫౦. వేసారజ్జానీతి ఏత్థ సారజ్జపటిపక్ఖో వేసారజ్జం, చతూసు ఠానేసు సారజ్జాభావం పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నసోమనస్సమయఞాణస్సేతం నామం. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతోతి అహం సమ్మాసమ్బుద్ధో, సబ్బే ధమ్మా మయా అభిసమ్బుద్ధాతి ఏవం పటిజానతో తవ. అనభిసమ్బుద్ధాతి ఇమే నామ ధమ్మా తయా అనభిసమ్బుద్ధా. తత్ర వతాతి తేసు వత అనభిసమ్బుద్ధాతి ఏవం దస్సితధమ్మేసు. సహధమ్మేనాతి సహేతునా సకారణేన వచనేన సునక్ఖత్తో వియ విప్పలపన్తో అప్పమాణం. నిమిత్తమేతన్తి ఏత్థ పుగ్గలోపి ధమ్మోపి నిమిత్తన్తి అధిప్పేతో. తం పుగ్గలం న పస్సామి, యో మం పటిచోదేస్సతి, తం ధమ్మం న పస్సామి, యం దస్సేత్వా అయం నామ ధమ్మో తయా అనభిసమ్బుద్ధోతి మం పటిచోదేస్సతీతి అయమేత్థ అత్థో. ఖేమప్పత్తోతి ఖేమం పత్తో, సేసపదద్వయం ఇమస్సేవ వేవచనం. సబ్బఞ్హేతం వేసారజ్జఞాణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. దసబలస్స హి అయం నామ ధమ్మో తయా అనభిసమ్బుద్ధోతి చోదకం పుగ్గలం వా చోదనాకారణం అనభిసమ్బుద్ధధమ్మం వా అపస్సతో సభావబుద్ధోయేవ వా సమానో అహం బుద్ధోస్మీతి వదామీతి పచ్చవేక్ఖన్తస్స బలవతరం సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. తేన సమ్పయుత్తం ఞాణం వేసారజ్జం నామ. తం సన్ధాయ ‘‘ఖేమప్పత్తో’’తిఆదిమాహ. ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

అన్తరాయికా ధమ్మాతి ఏత్థ పన అన్తరాయం కరోన్తీతి అన్తరాయికా, తే అత్థతో సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తా సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా. సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తఞ్హి అన్తమసో దుక్కట-దుబ్భాసితమ్పి మగ్గఫలానం అన్తరాయం కరోతి. ఇధ పన మేథునధమ్మో ¶ అధిప్పేతో. మేథునం సేవతో హి యస్స కస్సచి నిస్సంసయమేవ మగ్గఫలానం అన్తరాయో హోతి. యస్స ఖో పన తేసు అత్థాయాతి రాగక్ఖయాదీసు యస్స అత్థాయ. ధమ్మో దేసితోతి అసుభభావనాదిధమ్మో కథితో ¶ . తత్ర వత మన్తి తస్మిం అనియ్యానికధమ్మే మం. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

దసబలఞాణాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

అట్ఠపరిసవణ్ణనా

౧౫౧. ‘‘అట్ఠ ¶ ఖో ఇమా సారిపుత్తా’’తి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? వేసారజ్జఞాణస్స బలదస్సనత్థం. యథా హి బ్యత్తం పరిసం అజ్ఝోగాహేత్వా విఞ్ఞూనం చిత్తం ఆరాధనసమత్థాయ కథాయ ధమ్మకథికస్స ఛేకభావో పఞ్ఞాయతి, ఏవం ఇమా అట్ఠ పరిసా పత్వా వేసారజ్జఞాణస్స వేసారజ్జభావో సక్కా ఞాతున్తి వేసారజ్జఞాణస్స బలం దస్సేన్తో, అట్ఠ ఖో ఇమా సారిపుత్తాతిఆదిమాహ.

తత్థ ఖత్తియపరిసాతి ఖత్తియానం సన్నిపతిత్వా నిసిన్నట్ఠానం, ఏస నయో సబ్బత్థ. మారకాయికానం పన సన్నిపతిత్వా నిసిన్నట్ఠానం మారపరిసా వేదితబ్బా, న మారానం. సబ్బాపి చేతా పరిసా ఉగ్గట్ఠానదస్సనవసేన గహితా. మనుస్సా హి ‘‘ఏత్థ రాజా నిసిన్నో’’తి పకతివచనమ్పి వత్తుం న సక్కోన్తి, కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి. ఏవం ఉగ్గా ఖత్తియపరిసా. బ్రాహ్మణా తీసు వేదేసు కుసలా హోన్తి, గహపతయో నానావోహారేసు చేవ అక్ఖరచిన్తాయ చ. సమణా సకవాదపరవాదేసు కుసలా హోన్తి. తేసం మజ్ఝే ధమ్మకథాకథనం నామ అతివియ భారో. అమనుస్సాపి ఉగ్గా హోన్తి. అమనుస్సోతి హి వుత్తమత్తేపి మనుస్సానం సకలసరీరం సఙ్కమ్పతి, తేసం రూపం వా దిస్వా సద్దం వా సుత్వా సత్తా విసఞ్ఞినో హోన్తి. ఏవం అమనుస్సపరిసా ఉగ్గా. తాసుపి ధమ్మకథాకథనం నామ అతివియ భారో. ఇతి ఉగ్గట్ఠానదస్సనవసేన తా గహితాతి వేదితబ్బా.

అజ్ఝోగాహతీతి అనుపవిసతి. అనేకసతం ఖత్తియపరిసన్తి బిమ్బిసారసమాగమ ఞాతిసమాగమ లిచ్ఛవీసమాగమసదిసం. అఞ్ఞేసుపి చక్కవాళేసు లబ్భతియేవ. కిం పన భగవా అఞ్ఞాని చక్కవాళానిపి గచ్ఛతీతి? ఆమ గచ్ఛతి. కీదిసో హుత్వా? యాదిసా తే, తాదిసోయేవ. తేనేవాహ ‘‘అభిజానామి ¶ ఖో పనాహం, ఆనన్ద, అనేకసతం ఖత్తియపరిసం ఉపసఙ్కమితా, తత్థ యాదిసకో తేసం ¶ వణ్ణో హోతి, తాదిసకో మయ్హం వణ్ణో హోతి. యాదిసకో తేసం సరో హోతి, తాదిసకో మయ్హం సరో హోతి. ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేమి సమాదపేమి సముత్తేజేమి సమ్పహంసేమి. భాసమానఞ్చ మం న జానన్తి ‘కో ను ఖో అయం భాసతి దేవో వా మనుస్సో వా’తి. ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేత్వా సమాదపేత్వా సముత్తేజేత్వా సమ్పహంసేత్వా అన్తరధాయామి ¶ . అన్తరహితఞ్చ మం న జానన్తి ‘కో ను ఖో అయం అన్తరహితో దేవో వా మనుస్సో వా’’’తి (దీ. ని. ౨.౧౭౨).

ఖత్తియా కేయూరఙ్గదమాలాగన్ధాదివిభూసితా నానావిరాగవసనా ఆముక్కమణికుణ్డలా మోళిధరా హోన్తి. కిం భగవాపి ఏవం అత్తానం మణ్డేతి? తే చ ఓదాతాపి హోన్తి కాళాపి మంగులచ్ఛవీపి. కిం సత్థాపి ఏవరూపో హోతీతి? సత్థా అత్తనో పబ్బజితవసేనేవ గచ్ఛతి, తేసం పన తాదిసో హుత్వా ఉపట్ఠాతి, గన్త్వా రాజాసనే నిసిన్నం అత్తానం దస్సేతి, తేసం ‘‘అజ్జ అమ్హాకం రాజా అతివియ విరోచతీ’’తి హోతి. తే చ భిన్నస్సరాపి హోన్తి గగ్గస్సరాపి కాకస్సరాపి. సత్థా బ్రహ్మస్సరేనేవ ధమ్మం కథేతి. తాదిసకో మయ్హం సరో హోతీతి ఇదం పన భాసన్తరం సన్ధాయ కథితం. మనుస్సానం పన తం సుత్వా ‘‘అజ్జ రాజా మధురేన సరేన కథేతీ’’తి హోతి. కథేత్వా పక్కన్తే చ భగవతి పున రాజానం ఆగతం దిస్వా ‘‘కో ను ఖో అయ’’న్తి వీమంసా ఉప్పజ్జతి.

ఇదం వుత్తం హోతి – కో ను ఖో అయం ఇమస్మిం ఠానే ఇదానేవ మాగధభాసాయ సీహళభాసాయ మధురేన సరేన కథేన్తో అన్తరహితో, కిం దేవో, ఉదాహు మనుస్సోతి? కిమత్థం పనేవం అజానన్తానం ధమ్మం దేసేతీతి? వాసనత్థాయ. ఏవం సుతోపి హి ధమ్మో అనాగతే పచ్చయో హోతియేవాతి అనాగతం పటిచ్చ దేసేతీతి.

సన్నిసిన్నపుబ్బన్తి సఙ్గమ్మ నిసిన్నపుబ్బం. సల్లపితపుబ్బన్తి ఆలాపసల్లాపో కతపుబ్బో. సాకచ్ఛాతి ధమ్మసాకచ్ఛాపి సమాపజ్జితపుబ్బా. అనేకసతం బ్రాహ్మణపరిసన్తిఆదీనమ్పి సోణదణ్డసమాగమాదివసేన చేవ అఞ్ఞచక్కవాళవసేన చ సమ్భవో వేదితబ్బో.

అట్ఠపరిసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుయోనివణ్ణనా

౧౫౨. చతస్సో ¶ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, యోనియోతి ఏత్థ యోనీతి ఖన్ధకోట్ఠాసస్సపి కారణస్సపి పస్సావమగ్గస్సపి నామం. ‘‘చతస్సో నాగయోనియో చతస్సో సుపణ్ణయోనియో’’తి (సం. ని. ౩.౩౪౨, ౩౯౨) ఏత్థ ¶ హి ఖన్ధకోట్ఠాసో యోని నామ. ‘‘యోని హేసా ¶ భూమిజ ఫలస్స అధిగమాయా’’తి (మ. ని. ౨.౨౨౭) ఏత్థ కారణం. ‘‘న చాహం బ్రాహ్మణం బ్రూమి, యోనిజం మత్తిసమ్భవ’’న్తి (మ. ని. ౨.౪౫౭; ధ. ప. ౩౯౬) ఏత్థ పస్సావమగ్గో. ఇధ పన ఖన్ధకోట్ఠాసో యోనీతి అధిప్పేతో. తత్థ అణ్డే జాతా అణ్డజా. జలాబుమ్హి జాతా జలాబుజా. సంసేదే జాతా సంసేదజా. వినా ఏతేహి కారణేహి ఉప్పతిత్వా వియ నిబ్బత్తా అభినిబ్బత్తాతి ఓపపాతికా. అభినిబ్భిజ్జ జాయన్తీతి భిన్దిత్వా నిక్ఖమనవసేన జాయన్తి. పూతికుణపే వాతిఆదీహి అనిట్ఠట్ఠానానేవ దస్సితాని. ఇట్ఠేసుపి సప్పితేలమధుఫాణితాదీసు సత్తా జాయన్తి ఏవ. దేవాతిఆదీసు చాతుమహారాజికతో పట్ఠాయ ఉపరిదేవా ఓపపాతికావ హోన్తి. భూమదేవా పన చతుయోనికా. ఏకచ్చే చ మనుస్సాతి మనుస్సేసు కేచి దేవా వియ ఓపపాతికా చ హోన్తి. యేభుయ్యేన పనేతే జలాబుజావ, అణ్డజాపి ఏత్థ కోన్తపుత్తా ద్వేభాతియత్థేరా వియ, సంసేదజాపి పదుమగబ్భే నిబ్బత్తపోక్ఖరసాతిబ్రాహ్మణపదుమవతిదేవీఆదయో వియ, ఏవం వినిపాతికేసు నిజ్ఝామతణ్హికపేతా నేరయికా వియ ఓపపాతికాయేవ, అవసేసా చతుయోనికాపి హోన్తి. యథా తే ఏవం యక్ఖాపి సబ్బచతుప్పదపక్ఖిజాతిదీఘజాతిఆదయోపి సబ్బే చతుయోనికాయేవ.

చతుయోనివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్చగతివణ్ణనా

౧౫౩. పఞ్చ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, గతియోతి ఏత్థ సుకతదుక్కటకమ్మవసేన గన్తబ్బాతి గతియో. అపిచ గతిగతి నిబ్బత్తిగతి అజ్ఝాసయగతి విభవగతి నిప్ఫత్తిగతీతి బహువిధా గతి నామ. తత్థ ‘‘తం గతిం పేచ్చ గచ్ఛామీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౮౪) చ, ‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా’’తి (ధ. ప. ౪౨౦) చ అయం గతిగతి నామ. ‘‘ఇమేసం ఖో అహం భిక్ఖూనం సీలవన్తానం నేవ జానామి గతిం వా అగతిం వా’’తి (మ. ని. ౧.౫౦౮) అయం నిబ్బత్తిగతి నామ. ‘‘ఏవమ్పి ఖో తే అహం బ్రహ్మే ¶ గతిం చ పజానామి జుతిఞ్చ పజానామీ’’తి (మ. ని. ౧.౫౦౩) అయం అజ్ఝాసయగతి నామ. ‘‘విభవో గతి ధమ్మానం, నిబ్బానం అరహతో గతీ’’తి (పరి. ౩౩౯) అయం విభవగతి నామ. ‘‘ద్వేయేవ గతియో భవన్తి ¶ అనఞ్ఞా’’తి (దీ. ని. ౧.౨౫౮; ౨.౩౪) అయం నిప్ఫత్తిగతి నామ. తాసు ఇధ గతిగతి అధిప్పేతా.

నిరయోతిఆదీసు ¶ నిరతిఅత్థేన నిరస్సాదట్ఠేన నిరయో. తిరియం అఞ్ఛితాతి తిరచ్ఛానా. తేసం యోని తిరచ్ఛానయోని. పేచ్చభావం పత్తానం విసయోతి పేత్తివిసయో. మనసో ఉస్సన్నత్తా మనుస్సా. పఞ్చహి కామగుణేహి అత్తనో అత్తనో ఆనుభావేహి చ దిబ్బన్తీతి దేవా. నిరయఞ్చాహం, సారిపుత్తాతిఆదీసు నిరయోతి సద్ధిం ఓకాసేన ఖన్ధా. తిరచ్ఛానయోనిం చాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. మగ్గం పటిపదన్తి ఉభయేనాపి వుత్తగతిసంవత్తనిక కమ్మమేవ దస్సేతి. యథా చ పటిపన్నోతి యేన మగ్గేన యాయ పటిపదాయ పటిపన్నోతి ఉభయమ్పి ఏకతో కత్వా నిద్దిసతి. అపాయన్తిఆదీసు వడ్ఢిసఙ్ఖాతా సుఖసఙ్ఖాతా వా అయా అపేతత్తా అపాయో. దుక్ఖస్స గతి పటిసరణన్తి దుగ్గతి. దుక్కటకారినో ఏత్థ వినిపతన్తీతి వినిపాతో. నిబ్బానఞ్చాహన్తి ఇదం పన న కేవలం గతిగతిమేవ, గతినిస్సరణం నిబ్బానమ్పి జానామీతి దస్సనత్థమాహ. ఇధ మగ్గో పటిపదాతి ఉభయేనాపి అరియమగ్గోవ వుత్తో.

పఞ్చగతివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఞాణప్పవత్తాకారవణ్ణనా

౧౫౪. ఇదాని యథావుత్తేసు సత్తసు ఠానేసు అట్ఠసు ఠానేసు అత్తనో ఞాణప్పవత్తాకారం దస్సేన్తో ఇధాహం, సారిపుత్తాతిఆదిమాహ.

తత్థ ఏకన్తదుక్ఖాతి నిచ్చదుక్ఖా నిరన్తరదుక్ఖా. తిబ్బాతి బహలా. కటుకాతి ఖరా. సేయ్యథాపీతిఆదీని ఓపమ్మదస్సనత్థం వుత్తాని. తత్థ కాసూతి ఆవాటోపి వుచ్చతి రాసిపి.

‘‘కిన్ను సన్తరమానోవ, కాసుం ఖణసి సారథి;

పుట్ఠో మే సమ్మ అక్ఖాహి, కిం కాసుయా కరిస్ససీ’’తి. (జా. ౨.౨౨.౩) –

ఏత్థ ¶ హి ఆవాటో కాసు నామ.

‘‘అఙ్గారకాసుం ¶ అపరే ఫునన్తి, నరా రుదన్తా పరిదడ్ఢగత్తా’’తి. (జా. ౨.౨౨.౪౬౨) –

ఏత్థ రాసి. ఇధ పన ఆవాటో అధిప్పేతో. తేనేవాహ ‘‘సాధికపోరిసా’’తి. తత్థ సాధికం పోరిసం పమాణం అస్సాతి సాధికపోరిసా, అతిరేకపఞ్చరతనాతి అత్థో. వీతచ్చికానం వీతధూమానన్తి ఏతం పరిళాహస్స బలవభావదీపనత్థం వుత్తం, అచ్చియా వా సతి ధూమే వా సతి, వాతో సముట్ఠాతి, తేన పరిళాహో న బలవా హోతి. ఘమ్మపరేతోతి ఘమ్మానుగతో ¶ . తసితోతి జాతతణ్హో. పిపాసితోతి ఉదకం పాతుకామో. ఏకాయనేన మగ్గేనాతి ఏకపథేనేవ మగ్గేన, అనుక్కమనియేన ఉభోసు పస్సేసు నిరన్తరకణ్టకరుక్ఖగహనేన. పణిధాయాతి అఙ్గారకాసుయం పత్థనా నామ నత్థి, అఙ్గారకాసుం ఆరబ్భ పన ఇరియాపథస్స ఠపితత్తా ఏవం వుత్తం.

ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – అఙ్గారకాసు వియ హి నిరయో దట్ఠబ్బో. అఙ్గారకాసుమగ్గో వియ నిరయూపగం కమ్మం. మగ్గారుళ్హో వియ కమ్మసమఙ్గీ పుగ్గలో. చక్ఖుమా పురిసో వియ దిబ్బచక్ఖుకో భగవా. యథా సో పురిసో మగ్గారుళ్హం దిస్వా విజానాతి ‘‘అయం ఇమినా మగ్గేన గన్త్వా అఙ్గారకాసుయం పతిస్సతీ’’తి, ఏవమేవం భగవా పాణాతిపాతాదీసు యంకిఞ్చి కమ్మం ఆయూహన్తం ఏవం జానాతి ‘‘అయం ఇమం కమ్మం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తిస్సత్తీ’’తి. యథా సో పురిసో అపరభాగే తం అఙ్గారకాసుయా పతితం పస్సతి, ఏవమేవ భగవా అపరభాగే ‘‘సో పురిసో తం కమ్మం కత్వా కుహిం నిబ్బత్తో’’తి ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేన్తో నిరయే నిబ్బత్తం పస్సతి పఞ్చవిధబన్ధనాదిమహాదుక్ఖం అనుభవన్తం. తత్థ కిఞ్చాపి తస్స కమ్మాయూహనకాలే అఞ్ఞో వణ్ణో, నిరయే నిబ్బత్తస్స అఞ్ఞో. అథాపి ‘‘సో సత్తో తం కమ్మం కత్వా కత్థ నిబ్బత్తో’’తి ఓలోకేన్తస్స అనేకసహస్సానం సత్తానం మజ్ఝే ఠితోపి ‘‘అయం సో’’తి సోయేవ సత్తో ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, ‘‘దిబ్బచక్ఖుబలం నామ ఏత’’న్తి వదన్తి.

దుతియఉపమాయం యస్మా అఙ్గారకాసుయం వియ గూథకూపే పరిళాహో నత్థి, తస్మా ‘‘ఏకన్తదుక్ఖా’’తి అవత్వా ‘‘దుక్ఖా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థాపి పురిమనయేనేవ ఓపమ్మసంసన్దనం వేదితబ్బం ¶ . ఇమమ్పి హి పుగ్గలం భగవా హత్థియోనిఆదీసు ¶ యత్థ కత్థచి నిబ్బత్తం వధబన్ధనఆకడ్ఢనవికడ్ఢనాదీహి మహాదుక్ఖం అనుభవమానం పస్సతియేవ.

తతియఉపమాయం తనుపత్తపలాసోతి న అబ్భపటలం వియ తనుపణ్ణో, విరళపణ్ణత్తం పనస్స సన్ధాయ ఇదం వుత్తం. కబరచ్ఛాయోతి విరళచ్ఛాయో. దుక్ఖబహులాతి పేత్తివిసయస్మిఞ్హి ¶ దుక్ఖమేవ బహులం, సుఖం పరిత్తం కదాచి అనుభవితబ్బం హోతి, తస్మా ఏవమాహ. ఏత్థాపి పురిమనయేనేవ ఓపమ్మసంసన్దనం వేదితబ్బం.

చతుత్థఉపమాయం బహలపత్తపలాసోతి నిరన్తరపణ్ణో పత్తసఞ్ఛన్నో. సన్తచ్ఛాయోతి పాసాణచ్ఛత్తం వియ ఘనచ్ఛాయో. సుఖబహులా వేదనాతి మనుస్సలోకే ఖత్తియకులాదీసు సుఖబహులా వేదనా వేదయితబ్బా హోతి, తా వేదయమానం నిపన్నం వా నిసిన్నం వా పస్సామీతి దస్సేతి. ఇధాపి ఓపమ్మసంసన్దనం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

పఞ్చమఉపమాయం పాసాదోతి దీఘపాసాదో. ఉల్లిత్తావలిత్తన్తి అన్తో చేవ ఉల్లిత్తం బహి చ అవలిత్తం. ఫుసితగ్గళన్తి ద్వారబాహాహి సద్ధిం సుపిహితకవాటం. గోనకత్థతోతి చతురఙ్గులాధికలోమేన కాళకోజవేన అత్థతో. పటికత్థతోతి ఉణ్ణామయేన సేతఅత్థరణేన అత్థతో. పటలికత్థతోతి ఘనపుప్ఫకేన ఉణ్ణామయఅత్థరణేన అత్థతో. కదలిమిగపవరపచ్చత్థరణోతి కదలిమిగచమ్మమయేన ఉత్తమపచ్చత్థరణేన అత్థతో. తం కిర పచ్చత్థరణం సేతవత్థస్స ఉపరి కదలిమిగచమ్మం అత్థరిత్వా సిబ్బేత్వా కరోన్తి. సఉత్తరచ్ఛదోతి సహ ఉత్తరచ్ఛదేన, ఉత్తరిబద్ధేన రత్తవితానేన సద్ధిన్తి అత్థో. ఉభతోలోహితకూపధానోతి సీసూపధానఞ్చ పాదూపధానఞ్చాతి పల్లఙ్కస్స ఉభతో ఠపితలోహితకూపధానో. ఇధాపి ఉపమాసంసన్దనం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

అయం పనేత్థ అపరభాగయోజనా, యథా సో పురిసో మగ్గారుళ్హమేవ జానాతి ‘‘అయం ఏతేన మగ్గేన గన్త్వా పాసాదం ఆరుయ్హ కూటాగారం పవిసిత్వా పల్లఙ్కే నిసీదిస్సతి వా నిపజ్జిస్సతి వా’’తి, ఏవమేవం భగవా దానాదీసు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు యంకిఞ్చి కుసలకమ్మం ఆయూహన్తంయేవ పుగ్గలం దిస్వా ‘‘అయం ఇమం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి జానాతి. యథా సో పురిసో అపరభాగే ¶ ¶ తం పాసాదం ఆరుయ్హ కూటాగారం పవిసిత్వా పల్లఙ్కే నిసిన్నం వా నిపన్నం వా ఏకన్తసుఖం నిరన్తరసుఖం వేదనం వేదయమానం పస్సతి, ఏవమేవం భగవా అపరభాగే ‘‘సో తం కల్యాణం కత్వా కుహిం నిబ్బత్తో’’తి ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేన్తో దేవలోకే ¶ నిబ్బత్తం పస్సతి, నన్దనవనాదీసు అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవమానం.

ఞాణప్పవత్తాకారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆసవక్ఖయవారవణ్ణనా

ఆసవక్ఖయవారే ‘‘దిబ్బేన చక్ఖునా’’తి అవత్వా ‘‘తమేనం పస్సామీ’’తి వుత్తం. తం కస్మాతి చే? నియమాభావా. ఇమఞ్హి పుగ్గలం దిబ్బచక్ఖునాపి పస్సిస్సతి, చేతోపరియఞాణేనాపి జానిస్సతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనపి జానిస్సతియేవ. ఏకన్తసుఖా వేదనాతి ఇదం కిఞ్చాపి దేవలోకసుఖేన సద్ధిం బ్యఞ్జనతో ఏకం, అత్థతో పన నానా హోతి. దేవలోకసుఖఞ్హి రాగపరిళాహాదీనం అత్థితాయ న ఏకన్తేనేవ సుఖం. నిబ్బానసుఖం పన సబ్బపరిళాహానం వూపసమాయ సబ్బాకారేన ఏకన్తసుఖం. ఉపమాయమ్పి ‘‘యథా పాసాదే ఏకన్తసుఖా’’తి వుత్తం. తం మగ్గపరిళాహస్స అవూపసన్తతాయ ఛాతజ్ఝత్తతాయ పిపాసాభిభూతతాయ చ న ఏకన్తమేవ సుఖం. వనసణ్డే పన పోక్ఖరణియం ఓరుయ్హ రజోజల్లస్స పవాహితత్తా మగ్గదరథస్స వూపసన్తతాయ భిసమూలఖాదనేన చేవ మధురోదకపానేన చ ఖుప్పిపాసానం వినీతతాయ ఉదకసాటకం పరివత్తేత్వా మట్ఠదుకూలం నివాసేత్వా తణ్డులత్థవికం ఉస్సీసకే కత్వా ఉదకసాటకం పీళేత్వా హదయే ఠపేత్వా మన్దమన్దేన చ వాతేన బీజయమానస్స నిపన్నత్తా సబ్బాకారేన ఏకన్తసుఖం హోతి.

ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – పోక్ఖరణీ వియ హి అరియమగ్గో దట్ఠబ్బో. పోక్ఖరణిమగ్గో వియ పుబ్బభాగపటిపదా. మగ్గారుళ్హో వియ పటిపదాసమఙ్గీపుగ్గలో. చక్ఖుమా పురిసో వియ దిబ్బచక్ఖు భగవా. వనసణ్డో వియ నిబ్బానం. యథా సో పురిసో మగ్గారుళ్హం దిస్వావ జానాతి ‘‘అయం ఇమినా మగ్గేన గన్త్వా పోక్ఖరణియం న్హత్వా రమణీయే వనసణ్డే రుక్ఖమూలే నిసీదిస్సతి వా నిపజ్జిస్సతి వా’’తి, ఏవమేవం భగవా పటిపదం పూరేన్తమేవ నామరూపం ¶ పరిచ్ఛిన్దన్తమేవ పచ్చయపరిగ్గహం కరోన్తమేవ లక్ఖణారమ్మణాయ విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తమేవ జానాతి ‘‘అయం ఇమం పటిపదం పూరేత్వా సబ్బఆసవే ఖేపేత్వా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఏవం వుత్తం ఫలసమాపత్తిం ఉపసమ్పజ్జ ¶ విహరిస్సతీ’’తి. యథా ¶ సో పురిసో అపరభాగే తాయం పోక్ఖరణియం న్హత్వా వనసణ్డం పవిసిత్వా నిసిన్నం వా నిపన్నం వా ఏకన్తసుఖం వేదనం వేదయమానం పస్సతి, ఏవమేవ భగవా అపరభాగే తం పుగ్గలం పటిపదం పూరేత్వా మగ్గం భావేత్వా ఫలం సచ్ఛికత్వా నిరోధసయనవరగతం నిబ్బానారమ్మణం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా ఏకన్తసుఖం వేదనం వేదయమానం పస్సతి.

ఆసవక్ఖయవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుక్కరకారికాదిసుద్ధివణ్ణనా

౧౫౫. ‘‘అభిజానామి ఖో పనాహం, సారిపుత్త, చతురఙ్గసమన్నాగత’’న్తి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? పాటియేక్కం అనుసన్ధివసేన ఆరద్ధం. అయం కిర సునక్ఖత్తో దుక్కరకారికాయ సుద్ధి హోతీతి ఏవం లద్ధికో. అథస్స భగవా మయా ఏకస్మిం అత్తభావే ఠత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం దుక్కరం కతం, దుక్కరకారకో నామ మయా సదిసో నత్థి. దుక్కరకారేన సుద్ధియా సతి అహమేవ సుద్ధో భవేయ్యన్తి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. అపిచ అయం సునక్ఖత్తో దుక్కరకారికాయ పసన్నో, సో చస్స పసన్నభావో, ‘‘అద్దసా ఖో, భగ్గవ, సునక్ఖత్తో లిచ్ఛవిపుత్తో అచేలం కోరక్ఖత్తియం చతుక్కుణ్డికం ఛమానికిణ్ణం భక్ఖసం ముఖేన ఖాదన్తం ముఖేన భుఞ్జన్తం. దిస్వానస్స ఏతదహోసి ‘సాధు రూపో వత, భో, అయం సమణో చతుక్కుణ్డికో ఛమానికిణ్ణం భక్ఖసం ముఖేనేవ ఖాదతి, ముఖేనేవ భుఞ్జతీ’’’తి ఏవమాదినా పాథికసుత్తే (దీ. ని. ౩.౭) ఆగతనయేన వేదితబ్బో.

అథ భగవా అయం దుక్కరకారికాయ పసన్నో, మయా చ ఏతస్మిం అత్తభావే ఠత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం దుక్కరం కతం, దుక్కరకారే పసీదన్తేనాపి అనేన మయి పసీదితబ్బం సియా, సోపిస్స పసాదో మయి నత్థీతి దస్సేన్తో ఇమం దేసనం ఆరభి.

తత్ర ¶ బ్రహ్మచరియన్తి దానమ్పి వేయ్యావచ్చమ్పి సిక్ఖాపదమ్పి బ్రహ్మవిహారాపి ధమ్మదేసనాపి మేథునవిరతిపి సదారసన్తోసోపి ఉపోసథోపి అరియమగ్గోపి సకలసాసనమ్పి అజ్ఝాసయోపి వీరియమ్పి వుచ్చతి.

‘‘కిం ¶ తే వతం కిం పన బ్రహ్మచరియం,

కిస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;

ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి,

ఇదఞ్చ తే నాగ మహావిమానం.

అహఞ్చ ¶ భరియా చ మనుస్సలోకే,

సద్ధా ఉభో దానపతీ అహుమ్హా;

ఓపానభూతం మే ఘరం తదాసి,

సన్తప్పితా సమణబ్రాహ్మణా చ.

తం మే వతం తం పన బ్రహ్మచరియం,

తస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;

ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి,

ఇదఞ్చ మే ధీర మహావిమాన’’న్తి. (జా. ౨.౨౨.౧౫౯౨, ౧౫౯౩, ౧౫౯౫) –

ఇమస్మిఞ్హి పుణ్ణకజాతకే దానం బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం.

‘‘కేన పాణి కామదదో, కేన పాణి మధుస్సవో;

కేన తే బ్రహ్మచరియేన, పుఞ్ఞం పాణిమ్హి ఇజ్ఝతి.

తేన పాణి కామదదో, తేన పాణి మధుస్సవో;

తేన మే బ్రహ్మచరియేన, పుఞ్ఞం పాణిమ్హి ఇజ్ఝతీ’’తి. (పే. వ. ౨౭౫) –

ఇమస్మిం ¶ అఙ్కురపేతవత్థుస్మిం వేయ్యావచ్చం బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం. ‘‘ఏవం ఖో తం, భిక్ఖవే, తిత్తిరియం నామ బ్రహ్మచరియం అహోసీ’’తి (చూళవ. ౩౧౧) ఇమస్మిం తిత్తిరజాతకే పఞ్చసిక్ఖాపదం బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం. ‘‘తం ఖో పన మే పఞ్చసిఖ బ్రహ్మచరియం నేవ నిబ్బిదాయ న విరాగాయ న నిరోధాయ, యావదేవ బ్రహ్మలోకూపపత్తియా’’తి (దీ. ని. ౨.౩౨౯) ఇమస్మిం మహాగోవిన్దసుత్తే బ్రహ్మవిహారా బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం. ‘‘ఏకస్మిం బ్రహ్మచరియస్మిం, సహస్సం మచ్చుహాయిన’’న్తి (సం. ని. ౧.౧౮౪) ఏత్థ ధమ్మదేసనా బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తా. ‘‘పరే అబ్రహ్మచారీ భవిస్సన్తి, మయమేత్థ బ్రహ్మచారీ భవిస్సామా’’తి (మ. ని. ౧.౮౩) సల్లేఖసుత్తే మేథునవిరతి బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తా.

‘‘మయఞ్చ ¶ భరియా నాతిక్కమామ,

అమ్హే చ భరియా నాతిక్కమన్తి;

అఞ్ఞత్ర తాహి బ్రహ్మచరియం చరామ,

తస్మా హి అమ్హం దహరా న మీయరే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౯౭) –

మహాధమ్మపాలజాతకే సదారసన్తోసో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో.

‘‘హీనేన బ్రహ్మచరియేన, ఖత్తియే ఉపపజ్జతి;

మజ్ఝిమేన చ దేవత్తం, ఉత్తమేన విసుజ్ఝతీ’’తి. (జా. ౧.౮.౭౫) –

ఏవం ¶ నిమిజాతకే అత్తదమనవసేన కతో అట్ఠఙ్గికో ఉపోసథో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో. ‘‘ఇదం ఖో పన మే, పఞ్చసిఖ, బ్రహ్మచరియం ఏకన్తనిబ్బిదాయ విరాగాయ…పే… అయమేవ అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి (దీ. ని. ౨.౩౨౯) మహాగోవిన్దసుత్తస్మిఞ్ఞేవ అరియమగ్గో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో. ‘‘తయిదం బ్రహ్మచరియం ఇద్ధఞ్చేవ ఫీతఞ్చ విత్థారికం బాహుజఞ్ఞం పుథుభూతం యావ దేవమనుస్సేహి సుప్పకాసిత’’న్తి (దీ. ని. ౩.౧౭౪) పాసాదికసుత్తే సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనం బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం.

‘‘అపి ¶ అతరమానానం, ఫలాసావ సమిజ్ఝతి;

విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, ఏవం జానాహి గామణీ’’తి. (జా. ౧.౧.౮) –

ఏత్థ అజ్ఝాసయో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో. ఇధ పన వీరియం బ్రహ్మచరియన్తి అధిప్పేతం. వీరియబ్రహ్మచరియస్స హి ఇదమేవ సుత్తం. తదేతం ఏకస్మిం అత్తభావే చతుబ్బిధస్స దుక్కరస్స కతత్తా చతురఙ్గసమన్నాగతన్తి వుత్తం.

తపస్సీ సుదం హోమీతి సుదన్తి నిపాతమత్తం, తపనిస్సితకో హోమీతి అత్థో. పరమతపస్సీతి పరమో తపస్సీ, తపనిస్సితకానం ఉత్తమో. లూఖో సుదం హోమీతి లూఖో హోమి. జేగుచ్ఛీతి పాపజేగుచ్ఛికో. పవివిత్తో సుదం హోమీతి పవివిత్తో అహం హోమి. తత్రాస్సు మే ఇదం, సారిపుత్తాతి తత్ర చతురఙ్గే బ్రహ్మచరియే ఇదం మమ తపస్సితాయ హోతి, తపనిస్సితకభావే మయ్హం ఇదం అచేలకాదితపస్సితకత్తం హోతీతి దస్సేతి.

తత్థ ¶ అచేలకోతి నిచ్చేలో నగ్గో. ముత్తాచారోతి విసట్ఠాచారో, ఉచ్చారకమ్మాదీసు లోకియకులపుత్తాచారేన విరహితో, ఠితకోవ ఉచ్చారం కరోమి, పస్సావం కరోమి, ఖాదామి భుఞ్జామి చ. హత్థాపలేఖనోతి హత్థే పిణ్డమ్హి ఠితే జివ్హాయ హత్థం అపలిఖామి, ఉచ్చారం వా కత్వా హత్థస్మిఞ్ఞేవ దణ్డకసఞ్ఞీ హుత్వా హత్థేన అపలిఖామీతి దస్సేతి. తే కిర దణ్డకం సత్తోతి పఞ్ఞపేన్తి, తస్మా తేసం పటిపదం పూరేన్తో ఏవమకాసి. భిక్ఖాగహణత్థం ఏహి భద్దన్తేతి వుత్తో న ఏతీతి న ఏహిభద్దన్తికో. తేన హి తిట్ఠ భద్దన్తేతి వుత్తోపి న తిట్ఠతీతి న తిట్ఠభద్దన్తికో. తదుభయమ్పి ¶ తిత్థియా ఏవం ఏతస్స వచనం కతం భవిస్సతీతి న కరోన్తి. అహమ్పి ఏవం అకాసిన్తి దస్సేతి. అభిహటన్తి పురేతరం గహేత్వా ఆహటం భిక్ఖం. ఉద్దిస్సకతన్తి ఇదం తుమ్హే ఉద్దిస్స కతన్తి ఏవం ఆరోచితభిక్ఖం. న నిమన్తనన్తి అసుకం నామ కులం వా వీథిం వా గామం వా పవిసేయ్యాథాతి ఏవం నిమన్తితభిక్ఖమ్పి న సాదియామి న గణ్హామి.

న కుమ్భిముఖాతి కుమ్భితో ఉద్ధరిత్వా దియ్యమానం భిక్ఖం న గణ్హామి. న కళోపిముఖాతి కళోపీతి ఉక్ఖలి వా పచ్ఛి వా. తతోపి న గణ్హామి. కస్మా? కుమ్భికళోపియో ¶ మం నిస్సాయ కటచ్ఛునా పహారం లభన్తీతి. న ఏళకమన్తరన్తి ఉమ్మారం అన్తరం కత్వా దియ్యమానం న గణ్హామి. కస్మా? అయం మం నిస్సాయ అన్తరకరణం లభతీతి. దణ్డముసలేసుపి ఏసేవ నయో. న ద్విన్నన్తి ద్వీసు భుఞ్జమానేసు ఏకస్మిం ఉట్ఠాయ దేన్తే న గణ్హామి. కస్మా? కబళన్తరాయో హోతీతి. న గబ్భినియాతిఆదీసు పన గబ్భినియా కుచ్ఛియం దారకో కిలమతి, పాయన్తియా దారకస్స ఖీరన్తరాయో హోతి, పురిసన్తరగతాయ రతిఅన్తరాయో హోతీతి న గణ్హామి. న సంకిత్తీసూతి సంకిత్తేత్వా కతభత్తేసు. దుబ్భిక్ఖసమయే కిర అచేలకసావకా అచేలకానం అత్థాయ తతో తతో తణ్డులాదీని సమాదపేత్వా భత్తం పచన్తి. ఉక్కట్ఠాచేలకో తతోపి న పటిగ్గణ్హాతి.

న యత్థ సాతి యత్థ సునఖో పిణ్డం లభిస్సామీతి ఉపట్ఠితో హోతి, తత్థ తస్స అదత్వా ఆహటం న గణ్హామి. కస్మా? ఏతస్స పిణ్డన్తరాయో హోతీతి. సణ్డసణ్డచారినీతి సమూహసమూహచారినీ, సచే హి అచేలకం దిస్వా ఇమస్స భిక్ఖం దస్సామాతి మానుసకా భత్తగేహం పవిసన్తి. తేసు చ పవిసన్తేసు కళోపిముఖాదీసు నిలీనా మక్ఖికా ఉప్పతిత్వా సణ్డసణ్డా చరన్తి. తతో ¶ ఆహటం భిక్ఖం న గణ్హామి. కస్మా? మం నిస్సాయ మక్ఖికానం గోచరన్తరాయో జాతోతి, అహమ్పి తథా అకాసిం. న థుసోదకన్తి సబ్బసస్ససమ్భారేహి కతం లోణసోవీరకం. ఏత్థ చ సురాపానమేవ సావజ్జం, అయం పన సబ్బేసుపి సావజ్జసఞ్ఞీ.

ఏకాగారికోతి యో ఏకస్మిఞ్ఞేవ గేహే భిక్ఖం లభిత్వా నివత్తతి. ఏకాలోపికోతి యో ఏకేనేవ ఆలోపేన యాపేతి. ద్వాగారికాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏకిస్సాపి దత్తియాతి ఏకాయ ¶ దత్తియా. దత్తి నామ ఏకా ఖుద్దకపాతి హోతి, యత్థ అగ్గభిక్ఖం పక్ఖిపిత్వా ఠపేన్తి. ఏకాహికన్తి ఏకదివసన్తరికం. అద్ధమాసికన్తి అద్ధమాసన్తరికం. పరియాయభత్తభోజనన్తి వారభత్తభోజనం. ఏకాహవారేన ద్వీహవారేన సత్తాహవారేన అడ్ఢమాసవారేనాతి ఏవం దివసవారేన ఆభతం భత్తభోజనం.

సాకభక్ఖోతి అల్లసాకభక్ఖో. సామాకభక్ఖోతి సామాకతణ్డులభక్ఖో. నీవారాదీసు నీవారా నామ తావ అరఞ్ఞే సయంజాతవీహిజాతి. దద్దులన్తి చమ్మకారేహి చమ్మం లిఖిత్వా ఛడ్డితకసటం. హటం వుచ్చతి సిలేసోపి సేవాలోపి కణికారాదిరుక్ఖనియ్యాసోపి. కణన్తి కుణ్డకం ¶ . ఆచామోతి భత్తఉక్ఖలికాయ లగ్గో ఝామఓదనో, తం ఛడ్డితట్ఠానే గహేత్వా ఖాదతి. ‘‘ఓదనకఞ్జియ’’న్తిపి వదన్తి. పిఞ్ఞాకాదయో పాకటా ఏవ. పవత్తఫలభోజీతి పతితఫలభోజీ.

సాణానీతి సాణవాకచోళాని. మసాణానీతి మిస్సకచోళాని. ఛవదుస్సానీతి మతసరీరతో ఛడ్డితవత్థాని. ఏరకతిణాదీని వా గన్థేత్వా కతనివాసనాని. పంసుకూలానీతి పథవియం ఛడ్డితనన్తకాని. తిరితానీతి రుక్ఖత్తచవత్థాని. అజినన్తి అజినమిగచమ్మం. అజినక్ఖిపన్తి తదేవ మజ్ఝే ఫాలితం. సఖురకన్తిపి వదన్తి. కుసచీరన్తి కుసతిణం గన్థేత్వా కతచీరం. వాకచీరఫలకచీరేసుపి ఏసేవ నయో. కేసకమ్బలన్తి మనుస్సకేసేహి కతకమ్బలం. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యాని కానిచి, భిక్ఖవే, తన్తావుతానం వత్థానం, కేసకమ్బలో తేసం పటికుట్ఠో అక్ఖాయతి. కేసకమ్బలో, భిక్ఖవే, సీతే సీతో, ఉణ్హే ఉణ్హో, దుబ్బణ్ణో దుగ్గన్ధో దుక్ఖసమ్ఫసో’’తి (అ. ని. ౩.౧౩౮). వాలకమ్బలన్తి అస్సవాలాదీహి కతకమ్బలం. ఉలూకపక్ఖకన్తి ఉలూకపత్తాని గన్థేత్వా కతనివాసనం. ఉబ్భట్ఠకోతి ఉద్ధం ఠితకో. ఉక్కుటికప్పధానమనుయుత్తోతి ఉక్కుటికవీరియం అనుయుత్తో, గచ్ఛన్తోపి ఉక్కుటికోవ హుత్వా ఉప్పతిత్వా ¶ ఉప్పతిత్వా గచ్ఛతి. కణ్టకాపస్సయికోతి ¶ అయకణ్టకే వా పకతికణ్టకే వా భూమియం కోట్టేత్వా తత్థ చమ్మం అత్థరిత్వా ఠానచఙ్కమాదీని కరోమీతి దస్సేతి. సేయ్యన్తి సయన్తోపి తత్థేవ సేయ్యం కప్పేమి. సాయం తతియమస్సాతి సాయతతియకం. పాతో మజ్ఝన్హికే సాయన్తి దివసస్స తిక్ఖత్తుం పాపం పవాహేస్సామీతి ఉదకోరోహనానుయోగం అనుయుత్తో విహరామీతి దస్సేతి.

౧౫౬. నేకవస్సగణికన్తి నేకవస్సగణసఞ్జాతం. రజోజల్లన్తి రజమలం, ఇదం అత్తనో రజోజల్లకవతసమాదానకాలం సన్ధాయ వదతి. జేగుచ్ఛిస్మిన్తి పాపజిగుచ్ఛనభావే. యావ ఉదకబిన్దుమ్హిపీతి యావ ఉదకథేవకేపి మమ దయా పచ్చుపట్ఠితా హోతి, కో పన వాదో అఞ్ఞేసు సక్ఖరకఠలదణ్డకవాలికాదీసు. తే కిర ఉదకబిన్దుం చ ఏతే చ సక్ఖరకఠలాదయో ఖుద్దకపాణాతి పఞ్ఞపేన్తి. తేనాహ ‘‘యావ ఉదకబిన్దుమ్హిపి మే దయా పచ్చుపట్ఠితా హోతీ’’తి. ఉదకబిన్దుమ్పి న హనామి న వినాసేమి, కిం కారణా. మాహం ఖుద్దకే పాణే విసమగతే సఙ్ఘాతం ఆపాదేసిన్తి. నిన్నథలతిణగ్గరుక్ఖసాఖాదీసు విసమట్ఠానే గతే ఉదకబిన్దుసఙ్ఖాతే ఖుద్దకపాణే సఙ్ఘాతం ¶ వధం మా ఆపాదేసిన్తి. ఏతమత్థం ‘‘సతోవ అభిక్కమామీ’’తి దస్సేతి. అచేలకేసు కిర భూమిం అక్కన్తకాలతో పభుతి సీలవా నామ నత్థి. భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తాపి దుస్సీలావ హుత్వా గచ్ఛన్తి, ఉపట్ఠాకానం గేహే భుఞ్జన్తాపి దుస్సీలావ హుత్వా భుఞ్జన్తి. ఆగచ్ఛన్తాపి దుస్సీలావ హుత్వా ఆగచ్ఛన్తి. యదా పన మోరపిఞ్ఛేన ఫలకం సమ్మజ్జిత్వా సీలం అధిట్ఠాయ నిసీదన్తి, తదా సీలవన్తా నామ హోన్తి.

వనకమ్మికన్తి కన్దమూలఫలాఫలాదీనం అత్థాయ వనే విచరన్తం. వనేన వనన్తి వనతో వనం, ఏస నయో సబ్బత్థ. సంపతామీతి గచ్ఛామి. ఆరఞ్ఞకోతి అరఞ్ఞే జాతవుద్ధో, ఇదం అత్తనో ఆజీవకకాలం సన్ధాయ వదతి. బోధిసత్తో కిర పాసణ్డపరిగ్గణ్హణత్థాయ తం పబ్బజ్జం పబ్బజి, నిరత్థకభావం పన ఞత్వాపి న ఉప్పబ్బజ్జితో, బోధిసత్తా హి యం యం ఠానం ఉపేన్తి, తతో అనివత్తితధమ్మా హోన్తి, పబ్బజిత్వా పన మా మం కోచి అద్దసాతి తతోవ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో. తేనేవాహ ‘‘మా మం తే అద్దసంసు అహఞ్చ మా తే అద్దస’’న్తి.

గోట్ఠాతి ¶ గోవజా. పట్ఠితగావోతి నిక్ఖన్తగావో. తత్థ చతుక్కుణ్డికోతి వనన్తేయేవ ఠితో గోపాలకానం గావీహి సద్ధిం అపగతభావం దిస్వా ¶ ద్వే హత్థే ద్వే చ జణ్ణుకాని భూమియం ఠపేత్వా ఏవం చతుక్కుణ్డికో ఉపసఙ్కమిత్వాతి అత్థో. తాని సుదం ఆహారేమీతి మహల్లకవచ్ఛకానం గోమయాని కసటాని నిరోజాని హోన్తి, తస్మా తాని వజ్జేత్వా యాని తరుణవచ్ఛకానం ఖీరపానేనేవ వడ్ఢన్తానం సఓజాని గోమయాని తాని కుచ్ఛిపూరం ఖాదిత్వా పున వనసణ్డమేవ పవిసతి. తం సన్ధాయాహ ‘‘తాని సుదం ఆహారేమీ’’తి. యావకీవఞ్చ మేతి యత్తకం కాలం మమ సకం ముత్తకరీసం అపరిక్ఖీణం హోతి. యావ మే ద్వారవళఞ్జో పవత్తిత్థ, తావ తదేవ ఆహారేమీతి అత్థో. కాలే పన గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే పరిక్ఖీణమంసలోహితో ఉపచ్ఛిన్నద్వారవళఞ్జో వచ్ఛకానం గోమయాని ఆహారేమి. మహావికటభోజనస్మిన్తి మహన్తే వికటభోజనే, అపకతిభోజనేతి అత్థో.

౧౫౭. తత్రాస్సుదం, సారిపుత్త, భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం హోతీతి. తత్రాతి పురిమవచనాపేక్ఖనం. సుదన్తి పదపూరణమత్తే నిపాతో. సారిపుత్తాతి ఆలపనం. అయం పనేత్థ అత్థయోజనా – తత్రాతి యం వుత్తం అఞ్ఞతరం భింసనకం వనసణ్డన్తి, తత్ర యో సో భింసనకో వనసణ్డో ¶ వుత్తో, తస్స భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం హోతి, భింసనకకిరియాయ హోతీతి అత్థో. కిం హోతి? ఇదం హోతి, యో కోచి అవీతరాగో…పే… లోమాని హంసన్తీతి.

అథ వా తత్రాతి సామిఅత్థే భుమ్మం. సు ఇతి నిపాతో. కిం సు నామ తే భోన్తో సమణబ్రాహ్మణాతిఆదీసు వియ. ఇదన్తి అధిప్పేతమత్థం పచ్చక్ఖం వియ కత్వా దస్సనవచనం. సుదన్తి సు ఇదం, సన్ధివసేన ఇకారలోపో వేదితబ్బో. చక్ఖున్ద్రియం ఇత్థిన్ద్రియం అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం కిం సూధవిత్తన్తిఆదీసు వియ. అయం పనేత్థ అత్థయోజనా, తస్స, సారిపుత్త, భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం ఇదంసు హోతీతి. భింసనకతస్మిన్తి భింసనకభావేతి అత్థో. ఏకస్స తకారస్స లోపో దట్ఠబ్బో. ‘‘భింసనకత్తస్మి’’న్తియేవ వా పాఠో ¶ , భింసనకతాయ ఇతి వా వత్తబ్బే లిఙ్గవిపల్లాసో కతో, నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మవచనం. తస్మా ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో, భింసనకభావే ఇదంసు హోతి, భింసనకభావనిమిత్తం భింసనకభావహేతు, భింసనకభావపచ్చయా ఇదంసు హోతి. యో కోచి అవీతరాగో తం వనసణ్డం పవిసతి. యేభుయ్యేన లోమాని హంసన్తి ¶ బహుతరాని లోమాని హంసన్తి, ఉద్ధం ముఖాని సూచిసదిసాని కణ్టకసదిసాని చ హుత్వా తిట్ఠన్తి, అప్పాని న హంసన్తి, బహుతరానం వా సత్తానం హంసన్తి, అప్పకానం అతిసూరపురిసానం న హంసన్తీతి.

అన్తరట్ఠకాతి మాఘమాసస్స అవసానే చతస్సో, ఫగ్గుణమాసస్స ఆదిమ్హి చతస్సోతి ఏవం ఉభిన్నం అన్తరే అట్ఠరత్తి. అబ్భోకాసేతి మహాసత్తో హిమపాతసమయే రత్తిం అబ్భోకాసే విహరతి, అథస్స లోమకూపేసు ఆవుతముత్తా వియ హిమబిన్దూని తిట్ఠన్తి, సరీరం సేతదుకూలపారుతం వియ హోతి. దివా వనసణ్డేతి దివా హిమబిన్దూసు సూరియాతపసమ్ఫస్సేన విగతేసు అస్సాసోపి భవేయ్య, అయం పన సూరియే ఉగ్గచ్ఛన్తేయేవ వనసణ్డం పవిసతి, తత్రాపిస్స సూరియాతపేన పగ్ఘరన్తం హిమం సరీరేయేవ పతతి. దివా అబ్భోకాసే విహరామి రత్తిం వనసణ్డేతి గిమ్హకాలే కిరేస దివా అబ్భోకాసే విహాసి, తేనస్స కచ్ఛేహి సేదధారా ముచ్చింసు, రత్తిం అస్సాసో భవేయ్య, అయం పన సూరియే అత్థం గచ్ఛన్తేయేవ వనసణ్డం పవిసతి. అథస్స దివా గహితఉస్మే వనసణ్డే అఙ్గారకాసుయం పక్ఖిత్తో వియ అత్తభావో పరిదయ్హిత్థ. అనచ్ఛరియాతి అనుఅచ్ఛరియా. పటిభాసీతి ఉపట్ఠాసి.

సోతత్తోతి ¶ దివా ఆతపేన రత్తిం వనఉస్మాయ సుతత్తో. సోసిన్నోతి రత్తిం హిమేన దివా హిమోదకేన సుట్ఠు తిన్తో. భింసనకేతి భయజనకే. నగ్గోతి నిచ్చేలో. నివాసనపారుపనే హి సతి సీతం వా ఉణ్హం వా న అతిబాధేయ్య, తమ్పి మే నత్థీతి దస్సేతి. న చగ్గిమాసినోతి అగ్గిమ్పి న ఉపగతో. ఏసనాపసుతోతి సుద్ధిఏసనత్థాయ పసుతో, పయుత్తో. మునీతి, తదా అత్తానం మునీతి కత్వా కథేతి.

ఛవట్ఠికానీతి ఉపడ్ఢదడ్ఢాని అట్ఠీని. ఉపధాయాతి యథా సీసూపధానఞ్చ పాదూపధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, ఏవం సన్థరిత్వా తత్థ సేయ్యం కప్పేమీతి దస్సేతి. గామణ్డలాతి ¶ గోపాలదారకా. తే కిర బోధిసత్తస్స సన్తికం గన్త్వా, సుమేధ, త్వం ఇమస్మిం ఠానే కస్మా నిసిన్నో, కథేహీతి వదన్తి. బోధిసత్తో అధోముఖో నిసీదతి, న కథేతి. అథ నం తే అకథేతుం న దస్సామాతి పరివారేత్వా ఓట్ఠుభన్తి సరీరే ఖేళం పాతేన్తి. బోధిసత్తో ¶ ఏవమ్పి న కథేతి. అథ నం త్వం న కథేసీతి ఓముత్తేన్తి పస్సావమస్స ఉపరి విస్సజ్జేన్తి. బోధిసత్తో ఏవమ్పి న కథేతియేవ. తతో నం కథేహి కథేహీతి పంసుకేన ఓకిరన్తి. బోధిసత్తో ఏవమ్పి న కథేతియేవ. అథస్స న కథేసీతి దణ్డకసలాకా గహేత్వా కణ్ణసోతేసు పవేసేన్తి. బోధిసత్తో దుక్ఖా తిబ్బా కటుకా వేదనా అధివాసేన్తో కస్సచి కిఞ్చి న కరిస్సామీతి మతకో వియ అచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘న ఖో పనాహం, సారిపుత్త, అభిజానామి తేసు పాపకం చిత్తం ఉప్పాదేతా’’తి. న మయా తేసు పాపకం చిత్తమ్పి ఉప్పాదితన్తి అత్థో. ఉపేక్ఖావిహారస్మిం హోతీతి ఉపేక్ఖావిహారో హోతి. విహారో ఏవ హి విహారస్మిన్తి వుత్తో. తేనేవ చ ‘‘ఇదంసు మే’’తి ఏత్థాపి అయంసు మేతి ఏవం అత్థో వేదితబ్బో. ఇమినా నయేన అఞ్ఞానిపి ఏవరూపాని పదాని వేదితబ్బాని. ఇమినా ఇతో ఏకనవుతికప్పే పూరితం ఉపేక్ఖావిహారం దస్సేతి. యం సన్ధాయాహ –

‘‘సుఖపత్తో న రజ్జామి, దుక్ఖే న హోమి దుమ్మనో;

సబ్బత్థ తులితో హోమి, ఏసా మే ఉపేక్ఖాపారమీ’’తి.

దుక్కరకారికాదిసుద్ధివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆహారసుద్ధివణ్ణనా

౧౫౮. ఆహారేన ¶ సుద్ధీతి కోలాదినా ఏకచ్చేన పరిత్తకఆహారేన సక్కా సుజ్ఝితున్తి ఏవందిట్ఠినో హోన్తి. ఏవమాహంసూతి ఏవం వదన్తి. కోలేహీతి పదరేహి. కోలోదకన్తి కోలాని మద్దిత్వా కతపానకం. కోలవికతిన్తి కోలసాళవకోలపూవకోలగుళాదికోలవికారం. ఏతపరమోతి ఏతం పమాణం పరమం అస్సాతి ఏతపరమో. తదా ఏకనవుతికప్పమత్థకే పన న బేలువపక్కతాలపక్కపమాణో కోలో హోతి, యం ఏతరహి కోలస్స పమాణం, ఏత్తకోవ హోతీతి అత్థో.

౧౫౯. అధిమత్తకసిమానన్తి అతివియ కిసభావం. ఆసీతికపబ్బాని వా కాళపబ్బాని వాతి యథా ఆసీతికవల్లియా వా కాళవల్లియా వా సన్ధిట్ఠానేసు మిలాయిత్వా మజ్ఝే ఉన్నతున్నతాని హోన్తి, ఏవం మయ్హం అఙ్గపచ్చఙ్గాని హోన్తీతి దస్సేతి. ఓట్ఠపదన్తి ¶ యథా ఓట్ఠస్స పదం మజ్ఝే గమ్భీరం హోతి, ఏవమేవం బోధిసత్తస్స మిలాతే మంసలోహితే వచ్చద్వారస్స అన్తోపవిట్ఠత్తా ఆనిసదం మజ్ఝే గమ్భీరం హోతి. అథస్స భూమియం నిసిన్నట్ఠానం సరపోఙ్ఖేన ¶ అక్కన్తం వియ మజ్ఝే ఉన్నతం హోతి. వట్టనావళీతి యథా రజ్జుయా ఆవునిత్వా కతా వట్టనావళీ వట్టనానం అన్తరన్తరా నిన్నా హోతి, వట్టనట్ఠానేసు ఉన్నతా, ఏవం పిట్ఠికణ్టకో ఉన్నతావనతో హోతి, జరసాలాయ గోపానసియోతి జిణ్ణసాలాయ గోపానసియో, తా వంసతో ముచ్చిత్వా మణ్డలే పతిట్ఠహన్తి, మణ్డలతో ముచ్చిత్వా భూమియన్తి; ఏవం ఏకా ఉపరి హోతి, ఏకా హేట్ఠాతి ఓలుగ్గవిలుగ్గా భవన్తి. బోధిసత్తస్స పన న ఏవం ఫాసుళియో, తస్స హి లోహితే ఛిన్నే మంసే మిలాతే ఫాసుళన్తరేహి చమ్మాని హేట్ఠా ఓతిణ్ణాని, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

ఓక్ఖాయికాతి హేట్ఠా అనుపవిట్ఠా. తస్స కిర లోహితే ఛిన్నే మంసే మిలాతే అక్ఖిఆవాటకా మత్థలుఙ్గం ఆహచ్చ అట్ఠంసు, తేనస్స ఏవరూపా అక్ఖితారకా అహేసుం. ఆమకచ్ఛిన్నోతి అతితరుణకాలే ఛిన్నో, సో హి వాతాతపేన సంఫుసతి చేవ మిలాయతి చ. యావస్సు మే, సారిపుత్తాతి, సారిపుత్త, మయ్హం ఉదరచ్ఛవి యావ పిట్ఠికణ్టకం అల్లీనా హోతి. అథ వా యావస్సు మే, సారిపుత్త, భారియభారియా అహోసి దుక్కరకారికా, మయ్హం ఉదరచ్ఛవి యావ పిట్ఠికణ్టకం అల్లీనా అహోసీతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పిట్ఠికణ్టకంయేవ పరిగ్గణ్హామీతి ¶ సహఉదరచ్ఛవిం గణ్హామి. ఉదరచ్ఛవింయేవ పరిగ్గణ్హామీతి సహపిట్ఠికణ్టకం గణ్హామి. అవకుజ్జో పపతామీతి తస్స హి ఉచ్చారపస్సావత్థాయ నిసిన్నస్స పస్సావో నేవ నిక్ఖమతి, వచ్చం పన ఏకం ద్వే కటకట్ఠిమత్తం నిక్ఖమతి. బలవదుక్ఖం ఉప్పాదేతి. సరీరతో సేదా ముచ్చన్తి, తత్థేవ అవకుజ్జో భూమియం పతతి. తేనాహ ‘‘అవకుజ్జో పపతామీ’’తి. తమేవ కాయన్తి తం ఏకనవుతికప్పమత్థకే కాయం. మహాసచ్చకసుత్తే పన పచ్ఛిమభవికకాయం సన్ధాయ ఇమమేవ కాయన్తి ఆహ. పూతిమూలానీతి మంసే వా లోహితే వా సతి తిట్ఠన్తి. తస్స పన అభావే చమ్మఖణ్డే లోమాని వియ హత్థేయేవ లగ్గన్తి, తం సన్ధాయాహ ‘‘పూతిమూలాని లోమాని కాయస్మా పతన్తీ’’తి.

అలమరియఞాణదస్సనవిసేసన్తి ¶ అరియభావం కాతుం సమత్థం లోకుత్తరమగ్గం. ఇమిస్సాయేవ అరియాయ పఞ్ఞాయాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ అనధిగమా. యాయం అరియాతి యా అయం మగ్గపఞ్ఞా అధిగతా. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా ఏతరహి విపస్సనాపఞ్ఞాయ అధిగతత్తా మగ్గపఞ్ఞా అధిగతా, ఏవం ఏకనవుతికప్పమత్థకే ¶ విపస్సనాపఞ్ఞాయ అనధిగతత్తా లోకుత్తరమగ్గపఞ్ఞం నాధిగతోస్మీతి, మజ్ఝిమభాణకత్థేరా పనాహు, ఇమిస్సాయేవాతి వుత్తపఞ్ఞాపి యాయం అరియాతి వుత్తపఞ్ఞాపి మగ్గపఞ్ఞాయేవ. అథ నే భిక్ఖూ ఆహంసు ‘‘ఏవం సన్తే మగ్గస్స అనధిగతత్తా మగ్గం నాధిగతోస్మీతి ఇదం వుత్తం హోతి, భన్తే’’తి. ఆవుసో, కిఞ్చాపి దీపేతుం న సక్కోమి, ద్వేపి పన మగ్గపఞ్ఞాయేవాతి, ఏతదేవ చేత్థ యుత్తం. ఇతరథా హి యా అయన్తి నిద్దేసో అననురూపో సియా.

ఆహారసుద్ధివణ్ణనా నిట్ఠితా.

సంసారసుద్ధిఆదివణ్ణనా

౧౬౦. సంసారేన సుద్ధీతి బహుకం సంసరిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఉపపత్తియా సుద్ధీతి బహుకం ఉపపజ్జిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఆవాసేన సుద్ధీతి బహూసు ఠానేసు వసిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. తీసుపి ఠానేసు సంసరణకవసేన సంసారో. ఉపపజ్జనకవసేన ఉపపత్తి. వసనకవసేన ఆవాసోతి ఖన్ధాయేవ వుత్తా. యఞ్ఞేనాతి బహుయాగే యజిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ముద్ధావసిత్తేనాతి ¶ తీహి సఙ్ఖేహి ఖత్తియాభిసేకేన ముద్ధని అభిసిత్తేన. అగ్గిపారిచరియాయాతి బహుఅగ్గిపరిచరణేన సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి.

౧౬౧. దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనేన సమన్నాగతో. సుసుకాళకేసోతి సుట్ఠు కాళకేసో. భద్రేన యోబ్బనేన సమన్నాగతోతి ఇమినాస్స యేన యోబ్బనేన సమన్నాగతో యువా, తం యోబ్బనం భద్దం లద్ధకన్తి దస్సేతి. పఠమేన వయసాతి పఠమవయో నామ తేత్తింస వస్సాని, తేన సమన్నాగతోతి అత్థో, పఞ్ఞావేయ్యత్తియేనాతి పఞ్ఞావేయ్యత్తిభావేన. జిణ్ణోతి జరాజిణ్ణో. వుద్ధోతి వడ్ఢిత్వా ఠితఅఙ్గపచ్చఙ్గో. మహల్లకోతి జాతిమహల్లకో. అద్ధగతోతి బహుఅద్ధానం గతో చిరకాలాతిక్కన్తో. వయో అనుప్పత్తోతి వస్ససతస్స తతియకోట్ఠాసం పచ్ఛిమవయం అనుప్పత్తో. ఆసీతికో మే వయో వత్తతీతి ఇమం కిర సుత్తం భగవా పరినిబ్బానసంవచ్ఛరే కథేసి. తస్మా ఏవమాహ. పరమాయాతి ఉత్తమాయ. సతియాతిఆదీసు పదసతమ్పి పదసహస్సమ్పి వదన్తస్సేవ గహణసమత్థతా ¶ సతి నామ. తదేవ ఆధారణఉపనిబన్ధనసమత్థతా గతి నామ. ఏవం గహితం ధారితం సజ్ఝాయం కాతుం ¶ సమత్థవీరియం ధితి నామ. తస్స అత్థఞ్చ కారణఞ్చ దస్సనసమత్థతా పఞ్ఞావేయ్యత్తియం నామ.

దళ్హధమ్మా ధనుగ్గహోతి దళ్హం ధనుం గహేత్వా ఠితో ఇస్సాసో. దళ్హధను నామ ద్విసహస్సథామం వుచ్చతి, ద్విసహస్సథామం నామ యస్స ఆరోపితస్స జియాబద్ధో లోహసీసాదీనం భారో దణ్డే గహేత్వా యావ కణ్డప్పమాణా ఉక్ఖిత్తస్స పథవితో ముచ్చతి. సిక్ఖితోతి దస ద్వాదస వస్సాని ఆచరియకులే ఉగ్గహితసిప్పో. కతహత్థోతి కోచి సిప్పమేవ ఉగ్గణ్హాతి. కతహత్థో న హోతి, అయం పన కతహత్థో చిణ్ణవసీభావో. కతూపాసనోతి రాజకులాదీసు దస్సితసిప్పో. లహుకేన అసనేనాతి అన్తో సుసిరం కత్వా తూలాదీని పూరేత్వా కతలాఖాపరికమ్మేన సల్లహుకకణ్డేన. ఏవం కతఞ్హి ఏకఉసభగామీ ద్వే ఉసభాని గచ్ఛతి, అట్ఠఉసభగామీ సోళసఉసభాని గచ్ఛతి. అప్పకసిరేనాతి నిదుక్ఖేన. అతిపాతేయ్యాతి అతిక్కమేయ్య. ఏవం అధిమత్తసతిమన్తోతి యథా సో ధనుగ్గహో తం విదత్థిచతురఙ్గులఛాయం సీఘం ఏవ అతిక్కమేతి, ఏవం పదసతమ్పి పదసహస్సమ్పి ఉగ్గహేతుం ఉపధారేతుం సజ్ఝాయితుం అత్థకారణాని చ ఉపపరిక్ఖితుం సమత్థాతి అత్థో. అఞ్ఞత్ర అసితపీతఖాయితసాయితాతి అసితపీతాదీని హి భగవతాపి కాతబ్బాని హోన్తి, భిక్ఖూహిపి. తస్మా తేసం కరణమత్తకాలం ఠపేత్వాతి దస్సేతి.

అపరియాదిన్నాయేవాతి ¶ అపరిక్ఖీణాయేవ. సచే హి ఏకో భిక్ఖు కాయానుపస్సనం పుచ్ఛతి, అఞ్ఞో వేదనానుపస్సనం, అఞ్ఞో చిత్తానుపస్సనం, అయ్యో ధమ్మానుపస్సనం. ఇమినా పుట్ఠం అహం పుచ్ఛిస్సామీతి ఏకో ఏకం న ఓలోకేతి. ఏవం సన్తేపి తేసం వారో పఞ్ఞాయతి. ఏవం బుద్ధానం పన వారో న పఞ్ఞాయతి, విదత్థిచతురఙ్గులఛాయం అతిక్కమతో పురేతరంయేవ భగవా చుద్దసవిధేన కాయానుపస్సనం, నవవిధేన వేదనానుపస్సనం, సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనం, పఞ్చవిధేన ధమ్మానుపస్సనం కథేతి. తిట్ఠన్తు వా తావ ఏతే చత్తారో. సచే హి అఞ్ఞే చత్తారో సమ్మప్పధానేసు, అఞ్ఞే ఇద్ధిపాదేసు, అఞ్ఞే పఞ్చ ఇన్ద్రియేసు, అఞ్ఞే పఞ్చ బలేసు, అఞ్ఞే సత్త బోజ్ఝఙ్గేసు, అఞ్ఞే అట్ఠ మగ్గఙ్గేసు పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యుం, తమ్పి భగవా ¶ కథేయ్య. తిట్ఠన్తు వా ఏతే అట్ఠ. సచే అఞ్ఞే సత్తతింస జనా బోధిపక్ఖియేసు పఞ్హం ¶ పుచ్ఛేయ్యుం, తమ్పి భగవా తావదేవ కథేయ్య. కస్మా? యావతా హి లోకియమహాజనా ఏకం పదం కథేన్తి. తావ ఆనన్దత్థేరో అట్ఠ పదాని కథేతి. ఆనన్దత్థేరే పన ఏకం పదం కథేన్తేయేవ భగవా సోళసపదాని కథేతి. కస్మా? భగవతో హి జివ్హా ముదుకా దన్తావరణం సుఫుసితం వచనం అగలితం భవఙ్గపరివాసో లహుకో. తేనాహ ‘‘అపరియాదిన్నాయేవస్స, సారిపుత్త, తథాగతస్స ధమ్మదేసనా’’తి.

తత్థ ధమ్మదసేనాతి తన్తిఠపనా. ధమ్మపదబ్యఞ్జనన్తి పాళియా పదబ్యఞ్జనం, తస్స తస్స అత్థస్స బ్యఞ్జనకం అక్ఖరం. పఞ్హపటిభానన్తి పఞ్హబ్యాకరణం. ఇమినా కిం దస్సేతి? తథాగతో పుబ్బే దహరకాలే అక్ఖరాని సమ్పిణ్డేత్వా పదం వత్తుం సక్కోతి, పదాని సమ్పిణ్డేత్వా గాథం వత్తుం సక్కోతి, చతుఅక్ఖరేహి వా అట్ఠఅక్ఖరేహి వా సోళసఅక్ఖరేహి వా పదేహి యుత్తాయ గాథాయ అత్థం వత్తుం సక్కోతి. ఇదాని పన మహల్లకకాలే అక్ఖరాని సమ్పిణ్డేత్వా పదం వా, పదాని సమ్పిణ్డేత్వా గాథం వా, గాథాయ అత్థం వా వత్తుం న సక్కోతీతి ఏవం నత్థి. దహరకాలే చ మహల్లకకాలే చ సబ్బమేతం తథాగతస్స అపరియాదిన్నమేవాతి ఇమం దస్సేతి. మఞ్చకేన చేపి మన్తి ఇదం బుద్ధబలదీపనత్థమేవ పరికప్పేత్వా ఆహ. దసబలం పన మఞ్చకే ఆరోపేత్వా గామనిగమరాజధానియో పరిహరణకాలో నామ నత్థి. తథాగతా హి పఞ్చమే ఆయుకోట్ఠాసే ఖణ్డిచ్చాదీహి అనభిభూతా సువణ్ణవణ్ణసరీరస్స వేవణ్ణియే అననుప్పత్తే దేవమనుస్సానం పియమనాపకాలేయేవ పరినిబ్బాయన్తి.

౧౬౨. నాగసమాలోతి తస్స థేరస్స నామం. పఠమబోధియఞ్హి వీసతివస్సబ్భన్తరే ఉపవాననాగితమేఘియత్థేరా ¶ వియ అయమ్పి భగవతో ఉపట్ఠాకో అహోసి. బీజయమానోతి మన్దమన్దేన తాలవణ్టవాతేన భగవతో ఉతుసుఖం సముట్ఠాపయమానో. ఏతదవోచాతి సకలసుత్తన్తం సుత్వా భగవతో పుబ్బచరితం దుక్కరకారకం ఆగమ్మ పసన్నో ఏతం ‘‘అచ్ఛరియం భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తన్తి అచ్ఛరియం. అభూతపుబ్బం భూతన్తి అబ్భుతం. ఉభయేనపి అత్తనో విమ్హయమేవ ¶ దీపేతి. కో నామో అయం భన్తేతి ఇదం భద్దకో వతాయం ధమ్మపరియాయో, హన్దస్స భగవన్తం ఆయాచిత్వా నామం గణ్హాపేమీతి అధిప్పాయేన ఆహ. అథస్స భగవా నామం గణ్హన్తో తస్మా తిహ త్వన్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో, యస్మా ఇదం సుత్తం సుత్వా తవ లోమాని హట్ఠాని, తస్మా తిహ త్వం ¶ , నాగసమాల, ఇమం ధమ్మపరియాయం ‘‘లోమహంసన పరియాయో’’త్వేవ నం ధారేహీతి.

సంసారసుద్ధిఆదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాసీహనాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహాదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా

౧౬౩. ఏవం ¶ మే సుతన్తి మహాదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తం. తత్థ వినయపరియాయేన తయో జనా సమ్బహులాతి వుచ్చన్తి, తతో పరం సఙ్ఘో. సుత్తన్తపరియాయేన తయో తయో ఏవ, తతో ఉద్ధం సమ్బహులాతి వుచ్చన్తి. ఇధ సుత్తన్తపరియాయేన సమ్బహులాతి వేదితబ్బా. పిణ్డాయ పావిసింసూతి పవిట్ఠా, తే పన న తావ పవిట్ఠా, పవిసిస్సామాతి నిక్ఖన్తత్తా పన పవిసింసూతి వుత్తా. యథా గామం గమిస్సామీతి నిక్ఖన్తపురిసో తం గామం అప్పత్తోపి ‘‘కుహిం ఇత్థన్నామో’’తి వుత్తే ‘‘గామం గతో’’తి వుచ్చతి, ఏవం. పరిబ్బాజకానం ఆరామోతి జేతవనతో అవిదూరే అఞ్ఞతిత్థియానం పరిబ్బాజకానం ఆరామో అత్థి, తం సన్ధాయ ఏవమాహంసు. సమణో, ఆవుసోతి, ఆవుసో, తుమ్హాకం సత్థా సమణో గోతమో. కామానం పరిఞ్ఞన్తి కామానం పహానం సమతిక్కమం పఞ్ఞపేతి. రూపవేదనాసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ తిత్థియా సకసమయం జానన్తా కామానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేయ్యుం పఠమజ్ఝానం వదమానా, రూపానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేయ్యుం అరూపభవం వదమానా, వేదనానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేయ్యుం అసఞ్ఞభవం వదమానా. తే పన ‘‘ఇదం నామ పఠమజ్ఝానం అయం రూపభవో అయం అరూపభవో’’తిపి న జానన్తి. తే పఞ్ఞపేతుం అసక్కోన్తాపి కేవలం ‘‘పఞ్ఞపేమ పఞ్ఞపేమా’’తి వదన్తి. తథాగతో కామానం పరిఞ్ఞం అనాగామిమగ్గేన పఞ్ఞపేతి, రూపవేదనానం అరహత్తమగ్గేన ¶ . తే ఏవం మహన్తే విసేసే విజ్జమానేపి ఇధ నో, ఆవుసో, కో వివేసోతిఆదిమాహంసు.

తత్థ ఇధాతి ఇమస్మిం పఞ్ఞాపనే. ధమ్మదేసనాయ వా ధమ్మదేసనన్తి యదిదం సమణస్స వా గోతమస్స ధమ్మదేసనాయ సద్ధిం అమ్హాకం ధమ్మదేసనం, అమ్హాకం వా ధమ్మదేసనాయ సద్ధిం సమణస్స గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆరబ్భ నానాకరణం వుచ్చేథ, తం కిన్నామాతి వదన్తి. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో ¶ . ఇతి వేమజ్ఝే భిన్నసువణ్ణం వియ సాసనేన సద్ధిం అత్తనో లద్ధివచనమత్తేన సమధురం ఠపయింసు. నేవ అభినన్దింసూతి ఏవమేతన్తి న సమ్పటిచ్ఛింసు. నప్పటిక్కోసింసూతి నయిదం ఏవన్తి నప్పటిసేధేసుం. కస్మా? తే కిర తిత్థియా నామ అన్ధసదిసా, జానిత్వా వా అజానిత్వా వా కథేయ్యున్తి ¶ నాభినన్దింసు, పరిఞ్ఞన్తి వచనేన ఈసకం సాసనగన్ధో అత్థీతి నప్పటిక్కోసింసు. జనపదవాసినో వా తే సకసమయపరసమయేసు న సుట్ఠు కుసలాతిపి ఉభయం నాకంసు.

౧౬౫. న చేవ సమ్పాయిస్సన్తీతి సమ్పాదేత్వా కథేతుం న సక్ఖిస్సన్తి. ఉత్తరిఞ్చ విఘాతన్తి అసమ్పాయనతో ఉత్తరిమ్పి దుక్ఖం ఆపజ్జిస్సన్తి. సమ్పాదేత్వా కథేతుం అసక్కోన్తానం నామ హి దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. యథా తం, భిక్ఖవే, అవిసయస్మిన్తి ఏత్థ యథాతి కారణవచనం, తన్తి నిపాతమత్తం. యస్మా అవిసయే పఞ్హో పుచ్ఛితో హోతీతి అత్థో. సదేవకేతి సహ దేవేహి సదేవకే. సమారకాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం తీణి ఠానాని లోకే పక్ఖిపిత్వా ద్వే పజాయాతి పఞ్చహిపి సత్తలోకమేవ పరియాదియిత్వా ఏతస్మిం సదేవకాదిభేదే లోకే తం దేవం వా మనుస్సం వా న పస్సామీతి దీపేతి. ఇతో వా పన సుత్వాతి ఇతో వా పన మమ సాసనతో సుత్వా అతథాగతోపి అతథాగతసావకోపి ఆరాధేయ్య పరితోసేయ్య. అఞ్ఞథా ఆరాధనం నామ నత్థీతి దస్సేతి.

౧౬౬. ఇదాని అత్తనో తేసం పఞ్హానం వేయ్యాకరణేన చిత్తారాధనం దస్సేన్తో కో చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. కామగుణాతి కామయితబ్బట్ఠేన కామా. బన్ధనట్ఠేన గుణా. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అహతానం వత్థానం ద్విగుణం సఙ్ఘాటి’’న్తి (మహావ. ౩౪౮) ఏత్థ హి పటలట్ఠో గుణట్ఠో. ‘‘అచ్చేన్తి ¶ కాలా తరయన్తి రత్తియో, వయోగుణా అనుపుబ్బం జహన్తీ’’తి (సం. ని. ౧.౪) ఏత్థ రాసట్ఠో గుణట్ఠో. ‘‘సతగుణా దక్ఖిణా పాటికఙ్ఖితబ్బా’’తి (మ. ని. ౩.౩౭౯) ఏత్థ ఆనిసంసట్ఠో గుణట్ఠో. ‘‘అన్తం అన్తగుణం (ఖు. పా. ౩ ద్వత్తింసాకారే; దీ. ని. ౨.౩౭౭) కయిరా మాలాగుణే బహూ’’తి (ధ. ప. ౫౩) ఏత్థ బన్ధనట్ఠో గుణట్ఠో. ఇధాపి ఏసేవ అధిప్పేతో, తేన వుత్తం ‘‘బన్ధనట్ఠేన గుణా’’తి. చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యాతి ¶ చక్ఖువిఞ్ఞాణేన పస్సితబ్బా. ఏతేనుపాయేన సోతవిఞ్ఞేయ్యాదీసుపి అత్థో వేదితబ్బో. ఇట్ఠాతి పరియిట్ఠా వా హోన్తు మా వా, ఇట్ఠారమ్మణభూతాతి అత్థో. కన్తాతి కమనీయా. మనాపాతి మనవడ్ఢనకా. పియరూపాతి పియజాతికా. కామూపసంహితాతి ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పజ్జమానేన కామేన ఉపసంహితా. రజనీయాతి రజ్జనియా, రాగుప్పత్తికారణభూతాతి అత్థో.

౧౬౭. యది ముద్దాయాతిఆదీసు ముద్దాతి అఙ్గులిపబ్బేసు సఞ్ఞం ఠపేత్వా హత్థముద్దా. గణనాతి అచ్ఛిద్దగణనా. సఙ్ఖానన్తి పిణ్డగణనా. యాయ ఖేత్తం ఓలోకేత్వా ఇధ ఏత్తకా వీహీ భవిస్సన్తి ¶ , రుక్ఖం ఓలోకేత్వా ఇధ ఏత్తకాని ఫలాని భవిస్సన్తి, ఆకాసం ఓలోకేత్వా ఇమే ఆకాసే సకుణా ఏత్తకా నామ భవిస్సన్తీతి జానన్తి.

కసీతి కసికమ్మం. వణిజ్జాతి జఙ్ఘవణిజ్జథలవణిజ్జాదివణిప్పథో. గోరక్ఖన్తి అత్తనో వా పరేసం వా గావో రక్ఖిత్వా పఞ్చగోరసవిక్కయేన జీవనకమ్మం. ఇస్సత్థో వుచ్చతి ఆవుధం గహేత్వా ఉపట్ఠానకమ్మం. రాజపోరిసన్తి ఆవుధేన రాజకమ్మం కత్వా ఉపట్ఠానం. సిప్పఞ్ఞతరన్తి గహితావసేసం హత్థిఅస్ససిప్పాది. సీతస్స పురక్ఖతోతి లక్ఖం వియ సరస్స సీతస్స పురతో, సీతేన బాధీయమానోతి అత్థో. ఉణ్హేపి ఏసేవ నయో. డంసాదీసు డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికా. మకసాతి సబ్బమక్ఖికా, సరీసపాతి యే కేచి సరిత్వా గచ్ఛన్తి. రిస్సమానోతి రుప్పమానో, ఘట్టియమానో. మీయమానోతి మరమానో. అయం, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, అయం ముద్దాదీహి జీవికకప్పనం ఆగమ్మ సీతాదిపచ్చయో ఆబాధో. కామానం ఆదీనవోతి కామేసు ఉపద్దవో, ఉపస్సగ్గోతి అత్థో. సన్దిట్ఠికోతి పచ్చక్ఖో ¶ సామం పస్సితబ్బో. దుక్ఖక్ఖన్ధోతి దుక్ఖరాసి. కామహేతూతిఆదీసు పచ్చయట్ఠేన కామా అస్స హేతూతి కామహేతు. మూలట్ఠేన కామా నిదానమస్సాతి కామనిదానో. లిఙ్గవిపల్లాసేన పన కామనిదానన్తి వుత్తో. కారణట్ఠేన కామా అధికరణం అస్సాతి కామాధికరణో. లిఙ్గవిపల్లాసేనేవ పన కామాధికరణన్తి వుత్తో. కామానమేవ హేతూతి ఇదం నియమవచనం, కామపచ్చయా ఉప్పజ్జతియేవాతి అత్థో.

ఉట్ఠహతోతి ¶ ఆజీవసముట్ఠాపకవీరియేన ఉట్ఠహన్తస్స. ఘటతోతి తం వీరియం పుబ్బేనాపరం ఘటేన్తస్స. వాయమతోతి వాయామం పరక్కమం పయోగం కరోన్తస్స. నాభినిప్ఫజ్జన్తీతి న నిప్ఫజ్జన్తి, హత్థం నాభిరుహన్తి. సోచతీతి చిత్తే ఉప్పన్నబలవసోకేన సోచతి. కిలమతీతి కాయే ఉప్పన్నదుక్ఖేన కిలమతి. పరిదేవతీతి వాచాయ పరిదేవతి. ఉరత్తాళిన్తి ఉరం తాళేత్వా. కన్దతీతి రోదతి. సమ్మోహం ఆపజ్జతీతి విసఞ్ఞీ వియ సమ్మూళ్హో హోతి. మోఘన్తి తుచ్ఛం. అఫలోతి నిప్ఫలో. ఆరక్ఖాధికరణన్తి ఆరక్ఖకారణా. కిన్తీతి కేన ను ఖో ఉపాయేన. యమ్పి మేతి యమ్పి మయ్హం కసికమ్మాదీని కత్వా ఉప్పాదితం ధనం అహోసి. తమ్పి నో నత్థీతి తమ్పి అమ్హాకం ఇదాని నత్థి.

౧౬౮. పున చపరం, భిక్ఖవే, కామహేతూతిఆదినాపి కారణం దస్సేత్వావ ఆదీనవం దీపేతి. తత్థ ¶ కామహేతూతి కామపచ్చయా రాజానోపి రాజూహి వివదన్తి. కామనిదానన్తి భావనపుంసకం, కామే నిదానం కత్వా వివదన్తీతి అత్థో. కామాధికరణన్తిపి భావనపుంసకమేవ, కామే అధికరణం కత్వా వివదన్తీతి అత్థో. కామానమేవ హేతూతి గామనిగమనగరసేనాపతిపురోహితట్ఠానన్తరాదీనం కామానమేవ హేతు వివదన్తీతి అత్థో. ఉపక్కమన్తీతి పహరన్తి. అసిచమ్మన్తి అసిఞ్చేవ ఖేటకఫలకాదీని చ. ధనుకలాపం సన్నయ్హిత్వాతి ధనుం గహేత్వా సరకలాపం సన్నయ్హిత్వా. ఉభతోబ్యూళన్తి ఉభతో రాసిభూతం. పక్ఖన్దన్తీతి పవిసన్తి. ఉసూసూతి కణ్డేసు. విజ్జోతలన్తేసూతి విపరివత్తన్తేసు. తే తత్థాతి తే తస్మిం సఙ్గామే.

అద్దావలేపనా ¶ ఉపకారియోతి చేత్థ మనుస్సా పాకారపాదం అస్సఖురసణ్ఠానేన ఇట్ఠకాహి చినిత్వా ఉపరి సుధాయ లిమ్పన్తి. ఏవం కతా పాకారపాదా ఉపకారియోతి వుచ్చన్తి. తా తిన్తేన కలలేన సిత్తా అద్దావలేపనా నామ హోన్తి. పక్ఖన్దన్తీతి తాసం హేట్ఠా తిఖిణఅయసూలాదీహి విజ్ఝీయమానాపి పాకారస్స పిచ్ఛిలభావేన ఆరోహితుం అసక్కోన్తాపి ఉపధావన్తియేవ. ఛకణకాయాతి కుథితగోమయేన. అభివగ్గేనాతి సతదన్తేన. తం అట్ఠదన్తాకారేన కత్వా ‘‘నగరద్వారం భిన్దిత్వా ¶ పవిసిస్సామా’’తి ఆగతే ఉపరిద్వారే ఠితా తస్స బన్ధనయోత్తాని ఛిన్దిత్వా తేన అభివగ్గేన ఓమద్దన్తి.

౧౬౯. సన్ధిమ్పి ఛిన్దన్తీతి ఘరసన్ధిమ్పి ఛిన్దన్తి. నిల్లోపన్తి గామే పహరిత్వా మహావిలోపం కరోన్తి. ఏకాగారికన్తి పణ్ణాసమత్తాపి సట్ఠిమత్తాపి పరివారేత్వా జీవగ్గాహం గహేత్వా ఆహరాపేన్తి. పరిపన్థేపి తిట్ఠన్తీతి పన్థదూహనకమ్మం కరోన్తి. అడ్ఢదణ్డకేహీతి ముగ్గరేహి పహారసాధనత్థం వా చతుహత్థదణ్డం ద్వేధా ఛేత్వా గహితదణ్డకేహి. బిలఙ్గథాలికన్తి కఞ్జియఉక్ఖలికమ్మకారణం, తం కరోన్తా సీసకపాలం ఉప్పాటేత్వా తత్తం అయోగుళం సణ్డాసేన గహేత్వా తత్థ పక్ఖిపన్తి, తేన మత్థలుఙ్గం పక్కుథిత్వా ఉపరి ఉత్తరతి. సఙ్ఖముణ్డికన్తి సఙ్ఖముణ్డకమ్మకారణం, తం కరోన్తా ఉత్తరోట్ఠఉభతోకణ్ణచూళికగళవాటపరిచ్ఛేదేన చమ్మం ఛిన్దిత్వా సబ్బకేసే ఏకతో గణ్ఠిం కత్వా దణ్డకేన వల్లిత్వా ఉప్పాటేన్తి, సహ కేసేహి చమ్మం ఉట్ఠహతి. తతో సీసకటాహం థూలసక్ఖరాహి ఘంసిత్వా ధోవన్తా సఙ్ఖవణ్ణం కరోన్తి.

రాహుముఖన్తి రాహుముఖకమ్మకారణం, తం కరోన్తా సఙ్కునా ముఖం వివరిత్వా అన్తోముఖే దీపం జాలేన్తి ¶ ¶ . కణ్ణచూళికాహి వా పట్ఠాయ ముఖం నిఖాదనేన ఖణన్తి. లోహితం పగ్ఘరిత్వా ముఖం పూరేతి. జోతిమాలికన్తి సకలసరీరం తేలపిలోతికాయ వేఠేత్వా ఆలిమ్పన్తి. హత్థపజ్జోతికన్తి హత్థే తేలపిలోతికాయ వేఠేత్వా దీపం వియ జాలేన్తి. ఏరకవత్తికన్తి ఏరకవత్తకమ్మకారణం, తం కరోన్తా గీవతో పట్ఠాయ చమ్మబద్ధే కన్తిత్వా గోప్ఫకే ఠపేన్తి. అథ నం యోత్తేహి బన్ధిత్వా కడ్ఢన్తి. సో అత్తనో చమ్మబద్ధే అక్కమిత్వా అక్కమిత్వా పతతి. చీరకవాసికన్తి చీరకవాసికకమ్మకారణం, తం కరోన్తా తథేవ చమ్మబద్ధే కన్తిత్వా కటియం ఠపేన్తి. కటితో పట్ఠాయ కన్తిత్వా గోప్ఫకేసు ఠపేన్తి. ఉపరిమేహి హేట్ఠిమసరీరం చీరకనివాసననివత్థం వియ హోతి. ఏణేయ్యకన్తి ఏణేయ్యకకమ్మకారణం. తం కరోన్తా ఉభోసు కప్పరేసు చ జాణూసు చ అయవలయాని దత్వా అయసూలాని కోట్టేన్తి. సో చతూహి అయసూలేహి భూమియం పతిట్ఠహతి. అథ నం పరివారేత్వా అగ్గిం కరోన్తి. ‘‘ఏణేయ్యకో జోతిపరిగ్గహో యథా’’తి ¶ ఆగతట్ఠానేపి ఇదమేవ వుత్తం. తం కాలేన కాలం సూలాని అపనేత్వా చతూహి అట్ఠికోటీహియేవ ఠపేన్తి. ఏవరూపా కారణా నామ నత్థి.

బళిసమంసికన్తి ఉభతోముఖేహి బళిసేహి పహరిత్వా చమ్మమంసన్హారూని ఉప్పాటేన్తి. కహాపణికన్తి సకలసరీరం తిణ్హాహి వాసీహి కోటితో పట్ఠాయ కహాపణమత్తం కహాపణమత్తం పాతేన్తా కోట్టేన్తి. ఖారాపతచ్ఛికన్తి సరీరం తత్థ తత్థ ఆవుధేహి పహరిత్వా కోచ్ఛేహి ఖారం ఘంసన్తి. చమ్మసంసన్హారూని పగ్ఘరిత్వా సవన్తి. అట్ఠికసఙ్ఖలికావ తిట్ఠతి. పలిఘపరివత్తికన్తి ఏకేన పస్సేన నిపజ్జాపేత్వా కణ్ణచ్ఛిద్దే అయసూలం కోట్టేత్వా పథవియా ఏకాబద్ధం కరోన్తి. అథ నం పాదే గహేత్వా ఆవిజ్ఝన్తి. పలాలపీఠకన్తి ఛేకో కారణికో ఛవిచమ్మం అచ్ఛిన్దిత్వా నిసదపోతేహి అట్ఠీని భిన్దిత్వా కేసేసు గహేత్వా ఉక్ఖిపన్తి. మంసరాసియేవ హోతి, అథ నం కేసేహేవ పరియోనన్ధిత్వా గణ్హన్తి. పలాలవట్టిం వియ కత్వా పన వేఠేన్తి. సునఖేహిపీతి ¶ కతిపయాని దివసాని ఆహారం అదత్వా ఛాతకేహి సునఖేహి ఖాదాపేన్తి. తే ముహుత్తేన అట్ఠిసఙ్ఖలికమేవ కరోన్తి. సమ్పరాయికోతి సమ్పరాయే దుతియత్తభావే విపాకోతి అత్థో.

౧౭౦. ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానన్తి నిబ్బానం. నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ కామేసు ఛన్దరాగో వినీయతి చేవ పహీయతి చ, తస్మా నిబ్బానం ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానన్తి చ వుత్తం. సామం వా కామే పరిజానిస్సన్తీతి సయం వా తే కామే తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిస్సన్తి. తథత్తాయాతి తథభావాయ. యథాపటిపన్నోతి యాయ పటిపదాయ పటిపన్నో.

౧౭౧. ఖత్తియకఞ్ఞా ¶ వాతిఆది అపరిత్తేన విపులేన కుసలేన గహితపటిసన్ధికం వత్థాలఙ్కారాదీని లభనట్ఠానే నిబ్బత్తం దస్సేతుం వుత్తం. పన్నరసవస్సుద్దేసికాతి పన్నరసవస్సవయా. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. వయపదేసం కస్మా గణ్హాతి? వణ్ణసమ్పత్తిదస్సనత్థం. మాతుగామస్స హి దుగ్గతకులే నిబ్బత్తస్సాపి ఏతస్మిం కాలే థోకం థోకం వణ్ణాయతనం పసీదతి. పురిసానం పన వీసతివస్సకాలే పఞ్చవీసతివస్సకాలే పసన్నం హోతి. నాతిదీఘాతిఆదీహి ఛదోసవిరహితం సరీరసమ్పత్తిం దీపేతి. వణ్ణనిభాతి వణ్ణోయేవ.

జిణ్ణన్తి ¶ జరాజిణ్ణం. గోపానసివఙ్కన్తి గోపానసీ వియ వఙ్కం. భోగ్గన్తి భగ్గం, ఇమినాపిస్స వఙ్కభావమేవ దీపేతి. దణ్డపరాయణన్తి దణ్డపటిసరణం దణ్డదుతియం. పవేధమానన్తి కమ్పమానం. ఆతురన్తి జరాతురం. ఖణ్డదన్తన్తి జిణ్ణభావేన ఖణ్డితదన్తం. పలితకేసన్తి పణ్డరకేసం. విలూనన్తి లుఞ్చిత్వా గహితకేసం వియ ఖల్లాటం. ఖలితసిరన్తి మహాఖల్లాటసీసం. వలినన్తి సఞ్జాతవలిం. తిలకాహతగత్తన్తి సేతకాళతిలకేహి వికిణ్ణసరీరం. ఆబాధికన్తి బ్యాధికం. దుక్ఖితన్తి దుక్ఖపత్తం.

బాళ్హగిలానన్తి అధిమత్తగిలానం. సివథికాయ ఛడ్డితన్తి ఆమకసుసానే పాతితం. సేసమేత్థ సతిపట్ఠానే వుత్తమేవ. ఇధాపి నిబ్బానంయేవ ఛన్దరాగవినయో.

౧౭౩. నేవ తస్మిం సమయే అత్తబ్యాబాధాయాతి తస్మిం సమయే అత్తనోపి దుక్ఖత్థాయ న చేతేతి. అబ్యాబజ్ఝంయేవాతి నిద్దుక్ఖమేవ ¶ .

౧౭౪. యం, భిక్ఖవే, వేదనా అనిచ్చాతి, భిక్ఖవే, యస్మా వేదనా అనిచ్చా, తస్మా అయం అనిచ్చాదిఆకారోవ వేదనాయ ఆదీనవోతి అత్థో, నిస్సరణం వుత్తప్పకారమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చూళదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా

౧౭౫. ఏవం ¶ మే సుతన్తి చూళదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తం. తత్థ సక్కేసూతి ఏవంనామకే జనపదే. సో హి జనపదో సక్యానం రాజకుమారానం వసనట్ఠానత్తా సక్యాత్వేవ సఙ్ఖ్యం గతో. సక్యానం పన ఉప్పత్తి అమ్బట్ఠసుత్తే ఆగతావ. కపిలవత్థుస్మిన్తి ఏవంనామకే నగరే. తఞ్హి కపిలస్స ఇసినో నివాసట్ఠానే కతత్తా కపిలవత్థూతి వుత్తం, తం గోచరగామం కత్వా. నిగ్రోధారామేతి నిగ్రోధో నామ సక్కో, సో ఞాతిసమాగమకాలే కపిలవత్థుం ఆగతే భగవతి అత్తనో ఆరామే విహారం కారేత్వా భగవతో నియ్యాతేసి, తస్మిం విహరతీతి అత్థో. మహానామోతి అనురుద్ధత్థేరస్స భాతా భగవతో చుళపితుపుత్తో. సుద్ధోదనో ¶ సుక్కోదనో సక్కోదనో ధోతోదనో అమితోదనోతి ఇమే పఞ్చ జనా భాతరో. అమితా నామ దేవీ తేసం భగినీ. తిస్సత్థేరో తస్సా పుత్తో. తథాగతో చ నన్దత్థేరో చ సుద్ధోదనస్స పుత్తా, మహానామో చ అనురుద్ధత్థేరో చ సుక్కోదనస్స. ఆనన్దత్థేరో అమితోదనస్స, సో భగవతో కనిట్ఠో. మహానామో మహల్లకతరో సకదాగామీ అరియసావకో.

దీఘరత్తన్తి మయ్హం సకదాగామిఫలుప్పత్తితో పట్ఠాయ చిరరత్తం జానామీతి దస్సేతి. లోభధమ్మాతి లోభసఙ్ఖాతా ధమ్మా, నానప్పకారకం లోభంయేవ సన్ధాయ వదతి. ఇతరేసుపి ద్వీసు ఏసేవ నయో. పరియాదాయ తిట్ఠన్తీతి ఖేపేత్వా తిట్ఠన్తి. ఇదఞ్హి పరియాదానం నామ ‘‘సబ్బం హత్థికాయం పరియాదియిత్వా సబ్బం అస్సకాయం సబ్బం రథకాయం సబ్బం పత్తికాయం పరియాదియిత్వా జీవన్తంయేవ నం ఓసజ్జేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౧.౧౨౬) ఏత్థ గహణే ఆగతం. ‘‘అనిచ్చసఞ్ఞా, భిక్ఖవే, భావితా బహులీకతా సబ్బం ¶ కామరాగం పరియాదియతీ’’తి (సం. ని. ౩.౧౦౨) ఏత్థ ఖేపనే. ఇధాపి ఖేపనే అధిప్పేతం. తేన వుత్తం ‘‘పరియాదియిత్వాతి ఖేపేత్వా’’తి.

యేన మే ఏకదా లోభధమ్మాపీతి యేన మయ్హం ఏకేకస్మిం కాలే లోభధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తీతి పుచ్ఛతి. అయం కిర రాజా ‘‘సకదాగామిమగ్గేన లోభదోసమోహా నిరవసేసా పహీయన్తీ’’తి సఞ్ఞీ అహోసి, అయం ‘‘అప్పహీనం మే అత్థీ’’తిపి జానాతి, అప్పహీనకం ¶ ఉపాదాయ పహీనకమ్పి పున పచ్ఛతోవావత్తతీతి సఞ్ఞీ హోతి. అరియసావకస్స ఏవం సన్దేహో ఉప్పజ్జతీతి? ఆమ ఉప్పజ్జతి. కస్మా? పణ్ణత్తియా అకోవిదత్తా. ‘‘అయం కిలేసో అసుకమగ్గవజ్ఝో’’తి ఇమిస్సా పణ్ణత్తియా అకోవిదస్స హి అరియసావకస్సపి ఏవం హోతి. కిం తస్స పచ్చవేక్ఖణా నత్థీతి? అత్థి. సా పన న సబ్బేసం పరిపుణ్ణా హోతి. ఏకో హి పహీనకిలేసమేవ పచ్చవేక్ఖతి. ఏకో అవసిట్ఠకిలేసమేవ, ఏకో మగ్గమేవ, ఏకో ఫలమేవ, ఏకో నిబ్బానమేవ. ఇమాసు పన పఞ్చసు పచ్చవేక్ఖణాసు ఏకం వా ద్వే వా నో లద్ధుం న వట్టతి. ఇతి యస్స పచ్చవేక్ఖణా న పరిపుణ్ణా, తస్స మగ్గవజ్ఝకిలేసపణ్ణత్తియం అకోవిదత్తా ఏవం హోతి.

౧౭౬. సో ¶ ఏవ ఖో తేతి సోయేవ లోభో దోసో మోహో చ తవ సన్తానే అప్పహీనో, త్వం పన పహీనసఞ్ఞీ అహోసీతి దస్సేతి. సో చ హి తేతి సో తుయ్హం లోభదోసమోహధమ్మో. కామేతి దువిధే కామే. న పరిభుఞ్జేయ్యాసీతి మయం వియ పబ్బజేయ్యాసీతి దస్సేతి.

౧౭౭. అప్పస్సాదాతి పరిత్తసుఖా. బహుదుక్ఖాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికదుక్ఖమేవేత్థ బహుకం. బహుపాయాసాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికో ఉపాయాసకిలేసోయేవేత్థ బహు. ఆదీనవోతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికో ఉపద్దవో. ఏత్థ భియ్యోతి ఏతేసు కామేసు అయం ఆదీనవోయేవ బహు. అస్సాదో పన హిమవన్తం ఉపనిధాయ సాసపో వియ అప్పో, పరిత్తకో. ఇతి చేపి మహానామాతి మహానామ ఏవం చేపి అరియసావకస్స. యథాభూతన్తి యథాసభావం. సమ్మా నయేన కారణేన పఞ్ఞాయ సుట్ఠు దిట్ఠం హోతీతి దస్సేతి. తత్థ పఞ్ఞాయాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ, హేట్ఠామగ్గద్వయఞాణేనాతి అత్థో. సో ¶ చాతి సో ఏవ మగ్గద్వయేన దిట్ఠకామాదీనవో అరియసావకో. పీతిసుఖన్తి ఇమినా సప్పీతికాని ద్వే ఝానాని దస్సేతి. అఞ్ఞం వా తతో సన్తతరన్తి తతో ఝానద్వయతో సన్తతరం అఞ్ఞం ఉపరిఝానద్వయఞ్చేవ మగ్గద్వయఞ్చ. నేవ తావ అనావట్టీ కామేసు హోతీతి అథ ఖో సో ద్వే మగ్గే పటివిజ్ఝిత్వా ఠితోపి అరియసావకో ఉపరి ఝానానం వా మగ్గానం వా అనధిగతత్తా నేవ తావ కామేసు అనావట్టీ హోతి, అనావట్టినో అనాభోగో న హోతి. ఆవట్టినో సాభోగోయేవ హోతి. కస్మా? చతూహి ఝానేహి విక్ఖమ్భనప్పహానస్స, ద్వీహి మగ్గేహి సముచ్ఛేదప్పహానస్స అభావా.

మయ్హమ్పి ¶ ఖోతి న కేవలం తుయ్హేవ, అథ ఖో మయ్హమ్పి. పుబ్బేవ సమ్బోధాతి మగ్గసమ్బోధితో పఠమతరమేవ. పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠం హోతీతి ఏత్థ ఓరోధనాటకా పజహనపఞ్ఞా అధిప్పేతా. పీతిసుఖం నాజ్ఝగమన్తి సప్పీతికాని ద్వే ఝానాని న పటిలభిం. అఞ్ఞం వా తతో సన్తతరన్తి ఇధ ఉపరి ఝానద్వయం చేవ చత్తారో చ మగ్గా అధిప్పేతా. పచ్చఞ్ఞాసిన్తి పటిఅఞ్ఞాసిం.

౧౭౯. ఏకమిదాహం మహానామ సమయన్తి కస్మా ఆరద్ధం? అయం పాటియేక్కో అనుసన్ధి. హేట్ఠా కామానం అస్సాదోపి ఆదీనవోపి కథితో ¶ , నిస్సరణం న కథితం, తం కథేతుం అయం దేసనా ఆరద్ధా. కామసుఖల్లికానుయోగో హి ఏకో అన్తో అత్తకిలమథానుయోగో ఏకోతి ఇమేహి అన్తేహి ముత్తం మమ సాసనన్తి ఉపరి ఫలసమాపత్తిసీసేన సకలసాసనం దస్సేతుమ్పి అయం దేసనా ఆరద్ధా.

గిజ్ఝకూటే పబ్బతేతి తస్స పబ్బతస్స గిజ్ఝసదిసం కూటం అత్థి, తస్మా గిజ్ఝకూటోతి వుచ్చతి. గిజ్ఝా వా తస్స కూటేసు నివసన్తీతిపి గిజ్ఝకూటోతి వుచ్చతి. ఇసిగిలిపస్సేతి ఇసిగిలిపబ్బతస్స పస్సే. కాళసిలాయన్తి కాళవణ్ణే పిట్ఠిపాసాణే. ఉబ్భట్ఠకా హోన్తీతి ఉద్ధంయేవ ఠితకా హోన్తి అనిసిన్నా. ఓపక్కమికాతి ఉబ్భట్ఠకాదినా అత్తనో ఉపక్కమేన నిబ్బత్తితా. నిగణ్ఠో, ఆవుసోతి అఞ్ఞం కారణం వత్తుం అసక్కోన్తా నిగణ్ఠస్స ఉపరి పక్ఖిపింసు. సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీతి ¶ సో అమ్హాకం సత్థా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం సబ్బం జానాతి పస్సతీతి దస్సేతి. అపరిసేసం ఞాణదస్సనం పటిజానాతీతి సో అమ్హాకం సత్థా అపరిసేసం ధమ్మం జానన్తో అపరిసేససఙ్ఖాతం ఞాణదస్సనం పటిజానాతి, పటిజానన్తో చ ఏవం పటిజానాతి ‘‘చరతో చ మే తిట్ఠతో చ…పే… పచ్చుపట్ఠిత’’న్తి. తత్థ సతతన్తి నిచ్చం. సమితన్తి తస్సేవ వేవచనం.

౧౮౦. కిం పన తుమ్హే, ఆవుసో, నిగణ్ఠా జానాథ ఏత్తకం వా దుక్ఖం నిజ్జిణ్ణన్తి ఇదం భగవా పురిసో నామ యం కరోతి, తం జానాతి. వీసతికహాపణే ఇణం గహేత్వా దస దత్వా ‘‘దస మే దిన్నా దస అవసిట్ఠా’’తి జానాతి, తేపి దత్వా ‘‘సబ్బం దిన్న’’న్తి జానాతి. ఖేత్తస్స తతియభాగం లాయిత్వా ‘‘ఏకో భాగో లాయితో, ద్వే అవసిట్ఠా’’తి జానాతి. పున ఏకం లాయిత్వా ¶ ‘‘ద్వే లాయితా, ఏకో అవసిట్ఠో’’తి జానాతి. తస్మిమ్పి లాయితే ‘‘సబ్బం నిట్ఠిత’’న్తి జానాతి, ఏవం సబ్బకిచ్చేసు కతఞ్చ అకతఞ్చ జానాతి, తుమ్హేహిపి తథా ఞాతబ్బం సియాతి దస్సేతి. అకుసలానం ధమ్మానం పహానన్తి ఇమినా అకుసలం పహాయ కుసలం భావేత్వా సుద్ధన్తం పత్తో నిగణ్ఠో నామ తుమ్హాకం సాసనే అత్థీతి పుచ్ఛతి.

ఏవం సన్తేతి తుమ్హాకం ఏవం అజాననభావే సతి. లుద్దాతి లుద్దాచారా. లోహితపాణినోతి పాణే జీవితా వోరోపేన్తా లోహితేన మక్ఖితపాణినో. పాణం హి హనన్తస్సపి యస్స లోహితేన పాణి న మక్ఖియతి ¶ , సోపి లోహితపాణీత్వేవ వుచ్చతి. కురూరకమ్మన్తాతి దారుణకమ్మా. మాతరి పితరి ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణాదీసు చ కతాపరాధా. మాగవికాదయో వా కక్ఖళకమ్మా.

న ఖో, ఆవుసో, గోతమాతి ఇదం నిగణ్ఠా ‘‘అయం అమ్హాకం వాదే దోసం దేతి, మయమ్పిస్స దోసం ఆరోపేమా’’తి మఞ్ఞమానా ఆరభింసు. తస్సత్థో, ‘‘ఆవుసో, గోతమ యథా తుమ్హే పణీతచీవరాని ధారేన్తా సాలిమంసోదనం భుఞ్జన్తా దేవవిమానవణ్ణాయ గన్ధకుటియా వసమానా సుఖేన సుఖం అధిగచ్ఛథ, న ఏవం సుఖేన సుఖం అధిగన్తబ్బం. యథా పన మయం ఉక్కుటికప్పధానాదీహి నానప్పకారణం దుక్ఖం అనుభవామ, ఏవం దుక్ఖేన సుఖం అధిగన్తబ్బ’’న్తి. సుఖేన చ హావుసోతి ఇదం సచే సుఖేన చ సుఖం అధిగన్తబ్బం సియా. రాజా అధిగచ్ఛేయ్యాతి దస్సనత్థం వుత్తం ¶ . తత్థ మాగధోతి మగధరట్ఠస్స ఇస్సరో. సేనియోతి తస్స నామం. బిమ్బీతి అత్తభావస్స నామం. సో తస్స సారభూతో దస్సనీయో పాసాదికో అత్తభావసమిద్ధియా బిమ్బిసారోతి వుచ్చతి. సుఖవిహారితరోతి ఇదం తే నిగణ్ఠా రఞ్ఞో తీసు పాసాదేసు తివిధవయేహి నాటకేహి సద్ధిం సమ్పత్తిఅనుభవనం సన్ధాయ వదన్తి. అద్ధాతి ఏకంసేన. సహసా అప్పటిసఙ్ఖాతి సాహసం కత్వా, అప్పచ్చవేక్ఖిత్వావ యథా రత్తో రాగవసేన దుట్ఠో దోసవసేన మూళ్హో మోహవసేన భాసతి, ఏవమేవం వాచా భాసితాతి దస్సేతి.

తత్థ పటిపుచ్ఛిస్సామీతి తస్మిం అత్థే పుచ్ఛిస్సామి. యథా వో ఖమేయ్యాతి యథా తుమ్హాకం రుచ్చేయ్య. పహోతీతి సక్కోతి.

అనిఞ్జమానోతి అచలమానో. ఏకన్తసుఖం పటిసంవేదీతి నిరన్తరసుఖం పటిసంవేదీ. ‘‘అహం ఖో ¶ , ఆవుసో, నిగణ్ఠా పహోమి…పే… ఏకన్తసుఖం పటిసంవేదీ’’తి ఇదం అత్తనో ఫలసమాపత్తిసుఖం దస్సేన్తో ఆహ. ఏత్థ చ కథాపతిట్ఠాపనత్థం రాజవారే సత్త ఆదిం కత్వా పుచ్ఛా కతా. సత్త రత్తిన్దివాని నప్పహోతీతి హి వుత్తే ఛ పఞ్చ చత్తారీతి సుఖం పుచ్ఛితుం హోతి. సుద్ధవారే పన సత్తాతి వుత్తే పున ఛ పఞ్చ చత్తారీతి వుచ్చమానం అనచ్ఛరియం హోతి, తస్మా ఏకం ఆదిం కత్వా దేసనా కతా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. అనుమానసుత్తవణ్ణనా

౧౮౧. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి అనుమానసుత్తం. తత్థ భగ్గేసూతి ఏవంనామకే జనపదే, వచనత్థో పనేత్థ వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బో. సుసుమారగిరేతి ఏవంనామకే నగరే. తస్స కిర నగరస్స వత్థుపరిగ్గహదివసే అవిదూరే ఉదకరహదే సుంసుమారో సద్దమకాసి, గిరం నిచ్ఛారేసి. అథ నగరే నిట్ఠితే సుంసుమారగిరం త్వేవస్స నామం అకంసు. భేసకళావనేతి భేసకళానామకే వనే. ‘‘భేసగళావనే’’తిపి పాఠో. మిగదాయేతి తం వనం మిగపక్ఖీనం అభయదిన్నట్ఠానే జాతం, తస్మా మిగదాయోతి వుచ్చతి.

పవారేతీతి ¶ ఇచ్ఛాపేతి. వదన్తూతి ఓవాదానుసాసనివసేన వదన్తు, అనుసాసన్తూతి అత్థో. వచనీయోమ్హీతి అహం తుమ్హేహి వత్తబ్బో, అనుసాసితబ్బో ఓవదితబ్బోతి అత్థో. సో చ హోతి దుబ్బచోతి సో చ దుక్ఖేన వత్తబ్బో హోతి, వుత్తో న సహతి. దోవచస్సకరణేహీతి దుబ్బచభావకారకేహి ఉపరి ఆగతేహి సోళసహి ధమ్మేహి. అప్పదక్ఖిణగ్గాహీ అనుసాసనిన్తి యో హి వుచ్చమానో తుమ్హే మం కస్మా వదథ, అహం అత్తనో కప్పియాకప్పియం సావజ్జానవజ్జం అత్థానత్థం జానామీతి వదతి. అయం అనుసాసనిం పదక్ఖిణతో న గణ్హాతి, వామతో గణ్హాతి, తస్మా అప్పదక్ఖిణగ్గాహీతి వుచ్చతి.

పాపికానం ఇచ్ఛానన్తి లామకానం అసన్తసమ్భవనపత్థనానం. పటిప్ఫరతీతి పటివిరుద్ధో, పచ్చనీకో హుత్వా తిట్ఠతి, అపసాదేతీతి కిం ను ఖో తుయ్హం బాలస్స అబ్యత్తస్స భణితేన, త్వమ్పి నామ భణితబ్బం మఞ్ఞిస్ససీతి ఏవం ఘట్టేతి. పచ్చారోపేతీతి, త్వమ్పి ఖోసి ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నో, తం తావ పటికరోహీతి ఏవం పటిఆరోపేతి.

అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి అఞ్ఞేన కారణేన వచనేన వా అఞ్ఞం కారణం వచనం వా పటిచ్ఛాదేతి. ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి వుత్తే ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో, కం భణథ, కిం భణథా’’తి వా వదతి. ‘‘ఏవరూపం కిఞ్చి తయా దిట్ఠ’’న్తి వుత్తే ‘‘న సుణామీ’’తి ¶ సోతం వా ఉపనేతి. బహిద్ధా కథం అపనామేతీతి ‘‘ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘పాటలిపుత్తం గతోమ్హీ’’తి వత్వా పున ‘‘న తవ పాటలిపుత్తగమనం పుచ్ఛామ, ఆపత్తిం ¶ పుచ్ఛామా’’తి వుత్తే ‘‘తతో రాజగేహం గతోమ్హీ’’తి, రాజగేహం వా యాహి బ్రాహ్మణగేహం వా, ఆపత్తిం ఆపన్నోసీతి. తత్థ మే సూకరమంసం లద్ధన్తిఆదీని వదన్తో కథం బహిద్ధా విక్ఖిపతి.

అపదానేతి అత్తనో చరియాయ. న సమ్పాయతీతి, ఆవుసో, త్వం కుహిం వససి, కం నిస్సాయ వససీతి వా, యం త్వం వదేసి ‘‘మయా ఏస ఆపత్తిం ఆపజ్జన్నో దిట్ఠో’’తి. త్వం తస్మిం సమయే కిం కరోసి, అయం కిం కరోతి, కత్థ వా త్వం అచ్ఛసి కత్థ వా అయన్తిఆదినా నయేన చరియం పుట్ఠో సమ్పాదేత్వా కథేతుం న సక్కోతి.

౧౮౩. తత్రావుసోతి ¶ , ఆవుసో, తేసు సోళససు ధమ్మేసు. అత్తనావ అత్తానం ఏవం అనుమినితబ్బన్తి ఏవం అత్తనావ అత్తా అనుమేతబ్బో తులేతబ్బో తీరేతబ్బో.

౧౮౪. పచ్చవేక్ఖితబ్బన్తి పచ్చవేక్ఖితబ్బో. అహోరత్తానుసిక్ఖినాతి దివాపి రత్తిమ్పి సిక్ఖన్తేన, రతిఞ్చ దివా చ కుసలేసు ధమ్మేసు సిక్ఖన్తేన పీతిపామోజ్జమేవ ఉప్పాదేతబ్బన్తి అత్థో.

అచ్ఛే వా ఉదకపత్తేతి పసన్నే వా ఉదకభాజనే. ముఖనిమిత్తన్తి ముఖపటిబిమ్బం. రజన్తి ఆగన్తుకరజం. అఙ్గణన్తి తత్థ జాతకం తిలకం వా పిళకం వా. సబ్బేపిమే పాపకే అకుసలే ధమ్మే పహీనేతి ఇమినా సబ్బప్పహానం కథేసి. కథం? ఏత్తకా అకుసలా ధమ్మా పబ్బజితస్స నానుచ్ఛవికాతి పటిసఙ్ఖానం ఉప్పాదయతో హి పటిసఙ్ఖానప్పహానంకథితం హోతి. సీలం పదట్ఠానం కత్వా కసిణపరికమ్మం ఆరభిత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తస్స విక్ఖమ్భనప్పహానం కథితం. సమాపత్తిం పదట్ఠానం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తస్స తదఙ్గప్పహానం కథితం. విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మగ్గం భావేన్తస్స సముచ్ఛేదప్పహానం కథితం. ఫలే ఆగతే పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం, నిబ్బానే ఆగతే నిస్సరణప్పహానన్తి ఏవం ఇమస్మిం సుత్తే సబ్బప్పహానం కథితంవ హోతి.

ఇదఞ్హి ¶ సుత్తం భిక్ఖుపాతిమోక్ఖం నామాతి పోరాణా వదన్తి. ఇదం దివసస్స తిక్ఖత్తుం పచ్చవేక్ఖితబ్బం. పాతో ఏవ వసనట్ఠానం పవిసిత్వా నిసిన్నేన ‘‘ఇమే ఏత్తకా కిలేసా అత్థి ను ఖో మయ్హం నత్థీ’’తి పచ్చవేక్ఖితబ్బా. సచే అత్థీతి పస్సతి, తేసం పహానాయ వాయమితబ్బం. నో చే పస్సతి, సుపబ్బజితోస్మీతి ¶ అత్తమనేన భవితబ్బం. భత్తకిచ్చం కత్వా రత్తిట్ఠానే వా దివాట్ఠానే వా నిసీదిత్వాపి పచ్చవేక్ఖితబ్బం. సాయం వసనట్ఠానే నిసీదిత్వాపి పచ్చవేక్ఖితబ్బం. తిక్ఖత్తుం అసక్కోన్తేన ద్వే వారే పచ్చవేక్ఖితబ్బం. ద్వే వారే అసక్కోన్తేన పన అవస్సం ఏకవారం పచ్చవేక్ఖితబ్బం, అప్పచ్చవేక్ఖితుం న వట్టతీతి వదన్తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అనుమానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనా

౧౮౫. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి చేతోఖిలసుత్తం. తత్థ చేతోఖిలాతి చిత్తస్స థద్ధభావా కచవరభావా ఖాణుకభావా. చేతసో వినిబన్ధాతి చిత్తం బన్ధిత్వా ముట్ఠియం కత్వా వియ గణ్హన్తీతి చేతసో వినిబన్ధా. వుద్ధిన్తిఆదీసు సీలేన వుద్ధిం, మగ్గేన విరుళ్హిం, నిబ్బానేన వేపుల్లం. సీలసమాధీహి వా వుద్ధిం, విపస్సనామగ్గేహి విరుళ్హిం, ఫలనిబ్బానేహి వేపుల్లం. సత్థరి కఙ్ఖతీతి సత్థు సరీరే వా గుణే వా కఙ్ఖతి. సరీరే కఙ్ఖమానో ద్వత్తింసవరలక్ఖణప్పటిమణ్డితం నామ సరీరం అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి, గుణే కఙ్ఖమానో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నజాననసమత్థం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. విచికిచ్ఛతీతి విచినన్తో కిచ్ఛతి, దుక్ఖం ఆపజ్జతి, వినిచ్ఛేతుం న సక్కోతి. నాధిముచ్చతీతి ఏవమేతన్తి అధిమోక్ఖం న పటిలభతి. న సమ్పసీదతీతి గుణేసు ఓతరిత్వా నిబ్బిచికిచ్ఛభావేన పసీదితుం, అనావిలో భవితుం న సక్కోతి. ఆతప్పాయాతి కిలేససన్తాపకవీరియకరణత్థాయ. అనుయోగాయాతి పునప్పునం యోగాయ. సాతచ్చాయాతి సతతకిరియాయ పధానాయాతి పదహనత్థాయ. అయం పఠమో చేతోఖిలోతి అయం సత్థరి విచికిచ్ఛాసఙ్ఖాతో పఠమో చిత్తస్స థద్ధభావో, ఏవమేతస్స భిక్ఖునో అప్పహీనో హోతి. ధమ్మేతి పరియత్తిధమ్మే చ పటివేధధమ్మే చ. పరియత్తిధమ్మే కఙ్ఖమానో, తేపిటకం బుద్ధవచనం చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీతి వదన్తి, అత్థి ను ఖో ఏతం నత్థీతి కఙ్ఖతి. పటివేధధమ్మే కఙ్ఖమానో విపస్సనానిస్సన్దో మగ్గో నామ, మగ్గనిస్సన్దో ఫలం నామ, సబ్బసఙ్ఖారపటినిస్సగ్గో నిబ్బానం నామాతి వదన్తి. తం అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. సఙ్ఘే కఙ్ఖతీతి సుప్పటిపన్నోతిఆదీనం పదానం వసేన ఏవరూపం పటిపదం పటిపన్నా ¶ చత్తారో మగ్గట్ఠా చత్తారో ఫలట్ఠాతి అట్ఠన్నం పుగ్గలానం సమూహభూతో సఙ్ఘో నామ, సో అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. సిక్ఖాయ కఙ్ఖమానో అధిసీలసిక్ఖా నామ అధిచిత్తసిక్ఖా నామ అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా ¶ నామాతి వదన్తి. సా అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. అయం పఞ్చమోతి అయం సబ్రహ్మచారీసు కోపసఙ్ఖాతో పఞ్చమో చిత్తస్స థద్ధభావో కచవరభావో ఖాణుకభావో.

౧౮౬. వినిబన్ధేసు ¶ కామేతి వత్థుకామేపి కిలేసకామేపి. కాయేతి అత్తనో కాయే. రూపేతి బహిద్ధా రూపే. యావదత్థన్తి యత్తకం ఇచ్ఛతి, తత్తకం. ఉదరావదేహకన్తి ఉదరపూరం. తఞ్హి ఉదరం అవదేహనతో ఉదరావదేహకన్తి వుచ్చతి. సేయ్యసుఖన్తి మఞ్చపీఠసుఖం, ఉతుసుఖం వా. పస్ససుఖన్తి యథా సమ్పరివత్తకం సయన్తస్స దక్ఖిణపస్సవామపస్సానం సుఖం హోతి, ఏవం ఉప్పన్నసుఖం. మిద్ధసుఖన్తి నిద్దాసుఖం. అనుయుత్తోతి యుత్తపయుత్తో విహరతి.

పణిధాయాతి పత్థయిత్వా. సీలేనాతిఆదీసు సీలన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలం. వతన్తి వతసమాదానం. తపోతి తపచరణం. బ్రహ్మచరియన్తి మేథునవిరతి. దేవో వా భవిస్సామీతి మహేసక్ఖదేవో వా భవిస్సామి. దేవఞ్ఞతరో వాపి అప్పేసక్ఖదేవేసు వా అఞ్ఞతరో.

౧౮౯. ఇద్ధిపాదేసు ఛన్దం నిస్సాయ పవత్తో సమాధి ఛన్దసమాధి. పధానభూతా సఙ్ఖారా పధానసఙ్ఖారా. సమన్నాగతన్తి తేహి ధమ్మేహి ఉపేతం. ఇద్ధియా పాదం, ఇద్ధిభూతం వా పాదన్తి ఇద్ధిపాదం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో, అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన ఇద్ధిపాదవిభఙ్గే ఆగతో యేవ. విసుద్ధిమగ్గేపిస్స అత్థో దీపితో. ఇతి ఇమేహి చతూహి ఇద్ధిపాదేహి విక్ఖమ్భనప్పహానం కథితం. ఉస్సోళ్హీయేవ పఞ్చమీతి ఏత్థ ఉస్సోళ్హీతి సబ్బత్థ కత్తబ్బవీరియం దస్సేతి. ఉస్సోళ్హీపన్నరసఙ్గసమన్నాగతోతి పఞ్చ చేతోఖిలప్పహానాని పఞ్చ వినిబన్ధప్పహానాని చత్తారో ఇద్ధిపాదా ఉస్సోళ్హీతి ఏవం ఉస్సోళ్హియా సద్ధిం పన్నరసహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో. భబ్బోతి అనురూపో, అనుచ్ఛవికో. అభినిబ్భిదాయాతి ఞాణేన కిలేసభేదాయ. సమ్బోధాయాతి చతుమగ్గసమ్బోధాయ. అనుత్తరస్సాతి సేట్ఠస్స. యోగక్ఖేమస్సాతి చతూహి యోగేహి ఖేమస్స అరహత్తస్స. అధిగమాయాతి పటిలాభాయ. సేయ్యథాతి ఓపమ్మత్థే నిపాతో. పీతి సమ్భావనత్థే. ఉభయేనపి సేయ్యథాపి నామ, భిక్ఖవేతి దస్సేతి ¶ .

కుక్కుటియా ¶ అణ్డాని అట్ఠ వా దస వా ద్వాదస వాతి ఏత్థ పన కిఞ్చాపి కుక్కుటియా వుత్తప్పకారతో ఊనాధికానిపి అణ్డాని హోన్తి, వచనసిలిట్ఠతాయ పన ఏవం వుత్తం. ఏవఞ్హి లోకే సిలిట్ఠం వచనం హోతి. తానస్సూతి తాని అస్సు, భవేయ్యున్తి అత్థో. కుక్కుటియా సమ్మా అధిసయితానీతి తాయ జనేత్తియా కుక్కుటియా పక్ఖే పసారేత్వా తేసం ఉపరి సయన్తియా సమ్మా అధిసయితాని. సమ్మా పరిసేదితానీతి కాలేన కాలం ఉతుం గాహాపేన్తియా సుట్ఠు సమన్తతో సేదితాని ¶ ఉస్మీకతాని. సమ్మా పరిభావితానీతి కాలేన కాలం సుట్ఠు సమన్తతో భావితాని, కుక్కుటగన్ధం గాహాపితానీతి అత్థో. కిఞ్చాపి తస్సా కుక్కుటియాతి తస్సా కుక్కుటియా ఇమం తివిధకిరియాకరణేన అప్పమాదం కత్వా కిఞ్చాపి న ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జేయ్య. అథ ఖో భబ్బావ తేతి అథ ఖో తే కుక్కుటపోతకా వుత్తనయేన సోత్థినా అభినిబ్భిజ్జితుం భబ్బావ. తే హి యస్మా తాయ కుక్కుటియా ఏవం తీహాకారేహి తాని అణ్డాని పరిపాలీయమానాని న పూతీని హోన్తి. యోపి నేసం అల్లసినేహో, సోపి పరియాదానం గచ్ఛతి, కపాలం తనుకం హోతి, పాదనఖసిఖా చ ముఖతుణ్డకఞ్చ ఖరం హోతి, సయం పరిపాకం గచ్ఛతి, కపాలస్స తనుత్తా బహి ఆలోకో అన్తో పఞ్ఞాయతి, తస్మా ‘‘చిరం వత మయం సఙ్కుటితహత్థపాదా సమ్బాధే సయిమ్హా, అయఞ్చ బహి ఆలోకో దిస్సతి, ఏత్థ దాని నో సుఖవిహారో భవిస్సతీ’’తి నిక్ఖమితుకామా హుత్వా కపాలం పాదేన పహరన్తి, గీవం పసారేన్తి, తతో తం కపాలం ద్వేధా భిజ్జతి. అథ తే పక్ఖే విధునన్తా తఙ్ఖణానురూపం విరవన్తా నిక్ఖమన్తియేవ, నిక్ఖమిత్వా చ గామక్ఖేత్తం ఉపసోభయమానా విచరన్తి.

ఏవమేవ ఖోతి ఇదం ఓపమ్మసమ్పటిపాదనం. తం ఏవం అత్థేన సంసన్దేత్వా వేదితబ్బం – తస్సా కుక్కుటియా అణ్డేసు తివిధకిరియాకరణం వియ హి ఇమస్స భిక్ఖునో ఉస్సోళ్హీపన్నరసేహి అఙ్గేహి సమన్నాగతభావో. కుక్కుటియా తివిధకిరియాసమ్పాదనేన అణ్డానం అపూతిభావో వియ పన్నరసఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన విపస్సనాఞాణస్స అపరిహాని. తస్సా తివిధకిరియాకరణేన అణ్డానం అల్లసినేహపరియాదానం వియ తస్స భిక్ఖునో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన భవత్తయానుగతనికన్తిసినేహపరియాదానం ¶ . అణ్డకలాపానం తనుభావో వియ ¶ భిక్ఖునో అవిజ్జణ్డకోసస్స తనుభావో. కుక్కుటపోతకానం పాదనఖముతుణ్డకానం థద్ధఖరభావో వియ భిక్ఖునో విపస్సనాఞాణస్స తిక్ఖఖరవిప్పసన్నసూరభావో. కుక్కుటపోతకానం పరిణామకాలో వియ భిక్ఖునో విపస్సనాఞాణస్స పరిణామకాలో వడ్ఢితకాలో గబ్భగ్గహణకాలో. కుక్కుటపోతకానం పాదనఖసిఖాయ వా ముఖతుణ్డకేన వా అణ్డకోసం పదాలేత్వా పక్ఖే పప్ఫోటేత్వా సోత్థినా అభినిక్ఖమనకాలో వియ తస్స భిక్ఖునో విపస్సనాఞాణగబ్భం గణ్హాపేత్వా విచరన్తస్స తజ్జాతికం ఉతుసప్పాయం వా భోజనసప్పాయం వా పుగ్గలసప్పాయం వా ధమ్మస్సవనసప్పాయం వా లభిత్వా ఏకాసనే నిసిన్నస్సేవ విపస్సనం వడ్ఢేన్తస్స అనుపుబ్బాధిగతేన అరహత్తమగ్గేన అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా అభిఞ్ఞాపక్ఖే పప్ఫోటేత్వా సోత్థినా ¶ అరహత్తప్పత్తకాలో వేదితబ్బో. యథా పన కుక్కుటపోతకానం పరిణతభావం ఞత్వా మాతాపి అణ్డకోసం భిన్దతి, ఏవం తథారూపస్స భిక్ఖునో ఞాణపరిపాకం ఞత్వా సత్థాపి –

‘‘ఉచ్ఛిన్ద సినేహమత్తనో, కుముదం సారదికంవ పాణినా;

సన్తిమగ్గమేవ బ్రూహయ, నిబ్బానం సుగతేన దేసిత’’న్తి. (ధ. ప. ౨౮౫) –

ఆదినా నయేన ఓభాసం ఫరిత్వా గాథాయ అవిజ్జణ్డకోసం పహరతి, సో గాథాపరియోసానే అవిజ్జాణ్డకోసం భిన్దిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తతో పట్ఠాయ యథా తే కుక్కుటపోతకా గామక్ఖేత్తం ఉపసోభయమానా తత్థ తత్థ విచరన్తి, ఏవం అయమ్పి మహాఖీణాసవో నిబ్బానరమ్మణం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా సఙ్ఘారామం ఉపసోభయమానో విచరతి.

ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే చత్తారి పహానాని కథితాని. కథం? చేతోఖిలానఞ్హి చేతోవినిబన్ధానం పహానేన పటిసఙ్ఖానప్పపహానం కథితం, ఇద్ధిపాదేహి విక్ఖమ్భనప్పహానం కథిత, మగ్గే ఆగతే సముచ్ఛేదప్పహానం కథితం, ఫలే ఆగతే పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం కథితం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. వనపత్థపరియాయసుత్తవణ్ణనా

౧౯౦. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి వనపత్థపరియాయం. తత్థ వనపత్థపరియాయన్తి వనపత్థకారణం, వనపత్థదేసనం వా.

౧౯౧. వనపత్థం ఉపనిస్సాయ విహరతీతి మనుస్సూపచారాతిక్కన్తం వనసణ్డసేనాసనం నిస్సాయ సమణధమ్మం కరోన్తో విహరతి. అనుపట్ఠితాతిఆదీసు పుబ్బే అనుపట్ఠితా సతి తం ఉపనిస్సాయ విహరతోపి న ఉపట్ఠాతి, పుబ్బే అసమాహితం చిత్తం న సమాధియతి, పుబ్బే అపరిక్ఖీణా ఆసవా న పరిక్ఖయం గచ్ఛన్తి, పుబ్బే అననుప్పత్తం అనుత్తరం యోగక్ఖేమసఙ్ఖాతం అరహత్తఞ్చ న పాపుణాతీతి అత్థో. జీవితపరిక్ఖారాతి జీవితసమ్భారా. సముదానేతబ్బాతి సమాహరితబ్బా. కసిరేన సముదాగచ్ఛన్తీతి దుక్ఖేన ఉప్పజ్జన్తి. రత్తిభాగం వా దివసభాగం వాతి రత్తికోట్ఠాసే వా దివసకోట్ఠాసే వా. ఏత్థ చ రత్తిభాగే పటిసఞ్చిక్ఖమానేన ఞత్వా రత్తింయేవ పక్కమితబ్బం, రత్తిం చణ్డవాళాదీనం పరిబన్ధే సతి అరుణుగ్గమనం ఆగమేతబ్బం. దివసభాగే ఞత్వా దివావ పక్కమితబ్బం, దివా పరిబన్ధే సతి సూరియత్థఙ్గమనం ఆగమేతబ్బం.

౧౯౨. సఙ్ఖాపీతి ఏవం సమణధమ్మస్స అనిప్ఫజ్జనభావం జానిత్వా. అనన్తరవారే పన సఙ్ఖాపీతి ఏవం సమణధమ్మస్స నిప్ఫజ్జనభావం జానిత్వా.

౧౯౪. యావజీవన్తి యావ జీవితం పవత్తతి, తావ వత్థబ్బమేవ.

౧౯౫. సో పుగ్గలోతి పదస్స నానుబన్ధితబ్బోతి ఇమినా సమ్బన్ధో. అనాపుచ్ఛాతి ఇధ పన తం పుగ్గలం అనాపుచ్ఛా పక్కమితబ్బన్తి అత్థో.

౧౯౭. సఙ్ఖాపీతి ఏవం సమణధమ్మస్స అనిప్ఫజ్జనభావం ఞత్వా సో పుగ్గలో నానుబన్ధితబ్బో, తం ఆపుచ్ఛా పక్కమితబ్బం.

౧౯౮. అపి ¶ పనుజ్జమానేనాపీతి అపి నిక్కడ్ఢీయమానేనాపి. ఏవరూపో హి పుగ్గలో సచేపి దారుకలాపసతం వా ఉదకఘటసతం వా వాలికమ్బణసతం వా దణ్డం ఆహరాపేతి, మా ఇధ వసీతి నిక్కడ్ఢాపేతి వా, తం తం ఖమాపేత్వా యావజీవం వత్థబ్బమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వనపత్థపరియాయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. మధుపిణ్డికసుత్తవణ్ణనా

౧౯౯. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి మధుపిణ్డికసుత్తం. తత్థ మహావనన్తి హిమవన్తేన సద్ధిం ఏకాబద్ధం అరోపిమం జాతివనం, న యథా వేసాలియం రోపితారోపితమిస్సకం. దివావిహారాయాతి దివా పటిసల్లానత్థాయ. బేలువలట్ఠికాయాతి తరుణబేలువరుక్ఖస్స. దణ్డపాణీతి న జరాదుబ్బలతాయ దణ్డహత్థో. అయఞ్హి తరుణో పఠమవయే ఠితో, దణ్డచిత్తతాయ పన సువణ్ణదణ్డం గహేత్వా విచరతి, తస్మా దణ్డపాణీతి వుత్తో. జఙ్ఘావిహారన్తి జఙ్ఘాకిలమథవినోదనత్థం జఙ్ఘాచారం. అనుచఙ్కమమానో అనువిచరమానోతి ఆరామదస్సన-వనదస్సన-పబ్బతదస్సనాదీనం అత్థాయ ఇతో చితో చ విచరమానో. అధిచ్చనిక్ఖమనో కిరేస కదాచి దేవ నిక్ఖమిత్వా ఏవం విచరతి. దణ్డమోలుబ్భాతి దణ్డం ఓలుమ్భిత్వా గోపాలకదారకో వియ దణ్డం పురతో ఠపేత్వా దణ్డమత్థకే ద్వే హత్థే పతిట్ఠాపేత్వా పిట్ఠిపాణిం హనుకేన ఉప్పీళేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి.

౨౦౦. కింవాదీతి కిందిట్ఠికో. కిమక్ఖాయీతి కిం కథేతి. అయం రాజా భగవన్తం అవన్దిత్వా పటిసన్థారమత్తకమేవ కత్వా పఞ్హం పుచ్ఛతి. తమ్పి న అఞ్ఞాతుకామతాయ, అచిత్తీకారేన పుచ్ఛతి. కస్మా? దేవదత్తస్స పక్ఖికో కిరేస. దేవదత్తో అత్తనో సన్తికం ఆగచ్ఛమానే తథాగతే భిన్దతి. సో కిర ఏవం వదేతి ‘‘సమణో గోతమో అమ్హాకం కులేన సద్ధిం వేరీ, న నో కులస్స వుద్ధిం ఇచ్ఛతి. భగినీపి మే చక్కవత్తిపరిభోగా, తం పహాయ ‘నస్సతేసా’తి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. భాగినేయ్యోపి మే చక్కవత్తిబీజన్తి ఞత్వా అమ్హాకం కులస్స వడ్ఢియా అతుస్సన్తో ‘నస్సతేత’న్తి తమ్పి దహరకాలేయేవ పబ్బాజేసి. అహం పన తేన వినా వత్తితుం అసక్కోన్తో అనుపబ్బజితో. ఏవం పబ్బజితమ్పి మం పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ న ఉజుకేహి అక్ఖీహి ఓలోకేతి. పరిసమజ్ఝే భాసన్తోపి మహాఫరసునా పహరన్తో వియ ఆపాయికో దేవదత్తోతిఆదీని భాసతీ’’తి. ఏవం అయమ్పి రాజా దేవదత్తేన భిన్నో, తస్మా ఏవమకాసి.

అథ ¶ భగవా యథా అయం రాజా మయా పఞ్హే పుచ్ఛితే న కథేతీతి వత్తుం న లభతి, యథా ¶ చ భాసితస్స అత్థం న జానాతి, ఏవమస్స ¶ కథేస్సామీతి తస్సానుచ్ఛవికం కథేన్తో యథావాదీ ఖోతిఆదిమాహ.

తత్థ న కేనచి లోకే విగ్గయ్హ తిట్ఠతీతి లోకే కేనచి సద్ధిం విగ్గాహికకథం న కరోతి న వివదతి. తథాగతో హి లోకేన సద్ధిం న వివదతి; లోకో పన తథాగతేన సద్ధిం అనిచ్చన్తి వుత్తే నిచ్చన్తి వదమానో, దుక్ఖం, అనత్తా, అసుభన్తి వుత్తే సుభన్తి వదమానో వివదతి. తేనేవాహ ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, లోకేన వివదామి, లోకోవ ఖో, భిక్ఖవే, మయా వివదతి, తథా న, భిక్ఖవే, ధమ్మవాదీ కేనచి లోకస్మిం వివదతి, అధమ్మవాదీవ ఖో, భిక్ఖవే, వివదతీ’’తి (సం. ని. ౩.౯౪). యథాతి యేన కారణేన. కామేహీతి వత్థుకామేహిపి కిలేసకామేహిపి. తం బ్రాహ్మణన్తి తం ఖీణాసవం బ్రాహ్మణం. అకథంకథిన్తి నిబ్బిచికిచ్ఛం. ఛిన్నకుక్కుచ్చన్తి విప్పటిసారకుక్కుచ్చస్స చేవ హత్థపాదకుక్కుచ్చస్స చ ఛిన్నత్తా ఛిన్నకుక్కుచ్చం. భవాభవేతి పునప్పునబ్భవే, హీనపణీతే వా భవే, పణీతో హి భవో వుద్ధిప్పత్తో అభవోతి వుచ్చతి. సఞ్ఞాతి కిలేససఞ్ఞా. కిలేసాయేవ వా ఇధ సఞ్ఞానామేన వుత్తా, తస్మా యేన కారణేన కామేహి విసంయుత్తం విహరన్తం తం లోకే నిన్నావాదిం ఖీణాసవబ్రాహ్మణం కిలేససఞ్ఞా నానుసేన్తి, తఞ్చ కారణం అహం వదామీతి అయమేత్థ అత్థో. ఇతి భగవా అత్తనో ఖీణాసవభావం దీపేతి. నిల్లాళేత్వాతి నీహరిత్వా కీళాపేత్వా. తివిసాఖన్తి తిసాఖం. నలాటికన్తి వలిభఙ్గం నలాటే తిస్సో రాజియో దస్సేన్తో వలిభఙ్గం వుట్ఠాపేత్వాతి అత్థో. దణ్డమోలుబ్భాతి దణ్డం ఉప్పీళేత్వా. ‘‘దణ్డమాలుబ్భా’’తిపి పాఠో, గహేత్వా పక్కామీతి అత్థో.

౨౦౧. అఞ్ఞతరోతి నామేన అపాకటో ఏకో భిక్ఖు. సో కిర అనుసన్ధికుసలో, భగవతా యథా దణ్డపాణీ న జానాతి, తథా మయా కథితన్తి వుత్తే కిన్తి ను ఖో భగవతా అవిఞ్ఞేయ్యం కత్వా పఞ్హో కథితోతి అనుసన్ధిం గహేత్వా దసబలం యాచిత్వా ఇమం పఞ్హం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాకటం కరిస్సామీతి ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా దసనఖసముజ్జలం ¶ అఞ్జలిం పగ్గయ్హ కింవాదీ పన, భన్తే భగవాతిఆదిమాహ.

యతోనిదానన్తి ¶ భావనపుంసకం ఏతం, యేన కారణేన యస్మిం కారణే సతీతి అత్థో. పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖాతి ఏత్థ సఙ్ఖాతి కోట్ఠాసో. పపఞ్చసఞ్ఞాతి తణ్హామానదిట్ఠిపపఞ్చసమ్పయుత్తా సఞ్ఞా ¶ , సఞ్ఞానామేన వా పపఞ్చాయేవ వుత్తా. తస్మా పపఞ్చకోట్ఠాసాతి అయమేత్థ అత్థో. సముదాచరన్తీతి పవత్తన్తి. ఏత్థ చే నత్థి అభినన్దితబ్బన్తి యస్మిం ద్వాదసాయతనసఙ్ఖాతే కారణే సతి పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తి, ఏత్థ ఏకాయతనమ్పి చే అభినన్దితబ్బం అభివదితబ్బం అజ్ఝోసితబ్బం నత్థీతి అత్థో. తత్థ అభినిన్దితబ్బన్తి అహం మమన్తి అభినన్దితబ్బం. అభివదితబ్బన్తి అహం మమాతి వత్తబ్బం. అజ్ఝోసితబ్బన్తి అజ్ఝోసిత్వా గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా గహేతబ్బయుత్తం. ఏతేనేత్థ తణ్హాదీనంయేవ అప్పవత్తిం కథేతి. ఏసేవన్తోతి అయం అభినన్దనాదీనం నత్థిభావోవ రాగానుసయాదీనం అన్తో. ఏసేవ నయో సబ్బత్థ.

దణ్డాదానాదీసు పన యాయ చేతనాయ దణ్డం ఆదియతి, సా దణ్డాదానం. యాయ సత్థం ఆదియతి పరామసతి, సా సత్థాదానం. మత్థకప్పత్తం కలహం. నానాగాహమత్తం విగ్గహం. నానావాదమత్తం వివాదం. తువం తువన్తి ఏవం పవత్తం తువం తువం. పియసుఞ్ఞకరణం పేసుఞ్ఞం. అయథాసభావం ముసావాదం కరోతి, సా ముసావాదోతి వేదితబ్బా. ఏత్థేతేతి ఏత్థ ద్వాదససు ఆయతనేసు ఏతే కిలేసా. కిలేసా హి ఉప్పజ్జమానాపి ద్వాదసాయతనాని నిస్సాయ ఉప్పజ్జన్తి, నిరుజ్ఝమానాపి ద్వాదససు ఆయతనేసుయేవ నిరుజ్ఝన్తి. ఏవం యత్థుప్పన్నా, తత్థేవ నిరుద్ధా హోన్తి. స్వాయమత్థో సముదయసచ్చపఞ్హేన దీపేతబ్బో –

‘‘సా ఖో పనేసా తణ్హా కత్థ ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, కత్థ నివిసమానా నివిసతీ’’తి వత్వా – ‘‘యం లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, ఏత్థ నివిసమానా నివిసతి. కిఞ్చ లోకే పియరూపం సాతరూపం? చక్ఖు లోకే పియరూపం సాతరూప’’న్తిఆదినా (విభ. ౨౦౩) నయేన ద్వాదససుయేవ ఆయతనేసు తస్సా ఉప్పత్తి చ నిరోధో చ వుత్తో. యథేవ చ తణ్హా ద్వాదససు ఆయతనేసు ఉప్పజ్జిత్వా ¶ నిబ్బానం ఆగమ్మ నిరుద్ధాపి ఆయతనేసు పున సముదాచారస్స అభావతో ఆయతనేసుయేవ నిరుద్ధాతి వుత్తా, ఏవమిమేపి పాపకా అకుసలా ధమ్మా ఆయతనేసు నిరుజ్ఝన్తీతి వేదితబ్బా. అథ వా య్వాయం అభినన్దనాదీనం అభావోవ రాగానుసయాదీనం ¶ అన్తోతి వుత్తో. ఏత్థేతే రాగానుసయాదీనం అన్తోతి లద్ధవోహారే నిబ్బానే పాపకా అకుసలా ధమ్మా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తి. యఞ్హి యత్థ నత్థి, తం తత్థ నిరుద్ధం నామ హోతి, స్వాయమత్థో నిరోధపఞ్హేన దీపేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘దుతియం ఝానం సమాపన్నస్స ¶ వితక్కవిచారా వచీసఙ్ఖారా పటిప్పస్సద్ధా హోన్తీ’’తిఆది (పటి. మ. ౧.౮౩).

౨౦౨. సత్థు చేవ సంవణ్ణితోతి సత్థారా చ పసంసితో. విఞ్ఞూనన్తి ఇదమ్పి కరణత్థే సామివచనం, పణ్డితేహి సబ్రహ్మచారీహి చ సమ్భావితోతి అత్థో. పహోతీతి సక్కోతి.

౨౦౩. అతిక్కమ్మేవ మూలం అతిక్కమ్మ ఖన్ధన్తి సారో నామ మూలే వా ఖన్ధే వా భవేయ్య, తమ్పి అతిక్కమిత్వాతి అత్థో. ఏవంసమ్పదన్తి ఏవంసమ్పత్తికం, ఈదిసన్తి అత్థో. అతిసిత్వాతి అతిక్కమిత్వా. జానం జానాతీతి జానితబ్బమేవ జానాతి. పస్సం పస్సతీతి పస్సితబ్బమేవ పస్సతి. యథా వా ఏకచ్చో విపరీతం గణ్హన్తో జానన్తోపి న జానాతి, పస్సన్తోపి న పస్సతి, న ఏవం భగవా. భగవా పన జానన్తో జానాతియేవ, పస్సన్తో పస్సతియేవ. స్వాయం దస్సనపరిణాయకట్ఠేన చక్ఖుభూతో. విదితకరణట్ఠేన ఞాణభూతో. అవిపరీతసభావట్ఠేన పరియత్తిధమ్మప్పవత్తనతో వా హదయేన చిన్తేత్వా వాచాయ నిచ్ఛారితధమ్మమయోతి ధమ్మభూతో. సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతో. అథ వా చక్ఖు వియ భూతోతి చక్ఖుభూతోతి ఏవమేతేసు పదేసు అత్థో వేదితబ్బో. స్వాయం ధమ్మస్స వత్తనతో వత్తా. పవత్తాపనతో పవత్తా. అత్థం నీహరిత్వా దస్సనసమత్థతాయ అత్థస్స నిన్నేతా. అమతాధిగమాయ పటిపత్తిం దదాతీతి అమతస్స దాతా. అగరుం కత్వాతి పునప్పునం ఆయాచాపేన్తోపి హి గరుం కరోతి నామ, అత్తనో సావకపారమీఞాణే ఠత్వా సినేరూపాదతో వాలుకం ఉద్ధరమానో వియ దుబ్బిఞ్ఞేయ్యం కత్వా కథేన్తోపి గరుం కరోతియేవ నామ. ఏవం అకత్వా అమ్హే పునప్పునం అయాచాపేత్వా సువిఞ్ఞేయ్యమ్పి నో కత్వా కథేహీతి వుత్తం హోతి.

౨౦౪. యం ¶ ఖో నో ఆవుసోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ‘‘యం ఖో వో’’తి వత్తబ్బం సియా, తే పన భిక్ఖూ అత్తనా సద్ధిం సఙ్గణ్హన్తో ‘‘యం ఖో నో’’తి ఆహ. యస్మా వా ఉద్దేసోవ తేసం ఉద్దిట్ఠోవ. భగవా పన థేరస్సాపి తేసమ్పి ¶ భగవావ. తస్మా భగవాతి పదం సన్ధాయపి ఏవమాహ, యం ఖో అమ్హాకం భగవా తుమ్హాకం సంఖిత్తేన ఉద్దేసం ఉద్దిసిత్వాతి అత్థో.

చక్ఖుఞ్చావుసోతిఆదీసు అయమత్థో, ఆవుసో, నిస్సయభావేన చక్ఖుపసాదఞ్చ ఆరమ్మణభావేన ¶ చతుసముట్ఠానికరూపే చ పటిచ్చ చక్ఖువిఞ్ఞాణం నామ ఉప్పజ్జతి. తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సోతి తేసం తిణ్ణం సఙ్గతియా ఫస్సో నామ ఉప్పజ్జతి. తం ఫస్సం పటిచ్చ సహజాతాదివసేన ఫస్సపచ్చయా వేదనా ఉప్పజ్జతి. తాయ వేదనాయ యం ఆరమ్మణం వేదేతి, తదేవ సఞ్ఞా సఞ్జానాతి, యం సఞ్ఞా సఞ్జానాతి, తదేవ ఆరమ్మణం వితక్కో వితక్కేతి. యం వితక్కో వితక్కేతి, తదేవారమ్మణం పపఞ్చో పపఞ్చేతి. తతోనిదానన్తి ఏతేహి చక్ఖురూపాదీహి కారణేహి. పురిసం పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తీతి తం అపరిఞ్ఞాతకారణం పురిసం పపఞ్చకోట్ఠాసా అభిభవన్తి, తస్స పవత్తన్తీతి అత్థో. తత్థ ఫస్సవేదనాసఞ్ఞా చక్ఖువిఞ్ఞాణేన సహజాతా హోన్తి. వితక్కో చక్ఖువిఞ్ఞాణానన్తరాదీసు సవితక్కచిత్తేసు దట్ఠబ్బో. పపఞ్చసఙ్ఖా జవనేన సహజాతా హోన్తి. యది ఏవం కస్మా అతీతానాగతగ్గహణం కతన్తి? తథా ఉప్పజ్జనతో. యథేవ హి ఏతరహి చక్ఖుద్వారికో పపఞ్చో చక్ఖుఞ్చ రూపే చ ఫస్సవేదనాసఞ్ఞావితక్కే చ పటిచ్చ ఉప్పన్నో, ఏవమేవం అతీతానాగతేసుపి చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యేసు రూపేసు తస్సుప్పత్తిం దస్సేన్తో ఏవమాహ.

సోతఞ్చావుసోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఛట్ఠద్వారే పన మనన్తి భవఙ్గచిత్తం. ధమ్మేతి తేభూమకధమ్మారమ్మణం. మనోవిఞ్ఞాణన్తి ఆవజ్జనం వా జవనం వా. ఆవజ్జనే గహితే ఫస్సవేదనాసఞ్ఞావితక్కా ఆవజ్జనసహజాతా హోన్తి. పపఞ్చో జవనసహజాతో. జవనే గహితే సహావజ్జనకం భవఙ్గ మనో నామ హోతి, తతో ఫస్సాదయో సబ్బేపి జవనేన సహజాతావ. మనోద్వారే పన యస్మా అతీతాదిభేదం సబ్బమ్పి ఆరమ్మణం హోతి, తస్మా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నేసూతి ఇదం యుత్తమేవ.

ఇదాని ¶ వట్టం దస్సేన్తో సో వతావుసోతి దేసనం ఆరభి. ఫస్సపఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞపేస్సతీతి ఫస్సో నామ ఏకో ధమ్మో ఉప్పజ్జతీతి ఏవం ఫస్సపఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞపేస్సతి, దస్సేస్సతీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఏవం ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతీతి ద్వాదసాయతనవసేన సకలం వట్టం దస్సేత్వా ఇదాని ద్వాదసాయతనపటిక్ఖేపవసేన వివట్టం దస్సేన్తో సో వతావుసో చక్ఖుస్మిం ¶ అసతీతి దేసనం ఆరభి. తత్థ వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం పఞ్హం విస్సజ్జేత్వా ఇదాని సావకేన పఞ్హో కథితోతి మా నిక్కఙ్ఖా అహువత్థ, అయం ¶ భగవా సబ్బఞ్ఞుతఞాణతులం గహేత్వా నిసిన్నో, ఇచ్ఛమానా తమేవ ఉపసఙ్కమిత్వా నిక్కఙ్ఖా హోథాతి ఉయ్యోజేన్తో ఆకఙ్ఖమానా చ పనాతిఆదిమాహ.

౨౦౫. ఇమేహి ఆకారేహీతి ఇమేహి కారణేహి పపఞ్చుప్పత్తియా పాటియేక్కకారణేహి చేవ వట్టవివట్టకారణేహి చ. ఇమేహి పదేహీతి ఇమేహి అక్ఖరసమ్పిణ్డనేహి. బ్యఞ్జనేహీతి పాటియేక్కఅక్ఖరేహి. పణ్డితోతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతో. చతూహి వా కారణేహి పణ్డితో ధాతుకుసలో ఆయతనకుసలో పచ్చయాకారకుసలో కారణాకారణకుసలోతి. మహాపఞ్ఞోతి మహన్తే అత్థే మహన్తే ధమ్మే మహన్తా నిరుత్తియో మహన్తాని పటిభానాని పరిగ్గహణసమత్థాయ మహాపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. యథా తం మహాకచ్చానేనాతి యథా మహాకచ్చానేన బ్యాకతం, తం సన్ధాయ తన్తి వుత్తం. యథా మహాకచ్చానేన బ్యాకతం, అహమ్పి తం ఏవమేవం బ్యాకరేయ్యేన్తి అత్థో.

మధుపిణ్డికన్తి మహన్తం గుళపూవం బద్ధసత్తుగుళకం వా. అసేచనకన్తి అసేచితబ్బకం. సప్పిఫాణితమధుసక్కరాదీసు ఇదం నామేత్థ మన్దం ఇదం బహుకన్తి న వత్తబ్బం సమయోజితరసం. చేతసోతి చిన్తకజాతికో. దబ్బజాతికోతి పణ్డితసభావో. కో నామో అయన్తి ఇదం థేరో అతిభద్దకో అయం ధమ్మపరియాయో, దసబలస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనేవస్స నామం గణ్హాపేస్సామీతి చిన్తేత్వా ఆహ. తస్మాతి యస్మా మధుపిణ్డికో వియ మధురో, తస్మా మధుపిణ్డికపరియాయోత్వేవ నం ధారేహీతి వదతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మధుపిణ్డికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ద్వేధావితక్కసుత్తవణ్ణనా

౨౦౬. ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి ద్వేధావితక్కసుత్తం. తత్థ ద్విధా కత్వా ద్విధా కత్వాతి ద్వే ద్వే భాగే కత్వా. కామవితక్కోతి కామపటిసంయుత్తో వితక్కో. బ్యాపాదవితక్కోతి బ్యాపాదపటిసంయుత్తో వితక్కో. విహింసావితక్కోతి విహింసాపటిసంయుత్తో వితక్కో. ఏకం భాగన్తి అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా ఓళారికో వా సుఖుమో వా సబ్బో పాయం వితక్కో అకుసలపక్ఖికోయేవాతి తయోపి కామబ్యాపాదవిహింసావితక్కే ఏకం కోట్ఠాసమకాసిం. కామేహి నిస్సటో నేక్ఖమ్మపటిసంయుత్తో వితక్కో నేక్ఖమ్మవితక్కో నామ, సో యావ పఠమజ్ఝానా వట్టతి. అబ్యాపాదపటిసంయుత్తో వితక్కో అబ్యాపాదవితక్కో, సో మేత్తాపుబ్బభాగతో పట్ఠాయ యావ పఠమజ్ఝానా వట్టతి. అవిహింసాపటిసంయుత్తో వితక్కో అవిహింసావితక్కో, సో కరుణాపుబ్బభాగతో పట్ఠాయ యావ పఠమజ్ఝానా వట్టతి. దుతియం భాగన్తి సబ్బోపాయం కుసలపక్ఖికోయేవాతి దుతియం కోట్ఠాసమకాసిం. ఇమినా బోధిసత్తస్స వితక్కనిగ్గహణకాలో కథితో.

బోధిసత్తస్స హి ఛబ్బస్సాని పధానం పదహన్తస్స నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో పుఞ్జపుఞ్జా మహానదియం ఓఘా వియ పవత్తింసు. సతిసమ్మోసేన పన సహసా కామవితక్కాదయో ఉప్పజ్జిత్వా కుసలవారం పచ్ఛిన్దిత్వా సయం అకుసలజవనవారా హుత్వా తిట్ఠన్తి. తతో బోధిసత్తో చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం ఇమే కామవితక్కాదయో కుసలవారం పచ్ఛిన్దిత్వా తిట్ఠన్తి, హన్దాహం ఇమే వితక్కే ద్వే భాగే కత్వా విహరామీ’’తి కామవితక్కాదయో అకుసలపక్ఖికాతి ఏకం భాగం కరోతి నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో కుసలపక్ఖికాతి ఏకం. అథ పున చిన్తేసి – ‘‘అకుసలపక్ఖతో ఆగతం వితక్కం మన్తేన కణ్హసప్పం ఉప్పీళేత్వా గణ్హన్తో వియ అమిత్తం గీవాయ అక్కమన్తో వియ చ నిగ్గహేస్సామి, నాస్స వడ్ఢితుం దస్సామి. కుసలపక్ఖతో ఆగతం వితక్కం మేఘసమయే మేఘం వియ సుఖేత్తే సాలకల్యాణిపోతకం వియ చ సీఘం వడ్ఢేస్సామీ’’తి. సో తథా కత్వా అకుసలవితక్కే నిగ్గణ్హి, కుసలవితక్కే వడ్ఢేసి. ఏవం ఇమినా బోధిసత్తస్స వితక్కనిగ్గహణనకాలో కథితోతి వేదితబ్బో.

౨౦౭. ఇదాని ¶ ¶ యథాస్స తే వితక్కా ఉప్పజ్జింసు, యథా చ నే నిగ్గహేసి, తం దస్సేన్తో తస్స మయ్హం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అప్పమత్తస్సాతి సతియా ¶ అవిప్పవాసే ఠితస్స. ఆతాపినోతి ఆతాపవీరియవన్తస్స. పహితత్తస్సాతి పేసితచిత్తస్స. ఉప్పజ్జతి కామవితక్కోతి బోధిసత్తస్స ఛబ్బస్సాని పధానం పదహతో రజ్జసుఖం వా ఆరబ్భ, పాసాదే వా నాటకాని వా ఓరోధే వా కిఞ్చిదేవ వా సమ్పత్తిం ఆరబ్భ కామవితక్కో నామ న ఉప్పన్నపుబ్బో. దుక్కరకారికాయ పనస్స ఆహారూపచ్ఛేదేన అధిమత్తకసిమానం పత్తస్స ఏతదహోసి – ‘‘న సక్కా ఆహారూపచ్ఛేదేన విసేసం నిబ్బత్తేతుం, యంనూనాహం ఓళారికం ఆహారం ఆహారేయ్య’’న్తి. సో ఉరువేలం పిణ్డాయ పావిసి. మనుస్సా – ‘‘మహాపురిసో పుబ్బే ఆహరిత్వా దిన్నమ్పి న గణ్హి, అద్ధాస్స ఇదాని మనోరథో మత్థకం పత్తో, తస్మా సయమేవ ఆగతో’’తి పణీతపణీతం ఆహారం ఉపహరింసు. బోధిసత్తస్స అత్తభావో నచిరస్సేవ పాకతికో అహోసి. జరాజిణ్ణత్తభావో హి సప్పాయభోజనం లభిత్వాపి పాకతికో న హోతి. బోధిసత్తో పన దహరో. తేనస్స సప్పాయభోజనం భుఞ్జతో అత్తభావో న చిరస్సేవ పాకతికో జాతో, విప్పసన్నాని ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో, సముగ్గతతారాగణం వియ నభం పరిపుణ్ణద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణప్పటిమణ్డితసరీరం అహోసి. సో తం ఓలోకేత్వా ‘‘తావ కిలన్తో నామ అత్తభావో ఏవం పటిపాకతికో జాతో’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో పఞ్ఞామహన్తతాయ ఏవం పరిత్తకమ్పి వితక్కం గహేత్వా కామవితక్కోతి అకాసి.

పణ్ణసాలాయ పురతో నిసిన్నో చమరపసదగవయరోహితమిగాదికే మగగణే మనుఞ్ఞసద్దరవనే మోరవనకుక్కుటాదికే పక్ఖిగణే నీలుప్పలకుముదకమలాదిసఞ్ఛన్నాని పల్లలాని నానాకుసుమసఞ్ఛన్నవిటపా వనరాజియో మణిక్ఖన్ధనిమ్మలజలపవాహఞ్చ నదిం నేరఞ్జరం పస్సతి. తస్స ఏవం హోతి ‘‘సోభనా వతిమే మిగజాతా పక్ఖిగణా పల్లలాని వనరాజియో నదీ నేరఞ్జరా’’తి. సో తమ్పి ఏవం పరిత్తకం వితక్కం గహేత్వా కామవితక్కమకాసి, తేనాహ ‘‘ఉప్పజ్జతి కామవితక్కో’’తి.

అత్తబ్యాబాధాయపీతి ¶ అత్తదుక్ఖాయపి. ఏసేవనయో సబ్బత్థ. కిం పన మహాసత్తస్స ఉభయదుక్ఖాయ సంవత్తనకవితక్కో నామ అత్థీతి? నత్థి. అపరిఞ్ఞాయం ఠితస్స పన వితక్కో యావ ఉభయబ్యాబాధాయ సంవత్తతీతి ఏతాని తీణి నామాని లభతి, తస్మా ఏవమాహ. పఞ్ఞానిరోధికోతి ¶ అనుప్పన్నాయ ¶ లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ ఉప్పజ్జితుం న దేతి, లోకియపఞ్ఞం పన అట్ఠసమాపత్తిపఞ్చాభిఞ్ఞావసేన ఉప్పన్నమ్పి సముచ్ఛిన్దిత్వా ఖిపతీతి పఞ్ఞానిరోధికో. విఘాతపక్ఖికోతి దుక్ఖకోట్ఠాసికో. అసఙ్ఖతం నిబ్బానం నామ, తం పచ్చక్ఖం కాతుం న దేతీతి అనిబ్బానసంవత్తనికో. అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి ఖయం నత్థిభావం గచ్ఛతి. ఉదకపుప్ఫుళకో వియ నిరుజ్ఝతి. పజహమేవాతి పజహిమేవ. వినోదమేవాతి నీహరిమేవ. బ్యన్తమేవ నం అకాసిన్తి విగతన్తం నిస్సేసం పరివటుమం పరిచ్ఛిన్నమేవ నం అకాసిం.

౨౦౮. బ్యాపాదవితక్కోతి న బోధిసత్తస్స పరూపఘాతప్పటిసంయుత్తో నామ వితక్కో చిత్తే ఉప్పజ్జతి, అథస్స అతివస్సఅచ్చుణ్హఅతిసీతాదీని పన పటిచ్చ చిత్తవిపరిణామభావో హోతి, తం సన్ధాయ ‘‘బ్యాపాదవితక్కో’’తి ఆహ. విహింసావితక్కోతి న మహాసత్తస్స పరేసం దుక్ఖుప్పాదనప్పటిసంయుత్తో వితక్కో ఉప్పజ్జతి, చిత్తే పన ఉద్ధతాకారో అనేకగ్గతాకారో హోతి, తం గహేత్వా విహింసావితక్కమకాసి. పణ్ణసాలాద్వారే నిసిన్నో హి సీహబ్యగ్ఘాదికే వాళమిగే సూకరాదయో ఖుద్దమిగే విహింసన్తే పస్సతి. అథ బోధిసత్తో ఇమస్మిమ్పి నామ అకుతోభయే అరఞ్ఞే ఇమేసం తిరచ్ఛానగతానం పచ్చత్థికా ఉప్పజ్జన్తి, బలవన్తో దుబ్బలే ఖాదన్తి, బలవన్తఖాదితా వత్తన్తీతి కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేతి. అఞ్ఞేపి బిళారాదయో కుక్కుటమూసికాదీని ఖాదన్తే పస్సతి, గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠో మనుస్సే రాజకమ్మికేహి ఉపద్దుతే వధబన్ధాదీని అనుభవన్తే అత్తనో కసివణిజ్జాదీని కమ్మాని కత్వా జీవితుం న లభన్తీతి కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేతి, తం సన్ధాయ ‘‘ఉప్పజ్జతి విహింసావితక్కో’’తి ఆహ. తథా తథాతి తేన తేన ఆకారేన. ఇదం వుత్తం హోతి – కామవితక్కాదీసు యం యం వితక్కేతి, యం యం వితక్కం పవత్తేతి, తేన తేనే చస్సాకారేన కామవితక్కాదిభావో చేతసో ¶ న హి హోతీతి. పహాసి నేక్ఖమ్మవితక్కన్తి నేక్ఖమ్మవితక్కం పజహతి. బహులమకాసీతి బహులం కరోతి. తస్స తం కామవితక్కాయ చిత్తన్తి తస్స తం చిత్తం కామవితక్కత్థాయ. యథా కామవితక్కసమ్పయుత్తం ¶ హోతి, ఏవమేవం నమతీతి అత్థో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో.

ఇదాని అత్థదీపికం ఉపమం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీ తిఆదిమాహ. తత్థ కిట్ఠసమ్బాధేతి సస్ససమ్బాధే. ఆకోటేయ్యాతి ఉజుకం పిట్ఠియం పహరేయ్య. పటికోటేయ్యాతి తిరియం ఫాసుకాసు పహరేయ్య. సన్నిరున్ధేయ్యాతి ఆవరిత్వా తిట్ఠేయ్య. సన్నివారేయ్యాతి ఇతో చితో చ గన్తుం న దదేయ్య ¶ . తతోనిదానన్తి తేన కారణేన, ఏవం అరక్ఖితానం గున్నం పరేసం సస్సఖాదనకారణేనాతి అత్థో. బాలో హి గోపాలోకో ఏవం గావో అరక్ఖమానో ‘‘అయం అమ్హాకం భత్తవేతనం ఖాదతి, ఉజుం గావో రక్ఖితుమ్పి న సక్కోతి, కులేహి సద్ధిం వేరం గణ్హాపేతీ’’తి గోసామికానమ్పి సన్తికా వధాదీని పాపుణాతి, కిట్ఠసామికానమ్పి. పణ్డితో పన ఇమాని చత్తారి భయాని సమ్పస్సన్తో గావో సాధుకం రక్ఖతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. ఆదీనవన్తి ఉపద్దవం. ఓకారన్తి లామకం, ఖన్ధేసు వా ఓతారం. సంకిలేసన్తి కిలిట్ఠభావం. నేక్ఖమ్మేతి నేక్ఖమ్మమ్హి. ఆనిసంసన్తి విసుద్ధిపక్ఖం. వోదానపక్ఖన్తి ఇదం తస్సేవ వేవచనం, కుసలానం ధమ్మానం నేక్ఖమ్మమ్హి విసుద్ధిపక్ఖం అద్దసన్తి అత్థో.

౨౦౯. నేక్ఖమ్మన్తి చ కామేహి నిస్సటం సబ్బకుసలం, ఏకధమ్మే సఙ్గయ్హమానే నిబ్బానమేవ. తత్రిదం ఓపమ్మసంసన్దనం – కిట్ఠసమ్బాధం వియ హి రూపాదిఆరమ్మణం, కూటగావో వియ కూటచిత్తం, పణ్డితగోపాలకో వియ బోధిసత్తో, చతుబ్బిధభయం వియ అత్తపరూభయబ్యాబాధాయ సంవత్తనవితక్కో, పణ్డితగోపాలకస్స చతుబ్బిధం భయం దిస్వా కిట్ఠసమ్బాధే అప్పమాదేన గోరక్ఖణం వియ బోధిసత్తస్స ఛబ్బస్సాని పధానం పదహతో అత్తబ్యాబాధాదిభయం దిస్వా రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు యథా కామవితక్కాదయో న ఉప్పజ్జన్తి, ఏవం చిత్తరక్ఖణం. పఞ్ఞావుద్ధికోతిఆదీసు అనుప్పన్నాయ లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాయ ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నాయ చ వుద్ధియా సంవత్తతీతి ¶ పఞ్ఞావుద్ధికో. న దుక్ఖకోట్ఠాసాయ సంవత్తతీతి అవిఘాతపక్ఖికో. నిబ్బానధాతుసచ్ఛికిరియాయ సంవత్తతీతి నిబ్బానసంవత్తనికో. రత్తిం చేపి నం, భిక్ఖవే, అనువితక్కేయ్యన్తి సకలరత్తిం చేపి తం వితక్కం పవత్తేయ్యం. తతోనిదానన్తి తంమూలకం. ఓహఞ్ఞేయ్యాతి ఉగ్ఘాతీయేయ్య, ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తేయ్యాతి ¶ అత్థో. ఆరాతి దూరే. సమాధిమ్హాతి ఉపచారసమాధితోపి అప్పనాసమాధితోపి. సో ఖో అహం, భిక్ఖవే, అజ్ఝత్తమేవ చిత్తన్తి సో అహం, భిక్ఖవే, మా మే చిత్తం సమాధిమ్హా దూరే హోతూతి అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి, గోచరజ్ఝత్తే ఠపేమీతి అత్థో. సన్నిసాదేమీతి తత్థేవ చ నం సన్నిసీదాపేమి. ఏకోదిం కరోమీతి ఏకగ్గం కరోమి. సమాదహామీతి సమ్మా ఆదహామి, సుట్ఠు ఆరోపేమీతి అత్థో. మా మే చిత్తం ఊహఞ్ఞీతి మా మయ్హం చిత్తం ఉగ్ఘాతీయిత్థ, మా ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తతూతి అత్థో.

౨౧౦. ఉప్పజ్జతి అబ్యాపాదవితక్కో…పే… అవిహింసావితక్కోతి ఏత్థ యో సో ఇమాయ హేట్ఠా ¶ వుత్తతరుణవిపస్సనాయ సద్ధిం ఉప్పన్నవితక్కో కామపచ్చనీకట్ఠేన నేక్ఖమ్మవితక్కోతి వుత్తో. సోయేవ బ్యాపాదపచ్చనీకట్ఠేన అబ్యాపాదవితక్కోతి చ విహింసాపచ్చనీకట్ఠేన అవిహింసావితక్కోతి చ వుత్తో.

ఏత్తావతా బోధిసత్తస్స సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనాపట్ఠపనకాలో కథితో. యస్స హి సమాధిపి తరుణో, విపస్సనాపి. తస్స విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అతిచిరం నిసిన్నస్స కాయో కిలమతి, అన్తో అగ్గి వియ ఉట్ఠహతి, కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి, మత్థకతో ఉసుమవట్టి వియ ఉట్ఠహతి, చిత్తం హఞ్ఞతి విహఞ్ఞతి విప్ఫన్దతి. సో పున సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తం పరిదమేత్వా ముదుకం కత్వా సమస్సాసేత్వా పున విపస్సనం పట్ఠపేతి. తస్స పున అతిచిరం నిసిన్నస్స తథేవ హోతి. సో పున సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తథేవ కరోతి. విపస్సనాయ హి బహూపకారా సమాపత్తి.

యథా యోధస్స ఫలకకోట్ఠకో నామ బహూపకారో హోతి, సో తం నిస్సాయ సఙ్గామం పవిసతి, తత్థ హత్థీహిపి అస్సేహిపి యోధేహిపి సద్ధిం కమ్మం కత్వా ఆవుధేసు వా ఖీణేసు భుఞ్జితుకామతాదిభావే ¶ వా సతి నివత్తిత్వా ఫలకకోట్ఠకం పవిసిత్వా ఆవుధానిపి గణ్హాతి, విస్సమతిపి, భుఞ్జతిపి, పానీయమ్పి పివతి, సన్నాహమ్పి పటిసన్నయ్హతి, తం తం కత్వా పున సఙ్గామం పవిసతి, తత్థ కమ్మం కత్వా పున ఉచ్చారాదిపీళితో వా కేనచిదేవ వా కరణీయేన ఫలకకోట్ఠకం పవిసతి. తత్థ సన్థమ్భిత్వా పున ¶ సఙ్గామం పవిసతి, ఏవం యోధస్స ఫలకకోట్ఠకో వియ విపస్సనాయ బహూపకారా సమాపత్తి.

సమాపత్తియా పన సఙ్గామనిత్థరణకయోధస్స ఫలకకోట్ఠకతోపి విపస్సనా బహూపకారతరా. కిఞ్చాపి హి సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనం పట్ఠపేతి, విపస్సనా పన థామజాతా సమాపత్తిమ్పి రక్ఖతి. థామజాతం కరోతి.

యథా హి థలే నావమ్పి నావాయ భణ్డమ్పి సకటభారం కరోన్తి. ఉదకం పత్వా పన సకటమ్పి సకటభణ్డమ్పి యుత్తగోణేపి నావాభారం కరోన్తి. నావా తిరియం సోతం ఛిన్దిత్వా సోత్థినా సుపట్టనం గచ్ఛతి, ఏవమేవం కిఞ్చాపి సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనం పట్ఠపేతి, విపస్సనా ¶ పన థామజాతా సమాపత్తిమ్పి రక్ఖతి, థామజాతం కరోతి. థలం పత్వా సకటం వియ హి సమాపత్తి. ఉదకం పత్వా నావా వియ విపస్సనా. ఇతి బోధిసత్తస్స ఏత్తావతా సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనాపట్ఠపనకాలో కథితోతి వేదితబ్బో.

యఞ్ఞదేవాతిఆది కణ్హపక్ఖే వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం, ఇధాపి అత్థదీపికం ఉపమం దస్సేతుం సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ గామన్తసమ్భతేసూతి గామన్తం ఆహటేసు. సతికరణీయమేవ హోతీతి ఏతా గావోతి సతిఉప్పాదనమత్తమేవ కాతబ్బం హోతి. ఇతో చితో చ గన్త్వా ఆకోటనాదికిచ్చం నత్థి. ఏతే ధమ్మాతి ఏతే సమథవిపస్సనా ధమ్మాతి సతుప్పాదనమత్తమేవ కాతబ్బం హోతి. ఇమినా బోధిసత్తస్స సమథవిపస్సనానం థామజాతకాలో కథితో. తదా కిరస్స సమాపత్తిం అప్పనత్థాయ నిసిన్నస్స అట్ఠ సమాపత్తియో ఏకావజ్జనేన ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి, విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నిసిన్నో సత్త అనుపస్సనా ఏకప్పహారేనేవ ఆరుళ్హో హోతి.

౨౧౫. సేయ్యథాపీతి ఇధ కిం దస్సేతి? అయం పాటియేక్కో అనుసన్ధి, సత్తానఞ్హి హితూపచారం అత్తనో సత్థుభావసమ్పదఞ్చ ¶ దస్సేన్తో భగవా ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ అరఞ్ఞేతి అటవియం. పవనేతి వనసణ్డే. అత్థతో హి ఇదం ద్వయం ఏకమేవ, పఠమస్స పన దుతియం వేవచనం. అయోగక్ఖేమకామోతి చతూహి యోగేహి ఖేమం నిబ్భయట్ఠానం అనిచ్ఛన్తో భయమేవ ఇచ్ఛన్తో ¶ . సోవత్థికోతి సువత్థిభావావహో. పీతిగమనీయోతి తుట్ఠిం గమనీయో. ‘‘పీతగమనీయో’’తి వా పాఠో. పిదహేయ్యాతి సాఖాదీహి థకేయ్య. వివరేయ్యాతి విసదముఖం కత్వా వివటం కరేయ్య. కుమ్మగ్గన్తి ఉదకవనపబ్బతాదీహి సన్నిరుద్ధం అమగ్గం. ఓదహేయ్య ఓకచరన్తి తేసం ఓకే చరమానం వియ ఏకం దీపకమిగం ఏకస్మిం ఠానే ఠపేయ్య. ఓకచారికన్తి దీఘరజ్జుయా బన్ధితంయేవ మిగిం.

మిగలుద్దకో హి అరఞ్ఞం మిగానం వసనట్ఠానం గన్త్వా ‘‘ఇధ వసన్తి, ఇమినా మగ్గేన నిక్ఖమన్తి, ఏత్థ చరన్తి, ఏత్థ పివన్తి, ఇమినా మగ్గేన పవిసన్తీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా మగ్గం పిధాయ కుమ్మగ్గం వివరిత్వా ఓకచరఞ్చ ఓకచారికఞ్చ ఠపేత్వా సయం పటిచ్ఛన్నట్ఠానే సత్తిం గహేత్వా తిట్ఠతి. అథ సాయన్హసమయే మిగా అకుతోభయే అరఞ్ఞే చరిత్వా పానీయం పివిత్వా మిగపోతకేహి సద్ధిం కీళమానా వసనట్ఠానసన్తికం ఆగన్త్వా ఓకచరఞ్చ ఓకచారికఞ్చ దిస్వా ¶ ‘‘సహాయకా నో ఆగతా భవిస్సన్తీ’’తి నిరాసఙ్కా పవిసన్తి, తే మగ్గం పిహితం దిస్వా ‘‘నాయం మగ్గో, అయం మగ్గో భవిస్సతీ’’తి కుమ్మగ్గం పటిపజ్జన్తి. మిగలుద్దకో న తావ కిఞ్చి కరోతి, పవిట్ఠేసు పన సబ్బపచ్ఛిమం సణికం పహరతి. సో ఉత్తసతి, తతో సబ్బే ఉత్తసిత్వా ‘‘భయం ఉప్పన్న’’న్తి పురతో ఓలోకేన్తా ఉదకేన వా వనేన వా పబ్బతేన వా సన్నిరుద్ధం మగ్గం దిస్వా ఉభోహి పస్సేహి అఙ్గులిసఙ్ఖలికం వియ గహనవనం పవిసితుం అసక్కోన్తా పవిట్ఠమగ్గేనేవ నిక్ఖమితుం ఆరభన్తి. లుద్దకో తేసం నివత్తనభావం ఞత్వా ఆదితో పట్ఠాయ తింసమ్పి చత్తాలీసమ్పి మిగే ఘాతేతి. ఇదం సన్ధాయ ఏవఞ్హి సో, భిక్ఖవే, మహామిగసఙ్ఘో అపరేన సమయేన అనయబ్యసనం ఆపజ్జేయ్యాతి వుత్తం.

‘‘నన్దీరాగస్సేతం అధివచనం, అవిజ్జాయేతం అధివచన’’న్తి ఏత్థ యస్మా ఇమే సత్తా అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణా హుత్వా నన్దీరాగేన ఆబన్ధిత్వా రూపారమ్మణాదీని ఉపనీతా వట్టదుక్ఖసత్తియా ¶ ఘాతం లభన్తి. తస్మా భగవా ఓకచరం నన్దీరాగోతి, ఓకచారికం అవిజ్జాతి కత్వా దస్సేసి.

మిగలుద్దకో హి ఏకదాపి తేసం సాఖాభఙ్గేన సరీరం పుఞ్ఛిత్వా మనుస్సగన్ధం అపనేత్వా ఓకచరం ఏకస్మిం ఠానే ఠపేత్వా ఓకచారికం సహ రజ్జుయా విస్సజ్జేత్వా అత్తానం పటిచ్ఛాదేత్వా సత్తిం ఆదాయ ఓకచరస్స సన్తికే తిట్ఠతి, ఓకచారికా మిగగణస్స చరణట్ఠానాభిముఖీ గచ్ఛతి ¶ . తం దిస్వా మిగా సీసాని ఉక్ఖిపిత్వా తిట్ఠన్తి, సాపి సీసం ఉక్ఖిపిత్వా తిట్ఠతి, తే ‘‘అమ్హాకం సమజాతికా అయ’’న్తి గోచరం గణ్హన్తి. సాపి తిణాని ఖాదన్తీ వియ సణికం ఉపగచ్ఛతి. ఆరఞ్ఞికో యూథపతిమిగో తస్సా వాతం లభిత్వా సకభరియం విస్సజ్జేత్వా తదభిముఖో హోతి.

సత్తానఞ్హి నవనవమేవ పియం హోతి. ఓకచారికా ఆరఞ్ఞికస్స మిగస్స అచ్చాసన్నభావం అదత్వా తదభిముఖీవ పచ్ఛతో పటిక్కమిత్వా ఓకచరస్స సన్తికం గచ్ఛతి, యత్థ యత్థస్సా రజ్జు లగ్గతి, తత్థ తత్థ ఖురేన పహరిత్వా మోచేతి, ఆరఞ్ఞికో మిగో ఓకచరం దిస్వా ఓకచారికాయ సమ్మత్తో హుత్వా ఓకచరే ఉసూయం కత్వా పిట్ఠిం నామేత్వా సీసం కమ్పేన్తో తిట్ఠతి, తస్మిం ఖణే సత్తిం జివ్హాయ లేహన్తోపి ‘‘కిం ఏత’’న్తి న జానాతి, ఓకచరోపి ¶ సచస్స ఉపరిభాగేన తం మిగం పహరితుం సుఖం హోతి, పిట్ఠిం నామేతి. సచస్స హేట్ఠాభాగేన పహరితుం సుఖం హోతి, హదయం ఉన్నామేతి. అథ లుద్దకో ఆరఞ్ఞికం మిగం సత్తియా పహరిత్వా తత్థేవ ఘాతేత్వా మంసం ఆదాయ గచ్ఛతి. ఏవమేవ యథా సో మిగో ఓకచారికాయ సమ్మత్తో ఓకచరే ఉసూయం కత్వా సత్తిం జివ్హాయ లేహన్తోపి కిఞ్చి న జానాతి, తథా ఇమే సత్తా అవిజ్జాయ సమ్మత్తా అన్ధభూతా కిఞ్చి అజానన్తా రూపాదీసు నన్దీరాగం ఉపగమ్మ వట్టదుక్ఖసత్తియా వధం లభన్తీతి భగవా ఓకచరం నన్దీరాగోతి, ఓకచారికం అవిజ్జాతి కత్వా దస్సేసి.

ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, వివటో మయా ఖేమో మగ్గోతి ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, మయా ఇమేసం సత్తానం హితచరణేన సమ్మాసమ్బోధిం పత్వా అహం బుద్ధోస్మీతి తుణ్హీభూతేన అనిసీదిత్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో పట్ఠాయ ధమ్మం దేసేన్తేన వివటో ఖేమో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, పిహితో కుమ్మగ్గో ¶ , అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞాదీనం భబ్బపుగ్గలానం ఊహతో ఓకచరో నన్దీరాగో ద్వేధా ఛేత్వా పాతితో, నాసితా ఓకచారికా అవిజ్జా సబ్బేన సబ్బం సముగ్ఘాతితాతి అత్తనో హితూపచారం దస్సేసి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ద్వేధావితక్కసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. వితక్కసణ్ఠానసుత్తవణ్ణనా

౨౧౬. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి వితక్కసణ్ఠానసుత్తం. తత్థ అధిచిత్తమనుయుత్తేనాతి దసకుసలకమ్మపథవసేన ఉప్పన్నం చిత్తం చిత్తమేవ, విపస్సనాపాదకఅట్ఠసమాపత్తిచిత్తం తతో చిత్తతో అధికం చిత్తన్తి అధిచిత్తం. అనుయుత్తేనాతి తం అధిచిత్తం అనుయుత్తేన, తత్థ యుత్తప్పయుత్తేనాతి అత్థో.

తత్రాయం భిక్ఖు పురేభత్తం పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతప్పటిక్కన్తో నిసీదనం ఆదాయ అసుకస్మిం రుక్ఖమూలే వా వనసణ్డే వా పబ్బతపాదే వా పబ్భారే వా సమణధమ్మం కరిస్సామీతి నిక్ఖమన్తోపి, తత్థ గన్త్వా హత్థేహి వా పాదేహి వా నిసజ్జట్ఠానతో తిణపణ్ణాని అపనేన్తోపి అధిచిత్తం అనుయుత్తోయేవ. నిసీదిత్వా పన హత్థపాదే ధోవిత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా విహరన్తోపి అధిచిత్తం అనుయుత్తోయేవ.

నిమిత్తానీతి కారణాని. కాలేన కాలన్తి సమయే సమయే. న ను చ కమ్మట్ఠానం నామ ముహుత్తమ్పి అఛడ్డేత్వా నిరన్తరం మనసికాతబ్బం, కస్మా భగవా ‘‘కాలేన కాల’’న్తి ఆహాతి. పాళియఞ్హి అట్ఠతింస కమ్మట్ఠానాని విభత్తాని, తేసు భిక్ఖునా అత్తనో చిత్తరుచితం కమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసిన్నేన యావ కోచిదేవ ఉపక్కిలేసో నుప్పజ్జతి, తావ ఇమేసం నిమిత్తానం మనసికారకిచ్చం నత్థి. యదా పన ఉప్పజ్జతి, తదా ఇమాని గహేత్వా చిత్తే ఉప్పన్నం అబ్బుదం నీహరితబ్బన్తి దస్సేన్తో ఏవమాహ.

ఛన్దూపసంహితాతి ఛన్దసహగతా రాగసమ్పయుత్తా. ఇమేసం పన తిణ్ణం వితక్కానం ఖేత్తఞ్చ ఆరమ్మణఞ్చ జానితబ్బం. తత్థ ఛన్దూపసఞ్హితానం అట్ఠ ¶ లోభసహగతచిత్తాని ఖేత్తం, దోసూపసఞ్హితానం ద్వే దోమనస్ససహగతాని, మోహూపసఞ్హితానం ద్వాదసపి అకుసలచిత్తాని. విచికిచ్ఛాఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తచిత్తాని పన ద్వే ఏతేసం పాటిపుగ్గలికం ఖేత్తం. సబ్బేసమ్పి సత్తా చేవ సఙ్ఖారా చ ఆరమ్మణం, ఇట్ఠానిట్ఠఅసమపేక్ఖితేసు హి సత్తేసు చ సఙ్ఖారేసు చ తే ఉప్పజ్జన్తి ¶ . అఞ్ఞమ్పి నిమిత్తం మనసికాతబ్బం కుసలూపసంహితన్తి తతో నిమిత్తతో అఞ్ఞం కుసలనిస్సితం నిమిత్తం మనసికాతబ్బం. తత్థ అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ ఛన్దూపసఞ్హితే వితక్కే సత్తేసు ఉప్పన్నే అసుభభావనా అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ. సఙ్ఖారేసు ఉప్పన్నే అనిచ్చమనసికారో అఞ్ఞం నిమిత్తం ¶ నామ. దోసూపసఞ్హితే సత్తేసు ఉప్పన్నే మేత్తాభావనా అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ. సఙ్ఖారేసు ఉప్పన్నే ధాతుమనసికారో అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ. మోహూపసఞ్హితే యత్థ కత్థచి ఉప్పన్నే పఞ్చధమ్మూపనిస్సయో అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ.

ఇమస్స హత్థా వా సోభనా పాదా వాతిఆదినా నయేన హి సత్తేసు లోభే ఉప్పన్నే అసుభతో ఉపసంహరితబ్బం. కిమ్హి సారత్తోసి? కేసేసు సారత్తోసి. లోమేసు…పే… ముత్తేసు సారత్తోసి. అయం అత్తభావో నామ తీహి అట్ఠిసతేహి ఉస్సాపితో, నవహి న్హారుసతేహి ఆబద్ధో, నవహి మంసపేసిసతేహి అనులిత్తో, అల్లచమ్మేన పరియోనద్ధో, ఛవిరాగేన పటిచ్ఛన్నో, నవహి వణముఖేహి నవనవుతిలోమకూపసహస్సేహి చ అసుచి పగ్ఘరతి, కుణపపూరితో, దుగ్గన్ధో, జేగుచ్ఛో, పటికూలో, ద్వత్తింసకుణపసఞ్చయో, నత్థేత్థ సారం వా వరం వాతి ఏవం అసుభతో ఉపసంహరన్తస్స సత్తేసు ఉప్పన్నో లోభో పహీయతి, తేనస్స అసుభతో ఉపసంహరణం అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి.

పత్తచీవరాదీసు సఙ్ఖారేసు లోభే ఉప్పన్నే ద్వీహాకారేహి సఙ్ఖారమజ్ఝత్తతం సముట్ఠాపేతీతి సతిపట్ఠానవణ్ణనాయం వుత్తనయేన అస్సామికతావకాలికభావవసేన మనసికరోతో సో పహీయతి. తేనస్స అనిచ్చతో మనసికారో అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి. సత్తేసు దోసే ఉప్పన్నే పన ఆఘాతవినయకకచోపమోవాదాదీనం వసేన మేత్తా భావేతబ్బా, తం భావయతో దోసో పహీయతి, తేనస్స మేత్తాభావనా అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి. ఖాణుకణ్టకతిణపణ్ణాదీసు ¶ పన దోసే ఉప్పన్నే త్వం కస్స కుప్పసి, కిం పథవీధాతుయా, ఉదాహు ఆపోధాతుయా, కో వా పనాయం కుప్పతి నామ, కిం పథవీధాతు ఉదాహు ఆపోధాతూతిఆదినా నయేన ధాతుమనసికారం కరోన్తస్స దోసో పహీయతి. తేనస్స ధాతుమనసికారో అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి.

మోహే పన యత్థ కత్థచి ఉప్పన్నే –

‘‘గరూసంవాసో ¶ ఉద్దేసో, ఉద్దిట్ఠపరిపుచ్ఛనం;

కాలేన ధమ్మస్సవనం, ఠానాట్ఠానవినిచ్ఛయో;

పఞ్చ ధమ్మూపనిస్సాయ, మోహధాతు పహీయతీ’’తి. –

ఇమే ¶ పఞ్చ ధమ్మా ఉపనిస్సితబ్బా. గరుం ఉపనిస్సాయ విహరన్తో హి భిక్ఖు – ‘‘ఆచరియో గామప్పవేసనం అనాపుచ్ఛన్తస్స పత్తకాలే వత్తం అకరోన్తస్స ఘటసతఉదకాహరణాదిదణ్డకమ్మం కరోతీ’’తి యత్తప్పటియత్తో హోతి, అథస్స మోహో పహీయతి. ఉద్దేసం గణ్హన్తోపి – ‘‘ఆచరియో ఉద్దేసకాలే ఉద్దేసం అగ్గణ్హన్తస్స అసాధుకం సజ్ఝాయన్తస్స చ దణ్డకమ్మం కరోతీ’’తి యత్తప్పటియత్తో హోతి, ఏవమ్పిస్స మోహో పహీయతి. గరుభావనీయే భిక్ఖూ ఉపసంకమిత్వా ‘‘ఇదం భన్తే కథం ఇమస్స కో అత్థో’’తి పరిపుచ్ఛన్తో కంఖం వినోదేతి, ఏవమ్పిస్స మోహో పహీయతి. కాలేన ధమ్మసవనట్ఠానం గన్త్వా సక్కచ్చం ధమ్మం సుణన్తస్సాపి తేసు తేసు ఠానేసు అత్థో పాకటో హోతి. ఏవమ్పిస్స మోహో పహీయతి. ఇదమస్స కారణం, ఇదం న కారణన్తి ఠానాట్ఠానవినిచ్ఛయే ఛేకో హోతి, ఏవమ్పిస్స మోహో పహీయతి. తేనస్స పఞ్చధమ్మూపనిస్సయో అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి.

అపిచ అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు యంకిఞ్చి భావేన్తస్సాపి ఇమే వితక్కా పహీయన్తి ఏవ. ఇమాని పన నిమిత్తాని ఉజువిపచ్చనీకాని పటిపక్ఖభూతాని. ఇమేహి పహీనా రాగాదయో సుప్పహీనా హోన్తి. యథా హి అగ్గిం అల్లకట్ఠేహిపి పంసూహిపి సాఖాదీహిపి పోథేత్వా నిబ్బాపేన్తియేవ, ఉదకం పన అగ్గిస్స ఉజువిపచ్చనీకం, తేన నిబ్బుతో సునిబ్బుతో హోతి, ఏవమిమేహి నిమిత్తేహి పహీనా రాగాదయో సుప్పహీనా హోన్తి. తస్మా ఏతాని కథితానీతి వేదితబ్బాని.

కుసలూపసంహితన్తి ¶ కుసలనిస్సితం కుసలస్స పచ్చయభూతం. అజ్ఝత్తమేవాతి గోచరజ్ఝత్తంయేవ. పలగణ్డోతి వడ్ఢకీ. సుఖుమాయ ఆణియాతి యం ఆణిం నీహరితుకామో హోతి, తతో సుఖుమతరాయ సారదారుఆణియా. ఓళారికం ఆణిన్తి చన్దఫలకే వా సారఫలకే వా ఆకోటితం విసమాణిం. అభినిహనేయ్యాతి ముగ్గరేన ఆకోటేన్తో హనేయ్య. అభినీహరేయ్యాతి ఏవం అభినిహనన్తో ఫలకతో నీహరేయ్య. అభినివసేయ్యాతి ఇదాని బహు నిక్ఖన్తాతి ఞత్వా హత్థేన చాలేత్వా ¶ నిక్కడ్ఢేయ్య ¶ . తత్థ ఫలకం వియ చిత్తం, ఫలకే విసమాణీ వియ అకుసలవితక్కా, సుఖుమాణీ వియ అఞ్ఞం అసుభభావనాదికుసలనిమిత్తం, సుఖుమాణియా ఓళారికాణినీహరణం వియ అసుభభావనాదీహి కుసలనిమిత్తేహి తేసం వితక్కానం నీహరణం.

౨౧౭. అహికుణపేనాతిఆది అతిజేగుచ్ఛపటికూలకుణపదస్సనత్థం వుత్తం. కణ్ఠే ఆసత్తేనాతి కేనచిదేవ పచ్చత్థికేన ఆనేత్వా కణ్ఠే బద్ధేన పటిముక్కేన. అట్టియేయ్యాతి అట్టో దుక్ఖితో భవేయ్య. హరాయేయ్యాతి లజ్జేయ్య. జిగుచ్ఛేయ్యాతి సఞ్జాతజిగుచ్ఛో భవేయ్య.

పహీయన్తీతి ఏవం ఇమినాపి కారణేన ఏతే అకుసలా ధమ్మా సావజ్జా దుక్ఖవిపాకాతి అత్తనో పఞ్ఞాబలేన ఉపపరిక్ఖతో అహికుణపాదీని వియ జిగుచ్ఛన్తస్స పహీయన్తి. యో పన అత్తనో పఞ్ఞాబలేన ఉపపరిక్ఖితుం న సక్కోతి, తేన ఆచరియం వా ఉపజ్ఝాయం వా అఞ్ఞతరం వా గరుట్ఠానియం సబ్రహ్మచారిం సఙ్ఘత్థేరం వా ఉపసఙ్కమిత్వా ఘణ్డిం పహరిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘమేవ వా సన్నిపాతేత్వా ఆరోచేతబ్బం, బహునఞ్హి సన్నిపాతే భవిస్సతేవ ఏకో పణ్డితమనుస్సో, స్వాయం ఏవం ఏతేసు ఆదీనవో దట్ఠబ్బోతి కథేస్సతి, కాయవిచ్ఛిన్దనీయకథాదీహి వా పన తే వితక్కే నిగ్గణ్హిస్సతీతి.

౨౧౮. అసతిఅమనసికారో ఆపజ్జితబ్బోతి నేవ సో వితక్కో సరితబ్బో న మనసికాతబ్బో, అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. యథా హి రూపం అపస్సితుకామో పురిసో అక్ఖీని నిమీలేయ్య, ఏవమేవ మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసిన్నేన భిక్ఖునా చిత్తమ్హి ¶ వితక్కే ఉప్పన్నే అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. ఏవమస్స సో వితక్కో పహీయతి, తస్మిం పహీనే పున కమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసీదితబ్బం.

సచే న పహీయతి, ఉగ్గహితో ధమ్మకథాపబన్ధో హోతి, సో మహాసద్దేన సజ్ఝాయితబ్బో. ఏవమ్పి చే అఞ్ఞవిహితకస్స సతో సో న పహీయతి. థవికాయ ముట్ఠిపోత్థకో హోతి, యత్థ చ బుద్ధవణ్ణాపి ధమ్మవణ్ణాపి లిఖితా హోన్తి, తం నీహరిత్వా వాచేన్తేన అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. ఏవమ్పి చే న పహీయతి, థవికతో అరణిసహితాని నీహరిత్వా ‘‘అయం ¶ ఉత్తరారణీ అయం అధరారణీ’’తి ఆవజ్జేన్తేన అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. ఏవమ్పి చే న పహీయతి, సిపాటికం ¶ నీహరిత్వా ‘‘ఇదం ఆరకణ్టకం నామ, అయం పిప్ఫలకో నామ, ఇదం నఖచ్ఛేదనం నామ, అయం సూచి నామా’’తి పరిక్ఖారం సమన్నానేన్తేన అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. ఏవమ్పి చే న పహీయతి, సూచిం గహేత్వా చీవరే జిణ్ణట్ఠానం సిబ్బన్తేన అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. ఏవం యావ న పహీయతి, తావ తం తం కుసలకమ్మం కరోన్తేన అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. పహీనే పున మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసీదితబ్బం, నవకమ్మం పన న పట్ఠపేతబ్బం. కస్మా? వితక్కే పచ్ఛిన్నే కమ్మట్ఠానమనసికారస్స ఓకాసో న హోతి.

పోరాణకపణ్డితా పన నవకమ్మం కత్వాపి వితక్కం పచ్ఛిన్దింసు. తత్రిదం వత్థు – తిస్ససామణేరస్స కిర ఉపజ్ఝాయో తిస్సమహావిహారే వసతి. తిస్ససామణేరో ‘‘భన్తే ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’’తి ఆహ. అథ నం థేరో ‘‘ఇమస్మిం విహారే న్హానఉదకం దుల్లభం, మం గహేత్వా చిత్తలపబ్బతం గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. తత్థ నం థేరో ఆహ ‘‘అయం విహారో అచ్చన్తసఙ్ఘికో, ఏకం పుగ్గలికట్ఠానం కరోహీ’’తి. సో సాధు భన్తేతి ఆదితో పట్ఠాయ సంయుత్తనికాయం పబ్భారసోధనం తేజోధాతుకసిణపరికమ్మన్తి తీణీపి ఏకతో ఆరభిత్వా కమ్మట్ఠానం అప్పనం పాపేసి, సంయుత్తనికాయం పరియోసాపేసి, లేణకమ్మం నిట్ఠాపేసి, సబ్బం కత్వా ఉపజ్ఝాయస్స సఞ్ఞం అదాసి. ఉపజ్ఝాయో ‘‘దుక్ఖేన తే సామణేర కతం, అజ్జ తావ త్వంయేవ వసాహీ’’తి ఆహ. సో తం రత్తిం లేణే వసన్తో ఉతుసప్పాయం లభిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం ¶ పత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాయి. తస్స ధాతుయో గహేత్వా చేతియం అకంసు. అజ్జాపి తిస్సత్థేరచేతియన్తి పఞ్ఞాయతి. ఇదం పబ్బం అసతిపబ్బం నామ.

౨౧౯. ఇమస్మిం ఠత్వా వితక్కే నిగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తో ఇధ ఠత్వా నిగ్గణ్హిస్సతీతి వితక్కమూలభేదం పబ్బం దస్సేన్తో పున తస్స చే భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ వితక్కసఙ్ఖారసణ్ఠానం మనసికాతబ్బన్తి సఙ్ఖరోతీతి సఙ్ఖారో, పచ్చయో, కారణం మూలన్తి అత్థో. సన్తిట్ఠతి ఏత్థాతి సణ్ఠానం, వితక్కసఙ్ఖారస్స సణ్ఠానం వితక్కసఙ్ఖారసణ్ఠానం, తం మనసికాతబ్బన్తి. ఇదం వుత్తం హోతి, అయం వితక్కో కిం హేతు కిం పచ్చయా కిం కారణా ఉప్పన్నోతి వితక్కానం మూలఞ్చ మూలమూలఞ్చ మనసికాతబ్బన్తి. కిం ను ఖో అహం సీఘం ¶ గచ్ఛామీతి కేన ను ఖో కారణేన అహం సీఘం గచ్ఛామి? యంనూనాహం సణికం గచ్ఛేయ్యన్తి కిం మే ఇమినా సీఘగమనేన, సణికం గచ్ఛిస్సామీతి ¶ చిన్తేసి. సో సణికం గచ్ఛేయ్యాతి సో ఏవం చిన్తేత్వా సణికం గచ్ఛేయ్య. ఏస నయో సబ్బత్థ.

తత్థ తస్స పురిసస్స సీఘగమనకాలో వియ ఇమస్స భిక్ఖునో వితక్కసమారుళ్హకాలో. తస్స సణికగమనకాలో వియ ఇమస్స వితక్కచారపచ్ఛేదనకాలో. తస్స ఠితకాలో వియ ఇమస్స వితక్కచారే పచ్ఛిన్నే మూలకమ్మట్ఠానం చిత్తోతరణకాలో. తస్స నిసిన్నకాలో వియ ఇమస్స విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తప్పత్తకాలో. తస్స నిపన్నకాలో వియ ఇమస్స నిబ్బానారమ్మణాయ ఫలసమాపత్తియా దివసం వీతివత్తనకాలో. తత్థ ఇమే వితక్కా కిం హేతుకా కిం పచ్చయాతి వితక్కానం మూలమూలం గచ్ఛన్తస్స వితక్కచారో సిథిలో హోతి. తస్మిం సిథిలీభూతే మత్థకం గచ్ఛన్తే వితక్కా సబ్బసో నిరుజ్ఝన్తి. అయమత్థో దుద్దుభజాతకేనపి దీపేతబ్బో –

ససకస్స కిర బేలువరుక్ఖమూలే నిద్దాయన్తస్స బేలువపక్కం వణ్టతో ఛిజ్జిత్వా కణ్ణమూలే పతితం. సో తస్స సద్దేన ‘‘పథవీ భిజ్జతీ’’తి సఞ్ఞాయ ఉట్ఠహిత్వా వేగేన పలాయి. తం దిస్వా పురతో అఞ్ఞేపి చతుప్పదా పలాయింసు. తదా బోధిసత్తో సీహో హోతి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం పథవీ నామ కప్పవినాసే భిజ్జతి, అన్తరా పథవీభేదో నామ నత్థి, యంనూనాహం ¶ మూలమూలం గన్త్వా అనువిజ్జేయ్య’’న్తి. సో హత్థినాగతో పట్ఠాయ యావ ససకం పుచ్ఛి ‘‘తయా, తాత, పథవీ భిజ్జమానా దిట్ఠా’’తి. ససో ‘‘ఆమ దేవా’’తి ఆహ. సీహో ‘‘ఏహి, భో, దస్సేహీ’’తి. ససో ‘‘న సక్కోమి సామీ’’తి. ‘‘ఏహి, రే, మా భాయీ’’తి సణ్హముదుకేన గహేత్వా గతో ససో రుక్ఖస్స అవిదూరే ఠత్వా –

‘‘దుద్దుభాయతి భద్దన్తే, యస్మిం దేసే వసామహం;

అహమ్పేతం న జానామి, కిమేతం దుద్దుభాయతీ’’తి. (జా. ౧.౪.౮౫) –

గాథమాహ. బోధిసత్తో ‘‘త్వం ఏత్థేవ తిట్ఠా’’తి రుక్ఖమూలం గన్త్వా ససకస్స నిపన్నట్ఠానం అద్దస, బేలువపక్కం అద్దస, ఉద్ధం ఓలేకేత్వా వణ్టం అద్దస, దిస్వా ‘‘అయం ససో ఏత్థ నిపన్నో, నిద్దాయమానో ఇమస్స కణ్ణమూలే ¶ పతితస్స సద్దేన ‘పథవీ భిజ్జతీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హుత్వా పలాయీ’’తి ¶ ఞత్వా తం కారణం ససం పుచ్ఛి. ససో ‘‘ఆమ, దేవా’’తి ఆహ. బోధిసత్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘బేలువ పతితం సుత్వా, దుద్దుభన్తి ససో జవి;

ససస్స వచనం సుత్వా, సన్తత్తా మిగవాహినీ’’తి. (జా. ౧.౪.౮౬);

తతో బోధిసత్తో ‘‘మా భాయథా’’తి మిగగణే అస్సాసేసి. ఏవం వితక్కానం మూలమూలం గచ్ఛన్తస్స వితక్కా పహీయన్తి.

౨౨౦. ఇమస్మిం వితక్కమూలభేదపబ్బే ఠత్వా వితక్కే నిగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తేన పన ఏవం నిగ్గణ్హితబ్బాతి అపరమ్పి కారణం దస్సేన్తో పున తస్స చే, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.

దన్తేభిదన్తమాధాయాతి హేట్ఠాదన్తే ఉపరిదన్తం ఠపేత్వా. చేతసా చిత్తన్తి కుసలచిత్తేన అకుసలచిత్తం అభినిగ్గణ్హితబ్బం. బలవా పురిసోతి యథా థామసమ్పన్నో మహాబలో పురిసో దుబ్బలం పురిసం సీసే వా గలే వా ఖన్ధే వా గహేత్వా అభినిగ్గణ్హేయ్య అభినిప్పీళేయ్య అభిసన్తాపేయ్య సన్తత్తం కిలన్తం ముచ్ఛాపరేతం వియ కరేయ్య, ఏవమేవ భిక్ఖునా వితక్కేహి సద్ధిం పటిమల్లేన హుత్వా ‘‘కే చ తుమ్హే కో చాహ’’న్తి అభిభవిత్వా – ‘‘కామం తచో చ న్హారు చ అట్ఠి చ అవసిస్సతు సరీరే ఉపసుస్సతు మంసలోహిత’’న్తి (అ. ని. ౨.౫) ఏవం మహావీరియం ¶ పగ్గయ్హ వితక్కా నిగ్గణ్హితబ్బాతి దస్సేన్తో ఇమ అత్థదీపికం ఉపమం ఆహరి.

౨౨౧. యతో ఖో, భిక్ఖవేతి ఇదం పరియాదానభాజనియం నామ, తం ఉత్తానత్థమేవ. యథా పన సత్థాచరియో తిరోరట్ఠా ఆగతం రాజపుత్తం పఞ్చావుధసిప్పం ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘గచ్ఛ, అత్తనో రట్ఠే రజ్జం గణ్హ. సచే తే అన్తరామగ్గే చోరా ఉట్ఠహన్తి, ధనునా కమ్మం కత్వా గచ్ఛ. సచే తే ధను నస్సతి వా భిజ్జతి వా సత్తియా అసినా’’తి ఏవం పఞ్చహిపి ఆవుధేహి కత్తబ్బం దస్సేత్వా ఉయ్యోజేతి. సో తథా కత్వా సకరట్ఠం గన్త్వా రజ్జం గహేత్వా రజ్జసిరిం అనుభోతి. ఏవమేవం భగవా అధిచిత్తమనుయుత్తం భిక్ఖుం అరహత్తగహణత్థాయ ఉయ్యోజేన్తో – ‘‘సచస్స అన్తరా అకుసలవితక్కా ఉప్పజ్జన్తి, అఞ్ఞనిమిత్తపబ్బే ఠత్వా తే నిగ్గణ్హిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం ¶ ¶ పాపుణిస్సతి. తత్థ అసక్కోన్తో ఆదీనవపబ్బే ఠత్వా, తత్రాపి అసక్కోన్తో అసతిపబ్బే ఠత్వా, తత్రాపి అసక్కోన్తో వితక్కమూలభేదపబ్బే ఠత్వా, తత్రాపి అసక్కోన్తో అభినిగ్గణ్హనపబ్బే ఠత్వా వితక్కే నిగ్గణ్హిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి ఇమాని పఞ్చ పబ్బాని దేసేసి.

వసీ వితక్కపరియాయపథేసూతి వితక్కచారపథేసు చిణ్ణవసీ పగుణవసీతి వుచ్చతి. యం వితక్కం ఆకఙ్ఖిస్సతీతి ఇదం అస్స వసీభావాకారదస్సనత్థం వుత్తం. అయఞ్హి పుబ్బే యం వితక్కం వితక్కేతుకామో హోతి, తం న వితక్కేతి. యం న వితక్కేతుకామో హోతి, తం వితక్కేతి. ఇదాని పన వసీభూతత్తా యం వితక్కం వితక్కేతుకామో హోతి, తంయేవ వితక్కేతి. యం న వితక్కేతుకామో, న తం వితక్కేతి. తేన వుత్తం ‘‘యం వితక్కం ఆకఙ్ఖిస్సతి, తం వితక్కం వితక్కేస్సతి. యం వితక్కం నాకఙ్ఖిస్సతి, న తం వితక్కం వితక్ఖేస్సతీ’’తి. అచ్ఛేచ్ఛి తణ్హన్తిఆది సబ్బాసవసుత్తే వుత్తమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వితక్కసణ్ఠానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మూలపణ్ణాసట్ఠకథాయ పఠమో భాగో నిట్ఠితో.