📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మజ్ఝిమనికాయే

మూలపణ్ణాస-అట్ఠకథా

(దుతియో భాగో)

౩. ఓపమ్మవగ్గో

౧. కకచూపమసుత్తవణ్ణనా

౨౨౨. ఏవం మే సుతన్తి కకచూపమసుత్తం. తత్థ మోళియఫగ్గునోతి మోళీతి చూళా వుచ్చతి. యథాహ –

‘‘ఛేత్వాన మోళిం వరగన్ధవాసితం,

వేహాయసం ఉక్ఖిపి సక్యపుఙ్గవో;

రతనచఙ్కోటవరేన వాసవో,

సహస్సనేత్తో సిరసా పటిగ్గహీ’’తి.

సా తస్స గిహికాలే మహతీ అహోసి, తేనస్స మోళియఫగ్గునోతి సఙ్ఖా ఉదపాది. పబ్బజితమ్పి నం తేనేవ నామేన సఞ్జానన్తి. అతివేలన్తి వేలం అతిక్కమిత్వా. తత్థ కాలవేలా, సీమవేలా, సీలవేలాతి తివిధా వేలా. ‘‘తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసీ’’తి (ధమ్మపదే వగ్గానముద్దానం, గాథానముద్దానం; మహావ. ౧-౩) అయం కాలవేలా నామ. ‘‘ఠితధమ్మో వేలం నాతివత్తతీ’’తి (చూళవ. ౩౮౪; ఉదా. ౪౫; అ. ని. ౮.౧౯) అయం సీమవేలా నామ. ‘‘వేలాఅనతిక్కమో సేతుఘాతో’’తి (ధ. స. ౨౯౯-౩౦౧) చ, ‘‘వేలా చేసా అవీతిక్కమనట్ఠేనా’’తి చ, అయం సీలవేలా నామ. తం తివిధమ్పి సో అతిక్కమియేవ. భిక్ఖునియో హి ఓవదితుం కాలో నామ అత్థి, సో అత్థఙ్గతేపి సూరియే ఓవదన్తో తం కాలవేలమ్పి అతిక్కమి. భిక్ఖునీనం ఓవాదే పమాణం నామ అత్థి సీమా మరియాదా. సో ఉత్తరిఛప్పఞ్చవాచాహి ఓవదన్తో తం సీమవేలమ్పి అతిక్కమి. కథేన్తో పన దవసహగతం కత్వా దుట్ఠుల్లాపత్తిపహోనకం కథేతి, ఏవం సీలవేలమ్పి అతిక్కమి.

సంసట్ఠోతి మిస్సీభూతో సమానసుఖదుక్ఖో హుత్వా. సమ్ముఖాతి పురతో. అవణ్ణం భాసతీతి తా పన పచనకోట్టనాదీని కరోన్తియో దిస్వా నత్థి ఇమాసం అనాపత్తి నామ, ఇమా భిక్ఖునియో అనాచారా దుబ్బచా పగబ్భాతి అగుణం కథేతి. అధికరణమ్పి కరోతీతి ఇమేసం భిక్ఖూనం ఇమా భిక్ఖునియో దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ అక్ఖీని దయ్హన్తి, ఇమస్మిం విహారే పుప్ఫపూజా వా ఆసనధోవనపరిభణ్డకరణాదీని వా ఇమాసం వసేన వత్తన్తి. కులధీతరో ఏతా లజ్జినియో, తుమ్హే ఇమా ఇదఞ్చిదఞ్చ వదథ, అయం నామ తుమ్హాకం ఆపత్తి హోతి, వినయధరానం సన్తికం ఆగన్త్వా వినిచ్ఛయం మే దేథాతి అధికరణం ఆకడ్ఢతి.

మోళియఫగ్గునస్స అవణ్ణం భాసతీతి నత్థి ఇమస్స భిక్ఖునో అనాపత్తి నామ. నిచ్చకాలం ఇమస్స పరివేణద్వారం అసుఞ్ఞం భిక్ఖునీహీతి అగుణం కథేతి. అధికరణమ్పి కరోన్తీతి ఇమేసం భిక్ఖూనం మోళియఫగ్గునత్థేరస్స దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ అక్ఖీని దయ్హన్తి. ఇమస్మిం విహారే అఞ్ఞేసం వసనట్ఠానం ఓలోకేతుమ్పి న సక్కా. విహారం ఆగతభిక్ఖునియో ఓవాదం వా పటిసన్థారం వా ఉద్దేసపదం వా థేరమేవ నిస్సాయ లభన్తి, కులపుత్తకో లజ్జీ కుక్కుచ్చకో, ఏవరూపం నామ తుమ్హే ఇదఞ్చిదఞ్చ వదథ, ఏథ వినయధరానం సన్తికే వినిచ్ఛయం దేథాతి అధికరణం ఆకడ్ఢన్తి.

సో భిక్ఖు భగవన్తం ఏతదవోచాతి నేవ పియకమ్యతాయ న భేదాధిప్పాయేన, అత్థకామతాయ అవోచ. ఏకం కిరస్స అహోసి – ‘‘ఇమస్స భిక్ఖుస్స ఏవం సంసట్ఠస్స విహరతో అయసో ఉప్పజ్జిస్సతి. సో సాసనస్సాపి అవణ్ణోయేవ. అఞ్ఞేన పన కథితో అయం న ఓరమిస్సతి, భగవతా ధమ్మం దేసేత్వా ఓవదితో ఓరమిస్సతీ’’తి తస్స అత్థకామతాయ భగవన్తం ఏతం, ‘‘ఆయస్మా, భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ.

౨౨౩. ఆమన్తేహీతి జానాపేహి. ఆమన్తేతీతి పక్కోసతి.

౨౨౪. సద్ధాతి సద్ధాయ. తస్మాతి యస్మా త్వం కులపుత్తో చేవ సద్ధాపబ్బజితో చ, యస్మా వా తే ఏతాహి సద్ధిం సంసట్ఠస్స విహరతో యే తా అక్కోసిస్సన్తి వా, పహరిస్సన్తి వా, తేసు దోమనస్సం ఉప్పజ్జిస్సతి, సంసగ్గే పహీనే నుప్పజ్జిస్సతి, తస్మా. తత్రాతి తస్మిం అవణ్ణభాసనే. గేహసితాతి పఞ్చకామగుణనిస్సితా. ఛన్దాతి తణ్హాఛన్దాపి పటిఘఛన్దాపి. విపరిణతన్తి రత్తమ్పి చిత్తం విపరిణతం. దుట్ఠమ్పి, మూళ్హమ్పి చిత్తం విపరిణతం. ఇధ పన తణ్హాఛన్దవసేన రత్తమ్పి వట్టతి, పటిఘఛన్దవసేన దుట్ఠమ్పి వట్టతి. హితానుకమ్పీతి హితేన అనుకమ్పమానో హితేన ఫరమానో. న దోసన్తరోతి న దోసచిత్తో భవిస్సామి.

౨౨౫. అథ ఖో భగవాతి కస్మా ఆరభి? ఫగ్గునస్స కిర ఏత్తకం ఓవాదం సుత్వాపి, ‘‘భిక్ఖునిసంసగ్గతో ఓరమిస్సామి విరమిస్సామీ’’తి చిత్తమ్పి న ఉప్పన్నం, భగవతా పన సద్ధిం పటాణీ వియ పటివిరుద్ధో అట్ఠాసి, అథస్స భగవతో యథా నామ జిఘచ్ఛితస్స భోజనే, పిపాసితస్స పానీయే, సీతేన ఫుట్ఠస్స ఉణ్హే దుక్ఖితస్స సుఖే పత్థనా ఉప్పజ్జతి. ఏవమేవ ఇమం దుబ్బచం భిక్ఖుం దిస్వా పఠమబోధియం సుబ్బచా భిక్ఖూ ఆపాథం ఆగమింసు. అథ తేసం వణ్ణం కథేతుకామో హుత్వా ఇమం దేసనం ఆరభి.

తత్థ ఆరాధయింసూతి గణ్హింసు పూరయింసు. ఏకం సమయన్తి ఏకస్మిం సమయే. ఏకాసనభోజనన్తి ఏకం పురేభత్తభోజనం. సూరియుగ్గమనతో హి యావ మజ్ఝన్హికా సత్తక్ఖత్తుం భుత్తభోజనమ్పి ఇధ ఏకాసనభోజనన్తేవ అధిప్పేతం. అప్పాబాధతన్తి నిరాబాధతం. అప్పాతఙ్కతన్తి నిద్దుక్ఖతం. లహుట్ఠానన్తి సరీరస్స సల్లహుకం ఉట్ఠానం. బలన్తి కాయబలం. ఫాసువిహారన్తి కాయస్స సుఖవిహారం. ఇమినా కిం కథితం? దివా వికాలభోజనం పజహాపితకాలో కథితో. భద్దాలిసుత్తే పన రత్తిం వికాలభోజనం పజహాపితకాలో కథితో. ఇమాని హి ద్వే భోజనాని భగవా న ఏకప్పహారేన పజహాపేసి. కస్మా? ఇమానేవ హి ద్వే భోజనాని వట్టే సత్తానం ఆచిణ్ణాని. సన్తి కులపుత్తా సుఖుమాలా, తే ఏకతో ద్వేపి భోజనాని పజహన్తా కిలమన్తి. తస్మా ఏకతో అపజహాపేత్వా ఏకస్మిం కాలే దివా వికాలభోజనం, ఏకస్మిం రత్తిం వికాలభోజనన్తి విసుం పజహాపేసి. తేసు ఇధ దివా వికాలభోజనం పజహాపితకాలో కథితో. తత్థ యస్మా బుద్ధా న భయం దస్సేత్వా తజ్జేత్వా పజహాపేన్తి, ఆనిసంసం పన దస్సేత్వా పజహాపేన్తి, ఏవఞ్హి సత్తా సుఖేన పజహన్తి. తస్మా ఆనిసంసం దస్సేన్తో ఇమే పఞ్చ గుణే దస్సేసి. అనుసాసనీ కరణీయాతి పునప్పునం సాసనే కత్తబ్బం నాహోసి. ‘‘ఇదం కరోథ, ఇదం మా కరోథా’’తి సతుప్పాదకరణీయమత్తమేవ అహోసి. తావత్తకేనేవ తే కత్తబ్బం అకంసు, పహాతబ్బం పజహింసు, పఠమబోధియం, భిక్ఖవే, సుబ్బచా భిక్ఖూ అహేసుం అస్సవా ఓవాదపటికరాతి.

ఇదాని నేసం సుబ్బచభావదీపికం ఉపమం ఆహరన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ సుభూమియన్తి సమభూమియం. ‘‘సుభూమ్యం సుఖేత్తే విహతఖాణుకే బీజాని పతిట్ఠపేయ్యా’’తి (దీ. ని. ౨.౪౩౮) ఏత్థ పన మణ్డభూమి సుభూమీతి ఆగతా. చతుమహాపథేతి ద్విన్నం మహామగ్గానం వినివిజ్ఝిత్వా గతట్ఠానే. ఆజఞ్ఞరథోతి వినీతఅస్సరథో. ఓధస్తపతోదోతి యథా రథం అభిరుహిత్వా ఠితేన సక్కా హోతి గణ్హితుం, ఏవం ఆలమ్బనం నిస్సాయ తిరియతో ఠపితపతోదో. యోగ్గాచరియోతి అస్సాచరియో. స్వేవ అస్సదమ్మే సారేతీతి అస్సదమ్మసారథి. యేనిచ్ఛకన్తి యేన యేన మగ్గేన ఇచ్ఛతి. యదిచ్ఛకన్తి యం యం గతిం ఇచ్ఛతి. సారేయ్యాతి ఉజుకం పురతో పేసేయ్య. పచ్చాసారేయ్యాతి పటినివత్తేయ్య.

ఏవమేవ ఖోతి యథా హి సో యోగ్గాచరియో యేన యేన మగ్గేన గమనం ఇచ్ఛతి, తం తం అస్సా ఆరుళ్హావ హోన్తి. యాయ యాయ చ గతియా ఇచ్ఛతి, సా సా గతి గహితావ హోతి. రథం పేసేత్వా అస్సా నేవ వారేతబ్బా న విజ్ఝితబ్బా హోన్తి. కేవలం తేసం సమే భూమిభాగే ఖురేసు నిమిత్తం ఠపేత్వా గమనమేవ పస్సితబ్బం హోతి. ఏవం మయ్హమ్పి తేసు భిక్ఖూసు పునప్పునం వత్తబ్బం నాహోసి. ఇదం కరోథ ఇదం మా కరోథాతి సతుప్పాదనమత్తమేవ కత్తబ్బం హోతి. తేహిపి తావదేవ కత్తబ్బం కతమేవ హోతి, అకత్తబ్బం జహితమేవ. తస్మాతి యస్మా సుబ్బచా యుత్తయానపటిభాగా హుత్వా సతుప్పాదనమత్తేనేవ పజహింసు, తస్మా తుమ్హేపి పజహథాతి అత్థో. ఏలణ్డేహీతి ఏలణ్డా కిర సాలదూసనా హోన్తి, తస్మా ఏవమాహ. విసోధేయ్యాతి ఏలణ్డే చేవ అఞ్ఞా చ వల్లియో ఛిన్దిత్వా బహి నీహరణేన సోధేయ్య. సుజాతాతి సుసణ్ఠితా. సమ్మా పరిహరేయ్యాతి మరియాదం బన్ధిత్వా ఉదకాసిఞ్చనేనపి కాలేనకాలం మూలమూలే ఖణనేనపి వల్లిగుమ్బాదిచ్ఛేదనేనపి కిపిల్లపూటకహరణేనపి మక్కటకజాలసుక్ఖదణ్డకహరణేనపి సమ్మా వడ్ఢేత్వా పోసేయ్య. వుద్ధిఆదీని వుత్తత్థానేవ.

౨౨౬. ఇదాని అక్ఖన్తియా దోసం దస్సేన్తో భూతపుబ్బన్తిఆదిమాహ. తత్థ వేదేహికాతి విదేహరట్ఠవాసికస్స ధీతా. అథ వా వేదోతి పఞ్ఞా వుచ్చతి, వేదేన ఈహతి ఇరియతీతి వేదేహికా, పణ్డితాతి అత్థో. గహపతానీతి ఘరసామినీ. కిత్తిసద్దోతి కిత్తిఘోసో. సోరతాతి సోరచ్చేన సమన్నాగతా. నివాతాతి నివాతవుత్తి. ఉపసన్తాతి నిబ్బుతా. దక్ఖాతి భత్తపచనసయనత్థరణదీపుజ్జలనాదికమ్మేసు ఛేకా. అనలసాతి ఉట్ఠాహికా, సుసంవిహితకమ్మన్తాతి సుట్ఠు సంవిహితకమ్మన్తా. ఏకా అనలసా హోతి, యం యం పన భాజనం గణ్హాతి, తం తం భిన్దతి వా ఛిద్దం వా కరోతి, అయం న తాదిసాతి దస్సేతి.

దివా ఉట్ఠాసీతి పాతోవ కత్తబ్బాని ధేనుదుహనాదికమ్మాని అకత్వా ఉస్సూరే ఉట్ఠితా. హే జే కాళీతి అరే కాళి. కిం జే దివా ఉట్ఠాసీతి కిం తే కిఞ్చి అఫాసుకం అత్థి, కిం దివా ఉట్ఠాసీతి? నో వత రే కిఞ్చీతి అరే యది తే న కిఞ్చి అఫాసుకం అత్థి, నేవ సీసం రుజ్ఝతి, న పిట్ఠి, అథ కస్మా పాపి దాసి దివా ఉట్ఠాసీతి కుపితా అనత్తమనా భాకుటిమకాసి. దివాతరం ఉట్ఠాసీతి పునదివసే ఉస్సూరతరం ఉట్ఠాసి. అనత్తమనవాచన్తి అరే పాపి దాసి అత్తనో పమాణం న జానాసి; కిం అగ్గిం సీతోతి మఞ్ఞసి, ఇదాని తం సిక్ఖాపేస్సామీతిఆదీని వదమానా కుపితవచనం నిచ్ఛారేసి.

పటివిసకానన్తి సామన్తగేహవాసీనం. ఉజ్ఝాపేసీతి అవజానాపేసి. చణ్డీతి అసోరతా కిబ్బిసా. ఇతి యత్తకా గుణా, తతో దిగుణా దోసా ఉప్పజ్జింసు. గుణా నామ సణికం సణికం ఆగచ్ఛన్తి; దోసా ఏకదివసేనేవ పత్థటా హోన్తి. సోరతసోరతోతి అతివియ సోరతో, సోతాపన్నో ను ఖో, సకదాగామీ అనాగామీ అరహా ను ఖోతి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. ఫుసన్తీతి ఫుసన్తా ఘట్టేన్తా ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి.

అథ భిక్ఖు సోరతోతి వేదితబ్బోతి అథ అధివాసనక్ఖన్తియం ఠితో భిక్ఖు సోరతోతి వేదితబ్బో. యో చీవర…పే… పరిక్ఖారహేతూతి యో ఏతాని చీవరాదీని పణీతపణీతాని లభన్తో పాదపరికమ్మపిట్ఠిపరికమ్మాదీని ఏకవచనేనేవ కరోతి. అలభమానోతి యథా పుబ్బే లభతి, ఏవం అలభన్తో. ధమ్మఞ్ఞేవ సక్కరోన్తోతి ధమ్మంయేవ సక్కారం సుకతకారం కరోన్తో. గరుం కరోన్తోతి గరుభారియం కరోన్తో. మానేన్తోతి మనేన పియం కరోన్తో. పూజేన్తోతి పచ్చయపూజాయ పూజేన్తో. అపచాయమానోతి ధమ్మంయేవ అపచాయమానో అపచితిం నీచవుత్తిం దస్సేన్తో.

౨౨౭. ఏవం అక్ఖన్తియా దోసం దస్సేత్వా ఇదాని యే అధివాసేన్తి, తే ఏవం అధివాసేన్తీతి పఞ్చ వచనపథే దస్సేన్తో పఞ్చిమే, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ కాలేనాతి యుత్తపత్తకాలేన. భూతేనాతి సతా విజ్జమానేన. సణ్హేనాతి సమ్మట్ఠేన. అత్థసఞ్హితేనాతి అత్థనిస్సితేన కారణనిస్సితేన. అకాలేనాతిఆదీని తేసంయేవ పటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బాని. మేత్తచిత్తాతి ఉప్పన్నమేత్తచిత్తా హుత్వా. దోసన్తరాతి దుట్ఠచిత్తా, అబ్భన్తరే ఉప్పన్నదోసా హుత్వా. తత్రాతి తేసు వచనపథేసు. ఫరిత్వాతి అధిముచ్చిత్వా. తదారమ్మణఞ్చాతి కథం తదారమ్మణం సబ్బావన్తం లోకం కరోతి? పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతం పుగ్గలం మేత్తచిత్తస్స ఆరమ్మణం కత్వా పున తస్సేవ మేత్తచిత్తస్స అవసేససత్తే ఆరమ్మణం కరోన్తో సబ్బావన్తం లోకం తదారమ్మణం కరోతి నామ. తత్రాయం వచనత్థో. తదారమ్మణఞ్చాతి తస్సేవ మేత్తచిత్తస్స ఆరమ్మణం కత్వా. సబ్బావన్తన్తి సబ్బసత్తవన్తం. లోకన్తి సత్తలోకం. విపులేనాతి అనేకసత్తారమ్మణేన. మహగ్గతేనాతి మహగ్గతభూమికేన. అప్పమాణేనాతి సుభావితేన. అవేరేనాతి నిద్దోసేన. అబ్యాబజ్ఝేనాతి నిద్దుక్ఖేన. ఫరిత్వా విహరిస్సామాతి ఏవరూపేన మేత్తాసహగతేన చేతసా తఞ్చ పుగ్గలం సబ్బఞ్చ లోకం తస్స చిత్తస్స ఆరమ్మణం కత్వా అధిముచ్చిత్వా విహరిస్సామ.

౨౨౮. ఇదాని తదత్థదీపికం ఉపమం ఆహరన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ అపథవిన్తి నిప్పథవిం కరిస్సామీతి అత్థో. తత్ర తత్రాతి తస్మిం తస్మిం ఠానే. వికిరేయ్యాతి పచ్ఛియా పంసుం ఉద్ధరిత్వా బీజాని వియ వికిరేయ్య. ఓట్ఠుభేయ్యాతి ఖేళం పాతేయ్య. అపథవిం కరేయ్యాతి ఏవం కాయేన చ వాచాయ చ పయోగం కత్వాపి సక్కుణేయ్య అపథవిం కాతున్తి? గమ్భీరాతి బహలత్తేన ద్వియోజనసతసహస్సాని చత్తారి చ నహుతాని గమ్భీరా. అప్పమేయ్యాతి తిరియం పన అపరిచ్ఛిన్నా. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – పథవీ వియ హి మేత్తచిత్తం దట్ఠబ్బం. కుదాలపిటకం గహేత్వా ఆగతపురిసో వియ పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో. యథా సో కుదాలపిటకేన మహాపథవిం అపథవిం కాతుం న సక్కోతి, ఏవం వో పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో మేత్తచిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం కాతుం న సక్ఖిస్సతీతి.

౨౨౯. దుతియఉపమాయం హలిద్దిన్తి యంకిఞ్చి పీతకవణ్ణం. నీలన్తి కంసనీలం వా పలాసనీలం వా. అరూపీతి అరూపో. నను చ, ద్విన్నం కట్ఠానం వా ద్విన్నం రుక్ఖానం వా ద్విన్నం సేయ్యానం వా ద్విన్నం సేలానం వా అన్తరం పరిచ్ఛిన్నాకాసరూపన్తి ఆగతం, కస్మా ఇధ అరూపీతి వుత్తోతి? సనిదస్సనభావపటిక్ఖేపతో. తేనేవాహ ‘‘అనిదస్సనో’’తి. తస్మిఞ్హి రూపం లిఖితుం, రూపపాతుభావం దస్సేతుం న సక్కా, తస్మా ‘‘అరూపీ’’తి వుత్తో. అనిదస్సనోతి దస్సనస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స అనాపాథో. ఉపమాసంసన్దనే పనేత్థ ఆకాసో వియ మేత్తచిత్తం. తులికపఞ్చమా చత్తారో రఙ్గజాతా వియ పఞ్చ వచనపథా, తులికపఞ్చమే రఙ్గే గహేత్వా ఆగతపురిసో వియ పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో. యథా సో తులికపఞ్చమేహి రఙ్గేహి ఆకాసే రూపపాతుభావం కాతుం న సక్కోతి, ఏవం వో పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో మేత్తచిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం కత్వా దోసుప్పత్తిం దస్సేతుం న సక్ఖిస్సతీతి.

౨౩౦. తతియఉపమాయం ఆదిత్తన్తి పజ్జలితం. గమ్భీరా అప్పమేయ్యాతి ఇమిస్సా గఙ్గాయ గమ్భీరట్ఠానం గావుతమ్పి అత్థి, అడ్ఢయోజనమ్పి, యోజనమ్పి. పుథులం పనస్సా ఏవరూపంయేవ, దీఘతో పన పఞ్చయోజనసతాని. సా కథం గమ్భీరా అప్పమేయ్యాతి? ఏతేన పయోగేన పరివత్తేత్వా ఉద్ధనే ఉదకం వియ తాపేతుం అసక్కుణేయ్యతో. ఠితోదకం పన కేనచి ఉపాయేన అఙ్గులమత్తం వా అడ్ఢఙ్గులమత్తం వా ఏవం తాపేతుం సక్కా భవేయ్య, అయం పన న సక్కా, తస్మా ఏవం వుత్తం. ఉపమాసంసన్దనే పనేత్థ గఙ్గా వియ మేత్తచిత్తం, తిణుక్కం ఆదాయ ఆగతపురిసో వియ పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో. యథా సో ఆదిత్తాయ తిణుక్కాయ గఙ్గం తాపేతుం న సక్కోతి, ఏవం వో పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో మేత్తచిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం కాతుం న సక్ఖిస్సతీతి.

౨౩౧. చతుత్థఉపమాయం బిళారభస్తాతి బిళారచమ్మపసిబ్బకా. సుమద్దితాతి సుట్ఠు మద్దితా. సుపరిమద్దితాతి అన్తో చ బహి చ సమన్తతో సుపరిమద్దితా. తూలినీతి సిమ్బలితూలలతాతూలసమానా. ఛిన్నసస్సరాతి ఛిన్నసస్సరసద్దా. ఛిన్నభబ్భరాతి ఛిన్నభబ్భరసద్దా. ఉపమాసంసన్దనే పనేత్థ బిళారభస్తా వియ మేత్తచిత్తం, కట్ఠకఠలం ఆదాయ ఆగతపురిసో వియ పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో. యథా సో కట్ఠేన వా కఠలేన వా బిళారభస్తం సరసరం భరభరం సద్దం కాతుం న సక్కోతి, ఏవం వో పఞ్చ వచనపథే గహేత్వా ఆగతపుగ్గలో మేత్తచిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం కత్వా దోసానుగతభావం కాతుం న సక్ఖిస్సతీతి.

౨౩౨. ఓచరకాతి అవచరకా హేట్ఠాచరకా, నీచకమ్మకారకాతి అత్థో. యో మనో పదూసేయ్యాతి యో భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా మనో పదూసేయ్య, తం కకచేన ఓకన్తనం నాధివాసేయ్య. న మే సో తేన సాసనకరోతి సో తేన అనధివాసనేన మయ్హం ఓవాదకరో న హోతి. ఆపత్తి పనేత్థ నత్థి.

౨౩౩. అణుం వా థూలం వాతి అప్పసావజ్జం వా మహాసావజ్జం వా. యం తుమ్హే నాధివాసేయ్యాథాతి యో తుమ్హేహి అధివాసేతబ్బో న భవేయ్యాతి అత్థో. నో హేతం, భన్తేతి, భన్తే, అనధివాసేతబ్బం నామ వచనపథం న పస్సామాతి అధిప్పాయో. దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయాతి ఇతి భగవా అరహత్తేన కూటం గణ్హన్తో యథానుసన్ధినా దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

కకచూపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అలగద్దూపమసుత్తవణ్ణనా

౨౩౪. ఏవం మే సుతన్తి అలగద్దూపమసుత్తం. తత్థ గద్ధే బాధయింసూతి గద్ధబాధినో, గద్ధబాధినో పుబ్బపురిసా అస్సాతి గద్ధబాధిపుబ్బో, తస్స గద్ధబాధిపుబ్బస్స, గిజ్ఝఘాతకకులప్పసుతస్సాతి అత్థో. సగ్గమోక్ఖానం అన్తరాయం కరోన్తీతి అన్తరాయికా. తే కమ్మకిలేసవిపాకఉపవాదఆణావీతిక్కమవసేన పఞ్చవిధా. తత్థ పఞ్చానన్తరియధమ్మా కమ్మన్తరాయికా నామ. తథా భిక్ఖునీదూసకకమ్మం, తం పన మోక్ఖస్సేవ అన్తరాయం కరోతి, న సగ్గస్స. నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మా కిలేసన్తరాయికా నామ. పణ్డకతిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకానం పటిసన్ధిధమ్మా విపాకన్తరాయికా నామ. అరియూపవాదధమ్మా ఉపవాదన్తరాయికా నామ, తే పన యావ అరియే న ఖమాపేన్తి, తావదేవ, న తతో పరం. సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తా సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆణావీతిక్కమన్తరాయికా నామ. తేపి యావ భిక్ఖుభావం వా పటిజానాతి, న వుట్ఠాతి వా, న దేసేతి వా, తావదేవ, న తతో పరం.

తత్రాయం భిక్ఖు బహుస్సుతో ధమ్మకథికో సేసన్తరాయికే జానాతి, వినయే పన అకోవిదత్తా పణ్ణత్తివీతిక్కమన్తరాయికే న జానాతి, తస్మా రహోగతో ఏవం చిన్తేసి – ఇమే ఆగారికా పఞ్చ కామగుణే పరిభుఞ్జన్తా సోతాపన్నాపి సకదాగామినోపి అనాగామినోపి హోన్తి. భిక్ఖూపి మనాపికాని చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యాని రూపాని పస్సన్తి…పే… కాయవిఞ్ఞేయ్యే ఫోట్ఠబ్బే ఫుసన్తి, ముదుకాని అత్థరణపావురణాదీని పరిభుఞ్జన్తి, ఏతం సబ్బం వట్టతి. కస్మా ఇత్థీనంయేవ రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బా న వట్టన్తి? ఏతేపి వట్టన్తీతి. ఏవం రసేన రసం సంసన్దేత్వా సచ్ఛన్దరాగపరిభోగఞ్చ నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగఞ్చ ఏకం కత్వా థూలవాకేహి సద్ధిం అతిసుఖుమసుత్తం ఉపనేన్తో వియ, సాసపేన సద్ధిం సినేరుం ఉపసంహరన్తో వియ, పాపకం దిట్ఠిగతం ఉప్పాదేత్వా, ‘‘కిం భగవతా మహాసముద్దం బన్ధన్తేన వియ మహతా ఉస్సాహేన పఠమపారాజికం పఞ్ఞత్తం, నత్థి ఏత్థ దోసో’’తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం పటివిరుజ్ఝన్తో వేసారజ్జఞాణం పటిబాహన్తో అరియమగ్గే ఖాణుకణ్టకాదీని పక్ఖిపన్తో మేథునధమ్మే దోసో నత్థీతి జినస్స ఆణాచక్కే పహారం అదాసి. తేనాహ – ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తిఆది.

ఏవం బ్యా ఖోతి ఏవం వియ ఖో. సమనుయుఞ్జన్తీతిఆదీసు కిం లద్ధికో త్వం, లద్ధిం వదేహీతి పుచ్ఛమానా సమనుయుఞ్జన్తి నామ. దిట్ఠిం పతిట్ఠాపేన్తా సమనుగ్గాహన్తి నామ. కేన కారణేన ఏవం వదసీతి కారణం పుచ్ఛన్తా సమనుభాసన్తి నామ. అట్ఠికఙ్కలూపమాతిఆదీసు (మ. ని. ౨.౪౨-౪౮) అట్ఠికఙ్కలూపమా అప్పస్సాదట్ఠేన. మంసపేసూపమా బహుసాధారణట్ఠేన. తిణుక్కూపమా అనుదహనట్ఠేన. అఙ్గారకాసూపమా మహాభితాపనట్ఠేన. సుపినకూపమా ఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన. యాచితకూపమా తావకాలికట్ఠేన. రుక్ఖఫలూపమా సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గపలిభఞ్జనట్ఠేన. అసిసూనూపమా అధికుట్టనట్ఠేన. సత్తిసూలూపమా వినివిజ్ఝనట్ఠేన. సప్పసిరూపమా సాసఙ్కసప్పటిభయట్ఠేన. థామసాతి దిట్ఠిథామేన. పరామాసాతి దిట్ఠిపరామాసేన. అభినివిస్స వోహరతీతి అధిట్ఠహిత్వా వోహరతి దీపేతి వా.

౨౩౫. యతో ఖో తే భిక్ఖూతి యదా తే భిక్ఖూ. ఏవం బ్యా ఖో అహం, భన్తే, భగవతాతి ఇదం ఏస అత్తనో అజ్ఝాసయేన నత్థీతి వత్తుకామోపి భగవతో ఆనుభావేన సమ్పటిచ్ఛతి, బుద్ధానం కిర సమ్ముఖా ద్వే కథా కథేతుం సమత్థో నామ నత్థి.

౨౩౬. కస్స ఖో నామ త్వం మోఘపురిసాతి త్వం మోఘపురిస కస్స ఖత్తియస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా వేస్సస్స వా సుద్దస్స వా గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా దేవస్స వా మనుస్సస్స వా మయా ఏవం ధమ్మం దేసితం ఆజానాసి. అథ ఖో భగవా భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి అయం పాటియేక్కో అనుసన్ధి. అరిట్ఠో కిర చిన్తేసి – ‘‘భగవా మం మోఘపురిసోతి వదతి, న ఖో పన మోఘపురిసాతి వుత్తమత్తకేన మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో న హోతి. ఉపసేనమ్పి హి వఙ్గన్తపుత్తం, ‘అతిలహుం ఖో త్వం, మోఘపురిస, బాహుల్లాయ ఆవత్తో’తి (మహావ. ౭౫) భగవా మోఘపురిసవాదేన ఓవది. థేరో అపరభాగే ఘటేన్తో వాయమన్తో ఛ అభిఞ్ఞా సచ్ఛాకాసి. అహమ్పి తథారూపం వీరియం పగ్గణ్హిత్వా మగ్గఫలాని నిబ్బత్తేస్సామీ’’తి. అథస్స భగవా బన్ధనా పవుత్తస్స పణ్డుపలాసస్స వియ అవిరుళ్హిభావం దస్సేన్తో ఇమం దేసనం ఆరభి.

ఉస్మీకతోపీతి, భిక్ఖవే, తుమ్హే కిన్తి మఞ్ఞథ, అయం అరిట్ఠో ఏవంలద్ధికో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన పటివిరుజ్ఝిత్వా వేసారజ్జఞాణం పటిబాహిత్వా తథాగతస్స ఆణాచక్కే పహారం దదమానో అపి ను ఇమస్మిం ధమ్మవినయే ఉస్మీకతోపి? యథా నిబ్బుతేపి మహన్తే అగ్గిక్ఖన్ధే ఖజ్జుపనకమత్తాపి అగ్గిపపటికా హోతియేవ, యం నిస్సాయ పున మహాఅగ్గిక్ఖన్ధో భవేయ్య. కిం ను ఖో ఏవం ఇమస్స అప్పమత్తికాపి ఞాణుస్మా అత్థి, యం నిస్సాయ వాయమన్తో మగ్గఫలాని నిబ్బత్తేయ్యాతి? నో హేతం, భన్తేతి, భన్తే, ఏవంలద్ధికస్స కుతో ఏవరూపా ఞాణుస్మాతి? మగ్గఫలానం పచ్చయసమత్థాయ ఞాణుస్మాయ ఉస్మీకతభావం పటిక్ఖిపన్తా వదన్తి. మఙ్కుభూతోతి నిత్తేజభూతో. పత్తక్ఖన్ధోతి పతితక్ఖన్ధో. అప్పటిభానోతి కిఞ్చి పటిభానం అపస్సన్తో భిన్నపటిభానో ఏవరూపమ్పి నామ నియ్యానికసాసనం లభిత్వా అవిరుళ్హిధమ్మో కిరమ్హి సముగ్ఘాతితపచ్చయో జాతోతి అత్తనో అభబ్బతం పచ్చవేక్ఖన్తో పాదఙ్గుట్ఠకేన భూమిం ఖణమానో నిసీది.

పఞ్ఞాయిస్ససి ఖోతి అయమ్పి పాటియేక్కో అనుసన్ధి. అరిట్ఠో కిర చిన్తేసి – ‘‘భగవా మయ్హం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో పచ్ఛిన్నోతి వదతి, న ఖో పన బుద్ధా సఉపనిస్సయానంయేవ ధమ్మం దేసేన్తి, అనుపనిస్సయానమ్పి దేసేన్తి, అహం సత్థు సన్తికా సుగతోవాదం లభిత్వా అత్తనో సమ్పత్తూపగం కుసలం కరిస్సామీ’’తి. అథస్స భగవా ఓవాదం పటిపస్సమ్భేన్తో ‘‘పఞ్ఞాయిస్ససీ’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో, త్వంయేవ, మోఘపురిస, ఇమినా పాపకేన దిట్ఠిగతేన నిరయాదీసు పఞ్ఞాయిస్ససి, మమ సన్తికా తుయ్హం సుగతోవాదో నామ నత్థి, న మే తయా అత్థో, ఇధాహం భిక్ఖూ పటిపుచ్ఛిస్సామీతి.

౨౩౭. అథ ఖో భగవాతి అయమ్పి పాటియేక్కో అనుసన్ధి. ఇమస్మిఞ్హి ఠానే భగవా పరిసం సోధేతి, అరిట్ఠం గణతో నిస్సారేతి. సచే హి పరిసగతానం కస్సచి ఏవం భవేయ్య – ‘‘అయం అరిట్ఠో భగవతా అకథితం కథేతుం కిం సక్ఖిస్సతి, కచ్చి ను ఖో పరిసమజ్ఝే భగవతా కథాయ సమారద్ధాయ సహసా కథిత’’న్తి. ఏవం కథితం పన న అరిట్ఠోవ సుణాతి, అఞ్ఞేనపి సుతం భవిస్సతి. అథాపిస్స సియా ‘‘యథా సత్థా అరిట్ఠం నిగ్గణ్హాతి, మమ్పి ఏవం నిగ్గణ్హేయ్యాతి సుత్వాపి తుణ్హీభావం ఆపజ్జేయ్యా’’తి. ‘‘తం సబ్బం న కరిస్సన్తీ’’తి. మయాపి న కథితం, అఞ్ఞేన సుతమ్పి నత్థీతి ‘‘తుమ్హేపిమే, భిక్ఖవే’’తిఆదినా పరిసాయ లద్ధిం సోధేతి. పరిసాయ పన లద్ధిసోధనేనేవ అరిట్ఠో గణతో నిస్సారితో నామ హోతి.

ఇదాని అరిట్ఠస్స లద్ధిం పకాసేన్తో సో వత, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అఞ్ఞత్రేవ కామేహీతిఆదీసు యో సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ‘‘తే పటిసేవతో నాలం అన్తరాయాయా’’తి ఏవంలద్ధికో, సో వత కిలేసకామేహి చేవ కిలేసకామసమ్పయుత్తేహి సఞ్ఞావితక్కేహి చ అఞ్ఞత్ర, ఏతే ధమ్మే పహాయ, వినా ఏతేహి ధమ్మేహి, వత్థుకామే పటిసేవిస్సతి, మేథునసమాచారం సమాచరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. ఇదం కారణం నామ నత్థి, అట్ఠానమేతం అనవకాసోతి.

౨౩౮. ఏవం భగవా అయం అరిట్ఠో యథా నామ రజకో సుగన్ధానిపి దుగ్గన్ధానిపి జిణ్ణానిపి నవానిపి సుద్ధానిపి అసుద్ధానిపి వత్థాని ఏకతో భణ్డికం కరోతి, ఏవమేవ భిక్ఖూనం నిచ్ఛన్దరాగపణీతచీవరాదిపరిభోగఞ్చ అనిబద్ధసీలానం గహట్ఠానం అన్తరాయకరం సచ్ఛన్దరాగపరిభోగఞ్చ నిబద్ధసీలానం భిక్ఖూనం ఆవరణకరం సచ్ఛన్దరాగపరిభోగఞ్చ సబ్బం ఏకసదిసం కరోతీతి అరిట్ఠస్స లద్ధిం పకాసేత్వా ఇదాని దుగ్గహితాయ పరియత్తియా దోసం దస్సేన్తో ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చేతిఆదిమాహ. తత్థ పరియాపుణన్తీతి ఉగ్గణ్హన్తి. సుత్తన్తిఆదీసు ఉభతోవిభఙ్గనిద్దేసఖన్ధకపరివారా, సుత్తనిపాతే మఙ్గలసుత్తరతనసుత్తనాలకసుఆతువట్టకసుత్తాని, అఞ్ఞమ్పి చ సుత్తనామకం తథాగతవచనం సుత్తన్తి వేదితబ్బం. సబ్బమ్పి సగాథకం సుత్తం గేయ్యన్తి వేదితబ్బం, విసేసేన సంయుత్తకే సకలోపి సగాథావగ్గో. సకలం అభిధమ్మపిటకం, నిగ్గాథకం సుత్తం, యఞ్చ అఞ్ఞమ్పి అట్ఠహి అఙ్గేహి అసఙ్గహితం బుద్ధవచనం, తం వేయ్యాకరణన్తి వేదితబ్బం. ధమ్మపదం, థేరగాథా, థేరిగాథా, సుత్తనిపాతే నోసుత్తనామికా సుద్ధికగాథా చ గాథాతి వేదితబ్బా. సోమనస్సఞాణమయికగాథాపటిసంయుత్తా ద్వేఅసీతిసుత్తన్తా ఉదానన్తి వేదితబ్బా. ‘‘వుత్తఞ్హేతం భగవతా’’తిఆదినయప్పవత్తా (ఇతివు. ౧,౨) దసుత్తరసతసుత్తన్తా ఇతివుత్తకన్తి వేదితబ్బా. అపణ్ణకజాతకాదీని పణ్ణాసాధికాని పఞ్చజాతకసతాని జాతకన్తి వేదితబ్బాని. ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా ఆనన్దే’’తిఆదినయప్పవత్తా (అ. ని. ౪.౧౨౯) సబ్బేపి అచ్ఛరియఅబ్భుతధమ్మప్పటిసంయుత్తా సుత్తన్తా అబ్భుతధమ్మన్తి వేదితబ్బా. చూళవేదల్లమహావేదల్లసమ్మాదిట్ఠిసక్కపఞ్హసఙ్ఖారభాజనియమహాపుణ్ణమసుత్తాదయో సబ్బేపి వేదఞ్చ తుట్ఠిఞ్చ లద్ధా లద్ధా పుచ్ఛితసుత్తన్తా వేదల్లన్తి వేదితబ్బా.

అత్థం న ఉపపరిక్ఖన్తీతి అత్థత్థం కారణత్థం న పస్సన్తి న పరిగ్గణ్హన్తి. అనుపపరిక్ఖతన్తి అనుపపరిక్ఖన్తానం. న నిజ్ఝానం ఖమన్తీతి న ఉపట్ఠహన్తి న ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి, ఇమస్మిం ఠానే సీలం సమాధి విపస్సనా మగ్గో ఫలం వట్టం వివట్టం కథితన్తి ఏవం జానితుం న సక్కా హోన్తీతి అత్థో. తే ఉపారమ్భానిసంసా చేవాతి తే పరేసం వాదే దోసారోపనానిసంసా హుత్వా పరియాపుణన్తీతి అత్థో. ఇతివాదప్పమోక్ఖానిసంసా చాతి ఏవం వాదపమోక్ఖానిసంసా, పరేహి సకవాదే దోసే ఆరోపితే తం దోసం ఏవం మోచేస్సామాతి ఇమినావ కారణేన పరియాపుణన్తీతి అత్థో. తఞ్చస్స అత్థం నానుభోన్తీతి యస్స చ మగ్గస్స వా ఫలస్స వా అత్థాయ కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి, తఞ్చస్స ధమ్మస్స అత్థం ఏతే దుగ్గహితగ్గాహినో నానుభోన్తి. అపిచ పరస్స వాదే ఉపారమ్భం ఆరోపేతుం అత్తనో వాదం మోచేతుం అసక్కోన్తాపి తఞ్చ అత్థం నానుభోన్తియేవ.

౨౩౯. అలగద్దత్థికోతి ఆసివిసఅత్థికో. గదోతి హి విసస్స నామం, తం తస్స అలం పరిపుణ్ణం అత్థీతి అలగద్దో. భోగేతి సరీరే. ఇధ పన, భిక్ఖవే, ఏకచ్చే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తీతి నిత్థరణపరియత్తివసేన ఉగ్గణ్హన్తి. తిస్సో హి పరియత్తియో అలగద్దపరియత్తి నిత్థరణపరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తీతి.

తత్థ యో బుద్ధవచనం ఉగ్గహేత్వా ఏవం చీవరాదీని వా లభిస్సామి, చతుపరిసమజ్ఝే వా మం జానిస్సన్తీతి లాభసక్కారహేతు పరియాపుణాతి, తస్స సా పరియత్తి అలగద్దపరియత్తి నామ. ఏవం పరియాపుణతో హి బుద్ధవచనం అపరియాపుణిత్వా నిద్దోక్కమనం వరతరం.

యో పన బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా సీలస్స ఆగతట్ఠానే సీలం పూరేత్వా సమాధిస్స ఆగతట్ఠానే సమాధిగబ్భం గణ్హాపేత్వా విపస్సనాయ ఆగతట్ఠానే విపస్సనం పట్ఠపేత్వా మగ్గఫలానం ఆగతట్ఠానే మగ్గం భావేస్సామి ఫలం సచ్ఛికరిస్సామీతి ఉగ్గణ్హాతి, తస్స సా పరియత్తి నిత్థరణపరియత్తి నామ హోతి.

ఖీణాసవస్స పన పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి నామ. తస్స హి అపరిఞ్ఞాతం అప్పహీనం అభావితం అసచ్ఛికతం వా నత్థి. సో హి పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధో పహీనకిలేసో భావితమగ్గో సచ్ఛికతఫలో, తస్మా బుద్ధవచనం పరియాపుణన్తో తన్తిధారకో పవేణిపాలకో వంసానురక్ఖకోవ హుత్వా ఉగ్గణ్హాతి. ఇతిస్స సా పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి నామ హోతి.

యో పన పుథుజ్జనో ఛాతభయాదీసు గన్థధరేసు ఏకస్మిం ఠానే వసితుం అసక్కోన్తేసు సయం భిక్ఖాచారేన అకిలమమానో అతిమధురం బుద్ధవచనం మా నస్సతు, తన్తిం ధారేస్సామి, వంసం ఠపేస్సామి, పవేణిం పాలేస్సామీతి పరియాపుణాతి, తస్స పరియత్తి భణ్డాగారికపరియత్తి హోతి, న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? న అత్తనో ఠానే ఠత్వా పరియాపుతత్తా. పుథుజ్జనస్స హి పరియత్తి నామ అలగద్దా వా హోతి నిత్థరణా వా, సత్తన్నం సేక్ఖానం నిత్థరణావ, ఖీణాసవస్స భణ్డాగారికపరియత్తియేవ. ఇమస్మిం పన ఠానే నిత్థరణపరియత్తి అధిప్పేతా.

నిజ్ఝానం ఖమన్తీతి సీలాదీనం ఆగతట్ఠానేసు ఇధ సీలం కథితం, ఇధ సమాధి, ఇధ విపస్సనా, ఇధ మగ్గో, ఇధ ఫలం, ఇధ వట్టం, ఇధ వివట్టన్తి ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి. తఞ్చస్స అత్థం అనుభోన్తీతి యేసం మగ్గఫలానం అత్థాయ పరియాపుణన్తి. సుగ్గహితపరియత్తిం నిస్సాయ మగ్గం భావేత్వా ఫలం సచ్ఛికరోన్తా తఞ్చస్స ధమ్మస్స అత్థం అనుభవన్తి. పరవాదే ఉపారమ్భం ఆరోపేతుం సక్కోన్తాపి సకవాదే ఆరోపితం దోసం ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానం గహేత్వా మోచేతుం సక్కోన్తాపి అనుభోన్తియేవ. దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తన్తీతి సీలాదీనం ఆగతట్ఠానే సీలాదీని పూరేన్తానమ్పి, పరేసం వాదే సహధమ్మేన ఉపారమ్భం ఆరోపేన్తానమ్పి, సకవాదతో దోసం హరన్తానమ్పి, అరహత్తం పత్వా పరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేత్వా ధమ్మదేసనాయ పసన్నేహి ఉపనీతే చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తానమ్పి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తన్తి.

ఏవం సుగ్గహితే బుద్ధవచనే ఆనిసంసం దస్సేత్వా ఇదాని తత్థేవ నియోజేన్తో తస్మా తిహ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ తస్మాతి యస్మా దుగ్గహితపరియత్తి దుగ్గహితఅలగద్దో వియ దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తతి, సుగ్గహితపరియత్తి సుగ్గహితఅలగద్దో వియ దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తతి, తస్మాతి అత్థో. తథా నం ధారేయ్యాథాతి తథేవ నం ధారేయ్యాథ, తేనేవ అత్థేన గణ్హేయ్యాథ. యే వా పనాస్సు వియత్తా భిక్ఖూతి యే వా పన అఞ్ఞే సారిపుత్తమోగ్గల్లానమహాకస్సపమహాకచ్చానాదికా బ్యత్తా పణ్డితా భిక్ఖూ అస్సు, తే పుచ్ఛితబ్బా. అరిట్ఠేన వియ పన మమ సాసనే న కలలం వా కచవరం వా పక్ఖిపితబ్బం.

౨౪౦. కుల్లూపమన్తి కుల్లసదిసం. నిత్థరణత్థాయాతి చతురోఘనిత్థరణత్థాయ. ఉదకణ్ణవన్తి యఞ్హి ఉదకం గమ్భీరం న పుథులం. పుథులం వా పన న గమ్భీరం, న తం అణ్ణవోతి వుచ్చతి. యం పన గమ్భీరఞ్చేవ పుథులఞ్చ, తం అణ్ణవోతి వుచ్చతి. తస్మా మహన్తం ఉదకణ్ణవన్తి మహన్తం పుథులం గమ్భీరం ఉదకన్తి అయమేత్థ అత్థో. సాసఙ్కం నామ యత్థ చోరానం నివుత్థోకాసో దిస్సతి. ఠితోకాసో, నిసిన్నోకాసో, నిపన్నోకాసో దిస్సతి. సప్పటిభయం నామ యత్థ చోరేహి మనుస్సా హతా దిస్సన్తి, విలుత్తా దిస్సన్తి, ఆకోటితా దిస్సన్తి. ఉత్తరసేతూతి ఉదకణ్ణవస్స ఉపరి బద్ధో సేతు. కుల్లం బన్ధిత్వాతి కుల్లో నామ తరణత్థాయ కలాపం కత్వా బద్ధో. పత్థరిత్వా బద్ధా పన పదరచాటిఆదయో ఉళుమ్పోతి వుచ్చన్తి. ఉచ్చారేత్వాతి ఠపేత్వా. కిచ్చకారీతి పత్తకారీ యుత్తకారీ, పతిరూపకారీతి అత్థో. ధమ్మాపి వో పహాతబ్బాతి ఏత్థ ధమ్మాతి సమథవిపస్సనా. భగవా హి సమథేపి ఛన్దరాగం పజహాపేసి, విపస్సనాయపి. సమథే ఛన్దరాగం కత్థ పజహాపేసి? ‘‘ఇతి ఖో, ఉదాయి, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్సపి పహానం వదామి, పస్ససి నో త్వం, ఉదాయి, తం సంయోజనం అణుం వా థూలం వా, యస్సాహం నో పహానం వదామీ’’తి (మ. ని. ౨.౧౫౬) ఏత్థ సమథే ఛన్దరాగం పజహాపేసి. ‘‘ఇమం చే తుమ్హే, భిక్ఖవే, దిట్ఠిం ఏవం పరిసుద్ధం ఏవం పరియోదాతం న అల్లీయేథ న కేలాయేథ న ధనాయేథా’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౧) ఏత్థ విపస్సనాయ ఛన్దరాగం పజహాపేసి. ఇధ పన ఉభయత్థ పజహాపేన్తో ‘‘ధమ్మాపి వో పహాతబ్బా, పగేవ అధమ్మా’’తి ఆహ.

తత్రాయం అధిప్పాయో – భిక్ఖవే, అహం ఏవరూపేసు సన్తప్పణీతేసు ధమ్మేసు ఛన్దరాగప్పహానం వదామి, కిం పన ఇమస్మిం అసద్ధమ్మే గామధమ్మే వసలధమ్మే దుట్ఠుల్లే ఓదకన్తికే, యత్థ అయం అరిట్ఠో మోఘపురిసో నిద్దోససఞ్ఞీ పఞ్చసు కామగుణేసు ఛన్దరాగం నాలం అన్తరాయాయాతి వదతి. అరిట్ఠేన వియ న తుమ్హేహి మయ్హం సాసనే కలలం వా కచవరం వా పక్ఖిపితబ్బన్తి ఏవం భగవా ఇమినాపి ఓవాదేన అరిట్ఠంయేవ నిగ్గణ్హాతి.

౨౪౧. ఇదాని యో పఞ్చసు ఖన్ధేసు తివిధగ్గాహవసేన అహం మమన్తి గణ్హాతి, సో మయ్హం సాసనే అయం అరిట్ఠో వియ కలలం కచవరం పక్ఖిపతీతి దస్సేన్తో ఛయిమాని, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ దిట్ఠిట్ఠానానీతి దిట్ఠిపి దిట్ఠిట్ఠానం, దిట్ఠియా ఆరమ్మణమ్పి దిట్ఠిట్ఠానం, దిట్ఠియా పచ్చయోపి. రూపం ఏతం మమాతిఆదీసు ఏతం మమాతి తణ్హాగ్గాహో. ఏసోహమస్మీతి మానగ్గాహో. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిగ్గాహో. ఏవం రూపారమ్మణా తణ్హామానదిట్ఠియో కథితా హోన్తి. రూపం పన అత్తాతి న వత్తబ్బం. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. దిట్ఠం రూపాయతనం, సుతం సద్దాయతనం, ముతం గన్ధాయతనం రసాయతనం ఫోట్ఠబ్బాయతనం, తఞ్హి పత్వా గహేతబ్బతో ముతన్తి వుత్తం. అవసేసాని సత్తాయతనాని విఞ్ఞాతం నామ. పత్తన్తి పరియేసిత్వా వా అపరియేసిత్వా వా పత్తం. పరియేసితన్తి పత్తం వా అప్పత్తం వా పరియేసితం. అనువిచరితం మనసాతి చిత్తేన అనుసఞ్చరితం. లోకస్మిఞ్హి పరియేసిత్వా పత్తమ్పి అత్థి, పరియేసిత్వా నోపత్తమ్పి. అపరియేసిత్వా పత్తమ్పి అత్థి, అపరియేసిత్వా నోపత్తమ్పి. తత్థ పరియేసిత్వా పత్తం పత్తం నామ. పరియేసిత్వా నోపత్తం పరియేసితం నామ. అపరియేసిత్వా పత్తఞ్చ, అపరియేసిత్వా నోపత్తఞ్చ మనసానువిచరితం నామ.

అథ వా పరియేసిత్వా పత్తమ్పి అపరియేసిత్వా పత్తమ్పి పత్తట్ఠేన పత్తం నామ. పరియేసిత్వా నోపత్తం పరియేసితం నామ. అపరియేసిత్వా నోపత్తం మనసానువిచరితం నామ. సబ్బం వా ఏతం మనసా అనువిచరితత్తా మనసానువిచరితం నామ. ఇమినా విఞ్ఞాణారమ్మణా తణ్హామానదిట్ఠియో కథితా, దేసనావిలాసేన హేట్ఠా దిట్ఠాదిఆరమ్మణవసేన విఞ్ఞాణం దస్సితం. యమ్పి తం దిట్ఠిట్ఠానన్తి యమ్పి ఏతం సో లోకోతిఆదినా నయేన పవత్తం దిట్ఠిట్ఠానం.

సో లోకో సో అత్తాతి యా ఏసా ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదినా నయేన పవత్తా దిట్ఠి లోకో చ అత్తా చాతి గణ్హాతి, తం సన్ధాయ వుత్తం. సో పేచ్చ భవిస్సామీతి సో అహం పరలోకం గన్త్వా నిచ్చో భవిస్సామి, ధువో సస్సతో అవిపరిణామధమ్మో భవిస్సామి, సినేరుమహాపథవీమహాసముద్దాదీహి సస్సతీహి సమం తథేవ ఠస్సామి. తమ్పి ఏతం మమాతి తమ్పి దస్సనం ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తాతి సమనుపస్సతి. ఇమినా దిట్ఠారమ్మణా తణ్హామానదిట్ఠియో కథితా. విపస్సనాయ పటివిపస్సనాకాలే వియ పచ్ఛిమదిట్ఠియా పురిమదిట్ఠిగ్గహణకాలే ఏవం హోతి.

సుక్కపక్ఖే రూపం నేతం మమాతి రూపే తణ్హామానదిట్ఠిగ్గాహా పటిక్ఖిత్తా. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. సమనుపస్సతీతి ఇమస్స పన పదస్స తణ్హాసమనుపస్సనా మానసమనుపస్సనా దిట్ఠిసమనుపస్సనా ఞాణసమనుపస్సనాతి చతస్సో సమనుపస్సనాతి అత్థో. తా కణ్హపక్ఖే తిస్సన్నం సమనుపస్సనానం, సుక్కపక్ఖే ఞాణసమనుపస్సనాయ వసేన వేదితబ్బా. అసతి న పరితస్సతీతి అవిజ్జమానే భయపరితస్సనాయ తణ్హాపరితస్సనాయ వా న పరితస్సతి. ఇమినా భగవా అజ్ఝత్తక్ఖన్ధవినాసే అపరితస్సమానం ఖీణాసవం దస్సేన్తో దేసనం మత్థకం పాపేసి.

౨౪౨. ఏవం వుత్తే అఞ్ఞతరో భిక్ఖూతి ఏవం భగవతా వుత్తే అఞ్ఞతరో అనుసన్ధికుసలో భిక్ఖు – ‘‘భగవతా అజ్ఝత్తక్ఖన్ధవినాసే అపరితస్సన్తం ఖీణాసవం దస్సేత్వా దేసనా నిట్ఠాపితా, అజ్ఝత్తం అపరితస్సన్తే ఖో పన సతి అజ్ఝత్తం పరితస్సకేన బహిద్ధా పరిక్ఖారవినాసే పరితస్సకేన అపరితస్సకేన చాపి భవితబ్బం. ఇతి ఇమేహి చతూహి కారణేహి అయం పఞ్హో పుచ్ఛితబ్బో’’తి చిన్తేత్వా ఏకంసం చీవరం కత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ భగవన్తం ఏతదవోచ. బహిద్ధా అసతీతి బహిద్ధా పరిక్ఖారవినాసే. అహు వత మేతి అహోసి వత మే భద్దకం యానం వాహనం హిరఞ్ఞం సువణ్ణన్తి అత్థో. తం వత మే నత్థీతి తం వత ఇదాని మయ్హం నత్థి, రాజూహి వా చోరేహి వా హటం, అగ్గినా వా దడ్ఢం, ఉదకేన వా వుళ్హం, పరిభోగేన వా జిణ్ణం. సియా వత మేతి భవేయ్య వత మయ్హం యానం వాహనం హిరఞ్ఞం సువణ్ణం సాలి వీహి యవో గోధుమో. తం వతాహం న లభామీతి తమహం అలభమానో తదనుచ్ఛవికం కమ్మం అకత్వా నిసిన్నత్తా ఇదాని న లభామీతి సోచతి, అయం అగారియసోచనా, అనగారియస్స పత్తచీవరాదీనం వసేన వేదితబ్బా.

అపరితస్సనావారే న ఏవం హోతీతి యేహి కిలేసేహి ఏవం భవేయ్య, తేసం పహీనత్తా న ఏవం హోతి. దిట్ఠిట్ఠానాధిట్ఠానపరియుట్ఠానాభినివేసానుసయానన్తి దిట్ఠీనఞ్చ దిట్ఠిట్ఠానానఞ్చ దిట్ఠాధిట్ఠానానఞ్చ దిట్ఠిపరియుట్ఠానానఞ్చ అభినివేసానుసయానఞ్చ. సబ్బసఙ్ఖారసమథాయాతి నిబ్బానత్థాయ. నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ సబ్బసఙ్ఖారాఇఞ్జితాని, సబ్బసఙ్ఖారచలనాని సబ్బసఙ్ఖారవిప్ఫన్దితాని సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా తం, ‘‘సబ్బసఙ్ఖారసమథో’’తి వుచ్చతి. తదేవ చ ఆగమ్మ ఖన్ధూపధి కిలేసూపధి అభిసఙ్ఖారూపధి, పఞ్చకామగుణూపధీతి ఇమే ఉపధయో పటినిస్సజ్జియన్తి, తణ్హా ఖీయతి విరజ్జతి నిరుజ్ఝతి, తస్మా తం, ‘‘సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గో తణ్హాక్ఖయో విరాగో నిరోధో’’తి వుచ్చతి. నిబ్బానాయాతి అయం పనస్స సరూపనిద్దేసో, ఇతి సబ్బేహేవ ఇమేహి పదేహి నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియత్థాయ ధమ్మం దేసేన్తస్సాతి అయమత్థో దీపితో. తస్సేవం హోతీతి తస్స దిట్ఠిగతికస్స ఉచ్ఛిజ్జిస్సామి నామస్సు, వినస్సిస్సామి నామస్సు, నాస్సు నామ భవిస్సామీతి ఏవం హోతి. దిట్ఠిగతికస్స హి తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సుఞ్ఞతాపటిసంయుత్తం కత్వా దేసియమానం ధమ్మం సుణన్తస్స తాసో ఉప్పజ్జతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘తాసో హేసో, భిక్ఖవే, అసుతవతో పుథుజ్జనస్స నో చస్సం, నో చ మే సియా’’తి (సం. ని. ౩.౫౫).

౨౪౩. ఏత్తావతా బహిద్ధాపరిక్ఖారవినాసే తస్సనకస్స చ నోతస్సనకస్స చ అజ్ఝత్తక్ఖన్ధవినాసే తస్సనకస్స చ నోతస్సనకస్స చాతి ఇమేసం వసేన చతుక్కోటికా సుఞ్ఞతా కథితా. ఇదాని బహిద్ధా పరిక్ఖారం పరిగ్గహం నామ కత్వా, వీసతివత్థుకం సక్కాయదిట్ఠిం అత్తవాదుపాదానం నామ కత్వా, సక్కాయదిట్ఠిపముఖా ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో దిట్ఠినిస్సయం నామ కత్వా తికోటికం సుఞ్ఞతం దస్సేతుం తం, భిక్ఖవే, పరిగ్గహన్తిఆదిమాహ. తత్థ పరిగ్గహన్తి బహిద్ధా పరిక్ఖారం. పరిగ్గణ్హేయ్యాథాతి యథా విఞ్ఞూ మనుస్సో పరిగ్గణ్హేయ్య. అహమ్పి ఖో తం, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, తుమ్హేపి న పస్సథ, అహమ్పి న పస్సామి, ఇతి ఏవరూపో పరిగ్గహో నత్థీతి దస్సేతి. ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

౨౪౪. ఏవం తికోటికం సుఞ్ఞతం దస్సేత్వా ఇదాని అజ్ఝత్తక్ఖన్ధే అత్తాతి బహిద్ధా పరిక్ఖారే అత్తనియన్తి కత్వా ద్వికోటికం దస్సేన్తో అత్తని వా, భిక్ఖవే, సతీతిఆదిమాహ. తత్థ అయం సఙ్ఖేపత్థో, భిక్ఖవే, అత్తని వా సతి ఇదం మే పరిక్ఖారజాతం అత్తనియన్తి అస్స, అత్తనియేవ వా పరిక్ఖారే సతి అయం మే అత్తా ఇమస్స పరిక్ఖారస్స సామీతి, ఏవం అహన్తి. సతి మమాతి, మమాతి సతి అహన్తి యుత్తం భవేయ్య. సచ్చతోతి భూతతో, థేతతోతి తథతో థిరతో వా.

ఇదాని ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధే అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి ఏవం తిపరివట్టవసేన అగ్గణ్హన్తో అయం అరిట్ఠో వియ మయ్హం సాసనే కలలం కచవరం పక్ఖిపతీతి దస్సేన్తో తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వాతిఆదిమాహ. తత్థ అనిచ్చం, భన్తేతి, భన్తే, యస్మా హుత్వా న హోతి, తస్మా అనిచ్చం. ఉప్పాదవయవత్తితో విపరిణామతావకాలికనిచ్చపటిక్ఖేపట్ఠేన వాతి చతూహి కారణేహి అనిచ్చం. దుక్ఖం, భన్తేతి, భన్తే, పటిపీళనాకారేన దుక్ఖం, సన్తాపదుక్ఖమదుక్ఖవత్థుకసుఖపటిక్ఖేపట్ఠేన వాతి చతూహి కారణేహి దుక్ఖం. విపరిణామధమ్మన్తి భవసఙ్కన్తిఉపగమనసభావం పకతిభావవిజహనసభావం. కల్లం ను తం సమనుపస్సితుం ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తాతి యుత్తం ను ఖో తం ఇమేసం తిణ్ణం తణ్హామానదిట్ఠిగ్గాహానం వసేన అహం మమాతి ఏవం గహేతుం. నో హేతం, భన్తేతి ఇమినా తే భిక్ఖూ అవసవత్తనాకారేన రూపం, భన్తే, అనత్తాతి పటిజానన్తి. సుఞ్ఞఅస్సామికఅనిస్సరఅత్తపటిక్ఖేపట్ఠేన వాతి చతూహి కారణేహి అనత్తా.

భగవా హి కత్థచి అనిచ్చవసేన అనత్తత్తం దస్సేతి, కత్థచి దుక్ఖవసేన, కత్థచి ఉభయవసేన. ‘‘చక్ఖు అత్తాతి యో వదేయ్య, తం న ఉపపజ్జతి, చక్ఖుస్స ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి. యస్స ఖో పన ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి, అత్తా మే ఉప్పజ్జతి చ వేతి చాతి ఇచ్చస్స ఏవమాగతం హోతి, తస్మా తం న ఉపపజ్జతి చక్ఖు అత్తాతి యో వదేయ్య, ఇతి చక్ఖు అనత్తా’’తి (మ. ని. ౩.౪౨౨) ఇమస్మిఞ్హి ఛఛక్కసుత్తే అనిచ్చవసేన అనత్తతం దస్సేతి. ‘‘రూపఞ్చ హిదం, భిక్ఖవే, అత్తా అభవిస్స, నయిదం రూపం ఆబాధాయ సంవత్తేయ్య, లబ్భేథ చ రూపే ‘ఏవం మే రూపం హోతు, ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’తి. యస్మా చ ఖో, భిక్ఖవే, రూపం అనత్తా, తస్మా రూపం ఆబాధాయ సంవత్తతి, న చ లబ్భతి రూపే ‘ఏవం మే రూపం హోతు, ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’’’తి (మహావ. ౨౦; సం. ని. ౩.౫౯) ఇమస్మిం అనత్తలక్ఖణసుత్తే దుక్ఖవసేన అనత్తతం దస్సేతి. ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం, యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా, యదనత్తా తం ‘నేతం మమ, నేసోహమస్మి, న మేసో అత్తా’తి ఏవమేతం యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బ’’న్తి (సం. ని. ౩.౭౬) ఇమస్మిం అరహత్తసుత్తే ఉభయవసేన అనత్తతం దస్సేతి. కస్మా? అనిచ్చం దుక్ఖఞ్చ పాకటం. అనత్తాతి న పాకటం.

పరిభోగభాజనాదీసు హి భిన్నేసు అహో అనిచ్చన్తి వదన్తి, అహో అనత్తాతి వత్తా నామ నత్థి. సరీరే గణ్డపిళకాదీసు వా ఉట్ఠితాసు కణ్టకేన వా విద్ధా అహో దుక్ఖన్తి వదన్తి, అహో అనత్తాతి పన వత్తా నామ నత్థి. కస్మా? ఇదఞ్హి అనత్తలక్ఖణం నామ అవిభూతం దుద్దసం దుప్పఞ్ఞాపనం. తేన తం భగవా అనిచ్చవసేన వా దుక్ఖవసేన వా ఉభయవసేన వా దస్సేతి. తయిదం ఇమస్మిమ్పి తేపరివట్టే అనిచ్చదుక్ఖవసేనేవ దస్సితం. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

తస్మా తిహ, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, యస్మా ఏతరహి అఞ్ఞదాపి రూపం అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, తస్మాతి అత్థో. యంకిఞ్చి రూపన్తిఆదీని విసుద్ధిమగ్గే ఖన్ధనిద్దేసే విత్థారితానేవ.

౨౪౫. నిబ్బిన్దతీతి ఉక్కణ్ఠతి. ఏత్థ చ నిబ్బిదాతి వుట్ఠానగామినీవిపస్సనా అధిప్పేతా. వుట్ఠానగామినీవిపస్సనాయ హి బహూని నామాని. ఏసా హి కత్థచి సఞ్ఞగ్గన్తి వుత్తా. కత్థచి ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి. కత్థచి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గన్తి. కత్థచి పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధీతి. కత్థచి తమ్మయతాపరియాదానన్తి. కత్థచి తీహి నామేహి. కత్థచి ద్వీహీతి.

తత్థ పోట్ఠపాదసుత్తే తావ ‘‘సఞ్ఞా ఖో, పోట్ఠపాద, పఠమం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా ఞాణ’’న్తి (దీ. ని. ౧.౪౧౬) ఏవం సఞ్ఞగ్గన్తి వుత్తా. సుసిమసుత్తే ‘‘పుబ్బే ఖో, సుసిమ, ధమ్మట్ఠితిఞాణం, పచ్ఛా నిబ్బానే ఞాణ’’న్తి (సం. ని. ౨.౭౦) ఏవం ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి వుత్తా. దసుత్తరసుత్తే ‘‘పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిపధానియఙ్గ’’న్తి (దీ. ని. ౩.౩౫౯) ఏవం పారిసుద్ధిపదానియఙ్గన్తి వుత్తా. రథవినీతే ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధత్థం భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౫౭) ఏవం పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధీతి వుత్తా. సళాయతనవిభఙ్గే ‘‘అతమ్మయతం, భిక్ఖవే, నిస్సాయ అతమ్మయతం ఆగమ్మ యాయం ఉపేక్ఖా నానత్తా నానత్తసితా, తం అభినివజ్జేత్వా యాయం ఉపేక్ఖా ఏకత్తా ఏకత్తసితా, తం నిస్సాయ తం ఆగమ్మ ఏవమేతిస్సా పహానం హోతి, ఏవమేతిస్సా సమతిక్కమో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౧౦) ఏవం తమ్మయతాపరియాదానన్తి వుత్తా. పటిసమ్భిదామగ్గే ‘‘యా చ ముఞ్చితుకమ్యతా, యా చ పటిసఙ్ఖానుపస్సనా, యా చ సఙ్ఖారుపేక్ఖా, ఇమే ధమ్మా ఏకత్థా బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి. మ. ౧.౫౪) ఏవం తీహి నామేహి వుత్తా. పట్ఠానే ‘‘అనులోమం గోత్రభుస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో, అనులోమం వోదానస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౪౧౭) ఏవం ద్వీహి నామేహి వుత్తా. ఇమస్మిం పన అలగద్దసుత్తే నిబ్బిన్దతీతి నిబ్బిదానామేన ఆగతా.

నిబ్బిదా విరజ్జతీతి ఏత్థ విరాగోతి మగ్గో విరాగా విముచ్చతీతి ఏత్థ విరాగేన మగ్గేన విముచ్చతీతి ఫలం కథితం. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణం హోతీతి ఇధ పచ్చవేక్ఖణా కథితా.

ఏవం విముత్తచిత్తం మహాఖీణాసవం దస్సేత్వా ఇదాని తస్స యథాభూతేహి పఞ్చహి కారణేహి నామం గణ్హన్తో అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. అవిజ్జాతి వట్టమూలికా అవిజ్జా. అయఞ్హి దురుక్ఖిపనట్ఠేన పలిఘోతి వుచ్చతి. తేనేస తస్స ఉక్ఖిత్తత్తా ఉక్ఖిత్తపలిఘోతి వుత్తో. తాలావత్థుకతాతి సీసచ్ఛిన్నతాలో వియ కతా, సమూలం వా తాలం ఉద్ధరిత్వా తాలస్స వత్థు వియ కతా, యథా తస్మిం వత్థుస్మిం పున సో తాలో న పఞ్ఞాయతి, ఏవం పున అపఞ్ఞత్తిభావం నీతాతి అత్థో. పోనోబ్భవికోతి పునబ్భవదాయకో. జాతిసంసారోతిఆదీసు జాయనవసేన చేవ సంసరణవసేన చ ఏవం లద్ధనామానం పునబ్భవఖన్ధానం పచ్చయో కమ్మాభిసఙ్ఖారో. సో హి పునప్పునం ఉప్పత్తికరణవసేన పరిక్ఖిపిత్వా ఠితత్తా పరిక్ఖాతి వుచ్చతి, తేనేస తస్సా సంకిణ్ణత్తా వికిణ్ణత్తా సంకిణ్ణపరిక్ఖోతి వుత్తో. తణ్హాతి వట్టమూలికా తణ్హా. అయఞ్హి గమ్భీరానుగతట్ఠేన ఏసికాతి వుచ్చతి. తేనేస తస్సా అబ్బూళ్హత్తా లుఞ్చిత్వా ఛడ్డితత్తా అబ్బూళ్హేసికోతి వుత్తో. ఓరమ్భాగియానీతి ఓరం భజనకాని కామభవే ఉపపత్తిపచ్చయాని. ఏతాని హి కవాటం వియ నగరద్వారం చిత్తం పిదహిత్వా ఠితత్తా అగ్గళాతి వుచ్చన్తి. తేనేస తేసం నిరాకతత్తా భిన్నత్తా నిరగ్గళోతి వుత్తో. అరియోతి నిక్కిలేసో పరిసుద్ధో. పన్నద్ధజోతి పతితమానద్ధజో. పన్నభారోతి ఖన్ధభారకిలేసభారఅభిసఙ్ఖారభారపఞ్చకామగుణభారా పన్నా ఓరోహితా అస్సాతి పన్నభారో. అపిచ ఇధ మానభారస్సేవ ఓరోపితత్తా పన్నభారోతి అధిప్పేతో. విసంయుత్తోతి చతూహి యోగేహి సబ్బకిలేసేహి చ విసంయుత్తో. ఇధ పన మానసంయోగేనేవ విసంయుత్తత్తా విసంయుత్తోతి అధిప్పేతో. అస్మిమానోతి రూపే అస్మీతి మానో, వేదనాయ… సఞ్ఞాయ… సఙ్ఖారేసు… విఞ్ఞాణే అస్మీతి మానో.

ఏత్తావతా భగవతా మగ్గేన కిలేసే ఖేపేత్వా నిరోధసయనవరగతస్స నిబ్బానారమ్మణం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా విహరతో ఖీణాసవస్స కాలో దస్సితో. యథా హి ద్వే నగరాని ఏకం చోరనగరం, ఏకం ఖేమనగరం. అథ ఏకస్స మహాయోధస్స ఏవం భవేయ్య – ‘‘యావిమం చోరనగరం తిట్ఠతి, తావ ఖేమనగరం భయతో న ముచ్చతి, చోరనగరం అనగరం కరిస్సామీ’’తి సన్నాహం కత్వా ఖగ్గం గహేత్వా చోరనగరం ఉపసఙ్కమిత్వా నగరద్వారే ఉస్సాపితే ఏసికత్థమ్భే ఖగ్గేన ఛిన్దిత్వా సద్వారబాహకం కవాటం ఛిన్దిత్వా పలిఘం ఉక్ఖిపిత్వా పాకారం భిన్దన్తో పరిక్ఖం సంకిరిత్వా నగరసోభనత్థాయ ఉస్సితే ధజే పాతేత్వా నగరం అగ్గినా ఝాపేత్వా ఖేమనగరం పవిసిత్వా పాసాదం అభిరుయ్హ ఞాతిగణపరివుతో సురసభోజనం భుఞ్జేయ్య, ఏవం చోరనగరం వియ సక్కాయో, ఖేమనగరం వియ నిబ్బానం, మహాయోధో వియ యోగావచరో. తస్సేవం హోతి, ‘‘యావ సక్కాయవట్టం వత్తతి, తావ ద్వత్తింసకమ్మకారణఅట్ఠనవుతిరోగపఞ్చవీసతిమహాభయేహి పరిముచ్చనం నత్థీ’’తి. సో మహాయోధో వియ సన్నాహం సీలసన్నాహం కత్వా, పఞ్ఞాఖగ్గం గహేత్వా ఖగ్గేన ఏసికత్థమ్భే వియ అరహత్తమగ్గేన తణ్హేసికం లుఞ్చిత్వా, సో యోధో సద్వారబాహకం నగరకవాటం వియ పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనగ్గళం ఉగ్ఘాటేత్వా, సో యోధో పలిఘం వియ, అవిజ్జాపలిఘం ఉక్ఖిపిత్వా, సో యోధో పాకారం భిన్దన్తో పరిక్ఖం వియ కమ్మాభిసఙ్ఖారం భిన్దన్తో జాతిసంసారపరిక్ఖం సంకిరిత్వా, సో యోధో నగరసోభనత్థాయ ఉస్సాపితే ధజే వియ మానద్ధజే పాతేత్వా సక్కాయనగరం ఝాపేత్వా, సో యోధో ఖేమనగరే ఉపరిపాసాదే సురసభోజనం వియ కిలేసనిబ్బానం నగరం పవిసిత్వా అమతనిరోధారమ్మణం ఫలసమాపత్తిసుఖం అనుభవమానో కాలం వీతినామేతి.

౨౪౬. ఇదాని ఏవం విముత్తచిత్తస్స ఖీణాసవస్స పరేహి అనధిగమనీయవిఞ్ఞాణతం దస్సేన్తో ఏవం విముత్తచిత్తం ఖోతిఆదిమాహ. తత్థ అన్వేసన్తి అన్వేసన్తా గవేసన్తా. ఇదం నిస్సితన్తి ఇదం నామ నిస్సితం. తథాగతస్సాతి ఏత్థ సత్తోపి తథాగతోతి అధిప్పేతో, ఉత్తమపుగ్గలో ఖీణాసవోపి. అననువిజ్జోతి అసంవిజ్జమానో వా అవిన్దేయ్యో వా. తథాగతోతి హి సత్తే గహితే అసంవిజ్జమానోతి అత్థో వట్టతి, ఖీణాసవే గహితే అవిన్దేయ్యోతి అత్థో వట్టతి.

తత్థ పురిమనయే అయమధిప్పాయో – భిక్ఖవే, అహం దిట్ఠేవ ధమ్మే ధరమానకంయేవ ఖీణాసవం తథాగతో సత్తో పుగ్గలోతి న పఞ్ఞపేమి. అప్పటిసన్ధికం పన పరినిబ్బుతం ఖీణాసవం సత్తోతి వా పుగ్గలోతి వా కిం పఞ్ఞపేస్సామి? అననువిజ్జో తథాగతో. న హి పరమత్థతో సత్తో నామ కోచి అత్థి, తస్స అవిజ్జమానస్స ఇదం నిస్సితం విఞ్ఞాణన్తి అన్వేసన్తాపి కిం అధిగచ్ఛిస్సన్తి? కథం పటిలభిస్సన్తీతి అత్థో. దుతియనయే అయమధిప్పాయో – భిక్ఖవే, అహం దిట్ఠేవ ధమ్మే ధరమానకంయేవ ఖీణాసవం విఞ్ఞాణవసేన ఇన్దాదీహి అవిన్దియం వదామి. న హి సఇన్దా దేవా సబ్రహ్మకా సపజాపతికా అన్వేసన్తాపి ఖీణాసవస్స విపస్సనాచిత్తం వా మగ్గచిత్తం వా ఫలచిత్తం వా, ఇదం నామ ఆరమ్మణం నిస్సాయ వత్తతీతి జానితుం సక్కోన్తి. తే అప్పటిసన్ధికస్స పరినిబ్బుతస్స కిం జానిస్సన్తీతి?

అసతాతి అసన్తేన. తుచ్ఛాతి తుచ్ఛకేన. ముసాతి ముసావాదేన. అభూతేనాతి యం నత్థి, తేన. అబ్భాచిక్ఖన్తీతి అభిఆచిక్ఖన్తి, అభిభవిత్వా వదన్తి. వేనయికోతి వినయతి వినాసేతీతి వినయో, సో ఏవ వేనయికో, సత్తవినాసకోతి అధిప్పాయో. యథా చాహం న, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, యేన వాకారేన అహం న సత్తవినాసకో. యథా చాహం న వదామీతి యేన వా కారణేన అహం సత్తవినాసం న పఞ్ఞపేమి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథాహం న సత్తవినాసకో, యథా చ న సత్తవినాసం పఞ్ఞపేమి, తథా మం తే భోన్తో సమణబ్రాహ్మణా ‘‘వేనయికో సమణో గోతమో’’తి వదన్తా సత్తవినాసకో సమణో గోతమోతి చ, ‘‘సతో సత్తస్స ఉచ్ఛేదం వినాసం విభవం పఞ్ఞపేతీ’’తి వదన్తా సత్తవినాసం పఞ్ఞపేతీతి చ అసతా తుచ్ఛా ముసా అభూతేన అబ్భాచిక్ఖన్తీతి.

పుబ్బే చాతి పుబ్బే మహాబోధిమణ్డమ్హియేవ చ. ఏతరహి చాతి ఏతరహి ధమ్మదేసనాయఞ్చ. దుక్ఖఞ్చేవ పఞ్ఞపేమి, దుక్ఖస్స చ నిరోధన్తి ధమ్మచక్కం అప్పవత్తేత్వా బోధిమణ్డే విహరన్తోపి ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో పట్ఠాయ ధమ్మం దేసేన్తోపి చతుసచ్చమేవ పఞ్ఞపేమీతి అత్థో. ఏత్థ హి దుక్ఖగ్గహణేన తస్స మూలభూతో సముదయో, నిరోధగ్గహణేన తంసమ్పాపకో మగ్గో గహితోవ హోతీతి వేదితబ్బో. తత్ర చేతి తస్మిం చతుసచ్చప్పకాసనే. పరేతి సచ్చాని ఆజానితుం పటివిజ్ఝితుం అసమత్థపుగ్గలా. అక్కోసన్తీతి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి. పరిభాసన్తీతి వాచాయ పరిభాసన్తి. రోసేన్తి విహేసేన్తీతి రోసేస్సామ విహేసేస్సామాతి అధిప్పాయేన ఘట్టేన్తి దుక్ఖాపేన్తి. తత్రాతి తేసు అక్కోసాదీసు, తేసు వా పరపుగ్గలేసు. ఆఘాతోతి కోపో. అప్పచ్చయోతి దోమనస్సం. అనభిరద్ధీతి అతుట్ఠి.

తత్ర చేతి చతుసచ్చప్పకాసనేయేవ. పరేతి చతుసచ్చప్పకాసనం ఆజానితుం పటివిజ్ఝితుం సమత్థపుగ్గలా. ఆనన్దోతి ఆనన్దపీతి. ఉప్పిలావితత్తన్తి ఉప్పిలాపనపీతి. తత్ర చేతి చతుసచ్చప్పకాసనమ్హియేవ. తత్రాతి సక్కారాదీసు. యం ఖో ఇదం పుబ్బే పరిఞ్ఞాతన్తి ఇదం ఖన్ధపఞ్చకం పుబ్బే బోధిమణ్డే తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతం. తత్థమేతి తస్మిం ఖన్ధపఞ్చకే ఇమే. కిం వుత్తం హోతి? తత్రాపి తథాగతస్స ఇమే సక్కారా మయి కరీయన్తీతి వా అహం ఏతే అనుభవామీతి వా న హోతి. పుబ్బే పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధపఞ్చకంయేవ ఏతే సక్కారే అనుభోతీతి ఏత్తకమేవ హోతీతి. తస్మాతి యస్మా సచ్చాని పటివిజ్ఝితుం అసమత్థా తథాగతమ్పి అక్కోసన్తి, తస్మా. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౨౪౭. తస్మా తిహ, భిక్ఖవే, యం న తుమ్హాకన్తి యస్మా అత్తనియేపి ఛన్దరాగప్పహానం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తతి, తస్మా యం న తుమ్హాకం, తం పజహథాతి అత్థో. యథాపచ్చయం వా కరేయ్యాతి యథా యథా ఇచ్ఛేయ్య తథా తథా కరేయ్య. న హి నో ఏతం, భన్తే, అత్తా వాతి, భన్తే, ఏతం తిణకట్ఠసాఖాపలాసం అమ్హాకం నేవ అత్తా న అమ్హాకం రూపం న విఞ్ఞాణన్తి వదన్తి. అత్తనియం వాతి అమ్హాకం చీవరాదిపరిక్ఖారోపి న హోతీతి అత్థో. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యం న తుమ్హాకం తం పజహథాతి భగవా, ఖన్ధపఞ్చకంయేవ న తుమ్హాకన్తి దస్సేత్వా పజహాపేతి, తఞ్చ ఖో న ఉప్పాటేత్వా, లుఞ్చిత్వా వా. ఛన్దరాగవినయేన పనేతం పజహాపేతి.

౨౪౮. ఏవం స్వాక్ఖాతోతి ఏత్థ తిపరివట్టతో పట్ఠాయ యావ ఇమం ఠానం ఆహరితుమ్పి వట్టతి, పటిలోమేన పేమమత్తకేన సగ్గపరాయణతో పట్ఠాయ యావ ఇమం ఠానం ఆహరితుమ్పి వట్టతి. స్వాక్ఖాతోతి సుకథితో. సుకథితత్తా ఏవ ఉత్తానో వివటో పకాసితో. ఛిన్నపిలోతికోతి పిలోతికా వుచ్చతి ఛిన్నం భిన్నం తత్థ తత్థ సిబ్బితం గణ్ఠికతం జిణ్ణం వత్థం, తం యస్స నత్థి, అట్ఠహత్థం వా నవహత్థం వా అహతసాటకం నివత్థో, సో ఛిన్నపిలోతికో నామ. అయమ్పి ధమ్మో తాదిసో, న హేత్థ కోహఞ్ఞాదివసేన ఛిన్నభిన్నసిబ్బితగణ్ఠికతభావో అత్థి. అపిచ కచవరో పిలోతికోతి వుచ్చతి. ఇమస్మిఞ్చ సాసనే సమణకచవరం నామ పతిట్ఠాతుం న లభతి. తేనేవాహ –

‘‘కారణ్డవం నిద్ధమథ, కసమ్బుఞ్చాపకస్సథ;

తతో పలాపే వాహేథ, అస్సమణే సమణమానినే.

నిద్ధమిత్వాన పాపిచ్ఛే, పాపఆచారగోచరే;

సుద్ధా సుద్ధేహి సంవాసం, కప్పయవ్హో పతిస్సతా;

తతో సమగ్గా నిపకా, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సథా’’తి. (సు. ని. ౨౮౩-౨౮౫);

ఇతి సమణకచవరస్స ఛిన్నత్తాపి అయం ధమ్మో ఛిన్నపిలోతికో నామ హోతి. వట్టం తేసం నత్థి పఞ్ఞాపనాయాతి తేసం వట్టం అపఞ్ఞత్తిభావం గతం నిప్పఞ్ఞత్తికం జాతం. ఏవరూపో మహాఖీణాసవో ఏవం స్వాక్ఖాతే సాసనేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ ఖీణాసవో, ఏవం అనాగామిఆదయోపి.

తత్థ ధమ్మానుసారినో సద్ధానుసారినోతి ఇమే ద్వే సోతాపత్తిమగ్గట్ఠా హోన్తి. యథాహ – ‘‘కతమో చ పుగ్గలో ధమ్మానుసారీ? యస్స పుగ్గలస్స సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నస్స పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి, పఞ్ఞావాహిం పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమం అరియమగ్గం భావేతి. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ధమ్మానుసారీ. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో పుగ్గలో ధమ్మానుసారీ, ఫలే ఠితో దిట్ఠిప్పత్తో. కతమో చ పుగ్గలో సద్ధానుసారీ? యస్స పుగ్గలస్స సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నస్స సద్ధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి, సద్ధావాహిం సద్ధాపుబ్బఙ్గమం అరియమగ్గం భావేతి. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో సద్ధానుసారీ. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో పుగ్గలో సద్ధానుసారీ, ఫలే ఠితో సద్ధావిముత్తో’’తి (పు. ప. ౩౦). యేసం మయి సద్ధామత్తం పేమమత్తన్తి ఇమినా యేసం అఞ్ఞో అరియధమ్మో నత్థి, తథాగతే పన సద్ధామత్తం పేమమత్తమేవ హోతి. తే విపస్సకపుగ్గలా అధిప్పేతా. విపస్సకభిక్ఖూనఞ్హి ఏవం విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నిసిన్నానం దసబలే ఏకా సద్ధా ఏకం పేమం ఉప్పజ్జతి. తాయ సద్ధాయ తేన పేమేన హత్థే గహేత్వా సగ్గే ఠపితా వియ హోన్తి, నియతగతికా కిర ఏతే. పోరాణకత్థేరా పన ఏవరూపం భిక్ఖుం చూళసోతాపన్నోతి వదన్తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అలగద్దూపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. వమ్మికసుత్తవణ్ణనా

౨౪౯. ఏవం మే సుతన్తి వమ్మికసుత్తం. తత్థ ఆయస్మాతి పియవచనమేతం. కుమారకస్సపోతి తస్స నామం. కుమారకాలే పబ్బజితత్తా పన భగవతా, ‘‘కస్సపం పక్కోసథ, ఇదం ఫలం వా ఖాదనీయం వా కస్సపస్స దేథా’’తి వుత్తే, కతరస్స కస్సపస్సాతి కుమారకస్సపస్సాతి ఏవం గహితనామత్తా తతో పట్ఠాయ వుడ్ఢకాలేపి ‘‘కుమారకస్సపో’’ త్వేవ వుచ్చతి. అపిచ రఞ్ఞా పోసావనికపుత్తత్తాపి తం ‘‘కుమారకస్సపో’’తి సఞ్జానింసు. అయం పనస్స పుబ్బయోగతో పట్ఠాయ ఆవిభావకథా –

థేరో కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే సేట్ఠిపుత్తో అహోసి. అథేకదివసం భగవన్తం చిత్రకథిం ఏకం అత్తనో సావకం ఠానన్తరే ఠపేన్తం దిస్వా భగవతో సత్తాహం దానం దత్వా, ‘‘అహమ్పి భగవా అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స అయం థేరో వియ చిత్రకథీ సావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా పుఞ్ఞాని కరోన్తో కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా విసేసం నిబ్బత్తేతుం నాసక్ఖి.

తదా కిర పరినిబ్బుతస్స భగవతో సాసనే ఓసక్కన్తే పఞ్చ భిక్ఖూ నిస్సేణిం బన్ధిత్వా పబ్బతం అభిరుయ్హ సమణధమ్మం అకంసు. సఙ్ఘత్థేరో తతియదివసే అరహత్తం పత్తో. అనుథేరో చతుత్థదివసే అనాగామీ అహోసి. ఇతరే తయో విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా దేవలోకే నిబ్బత్తింసు. తేసం ఏకం బుద్ధన్తరం దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సమ్పత్తిం అనుభోన్తానం ఏకో తక్కసిలాయం రాజకులే నిబ్బత్తిత్వా పుక్కుసాతి నామ రాజా హుత్వా భగవన్తం ఉద్దిస్స పబ్బజిత్వా రాజగహం గచ్ఛన్తో కుమ్భకారసాలాయం భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా అనాగామిఫలం పత్తో. ఏకో ఏకస్మిం సముద్దపట్టనే కులఘరే నిబ్బత్తిత్వా నావం ఆరుయ్హ భిన్ననావో దారుచీరాని నివాసేత్వా లాభసమ్పత్తిం పత్తో, ‘‘అహం అరహా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా, ‘‘న త్వం అరహా, గచ్ఛ సత్థారం పఞ్హం పుచ్ఛా’’తి అత్థకామాయ దేవతాయ చోదితో తథా కత్వా అరహత్తఫలం పత్తో.

ఏకో రాజగహే ఏకిస్సా కులదారికాయ కుచ్ఛిమ్హి ఉప్పన్నో. సా చ పఠమం మాతాపితరో యాచిత్వా పబ్బజ్జం అలభమానా కులఘరం గతా గబ్భసణ్ఠితమ్పి అజానన్తీ సామికం ఆరాధేత్వా తేన అనుఞ్ఞాతా భిక్ఖునీసు పబ్బజితా. తస్సా గబ్భినినిమిత్తం దిస్వా భిక్ఖునియో దేవదత్తం పుచ్ఛింసు, సో ‘‘అస్సమణీ’’తి ఆహ. దసబలం పుచ్ఛింసు, సత్థా ఉపాలిత్థేరం పటిచ్ఛాపేసి. థేరో సావత్థినగరవాసీని కులాని విసాఖఞ్చ ఉపాసికం పక్కోసాపేత్వా సోధేన్తో, – ‘‘పురే లద్ధో గబ్భో, పబ్బజ్జా అరోగా’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘సువినిచ్ఛితం అధికరణ’’న్తి థేరస్స సాధుకారం అదాసి. సా భిక్ఖునీ సువణ్ణబిమ్బసదిసం పుత్తం విజాయి, తం గహేత్వా రాజా పసేనది కోసలో పోసాపేసి. ‘‘కస్సపో’’తి చస్స నామం కత్వా అపరభాగే అలఙ్కరిత్వా సత్థు సన్తికం నేత్వా పబ్బాజేసి. ఇతి రఞ్ఞో పోసావనికపుత్తత్తాపి తం ‘‘కుమారకస్సపో’’తి సఞ్జానింసూతి.

అన్ధవనేతి ఏవంనామకే వనే. తం కిర వనం ద్విన్నం బుద్ధానం కాలే అవిజహితనామం అన్ధవనంత్వేవ పఞ్ఞాయతి. తత్రాయం పఞ్ఞత్తివిభావనా – అప్పాయుకబుద్ధానఞ్హి సరీరధాతు న ఏకగ్ఘనా హోతి. అధిట్ఠానానుభావేన విప్పకిరియతి. తేనేవ అమ్హాకమ్పి భగవా, – ‘‘అహం న చిరట్ఠితికో, అప్పకేహి సత్తేహి అహం దిట్ఠో, యేహి న దిట్ఠో, తేవ బహుతరా, తే మే ధాతుయో ఆదాయ తత్థ తత్థ పూజేన్తా సగ్గపరాయణా భవిస్సన్తీ’’తి పరినిబ్బానకాలే, ‘‘అత్తనో సరీరం విప్పకిరియతూ’’తి అధిట్ఠాసి. దీఘాయుకబుద్ధానం పన సువణ్ణక్ఖన్ధో వియ ఏకగ్ఘనం ధాతుసరీరం తిట్ఠతి.

కస్సపస్సాపి భగవతో తథేవ అట్ఠాసి. తతో మహాజనా సన్నిపతిత్వా, ‘‘ధాతుయో ఏకగ్ఘనా న సక్కా వియోజేతుం, కిం కరిస్సామా’’తి సమ్మన్తయిత్వా ఏకగ్ఘనమేవ చేతియం కరిస్సామ, కిత్తకం పన హోతు తన్తి ఆహంసు. ఏకే సత్తయోజనియన్తి ఆహంసు. ఏతం అతిమహన్తం, అనాగతే జగ్గితుం న సక్కా, ఛయోజనం హోతు, పఞ్చయోజనం… చతుయోజనం… తియోజనం… ద్వియోజనం… ఏకయోజనం హోతూతి సన్నిట్ఠానం కత్వా ఇట్ఠకా కీదిసా హోన్తూతి బాహిరన్తే ఇట్ఠకా రత్తసువణ్ణమయా ఏకగ్ఘనా సతసహస్సగ్ఘనికా హోన్తు, అబ్భన్తరిమన్తే పఞ్ఞాససహస్సగ్ఘనికా. హరితాలమనోసిలాహి మత్తికాకిచ్చం కయిరతు, తేలేన ఉదకకిచ్చన్తి నిట్ఠం గన్త్వా చత్తారి ముఖాని చతుధా విభజింసు. రాజా ఏకం ముఖం గణ్హి, రాజపుత్తో పథవిన్దరకుమారో ఏకం, అమచ్చానం జేట్ఠకో హుత్వా సేనాపతి ఏకం, జనపదానం జేట్ఠకో హుత్వా సేట్ఠి ఏకం.

తత్థ ధనసమ్పన్నతాయ రాజాపి సువణ్ణం నీహరాపేత్వా అత్తనా గహితముఖే కమ్మం ఆరభి, ఉపరాజాపి, సేనాపతిపి. సేట్ఠినా గహితముఖే పన కమ్మం ఓలీయతి. తతో యసోరతో నామ ఏకో ఉపాసకో తేపిటకో భాణకో అనాగామీ అరియసావకో, సో కమ్మం ఓలీయతీతి ఞత్వా పఞ్చ సకటసతాని యోజాపేత్వా జనపదం గన్త్వా ‘‘కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధో వీసతివస్ససహస్సాని ఠత్వా పరినిబ్బుతో. తస్స యోజనికం రతనచేతియం కయిరతి, యో యం దాతుం ఉస్సహతి సువణ్ణం వా హిరఞ్ఞం వా సత్తరతనం వా హరితాలం వా మనోసిలం వా, సో తం దేతూ’’తి సమాదపేసి. మనుస్సా అత్తనో అత్తనో థామేన హిరఞ్ఞసువణ్ణాదీని అదంసు. అసక్కోన్తా తేలతణ్డులాదీని దేన్తియేవ. ఉపాసకో తేలతణ్డులాదీని కమ్మకారానం భత్తవేతనత్థం పహిణాతి, అవసేసేహి సువణ్ణం చేతాపేత్వా పహిణాతి, ఏవం సకలజమ్బుదీపం అచరి.

చేతియే కమ్మం నిట్ఠితన్తి చేతియట్ఠానతో పణ్ణం పహిణింసు – ‘‘నిట్ఠితం కమ్మం ఆచరియో ఆగన్త్వా చేతియం వన్దతూ’’తి. సోపి పణ్ణం పహిణి – ‘‘మయా సకలజమ్బుదీపో సమాదపితో, యం అత్థి, తం గహేత్వా కమ్మం నిట్ఠాపేన్తూ’’తి. ద్వేపి పణ్ణాని అన్తరామగ్గే సమాగమింసు. ఆచరియస్స పణ్ణతో పన చేతియట్ఠానతో పణ్ణం పఠమతరం ఆచరియస్స హత్థం అగమాసి. సో పణ్ణం వాచేత్వా చేతియం వన్దిస్సామీతి ఏకకోవ నిక్ఖమి. అన్తరామగ్గే అటవియం పఞ్చ చోరసతాని ఉట్ఠహింసు. తత్రేకచ్చే తం దిస్వా ఇమినా సకలజమ్బుదీపతో హిరఞ్ఞసువణ్ణం సమ్పిణ్డితం, నిధికుమ్భీ నో పవట్టమానా ఆగతాతి అవసేసానం ఆరోచేత్వా తం అగ్గహేసుం. కస్మా తాతా, మం గణ్హథాతి? తయా సకలజమ్బుదీపతో సబ్బం హిరఞ్ఞసువణ్ణం సమ్పిణ్డితం, అమ్హాకమ్పి థోకం థోకం దేహీతి. కిం తుమ్హే న జానాథ, కస్సపో భగవా పరినిబ్బుతో, తస్స యోజనికం రతనచేతియం కయిరతి, తదత్థాయ మయా సమాదపితం, నో అత్తనో అత్థాయ. తం తం లద్ధలద్ధట్ఠానతో తత్థేవ పేసితం, మయ్హం పన నివత్థసాటకమత్తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం విత్తం కాకణికమ్పి నత్థీతి.

ఏకే, ‘‘ఏవమేతం విస్సజేథ ఆచరియ’’న్తి ఆహంసు. ఏకే, ‘‘అయం రాజపూజితో అమచ్చపూజితో, అమ్హేసు కఞ్చిదేవ నగరవీథియం దిస్వా రాజరాజమహామత్తాదీనం ఆరోచేత్వా అనయవ్యసనం పాపుణాపేయ్యా’’తి ఆహంసు. ఉపాసకో, ‘‘తాతా, నాహం ఏవం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. తఞ్చ ఖో తేసు కారుఞ్ఞేన, న అత్తనో జీవితనికన్తియా. అథ తేసు గహేతబ్బో విస్సజ్జేతబ్బోతి వివదన్తేసు గహేతబ్బోతి లద్ధికా ఏవ బహుతరా హుత్వా జీవితా వోరోపయింసు.

తేసం బలవగుణే అరియసావకే అపరాధేన నిబ్బుతదీపసిఖా వియ అక్ఖీని అన్తరధాయింసు. తే, ‘‘కహం భో చక్ఖు, కహం భో చక్ఖూ’’తి విప్పలపన్తా ఏకచ్చే ఞాతకేహి గేహం నీతా. ఏకచ్చే నోఞాతకా అనాథాతి తత్థేవ అటవియం రుక్ఖమూలే పణ్ణసాలాయం వసింసు. అటవిం ఆగతమనుస్సా కారుఞ్ఞేన తేసం తణ్డులం వా పుటభత్తం వా పరిబ్బయం వా దేన్తి. దారుపణ్ణాదీనం అత్థాయ గన్త్వా ఆగతా మనుస్సా కుహిం గతత్థాతి వుత్తే అన్ధవనం గతమ్హాతి వదన్తి. ఏవం ద్విన్నమ్పి బుద్ధానం కాలే తం వనం అన్ధవనంత్వేవ పఞ్ఞాయతి. కస్సపబుద్ధకాలే పనేతం ఛడ్డితజనపదే అటవి అహోసి. అమ్హాకం భగవతో కాలే సావత్థియా అవిదూరే జేతవనస్స పిట్ఠిభాగే పవివేకకామానం కులపుత్తానం వసనట్ఠానం పధానఘరం అహోసి, తత్థ ఆయస్మా కుమారకస్సపో తేన సమయేన సేఖపటిపదం పూరయమానో విహరతి. తేన వుత్తం ‘‘అన్ధవనే విహరతీ’’తి.

అఞ్ఞతరా దేవతాతి నామగోత్తవసేన అపాకటా ఏకా దేవతాతి అత్థో. ‘‘అభిజానాతి నో, భన్తే, భగవా అహుఞాతఞ్ఞతరస్స మహేసక్ఖస్స సంఖిత్తేన తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తిం భాసితా’’తి (మ. ని. ౧.౩౬౫) ఏత్థ పన అభిఞ్ఞాతో సక్కోపి దేవరాజా అఞ్ఞతరోతి వుత్తో. దేవతాతి చ ఇదం దేవానమ్పి దేవధీతానమ్పి సాధారణవచనం. ఇమస్మిం పనత్థే దేవో అధిప్పేతో. అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి ఏత్థ అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనాదీసు దిస్సతి. తత్థ – ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖ’’న్తి ఏవమాదీసు (అ. ని. ౮.౨౦) ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తి (అ. ని. ౪.౧౦౦) ఏవమాదీసు సున్దరే.

‘‘కో మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. (వి. వ. ౮౫౭) –

ఏవమాదీసు అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భో గోతమా’’తి ఏవమాదీసు (పారా. ౧౫) అబ్భనుమోదనే. ఇధ పన ఖయే. తేన అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి పరిక్ఖీణాయ రత్తియాతి వుత్తం హోతి. తత్థాయం దేవపుత్తో మజ్ఝిమయామసమనన్తరే ఆగతోతి వేదితబ్బో. అభిక్కన్తవణ్ణాతి ఇధ అభిక్కన్తసద్దో అభిరూపే. వణ్ణసద్దో పన ఛవి-థుతి-కులవగ్గకారణ-సణ్ఠానపమాణరూపాయతనాదీసు దిస్సతి. తత్థ, ‘‘సువణ్ణవణ్ణోసి భగవా’’తి ఏవమాదీసు ఛవియా. ‘‘కదా సఞ్ఞూళ్హా పన తే గహపతి సమణస్స గోతమస్స వణ్ణా’’తి (మ. ని. ౨.౭౭) ఏవమాదీసు థుతియం. ‘‘చత్తారోమే, భో గోతమ, వణ్ణా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౩.౧౧౫) కులవగ్గే. ‘‘అథ కేన ను వణ్ణేన, గన్ధథేనోతి వుచ్చతీ’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౧.౨౩౪) కారణే. ‘‘మహన్తం హత్థిరాజవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౧.౧౩౮) సణ్ఠానే. ‘‘తయో పత్తస్స వణ్ణా’’తి ఏవమాదీసు (పారా. ౬౦౨) పమాణే. ‘‘వణ్ణో గన్ధో రసో ఓజా’’తి ఏవమాదీసు రూపాయతనే. సో ఇధ ఛవియం దట్ఠబ్బో. తేన అభిక్కన్తవణ్ణాతి అభిరూపఛవిఇట్ఠవణ్ణా, మనాపవణ్ణాతి వుత్తం హోతి. దేవతా హి మనుస్సలోకం ఆగచ్ఛమానా పకతివణ్ణం పకతిఇద్ధిం పజహిత్వా ఓళారికం అత్తభావం కత్వా అతిరేకవణ్ణం అతిరేకఇద్ధిం మాపేత్వా నటసమజ్జాదీని గచ్ఛన్తా మనుస్సా వియ అభిసఙ్ఖతేన కాయేన ఆగచ్ఛన్తి. అయమ్పి దేవపుత్తో తథేవ ఆగతో. తేన వుత్తం ‘‘అభిక్కన్తవణ్ణా’’తి.

కేవలకప్పన్తి ఏత్థ కేవలసద్దో అనవసేస-యేభూయ్య-అబ్యామిస్సానతిరేకదళ్హత్థ-విసంయోగాదిఅనేకత్థో. తథా హిస్స, ‘‘కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియ’’న్తి (పారా. ౧) ఏవమాదీసు అనవసేసత్తమత్థో. ‘‘కేవలకప్పా చ అఙ్గమగధా పహూతం ఖాదనీయం భోజనీయం ఆదాయ ఉపసఙ్కమిస్సన్తీ’’తి ఏవమాదీసు యేభుయ్యతా. ‘‘కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతీ’’తి (విభ. ౨౨౫) ఏవమాదీసు అబ్యామిస్సతా. ‘‘కేవలం సద్ధామత్తకం నూన అయమాయస్మా’’తి (మహావ. ౨౪౪) ఏవమాదీసు అనతిరేకతా. ‘‘ఆయస్మతో అనురుద్ధస్స బాహియో నామ సద్ధివిహారికో కేవలకప్పం సఙ్ఘభేదాయ ఠితో’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౩) ఏవమాదీసు దళ్హత్థతా. ‘‘కేవలీ వుసితవా ఉత్తమపురిసోతి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౩.౫౭) ఏవమాదీసు విసంయోగో. ఇధ పనస్స అనవసేసత్తమత్థోతి అధిప్పేతో.

కప్పసద్దో పనాయం అభిసద్దహన-వోహార-కాల-పఞ్ఞత్తి- ఛేదన-వికప్ప-లేస-సమన్తభావాది-అనేకత్థో. తథా హిస్స, ‘‘ఓకప్పనియమేతం భోతో గోతమస్స, యథా తం అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’’తి (మ. ని. ౧.౩౮౭) ఏవమాదీసు అభిసద్దహనమత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహి సమణకప్పేహి ఫలం పరిభుఞ్జితు’’న్తి (చూళవ. ౨౫౦) ఏవమాదీసు వోహారో. ‘‘యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౩౮౭) కాలో. ‘‘ఇచ్చాయస్మా కప్పో’’తి (సం. ని. ౩.౧౨౪) ఏవమాదీసు పఞ్ఞత్తి. ‘‘అలఙ్కతా కప్పితకేసమస్సూ’’తి (సం. ని. ౪.౩౬౫) ఏవమాదీసు ఛేదనం. ‘‘కప్పతి ద్వఙ్గులకప్పో’’తి (చూళవ. ౪౪౬) ఏవమాదీసు వికప్పో. ‘‘అత్థి కప్పో నిపజ్జితు’’న్తి (అ. ని. ౮.౮౦) ఏవమాదీసు లేసో. ‘‘కేవలకప్పం వేళువనం ఓభాసేత్వా’’తి (సం. ని. ౧.౯౪) ఏవమాదీసు సమన్తభావో. ఇధ పనస్స సమన్తభావో అత్థో అధిప్పేతో. తస్మా కేవలకప్పం అన్ధవనన్తి ఏత్థ అనవసేసం సమన్తతో అన్ధవనన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

ఓభాసేత్వాతి వత్థాలఙ్కారసరీరసముట్ఠితాయ ఆభాయ ఫరిత్వా, చన్దిమా వియ చ సూరియో వియ చ ఏకోభాసం ఏకపజ్జోతం కరిత్వాతి అత్థో. ఏకమన్తం అట్ఠాసీతి ఏకస్మిం అన్తే, ఏకస్మిం ఓకాసే అట్ఠాసి. ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘భిక్ఖు భిక్ఖూ’’తిఆదివచనమవోచ. కస్మా పనాయం అవన్దిత్వా సమణవోహారేనేవ కథేతీతి? సమణసఞ్ఞాసముదాచారేనేవ. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అయం అన్తరా కామావచరే వసి. అహం పన అస్మి తతో కాలతో పట్ఠాయ బ్రహ్మచారీ’’తి సమణసఞ్ఞావస్స సముదాచరతి, తస్మా అవన్దిత్వా సమణవోహారేనేవ కథేతి. పుబ్బసహాయో కిరేసో దేవపుత్తో థేరస్స. కుతో పట్ఠాయాతి? కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలతో పట్ఠాయ. యో హి పుబ్బయోగే ఆగతేసు పఞ్చసు సహాయేసు అనుథేరో చతుత్థదివసే అనాగామీ అహోసీతి వుత్తో, అయం సో. తదా కిర తేసు సఙ్ఘత్థేరస్స అరహత్తేనేవ సద్ధిం అభిఞ్ఞా ఆగమింసు. సో, ‘‘మయ్హం కిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి వేహాసం ఉప్పతిత్వా అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా ఉత్తరకురుతో పిణ్డపాతం ఆదాయ ఆగన్త్వా, ‘‘ఇమం, ఆవుసో, పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా అప్పమత్తా సమణధమ్మం కరోథా’’తి ఆహ. ఇతరే ఆహంసు – ‘‘న, ఆవుసో, అమ్హాకం ఏవం కతికా అత్థి – ‘యో పఠమం విసేసం నిబ్బత్తేత్వా పిణ్డపాతం ఆహరతి, తేనాభతం భుఞ్జిత్వా సేసేహి సమణధమ్మో కాతబ్బో’తి. తుమ్హే అత్తనో ఉపనిస్సయేన కిచ్చం మత్థకం పాపయిత్థ. మయమ్పి సచే నో ఉపనిస్సయో భవిస్సతి, కిచ్చం మత్థకం పాపేస్సామ. పపఞ్చో ఏస అమ్హాకం, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి. సో యథాఫాసుకం గన్త్వా ఆయుపరియోసానే పరినిబ్బాయి.

పునదివసే అనుథేరో అనాగామిఫలం సచ్ఛకాసి, తస్స అభిఞ్ఞాయో ఆగమింసు. సోపి తథేవ పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా తేహి పటిక్ఖిత్తో యథాఫాసుకం గన్త్వా ఆయుపరియోసానే సుద్ధావాసే నిబ్బత్తి. సో సుద్ధావాసే ఠత్వా తే సహాయే ఓలోకేన్తో, ఏకో తదావ పరినిబ్బుతో, ఏకో అధునా భగవతో సన్తికే అరియభూమిం పత్తో, ఏకో లాభసక్కారం నిస్సాయ, ‘‘అహం అరహా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా సుప్పారకపట్టనే వసతీతి దిస్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘న త్వం అరహా, న అరహత్తమగ్గం పటిపన్నో, గచ్ఛ భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుణాహీ’’తి ఉయ్యోజేసి. సోపి అన్తరఘరే భగవన్తం ఓవాదం యాచిత్వా, ‘‘తస్మా తిహ తే బాహియ ఏవం సిక్ఖితబ్బం దిట్ఠే దిట్ఠమత్తం హోతూ’’తి (ఉదా. ౧౦) భగవతా సంఖిత్తేన ఓవదితో అరియభూమిం సమ్పాపుణి.

తతో అఞ్ఞో ఏకో అత్థి, సో కుహిన్తి ఓలోకేన్తో అన్ధవనే సేక్ఖపటిపదం పూరయమానో విహరతీతి దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘సహాయకస్స సన్తికే గమిస్సామీతి, గచ్ఛన్తేన పన తుచ్ఛహత్థేన అగన్త్వా కిఞ్చి పణ్ణాకారం గహేత్వా గన్తుం వట్టతి, సహాయో ఖో పన మే నిరామిసో పబ్బతమత్థకే వసన్తో మయా ఆకాసే ఠత్వా దిన్నం పిణ్డపాతమ్పి అపరిభుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం అకాసి, ఇదాని ఆమిసపణ్ణాకారం కిం గణ్హిస్సతి? ధమ్మపణ్ణాకారం గహేత్వా గమిస్సామీ’’తి బ్రహ్మలోకే ఠితోవ రతనావళిం గన్థేన్తో వియ పన్నరస పఞ్హే విభజిత్వా తం ధమ్మపణ్ణాకారం ఆదాయ ఆగన్త్వా సహాయస్స అవిదూరే ఠత్వా అత్తనో సమణసఞ్ఞాసముదాచారవసేన తం అనభివాదేత్వావ, ‘‘భిక్ఖు భిక్ఖూ’’తి ఆలపిత్వా అయం వమ్మికోతిఆదిమాహ. తత్థ తురితాలపనవసేన భిక్ఖు భిక్ఖూతి ఆమేడితం వేదితబ్బం. యథా వా ఏకనేవ తిలకేన నలాటం న సోభతి, తం పరివారేత్వా అఞ్ఞేసుపి దిన్నేసు ఫుల్లితమణ్డితం వియ సోభతి, ఏవం ఏకేనేవ పదేన వచనం న సోభతి, పరివారికపదేన సద్ధిం ఫుల్లితమణ్డితం వియ సోభతీతి తం పరివారికపదవసేన వచనం ఫుల్లితమణ్డితం వియ కరోన్తోపి ఏవమాహ.

అయం వమ్మికోతి పురతో ఠితో వమ్మికో నామ నత్థి, దేసనావసేన పన పురతో ఠితం దస్సేన్తో వియ అయన్తి ఆహ. లఙ్గిన్తి సత్థం ఆదాయ ఖణన్తో పలిఘం అద్దస. ఉక్ఖిప లఙ్గిం అభిక్ఖణ సుమేధాతి తాత, పణ్డిత, లఙ్గీ నామ రత్తిం ధూమాయతి దివా పజ్జలతి. ఉక్ఖిపేత పరం పరతో ఖణాతి. ఏవం సబ్బపదేసు అత్థో దట్ఠబ్బో. ఉద్ధుమాయికన్తి మణ్డూకం. చఙ్కవారన్తి ఖారపరిస్సావనం. కుమ్మన్తి కచ్ఛపం. అసిసూనన్తి మంసచ్ఛేదకం అసిఞ్చేవ అధికుట్టనఞ్చ. మంసపేసిన్తి నిసదపోతప్పమాణం అల్లమంసపిణ్డం. నాగన్తి సుమనపుప్ఫకలాపసదిసం మహాఫణం తివిధసోవత్థికపరిక్ఖిత్తం అహినాగం అద్దస. మా నాగం ఘట్టేసీతి దణ్డకకోటియా వా వల్లికోటియా వా పంసుచుణ్ణం వా పన ఖిపమానో మా నాగం ఘట్టయి. నమో కరోహి నాగస్సాతి ఉపరివాతతో అపగమ్మ సుద్ధవత్థం నివాసేత్వా నాగస్స నమక్కారం కరోహి. నాగేన అధిసయితం ధనం నామ యావ సత్తమా కులపరివట్టా ఖాదతో న ఖీయతి, నాగో తే అధిసయితం ధనం దస్సతి, తస్మా నమో కరోహి నాగస్సాతి. ఇతో వా పన సుత్వాతి యథా దుక్ఖక్ఖన్ధే ఇతోతి సాసనే నిస్సకం, న తథా ఇధ. ఇధ పన దేవపుత్తే నిస్సక్కం, తస్మా ఇతో వా పనాతి మమ వా పన సన్తికా సుత్వాతి అయమేత్థ అత్థో.

౨౫౧. చాతుమ్మహాభూతికస్సాతి చతుమహాభూతమయస్స. కాయస్సేతం అధివచనన్తి సరీరస్స నామం. యథేవ హి బాహిరకో వమ్మికో, వమతీతి వన్తకోతి వన్తుస్సయోతి వన్తసినేహసమ్బన్ధోతి చతూహి కారణేహి వమ్మికోతి వుచ్చతి. సో హి అహిమఙ్గుసఉన్దూరఘరగోళికాదయో నానప్పకారే పాణకే వమతీతి వమ్మికో. ఉపచికాహి వన్తకోతి వమ్మికో. ఉపచికాహి వమిత్వా ముఖతుణ్డకేన ఉక్ఖిత్తపంసుచుణ్ణేన కటిప్పమాణేనపి పోరిసప్పమాణేనపి ఉస్సితోతి వమ్మికో. ఉపచికాహి వన్తఖేళసినేహేన ఆబద్ధతాయ సత్తసత్తాహం దేవే వస్సన్తేపి న విప్పకిరియతి, నిదాఘేపి తతో పంసుముట్ఠిం గహేత్వా తస్మిం ముట్ఠినా పీళియమానే సినేహో నిక్ఖమతి, ఏవం వన్తసినేహేన సమ్బద్ధోతి వమ్మికో. ఏవమయం కాయోపి, ‘‘అక్ఖిమ్హా అక్ఖిగూథకో’’తిఆదినా నయేన నానప్పకారకం అసుచికలిమలం వమతీతి వమ్మికో. బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవా ఇమస్మిం అత్తభావే నికన్తిపరియాదానేన అత్తభావం ఛడ్డేత్వా గతాతి అరియేహి వన్తకోతిపి వమ్మికో. యేహి చాయం తీహి అట్ఠిసతేహి ఉస్సితో న్హారుసమ్బద్ధో మంసావలేపనో అల్లచమ్మపరియోనద్ధో ఛవిరఞ్జితో సత్తే వఞ్చేతి, తం సబ్బం అరియేహి వన్తమేవాతి వన్తుస్సయోతిపి వమ్మికో. ‘‘తణ్హా జనేతి పురిసం, చిత్తమస్స విధావతీ’’తి (సం. ని. ౧.౫౫) ఏవం తణ్హాయ జనితత్తా అరియేహి వన్తేనేవ తణ్హాసినేహేన సమ్బద్ధో అయన్తి వన్తసినేహేన సమ్బద్ధోతిపి వమ్మికో. యథా చ వమ్మికస్స అన్తో నానప్పకారా పాణకా తత్థేవ జాయన్తి, ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తి, గిలానా సయన్తి, మతా పతన్తి. ఇతి సో తేసం సూతిఘరం వచ్చకుటి గిలానసాలా సుసానఞ్చ హోతి. ఏవం ఖత్తియమహాసాలాదీనమ్పి కాయో అయం గోపితరక్ఖితో మణ్డితప్పసాధితో మహానుభావానం కాయోతి అచిన్తేత్వా ఛవినిస్సితా పాణా చమ్మనిస్సితా పాణా మంసనిస్సితా పాణా న్హారునిస్సితా పాణా అట్ఠినిస్సితా పాణా అట్ఠిమిఞ్జనిస్సితా పాణాతి ఏవం కులగణనాయ అసీతిమత్తాని కిమికులసహస్సాని అన్తోకాయస్మింయేవ జాయన్తి, ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తి, గేలఞ్ఞేన ఆతురితాని సయన్తి, మతాని పతన్తి, ఇతి అయమ్పి తేసం పాణానం సూతిఘరం వచ్చకుటి గిలానసాలా సుసానఞ్చ హోతీతి ‘‘వమ్మికో’’ త్వేవ సఙ్ఖం గతో. తేనాహ భగవా – ‘‘వమ్మికోతి ఖో, భిక్ఖు, ఇమస్స చాతుమహాభూతికస్స కాయస్సేతం అధివచన’’న్తి.

మాతాపేత్తికసమ్భవస్సాతి మాతితో చ పితితో చ నిబ్బత్తేన మాతాపేత్తికేన సుక్కసోణితేన సమ్భూతస్స. ఓదనకుమ్మాసూపచయస్సాతి ఓదనేన చేవ కుమ్మాసేన చ ఉపచితస్స వడ్ఢితస్స. అనిచ్చుచ్ఛాదనపరిమద్దనభేదనవిద్ధంసనధమ్మస్సాతి ఏత్థ అయం కాయో హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చధమ్మో. దుగ్గన్ధవిఘాతత్థాయ తనువిలేపనేన ఉచ్ఛాదనధమ్మో. అఙ్గపచ్చఙ్గాబాధవినోదనత్థాయ ఖుద్దకసమ్బాహనేన పరిమద్దనధమ్మో. దహరకాలే వా ఊరూసు సయాపేత్వా గబ్భవాసేన దుస్సణ్ఠితానం తేసం తేసం అఙ్గానం సణ్ఠానసమ్పాదనత్థం అఞ్ఛనపీళనాదివసేన పరిమద్దనధమ్మో. ఏవం పరిహరతోపి చ భేదనవిద్ధంసనధమ్మో భిజ్జతి చేవ వికిరతి చ, ఏవం సభావోతి అత్థో. తత్థ మాతాపేత్తికసమ్భవఓదనకుమ్మాసూపచయఉచ్ఛాదనపరిమద్దనపదేహి సముదయో కథితో, అనిచ్చభేదవిద్ధంసనపదేహి అత్థఙ్గమో. ఏవం సత్తహిపి పదేహి చాతుమహాభూతికస్స కాయస్స ఉచ్చావచభావో వడ్ఢిపరిహాని సముదయత్థఙ్గమో కథితోతి వేదితబ్బో.

దివా కమ్మన్తేతి దివా కత్తబ్బకమ్మన్తే. ధూమాయనాతి ఏత్థ అయం ధూమసద్దో కోధే తణ్హాయ వితక్కే పఞ్చసు కామగుణేసు ధమ్మదేసనాయ పకతిధూమేతి ఇమేసు అత్థేసు వత్తతి. ‘‘కోధో ధూమో భస్మనిమోసవజ్జ’’న్తి (సం. ని. ౧.౧౬౫) ఏత్థ హి కోధే వత్తతి. ‘‘ఇచ్ఛాధూమాయితా సత్తా’’తి ఏత్థ తణ్హాయ. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు భగవతో అవిదూరే ధూమాయన్తో నిసిన్నో హోతీ’’తి ఏత్థ వితక్కే.

‘‘పఙ్కో చ కామా పలిపో చ కామా,

భయఞ్చ మేతం తిమూలం పవుత్తం;

రజో చ ధూమో చ మయా పకాసితా;

హిత్వా తువం పబ్బజ బ్రహ్మదత్తా’’తి. (జా. ౧.౬.౧౪) –

ఏత్థ పఞ్చకామగుణేసు. ‘‘ధూమం కత్తా హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౪౯) ఏత్థ ధమ్మదేసనాయ. ‘‘ధజో రథస్స పఞ్ఞాణం, ధూమో పఞ్ఞాణమగ్గినో’’తి (సం. ని. ౧.౭౨) ఏత్థ పకతిధూమే. ఇధ పనాయం వితక్కే అధిప్పేతో. తేనాహ ‘‘అయం రత్తిం ధూమాయనా’’తి.

తథాగతస్సేతం అధివచనన్తి తథాగతో హి సత్తన్నం ధమ్మానం బాహితత్తా బ్రాహ్మణో నామ. యథాహ – ‘‘సత్తన్నం ఖో, భిక్ఖు, ధమ్మానం బాహితత్తా బ్రాహ్మణో. కతమేసం సత్తన్నం? రాగో బాహితో హోతి, దోసో… మోహో… మానో… సక్కాయదిట్ఠి… విచికిచ్ఛా… సీలబ్బతపరామాసో బాహితో హోతి. ఇమేసం భిక్ఖు సత్తన్నం ధమ్మానం బాహితత్తా బ్రాహ్మణో’’తి (చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౮). సుమేధోతి సున్దరపఞ్ఞో. సేక్ఖస్సాతి ఏత్థ సిక్ఖతీతి సేక్ఖో. యథాహ – ‘‘సిక్ఖతీతి ఖో, భిక్ఖు, తస్మా సేక్ఖోతి వుచ్చతి. కిఞ్చ సిక్ఖతి? అధిసీలమ్పి సిక్ఖతి, అధిచిత్తమ్పి సిక్ఖతి, అధిపఞ్ఞమ్పి సిక్ఖతీ’’తి (అ. ని. ౩.౮౬).

పఞ్ఞాయ అధివచనన్తి లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ ఏతం అధివచనం, న ఆవుధసత్థస్స. వీరియారమ్భస్సాతి కాయికచేతసికవీరియస్స. తం పఞ్ఞాగతికమేవ హోతి. లోకియాయ పఞ్ఞాయ లోకియం, లోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ లోకుత్తరం. ఏత్థ పనాయం అత్థదీపనా –

ఏకో కిర జానపదో బ్రాహ్మణో పాతోవ మాణవకేహి సద్ధిం గామతో నిక్ఖమ్మ దివసం అరఞ్ఞే మన్తే వాచేత్వా సాయం గామం ఆగచ్ఛతి. అన్తరామగ్గే చ ఏకో వమ్మికో అత్థి. సో రత్తిం ధూమాయతి, దివా పజ్జలతి. బ్రాహ్మణో అన్తేవాసిం సుమేధం మాణవం ఆహ – ‘‘తాత, అయం వమ్మికో రత్తిం ధూమాయతి, దివా పజ్జలతి, వికారమస్స పస్సిస్సామ, భిన్దిత్వా నం చత్తారో కోట్ఠాసే కత్వా ఖిపాహీ’’తి. సో సాధూతి కుదాలం గహేత్వా సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ తథా అకాసి. తత్ర ఆచరియబ్రాహ్మణో వియ భగవా. సుమేధమాణవకో వియ సేక్ఖో భిక్ఖు. వమ్మికో వియ కాయో. ‘‘తాత, అయం వమ్మికో రత్తిం ధూమాయతి, దివా పజ్జలతి, వికారమస్స పస్సిస్సామ, భిన్దిత్వా నం చత్తారో కోట్ఠాసే కత్వా ఖిపాహీ’’తి బ్రాహ్మణేన వుత్తకాలో వియ, ‘‘భిక్ఖు చాతుమహాభూతికం కాయం చత్తారో కోట్ఠాసే కత్వా పరిగ్గణ్హాహీ’’తి భగవతా వుత్తకాలో. తస్స సాధూతి కుదాలం గహేత్వా తథాకరణం వియ సేక్ఖస్స భిక్ఖునో, ‘‘యో వీసతియా కోట్ఠాసేసు థద్ధభావో, అయం పథవీధాతు. యో ద్వాదససు కోట్ఠాసేసు ఆబన్ధనభావో, అయం ఆపోధాతు. యో చతూసు కోట్ఠాసేసు పరిపాచనభావో, అయం తేజోధాతు. యో ఛసు కోట్ఠాసేసు విత్థమ్భనభావో, అయం వాయోధాతూ’’తి ఏవం చతుధాతువవత్థానవసేన కాయపరిగ్గహో వేదితబ్బో.

లఙ్గీతి ఖో, భిక్ఖూతి కస్మా భగవా అవిజ్జం లఙ్గీతి కత్వా దస్సేసీతి? యథా హి నగరస్స ద్వారం పిధాయ పలిఘే యోజితే మహాజనస్స గమనం పచ్ఛిజ్జతి, యే నగరస్స అన్తో, తే అన్తోయేవ హోన్తి. యే బహి, తే బహియేవ. ఏవమేవ యస్స ఞాణముఖే అవిజ్జాలఙ్గీ పతతి, తస్స నిబ్బానసమ్పాపకం ఞాణగమనం పచ్ఛిజ్జతి, తస్మా అవిజ్జం లఙ్గీతి కత్వా దస్సేసి. పజహ అవిజ్జన్తి ఏత్థ కమ్మట్ఠానఉగ్గహపరిపుచ్ఛావసేన అవిజ్జాపహానం కథితం.

ఉద్ధుమాయికాతి ఖో, భిక్ఖూతి ఏత్థ ఉద్ధుమాయికమణ్డూకో నామ నో మహన్తో, నఖపిట్ఠిప్పమాణో హోతి, పురాణపణ్ణన్తరే వా గచ్ఛన్తరే వా వల్లిఅన్తరే వా వసతి. సో దణ్డకోటియా వా వల్లికోటియా వా పంసుచుణ్ణకేన వా ఘట్టితో ఆయమిత్వా మహన్తో పరిమణ్డలో బేలువపక్కప్పమాణో హుత్వా చత్తారో పాదే ఆకాసగతే కత్వా పచ్ఛిన్నగమనో హుత్వా అమిత్తవసం యాతి, కాకకులలాదిభత్తమేవ హోతి. ఏవమేవ అయం కోధో పఠమం ఉప్పజ్జన్తో చిత్తావిలమత్తకోవ హోతి. తస్మిం ఖణే అనిగ్గహితో వడ్ఢిత్వా ముఖవికులనం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో హనుసఞ్చోపనం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో ఫరుసవాచానిచ్ఛారణం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో దిసావిలోకనం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో ఆకడ్ఢనపరికడ్ఢనం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో పాణినా లేడ్డుదణ్డసత్థపరామసనం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో దణ్డసత్థాభినిపాతం పాపేతి. తదా అనిగ్గహితో పరఘాతనమ్పి అత్తఘాతనమ్పి పాపేతి. వుత్తమ్పి హేతం – ‘‘యతో అయం కోధో పరం ఘాతేత్వా అత్తానం ఘాతేతి, ఏత్తావతాయం కోధో పరముస్సదగతో హోతి పరమవేపుల్లప్పత్తో’’తి. తత్థ యథా ఉద్ధుమాయికాయ చతూసు పాదేసు ఆకాసగతేసు గమనం పచ్ఛిజ్జతి, ఉద్ధుమాయికా అమిత్తవసం గన్త్వా కాకాదిభత్తం హోతి, ఏవమేవ కోధసమఙ్గీపుగ్గలో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి, అమిత్తవసం యాతి, సబ్బేసం మారానం యథాకామకరణీయో హోతి. తేనాహ భగవా – ‘‘ఉద్ధుమాయికాతి ఖో, భిక్ఖు, కోధూపాయాసస్సేతం అధివచన’’న్తి. తత్థ బలవప్పత్తో కోధోవ కోధూపాయాసో. పజహ కోధూపాయాసన్తి ఏత్థ పటిసఙ్ఖానప్పహానం కథితం.

ద్విధాపథోతి ఏత్థ, యథా పురిసో సధనో సభోగో కన్తారద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో ద్వేధాపథం పత్వా, ‘‘ఇమినా ను ఖో గన్తబ్బం, ఇమినా గన్తబ్బ’’న్తి నిచ్ఛేతుం అసక్కోన్తో తత్థేవ తిట్ఠతి, అథ నం చోరా ఉట్ఠహిత్వా అనయబ్యసనం పాపేన్తి, ఏవమేవ ఖో మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసిన్నో భిక్ఖు బుద్ధాదీసు కఙ్ఖాయ ఉప్పన్నాయ కమ్మట్ఠానం వడ్ఢేతుం న సక్కోతి, అథ నం కిలేసమారాదయో సబ్బే మారా అనయబ్యసనం పాపేన్తి, ఇతి విచికిచ్ఛా ద్వేధాపథసమా హోతి. తేనాహ భగవా – ‘‘ద్విధాపథోతి ఖో, భిక్ఖు, విచికిచ్ఛాయేతం అధివచన’’న్తి. పజహ విచికిచ్ఛన్తి ఏత్థ కమ్మట్ఠానఉగ్గహపరిపుచ్ఛావసేన విచికిచ్ఛాపహానం కథితం.

చఙ్గవారన్తి ఏత్థ, యథా రజకేహి ఖారపరిస్సావనమ్హి ఉదకే పక్ఖిత్తే ఏకో ఉదకఘటో ద్వేపి దసపి వీసతిపి ఘటసతమ్పి పగ్ఘరతియేవ, పసటమత్తమ్పి ఉదకం న తిట్ఠతి, ఏవమేవ నీవరణసమఙ్గినో పుగ్గలస్స అబ్భన్తరే కుసలధమ్మో న తిట్ఠతి. తేనాహ భగవా – ‘‘చఙ్గవారన్తి ఖో, భిక్ఖు, పఞ్చన్నేతం నీవరణానం అధివచన’’న్తి. పజహ పఞ్చనీవరణేతి ఏత్థ విక్ఖమ్భనతదఙ్గవసేన నీవరణప్పహానం కథితం.

కుమ్మోతి ఏత్థ, యథా కచ్ఛపస్స చత్తారో పాదా సీసన్తి పఞ్చేవ అఙ్గాని హోన్తి, ఏవమేవ సబ్బేపి సఙ్ఖతా ధమ్మా గయ్హమానా పఞ్చేవ ఖన్ధా భవన్తి. తేనాహ భగవా – ‘‘కుమ్మోతి ఖో, భిక్ఖు, పఞ్చన్నేతం ఉపాదానక్ఖన్ధానం అధివచన’’న్తి. పజహ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేతి ఏత్థ పఞ్చసు ఖన్ధేసు ఛన్దరాగప్పహానం కథితం.

అసిసూనాతి ఏత్థ, యథా సూనాయ ఉపరి మంసం ఠపేత్వా అసినా కోట్టేన్తి, ఏవమిమే సత్తా వత్థుకామత్థాయ కిలేసకామేహి ఘాతయమానా వత్థుకామానం ఉపరి కత్వా కిలేసకామేహి కన్తితా కోట్టితా చ హోన్తి. తేనాహ భగవా – ‘‘అసిసూనాతి ఖో, భిక్ఖు, పఞ్చన్నేతం కామగుణానం అధివచన’’న్తి. పజహ పఞ్చ కామగుణేతి ఏత్థ పఞ్చసు కామగుణేసు ఛన్దరాగప్పహానం కథితం.

మంసపేసీతి ఖో, భిక్ఖూతి ఏత్థ అయం మంసపేసి నామ బహుజనపత్థితా ఖత్తియాదయో మనుస్సాపి నం పత్థేన్తి కాకాదయో తిరచ్ఛానాపి. ఇమే హి సత్తా అవిజ్జాయ సమ్మత్తా నన్దిరాగం ఉపగమ్మ వట్టం వడ్ఢేన్తి. యథా వా మంసపేసి ఠపితఠపితట్ఠానే లగ్గతి, ఏవమిమే సత్తా నన్దిరాగబద్ధా వట్టే లగ్గన్తి, దుక్ఖం పత్వాపి న ఉక్కణ్ఠన్తి, ఇతి నన్దిరాగో మంసపేసిసదిసో హోతి. తేనాహ భగవా – ‘‘మంసపేసీతి ఖో, భిక్ఖు, నన్దిరాగస్సేతం అధివచన’’న్తి. పజహ నన్దీరాగన్తి ఏత్థ చతుత్థమగ్గేన నన్దీరాగప్పహానం కథితం.

నాగోతి ఖో, భిక్ఖు, ఖీణాసవస్సేతం భిక్ఖునో అధివచనన్తి ఏత్థ యేనత్థేన ఖీణాసవో నాగోతి వుచ్చతి, సో అనఙ్గణసుత్తే (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౬౩) పకాసితో ఏవ. నమో కరోహి నాగస్సాతి ఖీణాసవస్స బుద్ధనాగస్స, ‘‘బుద్ధో సో భగవా బోధాయ ధమ్మం దేసేతి, దన్తో సో భగవా దమథాయ ధమ్మం దేసేతి, సన్తో సో భగవా సమథాయ ధమ్మం దేసేతి, తిణ్ణో సో భగవా తరణాయ ధమ్మం దేసేతి, పరినిబ్బుతో సో భగవా పరినిబ్బానాయ ధమ్మం దేసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౬౧) ఏవం నమక్కారం కరోహీతి అయమేత్థ అత్థో. ఇతి ఇదం సుత్తం థేరస్స కమ్మట్ఠానం అహోసి. థేరోపి ఇదమేవ సుత్తం కమ్మట్ఠానం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్తో. అయమేతస్స అత్థోతి అయం ఏతస్స పఞ్హస్స అత్థో. ఇతి భగవా రతనరాసిమ్హి మణికూటం గణ్హన్తో వియ యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వమ్మికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. రథవినీతసుత్తవణ్ణనా

౨౫౨. ఏవం మే సుతన్తి రథవినీతసుత్తం. తత్థ రాజగహేతి ఏవంనామకే నగరే, తఞ్హి మన్ధాతుమహాగోవిన్దాదీహి పరిగ్గహితత్తా రాజగహన్తి వుచ్చతి. అఞ్ఞేపేత్థ పకారే వణ్ణయన్తి. కిం తేహి? నామమేతం తస్స నగరస్స. తం పనేతం బుద్ధకాలే చ చక్కవత్తికాలే చ నగరం హోతి, సేసకాలే సుఞ్ఞం హోతి యక్ఖపరిగ్గహితం, తేసం వసన్తవనం హుత్వా తిట్ఠతి. వేళువనే కలన్దకనివాపేతి వేళువనన్తి తస్స ఉయ్యానస్స నామం, తం కిర వేళూహి పరిక్ఖిత్తం అహోసి అట్ఠారసహత్థేన చ పాకారేన, గోపురట్టాలకయుత్తం నీలోభాసం మనోరమం, తేన వేళువనన్తి వుచ్చతి. కలన్దకానఞ్చేత్థ నివాపం అదంసు, తేన కలన్దకనివాపోతి వుచ్చతి.

పుబ్బే కిర అఞ్ఞతరో రాజా తత్థ ఉయ్యానకీళనత్థం ఆగతో సురామదేన మత్తో దివాసేయ్యం ఉపగతో సుపి. పరిజనోపిస్స, ‘‘సుత్తో రాజా’’తి పుప్ఫఫలాదీహి పలోభియమానో ఇతో చితో చ పక్కామి, అథ సురాగన్ధేన అఞ్ఞతరస్మా సుసిరరుక్ఖా కణ్హసప్పో నిక్ఖమిత్వా రఞ్ఞాభిముఖో ఆగచ్ఛతి. తం దిస్వా రుక్ఖదేవతా, ‘‘రఞ్ఞో జీవితం దమ్మీ’’తి కాళకవేసేన ఆగన్త్వా కణ్ణమూలే సద్దమకాసి. రాజా పటిబుజ్ఝి, కణ్హసప్పో నివత్తో. సో తం దిస్వా, ‘‘ఇమాయ మమ జీవితం దిన్న’’న్తి కాళకానం తత్థ నివాపం పట్ఠపేసి, అభయఘోసనఞ్చ ఘోసాపేసి. తస్మా తం తతో పభుతి కలన్దకనివాపన్తి సఙ్ఖ్యం గతం. కలన్దకాతి కాళకానం నామం.

జాతిభూమికాతి జాతిభూమివాసినో. తత్థ జాతిభూమీతి జాతట్ఠానం. తం ఖో పనేతం నేవ కోసలమహారాజాదీనం న చఙ్కీబ్రాహమణాదీనం న సక్కసుయామసన్తుసితాదీనం న అసీతిమహాసావకాదీనం న అఞ్ఞేసం సత్తానం జాతట్ఠానం ‘‘జాతిభూమీ’’తి వుచ్చతి. యస్స పన జాతదివసే దససహస్సిలోకధాతు ఏకద్ధజమాలావిప్పకిణ్ణకుసుమవాసచుణ్ణగన్ధసుగన్ధా సబ్బపాలిఫుల్లమివ నన్దనవనం విరోచమానా పదుమినిపణ్ణే ఉదకబిన్దు వియ అకమ్పిత్థ, జచ్చన్ధాదీనఞ్చ రూపదస్సనాదీని అనేకాని పాటిహారియాని పవత్తింసు, తస్స సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తస్స జాతట్ఠానసాకియజనపదో కపిలవత్థాహారో, సా ‘‘జాతిభూమీ’’తి వుచ్చతి.

ధమ్మగరుభావవణ్ణనా

వస్సంవుట్ఠాతి తేమాసం వస్సంవుట్ఠా పవారితపవారణా హుత్వా. భగవా ఏతదవోచాతి ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, ఖమనీయ’’న్తిఆదీహి వచనేహి ఆగన్తుకపటిసన్థారం కత్వా ఏతం, ‘‘కో ను ఖో, భిక్ఖవే’’తిఆదివచనమవోచ. తే కిర భిక్ఖు, – ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, ఖమనీయం కచ్చి యాపనీయం, కచ్చిత్థ అప్పకిలమథేన అద్ధానం ఆగతా, న చ పిణ్డకేన కిలమిత్థ, కుతో చ తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఆగచ్ఛథా’’తి పటిసన్థారవసేన పుచ్ఛితా – ‘‘భగవా సాకియజనపదే కపిలవత్థాహారతో జాతిభూమితో ఆగచ్ఛామా’’తి ఆహంసు. అథ భగవా నేవ సుద్ధోదనమహారాజస్స, న సక్కోదనస్స, న సుక్కోదనస్స, న ధోతోదనస్స, న అమితోదనస్స, న అమిత్తాయ దేవియా, న మహాపజాపతియా, న సకలస్స సాకియమణ్డలస్స ఆరోగ్యం పుచ్ఛి. అథ ఖో అత్తనా చ దసకథావత్థులాభిం పరఞ్చ తత్థ సమాదపేతారం పటిపత్తిసమ్పన్నం భిక్ఖుం పుచ్ఛన్తో ఇదం – ‘‘కో ను ఖో, భిక్ఖవే’’తిఆదివచనం అవోచ.

కస్మా పన భగవా సుద్ధోదనాదీనం ఆరోగ్యం అపుచ్ఛిత్వా ఏవరూపం భిక్ఖుమేవ పుచ్ఛతి? పియతాయ. బుద్ధానఞ్హి పటిపన్నకా భిక్ఖూ భిక్ఖునియో ఉపాసకా ఉపాసికాయో చ పియా హోన్తి మనాపా. కిం కారణా? ధమ్మగరుతాయ. ధమ్మగరునో హి తథాగతా, సో చ నేసం ధమ్మగరుభావో, ‘‘దుక్ఖం ఖో అగారవో విహరతి, అప్పతిస్సో’’తి (అ. ని. ౪.౨౧) ఇమినా అజపాలనిగ్రోధమూలే ఉప్పన్నజ్ఝాసయేన వేదితబ్బో. ధమ్మగరుతాయేవ హి భగవా మహాకస్సపత్థేరస్స అభినిక్ఖమనదివసే పచ్చుగ్గమనం కరోన్తో తిగావుతం మగ్గం అగమాసి. అతిరేకతియోజనసతం మగ్గం గన్త్వా గఙ్గాతీరే ధమ్మం దేసేత్వా మహాకప్పినం సపరిసం అరహత్తే పతిట్ఠపేసి. ఏకస్మిం పచ్ఛాభత్తే పఞ్చచత్తాలీసయోజనం మగ్గం గన్త్వా కుమ్భకారస్స నివేసనే తియామరత్తిం ధమ్మకథం కత్వా పుక్కుసాతికులపుత్తం అనాగామిఫలే పతిట్ఠపేసి. వీసయోజనసతం గన్త్వా వనవాసిసామణేరస్స అనుగ్గహం అకాసి. సట్ఠియోజనమగ్గం గన్త్వా ఖదిరవనియత్థేరస్స ధమ్మం దేసేసి. అనురుద్ధత్థేరో పాచీనవంసదాయే నిసిన్నో మహాపురిసవితక్కం వితక్కేతీతి ఞత్వా తత్థ ఆకాసేన గన్త్వా థేరస్స పురతో ఓరుయ్హ సాధుకారమదాసి. కోటికణ్ణసోణత్థేరస్స ఏకగన్ధకుటియం సేనాసనం పఞ్ఞపాపేత్వా పచ్చూసకాలే ధమ్మదేసనం అజ్ఝేసిత్వా సరభఞ్ఞపరియోసానే సాధుకారమదాసి. తిగావుతం మగ్గం గన్త్వా తిణ్ణం కులపుత్తానం వసనట్ఠానే గోసిఙ్గసాలవనే సామగ్గిరసానిసంసం కథేసి. కస్సపోపి భగవా – ‘‘అనాగామిఫలే పతిట్ఠితో అరియసావకో అయ’’న్తి విస్సాసం ఉప్పాదేత్వా ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స నివేసనం గన్త్వా సహత్థా ఆమిసం గహేత్వా పరిభుఞ్జి.

అమ్హాకంయేవ భగవా ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ జేతవనతో భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో చారికం నిక్ఖమి. కోసలమహారాజఅనాథపిణ్డికాదయో నివత్తేతుం నాసక్ఖింసు. అనాథపిణ్డికో ఘరం ఆగన్త్వా దోమనస్సప్పత్తో నిసీది. అథ నం పుణ్ణా నామ దాసీ దోమనస్సప్పత్తోసి సామీతి ఆహ. ‘‘ఆమ జే, సత్థారం నివత్తేతుం నాసక్ఖిం, అథ మే ఇమం తేమాసం ధమ్మం వా సోతుం, యథాధిప్పాయం వా దానం దాతుం న లభిస్సామీ’’తి చిన్తా ఉప్పన్నాతి. అహమ్పి సామి సత్థారం నివత్తేస్సామీతి. సచే నివత్తేతుం సక్కోసి, భుజిస్సాయేవ త్వన్తి. సా గన్త్వా దసబలస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘నివత్తథ భగవా’’తి ఆహ. పుణ్ణే త్వం పరపటిబద్ధజీవికా కిం మే కరిస్ససీతి. భగవా మయ్హం దేయ్యధమ్మో నత్థీతి తుమ్హేపి జానాథ, తుమ్హాకం నివత్తనపచ్చయా పనాహం తీసు సరణేసు పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠహిస్సామీతి. భగవా సాధు సాధు పుణ్ణేతి సాధుకారం కత్వా నివత్తేత్వా జేతవనమేవ పవిట్ఠో. అయం కథా పాకటా అహోసి. సేట్ఠి సుత్వా పుణ్ణాయ కిర భగవా నివత్తితోతి తం భుజిస్సం కత్వా ధీతుట్ఠానే ఠపేసి. సా పబ్బజ్జం యాచిత్వా పబ్బజి, పబ్బజిత్వా విపస్సనం ఆరభి. అథస్సా సత్థా ఆరద్ధవిపస్సకభావం ఞత్వా ఇమం ఓభాసగాథం విస్సజ్జేసి –

‘‘పుణ్ణే పూరేసి సద్ధమ్మం, చన్దో పన్నరసో యథా;

పరిపుణ్ణాయ పఞ్ఞాయ, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్ససీ’’తి. (థేరీగా. ౩);

గాథాపరియోసానే అరహత్తం పత్వా అభిఞ్ఞాతా సావికా అహోసీతి. ఏవం ధమ్మగరునో తథాగతా.

నన్దకత్థేరే ఉపట్ఠానసాలాయం ధమ్మం దేసేన్తేపి భగవా అనహాతోవ గన్త్వా తియామరత్తిం ఠితకోవ ధమ్మకథం సుత్వా దేసనాపరియోసానే సాధుకారమదాసి. థేరో ఆగన్త్వా వన్దిత్వా, ‘‘కాయ వేలాయ, భన్తే, ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛి. తయా సుత్తన్తే ఆరద్ధమత్తేతి. దుక్కరం కరిత్థ, భన్తే, బుద్ధసుఖుమాలా తుమ్హేతి. సచే త్వం, నన్ద, కప్పం దేసేతుం సక్కుణేయ్యాసి, కప్పమత్తమ్పాహం ఠితకోవ సుణేయ్యన్తి భగవా అవోచ. ఏవం ధమ్మగరునో తథాగతా. తేసం ధమ్మగరుతాయ పటిపన్నకా పియా హోన్తి, తస్మా పటిపన్నకే పుచ్ఛి. పటిపన్నకో చ నామ అత్తహితాయ పటిపన్నో నో పరహితాయ, పరహితాయ పటిపన్నో నో అత్తహితాయ, నో అత్తహితాయ చ పటిపన్నో నో పరహితాయ చ, అత్తహితాయ చ పటిపన్నో పరహితాయ చాతి చతుబ్బిధో హోతి.

తత్థ యో సయం దసన్నం కథావత్థూనం లాభీ హోతి, పరం తత్థ న ఓవదతి న అనుసాసతి ఆయస్మా బాకులో వియ. అయం అత్తహితాయ పటిపన్నో నామ నో పరహితాయ పటిపన్నో, ఏవరూపం భిక్ఖుం భగవా న పుచ్ఛతి. కస్మా? న మయ్హం సాసనస్స వడ్ఢిపక్ఖే ఠితోతి.

యో పన దసన్నం కథావత్థూనం అలాభీ, పరం తేహి ఓవదతి తేన కతవత్తసాదియనత్థం ఉపనన్దో సక్యపుత్తో వియ, అయం పరహితాయ పటిపన్నో నామ నో అత్తహితాయ, ఏవరూపమ్పి న పుచ్ఛతి. కస్మా? అస్స తణ్హా మహాపచ్ఛి వియ అప్పహీనాతి.

యో అత్తనాపి దసన్నం కథావత్థూనం అలాభీ, పరమ్పి తేహి న ఓవదతి, లాళుదాయీ వియ, అయం నేవ అత్తహితాయ పటిపన్నో న పరహితాయ, ఏవరూపమ్పి న పుచ్ఛతి. కస్మా? అస్స అన్తో కిలేసా ఫరసుఛేజ్జా వియ మహన్తాతి.

యో పన సయం దసన్నం కథావత్థూనం లాభీ, పరమ్పి తేహి ఓవదతి, అయం అత్తహితాయ చేవ పరహితాయ చ పటిపన్నో నామ సారిపుత్తమోగ్గల్లానమహాకస్సపాదయో అసీతిమహాథేరా వియ, ఏవరూపం భిక్ఖుం పుచ్ఛతి. కస్మా? మయ్హం సాసనస్స వుడ్ఢిపక్ఖే ఠితోతి. ఇధాపి ఏవరూపమేవ పుచ్ఛన్తో – ‘‘కో ను ఖో, భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ.

ఏవం భగవతా పుట్ఠానం పన తేసం భిక్ఖూనం భగవా అత్తనో జాతిభూమియం ఉభయహితాయ పటిపన్నం దసకథావత్థులాభిం భిక్ఖుం పుచ్ఛతి, కో ను ఖో తత్థ ఏవరూపోతి న అఞ్ఞమఞ్ఞం చిన్తనా వా సమన్తనా వా అహోసి. కస్మా? ఆయస్మా హి మన్తాణిపుత్తో తస్మిం జనపదే ఆకాసమజ్ఝే ఠితో చన్దో వియ సూరియో వియ చ పాకటో పఞ్ఞాతో. తస్మా తే భిక్ఖూ మేఘసద్దం సుత్వా ఏకజ్ఝం సన్నిపతితమోరఘటా వియ ఘనసజ్ఝాయం కాతుం, ఆరద్ధభిక్ఖూ వియ చ అత్తనో ఆచరియం పుణ్ణత్థేరం భగవతో ఆరోచేన్తా థేరస్స చ గుణం భాసితుం అప్పహోన్తేహి ముఖేహి ఏకప్పహారేనేవ పుణ్ణో నామ, భన్తే, ఆయస్మాతిఆదిమాహంసు. తత్థ పుణ్ణోతి తస్స థేరస్స నామం. మన్తాణియా పన సో పుత్తో, తస్మా మన్తాణిపుత్తోతి వుచ్చతి. సమ్భావితోతి గుణసమ్భావనాయ సమ్భావితో.

అప్పిచ్ఛతాదివణ్ణనా

అప్పిచ్ఛోతి ఇచ్ఛావిరహితో నిఇచ్ఛో నిత్తణ్హో. ఏత్థ హి బ్యఞ్జనం సావసేసం వియ, అత్థో పన నిరవసేసో. న హి తస్స అన్తో అణుమత్తాపి పాపికా ఇచ్ఛా నామ అత్థి. ఖీణాసవో హేస సబ్బసో పహీనతణ్హో. అపిచేత్థ అత్రిచ్ఛతా పాపిచ్ఛతా మహిచ్ఛతా అప్పిచ్ఛతాతి అయం భేదో వేదితబ్బో.

తత్థ సకలాభే అతిత్తస్స పరలాభే పత్థనా అత్రిచ్ఛతా నామ. తాయ సమన్నాగతస్స ఏకభాజేన పక్కపూవోపి అత్తనో పత్తే పతితో న సుపక్కో వియ ఖుద్దకో వియ చ ఖాయతి. స్వేవ పరస్స పత్తే పక్ఖిత్తో సుపక్కో వియ మహన్తో వియ చ ఖాయతి. అసన్తగుణసమ్భావనతా పన పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతా పాపిచ్ఛతా నామ, సా, ‘‘ఇధేకచ్చో అస్సద్ధో సమానో సద్ధోతి మం జనో జానాతూ’’తిఆదినా నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో కోహఞ్ఞే పతిట్ఠాతి. సన్తగుణసమ్భావనా పన పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతా మహిచ్ఛతా నామ. సాపి, ‘‘ఇధేకచ్చో సద్ధో సమానో సద్ధోతి మం జనో జానాతూతి ఇచ్ఛతి, సీలవా సమానో సీలవాతి మం జనో జానాతూ’’తి (విభ. ౮౫౧) ఇమినా నయేన ఆగతాయేవ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో దుస్సన్తప్పయో హోతి, విజాతమాతాపిస్స చిత్తం గహేతుం న సక్కోతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘అగ్గిక్ఖన్ధో సముద్దో చ, మహిచ్ఛో చాపి పుగ్గలో;

సకటేన పచ్చయం దేతు, తయోపేతే అతప్పయా’’తి.

సన్తగుణనిగూహనతా పన పటిగ్గహణే చ మత్తఞ్ఞుతా అప్పిచ్ఛతా నామ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో అత్తని విజ్జమానమ్పి గుణం పటిచ్ఛాదేతుకామతాయ, ‘‘సద్ధో సమానో సద్ధోతి మం జనో జానాతూతి న ఇచ్ఛతి. సీలవా, పవివిత్తో, బహుస్సుతో, ఆరద్ధవీరియో, సమాధిసమ్పన్నో, పఞ్ఞవా, ఖీణాసవో సమానో ఖీణాసవోతి మం జనో జానాతూ’’తి న ఇచ్ఛతి, సేయ్యథాపి మజ్ఝన్తికత్థేరో.

థేరో కిర మహాఖీణాసవో అహోసి, పత్తచీవరం పనస్స పాదమత్తమేవ అగ్ఘతి, సో అసోకస్స ధమ్మరఞ్ఞో విహారమహదివసే సఙ్ఘత్థేరో అహోసి. అథస్స అతిలూఖభావం దిస్వా మనుస్సా, ‘‘భన్తే, థోకం బహి హోథా’’తి ఆహంసు. థేరో, ‘‘మాదిసే ఖీణాసవే రఞ్ఞో సఙ్గహం అకరోన్తే అఞ్ఞో కో కరిస్సతీ’’తి పథవియం నిముజ్జిత్వా సఙ్ఘత్థేరస్స ఉక్ఖిత్తపిణ్డం గణ్హన్తోయేవ ఉమ్ముజ్జి. ఏవం ఖీణాసవో సమానో, ‘‘ఖీణాసవోతి మం జనో జానాతూ’’తి న ఇచ్ఛతి. ఏవం అప్పిచ్ఛో పన భిక్ఖు అనుప్పన్నం లాభం ఉప్పాదేతి, ఉప్పన్నం లాభం థావరం కరోతి, దాయకానం చిత్తం ఆరాధేతి, యథా యథా హి సో అత్తనో అప్పిచ్ఛతాయ అప్పం గణ్హాతి, తథా తథా తస్స వత్తే పసన్నా మనుస్సా బహూ దేన్తి.

అపరోపి చతుబ్బిధో అప్పిచ్ఛో – పచ్చయఅప్పిచ్ఛో ధుతఙ్గఅప్పిచ్ఛో పరియత్తిఅప్పిచ్ఛో అధిగమఅప్పిచ్ఛోతి. తత్థ చతూసు పచ్చయేసు అప్పిచ్ఛో పచ్చయఅప్పిచ్ఛో నామ, సో దాయకస్స వసం జానాతి, దేయ్యధమ్మస్స వసం జానాతి, అత్తనో థామం జానాతి. యది హి దేయ్యధమ్మో బహు హోతి, దాయకో అప్పం దాతుకామో, దాయకస్స వసేన అప్పం గణ్హాతి. దేయ్యధమ్మో అప్పో, దాయకో బహుం దాతుకామో, దేయ్యధమ్మస్స వసేన అప్పం గణ్హాతి. దేయ్యధమ్మోపి బహు, దాయకోపి బహుం దాతుకామో, అత్తనో థామం ఞత్వా పమాణేనేవ గణ్హాతి.

ధుతఙ్గసమాదానస్స అత్తని అత్థిభావం నజానాపేతుకామో ధుతఙ్గఅప్పిచ్ఛో నామ. తస్స విభావనత్థం ఇమాని వత్థూని – సోసానికమహాసుమనత్థేరో కిర సట్ఠి వస్సాని సుసానే వసి, అఞ్ఞో ఏకభిక్ఖుపి న అఞ్ఞాసి, తేనేవాహ –

‘‘సుసానే సట్ఠి వస్సాని, అబ్బోకిణ్ణం వసామహం;

దుతియో మం న జానేయ్య, అహో సోసానికుత్తమో’’తి.

చేతియపబ్బతే ద్వేభాతియత్థేరా వసింసు. తేసు కనిట్ఠో ఉపట్ఠాకేన పేసితా ఉచ్ఛుఖణ్డికా గహేత్వా జేట్ఠస్స సన్తికం అగమాసి. పరిభోగం, భన్తే, కరోథాతి. థేరస్స చ భత్తకిచ్చం కత్వా ముఖం విక్ఖాలనకాలో అహోసి. సో అలం, ఆవుసోతి ఆహ. కచ్చి, భన్తే, ఏకాసనికత్థాతి. ఆహరావుసో, ఉచ్ఛుఖణ్డికాతి పఞ్ఞాస వస్సాని ఏకాసనికో సమానోపి ధుతఙ్గం నిగూహమానో పరిభోగం కత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా పున ధుతఙ్గం అధిట్ఠాయ గతో.

యో పన సాకేతకతిస్సత్థేరో వియ బహుస్సుతభావం జానాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం పరియత్తిఅప్పిచ్ఛో నామ. థేరో కిర ఖణో నత్థీతి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాసు ఓకాసం అకరోన్తో మరణక్ఖయం, భన్తే, లభిస్సథాతి చోదితో గణం విస్సజ్జేత్వా కణికారవాలికసముద్దవిహారం గతో. తత్థ అన్తోవస్సం థేరనవమజ్ఝిమానం ఉపకారో హుత్వా మహాపవారణాయ ఉపోసథదివసే ధమ్మకథాయ జనతం ఖోభేత్వా గతో.

యో పన సోతాపన్నాదీసు అఞ్ఞతరో హుత్వా సోతాపన్నాదిభావం జానాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం అధిగమఅప్పిచ్ఛో నామ, తయో కులపుత్తా వియ ఘటికారకుమ్భకారో వియ చ.

ఆయస్మా పన పుణ్ణో అత్రిచ్ఛతం పాపిచ్ఛతం మహిచ్ఛతఞ్చ పహాయ సబ్బసో ఇచ్ఛాపటిపక్ఖభూతాయ అలోభసఙ్ఖాతాయ పరిసుద్ధాయ అప్పిచ్ఛతాయ సమన్నాగతత్తా అప్పిచ్ఛో నామ అహోసి. భిక్ఖూనమ్పి, ‘‘ఆవుసో, అత్రిచ్ఛతా పాపిచ్ఛతా మహిచ్ఛతాతి ఇమే ధమ్మా పహాతబ్బా’’తి తేసు ఆదీనవం దస్సేత్వా ఏవరూపం అప్పిచ్ఛతం సమాదాయ వత్తితబ్బన్తి అప్పిచ్ఛకథం కథేసి. తేన వుత్తం ‘‘అత్తనా చ అప్పిచ్ఛో అప్పిచ్ఛకథఞ్చ భిక్ఖూనం కత్తా’’తి.

ద్వాదసవిధసన్తోసవణ్ణనా

ఇదాని అత్తనా చ సన్తుట్ఠోతిఆదీసు విసేసత్థమేవ దీపయిస్సామ. యోజనా పన వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. సన్తుట్ఠోతి ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసేన సమన్నాగతో. సో పనేస సన్తోసో ద్వాదసవిధో హోతి. సేయ్యథిదం, చీవరే యథాలాభసన్తోసో యథాబలసన్తోసో యథసారుప్పసన్తోసోతి తివిధో, ఏవం పిణ్డపాతాదీసు. తస్సాయం పభేదసంవణ్ణనా.

ఇధ భిక్ఖు చీవరం లభతి సున్దరం వా అసున్దరం వా. సో తేనేవ యాపేతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స చీవరే యథాలాభసన్తోసో. అథ యో పకతిదుబ్బలో వా హోతి ఆబాధజరాభిభూతో వా, గరుచీవరం పారుపన్తో కిలమతి, సో సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం తం పరివత్తేత్వా లహుకేన యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స చీవరే యథాబలసన్తోసో. అపరో పణీతపచ్చయలాభీ హోతి, సో పట్టచీవరాదీనం అఞ్ఞతరం మహగ్ఘచీవరం బహూని వా పన చీవరాని లభిత్వా ఇదం థేరానం చిరపబ్బజితానం ఇదం బహుస్సుతానం అనురూపం, ఇదం గిలానానం ఇదం అప్పలాభానం హోతూతి దత్వా తేసం పురాణచీవరం వా సఙ్కారకూటాదితో వా నన్తకాని ఉచ్చినిత్వా తేహి సఙ్ఘాటిం కత్వా ధారేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స చీవరే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు పిణ్డపాతం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా పిణ్డపాతం లభతి, యేనస్స పరిభుత్తేన అఫాసు హోతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో తం దత్వా తస్స హత్థతో సప్పాయభోజనం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాబలసన్తోసో. అపరో బహుం పణీతం పిణ్డపాతం లభతి, సో తం చీవరం వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభిగిలానానం దత్వా తేసం వా సేసకం పిణ్డాయ వా చరిత్వా మిస్సకాహారం భుఞ్జన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు సేనాసనం లభతి మనాపం వా అమనాపం వా, సో తేన నేవ సోమనస్సం న పటిఘం ఉప్పాదేతి, అన్తమసో తిణసన్థారకేనాపి యథాలద్ధేనేవ తుస్సతి, అయమస్స సేనాసనే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా సేనాసనం లభతి, యత్థస్స వసతో అఫాసు హోతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స సన్తకే సప్పాయసేనాసనే వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స సేనాసనే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో లేణమణ్డపకూటాగారాదీని బహూని పణీతసేనాసనాని లభతి, సో తాని చీవరాదీని వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభిగిలానానం దత్వా యత్థ కత్థచి వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో. యోపి, ‘‘ఉత్తమసేనాసనం నామ పమాదట్ఠానం, తత్థ నిసిన్నస్స థినమిద్ధం ఓక్కమతి, నిద్దాభిభూతస్స పున పటిబుజ్ఝతో పాపవితక్కా పాతుభవన్తీ’’తి పటిసఞ్చిక్ఖిత్వా తాదిసం సేనాసనం పత్తమ్పి న సమ్పటిచ్ఛతి, సో తం పటిక్ఖిపిత్వా అబ్భోకాసరుక్ఖమూలాదీసు వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమ్పిస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు భేసజ్జం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో యం లభతి, తేనేవ సన్తుస్సతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాలాభసన్తోసో. యో పన తేలేన అత్థికో ఫాణితం లభతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స హత్థతో తేలం గహేత్వా అఞ్ఞదేవ వా పరియేసిత్వా తేహి భేసజ్జం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో బహుం తేలమధుఫాణితాదిపణీతభేసజ్జం లభతి, సో తం చీవరం వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభిగిలానానం దత్వా తేసం ఆభతకేన యేన కేనచి యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. యో పన ఏకస్మిం భాజనే ముత్తహరీతకం ఠపేత్వా ఏకస్మిం చతుమధురం, ‘‘గణ్హ, భన్తే, యదిచ్ఛసీ’’తి వుచ్చమానో సచస్స తేసు అఞ్ఞతరేనపి రోగో వూపసమ్మతి, అథ ముత్తహరీతకం నామ బుద్ధాదీహి వణ్ణితన్తి చతుమధురం పటిక్ఖిపిత్వా ముత్తహరీతకేనేవ భేసజ్జం కరోన్తో పరమసన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇమేసం పన పచ్చేకం పచ్చయేసు తిణ్ణం తిణ్ణం సన్తోసానం యథాసారుప్పసన్తోసోవ అగ్గో. ఆయస్మా పుణ్ణో ఏకేకస్మిం పచ్చయే ఇమేహి తీహి సన్తోసేహి సన్తుట్ఠో అహోసి. సన్తుట్ఠికథఞ్చాతి భిక్ఖూనమ్పి చ ఇమం సన్తుట్ఠికథం కత్తావ అహోసి.

తివిధపవివేకవణ్ణనా

పవివిత్తోతి కాయపవివేకో చిత్తపవివేకో ఉపధిపవివేకోతి ఇమేహి తీహి పవివేకేహి సమన్నాగతో. తత్థ ఏకో గచ్ఛతి, ఏకో తిట్ఠతి, ఏకో నిసీదతి, ఏకో సేయ్యం కప్పేతి, ఏకో గామం పిణ్డాయ పవిసతి, ఏకో పటిక్కమతి, ఏకో చఙ్కమమధిట్ఠాతి, ఏకో చరతి, ఏకో విహరతీతి అయం కాయపవివేకో నామ. అట్ఠ సమాపత్తియో పన చిత్తపవివేకో నామ. నిబ్బానం ఉపధిపవివేకో నామ. వుత్తమ్పి హేతం – ‘‘కాయపవివేకో చ వివేకట్ఠకాయానం నేక్ఖమ్మాభిరతానం. చిత్తపవివేకో చ పరిసుద్ధచిత్తానం పరమవోదానప్పత్తానం. ఉపధివివేకో చ నిరుపధీనం పుగ్గలానం విసఙ్ఖారగతాన’’న్తి (మహాని. ౫౭). పవివేకకథన్తి భిక్ఖూనమ్పి చ ఇమం పవివేకకథం కత్తా.

పఞ్చవిధసంసగ్గవణ్ణనా

అసంసట్ఠోతి పఞ్చవిధేన సంసగ్గేన విరహితో. సవనసంసగ్గో దస్సనసంసగ్గో సముల్లపనసంసగ్గో సమ్భోగసంసగ్గో కాయసంసగ్గోతి పఞ్చవిధో సంసగ్గో. తేసు ఇధ భిక్ఖు సుణాతి, ‘‘అసుకస్మిం గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా కుమారికా వా అభిరూపా దస్సనీయా పాసాదికా పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతా’’తి. సో తం సుత్వా సంసీదతి విసీదతి న సక్కోతి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖాదుబ్బల్యం అనావికత్వా హీనాయావత్తతీతి ఏవం పరేహి వా కథీయమానం రూపాదిసమ్పత్తిం అత్తనా వా హసితలపితగీతసద్దం సుణన్తస్స సోతవిఞ్ఞాణవీథివసేన ఉప్పన్నో రాగో సవనసంసగ్గో నామ. సో అనిత్థిగన్ధపచ్చేకబోధిసత్తస్స చ పఞ్చగ్గళలేణవాసీతిస్సదహరస్స చ వసేన వేదితబ్బో –

దహరో కిర ఆకాసేన గచ్ఛన్తో గిరిగామవాసికమ్మారధీతాయ పఞ్చహి కుమారీహి సద్ధిం పదుమసరం గన్త్వా న్హత్వా పదుమాని చ పిలన్ధిత్వా మధురస్సరేన గాయన్తియా సద్దం సుత్వా కామరాగేన విద్ధో విసేసా పరిహాయిత్వా అనయబ్యసనం పాపుణి. ఇధ భిక్ఖు న హేవ ఖో సుణాతి, అపిచ ఖో సామం పస్సతి ఇత్థిం వా కుమారిం వా అభిరూపం దస్సనీయం పాసాదికం పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతం. సో తం దిస్వా సంసీదతి విసీదతి న సక్కోతి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖాదుబ్బల్యం అనావికత్వా హీనాయావత్తతీతి ఏవం విసభాగరూపం ఓలోకేన్తస్స పన చక్ఖువిఞ్ఞాణవీథివసేన ఉప్పన్నరాగో దస్సనసంసగ్గో నామ. సో ఏవం వేదితబ్బో –

ఏకో కిర దహరో కాలదీఘవాపిద్వారవిహారం ఉద్దేసత్థాయ గతో. ఆచరియో తస్స అన్తరాయం దిస్వా ఓకాసం న కరోతి. సో పునప్పున్నం అనుబన్ధతి. ఆచరియో సచే అన్తోగామే న చరిస్ససి. దస్సామి తే ఉద్దేసన్తి ఆహ. సో సాధూతి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఉద్దేసే నిట్ఠితే ఆచరియం వన్దిత్వా గచ్ఛన్తో ఆచరియో మే ఇమస్మిం గామే చరితుం న దేతి, కిం ను ఖో కారణన్తి చీవరం పారుపిత్వా గామం పావిసి, ఏకా కులధీతా పీతకవత్థం నివాసేత్వా గేహే ఠితా దహరం దిస్వా సఞ్జాతరాగా ఉళుఙ్కేన యాగుం ఆహరిత్వా తస్స పత్తే పక్ఖిపిత్వా నివత్తిత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి. అథ నం మాతాపితరో కిం అమ్మాతి పుచ్ఛింసు, ద్వారేన గతం దహరం లభమానా జీవిస్సామి, అలభమానా మరిస్సామీతి. మాతాపితరో వేగేన గన్త్వా గామద్వారే దహరం పత్వా వన్దిత్వా, ‘‘నివత్తథ, భన్తే, భిక్ఖం గణ్హాహీ’’తి ఆహంసు. దహరో అలం గచ్ఛామీతి. తే, ‘‘ఇదం నామ, భన్తే, కారణ’’న్తి యాచిత్వా – ‘‘అమ్హాకం, భన్తే, గేహే ఏత్తకం నామ ధనం అత్థి, ఏకాయేవ నో ధీతా, త్వం నో జేట్ఠపుత్తట్ఠానే ఠస్ససి, సుఖేన సక్కా జీవితు’’న్తి ఆహంసు. దహరో, ‘‘న మయ్హం ఇమినా పలిబోధేన అత్థో’’తి అనాదియిత్వావ పక్కన్తో.

మాతాపితరో గన్త్వా, ‘‘అమ్మ, నాసక్ఖిమ్హా దహరం నివత్తేతుం, యం అఞ్ఞం సామికం ఇచ్ఛసి, తం లభిస్ససి, ఉట్ఠేహి ఖాద చ పివ చా’’తి ఆహంసు. సా అనిచ్ఛన్తీ సత్తాహం నిరాహారా హుత్వా కాలమకాసి. మాతాపితరో తస్సా సరీరకిచ్చం కత్వా తం పీతకవత్థం ధురవిహారే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అదంసు, భిక్ఖూ వత్థం ఖణ్డాఖణ్డం కత్వా భాజయింసు. ఏకో మహల్లకో అత్తనో కోట్ఠాసం గహేత్వా కల్యాణీవిహారం ఆగతో. సోపి దహరో చేతియం వన్దిస్సామీతి తత్థేవ గన్త్వా దివాట్ఠానే నిసీది. మహల్లకో తం వత్థఖణ్డం గహేత్వా, ‘‘ఇమినా మే పరిస్సావనం విచారేథా’’తి దహరం అవోచ. దహరో మహాథేర ‘‘కుహిం లద్ధ’’న్తి ఆహ. సో సబ్బం పవత్తిం కథేసి. సో తం సుత్వావ, ‘‘ఏవరూపాయ నామ సద్ధిం సంవాసం నాలత్థ’’న్తి రాగగ్గినా దడ్ఢో తత్థేవ కాలమకాసి.

అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలాపసల్లాపవసేన ఉప్పన్నరాగో పన సముల్లపనసంసగ్గో నామ. భిక్ఖునో భిక్ఖునియా సన్తకం, భిక్ఖునియా వా భిక్ఖుస్స సన్తకం గహేత్వా పరిభోగకరణవసేన ఉప్పన్నరాగో సమ్భోగసంసగ్గో నామ. సో ఏవం వేదితబ్బో – మరిచవట్టివిహారమహే కిర భిక్ఖూనం సతసహస్సం భిక్ఖునీనం నవుతిసహస్సాని ఏవ అహేసుం. ఏకో సామణేరో ఉణ్హయాగుం గహేత్వా గచ్ఛన్తో సకిం చీవరకణ్ణే ఠపేసి, సకిం భూమియం. ఏకా సామణేరీ దిస్వా ఏత్థ పత్తం ఠపేత్వా యాహీతి థాలకం అదాసి. తే అపరభాగే ఏకస్మిం భయే ఉప్పన్నే పరసముద్దం అగమంసు. తేసు భిక్ఖునీ పురేతరం అగమాసి. సా, ‘‘ఏకో కిర సీహళభిక్ఖు ఆగతో’’తి సుత్వా థేరస్స సన్తికం గన్త్వా పటిసన్థారం కత్వా నిసిన్నా, – ‘‘భన్తే, మరిచవట్టివిహారమహకాలే తుమ్హే కతివస్సా’’తి పుచ్ఛి. తదాహం సత్తవస్సికసామణేరో. త్వం పన కతివస్సాతి? అహం సత్తవస్సికసామణేరీయేవ ఏకస్స సామణేరస్స ఉణ్హయాగుం గహేత్వా గచ్ఛన్తస్స పత్తఠపనత్థం థాలకమదాసిన్తి. థేరో, ‘‘అహం సో’’తి వత్వా థాలకం నీహరిత్వా దస్సేసి. తే ఏత్తకేనేవ సంసగ్గేన బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తా ద్వేపి సట్ఠివస్సకాలే విబ్భమింసు.

హత్థగాహాదివసేన పన ఉప్పన్నరాగో కాయసంసగ్గో నామ. తత్రిదం వత్థు – మహాచేతియఙ్గణే కిర దహరభిక్ఖూ సజ్ఝాయం గణ్హన్తి. తేసం పిట్ఠిపస్సే దహరభిక్ఖునియో ధమ్మం సుణన్తి. తత్రేకో దహరో హత్థం పసారేన్తో ఏకిస్సా దహరభిక్ఖునియా కాయం ఛుపి. సా తం హత్థం గహేత్వా అత్తనో ఉరస్మిం ఠపేసి, ఏత్తకేన సంసగ్గేన ద్వేపి విబ్భమిత్వా గిహిభావం పత్తా.

గాహగాహకాదివణ్ణనా

ఇమేసు పన పఞ్చసు సంసగ్గేసు భిక్ఖునో భిక్ఖూహి సద్ధిం సవనదస్సనసముల్లపనసమ్భోగకాయపరామాసా నిచ్చమ్పి హోన్తియేవ, భిక్ఖునీహి సద్ధిం ఠపేత్వా కాయసంసగ్గం సేసా కాలేన కాలం హోన్తి; తథా ఉపాసకఉపాసికాహి సద్ధిం సబ్బేపి కాలేన కాలం హోన్తి. తేసు హి కిలేసుప్పత్తితో చిత్తం రక్ఖితబ్బం. ఏకో హి భిక్ఖు గాహగాహకో హోతి, ఏకో గాహముత్తకో, ఏకో ముత్తగాహకో, ఏకో ముత్తముత్తకో.

తత్థ యం భిక్ఖుం మనుస్సాపి ఆమిసేన ఉపలాపేత్వా గహణవసేన ఉపసఙ్కమన్తి, భిక్ఖుపి పుప్ఫఫలాదీహి ఉపలాపేత్వా గహణవసేన ఉపసఙ్కమతి, అయం గాహగాహకో నామ. యం పన మనుస్సా వుత్తనయేన ఉపసఙ్కమన్తి, భిక్ఖు దక్ఖిణేయ్యవసేన ఉపసఙ్కమతి, అయం గాహముత్తకో నామ. యస్స మనుస్సా దక్ఖిణేయ్యవసేన చత్తారో పచ్చయే దేన్తి, భిక్ఖు పుప్ఫఫలాదీహి ఉపలాపేత్వా గహణవసేన ఉపసఙ్కమతి, అయం ముత్తగాహకో నామ. యస్స మనుస్సాపి దక్ఖిణేయ్యవసేన చత్తారో పచ్చయే దేన్తి, భిక్ఖుపి చూళపిణ్డపాతియతిస్సత్థేరో వియ దక్ఖిణేయ్యవసేన పరిభుఞ్జతి, అయం ముత్తముత్తకో నామ.

థేరం కిర ఏకా ఉపాసికా ద్వాదస వస్సాని ఉపట్ఠహి. ఏకదివసం తస్మిం గామే అగ్గి ఉట్ఠహిత్వా గేహాని ఝాపేసి. అఞ్ఞేసం కులూపకభిక్ఖూ ఆగన్త్వా – ‘‘కిం ఉపాసికే, అపి కిఞ్చి భణ్డకం అరోగం కాతుం అసక్ఖిత్థా’’తి పటిసన్థారం అకంసు. మనుస్సా, ‘‘అమ్హాకం మాతు కులూపకత్థేరో భుఞ్జనవేలాయమేవ ఆగమిస్సతీ’’తి ఆహంసు. థేరోపి పునదివసే భిక్ఖాచారవేలం సల్లక్ఖేత్వావ ఆగతో. ఉపాసికా కోట్ఠచ్ఛాయాయ నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం సమ్పాదేత్వా అదాసి. థేరే భత్తకిచ్చం కత్వా పక్కన్తే మనుస్సా ఆహంసు – ‘‘అమ్హాకం మాతు కులూపకత్థేరో భుఞ్జనవేలాయమేవ ఆగతో’’తి. ఉపాసికా, ‘‘తుమ్హాకం కులూపకా తుమ్హాకంయేవ అనుచ్ఛవికా, మయ్హం థేరో మయ్హేవ అనుచ్ఛవికో’’తి ఆహ. ఆయస్మా పన మన్తాణిపుత్తో ఇమేహి పఞ్చహి సంసగ్గేహి చతూహిపి పరిసాహి సద్ధిం అసంసట్ఠో గాహముత్తకో చేవ ముత్తముత్తకో చ అహోసి. యథా చ సయం అసంసట్ఠో, ఏవం భిక్ఖూనమ్పి తం అసంసగ్గకథం కత్తా అహోసి.

ఆరద్ధవీరియోతి పగ్గహితవీరియో, పరిపుణ్ణకాయికచేతసికవీరియోతి అత్థో. యో హి భిక్ఖు గమనే ఉప్పన్నకిలేసం ఠానం పాపుణితుం న దేతి, ఠానే ఉప్పన్నకిలేసం నిసజ్జం, నిసజ్జాయ ఉప్పన్నకిలేసం సయనం పాపుణితుం న దేతి, మన్తేన కణ్హసప్పం ఉప్పీళేత్వా గణ్హన్తో వియ, అమిత్తం గీవాయ అక్కమన్తో వియ చ విచరతి, అయం ఆరద్ధవీరియో నామ. థేరో చ తాదిసో అహోసి. భిక్ఖూనమ్పి తథేవ వీరియారమ్భకథం కత్తా అహోసి.

సీలసమ్పన్నోతిఆదీసు సీలన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలం. సమాధీతి విపస్సనాపాదకా అట్ఠ సమాపత్తియో. పఞ్ఞాతి లోకియలోకుత్తరఞాణం. విముత్తీతి అరియఫలం. విముత్తిఞాణదస్సనన్తి ఏకూనవీసతివిధం పచ్చవేక్ఖణఞాణం. థేరో సయమ్పి సీలాదీహి సమ్పన్నో అహోసి భిక్ఖూనమ్పి సీలాదికథం కత్తా. స్వాయం దసహి కథావత్థూహి ఓవదతీతి ఓవాదకో. యథా పన ఏకో ఓవదతియేవ, సుఖుమం అత్థం పరివత్తేత్వా జానాపేతుం న సక్కోతి. న ఏవం థేరో. థేరో పన తాని దస కథావత్థూని విఞ్ఞాపేతీతి విఞ్ఞాపకో. ఏకో విఞ్ఞాపేతుం సక్కోతి, కారణం దస్సేతుం న సక్కోతి. థేరో కారణమ్పి సన్దస్సేతీతి సన్దస్సకో. ఏకో విజ్జమానం కారణం దస్సేతి, గాహేతుం పన న సక్కోతి. థేరో గాహేతుమ్పి సక్కోతీతి సమాదపకో. ఏవం సమాదపేత్వా పన తేసు కథావత్థూసు ఉస్సాహజననవసేన భిక్ఖూ సముత్తేజేతీతి సముత్తేజకో. ఉస్సాహజాతే వణ్ణం వత్వా సమ్పహంసేతీతి సమ్పహంసకో.

పఞ్చలాభవణ్ణనా

౨౫౩. సులద్ధలాభాతి అఞ్ఞేసమ్పి మనుస్సత్తభావపబ్బజ్జాదిగుణలాభా నామ హోన్తి. ఆయస్మతో పన పుణ్ణస్స సులద్ధలాభా ఏతే, యస్స సత్థు సమ్ముఖా ఏవం వణ్ణో అబ్భుగ్గతోతి అత్థో. అపిచ అపణ్డితేహి వణ్ణకథనం నామ న తథా లాభో, పణ్డితేహి వణ్ణకథనం పన లాభో. గిహీ హి వా వణ్ణకథనం న తథా లాభో, గిహీ హి ‘‘వణ్ణం కథేస్సామీ’’తి, ‘‘అమ్హాకం అయ్యో సణ్హో సఖిలో సుఖసమ్భాసో, విహారం ఆగతానం యాగుభత్తఫాణితాదీహి సఙ్గహం కరోతీ’’తి కథేన్తో అవణ్ణమేవ కథేతి. ‘‘అవణ్ణం కథేస్సామీ’’తి ‘‘అయం థేరో మన్దమన్దో వియ అబలబలో వియ భాకుటికభాకుటికో వియ నత్థి ఇమినా సద్ధిం విస్సాసో’’తి కథేన్తో వణ్ణమేవ కథేతి. సబ్రహ్మచారీహిపి సత్థు పరమ్ముఖా వణ్ణకథనం న తథా లాభో, సత్థు సమ్ముఖా పన అతిలాభోతి ఇమమ్పి అత్థవసం పటిచ్చ ‘‘సులద్ధలాభా’’తి ఆహ. అనుమస్స అనుమస్సాతి దస కథావత్థూని అనుపవిసిత్వా అనుపవిసిత్వా. తఞ్చ సత్థా అబ్భనుమోదతీతి తఞ్చస్స వణ్ణం ఏవమేతం అప్పిచ్ఛో చ సో భిక్ఖు సన్తుట్ఠో చ సో భిక్ఖూతి అనుమోదతి. ఇతి విఞ్ఞూహి వణ్ణభాసనం ఏకో లాభో, సబ్రహ్మచారీహి ఏకో, సత్థు సమ్ముఖా ఏకో, అనుమస్స అనుమస్స ఏకో, సత్థారా అబ్భనుమోదనం ఏకోతి ఇమే పఞ్చ లాభే సన్ధాయ ‘‘సులద్ధలాభా’’తి ఆహ. కదాచీతి కిస్మిఞ్చిదేవ కాలే. కరహచీతి తస్సేవ వేవచనం. అప్పేవ నామ సియా కోచిదేవ కథాసల్లాపోతి అపి నామ కోచి కథాసముదాచారోపి భవేయ్య. థేరేన కిర ఆయస్మా పుణ్ణో నేవ దిట్ఠపుబ్బో, నస్స ధమ్మకథా సుతపుబ్బా. ఇతి సో తస్స దస్సనమ్పి ధమ్మకథమ్పి పత్థయమానో ఏవమాహ.

చారికాదివణ్ణనా

౨౫౪. యథాభిరన్తన్తి యథాఅజ్ఝాసయం విహరిత్వా. బుద్ధానఞ్హి ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం ఛాయూదకాదివిపత్తిం వా అప్ఫాసుకసేనాసనం వా, మనుస్సానం అస్సద్ధాదిభావం వా ఆగమ్మ అనభిరతి నామ నత్థి. తేసం సమ్పత్తియా ‘‘ఇధ ఫాసు విహరామా’’తి అభిరమిత్వా చిరవిహారోపి నత్థి. యత్థ పన తథాగతే విహరన్తే సత్తా సరణేసు వా పతిట్ఠహన్తి, సీలాని వా సమాదియన్తి, పబ్బజన్తి వా, తతో సోతాపత్తిమగ్గాదీనం వా పన తేసం ఉపనిస్సయో హోతి. తత్థ బుద్ధా సత్తే తాసు సమ్పత్తీసు పతిట్ఠాపనఅజ్ఝాసయేన వసన్తి; తాసం అభావే పక్కమన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘యథాఅజ్ఝాసయం విహరిత్వా’’తి. చారికం చరమానోతి అద్ధానగమనం గచ్ఛన్తో. చారికా చ నామేసా భగవతో దువిధా హోతి తురితచారికా చ, అతురితచారికా చ.

తత్థ దూరేపి బోధనేయ్యపుగ్గలం దిస్వా తస్స బోధనత్థాయ సహసా గమనం తురితచారికా నామ. సా మహాకస్సపపచ్చుగ్గమనాదీసు దట్ఠబ్బా. భగవా హి మహాకస్సపం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తో ముహుత్తేన తిగావుతం మగ్గం అగమాసి, ఆళవకస్సత్థాయ తింసయోజనం, తథా అఙ్గులిమాలస్స. పుక్కుసాతిస్స పన పఞ్చచత్తాలీసయోజనం, మహాకప్పినస్స వీసయోజనసతం, ఖదిరవనియస్సత్థాయ సత్త యోజనసతాని అగమాసి; ధమ్మసేనాపతినో సద్ధివిహారికస్స వనవాసీతిస్ససామణేరస్స తిగావుతాధికం వీసయోజనసతం.

ఏకదివసం కిర థేరో, ‘‘తిస్ససామణేరస్స సన్తికం, భన్తే, గచ్ఛామీ’’తి ఆహ. భగవా, ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి వత్వా ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆమన్తేసి – ‘‘ఆనన్ద, వీసతిసహస్సానం ఛళభిఞ్ఞానం ఆరోచేహి – ‘భగవా వనవాసీతిస్ససామణేరస్స సన్తికం గమిస్సతీ’’’తి. తతో దుతియదివసే వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో ఆకాసే ఉప్పతిత్వా వీసయోజనసతమత్థకే తస్స గోచరగామద్వారే ఓతరిత్వా చీవరం పారుపి. కమ్మన్తం గచ్ఛమానా మనుస్సా దిస్వా, ‘‘సత్థా, భో, ఆగతో, మా కమ్మన్తం అగమిత్థా’’తి వత్వా ఆసనాని పఞ్ఞపేత్వా యాగుం దత్వా పానవత్తం కరోన్తా, ‘‘కుహిం, భన్తే, భగవా గచ్ఛతీ’’తి దహరభిక్ఖూ పుచ్ఛింసు. ఉపాసకా, న భగవా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతి, ఇధేవ తిస్ససామణేరస్స దస్సనత్థాయ ఆగతోతి. తే ‘‘అమ్హాకం కిర కులూపకత్థేరస్స దస్సనత్థాయ సత్థా ఆగతో, నో వత నో థేరో ఓరమత్తకో’’తి సోమనస్సజాతా అహేసుం.

అథ భగవతో భత్తకిచ్చపరియోసానే సామణేరో గామం పిణ్డాయ చరిత్వా ‘‘ఉపాసకా మహా భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి పుచ్ఛి. అథస్స తే, ‘‘సత్థా, భన్తే, ఆగతో’’తి ఆరోచేసుం, సో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పిణ్డపాతేన ఆపుచ్ఛి. సత్థా తస్స పత్తం హత్థేన గహేత్వా, ‘‘అలం, తిస్స, నిట్ఠితం భత్తకిచ్చ’’న్తి ఆహ. తతో ఉపజ్ఝాయం ఆపుచ్ఛిత్వా అత్తనో పత్తాసనే నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చమకాసి. అథస్స భత్తకిచ్చపరియోసానే సత్థా మఙ్గలం వత్వా నిక్ఖమిత్వా గామద్వారే ఠత్వా, ‘‘కతరో తే, తిస్స, వసనట్ఠానం గమనమగ్గో’’తి ఆహ. ‘‘అయం భగవా’’తి. మగ్గం దేసయమానో పురతో యాహి తిస్సాతి. భగవా కిర సదేవకస్స లోకస్స మగ్గదేసకో సమానోపి ‘‘సకలతిగావుతే మగ్గే సామణేరం దట్ఠుం లచ్ఛామీ’’తి తం మగ్గదేసకమకాసి.

సో అత్తనో వసనట్ఠానం గన్త్వా భగవతో వత్తమకాసి. అథ నం భగవా, ‘‘కతరో తే, తిస్స, చఙ్కమో’’తి పుచ్ఛిత్వా తత్థ గన్త్వా సామణేరస్స నిసీదనపాసాణే నిసీదిత్వా, ‘‘తిస్స, ఇమస్మిం ఠానే సుఖం వససీ’’తి పుచ్ఛి. సో ఆహ – ‘‘ఆమ, భన్తే, ఇమస్మిం మే ఠానే వసన్తస్స సీహబ్యగ్ఘహత్థిమిగమోరాదీనం సద్దం సుణతో అరఞ్ఞసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి, తాయ సుఖం వసామీ’’తి. అథ నం భగవా, ‘‘తిస్స, భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేహి, బుద్ధదాయజ్జం తే దస్సామీ’’తి వత్వా సన్నిపతితే భిక్ఖుసఙ్ఘే ఉపసమ్పాదేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ అగమాసీతి. అయం తురితచారికా నామ.

యం పన గామనిగమపటిపాటియా దేవసికం యోజనడ్ఢయోజనవసేన పిణ్డపాతచరియాదీహి లోకం అనుగ్గణ్హన్తస్స గమనం, అయం అతురితచారికా నామ. ఇమం పన చారికం చరన్తో భగవా మహామణ్డలం మజ్ఝిమమణ్డలం అన్తిమమణ్డలన్తి ఇమేసం తిణ్ణం మణ్డలానం అఞ్ఞతరస్మిం చరతి. తత్థ మహామణ్డలం నవయోజనసతికం, మజ్ఝిమమణ్డలం ఛయోజనసతికం, అన్తిమమణ్డలం తియోజనసతికం. యదా మహామణ్డలే చారికం చరితుకామో హోతి, మహాపవారణాయ పవారేత్వా పాటిపదదివసే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో నిక్ఖమతి. సమన్తా యోజనసతం ఏకకోలాహలం అహోసి, పురిమం పురిమం ఆగతా నిమన్తేతుం లభన్తి; ఇతరేసు ద్వీసు మణ్డలేసు సక్కారో మహామణ్డలే ఓసరతి. తత్ర భగవా తేసు తేసు గామనిగమేసు ఏకాహం ద్వీహం వసన్తో మహాజనం ఆమిసపటిగ్గహేన అనుగ్గణ్హన్తో ధమ్మదానేన చస్స వివట్టూపనిస్సితం కుసలం వడ్ఢేన్తో నవహి మాసేహి చారికం పరియోసాపేతి.

సచే పన అన్తోవస్సే భిక్ఖూనం సమథవిపస్సనా తరుణా హోతి, మహాపవారణాయ అపవారేత్వా పవారణాసఙ్గహం దత్వా కత్తికపుణ్ణమాయ పవారేత్వా మిగసిరస్స పఠమదివసే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో నిక్ఖమిత్వా మజ్ఝిమమణ్డలం ఓసరతి. అఞ్ఞేనపి కారణేన మజ్ఝిమమణ్డలే చారికం చరితుకామో చతుమాసం వసిత్వావ నిక్ఖమతి. వుత్తనయేనేవ ఇతరేసు ద్వీసు మణ్డలేసు సక్కారో మజ్ఝిమమణ్డలే ఓసరతి. భగవా పురిమనయేనేవ లోకం అనుగ్గణ్హన్తో అట్ఠహి మాసేహి చారికం పరియోసాపేతి.

సచే పన చతుమాసం వుట్ఠవస్సస్సాపి భగవతో వేనేయ్యసత్తా అపరిపక్కిన్ద్రియా హోన్తి, తేసం ఇన్ద్రియపరిపాకం ఆగమయమానో అపరమ్పి ఏకం మాసం వా ద్వితిచతుమాసం వా తత్థేవ వసిత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో నిక్ఖమతి. వుత్తనయేనేవ ఇతరేసు ద్వీసు మణ్డలేసు సక్కారో అన్తోమణ్డలే ఓసరతి. భగవా పురిమనయేనేవ లోకం అనుగ్గణ్హన్తో సత్తహి వా ఛహి వా పఞ్చహి వా చతూహి వా మాసేహి చారికం పరియోసాపేతి. ఇతి ఇమేసు తీసు మణ్డలేసు యత్థ కత్థచి చారికం చరన్తో న చీవరాదిహేతు చరతి. అథ ఖో యే దుగ్గతా బాలా జిణ్ణా బ్యాధితా, తే కదా తథాగతం ఆగన్త్వా పస్సిస్సన్తి? మయి పన చారికం చరన్తే మహాజనో తథాగతదస్సనం లభిస్సతి, తత్థ కేచి చిత్తాని పసాదేస్సన్తి, కేచి మాలాదీహి పూజేస్సన్తి, కేచి కటచ్ఛుభిక్ఖం దస్సన్తి, కేచి మిచ్ఛాదస్సనం పహాయ సమ్మాదిట్ఠికా భవిస్సన్తి, తం తేసం భవిస్సతి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయాతి ఏవం లోకానుకమ్పాయ చారికం చరతి.

అపిచ చతూహి కారణేహి బుద్ధా భగవన్తో చారికం చరన్తి – జఙ్ఘావిహారవసేన సరీరఫాసుకత్థాయ, అత్థుప్పత్తికాలం అభికఙ్ఖనత్థాయ, భిఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపనత్థాయ, తత్థ తత్థ పరిపాకగతిన్ద్రియే బోధనేయ్యసత్తే బోధనత్థాయాతి. అపరేహిపి చతూహి కారణేహి బుద్ధా భగవన్తో చారికం చరన్తి – బుద్ధం సరణం గచ్ఛిస్సన్తీతి వా, ధమ్మం సరణం గచ్ఛిస్సన్తీతి వా, సఙ్ఘం సరణం గచ్ఛిస్సన్తీతి వా, మహతా ధమ్మవస్సేన చతస్సో పరిసా సన్తప్పేస్సామీతి వాతి. అపరేహి పఞ్చహి కారణేహి బుద్ధా భగవన్తో చారికం చరన్తి – పాణాతిపాతా విరమిస్సన్తీతి వా, అదిన్నాదానా… కామేసుమిచ్ఛాచారా… ముసావాదా… సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానా విరమిస్సన్తీతి వాతి. అపరేహి అట్ఠహి కారణేహి బుద్ధా భగవన్తో చారికం చరన్తి – పఠమజ్ఝానం పటిలభిస్సన్తీతి వా, దుతియం…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం పటిలభిస్సన్తీతి వాతి. అపరేహి అట్ఠహి కారణేహి బుద్ధా భగవన్తో చారికం చరన్తి – సోతాపత్తిమగ్గం అధిగమిస్సన్తీతి వా, సోతాపత్తిఫలం…పే… అరహత్తఫలం సచ్ఛికరిస్సన్తీతి వాతి. అయం అతురితచారికా, సా ఇధ అధిప్పేతా. సా పనేసా దువిధా హోతి నిబద్ధచారికా, అనిబద్ధచారికా చ. తత్థ యం ఏకస్సేవ బోధనేయ్యసత్తస్స అత్థాయ గచ్ఛతి, అయం నిబద్ధచారికా నామ. యం పన గామనిగమనగరపటిపాటివసేన చరతి, అయం అనిబద్ధచారికా నామ. ఏసా ఇధ అధిప్పేతా.

సేనాసనం సంసామేత్వాతి సేనాసనం పటిసామేత్వా. తం పన పటిసామేన్తో థేరో న చూళపత్తమహాపత్త-చూళథాలకమహాథాలక-పట్టుణ్ణచీవర-దుకూలచీవరాదీనం భణ్డికం కత్వా సప్పితేలాదీనం వా పన ఘటే పూరాపేత్వా గబ్భే నిదహిత్వా ద్వారం పిధాయ కుఞ్చికముద్దికాదీని యోజాపేసి. ‘‘సచే న హోతి భిక్ఖు వా సామణేరో వా ఆరామికో వా ఉపాసకో వా, చతూసు పాసాణేసు మఞ్చే మఞ్చం ఆరోపేత్వా పీఠే పీఠం ఆరోపేత్వా చీవరవంసే వా చీవరరజ్జుయా వా ఉపరి పుఞ్జం కత్వా ద్వారవాతపానం థకేత్వా పక్కమితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౩౬౧) వచనతో పన నేవాసికం భిక్ఖుం ఆపుచ్ఛనమత్తకేనేవ పటిసామేసి.

యేన సావత్థి తేన చారికం పక్కామీతి సత్థు దస్సనకామో హుత్వా యేన దిసాభాగేన సావత్థి తేన పక్కామి. పక్కమన్తో చ న సుద్ధోదనమహారాజస్స ఆరోచాపేత్వా సప్పితేలమధుఫాణితాదీని గాహాపేత్వా పక్కన్తో. యూథం పహాయ నిక్ఖన్తో పన మత్తహత్థీ వియ, అసహాయకిచ్చో సీహో వియ, పత్తచీవరమత్తం ఆదాయ ఏకకోవ పక్కామి. కస్మా పనేస పఞ్చసతేహి అత్తనో అన్తేవాసికేహి సద్ధిం రాజగహం అగన్త్వా ఇదాని నిక్ఖన్తోతి? రాజగహం కపిలవత్థుతో దూరం సట్ఠియోజనాని, సావత్థి పన పఞ్చదస. సత్థా రాజగహతో పఞ్చచత్తాలీసయోజనం ఆగన్త్వా సావత్థియం విహరతి, ఇదాని ఆసన్నో జాతోతి సుత్వా నిక్ఖమీతి అకారణమేతం. బుద్ధానం సన్తికం గచ్ఛన్తో హి ఏస యోజనసహస్సమ్పి గచ్ఛేయ్య, తదా పన కాయవివేకో న సక్కా లద్ధున్తి. బహూహి సద్ధిం గమనకాలే హి ఏకస్మిం గచ్ఛామాతి వదన్తే ఏకో ఇధేవ వసామాతి వదతి. ఏకస్మిం వసామాతి వదన్తే ఏకో గచ్ఛామాతి వదతి. తస్మా ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదితుం వా ఫాసుకసేనాసనే కాయవివేకం లద్ధుం వా న సక్కా హోతి, ఏకకస్స పన తం సబ్బం సులభం హోతీతి తదా అగన్త్వా ఇదాని పక్కామి.

చారికం చరమానోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి అయం చారికా నామ మహాజనసఙ్గహత్థం బుద్ధానంయేవ లబ్భతి, బుద్ధే ఉపాదాయ పన రుళ్హీసద్దేన సావకానమ్పి వుచ్చతి కిలఞ్జాదీహి కతం బీజనమ్పి తాలవణ్టం వియ. యేన భగవాతి సావత్థియా అవిదూరే ఏకస్మిం గామకే పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చో జేతవనం పవిసిత్వా సారిపుత్తత్థేరస్స వా మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స వా వసనట్ఠానం గన్త్వా పాదే ధోవిత్వా మక్ఖేత్వా పానీయం వా పానకం వా పివిత్వా థోకం విస్సమిత్వా సత్థారం పస్సిస్సామీతి చిత్తమ్పి అనుప్పాదేత్వా ఉజుకం గన్ధకుటిపరివేణమేవ అగమాసి. థేరస్స హి సత్థారం దట్ఠుకామస్స అఞ్ఞేన భిక్ఖునా కిచ్చం నత్థి. తస్మా రాహులం వా ఆనన్దం వా గహేత్వా ఓకాసం కారేత్వా సత్థారం పస్సిస్సామీతి ఏవమ్పి చిత్తం న ఉప్పాదేసి.

థేరో హి సయమేవ బుద్ధసాసనే వల్లభో రఞ్ఞో సఙ్గామవిజయమహాయోధో వియ. యథా హి తాదిసస్స యోధస్స రాజానం దట్ఠుకామస్స అఞ్ఞం సేవిత్వా దస్సనకమ్మం నామ నత్థి; వల్లభతాయ సయమేవ పస్సతి. ఏవం థేరోపి బుద్ధసాసనే వల్లభో, తస్స అఞ్ఞం సేవిత్వా సత్థుదస్సనకిచ్చం నత్థీతి పాదే ధోవిత్వా పాదపుఞ్ఛనమ్హి పుఞ్ఛిత్వా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి. భగవాపి ‘‘పచ్చూసకాలేయేవ మన్తాణిపుత్తో ఆగమిస్సతీ’’తి అద్దస. తస్మా గన్ధకుటిం పవిసిత్వా సూచిఘటికం అదత్వావ దరథం పటిప్పస్సమ్భేత్వా ఉట్ఠాయ నిసీది. థేరో కవాటం పణామేత్వా గన్ధకుటిం పవిసిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది. ధమ్మియా కథాయాతి భగవా ధమ్మిం కథం కథేన్తో చూళగోసిఙ్గసుత్తే (మ. ని. ౧.౩౨౫ ఆదయో) తిణ్ణం కులపుత్తానం సామగ్గిరసానిసంసం కథేసి; సేక్ఖసుత్తే (మ. ని. ౨.౨౨ ఆదయో) ఆవసథానిసంసం, ఘటికారసుత్తే (మ. ని. ౨.౨౮౨ ఆదయో) సతిపటిలాభికం పుబ్బేనివాసప్పటిసంయుత్తకథం; రట్ఠపాలసుత్తే (మ. ని. ౨.౩౦౪) చత్తారో ధమ్ముద్దేసే, సేలసుత్తే (మ. ని. ౨.౩౯౬ ఆదయో) పానకానిసంసకథం, ఉపక్కిలేససుత్తే (మ. ని. ౩.౨౩౬ ఆదయో) భగుత్థేరస్స ధమ్మకథం కథేన్తో ఏకీభావే ఆనిసంసం కథేసి. ఇమస్మిం పన రథవినీతే ఆయస్మతో పుణ్ణస్స కథేన్తో దసకథావత్థునిస్సయం అనన్తనయం నామ దస్సేసి పుణ్ణ, అయమ్పి అప్పిచ్ఛకథాయేవ సన్తోసకథాయేవాతి. పటిసమ్భిదాపత్తస్స సావకస్స వేలన్తే ఠత్వా మహాసముద్దే హత్థప్పసారణం వియ అహోసి.

యేన అన్ధవనన్తి తదా కిర పచ్ఛాభత్తే జేతవనం ఆకిణ్ణం హోతి, బహూ ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో జేతవనం ఓసరన్తి; రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స ఖన్ధావారట్ఠానం వియ హోతి, న సక్కా పవివేకం లభితుం. అన్ధవనం పన పధానఘరసదిసం పవివిత్తం, తస్మా యేనన్ధవనం తేనుపసఙ్కమి. కస్మా పన మహాథేరే న అద్దస? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సాయన్హసమయే ఆగన్త్వా మహాథేరే దిస్వా పున దసబలం పస్సిస్సామి, ఏవం మహాథేరానం ఏకం ఉపట్ఠానం భవిస్సతి, సత్థు ద్వే భవిస్సన్తి, తతో సత్థారం వన్దిత్వా మమ వసనట్ఠానమేవ గమిస్సామీ’’తి.

సత్తవిసుద్ధిపఞ్హవణ్ణనా

౨౫౬. అభిణ్హం కిత్తయమానో అహోసీతి పునప్పునం వణ్ణం కిత్తయమానో విహాసి. థేరో కిర తతో పట్ఠాయ దివసే దివసే సఙ్ఘమజ్ఝే ‘‘పుణ్ణో కిర నామ మన్తాణిపుత్తో చతూహి పరిసాహి సద్ధిం అసంసట్ఠో, సో దసబలస్స దస్సనత్థాయ ఆగమిస్సతి; కచ్చి ను ఖో మం అదిస్వావ గమిస్సతీ’’తి థేరనవమజ్ఝిమానం సతికరణత్థం ఆయస్మతో పుణ్ణస్స గుణం భాసతి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘మహల్లకభిక్ఖూ నామ న సబ్బకాలం అన్తోవిహారే హోన్తి; గుణకథాయ పనస్స కథితాయ యో చ నం భిక్ఖుం పస్సిస్సతి; సో ఆగన్త్వా ఆరోచేస్సతీ’’తి. అథాయం థేరస్సేవ సద్ధివిహారికో తం ఆయస్మన్తం మన్తాణిపుత్తం పత్తచీవరమాదాయ గన్ధకుటిం పవిసన్తం అద్దస. కథం పన నం ఏస అఞ్ఞాసీతి? పుణ్ణ, పుణ్ణాతి వత్వా కథేన్తస్స భగవతో ధమ్మకథాయ అఞ్ఞాసి – ‘‘అయం సో థేరో, యస్స మే ఉపజ్ఝాయో అభిణ్హం కిత్తయమానో హోతీ’’తి. ఇతి సో ఆగన్త్వా థేరస్స ఆరోచేసి. నిసీదనం ఆదాయాతి నిసీదనం నామ సదసం వుచ్చతి అవాయిమం. థేరో పన చమ్మఖణ్డం గహేత్వా అగమాసి. పిట్ఠితో పిట్ఠితోతి పచ్ఛతో పచ్ఛతో. సీసానులోకీతి యో ఉన్నతట్ఠానే పిట్ఠిం పస్సన్తో నిన్నట్ఠానే సీసం పస్సన్తో గచ్ఛతి, అయమ్పి సీసానులోకీతి వుచ్చతి. తాదిసో హుత్వా అనుబన్ధి. థేరో హి కిఞ్చాపి సంయతపదసద్దతాయ అచ్చాసన్నో హుత్వా గచ్ఛన్తోపి పదసద్దేన న బాధతి, ‘‘నాయం సమ్మోదనకాలో’’తి ఞత్వా పన న అచ్చాసన్నో, అన్ధవనం నామ మహన్తం, ఏకస్మిం ఠానే నిలీనం అపస్సన్తేన, ఆవుసో పుణ్ణ, పుణ్ణాతి అఫాసుకసద్దో కాతబ్బో హోతీతి నిసిన్నట్ఠానజాననత్థం నాతిదూరే హుత్వా సీసానులోకీ అగమాసి. దివావిహారం నిసీదీతి దివావిహారత్థాయ నిసీది.

తత్థ ఆయస్మాపి పుణ్ణో ఉదిచ్చబ్రాహ్మణజచ్చో, సారిపుత్తత్థేరోపి. పుణ్ణత్థేరోపి సువణ్ణవణ్ణో, సారిపుత్తత్థేరోపి. పుణ్ణత్థేరోపి అరహత్తఫలసమాపత్తిసమాపన్నో, సారిపుత్తత్థేరోపి. పుణ్ణత్థేరోపి కప్పసతసహస్సం అభినీహారసమ్పన్నో, సారిపుత్తత్థేరోపి కప్పసతసహస్సాధికం ఏకమసఙ్ఖ్యేయ్యం. పుణ్ణత్థేరోపి పటిసమ్భిదాపత్తో మహాఖీణాసవో, సారిపుత్తత్థేరోపి. ఇతి ఏకం కనకగుహం పవిట్ఠా ద్వే సీహా వియ, ఏకం విజమ్భనభూమిం ఓతిణ్ణా ద్వే బ్యగ్ఘా వియ, ఏకం సుపుప్ఫితసాలవనం పవిట్ఠా ద్వే ఛద్దన్తనాగరాజానో వియ, ఏకం సిమ్బలివనం పవిట్ఠా ద్వే సుపణ్ణరాజానో వియ, ఏకం నరవాహనయానం అభిరుళ్హా ద్వే వేస్సవణా వియ, ఏకం పణ్డుకమ్బలసిలం అభినిసిన్నా ద్వే సక్కా వియ, ఏకవిమానబ్భన్తరగతా ద్వే హారితమహాబ్రహ్మానో వియ చ తే ద్వేపి బ్రాహ్మణజచ్చా ద్వేపి సువణ్ణవణ్ణా ద్వేపి సమాపత్తిలాభినో ద్వేపి అభినీహారసమ్పన్నా ద్వేపి పటిసమ్భిదాపత్తా మహాఖీణాసవా ఏకం వనసణ్డం అనుపవిట్ఠా తం వనట్ఠానం సోభయింసు.

భగవతి నో, ఆవుసో, బ్రహ్మచరియం వుస్సతీతి, ఆవుసో, కిం అమ్హాకం భగవతో సన్తికే ఆయస్మతా బ్రహ్మచరియం వుస్సతీతి? ఇదం ఆయస్మా సారిపుత్తో తస్స భగవతి బ్రహ్మచరియవాసం జానన్తోపి కథాసముట్ఠాపనత్థం పుచ్ఛి. పురిమకథాయ హి అప్పతిట్ఠితాయ పచ్ఛిమకథా న జాయతి, తస్మా ఏవం పుచ్ఛి. థేరో అనుజానన్తో ‘‘ఏవమావుసో’’తి ఆహ. అథస్స పఞ్హవిస్సజ్జనం సోతుకామో ఆయస్మా సారిపుత్తో ‘‘కిం ను ఖో ఆవుసో సీలవిసుద్ధత్థం భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతీ’’తి పటిపాటియా సత్త విసుద్ధియో పుచ్ఛి. తాసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా. ఆయస్మా పన పుణ్ణో యస్మా చతుపారిసుద్ధిసీలాదీసు ఠితస్సాపి బ్రహ్మచరియవాసో మత్థకం న పాపుణాతి, తస్మా, ‘‘నో హిదం, ఆవుసో’’తి సబ్బం పటిక్ఖిపి.

కిమత్థం చరహావుసోతి యది సీలవిసుద్ధిఆదీనం అత్థాయ బ్రహ్మచరియం న వుస్సతి, అథ కిమత్థం వుస్సతీతి పుచ్ఛి. అనుపాదాపరినిబ్బానత్థం ఖో, ఆవుసోతి ఏత్థ అనుపాదాపరినిబ్బానం నామ అప్పచ్చయపరినిబ్బానం. ద్వేధా ఉపాదానాని గహణూపాదానఞ్చ పచ్చయూపాదానఞ్చ. గహణూపాదానం నామ కాముపాదానాదికం చతుబ్బిధం, పచ్చయూపాదానం నామ అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఏవం వుత్తపచ్చయా. తత్థ గహణూపాదానవాదినో ఆచరియా అనుపాదాపరినిబ్బానన్తి చతూసు ఉపాదానేసు అఞ్ఞతరేనాపి కఞ్చి ధమ్మం అగ్గహేత్వా పవత్తం అరహత్తఫలం అనుపాదాపరినిబ్బానన్తి కథేన్తి. తఞ్హి న చ ఉపాదానసమ్పయుత్తం హుత్వా కఞ్చి ధమ్మం ఉపాదియతి, కిలేసానఞ్చ పరినిబ్బుతన్తే జాతత్తా పరినిబ్బానన్తి వుచ్చతి. పచ్చయూపాదానవాదినో పన అనుపాదాపరినిబ్బానన్తి అప్పచ్చయపరినిబ్బానం. పచ్చయవసేన అనుప్పన్నం అసఙ్ఖతం అమతధాతుమేవ అనుపాదాపరినిబ్బానన్తి కథేన్తి. అయం అన్తో, అయం కోటి, అయం నిట్ఠా. అప్పచ్చయపరినిబ్బానం పత్తస్స హి బ్రహ్మచరియవాసో మత్థకం పత్తో నామ హోతి, తస్మా థేరో ‘‘అనుపాదాపరినిబ్బానత్థ’’న్తి ఆహ. అథ నం అనుయుఞ్జన్తో ఆయస్మా సారిపుత్తో ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, సీలవిసుద్ధి అనుపాదాపరినిబ్బాన’’న్తి పున పుచ్ఛం ఆరభి.

౨౫౮. థేరోపి సబ్బపరివత్తేసు తథేవ పటిక్ఖిపిత్వా పరియోసానే దోసం దస్సేన్తో సీలవిసుద్ధిం చే, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ పఞ్ఞపేయ్యాతి యది పఞ్ఞపేయ్య. సఉపాదానంయేవ సమానం అనుపాదాపరినిబ్బానం పఞ్ఞపేయ్యాతి సఙ్గహణధమ్మమేవ నిగ్గహణధమ్మం సప్పచ్చయధమ్మమేవ అప్పచ్చయధమ్మం సఙ్ఖతధమ్మమేవ అసఙ్ఖతధమ్మన్తి పఞ్ఞపేయ్యాతి అత్థో. ఞాణదస్సనవిసుద్ధియం పన సప్పచ్చయధమ్మమేవ అప్పచ్చయధమ్మం సఙ్ఖతధమ్మమేవ అసఙ్ఖతధమ్మన్తి పఞ్ఞపేయ్యాతి అయమేవ అత్థో గహేతబ్బో. పుథుజ్జనో హి, ఆవుసోతి ఏత్థ వట్టానుగతో లోకియబాలపుథుజ్జనో దట్ఠబ్బో. సో హి చతుపారిసుద్ధిసీలమత్తస్సాపి అభావతో సబ్బసో అఞ్ఞత్ర ఇమేహి ధమ్మేహి. తేన హీతి యేన కారణేన ఏకచ్చే పణ్డితా ఉపమాయ అత్థం జానన్తి, తేన కారణేన ఉపమం తే కరిస్సామీతి అత్థో.

సత్తరథవినీతవణ్ణనా

౨౫౯. సత్త రథవినీతానీతి వినీతఅస్సాజానియయుత్తే సత్త రథే. యావదేవ, చిత్తవిసుద్ధత్థాతి, ఆవుసో, అయం సీలవిసుద్ధి నామ, యావదేవ, చిత్తవిసుద్ధత్థా. చిత్తవిసుద్ధత్థాతి నిస్సక్కవచనమేతం. అయం పనేత్థ అత్థో, యావదేవ, చిత్తవిసుద్ధిసఙ్ఖాతా అత్థా, తావ అయం సీలవిసుద్ధి నామ ఇచ్ఛితబ్బా. యా పన అయం చిత్తవిసుద్ధి, ఏసా సీలవిసుద్ధియా అత్థో, అయం కోటి, ఇదం పరియోసానం, చిత్తవిసుద్ధియం ఠితస్స హి సీలవిసుద్ధికిచ్చం కతం నామ హోతీతి. ఏస నయో సబ్బపదేసు.

ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం – రాజా పసేనది కోసలో వియ హి జరామరణభీరుకో యోగావచరో దట్ఠబ్బో. సావత్థినగరం వియ సక్కాయనగరం, సాకేతనగరం వియ నిబ్బాననగరం, రఞ్ఞో సాకేతే వడ్ఢిఆవహస్స సీఘం గన్త్వా పాపుణితబ్బస్స అచ్చాయికస్స కిచ్చస్స ఉప్పాదకాలో వియ యోగినో అనభిసమేతానం చతున్నం అరియసచ్చానం అభిసమయకిచ్చస్స ఉప్పాదకాలో. సత్త రథవినీతాని వియ సత్త విసుద్ధియో, పఠమం రథవినీతం ఆరుళ్హకాలో వియ సీలవిసుద్ధియం ఠితకాలో, పఠమరథవినీతాదీహి దుతియాదీని ఆరుళ్హకాలో వియ సీలవిసుద్ధిఆదీహి చిత్తవిసుద్ధిఆదీసు ఠితకాలో. సత్తమేన రథవినీతేన సాకేతే అన్తేపురద్వారే ఓరుయ్హ ఉపరిపాసాదే ఞాతిమిత్తగణపరివుతస్స సురసభోజనపరిభోగకాలో వియ యోగినో ఞాణదస్సనవిసుద్ధియా సబ్బకిలేసే ఖేపేత్వా ధమ్మవరపాసాదం ఆరుయ్హ పరోపణ్ణాసకుసలధమ్మపరివారస్స నిబ్బానారమ్మణం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిరోధసయనే నిసిన్నస్స లోకుత్తరసుఖానుభవనకాలో దట్ఠబ్బో.

ఇతి ఆయస్మన్తం పుణ్ణం దసకథావత్థులాభిం ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరో సత్త విసుద్ధియో పుచ్ఛి. ఆయస్మా పుణ్ణో దస కథావత్థూని విస్సజ్జేసి. ఏవం పుచ్ఛన్తో పన ధమ్మసేనాపతి కిం జానిత్వా పుచ్ఛి, ఉదాహు అజానిత్వా? తిత్థకుసలో వా పన హుత్వా విసయస్మిం పుచ్ఛి, ఉదాహు అతిత్థకుసలో హుత్వా అవిసయస్మిం? పుణ్ణత్థేరోపి చ కిం జానిత్వా విస్సజ్జేసి, ఉదాహు అజానిత్వా? తిత్థకుసలో వా పన హుత్వా విసయస్మిం విస్సజ్జేసి, ఉదాహు అతిత్థకుసలో హుత్వా అవిసయేతి? జానిత్వా తిత్థకుసలో హుత్వా విసయే పుచ్ఛీతి హి వదమానో ధమ్మసేనాపతింయేవ వదేయ్య. జానిత్వా తిత్థకుసలో హుత్వా విసయే విస్సజ్జేసీతి వదమానో పుణ్ణత్థేరంయేవ వదేయ్య. యఞ్హి విసుద్ధీసు సంఖిత్తం, తం కథావత్థూసు విత్థిణ్ణం. యం కథావత్థూసు సంఖిత్తం, తం విసుద్ధీసు విత్థిణ్ణం. తదమినా నయేన వేదితబ్బం.

విసుద్ధీసు హి ఏకా సీలవిసుద్ధి చత్తారి కథావత్థూని హుత్వా ఆగతా అప్పిచ్ఛకథా సన్తుట్ఠికథా అసంసగ్గకథా, సీలకథాతి. ఏకా చిత్తవిసుద్ధి తీణి కథావత్థూని హుత్వా ఆగతా – పవివేకకథా, వీరియారమ్భకథా, సమాధికథాతి, ఏవం తావ యం విసుద్ధీసు సంఖిత్తం, తం కథావత్థూసు విత్థిణ్ణం. కథావత్థూసు పన ఏకా పఞ్ఞాకథా పఞ్చ విసుద్ధియో హుత్వా ఆగతా – దిట్ఠివిసుద్ధి, కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధి, మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి, పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధి, ఞాణదస్సనవిసుద్ధీతి, ఏవం యం కథావత్థూసు సంఖిత్తం, తం విసుద్ధీసు విత్థిణ్ణం. తస్మా సారిపుత్తత్థేరో సత్త విసుద్ధియో పుచ్ఛన్తో న అఞ్ఞం పుచ్ఛి, దస కథావత్థూనియేవ పుచ్ఛి. పుణ్ణత్థేరోపి సత్త విసుద్ధియో విస్సజ్జేన్తో న అఞ్ఞం విస్సజ్జేసి, దస కథావత్థూనియేవ విస్సజ్జేసీతి. ఇతి ఉభోపేతే జానిత్వా తిత్థకుసలా హుత్వా విసయేవ పఞ్హం పుచ్ఛింసు చేవ విస్సజ్జేసుం చాతి వేదితబ్బో.

౨౬౦. కో నామో ఆయస్మాతి న థేరో తస్స నామం న జానాతి. జానన్తోయేవ పన సమ్మోదితుం లభిస్సామీతి పుచ్ఛి. కథఞ్చ పనాయస్మన్తన్తి ఇదం పన థేరో సమ్మోదమానో ఆహ. మన్తాణిపుత్తోతి మన్తాణియా బ్రాహ్మణియా పుత్తో. యథా తన్తి ఏత్థ తన్తి నిపాతమత్తం, యథా సుతవతా సావకేన బ్యాకాతబ్బా, ఏవమేవ బ్యాకతాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థో. అనుమస్స అనుమస్సాతి దస కథావత్థూని ఓగాహేత్వా అనుపవిసిత్వా. చేలణ్డుపకేనాతి ఏత్థ చేలం వుచ్చతి వత్థం, అణ్డుపకం చుమ్బటకం. వత్థచుమ్బటకం సీసే కత్వా ఆయస్మన్తం తత్థ నిసీదాపేత్వా పరిహరన్తాపి సబ్రహ్మచారీ దస్సనాయ లభేయ్యుం, ఏవం లద్ధదస్సనమ్పి తేసం లాభాయేవాతి అట్ఠానపరికప్పేన అభిణ్హదస్సనస్స ఉపాయం దస్సేసి. ఏవం అపరిహరన్తేన హి పఞ్హం వా పుచ్ఛితుకామేన ధమ్మం వా సోతుకామేన ‘‘థేరో కత్థ ఠితో కత్థ నిసిన్నో’’తి పరియేసన్తేన చరితబ్బం హోతి. ఏవం పరిహరన్తా పన ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణేయేవ సీసతో ఓరోపేత్వా మహారహే ఆసనే నిసీదాపేత్వా సక్కా హోన్తి పఞ్హం వా పుచ్ఛితుం ధమ్మం వా సోతుం. ఇతి అట్ఠానపరికప్పేన అభిణ్హదస్సనస్స ఉపాయం దస్సేసి.

సారిపుత్తోతి చ పన మన్తి సారియా బ్రాహ్మణియా పుత్తోతి చ పన ఏవం మం సబ్రహ్మచారీ జానన్తి. సత్థుకప్పేనాతి సత్థుసదిసేన. ఇతి ఏకపదేనేవ ఆయస్మా పుణ్ణో సారిపుత్తత్థేరం చన్దమణ్డలం ఆహచ్చ ఠపేన్తో వియ ఉక్ఖిపి. థేరస్స హి ఇమస్మిం ఠానే ఏకన్తధమ్మకథికభావో పాకటో అహోసి. అమచ్చఞ్హి పురోహితం మహన్తోతి వదమానో రాజసదిసోతి వదేయ్య, గోణం హత్థిప్పమాణోతి, వాపిం సముద్దప్పమాణోతి, ఆలోకం చన్దిమసూరియాలోకప్పమాణోతి, ఇతో పరం ఏతేసం మహన్తభావకథా నామ నత్థి. సావకమ్పి మహాతి వదన్తో సత్థుపటిభాగోతి వదేయ్య, ఇతో పరం తస్స మహన్తభావకథా నామ నత్థి. ఇచ్చాయస్మా పుణ్ణో ఏకపదేనేవ థేరం చన్దమణ్డలం ఆహచ్చ ఠపేన్తో వియ ఉక్ఖిపి.

ఏత్తకమ్పి నో నప్పటిభాసేయ్యాతి పటిసమ్భిదాపత్తస్స అప్పటిభానం నామ నత్థి. యా పనాయం ఉపమా ఆహటా, తం న ఆహరేయ్యామ, అత్థమేవ కథేయ్యామ. ఉపమా హి అజానన్తానం ఆహరీయతీతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. అట్ఠకథాయం పన ఇదమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా ఉపమా నామ బుద్ధానమ్పి సన్తికే ఆహరీయతి, థేరం పనేస అపచాయమానో ఏవమాహాతి.

అనుమస్స అనుమస్స పుచ్ఛితాతి దస కథావత్థూని ఓగాహేత్వా ఓగాహేత్వా పుచ్ఛితా. కిం పన పఞ్హస్స పుచ్ఛనం భారియం, ఉదాహు విస్సజ్జనన్తి? ఉగ్గహేత్వా పుచ్ఛనం నో భారియం, విస్సజ్జనం పన భారియం. సహేతుకం వా సకారణం కత్వా పుచ్ఛనమ్పి విస్సజ్జనమ్పి భారియమేవ. సమనుమోదింసూతి సమచిత్తా హుత్వా అనుమోదింసు. ఇతి యథానుసన్ధినావ దేసనా నిట్ఠితాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

రథవినీతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. నివాపసుత్తవణ్ణనా

౨౬౧. ఏవం మే సుతన్తి నివాపసుత్తం. తత్థ నేవాపికోతి యో మిగానం గహణత్థాయ అరఞ్ఞే తిణబీజాని వపతి ‘‘ఇదం తిణం ఖాదితుం ఆగతే మిగే సుఖం గణ్హిస్సామీ’’తి. నివాపన్తి వప్పం. నివుత్తన్తి వపితం. మిగజాతాతి మిగఘటా. అనుపఖజ్జాతి అనుపవిసిత్వా. ముచ్ఛితాతి తణ్హాముచ్ఛనాయ ముచ్ఛితా, తణ్హాయ హదయం పవిసిత్వా ముచ్ఛనాకారం పాపితాతి అత్థో. మదం ఆపజ్జిస్సన్తీతి మానమదం ఆపజ్జిస్సన్తి. పమాదన్తి విస్సట్ఠసతిభావం. యథాకామకరణీయా భవిస్సన్తీతి యథా ఇచ్ఛిస్సామ, తథా కాతబ్బా భవిస్సన్తి. ఇమస్మిం నివాపేతి ఇమస్మిం నివాపట్ఠానే. ఏకం కిర నివాపతిణం నామ అత్థి నిదాఘభద్దకం, తం యథా యథా నిదాఘో హోతి, తథా తథా నీవారవనం వియ మేఘమాలా వియ చ ఏకగ్ఘనం హోతి, తం లుద్దకా ఏకస్మిం ఉదకఫాసుకట్ఠానే కసిత్వా వపిత్వా వతిం కత్వా ద్వారం యోజేత్వా రక్ఖన్తి. అథ యదా మహానిదాఘే సబ్బతిణాని సుక్ఖాని హోన్తి, జివ్హాతేమనమత్తమ్పి ఉదకం దుల్లభం హోతి, తదా మిగజాతా సుక్ఖతిణాని చేవ పురాణపణ్ణాని చ ఖాదన్తా కమ్పమానా వియ విచరన్తా నివాపతిణస్స గన్ధం ఘాయిత్వా వధబన్ధనాదీని అగణయిత్వా వతిం అజ్ఝోత్థరన్తా పవిసన్తి. తేసఞ్హి నివాపతిణం అతివియ పియం హోతి మనాపం. నేవాపికో తే దిస్వా ద్వే తీణి దివసాని పమత్తో వియ హోతి, ద్వారం వివరిత్వా తిట్ఠతి. అన్తోనివాపట్ఠానే తహిం తహిం ఉదకఆవాటకాపి హోన్తి, మిగా వివటద్వారేన పవిసిత్వా ఖాదితమత్తకం పివితమత్తకమేవ కత్వా పక్కమన్తి, పునదివసే కిఞ్చి న కరోన్తీతి కణ్ణే చాలయమానా ఖాదిత్వా పివిత్వా అతరమానా గచ్ఛన్తి, పునదివసే కోచి కిఞ్చి కత్తా నత్థీతి యావదత్థం ఖాదిత్వా పివిత్వా మణ్డలగుమ్బం పవిసిత్వా నిపజ్జన్తి. లుద్దకా తేసం పమత్తభావం జానిత్వా ద్వారం పిధాయ సమ్పరివారేత్వా కోటితో పట్ఠాయ కోట్టేత్వా గచ్ఛన్తి, ఏవం తే తస్మిం నివాపే నేవాపికస్స యథాకామకరణీయా భవన్తి.

౨౬౨. తత్ర, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, తేసు మిగజాతేసు. పఠమా మిగజాతాతి, మిగజాతా పఠమదుతియా నామ నత్థి. భగవా పన ఆగతపటిపాటివసేన కప్పేత్వా పఠమా, దుతియా, తతియా, చతుత్థాతి నామం ఆరోపేత్వా దస్సేసి. ఇద్ధానుభావాతి యథాకామం కత్తబ్బభావతో; వసీభావోయేవ హి ఏత్థ ఇద్ధీతి చ ఆనుభావోతి చ అధిప్పేతో.

౨౬౩. భయభోగాతి భయేన భోగతో. బలవీరియన్తి అపరాపరం సఞ్చరణవాయోధాతు, సా పరిహాయీతి అత్థో.

౨౬౪. ఉపనిస్సాయ ఆసయం కప్పేయ్యామాతి అన్తో నిపజ్జిత్వా ఖాదన్తానమ్పి భయమేవ, బాహిరతో ఆగన్త్వా ఖాదన్తానమ్పి భయమేవ, మయం పన అముం నివాపట్ఠానం నిస్సాయ ఏకమన్తే ఆసయం కప్పేయ్యామాతి చిన్తయింసు. ఉపనిస్సాయ ఆసయం కప్పయింసూతి లుద్దకా నామ న సబ్బకాలం అప్పమత్తా హోన్తి. మయం తత్థ తత్థ మణ్డలగుమ్బేసు చేవ వతిపాదేసు చ నిపజ్జిత్వా ఏతేసు ముఖధోవనత్థం వా ఆహారకిచ్చకరణత్థం వా పక్కన్తేసు నివాపవత్థుం పవిసిత్వా ఖాదితమత్తం కత్వా అమ్హాకం వసనట్ఠానం పవిసిస్సామాతి నివాపవత్థుం ఉపనిస్సాయ గహనేసు గుమ్బవతిపాదాదీసు ఆసయం కప్పయింసు. భుఞ్జింసూతి వుత్తనయేన లుద్దకానం పమాదకాలం ఞత్వా సీఘం సీఘం పవిసిత్వా భుఞ్జింసు. కేతబినోతి సిక్ఖితకేరాటికా. ఇద్ధిమన్తాతి ఇద్ధిమన్తో వియ. పరజనాతి యక్ఖా. ఇమే న మిగజాతాతి. ఆగతిం వా గతిం వాతి ఇమినా నామ ఠానేన ఆగచ్ఛన్తి, అముత్ర గచ్ఛన్తీతి ఇదం నేసం న జానామ. దణ్డవాకరాహీతి దణ్డవాకరజాలేహి. సమన్తా సప్పదేసం అనుపరివారేసున్తి అతిమాయావినో ఏతే, న దూరం గమిస్సన్తి, సన్తికేయేవ నిపన్నా భవిస్సన్తీతి నివాపక్ఖేత్తస్స సమన్తా సప్పదేసం మహన్తం ఓకాసం అనుపరివారేసుం. అద్దసంసూతి ఏవం పరివారేత్వా వాకరజాలం సమన్తతో చాలేత్వా ఓలోకేన్తా అద్దసంసు. యత్థ తేతి యస్మిం ఠానే తే గాహం అగమంసు, తం ఠానం అద్దసంసూతి అత్థో.

౨౬౫. యంనూన మయం యత్థ అగతీతి తే కిర ఏవం చిన్తయింసు – ‘‘అన్తో నిపజ్జిత్వా అన్తో ఖాదన్తానమ్పి భయమేవ, బాహిరతో ఆగన్త్వా ఖాదన్తానమ్పి సన్తికే వసిత్వా ఖాదన్తానమ్పి భయమేవ, తేపి హి వాకరజాలేన పరిక్ఖిపిత్వా గహితాయేవా’’తి, తేన తేసం ఏతదహోసి – ‘‘యంనూన మయం యత్థ నేవాపికస్స చ నేవాపికపరిసాయ చ అగతి అవిసయో, తత్థ తత్థ సేయ్యం కప్పేయ్యామా’’తి. అఞ్ఞే ఘట్టేస్సన్తీతి తతో తతో దూరతరవాసినో అఞ్ఞే ఘట్టేస్సన్తి. తే ఘట్టితా అఞ్ఞేతి తేపి ఘట్టితా అఞ్ఞే తతో దూరతరవాసినో ఘట్టేస్సన్తి. ఏవం ఇమం నివాపం నివుత్తం సబ్బసో మిగజాతా పరిముచ్చిస్సన్తీతి ఏవం ఇమం అమ్హేహి నివుత్తం నివాపం సబ్బే మిగఘటా మిగసఙ్ఘా విస్సజ్జేస్సన్తి పరిచ్చజిస్సన్తి. అజ్ఝుపేక్ఖేయ్యామాతి తేసం గహణే అబ్యావటా భవేయ్యామాతి; యథా తథా ఆగచ్ఛన్తేసు హి తరుణపోతకో వా మహల్లకో వా దుబ్బలో వా యూథపరిహీనో వా సక్కా హోన్తి లద్ధుం, అనాగచ్ఛన్తేసు కిఞ్చి నత్థి. అజ్ఝుపేక్ఖింసు ఖో, భిక్ఖవేతి ఏవం చిన్తేత్వా అబ్యావటావ అహేసుం.

౨౬౭. అముం నివాపం నివుత్తం మారస్స అమూని చ లోకామిసానీతి ఏత్థ నివాపోతి వా లోకామిసానీతి వా వట్టామిసభూతానం పఞ్చన్నం కామగుణానమేతం అధివచనం. మారో న చ బీజాని వియ కామగుణే వపేన్తో ఆహిణ్డతి, కామగుణగిద్ధానం పన ఉపరి వసం వత్తేతి, తస్మా కామగుణా మారస్స నివాపా నామ హోన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘అముం నివాపం నివుత్తం మారస్సా’’తి. న పరిముచ్చింసు మారస్స ఇద్ధానుభావాతి మారస్స వసం గతా అహేసుం, యథాకామకరణీయా. అయం సపుత్తభరియపబ్బజ్జాయ ఆగతఉపమా.

౨౬౮. చేతోవిముత్తి పరిహాయీతి ఏత్థ చేతోవిముత్తి నామ అరఞ్ఞే వసిస్సామాతి ఉప్పన్నఅజ్ఝాసయో; సో పరిహాయీతి అత్థో. తథూపమే అహం ఇమే దుతియేతి అయం బ్రాహ్మణధమ్మికపబ్బజ్జాయ ఉపమా. బ్రాహ్మణా హి అట్ఠచత్తాలీసవస్సాని కోమారబ్రహ్మచరియం చరిత్వా వట్టుపచ్ఛేదభయేన పవేణిం ఘటయిస్సామాతి ధనం పరియేసిత్వా భరియం గహేత్వా అగారమజ్ఝే వసన్తా ఏకస్మిం పుత్తే జాతే ‘‘అమ్హాకం పుత్తో జాతో వట్టం న ఉచ్ఛిన్నం పవేణి ఘటితా’’తి పున నిక్ఖమిత్వా పబ్బజన్తి వా తమేవ వా స’కలత్తవాసం వసన్తి.

౨౬౯. ఏవఞ్హి తే, భిక్ఖవే, తతియాపి సమణబ్రాహ్మణా న పరిముచ్చింసూతి పురిమా వియ తేపి మారస్స ఇద్ధానుభావా న ముచ్చింసు; యథాకామకరణీయావ అహేసుం. కిం పన తే అకంసూతి? గామనిగమరాజధానియో ఓసరిత్వా తేసు తేసు ఆరామఉయ్యానట్ఠానేసు అస్సమం మాపేత్వా నివసన్తా కులదారకే హత్థిఅస్సరథసిప్పాదీని నానప్పకారాని సిప్పాని సిక్ఖాపేసుం. ఇతి తే వాకరజాలేన తతియా మిగజాతా వియ మారస్స పాపిమతో దిట్ఠిజాలేన పరిక్ఖిపిత్వా యథాకామకరణీయా అహేసుం.

౨౭౦. తథూపమే అహం ఇమే చతుత్థేతి అయం ఇమస్స సాసనస్స ఉపమా ఆహటా.

౨౭౧. అన్ధమకాసి మారన్తి న మారస్స అక్ఖీని భిన్ది. విపస్సనాపాదకజ్ఝానం సమాపన్నస్స పన భిక్ఖునో ఇమం నామ ఆరమ్మణం నిస్సాయ చిత్తం వత్తతీతి మారో పస్సితుం న సక్కోతి. తేన వుత్తం – ‘‘అన్ధమకాసి మార’’న్తి. అపదం వధిత్వా మారచక్ఖున్తి తేనేవ పరియాయేన యథా మారస్స చక్ఖు అపదం హోతి నిప్పదం, అప్పతిట్ఠం, నిరారమ్మణం, ఏవం వధిత్వాతి అత్థో. అదస్సనం గతో పాపిమతోతి తేనేవ పరియాయేన మారస్స పాపిమతో అదస్సనం గతో. న హి సో అత్తనో మంసచక్ఖునా తస్స విపస్సనాపాదకజ్ఝానం సమాపన్నస్స భిక్ఖునో ఞాణసరీరం దట్ఠుం సక్కోతి. పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వా ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తీతి మగ్గపఞ్ఞాయ చత్తారి అరియసచ్చాని దిస్వా చత్తారో ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తి. తిణ్ణో లోకే విసత్తికన్తి లోకే సత్తవిసత్తభావేన విసత్తికాతి ఏవం సఙ్ఖం గతం. అథ వా ‘‘విసత్తికాతి కేనట్ఠేన విసత్తికా? విసతాతి విసత్తికా విసటాతి విసత్తికా, విపులాతి విసత్తికా, విసాలాతి విసత్తికా, విసమాతి విసత్తికా, విసక్కతీతి విసత్తికా, విసం హరతీతి విసత్తికా, విసంవాదికాతి విసత్తికా, విసమూలాతి విసత్తికా, విసఫలాతి విసత్తికా, విసపరిభోగాతి విసత్తికా, విసాలా వా పన సా తణ్హా రూపే సద్దే గన్ధే రసే ఫోట్ఠబ్బే’’తి (మహాని. ౩; చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౨, ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౪) విసత్తికా. ఏవం విసత్తికాతి సఙ్ఖం గతం తణ్హం తిణ్ణో నిత్తిణ్ణో ఉత్తిణ్ణో. తేన వుచ్చతి – ‘‘తిణ్ణో లోకే విసత్తిక’’న్తి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

నివాపసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. పాసరాసిసుత్తవణ్ణనా

౨౭౨. ఏవం మే సుతన్తి పాసరాసిసుత్తం. తత్థ సాధు మయం, ఆవుసోతి ఆయాచన్తా భణన్తి. ఏతే కిర పఞ్చసతా భిక్ఖూ జనపదవాసినో ‘‘దసబలం పస్సిస్సామా’’తి సావత్థిం అనుప్పత్తా. సత్థుదస్సనం పన ఏతేహి లద్ధం, ధమ్మిం కథం న తావ సుణన్తి. తే సత్థుగారవేన ‘‘అమ్హాకం, భన్తే, ధమ్మకథం కథేథా’’తి వత్తుం న సక్కోన్తి. బుద్ధా హి గరూ హోన్తి, ఏకచారికో సీహో మిగరాజా వియ, పభిన్నకుఞ్జరో వియ, ఫణకతఆసీవిసో వియ, మహాఅగ్గిక్ఖన్ధో వియ చ దురాసదా వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ఆసీవిసో యథా ఘోరో, మిగరాజావ కేసరీ;

నాగోవ కుఞ్జరో దన్తీ, ఏవం బుద్ధా దురాసదా’’తి.

ఏవం దురాసదం సత్థారం తే భిక్ఖూ సయం యాచితుం అసక్కోన్తా ఆయస్మన్తం ఆనన్దం యాచమానా ‘‘సాధు మయం, ఆవుసో’’తి ఆహంసు.

అప్పేవ నామాతి అపి నామ లభేయ్యాథ. కస్మా పన థేరో తే భిక్ఖూ ‘‘రమ్మకస్స బ్రాహ్మణస్స అస్సమం ఉపసఙ్కమేయ్యాథా’’తి ఆహ? పాకటకిరియతాయ. దసబలస్స హి కిరియా థేరస్స పాకటా హోతి; జానాతి థేరో, ‘‘అజ్జ సత్థా జేతవనే వసిత్వా పుబ్బారామే దివావిహారం కరిస్సతి; అజ్జ పుబ్బారామే వసిత్వా జేతవనే దివావిహారం కరిస్సతి; అజ్జ ఏకకోవ పిణ్డాయ పవిసిస్సతి; అజ్జ భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఇమస్మిం కాలే జనపదచారికం నిక్ఖమిస్సతీ’’తి. కిం పనస్స ఏవం జాననత్థం చేతోపరియఞాణం అత్థీతి? నత్థి. అనుమానబుద్ధియా పన కతకిరియాయ నయగ్గాహేన జానాతి. యఞ్హి దివసం భగవా జేతవనే వసిత్వా పుబ్బారామే దివావిహారం కాతుకామో హోతి, తదా సేనాసనపరిక్ఖారభణ్డానం పటిసామనాకారం దస్సేతి, థేరో సమ్మజ్జనిసఙ్కారఛడ్డనకాదీని పటిసామేతి. పుబ్బారామే వసిత్వా జేతవనం దివావిహారాయ ఆగమనకాలేపి ఏసేవ నయో.

యదా పన ఏకకో పిణ్డాయ పవిసితుకామో హోతి, తదా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా గన్ధకుటిం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదతి. థేరో ‘‘అజ్జ భగవా బోధనేయ్యబన్ధవం దిస్వా నిసిన్నో’’తి తాయ సఞ్ఞాయ ఞత్వా ‘‘అజ్జ, ఆవుసో, భగవా ఏకకో పవిసితుకామో, తుమ్హే భిక్ఖాచారసజ్జా హోథా’’తి భిక్ఖూనం సఞ్ఞం దేతి. యదా పన భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో పవిసితుకామో హోతి, తదా గన్ధకుటిద్వారం ఉపడ్ఢపిదహితం కత్వా ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదతి, థేరో తాయ సఞ్ఞాయ ఞత్వా పత్తచీవరగ్గహణత్థాయ భిక్ఖూనం సఞ్ఞం దేతి. యదా జనపదచారికం నిక్ఖమితుకామో హోతి, తదా ఏకం ద్వే ఆలోపే అతిరేకం భుఞ్జతి, సబ్బకాలం చఙ్కమనఞ్చారుయ్హ అపరాపరం చఙ్కమతి, థేరో తాయ సఞ్ఞాయ ఞత్వా ‘‘భగవా, ఆవుసో, జనపదచారికం చరితుకామో, తుమ్హాకం కత్తబ్బం కరోథా’’తి భిక్ఖూనం సఞ్ఞం దేతి.

భగవా పఠమబోధియం వీసతి వస్సాని అనిబద్ధవాసో అహోసి, పచ్ఛా పఞ్చవీసతి వస్సాని అబ్బోకిణ్ణం సావత్థింయేవ ఉపనిస్సాయ వసన్తో ఏకదివసే ద్వే ఠానాని పరిభుఞ్జతి. జేతవనే రత్తిం వసిత్వా పునదివసే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో దక్ఖిణద్వారేన సావత్థిం పిణ్డాయ పవిసిత్వా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా పుబ్బారామే దివావిహారం కరోతి. పుబ్బారామే రత్తిం వసిత్వా పునదివసే పాచీనద్వారేన సావత్థిం పిణ్డాయ పవిసిత్వా దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా జేతవనే దివావిహారం కరోతి. కస్మా? ద్విన్నం కులానం అనుకమ్పాయ. మనుస్సత్తభావే ఠితేన హి అనాథపిణ్డికేన వియ అఞ్ఞేన కేనచి, మాతుగామత్తభావే ఠితాయ చ విసాఖాయ వియ అఞ్ఞాయ ఇత్థియా తథాగతం ఉద్దిస్స ధనపరిచ్చాగో కతో నామ నత్థి, తస్మా భగవా తేసం అనుకమ్పాయ ఏకదివసే ఇమాని ద్వే ఠానాని పరిభుఞ్జతి. తస్మిం పన దివసే జేతవనే వసి, తస్మా థేరో – ‘‘అజ్జ భగవా సావత్థియం పిణ్డాయ చరిత్వా సాయన్హకాలే గత్తాని పరిసిఞ్చనత్థాయ పుబ్బకోట్ఠకం గమిస్సతి; అథాహం గత్తాని పరిసిఞ్చిత్వా ఠితం భగవన్తం యాచిత్వా రమ్మకస్స బ్రాహ్మణస్స అస్సమం గహేత్వా గమిస్సామి. ఏవమిమే భిక్ఖూ భగవతో సమ్ముఖా లభిస్సన్తి ధమ్మకథం సవనాయా’’తి చిన్తేత్వా తే భిక్ఖూ ఏవమాహ.

మిగారమాతుపాసాదోతి విసాఖాయ పాసాదో. సా హి మిగారేన సేట్ఠినా మాతుట్ఠానే ఠపితత్తా మిగారమాతాతి వుచ్చతి. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి తస్మిం కిర పాసాదే ద్విన్నం మహాసావకానం సిరిగబ్భానం మజ్ఝే భగవతో సిరిగబ్భో అహోసి. థేరో ద్వారం వివరిత్వా అన్తోగబ్భం సమ్మజ్జిత్వా మాలాకచవరం నీహరిత్వా మఞ్చపీఠం పఞ్ఞపేత్వా సత్థు సఞ్ఞం అదాసి. సత్థా సిరిగబ్భం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానో సీహసేయ్యం ఉపగమ్మ దరథం పటిప్పస్సమ్భేత్వా ఉట్ఠాయ ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదిత్వా సాయన్హసమయే తతో వుట్ఠాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘పటిసల్లానా వుట్ఠితో’’తి.

పరిసిఞ్చితున్తి యో హి చుణ్ణమత్తికాదీహి గత్తాని ఉబ్బట్టేన్తో మల్లకముట్ఠాదీహి వా ఘంసన్తో న్హాయతి, సో న్హాయతీతి వుచ్చతి. యో తథా అకత్వా పకతియావ న్హాయతి, సో పరిసిఞ్చతీతి వుచ్చతి. భగవతోపి సరీరే తథా హరితబ్బం రజోజల్లం నామ న ఉపలిమ్పతి, ఉతుగ్గహణత్థం పన భగవా కేవలం ఉదకం ఓతరతి. తేనాహ – ‘‘గత్తాని పరిసిఞ్చితు’’న్తి. పుబ్బకోట్ఠకోతి పాచీనకోట్ఠకో.

సావత్థియం కిర విహారో కదాచి మహా హోతి కదాచి ఖుద్దకో. తథా హి సో విపస్సిస్స భగవతో కాలే యోజనికో అహోసి, సిఖిస్స తిగావుతో, వేస్సభుస్స అడ్ఢయోజనికో, కకుసన్ధస్స గావుతప్పమాణో, కోణాగమనస్స అడ్ఢగావుతప్పమాణో, కస్సపస్స వీసతిఉసభప్పమాణో, అమ్హాకం భగవతో కాలే అట్ఠకరీసప్పమాణో జాతో. తమ్పి నగరం తస్స విహారస్స కదాచి పాచీనతో హోతి, కదాచి దక్ఖిణతో, కదాచి పచ్ఛిమతో, కదాచి ఉత్తరతో. జేతవనే గన్ధకుటియం పన చతున్నం మఞ్చపాదానం పతిట్ఠితట్ఠానం అచలమేవ.

చత్తారి హి అచలచేతియట్ఠానాని నామ మహాబోధిపల్లఙ్కట్ఠానం ఇసిపతనే ధమ్మచక్కప్పవత్తనట్ఠానం సఙ్కస్సనగరద్వారే దేవోరోహణకాలే సోపానస్స పతిట్ఠట్ఠానం మఞ్చపాదట్ఠానన్తి. అయం పన పుబ్బకోట్ఠకో కస్సపదసబలస్స వీసతిఉసభవిహారకాలే పాచీనద్వారే కోట్ఠకో అహోసి. సో ఇదానిపి పుబ్బకోట్ఠకోత్వేవ పఞ్ఞాయతి. కస్సపదసబలస్స కాలే అచిరవతీ నగరం పరిక్ఖిపిత్వా సన్దమానా పుబ్బకోట్ఠకం పత్వా ఉదకేన భిన్దిత్వా మహన్తం ఉదకరహదం మాపేసి సమతిత్థం అనుపుబ్బగమ్భీరం. తత్థ ఏకం రఞ్ఞో న్హానతిత్థం, ఏకం నాగరానం, ఏకం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స, ఏకం బుద్ధానన్తి ఏవం పాటియేక్కాని న్హానతిత్థాని హోన్తి రమణీయాని విప్పకిణ్ణరజతపట్టసదిసవాలికాని. ఇతి భగవా ఆయస్మతా ఆనన్దేన సద్ధిం యేన అయం ఏవరూపో పుబ్బకోట్ఠకో తేనుపసఙ్కమి గత్తాని పరిసిఞ్చితుం. అథాయస్మా ఆనన్దో ఉదకసాటికం ఉపనేసి. భగవా రత్తదుపట్టం అపనేత్వా ఉదకసాటికం నివాసేసి. థేరో దుపట్టేన సద్ధిం మహాచీవరం అత్తనో హత్థగతమకాసి. భగవా ఉదకం ఓతరి. సహోతరణేనేవస్స ఉదకే మచ్ఛకచ్ఛపా సబ్బే సువణ్ణవణ్ణా అహేసుం. యన్తనాలికాహి సువణ్ణరసధారానిసిఞ్చమానకాలో వియ సువణ్ణపటపసారణకాలో వియ చ అహోసి. అథ భగవతో న్హానవత్తం దస్సేత్వా న్హత్వా పచ్చుత్తిణ్ణస్స థేరో రత్తదుపట్టం ఉపనేసి. భగవా తం నివాసేత్వా విజ్జులతాసదిసం కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా మహాచీవరం అన్తన్తేన సంహరిత్వా పదుమగబ్భసదిసం కత్వా ఉపనీతం ద్వీసు కణ్ణేసు గహేత్వా అట్ఠాసి. తేన వుత్తం – ‘‘పుబ్బకోట్ఠకే గత్తాని పరిసిఞ్చిత్వా పచ్చుత్తరిత్వా ఏకచీవరో అట్ఠాసీ’’తి.

ఏవం ఠితస్స పన భగవతో సరీరం వికసితకమలుప్పలసరం సబ్బపాలిఫుల్లం పారిచ్ఛత్తకం తారామరీచివికసితం చ గగనతలం సిరియా అవహసమానం వియ విరోచిత్థ. బ్యామప్పభాపరిక్ఖేపవిలాసినీ చస్స ద్వత్తింసవరలక్ఖణమాలా గన్థేత్వా ఠపితా ద్వత్తింసచన్దమాలా వియ, ద్వత్తింససూరియమాలా వియ, పటిపాటియా ఠపితా ద్వత్తింసచక్కవత్తి ద్వత్తింసదేవరాజా ద్వత్తింసమహాబ్రహ్మానో వియ చ అతివియ విరోచిత్థ, వణ్ణభూమినామేసా. ఏవరూపేసు ఠానేసు బుద్ధానం సరీరవణ్ణం వా గుణవణ్ణం వా చుణ్ణియపదేహి వా గాథాహి వా అత్థఞ్చ ఉపమాయో చ కారణాని చ ఆహరిత్వా పటిబలేన ధమ్మకథికేన పూరేత్వా కథేతుం వట్టతీతి ఏవరూపేసు ఠానేసు ధమ్మకథికస్స థామో వేదితబ్బో.

౨౭౩. గత్తాని పుబ్బాపయమానోతి పకతిభావం గమయమానో నిరుదకాని కురుమానో, సుక్ఖాపయమానోతి అత్థో. సోదకేన గత్తేన చీవరం పారుపన్తస్స హి చీవరే కణ్ణికా ఉట్ఠహన్తి, పరిక్ఖారభణ్డం దుస్సతి. బుద్ధానం పన సరీరే రజోజల్లం న ఉపలిమ్పతి; పదుమపత్తే పక్ఖిత్తఉదకబిన్దు వియ ఉదకం వినివత్తేత్వా గచ్ఛతి, ఏవం సన్తేపి సిక్ఖాగారవతాయ భగవా, ‘‘పబ్బజితవత్తం నామేత’’న్తి మహాచీవరం ఉభోసు కణ్ణేసు గహేత్వా పురతో కాయం పటిచ్ఛాదేత్వా అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే థేరో చిన్తేసి – ‘‘భగవా మహాచీవరం పారుపిత్వా మిగారమాతుపాసాదం ఆరబ్భ గమనాభిహారతో పట్ఠాయ దున్నివత్తియో భవిస్సతి; బుద్ధానఞ్హి అధిప్పాయకోపనం నామ ఏకచారికసీహస్స గహణత్థం హత్థప్పసారణం వియ; పభిన్నవరవారణస్స సోణ్డాయ పరామసనం వియ; ఉగ్గతేజస్స ఆసీవిసస్స గీవాయ గహణం వియ చ భారియం హోతి. ఇధేవ రమ్మకస్స బ్రాహ్మణస్స అస్సమస్స వణ్ణం కథేత్వా తత్థ గమనత్థాయ భగవన్తం యాచిస్సామీ’’తి. సో తథా అకాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో…పే… అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి.

తత్థ అనుకమ్పం ఉపాదాయాతి భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మిం కథం సోస్సామాతి తం అస్సమం గతానం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అనుకమ్పం పటిచ్చ, తేసు కారుఞ్ఞం కత్వాతి అత్థో. ధమ్మియా కథాయాతి దససు పారమితాసు అఞ్ఞతరాయ పారమియా చేవ మహాభినిక్ఖమనస్స చ వణ్ణం కథయమానా సన్నిసిన్నా హోన్తి. ఆగమయమానోతి ఓలోకయమానో. అహం బుద్ధోతి సహసా అప్పవిసిత్వా యావ సా కథా నిట్ఠాతి, తావ అట్ఠాసీతి అత్థో. అగ్గళం ఆకోటేసీతి అగ్గనఖేన కవాటే సఞ్ఞం అదాసి. వివరింసూతి సోతం ఓదహిత్వావ నిసిన్నత్తా తఙ్ఖణంయేవ ఆగన్త్వా వివరింసు.

పఞ్ఞత్తే ఆసనేతి బుద్ధకాలే కిర యత్థ యత్థ ఏకోపి భిక్ఖు విహరతి, సబ్బత్థ బుద్ధాసనం పఞ్ఞత్తమేవ హోతి. కస్మా? భగవా కిర అత్తనో సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఫాసుకట్ఠానే విహరన్తే మనసి కరోతి ‘‘అసుకో మయ్హం సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా గతో, సక్ఖిస్సతి ను ఖో విసేసం నిబ్బత్తేతుం నో వా’’తి. అథ నం పస్సతి కమ్మట్ఠానం విస్సజ్జేత్వా అకుసలవితక్కే వితక్కయమానం, తతో ‘‘కథఞ్హి నామ మాదిసస్స సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా విహరన్తం ఇమం కులపుత్తం అకుసలవితక్కా అభిభవిత్వా అనమతగ్గే వట్టదుక్ఖే సంసారేస్సన్తీ’’తి తస్స అనుగ్గహత్థం తత్థేవ అత్తానం దస్సేత్వా తం కులపుత్తం ఓవదిత్వా ఆకాసం ఉప్పతిత్వా పున అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గచ్ఛతి. అథేవం ఓవదియమానా తే భిక్ఖూ చిన్తయింసు – ‘‘సత్థా అమ్హాకం మనం జానిత్వా ఆగన్త్వా అమ్హాకం సమీపే ఠితంయేవ అత్తానం దస్సేతి; తస్మిం ఖణే, ‘భన్తే, ఇధ నిసీదథ, ఇధ నిసీదథా’తి ఆసనపరియేసనం నామ భారో’’తి. తే ఆసనం పఞ్ఞపేత్వావ విహరన్తి. యస్స పీఠం అత్థి, సో తం పఞ్ఞపేతి. యస్స నత్థి, సో మఞ్చం వా ఫలకం వా కట్ఠం వా పాసాణం వా వాలికపుఞ్జం వా పఞ్ఞపేతి. తం అలభమానా పురాణపణ్ణానిపి సఙ్కడ్ఢిత్వా తత్థ పంసుకూలం పత్థరిత్వా ఠపేన్తి. ఇధ పన పకతిపఞ్ఞత్తమేవ ఆసనం అహోసి, తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీదీ’’తి.

కాయ నుత్థాతి కతమాయ ను కథాయ సన్నిసిన్నా భవథాతి అత్థో. ‘‘కాయ నేత్థా’’తిపి పాళి, తస్సా కతమాయ ను ఏత్థాతి అత్థో. ‘‘కాయ నోత్థా’’తిపి పాళి, తస్సాపి పురిమోయేవ అత్థో. అన్తరా కథాతి కమ్మట్ఠానమనసికారఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీనం అన్తరా అఞ్ఞా ఏకా కథా. విప్పకతాతి మమ ఆగమనపచ్చయా అపరినిట్ఠితా సిఖం అప్పత్తా. అథ భగవా అనుప్పత్తోతి అథ ఏతస్మిం కాలే భగవా ఆగతో. ధమ్మీ వా కథాతి దసకథావత్థునిస్సితా వా ధమ్మీ కథా. అరియో వా తుణ్హీభావోతి ఏత్థ పన దుతియజ్ఝానమ్పి అరియో తుణ్హీభావో మూలకమ్మట్ఠానమ్పి. తస్మా తం ఝానం అప్పేత్వా నిసిన్నోపి, మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసిన్నోపి భిక్ఖు అరియేన తుణ్హీభావేన నిసిన్నోతి వేదితబ్బో.

౨౭౪. ద్వేమా, భిక్ఖవే, పరియేసనాతి కో అనుసన్ధి? తే భిక్ఖూ సమ్ముఖా ధమ్మిం కథం సోస్సామాతి థేరస్స భారం అకంసు, థేరో తేసం అస్సమగమనమకాసి. తే తత్థ నిసీదిత్వా అతిరచ్ఛానకథికా హుత్వా ధమ్మియా కథాయ నిసీదింసు. అథ భగవా ‘‘అయం తుమ్హాకం పరియేసనా అరియపరియేసనా నామా’’తి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ కతమా చ, భిక్ఖవే, అనరియపరియేసనాతి ఏత్థ యథా మగ్గకుసలో పురిసో పఠమం వజ్జేతబ్బం అపాయమగ్గం దస్సేన్తో ‘‘వామం ముఞ్చిత్వా దక్ఖిణం గణ్హా’’తి వదతి. ఏవం భగవా దేసనాకుసలతాయ పఠమం వజ్జేతబ్బం అనరియపరియేసనం ఆచిక్ఖిత్వా పచ్ఛా ఇతరం ఆచిక్ఖిస్సామీతి ఉద్దేసానుక్కమం భిన్దిత్వా ఏవమాహ. జాతిధమ్మోతి జాయనసభావో. జరాధమ్మోతి జీరణసభావో. బ్యాధిధమ్మోతి బ్యాధిసభావో. మరణధమ్మోతి మరణసభావో. సోకధమ్మోతి సోచనకసభావో. సంకిలేసధమ్మోతి సంకిలిస్సనసభావో.

పుత్తభరియన్తి పుత్తా చ భరియా చ. ఏస నయో సబ్బత్థ. జాతరూపరజతన్తి ఏత్థ పన జాతరూపన్తి సువణ్ణం. రజతన్తి యంకిఞ్చి వోహారూపగం లోహమాసకాది. జాతిధమ్మా హేతే, భిక్ఖవే, ఉపధయోతి ఏతే పఞ్చకామగుణూపధయో నామ హోన్తి, తే సబ్బేపి జాతిధమ్మాతి దస్సేతి. బ్యాధిధమ్మవారాదీసు జాతరూపరజతం న గహితం, న హేతస్స సీసరోగాదయో బ్యాధయో నామ హోన్తి, న సత్తానం వియ చుతిసఙ్ఖాతం మరణం, న సోకో ఉప్పజ్జతి. అయాదీహి పన సంకిలేసేహి సంకిలిస్సతీతి సంకిలేసధమ్మవారే గహితం. తథా ఉతుసముట్ఠానత్తా జాతిధమ్మవారే. మలం గహేత్వా జీరణతో జరాధమ్మవారే చ.

౨౭౫. అయం , భిక్ఖవే, అరియా పరియేసనాతి, భిక్ఖవే, అయం నిద్దోసతాయపి అరియేహి పరియేసితబ్బతాయపి అరియపరియేసనాతి వేదితబ్బా.

౨౭౬. అహమ్పి సుదం, భిక్ఖవేతి కస్మా ఆరభి? మూలతో పట్ఠాయ మహాభినిక్ఖమనం దస్సేతుం. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘భిక్ఖవే, అహమ్పి పుబ్బే అనరియపరియేసనం పరియేసిం. స్వాహం తం పహాయ అరియపరియేసనం పరియేసిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో. పఞ్చవగ్గియాపి అనరియపరియేసనం పరియేసింసు. తే తం పహాయ అరియపరియేసనం పరియేసిత్వా ఖీణాసవభూమిం పత్తా. తుమ్హేపి మమ చేవ పఞ్చవగ్గియానఞ్చ మగ్గం ఆరుళ్హా. అరియపరియేసనా తుమ్హాకం పరియేసనా’’తి మూలతో పట్ఠాయ అత్తనో మహాభినిక్ఖమనం దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

౨౭౭. తత్థ దహరోవ సమానోతి తరుణోవ సమానో. సుసుకాళకేసోతి సుట్ఠు కాళకేసో, అఞ్జనవణ్ణకేసోవ హుత్వాతి అత్థో. భద్రేనాతి భద్దకేన. పఠమేన వయసాతి తిణ్ణం వయానం పఠమవయేన. అకామకానన్తి అనిచ్ఛమానానం, అనాదరత్థే సామివచనం. అస్సూని ముఖే ఏతేసన్తి అస్సుముఖా; తేసం అస్సుముఖానం, అస్సుకిలిన్నముఖానన్తి అత్థో. రుదన్తానన్తి కన్దిత్వా రోదమానానం. కిం కుసలగవేసీతి కిం కుసలన్తి గవేసమానో. అనుత్తరం సన్తివరపదన్తి ఉత్తమం సన్తిసఙ్ఖాతం వరపదం, నిబ్బానం పరియేసమానోతి అత్థో. యేన ఆళారో కాలామోతి ఏత్థ ఆళారోతి తస్స నామం, దీఘపిఙ్గలో కిరేసో. తేనస్స ఆళారోతి నామం అహోసి. కాలామోతి గోత్తం. విహరతాయస్మాతి విహరతు ఆయస్మా. యత్థ విఞ్ఞూ పురిసోతి యస్మిం ధమ్మే పణ్డితో పురిసో. సకం ఆచరియకన్తి అత్తనో ఆచరియసమయం. ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యాతి పటిలభిత్వా విహరేయ్య. ఏత్తావతా తేన ఓకాసో కతో హోతి. తం ధమ్మన్తి తం తేసం సమయం తన్తిం. పరియాపుణిన్తి సుత్వావ ఉగ్గణ్హిం.

ఓట్ఠపహతమత్తేనాతి తేన వుత్తస్స పటిగ్గహణత్థం ఓట్ఠపహరణమత్తేన; అపరాపరం కత్వా ఓట్ఠసఞ్చరణమత్తకేనాతి అత్థో. లపితలాపనమత్తేనాతి తేన లపితస్స పటిలాపనమత్తకేన. ఞాణవాదన్తి జానామీతి వాదం. థేరవాదన్తి థిరభావవాదం, థేరో అహమేత్థాతి ఏతం వచనం. అహఞ్చేవ అఞ్ఞే చాతి న కేవలం అహం, అఞ్ఞేపి బహూ ఏవం వదన్తి. కేవలం సద్ధామత్తకేనాతి పఞ్ఞాయ అసచ్ఛికత్వా సుద్ధేన సద్ధామత్తకేనేవ. బోధిసత్తో కిర వాచాయ ధమ్మం ఉగ్గణ్హన్తోయేవ, ‘‘న కాలామస్స వాచాయ పరియత్తిమత్తమేవ అస్మిం ధమ్మే, అద్ధా ఏస సత్తన్నం సమాపత్తీనం లాభీ’’తి అఞ్ఞాసి, తేనస్స ఏతదహోసి.

ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం పవేదేసీతి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనపరియోసానా సత్త సమాపత్తియో మం జానాపేసి. సద్ధాతి ఇమాసం సత్తన్నం సమాపత్తీనం నిబ్బత్తనత్థాయ సద్ధా. వీరియాదీసుపి ఏసేవ నయో. పదహేయ్యన్తి పయోగం కరేయ్యం. నచిరస్సేవ తం ధమ్మం సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహాసిన్తి బోధిసత్తో కిర వీరియం పగ్గహేత్వా కతిపాహఞ్ఞేవ సత్త సువణ్ణనిస్సేణియో పసారేన్తో వియ సత్త సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసి; తస్మా ఏవమాహ.

లాభా నో, ఆవుసోతి అనుసూయకో కిరేస కాలామో. తస్మా ‘‘అయం అధునాగతో, కిన్తి కత్వా ఇమం ధమ్మం నిబ్బత్తేసీ’’తి ఉసూయం అకత్వా పసన్నో పసాదం పవేదేన్తో ఏవమాహ. ఉభోవ సన్తా ఇమం గణం పరిహరామాతి ‘‘మహా అయం గణో, ద్వేపి జనా పరిహరామా’’తి వత్వా గణస్స సఞ్ఞం అదాసి, ‘‘అహమ్పి సత్తన్నం సమాపత్తీనం లాభీ, మహాపురిసోపి సత్తన్నమేవ, ఏత్తకా జనా మహాపురిసస్స సన్తికే పరికమ్మం ఉగ్గణ్హథ, ఏత్తకా మయ్హ’’న్తి మజ్ఝే భిన్దిత్వా అదాసి. ఉళారాయాతి ఉత్తమాయ. పూజాయాతి కాలామస్స కిర ఉపట్ఠాకా ఇత్థియోపి పురిసాపి గన్ధమాలాదీని గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తి. కాలామో – ‘‘గచ్ఛథ, మహాపురిసం పూజేథా’’తి వదతి. తే తం పూజేత్వా యం అవసిట్ఠం హోతి, తేన కాలామం పూజేన్తి. మహగ్ఘాని మఞ్చపీఠాని ఆహరన్తి; తానిపి మహాపురిసస్స దాపేత్వా యది అవసిట్ఠం హోతి, అత్తనా గణ్హాతి. గతగతట్ఠానే వరసేనాసనం బోధిసత్తస్స జగ్గాపేత్వా సేసకం అత్తనా గణ్హాతి. ఏవం ఉళారాయ పూజాయ పూజేసి. నాయం ధమ్మో నిబ్బిదాయాతిఆదీసు అయం సత్తసమాపత్తిధమ్మో నేవ వట్టే నిబ్బిన్దనత్థాయ, న విరజ్జనత్థాయ, న రాగాదినిరోధత్థాయ, న ఉపసమత్థాయ, న అభిఞ్ఞేయ్యధమ్మం అభిజాననత్థాయ, న చతుమగ్గసమ్బోధాయ, న నిబ్బానసచ్ఛికిరియాయ సంవత్తతీతి అత్థో.

యావదేవ ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనూపపత్తియాతి యావ సట్ఠికప్పసహస్సాయుపరిమాణే ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనభవే ఉపపత్తి, తావదేవ సంవత్తతి, న తతో ఉద్ధం. ఏవమయం పునరావత్తనధమ్మోయేవ; యఞ్చ ఠానం పాపేతి, తం జాతిజరామరణేహి అపరిముత్తమేవ మచ్చుపాసపరిక్ఖిత్తమేవాతి. తతో పట్ఠాయ చ పన మహాసత్తో యథా నామ ఛాతజ్ఝత్తపురిసో మనుఞ్ఞభోజనం లభిత్వా సమ్పియాయమానోపి భుఞ్జిత్వా పిత్తవసేన వా సేమ్హవసేన వా మక్ఖికావసేన వా ఛడ్డేత్వా పున ఏకం పిణ్డమ్పి భుఞ్జిస్సామీతి మనం న ఉప్పాదేతి; ఏవమేవ ఇమా సత్త సమాపత్తియో మహన్తేన ఉస్సాహేన నిబ్బత్తేత్వాపి, తాసు ఇమం పునరావత్తికాదిభేదం ఆదీనవం దిస్వా, పున ఇమం ధమ్మం ఆవజ్జిస్సామి వా సమాపజ్జిస్సామి వా అధిట్ఠహిస్సామి వా వుట్ఠహిస్సామి వా పచ్చవేక్ఖిస్సామి వాతి చిత్తమేవ న ఉప్పాదేసి. అనలఙ్కరిత్వాతి అలం ఇమినా, అలం ఇమినాతి పునప్పునం అలఙ్కరిత్వా. నిబ్బిజ్జాతి నిబ్బిన్దిత్వా. అపక్కమిన్తి అగమాసిం.

౨౭౮. న ఖో రామో ఇమం ధమ్మన్తి ఇధాపి బోధిసత్తో తం ధమ్మం ఉగ్గణ్హన్తోయేవ అఞ్ఞాసి – ‘‘నాయం అట్ఠసమాపత్తిధమ్మో ఉదకస్స వాచాయ ఉగ్గహితమత్తోవ, అద్ధా పనేస అట్ఠసమాపత్తిలాభీ’’తి. తేనస్స ఏతదహోసి – ‘‘న ఖో రామో…పే… జానం పస్సం విహాసీ’’తి. సేసమేత్థ పురిమవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౨౭౯. యేన ఉరువేలా సేనానిగమోతి ఏత్థ ఉరువేలాతి మహావేలా, మహావాలికరాసీతి అత్థో. అథ వా ఉరూతి వాలికా వుచ్చతి; వేలాతి మరియాదా, వేలాతిక్కమనహేతు ఆహటా ఉరు ఉరువేలాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అతీతే కిర అనుప్పన్నే బుద్ధే దససహస్సా కులపుత్తా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా తస్మిం పదేసే విహరన్తా ఏకదివసం సన్నిపతిత్వా కతికవత్తం అకంసు – ‘‘కాయకమ్మవచీకమ్మాని నామ పరేసమ్పి పాకటాని హోన్తి, మనోకమ్మం పన అపాకటం. తస్మా యో కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా వితక్కేతి, తస్స అఞ్ఞో చోదకో నామ నత్థి; సో అత్తనావ అత్తానం చోదేత్వా పత్తపుటేన వాలికం ఆహరిత్వా ఇమస్మిం ఠానే ఆకిరతు, ఇదమస్స దణ్డకమ్మ’’న్తి. తతో పట్ఠాయ యో తాదిసం వితక్కం వితక్కేతి, సో తత్థ పత్తపుటేన వాలికం ఆకిరతి, ఏవం తత్థ అనుక్కమేన మహావాలికరాసి జాతో. తతో తం పచ్ఛిమా జనతా పరిక్ఖిపిత్వా చేతియట్ఠానమకాసి; తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘ఉరువేలాతి మహావేలా, మహావాలికరాసీతి అత్థో’’తి. తమేవ సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘అథ వా ఉరూతి వాలికా వుచ్చతి, వేలాతి మరియాదా. వేలాతిక్కమనహేతు ఆహటా ఉరు ఉరువేలాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో’’తి.

సేనానిగమోతి సేనాయ నిగమో. పఠమకప్పికానం కిర తస్మిం ఠానే సేనానివేసో అహోసి; తస్మా సో పదేసో సేనానిగమోతి వుచ్చతి. ‘‘సేనాని-గామో’’తిపి పాఠో. సేనానీ నామ సుజాతాయ పితా, తస్స గామోతి అత్థో. తదవసరిన్తి తత్థ ఓసరిం. రమణీయం భూమిభాగన్తి సుపుప్ఫితనానప్పకారజలజథలజపుప్ఫవిచిత్తం మనోరమ్మం భూమిభాగం. పాసాదికఞ్చ వనసణ్డన్తి మోరపిఞ్ఛకలాపసదిసం పసాదజననవనసణ్డఞ్చ అద్దసం. నదిఞ్చ సన్దన్తిన్తి సన్దమానఞ్చ మణిక్ఖన్ధసదిసం విమలనీలసీతలసలిలం నేరఞ్జరం నదిం అద్దసం. సేతకన్తి పరిసుద్ధం నిక్కద్దమం. సుపతిత్థన్తి అనుపుబ్బగమ్భీరేహి సున్దరేహి తిత్థేహి ఉపేతం. రమణీయన్తి రజతపట్టసదిసం విప్పకిణ్ణవాలికం పహూతమచ్ఛకచ్ఛపం అభిరామదస్సనం. సమన్తా చ గోచరగామన్తి తస్స పదేసస్స సమన్తా అవిదూరే గమనాగమనసమ్పన్నం సమ్పత్తపబ్బజితానం సులభపిణ్డం గోచరగామఞ్చ అద్దసం. అలం వతాతి సమత్థం వత. తత్థేవ నిసీదిన్తి బోధిపల్లఙ్కే నిసజ్జం సన్ధాయాహ. ఉపరిసుత్తస్మిఞ్హి తత్థేవాతి దుక్కరకారికట్ఠానం అధిప్పేతం, ఇధ పన బోధిపల్లఙ్కో. తేనాహ – ‘‘తత్థేవ నిసీది’’న్తి. అలమిదం పధానాయాతి ఇదం ఠానం పధానత్థాయ సమత్థన్తి ఏవం చిన్తేత్వా నిసీదిన్తి అత్థో.

౨౮౦. అజ్ఝగమన్తి అధిగచ్ఛిం పటిలభిం. ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనన్తి సబ్బధమ్మదస్సనసమత్థఞ్చ మే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉదపాది. అకుప్పా మే విముత్తీతి మయ్హం అరహత్తఫలవిముత్తి అకుప్పతాయ చ అకుప్పారమ్మణతాయ చ అకుప్పా, సా హి రాగాదీహి న కుప్పతీతి అకుప్పతాయపి అకుప్పా, అకుప్పం నిబ్బానమస్సారమ్మణన్తిపి అకుప్పా. అయమన్తిమా జాతీతి అయం సబ్బపచ్ఛిమా జాతి. నత్థి దాని పునబ్భవోతి ఇదాని మే పున పటిసన్ధి నామ నత్థీతి ఏవం పచ్చవేక్ఖణఞాణమ్పి మే ఉప్పన్నన్తి దస్సేతి.

౨౮౧. అధిగతోతి పటివిద్ధో. ధమ్మోతి చతుసచ్చధమ్మో. గమ్భీరోతి ఉత్తానభావపటిక్ఖేపవచనమేతం. దుద్దసోతి గమ్భీరత్తావ దుద్దసో దుక్ఖేన దట్ఠబ్బో, న సక్కా సుఖేన దట్ఠుం. దుద్దసత్తావ దురనుబోధో, దుక్ఖేన అవబుజ్ఝితబ్బో, న సక్కా సుఖేన అవబుజ్ఝితుం. సన్తోతి నిబ్బుతో. పణీతోతి అతప్పకో. ఇదం ద్వయం లోకుత్తరమేవ సన్ధాయ వుత్తం. అతక్కావచరోతి తక్కేన అవచరితబ్బో ఓగాహితబ్బో న హోతి, ఞాణేనేవ అవచరితబ్బో. నిపుణోతి సణ్హో. పణ్డితవేదనీయోతి సమ్మాపటిపదం పటిపన్నేహి పణ్డితేహి వేదితబ్బో. ఆలయరామాతి సత్తా పఞ్చసు కామగుణేసు అల్లీయన్తి. తస్మా తే ఆలయాతి వుచ్చన్తి. అట్ఠసతతణ్హావిచరితాని ఆలయన్తి, తస్మా ఆలయాతి వుచ్చన్తి. తేహి ఆలయేహి రమన్తీతి ఆలయరామా. ఆలయేసు రతాతి ఆలయరతా. ఆలయేసు సుట్ఠు ముదితాతి ఆలయసమ్ముదితా. యథేవ హి సుసజ్జితం పుప్ఫఫలభరితరుక్ఖాదిసమ్పన్నం ఉయ్యానం పవిట్ఠో రాజా తాయ తాయ సమ్పత్తియా రమతి, సమ్ముదితో ఆమోదితపమోదితో హోతి, న ఉక్కణ్ఠతి, సాయమ్పి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛతి; ఏవమిమేహిపి కామాలయతణ్హాలయేహి సత్తా రమన్తి, సంసారవట్టే సమ్ముదితా అనుక్కణ్ఠితా వసన్తి. తేన నేసం భగవా దువిధమ్పి ఆలయం ఉయ్యానభూమిం వియ దస్సేన్తో ‘‘ఆలయరామా’’తిఆదిమాహ.

యదిదన్తి నిపాతో, తస్స ఠానం సన్ధాయ ‘‘యం ఇద’’న్తి, పటిచ్చసముప్పాదం సన్ధాయ ‘‘యో అయ’’న్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పాదోతి ఇమేసం పచ్చయా ఇదప్పచ్చయా; ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతా; ఇదప్పచ్చయతా చ సా పటిచ్చసముప్పాదో చాతి ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పాదో. సఙ్ఖారాదిపచ్చయానమేతం అధివచనం. సబ్బసఙ్ఖారసమథోతిఆది సబ్బం నిబ్బానమేవ. యస్మా హి తం ఆగమ్మ సబ్బసఙ్ఖారవిప్ఫన్దితాని సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి వుచ్చతి. యస్మా చ తం ఆగమ్మ సబ్బే ఉపధయో పటినిస్సట్ఠా హోన్తి, సబ్బా తణ్హా ఖీయన్తి, సబ్బే కిలేసరాగా విరజ్జన్తి, సబ్బం దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి; తస్మా సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గో తణ్హాక్ఖయో విరాగో నిరోధోతి వుచ్చతి. సా పనేసా తణ్హా భవేన భవం, ఫలేన వా సద్ధిం కమ్మం వినతి సంసిబ్బతీతి కత్వా వానన్తి వుచ్చతి, తతో నిక్ఖన్తం వానతోతి నిబ్బానం. సో మమస్స కిలమథోతి యా అజానన్తానం దేసనా నామ, సో మమ కిలమథో అస్స, సా మమ విహేసా అస్సాతి అత్థో. కాయకిలమథో చేవ కాయవిహేసా చ అస్సాతి వుత్తం హోతి. చిత్తే పన ఉభయమ్పేతం బుద్ధానం నత్థి. అపిస్సూతి అనుబ్రూహనత్థే నిపాతో, సో ‘‘న కేవలం ఏతదహోసి, ఇమాపి గాథా పటిభంసూ’’తి దీపేతి. మన్తి మమ. అనచ్ఛరియాతి అనుఅచ్ఛరియా. పటిభంసూతి పటిభానసఙ్ఖాతస్స ఞాణస్స గోచరా అహేసుం; పరివితక్కయితబ్బతం పాపుణింసు.

కిచ్ఛేనాతి దుక్ఖేన, న దుక్ఖాయ పటిపదాయ. బుద్ధానఞ్హి చత్తారోపి మగ్గా సుఖప్పటిపదావ హోన్తి. పారమీపూరణకాలే పన సరాగసదోససమోహస్సేవ సతో ఆగతాగతానం యాచకానం, అలఙ్కతప్పటియత్తం సీసం కన్తిత్వా, గలలోహితం నీహరిత్వా, సుఅఞ్జితాని అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా, కులవంసప్పదీపం పుత్తం మనాపచారినిం భరియన్తి ఏవమాదీని దేన్తస్స, అఞ్ఞాని చ ఖన్తివాదిసదిసేసు అత్తభావేసు ఛేజ్జభేజ్జాదీని పాపుణన్తస్స ఆగమనియపటిపదం సన్ధాయేతం వుత్తం. హలన్తి ఏత్థ హ-కారో నిపాతమత్తో, అలన్తి అత్థో. పకాసితున్తి దేసితుం, ఏవం కిచ్ఛేన అధిగతస్స ధమ్మస్స అలం దేసితుం, పరియత్తం దేసితుం, కో అత్థో దేసితేనాతి వుత్తం హోతి. రాగదోసపరేతేహీతి రాగదోసపరిఫుట్ఠేహి రాగదోసానుగతేహి వా.

పటిసోతగామిన్తి నిచ్చాదీనం పటిసోతం అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభన్తి ఏవం గతం చతుసచ్చధమ్మం. రాగరత్తాతి కామరాగేన భవరాగేన దిట్ఠిరాగేన చ రత్తా. న దక్ఖన్తీతి అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభన్తి ఇమినా సభావేన న పస్సిస్సన్తి, తే అపస్సన్తే కో సక్ఖిస్సతి ఏవం గాహాపేతుం. తమోఖన్ధేన ఆవుటాతి అవిజ్జారాసినా అజ్ఝోత్థతా.

౨౮౨. అప్పోస్సుక్కతాయాతి నిరుస్సుక్కభావేన, అదేసేతుకామతాయాతి అత్థో. కస్మా పనస్స ఏవం చిత్తం నమి, నను ఏస ముత్తో మోచేస్సామి, తిణ్ణో తారేస్సామి.

‘‘కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారయిస్సం సదేవక’’న్తి. (బు. వం. ౨.౫౬) –

పత్థనం కత్వా పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతి. సచ్చమేతం, తదేవం పచ్చవేక్ఖణానుభావేన పనస్స ఏవం చిత్తం నమి. తస్స హి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా సత్తానం కిలేసగహనతం, ధమ్మస్స చ గమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖన్తస్స సత్తానం కిలేసగహనతా చ ధమ్మగమ్భీరతా చ సబ్బాకారేన పాకటా జాతా. అథస్స ‘‘ఇమే సత్తా కఞ్జికపుణ్ణా లాబు వియ, తక్కభరితా చాటి వియ, వసాతేలపీతపిలోతికా వియ, అఞ్జనమక్ఖితహత్థో వియ చ కిలేసభరితా అతిసంకిలిట్ఠా రాగరత్తా దోసదుట్ఠా మోహమూళ్హా, తే కిం నామ పటివిజ్ఝిస్సన్తీ’’తి చిన్తయతో కిలేసగహనపచ్చవేక్ఖణానుభావేనాపి ఏవం చిత్తం నమి.

‘‘అయఞ్చ ధమ్మో పథవీసన్ధారకఉదకక్ఖన్ధో వియ గమ్భీరో, పబ్బతేన పటిచ్ఛాదేత్వా ఠపితో సాసపో వియ దుద్దసో, సతధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిపటిపాదనం వియ దురనుబోధో. నను మయా హి ఇమం ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం వాయమన్తేన అదిన్నం దానం నామ నత్థి, అరక్ఖితం సీలం నామ నత్థి, అపరిపూరితా కాచి పారమీ నామ నత్థి? తస్స మే నిరుస్సాహం వియ మారబలం విధమన్తస్సాపి పథవీ న కమ్పిత్థ, పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తస్సాపి న కమ్పిత్థ, మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం సోధేన్తస్సాపి న కమ్పిత్థ, పచ్ఛిమయామే పన పటిచ్చసముప్పాదం పటివిజ్ఝన్తస్సేవ మే దససహస్సిలోకధాతు కమ్పిత్థ. ఇతి మాదిసేనాపి తిక్ఖఞాణేన కిచ్ఛేనేవాయం ధమ్మో పటివిద్ధో, తం లోకియమహాజనా కథం పటివిజ్ఝిస్సన్తీ’’తి ధమ్మగమ్భీరతాపచ్చవేక్ఖణానుభావేనాపి ఏవం చిత్తం నమీతి వేదితబ్బం.

అపిచ బ్రహ్మునా యాచితే దేసేతుకామతాయపిస్స ఏవం చిత్తం నమి. జానాతి హి భగవా – ‘‘మమ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తే నమమానే మం మహాబ్రహ్మా ధమ్మదేసనం యాచిస్సతి, ఇమే చ సత్తా బ్రహ్మగరుకా, తే ‘సత్థా కిర ధమ్మం న దేసేతుకామో అహోసి, అథ నం మహాబ్రహ్మా యాచిత్వా దేసాపేసి, సన్తో వత, భో, ధమ్మో పణీతో వత, భో, ధమ్మో’తి మఞ్ఞమానా సుస్సూసిస్సన్తీ’’తి. ఇదమ్పిస్స కారణం పటిచ్చ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయాతి వేదితబ్బం.

సహమ్పతిస్సాతి సో కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే సహకో నామ థేరో పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం కప్పాయుకబ్రహ్మా హుత్వా నిబ్బత్తో. తత్ర నం సహమ్పతిబ్రహ్మాతి పటిసఞ్జానన్తి, తం సన్ధాయాహ – ‘‘బ్రహ్మునో సహమ్పతిస్సా’’తి. నస్సతి వత, భోతి సో కిర ఇమం సద్దం తథా నిచ్ఛారేసి, యథా దససహస్సిలోకధాతుబ్రహ్మానో సుత్వా సబ్బే సన్నిపతింసు. యత్ర హి నామాతి యస్మిం నామ లోకే. పురతో పాతురహోసీతి తేహి దసహి బ్రహ్మసహస్సేహి సద్ధిం పాతురహోసి. అప్పరజక్ఖజాతికాతి పఞ్ఞామయే అక్ఖిమ్హి అప్పం పరిత్తం రాగదోసమోహరజం ఏతేసం, ఏవంసభావాతి అప్పరజక్ఖజాతికా. అస్సవనతాతి అస్సవనతాయ. భవిస్సన్తీతి పురిమబుద్ధేసు దసపుఞ్ఞకిరియవసేన కతాధికారా పరిపాకగతపదుమాని వియ సూరియరస్మిసమ్ఫస్సం, ధమ్మదేసనంయేవ ఆకఙ్ఖమానా చతుప్పదికగాథావసానే అరియభూమిం ఓక్కమనారహా న ఏకో, న ద్వే, అనేకసతసహస్సా ధమ్మస్స అఞ్ఞాతారో భవిస్సన్తీతి దస్సేతి.

పాతురహోసీతి పాతుభవి. సమలేహి చిన్తితోతి సమలేహి ఛహి సత్థారేహి చిన్తితో. తే హి పురేతరం ఉప్పజ్జిత్వా సకలజమ్బుదీపే కణ్టకే పత్థరమానా వియ, విసం సిఞ్చమానా వియ చ సమలం మిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మం దేసయింసు. అపాపురేతన్తి వివర ఏతం. అమతస్స ద్వారన్తి అమతస్స నిబ్బానస్స ద్వారభూతం అరియమగ్గం. సుణన్తు ధమ్మం విమలేనానుబుద్ధన్తి ఇమే సత్తా రాగాదిమలానం అభావతో విమలేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన అనుబుద్ధం చతుసచ్చధమ్మం సుణన్తు తావ భగవాతి యాచతి.

సేలే యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితోతి సేలమయే ఏకగ్ఘనే పబ్బతముద్ధని యథా ఠితోవ. న హి తస్స ఠితస్స దస్సనత్థం గీవుక్ఖిపనపసారణాదికిచ్చం అత్థి. తథూపమన్తి తప్పటిభాగం సేలపబ్బతూపమం. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యథా సేలపబ్బతముద్ధని ఠితోవ చక్ఖుమా పురిసో సమన్తతో జనతం పస్సేయ్య, తథా త్వమ్పి, సుమేధ, సున్దరపఞ్ఞ-సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సమన్తచక్ఖు భగవా ధమ్మమయం పాసాదమారుయ్హ సయం అపేతసోకో సోకావతిణ్ణం జాతిజరాభిభూతం జనతం అవేక్ఖస్సు ఉపధారయ ఉపపరిక్ఖ. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – యథా హి పబ్బతపాదే సమన్తా మహన్తం ఖేత్తం కత్వా తత్థ కేదారపాళీసు కుటికాయో కత్వా రత్తిం అగ్గిం జాలేయ్యుం. చతురఙ్గసమన్నాగతఞ్చ అన్ధకారం అస్స, అథ తస్స పబ్బతస్స మత్థకే ఠత్వా చక్ఖుమతో పురిసస్స భూమిం ఓలోకయతో నేవ ఖేత్తం, న కేదారపాళియో, న కుటియో, న తత్థ సయితమనుస్సా పఞ్ఞాయేయ్యుం. కుటికాసు పన అగ్గిజాలామత్తకమేవ పఞ్ఞాయేయ్య. ఏవం ధమ్మపాసాదం ఆరుయ్హ సత్తనికాయం ఓలోకయతో తథాగతస్స, యే తే అకతకల్యాణా సత్తా, తే ఏకవిహారే దక్ఖిణజాణుపస్సే నిసిన్నాపి బుద్ధచక్ఖుస్స ఆపాథం నాగచ్ఛన్తి, రత్తిం ఖిత్తా సరా వియ హోన్తి. యే పన కతకల్యాణా వేనేయ్యపుగ్గలా, తే ఏవస్స దూరేపి ఠితా ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి, సో అగ్గి వియ హిమవన్తపబ్బతో వియ చ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘దూరే సన్తో పకాసేన్తి, హిమవన్తోవ పబ్బతో;

అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా’’తి. (ధ. ప. ౩౦౪);

ఉట్ఠేహీతి భగవతో ధమ్మదేసనత్థం చారికచరణం యాచన్తో భణతి. వీరాతిఆదీసు భగవా వీరియవన్తతాయ వీరో. దేవపుత్తమచ్చుకిలేసమారానం విజితత్తా విజితసఙ్గామో. జాతికన్తారాదినిత్థరణత్థాయ వేనేయ్యసత్థవాహనసమత్థతాయ సత్థవాహో. కామచ్ఛన్దఇణస్స అభావతో అణణోతి వేదితబ్బో.

౨౮౩. అజ్ఝేసనన్తి యాచనం. బుద్ధచక్ఖునాతి ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణేన చ ఆసయానుసయఞాణేన చ. ఇమేసఞ్హి ద్విన్నం ఞాణానం బుద్ధచక్ఖూతి నామం, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స సమన్తచక్ఖూతి, తిణ్ణం మగ్గఞాణానం ధమ్మచక్ఖూతి. అప్పరజక్ఖేతిఆదీసు యేసం వుత్తనయేనేవ పఞ్ఞాచక్ఖుమ్హి రాగాదిరజం అప్పం, తే అప్పరజక్ఖా. యేసం తం మహన్తం, తే మహారజక్ఖా. యేసం సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని తిక్ఖాని, తే తిక్ఖిన్ద్రియా. యేసం తాని ముదూని, తే ముదిన్ద్రియా. యేసం తేయేవ సద్ధాదయో ఆకారా సున్దరా, తే స్వాకారా. యే కథితకారణం సల్లక్ఖేన్తి, సుఖేన సక్కా హోన్తి విఞ్ఞాపేతుం, తే సువిఞ్ఞాపయా. యే పరలోకఞ్చేవ వజ్జఞ్చ భయతో పస్సన్తి, తే పరలోకవజ్జభయదస్సావినో నామ.

అయం పనేత్థ పాళి – ‘‘సద్ధో పుగ్గలో అప్పరజక్ఖో, అస్సద్ధో పుగ్గలో మహారజక్ఖో. ఆరద్ధవీరియో…, కుసితో…, ఉపట్ఠితస్సతి…, ముట్ఠస్సతి…, సమాహితో…, అసమాహితో…, పఞ్ఞవా…, దుప్పఞ్ఞో పుగ్గలో మహారజక్ఖో. తథా సద్ధో పుగ్గలో తిక్ఖిన్ద్రియో…పే… పఞ్ఞవా పుగ్గలో పరలోకవజ్జభయదస్సావీ, దుప్పఞ్ఞో పుగ్గలో న పరలోకవజ్జభయదస్సావీ. లోకోతి ఖన్ధలోకో, ఆయతనలోకో, ధాతులోకో, సమ్పత్తిభవలోకో, సమ్పత్తిసమ్భవలోకో, విపత్తిభవలోకో, విపత్తిసమ్భవలోకో, ఏకో లోకో సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా. ద్వే లోకా – నామఞ్చ రూపఞ్చ. తయో లోకా – తిస్సో వేదనా. చత్తారో లోకా – చత్తారో ఆహారా. పఞ్చ లోకా – పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా. ఛ లోకా – ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని. సత్త లోకా – సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో. అట్ఠ లోకా – అట్ఠ లోకధమ్మా. నవ లోకా – నవ సత్తావాసా. దస లోకా – దసాయతనాని. ద్వాదస లోకా – ద్వాదసాయతనాని. అట్ఠారస లోకా – అట్ఠారస్స ధాతుయో. వజ్జన్తి సబ్బే కిలేసా వజ్జా, సబ్బే దుచ్చరితా వజ్జా, సబ్బే అభిసఙ్ఖారా వజ్జా, సబ్బే భవగామికమ్మా వజ్జా. ఇతి ఇమస్మిఞ్చ లోకే ఇమస్మిఞ్చ వజ్జే తిబ్బా భయసఞ్ఞా పచ్చుపట్ఠితా హోతి, సేయ్యథాపి ఉక్ఖిత్తాసికే వధకే. ఇమేహి పఞ్ఞాసాయ ఆకారేహి ఇమాని పఞ్చిన్ద్రియాని జానాతి పస్సతి అఞ్ఞాసి పటివిజ్ఝి. ఇదం తథాగతస్స ఇన్ద్రియపరోపరియత్తే ఞాణ’’న్తి (పటి. మ. ౧.౧౧౨).

ఉప్పలినియన్తి ఉప్పలవనే. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. అన్తోనిముగ్గపోసీనీతి యాని అన్తో నిముగ్గానేవ పోసియన్తి. ఉదకం అచ్చుగ్గమ్మ ఠితానీతి ఉదకం అతిక్కమిత్వా ఠితాని. తత్థ యాని అచ్చుగ్గమ్మ ఠితాని, తాని సూరియరస్మిసమ్ఫస్సం ఆగమయమానాని ఠితాని అజ్జ పుప్ఫనకాని. యాని సమోదకం ఠితాని, తాని స్వే పుప్ఫనకాని. యాని ఉదకానుగ్గతాని అన్తోనిముగ్గపోసీని, తాని తతియదివసే పుప్ఫనకాని. ఉదకా పన అనుగ్గతాని అఞ్ఞానిపి సరోగఉప్పలాదీని నామ అత్థి, యాని నేవ పుప్ఫిస్సన్తి, మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖానేవ భవిస్సన్తి. తాని పాళిం నారుళ్హాని. ఆహరిత్వా పన దీపేతబ్బానీతి దీపితాని.

యథేవ హి తాని చతుబ్బిధాని పుప్ఫాని, ఏవమేవ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ విపఞ్చితఞ్ఞూ నేయ్యో పదపరమోతి చత్తారో పుగ్గలా. తత్థ ‘‘యస్స పుగ్గలస్స సహ ఉదాహటవేలాయ ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ. యస్స పుగ్గలస్స సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థే విభజియమానే ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో విపఞ్చితఞ్ఞూ. యస్స పుగ్గలస్స ఉద్దేసతో పరిపుచ్ఛతో యోనిసో మనసికరోతో కల్యాణమిత్తే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో అనుపుబ్బేన ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో నేయ్యో. యస్స పుగ్గలస్స బహుమ్పి సుణతో బహుమ్పి భణతో బహుమ్పి ధారయతో బహుమ్పి వాచయతో న తాయ జాతియా ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో పదపరమో’’ (పు. ప. ౧౫౧). తత్థ భగవా ఉప్పలవనాదిసదిసం దససహస్సిలోకధాతుం ఓలోకేన్తో ‘‘అజ్జ పుప్ఫనకాని వియ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ, స్వే పుప్ఫనకాని వియ విపఞ్చితఞ్ఞూ, తతియదివసే పుప్ఫనకాని వియ నేయ్యో, మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖాని పుప్ఫాని వియ పదపరమో’’తి అద్దస. పస్సన్తో చ ‘‘ఏత్తకా అప్పరజక్ఖా, ఏత్తకా మహారజక్ఖా, తత్రాపి ఏత్తకా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ’’తి ఏవం సబ్బాకారతోవ అద్దస.

తత్థ తిణ్ణం పుగ్గలానం ఇమస్మింయేవ అత్తభావే భగవతో ధమ్మదేసనా అత్థం సాధేతి. పదపరమానం అనాగతే వాసనత్థాయ హోతి. అథ భగవా ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అత్థావహం ధమ్మదేసనం విదిత్వా దేసేతుకమ్యతం ఉప్పాదేత్వా పున సబ్బేపి తీసు భవేసు సత్తే భబ్బాభబ్బవసేన ద్వే కోట్ఠాసే అకాసి. యే సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘కతమే తే సత్తా అభబ్బా, యే తే సత్తా కమ్మావరణేన సమన్నాగతా కిలేసావరణేన సమన్నాగతా విపాకావరణేన సమన్నాగతా అస్సద్ధా అచ్ఛన్దికా దుప్పఞ్ఞా అభబ్బా నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తం, ఇమే తే సత్తా అభబ్బా. కతమే తే సత్తా భబ్బా? యే తే సత్తా న కమ్మావరణేన…పే… ఇమే తే సత్తా భబ్బా’’తి (విభ. ౮౨౭; పటి. మ. ౧.౧౧౫). తత్థ సబ్బేపి అభబ్బపుగ్గలే పహాయ భబ్బపుగ్గలేయేవ ఞాణేన పరిగ్గహేత్వా ‘‘ఏత్తకా రాగచరితా, ఏత్తకా దోసమోహచరితా వితక్కసద్ధాబుద్ధిచరితా’’తి ఛ కోట్ఠాసే అకాసి; ఏవం కత్వా ధమ్మం దేసిస్సామీతి చిన్తేసి.

పచ్చభాసిన్తి పతిఅభాసిం. అపారుతాతి వివటా. అమతస్స ద్వారాతి అరియమగ్గో. సో హి అమతసఙ్ఖాతస్స నిబ్బానస్స ద్వారం, సో మయా వివరిత్వా ఠపితోతి దస్సేతి. పముఞ్చన్తు సద్ధన్తి సబ్బే అత్తనో సద్ధం పముఞ్చన్తు, విస్సజ్జేన్తు. పచ్ఛిమపదద్వయే అయమత్థో, అహఞ్హి అత్తనో పగుణం సుప్పవత్తితమ్పి ఇమం పణీతం ఉత్తమం ధమ్మం కాయవాచాకిలమథసఞ్ఞీ హుత్వా న భాసిం. ఇదాని పన సబ్బో జనో సద్ధాభాజనం ఉపనేతు, పూరేస్సామి నేసం సఙ్కప్పన్తి.

౨౮౪. తస్స మయ్హం, భిక్ఖవే, ఏతదహోసీతి ఏతం అహోసి – కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్యన్తి అయం ధమ్మదేసనాపటిసంయుత్తో వితక్కో ఉదపాదీతి అత్థో. కదా పనేస ఉదపాదీతి? బుద్ధభూతస్స అట్ఠమే సత్తాహే.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – బోధిసత్తో కిర మహాభినిక్ఖమనదివసే వివటం ఇత్థాగారం దిస్వా సంవిగ్గహదయో, ‘‘కణ్డకం ఆహరా’’తి ఛన్నం ఆమన్తేత్వా ఛన్నసహాయో అస్సరాజపిట్ఠిగతో నగరతో నిక్ఖమిత్వా కణ్డకనివత్తనచేతియట్ఠానం నామ దస్సేత్వా తీణి రజ్జాని అతిక్కమ్మ అనోమానదీతీరే పబ్బజిత్వా అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా పణ్డవపబ్బతే నిసిన్నో మగధిస్సరేన రఞ్ఞా నామగోత్తం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమం రజ్జం సమ్పటిచ్ఛాహీ’’తి వుత్తో, ‘‘అలం మహారాజ, న మయ్హం రజ్జేన అత్థో, అహం రజ్జం పహాయ లోకహితత్థాయ పధానం అనుయుఞ్జిత్వా లోకే వివటచ్ఛదో భవిస్సామీతి నిక్ఖన్తో’’తి వత్వా, ‘‘తేన హి బుద్ధో హుత్వా పఠమం మయ్హం విజితం ఓసరేయ్యాసీ’’తి పటిఞ్ఞం గహితో కాలామఞ్చ ఉదకఞ్చ ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం ధమ్మదేసనాయ సారం అవిన్దన్తో తతో పక్కమిత్వా ఉరువేళాయ ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం కరోన్తోపి అమతం పటివిజ్ఝితుం అసక్కోన్తో ఓళారికాహారపటిసేవనేన కాయం సన్తప్పేసి.

తదా చ ఉరువేలగామే సుజాతా నామ కుటుమ్బియధీతా ఏకస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే పత్థనమకాసి – ‘‘సచాహం సమానజాతికం కులఘరం గన్త్వా పఠమగబ్భే పుత్తం లభిస్సామి, బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి. తస్సా సా పత్థనా సమిజ్ఝి. సా విసాఖపుణ్ణమదివసే పాతోవ బలికమ్మం కరిస్సామీతి రత్తియా పచ్చూససమయే ఏవ పాయసం పటియాదేసి. తస్మిం పాయసే పచ్చమానే మహన్తమహన్తా పుప్ఫుళా ఉట్ఠహిత్వా దక్ఖిణావట్టా హుత్వా సఞ్చరన్తి. ఏకఫుసితమ్పి బహి న గచ్ఛతి. మహాబ్రహ్మా ఛత్తం ధారేసి. చత్తారో లోకపాలా ఖగ్గహత్థా ఆరక్ఖం గణ్హింసు. సక్కో అలాతాని సమానేన్తో అగ్గిం జాలేసి. దేవతా చతూసు దీపేసు ఓజం సంహరిత్వా తత్థ పక్ఖిపింసు. బోధిసత్తో భిక్ఖాచారకాలం ఆగమయమానో పాతోవ గన్త్వా రుక్ఖమూలే నిసీది. రుక్ఖమూలే సోధనత్థాయ గతా ధాతీ ఆగన్త్వా సుజాతాయ ఆరోచేసి – ‘‘దేవతా రుక్ఖమూలే నిసిన్నా’’తి. సుజాతా, సబ్బం పసాధనం పసాధేత్వా సతసహస్సగ్ఘనికే సువణ్ణథాలే పాయసం వడ్ఢేత్వా అపరాయ సువణ్ణపాతియా పిదహిత్వా ఉక్ఖిపిత్వా గతా మహాపురిసం దిస్వా సహేవ పాతియా హత్థే ఠపేత్వా వన్దిత్వా ‘‘యథా మయ్హం మనోరథో నిప్ఫన్నో, ఏవం తుమ్హాకమ్పి నిప్ఫజ్జతూ’’తి వత్వా పక్కామి.

బోధిసత్తో నేరఞ్జరాయ తీరం గన్త్వా సువణ్ణథాలం తీరే ఠపేత్వా న్హత్వా పచ్చుత్తరిత్వా ఏకూనపణ్ణాసపిణ్డే కరోన్తో పాయసం పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘సచాహం అజ్జ బుద్ధో భవామి, థాలం పటిసోతం గచ్ఛతూ’’తి ఖిపి. థాలం పటిసోతం గన్త్వా థోకం ఠత్వా కాలనాగరాజస్స భవనం పవిసిత్వా తిణ్ణం బుద్ధానం థాలాని ఉక్ఖిపిత్వా అట్ఠాసి.

మహాసత్తో వనసణ్డే దివావిహారం కత్వా సాయన్హసమయే సోత్తియేన దిన్నా అట్ఠ తిణముట్ఠియో గహేత్వా బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ దక్ఖిణదిసాభాగే అట్ఠాసి. సో పదేసో పదుమినిపత్తే ఉదకబిన్దు వియ అకమ్పిత్థ. మహాసత్తో, ‘‘అయం మమ గుణం ధారేతుం న సక్కోతీ’’తి పచ్ఛిమదిసాభాగం అగమాసి, సోపి తథేవ అకమ్పిత్థ. ఉత్తరదిసాభాగం అగమాసి, సోపి తథేవ అకమ్పిత్థ. పురత్థిమదిసాభాగం అగమాసి, తత్థ పల్లఙ్కప్పమాణం ఠానం సునిఖాతఇన్దఖిలో వియ నిచ్చలమహోసి. మహాసత్తో ‘‘ఇదం ఠానం సబ్బబుద్ధానం కిలేసభఞ్జనవిద్ధంసనట్ఠాన’’న్తి తాని తిణాని అగ్గే గహేత్వా చాలేసి. తాని చిత్తకారేన తూలికగ్గేన పరిచ్ఛిన్నాని వియ అహేసుం. బోధిసత్తో, ‘‘బోధిం అప్పత్వా ఇమం పల్లఙ్కం న భిన్దిస్సామీ’’తి చతురఙ్గవీరియం అధిట్ఠహిత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది.

తఙ్ఖణఞ్ఞేవ మారో బాహుసహస్సం మాపేత్వా దియడ్ఢయోజనసతికం గిరిమేఖలం నామ హత్థిం ఆరుయ్హ నవయోజనం మారబలం గహేత్వా అద్ధక్ఖికేన ఓలోకయమానో పబ్బతో వియ అజ్ఝోత్థరన్తో ఉపసఙ్కమి. మహాసత్తో, ‘‘మయ్హం దస పారమియో పూరేన్తస్స అఞ్ఞో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా సక్ఖి నత్థి, వేస్సన్తరత్తభావే పన మయ్హం సత్తసు వారేసు మహాపథవీ సక్ఖి అహోసి; ఇదానిపి మే అయమేవ అచేతనా కట్ఠకలిఙ్గరూపమా మహాపథవీ సక్ఖీ’’తి హత్థం పసారేతి. మహాపథవీ తావదేవ అయదణ్డేన పహతం కంసథాలం వియ రవసతం రవసహస్సం ముఞ్చమానా విరవిత్వా పరివత్తమానా మారబలం చక్కవాళముఖవట్టియం ముఞ్చనమకాసి. మహాసత్తో సూరియే ధరమానేయేవ మారబలం విధమిత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసఞాణం, మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేత్వా పచ్ఛిమయామే పటిచ్చసముప్పాదే ఞాణం ఓతారేత్వా వట్టవివట్టం సమ్మసిత్వా అరుణోదయే బుద్ధో హుత్వా, ‘‘మయా అనేకకప్పకోటిసతసహస్సం అద్ధానం ఇమస్స పల్లఙ్కస్స అత్థాయ వాయామో కతో’’తి సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసీది. అథేకచ్చానం దేవతానం, ‘‘కిం ను ఖో అఞ్ఞేపి బుద్ధత్తకరా ధమ్మా అత్థీ’’తి కఙ్ఖా ఉదపాది.

అథ భగవా అట్ఠమే దివసే సమాపత్తితో వుట్ఠాయ దేవతానం కఙ్ఖం ఞత్వా కఙ్ఖావిధమనత్థం ఆకాసే ఉప్పతిత్వా యమకపాటిహారియం దస్సేత్వా తాసం కఙ్ఖం విధమిత్వా పల్లఙ్కతో ఈసకం పాచీననిస్సితే ఉత్తరదిసాభాగే ఠత్వా చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పూరితానం పారమీనం ఫలాధిగమట్ఠానం పల్లఙ్కఞ్చేవ బోధిరుక్ఖఞ్చ అనిమిసేహి అక్ఖీహి ఓలోకయమానో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం అనిమిసచేతియం నామ జాతం.

అథ పల్లఙ్కస్స చ ఠితట్ఠానస్స చ అన్తరా పురత్థిమపచ్ఛిమతో ఆయతే రతనచఙ్కమే చఙ్కమన్తో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం రతనచఙ్కమచేతియం నామ జాతం. తతో పచ్ఛిమదిసాభాగే దేవతా రతనఘరం మాపయింసు, తత్థ పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా అభిధమ్మపిటకం విసేసతో చేత్థ అనన్తనయసమన్తపట్ఠానం విచినన్తో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం రతనఘరచేతియం నామ జాతం. ఏవం బోధిసమీపేయేవ చత్తారి సత్తాహాని వీతినామేత్వా పఞ్చమే సత్తాహే బోధిరుక్ఖమూలా యేన అజపాలనిగ్రోధో తేనుపసఙ్కమి, తత్రాపి ధమ్మం విచినన్తోయేవ విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో నిసీది, ధమ్మం విచినన్తో చేత్థ ఏవం అభిధమ్మే నయమగ్గం సమ్మసి – పఠమం ధమ్మసఙ్గణీపకరణం నామ, తతో విభఙ్గపకరణం, ధాతుకథాపకరణం, పుగ్గలపఞ్ఞత్తిపకరణం, కథావత్థు నామ పకరణం, యమకం నామ పకరణం, తతో మహాపకరణం పట్ఠానం నామాతి.

తత్థస్స సణ్హసుఖుమపట్ఠానమ్హి చిత్తే ఓతిణ్ణే పీతి ఉప్పజ్జి; పీతియా ఉప్పన్నాయ లోహితం పసీది, లోహితే పసన్నే ఛవి పసీది. ఛవియా పసన్నాయ పురత్థిమకాయతో కూటాగారాదిప్పమాణా రస్మియో ఉట్ఠహిత్వా ఆకాసే పక్ఖన్దఛద్దన్తనాగకులం వియ పాచీనదిసాయ అనన్తాని చక్కవాళాని పక్ఖన్దా, పచ్ఛిమకాయతో ఉట్ఠహిత్వా పచ్ఛిమదిసాయ, దక్ఖిణంసకూటతో ఉట్ఠహిత్వా దక్ఖిణదిసాయ, వామంసకూటతో ఉట్ఠహిత్వా ఉత్తరదిసాయ అనన్తాని చక్కవాళాని పక్ఖన్దా, పాదతలేహి పవాళఙ్కురవణ్ణా రస్మియో నిక్ఖమిత్వా మహాపథవిం వినివిజ్ఝిత్వా ఉదకం ద్విధా భిన్దిత్వా వాతక్ఖన్ధం పదాలేత్వా అజటాకాసం పక్ఖన్దా, సీసతో సమ్పరివత్తియమానం మణిదామం వియ నీలవణ్ణా రస్మివట్టి ఉట్ఠహిత్వా ఛ దేవలోకే వినివిజ్ఝిత్వా నవ బ్రహ్మలోకే వేహప్ఫలే పఞ్చ సుద్ధావాసే చ వినివిజ్ఝిత్వా చత్తారో ఆరుప్పే అతిక్కమ్మ అజటాకాసం పక్ఖన్దా. తస్మిం దివసే అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణా సత్తా సబ్బే సువణ్ణవణ్ణావ అహేసుం. తం దివసఞ్చ పన భగవతో సరీరా నిక్ఖన్తా యావజ్జదివసాపి తా రస్మియో అనన్తా లోకధాతుయో గచ్ఛన్తియేవ.

ఏవం భగవా అజపాలనిగ్రోధే సత్తాహం వీతినామేత్వా తతో అపరం సత్తాహం ముచలిన్దే నిసీది, నిసిన్నమత్తస్సేవ చస్స సకలం చక్కవాళగబ్భం పూరేన్తో మహాఅకాలమేఘో ఉదపాది. ఏవరూపో కిర మహామేఘో ద్వీసుయేవ కాలేసు వస్సతి చక్కవత్తిమ్హి వా ఉప్పన్నే బుద్ధే వా. ఇధ బుద్ధకాలే ఉదపాది. తస్మిం పన ఉప్పన్నే ముచలిన్దో నాగరాజా చిన్తేసి – ‘‘అయం మేఘో సత్థరి మయ్హం భవనం పవిట్ఠమత్తేవ ఉప్పన్నో, వాసాగారమస్స లద్ధుం వట్టతీ’’తి. సో సత్తరతనమయం పాసాదం నిమ్మినితుం సక్కోన్తోపి ఏవం కతే మయ్హం మహప్ఫలం న భవిస్సతి, దసబలస్స కాయవేయ్యావచ్చం కరిస్సామీతి మహన్తం అత్తభావం కత్వా సత్థారం సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వా ఉపరి ఫణం ధారేసి. పరిక్ఖేపస్స అన్తో ఓకాసో హేట్ఠా లోహపాసాదప్పమాణో అహోసి. ఇచ్ఛితిచ్ఛితేన ఇరియాపథేన సత్థా విహరిస్సతీతి నాగరాజస్స అజ్ఝాసయో అహోసి. తస్మా ఏవం మహన్తం ఓకాసం పరిక్ఖిపి. మజ్ఝే రతనపల్లఙ్కో పఞ్ఞత్తో హోతి, ఉపరి సువణ్ణతారకవిచిత్తం సమోసరితగన్ధదామకుసుమదామచేలవితానం అహోసి. చతూసు కోణేసు గన్ధతేలేన దీపా జలితా, చతూసు దిసాసు వివరిత్వా చన్దనకరణ్డకా ఠపితా. ఏవం భగవా తం సత్తాహం తత్థ వీతినామేత్వా తతో అపరం సత్తాహం రాజాయతనే నిసీది.

అట్ఠమే సత్తాహే సక్కేన దేవానమిన్దేన ఆభతం దన్తకట్ఠఞ్చ ఓసధహరీతకఞ్చ ఖాదిత్వా ముఖం ధోవిత్వా చతూహి లోకపాలేహి ఉపనీతే పచ్చగ్ఘే సేలమయే పత్తే తపుస్సభల్లికానం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా పున పచ్చాగన్త్వా అజపాలనిగ్రోధే నిసిన్నస్స సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణో అయం వితక్కో ఉదపాది.

తత్థ పణ్డితోతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతో. వియత్తోతి వేయ్యత్తియేన సమన్నాగతో. మేధావీతి ఠానుప్పత్తియా పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. అప్పరజక్ఖజాతికోతి సమాపత్తియా విక్ఖమ్భితత్తా నిక్కిలేసజాతికో విసుద్ధసత్తో. ఆజానిస్సతీతి సల్లక్ఖేస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి. ఞాణఞ్చ పన మేతి మయ్హమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జి. భగవా కిర దేవతాయ కథితేనేవ నిట్ఠం అగన్త్వా సయమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తో ఇతో సత్తమదివసమత్థకే కాలం కత్వా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తోతి అద్దస. తం సన్ధాయాహ – ‘‘ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాదీ’’తి. మహాజానియోతి సత్తదివసబ్భన్తరే పత్తబ్బమగ్గఫలతో పరిహీనత్తా మహతీ జాని అస్సాతి మహాజానియో. అక్ఖణే నిబ్బత్తత్తా గన్త్వా దేసియమానం ధమ్మమ్పిస్స సోతుం సోతప్పసాదో నత్థి, ఇధ ధమ్మదేసనట్ఠానం ఆగమనపాదాపి నత్థి, ఏవం మహాజానియో జాతోతి దస్సేతి. అభిదోసకాలఙ్కతోతి అడ్ఢరత్తే కాలఙ్కతో. ఞాణఞ్చ పన మేతి మయ్హమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉదపాది. ఇధాపి కిర భగవా దేవతాయ వచనేన సన్నిట్ఠానం అకత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తో ‘‘హియ్యో అడ్ఢరత్తే కాలఙ్కత్వా ఉదకో రామపుత్తో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనే నిబ్బత్తో’’తి అద్దస. తస్మా ఏవమాహ. సేసం పురిమనయసదిసమేవ. బహుకారాతి బహూపకారా. పధానపహితత్తం ఉపట్ఠహింసూతి పధానత్థాయ పేసితత్తభావం వసనట్ఠానే పరివేణసమ్మజ్జనేన పత్తచీవరం గహేత్వా అనుబన్ధనేన ముఖోదకదన్తకట్ఠదానాదినా చ ఉపట్ఠహింసు. కే పన తే పఞ్చవగ్గియా నామ? యేతే –

రామో ధజో లక్ఖణో జోతిమన్తి,

యఞ్ఞో సుభోజో సుయామో సుదత్తో;

ఏతే తదా అట్ఠ అహేసుం బ్రాహ్మణా,

ఛళఙ్గవా మన్తం వియాకరింసూతి.

బోధిసత్తస్స జాతకాలే సుపినపటిగ్గాహకా చేవ లక్ఖణపటిగ్గాహకా చ అట్ఠ బ్రాహ్మణా. తేసు తయో ద్వేధా బ్యాకరింసు – ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారం అజ్ఝావసమానో రాజా హోతి చక్కవత్తీ, పబ్బజమానో బుద్ధో’’తి. పఞ్చ బ్రాహ్మణా ఏకంసబ్యాకరణా అహేసుం – ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారే న తిట్ఠతి, బుద్ధోవ హోతీ’’తి. తేసు పురిమా తయో యథామన్తపదం గతా, ఇమే పన పఞ్చ మన్తపదం అతిక్కన్తా. తే అత్తనా లద్ధం పుణ్ణపత్తం ఞాతకానం విస్సజ్జేత్వా ‘‘అయం మహాపురిసో అగారం న అజ్ఝావసిస్సతి, ఏకన్తేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి నిబ్బితక్కా బోధిసత్తం ఉద్దిస్స సమణపబ్బజ్జం పబ్బజితా. తేసం పుత్తాతిపి వదన్తి. తం అట్ఠకథాయ పటిక్ఖిత్తం.

ఏతే కిర దహరకాలేయేవ బహూ మన్తే జానింసు, తస్మా తే బ్రాహ్మణా ఆచరియట్ఠానే ఠపయింసు. తే పచ్ఛా అమ్హేహి పుత్తదారజటం ఛడ్డేత్వా న సక్కా భవిస్సతి పబ్బజితున్తి దహరకాలేయేవ పబ్బజిత్వా రమణీయాని సేనాసనాని పరిభుఞ్జన్తా విచరింసు. కాలేన కాలం పన ‘‘కిం, భో, మహాపురిసో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో’’తి పుచ్ఛన్తి. మనుస్సా, ‘‘కుహిం తుమ్హే మహాపురిసం పస్సిస్సథ, తీసు పాసాదేసు తివిధనాటకమజ్ఝే దేవో వియ సమ్పత్తిం అనుభోతీ’’తి వదన్తి. తే సుత్వా, ‘‘న తావ మహాపురిసస్స ఞాణం పరిపాకం గచ్ఛతీ’’తి అప్పోస్సుక్కా విహరింసుయేవ. కస్మా పనేత్థ భగవా, ‘‘బహుకారా ఖో ఇమే పఞ్చవగ్గియా’’తి ఆహ? కిం ఉపకారకానంయేవ ఏస ధమ్మం దేసేతి, అనుపకారకానం న దేసేతీతి? నో న దేసేతి. పరిచయవసేన హేస ఆళారఞ్చేవ కాలామం ఉదకఞ్చ రామపుత్తం ఓలోకేసి. ఏతస్మిం పన బుద్ధక్ఖేత్తే ఠపేత్వా అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞం పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ నత్థి. కస్మా? తథావిధఉపనిస్సయత్తా.

పుబ్బే కిర పుఞ్ఞకరణకాలే ద్వే భాతరో అహేసుం. తే ఏకతోవ సస్సం అకంసు. తత్థ జేట్ఠకస్స ‘‘ఏకస్మిం సస్సే నవవారే అగ్గసస్సదానం మయా దాతబ్బ’’న్తి అహోసి. సో వప్పకాలే బీజగ్గం నామ దత్వా గబ్భకాలే కనిట్ఠేన సద్ధిం మన్తేసి – ‘‘గబ్భకాలే గబ్భం ఫాలేత్వా దస్సామా’’తి. కనిట్ఠో ‘‘తరుణసస్సం నాసేతుకామోసీ’’తి ఆహ. జేట్ఠో కనిట్ఠస్స అననువత్తనభావం ఞత్వా ఖేత్తం విభజిత్వా అత్తనో కోట్ఠాసతో గబ్భం ఫాలేత్వా ఖీరం నీహరిత్వా సప్పిఫాణితేహి యోజేత్వా అదాసి, పుథుకకాలే పుథుకం కారేత్వా అదాసి, లాయనే లాయనగ్గం వేణికరణే వేణగ్గం కలాపాదీసు కలాపగ్గం ఖళగ్గం భణ్డగ్గం కోట్ఠగ్గన్తి ఏవం ఏకసస్సే నవవారే అగ్గదానం అదాసి. కనిట్ఠో పనస్స ఉద్ధరిత్వా అదాసి, తేసు జేట్ఠో అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో జాతో, కనిట్ఠో సుభద్దపరిబ్బాజకో. ఇతి ఏకస్మిం సస్సే నవన్నం అగ్గదానానం దిన్నత్తా ఠపేత్వా థేరం అఞ్ఞో పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ నత్థి. ‘‘బహుకారా ఖో ఇమే పఞ్చవగ్గియా’’తి ఇదం పన ఉపకారానుస్సరణమత్తకేనేవ వుత్తం.

ఇసిపతనే మిగదాయేతి తస్మిం కిర పదేసే అనుప్పన్నే బుద్ధే పచ్చేకసమ్బుద్ధా గన్ధమాదనపబ్బతే సత్తాహం నిరోధసమాపత్తియా వీతినామేత్వా నిరోధా వుట్ఠాయ నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఆకాసేన ఆగన్త్వా నిపతన్తి. తత్థ చీవరం పారుపిత్వా నగరే పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చా గమనకాలేపి తతోయేవ ఉప్పతిత్వా గచ్ఛన్తి. ఇతి ఇసయో ఏత్థ నిపతన్తి ఉప్పతన్తి చాతి తం ఠానం ఇసిపతనన్తి సఙ్ఖం గతం. మిగానం పన అభయత్థాయ దిన్నత్తా మిగదాయోతి వుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘ఇసిపతనే మిగదాయే’’తి.

౨౮౫. అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధిన్తి గయాయ చ బోధిస్స చ వివరే తిగావుతన్తరే ఠానే. బోధిమణ్డతో హి గయా తీణి గావుతాని. బారాణసీ అట్ఠారస యోజనాని. ఉపకో బోధిమణ్డస్స చ గయాయ చ అన్తరే భగవన్తం అద్దస. అన్తరాసద్దేన పన యుత్తత్తా ఉపయోగవచనం కతం. ఈదిసేసు చ ఠానేసు అక్ఖరచిన్తకా ‘‘అన్తరా గామఞ్చ నదిఞ్చ యాతీ’’తి ఏవం ఏకమేవ అన్తరాసద్దం పయుజ్జన్తి. సో దుతియపదేనపి యోజేతబ్బో హోతి. అయోజియమానే ఉపయోగవచనం న పాపుణాతి. ఇధ పన యోజేత్వా ఏవ వుత్తోతి. అద్ధానమగ్గపటిపన్నన్తి అద్ధానసఙ్ఖాతం మగ్గం పటిపన్నం, దీఘమగ్గపటిపన్నన్తి అత్థో. అద్ధానమగ్గగమనసమయస్స హి విభఙ్గే ‘‘అద్ధయోజనం గచ్ఛిస్సామీతి భుఞ్జితబ్బ’’న్తిఆదివచనతో (పాచి. ౨౧౮) అద్ధయోజనమ్పి అద్ధానమగ్గో హోతి. బోధిమణ్డతో పన గయా తిగావుతం.

సబ్బాభిభూతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం అభిభవిత్వా ఠితో. సబ్బవిదూతి సబ్బం చతుభూమకధమ్మం అవేదిం అఞ్ఞాసిం. సబ్బేసు ధమ్మేసు అనుపలిత్తోతి సబ్బేసు తేభూమకధమ్మేసు కిలేసలేపనేన అనుపలిత్తో. సబ్బం జహోతి సబ్బం తేభూమకధమ్మం జహిత్వా ఠితో. తణ్హాక్ఖయే విముత్తోతి తణ్హాక్ఖయే నిబ్బానే ఆరమ్మణతో విముత్తో. సయం అభిఞ్ఞాయాతి సబ్బం చతుభూమకధమ్మం అత్తనావ జానిత్వా. కముద్దిసేయ్యన్తి కం అఞ్ఞం ‘‘అయం మే ఆచరియో’’తి ఉద్దిసేయ్యం.

న మే ఆచరియో అత్థీతి లోకుత్తరధమ్మే మయ్హం ఆచరియో నామ నత్థి. నత్థి మే పటిపుగ్గలోతి మయ్హం పటిభాగపుగ్గలో నామ నత్థి. సమ్మాసమ్బుద్ధోతి సహేతునా నయేన చత్తారి సచ్చాని సయం బుద్ధో. సీతిభూతోతి సబ్బకిలేసగ్గినిబ్బాపనేన సీతిభూతో. కిలేసానంయేవ నిబ్బుతత్తా నిబ్బుతో. కాసినం పురన్తి కాసిరట్ఠే నగరం. ఆహఞ్ఛం అమతదున్దుభిన్తి ధమ్మచక్కపటిలాభాయ అమతభేరిం పహరిస్సామీతి గచ్ఛామి. అరహసి అనన్తజినోతి అనన్తజినోతి భవితుం యుత్తో. హుపేయ్య పావుసోతి, ఆవుసో, ఏవమ్పి నామ భవేయ్య. పక్కామీతి వఙ్కహారజనపదం నామ అగమాసి.

తత్థేకం మిగలుద్దకగామకం నిస్సాయ వాసం కప్పేసి. జేట్ఠకలుద్దకో తం ఉపట్ఠాసి. తస్మిఞ్చ జనపదే చణ్డా మక్ఖికా హోన్తి. అథ నం ఏకాయ చాటియా వసాపేసుం, మిగలుద్దకో దూరే మిగవం గచ్ఛన్తో ‘‘అమ్హాకం అరహన్తే మా పమజ్జీ’’తి ఛావం నామ ధీతరం ఆణాపేత్వా అగమాసి సద్ధిం పుత్తభాతుకేహి. సా చస్స ధీతా దస్సనీయా హోతి కోట్ఠాససమ్పన్నా. దుతియదివసే ఉపకో ఘరం ఆగతో తం దారికం సబ్బం ఉపచారం కత్వా పరివిసితుం ఉపగతం దిస్వా రాగేన అభిభూతో భుఞ్జితుమ్పి అసక్కోన్తో భాజనేన భత్తం ఆదాయ వసనట్ఠానం గన్త్వా భత్తం ఏకమన్తే నిక్ఖిపిత్వా సచే ఛావం లభామి, జీవామి, నో చే, మరామీతి నిరాహారో సయి. సత్తమే దివసే మాగవికో ఆగన్త్వా ధీతరం ఉపకస్స పవత్తిం పుచ్ఛి. సా ‘‘ఏకదివసమేవ ఆగన్త్వా పున నాగతపుబ్బో’’తి ఆహ. మాగవికో ఆగతవేసేనేవ నం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామీతి తంఖణంయేవ గన్త్వా ‘‘కిం, భన్తే, అప్ఫాసుక’’న్తి పాదే పరామసన్తో పుచ్ఛి. ఉపకో నిత్థునన్తో పరివత్తతియేవ. సో ‘‘వదథ భన్తే, యం మయా సక్కా కాతుం, తం సబ్బం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ఉపకో, ‘‘సచే ఛావం లభామి, జీవామి, నో చే, ఇధేవ మరణం సేయ్యో’’తి ఆహ. జానాసి పన, భన్తే, కిఞ్చి సిప్పన్తి. న జానామీతి. న, భన్తే, కిఞ్చి సిప్పం అజానన్తేన సక్కా ఘరావాసం అధిట్ఠాతున్తి.

సో ఆహ – ‘‘నాహం కిఞ్చి సిప్పం జానామి, అపిచ తుమ్హాకం మంసహారకో భవిస్సామి, మంసఞ్చ విక్కీణిస్సామీ’’తి. మాగవికో, ‘‘అమ్హాకమ్పి ఏతదేవ రుచ్చతీ’’తి ఉత్తరసాటకం దత్వా ఘరం ఆనేత్వా ధీతరం అదాసి. తేసం సంవాసమన్వాయ పుత్తో విజాయి. సుభద్దోతిస్స నామం అకంసు. ఛావా తస్స రోదనకాలే ‘‘మంసహారకస్స పుత్త, మిగలుద్దకస్స పుత్త మా రోదీ’’తిఆదీని వదమానా పుత్తతోసనగీతేన ఉపకం ఉప్పణ్డేసి. భద్దే త్వం మం అనాథోతి మఞ్ఞసి. అత్థి మే అనన్తజినో నామ సహాయో. తస్సాహం సన్తికే గమిస్సామీతి ఆహ. ఛావా ఏవమయం అట్టీయతీతి ఞత్వా పునప్పునం కథేతి. సో ఏకదివసం అనారోచేత్వావ మజ్ఝిమదేసాభిముఖో పక్కామి.

భగవా చ తేన సమయేన సావత్థియం విహరతి జేతవనే మహావిహారే. అథ ఖో భగవా పటికచ్చేవ భిక్ఖూ ఆణాపేసి – ‘‘యో, భిక్ఖవే, ‘అనన్తజినో’తి పుచ్ఛమానో ఆగచ్ఛతి, తస్స మం దస్సేయ్యాథా’’తి. ఉపకోపి ఖో ‘‘కుహిం అనన్తజినో వసతీ’’తి పుచ్ఛన్తో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా విహారమజ్ఝే ఠత్వా కుహిం అనన్తజినోతి పుచ్ఛి. తం భిక్ఖూ భగవతో సన్తికం నయింసు. సో భగవన్తం దిస్వా – ‘‘సఞ్జానాథ మం భగవా’’తి ఆహ. ఆమ, ఉపక, సఞ్జానామి, కుహిం పన త్వం వసిత్థాతి. వఙ్కహారజనపదే, భన్తేతి. ఉపక, మహల్లకోసి జాతో పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససీతి. పబ్బజిస్సామి, భన్తేతి. భగవా పబ్బాజేత్వా తస్స కమ్మట్ఠానం అదాసి. సో కమ్మట్ఠానే కమ్మం కరోన్తో అనాగామిఫలే పతిట్ఠాయ కాలం కత్వా అవిహేసు నిబ్బత్తో. నిబ్బత్తక్ఖణేయేవ అరహత్తం పాపుణీతి. అవిహేసు నిబ్బత్తమత్తా హి సత్త జనా అరహత్తం పాపుణింసు, తేసం సో అఞ్ఞతరో.

వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అవిహం ఉపపన్నాసే, విముత్తా సత్త భిక్ఖవో;

రాగదోసపరిక్ఖీణా, తిణ్ణా లోకే విసత్తికం.

ఉపకో పలగణ్డో చ, పుక్కుసాతి చ తే తయో;

భద్దియో ఖణ్డదేవో చ, బహురగ్గి చ సఙ్గియో;

తే హిత్వా మానుసం దేహం, దిబ్బయోగం ఉపజ్ఝగు’’న్తి. (సం. ని. ౧.౧౦౫);

౨౮౬. సణ్ఠపేసున్తి కతికం అకంసు. బాహుల్లికోతి చీవరబాహుల్లాదీనం అత్థాయ పటిపన్నో. పధానవిబ్భన్తోతి పధానతో విబ్భన్తో భట్ఠో పరిహీనో. ఆవత్తో బాహుల్లాయాతి చీవరాదీనం బహులభావత్థాయ ఆవత్తో. అపిచ ఖో ఆసనం ఠపేతబ్బన్తి అపిచ ఖో పనస్స ఉచ్చకులే నిబ్బత్తస్స ఆసనమత్తం ఠపేతబ్బన్తి వదింసు. నాసక్ఖింసూతి బుద్ధానుభావేన బుద్ధతేజసా అభిభూతా అత్తనో కతికాయ ఠాతుం నాసక్ఖింసు. నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరన్తీతి గోతమాతి, ఆవుసోతి చ వదన్తి. ఆవుసో గోతమ, మయం ఉరువేలాయం పధానకాలే తుయ్హం పత్తచీవరం గహేత్వా విచరిమ్హా, ముఖోదకం దన్తకట్ఠం అదమ్హా, వుత్థపరివేణం సమ్మజ్జిమ్హా, పచ్ఛా కో తే వత్తప్పటిపత్తిమకాసి, కచ్చి అమ్హేసు పక్కన్తేసు న చిన్తయిత్థాతి ఏవరూపిం కథం కథేన్తీతి అత్థో. ఇరియాయాతి దుక్కరఇరియాయ. పటిపదాయాతి దుక్కరపటిపత్తియా. దుక్కరకారికాయాతి పసతపసత-ముగ్గయూసాదిఆహరకరణాదినా దుక్కరకరణేన. అభిజానాథ మే నోతి అభిజానాథ ను మమ. ఏవరూపం పభావితమేతన్తి ఏతం ఏవరూపం వాక్యభేదన్తి అత్థో. అపి ను అహం ఉరువేలాయ పధానే తుమ్హాకం సఙ్గణ్హనత్థం అనుక్కణ్ఠనత్థం రత్తిం వా దివా వా ఆగన్త్వా, – ‘‘ఆవుసో, మా వితక్కయిత్థ, మయ్హం ఓభాసో వా నిమిత్తం వా పఞ్ఞాయతీ’’తి ఏవరూపం కఞ్చి వచనభేదం అకాసిన్తి అధిప్పాయో. తే ఏకపదేనేవ సతిం లభిత్వా ఉప్పన్నగారవా, ‘‘హన్ద అద్ధా ఏస బుద్ధో జాతో’’తి సద్దహిత్వా నో హేతం, భన్తేతి ఆహంసు. అసక్ఖిం ఖో అహం, భిక్ఖవే, పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేతున్తి అహం, భిక్ఖవే, పఞ్చవగ్గియే భిక్ఖూ బుద్ధో అహన్తి జానాపేతుం అసక్ఖిం. తదా పన భగవా ఉపోసథదివసేయేవ ఆగచ్ఛి. అత్తనో బుద్ధభావం జానాపేత్వా కోణ్డఞ్ఞత్థేరం కాయసక్ఖిం కత్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తం కథేసి. సుత్తపరియోసానే థేరో అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సూరియే ధరమానేయేవ దేసనా నిట్ఠాసి. భగవా తత్థేవ వస్సం ఉపగచ్ఛి.

ద్వేపి సుదం, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ ఓవదామీతిఆది పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ పిణ్డపాతత్థాయపి గామం అప్పవిసనదీపనత్థం వుత్తం. తేసఞ్హి భిక్ఖూనం కమ్మట్ఠానేసు ఉప్పన్నమలవిసోధనత్థం భగవా అన్తోవిహారేయేవ అహోసి. ఉప్పన్నే ఉప్పన్నే కమ్మట్ఠానమలే తేపి భిక్ఖూ భగవతో సన్తికం గన్త్వా పుచ్ఛన్తి. భగవాపి తేసం నిసిన్నట్ఠానం గన్త్వా మలం వినోదేతి. అథ నేసం భగవతా ఏవం నీహటభత్తేన ఓవదియమానానం వప్పత్థేరో పాటిపదదివసే సోతాపన్నో అహోసి. భద్దియత్థేరో దుతియాయం, మహానామత్థేరో తతియాయం, అస్సజిత్థేరో చతుత్థియం. పక్ఖస్స పన పఞ్చమియం సబ్బేవ తే ఏకతో సన్నిపాతేత్వా అనత్తలక్ఖణసుత్తం కథేసి, సుత్తపరియోసానే సబ్బేపి అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు. తేనాహ – ‘‘అథ ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ మయా ఏవం ఓవదియమానా…పే… అనుత్తరం యోగక్ఖేమం నిబ్బానం అజ్ఝగమంసు…పే… నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి. ఏత్తకం కథామగ్గం భగవా యం పుబ్బే అవచ – ‘‘తుమ్హేపి మమఞ్చేవ పఞ్చవగ్గియానఞ్చ మగ్గం ఆరుళ్హా, అరియపరియేసనా తుమ్హాకం పరియేసనా’’తి ఇమం ఏకమేవ అనుసన్ధిం దస్సేన్తో ఆహరి.

౨౮౭. ఇదాని యస్మా న అగారియానంయేవ పఞ్చకామగుణపరియేసనా హోతి, అనగారియానమ్పి చత్తారో పచ్చయే అప్పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జన్తానం పఞ్చకామగుణవసేన అనరియపరియేసనా హోతి, తస్మా తం దస్సేతుం పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, కామగుణాతిఆదిమాహ. తత్థ నవరత్తేసు పత్తచీవరాదీసు చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా రూపాతిఆదయో చత్తారో కామగుణా లబ్భన్తి. రసో పనేత్థ పరిభోగరసో హోతి. మనుఞ్ఞే పిణ్డపాతే భేసజ్జే చ పఞ్చపి లబ్భన్తి. సేనాసనమ్హి చీవరే వియ చత్తారో. రసో పన ఏత్థాపి పరిభోగరసోవ. యే హి కేచి, భిక్ఖవేతి కస్మా ఆరభి? ఏవం పఞ్చ కామగుణే దస్సేత్వా ఇదాని యే ఏవం వదేయ్యుం, ‘‘పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ అనరియపరియేసనా నామ కుతో, అరియపరియేసనావ పబ్బజితాన’’న్తి, తేసం పటిసేధనత్థాయ ‘‘పబ్బజితానమ్పి చతూసు పచ్చయేసు అప్పచ్చవేక్ఖణపరిభోగో అనరియపరియేసనా ఏవా’’తి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ గధితాతి తణ్హాగేధేన గధితా. ముచ్ఛితాతి తణ్హాముచ్ఛాయ ముచ్ఛితా. అజ్ఝోపన్నాతి తణ్హాయ అజ్ఝోగాళ్హా. అనాదీనవదస్సావినోతి ఆదీనవం అపస్సన్తా. అనిస్సరణపఞ్ఞాతి నిస్సరణం వుచ్చతి పచ్చవేక్ఖణఞాణం. తే తేన విరహితా.

ఇదాని తస్సత్థస్స సాధకం ఉపమం దస్సేన్తో సేయ్యథాపి, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్రేవం ఓపమ్మసంసన్దనం వేదితబ్బం – ఆరఞ్ఞకమగో వియ హి సమణబ్రాహ్మణా, లుద్దకేన అరఞ్ఞే ఠపితపాసో వియ చత్తారో పచ్చయా, తస్స లుద్దస్స పాసరాసిం అజ్ఝోత్థరిత్వా సయనకాలో వియ తేసం చత్తారో పచ్చయే అప్పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభోగకాలో. లుద్దకే ఆగచ్ఛన్తే మగస్స యేన కామం అగమనకాలో వియ సమణబ్రాహ్మణానం మారస్స యథాకామకరణీయకాలో, మారవసం ఉపగతభావోతి అత్థో. మగస్స పన అబద్ధస్స పాసరాసిం అధిసయితకాలో వియ సమణబ్రాహ్మణానం చతూసు పచ్చయేసు పచ్చవేక్ఖణపరిభోగో, లుద్దకే ఆగచ్ఛన్తే మగస్స యేన కామం గమనం వియ సమణబ్రాహ్మణానం మారవసం అనుపగమనం వేదితబ్బం. విస్సత్థోతి నిబ్భయో నిరాసఙ్కో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

పాసరాసిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అరియపరియేసనాతిపి ఏతస్సేవ నామం.

౭. చూళహత్థిపదోపమసుత్తవణ్ణనా

౨౮౮. ఏవం మే సుతన్తి చూళహత్థిపదోపమసుత్తం. తత్థ సబ్బసేతేన వళవాభిరథేనాతి, ‘‘సేతా సుదం అస్సా యుత్తా హోన్తి సేతాలఙ్కారా. సేతో రథో సేతాలఙ్కారో సేతపరివారో, సేతా రస్మియో, సేతా పతోదలట్ఠి, సేతం ఛత్తం, సేతం ఉణ్హీసం, సేతాని వత్థాని, సేతా ఉపాహనా, సేతాయ సుదం వాలబీజనియా బీజియతీ’’తి (సం. ని. ౫.౪) ఏవం వుత్తేన సకలసేతేన చతూహి వళవాహి యుత్తరథేన.

రథో చ నామేసో దువిధో హోతి – యోధరథో, అలఙ్కారరథోతి. తత్థ యోధరథో చతురస్ససణ్ఠానో హోతి నాతిమహా, ద్విన్నం తిణ్ణం వా జనానం గహణసమత్థో. అలఙ్కారరథో మహా హోతి, దీఘతో దీఘో, పుథులతో పుథులో. తత్థ ఛత్తగ్గాహకో వాలబీజనిగ్గాహకో తాలవణ్టగ్గాహకోతి ఏవం అట్ఠ వా దస వా సుఖేన ఠాతుం వా నిసీదితుం వా నిపజ్జితుం వా సక్కోన్తి, అయమ్పి అలఙ్కారరథోయేవ. సో సబ్బో సచక్కపఞ్జరకుబ్బరో రజతపరిక్ఖిత్తో అహోసి. వళవా పకతియా సేతవణ్ణావ. పసాధనమ్పి తాదిసం రజతమయం అహోసి. రస్మియోపి రజతపనాళి సుపరిక్ఖిత్తా. పతోదలట్ఠిపి రజతపరిక్ఖిత్తా. బ్రాహ్మణోపి సేతవత్థం నివాసేత్వా సేతంయేవ ఉత్తరాసఙ్గమకాసి, సేతవిలేపనం విలిమ్పి, సేతమాలం పిలన్ధి, దససు అఙ్గులీసు అఙ్గులిముద్దికా, కణ్ణేసు కుణ్డలానీతి ఏవమాదిఅలఙ్కారోపిస్స రజతమయోవ అహోసి. పరివారబ్రాహ్మణాపిస్స దససహస్సమత్తా తథేవ సేతవత్థవిలేపనమాలాలఙ్కారా అహేసుం. తేన వుత్తం ‘‘సబ్బసేతేన వళవాభిరథేనా’’తి.

సావత్థియా నియ్యాతీతి సో కిర ఛన్నం ఛన్నం మాసానం ఏకవారం నగరం పదక్ఖిణం కరోతి. ఇతో ఏత్తకేహి దివసేహి నగరం పదక్ఖిణం కరిస్సతీతి పురేతరమేవ ఘోసనా కరీయతి; తం సుత్వా యే నగరతో న పక్కన్తా, తే న పక్కమన్తి. యే పక్కన్తా, తేపి, ‘‘పుఞ్ఞవతో సిరిసమ్పత్తిం పస్సిస్సామా’’తి ఆగచ్ఛన్తి. యం దివసం బ్రాహ్మణో నగరం అనువిచరతి, తదా పాతోవ నగరవీథియో సమ్మజ్జిత్వా వాలికం ఓకిరిత్వా లాజపఞ్చమేహి పుప్ఫేహి అభిప్పకిరిత్వా పుణ్ణఘటే ఠపేత్వా కదలియో చ ధజే చ ఉస్సాపేత్వా సకలనగరం ధూపితవాసితం కరోన్తి. బ్రాహ్మణో పాతోవ సీసం న్హాయిత్వా పురేభత్తం భుఞ్జిత్వా వుత్తనయేనేవ సేతవత్థాదీహి అత్తానం అలఙ్కరిత్వా పాసాదా ఓరుయ్హ రథం అభిరుహతి. అథ నం తే బ్రాహ్మణా సబ్బసేతవత్థవిలేపనమాలాలఙ్కారా సేతచ్ఛత్తాని గహేత్వా పరివారేన్తి; తతో మహాజనస్స సన్నిపాతనత్థం పఠమంయేవ తరుణదారకానం ఫలాఫలాని వికిరిత్వా తదనన్తరం మాసకరూపాని; తదనన్తరం కహాపణే వికిరన్తి; మహాజనా సన్నిపతన్తి. ఉక్కుట్ఠియో చేవ చేలుక్ఖేపా చ పవత్తన్తి. అథ బ్రాహ్మణో మఙ్గలికసోవత్థికాదీసు మఙ్గలాని చేవ సువత్థియో చ కరోన్తేసు మహాసమ్పత్తియా నగరం అనువిచరతి. పుఞ్ఞవన్తా మనుస్సా ఏకభూమకాదిపాసాదే ఆరుయ్హ సుకపత్తసదిసాని వాతపానకవాటాని వివరిత్వా ఓలోకేన్తి. బ్రాహ్మణోపి అత్తనో యససిరిసమ్పత్తియా నగరం అజ్ఝోత్థరన్తో వియ దక్ఖిణద్వారాభిముఖో హోతి. తేన వుత్తం ‘‘సావత్థియా నియ్యాతీ’’తి.

దివా దివస్సాతి దివసస్స దివా, మజ్ఝన్హకాలేతి అత్థో. పిలోతికం పరిబ్బాజకన్తి పిలోతికాతి ఏవం ఇత్థిలిఙ్గవోహారవసేన లద్ధనామం పరిబ్బాజకం. సో కిర పరిబ్బాజకో దహరో పఠమవయే ఠితో సువణ్ణవణ్ణో బుద్ధుపట్ఠాకో, పాతోవ తథాగతస్స చేవ మహాథేరానఞ్చ ఉపట్ఠానం కత్వా తిదణ్డకుణ్డికాదిపరిక్ఖారం ఆదాయ జేతవనా నిక్ఖమిత్వా నగరాభిముఖో పాయాసి. తం ఏస దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం అద్దస. ఏతదవోచాతి అనుక్కమేన సన్తికం ఆగతం సఞ్జానిత్వా ఏతం, ‘‘హన్ద కుతో ను భవం వచ్ఛాయనో ఆగచ్ఛతీ’’తి గోత్తం కిత్తేన్తో వచనం అవోచ. పణ్డితో మఞ్ఞేతి భవం వచ్ఛాయనో సమణం గోతమం పణ్డితోతి మఞ్ఞతి, ఉదాహు నోతి అయమేత్థ అత్థో.

కో చాహం, భోతి, భో, సమణస్స గోతమస్స పఞ్ఞావేయ్యత్తియం జాననే అహం కో నామ? కో చ సమణస్స గోతమస్స పఞ్ఞావేయ్యత్తియం జానిస్సామీతి కుతో చాహం సమణస్స గోతమస్స పఞ్ఞావేయ్యత్తియం జానిస్సామి, కేన కారణేన జానిస్సామీతి? ఏవం సబ్బథాపి అత్తనో అజాననభావం దీపేతి. సోపి నూనస్స తాదిసోవాతి యో సమణస్స గోతమస్స పఞ్ఞావేయ్యత్తియం జానేయ్య, సోపి నూన దస పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో తాదిసో బుద్ధోయేవ భవేయ్య. సినేరుం వా హిమవన్తం వా పథవిం వా ఆకాసం వా పమేతుకామేన తప్పమాణోవ దణ్డో వా రజ్జు వా లద్ధుం వట్టతి. సమణస్స గోతమస్స పఞ్ఞం జానన్తేనపి తస్స ఞాణసదిసమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం లద్ధుం వట్టతీతి దీపేతి. ఆదరవసేన పనేత్థ ఆమేడితం కతం. ఉళారాయాతి ఉత్తరాయ సేట్ఠాయ. కో చాహం, భోతి, భో, అహం సమణస్స గోతమస్స పసంసనే కో నామ? కో చ సమణం గోతమం పసంసిస్సామీతి కేన కారణేన పసంసిస్సామి? పసత్థపసత్థోతి సబ్బగుణానం ఉత్తరితరేహి సబ్బలోకపసత్థేహి అత్తనో గుణేహేవ పసత్థో, న తస్స అఞ్ఞేహి పసంసనకిచ్చం అత్థి. యథా హి చమ్పకపుప్ఫం వా నీలుప్పలం వా పదుమం వా లోహితచన్దనం వా అత్తనో వణ్ణగన్ధసిరియావ పాసాదికఞ్చేవ సుగన్ధఞ్చ, న తస్స ఆగన్తుకేహి వణ్ణగన్ధేహి థోమనకిచ్చం అత్థి. యథా చ మణిరతనం వా చన్దమణ్డలం వా అత్తనో ఆలోకేనేవ ఓభాసతి, న తస్స అఞ్ఞేన ఓభాసనకిచ్చం అత్థి. ఏవం సమణో గోతమో సబ్బలోకపసత్థేహి అత్తనో గుణేహేవ పసత్థో థోమితో సబ్బలోకస్స సేట్ఠతం పాపితో, న తస్స అఞ్ఞేన పసంసనకిచ్చం అత్థి. పసత్థేహి వా పసత్థోతిపి పసత్థపసత్థో.

కే పసత్థా నామ? రాజా పసేనది కోసలో కాసికోసలవాసికేహి పసత్థో, బిమ్బిసారో అఙ్గమగధవాసీహి. వేసాలికా లిచ్ఛవీ వజ్జిరట్ఠవాసీహి పసత్థా. పావేయ్యకా మల్లా, కోసినారకా మల్లా, అఞ్ఞేపి తే తే ఖత్తియా తేహి తేహి జానపదేహి పసత్థా. చఙ్కీఆదయో బ్రాహ్మణా బ్రాహ్మణగణేహి, అనాథపిణ్డికాదయో ఉపాసకా అనేకసతేహి ఉపాసకగణేహి, విసాఖాదయో ఉపాసికా అనేకసతాహి ఉపాసికాహి, సకులుదాయిఆదయో పరిబ్బాజకా అనేకేహి పరిబ్బాజకసతేహి, ఉప్పలవణ్ణాథేరిఆదికా మహాసావికా అనేకేహి భిక్ఖునిసతేహి, సారిపుత్తత్థేరాదయో మహాసావకా అనేకసతేహి భిక్ఖూహి, సక్కాదయో దేవా అనేకసహస్సేహి దేవేహి, మహాబ్రహ్మాదయో బ్రహ్మానో అనేకసహస్సేహి బ్రహ్మేహి పసత్థా. తే సబ్బేపి దసబలం థోమేన్తి వణ్ణేన్తి, పసంసన్తీతి భగవా ‘‘పసత్థపసత్థో’’తి వుచ్చతి.

అత్థవసన్తి అత్థానిసంసం. అథస్స పరిబ్బాజకో అత్తనో పసాదకారణం ఆచిక్ఖన్తో సేయ్యథాపి, భో, కుసలో నాగవనికోతిఆదిమాహ. తత్థ నాగవనికోతి నాగవనవాసికో అనుగ్గహితసిప్పో పురిసో. పరతో పన ఉగ్గహితసిప్పో పురిసో నాగవనికోతి ఆగతో. చత్తారి పదానీతి చత్తారి ఞాణపదాని ఞాణవలఞ్జాని, ఞాణేన అక్కన్తట్ఠానానీతి అత్థో.

౨౮౯. ఖత్తియపణ్డితేతిఆదీసు పణ్డితేతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతే. నిపుణేతి సణ్హే సుఖుమబుద్ధినో, సుఖుమఅత్థన్తరపటివిజ్ఝనసమత్థే. కతపరప్పవాదేతి విఞ్ఞాతపరప్పవాదే చేవ పరేహి సద్ధిం కతవాదపరిచయే చ. వాలవేధిరూపేతి వాలవేధిధనుగ్గహసదిసే. తే భిన్దన్తా మఞ్ఞే చరన్తీతి వాలవేధి వియ వాలం సుఖుమానిపి పరేసం దిట్ఠిగతాని అత్తనో పఞ్ఞాగతేన భిన్దన్తా వియ చరన్తీతి అత్థో. పఞ్హం అభిసఙ్ఖరోన్తీతి దుపదమ్పి తిపదమ్పి చతుప్పదమ్పి పఞ్హం కరోన్తి. వాదం ఆరోపేస్సామాతి దోసం ఆరోపేస్సామ. న చేవ సమణం గోతమం పఞ్హం పుచ్ఛన్తీతి; కస్మా న పుచ్ఛన్తి? భగవా కిర పరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేన్తో పరిసాయ అజ్ఝాసయం ఓలోకేతి, తతో పస్సతి – ‘‘ఇమే ఖత్తియపణ్డితా గుళ్హం రహస్సం పఞ్హం ఓవట్టికసారం కత్వా ఆగతా’’తి. సో తేహి అపుట్ఠోయేవ ఏవరూపే పఞ్హే పుచ్ఛాయ ఏత్తకా దోసా, విస్సజ్జనే ఏత్తకా, అత్థే పదే అక్ఖరే ఏత్తకాతి ఇమే పఞ్హే పుచ్ఛన్తో ఏవం పుచ్ఛేయ్య, విస్సజ్జేన్తో ఏవం విస్సజ్జేయ్యాతి, ఇతి ఓవట్టికసారం కత్వా ఆనీతే పఞ్హే ధమ్మకథాయ అన్తరే పక్ఖిపిత్వా విద్ధంసేతి. ఖత్తియపణ్డితా ‘‘సేయ్యో వత నో, యే మయం ఇమే పఞ్హే న పుచ్ఛిమ్హా, సచే హి మయం పుచ్ఛేయ్యామ, అప్పతిట్ఠేవ నో కత్వా సమణో గోతమో ఖిపేయ్యా’’తి అత్తమనా భవన్తి.

అపిచ బుద్ధా నామ ధమ్మం దేసేన్తా పరిసం మేత్తాయ ఫరన్తి, మేత్తాఫరణేన దసబలే మహాజనస్స చిత్తం పసీదతి, బుద్ధా చ నామ రూపగ్గప్పత్తా హోన్తి దస్సనసమ్పన్నా మధురస్సరా ముదుజివ్హా సుఫుసితదన్తావరణా అమతేన హదయం సిఞ్చన్తా వియ ధమ్మం కథేన్తి. తత్ర నేసం మేత్తాఫరణేన పసన్నచిత్తానం ఏవం హోతి – ‘‘ఏవరూపం అద్వేజ్ఝకథం అమోఘకథం నియ్యానికకథం కథేన్తేన భగవతా సద్ధిం న సక్ఖిస్సామ పచ్చనీకగ్గాహం గణ్హితు’’న్తి అత్తనో పసన్నభావేనేవ న పుచ్ఛన్తి.

అఞ్ఞదత్థూతి ఏకంసేన. సావకా సమ్పజ్జన్తీతి సరణగమనవసేన సావకా హోన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానభూతం అరహత్తఫలం, తదత్థాయ హి తే పబ్బజన్తి. మనం వత, భో, అనస్సామాతి, భో, సచే మయం న ఉపసఙ్కమేయ్యామ, ఇమినా థోకేన అనుపసఙ్కమనమత్తేన అపయిరుపాసనమత్తేనేవ నట్ఠా భవేయ్యామ. ఉపసఙ్కమనమత్తకేన పనమ్హా న నట్ఠాతి అత్థో. దుతియపదం పురిమస్సేవ వేవచనం. అస్సమణావ సమానాతిఆదీసు పాపానం అసమితత్తా అస్సమణావ. అబాహితత్తా చ పన అబ్రాహ్మణావ. కిలేసారీనం అహతత్తా అనరహన్తోయేవ సమానాతి అత్థో.

౨౯౦. ఉదానం ఉదానేసీతి ఉదాహారం ఉదాహరి. యథా హి యం తేలం మానం గహేతుం న సక్కోతి, విస్సన్దిత్వా గచ్ఛతి, తం అవసేకోతి వుచ్చతి, యఞ్చ జలం తళాకం గహేతుం న సక్కోతి, అజ్ఝోత్థరిత్వా గచ్ఛతి, తం ఓఘోతి వుచ్చతి. ఏవమేవ యం పీతిమయం వచనం హదయం గహేతుం న సక్కోతి, అధికం హుత్వా అన్తో అసణ్ఠహిత్వా బహి నిక్ఖమతి, తం ఉదానన్తి వుచ్చతి. ఏవరూపం పీతిమయం వచనం నిచ్ఛారేసీతి అత్థో. హత్థిపదోపమోతి హత్థిపదం ఉపమా అస్స ధమ్మస్సాతి హత్థిపదోపమో. సో న ఏత్తావతా విత్థారేన పరిపూరో హోతీతి దస్సేతి. నాగవనికోతి ఉగ్గహితహత్థిసిప్పో హత్థివనచారికో. అథ కస్మా ఇధ కుసలోతి న వుత్తోతి? పరతో ‘‘యో హోతి కుసలో’’తి విభాగదస్సనతో. యో హి కోచి పవిసతి, యో పన కుసలో హోతి, సో నేవ తావ నిట్ఠం గచ్ఛతి. తస్మా ఇధ కుసలోతి అవత్వా పరతో వుత్తో.

౨౯౧. వామనికాతి రస్సా ఆయామతోపి న దీఘా మహాకుచ్ఛిహత్థినియో. ఉచ్చా చ నిసేవితన్తి సత్తట్ఠరతనుబ్బేధే వటరుక్ఖాదీనం ఖన్ధప్పదేసే ఘంసితట్ఠానం. ఉచ్చా కాళారికాతి ఉచ్చా చ యట్ఠిసదిసపాదా హుత్వా, కాళారికా చ దన్తానం కళారతాయ. తాసం కిర ఏకో దన్తో ఉన్నతో హోతి, ఏకో ఓనతో. ఉభోపి చ విరళా హోన్తి, న ఆసన్నా. ఉచ్చా చ దన్తేహి ఆరఞ్జితానీతి సత్తట్ఠరతనుబ్బేధే వటరుక్ఖాదీనం ఖన్ధప్పదేసే ఫరసునా పహతట్ఠానం వియ దాట్ఠాహి ఛిన్నట్ఠానం. ఉచ్చా కణేరుకా నామాతి ఉచ్చా చ యట్ఠిసదిసదీఘపాదా హుత్వా, కణేరుకా చ దన్తానం కణేరుతాయ, తా కిర మకుళదాఠా హోన్తి. తస్మా కణేరుకాతి వుచ్చన్తి. సో నిట్ఠం గచ్ఛతీతి సో నాగవనికో యస్స వతాహం నాగస్స అనుపదం ఆగతో, అయమేవ సో, న అఞ్ఞో. యఞ్హి అహం పఠమం పదం దిస్వా వామనికానం పదం ఇదం భవిస్సతీతి నిట్ఠం న గతో, యమ్పి తతో ఓరభాగే దిస్వా కాళారికానం భవిస్సతి, కణేరుకానం భవిస్సతీతి నిట్ఠం న గతో, సబ్బం తం ఇమస్సేవ మహాహత్థినో పదన్తి మహాహత్థిం దిస్వావ నిట్ఠం గచ్ఛతి.

ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – నాగవనం వియ హి ఆదితో పట్ఠాయ యావ నీవరణప్పహానా ధమ్మదేసనా వేదితబ్బా. కుసలో నాగవనికో వియ యోగావచరో; మహానాగో వియ సమ్మాసమ్బుద్ధో; మహన్తం హత్థిపదం వియ ఝానాభిఞ్ఞా. నాగవనికస్స తత్థ తత్థ హత్థిపదం దిస్వాపి వామనికానం పదం భవిస్సతి, కాళారికానం కణేరుకానం పదం భవిస్సతీతి అనిట్ఠఙ్గతభావో వియ యోగినో, ఇమా ఝానాభిఞ్ఞా నామ బాహిరకపరిబ్బాజకానమ్పి సన్తీతి అనిట్ఠఙ్గతభావో. నాగవనికస్స, తత్థ తత్థ మయా దిట్ఠం పదం ఇమస్సేవ మహాహత్థినో, న అఞ్ఞస్సాతి మహాహత్థిం దిస్వా నిట్ఠఙ్గమనం వియ అరియసావకస్స అరహత్తం పత్వావ నిట్ఠఙ్గమనం. ఇదఞ్చ పన ఓపమ్మసంసన్దనం మత్థకే ఠత్వాపి కాతుం వట్టతి. ఇమస్మిమ్పి ఠానే వట్టతియేవ. అనుక్కమాగతం పన పాళిపదం గహేత్వా ఇధేవ కతం. తత్థ ఇధాతి దేసాపదేసే నిపాతో. స్వాయం కత్థచి లోకం ఉపాదాయ వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౭౯). కత్థచి సాసనం. యథాహ – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౧). కత్థచి ఓకాసం. యథాహ –

‘‘ఇధేవ తిట్ఠమానస్స, దేవభూతస్స మే సతో;

పునరాయు చ మే లద్ధో, ఏవం జానాహి మారిసా’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౬౯; దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౯౦);

కత్థచి పదపూరణమత్తమేవ. యథాహ – ‘‘ఇధాహం, భిక్ఖవే, భుత్తావీ అస్సం పవారితో’’తి (మ. ని. ౧.౩౦). ఇధ పన లోకం ఉపాదాయ వుత్తోతి వేదితబ్బో. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘బ్రాహ్మణ ఇమస్మిం లోకే తథాగతో ఉప్పజ్జతి అరహం…పే… బుద్ధో భగవా’’తి.

తత్థ తథాగతసద్దో మూలపరియాయే, అరహన్తిఆదయో విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా. లోకే ఉప్పజ్జతీతి ఏత్థ పన లోకోతి ఓకాసలోకో సత్తలోకో సఙ్ఖారలోకోతి తివిధో. ఇధ పన సత్తలోకో అధిప్పేతో. సత్తలోకే ఉప్పజ్జమానోపి చ తథాగతో న దేవలోకే, న బ్రహ్మలోకే, మనుస్సలోకేయేవ ఉప్పజ్జతి. మనుస్సలోకేపి న అఞ్ఞస్మిం చక్కవాళే, ఇమస్మింయేవ చక్కవాళే. తత్రాపి న సబ్బట్ఠానేసు, ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ గజఙ్గలం నామ నిగమో. తస్సాపరేన మహాసాలో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పురత్థిమదక్ఖిణాయ దిసాయ సల్లవతీ నామ నదీ, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. దక్ఖిణాయ దిసాయ సేతకణ్ణికం నామ నిగమో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పచ్ఛిమాయ దిసాయ థూణం నామ బ్రాహ్మణగామో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. ఉత్తరాయ దిసాయ ఉసిరద్ధజో నామ పబ్బతో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే’’తి (మహావ. ౨౫౯) ఏవం పరిచ్ఛిన్నే ఆయామతో తియోజనసతే విత్థారతో అడ్ఢతేయ్యయోజనసతే పరిక్ఖేపతో నవయోజనసతే మజ్ఝిమపదేసే ఉప్పజ్జతి. న కేవలఞ్చ తథాగతోవ, పచ్చేకబుద్ధా అగ్గసావకా అసీతి మహాథేరా బుద్ధమాతా బుద్ధపితా చక్కవత్తీ రాజా అఞ్ఞే చ సారప్పత్తా బ్రాహ్మణగహపతికా ఏత్థేవ ఉప్పజ్జన్తి. తత్థ తథాగతో సుజాతాయ దిన్నమధుపాయసభోజనతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గో, తావ ఉప్పజ్జతి నామ. అరహత్తఫలే ఉప్పన్నో నామ. మహాభినిక్ఖమనతో వా యావ అరహత్తమగ్గో. తుసితభవనతో వా యావ అరహత్తమగ్గో. దీపఙ్కరపాదమూలతో వా యావ అరహత్తమగ్గో, తావ ఉప్పజ్జతి నామ. అరహత్తఫలే ఉప్పన్నో నామ. ఇధ సబ్బపఠమం ఉప్పన్నభావం సన్ధాయ ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం, తథాగతో లోకే ఉప్పన్నో హోతీతి అయఞ్హేత్థ అత్థో.

సో ఇమం లోకన్తి సో భగవా ఇమం లోకం, ఇదాని వత్తబ్బం నిదస్సేతి. సదేవకన్తి సహ దేవేహి సదేవకం. ఏవం సహ మారేన సమారకం. సహ బ్రహ్మునా సబ్రహ్మకం. సహ సమణబ్రాహ్మణేహి సస్సమణబ్రాహ్మణిం. పజాతత్తా పజా, తం పజం. సహ దేవమనుస్సేహి సదేవమనుస్సం. తత్థ సదేవకవచనేన పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం వేదితబ్బం. సమారకవచనేన ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణం. సబ్రహ్మకవచనేన బ్రహ్మకాయికాదిబ్రహ్మగ్గహణం. సస్సమణబ్రాహ్మణివచనేన సాసనస్స పచ్చత్థిపచ్చామిత్తసమణబ్రాహ్మణగ్గహణం సమితపాపబాహితపాపసమణబ్రాహ్మణగ్గహణఞ్చ. పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణం. సదేవమనుస్సవచనేన సమ్ముతిదేవఅవసేసమనుస్సగ్గహణం. ఏవమేత్థ తీహి పదేహి ఓకాసలోకేన సద్ధిం సత్తలోకో, ద్వీహి పజావసేన సత్తలోకోవ గహితోతి వేదితబ్బో.

అపరో నయో – సదేవకగ్గహణేన అరూపావచరదేవలోకో గహితో. సమారకగ్గహణేన ఛకామావచరదేవలోకో. సబ్రహ్మకగ్గహణేన రూపీ బ్రహ్మలోకో. సస్సమణబ్రాహ్మణాదిగ్గహణేన చతుపరిసవసేన సమ్ముతిదేవేహి వా సహ మనుస్సలోకో అవసేససబ్బసత్తలోకో వా.

అపిచేత్థ సదేవకవచనేన ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో సబ్బస్స లోకస్స సచ్ఛికతభావమాహ. తతో యేసం అహోసి – ‘‘మారో మహానుభావో ఛకామావచరిస్సరో వసవత్తీ. కిం సోపి ఏతేన సచ్ఛికతో’’తి? తేసం విమతిం విధమన్తో సమారకన్తి ఆహ. యేసం పన అహోసి – ‘‘బ్రహ్మా మహానుభావో, ఏకఙ్గులియా ఏకస్మిం చక్కవాళసహస్సే ఆలోకం ఫరతి, ద్వీహి…పే… దసహి అఙ్గులీహి దససు చక్కవాళసహస్సేసు ఆలోకం ఫరతి, అనుత్తరఞ్చ ఝానసమాపత్తిసుఖం పటిసంవేదేతి. కిం సోపి సచ్ఛికతో’’తి? తేసం విమతిం విధమన్తో సబ్రహ్మకన్తి ఆహ. తతో యే చిన్తేసుం – ‘‘పుథూ సమణబ్రాహ్మణా సాసనస్స పచ్చత్థికా, కిం తేపి సచ్ఛికతా’’తి? తేసం విమతిం విధమన్తో సస్సమణబ్రాహ్మణిం పజన్తి ఆహ. ఏవం ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠానం సచ్ఛికతభావం పకాసేత్వా అథ సమ్ముతిదేవే అవసేసమనుస్సే చ ఉపాదాయ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన సేససత్తలోకస్స సచ్ఛికతభావం పకాసేన్తో సదేవమనుస్సన్తి ఆహ. అయమేత్థ భావానుక్కమో. పోరాణా పనాహు – సదేవకన్తి దేవతాహి సద్ధిం అవసేసలోకం. సమారకన్తి మారేన సద్ధిం అవసేసలోకం. సబ్రహ్మకన్తి బ్రహ్మేహి సద్ధిం అవసేసలోకం. ఏవం సబ్బేపి తిభవూపగే సత్తే తీహాకారేహి తీసు పదేసు పక్ఖిపేత్వా పున ద్వీహి పదేహి పరియాదియన్తో ‘‘సస్సమణబ్రాహ్మణిం పజం సదేవమనుస్స’’న్తి ఆహ. ఏవం పఞ్చహి పదేహి తేన తేనాకారేన తేధాతుకమేవ పరియాదిన్నన్తి.

సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేతీతి సయన్తి సామం అపరనేయ్యో హుత్వా. అభిఞ్ఞాతి అభిఞ్ఞాయ, అధికేన ఞాణేన ఞత్వాతి అత్థో. సచ్ఛికత్వాతి పచ్చక్ఖం కత్వా. ఏతేన అనుమానాదిపటిక్ఖేపో కతో హోతి. పవేదేతీతి బోధేతి విఞ్ఞాపేతి పకాసేతి. సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… పరియోసానకల్యాణన్తి సో భగవా సత్తేసు కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ హిత్వాపి అనుత్తరం వివేకసుఖం ధమ్మం దేసేతి. తఞ్చ ఖో అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తో ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ దేసేతి. ఆదిమ్హిపి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జమేవ కత్వా దేసేతి. మజ్ఝేపి… పరియోసానేపి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జమేవ కత్వా దేసేతీతి వుత్తం హోతి.

తత్థ అత్థి దేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానం, అత్థి సాసనస్స. దేసనాయ తావ చతుప్పదికాయపి గాథాయ పఠమపాదో ఆది నామ, తతో ద్వే మజ్ఝం నామ, అన్తే ఏకో పరియోసానం నామ. ఏకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స నిదానమాది, ఇదమవోచాతి పరియోసానం, ఉభిన్నం అన్తరా మజ్ఝం. అనేకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స పఠమానుసన్ధి ఆది, అన్తే అనుసన్ధి పరియోసానం, మజ్ఝే ఏకో వా ద్వే వా బహూ వా మజ్ఝమేవ. సాసనస్స పన సీలసమాధివిపస్సనా ఆది నామ. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘కో చాది కుసలానం ధమ్మానం, సీలఞ్చ సువిసుద్ధం, దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౬౯). ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, మజ్ఝిమా పటిపదా తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా’’తి ఏవం వుత్తో పన అరియమగ్గో మజ్ఝం నామ, ఫలఞ్చేవ నిబ్బానఞ్చ పరియోసానం నామ. ‘‘ఏతదత్థమిదం, బ్రాహ్మణ, బ్రహ్మచరియమేతం సారం, ఏతం పరియోసాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౩౨౪) హి ఏత్థ ఫలం పరియోసానన్తి వుత్తం. ‘‘నిబ్బానోగధఞ్హి, ఆవుసో విసాఖ, బ్రహ్మచరియం వుస్సతి నిబ్బానపరాయణం నిబ్బానపరియోసాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౪౬౬) ఏత్థ నిబ్బానం పరియోసానన్తి వుత్తం. ఇధ దేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానం అధిప్పేతం. భగవా హి ధమ్మం దేసేన్తో ఆదిమ్హి సీలం దస్సేత్వా మజ్ఝే మగ్గం పరియోసానే నిబ్బానం దస్సేతి. తేన వుత్తం – ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం మజ్ఝేకల్యాణం పరియోసానకల్యాణ’’న్తి. తస్మా అఞ్ఞోపి ధమ్మకథికో ధమ్మం కథేన్తో –

‘‘ఆదిమ్హి సీలం దస్సేయ్య, మజ్ఝే మగ్గం విభావయే;

పరియోసానమ్హి నిబ్బానం, ఏసా కథికసణ్ఠితీ’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౯౦);

సాత్థం సబ్యఞ్జనన్తి యస్స హి యాగుభత్తఇత్థిపురిసాదివణ్ణనా నిస్సితా దేసనా హోతి, న సో సాత్థం దేసేతి. భగవా పన తథారూపం దేసనం పహాయ చతుసతిపట్ఠానాదినిస్సితం దేసనం దేసేతి. తస్మా ‘‘సాత్థం దేసేతీ’’తి వుచ్చతి. యస్స పన దేసనా ఏకబ్యఞ్జనాదియుత్తా వా సబ్బనిరోట్ఠబ్యఞ్జనా వా సబ్బవిస్సట్ఠసబ్బనిగ్గహీతబ్యఞ్జనా వా, తస్స దమిళకిరాసవరాదిమిలక్ఖూనం భాసా వియ బ్యఞ్జనపారిపూరియా అభావతో అబ్యఞ్జనా నామ దేసనా హోతి. భగవా పన –

‘‘సిథిలం ధనితఞ్చ దీఘరస్సం, గరుకం లహుకఞ్చ నిగ్గహీతం;

సమ్బన్ధం వవత్థితం విముత్తం, దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౯౦) –

ఏవం వుత్తం దసవిధం బ్యఞ్జనం అమక్ఖేత్వా పరిపుణ్ణబ్యఞ్జనమేవ కత్వా ధమ్మం దేసేతి. తస్మా ‘‘సబ్యఞ్జనం ధమ్మం దేసేతీ’’తి వుచ్చతి.

కేవలపరిపుణ్ణన్తి ఏత్థ కేవలన్తి సకలాధివచనం. పరిపుణ్ణన్తి అనూనాధికవచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘సకలపరిపుణ్ణమేవ దేసేతి, ఏకదేసనాపి అపరిపుణ్ణా నత్థీ’’తి. పరిసుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. యో హి ఇదం ధమ్మదేసనం నిస్సాయ లాభం వా సక్కారం వా లభిస్సామీతి దేసేతి, తస్స అపరిసుద్ధా దేసనా హోతి. భగవా పన లోకామిసనిరపేక్ఖో హితఫరణేన మేత్తాభావనాయ ముదుహదయో ఉల్లుమ్పనసభావసణ్ఠితేన చిత్తేన దేసేతి. తస్మా ‘‘పరిసుద్ధం ధమ్మం దేసేతీ’’తి వుచ్చతి. బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి ఏత్థ బ్రహ్మచరియన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సకలసాసనం. తస్మా బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… పరిసుద్ధం, ఏవం దేసేన్తో చ సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం సకలసాసనం బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. బ్రహ్మచరియన్తి సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతం చరియం. బ్రహ్మభూతానం వా బుద్ధాదీనం చరియన్తి వుత్తం హోతి.

తం ధమ్మన్తి తం వుత్తప్పకారసమ్పదం ధమ్మం. సుణాతి గహపతి వాతి కస్మా పఠమం గహపతిం నిద్దిసతీతి? నిహతమానత్తా ఉస్సన్నత్తా చ. యేభుయ్యేన హి ఖత్తియకులతో పబ్బజితా జాతిం నిస్సాయ మానం కరోన్తి. బ్రాహ్మణకులా పబ్బజితా మన్తే నిస్సాయ మానం కరోన్తి. హీనజచ్చకులా పబ్బజితా అత్తనో విజాతితాయ పతిట్ఠాతుం న సక్కోన్తి. గహపతిదారకా పన కచ్ఛేహి సేదం ముఞ్చన్తేహి పిట్ఠియా లోణం పుప్ఫమానాయ భూమిం కసిత్వా నిహతమానదప్పా హోన్తి. తే పబ్బజిత్వా మానం వా దప్పం వా అకత్వా యథాబలం బుద్ధవచనం ఉగ్గహేత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తా సక్కోన్తి అరహత్తే పతిట్ఠాతుం. ఇతరేహి చ కులేహి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితా నామ న బహుకా, గహపతికావ బహుకా, ఇతి నిహతమానత్తా ఉస్సన్నత్తా చ పఠమం గహపతిం నిద్దిసతీతి.

అఞ్ఞతరస్మిం వాతి ఇతరేసం వా కులానం అఞ్ఞతరస్మిం. పచ్చాజాతోతి పతిజాతో. తథాగతే సద్ధం పటిలభతీతి పరిసుద్ధం ధమ్మం సుత్వా ధమ్మస్సామిమ్హి తథాగతే ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత భగవా’’తి సద్ధం పటిలభతి. ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతీతి ఏవం పచ్చవేక్ఖతి. సమ్బాధో ఘరావాసోతి సచేపి సట్ఠిహత్థే ఘరే యోజనసతన్తరేపి వా ద్వే జాయమ్పతికా వసన్తి, తథాపి నేసం సకిఞ్చనసపలిబోధట్ఠేన ఘరావాసో సమ్బాధోయేవ. రజోపథోతి రాగరజాదీనం ఉట్ఠానట్ఠానన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. ఆగమనపథోతిపి వట్టతి. అలగ్గనట్ఠేన అబ్భోకాసో వియాతి అబ్భోకాసో. పబ్బజితో హి కూటాగారరతనపాసాదదేవవిమానాదీసు పిహితద్వారవాతపానేసు పటిచ్ఛన్నేసు వసన్తోపి నేవ లగ్గతి న సజ్జతి న బజ్ఝతి. తేన వుత్తం – ‘‘అబ్భోకాసో పబ్బజ్జా’’తి. అపిచ సమ్బాధో ఘరావాసో కుసలకిరియాయ ఓకాసాభావతో. రజోపథో అసంవుతసఙ్కారట్ఠానం వియ రజానం కిలేసరజానం సన్నిపాతట్ఠానతో. అబ్భోకాసో పబ్బజ్జా కుసలకిరియాయ యథాసుఖం ఓకాససబ్భావతో.

నయిదం సుకరం…పే… పబ్బజేయ్యన్తి ఏత్థ అయం సఙ్ఖేపకథా – యదేతం సిక్ఖత్తయబ్రహ్మచరియం ఏకమ్పి దివసం అఖణ్డం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం. ఏకదివసమ్పి చ కిలేసమలేన అమలినం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం, సఙ్ఖలిఖితం లిఖితసఙ్ఖసదిసం ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగం చరితబ్బం, ఇదం న సుకరం అగారం అజ్ఝావసతా అగారమజ్ఝే వసన్తేన ఏకన్తపరిపుణ్ణం…పే… చరితుం. యంనూనాహం కేసే చ మస్సుఞ్చ ఓహారేత్వా కాసాయరసపీతతాయ కాసాయాని బ్రహ్మచరియం చరన్తానం అనుచ్ఛవికాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా పరిదహిత్వా అగారస్మా నిక్ఖమిత్వా అనగారియం పబ్బజేయ్యన్తి. ఏత్థ చ యస్మా అగారస్స హితం కసివాణిజ్జాదికమ్మం అగారియన్తి వుచ్చతి, తఞ్చ పబ్బజ్జాయ నత్థి. తస్మా పబ్బజ్జా అనగారియాతి ఞాతబ్బా, తం అనగారియం. పబ్బజేయ్యన్తి పటిపజ్జేయ్యం. అప్పం వాతి సహస్సతో హేట్ఠా భోగక్ఖన్ధో అప్పో నామ హోతి, సహస్సతో పట్ఠాయ మహా. ఆబన్ధనట్ఠేన ఞాతి ఏవ పరివట్టో ఞాతిపరివట్టో. సో వీసతియా హేట్ఠా అప్పో హోతి, వీసతియా పట్ఠాయ మహా.

౨౯౨. భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోతి యా భిక్ఖూనం అధిసీలసఙ్ఖాతా సిక్ఖా, తఞ్చ, యత్థ చేతే సహ జీవన్తి ఏకజీవికా సభాగవుత్తినో హోన్తి, తం భగవతా పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతం సాజీవఞ్చ తత్థ సిక్ఖనభావేన సమాపన్నోతి భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో. సమాపన్నోతి సిక్ఖం పరిపూరేన్తో, సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో హుత్వా తదుభయం ఉపగతోతి అత్థో. పాణాతిపాతం పహాయాతిఆదీసు పాణాతిపాతాదికథా హేట్ఠా విత్థారితా ఏవ. పహాయాతి ఇమం పాణాతిపాతచేతనాసఙ్ఖాతం దుస్సీల్యం పజహిత్వా. పటివిరతో హోతీతి పహీనకాలతో పట్ఠాయ తతో దుస్సీల్యతో ఓరతో విరతోవ హోతి. నిహితదణ్డో నిహితసత్థోతి పరూపఘాతత్థాయ దణ్డం వా సత్థం వా ఆదాయ అవత్తనతో నిక్ఖిత్తదణ్డో చేవ నిక్ఖిత్తసత్థో చాతి అత్థో. ఏత్థ చ ఠపేత్వా దణ్డం సబ్బమ్పి అవసేసం ఉపకరణం సత్తానం విహింసనభావతో సత్థన్తి వేదితబ్బం. యం పన భిక్ఖూ కత్తరదణ్డం వా దన్తకట్ఠవాసిం వా పిప్ఫలకం వా గహేత్వా విచరన్తి, న తం పరూపఘాతత్థాయ. తస్మా నిహితదణ్డో నిహితసత్థోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. లజ్జీతి పాపజిగుచ్ఛనలక్ఖణాయ లజ్జాయ సమన్నాగతో. దయాపన్నోతి దయం మేత్తచిత్తతం ఆపన్నో. సబ్బపాణభూతహితానుకమ్పీతి సబ్బే పాణభూతే హితేన అనుకమ్పకో. తాయ దయాపన్నతాయ సబ్బేసం పాణభూతానం హితచిత్తకోతి అత్థో. విహరతీతి ఇరియతి పాలేతి.

దిన్నమేవ ఆదియతీతి దిన్నాదాయీ. చిత్తేనపి దిన్నమేవ పటికఙ్ఖతీతి దిన్నపాటికఙ్ఖీ. థేనేతీతి థేనో. న థేనేన అథేనేన. అథేనత్తాయేవ సుచిభూతేన. అత్తనాతి అత్తభావేన, అథేనం సుచిభూతం అత్తభావం కత్వా విహరతీతి వుత్తం హోతి.

అబ్రహ్మచరియన్తి అసేట్ఠచరియం. బ్రహ్మం సేట్ఠం ఆచారం చరతీతి బ్రహ్మచారీ. ఆరాచారీతి అబ్రహ్మచరియతో దూరచారీ. మేథునాతి రాగపరియుట్ఠానవసేన సదిసత్తా మేథునకాతి లద్ధవోహారేహి పటిసేవితబ్బతో మేథునాతి సఙ్ఖం గతా అసద్ధమ్మా. గామధమ్మాతి గామవాసీనం ధమ్మా.

సచ్చం వదతీతి సచ్చవాదీ. సచ్చేన సచ్చం సన్దహతి ఘటేతీతి సచ్చసన్ధో, న అన్తరన్తరా ముసా వదతీతి అత్థో. యో హి పురిసో కదాచి ముసా వదతి, కదాచి సచ్చం, తస్స ముసావాదేన అన్తరితత్తా సచ్చం సచ్చేన న ఘటీయతి. తస్మా న సో సచ్చసన్ధో, అయం పన న తాదిసో, జీవితహేతుపి ముసావాదం అవత్వా సచ్చేన సచ్చం సన్దహతియేవాతి సచ్చసన్ధో. థేతోతి థిరో, థిరకథోతి అత్థో. ఏకో హి పుగ్గలో హలిద్దిరాగో వియ, థుసరాసిమ్హి నిఖాతఖాణు వియ, అస్సపిట్ఠే ఠపితకుమ్భణ్డమివ చ న థిరకథో హోతి. ఏకో పాసాణలేఖా వియ ఇన్దఖిలో వియ చ థిరకథో హోతి; అసినా సీసే ఛిజ్జన్తేపి ద్వే కథా న కథేతి; అయం వుచ్చతి థేతో. పచ్చయికోతి పత్తియాయితబ్బకో, సద్ధాయికోతి అత్థో. ఏకచ్చో హి పుగ్గలో న పచ్చయికో హోతి, ‘‘ఇదం కేన వుత్తం, అసుకేనా’’తి వుత్తే ‘‘మా తస్స వచనం సద్దహథా’’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. ఏకో పచ్చయికో హోతి, ‘‘ఇదం కేన వుత్తం, అసుకేనా’’తి వుత్తే, ‘‘యది తేన వుత్తం, ఇదమేవ పమాణం, ఇదాని ఉపపరిక్ఖితబ్బం నత్థి, ఏవమేవ ఇద’’న్తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి, అయం వుచ్చతి పచ్చయికో. అవిసంవాదకో లోకస్సాతి తాయ సచ్చవాదితాయ లోకం న విసంవాదేతీతి అత్థో.

ఇమేసం భేదాయాతి యేసం ఇతో సుత్వాతి వుత్తానం సన్తికే సుతం, తేసం భేదాయ. భిన్నానం వా సన్ధాతాతి ద్విన్నమ్పి మిత్తానం వా సమానుపజ్ఝాయకాదీనం వా కేనచిదేవ కారణేన భిన్నానం ఏకమేకం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘తుమ్హాకం ఈదిసే కులే జాతానం ఏవం బహుస్సుతానం ఇదం న యుత్త’’న్తిఆదీని వత్వా సన్ధానం కత్తా. అనుప్పదాతాతి సన్ధానానుప్పదాతా, ద్వే జనే సమగ్గే దిస్వా, ‘‘తుమ్హాకం ఏవరూపే కులే జాతానం ఏవరూపేహి గుణేహి సమన్నాగతానం అనుచ్ఛవికమేత’’న్తిఆదీని వత్వా దళ్హీకమ్మం కత్తాతి అత్థో. సమగ్గో ఆరామో అస్సాతి సమగ్గారామో. యత్థ సమగ్గా నత్థి, తత్థ వసితుమ్పి న ఇచ్ఛతీతి అత్థో. ‘‘సమగ్గరామో’’తిపి పాళి, అయమేవేత్థ అత్థో. సమగ్గరతోతి సమగ్గేసు రతో, తే పహాయ అఞ్ఞత్ర గన్తుమ్పి న ఇచ్ఛతీతి అత్థో. సమగ్గే దిస్వాపి సుత్వాపి నన్దతీతి సమగ్గనన్దీ. సమగ్గకరణిం వాచం భాసితాతి యా వాచా సత్తే సమగ్గేయేవ కరోతి, తం సామగ్గిగుణపరిదీపకమేవ వాచం భాసతి, న ఇతరన్తి.

నేలాతి ఏలం వుచ్చతి దోసో, నాస్సా ఏలన్తి నేలా, నిద్దోసాతి అత్థో. ‘‘నేలఙ్గో సేతపచ్ఛాదో’’తి ఏత్థ వుత్తనేలం వియ. కణ్ణసుఖాతి బ్యఞ్జనమధురతాయ కణ్ణానం సుఖా, సూచివిజ్ఝనం వియ కణ్ణసూలం న జనేతి. అత్థమధురతాయ సకలసరీరే కోపం అజనేత్వా పేమం జనేతీతి పేమనీయా. హదయం గచ్ఛతి, అపటిహఞ్ఞమానా సుఖేన చిత్తం పవిసతీతి హదయఙ్గమా. గుణపరిపుణ్ణతాయ పురే భవాతి పోరీ, పురే సంవద్ధనారీ వియ సుకుమారాతిపి పోరీ, పురస్స ఏసాతిపి పోరీ, నగరవాసీనం కథాతి అత్థో. నగరవాసినో హి యుత్తకథా హోన్తి, పితిమత్తం పితాతి, మాతిమత్తం మాతాతి, భాతిమత్తం భాతాతి వదన్తి. ఏవరూపీ కథా బహునో జనస్స కన్తా హోతీతి బహుజనకన్తా. కన్తభావేనేవ బహునో జనస్స మనాపా చిత్తవుద్ధికరాతి బహుజనమనాపా.

కాలేన వదతీతి కాలవాదీ, వత్తబ్బయుత్తకాలం సల్లక్ఖేత్వా వదతీతి అత్థో. భూతం తచ్ఛం సభావమేవ వదతీతి భూతవాదీ. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికత్థసన్నిస్సితమేవ కత్వా వదతీతి అత్థవాదీ. నవలోకుత్తరధమ్మసన్నిస్సితం కత్వా వదతీతి ధమ్మవాదీ. సంవరవినయపహానవినయసన్నిస్సితం కత్వా వదతీతి వినయవాదీ. నిధానం వుచ్చతి ఠపనోకాసో, నిధానమస్సా అత్థీతి నిధానవతీ, హదయే నిధాతబ్బ యుత్తవాచం భాసితాతి అత్థో. కాలేనాతి ఏవరూపిం భాసమానోపి చ ‘‘అహం నిధానవతిం వాచం భాసిస్సామీ’’తి న అకాలేన భాసతి, యుత్తకాలం పన అవేక్ఖిత్వా భాసతీతి అత్థో. సాపదేసన్తి సఉపమం, సకారణన్తి అత్థో. పరియన్తవతిన్తి పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా యథాస్సా పరిచ్ఛేదో పఞ్ఞాయతి, ఏవం భాసతీతి అత్థో. అత్థసంహితన్తి అనేకేహిపి నయేహి విభజన్తేన పరియాదాతుం అసక్కుణేయ్యతాయ అత్థసమ్పన్నం, యం వా సో అత్థవాదీ అత్థం వదతి, తేన అత్థేన సంహితత్తా అత్థసంహితం వాచం భాసతి, న అఞ్ఞం నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞం భాసతీతి వుత్తం హోతి.

౨౯౩. బీజగామభూతగామసమారమ్భాతి మూలబీజం ఖన్ధబీజం ఫళుబీజం అగ్గబీజం బీజబీజన్తి పఞ్చవిధస్స బీజగామస్స చేవ యస్స కస్సచి నీలతిణరుక్ఖాదికస్స భూతగామస్స చ సమారమ్భా, ఛేదనభేదనపచనాదిభావేన వికోపనా పటివిరతోతి అత్థో. ఏకభత్తికోతి పాతరాసభత్తం సాయమాసభత్తన్తి ద్వే భత్తాని. తేసు పాతరాసభత్తం అన్తోమజ్ఝన్హికేన పరిచ్ఛిన్నం, ఇతరం మజ్ఝన్హికతో ఉద్ధం అన్తోఅరుణేన. తస్మా అన్తోమజ్ఝన్హికే దసక్ఖత్తుం భుఞ్జమానోపి ఏకభత్తికోవ హోతి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఏకభత్తికో’’తి. రత్తియా భోజనం రత్తి, తతో ఉపరతోతి రత్తూపరతో. అతిక్కన్తే మజ్ఝన్హికే యావ సూరియత్థంగమనా భోజనం వికాలభోజనం నామ. తతో విరతత్తా విరతో వికాలభోజనా. సాసనస్స అననులోమత్తా విసూకం పటాణీభూతం దస్సనన్తి విసూకదస్సనం. అత్తనా నచ్చననచ్చాపనాదివసేన నచ్చా చ గీతా చ వాదితా చ, అన్తమసో మయూరనచ్చనాదివసేనాపి పవత్తానం నచ్చాదీనం విసూకభూతా దస్సనా చాతి నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనా. నచ్చాదీని హి అత్తనా పయోజేతుం వా పరేహి పయోజాపేతుం వా పయుత్తాని పస్సితుం వా నేవ భిక్ఖూనం న భిక్ఖునీనం వట్టన్తి. మాలాదీసు మాలాతి యంకిఞ్చి పుప్ఫం. గన్ధన్తి యంకిఞ్చి గన్ధజాతం. విలేపనన్తి ఛవిరాగకరణం. తత్థ పిళన్ధన్తో ధారేతి నామ. ఊనట్ఠానం పూరేన్తో మణ్డేతి నామ. గన్ధవసేన ఛవిరాగవసేన చ సాదియన్తో విభూసేతి నామ. ఠానం వుచ్చతి కారణం. తస్మా యాయ దుస్సీల్యచేతనాయ తాని మాలాధారణాదీని మహాజనో కరోతి, తతో పటివిరతోతి అత్థో.

ఉచ్చాసయనం వుచ్చతి పమాణాతిక్కన్తం. మహాసయనం అకప్పియత్థరణం. తతో పటివిరతోతి అత్థో. జాతరూపన్తి సువణ్ణం. రజతన్తి కహాపణో లోహమాసకో జతుమాసకో దారుమాసకోతి యే వోహారం గచ్ఛన్తి, తస్స ఉభయస్సపి పటిగ్గహణా పటివిరతో, నేవ నం ఉగ్గణ్హాతి, న ఉగ్గణ్హాపేతి, న ఉపనిక్ఖిత్తం సాదియతీతి అత్థో. ఆమకధఞ్ఞపటిగ్గహణాతి సాలివీహియవగోధూమకఙ్గువరకకుద్రూసకసఙ్ఖాతస్స సత్తవిధస్సాపి ఆమకధఞ్ఞస్స పటిగ్గహణా. న కేవలఞ్చ ఏతేసం పటిగ్గహణమేవ, ఆమసనమ్పి భిక్ఖూనం న వట్టతియేవ. ఆమకమంసపటిగ్గహణాతి ఏత్థ అఞ్ఞత్ర ఓదిస్స అనుఞ్ఞాతా ఆమకమంసమచ్ఛానం పటిగ్గహణమేవ భిక్ఖూనం న వట్టతి, నో ఆమసనం.

ఇత్థికుమారికపటిగ్గహణాతి ఏత్థ ఇత్థీతి పురిసన్తరగతా, ఇతరా కుమారికా నామ. తాసం పటిగ్గహణమ్పి ఆమసనమ్పి అకప్పియమేవ. దాసిదాసపటిగ్గహణాతి ఏత్థ దాసిదాసవసేనేవ తేసం పటిగ్గహణం న వట్టతి, ‘‘కప్పియకారకం దమ్మి, ఆరామికం దమ్మీ’’తి ఏవం వుత్తే పన వట్టతి. అజేళకాదీసు ఖేత్తవత్థుపరియోసానేసు కప్పియాకప్పియనయో వినయవసేన ఉపపరిక్ఖితబ్బో. తత్థ ఖేత్తం నామ యస్మిం పుబ్బణ్ణం రుహతి. వత్థు నామ యస్మిం అపరణ్ణం రుహతి. యత్థ వా ఉభయమ్పి రుహతి, తం ఖేత్తం. తదత్థాయ అకతభూమిభాగో వత్థు. ఖేత్తవత్థుసీసేన చేత్థ వాపితళాకాదీనిపి సఙ్గహితానేవ. దూతేయ్యం వుచ్చతి దూతకమ్మం, గిహీనం పణ్ణం వా సాసనం వా గహేత్వా తత్థ తత్థ గమనం. పహిణగమనం వుచ్చతి ఘరా ఘరం పేసితస్స ఖుద్దకగమనం. అనుయోగో నామ తదుభయకరణం, తస్మా దూతేయ్యపహిణగమనానం అనుయోగాతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

కయవిక్కయాతి కయా చ విక్కయా చ. తులాకూటాదీసు కూటన్తి వఞ్చనం. తత్థ తులాకూటం తావ రూపకూటం అఙ్గకూటం గహణకూటం పటిచ్ఛన్నకూటన్తి చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ రూపకూటం నామ ద్వే తులా సరూపా కత్వా గణ్హన్తో మహతియా గణ్హాతి, దదన్తో ఖుద్దికాయ దేతి. అఙ్గకూటం నామ గణ్హన్తో పచ్ఛాభాగే హత్థేన తులం అక్కమతి, దదన్తో పుబ్బభాగే. గహణకూటం నామ గణ్హన్తో మూలే రజ్జుం గణ్హాతి, దదన్తో అగ్గే. పటిచ్ఛన్నకూటం నామ తులం సుసిరం కత్వా అన్తో అయచుణ్ణం పక్ఖిపిత్వా గణ్హన్తో తం పచ్ఛాభాగే కరోతి, దదన్తో అగ్గభాగే. కంసో వుచ్చతి సువణ్ణపాతి, తాయ వఞ్చనం కంసకూటం. కథం? ఏకం సువణ్ణపాతిం కత్వా అఞ్ఞా ద్వే తిస్సో లోహపాతియో సువణ్ణవణ్ణా కరోతి, తతో జనపదం గన్త్వా కిఞ్చిదేవ అద్ధకులం పవిసిత్వా, ‘‘సువణ్ణభాజనాని కిణథా’’తి వత్వా అగ్ఘే పుచ్ఛితే సమగ్ఘతరం దాతుకామా హోన్తి. తతో తేహి ‘‘కథం ఇమేసం సువణ్ణభావో జానితబ్బో’’తి వుత్తే – ‘‘వీమంసిత్వా గణ్హథా’’తి సువణ్ణపాతిం పాసాణే ఘంసిత్వా సబ్బా పాతియో దత్వా గచ్ఛతి.

మానకూటం నామ హదయభేదసిఖాభేదరజ్జుభేదవసేన తివిధం హోతి. తత్థ హదయభేదో సప్పితేలాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో హేట్ఠా ఛిద్దేన మానేన, ‘‘సణికం ఆసిఞ్చా’’తి వత్వా అన్తోభాజనే బహుం పగ్ఘరాపేత్వా గణ్హాతి; దదన్తో ఛిద్దం పిధాయ సీఘం పూరేత్వా దేతి. సిఖాభేదో తిలతణ్డులాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో సణికం సిఖం ఉస్సాపేత్వా గణ్హాతి, దదన్తో వేగేన పూరేత్వా సిఖం ఛిన్దన్తో దేతి. రజ్జుభేదో ఖేత్తవత్థుమిననకాలే లబ్భతి. లఞ్జం అలభన్తా హి ఖేత్తం అమహన్తమ్పి మహన్తం కత్వా మినన్తి.

ఉక్కోటనాదీసు ఉక్కోటనన్తి సామికే అస్సామికే కాతుం లఞ్జగ్గహణం. వఞ్చనన్తి తేహి తేహి ఉపాయేహి పరేసం వఞ్చనం. తత్రిదమేకం వత్థు – ఏకో కిర లుద్దకో మిగఞ్చ మిగపోతకఞ్చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతి. తమేకో ధుత్తో, ‘‘కిం, భో, మిగో అగ్ఘతి, కిం మిగపోతకో’’తి ఆహ. ‘‘మిగో ద్వే కహాపణే మిగపోతకో ఏక’’న్తి చ వుత్తే కహాపణం దత్వా మిగపోతకం గహేత్వా థోకం గన్త్వా నివత్తో, ‘‘న మే, భో, మిగపోతకేన అత్థో, మిగం మే దేహీ’’తి ఆహ. తేన హి ‘‘ద్వే కహాపణే దేహీ’’తి. సో ఆహ – ‘‘నను తే, భో, మయా పఠమం ఏకో కహాపణో దిన్నో’’తి. ఆమ దిన్నోతి. ‘‘ఇమమ్పి మిగపోతకం గణ్హ, ఏవం సో చ కహాపణో అయఞ్చ కహాపణగ్ఘనకో మిగపోతకోతి ద్వే కహాపణా భవిస్సన్తీ’’తి. సో కారణం వదతీతి సల్లక్ఖేత్వా మిగపోతకం గహేత్వా మిగం అదాసీతి.

నికతీతి యోగవసేన వా మాయావసేన వా అపామఙ్గం పామఙ్గన్తి, అమణిం మణిన్తి, అసువణ్ణం సువణ్ణన్తి కత్వా పటిరూపకేన వఞ్చనం. సాచియోగోతి కుటిలయోగో, ఏతేసంయేవ ఉక్కోటనాదీనమేతం నామం, తస్మా ఉక్కోటనసాచియోగో వఞ్చనసాచియోగో నికతిసాచియోగోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేచి అఞ్ఞం దస్సేత్వా అఞ్ఞస్స పరివత్తనం సాచియోగోతి వదన్తి. తం పన వఞ్చనేనేవ సఙ్గహితం. ఛేదనాదీసు ఛేదనన్తి హత్థచ్ఛేదనాది. వధోతి మారణం. బన్ధోతి రజ్జుబన్ధనాదీహి బన్ధనం. విపరామోసోతి హిమవిపరామోసో గుమ్బవిపరామోసోతి దువిధో. యం హిమపాతసమయే హిమేన పటిచ్ఛన్నా హుత్వా మగ్గపటిపన్నం జనం ముసన్తి, అయం హిమవిపరామోసో. యం గుమ్బాదీహి పటిచ్ఛన్నా ముసన్తి, అయం గుమ్బవిపరామోసో. ఆలోపో వుచ్చతి గామనిగమాదీనం విలోపకరణం. సహసాకారోతి సాహసికకిరియా, గేహం పవిసిత్వా మనుస్సానం ఉరే సత్థం ఠపేత్వా ఇచ్ఛితభణ్డగ్గహణం. ఏవమేతస్మా ఛేదన…పే… సహసాకారా పటివిరతో హోతి.

౨౯౪. సో సన్తుట్ఠో హోతీతి స్వాయం భిక్ఖు హేట్ఠా వుత్తేన చతూసు పచ్చయేసు ద్వాదసవిధేన ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసేన సమన్నాగతో హోతి. ఇమినా పన ద్వాదసవిధేన ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసేన సమన్నాగతస్స భిక్ఖునో అట్ఠ పరిక్ఖారా వట్టన్తి తీణి చీవరాని పత్తో దన్తకట్ఠచ్ఛేదనవాసి ఏకా సూచి కాయబన్ధనం పరిస్సావనన్తి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తిచీవరఞ్చ పత్తో చ, వాసి సూచి చ బన్ధనం;

పరిస్సావనేన అట్ఠేతే, యుత్తయోగస్స భిక్ఖునో’’తి.

తే సబ్బేపి కాయపరిహారికాపి హోన్తి కుచ్ఛిపరిహారికాపి. కథం? తిచీవరం తావ నివాసేత్వా పారుపిత్వా చ విచరణకాలే కాయం పరిహరతి పోసేతీతి కాయపరిహారికం హోతి, చీవరకణ్ణేన ఉదకం పరిస్సావేత్వా పివనకాలే ఖాదితబ్బఫలాఫలగ్గహణకాలే చ కుచ్ఛిం పరిహరతి పోసేతీతి కుచ్ఛిపరిహారికం హోతి. పత్తోపి తేన ఉదకం ఉద్ధరిత్వా నహానకాలే కుటిపరిభణ్డకరణకాలే చ కాయపరిహారికో హోతి, ఆహారం గహేత్వా భుఞ్జనకాలే కుచ్ఛిపరిహారికో హోతి. వాసిపి తాయ దన్తకట్ఠచ్ఛేదనకాలే మఞ్చపీఠానం అఙ్గపాదచీవరకుటిదణ్డకసజ్జనకాలే చ కాయపరిహారికా హోతి, ఉచ్ఛుచ్ఛేదననాళికేరాదితచ్ఛనకాలే కుచ్ఛిపరిహారికా. సూచిపి చీవరసిబ్బనకాలే కాయపరిహారికా హోతి, పూవం వా ఫలం వా విజ్ఝిత్వా ఖాదనకాలే కుచ్ఛిపరిహారికా. కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా విచరణకాలే కాయపరిహారికం, ఉచ్ఛుఆదీని బన్ధిత్వా గహణకాలే కుచ్ఛిపరిహారికం. పరిస్సావనం తేన ఉదకం పరిస్సావేత్వా నహానకాలే, సేనాసనపరిభణ్డకరణకాలే చ కాయపరిహారికం, పానీయపరిస్సావనకాలే తేనేవ తిలతణ్డులపుథుకాదీని గహేత్వా ఖాదనకాలే చ కుచ్ఛిపరిహారికం. అయం తావ అట్ఠపరిక్ఖారికస్స పరిక్ఖారమత్తా.

నవపరిక్ఖారికస్స పన సేయ్యం పవిసన్తస్స తత్రట్ఠకపచ్చత్థరణం వా కుఞ్చికా వా వట్టతి. దసపరిక్ఖారికస్స నిసీదనం వా చమ్మఖణ్డం వా వట్టతి. ఏకాదసపరిక్ఖారికస్స కత్తరయట్ఠి వా తేలనాళికా వా వట్టతి. ద్వాదసపరిక్ఖారికస్స ఛత్తం వా ఉపాహనా వా వట్టతి. ఏతేసు చ అట్ఠపరిక్ఖారికోవ సన్తుట్ఠో, ఇతరే అసన్తుట్ఠా, మహిచ్ఛా మహాభారాతి న వత్తబ్బా. ఏతేపి హి అప్పిచ్ఛావ సన్తుట్ఠావ సుభరావ సల్లహుకవుత్తినోవ. భగవా పన నయిమం సుత్తం తేసం వసేన కథేసి, అట్ఠపరిక్ఖారికస్స వసేన కథేసి. సో హి ఖుద్దకవాసిఞ్చ సూచిఞ్చ పరిస్సావనే పక్ఖిపిత్వా పత్తస్స అన్తో ఠపేత్వా పత్తం అంసకూటే లగ్గేత్వా తిచీవరం కాయపటిబద్ధం కత్వా యేనిచ్ఛకం సుఖం పక్కమతి. పటినివత్తేత్వా గహేతబ్బం నామస్స న హోతి, ఇతి ఇమస్స భిక్ఖునో సల్లహుకవుత్తితం దస్సేన్తో భగవా, సన్తుట్ఠో హోతి కాయపరిహారికేన చీవరేనాతిఆదిమాహ.

తత్థ కాయపరిహారికేనాతి కాయపరిహరణమత్తకేన. కుచ్ఛిపరిహారికేనాతి కుచ్ఛిపరిహరణమత్తకేన. సమాదాయేవ పక్కమతీతి తం అట్ఠపరిక్ఖారమత్తకం సబ్బం గహేత్వా కాయపటిబద్ధం కత్వావ గచ్ఛతి, ‘‘మమ విహారో పరివేణం ఉపట్ఠాకో’’తిస్స సఙ్గో వా బద్ధో వా న హోతి, సో జియా ముత్తో సరో వియ, యూథా అపక్కన్తో మత్తహత్థీ వియ ఇచ్ఛితిచ్ఛితం సేనాసనం వనసణ్డం రుక్ఖమూలం వనపబ్భారం పరిభుఞ్జన్తో ఏకోవ తిట్ఠతి, ఏకోవ నిసీదతి, సబ్బిరియాపథేసు ఏకోవ అదుతియో.

‘‘చాతుద్దిసో అప్పటిఘో చ హోతి,

సన్తుస్సమానో ఇతరీతరేన;

పరిస్సయానం సహితా అఛమ్భీ,

ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. (సు. ని. ౪౨);

ఏవం వణ్ణితం ఖగ్గవిసాణకప్పతం ఆపజ్జతి.

ఇదాని తమత్థం ఉపమాయ సాధేన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ పక్ఖీ సకుణోతి పక్ఖయుత్తో సకుణో. డేతీతి ఉప్పతతి. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – సకుణా నామ ‘‘అసుకస్మిం పదేసే రుక్ఖో పరిపక్కఫలో’’తి ఞత్వా నానాదిసాహి ఆగన్త్వా నఖపక్ఖతుణ్డాదీహి తస్స ఫలాని విజ్ఝన్తా విధునన్తా ఖాదన్తి. ‘‘ఇదం అజ్జతనాయ ఇదం స్వాతనాయ భవిస్సతీ’’తి నేసం న హోతి. ఫలే పన ఖీణే నేవ రుక్ఖస్స ఆరక్ఖం ఠపేన్తి, న తత్థ పత్తం వా నఖం వా తుణ్డం వా ఠపేన్తి, అథ ఖో తస్మిం రుక్ఖే అనపేక్ఖో హుత్వా యో యం దిసాభాగం ఇచ్ఛతి, సో తేన సపత్తభారోవ – ఉప్పతిత్వా గచ్ఛతి. ఏవమేవ అయం భిక్ఖు నిస్సఙ్గో నిరపేక్ఖోయేవ పక్కమతి. తేన వుత్తం ‘‘సమాదాయేవ పక్కమతీ’’తి. అరియేనాతి నిద్దోసేన. అజ్ఝత్తన్తి సకే అత్తభావే. అనవజ్జసుఖన్తి నిద్దోససుఖం.

౨౯౫. సో చక్ఖునా రూపం దిస్వాతి సో ఇమినా అరియేన సీలక్ఖన్ధేన సమన్నాగతో భిక్ఖు చక్ఖువిఞ్ఞాణేన రూపం పస్సిత్వాతి అత్థో. సేసపదేసు యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం. అబ్యాసేకసుఖన్తి కిలేసేహి అనవసిత్తసుఖం, అవికిణ్ణసుఖన్తిపి వుత్తం. ఇన్ద్రియసంవరసుఖఞ్హి దిట్ఠాదీసు దిట్ఠమత్తాదివసేన పవత్తతాయ అవికిణ్ణం హోతి. సో అభిక్కన్తే పటిక్కన్తేతి సో మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం సంవరేన సమన్నాగతో భిక్ఖు ఇమేసు అభిక్కన్తపటిక్కన్తాదీసు సత్తసు ఠానేసు సతిసమ్పజఞ్ఞవసేన సమ్పజానకారీ హోతి. తత్థ యం వత్తబ్బం సియా, తం సతిపట్ఠానే వుత్తమేవ.

౨౯౬. సో ఇమినా చాతిఆదినా కిం దస్సేతి? అరఞ్ఞవాసస్స పచ్చయసమ్పత్తిం దస్సేతి. యస్స హి ఇమే చత్తారో పచ్చయా నత్థి, తస్స అరఞ్ఞవాసో న ఇజ్ఝతి, తిరచ్ఛానగతేహి వా వనచరకేహి వా సద్ధిం వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి, అరఞ్ఞే అధివత్థా దేవతా, ‘‘కిం ఏవరూపస్స పాపభిక్ఖునో అరఞ్ఞవాసేనా’’తి భేరవసద్దం సావేన్తి, హత్థేహి సీసం పహరిత్వా పలాయనాకారం కరోన్తి. ‘‘అసుకో భిక్ఖు అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఇదఞ్చిదఞ్చ పాపకమ్మం అకాసీ’’తి అయసో పత్థరతి. యస్స పనేతే చత్తారో పచ్చయా అత్థి, తస్స అరఞ్ఞవాసో ఇజ్ఝతి, సో హి అత్తనో సీలం పచ్చవేక్ఖన్తో కిఞ్చి కాళకం వా తిలకం వా అపస్సన్తో పీతిం ఉప్పాదేత్వా తం ఖయతో వయతో సమ్మసన్తో అరియభూమిం ఓక్కమతి, అరఞ్ఞే అధివత్థా దేవతా అత్తమనా వణ్ణం భాసన్తి, ఇతిస్స ఉదకే పక్ఖిత్తతేలబిన్దు వియ యసో విత్థారికో హోతి.

తత్థ వివిత్తన్తి సుఞ్ఞం అప్పసద్దం, అప్పనిగ్ఘోసన్తి అత్థో. ఏతదేవ హి సన్ధాయ విభఙ్గే, ‘‘వివిత్తన్తి సన్తికే చేపి సేనాసనం హోతి, తఞ్చ అనాకిణ్ణం గహట్ఠేహి పబ్బజితేహి, తేన తం వివిత్త’’న్తి (విభ. ౫౨౬) వుత్తం. సేతి చేవ ఆసతి చ ఏత్థాతి సేనాసనం, మఞ్చపీఠాదీనమేతం అధివచనం. తేనాహ – ‘‘సేనాసనన్తి మఞ్చోపి సేనాసనం, పీఠమ్పి భిసిపి బిమ్బోహనమ్పి, విహారోపి అడ్ఢయోగోపి, పాసాదోపి, హమ్మియమ్పి, గుహాపి, అట్టోపి, మాళోపి, లేణమ్పి, వేళుగుమ్బోపి, రుక్ఖమూలమ్పి, మణ్డపోపి సేనాసనం, యత్థ వా పన భిక్ఖూ పటిక్కమన్తి, సబ్బమేతం సేనాసన’’న్తి. అపిచ ‘‘విహారో అడ్ఢయోగో పాసాదో హమ్మియం గుహా’’తి ఇదం విహారసేనాసనం నామ. ‘‘మఞ్చో పీఠం, భిసి బిమ్బోహన’’న్తి ఇదం మఞ్చపీఠసేనాసనం నామ. ‘‘చిమిలికా, చమ్మఖణ్డో, తిణసన్థారో, పణ్ణసన్థారో’’తి ఇదం సన్థతసేనాసనం నామ. ‘‘యత్థ వా పన భిక్ఖూ పటిక్కమన్తీ’’తి ఇదం ఓకాససేనాసనం నామాతి ఏవం చతుబ్బిధం సేనాసనం హోతి, తం సబ్బమ్పి సేనాసనగ్గహణేన గహితమేవ. ఇమస్స పన సకుణసదిసస్స చాతుద్దిసస్స భిక్ఖునో అనుచ్ఛవికం దస్సేన్తో అరఞ్ఞం రుక్ఖమూలన్తిఆదిమాహ.

తత్థ అరఞ్ఞన్తి ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా, సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి ఇదం భిక్ఖునీనం వసేన ఆగతం అరఞ్ఞం. ‘‘ఆరఞ్ఞకం నామ సేనాసనం పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి (పారా. ౬౫౪) ఇదం పన ఇమస్స భిక్ఖునో అనురూపం, తస్స లక్ఖణం విసుద్ధిమగ్గే ధుతఙ్గనిద్దేసే వుత్తం. రుక్ఖమూలన్తి యంకిఞ్చి సన్దచ్ఛాయం వివిత్తం రక్ఖమూలం. పబ్బతన్తి సేలం. తత్థ హి ఉదకసోణ్డీసు ఉదకకిచ్చం కత్వా సీతాయ రుక్ఖచ్ఛాయాయ నిసిన్నస్స నానాదిసాసు ఖాయమానాసు సీతేన వాతేన వీజియమానస్స చిత్తం ఏకగ్గం హోతి. కన్దరన్తి కం వుచ్చతి ఉదకం, తేన దారితం, ఉదకేన భిన్నం పబ్బతప్పదేసం, యం నదీతుమ్బన్తిపి నదీకుఞ్జన్తిపి వదన్తి. తత్థ హి రజతపట్టసదిసా వాలికా హోన్తి, మత్థకే మణివితానం వియ వనగహనం, మణిక్ఖన్ధసదిసం ఉదకం సన్దతి. ఏవరూపం కన్దరం ఓరుయ్హ పానీయం పివిత్వా గత్తాని సీతాని కత్వా వాలికం ఉస్సాపేత్వా పంసుకూలచీవరం పఞ్ఞాపేత్వా నిసిన్నస్స సమణధమ్మం కరోతో చిత్తం ఏకగ్గం హోతి. గిరిగుహన్తి ద్విన్నం పబ్బతానం అన్తరా, ఏకస్మింయేవ వా ఉమఙ్గసదిసం మహావివరం. సుసానలక్ఖణం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం. వనపత్థన్తి అతిక్కమిత్వా మనుస్సానం ఉపచారట్ఠానం, యత్థ న కసన్తి న వపన్తి. తేనేవాహ – ‘‘వనపత్థన్తి దూరానమేతం సేనాసనానం అధివచన’’న్తిఆది (విభ. ౫౩౧). అబ్భోకాసన్తి అచ్ఛన్నం, ఆకఙ్ఖమానో పనేత్థ చీవరకుటిం కత్వా వసతి. పలాలపుఞ్జన్తి పలాలరాసిం. మహాపలాలపుఞ్జతో హి పలాలం నిక్కడ్ఢిత్వా పబ్భారలేణసదిసే ఆలయే కరోన్తి, గచ్ఛగుమ్బాదీనమ్పి ఉపరి పలాలం పక్ఖిపిత్వా హేట్ఠా నిసిన్నా సమణధమ్మం కరోన్తి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

పచ్ఛాభత్తన్తి భత్తస్స పచ్ఛతో. పిణ్డపాతపటిక్కన్తోతి పిణ్డపాతపరియేసనతో పటిక్కన్తో. పల్లఙ్కన్తి సమన్తతో ఊరుబద్ధాసనం. ఆభుజిత్వాతి బన్ధిత్వా. ఉజుం కాయం పణిధాయాతి ఉపరిమం సరీరం ఉజుకం ఠపేత్వా అట్ఠారస పిట్ఠికణ్టకే కోటియా కోటిం పటిపాదేత్వా. ఏవఞ్హి నిసిన్నస్స చమ్మమంసనహారూని న పణమన్తి. అథస్స యా తేసం పణమనపచ్చయా ఖణే ఖణే వేదనా ఉప్పజ్జేయ్యుం, తా న ఉప్పజ్జన్తి. తాసు అనుప్పజ్జమానాసు చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, కమ్మట్ఠానం న పరిపతతి, వుద్ధిం ఫాతిం ఉపగచ్ఛతి. పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వాతి కమ్మట్ఠానాభిముఖం సతిం ఠపయిత్వా, ముఖసమీపే వా కత్వాతి అత్థో. తేనేవ విభఙ్గే వుత్తం – ‘‘అయం సతి ఉపట్ఠితా హోతి సూపట్ఠితా నాసికగ్గే వా ముఖనిమిత్తే వా, తేన వుచ్చతి పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా’’తి (విభ. ౫౩౭). అథ వా ‘‘పరీతి పరిగ్గహట్ఠో, ముఖన్తి నియ్యానత్థో, సతీతి ఉపట్ఠానత్థో, తేన వుచ్చతి పరిముఖం సతి’’న్తి (పటి. మ. ౧.౧౬౪) ఏవం పటిసమ్భిదాయం వుత్తనయేనపేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. తత్రాయం సఙ్ఖేపో ‘‘పరిగ్గహితనియ్యానసతిం కత్వా’’తి.

అభిజ్ఝం లోకేతి ఏత్థ లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా లోకో, తస్మా పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు రాగం పహాయ కామచ్ఛన్దం విక్ఖమ్భేత్వాతి అయమేత్థ అత్థో. విగతాభిజ్ఝేనాతి విక్ఖమ్భనవసేన పహీనత్తా విగతాభిజ్ఝేన, న చక్ఖువిఞ్ఞాణసదిసేనాతి అత్థో. అభిజ్ఝాయ చిత్తం పరిసోధేతీతి అభిజ్ఝాతో చిత్తం పరిమోచేతి. యథా నం సా ముఞ్చతి చేవ, ముఞ్చిత్వా చ న పున గణ్హాతి, ఏవం కరోతీతి అత్థో. బ్యాపాదపదోసం పహాయాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. బ్యాపజ్జతి ఇమినా చిత్తం పూతికమ్మాసాదయో వియ పురిమపకతిం పజహతీతి బ్యాపాదో. వికారాపత్తియా పదుస్సతి, పరం వా పదూసేతి వినాసేతీతి పదోసో. ఉభయమేతం కోధస్సేవాధివచనం. థినం చిత్తగేలఞ్ఞం. మిద్ధం చేతసికగేలఞ్ఞం. థినఞ్చ మిద్ధఞ్చ థినమిద్ధం. ఆలోకసఞ్ఞీతి రత్తిమ్పి దివా దిట్ఠఆలోకసఞ్జాననసమత్థతాయ విగతనీవరణాయ పరిసుద్ధాయ సఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. సతో సమ్పజానోతి సతియా చ ఞాణేన చ సమన్నాగతో. ఇదం ఉభయం ఆలోకసఞ్ఞాయ ఉపకారత్తా వుత్తం. ఉద్ధచ్చఞ్చ కుక్కుచ్చఞ్చ ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం. తిణ్ణవిచికిచ్ఛోతి విచికిచ్ఛం తరిత్వా అతిక్కమిత్వా ఠితో. ‘‘కథమిదం కథమిద’’న్తి ఏవం నప్పవత్తతీతి అకథంకథీ. కుసలేసు ధమ్మేసూతి అనవజ్జేసు ధమ్మేసు. ‘‘ఇమే ను ఖో కుసలా, కథమిమే కుసలా’’తి ఏవం న విచికిచ్ఛతి న కఙ్ఖతీతి అత్థో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, ఇమేసు పన నీవరణేసు వచనత్థలక్ఖణాదిభేదతో యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం.

౨౯౭. పఞ్ఞాయ దుబ్బలీకరణేతి ఇమే పఞ్చ నీవరణా ఉప్పజ్జమానా అనుప్పన్నాయ లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ ఉప్పజ్జితుం న దేన్తి, ఉప్పన్నా అపి అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ వా అభిఞ్ఞా ఉచ్ఛిన్దిత్వా పాతేన్తి; తస్మా ‘‘పఞ్ఞాయ దుబ్బలీకరణా’’తి వుచ్చన్తి. తథాగతపదం ఇతిపీతి ఇదమ్పి తథాగతస్స ఞాణపదం ఞాణవళఞ్జం ఞాణేన అక్కన్తట్ఠానన్తి వుచ్చతి. తథాగతనిసేవితన్తి తథాగతస్స ఞాణఫాసుకాయ నిఘంసితట్ఠానం. తథాగతారఞ్జితన్తి తథాగతస్స ఞాణదాఠాయ ఆరఞ్జితట్ఠానం.

౨౯౯. యథాభూతం పజానాతీతి యథాసభావం పజానాతి. నత్వేవ తావ అరియసావకో నిట్ఠం గతో హోతీతి ఇమా ఝానాభిఞ్ఞా బాహిరకేహిపి సాధారణాతి న తావ నిట్ఠం గతో హోతి. మగ్గక్ఖణేపి అపరియోసితకిచ్చతాయ న తావ నిట్ఠం గతో హోతి. అపిచ ఖో నిట్ఠం గచ్ఛతీతి అపిచ ఖో పన మగ్గక్ఖణే మహాహత్థిం పస్సన్తో నాగవనికో వియ సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవాతి ఇమినా ఆకారేన తీసు రతనేసు నిట్ఠం గచ్ఛతి. నిట్ఠం గతో హోతీతి ఏవం మగ్గక్ఖణే నిట్ఠం గచ్ఛన్తో అరహత్తఫలక్ఖణే పరియోసితసబ్బకిచ్చతాయ సబ్బాకారేన తీసు రతనేసు నిట్ఠం గతో హోతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళహత్థిపదోపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. మహాహత్థిపదోపమసుత్తవణ్ణనా

౩౦౦. ఏవం మే సుతన్తి మహాహత్థిపదోపమసుత్తం. తత్థ జఙ్గలానన్తి పథవీతలచారీనం. పాణానన్తి సపాదకపాణానం. పదజాతానీతి పదాని. సమోధానం గచ్ఛన్తీతి ఓధానం పక్ఖేపం గచ్ఛన్తి. అగ్గమక్ఖాయతీతి సేట్ఠం అక్ఖాయతి. యదిదం మహన్తత్తేనాతి మహన్తభావేన అగ్గం అక్ఖాయతి, న గుణవసేనాతి అత్థో. యే కేచి కుసలా ధమ్మాతి యే కేచి లోకియా వా లోకుత్తరా వా కుసలా ధమ్మా. సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి ఏత్థ చతుబ్బిధో సఙ్గహో – సజాతిసఙ్గహో, సఞ్జాతిసఙ్గహో, కిరియసఙ్గహో, గణనసఙ్గహోతి. తత్థ ‘‘సబ్బే ఖత్తియా ఆగచ్ఛన్తు సబ్బే బ్రాహ్మణా’’తి ఏవం సమానజాతివసేన సఙ్గహో సజాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘సబ్బే కోసలకా సబ్బే మాగధకా’’తి ఏవం సఞ్జాతిదేసవసేన సఙ్గహో సఞ్జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘సబ్బే రథికా సబ్బే ధనుగ్గహా’’తి ఏవం కిరియవసేన సఙ్గహో కిరియసఙ్గహో నామ. ‘‘చక్ఖాయతనం కతమక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతీతి? చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి. హఞ్చి చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, తేన వత రే వత్తబ్బే చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధేన సఙ్గహిత’’న్తి (కథా. ౪౭౧), అయం గణనసఙ్గహో నామ. ఇమస్మిమ్పి ఠానే అయమేవ అధిప్పేతో.

నను చ ‘‘చతున్నం అరియసచ్చానం కతి కుసలా కతి అకుసలా కతి అబ్యాకతాతి పఞ్హస్స విస్సజ్జనే సముదయసచ్చం అకుసలం, మగ్గసచ్చం కుసలం, నిరోధసచ్చం అబ్యాకతం, దుక్ఖసచ్చం సియా కుసలం, సియా అకుసలం, సియా అబ్యాకత’’న్తి (విభ. ౨౧౬-౨౧౭) ఆగతత్తా చతుభూమకమ్పి కుసలం దియడ్ఢమేవ సచ్చం భజతి. అథ కస్మా మహాథేరో చతూసు అరియసచ్చేసు గణనం గచ్ఛతీతి ఆహాతి? సచ్చానం అన్తోగధత్తా. యథా హి ‘‘సాధికమిదం, భిక్ఖవే, దియడ్ఢసిక్ఖాపదసతం అన్వద్ధమాసం ఉద్దేసం ఆగచ్ఛతి, యత్థ అత్తకామా కులపుత్తా సిక్ఖన్తి. తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, సిక్ఖా అధిసీలసిక్ఖా అధిచిత్తసిక్ఖా అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా’’తి (అ. ని. ౩.౮౮) ఏత్థ సాధికమిదం దియడ్ఢసిక్ఖాపదసతం ఏకా అధిసీలసిక్ఖావ హోతి, తం సిక్ఖన్తోపి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖతీతి దస్సితో, సిక్ఖానం అన్తోగధత్తా. యథా చ ఏకస్స హత్థిపదస్స చతూసు కోట్ఠాసేసు ఏకస్మిం కోట్ఠాసే ఓతిణ్ణానిపి ద్వీసు తీసు చతూసు కోట్ఠాసేసు ఓతిణ్ణానిపి సిఙ్గాలససమిగాదీనం పాదాని హత్థిపదే సమోధానం గతానేవ హోన్తి. హత్థిపదతో అముచ్చిత్వా తస్సేవ అన్తోగధత్తా. ఏవమేవ ఏకస్మిమ్పి ద్వీసుపి తీసుపి చతూసుపి సచ్చేసు గణనం గతా ధమ్మా చతూసు సచ్చేసు గణనం గతావ హోన్తి; సచ్చానం అన్తోగధత్తాతి దియడ్ఢసచ్చగణనం గతేపి కుసలధమ్మే ‘‘సబ్బే తే చతూసు అరియసచ్చేసు సఙ్గహం గచ్ఛన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘దుక్ఖే అరియసచ్చే’’తిఆదీసు ఉద్దేసపదేసు చేవ జాతిపి దుక్ఖాతిఆదీసు నిద్దేసపదేసు చ యం వత్తబ్బం, తం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తమేవ. కేవలం పనేత్థ దేసనానుక్కమోవ వేదితబ్బో.

౩౦౧. యథా హి ఛేకో విలీవకారో సుజాతం వేళుం లభిత్వా చతుధా ఛేత్వా తతో తయో కోట్ఠాసే ఠపేత్వా ఏకం గణ్హిత్వా పఞ్చధా భిన్దేయ్య, తతోపి చత్తారో ఠపేత్వా ఏకం గణ్హిత్వా ఫాలేన్తో పఞ్చ పేసియో కరేయ్య, తతో చతస్సో ఠపేత్వా ఏకం గణ్హిత్వా కుచ్ఛిభాగం పిట్ఠిభాగన్తి ద్విధా ఫాలేత్వా పిట్ఠిభాగం ఠపేత్వా కుచ్ఛిభాగం ఆదాయ తతో సముగ్గబీజనితాలవణ్టాదినానప్పకారం వేళువికతిం కరేయ్య, సో పిట్ఠిభాగఞ్చ ఇతరా చ చతస్సో పేసియో ఇతరే చ చత్తారో కోట్ఠాసే ఇతరే చ తయో కోట్ఠాసే కమ్మాయ న ఉపనేస్సతీతి న వత్తబ్బో. ఏకప్పహారేన పన ఉపనేతుం న సక్కా, అనుపుబ్బేన ఉపనేస్సతి. ఏవమేవ అయం మహాథేరోపి విలీవకారో సుజాతం వేళుం లభిత్వా చత్తారో కోట్ఠాసే వియ, ఇమం మహన్తం సుత్తన్తం ఆరభిత్వా చతుఅరియసచ్చవసేన మాతికం ఠపేసి. విలీవకారస్స తయో కోట్ఠాసే ఠపేత్వా ఏకం గహేత్వా తస్స పఞ్చధా కరణం వియ థేరస్స తీణి అరియసచ్చాని ఠపేత్వా ఏకం దుక్ఖసచ్చం గహేత్వా భాజేన్తస్స ఖన్ధవసేన పఞ్చధా కరణం. తతో యథా సో విలీవకారో చత్తారో కోట్ఠాసే ఠపేత్వా ఏకం భాగం గహేత్వా పఞ్చధా ఫాలేసి, ఏవం థేరో చత్తారో అరూపక్ఖన్ధే ఠపేత్వా రూపక్ఖన్ధం విభజన్తో చత్తారి చ మహాభూతాని చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయ రూపన్తి పఞ్చధా అకాసి. తతో యథా సో విలీవకారో చతస్సో పేసియో ఠపేత్వా ఏకం గహేత్వా కుచ్ఛిభాగం పిట్ఠిభాగన్తి ద్విధా ఫాలేసి, ఏవం థేరో ఉపాదాయ రూపఞ్చ తిస్సో చ ధాతుయో ఠపేత్వా ఏకం పథవీధాతుం విభజన్తో అజ్ఝత్తికబాహిరవసేన ద్విధా దస్సేసి. యథా సో విలీవకారో పిట్ఠిభాగం ఠపేత్వా కుచ్ఛిభాగం ఆదాయ నానప్పకారం విలీవవికతిం అకాసి, ఏవం థేరో బాహిరం పథవీధాతుం ఠపేత్వా అజ్ఝత్తికం పథవీధాతుం వీసతియా ఆకారేహి విభజిత్వా దస్సేతుం కతమా చావుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతూతిఆదిమాహ.

యథా పన విలీవకారో పిట్ఠిభాగఞ్చ ఇతరా చ చత్తస్సో పేసియో ఇతరే చ చత్తారో కోట్ఠాసే ఇతరే చ తయో కోట్ఠాసే అనుపుబ్బేన కమ్మాయ ఉపనేస్సతి, న హి సక్కా ఏకప్పహారేన ఉపనేతుం, ఏవం థేరోపి బాహిరఞ్చ పథవీధాతుం ఇతరా చ తిస్సో ధాతుయో ఉపాదారూపఞ్చ ఇతరే చ చత్తారో అరూపినో ఖన్ధే ఇతరాని చ తీణి అరియసచ్చాని అనుపుబ్బేన విభజిత్వా దస్సేస్సతి, న హి సక్కా ఏకప్పహారేన దస్సేతుం. అపిచ రాజపుత్తూపమాయపి అయం కమో విభావేతబ్బో –

ఏకో కిర మహారాజా, తస్స పరోసహస్సం పుత్తా. సో తేసం పిళన్ధనపరిక్ఖారం చతూసు పేళాసు ఠపేత్వా జేట్ఠపుత్తస్స అప్పేసి – ‘‘ఇదం తే, తాత, భాతికానం పిళన్ధనభణ్డం తథారూపే ఛణే సమ్పత్తే పిళన్ధనం నో దేహీతి యాచన్తానం దదేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధు దేవా’’తి సారగబ్భే పటిసామేసి, తథారూపే ఛణదివసే రాజపుత్తా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘పిళన్ధనం నో, తాత, దేథ, నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’’తి ఆహంసు. తాతా, జేట్ఠభాతికస్స వో హత్థే మయా పిళన్ధనం ఠపితం, తం ఆహరాపేత్వా పిళన్ధథాతి. తే సాధూతి పటిస్సుణిత్వా తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘తుమ్హాకం కిర నో హత్థే పిళన్ధనభణ్డం, తం దేథా’’తి ఆహంసు. సో ఏవం కరిస్సామీతి గబ్భం వివరిత్వా, చతస్సో పేళాయో నీహరిత్వా తిస్సో ఠపేత్వా ఏకం వివరిత్వా, తతో పఞ్చ సముగ్గే నీహరిత్వా చత్తారో ఠపేత్వా ఏకం వివరిత్వా, తతో పఞ్చసు కరణ్డేసు నీహరితేసు చత్తారో ఠపేత్వా ఏకం వివరిత్వా పిధానం పస్సే ఠపేత్వా తతో హత్థూపగపాదూపగాదీని నానప్పకారాని పిళన్ధనాని నీహరిత్వా అదాసి. సో కిఞ్చాపి ఇతరేహి చతూహి కరణ్డేహి ఇతరేహి చతూహి సముగ్గేహి ఇతరాహి తీహి పేళాహి న తావ భాజేత్వా దేతి, అనుపుబ్బేన పన దస్సతి, న హి సక్కా ఏకప్పహారేన దాతుం.

తత్థ మహారాజా వియ భగవా దట్ఠబ్బో. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘రాజాహమస్మి సేలాతి భగవా, ధమ్మరాజా అనుత్తరో’’తి (సు. ని. ౫౫౯). జేట్ఠపుత్తో వియ సారిపుత్తత్థేరో, వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘యం ఖో తం, భిక్ఖవే, సమ్మా వదమానో వదేయ్య, ‘భగవతో పుత్తో ఓరసో ముఖతో జాతో ధమ్మజో ధమ్మనిమ్మితో ధమ్మదాయాదో, నో ఆమిసదాయాదో’తి సారిపుత్తమేవ తం సమ్మా వదమానో వదేయ్య, భగవతో పుత్తో…పే… నో ఆమిసదాయాదో’’తి (మ. ని. ౩.౯౭). పరోసహస్సరాజపుత్తా వియ భిక్ఖుసఙ్ఘో దట్ఠబ్బో. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘పరోసహస్సం భిక్ఖూనం, సుగతం పయిరుపాసతి;

దేసేన్తం విరజం ధమ్మం, నిబ్బానం అకుతోభయ’’న్తి. (సం. ని. ౧.౨౧౬);

రఞ్ఞో తేసం పుత్తానం పిళన్ధనం చతూసు పేళాసు పక్ఖిపిత్వా జేట్ఠపుత్తస్స హత్థే ఠపితకాలో వియ భగవతో ధమ్మసేనాపతిస్స హత్థే చతుసచ్చప్పకాసనాయ ఠపితకాలో, తేనేవాహ – ‘‘సారిపుత్తో, భిక్ఖవే, పహోతి చత్తారి అరియసచ్చాని విత్థారేన ఆచిక్ఖితుం దేసేతుం పఞ్ఞాపేతుం పట్ఠపేతుం వివరితుం విభజితుం ఉత్తానీకాతు’’న్తి (మ. ని. ౩.౩౭౧). తథారూపే ఖణే తేసం రాజపుత్తానం తం రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా పిళన్ధనం యాచనకాలో వియ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స వస్సూపనాయికసమయే ఆగన్త్వా ధమ్మదేసనాయ యాచితకాలో. ఉపకట్ఠాయ కిర వస్సూపనాయికాయ ఇదం సుత్తం దేసితం. రఞ్ఞో, ‘‘తాతా, జేట్ఠభాతికస్స వో హత్థే మయా పిళన్ధనం ఠపితం తం ఆహరాపేత్వా పిళన్ధథా’’తి వుత్తకాలో వియ సమ్బుద్ధేనాపి, ‘‘సేవేథ, భిక్ఖవే, సారిపుత్తమోగ్గల్లానే, భజథ, భిక్ఖవే, సారిపుత్తమోగ్గల్లానే. పణ్డితా భిక్ఖూ అనుగ్గాహకా సబ్రహ్మచారీన’’న్తి ఏవం ధమ్మసేనాపతినో సన్తికే భిక్ఖూనం పేసితకాలో.

రాజపుత్తేహి రఞ్ఞో కథం సుత్వా జేట్ఠభాతికస్స సన్తికం గన్త్వా పిళన్ధనం యాచితకాలో వియ భిక్ఖూహి సత్థుకథం సుత్వా ధమ్మసేనాపతిం ఉపసఙ్కమ్మ ధమ్మదేసనం ఆయాచితకాలో. జేట్ఠభాతికస్స గబ్భం వివరిత్వా చతస్సో పేళాయో నీహరిత్వా ఠపనం వియ ధమ్మసేనాపతిస్స ఇమం సుత్తన్తం ఆరభిత్వా చతున్నం అరియసచ్చానం వసేన మాతికాయ ఠపనం. తిస్సో పేళాయో ఠపేత్వా ఏకం వివరిత్వా తతో పఞ్చసముగ్గనీహరణం వియ తీణి అరియసచ్చాని ఠపేత్వా దుక్ఖం అరియసచ్చం విభజన్తస్స పఞ్చక్ఖన్ధదస్సనం. చత్తారో సముగ్గే ఠపేత్వా ఏకం వివరిత్వా తతో పఞ్చకరణ్డనీహరణం వియ చత్తారో అరూపక్ఖన్ధే ఠపేత్వా ఏకం రూపక్ఖన్ధం విభజన్తస్స చతుమహాభూతఉపాదారూపవసేన పఞ్చకోట్ఠాసదస్సనం.

౩౦౨. చత్తారో కరణ్డే ఠపేత్వా ఏకం వివరిత్వా పిధానం పస్సే ఠపేత్వా హత్థూపగపాదూపగాదిపిళన్ధనదానం వియ తీణి మహాభూతాని ఉపాదారూపఞ్చ ఠపేత్వా ఏకం పథవీధాతుం విభజన్తస్స బాహిరం తావ పిధానం వియ ఠపేత్వా అజ్ఝత్తికాయ పథవీధాతుయా నానాసభావతో వీసతియా ఆకారేహి దస్సనత్థం ‘‘కతమా చావుసో అజ్ఝత్తికా పథవీధాతూ’’తిఆదివచనం.

తస్స పన రాజపుత్తస్స తేహి చతూహి కరణ్డేహి చతూహి సముగ్గేహి తీహి చ పేళాహి పచ్ఛా అనుపుబ్బేన నీహరిత్వా పిళన్ధనదానం వియ థేరస్సాపి ఇతరేసఞ్చ తిణ్ణం మహాభూతానం ఉపాదారూపానఞ్చ చతున్నం అరూపక్ఖన్ధానఞ్చ తిణ్ణం అరియసచ్చానఞ్చ పచ్ఛా అనుపుబ్బేన భాజేత్వా దస్సనం వేదితబ్బం. యం పనేతం ‘‘కతమా చావుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అజ్ఝత్తం పచ్చత్తన్తి ఉభయమ్పేతం నియకాధివచనమేవ. కక్ఖళన్తి థద్ధం. ఖరిగతన్తి ఫరుసం. ఉపాదిన్నన్తి న కమ్మసముట్ఠానమేవ, అవిసేసేన పన సరీరట్ఠకస్సేతం గహణం. సరీరట్ఠకఞ్హి ఉపాదిన్నం వా హోతు, అనుపాదిన్నం వా, ఆదిన్నగహితపరామట్ఠవసేన సబ్బం ఉపాదిన్నమేవ నామ. సేయ్యథిదం – కేసా లోమా…పే… ఉదరియం కరీసన్తి ఇదం ధాతుకమ్మట్ఠానికస్స కులపుత్తస్స అజ్ఝత్తికపథవీధాతువసేన తావ కమ్మట్ఠానం విభత్తం. ఏత్థ పన మనసికారం ఆరభిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం గహేతుకామేన యం కాతబ్బం, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితమేవ. మత్థలుఙ్గం పన న ఇధ పాళిఆరుళ్హం. తమ్పి ఆహరిత్వా, విసుద్ధిమగ్గే వుత్తనయేనేవ వణ్ణసణ్ఠానాదివసేన వవత్థపేత్వా, ‘‘అయమ్పి అచేతనా అబ్యాకతా సుఞ్ఞా థద్ధా పథవీధాతు ఏవా’’తి మనసి కాతబ్బం. యం వా పనఞ్ఞమ్పీతి ఇదం ఇతరేసు తీసు కోట్ఠాసేసు అనుగతాయ పథవీధాతుయా గహణత్థం వుత్తం. యా చేవ ఖో పన అజ్ఝత్తికా పథవీధాతూతి యా చ అయం వుత్తప్పకారా అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు. యా చ బాహిరాతి యా చ విభఙ్గే, ‘‘అయో లోహం తిపు సీస’’న్తిఆదినా (విభ. ౧౭౩) నయేన ఆగతా బాహిరా పథవీధాతు.

ఏత్తావతా థేరేన అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు నానాసభావతో వీసతియా ఆకారేహి విత్థారేన దస్సితా, బాహిరా సఙ్ఖేపేన. కస్మా? యస్మిఞ్హి ఠానే సత్తానం ఆలయో నికన్తి పత్థనా పరియుట్ఠానం గహణం పరామాసో బలవా హోతి, తత్థ తేసం ఆలయాదీనం ఉద్ధరణత్థం బుద్ధా వా బుద్ధసావకా వా విత్థారకథం కథేన్తి. యత్థ పన న బలవా, తత్థ కత్తబ్బకిచ్చాభావతో సఙ్ఖేపేన కథేన్తి. యథా హి కస్సకో ఖేత్తం కసమానో యత్థ మూలసన్తానకానం బలవతాయ నఙ్గలం లగ్గతి, తత్థ గోణే ఠపేత్వా పంసుం వియూహిత్వా మూలసన్తానకాని ఛేత్వా ఛేత్వా ఉద్ధరన్తో బహుం వాయామం కరోతి. యత్థ తాని నత్థి, తత్థ బలవం పయోగం కత్వా గోణే పిట్ఠియం పహరమానో కసతియేవ, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

పథవీధాతురేవేసాతి దువిధాపేసా థద్ధట్ఠేన కక్ఖళట్ఠేన ఫరుసట్ఠేన ఏకలక్ఖణా పథవీధాతుయేవ, ఆవుసోతి అజ్ఝత్తికం బాహిరాయ సద్ధిం యోజేత్వా దస్సేతి. యస్మా బాహిరాయ పథవీధాతుయా అచేతనాభావో పాకటో, న అజ్ఝత్తికాయ, తస్మా సా బాహిరాయ సద్ధిం ఏకసదిసా అచేతనాయేవాతి గణ్హన్తస్స సుఖపరిగ్గహో హోతి. యథా కిం? యథా దన్తేన గోణేన సద్ధిం యోజితో అదన్తో కతిపాహమేవ విసూకాయతి విప్ఫన్దతి, అథ న చిరస్సేవ దమథం ఉపేతి. ఏవం అజ్ఝత్తికాపి బాహిరాయ సద్ధిం ఏకసదిసాతి గణ్హన్తస్స కతిపాహమేవ అచేతనాభావో న ఉపట్ఠాతి, అథ న చిరేనేవస్సా అచేతనాభావో పాకటో హోతి. తం నేతం మమాతి తం ఉభయమ్పి న ఏతం మమ, న ఏసోహమస్మి, న ఏసో మే అత్తాతి ఏవం యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బం. యథాభూతన్తి యథాసభావం, తఞ్హి అనిచ్చాదిసభావం, తస్మా అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తాతి ఏవం దట్ఠబ్బన్తి అత్థో.

హోతి ఖో సో, ఆవుసోతి కస్మా ఆరభి? బాహిరఆపోధాతువసేన బాహిరాయ పథవీధాతుయా వినాసం దస్సేత్వా తతో విసేసతరేన ఉపాదిన్నాయ సరీరట్ఠకపథవీధాతుయా వినాసదస్సనత్థం. పకుప్పతీతి ఆపోసంవట్టవసేన వడ్ఢమానా కుప్పతి. అన్తరహితా తస్మిం సమయే బాహిరా పథవీధాతు హోతీతి తస్మిం సమయే కోటిసతసహస్సచక్కవాళే ఖారోదకేన విలీయమానా ఉదకానుగతా హుత్వా సబ్బా పబ్బతాదివసేన సణ్ఠితా పథవీధాతు అన్తరహితా హోతి. విలీయిత్వా ఉదకమేవ హోతి. తావ మహల్లికాయాతి తావ మహన్తాయ.

దువే సతసహస్సాని, చత్తారి నహుతాని చ;

ఏత్తకం బహలత్తేన, సఙ్ఖాతాయం వసున్ధరాతి. –

ఏవం బహలత్తేనేవ మహన్తాయ, విత్థారతో పన కోటిసతసహస్సచక్కవాళప్పమాణాయ. అనిచ్చతాతి హుత్వా అభావతా. ఖయధమ్మతాతి ఖయం గమనసభావతా. వయధమ్మతాతి వయం గమనసభావతా. విపరిణామధమ్మతాతి పకతివిజహనసభావతా, ఇతి సబ్బేహిపి ఇమేహి పదేహి అనిచ్చలక్ఖణమేవ వుత్తం. యం పన అనిచ్చం, తం దుక్ఖం. యం దుక్ఖం, తం అనత్తాతి తీణిపి లక్ఖణాని ఆగతానేవ హోన్తి. మత్తట్ఠకస్సాతి పరిత్తట్ఠితికస్స, తత్థ ద్వీహాకారేహి ఇమస్స కాయస్స పరిత్తట్ఠితితా వేదితబ్బా ఠితిపరిత్తతాయ చ సరసపరిత్తతాయ చ. అయఞ్హి అతీతే చిత్తక్ఖణే జీవిత్థ, న జీవతి, న జీవిస్సతి. అనాగతే చిత్తక్ఖణే జీవిస్సతి, న జీవతి, న జీవిత్థ. పచ్చుప్పన్నే చిత్తక్ఖణే జీవతి, న జీవిత్థ, న జీవిస్సతీతి వుచ్చతి.

‘‘జీవితం అత్తభావో చ, సుఖదుక్ఖా చ కేవలా;

ఏకచిత్తసమాయుత్తా, లహు సో వత్తతే ఖణో’’తి. –

ఇదం ఏతస్సేవ పరిత్తట్ఠితిదస్సనత్థం వుత్తం. ఏవం ఠితిపరిత్తతాయ పరిత్తట్ఠితితా వేదితబ్బా.

అస్సాసపస్సాసూపనిబద్ధాదిభావేన పనస్స సరసపరిత్తతా వేదితబ్బా. సత్తానఞ్హి అస్సాసూపనిబద్ధం జీవితం, పస్సాసూపనిబద్ధం జీవితం, అస్సాసపస్సాసూపనిబద్ధం జీవితం, మహాభూతూపనిబద్ధం జీవితం, కబళీకారాహారూపనిబద్ధం జీవితం, విఞ్ఞాణూపనిబద్ధం జీవితన్తి విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితం.

తణ్హుపాదిన్నస్సాతి తణ్హాయ ఆదిన్నగహితపరామట్ఠస్స అహన్తి వా మమన్తి వా అస్మీతి వా. అథ ఖ్వాస్స నోతేవేత్థ హోతీతి అథ ఖో అస్స భిక్ఖునో ఏవం తీణి లక్ఖణాని ఆరోపేత్వా పస్సన్తస్స ఏత్థ అజ్ఝత్తికాయ పథవీధాతుయా అహన్తి వాతిఆది తివిధో తణ్హామానదిట్ఠిగ్గాహో నోతేవ హోతి, న హోతియేవాతి అత్థో. యథా చ ఆపోధాతువసేన, ఏవం తేజోధాతువాయోధాతువసేనపి బాహిరాయ పథవీధాతుయా అన్తరధానం హోతి. ఇధ పన ఏకంయేవ ఆగతం. ఇతరానిపి అత్థతో వేదితబ్బాని.

తఞ్చే, ఆవుసోతి ఇధ తస్స ధాతుకమ్మట్ఠానికస్స భిక్ఖునో సోతద్వారే పరిగ్గహం పట్ఠపేన్తో బలం దస్సేతి. అక్కోసన్తీతి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి. పరిభాసన్తీతి తయా ఇదఞ్చిదఞ్చ కతం, ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ తం కరిస్సామాతి వాచాయ పరిభాసన్తి. రోసేన్తీతి ఘట్టేన్తి. విహేసేన్తీతి దుక్ఖాపేన్తి, సబ్బం వాచాయ ఘట్టనమేవ వుత్తం. సో ఏవన్తి సో ధాతుకమ్మట్ఠానికో ఏవం సమ్పజానాతి. ఉప్పన్నా ఖో మే అయన్తి సమ్పతివత్తమానుప్పన్నభావేన చ సముదాచారుప్పన్నభావేన చ ఉప్పన్నా. సోతసమ్ఫస్సజాతి ఉపనిస్సయవసేన సోతసమ్ఫస్సతో జాతా సోతద్వారజవనవేదనా, ఫస్సో అనిచ్చోతి సోతసమ్ఫస్సో హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చోతి పస్సతి. వేదనాదయోపి సోతసమ్ఫస్ససమ్పయుత్తావ వేదితబ్బా. ధాతారమ్మణమేవాతి ధాతుసఙ్ఖాతమేవ ఆరమ్మణం. పక్ఖన్దతీతి ఓతరతి. పసీదతీతి తస్మిం ఆరమ్మణే పసీదతి, భుమ్మవచనమేవ వా ఏతం. బ్యఞ్జనసన్ధివసేన ‘‘ధాతారమ్మణమేవా’’తి వుత్తం, ధాతారమ్మణేయేవాతి అయమేత్థ అత్థో. అధిముచ్చతీతి ధాతువసేన ఏవన్తి అధిమోక్ఖం లభతి, న రజ్జతి, న దుస్సతి. అయఞ్హి సోతద్వారమ్హి ఆరమ్మణే ఆపాథగతే మూలపరిఞ్ఞాఆగన్తుకతావకాలికవసేన పరిగ్గహం కరోతి, తస్స విత్థారకథా సతిపట్ఠానే సతిసమ్పజఞ్ఞపబ్బే వుత్తా. సా పన తత్థ చక్ఖుద్వారవసేన వుత్తా, ఇధ సోతద్వారవసేన వేదితబ్బా.

ఏవం కతపరిగ్గహస్స హి ధాతుకమ్మట్ఠానికస్స బలవవిపస్సకస్స సచేపి చక్ఖుద్వారాదీసు ఆరమ్మణే ఆపాథగతే అయోనిసో ఆవజ్జనం ఉప్పజ్జతి, వోట్ఠబ్బనం పత్వా ఏకం ద్వే వారే ఆసేవనం లభిత్వా చిత్తం భవఙ్గమేవ ఓతరతి, న రాగాదివసేన ఉప్పజ్జతి, అయం కోటిప్పత్తో తిక్ఖవిపస్సకో. అపరస్స రాగాదివసేన ఏకం వారం జవనం జవతి, జవనపరియోసానే పన రాగాదివసేన ఏవం మే జవనం జవితన్తి ఆవజ్జతో ఆరమ్మణం పరిగ్గహితమేవ హోతి, పున వారం తథా న జవతి. అపరస్స ఏకవారం ఏవం ఆవజ్జతో పున దుతియవారం రాగాదివసేన జవనం జవతియేవ, దుతియవారావసానే పన ఏవం మే జవనం జవితన్తి ఆవజ్జతో ఆరమ్మణం పరిగ్గహితమేవ హోతి, తతియవారే తథా న ఉప్పజ్జతి. ఏత్థ పన పఠమో అతితిక్ఖో, తతియో అతిమన్దో, దుతియస్స పన వసేన ఇమస్మిం సుత్తే, లటుకికోపమే, ఇన్ద్రియభావనే చ అయమత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం సోతద్వారే పరిగ్గహితవసేన ధాతుకమ్మట్ఠానికస్స బలం దస్సేత్వా ఇదాని కాయద్వారే దీపేన్తో తఞ్చే, ఆవుసోతిఆదిమాహ. అనిట్ఠారమ్మణఞ్హి పత్వా ద్వీసు వారేసు కిలమతి సోతద్వారే చ కాయద్వారే చ. తస్మా యథా నామ ఖేత్తస్సామీ పురిసో కుదాలం గహేత్వా ఖేత్తం అనుసఞ్చరన్తో యత్థ వా తత్థ వా మత్తికపిణ్డం అదత్వా దుబ్బలట్ఠానేసుయేవ కుదాలేన భూమిం భిన్దిత్వా సతిణమత్తికపిణ్డం దేతి. ఏవమేవ మహాథేరో అనాగతే సిక్ఖాకామా పధానకమ్మికా కులపుత్తా ఇమేసు ద్వారేసు సంవరం పట్ఠపేత్వా ఖిప్పమేవ జాతిజరామరణస్స అన్తం కరిస్సన్తీతి ఇమేసుయేవ ద్వీసు ద్వారేసు గాళ్హం కత్వా సంవరం దేసేన్తో ఇమం దేసనం ఆరభి.

తత్థ సముదాచరన్తీతి ఉపక్కమన్తి. పాణిసమ్ఫస్సేనాతి పాణిప్పహారేన, ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. తథాభూతోతి తథాసభావో. యథాభూతస్మిన్తి యథాసభావే. కమన్తీతి పవత్తన్తి. ఏవం బుద్ధం అనుస్సరతోతిఆదీసు ఇతిపి సో భగవాతిఆదినా నయేన అనుస్సరన్తోపి బుద్ధం అనుస్సరతి, వుత్తం ఖో పనేతం భగవతాతి అనుస్సరన్తోపి అనుస్సరతియేవ. స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మోతిఆదినా నయేన అనుస్సరన్తోపి ధమ్మం అనుస్సరతి, కకచూపమోవాదం అనుస్సరన్తోపి అనుస్సరతియేవ. సుప్పటిపన్నోతిఆదినా నయేన అనుస్సరన్తోపి సఙ్ఘం అనుస్సరతి, కకచోకన్తనం అధివాసయమానస్స భిక్ఖునో గుణం అనుస్సరమానోపి అనుస్సరతియేవ.

ఉపేక్ఖా కుసలనిస్సితా న సణ్ఠాతీతి ఇధ విపస్సనుపేక్ఖా అధిప్పేతా. ఉపేక్ఖా కుసలనిస్సితా సణ్ఠాతీతి ఇధ ఛళఙ్గుపేక్ఖా, సా పనేసా కిఞ్చాపి ఖీణాసవస్స ఇట్ఠానిట్ఠేసు ఆరమ్మణేసు అరజ్జనాదివసేన పవత్తతి, అయం పన భిక్ఖు వీరియబలేన భావనాసిద్ధియా అత్తనో విపస్సనం ఖీణాసవస్స ఛళఙ్గుపేక్ఖాఠానే ఠపేతీతి విపస్సనావ ఛళఙ్గుపేక్ఖా నామ జాతా.

౩౦౩. ఆపోధాతునిద్దేసే ఆపోగతన్తి సబ్బఆపేసు గతం అల్లయూసభావలక్ఖణం. పిత్తం సేమ్హన్తిఆదీసు పన యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం సద్ధిం భావనానయేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం. పకుప్పతీతి ఓఘవసేన వడ్ఢతి, సముద్దతో వా ఉదకం ఉత్తరతి, అయమస్స పాకతికో పకోపో, ఆపోసంవట్టకాలే పన కోటిసతసహస్సచక్కవాళం ఉదకపూరమేవ హోతి. ఓగచ్ఛన్తీతి హేట్ఠా గచ్ఛన్తి, ఉద్ధనే ఆరోపితఉదకం వియ ఖయం వినాసం పాపుణన్తి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

౩౦౪. తేజోధాతునిద్దేసే తేజోగతన్తి సబ్బతేజేసు గతం ఉణ్హత్తలక్ఖణం. తేజో ఏవ వా తేజోభావం గతన్తి తేజోగతం. పురిమే ఆపోగతేపి పచ్ఛిమే వాయోగతేపి ఏసేవ నయో. యేన చాతి యేన తేజోగతేన. తస్మిం కుప్పితే అయం కాయో సన్తప్పతి, ఏకాహికజరాదిభావేన ఉసుమజాతో హోతి. యేన చ జీరీయతీతి యేన అయం కాయో జీరతి, ఇన్ద్రియవేకల్లత్తం బలపరిక్ఖయం వలిపలితాదిభావఞ్చ పాపుణాతి. యేన చ పరిడయ్హతీతి యేన కుప్పితేన అయం కాయో దయ్హతి, సో చ పుగ్గలో దయ్హామి దయ్హామీతి కన్దన్తో సతధోతసప్పిగోసీతచన్దనాదిలేపఞ్చ తాలవణ్టవాతఞ్చ పచ్చాసీసతి. యేన చ అసితపీతఖాయితసాయితం సమ్మా పరిణామం గచ్ఛతీతి యేన తం అసితం వా ఓదనాది, పీతం వా పానకాది, ఖాయితం వా పిట్ఠఖజ్జకాది, సాయితం వా అమ్బపక్కమధుఫాణితాది సమ్మా పరిపాకం గచ్ఛతి, రసాదిభావేన వివేకం గచ్ఛతీతి అత్థో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పన యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం సద్ధిం భావనానయేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం.

హరితన్తన్తి హరితమేవ. అల్లతిణాదిం ఆగమ్మ నిబ్బాయతీతి అత్థో. పన్థన్తన్తి మహామగ్గమేవ. సేలన్తన్తి పబ్బతం. ఉదకన్తన్తి ఉదకం. రమణీయం వా భూమిభాగన్తి తిణగుమ్బాదిరహితం, వివిత్తం అబ్భోకాసం భూమిభాగం. అనాహారాతి నిరాహారా నిరుపాదానా, అయమ్పి పకతియావ తేజోవికారో వుత్తో, తేజోసంవట్టకాలే పన కోటిసతసహస్సచక్కవాళం ఝాపేత్వా ఛారికామత్తమ్పి న తిట్ఠతి. న్హారుదద్దులేనాతి చమ్మనిల్లేఖనేన. అగ్గిం గవేసన్తీతి ఏవరూపం సుఖుమం ఉపాదానం గహేత్వా అగ్గిం పరియేసన్తి, యం అప్పమత్తకమ్పి ఉసుమం లభిత్వా పజ్జలతి, సేసమిధాపి పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

౩౦౫. వాయోధాతునిద్దేసే ఉద్ధఙ్గమా వాతాతి ఉగ్గారహిక్కారాదిపవత్తకా ఉద్ధం ఆరోహనవాతా. అధోగమా వాతాతి ఉచ్చారపస్సావాదినీహరణకా అధో ఓరోహనవాతా. కుచ్ఛిసయా వాతాతి అన్తానం బహివాతా. కోట్ఠాసయా వాతాతి అన్తానం అన్తోవాతా. అఙ్గమఙ్గానుసారినోతి ధమనీజాలానుసారేన సకలసరీరే అఙ్గమఙ్గాని అనుసటా సమిఞ్జనపసారణాదినిబ్బత్తకవాతా. అస్సాసోతి అన్తోపవిసననాసికవాతో. పస్సాసోతి బహినిక్ఖమననాసికవాతో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పన యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం సద్ధిం భావనానయేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తం.

గామమ్పి వహతీతి సకలగామమ్పి చుణ్ణవిచుణ్ణం కురుమానా ఆదాయ గచ్ఛతి, నిగమాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇధ వాయోసంవట్టకాలే కోటిసతసహస్సచక్కవాళవిద్ధంసనవసేన వాయోధాతువికారో దస్సితో. విధూపనేనాతి అగ్గిబీజనకేన. ఓస్సవనేతి ఛదనగ్గే, తేన హి ఉదకం సవతి, తస్మా తం ‘‘ఓస్సవన’’న్తి వుచ్చతి. సేసమిధాపి పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం.

౩౦౬. సేయ్యథాపి, ఆవుసోతి ఇధ కిం దస్సేతి? హేట్ఠా కథితానం మహాభూతానం నిస్సత్తభావం. కట్ఠన్తి దబ్బసమ్భారం. వల్లిన్తి ఆబన్ధనవల్లిం. తిణన్తి ఛదనతిణం. మత్తికన్తి అనులేపమత్తికం. ఆకాసో పరివారితోతి ఏతాని కట్ఠాదీని అన్తో చ బహి చ పరివారేత్వా ఆకాసో ఠితోతి అత్థో. అగారంత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి అగారన్తి పణ్ణత్తిమత్తం హోతి. కట్ఠాదీసు పన విసుం విసుం రాసికతేసు కట్ఠరాసివల్లిరాసీత్వేవ వుచ్చతి. ఏవమేవ ఖోతి ఏవమేవ అట్ఠిఆదీని అన్తో చ బహి చ పరివారేత్వా ఠితో ఆకాసో, తానేవ అట్ఠిఆదీని పటిచ్చ రూపంత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి, సరీరన్తి వోహారం గచ్ఛతి. యథా కట్ఠాదీని పటిచ్చ గేహన్తి సఙ్ఖం గతం అగారం ఖత్తియగేహం బ్రాహ్మణగేహన్తి వుచ్చతి, ఏవమిదమ్పి ఖత్తియసరీరం బ్రాహ్మణసరీరన్తి వుచ్చతి, న హేత్థ కోచి సత్తో వా జీవో వా విజ్జతి.

అజ్ఝత్తికఞ్చేవ, ఆవుసో, చక్ఖూతి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? హేట్ఠా ఉపాదారూపం చత్తారో చ అరూపినో ఖన్ధా తీణి చ అరియసచ్చాని న కథితాని, ఇదాని తాని కథేతుం అయం దేసనా ఆరద్ధాతి. తత్థ చక్ఖుం అపరిభిన్నన్తి చక్ఖుపసాదే నిరుద్ధేపి ఉపహతేపి పిత్తసేమ్హలోహితేహి పలిబుద్ధేపి చక్ఖు చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స పచ్చయో భవితుం న సక్కోతి, పరిభిన్నమేవ హోతి, చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స పన పచ్చయో భవితుం సమత్థం అపరిభిన్నం నామ. బాహిరా చ రూపాతి బాహిరా చతుసముట్ఠానికరూపా. తజ్జో సమన్నాహారోతి తం చక్ఖుఞ్చ రూపే చ పటిచ్చ భవఙ్గం ఆవట్టేత్వా ఉప్పజ్జనమనసికారో, భవఙ్గావట్టనసమత్థం చక్ఖుద్వారే కిరియమనోధాతుచిత్తన్తి అత్థో. తం రూపానం అనాపాథగతత్తాపి అఞ్ఞావిహితస్సపి న హోతి, తజ్జస్సాతి తదనురూపస్స. విఞ్ఞాణభాగస్సాతి విఞ్ఞాణకోట్ఠాసస్స.

యం తథాభూతస్సాతిఆదీసు ద్వారవసేన చత్తారి సచ్చాని దస్సేతి. తత్థ తథాభూతస్సాతి చక్ఖువిఞ్ఞాణేన సహభూతస్స, చక్ఖువిఞ్ఞాణసమఙ్గినోతి అత్థో. రూపన్తి చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స న రూపజనకత్తా చక్ఖువిఞ్ఞాణక్ఖణే తిసముట్ఠానరూపం, తదనన్తరచిత్తక్ఖణే చతుసముట్ఠానమ్పి లబ్భతి. సఙ్గహం గచ్ఛతీతి గణనం గచ్ఛతి. వేదనాదయో చక్ఖువిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తావ. విఞ్ఞాణమ్పి చక్ఖువిఞ్ఞాణమేవ. ఏత్థ చ సఙ్ఖారాతి చేతనావ వుత్తా. సఙ్గహోతి ఏకతో సఙ్గహో. సన్నిపాతోతి సమాగమో. సమవాయోతి రాసి. యో పటిచ్చసముప్పాదం పస్సతీతి యో పచ్చయే పస్సతి. సో ధమ్మం పస్సతీతి సో పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మే పస్సతి, ఛన్దోతిఆది సబ్బం తణ్హావేవచనమేవ, తణ్హా హి ఛన్దకరణవసేన ఛన్దో. ఆలయకరణవసేన ఆలయో. అనునయకరణవసేన అనునయో. అజ్ఝోగాహిత్వా గిలిత్వా గహనవసేన అజ్ఝోసానన్తి వుచ్చతి. ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానన్తి నిబ్బానస్సేవ వేవచనం, ఇతి తీణి సచ్చాని పాళియం ఆగతానేవ మగ్గసచ్చం ఆహరిత్వా గహేతబ్బం, యా ఇమేసు తీసు ఠానేసు దిట్ఠి సఙ్కప్పో వాచా కమ్మన్తో ఆజీవో వాయామో సతి సమాధి భావనాపటివేధో, అయం మగ్గోతి. బహుకతం హోతీతి ఏత్తావతాపి బహుం భగవతో సాసనం కతం హోతి, అజ్ఝత్తికఞ్చేవ, ఆవుసో, సోతన్తిఆదివారేసుపి ఏసేవ నయో.

మనోద్వారే పన అజ్ఝత్తికో మనో నామ భవఙ్గచిత్తం. తం నిరుద్ధమ్పి ఆవజ్జనచిత్తస్స పచ్చయో భవితుం అసమత్థం మన్దథామగతమేవ పవత్తమానమ్పి పరిభిన్నం నామ హోతి. ఆవజ్జనస్స పన పచ్చయో భవితుం సమత్థం అపరిభిన్నం నామ. బాహిరా చ ధమ్మాతి ధమ్మారమ్మణం. నేవ తావ తజ్జస్సాతి ఇదం భవఙ్గసమయేనేవ కథితం. దుతియవారో పగుణజ్ఝానపచ్చవేక్ఖణేన వా, పగుణకమ్మట్ఠానమనసికారేన వా, పగుణబుద్ధవచనసజ్ఝాయకరణాదినా వా, అఞ్ఞవిహితకం సన్ధాయ వుత్తో. ఇమస్మిం వారే రూపన్తి చతుసముట్ఠానమ్పి లబ్భతి. మనోవిఞ్ఞాణఞ్హి రూపం సముట్ఠాపేతి, వేదనాదయో మనోవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా, విఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణమేవ. సఙ్ఖారా పనేత్థ ఫస్సచేతనావసేనేవ గహితా. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఇతి మహాథేరో హేట్ఠా ఏకదేసమేవ సమ్మసన్తో ఆగన్త్వా ఇమస్మిం ఠానే ఠత్వా హేట్ఠా పరిహీనదేసనం సబ్బం తంతంద్వారవసేన భాజేత్వా దస్సేన్తో యథానుసన్ధినావ సుత్తన్తం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాహత్థిపదోపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మహాసారోపమసుత్తవణ్ణనా

౩౦౭. ఏవం మే సుతన్తి మహాసారోపమసుత్తం. తత్థ అచిరపక్కన్తేతి సఙ్ఘం భిన్దిత్వా రుహిరుప్పాదకమ్మం కత్వా నచిరపక్కన్తే సలిఙ్గేనేవ పాటియేక్కే జాతే.

ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో కులపుత్తోతి కిఞ్చాపి అసుకకులపుత్తోతి న నియామితో, దేవదత్తంయేవ పన సన్ధాయ ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సో హి అసమ్భిన్నాయ మహాసమ్మతపవేణియా ఓక్కాకవంసే జాతత్తా జాతికులపుత్తో. ఓతిణ్ణోతి యస్స జాతి అన్తో అనుపవిట్ఠా, సో జాతియా ఓతిణ్ణో నామ. జరాదీసుపి ఏసేవ నయో. లాభసక్కారాదీసుపి లాభోతి చత్తారో పచ్చయా. సక్కారోతి తేసంయేవ సుకతభావో. సిలోకోతి వణ్ణభణనం. అభినిబ్బత్తేతీతి ఉప్పాదేతి. అపఞ్ఞాతాతి ద్విన్నం జనానం ఠితట్ఠానే న పఞ్ఞాయన్తి, ఘాసచ్ఛాదనమత్తమ్పి న లభన్తి. అప్పేసక్ఖాతి అప్పపరివారా, పురతో వా పచ్ఛతో వా గచ్ఛన్తం న లభన్తి.

సారేన సారకరణీయన్తి రుక్ఖసారేన కత్తబ్బం అక్ఖచక్కయుగనఙ్గలాదికం యంకిఞ్చి. సాఖాపలాసం అగ్గహేసి బ్రహ్మచరియస్సాతి మగ్గఫలసారస్స సాసనబ్రహ్మచరియస్స చత్తారో పచ్చయా సాఖాపలాసం నామ, తం అగ్గహేసి. తేన చ వోసానం ఆపాదీతి తేనేవ చ అలమేత్తావతా సారో మే పత్తోతి వోసానం ఆపన్నో.

౩౧౦. ఞాణదస్సనం ఆరాధేతీతి దేవదత్తో పఞ్చాభిఞ్ఞో, దిబ్బచక్ఖు చ పఞ్చన్నం అభిఞ్ఞానం మత్థకే ఠితం, తం ఇమస్మిం సుత్తే ‘‘ఞాణదస్సన’’న్తి వుత్తం. అజానం అపస్సం విహరన్తీతి కిఞ్చి సుఖుమం రూపం అజానన్తా అన్తమసో పంసుపిసాచకమ్పి అపస్సన్తా విహరన్తి.

౩౧౧. అసమయవిమోక్ఖం ఆరాధేతీతి, ‘‘కతమో అసమయవిమోక్ఖో? చత్తారో చ అరియమగ్గా చత్తారి చ సామఞ్ఞఫలాని, నిబ్బానఞ్చ, అయం అసమయవిమోక్ఖో’’తి (పటి. మ. ౧.౨౧౩) ఏవం వుత్తే నవలోకుత్తరధమ్మే ఆరాధేతి సమ్పాదేతి పటిలభతి. లోకియసమాపత్తియో హి అప్పితప్పితక్ఖణేయేవ పచ్చనీకధమ్మేహి విముచ్చన్తి, తస్మా, ‘‘కతమో సమయవిమోక్ఖో? చత్తారి చ ఝానాని చతస్సో చ అరూపావచరసమాపత్తియో, అయం సమయవిమోక్ఖో’’తి ఏవం సమయవిమోక్ఖోతి వుత్తా. లోకుత్తరధమ్మా పన కాలేన కాలం విముచ్చన్తి, సకిం విముత్తాని హి మగ్గఫలాని విముత్తానేవ హోన్తి. నిబ్బానం సబ్బకిలేసేహి అచ్చన్తం విముత్తమేవాతి ఇమే నవ ధమ్మా అసమయవిమోక్ఖోతి వుత్తా.

అకుప్పా చేతోవిముత్తీతి అరహత్తఫలవిముత్తి. అయమత్థో ఏతస్సాతి ఏతదత్థం, అరహత్తఫలత్థమిదం బ్రహ్మచరియం. అయం ఏతస్స అత్థోతి వుత్తం హోతి. ఏతం సారన్తి ఏతం అరహత్తఫలం బ్రహ్మచరియస్స సారం. ఏతం పరియోసానన్తి ఏతం అరహత్తఫలం బ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, ఏసా కోటి, న ఇతో పరం పత్తబ్బం అత్థీతి యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాసారోపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. చూళసారోపమసుత్తవణ్ణనా

౩౧౨. ఏవం మే సుతన్తి చూళసారోపమసుత్తం. తత్థ పిఙ్గలకోచ్ఛోతి సో బ్రాహ్మణో పిఙ్గలధాతుకో. కోచ్ఛోతి పనస్స నామం, తస్మా ‘‘పిఙ్గలకోచ్ఛో’’తి వుచ్చతి. సఙ్ఘినోతిఆదీసు పబ్బజితసమూహసఙ్ఖాతో సఙ్ఘో ఏతేసం అత్థీతి సఙ్ఘినో. స్వేవ గణో ఏతేసం అత్థీతి గణినో. ఆచారసిక్ఖాపనవసేన తస్స గణస్స ఆచరియాతి గణాచరియా. ఞాతాతి పఞ్ఞాతా పాకటా. ‘‘అప్పిచ్ఛా సన్తుట్ఠా, అప్పిచ్ఛతాయ వత్థమ్పి న నివాసేన్తీ’’తిఆదినా నయేన సముగ్గతో యసో ఏతేసం అత్థీతి యసస్సినో. తిత్థకరాతి లద్ధికరా. సాధుసమ్మతాతి ఇమే సాధు సున్దరా సప్పురిసాతి ఏవం సమ్మతా. బహుజనస్సాతి అస్సుతవతో అన్ధబాలపుథుజ్జనస్స. ఇదాని తే దస్సేన్తో సేయ్యథిదం పూరణోతిఆదిమాహ. తత్థ పూరణోతి తస్స సత్థుపటిఞ్ఞస్స నామం. కస్సపోతి గోత్తం. సో కిర అఞ్ఞతరస్స కులస్స ఏకూనదాససతం పూరయమానో జాతో, తేనస్స ‘‘పూరణో’’తి నామం అకంసు. మఙ్గలదాసత్తా చస్స ‘‘దుక్కట’’న్తి వత్తా నత్థి, అకతం వా న కతన్తి. ‘‘సో కిమహమేత్థ వసామీ’’తి పలాయి. అథస్స చోరా వత్థాని అచ్ఛిన్దింసు. సో పణ్ణేన వా తిణేన వా పటిచ్ఛాదేతుమ్పి అజానన్తో జాతరూపేనేవ ఏకం గామం పావిసి. మనుస్సా తం దిస్వా, ‘‘అయం సమణో అరహా అప్పిచ్ఛో, నత్థి ఇమినా సదిసో’’తి పూవభత్తాదీని గహేత్వా ఉపసఙ్కమన్తి. సో ‘‘మయ్హం సాటకం అనివత్థభావేన ఇదం ఉప్పన్న’’న్తి తతో పట్ఠాయ సాటకం లభిత్వాపి న నివాసేసి, తదేవ పబ్బజ్జం అగ్గహేసి. తస్స సన్తికే అఞ్ఞేపి పఞ్చసతా మనుస్సా పబ్బజింసు, తం సన్ధాయాహ ‘‘పూరణో కస్సపో’’తి.

మక్ఖలీతి తస్స నామం. గోసాలాయ జాతత్తా గోసాలోతి దుతియం నామం. తం కిర సకద్దమాయ భూమియా తేలఘటం గహేత్వా గచ్ఛన్తం, ‘‘తాత, మా ఖలీ’’తి సామికో ఆహ. సో పమాదేన ఖలిత్వా పతిత్వా సామికస్స భయేన పలాయితుం ఆరద్ధో. సామికో ఉపధావిత్వా సాటకకణ్ణే అగ్గహేసి. సోపి సాటకం ఛడ్డేత్వా అచేలకో హుత్వా పలాయి, సేసం పూరణసదిసమేవ.

అజితోతి తస్స నామం. కేసకమ్బలం ధారేతీతి కేసకమ్బలో. ఇతి నామద్వయం సంసన్దిత్వా ‘‘అజితో కేసకమ్బలో’’తి వుచ్చతి. తత్థ కేసకమ్బలో నామ మనుస్సకేసేహి కతకమ్బలో, తతో పటికిట్ఠతరం వత్థం నామ నత్థి. యథాహ – ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, యాని కానిచి తన్తావుతానం వత్థానం, కేసకమ్బలో తేసం పటికిట్ఠో అక్ఖాయతి, కేసకమ్బలో, భిక్ఖవే, సీతే సీతో ఉణ్హే ఉణ్హో దుబ్బణ్ణో దుగ్గన్ధో దుక్ఖసమ్ఫస్సో’’తి (అ. ని. ౩.౧౩౮).

పకుధోతి తస్స నామం. కచ్చాయనోతి గోత్తం. ఇతి నామగోత్తం సంసన్దిత్వా, ‘‘పకుధో కచ్చాయనో’’తి వుచ్చతి. సీతుదకపటిక్ఖిత్తకో ఏస, వచ్చం కత్వాపి ఉదకకిచ్చం న కరోతి, ఉణ్హోదకం వా కఞ్జియం వా లభిత్వా కరోతి, నదిం వా మగ్గోదకం వా అతిక్కమ్మ, ‘‘సీలం మే భిన్న’’న్తి వాలికథూపం కత్వా సీలం అధిట్ఠాయ గచ్ఛతి, ఏవరూపో నిస్సిరికలద్ధికో ఏస.

సఞ్జయోతి తస్స నామం. బేలట్ఠస్స పుత్తోతి బేలట్ఠపుత్తో. అమ్హాకం గణ్ఠనకిలేసో పలిబుజ్ఝనకిలేసో నత్థి, కిలేసగణ్ఠరహితా మయన్తి ఏవం వాదితాయ లద్ధనామవసేన నిగణ్ఠో. నాటస్స పుత్తోతి నాటపుత్తో. అబ్భఞ్ఞంసూతి యథా తేసం పటిఞ్ఞా, తథేవ జానింసు. ఇదం వుత్తం హోతి – సచే నేసం సా పటిఞ్ఞా నియ్యానికా సబ్బే అబ్భఞ్ఞంసు. నో చే, న అబ్భఞ్ఞంసు. తస్మా కిం తేసం పటిఞ్ఞా నియ్యానికా న నియ్యానికాతి, అయమేతస్స పఞ్హస్స అత్థో. అథ భగవా నేసం అనియ్యానికభావకథనేన అత్థాభావతో అలన్తి పటిక్ఖిపిత్వా ఉపమాయ అత్థం పవేదేన్తో ధమ్మమేవ దేసేతుం, ధమ్మం, తే బ్రాహ్మణ, దేసేస్సామీతి ఆహ.

౩౨౦. తత్థ సచ్ఛికిరియాయాతి సచ్ఛికరణత్థం. న ఛన్దం జనేతీతి కత్తుకమ్యతాఛన్దం న జనయతి. న వాయమతీతి వాయామం పరక్కమం న కరోతి. ఓలీనవుత్తికో చ హోతీతి లీనజ్ఝాసయో హోతి. సాథలికోతి సిథిలగ్గాహీ, సాసనం సిథిలం కత్వా గణ్హాతి, దళ్హం న గణ్హాతి.

౩౨౩. ఇధ, బ్రాహ్మణ భిక్ఖు, వివిచ్చేవ కామేహీతి కథం ఇమే పఠమజ్ఝానాదిధమ్మా ఞాణదస్సనేన ఉత్తరితరా జాతాతి? నిరోధపాదకత్తా. హేట్ఠా పఠమజ్ఝానాదిధమ్మా హి విపస్సనాపాదకా, ఇధ నిరోధపాదకా, తస్మా ఉత్తరితరా జాతాతి వేదితబ్బా. ఇతి భగవా ఇదమ్పి సుత్తం యథానుసన్ధినావ నిట్ఠపేసి. దేసనావసానే బ్రాహ్మణో సరణేసు పతిట్ఠితోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళసారోపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. మహాయమకవగ్గో

౧. చూళగోసిఙ్గసుత్తవణ్ణనా

౩౨౫. ఏవం మే సుతన్తి చూళగోసిఙ్గసుత్తం. తత్థ నాతికే విహరతీతి నాతికా నామ ఏకం తళాకం నిస్సాయ ద్విన్నం చూళపితిమహాపితిపుత్తానం ద్వే గామా, తేసు ఏకస్మిం గామే. గిఞ్జకావసథేతి ఇట్ఠకామయే ఆవసథే. ఏకస్మిం కిర సమయే భగవా మహాజనసఙ్గహం కరోన్తో వజ్జిరట్ఠే చారికం చరమానో నాతికం అనుప్పత్తో. నాతికవాసినో మనుస్సా భగవతో మహాదానం దత్వా ధమ్మకథం సుత్వా పసన్నహదయా, ‘‘సత్థు వసనట్ఠానం కరిస్సామా’’తి మన్తేత్వా ఇట్ఠకాహేవ భిత్తిసోపానత్థమ్భే వాళరూపాదీని దస్సేన్తో పాసాదం కత్వా సుధాయ లిమ్పిత్వా మాలాకమ్మలతాకమ్మాదీని నిట్ఠాపేత్వా భుమ్మత్థరణమఞ్చపీఠాదీని పఞ్ఞపేత్వా సత్థు నియ్యాతేసుం. అపరాపరం పనేత్థ మనుస్సా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానమణ్డపచఙ్కమాదీని కారయింసు. ఇతి సో విహారో మహా అహోసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘గిఞ్జకావసథే’’తి.

గోసిఙ్గసాలవనదాయేతి తత్థ ఏకస్స జేట్ఠకరుక్ఖస్స ఖన్ధతో గోసిఙ్గసణ్ఠానం హుత్వా విటపం ఉట్ఠహి, తం రుక్ఖం ఉపాదాయ సబ్బమ్పి తం వనం గోసిఙ్గసాలవనన్తి సఙ్ఖం గతం. దాయోతి అవిసేసేన అరఞ్ఞస్సేతం నామం. తస్మా గోసిఙ్గసాలవనదాయేతి గోసిఙ్గసాలవనఅరఞ్ఞేతి అత్థో. విహరన్తీతి సామగ్గిరసం అనుభవమానా విహరన్తి. ఇమేసఞ్హి కులపుత్తానం ఉపరిపణ్ణాసకే పుథుజ్జనకాలో కథితో, ఇధ ఖీణాసవకాలో. తదా హి తే లద్ధస్సాదా లద్ధపతిట్ఠా అధిగతపటిసమ్భిదా ఖీణాసవా హుత్వా సామగ్గిరసం అనుభవమానా తత్థ విహరింసు. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

యేన గోసిఙ్గసాలవనదాయో తేనుపసఙ్కమీతి ధమ్మసేనాపతిమహామోగ్గల్లానత్థేరేసు వా అసీతిమహాసావకేసు వా, అన్తమసో ధమ్మభణ్డాగారికఆనన్దత్థేరమ్పి కఞ్చి అనామన్తేత్వా సయమేవ పత్తచీవరం ఆదాయ అనీకా నిస్సటో హత్థీ వియ, యూథా నిస్సటో కాళసీహో వియ, వాతచ్ఛిన్నో వలాహకో వియ ఏకకోవ ఉపసఙ్కమి. కస్మా పనేత్థ భగవా సయం అగమాసీతి? తయో కులపుత్తా సామగ్గిరసం అనుభవన్తా విహరన్తి, తేసం పగ్గణ్హనతో, పచ్ఛిమజనతం అనుకమ్పనతో ధమ్మగరుభావతో చ. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అహం ఇమే కులపుత్తే పగ్గణ్హిత్వా ఉక్కంసిత్వా పటిసన్థారం కత్వా ధమ్మం నేసం దేసేస్సామీ’’తి. ఏవం తావ పగ్గణ్హనతో అగమాసి. అపరమ్పిస్స అహోసి – ‘‘అనాగతే కులపుత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధో సమగ్గవాసం వసన్తానం సన్తికం సయం గన్త్వా పటిసన్థారం కత్వా ధమ్మం కథేత్వా తయో కులపుత్తే పగ్గణ్హి, కో నామ సమగ్గవాసం న వసేయ్యాతి సమగ్గవాసం వసితబ్బం మఞ్ఞమానా ఖిప్పమేవ దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సన్తీ’’తి. ఏవం పచ్ఛిమజనతం అనుకమ్పనతోపి అగమాసి. బుద్ధా చ నామ ధమ్మగరునో హోన్తి, సో చ నేసం ధమ్మగరుభావో రథవినీతే ఆవికతోవ. ఇతి ఇమస్మా ధమ్మగరుభావతోపి ధమ్మం పగ్గణ్హిస్సామీతి అగమాసి.

దాయపాలోతి అరఞ్ఞపాలో. సో తం అరఞ్ఞం యథా ఇచ్ఛితిచ్ఛితప్పదేసేన మనుస్సా పవిసిత్వా తత్థ పుప్ఫం వా ఫలం వా నియ్యాసం వా దబ్బసమ్భారం వా న హరన్తి, ఏవం వతియా పరిక్ఖిత్తస్స తస్స అరఞ్ఞస్స యోజితే ద్వారే నిసీదిత్వా తం అరఞ్ఞం రక్ఖతి, పాలేతి. తస్మా ‘‘దాయపాలో’’తి వుత్తో. అత్తకామరూపాతి అత్తనో హితం కామయమానసభావా హుత్వా విహరన్తి. యో హి ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వాపి వేజ్జకమ్మదూతకమ్మపహిణగమనాదీనం వసేన ఏకవీసతిఅనేసనాహి జీవికం కప్పేతి, అయం న అత్తకామరూపో నామ. యో పన ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా ఏకవీసతిఅనేసనం పహాయ చతుపారిసుద్ధిసీలే పతిట్ఠాయ బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా సప్పాయధుతఙ్గం అధిట్ఠాయ అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు చిత్తరుచియం కమ్మట్ఠానం గహేత్వా గామన్తం పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కురుమానో విహరతి, అయం అత్తకామో నామ. తేపి తయో కులపుత్తా ఏవరూపా అహేసుం. తేన వుత్తం – ‘‘అత్తకామరూపా విహరన్తీ’’తి.

మా తేసం అఫాసుమకాసీతి తేసం మా అఫాసుకం అకాసీతి భగవన్తం వారేసి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘ఇమే కులపుత్తా సమగ్గా విహరన్తి, ఏకచ్చస్స చ గతట్ఠానే భణ్డనకలహవివాదా వత్తన్తి, తిఖిణసిఙ్గో చణ్డగోణో వియ ఓవిజ్ఝన్తో విచరతి, అథేకమగ్గేన ద్విన్నం గమనం న హోతి, కదాచి అయమ్పి ఏవం కరోన్తో ఇమేసం కులపుత్తానం సమగ్గవాసం భిన్దేయ్య. పాసాదికో చ పనేస సువణ్ణవణ్ణో సురసగిద్ధో మఞ్ఞే, గతకాలతో పట్ఠాయ పణీతదాయకానం అత్తనో ఉపట్ఠాకానఞ్చ వణ్ణకథనాదీహి ఇమేసం కులపుత్తానం అప్పమాదవిహారం భిన్దేయ్య. వసనట్ఠానాని చాపి ఏతేసం కులపుత్తానం నిబద్ధాని పరిచ్ఛిన్నాని తిస్సో చ పణ్ణసాలా తయో చఙ్కమా తీణి దివాట్ఠానాని తీణి మఞ్చపీఠాని. అయం పన సమణో మహాకాయో వుడ్ఢతరో మఞ్ఞే భవిస్సతి. సో అకాలే ఇమే కులపుత్తే సేనాసనా వుట్ఠాపేస్సతి. ఏవం సబ్బథాపి ఏతేసం అఫాసు భవిస్సతీ’’తి. తం అనిచ్ఛన్తో, ‘‘మా తేసం అఫాసుకమకాసీ’’తి భగవన్తం వారేసి.

కిం పనేస జానన్తో వారేసి, అజానన్తోతి? అజానన్తో. కిఞ్చాపి హి తథాగతస్స పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ దససహస్సచక్కవాళకమ్పనాదీని పాటిహారియాని పవత్తింసు, అరఞ్ఞవాసినో పన దుబ్బలమనుస్సా సకమ్మప్పసుతా తాని సల్లక్ఖేతుం న సక్కోన్తి. సమ్మాసమ్బుద్ధో చ నామ యదా అనేకభిక్ఖుసహస్సపరివారో బ్యామప్పభాయ అసీతిఅనుబ్యఞ్జనేహి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణసిరియా చ బుద్ధానుభావం దస్సేన్తో విచరతి, తదా కో ఏసోతి అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బో హోతి. తదా పన భగవా సబ్బమ్పి తం బుద్ధానుభావం చీవరగబ్భేన పటిచ్ఛాదేత్వా వలాహకగబ్భేన పటిచ్ఛన్నో పుణ్ణచన్దో వియ సయమేవ పత్తచీవరమాదాయ అఞ్ఞాతకవేసేన అగమాసి. ఇతి నం అజానన్తోవ దాయపాలో నివారేసి.

ఏతదవోచాతి థేరో కిర మా సమణాతి దాయపాలస్స కథం సుత్వావ చిన్తేసి – ‘‘మయం తయో జనా ఇధ విహరామ, అఞ్ఞే పబ్బజితా నామ నత్థి, అయఞ్చ దాయపాలో పబ్బజితేన వియ సద్ధిం కథేతి, కో ను ఖో భవిస్సతీ’’తి దివాట్ఠానతో వుట్ఠాయ ద్వారే ఠత్వా మగ్గం ఓలోకేన్తో భగవన్తం అద్దస. భగవాపి థేరస్స సహ దస్సనేనేవ సరీరోభాసం ముఞ్చి, అసీతిఅనుబ్యఞ్జనవిరాజితా బ్యామప్పభా పసారితసువణ్ణపటో వియ విరోచిత్థ. థేరో, ‘‘అయం దాయపాలో ఫణకతం ఆసివిసం గీవాయ గహేతుం హత్థం పసారేన్తో వియ లోకే అగ్గపుగ్గలేన సద్ధిం కథేన్తోవ న జానాతి, అఞ్ఞతరభిక్ఖునా వియ సద్ధిం కథేతీ’’తి నివారేన్తో ఏతం, ‘‘మా, ఆవుసో దాయపాలా’’తిఆదివచనం అవోచ.

తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా భగవతో పచ్చుగ్గమనం అకత్వా ఉపసఙ్కమి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘మయం తయో జనా సమగ్గవాసం వసామ, సచాహం ఏకకోవ పచ్చుగ్గమనం కరిస్సామి, సమగ్గవాసో నామ న భవిస్సతీ’’తి పియమిత్తే గహేత్వావ పచ్చుగ్గమనం కరిస్సామి. యథా చ భగవా మయ్హం పియో, ఏవం సహాయానమ్పి మే పియోతి, తేహి సద్ధిం పచ్చుగ్గమనం కాతుకామో సయం అకత్వావ ఉపసఙ్కమి. కేచి పన తేసం థేరానం పణ్ణసాలద్వారే చఙ్కమనకోటియా భగవతో ఆగమనమగ్గో హోతి, తస్మా థేరో తేసం సఞ్ఞం దదమానోవ గతోతి. అభిక్కమథాతి ఇతో ఆగచ్ఛథ. పాదే పక్ఖాలేసీతి వికసితపదుమసన్నిభేహి జాలహత్థేహి మణివణ్ణం ఉదకం గహేత్వా సువణ్ణవణ్ణేసు పిట్ఠిపాదేసు ఉదకమభిసిఞ్చిత్వా పాదేన పాదం ఘంసన్తో పక్ఖాలేసి. బుద్ధానం కాయే రజోజల్లం నామ న ఉపలిమ్పతి, కస్మా పక్ఖాలేసీతి? సరీరస్స ఉతుగ్గహణత్థం, తేసఞ్చ చిత్తసమ్పహంసనత్థం. అమ్హేహి అభిహటేన ఉదకేన భగవా పాదే పక్ఖాలేసి, పరిభోగం అకాసీతి తేసం భిక్ఖూనం బలవసోమనస్సవసేన చిత్తం పీణితం హోతి, తస్మా పక్ఖాలేసి. ఆయస్మన్తం అనురుద్ధం భగవా ఏతదవోచాతి సో కిర తేసం వుడ్ఢతరో.

౩౨౬. తస్స సఙ్గహే కతే సేసానం కతోవ హోతీతి థేరఞ్ఞేవ ఏతం కచ్చి వో అనురుద్ధాతిఆదివచనం అవోచ. తత్థ కచ్చీతి పుచ్ఛనత్థే నిపాతో. వోతి సామివచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – కచ్చి అనురుద్ధా తుమ్హాకం ఖమనీయం, ఇరియాపథో వో ఖమతి? కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి వో జీవితం యాపేతి ఘటియతి? కచ్చి పిణ్డకేన న కిలమథ, కచ్చి తుమ్హాకం సులభపిణ్డం, సమ్పత్తే వో దిస్వా మనుస్సా ఉళుఙ్కయాగుం వా కటచ్ఛుభిక్ఖం వా దాతబ్బం మఞ్ఞన్తీతి భిక్ఖాచారవత్తం పుచ్ఛతి. కస్మా? పచ్చయేన అకిలమన్తేన హి సక్కా సమణధమ్మో కాతుం, వత్తమేవ వా ఏతం పబ్బజితానం. అథ తేన పటివచనే దిన్నే, ‘‘అనురుద్ధా, తుమ్హే రాజపబ్బజితా మహాపుఞ్ఞా, మనుస్సా తుమ్హాకం అరఞ్ఞే వసన్తానం అదత్వా కస్స అఞ్ఞస్స దాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి, తుమ్హే పన ఏతం భుఞ్జిత్వా కిం ను ఖో మిగపోతకా వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం సఙ్ఘట్టేన్తా విహరథ, ఉదాహు సామగ్గిభావో వో అత్థీ’’తి సామగ్గిరసం పుచ్ఛన్తో, కచ్చి పన వో, అనురుద్ధా, సమగ్గాతిఆదిమాహ.

తత్థ ఖీరోదకీభూతాతి యథా ఖీరఞ్చ ఉదకఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసన్దతి, విసుం న హోతి, ఏకత్తం వియ ఉపేతి, కచ్చి ఏవం సామగ్గివసేన ఏకత్తూపగతచిత్తుప్పాదా విహరథాతి పుచ్ఛతి. పియచక్ఖూహీతి మేత్తచిత్తం పచ్చుపట్ఠపేత్వా ఓలోకనచక్ఖూని పియచక్ఖూని నామ. కచ్చి తథారూపేహి చక్ఖూహి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్పస్సన్తా విహరథాతి పుచ్ఛతి. తగ్ఘాతి ఏకంసత్థే నిపాతో. ఏకంసేన మయం, భన్తేతి వుత్తం హోతి. యథా కథం పనాతి ఏత్థ యథాతి నిపాతమత్తం. కథన్తి కారణపుచ్ఛా. కథం పన తుమ్హే ఏవం విహరథ, కేన కారణేన విహరథ, తం మే కారణం బ్రూథాతి వుత్తం హోతి. మేత్తం కాయకమ్మన్తి మేత్తచిత్తవసేన పవత్తం కాయకమ్మం. ఆవి చేవ రహో చాతి సమ్ముఖా చేవ పరమ్ముఖా చ. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ సమ్ముఖా కాయవచీకమ్మాని సహవాసే లబ్భన్తి, ఇతరాని విప్పవాసే. మనోకమ్మం సబ్బత్థ లబ్భతి. యఞ్హి సహవసన్తేసు ఏకేన మఞ్చపీఠం వా దారుభణ్డం వా మత్తికాభణ్డం వా బహి దున్నిక్ఖిత్తం హోతి, తం దిస్వా కేనిదం వళఞ్జితన్తి అవఞ్ఞం అకత్వా అత్తనా దున్నిక్ఖిత్తం వియ గహేత్వా పటిసామేన్తస్స పటిజగ్గితబ్బయుత్తం వా పన ఠానం పటిజగ్గన్తస్స సమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ హోతి. ఏకస్మిం పక్కన్తే తేన దున్నిక్ఖిత్తం సేనాసనపరిక్ఖారం తథేవ నిక్ఖిపన్తస్స పటిజగ్గితబ్బయుత్తట్ఠానం వా పన పటిజగ్గన్తస్స పరమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ హోతి. సహవసన్తస్స పన తేహి సద్ధిం మధురం సమ్మోదనీయం కథం పటిసన్థారకథం సారణీయకథం ధమ్మీకథం సరభఞ్ఞం సాకచ్ఛం పఞ్హపుచ్ఛనం పఞ్హవిస్సజ్జనన్తి ఏవమాదికరణే సమ్ముఖా మేత్తం వచీకమ్మం నామ హోతి. థేరేసు పన పక్కన్తేసు మయ్హం పియసహాయో నన్దియత్థేరో కిమిలత్థేరో ఏవం సీలసమ్పన్నో, ఏవం ఆచారసమ్పన్నోతిఆదిగుణకథనం పరమ్ముఖా మేత్తం వచీకమ్మం నామ హోతి. మయ్హం పియమిత్తో నన్దియత్థేరో కిమిలత్థేరో అవేరో హోతు, అబ్యాపజ్జో సుఖీ హోతూతి ఏవం సమన్నాహరతో పన సమ్ముఖాపి పరమ్ముఖాపి మేత్తం మనోకమ్మం హోతియేవ.

నానా హి ఖో నో, భన్తే, కాయాతి కాయఞ్హి పిట్ఠం వియ మత్తికా వియ చ ఓమద్దిత్వా ఏకతో కాతుం న సక్కా. ఏకఞ్చ పన మఞ్ఞే చిత్తన్తి చిత్తం పన నో హితట్ఠేన నిరన్తరట్ఠేన అవిగ్గహట్ఠేన సమగ్గట్ఠేన ఏకమేవాతి దస్సేతి. కథం పనేతం సకం చిత్తం నిక్ఖిపిత్వా ఇతరేసం చిత్తవసేన వత్తింసూతి? ఏకస్స పత్తే మలం ఉట్ఠహతి, ఏకస్స చీవరం కిలిట్ఠం హోతి, ఏకస్స పరిభణ్డకమ్మం హోతి. తత్థ యస్స పత్తే మలం ఉట్ఠితం, తేన మమావుసో, పత్తే మలం ఉట్ఠితం పచితుం వట్టతీతి వుత్తే ఇతరే మయ్హం చీవరం కిలిట్ఠం ధోవితబ్బం, మయ్హం పరిభణ్డం కాతబ్బన్తి అవత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా దారూని ఆహరిత్వా ఛిన్దిత్వా పత్తకటాహే పరిభణ్డం కత్వా తతో పరం చీవరం వా ధోవన్తి, పరిభణ్డం వా కరోన్తి. మమావుసో, చీవరం కిలిట్ఠం ధోవితుం వట్టతి, మమ పణ్ణసాలా ఉక్లాపా పరిభణ్డం కాతుం వట్టతీతి పఠమతరం ఆరోచితేపి ఏసేవ నయో.

౩౨౭. సాధు సాధు, అనురుద్ధాతి భగవా హేట్ఠా న చ మయం, భన్తే, పిణ్డకేన కిలమిమ్హాతి వుత్తే న సాధుకారమదాసి. కస్మా? అయఞ్హి కబళీకారో ఆహారో నామ ఇమేసం సత్తానం అపాయలోకేపి దేవమనుస్సలోకేపి ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణోవ. అయం పన లోకసన్నివాసో యేభుయ్యేన వివాదపక్ఖన్దో, అపాయలోకే దేవమనుస్సలోకేపి ఇమే సత్తా పటివిరుద్ధా ఏవ, ఏతేసం సామగ్గికాలో దుల్లభో, కదాచిదేవ హోతీతి సమగ్గవాసస్స దుల్లభత్తా ఇధ భగవా సాధుకారమదాసి. ఇదాని తేసం అప్పమాదలక్ఖణం పుచ్ఛన్తో కచ్చి పన వో, అనురుద్ధాతిఆదిమాహ. తత్థ వోతి నిపాతమత్తం పచ్చత్తవచనం వా, కచ్చి తుమ్హేతి అత్థో. అమ్హాకన్తి అమ్హేసు తీసు జనేసు. పిణ్డాయ పటిక్కమతీతి గామే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్చాగచ్ఛతి. అవక్కారపాతిన్తి అతిరేకపిణ్డపాతం అపనేత్వా ఠపనత్థాయ ఏకం సముగ్గపాతిం ధోవిత్వా ఠపేతి.

యో పచ్ఛాతి తే కిర థేరా న ఏకతోవ భిక్ఖాచారం పవిసన్తి, ఫలసమాపత్తిరతా హేతే. పాతోవ సరీరప్పటిజగ్గనం కత్వా వత్తప్పటిపత్తిం పూరేత్వా సేనాసనం పవిసిత్వా కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదన్తి. తేసు యో పఠమతరం నిసిన్నో అత్తనో కాలపరిచ్ఛేదవసేన పఠమతరం ఉట్ఠాతి; సో పిణ్డాయ చరిత్వా పటినివత్తో భత్తకిచ్చట్ఠానం ఆగన్త్వా జానాతి – ‘‘ద్వే భిక్ఖూ పచ్ఛా, అహం పఠమతరం ఆగతో’’తి. అథ పత్తం పిదహిత్వా ఆసనపఞ్ఞాపనాదీని కత్వా యది పత్తే పటివిసమత్తమేవ హోతి, నిసీదిత్వా భుఞ్జతి. యది అతిరేకం హోతి, అవక్కారపాతియం పక్ఖిపిత్వా పాతిం పిధాయ భుఞ్జతి. కతభత్తకిచ్చో పత్తం ధోవిత్వా వోదకం కత్వా థవికాయ ఓసాపేత్వా పత్తచీవరం గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం పవిసతి. దుతియోపి ఆగన్త్వావ జానాతి – ‘‘ఏకో పఠమం ఆగతో, ఏకో పచ్ఛతో’’తి. సో సచే పత్తే భత్తం పమాణమేవ హోతి, భుఞ్జతి. సచే మన్దం, అవక్కారపాతితో గహేత్వా భుఞ్జతి. సచే అతిరేకం హోతి, అవక్కారపాతియం పక్ఖిపిత్వా పమాణమేవ భుఞ్జిత్వా పురిమత్థేరో వియ వసనట్ఠానం పవిసతి. తతియోపి ఆగన్త్వావ జానాతి – ‘‘ద్వే పఠమం ఆగతా, అహం పచ్ఛతో’’తి. సోపి దుతియత్థేరో వియ భుఞ్జిత్వా కతభత్తకిచ్చో పత్తం ధోవిత్వా వోదకం కత్వా థవికాయ ఓసాపేత్వా ఆసనాని ఉక్ఖిపిత్వా పటిసామేతి; పానీయఘటే వా పరిభోజనీయఘటే వా అవసేసం ఉదకం ఛడ్డేత్వా ఘటే నికుజ్జిత్వా అవక్కారపాతియం సచే అవసేసభత్తం హోతి, తం వుత్తనయేన జహిత్వా పాతిం ధోవిత్వా పటిసామేతి; భత్తగ్గం సమ్మజ్జతి. తతో కచవరం ఛడ్డేత్వా సమ్మజ్జనిం ఉక్ఖిపిత్వా ఉపచికాహి ముత్తట్ఠానే ఠపేత్వా పత్తచీవరమాదాయ వసనట్ఠానం పవిసతి. ఇదం థేరానం బహివిహారే అరఞ్ఞే భత్తకిచ్చకరణట్ఠానే భోజనసాలాయం వత్తం. ఇదం సన్ధాయ, ‘‘యో పచ్ఛా’’తిఆది వుత్తం.

యో పస్సతీతిఆది పన నేసం అన్తోవిహారే వత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థ వచ్చఘటన్తి ఆచమనకుమ్భిం. రిత్తన్తి రిత్తకం. తుచ్ఛన్తి తస్సేవ వేవచనం. అవిసయ్హన్తి ఉక్ఖిపితుం అసక్కుణేయ్యం, అతిభారియం. హత్థవికారేనాతి హత్థసఞ్ఞాయ. తే కిర పానీయఘటాదీసు యంకిఞ్చి తుచ్ఛకం గహేత్వా పోక్ఖరణిం గన్త్వా అన్తో చ బహి చ ధోవిత్వా ఉదకం పరిస్సావేత్వా తీరే ఠపేత్వా అఞ్ఞం భిక్ఖుం హత్థవికారేన ఆమన్తేన్తి, ఓదిస్స వా అనోదిస్స వా సద్దం న కరోన్తి. కస్మా ఓదిస్స సద్దం న కరోన్తి? తం భిక్ఖుం సద్దో బాధేయ్యాతి. కస్మా అనోదిస్స సద్దం న కరోన్తి? అనోదిస్స సద్దే దిన్నే, ‘‘అహం పురే, అహం పురే’’తి ద్వేపి నిక్ఖమేయ్యుం, తతో ద్వీహి కత్తబ్బకమ్మే తతియస్స కమ్మచ్ఛేదో భవేయ్య. సంయతపదసద్దో పన హుత్వా అపరస్స భిక్ఖునో దివాట్ఠానసన్తికం గన్త్వా తేన దిట్ఠభావం ఞత్వా హత్థసఞ్ఞం కరోతి, తాయ సఞ్ఞాయ ఇతరో ఆగచ్ఛతి, తతో ద్వే జనా హత్థేన హత్థం సంసిబ్బన్తా ద్వీసు హత్థేసు ఠపేత్వా ఉపట్ఠపేన్తి. తం సన్ధాయాహ – ‘‘హత్థవికారేన దుతియం ఆమన్తేత్వా హత్థవిలఙ్ఘకేన ఉపట్ఠపేమా’’తి.

పఞ్చాహికం ఖో పనాతి చాతుద్దసే పన్నరసే అట్ఠమియన్తి ఇదం తావ పకతిధమ్మస్సవనమేవ, తం అఖణ్డం కత్వా పఞ్చమే పఞ్చమే దివసే ద్వే థేరా నాతివికాలే న్హాయిత్వా అనురుద్ధత్థేరస్స వసనట్ఠానం గచ్ఛన్తి. తత్థ తయోపి నిసీదిత్వా తిణ్ణం పిటకానం అఞ్ఞతరస్మిం అఞ్ఞమఞ్ఞం పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞం విస్సజ్జేన్తి, తేసం ఏవం కరోన్తానంయేవ అరుణం ఉగ్గచ్ఛతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. ఏత్తావతా థేరేన భగవతా అప్పమాదలక్ఖణం పుచ్ఛితేన పమాదట్ఠానేసుయేవ అప్పమాదలక్ఖణం విస్సజ్జితం హోతి. అఞ్ఞేసఞ్హి భిక్ఖూనం భిక్ఖాచారం పవిసనకాలో, నిక్ఖమనకాలో, నివాసనపరివత్తనం, చీవరపారుపనం, అన్తోగామే పిణ్డాయ చరణం ధమ్మకథనం, అనుమోదనం, గామతో నిక్ఖమిత్వా భత్తకిచ్చకరణం, పత్తధోవనం, పత్తఓసాపనం, పత్తచీవరపటిసామనన్తి పపఞ్చకరణట్ఠానాని ఏతాని. తస్మా థేరో అమ్హాకం ఏత్తకం ఠానం ముఞ్చిత్వా పమాదకాలో నామ నత్థీతి దస్సేన్తో పమాదట్ఠానేసుయేవ అప్పమాదలక్ఖణం విస్సజ్జేసి.

౩౨౮. అథస్స భగవా సాధుకారం దత్వా పఠమజ్ఝానం పుచ్ఛన్తో పున అత్థి పన వోతిఆదిమాహ. తత్థ ఉత్తరి మనుస్సధమ్మాతి మనుస్సధమ్మతో ఉత్తరి. అలమరియఞాణదస్సనవిసేసోతి అరియభావకరణసమత్థో ఞాణవిసేసో. కిఞ్హి నో సియా, భన్తేతి కస్మా, భన్తే, నాధిగతో భవిస్సతి, అధిగతోయేవాతి. యావ దేవాతి యావ ఏవ.

౩౨౯. ఏవం పఠమజ్ఝానాధిగమే బ్యాకతే దుతియజ్ఝానాదీని పుచ్ఛన్తో ఏతస్స పన వోతిఆదిమాహ. తత్థ సమతిక్కమాయాతి సమతిక్కమత్థాయ. పటిప్పస్సద్ధియాతి పటిప్పస్సద్ధత్థాయ. సేసం సబ్బత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. పచ్ఛిమపఞ్హే పన లోకుత్తరఞాణదస్సనవసేన అధిగతం నిరోధసమాపత్తిం పుచ్ఛన్తో అలమరియఞాణదస్సనవిసేసోతి ఆహ. థేరోపి పుచ్ఛానురూపేనేవ బ్యాకాసి. తత్థ యస్మా వేదయితసుఖతో అవేదయితసుఖం సన్తతరం పణీతతరం హోతి, తస్మా అఞ్ఞం ఫాసువిహారం ఉత్తరితరం వా పణీతతరం వా న సమనుపస్సామాతి ఆహ.

౩౩౦. ధమ్మియా కథాయాతి సామగ్గిరసానిసంసప్పటిసంయుత్తాయ ధమ్మియా కథాయ. సబ్బేపి తే చతూసు సచ్చేసు పరినిట్ఠితకిచ్చా, తేన తేసం పటివేధత్థాయ కిఞ్చి కథేతబ్బం నత్థి. సామగ్గిరసేన పన అయఞ్చ అయఞ్చ ఆనిసంసోతి సామగ్గిరసానిసంసమేవ నేసం భగవా కథేసి. భగవన్తం అనుసంయాయిత్వాతి అనుగన్త్వా. తే కిర భగవతో పత్తచీవరం గహేత్వా థోకం అగమంసు, అథ భగవా విహారస్స పరివేణపరియన్తం గతకాలే, ‘‘ఆహరథ మే పత్తచీవరం, తుమ్హే ఇధేవ తిట్ఠథా’’తి పక్కామి. తతో పటినివత్తిత్వాతి తతో ఠితట్ఠానతో నివత్తిత్వా. కిం ను ఖో మయం ఆయస్మతోతి భగవన్తం నిస్సాయ పబ్బజ్జాదీని అధిగన్త్వాపి అత్తనో గుణకథాయ అట్టియమానా అధిగమప్పిచ్ఛతాయ ఆహంసు. ఇమాసఞ్చ ఇమాసఞ్చాతి పఠమజ్ఝానాదీనం లోకియలోకుత్తరానం. చేతసా చేతో పరిచ్చ విదితోతి అజ్జ మే ఆయస్మన్తో లోకియసమాపత్తియా వీతినామేసుం, అజ్జ లోకుత్తరాయాతి ఏవం చిత్తేన చిత్తం పరిచ్ఛిన్దిత్వా విదితం. దేవతాపి మేతి, భన్తే అనురుద్ధ, అజ్జ అయ్యో నన్దియత్థేరో, అజ్జ అయ్యో కిమిలత్థేరో ఇమాయ చ ఇమాయ చ సమాపత్తియా వీతినామేసీతి ఏవమారోచేసున్తి అత్థో. పఞ్హాభిపుట్ఠేనాతి తమ్పి మయా సయం విదితన్తి వా దేవతాహి ఆరోచితన్తి వా ఏత్తకేనేవ ముఖం మే సజ్జన్తి కథం సముట్ఠాపేత్వా అపుట్ఠేనేవ మే న కథితం. భగవతా పన పఞ్హాభిపుట్ఠేన పఞ్హం అభిపుచ్ఛితేన సతా బ్యాకతం, తత్ర మే కిం న రోచథాతి ఆహ.

౩౩౧. దీఘోతి ‘‘మణి మాణివరో దీఘో, అథో సేరీసకో సహా’’తి (దీ. ని. ౩.౨౯౩) ఏవం ఆగతో అట్ఠవీసతియా యక్ఖసేనాపతీనం అబ్భన్తరో ఏకో దేవరాజా. పరజనోతి తస్సేవ యక్ఖస్స నామం. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి సో కిర వేస్సవణేన పేసితో ఏతం ఠానం గచ్ఛన్తో భగవన్తం సయం పత్తచీవరం గహేత్వా గిఞ్జకావసథతో గోసిఙ్గసాలవనస్స అన్తరే దిస్వా భగవా అత్తనా పత్తచీవరం గహేత్వా గోసిఙ్గసాలవనే తిణ్ణం కులపుత్తానం సన్తికం గచ్ఛతి. అజ్జ మహతీ ధమ్మదేసనా భవిస్సతి. మయాపి తస్సా దేసనాయ భాగినా భవితబ్బన్తి అదిస్సమానేన కాయేన సత్థు పదానుపదికో గన్త్వా అవిదూరే ఠత్వా ధమ్మం సుత్వా సత్థరి గచ్ఛన్తేపి న గతో, – ‘‘ఇమే థేరా కిం కరిస్సన్తీ’’తి దస్సనత్థం పన తత్థేవ ఠితో. అథ తే ద్వే థేరే అనురుద్ధత్థేరం పలివేఠేన్తే దిస్వా, – ‘‘ఇమే థేరా భగవన్తం నిస్సాయ పబ్బజ్జాదయో సబ్బగుణే అధిగన్త్వాపి భగవతోవ మచ్ఛరాయన్తి, న సహన్తి, అతివియ నిలీయన్తి పటిచ్ఛాదేన్తి, న దాని తేసం పటిచ్ఛాదేతుం దస్సామి, పథవితో యావ బ్రహ్మలోకా ఏతేసం గుణే పకాసేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి.

లాభా వత, భన్తేతి యే, భన్తే, వజ్జిరట్ఠవాసినో భగవన్తఞ్చ ఇమే చ తయో కులపుత్తే పస్సితుం లభన్తి, వన్దితుం లభన్తి, దేయ్యధమ్మం దాతుం లభన్తి, ధమ్మం సోతుం లభన్తి, తేసం లాభా, భన్తే, వజ్జీనన్తి అత్థో. సద్దం సుత్వాతి సో కిర అత్తనో యక్ఖానుభావేన మహన్తం సద్దం కత్వా సకలం వజ్జిరట్ఠం అజ్ఝోత్థరన్తో తం వాచం నిచ్ఛారేసి. తేన చస్స తేసు రుక్ఖపబ్బతాదీసు అధివత్థా భుమ్మా దేవతా సద్దం అస్సోసుం. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సద్దం సుత్వా’’తి. అనుస్సావేసున్తి మహన్తం సద్దం సుత్వా సావేసుం. ఏస నయో సబ్బత్థ. యావ బ్రహ్మలోకాతి యావ అకనిట్ఠబ్రహ్మలోకా. తఞ్చేపి కులన్తి, ‘‘అమ్హాకం కులతో నిక్ఖమిత్వా ఇమే కులపుత్తా పబ్బజితా ఏవం సీలవన్తో గుణవన్తో ఆచారసమ్పన్నా కల్యాణధమ్మా’’తి ఏవం తఞ్చేపి కులం ఏతే తయో కులపుత్తే పసన్నచిత్తం అనుస్సరేయ్యాతి ఏవం సబ్బత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇతి భగవా యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళగోసిఙ్గసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. మహాగోసిఙ్గసుత్తవణ్ణనా

౩౩౨. ఏవం మే సుతన్తి మహాగోసిఙ్గసుత్తం. తత్థ గోసిఙ్గసాలవనదాయేతి ఇదం వసనట్ఠానదస్సనత్థం వుత్తం. అఞ్ఞేసు హి సుత్తేసు, ‘‘సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి ఏవం పఠమం గోచరగామం దస్సేత్వా పచ్ఛా వసనట్ఠానం దస్సేతి. ఇమస్మిం పన మహాగోసిఙ్గసుత్తే భగవతో గోచరగామో అనిబన్ధో, కోచిదేవ గోచరగామో భవిస్సతి. తస్మా వసనట్ఠానమేవ పరిదీపితం. అరఞ్ఞనిదానకం నామేతం సుత్తన్తి. సమ్బహులేహీతి బహుకేహి. అభిఞ్ఞాతేహి అభిఞ్ఞాతేహీతి సబ్బత్థ విస్సుతేహి పాకటేహి. థేరేహి సావకేహి సద్ధిన్తి పాతిమోక్ఖసంవరాదీహి థిరకారకేహేవ ధమ్మేహి సమన్నాగతత్తా థేరేహి, సవనన్తే జాతత్తా సావకేహి సద్ధిం ఏకతో. ఇదాని తే థేరే సరూపతో దస్సేన్తో, ఆయస్మతా చ సారిపుత్తేనాతిఆదిమాహ. తత్థాయస్మా సారిపుత్తో అత్తనో సీలాదీహి గుణేహి బుద్ధసాసనే అభిఞ్ఞాతో. చక్ఖుమన్తానం గగనమజ్ఝే ఠితో సూరియో వియ చన్దో వియ, సముద్దతీరే ఠితానం సాగరో వియ చ పాకటో పఞ్ఞాతో. న కేవలఞ్చస్స ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతగుణవసేనేవ మహన్తతా వేదితబ్బా, ఇతో అఞ్ఞేసం ధమ్మదాయాదసుత్తం అనఙ్గణసుత్తం సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం సీహనాదసుత్తం రథవినీతం మహాహత్థిపదోపమం మహావేదల్లం చాతుమసుత్తం దీఘనఖం అనుపదసుత్తం సేవితబ్బాసేవితబ్బసుత్తం సచ్చవిభఙ్గసుత్తం పిణ్డపాతపారిసుద్ధి సమ్పసాదనీయం సఙ్గీతిసుత్తం దసుత్తరసుత్తం పవారణాసుత్తం (సం. ని. ౧.౨౧౫ ఆదయో) సుసిమసుత్తం థేరపఞ్హసుత్తం మహానిద్దేసో పటిసమ్భిదామగ్గో థేరసీహనాదసుత్తం అభినిక్ఖమనం ఏతదగ్గన్తి ఇమేసమ్పి సుత్తానం వసేన థేరస్స మహన్తతా వేదితబ్బా. ఏతదగ్గస్మిఞ్హి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం మహాపఞ్ఞానం యదిదం సారిపుత్తో’’తి (అ. ని. ౧.౧౮౮-౧౮౯) వుత్తం.

మహామోగ్గల్లానోపి సీలాదిగుణేహి చేవ ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతగుణేహి చ థేరో వియ అభిఞ్ఞాతో పాకటో మహా. అపిచస్స అనుమానసుత్తం, చూళతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తం మారతజ్జనియసుత్తం పాసాదకమ్పనం సకలం ఇద్ధిపాదసంయుత్తం నన్దోపనన్దదమనం యమకపాటిహారియకాలే దేవలోకగమనం విమానవత్థు పేతవత్థు థేరస్స అభినిక్ఖమనం ఏతదగ్గన్తి ఇమేసమ్పి వసేన మహన్తభావో వేదితబ్బో. ఏతదగ్గస్మిఞ్హి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ఇద్ధిమన్తానం యదిదం మహామోగ్గల్లానో’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౦) వుత్తం.

మహాకస్సపోపి సీలాదిగుణేహి చేవ ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతగుణేహి చ థేరో వియ అభిఞ్ఞాతో పాకటో మహా. అపిచస్స చీవరపరివత్తనసుత్తం జిణ్ణచీవరసుత్తం (సం. ని. ౨.౧౫౪ ఆదయో) చన్దోపమం సకలం కస్సపసంయుత్తం మహాఅరియవంససుత్తం థేరస్స అభినిక్ఖమనం ఏతదగ్గన్తి ఇమేసమ్పి వసేన మహన్తభావో వేదితబ్బో. ఏతదగ్గస్మిఞ్హి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ధుతవాదానం యదిదం మహాకస్సపో’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౧) వుత్తం.

అనురుద్ధత్థేరోపి సీలాదిగుణేహి చేవ ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతగుణేహి చ థేరో వియ అభిఞ్ఞాతో పాకటో మహా. అపిచస్స చూళగోసిఙ్గసుత్తం నళకపానసుత్తం అనుత్తరియసుత్తం ఉపక్కిలేససుత్తం అనురుద్ధసంయుత్తం మహాపురిసవితక్కసుత్తం థేరస్స అభినిక్ఖమనం ఏతదగ్గన్తి ఇమేసమ్పి వసేన మహన్తభావో వేదితబ్బో. ఏతదగ్గస్మిఞ్హి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం దిబ్బచక్ఖుకానం యదిదం అనురుద్ధో’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౨) వుత్తం.

ఆయస్మతా చ రేవతేనాతి ఏత్థ పన ద్వే రేవతా ఖదిరవనియరేవతో చ కఙ్ఖారేవతో చ. తత్థ ఖదిరవనియరేవతో ధమ్మసేనాపతిత్థేరస్స కనిట్ఠభాతికో, న సో ఇధ అధిప్పేతో. ‘‘అకప్పియో గుళో, అకప్పియా ముగ్గా’’తి (మహావ. ౨౭౨) ఏవం కఙ్ఖాబహులో పన థేరో ఇధ రేవతోతి అధిప్పేతో. సోపి సీలాదిగుణేహి చేవ ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతగుణేహి చ థేరో వియ అభిఞ్ఞాతో పాకటో మహా. అపిచస్స అభినిక్ఖమనేనపి ఏతదగ్గేనపి మహన్తభావో వేదితబ్బో. ఏతదగ్గస్మిఞ్హి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ఝాయీనం యదిదం కఙ్ఖారేవతో’’తి (అ. ని. ౧.౨౦౪) వుత్తం.

ఆనన్దత్థేరోపి సీలాదిగుణేహి చేవ ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతగుణేహి చ థేరో వియ అభిఞ్ఞాతో పాకటో మహా. అపిచస్స సేక్ఖసుత్తం బాహితికసుత్తం ఆనేఞ్జసప్పాయం గోపకమోగ్గల్లానం బహుధాతుకం చూళసుఞ్ఞతం మహాసుఞ్ఞతం అచ్ఛరియబ్భుతసుత్తం భద్దేకరత్తం మహానిదానం మహాపరినిబ్బానం సుభసుత్తం చూళనియలోకధాతుసుత్తం అభినిక్ఖమనం ఏతదగ్గన్తి ఇమేసమ్పి వసేన మహన్తభావో వేదితబ్బో. ఏతదగ్గస్మిఞ్హి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం బహుస్సుతానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯-౨౨౩) వుత్తం.

అఞ్ఞేహి చ అభిఞ్ఞాతేహి అభిఞ్ఞాతేహీతి న కేవలఞ్చ ఏతేహేవ, అఞ్ఞేహి చ మహాగుణతాయ పాకటేహి అభిఞ్ఞాతేహి బహూహి థేరేహి సావకేహి సద్ధిం భగవా గోసిఙ్గసాలవనదాయే విహరతీతి అత్థో. ఆయస్మా హి సారిపుత్తో సయం మహాపఞ్ఞో అఞ్ఞేపి బహూ మహాపఞ్ఞే భిక్ఖూ గహేత్వా తదా దసబలం పరివారేత్వా విహాసి. ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో సయం ఇద్ధిమా, ఆయస్మా మహాకస్సపో సయం ధుతవాదో, ఆయస్మా అనురుద్ధో సయం దిబ్బచక్ఖుకో, ఆయస్మా రేవతో సయం ఝానాభిరతో, ఆయస్మా ఆనన్దో సయం బహుస్సుతో అఞ్ఞేపి బహూ బహుస్సుతే భిక్ఖూ గహేత్వా తదా దసబలం పరివారేత్వా విహాసి, ఏవం తదా ఏతే చ అఞ్ఞే చ అభిఞ్ఞాతా మహాథేరా తింససహస్సమత్తా భిక్ఖూ దసబలం పరివారేత్వా విహరింసూతి వేదితబ్బా.

పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఫలసమాపత్తివివేకతో వుట్ఠితో. యేనాయస్మా మహాకస్సపో తేనుపసఙ్కమీతి థేరో కిర పటిసల్లానా వుట్ఠితో పచ్ఛిమలోకధాతుం ఓలోకేన్తో వనన్తే కీళన్తస్స మత్తఖత్తియస్స కణ్ణతో పతమానం కుణ్డలం వియ, సంహరిత్వా సముగ్గే పక్ఖిపమానం రత్తకమ్బలం వియ, మణినాగదన్తతో పతమానం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం వియ చ అత్థం గచ్ఛమానం పరిపుణ్ణపణ్ణాసయోజనం సూరియమణ్డలం అద్దస. తదనన్తరం పాచీనలోకధాతుం ఓలోకేన్తో నేమియం గహేత్వా పరివత్తయమానం రజతచక్కం వియ, రజతకూటతో నిక్ఖమన్తం ఖీరధారామణ్డం వియ, సపక్ఖే పప్ఫోటేత్వా గగనతలే పక్ఖన్దమానం సేతహంసం వియ చ మేఘవణ్ణాయ సముద్దకుచ్ఛితో ఉగ్గన్త్వా పాచీనచక్కవాళపబ్బతమత్థకే ససలక్ఖణప్పటిమణ్డితం ఏకూనపణ్ణాసయోజనం చన్దమణ్డలం అద్దస. తతో సాలవనం ఓలోకేసి. తస్మిఞ్హి సమయే సాలరుక్ఖా మూలతో పట్ఠాయ యావ అగ్గా సబ్బపాలిఫుల్లా దుకూలపారుతా వియ, ముత్తాకలాపవినద్ధా వియ చ విరోచింసు. భూమితలం పుప్ఫసన్థరపూజాయ పటిమణ్డితం వియ, తత్థ తత్థ నిపతన్తేన పుప్ఫరేణునా లాఖారసేన సిఞ్చమానం వియ చ అహోసి. భమరమధుకరగణా కుసుమరేణుమదమత్తా ఉపగాయమానా వియ వనన్తరేసు విచరన్తి. తదా చ ఉపోసథదివసోవ హోతి. అథ థేరో, ‘‘కాయ ను ఖో అజ్జ రతియా వీతినామేస్సామీ’’తి చిన్తేసి, అరియసావకా చ నామ పియధమ్మస్సవనా హోన్తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అజ్జ మయ్హం జేట్ఠభాతికస్స ధమ్మసేనాపతిత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా ధమ్మరతియా వీతినామేస్సామీ’’తి. గచ్ఛన్తో పన ఏకకోవ అగన్త్వా ‘‘మయ్హం పియసహాయం మహాకస్సపత్థేరం గహేత్వా గమిస్సామీ’’తి నిసిన్నట్ఠానతో వుట్ఠాయ చమ్మఖణ్డం పప్ఫోటేత్వా యేనాయస్మా మహాకస్సపో తేనుపసఙ్కమి.

ఏవమావుసోతి ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపోతి థేరోపి యస్మా పియధమ్మస్సవనోవ అరియసావకో, తస్మా తస్స వచనం సుత్వా గచ్ఛావుసో, త్వం, మయ్హం సీసం వా రుజ్జతి పిట్ఠి వాతి కిఞ్చి లేసాపదేసం అకత్వా తుట్ఠహదయోవ, ‘‘ఏవమావుసో’’తిఆదిమాహ. పటిస్సుత్వా చ నిసిన్నట్ఠానతో వుట్ఠాయ చమ్మఖణ్డం పప్ఫోటేత్వా మహామోగ్గల్లానం అనుబన్ధి. తస్మిం సమయే ద్వే మహాథేరా పటిపాటియా ఠితాని ద్వే చన్దమణ్డలాని వియ, ద్వే సూరియమణ్డలాని వియ, ద్వే ఛద్దన్తనాగరాజానో వియ, ద్వే సీహా వియ, ద్వే బ్యగ్ఘా వియ చ విరోచింసు. అనురుద్ధత్థేరోపి తస్మిం సమయే దివాట్ఠానే నిసిన్నో ద్వే మహాథేరే సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికం గచ్ఛన్తే దిస్వా పచ్ఛిమలోకధాతుం ఓలోకేన్తో సూరియం వనన్తం పవిసన్తం వియ, పాచీనలోకధాతుం ఓలోకేన్తో చన్దం వనన్తతో ఉగ్గచ్ఛన్తం వియ, సాలవనం ఓలోకేన్తో సబ్బపాలిఫుల్లమేవ సాలవనఞ్చ దిస్వా అజ్జ ఉపోసథదివసో, ఇమే చ మే జేట్ఠభాతికా ధమ్మసేనాపతిస్స సన్తికం గచ్ఛన్తి, మహన్తేన ధమ్మస్సవనేన భవితబ్బం, అహమ్పి ధమ్మస్సవనస్స భాగీ భవిస్సామీతి నిసిన్నట్ఠానతో వుట్ఠాయ చమ్మఖణ్డం పప్ఫోటేత్వా మహాథేరానం పదానుపదికో హుత్వా నిక్ఖమి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా చ మహామోగ్గల్లానో ఆయస్మా చ మహాకస్సపో ఆయస్మా చ అనురుద్ధో యేనాయస్మా సారిపుత్తో తేనుపసఙ్కమింసూ’’తి. ఉపసఙ్కమింసూతి. పటిపాటియా ఠితా తయో చన్దా వియ, సూరియా వియ, సీహా వియ చ విరోచమానా ఉపసఙ్కమింసు.

౩౩౩. ఏవం ఉపసఙ్కమన్తే పన తే మహాథేరే ఆయస్మా ఆనన్దో అత్తనో దివాట్ఠానే నిసిన్నోయేవ దిస్వా, ‘‘అజ్జ మహన్తం ధమ్మస్సవనం భవిస్సతి, మయాపి తస్స భాగినా భవితబ్బం, న ఖో పన ఏకకోవ గమిస్సామి, మయ్హం పియసహాయమ్పి రేవతత్థేరం గహేత్వా గమిస్సామీ’’తి సబ్బం మహామోగ్గల్లానస్స మహాకస్సపస్స అనురుద్ధస్స ఉపసఙ్కమనే వుత్తనయేనేవ విత్థారతో వేదితబ్బం. ఇతి తే ద్వే జనా పటిపాటియా ఠితా ద్వే చన్దా వియ, సూరియా వియ, సీహా వియ చ విరోచమానా ఉపసఙ్కమింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అద్దసా ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తో’’తిఆది. దిస్వాన ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఏతదవోచాతి దూరతోవ దిస్వా అనుక్కమేన కథాఉపచారం సమ్పత్తమేతం, ‘‘ఏతు ఖో ఆయస్మా’’తిఆదివచనం అవోచ. రమణీయం, ఆవుసోతి ఏత్థ దువిధం రామణేయ్యకం వనరామణేయ్యకం పుగ్గలరామణేయ్యకఞ్చ. తత్థ వనం నామ నాగసలళసాలచమ్పకాదీహి సఞ్ఛన్నం హోతి బహలచ్ఛాయం పుప్ఫఫలూపగం వివిధరుక్ఖం ఉదకసమ్పన్నం గామతో నిస్సటం, ఇదం వనరామణేయ్యకం నామ. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘రమణీయాని అరఞ్ఞాని, యత్థ న రమతీ జనో;

వీతరాగా రమిస్సన్తి, న తే కామగవేసినో’’తి. (ధ. ప. ౯౯);

వనం పన సచేపి ఉజ్జఙ్గలే హోతి నిరుదకం విరలచ్ఛాయం కణ్టకసమాకిణ్ణం, బుద్ధాదయోపేత్థ అరియా విహరన్తి, ఇదం పుగ్గలరామణేయ్యకం నామ. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘గామే వా యది వారఞ్ఞే, నిన్నే వా యది వా థలే;

యత్థ అరహన్తో విహరన్తి, తం భూమిరామణేయ్యక’’న్తి. (ధ. ప. ౯౮);

ఇధ పన తం దువిధమ్పి లబ్భతి. తదా హి గోసిఙ్గసాలవనం సబ్బపాలిఫుల్లం హోతి కుసుమగన్ధసుగన్ధం, సదేవకే చేత్థ లోకే అగ్గపుగ్గలో సమ్మాసమ్బుద్ధో తింససహస్సమత్తేహి అభిఞ్ఞాతభిక్ఖూహి సద్ధిం విహరతి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘రమణీయం, ఆవుసో ఆనన్ద, గోసిఙ్గసాలవన’’న్తి.

దోసినాతి దోసాపగతా, అబ్భం మహికా ధూమో రజో రాహూతి ఇమేహి పఞ్చహి ఉపక్కిలేసేహి విరహితాతి వుత్తం హోతి. సబ్బపాలిఫుల్లాతి సబ్బత్థ పాలిఫుల్లా, మూలతో పట్ఠాయ యావ అగ్గా అపుప్ఫితట్ఠానం నామ నత్థి. దిబ్బా మఞ్ఞే గన్ధా సమ్పవన్తీతి దిబ్బా మన్దారపుప్ఫకోవిళారపారిచ్ఛత్తకచన్దనచుణ్ణగన్ధా వియ సమన్తా పవాయన్తి, సక్కసుయాసన్తుసితనిమ్మానరతిపరనిమ్మితమహాబ్రహ్మానం ఓతిణ్ణట్ఠానం వియ వాయన్తీతి వుత్తం హోతి.

కథంరూపేన, ఆవుసో ఆనన్దాతి ఆనన్దత్థేరో తేసం పఞ్చన్నం థేరానం సఙ్ఘనవకోవ. కస్మా థేరో తంయేవ పఠమం పుచ్ఛతీతి? మమాయితత్తా. తే హి ద్వే థేరా అఞ్ఞమఞ్ఞం మమాయింసు. సారిపుత్తత్థేరో, ‘‘మయా కత్తబ్బం సత్థు ఉపట్ఠానం కరోతీ’’తి ఆనన్దత్థేరం మమాయి. ఆనన్దత్థేరో భగవతో సావకానం అగ్గోతి సారిపుత్తత్థేరం మమాయి, కులదారకే పబ్బాజేత్వా సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికే ఉపజ్ఝం గణ్హాపేసి. సారిపుత్తత్థేరోపి తథేవ అకాసి. ఏవం ఏకమేకేన అత్తనో పత్తచీవరం దత్వా పబ్బాజేత్వా ఉపజ్ఝం గణ్హాపితాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని అహేసుం. ఆయస్మా ఆనన్దో పణీతాని చీవరాదీనిపి లభిత్వా థేరస్సేవ దేతి.

ఏకో కిర బ్రాహ్మణో చిన్తేసి – ‘‘బుద్ధరతనస్స చ సఙ్ఘరతనస్స చ పూజా పఞ్ఞాయతి, కథం ను ఖో ధమ్మరతనం పూజితం నామ హోతీ’’తి? సో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతమత్థం పుచ్ఛి. భగవా ఆహ – ‘‘సచేసి, బ్రాహ్మణ, ధమ్మరతనం పూజితుకామో, ఏకం బహుస్సుతం పూజేహీ’’తి బహుస్సుతం, భన్తే, ఆచిక్ఖథాతి భిక్ఖుసఙ్ఘం పుచ్ఛతి. సో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా బహుస్సుతం, భన్తే, ఆచిక్ఖథాతి ఆహ. ఆనన్దత్థేరో బ్రాహ్మణాతి. బ్రాహ్మణో థేరం సహస్సగ్ఘనికేన చీవరేన పూజేసి. థేరో తం గహేత్వా భగవతో సన్తికం అగమాసి. భగవా ‘‘కుతో, ఆనన్ద, లద్ధ’’న్తి ఆహ. ఏకేన, భన్తే, బ్రాహ్మణేన దిన్నం, ఇదం పనాహం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స దాతుకామోతి. దేహి, ఆనన్దాతి. చారికం పక్కన్తో, భన్తేతి. ఆగతకాలే దేహీతి. సిక్ఖాపదం, భన్తే, పఞ్ఞత్తన్తి. కదా పన సారిపుత్తో ఆగమిస్సతీతి? దసాహమత్తేన, భన్తేతి. ‘‘అనుజానామి, ఆనన్ద, దసాహపరమం అతిరేకచీవరం నిక్ఖిపితు’’న్తి (పారా. ౪౬౧; మహావ. ౩౪౭) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి. సారిపుత్తత్థేరోపి తథేవ యంకిఞ్చి మనాపం లభతి, తం ఆనన్దత్థేరస్స దేతి. ఏవం తే థేరా అఞ్ఞమఞ్ఞం మమాయింసు, ఇతి మమాయితత్తా పఠమం పుచ్ఛి.

అపిచ అనుమతిపుచ్ఛా నామేసా ఖుద్దకతో పట్ఠాయ పుచ్ఛితబ్బా హోతి. తస్మా థేరో చిన్తేసి – ‘‘అహం పఠమం ఆనన్దం పుచ్ఛిస్సామి, ఆనన్దో అత్తనో పటిభానం బ్యాకరిస్సతి. తతో రేవతం, అనురుద్ధం, మహాకస్సపం, మహామోగ్గల్లానం పుచ్ఛిస్సామి. మహామోగ్గల్లానో అత్తనో పటిభానం బ్యాకరిస్సతి. తతో పఞ్చపి థేరా మం పుచ్ఛిస్సన్తి, అహమ్పి అత్తనో పటిభానం బ్యాకరిస్సామీ’’తి. ఏత్తావతాపి అయం ధమ్మదేసనా సిఖాప్పత్తా వేపుల్లప్పత్తా న భవిస్సతి, అథ మయం సబ్బేపి దసబలం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామ, సత్థా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన బ్యాకరిస్సతి. ఏత్తావతా అయం ధమ్మదేసనా సిఖాప్పత్తా వేపుల్లప్పత్తా భవిస్సతి. యథా హి జనపదమ్హి ఉప్పన్నో అట్టో గామభోజకం పాపుణాతి, తస్మిం నిచ్ఛితుం అసక్కోన్తే జనపదభోజకం పాపుణాతి, తస్మిం అసక్కోన్తే మహావినిచ్ఛయఅమచ్చం, తస్మిం అసక్కోన్తే సేనాపతిం, తస్మిం అసక్కోన్తే ఉపరాజం, తస్మిం వినిచ్ఛితుం అసక్కోన్తే రాజానం పాపుణాతి, రఞ్ఞా వినిచ్ఛితకాలతో పట్ఠాయ అట్టో అపరాపరం న సఞ్చరతి, రాజవచనేనేవ ఛిజ్జతి. ఏవమేవం అహఞ్హి పఠమం ఆనన్దం పుచ్ఛిస్సామి…పే… అథ మయం సబ్బేపి దసబలం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామ, సత్థా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన బ్యాకరిస్సతి. ఏత్తావతా అయం ధమ్మదేసనా సిఖాప్పత్తా వేపుల్లప్పత్తా భవిస్సతి. ఏవం అనుమతిపుచ్ఛం పుచ్ఛన్తో థేరో పఠమం ఆనన్దత్థేరం పుచ్ఛి.

బహుస్సుతో హోతీతి బహు అస్స సుతం హోతి, నవఙ్గం సత్థుసాసనం పాళిఅనుసన్ధిపుబ్బాపరవసేన ఉగ్గహితం హోతీతి అత్థో. సుతధరోతి సుతస్స ఆధారభూతో. యస్స హి ఇతో గహితం ఇతో పలాయతి, ఛిద్దఘటే ఉదకం వియ న తిట్ఠతి, పరిసమజ్ఝే ఏకం సుత్తం వా జాతకం వా కథేతుం వా వాచేతుం వా న సక్కోతి, అయం న సుతధరో నామ. యస్స పన ఉగ్గహితం బుద్ధవచనం ఉగ్గహితకాలసదిసమేవ హోతి, దసపి వీసతిపి వస్సాని సజ్ఝాయం అకరోన్తస్స న నస్సతి, అయం సుతధరో నామ. సుతసన్నిచయోతి సుతస్స సన్నిచయభూతో. యథా హి సుతం హదయమఞ్జూసాయ సన్నిచితం సిలాయం లేఖా వియ, సువణ్ణఘటే పక్ఖిత్తసీహవసా వియ చ అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి, అయం సుతసన్నిచయో నామ. ధాతాతి ఠితా పగుణా. ఏకచ్చస్స హి ఉగ్గహితం బుద్ధవచనం ధాతం పగుణం నిచ్చలితం న హోతి, అసుకసుత్తం వా జాతకం వా కథేహీతి వుత్తే సజ్ఝాయిత్వా సంసన్దిత్వా సమనుగ్గాహిత్వా జానిస్సామీతి వదతి. ఏకచ్చస్స ధాతం పగుణం భవఙ్గసోతసదిసం హోతి, అసుకసుత్తం వా జాతకం వా కథేహీతి వుత్తే ఉద్ధరిత్వా తమేవ కథేతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ధాతా’’తి.

వచసా పరిచితాతి సుత్తదసక-వగ్గదసక-పణ్ణాసదసకానం వసేన వాచాయ సజ్ఝాయితా. మనసానుపేక్ఖితాతి చిత్తేన అనుపేక్ఖితా, యస్స వాచాయ సజ్ఝాయితం బుద్ధవచనం మనసా చిన్తేన్తస్స తత్థ తత్థ పాకటం హోతి. మహాదీపం జాలేత్వా ఠితస్స రూపగతం వియ పఞ్ఞాయతి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘వచసా పరిచితా మనసానుపేక్ఖితా’’తి. దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధాతి అత్థతో చ కారణతో చ పఞ్ఞాయ సుప్పటివిద్ధా. పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహీతి ఏత్థ పదమేవ అత్థస్స బ్యఞ్జనతో పదబ్యఞ్జనం, తం అక్ఖరపారిపూరిం కత్వా దసవిధబ్యఞ్జనబుద్ధియో అపరిహాపేత్వా వుత్తం పరిమణ్డలం నామ హోతి, ఏవరూపేహి పదబ్యఞ్జనేహీతి అత్థో. అపిచ యో భిక్ఖు పరిసతి ధమ్మం దేసేన్తో సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖపిత్వా అఞ్ఞం ఉపారమ్భకరం సుత్తం ఆహరతి, తస్స ఉపమం కథేతి, తదత్థం ఓహారేతి, ఏవమిదం గహేత్వా ఏత్థ ఖిపన్తో ఏకపస్సేనేవ పరిహరన్తో కాలం ఞత్వా వుట్ఠహతి. నిక్ఖిత్తసుత్తం పన నిక్ఖత్తమత్తమేవ హోతి, తస్స కథా అపరిమణ్డలా నామ హోతి. యో పన సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖిపిత్వా బహి ఏకపదమ్పి అగన్త్వా పాళియా అనుసన్ధిఞ్చ పుబ్బాపరఞ్చ అమక్ఖేన్తో ఆచరియేహి దిన్ననయే ఠత్వా తులికాయ పరిచ్ఛిన్దన్తో వియ, గమ్భీరమాతికాయ ఉదకం పేసేన్తో వియ, పదం కోట్టేన్తో సిన్ధవాజానీయో వియ గచ్ఛతి, తస్స కథా పరిమణ్డలా నామ హోతి. ఏవరూపిం కథం సన్ధాయ – ‘‘పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహీ’’తి వుత్తం.

అనుప్పబన్ధేహీతి ఏత్థ యో భిక్ఖు ధమ్మం కథేన్తో సుత్తం వా జాతకం వా ఆరభిత్వా ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ తురితతురితో అరణిం మన్థేన్తో వియ, ఉణ్హఖాదనీయం ఖాదన్తో వియ, పాళియా అనుసన్ధిపుబ్బాపరేసు గహితం గహితమేవ అగ్గహితం అగ్గహితమేవ చ కత్వా పురాణపణ్ణన్తరేసు చరమానం గోధం ఉట్ఠపేన్తో వియ తత్థ తత్థ పహరన్తో ఓసాపేన్తో ఓహాయ గచ్ఛతి. యోపి ధమ్మం కథేన్తో కాలేన సీఘం కాలేన దన్ధం కాలేన మహాసద్దం కాలేన ఖుద్దకసద్దం కరోతి. యథా పేతగ్గి కాలేన జలతి, కాలేన నిబ్బాయతి, ఏవమేవ ఇధ పేతగ్గిధమ్మకథికో నామ హోతి, పరిసాయ ఉట్ఠాతుకామాయ పునప్పునం ఆరభతి. యోపి కథేన్తో తత్థ తత్థ విత్థాయతి, నిత్థునన్తో కన్దన్తో వియ కథేతి, ఇమేసం సబ్బేసమ్పి కథా అప్పబన్ధా నామ హోతి. యో పన సుత్తం ఆరభిత్వా ఆచరియేహి దిన్ననయే ఠితో అచ్ఛిన్నధారం కత్వా నదీసోతం వియ పవత్తేతి, ఆకాసగఙ్గతో భస్సమానం ఉదకం వియ నిరన్తరం కథం పవత్తేతి, తస్స కథా అనుప్పబన్ధా హోతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అనుప్పబన్ధేహీ’’తి. అనుసయసముగ్ఘాతాయాతి సత్తన్నం అనుసయానం సముగ్ఘాతత్థాయ. ఏవరూపేనాతి ఏవరూపేన బహుస్సుతేన భిక్ఖునా తథారూపేనేవ భిక్ఖుసతేన భిక్ఖుసహస్సేన వా సఙ్ఘాటికణ్ణేన వా సఙ్ఘాటికణ్ణం, పల్లఙ్కేన వా పల్లఙ్కం ఆహచ్చ నిసిన్నేన గోసిఙ్గసాలవనం సోభేయ్య. ఇమినా నయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బో.

౩౩౪. పటిసల్లానం అస్స ఆరామోతి పటిసల్లానారామో. పటిసల్లానే రతోతి పటిసల్లానరతో.

౩౩౫. సహస్సం లోకానన్తి సహస్సం లోకధాతూనం. ఏత్తకఞ్హి థేరస్స ధువసేవనం ఆవజ్జనపటిబద్ధం, ఆకఙ్ఖమానో పన థేరో అనేకానిపి చక్కవాళసహస్సాని వోలోకేతియేవ. ఉపరిపాసాదవరగతోతి సత్తభూమకస్స వా నవభూమకస్స వా పాసాదవరస్స ఉపరి గతో. సహస్సం నేమిమణ్డలానం వోలోకేయ్యాతి పాసాదపరివేణే నాభియా పతిట్ఠితానం నేమివట్టియా నేమివట్టిం ఆహచ్చ ఠితానం నేమిమణ్డలానం సహస్సం వాతపానం వివరిత్వా ఓలోకేయ్య, తస్స నాభియోపి పాకటా హోన్తి, అరాపి అరన్తరానిపి నేమియోపి. ఏవమేవ ఖో, ఆవుసోతి, ఆవుసో, ఏవం అయమ్పి దిబ్బచక్ఖుకో భిక్ఖు దిబ్బేన చక్ఖునా అతిక్కన్తమానుసకేన సహస్సం లోకానం వోలోకేతి. తస్స పాసాదే ఠితపురిసస్స చక్కనాభియో వియ చక్కవాళసహస్సే సినేరుసహస్సం పాకటం హోతి. అరా వియ దీపా పాకటా హోన్తి. అరన్తరాని వియ దీపట్ఠితమనుస్సా పాకటా హోన్తి. నేమియో వియ చక్కవాళపబ్బతా పాకటా హోన్తి.

౩౩౬. ఆరఞ్ఞికోతి సమాదిణ్ణఅరఞ్ఞధుతఙ్గో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో.

౩౩౭. నో చ సంసాదేన్తీతి న ఓసాదేన్తి. సహేతుకఞ్హి సకారణం కత్వా పఞ్హం పుచ్ఛితుం విస్సజ్జితుమ్పి అసక్కోన్తో సంసాదేతి నామ. ఏవం న కరోన్తీతి అత్థో. పవత్తినీ హోతీతి నదీసోతోదకం వియ పవత్తతి.

౩౩౮. యాయ విహారసమాపత్తియాతి యాయ లోకియాయ విహారసమాపత్తియా, యాయ లోకుత్తరాయ విహారసమాపత్తియా.

౩౩౯. సాధు సాధు సారిపుత్తాతి అయం సాధుకారో ఆనన్దత్థేరస్స దిన్నో. సారిపుత్తత్థేరేన పన సద్ధిం భగవా ఆలపతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. యథా తం ఆనన్దోవాతి యథా ఆనన్దోవ సమ్మా బ్యాకరణమానో బ్యాకరేయ్య, ఏవం బ్యాకతం ఆనన్దేన అత్తనో అనుచ్ఛవికమేవ, అజ్ఝాసయానురూపమేవ బ్యాకతన్తి అత్థో. ఆనన్దత్థేరో హి అత్తనాపి బహుస్సుతో, అజ్ఝాసయోపిస్స ఏవం హోతి – ‘‘అహో వత సాసనే సబ్రహ్మచారీ బహుస్సుతా భవేయ్యు’’న్తి. కస్మా? బహుస్సుతస్స హి కప్పియాకప్పియం సావజ్జానవజ్జం, గరుకలహుకం సతేకిచ్ఛాతేకిచ్ఛం పాకటం హోతి. బహుస్సుతో ఉగ్గహితబుద్ధవచనం ఆవజ్జిత్వా ఇమస్మిం ఠానే సీలం కథితం, ఇమస్మిం సమాధి, ఇమస్మిం విపస్సనా, ఇమస్మిం మగ్గఫలనిబ్బానానీతి సీలస్స ఆగతట్ఠానే సీలం పూరేత్వా, సమాధిస్స ఆగతట్ఠానే సమాధిం పూరేత్వా విపస్సనాయ ఆగతట్ఠానే విపస్సనాగబ్భం గణ్హాపేత్వా మగ్గం భావేత్వా ఫలం సచ్ఛికరోతి. తస్మా థేరస్స ఏవం అజ్ఝాసయో హోతి – ‘‘అహో వత సబ్రహ్మచారీ ఏకం వా ద్వే వా తయో వా చత్తారో వా పఞ్చ వా నికాయే ఉగ్గహేత్వా ఆవజ్జన్తా సీలాదీనం ఆగతట్ఠానేసు సీలాదీని పరిపూరేత్వా అనుక్కమేన మగ్గఫలనిబ్బానాని సచ్ఛికరేయ్యు’’న్తి. సేసవారేసుపి ఏసేవ నయో.

౩౪౦. ఆయస్మా హి రేవతో ఝానజ్ఝాసయో ఝానాభిరతో, తస్మాస్స ఏవం హోతి – ‘‘అహో వత సబ్రహ్మచారీ ఏకికా నిసీదిత్వా కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా ఝానపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా లోకుత్తరధమ్మం సచ్ఛికరేయ్యు’’న్తి. తస్మా ఏవం బ్యాకాసి.

౩౪౧. ఆయస్మా అనురుద్ధో దిబ్బచక్ఖుకో, తస్స ఏవం హోతి – ‘‘అహో వత సబ్రహ్మచారీ ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బేన చక్ఖునా అనేకేసు చక్కవాళసహస్సేసు చవమానే చ ఉపపజ్జమానే చ సత్తే దిస్వా వట్టభయేన చిత్తం సంవేజేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా లోకుత్తరధమ్మం సచ్ఛికరేయ్యు’’న్తి. తస్మా ఏవం బ్యాకాసి.

౩౪౨. ఆయస్మా మహాకస్సపో ధుతవాదో, తస్స ఏవం హోతి – ‘‘అహో వత సబ్రహ్మచారీ ధుతవాదా హుత్వా ధుతఙ్గానుభావేన పచ్చయతణ్హం మిలాపేత్వా అపరేపి నానప్పకారే కిలేసే ధునిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా లోకుత్తరధమ్మం సచ్ఛికరేయ్యు’’న్తి. తస్మా ఏవం బ్యాకాసి.

౩౪౩. ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో సమాధిపారమియా మత్థకం పత్తో, సుఖుమం పన చిత్తన్తరం ఖన్ధన్తరం ధాత్వన్తరం ఆయతనన్తరం ఝానోక్కన్తికం ఆరమ్మణోక్కన్తికం అఙ్గవవత్థానం ఆరమ్మణవవత్థానం అఙ్గసఙ్కన్తి ఆరమ్మణసఙ్కన్తి ఏకతోవడ్ఢనం ఉభతోవడ్ఢనన్తి ఆభిధమ్మికధమ్మకథికస్సేవ పాకటం. అనాభిధమ్మికో హి ధమ్మం కథేన్తో – ‘‘అయం సకవాదో అయం పరవాదో’’తి న జానాతి. సకవాదం దీపేస్సామీతి పరవాదం దీపేతి, పరవాదం దీపేస్సామీతి సకవాదం దీపేతి, ధమ్మన్తరం విసంవాదేతి. ఆభిధమ్మికో సకవాదం సకవాదనియామేనేవ, పరవాదం పరవాదనియామేనేవ దీపేతి, ధమ్మన్తరం న విసంవాదేతి. తస్మా థేరస్స ఏవం హోతి – ‘‘అహో వత సబ్రహ్మచారీ ఆభిధమ్మికా హుత్వా సుఖుమేసు ఠానేసు ఞాణం ఓతారేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా లోకుత్తరధమ్మం సచ్ఛికరేయ్యు’’న్తి. తస్మా ఏవం బ్యాకాసి.

౩౪౪. ఆయస్మా సారిపుత్తో పఞ్ఞాపారమియా మత్థకం పత్తో, పఞ్ఞవాయేవ చ చిత్తం అత్తనో వసే వత్తేతుం సక్కోతి, న దుప్పఞ్ఞో. దుప్పఞ్ఞో హి ఉప్పన్నస్స చిత్తస్స వసే వత్తేత్వా ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వాపి కతిపాహేనేవ గిహిభావం పత్వా అనయబ్యసనం పాపుణాతి. తస్మా థేరస్స ఏవం హోతి – ‘‘అహో వత సబ్రహ్మచారీ అచిత్తవసికా హుత్వా చిత్తం అత్తనో వసే వత్తేత్వా సబ్బానస్స విసేవితవిప్ఫన్దితాని భఞ్జిత్వా ఈసకమ్పి బహి నిక్ఖమితుం అదేన్తా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా లోకుత్తరధమ్మం సచ్ఛికరేయ్యు’’న్తి. తస్మా ఏవం బ్యాకాసి.

౩౪౫. సబ్బేసం వో, సారిపుత్త, సుభాసితం పరియాయేనాతి సారిపుత్త, యస్మా సఙ్ఘారామస్స నామ బహుస్సుతభిక్ఖూహిపి సోభనకారణం అత్థి, ఝానాభిరతేహిపి, దిబ్బచక్ఖుకేహిపి, ధుతవాదేహిపి, ఆభిధమ్మికేహిపి, అచిత్తవసికేహిపి సోభనకారణం అత్థి. తస్మా సబ్బేసం వో సుభాసితం పరియాయేన, తేన తేన కారణేన సుభాసితమేవ, నో దుబ్భాసితం. అపిచ మమపి సుణాథాతి అపిచ మమపి వచనం సుణాథ. న తావాహం ఇమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామీతి న తావ అహం ఇమం చతురఙ్గవీరియం అధిట్ఠాయ ఆభుజితం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామి, న మోచేస్సామీతి అత్థో. ఇదం కిర భగవా పరిపాకగతే ఞాణే రజ్జసిరిం పహాయ కతాభినిక్ఖమనో అనుపుబ్బేన బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ చతురఙ్గవీరియం అధిట్ఠాయ అపరాజితపల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా దళ్హసమాదానో హుత్వా నిసిన్నో తిణ్ణం మారానం మత్థకం భిన్దిత్వా పచ్చూససమయే దససహస్సిలోకధాతుం ఉన్నాదేన్తో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝి, తం అత్తనో మహాబోధిపల్లఙ్కం సన్ధాయ ఏవమాహ. అపిచ పచ్ఛిమం జనతం అనుకమ్పమానోపి పటిపత్తిసారం పుథుజ్జనకల్యాణకం దస్సేన్తో ఏవమాహ. పస్సతి హి భగవా – ‘‘అనాగతే ఏవం అజ్ఝాసయా కులపుత్తా ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖిస్సన్తి, ‘భగవా మహాగోసిఙ్గసుత్తం కథేన్తో ఇధ, సారిపుత్త, భిక్ఖు పచ్ఛాభత్తం…పే… ఏవరూపేన ఖో, సారిపుత్త, భిక్ఖునా గోసిఙ్గసాలవనం సోభేయ్యాతి ఆహ, మయం భగవతో అజ్ఝాసయం గణ్హిస్సామా’తి పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తా చతురఙ్గవీరియం అధిట్ఠాయ దళ్హసమాదానా హుత్వా ‘అరహత్తం అప్పత్వా ఇమం పల్లఙ్కం న భిన్దిస్సామా’తి సమణధమ్మం కాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి, తే ఏవం పటిపన్నా కతిపాహేనేవ జాతిజరామరణస్స అన్తం కరిస్సన్తీ’’తి, ఇమం పచ్ఛిమం జనతం అనుకమ్పమానో పటిపత్తిసారం పుథుజ్జనకల్యాణకం దస్సేన్తో ఏవమాహ. ఏవరూపేన ఖో, సారిపుత్త, భిక్ఖునా గోసిఙ్గసాలవనం సోభేయ్యాతి, సారిపుత్త, ఏవరూపేన భిక్ఖునా నిప్పరియాయేనేవ గోసిఙ్గసాలవనం సోభేయ్యాతి యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాగోసిఙ్గసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహాగోపాలకసుత్తవణ్ణనా

౩౪౬. ఏవం మే సుతన్తి మహాగోపాలకసుత్తం. తత్థ తిస్సో కథా ఏకనాళికా, చతురస్సా, నిసిన్నవత్తికాతి. తత్థ పాళిం వత్వా ఏకేకపదస్స అత్థకథనం ఏకనాళికా నామ. అపణ్డితం గోపాలకం దస్సేత్వా, అపణ్డితం భిక్ఖుం దస్సేత్వా, పణ్డితం గోపాలకం దస్సేత్వా, పణ్డితం భిక్ఖుం దస్సేత్వాతి చతుక్కం బన్ధిత్వా కథనం చతురస్సా నామ. అపణ్డితం గోపాలకం దస్సేత్వా పరియోసానగమనం, అపణ్డితం భిక్ఖుం దస్సేత్వా పరియోసానగమనం, పణ్డితం గోపాలకం దస్సేత్వా పరియోసానగమనం, పణ్డితం భిక్ఖుం దస్సేత్వా పరియోసానగమనన్తి అయం నిసిన్నవత్తికా నామ. అయం ఇధ సబ్బాచరియానం ఆచిణ్ణా.

ఏకాదసహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహీతి ఏకాదసహి అగుణకోట్ఠాసేహి. గోగణన్తి గోమణ్డలం. పరిహరితున్తి పరిగ్గహేత్వా విచరితుం. ఫాతిం కాతున్తి వడ్ఢిం ఆపాదేతుం. ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే. న రూపఞ్ఞూ హోతీతి గణనతో వా వణ్ణతో వా రూపం న జానాతి. గణనతో న జానాతి నామ అత్తనో గున్నం సతం వా సహస్సం వాతి సఙ్ఖ్యం న జానాతి. సో గావీసు హటాసు వా పలాతాసు వా గోగణం గణేత్వా, అజ్జ ఏత్తికా న దిస్సన్తీతి ద్వే తీణి గామన్తరాని వా అటవిం వా విచరన్తో న పరియేసతి, అఞ్ఞేసం గావీసు అత్తనో గోగణం పవిట్ఠాసుపి గోగణం గణేత్వా, ‘‘ఇమా ఏత్తికా గావో న అమ్హాక’’న్తి యట్ఠియా పోథేత్వా న నీహరతి, తస్స నట్ఠా గావియో నట్ఠావ హోన్తి. పరగావియో గహేత్వా విచరన్తం గోసామికా దిస్వా, ‘‘అయం ఏత్తకం కాలం అమ్హాకం ధేనుం గణ్హాతీ’’తి తజ్జేత్వా అత్తనో గావియో గహేత్వా గచ్ఛన్తి. తస్స గోగణోపి పరిహాయతి, పఞ్చగోరసపరిభోగతోపి పరిబాహిరో హోతి. వణ్ణతో న జానాతి నామ – ‘‘ఏత్తికా గావో సేతా, ఏత్తికా రత్తా, ఏత్తికా కాళా, ఏత్తికా కబరా ఏత్తికా నీలా’’తి న జానాతి, సో గావీసు హటాసు వా…పే… పఞ్చగోరసపరిభోగతోపి పరిబాహిరో హోతి.

న లక్ఖణకుసలో హోతీతి గావీనం సరీరే కతం ధనుసత్తిసూలాదిభేదం లక్ఖణం న జానాతి, సో గావీసు హటాసు వా పలాతాసు వా అజ్జ అసుకలక్ఖణా చ అసుకలక్ఖణా చ గావో న దిస్సన్తి…పే… పఞ్చగోరసపరిభోగతోపి పరిబాహిరో హోతి.

న ఆసాటికం హారేతాతి గున్నం ఖాణుకణ్టకాదీహి పహటట్ఠానేసు వణో హోతి. తత్థ నీలమక్ఖికా అణ్డకాని పాతేన్తి, తేసం ఆసాటికాతి నామ. తాని దణ్డేన అపనేత్వా భేసజ్జం దాతబ్బం హోతి. బాలో గోపాలకో తథా న కరోతి, తేన వుత్తం – ‘‘న ఆసాటికం హారేతా హోతీ’’తి. తస్స గున్నం వణా వడ్ఢన్తి, గమ్భీరా హోన్తి, పాణకా కుచ్ఛిం పవిసన్తి, గావో గేలఞ్ఞాభిభూతా నేవ యావదత్థం తిణాని ఖాదితుం, న పానీయం పాతుం సక్కోన్తి. తత్థ గున్నం ఖీరం ఛిజ్జతి, గోణానం జవో హాయతి, ఉభయేసం జీవితన్తరాయో హోతి. ఏవమస్స గోగణోపి పరిహాయతి, పఞ్చగోరసతోపి పరిబాహిరో హోతి.

న వణం పటిచ్ఛాదేతా హోతీతి గున్నం వుత్తనయేనేవ సఞ్జాతో వణో భేసజ్జం దత్వా వాకేన వా చీరకేన వా బన్ధిత్వా పటిచ్ఛాదేతబ్బో హోతి. బాలో గోపాలకో తథా న కరోతి, అథస్స గున్నం వణేహి యూసా పగ్ఘరన్తి, తా అఞ్ఞమఞ్ఞం నిఘంసేన్తి, తేన అఞ్ఞేసమ్పి వణా జాయన్తి. ఏవం గావో గేలఞ్ఞాభిభూతా నేవ యావదత్థం తిణాని ఖాదితుం…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న ధూమం కత్తా హోతీతి అన్తోవస్సే డంసమకసాదీనం ఉస్సన్నకాలే గోగణే వజం పవిట్ఠే తత్థ తత్థ ధూమో కాతబ్బో హోతి, అపణ్డితో గోపాలకో తం న కరోతి. గోగణో సబ్బరత్తిం డంసాదీహి ఉపద్దుతో నిద్దం అలభిత్వా పునదివసే అరఞ్ఞే తత్థ తత్థ రుక్ఖమూలాదీసు నిపజ్జిత్వా నిద్దాయతి, నేవ యావదత్థం తిణాని ఖాదితుం…పే… పఞ్చగోరసపరిభోగతోపి పరిబాహిరో హోతి.

న తిత్థం జానాతీతి తిత్థం సమన్తి వా విసమన్తి వా సగాహన్తి వా నిగ్గాహన్తి వా న జానాతి, సో అతిత్థేన గావియో ఓతారేతి. తాసం విసమతిత్థే పాసాణాదీని అక్కమన్తీనం పాదా భిజ్జన్తి, సగాహం గమ్భీరం తిత్థం ఓతిణ్ణా కుమ్భీలాదయో గాహా గణ్హన్తి. అజ్జ ఏత్తికా గావో నట్ఠా, అజ్జ ఏత్తికాతి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. ఏవమస్స గోగణోపి పరిహాయతి, పఞ్చగోరసతోపి పరిబాహిరో హోతి.

న పీతం జానాతీతి పీతమ్పి అపీతమ్పి న జానాతి. గోపాలకేన హి ‘‘ఇమాయ గావియా పీతం, ఇమాయ న పీతం, ఇమాయ పానీయతిత్థే ఓకాసో లద్ధో, ఇమాయ న లద్ధో’’తి ఏవం పీతాపీతం జానితబ్బం హోతి. అయం పన దివసభాగం అరఞ్ఞే గోగణం రక్ఖిత్వా పానీయం పాయేస్సామీతి నదిం వా తళాకం వా గహేత్వా గచ్ఛతి. తత్థ మహాఉసభా చ అనుఉసభా చ బలవగావియో చ దుబ్బలాని చేవ మహల్లకాని చ గోరూపాని సిఙ్గేహి వా ఫాసుకాహి వా పహరిత్వా అత్తనో ఓకాసం కత్వా ఊరుప్పమాణం ఉదకం పవిసిత్వా యథాకామం పివన్తి. అవసేసా ఓకాసం అలభమానా తీరే ఠత్వా కలలమిస్సకం ఉదకం పివన్తి, అపీతా ఏవ వా హోన్తి. అథ నే గోపాలకో పిట్ఠియం పహరిత్వా పున అరఞ్ఞం పవేసేతి, తత్థ అపీతగావియో పిపాసాయ సుక్ఖమానా యావదత్థం తిణాని ఖాదితుం న సక్కోన్తి, తత్థ గున్నం ఖీరం ఛిజ్జతి, గోణానం జవో హాయతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న వీథిం జానాతీతి ‘‘అయం మగ్గో సమో ఖేమో, అయం విసమో సాసఙ్కో సప్పటిభయో’’తి న జానాతి. సో సమం ఖేమం మగ్గం వజ్జేత్వా గోగణం ఇతరం మగ్గం పటిపాదేతి, తత్థ గావో సీహబ్యగ్ఘాదీనం గన్ధేన చోరపరిస్సయేన వా అభిభూతా భన్తమిగసప్పటిభాగా గీవం ఉక్ఖిపిత్వా తిట్ఠన్తి, నేవ యావదత్థం తిణాని ఖాదన్తి, న పానీయం పివన్తి, తత్థ గున్నం ఖీరం ఛిజ్జతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న గోచరకుసలో హోతీతి గోపాలకేన హి గోచరకుసలేన భవితబ్బం, పఞ్చాహికవారో వా సత్తాహికవారో వా జానితబ్బో, ఏకదిసాయ గోగణం చారేత్వా పునదివసే తత్థ న చారేతబ్బో. మహతా హి గోగణేన చిణ్ణట్ఠానం భేరితలం వియ సుద్ధం హోతి నిత్తిణం, ఉదకమ్పి ఆలుళీయతి. తస్మా పఞ్చమే వా సత్తమే వా దివసే పున తత్థ చారేతుం వట్టతి, ఏత్తకేన హి తిణమ్పి పటివిరుహతి, ఉదకమ్పి పసీదతి. అయం పన ఇమం పఞ్చాహికవారం వా సత్తాహికవారం వా న జానాతి, దివసే దివసే రక్ఖితట్ఠానేయేవ రక్ఖతి. అథస్స గోగణో హరితతిణం న లభతి, సుక్ఖతిణం ఖాదన్తో కలలమిస్సకం ఉదకం పివతి, తత్థ గున్నం ఖీరం ఛిజ్జతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

అనవసేసదోహీ చ హోతీతి పణ్డితగోపాలకేన యావ వచ్ఛకస్స మంసలోహితం సణ్ఠాతి, తావ ఏకం ద్వే థనే ఠపేత్వా సావసేసదోహినా భవితబ్బం. అయం వచ్ఛకస్స కిఞ్చి అనవసేసేత్వా దుహతి, ఖీరపకో వచ్ఛో ఖీరపిపాసాయ సుక్ఖతి, సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తో కమ్పమానో మాతు పురతో పతిత్వా కాలఙ్కరోతి. మాతా పుత్తకం దిస్వా, ‘‘మయ్హం పుత్తకో అత్తనో మాతుఖీరం పాతుమ్పి న లభతీ’’తి పుత్తసోకేన న యావదత్థం తిణాని ఖాదితుం, న పానీయం పాతుం సక్కోతి, థనేసు ఖీరం ఛిజ్జతి. ఏవమస్స గోగణోపి పరిహాయతి, పఞ్చగోరసతోపి పరిబాహిరో హోతి.

గున్నం పితుట్ఠానం కరోన్తీతి గోపితరో. గావో పరిణయన్తి యథారుచిం గహేత్వా గచ్ఛన్తీతి గోపరిణాయకా. న అతిరేకపూజాయాతి పణ్డితో హి గోపాలకో ఏవరూపే ఉసభే అతిరేకపూజాయ పూజేతి, పణీతం గోభత్తం దేతి, గన్ధపఞ్చఙ్గులికేహి మణ్డేతి, మాలం పిలన్ధేతి, సిఙ్గే సువణ్ణరజతకోసకే చ ధారేతి, రత్తిం దీపం జాలేత్వా చేలవితానస్స హేట్ఠా సయాపేతి. అయం పన తతో ఏకసక్కారమ్పి న కరోతి, ఉసభా అతిరేకపూజం అలభమానా గోగణం న రక్ఖన్తి, పరిస్సయం న వారేన్తి. ఏవమస్స గోగణో పరిహాయతి, పఞ్చగోరసతో పరిబాహిరో హోతి.

౩౪౭. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. న రూపఞ్ఞూ హోతీతి, ‘‘చత్తారి మహాభూతాని చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయరూప’’న్తి ఏవం వుత్తరూపం ద్వీహాకారేహి న జానాతి గణనతో వా సముట్ఠానతో వా. గణనతో న జానాతి నామ, ‘‘చక్ఖాయతనం, సోత-ఘాన-జివ్హా-కాయాయతనం, రూప-సద్ద-గన్ధ-రస-ఫోట్ఠబ్బాయతనం, ఇత్థిన్ద్రియం, పురిసిన్ద్రియం, జీవితిన్ద్రియం, కాయవిఞ్ఞత్తి, వచీవిఞ్ఞత్తి, ఆకాసధాతు, ఆపోధాతు, రూపస్స లహుతా, ముదుతా, కమ్మఞ్ఞతా, ఉపచయో, సన్తతి, జరతా, రూపస్స అనిచ్చతా, కబళీకారో ఆహారో’’తి ఏవం పాళియం ఆగతా పఞ్చవీసతి రూపకోట్ఠాసాతి న జానాతి. సేయ్యథాపి సో గోపాలకో గణనతో గున్నం రూపం న జానాతి, తథూపమో అయం భిక్ఖు. సో గణనతో రూపం అజానన్తో రూపం పరిగ్గహేత్వా అరూపం వవత్థపేత్వా రూపారూపం పరిగ్గహేత్వా పచ్చయం సల్లక్ఖేత్వా లక్ఖణం ఆరోపేత్వా కమ్మట్ఠానం మత్థకం పాపేతుం న సక్కోతి. సో యథా తస్స గోపాలకస్స గోగణో న వడ్ఢతి, ఏవం ఇమస్మిం సాసనే సీలసమాధివిపస్సనామగ్గఫలనిబ్బానేహి న వడ్ఢతి, యథా చ సో గోపాలకో పఞ్చహి గోరసేహి పరిబాహిరో హోతి, ఏవం అసేక్ఖేన సీలక్ఖన్ధేన, అసేక్ఖేన సమాధి, పఞ్ఞా, విముత్తి, విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధేనాతి పఞ్చహి ధమ్మక్ఖన్ధేహి పరిబాహిరో హోతి.

సముట్ఠానతో న జానాతి నామ, ‘‘ఏత్తకం రూపం ఏకసముట్ఠానం, ఏత్తకం ద్విసముట్ఠానం, ఏత్తకం తిసముట్ఠానం, ఏత్తకం చతుసముట్ఠానం, ఏత్తకం న కుతోచిసముట్ఠాతీ’’తి న జానాతి. సేయ్యథాపి సో గోపాలకో వణ్ణతో గున్నం రూపం న జానాతి, తథూపమో అయం భిక్ఖు. సో సముట్ఠానతో రూపం అజానన్తో రూపం పరిగ్గహేత్వా అరూపం వవత్థపేత్వా…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న లక్ఖణకుసలో హోతీతి కమ్మలక్ఖణో బాలో, కమ్మలక్ఖణో పణ్డితోతి ఏవం వుత్తం కుసలాకుసలం కమ్మం పణ్డితబాలలక్ఖణన్తి న జానాతి. సో ఏవం అజానన్తో బాలే వజ్జేత్వా పణ్డితే న సేవతి, బాలే వజ్జేత్వా పణ్డితే అసేవన్తో కప్పియాకప్పియం కుసలాకుసలం సావజ్జానవజ్జం గరుకలహుకం సతేకిచ్ఛఅతేకిచ్ఛం కారణాకారణం న జానాతి; తం అజానన్తో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి. సో యథా తస్స గోపాలకస్స గోగణో న వడ్ఢతి, ఏవం ఇమస్మిం సాసనే యథావుత్తేహి సీలాదీహి న వడ్ఢతి, గోపాలకో వియ చ పఞ్చహి గోరసేహి పఞ్చహి ధమ్మక్ఖన్ధేహి పరిబాహిరో హోతి.

న ఆసాటికం హారేతా హోతీతి ఉప్పన్నం కామవితక్కన్తి ఏవం వుత్తే కామవితక్కాదికే న వినోదేతి, సో ఇమం అకుసలవితక్కం ఆసాటికం అహారేత్వా వితక్కవసికో హుత్వా విచరన్తో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి, సో యథా తస్స గోపాలకస్స…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న వణం పటిచ్ఛాదేతా హోతీతి చక్ఖునా రూపం దిస్వా నిమిత్తగ్గాహీ హోతీతిఆదినా నయేన సబ్బారమ్మణేసు నిమిత్తం గణ్హన్తో యథా సో గోపాలకో వణం న పటిచ్ఛాదేతి, ఏవం సంవరం న సమ్పాదేతి. సో వివటద్వారో విచరన్తో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న ధూమం కత్తా హోతీతి సో గోపాలకో ధూమం వియ ధమ్మదేసనాధూమం న కరోతి, ధమ్మకథం వా సరభఞ్ఞం వా ఉపనిసిన్నకథం వా అనుమోదనం వా న కరోతి. తతో నం మనుస్సా బహుస్సుతో గుణవాతి న జానన్తి, తే గుణాగుణం అజానన్తా చతూహి పచ్చయేహి సఙ్గహం న కరోన్తి. సో పచ్చయేహి కిలమమానో బుద్ధవచనం సజ్ఝాయం కాతుం వత్తపటిపత్తిం పూరేతుం కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న తిత్థం జానాతీతి తిత్థభూతే బహుస్సుతభిక్ఖూ న ఉపసఙ్కమతి, ఉపసఙ్కమన్తో, ‘‘ఇదం, భన్తే, బ్యఞ్జనం కథం రోపేతబ్బం, ఇమస్స భాసితస్స కో అత్థో, ఇమస్మిం ఠానే పాళి కిం వదేతి, ఇమస్మిం ఠానే అత్థో కిం దీపేతీ’’తి ఏవం న పరిపుచ్ఛతి న పరిపఞ్హతి, న జానాపేతీతి అత్థో. తస్స తే ఏవం అపరిపుచ్ఛతో అవివటఞ్చేవ న వివరన్తి, భాజేత్వా న దస్సేన్తి, అనుత్తానీకతఞ్చ న ఉత్తానీకరోన్తి, అపాకటం న పాకటం కరోన్తి. అనేకవిహితేసు చ కఙ్ఖాఠానియేసు ధమ్మేసూతి అనేకవిధాసు కఙ్ఖాసు ఏకం కఙ్ఖమ్పి న పటివినోదేన్తి. కఙ్ఖా ఏవ హి కఙ్ఖాఠానియా ధమ్మా నామ. తత్థ ఏకం కఙ్ఖమ్పి న నీహరన్తీతి అత్థో. సో ఏవం బహుస్సుతతిత్థం అనుపసఙ్కమిత్వా సకఙ్ఖో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి. యథా చ సో గోపాలకో తిత్థం న జానాతి, ఏవం అయమ్పి భిక్ఖు ధమ్మతిత్థం న జానాతి, అజానన్తో అవిసయే పఞ్హం పుచ్ఛతి, అభిధమ్మికం ఉపసఙ్కమిత్వా కప్పియాకప్పియం పుచ్ఛతి, వినయధరం ఉపసఙ్కమిత్వా రూపారూపపరిచ్ఛేదం పుచ్ఛతి. తే అవిసయే పుట్ఠా కథేతుం న సక్కోన్తి, సో అత్తనా సకఙ్ఖో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న పీతం జానాతీతి యథా సో గోపాలకో పీతాపీతం న జానాతి, ఏవం ధమ్మూపసఞ్హితం పామోజ్జం న జానాతి న లభతి, సవనమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థుం నిస్సాయ ఆనిసంసం న విన్దతి, ధమ్మస్సవనగ్గం గన్త్వా సక్కచ్చం న సుణాతి, నిసిన్నో నిద్దాయతి, కథం కథేతి, అఞ్ఞవిహితకో హోతి, సో సక్కచ్చం ధమ్మం అసుణన్తో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న వీథిం జానాతీతి సో గోపాలకో మగ్గామగ్గం వియ, – ‘‘అయం లోకియో అయం లోకుత్తరో’’తి అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం యథాభూతం న పజానాతి. అజానన్తో లోకియమగ్గే అభినివిసిత్వా లోకుత్తరం నిబ్బత్తేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

న గోచరకుసలో హోతీతి సో గోపాలకో పఞ్చాహికవారే సత్తాహికవారే వియ చత్తారో సతిపట్ఠానే, ‘‘ఇమే లోకియా ఇమే లోకుత్తరా’’తి యథాభూతం న పజానాతి. అజానన్తో సుఖుమట్ఠానేసు అత్తనో ఞాణం చరాపేత్వా లోకియసతిపట్ఠానే అభినివిసిత్వా లోకుత్తరం నిబ్బత్తేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

అనవసేసదోహీ చ హోతీతి పటిగ్గహణే మత్తం అజానన్తో అనవసేసం దుహతి. నిద్దేసవారే పనస్స అభిహట్ఠుం పవారేన్తీతి అభిహరిత్వా పవారేన్తి. ఏత్థ ద్వే అభిహారా వాచాభిహారో చ పచ్చయాభిహారో చ. వాచాభిహారో నామ మనుస్సా భిక్ఖుస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘వదేయ్యాథ, భన్తే, యేనత్థో’’తి పవారేన్తి. పచ్చయాభిహారో నామ వత్థాదీని వా తేలఫాణితాదీని వా గహేత్వా భిక్ఖుస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘గణ్హథ, భన్తే, యావతకేన అత్థో’’తి వదన్తి. తత్ర భిక్ఖు మత్తం న జానాతీతి భిక్ఖు తేసు పచ్చయేసు పమాణం న జానాతి, – ‘‘దాయకస్స వసో వేదితబ్బో, దేయ్యధమ్మస్స వసో వేదితబ్బో, అత్తనో థామో వేదితబ్బో’’తి రథవినీతే వుత్తనయేన పమాణయుత్తం అగ్గహేత్వా యం ఆహరన్తి, తం సబ్బం గణ్హాతీతి అత్థో. మనుస్సా విప్పటిసారినో న పున అభిహరిత్వా పవారేన్తి. సో పచ్చయేహి కిలమన్తో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వడ్ఢేతుం న సక్కోతి…పే… పరిబాహిరో హోతి.

తే న అతిరేకపూజాయ పూజేతా హోతీతి సో గోపాలకో మహాఉసభే వియ తే థేరే భిక్ఖూ ఇమాయ ఆవి చేవ రహో చ మేత్తాయ కాయకమ్మాదికాయ అతిరేకపూజాయ న పూజేతి. తతో థేరా, – ‘‘ఇమే అమ్హేసు గరుచిత్తీకారం న కరోన్తీ’’తి నవకే భిక్ఖూ ద్వీహి సఙ్గహేహి న సఙ్గణ్హన్తి, న ఆమిససఙ్గహేన చీవరేన వా పత్తేన వా పత్తపరియాపన్నేన వా వసనట్ఠానేన వా. కిలమన్తే మిలాయన్తేపి నప్పటిజగ్గన్తి. పాళిం వా అట్ఠకథం వా ధమ్మకథాబన్ధం వా గుయ్హగన్థం వా న సిక్ఖాపేన్తి. నవకా థేరానం సన్తికా సబ్బసో ఇమే ద్వే సఙ్గహే అలభమానా ఇమస్మిం సాసనే పతిట్ఠాతుం న సక్కోన్తి. యథా తస్స గోపాలకస్స గోగణో న వడ్ఢతి, ఏవం సీలాదీని న వడ్ఢన్తి. యథా చ సో గోపాలకో పఞ్చహి గోరసేహి పరిబాహిరో హోతి, ఏవం పఞ్చహి ధమ్మక్ఖన్ధేహి పరిబాహిరా హోన్తి. సుక్కపక్ఖో కణ్హపక్ఖే వుత్తవిపల్లాసవసేన యోజేత్వా వేదితబ్బోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాగోపాలకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చూళగోపాలకసుత్తవణ్ణనా

౩౫౦. ఏవం మే సుతన్తి చూళగోపాలకసుత్తం. తత్థ ఉక్కచేలాయన్తి ఏవంనామకే నగరే. తస్మిం కిర మాపియమానే రత్తిం గఙ్గాసోతతో మచ్ఛో థలం పత్తో. మనుస్సా చేలాని తేలపాతియం తేమేత్వా ఉక్కా కత్వా మచ్ఛం గణ్హింసు. నగరే నిట్ఠితే తస్స నామం కరోన్తే అమ్హేహి నగరట్ఠానస్స గహితదివసే చేలుక్కాహి మచ్ఛో గహితోతి ఉక్కచేలా-త్వేవస్స నామం అకంసు. భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి యస్మిం ఠానే నిసిన్నస్స సబ్బా గఙ్గా పాకటా హుత్వా పఞ్ఞాయతి, తాదిసే వాలికుస్సదే గఙ్గాతిత్థే సాయన్హసమయే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో నిసీదిత్వా మహాగఙ్గం పరిపుణ్ణం సన్దమానం ఓలోకేన్తో, – ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమం గఙ్గం నిస్సాయ కోచి పుబ్బే వడ్ఢిపరిహానిం పత్తో’’తి ఆవజ్జిత్వా, పుబ్బే ఏకం బాలగోపాలకం నిస్సాయ అనేకసతసహస్సా గోగణా ఇమిస్సా గఙ్గాయ ఆవట్టే పతిత్వా సముద్దమేవ పవిట్ఠా, అపరం పన పణ్డితగోపాలకం నిస్సాయ అనేకసతసహస్సగోగణస్స సోత్థి జాతా వడ్ఢి జాతా ఆరోగ్యం జాతన్తి అద్దస. దిస్వా ఇమం కారణం నిస్సాయ భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేస్సామీతి చిన్తేత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి.

మాగధకోతి మగధరట్ఠవాసీ. దుప్పఞ్ఞజాతికోతి నిప్పఞ్ఞసభావో దన్ధో మహాజళో. అసమవేక్ఖిత్వాతి అసల్లక్ఖేత్వా అనుపధారేత్వా. పతారేసీతి తారేతుం ఆరభి. ఉత్తరం తీరం సువిదేహానన్తి గఙ్గాయ ఓరిమే తీరే మగధరట్ఠం, పారిమే తీరే విదేహరట్ఠం, గావో మగధరట్ఠతో విదేహరట్ఠం నేత్వా రక్ఖిస్సామీతి ఉత్తరం తీరం పతారేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘ఉత్తరం తీరం సువిదేహాన’’న్తి. ఆమణ్డలికం కరిత్వాతి మణ్డలికం కత్వా. అనయబ్యసనం ఆపజ్జింసూతి అవడ్ఢిం వినాసం పాపుణింసు, మహాసముద్దమేవ పవిసింసు. తేన హి గోపాలకేన గావో ఓతారేన్తేన గఙ్గాయ ఓరిమతీరే సమతిత్థఞ్చ విసమతిత్థఞ్చ ఓలోకేతబ్బం అస్స, మజ్ఝే గఙ్గాయ గున్నం విస్సమట్ఠానత్థం ద్వే తీణి వాలికత్థలాని సల్లక్ఖేతబ్బాని అస్సు. తథా పారిమతీరే తీణి చత్తారి తిత్థాని, ఇమస్మా తిత్థా భట్ఠా ఇమం తిత్థం గణ్హిస్సన్తి, ఇమస్మా భట్ఠా ఇమన్తి. అయం పన బాలగోపాలకో ఓరిమతీరే గున్నం ఓతరణతిత్థం సమం వా విసమం వా అనోలోకేత్వావ మజ్ఝే గఙ్గాయ గున్నం విస్సమట్ఠానత్థం ద్వే తీణి వాలికత్థలానిపి అసల్లక్ఖేత్వావ పరతీరే చత్తారి పఞ్చ ఉత్తరణతిత్థాని అసమవేక్ఖిత్వావ అతిత్థేనేవ గావో ఓతారేసి. అథస్స మహాఉసభో జవనసమ్పన్నతాయ చేవ థామసమ్పన్నతాయ చ తిరియం గఙ్గాయ సోతం ఛేత్వా పారిమం తీరం పత్వా ఛిన్నతటఞ్చేవ కణ్టకగుమ్బగహనఞ్చ దిస్వా, ‘‘దుబ్బినివిట్ఠమేత’’న్తి ఞత్వా ధురగ్గ-పతిట్ఠానోకాసమ్పి అలభిత్వా పటినివత్తి. గావో మహాఉసభో నివత్తో మయమ్పి నివత్తిస్సామాతి నివత్తా. మహతో గోగణస్స నివత్తట్ఠానే ఉదకం ఛిజ్జిత్వా మజ్ఝే గఙ్గాయ ఆవట్టం ఉట్ఠపేసి. గోగణో ఆవట్టం పవిసిత్వా సముద్దమేవ పత్తో. ఏకోపి గోణో అరోగో నామ నాహోసి. తేనాహ – ‘‘తత్థేవ అనయబ్యసనం ఆపజ్జింసూ’’తి.

అకుసలా ఇమస్స లోకస్సాతి ఇధ లోకే ఖన్ధధాతాయతనేసు అకుసలా అఛేకా, పరలోకేపి ఏసేవ నయో. మారధేయ్యం వుచ్చతి తేభూమకధమ్మా. అమారధేయ్యం నవ లోకుత్తరధమ్మా. మచ్చుధేయ్యమ్పి తేభూమకధమ్మావ. అమచ్చుధేయ్యం నవ లోకుత్తరధమ్మా. తత్థ అకుసలా అఛేకా. వచనత్థతో పన మారస్స ధేయ్యం మారధేయ్యం. ధేయ్యన్తి ఠానం వత్థు నివాసో గోచరో. మచ్చుధేయ్యేపి ఏసేవ నయో. తేసన్తి తేసం ఏవరూపానం సమణబ్రాహ్మణానం, ఇమినా ఛ సత్థారో దస్సితాతి వేదితబ్బా.

౩౫౧. ఏవం కణ్హపక్ఖం నిట్ఠపేత్వా సుక్కపక్ఖం దస్సేన్తో భూతపుబ్బం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ బలవగావోతి దన్తగోణే చేవ ధేనుయో చ. దమ్మగావోతి దమేతబ్బగోణే చేవ అవిజాతగావో చ. వచ్ఛతరేతి వచ్ఛభావం తరిత్వా ఠితే బలవవచ్ఛే. వచ్ఛకేతి ధేనుపకే తరుణవచ్ఛకే. కిసాబలకేతి అప్పమంసలోహితే మన్దథామే. తావదేవ జాతకోతి తందివసే జాతకో. మాతుగోరవకేన వుయ్హమానోతి మాతా పురతో పురతో హుంహున్తి గోరవం కత్వా సఞ్ఞం దదమానా ఉరేన ఉదకం ఛిన్దమానా గచ్ఛతి, వచ్ఛకో తాయ గోరవసఞ్ఞాయ ధేనుయా వా ఉరేన ఛిన్నోదకేన గచ్ఛమానో ‘‘మాతుగోరవకేన వుయ్హమానో’’తి వుచ్చతి.

౩౫౨. మారస్స సోతం ఛేత్వాతి అరహత్తమగ్గేన మారస్స తణ్హాసోతం ఛేత్వా. పారం గతాతి మహాఉసభా నదీపారం వియ సంసారపారం నిబ్బానం గతా. పారం అగమంసూతి మహాఉసభానం పారఙ్గతక్ఖణే గఙ్గాయ సోతస్స తయో కోట్ఠాసే అతిక్కమ్మ ఠితా మహాఉసభే పారం పత్తే దిస్వా తేసం గతమగ్గం పటిపజ్జిత్వా పారం అగమంసు. పారం గమిస్సన్తీతి చతుమగ్గవజ్ఝానం కిలేసానం తయో కోట్ఠాసే ఖేపేత్వా ఠితా ఇదాని అరహత్తమగ్గేన అవసేసం తణ్హాసోతం ఛేత్వా బలవగావో వియ నదీపారం సంసారపారం నిబ్బానం గమిస్సన్తీతి. ఇమినా నయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బో. ధమ్మానుసారినో, సద్ధానుసారినోతి ఇమే ద్వే పఠమమగ్గసమఙ్గినో.

జానతాతి సబ్బధమ్మే జానన్తేన బుద్ధేన. సుప్పకాసితోతి సుకథితో. వివటన్తి వివరితం. అమతద్వారన్తి అరియమగ్గో. నిబ్బానపత్తియాతి తదత్థాయ వివటం. వినళీకతన్తి విగతమాననళం కతం. ఖేమం పత్థేథాతి కత్తుకమ్యతాఛన్దేన అరహత్తం పత్థేథ, కత్తుకామా నిబ్బత్తేతుకామా హోథాతి అత్థో. ‘‘పత్త’త్థా’’తిపి పాఠో. ఏవరూపం సత్థారం లభిత్వా తుమ్హే పత్తాయేవ నామాతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. భగవా పన యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళగోపాలకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. చూళసచ్చకసుత్తవణ్ణనా

౩౫౩. ఏవం మే సుతన్తి చూళసచ్చకసుత్తం. తత్థ మహావనే కూటాగారసాలాయన్తి మహావనం నామ సయంజాతం అరోపిమం సపరిచ్ఛేదం మహన్తం వనం. కపిలవత్థుసామన్తా పన మహావనం హిమవన్తేన సహ ఏకాబద్ధం అపరిచ్ఛేదం హుత్వా మహాసముద్దం ఆహచ్చ ఠితం. ఇదం తాదిసం న హోతి. సపరిచ్ఛేదం మహన్తం వనన్తి మహావనం. కూటాగారసాలా పన మహావనం నిస్సాయ కతే ఆరామే కూటాగారం అన్తోకత్వా హంసవట్టకచ్ఛన్నేన కతా సబ్బాకారసమ్పన్నా బుద్ధస్స భగవతో గన్ధకుటి వేదితబ్బా.

సచ్చకో నిగణ్ఠపుత్తోతి పుబ్బే కిర ఏకో నిగణ్ఠో చ నిగణ్ఠీ చ పఞ్చ పఞ్చ వాదసతాని ఉగ్గహేత్వా, వాదం ఆరోపేస్సామాతి జమ్బుదీపే విచరన్తా వేసాలియం సమాగతా. లిచ్ఛవిరాజానో దిస్వా, – ‘‘త్వం కో, త్వం కా’’తి పుచ్ఛింసు. నిగణ్ఠో – ‘‘అహం వాదం ఆరోపేస్సామీతి జమ్బుదీపే విచరామీ’’తి ఆహ. నిగణ్ఠీపి తథా ఆహ. లిచ్ఛవినో, ‘‘ఇధేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం వాదం ఆరోపేథా’’తి ఆహంసు. నిగణ్ఠీ అత్తనా ఉగ్గహితాని పఞ్చవాదసతాని పుచ్ఛి, నిగణ్ఠో కథేసి. నిగణ్ఠేన పుచ్ఛితేపి నిగణ్ఠీ కథేసియేవ. ఏకస్సపి న జయో, న పరాజయో, ఉభో సమసమావ అహేసుం. లిచ్ఛవినో, – ‘‘తుమ్హే ఉభోపి సమసమా ఆహిణ్డిత్వా కిం కరిస్సథ, ఇధేవ వసథా’’తి గేహం దత్వా బలిం పట్ఠపేసుం. తేసం సంవాసమన్వాయ చతస్సో ధీతరో జాతా, – ఏకా సచ్చా నామ, ఏకా లోలా నామ, ఏకా పటాచారా నామ, ఏకా ఆచారవతీ నామ. తాపి పణ్డితావ అహేసుం, మాతాపితూహి ఉగ్గహితాని పఞ్చ పఞ్చ వాదసతాని ఉగ్గహేసుం. తా వయపత్తా మాతాపితరో అవోచుం – ‘‘అమ్హాకం అమ్మా కులే దారికా నామ హిరఞ్ఞసువణ్ణాదీని దత్వా కులఘరం పేసితపుబ్బా నామ నత్థి. యో పన అగారికో తాసం వాదం మద్దితుం సక్కోతి, తస్స పాదపరిచారికా హోన్తి. యో పబ్బజితో తాసం మద్దితుం సక్కోతి, తస్స సన్తికే పబ్బజన్తి. తుమ్హే కిం కరిస్సథా’’తి? మయమ్పి ఏవమేవ కరిస్సామాతి. చతస్సోపి పరిబ్బాజికవేసం గహేత్వా, ‘‘అయం జమ్బుదీపో నామ జమ్బుయా పఞ్ఞాయతీ’’తి జమ్బుసాఖం గహేత్వా చారికం పక్కమింసు. యం గామం పాపుణన్తి, తస్స ద్వారే పంసుపుఞ్జే వా వాలికపుఞ్జే వా జమ్బుధజం ఠపేత్వా, – ‘‘యో వాదం ఆరోపేతుం సక్కోతి, సో ఇమం మద్దతూ’’తి వత్వా గామం పవిసన్తి. ఏవం గామేన గామం విచరన్తియో సావత్థిం పాపుణిత్వా తథేవ గామద్వారే జమ్బుధజం ఠపేత్వా సమ్పత్తమనుస్సానం ఆరోచేత్వా అన్తోనగరం పవిట్ఠా.

తేన సమయేన భగవా సావత్థిం నిస్సాయ జేతవనే విహరతి. అథాయస్మా సారిపుత్తో గిలానే పుచ్ఛన్తో అజగ్గితట్ఠానం జగ్గన్తో అత్తనో కిచ్చమహన్తతాయ అఞ్ఞేహి భిక్ఖూహి దివాతరం గామం పిణ్డాయ పవిసన్తో గామద్వారే జమ్బుధజం దిస్వా, – ‘‘కిమిద’’న్తి దారకే పుచ్ఛి. తే తమత్థం ఆరోచేసుం. తేన హి మద్దథాతి. న సక్కోమ, భన్తే, భాయామాతి. ‘‘కుమారా మా భాయథ, ‘కేన అమ్హాకం జమ్బుధజో మద్దాపితో’తి వుత్తే, బుద్ధసావకేన సారిపుత్తత్థేరేన మద్దాపితో, వాదం ఆరోపేతుకామా జేతవనే థేరస్స సన్తికం గచ్ఛథాతి వదేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే థేరస్స వచనం సుత్వా జమ్బుధజం మద్దిత్వా ఛడ్డేసుం. థేరో పిణ్డాయ చరిత్వా విహారం గతో. పరిబ్బాజికాపి గామతో నిక్ఖమిత్వా, ‘‘అమ్హాకం ధజో కేన మద్దాపితో’’తి పుచ్ఛింసు. దారకా తమత్థం ఆరోచేసుం. పరిబ్బాజికా పున గామం పవిసిత్వా ఏకేకం వీథిం గహేత్వా, – ‘‘బుద్ధసావకో కిర సారిపుత్తో నామ అమ్హేహి సద్ధిం వాదం కరిస్సతి, సోతుకామా నిక్ఖమథా’’తి ఆరోచేసుం. మహాజనో నిక్ఖమి, తేన సద్ధిం పరిబ్బాజికా జేతవనం అగమింసు.

థేరో – ‘‘అమ్హాకం వసనట్ఠానే మాతుగామస్స ఆగమనం నామ అఫాసుక’’న్తి విహారమజ్ఝే నిసీది. పరిబ్బాజికాయో గన్త్వా థేరం పుచ్ఛింసు – ‘‘తుమ్హేహి అమ్హాకం ధజో మద్దాపితో’’తి? ఆమ, మయా మద్దాపితోతి. మయం తుమ్హేహి సద్ధిం వాదం కరిస్సామాతి. సాధు కరోథ, కస్స పుచ్ఛా కస్స విస్సజ్జనం హోతూతి? పుచ్ఛా నామ అమ్హాకం పత్తా, తుమ్హే పన మాతుగామా నామ పఠమం పుచ్ఛథాతి ఆహ. తా చతస్సోపి చతూసు దిసాసు ఠత్వా మాతాపితూనం సన్తికే ఉగ్గహితం వాదసహస్సం పుచ్ఛింసు. థేరో ఖగ్గేన కుముదనాళం ఛిన్దన్తో వియ పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం నిజ్జటం నిగ్గణ్ఠిం కత్వా కథేసి, కథేత్వా పున పుచ్ఛథాతి ఆహ. ఏత్తకమేవ, భన్తే, మయం జానామాతి. థేరో ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి వాదసహస్సం పుచ్ఛితం మయా కథితం, అహం పన ఏకం యేవ పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, తం తుమ్హే కథేథా’’తి. తా థేరస్స విసయం దిస్వా, ‘‘పుచ్ఛథ, భన్తే, బ్యాకరిస్సామా’’తి వత్తుం నాసక్ఖింసు. ‘‘వద, భన్తే, జానమానా బ్యాకరిస్సామా’’తి పున ఆహంసు.

థేరో అయం పన కులపుత్తే పబ్బాజేత్వా పఠమం సిక్ఖాపేతబ్బపఞ్హోతి వత్వా, – ‘‘ఏకం నామ కి’’న్తి పుచ్ఛి. తా నేవ అన్తం, న కోటిం అద్దసంసు. థేరో కథేథాతి ఆహ. న పస్సామ, భన్తేతి. తుమ్హేహి వాదసహస్సం పుచ్ఛితం మయా కథితం, మయ్హం తుమ్హే ఏకం పఞ్హమ్పి కథేతుం న సక్కోథ, ఏవం సన్తే కస్స జయో కస్స పరాజయోతి? తుమ్హాకం, భన్తే, జయో, అమ్హాకం పరాజయోతి. ఇదాని కిం కరిస్సథాతి? తా మాతాపితూహి వుత్తవచనం ఆరోచేత్వా, ‘‘తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజిస్సామా’’తి ఆహంసు. తుమ్హే మాతుగామా నామ అమ్హాకం సన్తికే పబ్బజితుం న వట్టతి, అమ్హాకం పన సాసనం గహేత్వా భిక్ఖునిఉపస్సయం గన్త్వా పబ్బజథాతి. తా సాధూతి థేరస్స సాసనం గహేత్వా భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స సన్తికం గన్త్వా పబ్బజింసు. పబ్బజితా చ పన అప్పమత్తా ఆతాపినియో హుత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణింసు.

అయం సచ్చకో తాసం చతున్నమ్పి కనిట్ఠభాతికో. తాహి చతూహిపి ఉత్తరితరపఞ్ఞో, మాతాపితూనమ్పి సన్తికా వాదసహస్సం, తతో బహుతరఞ్చ బాహిరసమయం ఉగ్గహేత్వా కత్థచి అగన్త్వా రాజదారకే సిప్పం సిక్ఖాపేన్తో తత్థేవ వేసాలియం వసతి, పఞ్ఞాయ అతిపూరితత్తా కుచ్ఛి మే భిజ్జేయ్యాతి భీతో అయపట్టేన కుచ్ఛిం పరిక్ఖిపిత్వా చరతి, ఇమం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సచ్చకో నిగణ్ఠపుత్తో’’తి.

భస్సప్పవాదకోతి భస్సం వుచ్చతి కథామగ్గో, తం పవదతి కథేతీతి భస్సప్పవాదకో. పణ్డితవాదోతి అహం పణ్డితోతి ఏవం వాదో. సాధుసమ్మతో బహుజనస్సాతి యం యం నక్ఖత్తచారేన ఆదిసతి, తం తం యేభుయ్యేన తథేవ హోతి, తస్మా అయం సాధులద్ధికో భద్దకోతి ఏవం సమ్మతో మహాజనస్స. వాదేన వాదం సమారద్ధోతి కథామగ్గేన దోసం ఆరోపితో. ఆయస్మా అస్సజీతి సారిపుత్తత్థేరస్స ఆచరియో అస్సజిత్థేరో. జఙ్ఘావిహారం అనుచఙ్కమమానోతి తతో తతో లిచ్ఛవిరాజగేహతో తం తం గేహం గమనత్థాయ అనుచఙ్కమమానో. యేనాయస్మా అస్సజి తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా ఉపసఙ్కమి? సమయజాననత్థం.

ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అహం ‘సమణస్స గోతమస్స వాదం ఆరోపేస్సామీ’తి ఆహిణ్డామి, ‘సమయం పనస్స న జానామీ’తి న ఆరోపేసిం. పరస్స హి సమయం ఞత్వా ఆరోపితో వాదో స్వారోపితో నామ హోతి. అయం పన సమణస్స గోతమస్స సావకో పఞ్ఞాయతి అస్సజిత్థేరో; సో అత్తనో సత్థు సమయే కోవిదో, ఏతాహం పుచ్ఛిత్వా కథం పతిట్ఠాపేత్వా సమణస్స గోతమస్స వాదం ఆరోపేస్సామీ’’తి. తస్మా ఉపసఙ్కమి. వినేతీతి కథం వినేతి, కథం సిక్ఖాపేతీతి పుచ్ఛతి. థేరో పన యస్మా దుక్ఖన్తి వుత్తే ఉపారమ్భస్స ఓకాసో హోతి, మగ్గఫలానిపి పరియాయేన దుక్ఖన్తి ఆగతాని, అయఞ్చ దుక్ఖన్తి వుత్తే థేరం పుచ్ఛేయ్య – ‘‘భో అస్సజి, కిమత్థం తుమ్హే పబ్బజితా’’తి. తతో ‘‘మగ్గఫలత్థాయా’’తి వుత్తే, – ‘‘నయిదం, భో అస్సజి, తుమ్హాకం సాసనం నామ, మహాఆఘాతనం నామేతం, నిరయుస్సదో నామేస, నత్థి తుమ్హాకం సుఖాసా, ఉట్ఠాయుట్ఠాయ దుక్ఖమేవ జిరాపేన్తా ఆహిణ్డథా’’తి దోసం ఆరోపేయ్య, తస్మా పరవాదిస్స పరియాయకథం కాతుం న వట్టతి. యథా ఏస అప్పతిట్ఠో హోతి, ఏవమస్స నిప్పరియాయకథం కథేస్సామీతి చిన్తేత్వా, ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, అనిచ్చ’’న్తి ఇమం అనిచ్చానత్తవసేనేవ కథం కథేతి. దుస్సుతన్తి సోతుం అయుత్తం.

౩౫౪. సన్థాగారేతి రాజకులానం అత్థానుసాసనసన్థాగారసాలాయం. యేన తే లిచ్ఛవీ తేనుపసఙ్కమీతి ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అహం పుబ్బే సమయం అజాననభావేన సమణస్స గోతమస్స వాదం న ఆరోపేసిం, ఇదాని పనస్స మహాసావకేన కథితం సమయం జానామి, ఇమే చ మమ అన్తేవాసికా పఞ్చసతా లిచ్ఛవీ సన్నిపతితా. ఏతేహి సద్ధిం గన్త్వా సమణస్స గోతమస్స వాదం ఆరోపేస్సామీ’’తి తస్మా ఉపసఙ్కమి. ఞాతఞ్ఞతరేనాతి ఞాతేసు అభిఞ్ఞాతేసు పఞ్చవగ్గియత్థేరేసు అఞ్ఞతరేన. పతిట్ఠితన్తి యథా తేన పతిట్ఠితం. సచే ఏవం పతిట్ఠిస్సతి, అథ పన అఞ్ఞదేవ వక్ఖతి, తత్ర మయా కిం సక్కా కాతున్తి ఇదానేవ పిట్ఠిం పరివత్తేన్తో ఆహ. ఆకడ్ఢేయ్యాతి అత్తనో అభిముఖం కడ్ఢేయ్య. పరికడ్ఢేయ్యాతి పురతో పటిపణామేయ్య. సమ్పరికడ్ఢేయ్యాతి కాలేన ఆకడ్ఢేయ్య, కాలేన పరికడ్ఢేయ్య. సోణ్డికాకిలఞ్జన్తి సురాఘరే పిట్ఠకిలఞ్జం. సోణ్డికాధుత్తోతి సురాధుత్తో. వాలం కణ్ణే గహేత్వాతి సురాపరిస్సావనత్థవికం ధోవితుకామో కసటనిధుననత్థం ఉభోసు కణ్ణేసు గహేత్వా. ఓధునేయ్యాతి అధోముఖం కత్వా ధునేయ్య. నిద్ధునేయ్యాతి ఉద్ధంముఖం కత్వా ధునేయ్య. నిప్ఫోటేయ్యాతి పునప్పునం పప్ఫోటేయ్య. సాణధోవికం నామాతి ఏత్థ మనుస్సా సాణసాటకకరణత్థం సాణవాకే గహేత్వా ముట్ఠిం ముట్ఠిం బన్ధిత్వా ఉదకే పక్ఖిపన్తి. తే తతియదివసే సుట్ఠు కిలిన్నా హోన్తి. అథ మనుస్సా అమ్బిలయాగుసురాదీని ఆదాయ తత్థ గన్త్వా సాణముట్ఠిం గహేత్వా, దక్ఖిణతో వామతో సమ్ముఖా చాతి తీసు ఫలకేసు సకిం దక్ఖిణఫలకే, సకిం వామఫలకే, సకిం సమ్ముఖఫలకే పహరన్తా అమ్బిలయాగుసురాదీని భుఞ్జన్తా పివన్తా ఖాదన్తా ధోవన్తి. మహన్తా కీళా హోతి. రఞ్ఞో నాగో తం కీళం దిస్వా గమ్భీరం ఉదకం అనుపవిసిత్వా సోణ్డాయ ఉదకం గహేత్వా సకిం కుమ్భే సకిం పిట్ఠియం సకిం ఉభోసు పస్సేసు సకిం అన్తరసత్థియం పక్ఖిపన్తో కీళిత్థ. తదుపాదాయ తం కీళితజాతం సాణధోవికం నామ వుచ్చతి, తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సాణధోవికం నామ కీళితజాతం కీళతీ’’తి. కిం సో భవమానో సచ్చకో నిగణ్ఠపుత్తో, యో భగవతో వాదం ఆరోపేస్సతీతి యో సచ్చకో నిగణ్ఠపుత్తో భగవతో వాదం ఆరోపేస్సతి, సో కిం భవమానో కిం యక్ఖో భవమానో ఉదాహు ఇన్దో, ఉదాహు బ్రహ్మా భవమానో భగవతో వాదం ఆరోపేస్సతి? న హి సక్కా పకతిమనుస్సేన భగవతో వాదం ఆరోపేతున్తి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

౩౫౫. తేన ఖో పన సమయేనాతి యస్మిం సమయే సచ్చకో ఆరామం పావిసి, తస్మిం. కిస్మిం పన సమయే పావిసీతి? మహామజ్ఝన్హికసమయే. కస్మా పన తస్మిం సమయే చఙ్కమన్తీతి? పణీతభోజనపచ్చయస్స థినమిద్ధస్స వినోదనత్థం. దివాపధానికా వా తే. తాదిసానఞ్హి పచ్ఛాభత్తం చఙ్కమిత్వా న్హత్వా సరీరం ఉతుం గణ్హాపేత్వా నిసజ్జ సమణధమ్మం కరోన్తానం చిత్తం ఏకగ్గం హోతి. యేన తే భిక్ఖూతి సో కిర కుహిం సమణో గోతమోతి పరివేణతో పరివేణం గన్త్వా పుచ్ఛిత్వా పవిసిస్సామీతి విలోకేన్తో అరఞ్ఞే హత్థీ వియ చఙ్కమే చఙ్కమమానే పంసుకూలికభిక్ఖూ దిస్వా తేసం సన్తికం అగమాసి. తం సన్ధాయ, ‘‘యేన తే భిక్ఖూ’’తిఆది వుత్తం. కహం ను ఖో, భోతి కతరస్మిం ఆవాసే వా మణ్డపే వాతి అత్థో. ఏస, అగ్గివేస్సన, భగవాతి తదా కిర భగవా పచ్చూసకాలే మహాకరుణా సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా దససహస్సచక్కవాళే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణజాలం పత్థరిత్వా బోధనేయ్యసత్తం ఓలోకేన్తో అద్దస – ‘‘స్వే సచ్చకో నిగణ్ఠపుత్తో మహతిం లిచ్ఛవిపరిసం గహేత్వా మమ వాదం ఆరోపేతుకామో ఆగమిస్సతీ’’తి. తస్మా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో వేసాలియం పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తో మహాపరిసాయ నిసీదితుం సుఖట్ఠానే నిసీదిస్సామీతి గన్ధకుటిం అపవిసిత్వా మహావనే అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే దివావిహారం నిసీది. తే భిక్ఖూ భగవతో వత్తం దస్సేత్వా ఆగతా, సచ్చకేన పుట్ఠా దూరే నిసిన్నం భగవన్తం దస్సేన్తా, ‘‘ఏస అగ్గివేస్సన భగవా’’తి ఆహంసు.

మహతియా లిచ్ఛవిపరిసాయ సద్ధిన్తి హేట్ఠా పఞ్చమత్తేహి లిచ్ఛవిసతేహి పరివుతోతి వుత్తం. తే ఏతస్స అన్తేవాసికాయేవ, అన్తోవేసాలియం పన సచ్చకో పఞ్చమత్తాని లిచ్ఛవిరాజసతాని గహేత్వా, ‘‘వాదత్థికో భగవన్తం ఉపసఙ్కమన్తో’’తి సుత్వా ద్విన్నం పణ్డితానం కథాసల్లాపం సోస్సామాతి యేభుయ్యేన మనుస్సా నిక్ఖన్తా, ఏవం సా పరిసా మహతీ అపరిచ్ఛిన్నగణనా అహోసి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. అఞ్జలిం పణామేత్వాతి ఏతే ఉభతోపక్ఖికా, తే ఏవం చిన్తేసుం – ‘‘సచే నో మిచ్ఛాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి, ‘కస్మా తుమ్హే సమణం గోతమం వన్దిత్థా’తి, తేసం, ‘కిం అఞ్జలిమత్తకరణేనపి వన్దితం హోతీ’తి వక్ఖామ. సచే నో సమ్మాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి, ‘కస్మా భగవన్తం న వన్దిత్థా’తి, ‘కిం సీసేన భూమిం పహరన్తేనేవ వన్దితం హోతి, నను అఞ్జలికమ్మమ్పి వన్దనా ఏవా’తి వక్ఖామా’’తి. నామ గోత్తన్తి, భో గోతమ, అహం అసుకస్స పుత్తో దత్తో నామ మిత్తో నామ ఇధ ఆగతోతి వదన్తా నామం సావేన్తి నామ. భో గోతమ, అహం వాసిట్ఠో నామ కచ్చానో నామ ఇధ ఆగతోతి వదన్తా గోత్తం సావేన్తి నామ. ఏతే కిర దలిద్దా జిణ్ణకులపుత్తా పరిసమజ్ఝే నామగోత్తవసేన పాకటా భవిస్సామాతి ఏవం అకంసు. యే పన తుణ్హీభూతా నిసీదింసు, తే కేరాటికా చేవ అన్ధబాలా చ. తత్థ కేరాటికా, ‘‘ఏకం ద్వే కథాసల్లాపే కరోన్తో విస్సాసికో హోతి, అథ విస్సాసే సతి ఏకం ద్వే భిక్ఖా అదాతుం న యుత్త’’న్తి తతో అత్తానం మోచేన్తా తుణ్హీ నిసీదన్తి. అన్ధబాలా అఞ్ఞాణతాయేవ అవక్ఖిత్తమత్తికాపిణ్డో వియ యత్థ కత్థచి తుణ్హీభూతా నిసీదన్తి.

౩౫౬. కిఞ్చిదేవ దేసన్తి కఞ్చి ఓకాసం కిఞ్చి కారణం, అథస్స భగవా పఞ్హపుచ్ఛనే ఉస్సాహం జనేన్తో ఆహ – పుచ్ఛ, అగ్గివేస్సన, యదాకఙ్ఖసీతి. తస్సత్థో – ‘‘పుచ్ఛ యది ఆకఙ్ఖసి, న మే పఞ్హవిస్సజ్జనే భారో అత్థి’’. అథ వా ‘‘పుచ్ఛ యం ఆకఙ్ఖసి, సబ్బం తే విస్సజ్జేస్సామీ’’తి సబ్బఞ్ఞుపవారణం పవారేసి అసాధారణం పచ్చేకబుద్ధఅగ్గసావమహాసావకేహి. తే హి యదాకఙ్ఖసీతి న వదన్తి, సుత్వా వేదిస్సామాతి వదన్తి. బుద్ధా పన ‘‘పుచ్ఛావుసో, యదాకఙ్ఖసీ’’తి (సం. ని. ౧.౨౩౭) వా, ‘‘పుచ్ఛ, మహారాజ, యదాకఙ్ఖసీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౬౨) వా,

‘‘పుచ్ఛ వాసవ మం పఞ్హం, యం కిఞ్చి మనసిచ్ఛసి;

తస్స తస్సేవ పఞ్హస్స, అహం అన్తం కరోమి తే’’ ఇతి. (దీ. ని. ౨.౩౫౬) వా,

‘‘తేన హి త్వం, భిక్ఖు, సకే ఆసనే నిసీదిత్వా పుచ్ఛ యదాకఙ్ఖసీ’’తి (మ. ని. ౩.౮౫) వా,

‘‘బావరిస్స చ తుయ్హం వా, సబ్బేసం సబ్బసంసయం;

కతావకాసా పుచ్ఛవ్హో, యం కిఞ్చి మనసిచ్ఛథా’’తి. (సు. ని. ౧౦౩౬) వా,

‘‘పుచ్ఛ మం సభియ పఞ్హం, యం కిఞ్చి మనసిచ్ఛసి;

తస్స తస్సేవ పఞ్హస్స, అహం అన్తం కరోమి తే’’ ఇతి. (సు. ని. ౫౧౭) వా –

తేసం తేసం యక్ఖనరిన్దదేవసమణబ్రాహ్మణపరిబ్బాజకానం సబ్బఞ్ఞుపవారణం పవారేన్తి. అనచ్ఛరియఞ్చేతం, యం భగవా బుద్ధభూమిం పత్వా ఏతం పవారణం పవారేయ్య. యో బోధిసత్తభూమియం పదేసఞాణేపి ఠితో

‘‘కోణ్డఞ్ఞ పఞ్హాని వియాకరోహి,

యాచన్తి తం ఇసయో సాధురూపా;

కోణ్డఞ్ఞ ఏసో మనుజేసు ధమ్మో,

యం వుద్ధమాగచ్ఛతి ఏస భారో’’తి. (జా. ౨.౧౭.౬౦) –

ఏవం సక్కాదీనం అత్థాయ ఇసీహి యాచితో

‘‘కతావకాసా పుచ్ఛన్తు భోన్తో,

యం కిఞ్చి పఞ్హం మనసాభిపత్థితం;

అహఞ్హి తం తం వో వియాకరిస్సం,

ఞత్వా సయం లోకమిమం పరఞ్చా’’తి. (జా. ౨.౧౭.౬౧);

ఏవం సరభఙ్గకాలే, సమ్భవజాతకే చ సకలజమ్బుదీపం తిక్ఖత్తుం విచరిత్వా పఞ్హానం అన్తకరం అదిస్వా సుచిరతేన బ్రాహ్మణేన పఞ్హం పుట్ఠో ఓకాసే కారితే, జాతియా సత్తవస్సో రథికాయం పంసుం కీళన్తో పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా అన్తరవీథియం నిసిన్నోవ –

‘‘తగ్ఘ తే అహమక్ఖిస్సం, యథాపి కుసలో తథా;

రాజా చ ఖో తం జానాతి, యది కాహతి వా న వా’’తి. (జా. ౧.౧౬.౧౭౨) –

సబ్బఞ్ఞుపవారణం పవారేసి.

ఏవం భగవతా సబ్బఞ్ఞుపవారణాయ పవారితాయ అత్తమనో పఞ్హం పుచ్ఛన్తో, ‘‘కథం పన, భో గోతమా’’తిఆదిమాహ.

అథస్స భగవా, ‘‘పస్సథ, భో, అఞ్ఞం సావకేన కథితం, అఞ్ఞం సత్థా కథేతి, నను మయా పటికచ్చేవ వుత్తం, ‘సచే తథా పతిట్ఠిస్సతి, యథాస్స సావకేన పతిట్ఠితం, ఏవాహం వాదం ఆరోపేస్సామీ’తి. అయం పన అఞ్ఞమేవ కథేతి, తత్థ కిం మయా సక్కా కాతు’’న్తి ఏవం నిగణ్ఠస్స వచనోకాసో మా హోతూతి హేట్ఠా అస్సజిత్థేరేన కథితనియామేనేవ కథేన్తో, ఏవం ఖో అహం, అగ్గివేస్సనాతిఆదిమాహ. ఉపమా మం, భో గోతమ, పటిభాతీతి, భో గోతమ, మయ్హం ఏకా ఉపమా ఉపట్ఠాతి, ఆహరామి తం ఉపమన్తి వదతి. పటిభాతు తం, అగ్గివేస్సనాతి ఉపట్ఠాతు తే, అగ్గివేస్సన, ఆహర తం ఉపమం విసత్థోతి భగవా అవోచ. బలకరణీయాతి బాహుబలేన కత్తబ్బా కసివాణిజ్జాదికా కమ్మన్తా. రూపత్తాయం పురిసపుగ్గలోతి రూపం అత్తా అస్సాతి రూపత్తా, రూపం అత్తాతి గహేత్వా ఠితపుగ్గలం దీపేతి. రూపే పతిట్ఠాయాతి తస్మిం అత్తాతి గహితరూపే పతిట్ఠహిత్వా. పుఞ్ఞం వా అపుఞ్ఞం వా పసవతీతి కుసలం వా అకుసలం వా పటిలభతి. వేదనత్తాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇమినా కిం దీపేతి? ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా ఇమేసం సత్తానం పథవీ వియ పతిట్ఠా, తే ఇమేసు పఞ్చసు ఖన్ధేసు పతిట్ఠాయ కుసలాకుసలకమ్మం నామ ఆయూహన్తి. తుమ్హే ఏవరూపం విజ్జమానమేవ అత్తానం పటిసేధేన్తో పఞ్చక్ఖన్ధా అనత్తాతి దీపేథాతి అతివియ సకారణం కత్వా ఉపమం ఆహరి. ఇమినా చ నిగణ్ఠేన ఆహటఓపమ్మం నియతమేవ, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధతో అఞ్ఞో తస్స కథం ఛిన్దిత్వా వాదే దోసం దాతుం సమత్థో నామ నత్థి. దువిధా హి పుగ్గలా బుద్ధవేనేయ్యా చ సావకవేనేయ్యా చ. సావకవేనేయ్యే సావకాపి వినేన్తి బుద్ధాపి. బుద్ధవేనేయ్యే పన సావకా వినేతుం న సక్కోన్తి, బుద్ధావ వినేన్తి. అయమ్పి నిగణ్ఠో బుద్ధవేనేయ్యో, తస్మా ఏతస్స వాదం ఛిన్దిత్వా అఞ్ఞో దోసం దాతుం సమత్థో నామ నత్థి. తేనస్స భగవా సయమేవ వాదే దోసదస్సనత్థం నను త్వం, అగ్గివేస్సనాతిఆదిమాహ.

అథ నిగణ్ఠో చిన్తేసి – ‘‘అతివియ సమణో గోతమో మమ వాదం పతిట్ఠపేతి, సచే ఉపరి కోచి దోసో భవిస్సతి, మమం ఏకకంయేవ నిగ్గణ్హిస్సతి. హన్దాహం ఇమం వాదం మహాజనస్సాపి మత్థకే పక్ఖిపామీ’’తి, తస్మా ఏవమాహ – అహమ్పి, భో గోతమ, ఏవం వదామి రూపం మే అత్తా…పే… విఞ్ఞాణం మే అత్తాతి, అయఞ్చ మహతీ జనతాతి. భగవా పన నిగణ్ఠతో సతగుణేనపి సహస్సగుణేనపి సతసహస్సగుణేనపి వాదీవరతరో, తస్మా చిన్తేసి – ‘‘అయం నిగణ్ఠో అత్తానం మోచేత్వా మహాజనస్స మత్థకే వాదం పక్ఖిపతి, నాస్స అత్తానం మోచేతుం దస్సామి, మహాజనతో నివత్తేత్వా ఏకకంయేవ నం నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. అథ నం కిఞ్హి తే, అగ్గివేస్సనాతిఆదిమాహ. తస్సత్థో – నాయం జనతా మమ వాదం ఆరోపేతుం ఆగతా, త్వంయేవ సకలం వేసాలిం సంవట్టిత్వా మమ వాదం ఆరోపేతుం ఆగతో, తస్మా త్వం సకమేవ వాదం నివేఠేహి, మా మహాజనస్స మత్థకే పక్ఖిపసీతి. సో పటిజానన్తో అహఞ్హి, భో గోతమాతిఆదిమాహ.

౩౫౭. ఇతి భగవా నిగణ్ఠస్స వాదం పతిట్ఠపేత్వా, తేన హి, అగ్గివేస్సనాతి పుచ్ఛం ఆరభి. తత్థ తేన హీతి కారణత్థే నిపాతో. యస్మా త్వం పఞ్చక్ఖన్ధే అత్తతో పటిజానాసి, తస్మాతి అత్థో. సకస్మిం విజితేతి అత్తనో రట్ఠే. ఘాతేతాయం వా ఘాతేతున్తి ఘాతారహం ఘాతేతబ్బయుత్తకం ఘాతేతుం. జాపేతాయం వా జాపేతున్తి ధనజానిరహం జాపేతబ్బయుత్తం జాపేతుం జిణ్ణధనం కాతుం. పబ్బాజేతాయం వా పబ్బాజేతున్తి సకరట్ఠతో పబ్బాజనారహం పబ్బాజేతుం, నీహరితుం. వత్తితుఞ్చ అరహతీతి వత్తతి చేవ వత్తితుఞ్చ అరహతి. వత్తితుం యుత్తోతి దీపేతి. ఇతి నిగణ్ఠో అత్తనో వాదభేదనత్థం ఆహటకారణమేవ అత్తనో మారణత్థాయ ఆవుధం తిఖిణం కరోన్తో వియ విసేసేత్వా దీపేతి, యథా తం బాలో. ఏవం మే రూపం హోతూతి మమ రూపం ఏవంవిధం హోతు, పాసాదికం అభిరూపం అలఙ్కతప్పటియత్తం సువణ్ణతోరణం వియ సుసజ్జితచిత్తపటో వియ చ మనాపదస్సనన్తి. ఏవం మే రూపం మా అహోసీతి మమ రూపం ఏవంవిధం మా హోతు, దుబ్బణ్ణం దుస్సణ్ఠితం వలితపలితం తిలకసమాకిణ్ణన్తి.

తుణ్హీ అహోసీతి నిగణ్ఠో ఇమస్మిం ఠానే విరద్ధభావం ఞత్వా, ‘‘సమణో గోతమో మమ వాదం భిన్దనత్థాయ కారణం ఆహరి, అహం బాలతాయ తమేవ విసేసేత్వా దీపేసిం, ఇదాని నట్ఠోమ్హి, సచే వత్తతీతి వక్ఖామి, ఇమే రాజానో ఉట్ఠహిత్వా, ‘అగ్గివేస్సన, త్వం మమ రూపే వసో వత్తతీతి వదసి, యది తే రూపే వసో వత్తతి, కస్మా త్వం యథా ఇమే లిచ్ఛవిరాజానో తావతింసదేవసదిసేహి అత్తభావేహి విరోచన్తి అభిరూపా పాసాదికా, ఏవం న విరోచసీ’తి. సచే న వత్తతీతి వక్ఖామి, సమణో గోతమో ఉట్ఠహిత్వా, ‘అగ్గివేస్సన, త్వం పుబ్బే వత్తతి మే రూపస్మిం వసోతి వత్వా ఇదాని పటిక్ఖిపసీ’తి వాదం ఆరోపేస్సతి. ఇతి వత్తతీతి వుత్తేపి ఏకో దోసో, న వత్తతీతి వుత్తేపి ఏకో దోసో’’తి తుణ్హీ అహోసి. దుతియమ్పి భగవా పుచ్ఛి, దుతియమ్పి తుణ్హీ అహోసి. యస్మా పన యావతతియం భగవతా పుచ్ఛితే అబ్యాకరోన్తస్స సత్తధా ముద్ధా ఫలతి, బుద్ధా చ నామ సత్తానంయేవ అత్థాయ కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమీనం పూరితత్తా సత్తేసు బలవఅనుద్దయా హోన్తి. తస్మా యావతతియం అపుచ్ఛిత్వా అథ ఖో భగవా సచ్చకం నిగణ్ఠపుత్తం ఏతదవోచ – ఏతం ‘‘బ్యాకరోహీ దానీ’’తిఆదివచనం అవోచ.

తత్థ సహధమ్మికన్తి సహేతుకం సకారణం. వజిరం పాణిమ్హి అస్సాతి వజిరపాణి. యక్ఖోతి న యో వా సో వా యక్ఖో, సక్కో దేవరాజాతి వేదితబ్బో. ఆదిత్తన్తి అగ్గివణ్ణం. సమ్పజ్జలితన్తి సుట్ఠు పజ్జలితం. సజోతిభూతన్తి సమన్తతో జోతిభూతం, ఏకగ్గిజాలభూతన్తి అత్థో. ఠితో హోతీతి మహన్తం సీసం, కన్దలమకులసదిసా దాఠా, భయానకాని అక్ఖినాసాదీనీతి ఏవం విరూపరూపం మాపేత్వా ఠితో. కస్మా పనేస ఆగతోతి? దిట్ఠివిస్సజ్జాపనత్థం. అపిచ, ‘‘అహఞ్చేవ ఖో పన ధమ్మం దేసేయ్యం, పరే చ మే న ఆజానేయ్యు’’న్తి ఏవం ధమ్మదేసనాయ అప్పోస్సుక్కభావం ఆపన్నే భగవతి సక్కో మహాబ్రహ్మునా సద్ధిం ఆగన్త్వా, ‘‘భగవా ధమ్మం దేసేథ, తుమ్హాకం ఆణాయ అవత్తమానే మయం వత్తాపేస్సామ, తుమ్హాకం ధమ్మచక్కం హోతు, అమ్హాకం ఆణాచక్క’’న్తి పటిఞ్ఞమకాసి. తస్మా ‘‘అజ్జ సచ్చకం తాసేత్వా పఞ్హం విస్సజ్జాపేస్సామీ’’తి ఆగతో.

భగవా చేవ పస్సతి, సచ్చకో చ నిగణ్ఠపుత్తోతి యది హి తం అఞ్ఞేపి పస్సేయ్యుం. తం కారణం అగరు అస్స, ‘‘సమణో గోతమో సచ్చకం అత్తనో వాదే అనోతరన్తం ఞత్వా యక్ఖం ఆవాహేత్వా దస్సేసి, తతో సచ్చకో భయేన కథేసీ’’తి వదేయ్యుం. తస్మా భగవా చేవ పస్సతి సచ్చకో చ. తస్స తం దిస్వావ సకలసరీరతో సేదా ముచ్చింసు, అన్తోకుచ్ఛి విపరివత్తమానా మహారవం రవి. సో ‘‘అఞ్ఞేపి ను ఖో పస్సన్తీ’’తి ఓలోకేన్తో కస్సచి లోమహంసమత్తమ్పి న అద్దస. తతో – ‘‘ఇదం భయం మమేవ ఉప్పన్నం. సచాహం యక్ఖోతి వక్ఖామి, ‘కిం తుయ్హమేవ అక్ఖీని అత్థి, త్వమేవ యక్ఖం పస్ససి, పఠమం యక్ఖం అదిస్వా సమణేన గోతమేన వాదసఙ్ఘాటే ఖిత్తోవ యక్ఖం పస్ససీ’తి వదేయ్యు’’న్తి చిన్తేత్వా – ‘‘న దాని మే ఇధ అఞ్ఞం పటిసరణం అత్థి, అఞ్ఞత్ర సమణా గోతమా’’తి మఞ్ఞమానో, అథ ఖో సచ్చకో నిగణ్ఠపుత్తో…పే… భగవన్తం ఏతదవోచ. తాణం గవేసీతి తాణన్తి గవేసమానో. లేణం గవేసీతి లేణన్తి గవేసమానో. సరణం గవేసీతి సరణన్తి గవేసమానో. ఏత్థ చ తాయతి రక్ఖతీతి తాణం. నిలీయన్తి ఏత్థాతి లేణం. సరతీతి సరణం, భయం హింసతి విద్ధంసేతీతి అత్థో.

౩౫౮. మనసి కరిత్వాతి మనమ్హి కత్వా పచ్చవేక్ఖిత్వా ఉపధారేత్వా. ఏవం మే వేదనా హోతూతి కుసలావ హోతు, సుఖావ హోతు. ఏవం మే సఞ్ఞా హోతూతి కుసలావ హోతు, సుఖావ హోతు, సోమనస్ససమ్పయుత్తావ హోతూతి. సఙ్ఖారవిఞ్ఞాణేసుపి ఏసేవ నయో. మా అహోసీతి ఏత్థ పన వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో. కల్లం నూతి యుత్తం ను. సమనుపస్సితున్తి ‘‘ఏతం మమ ఏసోహమస్మి ఏసో మే అత్తా’’తి ఏవం తణ్హామానదిట్ఠివసేన పస్సితుం. నో హిదం, భో గోతమాతి న యుత్తమేతం, భో గోతమ. ఇతి భగవా యథా నామ ఛేకో అహితుణ్డికో సప్పదట్ఠవిసం తేనేవ సప్పేన పున డంసాపేత్వా ఉబ్బాహేయ్య, ఏవం తస్సంయేవ పరిసతి సచ్చకం నిగణ్ఠపుత్తం తేనేవ ముఖేన పఞ్చక్ఖన్ధా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తాతి వదాపేసి. దుక్ఖం అల్లీనోతి ఇమం పఞ్చక్ఖన్ధదుక్ఖం తణ్హాదిట్ఠీహి అల్లీనో. ఉపగతో అజ్ఝోసితోతిపి తణ్హాదిట్ఠివసేనేవ వేదితబ్బో. దుక్ఖం ఏతం మమాతిఆదీసు పఞ్చక్ఖన్ధదుక్ఖం తణ్హామానదిట్ఠివసేన సమనుపస్సతీతి అత్థో. పరిజానేయ్యాతి అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి తీరణపరిఞ్ఞాయ పరితో జానేయ్య. పరిక్ఖేపేత్వాతి ఖయం వయం అనుప్పాదం ఉపనేత్వా.

౩౫౯. నవన్తి తరుణం. అకుక్కుకజాతన్తి పుప్ఫగ్గహణకాలే అన్తో అఙ్గుట్ఠప్పమాణో ఏకో ఘనదణ్డకో నిబ్బత్తతి, తేన విరహితన్తి అత్థో. రిత్తోతి సుఞ్ఞో అన్తోసారవిరహితో. రిత్తత్తావ తుచ్ఛో. అపరద్ధోతి పరాజితో. భాసితా ఖో పన తేతి ఇదం భగవా తస్స ముఖరభావం పకాసేత్వా నిగ్గణ్హన్తో ఆహ. సో కిర పుబ్బే పూరణాదయో ఛ సత్థారో ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛతి. తే విస్సజ్జేతుం న సక్కోన్తి. అథ నేసం పరిసమజ్ఝే మహన్తం విప్పకారం ఆరోపేత్వా ఉట్ఠాయ జయం పవేదేన్తో గచ్ఛతి. సో సమ్మాసమ్బుద్ధమ్పి తథేవ విహేఠేస్సామీతి సఞ్ఞాయ ఉపసఙ్కమిత్వా –

‘‘అమ్భో కో నామ యం రుక్ఖో, సిన్నపత్తో సకణ్టకో;

యత్థ ఏకప్పహారేన, ఉత్తమఙ్గం విభిజ్జిత’’న్తి.

అయం ఖదిరం ఆహచ్చ అసారకరుక్ఖపరిచితో ముదుతుణ్డసకుణో వియ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసారం ఆహచ్చ ఞాణతుణ్డభేదం పత్తో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స థద్ధభావం అఞ్ఞాసి. తదస్స పరిసమజ్ఝే పకాసేన్తో భాసితా ఖో పన తేతిఆదిమాహ. నత్థి ఏతరహీతి ఉపాదిన్నకసరీరే సేదో నామ నత్థీతి న వత్తబ్బం, ఏతరహి పన నత్థీతి వదతి. సువణ్ణవణ్ణం కాయం వివరీతి న సబ్బం కాయం వివరి. బుద్ధా నామ గణ్ఠికం పటిముఞ్చిత్వా పటిచ్ఛన్నసరీరా పరిసతి ధమ్మం దేసేన్తి. అథ భగవా గలవాటకసమ్ముఖట్ఠానే చీవరం గహేత్వా చతురఙ్గులమత్తం ఓతారేసి. ఓతారితమత్తే పన తస్మిం సువణ్ణవణ్ణా రస్మియో పుఞ్జపుఞ్జా హుత్వా సువణ్ణఘటతో రత్తసువణ్ణరసధారా వియ, రత్తవణ్ణవలాహకతో విజ్జులతా వియ చ నిక్ఖమిత్వా సువణ్ణమురజసదిసం మహాఖన్ధం ఉత్తమసిరం పదక్ఖిణం కురుమానా ఆకాసే పక్ఖన్దింసు. కస్మా పన భగవా ఏవమకాసీతి? మహాజనస్స కఙ్ఖావినోదనత్థం. మహాజనో హి సమణో గోతమో మయ్హం సేదో నత్థీతి వదతి, సచ్చకస్స తావ నిగణ్ఠపుత్తస్స యన్తారుళ్హస్స వియ సేదా పగ్ఘరన్తి. సమణో పన గోతమో ఘనదుపట్టచీవరం పారుపిత్వా నిసిన్నో, అన్తో సేదస్స అత్థితా వా నత్థితా వా కథం సక్కా ఞాతున్తి కఙ్ఖం కరేయ్య, తస్స కఙ్ఖావినోదనత్థం ఏవమకాసి. మఙ్కుభూతోతి నిత్తేజభూతో. పత్తక్ఖన్ధోతి పతితక్ఖన్ధో. అప్పటిభానోతి ఉత్తరి అప్పస్సన్తో. నిసీదీతి పాదఙ్గుట్ఠకేన భూమిం కసమానో నిసీది.

౩౬౦. దుమ్ముఖోతి న విరూపముఖో, అభిరూపో హి సో పాసాదికో. నామం పనస్స ఏతం. అభబ్బో తం పోక్ఖరణిం పున ఓతరితున్తి సబ్బేసం అళానం భగ్గత్తా పచ్ఛిన్నగమనో ఓతరితుం అభబ్బో, తత్థేవ కాకకులలాదీనం భత్తం హోతీతి దస్సేతి. విసూకాయికానీతి దిట్ఠివిసూకాని. విసేవితానీతి దిట్ఠిసఞ్చరితాని. విప్ఫన్దితానీతి దిట్ఠివిప్ఫన్దితాని. యదిదం వాదాధిప్పాయోతి ఏత్థ యదిదన్తి నిపాతమత్తం; వాదాధిప్పాయో హుత్వా వాదం ఆరోపేస్సామీతి అజ్ఝాసయేన ఉపసఙ్కమితుం అభబ్బో; ధమ్మస్సవనాయ పన ఉపసఙ్కమేయ్యాతి దస్సేతి. దుమ్ముఖం లిచ్ఛవిపుత్తం ఏతదవోచాతి కస్మా అవోచ? దుమ్ముఖస్స కిరస్స ఉపమాహరణకాలే సేస లిచ్ఛవికుమారాపి చిన్తేసుం – ‘‘ఇమినా నిగణ్ఠేన అమ్హాకం సిప్పుగ్గహణట్ఠానే చిరం అవమానో కతో, అయం దాని అమిత్తస్స పిట్ఠిం పస్సితుం కాలో. మయమ్పి ఏకేకం ఉపమం ఆహరిత్వా పాణిప్పహారేన పతితం ముగ్గరేన పోథేన్తో వియ తథా నం కరిస్సామ, యథా న పున పరిసమజ్ఝే సీసం ఉక్ఖిపితుం సక్ఖిస్సతీ’’తి, తే ఓపమ్మాని కరిత్వా దుమ్ముఖస్స కథాపరియోసానం ఆగమయమానా నిసీదింసు. సచ్చకో తేసం అధిప్పాయం ఞత్వా, ఇమే సబ్బేవ గీవం ఉక్ఖిపిత్వా ఓట్ఠేహి చలమానేహి ఠితా; సచే పచ్చేకా ఉపమా హరితుం లభిస్సన్తి, పున మయా పరిసమజ్ఝే సీసం ఉక్ఖిపితుం న సక్కా భవిస్సతి, హన్దాహం దుమ్ముఖం అపసాదేత్వా యథా అఞ్ఞస్స ఓకాసో న హోతి, ఏవం కథావారం పచ్ఛిన్దిత్వా సమణం గోతమం పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీతి తస్మా ఏతదవోచ. తత్థ ఆగమేహీతి తిట్ఠ, మా పున భణాహీతి అత్థో.

౩౬౧. తిట్ఠతేసా, భో గోతమాతి, భో గోతమ, ఏసా అమ్హాకఞ్చేవ అఞ్ఞేసఞ్చ పుథుసమణబ్రాహ్మణానం వాచా తిట్ఠతు. విలాపం విలపితం మఞ్ఞేతి ఏతఞ్హి వచనం విలపితం వియ హోతి, విప్పలపితమత్తం హోతీతి అత్థో. అథ వా తిట్ఠతేసాతి ఏత్థ కథాతి ఆహరిత్వా వత్తబ్బా. వాచావిలాపం విలపితం మఞ్ఞేతి ఏత్థ పనిదం వాచానిచ్ఛారణం విలపితమత్తం మఞ్ఞే హోతీతి అత్థో.

ఇదాని పఞ్హం పుచ్ఛన్తో కిత్తావతాతిఆదిమాహ. తత్థ వేసారజ్జపత్తోతి ఞాణపత్తో. అపరప్పచ్చయోతి అపరప్పత్తియో. అథస్స భగవా పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో ఇధ, అగ్గివేస్సనాతిఆదిమాహ, తం ఉత్తానత్థమేవ. యస్మా పనేత్థ పస్సతీతి వుత్తత్తా సేక్ఖభూమి దస్సితా. తస్మా ఉత్తరి అసేక్ఖభూమిం పుచ్ఛన్తో దుతియం పఞ్హం పుచ్ఛి, తమ్పిస్స భగవా బ్యాకాసి. తత్థ దస్సనానుత్తరియేనాతిఆదీసు దస్సనానుత్తరియన్తి లోకియలోకుత్తరా పఞ్ఞా. పటిపదానుత్తరియన్తి లోకియలోకుత్తరా పటిపదా. విముత్తానుత్తరియన్తి లోకియలోకుత్తరా విముత్తి. సుద్ధలోకుత్తరమేవ వా గహేత్వా దస్సనానుత్తరియన్తి అరహత్తమగ్గసమ్మాదిట్ఠి. పటిపదానుత్తరియన్తి సేసాని మగ్గఙ్గాని. విముత్తానుత్తరియన్తి అగ్గఫలవిముత్తి. ఖీణాసవస్స వా నిబ్బానదస్సనం దస్సనానుత్తరియం నామ. మగ్గఙ్గాని పటిపదానుత్తరియం. అగ్గఫలం విముత్తానుత్తరియన్తి వేదితబ్బం. బుద్ధో సో భగవాతి సో భగవా సయమ్పి చత్తారి సచ్చాని బుద్ధో. బోధాయాతి పరేసమ్పి చతుసచ్చబోధాయ ధమ్మం దేసేతి. దన్తోతిఆదీసు దన్తోతి నిబ్బిసేవనో. దమథాయాతి నిబ్బిసేవనత్థాయ. సన్తోతి సబ్బకిలేసవూపసమేన సన్తో. సమథాయాతి కిలేసవూపసమాయ. తిణ్ణోతి చతురోఘతిణ్ణో. తరణాయాతి చతురోఘతరణాయ. పరినిబ్బుతోతి కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బుతో. పరినిబ్బానాయాతి కిలేసపరినిబ్బానత్థాయ.

౩౬౨. ధంసీతి గుణధంసకా. పగబ్బాతి వాచాపాగబ్బియేన సమన్నాగతా. ఆసాదేతబ్బన్తి ఘట్టేతబ్బం. ఆసజ్జాతి ఘట్టేత్వా. నత్వేవ భవన్తం గోతమన్తి భవన్తం గోతమం ఆసజ్జ కస్సచి అత్తనో వాదం అనుపహతం సకలం ఆదాయ పక్కమితుం థామో నత్థీతి దస్సేతి. న హి భగవా హత్థిఆదయో వియ కస్సచి జీవితన్తరాయం కరోతి. అయం పన నిగణ్ఠో ఇమా తిస్సో ఉపమా న భగవతో ఉక్కంసనత్థం ఆహరి, అత్తుక్కంసనత్థమేవ ఆహరి. యథా హి రాజా కఞ్చి పచ్చత్థికం ఘాతేత్వా ఏవం నామ సూరో ఏవం థామసమ్పన్నో పురిసో భవిస్సతీతి పచ్చత్థికం థోమేన్తోపి అత్తానమేవ థోమేతి. ఏవమేవ సోపి సియా హి, భో గోతమ, హత్థిం పభిన్నన్తిఆదీహి భగవన్తం ఉక్కంసేన్తోపి మయమేవ సూరా మయం పణ్డితా మయం బహుస్సుతాయేవ ఏవం పభిన్నహత్థిం వియ, జలితఅగ్గిక్ఖన్ధం వియ, ఫణకతఆసీవిసం వియ చ వాదత్థికా సమ్మాసమ్బుద్ధం ఉపసఙ్కమిమ్హాతి అత్తానంయేవ ఉక్కంసేతి. ఏవం అత్తానం ఉక్కంసేత్వా భగవన్తం నిమన్తయమానో అధివాసేతు మేతిఆదిమాహ. తత్థ అధివాసేతూతి సమ్పటిచ్ఛతు. స్వాతనాయాతి యం మే తుమ్హేసు కారం కరోతో స్వే భవిస్సతి పుఞ్ఞఞ్చ పీతిపామోజ్జఞ్చ, తదత్థాయ. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేనాతి భగవా కాయఙ్గం వా వాచఙ్గం వా అచోపేత్వా అబ్భన్తరేయేవ ఖన్తిం ధారేన్తో తుణ్హీభావేన అధివాసేసి. సచ్చకస్స అనుగ్గహకరణత్థం మనసావ సమ్పటిచ్ఛీతి వుత్తం హోతి.

౩౬౩. యమస్స పతిరూపం మఞ్ఞేయ్యాథాతి తే కిర లిచ్ఛవీ తస్స పఞ్చథాలిపాకసతాని నిచ్చభత్తం ఆహరన్తి. తదేవ సన్ధాయ ఏస స్వే తుమ్హే యం అస్స సమణస్స గోతమస్స పతిరూపం కప్పియన్తి మఞ్ఞేయ్యాథ, తం ఆహరేయ్యాథ; సమణస్స హి గోతమస్స తుమ్హే పరిచారకా కప్పియాకప్పియం యుత్తాయుత్తం జానాథాతి వదతి. భత్తాభిహారం అభిహరింసూతి అభిహరితబ్బం భత్తం అభిహరింసు. పణీతేనాతి ఉత్తమేన. సహత్థాతి సహత్థేన. సన్తప్పేత్వాతి సుట్ఠు తప్పేత్వా, పరిపుణ్ణం సుహితం యావదత్థం కత్వా. సమ్పవారేత్వాతి సుట్ఠు పవారేత్వా, అలం అలన్తి హత్థసఞ్ఞాయ పటిక్ఖిపాపేత్వా. భుత్తావిన్తి భుత్తవన్తం. ఓనీతపత్తపాణిన్తి పత్తతో ఓనీతపాణిం, అపనీతహత్థన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘ఓనిత్తపత్తపాణి’’న్తిపి పాఠో, తస్సత్థో, ఓనిత్తం నానాభూతం పత్తం పాణితో అస్సాతి ఓనిత్తపత్తపాణీ. తం ఓనిత్తపత్తపాణిం, హత్థే చ పత్తఞ్చ ధోవిత్వా ఏకమన్తే పత్తం నిక్ఖిపిత్వా నిసిన్నన్తి అత్థో. ఏకమన్తం నిసీదీతి భగవన్తం ఏవంభూతం ఞత్వా ఏకస్మిం ఓకాసే నిసీదీతి అత్థో. పుఞ్ఞఞ్చాతి యం ఇమస్మిం దానే పుఞ్ఞం, ఆయతిం విపాకక్ఖన్ధాతి అత్థో. పుఞ్ఞమహీతి విపాకక్ఖన్ధానంయేవ పరివారో. తం దాయకానం సుఖాయ హోతూతి తం ఇమేసం లిచ్ఛవీనం సుఖత్థాయ హోతు. ఇదం కిర సో అహం పబ్బజితో నామ, పబ్బజితేన చ న యుత్తం అత్తనో దానం నియ్యాతేతున్తి తేసం నియ్యాతేన్తో ఏవమాహ. అథ భగవా యస్మా లిచ్ఛవీహి సచ్చకస్స దిన్నం, న భగవతో. సచ్చకేన పన భగవతో దిన్నం, తస్మా తమత్థం దీపేన్తో యం ఖో, అగ్గివేస్సనాతిఆదిమాహ. ఇతి భగవా నిగణ్ఠస్స మతేన వినాయేవ అత్తనో దిన్నం దక్ఖిణం నిగణ్ఠస్స నియ్యాతేసి, సా చస్స అనాగతే వాసనా భవిస్సతీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళసచ్చకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. మహాసచ్చకసుత్తవణ్ణనా

౩౬౪. ఏవం మే సుతన్తి మహాసచ్చకసుత్తం. తత్థ ఏకం సమయన్తి చ తేన ఖో పన సమయేనాతి చ పుబ్బణ్హసమయన్తి చ తీహి పదేహి ఏకోవ సమయో వుత్తో. భిక్ఖూనఞ్హి వత్తపటిపత్తిం కత్వా ముఖం ధోవిత్వా పత్తచీవరమాదాయ చేతియం వన్దిత్వా కతరం గామం పవిసిస్సామాతి వితక్కమాళకే ఠితకాలో నామ హోతి. భగవా ఏవరూపే సమయే రత్తదుపట్టం నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా పంసుకూలచీవరం ఏకంసం పారుపిత్వా గన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో గన్ధకుటిపముఖే అట్ఠాసి. తం సన్ధాయ, – ‘‘ఏకం సమయన్తి చ తేన ఖో పన సమయేనాతి చ పుబ్బణ్హసమయ’’న్తి చ వుత్తం. పవిసితుకామోతి పిణ్డాయ పవిసిస్సామీతి ఏవం కతసన్నిట్ఠానో. తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా ఉపసఙ్కమీతి? వాదారోపనజ్ఝాసయేన. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘పుబ్బేపాహం అపణ్డితతాయ సకలం వేసాలిపరిసం గహేత్వా సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గన్త్వా పరిసమజ్ఝే మఙ్కు జాతో. ఇదాని తథా అకత్వా ఏకకోవ గన్త్వా వాదం ఆరోపేస్సామి. యది సమణం గోతమం పరాజేతుం సక్ఖిస్సామి, అత్తనో లద్ధిం దీపేత్వా జయం కరిస్సామి. యది సమణస్స గోతమస్స జయో భవిస్సతి, అన్ధకారే నచ్చం వియ న కోచి జానిస్సతీ’’తి నిద్దాపఞ్హం నామ గహేత్వా ఇమినా వాదజ్ఝాసయేన ఉపసఙ్కమి.

అనుకమ్పం ఉపాదాయాతి సచ్చకస్స నిగణ్ఠపుత్తస్స అనుకమ్పం పటిచ్చ. థేరస్స కిరస్స ఏవం అహోసి – ‘‘భగవతి ముహుత్తం నిసిన్నే బుద్ధదస్సనం ధమ్మస్సవనఞ్చ లభిస్సతి. తదస్స దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తిస్సతీ’’తి. తస్మా భగవన్తం యాచిత్వా పంసుకూలచీవరం చతుగ్గుణం పఞ్ఞపేత్వా నిసీదతు భగవాతి ఆహ. ‘‘కారణం ఆనన్దో వదతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా నిసీది భగవా పఞ్ఞత్తే ఆసనే. భగవన్తం ఏతదవోచాతి యం పన పఞ్హం ఓవట్టికసారం కత్వా ఆదాయ ఆగతో తం ఠపేత్వా పస్సేన తావ పరిహరన్తో ఏతం సన్తి, భో గోతమాతిఆదివచనం అవోచ.

౩౬౫. ఫుసన్తి హి తే, భో గోతమాతి తే సమణబ్రాహ్మణా సరీరే ఉప్పన్నం సారీరికం దుక్ఖం వేదనం ఫుసన్తి లభన్తి, అనుభవన్తీతి అత్థో. ఊరుక్ఖమ్భోతి ఖమ్భకతఊరుభావో, ఊరుథద్ధతాతి అత్థో. విమ్హయత్థవసేన పనేత్థ భవిస్సతీతి అనాగతవచనం కతం. కాయన్వయం హోతీతి కాయానుగతం హోతి కాయస్స వసవత్తి. కాయభావనాతి పన విపస్సనా వుచ్చతి, తాయ చిత్తవిక్ఖేపం పాపుణన్తో నామ నత్థి, ఇతి నిగణ్ఠో అసన్తం అభూతం యం నత్థి, తదేవాహ. చిత్తభావనాతిపి సమథో వుచ్చతి, సమాధియుత్తస్స చ పుగ్గలస్స ఊరుక్ఖమ్భాదయో నామ నత్థి, ఇతి నిగణ్ఠో ఇదం అభూతమేవ ఆహ. అట్ఠకథాయం పన వుత్తం – ‘‘యథేవ ‘భూతపుబ్బన్తి వత్వా ఊరుక్ఖమ్భోపి నామ భవిస్సతీ’తిఆదీని వదతో అనాగతరూపం న సమేతి, తథా అత్థోపి న సమేతి, అసన్తం అభూతం యం నత్థి, తం కథేతీ’’తి.

నో కాయభావనన్తి పఞ్చాతపతప్పనాదిం అత్తకిలమథానుయోగం సన్ధాయాహ. అయఞ్హి తేసం కాయభావనా నామ. కిం పన సో దిస్వా ఏవమాహ? సో కిర దివాదివస్స విహారం ఆగచ్ఛతి, తస్మిం ఖో పన సమయే భిక్ఖూ పత్తచీవరం పటిసామేత్వా అత్తనో అత్తనో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు పటిసల్లానం ఉపగచ్ఛన్తి. సో తే పటిసల్లీనే దిస్వా చిత్తభావనామత్తం ఏతే అనుయుఞ్జన్తి, కాయభావనా పనేతేసం నత్థీతి మఞ్ఞమానో ఏవమాహ.

౩౬౬. అథ నం భగవా అనుయుఞ్జన్తో కిన్తి పన తే, అగ్గివేస్సన, కాయభావనా సుతాతి ఆహ. సో తం విత్థారేన్తో సేయ్యథిదం, నన్దో వచ్ఛోతిఆదిమాహ. తత్థ నన్దోతి తస్స నామం. వచ్ఛోతి గోత్తం. కిసోతి నామం. సంకిచ్చోతి గోత్తం. మక్ఖలిగోసాలో హేట్ఠా ఆగతోవ. ఏతేతి ఏతే తయో జనా, తే కిర కిలిట్ఠతపానం మత్థకపత్తా అహేసుం. ఉళారాని ఉళారానీతి పణీతాని పణీతాని. గాహేన్తి నామాతి బలం గణ్హాపేన్తి నామ. బ్రూహేన్తీతి వడ్ఢేన్తి. మేదేన్తీతి జాతమేదం కరోన్తి. పురిమం పహాయాతి పురిమం దుక్కరకారం పహాయ. పచ్ఛా ఉపచినన్తీతి పచ్ఛా ఉళారఖాదనీయాదీహి సన్తప్పేన్తి, వడ్ఢేన్తి. ఆచయాపచయో హోతీతి వడ్ఢి చ అవడ్ఢి చ హోతి, ఇతి ఇమస్స కాయస్స కాలేన వడ్ఢి, కాలేన పరిహానీతి వడ్ఢిపరిహానిమత్తమేవ పఞ్ఞాయతి, కాయభావనా పన న పఞ్ఞాయతీతి దీపేత్వా చిత్తభావనం పుచ్ఛన్తో, ‘‘కిన్తి పన తే, అగ్గివేస్సన, చిత్తభావనా సుతా’’తి ఆహ. న సమ్పాయాసీతి సమ్పాదేత్వా కథేతుం నాసక్ఖి, యథా తం బాలపుథుజ్జనో.

౩౬౭. కుతో పన త్వన్తి యో త్వం ఏవం ఓళారికం దుబ్బలం కాయభావనం న జానాసి? సో త్వం కుతో సణ్హం సుఖుమం చిత్తభావనం జానిస్ససీతి. ఇమస్మిం పన ఠానే చోదనాలయత్థేరో, ‘‘అబుద్ధవచనం నామేతం పద’’న్తి బీజనిం ఠపేత్వా పక్కమితుం ఆరభి. అథ నం మహాసీవత్థేరో ఆహ – ‘‘దిస్సతి, భిక్ఖవే, ఇమస్స చాతుమహాభూతికస్స కాయస్స ఆచయోపి అపచయోపి ఆదానమ్పి నిక్ఖేపనమ్పీ’’తి (సం. ని. ౨.౬౨). తం సుత్వా సల్లక్ఖేసి – ‘‘ఓళారికం కాయం పరిగ్గణ్హన్తస్స ఉప్పన్నవిపస్సనా ఓళారికాతి వత్తుం వట్టతీ’’తి.

౩౬౮. సుఖసారాగీతి సుఖసారాగేన సమన్నాగతో. సుఖాయ వేదనాయ నిరోధా ఉప్పజ్జతి దుక్ఖా వేదనాతి న అనన్తరావ ఉప్పజ్జతి, సుఖదుక్ఖానఞ్హి అనన్తరపచ్చయతా పట్ఠానే (పట్ఠా. ౧.౨.౪౫-౪౬) పటిసిద్ధా. యస్మా పన సుఖే అనిరుద్ధే దుక్ఖం నుప్పజ్జతి, తస్మా ఇధ ఏవం వుత్తం. పరియాదాయ తిట్ఠతీతి ఖేపేత్వా గణ్హిత్వా తిట్ఠతి. ఉభతోపక్ఖన్తి సుఖం ఏకం పక్ఖం దుక్ఖం ఏకం పక్ఖన్తి ఏవం ఉభతోపక్ఖం హుత్వా.

౩౬౯. ఉప్పన్నాపి సుఖా వేదనా చిత్తం న పరియాదాయ తిట్ఠతి, భావితత్తా కాయస్స. ఉప్పన్నాపి దుక్ఖా వేదనా చిత్తం న పరియాదాయ తిట్ఠతి, భావితత్తా చిత్తస్సాతి ఏత్థ కాయభావనా విపస్సనా, చిత్తభావనా సమాధి. విపస్సనా చ సుఖస్స పచ్చనీకా, దుక్ఖస్స ఆసన్నా. సమాధి దుక్ఖస్స పచ్చనీకో, సుఖస్స ఆసన్నో. కథం? విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నిసిన్నస్స హి అద్ధానే గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే తత్థ తత్థ అగ్గిఉట్ఠానం వియ హోతి, కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి, మత్థకతో ఉసుమవట్టిఉట్ఠానం వియ హోతీతి చిత్తం హఞ్ఞతి విహఞ్ఞతి విప్ఫన్దతి. ఏవం తావ విపస్సనా సుఖస్స పచ్చనీకా, దుక్ఖస్స ఆసన్నా. ఉప్పన్నే పన కాయికే వా చేతసికే వా దుక్ఖే తం దుక్ఖం విక్ఖమ్భేత్వా సమాపత్తిం సమాపన్నస్స సమాపత్తిక్ఖణే దుక్ఖం దూరాపగతం హోతి, అనప్పకం సుఖం ఓక్కమతి. ఏవం సమాధి దుక్ఖస్స పచ్చనీకో, సుఖస్స ఆసన్నో. యథా విపస్సనా సుఖస్స పచ్చనీకా, దుక్ఖస్స ఆసన్నా, న తథా సమాధి. యథా సమాధి దుక్ఖస్స పచ్చనీకో, సుఖస్స ఆసన్నో, న చ తథా విపస్సనాతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఉప్పన్నాపి సుఖా వేదనా చిత్తం న పరియాదాయ తిట్ఠతి, భావితత్తా కాయస్స. ఉప్పన్నాపి దుక్ఖా వేదనా చిత్తం న పరియాదాయ తిట్ఠతి, భావితత్తా చిత్తస్సా’’తి.

౩౭౦. ఆసజ్జ ఉపనీయాతి గుణే ఘట్టేత్వా చేవ ఉపనేత్వా చ. తం వత మేతి తం వత మమ చిత్తం.

౩౭౧. కిఞ్హి నో సియా, అగ్గివేస్సనాతి, అగ్గివేస్సన, కిం న భవిస్సతి, భవిస్సతేవ, మా ఏవం సఞ్ఞీ హోహి, ఉప్పజ్జియేవ మే సుఖాపి దుక్ఖాపి వేదనా, ఉప్పన్నాయ పనస్సా అహం చిత్తం పరియాదాయ ఠాతుం న దేమి. ఇదానిస్స తమత్థం పకాసేతుం ఉపరి పసాదావహం ధమ్మదేసనం దేసేతుకామో మూలతో పట్ఠాయ మహాభినిక్ఖమనం ఆరభి. తత్థ ఇధ మే, అగ్గివేస్సన, పుబ్బేవ సమ్బోధా…పే… తత్థేవ నిసీదిం, అలమిదం పధానాయాతి ఇదం సబ్బం హేట్ఠా పాసరాసిసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అయం పన విసేసో, తత్థ బోధిపల్లఙ్కే నిసజ్జా, ఇధ దుక్కరకారికా.

౩౭౪. అల్లకట్ఠన్తి అల్లం ఉదుమ్బరకట్ఠం. సస్నేహన్తి సఖీరం. కామేహీతి వత్థుకామేహి. అవూపకట్ఠాతి అనపగతా. కామచ్ఛన్దోతిఆదీసు కిలేసకామోవ ఛన్దకరణవసేన ఛన్దో. సినేహకరణవసేన స్నేహో. ముచ్ఛాకరణవసేన ముచ్ఛా. పిపాసాకరణవసేన పిపాసా. అనుదహనవసేన పరిళాహోతి వేదితబ్బో. ఓపక్కమికాతి ఉపక్కమనిబ్బత్తా. ఞాణాయ దస్సనాయ అనుత్తరాయ సమ్బోధాయాతి సబ్బం లోకుత్తరమగ్గవేవచనమేవ.

ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం – అల్లం సఖీరం ఉదుమ్బరకట్ఠం వియ హి కిలేసకామేన వత్థుకామతో అనిస్సటపుగ్గలా. ఉదకే పక్ఖిత్తభావో వియ కిలేసకామేన తిన్తతా; మన్థనేనాపి అగ్గినో అనభినిబ్బత్తనం వియ కిలేసకామేన వత్థుకామతో అనిస్సటానం ఓపక్కమికాహి వేదనాహి లోకుత్తరమగ్గస్స అనధిగమో. అమన్థనేనాపి అగ్గినో అనభినిబ్బత్తనం వియ తేసం పుగ్గలానం వినాపి ఓపక్కమికాహి వేదనాహి లోకుత్తరమగ్గస్స అనధిగమో. దుతియఉపమాపి ఇమినావ నయేన వేదితబ్బా. అయం పన విసేసో, పురిమా సపుత్తభరియపబ్బజ్జాయ ఉపమా; పచ్ఛిమా బ్రాహ్మణధమ్మికపబ్బజ్జాయ.

౩౭౬. తతియఉపమాయ కోళాపన్తి ఛిన్నసినేహం నిరాపం. థలే నిక్ఖిత్తన్తి పబ్బతథలే వా భూమిథలే వా నిక్ఖిత్తం. ఏత్థాపి ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – సుక్ఖకోళాపకట్ఠం వియ హి కిలేసకామేన వత్థుకామతో నిస్సటపుగ్గలా, ఆరకా ఉదకా థలే నిక్ఖిత్తభావో వియ కిలేసకామేన అతిన్తతా. మన్థనేనాపి అగ్గినో అభినిబ్బత్తనం వియ కిలేసకామేన వత్థుకామతో నిస్సటానం అబ్భోకాసికనేసజ్జికాదివసేన ఓపక్కమికాహిపి వేదనాహి లోకుత్తరమగ్గస్స అధిగమో. అఞ్ఞస్స రుక్ఖస్స సుక్ఖసాఖాయ సద్ధిం ఘంసనమత్తేనేవ అగ్గినో అభినిబ్బత్తనం వియ వినాపి ఓపక్కమికాహి వేదనాహి సుఖాయేవ పటిపదాయ లోకుత్తరమగ్గస్స అధిగమోతి. అయం ఉపమా భగవతా అత్తనో అత్థాయ ఆహటా.

౩౭౭. ఇదాని అత్తనో దుక్కరకారికం దస్సేన్తో, తస్స మయ్హన్తిఆదిమాహ. కిం పన భగవా దుక్కరం అకత్వా బుద్ధో భవితుం న సమత్థోతి? కత్వాపి అకత్వాపి సమత్థోవ. అథ కస్మా అకాసీతి? సదేవకస్స లోకస్స అత్తనో పరక్కమం దస్సేస్సామి. సో చ మం వీరియనిమ్మథనగుణో హాసేస్సతీతి. పాసాదే నిసిన్నోయేవ హి పవేణిఆగతం రజ్జం లభిత్వాపి ఖత్తియో న తథాపముదితో హోతి, యథా బలకాయం గహేత్వా సఙ్గామే ద్వే తయో సమ్పహారే దత్వా అమిత్తమథనం కత్వా పత్తరజ్జో. ఏవం పత్తరజ్జస్స హి రజ్జసిరిం అనుభవన్తస్స పరిసం ఓలోకేత్వా అత్తనో పరక్కమం అనుస్సరిత్వా, ‘‘అసుకట్ఠానే అసుకకమ్మం కత్వా అసుకఞ్చ అసుకఞ్చ అమిత్తం ఏవం విజ్ఝిత్వా ఏవం పహరిత్వా ఇమం రజ్జసిరిం పత్తోస్మీ’’తి చిన్తయతో బలవసోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఏవమేవం భగవాపి సదేవకస్స లోకస్స పరక్కమం దస్సేస్సామి, సో హి మం పరక్కమో అతివియ హాసేస్సతి, సోమనస్సం ఉప్పాదేస్సతీతి దుక్కరమకాసి.

అపిచ పచ్ఛిమం జనతం అనుకమ్పమానోపి అకాసియేవ, పచ్ఛిమా హి జనతా సమ్మాసమ్బుద్ధో కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేత్వాపి పధానం పదహిత్వావ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పత్తో, కిమఙ్గం పన మయన్తి పధానవీరియం కత్తబ్బం మఞ్ఞిస్సతి; ఏవం సన్తే ఖిప్పమేవ జాతిజరామరణస్స అన్తం కరిస్సతీతి పచ్ఛిమం జనతం అనుకమ్పమానో అకాసియేవ.

దన్తేభిదన్తమాధాయాతి హేట్ఠాదన్తే ఉపరిదన్తం ఠపేత్వా. చేతసా చిత్తన్తి కుసలచిత్తేన అకుసలచిత్తం. అభినిగ్గణ్హేయ్యన్తి నిగ్గణ్హేయ్యం. అభినిప్పీళేయ్యన్తి నిప్పీళేయ్యం. అభిసన్తాపేయ్యన్తి తాపేత్వా వీరియనిమ్మథనం కరేయ్యం. సారద్ధోతి సదరథో. పధానాభితున్నస్సాతి పధానేన అభితున్నస్స, విద్ధస్స సతోతి అత్థో.

౩౭౮. అప్పాణకన్తి నిరస్సాసకం. కమ్మారగగ్గరియాతి కమ్మారస్స గగ్గరనాళియా. సీసవేదనా హోన్తీతి కుతోచి నిక్ఖమితుం అలభమానేహి వాతేహి సముట్ఠాపితా బలవతియో సీసవేదనా హోన్తి. సీసవేఠం దదేయ్యాతి సీసవేఠనం దదేయ్య. దేవతాతి బోధిసత్తస్స చఙ్కమనకోటియం పణ్ణసాలపరివేణసామన్తా చ అధివత్థా దేవతా.

తదా కిర బోధిసత్తస్స అధిమత్తే కాయదాహే ఉప్పన్నే ముచ్ఛా ఉదపాది. సో చఙ్కమేవ నిసిన్నో హుత్వా పపతి. తం దిస్వా దేవతా ఏవమాహంసు – ‘‘విహారోత్వేవ సో అరహతో’’తి, ‘‘అరహన్తో నామ ఏవరూపా హోన్తి మతకసదిసా’’తి లద్ధియా వదన్తి. తత్థ యా దేవతా ‘‘కాలఙ్కతో’’తి ఆహంసు, తా గన్త్వా సుద్ధోదనమహారాజస్స ఆరోచేసుం – ‘‘తుమ్హాకం పుత్తో కాలఙ్కతో’’తి. మమ పుత్తో బుద్ధో హుత్వా కాలఙ్కతో, నో అహుత్వాతి? బుద్ధో భవితుం నాసక్ఖి, పధానభూమియంయేవ పతిత్వా కాలఙ్కతోతి. నాహం సద్దహామి, మమ పుత్తస్స బోధిం అపత్వా కాలఙ్కిరియా నామ నత్థీతి.

అపరభాగే సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వా అనుపుబ్బేన రాజగహం గన్త్వా కపిలవత్థుం అనుప్పత్తస్స సుద్ధోదనమహారాజా పత్తం గహేత్వా పాసాదం ఆరోపేత్వా యాగుఖజ్జకం దత్వా అన్తరాభత్తసమయే ఏతమత్థం ఆరోచేసి – తుమ్హాకం భగవా పధానకరణకాలే దేవతా ఆగన్త్వా, ‘‘పుత్తో తే, మహారాజ, కాలఙ్కతో’’తి ఆహంసూతి. కిం సద్దహసి మహారాజాతి? న భగవా సద్దహిన్తి. ఇదాని, మహారాజ, సుపినప్పటిగ్గహణతో పట్ఠాయ అచ్ఛరియాని పస్సన్తో కిం సద్దహిస్ససి? అహమ్పి బుద్ధో జాతో, త్వమ్పి బుద్ధపితా జాతో, పుబ్బే పన మయ్హం అపరిపక్కే ఞాణే బోధిచరియం చరన్తస్స ధమ్మపాలకుమారకాలేపి సిప్పం ఉగ్గహేతుం గతస్స, ‘‘తుమ్హాకం పుత్తో ధమ్మపాలకుమారో కాలఙ్కతో, ఇదమస్స అట్ఠీ’’తి ఏళకట్ఠిం ఆహరిత్వా దస్సేసుం, తదాపి తుమ్హే, ‘‘మమ పుత్తస్స అన్తరామరణం నామ నత్థి, నాహం సద్దహామీ’’తి అవోచుత్థ, మహారాజాతి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా భగవా మహాధమ్మపాలజాతకం కథేసి.

౩౭౯. మా ఖో త్వం మారిసాతి సమ్పియాయమానా ఆహంసు. దేవతానం కిరాయం పియమనాపవోహారో, యదిదం మారిసాతి. అజజ్జితన్తి అభోజనం. హలన్తి వదామీతి అలన్తి వదామి, అలం ఇమినా ఏవం మా కరిత్థ, యాపేస్సామహన్తి ఏవం పటిసేధేమీతి అత్థో.

౩౮౦-౧. మఙ్గురచ్ఛవీతి మఙ్గురమచ్ఛచ్ఛవి. ఏతావ పరమన్తి తాసమ్పి వేదనానమేతంయేవ పరమం, ఉత్తమం పమాణం. పితు సక్కస్స కమ్మన్తే…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరితాతి రఞ్ఞో కిర వప్పమఙ్గలదివసో నామ హోతి, తదా అనేకప్పకారం ఖాదనీయం భోజనీయం పటియాదేన్తి. నగరవీథియో సోధాపేత్వా పుణ్ణఘటే ఠపాపేత్వా ధజపటాకాదయో ఉస్సాపేత్వా సకలనగరం దేవవిమానం వియ అలఙ్కరోన్తి. సబ్బే దాసకమ్మకరాదయో అహతవత్థనివత్థా గన్ధమాలాదిపటిమణ్డితా రాజకులే సన్నిపతన్తి. రఞ్ఞో కమ్మన్తే నఙ్గలసతసహస్సం యోజీయతి. తస్మిం పన దివసే ఏకేన ఊనం అట్ఠసతం యోజేన్తి. సబ్బనఙ్గలాని సద్ధిం బలిబద్దరస్మియోత్తేహి జాణుస్సోణిస్స రథో వియ రజతపరిక్ఖిత్తాని హోన్తి. రఞ్ఞో ఆలమ్బననఙ్గలం రత్తసువణ్ణపరిక్ఖిత్తం హోతి. బలిబద్దానం సిఙ్గానిపి రస్మిపతోదాపి సువణ్ణపరిక్ఖిత్తా హోన్తి. రాజా మహాపరివారేన నిక్ఖమన్తో పుత్తం గహేత్వా అగమాసి.

కమ్మన్తట్ఠానే ఏకో జమ్బురుక్ఖో బహలపత్తపలాసో సన్దచ్ఛాయో అహోసి. తస్స హేట్ఠా కుమారస్స సయనం పఞ్ఞపేత్వా ఉపరి సువణ్ణతారకఖచితం వితానం బన్ధాపేత్వా సాణిపాకారేన పరిక్ఖిపాపేత్వా ఆరక్ఖం ఠపేత్వా రాజా సబ్బాలఙ్కారం అలఙ్కరిత్వా అమచ్చగణపరివుతో నఙ్గలకరణట్ఠానం అగమాసి. తత్థ రాజా సువణ్ణనఙ్గలం గణ్హాతి. అమచ్చా ఏకేనూనఅట్ఠసతరజతనఙ్గలాని గహేత్వా ఇతో చితో చ కసన్తి. రాజా పన ఓరతో పారం గచ్ఛతి, పారతో వా ఓరం గచ్ఛతి. ఏతస్మిం ఠానే మహాసమ్పత్తి హోతి, బోధిసత్తం పరివారేత్వా నిసిన్నా ధాతియో రఞ్ఞో సమ్పత్తిం పస్సిస్సామాతి అన్తోసాణితో బహి నిక్ఖన్తా. బోధిసత్తో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో కఞ్చి అదిస్వా వేగేన ఉట్ఠాయ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఆనాపానే పరిగ్గహేత్వా పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేసి. ధాతియో ఖజ్జభోజ్జన్తరే విచరమానా థోకం చిరాయింసు, సేసరుక్ఖానం ఛాయా నివత్తా, తస్స పన రుక్ఖస్స పరిమణ్డలా హుత్వా అట్ఠాసి. ధాతియో అయ్యపుత్తో ఏకకోతి వేగేన సాణిం ఉక్ఖిపిత్వా అన్తో పవిసమానా బోధిసత్తం సయనే పల్లఙ్కేన నిసిన్నం తఞ్చ పాటిహారియం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు – ‘‘కుమారో దేవ, ఏవం నిసిన్నో అఞ్ఞేసం రుక్ఖానం ఛాయా నివత్తా, జమ్బురుక్ఖస్స పరిమణ్డలా ఠితా’’తి. రాజా వేగేనాగన్త్వా పాటిహారియం దిస్వా, ‘‘ఇదం తే, తాత, దుతియం వన్దన’’న్తి పుత్తం వన్ది. ఇదమేతం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘పితు సక్కస్స కమ్మన్తే…పే… పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరితా’’తి. సియా ను ఖో ఏసో మగ్గో బోధాయాతి భవేయ్య ను ఖో ఏతం ఆనాపానస్సతిపఠమజ్ఝానం బుజ్ఝనత్థాయ మగ్గోతి. సతానుసారివిఞ్ఞాణన్తి నయిదం బోధాయ మగ్గో భవిస్సతి, ఆనాపానస్సతిపఠమజ్ఝానం పన భవిస్సతీతి ఏవం ఏకం ద్వే వారే ఉప్పన్నసతియా అనన్తరం ఉప్పన్నవిఞ్ఞాణం సతానుసారివిఞ్ఞాణం నామ. యం తం సుఖన్తి యం తం ఆనాపానస్సతిపఠమజ్ఝానసుఖం.

౩౮౨. పచ్చుపట్ఠితా హోన్తీతి పణ్ణసాలపరివేణసమ్మజ్జనాదివత్తకరణేన ఉపట్ఠితా హోన్తి. బాహుల్లికోతి పచ్చయబాహుల్లికో. ఆవత్తో బాహుల్లాయాతి రసగిద్ధో హుత్వా పణీతపిణ్డపాతాదీనం అత్థాయ ఆవత్తో. నిబ్బిజ్జ పక్కమింసూతి ఉక్కణ్ఠిత్వా ధమ్మనియామేనేవ పక్కన్తా బోధిసత్తస్స సమ్బోధిం పత్తకాలే కాయవివేకస్స ఓకాసదానత్థం ధమ్మతాయ గతా. గచ్ఛన్తా చ అఞ్ఞట్ఠానం అగన్త్వా బారాణసిమేవ అగమంసు. బోధిసత్తో తేసు గతేసు అద్ధమాసం కాయవివేకం లభిత్వా బోధిమణ్డే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసీదిత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝి.

౩౮౩. వివిచ్చేవ కామేహీతిఆది భయభేరవే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౩౮౭. అభిజానామి ఖో పనాహన్తి అయం పాటియేక్కో అనుసన్ధి. నిగణ్ఠో కిర చిన్తేసి – ‘‘అహం సమణం గోతమం ఏకం పఞ్హం పుచ్ఛిం. సమణో గోతమో ‘అపరాపి మం, అగ్గివేస్సన, అపరాపి మం, అగ్గివేస్సనా’తి పరియోసానం అదస్సేన్తో కథేతియేవ. కుపితో ను ఖో’’తి? అథ భగవా, అగ్గివేస్సన, తథాగతే అనేకసతాయ పరిసాయ ధమ్మం దేసేన్తే కుపితో సమణో గోతమోతి ఏకోపి వత్తా నత్థి, పరేసం బోధనత్థాయ పటివిజ్ఝనత్థాయ ఏవ తథాగతో ధమ్మం దేసేతీతి దస్సేన్తో ఇమం ధమ్మదేసనం ఆరభి. తత్థ ఆరబ్భాతి సన్ధాయ. యావదేవాతి పయోజనవిధి పరిచ్ఛేదనియమనం. ఇదం వుత్తం హోతి – పరేసం విఞ్ఞాపనమేవ తథాగతస్స ధమ్మదేసనాయ పయోజనం, తస్మా న ఏకస్సేవ దేసేతి, యత్తకా విఞ్ఞాతారో అత్థి, సబ్బేసం దేసేతీతి. తస్మింయేవ పురిమస్మిన్తి ఇమినా కిం దస్సేతీతి? సచ్చకో కిర చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో అభిరూపో పాసాదికో సుఫుసితం దన్తావరణం, జివ్హా ముదుకా, మధురం వాక్కరణం, పరిసం రఞ్జేన్తో మఞ్ఞే విచరతి, అన్తో పనస్స చిత్తేకగ్గతా నత్థీ’’తి. అథ భగవా, అగ్గివేస్సన, న తథాగతో పరిసం రఞ్జేన్తో విచరతి, చక్కవాళపరియన్తాయపి పరిసాయ తథాగతో ధమ్మం దేసేతి, అసల్లీనో అనుపలిత్తో ఏత్తకం ఏకవిహారీ, సుఞ్ఞతఫలసమాపత్తిం అనుయుత్తోతి దస్సేతుం ఏవమాహ.

అజ్ఝత్తమేవాతి గోచరజ్ఝత్తమేవ. సన్నిసాదేమీతి సన్నిసీదాపేమి, తథాగతో హి యస్మిం ఖణే పరిసా సాధుకారం దేతి, తస్మిం ఖణే పుబ్బాభోగేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, సాధుకారసద్దస్స నిగ్ఘోసే అవిచ్ఛిన్నేయేవ సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ఠితట్ఠానతో పట్ఠాయ ధమ్మం దేసేతి, బుద్ధానఞ్హి భవఙ్గపరివాసో లహుకో హోతీతి అస్సాసవారే పస్సాసవారే సమాపత్తిం సమాపజ్జన్తి. యేన సుదం నిచ్చకప్పన్తి యేన సుఞ్ఞేన ఫలసమాధినా నిచ్చకాలం విహరామి, తస్మిం సమాధినిమిత్తే చిత్తం సణ్ఠపేమి సమాదహామీతి దస్సేతి.

ఓకప్పనియమేతన్తి సద్దహనియమేతం. ఏవం భగవతో ఏకగ్గచిత్తతం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఇదాని అత్తనో ఓవట్టికసారం కత్వా ఆనీతపఞ్హం పుచ్ఛన్తో అభిజానాతి ఖో పన భవం గోతమో దివా సుపితాతి ఆహ. యథా హి సునఖో నామ అసమ్భిన్నఖీరపక్కపాయసం సప్పినా యోజేత్వా ఉదరపూరం భోజితోపి గూథం దిస్వా అఖాదిత్వా గన్తుం న సక్కా, అఖాదమానో ఘాయిత్వాపి గచ్ఛతి, అఘాయిత్వావ గతస్స కిరస్స సీసం రుజ్జతి; ఏవమేవం ఇమస్సపి సత్థా అసమ్భిన్నఖీరపక్కపాయససదిసం అభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ ఆసవక్ఖయా పసాదనీయం ధమ్మదేసనం దేసేతి. ఏతస్స పన ఏవరూపం ధమ్మదేసనం సుత్వా సత్థరి పసాదమత్తమ్పి న ఉప్పన్నం, తస్మా ఓవట్టికసారం కత్వా ఆనీతపఞ్హం అపుచ్ఛిత్వా గన్తుం అసక్కోన్తో ఏవమాహ. తత్థ యస్మా థినమిద్ధం సబ్బఖీణాసవానం అరహత్తమగ్గేనేవ పహీయతి, కాయదరథో పన ఉపాదిన్నకేపి హోతి అనుపాదిన్నకేపి. తథా హి కమలుప్పలాదీని ఏకస్మిం కాలే వికసన్తి, ఏకస్మిం మకులాని హోన్తి, సాయం కేసఞ్చి రుక్ఖానమ్పి పత్తాని పతిలీయన్తి, పాతో విప్ఫారికాని హోన్తి. ఏవం ఉపాదిన్నకస్స కాయస్స దరథోయేవ దరథవసేన భవఙ్గసోతఞ్చ ఇధ నిద్దాతి అధిప్పేతం, తం ఖీణాసవానమ్పి హోతి. తం సన్ధాయ, ‘‘అభిజానామహ’’న్తిఆదిమాహ. సమ్మోహవిహారస్మిం వదన్తీతి సమ్మోహవిహారోతి వదన్తి.

౩౮౯. ఆసజ్జ ఆసజ్జాతి ఘట్టేత్వా ఘట్టేత్వా. ఉపనీతేహీతి ఉపనేత్వా కథితేహి. వచనప్పథేహీతి వచనేహి. అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వాతి అలన్తి చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛన్తో అభినన్దిత్వా వాచాయపి పసంసన్తో అనుమోదిత్వా. భగవతా ఇమస్స నిగణ్ఠస్స ద్వే సుత్తాని కథితాని. పురిమసుత్తం ఏకో భాణవారో, ఇదం దియడ్ఢో, ఇతి అడ్ఢతియే భాణవారే సుత్వాపి అయం నిగణ్ఠో నేవ అభిసమయం పత్తో, న పబ్బజితో, న సరణేసు పతిట్ఠితో. కస్మా ఏతస్స భగవా ధమ్మం దేసేసీతి? అనాగతే వాసనత్థాయ. పస్సతి హి భగవా, ‘‘ఇమస్స ఇదాని ఉపనిస్సయో నత్థి, మయ్హం పన పరినిబ్బానతో సమధికానం ద్విన్నం వస్ససతానం అచ్చయేన తమ్బపణ్ణిదీపే సాసనం పతిట్ఠహిస్సతి. తత్రాయం కులఘరే నిబ్బత్తిత్వా సమ్పత్తే కాలే పబ్బజిత్వా తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా కాళబుద్ధరక్ఖితో నామ మహాఖీణాసవో భవిస్సతీ’’తి. ఇదం దిస్వా అనాగతే వాసనత్థాయ ధమ్మం దేసేసి.

సోపి తత్థేవ తమ్బపణ్ణిదీపమ్హి సాసనే పతిట్ఠితే దేవలోకతో చవిత్వా దక్ఖిణగిరివిహారస్స భిక్ఖాచారగామే ఏకస్మిం అమచ్చకులే నిబ్బత్తో పబ్బజ్జాసమత్థయోబ్బనే పబ్బజిత్వా తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గహేత్వా గణం పరిహరన్తో మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఉపజ్ఝాయం పస్సితుం అగమాసి. అథస్స ఉపజ్ఝాయో సద్ధివిహారికం చోదేస్సామీతి తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గహేత్వా ఆగతేన తేన సద్ధిం ముఖం దత్వా కథామత్తమ్పి న అకాసి. సో పచ్చూససమయే వుట్ఠాయ థేరస్స సన్తికం గన్త్వా, – ‘‘తుమ్హే, భన్తే, మయి గన్థకమ్మం కత్వా తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతే ముఖం దత్వా కథామత్తమ్పి న కరిత్థ, కో మయ్హం దోసో’’తి పుచ్ఛి. థేరో ఆహ – ‘‘త్వం, ఆవుసో, బుద్ధరక్ఖిత ఏత్తకేనేవ ‘పబ్బజ్జాకిచ్చం మే మత్థకం పత్త’న్తి సఞ్ఞం కరోసీ’’తి. కిం కరోమి, భన్తేతి? గణం వినోదేత్వా త్వం పపఞ్చం ఛిన్దిత్వా చేతియపబ్బతవిహారం గన్త్వా సమణధమ్మం కరోహీతి. సో ఉపజ్ఝాయస్స ఓవాదే ఠత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా పుఞ్ఞవా రాజపూజితో హుత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో చేతియపబ్బతవిహారే వసి.

తస్మిఞ్హి కాలే తిస్సమహారాజా ఉపోసథకమ్మం కరోన్తో చేతియపబ్బతే రాజలేణే వసతి. సో థేరస్స ఉపట్ఠాకభిక్ఖునో సఞ్ఞం అదాసి – ‘‘యదా మయ్హం అయ్యో పఞ్హం విస్సజ్జేతి, ధమ్మం వా కథేతి, తదా మే సఞ్ఞం దదేయ్యాథా’’తి. థేరోపి ఏకస్మిం ధమ్మస్సవనదివసే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో కణ్టకచేతియఙ్గణం ఆరుయ్హ చేతియం వన్దిత్వా కాళతిమ్బరురుక్ఖమూలే అట్ఠాసి. అథ నం ఏకో పిణ్డపాతికత్థేరో కాళకారామసుత్తన్తే పఞ్హం పుచ్ఛి. థేరో నను, ఆవుసో, అజ్జ ధమ్మస్సవనదివసోతి ఆహ. ఆమ, భన్తే, ధమ్మస్సవనదివసోతి. తేన హి పీఠకం ఆనేథ, ఇధేవ నిసిన్నా ధమ్మస్సవనం కరిస్సామాతి. అథస్స రుక్ఖమూలే ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా అదంసు. థేరో పుబ్బగాథా వత్వా కాళకారామసుత్తం ఆరభి. సోపిస్స ఉపట్ఠాకదహరో రఞ్ఞో సఞ్ఞం దాపేసి. రాజా పుబ్బగాథాసు అనిట్ఠితాసుయేవ పాపుణి. పత్వా చ అఞ్ఞాతకవేసేనేవ పరిసన్తే ఠత్వా తియామరత్తిం ఠితకోవ ధమ్మం సుత్వా థేరస్స, ఇదమవోచ భగవాతి వచనకాలే సాధుకారం అదాసి. థేరో ఞత్వా, కదా ఆగతోసి, మహారాజాతి పుచ్ఛి. పుబ్బగాథా ఓసారణకాలేయేవ, భన్తేతి. దుక్కరం తే మహారాజ, కతన్తి. నయిదం, భన్తే, దుక్కరం, యది పన మే అయ్యస్స ధమ్మకథం ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ ఏకపదేపి అఞ్ఞవిహితభావో అహోసి, తమ్బపణ్ణిదీపస్స పతోదయట్ఠినితుదనమత్తేపి ఠానే సామిభావో నామ మే మా హోతూతి సపథమకాసి.

తస్మిం పన సుత్తే బుద్ధగుణా పరిదీపితా, తస్మా రాజా పుచ్ఛి – ‘‘ఏత్తకావ, భన్తే, బుద్ధగుణా, ఉదాహు అఞ్ఞేపి అత్థీ’’తి. మయా కథితతో, మహారాజ, అకథితమేవ బహు అప్పమాణన్తి. ఉపమం, భన్తే, కరోథాతి. యథా, మహారాజ, కరీససహస్సమత్తే సాలిక్ఖేత్తే ఏకసాలిసీసతో అవసేససాలీయేవ బహూ, ఏవం మయా కథితగుణా అప్పా, అవసేసా బహూతి. అపరమ్పి, భన్తే, ఉపమం కరోథాతి. యథా, మహారాజ, మహాగఙ్గాయ ఓఘపుణ్ణాయ సూచిపాసం సమ్ముఖం కరేయ్య, సూచిపాసేన గతఉదకం అప్పం, సేసం బహు, ఏవమేవ మయా కథితగుణా అప్పా, అవసేసా బహూతి. అపరమ్పి, భన్తే, ఉపమం కరోథాతి. ఇధ, మహారాజ, చాతకసకుణా నామ ఆకాసే కీళన్తా విచరన్తి. ఖుద్దకా సా సకుణజాతి, కిం ను ఖో తస్స సకుణస్స ఆకాసే పక్ఖపసారణట్ఠానం బహు, అవసేసో ఆకాసో అప్పోతి? కిం, భన్తే, వదథ, అప్పో తస్స పక్ఖపసారణోకాసో, అవసేసోవ బహూతి. ఏవమేవ, మహారాజ, అప్పకా మయా బుద్ధగుణా కథితా, అవసేసా బహూ అనన్తా అప్పమేయ్యాతి. సుకథితం, భన్తే, అనన్తా బుద్ధగుణా అనన్తేనేవ ఆకాసేన ఉపమితా. పసన్నా మయం అయ్యస్స, అనుచ్ఛవికం పన కాతుం న సక్కోమ. అయం మే దుగ్గతపణ్ణాకారో ఇమస్మిం తమ్బపణ్ణిదీపే ఇమం తియోజనసతికం రజ్జం అయ్యస్స దేమాతి. తుమ్హేహి, మహారాజ, అత్తనో పసన్నాకారో కతో, మయం పన అమ్హాకం దిన్నం రజ్జం తుమ్హాకంయేవ దేమ, ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేహి మహారాజాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాసచ్చకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. చూళతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తవణ్ణనా

౩౯౦. ఏవం మే సుతన్తి చూళతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తం. తత్థ పుబ్బారామే మిగారమాతుపాసాదేతి పుబ్బారామసఙ్ఖాతే విహారే మిగారమాతుయా పాసాదే. తత్రాయం అనుపుబ్బీకథాఅతీతే సతసహస్సకప్పమత్థకే ఏకా ఉపాసికా పదుముత్తరం భగవన్తం నిమన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సతసహస్సం దానం దత్వా భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘అనాగతే తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స అగ్గుపట్ఠాయికా హోమీ’’తి పత్థనమకాసి. సా కప్పసతసహస్సం దేవేసు చేవ మనుస్సేసు చ సంసరిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే భద్దియనగరే మేణ్డకసేట్ఠిపుత్తస్స ధనఞ్జయస్స సేట్ఠినో గహే సుమనదేవియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. జాతకాలే చస్సా విసాఖాతి నామం అకంసు. సా యదా భగవా భద్దియనగరం అగమాసి, తదా పఞ్చహి దారికాసతేహి సద్ధిం భగవతో పచ్చుగ్గమనం కత్వా పఠమదస్సనమ్హియేవ సోతాపన్నా అహోసి. అపరభాగే సావత్థియం మిగారసేట్ఠిపుత్తస్స పుణ్ణవడ్ఢనకుమారస్స గేహం గతా, తత్థ నం మిగారసేట్ఠి మాతిట్ఠానే ఠపేసి, తస్మా మిగారమాతాతి వుచ్చతి.

పతికులం గచ్ఛన్తియా చస్సా పితా మహాలతాపిళన్ధనం నామ కారాపేసి. తస్మిం పిళన్ధనే చతస్సో వజిరనాళియో ఉపయోగం అగమంసు, ముత్తానం ఏకాదస నాళియో, పవాళానం ద్వావీసతి నాళియో, మణీనం తేత్తింస నాళియో, ఇతి ఏతేహి చ అఞ్ఞేహి చ సత్తవణ్ణేహి రతనేహి నిట్ఠానం అగమాసి. తం సీసే పటిముక్కం యావ పాదపిట్ఠియా భస్సతి, పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారయమానావ నం ఇత్థీ ధారేతుం సక్కోతి. సా అపరభాగే దసబలస్స అగ్గుపట్ఠాయికా హుత్వా తం పసాధనం విస్సజ్జేత్వా నవహి కోటీహి భగవతో విహారం కారయమానా కరీసమత్తే భూమిభాగే పాసాదం కారేసి. తస్స ఉపరిభూమియం పఞ్చ గబ్భసతాని హోన్తి, హేట్ఠాభూమియం పఞ్చాతి గబ్భసహస్సప్పటిమణ్డితో అహోసి. సా ‘‘సుద్ధపాసాదోవ న సోభతీ’’తి తం పరివారేత్వా పఞ్చ ద్వికూటగేహసతాని, పఞ్చ చూళపాసాదసతాని, పఞ్చ దీఘసాలసతాని చ కారాపేసి. విహారమహో చతూహి మాసేహి నిట్ఠానం అగమాసి.

మాతుగామత్తభావే ఠితాయ విసాఖాయ వియ అఞ్ఞిస్సా బుద్ధసాసనే ధనపరిచ్చాగో నామ నత్థి, పురిసత్తభావే ఠితస్స చ అనాథపిణ్డికస్స వియ అఞ్ఞస్స బుద్ధసాసనే ధనపరిచ్చాగో నామ నత్థి. సో హి చతుపఞ్ఞాసకోటియో విస్సజ్జేత్వా సావత్థియా దక్ఖిణభాగే అనురాధపురస్స మహావిహారసదిసే ఠానే జేతవనమహావిహారం నామ కారేసి. విసాఖా, సావత్థియా పాచీనభాగే ఉత్తమదేవీవిహారసదిసే ఠానే పుబ్బారామం నామ కారేసి. భగవా ఇమేసం ద్విన్నం కులానం అనుకమ్పాయ సావత్థిం నిస్సాయ విహరన్తో ఇమేసు ద్వీసు విహారేసు నిబద్ధవాసం వసి. ఏకం అన్తోవస్సం జేతవనే వసతి, ఏకం పుబ్బారామే, ఏతస్మిం పన సమయే భగవా పుబ్బారామే విహరతి. తేన వుత్తం – ‘‘పుబ్బారామే మిగారమాతుపాసాదే’’తి.

కిత్తావతా ను ఖో, భన్తేతి కిత్తకేన ను ఖో, భన్తే. సంఖిత్తేన తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తో హోతీతి తణ్హాసఙ్ఖయే నిబ్బానే తం ఆరమ్మణం కత్వా విముత్తచిత్తతాయ తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తో నామ సంఖిత్తేన కిత్తావతా హోతి? యాయ పటిపత్తియా తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తో హోతి, తం మే ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో పుబ్బభాగప్పటిపదం సంఖిత్తేన దేసేథాతి పుచ్ఛతి. అచ్చన్తనిట్ఠోతి ఖయవయసఙ్ఖాతం అన్తం అతీతాతి అచ్చన్తా. అచ్చన్తా నిట్ఠా అస్సాతి అచ్చన్తనిట్ఠో, ఏకన్తనిట్ఠో సతతనిట్ఠోతి అత్థో. అచ్చన్తం యోగక్ఖేమీతి అచ్చన్తయోగక్ఖేమీ, నిచ్చయోగక్ఖేమీతి అత్థో. అచ్చన్తం బ్రహ్మచారీతి అచ్చన్తబ్రహ్మచారీ, నిచ్చబ్రహ్మచారీతి అత్థో. అచ్చన్తం పరియోసానమస్సాతి పురిమనయేనేవ అచ్చన్తపరియోసానో. సేట్ఠో దేవమనుస్సానన్తి దేవానఞ్చ మనుస్సానఞ్చ సేట్ఠో ఉత్తమో. ఏవరూపో భిక్ఖు కిత్తావతా హోతి, ఖిప్పమేతస్స సఙ్ఖేపేనేవ పటిపత్తిం కథేథాతి భగవన్తం యాచతి. కస్మా పనేస ఏవం వేగాయతీతి? కీళం అనుభవితుకామతాయ.

అయం కిర ఉయ్యానకీళం ఆణాపేత్వా చతూహి మహారాజూహి చతూసు దిసాసు ఆరక్ఖం గాహాపేత్వా ద్వీసు దేవలోకేసు దేవసఙ్ఘేన పరివుతో అడ్ఢతియాహి నాటకకోటీహి సద్ధిం ఏరావణం ఆరుయ్హ ఉయ్యానద్వారే ఠితో ఇమం పఞ్హం సల్లక్ఖేసి – ‘‘కిత్తకేన ను ఖో తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తస్స ఖీణాసవస్స సఙ్ఖేపతో ఆగమనియపుబ్బభాగపటిపదా హోతీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం పఞ్హో అతివియ సస్సిరికో, సచాహం ఇమం పఞ్హం అనుగ్గణ్హిత్వావ ఉయ్యానం పవిసిస్సామి, ఛద్వారికేహి ఆరమ్మణేహి నిమ్మథితో న పున ఇమం పఞ్హం సల్లక్ఖేస్సామి, తిట్ఠతు తావ ఉయ్యానకీళా, సత్థు సన్తికం గన్త్వా ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా ఉగ్గహితపఞ్హో ఉయ్యానే కీళిస్సామీ’’తి హత్థిక్ఖన్ధే అన్తరహితో భగవతో సన్తికే పాతురహోసి. తేపి చత్తారో మహారాజానో ఆరక్ఖం గహేత్వా ఠితట్ఠానేయేవ ఠితా, పరిచారికదేవసఙ్ఘాపి నాటకానిపి ఏరావణోపి నాగరాజా తత్థేవ ఉయ్యానద్వారే అట్ఠాసి, ఏవమేస కీళం అనుభవితుకామతాయ వేగాయన్తో ఏవమాహ.

సబ్బే ధమ్మా నాలం అభినివేసాయాతి ఏత్థ సబ్బే ధమ్మా నామ పఞ్చక్ఖన్ధా ద్వాదసాయతనాని అట్ఠారస ధాతుయో. తే సబ్బేపి తణ్హాదిట్ఠివసేన అభినివేసాయ నాలం న పరియత్తా న సమత్థా న యుత్తా, కస్మా? గహితాకారేన అతిట్ఠనతో. తే హి నిచ్చాతి గహితాపి అనిచ్చావ సమ్పజ్జన్తి, సుఖాతి గహితాపి దుక్ఖావ సమ్పజ్జన్తి, అత్తాతి గహితాపి అనత్తావ సమ్పజ్జన్తి, తస్మా నాలం అభినివేసాయ. అభిజానాతీతి అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి ఞాతపరిఞ్ఞాయ అభిజానాతి. పరిజానాతీతి తథేవ తీరణపరిఞ్ఞాయ పరిజానాతి. యంకిఞ్చి వేదనన్తి అన్తమసో పఞ్చవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తమ్పి యంకిఞ్చి అప్పమత్తకమ్పి వేదనం అనుభవతి. ఇమినా భగవా సక్కస్స దేవానమిన్దస్స వేదనావసేన నిబ్బత్తేత్వా అరూపపరిగ్గహం దస్సేతి. సచే పన వేదనాకమ్మట్ఠానం హేట్ఠా న కథితం భవేయ్య, ఇమస్మిం ఠానే కథేతబ్బం సియా. హేట్ఠా పన కథితం, తస్మా సతిపట్ఠానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అనిచ్చానుపస్సీతి ఏత్థ అనిచ్చం వేదితబ్బం, అనిచ్చానుపస్సనా వేదితబ్బా, అనిచ్చానుపస్సీ వేదితబ్బో. తత్థ అనిచ్చన్తి పఞ్చక్ఖన్ధా, తే హి ఉప్పాదవయట్ఠేన అనిచ్చా. అనిచ్చానుపస్సనాతి పఞ్చక్ఖన్ధానం ఖయతో వయతో దస్సనఞాణం. అనిచ్చానుపస్సీతి తేన ఞాణేన సమన్నాగతో పుగ్గలో. తస్మా ‘‘అనిచ్చానుపస్సీ విహరతీ’’తి అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో విహరతీతి అయమేత్థ అత్థో.

విరాగానుపస్సీతి ఏత్థ ద్వే విరాగా ఖయవిరాగో చ అచ్చన్తవిరాగో చ. తత్థ సఙ్ఖారానం ఖయవయతో అనుపస్సనాపి, అచ్చన్తవిరాగం నిబ్బానం విరాగతో దస్సనమగ్గఞాణమ్పి విరాగానుపస్సనా. తదుభయసమాఙ్గీపుగ్గలో విరాగానుపస్సీ నామ, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘విరాగానుపస్సీ’’తి, విరాగతో అనుపస్సన్తోతి అత్థో. నిరోధానుపస్సిమ్హిపి ఏసేవ నయో, నిరోధోపి హి ఖయనిరోధో చ అచ్చన్తనిరోధో చాతి దువిధోయేవ. పటినిస్సగ్గానుపస్సీతి ఏత్థ పటినిస్సగ్గో వుచ్చతి వోస్సగ్గో, సో చ పరిచ్చాగవోస్సగ్గో పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి దువిధో హోతి. తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గోతి విపస్సనా, సా హి తదఙ్గవసేన కిలేసే చ ఖన్ధే చ వోస్సజ్జతి. పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి మగ్గో, సో హి నిబ్బానం ఆరమ్మణం ఆరమ్మణతో పక్ఖన్దతి. ద్వీహిపి వా కారణేహి వోస్సగ్గోయేవ, సముచ్ఛేదవసేన ఖన్ధానం కిలేసానఞ్చ వోస్సజ్జనతో, నిబ్బానఞ్చ పక్ఖన్దనతో. తస్మా కిలేసే చ ఖన్ధే చ పరిచ్చజతీతి పరిచ్చాగవోస్సగ్గో, నిరోధే నిబ్బానధాతుయా చిత్తం పక్ఖన్దతీతి పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి ఉభయమ్పేతం మగ్గే సమేతి. తదుభయసమఙ్గీపుగ్గలో ఇమాయ పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ సమన్నాగతత్తా పటినిస్సగ్గానుపస్సీ నామ హోతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సీ’’తి. న కిఞ్చి లోకే ఉపాదియతీతి కిఞ్చి ఏకమ్పి సఙ్ఖారగతం తణ్హావసేన న ఉపాదియతి న గణ్హాతి న పరామసతి. అనుపాదియం న పరితస్సతీతి అగ్గణ్హన్తో తణ్హాపరితస్సనాయ న పరితస్సతి. పచ్చత్తఞ్ఞేవ పరినిబ్బాయతీతి సయమేవ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయతి. ఖీణా జాతీతిఆదినా పనస్స పచ్చవేక్ఖణావ దస్సితా. ఇతి భగవా సక్కస్స దేవానమిన్దస్స సంఖిత్తేన ఖీణాసవస్స పుబ్బభాగప్పటిపదం పుచ్ఛితో సల్లహుకం కత్వా సంఖిత్తేనేవ ఖిప్పం కథేసి.

౩౯౧. అవిదూరే నిసిన్నో హోతీతి అనన్తరే కూటాగారే నిసిన్నో హోతి. అభిసమేచ్చాతి ఞాణేన అభిసమాగన్త్వా, జానిత్వాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – కిం ను ఖో ఏస జానిత్వా అనుమోది, ఉదాహు అజానిత్వా వాతి. కస్మా పనస్స ఏవమహోసీతి? థేరో కిర న భగవతో పఞ్హవిస్సజ్జనసద్దం అస్సోసి, సక్కస్స పన దేవరఞ్ఞో, ‘‘ఏవమేతం భగవా ఏవమేతం సుగతా’’తి అనుమోదనసద్దం అస్సోసి. సక్కో కిర దేవరాజా మహతా సద్దేన అనుమోది. అథ కస్మా న భగవతో సద్దం అస్సోసీతి? యథాపరిసవిఞ్ఞాపకత్తా. బుద్ధానఞ్హి ధమ్మం కథేన్తానం ఏకాబద్ధాయ చక్కవాళపరియన్తాయపి పరిసాయ సద్దో సుయ్యతి, పరియన్తం పన ముఞ్చిత్వా అఙ్గులిమత్తమ్పి బహిద్ధా న నిచ్ఛరతి. కస్మా? ఏవరూపా మధురకథా మా నిరత్థకా అగమాసీతి. తదా భగవా మిగారమాతుపాసాదే సత్తరతనమయే కూటాగారే సిరిగబ్భమ్హి నిసిన్నో హోతి, తస్స దక్ఖిణపస్సే సారిపుత్తత్థేరస్స వసనకూటాగారం, వామపస్సే మహామోగ్గల్లానస్స, అన్తరే ఛిద్దవివరోకాసో నత్థి, తస్మా థేరో న భగవతో సద్దం అస్సోసి, సక్కస్సేవ అస్సోసీతి.

పఞ్చహి తూరియసతేహీతి పఞ్చఙ్గికానం తూరియానం పఞ్చహి సతేహి. పఞ్చఙ్గికం తూరియం నామ ఆతతం వితతం ఆతతవితతం సుసిరం ఘనన్తి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి సమన్నాగతం. తత్థ ఆతతం నామ చమ్మపరియోనద్ధేసు భేరిఆదీసు ఏకతలతూరియం. వితతం నామ ఉభయతలం. ఆతతవితతం నామ తన్తిబద్ధపణవాది. సుసిరం వంసాది. ఘనం సమ్మాది. సమప్పితోతి ఉపగతో. సమఙ్గీభూతోతి తస్సేవ వేవచనం. పరిచారేతీతి తం సమ్పత్తిం అనుభవన్తో తతో తతో ఇన్ద్రియాని చారేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – పరివారేత్వా వజ్జమానేహి పఞ్చహి తూరియసతేహి సమన్నాగతో హుత్వా దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవతీ. పటిపణామేత్వాతి అపనేత్వా, నిస్సద్దాని కారాపేత్వాతి అత్థో. యథేవ హి ఇదాని సద్ధా రాజానో గరుభావనియం భిక్ఖుం దిస్వా – ‘‘అసుకో నామ అయ్యో ఆగచ్ఛతి, మా, తాతా, గాయథ, మా వాదేథ, మా నచ్చథా’’తి నాటకాని పటివినేన్తి, సక్కోపి థేరం దిస్వా ఏవమకాసి. చిరస్సం ఖో, మారిస మోగ్గల్లాన, ఇమం పరియాయమకాసీతి ఏవరూపం లోకే పకతియా పియసముదాహారవచనం హోతి, లోకియా హి చిరస్సం ఆగతమ్పి అనాగతపుబ్బమ్పి మనాపజాతియం ఆగతం దిస్వా, – ‘‘కుతో భవం ఆగతో, చిరస్సం భవం ఆగతో, కథం తే ఇధాగమనమగ్గో ఞాతో మగ్గమూళ్హోసీ’’తిఆదీని వదన్తి. అయం పన ఆగతపుబ్బత్తాయేవ ఏవమాహ. థేరో హి కాలేన కాలం దేవచారికం గచ్ఛతియేవ. తత్థ పరియాయమకాసీతి వారమకాసి. యదిదం ఇధాగమనాయాతి యో అయం ఇధాగమనాయ వారో, తం, భన్తే, చిరస్సమకాసీతి వుత్తం హోతి. ఇదమాసనం పఞ్ఞత్తన్తి యోజనికం మణిపల్లఙ్కం పఞ్ఞపాపేత్వా ఏవమాహ.

౩౯౨. బహుకిచ్చా బహుకరణీయాతి ఏత్థ యేసం బహూని కిచ్చాని, తే బహుకిచ్చా. బహుకరణీయాతి తస్సేవ వేవచనం. అప్పేవ సకేన కరణీయేనాతి సకరణీయమేవ అప్పం మన్దం, న బహు, దేవానం కరణీయం పన బహు, పథవితో పట్ఠాయ హి కప్పరుక్ఖమాతుగామాదీనం అత్థాయ అట్టా సక్కస్స సన్తికే ఛిజ్జన్తి, తస్మా నియమేన్తో ఆహ – అపిచ దేవానంయేవ తావతింసానం కరణీయేనాతి. దేవానఞ్హి ధీతా చ పుత్తా చ అఙ్కే నిబ్బత్తన్తి, పాదపరిచారికా ఇత్థియో సయనే నిబ్బత్తన్తి, తాసం మణ్డనపసాధనకారికా దేవధీతా సయనం పరివారేత్వా నిబ్బత్తన్తి, వేయ్యావచ్చకరా అన్తోవిమానే నిబ్బత్తన్తి, ఏతేసం అత్థాయ అట్టకరణం నత్థి. యే పన సీమన్తరే నిబ్బత్తన్తి, తే ‘‘మమ సన్తకా తవ సన్తకా’’తి నిచ్ఛేతుం అసక్కోన్తా అట్టం కరోన్తి, సక్కం దేవరాజానం పుచ్ఛన్తి, సో యస్స విమానం ఆసన్నతరం, తస్స సన్తకోతి వదతి. సచే ద్వేపి సమట్ఠానే హోన్తి, యస్స విమానం ఓలోకేన్తో ఠితో, తస్స సన్తకోతి వదతి. సచే ఏకమ్పి న ఓలోకేతి, తం ఉభిన్నం కలహుపచ్ఛేదనత్థం అత్తనో సన్తకం కరోతి. తం సన్ధాయ, ‘‘దేవానంయేవ తావతింసానం కరణీయేనా’’తి ఆహ. అపిచస్స ఏవరూపం కీళాకిచ్చమ్పి కరణీయమేవ.

యం నో ఖిప్పమేవ అన్తరధాయతీతి యం అమ్హాకం సీఘమేవ అన్ధకారే రూపగతం వియ న దిస్సతి. ఇమినా – ‘‘అహం, భన్తే, తం పఞ్హవిస్సజ్జనం న సల్లక్ఖేమీ’’తి దీపేతి. థేరో – ‘‘కస్మా ను ఖో అయం యక్ఖో అసల్లక్ఖణభావం దీపేతి, పస్సేన పరిహరతీ’’తి ఆవజ్జన్తో – ‘‘దేవా నామ మహామూళ్హా హోన్తి. ఛద్వారికేహి ఆరమ్మణేహి నిమ్మథీయమానా అత్తనో భుత్తాభుత్తభావమ్పి పీతాపీతభావమ్పి న జానన్తి, ఇధ కతమేత్థ పముస్సన్తీ’’తి అఞ్ఞాసి. కేచి పనాహు – ‘‘థేరో ఏతస్స గరు భావనియో, తస్మా ‘ఇదానేవ లోకే అగ్గపుగ్గలస్స సన్తికే పఞ్హం ఉగ్గహేత్వా ఆగతో, ఇదానేవ నాటకానం అన్తరం పవిట్ఠోతి ఏవం మం థేరో తజ్జేయ్యా’తి భయేన ఏవమాహా’’తి. ఏతం పన కోహఞ్ఞం నామ హోతి, న అరియసావకస్స ఏవరూపం కోహఞ్ఞం నామ హోతి, తస్మా మూళ్హభావేనేవ న సల్లక్ఖేసీతి వేదితబ్బం. ఉపరి కస్మా సల్లక్ఖేసీతి? థేరో తస్స సోమనస్ససంవేగం జనయిత్వా తమం నీహరి, తస్మా సల్లక్ఖేసీతి.

ఇదాని సక్కో పుబ్బే అత్తనో ఏవం భూతకారణం థేరస్స ఆరోచేతుం భూతపుబ్బన్తిఆదిమాహ. తత్థ సముపబ్యూళ్హోతి సన్నిపతితో రాసిభూతో. అసురా పరాజినింసూతి అసురా పరాజయం పాపుణింసు. కదా పనేతే పరాజితాతి? సక్కస్స నిబ్బత్తకాలే. సక్కో కిర అనన్తరే అత్తభావే మగధరట్ఠే మచలగామే మఘో నామ మాణవో అహోసి, పణ్డితో బ్యత్తో, బోధిసత్తచరియా వియస్స చరియా అహోసి. సో తేత్తింస పురిసే గహేత్వా కల్యాణమకాసి. ఏకదివసం అత్తనోవ పఞ్ఞాయ ఉపపరిక్ఖిత్వా గామమజ్ఝే మహాజనస్స సన్నిపతితట్ఠానే కచవరం ఉభయతో అపబ్బహిత్వా తం ఠానం అతిరమణీయమకాసి, పున తత్థేవ మణ్డపం కారేసి, పున గచ్ఛన్తే కాలే సాలం కారేసి. గామతో చ నిక్ఖమిత్వా గావుతమ్పి అడ్ఢయోజనమ్పి తిగావుతమ్పి యోజనమ్పి విచరిత్వా తేహి సహాయేహి సద్ధిం విసమం సమం అకాసి. తే సబ్బేపి ఏకచ్ఛన్దా తత్థ తత్థ సేతుయుత్తట్ఠానేసు సేతుం, మణ్డపసాలాపోక్ఖరణీమాలాగచ్ఛరోపనాదీనం యుత్తట్ఠానేసు మణ్డపాదీని కరోన్తా బహుం పుఞ్ఞమకంసు. మఘో సత్త వతపదాని పూరేత్వా కాయస్స భేదా సద్ధిం సహాయేహి తావతింసభవనే నిబ్బత్తి.

తస్మిం కాలే అసురగణా తావతింసదేవలోకే పటివసన్తి. సబ్బే తే దేవానం సమానాయుకా సమానవణ్ణా చ హోన్తి, తే సక్కం సపరిసం దిస్వా అధునా నిబ్బత్తా నవకదేవపుత్తా ఆగతాతి మహాపానం సజ్జయింసు. సక్కో దేవపుత్తానం సఞ్ఞం అదాసి – ‘‘అమ్హేహి కుసలం కరోన్తేహి న పరేహి సద్ధిం సాధారణం కతం, తుమ్హే గణ్డపానం మా పివిత్థ పీతమత్తమేవ కరోథా’’తి. తే తథా అకంసు. బాలఅసురా గణ్డపానం పివిత్వా మత్తా నిద్దం ఓక్కమింసు. సక్కో దేవానం సఞ్ఞం దత్వా తే పాదేసు గాహాపేత్వా సినేరుపాదే ఖిపాపేసి, సినేరుస్స హేట్ఠిమతలే అసురభవనం నామ అత్థి, తావతింసదేవలోకప్పమాణమేవ. తత్థ అసురా వసన్తి. తేసమ్పి చిత్తపాటలి నామ రుక్ఖో అత్థి. తే తస్స పుప్ఫనకాలే జానన్తి – ‘‘నాయం తావతింసా, సక్కేన వఞ్చితా మయ’’న్తి. తే గణ్హథ నన్తి వత్వా సినేరుం పరిహరమానా దేవే వుట్ఠే వమ్మికపాదతో వమ్మికమక్ఖికా వియ అభిరుహింసు. తత్థ కాలేన దేవా జినన్తి, కాలేన అసురా. యదా దేవానం జయో హోతి, అసురే యావ సముద్దపిట్ఠా అనుబన్ధన్తి. యదా అసురానం జయో హోతి, దేవే యావ వేదికపాదా అనుబన్ధన్తి. తస్మిం పన సఙ్గామే దేవానం జయో అహోసి, దేవా అసురే యావ సముద్దపిట్ఠా అనుబన్ధింసు. సక్కో అసురే పలాపేత్వా పఞ్చసు ఠానేసు ఆరక్ఖం ఠపేసి. ఏవం ఆరక్ఖం దత్వా వేదికపాదే వజిరహత్థా ఇన్దపటిమాయో ఠపేసి. అసురా కాలేన కాలం ఉట్ఠహిత్వా తా పటిమాయో దిస్వా, ‘‘సక్కో అప్పమత్తో తిట్ఠతీ’’తి తతోవ నివత్తన్తి. తతో పటినివత్తిత్వాతి విజితట్ఠానతో నివత్తిత్వా. పరిచారికాయోతి మాలాగన్ధాదికమ్మకారికాయో.

౩౯౩. వేస్సవణో చ మహారాజాతి సో కిర సక్కస్స వల్లభో, బలవవిస్సాసికో, తస్మా సక్కేన సద్ధిం అగమాసి. పురక్ఖత్వాతి పురతో కత్వా. పవిసింసూతి పవిసిత్వా పన ఉపడ్ఢపిహితాని ద్వారాని కత్వా ఓలోకయమానా అట్ఠంసు. ఇదమ్పి, మారిస మోగ్గల్లాన, పస్స వేజయన్తస్స పాసాదస్స రామణేయ్యకన్తి, మారిస మోగ్గల్లాన, ఇదమ్పి వేజయన్తస్స పాసాదస్స రామణేయ్యకం పస్స, సువణ్ణత్థమ్భే పస్స, రజతత్థమ్భే మణిత్థమ్భే పవాళత్థమ్భే లోహితఙ్గత్థమ్భే మసారగల్లత్థమ్భే ముత్తత్థమ్భే సత్తరతనత్థమ్భే, తేసంయేవ సువణ్ణాదిమయే ఘటకే వాళరూపకాని చ పస్సాతి ఏవం థమ్భపన్తియో ఆదిం కత్వా రామణేయ్యకం దస్సేన్తో ఏవమాహ. యథా తం పుబ్బేకతపుఞ్ఞస్సాతి యథా పుబ్బే కతపుఞ్ఞస్స ఉపభోగట్ఠానేన సోభితబ్బం, ఏవమేవం సోభతీతి అత్థో. అతిబాళ్హం ఖో అయం యక్ఖో పమత్తో విహరతీతి అత్తనో పాసాదే నాటకపరివారేన సమ్పత్తియా వసేన అతివియ మత్తో.

ఇద్ధాభిసఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖాసీతి ఇద్ధిమకాసి. ఆపోకసిణం సమాపజ్జిత్వా పాసాదపతిట్ఠితోకాసం ఉదకం హోతూతి ఇద్ధిం అధిట్ఠాయ పాసాదకణ్ణికే పాదఙ్గుట్ఠకేన పహరి. సో పాసాదో యథా నామ ఉదకపిట్ఠే ఠపితపత్తం ముఖవట్టియం అఙ్గులియా పహటం అపరాపరం కమ్పతి చలతి న సన్తిట్ఠతి. ఏవమేవం సంకమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి, థమ్భపిట్ఠసఙ్ఘాటకణ్ణికగోపానసిఆదీని కరకరాతి సద్దం ముఞ్చన్తాని పతితుం వియ ఆరద్ధాని. తేన వుత్తం – ‘‘సఙ్కమ్పేసి సమ్పకమ్పేసి సమ్పవేధేసీ’’తి. అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతాతి అహో అచ్ఛరియం, అహో అబ్భుతన్తి ఏవం సఞ్జాతఅచ్ఛరియఅబ్భుతా చేవ సఞ్జాతతుట్ఠినో చ అహేసుం ఉప్పన్నబలవసోమనస్సా. సంవిగ్గన్తి ఉబ్బిగ్గం. లోమహట్ఠజాతన్తి జాతలోమహంసం, కఞ్చనభిత్తియం ఠపితమణినాగదన్తేహి వియ ఉద్ధగ్గేహి లోమేహి ఆకిణ్ణసరీరన్తి అత్థో. లోమహంసో చ నామేస సోమనస్సేనపి హోతి దోమనస్సేనపి, ఇధ పన సోమనస్సేన జాతో. థేరో హి సక్కస్స సోమనస్సవేగేన సంవేజేతుం తం పాటిహారియమకాసి. తస్మా సోమనస్సవేగేన సంవిగ్గలోమహట్ఠం విదిత్వాతి అత్థో.

౩౯౪. ఇధాహం, మారిసాతి ఇదానిస్స యస్మా థేరేన సోమనస్ససంవేగం జనయిత్వా తమం వినోదితం, తస్మా సల్లక్ఖేత్వా ఏవమాహ. ఏసో ను తే, మారిస, సో భగవా సత్థాతి, మారిస, త్వం కుహిం గతోసీతి వుత్తే మయ్హం సత్థు సన్తికన్తి వదేసి, ఇమస్మిం దేవలోకే ఏకపాదకేన వియ తిట్ఠసి, యం త్వం ఏవం వదేసి, ఏసో ను తే, మారిస, సో భగవా సత్థాతి పుచ్ఛింసు. సబ్రహ్మచారీ మే ఏసోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి థేరో అనగారియో అభినీహారసమ్పన్నో అగ్గసావకో, సక్కో అగారియో, మగ్గబ్రహ్మచరియవసేన పనేతే సబ్రహ్మచారినో హోన్తి, తస్మా ఏవమాహ. అహో నూన తే సో భగవా సత్థాతి సబ్రహ్మచారీ తావ తే ఏవంమహిద్ధికో, సో పన తే భగవా సత్థా అహో నూన మహిద్ధికోతి సత్థు ఇద్ధిపాటిహారియదస్సనే జాతాభిలాపా హుత్వా ఏవమాహంసు.

౩౯౫. ఞాతఞ్ఞతరస్సాతి పఞ్ఞాతఞ్ఞతరస్స, సక్కో హి పఞ్ఞాతానం అఞ్ఞతరో. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ, దేసనం పన భగవా యథానుసన్ధినావ నిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. మహాతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తవణ్ణనా

౩౯౬. ఏవం మే సుతన్తి మహాతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తం. తత్థ దిట్ఠిగతన్తి అలగద్దూపమసుత్తే లద్ధిమత్తం దిట్ఠిగతన్తి వుత్తం, ఇధ సస్సతదిట్ఠి. సో చ భిక్ఖు బహుస్సుతో, అయం అప్పస్సుతో, జాతకభాణకో భగవన్తం జాతకం కథేత్వా, ‘‘అహం, భిక్ఖవే, తేన సమయేన వేస్సన్తరో అహోసిం, మహోసధో, విధురపణ్డితో, సేనకపణ్డితో, మహాజనకో రాజా అహోసి’’న్తి సమోధానేన్తం సుణాతి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమే రూపవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారా తత్థ తత్థేవ నిరుజ్ఝన్తి, విఞ్ఞాణం పన ఇధలోకతో పరలోకం, పరలోకతో ఇమం లోకం సన్ధావతి సంసరతీ’’తి సస్సతదస్సనం ఉప్పన్నం. తేనాహ – ‘‘తదేవిదం విఞ్ఞాణం సన్ధావతి సంసరతి అనఞ్ఞ’’న్తి.

సమ్మాసమ్బుద్ధేన పన, ‘‘విఞ్ఞాణం పచ్చయసమ్భవం, సతి పచ్చయే ఉప్పజ్జతి, వినా పచ్చయం నత్థి విఞ్ఞాణస్స సమ్భవో’’తి వుత్తం. తస్మా అయం భిక్ఖు బుద్ధేన అకథితం కథేతి, జినచక్కే పహారం దేతి, వేసారజ్జఞాణం పటిబాహతి, సోతుకామం జనం విసంవాదేతి, అరియపథే తిరియం నిపతిత్వా మహాజనస్స అహితాయ దుక్ఖాయ పటిపన్నో. యథా నామ రఞ్ఞో రజ్జే మహాచోరో ఉప్పజ్జమానో మహాజనస్స అహితాయ దుక్ఖాయ ఉప్పజ్జతి, ఏవం జినసాసనే చోరో హుత్వా మహాజనస్స అహితాయ దుక్ఖాయ ఉప్పన్నోతి వేదితబ్బో. సమ్బహులా భిక్ఖూతి జనపదవాసినో పిణ్డపాతికభిక్ఖూ. తేనుపసఙ్కమింసూతి అయం పరిసం లభిత్వా సాసనమ్పి అన్తరధాపేయ్య, యావ పక్ఖం న లభతి, తావదేవ నం దిట్ఠిగతా వివేచేమాతి సుతసుతట్ఠానతోయేవ అట్ఠత్వా అనిసీదిత్వా ఉపసఙ్కమింసు.

౩౯౮. కతమం తం సాతి విఞ్ఞాణన్తి సాతి యం త్వం విఞ్ఞాణం సన్ధాయ వదేసి, కతమం తం విఞ్ఞాణన్తి? య్వాయం, భన్తే, వదో వేదేయ్యో తత్ర తత్ర కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం పటిసంవేదేతీతి, భన్తే, యో అయం వదతి వేదయతి, యో చాయం తహిం తహిం కుసలాకుసలకమ్మానం విపాకం పచ్చనుభోతి. ఇదం, భన్తే, విఞ్ఞాణం, యమహం సన్ధాయ వదేమీతి. కస్స ను ఖో నామాతి కస్స ఖత్తియస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా వేస్ససుద్దగహట్ఠపబ్బజితదేవమనుస్సానం వా అఞ్ఞతరస్స.

౩౯౯. అథ ఖో భగవా భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి కస్మా ఆమన్తేసి? సాతిస్స కిర ఏవం అహోసి – ‘‘సత్థా మం ‘మోఘపురిసో’తి వదతి, న చ మోఘపురిసోతి వుత్తమత్తేనేవ మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో న హోతి. ఉపసేనమ్పి హి వఙ్గన్తపుత్తం, ‘అతిలహుం ఖో త్వం మోఘపురిస బాహుల్లాయ ఆవత్తో’తి (మహావ. ౭౫) భగవా మోఘపురిసవాదేన ఓవది. థేరో అపరభాగే ఘటేన్తో వాయమన్తో ఛ అభిఞ్ఞా సచ్ఛాకాసి. అహమ్పి తథారూపం వీరియం పగ్గణ్హిత్వా మగ్గఫలాని నిబ్బత్తేస్సామీ’’తి. అథస్స భగవా ఛిన్నపచ్చయో అయం సాసనే అవిరుళ్హధమ్మోతి దస్సేన్తో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి. ఉస్మీకతోతిఆది హేట్ఠా వుత్తాధిప్పాయమేవ. అథ ఖో భగవాతి అయమ్పి పాటియేక్కో అనుసన్ధి. సాతిస్స కిర ఏతదహోసి – ‘‘భగవా మయ్హం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో నత్థీతి వదతి, కిం సక్కా ఉపనిస్సయే అసతి కాతుం? న హి తథాగతా సఉపనిస్సయస్సేవ ధమ్మం దేసేన్తి, యస్స కస్సచి దేసేన్తియేవ. అహం బుద్ధస్స సన్తికా సుగతోవాదం లభిత్వా సగ్గసమ్పత్తూపగం కుసలం కరిస్సామీ’’తి. అథస్స భగవా, ‘‘నాహం, మోఘపురిస, తుయ్హం ఓవాదం వా అనుసాసనిం వా దేమీ’’తి సుగతోవాదం పటిప్పస్సమ్భేన్తో ఇమం దేసనం ఆరభి. తస్సత్థో హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. ఇదాని పరిసాయ లద్ధిం సోధేన్తో, ‘‘ఇధాహం భిక్ఖూ పటిపుచ్ఛిస్సామీ’’తిఆదిమాహ. తం సబ్బమ్పి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౪౦౦. ఇదాని విఞ్ఞాణస్స సప్పచ్చయభావం దస్సేతుం యం యదేవ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ మనఞ్చ పటిచ్చ ధమ్మే చాతి సహావజ్జనేన భవఙ్గమనఞ్చ తేభూమకధమ్మే చ పటిచ్చ. కట్ఠఞ్చ పటిచ్చాతిఆది ఓపమ్మనిదస్సనత్థం వుత్తం. తేన కిం దీపేతి? ద్వారసఙ్కన్తియా అభావం. యథా హి కట్ఠం పటిచ్చ జలమానో అగ్గి ఉపాదానపచ్చయే సతియేవ జలతి, తస్మిం అసతి పచ్చయవేకల్లేన తత్థేవ వూపసమ్మతి, న సకలికాదీని సఙ్కమిత్వా సకలికగ్గీతిఆదిసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, ఏవమేవ చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పన్నం విఞ్ఞాణం తస్మిం ద్వారే చక్ఖురూపఆలోకమనసికారసఙ్ఖాతే పచ్చయమ్హి సతియేవ ఉప్పజ్జతి, తస్మిం అసతి పచ్చయవేకల్లేన తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, న సోతాదీని సఙ్కమిత్వా సోతవిఞ్ఞాణన్తిఆదిసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. ఏస నయో సబ్బవారేసు. ఇతి భగవా నాహం విఞ్ఞాణప్పవత్తే ద్వారసఙ్కన్తిమత్తమ్పి వదామి, అయం పన సాతి మోఘపురిసో భవసఙ్కన్తిం వదతీతి సాతిం నిగ్గహేసి.

౪౦౧. ఏవం విఞ్ఞాణస్స సప్పచ్చయభావం దస్సేత్వా ఇదాని పన పఞ్చన్నమ్పి ఖన్ధానం సప్పచ్చయభావం దస్సేన్తో, భూతమిదన్తిఆదిమాహ. తత్థ భూతమిదన్తి ఇదం ఖన్ధపఞ్చకం జాతం భూతం నిబ్బత్తం, తుమ్హేపి తం భూతమిదన్తి, భిక్ఖవే, పస్సథాతి. తదాహారసమ్భవన్తి తం పనేతం ఖన్ధపఞ్చకం ఆహారసమ్భవం పచ్చయసమ్భవం, సతి పచ్చయే ఉప్పజ్జతి ఏవం పస్సథాతి పుచ్ఛతి. తదాహారనిరోధాతి తస్స పచ్చయస్స నిరోధా. భూతమిదం నోస్సూతి భూతం ను ఖో ఇదం, న ను ఖో భూతన్తి. తదాహారసమ్భవం నోస్సూతి తం భూతం ఖన్ధపఞ్చకం పచ్చయసమ్భవం ను ఖో, న ను ఖోతి. తదాహారనిరోధాతి తస్స పచ్చయస్స నిరోధా. నిరోధధమ్మం నోస్సూతి తం ధమ్మం నిరోధధమ్మం ను ఖో, న ను ఖోతి. సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతోతి ఇదం ఖన్ధపఞ్చకం జాతం భూతం నిబ్బత్తన్తి యాథావసరసలక్ఖణతో విపస్సనాపఞ్ఞాయ సమ్మా పస్సన్తస్స. పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠన్తి వుత్తనయేనేవ విపస్సనాపఞ్ఞాయ సుట్ఠు దిట్ఠం. ఏవం యే యే తం పుచ్ఛం సల్లక్ఖేసుం, తేసం తేసం పటిఞ్ఞం గణ్హన్తో పఞ్చన్నం ఖన్ధానం సప్పచ్చయభావం దస్సేతి.

ఇదాని యాయ పఞ్ఞాయ తేహి తం సప్పచ్చయం సనిరోధం ఖన్ధపఞ్చకం సుదిట్ఠం, తత్థ నిత్తణ్హభావం పుచ్ఛన్తో ఇమం చే తుమ్హేతిఆదిమాహ. తత్థ దిట్ఠిన్తి విపస్సనాసమ్మాదిట్ఠిం. సభావదస్సనేన పరిసుద్ధం. పచ్చయదస్సనేన పరియోదాతం. అల్లీయేథాతి తణ్హాదిట్ఠీహి అల్లీయిత్వా విహరేయ్యాథ. కేలాయేథాతి తణ్హాదిట్ఠీహి కీళమానా విహరేయ్యాథ. ధనాయేథాతి ధనం వియ ఇచ్ఛన్తా గేధం ఆపజ్జేయ్యాథ. మమాయేథాతి తణ్హాదిట్ఠీహి మమత్తం ఉప్పాదేయ్యాథ. నిత్థరణత్థాయ నో గహణత్థాయాతి యో సో మయా చతురోఘనిత్థరణత్థాయ కుల్లూపమో ధమ్మో దేసితో, నో నికన్తివసేన గహణత్థాయ. అపి ను తం తుమ్హే ఆజానేయ్యాథాతి. విపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

౪౦౨. ఇదాని తేసం ఖన్ధానం పచ్చయం దస్సేన్తో, చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఆహారాతిఆదిమాహ, తమ్పి వుత్తత్థమేవ. యథా పన ఏకో ఇమం జానాసీతి వుత్తో, ‘‘న కేవలం ఇమం, మాతరమ్పిస్స జానామి, మాతు మాతరమ్పీ’’తి ఏవం పవేణివసేన జానన్తో సుట్ఠు జానాతి నామ. ఏవమేవం భగవా న కేవలం ఖన్ధమత్తమేవ జానాతి, ఖన్ధానం పచ్చయమ్పి తేసమ్పి పచ్చయానం పచ్చయన్తి ఏవం సబ్బపచ్చయపరమ్పరం జానాతి. సో తం, బుద్ధబలం దీపేన్తో ఇదాని పచ్చయపరమ్పరం దస్సేతుం, ఇమే చ, భిక్ఖవే, చత్తారో ఆహారాతిఆదిమాహ. తం వుత్తత్థమేవ. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతీతి ఏత్థ పన పటిచ్చసముప్పాదకథా విత్థారేతబ్బా భవేయ్య, సా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితావ.

౪౦౪. ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతీతి ఇమస్మిం అవిజ్జాదికే పచ్చయే సతి ఇదం సఙ్ఖారాదికం ఫలం హోతి. ఇమస్సుప్పాదా ఇదం ఉప్పజ్జతీతి ఇమస్స అవిజ్జాదికస్స పచ్చయస్స ఉప్పాదా ఇదం సఙ్ఖారాదికం ఫలం ఉప్పజ్జతి, తేనేవాహ – ‘‘యదిదం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… సముదయో హోతీ’’తి. ఏవం వట్టం దస్సేత్వా ఇదాని వివట్టం దస్సేన్తో, అవిజ్జాయ త్వేవ అసేసవిరాగనిరోధాతిఆదిమాహ. తత్థ అవిజ్జాయ త్వేవాతి అవిజ్జాయ ఏవ తు. అసేసవిరాగనిరోధాతి విరాగసఙ్ఖాతేన మగ్గేన అసేసనిరోధా అనుప్పాదనిరోధా. సఙ్ఖారనిరోధోతి సఙ్ఖారానం అనుప్పాదనిరోధో హోతి, ఏవం నిరుద్ధానం పన సఙ్ఖారానం నిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధో హోతి, విఞ్ఞాణాదీనఞ్చ నిరోధా నామరూపాదీని నిరుద్ధానియేవ హోన్తీతి దస్సేతుం సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధోతిఆదిం వత్వా ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీతి వుత్తం. తత్థ కేవలస్సాతి సకలస్స, సుద్ధస్స వా, సత్తవిరహితస్సాతి అత్థో. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి దుక్ఖరాసిస్స. నిరోధో హోతీతి అనుప్పాదో హోతి.

౪౦౬. ఇమస్మిం అసతీతిఆది వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బం.

౪౦౭. ఏవం వట్టవివట్టం కథేత్వా ఇదాని ఇమం ద్వాదసఙ్గపచ్చయవట్టం సహ విపస్సనాయ మగ్గేన జానన్తస్స యా పటిధావనా పహీయతి, తస్సా అభావం పుచ్ఛన్తో అపి ను తుమ్హే, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ ఏవం జానన్తాతి ఏవం సహవిపస్సనాయ మగ్గేన జానన్తా. ఏవం పస్సన్తాతి తస్సేవ వేవచనం. పుబ్బన్తన్తి పురిమకోట్ఠాసం, అతీతఖన్ధధాతుఆయతనానీతి అత్థో. పటిధావేయ్యాథాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన పటిధావేయ్యాథ. సేసం సబ్బాసవసుత్తే విత్థారితమేవ.

ఇదాని నేసం తత్థ నిచ్చలభావం పుచ్ఛన్తో, అపి ను తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఏవం జానన్తా ఏవం పస్సన్తా ఏవం వదేయ్యాథ, సత్థా నో గరూతిఆదిమాహ. తత్థ గరూతి భారికో అకామా అనువత్తితబ్బో. సమణోతి బుద్ధసమణో. అఞ్ఞం సత్థారం ఉద్దిసేయ్యాథాతి అయం సత్థా అమ్హాకం కిచ్చం సాధేతుం న సక్కోతీతి అపి ను ఏవంసఞ్ఞినో హుత్వా అఞ్ఞం బాహిరకం సత్థారం ఉద్దిసేయ్యాథ. పుథుసమణబ్రాహ్మణానన్తి ఏవంసఞ్ఞినో హుత్వా పుథూనం తిత్థియసమణానం చేవ బ్రాహ్మణానఞ్చ. వతకోతూహలమఙ్గలానీతి వతసమాదానాని చ దిట్ఠికుతూహలాని చ దిట్ఠసుతముతమఙ్గలాని చ. తాని సారతో పచ్చాగచ్ఛేయ్యాథాతి ఏతాని సారన్తి ఏవంసఞ్ఞినో హుత్వా పటిఆగచ్ఛేయ్యాథ. ఏవం నిస్సట్ఠాని చ పున గణ్హేయ్యాథాతి అత్థో. సామం ఞాతన్తి సయం ఞాణేన ఞాతం. సామం దిట్ఠన్తి సయం పఞ్ఞాచక్ఖునా దిట్ఠం. సామం విదితన్తి సయం విభావితం పాకటం కతం. ఉపనీతా ఖో మే తుమ్హేతి మయా, భిక్ఖవే, తుమ్హే ఇమినా సన్దిట్ఠికాదిసభావేన ధమ్మేన నిబ్బానం ఉపనీతా, పాపితాతి అత్థో. సన్దిట్ఠికోతిఆదీనమత్థో విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితో. ఇదమేతం పటిచ్చ వుత్తన్తి ఏతం వచనమిదం తుమ్హేహి సామం ఞాతాదిభావం పటిచ్చ వుత్తం.

౪౦౮. తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవేతి కస్మా ఆరభి? నను హేట్ఠా వట్టవివట్టవసేన దేసనా మత్థకం పాపితాతి? ఆమ పాపితా. అయం పన పాటిఏక్కో అనుసన్ధి, ‘‘అయఞ్హి లోకసన్నివాసో పటిసన్ధిసమ్మూళ్హో, తస్స సమ్మోహట్ఠానం విద్ధంసేత్వా పాకటం కరిస్సామీ’’తి ఇమం దేసనం ఆరభి. అపిచ వట్టమూలం అవిజ్జా, వివట్టమూలం బుద్ధుప్పాదో, ఇతి వట్టమూలం అవిజ్జం వివట్టమూలఞ్చ బుద్ధుప్పాదం దస్సేత్వాపి, ‘‘పున ఏకవారం వట్టవివట్టవసేన దేసనం మత్థకం పాపేస్సామీ’’తి ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ సన్నిపాతాతి సమోధానేన పిణ్డభావేన. గబ్భస్సాతి గబ్భే నిబ్బత్తనకసత్తస్స. అవక్కన్తి హోతీతి నిబ్బత్తి హోతి. కత్థచి హి గబ్భోతి మాతుకుచ్ఛి వుత్తో. యథాహ –

‘‘యమేకరత్తిం పఠమం, గబ్భే వసతి మాణవో;

అబ్భుట్ఠితోవ సో యాతి, స గచ్ఛం న నివత్తతీ’’తి. (జా. ౧.౧౫.౩౬౩);

కత్థచి గబ్భే నిబ్బత్తనసత్తో. యథాహ – ‘‘యథా ఖో, పనానన్ద, అఞ్ఞా ఇత్థికా నవ వా దస వా మాసే గబ్భం కుచ్ఛినా పరిహరిత్వా విజాయన్తీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౫). ఇధ సత్తో అధిప్పేతో, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతీ’’తి.

ఇధాతి ఇమస్మిం సత్తలోకే. మాతా చ ఉతునీ హోతీతి ఇదం ఉతుసమయం సన్ధాయ వుత్తం. మాతుగామస్స కిర యస్మిం ఓకాసే దారకో నిబ్బత్తతి, తత్థ మహతీ లోహితపీళకా సణ్ఠహిత్వా భిజ్జిత్వా పగ్ఘరతి, వత్థు సుద్ధం హోతి, సుద్ధే వత్థుమ్హి మాతాపితూసు ఏకవారం సన్నిపతితేసు యావ సత్త దివసాని ఖేత్తమేవ హోతి. తస్మిం సమయే హత్థగ్గాహవేణిగ్గాహాదినా అఙ్గపరామసనేనపి దారకో నిబ్బత్తతియేవ. గన్ధబ్బోతి తత్రూపగసత్తో. పచ్చుపట్ఠితో హోతీతి న మాతాపితూనం సన్నిపాతం ఓలోకయమానో సమీపే ఠితో పచ్చుపట్ఠితో నామ హోతి. కమ్మయన్తయన్తితో పన ఏకో సత్తో తస్మిం ఓకాసే నిబ్బత్తనకో హోతీతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. సంసయేనాతి ‘‘అరోగో ను ఖో భవిస్సామి అహం వా, పుత్తో వా మే’’తి ఏవం మహన్తేన జీవితసంసయేన. లోహితఞ్హేతం, భిక్ఖవేతి తదా కిర మాతులోహితం తం ఠానం సమ్పత్తం పుత్తసినేహేన పణ్డరం హోతి. తస్మా ఏవమాహ. వఙ్కకన్తి గామదారకానం కీళనకం ఖుద్దకనఙ్గలం. ఘటికా వుచ్చతి దీఘదణ్డేన రస్సదణ్డకం పహరణకీళా. మోక్ఖచికన్తి సమ్పరివత్తకకీళా, ఆకాసే వా దణ్డకం గహేత్వా భూమియం వా సీసం ఠపేత్వా హేట్ఠుపరియభావేన పరివత్తనకీళనన్తి వుత్తం హోతి. చిఙ్గులకం వుచ్చతి తాలపణ్ణాదీహి కతం వాతప్పహారేన పరిబ్భమనచక్కం. పత్తాళ్హకం వుచ్చతి పణ్ణనాళికా, తాయ వాలికాదీని మినన్తా కీళన్తి. రథకన్తి ఖుద్దకరథం. ధనుకమ్పి ఖుద్దకధనుమేవ.

౪౦౯. సారజ్జతీతి రాగం ఉప్పాదేతి. బ్యాపజ్జతీతి బ్యాపాదం ఉప్పాదేతి. అనుపట్ఠితకాయసతీతి కాయే సతి కాయసతి, తం అనుపట్ఠపేత్వాతి అత్థో. పరిత్తచేతసోతి అకుసలచిత్తో. యత్థస్స తే పాపకాతి యస్సం ఫలసమాపత్తియం ఏతే నిరుజ్ఝన్తి, తం న జానాతి నాధిగచ్ఛతీతి అత్థో. అనురోధవిరోధన్తి రాగఞ్చేవ దోసఞ్చ. అభినన్దతీతి తణ్హావసేన అభినన్దతి, తణ్హావసేనేవ అహో సుఖన్తిఆదీని వదన్తో అభివదతి. అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతీతి తణ్హాఅజ్ఝోసానగహణేన గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా గణ్హాతి. సుఖం వా అదుక్ఖమసుఖం వా అభినన్దతు, దుక్ఖం కథం అభినన్దతీతి? ‘‘అహం దుక్ఖితో మమ దుక్ఖ’’న్తి గణ్హన్తో అభినన్దతి నామ. ఉప్పజ్జతి నన్దీతి తణ్హా ఉప్పజ్జతి. తదుపాదానన్తి సావ తణ్హా గహణట్ఠేన ఉపాదానం నామ. తస్స ఉపాదానపచ్చయా భవో…పే… సముదయో హోతీతి, ఇదఞ్హి భగవతా పున ఏకవారం ద్విసన్ధి తిసఙ్ఖేపం పచ్చయాకారవట్టం దస్సితం.

౪౧౦-౪. ఇదాని వివట్టం దస్సేతుం ఇధ, భిక్ఖవే, తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతీతిఆదిమాహ. తత్థ అప్పమాణచేతసోతి అప్పమాణం లోకుత్తరం చేతో అస్సాతి అప్పమాణచేతసో, మగ్గచిత్తసమఙ్గీతి అత్థో. ఇమం ఖో మే తుమ్హే, భిక్ఖవే, సంఖిత్తేన తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తిం ధారేథాతి, భిక్ఖవే, ఇమం సంఖిత్తేన దేసితం మయ్హం, తణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తిదేసనం తుమ్హే నిచ్చకాలం ధారేయ్యాథ మా పమజ్జేయ్యాథ. దేసనా హి ఏత్థ విముత్తిపటిలాభహేతుతో విముత్తీతి వుత్తా. మహాతణ్హాజాలతణ్హాసఙ్ఘాటపటిముక్కన్తి తణ్హావ సంసిబ్బితట్ఠేన మహాతణ్హాజాలం, సఙ్ఘటితట్ఠేన సఙ్ఘాటన్తి వుచ్చతి; ఇతి ఇమస్మిం మహాతణ్హాజాలే తణ్హాసఙ్ఘాటే చ ఇమం సాతిం భిక్ఖుం కేవట్టపుత్తం పటిముక్కం ధారేథ. అనుపవిట్ఠో అన్తోగధోతి నం ధారేథాతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాతణ్హాసఙ్ఖయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మహాఅస్సపురసుత్తవణ్ణనా

౪౧౫. ఏవం మే సుతన్తి మహాఅస్సపురసుత్తం. తత్థ అఙ్గేసూతి అఙ్గా నామ జానపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన ‘‘అఙ్గా’’తి వుచ్చతి, తస్మిం అఙ్గేసు జనపదే. అస్సపురం నామ అఙ్గానం నిగమోతి అస్సపురన్తి నగరనామేన లద్ధవోహారో అఙ్గానం జనపదస్స ఏకో నిగమో, తం గోచరగామం కత్వా విహరతీతి అత్థో. భగవా ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘సమణా సమణాతి వో, భిక్ఖవే, జనో సఞ్జానాతీ’’తిఆదివచనమవోచ.

కస్మా పన ఏవం అవోచాతి. తస్మిం కిర నిగమే మనుస్సా సద్ధా పసన్నా బుద్ధమామకా ధమ్మమామకా సఙ్ఘమామకా, తదహుపబ్బజితసామణేరమ్పి వస్ససతికత్థేరసదిసం కత్వా పసంసన్తి; పుబ్బణ్హసమయం భిక్ఖుసఙ్ఘం పిణ్డాయ పవిసన్తం దిస్వా బీజనఙ్గలాదీని గహేత్వా ఖేత్తం గచ్ఛన్తాపి, ఫరసుఆదీని గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసన్తాపి తాని ఉపకరణాని నిక్ఖిపిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నిసీదనట్ఠానం ఆసనసాలం వా మణ్డపం వా రుక్ఖమూలం వా సమ్మజ్జిత్వా ఆసనాని పఞ్ఞపేత్వా అరజపానీయం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకాదీని దత్వా కతభత్తకిచ్చం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉయ్యోజేత్వా తతో తాని ఉపకరణాని ఆదాయ ఖేత్తం వా అరఞ్ఞం వా గన్త్వా అత్తనో కమ్మాని కరోన్తి, కమ్మన్తట్ఠానేపి నేసం అఞ్ఞా కథా నామ నత్థి. చత్తారో మగ్గట్ఠా చత్తారో ఫలట్ఠాతి అట్ఠ పుగ్గలా అరియసఙ్ఘో నామ; తే ‘‘ఏవరూపేన సీలేన, ఏవరూపేన ఆచారేన, ఏవరూపాయ పటిపత్తియా సమన్నాగతా లజ్జినో పేసలా ఉళారగుణా’’తి భిక్ఖుసఙ్ఘస్సేవ వణ్ణం కథేన్తి. కమ్మన్తట్ఠానతో ఆగన్త్వా భుత్తసాయమాసా ఘరద్వారే నిసిన్నాపి, సయనిఘరం పవిసిత్వా నిసిన్నాపి భిక్ఖుసఙ్ఘస్సేవ వణ్ణం కథేన్తి. భగవా తేసం మనుస్సానం నిపచ్చకారం దిస్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం పిణ్డపాతాపచాయనే నియోజేత్వా ఏతదవోచ.

యే ధమ్మా సమణకరణా చ బ్రాహ్మణకరణా చాతి యే ధమ్మా సమాదాయ పరిపూరితా సమితపాపసమణఞ్చ బాహితపాపబ్రాహ్మణఞ్చ కరోన్తీతి అత్థో. ‘‘తీణిమాని, భిక్ఖవే, సమణస్స సమణియాని సమణకరణీయాని. కతమాని తీణి? అధిసీలసిక్ఖాసమాదానం, అధిచిత్తసిక్ఖాసమాదానం, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాసమాదాన’’న్తి (అ. ని. ౩.౮౨) ఏత్థ పన సమణేన కత్తబ్బధమ్మా వుత్తా. తేపి చ సమణకరణా హోన్తియేవ. ఇధ పన హిరోత్తప్పాదివసేన దేసనా విత్థారితా. ఏవం నో అయం అమ్హాకన్తి ఏత్థ నోతి నిపాతమత్తం. ఏవం అయం అమ్హాకన్తి అత్థో. మహప్ఫలా మహానిసంసాతి ఉభయమ్పి అత్థతో ఏకమేవ. అవఞ్ఝాతి అమోఘా. సఫలాతి అయం తస్సేవ అత్థో. యస్సా హి ఫలం నత్థి, సా వఞ్ఝా నామ హోతి. సఉద్రయాతి సవడ్ఢి, ఇదం సఫలతాయ వేవచనం. ఏవఞ్హి వో, భిక్ఖవే, సిక్ఖితబ్బన్తి, భిక్ఖవే, ఏవం తుమ్హేహి సిక్ఖితబ్బం. ఇతి భగవా ఇమినా ఏత్తకేన ఠానేన హిరోత్తప్పాదీనం ధమ్మానం వణ్ణం కథేసి. కస్మా? వచనపథపచ్ఛిన్దనత్థం. సచే హి కోచి అచిరపబ్బజితో బాలభిక్ఖు ఏవం వదేయ్య – ‘‘భగవా హిరోత్తప్పాదిధమ్మే సమాదాయ వత్తథాతి వదతి, కో ను ఖో తేసం సమాదాయ వత్తనే ఆనిసంసో’’తి? తస్స వచనపథపచ్ఛిన్దనత్థం. అయఞ్చ ఆనిసంసో, ఇమే హి ధమ్మా సమాదాయ పరిపూరితా సమితపాపసమణం నామ బాహితపాపబ్రాహ్మణం నామ కరోన్తి, చతుపచ్చయలాభం ఉప్పాదేన్తి, పచ్చయదాయకానం మహప్ఫలతం సమ్పాదేన్తి, పబ్బజ్జం అవఞ్ఝం సఫలం సఉద్రయం కరోన్తీతి వణ్ణం అభాసి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పన వణ్ణకథా సతిపట్ఠానే (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౩; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౩) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

౪౧౬. హిరోత్తప్పేనాతి ‘‘యం హిరీయతి హిరీయితబ్బేన, ఓత్తప్పతి ఓత్తప్పితబ్బేనా’’తి (ధ. స. ౧౩౩౧) ఏవం విత్థారితాయ హిరియా చేవ ఓత్తప్పేన చ. అపిచేత్థ అజ్ఝత్తసముట్ఠానా హిరీ, బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం. అత్తాధిపతేయ్యా హిరీ, లోకాధిపతేయ్యం ఓత్తప్పం. లజ్జాసభావసణ్ఠితా హిరీ, భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్పం, విత్థారకథా పనేత్థ సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా. అపిచ ఇమే ద్వే ధమ్మా లోకం పాలనతో లోకపాలధమ్మా నామాతి కథితా. యథాహ – ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, సుక్కా ధమ్మా లోకం పాలేన్తి. కతమే ద్వే? హిరీ చ ఓత్తప్పఞ్చ. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, ద్వే సుక్కా ధమ్మా లోకం పాలేన్తి. ఇమే చ ఖో, భిక్ఖవే, ద్వే సుక్కా ధమ్మా లోకం న పాలేయ్యుం, నయిధ పఞ్ఞాయేథ, ‘మాతా’తి వా, ‘మాతుచ్ఛా’తి వా, ‘మాతులానీ’తి వా, ‘ఆచరియభరియా’తి వా, ‘గరూనం దారా’తి వా, సమ్భేదం లోకో అగమిస్స, యథా అజేళకా కుక్కుటసూకరా సోణసిఙ్గాలా’’తి (అ. ని. ౨.౯). ఇమేయేవ జాతకే ‘‘దేవధమ్మా’’తి కథితా. యథాహ –

‘‘హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నా, సుక్కధమ్మసమాహితా;

సన్తో సప్పురిసా లోకే, దేవధమ్మాతి వుచ్చరే’’తి. (జా. ౧.౧.౬);

మహాచున్దత్థేరస్స పన కిలేససల్లేఖనపటిపదాతి కత్వా దస్సితా. యథాహ – ‘‘పరే అహిరికా భవిస్సన్తి, మయమేత్థ హిరిమనా భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో. పరే అనోత్తాపీ భవిస్సన్తి, మయమేత్థ ఓత్తాపీ భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తి (మ. ని. ౧.౮౩). ఇమేవ మహాకస్సపత్థేరస్స ఓవాదూపసమ్పదాతి కత్వా దస్సితా. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘తస్మా తిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం, తిబ్బం మే హిరోత్తప్పం పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతి థేరేసు నవేసు మజ్ఝిమేసూతి. ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బ’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪). ఇధ పనేతే సమణధమ్మా నామాతి దస్సితా.

యస్మా పన ఏత్తావతా సామఞ్ఞత్థో మత్థకం పత్తో నామ హోతి, తస్మా అపరేపి సమణకరణధమ్మే దస్సేతుం సియా ఖో పన, భిక్ఖవే, తుమ్హాకన్తిఆదిమాహ. తత్థ సామఞ్ఞత్థోతి సంయుత్తకే తావ, ‘‘కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, సామఞ్ఞం? అయమేవ అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో. సేయ్యథిదం, సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధి, ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, సామఞ్ఞం. కతమో చ, భిక్ఖవే, సామఞ్ఞత్థో? యో, భిక్ఖవే, రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో, అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, సామఞ్ఞత్థో’’తి (సం. ని. ౫.౩౬) మగ్గో ‘‘సామఞ్ఞ’’న్తి, ఫలనిబ్బానాని ‘‘సామఞ్ఞత్థో’’తి వుత్తాని. ఇమస్మిం పన ఠానే మగ్గమ్పి ఫలమ్పి ఏకతో కత్వా సామఞ్ఞత్థో కథితోతి వేదితబ్బో. ఆరోచయామీతి కథేమి. పటివేదయామీతి జానాపేమి.

౪౧౭. పరిసుద్ధో నో కాయసమాచారోతి ఏత్థ కాయసమాచారో పరిసుద్ధో అపరిసుద్ధోతి దువిధో. యో హి భిక్ఖు పాణం హనతి అదిన్నం ఆదియతి, కామేసు మిచ్ఛా చరతి, తస్స కాయసమాచారో అపరిసుద్ధో నామ, అయం పన కమ్మపథవసేనేవ వారితో. యో పన పాణినా వా లేడ్డునా వా దణ్డేన వా సత్థేన వా పరం పోథేతి విహేఠేతి, తస్స కాయసమాచారో అపరిసుద్ధో నామ, అయమ్పి సిక్ఖాపదబద్ధేనేవ పటిక్ఖిత్తో. ఇమస్మిం సుత్తే ఉభయమ్పేతం అకథేత్వా పరమసల్లేఖో నామ కథితో. యో హి భిక్ఖు పానీయఘటే వా పానీయం పివన్తానం, పత్తే వా భత్తం భుఞ్జన్తానం కాకానం నివారణవసేన హత్థం వా దణ్డం వా లేడ్డుం వా ఉగ్గిరతి, తస్స కాయసమాచారో అపరిసుద్ధో. విపరీతో పరిసుద్ధో నామ. ఉత్తానోతి ఉగ్గతో పాకటో. వివటోతి అనావటో అసఞ్ఛన్నో. ఉభయేనాపి పరిసుద్ధతంయేవ దీపేతి. న చ ఛిద్దవాతి సదా ఏకసదిసో అన్తరన్తరే ఛిద్దరహితో. సంవుతోతి కిలేసానం ద్వార పిదహనేన పిదహితో, న వజ్జపటిచ్ఛాదనత్థాయ.

౪౧౮. వచీసమాచారేపి యో భిక్ఖు ముసా వదతి, పిసుణం కథేతి, ఫరుసం భాసతి, సమ్ఫం పలపతి, తస్స వచీసమాచారో అపరిసుద్ధో నామ. అయం పన కమ్మపథవసేన వారితో. యో పన గహపతికాతి వా దాసాతి వా పేస్సాతి వా ఆదీహి ఖుంసేన్తో వదతి, తస్స వచీసమాచారో అపరిసుద్ధో నామ. అయం పన సిక్ఖాపదబద్ధేనేవ పటిక్ఖిత్తో. ఇమస్మిం సుత్తే ఉభయమ్పేతం అకథేత్వా పరమసల్లేఖో నామ కథితో. యో హి భిక్ఖు దహరేన వా సామణేరేన వా, ‘‘కచ్చి, భన్తే, అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయం పస్సథా’’తి వుత్తే, సమ్బహులా, ఆవుసో, భిక్ఖుభిక్ఖునియో ఏకస్మిం పదేసే విచదింసు, ఉపజ్ఝాయో తే విక్కాయికసాకభణ్డికం ఉక్ఖిపిత్వా గతో భవిస్సతీ’’తిఆదినా నయేన హసాధిప్పాయోపి ఏవరూపం కథం కథేతి, తస్స వచీసమాచారో అపరిసుద్ధో. విపరీతో పరిసుద్ధో నామ.

౪౧౯. మనోసమాచారే యో భిక్ఖు అభిజ్ఝాలు బ్యాపన్నచిత్తో మిచ్ఛాదిట్ఠికో హోతి, తస్స మనోసమాచారో అపరిసుద్ధో నామ. అయం పన కమ్మపథవసేనేవ వారితో. యో పన ఉపనిక్ఖిత్తం జాతరూపరజతం సాదియతి, తస్స మనోసమాచారో అపరిసుద్ధో నామ. అయమ్పి సిక్ఖాపదబద్ధేనేవ పటిక్ఖిత్తో. ఇమస్మిం సుత్తే ఉభయమ్పేతం అకథేత్వా పరమసల్లేఖో నామ కథితో. యో పన భిక్ఖు కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా వితక్కేతి, తస్స మనోసమాచారో అపరిసుద్ధో. విపరీతో పరిసుద్ధో నామ.

౪౨౦. ఆజీవస్మిం యో భిక్ఖు ఆజీవహేతు వేజ్జకమ్మం పహిణగమనం గణ్డఫాలనం కరోతి, అరుమక్ఖనం దేతి, తేలం పచతీతి ఏకవీసతిఅనేసనావసేన జీవికం కప్పేతి. యో వా పన విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జతి, తస్స ఆజీవో అపరిసుద్ధో నామ. అయం పన సిక్ఖాపదబద్ధేనేవ పటిక్ఖిత్తో. ఇమస్మిం సుత్తే ఉభయమ్పేతం అకథేత్వా పరమసల్లేఖో నామ కథితో. యో హి భిక్ఖు సప్పినవనీతతేలమధుఫాణితాదీని లభిత్వా, ‘‘స్వే వా పునదివసే వా భవిస్సతీ’’తి సన్నిధికారకం పరిభుఞ్జతి, యో వా పన నిమ్బఙ్కురాదీని దిస్వా సామణేరే వదతి – ‘‘అంఙ్కురే ఖాదథా’’తి, సామణేరా థేరో ఖాదితుకామోతి కప్పియం కత్వా దేన్తి, దహరే పన సామణేరే వా పానీయం పివథ, ఆవుసోతి వదతి, తే థేరో పానీయం పివితుకామోతి పానీయసఙ్ఖం ధోవిత్వా దేన్తి, తమ్పి పరిభుఞ్జన్తస్స ఆజీవో అపరిసుద్ధో నామ హోతి. విపరీతో పరిసుద్ధో నామ.

౪౨౨. మత్తఞ్ఞూతి పరియేసనపటిగ్గహణపరిభోగేసు మత్తఞ్ఞూ, యుత్తఞ్ఞూ, పమాణఞ్ఞూ.

౪౨౩. జాగరియమనుయుత్తాతి రత్తిన్దివం ఛ కోట్ఠాసే కత్వా ఏకస్మిం కోట్ఠాసే నిద్దాయ ఓకాసం దత్వా పఞ్చ కోట్ఠాసే జాగరియమ్హి యుత్తా పయుత్తా. సీహసేయ్యన్తి ఏత్థ కామభోగిసేయ్యా, పేతసేయ్యా, సీహసేయ్యా, తథాగతసేయ్యాతి చతస్సో సేయ్యా. తత్థ ‘‘యేభుయ్యేన, భిక్ఖవే, కామభోగీ సత్తా వామేన పస్సేన సేన్తీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౬) అయం కామభోగిసేయ్యా, తేసు హి యేభుయ్యేన దక్ఖిణపస్సేన సయానో నామ నత్థి.

‘‘యేభుయ్యేన, భిక్ఖవే, పేతా ఉత్తానా సేన్తీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౬) అయం పేతసేయ్యా, పేతా హి అప్పమంసలోహితత్తా అట్ఠిసఙ్ఘాతజటితా ఏకేన పస్సేన సయితుం న సక్కోన్తి, ఉత్తానావ సేన్తి.

‘‘యేభుయ్యేన, భిక్ఖవే, సీహో మిగరాజా నఙ్గుట్ఠం అన్తరసత్థిమ్హి అనుపక్ఖిపిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సేతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౬) అయం సీహసేయ్యా. తేజుస్సదత్తా హి సీహో మిగరాజా ద్వే పురిమపాదే ఏకస్మిం ఠానే పచ్ఛిమపాదే ఏకస్మిం ఠపేత్వా నఙ్గుట్ఠం అన్తరసత్థిమ్హి పక్ఖిపిత్వా పురిమపాదపచ్ఛిమపాదనఙ్గుట్ఠానం ఠితోకాసం సల్లక్ఖేత్వా ద్విన్నం పురిమపాదానం మత్థకే సీసం ఠపేత్వా సయతి. దివసమ్పి సయిత్వా పబుజ్ఝమానో న ఉత్రాసన్తో పబుజ్ఝతి. సీసం పన ఉక్ఖిపిత్వా పురిమపాదానం ఠితోకాసం సల్లక్ఖేతి. సచే కిఞ్చి ఠానం విజహిత్వా ఠితం హోతి, ‘‘నయిదం తుయ్హం జాతియా, న సూరభావస్స చ అనురూప’’న్తి అనత్తమనో హుత్వా తత్థేవ సయతి, న గోచరాయ పక్కమతి. అవిజహిత్వా ఠితే పన ‘‘తుయ్హం జాతియా సూరభావస్స చ అనురూపమిద’’న్తి హట్ఠతుట్ఠో ఉట్ఠాయ సీహవిజమ్భితం విజమ్భిత్వా కేసరభారం విధునిత్వా తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నదిత్వా గోచరాయ పక్కమతి. చతుత్థజ్ఝానసేయ్యా పన తథాగతసేయ్యాతి వుచ్చతి. తాసు ఇధ సీహసేయ్యా ఆగతా. అయఞ్హి తేజుస్సదఇరియాపథత్తా ఉత్తమసేయ్యా నామ. పాదే పాదన్తి దక్ఖిణపాదే వామపాదం. అచ్చాధాయాతి అతిఆధాయ ఈసకం అతిక్కమ్మ ఠపేత్వా, గోప్ఫకేన హి గోప్ఫకే, జాణునా వా జాణుమ్హి సఙ్ఘట్టియమానే అభిణ్హం వేదనా ఉప్పజ్జతి, చిత్తం ఏకగ్గం న హోతి, సేయ్యా అఫాసుకా హోతి. యథా పన న సఙ్ఘట్టేతి, ఏవం అతిక్కమ్మ ఠపితే వేదనా నుప్పజ్జతి, చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, సేయ్యా ఫాసుకా హోతి, తస్మా ఏవమాహ.

౪౨౫. అభిజ్ఝం లోకేతిఆది చూళహత్థిపదే విత్థారితం.

౪౨౬. యా పనాయం సేయ్యథాపి, భిక్ఖవేతి ఉపమా వుత్తా. తత్థ ఇణం ఆదాయాతి వడ్ఢియా ధనం గహేత్వా. బ్యన్తీ కరేయ్యాతి విగతన్తాని కరేయ్య. యథా తేసం కాకణికమత్తోపి పరియన్తో నామ నావసిస్సతి, ఏవం కరేయ్య, సబ్బసో పటినియ్యాతేయ్యాతి అత్థో. తతోనిదానన్తి ఆణణ్యనిదానం. సో హి అణణోమ్హీతి ఆవజ్జన్తో బలవపామోజ్జం లభతి, బలవసోమనస్సమధిగచ్ఛతి. తేన వుత్తం – ‘‘లభేథ పామోజ్జం, అధిగచ్ఛేయ్య సోమనస్స’’న్తి.

విసభాగవేదనుప్పత్తియా కకచేనేవ చతుఇరియాపథం ఛిన్దన్తో ఆబాధతీతి ఆబాధో, స్వాస్స అత్థీతి ఆబాధికో. తంసముట్ఠానేన దుక్ఖేన దుక్ఖితో. అధిమత్తగిలానోతి బాళ్హగిలానో. నచ్ఛాదేయ్యాతి అధిమత్తబ్యాధిపరేతతాయ న రుచ్చేయ్య. బలమత్తాతి బలమేవ, బలఞ్చస్స కాయే న భవేయ్యాతి అత్థో. తతోనిదానన్తి ఆరోగ్యనిదానం, తస్స హి అరోగోమ్హీతి ఆవజ్జయతో తదుభయం హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘లభేథ పామోజ్జం, అధిగచ్ఛేయ్య సోమనస్స’’న్తి. న చస్స కిఞ్చి భోగానం వయోతి కాకణికమత్తమ్పి భోగానం వయో న భవేయ్య. తతోనిదానన్తి బన్ధనామోక్ఖనిదానం, సేసం వుత్తనయేనేవ సబ్బపదేసు యోజేతబ్బం. అనత్తాధీనోతి న అత్తని అధీనో, అత్తనో రుచియా కిఞ్చి కాతుం న లభతి. పరాధీనోతి పరేసు అధీనో, పరస్సేవ రుచియా పవత్తతి. న యేన కామం గమోతి యేన దిసాభాగేనస్స కామో హోతి. ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతి గమనాయ, తేన గన్తుం న లభతి. దాసబ్యాతి దాసభావా. భుజిస్సోతి అత్తనో సన్తకో. తతోనిదానన్తి భుజిస్సనిదానం. కన్తారద్ధానమగ్గన్తి కన్తారం అద్ధానమగ్గం, నిరుదకం దీఘమగ్గన్తి అత్థో. తతోనిదానన్తి ఖేమన్తభూమినిదానం.

ఇమే పఞ్చ నీవరణే అప్పహీనేతి ఏత్థ భగవా అప్పహీనం కామచ్ఛన్దనీవరణం ఇణసదిసం, సేసాని రోగాదిసదిసాని కత్వా దస్సేతి. తత్రాయం సదిసతా – యో హి పరేసం ఇణం గహేత్వా వినాసేతి. సో తేహి ఇణం దేహీతి వుచ్చమానోపి ఫరుసం వుచ్చమానోపి బజ్ఝమానోపి పహరియమానోపి కిఞ్చి పటిబాహితుం న సక్కోతి, సబ్బం తితిక్ఖతి, తితిక్ఖకారణఞ్హిస్స తం ఇణం హోతి. ఏవమేవం యో యమ్హి కామచ్ఛన్దేన రజ్జతి, తణ్హాగణేన తం వత్థుం గణ్హాతి, సో తేన ఫరుసం వుచ్చమానోపి బజ్ఝమానోపి పహరియమానోపి సబ్బం తితిక్ఖతి. తితిక్ఖకారణఞ్హిస్స సో కామచ్ఛన్దో హోతి ఘరసామికేహి వధీయమానానం ఇత్థీనం వియాతి. ఏవం ఇణం వియ కామచ్ఛన్దో దట్ఠబ్బో.

యథా పన పిత్తరోగాతురో మధుసక్కరాదీసుపి దిన్నేసు పిత్తరోగాతురతాయ తేసం రసం న విన్దతి, తిత్తకం తిత్తకన్తి ఉగ్గిరతియేవ. ఏవమేవం బ్యాపన్నచిత్తో హితకామేహి ఆచరియుపజ్ఝాయేహి అప్పమత్తకమ్పి ఓవదీయమానో ఓవాదం న గణ్హాతి, ‘‘అతి వియ మే తుమ్హే ఉపద్దవేథా’’తిఆదీని వత్వా విబ్భమతి. పిత్తరోగాతురతాయ సో పురిసో మధుసక్కరాదిరసం వియ, కోధాతురతాయ ఝానసుఖాదిభేదం సాసనరసం న విన్దతీతి. ఏవం రోగో వియ బ్యాపాదో దట్ఠబ్బో.

యథా పన నక్ఖత్తదివసే బన్ధనాగారే బద్ధో పురిసో నక్ఖత్తస్స నేవ ఆదిం, న మజ్ఝం, న పరియోసానం పస్సతి. సో దుతియదివసే ముత్తో, ‘‘అహో హియ్యో నక్ఖత్తం మనాపం, అహో నచ్చం, అహో గీత’’న్తిఆదీని సుత్వాపి పటివచనం న దేతి. కిం కారణా? నక్ఖత్తస్స అననుభూతత్తా. ఏవమేవం థినమిద్ధాభిభూతో భిక్ఖు విచిత్తనయేపి ధమ్మస్సవనే పవత్తమానే నేవ తస్స ఆదిం, న మజ్ఝం, న పరియోసానం జానాతి. సో ఉట్ఠితే ధమ్మస్సవనే, ‘‘అహో ధమ్మస్సవనం, అహో కారణం, అహో ఉపమా’’తి ధమ్మస్సవనస్స వణ్ణం భణమానానం సుత్వాపి పటివచనం న దేతి. కిం కారణా? థినమిద్ధవసేన ధమ్మకథాయ అననుభూతత్తాతి. ఏవం బన్ధనాగారం వియ థినమిద్ధం దట్ఠబ్బం.

యథా పన నక్ఖత్తం కీళన్తోపి దాసో, ‘‘ఇదం నామ అచ్చాయికం కరణీయం అత్థి, సీఘం, తత్థ గచ్ఛ, నో చే గచ్ఛసి, హత్థపాదం వా తే ఛిన్దామి కణ్ణనాసం వా’’తి వుత్తో సీఘం గచ్ఛతియేవ, నక్ఖత్తస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం అనుభవితుం న లభతి. కస్మా? పరాధీనతాయ. ఏవమేవం వినయే అప్పకతఞ్ఞునా వివేకత్థాయ అరఞ్ఞం పవిట్ఠేనాపి కిస్మిఞ్చిదేవ అన్తమసో కప్పియమంసేపి అకప్పియమంససఞ్ఞాయ ఉప్పన్నాయ వివేకం పహాయ సీలవిసోధనత్థం వినయధరస్స సన్తికే గన్తబ్బం హోతి. వివేకసుఖం అనుభవితుం న లభతి. కస్మా? ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చాభిభూతతాయాతి, ఏవం దాసబ్యం వియ ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం దట్టబ్బం.

యథా పన కన్తారద్ధానమగ్గపటిపన్నో పురిసో చోరేహి మనుస్సానం విలుత్తోకాసం పహతోకాసఞ్చ దిస్వా దణ్డకసద్దేనపి సకుణసద్దేనపి చోరా ఆగతాతి ఉస్సఙ్కితపరిసఙ్కితో హోతి, గచ్ఛతిపి, తిట్ఠతిపి, నివత్తతిపి, గతట్ఠానతో ఆగతట్ఠానమేవ బహుతరం హోతి. సో కిచ్ఛేన కసిరేన ఖేమన్తభూమిం పాపుణాతి వా, న వా పాపుణాతి. ఏవమేవం యస్స అట్ఠసు ఠానేసు విచికిచ్ఛా ఉప్పన్నా హోతి. సో ‘‘బుద్ధో ను ఖో, న ను ఖో బుద్ధో’’తిఆదినా నయేన విచికిచ్ఛన్తో అధిముచ్చిత్వా సద్ధాయ గణ్హితుం న సక్కోతి. అసక్కోన్తో మగ్గం వా ఫలం వా న పాపుణాతీతి యథా కన్తారద్ధానమగ్గే ‘‘చోరా అత్థి నత్థీ’’తి పునప్పునం ఆసప్పనపరిసప్పనం అపరియోగాహనం ఛమ్భితత్త చిత్తస్స ఉప్పాదేన్తో ఖేమన్తపత్తియా అన్తరాయం కరోతి, ఏవం విచికిచ్ఛాపి ‘‘బుద్ధో ను ఖో న బుద్ధో’’తిఆదినా నయేన పునప్పునం ఆసప్పనపరిసప్పనం అపరియోగాహనం ఛమ్భితత్తం చిత్తస్స ఉప్పాదయమానా అరియభూమిప్పత్తియా అన్తరాయం కరోతీతి కన్తారద్ధానమగ్గో వియ దట్ఠబ్బా.

ఇదాని సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, ఆణణ్యన్తి ఏత్థ భగవా పహీనకామచ్ఛన్దనీవరణం ఆణణ్యసదిసం, సేసాని ఆరోగ్యాదిసదిసాని కత్వా దస్సేతి. తత్రాయం సదిసతా – యథా హి పురిసో ఇణం ఆదాయ కమ్మన్తే పయోజేత్వా సమిద్ధకమ్మన్తో, ‘‘ఇదం ఇణం నామ పలిబోధమూల’’న్తి చిన్తేత్వా సవడ్ఢికం ఇణం నియ్యాతేత్వా పణ్ణం ఫాలాపేయ్య. అథస్స తతో పట్ఠాయ నేవ కోచి దూతం పేసేతి, న పణ్ణం, సో ఇణసామికే దిస్వాపి సచే ఇచ్ఛతి, ఆసనా ఉట్ఠహతి, నో చే, న ఉట్ఠహతి. కస్మా? తేహి సద్ధిం నిల్లేపతాయ అలగ్గతాయ. ఏవమేవ భిక్ఖు, ‘‘అయం కామచ్ఛన్దో నామ పలిబోధమూల’’న్తి సతిపట్ఠానే వుత్తనయేనేవ ఛ ధమ్మే భావేత్వా కామచ్ఛన్దనీవరణం పజహతి. తస్సేవం పహీనకామచ్ఛన్దస్స యథా ఇణముత్తస్స పురిసస్స ఇణసామికే దిస్వా నేవ భయం న ఛమ్భితత్తం హోతి. ఏవమేవ పరవత్థుమ్హి నేవ సఙ్గో న బన్ధో హోతి. దిబ్బానిపి రూపాని పస్సతో కిలేసో న సముదాచరతి. తస్మా భగవా ఆణణ్యమివ కామచ్ఛన్దప్పహానమాహ.

యథా పన సో పిత్తరోగాతురో పురిసో భేసజ్జకిరియాయ తం రోగం వూపసమేత్వా తతో పట్ఠాయ మధుసక్కరాదీనం రసం విన్దతి. ఏవమేవం భిక్ఖు, ‘‘అయం బ్యాపాదో నామ అనత్థకారకో’’తి ఛ ధమ్మే భావేత్వా బ్యాపాదనీవరణం పజహతి. సో ఏవం పహీనబ్యాపాదో యథా పిత్తరోగవిముత్తో పురిసో మధుసక్కరాదీని మధురాని సమ్పియాయమానో పటిసేవతి. ఏవమేవం ఆచారపణ్ణత్తిఆదీని సిక్ఖాపియమానో సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా సమ్పియాయమానో సిక్ఖతి. తస్మా భగవా ఆరోగ్యమివ బ్యాపాదప్పహానమాహ.

యథా సో నక్ఖత్తదివసే బన్ధనాగారం పవేసితో పురిసో అపరస్మిం నక్ఖత్తదివసే, ‘‘పుబ్బేపి అహం పమాదదోసేన బద్ధో తం నక్ఖత్తం నానుభవామి, ఇదాని అప్పమత్తో భవిస్సామీ’’తి యథాస్స పచ్చత్థికా ఓకాసం న లభన్తి. ఏవం అప్పమత్తో హుత్వా నక్ఖత్తం అనుభవిత్వా – ‘‘అహో నక్ఖత్తం అహో నక్ఖత్త’’న్తి ఉదానం ఉదానేసి. ఏవమేవ భిక్ఖు, ‘‘ఇదం థినమిద్ధం నామ మహాఅనత్థకర’’న్తి ఛ ధమ్మే భావేత్వా థినమిద్ధనీవరణం పజహతి. సో ఏవం పహీనథినమిద్ధో యథా బన్ధనా ముత్తో పురిసో సత్తాహమ్పి నక్ఖత్తస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం అనుభవతి. ఏవమేవం భిక్ఖు ధమ్మనక్ఖత్తస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం అనుభవన్తో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణాతి. తస్మా భగవా బన్ధనా మోక్ఖమివ థినమిద్ధప్పహానమాహ.

యథా పన దాసో కఞ్చిదేవ మిత్తం ఉపనిస్సాయ సామికానం ధనం దత్వా అత్తానం భుజిస్సం కత్వా తతో పట్ఠాయ యం ఇచ్ఛతి, తం కరేయ్య. ఏవమేవ భిక్ఖు, ‘‘ఇదం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం నామ మహాఅనత్థకర’’న్తి ఛ ధమ్మే భావేత్వా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పజహతి. సో ఏవం పహీనుద్ధచ్చకుక్కుచ్చో యథా భుజిస్సో పురిసో యం ఇచ్ఛతి, తం కరోతి. న తం కోచి బలక్కారేన తతో నివత్తేతి. ఏవమేవం భిక్ఖు యథాసుఖం నేక్ఖమ్మపటిపదం పటిపజ్జతి, న నం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం బలక్కారేన తతో నివత్తేతి. తస్మా భగవా భుజిస్సం వియ ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చప్పహానమాహ.

యథా బలవా పురిసో హత్థసారం గహేత్వా సజ్జావుధో సపరివారో కన్తారం పటిపజ్జేయ్య. తం చోరా దూరతోవ దిస్వా పలాయేయ్యుం. సో సోత్థినా తం కన్తారం నిత్థరిత్వా ఖేమన్తం పత్తో హట్ఠతుట్ఠో అస్స. ఏవమేవం భిక్ఖు, ‘‘అయం విచికిచ్ఛా నామ అనత్థకారికా’’తి ఛ ధమ్మే భావేత్వా విచికిచ్ఛం పజహతి. సో ఏవం పహీనవిచికిచ్ఛో యథా బలవా సజ్జావుధో సపరివారో పురిసో నిబ్భయో చోరే తిణం వియ అగణేత్వా సోత్థినా నిక్ఖమిత్వా ఖేమన్తభూమిం పాపుణాతి. ఏవమేవం దుచ్చరితకన్తారం నిత్థరిత్వా పరమఖేమన్తభూమిం అమతం నిబ్బానం పాపుణాతి. తస్మా భగవా ఖేమన్తభూమిం వియ విచికిచ్ఛాపహానమాహ.

౪౨౭. ఇమమేవ కాయన్తి ఇమం కరజకాయం. అభిసన్దేతీతి తేమేతి స్నేహేతి, సబ్బత్థ పవత్తపీతిసుఖం కరోతి. పరిసన్దేతీతి సమన్తతో సన్దేతి. పరిపూరేతీతి వాయునా భస్తం వియ పూరేతి. పరిప్ఫరతీతి సమన్తతో ఫుసతి. సబ్బావతో కాయస్సాతి అస్స భిక్ఖునో సబ్బకోట్ఠాసవతో కాయస్స. కిఞ్చి ఉపాదిన్నకసన్తతిపవత్తిట్ఠానే ఛవిమంసలోహితానుగతం అణుమత్తమ్పి ఠానం పఠమజ్ఝానసుఖేన అఫుట్ఠం నామ న హోతి. దక్ఖోతి ఛేకో పటిబలో న్హానీయచుణ్ణాని కాతుఞ్చేవ యోజేతుఞ్చ సన్నేతుఞ్చ. కంసథాలేతి యేన కేనచి లోహేన కతభాజనే. మత్తికభాజనం పన థిరం న హోతి, సన్నేన్తస్స భిజ్జతి, తస్మా తం న దస్సేతి. పరిప్ఫోసకం పరిప్ఫోసకన్తి సిఞ్చిత్వా సిఞ్చిత్వా. సన్నేయ్యాతి వామహత్థేన కంసథాలం గహేత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన పమాణయుత్తం ఉదకం సిఞ్చిత్వా సిఞ్చిత్వా పరిమద్దన్తో పిణ్డం కరేయ్య. స్నేహానుగతాతి ఉదకసినేహేన అనుగతా. స్నేహపరేతాతి ఉదకసినేహేన పరిగతా. సన్తరబాహిరాతి సద్ధిం అన్తోపదేసేన చేవ బహిపదేసేన చ, సబ్బత్థకమేవ ఉదకసినేహేన ఫుటాతి అత్థో. న చ పగ్ఘరిణీతి న బిన్దు బిన్దు ఉదకం పగ్ఘరతి, సక్కా హోతి హత్థేనపి ద్వీహిపి తీహిపి అఙ్గులీహి గహేతుం ఓవట్టికమ్పి కాతున్తి అత్థో.

౪౨౮. దుతియజ్ఝానసుఖఉపమాయం ఉబ్భితోదకోతి ఉబ్భిన్నఉదకో, న హేట్ఠా ఉబ్భిజ్జిత్వా ఉగ్గచ్ఛనఉదకో, అన్తోయేవ పన ఉబ్భిజ్జనఉదకోతి అత్థో. ఆయముఖన్తి ఆగమనమగ్గో. దేవోతి మేఘో. కాలేనకాలన్తి కాలే కాలే, అన్వద్ధమాసం వా అనుదసాహం వాతి అత్థో. ధారన్తి వుట్ఠిం. నానుప్పవేచ్ఛేయ్యాతి న పవేసేయ్య, న వస్సేయ్యాతి అత్థో. సీతా వారిధారా ఉబ్భిజ్జిత్వాతి సీతం వారి తం ఉదకరహదం పూరయమానం ఉబ్భిజ్జిత్వా. హేట్ఠా ఉగ్గచ్ఛనఉదకఞ్హి ఉగ్గన్త్వా ఉగ్గన్త్వా భిజ్జన్తం ఉదకం ఖోభేతి. చతూహి దిసాహి పవిసనఉదకం పురాణపణ్ణతిణకట్ఠదణ్డకాదీహి ఉదకం ఖోభేతి. వుట్ఠిఉదకం ధారానిపాతపుప్ఫుళకేహి ఉదకం ఖోభేతి. సన్నిసిన్నమేవ పన హుత్వా ఇద్ధినిమ్మితమివ ఉప్పజ్జమానం ఉదకం ఇమం పదేసం ఫరతి, ఇమం పదేసం న ఫరతీతి నత్థి. తేన అఫుటోకాసో నామ న హోతీతి. తత్థ రహదో వియ కరజకాయో, ఉదకం వియ దుతియజ్ఝానసుఖం. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

౪౨౯. తతియజ్ఝానసుఖఉపమాయం ఉప్పలాని ఏత్థ సన్తీతి ఉప్పలినీ. సేసపదద్వయేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ సేతరత్తనీలేసు యంకిఞ్చి ఉప్పలం ఉప్పలమేవ, ఊనకసతపత్తం పుణ్డరీకం, సతపత్తం పదుమం. పత్తనియమం వా వినాపి సేతం పదుమం, రత్తం పుణ్డరీకన్తి అయమేత్థ వినిచ్ఛయో. ఉదకానుగ్గతానీతి ఉదకతో న ఉగ్గతాని. అన్తోనిముగ్గపోసీనీతి ఉదకతలస్స అన్తో నిముగ్గానియేవ హుత్వా పోసీని, వడ్ఢీనీతి అత్థో. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

౪౩౦. చతుత్థజ్ఝానసుఖఉపమాయం పరిసుద్ధేన చేతసా పరియోదాతేనాతి ఏత్థ నిరుపక్కిలేసట్ఠేన పరిసుద్ధం. పభస్సరట్ఠేన పరియోదాతం వేదితబ్బం. ఓదాతేన వత్థేనాతి ఇదం ఉతుఫరణత్థం వుత్తం. కిలిట్ఠవత్థేన హి ఉతుఫరణం న హోతి, తఙ్ఖణధోతపరిసుద్ధేన ఉతుఫరణం బలవం హోతి. ఇమిస్సా హి ఉపమాయ వత్థం వియ కరజకాయో. ఉతుఫరణం వియ చతుత్థజ్ఝానసుఖం. తస్మా యథా సున్హాతస్స పురిసస్స పరిసుద్ధం వత్థం ససీసం పారుపిత్వా నిసిన్నస్స సరీరతో ఉతు సబ్బమేవ వత్థం ఫరతి, న కోచి వత్థస్స అఫుటోకాసో హోతి. ఏవం చతుత్థజ్ఝానసుఖేన భిక్ఖునో కరజకాయస్స న కోచి ఓకాసో అఫుటో హోతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. చతుత్థజ్ఝానచిత్తమేవ వా వత్థం వియ, తంసముట్ఠానరూపం ఉతుఫరణం వియ. యథా హి కత్థచి ఓదాతవత్థే కాయం అప్ఫుసన్తేపి తంసముట్ఠానేన ఉతునా సబ్బత్థకమేవ కాయో ఫుట్ఠో హోతి. ఏవం చతుత్థజ్ఝానసముట్ఠితేన సుఖుమరూపేన సబ్బత్థకమేవ భిక్ఖునో కరజకాయో ఫుటో హోతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

౪౩౧. పుబ్బేనివాసఞాణఉపమాయం తందివసం కతకిరియా పాకటా హోతీతి తందివసం గతగామత్తయమేవ గహితం. తత్థ గామత్తయం గతపురిసో వియ పుబ్బేనివాసఞాణలాభీ దట్ఠబ్బో. తయో గామా వియ తయో భవా దట్ఠబ్బా. తస్స పురిసస్స తీసు గామేసు తందివసం కతకిరియాయ ఆవిభావో వియ పుబ్బేనివాసాయ చిత్తం అభినీహరిత్వా నిసిన్నస్స భిక్ఖునో తీసు భవేసు కతకిరియాయ ఆవిభావో దట్ఠబ్బో.

౪౩౨. దిబ్బచక్ఖుఉపమాయం ద్వే అగారాతి ద్వే ఘరా. సద్వారాతి సమ్ముఖద్వారా. అనుచఙ్కమన్తేతి అపరాపరం సఞ్చరన్తే. అనువిచరన్తేతి ఇతో చితో చ విచరన్తే, ఇతో పన గేహా నిక్ఖమిత్వా ఏతం గేహం, ఏతస్మా వా నిక్ఖమిత్వా ఇమం గేహం పవిసనవసేనపి దట్ఠబ్బా. తత్థ ద్వే అగారా సద్వారా వియ చుతిపటిసన్ధియో, చక్ఖుమా పురిసో వియ దిబ్బచక్ఖుఞాణలాభీ, చక్ఖుమతో పురిసస్స ద్విన్నం గేహానం అన్తరే ఠత్వా పస్సతో ద్వే అగారే పవిసనకనిక్ఖమనకపురిసానం పాకటకాలో వియ దిబ్బచక్ఖులాభినో ఆలోకం వడ్ఢేత్వా ఓలోకేన్తస్స చవనకఉపపజ్జనకసత్తానం పాకటకాలో. కిం పన తే ఞాణస్స పాకటా, పుగ్గలస్సాతి? ఞాణస్స. తస్స పాకటత్తా పన పుగ్గలస్స పాకటాయేవాతి.

౪౩౩. ఆసవక్ఖయఞాణఉపమాయం పబ్బతసఙ్ఖేపేతి పబ్బతమత్థకే. అనావిలోతి నిక్కద్దమో. సిప్పియో చ సమ్బుకా చ సిప్పిసమ్బుకం. సక్ఖరా చ కథలా చ సక్ఖరకథలం. మచ్ఛానం గుమ్బా ఘటాతి మచ్ఛగుమ్బం. తిట్ఠన్తమ్పి చరన్తమ్పీతి ఏత్థ సక్ఖరకథలం తిట్ఠతియేవ, ఇతరాని చరన్తిపి తిట్ఠన్తిపి. యథా పన అన్తరన్తరా ఠితాసుపి నిసిన్నాసుపి విజ్జమానాసుపి, ‘‘ఏతా గావో చరన్తీ’’తి చరన్తియో ఉపాదాయ ఇతరాపి చరన్తీతి వుచ్చన్తి. ఏవం తిట్ఠన్తమేవ సక్ఖరకథలం ఉపాదాయ ఇతరమ్పి ద్వయం తిట్ఠన్తన్తి వుత్తం. ఇతరఞ్చ ద్వయం చరన్తం ఉపాదాయ సక్ఖరకథలమ్పి చరన్తన్తి వుత్తం. తత్థ చక్ఖుమతో పురిసస్స తీరే ఠత్వా పస్సతో సిప్పిసమ్బుకాదీనం విభూతకాలో వియ ఆసవానం ఖయాయ చిత్తం నీహరిత్వా నిసిన్నస్స భిక్ఖునో చతున్నం సచ్చానం విభూతకాలో దట్ఠబ్బో.

౪౩౪. ఇదాని సత్తహాకారేహి సలిఙ్గతో సగుణతో ఖీణాసవస్స నామం గణ్హన్తో, అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమణో ఇతిపీతిఆదిమాహ. తత్థ ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమణో హోతీతిఆదీసు, భిక్ఖవే, ఏవం భిక్ఖు సమితపాపత్తా సమణో హోతి. బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో హోతి. న్హాతకిలేసత్తా న్హాతకో హోతి, ధోతకిలేసత్తాతి అత్థో. చతుమగ్గఞాణసఙ్ఖాతేహి వేదేహి అకుసలధమ్మానం గతత్తా వేదగూ హోతి, విదితత్తాతి అత్థో. తేనేవ విదితాస్స హోన్తీతిఆదిమాహ. కిలేసానం సుతత్తా సోత్తియో హోతి, నిస్సుతత్తా అపహతత్తాతి అత్థో. కిలేసానం ఆరకత్తా అరియో హోతి, హతత్తాతి అత్థో. తేహి ఆరకత్తా అరహం హోతి, దూరీభూతత్తాతి అత్థో. సేసం సబత్థ పాకటమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాఅస్సపురసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. చూళఅస్సపురసుత్తవణ్ణనా

౪౩౫. ఏవం మే సుతన్తి చూళఅస్సపురసుత్తం. తస్స దేసనాకారణం పురిమసదిసమేవ. సమణసామీచిప్పటిపదాతి సమణానం అనుచ్ఛవికా సమణానం అనులోమప్పటిపదా.

౪౩౬. సమణమలానన్తిఆదీసు ఏతే ధమ్మా ఉప్పజ్జమానా సమణే మలినే కరోన్తి మలగ్గహితే, తస్మా ‘‘సమణమలా’’తి వుచ్చన్తి. ఏతేహి సమణా దుస్సన్తి, పదుస్సన్తి, తస్మా సమణదోసాతి వుచ్చన్తి. ఏతే ఉప్పజ్జిత్వా సమణే కసటే నిరోజే కరోన్తి మిలాపేన్తి, తస్మా సమణకసటాతి వుచ్చన్తి. ఆపాయికానం ఠానానన్తి అపాయే నిబ్బత్తాపకానం కారణానం. దుగ్గతివేదనియానన్తి దుగ్గతియం విపాకవేదనాయ పచ్చయానం. మతజం నామాతి మనుస్సా తిఖిణం అయం అయేన సుఘంసిత్వా తం అయచుణ్ణం మంసేన సద్ధిం మద్దిత్వా కోఞ్చసకుణే ఖాదాపేన్తి. తే ఉచ్చారం కాతుం అసక్కోన్తా మరన్తి. నో చే మరన్తి, పహరిత్వా మారేన్తి. అథ తేసం కుచ్ఛిం ఫాలేత్వా నం ఉదకేన ధోవిత్వా చుణ్ణం గహేత్వా మంసేన సద్ధిం మద్దిత్వా పున ఖాదాపేన్తీతి ఏవం సత్త వారే ఖాదాపేత్వా గహితేన అయచుణ్ణేన ఆవుధం కరోన్తి. సుసిక్ఖితా చ నం అయకారా బహుహత్థకమ్మమూలం లభిత్వా కరోన్తి. తం మతసకుణతో జాతత్తా ‘‘మతజ’’న్తి వుచ్చతి, అతితిఖిణం హోతి. పీతనిసితన్తి ఉదకపీతఞ్చేవ సిలాయ చ సునిఘంసితం. సఙ్ఘాటియాతి కోసియా. సమ్పారుతన్తి పరియోనద్ధం. సమ్పలివేఠితన్తి సమన్తతో వేఠితం.

౪౩౭. రజోజల్లికస్సాతి రజోజల్లధారినో. ఉదకోరోహకస్సాతి దివసస్స తిక్ఖత్తుం ఉదకం ఓరోహన్తస్స. రుక్ఖమూలికస్సాతి రుక్ఖమూలవాసినో. అబ్భోకాసికస్సాతి అబ్భోకాసవాసినో. ఉబ్భట్ఠకస్సాతి ఉద్ధం ఠితకస్స. పరియాయభత్తికస్సాతి మాసవారేన వా అడ్ఢమాసవారేన వా భుఞ్జన్తస్స. సబ్బమేతం బాహిరసమయేనేవ కథితం. ఇమస్మిఞ్హి సాసనే చీవరధరో భిక్ఖు సఙ్ఘాటికోతి న వుచ్చతి. రజోజల్లధారణాదివతాని ఇమస్మిం సాసనే నత్థియేవ. బుద్ధవచనస్స బుద్ధవచనమేవ నామం, న మన్తాతి. రుక్ఖమూలికో, అబ్భోకాసికోతి ఏత్తకంయేవ పన లబ్భతి. తమ్పి బాహిరసమయేనేవ కథితం. జాతమేవ నన్తి తందివసే జాతమత్తంయేవ నం. సఙ్ఘాటికం కరేయ్యున్తి సఙ్ఘాటికం వత్థం నివాసేత్వా చ పారుపిత్వా చ సఙ్ఘాటికం కరేయ్యుం. ఏస నయో సబ్బత్థ.

౪౩౮. విసుద్ధమత్తానం సమనుపస్సతీతి అత్తానం విసుజ్ఝన్తం పస్సతి. విసుద్ధోతి పన న తావ వత్తబ్బో. పామోజ్జం జాయతీతి తుట్ఠాకారో జాయతి. పముదితస్స పీతీతి తుట్ఠస్స సకలసరీరం ఖోభయమానా పీతి జాయతి. పీతిమనస్స కాయోతి పీతిసమ్పయుత్తస్స పుగ్గలస్స నామకాయో. పస్సమ్భతీతి విగతదరథో హోతి. సుఖం వేదేతీతి కాయికమ్పి చేతసికమ్పి సుఖం వేదియతి. చిత్తం సమాధియతీతి ఇమినా నేక్ఖమ్మసుఖేన సుఖితస్స చిత్తం సమాధియతి, అప్పనాపత్తం వియ హోతి. సో మేత్తాసహగతేన చేతసాతి హేట్ఠా కిలేసవసేన ఆరద్ధా దేసనా పబ్బతే వుట్ఠవుట్ఠి వియ నదిం యథానుసన్ధినా బ్రహ్మవిహారభావనం ఓతిణ్ణా. తత్థ యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తమేవ. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, పోక్ఖరణీతి మహాసీహనాదసుత్తే మగ్గో పోక్ఖరణియా ఉపమితో, ఇధ సాసనం ఉపమితన్తి వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీతి సబ్బకిలేసానం సమితత్తా పరమత్థసమణో హోతీతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళఅస్సపురసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుత్థవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. చూళయమకవగ్గో

౧. సాలేయ్యకసుత్తవణ్ణనా

౪౩౯. ఏవం మే సుతన్తి సాలేయ్యకసుత్తం. తత్థ కోసలేసూతి కోసలా నామ జానపదినో రాజకుమారా. తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన కోసలాతి వుచ్చతి, తస్మిం కోసలేసు జనపదే. పోరాణా పనాహు – యస్మా పుబ్బే మహాపనాదం రాజకుమారం నానానాటకాని దిస్వా సితమత్తమ్పి అకరోన్తం సుత్వా రాజా ఆహ – ‘‘యో మమ పుత్తం హసాపేతి, సబ్బాలఙ్కారేన నం అలఙ్కరోమీ’’తి. తతో నఙ్గలానిపి ఛడ్డేత్వా మహాజనకాయే సన్నిపతితే మనుస్సా సాతిరేకాని సత్తవస్సాని నానాకీళికాయో దస్సేత్వా నం హసాపేతుం నాసక్ఖింసు. తతో సక్కో దేవనటం పేసేసి. సో దిబ్బనాటకం దస్సేత్వా హసాపేసి. అథ తే మనుస్సా అత్తనో అత్తనో వసనోకాసాభిముఖా పక్కమింసు. తే పటిపథే మిత్తసుహజ్జాదయో దిస్వా పటిసన్థారం కరోన్తా, ‘‘కచ్చి, భో, కుసలం, కచ్చి, భో, కుసల’’న్తి ఆహంసు. తస్మా తం ‘‘కుసలం కుసల’’న్తి వచనం ఉపాదాయ సో పదేసో కోసలాతి వుచ్చతీతి.

చారికం చరమానోతి అతురితచారికం చరమానో. మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిన్తి సతం వా సహస్సం వా సతసహస్సం వాతి ఏవం అపరిచ్ఛిన్నేన మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం. బ్రాహ్మణగామోతి బ్రాహ్మణానం సమోసరణగామోపి బ్రాహ్మణగామోతి వుచ్చతి బ్రాహ్మణానం భోగగామోపి. ఇధ సమోసరణగామో అధిప్పేతో. తదవసరీతి తం అవసరి, సమ్పత్తోతి అత్థో. విహారో పనేత్థ అనియామితో; తస్మా తస్స అవిదూరే బుద్ధానం అనుచ్ఛవికో ఏకో వనసణ్డో భవిస్సతి, సత్థా తం వనసణ్డం గతోతి వేదితబ్బో. అస్సోసున్తి సుణింసు ఉపలభింసు. సోతద్వారసమ్పత్తవచననిగ్ఘోసానుసారేన జానింసు. ఖోతి అవధారణత్థే పదపూరణమత్తే వా నిపాతో. తత్థ అవధారణత్థేన అస్సోసుంయేవ, న నేసం కోచి సవనన్తరాయో అహోసీతి అయమత్థో వేదితబ్బో. పదపూరణేన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతామత్తమేవ.

ఇదాని యమత్థం అస్సోసుం, తం పకాసేతుం సమణో ఖలు, భో, గోతమోతిఆది వుత్తం. తత్థ సమితపాపత్తా సమణోతి వేదితబ్బో. ఖలూతి అనుస్సవనత్థే నిపాతో. భోతి తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలపనమత్తం. గోతమోతి భగవతో గోత్తవసేన పరిదీపనం. తస్మా సమణో ఖలు, భో, గోతమోతి ఏత్థ సమణో కిర, భో, గోతమగోత్తోతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సక్యపుత్తోతి ఇదం పన భగవతో ఉచ్చాకులపరిదీపనం. సక్యకులా పబ్బజితోతి సద్ధాపబ్బజితభావదీపనం. కేనచి పారిజుఞ్ఞేన అనభిభూతో అపరిక్ఖీణంయేవ తం కులం పహాయ సద్ధాపబ్బజితోతి వుత్తం హోతి. తతో పరం వుత్తత్థమేవ. తం ఖో పనాతి ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే ఉపయోగవచనం, తస్స ఖో పన భోతో గోతమస్సాతి అత్థో. కల్యాణోతి కల్యాణగుణసమన్నాగతో, సేట్ఠోతి వుత్తం హోతి. కిత్తిసద్దోతి కిత్తియేవ, థుతిఘోసో వా. అబ్భుగ్గతోతి సదేవకం లోకం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఉగ్గతో. కిన్తి? ‘‘ఇతిపి సో భగవా…పే… బుద్ధో భగవా’’తి.

తత్రాయం పదసమ్బన్ధో – సో భగవా ఇతిపి అరహం, ఇతిపి సమ్మాసమ్బుద్ధో…పే… ఇతిపి భగవాతి. ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేనాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ కారణేహి సో భగవా అరహన్తి వేదితబ్బోతిఆదినా నయేన మాతికం నిక్ఖిపిత్వా సబ్బానేవ ఏతాని పదాని విసుద్ధిమగ్గే బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే విత్థారితానీతి తతో తేసం విత్థారో గహేతబ్బో.

సాధు ఖో పనాతి సున్దరం ఖో పన; అత్థావహం సుఖావహన్తి వుత్తం హోతి. తథారూపానం అరహతన్తి యథారూపో సో భవం గోతమో, ఏవరూపానం అనేకేహిపి కప్పకోటిసతసహస్సేహి దుల్లభదస్సనానం బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తేహి అసీతిఅనుబ్యఞ్జనరతనపటిమణ్డితేహి ద్వత్తింస్మహాపురిసలక్ఖణవరేహి సమాకిణ్ణమనోరమసరీరానం అతప్పకదస్సనానం అతిమధురధమ్మనిగ్ఘోసానం, యథాభూతగుణాధిగమేన లోకే అరహన్తోతి లద్ధసద్దానం అరహతం. దస్సనం హోతీతి పసాదసోమ్మాని అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా దస్సనమత్తమ్పి సాధు హోతి. సచే పన అట్ఠఙ్గసమన్నాగతేన బ్రహ్మస్సరేన ధమ్మం దేసేన్తస్స ఏకం పదమ్పి సోతుం లభిస్సామ, సాధుతరంయేవ భవిస్సతీతి ఏవం అజ్ఝాసయం కత్వా.

యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి సబ్బకిచ్చాని పహాయ తుట్ఠమానసా ఆగమంసు. ఏతదవోచున్తి దువిధా హి పుచ్ఛా అగారికపుచ్ఛా అనగారికపుచ్ఛా చ. తత్థ ‘‘కిం, భన్తే, కుసలం, కిం అకుసల’’న్తి ఇమినా నయేన అగారికపుచ్ఛా ఆగతా. ‘‘ఇమే ఖో, భన్తే, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా’’తి ఇమినా నయేన అనగారికపుచ్ఛా. ఇమే పన అత్తనో అనురూపం అగారికపుచ్ఛం పుచ్ఛన్తా ఏతం, ‘‘కో ను ఖో, భో గోతమ, హేతు కో పచ్చయో’’తిఆదివచనం అవోచుం. తేసం భగవా యథా న సక్కోన్తి సల్లక్ఖేతుం, ఏవం సంఖిత్తేనేవ తావ పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో, అధమ్మచరియావిసమచరియాహేతు ఖో గహపతయోతిఆదిమాహ. కస్మా పన భగవా యథా న సల్లక్ఖేన్తి, ఏవం విస్సజ్జేసీతి? పణ్డితమానికా హి తే; ఆదితోవ మాతికం అట్ఠపేత్వా యథా సల్లక్ఖేన్తి, ఏవం అత్థే విత్థారితే, దేసనం ఉత్తానికాతి మఞ్ఞన్తా అవజానన్తి, మయమ్పి కథేన్తా ఏవమేవ కథేయ్యామాతి వత్తారో భవన్తి. తేన నేసం భగవా యథా న సక్కోన్తి సల్లక్ఖేతుం, ఏవం సంఖిత్తేనేవ తావ పఞ్హం విస్సజ్జేసి. తతో సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తేహి విత్థారదేసనం యాచితో విత్థారేన దేసేతుం, తేన హి గహపతయోతిఆదిమాహ. తత్థ తేన హీతి కారణత్థే నిపాతో. యస్మా మం తుమ్హే యాచథ, తస్మాతి అత్థో.

౪౪౦. తివిధన్తి తీహి కోట్ఠాసేహి. కాయేనాతి కాయద్వారేన. అధమ్మచరియావిసమచరియాతి అధమ్మచరియసఙ్ఖాతా విసమచరియా. అయం పనేత్థ పదత్థో, అధమ్మస్స చరియా అధమ్మచరియా, అధమ్మకరణన్తి అత్థో. విసమా చరియా, విసమస్స వా కమ్మస్స చరియాతి విసమచరియా. అధమ్మచరియా చ సా విసమచరియా చాతి అధమ్మచరియావిసమచరియా. ఏతేనుపాయేన సబ్బేసు కణ్హసుక్కపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. లుద్దోతి కక్ఖళో. దారుణోతి సాహసికో. లోహితపాణీతి పరం జీవితా వోరోపేన్తస్స పాణీ లోహితేన లిప్పన్తి. సచేపి న లిప్పన్తి, తథావిధో లోహితపాణీత్వేవ వుచ్చతి. హతప్పహతే నివిట్ఠోతి హతే చ పరస్స పహారదానే, పహతే చ పరమారణే నివిట్ఠో. అదయాపన్నోతి నిక్కరుణతం ఆపన్నో.

యం తం పరస్సాతి యం తం పరస్స సన్తకం. పరవిత్తూపకరణన్తి తస్సేవ పరస్స విత్తూపకరణం తుట్ఠిజననం పరిక్ఖారభణ్డకం. గామగతం వాతి అన్తోగామే వా ఠపితం. అరఞ్ఞగతం వాతి అరఞ్ఞే రుక్ఖగ్గపబ్బతమత్థకాదీసు వా ఠపితం. అదిన్నన్తి తేహి పరేహి కాయేన వా వాచాయ వా అదిన్నం. థేయ్యసఙ్ఖాతన్తి ఏత్థ థేనోతి చోరో. థేనస్స భావో థేయ్యం, అవహరణచిత్తస్సేతం అధివచనం. సఙ్ఖా సఙ్ఖాతన్తి అత్థతో ఏకం, కోట్ఠాసస్సేతం అధివచనం, ‘‘సఞ్ఞానిదానా హి పపఞ్చసఙ్ఖా’’తిఆదీసు వియ. థేయ్యఞ్చ తం సఙ్ఖాతఞ్చాతి థేయ్యసఙ్ఖాతం, థేయ్యచిత్తసఙ్ఖాతో ఏకో చిత్తకోట్ఠాసోతి అత్థో. కరణత్థే చేతం పచ్చత్తవచనం, తస్మా థేయ్యసఙ్ఖాతేనాతి అత్థతో దట్ఠబ్బం.

మాతురక్ఖితాతిఆదీసు యం పితరి నట్ఠే వా మతే వా ఘాసచ్ఛాదనాదీహి పటిజగ్గమానా, వయపత్తం కులఘరే దస్సామీతి మాతా రక్ఖతి, అయం మాతురక్ఖితా నామ. ఏతేనుపాయేన పితురక్ఖితాదయోపి వేదితబ్బా. సభాగకులాని పన కుచ్ఛిగతేసుపి గబ్భేసు కతికం కరోన్తి – ‘‘సచే మయ్హం పుత్తో హోతి, తుయ్హం ధీతా, అఞ్ఞత్థ గన్తుం న లభిస్సతి, మయ్హం పుత్తస్సేవ హోతూ’’తి. ఏవం గబ్భేపి పరిగ్గహితా సస్సామికా నామ. ‘‘యో ఇత్థన్నామం ఇత్థిం గచ్ఛతి, తస్స ఏత్తకో దణ్డో’’తి ఏవం గామం వా గేహం వా వీథిం వా ఉద్దిస్స ఠపితదణ్డా, పన సపరిదణ్డా నామ. అన్తమసో మాలాగుణపరిక్ఖిత్తాపీతి యా సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన, ‘‘ఏసా మే భరియా భవిస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ తస్సా ఉపరి కేనచి మాలాగుణం ఖిపన్తేన మాలాగుణమత్తేనాపి పరిక్ఖిత్తా హోతి. తథారూపాసు చారిత్తం ఆపజ్జితా హోతీతి ఏవరూపాసు ఇత్థీసు సమ్మాదిట్ఠిసుత్తే వుత్తమిచ్ఛాచారలక్ఖణవసేన వీతిక్కమం కత్తా హోతి.

సభాగతోతి సభాయం ఠితో. పరిసాగతోతి పరిసాయం ఠితో. ఞాతిమజ్ఝగతోతి దాయాదానం మజ్ఝే ఠితో. పూగమజ్ఝగతోతి సేనీనం మజ్ఝే ఠితో. రాజకులమజ్ఝగతోతి రాజకులస్స మజ్ఝే మహావినిచ్ఛయే ఠితో. అభినీతోతి పుచ్ఛనత్థాయ నీతో. సక్ఖిపుట్ఠోతి సక్ఖిం కత్వా పుచ్ఛితో. ఏహమ్భో పురిసాతి ఆలపనమేతం. అత్తహేతు వా పరహేతు వాతి అత్తనో వా పరస్స వా హత్థపాదాదిహేతు వా ధనహేతు వా. ఆమిసకిఞ్చిక్ఖహేతు వాతి ఏత్థ ఆమిసన్తి లాభో అధిప్పేతో. కిఞ్చిక్ఖన్తి యం వా తం వా అప్పమత్తకం. అన్తమసో తిత్తిరవట్టకసప్పిపిణ్డనవనీతపిణ్డాదిమత్తకస్సపి లఞ్జస్స హేతూతి అత్థో. సమ్పజానముసా భాసితా హోతీతి జానన్తోయేవ ముసావాదం కత్తా హోతి.

ఇమేసం భేదాయాతి యేసం ఇతోతి వుత్తానం సన్తికే సుతం హోతి, తేసం భేదాయ. అమూసం భేదాయాతి యేసం అముత్రాతి వుత్తానం సన్తికే సుతం హోతి, తేసం భేదాయ. ఇతి సమగ్గానం వా భేదకాతి ఏవం సమగ్గానం వా ద్విన్నం సహాయకానం భేదం కత్తా. భిన్నానం వా అనుప్పదాతాతి సుట్ఠు కతం తయా, తం పజహన్తేన కతిపాహేనేవ తే మహన్తం అనత్థం కరేయ్యాతి ఏవం భిన్నానం పున అసంసన్దనాయ అనుప్పదాతా ఉపత్థమ్భేతా కారణం దస్సేతాతి అత్థో. వగ్గో ఆరామో అభిరతిట్ఠానమస్సాతి వగ్గారామో. వగ్గరతోతి వగ్గేసు రతో. వగ్గే దిస్వా వా సుత్వా వా నన్దతీతి వగ్గనన్దీ. వగ్గకరణిం వాచన్తి యా వాచా సమగ్గేపి సత్తే వగ్గే కరోతి భిన్దతి, తం కలహకారణం వాచం భాసితా హోతి.

అణ్డకాతి యథా సదోసే రుక్ఖే అణ్డకాని ఉట్ఠహన్తి, ఏవం సదోసతాయ ఖుంసనావమ్భనాదివచనేహి అణ్డకా జాతా. కక్కసాతి పూతికా. యథా నామ పూతికరుక్ఖో కక్కసో హోతి పగ్ఘరితచుణ్ణో, ఏవం కక్కసా హోతి, సోతం ఘంసమానా వియ పవిసతి. తేన వుత్తం ‘‘కక్కసా’’తి. పరకటుకాతి పరేసం కటుకా అమనాపా దోసజననీ. పరాభిసజ్జనీతి కుటిలకణ్టకసాఖా వియ మమ్మేసు విజ్ఝిత్వా పరేసం అభిసజ్జనీ గన్తుకామానమ్పి గన్తుం అదత్వా లగ్గనకారీ. కోధసామన్తాతి కోధస్స ఆసన్నా. అసమాధిసంవత్తనికాతి అప్పనాసమాధిస్స వా ఉపచారసమాధిస్స వా అసంవత్తనికా. ఇతి సబ్బానేవ తాని సదోసవాచాయ వేవచనాని.

అకాలవాదీతి అకాలేన వత్తా. అభూతవాదీతి యం నత్థి, తస్స వత్తా. అనత్థవాదీతి అకారణనిస్సితం వత్తా. అధమ్మవాదీతి అసభావం వత్తా. అవినయవాదీతి అసంవరవినయపటిసంయుత్తస్స వత్తా. అనిధానవతి వాచన్తి హదయమఞ్జూసాయం నిధేతుం అయుత్తం వాచం భాసితా హోతి. అకాలేనాతి వత్తబ్బకాలస్స పుబ్బే వా పచ్ఛా వా అయుత్తకాలే వత్తా హోతి. అనపదేసన్తి సుత్తాపదేసవిరహితం. అపరియన్తవతిన్తి అపరిచ్ఛేదం, సుత్తం వా జాతకం వా నిక్ఖిపిత్వా తస్స ఉపలబ్భం వా ఉపమం వా వత్థుం వా ఆహరిత్వా బాహిరకథంయేవ కథేతి. నిక్ఖిత్తం నిక్ఖిత్తమేవ హోతి. ‘‘సుత్తం ను ఖో కథేతి జాతకం ను ఖో, నస్స అన్తం వా కోటిం వా పస్సామా’’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. యథా వటరుక్ఖసాఖానం గతగతట్ఠానే పారోహా ఓతరన్తి, ఓతిణ్ణోతిణ్ణట్ఠానే సమ్పజ్జిత్వా పున వడ్ఢన్తియేవ. ఏవం అడ్ఢయోజనమ్పి యోజనమ్పి గచ్ఛన్తియేవ, గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే పన మూలరుక్ఖో వినస్సతి, పవేణిజాతకావ తిట్ఠన్తి. ఏవమయమ్పి నిగ్రోధధమ్మకథికో నామ హోతి; నిక్ఖిత్తం నిక్ఖిత్తమత్తమేవ కత్వా పస్సేనేవ పరిహరన్తో గచ్ఛతి. యో పన బహుమ్పి భణన్తో ఏతదత్థమిదం వుత్తన్తి ఆహరిత్వా జానాపేతుం సక్కోతి, తస్స కథేతుం వట్టతి. అనత్థసంహితన్తి న అత్థనిస్సితం.

అభిజ్ఝాతా హోతీతి అభిజ్ఝాయ ఓలోకేతా హోతి. అహో వతాతి పత్థనత్థే నిపాతో. అభిజ్ఝాయ ఓలోకితమత్తకేన చేత్థ కమ్మపథభేదో న హోతి. యదా పన, ‘‘అహో వతిదం మమ సన్తకం అస్స, అహమేత్థ వసం వత్తేయ్య’’న్తి అత్తనో పరిణామేతి, తదా కమ్మపథభేదో హోతి, అయమిధ అధిప్పేతో.

బ్యాపన్నచిత్తోతి విపన్నచిత్తో పూతిభూతచిత్తో. పదుట్ఠమనసఙ్కప్పోతి దోసేన దుట్ఠచిత్తసఙ్కప్పో. హఞ్ఞన్తూతి ఘాతియన్తూ. వజ్ఝన్తూతి వధం పాపుణన్తు. మా వా అహేసున్తి కిఞ్చిపి మా అహేసుం. ఇధాపి కోపమత్తకేన కమ్మపథభేదో న హోతి. హఞ్ఞన్తూతిఆదిచిన్తనేనేవ హోతి, తస్మా ఏవం వుత్తం.

మిచ్ఛాదిట్ఠికోతి అకుసలదస్సనో. విపరీతదస్సనోతి విపల్లత్థదస్సనో. నత్థి దిన్నన్తి దిన్నస్స ఫలాభావం సన్ధాయ వదతి. యిట్ఠం వుచ్చతి మహాయాగో. హుతన్తి పహేణకసక్కారో అధిప్పేతో, తమ్పి ఉభయం ఫలాభావమేవ సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. సుకతదుక్కటానన్తి సుకతదుక్కటానం, కుసలాకుసలానన్తి అత్థో. ఫలం విపాకోతి యం ఫలన్తి వా విపాకోతి వా వుచ్చతి, తం నత్థీతి వదతి. నత్థి అయం లోకోతి పరలోకే ఠితస్స అయం లోకో నత్థి. నత్థి పరో లోకోతి ఇధ లోకే ఠితస్సపి పరలోకో నత్థి, సబ్బే తత్థ తత్థేవ ఉచ్ఛిజ్జన్తీతి దస్సేతి. నత్థి మాతా నత్థి పితాతి తేసు సమ్మాపటిపత్తిమిచ్ఛాపటిపత్తీనం ఫలాభావవసేన వదతి. నత్థి సత్తా ఓపపాతికాతి చవిత్వా ఉపపజ్జనకసత్తా నామ నత్థీతి వదతి. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేన్తీతి యే ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం అభివిసిట్ఠాయ పఞ్ఞాయ సయం పచ్చక్ఖం కత్వా పవేదేన్తి, తే నత్థీతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానం అభావం దీపేతి, ఏత్తావతా దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి కథితా హోతి.

౪౪౧. పాణాతిపాతం పహాయాతిఆదయో సత్త కమ్మపథా చూళహత్థిపదే విత్థారితా. అనభిజ్ఝాదయో ఉత్తానత్థాయేవ.

౪౪౨. సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్యన్తి సహభావం ఉపగచ్ఛేయ్యం. బ్రహ్మకాయికానం దేవానన్తి పఠమజ్ఝానభూమిదేవానం. ఆభానం దేవానన్తి ఆభా నామ విసుం నత్థి, పరిత్తాభఅప్పమాణాభఆభస్సరానమేతం అధివచనం. పరిత్తాభానన్తిఆది పన ఏకతో అగ్గహేత్వా తేసంయేవ భేదతో గహణం. పరిత్తసుభానన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇతి భగవా ఆసవక్ఖయం దస్సేత్వా అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠపేసి.

ఇధ ఠత్వా పన దేవలోకా సమానేతబ్బా. తిస్సన్నం తావ ఝానభూమీనం వసేన నవ బ్రహ్మలోకా, పఞ్చ సుద్ధావాసా చతూహి ఆరూపేహి సద్ధిం నవాతి అట్ఠారస, వేహప్ఫలేహి సద్ధిం ఏకూనవీసతి, తే అసఞ్ఞం పక్ఖిపిత్వా వీసతి బ్రహ్మలోకా హోన్తి, ఏవం ఛహి కామావచరేహి సద్ధిం ఛబ్బీసతి దేవలోకా నామ. తేసం సబ్బేసమ్పి భగవతా దసకుసలకమ్మపథేహి నిబ్బత్తి దస్సితా.

తత్థ ఛసు తావ కామావచరేసు తిణ్ణం సుచరితానం విపాకేనేవ నిబ్బత్తి హోతి. ఉపరిదేవలోకానం పన ఇమే కమ్మపథా ఉపనిస్సయవసేన కథితా. దస కుసలకమ్మపథా హి సీలం, సీలవతో చ కసిణపరికమ్మం ఇజ్ఝతీతి. సీలే పతిట్ఠాయ కసిణపరికమ్మం కత్వా పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం నిబ్బత్తతి; దుతియాదీని భావేత్వా దుతియజ్ఝానభూమిఆదీసు నిబ్బత్తతి; రూపావచరజ్ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అనాగామిఫలే పతిట్ఠితో పఞ్చసు సుద్ధావాసేసు నిబ్బత్తతి; రూపావచరజ్ఝానం పాదకం కత్వా అరూపావచరసమాపత్తిం నిబ్బత్తేత్వా చతూసు అరూపేసు నిబ్బత్తతి; రూపారూపజ్ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. అసఞ్ఞభవో పన బాహిరకానం తాపసపరిబ్బాజకానం ఆచిణ్ణోతి ఇధ న నిద్దిట్ఠో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సాలేయ్యకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. వేరఞ్జకసుత్తవణ్ణనా

౪౪౪. ఏవం మే సుతన్తి వేరఞ్జకసుత్తం. తత్థ వేరఞ్జకాతి వేరఞ్జవాసినో. కేనచిదేవ కరణీయేనాతి కేనచిదేవ అనియమితకిచ్చేన. సేసం సబ్బం పురిమసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. కేవలఞ్హి ఇధ అధమ్మచారీ విసమచారీతి ఏవం పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా కతా. పురిమసుత్తే ధమ్మాధిట్ఠానాతి అయం విసేసో. సేసం తాదిసమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వేరఞ్జకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహావేదల్లసుత్తవణ్ణనా

౪౪౯. ఏవం మే సుతన్తి మహావేదల్లసుత్తం. తత్థ ఆయస్మాతి సగారవసప్పతిస్సవచనమేతం. మహాకోట్ఠికోతి తస్స థేరస్స నామం. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠితో. దుప్పఞ్ఞో దుప్పఞ్ఞోతి ఏత్థ పఞ్ఞాయ దుట్ఠం నామ నత్థి, అప్పఞ్ఞో నిప్పఞ్ఞోతి అత్థో. కిత్తావతా ను ఖోతి కారణపరిచ్ఛేదపుచ్ఛా, కిత్తకేన ను ఖో ఏవం వుచ్చతీతి అత్థో. పుచ్ఛా చ నామేసా అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా, దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా, విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా, అనుమతిపుచ్ఛా, కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి పఞ్చవిధా హోతి. తాసమిదం నానాకరణం –

కతమా అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం అఞ్ఞాతం హోతి అదిట్ఠం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం, తస్స ఞాణాయ దస్సనాయ తులనాయ తీరణాయ విభూతాయ విభావనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా.

కతమా దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం ఞాతం హోతి దిట్ఠం తులితం తీరితం విభూతం విభావితం, అఞ్ఞేహి పణ్డితేహి సద్ధిం సంసన్దనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా.

కతమా విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా? పకతియా సంసయపక్ఖన్దో హోతి విమతిపక్ఖన్దో, ద్వేళ్హకజాతో, ‘‘ఏవం ను ఖో, న ను ఖో, కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’’తి, సో విమతిచ్ఛేదనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨).

‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వాతి? అనిచ్చం, భన్తే’’తి (మహావ. ౨౧) ఏవరూపా అనుమతిం గహేత్వా ధమ్మదేసనాకాలే పుచ్ఛా అనుమతిపుచ్ఛా నామ.

‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా, కతమే చత్తారో’’తి (సం. ని. ౫.౩౯౦) ఏవరూపా భిక్ఖుసఙ్ఘం సయమేవ పుచ్ఛిత్వా సయమేవ విస్సజ్జేతుకామస్స పుచ్ఛా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా నామ. తాసు ఇధ దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా అధిప్పేతా.

థేరో హి అత్తనో దివాట్ఠానే నిసీదిత్వా సయమేవ పఞ్హం సముట్ఠపేత్వా సయం వినిచ్ఛినన్తో ఇదం సుత్తం ఆదితో పట్ఠాయ మత్థకం పాపేసి. ఏకచ్చో హి పఞ్హం సముట్ఠాపేతుంయేవ సక్కోతి న నిచ్ఛేతుం; ఏకచ్చో నిచ్ఛేతుం సక్కోతి న సముట్ఠాపేతుం; ఏకచ్చో ఉభయమ్పి న సక్కోతి; ఏకచ్చో ఉభయమ్పి సక్కోతి. తేసు థేరో ఉభయమ్పి సక్కోతియేవ. కస్మా? మహాపఞ్ఞతాయ. మహాపఞ్ఞం నిస్సాయ హి ఇమస్మిం సాసనే సారిపుత్తత్థేరో, మహాకచ్చానత్థేరో, పుణ్ణత్థేరో, కుమారకస్సపత్థేరో, ఆనన్దత్థేరో, అయమేవ ఆయస్మాతి సమ్బహులా థేరా విసేసట్ఠానం అధిగతా. న హి సక్కా యాయ వా తాయ వా అప్పమత్తికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతేన భిక్ఖునా సావకపారమీఞాణస్స మత్థకం పాపుణితుం, మహాపఞ్ఞేన పన సక్కాతి మహాపఞ్ఞతాయ సారిపుత్తత్థేరో తం ఠానం అధిగతో. పఞ్ఞాయ హి థేరేన సదిసో నత్థి. తేనేవ నం భగవా ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం మహాపఞ్ఞానం యదిదం సారిపుత్తో’’తి (అ. ని. ౧.౧౮౯).

తథా న సక్కా యాయ వా తాయ వా అప్పమత్తికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతేన భిక్ఖునా భగవతా సంఖిత్తేన భాసితస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా సమానేత్వా విత్థారేన అత్థం విభజేతుం, మహాపఞ్ఞేన పన సక్కాతి మహాపఞ్ఞతాయ మహాకచ్చానత్థేరో తత్థ పటిబలో జాతో, తేనేవ నం భగవా ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం విభజన్తానం యదిదం మహాకచ్చానో’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౭).

తథా న సక్కా యాయ వా తాయ వా అప్పమత్తికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతేన భిక్ఖునా ధమ్మకథం కథేన్తేన దస కథావత్థూని ఆహరిత్వా సత్త విసుద్ధియో విభజన్తేన ధమ్మకథం కథేతుం, మహాపఞ్ఞేన పన సక్కాతి మహాపఞ్ఞతాయ పుణ్ణత్థేరో చతుపరిసమజ్ఝే అలఙ్కతధమ్మాసనే చిత్తబీజనిం గహేత్వా నిసిన్నో లీళాయన్తో పుణ్ణచన్దో వియ ధమ్మం కథేసి. తేనేవ నం భగవా ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ధమ్మకథికానం యదిదం పుణ్ణో మన్తాణిపుత్తో’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౬).

తథా యాయ వా తాయ వా అప్పమత్తికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో భిక్ఖు ధమ్మం కథేన్తో ఇతో వా ఏత్తో వా అనుక్కమిత్వా యట్ఠికోటిం గహేత్వా అన్ధో వియ, ఏకపదికం దణ్డకసేతుం ఆరుళ్హో వియ చ గచ్ఛతి. మహాపఞ్ఞో పన చతుప్పదికం గాథం నిక్ఖిపిత్వా ఉపమా చ కారణాని చ ఆహరిత్వా తేపిటకం బుద్ధవచనం గహేత్వా హేట్ఠుపరియం కరోన్తో కథేసి. మహాపఞ్ఞతాయ పన కుమారకస్సపత్థేరో చతుప్పదికం గాథం నిక్ఖిపిత్వా ఉపమా చ కారణాని చ ఆహరిత్వా తేహి సద్ధిం యోజేన్తో జాతస్సరే పఞ్చవణ్ణాని కుసుమాని ఫుల్లాపేన్తో వియ సినేరుమత్థకే వట్టిసహస్సం తేలపదీపం జాలేన్తో వియ తేపిటకం బుద్ధవచనం హేట్ఠుపరియం కరోన్తో కథేసి. తేనేవ నం భగవా ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం చిత్తకథికానం యదిదం కుమారకస్సపో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౭).

తథా యాయ వా తాయ వా అప్పమత్తికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో భిక్ఖు చతూహి మాసేహి చతుప్పదికమ్పి గాథం గహేతుం న సక్కోతి. మహాపఞ్ఞో పన ఏకపదే ఠత్వా పదసతమ్పి పదసహస్సమ్పి గణ్హాతి. ఆనన్దత్థేరో పన మహాపఞ్ఞతాయ ఏకపదుద్ధారే ఠత్వా సకింయేవ సుత్వా పున అపుచ్ఛన్తో సట్ఠి పదసహస్సాని పన్నరస గాథాసహస్సాని వల్లియా పుప్ఫాని ఆకడ్ఢిత్వా గణ్హన్తో వియ ఏకప్పహారేనేవ గణ్హాతి. గహితగహితం పాసాణే ఖతలేఖా వియ, సువణ్ణఘటే పక్ఖిత్తసీహవసా వియ చ గహితాకారేనేవ తిట్ఠతి. తేనేవ నం భగవా ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం గతిమన్తానం యదిదం ఆనన్దో, సతిమన్తానం, ధితిమన్తానం, బహుస్సుతానం, ఉపట్ఠాకానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯-౨౨౩).

న హి సక్కా యాయ వా తాయ వా అప్పమత్తికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతేన భిక్ఖునా చతుపటిసమ్భిదాపభేదస్స మత్థకం పాపుణితుం. మహాపఞ్ఞేన పన సక్కాతి మహాపఞ్ఞతాయ మహాకోట్ఠితత్థేరో అధిగమపరిపుచ్ఛాసవనపుబ్బయోగానం వసేన అనన్తనయుస్సదం పటిసమ్భిదాపభేదం పత్తో. తేనేవ నం భగవా ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం పటిసమ్భిదాపత్తానం యదిదం మహాకోట్ఠితో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౮).

ఇతి థేరో మహాపఞ్ఞతాయ పఞ్హం సముట్ఠాపేతుమ్పి నిచ్ఛేతుమ్పీతి ఉభయమ్పి సక్కోతి. సో దివాట్ఠానే నిసీదిత్వా సయమేవ సబ్బపఞ్హే సముట్ఠపేత్వా సయం వినిచ్ఛినన్తో ఇదం సుత్తం ఆదితో పట్ఠాయ మత్థకం పాపేత్వా, ‘‘సోభనా వత అయం ధమ్మదేసనా, జేట్ఠభాతికేన నం ధమ్మసేనాపతినా సద్ధిం సంసన్దిస్సామి, తతో అయం ద్విన్నమ్పి అమ్హాకం ఏకమతియా ఏకజ్ఝాసయేన చ ఠపితా అతిగరుకా భవిస్సతి పాసాణచ్ఛత్తసదిసా, చతురోఘనిత్థరణత్థికానం తిత్థే ఠపితనావా వియ, మగ్గగమనత్థికానం సహస్సయుత్తఆజఞ్ఞరథో వియ బహుపకారా భవిస్సతీ’’తి దిట్ఠసంసన్దనత్థం పఞ్హం పుచ్ఛి. తేన వుత్తం – ‘‘తాసు ఇధ దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా అధిప్పేతా’’తి.

నప్పజానాతీతి ఏత్థ యస్మా నప్పజానాతి, తస్మా దుప్పఞ్ఞోతి వుచ్చతీతి అయమత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఇదం దుక్ఖన్తి నప్పజానాతీతి ఇదం దుక్ఖం, ఏత్తకం దుక్ఖం, ఇతో ఉద్ధం నత్థీతి దుక్ఖసచ్చం యాథావసరసలక్ఖణతో న పజానాతి. అయం దుక్ఖసముదయోతి ఇతో దుక్ఖం సముదేతీతి పవత్తిదుక్ఖపభావికా తణ్హా సముదయసచ్చన్తి యాథావసరసలక్ఖణతో న పజానాతి. అయం దుక్ఖనిరోధోతి ఇదం దుక్ఖం అయం దుక్ఖసముదయో చ ఇదం నామ ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝతీతి ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిబ్బానం నిరోధసచ్చన్తి యాథావసరసలక్ఖణతో న పజానాతి. అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి అయం పటిపదా దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతీతి మగ్గసచ్చం యాథావసరసలక్ఖణతో న పజానాతీతి. అనన్తరవారేపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. సఙ్ఖేపతో పనేత్థ చతుసచ్చకమ్మట్ఠానికో పుగ్గలో కథితోతి వేదితబ్బో.

అయఞ్హి ఆచరియసన్తికే చత్తారి సచ్చాని సవనతో ఉగ్గణ్హాతి. ఠపేత్వా తణ్హం తేభూమకా ధమ్మా దుక్ఖసచ్చం, తణ్హా సముదయసచ్చం, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిబ్బానం నిరోధసచ్చం, దుక్ఖసచ్చం పరిజానన్తో సముదయసచ్చం పజహన్తో నిరోధపాపనో మగ్గో మగ్గసచ్చన్తి ఏవం ఉగ్గహేత్వా అభినివిసతి. తత్థ పురిమాని ద్వే సచ్చాని వట్టం, పచ్ఛిమాని వివట్టం, వట్టే అభినివేసో హోతి, నో వివట్టే, తస్మా అయం అభినివిసమానో దుక్ఖసచ్చే అభినివిసతి.

దుక్ఖసచ్చం నామ రూపాదయో పఞ్చక్ఖన్ధాతి వవత్థపేత్వా ధాతుకమ్మట్ఠానవసేన ఓతరిత్వా, ‘‘చత్తారి మహాభూతాని చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయ రూపం రూప’’న్తి వవత్థపేతి. తదారమ్మణా వేదనా సఞ్ఞా సఙ్ఖారా విఞ్ఞాణం నామన్తి ఏవం యమకతాలక్ఖన్ధం భిన్దన్తో వియ ‘‘ద్వేవ ఇమే ధమ్మా నామరూప’’న్తి వవత్థపేతి. తం పనేతం న అహేతుకం సహేతుకం సప్పచ్చయం, కో చస్స పచ్చయో అవిజ్జాదయో ధమ్మాతి ఏవం పచ్చయే చేవ పచ్చయుప్పన్నధమ్మే చ వవత్థపేత్వా ‘‘సబ్బేపి ధమ్మా హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చా’’తి అనిచ్చలక్ఖణం ఆరోపేతి, తతో ఉదయవయప్పటిపీళనాకారేన దుక్ఖా, అవసవత్తనాకారేన అనత్తాతి తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సనాపటిపాటియా సమ్మసన్తో లోకుత్తరమగ్గం పాపుణాతి.

మగ్గక్ఖణే చత్తారి సచ్చాని ఏకపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, ఏకాభిసమయేన అభిసమేతి. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి. సముదయం పహానపటివేధేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియాపటివేధేన, మగ్గం భావనాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేతి, సముదయం పహానాభిసమయేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియాభిసమయేన, మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి. సో తీణి సచ్చాని కిచ్చతో పటివిజ్ఝతి, నిరోధం ఆరమ్మణతో. తస్మిఞ్చస్స ఖణే అహం దుక్ఖం పరిజానామి, సముదయం పజహామి, నిరోధం సచ్ఛికరోమి, మగ్గం భావేమీతి ఆభోగసమన్నాహారమనసికారపచ్చవేక్ఖణా నత్థి. ఏతస్స పన పరిగ్గణ్హన్తస్సేవ మగ్గో తీసు సచ్చేసు పరిఞ్ఞాదికిచ్చం సాధేన్తోవ నిరోధం ఆరమ్మణతో పటివిజ్ఝతీతి.

తస్మా పఞ్ఞవాతి వుచ్చతీతి ఏత్థ హేట్ఠిమకోటియా సోతాపన్నో, ఉపరిమకోటియా ఖీణాసవో పఞ్ఞవాతి నిద్దిట్ఠో. యో పన తేపిటకం బుద్ధవచనం పాళితో చ అత్థతో చ అనుసన్ధితో చ పుబ్బాపరతో చ ఉగ్గహేత్వా హేట్ఠుపరియం కరోన్తో విచరతి, అనిచ్చదుక్ఖానత్తవసేన పరిగ్గహమత్తమ్పి నత్థి, అయం పఞ్ఞవా నామ, దుప్పఞ్ఞో నామాతి? విఞ్ఞాణచరితో నామేస, పఞ్ఞవాతి న వత్తబ్బో. అథ యో తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సనాపటిపాటియా సమ్మసన్తో అజ్జ అజ్జేవ అరహత్తన్తి చరతి, అయం పఞ్ఞవా నామ, దుప్పఞ్ఞో నామాతి? భజాపియమానో పఞ్ఞవాపక్ఖం భజతి. సుత్తే పన పటివేధోవ కథితో.

విఞ్ఞాణం విఞ్ఞాణన్తి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? యేన విఞ్ఞాణేన సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా ఏస పఞ్ఞవా నామ జాతో, తస్స ఆగమనవిపస్సనా విఞ్ఞాణం కమ్మకారకచిత్తం పుచ్ఛామీతి పుచ్ఛతి. సుఖన్తిపి విజానాతీతి సుఖవేదనమ్పి విజానాతి. ఉపరిపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఇమినా థేరో ‘‘సుఖం వేదనం వేదయమానో సుఖం వేదనం వేదయామీతి పజానాతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౧౧౩; దీ. ని. ౨.౩౮౦) నయేన ఆగతవేదనావసేన అరూపకమ్మట్ఠానం కథేసి. తస్సత్థో సతిపట్ఠానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

సంసట్ఠాతి ఏకుప్పాదాదిలక్ఖణేన సంయోగట్ఠేన సంసట్ఠా, ఉదాహు విసంసట్ఠాతి పుచ్ఛతి. ఏత్థ చ థేరో మగ్గపఞ్ఞఞ్చ విపస్సనావిఞ్ఞాణఞ్చాతి ఇమే ద్వే లోకియలోకుత్తరధమ్మే మిస్సేత్వా భూమన్తరం భిన్దిత్వా సమయం అజానన్తో వియ పుచ్ఛతీతి న వేదితబ్బో. మగ్గపఞ్ఞాయ పన మగ్గవిఞ్ఞాణేన, విపస్సనాపఞ్ఞాయ చ విపస్సనావిఞ్ఞాణేనేవ సద్ధిం సంసట్ఠభావం పుచ్ఛతీతి వేదితబ్బో. థేరోపిస్స తమేవత్థం విస్సజ్జేన్తో ఇమే ధమ్మా సంసట్ఠాతిఆదిమాహ. తత్థ న చ లబ్భా ఇమేసం ధమ్మానన్తి ఇమేసం లోకియమగ్గక్ఖణేపి లోకుత్తరమగ్గక్ఖణేపి ఏకతో ఉప్పన్నానం ద్విన్నం ధమ్మానం. వినిబ్భుజిత్వా వినిబ్భుజిత్వాతి విసుం విసుం కత్వా వినివట్టేత్వా, ఆరమ్మణతో వా వత్థుతో వా ఉప్పాదతో వా నిరోధతో వా నానాకరణం దస్సేతుం న సక్కాతి అత్థో. తేసం తేసం పన ధమ్మానం విసయో నామ అత్థి. లోకియధమ్మం పత్వా హి చిత్తం జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, లోకుత్తరం పత్వా పఞ్ఞా.

సమ్మాసమ్బుద్ధోపి హి లోకియధమ్మం పుచ్ఛన్తో, ‘‘భిక్ఖు, త్వం కతమం పఞ్ఞం అధిగతో, కిం పఠమమగ్గపఞ్ఞం, ఉదాహు దుతియ తతియ చతుత్థ మగ్గపఞ్ఞ’’న్తి న ఏవం పుచ్ఛతి. కిం ఫస్సో త్వం, భిక్ఖు, కిం వేదనో, కిం సఞ్ఞో, కిం చేతనోతి న చ పుచ్ఛతి, చిత్తవసేన పన, ‘‘కిఞ్చిత్తో త్వం, భిక్ఖూ’’తి (పారా. ౧౩౫) పుచ్ఛతి. కుసలాకుసలం పఞ్ఞపేన్తోపి ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా’’తి (ధ. ప. ౧, ౨) చ, ‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీ’’తి (ధ. స. ౧) చ ఏవం చిత్తవసేనేవ పఞ్ఞాపేతి. లోకుత్తరం పుచ్ఛన్తో పన కిం ఫస్సో త్వం భిక్ఖు, కిం వేదనో, కిం సఞ్ఞో, కిం చేతనోతి న పుచ్ఛతి. కతమా తే, భిక్ఖు, పఞ్ఞా అధిగతా, కిం పఠమమగ్గపఞ్ఞా, ఉదాహు దుతియతతియచతుత్థమగ్గపఞ్ఞాతి ఏవం పఞ్ఞావసేనేవ పుచ్ఛతి.

ఇన్ద్రియసంయుత్తేపి ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, ఇన్ద్రియాని. కతమాని పఞ్చ? సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. కత్థ చ, భిక్ఖవే, సద్ధిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం? చతూసు సోతాపత్తియఙ్గేసు ఏత్థ సద్ధిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం. కత్థ చ, భిక్ఖవే, వీరియిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం? చతూసు సమ్మప్పధానేసు ఏత్థ వీరియిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం. కత్థ చ, భిక్ఖవే, సతిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం? చతూసు సతిపట్ఠానేసు ఏత్థ సతిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం. కత్థ చ, భిక్ఖవే, సమాధిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం? చతూసు ఝానేసు ఏత్థ సమాధిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం. కత్థ చ, భిక్ఖవే, పఞ్ఞిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం? చతూసు అరియసచ్చేసు ఏత్థ పఞ్ఞిన్ద్రియం దట్ఠబ్బ’’న్తి (సం. ని. ౫.౪౭౮). ఏవం సవిసయస్మింయేవ లోకియలోకుత్తరా ధమ్మా కథితా.

యథా హి చత్తారో సేట్ఠిపుత్తా రాజాతి రాజపఞ్చమేసు సహాయేసు నక్ఖత్తం కీళిస్సామాతి వీథిం ఓతిణ్ణేసు ఏకస్స సేట్ఠిపుత్తస్స గేహం గతకాలే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ, ‘‘ఇమేసం ఖాదనీయం భోజనీయం దేథ, గన్ధమాలాలఙ్కారాదీని దేథా’’తి గేహే విచారేతి. దుతియస్స తతియస్స చతుత్థస్స గేహం గతకాలే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ, ‘‘ఇమేసం ఖాదనీయం భోజనీయం దేథ, గన్ధమాలాలఙ్కారాదీని దేథా’’తి గేహే విచారేతి. అథ సబ్బపచ్ఛా రఞ్ఞో గేహం గతకాలే కిఞ్చాపి రాజా సబ్బత్థ ఇస్సరోవ, ఇమస్మిం పన కాలే అత్తనో గేహేయేవ, ‘‘ఇమేసం ఖాదనీయం భోజనీయం దేథ, గన్ధమాలాలఙ్కారాదీని దేథా’’తి విచారేతి. ఏవమేవం ఖో సద్ధాపఞ్చమకేసు ఇన్ద్రియేసు తేసు సహాయేసు ఏకతో వీథిం ఓతరన్తేసు వియ ఏకారమ్మణే ఉప్పజ్జమానేసుపి యథా పఠమస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం సోతాపత్తియఙ్గాని పత్వా అధిమోక్ఖలక్ఖణం సద్ధిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. యథా దుతియస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం సమ్మప్పధానాని పత్వా పగ్గహణలక్ఖణం వీరియిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. యథా తతియస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం సతిపట్ఠానాని పత్వా ఉపట్ఠానలక్ఖణం సతిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. యథా చతుత్థస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం ఝానవిమోక్ఖే పత్వా అవిక్ఖేపలక్ఖణం సమాధిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. సబ్బపచ్ఛా రఞ్ఞో గేహం గతకాలే పన యథా ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, రాజావ గేహే విచారేతి, ఏవమేవ అరియసచ్చాని పత్వా పజాననలక్ఖణం పఞ్ఞిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి.

ఇతి పటిసమ్భిదాపత్తానం అగ్గే ఠపితో మహాకోట్ఠితత్థేరో లోకియధమ్మం పుచ్ఛన్తో చిత్తం జేట్ఠకం చిత్తం పుబ్బఙ్గమం కత్వా పుచ్ఛి; లోకుత్తరధమ్మం పుచ్ఛన్తో పఞ్ఞం జేట్ఠకం పఞ్ఞం పుబ్బఙ్గమం కత్వా పుచ్ఛి. ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరోపి తథేవ విస్సజ్జేసీతి.

యం హావుసో, పజానాతీతి యం చతుసచ్చధమ్మమిదం దుక్ఖన్తిఆదినా నయేన మగ్గపఞ్ఞా పజానాతి. తం విజానాతీతి మగ్గవిఞ్ఞాణమ్పి తథేవ తం విజానాతి. యం విజానాతీతి యం సఙ్ఖారగతం అనిచ్చన్తిఆదినా నయేన విపస్సనావిఞ్ఞాణం విజానాతి. తం పజానాతీతి విపస్సనాపఞ్ఞాపి తథేవ తం పజానాతి. తస్మా ఇమే ధమ్మాతి తేన కారణేన ఇమే ధమ్మా. సంసట్ఠాతి ఏకుప్పాదఏకనిరోధఏకవత్థుకఏకారమ్మణతాయ సంసట్ఠా.

పఞ్ఞా భావేతబ్బాతి ఇదం మగ్గపఞ్ఞం సన్ధాయ వుత్తం. తంసమ్పయుత్తం పన విఞ్ఞాణం తాయ సద్ధిం భావేతబ్బమేవ హోతి. విఞ్ఞాణం పరిఞ్ఞేయ్యన్తి ఇదం విపస్సనావిఞ్ఞాణం సన్ధాయ వుత్తం. తంసమ్పయుత్తా పన పఞ్ఞా తేన సద్ధిం పరిజానితబ్బావ హోతి.

౪౫౦. వేదనా వేదనాతి ఇదం కస్మా పుచ్ఛతి? వేదనాలక్ఖణం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. ఏవం సన్తేపి తేభూమికసమ్మసనచారవేదనావ అధిప్పేతాతి సల్లక్ఖేతబ్బా. సుఖమ్పి వేదేతీతి సుఖం ఆరమ్మణం వేదేతి అనుభవతి. పరతో పదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ‘‘రూపఞ్చ హిదం, మహాలి, ఏకన్తదుక్ఖం అభవిస్స, దుక్ఖానుపతితం దుక్ఖావక్కన్తం అనవక్కన్తం సుఖేన, నయిదం సత్తా రూపస్మిం సారజ్జేయ్యుం. యస్మా చ ఖో, మహాలి, రూపం సుఖం సుఖానుపతితం సుఖావక్కన్తం అనవక్కన్తం దుక్ఖేన, తస్మా సత్తా రూపస్మిం సారజ్జన్తి, సారాగా సంయుజ్జన్తి, సంయోగా సంకిలిస్సన్తి. వేదనా చ హిదం… సఞ్ఞా… సఙ్ఖారా… విఞ్ఞాణఞ్చ హిదం, మహాలి, ఏకన్తదుక్ఖం అభవిస్స…పే… సంకిలిస్సన్తీ’’తి (సం. ని. ౩.౭౦) ఇమినా హి మహాలిసుత్తపరియాయేన ఇధ ఆరమ్మణం సుఖం దుక్ఖం అదుక్ఖమసుఖన్తి కథితం. అపిచ పురిమం సుఖం వేదనం ఆరమ్మణం కత్వా అపరా సుఖా వేదనా వేదేతి; పురిమం దుక్ఖం వేదనం ఆరమ్మణం కత్వా అపరా దుక్ఖా వేదనా వేదేతి; పురిమం అదుక్ఖమసుఖం వేదనం ఆరమ్మణం కత్వా అపరా అదుక్ఖమసుఖా వేదనా వేదేతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. వేదనాయేవ హి వేదేతి, న అఞ్ఞో కోచి వేదితా నామ అత్థీతి వుత్తమేతం.

సఞ్ఞా సఞ్ఞాతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? సబ్బసఞ్ఞాయ లక్ఖణం. కిం సబ్బత్థకసఞ్ఞాయాతి? సబ్బసఞ్ఞాయ లక్ఖణన్తిపి సబ్బత్థకసఞ్ఞాయ లక్ఖణన్తిపి ఏకమేవేతం, ఏవం సన్తేపి తేభూమికసమ్మసనచారసఞ్ఞావ అధిప్పేతాతి సల్లక్ఖేతబ్బా. నీలకమ్పి సఞ్జానాతీతి నీలపుప్ఫే వా వత్థే వా పరికమ్మం కత్వా ఉపచారం వా అప్పనం వా పాపేన్తో సఞ్జానాతి. ఇమస్మిఞ్హి అత్థే పరికమ్మసఞ్ఞాపి ఉపచారసఞ్ఞాపి అప్పనాసఞ్ఞాపి వట్టతి. నీలే నీలన్తి ఉప్పజ్జనకసఞ్ఞాపి వట్టతియేవ. పీతకాదీసుపి ఏసేవ నయో.

యా చావుసో, వేదనాతి ఏత్థ వేదనా, సఞ్ఞా, విఞ్ఞాణన్తి ఇమాని తీణి గహేత్వా పఞ్ఞా కస్మా న గహితాతి? అసబ్బసఙ్గాహికత్తా. పఞ్ఞాయ హి గహితాయ పఞ్ఞాయ సమ్పయుత్తావ వేదనాదయో లబ్భన్తి, నో విప్పయుత్తా. తం పన అగ్గహేత్వా ఇమేసు గహితేసు పఞ్ఞాయ సమ్పయుత్తా చ విప్పయుత్తా చ అన్తమసో ద్వే పఞ్చవిఞ్ఞాణధమ్మాపి లబ్భన్తి. యథా హి తయో పురిసా సుత్తం సుత్తన్తి వదేయ్యుం, చతుత్థో రతనావుతసుత్తన్తి. తేసు పురిమా తయో తక్కగతమ్పి పట్టివట్టకాదిగతమ్పి యంకిఞ్చి బహుం సుత్తం లభన్తి అన్తమసో మక్కటకసుత్తమ్పి. రతనావుతసుత్తం పరియేసన్తో మన్దం లభతి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. హేట్ఠతో వా పఞ్ఞా విఞ్ఞాణేన సద్ధిం సమ్పయోగం లభాపితా విస్సట్ఠత్తావ ఇధ న గహితాతి వదన్తి. యం హావుసో, వేదేతీతి యం ఆరమ్మణం వేదనా వేదేతి, సఞ్ఞాపి తదేవ సఞ్జానాతి. యం సఞ్జానాతీతి యం ఆరమ్మణం సఞ్ఞా సఞ్జానాతి, విఞ్ఞాణమ్పి తదేవ విజానాతీతి అత్థో.

ఇదాని సఞ్జానాతి విజానాతి పజానాతీతి ఏత్థ విసేసో వేదితబ్బో. తత్థ ఉపసగ్గమత్తమేవ విసేసో. జానాతీతి పదం పన అవిసేసో. తస్సాపి జాననత్థే విసేసో వేదితబ్బో. సఞ్ఞా హి నీలాదివసేన ఆరమ్మణం సఞ్జాననమత్తమేవ, అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి లక్ఖణపటివేధం పాపేతుం న సక్కోతి. విఞ్ఞాణం నీలాదివసేన ఆరమ్మణఞ్చేవ సఞ్జానాతి, అనిచ్చాదిలక్ఖణపటివేధఞ్చ పాపేతి, ఉస్సక్కిత్వా పన మగ్గపాతుభావం పాపేతుం న సక్కోతి. పఞ్ఞా నీలాదివసేన ఆరమ్మణమ్పి సఞ్జానాతి, అనిచ్చాదివసేన లక్ఖణపటివేధమ్పి పాపేతి, ఉస్సక్కిత్వా మగ్గపాతుభావం పాపేతుమ్పి సక్కోతి.

యథా హి హేరఞ్ఞికఫలకే కహాపణరాసిమ్హి కతే అజాతబుద్ధి దారకో గామికపురిసో మహాహేరఞ్ఞికోతి తీసు జనేసు ఓలోకేత్వా ఠితేసు అజాతబుద్ధి దారకో కహాపణానం చిత్తవిచిత్తచతురస్సమణ్డలభావమేవ జానాతి, ఇదం మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగం రతనసమ్మతన్తి న జానాతి. గామికపురిసో చిత్తాదిభావఞ్చేవ జానాతి, మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగరతనసమ్మతభావఞ్చ. ‘‘అయం కూటో అయం ఛేకో అయం కరతో అయం సణ్హో’’తి పన న జానాతి. మహాహేరఞ్ఞికో చిత్తాదిభావమ్పి రతనసమ్మతభావమ్పి కూటాదిభావమ్పి జానాతి, జానన్తో చ పన నం రూపం దిస్వాపి జానాతి, ఆకోటితస్స సద్దం సుత్వాపి, గన్ధం ఘాయిత్వాపి, రసం సాయిత్వాపి, హత్థేన గరుకలహుకభావం ఉపధారేత్వాపి అసుకగామే కతోతిపి జానాతి, అసుకనిగమే అసుకనగరే అసుకపబ్బతచ్ఛాయాయ అసుకనదీతీరే కతోతిపి, అసుకాచరియేన కతోతిపి జానాతి. ఏవమేవం సఞ్ఞా అజాతబుద్ధిదారకస్స కహాపణదస్సనం వియ నీలాదివసేన ఆరమ్మణమత్తమేవ సఞ్జానాతి. విఞ్ఞాణం గామికపురిసస్స కహాపణదస్సనం వియ నీలాదివసేన ఆరమ్మణమ్పి సఞ్జానాతి, అనిచ్చాదివసేన లక్ఖణపటివేధమ్పి పాపేతి. పఞ్ఞా మహాహేరఞ్ఞికస్స కహాపణదస్సనం వియ నీలాదివసేన ఆరమ్మణమ్పి సఞ్జానాతి, అనిచ్చాదివసేన లక్ఖణపటివేధమ్పి పాపేతి, ఉస్సక్కిత్వా మగ్గపాతుభావమ్పి పాపేతి. సో పన నేసం విసేసో దుప్పటివిజ్ఝో.

తేనాహ ఆయస్మా నాగసేనో – ‘‘దుక్కరం, మహారాజ, భగవతా కతన్తి. కిం, భన్తే, నాగసేన భగవతా దుక్కరం కతన్తి? దుక్కరం, మహారాజ, భగవతా కతం, ఇమేసం అరూపీనం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం ఏకారమ్మణే పవత్తమానానం వవత్థానం అక్ఖాతం, అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం చిత్త’’న్తి (మి. ప. ౨.౭.౧౬). యథా హి తిలతేలం, సాసపతేలం, మధుకతేలం, ఏరణ్డకతేలం, వసాతేలన్తి ఇమాని పఞ్చ తేలాని ఏకచాటియం పక్ఖిపిత్వా దివసం యమకమన్థేహి మన్థేత్వా తతో ఇదం తిలతేలం, ఇదం సాసపతేలన్తి ఏకేకస్స పాటియేక్కం ఉద్ధరణం నామ దుక్కరం, ఇదం తతో దుక్కరతరం. భగవా పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స సుప్పటివిద్ధత్తా ధమ్మిస్సరో ధమ్మరాజా ఇమేసం అరూపీనం ధమ్మానం ఏకారమ్మణే పవత్తమానానం వవత్థానం అక్ఖాసి. పఞ్చన్నం మహానదీనం సముద్దం పవిట్ఠట్ఠానే, ‘‘ఇదం గఙ్గాయ ఉదకం, ఇదం యమునాయా’’తి ఏవం పాటియేక్కం ఉదకఉద్ధరణేనాపి అయమత్థో వేదితబ్బో.

౪౫౧. నిస్సట్ఠేనాతి నిస్సటేన పరిచ్చత్తేన వా. తత్థ నిస్సటేనాతి అత్థే సతి పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహీతి నిస్సక్కవచనం. పరిచ్చత్తేనాతి అత్థే సతి కరణవచనం వేదితబ్బం. ఇదం వుత్తం హోతి – పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి నిస్సరిత్వా మనోద్వారే పవత్తేన పఞ్చహి వా ఇన్ద్రియేహి తస్స వత్థుభావం అనుపగమనతాయ పరిచ్చత్తేనాతి. పరిసుద్ధేనాతి నిరుపక్కిలేసేన. మనోవిఞ్ఞాణేనాతి రూపావచరచతుత్థజ్ఝానచిత్తేన. కిం నేయ్యన్తి కిం జానితబ్బం. ‘‘యంకిఞ్చి నేయ్యం నామ అత్థి ధమ్మ’’న్తిఆదీసు (మహాని. ౬౯) హి జానితబ్బం నేయ్యన్తి వుత్తం. ఆకాసానఞ్చాయతనం నేయ్యన్తి కథం రూపావచరచతుత్థజ్ఝానచిత్తేన అరూపావచరసమాపత్తి నేయ్యాతి? రూపావచరచతుత్థజ్ఝానే ఠితేన అరూపావచరసమాపత్తిం నిబ్బత్తేతుం సక్కా హోతి. ఏత్థ ఠితస్స హి సా ఇజ్ఝతి. తస్మా ‘‘ఆకాసానఞ్చాయతనం నేయ్య’’న్తిఆదిమాహ. అథ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం కస్మా న వుత్తన్తి? పాటియేక్కం అభినివేసాభావతో. తత్థ హి కలాపతో నయతో సమ్మసనం లబ్భతి, ధమ్మసేనాపతిసదిసస్సాపి హి భిక్ఖునో పాటియేక్కం అభినివేసో న జాయతి. తస్మా థేరోపి, ‘‘ఏవం కిరమే ధమ్మా అహుత్వా సమ్భోన్తి, హుత్వా పటివేన్తీ’’తి (మ. ని. ౩.౯౪) కలాపతో నయతో సమ్మసిత్వా విస్సజ్జేసీతి. భగవా పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స హత్థగతత్తా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తియమ్పి పరోపఞ్ఞాస ధమ్మే పాటియేక్కం అంగుద్ధారేనేవ ఉద్ధరిత్వా, ‘‘యావతా సఞ్ఞాసమాపత్తియో, తావతా అఞ్ఞాపటివేధో’’తి ఆహ.

పఞ్ఞాచక్ఖునా పజానాతీతి దస్సనపరిణాయకట్ఠేన చక్ఖుభూతాయ పఞ్ఞాయ పజానాతి. తత్థ ద్వే పఞ్ఞా సమాధిపఞ్ఞా విపస్సనాపఞ్ఞా చ. సమాధిపఞ్ఞాయ కిచ్చతో అసమ్మోహతో చ పజానాతి. విపస్సనాపఞ్ఞాయ లక్ఖణపటివేధేన ఆరమ్మణతో జాననం కథితం. కిమత్థియాతి కో ఏతిస్సా అత్థో. అభిఞ్ఞత్థాతిఆదీసు అభిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే అభిజానాతీతి అభిఞ్ఞత్థా. పరిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే పరిజానాతీతి పరిఞ్ఞత్థా. పహాతబ్బే ధమ్మే పజహతీతి పహానత్థా. సా పనేసా లోకియాపి అభిఞ్ఞత్థా చ పరిఞ్ఞత్థా చ విక్ఖమ్భనతో పహానత్థా. లోకుత్తరాపి అభిఞ్ఞత్థా చ పరిఞ్ఞత్థా చ సముచ్ఛేదతో పహానత్థా. తత్థ లోకియా కిచ్చతో అసమ్మోహతో చ పజానాతి, లోకుత్తరా అసమ్మోహతో.

౪౫౨. సమ్మాదిట్ఠియా ఉప్పాదాయాతి విపస్సనాసమ్మాదిట్ఠియా చ మగ్గసమ్మాదిట్ఠియా చ. పరతో చ ఘోసోతి సప్పాయధమ్మస్సవనం. యోనిసో చ మనసికారోతి అత్తనో ఉపాయమనసికారో. తత్థ సావకేసు అపి ధమ్మసేనాపతినో ద్వే పచ్చయా లద్ధుం వట్టన్తియేవ. థేరో హి కప్పసతసహస్సాధికం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం పారమియో పూరేత్వాపి అత్తనో ధమ్మతాయ అణుమత్తమ్పి కిలేసం పజహితుం నాసక్ఖి. ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తి (మహావ. ౬౦) అస్సజిత్థేరతో ఇమం గాథం సుత్వావస్స పటివేధో జాతో. పచ్చేకబుద్ధానం పన సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానఞ్చ పరతోఘోసకమ్మం నత్థి, యోనిసోమనసికారస్మింయేవ ఠత్వా పచ్చేకబోధిఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చ నిబ్బత్తేన్తి.

అనుగ్గహితాతి లద్ధూపకారా. సమ్మాదిట్ఠీతి అరహత్తమగ్గసమ్మాదిట్ఠి. ఫలక్ఖణే నిబ్బత్తా చేతోవిముత్తి ఫలం అస్సాతి చేతోవిముత్తిఫలా. తదేవ చేతోవిముత్తిసఙ్ఖాతం ఫలం ఆనిసంసో అస్సాతి చేతోవిముత్తిఫలానిసంసా. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ చతుత్థఫలపఞ్ఞా పఞ్ఞావిముత్తి నామ, అవసేసా ధమ్మా చేతోవిముత్తీతి వేదితబ్బా. సీలానుగ్గహితాతిఆదీసు సీలన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలం. సుతన్తి సప్పాయధమ్మస్సవనం. సాకచ్ఛాతి కమ్మట్ఠానే ఖలనపక్ఖలనచ్ఛేదనకథా. సమథోతి విపస్సనాపాదికా అట్ఠ సమాపత్తియో. విపస్సనాతి సత్తవిధా అనుపస్సనా. చతుపారిసుద్ధిసీలఞ్హి పూరేన్తస్స, సప్పాయధమ్మస్సవనం సుణన్తస్స, కమ్మట్ఠానే ఖలనపక్ఖలనం ఛిన్దన్తస్స, విపస్సనాపాదికాసు అట్ఠసమాపత్తీసు కమ్మం కరోన్తస్స, సత్తవిధం అనుపస్సనం భావేన్తస్స అరహత్తమగ్గో ఉప్పజ్జిత్వా ఫలం దేతి.

యథా హి మధురం అమ్బపక్కం పరిభుఞ్జితుకామో అమ్బపోతకస్స సమన్తా ఉదకకోట్ఠకం థిరం కత్వా బన్ధతి. ఘటం గహేత్వా కాలేన కాలం ఉదకం ఆసిఞ్చతి. ఉదకస్స అనిక్ఖమనత్థం మరియాదం థిరం కరోతి. యా హోతి సమీపే వల్లి వా సుక్ఖదణ్డకో వా కిపిల్లికపుటో వా మక్కటకజాలం వా, తం అపనేతి. ఖణిత్తిం గహేత్వా కాలేన కాలం మూలాని పరిఖణతి. ఏవమస్స అప్పమత్తస్స ఇమాని పఞ్చ కారణాని కరోతో సో అమ్బో వడ్ఢిత్వా ఫలం దేతి. ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. రుక్ఖస్స సమన్తతో కోట్ఠకబన్ధనం వియ హి సీలం దట్ఠబ్బం, కాలేన కాలం ఉదకసిఞ్చనం వియ ధమ్మస్సవనం, మరియాదాయ థిరభావకరణం వియ సమథో, సమీపే వల్లిఆదీనం హరణం వియ కమ్మట్ఠానే ఖలనపక్ఖలనచ్ఛేదనం, కాలేన కాలం ఖణిత్తిం గహేత్వా మూలఖణనం వియ సత్తన్నం అనుపస్సనానం భావనా. తేహి పఞ్చహి కారణేహి అనుగ్గహితస్స అమ్బరుక్ఖస్స మధురఫలదానకాలో వియ ఇమస్స భిక్ఖునో ఇమేహి పఞ్చహి ధమ్మేహి అనుగ్గహితాయ సమ్మాదిట్ఠియా అరహత్తఫలదానం వేదితబ్బం.

౪౫౩. కతి పనావుసో, భవాతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? మూలమేవ గతో అనుసన్ధి, దుప్పఞ్ఞో యేహి భవేహి న ఉట్ఠాతి, తే పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. తత్థ కామభవోతి కామభవూపగం కమ్మం కమ్మాభినిబ్బత్తా ఉపాదిన్నక్ఖన్ధాపీతి ఉభయమేకతో కత్వా కామభవోతి ఆహ. రూపారూపభవేసుపి ఏసేవ నయో. ఆయతిన్తి అనాగతే. పునబ్భవస్స అభినిబ్బత్తీతి పునబ్భవాభినిబ్బత్తి. ఇధ వట్టం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. తత్రాతత్రాభినన్దనాతి రూపాభినన్దనా సద్దాభినన్దనాతి ఏవం తహిం తహిం అభినన్దనా, కరణవచనే చేతం పచ్చత్తం. తత్రతత్రాభినన్దనాయ పునబ్భవాభినిబ్బత్తి హోతీతి అత్థో. ఏత్తావతా హి గమనం హోతి, ఆగమనం హోతి, గమనాగమనం హోతి, వట్టం వత్తతీతి వట్టం మత్థకం పాపేత్వా దస్సేసి. ఇదాని వివట్టం పుచ్ఛన్తో ‘‘కథం పనావుసో’’తిఆదిమాహ. తస్స విస్సజ్జనే అవిజ్జావిరాగాతి అవిజ్జాయ ఖయనిరోధేన. విజ్జుప్పాదాతి అరహత్తమగ్గవిజ్జాయ ఉప్పాదేన. కిం అవిజ్జా పుబ్బే నిరుద్ధా, అథ విజ్జా పుబ్బే ఉప్పన్నాతి? ఉభయమేతం న వత్తబ్బం. పదీపుజ్జలనేన అన్ధకారవిగమో వియ విజ్జుప్పాదేన అవిజ్జా నిరుద్ధావ హోతి. తణ్హానిరోధాతి తణ్హాయ ఖయనిరోధేన. పునబ్భవాభినిబ్బత్తి న హోతీతి ఏవం ఆయతిం పునబ్భవస్స అభినిబ్బత్తి న హోతి, గమనం ఆగమనం గమనాగమనం ఉపచ్ఛిజ్జతి, వట్టం న వత్తతీతి వివట్టం మత్థకం పాపేత్వా దస్సేసి.

౪౫౪. కతమం పనావుసోతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? ఉభతోభాగవిముత్తో భిక్ఖు కాలేన కాలం నిరోధం సమాపజ్జతి. తస్స నిరోధపాదకం పఠమజ్ఝానం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. పఠమం ఝానన్తి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? నిరోధం సమాపజ్జనకేన భిక్ఖునా అఙ్గవవత్థానం కోట్ఠాసపరిచ్ఛేదో నామ జానితబ్బో, ఇదం ఝానం పఞ్చఙ్గికం చతురఙ్గికం తివఙ్గికం దువఙ్గికన్తి అఙ్గవవత్థానం కోట్ఠాసపరిచ్ఛేదం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. వితక్కోతిఆదీసు పన అభినిరోపనలక్ఖణో వితక్కో, అనుమజ్జనలక్ఖణో విచారో, ఫరణలక్ఖణా పీతి, సాతలక్ఖణం సుఖం, అవిక్ఖేపలక్ఖణా చిత్తేకగ్గతాతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా వత్తన్తి. కతఙ్గవిప్పహీనన్తి ఇధ పన కిం పుచ్ఛతి? నిరోధం సమాపజ్జనకేన భిక్ఖునా ఉపకారానుపకారాని అఙ్గాని జానితబ్బాని, తాని పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి, విస్సజ్జనం పనేత్థ పాకటమేవ. ఇతి హేట్ఠా నిరోధపాదకం పఠమజ్ఝానం గహితం, ఉపరి తస్స అనన్తరపచ్చయం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం పుచ్ఛిస్సతి. అన్తరా పన ఛ సమాపత్తియో సంఖిత్తా, నయం వా దస్సేత్వా విస్సట్ఠాతి వేదితబ్బా.

౪౫౫. ఇదాని విఞ్ఞాణనిస్సయే పఞ్చ పసాదే పుచ్ఛన్తో పఞ్చిమాని, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ గోచరవిసయన్తి గోచరభూతం విసయం. అఞ్ఞమఞ్ఞస్సాతి చక్ఖు సోతస్స సోతం వా చక్ఖుస్సాతి ఏవం ఏకేకస్స గోచరవిసయం న పచ్చనుభోతి. సచే హి నీలాదిభేదం రూపారమ్మణం సమోధానేత్వా సోతిన్ద్రియస్స ఉపనేయ్య, ‘‘ఇఙ్ఘ తావ నం వవత్థపేహి విభావేహి, కిం నామేతం ఆరమ్మణ’’న్తి. చక్ఖువిఞ్ఞాణఞ్హి వినాపి ముఖేన అత్తనో ధమ్మతాయ ఏవం వదేయ్య – ‘‘అరే అన్ధబాల, వస్ససతమ్పి వస్ససహస్సమ్పి పరిధావమానో అఞ్ఞత్ర మయా కుహిం ఏతస్స జాననకం లభిస్ససి, ఆహర నం చక్ఖుపసాదే ఉపనేహి, అహమేతం ఆరమ్మణం జానిస్సామి, యది వా నీలం యది వా పీతకం, న హి ఏసో అఞ్ఞస్స విసయో, మయ్హేవేసో విసయో’’తి. సేసద్వారేసుపి ఏసేవ నయో. ఏవమేతాని అఞ్ఞమఞ్ఞస్స గోచరం విసయం న పచ్చనుభోన్తి నామ. కిం పటిసరణన్తి ఏతేసం కిం పటిసరణం, కిం ఏతాని పటిసరన్తీతి పుచ్ఛతి. మనో పటిసరణన్తి జవనమనో పటిసరణం. మనో చ నేసన్తి మనోద్వారికజవనమనో వా పఞ్చద్వారికజవనమనో వా ఏతేసం గోచరవిసయం రజ్జనాదివసేన అనుభోతి. చక్ఖువిఞ్ఞాణఞ్హి రూపదస్సనమత్తమేవ, ఏత్థ రజ్జనం వా దుస్సనం వా ముయ్హనం వా నత్థి. ఏతస్మిం పన ద్వారే జవనం రజ్జతి వా దుస్సతి వా ముయ్హతి వా. సోతవిఞ్ఞాణాదీసుపి ఏసేవ నయో.

తత్రాయం ఉపమా – పఞ్చ కిర దుబ్బలభోజకా రాజానం సేవిత్వా కిచ్ఛేన కసిరేన ఏకస్మిం పఞ్చకులికే గామే పరిత్తకం ఆయం లభింసు. తేసం తత్థ మచ్ఛభాగో మంసభాగో యుత్తికహాపణో వా, బన్ధకహాపణో వా, మాపహారకహాపణో వా, అట్ఠకహాపణో వా, సోళసకహాపణో వా, బాత్తింసకహాపణో వా, చతుసట్ఠికహాపణో వా, దణ్డోతి ఏత్తకమత్తమేవ పాపుణాతి. సతవత్థుకం పఞ్చసతవత్థుకం సహస్సవత్థుకం మహాబలిం రాజావ గణ్హాతి. తత్థ పఞ్చకులికగామో వియ పఞ్చ పసాదా దట్ఠబ్బా; పఞ్చ దుబ్బలభోజకా వియ పఞ్చ విఞ్ఞాణాని; రాజా వియ జవనం; దుబ్బలభోజకానం పరిత్తకం ఆయపాపుణనం వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం రూపదస్సనాదిమత్తం. రజ్జనాదీని పన ఏతేసు నత్థి. రఞ్ఞో మహాబలిగ్గహణం వియ తేసు ద్వారేసు జవనస్స రజ్జనాదీని వేదితబ్బాని.

౪౫౬. పఞ్చిమాని, ఆవుసోతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? అన్తోనిరోధస్మిం పఞ్చ పసాదే. కిరియమయపవత్తస్మిఞ్హి వత్తమానే అరూపధమ్మా పసాదానం బలవపచ్చయా హోన్తి. యో పన తం పవత్తం నిరోధేత్వా నిరోధసమాపత్తిం సమాపన్నో, తస్స అన్తోనిరోధే పఞ్చ పసాదా కిం పటిచ్చ తిట్ఠన్తీతి ఇదం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. ఆయుం పటిచ్చాతి జీవితిన్ద్రియం పటిచ్చ తిట్ఠన్తి. ఉస్మం పటిచ్చాతి జీవితిన్ద్రియం కమ్మజతేజం పటిచ్చ తిట్ఠతి. యస్మా పన కమ్మజతేజోపి జీవితిన్ద్రియేన వినా న తిట్ఠతి, తస్మా ‘‘ఉస్మా ఆయుం పటిచ్చ తిట్ఠతీ’’తి ఆహ. ఝాయతోతి జలతో. అచ్చిం పటిచ్చాతి జాలసిఖం పటిచ్చ. ఆభా పఞ్ఞాయతీతి ఆలోకో నామ పఞ్ఞాయతి. ఆభం పటిచ్చ అచ్చీతి తం ఆలోకం పటిచ్చ జాలసిఖా పఞ్ఞాయతి.

ఏవమేవ ఖో, ఆవుసో, ఆయు ఉస్మం పటిచ్చ తిట్ఠతీతి ఏత్థ జాలసిఖా వియ కమ్మజతేజో. ఆలోకో వియ జీవితిన్ద్రియం. జాలసిఖా హి ఉప్పజ్జమానా ఆలోకం గహేత్వావ ఉప్పజ్జతి. సా తేన అత్తనా జనితఆలోకేనేవ సయమ్పి అణు థూలా దీఘా రస్సాతి పాకటా హోతి. తత్థ జాలపవత్తియా జనితఆలోకేన తస్సాయేవ జాలపవత్తియా పాకటభావో వియ ఉస్మం పటిచ్చ నిబ్బత్తేన కమ్మజమహాభూతసమ్భవేన జీవితిన్ద్రియేన ఉస్మాయ అనుపాలనం. జీవితిన్ద్రియఞ్హి దసపి వస్సాని…పే… వస్ససతమ్పి కమ్మజతేజపవత్తం పాలేతి. ఇతి మహాభూతాని ఉపాదారూపానం నిస్సయపచ్చయాదివసేన పచ్చయాని హోన్తీతి ఆయు ఉస్మం పటిచ్చ తిట్ఠతి. జీవితిన్ద్రియం మహాభూతాని పాలేతీతి ఉస్మా ఆయుం పటిచ్చ తిట్ఠతీతి వేదితబ్బా.

౪౫౭. ఆయుసఙ్ఖారాతి ఆయుమేవ. వేదనియా ధమ్మాతి వేదనా ధమ్మావ. వుట్ఠానం పఞ్ఞాయతీతి సమాపత్తితో వుట్ఠానం పఞ్ఞాయతి. యో హి భిక్ఖు అరూపపవత్తే ఉక్కణ్ఠిత్వా సఞ్ఞఞ్చ వేదనఞ్చ నిరోధేత్వా నిరోధం సమాపన్నో, తస్స యథాపరిచ్ఛిన్నకాలవసేన రూపజీవితిన్ద్రియపచ్చయా అరూపధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. ఏవం పన రూపారూపపవత్తం పవత్తతి. యథా కిం? యథా ఏకో పురిసో జాలాపవత్తే ఉక్ఖణ్ఠితో ఉదకేన పహరిత్వా జాలం అప్పవత్తం కత్వా ఛారికాయ అఙ్గారే పిధాయ తుణ్హీ నిసీదతి. యదా పనస్స పున జాలాయ అత్థో హోతి, ఛారికం అపనేత్వా అఙ్గారే పరివత్తేత్వా ఉపాదానం దత్వా ముఖవాతం వా తాలవణ్టవాతం వా దదాతి. అథ జాలాపవత్తం పున పవత్తతి. ఏవమేవ జాలాపవత్తం వియ అరూపధమ్మా. పురిసస్స జాలాపవత్తే ఉక్కణ్ఠిత్వా ఉదకప్పహారేన జాలం అప్పవత్తం కత్వా ఛారికాయ అఙ్గారే పిధాయ తుణ్హీభూతస్స నిసజ్జా వియ భిక్ఖునో అరూపపవత్తే ఉక్కణ్ఠిత్వా సఞ్ఞఞ్చ వేదనఞ్చ నిరోధేత్వా నిరోధసమాపజ్జనం. ఛారికాయ పిహితఅఙ్గారా వియ రూపజీవితిన్ద్రియం. పురిసస్స పున జాలాయ అత్థే సతి ఛారికాపనయనాదీని వియ భిక్ఖునో యథాపరిచ్ఛిన్నకాలాపగమనం. అగ్గిజాలాయ పవత్తి వియ పున అరూపధమ్మేసు ఉప్పన్నేసు రూపారూపపవత్తి వేదితబ్బా.

ఆయు ఉస్మా చ విఞ్ఞాణన్తి రూపజీవితిన్ద్రియం, కమ్మజతేజోధాతు, చిత్తన్తి ఇమే తయో ధమ్మా యదా ఇమం రూపకాయం జహన్తి, అథాయం అచేతనం కట్ఠం వియ పథవియం ఛడ్డితో సేతీతి అత్థో. వుత్తఞ్చేతం –

‘‘ఆయు ఉస్మా చ విఞ్ఞాణం, యదా కాయం జహన్తిమం;

అపవిద్ధో తదా సేతి, పరభత్తం అచేతన’’న్తి. (సం. ని. ౩.౯౫);

కాయసఙ్ఖారాతి అస్సాసపస్సాసా. వచీసఙ్ఖారాతి వితక్కవిచారా. చిత్తసఙ్ఖారాతి సఞ్ఞావేదనా. ఆయూతి రూపజీవితిన్ద్రియం. పరిభిన్నానీతి ఉపహతాని, వినట్ఠానీతి అత్థో. తత్థ కేచి ‘‘నిరోధసమాపన్నస్స చిత్తసఙ్ఖారావ నిరుద్ధా’’తి వచనతో చిత్తం అనిరుద్ధం హోతి, తస్మా సచిత్తకా అయం సమాపత్తీతి వదన్తి. తే వత్తబ్బా – ‘‘వచీసఙ్ఖారాపిస్స నిరుద్ధా’’తి వచనతో వాచా అనిరుద్ధా హోతి, తస్మా నిరోధం సమాపన్నేన ధమ్మమ్పి కథేన్తేన సజ్ఝాయమ్పి కరోన్తేన నిసీదితబ్బం సియా. ‘‘యో చాయం మతో కాలఙ్కతో, తస్సాపి చిత్తసఙ్ఖారా నిరుద్ధా’’తి వచనతో చిత్తం అనిరుద్ధం భవేయ్య, తస్మా కాలఙ్కతే మాతాపితరో వా అరహన్తే వా ఝాపయన్తేన అనన్తరియకమ్మం కతం భవేయ్య. ఇతి బ్యఞ్జనే అభినివేసం అకత్వా ఆచరియానం నయే ఠత్వా అత్థో ఉపపరిక్ఖితబ్బో. అత్థో హి పటిసరణం, న బ్యఞ్జనం.

ఇన్ద్రియాని విప్పసన్నానీతి కిరియమయపవత్తస్మిఞ్హి వత్తమానే బహిద్ధా ఆరమ్మణేసు పసాదే ఘట్టేన్తేసు ఇన్ద్రియాని కిలమన్తాని ఉపహతాని మక్ఖితాని వియ హోన్తి, వాతాదీహి ఉట్ఠితేన రజేన చతుమహాపథే ఠపితఆదాసో వియ. యథా పన థవికాయం పక్ఖిపిత్వా మఞ్జూసాదీసు ఠపితో ఆదాసో అన్తోయేవ విరోచతి, ఏవం నిరోధం సమాపన్నస్స భిక్ఖునో అన్తోనిరోధే పఞ్చ పసాదా అతివిరోచన్తి. తేన వుత్తం ‘‘ఇన్ద్రియాని విప్పసన్నానీ’’తి.

౪౫౮. కతి పనావుసో, పచ్చయాతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? నిరోధస్స అనన్తరపచ్చయం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. విస్సజ్జనే పనస్స సుఖస్స చ పహానాతి చత్తారో అపగమనపచ్చయా కథితా. అనిమిత్తాయాతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? నిరోధతో వుట్ఠానకఫలసమాపత్తిం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. అవసేససమాపత్తివుట్ఠానఞ్హి భవఙ్గేన హోతి, నిరోధా వుట్ఠానం పన విపస్సనానిస్సన్దాయ ఫలసమాపత్తియాతి తమేవ పుచ్ఛతి. సబ్బనిమిత్తానన్తి రూపాదీనం సబ్బారమ్మణానం. అనిమిత్తాయ చ ధాతుయా మనసికారోతి సబ్బనిమిత్తాపగతాయ నిబ్బానధాతుయా మనసికారో. ఫలసమాపత్తిసహజాతం మనసికారం సన్ధాయాహ. ఇతి హేట్ఠా నిరోధపాదకం పఠమజ్ఝానం గహితం, నిరోధస్స అనన్తరపచ్చయం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం గహితం, ఇధ నిరోధతో వుట్ఠానకఫలసమాపత్తి గహితాతి.

ఇమస్మిం ఠానే నిరోధకథా కథేతబ్బా హోతి. సా, ‘‘ద్వీహి బలేహి సమన్నాగతత్తా తయో చ సఙ్ఖారానం పటిప్పస్సద్ధియా సోళసహి ఞాణచరియాహి నవహి సమాధిచరియాహి వసీభావతాపఞ్ఞా నిరోధసమాపత్తియా ఞాణ’’న్తి ఏవం పటిసమ్భిదామగ్గే (పటి. మ. ౧.౮౩) ఆగతా. విసుద్ధిమగ్గే పనస్సా సబ్బాకారేన వినిచ్ఛయకథా కథితా.

ఇదాని వలఞ్జనసమాపత్తిం పుచ్ఛన్తో కతి పనావుసో, పచ్చయాతిఆదిమాహ. నిరోధతో హి వుట్ఠానకఫలసమాపత్తియా ఠితి నామ న హోతి, ఏకం ద్వే చిత్తవారమేవ పవత్తిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. అయఞ్హి భిక్ఖు సత్త దివసే అరూపపవత్తం నిరోధేత్వా నిసిన్నో నిరోధవుట్ఠానకఫలసమాపత్తియం న చిరం తిట్ఠతి. వలఞ్జనసమాపత్తియం పన అద్ధానపరిచ్ఛేదోవ పమాణం. తస్మా సా ఠితి నామ హోతి. తేనాహ – ‘‘అనిమిత్తాయ చేతోవిముత్తియా ఠితియా’’తి. తస్సా చిరట్ఠితత్థం కతి పచ్చయాతి అత్థో. విస్సజ్జనే పనస్సా పుబ్బే చ అభిసఙ్ఖారోతి అద్ధానపరిచ్ఛేదో వుత్తో. వుట్ఠానాయాతి ఇధ భవఙ్గవుట్ఠానం పుచ్ఛతి. విస్సజ్జనేపిస్సా సబ్బనిమిత్తానఞ్చ మనసికారోతి రూపాదినిమిత్తవసేన భవఙ్గసహజాతమనసికారో వుత్తో.

౪౫౯. యా చాయం, ఆవుసోతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? ఇధ అఞ్ఞం అభినవం నామ నత్థి. హేట్ఠా కథితధమ్మేయేవ ఏకతో సమోధానేత్వా పుచ్ఛామీతి పుచ్ఛతి. కత్థ పన తే కథితా? ‘‘నీలమ్పి సఞ్జానాతి పీతకమ్పి, లోహితకమ్పి, ఓదాతకమ్పి సఞ్జానాతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౦) ఏతస్మిఞ్హి ఠానే అప్పమాణా చేతోవిముత్తి కథితా. ‘‘నత్థి కిఞ్చీతి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనన్తి నేయ్య’’న్తి (మ. ని. ౧.౪౫౧) ఏత్థ ఆకిఞ్చఞ్ఞం. ‘‘పఞ్ఞాచక్ఖునా పజానాతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౧) ఏత్థ సుఞ్ఞతా. ‘‘కతి పనావుసో, పచ్చయా అనిమిత్తాయ చేతోవిముత్తియా ఠితియా వుట్ఠానాయా’’తి ఏత్థ అనిమిత్తా. ఏవం హేట్ఠా కథితావ ఇమస్మిం ఠానే ఏకతో సమోధానేత్వా పుచ్ఛతి. తం పన పటిక్ఖిపిత్వా ఏతా తస్మిం తస్మిం ఠానే నిద్దిట్ఠావాతి వత్వా అఞ్ఞే చత్తారో ధమ్మా ఏకనామకా అత్థి. ఏకో ధమ్మో చతునామకో అత్థి, ఏతం పాకటం కత్వా కథాపేతుం ఇధ పుచ్ఛతీతి అట్ఠకథాయం సన్నిట్ఠానం కతం. తస్సా విస్సజ్జనే అయం వుచ్చతావుసో, అప్పమాణా చేతోవిముత్తీతి అయం ఫరణఅప్పమాణతాయ అప్పమాణా నామ. అయఞ్హి అప్పమాణే వా సత్తే ఫరతి, ఏకస్మిమ్పి వా సత్తే అసేసేత్వా ఫరతి.

అయం వుచ్చతావుసో, ఆకిఞ్చఞ్ఞాతి ఆరమ్మణకిఞ్చనస్స అభావతో ఆకిఞ్చఞ్ఞా. అత్తేన వాతి అత్త భావపోసపుగ్గలాదిసఙ్ఖాతేన అత్తేన సుఞ్ఞం. అత్తనియేన వాతి చీవరాదిపరిక్ఖారసఙ్ఖాతేన అత్తనియేన సుఞ్ఞం. అనిమిత్తాతి రాగనిమిత్తాదీనం అభావేనేవ అనిమిత్తా, అరహత్తఫలసమాపత్తిం సన్ధాయాహ. నానత్థా చేవ నానాబ్యఞ్జనా చాతి బ్యఞ్జనమ్పి నేసం నానా అత్థోపి. తత్థ బ్యఞ్జనస్స నానతా పాకటావ. అత్థో పన, అప్పమాణా చేతోవిముత్తి భూమన్తరతో మహగ్గతా ఏవ హోతి రూపావచరా; ఆరమ్మణతో సత్త పఞ్ఞత్తిఆరమ్మణా. ఆకిఞ్చఞ్ఞా భుమ్మన్తరతో మహగ్గతా అరూపావచరా; ఆరమ్మణతో న వత్తబ్బారమ్మణా. సుఞ్ఞతా భుమ్మన్తరతో కామావచరా; ఆరమ్మణతో సఙ్ఖారారమ్మణా. విపస్సనా హి ఏత్థ సుఞ్ఞతాతి అధిప్పేతా. అనిమిత్తా భుమ్మన్తరతో లోకుత్తరా; ఆరమ్మణతో నిబ్బనారమ్మణా.

రాగో ఖో, ఆవుసో, పమాణకరణోతిఆదీసు యథా పబ్బతపాదే పూతిపణ్ణరసఉదకం నామ హోతి కాళవణ్ణం; ఓలోకేన్తానం బ్యామసతగమ్భీరం వియ ఖాయతి. యట్ఠిం వా రజ్జుం వా గహేత్వా మినన్తస్స పిట్ఠిపాదోత్థరణమత్తమ్పి న హోతి. ఏవమేవం యావ రాగాదయో నుప్పజ్జన్తి, తావ పుగ్గలం సఞ్జానితుం న సక్కా హోన్తి, సోతాపన్నో వియ, సకదాగామీ వియ, అనాగామీ వియ చ ఖాయతి. యదా పనస్స రాగాదయో ఉప్పజ్జన్తి, తదా రత్తో దుట్ఠో మూళ్హోతి పఞ్ఞాయతి. ఇతి ఏతే ‘‘ఏత్తకో అయ’’న్తి పుగ్గలస్స పమాణం దస్సేన్తో వియ ఉప్పజ్జన్తీతి పమాణకరణా నామ వుత్తా. యావతా ఖో, ఆవుసో, అప్పమాణా చేతోవిముత్తియోతి యత్తకా అప్పమాణా చేతోవిముత్తియో. కిత్తకా పన తా? చత్తారో బ్రహ్మవిహారా, చత్తారో మగ్గా, చత్తారి చ ఫలానీతి ద్వాదస. తత్థ బ్రహ్మవిహారా ఫరణఅప్పమాణతాయ అప్పమాణా. సేసా పమాణకరణానం కిలేసానం అభావేన అప్పమాణా. నిబ్బానమ్పి అప్పమాణమేవ, చేతోవిముత్తి పన న హోతి, తస్మా న గహితం. అకుప్పాతి అరహత్తఫలచేతోవిముత్తి; సా హి తాసం సబ్బజేట్ఠికా, తస్మా అగ్గమక్ఖాయతీతి వుత్తా. రాగో ఖో, ఆవుసో, కిఞ్చనోతి రాగో ఉప్పజ్జిత్వా పుగ్గలం కిఞ్చతి మద్దతి పలిబున్ధతి. తస్మా కిఞ్చనోతి వుత్తో. మనుస్సా కిర గోణేహి ఖలం మద్దాపేన్తో కిఞ్చేహి కపిల, కిఞ్చేహి కాళకాతి వదన్తి. ఏవం మద్దనత్థో కిఞ్చనత్థోతి వేదితబ్బో. దోసమోహేసుపి ఏసేవ నయో. ఆకిఞ్చఞ్ఞా చేతోవిముత్తియో నామ నవ ధమ్మా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనఞ్చ మగ్గఫలాని చ. తత్థ ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం కిఞ్చనం ఆరమ్మణం అస్స నత్థీతి ఆకిఞ్చఞ్ఞం. మగ్గఫలాని కిఞ్చనానం మద్దనానం పలిబున్ధనకిలేసానం నత్థితాయ ఆకిఞ్చఞ్ఞాని. నిబ్బానమ్పి ఆకిఞ్చఞ్ఞం, చేతోవిముత్తి పన న హోతి, తస్మా న గహితం.

రాగో ఖో, ఆవుసో, నిమిత్తకరణోతిఆదీసు యథా నామ ద్విన్నం కులానం సదిసా ద్వే వచ్ఛకా హోన్తి. యావ తేసం లక్ఖణం న కతం హోతి, తావ ‘‘అయం అసుకకులస్స వచ్ఛకో, అయం అసుకకులస్సా’’తి న సక్కా హోన్తి జానితుం. యదా పన తేసం సత్తిసూలాదీసు అఞ్ఞతరం లక్ఖణం కతం హోతి, తదా సక్కా హోన్తి జానితుం. ఏవమేవ యావ పుగ్గలస్స రాగో నుప్పజ్జతి, తావ న సక్కా హోతి జానితుం అరియో వా పుథుజ్జనో వాతి. రాగో పనస్స ఉప్పజ్జమానోవ సరాగో నామ అయం పుగ్గలోతి సఞ్జానననిమిత్తం కరోన్తో వియ ఉప్పజ్జతి, తస్మా ‘‘నిమిత్తకరణో’’తి వుత్తో. దోసమోహేసుపి ఏసేవ నయో.

అనిమిత్తా చేతోవిముత్తి నామ తేరస ధమ్మా – విపస్సనా, చత్తారో ఆరుప్పా, చత్తారో మగ్గా, చత్తారి చ ఫలానీతి. తత్థ విపస్సనా నిచ్చనిమిత్తం సుఖనిమిత్తం అత్తనిమిత్తం ఉగ్ఘాటేతీతి అనిమిత్తా నామ. చత్తారో ఆరుప్పా రూపనిమిత్తస్స అభావేన అనిమిత్తా నామ. మగ్గఫలాని నిమిత్తకరణానం కిలేసానం అభావేన అనిమిత్తాని. నిబ్బానమ్పి అనిమిత్తమేవ, తం పన చేతోవిముత్తి న హోతి, తస్మా న గహితం. అథ కస్మా సుఞ్ఞతా చేతోవిముత్తి న గహితాతి? సా, ‘‘సుఞ్ఞా రాగేనా’’తిఆదివచనతో సబ్బత్థ అనుపవిట్ఠావ, తస్మా విసుం న గహితా. ఏకత్థాతి ఆరమ్మణవసేన ఏకత్థా. అప్పమాణం ఆకిఞ్చఞ్ఞం సుఞ్ఞతం అనిమిత్తన్తి హి సబ్బానేతాని నిబ్బానస్సేవ నామాని. ఇతి ఇమినా పరియాయేన ఏకత్థా. అఞ్ఞస్మిం పన ఠానే అప్పమాణా హోన్తి, అఞ్ఞస్మిం ఆకిఞ్చఞ్ఞా అఞ్ఞస్మిం సుఞ్ఞతా అఞ్ఞస్మిం అనిమిత్తాతి ఇమినా పరియాయేన నానాబ్యఞ్జనా. ఇతి థేరో యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహావేదల్లసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చూళవేదల్లసుత్తవణ్ణనా

౪౬౦. ఏవం మే సుతన్తి చూళవేదల్లసుత్తం. తత్థ విసాఖో ఉపాసకోతి విసాఖోతి ఏవంనామకో ఉపాసకో. యేన ధమ్మదిన్నాతి యేన ధమ్మదిన్నా నామ భిక్ఖునీ తేనుపసఙ్కమి. కో పనాయం విసాఖో? కా ధమ్మదిన్నా? కస్మా ఉపసఙ్కమీతి? విసాఖో నామ ధమ్మదిన్నాయ గిహికాలే ఘరసామికో. సో యదా భగవా సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా పవత్తవరధమ్మచక్కో యసాదయో కులపుత్తే వినేత్వా ఉరువేలం పత్వా తత్థ జటిలసహస్సం వినేత్వా పురాణజటిలేహి ఖీణాసవభిక్ఖూహి సద్ధిం రాజగహం గన్త్వా బుద్ధదస్సనత్థం ద్వాదసనహుతాయ పరిసాయ సద్ధిం ఆగతస్స బిమ్బిసారమహారాజస్స ధమ్మం దేసేసి. తదా రఞ్ఞా సద్ధిం ఆగతేసు ద్వాదసనహుతేసు ఏకం నహుతం ఉపాసకత్తం పటివేదేసి, ఏకాదస నహుతాని సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు సద్ధిం రఞ్ఞా బిమ్బిసారేన. అయం ఉపాసకో తేసం అఞ్ఞతరో, తేహి సద్ధిం పఠమదస్సనేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ, పున ఏకదివసం ధమ్మం సుత్వా సకదాగామిఫలం పత్వా, తతో అపరభాగేపి ఏకదివసం ధమ్మం సుత్వా అనాగామిఫలే పతిట్ఠితో. సో అనాగామీ హుత్వా గేహం ఆగచ్ఛన్తో యథా అఞ్ఞేసు దివసేసు ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో సితం కురుమానో ఆగచ్ఛతి, ఏవం అనాగన్త్వా సన్తిన్ద్రియో సన్తమానసో హుత్వా అగమాసి.

ధమ్మదిన్నా సీహపఞ్జరం ఉగ్ఘాటేత్వా వీథిం ఓలోకయమానా తస్స ఆగమనాకారం దిస్వా, ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా తస్స పచ్చుగ్గమనం కురుమానా సోపానసీసే ఠత్వా ఓలమ్బనత్థం హత్థం పసారేసి. ఉపాసకో అత్తనో హత్థం సమిఞ్జేసి. సా ‘‘పాతరాసభోజనకాలే జానిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. ఉపాసకో పుబ్బే తాయ సద్ధిం ఏకతో భుఞ్జతి. తం దివసం పన తం అనపలోకేత్వా యోగావచరభిక్ఖు వియ ఏకకోవ భుఞ్జి. సా, ‘‘సాయన్హకాలే జానిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. ఉపాసకో తందివసం సిరిగబ్భం న పావిసి, అఞ్ఞం గబ్భం పటిజగ్గాపేత్వా కప్పియమఞ్చకం పఞ్ఞపాపేత్వా నిపజ్జి. ఉపాసికా, ‘‘కిం ను ఖ్వస్స బహిద్ధా పత్థనా అత్థి, ఉదాహు కేనచిదేవ పరిభేదకేన భిన్నో, ఉదాహు మయ్హేవ కోచి దోసో అత్థీ’’తి బలవదోమనస్సా హుత్వా, ‘‘ఏకం ద్వే దివసే వసితకాలే సక్కా ఞాతు’’న్తి తస్స ఉపట్ఠానం గన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి.

ఉపాసకో, ‘‘కిం ధమ్మదిన్నే అకాలే ఆగతాసీ’’తి పుచ్ఛి. ఆమ అయ్యపుత్త, ఆగతామ్హి, న త్వం యథా పురాణో, కిం ను తే బహిద్ధా పత్థనా అత్థీతి? నత్థి ధమ్మదిన్నేతి. అఞ్ఞో కోచి పరిభేదకో అత్థీతి? అయమ్పి నత్థీతి. ఏవం సన్తే మయ్హేవ కోచి దోసో భవిస్సతీతి. తుయ్హమ్పి దోసో నత్థీతి. అథ కస్మా మయా సద్ధిం యథా పకతియా ఆలాపసల్లాపమత్తమ్పి న కరోథాతి? సో చిన్తేసి – ‘‘అయం లోకుత్తరధమ్మో నామ గరు భారియో న పకాసేతతబ్బో, సచే ఖో పనాహం న కథేస్సామి, అయం హదయం ఫాలేత్వా ఏత్థేవ కాలం కరేయ్యా’’తి తస్సానుగ్గహత్థాయ కథేసి – ‘‘ధమ్మదిన్నే అహం సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా లోకుత్తరధమ్మం నామ అధిగతో, తం అధిగతస్స ఏవరూపా లోకియకిరియా న వట్టతి. యది త్వం ఇచ్ఛసి, తవ చత్తాలీస కోటియో మమ చత్తాలీస కోటియోతి అసీతికోటిధనం అత్థి, ఏత్థ ఇస్సరా హుత్వా మమ మాతిట్ఠానే వా భగినిట్ఠానే వా ఠత్వా వస. తయా దిన్నేన భత్తపిణ్డమత్తకేన అహం యాపేస్సామి. అథేవం న కరోసి, ఇమే భోగే గహేత్వా కులగేహం గచ్ఛ, అథాపి తే బహిద్ధా పత్థనా నత్థి, అహం తం భగినిట్ఠానే వా ధితుట్ఠానే వా ఠపేత్వా పోసేస్సామీ’’తి.

సా చిన్తేసి – ‘‘పకతిపురిసో ఏవం వత్తా నామ నత్థి. అద్ధా ఏతేన లోకుత్తరవరధమ్మో పటివిద్ధో. సో పన ధమ్మో కిం పురిసేహేవ పటిబుజ్ఝితబ్బో, ఉదాహు మాతుగామోపి పటివిజ్ఝితుం సక్కోతీ’’తి విసాఖం ఏతదవోచ – ‘‘కిం ను ఖో ఏసో ధమ్మో పురిసేహేవ లభితబ్బో, మాతుగామేనపి సక్కా లద్ధు’’న్తి? కిం వదేసి ధమ్మదిన్నే, యే పటిపన్నకా, తే ఏతస్స దాయాదా, యస్స యస్స ఉపనిస్సయో అత్థి, సో సో ఏతం పటిలభతీతి. ఏవం సన్తే మయ్హం పబ్బజ్జం అనుజానాథాతి. సాధు భద్దే, అహమ్పి తం ఏతస్మింయేవ మగ్గే యోజేతుకామో, మనం పన తే అజానమానో న కథేమీతి తావదేవ బిమ్బిసారస్స రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి.

రాజా, ‘‘కిం, గహపతి, అకాలే ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ధమ్మదిన్నా, ‘‘మహారాజ, పబ్బజిస్సామీ’’తి వదతీతి. కిం పనస్స లద్ధుం వట్టతీతి? అఞ్ఞం కిఞ్చి నత్థి, సోవణ్ణసివికం దేవ, లద్ధుం వట్టతి నగరఞ్చ పటిజగ్గాపేతున్తి. రాజా సోవణ్ణసివికం దత్వా నగరం పటిజగ్గాపేసి. విసాఖో ధమ్మదిన్నం గన్ధోదకేన నహాపేత్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కారాపేత్వా సోవణ్ణసివికాయ నిసీదాపేత్వా ఞాతిగణేన పరివారాపేత్వా గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజయమానో నగరవాసనం కరోన్తో వియ భిక్ఖునిఉపస్సయం గన్త్వా, ‘‘ధమ్మదిన్నం పబ్బాజేథాయ్యే’’తి ఆహ. భిక్ఖునియో ‘‘ఏకం వా ద్వే వా దోసే సహితుం వట్టతి గహపతీ’’తి ఆహంసు. నత్థయ్యే కోచి దోసో, సద్ధాయ పబ్బజతీతి. అథేకా బ్యత్తా థేరీ తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా కేసే ఓహారేత్వా పబ్బాజేసి. విసాఖో, ‘‘అభిరమయ్యే, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో’’తి వన్దిత్వా పక్కామి.

తస్సా పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ లాభసక్కారో ఉప్పజ్జి. తేనేవ పలిబుద్ధా సమణధమ్మం కాతుం ఓకాసం న లభతి. అథాచరియ-ఉపజ్ఝాయథేరియో గహేత్వా జనపదం గన్త్వా అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు చిత్తరుచితం కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా సమణధమ్మం కాతుం ఆరద్ధా, అభినీహారసమ్పన్నత్తా పన నాతిచిరం కిలమిత్థ.

ఇతో పట్ఠాయ హి సతసహస్సకప్పమత్థకే పదుముత్తరో నామ సత్థా లోకే ఉదపాది. తదా ఏసా ఏకస్మిం కులే దాసీ హుత్వా అత్తనో కేసే విక్కిణిత్వా సుజాతత్థేరస్స నామ అగ్గసావకస్స దానం దత్వా పత్థనమకాసి. సా తాయ పత్థనాభినీహారసమ్పత్తియా నాతిచిరం కిలమిత్థ, కతిపాహేనేవ అరహత్తం పత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం యేనత్థేన సాసనే పబ్బజితా, సో మత్థకం పత్తో, కిం మే జనపదవాసేన, మయ్హం ఞాతకాపి పుఞ్ఞాని కరిస్సన్తి, భిక్ఖునిసఙ్ఘోపి పచ్చయేహి న కిలమిస్సతి, రాజగహం గచ్ఛామీ’’తి భిక్ఖునిసఙ్ఘం గహేత్వా రాజగహమేవ అగమాసి. విసాఖో, ‘‘ధమ్మదిన్నా కిర ఆగతా’’తి సుత్వా, ‘‘పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ జనపదం గతా, గన్త్వాపి నచిరస్సేవ పచ్చాగతా, కిం ను ఖో భవిస్సతి, గన్త్వా జానిస్సామీ’’తి దుతియగమనేన భిక్ఖునిఉపస్సయం అగమాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో విసాఖో ఉపాసకో యేన ధమ్మదిన్నా భిక్ఖునీ తేనుపసఙ్కమీ’’తి.

ఏతదవోచాతి ఏతం సక్కాయోతిఆదివచనం అవోచ. కస్మా అవోచాతి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అభిరమసి నాభిరమసి, అయ్యే’’తి ఏవం పుచ్ఛనం నామ న పణ్డితకిచ్చం, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే ఉపనేత్వా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, పఞ్హబ్యాకరణేన తస్సా అభిరతిం వా అనభిరతిం వా జానిస్సామీతి, తస్మా అవోచ. తం సుత్వావ ధమ్మదిన్నా అహం, ఆవుసో విసాఖ, అచిరపబ్బజితా సకాయం వా పరకాయం వా కుతో జానిస్సామీతి వా, అఞ్ఞత్థేరియో ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛాతి వా అవత్వా ఉపనిక్ఖిత్తం సమ్పటిచ్ఛమానా వియ, ఏకపాసకగణ్ఠిం మోచేన్తీ వియ గహనట్ఠానే హత్థిమగ్గం నీహరమానా వియ ఖగ్గముఖేన సముగ్గం వివరమానా వియ చ పటిసమ్భిదావిసయే ఠత్వా పఞ్హం విస్సజ్జమానా, పఞ్చ ఖో ఇమే, ఆవుసో విసాఖ, ఉపాదానక్ఖన్ధాతిఆదిమాహ. తత్థ పఞ్చాతి గణనపరిచ్ఛేదో. ఉపాదానక్ఖన్ధాతి ఉపాదానానం పచ్చయభూతా ఖన్ధాతి ఏవమాదినా నయేనేత్థ ఉపాదానక్ఖన్ధకథా విత్థారేత్వా కథేతబ్బా. సా పనేసా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా ఏవాతి తత్థ విత్తారితనయేనేవ వేదితబ్బా. సక్కాయసముదయాదీసుపి యం వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా తత్థ తత్థ వుత్తమేవ.

ఇదం పన చతుసచ్చబ్యాకరణం సుత్వా విసాఖో థేరియా అభిరతభావం అఞ్ఞాసి. యో హి బుద్ధసాసనే ఉక్కణ్ఠితో హోతి అనభిరతో, సో ఏవం పుచ్ఛితపుచ్ఛితపఞ్హం సణ్డాసేన ఏకేకం పలితం గణ్హన్తో వియ, సినేరుపాదతో వాలుకం ఉద్ధరన్తో వియ విస్సజ్జేతుం న సక్కోతి. యస్మా పన ఇమాని చత్తారి సచ్చాని లోకే చన్దిమసూరియా వియ బుద్ధసాసనే పాకటాని, పరిసమజ్ఝే గతో హి భగవాపి మహాథేరాపి సచ్చానేవ పకాసేన్తి; భిక్ఖుసఙ్ఘోపి పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ కులపుత్తే చత్తారి నామ కిం, చత్తారి అరియసచ్చానీతి పఞ్హం ఉగ్గణ్హాపేతి. అయఞ్చ ధమ్మదిన్నా ఉపాయకోసల్లే ఠితా పణ్డితా బ్యత్తా నయం గహేత్వా సుతేనపి కథేతుం సమత్థా, తస్మా ‘‘న సక్కా ఏతిస్సా ఏత్తావతా సచ్చానం పటివిద్ధభావో ఞాతుం, సచ్చవినిబ్భోగపఞ్హబ్యాకరణేన సక్కా ఞాతు’’న్తి చిన్తేత్వా హేట్ఠా కథితాని ద్వే సచ్చాని పటినివత్తేత్వా గుళ్హం కత్వా గణ్ఠిపఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛన్తో తఞ్ఞేవ ను ఖో, అయ్యేతిఆదిమాహ.

తస్స విస్సజ్జనే న ఖో, ఆవుసో విసాఖ, తఞ్ఞేవ ఉపాదానన్తి ఉపాదానస్స సఙ్ఖారక్ఖన్ధేకదేసభావతో న తంయేవ ఉపాదానం తే పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా, నాపి అఞ్ఞత్ర పఞ్చహి ఉపాదానక్ఖన్ధేహి ఉపాదానం. యది హి తఞ్ఞేవ సియా, రూపాదిసభావమ్పి ఉపాదానం సియా. యది అఞ్ఞత్ర సియా, పరసమయే చిత్తవిప్పయుత్తో అనుసయో వియ పణ్ణత్తి వియ నిబ్బానం వియ చ ఖన్ధవినిముత్తం వా సియా, ఛట్ఠో వా ఖన్ధో పఞ్ఞపేతబ్బో భవేయ్య, తస్మా ఏవం బ్యాకాసి. తస్సా బ్యాకరణం సుత్వా ‘‘అధిగతపతిట్ఠా అయ’’న్తి విసాఖో నిట్ఠమగమాసి. న హి సక్కా అఖీణాసవేన అసమ్బద్ధేన అవిత్థాయన్తేన పదీపసహస్సం జాలేన్తేన వియ ఏవరూపో గుళ్హో పటిచ్ఛన్నో తిలక్ఖణాహతో గమ్భీరో పఞ్హో విస్సజ్జేతుం. నిట్ఠం గన్త్వా పన, ‘‘అయం ధమ్మదిన్నా సాసనే లద్ధపతిట్ఠా అధిగతపటిసమ్భిదా వేసారజ్జప్పత్తా భవమత్థకే ఠితా మహాఖీణాసవా, సమత్థా మయ్హం పుచ్ఛితపఞ్హం కథేతుం, ఇదాని పన నం ఓవత్తికసారం పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తం పుచ్ఛన్తో, కథం పనాయ్యేతిఆదిమాహ.

౪౬౧. తస్స విస్సజ్జనే అస్సుతవాతిఆది మూలపరియాయే విత్థారితమేవ. రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతి, ‘‘ఇధేకచ్చో రూపం అత్తతో సమనుపస్సతి. యం రూపం సో అహం, యో అహం తం రూపన్తి రూపఞ్చ అత్తఞ్చ అద్వయం సమనుపస్సతి. సేయ్యథాపి నామ తేలప్పదీపస్స ఝాయతో యా అచ్చి సో వణ్ణో, యో వణ్ణో సా అచ్చీతి అచ్చిఞ్చ వణ్ణఞ్చ అద్వయం సమనుపస్సతి. ఏవమేవ ఇధేకచ్చో రూపం అత్తతో సమనుపస్సతి…పే… అద్వయం సమనుపస్సతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౩౧) ఏవం రూపం అత్తాతి దిట్ఠిపస్సనాయ పస్సతి. రూపవన్తం వా అత్తానన్తి అరూపం అత్తాతి గహేత్వా ఛాయావన్తం రుక్ఖం వియ తం అత్తానం రూపవన్తం సమనుపస్సతి. అత్తని వా రూపన్తి అరూపమేవ అత్తాతి గహేత్వా పుప్ఫస్మిం గన్ధం వియ అత్తని రూపం సమనుపస్సతి. రూపస్మిం వా అత్తానన్తి అరూపమేవ అత్తాతి గహేత్వా కరణ్డాయ మణిం వియ అత్తానం రూపస్మిం సమనుపస్సతి. వేదనం అత్తతోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ, రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతి సుద్ధరూపమేవ అత్తాతి కథితం. రూపవన్తం వా అత్తానం, అత్తని వా రూపం, రూపస్మిం వా అత్తానం. వేదనం అత్తతో… సఞ్ఞం… సఙ్ఖారే… విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతీతి ఇమేసు సత్తసు ఠానేసు అరూపం అత్తాతి కథితం. వేదనావన్తం వా అత్తానం, అత్తని వా వేదనం, వేదనాయ వా అత్తానన్తి ఏవం చతూసు ఖన్ధేసు తిణ్ణం తిణ్ణం వసేన ద్వాదససు ఠానేసు రూపారూపమిస్సకో అత్తా కథితో. తత్థ రూపం అత్తతో సమనుపస్సతి… వేదనం… సఞ్ఞం… సఙ్ఖారే… విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతీతి ఇమేసు పఞ్చసు ఠానేసు ఉచ్ఛేదదిట్ఠి కథితా, అవసేసేసు సస్సతదిట్ఠీతి. ఏవమేత్థ పన్నరస భవదిట్ఠియో, పఞ్చ విభవదిట్ఠియో హోన్తి. న రూపం అత్తతోతి ఏత్థ రూపం అత్తాతి న సమనుపస్సతి. అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి పన సమనుపస్సతి. న రూపవన్తం అత్తానం…పే… న విఞ్ఞాణస్మిం అత్తానన్తి ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధే కేనచి పరియాయేన అత్తతో న సమనుపస్సతి, సబ్బాకారేన పన అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తాతి సమనుపస్సతి.

ఏత్తావతా థేరియా, ‘‘ఏవం ఖో, ఆవుసో విసాఖ, సక్కాయదిట్ఠి హోతీ’’తి ఏవం పురిమపఞ్హం విస్సజ్జేన్తియా ఏత్తకేన గమనం హోతి, ఆగమనం హోతి, గమనాగమనం హోతి, వట్టం వత్తతీతి వట్టం మత్థకం పాపేత్వా దస్సితం. ఏవం ఖో, ఆవుసో విసాఖ, సక్కాయదిట్ఠి న హోతీతి పచ్ఛిమం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తియా ఏత్తకేన గమనం న హోతి, ఆగమనం న హోతి, గమనాగమనం న హోతి, వట్టం నామ న వత్తతీతి వివట్టం మత్థకం పాపేత్వా దస్సితం.

౪౬౨. కతమో పనాయ్యే, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి అయం పఞ్హో థేరియా పటిపుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జేతబ్బో భవేయ్య – ‘‘ఉపాసక, తయా హేట్ఠా మగ్గో పుచ్ఛితో, ఇధ కస్మా మగ్గమేవ పుచ్ఛసీ’’తి. సా పన అత్తనో బ్యత్తతాయ పణ్డిచ్చేన తస్స అధిప్పాయం సల్లక్ఖేసి – ‘‘ఇమినా ఉపాసకేన హేట్ఠా పటిపత్తివసేన మగ్గో పుచ్ఛితో భవిస్సతి, ఇధ పన తం సఙ్ఖతాసఙ్ఖతలోకియలోకుత్తరసఙ్గహితాసఙ్గహితవసేన పుచ్ఛితుకామో భవిస్సతీ’’తి. తస్మా అప్పటిపుచ్ఛిత్వావ యం యం పుచ్ఛి, తం తం విస్సజ్జేసి. తత్థ సఙ్ఖతోతి చేతితో కప్పితో పకప్పితో ఆయూహితో కతో నిబ్బత్తితో సమాపజ్జన్తేన సమాపజ్జితబ్బో. తీహి చ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, ఖన్ధేహి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సఙ్గహితోతి ఏత్థ యస్మా మగ్గో సప్పదేసో, తయో ఖన్ధా నిప్పదేసా, తస్మా అయం సప్పదేసత్తా నగరం వియ రజ్జేన నిప్పదేసేహి తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితో. తత్థ సమ్మావాచాదయో తయో సీలమేవ, తస్మా తే సజాతితో సీలక్ఖన్ధేన సఙ్గహితాతి. కిఞ్చాపి హి పాళియం సీలక్ఖన్ధేతి భుమ్మేన వియ నిద్దేసో కతో, అత్థో పన కరణవసేన వేదితబ్బో. సమ్మావాయామాదీసు పన తీసు సమాధి అత్తనో ధమ్మతాయ ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం న సక్కోతి. వీరియే పన పగ్గహకిచ్చం సాధేన్తే సతియా చ అపిలాపనకిచ్చం సాధేన్తియా లద్ధూపకారో హుత్వా సక్కోతి.

తత్రాయం ఉపమా – యథా హి ‘‘నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’’తి ఉయ్యానం పవిట్ఠేసు తీసు సహాయేసు ఏకో సుపుప్ఫితం చమ్పకరుక్ఖం దిస్వా హత్థం ఉక్ఖిపిత్వాపి గహేతుం న సక్కుణేయ్య. అథస్స దుతియో ఓనమిత్వా పిట్ఠిం దదేయ్య, సో తస్స పిట్ఠియం ఠత్వాపి కమ్పమానో గహేతుం న సక్కుణేయ్య. అథస్స ఇతరో అంసకూటం ఉపనామేయ్య, సో ఏకస్స పిట్ఠియం ఠత్వా ఏకస్స అంసకూటం ఓలుబ్భ యథారుచి పుప్ఫాని ఓచినిత్వా పిళన్ధిత్వా నక్ఖత్తం కీళేయ్య. ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. ఏకతో ఉయ్యానం పవిట్ఠా తయో సహాయకా వియ హి ఏకతో జాతా సమ్మావాయామాదయో తయో ధమ్మా. సుపుప్ఫితచమ్పకో వియ ఆరమ్మణం. హత్థం ఉక్ఖిపిత్వాపి గహేతుం అసక్కోన్తో వియ అత్తనో ధమ్మతాయ ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం అసక్కోన్తో సమాధి. పిట్ఠిం దత్వా ఓనతసహాయో వియ వాయామో. అంసకూటం దత్వా ఠితసహాయో వియ సతి. యథా తేసు ఏకస్స పిట్ఠియం ఠత్వా ఏకస్స అంసకూటం ఓలుబ్భ ఇతరో యథారుచి పుప్ఫం గహేతుం సక్కోతి, ఏవమేవం వీరియే పగ్గహకిచ్చం సాధేన్తే, సతియా చ అపిలాపనకిచ్చం సాధేన్తియా లద్ధుపకారో సమాధి సక్కోతి ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం. తస్మా సమాధియేవేత్థ సజాతితో సమాధిక్ఖన్ధేన సఙ్గహితో. వాయామసతియో పన కిరియతో సఙ్గహితా హోన్తి.

సమ్మాదిట్ఠిసమ్మాసఙ్కప్పేసుపి పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం న సక్కోతి, వితక్కే పన ఆకోటేత్వా ఆకోటేత్వా దేన్తే సక్కోతి. కథం? యథా హి హేరఞ్ఞికో కహాపణం హత్థే ఠపేత్వా సబ్బభాగేసు ఓలోకేతుకామో సమానోపి న చక్ఖుదలేనేవ పరివత్తేతుం సక్కోతి, అఙ్గులిపబ్బేహి పన పరివత్తేత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేతుం సక్కోతి. ఏవమేవ న పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ అనిచ్చాదివసేన ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం సక్కోతి, అభినిరోపనలక్ఖణేన పన ఆహననపరియాహననరసేన వితక్కేన ఆకోటేన్తేన వియ పరివత్తేన్తేన వియ చ ఆదాయా దిన్నమేవ వినిచ్ఛేతుం సక్కోతి. తస్మా ఇధాపి సమ్మాదిట్ఠియేవ సజాతితో పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా. సమ్మాసఙ్కప్పో పన కిరియతో సఙ్గహితో హోతి. ఇతి ఇమేహి తీహి ఖన్ధేహి మగ్గో సఙ్గహం గచ్ఛతి. తేన వుత్తం – ‘‘తీహి చ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, ఖన్ధేహి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సఙ్గహితో’’తి.

ఇదాని ఏకచిత్తక్ఖణికం మగ్గసమాధిం సనిమిత్తం సపరిక్ఖారం పుచ్ఛన్తో, కతమో పనాయ్యేతిఆదిమాహ. తస్స విస్సజ్జనే చత్తారో సతిపట్ఠానా మగ్గక్ఖణే చతుకిచ్చసాధనవసేన ఉప్పన్నా సతి, సా సమాధిస్స పచ్చయత్థేన నిమిత్తం. చత్తారో సమ్మప్పధానా చతుకిచ్చసాధనవసేనేవ ఉప్పన్నం వీరియం, తం పరివారట్ఠేన పరిక్ఖారో హోతి. తేసంయేవ ధమ్మానన్తి తేసం మగ్గసమ్పయుత్తధమ్మానం. ఆసేవనాతిఆదీసు ఏకచిత్తక్ఖణికాయేవ ఆసేవనాదయో వుత్తాతి.

వితణ్డవాదీ పన, ‘‘ఏకచిత్తక్ఖణికో నామ మగ్గో నత్థి, ‘ఏవం భావేయ్య సత్త వస్సానీ’తి హి వచనతో సత్తపి వస్సాని మగ్గభావనా హోతి, కిలేసా పన లహు ఛిజ్జన్తా సత్తహి ఞాణేహి ఛిజ్జన్తీ’’తి వదతి. సో ‘‘సుత్తం ఆహరా’’తి వత్తబ్బో. అద్ధా అఞ్ఞం అపస్సన్తో, ‘‘యా తేసంయేవ ధమ్మానం ఆసేవనా భావనా బహులీకమ్మ’’న్తి ఇదమేవ సుత్తం ఆహరిత్వా, ‘‘అఞ్ఞేన చిత్తేన ఆసేవతి, అఞ్ఞేన భావేతి, అఞ్ఞేన బహులీకరోతీ’’తి వక్ఖతి. తతో వత్తబ్బో – ‘‘కిం పనిదం, సుత్తం నేయ్యత్థం నీతత్థ’’న్తి. తతో వక్ఖతి – ‘‘నీతత్థం యథా సుత్తం తథేవ అత్థో’’తి. తస్స ఇదం ఉత్తరం – ఏవం సన్తే ఏకం చిత్తం ఆసేవమానం ఉప్పన్నం, అపరమ్పి ఆసేవమానం, అపరమ్పి ఆసేవమానన్తి ఏవం దివసమ్పి ఆసేవనావ భవిస్సతి, కుతో భావనా, కుతో బహులీకమ్మం? ఏకం వా భావయమానం ఉప్పన్నం అపరమ్పి భావయమానం అపరమ్పి భావయమానన్తి ఏవం దివసమ్పి భావనావ భవిస్సతి, కుతో ఆసేవనా కుతో బహులీకమ్మం? ఏకం వా బహులీకరోన్తం ఉప్పన్నం, అపరమ్పి బహులీకరోన్తం, అపరమ్పి బహులీకరోన్తన్తి ఏవం దివసమ్పి బహులీకమ్మమేవ భవిస్సతి కుతో ఆసేవనా, కుతో భావనాతి.

అథ వా ఏవం వదేయ్య – ‘‘ఏకేన చిత్తేన ఆసేవతి, ద్వీహి భావేతి, తీహి బహులీకరోతి. ద్వీహి వా ఆసేవతి, తీహి భావేతి, ఏకేన బహులీకరోతి. తీహి వా ఆసేవతి, ఏకేన భావేతి, ద్వీహి బహులీకరోతీ’’తి. సో వత్తబ్బో – ‘‘మా సుత్తం మే లద్ధన్తి యం వా తం వా అవచ. పఞ్హం విస్సజ్జేన్తేన నామ ఆచరియస్స సన్తికే వసిత్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా అత్థరసం విదిత్వా వత్తబ్బం హోతి. ఏకచిత్తక్ఖణికావ అయం ఆసేవనా, ఏకచిత్తక్ఖణికా భావనా, ఏకచిత్తక్ఖణికం బహులీకమ్మం. ఖయగామిలోకుత్తరమగ్గో బహులచిత్తక్ఖణికో నామ నత్థి, ‘ఏకచిత్తక్ఖణికోయేవా’తి సఞ్ఞాపేతబ్బో. సచే సఞ్జానాతి, సఞ్జానాతు, నో చే సఞ్జానాతి, గచ్ఛ పాతోవ విహారం పవిసిత్వా యాగుం పివాహీ’’తి ఉయ్యోజేతబ్బో.

౪౬౩. కతి పనాయ్యే సఙ్ఖారాతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? యే సఙ్ఖారే నిరోధేత్వా నిరోధం సమాపజ్జతి, తే పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. తేనేవస్స అధిప్పాయం ఞత్వా థేరీ, పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీసు అనేకేసు సఙ్ఖారేసు విజ్జమానేసుపి, కాయసఙ్ఖారాదయోవ ఆచిక్ఖన్తీ, తయోమే, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ కాయపటిబద్ధత్తా కాయేన సఙ్ఖరీయతి కరీయతి నిబ్బత్తీయతీతి కాయసఙ్ఖారో. వాచం సఙ్ఖరోతి కరోతి నిబ్బత్తేతీతి వచీసఙ్ఖారో. చిత్తపటిబద్ధత్తా చిత్తేన సఙ్ఖరీయతి కరీయతి నిబ్బత్తీయతీతి చిత్తసఙ్ఖారో. కతమో పనాయ్యేతి ఇధ కిం పుచ్ఛతి? ఇమే సఙ్ఖారా అఞ్ఞమఞ్ఞమిస్సా ఆలుళితా అవిభూతా దుద్దీపనా. తథా హి, కాయద్వారే ఆదానగహణముఞ్చనచోపనాని పాపేత్వా ఉప్పన్నా అట్ఠ కామావచరకుసలచేతనా ద్వాదస అకుసలచేతనాతి ఏవం కుసలాకుసలా వీసతి చేతనాపి అస్సాసపస్సాసాపి కాయసఙ్ఖారాత్వేవ వుచ్చన్తి. వచీద్వారే హనుసంచోపనం వచీభేదం పాపేత్వా ఉప్పన్నా వుత్తప్పకారావ వీసతి చేతనాపి వితక్కవిచారాపి వచీసఙ్ఖారోత్వేవ వుచ్చన్తి. కాయవచీద్వారేసు చోపనం అపత్తా రహో నిసిన్నస్స చిన్తయతో ఉప్పన్నా కుసలాకుసలా ఏకూనతింస చేతనాపి సఞ్ఞా చ వేదనా చాతి ఇమే ద్వే ధమ్మాపి చిత్తసఙ్ఖారోత్వేవ వుచ్చన్తి. ఏవం ఇమే సఙ్ఖారా అఞ్ఞమఞ్ఞమిస్సా ఆలుళితా అవిభూతా దుద్దీపనా. తే పాకటే విభూతే కత్వా కథాపేస్సామీతి పుచ్ఛతి.

కస్మా పనాయ్యేతి ఇధ కాయసఙ్ఖారాదినామస్స పదత్థం పుచ్ఛతి. తస్స విస్సజ్జనే కాయప్పటిబద్ధాతి కాయనిస్సితా, కాయే సతి హోన్తి, అసతి న హోన్తి. చిత్తప్పటిబద్ధాతి చిత్తనిస్సితా, చిత్తే సతి హోన్తి, అసతి న హోన్తి.

౪౬౪. ఇదాని కిం ను ఖో ఏసా సఞ్ఞావేదయితనిరోధం వలఞ్జేతి, న వలఞ్జేతి. చిణ్ణవసీ వా తత్థ నో చిణ్ణవసీతి జాననత్థం పుచ్ఛన్తో, కథం పనాయ్యే, సఞ్ఞావేదయితనిరోధసమాపత్తి హోతీతిఆదిమాహ. తస్స విస్సజ్జనే సమాపజ్జిస్సన్తి వా సమాపజ్జామీతి వా పదద్వయేన నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తికాలో కథితో. సమాపన్నోతి పదేన అన్తోనిరోధో. తథా పురిమేహి ద్వీహి పదేహి సచిత్తకకాలో కథితో, పచ్ఛిమేన అచిత్తకకాలో. పుబ్బేవ తథా చిత్తం భావితం హోతీతి నిరోధసమాపత్తితో పుబ్బే అద్ధానపరిచ్ఛేదకాలేయేవ, ఏత్తకం కాలం అచిత్తకో భవిస్సామీతి అద్ధానపరిచ్ఛేదచిత్తం భావితం హోతి. యం తం తథత్తాయ ఉపనేతీతి యం ఏవం భావితం చిత్తం, తం పుగ్గలం తథత్తాయ అచిత్తకభావాయ ఉపనేతి.

పఠమం నిరుజ్ఝతి వచీసఙ్ఖారోతి సేససఙ్ఖారేహి పఠమం దుతియజ్ఝానేయేవ నిరుజ్ఝతి. తతో కాయసఙ్ఖారోతి తతో పరం కాయసఙ్ఖారో చతుత్థజ్ఝానే నిరుజ్ఝతి. తతో చిత్తసఙ్ఖారోతి తతో పరం చిత్తసఙ్ఖారో అన్తోనిరోధే నిరుజ్ఝతి. వుట్ఠహిస్సన్తి వా వుట్ఠహామీతి వా పదద్వయేన అన్తోనిరోధకాలో కథితో. వుట్ఠితోతి పదేన ఫలసమాపత్తికాలో. తథా పురిమేహి ద్వీహి పదేహి అచిత్తకకాలో కథితో, పచ్ఛిమేన సచిత్తకకాలో. పుబ్బేవ తథా చిత్తం భావితం హోతీతి నిరోధసమాపత్తితో పుబ్బే అద్ధానపరిచ్ఛేదకాలేయేవ ఏత్తకం కాలం అచిత్తకో హుత్వా తతో పరం సచిత్తకో భవిస్సామీతి అద్ధానపరిచ్ఛేదచిత్తం భావితం హోతి. యం తం తథత్తాయ ఉపనేతీతి యం ఏవం భావితం చిత్తం, తం పుగ్గలం తథత్తాయ సచిత్తకభావాయ ఉపనేతి. ఇతి హేట్ఠా నిరోధసమాపజ్జనకాలో గహితో, ఇధ నిరోధతో వుట్ఠానకాలో.

ఇదాని నిరోధకథం కథేతుం వారోతి నిరోధకథా కథేతబ్బా సియా, సా పనేసా, ‘‘ద్వీహి బలేహి సమన్నాగతత్తా తయో చ సఙ్ఖారానం పటిప్పస్సద్ధియా సోళసహి ఞాణచరియాహి నవహి సమాధిచరియాహి వసీభావతాపఞ్ఞా నిరోధసమాపత్తియా ఞాణ’’న్తి మాతికం ఠపేత్వా సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే కథితా. తస్మా తత్థ కథితనయేనేవ గహేతబ్బా. కో పనాయం నిరోధో నామ? చతున్నం ఖన్ధానం పటిసఙ్ఖా అప్పవత్తి. అథ కిమత్థమేతం సమాపజ్జన్తీతి. సఙ్ఖారానం పవత్తే ఉక్కణ్ఠితా సత్తాహం అచిత్తకా హుత్వా సుఖం విహరిస్సామ, దిట్ఠధమ్మనిబ్బానం నామేతం, యదిదం నిరోధోతి ఏతదత్థం సమాపజ్జన్తి.

పఠమం ఉప్పజ్జతి చిత్తసఙ్ఖారోతి నిరోధా వుట్ఠహన్తస్స హి ఫలసమాపత్తిచిత్తం పఠమం ఉప్పజ్జతి. తంసమ్పయుత్తం సఞ్ఞఞ్చ వేదనఞ్చ సన్ధాయ, ‘‘పఠమం ఉప్పజ్జతి చిత్తసఙ్ఖారో’’తి ఆహ. తతో కాయసఙ్ఖారోతి తతో పరం భవఙ్గసమయే కాయసఙ్ఖారో ఉప్పజ్జతి. కిం పన ఫలసమాపత్తి అస్సాసపస్సాసే న సముట్ఠాపేతీతి? సముట్ఠాపేతి. ఇమస్స పన చతుత్థజ్ఝానికా ఫలసమాపత్తి, సా న సముట్ఠాపేతి. కిం వా ఏతేన ఫలసమాపత్తి పఠమజ్ఝానికా వా హోతు, దుతియతతియచతుత్థజ్ఝానికా వా, సన్తాయ సమాపత్తియా వుట్ఠితస్స భిక్ఖునో అస్సాసపస్సాసా అబ్బోహారికా హోన్తి. తేసం అబ్బోహారికభావో సఞ్జీవత్థేరవత్థునా వేదితబ్బో. సఞ్జీవత్థేరస్స హి సమాపత్తితో వుట్ఠాయ కింసుకపుప్ఫసదిసే వీతచ్చితఙ్గారే మద్దమానస్స గచ్ఛతో చీవరే అంసుమత్తమ్పి న ఝాయి, ఉసుమాకారమత్తమ్పి నాహోసి, సమాపత్తిఫలం నామేతన్తి వదన్తి. ఏవమేవం సన్తాయ సమాపత్తియా వుట్ఠితస్స భిక్ఖునో అస్సాసపస్సాసా అబ్బోహారికా హోన్తీతి భవఙ్గసమయేనేవేతం కథితన్తి వేదితబ్బం.

తతో వచీసఙ్ఖారోతి తతో పరం కిరియమయపవత్తవళఞ్జనకాలే వచీసఙ్ఖారో ఉప్పజ్జతి. కిం భవఙ్గం వితక్కవిచారే న సముట్ఠాపేతీతి? సముట్ఠాపేతి. తంసముట్ఠానా పన వితక్కవిచారా వాచం అభిసఙ్ఖాతుం న సక్కోన్తీతి కిరియమయపవత్తవళఞ్జనకాలేనేవతం కథితం. సుఞ్ఞతో ఫస్సోతిఆదయో సగుణేనాపి ఆరమ్మణేనాపి కథేతబ్బా. సగుణేన తావ సుఞ్ఞతా నామ ఫలసమాపత్తి, తాయ సహజాతం ఫస్సం సన్ధాయ సుఞ్ఞతో ఫస్సోతి వుత్తం. అనిమిత్తాపణిహితేసుపిఏసేవ నయో. ఆరమ్మణేన పన నిబ్బానం రాగాదీహి సుఞ్ఞత్తా సుఞ్ఞం నామ, రాగనిమిత్తాదీనం అభావా అనిమిత్తం, రాగదోసమోహప్పణిధీనం అభావా అప్పణిహితం. సుఞ్ఞతం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పన్నఫలసమాపత్తియం ఫస్సో సుఞ్ఞతో నామ. అనిమిత్తాపణిహితేసుపి ఏసేవ నయో.

అపరా ఆగమనియకథా నామ హోతి, సుఞ్ఞతా, అనిమిత్తా, అప్పణిహితాతి హి విపస్సనాపి వుచ్చతి. తత్థ యో భిక్ఖు సఙ్ఖారే అనిచ్చతో పరిగ్గహేత్వా అనిచ్చతో దిస్వా అనిచ్చతో వుట్ఠాతి, తస్స వుట్ఠానగామినివిపస్సనా అనిమిత్తా నామ హోతి. యో దుక్ఖతో పరిగ్గహేత్వా దుక్ఖతో దిస్వా దుక్ఖతో వుట్ఠాతి, తస్స అప్పణిహితా నామ. యో అనత్తతో పరిగ్గహేత్వా అనత్తతో దిస్వా అనత్తతో వుట్ఠాతి, తస్స సుఞ్ఞతా నామ. తత్థ అనిమిత్తవిపస్సనాయ మగ్గో అనిమిత్తో నామ, అనిమిత్తమగ్గస్స ఫలం అనిమిత్తం నామ. అనిమిత్తఫలసమాపత్తిసహజాతే ఫస్సే ఫుసన్తే అనిమిత్తో ఫస్సో ఫుసతీతి వుచ్చతి. అప్పణిహితసుఞ్ఞతేసుపి ఏసేవ నయో. ఆగమనియేన కథితే పన సుఞ్ఞతో వా ఫస్సో అనిమిత్తో వా ఫస్సో అప్పణిహితో వా ఫస్సోతి వికప్పో ఆపజ్జేయ్య, తస్మా సగుణేన చేవ ఆరమ్మణేన చ కథేతబ్బం. ఏవఞ్హి తయో ఫస్సా ఫుసన్తీతి సమేతి.

వివేకనిన్నన్తిఆదీసు నిబ్బానం వివేకో నామ, తస్మిం వివేకే నిన్నం ఓనతన్తి వివేకనిన్నం. అఞ్ఞతో ఆగన్త్వా యేన వివేకో, తేన వఙ్కం వియ హుత్వా ఠితన్తి వివేకపోణం. యేన వివేకో, తేన పతమానం వియ ఠితన్తి వివేకపబ్భారం.

౪౬౫. ఇదాని యా వేదనా నిరోధేత్వా నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, తా పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛన్తో కతి పనాయ్యే, వేదనాతి ఆహ. కాయికం వాతిఆదీసు పఞ్చద్వారికం సుఖం కాయికం నామ, మనోద్వారికం చేతసికం నామాతి వేదితబ్బం. తత్థ సుఖన్తి సభావనిద్దేసో. సాతన్తి తస్సేవ మధురభావదీపకం వేవచనం. వేదయితన్తి వేదయితభావదీపకం, సబ్బవేదనానం సాధారణవచనం. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఠితిసుఖా విపరిణామదుక్ఖాతిఆదీసు సుఖాయ వేదనాయ అత్థిభావో సుఖం, నత్థిభావో దుక్ఖం. దుక్ఖాయ వేదనాయ అత్థిభావో దుక్ఖం, నత్థిభావో సుఖం. అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ జాననభావో సుఖం, అజాననభావో దుక్ఖన్తి అత్థో.

కిం అనుసయో అనుసేతీతి కతమో అనుసయో అనుసేతి. అప్పహీనట్ఠేన సయితో వియ హోతీతి అనుసయపుచ్ఛం పుచ్ఛతి. న ఖో, ఆవుసో విసాఖ, సబ్బాయ సుఖాయ వేదనాయ రాగానుసయో అనుసేతీతి న సబ్బాయ సుఖాయ వేదనాయ రాగానుసయో అనుసేతి. న సబ్బాయ సుఖాయ వేదనాయ సో అప్పహీనో, న సబ్బం సుఖం వేదనం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. కిం పహాతబ్బన్తి అయం పహానపుచ్ఛా నామ.

రాగం తేన పజహతీతి ఏత్థ ఏకేనేవ బ్యాకరణేన ద్వే పుచ్ఛా విస్సజ్జేసి. ఇధ భిక్ఖు రాగానుసయం విక్ఖమ్భేత్వా పఠమజ్ఝానం సమాపజ్జతి, ఝానవిక్ఖమ్భితం రాగానుసయం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అనాగామిమగ్గేన సముగ్ఘాతేతి. సో అనాగామిమగ్గేన పహీనోపి తథా విక్ఖమ్భితత్తావ పఠమజ్ఝానే నానుసేతి నామ. తేనాహ – ‘‘న తత్థ రాగానుసయో అనుసేతీ’’తి. తదాయతనన్తి తం ఆయతనం, పరమస్సాసభావేన పతిట్ఠానభూతం అరహత్తన్తి అత్థో. ఇతి అనుత్తరేసూతి ఏవం అనుత్తరా విమోక్ఖాతి లద్ధనామే అరహత్తే. పిహం ఉపట్ఠాపయతోతి పత్థనం పట్ఠపేన్తస్స. ఉప్పజ్జతి పిహాపచ్చయా దోమనస్సన్తి పత్థనాయ పట్ఠపనమూలకం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. తం పనేతం న పత్థనాయ పట్ఠపనమూలకం ఉప్పజ్జతి, పత్థేత్వా అలభన్తస్స పన అలాభమూలకం ఉప్పజ్జమానం, ‘‘ఉప్పజ్జతి పిహాపచ్చయా’’తి వుత్తం. తత్థ కిఞ్చాపి దోమనస్సం నామ ఏకన్తేన అకుసలం, ఇదం పన సేవితబ్బం దోమనస్సం వట్టతీతి వదన్తి. యోగినో హి తేమాసికం ఛమాసికం వా నవమాసికం వా పటిపదం గణ్హన్తి. తేసు యో తం తం పటిపదం గహేత్వా అన్తోకాలపరిచ్ఛేదేయేవ అరహత్తం పాపుణిస్సామీతి ఘటేన్తో వాయమన్తో న సక్కోతి యథాపరిచ్ఛిన్నకాలేన పాపుణితుం, తస్స బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, ఆళిన్దికవాసిమహాఫుస్సదేవత్థేరస్స వియ అస్సుధారా పవత్తన్తి. థేరో కిర ఏకూనవీసతివస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేసి. తస్స, ‘‘ఇమస్మిం వారే అరహత్తం గణ్హిస్సామి, ఇమస్మిం వారే విసుద్ధిపవారణం పవారేస్సామీ’’తి మానసం బన్ధిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తస్సేవ ఏకూనవీసతివస్సాని అతిక్కన్తాని. పవారణాదివసే ఆగతే థేరస్స అస్సుపాతేన ముత్తదివసో నామ నాహోసి. వీసతిమే పన వస్సే అరహత్తం పాణుణి.

పటిఘం తేన పజహతీతి ఏత్థ దోమనస్సేనేవ పటిఘం పజహతి. న హి పటిఘేనేవ పటిఘప్పహానం, దోమనస్సేన వా దోమనస్సప్పహానం నామ అత్థి. అయం పన భిక్ఖు తేమాసికాదీసు అఞ్ఞతరం పటిపదం గహేత్వా ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి – ‘‘పస్స భిక్ఖు, కిం తుయ్హం సీలేన హీనట్ఠానం అత్థి, ఉదాహు వీరియేన, ఉదాహు పఞ్ఞాయ, నను తే సీలం సుపరిసుద్ధం వీరియం సుపగ్గహితం పఞ్ఞా సూరా హుత్వా వహతీ’’తి. సో ఏవం పటిసఞ్చిక్ఖిత్వా, ‘‘న దాని పున ఇమస్స దోమనస్సస్స ఉప్పజ్జితుం దస్సామీ’’తి వీరియం దళ్హం కత్వా అన్తోతేమాసే వా అన్తోఛమాసే వా అన్తోనవమాసే వా అనాగామిమగ్గేన తం సముగ్ఘాతేతి. ఇమినా పరియాయేన పటిఘేనేవ పటిఘం, దోమనస్సేనేవ దోమనస్సం పజహతి నామ.

న తత్థ పటిఘానుసయో అనుసేతీతి తత్థ ఏవరూపే దోమనస్సే పటిఘానుసయో నానుసేతి. న తం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జతి, పహీనోవ తత్థ పటిఘానుసయోతి అత్థో. అవిజ్జం తేన పజహతీతి ఇధ భిక్ఖు అవిజ్జానుసయం విక్ఖమ్భేత్వా చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జతి, ఝానవిక్ఖమ్భితం అవిజ్జానుసయం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తమగ్గేన సముగ్ఘాతేతి. సో అరహత్తమగ్గేన పహీనోపి తథా విక్ఖమ్భితత్తావ చతుత్థజ్ఝానే నానుసేతి నామ. తేనాహ – ‘‘న తత్థ అవిజ్జానుసయో అనుసేతీ’’తి.

౪౬౬. ఇదాని పటిభాగపుచ్ఛం పుచ్ఛన్తో సుఖాయ పనాయ్యేతిఆదిమాహ. తస్స విస్సజ్జనే యస్మా సుఖస్స దుక్ఖం, దుక్ఖస్స చ సుఖం పచ్చనీకం, తస్మా ద్వీసు వేదనాసు విసభాగపటిభాగో కథితో. ఉపేక్ఖా పన అన్ధకారా అవిభూతా దుద్దీపనా, అవిజ్జాపి తాదిసావాతి తేనేత్థ సభాగపటిభాగో కథితో. యత్తకేసు పన ఠానేసు అవిజ్జా తమం కరోతి, తత్తకేసు విజ్జా తమం వినోదేతీతి విసభాగపటిభాగో కథితో. అవిజ్జాయ ఖో, ఆవుసోతి ఏత్థ ఉభోపేతే ధమ్మా అనాసవా లోకుత్తరాతి సభాగపటిభాగోవ కథితో. విముత్తియా ఖో, ఆవుసోతి ఏత్థ అనాసవట్ఠేన లోకుత్తరట్ఠేన అబ్యాకతట్ఠేన చ సభాగపటిభాగోవ కథితో. అచ్చయాసీతి ఏత్థ పఞ్హం అతిక్కమిత్వా గతోసీతి అత్థో. నాసక్ఖి పఞ్హానం పరియన్తం గహేతున్తి పఞ్హానం పరిచ్ఛేదపమాణం గహేతుం నాసక్ఖి, అప్పటిభాగధమ్మస్స పటిభాగం పుచ్ఛి. నిబ్బానం నామేతం అప్పటిభాగం, న సక్కా నీలం వా పీతకం వాతి కేనచి ధమ్మేన సద్ధిం పటిభాగం కత్వా దస్సేతుం. తఞ్చ త్వం ఇమినా అధిప్పాయేన పుచ్ఛసీతి అత్థో.

ఏత్తావతా చాయం ఉపాసకో యథా నామ సత్తమే ఘరే సలాకభత్తం లభిత్వా గతో భిక్ఖు సత్త ఘరాని అతిక్కమ్మ అట్ఠమస్స ద్వారే ఠితో సబ్బానిపి సత్త గేహాని విరద్ధోవ న అఞ్ఞాసి, ఏవమేవం అప్పటిభాగధమ్మస్స పటిభాగం పుచ్ఛన్తో సబ్బాసుపి సత్తసు సప్పటిభాగపుచ్ఛాసు విరద్ధోవ హోతీతి వేదితబ్బో. నిబ్బానోగధన్తి నిబ్బానబ్భన్తరం నిబ్బానం అనుపవిట్ఠం. నిబ్బానపరాయనన్తి నిబ్బానం పరం అయనమస్స పరా గతి, న తతో పరం గచ్ఛతీతి అత్థో. నిబ్బానం పరియోసానం అవసానం అస్సాతి నిబ్బానపరియోసానం.

౪౬౭. పణ్డితాతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతా, ధాతుకుసలా ఆయతనకుసలా పటిచ్చసముప్పాదకుసలా ఠానాట్ఠానకుసలాతి అత్థో. మహాపఞ్ఞాతి మహన్తే అత్థే మహన్తే ధమ్మే మహన్తా నిరుత్తియో మహన్తాని పటిభానాని పరిగ్గణ్హనసమత్థాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతా. యథా తం ధమ్మదిన్నాయాతి యథా ధమ్మదిన్నాయ భిక్ఖునియా బ్యాకతం, అహమ్పి తం ఏవమేవం బ్యాకరేయ్యన్తి. ఏత్తావతా చ పన అయం సుత్తన్తో జినభాసితో నామ జాతో, న సావకభాసితో. యథా హి రాజయుత్తేహి లిఖితం పణ్ణం యావ రాజముద్దికాయ న లఞ్ఛితం హోతి, న తావ రాజపణ్ణన్తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి; లఞ్ఛితమత్తం పన రాజపణ్ణం నామ హోతి, తథా, ‘‘అహమ్పి తం ఏవమేవ బ్యాకరేయ్య’’న్తి ఇమాయ జినవచనముద్దికాయ లఞ్ఛితత్తా అయం సుత్తన్తో ఆహచ్చవచనేన జినభాసితో నామ జాతో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళవేదల్లసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. చూళధమ్మసమాదానసుత్తవణ్ణనా

౪౬౮. ఏవం మే సుతన్తి చూళధమ్మసమాదానసుత్తం. తత్థ ధమ్మసమాదానానీతి ధమ్మోతి గహితగహణాని. పచ్చుప్పన్నసుఖన్తి పచ్చుప్పన్నే సుఖం, ఆయూహనక్ఖణే సుఖం సుకరం సుఖేన సక్కా పూరేతుం. ఆయతిం దుక్ఖవిపాకన్తి అనాగతే విపాకకాలే దుక్ఖవిపాకం. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో.

౪౬౯. నత్థి కామేసు దోసోతి వత్థుకామేసుపి కిలేసకామేసుపి దోసో నత్థి. పాతబ్యతం ఆపజ్జన్తీతి తే వత్థుకామేసు కిలేసకామేన పాతబ్యతం పివితబ్బతం, యథారుచి పరిభుఞ్జితబ్బతం ఆపజ్జన్తీతి అత్థో. మోళిబద్ధాహీతి మోళిం కత్వా బద్ధకేసాహి. పరిబ్బాజికాహీతి తాపసపరిబ్బాజికాహి. ఏవమాహంసూతి ఏవం వదన్తి. పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తీతి పహానం సమతిక్కమం పఞ్ఞపేన్తి. మాలువాసిపాటికాతి దీఘసణ్ఠానం మాలువాపక్కం. ఫలేయ్యాతి ఆతపేన సుస్సిత్వా భిజ్జేయ్య. సాలమూలేతి సాలరుక్ఖస్స సమీపే. సన్తాసం ఆపజ్జేయ్యాతి కస్మా ఆపజ్జతి? భవనవినాసభయా. రుక్ఖమూలే పతితమాలువాబీజతో హి లతా ఉప్పజ్జిత్వా రుక్ఖం అభిరుహతి. సా మహాపత్తా చేవ హోతి బహుపత్తా చ, కోవిళారపత్తసదిసేహి పత్తేహి సమన్నాగతా. అథ తం రుక్ఖం మూలతో పట్ఠాయ వినన్ధమానా సబ్బవిటపాని సఞ్ఛాదేత్వా మహన్తం భారం జనేత్వా తిట్ఠతి. సా వాతే వా వాయన్తే దేవే వా వస్సన్తే ఓఘనం జనేత్వా తస్స రుక్ఖస్స సబ్బసాఖాపసాఖం భఞ్జతి, భూమియం నిపాతేతి. తతో తస్మిం రుక్ఖే పతిట్ఠితవిమానం భిజ్జతి నస్సతి. ఇతి సా భవనవినాసభయా సన్తాసం ఆపజ్జతి.

ఆరామదేవతాతి తత్థ తత్థ పుప్ఫారామఫలారామేసు అధివత్థా దేవతా. వనదేవతాతి అన్ధవనసుభగవనాదీసు వనేసు అధివత్థా దేవతా. రుక్ఖదేవతాతి అభిలక్ఖితేసు నళేరుపుచిమన్దాదీసు రుక్ఖేసు అధివత్థా దేవతా. ఓసధితిణవనప్పతీసూతి హరీతకీఆమలకీఆదీసు ఓసధీసు తాలనాళికేరాదీసు తిణేసు వనజేట్ఠకేసు చ వనప్పతిరుక్ఖేసు అధివత్థా దేవతా. వనకమ్మికాతి వనే కసనలాయనదారుఆహరణగోరక్ఖాదీసు కేనచిదేవ కమ్మేన వా విచరకమనుస్సా. ఉద్ధరేయ్యున్తి ఖాదేయ్యుం. విలమ్బినీతి వాతేన పహతపహతట్ఠానేసు కేళిం కరోన్తీ వియ విలమ్బన్తీ. సుఖో ఇమిస్సాతి ఏవరూపాయ మాలువాలతాయ సమ్ఫస్సోపి సుఖో, దస్సనమ్పి సుఖం. అయం మే దారకానం ఆపానమణ్డలం భవిస్సతి, కీళాభూమి భవిస్సతి, దుతియం మే విమానం పటిలద్ధన్తి లతాయ దస్సనేపి సమ్ఫస్సేపి సోమనస్సజాతా ఏవమాహ.

విటభిం కరేయ్యాతి సాఖానం ఉపరి ఛత్తాకారేన తిట్ఠేయ్య. ఓఘనం జనేయ్యాతి హేట్ఠా ఘనం జనేయ్య. ఉపరి ఆరుయ్హ సకలం రుక్ఖం పలివేఠేత్వా పున హేట్ఠా భస్సమానా భూమిం గణ్హేయ్యాతి అత్థో. పదాలేయ్యాతి ఏవం ఓఘనం కత్వా పున తతో పట్ఠాయ యావ మూలా ఓతిణ్ణసాఖాహి అభిరుహమానా సబ్బసాఖా పలివేఠేన్తీ మత్థకం పత్వా తేనేవ నియామేన పున ఓరోహిత్వా చ అభిరుహిత్వా చ సకలరుక్ఖం సంసిబ్బిత్వా అజ్ఝోత్థరన్తీ సబ్బసాఖా హేట్ఠా కత్వా సయం ఉపరి ఠత్వా వాతే వా వాయన్తే దేవే వా వస్సన్తే పదాలేయ్య. భిన్దేయ్యాతి అత్థో. ఖాణుమత్తమేవ తిట్ఠేయ్య, తత్థ యం సాఖట్ఠకవిమానం హోతి, తం సాఖాసు భిజ్జమానాసు తత్థ తత్థేవ భిజ్జిత్వా సబ్బసాఖాసు భిన్నాసు సబ్బం భిజ్జతి. రుక్ఖట్ఠకవిమానం పన యావ రుక్ఖస్స మూలమత్తమ్పి తిట్ఠతి, తావ న నస్సతి. ఇదం పన విమానం సాఖట్ఠకం, తస్మా సబ్బసాఖాసు సంభిజ్జమానాసు భిజ్జిత్థ. దేవతా పుత్తకే గహేత్వా ఖాణుకే ఠితా పరిదేవితుం ఆరద్ధా.

౪౭౧. తిబ్బరాగజాతికోతి బహలరాగసభావో. రాగజం దుక్ఖం దోమనస్సం పటిసంవేదేతీతి తిబ్బరాగజాతికత్తా దిట్ఠే దిట్ఠే ఆరమ్మణే నిమిత్తం గణ్హాతి. అథస్స ఆచరియుపజ్ఝాయా దణ్డకమ్మం ఆణాపేన్తి. సో అభిక్ఖణం దణ్డకమ్మం కరోన్తో దుక్ఖం దోమనస్సం పటిసంవేదేతి, నత్వేవ వీతిక్కమం కరోతి. తిబ్బదోసజాతికోతి అప్పమత్తికేనేవ కుప్పతి, దహరసామణేరేహి సద్ధిం హత్థపరామాసాదీని కరోన్తోవ కథేతి. సోపి దణ్డకమ్మపచ్చయా దుక్ఖం దోమనస్సం పటిసంవేదేతి. మోహజాతికో పన ఇధ కతం వా కతతో అకతం వా అకతతో న సల్లక్ఖేతి, తాని తాని కిచ్చాని విరాధేతి. సోపి దణ్డకమ్మపచ్చయా దుక్ఖం దోమనస్సం పటిసంవేదేతి.

౪౭౨. న తిబ్బరాగజాతికోతిఆదీని వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బాని. కస్మా పనేత్థ కోచి తిబ్బరాగాదిజాతికో హోతి, కోచి న తిబ్బరాగాదిజాతికో? కమ్మనియామేన. యస్స హి కమ్మాయూహనక్ఖణే లోభో బలవా హోతి, అలోభో మన్దో, అదోసామోహా బలవన్తో, దోసమోహా మన్దా, తస్స మన్దో అలోభో లోభం పరియాదాతుం న సక్కోతి, అదోసామోహా పన బలవన్తో దోసమోహే పరియాదాతుం సక్కోన్తి. తస్మా సో తేన కమ్మేన దిన్నపటిసన్ధివసేన నిబ్బత్తో లుద్ధో హోతి, సుఖసీలో అక్కోధనో పఞ్ఞవా వజిరూపమఞాణో.

యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే లోభదోసా బలవన్తో హోన్తి, అలోభాదోసా మన్దా, అమోహో బలవా, మోహో మన్దో, సో పురిమనయేనేవ లుద్ధో చేవ హోతి దుట్ఠో చ, పఞ్ఞవా పన హోతి వజిరూపమఞాణో దత్తాభయత్థేరో వియ.

యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే లోభాదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి, ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ లుద్ధో చేవ హోతి దన్ధో చ, సుఖసీలకో పన హోతి అక్కోధనో.

తథా యస్స కమ్మాయూహనక్ఖణే తయోపి లోభదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి, అలోభాదయో మన్దా, సో పురిమనయేనేవ లుద్ధో చేవ హోతి దుట్ఠో చ మూళ్హో చ.

యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే అలోభదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి, ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ అప్పకిలేసో హోతి, దిబ్బారమ్మణమ్పి దిస్వా నిచ్చలో, దుట్ఠో పన హోతి దన్ధపఞ్ఞో చ.

యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే అలోభాదోసమోహా బలవన్తో హోన్తి, ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ అలుద్ధో చేవ హోతి సుఖసీలకో చ, మూళ్హో పన హోతి.

తథా యస్స కమ్మాయూహనక్ఖణే అలోభదోసామోహా బలవన్తో హోన్తి, ఇతరే మన్దా, సో పురిమనయేనేవ అలుద్ధో చేవ హోతి పఞ్ఞవా చ, దుట్ఠో పన హోతి కోధనో.

యస్స పన కమ్మాయూహనక్ఖణే తయోపి అలోభాదయో బలవన్తో హోన్తి, లోభాదయో మన్దా, సో మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో వియ అలుద్ధో అదుట్ఠో పఞ్ఞవా చ హోతి.

సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళధమ్మసమాదానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. మహాధమ్మసమాదానసుత్తవణ్ణనా

౪౭౩. ఏవం మే సుత్తన్తి మహాధమ్మసమాదానసుత్తం. తత్థ ఏవంకామాతి ఏవంఇచ్ఛా. ఏవంఛన్దాతి ఏవంఅజ్ఝాసయా. ఏవంఅధిప్పాయాతి ఏవంలద్ధికా. తత్రాతి తస్మిం అనిట్ఠవడ్ఢనే చేవ ఇట్ఠపరిహానే చ. భగవంమూలకాతి భగవా మూలం ఏతేసన్తి భగవంమూలకా. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమే, భన్తే, అమ్హాకం ధమ్మా పుబ్బే కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధేన ఉప్పాదితా, తస్మిం పరినిబ్బుతే ఏకం బుద్ధన్తరం అఞ్ఞో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఇమే ధమ్మే ఉప్పాదేతుం సమత్థో నామ నాహోసి, భగవతా పన నో ఇమే ధమ్మా ఉప్పాదితా. భగవన్తఞ్హి నిస్సాయ మయం ఇమే ధమ్మే ఆజానామ పటివిజ్ఝామాతి ఏవం భగవంమూలకా నో, భన్తే, ధమ్మాతి. భగవంనేత్తికాతి భగవా హి ధమ్మానం నేతా వినేతా అనునేతాతి. యథాసభావతో పాటియేక్కం పాటియేక్కం నామం గహేత్వా దస్సితా ధమ్మా భగవంనేత్తికా నామ హోన్తి. భగవంపటిసరణాతి చతుభూమకా ధమ్మా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛమానా భగవతి పటిసరన్తి నామాతి భగవంపటిసరణా. పటిసరన్తీతి ఓసరన్తి సమోసరన్తి. అపిచ మహాబోధిమణ్డే నిసిన్నస్స భగవతో పటివేధవసేన ఫస్సో ఆగచ్ఛతి, అహం భగవా కిన్నామోతి? త్వం ఫుసనట్ఠేన ఫస్సో నామ. వేదనా, సఞ్ఞా, సఙ్ఖారా, విఞ్ఞాణం ఆగచ్ఛతి. అహం భగవా కిన్నామన్తి? త్వం విజాననట్ఠేన విఞ్ఞాణం నామాతి ఏవం చతుభూమకధమ్మానం యథాసభావతో పాటియేక్కం పాటియేక్కం నామం గణ్హన్తో భగవా ధమ్మే పటిసరతీతిపి భగవంపటిసరణా. భగవన్తఞ్ఞేవ పటిభాతూతి భగవతోయేవ ఏతస్స భాసితస్స అత్థో ఉపట్ఠాతు, తుమ్హేయేవ నో కథేత్వా దేథాతి అత్థో.

౪౭౪. సేవితబ్బేతి నిస్సయితబ్బే. భజితబ్బేతి ఉపగన్తబ్బే. యథా తం అవిద్దసునోతి యథా అవిదునో బాలస్స అన్ధపుథుజ్జనస్స. యథా తం విద్దసునోతి యథా విదునో మేధావినో పణ్డితస్స.

౪౭౫. అత్థి, భిక్ఖవే, ధమ్మసమాదానన్తి పురిమసుత్తే ఉప్పటిపాటిఆకారేన మాతికా ఠపితా, ఇధ పన యథాధమ్మరసేనేవ సత్థా మాతికం ఠపేసి. తత్థ ధమ్మసమాదానన్తి పాణాతిపాతాదీనం ధమ్మానం గహణం.

౪౭౬. అవిజ్జాగతోతి అవిజ్జాయ సమన్నాగతో.

౪౭౭. విజ్జాగతోతి విజ్జాయ సమన్నాగతో పఞ్ఞవా.

౪౭౮. సహాపి దుక్ఖేనాతి ఏత్థ మిచ్ఛాచారో అభిజ్ఝా మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఇమే తావ తయో పుబ్బచేతనాయ చ అపరచేతనాయ చాతి ద్విన్నం చేతనానం వసేన దుక్ఖవేదనా హోన్తి. సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన సుఖసమ్పయుత్తా వా ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తా వా హోతి. సేసా పాణాతిపాతాదయో సత్త తిస్సన్నమ్పి చేతనానం వసేన దుక్ఖవేదనా హోన్తి. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సహాపి దుక్ఖేన సహాపి దోమనస్సేనా’’తి. దోమనస్సమేవ చేత్థ దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. పరియేట్ఠిం వా ఆపజ్జన్తస్స పుబ్బభాగపరభాగేసు కాయికం దుక్ఖమ్పి వట్టతియేవ.

౪౭౯. సహాపి సుఖేనాతి ఏత్థ పాణాతిపాతో ఫరుసవాచా బ్యాపాదోతి ఇమే తావ తయో పుబ్బచేతనాయ చ అపరచేతనాయ చాతి ద్విన్నం చేతనానం వసేన సుఖవేదనా హోన్తి. సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన దుక్ఖసమ్పయుత్తావ హోతి. సేసా సత్త తిస్సన్నమ్పి చేతనానం వసేన సుఖవేదనా హోన్తియేవ. సహాపి సోమనస్సేనాతి సోమనస్సమేవ చేత్థ సుఖన్తి వేదితబ్బం. ఇట్ఠఫోట్ఠబ్బసమఙ్గినో వా పుబ్బభాగపరభాగేసు కాయికం సుఖమ్పి వట్టతియేవ.

౪౮౦. తతియధమ్మసమాదానే ఇధేకచ్చో మచ్ఛబన్ధో వా హోతి, మాగవికో వా, పాణుపఘాతంయేవ నిస్సాయ జీవికం కప్పేతి. తస్స గరుట్ఠానియో భిక్ఖు అకామకస్సేవ పాణాతిపాతే ఆదీనవం, పాణాతిపాతవిరతియా చ ఆనిసంసం కథేత్వా సిక్ఖాపదం దేతి. సో గణ్హన్తోపి దుక్ఖితో దోమనస్సితోవ హుత్వా గణ్హాతి. అపరభాగే కతిపాహం వీతినామేత్వా రక్ఖితుం అసక్కోన్తోపి దుక్ఖితోవ హోతి, తస్స పుబ్బాపరచేతనా దుక్ఖసహగతావ హోన్తి. సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన సుఖసహగతా వా ఉపేక్ఖాసహగతా వాతి ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఇతి పుబ్బభాగపరభాగచేతనావ సన్ధాయ ఇదం వుత్తం – ‘‘సహాపి దుక్ఖేన సహాపి దోమనస్సేనా’’తి. దోమనస్సమేవ చేత్థ దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం.

౪౮౧. చతుత్థధమ్మసమాదానే దససుపి పదేసు తిస్సోపి పుబ్బభాగాపరభాగసన్నిట్ఠాపకచేతనా సుఖసమ్పయుత్తా హోన్తియేవ, తం సన్ధాయ ఇదం వుత్తం – ‘‘సహాపి సుఖేన సహాపి సోమనస్సేనా’’తి. సోమనస్సమేవ చేత్థ సుఖన్తి వేదితబ్బం.

౪౮౨. తిత్తకాలాబూతి తిత్తకరసఅలాబు. విసేన సంసట్ఠోతి హలాహలవిసేన సమ్పయుత్తో మిస్సితో లుళితో. నచ్ఛాదేస్సతీతి న రుచ్చిస్సతి న తుట్ఠిం కరిస్సతి. నిగచ్ఛసీతి గమిస్ససి. అప్పటిసఙ్ఖాయ పివేయ్యాతి తం అప్పచ్చవేక్ఖిత్వా పివేయ్య.

౪౮౩. ఆపానీయకంసోతి ఆపానీయస్స మధురపానకస్స భరితకంసో. వణ్ణసమ్పన్నోతి పానకవణ్ణాదీహి సమ్పన్నవణ్ణో, కంసే పక్ఖిత్తపానకవసేన పానకకంసోపి ఏవం వుత్తో. ఛాదేస్సతీతి తఞ్హి హలాహలవిసం యత్థ యత్థ పక్ఖిత్తం హోతి, తస్స తస్సేవ రసం దేతి. తేన వుత్తం ‘‘ఛాదేస్సతీ’’తి.

౪౮౪. పూతిముత్తన్తి ముత్తమేవ. యథా హి మనుస్సభావో సువణ్ణవణ్ణో పూతికాయోత్వేవ, తదహుజాతాపి గలోచిలతా పూతిలతాత్వేవ వుచ్చతి. ఏవం తఙ్ఖణం గహితం తరుణమ్పి ముత్తం పూతిముత్తమేవ. నానాభేసజ్జేహీతి హరీతకామలకాదీహి నానోసధేహి. సుఖీ అస్సాతి అరోగో సువణ్ణవణ్ణో సుఖీ భవేయ్య.

౪౮౫. దధి చ మధు చాతి సుపరిసుద్ధం దధి చ సుమధురం మధు చ. ఏకజ్ఝం సంసట్ఠన్తి ఏకతో కత్వా మిస్సితం ఆలుళితం. తస్స తన్తి తస్స తం చతుమధురభేసజ్జం పివతో రుచ్చేయ్య. ఇదఞ్చ యం భగన్దరసంసట్ఠం లోహితం పక్ఖన్దతి, న తస్స భేసజ్జం, ఆహారం థమ్భేత్వా మగ్గం అవలఞ్జం కరోతి. యం పన పిత్తసంసట్ఠం లోహితం, తస్సేతం భేసజ్జం సీతలకిరియాయ పరియత్తభూతం.

౪౮౬. విద్ధేతి ఉబ్బిద్ధే. మేఘవిగమేన దూరీభూతేతి అత్థో. విగతవలాహకేతి అపగతమేఘే, దేవేతి ఆకాసే. ఆకాసగతం తమగతన్తి ఆకాసగతం తమం. పుథుసమణబ్రాహ్మణపరప్పవాదేతి పుథూనం సమణబ్రాహ్మణసఙ్ఖాతానం పరేసం వాదే. అభివిహచ్చాతి అభిహన్త్వా. భాసతే చ తపతే చ విరోచతే చాతి సరదకాలే మజ్ఝన్హికసమయే ఆదిచ్చోవ ఓభాసం ముఞ్చతి తపతి విజ్జోతతీతి.

ఇదం పన సుత్తం దేవతానం అతివియ పియం మనాపం. తత్రిదం వత్థు – దక్ఖిణదిసాయం కిర హత్థిభోగజనపదే సఙ్గరవిహారో నామ అత్థి. తస్స భోజనసాలద్వారే సఙ్గరరుక్ఖే అధివత్థా దేవతా రత్తిభాగే ఏకస్స దహరస్స సరభఞ్ఞవసేన ఇదం సుత్తం ఓసారేన్తస్స సుత్వా సాధుకారం అదాసి. దహరో కిం ఏసోతి ఆహ. అహం, భన్తే, ఇమస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతాతి. కస్మిం దేవతే పసన్నాసి, కిం సద్దే, ఉదాహు సుత్తేతి? సద్దో నామ, భన్తే, యస్స కస్సచి హోతియేవ, సుత్తే పసన్నామ్హి. సత్థారా జేతవనే నిసీదిత్వా కథితదివసే చ అజ్జ చ ఏకబ్యఞ్జనేపి నానం నత్థీతి. అస్సోసి త్వం దేవతే సత్థారా కథితదివసేతి? ఆమ, భన్తే. కత్థ ఠితా అస్సోసీతి? జేతవనం, భన్తే, గతామ్హి, మహేసక్ఖాసు పన దేవతాసు ఆగచ్ఛన్తీసు తత్థ ఓకాసం అలభిత్వా ఇధేవ ఠత్వా అస్సోసిన్తి. ఏత్థ ఠితాయ సక్కా సుత్థు సద్దో సోతున్తి? త్వం పన, భన్తే, మయ్హం సద్దం సుణసీతి? ఆమ దేవతేతి. దక్ఖిణకణ్ణపస్సే నిసీదిత్వా కథనకాలో వియ, భన్తే, హోతీతి. కిం పన దేవతే సత్థు రూపం పస్ససీతి? సత్థా మమేవ ఓలోకేతీతి మఞ్ఞమానా సణ్ఠాతుం న సక్కోమి, భన్తేతి. విసేసం పన నిబ్బత్తేతుం అసక్ఖిత్థ దేవతేతి. దేవతా తత్థేవ అన్తరధాయి. తం దివసం కిరేస దేవపుత్తో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో. ఏవమిదం సుత్తం దేవతానం పియం మనాపం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాధమ్మసమాదానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. వీమంసకసుత్తవణ్ణనా

౪౮౭. ఏవం మే సుతన్తి వీమంసకసుత్తం. తత్థ వీమంసకేనాతి తయో వీమంసకా – అత్థవీమంసకో సఙ్ఖారవీమంసకో సత్థువీమంసకోతి. తేసు, ‘‘పణ్డితా హావుసో, మనుస్సా వీమంసకా’’తి (సం. ని. ౩.౨) ఏత్థ అత్థవీమంసకో ఆగతో. ‘‘యతో ఖో, ఆనన్ద, భిక్ఖు ధాతుకుసలో చ హోతి, ఆయతనకుసలో చ హోతి, పటిచ్చసముప్పాదకుసలో చ హోతి, ఠానాట్ఠానకుసలో చ హోతి, ఏత్తావతా ఖో, ఆనన్ద, పణ్డితో భిక్ఖు వీమంసకోతి అలం వచనాయా’’తి (మ. ని. ౩.౧౨౪) ఏత్థ సఙ్ఖారవీమంసకో ఆగతో. ఇమస్మిం పన సుత్తే సత్థువీమంసకో అధిప్పేతో. చేతోపరియాయన్తి చిత్తవారం చిత్తపరిచ్ఛేదం. సమన్నేసనాతి ఏసనా పరియేసనా ఉపపరిక్ఖా. ఇతి విఞ్ఞాణాయాతి ఏవం విజాననత్థాయ.

౪౮౮. ద్వీసు ధమ్మేసు తథాగతో సమన్నేసితబ్బోతి ఇధ కల్యాణమిత్తూపనిస్సయం దస్సేతి. మహా హి ఏస కల్యాణమిత్తూపనిస్సయో నామ. తస్స మహన్తభావో ఏవం వేదితబ్బో – ఏకస్మిం హి సమయే ఆయస్మా ఆనన్దో ఉపడ్ఢం అత్తనో ఆనుభావేన హోతి, ఉపడ్ఢం కల్యాణమిత్తానుభావేనాతి చిన్తేత్వా అత్తనో ధమ్మతాయ నిచ్ఛేతుం అసక్కోన్తో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి, – ‘‘ఉపడ్ఢమిదం, భన్తే, బ్రహ్మచరియస్స, యదిదం కల్యాణమిత్తతా కల్యాణసహాయతా కల్యాణసమ్పవఙ్కతా’’తి. భగవా ఆహ – ‘‘మా హేవం, ఆనన్ద, మా హేవం, ఆనన్ద, సకలమేవిదం, ఆనన్ద, బ్రహ్మచరియం యదిదం కల్యాణమిత్తతా కల్యాణసహాయతా, కల్యాణసమ్పవఙ్కతా. కల్యాణమిత్తస్సేతం, ఆనన్ద, భిక్ఖునో పాటికఙ్ఖం కల్యాణసహాయస్స కల్యాణసమ్పవఙ్కస్స, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేస్సతి, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం బహులీకరిస్సతి. కథఞ్చానన్ద, భిక్ఖు కల్యాణమిత్తో…పే… అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేతి, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం బహులీకరోతి. ఇధానన్ద, భిక్ఖు సమ్మాదిట్ఠిం భావేతి…పే… సమ్మాసమాధిం భావేతి వివేకనిస్సితం ఏవం ఖో, ఆనన్ద, భిక్ఖు కల్యాణమిత్తో…పే… బహులీకరోతి, తదమినాపేతం, ఆనన్ద, పరియాయేన వేదితబ్బం. యథా సకలమేవిదం బ్రహ్మచరియం యదిదం కల్యాణమిత్తతా కల్యాణసహాయతా కల్యాణసమ్పవఙ్కతా. మమఞ్హి, ఆనన్ద, కల్యాణమిత్తం ఆగమ్మ జాతిధమ్మా సత్తా జాతియా పరిముచ్చన్తి. జరాధమ్మా…పే… సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసధమ్మా సత్తా సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసేహి పరిముచ్చన్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౨).

భిక్ఖూనం బాహిరఙ్గసమ్పత్తిం కథేన్తోపి ఆహ – ‘‘బాహిరం, భిక్ఖవే, అఙ్గన్తి కరిత్వా నాఞ్ఞం ఏకఙ్గమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం మహతో అత్థాయ సంవత్తతి, యథయిదం, భిక్ఖవే, కల్యాణమిత్తతా. కల్యాణమిత్తతా, భిక్ఖవే, మహతో అత్థాయ సంవత్తతీ’’తి (అ. ని. ౧.౧౧౩). మహాచున్దస్స కిలేససల్లేఖపటిపదం కథేన్తోపి, ‘‘పరే పాపమిత్తా భవిస్సన్తి, మయమేత్థ కల్యాణమిత్తా భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తి (మ. ని. ౧.౮౩) ఆహ. మేఘియత్థేరస్స విముత్తిపరిపాచనియధమ్మే కథేన్తోపి, ‘‘అపరిపక్కాయ, మేఘియ, చేతోవిముత్తియా పఞ్చ ధమ్మా పరిపాకాయ సంవత్తన్తి. కతమే పఞ్చ? ఇధ, మేఘియ, భిక్ఖు కల్యాణమిత్తో హోతి’’తి (ఉదా. ౩౧) కల్యాణమిత్తూపనిస్సయమేవ విసేసేసి. పియపుత్తస్స రాహులత్థేరస్స అభిణ్హోవాదం దేన్తోపి –

‘‘మిత్తే భజస్సు కల్యాణే, పన్తఞ్చ సయనాసనం;

వివిత్తం అప్పనిగ్ఘోసం, మత్తఞ్ఞూ హోహి భోజనే.

చీవరే పిణ్డపాతే చ, పచ్చయే సయనాసనే;

ఏతేసు తణ్హం మాకాసి, మా లోకం పునరాగమీ’’తి. (సు. ని. ౩౪౦, ౩౪౧) –

కల్యాణమిత్తూపనిస్సయమేవ సబ్బపఠమం కథేసి. ఏవం మహా ఏస కల్యాణమిత్తూపనిస్సయో నామ. ఇధాపి తం దస్సేన్తో భగవా ద్వీసు ధమ్మేసు తథాగతో సమన్నేసితబ్బోతి దేసనం ఆరభి. పణ్డితో భిక్ఖు ద్వీసు ధమ్మేసు తథాగతం ఏసతు గవేసతూతి అత్థో. ఏతేన భగవా అయం మహాజచ్చోతి వా, లక్ఖణసమ్పన్నోతి వా, అభిరూపో దస్సనీయోతి వా, అభిఞ్ఞాతో అభిలక్ఖితోతి వా, ఇమం నిస్సాయాహం చీవరాదయో పచ్చయే లభిస్సామీతి వా, ఏవం చిన్తేత్వా మం నిస్సాయ వసనకిచ్చం నత్థి. యో పన ఏవం సల్లక్ఖేతి, ‘‘పహోతి మే ఏస సత్థా హుత్వా సత్థుకిచ్చం సాధేతు’’న్తి, సో మం భజతూతి సీహనాదం నదతి. బుద్ధసీహనాదో కిర నామేస సుత్తన్తోతి.

ఇదాని తే ద్వే ధమ్మే దస్సేన్తో చక్ఖుసోతవిఞ్ఞేయ్యేసూతి ఆహ. తత్థ సత్థు కాయికో సమాచారో వీమంసకస్స చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యో ధమ్మో నామ. వాచసికో సమాచారో సోతవిఞ్ఞేయ్యో ధమ్మో నామ. ఇదాని తేసు సమన్నేసితబ్బాకారం దస్సేన్తో యే సంకిలిట్ఠాతిఆదిమాహ. తత్థ సంకిలిట్ఠాతి కిలేససమ్పయుత్తా. తే చ న చక్ఖుసోతవిఞ్ఞేయ్యా. యథా పన ఉదకే చలన్తే వా పుప్ఫుళకే వా ముఞ్చన్తే అన్తో మచ్ఛో అత్థీతి విఞ్ఞాయతి, ఏవం పాణాతిపాతాదీని వా కరోన్తస్స, ముసావాదాదీని వా భణన్తస్స కాయవచీసమాచారే దిస్వా చ సుత్వా చ తంసముట్ఠాపకచిత్తం సంకిలిట్ఠన్తి విఞ్ఞాయతి. తస్మా ఏవమాహ. సంకిలిట్ఠచిత్తస్స హి కాయవచీసమాచారాపి సంకిలిట్ఠాయేవ నామ. న తే తథాగతస్స సంవిజ్జన్తీతి న తే తథాగతస్స అత్థి. న ఉపలబ్భన్తీతి ఏవం జానాతీతి అత్థో. నత్థితాయేవ హి తే న ఉపలబ్భన్తి న పటిచ్ఛన్నతాయ. తథా హి భగవా ఏకదివసం ఇమేసు ధమ్మేసు భిక్ఖుసఙ్ఘం పవారేన్తో ఆహ – ‘‘హన్ద దాని, భిక్ఖవే, పవారేమి వో, న చ మే కిఞ్చి గరహథ కాయికం వా వాచసికం వా’’తి. ఏవం వుత్తే ఆయస్మా సారిపుత్తో ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘న ఖో మయం, భన్తే, భగవతో కిఞ్చి గరహామ కాయికం వా వాచసికం వా. భగవా హి, భన్తే, అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా, అసఞ్జాతస్స మగ్గస్స సఞ్జానేతా, అనక్ఖాతస్స మగ్గస్స అక్ఖాతా, మగ్గఞ్ఞూ మగ్గవిదూ మగ్గకోవిదో. మగ్గానుగా చ, భన్తే, ఏతరహి సావకా విహరన్తి పచ్ఛాసమన్నాగతా’’తి (సం. ని. ౧.౨౧౫). ఏవం పరిసుద్ధా తథాగతస్స కాయవచీసమాచారా. ఉత్తరోపి సుదం మాణవో తథాగతస్స కాయవచీద్వారే అనారాధనీయం కిఞ్చి పస్సిస్సామీతి సత్త మాసే అనుబన్ధిత్వా లిక్ఖామత్తమ్పి న అద్దస. మనుస్సభూతో వా ఏస బుద్ధభూతస్స కాయవచీద్వారే కిం అనారాధనీయం పస్సిస్సతి? మారోపి దేవపుత్తో బోధిసత్తస్స సతో మహాభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ ఛబ్బస్సాని గవేసమానో కిఞ్చి అనారాధనీయం నాద్దస, అన్తమసో చేతోపరివితక్కమత్తమ్పి. మారో కిర చిన్తేసి – ‘‘సచస్స వితక్కితమత్తమ్పి అకుసలం పస్సిస్సామి, తత్థేవ నం ముద్ధని పహరిత్వా పక్కమిస్సామీ’’తి. సో ఛబ్బస్సాని అదిస్వా బుద్ధభూతమ్పి ఏకం వస్సం అనుబన్ధిత్వా కిఞ్చి వజ్జం అపస్సన్తో గమనసమయే వన్దిత్వా –

‘‘మహావీర మహాపుఞ్ఞం, ఇద్ధియా యససా జలం;

సబ్బవేరభయాతీతం, పాదే వన్దామి గోతమ’’న్తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯) –

గాథం వత్వా గతో.

వీతిమిస్సాతి కాలే కణ్హా, కాలే సుక్కాతి ఏవం వోమిస్సకా. వోదాతాతి పరిసుద్ధా నిక్కిలేసా. సంవిజ్జన్తీతి వోదాతా ధమ్మా అత్థి ఉపలబ్భన్తి. తథాగతస్స హి పరిసుద్ధా కాయసమాచారాదయో. తేనాహ – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాగతస్స అరక్ఖేయ్యాని. కతమాని చత్తారి? పరిసుద్ధకాయసమాచారో, భిక్ఖవే, తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స కాయదుచ్చరితం, యం తథాగతో రక్ఖేయ్య, ‘మా మే ఇదం పరో అఞ్ఞాసీ’తి. పరిసుద్ధవచీసమాచారో… పరిసుద్ధమనోసమాచారో… పరిసుద్ధాజీవో, భిక్ఖవే, తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స మిచ్ఛాజీవో, యం తథాగతో రక్ఖేయ్య, మా మే ఇదం పరో అఞ్ఞాసీ’’తి (అ. ని. ౭.౫౮).

ఇమం కుసలం ధమ్మన్తి ఇమం అనవజ్జం ఆజీవట్ఠమకసీలం. ‘‘అయమాయస్మా సత్థా కిం ను ఖో దీఘరత్తం సమాపన్నో అతిచిరకాలతో పట్ఠాయ ఇమినా సమన్నాగతో, ఉదాహు ఇత్తరసమాపన్నో హియ్యో వా పరే వా పరసువే వా దివసే సమాపన్నో’’తి ఏవం గవేసతూతి అత్థో. ఏకచ్చేన హి ఏకస్మిం ఠానే వసన్తేన బహు మిచ్ఛాజీవకమ్మం కతం, తం తత్థ కాలాతిక్కమే పఞ్ఞాయతి, పాకటం హోతి. సో అఞ్ఞతరం పచ్చన్తగామం వా సముద్దతీరం వా గన్త్వా పణ్ణసాలం కారేత్వా ఆరఞ్ఞకో వియ హుత్వా విహరతి. మనుస్సా సమ్భావనం ఉప్పాదేత్వా తస్స పణీతే పచ్చయే దేన్తి. జనపదవాసినో భిక్ఖూ తస్స పరిహారం దిస్వా, ‘‘అతిదప్పితో వతాయం ఆయస్మా, కో ను ఖో ఏసో’’తి పరిగ్గణ్హన్తా, ‘‘అసుకట్ఠానే అసుకం నామ మిచ్ఛాజీవం కత్వా పక్కన్తభిక్ఖూ’’తి ఞత్వా న సక్కా ఇమినా సద్ధిం ఉపోసథో వా పవారణా వా కాతున్తి సన్నిపతిత్వా ధమ్మేన సమేన ఉక్ఖేపనీయాదీసు అఞ్ఞతరం కమ్మం కరోన్తి. ఏవరూపాయ పటిచ్ఛన్నపటిపత్తియా అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా వీమంసాపేతుం ఏవమాహ.

ఏవం జానాతీతి దీఘరత్తం సమాపన్నో, న ఇత్తరసమాపన్నోతి జానాతి. అనచ్ఛరియం చేతం. యం తథాగతస్స ఏతరహి సబ్బఞ్ఞుతం పత్తస్స దీఘరత్తం ఆజీవట్ఠమకసీలం పరిసుద్ధం భవేయ్య. యస్స బోధిసత్తకాలేపి ఏవం అహోసి.

అతీతే కిర గన్ధారరాజా చ వేదేహరాజా చ ద్వేపి సహాయకా హుత్వా కామేసు ఆదీనవం దిస్వా రజ్జాని పుత్తానం నియ్యాతేత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ఏకస్మిం అరఞ్ఞగామకే పిణ్డాయ చరన్తి. పచ్చన్తో నామ దుల్లభలోణో హోతి. తతో అలోణం యాగుం లభిత్వా ఏకిస్సాయ సాలాయ నిసీదిత్వా పివన్తి. అన్తరన్తరే మనుస్సా లోణచుణ్ణం ఆహరిత్వా దేన్తి. ఏకదివసం ఏకో వేదేహిసిస్స పణ్ణే పక్ఖిపిత్వా లోణచుణ్ణం అదాసి. వేదేహిసి గహేత్వా ఉపడ్ఢం గన్ధారిసిస్స-సన్తికే ఠపేత్వా ఉపడ్ఢం అత్తనో సన్తికే ఠపేసి. తతో థోకం పరిభుత్తావసేసం దిస్వా, ‘‘మా ఇదం నస్సీ’’తి పణ్ణేన వేఠేత్వా తిణగహనే ఠపేసి. పున ఏకస్మిం దివసే యాగుపానకాలే సతిం కత్వా ఓలోకేన్తో తం దిస్వా గన్ధారిసిం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘ఇతో థోకం గణ్హథ ఆచరియా’’తి ఆహ. కుతో తే లద్ధం వేదేహిసీతి? తస్మిం దివసే పరిభుత్తావసేసం ‘‘మా నస్సీ’’తి మయా ఠపితన్తి. గన్ధారిసి గహేతుం న ఇచ్ఛతి, అలోణకంయేవ యాగుం పివిత్వా వేదేహం ఇసిం అవోచ –

‘‘హిత్వా గామసహస్సాని, పరిపుణ్ణాని సోళస;

కోట్ఠాగారాని ఫీతాని, సన్నిధిం దాని కుబ్బసీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౬);

వేదేహిసి అవోచ – ‘‘తుమ్హే రజ్జం పహాయ పబ్బజితా, ఇదాని కస్మా లోణచుణ్ణమత్తసన్నిధికారణా పబ్బజ్జాయ అనుచ్ఛవికం న కరోథా’’తి? కిం మయా కతం వేదేహిసీతి? అథ నం ఆహ –

‘‘హిత్వా గన్ధారవిసయం, పహూతధనధారియం;

పసాసనతో నిక్ఖన్తో, ఇధ దాని పసాససీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౭);

గన్ధారో ఆహ –

‘‘ధమ్మం భణామి వేదేహ, అధమ్మో మే న రుచ్చతి;

ధమ్మం మే భణమానస్స, న పాపముపలిమ్పతీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౮);

వేదేహో ఆహ –

‘‘యేన కేనచి వణ్ణేన, పరో లభతి రుప్పనం;

మహత్థియమ్పి చే వాచం, న తం భాసేయ్య పణ్డితో’’తి. (జా. ౧.౭.౭౯);

గన్ధారో ఆహ –

‘‘కామం రుప్పతు వా మా వా, భుసంవ వికిరీయతు;

ధమ్మం మే భణమానస్స, న పాపముపలిమ్పతీ’’తి. (జా. ౧.౭.౮౦);

తతో వేదేహిసి యస్స సకాపి బుద్ధి నత్థి, ఆచరియసన్తికే వినయం న సిక్ఖతి, సో అన్ధమహింసో వియ వనే చరతీతి చిన్తేత్వా ఆహ –

‘‘నో చే అస్స సకా బుద్ధి, వినయో వా సుసిక్ఖితో;

వనే అన్ధమహింసోవ, చరేయ్య బహుకో జనో.

యస్మా చ పనిధేకచ్చే, ఆచేరమ్హి సుసిక్ఖితా;

తస్మా వినీతవినయా, చరన్తి సుసమాహితా’’తి. (జా. ౧.౭.౮౧-౮౨);

ఏవఞ్చ పన వత్వా వేదేహిసి అజానిత్వా మయా కతన్తి గన్ధారిసిం ఖమాపేసి. తే ఉభోపి తపం చరిత్వా బ్రహ్మలోకం అగమంసు. ఏవం తథాగతస్స బోధిసత్తకాలేపి దీఘరత్తం ఆజీవట్ఠమకసీలం పరిసుద్ధం అహోసి.

ఉత్తజ్ఝాపన్నో అయమాయస్మా భిక్ఖు యసపత్తోతి అయమాయస్మా అమ్హాకం సత్థా భిక్ఖు ఞత్తం పఞ్ఞాతభావం పాకటభావం అజ్ఝాపన్నో ను ఖో, సయఞ్చ పరివారసమ్పత్తిం పత్తో ను ఖో నోతి. తేన చస్స పఞ్ఞాతజ్ఝాపన్నభావేన యససన్నిస్సితభావేన చ కిం ఏకచ్చే ఆదీనవా సన్దిస్సన్తి ఉదాహు నోతి ఏవం సమన్నేసన్తూతి దస్సేతి. న తావ, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, యావ భిక్ఖు న రాజరాజమహామత్తాదీసు అభిఞ్ఞాతభావం వా పరివారసమ్పత్తిం వా ఆపన్నో హోతి, తావ ఏకచ్చే మానాతిమానాదయో ఆదీనవా న సంవిజ్జన్తి ఉపసన్తూపసన్తో వియ సోతాపన్నో వియ సకదాగామీ వియ చ విహరతి. అరియో ను ఖో పుథుజ్జనో ను ఖోతిపి ఞాతుం న సక్కా హోతి.

యతో చ ఖో, భిక్ఖవేతి యదా పన ఇధేకచ్చో భిక్ఖు ఞాతో హోతి పరివారసమ్పన్నో వా, తదా తిణ్హేన సిఙ్గేన గోగణం విజ్ఝన్తో దుట్ఠగోణో వియ, మిగసఙ్ఘం అభిమద్దమానో దీపి వియ చ అఞ్ఞే భిక్ఖూ తత్థ తత్థ విజ్ఝన్తో అగారవో అసభాగవుత్తి అగ్గపాదేన భూమిం ఫుసన్తో వియ చరతి. ఏకచ్చో పన కులపుత్తో యథా యథా ఞాతో హోతి యసస్సీ, తథా తథా ఫలభారభరితో వియ సాలి సుట్ఠుతరం ఓనమతి, రాజరాజమహామత్తాదీసు ఉపసఙ్కమన్తేసు అకిఞ్చనభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా సమణసఞ్ఞం ఉపట్ఠపేత్వా ఛిన్నవిసాణఉసభో వియ, చణ్డాలదారకో వియ చ సోరతో నివాతో నీచచిత్తో హుత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చేవ సదేవకస్స చ లోకస్స, హితాయ సుఖాయ పటిపజ్జతి. ఏవరూపం పటిపత్తిం సన్ధాయ ‘‘నాస్స ఇధేకచ్చే ఆదీనవా’’తి ఆహ.

తథాగతో పన అట్ఠసు లోకధమ్మేసు తాదీ, సో హి లాభేపి తాదీ, అలాభేపి తాదీ, యసేపి తాదీ, అయసేపి తాదీ, పసంసాయపి తాదీ, నిన్దాయపి తాదీ, సుఖేపి తాదీ, దుక్ఖేపి తాదీ, తస్మా సబ్బాకారేన నాస్స ఇధేకచ్చే ఆదీనవా సంవిజ్జన్తి. అభయూపరతోతి అభయో హుత్వా ఉపరతో, అచ్చన్తూపరతో సతతూపరతోతి అత్థో. న వా భయేన ఉపరతోతిపి అభయూపరతో. చత్తారి హి భయాని కిలేసభయం వట్టభయం దుగ్గతిభయం ఉపవాదభయన్తి. పుథుజ్జనో చతూహిపి భయేహి భాయతి. సేక్ఖా తీహి, తేసఞ్హి దుగ్గతిభయం పహీనం, ఇతి సత్త సేక్ఖా భయూపరతా, ఖీణాసవో అభయూపరతో నామ, తస్స హి ఏకమ్పి భయం నత్థి. కిం పరవాదభయం నత్థీతి? నత్థి. పరానుద్దయం పన పటిచ్చ, ‘‘మాదిసం ఖీణాసవం పటిచ్చ సత్తా మా నస్సన్తూ’’తి ఉపవాదం రక్ఖతి. మూలుప్పలవాపివిహారవాసీ యసత్థేరో వియ.

థేరో కిర మూలుప్పలవాపిగామం పిణ్డాయ పావిసి. అథస్స ఉపట్ఠాకకులద్వారం పత్తస్స పత్తం గహేత్వా థణ్డిలపీఠకం నిస్సాయ ఆసనం పఞ్ఞపేసుం. అమచ్చధీతాపి తంయేవ పీఠకం నిస్సాయ పరతోభాగే నీచతరం ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీది. ఏకో నేవాసికో భిక్ఖు పచ్ఛా పిణ్డాయ పవిట్ఠో ద్వారే ఠత్వావ ఓలోకేన్తో థేరో అమచ్చధీతరా సద్ధిం ఏకమఞ్చే నిసిన్నోతి సల్లక్ఖేత్వా, ‘‘అయం పంసుకూలికో విహారేవ ఉపసన్తూపసన్తో వియ విహరతి, అన్తోగామే పన ఉపట్ఠాయికాహి సద్ధిం ఏకమఞ్చే నిసీదతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘కిం ను ఖో మయా దుద్దిట్ఠ’’న్తి పునప్పునం ఓలోకేత్వా తథాసఞ్ఞీవ హుత్వా పక్కామి. థేరోపి భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం గన్త్వా వసనట్ఠానం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ నిసీది. నేవాసికోపి కతభత్తకిచ్చో విహారం గన్త్వా, ‘‘తం పంసుకూలికం నిగ్గణ్హిత్వా విహారా నిక్కడ్ఢిస్సామీ’’తి అసఞ్ఞతనీహారేన థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా పరిభోగఘటతో ఉలుఙ్కేన ఉదకం గహేత్వా మహాసద్దం కరోన్తో పాదే ధోవి. థేరో, ‘‘కో ను ఖో అయం అసఞ్ఞతచారికో’’తి ఆవజ్జన్తో సబ్బం ఞత్వా, ‘‘అయం మయి మనం పదోసేత్వా అపాయూపగో మా అహోసీ’’తి వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా కణ్ణికామణ్డలసమీపే పల్లఙ్కేన నిసీది. నేవాసికో దుట్ఠాకారేన ఘటికం ఉక్ఖిపిత్వా ద్వారం వివరిత్వా అన్తో పవిట్ఠో థేరం అపస్సన్తో, ‘‘హేట్ఠామఞ్చం పవిట్ఠో భవిస్సతీ’’తి ఓలోకేత్వా తత్థాపి అపస్సన్తో నిక్ఖమితుం ఆరభి. థేరో ఉక్కాసి. ఇతరో ఉద్ధం ఓలోకేన్తో దిస్వా అధివాసేతుం అసక్కోన్తో ఏవమాహ – ‘‘పతిరూపం తే, ఆవుసో, పంసుకూలిక ఏవం ఆనుభావసమ్పన్నస్స ఉపట్ఠాయికాయ సద్ధిం ఏకమఞ్చే నిసీదితు’’న్తి. పబ్బజితా నామ, భన్తే, మాతుగామేన సద్ధిం న ఏకమఞ్చే నిసీదన్తి, తుమ్హేహి పన దుద్దిట్ఠమేతన్తి. ఏవం ఖీణాసవా పరానుద్దయాయ ఉపవాదం రక్ఖన్తి.

ఖయా రాగస్సాతి రాగస్స ఖయేనేవ. వీతరాగత్తా కామే న పటిసేవతి, న పటిసఙ్ఖాయ వారేత్వాతి. తఞ్చేతి ఏవం తథాగతస్స కిలేసప్పహానం ఞత్వా తత్థ తత్థ ఠితనిసిన్నకాలాదీసుపి చతుపరిసమజ్ఝే అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదిత్వాపి ఇతిపి సత్థా వీతరాగో వీతదోసో వీతమోహో వన్తకిలేసో పహీనమలో అబ్భా ముత్తపుణ్ణచన్దో వియ సుపరిసుద్ధోతి ఏవం తథాగతస్స కిలేసప్పహానే వణ్ణం కథయమానం తం వీమంసకం భిక్ఖుం పరే ఏవం పుచ్ఛేయ్యుం చేతి అత్థో.

ఆకారాతి కారణాని. అన్వయాతి అనుబుద్ధియో. సఙ్ఘే వా విహరన్తోతి అప్పేకదా అపరిచ్ఛిన్నగణనస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే విహరన్తో. ఏకో వా విహరన్తోతి ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అడ్ఢమాసం పటిసల్లీయితున్తి, తేమాసం పటిసల్లీయితున్తి ఏవం పటిసల్లానే చేవ పాలిలేయ్యకవనసణ్డే చ ఏకకో విహరన్తో. సుగతాతి సుట్ఠుగతా సుప్పటిపన్నా కారకా యుత్తపయుత్తా. ఏవరూపాపి హి ఏకచ్చే భిక్ఖూ అత్థి. దుగ్గతాతి దుట్ఠుగతా దుప్పటిపన్నా కాయదళ్హిబహులా విస్సట్ఠకమ్మట్ఠానా. ఏవరూపాపి ఏకచ్చే అత్థి. గణమనుసాసన్తీతి గణబన్ధనేన బద్ధా గణారామా గణబహులికా హుత్వా గణం పరిహరన్తి. ఏవరూపాపి ఏకచ్చే అత్థి. తేసం పటిపక్ఖభూతా గణతో నిస్సటా విసంసట్ఠా విప్పముత్తవిహారినోపి అత్థి.

ఆమిసేసు సన్దిస్సన్తీతి ఆమిసగిద్ధా ఆమిసచక్ఖుకా చతుపచ్చయఆమిసత్థమేవ ఆహిణ్డమానా ఆమిసేసు సన్దిస్సమానకభిక్ఖూపి అత్థి. ఆమిసేన అనుపలిత్తా చతూహి పచ్చయేహి వినివత్తమానసా అబ్భా ముత్తచన్దసదిసా హుత్వా విహరమానాపి అత్థి. నాయమాయస్మా తం తేన అవజానాతీతి అయం ఆయస్మా సత్థా తాయ తాయ పటిపత్తియా తం తం పుగ్గలం నావజానాతి, అయం పటిపన్నో కారకో, అయం గణతో నిస్సటో విసంసట్ఠో. అయం ఆమిసేన అనుపలిత్తో పచ్చయేహి వినివత్తమానసో అబ్భా ముత్తో చన్దిమా వియాతి ఏవమస్స గేహసితవసేన ఉస్సాదనాపి నత్థి. అయం దుప్పటిపన్నో అకారకో కాయదళ్హిబహులో విస్సట్ఠకమ్మట్ఠానో, అయం గణబన్ధనబద్ధో, అయం ఆమిసగిద్ధో లోలో ఆమిసచక్ఖుకోతి ఏవమస్స గేహసితవసేన అపసాదనాపి నత్థీతి అత్థో. ఇమినా కిం కథితం హోతి? తథాగతస్స సత్తేసు తాదిభావో కథితో హోతి. అయఞ్హి –

‘‘వధకస్స దేవదత్తస్స, చోరస్సఙ్గులిమాలినో;

ధనపాలే రాహులే చ, సబ్బేసం సమకో మునీ’’తి. (మి. ప. ౬.౬.౫);

౪౮౯. తత్ర, భిక్ఖవేతి తేసు ద్వీసు వీమంసకేసు. యో, ‘‘కే పనాయస్మతో ఆకారా’’తి పుచ్ఛాయం ఆగతో గణ్ఠివీమంసకో చ, యో ‘‘అభయూపరతో అయమాయస్మా’’తి ఆగతో మూలవీమంసకో చ. తేసు మూలవీమంసకేన తథాగతోవ ఉత్తరి పటిపుచ్ఛితబ్బో. సో హి పుబ్బే పరస్సేవ కథాయ నిట్ఠఙ్గతో. పరో చ నామ జానిత్వాపి కథేయ్య అజానిత్వాపి. ఏవమస్స కథా భూతాపి హోతి అభూతాపి, తస్మా పరస్సేవ కథాయ నిట్ఠం అగన్త్వా తతో ఉత్తరి తథాగతోవ పటిపుచ్ఛితబ్బోతి అత్థో.

బ్యాకరమానోతి ఏత్థ యస్మా తథాగతస్స మిచ్ఛాబ్యాకరణం నామ నత్థి, తస్మా సమ్మా మిచ్ఛాతి అవత్వా బ్యాకరమానోత్వేవ వుత్తం. ఏతం పథోహమస్మి ఏతం గోచరోతి ఏస మయ్హం పథో ఏస గోచరోతి అత్థో. ‘‘ఏతాపాథో’’తిపి పాఠో, తస్సత్థో మయ్హం ఆజీవట్ఠమకసీలం పరిసుద్ధం, స్వాహం తస్స పరిసుద్ధభావేన వీమంసకస్స భిక్ఖునో ఞాణముఖే ఏతాపాథో, ఏవం ఆపాథం గచ్ఛామీతి వుత్తం హోతి. నో చ తేన తమ్మయోతి తేనపి చాహం పరిసుద్ధేన సీలేన న తమ్మయో, న సతణ్హో, పరిసుద్ధసీలత్తావ నిత్తణ్హోహమస్మీతి దీపేతి.

ఉత్తరుత్తరిం పణీతపణీతన్తి ఉత్తరుత్తరిం చేవ పణీతతరఞ్చ కత్వా దేసేతి. కణ్హసుక్కసప్పటిభాగన్తి కణ్హం చేవ సుక్కఞ్చ, తఞ్చ ఖో సప్పటిభాగం సవిపక్ఖం కత్వా, కణ్హం పటిబాహిత్వా సుక్కన్తి సుక్కం పటిబాహిత్వా కణ్హన్తి ఏవం సప్పటిభాగం కత్వా కణ్హసుక్కం దేసేతి. కణ్హం దేసేన్తోపి సఉస్సాహం సవిపాకం దేసేతి, సుక్కం దేసేన్తోపి సఉస్సాహం సవిపాకం దేసేతి. అభిఞ్ఞాయ ఇధేకచ్చం ధమ్మం ధమ్మేసు నిట్ఠం గచ్ఛతీతి తస్మిం దేసితే ధమ్మే ఏకచ్చం పటివేధధమ్మం అభిఞ్ఞాయ తేన పటివేధధమ్మేన దేసనాధమ్మే నిట్ఠం గచ్ఛతి. సత్థరి పసీదతీతి ఏవం ధమ్మే నిట్ఠం గన్త్వా భియ్యోసోమత్తాయ సమ్మాసమ్బుద్ధో సో భగవాతి సత్థరి పసీదతి. తేన పన భగవతా యో ధమ్మో అక్ఖాతో, సోపి స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో నియ్యానికత్తా. య్వాస్స తం ధమ్మం పటిపన్నో సఙ్ఘో, సోపి సుప్పటిపన్నో వఙ్కాదిదోసరహితం పటిపదం పటిపన్నత్తాతి ఏవం ధమ్మే సఙ్ఘేపి పసీదతి. తఞ్చేతి తం ఏవం పసన్నం తత్థ తత్థ తిణ్ణం రతనానం వణ్ణం కథేన్తం భిక్ఖుం.

౪౯౦. ఇమేహి ఆకారేహీతి ఇమేహి సత్థువీమంసనకారణేహి. ఇమేహి పదేహీతి ఇమేహి అక్ఖరసమ్పిణ్డనపదేహి. ఇమేహి బ్యఞ్జనేహీతి ఇమేహి ఇధ వుత్తేహి అక్ఖరేహి. సద్ధా నివిట్ఠాతి ఓకప్పనా పతిట్ఠితా. మూలజాతాతి సోతాపత్తిమగ్గవసేన సఞ్జాతమూలా. సోతాపత్తిమగ్గో హి సద్ధాయ మూలం నామ. ఆకారవతీతి కారణం పరియేసిత్వా గహితత్తా సకారణా. దస్సనమూలికాతి సోతాపత్తిమగ్గమూలికా. సో హి దస్సనన్తి వుచ్చతి. దళ్హాతి థిరా. అసంహారియాతి హరితుం న సక్కా. సమణేన వాతి సమితపాపసమణేన వా. బ్రాహ్మణేన వాతి బాహితపాపబ్రాహ్మణేన వా. దేవేన వాతి ఉపపత్తిదేవేన వా. మారేన వాతి వసవత్తిమారేన వా, సోతాపన్నస్స హి వసవత్తిమారేనాపి సద్ధా అసంహారియా హోతి సూరమ్బట్ఠస్స వియ.

సో కిర సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సోతాపన్నో హుత్వా గేహం ఆగతో. అథ మారో ద్వత్తింసవరలక్ఖణప్పటిమణ్డితం బుద్ధరూపం మాపేత్వా తస్స ఘరద్వారే ఠత్వా – ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి సాసనం పహిణి. సూరో చిన్తేసి, ‘‘అహం ఇదానేవ సత్థు సన్తికా ధమ్మం సుత్వా ఆగతో, కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపసఙ్కమిత్వా సత్థుసఞ్ఞాయ వన్దిత్వా అట్ఠాసి. మారో ఆహ – ‘‘యం తే మయా, సూరమ్బట్ఠ, రూపం అనిచ్చం…పే… విఞ్ఞాణం అనిచ్చన్తి కథితం, తం అనుపధారేత్వావ సహసా మయా ఏవం వుత్తం. తస్మా త్వం రూపం నిచ్చం…పే… విఞ్ఞాణం నిచ్చన్తి గణ్హాహీ’’తి. సూరో చిన్తేసి – ‘‘అట్ఠానమేతం, యం బుద్ధా అనుపధారేత్వా అపచ్చక్ఖం కత్వా కిఞ్చి కథేయ్యుం, అద్ధా అయం మయ్హం విబాధనత్థం మారో ఆగతో’’తి. తతో నం త్వం మారోతి ఆహ. సో ముసావాదం కాతుం నాసక్ఖి, ఆమ మారోస్మీతి పటిజాని. కస్మా ఆగతోసీతి వుత్తే తవ సద్ధాచాలనత్థన్తి ఆహ. కణ్హ పాపిమ, త్వం తావ ఏకకో తిట్ఠ, తాదిసానం మారానం సతమ్పి సహస్సమ్పి మమ సద్ధం చాలేతుం అసమత్థం, మగ్గేన ఆగతా సద్ధా నామ సిలాపథవియం పతిట్ఠితసినేరు వియ అచలా హోతి, కిం త్వం ఏత్థాతి అచ్ఛరం పహరి. సో ఠాతుం అసక్కోన్తో తత్థేవన్తరధాయి. బ్రహ్మునా వాతి బ్రహ్మకాయికాదీసు అఞ్ఞతరబ్రహ్మునా వా. కేనచి వా లోకస్మిన్తి ఏతే సమణాదయో ఠపేత్వా అఞ్ఞేనపి కేనచి వా లోకస్మిం హరితుం న సక్కా. ధమ్మసమన్నేసనాతి సభావసమన్నేసనా. ధమ్మతాసుసమన్నిట్ఠోతి ధమ్మతాయ సుసమన్నిట్ఠో, సభావేనేవ సుట్ఠు సమన్నేసితో హోతీతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వీమంసకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. కోసమ్బియసుత్తవణ్ణనా

౪౯౧. ఏవం మే సుతన్తి కోసమ్బియసుత్తం. తత్థ కోసమ్బియన్తి ఏవంనామకే నగరే. తస్స కిర నగరస్స ఆరామపోక్ఖరణీఆదీసు తేసు తేసు ఠానేసు కోసమ్బరుక్ఖావ ఉస్సన్నా అహేసుం, తస్మా కోసమ్బీతి సఙ్ఖం అగమాసి. కుసమ్బస్స నామ ఇసినో అస్సమతో అవిదూరే మాపితత్తాతిపి ఏకే. ఘోసితారామేతి ఘోసితసేట్ఠినా కారితే ఆరామే.

పుబ్బే కిర అద్దిలరట్ఠం నామ అహోసి. తతో కోతూహలకో నామ దలిద్దో ఛాతకభయేన సపుత్తదారో కేదారపరిచ్ఛిన్నం సుభిక్ఖం రట్ఠం గచ్ఛన్తో పుత్తం వహితుం అసక్కోన్తో ఛడ్డేత్వా అగమాసి. మాతా నివత్తిత్వా తం గహేత్వా గతా. తే ఏకం గోపాలకగామకం పవిసింసు, గోపాలకానఞ్చ తదా పహతపాయసో పటియత్తో హోతి, తతో పాయసం లభిత్వా భుఞ్జింసు. అథ సో పురిసో పహూతపాయసం భుఞ్జిత్వా జిరాపేతుం అసక్కోన్తో రత్తిభాగే కాలం కత్వా తత్థేవ సునఖియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గహేత్వా కుక్కురో జాతో. సో గోపాలకస్స పియో అహోసి మనాపో, గోపాలకో చ పచ్చేకబుద్ధం ఉపట్ఠాసి. పచ్చేకబుద్ధోపి భత్తకిచ్చావసానే కుక్కురస్స ఏకం పిణ్డం దేతి. సో పచ్చేకబుద్ధే సినేహం ఉప్పాదేత్వా గోపాలకేన సద్ధిం పణ్ణసాలమ్పి గచ్ఛతి.

సో గోపాలకే అసన్నిహితే భత్తవేలాయ సయమేవ గన్త్వా కాలారోచనత్థం పణ్ణసాలద్వారే భుస్సతి, అన్తరామగ్గేపి చణ్డమిగే దిస్వా భుస్సిత్వా పలాపేతి. సో పచ్చేకబుద్ధే ముదుకేన చిత్తేన కాలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తి. తత్రస్స ఘోసకదేవపుత్తోత్వేవ నామం అహోసి. సో దేవలోకతో చవిత్వా కోసమ్బియం ఏకస్మిం కులఘరే నిబ్బత్తి. తం అపుత్తకో సేట్ఠి తస్స మాతాపితూనం ధనం దత్వా పుత్తం కత్వా అగ్గహేసి. అథ సో అత్తనో పుత్తే జాతే సత్తక్ఖత్తుం మారాపేతుం ఉపక్కమి. సో పుఞ్ఞవన్తతాయ సత్తసుపి ఠానేసు మరణం అప్పత్వా అవసానే ఏకాయ సేట్ఠిధీతాయ వేయ్యత్తియేన లద్ధజీవికో అపరభాగే పితుఅచ్చయేన సేట్ఠిట్ఠానం పత్వా ఘోసితసేట్ఠి నామ జాతో. అఞ్ఞేపి కోసమ్బియం కుక్కుటసేట్ఠి పావారికసేట్ఠీతి ద్వే సేట్ఠినో సన్తి. ఇమేహి సద్ధిం తయో అహేసుం.

తేన చ సమయేన తేసం సహాయకానం సేట్ఠీనం కులూపకా పఞ్చసతా ఇసయో పబ్బతపాదే వసింసు. తే కాలేన కాలం లోణమ్బిలసేవనత్థాయ మనుస్సపథం ఆగచ్ఛన్తి. అథేకస్మిం వారే గిమ్హసమయే మనుస్సపథం ఆగచ్ఛన్తా నిరుదకమహాకన్తారం అతిక్కమిత్వా కన్తారపరియోసానే మహన్తం నిగ్రోధరుక్ఖం దిస్వా చిన్తేసుం – ‘‘యాదిసో అయం రుక్ఖో, అద్ధా ఏత్థ మహేసక్ఖాయ దేవతాయ భవితబ్బం, సాధు వతస్స, సచే నో పానీయం వా భోజనీయం వా దదేయ్యా’’తి. దేవతా ఇసీనం అజ్ఝాసయం విదిత్వా ఇమేసం సఙ్గహం కరిస్సామీతి అత్తనో ఆనుభావేన విటపన్తరతో నఙ్గలసీసమత్తం ఉదకధారం పవత్తేసి. ఇసిగణో రజతక్ఖన్ధసదిసం ఉదకవట్టిం దిస్వా అత్తనో భాజనేహి ఉదకం గహేత్వా పరిభోగం కత్వా చిన్తేసి – ‘‘దేవతాయ అమ్హాకం పరిభోగఉదకం దిన్నం, ఇదం పన అగామకం మహాఅరఞ్ఞం, సాధు వతస్స, సచే నో ఆహారమ్పి దదేయ్యా’’తి. దేవతా ఇసీనం ఉపసంకప్పనవసేన దిబ్బాని యాగుఖజ్జకాదీని దత్వా సన్తప్పేసి. ఇసయో చిన్తయింసు – ‘‘దేవతాయ అమ్హాకం పరిభోగఉదకమ్పి భోజనమ్పి సబ్బం దిన్నం, సాధు వతస్స, సచే నో అత్తానం దస్సేయ్యా’’తి.

దేవతా తేసం అజ్ఝాసయం విదిత్వా ఉపడ్ఢకాయం దస్సేసి. తే ఆహంసు – ‘‘దేవతే, మహతీ తే సమ్పత్తి, కిం కమ్మం కత్వా ఇమం సమ్పత్తిం అధిగతాసీ’’తి? భన్తే, నాతిమహన్తం పరిత్తకం కమ్మం కత్వాతి. ఉపడ్ఢఉపోసథకమ్మం నిస్సాయ హి దేవతాయ సా సమ్పత్తి లద్ధా.

అనాథపిణ్డికస్స కిర గేహే అయం దేవపుత్తో కమ్మకారో అహోసి. సేట్ఠిస్స హి గేహే ఉపోసథదివసేసు అన్తమసో దాసకమ్మకారే ఉపాదాయ సబ్బో జనో ఉపోసథికో హోతి. ఏకదివసం అయం కమ్మకారో ఏకకోవ పాతో ఉట్ఠాయ కమ్మన్తం గతో. మహాసేట్ఠి నివాపం లభనమనుస్సే సల్లక్ఖేన్తో ఏతస్సేవేకస్స అరఞ్ఞం గతభావం ఞత్వా అస్స సాయమాసత్థాయ నివాపం అదాసి. భత్తకారికా దాసీ ఏకస్సేవ భత్తం పచిత్వా అరఞ్ఞతో ఆగతస్స భత్తం వడ్ఢేత్వా అదాసి, కమ్మకారో ఆహ – ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు ఇమస్మిం కాలే గేహం ఏకసద్దం అహోసి, అజ్జ అతివియ సన్నిసిన్నం, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి? తస్స సా ఆచిక్ఖి – ‘‘అజ్జ ఇమస్మిం గేహే సబ్బే మనుస్సా ఉపోసథికా, మహాసేట్ఠి తుయ్హేవేకస్స నివాపం అదాసీ’’తి. ఏవం అమ్మాతి? ఆమ సామీతి. ఇమస్మిం కాలే ఉపోసథం సమాదిన్నస్స ఉపోసథకమ్మం హోతి న హోతీతి మహాసేట్ఠిం పుచ్ఛ అమ్మాతి? తాయ గన్త్వా పుచ్ఛితో మహాసేట్ఠి ఆహ – ‘‘సకలఉపోసథకమ్మం న హోతి, ఉపడ్ఢకమ్మం పన హోతి, ఉపోసథికో హోతూ’’తి. కమ్మకారో భత్తం అభుఞ్జిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉపోసథికో హుత్వా వసనట్ఠానం గన్త్వా నిపజ్జి. తస్స ఆహారపరిక్ఖీణకాయస్స రత్తిం వాతో కుప్పి. సో పచ్చూససమయే కాలం కత్వా ఉపడ్ఢఉపోసథకమ్మనిస్సన్దేన మహావట్టనిఅటవియం నిగ్రోధరుక్ఖే దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. సో తం పవత్తిం ఇసీనం ఆరోచేసి.

ఇసయో తుమ్హేహి మయం బుద్ధో, ధమ్మో, సఙ్ఘోతి అసుతపుబ్బం సావితా, ఉప్పన్నో ను ఖో లోకే బుద్ధోతి? ఆమ, భన్తే, ఉప్పన్నోతి. ఇదాని కుహిం వసతీతి? సావత్థిం నిస్సాయ జేతవనే, భన్తేతి. ఇసయో తిట్ఠథ తావ తుమ్హే మయం సత్థారం పస్సిస్సామాతి హట్ఠతుట్ఠా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన కోసమ్బినగరం సమ్పాపుణింసు. మహాసేట్ఠినో, ‘‘ఇసయో ఆగతా’’తి పచ్చుగ్గమనం కత్వా, ‘‘స్వే అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హథ, భన్తే’’తి నిమన్తేత్వా పునదివసే ఇసిగణస్స మహాదానం అదంసు. ఇసయో భుఞ్జిత్వావ గచ్ఛామాతి ఆపుచ్ఛింసు. తుమ్హే, భన్తే, అఞ్ఞస్మిం కాలే ఏకమ్పి మాసం ద్వేపి తయోపి చత్తారోపి మాసే వసిత్వా గచ్ఛథ. ఇమస్మిం పన వారే హియ్యో ఆగన్త్వా అజ్జేవ గచ్ఛామాతి వదథ, కిమిదన్తి? ఆమ గహపతయో బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, న ఖో పన సక్కా జీవితన్తరాయో విదితుం, తేన మయం తురితా గచ్ఛామాతి. తేన హి, భన్తే, మయమ్పి గచ్ఛామ, అమ్హేహి సద్ధింయేవ గచ్ఛథాతి. తుమ్హే అగారియా నామ మహాజటా, తిట్ఠథ తుమ్హే, మయం పురేతరం గమిస్సామాతి నిక్ఖమిత్వా ఏకస్మిం ఠానే ద్వేపి దివసాని అవసిత్వా తురితగమనేనేవ సావత్థిం పత్వా జేతవనవిహారే సత్థు సన్తికమేవ అగమంసు. సత్థు మధురధమ్మకథం సుత్వా సబ్బేవ పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు.

తేపి తయో సేట్ఠినో పఞ్చహి పఞ్చహి సకటసతేహి సప్పిమధుఫాణితాదీని చేవ పట్టున్నదుకూలాదీని చ ఆదాయ కోసమ్బితో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన సావత్థిం పత్వా జేతవనసామన్తే ఖన్ధావారం బన్ధిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తిణ్ణమ్పి సహాయకానం మధురధమ్మకథం కథేసి. తే బలవసోమనస్సజాతా సత్థారం నిమన్తేత్వా పునదివసే మహాదానం అదంసు. పున నిమన్తేత్వా పునదివసేతి ఏవం అడ్ఢమాసం దానం దత్వా, ‘‘అమ్హాకం జనపదం ఆగమనాయ పటిఞ్ఞం దేథా’’తి పాదమూలే నిపజ్జింసు. భగవా, ‘‘సుఞ్ఞాగారే ఖో గహపతయో తథాగతా అభిరమన్తీ’’తి ఆహ. ఏత్తావతా పటిఞ్ఞా దిన్నా నామ హోతీతి గహపతయో సల్లక్ఖేత్వా దిన్నా నో భగవతా పటిఞ్ఞాతి దసబలం వన్దిత్వా నిక్ఖమిత్వా అన్తరామగ్గే యోజనే యోజనే ఠానే విహారం కారేత్వా అనుపుబ్బేన కోసమ్బిం పత్వా, ‘‘లోకే బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి కథయింసు. తయోపి జనా అత్తనో అత్తనో ఆరామే మహన్తం ధనపరిచ్చాగం కత్వా భగవతో వసనత్థాయ విహారే కారాపయింసు. తత్థ కుక్కుటసేట్ఠినా కారితో కుక్కుటారామో నామ అహోసి. పావారికసేట్ఠినా అమ్బవనే కారితో పావారికమ్బవనో నామ అహోసి. ఘోసితేన కారితో ఘోసితారామో నామ అహోసి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘ఘోసితసేట్ఠినా కారితే ఆరామే’’తి.

భణ్డనజాతాతిఆదీసు కలహస్స పుబ్బభాగో భణ్డనం నామ, తం జాతం ఏతేసన్తి భణ్డనజాతా. హత్థపరామాసాదివసేన మత్థకం పత్తో కలహో జాతో ఏతేసన్తి కలహజాతా. విరుద్ధభూతం వాదన్తి వివాదం, తం ఆపన్నాతి వివాదాపన్నా. ముఖసత్తీహీతి వాచాసత్తీహి. వితుదన్తాతి విజ్ఝన్తా. తే న చేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం సఞ్ఞాపేన్తి న చ సఞ్ఞత్తిం ఉపేన్తీతి తే అత్థఞ్చ కారణఞ్చ దస్సేత్వా నేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం జానాపేన్తి. సచేపి సఞ్ఞాపేతుం ఆరభన్తి, తథాపి సఞ్ఞత్తిం న ఉపేన్తి, జానితుం న ఇచ్ఛన్తీతి అత్థో. నిజ్ఝత్తియాపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ నిజ్ఝత్తీతి సఞ్ఞత్తివేవచనమేవేతం. కస్మా పనేతే భణ్డనజాతా అహేసున్తి? అప్పమత్తకేన కారణేన.

ద్వే కిర భిక్ఖూ ఏకస్మిం ఆవాసే వసన్తి వినయధరో చ సుత్తన్తికో చ. తేసు సుత్తన్తికో భిక్ఖు ఏకదివసం వచ్చకుటిం పవిట్ఠో ఆచమనఉదకావసేసం భాజనే ఠపేత్వావ నిక్ఖమి. వినయధరో పచ్ఛా పవిట్ఠో తం ఉదకం దిస్వా నిక్ఖమిత్వా తం భిక్ఖుం పుచ్ఛి, ఆవుసో, తయా ఇదం ఉదకం ఠపితన్తి? ఆమ, ఆవుసోతి. త్వమేత్థ ఆపత్తిభావం న జానాసీతి? ఆమ న జానామీతి. హోతి, ఆవుసో, ఏత్థ ఆపత్తీతి. సచే హోతి దేసేస్సామీతి. సచే పన తే, ఆవుసో, అసఞ్చిచ్చ అసతియా కతం, నత్థి తే ఆపత్తీతి. సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి అహోసి.

వినయధరో అత్తనో నిస్సితకానం, ‘‘అయం సుత్తన్తికో ఆపత్తిం ఆపజ్జమానోపి న జానాతీ’’తి ఆరోచేసి. తే తస్స నిస్సితకే దిస్వా – ‘‘తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వాపి ఆపత్తిభావం న జానాతీ’’తి ఆహంసు. తే గన్త్వా అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స ఆరోచేసుం. సో ఏవమాహ – ‘‘అయం వినయధరో పుబ్బే ‘అనాపత్తీ’తి వత్వా ఇదాని ‘ఆపత్తీ’తి వదతి, ముసావాదీ ఏసో’’తి. తే గన్త్వా, ‘‘తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ముసావాదీ’’తి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహం వడ్ఢయింసు, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

భగవన్తం ఏతదవోచాతి ఏతం, ‘‘ఇధ, భన్తే, కోసమ్బియం భిక్ఖూ భణ్డనజాతా’’తిఆదివచనం అవోచ. తఞ్చ ఖో నేవ పియకమ్యతాయ న భేదాధిప్పాయేన, అథ ఖో అత్థకామతాయ హితకామతాయ. సామగ్గికారకో కిరేస భిక్ఖు, తస్మాస్స ఏతదహోసి – ‘‘యథా ఇమే భిక్ఖూ వివాదం ఆరద్ధా, న సక్కా మయా, నాపి అఞ్ఞేన భిక్ఖునా సమగ్గా కాతుం, అప్పేవ నామ సదేవకే లోకే అప్పటిపుగ్గలో భగవా సయం వా గన్త్వా, అత్తనో వా సన్తికం పక్కోసాపేత్వా ఏతేసం భిక్ఖూనం ఖన్తిమేత్తాపటిసంయుత్తం సారణీయధమ్మదేసనం కథేత్వా సామగ్గిం కరేయ్యా’’తి అత్థకామతాయ హితకామతాయ గన్త్వా అవోచ.

౪౯౨. ఛయిమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా సారణీయాతి హేట్ఠా కలహభణ్డనవసేన దేసనా ఆరద్ధా. ఇమస్మిం ఠానే ఛ సారణీయా ధమ్మా ఆగతాతి ఏవమిదం కోసమ్బియసుత్తం యథానుసన్ధినావ గతం హోతి. తత్థ సారణీయాతి సరితబ్బయుత్తా అద్ధానే అతిక్కన్తేపి న పముస్సితబ్బా. యో తే ధమ్మే పూరేతి, తం సబ్రహ్మచారీనం పియం కరోన్తీతి పియకరణా. గరుం కరోన్తీతి గరుకరణా. సఙ్గహాయాతి సఙ్గహణత్థాయ. అవివాదాయాతి అవివాదనత్థాయ. సామగ్గియాతి సమగ్గభావత్థాయ. ఏకీభావాయాతి ఏకీభావత్థాయ నిన్నానాకరణాయ. సంవత్తన్తీతి భవన్తి. మేత్తం కాయకమ్మన్తి మేత్తచిత్తేన కత్తబ్బం కాయకమ్మం. వచీకమ్మమనోకమ్మేసుపి ఏసేవ నయో. ఇమాని భిక్ఖూనం వసేన ఆగతాని, గిహీసుపి లబ్భన్తియేవ. భిక్ఖూనఞ్హి మేత్తచిత్తేన ఆభిసమాచారికధమ్మపూరణం మేత్తం కాయకమ్మం నామ. గిహీనం చేతియవన్దనత్థాయ బోధివన్దనత్థాయ సఙ్ఘనిమన్తనత్థాయ గమనం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠే భిక్ఖూ దిస్వా పచ్చుగ్గమనం పత్తపటిగ్గహణం ఆసనపఞ్ఞాపనం అనుగమనన్తి ఏవమాదికం మేత్తం కాయకమ్మం నామ.

భిక్ఖూనం మేత్తచిత్తేన ఆచారపఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదం, కమ్మట్ఠానకథనం ధమ్మదేసనా తేపిటకమ్పి బుద్ధవచనం మేత్తం వచీకమ్మం నామ. గిహీనఞ్చ, ‘‘చేతియవన్దనత్థాయ గచ్ఛామ, బోధివన్దనత్థాయ గచ్ఛామ, ధమ్మస్సవనం కరిస్సామ, పదీపమాలాపుప్ఫపూజం కరిస్సామ, తీణి సుచరితాని సమాదాయ వత్తిస్సామ, సలాకభత్తాదీని దస్సామ, వస్సావాసికం దస్సామ, అజ్జ సఙ్ఘస్స చత్తారో పచ్చయే దస్సామ, సఙ్ఘం నిమన్తేత్వా ఖాదనీయాదీని సంవిదహథ, ఆసనాని పఞ్ఞాపేథ, పానీయం ఉపట్ఠపేథ, సఙ్ఘం పచ్చుగ్గన్త్వా ఆనేథ, పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా ఛన్దజాతా ఉస్సాహజాతా వేయ్యావచ్చం కరోథా’’తిఆదికథనకాలే మేత్తం వచీకమ్మం నామ.

భిక్ఖూనం పాతోవ ఉట్ఠాయ సరీరపటిజగ్గనం చేతియఙ్గణవత్తాదీని చ కత్వా వివిత్తాసనే నిసీదిత్వా, ‘‘ఇమస్మిం విహారే భిక్ఖూ సుఖీ హోన్తు, అవేరా అబ్యాపజ్ఝా’’తి చిన్తనం మేత్తం మనోకమ్మం నామ. గిహీనం ‘‘అయ్యా సుఖీ హోన్తు, అవేరా అబ్యాపజ్ఝా’’తి చిన్తనం మేత్తం మనోకమ్మం నామ.

ఆవి చేవ రహో చాతి సమ్ముఖా చ పరమ్ముఖా చ. తత్థ నవకానం చీవరకమ్మాదీసు సహాయభావూపగమనం సమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ. థేరానం పన పాదధోవనవన్దనబీజనదానాదిభేదమ్పి సబ్బం సామీచికమ్మం సమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ. ఉభయేహిపి దున్నిక్ఖిత్తానం దారుభణ్డాదీనం తేసు అవమఞ్ఞం అకత్వా అత్తనా దున్నిక్ఖిత్తానం వియ పటిసామనం పరమ్ముఖా మేత్తం కాయకమ్మం నామ. దేవత్థేరో తిస్సత్థేరోతి ఏవం పగ్గయ్హ వచనం సమ్ముఖా మేత్తం వచీకమ్మం నామ. విహారే అసన్తం పన పరిపుచ్ఛన్తస్స, కుహిం అమ్హాకం దేవత్థేరో, అమ్హాకం తిస్సత్థేరో కదా ను ఖో ఆగమిస్సతీతి ఏవం మమాయనవచనం పరమ్ముఖా మేత్తం వచీకమ్మం నామ. మేత్తాసినేహసినిద్ధాని పన నయనాని ఉమ్మీలేత్వా సుప్పసన్నేన ముఖేన ఓలోకనం సమ్ముఖా మేత్తం మనోకమ్మం నామ. దేవత్థేరో, తిస్సత్థేరో అరోగో హోతు అప్పాబాధోతి సమన్నాహరణం పరమ్ముఖా మేత్తం మనోకమ్మం నామ.

లాభాతి చీవరాదయో లద్ధపచ్చయా. ధమ్మికాతి కుహనాదిభేదం మిచ్ఛాజీవం వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన భిక్ఖాచరియవత్తేన ఉప్పన్నా. అన్తమసో పత్తపరియాపన్నమత్తమ్పీతి పచ్ఛిమకోటియా పత్తే పరియాపన్నం పత్తస్స అన్తోగతం ద్వత్తికటచ్ఛుభిక్ఖామత్తమ్పి. అప్పటివిభత్తభోగీతి ఏత్థ ద్వే పటివిభత్తాని నామ ఆమిసపటివిభత్తం పుగ్గలపటివిభత్తఞ్చ. తత్థ, ‘‘ఏత్తకం దస్సామి, ఏత్తకం న దస్సామీ’’తి ఏవం చిత్తేన విభజనం ఆమిసపటివిభత్తం నామ. ‘‘అసుకస్స దస్సామి, అసుకస్స న దస్సామీ’’తి ఏవం చిత్తేన విభజనం పన పుగ్గలపటివిభత్తం నామ. తదుభయమ్పి అకత్వా యో అప్పటివిభత్తం భుఞ్జతి, అయం అప్పటివిభత్తభోగీ నామ.

సీలవన్తేహి సబ్రహ్మచారీహి సాధారణభోగీతి ఏత్థ సాధారణభోగినో ఇదం లక్ఖణం, యం యం పణీతం లబ్భతి, తం తం నేవ లాభేన లాభం జిగీసనాముఖేన గిహీనం దేతి, న అత్తనా పరిభుఞ్జతి; పటిగ్గణ్హన్తోవ సఙ్ఘేన సాధారణం హోతూతి గహేత్వా గణ్డిం పహరిత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం సఙ్ఘసన్తకం వియ పస్సతి. ఇదం పన సారణీయధమ్మం కో పూరేతి, కో న పూరేతీతి? దుస్సీలో తావ న పూరేతి. న హి తస్స సన్తకం సీలవన్తా గణ్హన్తి. పరిసుద్ధసీలో పన వత్తం అఖణ్డేన్తో పూరేతి.

తత్రిదం వత్తం – యో హి ఓదిస్సకం కత్వా మాతు వా పితు వా ఆచరియుపజ్ఝాయాదీనం వా దేతి, సో దాతబ్బం దేతి, సారణీయధమ్మో పనస్స న హోతి, పలిబోధజగ్గనం నామ హోతి. సారణీయధమ్మో హి ముత్తపలిబోధస్సేవ వట్టతి, తేన పన ఓదిస్సకం దేన్తేన గిలానగిలానుపట్ఠాకఆగన్తుకగమికానఞ్చేవ నవపబ్బజితస్స చ సఙ్ఘాటిపత్తగ్గహణం అజానన్తస్స దాతబ్బం. ఏతేసం దత్వా అవసేసం థేరాసనతో పట్ఠాయ థోకం థోకం అదత్వా యో యత్తకం గణ్హాతి, తస్స తత్తకం దాతబ్బం. అవసిట్ఠే అసతి పున పిణ్డాయ చరిత్వా థేరాసనతో పట్ఠాయ యం యం పణీతం, తం తం దత్వా సేసం పరిభుఞ్జితబ్బం, ‘‘సీలవన్తేహీ’’తి వచనతో దుస్సీలస్స అదాతుమ్పి వట్టతి.

అయం పన సారణీయధమ్మో సుసిక్ఖితాయ పరిసాయ సుపూరో హోతి, నో అసిక్ఖితాయ పరిసాయ. సుసిక్ఖితాయ హి పరిసాయ యో అఞ్ఞతో లభతి, సో న గణ్హాతి, అఞ్ఞతో అలభన్తోపి పమాణయుత్తమేవ గణ్హాతి, న అతిరేకం. అయఞ్చ పన సారణీయధమ్మో ఏవం పునప్పునం పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధం లద్ధం దేన్తస్సాపి ద్వాదసహి వస్సేహి పూరతి, న తతో ఓరం. సచే హి ద్వాదసమేపి వస్సే సారణీయధమ్మపూరకో పిణ్డపాతపూరం పత్తం ఆసనసాలాయం ఠపేత్వా నహాయితుం గచ్ఛతి, సఙ్ఘత్థేరో చ కస్సేసో పత్తోతి? సారణీయధమ్మపూరకస్సాతి వుత్తే – ‘‘ఆహరథ న’’న్తి సబ్బం పిణ్డపాతం విచారేత్వా భుఞ్జిత్వా చ రిత్తపత్తం ఠపేతి. అథ సో భిక్ఖు రిత్తపత్తం దిస్వా, ‘‘మయ్హం అసేసేత్వావ పరిభుఞ్జింసూ’’తి దోమనస్సం ఉప్పాదేతి, సారణీయధమ్మో భిజ్జతి, పున ద్వాదస వస్సాని పూరేతబ్బో హోతి, తిత్థియపరివాససదిసో హేస. సకిం ఖణ్డే జాతే పున పూరేతబ్బోవ. యో పన, ‘‘లాభా వత మే, సులద్ధం వత మే, యస్స మే పత్తగతం అనాపుచ్ఛావ సబ్రహ్మచారీ పరిభుఞ్జన్తీ’’తి సోమనస్సం జనేతి, తస్స పుణ్ణో నామ హోతి.

ఏవం పూరితసారణీయధమ్మస్స పన నేవ ఇస్సా, న మచ్ఛరియం హోతి, సో మనుస్సానం పియో హోతి, సులభపచ్చయో; పత్తగతమస్స దీయమానమ్పి న ఖీయతి, భాజనీయభణ్డట్ఠానే అగ్గభణ్డం లభతి, భయే వా ఛాతకే వా సమ్పత్తే దేవతా ఉస్సుక్కం ఆపజ్జన్తి.

తత్రిమాని వత్థూని – లేణగిరివాసీ తిస్సత్థేరో కిర మహాగిరిగామం ఉపనిస్సాయ వసతి. పఞ్ఞాస మహాథేరా నాగదీపం చేతియవన్దనత్థాయ గచ్ఛన్తా గిరిగామే పిణ్డాయ చరిత్వా కిఞ్చి అలద్ధా నిక్ఖమింసు. థేరో పవిసన్తో తే దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘లద్ధం, భన్తే’’తి? విచరిమ్హా, ఆవుసోతి. సో అలద్ధభావం ఞత్వా ఆహ – ‘‘యావాహం, భన్తే, ఆగచ్ఛామి, తావ ఇధేవ హోథా’’తి. మయం, ఆవుసో, పఞ్ఞాస జనా పత్తతేమనమత్తమ్పి న లభిమ్హాతి. నేవాసికా నామ, భన్తే, పటిబలా హోన్తి, అలభన్తాపి భిక్ఖాచారమగ్గసభావం జానన్తీతి. థేరా ఆగమింసు. థేరో గామం పావిసి. ధురగేహేయేవ మహాఉపాసికా ఖీరభత్తం సజ్జేత్వా థేరం ఓలోకయమానా ఠితా థేరస్స ద్వారం సమ్పత్తస్సేవ పత్తం పూరేత్వా అదాసి. సో తం ఆదాయ థేరానం సన్తికం గన్త్వా, ‘‘గణ్హథ, భన్తే’’తి సఙ్ఘత్థేరమాహ. థేరో, ‘‘అమ్హేహి ఏత్తకేహి కిఞ్చి న లద్ధం, అయం సీఘమేవ గహేత్వా ఆగతో, కిం ను ఖో’’తి సేసానం ముఖం ఓలోకేసి. థేరో ఓలోకనాకారేనేవ ఞత్వా – ‘‘ధమ్మేన సమేన లద్ధపిణ్డపాతో, నిక్కుక్కుచ్చా గణ్హథ భన్తే’’తిఆదితో పట్ఠాయ సబ్బేసం యావదత్థం దత్వా అత్తనాపి యావదత్థం భుఞ్జి.

అథ నం భత్తకిచ్చావసానే థేరా పుచ్ఛింసు – ‘‘కదా, ఆవుసో, లోకుత్తరధమ్మం పటివిజ్ఝీ’’తి? నత్థి మే, భన్తే, లోకుత్తరధమ్మోతి. ఝానలాభీసి, ఆవుసోతి? ఏతమ్పి మే, భన్తే, నత్థీతి. నను, ఆవుసో, పాటిహారియన్తి? సారణీయధమ్మో మే, భన్తే, పూరితో, తస్స మే ధమ్మస్స పూరితకాలతో పట్ఠాయ సచేపి భిక్ఖుసతసహస్సం హోతి, పత్తగతం న ఖీయతీతి. సాధు సాధు, సప్పురిస, అనుచ్ఛవికమిదం తుయ్హన్తి. ఇదం తావ పత్తగతం న ఖీయతీతి ఏత్థ వత్థు.

అయమేవ పన థేరో చేతియపబ్బతే గిరిభణ్డమహాపూజాయ దానట్ఠానం గన్త్వా, ‘‘ఇమస్మిం ఠానే కిం వరభణ్డ’’న్తి పుచ్ఛతి. ద్వే సాటకా, భన్తేతి. ఏతే మయ్హం పాపుణిస్సన్తీతి. తం సుత్వా అమచ్చో రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘ఏకో దహరో ఏవం వదతీ’’తి. ‘‘దహరస్సేవం చిత్తం, మహాథేరానం పన సుఖుమసాటకా వట్టన్తీ’’తి వత్వా, ‘‘మహాథేరానం దస్సామీ’’తి ఠపేసి. తస్స భిక్ఖుసఙ్ఘే పటిపాటియా ఠితే దేన్తస్స మత్థకే ఠపితాపి తే సాటకా హత్థం నారోహన్తి, అఞ్ఞేవ ఆరోహన్తి. దహరస్స దానకాలే పన హత్థం ఆరుళ్హా. సో తస్స హత్థే ఠపేత్వా అమచ్చస్స ముఖం ఓలోకేత్వా దహరం నిసీదాపేత్వా దానం దత్వా సఙ్ఘం విస్సజ్జేత్వా దహరస్స సన్తికే నిసీదిత్వా, ‘‘కదా, భన్తే, ఇమం ధమ్మం పటివిజ్ఝిత్థా’’తి ఆహ. సో పరియాయేనపి అసన్తం అవదన్తో, ‘‘నత్థి మయ్హం, మహారాజ, లోకుత్తరధమ్మో’’తి ఆహ. నను, భన్తే, పుబ్బేవ అవచుత్థాతి? ఆమ, మహారాజ, సారణీయధమ్మపూరకో అహం, తస్స మే ధమ్మస్స పూరితకాలతో పట్ఠాయ భాజనీయభణ్డట్ఠానే అగ్గభణ్డం పాపుణాతీతి. సాధు సాధు, భన్తే, అనుచ్ఛవికమిదం తుమ్హాకన్తి వన్దిత్వా పక్కామి. ఇదం భాజనీయభణ్డట్ఠానే అగ్గభణ్డం పాపుణాతీతి ఏత్థ వత్థు.

బ్రాహ్మణతిస్సభయే పన భాతరగామవాసినో నాగత్థేరియా అనారోచేత్వావ పలాయింసు. థేరీ పచ్చూసకాలే, ‘‘అతివియ అప్పనిగ్ఘోసో గామో, ఉపధారేథ తావా’’తి దహరభిక్ఖునియో ఆహ. తా గన్త్వా సబ్బేసం గతభావం ఞత్వా ఆగమ్మ థేరియా ఆరోచేసుం. సా సుత్వా, ‘‘మా తుమ్హే తేసం గతభావం చిన్తయిత్థ, అత్తనో ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాయోనిసోమనసికారేసుయేవ యోగం కరోథా’’తి వత్వా భిక్ఖాచారవేలాయ పారుపిత్వా అత్తద్వాదసమా గామద్వారే నిగ్రోధరుక్ఖమూలే అట్ఠాసి. రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా ద్వాదసన్నమ్పి భిక్ఖునీనం పిణ్డపాతం దత్వా, ‘‘అయ్యే, అఞ్ఞత్థ మా గచ్ఛథ, నిచ్చం ఇధేవ ఏథా’’తి ఆహ. థేరియా పన కనిట్ఠభాతా నాగత్థేరో నామ అత్థి. సో, ‘‘మహన్తం భయం, న సక్కా ఇధ యాపేతుం, పరతీరం గమిస్సామాతి అత్తద్వాదసమోవ అత్తనో వసనట్ఠానా నిక్ఖన్తో థేరిం దిస్వా గమిస్సామీ’’తి భాతరగామం ఆగతో. థేరీ, ‘‘థేరా ఆగతా’’తి సుత్వా తేసం సన్తికం గన్త్వా, కిం అయ్యాతి పుచ్ఛి. సో తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. సా, ‘‘అజ్జ ఏకదివసం విహారేయేవ వసిత్వా స్వేవ గమిస్సథా’’తి ఆహ. థేరా విహారం అగమంసు.

థేరీ పునదివసే రుక్ఖమూలే పిణ్డాయ చరిత్వా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘ఇమం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జథా’’తి ఆహ. థేరో, ‘‘వట్టిస్సతి థేరీ’’తి వత్వా తుణ్హీ అట్ఠాసి. ధమ్మికో తాతా పిణ్డపాతో కుక్కుచ్చం అకత్వా పరిభుఞ్జథాతి. వట్టిస్సతి థేరీతి. సా పత్తం గహేత్వా ఆకాసే ఖిపి, పత్తో ఆకాసే అట్ఠాసి. థేరో, ‘‘సత్తతాలమత్తే ఠితమ్పి భిక్ఖునీభత్తమేవ, థేరీతి వత్వా భయం నామ సబ్బకాలం న హోతి, భయే వూపసన్తే అరియవంసం కథయమానో, ‘భో పిణ్డపాతిక భిక్ఖునీభత్తం భుఞ్జిత్వా వీతినామయిత్థా’తి చిత్తేన అనువదియమానో సన్థమ్భేతుం న సక్ఖిస్సామి, అప్పమత్తా హోథ థేరియో’’తి మగ్గం ఆరుహి.

రుక్ఖదేవతాపి, ‘‘సచే థేరో థేరియా హత్థతో పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిస్సతి, న నం నివత్తేస్సామి, సచే పన న పరిభుఞ్జిస్సతి, నివత్తేస్సామీ’’తి చిన్తయమానా ఠత్వా థేరస్స గమనం దిస్వా రుక్ఖా ఓరుయ్హ పత్తం, భన్తే, దేథాతి పత్తం గహేత్వా థేరం రుక్ఖమూలంయేవ ఆనేత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా పిణ్డపాతం దత్వా కతభత్తకిచ్చం పటిఞ్ఞం కారేత్వా ద్వాదస భిక్ఖునియో, ద్వాదస చ భిక్ఖూ సత్త వస్సాని ఉపట్ఠహి. ఇదం దేవతా ఉస్సుక్కం ఆపజ్జన్తీతి ఏత్థ వత్థు, తత్ర హి థేరీ సారణీయధమ్మపూరికా అహోసి.

అఖణ్డానీతిఆదీసు యస్స సత్తసు ఆపత్తిక్ఖన్ధేసు ఆదిమ్హి వా అన్తే వా సిక్ఖాపదం భిన్నం హోతి, తస్స సీలం పరియన్తే ఛిన్నసాటకో వియ ఖణ్డం నామ. యస్స పన వేమజ్ఝే భిన్నం, తస్స మజ్ఝే ఛిద్దసాటకో వియ ఛిద్దం నామ హోతి. యస్స పన పటిపాటియా ద్వే తీణి భిన్నాని, తస్స పిట్ఠియం వా కుచ్ఛియం వా ఉట్ఠితేన విసభాగవణ్ణేన కాళరత్తాదీనం అఞ్ఞతరవణ్ణా గావీ వియ సబలం నామ హోతి. యస్స పన అన్తరన్తరా భిన్నాని, తస్స అన్తరన్తరా విసభాగబిన్దుచిత్రా గావీ వియ కమ్మాసం నామ హోతి. యస్స పన సబ్బేన సబ్బం అభిన్నాని, తస్స తాని సీలాని అఖణ్డాని అచ్ఛిద్దాని అసబలాని అకమ్మాసాని నామ హోన్తి. తాని పనేతాని తణ్హాదాసబ్యతో మోచేత్వా భుజిస్సభావకరణతో భుజిస్సాని. బుద్ధాదీహి విఞ్ఞూహి పసత్థత్తా విఞ్ఞుప్పసత్థాని. తణ్హాదిట్ఠీహి అపరామట్ఠత్తా, ‘‘ఇదం నామ త్వం ఆపన్నపుబ్బో’’తి కేనచి పరామట్ఠుం అసక్కుణేయ్యత్తా చ అపరామట్ఠాని. ఉపచారసమాధిం వా అప్పనాసమాధిం వా సంవత్తయన్తీతి సమాధిసంవత్తనికానీతి వుచ్చన్తి. సీలసామఞ్ఞగతో విహరతీతి తేసు తేసు దిసాభాగేసు విహరన్తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం సమానభావూపగతసీలో విహరతి. సోతాపన్నాదీనఞ్హి సీలం సముద్దన్తరేపి దేవలోకేపి వసన్తానం అఞ్ఞేసం సోతాపన్నాదీనం సీలేన సమానమేవ హోతి, నత్థి మగ్గసీలే నానత్తం, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

యాయం దిట్ఠీతి మగ్గసమ్పయుత్తా సమ్మాదిట్ఠి. అరియాతి నిద్దోసా. నియ్యాతీతి నియ్యానికా. తక్కరస్సాతి యో తథాకారీ హోతి. దుక్ఖక్ఖయాయాతి సబ్బదుక్ఖక్ఖయత్థం. దిట్ఠిసామఞ్ఞగతోతి సమానదిట్ఠిభావం ఉపగతో హుత్వా విహరతి. అగ్గన్తి జేట్ఠకం. సబ్బగోపానసియో సఙ్గణ్హాతీతి సఙ్గాహికం. సబ్బగోపానసీనం సఙ్ఘాటం కరోతీతి సఙ్ఘాటనికం. సఙ్ఘాటనియన్తి అత్థో. యదిదం కూటన్తి యమేతం కూటాగారకణ్ణికాసఙ్ఖాతం కూటం నామ. పఞ్చభూమికాదిపాసాదా హి కూటబద్ధావ తిట్ఠన్తి. యస్మిం పతితే మత్తికం ఆదిం కత్వా సబ్బే పతన్తి. తస్మా ఏవమాహ. ఏవమేవ ఖోతి యథా కూటం కూటాగారస్స, ఏవం ఇమేసమ్పి సారణీయధమ్మానం యా అయం అరియా దిట్ఠి, సా అగ్గా చ సఙ్గాహికా చ సఙ్ఘాటనియా చాతి దట్ఠబ్బా.

౪౯౩. కథఞ్చ, భిక్ఖవే, యాయం దిట్ఠీతి ఏత్థ, భిక్ఖవే, యాయం సోతాపత్తిమగ్గదిట్ఠి అరియా నియ్యానికా నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి వుత్తా, సా కథం కేన కారణేన నియ్యాతీతి అత్థో. పరియుట్ఠితచిత్తోవ హోతీతి ఏత్తావతాపి పరియుట్ఠితచిత్తోయేవ నామ హోతీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. సుప్పణిహితం మే మానసన్తి మయ్హం చిత్తం సుట్ఠు ఠపితం. సచ్చానం బోధాయాతి చతున్నం సచ్చానం బోధత్థాయ. అరియన్తిఆదీసు తం ఞాణం యస్మా అరియానం హోతి, న పుథుజ్జనానం, తస్మా అరియన్తి వుత్తం. యేసం పన లోకుత్తరధమ్మోపి అత్థి, తేసంయేవ హోతి, న అఞ్ఞేసం, తస్మా లోకుత్తరన్తి వుత్తం. పుథుజ్జనానం పన అభావతో అసాధారణం పుథుజ్జనేహీతి వుత్తం. ఏస నయో సబ్బవారేసు.

౪౯౪. లభామి పచ్చత్తం సమథన్తి అత్తనో చిత్తే సమథం లభామీతి అత్థో. నిబ్బుతియమ్పి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ సమథోతి ఏకగ్గతా. నిబ్బుతీతి కిలేసవూపసమో.

౪౯౫. తథారూపాయ దిట్ఠియాతి ఏవరూపాయ సోతాపత్తిమగ్గదిట్ఠియా.

౪౯౬. ధమ్మతాయాతి సభావేన. ధమ్మతా ఏసాతి సభావో ఏస. వుట్ఠానం పఞ్ఞాయతీతి సఙ్ఘకమ్మవసేన వా దేసనాయ వా వుట్ఠానం దిస్సతి. అరియసావకో హి ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో గరుకాపత్తీసు కుటికారసదిసం, లహుకాపత్తీసు సహసేయ్యాదిసదిసం అచిత్తకాపత్తింయేవ ఆపజ్జతి, తమ్పి అసఞ్చిచ్చ, నో సఞ్చిచ్చ, ఆపన్నం న పటిచ్ఛాదేతి. తస్మా అథ ఖో నం ఖిప్పమేవాతిఆదిమాహ. దహరోతి తరుణో. కుమారోతి న మహల్లకో. మన్దోతి చక్ఖుసోతాదీనం మన్దతాయ మన్దో. ఉత్తానసేయ్యకోతి అతిదహరతాయ ఉత్తానసేయ్యకో, దక్ఖిణేన వా వామేన వా పస్సేన సయితుం న సక్కోతీతి అత్థో. అఙ్గారం అక్కమిత్వాతి ఇతో చితో చ పసారితేన హత్థేన వా పాదేన వా ఫుసిత్వా. ఏవం ఫుసన్తానం పన మనుస్సానం న సీఘం హత్థో ఝాయతి, తథా హి ఏకచ్చే హత్థేన అఙ్గారం గహేత్వా పరివత్తమానా దూరమ్పి గచ్ఛన్తి. దహరస్స పన హత్థపాదా సుఖుమాలా హోన్తి, సో ఫుట్ఠమత్తేనేవ దయ్హమానో చిరీతి సద్దం కరోన్తో ఖిప్పం పటిసంహరతి, తస్మా ఇధ దహరోవ దస్సితో. మహల్లకో చ దయ్హన్తోపి అధివాసేతి, అయం పన అధివాసేతుం న సక్కోతి. తస్మాపి దహరోవ దస్సితో. దేసేతీతి ఆపత్తిపటిగ్గాహకే సభాగపుగ్గలే సతి ఏకం దివసం వా రత్తిం వా అనధివాసేత్వా రత్తిం చతురఙ్గేపి తమే సభాగభిక్ఖునో వసనట్ఠానం గన్త్వా దేసేతియేవ.

౪౯౭. ఉచ్చావచానీతి ఉచ్చనీచాని. కిం కరణీయానీతి కిం కరోమీతి ఏవం వత్వా కత్తబ్బకమ్మాని. తత్థ ఉచ్చకమ్మం నామ చీవరస్స కరణం రజనం చేతియే సుధాకమ్మం ఉపోసథాగారచేతియఘరబోధిఘరేసు కత్తబ్బకమ్మన్తి ఏవమాది. అవచకమ్మం నామ పాదధోవనమక్ఖనాదిఖుద్దకకమ్మం, అథ వా చేతియే సుధాకమ్మాది ఉచ్చకమ్మం నామ. తత్థేవ కసావపచనఉదకానయనకుచ్ఛకరణ నియ్యాసబన్ధనాది అవచకమ్మం నామ. ఉస్సుక్కం ఆపన్నో హోతీతి ఉస్సుక్కభావం కత్తబ్బతం పటిపన్నో హోతి. తిబ్బాపేక్ఖో హోతీతి బహలపత్థనో హోతి. థమ్బఞ్చ ఆలుమ్పతీతి తిణఞ్చ ఆలుమ్పమానా ఖాదతి. వచ్ఛకఞ్చ అపచినాతీతి వచ్ఛకఞ్చ అపలోకేతి. తరుణవచ్ఛా హి గావీ అరఞ్ఞే ఏకతో ఆగతం వచ్ఛకం ఏకస్మిం ఠానే నిపన్నం పహాయ దూరం న గచ్ఛతి, వచ్ఛకస్స ఆసన్నట్ఠానే చరమానా తిణం ఆలుమ్పిత్వా గీవం ఉక్ఖిపిత్వా ఏకన్తం వచ్ఛకమేవ చ విలోకేతి, ఏవమేవ సోతాపన్నో ఉచ్చావచాని కిం కరణీయాని కరోన్తో తన్నిన్నో హోతి, అసిథిలపూరకో తిబ్బచ్ఛన్దో బహలపత్థనో హుత్వావ కరోతి.

తత్రిదం వత్థు – మహాచేతియే కిర సుధాకమ్మే కరియమానే ఏకో అరియసావకో ఏకేన హత్థేన సుధాభాజనం, ఏకేన కుచ్ఛం గహేత్వా సుధాకమ్మం కరిస్సామీతి చేతియఙ్గణం ఆరుళ్హో. ఏకో కాయదళ్హిబహులో భిక్ఖు గన్త్వా థేరస్స సన్తికే అట్ఠాసి. థేరో అఞ్ఞస్మిం సతి పపఞ్చో హోతీతి తస్మా ఠానా అఞ్ఞం ఠానం గతో. సోపి భిక్ఖు తత్థేవ అగమాసి. థేరో పున అఞ్ఞం ఠానన్తి ఏవం కతిపయట్ఠానే ఆగతం, – ‘‘సప్పురిస మహన్తం చేతియఙ్గణం కిం అఞ్ఞస్మిం ఠానే ఓకాసం న లభథా’’తి ఆహ. న ఇతరో పక్కామీతి.

౪౯౮. బలతాయ సమన్నాగతోతి బలేన సమన్నాగతో. అట్ఠిం కత్వాతి అత్థికభావం కత్వా, అత్థికో హుత్వాతి అత్థో. మనసికత్వాతి మనస్మిం కరిత్వా. సబ్బచేతసా సమన్నాహరిత్వాతి అప్పమత్తకమ్పి విక్ఖేపం అకరోన్తో సకలచిత్తేన సమన్నాహరిత్వా. ఓహితసోతోతి ఠపితసోతో. అరియసావకా హి పియధమ్మస్సవనా హోన్తి, ధమ్మస్సవనగ్గం గన్త్వా నిద్దాయమానా వా యేన కేనచి సద్ధిం సల్లపమానా వా విక్ఖిత్తచిత్తా వా న నిసీదన్తి, అథ ఖో అమతం పరిభుఞ్జన్తా వియ అతిత్తావ హోన్తి ధమ్మస్సవనే, అథ అరుణం ఉగ్గచ్ఛతి. తస్మా ఏవమాహ.

౫౦౦. ధమ్మతా సుసమన్నిట్ఠా హోతీతి సభావో సుట్ఠు సమన్నేసితో హోతి. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయాతి కరణవచనం, సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికతఞాణేనాతి అత్థో. ఏవం సత్తఙ్గసమన్నాగతోతి ఏవం ఇమేహి సత్తహి మహాపచ్చవేక్ఖణఞాణేహి సమన్నాగతో. అయం తావ ఆచరియానం సమానకథా. లోకుత్తరమగ్గో హి బహుచిత్తక్ఖణికో నామ నత్థి.

వితణ్డవాదీ పన ఏకచిత్తక్ఖణికో నామ మగ్గో నత్థి, ‘‘ఏవం భావేయ్య సత్త వస్సానీ’’తి హి వచనతో సత్తపి వస్సాని మగ్గభావనా హోన్తి. కిలేసా పన లహు ఛిజ్జన్తా సత్తహి ఞాణేహి ఛిజ్జన్తీతి వదతి. సో సుత్తం ఆహరాతి వత్తబ్బో, అద్ధా అఞ్ఞం సుత్తం అపస్సన్తో, ‘‘ఇదమస్స పఠమం ఞాణం అధిగతం హోతి, ఇదమస్స దుతియం ఞాణం…పే… ఇదమస్స సత్తమం ఞాణం అధిగతం హోతీ’’తి ఇమమేవ ఆహరిత్వా దస్సేస్సతి. తతో వత్తబ్బో కిం పనిదం సుత్తం నేయ్యత్థం నీతత్థన్తి. తతో వక్ఖతి – ‘‘నీతత్థత్థం, యథాసుత్తం తథేవ అత్థో’’తి. సో వత్తబ్బో – ‘‘ధమ్మతా సుసమన్నిట్ఠా హోతి సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయాతి ఏత్థ కో అత్థో’’తి? అద్ధా సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయత్థోతి వక్ఖతి. తతో పుచ్ఛితబ్బో, ‘‘మగ్గసమఙ్గీ ఫలం సచ్ఛికరోతి, ఫలసమఙ్గీ’’తి. జానన్తో, ‘‘ఫలసమఙ్గీ సచ్ఛికరోతీ’’తి వక్ఖతి. తతో వత్తబ్బో, – ‘‘ఏవం సత్తఙ్గసమన్నాగతో ఖో, భిక్ఖవే, అరియసావకో సోతాపత్తిఫలసమన్నాగతో హోతీతి ఇధ మగ్గం అభావేత్వా మణ్డూకో వియ ఉప్పతిత్వా అరియసావకో ఫలమేవ గణ్హిస్సతి. మా సుత్తం మే లద్ధన్తి యం వా తం వా అవచ. పఞ్హం విస్సజ్జేన్తేన నామ ఆచరియసన్తికే వసిత్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా అత్థరసం విదిత్వా వత్తబ్బం హోతీ’’తి. ‘‘ఇమాని సత్త ఞాణాని అరియసావకస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణానేవ, లోకుత్తరమగ్గో బహుచిత్తక్ఖణికో నామ నత్థి, ఏకచిత్తక్ఖణికోయేవా’’తి సఞ్ఞాపేతబ్బో. సచే సఞ్జానాతి సఞ్జానాతు. నో చే సఞ్జానాతి, ‘‘గచ్ఛ పాతోవ విహారం పవిసిత్వా యాగుం పివాహీ’’తి ఉయ్యోజేతబ్బో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

కోసమ్బియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. బ్రహ్మనిమన్తనికసుత్తవణ్ణనా

౫౦౧. ఏవం మే సుతన్తి బ్రహ్మనిమన్తనికసుత్తం. తత్థ పాపకం దిట్ఠిగతన్తి లామకా సస్సతదిట్ఠి. ఇదం నిచ్చన్తి ఇదం సహ కాయేన బ్రహ్మట్ఠానం అనిచ్చం ‘‘నిచ్చ’’న్తి వదతి. ధువాదీని తస్సేవ వేవచనాని. తత్థ ధువన్తి థిరం. సస్సతన్తి సదా విజ్జమానం. కేవలన్తి అఖణ్డం సకలం. అచవనధమ్మన్తి అచవనసభావం. ఇదఞ్హి న జాయతీతిఆదీసు ఇమస్మిం ఠానే కోచి జాయనకో వా జీయనకో వా మీయనకో వా చవనకో వా ఉపపజ్జనకో వా నత్థీతి సన్ధాయ వదతి. ఇతో చ పనఞ్ఞన్తి ఇతో సహ కాయకా బ్రహ్మట్ఠానా ఉత్తరి అఞ్ఞం నిస్సరణం నామ నత్థీతి ఏవమస్స థామగతా సస్సతదిట్ఠి ఉప్పన్నా హోతి. ఏవంవాదీ పన సో ఉపరి తిస్సో ఝానభూమియో చత్తారో మగ్గా చత్తారి ఫలాని నిబ్బానన్తి సబ్బం పటిబాహతి. అవిజ్జాగతోతి అవిజ్జాయ గతో సమన్నాగతో అఞ్ఞాణీ అన్ధీభూతో. యత్ర హి నామాతి యో నామ.

౫౦౨. అథ ఖో, భిక్ఖవే, మారో పాపిమాతి మారో కథం భగవన్తం అద్దస? సో కిర అత్తనో భవనే నిసీదిత్వా కాలేన కాలం సత్థారం ఆవజ్జేతి – ‘‘అజ్జ సమణో గోతమో కతరస్మిం గామే వా నిగమే వా వసతీ’’తి. ఇమస్మిం పన కాలే ఆవజ్జన్తో, ‘‘ఉక్కట్ఠం నిస్సాయ సుభగవనే విహరతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘కత్థ ను ఖో గతో’’తి ఓలోకేన్తో బ్రహ్మలోకం గచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘సమణో గోతమో బ్రహ్మలోకం గచ్ఛతి, యావ తత్థ ధమ్మకథం కథేత్వా బ్రహ్మగణం మమ విసయా నాతిక్కమేతి, తావ గన్త్వా ధమ్మదేసనాయం విఛన్దం కరిస్సామీ’’తి సత్థు పదానుపదికో గన్త్వా బ్రహ్మగణస్స అన్తరే అదిస్సమానేన కాయేన అట్ఠాసి. సో, ‘‘సత్థారా బకబ్రహ్మా అపసాదితో’’తి ఞత్వా బ్రహ్మునో ఉపత్థమ్భో హుత్వా అట్ఠాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో, భిక్ఖవే, మారో పాపిమా’’తి.

బ్రహ్మపారిసజ్జం అన్వావిసిత్వాతి ఏకస్స బ్రహ్మపారిసజ్జస్స సరీరం పవిసిత్వా. మహాబ్రహ్మానం పన బ్రహ్మపురోహితానం వా అన్వావిసితుం న సక్కోతి. మేతమాసదోతి మా ఏతం అపసాదయిత్థ. అభిభూతి అభిభవిత్వా ఠితో జేట్ఠకో. అనభిభూతోతి అఞ్ఞేహి అనభిభూతో. అఞ్ఞదత్థూతి ఏకంసవచనే నిపాతో. దస్సనవసేన దసో, సబ్బం పస్సతీతి దీపేతి. వసవత్తీతి సబ్బజనం వసే వత్తేతి. ఇస్సరోతి లోకే ఇస్సరో. కత్తా నిమ్మాతాతి లోకస్స కత్తా చ నిమ్మాతా చ, పథవీహిమవన్తసినేరుచక్కవాళమహాసముద్దచన్దిమసూరియా చ ఇమినా నిమ్మితాతి దీపేతి.

సేట్ఠో సజితాతి అయం లోకస్స ఉత్తమో చ సజితా చ. ‘‘త్వం ఖత్తియో నామ హోహి, త్వం బ్రాహ్మణో నామ, వేస్సో నామ, సుద్దో నామ, గహట్ఠో నామ, పబ్బజితో నామ, అన్తమసో ఓట్ఠో హోహి, గోణో హోహీ’’తి ఏవం సత్తానం విసజ్జేతా అయన్తి దస్సేతి. వసీ పితా భూతభబ్యానన్తి అయం చిణ్ణవసితాయ వసీ, అయం పితా భూతానఞ్చ భబ్యానఞ్చాతి వదతి. తత్థ అణ్డజజలాబుజా సత్తా అన్తోఅణ్డకోసే చేవ అన్తోవత్థిమ్హి చ భబ్యా నామ, బహి నిక్ఖన్తకాలతో పట్ఠాయ భూతా. సంసేదజా పఠమచిత్తక్ఖణే భబ్యా, దుతియతో పట్ఠాయ భూతా. ఓపపాతికా పఠమఇరియాపథే భబ్యా, దుతియతో పట్ఠాయ భూతాతి వేదితబ్బా. తే సబ్బేపి ఏతస్స పుత్తాతి సఞ్ఞాయ, ‘‘పితా భూతభబ్యాన’’న్తి ఆహ.

పథవీగరహకాతి యథా త్వం ఏతరహి, ‘‘అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా’’తి పథవిం గరహసి జిగుచ్ఛసి, ఏవం తేపి పథవీగరహకా అహేసుం, న కేవలం త్వంయేవాతి దీపేతి. ఆపగరహకాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. హీనే కాయే పతిట్ఠితాతి చతూసు అపాయేసు నిబ్బత్తా. పథవీపసంసకాతి యథా త్వం గరహసి, ఏవం అగరహిత్వా, ‘‘నిచ్చా ధువా సస్సతా అచ్ఛేజ్జా అభేజ్జా అక్ఖయా’’తి ఏవం పథవీపసంసకా పథవియా వణ్ణవాదినో అహేసున్తి వదతి. పథవాభినన్దినోతి తణ్హాదిట్ఠివసేన పథవియా అభినన్దినో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. పణీతే కాయే పతిట్ఠితాతి బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తా. తం తాహన్తి తేన కారణేన తం అహం. ఇఙ్ఘాతి చోదనత్థే నిపాతో. ఉపాతివత్తిత్థోతి అతిక్కమిత్థ. ‘‘ఉపాతివత్తితో’’తిపి పాఠో, అయమేవత్థో. దణ్డేన పటిప్పణామేయ్యాతి చతుహత్థేన ముగ్గరదణ్డేన పోథేత్వా పలాపేయ్య. నరకపపాతేతి సతపోరిసే మహాసోబ్భే. విరాధేయ్యాతి హత్థేన గహణయుత్తే వా పాదేన పతిట్ఠానయుత్తే వా ఠానే గహణపతిట్ఠానాని కాతుం న సక్కుణేయ్య. నను త్వం భిక్ఖు పస్ససీతి భిక్ఖు నను త్వం ఇమం బ్రహ్మపరిసం సన్నిపతితం ఓభాసమానం విరోచమానం జోతయమానం పస్ససీతి బ్రహ్మునో ఓవాదే ఠితానం ఇద్ధానుభావం దస్సేతి. ఇతి ఖో మం, భిక్ఖవే, మారో పాపిమా బ్రహ్మపరిసం ఉపనేసీతి, భిక్ఖవే, మారో పాపిమా నను త్వం భిక్ఖు పస్ససి బ్రహ్మపరిసం యసేన చ సిరియా చ ఓభాసమానం విరోచమానం జోతయమానం, యది త్వమ్పి మహాబ్రహ్మునో వచనం అనతిక్కమిత్వా యదేవ తే బ్రహ్మా వదతి, తం కరేయ్యాసి, త్వమ్పి ఏవమేవం యసేన చ సిరియా చ విరోచేయ్యాసీతి ఏవం వదన్తో మం బ్రహ్మపరిసం ఉపనేసి ఉపసంహరి. మా త్వం మఞ్ఞిత్థోతి మా త్వం మఞ్ఞి. మారో త్వమసి పాపిమాతి పాపిమ త్వం మహాజనస్స మారణతో మారో నామ, పాపకం లామకం మహాజనస్స అయసం కరణతో పాపిమా నామాతి జానామి.

౫౦౩. కసిణం ఆయున్తి సకలం ఆయుం. తే ఖో ఏవం జానేయ్యున్తి తే ఏవం మహన్తేన తపోకమ్మేన సమన్నాగతా, త్వం పన పురిమదివసే జాతో, కిం జానిస్ససి, యస్స తే అజ్జాపి ముఖే ఖీరగన్ధో వాయతీతి ఘట్టేన్తో వదతి. పథవిం అజ్ఝోసిస్ససీతి పథవిం అజ్ఝోసాయ గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా తణ్హామానదిట్ఠీహి గణ్హిస్ససి. ఓపసాయికో మే భవిస్ససీతి మయ్హం సమీపసయో భవిస్ససి, మం గచ్ఛన్తం అనుగచ్ఛిస్ససి, ఠితం ఉపతిట్ఠిస్ససి, నిసిన్నం ఉపనిసీదిస్ససి, నిపన్నం ఉపనిపజ్జిస్ససీతి అత్థో. వత్థుసాయికోతి మమ వత్థుస్మిం సయనకో. యథాకామకరణీయో బాహితేయ్యోతి మయా అత్తనో రుచియా యం ఇచ్ఛామి, తం కత్తబ్బో, బాహిత్వా చ పన జజ్ఝరికాగుమ్బతోపి నీచతరో లకుణ్డటకతరో కాతబ్బో భవిస్ససీతి అత్థో.

ఇమినా ఏస భగవన్తం ఉపలాపేతి వా అపసాదేతి వా. ఉపలాపేతి నామ సచే ఖో త్వం, భిక్ఖు, తణ్హాదీహి పథవిం అజ్ఝోసిస్ససి, ఓపసాయికో మే భవిస్ససి, మయి గచ్ఛన్తే గమిస్ససి, తిట్ఠన్తే ఠస్ససి, నిసిన్నే నిసీదిస్ససి, నిపన్నే నిపజ్జిస్ససి, అహం తం సేసజనం పటిబాహిత్వా విస్సాసికం అబ్భన్తరికం కరిస్సామీతి ఏవం తావ ఉపలాపేతి నామ. సేసపదేహి పన అపసాదేతి నామ. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – సచే త్వం పథవిం అజ్ఝోసిస్ససి, వత్థుసాయికో మే భవిస్ససి, మమ గమనాదీని ఆగమేత్వా గమిస్ససి వా ఠస్ససి వా నిసీదిస్ససి వా నిపజ్జిస్ససి వా, మమ వత్థుస్మిం మయ్హం ఆరక్ఖం గణ్హిస్ససి, అహం పన తం యథాకామం కరిస్సామి బాహిత్వా చ జజ్ఝరికాగుమ్బతోపి లకుణ్డకతరన్తి ఏవం అపసాదేతి నామ. అయం పన బ్రహ్మా మాననిస్సితో, తస్మా ఇధ అపసాదనావ అధిప్పేతా. ఆపాదీసుపి ఏసేవ నయో.

అపిచ తే అహం బ్రహ్మేతి ఇదాని భగవా, ‘‘అయం బ్రహ్మా మాననిస్సితో ‘అహం జానామీ’తి మఞ్ఞతి, అత్తనో యసేన సమ్మత్తో సరీరం ఫుసితుమ్పి సమత్థం కిఞ్చి న పస్సతి, థోకం నిగ్గహేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ గతిఞ్చ పజానామీతి నిప్ఫత్తిఞ్చ పజానామి. జుతిఞ్చాతి ఆనుభావఞ్చ పజానామి. ఏవం మహేసక్ఖోతి ఏవం మహాయసో మహాపరివారో.

యావతా చన్దిమసూరియా పరిహరన్తీతి యత్తకే ఠానే చన్దిమసూరియా విచరన్తి. దిసా భన్తి విరోచనాతి దిసాసు విరోచమానా ఓభాసన్తి, దిసా వా తేహి విరోచమానా ఓభాసన్తి. తావ సహస్సధా లోకోతి తత్తకేన పమాణేన సహస్సధా లోకో, ఇమినా చక్కవాళేన సద్ధిం చక్కవాళసహస్సన్తి అత్థో. ఏత్థ తే వత్తతే వసోతి ఏత్థ చక్కవాళసహస్సే తుయ్హం వసో వత్తతి. పరోపరఞ్చ జానాసీతి ఏత్థ చక్కవాళసహస్సే పరోపరే ఉచ్చనీచే హీనప్పణీతే సత్తే జానాసి. అథో రాగవిరాగినన్తి న కేవలం, ‘‘అయం ఇద్ధో అయం పకతిమనుస్సో’’తి పరోపరం, ‘‘అయం పన సరాగో అయం వీతరాగో’’తి ఏవం రాగవిరాగినమ్పి జనం జానాసి. ఇత్థంభావఞ్ఞథాభావన్తి ఇత్థంభావోతి ఇదం చక్కవాళం. అఞ్ఞథాభావోతి ఇతో సేసం ఏకూనసహస్సం. సత్తానం ఆగతిం గతిన్తి ఏత్థ చక్కవాళసహస్సే పటిసన్ధివసేన సత్తానం ఆగతిం, చుతివసేన గతిం చ జానాసి. తుయ్హం పన అతిమహన్తోహమస్మీతి సఞ్ఞా హోతి, సహస్సిబ్రహ్మా నామ త్వం, అఞ్ఞేసం పన తయా ఉత్తరి ద్విసహస్సానం తిసహస్సానం చతుసహస్సానం పఞ్చసహస్సానం దససహస్సానం సతసహస్సానఞ్చ బ్రహ్మానం పమాణం నత్థి, చతుహత్థాయ పిలోతికాయ పటప్పమాణం కాతుం వాయమన్తో వియ మహన్తోస్మీతి సఞ్ఞం కరోసీతి నిగ్గణ్హాతి.

౫౦౪. ఇధూపపన్నోతి ఇధ పఠమజ్ఝానభూమియం ఉపపన్నో. తేన తం త్వం న జానాసీతి తేన కారణేన తం కాయం త్వం న జానాసి. నేవ తే సమసమోతి జానితబ్బట్ఠానం పత్వాపి తయా సమసమో న హోమి. అభిఞ్ఞాయాతి అఞ్ఞాయ. కుతో నీచేయ్యన్తి తయా నీచతరభావో పన మయ్హం కుతో.

హేట్ఠూపపత్తికో కిరేస బ్రహ్మా అనుప్పన్నే బుద్ధుప్పాదే ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా కసిణపరికమ్మం కత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో కాలం కత్వా చతుత్థజ్ఝానభూమియం వేహప్ఫలబ్రహ్మలోకే పఞ్చకప్పసతికం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తి. తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా హేట్టూపపత్తికం కత్వా తతియజ్ఝానం పణీతం భావేత్వా సుభకిణ్హబ్రహ్మలోకే చతుసట్ఠికప్పం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తి. తత్థ దుతియజ్ఝానం భావేత్వా ఆభస్సరేసు అట్ఠకప్పం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తి. తత్థ పఠమజ్ఝానం భావేత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం కప్పాయుకో హుత్వా నిబ్బత్తి, సో పఠమకాలే అత్తనా కతకమ్మఞ్చ నిబ్బత్తట్ఠానఞ్చ అఞ్ఞాసి, కాలే పన గచ్ఛన్తే ఉభయం పముస్సిత్వా సస్సతదిట్ఠిం ఉప్పాదేసి. తేన నం భగవా, ‘‘తేన తం త్వం న జానాసి…పే… కుతో నీచేయ్య’’న్తి ఆహ.

అథ బ్రహ్మా చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో మయ్హం ఆయుఞ్చ నిబ్బత్తట్ఠానఞ్చ పుబ్బేకతకమ్మఞ్చ జానాతి, హన్ద నం పుబ్బే కతకమ్మం పుచ్ఛామీ’’తి సత్థారం అత్తనో పుబ్బేకతకమ్మం పుచ్ఛి. సత్థా కథేసి.

పుబ్బే కిరేస కులఘరే నిబ్బత్తిత్వా కామేసు ఆదీనవం దిస్వా, ‘‘జాతిజరాబ్యాధిమరణస్స అన్తం కరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమ్మ ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానలాభీ హుత్వా గఙ్గాతీరే పణ్ణసాలం కారేత్వా ఝానరతియా వీతినామేతి. తదా చ కాలేన కాలం సత్థవాహా పఞ్చహి సకటసతేహి మరుకన్తారం పటిపజ్జన్తి. మరుకన్తారే పన దివా న సక్కా గన్తుం, రత్తిం గమనం హోతి. అథ పురిమసకటస్స అగ్గయుగే యుత్తబలిబద్దా గచ్ఛన్తా నివత్తిత్వా ఆగతమగ్గాభిముఖావ అహేసుం. ఇతరసకటాని తథేవ నివత్తిత్వా అరుణే ఉగ్గతే నివత్తితభావం జానింసు. తేసఞ్చ తదా కన్తారం అతిక్కమనదివసో అహోసి. సబ్బం దారుదకం పరిక్ఖీణం, తస్మా, ‘‘నత్థి దాని అమ్హాకం జీవిత’’న్తి చిన్తేత్వా గోణే చక్కేసు బన్ధిత్వా మనుస్సా సకటపచ్ఛాయాయం పవిసిత్వా నిపజ్జింసు. తాపసోపి కాలస్సేవ పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా పణ్ణసాలద్వారే నిసిన్నో గఙ్గం ఓలోకయమానో అద్దస గఙ్గం మహతా ఉదకోఘేన వుయ్హమానం పవత్తితమణిక్ఖన్ధం వియ ఆగచ్ఛన్తిం. దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమస్మిం లోకే ఏవరూపస్స మధురోదకస్స అలాభేన కిలిస్సమానా సత్తా’’తి. సో ఏవం ఆవజ్జన్తో మరుకన్తారే తం సత్థం దిస్వా, ‘‘ఇమే సత్తా మా నస్సన్తూ’’తి, ‘‘ఇతో మహా ఉదకక్ఖన్ధో ఛిజ్జిత్వా మరుకన్తారే సత్థాభిముఖో గచ్ఛతూ’’తి అభిఞ్ఞాచిత్తేన అధిట్ఠాసి. సహచిత్తుప్పాదేన మాతికారుళ్హం వియ ఉదకం తత్థ అగమాసి. మనుస్సా ఉదకసద్దేన వుట్ఠాయ ఉదకం దిస్వా హత్థతుట్ఠా న్హాయిత్వా పివిత్వా గోణేపి పాయేత్వా సోత్థినా ఇచ్ఛితట్ఠానం అగమంసు. సత్థా తం బ్రహ్మునో పుబ్బకమ్మం దస్సేన్తో –

‘‘యం త్వం అపాయేసి బహూ మనుస్సే,

పిపాసితే ఘమ్మని సమ్పరేతే;

తం తే పురాణం వతసీలవత్తం,

సుత్తప్పబుద్ధోవ అనుస్సరామీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౧) –

ఇమం గాథమాహ.

అపరస్మిం సమయే తాపసో గఙ్గాతీరే పణ్ణసాలం మాపేత్వా ఆరఞ్ఞకం గామం నిస్సాయ వసతి. తేన చ సమయేన చోరా తం గామం పహరిత్వా హత్థసారం గహేత్వా గావియో చ కరమరే చ గహేత్వా గచ్ఛన్తి. గావోపి సునఖాపి మనుస్సాపి మహావిరవం విరవన్తి. తాపసో తం సద్దం సుత్వా ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఆవజ్జన్తో, ‘‘మనుస్సానం భయం ఉప్పన్న’’న్తి ఞత్వా, ‘‘మయి పస్సన్తే ఇమే సత్తా మా నస్సన్తూ’’తి అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అభిఞ్ఞాచిత్తేన చోరానం పటిపథే చతురఙ్గినిసేనం మాపేసి కమ్మసజ్జం ఆగచ్ఛన్తిం. చోరా దిస్వా, ‘‘రాజా’’తి తే మఞ్ఞమానా విలోపం ఛడ్డేత్వా పక్కమింసు. తాపసో ‘‘యం యస్స సన్తకం, తం తస్సేవ హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి, తం తథేవ అహోసి. మహాజనో సోత్థిభావం పాపుణి. సత్థా ఇదమ్పి తస్స పుబ్బకమ్మం దస్సేన్తో –

‘‘యం ఏణికూలస్మిం జనం గహీతం,

అమోచయీ గయ్హక నీయమానం;

తం తే పురాణం వతసీలవత్తం,

సుత్తప్పబుద్ధోవ అనుస్సరామీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౨) –

ఇమం గాథమాహ. ఏత్థ ఏణికూలస్మిన్తి గఙ్గాతీరే.

పున ఏకస్మిం సమయే ఉపరిగఙ్గావాసికం కులం హేట్ఠాగఙ్గావాసికేన కులేన సద్ధిం మిత్తసన్థవం కత్వా నావాసఙ్ఘాటం బన్ధిత్వా బహుం ఖాదనీయభోజనీయఞ్చేవ గన్ధమాలాదీని చ ఆరోపేత్వా గఙ్గాసోతేన ఆగచ్ఛతి. మనుస్సా ఖాదమానా భుఞ్జమానా నచ్చన్తా గాయన్తా దేవవిమానేన గచ్ఛన్తా వియ బలవసోమనస్సా అహేసుం. గఙ్గేయ్యకో నాగో దిస్వా కుపితో, ‘‘ఇమే మయి సఞ్ఞమ్పి న కరోన్తి, ఇదాని నే సముద్దమేవ పాపేస్సామీ’’తి మహన్తం అత్తభావం మాపేత్వా ఉదకం ద్విధా భిన్దిత్వా ఉట్ఠాయ ఫణం కత్వా సుస్సూకారం కరోన్తో అట్ఠాసి. మహాజనో దిస్వా భీతో విస్సరమకాసి. తాపసో పణ్ణసాలాయ నిసిన్నో సుత్వా, ‘‘ఇమే గాయన్తా నచ్చన్తా సోమనస్సజాతా ఆగచ్ఛన్తి, ఇదాని పన భయరవం రవింసు, కిం ను ఖో’’తి ఆవజ్జన్తో నాగరాజం దిస్వా, ‘‘మయి పస్సన్తే ఇమే సత్తా మా నస్సన్తూ’’తి అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా అత్తభావం విజహిత్వా సుపణ్ణవణ్ణం మాపేత్వా నాగరాజస్స దస్సేసి. నాగరాజా భీతో ఫణం సంహరిత్వా ఉదకం పవిట్ఠో. మహాజనో సోత్థిభావం పాపుణి. సత్థా ఇదమ్పి తస్స పుబ్బకమ్మం దస్సేన్తో –

‘‘గఙ్గాయ సోతస్మిం గహీతనావం,

లుద్దేన నాగేన మనుస్సకప్పా;

అమోచయిత్థ బలసా పసయ్హ,

తం తే పురాణం వతసీలవత్తం;

సుత్తప్పబుద్ధోవ అనుస్సరామీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౩) –

ఇమం గాథమాహ.

అపరస్మిం సమయే ఏస ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా కేసవో నామ తాపసో అహోసి. తేన సమయేన అమ్హాకం బోధిసత్తో కప్పో నామ మాణవో కేసవస్స బద్ధచరో అన్తేవాసికో హుత్వా ఆచరియస్స కింకారపటిస్సావీ మనాపచారీ బుద్ధిసమ్పన్నో అత్థచరో అహోసి. కేసవో తం వినా వత్తితుం నాసక్ఖి, తం నిస్సాయేవ జీవికం కప్పేసి. సత్థా ఇదమ్పి తస్స పుబ్బకమ్మం దస్సేన్తో –

‘‘కప్పో చ తే బద్ధచరో అహోసి,

సమ్బుద్ధిమన్తం వతినం అమఞ్ఞి;

తం తే పురాణం వతసీలవత్తం,

సుత్తప్పబుద్ధోవ అనుస్సరామీ’’తి. (జా. ౧.౭.౭౪) –

ఇమం గాథమాహ.

ఏవం బ్రహ్మునో నానత్తభావేసు కతకమ్మం సత్థా పకాసేసి. సత్థరి కథేన్తేయేవ బ్రహ్మా సల్లక్ఖేసి, దీపసహస్సే ఉజ్జలితే రూపాని వియ సబ్బకమ్మానిస్స పాకటాని అహేసుం. సో పసన్నచిత్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అద్ధా పజానాసి మమేతమాయుం,

అఞ్ఞమ్పి జానాసి తథా హి బుద్ధో;

తథా హి తాయం జలితానుభావో,

ఓభాసయం తిట్ఠతి బ్రహ్మలోక’’న్తి. (జా. ౧.౭.౭౫);

అథస్స భగవా ఉత్తరి అసమసమతం పకాసేన్తో పథవిం ఖో అహం బ్రహ్మేతిఆదిమాహ. తత్థ పథవియా పథవత్తేన అననుభూతన్తి పథవియా పథవిసభావేన అననుభూతం అప్పత్తం. కిం పన తన్తి? నిబ్బానం. తఞ్హి సబ్బస్మా సఙ్ఖతా నిస్సటత్తా పథవిసభావేన అప్పత్తం నామ. తదభిఞ్ఞాయాతి తం నిబ్బానం జానిత్వా సచ్ఛికత్వా. పథవిం నాపహోసిన్తి పథవిం తణ్హాదిట్ఠిమానగాహేహి న గణ్హిం. ఆపాదీసుపి ఏసేవ నయో. విత్థారో పన మూలపరియాయే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

సచే ఖో తే, మారిస, సబ్బస్స సబ్బత్తేనాతి ఇదమేవ బ్రహ్మా అత్తనో వాదితాయ సబ్బన్తి అక్ఖరం నిద్దిసిత్వా అక్ఖరే దోసం గణ్హన్తో ఆహ. సత్థా పన సక్కాయం సన్ధాయ ‘‘సబ్బ’’న్తి వదతి, బ్రహ్మా సబ్బసబ్బం సన్ధాయ. త్వం ‘‘సబ్బ’’న్తి వదసి, ‘‘సబ్బస్స సబ్బత్తేన అననుభూత’’న్తి వదసి, యది సబ్బం అననుభూతం నత్థి, అథస్స అననుభూతం అత్థి. మా హేవ తే రిత్తకమేవ అహోసి తుచ్ఛకమేవ అహోసీతి తుయ్హం వచనం రిత్తకం మా హోతు, తుచ్ఛకం మా హోతూతి సత్థారం ముసావాదేన నిగ్గణ్హాతి.

సత్థా పన ఏతస్మా బ్రహ్మునా సతగుణేన సహస్సగుణేన సతసహస్సగుణేన వాదీతరో, తస్మా అహం సబ్బఞ్చ వక్ఖామి, అననుభూతఞ్చ వక్ఖామి, సుణాహి మేతి తస్స వాదమద్దనత్థం కారణం ఆహరన్తో విఞ్ఞాణన్తిఆదిమాహ. తత్థ విఞ్ఞాణన్తి విజానితబ్బం. అనిదస్సనన్తి చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఆపాథం అనుపగమనతో అనిదస్సనం నామ, పదద్వయేనపి నిబ్బానమేవ వుత్తం. అనన్తన్తి తయిదం ఉప్పాదవయఅన్తరహితత్తా అనన్తం నామ. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘అన్తవన్తాని భూతాని, అసమ్భూతం అనన్తకం;

భూతే అన్తాని దిస్సన్తి, భూతే అన్తా పకాసితా’’తి.

సబ్బతోపభన్తి సబ్బసో పభాసమ్పన్నం. నిబ్బానతో హి అఞ్ఞో ధమ్మో సపభతరో వా జోతివన్తతరో వా పరిసుద్ధతరో వా పణ్డరతరో వా నత్థి. సబ్బతో వా తథా పభూతమేవ, న కత్థచి నత్థీతి సబ్బతోపభం. పురత్థిమదిసాదీసు హి అసుకదిసాయ నామ నిబ్బానం నత్థీతి న వత్తబ్బం. అథ వా పభన్తి తిత్థస్స నామం, సబ్బతో పభమస్సాతి సబ్బతోపభం. నిబ్బానస్స కిర యథా మహాసముద్దస్స యతో యతో ఓతరితుకామా హోన్తి, తం తదేవ తిత్థం, అతిత్థం నామ నత్థి. ఏవమేవం అట్ఠతింసాయ కమ్మట్ఠానేసు యేన యేన ముఖేన నిబ్బానం ఓతరితుకామా హోన్తి, తం తదేవ తిత్థం. నిబ్బానస్స అతిత్థం నామ కమ్మట్ఠానం నత్థి. తేన వుత్తం సబ్బతోపభన్తి. తం పథవియా పథవత్తేనాతి తం నిబ్బానం పథవియా పథవీసభావేన తతో పరేసం ఆపాదీనం ఆపాదిసభావేన చ అననుభూతం. ఇతి యం తుమ్హాదిసానం విసయభూతం సబ్బతేభూమకధమ్మజాతం తస్స సబ్బత్తేన తం విఞ్ఞాణం అనిదస్సనం అనన్తం సబ్బతోపతం అననుభూతన్తి వాదం పతిట్ఠపేసి.

తతో బ్రహ్మా గహితగహితం సత్థారా విస్సజ్జాపితో కిఞ్చి గహేతబ్బం అదిస్వా లళితకం కాతుకామో హన్ద చరహి తే, మారిస, అన్తరధాయామీతి ఆహ. తత్థ అన్తరధాయామీతి అదిస్సమానకపాటిహారియం కరోమీతి ఆహ. సచే విసహసీతి యది సక్కోసి మయ్హం అన్తరధాయితుం, అన్తరధాయసి, పాటిహారియం కరోహీతి. నేవస్సు మే సక్కోతి అన్తరధాయితున్తి మయ్హం అన్తరధాయితుం నేవ సక్కోతి. కిం పనేస కాతుకామో అహోసీతి? మూలపటిసన్ధిం గన్తుకామో అహోసి. బ్రహ్మానఞ్హి మూలపటిసన్ధికఅత్తభావో సుఖుమో, అఞ్ఞేసం అనాపాథో, అభిసఙ్ఖతకాయేనేవ తిట్ఠన్తి. సత్థా తస్స మూలపటిసన్ధిం గన్తుం న అదాసి. మూలపటిసన్ధిం వా అగన్త్వాపి యేన తమేన అత్తానం అన్తరధాపేత్వా అదిస్సమానకో భవేయ్య, సత్థా తం తమం వినోదేసి, తస్మా అన్తరధాయితుం నాసక్ఖి. సో అసక్కోన్తో విమానే నిలీయతి, కప్పరుక్ఖే నిలీయతి, ఉక్కుటికో నిసీదతి. బ్రహ్మగణో కేళిమకాసి – ‘‘ఏస ఖో బకో బ్రహ్మా విమానే నిలీయతి, కప్పరుక్ఖే నిలీయతి, ఉక్కుటికో నిసీదతి, బ్రహ్మే త్వం అన్తరహితోమ్హీ’’తి సఞ్ఞం ఉప్పాదేసి నామాతి. సో బ్రహ్మగణేన ఉప్పణ్డితో మఙ్కు అహోసి.

ఏవం వుత్తే అహం, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, ఏతేన బ్రహ్మునా, ‘‘హన్ద చరహి తే, మారిస, అన్తరధాయామీ’’తి ఏవం వుత్తే తం అన్తరధాయితుం అసక్కోన్తం దిస్వా అహం ఏతదవోచం. ఇమం గాథమభాసిన్తి కస్మా భగవా గాథమభాసీతి? సమణస్స గోతమస్స ఇమస్మిం ఠానే అత్థిభావో వా నత్థిభావో వా కథం సక్కా జానితున్తి ఏవం బ్రహ్మగణస్స వచనోకాసో మా హోతూతి అన్తరహితోవ గాథమభాసి.

తత్థ భవేవాహం భయం దిస్వాతి అహం భవే భయం దిస్వాయేవ. భవఞ్చ విభవేసినన్తి ఇమఞ్చ కామభవాదితివిధమ్పి సత్తభవం విభవేసినం విభవం గవేసమానం పరియేసమానమ్పి పునప్పునం భవేయేవ దిస్వా. భవం నాభివదిన్తి తణ్హాదిట్ఠివసేన కిఞ్చి భవం న అభివదిం, న గవేసిన్తి అత్థో. నన్దిఞ్చ న ఉపాదియిన్తి భవతణ్హం న ఉపగఞ్ఛిం, న అగ్గహేసిన్తి అత్థో. ఇతి చత్తారి సచ్చాని పకాసేన్తో సత్థా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే దేసనానుసారేన విపస్సనాగబ్భం గాహాపేత్వా దసమత్తాని బ్రహ్మసహస్సాని మగ్గఫలామతపానం పివింసు.

అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతాతి అచ్ఛరియజాతా అబ్భుతజాతా తుట్ఠిజాతా చ అహేసుం. సమూలం భవం ఉదబ్బహీతి బోధిమణ్డే అత్తనో తాయ తాయ దేసనాయ అఞ్ఞేసమ్పి బహూనం దేవమనుస్సానం సమూలకం భవం ఉదబ్బహి, ఉద్ధరి ఉప్పాటేసీతి అత్థో.

౫౦౫. తస్మిం పన సమయే మారో పాపిమా కోధాభిభూతో హుత్వా, ‘‘మయి విచరన్తేయేవ సమణేన గోతమేన ధమ్మకథం కథేత్వా దసమత్తాని బ్రహ్మసహస్సాని మమ వసం అతివత్తితానీ’’తి కోధాభిభూతతాయ అఞ్ఞతరస్స బ్రహ్మపారిసజ్జస్స సరీరే అధిముచ్చి, తం దస్సేతుం అథ ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ సచే త్వం ఏవం అనుబుద్ధోతి సచే త్వం ఏవం అత్తనావ చత్తారి సచ్చాని అనుబుద్ధో. మా సావకే ఉపనేసీతి గిహిసావకే వా పబ్బజితసావకే వా తం ధమ్మం మా ఉపనయసి. హీనే కాయే పతిట్ఠితాతి చతూసు అపాయేసు పతిట్ఠితా. పణీతే కాయే పతిట్ఠితాతి బ్రహ్మలోకే పతిట్ఠితా. ఇదం కే సన్ధాయ వదతి? బాహిరపబ్బజ్జం పబ్బజితే తాపసపరిబ్బాజకే. అనుప్పన్నే హి బుద్ధుప్పాదే కులపుత్తా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా కస్సచి కిఞ్చి అవిచారేత్వా ఏకచరా హుత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జింసు, తే సన్ధాయ ఏవమాహ. అనక్ఖాతం కుసలఞ్హి మారిసాతి పరేసం అనక్ఖాతం అనోవదనం ధమ్మకథాయ అకథనం కుసలం ఏతం సేయ్యో. మా పరం ఓవదాహీతి కాలేన మనుస్సలోకం, కాలేన దేవలోకం, కాలేన బ్రహ్మలోకం, కాలేన నాగలోకం ఆహిణ్డన్తో మా విచరి, ఏకస్మిం ఠానే నిసిన్నో ఝానమగ్గఫలసుఖేన వీతినామేహీతి. అనాలపనతాయాతి అనుల్లపనతాయ. బ్రహ్మునో చ అభినిమన్తనతాయాతి బకబ్రహ్మునో చ ఇదఞ్హి, మారిస, నిచ్చన్తిఆదినా నయేన సహ కాయకేన బ్రహ్మట్ఠానేన నిమన్తనవచనేన. తస్మాతి తేన కారణేన. ఇమస్స వేయ్యాకరణస్స బ్రహ్మనిమన్తనికంత్వేవ అధివచనం సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి జాతా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

బ్రహ్మనిమన్తనికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. మారతజ్జనీయసుత్తవణ్ణనా

౫౦౬. ఏవం మే సుతన్తి మారతజ్జనీయసుత్తం. తత్థ కోట్ఠమనుపవిట్ఠోతి కుచ్ఛిం పవిసిత్వా అన్తానం అన్తో అనుపవిట్ఠో, పక్కాసయట్ఠానే నిసిన్నో. గరుగరో వియాతి గరుకగరుకో వియ థద్ధో పాసాణపుఞ్జసదిసో. మాసాచితం మఞ్ఞేతి మాసభత్తం భుత్తస్స కుచ్ఛి వియ మాసపూరితపసిబ్బకో వియ తిన్తమాసో వియ చాతి అత్థో. విహారం పవిసిత్వాతి సచే ఆహారదోసేన ఏస గరుభావో, అబ్భోకాసే చఙ్కమితుం న సప్పాయన్తి చఙ్కమా ఓరోహిత్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా పకతిపఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. పచ్చత్తం యోనిసో మనసాకాసీతి, ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఆవజ్జమానో అత్తనోయేవ ఉపాయేన మనసి అకాసి. సచే పన థేరో అత్తనో సీలం ఆవజ్జేత్వా, ‘‘యం హియ్యో వా పరే వా పరసువే వా పరిభుత్తం అవిపక్కమత్థి, అఞ్ఞో వా కోచి విసభాగదోసో, సబ్బం జీరతు ఫాసుకం హోతూ’’తి హత్థేన కుచ్ఛిం పరామసిస్స, మారో పాపిమా విలీయిత్వా అగమిస్స. థేరో పన తథా అకత్వా యోనిసో మనసి అకాసి. మా తథాగతం విహేసేసీతి యథా హి పుత్తేసు విహేసితేసు మాతాపితరో విహేసితావ హోన్తి, సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికేసు విహేసితేసు ఆచరియుపజ్ఝాయా విహేసితావ, జనపదే విహేసితే రాజా విహేసితోవ హోతి, ఏవం తథాగతసావకే విహేసితే తథాగతో విహేసితోవ హోతి. తేనాహ – ‘‘మా తథాగతం విహేసేసీ’’తి.

పచ్చగ్గళే అట్ఠాసీతి పతిఅగ్గళేవ అట్ఠాసి. అగ్గళం వుచ్చతి కవాటం, ముఖేన ఉగ్గన్త్వా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా బహిపణ్ణసాలాయ కవాటం నిస్సాయ అట్ఠాసీతి అత్థో.

౫౦౭. భూతపుబ్బాహం పాపిమాతి కస్మా ఇదం దేసనం ఆరభి? థేరో కిర చిన్తేసి – ‘‘ఆకాసట్ఠకదేవతానం తావ మనుస్సగన్ధో యోజనసతే ఠితానం ఆబాధం కరోతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘యోజనసతం ఖో రాజఞ్ఞ మనుస్సగన్ధో దేవే ఉబ్బాధతీ’తి (దీ. ని. ౨.౪౧౫). అయం పన మారో నాగరికో పరిచోక్ఖో మహేసక్ఖో ఆనుభావసమ్పన్నో దేవరాజా సమానో మమ కుచ్ఛియం పవిసిత్వా అన్తానం అన్తో పక్కాసయోకాసే నిసిన్నో అతివియ పదుట్ఠో భవిస్సతి. ఏవరూపం నామ జేగుచ్ఛం పటికూలం ఓకాసం పవిసిత్వా నిసీదితుం సక్కోన్తస్స కిమఞ్ఞం అకరణీయం భవిస్సతి, కిం అఞ్ఞం లజ్జిస్సతి, త్వం మమ ఞాతికోతి పన వుత్తే ముదుభావం అనాపజ్జమానో నామ నత్థి, హన్దస్స ఞాతికోటిం పటివిజ్ఝిత్వా ముదుకేనేవ నం ఉపాయేన విస్సజ్జేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఇమం దేసనమారభి.

సో మే త్వం భాగినేయ్యో హోసీతి సో త్వం తస్మిం కాలే మయ్హం భాగినేయ్యో హోసి. ఇదం పవేణివసేన వుత్తం. దేవలోకస్మిం పన మారస్స పితు వంసో పితామహస్స వంసో రజ్జం కరోన్తో నామ నత్థి, పుఞ్ఞవసేన దేవలోకే దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తో, యావతాయుకం ఠత్వా చవతి. అఞ్ఞో ఏకో అత్తనా కతేన కమ్మేన తస్మిం ఠానే అధిపతి హుత్వా నిబ్బత్తతి. ఇతి అయం మారోపి తదా తతో చవిత్వా పున కుసలం కత్వా ఇమస్మిం కాలే తస్మిం అధిపతిట్ఠానే నిబ్బత్తోతి వేదితబ్బో.

విధురోతి విగతధురో, అఞ్ఞేహి సద్ధిం అసదిసోతి అత్థో. అప్పకసిరేనాతి అప్పదుక్ఖేన. పసుపాలకాతి అజేళకపాలకా. పథావినోతి మగ్గపటిపన్నా. కాయే ఉపచినిత్వాతి సమన్తతో చితకం బన్ధిత్వా. అగ్గిం దత్వా పక్కమింసూతి ఏత్తకేన సరీరం పరియాదానం గమిస్సతీతి చితకస్స పమాణం సల్లక్ఖేత్వా చతూసు దిసాసు అగ్గిం దత్వా పక్కమింసు. చితకో పదీపసిఖా వియ పజ్జలి, థేరస్స ఉదకలేణం పవిసిత్వా నిసిన్నకాలో వియ అహోసి. చీవరాని పప్ఫోటేత్వాతి సమాపత్తితో వుట్ఠాయ విగతధూమే కింసుకవణ్ణే అఙ్గారే మద్దమానో చీవరాని విధునిత్వా. సరీరే పనస్స ఉసుమమత్తమ్పి నాహోసి, చీవరేసు అంసుమత్తమ్పి నజ్ఝాయి, సమాపత్తిఫలం నామేతం.

౫౦౮. అక్కోసథాతి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసథ. పరిభాసథాతి వాచాయ పరిభాసథ. రోసేథాతి ఘట్టేథ. విహేసేథాతి దుక్ఖాపేథ. సబ్బమేతం వాచాయ ఘట్టనస్సేవ అధివచనం. యథా తం దూసీ మారోతి యథా ఏతేసం దూసీ మారో. లభేథ ఓతారన్తి లభేథ ఛిద్దం, కిలేసుప్పత్తియా ఆరమ్మణం పచ్చయం లభేయ్యాతి అత్థో. ముణ్డకాతిఆదీసు ముణ్డే ముణ్డాతి సమణే చ సమణాతి వత్తుం వట్టేయ్య, ఇమే పన హీళేన్తా ముణ్డకా సమణకాతి ఆహంసు. ఇబ్భాతి గహపతికా. కిణ్హాతి కణ్హా, కాళకాతి అత్థో. బన్ధుపాదాపచ్చాతి ఏత్థ బన్ధూతి బ్రహ్మా అధిప్పేతో. తఞ్హి బ్రాహ్మణా పితామహోతి వోహరన్తి. పాదానం అపచ్చా పాదాపచ్చా, బ్రహ్మునో పిట్ఠిపాదతో జాతాతి అధిప్పాయో. తేసం కిర అయం లద్ధి – ‘‘బ్రాహ్మణా బ్రహ్మునో ముఖతో నిక్ఖన్తా, ఖత్తియా ఉరతో, వేస్సా నాభితో, సుద్దా జాణుతో, సమణా పిట్ఠిపాదతో’’తి.

ఝాయినోస్మా ఝాయినోస్మాతి ఝాయినో మయం ఝాయినో మయన్తి. మధురకజాతాతి ఆలసియజాతా. ఝాయన్తీతి చిన్తయన్తి. పజ్ఝాయన్తీతిఆదీని ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితాని. మూసికం మగ్గయమానోతి సాయం గోచరత్థాయ సుసిరరుక్ఖతో నిక్ఖన్తం రుక్ఖసాఖాయ మూసికం పరియేసన్తో. సో కిర ఉపసన్తూపసన్తో వియ నిచ్చలోవ తిట్ఠతి, సమ్పత్తకాలే మూసికం సహసా గణ్హాతి. కోత్థూతి సిఙ్గాలో, సోణోతిపి వదన్తి. సన్ధిసమలసఙ్కటిరేతి సన్ధిమ్హి చ సమలే చ సఙ్కటిరే చ. తత్థ సన్ధి నామ ఘరసన్ధి. సమలో నామ గూథనిద్ధమనపనాళి. సఙ్కటిరం నామ సఙ్కారట్ఠానం. వహచ్ఛిన్నోతి కన్తారతో నిక్ఖన్తో ఛిన్నవహో. సన్ధిసమలసఙ్కటిరేతి సన్ధిమ్హి వా సమలే వా సఙ్కటిరే వా. సోపి హి బద్ధగత్తో వియ నిచ్చలో ఝాయతి.

నిరయం ఉపపజ్జన్తీతి సచే మారో మనుస్సానం సరీరే అధిముచ్చిత్వా ఏవం కరేయ్య, మనుస్సానం అకుసలం న భవేయ్య, మారస్సేవ భవేయ్య. సరీరే పన అనధిముచ్చిత్వా విసభాగవత్థుం విప్పటిసారారమ్మణం దస్సేతి, తదా కిర సో భిక్ఖూ ఖిప్పం గహేత్వా మచ్ఛే అజ్ఝోత్థరన్తే వియ, జాలం గహేత్వా మచ్ఛే గణ్హన్తే వియ, లేపయట్ఠిం ఓడ్డేత్వా సకుణే బన్ధన్తే వియ, సునఖేహి సద్ధిం అరఞ్ఞే మిగవం చరన్తే వియ, మాతుగామే గహేత్వా ఆపానభూమియం నిసిన్నే వియ, నచ్చన్తే వియ, గాయన్తే వియ, భిక్ఖునీనం రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు విసభాగమనుస్సే నిసిన్నే వియ, ఠితే వియ చ కత్వా దస్సేసి. మనుస్సా అరఞ్ఞగతాపి వనగతాపి విహారగతాపి విప్పటిసారారమ్మణం పస్సిత్వా ఆగన్త్వా అఞ్ఞేసం కథేన్తి – ‘‘సమణా ఏవరూపం అస్సమణకం అననుచ్ఛవికం కరోన్తి, ఏతేసం దిన్నే కుతో కుసలం, మా ఏతేసం కిఞ్చి అదత్థా’’తి. ఏవం తే మనుస్సా దిట్ఠదిట్ఠట్ఠానే సీలవన్తే అక్కోసన్తా అపుఞ్ఞం పసవిత్వా అపాయపూరకా అహేసుం. తేన వుత్తం ‘‘నిరయం ఉపపజ్జన్తీ’’తి.

౫౦౯. అన్వావిట్ఠాతి ఆవట్టితా. ఫరిత్వా విహరింసూతి న కేవలం ఫరిత్వా విహరింసు. కకుసన్ధస్స పన భగవతో ఓవాదే ఠత్వా ఇమే చత్తారో బ్రహ్మవిహారే నిబ్బత్తేత్వా ఝానపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహింసు.

౫౧౦. ఆగతిం వా గతిం వాతి పటిసన్ధివసేన ఆగమనట్ఠానం వా, చుతివసేన గమనట్ఠానం వా న జానామి. సియా చిత్తస్స అఞ్ఞథత్తన్తి సోమనస్సవసేన అఞ్ఞథత్తం భవేయ్య. సగ్గం లోకం ఉపపజ్జన్తీతి ఇధాపి పురిమనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. యథా హి పుబ్బే విప్పటిసారకరం ఆరమ్మణం దస్సేతి, ఏవమిధాపి పసాదకరం. సో కిర తదా మనుస్సానం దస్సనట్ఠానే భిక్ఖూ ఆకాసే గచ్ఛన్తే వియ, ఠితే వియ పల్లఙ్కేన నిసిన్నే వియ, ఆకాసే సూచికమ్మం కరోన్తే వియ, పోత్థకం వాచేన్తే వియ, ఆకాసే చీవరం పసారేత్వా కాయం ఉతుం గణ్హాపేన్తే వియ, నవపబ్బజితే ఆకాసేన చరన్తే వియ, తరుణసామణేరే ఆకాసే ఠత్వా పుప్ఫాని ఓచినన్తే వియ కత్వా దస్సేసి. మనుస్సా అరఞ్ఞగతాపి వనగతాపి విహారగతాపి పబ్బజితానం తం పటిపత్తిం దిస్వా ఆగన్త్వా అఞ్ఞేసం కథేన్తి – ‘‘భిక్ఖూసు అన్తమసో సామణేరాపి ఏవంమహిద్ధికో మహానుభావా, ఏతేసం దిన్నం మహప్ఫలం నామ హోతి, ఏతేసం దేథ సక్కరోథా’’తి. తతో మనుస్సా భిక్ఖుసఙ్ఘం చతూహి పచ్చయేహి సక్కరోన్తా బహుం పుఞ్ఞం కత్వా సగ్గపథపూరకా అహేసుం. తేన వుత్తం ‘‘సగ్గం లోకం ఉపపజ్జన్తీ’’తి.

౫౧౧. ఏథ తుమ్హే, భిక్ఖవే, అసుభానుపస్సినో కాయే విహరథాతి భగవా సకలజమ్బుదీపం ఆహిణ్డన్తో అన్తమసో ద్విన్నమ్పి తిణ్ణమ్పి భిక్ఖూనం వసనట్ఠానం గన్త్వా –

‘‘అసుభసఞ్ఞాపరిచితేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో చేతసా బహులం విహరతో మేథునధమ్మసమాపత్తియా చిత్తం పతిలీయతి పతికుటతి పతివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఉపేక్ఖా వా పాటికుల్యతా వా సణ్ఠాతి.

ఆహారే పటికూలసఞ్ఞాపరిచితేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో చేతసా బహులం విహరతో రసతణ్హాయ చిత్తం పతిలీయతి పతికుటతి పతివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఉపేక్ఖా వా పాటికుల్యతా వా సణ్ఠాతి.

సబ్బలోకే అనభిరతిసఞ్ఞాపరిచితేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో చేతసా బహులం విహరతో లోకచిత్రేసు చిత్తం పతిలీయతి పతికుటతి పతివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఉపేక్ఖా వా పాటికుల్యతా వా సణ్ఠాతి.

అనిచ్చసఞ్ఞాపరిచితేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో చేతసా బహులం విహరతో లాభసక్కారసిలోకే చిత్తం పతిలీయతి పతికుటతి పతివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఉపేక్ఖా వా పాటికుల్యతా వా సణ్ఠాతీ’’తి (అ. ని. ౭.౪౯) ఏవం ఆనిసంసం దస్సేత్వా –

ఏథ తుమ్హే, భిక్ఖవే, అసుభానుపస్సీ కాయే విహరథ, ఆహారే పటికూలసఞ్ఞినో సబ్బలోకే అనభిరతిసఞ్ఞినో సబ్బసఙ్ఖారేసు అనిచ్చానుపస్సినోతి. ఇమాని చత్తారి కమ్మట్ఠానాని కథేసి. తేపి భిక్ఖూ ఇమేసు చతూసు కమ్మట్ఠానేసు కమ్మం కరోన్తా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా సబ్బాసవే ఖేపేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహింసు, ఇమానిపి చత్తారి కమ్మట్ఠానాని రాగసన్తాని దోసమోహసన్తాని రాగపటిఘాతాని దోసమోహపటిఘాతాని చాతి.

౫౧౨. సక్ఖరం గహేత్వాతి అన్తోముట్ఠియం తిట్ఠనపమాణం పాసాణం గహేత్వా. అయఞ్హి బ్రాహ్మణగహపతికేహి భిక్ఖూ అక్కోసాపేత్వాపి, బ్రాహ్మణగహపతికానం వసేన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స లాభసక్కారం ఉప్పాదాపేత్వాపి, ఓతారం అలభన్తో ఇదాని సహత్థా ఉపక్కమితుకామో అఞ్ఞతరస్స కుమారస్స సరీరే అధిముచ్చిత్వా ఏవరూపం పాసాణం అగ్గహేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సక్ఖరం గహేత్వా’’తి.

సీసం వో భిన్దీతి సీసం భిన్ది, మహాచమ్మం ఛిజ్జిత్వా మంసం ద్వేధా అహోసి. సక్ఖరా పనస్స సీసకటాహం అభిన్దిత్వా అట్ఠిం ఆహచ్చేవ నివత్తా. నాగాపలోకితం అపలోకేసీతి పహారసద్దం సుత్వా యథా నామ హత్థినాగో ఇతో వా ఏత్తో వా అపలోకేతుకామో గీవం అపరివత్తేత్వా సకలసరీరేనేవ నివత్తిత్వా అపలోకేతి. ఏవం సకలసరీరేనేవ నివత్తిత్వా అపలోకేసి. యథా హి మహాజనస్స అట్ఠీని కోటియా కోటిం ఆహచ్చ ఠితాని, పచ్చేకబుద్ధానం అఙ్కుసలగ్గాని, న ఏవం బుద్ధానం. బుద్ధానం పన సఙ్ఖలికాని వియ ఏకాబద్ధాని హుత్వా ఠితాని, తస్మా పచ్ఛతో అపలోకనకాలే న సక్కా హోతి గీవం పరివత్తేతుం. యథా పన హత్థినాగో పచ్ఛాభాగం అపలోకేతుకామో సకలసరీరేనేవ పరివత్తతి, ఏవం పరివత్తితబ్బం హోతి. తస్మా భగవా యన్తేన పరివత్తితా సువణ్ణపటిమా వియ సకలసరీరేనేవ నివత్తిత్వా అపలోకేసి, అపలోకేత్వా ఠితో పన, ‘‘న వాయం దూసీ మారో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి ఆహ. తస్సత్థో, అయం దూసీ మారో పాపం కరోన్తో నేవ పమాణం అఞ్ఞాసి, పమాణాతిక్కన్తమకాసీతి.

సహాపలోకనాయాతి కకుసన్ధస్స భగవతో అపలోకనేనేవ సహ తఙ్ఖణఞ్ఞేవ. తమ్హా చ ఠానా చవీతి తమ్హా చ దేవట్ఠానా చుతో, మహానిరయం ఉపపన్నోతి అత్థో. చవమానో హి న యత్థ కత్థచి ఠితో చవతి, తస్మా వసవత్తిదేవలోకం ఆగన్త్వా చుతో, ‘‘సహాపలోకనాయా’’తి చ వచనతో న భగవతో అపలోకితత్తా చుతోతి వేదితబ్బో, చుతికాలదస్సనమత్తమేవ హేతం. ఉళారే పన మహాసావకే విరద్ధత్తా కుదారియా పహటం వియస్స ఆయు తత్థేవ ఛిజ్జిత్వా గతన్తి వేదితబ్బం. తయో నామధేయ్యా హోన్తీతి తీణి నామాని హోన్తి. ఛఫస్సాయతనికోతి ఛసు ఫస్సాయతనేసు పాటియేక్కాయ వేదనాయ పచ్చయో.

సఙ్కుసమాహతోతి అయసూలేహి సమాహతో. పచ్చత్తవేదనియోతి సయమేవ వేదనాజనకో. సఙ్కునా సఙ్కు హదయే సమాగచ్ఛేయ్యాతి అయసూలేన సద్ధిం అయసూలం హదయమజ్ఝే సమాగచ్ఛేయ్య. తస్మిం కిర నిరయే ఉపపన్నానం తిగావుతో అత్తభావో హోతి, థేరస్సాపి తాదిసో అహోసి. అథస్స హి నిరయపాలా తాలక్ఖన్ధపమాణాని అయసూలాని ఆదిత్తాని సమ్పజ్జలితాని సజోతిభూతాని సయమేవ గహేత్వా పునప్పునం నివత్తమానా, – ‘‘ఇమినా తే ఠానేన చిన్తేత్వా పాపం కత’’న్తి పూవదోణియం పూవం కోట్టేన్తో వియ హదయమజ్ఝం కోట్టేత్వా, పణ్ణాస జనా పాదాభిముఖా పణ్ణాస జనా సీసాభిముఖా కోట్టేత్వా గచ్ఛన్తి, ఏవం గచ్ఛన్తా పఞ్చహి వస్ససతేహి ఉభో అన్తే పత్వా పున నివత్తమానా పఞ్చహి వస్ససతేహి హదయమజ్ఝం ఆగచ్ఛన్తి. తం సన్ధాయ ఏవం వుత్తం.

వుట్ఠానిమన్తి విపాకవుట్ఠానవేదనం. సా కిర మహానిరయే వేదనాతో దుక్ఖతరా హోతి, యథా హి సినేహపానసత్తాహతో పరిహారసత్తాహం దుక్ఖతరం, ఏవం మహానిరయదుక్ఖతో ఉస్సదే విపాకవుట్ఠానవేదనా దుక్ఖతరాతి వదన్తి. సేయ్యథాపి మచ్ఛస్సాతి పురిససీసఞ్హి వట్టం హోతి, సూలేన పహరన్తస్స పహారో ఠానం న లభతి పరిగలతి, మచ్ఛసీసం ఆయతం పుథులం, పహారో ఠానం లభతి, అవిరజ్ఝిత్వా కమ్మకారణా సుకరా హోతి, తస్మా ఏవరూపం సీసం హోతి.

౫౧౩. విధురం సావకమాసజ్జాతి విధురం సావకం ఘట్టయిత్వా. పచ్చత్తవేదనాతి సయమేవ పాటియేక్కవేదనాజనకా. ఈదిసో నిరయో ఆసీతి ఇమస్మిం ఠానే నిరయో దేవదూతసుత్తేన దీపేతబ్బో. కణ్హ-దుక్ఖం నిగచ్ఛసీతి కాళక-మార, దుక్ఖం విన్దిస్ససి. మజ్ఝే సరస్సాతి మహాసముద్దస్స మజ్ఝే ఉదకం వత్థుం కత్వా నిబ్బత్తవిమానాని కప్పట్ఠితికాని హోన్తి, తేసం వేళురియస్స వియ వణ్ణో హోతి, పబ్బతమత్థకే జలితనళగ్గిక్ఖన్ధో వియ చ నేసం అచ్చియో జోతన్తి, పభస్సరా పభాసమ్పన్నా హోన్తి, తేసు విమానేసు నీలభేదాదివసేన నానత్తవణ్ణా అచ్ఛరా నచ్చన్తి. యో ఏతమభిజానాతీతి యో ఏతం విమానవత్థుం జానాతీతి అత్థో. ఏవమేత్థ విమానపేతవత్థుకేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. పాదఙ్గుట్ఠేన కమ్పయీతి ఇదం పాసాదకమ్పనసుత్తేన దీపేతబ్బం. యో వేజయన్తం పాసాదన్తి ఇదం చూళతణ్హాసఙ్ఖయవిముత్తిసుత్తేన దీపేతబ్బం. సక్కం సో పరిపుచ్ఛతీతి ఇదమ్పి తేనేవ దీపేతబ్బం. సుధమ్మాయాభితో సభన్తి సుధమ్మసభాయ సమీపే, అయం పన బ్రహ్మలోకే సుధమ్మసభావ, న తావతింసభవనే. సుధమ్మసభావిరహితో హి దేవలోకో నామ నత్థి.

బ్రహ్మలోకే పభస్సరన్తి బ్రహ్మలోకే మహామోగ్గల్లానమహాకస్సపాదీహి సావకేహి సద్ధిం తస్స తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నస్స భగవతో ఓభాసం. ఏకస్మిఞ్హి సమయే భగవా బ్రహ్మలోకే సుధమ్మాయ దేవసభాయ సన్నిపతిత్వా, – ‘‘అత్థి ను ఖో కోచి సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఏవంమహిద్ధికో. యో ఇధ ఆగన్తుం సక్కుణేయ్యా’’తి చిన్తేన్తస్సేవ బ్రహ్మగణస్స చిత్తమఞ్ఞాయ తత్థ గన్త్వా బ్రహ్మగణస్స మత్థకే నిసిన్నో తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా మహామోగ్గల్లానాదీనం ఆగమనం చిన్తేసి. తేపి గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా పచ్చేకం దిసాసు నిసీదింసు, సకలబ్రహ్మలోకో ఏకోభాసో అహోసి. సత్థా చతుసచ్చప్పకాసనం ధమ్మం దేసేసి, దేసనాపరియోసానే అనేకాని బ్రహ్మసహస్సాని మగ్గఫలేసు పతిట్ఠహింసు. తం సన్ధాయిమా గాథా వుత్తా, సో పనాయమత్థో అఞ్ఞతరబ్రహ్మసుత్తేన దీపేతబ్బో.

విమోక్ఖేన అఫస్సయీతి ఝానవిమోక్ఖేన ఫుసి. వనన్తి జమ్బుదీపం. పుబ్బవిదేహానన్తి పుబ్బవిదేహానఞ్చ దీపం. యే చ భూమిసయా నరాతి భూమిసయా నరా నామ అపరగోయానకా చ ఉత్తరకురుకా చ. తేపి సబ్బే ఫుసీతి వుత్తం హోతి. అయం పన అత్థో నన్దోపనన్దదమనేన దీపేతబ్బో. వత్థు విసుద్ధిమగ్గే ఇద్ధికథాయ విత్థారితం. అపుఞ్ఞం పసవీతి అపుఞ్ఞం పటిలభి. ఆసం మా అకాసి భిక్ఖూసూతి భిక్ఖూ విహేసేమీతి ఏతం ఆసం మా అకాసి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మారతజ్జనీయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్చమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మూలపణ్ణాసట్ఠకథా నిట్ఠితా.