📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మజ్ఝిమనికాయే

మజ్ఝిమపణ్ణాస-అట్ఠకథా

౧. గహపతివగ్గో

౧. కన్దరకసుత్తవణ్ణనా

౧. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి కన్దరకసుత్తం. తత్థ చమ్పాయన్తి ఏవంనామకే నగరే. తస్స హి నగరస్స ఆరామపోక్ఖరణీఆదీసు తేసు తేసు ఠానేసు చమ్పకరుక్ఖావ ఉస్సన్నా అహేసుం, తస్మా చమ్పాతి సఙ్ఖమగమాసి. గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరేతి తస్స చమ్పానగరస్స అవిదూరే గగ్గరాయ నామ రాజమహేసియా ఖణితత్తా గగ్గరాతి లద్ధవోహారా పోక్ఖరణీ అత్థి. తస్సా తీరే సమన్తతో నీలాదిపఞ్చవణ్ణకుసుమపటిమణ్డితం మహన్తం చమ్పకవనం. తస్మిం భగవా కుసుమగన్ధసుగన్ధే చమ్పకవనే విహరతి. తం సన్ధాయ ‘‘గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరే’’తి వుత్తం. మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిన్తి అదస్సితపరిచ్ఛేదేన మహన్తేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం. పేస్సోతి తస్స నామం. హత్థారోహపుత్తోతి హత్థాచరియస్స పుత్తో. కన్దరకో ¶ చ పరిబ్బాజకోతి కన్దరకోతి ఏవంనామో ¶ ఛన్నపరిబ్బాజకో. అభివాదేత్వాతి ఛబ్బణ్ణానం ఘనబుద్ధరస్మీనం అన్తరం పవిసిత్వా పసన్నలాఖారసే నిముజ్జమానో వియ, సిఙ్గీసువణ్ణవణ్ణం దుస్సవరం పసారేత్వా ససీసం పారుపమానో వియ, వణ్ణగన్ధసమ్పన్నచమ్పకపుప్ఫాని సిరసా సమ్పటిచ్ఛన్తో వియ, సినేరుపాదం ఉపగచ్ఛన్తో పుణ్ణచన్దో వియ భగవతో చక్కలక్ఖణపటిమణ్డితే అలత్తకవణ్ణఫుల్లపదుమసస్సిరికే పాదే వన్దిత్వాతి అత్థో. ఏకమన్తం నిసీదీతి ఛనిసజ్జదోసవిరహితే ఏకస్మిం ఓకాసే నిసీది.

తుణ్హీభూ ¶ తం తుణ్హీభూతన్తి యతో యతో అనువిలోకేతి, తతో తతో తుణ్హీభూతమేవాతి అత్థో. తత్థ హి ఏకభిక్ఖుస్సాపి హత్థకుక్కుచ్చం వా పాదకుక్కుచ్చం వా నత్థి, సబ్బే భగవతో చేవ గారవేన అత్తనో చ సిక్ఖితసిక్ఖతాయ అఞ్ఞమఞ్ఞం విగతసల్లాపా అన్తమసో ఉక్కాసితసద్దమ్పి అకరోన్తా సునిఖాతఇన్దఖీలా వియ నివాతట్ఠానే సన్నిసిన్నం మహాసముద్దఉదకం వియ కాయేనపి నిచ్చలా మనసాపి అవిక్ఖిత్తా రత్తవలాహకా వియ సినేరుకూటం భగవన్తం పరివారేత్వా నిసీదింసు. పరిబ్బాజకస్స ఏవం సన్నిసిన్నం పరిసం దిస్వా మహన్తం పీతిసోమనస్సం ఉప్పజ్జి. ఉప్పన్నం పన అన్తోహదయస్మింయేవ సన్నిదహితుం అసక్కోన్తో పియసముదాహారం సముట్ఠాపేసి. తస్మా అచ్ఛరియం భోతిఆదిమాహ.

తత్థ అన్ధస్స పబ్బతారోహనం వియ నిచ్చం న హోతీతి అచ్ఛరియం. అయం తావ సద్దనయో. అయం పన అట్ఠకథానయో ¶ , అచ్ఛరాయోగ్గన్తి అచ్ఛరియం. అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తన్తి అత్థో. అభూతపుబ్బం భూతన్తి అబ్భుతం. ఉభయమ్పేతం విమ్హయస్సేవాధివచనం. తం పనేతం గరహఅచ్ఛరియం, పసంసాఅచ్ఛరియన్తి దువిధం హోతి. తత్థ అచ్ఛరియం మోగ్గల్లాన అబ్భుతం మోగ్గల్లాన, యావ బాహాగహణాపి నామ సో మోఘపురిసో ఆగమేస్సతీతి (చూళవ. ౩౮౩; అ. ని. ౮.౨౦), ఇదం గరహఅచ్ఛరియం నామ. ‘‘అచ్ఛరియం నన్దమాతే అబ్భుతం నన్దమాతే, యత్ర హి నామ చిత్తుప్పాదమ్పి పరిసోధేస్ససీతి (అ. ని. ౭.౫౩) ఇదం పసంసాఅచ్ఛరియం నామ. ఇధాపి ఇదమేవ అధిప్పేతం’’ అయఞ్హి తం పసంసన్తో ఏవమాహ.

యావఞ్చిదన్తి ఏత్థ ఇదన్తి నిపాతమత్తం. యావాతి పమాణపరిచ్ఛేదో, యావ సమ్మా పటిపాదితో, యత్తకేన పమాణేన సమ్మా పటిపాదితో, న సక్కా తస్స వణ్ణే వత్తుం, అథ ఖో అచ్ఛరియమేవేతం అబ్భుతమేవేతన్తి వుత్తం హోతి. ఏతపరమంయేవాతి ఏవం సమ్మా పటిపాదితో ఏసో భిక్ఖుసఙ్ఘో ¶ తస్సాపి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పరమోతి ఏతపరమో, తం ఏతపరమం యథా అయం పటిపాదితో, ఏవం పటిపాదితం కత్వా పటిపాదేసుం, న ఇతో భియ్యోతి అత్థో. దుతియనయే ఏవం పటిపాదేస్సన్తి, న ఇతో భియ్యోతి యోజేతబ్బం. తత్థ పటిపాదితోతి ఆభిసమాచారికవత్తం ఆదిం కత్వా సమ్మా అపచ్చనీకపటిపత్తియం యోజితో. అథ కస్మా అయం పరిబ్బాజకో ¶ అతీతానాగతే బుద్ధే దస్సేతి, కిమస్స తియద్ధజాననఞాణం అత్థీతి. నత్థి, నయగ్గాహే పన ఠత్వా ¶ ‘‘యేనాకారేన అయం భిక్ఖుసఙ్ఘో సన్నిసిన్నో దన్తో వినీతో ఉపసన్తో, అతీతబుద్ధాపి ఏతపరమంయేవ కత్వా పటిపజ్జాపేసుం, అనాగతబుద్ధాపి పటిపజ్జాపేస్సన్తి, నత్థి ఇతో ఉత్తరి పటిపాదనా’’తి మఞ్ఞమానో అనుబుద్ధియా ఏవమాహ.

౨. ఏవమేతం కన్దరకాతి పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. భగవా కిర తం సుత్వా ‘‘కన్దరక త్వం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసన్తోతి వదసి, ఇమస్స పన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపసన్తకారణం తుయ్హం అపాకటం, న హి త్వం సమతింస పారమియా పూరేత్వా కుసలమూలం పరిపాచేత్వా బోధిపల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝి, మయా పన పారమియో పూరేత్వా ఞాతత్థచరియం లోకత్థచరియం బుద్ధత్థచరియఞ్చ కోటిం పాపేత్వా బోధిపల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధం, మయ్హం ఏతేసం ఉపసన్తకారణం పాకట’’న్తి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

సన్తి హి కన్దరకాతి అయమ్పి పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. భగవతో కిర ఏతదహోసి – ‘‘అయం పరిబ్బాజకో ఇమం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసన్తోతి వదతి, అయఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘో కప్పేత్వా పకప్పేత్వా కుహకభావేన ఇరియాపథం సణ్ఠపేన్తో చిత్తేన అనుపసన్తో న ఉపసన్తాకారం దస్సేతి. ఏత్థ పన భిక్ఖుసఙ్ఘే పటిపదం పూరయమానాపి పటిపదం పూరేత్వా మత్థకం పత్వా ఠితభిక్ఖూపి అత్థి, తత్థ పటిపదం పూరేత్వా మత్థకం పత్తా అత్తనా పటివిద్ధగుణేహేవ ఉపసన్తా, పటిపదం పూరయమానా ఉపరిమగ్గస్స విపస్సనాయ ఉపసన్తా, ఇతో ముత్తా పన అవసేసా చతూహి సతిపట్ఠానేహి ఉపసన్తా. తం నేసం ఉపసన్తకారణం దస్సేస్సామీ’’తి ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేన అయం భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపసన్తో’’తి దస్సేతుం ‘‘సన్తి హి కన్దరకా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ అరహన్తో ఖీణాసవాతిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనాయమేవ వుత్తం. సేఖపటిపదమ్పి తత్థేవ విత్థారితం. సన్తతసీలాతి సతతసీలా నిరన్తరసీలా. సన్తతవుత్తినోతి ¶ తస్సేవ ¶ వేవచనం, సన్తతజీవికా వాతిపి అత్థో. తస్మిం సన్తతసీలే ఠత్వావ జీవికం కప్పేన్తి, న దుస్సీల్యం మరణం పాపుణన్తీతి అత్థో.

నిపకాతి నేపక్కేన సమన్నాగతా పఞ్ఞవన్తో. నిపకవుత్తినోతి పఞ్ఞాయ వుత్తినో, పఞ్ఞాయ ఠత్వా జీవికం కప్పేన్తి. యథా ఏకచ్చో సాసనే పబ్బజిత్వాపి ¶ జీవితకారణా ఛసు అగోచరేసు చరతి, వేసియాగోచరో హోతి, విధవథుల్లకుమారికపణ్డకపానాగారభిక్ఖునిగోచరో హోతి. సంసట్ఠో విహరతి రాజూహి రాజమహామత్తేహి తిత్థియేహి తిత్థియసావకేహి అననులోమికేన గిహిసంసగ్గేన (విభ. ౫౧౪), వేజ్జకమ్మం కరోతి, దూతకమ్మం కరోతి, పహిణకమ్మం కరోతి, గణ్డం ఫాలేతి, అరుమక్ఖనం దేతి, ఉద్ధంవిరేచనం దేతి, అధోవిరేచనం దేతి, నత్థుతేలం పచతి, పివనతేలం పచతి, వేళుదానం, పత్తదానం, పుప్ఫదానం, ఫలదానం, సినానదానం, దన్తకట్ఠదానం, ముఖోదకదానం, చుణ్ణమత్తికదానం దేతి, చాటుకమ్యం కరోతి, ముగ్గసూపియం, పారిభటుం, జఙ్ఘపేసనియం కరోతీతి ఏకవీసతివిధాయ అనేసనాయ జీవికం కప్పేన్తో అనిపకవుత్తి నామ హోతి, న పఞ్ఞాయ ఠత్వా జీవికం కప్పేతి, తతో కాలకిరియం కత్వా సమణయక్ఖో నామ హుత్వా ‘‘తస్స సఙ్ఘాటిపి ఆదిత్తా హోతి సమ్పజ్జలితా’’తి వుత్తనయేన మహాదుక్ఖం అనుభోతి. ఏవంవిధా అహుత్వా జీవితహేతుపి సిక్ఖాపదం అనతిక్కమన్తో చతుపారిసుద్ధిసీలే పతిట్ఠాయ యథాబలం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా ¶ రథవినీతపటిపదం, మహాగోసిఙ్గపటిపదం, మహాసుఞ్ఞతపటిపదం, అనఙ్గణపటిపదం, ధమ్మదాయాదపటిపదం, నాలకపటిపదం, తువట్టకపటిపదం, చన్దోపమపటిపదన్తి ఇమాని అరియపటిపదాని పూరేన్తో చతుపచ్చయ-సన్తోస-భావనారామ-అరియవంసపటిపత్తియం కాయసక్ఖినో హుత్వా అనీకా నిక్ఖన్తహత్థీ వియ యూథా విస్సట్ఠసీహో వియ నిపచ్ఛాబన్ధమహానావా వియ చ గమనాదీసు ఏకవిహారినో విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అజ్జఅజ్జేవ అరహత్తన్తి పవత్తఉస్సాహా విహరన్తీతి అత్థో.

సుప్పతిట్ఠితచిత్తాతి చతూసు సతిపట్ఠానేసు సుట్ఠపితచిత్తా హుత్వా. సేసా సతిపట్ఠానకథా హేట్ఠా విత్థారితావ. ఇధ పన లోకియలోకుత్తరమిస్సకా సతిపట్ఠానా కథితా, ఏత్తకేన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపసన్తకారణం కథితం హోతి.

౩. యావ సుపఞ్ఞత్తాతి యావ సుట్ఠపితా సుదేసితా. మయమ్పి హి, భన్తేతి ఇమినా ఏస అత్తనో ¶ కారకభావం దస్సేతి, భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ ఉక్ఖిపతి. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో, మయమ్పి హి, భన్తే, గిహి…పే… సుప్పతిట్ఠితచిత్తా విహరామ, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పన అయమేవ కసి చ బీజఞ్చ యుగనఙ్గలఞ్చ ఫాలపాచనఞ్చ, తస్మా భిక్ఖుసఙ్ఘో సబ్బకాలం సతిపట్ఠానపరాయణో, మయం ¶ పన కాలేన కాలం ఓకాసం లభిత్వా ఏతం మనసికారం కరోమ, మయమ్పి కారకా, న సబ్బసో విస్సట్ఠకమ్మట్ఠానాయేవాతి. మనుస్సగహనేతి ¶ మనుస్సానం అజ్ఝాసయగహనేన గహనతా, అజ్ఝాసయస్సాపి నేసం కిలేసగహనేన గహనతా వేదితబ్బా. కసటసాఠేయ్యేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ అపరిసుద్ధట్ఠేన కసటతా, కేరాటియట్ఠేన సాఠేయ్యతా వేదితబ్బా. సత్తానం హితాహితం జానాతీతి ఏవం గహనకసటకేరాటియానం మనుస్సానం హితాహితపటిపదం యావ సుట్ఠు భగవా జానాతి. యదిదం పసవోతి ఏత్థ సబ్బాపి చతుప్పదజాతి పసవోతి అధిప్పేతా. పహోమీతి సక్కోమి. యావతకేన అన్తరేనాతి యత్తకేన ఖణేన. చమ్పం గతాగతం కరిస్సతీతి అస్సమణ్డలతో యావ చమ్పానగరద్వారా గమనఞ్చ ఆగమనఞ్చ కరిస్సతి. సాఠేయ్యానీతి సఠత్తాని. కూటేయ్యానీతి కూటత్తాని. వఙ్కేయ్యానీతి వఙ్కత్తాని. జిమ్హేయ్యానీతి జిమ్హత్తాని. పాతుకరిస్సతీతి పకాసేస్సతి దస్సేస్సతి. న హి సక్కా తేన తాని ఏత్తకేన అన్తరేన దస్సేతుం.

తత్థ యస్స కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే ఠాతుకామస్స సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా ఠస్సామీతి న హోతి, తస్మిం ఠాతుకామట్ఠానేయేవ నిఖాతత్థమ్భో వియ చత్తారో పాదే నిచ్చలే కత్వా తిట్ఠతి, అయం సఠో నామ. యస్స పన కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే అవచ్ఛిన్దిత్వా ఖన్ధగతం పాతేతుకామస్స సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా పాతేస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ అవచ్ఛిన్దిత్వా పాతేతి, అయం కూటో నామ. యస్స కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే మగ్గా ఉక్కమ్మ నివత్తిత్వా పటిమగ్గం ఆరోహితుకామస్స ¶ సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా ఏవం కరిస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ మగ్గా ఉక్కమ్మ నివత్తిత్వా పటిమగ్గం ఆరోహతి, అయం వఙ్కో నామ. యస్స పన కాలేన వామతో కాలేన దక్ఖిణతో కాలేన ఉజుమగ్గేనేవ గన్తుకామస్స సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా ఏవం కరిస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ కాలేన వామతో కాలేన దక్ఖిణతో కాలేన ఉజుమగ్గం గచ్ఛతి, తథా లణ్డం వా పస్సావం వా విస్సజ్జేతుకామస్స సతో ఇదం ఠానం సుసమ్మట్ఠం ఆకిణ్ణమనుస్సం రమణీయం, ఇమస్మిం ఠానే ఏవరూపం కాతుం న యుత్తం, పురతో గన్త్వా పటిచ్ఛన్నఠానే కరిస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ కరోతి, అయం జిమ్హో నామ. ఇతి ఇమం చతుబ్బిధమ్పి ¶ కిరియం సన్ధాయేతం వుత్తం. సబ్బాని తాని సాఠేయ్యాని ¶ కూటేయ్యాని వఙ్కేయ్యాని జిమ్హేయ్యాని పాతుకరిస్సతీతి ఏవం కరోన్తాపి తే సఠాదయో తాని సాఠేయ్యాదీని పాతుకరోన్తి నామ.

ఏవం పసూనం ఉత్తానభావం దస్సేత్వా ఇదాని మనుస్సానం గహనభావం దస్సేన్తో అమ్హాకం పన, భన్తేతిఆదిమాహ. తత్థ దాసాతి అన్తోజాతకా వా ధనక్కీతా వా కరమరానీతా వా సయం వా దాసబ్యం ఉపగతా. పేస్సాతి పేసనకారకా. కమ్మకరాతి భత్తవేతనభతా. అఞ్ఞథావ కాయేనాతి అఞ్ఞేనేవాకారేన కాయేన సముదాచరన్తి, అఞ్ఞేనేవాకారేన వాచాయ, అఞ్ఞేన చ నేసం ఆకారేన చిత్తం ఠితం హోతీతి దస్సేతి. తత్థ యే సమ్ముఖా సామికే దిస్వా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తి, హత్థతో భణ్డకం గణ్హన్తి, ఇమం ¶ విస్సజ్జేత్వా ఇమం గణ్హన్తా సేసానిపి ఆసన-పఞ్ఞాపన-తాలవణ్టబీజన-పాదధోవనాదీని సబ్బాని కిచ్చాని కరోన్తి, పరమ్ముఖకాలే పన తేలమ్పి ఉత్తరన్తం న ఓలోకేన్తి, సతగ్ఘనకేపి సహస్సగ్ఘనకేపి కమ్మే పరిహాయన్తే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి న ఇచ్ఛన్తి, ఇమే అఞ్ఞథా కాయేన సముదాచరన్తి నామ. యే పన సమ్ముఖా ‘‘అమ్హాకం సామి అమ్హాకం అయ్యో’’తిఆదీని వత్వా పసంసన్తి, పరమ్ముఖా అవత్తబ్బం నామ నత్థి, యం ఇచ్ఛన్తి, తం వదన్తి, ఇమే అఞ్ఞథా వాచాయ సముదాచరన్తి నామ.

౪. చత్తారోమే పేస్సపుగ్గలాతి అయమ్పి పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. అయఞ్హి పేస్సో ‘‘యావఞ్చిదం, భన్తే, భగవా ఏవం మనుస్సగహణే ఏవం మనుస్సకసటే ఏవం మనుస్ససాఠేయ్యే వత్తమానే సత్తానం హితాహితం జానాతీ’’తి ఆహ. పురిమే చ తయో పుగ్గలా అహితపటిపదం పటిపన్నా, ఉపరి చతుత్థో హితపటిపదం, ఏవమహం సత్తానం హితాహితం జానామీతి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. హేట్ఠా కన్దరకస్స కథాయ సద్ధిం యోజేతుమ్పి వట్టతి. తేన వుత్తం ‘‘యావఞ్చిదం భోతా గోతమేన సమ్మా భిక్ఖుసఙ్ఘో పటిపాదితో’’తి. అథస్స భగవా ‘‘పురిమే తయో పుగ్గలే పహాయ ఉపరి చతుత్థపుగ్గలస్స హితపటిపత్తియంయేవ పటిపాదేమీ’’తి దస్సేన్తోపి ఇమం దేసనం ఆరభి. సన్తోతి ఇదం సంవిజ్జమానాతి పదస్సేవ వేవచనం. ‘‘సన్తా హోన్తి సమితా వూపసన్తా’’తి (విభ. ౫౪౨) ఏత్థ హి నిరుద్ధా సన్తాతి వుత్తా. ‘‘సన్తా ఏతే విహారా అరియస్స వినయే వుచ్చన్తీ’’తి ఏత్థ (మ. ని. ౧.౮౨) నిబ్బుతా. ‘‘సన్తో హవే సబ్భి పవేదయన్తీ’’తి ఏత్థ (జా. ౨.౨౧.౪౧౩) పణ్డితా. ఇధ పన విజ్జమానా ఉపలబ్భమానాతి అత్థో.

అత్తన్తపాదీసు ¶ ¶ అత్తానం తపతి దుక్ఖాపేతీతి అత్తన్తపో. అత్తనో ¶ పరితాపనానుయోగం అత్తపరితాపనానుయోగం. పరం తపతి దుక్ఖాపేతీతి పరన్తపో. పరేసం పరితాపనానుయోగం పరపరితాపనానుయోగం. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. నిచ్ఛాతోతి ఛాతం వుచ్చతి తణ్హా, సా అస్స నత్థీతి నిచ్ఛాతో. సబ్బకిలేసానం నిబ్బుతత్తా నిబ్బుతో. అన్తో తాపనకిలేసానం అభావా సీతలో జాతోతి సీతిభూతో. ఝానమగ్గఫలనిబ్బానసుఖాని పటిసంవేదేతీతి సుఖపటిసంవేదీ. బ్రహ్మభూతేన అత్తనాతి సేట్ఠభూతేన అత్తనా. చిత్తం ఆరాధేతీతి చిత్తం సమ్పాదేతి, పరిపూరేతి గణ్హాతి పసాదేతీతి అత్థో.

౫. దుక్ఖపటిక్కూలన్తి దుక్ఖస్స పటికూలం, పచ్చనీకసణ్ఠితం దుక్ఖం అపత్థయమానన్తి అత్థో.

౬. పణ్డితోతి ఇధ చతూహి కారణేహి పణ్డితోతి న వత్తబ్బో, సతిపట్ఠానేసు పన కమ్మం కరోతీతి పణ్డితోతి వత్తుం వట్టతి. మహాపఞ్ఞోతి ఇదమ్పి మహన్తే అత్థే పరిగ్గణ్హాతీతిఆదినా మహాపఞ్ఞలక్ఖణేన న వత్తబ్బం, సతిపట్ఠానపరిగ్గాహికాయ పన పఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా మహాపఞ్ఞోతి వత్తుం వట్టతి. మహతా అత్థేన సంయుత్తో అగమిస్సాతి మహతా అత్థేన సంయుత్తో హుత్వా గతో భవేయ్య, సోతాపత్తిఫలం పాపుణేయ్యాతి అత్థో. కిం పన యేసం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో అత్థి, బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఠితేపి తేసం అన్తరాయో హోతీతి. ఆమ హోతి, న పన బుద్ధే పటిచ్చ, అథ ఖో కిరియపరిహానియా వా పాపమిత్తతాయ వా హోతి. తత్థ కిరియపరిహానియా హోతి నామ – సచే హి ధమ్మసేనాపతి ధనఞ్జానిస్స ¶ బ్రాహ్మణస్స ఆసయం ఞత్వా ధమ్మం అదేసయిస్సా, సో బ్రాహ్మణో సోతాపన్నో అభవిస్సా, ఏవం తావ కిరియపరిహానియా హోతి. పాపమిత్తతాయ హోతి నామ – సచే హి అజాతసత్తు దేవదత్తస్స వచనం గహేత్వా పితుఘాతకమ్మం నాకరిస్సా, సామఞ్ఞఫలసుత్తకథితదివసేవ సోతాపన్నో అభవిస్సా, తస్స వచనం గహేత్వా పితుఘాతకమ్మస్స కతత్తా పన న హోతి, ఏవం పాపమిత్తతాయ హోతి. ఇమస్సాపి ఉపాసకస్స కిరియపరిహాని జాతా, అపరినిట్ఠితాయ దేసనాయ ఉట్ఠహిత్వా పక్కన్తో. అపిచ, భిక్ఖవే, ఏత్తావతాపి పేస్సో హత్థారోహపుత్తో మహతా అత్థేన సంయుత్తోతి కతరేన మహన్తేన అత్థేన? ద్వీహి ¶ ఆనిసంసేహి. సో కిర ఉపాసకో సఙ్ఘే చ పసాదం పటిలభి, సతిపట్ఠానపరిగ్గహణత్థాయ చస్స అభినవో నయో ఉదపాది. తేన వుత్తం ‘‘మహతా అత్థేన సంయుత్తో’’తి. కన్దరకో పన సఙ్ఘే పసాదమేవ ¶ పటిలభి. ఏతస్స భగవా కాలోతి ఏతస్స ధమ్మక్ఖానస్స, చతున్నం వా పుగ్గలానం విభజనస్స కాలో.

౮. ఓరబ్భికాదీసు ఉరబ్భా వుచ్చన్తి ఏళకా, ఉరబ్భే హనతీతి ఓరబ్భికో. సూకరికాదీసుపి ఏసేవ నయో. లుద్దోతి దారుణో కక్ఖళో. మచ్ఛఘాతకోతి మచ్ఛబన్ధకేవట్టో. బన్ధనాగారికోతి బన్ధనాగారగోపకో. కురురకమ్మన్తాతి దారుణకమ్మన్తా.

౯. ముద్ధావసిత్తోతి ¶ ఖత్తియాభిసేకేన ముద్ధని అభిసిత్తో. పురత్థిమేన నగరస్సాతి నగరతో పురత్థిమదిసాయ. సన్థాగారన్తి యఞ్ఞసాలం. ఖరాజినం నివాసేత్వాతి సఖురం అజినచమ్మం నివాసేత్వా. సప్పితేలేనాతి సప్పినా చ తేలేన చ. ఠపేత్వా హి సప్పిం అవసేసో యో కోచి స్నేహో తేలన్తి వుచ్చతి. కణ్డూవమానోతి నఖానం ఛిన్నత్తా కణ్డూవితబ్బకాలే తేన కణ్డూవమానో. అనన్తరహితాయాతి అసన్థతాయ. సరూపవచ్ఛాయాతి సదిసవచ్ఛాయ. సచే గావీ సేతా హోతి, వచ్ఛోపి సేతకోవ. సచే గావీ కబరా వా రత్తా వా, వచ్ఛోపి తాదిసో వాతి ఏవం సరూపవచ్ఛాయ. సో ఏవమాహాతి సో రాజా ఏవం వదేతి. వచ్ఛతరాతి తరుణవచ్ఛకభావం అతిక్కన్తా బలవవచ్ఛా. వచ్ఛతరీసుపి ఏసేవ నయో. బరిహిసత్థాయాతి పరిక్ఖేపకరణత్థాయ చేవ యఞ్ఞభూమియం అత్థరణత్థాయ చ. సేసం హేట్ఠా తత్థ తత్థ విత్థారితత్తా ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

కన్దరకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అట్ఠకనాగరసుత్తవణ్ణనా

౧౭. ఏవం ¶ మే సుతన్తి అట్ఠకనాగరసుత్తం. తత్థ బేలువగామకేతి వేసాలియా దక్ఖిణపస్సే అవిదూరే బేలువగామకో నామ అత్థి, తం గోచరగామం కత్వాతి అత్థో. దసమోతి ¶ సో హి జాతిగోత్తవసేన చేవ ¶ సారప్పత్తకులగణనాయ చ దసమే ఠానే గణీయతి, తేనస్స దసమోత్వేవ నామం జాతం. అట్ఠకనాగరోతి అట్ఠకనగరవాసీ. కుక్కుటారామోతి కుక్కుటసేట్ఠినా కారితో ఆరామో.

౧౮. తేన భగవతా…పే… అక్ఖాతోతి ఏత్థ అయం సఙ్ఖేపత్థో, యో సో భగవా సమతింస పారమియో పూరేత్వా సబ్బకిలేసే భఞ్జిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, తేన భగవతా, తేసం తేసం సత్తానం ఆసయానుసయం జానతా, హత్థతలే ఠపితఆమలకం వియ సబ్బం ఞేయ్యధమ్మం పస్సతా. అపిచ పుబ్బేనివాసాదీహి జానతా, దిబ్బేన చక్ఖునా పస్సతా, తీహి విజ్జాహి ఛహి వా పన అభిఞ్ఞాహి జానతా, సబ్బత్థ అప్పటిహతేన సమన్తచక్ఖునా పస్సతా, సబ్బధమ్మజాననసమత్థాయ పఞ్ఞాయ జానతా, సబ్బసత్తానం చక్ఖువిసయాతీతాని తిరోకుట్టాదిగతానిపి రూపాని అతివిసుద్ధేన మంసచక్ఖునా పస్సతా, అత్తహితసాధికాయ సమాధిపదట్ఠానాయ పటివేధపఞ్ఞాయ జానతా, పరహితసాధికాయ కరుణాపదట్ఠానాయ దేసనాపఞ్ఞాయ పస్సతా, అరీనం హతత్తా పచ్చయాదీనఞ్చ అరహత్తా అరహతా, సమ్మా సామఞ్చ సచ్చానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేన. అన్తరాయికధమ్మే వా జానతా, నియ్యానికధమ్మే పస్సతా, కిలేసారీనం హతత్తా అరహతా, సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి ఏవం చతువేసారజ్జవసేన చతూహి కారణేహి థోమితేన. అత్థి ను ఖో ఏకో ధమ్మో అక్ఖాతోతి.

౧౯. అభిసఙ్ఖతన్తి కతం ఉప్పాదితం. అభిసఞ్చేతయితన్తి చేతయితం పకప్పితం. సో తత్థ ఠితోతి సో తస్మిం సమథవిపస్సనాధమ్మే ఠితో. ధమ్మరాగేన ధమ్మనన్దియాతి పదద్వయేహి సమథవిపస్సనాసు ఛన్దరాగో వుత్తో. సమథవిపస్సనాసు ¶ హి సబ్బేన సబ్బం ఛన్దరాగం పరియాదియితుం సక్కోన్తో అరహా హోతి, అసక్కోన్తో అనాగామీ హోతి. సో సమథవిపస్సనాసు ఛన్దరాగస్స ¶ అప్పహీనత్తా చతుత్థజ్ఝానచేతనాయ సుద్ధావాసే నిబ్బత్తతి, అయం ఆచరియానం సమానకథా.

వితణ్డవాదీ పనాహ ‘‘తేనేవ ధమ్మరాగేనాతి వచనతో అకుసలేన సుద్ధావాసే నిబ్బత్తతీ’’తి సో ‘‘సుత్తం ఆహరా’’తి వత్తబ్బో, అద్ధా అఞ్ఞం అపస్సన్తో ఇదమేవ ఆహరిస్సతి, తతో వత్తబ్బో ‘‘కిం పనిదం సుత్తం నేయ్యత్థం నీతత్థ’’న్తి, అద్ధా నీతత్థన్తి వక్ఖతి. తతో వత్తబ్బో – ఏవం సన్తే అనాగామిఫలత్థికేన ¶ సమథవిపస్సనాసు ఛన్దరాగో కత్తబ్బో భవిస్సతి, ఛన్దరాగే ఉప్పాదితే అనాగామిఫలం పటివిద్ధం భవిస్సతి ‘‘మా సుత్తం మే లద్ధ’’న్తి యం వా తం వా దీపేహి. పఞ్హం కథేన్తేన హి ఆచరియస్స సన్తికే ఉగ్గహేత్వా అత్థరసం పటివిజ్ఝిత్వా కథేతుం వట్టతి, అకుసలేన హి సగ్గే, కుసలేన వా అపాయే పటిసన్ధి నామ నత్థి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘న, భిక్ఖవే, లోభజేన కమ్మేన దోసజేన కమ్మేన మోహజేన కమ్మేన దేవా పఞ్ఞాయన్తి, మనుస్సా పఞ్ఞాయన్తి, యా వా పనఞ్ఞాపి కాచి సుగతియో, అథ ఖో, భిక్ఖవే, లోభజేన కమ్మేన దోసజేన కమ్మేన మోహజేన కమ్మేన నిరయో పఞ్ఞాయతి, తిరచ్ఛానయోని పఞ్ఞాయతి, పేత్తివిసయో పఞ్ఞాయతి, యా వా పనఞ్ఞాపి కాచి దుగ్గతియో’’తి –

ఏవం పఞ్ఞాపేతబ్బో. సచే సఞ్జానాతి సఞ్జానాతు, నో చే సఞ్జానాతి, ‘‘గచ్ఛ పాతోవ విహారం పవిసిత్వా యాగుం పివాహీ’’తి ఉయ్యోజేతబ్బో.

యథా చ పన ఇమస్మిం సుత్తే, ఏవం మహామాలుక్యోవాదేపి మహాసతిపట్ఠానేపి కాయగతాసతిసుత్తేపి సమథవిపస్సనా కథితా. తత్థ ఇమస్మిం సుత్తే సమథవసేన గచ్ఛతోపి విపస్సనావసేన గచ్ఛతోపి సమథధురమేవ ధురం, మహామాలుక్యోవాదే విపస్సనావ ధురం, మహాసతిపట్ఠానం పన విపస్సనుత్తరం ¶ నామ కథితం, కాయగతాసతిసుత్తం సమథుత్తరన్తి.

అయం ఖో గహపతి…పే… ఏకధమ్మో అక్ఖాతోతి ఏకధమ్మం పుచ్ఛితేన అయమ్పి ఏకధమ్మోతి ఏవం పుచ్ఛావసేన కథితత్తా ఏకాదసపి ధమ్మా ఏకధమ్మో నామ జాతో. మహాసకులుదాయిసుత్తస్మిఞ్హి ¶ ఏకూనవీసతి పబ్బాని పటిపదావసేన ఏకధమ్మో నామ జాతాని, ఇధ ఏకాదసపుచ్ఛావసేన ఏకధమ్మోతి ఆగతాని. అమతుప్పత్తియత్థేన వా సబ్బానిపి ఏకధమ్మోతి వత్తుం వట్టతి.

౨౧. నిధిముఖం గవేసన్తోతి నిధిం పరియేసన్తో. సకిదేవాతి ఏకపయోగేన. కథం పన ఏకపయోగేనేవ ఏకాదసన్నం నిధీనం అధిగమో హోతీతి. ఇధేకచ్చో అరఞ్ఞే నిధిం గవేసమానో చరతి, తమేనం అఞ్ఞతరో అత్థచరకో దిస్వా ‘‘కిం భో చరసీ’’తి పుచ్ఛతి. సో ‘‘జీవితవుత్తిం పరియేసామీ’’తి ¶ ఆహ. ఇతరో ‘‘తేన హి సమ్మ ఆగచ్ఛ, ఏతం పాసాణం పవత్తేహీ’’తి ఆహ. సో తం పవత్తేత్వా ఉపరూపరి ఠపితా వా కుచ్ఛియా కుచ్ఛిం ఆహచ్చ ఠితా వా ఏకాదస కుమ్భియో పస్సేయ్య, ఏవం ఏకపయోగేన ఏకాదసన్నం నిధీనం అధిగమో హోతి.

ఆచరియధనం పరియేసిస్సన్తీతి అఞ్ఞతిత్థియా హి యస్స సన్తికే సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తి, తస్స సిప్పుగ్గహణతో పురే వా పచ్ఛా వా అన్తరన్తరే వా గేహతో నీహరిత్వా ధనం దేన్తి. యేసం గేహే నత్థి, తే ఞాతిసభాగతో పరియేసన్తి, తథా అలభమానా భిక్ఖమ్పి చరిత్వా దేన్తియేవ. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

కిమఙ్గం పనాహన్తి బాహిరకా తావ అనియ్యానికేపి సాసనే సిప్పమత్తదాయకస్స ధనం పరియేసన్తి; అహం పన ఏవంవిధే నియ్యానికసాసనే ఏకాదసవిధం అమతుప్పత్తిపటిపదం దేసేన్తస్స ఆచరియస్స పూజం కిం న కరిస్సామి, కరిస్సామియేవాతి వదతి. పచ్చేకదుస్సయుగేన ¶ అచ్ఛాదేసీతి ఏకమేకస్స భిక్ఖునో ఏకేకం దుస్సయుగమదాసీతి అత్థో. సముదాచారవచనం పనేత్థ ఏవరూపం హోతి, తస్మా అచ్ఛాదేసీతి వుత్తం. పఞ్చసతవిహారన్తి పఞ్చసతగ్ఘనికం పణ్ణసాలం కారేసీతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అట్ఠకనాగరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సేఖసుత్తవణ్ణనా

౨౨. ఏవం ¶ మే సుతన్తి సేఖసుత్తం. తత్థ నవం సన్థాగారన్తి అధునా కారితం సన్థాగారం, ఏకా మహాసాలాతి అత్థో. ఉయ్యోగకాలాదీసు హి రాజానో తత్థ ఠత్వా ‘‘ఏత్తకా పురతో గచ్ఛన్తు, ఏత్తకా పచ్ఛా, ఏత్తకా ఉభోహి పస్సేహి, ఏత్తకా హత్థీసు అభిరుహన్తు, ఏత్తకా అస్సేసు, ఏత్తకా రథేసు తిట్ఠన్తూ’’తి ఏవం సన్థం కరోన్తి, మరియాదం బన్ధన్తి, తస్మా తం ఠానం సన్థాగారన్తి వుచ్చతి. ఉయ్యోగట్ఠానతో చ ఆగన్త్వా యావ గేహేసు అల్లగోమయపరిభణ్డాదీని కరోన్తి, తావ ద్వే తీణి దివసాని తే రాజానో తత్థ సన్థమ్భన్తీతిపి సన్థాగారం. తేసం రాజూనం సహ అత్థానుసాసనం అగారన్తిపి సన్థాగారం గణరాజానో హి తే ¶ , తస్మా ఉప్పన్నకిచ్చం ఏకస్స వసేన న ఛిజ్జతి, సబ్బేసం ఛన్దో లద్ధుం వట్టతి, తస్మా సబ్బే తత్థ సన్నిపతిత్వా అనుసాసన్తి. తేన వుత్తం ‘‘సహ అత్థానుసాసనం అగారన్తిపి సన్థాగార’’న్తి. యస్మా పనేతే తత్థ సన్నిపతిత్వా ‘‘ఇమస్మిం కాలే కసితుం వట్టతి, ఇమస్మిం కాలే వపితు’’న్తి ఏవమాదినా నయేన ఘరావాసకిచ్చాని సమ్మన్తయన్తి, తస్మా ఛిద్దావఛిద్దం ¶ ఘరావాసం తత్థ సన్థరన్తీతిపి సన్థాగారం. అచిరకారితం హోతీతి కట్ఠకమ్మ-సిలాకమ్మ-చిత్తకమ్మాదివసేన సుసజ్జితం దేవవిమానం వియ అధునా నిట్ఠాపితం. సమణేన వాతి ఏత్థ యస్మా ఘరవత్థుపరిగ్గహకాలేయేవ దేవతా అత్తనో వసనట్ఠానం గణ్హన్తి, తస్మా ‘‘దేవేన వా’’తి అవత్వా ‘‘సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా కేనచి వా మనుస్సభూతేనా’’తి వుత్తం.

యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి సన్థాగారం నిట్ఠితన్తి సుత్వా ‘‘గచ్ఛామ, నం పస్సిస్సామా’’తి గన్త్వా ద్వారకోట్ఠకతో పట్ఠాయ సబ్బం ఓలోకేత్వా ‘‘ఇదం సన్థాగారం దేవవిమానసదిసం అతివియ మనోరమం సస్సిరికం కేన పఠమం పరిభుత్తం అమ్హాకం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ అస్సా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠస్స పఠమం దియ్యమానేపి సత్థునోవ అనుచ్ఛవికం, దక్ఖిణేయ్యవసేన దియ్యమానేపి సత్థునోవ అనుచ్ఛవికం, తస్మా పఠమం సత్థారం పరిభుఞ్జాపేస్సామ, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆగమనం కరిస్సామ, భిక్ఖుసఙ్ఘే ఆగతే తేపిటకం బుద్ధవచనం ఆగతమేవ భవిస్సతి, సత్థారం తియామరత్తిం అమ్హాకం ధమ్మకథం కథాపేస్సామ, ఇతి తీహి రతనేహి పరిభుత్తం మయం పచ్ఛా పరిభుఞ్జిస్సామ ¶ , ఏవం నో దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ భవిస్సతీ’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా ఉపసఙ్కమింసు.

యేన సన్థాగారం తేనుపసఙ్కమింసూతి తం దివసం కిర సన్థాగారం కిఞ్చాపి రాజకులానం దస్సనత్థాయ దేవవిమానం వియ సుసజ్జితం హోతి సుపటిజగ్గితం, బుద్ధారహం పన కత్వా అప్పఞ్ఞత్తం. బుద్ధా హి నామ అరఞ్ఞజ్ఝాసయా అరఞ్ఞారామా అన్తోగామే వసేయ్యుం వా నో వా, తస్మా భగవతో మనం ¶ జానిత్వావ పఞ్ఞాపేస్సామాతి చిన్తేత్వా తే భగవన్తం ఉపసఙ్కమింసు. ఇదాని పన మనం లభిత్వా పఞ్ఞాపేతుకామా యేన సన్థాగారం తేనుపసఙ్కమింసు.

సబ్బసన్థరిం సన్థాగారం సన్థరిత్వాతి యథా సబ్బమేవ సన్థతం హోతి, ఏవం తం సన్థరాపేత్వా. సబ్బపఠమం తావ ‘‘గోమయం నామ సబ్బమఙ్గలేసు వట్టతీ’’తి ¶ సుధాపరికమ్మకతమ్పి భూమిం అల్లగోమయేన ఓపుఞ్ఛాపేత్వా పరిసుక్ఖభావం ఞత్వా యథా అక్కన్తట్ఠానే పదం న పఞ్ఞాయతి, ఏవం చతుజ్జాతియగన్ధేహి లిమ్పాపేత్వా ఉపరి నానావణ్ణే కటసారకే సన్థరిత్వా తేసం ఉపరి మహాపిట్ఠికకోజవకే ఆదిం కత్వా హత్థత్థరక-అస్సత్థరక-సీహత్థరక-బ్యగ్ఘత్థరక-చన్దత్థరక-సూరియత్థరక-చిత్తత్థరకాదీహి నానావణ్ణేహి అత్థరణేహి సన్థరితబ్బకయుత్తం సబ్బోకాసం సన్థరాపేసుం. తేన వుత్తం ‘‘సబ్బసన్థరిం సన్థాగారం సన్థరిత్వా’’తి.

ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వాతి మజ్ఝట్ఠానే తావ మఙ్గలత్థమ్భం నిస్సాయ మహారహం బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా తత్థ యం యం ముదుకఞ్చ మనోరమఞ్చ పచ్చత్థరణం, తం తం పచ్చత్థరిత్వా భగవతో లోహితకం మనుఞ్ఞదస్సనం ఉపధానం ఉపదహిత్వా ఉపరి సువణ్ణరజతతారకవిచిత్తం వితానం బన్ధిత్వా గన్ధదామపుప్ఫదామపత్తదామాదీహి పచ్చత్థరణేహి అలఙ్కరిత్వా సమన్తా ద్వాదసహత్థట్ఠానే పుప్ఫజాలం కరిత్వా తింసహత్థమత్తం ఠానం పటసాణియా పరిక్ఖిపాపేత్వా ¶ పచ్ఛిమభిత్తిం నిస్సాయ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పల్లఙ్కపీఠ-అపస్సయపీఠ-ముణ్డపీఠాని పఞ్ఞాపేత్వా ఉపరి సేతపచ్చత్థరణేహి పచ్చత్థరాపేత్వా పాచీనభిత్తిం నిస్సాయ అత్తనో అత్తనో మహాపిట్ఠికకోజవకే పఞ్ఞాపేత్వా హంసలోమాదిపూరితాని ఉపధానాని ఠపాపేసుం ‘‘ఏవం అకిలమమానా సబ్బరత్తిం ధమ్మం సుణిస్సామా’’తి. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా’’తి.

ఉదకమణికన్తి ¶ మహాకుచ్ఛికం ఉదకచాటిం. ఉపట్ఠపేత్వాతి ఏవం భగవా చ భిక్ఖుసఙ్ఘో చ యథారుచియా హత్థే వా ధోవిస్సన్తి పాదే వా, ముఖం వా విక్ఖాలేస్సన్తీతి తేసు తేసు ఠానేసు మణివణ్ణస్స ఉదకస్స పూరాపేత్వా వాసత్థాయ నానాపుప్ఫాని చేవ ఉదకవాసచుణ్ణాని చ పక్ఖిపిత్వా కదలిపణ్ణేహి పిదహిత్వా పతిట్ఠాపేసుం. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఉపట్ఠపేత్వా’’తి.

తేలప్పదీపం ఆరోపేత్వాతి రజతసువణ్ణాదిమయదణ్డాసు దీపికాసు యోనకరూపకిరాతరూపకాదీనం హత్థే ఠపితసువణ్ణరజతాదిమయకపల్లకాదీసు చ తేలప్పదీపం జలయిత్వాతి అత్థో. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి ఏత్థ పన తే సక్యరాజానో న కేవలం సన్థాగారమేవ, అథ ఖో యోజనావట్టే కపిలవత్థుస్మిం నగరవీథియోపి సమ్మజ్జాపేత్వా ధజే ¶ ఉస్సాపేత్వా గేహద్వారేసు పుణ్ణఘటే చ కదలియో చ ఠపాపేత్వా సకలనగరం దీపమాలాదీహి విప్పకిణ్ణతారకం వియ కత్వా ‘‘ఖీరపాయకే దారకే ఖీరం పాయేథ, దహరే కుమారే లహుం లహుం భోజేత్వా సయాపేథ, ఉచ్చాసద్దం మా కరిత్థ, అజ్జ ఏకరత్తిం సత్థా అన్తోగామే వసిస్సతి, బుద్ధా నామ అప్పసద్దకామా హోన్తీ’’తి భేరిం చరాపేత్వా సయం దణ్డదీపికా ఆదాయ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసు.

అథ ¶ ఖో భగవా నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన యేన నవం సన్థాగారం తేనుపసఙ్కమీతి. ‘‘యస్స దాని, భన్తే, భగవా కాలం మఞ్ఞతీ’’తి ఏవం కిర కాలే ఆరోచితే భగవా లాఖారసేన తిన్తరత్తకోవిళారపుప్ఫవణ్ణం రత్తదుపట్టం కత్తరియా పదుమం కన్తన్తో వియ సంవిధాయ తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తో నివాసేత్వా సువణ్ణపామఙ్గేన పదుమకలాపం పరిక్ఖిపన్తో వియ విజ్జుల్లతాసస్సిరికం కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలేన గజకుమ్భం పరియోనద్ధన్తో వియ రతనసతుబ్బేధే సువణ్ణగ్ఘికే పవాళజాలం ఖిపమానో వియ సువణ్ణచేతియే రత్తకమ్బలకఞ్చుకం పటిముఞ్చన్తో వియ గచ్ఛన్తం పుణ్ణచన్దం రత్తవణ్ణవలాహకేన పటిచ్ఛాదయమానో వియ కఞ్చనపబ్బతమత్థకే సుపక్కలాఖారసం పరిసిఞ్చన్తో వియ చిత్తకూటపబ్బతమత్థకం విజ్జుల్లతాయ పరిక్ఖిపన్తో వియ చ సచక్కవాళసినేరుయుగన్ధరం మహాపథవిం చాలేత్వా గహితం నిగ్రోధపల్లవసమానవణ్ణం రత్తవరపంసుకూలం పారుపిత్వా గన్ధకుటిద్వారతో నిక్ఖమి కఞ్చనగుహతో సీహో వియ ఉదయపబ్బతకూటతో పుణ్ణచన్దో వియ చ. నిక్ఖమిత్వా పన గన్ధకుటిపముఖే అట్ఠాసి.

అథస్స ¶ కాయతో మేఘముఖేహి విజ్జుకలాపా వియ రస్మియో నిక్ఖమిత్వా సువణ్ణరసధారాపరిసేకమఞ్జరిపత్తపుప్ఫఫలవిటపే వియ ఆరామరుక్ఖే కరింసు. తావదేవ చ అత్తనో అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ మహాభిక్ఖుసఙ్ఘో భగవన్తం పరివారేసి. తే పన పరివారేత్వా ఠితా భిక్ఖూ ఏవరూపా అహేసుం అప్పిచ్ఛా సన్తుట్ఠా పవివిత్తా అసంసట్ఠా ఆరద్ధవీరియా ¶ వత్తారో వచనక్ఖమా చోదకా పాపగరహీ సీలసమ్పన్నా సమాధిసమ్పన్నా పఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసమ్పన్నాతి. తేహి పరివారితో భగవా రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తో వియ సువణ్ణక్ఖన్ధో రత్తపదుమసణ్డమజ్ఝగతా వియ సువణ్ణనావా పవాళవేదికాపరిక్ఖిత్తో వియ సువణ్ణపాసాదో విరోచిత్థ. సారిపుత్తమోగ్గల్లానాదయో మహాథేరాపి నం మేఘవణ్ణం పంసుకూలం ¶ పారుపిత్వా మణివమ్మవమ్మికా వియ మహానాగా పరివారయింసు వన్తరాగా భిన్నకిలేసా విజటితజటా ఛిన్నబన్ధనా కులే వా గణే వా అలగ్గా.

ఇతి భగవా సయం వీతరాగో వీతరాగేహి, వీతదోసో వీతదోసేహి, వీతమోహో వీతమోహేహి, నిత్తణ్హో నిత్తణ్హేహి, నిక్కిలేసో నిక్కిలేసేహి, సయం బుద్ధో బహుస్సుతబుద్ధేహి పరివారితో, పత్తపరివారితం వియ కేసరం, కేసరపరివారితా వియ కణ్ణికా, అట్ఠనాగసహస్సపరివారితో వియ ఛద్దన్తో నాగరాజా, నవుతిహంససహస్సపరివారితో వియ ధతరట్ఠో హంసరాజా, సేనఙ్గపరివారితో వియ చక్కవత్తి, మరుగణపరివారితో వియ సక్కో దేవరాజా, బ్రహ్మగణపరివారితో వియ హారితమహాబ్రహ్మా, తారాగణపరివారితో వియ పుణ్ణచన్దో, అసమేన బుద్ధవేసేన అపరిమాణేన బుద్ధవిలాసేన కపిలవత్థుగమనమగ్గం పటిపజ్జి.

అథస్స పురత్థిమకాయతో సువణ్ణవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. పచ్ఛిమకాయతో దక్ఖిణహత్థతో, వామహత్థతో సువణ్ణవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. ఉపరి కేసన్తతో పట్ఠాయ సబ్బకేసావత్తేహి మోరగీవవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా గగనతలే అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. హేట్ఠా పాదతలేహి పవాళవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా ఘనపథవియం అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. ఏవం సమన్తా అసీతిహత్థమత్తం ఠానం ఛబ్బణ్ణా బుద్ధరస్మియో విజ్జోతమానా ¶ విప్ఫన్దమానా కఞ్చనదణ్డదీపికాహి నిచ్ఛరిత్వా ఆకాసం పక్ఖన్దజాలా వియ చాతుద్దీపికమహామేఘతో నిక్ఖన్తవిజ్జుల్లతా వియ విధావింసు. సబ్బదిసాభాగా సువణ్ణచమ్పకపుప్ఫేహి వికిరియమానా వియ, సువణ్ణఘటా నిక్ఖన్తసువణ్ణరసధారాహి ¶ సిఞ్చమానా వియ, పసారితసువణ్ణపటపరిక్ఖిత్తా వియ, వేరమ్భవాతసముట్ఠితకింసుకకణికారపుప్ఫచుణ్ణసమోకిణ్ణా వియ విప్పకిరింసు.

భగవతోపి అసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాద్వత్తింసవరలక్ఖణసముజ్జలం సరీరం సముగ్గతతారకం వియ గగనతలం, వికసితమివ పదుమవనం, సబ్బపాలిఫుల్లో వియ యోజనసతికో పారిచ్ఛత్తకో, పటిపాటియా ఠపితానం ద్వత్తింసూచన్దానం ద్వత్తింససూరియానం ద్వత్తింసచక్కవత్తీనం ద్వత్తింసదేవరాజానం ద్వత్తింసమహాబ్రహ్మానం ¶ సిరియా సిరిం అభిభవమానం వియ విరోచిత్థ, యథా తం దసహి పారమీహి దసహి ఉపపారమీహి దసహి పరమత్థపారమీహి సుపూరితాహి సమతింసపారమితాహి అలఙ్కతం. కప్పసతసహసాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దిన్నదానం రక్ఖితసీలం కతకల్యాణకమ్మం ఏకస్మిం అత్తభావే ఓసరిత్వా విపాకం దాతుం ఠానం అలభమానం సమ్బాధపత్తం వియ అహోసి. నావాసహస్సభణ్డం ఏకనావం ఆరోపనకాలో వియ, సకటసహస్సభణ్డం ఏకసకటం ఆరోపనకాలో వియ, పఞ్చవీసతియా నదీనం ఓఘస్స సమ్భిజ్జ ముఖద్వారే ఏకతో రాసీభూతకాలో వియ చ అహోసి.

ఇమాయ బుద్ధసిరియా ఓభాసమానస్సాపి చ భగవతో పురతో అనేకాని దణ్డదీపికసహస్సాని ఉక్ఖిపింసు. తథా పచ్ఛతో. వామపస్సే దక్ఖిణపస్సే. జాతికుసుమచమ్పకవనమల్లికరత్తుప్పలనీలుప్పలమకులసిన్దువారపుప్ఫాని ¶ చేవ నీలపీతాదివణ్ణసుగన్ధగన్ధచుణ్ణాని చ చాతుద్దీపికమేఘవిస్సట్ఠోదకవుట్ఠియో వియ విప్పకిరింసు. పఞ్చఙ్గికతూరియనిగ్ఘోసా చేవ బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణప్పటిసంయుత్తా థుతిఘోసా చ సబ్బదిసా పూరయింసు. దేవమనుస్సనాగసుపణ్ణగన్ధబ్బయక్ఖాదీనం అక్ఖీని అమతపానం వియ లభింసు. ఇమస్మిం పన ఠానే ఠత్వా పదసహస్సేన గమనవణ్ణం వత్తుం వట్టతి. తత్రిదం ముఖమత్తం –

‘‘ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నో, కమ్పయన్తో వసున్ధరం;

అహేఠయన్తో పాణాని, యాతి లోకవినాయకో.

దక్ఖిణం పఠమం పాదం, ఉద్ధరన్తో నరాసభో;

గచ్ఛన్తో సిరిసమ్పన్నో, సోభతే ద్విపదుత్తమో.

గచ్ఛతో ¶ బుద్ధసేట్ఠస్స, హేట్ఠా పాదతలం ముదు;

సమం సమ్ఫుసతే భూమిం, రజసా నుపలిప్పతి.

నిన్నట్ఠానం ఉన్నమతి, గచ్ఛన్తే లోకనాయకే;

ఉన్నతఞ్చ సమం హోతి, పథవీ చ అచేతనా.

పాసాణా సక్ఖరా చేవ, కథలా ఖాణుకణ్టకా;

సబ్బే మగ్గా వివజ్జన్తి, గచ్ఛన్తే లోకనాయకే.

నాతిదూరే ¶ ఉద్ధరతి, నచ్చాసన్నే చ నిక్ఖిపం;

అఘట్టయన్తో నియ్యాతి, ఉభో జాణూ చ గోప్ఫకే.

నాతిసీఘం ¶ పక్కమతి, సమ్పన్నచరణో ముని;

న చాతిసణికం యాతి, గచ్ఛమానో సమాహితో.

ఉద్ధం అధో చ తిరియం, దిసఞ్చ విదిసం తథా;

న పేక్ఖమానో సో యాతి, యుగమత్తమ్హి పేక్ఖతి.

నాగవిక్కన్తచారో సో, గమనే సోభతే జినో;

చారుం గచ్ఛతి లోకగ్గో, హాసయన్తో సదేవకే.

ఉళురాజావ సోభన్తో, చతుచారీవ కేసరీ;

తోసయన్తో బహూ సత్తే, పురం సేట్ఠం ఉపాగమీ’’తి.

వణ్ణకాలో నామ కిరేస, ఏవంవిధేసు కాలేసు బుద్ధస్స సరీరవణ్ణే వా గుణవణ్ణే వా ధమ్మకథికస్స థామోయేవ పమాణం చుణ్ణియపదేహి వా గాథాబన్ధేన వా యత్తకం సక్కోతి, తత్తకం వత్తబ్బం. దుక్కథితన్తి న వత్తబ్బం. అప్పమాణవణ్ణా హి బుద్ధా, తేసం బుద్ధాపి అనవసేసతో వణ్ణం ¶ వత్తుం అసమత్థా, పగేవ ఇతరా పజాతి. ఇమినా సిరివిలాసేన అలఙ్కతప్పటియత్తం సక్యరాజపురం పవిసిత్వా భగవా పసన్నచిత్తేన జనేన గన్ధధూమవాసచుణ్ణాదీహి పూజయమానో సన్థాగారం పావిసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో భగవా నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన యేన ఏవం సన్థాగారం తేనుపసఙ్కమీ’’తి.

భగవన్తంయేవ పురక్ఖత్వాతి భగవన్తం పురతో కత్వా. తత్థ భగవా భిక్ఖూనఞ్చేవ ఉపాసకానఞ్చ మజ్ఝే నిసిన్నో గన్ధోదకేన న్హాపేత్వా దుకూలచుమ్బటకేన వోదకం కత్వా జాతిహిఙ్గులకేన మజ్జిత్వా రత్తకమ్బలపలివేఠితే ¶ పీఠే ఠపితరత్తసువణ్ణఘనపటిమా వియ అతివిరోచిత్థ. అయం పనేత్థ పోరాణానం వణ్ణభణనమగ్గో –

‘‘గన్త్వాన మణ్డలమాళం, నాగవిక్కన్తచరణో;

ఓభాసయన్తో లోకగ్గో, నిసీది వరమాసనే.

తస్మిం ¶ నిసిన్నో నరదమ్మసారథి,

దేవాతిదేవో సతపుఞ్ఞలక్ఖణో;

బుద్ధాసనే మజ్ఝగతో విరోచతి,

సువణ్ణనేక్ఖం వియ పణ్డుకమ్బలే.

నేక్ఖం జమ్బోనదస్సేవ, నిక్ఖిత్తం పణ్డుకమ్బలే;

విరోచతి వీతమలో, మణివేరోచనో యథా.

మహాసాలోవ సమ్ఫుల్లో, నేరురాజావలఙ్కతో;

సువణ్ణయూపసఙ్కాసో, పదుమో కోకనదో యథా.

జలన్తో దీపరుక్ఖోవ, పబ్బతగ్గే యథా సిఖీ;

దేవానం పారిచ్ఛత్తోవ, సబ్బఫుల్లో విరోచథా’’తి.

కాపిలవత్థవే ¶ సక్యే బహుదేవ రత్తిం ధమ్మియా కథాయాతి ఏత్థ ధమ్మీ కథా నామ సన్థాగారఅనుమోదనప్పటిసంయుత్తా పకిణ్ణకకథా వేదితబ్బా. తదా హి భగవా ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ పథవోజం ఆకడ్ఢన్తో వియ మహాజమ్బుం ఖన్ధే గహేత్వా చాలేన్తో వియ యోజనికం మధుభణ్డం చక్కయన్తేన పీళేత్వా మధుపానం పాయమానో వియ కాపిలవత్థవానం సక్యానం హితసుఖావహం ¶ పకిణ్ణకకథం కథేసి. ‘‘ఆవాసదానం నామేతం మహారాజ మహన్తం, తుమ్హాకం ఆవాసో మయా పరిభుత్తో భిక్ఖుసఙ్ఘేన పరిభుత్తో మయా చ భిక్ఖుసఙ్ఘేన చ పరిభుత్తో పన ధమ్మరతనేన పరిభుత్తో యేవాతి తీహి రతనేహి పరిభుత్తో నామ హోతి. ఆవాసదానస్మిఞ్హి దిన్నే సబ్బదానం దిన్నమేవ హోతి. భూమట్ఠకపణ్ణసాలాయ వా సాఖామణ్డపస్స వాపి ఆనిసంసో నామ పరిచ్ఛిన్దితుం న సక్కా’’తి నానానయవిచిత్తం బహుం ధమ్మకథం కథేత్వా –

‘‘సీతం ఉణ్హం పటిహన్తి, తతో వాళమిగాని చ;

సరీసపే చ మకసే, సిసిరే చాపి వుట్ఠియో.

తతో వాతాతపో ఘోరో, సఞ్జాతో పటిహఞ్ఞతి;

లేణత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ, ఝాయితుఞ్చ విపస్సితుం.

విహారదానం సఙ్ఘస్స, అగ్గం బుద్ధేన వణ్ణితం;

తస్మా హి పణ్డితో పోసో, సమ్పస్సం అత్థమత్తనో.

విహారే ¶ కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే;

తేసం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, వత్థసేనాసనాని చ.

దదేయ్య ఉజుభూతేసు, విప్పసన్నేన చేతసా;

తే తస్స ధమ్మం దేసేన్తి, సబ్బదుక్ఖాపనూదనం;

యం సో ధమ్మం ఇధఞ్ఞాయ, పరినిబ్బాతి అనాసవో’’తి. (చూళవ. ౨౯౫) –

ఏవం అయమ్పి ఆవాసే ఆనిసంసో, అయమ్పి ఆనిసంసోతి బహుదేవరత్తిం అతిరేకతరం దియడ్ఢయామం ఆవాసానిసంసకథం ¶ కథేసి. తత్థ ఇమా గాథావ సఙ్గహం ఆరుళ్హా, పకిణ్ణకధమ్మదేసనా పన సఙ్గహం న ఆరోహతి. సన్దస్సేసీతిఆదీని ¶ వుత్తత్థానేవ.

ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆమన్తేసీతి ధమ్మకథం కథాపేతుకామో జానాపేసి. అథ కస్మా సారిపుత్తమహామోగ్గల్లానమహాకస్సపాదీసు అసీతిమహాథేరేసు విజ్జమానేసు భగవా ఆనన్దత్థేరస్స భారమకాసీతి. పరిసజ్ఝాసయవసేన. ఆయస్మా హి ఆనన్దో బహుస్సుతానం అగ్గో, పహోసి పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహి మధురధమ్మకథం కథేతున్తి సాకియమణ్డలే పాకటో పఞ్ఞాతో. తస్స సక్యరాజూహి విహారం గన్త్వాపి ధమ్మకథా సుతపుబ్బా, ఓరోధా పన నేసం న యథారుచియా విహారం గన్తుం లభన్తి, తేసం ఏతదహోసి – ‘‘అహో వత భగవా అప్పంయేవ ధమ్మకథం కథేత్వా అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠస్స ఆనన్దస్స భారం కరేయ్యా’’తి. తేసం అజ్ఝాసయవసేన భగవా తస్సేవ భారమకాసి.

సేఖో పాటిపదోతి పటిపన్నకో సేఖసమణో. సో తుయ్హం పటిభాతు ఉపట్ఠాతు, తస్స పటిపదం దేసేహీతి పటిపదాయ పుగ్గలం నియమేత్వా దస్సేతి. కస్మా పన భగవా ఇమం పటిపదం నియమేసి? బహూహి కారణేహి. ఇమే తావ సక్యా మఙ్గలసాలాయ మఙ్గలం పచ్చాసీసన్తి వడ్ఢిం ఇచ్ఛన్తి, అయఞ్చ సేఖపటిపదా మయ్హం సాసనే మఙ్గలపటిపదా వడ్ఢమానకపటిపదాతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి. తస్సఞ్చ పరిసతి సేఖావ బహూ నిసిన్నా, తే అత్తనా పటివిద్ధట్ఠానే కథీయమానే అకిలమన్తావ సల్లక్ఖేస్సన్తీతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి. ఆయస్మా చ ఆనన్దో సేఖపటిసమ్భిదాపత్తోవ, సో అత్తనా పటివిద్ధే పచ్చక్ఖట్ఠానే కథేన్తో అకిలమన్తో విఞ్ఞాపేతుం సక్ఖిస్సతీతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి. సేఖపటిపదాయ చ తిస్సోపి సిక్ఖా ఓసటా ¶ , తత్థ అధిసీలసిక్ఖాయ ¶ కథితాయ సకలం వినయపిటకం కథితమేవ హోతి, అధిచిత్తసిక్ఖాయ కథితాయ సకలం సుత్తన్తపిటకం కథితం హోతి, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయ కథితాయ సకలం అభిధమ్మపిటకం కథితం హోతి, ఆనన్దో చ బహుస్సుతో తిపిటకధరో, సో పహోతి తీహి పిటకేహి తిస్సో సిక్ఖా కథేతుం, ఏవం కథితే సక్యానం మఙ్గలమేవ వడ్ఢియేవ భవిస్సతీతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి.

పిట్ఠి మే ఆగిలాయతీతి కస్మా ఆగిలాయతి? భగవతో హి ఛబ్బస్సాని పధానం పదహన్తస్స ¶ మహన్తం కాయదుక్ఖం అహోసి, అథస్స అపరభాగే మహల్లకకాలే పిట్ఠివాతో ఉప్పజ్జి. అకారణం వా ఏతం. పహోతి హి భగవా ఉప్పన్నం వేదనం విక్ఖమ్భేత్వా ఏకమ్పి ద్వేపి సత్తాహే ఏకపల్లఙ్కేన నిసీదితుం. సన్థాగారసాలం పన చతూహి ఇరియాపథేహి పరిభుఞ్జితుకామో అహోసి, తత్థ పాదధోవనట్ఠానతో యావ ధమ్మాసనా అగమాసి, ఏత్తకే ఠానే గమనం నిప్ఫన్నం. ధమ్మాసనం పత్తో థోకం ఠత్వా నిసీది, ఏత్తకే ఠానం. దియడ్ఢయామం ధమ్మాసనే నిసీది, ఏత్తకే ఠానే నిసజ్జా నిప్ఫన్నా. ఇదాని దక్ఖిణేన పస్సేన థోకం నిపన్నే సయనం నిప్ఫజ్జిస్సతీతి ఏవం చతూహి ఇరియాపథేహి పరిభుఞ్జితుకామో అహోసి. ఉపాదిన్నకసరీరఞ్చ నామ ‘‘నో ఆగిలాయతీ’’తి న వత్తబ్బం, తస్మా చిరం నిసజ్జాయ సఞ్జాతం అప్పకమ్పి ఆగిలాయనం గహేత్వా ఏవమాహ.

సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞాపేత్వాతి సన్థాగారస్స కిర ఏకపస్సే తే రాజానో పట్టసాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా కప్పియమఞ్చకం పఞ్ఞపేత్వా కప్పియపచ్చత్థరణేన అత్థరిత్వా ఉపరి సువణ్ణ-తారక-గన్ధమాలా-దామపటిమణ్డితం వితానం బన్ధిత్వా గన్ధతేలప్పదీపం ఆరోపయింసు ‘‘అప్పేవ నామ సత్థా ధమ్మాసనతో ¶ వుట్ఠాయ థోకం విస్సమన్తో ఇధ నిపజ్జేయ్య, ఏవం నో ఇమం సన్థాగారం భగవతా చతూహి ఇరియాపథేహి పరిభుత్తం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ భవిస్సతీ’’తి. సత్థాపి తదేవ సన్ధాయ తత్థ సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేత్వా నిపజ్జి. ఉట్ఠానసఞ్ఞం మనసి కరిత్వాతి ఏత్తకం కాలం అతిక్కమిత్వా వుట్ఠహిస్సామీతి వుట్ఠానసఞ్ఞం చిత్తే ఠపేత్వా.

౨౩. మహానామం సక్కం ఆమన్తేసీతి సో కిర తస్మిం కాలే తస్సం పరిసతి జేట్ఠకో పామోక్ఖో, తస్మిం సఙ్గహితే సేసపరిసా సఙ్గహితావ ¶ హోతీతి థేరో తమేవ ఆమన్తేసి. సీలసమ్పన్నోతి సీలేన సమ్పన్నో, సమ్పన్నసీలో పరిపుణ్ణసీలోతి అత్థో. సద్ధమ్మేహీతి సున్దరధమ్మేహి, సతం వా సప్పురిసానం ధమ్మేహి.

౨౪. కథఞ్చ మహానామాతి ఇమినా ఏత్తకేన ఠానేన సేఖపటిపదాయ మాతికం ఠపేత్వా పటిపాటియా విత్థారేతుకామో ఏవమాహ. తత్థ సీలసమ్పన్నోతిఆదీని ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథా’’తి ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తాదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

౨౫. కాయదుచ్చరితేనాతిఆదీసు ¶ ఉపయోగత్థే కరణవచనం, హిరియితబ్బాని కాయదుచ్చరితాదీని హిరియతి జిగుచ్ఛతీతి అత్థో. ఓత్తప్పనిద్దేసే హేత్వత్థే కరణవచనం, కాయదుచ్చరితాదీహి ఓత్తప్పస్స హేతుభూతేహి ఓత్తప్పతి భాయతీతి అత్థో. ఆరద్ధవీరియోతి పగ్గహితవీరియో అనోసక్కితమానసో. పహానాయాతి పహానత్థాయ. ఉపసమ్పదాయాతి ¶ పటిలాభత్థాయ. థామవాతి వీరియథామేన సమన్నాగతో. దళ్హపరక్కమోతి థిరపరక్కమో. అనిక్ఖిత్తధురో కుసలేసు ధమ్మేసూతి కుసలేసు ధమ్మేసు అనోరోపితధురో అనోసక్కితవీరియో. పరమేనాతి ఉత్తమేన. సతినేపక్కేనాతి సతియా చ నిపకభావేన చ. కస్మా పన సతిభాజనియే పఞ్ఞా ఆగతాతి? సతియా బలవభావదీపనత్థం. పఞ్ఞావిప్పయుత్తా హి సతి దుబ్బలా హోతి, సమ్పయుత్తా బలవతీతి.

చిరకతమ్పీతి అత్తనా వా పరేన వా కాయేన చిరకతం చేతియఙ్గణవత్తాది అసీతి మహావత్తపటిపత్తిపూరణం. చిరభాసితమ్పీతి అత్తనా వా పరేన వా వాచాయ చిరభాసితం సక్కచ్చం ఉద్దిసన-ఉద్దిసాపన-ధమ్మోసారణ-ధమ్మదేసనా-ఉపనిసిన్నకథా-అనుమోదనియాదివసేన పవత్తితం వచీకమ్మం. సరితా అనుస్సరితాతి తస్మిం కాయేన చిరకతే ‘‘కాయో నామ కాయవిఞ్ఞత్తి, చిరభాసితే వాచా నామ వచీవిఞ్ఞత్తి. తదుభయమ్పి రూపం, తంసముట్ఠాపికా చిత్తచేతసికా అరూపం. ఇతి ఇమే రూపారూపధమ్మా ఏవం ఉప్పజ్జిత్వా ఏవం నిరుద్ధా’’తి సరతి చేవ అనుస్సరతి చ, సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం సముట్ఠాపేతీతి అత్థో. బోజ్ఝఙ్గసముట్ఠాపికా హి సతి ఇధ అధిప్పేతా. తాయ సతియా ఏస సకిమ్పి సరణేన సరితా, పునప్పునం సరణేన అనుస్సరితాతి వేదితబ్బా.

ఉదయత్థగామినియాతి ¶ పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయవయగామినియా ఉదయఞ్చ వయఞ్చ పటివిజ్ఝితుం సమత్థాయ. అరియాయాతి విక్ఖమ్భనవసేన చ సముచ్ఛేదవసేన చ కిలేసేహి ఆరకా ఠితాయ పరిసుద్ధాయ. పఞ్ఞాయ సమన్నాగతోతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ చేవ మగ్గపఞ్ఞాయ చ సమఙ్గీభూతో. నిబ్బేధికాయాతి ¶ సాయేవ నిబ్బిజ్ఝనతో నిబ్బేధికాతి వుచ్చతి, తాయ సమన్నాగతోతి అత్థో. తత్థ మగ్గపఞ్ఞాయ సముచ్ఛేదవసేన అనిబ్బిద్ధపుబ్బం అపదాలితపుబ్బం లోభక్ఖన్ధం దోసక్ఖన్ధం మోహక్ఖన్ధం నిబ్బిజ్ఝతి పదాలేతీతి నిబ్బేధికా. విపస్సనాపఞ్ఞాయ తదఙ్గవసేన నిబ్బేధికాయ మగ్గపఞ్ఞాయ పటిలాభసంవత్తనతో చాతి విపస్సనా ‘‘నిబ్బేధికా’’తి వత్తుం వట్టతి. సమ్మా దుక్ఖక్ఖయగామినియాతి ఇధాపి మగ్గపఞ్ఞా ‘‘సమ్మా హేతునా నయేన వట్టదుక్ఖం ఖేపయమానా గచ్ఛతీతి ¶ సమ్మా దుక్ఖక్ఖయగామినీ నామ. విపస్సనా తదఙ్గవసేన వట్టదుక్ఖఞ్చ కిలేసదుక్ఖఞ్చ ఖేపయమానా గచ్ఛతీతి దుక్ఖక్ఖయగామినీ. దుక్ఖక్ఖయగామినియా వా మగ్గపఞ్ఞాయ పటిలాభసంవత్తనతో ఏసా దుక్ఖక్ఖయగామినీ’’తి వేదితబ్బా.

౨౬. అభిచేతసికానన్తి అభిచిత్తం సేట్ఠచిత్తం సితానం నిస్సితానం. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానన్తి అప్పితప్పితక్ఖణే సుఖపటిలాభహేతూనం. నికామలాభీతి ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితా. అకిచ్ఛలాభీతి నిదుక్ఖలాభీ. అకసిరలాభీతి విపులలాభీ. పగుణభావేన ఏకో ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం సక్కోతి, సమాధిపారిపన్థికధమ్మే పన అకిలమన్తో విక్ఖమ్భేతుం న సక్కోతి, సో అత్తనో అనిచ్ఛాయ ఖిప్పమేవ వుట్ఠాతి, యథాపరిచ్ఛేదవసేన సమాపత్తిం ఠపేతుం న సక్కోతి అయం కిచ్ఛలాభీ కసిరలాభీ నామ. ఏకో ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే చ సమాపజ్జితుం సక్కోతి, సమాధిపారిపన్థికధమ్మే చ అకిలమన్తో విక్ఖమ్భేతి, సో యథాపరిచ్ఛేదవసేనేవ వుట్ఠాతుం సక్కోతి, అయం అకిచ్ఛలాభీ అకసిరలాభీ నామ.

౨౭. అయం ¶ వుచ్చతి మహానామ అరియసావకో సేఖో పాటిపదోతి మహానామ అరియసావకో సేఖో పాటిపదో విపస్సనాగబ్భాయ వడ్ఢమానకపటిపదాయ సమన్నాగతోతి వుచ్చతీతి దస్సేతి. అపుచ్చణ్డతాయాతి అపూతిఅణ్డతాయ. భబ్బో అభినిబ్భిదాయాతి విపస్సనాదిఞాణప్పభేదాయ భబ్బో. సమ్బోధాయాతి అరియమగ్గాయ. అనుత్తరస్స యోగక్ఖేమస్సాతి అరహత్తం ¶ అనుత్తరో యోగక్ఖేమో నామ, తదభిగమాయ భబ్బోతి దస్సేతి. యా పనాయమేత్థ అత్థదీపనత్థం ఉపమా ఆహటా, సా చేతోఖిలసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. కేవలఞ్హి తత్థ ‘‘తస్సా కుక్కుటియా అణ్డేసు తివిధకిరియకరణం వియ హి ఇమస్స భిక్ఖునో ఉస్సోళ్హిపన్నరసేహి అఙ్గేహి సమన్నాగతభావో’’తి యం ఏవం ఓపమ్మసంసన్దనం ఆగతం, తం ఇధ ఏవం సీలసమ్పన్నో హోతీతిఆదివచనతో ‘‘తస్సా కుక్కుటియా అణ్డేసు తివిధకిరియకరణం వియ ఇమస్స భిక్ఖునో సీలసమ్పన్నతాదీహి పన్నరసేహి ధమ్మేహి సమఙ్గిభావో’’తి. ఏవం యోజేత్వా వేదితబ్బం. సేసం సబ్బత్థ వుత్తసదిసమేవ.

౨౮. ఇమంయేవ అనుత్తరం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి ఇమం పఠమాదిజ్ఝానేహి అసదిసం ఉత్తమం చతుత్థజ్ఝానికం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం. పఠమాభినిబ్భిదాతి పఠమో ఞాణభేదో. దుతియాదీసుపి ఏసేవ ¶ నయో. కుక్కుటచ్ఛాపకో పన ఏకవారం మాతుకుచ్ఛితో ఏకవారం అణ్డకోసతోతి ద్వే వారే జాయతి. అరియసావకో తీహి విజ్జాహి తాయో వారే జాయతి. పుబ్బేనివాసచ్ఛాదకం ¶ తమం వినోదేత్వా పుబ్బేనివాసఞాణేన పఠమం జాయతి, సత్తానం చుతిపటిసన్ధిచ్ఛాదకం తమం వినోదేత్వా దిబ్బచక్ఖుఞాణేన దుతియం జాయతి, చతుసచ్చపటిచ్ఛాదకం తమం వినోదేత్వా ఆసవక్ఖయఞాణేన తతియం జాయతి.

౨౯. ఇదమ్పిస్స హోతి చరణస్మిన్తి ఇదమ్పి సీలం అస్స భిక్ఖునో చరణం నామ హోతీతి అత్థో. చరణం నామ బహు అనేకవిధం, సీలాదయో పన్నరసధమ్మా, తత్థ ఇదమ్పి ఏకం చరణన్తి అత్థో. పదత్థో పన చరతి తేన అగతపుబ్బం దిసం గచ్ఛతీతి చరణం. ఏస నయో సబ్బత్థ.

ఇదమ్పిస్స హోతి విజ్జాయాతి ఇదం పుబ్బేనివాసఞాణం తస్స విజ్జా నామ హోతీతి అత్థో. విజ్జా నామ బహు అనేకవిధా, విపస్సనఞాణాదీని అట్ఠ ఞాణాని, తత్థ ఇదమ్పి ఞాణం ఏకా విజ్జాతిపి అత్థో. పదత్థో పన వినివిజ్ఝిత్వా ఏతాయ జానాతీతి విజ్జా. ఏస నయో సబ్బత్థ. విజ్జాసమ్పన్నో ఇతిపీతి తీహి విజ్జాహి విజ్జాసమ్పన్నో ఇతిపి. చరణసమ్పన్నో ఇతిపీతి పఞ్చదసహి ధమ్మేహి చరణసమ్పన్నో ఇతిపి. తదుభయేన పన విజ్జాచరణసమ్పన్నో ఇతిపీతి.

౩౦. సనఙ్కుమారేనాతి ¶ పోరాణకకుమారేన, చిరకాలతో పట్ఠాయ కుమారోతి పఞ్ఞాతేన. సో కిర మనుస్సపథే పఞ్చచూళకకుమారకకాలే ఝానం నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి, తస్స సో అత్తభావో పియో అహోసి మనాపో, తస్మా తాదిసేనేవ అత్తభావేన చరతి, తేన నం సనఙ్కుమారోతి సఞ్జానన్తి. జనేతస్మిన్తి ¶ జనితస్మిం, పజాయాతి అత్థో. యే గోత్తపటిసారినోతి యే జనేతస్మిం గోత్తం పటిసరన్తి ‘‘అహం గోతమో, అహం కస్సపో’’తి, తేసు లోకే గోత్తపటిసారీసు ఖత్తియో సేట్ఠో. అనుమతా భగవతాతి మమ పఞ్హబ్యాకరణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా దేసితాతి అమ్బట్ఠసుత్తే బుద్ధేన భగవతా ‘‘అహమ్పి, అమ్బట్ఠ, ఏవం వదామి –

‘ఖత్తియో ¶ సేట్ఠో జనేతస్మిం, యే గోత్తపటిసారినో;

విజ్జాచరణసమ్పన్నో, సో సేట్ఠో దేవమానుసే’తి’’. (దీ. ని. ౧.౨౭౭) –

ఏవం భాసన్తేన అనుఞ్ఞాతా అనుమోదితా. సాధు సాధు ఆనన్దాతి, భగవా కిర ఆదితో పట్ఠాయ నిద్దం అనోక్కమన్తోవ ఇమం సుత్తం సుత్వా ఆనన్దేన సేఖపటిపదాయ కూటం గహితన్తి ఞత్వా ఉట్ఠాయ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో సాధుకారం అదాసి. ఏత్తావతా చ పన ఇదం సుత్తం జినభాసితం నామ జాతం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సేఖసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పోతలియసుత్తవణ్ణనా

౩౧. ఏవం ¶ మే సుతన్తి పోతలియసుత్తం. తత్థ అఙ్గుత్తరాపేసూతి అఙ్గాయేవ సో జనపదో, మహియా పనస్స ఉత్తరేన యా ఆపో, తాసం అవిదూరత్తా ఉత్తరాపోతిపి వుచ్చతి. కతరమహియా ఉత్తరేన యా ఆపోతి, మహామహియా. తత్థాయం ఆవిభావకథా – అయం కిర జమ్బుదీపో ¶ దససహస్సయోజనపరిమాణో. తత్థ చ చతుసహస్సయోజనప్పమాణో పదేసో ఉదకేన అజ్ఝోత్థటో సముద్దోతి సఙ్ఖం గతో ¶ . తిసహస్సయోజనప్పమాణే మనుస్సా వసన్తి. తిసహస్సయోజనప్పమాణే హిమవా పతిట్ఠితో ఉబ్బేధేన పఞ్చయోజనసతికో చతురాసీతికూటసహస్సపటిమణ్డితో సమన్తతో సన్దమానపఞ్చసతనదీవిచిత్తో, యత్థ ఆయామవిత్థారేన చేవ గమ్భీరతాయ చ పణ్ణాసపణ్ణాసయోజనా దియడ్ఢయోజనసతపరిమణ్డలా అనోతత్తదహో కణ్ణముణ్డదహో రథకారదహో ఛద్దన్తదహో కుణాలదహో మన్దాకినీదహో సీహపపాతదహోతి సత్త మహాసరా పతిట్ఠితా. తేసు అనోతత్తదహో సుదస్సనకూటం చిత్రకూటం కాళకూటం గన్ధమాదనకూటం కేలాసకూటన్తి ఇమేహి పఞ్చహి పబ్బతేహి పరిక్ఖిత్తో.

తత్థ సుదస్సనకూటం సోవణ్ణమయం ద్వియోజనసతుబ్బేధం అన్తోవఙ్కం కాకముఖసణ్ఠానం తమేవ సరం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితం. చిత్రకూటం సబ్బరతనమయం. కాళకూటం అఞ్జనమయం. గన్ధమాదనకూటం సానుమయం అబ్భన్తరే ముగ్గవణ్ణం, మూలగన్ధో సారగన్ధో ఫేగ్గుగన్ధో తచగన్ధో పపటికగన్ధో రసగన్ధో పత్తగన్ధో పుప్ఫగన్ధో ఫలగన్ధో గన్ధగన్ధోతి ఇమేహి దసహి గన్ధేహి ఉస్సన్నం నానప్పకారఓసధసఞ్ఛన్నం, కాళపక్ఖఉపోసథదివసే ఆదిత్తమివ అఙ్గారం జలన్తం తిట్ఠతి. కేలాసకూటం రజతమయం. సబ్బాని సుదస్సనేన సమానుబ్బేధసణ్ఠానాని, తమేవ సరం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితాని. తాని సబ్బాని ¶ దేవానుభావేన నాగానుభావేన చ వస్సన్తి, నదియో చ తేసు సన్దన్తి. తం సబ్బమ్పి ఉదకం అనోతత్తమేవ పవిసతి. చన్దిమసూరియా దక్ఖిణేన వా ఉత్తరేన వా గచ్ఛన్తా పబ్బతన్తరేన తత్థ ఓభాసం కరోన్తి, ఉజుం గచ్ఛన్తా న కరోన్తి, తేనేవస్స అనోతత్తన్తి సఙ్ఖా ఉదపాది.

తత్థ ¶ మనోహరసిలాతలాని నిమ్మచ్ఛకచ్ఛపాని ఫలికసదిసనిమ్మలుదకాని న్హానతిత్థాని సుపటియత్తాని హోన్తి, యేసు బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవా చ ఇద్ధిమన్తో చ ఇసయో న్హాయన్తి, దేవయక్ఖాదయో ఉయ్యానకీళకం కీళన్తి.

తస్స చతూసు పస్సేసు సీహముఖం హత్థిముఖం అస్సముఖం ఉసభముఖన్తి చత్తారి ముఖాని హోన్తి, యేహి చతస్సో నదియో సన్దన్తి. సీహముఖేన నిక్ఖన్తనదీతీరే సీహా బహుతరా హోన్తి. హత్థిముఖాదీహి హత్థిఅస్సఉసభా. పురత్థిమదిసతో నిక్ఖన్తనదీ అనోతత్తం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా ఇతరా తిస్సో నదియో అనుపగమ్మ ¶ పాచీనహిమవన్తేనేవ అమనుస్సపథం గన్త్వా మహాసముద్దం పవిసతి. పచ్ఛిమదిసతో చ ఉత్తరదిసతో చ నిక్ఖన్తనదియోపి తథేవ పదక్ఖిణం కత్వా పచ్ఛిమహిమవన్తేనేవ ఉత్తరహిమవన్తేనేవ చ అమనుస్సపథం గన్త్వా మహాసముద్దం పవిసన్తి. దక్ఖిణదిసతో నిక్ఖన్తనదీ పన తం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా దక్ఖిణేన ఉజుకం పాసాణపిట్ఠేనేవ సట్ఠియోజనాని గన్త్వా పబ్బతం పహరిత్వా వుట్ఠాయ పరిక్ఖేపేన తిగావుతప్పమాణా ఉదకధారా చ హుత్వా ఆకాసేన సట్ఠియోజనాని గన్త్వా తియగ్గళే నామ పాసాణే పతితా, పాసాణో ఉదకధారావేగేన భిన్నో. తత్థ పఞ్ఞాసయోజనప్పమాణా తియగ్గళా నామ పోక్ఖరణీ జాతా, పోక్ఖరణియా కూలం భిన్దిత్వా పాసాణం పవిసిత్వా సట్ఠియోజనాని గతా. తతో ఘనపథవిం భిన్దిత్వా ఉమఙ్గేన సట్ఠియోజనాని గన్త్వా విఞ్ఝుం నామ తిరచ్ఛానపబ్బతం ¶ పహరిత్వా హత్థతలే పఞ్చఙ్గులిసదిసా పఞ్చధారా హుత్వా పవత్తన్తి. సా తిక్ఖత్తుం అనోతత్తం పదక్ఖిణం కత్వా గతట్ఠానే ఆవట్టగఙ్గాతి వుచ్చతి. ఉజుకం పాసాణపిట్ఠేన సట్ఠియోజనాని గతట్ఠానే కణ్హగఙ్గాతి, ఆకాసేన సట్ఠియోజనాని గతట్ఠానే ఆకాసగఙ్గాతి, తియగ్గళపాసాణే పఞ్ఞాసయోజనోకాసే ఠితా తియగ్గళపోక్ఖరణీతి, కూలం భిన్దిత్వా పాసాణం పవిసిత్వా సట్ఠియోజనాని గతట్ఠానే బహలగఙ్గాతి, ఉమఙ్గేన సట్ఠియోజనాని గతట్ఠానే ఉమఙ్గగఙ్గాతి వుచ్చతి. విఞ్ఝుం నామ తిరచ్ఛానపబ్బతం పహరిత్వా పఞ్చధారా హుత్వా పవత్తట్ఠానే పన గఙ్గా యమునా అచిరవతీ సరభూ మహీతి పఞ్చధా సఙ్ఖం గతా. ఏవమేతా పఞ్చ మహానదియో హిమవన్తతో పభవన్తి. తాసు యా అయం పఞ్చమీ మహీ నామ, సా ఇధ మహామహీతి అధిప్పేతా. తస్సా ఉత్తరేన యా ఆపో, తాసం అవిదూరత్తా సో జనపదో అఙ్గుత్తరాపోతి వేదితబ్బో. తస్మిం అఙ్గుత్తరాపేసు జనపదే.

ఆపణం ¶ నామాతి తస్మిం కిర నిగమే వీసతి ఆపణముఖసహస్సాని విభత్తాని అహేసుం. ఇతి సో ఆపణానం ఉస్సన్నత్తా ఆపణన్త్వేవ సఙ్ఖం గతో. తస్స చ నిగమస్స అవిదూరే నదీతీరే ఘనచ్ఛాయో రమణీయో భూమిభాగో మహావనసణ్డో, తస్మిం భగవా విహరతి. తేనేవేత్థ వసనట్ఠానం న నియామితన్తి వేదితబ్బం. యేనఞ్ఞతరో వనసణ్డో తేనుపసఙ్కమీతి ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘం వసనట్ఠానం పేసేత్వా ఏకకోవ ఉపసఙ్కమి పోతలియం గహపతిం సన్ధాయ. పోతలియోపి ఖో గహపతీతి పోతలియోతి ఏవంనామకో గహపతి. సమ్పన్ననివాసనపావురణోతి పరిపుణ్ణనివాసనపావురణో ¶ , ఏకం దీఘదసం సాటకం నివత్థో ఏకం పారుతోతి అత్థో. ఛత్తుపాహనాహీతి ఛత్తం గహేత్వా ఉపాహనా ఆరుయ్హాతి అత్థో. ఆసనానీతి పల్లఙ్కపీఠపలాలపీఠకాదీని. అన్తమసో సాఖాభఙ్గమ్పి హి ఆసనన్తేవ వుచ్చతి. గహపతివాదేనాతి గహపతీతి ఇమినా వచనేన. సముదాచరతీతి వోహరతి.

భగవన్తం ఏతదవోచాతి తతియం గహపతీతి వచనం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో భగవన్తమేతం ‘‘తయిదం, భో, గోతమా’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ నచ్ఛన్నన్తి న అనుచ్ఛవికం. నప్పతిరూపన్తి న సారుప్పం. ఆకారాతిఆదీని సబ్బానేవ కారణవేవచనాని. దీఘదసవత్థధారణ-కేసమస్సునఖఠపనాదీని హి సబ్బానేవ గిహిబ్యఞ్జనాని తస్స గిహిభావం పాకటం కరోన్తీతి ఆకారా, గిహిసణ్ఠానేన సణ్ఠితత్తా లిఙ్గా, గిహిభావస్స సఞ్జానననిమిత్తతాయ నిమిత్తాతి వుత్తా. యథా తం గహపతిస్సాతి యథా గహపతిస్స ఆకారలిఙ్గనిమిత్తా భవేయ్యుం, తథేవ తుయ్హం. తేన తాహం ఏవం సముదాచరామీతి దస్సేతి. అథ సో యేన కారణేన గహపతివాదం నాధివాసేతి, తం పకాసేన్తో ‘‘తథా హి పన మే’’తిఆదిమాహ.

నియ్యాతన్తి నియ్యాతితం. అనోవాదీ అనుపవాదీతి ‘‘తాతా, కసథ, వపథ, వణిప్పథం పయోజేథా’’తిఆదినా హి నయేన ఓవదన్తో ఓవాదీ నామ హోతి. ‘‘తుమ్హే న కసథ, న వపథ, న వణిప్పథం పయోజేథ, కథం జీవిస్సథ, పుత్తదారం వా భరిస్సథా’’తిఆదినా నయేన పన ఉపవదన్తో ఉపవాదీ నామ హోతి. అహం పన ఉభయమ్పి తం న కరోమి. తేనాహం తత్థ అనోవాదీ అనుపవాదీతి దస్సేతి. ఘాసచ్ఛాదనపరమో ¶ విహరామీతి ఘాసమత్తఞ్చేవ అచ్ఛాదనమత్తఞ్చ పరమం కత్వా విహరామి, తతో పరం నత్థి, న చ పత్థేమీతి దీపేతి.

౩౨. గిద్ధిలోభో ¶ పహాతబ్బోతి గేధభూతో లోభో పహాతబ్బో. అనిన్దారోసన్తి అనిన్దాభూతం అఘట్టనం. నిన్దారోసోతి నిన్దాఘట్టనా. వోహారసముచ్ఛేదాయాతి ఏత్థ వోహారోతి బ్యవహారవోహారోపి పణ్ణత్తిపి వచనమ్పి చేతనాపి. తత్థ –

‘‘యో ¶ హి కోచి మనుస్సేసు, వోహారం ఉపజీవతి;

ఏవం వాసేట్ఠ జానాహి, వాణిజో సో న బ్రాహ్మణో’’తి. (మ. ని. ౨.౪౫౭) –

అయం బ్యవహారవోహారో నామ. ‘‘సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో’’తి (ధ. స. ౧౩౧౩-౧౩౧౫) అయం పణ్ణత్తివోహారో నామ. ‘‘తథా తథా వోహరతి అపరామస’’న్తి (మ. ని. ౩.౩౩౨) అయం వచనవోహారో నామ. ‘‘అట్ఠ అరియవోహారా అట్ఠ అనరియవోహరా’’తి (అ. ని. ౮.౬౭) అయం చేతనావోహారో నామ, అయమిధాధిప్పేతో. యస్మా వా పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ గిహీతి చేతనా నత్థి, సమణోతి చేతనా హోతి. గిహీతి వచనం నత్థి, సమణోతి వచనం హోతి. గిహీతి పణ్ణత్తి నత్థి, సమణోతి పణ్ణత్తి హోతి. గిహీతి బ్యవహారో నత్థి, సమణోతి వా పబ్బజితోతి వా బ్యవహారో హోతి. తస్మా సబ్బేపేతే లబ్భన్తి.

౩౩. యేసం ఖో అహం సంయోజనానం హేతు పాణాతిపాతీతి ఏత్థ పాణాతిపాతోవ సంయోజనం. పాణాతిపాతస్సేవ హి హేతు పాణాతిపాతపచ్చయా పాణాతిపాతీ నామ హోతి. పాణాతిపాతానం పన బహుతాయ ‘‘యేసం ఖో అహ’’న్తి వుత్తం. తేసాహం ¶ సంయోజనానన్తి తేసం అహం పాణాతిపాతబన్ధనానం. పహానాయ సముచ్ఛేదాయ పటిపన్నోతి ఇమినా అపాణాతిపాతసఙ్ఖాతేన కాయికసీలసంవరేన పహానత్థాయ సముచ్ఛేదనత్థాయ పటిపన్నో. అత్తాపి మం ఉపవదేయ్యాతి కున్థకిపిల్లికమ్పి నామ జీవితా అవోరోపనకసాసనే పబ్బజిత్వా పాణాతిపాతమత్తతోపి ఓరమితుం న సక్కోమి, కిం మయ్హం పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య. అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యున్తి ఏవరూపే నామ సాసనే పబ్బజిత్వా పాణాతిపాతమత్తతోపి ఓరమితుం న సక్కోతి, కిం ఏతస్స పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అనువిచ్చ తులయిత్వా పరియోగాహేత్వా అఞ్ఞేపి విఞ్ఞూ పణ్డితా గరహేయ్యుం. ఏతదేవ ఖో పన సంయోజనమేతం నీవరణన్తి దససు సంయోజనేసు పఞ్చసు చ నీవరణేసు అపరియాపన్నమ్పి ‘‘అట్ఠ నీవరణా’’తి దేసనావసేనేతం వుత్తం. వట్టబన్ధనట్ఠేన హి హితపటిచ్ఛాదనట్ఠేన ¶ చ సంయోజనన్తిపి నీవరణన్తిపి వుత్తం. ఆసవాతి పాణాతిపాతకారణా ఏకో అవిజ్జాసవో ఉప్పజ్జతి. విఘాతపరిళాహాతి విఘాతా చ పరిళాహా చ. తత్థ ¶ విఘాతగ్గహణేన కిలేసదుక్ఖఞ్చ విపాకదుక్ఖఞ్చ గహితం, పరిళాహగ్గహణేనపి కిలేసపరిళాహో చ విపాకపరిళాహో చ గహితో. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

౩౪-౪౦. అయం పన విసేసో – తేసాహం సంయోజనానం పహానాయాతి ఇమస్మిం పదే ఇమినా దిన్నాదానసఙ్ఖాతేన కాయికసీలసంవరేన, సచ్చవాచాసఙ్ఖాతేన వాచసికసీలసంవరేన, అపిసుణావాచాసఙ్ఖాతేన వాచసికసీలసంవరేన, అగిద్ధిలోభసఙ్ఖాతేన మానసికసీలసంవరేన, అనిన్దారోససఙ్ఖాతేన కాయికవాచసికసీలసంవరేన ¶ , అకోధుపాయాససఙ్ఖాతేన మానసికసీలసంవరేన, అనతిమానసఙ్ఖాతేన మానసికసీలసంవరేన పహానత్థాయ సముచ్ఛేదనత్థాయ పటిపన్నోతి ఏవం సబ్బవారేసు యోజనా కాతబ్బా.

అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యున్తి ఇమేసు పన పదేసు తిణసలాకమ్పి నామ ఉపాదాయ అదిన్నం అగ్గహణసాసనే పబ్బజిత్వా అదిన్నాదానమత్తతోపి విరమితుం న సక్కోమి, కిం మయ్హం పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య. ఏవరూపే నామ సాసనే పబ్బజిత్వా అదిన్నాదానమత్తతోపి ఓరమితుం న సక్కోతి, కిం ఇమస్స పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యుం? హసాపేక్ఖతాయపి నామ దవకమ్యతాయ వా ముసావాదం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా. సబ్బాకారేన పిసుణం అకరణసాసనే నామ పబ్బజిత్వా. అప్పమత్తకమ్పి గిద్ధిలోభం అకరణసాసనే నామ పబ్బజిత్వాపి. కకచేన అఙ్గేసు ఓక్కన్తియమానేసుపి నామ పరేసం నిన్దారోసం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా. ఛిన్నఖాణుకణ్టకాదీసుపి నామ కోధుపాయాసం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా. అధిమానమత్తమ్పి నామ మానం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా అతిమానమత్తమ్పి పజహితుం న సక్కోమి, కిం మయ్హం పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య. ఏవరూపే నామ సాసనే పబ్బజిత్వా అతిమానమత్తమ్పి పజహితుం న సక్కోతి, కిం ఇమస్స పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యున్తి ఏవం సబ్బవారేసు యోజనా కాతబ్బా.

ఆసవాతి ఇమస్మిం పన పదే అదిన్నాదానకారణా కామాసవో ¶ దిట్ఠాసవో అవిజ్జాసవోతి తయో ¶ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, తథా ముసావాదకారణా పిసుణావాచాకారణా చ, గిద్ధిలోభకారణా దిట్ఠాసవో అవిజ్జాసవో ¶ చ, నిన్దారోసకారణా అవిజ్జాసవోవ, తథా కోధుపాయాసకారణా, అతిమానకారణా భవాసవో అవిజ్జాసవో చాతి ద్వేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తీతి ఏవం ఆసవుప్పత్తి వేదితబ్బా.

ఇమేసు పన అట్ఠసుపి వారేసు అసమ్మోహత్థం పున అయం సఙ్ఖేపవినిచ్ఛయో – పురిమేసు తావ చతూసు విరమితుం న సక్కోమీతి వత్తబ్బం, పచ్ఛిమేసు పజహితుం న సక్కోమీతి. పాణాతిపాతనిన్దారోసకోధుపాయాసేసు చ ఏకో అవిజ్జాసవోవ హోతి, అదిన్నాదానముసావాదపిసుణావాచాసు కామాసవో దిట్ఠాసవో అవిజ్జాసవో, గిద్ధిలోభే దిట్ఠాసవో అవిజ్జాసవో, అతిమానే భవాసవో అవిజ్జాసవో, అపాణాతిపాతం దిన్నాదానం కాయికం సీలం, అముసా అపిసుణం వాచసికసీలం, ఠపేత్వా అనిన్దారోసం సేసాని తీణి మానసికసీలాని. యస్మా పన కాయేనపి ఘట్టేతి రోసేతి వాచాయపి, తస్మా అనిన్దారోసో ద్వే ఠానాని యాతి, కాయికసీలమ్పి హోతి వాచసికసీలమ్పి. ఏత్తావతా కిం కథితం? పాతిమోక్ఖసంవరసీలం. పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స చ భిక్ఖునో పటిసఙ్ఖాపహానవసేన గిహివోహారసముచ్ఛేదో కథితోతి వేదితబ్బో.

కామాదీనవకథావణ్ణనా

౪౨. విత్థారదేసనాయం తమేనం దక్ఖోతి పదస్స ఉపసుమ్భేయ్యాతి ఇమినా సద్ధిం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇదం వుత్తం హోతి, తమేనం కుక్కురం ఉపసుమ్భేయ్య, తస్స సమీపే ఖిపేయ్యాతి అత్థో. అట్ఠికఙ్కలన్తి ఉరట్ఠిం వా పిట్ఠికణ్టకం వా సీసట్ఠిం వా. తఞ్హి నిమ్మంసత్తా కఙ్కలన్తి వుచ్చతి. సునిక్కన్తం ¶ నిక్కన్తన్తి యథా సునిక్కన్తం హోతి, ఏవం నిక్కన్తం నిల్లిఖితం, యదేత్థ అల్లీనమంసం అత్థి, తం సబ్బం నిల్లిఖిత్వా అట్ఠిమత్తమేవ కతన్తి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘నిమ్మంస’’న్తి. లోహితం పన మక్ఖిత్వా తిట్ఠతి, తేన వుత్తం ‘‘లోహితమక్ఖిత’’న్తి.

బహుదుక్ఖా బహుపాయాసాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికేహి దుక్ఖేహి బహుదుక్ఖా, ఉపాయాససంకిలేసేహి బహుపాయాసా. యాయం ఉపేక్ఖా నానత్తా నానత్తసితాతి యా అయం పఞ్చకామగుణారమ్మణవసేన నానాసభావా, తానేవ ¶ చ ఆరమ్మణాని నిస్సితత్తా ‘‘నానత్తసితా’’తి ¶ వుచ్చతి పఞ్చకామగుణూపేక్ఖా, తం అభినివజ్జేత్వా. ఏకత్తా ఏకత్తసితాతి చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖా, సా హి దివసమ్పి ఏకస్మిం ఆరమ్మణే ఉప్పజ్జనతో ఏకసభావా, తదేవ ఏకం ఆరమ్మణం నిస్సితత్తా ఏకత్తసితా నామ. యత్థ సబ్బసో లోకామిసూపాదానా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తీతి యత్థ చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖాయం యం ఉపేక్ఖం ఆగమ్మ యం పటిచ్చ సబ్బేన సబ్బం అపరిసేసా లోకామిససఙ్ఖాతా పఞ్చకామగుణామిసా నిరుజ్ఝన్తి. పఞ్చకామగుణామిసాతి చ కామగుణారమ్మణఛన్దరాగా, గహణట్ఠేన తేయేవ చ ఉపాదానాతిపి వుత్తా. తమేవూపేక్ఖం భావేతీతి తం లోకామిసూపాదానానం పటిపక్ఖభూతం చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖమేవ వడ్ఢేతి.

౪౩. ఉడ్డీయేయ్యాతి ¶ ఉప్పతిత్వా గచ్ఛేయ్య. అనుపతిత్వాతి అనుబన్ధిత్వా. వితచ్ఛేయ్యున్తి ముఖతుణ్డకేన డంసన్తా తచ్ఛేయ్యుం. విస్సజ్జేయ్యున్తి మంసపేసిం నఖేహి కడ్ఢిత్వా పాతేయ్యుం.

౪౭. యానం వా పోరిసేయ్యన్తి పురిసానుచ్ఛవికం యానం. పవరమణికుణ్డలన్తి నానప్పకారం ఉత్తమమణిఞ్చ కుణ్డలఞ్చ. సాని హరన్తీతి అత్తనో భణ్డకాని గణ్హన్తి.

౪౮. సమ్పన్నఫలన్తి మధురఫలం. ఉపపన్నఫలన్తి ఫలూపపన్నం బహుఫలం.

౪౯. అనుత్తరన్తి ఉత్తమం పభస్సరం నిరుపక్కిలేసం.

౫౦. ఆరకా అహం, భన్తేతి పథవితో నభం వియ సముద్దస్స ఓరిమతీరతో పరతీరం వియ చ సువిదూరవిదూరే అహం. అనాజానీయేతి గిహివోహారసముచ్ఛేదనస్స కారణం అజాననకే. ఆజానీయభోజనన్తి కారణం జానన్తేహి భుఞ్జితబ్బం భోజనం. అనాజానీయభోజనన్తి కారణం అజానన్తేహి భుఞ్జితబ్బం భోజనం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

పోతలియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. జీవకసుత్తవణ్ణనా

౫౧. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి జీవకసుత్తం. తత్థ జీవకస్స కోమారభచ్చస్స అమ్బవనేతి ఏత్థ జీవతీతి జీవకో. కుమారేన భతోతి కోమారభచ్చో. యథాహ ‘‘కిం ఏతం భణే కాకేహి సమ్పరికిణ్ణన్తి? దారకో దేవాతి. జీవతి భణేతి? జీవతి దేవాతి. తేన హి భణే తం దారకం అమ్హాకం అన్తేపురం నేత్వా ధాతీనం దేథ పోసేతున్తి. తస్స జీవతీతి జీవకోతి నామం అకంసు, కుమారేన పోసాపితోతి కోమారభచ్చోతి నామం అకంసూ’’తి (మహావ. ౩౨౮). అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారేన పన జీవకవత్థు ఖన్ధకే ఆగతమేవ. వినిచ్ఛయకథాపిస్స సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ వుత్తా.

అయం పన జీవకో ఏకస్మిం సమయే భగవతో దోసాభిసన్నం కాయం విరేచేత్వా సీవేయ్యకం దుస్సయుగం దత్వా వత్థానుమోదనపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ చిన్తేసి – ‘‘మయా దివసస్స ద్వత్తిక్ఖత్తుం బుద్ధుపట్ఠానం గన్తబ్బం, ఇదఞ్చ వేళువనం అతిదూరే, మయ్హం ఉయ్యానం అమ్బవనం ఆసన్నతరం, యంనూనాహమేత్థ భగవతో విహారం కారేయ్య’’న్తి. సో ¶ తస్మిం అమ్బవనే రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానలేణకుటిమణ్డపాదీని సమ్పాదేత్వా భగవతో అనుచ్ఛవికం గన్ధకుటిం కారేత్వా అమ్బవనం అట్ఠారసహత్థుబ్బేధేన తమ్బపట్టవణ్ణేన పాకారేన పరిక్ఖిపాపేత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం చీవరభత్తేన సన్తప్పేత్వా దక్ఖిణోదకం పాతేత్వా విహారం నియ్యాతేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘జీవకస్స కోమారభచ్చస్స అమ్బవనే’’తి.

ఆరభన్తీతి ఘాతేన్తి. ఉద్దిస్సకతన్తి ఉద్దిసిత్వా కతం. పటిచ్చకమ్మన్తి అత్తానం పటిచ్చ కతం. అథ వా పటిచ్చకమ్మన్తి నిమిత్తకమ్మస్సేతం అధివచనం, తం పటిచ్చ కమ్మమేత్థ అత్థీతి మంసం ‘‘పటిచ్చకమ్మ’’న్తి వుత్తం హోతి యో ఏవరూపం మంసం పరిభుఞ్జతి, సోపి తస్స కమ్మస్స దాయాదో హోతి, వధకస్స వియ తస్సాపి పాణఘాతకమ్మం హోతీతి తేసం లద్ధి. ధమ్మస్స చానుధమ్మం బ్యాకరోన్తీతి భగవతా వుత్తకారణస్స అనుకారణం కథేన్తి. ఏత్థ చ కారణం నామ తికోటిపరిసుద్ధమచ్ఛమంసపరిభోగో, అనుకారణం నామ మహాజనస్స తథా బ్యాకరణం. యస్మా పన ¶ భగవా ఉద్దిస్సకతం న పరిభుఞ్జతి, తస్మా నేవ తం కారణం హోతి, న తిత్థియానం తథా బ్యాకరణం ¶ అనుకారణం. సహధమ్మికో వాదానువాదోతి పరేహి వుత్తకారణేన సకారణో హుత్వా తుమ్హాకం వాదో వా అనువాదో వా విఞ్ఞూహి గరహితబ్బకారణం కోచి అప్పమత్తకోపి కిం న ఆగచ్ఛతి ¶ . ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘కిం సబ్బాకారేనపి తుమ్హాకం వాదే గారయ్హం కారణం నత్థీ’’తి. అబ్భాచిక్ఖన్తీతి అభిభవిత్వా ఆచిక్ఖన్తి.

౫౨. ఠానేహీతి కారణేహి. దిట్ఠాదీసు దిట్ఠం నామ భిక్ఖూనం అత్థాయ మిగమచ్ఛే వధిత్వా గయ్హమానం దిట్ఠం. సుతం నామ భిక్ఖూనం అత్థాయ మిగమచ్ఛే వధిత్వా గహితన్తి సుతం. పరిసఙ్కితం నామ దిట్ఠపరిసఙ్కితం సుతపరిసఙ్కితం తదుభయవిముత్తపరిసఙ్కితన్తి తివిధం హోతి.

తత్రాయం సబ్బసఙ్గాహకవినిచ్ఛయో – ఇధ భిక్ఖూ పస్సన్తి మనుస్సే జాలవాగురాదిహత్థే గామతో వా నిక్ఖమన్తే అరఞ్ఞే వా విచరన్తే. దుతియదివసే చ నేసం తం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిహరన్తి. తే తేన దిట్ఠేన పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం ను ఖో అత్థాయ కత’’న్తి, ఇదం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ, ఏతం గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం, తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కత’’న్తి వదన్తి, కప్పతి.

న హేవ ఖో భిక్ఖూ పస్సన్తి, అపిచ సుణన్తి ‘‘మనుస్సా కిర జాలవాగురాదిహత్థా గామతో వా నిక్ఖమన్తి అరఞ్ఞే వా విచరన్తీ’’తి. దుతియదివసే చ నేసం తం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిహరన్తి. తే తేన సుతేన పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం ను ఖో అత్థాయ కత’’న్తి, ఇదం సుతపరిసఙ్కితం నామ, ఏతం గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం, తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి ¶ అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కత’’న్తి వదన్తి, కప్పతి.

న హేవ ఖో పన పస్సన్తి న సుణన్తి, అపిచ తేసం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం పత్తం గహేత్వా ¶ సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిసఙ్ఖరిత్వా అభిహరన్తి. తే పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం ను ఖో అత్థాయ కత’’న్తి, ఇదం తదుభయవిముత్తపరిసఙ్కితం నామ. ఏతమ్పి గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం, తం వట్టతి ¶ . సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కతం, పవత్తమంసం వా కతం, కప్పియమేవ లభిత్వా భిక్ఖూనం అత్థాయ సమ్పాదిత’’న్తి వదన్తి, కప్పతి.

మతానం పేతకిచ్చత్థాయ మఙ్గలాదీనం వా అత్థాయ కతేపి ఏసేవ నయో. యం యఞ్హి భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయ అకతం, యత్థ చ నిబ్బేమతికా హోన్తి, తం సబ్బం కప్పతి. సచే పన ఏకస్మిం విహారే భిక్ఖూ ఉద్దిస్స కతం హోతి, తే చ అత్తనో అత్థాయ కతభావం న జానన్తి, అఞ్ఞే జానన్తి. యే జానన్తి, తేసం న వట్టతి, ఇతరేసం వట్టతి. అఞ్ఞే న జానన్తి, తేయేవ జానన్తి, తేసంయేవ న వట్టతి, అఞ్ఞేసం వట్టతి. తేపి ‘‘అమ్హాకం అత్థాయ కతం’’తి జానన్తి అఞ్ఞేపి ‘‘ఏతేసం అత్థాయ కత’’న్తి జానన్తి, సబ్బేసమ్పి తం న వట్టతి. సబ్బే న జానన్తి, సబ్బేసం వట్టతి. పఞ్చసు హి సహధమ్మికేసు యస్స కస్సచి వా అత్థాయ ఉద్దిస్స కతం సబ్బేసం న కప్పతి.

సచే పన కోచి ఏకం భిక్ఖుం ఉద్దిస్స పాణం వధిత్వా తస్స పత్తం పూరేత్వా దేతి, సో చే అత్తనో అత్థాయ కతభావం జానంయేవ గహేత్వా అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో దేతి, సో తస్స సద్ధాయ పరిభుఞ్జతి. కస్సాపత్తీతి? ద్విన్నమ్పి అనాపత్తి. యఞ్హి ఉద్దిస్స ¶ కతం, తస్స అభుత్తతాయ అనాపత్తి, ఇతరస్స అజాననతాయ. కప్పియమంసస్స హి పటిగ్గహణే ఆపత్తి నత్థి. ఉద్దిస్సకతఞ్చ అజానిత్వా భుత్తస్స పచ్ఛా ఞత్వా ఆపత్తిదేసనాకిచ్చం నామ నత్థి. అకప్పియమంసం పన అజానిత్వా భుత్తేన పచ్ఛా ఞత్వాపి ఆపత్తి దేసేతబ్బా. ఉద్దిస్సకతఞ్హి ఞత్వా భుఞ్జతోవ ఆపత్తి, అకప్పియమంసం అజానిత్వా భుత్తస్సాపి ఆపత్తియేవ. తస్మా ఆపత్తిభీరుకేన రూపం సల్లక్ఖేన్తేనాపి పుచ్ఛిత్వావ మంసం పటిగ్గహేతబ్బం, పరిభోగకాలే పుచ్ఛిత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీతి వా గహేత్వా పుచ్ఛిత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బం. కస్మా? దువిఞ్ఞేయ్యత్తా. అచ్ఛమంసఞ్హి సూకరమంససదిసం హోతి, దీపిమంసాదీని చ మిగమంససదిసాని, తస్మా పుచ్ఛిత్వా గహణమేవ వట్టతీతి వదన్తి.

అదిట్ఠన్తి ¶ భిక్ఖూనం అత్థాయ వధిత్వా గయ్హమానం అదిట్ఠం. అసుతన్తి భిక్ఖూనం అత్థాయ వధిత్వా గహితన్తి అసుతం. అపరిసఙ్కితన్తి దిట్ఠపరిసఙ్కితాదివసేన అపరిసఙ్కితం. పరిభోగన్తి వదామీతి ఇమేహి తీహి కారణేహి పరిసుద్ధం తికోటిపరిసుద్ధం నామ హోతి, తస్స పరిభోగో అరఞ్ఞే జాతసూపేయ్యసాకపరిభోగసదిసో హోతి, తథారూపం పరిభుఞ్జన్తస్స మేత్తావిహారిస్స ¶ భిక్ఖునో దోసో వా వజ్జం వా నత్థి, తస్మా తం పరిభుఞ్జితబ్బన్తి వదామీతి అత్థో.

౫౩. ఇదాని తాదిసస్స పరిభోగే మేత్తావిహారినోపి అనవజ్జతం దస్సేతుం ఇధ, జీవక, భిక్ఖూతిఆదిమాహ. తత్థ కిఞ్చాపి అనియమేత్వా భిక్ఖూతి వుత్తం, అథ ఖో అత్తానమేవ సన్ధాయ ఏతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. భగవతా హి మహావచ్ఛగోత్తసుత్తే, చఙ్కీసుత్తే, ఇమస్మిం సుత్తేతి తీసు ఠానేసు అత్తానంయేవ సన్ధాయ దేసనా కతా. పణీతేన ¶ పిణ్డపాతేనాతి హేట్ఠా అనఙ్గణసుత్తే యో కోచి మహగ్ఘో పిణ్డపాతో పణీతపిణ్డపాతోతి అధిప్పేతో, ఇధ పన మంసూపసేచనోవ అధిప్పేతో. అగథితోతి తణ్హాయ అగథితో. అముచ్ఛితోతి తణ్హాముచ్ఛనాయ అముచ్ఛితో. అనజ్ఝోపన్నోతి న అధిఓపన్నో, సబ్బం ఆలుమ్పిత్వా ఏకప్పహారేనేవ గిలితుకామో కాకో వియ న హోతీతి అత్థో. ఆదీనవదస్సావీతి ఏకరత్తివాసేన ఉదరపటలం పవిసిత్వా నవహి వణముఖేహి నిక్ఖమిస్సతీతిఆదినా నయేన ఆదీనవం పస్సన్తో. నిస్సరణపఞ్ఞో పరిభుఞ్జతీతి ఇదమత్థమాహారపరిభోగోతి పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా పరిభుఞ్జతి. అత్తబ్యాబాధాయ వా చేతేతీతి అత్తదుక్ఖాయ వా చితేతి. సుతమేతన్తి సుతం మయా ఏతం పుబ్బే, ఏతం మయ్హం సవనమత్తమేవాతి దస్సేతి. సచే ఖో తే, జీవక, ఇదం సన్ధాయ భాసితన్తి, జీవక, మహాబ్రహ్మునా విక్ఖమ్భనప్పహానేన బ్యాపాదాదయో పహీనా, తేన సో మేత్తావిహారీ మయ్హం సముచ్ఛేదప్పహానేన, సచే తే ఇదం సన్ధాయ భాసితం, ఏవం సన్తే తవ ఇదం వచనం అనుజానామీతి అత్థో. సో సమ్పటిచ్ఛి.

౫౪. అథస్స భగవా సేసబ్రహ్మవిహారవసేనాపి ఉత్తరి దేసనం వడ్ఢేన్తో ‘‘ఇధ, జీవక, భిక్ఖూ’’తిఆదిమాహ. తం ఉత్తానత్థమేవ.

౫౫. యో ¶ ఖో జీవకాతి అయం పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. ఇమస్మిఞ్హి ఠానే భగవా ద్వారం థకేతి, సత్తానుద్దయం దస్సేతి. సచే హి కస్సచి ఏవమస్స ‘‘ఏకం రసపిణ్డపాతం దత్వా కప్పసతసహస్సం ¶ సగ్గసమ్పత్తిం పటిలభన్తి, యంకిఞ్చి కత్వా పరం మారేత్వాపి రసపిణ్డపాతోవ దాతబ్బో’’తి, తం పటిసేధేన్తో ‘‘యో ఖో, జీవక, తథాగతం వా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ¶ ఇమినా పఠమేన ఠానేనాతి ఇమినా ఆణత్తిమత్తేనేవ తావ పఠమేన కారణేన. గలప్పవేధకేనాతి యోత్తేన గలే బన్ధిత్వా కడ్ఢితో గలేన పవేధేన్తేన. ఆరభియమానోతి మారియమానో. అకప్పియేన ఆసాదేతీతి అచ్ఛమంసం సూకరమంసన్తి, దీపిమంసం వా మిగమంసన్తి ఖాదాపేత్వా – ‘‘త్వం కిం సమణో నామ, అకప్పియమంసం తే ఖాదిత’’న్తి ఘట్టేతి. యే పన దుబ్భిక్ఖాదీసు వా బ్యాధినిగ్గహణత్థం వా ‘‘అచ్ఛమంసం నామ సూకరమంససదిసం, దీపిమంసం మిగమంససదిస’’న్తి జానన్తా ‘‘సూకరమంసం ఇదం, మిగమంసం ఇద’’న్తి వత్వా హితజ్ఝాసయేన ఖాదాపేన్తి, న తే సన్ధాయేతం వుత్తం. తేసఞ్హి బహుపుఞ్ఞమేవ హోతి. ఏసాహం, భన్తే, భగవన్తం సరణం గచ్ఛామి ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి అయం ఆగతఫలో విఞ్ఞాతసాసనో దిట్ఠసచ్చో అరియసావకో. ఇమం పన ధమ్మదేసనం ఓగాహన్తో పసాదం ఉప్పాదేత్వా ధమ్మకథాయ థుతిం కరోన్తో ఏవమాహ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

జీవకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఉపాలిసుత్తవణ్ణనా

౫౬. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి ఉపాలిసుత్తం. తత్థ నాళన్దాయన్తి నాలన్దాతి ఏవంనామకే నగరే తం నగరం గోచరగామం కత్వా. పావారికమ్బవనేతి దుస్సపావారికసేట్ఠినో అమ్బవనే. తం కిర తస్స ఉయ్యానం అహోసి, సో భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా భగవతి పసన్నో తస్మిం ఉయ్యానే కుటిలేణమణ్డపాదిపటిమణ్డితం భగవతో విహారం కత్వా నియ్యాదేసి, సో విహారో జీవకమ్బవనం వియ పావారికమ్బవనన్తేవ సఙ్ఖం గతో. తస్మిం పావారికమ్బవనే విహరతీతి అత్థో. దీఘతపస్సీతి దీఘత్తా ఏవంలద్ధనామో. పిణ్డపాతపటిక్కన్తోతి పిణ్డపాతతో పటిక్కన్తో. సాసనే వియ కిం పన బాహిరాయతనే పిణ్డపాతోతి వోహారో అత్థీతి, నత్థి.

పఞ్ఞపేతీతి దస్సేతి ఠపేతి. దణ్డాని పఞ్ఞపేతీతి ఇదం నిగణ్ఠసమయేన పుచ్ఛన్తో ఆహ. కాయదణ్డం వచీదణ్డం మనోదణ్డన్తి ఏత్థ పురిమదణ్డద్వయం తే అచిత్తకం పయ్యపేన్తి. యథా కిర వాతే వాయన్తే సాఖా చలతి, ఉదకం ¶ చలతి, న చ తత్థ చిత్తం అత్థి, ఏవం కాయదణ్డోపి అచిత్తకోవ హోతి. యథా చ వాతే వాయన్తే తాలపణ్ణాదీని సద్దం కరోన్తి, ఉదకాని సద్దం కరోన్తి ¶ , న చ తత్థ చిత్తం అత్థి, ఏవం వచీదణ్డోపి అచిత్తకోవ హోతీతి ఇమం దణ్డద్వయం అచిత్తకం పఞ్ఞపేన్తి. చిత్తం పన మనోదణ్డన్తి పఞ్ఞపేన్తి. అథస్స భగవా వచనం పతిట్ఠపేతుకామో ‘‘కిం పన తపస్సీ’’తిఆదిమాహ.

తత్థ కథావత్థుస్మిన్తి ఏత్థ కథాయేవ కథావత్థు. కథాయం పతిట్ఠపేసీతి అత్థో. కస్మా పన భగవా ఏవమకాసి? పస్సతి హి భగవా ‘‘అయం ఇమం కథం ఆదాయ గన్త్వా అత్తనో సత్థు మహానిగణ్ఠస్స ఆరోచేస్సతి, తాసఞ్చ పరిసతి, ఉపాలి గహపతి నిసిన్నో, సో ఇమం కథం సుత్వా మమ వాదం ఆరోపేతుం ఆగమిస్సతి, తస్సాహం ధమ్మం దేసేస్సామి, సో తిక్ఖత్తుం సరణం గమిస్సతి, అథస్స చత్తారి సచ్చాని పకాసేస్సామి, సో సచ్చపకాసనావసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిస్సతి, పరేసం సఙ్గహత్థమేవ హి మయా పారమియో పూరితా’’తి. ఇమమత్థం పస్సన్తో ఏవమకాసి.

౫౭. కమ్మాని ¶ పఞ్ఞపేసీతి ఇదం నిగణ్ఠో బుద్ధసమయేన పుచ్ఛన్తో ఆహ. కాయకమ్మం వచీకమ్మం మనోకమ్మన్తి ఏత్థ కాయద్వారే ఆదానగహణముఞ్చనచోపనపత్తా అట్ఠకామావచరకుసలచేతనా ద్వాదసాకుసలచేతనాతి వీసతిచేతనా కాయకమ్మం నామ. కాయద్వారే ఆదానాదీని అపత్వా వచీద్వారే వచనభేదం పాపయమానా ఉప్పన్నా తాయేవ వీసతిచేతనా వచీకమ్మం నామ. ఉభయద్వారే చోపనం అప్పత్వా మనోద్వారే ఉప్పన్నా ఏకూనతింసకుసలాకుసలచేతనా మనోకమ్మం నామ. అపిచ సఙ్ఖేపతో తివిధం కాయదుచ్చరితం కాయకమ్మం నామ, చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం వచీకమ్మం నామ, తివిధం మనోదుచ్చరితం మనోకమ్మం నామ. ఇమస్మిఞ్చ సుత్తే కమ్మం ధురం, అనన్తరసుత్తే ¶ ‘‘చత్తారిమాని పుణ్ణ కమ్మాని మయా సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదితానీ’’తి (మ. ని. ౨.౮౧) ఏవమాగతేపి చేతనా ధురం. యత్థ కత్థచి పవత్తా చేతనా ‘‘కణ్హం కణ్హవిపాక’’న్తిఆదిభేదం లభతి. నిద్దేసవారే చస్స ‘‘సబ్యాబజ్ఝం కాయసఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతీ’’తిఆదినా నయేన సా వుత్తావ. కాయద్వారే పవత్తా పన ఇధ కాయకమ్మన్తి అధిప్పేతం, వచీద్వారే ¶ పవత్తా వచీకమ్మం, మనోద్వారే పవత్తా మనోకమ్మం. తేన వుత్తం – ‘‘ఇమస్మిం సుత్తే కమ్మం ధురం, అనన్తరసుత్తే చేతనా’’తి. కమ్మమ్పి హి భగవా కమ్మన్తి పఞ్ఞపేతి యథా ఇమస్మింయేవ సుత్తే. చేతనమ్పి, యథాహ – ‘‘చేతనాహం, భిక్ఖవే, కమ్మం వదామి, చేతయిత్వా కమ్మం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౬.౬౩). కస్మా పన చేతనా కమ్మన్తి వుత్తా? చేతనామూలకత్తా కమ్మస్స.

ఏత్థ చ అకుసలం పత్వా కాయకమ్మం వచీకమ్మం మహన్తన్తి వదన్తో న కిలమతి, కుసలం పత్వా మనోకమ్మం. తథా హి మాతుఘాతాదీని చత్తారి కమ్మాని కాయేనేవ ఉపక్కమిత్వా కాయేనేవ కరోతి, నిరయే కప్పట్ఠికసఙ్ఘభేదకమ్మం వచీద్వారేన కరోతి. ఏవం అకుసలం పత్వా కాయకమ్మం వచీకమ్మం మహన్తన్తి వదన్తో న కిలమతి నామ. ఏకా పన ఝానచేతనా చతురాసీతికప్పసహస్సాని సగ్గసమ్పత్తిం ఆవహతి, ఏకా మగ్గచేతనా సబ్బాకుసలం సముగ్ఘాతేత్వా అరహత్తం గణ్హాపేతి. ఏవం కుసలం పత్వా మనోకమ్మం మహన్తన్తి వదన్తో న కిలమతి నామ. ఇమస్మిం పన ఠానే భగవా అకుసలం పత్వా మనోకమ్మం మహాసావజ్జం వదమానో నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిం సన్ధాయ వదతి. తేనేవాహ – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం మహాసావజ్జం, యథయిదం, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాదిట్ఠి. మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాని, భిక్ఖవే, మహాసావజ్జానీ’’తి (అ. ని. ౧.౩౧౦).

ఇదాని ¶ నిగణ్ఠోపి తథాగతేన గతమగ్గం ¶ పటిపజ్జన్తో కిఞ్చి అత్థనిప్ఫత్తిం అపస్సన్తోపి ‘‘కిం పనావుసో, గోతమా’’తిఆదిమాహ.

౫౮. బాలకినియాతి ఉపాలిస్స కిర బాలకలోణకారగామో నామ అత్థి, తతో ఆయం గహేత్వా మనుస్సా ఆగతా, సో ‘‘ఏథ భణే, అమ్హాకం సత్థారం మహానిగణ్ఠం పస్సిస్సామా’’తి తాయ పరిసాయ పరివుతో తత్థ అగమాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘బాలకినియా పరిసాయా’’తి, బాలకగామవాసినియాతి అత్థో. ఉపాలిపముఖాయాతి ఉపాలిజేట్ఠకాయ. అపిచ బాలకినియాతి బాలవతియా బాలుస్సన్నాయాతిపి అత్థో. ఉపాలిపముఖాయాతి ఉపాలిగహపతియేవ తత్థ థోకం సప్పఞ్ఞో, సో తస్సా పముఖో జేట్ఠకో. తేనాపి వుత్తం ‘‘ఉపాలిపముఖాయా’’తి. హన్దాతి వచసాయత్థే నిపాతో. ఛవోతి లామకో. ఓళారికస్సాతి మహన్తస్స ¶ . ఉపనిధాయాతి ఉపనిక్ఖిపిత్వా. ఇదం వుత్తం హోతి, కాయదణ్డస్స సన్తికే నిక్ఖిపిత్వా ‘‘అయం ను ఖో మహన్తో, అయం మహన్తో’’తి ఏవం ఓలోకియమానో ఛవో మనోదణ్డో కిం సోభతి, కుతో సోభిస్సతి, న సోభతి, ఉపనిక్ఖేపమత్తమ్పి నప్పహోతీతి దీపేతి. సాధు సాధు, భన్తే, తపస్సీతి దీఘతపస్సిస్స సాధుకారం దేన్తో, భన్తేతి నాటపుత్తమాలపతి.

౬౦. న ¶ ఖో మేతం, భన్తే, రుచ్చతీతి, భన్తే, ఏతం మయ్హం న రుచ్చతి. మాయావీతి మాయాకారో. ఆవట్టనిమాయన్తి ఆవట్టేత్వా గహణమాయం. ఆవట్టేతీతి ఆవట్టేత్వా పరిక్ఖిపిత్వా గణ్హాతి. గచ్ఛ త్వం గహపతీతి కస్మా మహానిగణ్ఠో గహపతిం యావతతియం పహిణతియేవ? దీఘతపస్సీ పన పటిబాహతేవ? మహానిగణ్ఠేన హి భగవతా సద్ధిం ఏకం నగరం ఉపనిస్సాయ విహరన్తేనపి న భగవా దిట్ఠపుబ్బో. యో హి సత్థువాదపటిఞ్ఞో హోతి, సో తం పటిఞ్ఞం అప్పహాయ బుద్ధదస్సనే అభబ్బో. తస్మా ఏస బుద్ధదస్సనస్స అలద్ధపుబ్బత్తా దసబలస్స దస్సనసమ్పత్తిఞ్చ నియ్యానికకథాభావఞ్చ అజానన్తో యావతతియం పహిణతేవ. దీఘతపస్సీ పన కాలేన కాలం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా తిట్ఠతిపి నిసీదతిపి పఞ్హమ్పి పుచ్ఛతి, సో తథాగతస్స దస్సనసమ్పత్తిమ్పి నియ్యానికకథాభావమ్పి జానాతి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం గహపతి పణ్డితో, సమణస్స గోతమస్స సన్తికే గన్త్వా దస్సనేపి పసీదేయ్య, నియ్యానికకథం సుత్వాపి పసీదేయ్య. తతో న పున అమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి. తస్మా యావతతియం పటిబాహతేవ.

అభివాదేత్వాతి ¶ వన్దిత్వా. తథాగతఞ్హి దిస్వా పసన్నాపి అప్పసన్నాపి యేభుయ్యేన వన్దన్తియేవ, అప్పకా న వన్దన్తి. కస్మా? అతిఉచ్చే హి కులే జాతో అగారం అజ్ఝావసన్తోపి వన్దితబ్బోయేవాతి. అయం పన గహపతి పసన్నత్తావ వన్ది, దస్సనేయేవ కిర పసన్నో. ఆగమా ను ఖ్విధాతి ఆగమా ను ఖో ఇధ.

౬౧. సాధు సాధు, భన్తే, తపస్సీతి దీఘతపస్సిస్స సాధుకారం దేన్తో, భన్తేతి, భగవన్తం ఆలపతి. సచ్చే పతిట్ఠాయాతి థుసరాసిమ్హి ఆకోటితఖాణుకో వియ అచలన్తో వచీసచ్చే పతిట్ఠహిత్వా. సియా ¶ నోతి భవేయ్య అమ్హాకం.

౬౨. ఇధాతి ¶ ఇమస్మిం లోకే. అస్సాతి భవేయ్య. సీతోదకపటిక్ఖిత్తోతి నిగణ్ఠా సత్తసఞ్ఞాయ సీతోదకం పటిక్ఖిపన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. మనోసత్తా నామ దేవాతి మనమ్హి సత్తా లగ్గా లగితా. మనోపటిబద్ధోతి యస్మా మనమ్హి పటిబద్ధో హుత్వా కాలఙ్కరోతి, తస్మా మనోసత్తేసు దేవేసు ఉపపజ్జతీతి దస్సేతి. తస్స హి పిత్తజరరోగో భవిస్సతి. తేనస్స ఉణ్హోదకం పివితుం వా హత్థపాదాదిధోవనత్థాయ వా గత్తపరిసిఞ్చనత్థాయ వా ఉపనేతుం న వట్టతి, రోగో బలవతరో హోతి. సీతోదకం వట్టతి, రోగం వూపసమేతి. అయం పన ఉణ్హోదకమేవ పటిసేవతి, తం అలభమానో ఓదనకఞ్జికం పటిసేవతి. చిత్తేన పన సీతోదకం పాతుకామో చ పరిభుఞ్జితుకామో చ హోతి. తేనస్స మనోదణ్డో తత్థేవ భిజ్జతి. సో కాయదణ్డం వచీదణ్డం రక్ఖామీతి సీతోదకం పాతుకామో వా పరిభుఞ్జితుకామో వా సీతోదకమేవ దేథాతి వత్తుం న విసహతి. తస్స ఏవం రక్ఖితాపి కాయదణ్డవచీదణ్డా చుతిం వా పటిసన్ధిం వా ఆకడ్ఢితుం న సక్కోన్తి. మనోదణ్డో పన భిన్నోపి చుతిమ్పి పటిసన్ధిమ్పి ఆకడ్ఢతియేవ. ఇతి నం భగవా దుబ్బలకాయదణ్డవచీదణ్డా ఛవా లామకా, మనోదణ్డోవ బలవా మహన్తోతి వదాపేసి.

తస్సపి ఉపాసకస్స ఏతదహోసి. ‘‘ముచ్ఛావసేన అసఞ్ఞిభూతానఞ్హి సత్తాహమ్పి అస్సాసపస్సాసా నప్పవత్తన్తి, చిత్తసన్తతిపవత్తిమత్తేనేవ పన తే మతాతి న వుచ్చన్తి. యదా నేసం చిత్తం నప్పవత్తతి, తదా ‘మతా ఏతే నీహరిత్వా తే ఝాపేథా’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జన్తి. కాయదణ్డో నిరీహో అబ్యాపారో, తథా ¶ వచీదణ్డో. చిత్తేనేవ పన తేసం చుతిపి పటిసన్ధిపి హోతి ¶ . ఇతిపి మనోదణ్డోవ మహన్తో. భిజ్జిత్వాపి చుతిపటిసన్ధిఆకడ్ఢనతో ఏసేవ మహన్తో. అమ్హాకం పన మహానిగణ్ఠస్స కథా అనియ్యానికా’’తి సల్లక్ఖేసి. భగవతో పన విచిత్తాని పఞ్హపటిభానాని సోతుకామో న తావ అనుజానాతి.

న ఖో తే సన్ధియతీతి న ఖో తే ఘటియతి. పురిమేన వా పచ్ఛిమన్తి ‘‘కాయదణ్డో మహన్తో’’తి ఇమినా పురిమేన వచనేన ఇదాని ‘‘మనోదణ్డో మహన్తో’’తి ఇదం వచనం. పచ్ఛిమేన వా పురిమన్తి తేన వా పచ్ఛిమేన అదుం పురిమవచనం న ఘటియతి.

౬౩. ఇదానిస్స ¶ భగవా అఞ్ఞానిపి కారణాని ఆహరన్తో ‘‘తం కిం మఞ్ఞసీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ చాతుయామసంవరసంవుతోతి న పాణమతిపాతేతి, న పాణమతిపాతయతి, న పాణమతిపాతయతో సమనుఞ్ఞో హోతి. న అదిన్నం ఆదియతి, న అదిన్నం ఆదియాపేతి, న అదిన్నం ఆదియతో సమనుఞ్ఞో హోతి. న ముసా భణతి, న ముసా భణాపేతి, న ముసా భణతో సమనుఞ్ఞో హోతి. న భావితమాసీసతి, న భావితమాసీసాపేతి, న భావితమాసీసతో సమనుఞ్ఞో హోతీతి ఇమినా చతుకోట్ఠాసేన సంవరేన సంవుతో. ఏత్థ చ భావితన్తి పఞ్చకామగుణా.

సబ్బవారివారితోతి వారితసబ్బఉదకో, పటిక్ఖిత్తసబ్బసీతోదకోతి అత్థో. సో హి సీతోదకే సత్తసఞ్ఞీ హోతి, తస్మా న తం వలఞ్జేతి. అథ వా సబ్బవారివారితోతి సబ్బేన పాపవారణేన వారితపాపో. సబ్బవారియుత్తోతి సబ్బేన పాపవారణేన ¶ యుత్తో. సబ్బవారిధుతోతి సబ్బేన పాపవారణేన ధుతపాపో. సబ్బవారిఫుటోతి సబ్బేన పాపవారణేన ఫుటో. ఖుద్దకే పాణే సఙ్ఘాతం ఆపాదేతీతి ఖుద్దకే పాణే వధం ఆపాదేతి. సో కిర ఏకిన్ద్రియం పాణం దువిన్ద్రియం పాణన్తి పఞ్ఞపేతి. సుక్ఖదణ్డక-పురాణపణ్ణసక్ఖర-కథలానిపి పాణోతేవ పఞ్ఞపేతి. తత్థ ఖుద్దకం ఉదకబిన్దు ఖుద్దకో పాణో, మహన్తం మహన్తోతి సఞ్ఞీ హోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. కిస్మిం పఞ్ఞపేతీతి కత్థ కతరస్మిం కోట్ఠాసే పఞ్ఞపేతి. మనోదణ్డస్మిన్తి మనోదణ్డకోట్ఠాసే, భన్తేతి. అయం పన ఉపాసకో భణన్తోవ సయమ్పి సల్లక్ఖేసి – ‘‘అమ్హాకం మహానిగణ్ఠో ‘అసఞ్చేతనికం కమ్మం అప్పసావజ్జం, సఞ్చేతనికం మహాసావజ్జ’న్తి పఞ్ఞపేత్వా చేతనం మనోదణ్డోతి పఞ్ఞపేతి, అనియ్యానికా ఏతస్స కథా, భగవతోవ నియ్యానికా’’తి.

౬౪. ఇద్ధాతి ¶ సమిద్ధా. ఫీతాతి అతిసమిద్ధా సబ్బపాలిఫుల్లా వియ. ఆకిణ్ణమనుస్సాతి జనసమాకులా. పాణాతి హత్థిఅస్సాదయో తిరచ్ఛానగతా చేవ ఇత్థిపురిసదారకాదయో మనుస్సజాతికా చ. ఏకం మంసఖలన్తి ఏకం మంసరాసిం. పుఞ్జన్తి తస్సేవ వేవచనం. ఇద్ధిమాతి ఆనుభావసమ్పన్నో. చేతోవసిప్పత్తోతి చిత్తే వసీభావప్పత్తో. భస్మం ¶ కరిస్సామీతి ఛారికం కరిస్సామి. కిఞ్హి సోభతి ఏకా ఛవా నాళన్దాతి ఇదమ్పి భణన్తో సో గహపతి – ‘‘కాయపయోగేన పఞ్ఞాసమ్పి మనుస్సా ఏకం నాళన్దం ఏకం మంసఖలం కాతుం న సక్కోన్తి, ఇద్ధిమా పన ఏకో ¶ ఏకేనేవ మనోపదోసేన భస్మం కాతుం సమత్థో. అమ్హాకం మహానిగణ్ఠస్స కథా అనియ్యానికా, భగవతోవ కథా నియ్యానికా’’తి సల్లక్ఖేసి.

౬౫. అరఞ్ఞం అరఞ్ఞభూతన్తి అగామకం అరఞ్ఞమేవ హుత్వా అరఞ్ఞం జాతం. ఇసీనం మనోపదోసేనాతి ఇసీనం అత్థాయ కతేన మనోపదోసేన తం మనోపదోసం అసహమానాహి దేవతాహి తాని రట్ఠాని వినాసితాని. లోకికా పన ఇసయో మనం పదోసేత్వా వినాసయింసూతి మఞ్ఞన్తి. తస్మా ఇమస్మిం లోకవాదే ఠత్వావ ఇదం వాదారోపనం కతన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ దణ్డకీరఞ్ఞాదీనం ఏవం అరఞ్ఞభూతభావో జానితబ్బో – సరభఙ్గబోధిసత్తస్స తావ పరిసాయ అతివేపుల్లతం గతాయ కిసవచ్ఛో నామ తాపసో మహాసత్తస్స అన్తేవాసీ వివేకవాసం పత్థయమానో గణం పహాయ గోధావరీతీరతో కలిఙ్గరట్ఠే దణ్డకీరఞ్ఞో కుమ్భపురం నామ నగరం ఉపనిస్సాయ రాజుయ్యానే వివేకమనుబ్రూహయమానో విహరతి. తస్స సేనాపతి ఉపట్ఠాకో హోతి.

తదా చ ఏకా గణికా రథం అభిరుహిత్వా పఞ్చమాతుగామసతపరివారా నగరం ఉపసోభయమానా విచరతి. మహాజనో తమేవ ఓలోకయమానో పరివారేత్వా విచరతి, నగరవీథియో నప్పహోన్తి. రాజా వాతపానం వివరిత్వా ఠితో తం దిస్వా కా ఏసాతి పుచ్ఛి. తుమ్హాకం నగరసోభినీ ¶ దేవాతి. సో ఉస్సూయమానో ‘‘కిం ఏతాయ సోభతి, నగరం సయం సోభిస్సతీ’’తి తం ఠానన్తరం అచ్ఛిన్దాపేసి.

సా తతో పట్ఠాయ కేనచి సద్ధిం సన్థవం కత్వా ఠానన్తరం పరియేసమానా ఏకదివసం రాజుయ్యానం పవిసిత్వా చఙ్కమనకోటియం ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ పాసాణఫలకే నిసిన్నం తాపసం దిస్వా చిన్తేసి ¶ – ‘‘కిలిట్ఠో వతాయం తాపసో అనఞ్జితమణ్డితో, దాఠికాహి పరుళ్హాహి ముఖం పిహితం, మస్సునా ఉరం పిహితం, ఉభో కచ్ఛా పరుళ్హా’’తి. అథస్సా దోమనస్సం ఉప్పజ్జి – ‘‘అహం ఏకేన కిచ్చేన విచరామి, అయఞ్చ మే కాళకణ్ణీ దిట్ఠో, ఉదకం ఆహరథ, అక్ఖీని ధోవిస్సామీ’’తి ఉదకదన్తకట్ఠం ఆహరాపేత్వా దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా తాపసస్స సరీరే పిణ్డం పిణ్డం ఖేళం పాతేత్వా దన్తకట్ఠం జటామత్థకే ఖిపిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉదకం తాపసస్స మత్థకస్మింయేవ సిఞ్చిత్వా ¶ – ‘‘యేహి మే అక్ఖీహి కాళకణ్ణీ దిట్ఠో, తాని ధోతాని కలిపవాహితో’’తి నిక్ఖన్తా.

తందివసఞ్చ రాజా సతిం పటిలభిత్వా – ‘‘భో కుహిం నగరసోభినీ’’తి పుచ్ఛి. ఇమస్మింయేవ నగరే దేవాతి. పకతిట్ఠానన్తరం తస్సా దేథాతి ఠానన్తరం దాపేసి. సా పుబ్బే సుకతకమ్మం నిస్సాయ లద్ధం ఠానన్తరం తాపసస్స సరీరే ఖేళపాతనేన లద్ధన్తి సఞ్ఞమకాసి.

తతో కతిపాహస్సచ్చయేన రాజా పురోహితస్స ఠానన్తరం గణ్హి. సో నగరసోభినియా సన్తికం గన్త్వా ‘‘భగిని కిన్తి కత్వా ఠానన్తరం పటిలభీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం బ్రాహ్మణ అఞ్ఞం కాతబ్బం అత్థి, రాజుయ్యానే ¶ అనఞ్జితకాళకణ్ణీ కూటజటిలో ఏకో అత్థి, తస్స సరీరే ఖేళం పాతేహి, ఏవం ఠానన్తరం లభిస్ససీ’’తి ఆహ. సో ‘‘ఏవం కరిస్సామి భగినీ’’తి తత్థ గన్త్వా తాయ కథితసదిసమేవ సబ్బం కత్వా నిక్ఖమి. రాజాపి తందివసమేవ సతిం పటిలభిత్వా – ‘‘కుహిం, భో, బ్రాహ్మణో’’తి పుచ్ఛి. ఇమస్మింయేవ నగరే దేవాతి. ‘‘అమ్హేహి అనుపధారేత్వా కతం, తదేవస్స ఠానన్తరం దేథా’’తి దాపేసి. సోపి పుఞ్ఞబలేన లభిత్వా ‘‘తాపసస్స సరీరే ఖేళపాతనేన లద్ధం మే’’తి సఞ్ఞమకాసి.

తతో కతిపాహస్సచ్చయేన రఞ్ఞో పచ్చన్తో కుపితో. రాజా పచ్చన్తం వూపసమేస్సామీతి చతురఙ్గినియా సేనాయ నిక్ఖమి. పురోహితో గన్త్వా రఞ్ఞో పురతో ఠత్వా ‘‘జయతు మహారాజా’’తి వత్వా – ‘‘తుమ్హే, మహారాజ, జయత్థాయ గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. ఆమ బ్రాహ్మణాతి. ఏవం సన్తే రాజుయ్యానే అనఞ్జితకాళకణ్ణీ ఏకో కూటజటిలో వసతి, తస్స సరీరే ఖేళం పాతేథాతి. రాజా తస్స వచనం గహేత్వా యథా గణికాయ చ తేన చ కతం, తథేవ సబ్బం కత్వా ఓరోధేపి ఆణాపేసి – ‘‘ఏతస్స కూటజటిలస్స సరీరే ఖేళం పాతేథా’’తి. తతో ఓరోధాపి ఓరోధపాలకాపి తథేవ అకంసు. అథ రాజా ఉయ్యానద్వారే రక్ఖం ఠపాపేత్వా ‘‘రఞ్ఞా సద్ధిం నిక్ఖమన్తా ¶ సబ్బే తాపసస్స సరీరే ఖేళం అపాతేత్వా నిక్ఖమితుం న లభన్తీ’’తి ఆణాపేసి. అథ సబ్బో బలకాయో చ సేనియో చ తేనేవ నియామేన తాపసస్స ఉపరి ఖేళఞ్చ దన్తకట్ఠాని చ ముఖవిక్ఖాలిత ఉదకఞ్చ పాపయింసు, ఖేళో చ దన్తకట్ఠాని చ సకలసరీరం అవత్థరింసు.

సేనాపతి ¶ సబ్బపచ్ఛా సుణిత్వా ‘‘మయ్హం కిర సత్థారం భవన్తం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం సగ్గసోపానం ఏవం ఘట్టయింసూ’’తి ఉసుమజాతహదయో ముఖేన అస్ససన్తో ¶ వేగేన రాజుయ్యానం ఆగన్త్వా తథా బ్యసనపత్తం ఇసిం దిస్వా కచ్ఛం బన్ధిత్వా ద్వీహి హత్థేహి దన్తకట్ఠాని అపవియూహిత్వా ఉక్ఖిపిత్వా నిసీదాపేత్వా ఉదకం ఆహరాపేత్వా న్హాపేత్వా సబ్బఓసధేహి చేవ చతుజ్జాతిగన్ధేహి చ సరీరం ఉబ్బట్టేత్వా సుఖుమసాటకేన పుఞ్ఛిత్వా పురతో అఞ్జలిం కత్వా ఠితో ఏవమాహ ‘‘అయుత్తం, భన్తే, మనుస్సేహి కతం, ఏతేసం కిం భవిస్సతీ’’తి. దేవతా సేనాపతి తిధా భిన్నా, ఏకచ్చా ‘‘రాజానమేవ నాసేస్సామా’’తి వదన్తి, ఏకచ్చా ‘‘సద్ధిం పరిసాయ రాజాన’’న్తి, ఏకచ్చా ‘‘రఞ్ఞో విజితం సబ్బం నాసేస్సామా’’తి. ఇదం వత్వా పన తాపసో అప్పమత్తకమ్పి కోపం అకత్వా లోకస్స సన్తిఉపాయమేవ ఆచిక్ఖన్తో ఆహ ‘‘అపరాధో నామ హోతి, అచ్చయం పన దేసేతుం జానన్తస్స పాకతికమేవ హోతీ’’తి.

సేనాపతి నయం లభిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి, మహారాజ, నిరాపరాధే మహిద్ధికే తాపసే అపరజ్ఝన్తేహి భారియం కమ్మం కతం, దేవతా కిర తిధా భిన్నా ఏవం వదన్తీ’’తి సబ్బం ఆరోచేత్వా – ‘‘ఖమాపితే కిర, మహారాజ, పాకతికం హోతి, రట్ఠం మా నాసేథ, తాపసం ఖమాపేథా’’తి ఆహ. రాజా అత్తని దోసం కతం దిస్వాపి ఏవం వదతి ‘‘న తం ఖమాపేస్సామీ’’తి. సేనాపతి యావతతియం యాచిత్వా అనిచ్ఛన్తమాహ – ‘‘అహం, మహారాజ, తాపసస్స బలం జానామి, న సో అభూతవాదీ, నాపి కుపితో, సత్తానుద్దయేన పన ఏవమాహ ఖమాపేథ నం మహారాజా’’తి. న ఖమాపేమీతి. తేన హి సేనాపతిట్ఠానం అఞ్ఞస్స దేథ, అహం తుమ్హాకం ఆణాపవత్తిట్ఠానే న వసిస్సామీతి. త్వం యేనకామం గచ్ఛ, అహం మయ్హం సేనాపతిం లభిస్సామీతి. తతో సేనాపతి తాపసస్స సన్తికం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ¶ ‘‘కథం పటిపజ్జామి, భన్తే’’తి ఆహ. సేనాపతి యే తే వచనం సుణన్తి, సబ్బే సపరిక్ఖారే సధనే సద్విపదచతుప్పదే గహేత్వా సత్తదివసబ్భన్తరే బహి రజ్జసీమం గచ్ఛ, దేవతా అతివియ కుపితా ధువం రట్ఠమ్పి అరట్ఠం కరిస్సన్తీతి. సేనాపతి తథా అకాసి.

రాజా ¶ గతమత్తోయేవ అమిత్తమథనం కత్వా జనపదం వూపసమేత్వా ఆగమ్మ జయఖన్ధావారట్ఠానే నిసీదిత్వా నగరం పటిజగ్గాపేత్వా అన్తోనగరం పావిసి. దేవతా ¶ పఠమంయేవ ఉదకవుట్ఠిం పాతయింసు. మహాజనో అత్తమనో అహోసి ‘‘కూటజటిలం అపరద్ధకాలతో పట్ఠాయ అమ్హాకం రఞ్ఞో వడ్ఢియేవ, అమిత్తే నిమ్మథేసి, ఆగతదివసేయేవ దేవో వుట్ఠో’’తి. దేవతా పున సుమనపుప్ఫవుట్ఠిం పాతయింసు, మహాజనో అత్తమనతరో అహోసి. దేవతా పున మాసకవుట్ఠిం పాతయింసు. తతో కహాపణవుట్ఠిం, తతో కహాపణత్థం న నిక్ఖమేయ్యున్తి మఞ్ఞమానా హత్థూపగపాదూపగాదికతభణ్డవుట్ఠిం పాతేసుం. మహాజనో సత్తభూమికపాసాదే ఠితోపి ఓతరిత్వా ఆభరణాని పిళన్ధన్తో అత్తమనో అహోసి. ‘‘అరహతి వత కూటజటిలకే ఖేళపాతనం, తస్స ఉపరి ఖేళపాతితకాలతో పట్ఠాయ అమ్హాకం రఞ్ఞో వడ్ఢి జాతా, అమిత్తమథనం కతం, ఆగతదివసేయేవ దేవో వస్సి, తతో సుమనవుట్ఠి మాసకవుట్ఠి కహాపణవుట్ఠి కతభణ్డవుట్ఠీతి చతస్సో వుట్ఠియో జాతా’’తి అత్తమనవాచం నిచ్ఛారేత్వా రఞ్ఞో కతపాపే సమనుఞ్ఞో జాతో.

తస్మిం సమయే దేవతా ఏకతోధారఉభతోధారాదీని నానప్పకారాని ఆవుధాని మహాజనస్స ఉపరి ఫలకే ¶ మంసం కోట్టయమానా వియ పాతయింసు. తదనన్తరం వీతచ్చికే వీతధూమే కింసుకపుప్ఫవణ్ణే అఙ్గారే, తదనన్తరం కూటాగారప్పమాణే పాసాణే, తదనన్తరం అన్తోముట్ఠియం అసణ్ఠహనికం సుఖుమవాలికం వస్సాపయమానా అసీతిహత్థుబ్బేధం థలం అకంసు. రఞ్ఞో విజితట్ఠానే కిసవచ్ఛతాపసో సేనాపతి మాతుపోసకరామోతి తయోవ మనుస్సభూతా అరోగా అహేసుం. సేసానం తస్మిం కమ్మే అసమఙ్గీభూతానం తిరచ్ఛానానం పానీయట్ఠానే పానీయం నాహోసి, తిణట్ఠానే తిణం. తే యేన పానీయం యేన తిణన్తి గచ్ఛన్తా అప్పత్తేయేవ సత్తమే దివసే బహిరజ్జసీమం పాపుణింసు. తేనాహ సరభఙ్గబోధిసత్తో –

‘‘కిసఞ్హి వచ్ఛం అవకిరియ దణ్డకీ,

ఉచ్ఛిన్నమూలో సజనో సరట్ఠో;

కుక్కుళనామే నిరయమ్హి పచ్చతి,

తస్స ఫులిఙ్గాని పతన్తి కాయే’’తి. (జా. ౨.౧౭.౭౦);

ఏవం తావ దణ్డకీరఞ్ఞస్స అరఞ్ఞభూతభావో వేదితబ్బో.

కలిఙ్గరట్ఠే ¶ ¶ పన నాళికిరరఞ్ఞే రజ్జం కారయమానే హిమవతి పఞ్చసతతాపసా అనిత్థిగన్ధా అజినజటవాకచీరధరా వనమూలఫలభక్ఖా హుత్వా చిరం వీతినామేత్వా లోణమ్బిలసేవనత్థం మనుస్సపథం ఓతరిత్వా అనుపుబ్బేన కలిఙ్గరట్ఠే నాళికిరరఞ్ఞో నగరం సమ్పత్తా. తే జటాజినవాకచీరాని ¶ సణ్ఠపేత్వా పబ్బజితానురూపం ఉపసమసిరిం దస్సయమానా నగరం భిక్ఖాయ పవిసింసు. మనుస్సా అనుప్పన్నే బుద్ధుప్పాదే తాపసపబ్బజితే దిస్వా పసన్నా నిసజ్జట్ఠానం సంవిధాయ హత్థతో భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం సమ్పాదేత్వా అదంసు. తాపసా కతభత్తకిచ్చా అనుమోదనం అకంసు. మనుస్సా సుత్వా పసన్నచిత్తా ‘‘కుహిం భదన్తా గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛింసు. యథాఫాసుకట్ఠానం, ఆవుసోతి. భన్తే, అలం అఞ్ఞత్థ గమనేన, రాజుయ్యానే వసథ, మయం భుత్తపాతరాసా ఆగన్త్వా ధమ్మకథం సోస్సామాతి. తాపసా అధివాసేత్వా ఉయ్యానం అగమంసు. నాగరా భుత్తపాతరాసా సుద్ధవత్థనివత్థా ‘‘ధమ్మకథం సోస్సామా’’తి సఙ్ఘా గణా గణీభూతా ఉయ్యానాభిముఖా అగమంసు. రాజా ఉపరిపాసాదే ఠితో తే తథా గచ్ఛమానే దిస్వా ఉపట్ఠాకం పుచ్ఛి ‘‘కిం ఏతే భణే నాగరా సుద్ధవత్థా సుద్ధుత్తరాసఙ్గా హుత్వా ఉయ్యానాభిముఖా గచ్ఛన్తి, కిమేత్థ సమజ్జం వా నాటకం వా అత్థీ’’తి? నత్థి దేవ, ఏతే తాపసానం సన్తికే ధమ్మం సోతుకామా గచ్ఛన్తీతి. తేన హి భణే అహమ్పి గచ్ఛిస్సామి, మయా సద్ధిం గచ్ఛన్తూతి. సో గన్త్వా తేసం ఆరోచేసి – ‘‘రాజాపి గన్తుకామో, రాజానం పరివారేత్వావ గచ్ఛథా’’తి. నాగరా పకతియాపి అత్తమనా తం సుత్వా – ‘‘అమ్హాకం రాజా అస్సద్ధో అప్పసన్నో దుస్సీలో, తాపసా ధమ్మికా, తే ఆగమ్మ రాజాపి ధమ్మికో భవిస్సతీ’’తి అత్తమనతరా అహేసుం.

రాజా నిక్ఖమిత్వా తేహి పరివారితో ఉయ్యానం గన్త్వా తాపసేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తాపసా రాజానం దిస్వా పరికథాయ కుసలస్సేకస్స తాపసస్స ‘‘రఞ్ఞో ధమ్మం కథేహీ’’తి సఞ్ఞమదంసు, సో తాపసో ¶ పరిసం ఓలోకేత్వా పఞ్చసు వేరేసు ఆదీనవం పఞ్చసు చ సీలేసు ఆనిసంసం కథేన్తో –

‘‘పాణో ¶ న హన్తబ్బో, అదిన్నం నాదాతబ్బం, కామేసుమిచ్ఛాచారో న చరితబ్బో, ముసా న భాసితబ్బా, మజ్జం న పాతబ్బం, పాణాతిపాతో నామ నిరయసంవత్తనికో హోతి తిరచ్ఛానయోనిసంవత్తనికో పేత్తివిసయసంవత్తనికో, తథా అదిన్నాదానాదీని. పాణాతిపాతో నిరయే పచ్చిత్వా మనుస్సలోకం ఆగతస్స విపాకావసేసేన అప్పాయుకసంవత్తనికో హోతి, అదిన్నాదానం ¶ అప్పభోగసంవత్తనికం, మిచ్ఛాచారో బహుసపత్తసంవత్తనికో, ముసావాదో అభూతబ్భక్ఖానసంవత్తనికో, మజ్జపానం ఉమ్మత్తకభావసంవత్తనిక’’న్తి –

పఞ్చసు వేరేసు ఇమం ఆదీనవం కథేసి.

రాజా పకతియాపి అస్సద్ధో అప్పసన్నో దుస్సీలో, దుస్సీలస్స చ సీలకథా నామ దుక్కథా, కణ్ణే సూలప్పవేసనం వియ హోతి. తస్మా సో చిన్తేసి – ‘‘అహం ‘ఏతే పగ్గణ్హిస్సామీ’తి ఆగతో, ఇమే పన మయ్హం ఆగతకాలతో పట్ఠాయ మంయేవ ఘట్టేన్తా విజ్ఝన్తా పరిసమజ్ఝే కథేన్తి, కరిస్సామి నేసం కాత్తబ్బ’’న్తి. సో ధమ్మకథాపరియోసానే ‘‘ఆచరియా స్వే మయ్హం గేహే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేత్వా అగమాసి. సో దుతియదివసే మహన్తే మహన్తే కోళుమ్బే ఆహరాపేత్వా గూథస్స పూరాపేత్వా కదలిపత్తేహి నేసం ముఖాని బన్ధాపేత్వా తత్థ తత్థ ఠపాపేసి, పున బహలమధుకతేలనాగబలపిచ్ఛిల్లాదీనం కూటే పూరేత్వా నిస్సేణిమత్థకే ఠపాపేసి, తత్థేవ చ మహామల్లే బద్ధకచ్ఛే హత్థేహి ముగ్గరే గాహాపేత్వా ఠపేత్వా ఆహ ‘‘కూటతాపసా అతివియ మం విహేఠయింసు, తేసం పాసాదతో ఓతరణకాలే ¶ కూటేహి పిచ్ఛిల్లం సోపానమత్థకే విస్సజ్జేత్వా సీసే ముగ్గరేహి పోథేత్వా గలే గహేత్వా సోపానే ఖిపథా’’తి. సోపానపాదమూలే పన చణ్డే కుక్కురే బన్ధాపేసి.

తాపసాపి ‘‘స్వే రాజగేహే భుఞ్జిస్సామా’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓవదింసు – ‘‘మారిసా రాజగేహం నామ సాసఙ్కం సప్పటిభయం, పబ్బజితేహి నామ ఛద్వారారమ్మణే సఞ్ఞతేహి భవితబ్బం, దిట్ఠదిట్ఠే ఆరమ్మణే నిమిత్తం న గహేతబ్బం, చక్ఖుద్వారే సంవరో పచ్చుపట్ఠపేతబ్బో’’తి.

పునదివసే ¶ భిక్ఖాచారవేలం సల్లక్ఖేత్వా వాకచీరం నివాసేత్వా అజినచమ్మం ఏకంసగతం కత్వా జటాకలాపం సణ్ఠపేత్వా భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా పటిపాటియా రాజనివేసనం అభిరుళ్హా. రాజా ఆరుళ్హభావం ఞత్వా గూథకోళుమ్బముఖతో కదలిపత్తం నీహరాపేసి. దుగ్గన్ధో తాపసానం నాసపుటం పహరిత్వా మత్థలుఙ్గపాతనాకారపత్తో అహోసి. మహాతాపసో రాజానం ఓలోకేసి. రాజా – ‘‘ఏత్థ భోన్తో యావదత్థం భుఞ్జన్తు చేవ హరన్తు చ, తుమ్హాకమేతం అనుచ్ఛవికం, హియ్యో అహం తుమ్హే పగ్గణ్హిస్సామీతి ఆగతో, తుమ్హే పన మంయేవ ఘట్టేన్తో విజ్ఝన్తా పరిసమజ్ఝే కథయిత్థ ¶ , తుమ్హాకమిదం అనుచ్ఛవికం, భుఞ్జథా’’తి మహాతాపసస్స ఉలుఙ్కేన గూథం ఉపనామేసి. మహాతాపసో ధీ ధీతి వదన్తో పటినివత్తి. ‘‘ఏత్తకేనేవ గచ్ఛిస్సథ తుమ్హే’’తి సోపానే కూటేహి పిచ్ఛిల్లం విస్సజ్జాపేత్వా మల్లానం సఞ్ఞమదాసి. మల్లా ముగ్గరేహి సీసాని పోథేత్వా గీవాయ గహేత్వా సోపానే ఖిపింసు, ఏకోపి సోపానే పతిట్ఠాతుం నాసక్ఖి ¶ , పవట్టమానా సోపానపాదమూలంయేవ పాపుణింసు. సమ్పత్తే సమ్పత్తే చణ్డకుక్కురా పటపటాతి లుఞ్చమానా ఖాదింసు. యోపి నేసం ఉట్ఠహిత్వా పలాయతి, సోపి ఆవాటే పతతి, తత్రాపి నం కుక్కురా అనుబన్ధిత్వా ఖాదన్తియేవ. ఇతి నేసం కుక్కురా అట్ఠిసఙ్ఖలికమేవ అవసేసయింసు. ఏవం సో రాజా తపసమ్పన్నే పఞ్చసతే తాపసే ఏకదివసేనేవ జీవితా వోరోపేసి.

అథస్స రట్ఠే దేవతా పురిమనయేనేవ పున నవవుట్ఠియో పాతేసుం. తస్స రజ్జం సట్ఠియోజనుబ్బేధేన వాలికథలేన అవచ్ఛాదియిత్థ. తేనాహ సరభఙ్గో బోధిసత్తో –

‘‘యో సఞ్ఞతే పబ్బజితే అవఞ్చయి,

ధమ్మం భణన్తే సమణే అదూసకే;

తం నాళికేరం సునఖా పరత్థ,

సఙ్గమ్మ ఖాదన్తి విఫన్దమాన’’న్తి. (జా. ౨.౧౭.౭౧);

ఏవం కాలిఙ్గారఞ్ఞస్స అరఞ్ఞభూతభావో వేదితబ్బో.

అతీతే పన బారాణసినగరే దిట్ఠమఙ్గలికా నామ చత్తాలీసకోటివిభవస్స సేట్ఠినో ఏకా ధీతా అహోసి దస్సనీయా పాసాదికా. సా రూపభోగకులసమ్పత్తిసమ్పన్నతాయ బహూనం పత్థనీయా అహోసి. యో ¶ పనస్సా వారేయ్యత్థాయ పహిణాతి, తం తం దిస్వానస్స జాతియం వా హత్థపాదాదీసు వా యత్థ కత్థచి దోసం ఆరోపేత్వా ‘‘కో ఏస దుజ్జాతో దుస్సణ్ఠితో’’తిఆదీని వత్వా – ‘‘నీహరథ న’’న్తి నీహరాపేత్వా ‘‘ఏవరూపమ్పి నామ అద్దసం, ఉదకం ఆహరథ, అక్ఖీని ధోవిస్సామీ’’తి అక్ఖీని ధోవతి. తస్సా దిట్ఠం దిట్ఠం విప్పకారం పాపేత్వా నీహరాపేతీతి ¶ దిట్ఠమఙ్గలికా త్వేవ సఙ్ఖా ఉదపాది, మూలనామం అన్తరధాయి.

సా ¶ ఏకదివసం గఙ్గాయ ఉదకకీళం కీళిస్సామీతి తిత్థం సజ్జాపేత్వా పహూతం ఖాదనీయభోజనీయం సకటేసు పూరాపేత్వా బహూని గన్ధమాలాదీని ఆదాయ పటిచ్ఛన్నయానం ఆరుయ్హ ఞాతిగణపరివుతా గేహమ్హా నిక్ఖమి. తేన చ సమయేన మహాపురిసో చణ్డాలయోనియం నిబ్బత్తో బహినగరే చమ్మగేహే వసతి, మాతఙ్గోత్వేవస్స నామం అహోసి. సో సోళసవస్సుద్దేసికో హుత్వా కేనచిదేవ కరణీయేన అన్తోనగరం పవిసితుకామో ఏకం నీలపిలోతికం నివాసేత్వా ఏకం హత్థే బన్ధిత్వా ఏకేన హత్థేన పచ్ఛిం, ఏకేన ఘణ్డం గహేత్వా ‘‘ఉస్సరథ అయ్యా, చణ్డాలోహ’’న్తి జానాపనత్థం తం వాదేన్తో నీచచిత్తం పచ్చుపట్ఠపేత్వా దిట్ఠదిట్ఠే మనుస్సే నమస్సమానో నగరం పవిసిత్వా మహాపథం పటిపజ్జి.

దిట్ఠమఙ్గలికా ఘణ్డసద్దం సుత్వా సాణిఅన్తరేన ఓలోకేన్తీ దూరతోవ తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కిమేత’’న్తి పుచ్ఛి. మాతఙ్గో అయ్యేతి. ‘‘కిం వత, భో, అకుసలం అకరమ్హ, కస్సాయం నిస్సన్దో, వినాసో ను ఖో మే పచ్చుపట్ఠితో, మఙ్గలకిచ్చేన నామ గచ్ఛమానా చణ్డాలం అద్దస’’న్తి సరీరం కమ్పేత్వా జిగుచ్ఛమానా ఖేళం పాతేత్వా ధాతియో ఆహ – ‘‘వేగేన ఉదకం ఆహరథ, చణ్డాలో దిట్ఠో, అక్ఖీని చేవ నామ ¶ గహితముఖఞ్చ ధోవిస్సామీ’’తి ధోవిత్వా రథం నివత్తాపేత్వా సబ్బపటియాదానం గేహం పేసేత్వా పాసాదం అభిరుహి. సురాసోణ్డాదయో చేవ తస్సా ఉపట్ఠాకమనుస్సా చ ‘‘కుహిం, భో దిట్ఠమఙ్గలికా, ఇమాయపి వేలాయ నాగచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛన్తా తం పవత్తిం సుత్వా – ‘‘మహన్తం వత, భో, సురామంసగన్ధమాలాదిసక్కారం చణ్డాలం నిస్సాయ అనుభవితుం న లభిమ్హ, గణ్హథ చణ్డాల’’న్తి గతట్ఠానం గవేసిత్వా నిరాపరాధం మాతఙ్గపణ్డితం తజ్జిత్వా – ‘‘అరే మాతఙ్గ తం నిస్సాయ ఇదఞ్చిదఞ్చ సక్కారం అనుభవితుం న లభిమ్హా’’తి కేసేసు ¶ గహేత్వా భూమియం పాతేత్వా జాణుకప్పరపాసాణాదీహి కోట్టేత్వా మతోతి సఞ్ఞాయ పాదే గహేత్వా కడ్ఢన్తా సఙ్కారకూటే ఛడ్డేసుం.

మహాపురిసో సఞ్ఞం పటిలభిత్వా హత్థపాదే పరామసిత్వా – ‘‘ఇదం దుక్ఖం కం నిస్సాయ ఉప్పన్న’’న్తి చిన్తేన్తో – ‘‘న అఞ్ఞం కఞ్చి, దిట్ఠమఙ్గలికం నిస్సాయ ఉప్పన్న’’న్తి ఞత్వా ‘‘సచాహం పురిసో, పాదేసు నం నిపాతేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా వేధమానో దిట్ఠమఙ్గలికాయ కులద్వారం గన్త్వా – ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికం లభన్తో వుట్ఠహిస్సామి, అలభన్తస్స ఏత్థేవ మరణ’’న్తి గేహఙ్గణే నిపజ్జి. తేన చ సమయేన జమ్బుదీపే అయం ధమ్మతా హోతి – యస్స చణ్డాలో కుజ్ఝిత్వా గబ్భద్వారే ¶ నిపన్నో మరతి, యే చ తస్మిం గబ్భే వసన్తి, సబ్బే చణ్డాలా హోన్తి. గేహమజ్ఝమ్హి మతే సబ్బే గేహవాసినో, ద్వారమ్హి మతే ఉభతో అనన్తరగేహవాసికా, అఙ్గణమ్హి మతే ఇతో సత్త ఇతో సత్తాతి చుద్దసగేహవాసినో సబ్బే చణ్డాలా హోన్తీతి. బోధిసత్తో పన అఙ్గణే నిపజ్జి.

సేట్ఠిస్స ఆరోచేసుం – ‘‘మాతఙ్గో తే సామి గేహఙ్గణే పతితో’’తి ¶ గచ్ఛథ భణే, కిం కారణాతి వత్వా ఏకమాసకం దత్వా ఉట్ఠాపేథాతి. తే గన్త్వా ‘‘ఇమం కిర మాసకం గహేత్వా ఉట్ఠహా’’తి వదింసు. సో – ‘‘నాహం మాసకత్థాయ నిపన్నో, దిట్ఠమఙ్గలికాయ స్వాహం నిపన్నో’’తి ఆహ. దిట్ఠమఙ్గలికాయ కో దోసోతి? కిం తస్సా దోసం న పస్సథ, నిరపరాధో అహం తస్సా మనుస్సేహి బ్యసనం పాపితో, తం లభన్తోవ వుట్ఠహిస్సామి, అలభన్తో న వుట్ఠహిస్సామీతి.

తే గన్త్వా సేట్ఠిస్స ఆరోచేసుం. సేట్ఠి ధీతు దోసం ఞత్వా ‘‘గచ్ఛథ, ఏకం కహాపణం దేథా’’తి పేసేతి. సో ‘‘న ఇచ్ఛామి కహాపణం, తమేవ ఇచ్ఛామీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా సేట్ఠి చ సేట్ఠిభరియా చ – ‘‘ఏకాయేవ నో పియధీతా, పవేణియా ఘటకో అఞ్ఞో దారకోపి నత్థీ’’తి సంవేగప్పత్తా – ‘‘గచ్ఛథ తాతా, కోచి అమ్హాకం అసహనకో ఏతం జీవితాపి వోరోపేయ్య, ఏతస్మిఞ్హి మతే సబ్బే మయం నట్ఠా హోమ, ఆరక్ఖమస్స గణ్హథా’’తి పరివారేత్వా ఆరక్ఖం సంవిధాయ యాగుం పేసయింసు, భత్తం ధనం పేసయింసు, ఏవం సో సబ్బం పటిక్ఖిపి. ఏవం ఏకో దివసో గతో; ద్వే, తయో, చత్తారో, పఞ్చ దివసా గతా.

తతో ¶ సత్తసత్తగేహవాసికా ఉట్ఠాయ – ‘‘న సక్కోమ మయం తుమ్హే నిస్సాయ చణ్డాలా భవితుం, అమ్హే మా నాసేథ, తుమ్హాకం దారికం దత్వా ఏతం ఉట్ఠాపేథా’’తి ఆహంసు. తే సతమ్పి సహస్సమ్పి సతసహస్సమ్పి పహిణింసు, సో పటిక్ఖిపతేవ. ఏవం ఛ దివసా గతా. సత్తమే దివసే ఉభతో చుద్దసగేహవాసికా సన్నిపతిత్వా – ‘‘న మయం చణ్డాలా భవితుం సక్కోమ, తుమ్హాకం అకామకానమ్పి మయం ఏతస్స దారికం దస్సామా’’తి ఆహంసు.

మాతాపితరో సోకసల్లసమప్పితా విసఞ్ఞీ హుత్వా సయనే నిపతింసు. ఉభతో చుద్దసగేహవాసినో పాసాదం ఆరుయ్హ సుపుప్ఫితకింసుకసాఖం ¶ ఉచ్ఛిన్దన్తా వియ తస్సా సబ్బాభరణాని ఓముఞ్చిత్వా నఖేహి సీమన్తం కత్వా కేసే బన్ధిత్వా నీలసాటకం నివాసాపేత్వా హత్థే ¶ నీలపిలోతికఖణ్డం వేఠేత్వా కణ్ణేసు తిపుపట్టకే పిళన్ధాపేత్వా తాలపణ్ణపచ్ఛిం దత్వా పాసాదతో ఓతారాపేత్వా ద్వీసు బాహాసు గహేత్వా – ‘‘తవ సామికం గహేత్వా యాహీ’’తి మహాపురిసస్స అదంసు.

నీలుప్పలమ్పి అతిభారోతి అనుక్ఖిత్తపుబ్బా సుఖుమాలదారికా ‘‘ఉట్ఠాహి సామి, గచ్ఛామా’’తి ఆహ. బోధిసత్తో నిపన్నకోవ ఆహ ‘‘నాహం ఉట్ఠహామీ’’తి. అథ కిన్తి వదామీతి. ‘‘ఉట్ఠేహి అయ్య మాతఙ్గా’’తి ఏవం మం వదాహీతి. సా తథా అవోచ. న తుయ్హం మనుస్సా ఉట్ఠానసమత్థం మం అకంసు, బాహాయ మం గహేత్వా ఉట్ఠాపేహీతి. సా తథా అకాసి. బోధిసత్తో ఉట్ఠహన్తో వియ పరివట్టేత్వా భూమియం పతిత్వా – ‘‘నాసితం, భో, దిట్ఠమఙ్గలికాయ పఠమం మనుస్సేహి కోట్టాపేత్వా, ఇదాని సయం కోట్టేతీ’’తి విరవిత్థ. సా కిం కరోమి అయ్యాతి? ద్వీహి హత్థేహి గహేత్వా ఉట్ఠాపేహీతి. సా తథా ఉట్ఠాపేత్వా నిసీదాపేత్వా గచ్ఛామ సామీతి. గచ్ఛా నామ అరఞ్ఞే హోన్తి, మయం మనుస్సా, అతికోట్టితోమ్హి తుయ్హం మనుస్సేహి, న సక్కోమి పదసా గన్తుం, పిట్ఠియా మం నేహీతి. సా ఓనమిత్వా పిట్ఠిం అదాసి. బోధిసత్తో అభిరుహి. కుహిం నేమి సామీతి? బహినగరం నేహీతి. సా పాచీనద్వారం గన్త్వా – ‘‘ఇధ తే సామి వసనట్ఠాన’’న్తి పుచ్ఛి. కతరట్ఠానం ఏతన్తి? పాచీనద్వారం సామీతి. పాచీనద్వారే చణ్డాలపుత్తా వసితుం న లభన్తీతి ¶ అత్తనో వసనట్ఠానం అనాచిక్ఖిత్వావ సబ్బద్వారాని ఆహిణ్డాపేసి. కస్మా? భవగ్గపత్తమస్సా ¶ మానం పాతేస్సామీతి. మహాజనో ఉక్కుట్ఠిమకాసి – ‘‘ఠపేత్వా తుమ్హాదిసం అఞ్ఞో ఏతిస్సా మానం భేదకో నత్థీ’’తి.

సా పచ్ఛిమద్వారం పత్వా ‘‘ఇధ తే సామి వసనట్ఠాన’’న్తి పుచ్ఛి. కతరట్ఠానం ఏతన్తి? పచ్ఛిమద్వారం సామీతి. ఇమినా ద్వారేన నిక్ఖమిత్వా చమ్మగేహం ఓలోకేన్తీ గచ్ఛాతి. సా తత్థ గన్త్వా ఆహ ‘‘ఇదం చమ్మగేహం తుమ్హాకం వసనట్ఠానం సామీ’’తి? ఆమాతి పిట్ఠితో ఓతరిత్వా చమ్మగేహం పావిసి.

తత్థ సత్తట్ఠదివసే వసన్తో సబ్బఞ్ఞుతగవేసనధీరో ఏత్తకేసు దివసేసు న చ జాతిసమ్భేదమకాసి. ‘‘మహాకులస్స ధీతా సచే మం నిస్సాయ మహన్తం యసం న పాపుణాతి, న చమ్హాహం చతువీసతియా బుద్ధానం అన్తేవాసికో. ఏతిస్సా పాదధోవనఉదకేన సకలజమ్బుదీపే రాజూనం ¶ అభిసేకకిచ్చం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పున చిన్తేసి – ‘‘అగారమజ్ఝేవసన్తో న సక్ఖిస్సామి, పబ్బజిత్వా పన సక్ఖిస్సామీ’’తి. చిన్తేత్వా తం ఆమన్తేసి – ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికే మయం పుబ్బే ఏకచరా కమ్మం కత్వాపి అకత్వాపి సక్కా జీవితుం, ఇదాని పన దారభరణం పటిపన్నమ్హ, కమ్మం అకత్వా న సక్కా జీవితుం, త్వం యావాహం ఆగచ్ఛామి, తావ మా ఉక్కణ్ఠిత్థా’’తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సుసానాదీసు నన్తకాని సఙ్కడ్ఢిత్వా నివాసనపారుపనం కత్వా సమణపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ఏకచరో లద్ధకాయవివేకో కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో చ నిబ్బత్తేత్వా ‘‘ఇదాని సక్కా దిట్ఠమఙ్గలికాయ అవస్సయేన మయా భవితు’’న్తి బారాణసిఅభిముఖో గన్త్వా చీవరం పారుపిత్వా భిక్ఖం చరమానో దిట్ఠమఙ్గలికాయ ¶ గేహాభిముఖో అగమాసి.

సా తం ద్వారే ఠితం దిస్వా అసఞ్జానన్తీ – ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే, చణ్డాలానం వసనట్ఠానమేత’’న్తి ఆహ. బోధిసత్తో తత్థేవ అట్ఠాసి. సా పునప్పునం ఓలోకేన్తీ సఞ్జానిత్వా హత్థేహి ఉరం పహరిత్వా విరవమానా పాదమూలే పతిత్వా ఆహ – ‘‘యది తే సామి ఏదిసం చిత్తం అత్థి, కస్మా మం మహతా యసా పరిహాపేత్వా అనాథం అకాసీ’’తి. నానప్పకారం పరిదేవం పరిదేవిత్వా అక్ఖీని పుఞ్ఛమానా ఉట్ఠాయ భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా అన్తోగేహే నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదాసి. మహాపురిసో భత్తకిచ్చం కత్వా ఆహ – ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికే మా సోచి మా పరిదేవి, అహం తుయ్హం పాదధోవనఉదకేన సకలజమ్బుదీపే రాజూనం అభిసేకకిచ్చం కారేతుం సమత్థో, త్వం పన ¶ ఏకం మమ వచనం కరోహి, నగరం పవిసిత్వా ‘న మయ్హం సామికో చణ్డాలో, మహాబ్రహ్మా మయ్హం సామికో’తి ఉగ్ఘోసయమానా సకలనగరం చరాహీ’’తి.

ఏవం వుత్తే దిట్ఠమఙ్గలికా – ‘‘పకతియాపి అహం సామి ముఖదోసేనేవ బ్యసనం పత్తా, న సక్ఖిస్సామేవం వత్తు’’న్తి ఆహ. బోధిసత్తో – ‘‘కిం పన తయా మయ్హం అగారే వసన్తస్స అలికవచనం సుతపుబ్బం, అహం తదాపి అలికం న భణామి, ఇదాని పబ్బజితో కిం వక్ఖామి, సచ్చవాదీ పురిసో నామాహ’’న్తి వత్వా – ‘‘అజ్జ పక్ఖస్స అట్ఠమీ, త్వం ‘ఇతో సత్తాహస్సచ్చయేన ఉపోసథదివసే మయ్హం సామికో మహాబ్రహ్మా చన్దమణ్డలం భిన్దిత్వా మమ సన్తికం ఆగమిస్సతీ’తి సకలనగరే ఉగ్ఘోసేహీ’’తి వత్వా పక్కామి.

సా ¶ సద్దహిత్వా హట్ఠతుట్ఠా సూరా హుత్వా సాయంపాతం నగరం పవిసిత్వా తథా ఉగ్ఘోసేసి. మనుస్సా పాణినా పాణిం పహరన్తా – ‘‘పస్సథ, అమ్హాకం దిట్ఠమఙ్గలికా చణ్డాలపుత్తం మహాబ్రహ్మానం కరోతీ’’తి హసన్తా కేళిం కరోన్తి. సా పునదివసేపి తథేవ సాయంపాతం పవిసిత్వా – ‘‘ఇదాని ఛాహచ్చయేన, పఞ్చాహ-చతూహ-తీహ-ద్వీహ-ఏకాహచ్చయేన మయ్హం సామికో మహాబ్రహ్మా చన్దమణ్డలం భిన్దిత్వా మమ సన్తికం ఆగమిస్సతీ’’తి ఉగ్ఘోసేసి.

బ్రాహ్మణా ¶ చిన్తయింసు – ‘‘అయం దిట్ఠమఙ్గలికా అతిసూరా హుత్వా కథేతి, కదాచి ఏవం సియా, ఏథ మయం దిట్ఠమఙ్గలికాయ వసనట్ఠానం పటిజగ్గామా’’తి చమ్మగేహస్స బాహిరభాగం సమన్తా తచ్ఛాపేత్వా వాలికం ఓకిరింసు. సాపి ఉపోసథదివసే పాతోవ నగరం పవిసిత్వా ‘‘అజ్జ మయ్హం సామికో ఆగమిస్సతీ’’తి ఉగ్ఘోసేసి. బ్రాహ్మణా చిన్తయింసు – ‘‘అయం భో న దూరం అపదిస్సతి, అజ్జ కిర మహాబ్రహ్మా ఆగమిస్సతి, వసనట్ఠానం సంవిదహామా’’తి చమ్మగేహం సమజ్జాపేత్వా హరితూపలిత్తం అహతవత్థేహి పరిక్ఖిపిత్వా మహారహం పల్లఙ్కం అత్థరిత్వా ఉపరి చేలవితానం బన్ధిత్వా గన్ధమాలదామాని ఓసారయింసు. తేసం పటిజగ్గన్తానంయేవ సూరియో అత్థం గతో.

మహాపురిసో చన్దే ఉగ్గతమత్తే అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ కామావచరచిత్తేన పరికమ్మం కత్వా ఇద్ధిచిత్తేన ద్వాదసయోజనికం బ్రహ్మత్తభావం మాపేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా చన్దవిమానస్స అన్తో పవిసిత్వా ¶ వనన్తతో అబ్భుస్సక్కమానం చన్దం భిన్దిత్వా చన్దవిమానం ఓహాయ పురతో హుత్వా ‘‘మహాజనో మం పస్సతూ’’తి అధిట్ఠాసి. మహాజనో దిస్వా – ‘‘సచ్చం, భో, దిట్ఠమఙ్గలికాయ వచనం, ఆగచ్ఛన్తం మహాబ్రహ్మానం పూజేస్సామా’’తి గన్ధమాలం ఆదాయ దిట్ఠమఙ్గలికాయ ఘరం పరివారేత్వా అట్ఠాసి. మహాపురిసో మత్థకమత్థకేన సత్తవారే బారాణసిం అనుపరిగన్త్వా మహాజనేన దిట్ఠభావం ఞత్వా ద్వాదసయోజనికం అత్తభావం విజహిత్వా మనుస్సప్పమాణమేవ మాపేత్వా మహాజనస్స పస్సన్తస్సేవ చమ్మగేహం పావిసి. మహాజనో దిస్వా – ‘‘ఓతిణ్ణో నో మహాబ్రహ్మా, సాణిం ఆహరథా’’తి నివేసనం మహాసాణియా పరిక్ఖిపిత్వా పరివారేత్వా ¶ ఠితో.

మహాపురిసోపి సిరిసయనమజ్ఝే నిసీది. దిట్ఠమఙ్గలికా సమీపే అట్ఠాసి. అథ నం పుచ్ఛి ¶ ‘‘ఉతుసమయో తే దిట్ఠమఙ్గలికే’’తి. ఆమ అయ్యాతి. మయా దిన్నం పుత్తం గణ్హాహీతి అఙ్గుట్ఠకేన నాభిమణ్డలం ఫుసి. తస్సా పరామసనేనేవ గబ్భో పతిట్ఠాసి. మహాపురిసో – ‘‘ఏత్తావతా తే దిట్ఠమఙ్గలికే పాదధోవనఉదకం సకలజమ్బుదీపే రాజూనం అభిసేకోదకం భవిస్సతి, త్వం తిట్ఠా’’తి వత్వా బ్రహ్మత్తభావం మాపేత్వా పస్సన్తస్సేవ మహాజనస్స నిక్ఖమిత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా చణ్డమణ్డలమేవ పవిట్ఠో. సా తతో పట్ఠాయ బ్రహ్మపజాపతీ నామ జాతా. పాదధోవనఉదకం లభన్తో నామ నత్థి.

బ్రాహ్మణా – ‘‘బ్రహ్మపజాపతిం అన్తోనగరే వసాపేస్సామా’’తి సువణ్ణసివికాయ ఆరోపేత్వా యావ సత్తమకోటియా అపరిసుద్ధజాతికస్స సివికం గహేతుం న అదంసు. సోళస జాతిమన్తబ్రాహ్మణా గణ్హింసు. సేసా గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజేత్వా నగరం పవిసిత్వా – ‘‘న సక్కా, భో, ఉచ్ఛిట్ఠగేహే బ్రహ్మపజాపతియా వసితుం, వత్థుం గహేత్వా గేహం కరిస్సామ, యావ పన తం కరీయతి, తావ మణ్డపేవ వసతూ’’తి మణ్డపే వసాపేసుం. తతో పట్ఠాయ చక్ఖుపథే ఠత్వా వన్దితుకామా కహాపణం దత్వా వన్దితుం లభన్తి, సవనూపచారే వన్దితుకామా సతం దత్వా లభన్తి, ఆసన్నే పకతికథం సవనట్ఠానే వన్దితుకామా పఞ్చసతాని దత్వా లభన్తి, పాదపిట్ఠియం సీసం ఠపేత్వా వన్దితుకామా సహస్సం దత్వా లభన్తి, పాదధోవనఉదకం పత్థయమానా దససహస్సాని దత్వా లభన్తి. బహినగరతో అన్తోనగరే యావ మణ్డపా ఆగచ్ఛన్తియా లద్ధధనంయేవ కోటిసతమత్తం అహోసి.

సకలజమ్బుదీపో ¶ సఙ్ఖుభి, తతో సబ్బరాజానో ‘‘బ్రహ్మపజాపతియా పాదధోవనేన ¶ అభిసేకం కరిస్సామా’’తి సతసహస్సం పేసేత్వా లభింసు. మణ్డపే వసన్తియా ఏవ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. మహాపురిసం పటిచ్చ లద్ధకుమారో పాసాదికో అహోసి లక్ఖణసమ్పన్నో. మహాబ్రహ్మునో పుత్తో జాతోతి సకల జమ్బుదీపో ఏకకోలాహలో అహోసి. కుమారస్స ఖీరమణిమూలం హోతూతి తతో తతో ఆగతధనం కోటిసహస్సం అహోసి. ఏత్తావతా నివేసనమ్పి నిట్ఠితం. కుమారస్స నామకరణం కరిస్సామాతి నివేసనం సజ్జేత్వా కుమారం గన్ధోదకేన న్హాపేత్వా అలఙ్కరిత్వా మణ్డపే జాతత్తా మణ్డబ్యోత్వేవ నామం అకంసు.

కుమారో సుఖేన సంవడ్ఢమానో సిప్పుగ్గహణవయపత్తోతి సకలజమ్బుదీపే సిప్పజాననకా తస్స సన్తికే ఆగన్త్వా సిప్పం సిక్ఖాపేన్తి. కుమారో మేధావీ పఞ్ఞవా సుతం సుతం ముతం ఆవుణన్తో వియ ¶ గణ్హాతి, గహితగహితం సువణ్ణఘటే పక్ఖిత్తతేలం వియ తిట్ఠతి. యావతా వాచుగ్గతా పరియత్తి అత్థి, తేన అనుగ్గహితా నామ నాహోసి. బ్రాహ్మణా తం పరివారేత్వా చరన్తి, సోపి బ్రాహ్మణభత్తో అహోసి. గేహే అసీతిబ్రాహ్మణసహస్సాని నిచ్చభత్తం భుఞ్జన్తి. గేహమ్పిస్స సత్తద్వారకోట్ఠకం మహన్తం అహోసి. గేహే మఙ్గలదివసే జమ్బుదీపవాసీహి పేసితధనం కోటిసహస్సమత్తం అహోసి.

బోధిసత్తో ఆవజ్జేసి – ‘‘పమత్తో ను ఖో కుమారో అప్పమత్తో’’తి. అథస్స తం పవత్తిం ఞత్వా – ‘‘బ్రాహ్మణభత్తో జాతో, యత్థ దిన్నం మహప్ఫలం హోతి, తం న జానాతి, గచ్ఛామి నం దమేమీ’’తి చీవరం పారుపిత్వా భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా – ‘‘ద్వారకోట్ఠకా అతిసమ్బాధా, న సక్కా కోట్ఠకేన పవిసితు’’న్తి ఆకాసేనాగన్త్వా అసీతిబ్రాహ్మణసహస్సానం భుఞ్జనట్ఠానే ఆకాసఙ్గణే ఓతరి. మణ్డబ్యకుమారోపి ¶ సువణ్ణకటచ్ఛుం గాహాపేత్వా – ‘‘ఇధ సూపం దేథ ఇధ ఓదన’’న్తి పరివిసాపేన్తో బోధిసత్తం దిస్వా దణ్డకేన ఘట్టితఆసివిసో వియ కుపిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘కుతో ¶ ను ఆగచ్ఛసి దుమ్మవాసీ,

ఓతల్లకో పంసుపిసాచకోవ;

సఙ్కారచోళం పటిముఞ్చ కణ్ఠే,

కో రే తువం హోసి అదక్ఖిణేయ్యో’’తి. (జా. ౧.౧౫.౧);

అథ నం మహాసత్తో అకుజ్ఝిత్వావ ఓవదన్తో ఆహ –

‘‘అన్నం తవేదం పకతం యసస్సి,

తం ఖజ్జరే భుఞ్జరే పియ్యరే చ;

జానాసి మం త్వం పరదత్తూపజీవిం,

ఉత్తిట్ఠ పిణ్డం లభతం సపాకో’’తి. (జా. ౧.౧౫.౨);

సో నయిదం తుమ్హాదిసానం పటియత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ –

‘‘అన్నం ¶ మమేదం పకతం బ్రాహ్మణానం,

అత్థత్థితం సద్దహతో మమేదం;

అపేహి ఏత్తో కిమిధట్ఠితోసి,

న మాదిసా తుయ్హం దదన్తి జమ్మా’’తి. (జా. ౧.౧౫.౩);

అథ బోధిసత్తో ‘‘దానం నామ సగుణస్సపి నిగ్గుణస్సపి యస్స కస్సచి దాతబ్బం, యథా హి నిన్నేపి థలేపి పతిట్ఠాపితం బీజం పథవీరసం ఆపోరసఞ్చ ఆగమ్మ సమ్పజ్జతి, ఏవం ¶ నిప్ఫలం నామ నత్థి, సుఖేత్తే వపితబీజం వియ గుణవన్తే మహప్ఫలం హోతీ’’తి దస్సేతుం ఇమం గాథమాహ –

‘‘థలే చ నిన్నే చ వపన్తి బీజం,

అనూపఖేత్తే ఫలమాసమానా;

ఏతాయ సద్ధాయ దదాహి దానం,

అప్పేవ ఆరాధయే దక్ఖిణేయ్యే’’తి. (జా. ౧.౧౫.౪);

అథ కుమారో కోధాభిభూతో – ‘‘కేనిమస్స ముణ్డకస్స పవేసో దిన్నో’’తి ద్వారరక్ఖాదయో తజ్జేత్వా –

‘‘ఖేత్తాని ¶ మయ్హం విదితాని లోకే,

యేసాహం బీజాని పతిట్ఠపేమి;

యే బ్రాహ్మణా జాతిమన్తూపపన్నా,

తానీధ ఖేత్తాని సుపేసలానీ’’తి. (జా. ౧.౧౫.౫) –

గాథం వత్వా ‘‘ఇమం జమ్మం వేణుపదరేన పోథేత్వా గీవాయం గహేత్వా సత్తపి ద్వారకోట్ఠకే అతిక్కమిత్వా బహి నీహరథా’’తి ఆహ. అథ నం మహాపురిసో ఆహ –

‘‘గిరిం నఖేన ఖణసి, అయో దన్తేభి ఖాదసి;

జాతవేదం పదహసి, యో ఇసిం పరిభాససీ’’తి. (జా. ౧.౧౫.౯);

ఏవఞ్చ ¶ పన వత్వా – ‘‘సచే మ్యాయం హత్థే వా పాదే వా గణ్హాపేత్వా దుక్ఖం ఉప్పాదేయ్య, బహుం అపుఞ్ఞం పసవేయ్యా’’తి సత్తానుద్దయతాయ వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా అన్తరవీథియం ఓతరి. భగవా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో తమత్థం పకాసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇదం వత్వాన మాతఙ్గో, ఇసి సచ్చపరక్కమో;

అన్తలిక్ఖస్మిం పక్కామి, బ్రాహ్మణానం ఉదిక్ఖత’’న్తి. (జా. ౧.౧౫.౧౦);

తావదేవ నగరరక్ఖికదేవతానం జేట్ఠకదేవరాజా మణ్డబ్యస్స గీవం పరివత్తేసి. తస్స ముఖం పరివత్తేతిత్వా ¶ పచ్ఛాముఖం జాతం, అక్ఖీని పరివత్తాని, ముఖేన ఖేళం వమతి, సరీరం థద్ధం సూలే ఆరోపితం వియ అహోసి. అసీతిసహస్సా పరిచారకయక్ఖా అసీతిబ్రాహ్మణసహస్సాని తథేవ అకంసు. వేగేన గన్త్వా బ్రహ్మపజాపతియా ఆరోచయింసు. సా తరమానరూపా ఆగన్త్వా తం విప్పకారం దిస్వా గాథమాహ –

‘‘ఆవేధితం పిట్ఠితో ఉత్తమఙ్గం,

బాహుం పసారేతి అకమ్మనేయ్యం;

సేతాని అక్ఖీని యథా మతస్స,

కో మే ఇమం పుత్తమకాసి ఏవ’’న్తి. (జా. ౧.౧౫.౧౧);

అథస్సా ¶ ఆరోచేసుం –

‘‘ఇధాగమా సమణో దుమ్మవాసీ,

ఓతల్లకో పంసుపిసాచకోవ,

సఙ్కారచోళం పటిముఞ్చ కణ్ఠే,

సో తే ఇమం పుత్తమకాసి ఏవ’’న్తి. (జా. ౧.౧౫.౧౨);

సా సుత్వావ అఞ్ఞాసి – ‘‘మయ్హం యసదాయకో అయ్యో అనుకమ్పాయ పుత్తస్స పమత్తభావం ఞత్వా ఆగతో భవిస్సతీ’’తి. తతో ఉపట్ఠాకే పుచ్ఛి –

‘‘కతమం ¶ దిసం అగమా భూరిపఞ్ఞో,

అక్ఖాథ మే మాణవా ఏతమత్థం;

గన్త్వాన తం పటికరేము అచ్చయం,

అప్పేవ నం పుత్త లభేము జీవిత’’న్తి. (జా. ౧.౧౫.౧౩);

తే ఆహంసు –

‘‘వేహాయసం అగమా భూరిపఞ్ఞో,

పథద్ధునో పన్నరసేవ చన్దో;

అపిచాపి ¶ సో పురిమదిసం అగచ్ఛి,

సచ్చప్పటిఞ్ఞో ఇసి సాధురూపో’’తి. (జా. ౧.౧౫.౧౪);

మహాపురిసోపి అన్తరవీథియం ఓతిణ్ణట్ఠానతో పట్ఠాయ – ‘‘మయ్హం పదవళఞ్జం హత్థిఅస్సాదీనం వసేన మా అన్తరధాయిత్థ, దిట్ఠమఙ్గలికాయేవ నం పస్సతు, మా అఞ్ఞే’’తి అధిట్ఠహిత్వా పిణ్డాయ చరిత్వా యాపనమత్తం మిస్సకోదనం గహేత్వా పటిక్కమనసాలాయం నిసిన్నో భుఞ్జిత్వా థోకం భుత్తావసేసం భిక్ఖాభాజనేయేవ ఠపేసి. దిట్ఠమఙ్గలికాపి పాసాదా ఓరుయ్హ అన్తరవీథిం పటిపజ్జమానా పదవళఞ్జం దిస్వా – ‘‘ఇదం మయ్హం యసదాయకస్స అయ్యస్స పద’’న్తి పదానుసారేనాగన్త్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హాకం, భన్తే, దాసేన కతాపరాధం మయ్హం ఖమథ, న హి తుమ్హే కోధవసికా నామ, దేథ మే పుత్తస్స జీవిత’’న్తి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా –

‘‘ఆవేధితం ¶ పిట్ఠితో ఉత్తమఙ్గం,

బాహుం పసారేతి అకమ్మనేయ్యం;

సేతాని అక్ఖీని యథా మతస్స,

కో మే ఇమం పుత్తమకాసి ఏవ’’న్తి. (జా. ౧.౧౫.౧౫) –

గాథం ¶ అభాసి. మహాపురిసో ఆహ – ‘‘న మయం ఏవరూపం కరోమ, పబ్బజితం పన హింసన్తే దిస్వా పబ్బజితేసు సగారవాహి భూతయక్ఖదేవతాహి కతం భవిస్సతీ’’తి.

కేవలం, భన్తే, తుమ్హాకం మనోపదోసో మా హోతు, దేవతాహి కతం హోతు, సుఖమాపయా ¶ , భన్తే, దేవతా, అపిచాహం, భన్తే, కథం పటిపజ్జామీతి. తేన హి ఓసధం తే కథేస్సామి, మమ భిక్ఖాభాజనే భుత్తావసేసం భత్తమత్థి, తత్థ థోకం ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా థోకం గహేత్వా తవ పుత్తస్స ముఖే పక్ఖిప, అవసేసం ఉదకచాటియం ఆలోళేత్వా అసీతియా బ్రాహ్మణసహస్సానం ముఖే పక్ఖిపాతి. సా ఏవం కరిస్సామీతి భత్తం గహేత్వా మహాపురిసం వన్దిత్వా గన్త్వా తథా అకాసి.

ముఖే పక్ఖిత్తమత్తే జేట్ఠకదేవరాజా – ‘‘సామిమ్హి సయం భేసజ్జం కరోన్తే అమ్హేహి న సక్కా కిఞ్చి కాతు’’న్తి కుమారం విస్సజ్జేసి. సోపి ఖిపిత్వా కిఞ్చి దుక్ఖం అప్పత్తపుబ్బో వియ పకతివణ్ణో అహోసి. అథ నం మాతా అవోచ – ‘‘పస్స తాత తవ కులుపకానం హిరోత్తప్పరహితానం విప్పకారం, సమణా పన న ఏవరూపా హోన్తి, సమణే తాత భోజేయ్యాసీ’’తి. తతో సేసకం ఉదకచాటియం ఆలుళాపేత్వా బ్రాహ్మణానం ముఖే పక్ఖిపాపేసి. యక్ఖా తావదేవ విస్సజ్జేత్వా పలాయింసు. బ్రాహ్మణా ఖిపిత్వా ఖిపిత్వా ఉట్ఠహిత్వా కిం అమ్హాకం ముఖే పక్ఖిత్తన్తి పుచ్ఛింసు. మాతఙ్గఇసిస్స ఉచ్ఛిట్ఠభత్తన్తి. తే ‘‘చణ్డాలస్స ఉచ్ఛిట్ఠకం ఖాదాపితమ్హా, అబ్రాహ్మణా దానిమ్హా జాతా, ఇదాని నో బ్రాహ్మణా ‘అసుద్ధబ్రాహ్మణా ఇమే’తి సమ్భోగం న దస్సన్తీ’’తి తతో పలాయిత్వా మజ్ఝరట్ఠం గన్త్వా మజ్ఝరాజస్స నగరే అగ్గాసనికా బ్రాహ్మణా నామ మయన్తి రాజగేహే భుఞ్జన్తి.

తస్మిం సమయే బోధిసత్తో పాపనిగ్గహం కరోన్తో మానజాతికే నిమ్మదయన్తో విచరతి. అథేకో ‘‘జాతిమన్తతాపసో నామ మయా సదిసో ¶ నత్థీ’’తి అఞ్ఞేసు సఞ్ఞమ్పి న కరోతి. బోధిసత్తో తం గఙ్గాతీరే వసమానం దిస్వా ‘‘మాననిగ్గహమస్స కరిస్సామీ’’తి తత్థ అగమాసి ¶ . తం జాతిమన్తతాపసో పుచ్ఛి – ‘‘కిం జచ్చో భవ’’న్తి? చణ్డాలో అహం ఆచరియాతి. అపేహి చణ్డాల అపేహి చణ్డాల, హేట్ఠాగఙ్గాయ వస, మా ఉపరిగఙ్గాయ ఉదకం ఉచ్ఛిట్ఠమకాసీతి.

బోధిసత్తో ¶ – ‘‘సాధు ఆచరియ, తుమ్హేహి వుత్తట్ఠానే వసిస్సామీ’’తి హేట్ఠాగఙ్గాయ వసన్తో ‘‘గఙ్గాయ ఉదకం పటిసోతం సన్దతూ’’తి అధిట్ఠాసి. జాతిమన్తతాపసో పాతోవ గఙ్గం ఓరుయ్హ ఉదకం ఆచమతి, జటా ధోవతి. బోధిసత్తో దన్తకట్ఠం ఖాదన్తో పిణ్డం పిణ్డం ఖేళం ఉదకే పాతేతి. దన్తకట్ఠకుచ్ఛిట్ఠకమ్పి తత్థేవ పవాహేతి. యథా చే తం అఞ్ఞత్థ అలగ్గిత్వా తాపసస్సేవ జటాసు లగ్గతి, తథా అధిట్ఠాసి. ఖేళమ్పి దన్తకట్ఠమ్పి తాపసస్స జటాసుయేవ పతిట్ఠాతి.

తాపసో చణ్డాలస్సిదం కమ్మం భవిస్సతీతి విప్పటిసారీ హుత్వా గన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇదం, భో చణ్డాల, గఙ్గాయ ఉదకం తయా పటిసోతగామికత’’న్తి? ఆమ ఆచరియ. తేన హి త్వం హేట్ఠాగఙ్గాయ మా వస, ఉపరిగఙ్గాయ వసాతి. సాధు ఆచరియ, తుమ్హేహి వుత్తట్ఠానే వసిస్సామీతి తత్థ వసన్తో ఇద్ధిం పటిప్పస్సమ్భేసి, ఉదకం యథాగతికమేవ జాతం. పున తాపసో తదేవ బ్యసనం పాపుణి. సో పున గన్త్వా బోధిసత్తం పుచ్ఛి, – ‘‘భో చణ్డాల, త్వమిదం గఙ్గాయ ఉదకం కాలేన పటిసోతగామిం కాలేన అనుసోతగామిం కరోసీ’’తి? ఆమ ఆచరియ. చణ్డాల, ‘‘త్వం సుఖవిహారీనం పబ్బజితానం సుఖేన వసితుం న దేసి, సత్తమే తే దివసే సత్తధా ముద్ధా ఫలతూ’’తి. సాధు అచరియ, అహం పన సూరియస్స ఉగ్గన్తుం న దస్సామీతి.

అథ మహాసత్తో చిన్తేసి – ‘‘ఏతస్స అభిసాపో ఏతస్సేవ ఉపరి పతిస్సతి, రక్ఖామి న’’న్తి సత్తానుద్దయతాయ పునదివసే ఇద్ధియా సూరియస్స ఉగ్గన్తుం న అదాసి. ఇద్ధిమతో ఇద్ధివిసయో ¶ నామ అచిన్తేయ్యో, తతో పట్ఠాయ అరుణుగ్గం న పఞ్ఞాయతి, రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో నత్థి, కసివణిజ్జాదీని కమ్మాని పయోజేన్తో నామ నత్థి.

మనుస్సా – ‘‘యక్ఖావట్టో ను ఖో అయం భూతదేవట్టోనాగసుపణ్ణావట్టో’’తి ఉపద్దవప్పత్తా ‘‘కిం ను ఖో కాతబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘రాజకులం నామ మహాపఞ్ఞం, లోకస్స హితం చిన్తేతుం సక్కోతి, తత్థ గచ్ఛామా’’తి రాజకులం గన్త్వా ¶ తమత్థం ఆరోచేసుం. రాజా సుత్వా భీతోపి అభీతాకారం కత్వా – ‘‘మా తాతా భాయథ, ఇమం కారణం గఙ్గాతీరవాసీ జాతిమన్తతాపసో జానిస్సతి, తం పుచ్ఛిత్వా నిక్కఙ్ఖా భవిస్సామా’’తి కతిపయేహేవ అత్థచరకేహి మనుస్సేహి సద్ధిం తాపసం ఉపసఙ్కమిత్వా కతపటిసన్థారో తమత్థం పుచ్ఛి. తాపసో ఆహ – ‘‘ఆమ మహారాజ, ఏకో ¶ చణ్డాలో అత్థి, సో ఇమం గఙ్గాయ ఉదకం కాలేన అనుసోతగామిం కాలేన పతిసోతగామిం కరోతి, మయా తదత్థం కిఞ్చి కథితం అత్థి, తం పుచ్ఛథ, సో జానిస్సతీ’’తి.

రాజా మాతఙ్గఇసిస్స సన్తికం గన్త్వా – ‘‘తుమ్హే, భన్తే, అరుణస్స ఉగ్గన్తుం న దేథా’’తి పుచ్ఛి. ఆమ, మహారాజాతి. కిం కారణా భన్తేతి? జాతిమన్తతాపసకారణా, మహారాజ, జాతిమన్తతాపసేన ఆగన్త్వా మం వన్దిత్వా ఖమాపితకాలే దస్సామి మహారాజాతి. రాజా గన్త్వా ‘‘ఏథ ఆచరియ, తాపసం ఖమాపేథా’’తి ఆహ. నాహం, మహారాజ, చణ్డాలం వన్దామీతి. మా ఆచరియ, ఏవం కరోథ, జనపదస్స ముఖం పస్సథాతి. సో పున పటిక్ఖిపియేవ. రాజా బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ ‘‘ఆచరియో ఖమాపేతుం న ఇచ్ఛితీ’’తి ఆహ. అఖమాపితే అహం సూరియం న ముఞ్చామీతి. రాజా ‘‘అయం ఖమాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం అఖమాపితే సూరియం న ముఞ్చతి, కిం అమ్హాకం తేన తాపసేన, లోకం ఓలోకేస్సామా’’తి ‘‘గచ్ఛథ, భో, తాపససన్తికం, తం హత్థేసు చ పాదేసు చ గహేత్వా మాతఙ్గఇసిస్స పాదమూలే నేత్వా నిపజ్జాపేత్వా ఖమాపేథ ఏతస్స జనపదానుద్దయతం పటిచ్చా’’తి ఆహ. తే రాజపురిసా గన్త్వా తం తథా కత్వా ఆనేత్వా మాతఙ్గఇసిస్స పాదమూలే నిపజ్జాపేత్వా ఖమాపేసుం.

అహం నామ ఖమితబ్బం ఖమామి, అపిచ ఖో పన ఏతస్స కథా ఏతస్సేవ ఉపరి పతిస్సతి. మయా సూరియే విస్సజ్జితే సూరియరస్మి ఏతస్స మత్థకే పతిస్సతి, అథస్స సత్తధా ముద్ధా ఫలిస్సతి. తఞ్చ ఖో పనేస బ్యసనం మా పాపుణాతు, ఏథ తుమ్హే ఏతం గలప్పమాణే ఉదకే ఓతారేత్వా మహన్తం మత్తికాపిణ్డమస్స సీసే ఠపేథ. అథాహం సూరియం విస్సజ్జిస్సామి. సూరియరస్మి మత్తికాపిణ్డే పతిత్వా తం సత్తధా భిన్దిస్సతి. అథేస మత్తికాపిణ్డం ఛడ్డేత్వా నిముజ్జిత్వా అఞ్ఞేన తిత్థేన ఉత్తరతు, ఇతి నం వదథ, ఏవమస్స సోత్థి భవిస్సతీతి. తే మనుస్సా ‘‘ఏవం కరిస్సామా’’తి తథా కారేసుం. తస్సాపి తథేవ సోత్థి జాతా. సో తతో పట్ఠాయ – ‘‘జాతి ¶ నామ అకారణం, పబ్బజితానం అబ్భన్తరే గుణోవ కారణ’’న్తి జాతిగోత్తమానం పహాయ నిమ్మదో అహోసి.

ఇతి జాతిమన్తతాపసే దమితే మహాజనో బోధిసత్తస్స థామం అఞ్ఞాసి, మహాకోలాహలం జాతం. రాజా అత్తనో నగరం గమనత్థాయ బోధిసత్తం యాచి. మహాసత్తో ¶ పటిఞ్ఞం దత్వా తాని చ ¶ అసీతిబ్రాహ్మణసహస్సాని దమేస్సామి, పటిఞ్ఞఞ్చ మోచేస్సామీతి మజ్ఝరాజస్స నగరం అగమాసి. బ్రాహ్మణా బోధిసత్తం దిస్వావ – భో, ‘‘అయం సో, భో మహాచోరో, ఆగతో, ఇదానేవ సబ్బే ఏతే మయ్హం ఉచ్ఛిట్ఠకం ఖాదిత్వా అబ్రాహ్మణా జాతాతి అమ్హే పాకటే కరిస్సతి, ఏవం నో ఇధాపి ఆవాసో న భవిస్సతి, పటికచ్చేవ మారేస్సామా’’తి రాజానం పున ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు – ‘‘తుమ్హే, మహారాజ, ఏతం చణ్డాలపబ్బజితం మా సాధురూపోతి మఞ్ఞిత్థ, ఏస గరుకమన్తం జానాతి, పథవిం గహేత్వా ఆకాసం కరోతి, ఆకాసం పథవిం, దూరం గహేత్వా సన్తికం కరోతి, సన్తికం దూరం, గఙ్గం నివత్తేత్వా ఉద్ధగామినిం కరోతి, ఇచ్ఛన్తో పథవిం ఉక్ఖిపిత్వా పాతేతుం మఞ్ఞే సక్కోతి. పరస్స వా చిత్తం నామ సబ్బకాలం న సక్కా గహేతుం, అయం ఇధ పతిట్ఠం లభన్తో తుమ్హాకం రజ్జమ్పి నాసేయ్య, జీవితన్తరాయమ్పి వంసుపచ్ఛేదమ్పి కరేయ్య, అమ్హాకం వచనం కరోథ, మహారాజ, అజ్జేవ ఇమం మారేతుం వట్టతీ’’తి.

రాజానో నామ పరపత్తియా హోన్తి, ఇతి సో బహూనం కథావసేన నిట్ఠం గతో. బోధిసత్తో పన నగరే పిణ్డాయ చరిత్వా ఉదకఫాసుకట్ఠానే మిస్సకోదనం భుఞ్జిత్వా రాజుయ్యానం గన్త్వా నిరాపరాధతాయ నిరాసఙ్కో మఙ్గలసిలాపట్టే నిసీది. అతీతే చత్తాలీస, అనాగతే చత్తాలీసాతి అసీతికప్పే అనుస్సరితుం సమత్థఞాణస్స ¶ అనావజ్జనతాయ ముహుత్తమత్తకే కాలే సతి నప్పహోతి, రాజా అఞ్ఞం అజానాపేత్వా సయమేవ గన్త్వా నిరావజ్జనతాయ పమాదేన నిసిన్నం మహాపురిసం అసినా పహరిత్వా ద్వే భాగే అకాసి. ఇమస్స రఞ్ఞో విజితే అట్ఠమం లోహకూటవస్సం, నవమం కలలవస్సం వస్సి. ఇతి ఇమస్సాపి రట్ఠే నవ వుట్ఠియో పతితా. సో చ రాజా సపరిసో మహానిరయే నిబ్బత్తో. తేనాహ సంకిచ్చపణ్డితో –

‘‘ఉపహచ్చ ¶ మనం మజ్ఝో, మాతఙ్గస్మిం యసస్సినే;

సపారిసజ్జో ఉచ్ఛిన్నో, మజ్ఝారఞ్ఞం తదా అహూతి’’. (జా. ౨.౧౯.౯౬) –

ఏవం మజ్ఝారఞ్ఞస్స అరఞ్ఞభూతభావో వేదితబ్బో. మాతఙ్గస్స పన ఇసినో వసేన తదేవ మాతఙ్గారఞ్ఞన్తి వుత్తం.

౬౬. పఞ్హపటిభానానీతి ¶ పఞ్హబ్యాకరణాని. పచ్చనీకం కతబ్బన్తి పచ్చనీకం కాతబ్బం. అమఞ్ఞిస్సన్తి విలోమభాగం గణ్హన్తో వియ అహోసిన్తి అత్థో.

౬౭. అనువిచ్చకారన్తి అనువిచారేత్వా చిన్తేత్వా తులయిత్వా కాతబ్బం కరోహీతి వుత్తం హోతి. సాధు హోతీతి సున్దరో హోతి. తుమ్హాదిసస్మిఞ్హి మం దిస్వా మం సరణం గచ్ఛన్తే నిగణ్ఠం దిస్వా నిగణ్ఠం సరణం గచ్ఛన్తే – ‘‘కిం అయం ఉపాలి దిట్ఠదిట్ఠమేవ సరణం గచ్ఛతీ’’తి? గరహా ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్మా అనువిచ్చకారో తుమ్హాదిసానం సాధూతి దస్సేతి. పటాకం పరిహరేయ్యున్తి తే కిర ఏవరూపం సావకం లభిత్వా ¶ – ‘‘అసుకో నామ రాజా వా రాజమహామత్తో వా సేట్ఠి వా అమ్హాకం సరణం గతో సావకో జాతో’’తి పటాకం ఉక్ఖిపిత్వా నగరే ఘోసేన్తా ఆహిణ్డన్తి. కస్మా? ఏవం నో మహన్తభావో ఆవి భవిస్సతీతి చ, సచే తస్స ‘‘కిమహం ఏతేసం సరణం గతో’’తి విప్పటిసారో ఉప్పజ్జేయ్య, తమ్పి సో ‘‘ఏతేసం మే సరణగతభావం బహూ జానన్తి, దుక్ఖం ఇదాని పటినివత్తితు’’న్తి వినోదేత్వా న పటిక్కమిస్సతీతి చ. ‘‘తేనాహ పటాకం పరిహరేయ్యు’’న్తి.

౬౮. ఓపానభూతన్తి పటియత్తఉదపానో వియ ఠితం. కులన్తి తవ నివేసనం. దాతబ్బం మఞ్ఞేయ్యాసీతి పుబ్బే దసపి వీసతిపి సట్ఠిపి జనే ఆగతే దిస్వా నత్థీతి అవత్వా దేతి. ఇదాని మం సరణం గతకారణమత్తేనవ మా ఇమేసం దేయ్యధమ్మం, ఉపచ్ఛిన్దిత్థ, సమ్పత్తానఞ్హి దాతబ్బమేవాతి ఓవదతి. సుతమేతం, భన్తేతి కుతో సుతం? నిగణ్ఠానం సన్తికా, తే కిర కులఘరేసు ఏవం పకాసేన్తి – ‘‘మయం ‘యస్స కస్సచి సమ్పత్తస్స దాతబ్బ’న్తి వదామ, సమణో పన గోతమో ‘మయ్హమేవ దానం దాతబ్బం…పే… న అఞ్ఞేసం సావకానం దిన్నం మహప్ఫల’న్తి వదతీ’’తి. తం సన్ధాయ అయం గహపతి ‘‘సుతమేత’’న్తి ఆహ.

౬౯. అనుపుబ్బిం ¶ కథన్తి దానానన్తరం సీలం, సీలానన్తరం సగ్గం, సగ్గానన్తరం మగ్గన్తి ఏవం అనుపటిపాటికథం. తత్థ ¶ దానకథన్తి ఇదం దానం నామ సుఖానం నిదానం, సమ్పత్తీనం మూలం, భోగానం పతిట్ఠా, విసమగతస్స తాణం లేణం గతిపరాయణం, ఇధలోకపరలోకేసు దానసదిసో అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి. ఇదఞ్హి అవస్సయట్ఠేన రతనమయసీహాసనసదిసం, పతిట్ఠానట్ఠేన మహాపథవిసదిసం, ఆలమ్బనట్ఠేన ఆలమ్బనరజ్జుసదిసం. ఇదఞ్హి ¶ దుక్ఖనిత్థరణట్ఠేన నావా, సమస్సాసనట్ఠేన సఙ్గామసూరో, భయపరిత్తాణట్ఠేన సుసఙ్ఖతనగరం, మచ్ఛేరమలాదీహి అనుపలిత్తట్ఠేన పదుమం, తేసం నిదహనట్ఠేన అగ్గి, దురాసదట్ఠేన ఆసీవిసో. అసన్తాసనట్ఠేన సీహో, బలవన్తట్ఠేన హత్థీ, అభిమఙ్గలసమ్మతట్ఠేన సేతవసభో, ఖేమన్తభూమిసమ్పాపనట్ఠేన వలాహకో అస్సరాజా. దానం నామేభం మయ్హం గతమగ్గో, మయ్హేవేసో వంసో, మయా దస పారమియో పూరేన్తేన వేలామమహాయఞ్ఞో, మహాగోవిన్దమహాయఞ్ఞో మహాసుదస్సనమహాయఞ్ఞో, వేస్సన్తరమహాయఞ్ఞోతి అనేకమహాయఞ్ఞా పవత్తితా, ససభూతేన జలితే అగ్గిక్ఖన్ధే అత్తానం నియ్యాదేన్తేన సమ్పత్తయాచకానం చిత్తం గహితం. దానఞ్హి లోకే సక్కసమ్పత్తిం దేతి, మారసమ్పత్తిం దేతి, బ్రహ్మసమ్పత్తిం దేతి, చక్కవత్తిసమ్పత్తిం దేతి, సావకపారమీఞాణం, పచ్చేకబోధిఞాణం, అభిసమ్బోధిఞాణం దేతీతి ఏవమాదిం దానగుణపటిసంయుత్తం కథం.

యస్మా పన దానం దదన్తో సీలం సమాదాతుం సక్కోతి, తస్మా తదనతరం సీలకథం కథేసి. సీలకథన్తి సీలం నామేతం అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం ¶ గతి పరాయణం, సీలం నామేతం మమ వంసో, అహం సఙ్ఖపాలనాగరాజకాలే, భూరిదత్తనాగరాజకాలే, చమ్పేయ్యనాగరాజకాలే, సీలవనాగరాజకాలే, మాతుపోసకహత్థిరాజకాలే, ఛద్దన్తహత్థిరాజకాలేతి అనన్తేసు అత్తభావేసు సీలం పరిపూరేసిం. ఇధలోకపరలోకసమ్పత్తీనఞ్హి సీలసదిసో అవస్సయో, సీలసదిసా పతిట్ఠా, ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి, సీలాలఙ్కారసదిసో అలఙ్కారో నత్థి, సీలపుప్ఫసదిసం పుప్ఫం నత్థి, సీలగన్ధసదిసో గన్ధో నత్థి. సీలాలఙ్కారేన హి అలఙ్కతం సీలకుసుమపిళన్ధనం సీలగన్ధానులిత్తం ¶ సదేవకోపి లోకో ఓలోకేన్తో తిత్తిం న గచ్ఛతీతి ఏవమాదిం సీలగుణపటిసంయుత్తం కథం.

ఇదం పన సీలం నిస్సాయ అయం సగ్గో లబ్భతీతి దస్సేతుం సీలానన్తరం సగ్గకథం కథేసి. సగ్గకథన్తి అయం సగ్గో నామ ఇట్ఠో కన్తో మనాపో, నిచ్చమేత్థ కీళా, నిచ్చం సమ్పత్తియో లబ్భన్తి, చాతుమహారాజికా దేవా నవుతివస్ససతసహస్సాని దిబ్బసుఖం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తి, తావతింసా తిస్సో చ వస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సానీతి ఏవమాదిం సగ్గగుణపటిసంయుత్తం కథం. సగ్గసమ్పత్తిం కథయన్తానఞ్హి బుద్ధానం ముఖం నప్పహోతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అనేకపరియాయేన ఖో అహం, భిక్ఖవే, సగ్గకథం కథేయ్య’’న్తిఆది (మ. ని. ౩.౨౫౫).

ఏవం ¶ సగ్గకథాయ పలోభేత్వా పున హత్థిం అలఙ్కరిత్వా తస్స సోణ్డం ఛిన్దన్తో వియ – ‘‘అయమ్పి సగ్గో అనిచ్చో అద్ధువో, న ఏత్థ ఛన్దరాగో కాతబ్బో’’తి దస్సనత్థం – ‘‘అప్పస్సాదా కామా వుత్తా మయా బహుదుక్ఖా ¶ బహుపాయాసా, ఆదీనవో ఏత్థ భియ్యో’’తిఆదినా (పాచి. ౪౧౭; మ. ని. ౧.౨౩౫) నయేన కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం కథేసి. తత్థ ఆదీనవోతి దోసో. ఓకారోతి అవకారో లామకభావో. సంకిలేసోతి తేహి సత్తానం సంసారే సంకిలిస్సనం. యథాహ ‘‘కిలిస్సన్తి వత, భో, సత్తా’’తి (మ. ని. ౨.౩౫౧).

ఏవం కామాదీనవేన తజ్జిత్వా నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి. కల్లచిత్తన్తి అరోగచిత్తం. సాముక్కంసికాతి సామం ఉక్కంసికా అత్తనాయేవ గహేత్వా ఉద్ధరిత్వా గహితా, సయమ్భూఞాణేన దిట్ఠా, అసాధారణా అఞ్ఞేసన్తి అత్థో. కా పనేసాతి, అరియసచ్చదేసనా? తేనేవాహ – ‘‘దుక్ఖం సముదయం నిరోధం మగ్గ’’న్తి.

విరజం వీతమలన్తి రాగరజాదీనం అభావా విరజం, రాగమలాదీనం విగతత్తా వీతమలం. ధమ్మచక్ఖున్తి ఉపరి బ్రహ్మాయుసుత్తే తిణ్ణం మగ్గానం, చూళరాహులోవాదే ఆసవక్ఖయస్సేతం నామం. ఇధ పన సోతాపత్తిమగ్గో అధిప్పేతో. తస్స ఉప్పత్తిఆకారదస్సనత్థం ‘‘యంకిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి ఆహ. తఞ్హి నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చవసేన ఏవం సబ్బసఙ్ఖతం పటివిజ్ఝన్తం ఉప్పజ్జతి.

దిట్ఠో ¶ అరియసచ్చధమ్మో ఏతేనాతి దిట్ఠధమ్మో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. తిణ్ణా ¶ విచికిచ్ఛా అనేనాతి తిణ్ణవిచికిచ్ఛో. విగతా కథంకథా అస్సాతి విగతకథంకథో. వేసారజ్జప్పత్తోతి వేసారజ్జం పత్తో. కత్థ? సత్థు సాసనే. నాస్స పరో పచ్చయో, న పరస్స సద్ధాయ ఏత్థ వత్తతీతి అపరప్పచ్చయో.

౭౦. చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛమానో అభినన్దిత్వా, వాచాయ పసంసమానో అనుమోదిత్వా. ఆవరామీతి థకేమి పిదహామి. అనావటన్తి న ఆవరితం వివటం ఉగ్ఘాటితం.

౭౧. అస్సోసి ఖో దీఘతపస్సీతి సో కిర తస్స గతకాలతో పట్ఠాయ – ‘‘పణ్డితో గహపతి ¶ , సమణో చ గోతమో దస్సనసమ్పన్నో నియ్యానికకథో, దస్సనేపి తస్స పసీదిస్సతి, ధమ్మకథాయపి పసీదిస్సతి, పసీదిత్వా సరణం గమిస్సతి, గతో ను ఖో సరణం గహపతి న తావ గతో’’తి ఓహితసోతోవ హుత్వా విచరతి. తస్మా పఠమంయేవ అస్సోసి.

౭౨. తేన హి సమ్మాతి బలవసోకేన అభిభూతో ‘‘ఏత్థేవ తిట్ఠా’’తి వచనం సుత్వాపి అత్థం అసల్లక్ఖేన్తో దోవారికేన సద్ధిం సల్లపతియేవ.

మజ్ఝిమాయ ద్వారసాలాయాన్తి యస్స ఘరస్స సత్త ద్వారకోట్ఠకా, తస్స సబ్బఅబ్భన్తరతో వా సబ్బబాహిరతో వా పట్ఠాయ చతుత్థద్వారకోట్ఠకో, యస్స పఞ్చ, తస్స తతియో, యస్స తయో, తస్స దుతియో ద్వారకోట్ఠకో మజ్ఝిమద్వారసాలా నామ. ఏకద్వారకోట్ఠకస్స పన ఘరస్స మజ్ఝట్ఠానే మఙ్గలత్థమ్భం నిస్సాయ మజ్ఝిమద్వారసాలా. తస్స పన గేహస్స సత్త ద్వారకోట్ఠకా, పఞ్చాతిపి వుత్తం.

౭౩. అగ్గన్తిఆదీని సబ్బాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని. యం సుదన్తి ఏత్థ యన్తి యం నాటపుత్తం. సుదన్తి నిపాతమత్తం. పరిగ్గహేత్వాతి తేనేవ ఉత్తరాసఙ్గేన ఉదరే పరిక్ఖిపన్తో గహేత్వా. నిసీదాపేతీతి ¶ సణికం ఆచరియ, సణికం ఆచరియాతి మహన్తం తేలఘటం ఠపేన్తో వియ నిసీదాపేతి. దత్తోసీతి కిం జళోసి జాతోతి అత్థో. పటిముక్కోతి సీసే పరిక్ఖిపిత్వా ¶ గహితో. అణ్డహారకోతిఆదిం దుట్ఠుల్లవచనమ్పి సమానం ఉపట్ఠాకస్స అఞ్ఞథాభావేన ఉప్పన్నబలవసోకతాయ ఇదం నామ భణామీతి అసల్లక్ఖేత్వావ భణతి.

౭౪. భద్దికా, భన్తే, ఆవట్టనీతి నిగణ్ఠో మాయమేవ సన్ధాయ వదతి, ఉపాసకో అత్తనా పటివిద్ధం సోతాపత్తిమగ్గం. తేన హీతి నిపాతమత్తమేతం, భన్తే, ఉపమం తే కరిస్సామిచ్చేవ అత్థో. కారణవచనం వా, యేన కారణేన తుమ్హాకం సాసనం అనియ్యానికం, మమ సత్థు నియ్యానికం, తేన కారణేన ఉపమం తే కరిస్సామీతి వుత్తం హోతి.

౭౫. ఉపవిజఞ్ఞాతి విజాయనకాలం ఉపగతా. మక్కటచ్ఛాపకన్తి మక్కటపోతకం. కిణిత్వా ఆనేహీతి మూలం దత్వావ ఆహర. ఆపణేసు హి సవిఞ్ఞాణకమ్పి అవిఞ్ఞాణకమ్పి మక్కటాదికీళనభణ్డకం ¶ విక్కిణన్తి. తం సన్ధాయేతం ఆహ. రజితన్తి బహలబహలం పీతావలేపనరఙ్గజాతం గహేత్వా రజిత్వా దిన్నం ఇమం ఇచ్ఛామీతి అత్థో. ఆకోటితపచ్చాకోటితన్తి ఆకోటితఞ్చేవ పరివత్తేత్వా పునప్పునం ఆకోటితఞ్చ. ఉభతోభాగవిమట్ఠన్తి మణిపాసాణేన ఉభోసు ¶ పస్సేసు సుట్ఠు విమట్ఠం ఘట్టేత్వా ఉప్పాదితచ్ఛవిం.

రఙ్గక్ఖమో హి ఖోతి సవిఞ్ఞాణకమ్పి అవిఞ్ఞాణకమ్పి రఙ్గం పివతి. తస్మా ఏవమాహ. నో ఆకోట్టనక్ఖమోతి సవిఞ్ఞాణకస్స తావ ఆకోట్టనఫలకే ఠపేత్వా కుచ్ఛియం ఆకోటితస్స కుచ్ఛి భిజ్జతి, కరీసం నిక్ఖమతి. సేసీ ఆకోటితస్స సీసం భిజ్జతి, మత్తలుఙ్గం నిక్ఖమతి. అవిఞ్ఞాణకో ఖణ్డఖణ్డితం గచ్ఛతి. తస్మా ఏవమాహ. నో విమజ్జనక్ఖమోతి సవిఞ్ఞాణకో మణిపాసాణేన విమద్దియమానో నిల్లోమతం నిచ్ఛవితఞ్చ ఆపజ్జతి, అవిఞ్ఞాణకోపి వచుణ్ణకభావం ఆపజ్జతి. తస్మా ఏవమాహ. రఙ్గక్ఖమో హి ఖో బాలానన్తి బాలానం మన్దబుద్ధీనం రఙ్గక్ఖమో, రాగమత్తం జనేతి, పియో హోతి. పణ్డితానం పన నిగణ్ఠవాదో వా అఞ్ఞో వా భారతరామసీతాహరణాది నిరత్థకకథామగ్గో అప్పియోవ హోతి. నో అనుయోగక్ఖమో, నో విమజ్జనక్ఖమోతి అనుయోగం వా వీమంసం వా న ఖమతి, థుసే కోట్టేత్వా తణ్డులపరియేసనం వియ కదలియం సారగవేసనం వియ చ రిత్తకో తుచ్ఛకోవ హోతి. రఙ్గక్ఖమో చేవ పణ్డితానన్తి ¶ చతుసచ్చకథా హి పణ్డితానం పియా హోతి, వస్ససతమ్పి సుణన్తో తిత్తిం న గచ్ఛతి. తస్మా ఏవమాహ. బుద్ధవచనం పన యథా యథాపి ఓగాహిస్సతి మహాసముద్దో వియ గమ్భీరమేవ హోతీతి ‘‘అనుయోగక్ఖమో చ విమజ్జనక్ఖమో చా’’తి ఆహ. సుణోహి ¶ యస్సాహం సావకోతి తస్స గుణే సుణాహీతి భగవతో వణ్ణే వత్తుం ఆరద్ధో.

౭౬. ధీరస్సాతి ధీరం వుచ్చతి పణ్డిచ్చం, యా పఞ్ఞా పజాననా…పే… సమ్మాదిట్ఠి, తేన సమన్నాగతస్స ధాతుఆయతనపటిచ్చసముప్పాదట్ఠానాట్ఠానకుసలస్స పణ్డితస్సాహం సావకో, సో మయ్హం సత్థాతి ఏవం సబ్బపదేసు సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పభిన్నఖీలస్సాతి భిన్నపఞ్చచేతోఖిలస్స. సబ్బపుథుజ్జనే విజినింసు విజినన్తి విజినిస్సన్తి వాతి విజయా. కే తే, మచ్చుమారకిలేసమారదేవపుత్తమారాతి? తే విజితా విజయా ఏతేనాతి విజితవిజయో. భగవా, తస్స విజితవిజయస్స. అనీఘస్సాతి కిలేసదుక్ఖేనపి విపాకదుక్ఖేనపి నిద్దుక్ఖస్స. సుసమచిత్తస్సాతి దేవదత్తధనపాలకఅఙ్గులిమాలరాహులథేరాదీసుపి దేవమనుస్సేసు సుట్ఠు సమచిత్తస్స. వుద్ధసీలస్సాతి ¶ వడ్ఢితాచారస్స. సాధుపఞ్ఞస్సాతి సున్దరపఞ్ఞస్స. వేసమన్తరస్సాతి రాగాదివిసమం తరిత్వా వితరిత్వా ఠితస్స. విమలస్సాతి విగతరాగాదిమలస్స.

తుసితస్సాతి తుట్ఠచిత్తస్స. వన్తలోకామిసస్సాతి వన్తకామగుణస్స. ముదితస్సాతి ముదితావిహారవసేన ముదితస్స, పునరుత్తమేవ వా ఏతం. పసాదవసేన హి ఏకమ్పి గుణం పునప్పునం వదతియేవ. కతసమణస్సాతి ¶ కతసామఞ్ఞస్స, సమణధమ్మస్స మత్థకం పత్తస్సాతి అత్థో. మనుజస్సాతి లోకవోహారవసేన ఏకస్స సత్తస్స. నరస్సాతి పునరుత్తం. అఞ్ఞథా వుచ్చమానే ఏకేకగాథాయ దస గుణా నప్పహోన్తి.

వేనయికస్సాతి సత్తానం వినాయకస్స. రుచిరధమ్మస్సాతి సుచిధమ్మస్స. పభాసకస్సాతి ఓభాసకస్స. వీరస్సాతి వీరియసమ్పన్నస్స. నిసభస్సాతి ఉసభవసభనిసభేసు సబ్బత్థ అప్పటిసమట్ఠేన నిసభస్స. గమ్భీరస్సాతి గమ్భీరగుణస్స, గుణేహి వా గమ్భీరస్స. మోనపత్తస్సాతి ఞాణపత్తస్స. వేదస్సాతి వేదో వుచ్చతి ఞాణం, తేన సమన్నాగతస్స. ధమ్మట్ఠస్సాతి ధమ్మే ఠితస్స. సంవుతత్తస్సాతి పిహితత్తస్స.

నాగస్సాతి ¶ చతూహి కారణేహి నాగస్స. పన్తసేనస్సాతి పన్తసేనాసనస్స. పటిమన్తకస్సాతి పటిమన్తనపఞ్ఞాయ సమన్నాగతస్స. మోనస్సాతి మోనం వుచ్చతి ఞాణం, తేన సమన్నాగతస్స, ధుతకిలేసస్స వా. దన్తస్సాతి నిబ్బిసేవనస్స.

ఇసిసత్తమస్సాతి విపస్సిఆదయో ఛ ఇసయో ఉపాదాయ సత్తమస్స. బ్రహ్మపత్తస్సాతి ¶ సేట్ఠపత్తస్స. న్హాతకస్సాతి న్హాతకిలేసస్స. పదకస్సాతి అక్ఖరాదీని సమోధానేత్వా గాథాపదకరణకుసలస్స. విదితవేదస్సాతి విదితఞాణస్స. పురిన్దదస్సాతి సబ్బపఠమం ధమ్మదానదాయకస్స. సక్కస్సాతి సమత్థస్స. పత్తిపత్తస్సాతి యే పత్తబ్బా గుణా, తే పత్తస్స. వేయ్యాకరణస్సాతి విత్థారేత్వా అత్థదీపకస్స. భగవతా హి అబ్యాకతం నామ తన్తి పదం నత్థి సబ్బేసంయేవ అత్థో కథితో.

విపస్సిస్సాతి ¶ విపస్సనకస్స. అనభినతస్సాతి అనతస్స. నో అపనతస్సాతి అదుట్ఠస్స.

అననుగతన్తరస్సాతి కిలేసే అననుగతచిత్తస్స. అసితస్సాతి అబద్ధస్స.

భూరిపఞ్ఞస్సాతి భూరి వుచ్చతి పథవీ, తాయ పథవీసమాయ పఞ్ఞాయ విపులాయ మహన్తాయ విత్థతాయ సమన్నాగతస్సాతి అత్థో. మహాపఞ్ఞస్సాతి మహాపఞ్ఞాయ సమన్నాగతస్స.

అనుపలిత్తస్సాతి తణ్హాదిట్ఠికిలేసేహి అలిత్తస్స. ఆహునేయ్యస్సాతి ఆహుతిం పటిగ్గహేతుం యుత్తస్స. యక్ఖస్సాతి ఆనుభావదస్సనట్ఠేన ఆదిస్సమానకట్ఠేన వా భగవా యక్ఖో నామ. తేనాహ ‘‘యక్ఖస్సా’’తి. మహతోతి ¶ మహన్తస్స. తస్స సావకోహమస్మీతి తస్స ఏవంవివిధగుణస్స సత్థుస్స అహం సావకోతి. ఉపాసకస్స సోభాపత్తిమగ్గేనేవ పటిసమ్భిదా ఆగతా. ఇతి పటిసమ్భిదావిసయే ఠత్వా పదసతేన దసబలస్స కిలేసప్పహానవణ్ణం కథేన్తో ‘‘కస్స తం గహపతి సావకం ధారేమా’’తి పఞ్హస్స అత్థం విస్సజ్జేసి.

౭౭. కదా ¶ సఞ్ఞూళ్హాతి కదా సమ్పిణ్డితా. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అయం ఇదానేవ సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గన్త్వా ఆగతో, కదానేన ఏతే వణ్ణా సమ్పిణ్డితా’’తి. తస్మా ఏవమాహ. విచిత్తం మాలం గన్థేయ్యాతి సయమ్పి దక్ఖతాయ పుప్ఫానమ్పి నానావణ్ణతాయ ఏకతోవణ్టికాదిభేదం విచిత్రమాలం గన్థేయ్య. ఏవమేవ ఖో, భన్తేతి ఏత్థ నానాపుప్ఫానం మహాపుప్ఫరాసి వియ నానావిధానం వణ్ణానం భగవతో సినేరుమత్తో వణ్ణరాసి దట్ఠబ్బో. ఛేకమాలాకారో వియ ఉపాలి గహపతి. మాలాకారస్స విచిత్రమాలాగన్థనం వియ గహపతినో తథాగతస్స విచిత్రవణ్ణగన్థనం.

ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛీతి తస్స హి భగవతో సక్కారం అసహమానస్స ఏతదహోసి – ‘‘అనత్థికో దాని అయం గహపతి అమ్హేహి, స్వే పట్ఠాయ పణ్ణాస సట్ఠి జనే గహేత్వా ఏతస్స ఘరం పవిసిత్వా భుఞ్జితుం న లభిస్సామి, భిన్నా మే భత్తకుమ్భీ’’తి. అథస్స ఉపట్ఠాకవిపరిణామేన బలవసోకో ఉప్పజ్జి. ఇమే హి సత్తా అత్తనో అత్తనోవ చిన్తయన్తి. తస్స ¶ తస్మిం సోకే ఉప్పన్నే అబ్భన్తరం ఉణ్హం అహోసి, లోహితం విలీయిత్థ, తం మహావాతేన సముద్ధరితం కుటే పక్ఖిత్తరజనం వియ పత్తమత్తం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛి. నిధానగతలోహితం వమిత్వా పన అప్పకా సత్తా జీవితుం సక్కోన్తి. నిగణ్ఠో తత్థేవ జాణునా పతితో, అథ నం పాటఙ్కియా బహినగరం ¶ నీహరిత్వా మఞ్చకసివికాయ గహేత్వా పావం అగమంసు, సో న చిరస్సేవ పావాయం కాలమకాసి. ఇమస్మిం పన సుత్తే ఉగ్ఘాటితఞ్ఞూపుగ్గలస్స వసేన ధమ్మదేసనా పరినిట్ఠితాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ఉపాలిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. కుక్కురవతికసుత్తవణ్ణనా

౭౮. ఏవం ¶ మే సుతన్తి కుక్కురవతికసుత్తం. తత్థ కోలియేసూతి ఏవంనామకే జనపదే. సో హి ఏకోపి కోలనగరే పతిట్ఠితానం కోలియానం రాజకుమారానం నివాసట్ఠానత్తా ఏవం వుచ్చతి. తస్మిం కోలియేసు జనపదే. హలిద్దవసనన్తి తస్స కిర నిగమస్స మాపితకాలే పీతకవత్థనివత్థా ¶ మనుస్సా నక్ఖత్తం కీళింసు. తే నక్ఖత్తకీళావసానే నిగమస్స నామం ఆరోపేన్తా హలిద్దవసనన్తి నామం అకంసు. తం గోచరగామం కత్వా విహరతీతి అత్థో. విహారో పనేత్థ కిఞ్చాపి న నియామితో, తథాపి బుద్ధానం అనుచ్ఛవికే సేనాసనేయేవ విహాసీతి వేదితబ్బో. గోవతికోతి సమాదిన్నగోవతో, సీసే సిఙ్గాని ఠపేత్వా నఙ్గుట్ఠం బన్ధిత్వా గావీహి సద్ధిం తిణాని ఖాదన్తో వియ చరతి. అచేలోతి నగ్గో నిచ్చేలో. సేనియోతి తస్స నామం.

కుక్కురవతికోతి సమాదిన్నకుక్కురవతో, సబ్బం సునఖకిరియం కరోతి. ఉభోపేతే సహపంసుకీళికా సహాయకా. కుక్కురోవ పలికుజ్జిత్వాతి సునఖో నామ సామికస్స సన్తికే నిసీదన్తో ద్వీహి పాదేహి భూమియం విలేఖిత్వా కుక్కురకూజితం ¶ కూజన్తో నిసీదతి, అయమ్పి ‘‘కుక్కురకిరియం కరిస్సామీ’’తి భగవతా సద్ధిం సమ్మోదిత్వా ద్వీహి హత్థేహి భూమియం విలేఖిత్వా సీసం విధునన్తో ‘భూ భూ’తి కత్వా హత్థపాదే సమిఞ్జిత్వా సునఖో వియ నిసీది. ఛమానిక్ఖిత్తన్తి భూమియం ఠపితం. సమత్తం సమాదిన్నన్తి పరిపుణ్ణం కత్వా గహితం. కా గతీతి కా నిప్ఫత్తి. కో అభిసమ్పరాయోతి అభిసమ్పరాయమ్హి కత్థ నిబ్బత్తి. అలన్తి తస్స అప్పియం భవిస్సతీతి యావతతియం పటిబాహతి. కుక్కురవతన్తి కుక్కురవతసమాదానం.

౭౯. భావేతీతి వడ్ఢేతి. పరిపుణ్ణన్తి అనూనం. అబ్బోకిణ్ణన్తి నిరన్తరం. కుక్కురసీలన్తి కుక్కురాచారం. కుక్కురచిత్తన్తి ‘‘అజ్జ పట్ఠాయ కుక్కురేహి కాతబ్బం కరిస్సామీ’’తి ఏవం ఉప్పన్నచిత్తం. కుక్కురాకప్పన్తి కుక్కురానం గమనాకారో అత్థి, తిట్ఠనాకారో అత్థి, నిసీదనాకారో అత్థి, సయనాకారో అత్థి, ఉచ్చారపస్సావకరణాకారో అత్థి, అఞ్ఞే కుక్కురే దిస్వా దన్తే వివరిత్వా గమనాకారో అత్థి, అయం కుక్కురాకప్పో నామ, తం భావేతీతి అత్థో ¶ . ఇమినాహం సీలేనాతిఆదీసు అహం ఇమినా ఆచారేన వా వతసమాదానేన వా దుక్కరతపచరణేన వా మేథునవిరతిబ్రహ్మచరియేన వాతి అత్థో. దేవోతి సక్కసుయామాదీసు అఞ్ఞతరో. దేవఞ్ఞతరోతి ¶ తేసం దుతియతతియట్ఠానాదీసు అఞ్ఞతరదేవో. మిచ్ఛాదిట్ఠీతి అదేవలోకగామిమగ్గమేవ దేవలోకగామిమగ్గోతి గహేత్వా ఉప్పన్నతాయ సా అస్స ¶ మిచ్ఛాదిట్ఠి నామ హోతి. అఞ్ఞతరం గతిం వదామీతి తస్స హి నిరయతో వా తిరచ్ఛానయోనితో వా అఞ్ఞా గతి నత్థి, తస్మా ఏవమాహ. సమ్పజ్జమానన్తి దిట్ఠియా అసమ్మిస్సం హుత్వా నిపజ్జమానం.

నాహం, భన్తే, ఏతం రోదామి, యం మం భగవా ఏవమాహాతి యం మం, భన్తే, భగవా ఏవమాహ, అహమేతం భగవతో బ్యాకరణం న రోదామి న పరిదేవామి, న అనుత్థునామీతి అత్థో. ఏవం సకమ్మకవసేనేత్థ అత్థో వేదితబ్బో, న అస్సుముఞ్చనమత్తేన.

‘‘మతం వా అమ్మ రోదన్తి, యో వా జీవం న దిస్సతి;

జీవన్తం అమ్మ పస్సన్తీ, కస్మా మం అమ్మ రోదసీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯) –

అయఞ్చేత్థ పయోగో. అపిచ మే ఇదం, భన్తేతి అపిచ ఖో మే ఇదం, భన్తే, కుక్కురవతం దీఘరత్తం సమాదిన్నం, తస్మిం సమ్పజ్జన్తేపి వుద్ధి నత్థి, విపజ్జన్తేపి. ఇతి ‘‘ఏత్తకం కాలం మయా కతకమ్మం మోఘం జాత’’న్తి అత్తనో విపత్తిం పచ్చవేక్ఖమానో రోదామి, భన్తేతి.

౮౦. గోవతన్తిఆదీని కుక్కురవతాదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. గవాకప్పన్తి గోఆకప్పం. సేసం కుక్కురాకప్పే వుత్తసదిసమేవ. యథా పన తత్థ అఞ్ఞే కుక్కురే దిస్వా దన్తే వివరిత్వా గమనాకారో, ఏవమిధ అఞ్ఞే గావో దిస్వా కణ్ణే ఉక్ఖిపిత్వా గమనాకారో వేదితబ్బో. సేసం తాదిసమేవ.

౮౧. చత్తారిమాని ¶ పుణ్ణ కమ్మానీతి కస్మా ఇమం దేసనం ఆరభి? అయఞ్హి దేసనా ఏకచ్చకమ్మకిరియవసేన ఆగతా, ఇమస్మిఞ్చ కమ్మచతుక్కే కథితే ఇమేసం కిరియా పాకటా భవిస్సతీతి ఇమం దేసనం ఆరభి. అపిచ ఇమం కమ్మచతుక్కమేవ దేసియమానం ఇమే సఞ్జానిస్సన్తి ¶ , తతో ఏకో సరణం గమిస్సతి, ఏకో పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీతి అయమేవ ఏతేసం సప్పాయాతి ఞత్వాపి ఇమం దేసనం ఆరభి.

తత్థ కణ్హన్తి కాళకం దసఅకుసలకమ్మపథకమ్మం. కణ్హవిపాకన్తి అపాయే నిబ్బత్తనతో కాళకవిపాకం. సుక్కన్తి పణ్డరం దసకుసలకమ్మపథకమ్మం. సుక్కవిపాకన్తి సగ్గే నిబ్బత్తనతో పణ్డరవిపాకం. కణ్హసుక్కన్తి వోమిస్సకకమ్మం. కణ్హసుక్కవిపాకన్తి సుఖదుక్ఖవిపాకం. మిస్సకకమ్మఞ్హి కత్వా ¶ అకుసలేన తిరచ్ఛానయోనియం మఙ్గలహత్థిట్ఠానాదీసు ఉప్పన్నో కుసలేన పవత్తే సుఖం వేదియతి. కుసలేన రాజకులేపి నిబ్బత్తో అకుసలేన పవత్తే దుక్ఖం వేదియతి. అకణ్హం అసుక్కన్తి కమ్మక్ఖయకరం చతుమగ్గచేతనాకమ్మం అధిప్పేతం. తఞ్హి యది కణ్హం భవేయ్య, కణ్హవిపాకం దదేయ్య. యది సుక్కం భవేయ్య, సుక్కవిపాకం దదేయ్య. ఉభయవిపాకస్స పన అదానతో అకణ్హాసుక్కవిపాకత్తా ‘‘అకణ్హం అసుక్క’’న్తి వుత్తం. అయం తావ ఉద్దేసే అత్థో.

నిద్దేసే పన సబ్యాబజ్ఝన్తి సదుక్ఖం. కాయసఙ్ఖారాదీసు కాయద్వారే గహణాదివసేన చోపనప్పత్తా ద్వాదస ¶ అకుసలచేతనా సబ్యాబజ్ఝకాయసఙ్ఖారో నామ. వచీద్వారే హనుసఞ్చోపనవసేన వచీభేదపవత్తికా తాయేవ ద్వాదస వచీసఙ్ఖారో నామ. ఉభయచోపనం అప్పత్తా రహో చిన్తయన్తస్స మనోద్వారే పవత్తా మనోసఙ్ఖారో నామ. ఇతి తీసుపి ద్వారేసు కాయదుచ్చరితాదిభేదా అకుసలచేతనావ సఙ్ఖారాతి వేదితబ్బా. ఇమస్మిఞ్హి సుత్తే చేతనా ధురం, ఉపాలిసుత్తే కమ్మం. అభిసఙ్ఖరిత్వాతి సఙ్కడ్ఢిత్వా, పిణ్డం కత్వాతి అత్థో. సబ్యాబజ్ఝం లోకన్తి సదుక్ఖం లోకం ఉపపజ్జన్తి. సబ్యాబజ్ఝా ఫస్సా ఫుసన్తీతి సదుక్ఖా విపాకఫస్సా ఫుసన్తి. ఏకన్తదుక్ఖన్తి నిరన్తరదుక్ఖం. భూతాతి హేత్వత్థే నిస్సక్కవచనం, భూతకమ్మతో భూతస్స సత్తస్స ఉప్పత్తి హోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథాభూతం కమ్మం సత్తా కరోన్తి, తథాభూతేన కమ్మేన కమ్మసభాగవసేన తేసం ఉపపత్తి హోతి. తేనేవాహ ‘‘యం కరోతి తేన ఉపపజ్జతీ’’తి. ఏత్థ చ తేనాతి కమ్మేన వియ వుత్తా, ఉపపత్తి చ నామ విపాకేన హోతి. యస్మా పన విపాకస్స కమ్మం హేతు, తస్మా తేన మూలహేతుభూతేన కమ్మేన నిబ్బత్తతీతి అయమేత్థ అత్థో. ఫస్సా ఫుసన్తీతి యేన కమ్మవిపాకేన నిబ్బత్తో, తంకమ్మవిపాకఫస్సా ఫుసన్తి. కమ్మదాయాదాతి కమ్మదాయజ్జా కమ్మమేవ నేసం దాయజ్జం సన్తకన్తి వదామి.

అబ్యాబజ్ఝన్తి ¶ నిద్దుక్ఖం ¶ . ఇమస్మిం వారే కాయద్వారే పవత్తా అట్ఠ కామావచరకుసలచేతనా కాయసఙ్ఖారో నామ. తాయేవ వచీద్వారే పవత్తా వచీసఙ్ఖారో నామ. మనోద్వారే పవత్తా తాయేవ అట్ఠ, తిస్సో చ హేట్ఠిమఝానచేతనా అబ్యాబజ్ఝమనోసఙ్ఖారో నామ. ఝానచేతనా తావ హోతు, కామావచరా కిన్తి అబ్యాబజ్ఝమనోసఙ్ఖారో నామ జాతాతి. కసిణసజ్జనకాలే ¶ చ కసిణాసేవనకాలే చ లబ్భన్తి. కామావచరచేతనా పఠమజ్ఝానచేతనాయ ఘటితా, చతుత్థజ్ఝానచేతనా తతియజ్ఝానచేతనాయ ఘటితా. ఇతి తీసుపి ద్వారేసు కాయసుచరితాదిభేదా కుసలచేతనావ సఙ్ఖారాతి వేదితబ్బో. తతియవారో ఉభయమిస్సకవసేన వేదితబ్బా.

సేయ్యథాపి మనుస్సాతిఆదీసు మనుస్సానం తావ కాలేన సుఖం కాలేన దుక్ఖం పాకటమేవ, దేవేసు పన భుమ్మదేవతానం, వినిపాతికేసు వేమానికపేతానం కాలేన సుఖం కాలేన దుక్ఖం హోతీతి వేదితబ్బం. హత్థిఆదీసు తిరచ్ఛానేసుపి లబ్భతియేవ.

తత్రాతి తేసు తీసు కమ్మేసు. తస్స పహానాయ యా చేతనాతి తస్స పహానత్థాయ మగ్గచేతనా. కమ్మం పత్వావ మగ్గచేతనాయ అఞ్ఞో పణ్డరతరో ధమ్మో నామ నత్థి. ఇదం పన కమ్మచతుక్కం పత్వా ద్వాదస అకుసలచేతనా కణ్హా నామ, తేభూమకకుసలచేతనా సుక్కా నామ, మగ్గచేతనా అకణ్హా అసుక్కాతి ఆగతా.

౮౨. ‘‘లభేయ్యాహం, భన్తే’’తి ఇదం సో ‘‘చిరం వత మే అనియ్యానికపక్ఖే యోజేత్వా అత్తా కిలమితో, ‘సుక్ఖనదీతీరే న్హాయిస్సామీ’తి సమ్పరివత్తేన్తేన వియ థుసే కోట్టేన్తేన వియ చ న కోచి అత్థో నిప్ఫాదితో, హన్దాహం అత్తానం యోగే యోజేమీ’’తి చిన్తేత్వా ఆహ. అథ ¶ భగవా యోనేన ఖన్ధకే తిత్థియపరివాసో పఞ్ఞత్తో, యం అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో సామణేరభూమియం ఠితో – ‘‘అహం, భన్తే, ఇత్థన్నామో అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో ఇమస్మిం ధమ్మవినయే ఆకఙ్ఖామి ఉపసమ్పదం, స్వాహం, భన్తే, సఙ్ఘం చత్తారో మాసే పరివాసం యాచామీ’’తిఆదినా (మహావ. ౮౬) నయేన సమాదియిత్వా పరివసతి, తం సన్ధాయ ‘‘యో ఖో, సేనియ, అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పబ్బజ్జన్తి వచనసిలిట్ఠతావసేనేవ వుత్తం. అపరివసిత్వాయేవ హి పబ్బజ్జం లభతి. ఉపసమ్పదత్థికేన పన నాతికాలేన గామప్పవేసనాదీని అట్ఠ వత్తాని పూరేన్తేన పరివసితబ్బం ¶ . ఆరద్ధచిత్తాతి అట్ఠవత్తపూరణేన తుట్ఠచిత్తా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేస తిత్థియపరివాసో సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ పబ్బజ్జఖన్ధకవణ్ణనాయం (మహావ. అట్ఠ. ౮౬) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో ¶ . అపిచ మేత్థాతి అపిచ మే ఏత్థ. పుగ్గలవేమత్తతా విదితాతి పుగ్గలనానత్తం విదితం. అయం పుగ్గలో పరివాసారహో, అయం న పరివాసారహోతి ఇదం మయ్హం పాకటన్తి దస్సేతి.

తతో సేనియో చిన్తేసి – ‘‘అహో అచ్ఛరియం బుద్ధసాసనం, యత్థ ఏవం ఘంసిత్వా కోట్టేత్వా యుత్తమేవ గణ్హన్తి, అయుత్తం ఛడ్డేన్తీ’’తి. తతో సుట్ఠుతరం పబ్బజ్జాయ సఞ్జాతుస్సాహో సచే, భన్తేతిఆదిమాహ. అథ భగవా తస్స తిబ్బచ్ఛన్దతం విదిత్వా న సేనియో పరివాసం అరహతీతి అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆమన్తేసి – ‘‘గచ్ఛ త్వం, భిక్ఖు, సేనియం న్హాపేత్వా పబ్బాజేత్వా ఆనేహీ’’తి. సో తథా కత్వా తం పబ్బాజేత్వా భగవతో సన్తికం ఆనయి. భగవా గణే నిసీదిత్వా ఉపసమ్పాదేసి. తేన వుత్తం – ‘‘అలత్థ ఖో అచేలో సేనియో భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం అలత్థ ఉపసమ్పద’’న్తి.

అచిరూపసమ్పన్నోతి ¶ ఉపసమ్పన్నో హుత్వా నచిరమేవ. వూపకట్ఠోతి వత్థుకామకిలేసకామేహి కాయేన చ చిత్తేన చ వూపకట్ఠో. అప్పమత్తోతి కమ్మట్ఠానే సతిం అవిజహన్తో. ఆతాపీతి కాయికచేతసికసఙ్ఖాతేన వీరియాతాపేన ఆతాపీ. పహితత్తోతి కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పేసితత్తో విస్సట్ఠఅత్తభావో. యస్సత్థాయాతి యస్స అత్థాయ. కులపుత్తాతి ఆచారకులపుత్తా. సమ్మదేవాతి హేతునావ కారణేనేవ. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియపరియోసానభూతం అరహత్తఫలం. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం ఞత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహాసి. ఏవం విహరన్తోవ ఖీణా జాతి…పే… అబ్భఞ్ఞాసి.

ఏవమస్స ¶ పచ్చవేక్ఖణభూమిం దస్సేత్వా అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠాపేతుం ‘‘అఞ్ఞతరో ఖో పనాయస్మా సేనియో అరహతం అహోసీ’’తి వుత్తం. తత్థ అఞ్ఞతరోతి ఏకో. అరహతన్తి అరహన్తానం, భగవతో సావకానం అరహన్తానం అబ్భన్తరో అహోసీతి అయమేవత్థ అధిప్పాయో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

కుక్కురవతికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. అభయరాజకుమారసుత్తవణ్ణనా

౮౩. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి అభయసుత్తం. తత్థ అభయోతి తస్స నామం. రాజకుమారోతి బిమ్బిసారస్స ఓరసపుత్తో. వాదం ఆరోపేహీతి దోసం ఆరోపేహి. నేరయికోతి నిరయే నిబ్బత్తకో. కప్పట్ఠోతి కప్పట్ఠితికో. అతేకిచ్ఛోతి బుద్ధసహస్సేనాపి తికిచ్ఛితుం న సక్కా. ఉగ్గిలితున్తి ద్వే అన్తే మోచేత్వా కథేతుం అసక్కోన్తో ఉగ్గిలితుం బహి నీహరితుం న సక్ఖితి. ఓగిలితున్తి పుచ్ఛాయ దోసం దత్వా హారేతుం అసక్కోన్తో ఓగిలితుం అన్తో పవేసేతుం న సక్ఖితి.

ఏవం, భన్తేతి నిగణ్ఠో కిర చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో మయ్హం సావకే భిన్దిత్వా గణ్హాతి, హన్దాహం ఏకం పఞ్హం అభిసఙ్ఖరోమి, యం పుట్ఠో సమణో గోతమో ఉక్కుటికో హుత్వా నిసిన్నో ఉట్ఠాతుం న సక్ఖిస్సతీ’’తి. సో అభయస్స గేహా నీహటభత్తో సినిద్ధభోజనం భుఞ్జన్తో బహూ పఞ్హే అభిసఙ్ఖరిత్వా – ‘‘ఏత్థ సమణో గోతమో ఇమం నామ దోసం దస్సేస్సతి, ఏత్థ ఇమం నామా’’తి సబ్బే పహాయ చాతుమాసమత్థకే ఇమం పఞ్హం అద్దస. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమస్స పఞ్హస్స పుచ్ఛాయ వా విస్సజ్జనే వా న సక్కా దోసో దాతుం, ఓవట్టికసారో అయం, కో ను ఖో ఇమం గహేత్వా సమణస్స గోతమస్స వాదం ఆరోపేస్సతీ’’తి. తతో ‘‘అభయో రాజకుమారో పణ్డితో, సో సక్ఖిస్సతీతి తం ఉగ్గణ్హాపేమీ’’తి నిట్ఠం గన్త్వా ఉగ్గణ్హాపేసి. సో వాదజ్ఝాసయతాయ తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛన్తో ‘‘ఏవం, భన్తే,’’తి ఆహ.

౮౪. అకాలో ¶ ఖో అజ్జాతి అయం పఞ్హో చతూహి మాసేహి అభిసఙ్ఖతో, తత్థ ఇదం గహేత్వా ఇదం విస్సజ్జియమానే దివసభాగో నప్పహోస్సతీతి మఞ్ఞన్తో ఏవం చిన్తేసి. సో దానీతి స్వే దాని. అత్తచతుత్థోతి కస్మా బహూహి సద్ధిం న నిమన్తేసి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘బహూసు నిసిన్నేసు థోకం దత్వా వదన్తస్స అఞ్ఞం సుత్తం అఞ్ఞం కారణం అఞ్ఞం తథారూపం వత్థుం ఆహరిత్వా దస్సేస్సతి, ఏవం సన్తే కలహో వా కోలాహలమేవ వా భవిస్సతి. అథాపి ఏకకంయేవ నిమన్తేస్సామి, ఏవమ్పి మే గరహా ఉప్పజ్జిస్సతి ‘యావమచ్ఛరీ వాయం అభయో, భగవన్తం దివసే దివసే భిక్ఖూనం సతేనపి సహస్సేనపి సద్ధిం చరన్తం దిస్వాపి ఏకకంయేవ ¶ ¶ నిమన్తేసీ’’’తి. ‘‘ఏవం పన దోసో న భవిస్సతీ’’తి అపరేహి తీహి సద్ధిం అత్తచతుత్థం నిమన్తేసి.

౮౫. న ఖ్వేత్థ, రాజకుమార, ఏకంసేనాతి న ఖో, రాజకుమార, ఏత్థ పఞ్హే ఏకంసేన విస్సజ్జనం హోతి. ఏవరూపఞ్హి వాచం తథాగతో భాసేయ్యాపి న భాసేయ్యాపి. భాసితపచ్చయేన అత్థం పస్సన్తో భాసేయ్య, అపస్సన్తో న భాసేయ్యాతి అత్థో. ఇతి భగవా మహానిగణ్ఠేన చతూహి మాసేహి అభిసఙ్ఖతం పఞ్హం అసనిపాతేన పబ్బతకూటం వియ ఏకవచనేనేవ సంచుణ్ణేసి. అనస్సుం నిగణ్ఠాతి నట్ఠా నిగణ్ఠా.

౮౬. అఙ్కే నిసిన్నో హోతీతి ఊరూసు నిసిన్నో హోతి. లేసవాదినో హి వాదం పట్ఠపేన్తా కిఞ్చిదేవ ఫలం వా పుప్ఫం వా పోత్థకం వా గహేత్వా నిసీదన్తి. తే అత్తనో జయే సతి పరం అజ్ఝోత్థరన్తి, పరస్స జయే సతి ఫలం ఖాదన్తా వియ పుప్ఫం ¶ ఘాయన్తా వియ పోత్థకం వాచేన్తా వియ విక్ఖేపం దస్సేన్తి. అయం పన చిన్తేసి – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో ఏస ఓసటసఙ్గామో పరవాదమద్దనో. సచే మే జయో భవిస్సతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే భవిస్సతి, దారకం విజ్ఝిత్వా రోదాపేస్సామి. తతో పస్సథ, భో, అయం దారకో రోదతి, ఉట్ఠహథ తావ, పచ్ఛాపి జానిస్సామా’’తి తస్మా దారకం గహేత్వా నిసీది. భగవా పన రాజకుమారతో సహస్సగుణేనపి సతసహస్సగుణేనపి వాదీవరతరో, ‘‘ఇమమేవస్స దారకం ఉపమం కత్వా వాదం భిన్దిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి రాజకుమారా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ముఖే ఆహరేయ్యాతి ముఖే ఠపేయ్య. ఆహరేయ్యస్సాహన్తి అపనేయ్యం అస్స అహం. ఆదికేనేవాతి పఠమపయోగేనేవ. అభూతన్తి అభూతత్థం. అతచ్ఛన్తి న తచ్ఛం. అనత్థసంహితన్తి న అత్థసంహితం న వడ్ఢినిస్సితం. అప్పియా అమనాపాతి నేవ పియా న మనాపా. ఇమినా నయేనేవ సబ్బత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

తత్థ అప్పియపక్ఖే పఠమవాచా అచోరంయేవ చోరోతి, అదాసంయేవ దాసోతి, అదుప్పయుత్తంయేవ దుప్పయుత్తోతి పవత్తా. న తం తథాగతో భాసతి. దుతియవాచా చోరంయేవ చోరో అయన్తిఆదివసేన పవత్తా. తమ్పి ¶ తథాగతో న భాసతి. తతియవాచా ‘‘ఇదాని అకతపుఞ్ఞతాయ దుగ్గతో దుబ్బణ్ణో అప్పేసక్ఖో ¶ , ఇధ ఠత్వాపి పున పుఞ్ఞం న కరోసి, దుతియచిత్తవారే కథం చతూహి అపాయేహి న ముచ్చిస్ససీ’’తి ఏవం మహాజనస్స అత్థపురేక్ఖారేన ¶ ధమ్మపురేక్ఖారేన అనుసాసనీపురేక్ఖారేన చ వత్తబ్బవాచా. తత్ర కాలఞ్ఞూ తథాగతోతి తస్మిం తతియబ్యాకరణే తస్సా వాచాయ బ్యాకరణత్థాయ తథాగతో కాలఞ్ఞూ హోతి, మహాజనస్స ఆదానకాలం గహణకాలం జానిత్వావ బ్యాకరోతీతి అత్థో.

పియపక్ఖే పఠమవాచా అట్ఠానియకథా నామ. సా ఏవం వేదితబ్బా – ఏవం కిర గామవాసిమహల్లకం నగరం ఆగన్త్వా పానాగారే పివన్తం వఞ్చేతుకామా సమ్బహులా ధుత్తా పీతట్ఠానే ఠత్వా తేన సద్ధిం సురం పివన్తా ‘‘ఇమస్స నివాసనపావురణమ్పి హత్థే భణ్డకమ్పి సబ్బం గణ్హిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా కతికం అకంసు – ‘‘ఏకేకం అత్తపచ్చక్ఖకథం కథేమ, యో ‘అభూత’న్తి కథేసి, కథితం వా న సద్దహతి, తం దాసం కత్వా గణ్హిస్సామా’’తి. తమ్పి మహల్లకం పుచ్ఛింసు ‘‘తుమ్హాకమ్పి తాత రుచ్చతీ’’తి. ఏవం హోతు తాతాతి.

ఏకో ధుత్తో ఆహ – మయ్హం, భో మాతు, మయి కుచ్ఛిగతే కపిట్ఠఫలదోహలో అహోసి. సా అఞ్ఞం కపిట్ఠహారకం అలబ్భమానా మంయేవ పేసేసి. అహం గన్త్వా రుక్ఖం అభిరుహితుం అసక్కోన్తో అత్తనావ అత్తానం పాదే గహేత్వా ముగ్గరం వియ రుక్ఖస్స ఉపరి ఖిపిం; అథ సాఖతో సాఖం విచరన్తో ఫలాని గహేత్వా ఓతరితుం అసక్కోన్తో ఘరం గన్త్వా నిస్సేణిం ఆహరిత్వా ఓరుయ్హ మాతు సన్తికం గన్త్వా ఫలాని మాతుయా అదాసిం; తాని పన మహన్తాని హోన్తి చాటిప్పమాణాని. తతో మే మాతరా ఏకాసనే నిసిన్నాయ సమసట్ఠిఫలాని ¶ ఖాదితాని. మయా ఏకుచ్ఛఙ్గేన ఆనీతఫలేసు సేసకాని కులసన్తకే గామే ఖుద్దకమహల్లకానం అహేసుం. అమ్హాకం ఘరం సోళసహత్థం, సేసపరిక్ఖారభణ్డకం అపనేత్వా కపిట్ఠఫలేహేవ యావ ఛదనం పూరితం. తతో అతిరేకాని గహేత్వా గేహద్వారే రాసిం అకంసు. సో అసీతిహత్థుబ్బేధో పబ్బతో వియ అహోసి. కిం ఈదిసం, భో సక్కా, సద్దహితున్తి?

గామికమహల్లకో ¶ తుణ్హీ నిసీదిత్వా సబ్బేసం కథాపరియోసానే పుచ్ఛితో ఆహ – ‘‘ఏవం భవిస్సతి తాతా, మహన్తం రట్ఠం, రట్ఠమహన్తతాయ సక్కా సద్దహితు’’న్తి. యథా చ తేన, ఏవం సేసేహిపి తథారూపాసు నిక్కారణకథాసు కథితాసు ఆహ – మయ్హమ్పి తాతా సుణాథ, న తుమ్హాకంయేవ కులాని, అమ్హాకమ్పి కులం మహాకులం, అమ్హాకం పన అవసేసఖేత్తేహి కప్పాసఖేత్తం మహన్తతరం ¶ . తస్స అనేకకరీససతస్స కప్పాసఖేత్తస్స మజ్ఝే ఏకో కప్పాసరుక్ఖో మహా అసీతిహత్థుబ్బేధో అహోసి. తస్స పఞ్చ సాఖా, తాసు అవసేససాఖా ఫలం న గణ్హింసు, పాచీనసాఖాయ ఏకమేవ మహాచాటిమత్తం ఫలం అహోసి. తస్స ఛ అంసియో, ఛసు అంసీసు ఛ కప్పాసపిణ్డియో పుప్ఫితా. అహం మస్సుం కారేత్వా న్హాతవిలిత్తో ఖేత్తం గన్త్వా తా కప్పాసపిణ్డియో పుప్ఫితా దిస్వా ఠితకోవ హత్థం పసారేత్వా గణ్హిం. తా కప్పాసపిణ్డియో థామసమ్పన్నా ఛ దాసా అహేసుం. తే సబ్బే మం ఏకకం ఓహాయ పలాతా. ఏత్తకే అద్ధానే తే న పస్సామి, అజ్జ దిట్ఠా, తుమ్హే తే ఛ జనా. త్వం నన్దో నామ, త్వం పుణ్ణో నామ, త్వం వడ్ఢమానో నామ, త్వం చిత్తో నామ త్వం మఙ్గలో నామ, త్వం పోట్ఠియో నామాతి వత్వా ఉట్ఠాయ నిసిన్నకేయేవ చూళాసు గహేత్వా ¶ అట్ఠాసి. తే ‘‘న మయం దాసా’’తిపి వత్తుం నాసక్ఖింసు. అథ నే కడ్ఢన్తో వినిచ్ఛయం నేత్వా లక్ఖణం ఆరోపేత్వా యావజీవం దాసే కత్వా పరిభుఞ్జి. ఏవరూపిం కథం తథాగతో న భాసతి.

దుతియవాచా ఆమిసహేతుచాటుకమ్యతాదివసేన నానప్పకారా పరేసం థోమనవాచా చేవ, చోరకథం రాజకథన్తి ఆదినయప్పవత్తా తిరచ్ఛానకథా చ. తమ్పి తథాగతో న భాసతి. తతియవాచా అరియసచ్చసన్నిస్సితకథా, యం వస్ససతమ్పి సుణన్తా పణ్డితా నేవ తిత్తిం గచ్ఛన్తి. ఇతి తథాగతో నేవ సబ్బమ్పి అప్పియవాచం భాసతి న పియవాచం. తతియం తతియమేవ పన భాసితబ్బకాలం అనతిక్కమిత్వా భాసతి. తత్థ తతియం అప్పియవాచం సన్ధాయ హేట్ఠా దహరకుమారఉపమా ఆగతాతి వేదితబ్బం.

౮౭. ఉదాహు ఠానసోవేతన్తి ఉదాహు ఠానుప్పత్తికఞాణేన తఙ్ఖణంయేవ తం తథాగతస్స ఉపట్ఠాతీతి పుచ్ఛతి. సఞ్ఞాతోతి ఞాతో పఞ్ఞాతో పాకటో. ధమ్మధాతూతి ధమ్మసభావో. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేతం అధివచనం ¶ . తం భగవతా సుప్పటివిద్ధం, హత్థగతం భగవతో. తస్మా సో యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం సబ్బం ఠానసోవ పటిభాతీతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. అయం పన ధమ్మదేసనా నేయ్యపుగ్గలవసేన పరినిట్ఠితాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అభయరాజకుమారసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. బహువేదనీయసుత్తవణ్ణనా

౮౮. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి బహువేదనీయసుత్తం. తత్థ పఞ్చకఙ్గో థపతీతి పఞ్చకఙ్గోతి తస్స నామం. వాసిఫరసునిఖాదనదణ్డముగ్గరకాళసుత్తనాళిసఙ్ఖాతేహి వా అఙ్గేహి సమన్నాగతత్తా సో పఞ్చఙ్గోతి పఞ్ఞాతో. థపతీతి వడ్ఢకీజేట్ఠకో. ఉదాయీతి పణ్డితఉదాయిత్థేరో.

౮౯. పరియాయన్తి కారణం. ద్వేపానన్దాతి ద్వేపి, ఆనన్ద. పరియాయేనాతి కారణేన. ఏత్థ చ కాయికచేతసికవసేన ద్వే వేదితబ్బా. సుఖాదివసేన తిస్సో, ఇన్ద్రియవసేన సుఖిన్ద్రియాదికా పఞ్చ, ద్వారవసేన చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదికా ఛ, ఉపవిచారవసేన ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా సోమనస్సట్ఠానియం రూపం ఉపవిచరతీ’’తిఆదికా అట్ఠారస, ఛ గేహస్సితాని సోమనస్సాని, ఛ నేక్ఖమ్మసితాని సోమనస్సాని, ఛ గేహస్సితాని దోమనస్సాని, ఛ నేక్ఖమ్మసితాని దోమనస్సాని, ఛ గేహస్సితా ఉపేక్ఖా, ఛ నేక్ఖమ్మసితాతి ఏవం ఛత్తింస, తా అతీతే ఛత్తింస, అనాగతే ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నే ఛత్తింసాతి ఏవం అట్ఠవేదనాసతం వేదితబ్బం.

౯౦. పఞ్చ ఖో ఇమే, ఆనన్ద, కామగుణాతి అయం పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. న కేవలమ్పి ద్వే ఆదిం కత్వా వేదనా భగవతా పఞ్ఞత్తా, పరియాయేన ఏకాపి వేదనా కథితా. తం దస్సేన్తో పఞ్చకఙ్గస్స ¶ థపతినో వాదం ఉపత్థమ్భేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

అభిక్కన్తతరన్తి సున్దరతరం. పణీతతరన్తి అతప్పకతరం. ఏత్థ చ చతుత్థజ్ఝానతో పట్ఠాయ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా, సాపి సన్తట్ఠేన పణీతట్ఠేన చ సుఖన్తి వుత్తా. ఛ గేహస్సితాని సుఖన్తి వుత్తాని. నిరోధో అవేదయితసుఖవసేన ¶ సుఖం నామ జాతో. పఞ్చకామగుణవసేన హి అట్ఠసమాపత్తివసేన చ ఉప్పన్నం వేదయితసుఖం నామ. నిరోధో అవేదయితసుఖం నామ. ఇతి వేదయితసుఖం వా హోతు అవేదయితసుఖం వా, తం నిద్దుక్ఖభావసఙ్ఖాతేన సుఖట్ఠేన ఏకన్తసుఖమేవ జాతం.

౯౧. యత్థ ¶ యత్థాతి యస్మిం యస్మిం ఠానే. సుఖం ఉపలబ్భతీతి వేదయితసుఖం వా అవేదయితసుఖం వా ఉపలబ్భతి. తం తం తథాగతో సుఖస్మిం పఞ్ఞపేతీతి తం సబ్బం తథాగతో నిద్దుక్ఖభావం సుఖస్మింయేవ పఞ్ఞపేతీతి. ఇధ భగవా నిరోధసమాపత్తిం సీసం కత్వా నేయ్యపుగ్గలవసేన అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

బహువేదనీయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. అపణ్ణకసుత్తవణ్ణనా

౯౨. ఏవం ¶ మే సుతన్తి అపణ్ణకసుత్తం. తత్థ చారికన్తి అతురితచారికం.

౯౩. అత్థి పన వో గహపతయోతి కస్మా ఆహ? సో కిర గామో అటవిద్వారే నివిట్ఠో. నానావిధా సమణబ్రాహ్మణా దివసం మగ్గం ¶ గన్త్వా సాయం తం గామం వాసత్థాయ ఉపేన్తి, తేసం తే మనుస్సా మఞ్చపీఠాని పత్థరిత్వా పాదే ధోవిత్వా పాదే మక్ఖేత్వా కప్పియపానకాని దత్వా పునదివసే నిమన్తేత్వా దానం దేన్తి. తే పసన్నచిత్తా తేహి సద్ధిం సమ్మన్తయమానా ఏవం వదన్తి ‘‘అత్థి పన వో గహపతయో కిఞ్చి దస్సనం గహిత’’న్తి? నత్థి, భన్తేతి. ‘‘గహపతయో వినా దస్సనేన లోకో న నియ్యాతి, ఏకం దస్సనం రుచ్చిత్వా ఖమాపేత్వా గహేతుం వట్టతి, ‘సస్సతో లోకో’తి దస్సనం గణ్హథా’’తి వత్వా పక్కన్తా. అపరదివసే అఞ్ఞే ఆగతా. తేపి తథేవ పుచ్ఛింసు. తే తేసం ‘‘ఆమ, భన్తే, పురిమేసు దివసేసు తుమ్హాదిసా సమణబ్రాహ్మణా ఆగన్త్వా ‘సస్సతో లోకో’తి అమ్హే ఇదం దస్సనం గాహాపేత్వా గతా’’తి ఆరోచేసుం. ‘‘తే బాలా కిం జానన్తి? ‘ఉచ్ఛిజ్జతి అయం లోకో’తి ఉచ్ఛేదదస్సనం గణ్హథా’’తి ఏవం తేపి ఉచ్ఛేదదస్సనం గణ్హాపేత్వా పక్కన్తా. ఏతేనుపాయేన అఞ్ఞే ఏకచ్చసస్సతం, అఞ్ఞే అన్తానన్తం ¶ , అఞ్ఞే అమరావిక్ఖేపన్తి ఏవం ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో ఉగ్గణ్హాపేసుం. తే పన ఏకదిట్ఠియమ్పి పతిట్ఠాతుం నాసక్ఖింసు. సబ్బపచ్ఛా భగవా అగమాసి. సో తేసం హితత్థాయ పుచ్ఛన్తో ‘‘అత్థి పన వో గహపతయో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆకారవతీతి కారణవతీ సహేతుకా. అపణ్ణకోతి అవిరద్ధో అద్వేజ్ఝగామీ ఏకంసగాహికో.

౯౪. నత్థి దిన్నన్తిఆది దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి హేట్ఠా సాలేయ్యకసుత్తే విత్థారితా. తథా తబ్బిపచ్చనీకభూతా సమ్మాదిట్ఠి.

౯౫. నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసన్తి యో నేసం అకుసలతో నిక్ఖన్తభావే ఆనిసంసో, యో చ వోదానపక్ఖో విసుద్ధిపక్ఖో, తం న పస్సన్తీతి అత్థో. అసద్ధమ్మసఞ్ఞత్తీతి ¶ అభూతధమ్మసఞ్ఞాపనా ¶ . అత్తానుక్కంసేతీతి ఠపేత్వా మం కో అఞ్ఞో అత్తనో దస్సనం పరే గణ్హాపేతుం సక్కోతీతి అత్తానం ఉక్ఖిపతి. పరం వమ్భేతీతి ఏత్తకేసు జనేసు ఏకోపి అత్తనో దస్సనం పరే గణ్హాపేతుం న సక్కోతీతి ఏవం పరం హేట్ఠా ఖిపతి. పుబ్బేవ ఖో పనాతి పుబ్బే మిచ్ఛాదస్సనం గణ్హన్తస్సేవ సుసీల్యం పహీనం హోతి, దుస్సీలభావో పచ్చుపట్ఠితో. ఏవమస్సిమేతి ఏవం అస్స ఇమే మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో సత్త. అపరాపరం ఉప్పజ్జనవసేన పన తేయేవ మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

తత్రాతి తాసు తేసం సమణబ్రాహ్మణానం లద్ధీసు. కలిగ్గహోతి పరాజయగ్గాహో. దుస్సమత్తో సమాదిన్నోతి దుగ్గహితో దుప్పరామట్ఠో. ఏకంసం ఫరిత్వా తిట్ఠతీతి ఏకన్తం ఏకకోట్ఠాసం సకవాదమేవ ఫరిత్వా అధిముచ్చిత్వా తిట్ఠతి, ‘‘సచే ఖో నత్థి పరో లోకో’’తి ఏవం సన్తేయేవ సోత్థిభావావహో హోతి. రిఞ్చతీతి వజ్జేతి.

౯౬. సద్ధమ్మసఞ్ఞత్తీతి భూతధమ్మసఞ్ఞాపనా.

కటగ్గహోతి జయగ్గాహో. సుసమత్తో సమాదిన్నోతి సుగ్గహితో సుపరామట్ఠో. ఉభయంసం ¶ ఫరిత్వా తిట్ఠతీతి ఉభయన్తం ఉభయకోట్ఠాసం సకవాదం పరవాదఞ్చ ఫరిత్వా అధిముచ్చిత్వా తిట్ఠతి ‘‘సచే ఖో అత్థి పరో లోకో’’తి ఏవం సన్తేపి ‘‘సచే ఖో నత్థి పరో లోకో’’తి ఏవం సన్తేపి సోత్థిభావావహో హోతి. పరతోపి ఏకంసఉభయంసేసు ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౯౭. కరోతోతి ¶ సహత్థా కరోన్తస్స. కారయతోతి ఆణత్తియా కారేన్తస్స. ఛిన్దతోతి పరేసం హత్థాదీని ఛిన్దన్తస్స. పచతోతి దణ్డేన పీళేన్తస్స వా తజ్జేన్తస్స వా. సోచయతోతి పరస్స భణ్డహరణాదీహి సోకం సయం కరోన్తస్సపి పరేహి కారేన్తస్సపి. కిలమతోతి ఆహారూపచ్ఛేద-బన్ధనాగారప్పవేసనాదీహి సయం కిలమన్తస్సాపి పరేహి కిలమాపేన్తస్సాపి. ఫన్దతో ఫన్దాపయతోతి పరం ఫన్దన్తం ఫన్దనకాలే సయమ్పి ఫన్దతో పరమ్పి ఫన్దాపయతో. పాణమతిపాతయతోతి పాణం హనన్తస్సపి హనాపేన్తస్సపి. ఏవం సబ్బత్థ కరణకారాపనవసేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

సన్ధిన్తి ¶ ఘరసన్ధిం. నిల్లోపన్తి మహావిలోపం. ఏకాగారికన్తి ఏకమేవ ఘరం పరివారేత్వా విలుమ్పనం. పరిపన్థే ¶ తిట్ఠతోతి ఆగతాగతానం అచ్ఛిన్దనత్థం మగ్గే తిట్ఠతో. కరోతో న కరీయతి పాపన్తి యంకిఞ్చి పాపం కరోమీతి సఞ్ఞాయ కరోతోపి పాపం న కరీయతి, నత్థి పాపం. సత్తా పన కరోమాతి ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తీతి అత్థో. ఖురపరియన్తేనాతి ఖురనేమినా, ఖురధారసదిసపరియన్తేన వా. ఏకం మంసఖలన్తి ఏకం మంసరాసిం. పుఞ్జన్తి తస్సేవ వేవచనం. తతోనిదానన్తి ఏకమంసఖలకరణనిదానం. దక్ఖిణతీరే మనుస్సా కక్ఖళా దారుణా, తే సన్ధాయ హనన్తోతిఆది వుత్తం. ఉత్తరతీరే సద్ధా హోన్తి పసన్నా బుద్ధమామకా ధమ్మమామకా సఙ్ఘమామకా, తే సన్ధాయ దదన్తోతిఆది వుత్తం.

తత్థ యజన్తోతి మహాయాగం కరోన్తో. దమేనాతి ఇన్ద్రియదమేన ఉపోసథకమ్మేన. సంయమేనాతి సీలసంయమేన. సచ్చవజ్జేనాతి సచ్చవచనేన. ఆగమోతి ఆగమనం, పవత్తీతి అత్థో. సబ్బథాపి పాపపుఞ్ఞానం కిరియమేవ పటిక్ఖిపన్తి. సుక్కపక్ఖోపి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. సేసమేత్థ పురిమవారే వుత్తసదిసమేవ.

౧౦౦. నత్థి హేతు నత్థి పచ్చయోతి ఏత్థ పచ్చయో హేతువేవచనం. ఉభయేనాపి విజ్జమానకమేవ కాయదుచ్చరితాదిసంకిలేసపచ్చయం కాయసుచరితాదివిసుద్ధిపచ్చయం పటిక్ఖిపన్తి. నత్థి ¶ బలం, నత్థి వీరియం, నత్థి పురిసథామో, నత్థి పురిసపరక్కమోతి సత్తానం సంకిలేసితుం వా విసుజ్ఝితుం వా ¶ బలం వా వీరియం వా పురిసేన కాతబ్బో నామ పురిసథామో వా పురిసపరక్కమో వా నత్థి.

సబ్బే సత్తాతి ఓట్ఠగోణగద్రభాదయో అనవసేసే నిదస్సేన్తి. సబ్బే పాణాతి ఏకిన్ద్రియో పాణో ద్విన్ద్రియో పాణోతి ఆదివసేన వదన్తి. సబ్బే భూతాతి అణ్డకోసవత్థికోసేసు భూతే సన్ధాయ వదన్తి. సబ్బే జీవాతి సాలియవగోధుమాదయో సన్ధాయ వదన్తి. తేసు హేతే విరుహనభావేన జీవసఞ్ఞినో. అవసా అబలా అవీరియాతి తేసం అత్తనో వసో వా బలం వా వీరియం వా నత్థి. నియతిసఙ్గతిభావపరిణతాతి ఏత్థ నియతీతి నియతతా. సఙ్గతీతి ఛన్నం అభిజాతీనం తత్థ తత్థ గమనం. భావోతి సభావోయేవ. ఏవం నియతియా చ సఙ్గతియా చ భావేన చ పరిణతా నానప్పకారతం పత్తా. యేన హి యథా భవితబ్బం, సో తథేవ భవతి. యేన నో ¶ భవితబ్బం, సో న భవతీతి దస్సేన్తి. ఛస్వేవాభిజాతీసూతి ఛసు ఏవ అభిజాతీసు ఠత్వా సుఖఞ్చ దుక్ఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తి, అఞ్ఞా సుఖదుక్ఖభూమి నత్థీతి దస్సేన్తి.

తత్థ ఛ అభిజాతియో ¶ నామ కణ్హాభిజాతి నీలాభిజాతి లోహితాభిజాతి హలిద్దాభిజాతి సుక్కాభిజాతి పరమసుక్కాభిజాతీతి. తత్థ సాకుణికో సూకరికో లుద్దో మచ్ఛఘాతకో చోరో చోరఘాతకో, యే వా పనఞ్ఞేపి కేచి కురూరకమ్మన్తా, అయం కణ్హాభిజాతి నామ. భిక్ఖూ నీలాభిజాతీతి వదన్తి. తే కిర చతూసు పచ్చయేసు కణ్టకే పక్ఖిపిత్వా ఖాదన్తి. ‘‘భిక్ఖూ చ కణ్టకవుత్తినో’’తి అయఞ్హి నేసం పాళియేవ. అథ వా కణ్టకవుత్తికా ఏవం నామ ఏకే పబ్బజితాతి వదన్తి. ‘‘సమణకణ్టకవుత్తికా’’తిపి హి నేసం పాళి. లోహితాభిజాతి నామ నిగణ్ఠా ఏకసాటకాతి వదన్తి. ఇమే కిర పురిమేహి ద్వీహి పణ్డరతరా. గిహీ అచేలకసావకా హలిద్దాభిజాతీతి వదన్తి. ఇతి అత్తనో పచ్చయదాయకే నిగణ్ఠేహిపి జేట్ఠకతరే కరోన్తి. నన్దో, వచ్ఛో, సఙ్కిచ్చో, అయం సుక్కాభిజాతీతి వదన్తి. తే కిర పురిమేహి చతూహి పణ్డరతరా. ఆజీవకే పన పరమసుక్కాభిజాతీతి వదన్తి. తే కిర సబ్బేహి పణ్డరతరా.

తత్థ ¶ సబ్బే సత్తా పఠమం సాకుణికాదయోవ హోన్తి, తతో విసుజ్ఝమానా సక్యసమణా హోన్తి, తతో విసుజ్ఝమానా నిగణ్ఠా, తతో ఆజీవకసావకా, తతో నన్దాదయో, తతో ఆజీవకాతి అయమేతేసం లద్ధి. సుక్కపక్ఖో వుత్తపచ్చనీకేన వేదితబ్బో. సేసమిధాపి పురిమవారే వుత్తసదిసమేవ.

ఇమాసు పన తీసు దిట్ఠీసు నత్థికదిట్ఠి విపాకం పటిబాహతి, అకిరియదిట్ఠి కమ్మం పటిబాహతి, అహేతుకదిట్ఠి ఉభయమ్పి పటిబాహతి. తత్థ కమ్మం పటిబాహన్తేనాపి విపాకో పటిబాహితో హోతి, విపాకం పటిబాహన్తేనాపి కమ్మం పటిబాహితం. ఇతి సబ్బేపేతే ¶ అత్థతో ఉభయపటిబాహకా నత్థికవాదా చేవ అహేతుకవాదా అకిరియవాదా చ హోన్తి. యే పన తేసం లద్ధిం గహేత్వా రత్తిట్ఠానే దివాట్ఠానే నిసిన్నా సజ్ఝాయన్తి వీమంసన్తి, తేసం – ‘‘నత్థి దిన్నం నత్థి యిట్ఠం, కరోతో న కరియతి పాపం, నత్థి హేతు నత్థి పచ్చయో’’తి తస్మిం ఆరమ్మణే మిచ్ఛాసతి సన్తిట్ఠతి ¶ , చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, జవనాని జవన్తి, పఠమజవనే సతేకిచ్ఛా హోన్తి, తథా దుతియాదీసు. సత్తమే బుద్ధానమ్పి అతేకిచ్ఛా అనివత్తినో అరిట్ఠకణ్టకసదిసా.

తత్థ కోచి ఏకం దస్సనం ఓక్కమతి, కోచి ద్వే, కోచి తీణిపి, ఏకస్మిం ఓక్కన్తేపి ద్వీసు తీసు ఓక్కన్తేసుపి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికోవ హోతి, పత్తో సగ్గమగ్గావరణఞ్చేవ మోక్ఖమగ్గావరణఞ్చ, అభబ్బో తస్స అత్తభావస్స అనన్తరం సగ్గమ్పి గన్తుం, పగేవ మోక్ఖం. వట్టఖాణు నామేస సత్తో పథవీగోపకో. కిం పనేస ఏకస్మింయేవ అత్తభావే నియతో హోతి, ఉదాహు అఞ్ఞస్మిమ్పీతి? ఏకస్మిఞ్ఞేవ నియతో, ఆసేవనవసేన పన భవన్తరేపి తం తం దిట్ఠిం రోచేతియేవ. ఏవరూపస్స హి యేభుయ్యేన భవతో వుట్ఠానం నామ నత్థి.

తస్మా అకల్యాణజనం, ఆసీవిసమివోరగం;

ఆరకా పరివజ్జేయ్య, భూతికామో విచక్ఖణోతి.

౧౦౩. నత్థి సబ్బసో ఆరుప్పాతి అరూపబ్రహ్మలోకో నామ సబ్బాకారేన నత్థి. మనోమయాతి ఝానచిత్తమయా. సఞ్ఞామయాతి అరూపజ్ఝానసఞ్ఞాయ సఞ్ఞామయా. రూపానంయేవ నిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ పటిపన్నో హోతీతి అయం లాభీ వా హోతి తక్కీ వా. లాభీ నామ రూపావచరజ్ఝానలాభీ. తస్స రూపావచరే కఙ్ఖా నత్థి, అరూపావచరలోకే అత్థి ¶ . సో – ‘‘అహం ఆరుప్పా అత్థీతి వదన్తానమ్పి ¶ నత్థీతి వదన్తానమ్పి సుణామి, అత్థి నత్థీతి పన న జానామి. చతుత్థజ్ఝానం పదట్ఠానం కత్వా అరూపావచరజ్ఝానం నిబ్బత్తేస్సామి. సచే ఆరుప్పా అత్థి, తత్థ నిబ్బత్తిస్సామి, సచే నత్థి, రూపావచరబ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తిస్సామి. ఏవం మే అపణ్ణకో ధమ్మో అపణ్ణకోవ అవిరద్ధోవ భవిస్సతీ’’తి తథా పటిపజ్జతి. తక్కీ పన అప్పటిలద్ధజ్ఝానో, తస్సాపి రూపజ్ఝానే కఙ్ఖా నత్థి, అరూపలోకే పన అత్థి. సో – ‘‘అహం ఆరుప్పా అత్థీతి వదన్తానమ్పి నత్థీతి వదన్తానమ్పి సుణామి, అత్థి నత్థీతి పన న జానామి. కసిణపరికమ్మం కత్వా చతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తం పదట్ఠానం కత్వా అరూపావచరజ్ఝానం నిబ్బత్తేస్సామి. సచే ఆరుప్పా అత్థి, తత్థ నిబ్బత్తిస్సామి. సచే నత్థి, రూపావచరబ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తిస్సామి. ఏవం మే అపణ్ణకో ధమ్మో అపణ్ణకోవ అవిరద్ధోవ భవిస్సతీ’’తి తథా పటిపజ్జతి.

౧౦౪. భవనిరోధోతి ¶ నిబ్బానం. సారాగాయ సన్తికేతి రాగవసేన వట్టే రజ్జనస్స సన్తికే. సంయోగాయాతి తణ్హావసేన సంయోజనత్థాయ. అభినన్దనాయాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన అభినన్దనాయ. పటిపన్నో హోతీతి అయమ్పి లాభీ వా హోతి తక్కీ వా. లాభీ నామ అట్ఠసమాపత్తిలాభీ. తస్స ఆరుప్పే కఙ్ఖా నత్థి, నిబ్బానే అత్థి. సో – ‘‘అహం నిరోధో అత్థీతిపి నత్థీతిపి సుణామి, సయం న జానామి. సమాపత్తిం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేస్సామి. సచే నిరోధో భవిస్సతి, అరహత్తం పత్వా పరినిబ్బాయిస్సామి. నో చే భవిస్సతి, ఆరుప్పే నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఏవం పటిపజ్జతి. తక్కీ పన ఏకసమాపత్తియాపి న లాభీ, ఆరుప్పే పనస్స కఙ్ఖా నత్థి, భవనిరోధే అత్థి. సో – ‘‘అహం నిరోధో అత్థీతిపి నత్థీతిపి సుణామి, సయం న జానామి, కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠసమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా సమాపత్తిపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేస్సామి. సచే నిరోధో భవిస్సతి, అరహత్తం పత్వా పరినిబ్బాయిస్సామి. నో చే భవిస్సతి, ఆరుప్పే నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఏవం పటిపజ్జతి. ఏత్థాహ ¶ – ‘‘అత్థి దిన్నన్తిఆదీని తావ అపణ్ణకాని భవన్తు, నత్థి దిన్నన్తిఆదీని పన కథం అపణ్ణకానీ’’తి. గహణవసేన. తాని హి అపణ్ణకం అపణ్ణకన్తి ఏవం గహితత్తా అపణ్ణకాని నామ జాతాని.

౧౦౫. చత్తారోమేతి ¶ అయం పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. నత్థికవాదో, అహేతుకవాదో అకిరియవాదో, ఆరుప్పా నత్థి నిరోధో నత్థీతి ఏవంవాదినో చ ద్వేతి ఇమే పఞ్చ పుగ్గలా హేట్ఠా తయో పుగ్గలావ హోన్తి. అత్థికవాదాదయో పఞ్చ ఏకో చతుత్థపుగ్గలోవ హోతి. ఏతమత్థం దస్సేతుం భగవా ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ సబ్బం అత్థతో ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అపణ్ణకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. భిక్ఖువగ్గో

౧. అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తవణ్ణనా

౧౦౭. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తం. తత్థ అమ్బలట్ఠికాయం విహరతీతి వేళువనవిహారస్స పచ్చన్తే పధానఘరసఙ్ఖేపే వివేకకామానం వసనత్థాయ కతే అమ్బలట్ఠికాతి ఏవంనామకే పాసాదే పవివేకం బ్రూహయన్తో విహరతి. కణ్టకో నామ జాతకాలతో పట్ఠాయ తిఖిణోవ హోతి, ఏవమేవం అయమ్పి ఆయస్మా సత్తవస్సికసామణేరకాలేయేవ పవివేకం బ్రూహయమానో తత్థ విహాసి. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠాయ. ఆసనన్తి పకతిపఞ్ఞత్తమేవేత్థ ఆసనం అత్థి, తం పప్ఫోటేత్వా ఠపేసి. ఉదకాధానేతి ¶ ఉదకభాజనే. ‘‘ఉదకట్ఠానే’’తిపి పాఠో.

ఆయస్మన్తం రాహులం ఆమన్తేసీతి ఓవాదదానత్థం ఆమన్తేసి. భగవతా హి రాహులత్థేరస్స సమ్బహులా ధమ్మదేసనా కతా. సామణేరపఞ్హం థేరస్సేవ వుత్తం. తథా రాహులసంయుత్తం మహారాహులోవాదసుత్తం చూళరాహులోవాదసుత్తమిదం అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తన్తి.

అయఞ్హి ఆయస్మా సత్తవస్సికకాలే భగవన్తం చీవరకణ్ణే గహేత్వా ‘‘దాయజ్జం మే సమణ దేహీ’’తి దాయజ్జం యాచమానో భగవతా ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరస్స నియ్యాదేత్వా పబ్బాజితో. అథ భగవా దహరకుమారా నామ యుత్తాయుత్తం కథం కథేన్తి, ఓవాదమస్స దేమీతి రాహులకుమారం ఆమన్తేత్వా ‘‘సామణేరేన నామ, రాహుల, తిరచ్ఛానకథం కథేతుం న వట్టతి, త్వం కథయమానో ఏవరూపం కథం కథేయ్యాసీ’’తి సబ్బబుద్ధేహి అవిజహితం దసపుచ్ఛం పఞ్చపణ్ణాసవిస్సజ్జనం – ‘‘ఏకో పఞ్హో ఏకో ఉద్దేసో ఏకం వేయ్యాకరణం ద్వే పఞ్హా…పే… దస పఞ్హా దస ఉద్దేసా దస ¶ వేయ్యాకరణాతి. ఏకం నామ కిం? సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా…పే… దస నామ కిం? దసహఙ్గేహి సమన్నాగతో అరహాతి వుచ్చతీ’’తి (ఖు. పా. ౪.౧౦) ఇమం సామణేరపఞ్హం కథేసి. పున చిన్తేసి ‘‘దహరకుమారా నామ పియముసావాదా హోన్తి, అదిట్ఠమేవ ¶ దిట్ఠం అమ్హేహి, దిట్ఠమేవ న దిట్ఠం అమ్హేహీతి వదన్తి ఓవాదమస్స దేమీ’’తి అక్ఖీహి ఓలోకేత్వాపి సుఖసఞ్జాననత్థం పఠమమేవ చతస్సో ఉదకాధానూపమాయో ¶ , తతో ద్వే హత్థిఉపమాయో ఏకం ఆదాసూపమఞ్చ దస్సేత్వా ఇమం సుత్తం కథేసి. చతూసు పన పచ్చయేసు తణ్హావివట్టనం పఞ్చసు కామగుణేసు ఛన్దరాగప్పహానం కల్యాణమిత్తుపనిస్సయస్స మహన్తభావఞ్చ దస్సేత్వా రాహులసుత్తం (సు. ని. రాహులసుత్త) కథేసి. ఆగతాగతట్ఠానే భవేసు ఛన్దరాగో న కత్తబ్బోతి దస్సేతుం రాహులసంయుత్తం (సం. ని. ౨.౧౮౮ ఆదయో) కథేసి. ‘‘అహం సోభామి, మమ వణ్ణాయతనం పసన్న’’న్తి అత్తభావం నిస్సాయ గేహస్సితఛన్దరాగో న కత్తబ్బోతి మహారాహులోవాదసుత్తం కథేసి.

తత్థ రాహులసుత్తం ఇమస్మిం నామ కాలే వుత్తన్తి న వత్తబ్బం. తఞ్హి అభిణ్హోవాదవసేన వుత్తం. రాహులసంయుత్తం సత్తవస్సికకాలతో పట్ఠాయ యావ అవస్సికభిక్ఖుకాలా వుత్తం. మహారాహులోవాదసుత్తం అట్ఠారస వస్ససామణేరకాలే వుత్తం. చూళరాహులోవాదసుత్తం అవస్సికభిక్ఖుకాలే వుత్తం. కుమారకపఞ్హఞ్చ ఇదఞ్చ అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తం సత్తవస్సికసామణేరకాలే వుత్తం. తేసు రాహులసుత్తం అభిణ్హోవాదత్థం, రాహులసంయుత్తం, థేరస్స విపస్సనాగబ్భగహణత్థం, మహారాహులోవాదం గేహస్సితఛన్దరాగవినోదనత్థం, చూళరాహులోవాదం థేరస్స పఞ్చదస-విముత్తిపరిపాచనీయ-ధమ్మపరిపాకకాలే అరహత్తగాహాపనత్థం వుత్తం. ఇదఞ్చ ¶ పన సన్ధాయ రాహులత్థేరో భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే తథాగతస్స గుణం కథేన్తో ఇదమాహ –

‘‘కికీవ బీజం రక్ఖేయ్య, చామరీ వాలముత్తమం;

నిపకో సీలసమ్పన్నో, మమం రక్ఖి తథాగతో’’తి. (అప. ౧.౨.౮౩);

సామణేరపఞ్హం అయుత్తవచనపహానత్థం, ఇదం అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తం సమ్పజానముసావాదస్స అకరణత్థం వుత్తం.

తత్థ ¶ పస్ససి నోతి పస్ససి ను. పరిత్తన్తి థోకం. సామఞ్ఞన్తి సమణధమ్మో. నిక్కుజ్జిత్వాతి అధోముఖం కత్వా. ఉక్కుజ్జిత్వాతి ఉత్తానం కత్వా.

౧౦౮. సేయ్యథాపి, రాహుల, రఞ్ఞో నాగోతి అయం ఉపమా సమ్పజానముసావాదే సంవరరహితస్స ఓపమ్మదస్సనత్థం వుత్తా. తత్థ ఈసాదన్తోతి రథీసాసదిసదన్తో ¶ . ఉరుళ్హవాతి అభివడ్ఢితో ఆరోహసమ్పన్నో. అభిజాతోతి సుజాతో జాతిసమ్పన్నో. సఙ్గామావచరోతి సఙ్గామం ఓతిణ్ణపుబ్బో. కమ్మం కరోతీతి ఆగతాగతే పవట్టేన్తో ఘాతేతి. పురత్థిమకాయాదీసు పన పురత్థిమకాయేన తావ పటిసేనాయ ఫలకకోట్ఠకముణ్డపాకారాదయో పాతేతి, తథా పచ్ఛిమకాయేన. సీసేన కమ్మం నామ నియమేత్వా ఏతం పదేసం మద్దిస్సామీతి నివత్తిత్వా ఓలోకేతి, ఏత్తకేన సతమ్పి సహస్సమ్పి ద్వేధా భిజ్జతి. కణ్ణేహి కమ్మం నామ ఆగతాగతే సరే కణ్ణేహి పహరిత్వా పాతనం. దన్తేహి కమ్మం నామ పటిహత్థిఅస్సహత్థారోహఅస్సారోహపదాదీనం విజ్ఝనం. నఙ్గుట్ఠేన కమ్మం ¶ నామ నఙ్గుట్ఠే బన్ధాయ దీఘాసిలట్ఠియా వా అయముసలేన వా ఛేదనభేదనం. రక్ఖతేవ సోణ్డన్తి సోణ్డం పన ముఖే పక్ఖిపిత్వా రక్ఖతి.

తత్థాతి తస్మిం తస్స హత్థినో కరణే. అపరిచ్చత్తన్తి అనిస్సట్ఠం, పరేసం జయం అమ్హాకఞ్చ పరాజయం పస్సీతి మఞ్ఞతి. సోణ్డాయపి కమ్మం కరోతీతి అయముగ్గరం వా ఖదిరముసలం వా గహేత్వా సమన్తా అట్ఠారసహత్థట్ఠానం మద్దతి. పరిచ్చత్తన్తి విస్సట్ఠం, ఇదాని హత్థియోధాదీసు న కుతోచి భాయతి, అమ్హాకం జయం పరేసఞ్చ పరాజయం పస్సీతి మఞ్ఞతి. నాహం తస్స కిఞ్చి పాపన్తి తస్స దుక్కటాదిఆపత్తివీతిక్కమే వా మాతుఘాతకాదికమ్మేసు వా కిఞ్చి పాపం అకత్తబ్బం నామ నత్థి. తస్మా తిహ తేతి యస్మా సమ్పజానముసావాదినో అకత్తబ్బం పాపం నామ నత్థి, తస్మా తయా హసాయపి దవకమ్యతాయపి ముసా న భణిస్సామీతి సిక్ఖితబ్బం. పచ్చవేక్ఖణత్థోతి ఓలోకనత్థో, యం ముఖే వజ్జం హోతి, తస్స దస్సనత్థోతి వుత్తం హోతి. పచ్చవేక్ఖిత్వా పచ్చవేక్ఖిత్వాతి ఓలోకేత్వా ఓలోకేత్వా.

౧౦౯. ససక్కం న కరణీయన్తి ఏకంసేనేవ న కాతబ్బం. పటిసంహరేయ్యాసీతి నివత్తేయ్యాసి మా కరేయ్యాసి. అనుపదజ్జేయ్యాసీతి అనుపదేయ్యాసి ఉపత్థమ్భేయ్యాసి పునప్పునం కరేయ్యాసి. అహోరత్తానుసిక్ఖీతి రత్తిఞ్చ దివఞ్చ సిక్ఖమానో.

౧౧౧. అట్టీయితబ్బన్తి ¶ ¶ అట్టేన పీళితేన భవితబ్బం. హరాయితబ్బన్తి లజ్జితబ్బం. జిగుచ్ఛితబ్బన్తి గూథం దిస్వా వియ జిగుచ్ఛా ఉప్పాదేతబ్బా. మనోకమ్మస్స పన అదేసనావత్థుకత్తా ఇధ దేసేతబ్బన్తి న వుత్తం. కిత్తకే పన ఠానే కాయకమ్మవచీకమ్మాని ¶ సోధేతబ్బాని, కిత్తకే మనోకమ్మన్తి. కాయకమ్మవచీకమ్మాని తావ ఏకస్మిం పురేభత్తేయేవ సోధేతబ్బాని. భత్తకిచ్చం కత్వా దివాట్ఠానే నిసిన్నేన హి పచ్చవేక్ఖితబ్బం ‘‘అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ ఇమస్మిం ఠానే నిసజ్జా అత్థి ను ఖో మే ఇమస్మిం అన్తరే పరేసం అప్పియం కాయకమ్మం వా వచీకమ్మం వా’’తి. సచే అత్థీతి జానాతి, దేసనాయుత్తం దేసేతబ్బం, ఆవికరణయుత్తం ఆవికాతబ్బం. సచే నత్థి, తేనేవ పీతిపామోజ్జేన విహాతబ్బం. మనోకమ్మం పన ఏతస్మిం పిణ్డపాతపరియేసనట్ఠానే సోధేతబ్బం. కథం? ‘‘అత్థి ను ఖో మే అజ్జ పిణ్డపాతపరియేసనట్ఠానే రూపాదీసు ఛన్దో వా రాగో వా పటిఘం వా’’తి? సచే అత్థి, ‘‘పున న ఏవం కరిస్సామీ’’తి చిత్తేనేవ అధిట్ఠాతబ్బం. సచే నత్థి, తేనేవ పీతిపామోజ్జేన విహాతబ్బం.

౧౧౨. సమణా వా బ్రాహ్మణా వాతి బుద్ధా వా పచ్చేకబుద్ధా వా తథాగతసావకా వా. తస్మాతిహాతి యస్మా అతీతేపి ఏవం పరిసోధేసుం, అనాగతేపి పరిసోధేస్సన్తి, ఏతరహిపి పరిసోధేన్తి, తస్మా తుమ్హేహిపి తేసం అనుసిక్ఖన్తేహి ఏవం సిక్ఖితబ్బన్తి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. ఇమం పన దేసనం భగవా యావ భవగ్గా ఉస్సితస్స రతనరాసినో యోజనియమణిక్ఖన్ధేన కూటం గణ్హన్తో వియ నేయ్యపుగ్గలవసేన పరినిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అమ్బలట్ఠికరాహులోవాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. మహారాహులోవాదసుత్తవణ్ణనా

౧౧౩. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి మహారాహులోవాదసుత్తం. తత్థ పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధీతి దస్సనం అవిజహిత్వా గమనం అబ్బోచ్ఛిన్నం కత్వా పచ్ఛతో పచ్ఛతో ఇరియాపథానుబన్ధనేన అనుబన్ధి. తదా హి భగవా పదే పదం నిక్ఖిపన్తో విలాసితగమనేన పురతో పురతో గచ్ఛతి, రాహులత్థేరో దసబలస్స పదానుపదికో హుత్వా పచ్ఛతో పచ్ఛతో.

తత్థ భగవా సుపుప్ఫితసాలవనమజ్ఝగతో సుభూమిఓతరణత్థాయ నిక్ఖన్తమత్తవరవారణో వియ విరోచిత్థ, రాహులభద్దో చ వరవారణస్స పచ్ఛతో ¶ నిక్ఖన్తగజపోతకో వియ. భగవా సాయన్హసమయే మణిగుహతో నిక్ఖమిత్వా గోచరం పటిపన్నో కేసరసీహో వియ, రాహులభద్దో చ సీహమిగరాజానం అనుబన్ధన్తో నిక్ఖన్తసీహపోతకో వియ. భగవా మణిపబ్బతసస్సిరికవనసణ్డతో దాఠబలో మహాబ్యగ్ఘో వియ, రాహులభద్దో చ బ్యగ్ఘరాజానం అనుబన్ధబ్యగ్ఘపోతకో వియ. భగవా సిమ్బలిదాయతో నిక్ఖన్తసుపణ్ణరాజా వియ, రాహులభద్దో చ సుపణ్ణరాజస్స పచ్ఛతో నిక్ఖన్తసుపణ్ణపోతకో వియ. భగవా చిత్తకూటపబ్బతతో గగనతలం పక్ఖన్దసువణ్ణహంసరాజా వియ, రాహులభద్దో చ హంసాధిపతిం అనుపక్ఖన్దహంసపోతకో వియ. భగవా ¶ మహాసరం అజ్ఝోగాళ్హా సువణ్ణమహానావా వియ, రాహులభద్దో చ సువణ్ణనావం పచ్ఛా అనుబన్ధనావాపోతకో వియ. భగవా చక్కరతనానుభావేన గగనతలే సమ్పయాతచక్కవత్తిరాజా వియ, రాహులభద్దో చ రాజానం అనుసమ్పయాతపరిణాయకరతనం వియ. భగవా విగతవలాహకం నభం పటిపన్నతారకరాజా వియ, రాహులభద్దో చ తారకాధిపతినో అనుమగ్గపటిపన్నా పరిసుద్ధఓసధితారకా వియ.

భగవాపి మహాసమ్మతపవేణియం ఓక్కాకరాజవంసే జాతో, రాహులభద్దోపి. భగవాపి సఙ్ఖే పక్ఖిత్తఖీరసదిసో సుపరిసుద్ధజాతిఖత్తియకులే జాతో, రాహులభద్దోపి. భగవాపి రజ్జం పహాయ పబ్బజితో, రాహులభద్దోపి. భగవతోపి సరీరం ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితం దేవనగరేసు సముస్సితరతనతోరణం వియ సబ్బపాలిఫుల్లో పారిచ్ఛత్తకో వియ చ అతిమనోహరణం, రాహులభద్దస్సాపి. ఇతి ద్వేపి అభినీహారసమ్పన్నా, ద్వేపి రాజపబ్బజితా, ద్వేపి ఖత్తియసుఖుమాలా, ద్వేపి ¶ సువణ్ణవణ్ణా, ద్వేపి లక్ఖణసమ్పన్నా ఏకమగ్గం పటిపన్నా పటిపాటియా గచ్ఛన్తానం ద్విన్నం చన్దమణ్డలానం ద్విన్నం సూరియమణ్డలానం ద్విన్నం సక్కసుయామసన్తుసితసునిమ్మితవసవత్తిమహాబ్రహ్మాదీనం సిరియా సిరిం అభిభవమానా వియ విరోచింసు.

తత్రాయస్మా రాహులో భగవతో పిట్ఠితో పిట్ఠితో గచ్ఛన్తోవ పాదతలతో యావ ఉపరి కేసన్తా తథాగతం ఆలోకేసి. సో భగవతో బుద్ధవేసవిలాసం దిస్వా ‘‘సోభతి భగవా ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణవిచిత్తసరీరో బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తతాయ విప్పకిణ్ణసువణ్ణచుణ్ణమజ్ఝగతో వియ, విజ్జులతాపరిక్ఖిత్తో ¶ కనకపబ్బతో వియ, యన్తసుత్తసమాకడ్ఢితరతనవిచిత్తం సువణ్ణఅగ్ఘికం వియ, రత్తపంసుకూలచీవరపటిచ్ఛన్నోపి రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తకనకపబ్బతో వియ, పవాళలతాపటిమణ్డితం సువణ్ణఅగ్ఘికం వియ ¶ , చీనపిట్ఠచుణ్ణపూజితం సువణ్ణచేతియం వియ, లాఖారసానులిత్తో కనకయూపో వియ, రత్తవలాహకన్తరతో తఙ్ఖణబ్భుగ్గతపుణ్ణచన్దో వియ, అహో సమతింసపారమితానుభావసజ్జితస్స అత్తభావస్స సిరీసమ్పత్తీ’’తి చిన్తేసి. తతో అత్తానమ్పి ఓలోకేత్వా – ‘‘అహమ్పి సోభామి. సచే భగవా చతూసు మహాదీపేసు చక్కవత్తిరజ్జం అకరిస్సా, మయ్హం పరిణాయకట్ఠానన్తరం అదస్సా. ఏవం సన్తే అతివియ జమ్బుదీపతలం అసోభిస్సా’’తి అత్తభావం నిస్సాయ గేహస్సితం ఛన్దరాగం ఉప్పాదేసి.

భగవాపి పురతో గచ్ఛన్తోవ చిన్తేసి – ‘‘పరిపుణ్ణచ్ఛవిమంసలోహితో దాని రాహులస్స అత్తభావో. రజనీయేసు రూపారమ్మణాదీసు హి చిత్తస్స పక్ఖన్దనకాలో జాతో, కిం బహులతాయ ను ఖో రాహులో వీతినామేతీ’’తి. అథ సహావజ్జనేనేవ పసన్నఉదకే మచ్ఛం వియ, పరిసుద్ధే ఆదాసమణ్డలే ముఖనిమిత్తం వియ చ తస్స తం చిత్తుప్పాదం అద్దస. దిస్వావ – ‘‘అయం రాహులో మయ్హం అత్రజో హుత్వా మమ పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తో ‘అహం సోభామి, మయ్హం వణ్ణాయతనం పసన్న’న్తి అత్తభావం నిస్సాయ గేహస్సితఛన్దరాగం ఉప్పాదేతి, అతిత్థే పక్ఖన్దో ఉప్పథం పటిపన్నో అగోచరే చరతి, దిసామూళ్హఅద్ధికో వియ అగన్తబ్బం దిసం గచ్ఛతి. అయం ఖో పనస్స కిలేసో అబ్భన్తరే వడ్ఢన్తో అత్తత్థమ్పి యథాభూతం పస్సితుం న దస్సతి, పరత్థమ్పి, ఉభయత్థమ్పి. తతో నిరయేపి పటిసన్ధిం గణ్హాపేస్సతి, తిరచ్ఛానయోనియమ్పి, పేత్తివిసయేపి, అసురకాయేపి, సమ్బాధేపి మాతుకుచ్ఛిస్మిన్తి అనమతగ్గే సంసారవట్టే పరిపాతేస్సతి. అయఞ్హి –

అనత్థజననో ¶ ¶ లోభో, లోభో చిత్తప్పకోపనో;

భయమన్తరతో జాతం, తం జనో నావబుజ్ఝతి.

లుద్ధో అత్థం న జానాతి, లుద్ధో ధమ్మం న పస్సతి;

అన్ధతమం తదా హోతి, యం లోభో సహతే నరం. (ఇతివు. ౮౮) –

యథా ఖో పన అనేకరతనపూరా మహానావా భిన్నఫలకన్తరేన ఉదకం ఆదియమానా ముహుత్తమ్పి న అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బా హోతి, వేగేనస్సా వివరం పిదహితుం వట్టతి, ఏవమేవం అయమ్పి న అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో. యావస్స అయం కిలేసో అబ్భన్తరే సీలరతనాదీని న వినాసేతి, తావదేవ నం నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి అజ్ఝాసయమకాసి. ఏవరూపేసు పన ఠానేసు బుద్ధానం నాగవిలోకనం ¶ నామ హోతి. తస్మా యన్తేన పరివత్తితసువణ్ణపటిమా వియ సకలకాయేనేవ పరివత్తేత్వా ఠితో రాహులభద్దం ఆమన్తేసి. తం సన్ధాయ ‘‘అథ ఖో భగవా అపలోకేత్వా’’తిఆది వుత్తం.

తత్థ యంకిఞ్చి రూపన్తిఆదీని సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే ఖన్ధనిద్దేసే విత్థారితాని. నేతం మమాతిఆదీని మహాహత్థిపదోపమే వుత్తాని. రూపమేవ ను ఖో భగవాతి కస్మా పుచ్ఛతి? తస్స కిర – ‘‘సబ్బం రూపం నేతం మమ, నేసోహమస్మి న మేసో అత్తా’’తి సుత్వా – ‘‘భగవా సబ్బం రూపం విపస్సనాపఞ్ఞాయ ఏవం దట్ఠబ్బన్తి వదతి, వేదనాదీసు ను ఖో కథం పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి నయో ఉదపాది. తస్మా తస్మిం నయే ఠితో పుచ్ఛతి. నయకుసలో హేస ఆయస్మా రాహులో, ఇదం న కత్తబ్బన్తి ¶ వుత్తే ఇదమ్పి న కత్తబ్బం ఇదమ్పి న కత్తబ్బమేవాతి నయసతేనపి నయసహస్సేనపి పటివిజ్ఝతి. ఇదం కత్తబ్బన్తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో.

సిక్ఖాకామో హి అయం ఆయస్మా, పాతోవ గన్ధకుటిపరివేణే పత్థమత్తం వాలికం ఓకిరతి – ‘‘అజ్జ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సన్తికా మయ్హం ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికా ఏత్తకం ఓవాదం ఏత్తకం పరిభాసం లభామీ’’తి. సమ్మాసమ్బుద్ధోపి నం ఏతదగ్గే ఠపేన్తో – ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం సిక్ఖాకామానం యదిదం రాహులో’’తి (అ. ని. ౧.౨౦౯) సిక్ఖాయమేవ అగ్గం కత్వా ఠపేసి. సోపి ఆయస్మా భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే తమేవ సీహనాదం నది –

‘‘సబ్బమేతం ¶ అభిఞ్ఞాయ, ధమ్మరాజా పితా మమ;

సమ్ముఖా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స, ఏతదగ్గే ఠపేసి మం.

సిక్ఖాకామానహం అగ్గో, ధమ్మరాజేన థోమితో;

సద్ధాపబ్బజితానఞ్చ, సహాయో పవరో మమ.

ధమ్మరాజా పితా మయ్హం, ధమ్మారక్ఖో చ పేత్తియో;

సారిపుత్తో ఉపజ్ఝాయో, సబ్బం మే జినసాసన’’న్తి.

అథస్స భగవా యస్మా న కేవలం రూపమేవ, వేదనాదయోపి ఏవం దట్ఠబ్బా, తస్మా రూపమ్పి రాహులాతిఆదిమాహ. కో నజ్జాతి కో ను అజ్జ. థేరస్స కిర ఏతదహోసి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో మయ్హం అత్తభావనిస్సితం ఛన్దరాగం ఞత్వా ‘సమణేన నామ ఏవరూపో వితక్కో న వితక్కితబ్బో’తి నేవ పరియాయేన కథం కథేసి, గచ్ఛ భిక్ఖు రాహులం వదేహి ¶ ‘మా పున ఏవరూపం వితక్కం వితక్కేసీ’తి న దూతం పేసేసి. మం సమ్ముక్ఖే ఠత్వాయేవ పన సభణ్డకం చోరం చూళాయ గణ్హన్తో వియ సమ్ముఖా సుగతోవాదం అదాసి. సుగతోవాదో చ నామ అసఙ్ఖేయ్యేహిపి కప్పేహి దుల్లభో. ఏవరూపస్స బుద్ధస్స సమ్ముఖా ఓవాదం లభిత్వా కో ను ¶ విఞ్ఞూ పణ్డితజాతికో అజ్జ గామం పిణ్డాయ పవిసిస్సతీ’’తి. అథేస ఆయస్మా ఆహారకిచ్చం పహాయ యస్మిం నిసిన్నట్ఠానే ఠితేన ఓవాదో లద్ధో, తతోవ పటినివత్తేత్వా అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది. భగవాపి తం ఆయస్మన్తం నివత్తమానం దిస్వా న ఏవమాహ – ‘‘మా నివత్త తావ, రాహుల, భిక్ఖాచారకాలో తే’’తి. కస్మా? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అజ్జ తావ కాయగతాసతిఅమతభోజనం భుఞ్జతూ’’తి.

అద్దసా ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తోతి భగవతి గతే పచ్ఛా గచ్ఛన్తో అద్దస. ఏతస్స కిరాయస్మతో ఏకకస్స విహరతో అఞ్ఞం వత్తం, భగవతా సద్ధిం విహరతో అఞ్ఞం. యదా హి ద్వే అగ్గసావకా ఏకాకినో వసన్తి, తదా పాతోవ సేనాసనం సమ్మజ్జిత్వా సరీరపటిజగ్గనం కత్వా సమాపత్తిం అప్పేత్వా సన్నిసిన్నా అత్తనో చిత్తరుచియా భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తి. భగవతా సద్ధిం విహరన్తా పన థేరా ఏవం న కరోన్తి. తదా హి భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో పఠమం భిక్ఖాచారం గచ్ఛతి. తస్మిం గతే థేరో అత్తనో సేనాసనా నిక్ఖమిత్వా – ‘‘బహూనం వసనట్ఠానే నామ సబ్బేవ పాసాదికం ¶ కాతుం సక్కోన్తి వా, న వా సక్కోన్తీ’’తి తత్థ తత్థ గన్త్వా అసమ్మట్ఠం ఠానం సమ్మజ్జతి. సచే కచవరో అఛడ్డితో హోతి, తం ఛడ్డేతి. పానీయట్ఠపేతబ్బట్ఠానమ్హి పానీయకూటే అసతి పానీయఘటం ఠపేతి. గిలానానం సన్తికం గన్త్వా, ‘‘ఆవుసో, తుమ్హాకం కిం ఆహరామి, కిం వో ఇచ్ఛితబ్బ’’న్తి? పుచ్ఛతి. అవస్సికదహరానం సన్తికం గన్త్వా – ‘‘అభిరమథ, ఆవుసో, మా ఉక్కణ్ఠిత్థ, పటిపత్తిసారకం బుద్ధసాసన’’న్తి ఓవదతి. ఏవం కత్వా సబ్బపచ్ఛా భిక్ఖాచారం గచ్ఛతి. యథా ¶ హి చక్కవత్తి కుహిఞ్చి గన్తుకామో సేనాయ పరివారితో పఠమం నిక్ఖమతి, పరిణాయకరతనం సేనఙ్గాని సంవిధాయ పచ్ఛా నిక్ఖమతి, ఏవం సద్ధమ్మచక్కవత్తి భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో పఠమం నిక్ఖమతి, తస్స భగవతో పరిణాయకరతనభూతో ధమ్మసేనాపతి ఇమం కిచ్చం కత్వా సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమతి. సో ఏవం నిక్ఖన్తో తస్మిం దివసే అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసిన్నం రాహులభద్దం అద్దస. తేన వుత్తం ‘‘పచ్ఛా గచ్ఛన్తో అద్దసా’’తి.

అథ ¶ కస్మా ఆనాపానస్సతియం నియోజేసి? నిసజ్జానుచ్ఛవికత్తా. థేరో కిర ‘‘ఏతస్స భగవతా రూపకమ్మట్ఠానం కథిత’’న్తి అనావజ్జిత్వావ యేనాకారేన అయం అచలో అనోబద్ధో హుత్వా నిసిన్నో, ఇదమస్స ఏతిస్సా నిసజ్జాయ కమ్మట్ఠానం అనుచ్ఛవికన్తి చిన్తేత్వా ఏవమాహ. తత్థ ఆనాపానస్సతిన్తి అస్సాసపస్సాసే పరిగ్గహేత్వా తత్థ చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం గణ్హాహీతి దస్సేతి.

మహప్ఫలా హోతీతి కీవమహప్ఫలా హోతి? ఇధ భిక్ఖు ఆనాపానస్సతిం అనుయుత్తో ఏకాసనే నిసిన్నోవ సబ్బాసవే ఖేపేత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, తథా అసక్కోన్తో మరణకాలే సమసీసీ హోతి, తథా అసక్కోన్తో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ధమ్మకథికదేవపుత్తస్స ధమ్మం సుత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, తతో విరద్ధో అనుప్పన్నే బుద్ధుప్పాదే పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికరోతి, తం అసచ్ఛికరోన్తో బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే బాహియత్థేరాదయో వియ ఖిప్పాభిఞ్ఞో హోతి, ఏవం మహప్ఫలా. మహానిసంసాతి తస్సేవ వేవచనం. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ఆనాపానస్సతీ ¶ యస్స, పరిపుణ్ణా సుభావితా;

అనుపుబ్బం పరిచితా, యథా బుద్ధేన దేసితా;

సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి. (థేరగా. ౫౪౮; పటి. మ. ౧.౧.౬౦) –

ఇమం ¶ మహప్ఫలతం సమ్పస్సమానో థేరో సద్ధివిహారికం తత్థ నియోజేతి.

ఇతి భగవా రూపకమ్మట్ఠానం, థేరో ఆనాపానస్సతిన్తి ఉభోపి కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా గతా, రాహులభద్దో విహారేయేవ ఓహీనో. భగవా తస్స ఓహీనభావం జానన్తోపి నేవ అత్తనా ఖాదనీయం భోజనీయం గహేత్వా అగమాసి, న ఆనన్దత్థేరస్స హత్థే పేసేసి, న పసేనదిమహారాజఅనాథపిణ్డికాదీనం సఞ్ఞం అదాసి. సఞ్ఞామత్తకఞ్హి లభిత్వా తే కాజభత్తం అభిహరేయ్యుం. యథా చ భగవా, ఏవం సారిపుత్తత్థేరోపి న కిఞ్చి అకాసి. రాహులత్థేరో నిరాహారో ఛిన్నభత్తో అహోసి. తస్స పనాయస్మతో – ‘‘భగవా మం విహారే ఓహీనం జానన్తోపి అత్తనా లద్ధపిణ్డపాతం నాపి సయం గహేత్వా ఆగతో, న అఞ్ఞస్స హత్థే పహిణి ¶ , న మనుస్సానం సఞ్ఞం అదాసి, ఉపజ్ఝాయోపి మే ఓహీనభావం జానన్తో తథేవ న కిఞ్చి అకాసీ’’తి చిత్తమ్పి న ఉప్పన్నం, కుతో తప్పచ్చయా ఓమానం వా అతిమానం వా జనేస్సతి. భగవతా పన ఆచిక్ఖితకమ్మట్ఠానమేవ పురేభత్తమ్పి పచ్ఛాభత్తమ్పి – ‘‘ఇతిపి రూపం అనిచ్చం, ఇతిపి దుక్ఖం, ఇతిపి అసుభం, ఇతిపి అనత్తా’’తి అగ్గిం అభిమత్థేన్తో వియ నిరన్తరం మనసికత్వా సాయన్హసమయే చిన్తేసి – ‘‘అహం ఉపజ్ఝాయేన ఆనాపానస్సతిం భావేహీతి వుత్తో ¶ , తస్స వచనం న కరిస్సామి. ఆచరియుపజ్ఝాయానఞ్హి వచనం అకరోన్తో దుబ్బచో నామ హోతి. ‘దుబ్బచో రాహులో, ఉపజ్ఝాయస్సపి వచనం న కరోతీ’తి చ గరహుప్పత్తితో కక్ఖళతరా పీళా నామ నత్థీ’’తి భావనావిధానం పుచ్ఛితుకామో భగవతో సన్తికం అగమాసి. తం దస్సేతుం అథ ఖో ఆయస్మా రాహులోతిఆది వుత్తం.

౧౧౪. తత్థ పటిసల్లానాతి ఏకీభావతో. యంకిఞ్చి రాహులాతి కస్మా? భగవా ఆనాపానస్సతిం పుట్ఠో రూపకమ్మట్ఠానం కథేతీతి. రూపే ఛన్దరాగప్పహానత్థం. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘రాహులస్స అత్తభావం నిస్సాయ ఛన్దరాగో ఉప్పన్నో, హేట్ఠా చస్స సఙ్ఖేపేన రూపకమ్మట్ఠానం కథితం. ఇదానిస్సాపి ద్విచత్తాలీసాయ ఆకారేహి అత్తభావం విరాజేత్వా విసఙ్ఖరిత్వా తంనిస్సితం ఛన్దరాగం అనుప్పత్తిధమ్మతం ఆపాదేస్సామీ’’తి. అథ ఆకాసధాతుం కస్మా విత్థారేసీతి? ఉపాదారూపదస్సనత్థం. హేట్ఠా హి చత్తారి మహాభూతానేవ కథితాని, న ఉపాదారూపం. తస్మా ఇమినా ముఖేన తం దస్సేతుం ఆకాసధాతుం విత్థారేసి. అపిచ అజ్ఝత్తికేన ఆకాసేన పరిచ్ఛిన్నరూపమ్పి పాకటం హోతి.

ఆకాసేన ¶ పరిచ్ఛిన్నం, రూపం యాతి విభూతతం;

తస్సేవం ఆవిభావత్థం, తం పకాసేసి నాయకో.

ఏత్థ ¶ పన పురిమాసు తావ చతూసు ధాతూసు యం వత్తబ్బం, తం మహాహత్థిపదోపమే వుత్తమేవ.

౧౧౮. ఆకాసధాతుయం ఆకాసగతన్తి ఆకాసభావం గతం. ఉపాదిన్నన్తిఆదిన్నం గహితం పరామట్ఠం, సరీరట్ఠకన్తి అత్థో. కణ్ణచ్ఛిద్దన్తి మంసలోహితాదీహి అసమ్ఫుట్ఠకణ్ణవివరం. నాసచ్ఛిద్దాదీసుపి ఏసేవ నయో. యేన ¶ చాతి యేన ఛిద్దేన. అజ్ఝోహరతీతి అన్తో పవేసేతి, జివ్హాబన్ధనతో హి యావ ఉదరపటలా మనుస్సానం విదత్థిచతురఙ్గులం ఛిద్దట్ఠానం హోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యత్థ చాతి యస్మిం ఓకాసే. సన్తిట్ఠతీతి పతిట్ఠాతి. మనుస్సానఞ్హి మహన్తం పటపరిస్సావనమత్తఞ్చ ఉదరపటలం నామ హోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. అధోభాగం నిక్ఖమతీతి యేన హేట్ఠా నిక్ఖమతి. ద్వత్తింసహత్థమత్తం ఏకవీసతియా ఠానేసు వఙ్కం అన్తం నామ హోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. యం వా పనఞ్ఞమ్పీతి ఇమినా సుఖుమసుఖుమం చమ్మమంసాదిఅన్తరగతఞ్చేవ లోమకూపభావేన చ ఠితం ఆకాసం దస్సేతి. సేసమేత్థాపి పథవీధాతుఆదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౧౧౯. ఇదానిస్స తాదిభావలక్ఖణం ఆచిక్ఖన్తో పథవీసమన్తిఆదిమాహ. ఇట్ఠానిట్ఠేసు హి అరజ్జన్తో అదుస్సన్తో తాదీ నామ హోతి. మనాపామనాపాతి ¶ ఏత్థ అట్ఠ లోభసహగతచిత్తసమ్పయుత్తా మనాపా నామ, ద్వే దోమనస్సచిత్తసమ్పయుత్తా అమనాపా నామ. చిత్తం న పరియాదాయ ఠస్సన్తీతి ఏతే ఫస్సా ఉప్పజ్జిత్వా తవ చిత్తం అన్తోముట్ఠిగతం కరోన్తో వియ పరియాదాయ గహేత్వా ఠాతుం న సక్ఖిస్సన్తి ‘‘అహం సోభామి, మయ్హం వణ్ణాయతనం పసన్న’’న్తి పున అత్తభావం నిస్సాయ ఛన్దరాగో నుప్పజ్జిస్సతి. గూథగతన్తిఆదీసు గూథమేవ గూథగతం. ఏవం సబ్బత్థ.

న కత్థచి పతిట్ఠితోతి పథవీపబ్బతరుక్ఖాదీసు ఏకస్మిమ్పి న పతిట్ఠితో, యది హి పథవియం పతిట్ఠితో భవేయ్య, పథవియా భిజ్జమానాయ సహేవ భిజ్జేయ్య, పబ్బతే పతమానే సహేవ పతేయ్య, రుక్ఖే ఛిజ్జమానే సహేవ ఛిజ్జేయ్య.

౧౨౦. మేత్తం ¶ రాహులాతి కస్మా ఆరభి? తాదిభావస్స కారణదస్సనత్థం. హేట్ఠా హి తాదిభావలక్ఖణం దస్సితం, న చ సక్కా అహం తాదీ హోమీతి అకారణా భవితుం, నపి ‘‘అహం ఉచ్చాకులప్పసుతో బహుస్సుతో లాభీ, మం రాజరాజమహామత్తాదయో భజన్తి, అహం తాదీ హోమీ’’తి ఇమేహి కారణేహి కోచి తాదీ నామ హోతి, మేత్తాదిభావనాయ పన హోతీతి తాదిభావస్స కారణదస్సనత్థం ఇమం దేసనం ఆరభి.

తత్థ ¶ భావయతోతి ఉపచారం వా అప్పనం వా పాపేన్తస్స. యో బ్యాపాదోతి యో సత్తే కోపో, సో పహీయిస్సతి. విహేసాతి పాణిఆదీహి సత్తానం విహింసనం. అరతీతి పన్తసేనాసనేసు చేవ అధికుసలధమ్మేసు చ ఉక్కణ్ఠితతా. పటిఘోతి యత్థ కత్థచి సత్తేసు సఙ్ఖారేసు చ పటిహఞ్ఞనకిలేసో. అసుభన్తి ¶ ఉద్ధుమాతకాదీసు ఉపచారప్పనం. ఉద్ధుమాతకాదీసు అసుభభావనా చ నామేసా విత్థారతో విసుద్ధిమగ్గే కథితావ. రాగోతి పఞ్చకామగుణికరాగో. అనిచ్చసఞ్ఞన్తి అనిచ్చానుపస్సనాయ సహజాతసఞ్ఞం. విపస్సనా ఏవ వా ఏసా అసఞ్ఞాపి సఞ్ఞాసీసేన సఞ్ఞాతి వుత్తా. అస్మిమానోతి రూపాదీసు అస్మీతి మానో.

౧౨౧. ఇదాని థేరేన పుచ్ఛితం పఞ్హం విత్థారేన్తో ఆనాపానస్సతిన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇదం కమ్మట్ఠానఞ్చ కమ్మట్ఠానభావనా చ పాళిఅత్థో చ సద్ధిం ఆనిసంసకథాయ సబ్బో సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే అనుస్సతినిద్దేసే విత్థారితోయేవ. ఇమం దేసనం భగవా నేయ్యపుగ్గలవసేనేవ పరినిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మాహారాహులోవాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. చూళమాలుక్యసుత్తవణ్ణనా

౧౨౨. ఏవం ¶ మే సుతన్తి మాలుక్యసుత్తం. తత్థ మాలుక్యపుత్తస్సాతి ఏవంనామకస్స థేరస్స. ఠపితాని పటిక్ఖిత్తానీతి దిట్ఠిగతాని నామ న బ్యాకాతబ్బానీతి ఏవం ఠపితాని చేవ పటిక్ఖిత్తాని చ. తథాగతోతి సత్తో. తం మే న రుచ్చతీతి తం అబ్యాకరణం మయ్హం న రుచ్చతి. సిక్ఖం ¶ పచ్చక్ఖాయాతి సిక్ఖం పటిక్ఖిపిత్వా.

౧౨౫. కో సన్తో కం పచ్చాచిక్ఖసీతి యాచకో వా హి యాచితకం పచ్చాచిక్ఖేయ్య, యాచితకో వా యాచకం. త్వం నేవ యాచకో న యాచితకో, సో దాని త్వం కో సన్తో కం పచ్చాచిక్ఖసీతి అత్థో.

౧౨౬. విద్ధో ¶ అస్సాతి పరసేనాయ ఠితేన విద్ధో భవేయ్య. గాళ్హపలేపనేనాతి బహలలేపనేన. భిసక్కన్తి వేజ్జం. సల్లకత్తన్తి సల్లకన్తనం సల్లకన్తియసుత్తవాచకం. అక్కస్సాతి అక్కవాకే గహేత్వా జియం కరోన్తి. తేన వుత్తం ‘‘అక్కస్సా’’తి. సణ్హస్సాతి వేణువిలీవస్స. మరువాఖీరపణ్ణీనమ్పి వాకేహియేవ కరోన్తి. తేన వుత్తం యది వా మరువాయ యది వా ఖీరపణ్ణినోతి. గచ్ఛన్తి పబ్బతగచ్ఛనదీగచ్ఛాదీసు జాతం. రోపిమన్తి రోపేత్వా వడ్ఢితం సరవనతో సరం గహేత్వా కతం. సిథిలహనునోతి ఏవంనామకస్స పక్ఖినో. భేరవస్సాతి కాళసీహస్స. సేమ్హారస్సాతి మక్కటస్స. ఏవం నోతి ఏతాయ దిట్ఠియా సతి న హోతీతి అత్థో.

౧౨౭. అత్థేవ జాతీతి ఏతాయ దిట్ఠియా సతి బ్రహ్మచరియవాసోవ నత్థి, జాతి పన అత్థియేవ. తథా జరామరణాదీనీతి దస్సేతి. యేసాహన్తి యేసం అహం. నిఘాతన్తి ఉపఘాతం వినాసం. మమ సావకా హి ఏతేసు నిబ్బిన్నా ఇధేవ నిబ్బానం పాపుణన్తీతి అధిప్పాయో.

౧౨౮. తస్మాతిహాతి ¶ యస్మా అబ్యాకతమేతం, చతుసచ్చమేవ మయా బ్యాకతం, తస్మాతి అత్థో. న హేతం మాలుక్యపుత్త అత్థసంహితన్తి ఏతం దిట్ఠిగతం వా ఏతం బ్యాకరణం వా కారణనిస్సితం ¶ న హోతి. న ఆదిబ్రహ్మచరియకన్తి బ్రహ్మచరియస్స ఆదిమత్తమ్పి పుబ్బభాగసీలమత్తమ్పి న హోతి. న నిబ్బిదాయాతిఆదీసు వట్టే నిబ్బిన్దనత్థాయ వా విరజ్ఝనత్థాయ వా వట్టనిరోధాయ వా రాగాదివూపసమనత్థాయ వా అభిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే అభిజాననత్థాయ వా చతుమగ్గసఙ్ఖాతసమ్బోధత్థాయ వా అసఙ్ఖతనిబ్బానసచ్ఛికిరియత్థాయ వా న హోతి. ఏతం హీతి ఏతం చతుసచ్చబ్యాకరణం. ఆదిబ్రహ్మచరియకన్తి బ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతం పుబ్బపదట్ఠానం. సేసం వుత్తపటివిపక్ఖనయేన వేదితబ్బం. ఇమమ్పి దేసనం భగవా నేయ్యపుగ్గలవసేన నిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళమాలుక్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. మహామాలుక్యసుత్తవణ్ణనా

౧౨౯. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి మహామాలుక్యసుత్తం. తత్థ ఓరమ్భాగియానీతి హేట్ఠా కోట్ఠాసికాని కామభవే నిబ్బత్తిసంవత్తనికాని. సంయోజనానీతి బన్ధనాని. కస్స ¶ ఖో నామాతి కస్స దేవస్స వా మనుస్సస్స వా దేసితాని ధారేసి, కిం త్వమేవేకో అస్సోసి, న అఞ్ఞో కోచీతి? అనుసేతీతి అప్పహీనతాయ అనుసేతి. అనుసయమానో సంయోజనం నామ హోతి.

ఏత్థ చ భగవతా సంయోజనం పుచ్ఛితం, థేరేనపి సంయోజనమేవ బ్యాకతం. ఏవం సన్తేపి తస్స వాదే భగవతా దోసో ఆరోపితో. సో కస్మాతి చే? థేరస్స తథాలద్ధికత్తా. అయఞ్హి తస్స లద్ధి ‘‘సముదాచారక్ఖణేయేవ కిలేసేహి సంయుత్తో నామ హోతి, ఇతరస్మిం ఖణే అసంయుత్తో’’తి. తేనస్స భగవతా దోసో ఆరోపితో. అథాయస్మా ఆనన్దో చిన్తేసి – ‘‘భగవతా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ధమ్మం దేసేస్సామీతి అత్తనో ధమ్మతాయేవ అయం ధమ్మదేసనా ఆరద్ధా, సా ఇమినా అపణ్డితేన భిక్ఖునా విసంవాదితా. హన్దాహం భగవన్తం యాచిత్వా భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి. సో ఏవమకాసి. తం దస్సేతుం ‘‘ఏవం వుత్తే ఆయస్మా ఆనన్దో’’తిఆది వుత్తం.

తత్థ సక్కాయదిట్ఠిపరియుట్ఠితేనాతి సక్కాయదిట్ఠియా గహితేన అభిభూతేన. సక్కాయదిట్ఠిపరేతేనాతి సక్కాయదిట్ఠియా అనుగతేన. నిస్సరణన్తి దిట్ఠినిస్సరణం నామ నిబ్బానం, తం యథాభూతం నప్పజానాతి. అప్పటివినీతాతి అవినోదితా అనీహటా. ఓరమ్భాగియం సంయోజనన్తి హేట్ఠాభాగియసంయోజనం నామ హోతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. సుక్కపక్ఖో ఉత్తానత్థోయేవ. ‘‘సానుసయా పహీయతీ’’తి వచనతో పనేత్థ ఏకచ్చే ‘‘అఞ్ఞం సంయోజనం అఞ్ఞో అనుసయో’’తి వదన్తి. ‘‘యథా హి సబ్యఞ్జనం భత్త’’న్తి వుత్తే భత్తతో అఞ్ఞం బ్యఞ్జనం హోతి, ఏవం ‘‘సానుసయా’’తి వచనతో పరియుట్ఠానసక్కాయదిట్ఠితో అఞ్ఞేన అనుసయేన భవితబ్బన్తి తేసం లద్ధి. తే ‘‘ససీసం పారుపిత్వా’’తిఆదీహి ¶ పటిక్ఖిపితబ్బా. న హి సీసతో అఞ్ఞో పురిసో అత్థి. అథాపి సియా – ‘‘యది తదేవ సంయోజనం సో అనుసయో, ఏవం సన్తే భగవతా థేరస్స ¶ తరుణూపమో ఉపారమ్భో దుఆరోపితో హోతీ’’తి. న దుఆరోపితో, కస్మా? ఏవంలద్ధికత్తాతి ¶ విత్థారితమేతం. తస్మా సోయేవ కిలేసో బన్ధనట్ఠేన సంయోజనం, అప్పహీనట్ఠేన అనుసయోతి ఇమమత్థం సన్ధాయ భగవతా ‘‘సానుసయా పహీయతీ’’తి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౧౩౨. తచం ఛేత్వాతిఆదీసు ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – తచచ్ఛేదో వియ హి సమాపత్తి దట్ఠబ్బా, ఫేగ్గుచ్ఛేదో వియ విపస్సనా, సారచ్ఛేదో వియ మగ్గో. పటిపదా పన లోకియలోకుత్తరమిస్సకావ వట్టతి. ఏవమేతే దట్ఠబ్బాతి ఏవరూపా పుగ్గలా ఏవం దట్ఠబ్బా.

౧౩౩. ఉపధివివేకాతి ఉపధివివేకేన. ఇమినా పఞ్చకామగుణవివేకో కథితో. అకుసలానం ధమ్మానం పహానాతి ఇమినా నీవరణప్పహానం కథితం. కాయదుట్ఠుల్లానం పటిప్పస్సద్ధియాతి ఇమినా కాయాలసియపటిప్పస్సద్ధి కథితా. వివిచ్చేవ కామేహీతి ఉపధివివేకేన కామేహి వినా హుత్వా. వివిచ్చ అకుసలేహీతి అకుసలానం ధమ్మానం పహానేన కాయదుట్ఠుల్లానం పటిప్పస్సద్ధియా చ అకుసలేహి వినా హుత్వా. యదేవ తత్థ హోతీతి యం తత్థ అన్తోసమాపత్తిక్ఖణేయేవ సమాపత్తిసముట్ఠితఞ్చ రూపాదిధమ్మజాతం హోతి. తే ¶ ధమ్మేతి తే రూపగతన్తిఆదినా నయేన వుత్తే రూపాదయో ధమ్మే. అనిచ్చతోతి న నిచ్చతో. దుక్ఖతోతి న సుఖతో. రోగతోతిఆదీసు ఆబాధట్ఠేన రోగతో, అన్తోదోసట్ఠేన గణ్డతో, అనుపవిద్ధట్ఠేన దుక్ఖజననట్ఠేన చ సల్లతో, దుక్ఖట్ఠేన అఘతో, రోగట్ఠేన ఆబాధతో, అసకట్ఠేన పరతో, పలుజ్జనట్ఠేన పలోకతో, నిస్సత్తట్ఠేన సుఞ్ఞతో, న అత్తట్ఠేన అనత్తతో. తత్థ అనిచ్చతో, పలోకతోతి ద్వీహి పదేహి అనిచ్చలక్ఖణం కథితం, దుక్ఖతోతిఆదీహి ఛహి దుక్ఖలక్ఖణం, పరతో సుఞ్ఞతో అనత్తతోతి తీహి అనత్తలక్ఖణం.

సో తేహి ధమ్మేహీతి సో తేహి ఏవం తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా దిట్ఠేహి అన్తోసమాపత్తియం పఞ్చక్ఖన్ధధమ్మేహి. చిత్తం పటివాపేతీతి చిత్తం పటిసంహరతి మోచేతి అపనేతి. ఉపసంహరతీతి విపస్సనాచిత్తం తావ సవనవసేన ¶ థుతివసేన పరియత్తివసేన పఞ్ఞత్తివసేన చ ఏతం సన్తం నిబ్బానన్తి ఏవం అసఙ్ఖతాయ అమతాయ ధాతుయా ఉపసంహరతి. మగ్గచిత్తం నిబ్బానం ఆరమ్మణకరణవసేనేవ ఏతం సన్తమేతం పణీతన్తి న ఏవం వదతి, ఇమినా పన ఆకారేన తం పటివిజ్ఝన్తో తత్థ చిత్తం ఉపసంహరతీతి అత్థో. సో తత్థ ఠితోతి తాయ తిలక్ఖణారమ్మణాయ విపస్సనాయ ఠితో. ఆసవానం ఖయం పాపుణాతీతి అనుక్కమేన చత్తారో మగ్గే భావేత్వా పాపుణాతి ¶ . తేనేవ ధమ్మరాగేనాతి సమథవిపస్సనాధమ్మే ఛన్దరాగేన. సమథవిపస్సనాసు హి సబ్బసో ఛన్దరాగం పరియాదాతుం సక్కోన్తో అరహత్తం పాపుణాతి, అసక్కోన్తో అనాగామీ హోతి.

యదేవ ¶ తత్థ హోతి వేదనాగతన్తి ఇధ పన రూపం న గహితం. కస్మా? సమతిక్కన్తత్తా. అయఞ్హి హేట్ఠా రూపావచరజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా రూపం అతిక్కమిత్వా అరూపావచరసమాపత్తిం సమాపన్నోతి సమథవసేనపినేన రూపం అతిక్కన్తం, హేట్ఠా రూపం సమ్మదేవ సమ్మసిత్వా తం అతిక్కమ్మ ఇదాని అరూపం సమ్మసతీతి విపస్సనావసేనపినేన రూపం అతిక్కన్తం. అరూపే పన సబ్బసోపి రూపం నత్థీతి తం సన్ధాయపి ఇధ రూపం న గహితం.

అథ కిఞ్చరహీతి కిం పుచ్ఛామీతి పుచ్ఛతి? సమథవసేన గచ్ఛతో చిత్తేకగ్గతా ధురం హోతి, సో చేతోవిముత్తో నామ. విపస్సనావసేన గచ్ఛతో పఞ్ఞా ధురం హోతి, సో పఞ్ఞావిముత్తో నామాతి ఏత్థ థేరస్స కఙ్ఖా నత్థి. అయం సభావధమ్మోయేవ, సమథవసేనేవ పన గచ్ఛన్తేసు ఏకో చేతోవిముత్తో నామ హోతి, ఏకో పఞ్ఞావిముత్తో. విపస్సనావసేన గచ్ఛన్తేసుపి ఏకో పఞ్ఞావిముత్తో నామ హోతి, ఏకో చేతోవిముత్తోతి ఏత్థ కిం కారణన్తి పుచ్ఛతి.

ఇన్ద్రియవేమత్తతం వదామీతి ఇన్ద్రియనానత్తతం వదామి. ఇదం వుత్తం హోతి, న త్వం, ఆనన్ద, దస పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పటివిజ్ఝి, తేన తే ఏతం అపాకటం. అహం పన పటివిజ్ఝిం, తేన మే ఏతం పాకటం. ఏత్థ హి ఇన్ద్రియనానత్తతా కారణం. సమథవసేనేవ హి గచ్ఛన్తేసు ఏకస్స భిక్ఖునో చిత్తేకగ్గతా ధురం హోతి, సో చేతోవిముత్తో నామ హోతి. ఏకస్స పఞ్ఞా ధురం హోతి, సో పఞ్ఞావిముత్తో నామ హోతి. విపస్సనావసేనేవ చ గచ్ఛన్తేసు ఏకస్స పఞ్ఞా ధురం హోతి, సో పఞ్ఞావిముత్తో ¶ నామ హోతి. ఏకస్స చిత్తేకగ్గతా ధురం హోతి, సో చేతోవిముత్తో నామ ¶ హోతి. ద్వే అగ్గసావకా సమథవిపస్సనాధురేన అరహత్తం పత్తా. తేసు ధమ్మసేనాపతి పఞ్ఞావిముత్తో జాతో, మహామోగ్గల్లానత్థేరో చేతోవిముత్తో. ఇతి ఇన్ద్రియవేమత్తమేత్థ కారణన్తి వేదితబ్బం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహామాలుక్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. భద్దాలిసుత్తవణ్ణనా

౧౩౪. ఏవం ¶ మే సుతన్తి భద్దాలిసుత్తం. తత్థ ఏకాసనభోజనన్తి ఏకస్మిం పురేభత్తే అసనభోజనం, భుఞ్జితబ్బభత్తన్తి అత్థో. అప్పాబాధతన్తిఆదీని కకచోపమే విత్థారితాని. న ఉస్సహామీతి న సక్కోమి. సియా కుక్కుచ్చం సియా విప్పటిసారోతి ఏవం భుఞ్జన్తో యావజీవం బ్రహ్మచరియం చరితుం సక్ఖిస్సామి ను ఖో, న ను ఖోతి ఇతి మే విప్పటిసారకుక్కుచ్చం భవేయ్యాతి అత్థో. ఏకదేసం భుఞ్జిత్వాతి పోరాణకత్థేరా కిర పత్తే భత్తం పక్ఖిపిత్వా సప్పిమ్హి దిన్నే సప్పినా ఉణ్హమేవ థోకం భుఞ్జిత్వా హత్థే ధోవిత్వా అవసేసం బహి నీహరిత్వా ఛాయూదకఫాసుకే ఠానే నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తి. ఏతం సన్ధాయ సత్థా ఆహ. భద్దాలి, పన చిన్తేసి – ‘‘సచే సకిం పత్తం పూరేత్వా దిన్నం భత్తం భుఞ్జిత్వా పున పత్తం ధోవిత్వా ఓదనస్స పూరేత్వా లద్ధం ¶ బహి నీహరిత్వా ఛాయూదకఫాసుకే ఠానే భుఞ్జేయ్య, ఇతి ఏవం వట్టేయ్య, ఇతరథా కో సక్కోతీ’’తి. తస్మా ఏవమ్పి ఖో అహం, భన్తే, న ఉస్సహామీతి ఆహ. అయం కిర అతీతే అనన్తరాయ జాతియా కాకయోనియం నిబ్బత్తి. కాకా చ నామ మహాఛాతకా హోన్తి. తస్మా ఛాతకత్థేరో నామ అహోసి. తస్స పన విరవన్తస్సేవ భగవా తం మద్దిత్వా అజ్ఝోత్థరిత్వా – ‘‘యో పన భిక్ఖు వికాలే ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా ఖాదేయ్య వా భుఞ్జేయ్య వా పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౪౮) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి. తేన వుత్తం అథ ఖో ఆయస్మా, భద్దాలి,…పే… అనుస్సాహం పవేదేసీతి.

యథా ¶ తన్తి యథా అఞ్ఞోపి సిక్ఖాయ న పరిపూరకారీ ఏకవిహారేపి వసన్తో సత్థు సమ్ముఖీభావం న దదేయ్య, తథేవ న అదాసీతి అత్థో. నేవ భగవతో ఉపట్ఠానం అగమాసి, న ధమ్మదేసనట్ఠానం న వితక్కమాళకం, న ఏకం భిక్ఖాచారమగ్గం పటిపజ్జి. యస్మిం కులే భగవా నిసీదతి, తస్స ద్వారేపి న అట్ఠాసి. సచస్స వసనట్ఠానం భగవా గచ్ఛతి, సో పురేతరమేవ ఞత్వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛతి. సద్ధాపబ్బజితో కిరేస కులపుత్తో పరిసుద్ధసీలో. తేనస్స న అఞ్ఞో వితక్కో అహోసి, – ‘‘మయా నామ ఉదరకారణా భగవతో సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం పటిబాహితం, అననుచ్ఛవికం ¶ మే కత’’న్తి అయమేవ వితక్కో అహోసి. తస్మా ఏకవిహారే వసన్తోపి లజ్జాయ సత్థు సమ్ముఖీభావం నాదాసి.

౧౩౫. చీవరకమ్మం కరోన్తీతి మనుస్సా భగవతో చీవరసాటకం అదంసు, తం గహేత్వా చీవరం కరోన్తి. ఏతం దోసకన్తి ఏతం ఓకాసమేతం అపరాధం, సత్థు సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తస్స పటిబాహితకారణం సాధుకం మనసి కరోహీతి అత్థో. దుక్కరతరన్తి ¶ వస్సఞ్హి వసిత్వా దిసాపక్కన్తే భిక్ఖూ కుహిం వసిత్థాతి పుచ్ఛన్తి, తేహి జేతవనే వసిమ్హాతి వుత్తే, ‘‘ఆవుసో, భగవా ఇమస్మిం అన్తోవస్సే కతరం జాతకం కథేసి, కతరం సుత్తన్తం, కతరం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసీ’’తి పుచ్ఛితారో హోన్తి. తతో ‘‘వికాలభోజనసిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి, భద్దాలి, నామ నం ఏకో థేరో పటిబాహీ’’తి వక్ఖన్తి. తం సుత్వా భిక్ఖూ – ‘‘భగవతోపి నామ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తస్స పటిబాహితం అయుత్తం అకారణ’’న్తి వదన్తి. ఏవం తే అయం దోసో మహాజనన్తరే పాకటో హుత్వా దుప్పటికారతం ఆపజ్జిస్సతీతి మఞ్ఞమానా ఏవమాహంసు. అపిచ అఞ్ఞేపి భిక్ఖూ పవారేత్వా సత్థు సన్తికం ఆగమిస్సన్తి. అథ త్వం ‘‘ఏథావుసో, మమ సత్థారం ఖమాపేన్తస్స సహాయా హోథా’’తి సఙ్ఘం సన్నిపాతేస్ససి. తత్థ ఆగన్తుకా పుచ్ఛిస్సన్తి, ‘‘ఆవుసో, కిం ఇమినాపి భిక్ఖునా కత’’న్తి. తతో ఏతమత్థం సుత్వా ‘‘భారియం కతం భిక్ఖునా, దసబలం నామ పటిబాహిస్సతీతి అయుత్తమేత’’న్తి వక్ఖన్తి. ఏవమ్పి తే అయం అపరాధో మహాజనన్తరే పాకటో హుత్వా దుప్పటికారతం ఆపజ్జిస్సతీతి మఞ్ఞమానాపి ఏవమాహంసు. అథ వా భగవా పవారేత్వా చారికం పక్కమిస్సతి, అథ త్వం గతగతట్ఠానే భగవతో ఖమాపనత్థాయ సఙ్ఘం సన్నిపాతేస్ససి. తత్ర దిసావాసినో ¶ భిక్ఖూ పుచ్ఛిస్సన్తి, ‘‘ఆవుసో, కిం ఇమినా భిక్ఖునా కత’’న్తి…పే… దుప్పటికారతం ఆపజ్జిస్సతీతి మఞ్ఞమానాపి ఏవమాహంసు.

ఏతదవోచాతి అప్పతిరూపం మయా కతం, భగవా పన మహన్తేపి అగుణే అలగ్గిత్వా మయ్హం అచ్చయం పటిగ్గణ్హిస్సతీతి మఞ్ఞమానో ఏతం ‘‘అచ్చయో మం, భన్తే,’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ ¶ అచ్చయోతి అపరాధో. మం అచ్చగమాతి మం అతిక్కమ్మ అభిభవిత్వా పవత్తో. పటిగ్గణ్హాతూతి ఖమతు. ఆయతిం సంవరాయాతి అనాగతే సంవరణత్థాయ, పున ఏవరూపస్స అపరాధస్స దోసస్స ఖలితస్స అకరణత్థాయ. తగ్ఘాతి ఏకంసేన. సమయోపి ఖో తే, భద్దాలీతి, భద్దాలి, తయా పటివిజ్ఝితబ్బయుత్తకం ఏకం కారణం అత్థి, తమ్పి తే న పటివిద్ధం న సల్లక్ఖితన్తి దస్సేతి.

౧౩౬. ఉభతోభాగవిముత్తోతిఆదీసు ¶ ధమ్మానుసారీ, సద్ధానుసారీతి ద్వే ఏకచిత్తక్ఖణికా మగ్గసమఙ్గిపుగ్గలా. ఏతే పన సత్తపి అరియపుగ్గలే భగవతాపి ఏవం ఆణాపేతుం న యుత్తం, భగవతా ఆణత్తే తేసమ్పి ఏవం కాతుం న యుత్తం. అట్ఠానపరికప్పవసేన పన అరియపుగ్గలానం సువచభావదస్సనత్థం ¶ భద్దాలిత్థేరస్స చ దుబ్బచభావదస్సనత్థమేతం వుత్తం.

అపి ను త్వం తస్మిం సమయే ఉభతోభాగవిముత్తోతి దేసనం కస్మా ఆరభి? భద్దాలిస్స నిగ్గహణత్థం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – భద్దాలి, ఇమే సత్త అరియపుగ్గలా లోకే దక్ఖిణేయ్యా మమ సాసనే సామినో, మయి సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తే పటిబాహితబ్బయుత్తే కారణే సతి ఏతేసం పటిబాహితుం యుత్తం. త్వం పన మమ సాసనతో బాహిరకో, మయి సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తే తుయ్హం పటిబాహితుం న యుత్తన్తి.

రిత్తో తుచ్ఛోతి అన్తో అరియగుణానం అభావేన రిత్తకో తుచ్ఛకో, ఇస్సరవచనే కిఞ్చి న హోతి. యథాధమ్మం పటికరోసీతి యథా ధమ్మో ఠితో, తథేవ కరోసి, ఖమాపేసీతి వుత్తం హోతి. తం తే మయం పటిగ్గణ్హామాతి తం తవ అపరాధం మయం ఖమామ. వుడ్ఢి హేసా, భద్దాలి, అరియస్స వినయేతి ఏసా, భద్దాలి, అరియస్స వినయే బుద్ధస్స భగవతో సాసనే వుడ్ఢి నామ. కతమా? అచ్చయం అచ్చయతో దిస్వా యథాధమ్మం పటికరిత్వా ఆయతిం సంవరాపజ్జనా. దేసనం పన పుగ్గలాధిట్ఠానం కరోన్తో ‘‘యో అచ్చయం అచ్చయతో దిస్వా యథాధమ్మం పటికరోతి, ఆయతిం సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి ఆహ.

౧౩౭. సత్థాపి ¶ ఉపవదతీతి ‘‘అసుకవిహారవాసీ అసుకస్స థేరస్స సద్ధివిహారికో అసుకస్స అన్తేవాసికో ఇత్థన్నామో నామ భిక్ఖు లోకుత్తరధమ్మం నిబ్బత్తేతుం అరఞ్ఞం పవిట్ఠో’’తి సుత్వా – ‘‘కిం తస్స అరఞ్ఞవాసేన, యో మయ్హం పన సాసనే సిక్ఖాయ అపరిపూరకారీ’’తి ఏవం ఉపవదతి, సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో, అపిచేత్థ దేవతా న కేవలం ఉపవదన్తి, భేరవారమ్మణం దస్సేత్వా పలాయనాకారమ్పి కరోన్తి. అత్తనాపి అత్తానన్తి సీలం ఆవజ్జన్తస్స సంకిలిట్ఠట్ఠానం పాకటం హోతి, చిత్తం విధావతి, న కమ్మట్ఠానం అల్లీయతి. సో ‘‘కిం మాదిసస్స అరఞ్ఞవాసేనా’’తి విప్పటిసారీ ఉట్ఠాయ పక్కమతి. అత్తాపి అత్తానం ఉపవదితోతి అత్తనాపి ¶ అత్తా ఉపవదితో, అయమేవ వా పాఠో. సుక్కపక్ఖో వుత్తపచ్చనీకనయేన వేదితబ్బో. సో ¶ వివిచ్చేవ కామేహీతిఆది ఏవం సచ్ఛికరోతీతి దస్సనత్థం వుత్తం.

౧౪౦. పసయ్హ పసయ్హ కారణం కరోన్తీతి అప్పమత్తకేపి దోసే నిగ్గహేత్వా పునప్పునం కారేన్తి. నో తథాతి మహన్తేపి అపరాధే యథా ఇతరం, ఏవం పసయ్హ న కారేన్తి. సో కిర, ‘‘ఆవుసో, భద్దాలి, మా చిన్తయిత్థ, ఏవరూపం నామ హోతి, ఏహి సత్థారం ఖమాపేహీ’’తి భిక్ఖుసఙ్ఘతోపి, కఞ్చి భిక్ఖుం పేసేత్వా అత్తనో సన్తికం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘భద్దాలి, మా చిన్తయిత్థ, ఏవరూపం నామ హోతీ’’తి ఏవం సత్థుసన్తికాపి అనుగ్గహం పచ్చాసీసతి. తతో ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేనాపి న సమస్సాసితో, సత్థారాపీ’’తి చిన్తేత్వా ఏవమాహ.

అథ భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘోపి సత్థాపి ఓవదితబ్బయుత్తమేవ ఓవదతి, న ఇతరన్తి దస్సేతుం ఇధ, భద్దాలి, ఏకచ్చోతిఆదిమాహ. తత్థ అఞ్ఞేనాఞ్ఞన్తిఆదీని అనుమానసుత్తే విత్థారితాని. న సమ్మా వత్తతీతి సమ్మా వత్తమ్పి న వత్తతి. న లోమం పాతేతీతి అనులోమవత్తే న వత్తతి, విలోమమేవ గణ్హాతి. న నిత్థారం వత్తతీతి నిత్థారణకవత్తమ్హి న వత్తతి, ఆపత్తివుట్ఠానత్థం తురితతురితో ఛన్దజాతో న హోతి. తత్రాతి తస్మిం తస్స దుబ్బచకరణే. అభిణ్హాపత్తికోతి నిరన్తరాపత్తికో. ఆపత్తిబహులోతి సాపత్తికకాలోవస్స బహు, సుద్ధో నిరాపత్తికకాలో అప్పోతి అత్థో. న ఖిప్పమేవ వూపసమ్మతీతి ఖిప్పం న వూపసమ్మతి, దీఘసుత్తం హోతి. వినయధరా ¶ పాదధోవనకాలే ఆగతం ¶ ‘‘గచ్ఛావుసో, వత్తవేలా’’తి వదన్తి. పున కాలం మఞ్ఞిత్వా ఆగతం ‘‘గచ్ఛావుసో, తుయ్హం విహారవేలా, గచ్ఛావుసో, సామణేరాదీనం ఉద్దేసదానవేలా, అమ్హాకం న్హానవేలా, థేరూపట్ఠానవేలా, ముఖధోవనవేలా’’తిఆదీని వత్వా దివసభాగేపి రత్తిభాగేపి ఆగతం ఉయ్యోజేన్తియేవ. ‘‘కాయ వేలాయ, భన్తే, ఓకాసో భవిస్సతీ’’తి వుత్తేపి ‘‘గచ్ఛావుసో, త్వం ఇమమేవ ఠానం జానాసి, అసుకో నామ వినయధరత్థేరో సినేహపానం పివతి, అసుకో విరేచనం కారేతి, కస్మా తురితోసీ’’తిఆదీని వత్వా దీఘసుత్తమేవ కరోన్తి.

౧౪౧. ఖిప్పమేవ వూపసమ్మతీతి లహుం వూపసమ్మతి, న దీఘసుత్తం హోతి. ఉస్సుక్కాపన్నా భిక్ఖూ – ‘‘ఆవుసో, అయం సుబ్బచో భిక్ఖు, జనపదవాసినో నామ గామన్తసేనాసనే వసనట్ఠాననిసజ్జనాదీని ¶ న ఫాసుకాని హోన్తి, భిక్ఖాచారోపి దుక్ఖో హోతి, సీఘమస్స అధికరణం వూపసమేమా’’తి సన్నిపతిత్వా ఆపత్తితో వుట్ఠాపేత్వా సుద్ధన్తే పతిట్ఠాపేన్తి.

౧౪౨. అధిచ్చాపత్తికోతి కదాచి కదాచి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. సో కిఞ్చాపి లజ్జీ హోతి పకతత్తో, దుబ్బచత్తా పనస్స భిక్ఖూ తథేవ పటిపజ్జన్తి.

౧౪౪. సద్ధామత్తకేన వహతి పేమమత్తకేనాతి ఆచరియుపజ్ఝాయేసు అప్పమత్తికాయ గేహస్సితసద్ధాయ అప్పమత్తకేన గేహస్సితపేమేన యాపేతి. పటిసన్ధిగ్గహణసదిసా హి అయం పబ్బజ్జా నామ, నవపబ్బజితో పబ్బజ్జాయ గుణం అజానన్తో ఆచరియుపజ్ఝాయేసు పేమమత్తేన యాపేతి, తస్మా ఏవరూపా సఙ్గణ్హితబ్బా. అప్పమత్తకమ్పి హి సఙ్గహం లభిత్వా పబ్బజ్జాయ ఠితా అభిఞ్ఞాపత్తా మహాసమణా భవిస్సన్తి. ఏత్తకేన కథామగ్గేన ‘‘ఓవదితబ్బయుత్తకం ఓవదన్తి, న ఇతర’’న్తి ఇమమేవ భగవతా దస్సితం.

౧౪౫. అఞ్ఞాయ ¶ సణ్ఠహింసూతి అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. సత్తేసు హాయమానేసూతి పటిపత్తియా హాయమానాయ సత్తా హాయన్తి నామ. సద్ధమ్మే అన్తరధాయమానేతి పటిపత్తిసద్ధమ్మే అన్తరధాయమానే. పటిపత్తిసద్ధమ్మోపి హి పటిపత్తిపూరకేసు సత్తేసు అసతి అన్తరధాయతి నామ ¶ . ఆసవట్ఠానీయాతి ఆసవా తిట్ఠన్తి ఏతేసూతి ఆసవట్ఠానీయా. యేసు దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికా పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధనాదయో చేవ అపాయదుక్ఖవిసేసభూతా చ ఆసవా తిట్ఠన్తియేవ. యస్మా నేసం తే కారణం హోన్తీతి అత్థో. తే ఆసవట్ఠానీయా వీతిక్కమధమ్మా యావ న సఙ్ఘే పాతుభవన్తి, న తావ సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతీతి అయమేత్థ యోజనా.

ఏవం అకాలం దస్సేత్వా పున కాలం దస్సేతుం యతో చ ఖో, భద్దాలీతిఆదిమాహ. తత్థ యతోతి యదా, యస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం. అయం వా ఏత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యస్మిం కాలే ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మాతి సఙ్ఖం గతా వీతిక్కమదోసా సఙ్ఘే పాతుభవన్తి, తదా సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి. కస్మా? తేసంయేవ ఆసవట్ఠానీయధమ్మసఙ్ఖాతానం వీతిక్కమదోసానం పటిఘాతాయ.

ఏవం ¶ ఆసవట్ఠానీయానం ధమ్మానం అనుప్పత్తిం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అకాలం, ఉప్పత్తిఞ్చ కాలన్తి వత్వా ఇదాని తేసం ధమ్మానం అనుప్పత్తికాలఞ్చ ఉప్పత్తికాలఞ్చ దస్సేతుం ‘‘న తావ, భద్దాలి, ఇధేకచ్చే’’తిఆదిమాహ. తత్థ మహత్తన్తి మహన్తభావం. సఙ్ఘో హి యావ న థేరనవమజ్ఝిమానం వసేన మహత్తం పత్తో హోతి, తావ సేనాసనాని పహోన్తి, సాసనే ఏకచ్చే ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా ¶ న ఉప్పజ్జన్తి. మహత్తం పత్తే పన తే ఉప్పజ్జన్తి, అథ సత్థా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి. తత్థ మహత్తం పత్తే సఙ్ఘే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదాని –

‘‘యో పన భిక్ఖు అనుపసమ్పన్నేన ఉత్తరిద్విరత్తతిరత్తం సహసేయ్యం కప్పేయ్య పాచిత్తియం (పాచి. ౫౧). యా పన భిక్ఖునీ అనువస్సం వుట్ఠాపేయ్య పాచిత్తియం (పాచి. ౧౧౭౧). యా పన భిక్ఖునీ ఏకవస్సం ద్వే వుట్ఠాపేయ్య పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౧౧౭౫).

ఇమినా నయేన వేదితబ్బాని.

లాభగ్గన్తి లాభస్స అగ్గం. సఙ్ఘో హి యావ న లాభగ్గపత్తో హోతి, న తావ లాభం పటిచ్చ ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. పత్తే పన ఉప్పజ్జన్తి, అథ సత్థా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి –

‘‘యో ¶ పన భిక్ఖు అచేలకస్స వా పరిబ్బాజకస్స వా పరిబ్బాజికాయ వా సహత్థా ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా దదేయ్య పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౭౦).

ఇదఞ్హి లాభగ్గపత్తే సఙ్ఘే సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం.

యసగ్గన్తి యసస్స అగ్గం. సఙ్ఘో హి యావ న యసగ్గపత్తో హోతి, న తావ యసం పటిచ్చ ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. పత్తే పన ఉప్పజ్జన్తి, అథ సత్థా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి ‘‘సురామేరయపానే పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౩౨౭). ఇదఞ్హి యసగ్గపత్తే సఙ్ఘే సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం.

బాహుసచ్చన్తి ¶ బహుస్సుతభావం. సఙ్ఘో హి యావ న బాహుసచ్చపత్తో హోతి, న తావ ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. బాహుసచ్చపత్తే పన యస్మా ఏకం నికాయం ద్వే నికాయే పఞ్చపి నికాయే ఉగ్గహేత్వా అయోనిసో ఉమ్ముజ్జమానా ¶ పుగ్గలా రసేన రసం సంసన్దేత్వా ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సత్థు సాసనం దీపేన్తి, అథ సత్థా – ‘‘యో పన భిక్ఖు ఏవం వదేయ్య తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి (పాచి. ౪౧౮)…పే… సమణుద్దేసోపి చే ఏవం వదేయ్యా’’తిఆదినా (పాచి. ౪౨౯) నయేన సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి.

రత్తఞ్ఞుతం పత్తోతి ఏత్థ రత్తియో జానన్తీతి రత్తఞ్ఞూ. అత్తనో పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ బహూ రత్తియో జానన్తి, చిరపబ్బజితాతి వుత్తం హోతి. రత్తఞ్ఞూనం భావం రత్తఞ్ఞుతం. తత్ర రత్తఞ్ఞుతం పత్తే సఙ్ఘే ఉపసేనం వఙ్గన్తపుత్తం ఆరబ్భ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం. సో హాయస్మా ఊనదసవస్సే భిక్ఖూ ఉపసమ్పాదేన్తే దిస్వా ఏకవస్సో సద్ధివిహారికం ఉపసమ్పాదేసి. అథ భగవా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి – ‘‘న, భిక్ఖవే, ఊనదసవస్సేన ఉపసమ్పాదేతబ్బో, యో ఉపసమ్పాదేయ్య ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౭౫). ఏవం పఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే పున భిక్ఖూ ‘‘దసవస్సమ్హా దసవస్సమ్హా’’తి బాలా అబ్యత్తా ఉపసమ్పాదేన్తి. అథ భగవా అపరమ్పి సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి – ‘‘న, భిక్ఖవే, బాలేన అబ్యత్తేన ఉపసమ్పాదేతబ్బో, యో ఉపసమ్పాదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన దసవస్సేన వా అతిరేకదసవస్సేన వా ఉపసమ్పాదేతు’’న్తి. ఇతి రత్తఞ్ఞుతం పత్తకాలే ద్వే సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తాని.

౧౪౬. ఆజానీయసుసూపమం ¶ ¶ ధమ్మపరియాయం దేసేసిన్తి తరుణాజానీయఉపమం కత్వా ధమ్మం దేసయిం. తత్రాతి తస్మిం అసరణే. న ఖో, భద్దాలి, ఏసేవ హేతూతి న ఏస సిక్ఖాయ అపరిపూరకారీభావోయేవ ఏకో హేతు.

౧౪౭. ముఖాధానే కారణం కారేతీతి ఖలీనబన్ధాదీహి ముఖట్ఠపనే సాధుకం గీవం పగ్గణ్హాపేతుం కారణం కారేతి. విసూకాయితానీతిఆదీహి విసేవనాచారం కథేసి. సబ్బానేవ హేతాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని. తస్మిం ఠానేతి తస్మిం విసేవనాచారే. పరినిబ్బాయతీతి నిబ్బిసేవనో హోతి, తం విసేవనం జహతీతి అత్థో. యుగాధానేతి యుగట్ఠపనే యుగస్స సాధుకం గహణత్థం.

అనుక్కమేతి ¶ చత్తారోపి పాదే ఏకప్పహారేనేవ ఉక్ఖిపనే చ నిక్ఖిపనే చ. పరసేనాయ హి ఆవాటే ఠత్వా అసిం గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తస్స అస్సస్స పాదే ఛిన్దన్తి. తస్మిం సమయే ఏస ఏకప్పహారేనేవ చత్తారోపి పాదే ఉక్ఖిపిస్సతీతి రజ్జుబన్ధనవిధానేన ఏతం కారణం కరోన్తి. మణ్డలేతి యథా అస్సే నిసిన్నోయేవ భూమియం పతితం ఆవుధం గహేతుం సక్కోతి, ఏవం కరణత్థం మణ్డలే కారణం కారేతి. ఖురకాసేతి ¶ అగ్గగ్గఖురేహి పథవీకమనే. రత్తిం ఓక్కన్తకరణస్మిఞ్హి యథా పదసద్దో న సుయ్యతి, తదత్థం ఏకస్మిం ఠానే సఞ్ఞం దత్వా అగ్గగ్గఖురేహియేవ గమనం సిక్ఖాపేన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. జవేతి సీఘవాహనే. ‘‘ధావే’’తిపి పాఠో. అత్తనో పరాజయే సతి పలాయనత్థం, పరం పలాయన్తం అనుబన్ధిత్వా గహణత్థఞ్చ ఏతం కారణం కారేతి. దవత్తేతి దవత్తాయ, యుద్ధకాలస్మిఞ్హి హత్థీసు వా కోఞ్చనాదం కరోన్తేసు అస్సేసు వా హసన్తేసు రథేసు వా నిఘోసన్తేసు యోధేసు వా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తేసు తస్స రవస్స అభాయిత్వా పరసేనపవేసనత్థం అయం కారణా కరీయతి.

రాజగుణేతి రఞ్ఞా జానితబ్బగుణే. కూటకణ్ణరఞ్ఞో కిర గుళవణ్ణో నామ అస్సో అహోసి. రాజా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా చేతియపబ్బతం గమిస్సామీతి ¶ కలమ్బనదీతీరం సమ్పత్తో. అస్సో తీరే ఠత్వా ఉదకం ఓతరితుం న ఇచ్ఛతి, రాజా అస్సాచరియం ఆమన్తేత్వా – ‘‘అహో తయా అస్సో సిక్ఖాపితో ఉదకం ఓతరితుం న ఇచ్ఛతీ’’తి ఆహ. ఆచరియో – ‘‘సుసిక్ఖాపితో దేవ అస్సో, ఏవమస్స హి చిత్తం ‘సచాహం ఉదకం ఓతరిస్సామి, వాలం తేమిస్సతి, వాలే తిన్తే రఞ్ఞో అఙ్గే ఉదకం పాతేయ్యా’తి ఏవం తుమ్హాకం సరీరే ఉదకపాతనభయేన న ఓతరతి, వాలం గణ్హాపేథా’’తి ¶ ఆహ. రాజా తథా కారేసి. అస్సో వేగేన ఓతరిత్వా పారం గతో. ఏతదత్థం అయం కారణా కరీయతి. రాజవంసేతి అస్సరాజవంసే. వంసో చేసో అస్సరాజానం, తథారూపేన పహారేన ఛిన్నభిన్నసరీరాపి అస్సారోహం పరసేనాయ అపాతేత్వా బహి నీహరన్తియేవ. ఏతదత్థం కారణం కారేతీతి అత్థో.

ఉత్తమే జవేతి జవసమ్పత్తియం, యథా ఉత్తమజవో హోతి, ఏవం కారణం కారేతీతి అత్థో. ఉత్తమే హయేతి ఉత్తమహయభావే, యథా ఉత్తమహయో హోతి, ఏవం కారణం కారేతీతి అత్థో. తత్థ పకతియా ఉత్తమహయోవ ఉత్తమహయకారణం అరహతి, న అఞ్ఞో. ఉత్తమహయకారణాయ ఏవ చ హయో ఉత్తమజవం పటిపజ్జతి, న అఞ్ఞోతి.

తత్రిదం ¶ వత్థు – ఏకో కిర రాజా ఏకం సిన్ధవపోతకం లభిత్వా సిన్ధవభావం అజానిత్వావ ఇమం సిక్ఖాపేహీతి ఆచరియస్స అదాసి. ఆచరియోపి తస్స సిన్ధవభావం అజానన్తో తం మాసఖాదకఘోటకానం కారణాసు ఉపనేతి. సో అత్తనో అననుచ్ఛవికత్తా కారణం న పటిపజ్జతి. సో తం దమేతుం అసక్కోన్తో ‘‘కూటస్సో అయం మహారాజా’’తి విస్సజ్జాపేసి.

అథేకదివసం ఏకో అస్సాచరియపుబ్బకో దహరో ఉపజ్ఝాయస్స భణ్డకం గహేత్వా గచ్ఛన్తో తం పరిఖాపిట్ఠే చరన్తం దిస్వా – ‘‘అనగ్ఘో, భన్తే, సిన్ధవపోతకో’’తి ఉపజ్ఝాయస్స కథేసి. సచే రాజా జానేయ్య, మఙ్గలస్సం నం కరేయ్యాతి. థేరో ఆహ – ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠికో, తాత, రాజా అప్పేవ నామ బుద్ధసాసనే పసీదేయ్య రఞ్ఞో కథేహీ’’తి. సో గన్త్వా, – ‘‘మహారాజ, అనగ్ఘో సిన్ధవపోతకో అత్థీ’’తి ¶ కథేసి. తయా దిట్ఠో ¶ , తాతాతి? ఆమ, మహారాజాతి. కిం లద్ధుం వట్టతీతి? తుమ్హాకం భుఞ్జనకసువణ్ణథాలే తుమ్హాకం భుఞ్జనకభత్తం తుమ్హాకం పివనకరసో తుమ్హాకం గన్ధా తుమ్హాకం మాలాతి. రాజా సబ్బం దాపేసి. దహరో గాహాపేత్వా అగమాసి.

అస్సో గన్ధం ఘాయిత్వావ ‘‘మయ్హం గుణజాననకఆచరియో అత్థి మఞ్ఞే’’తి సీసం ఉక్ఖిపిత్వా ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. దహరో గన్త్వా ‘‘భత్తం భుఞ్జా’’తి అచ్ఛరం పహరి. అస్సో ఆగన్త్వా సువణ్ణథాలే భత్తం భుఞ్జి, రసం పివి. అథ నం గన్ధేహి విలిమ్పిత్వా రాజపిళన్ధనం పిళన్ధిత్వా ‘‘పురతో పురతో గచ్ఛా’’తి అచ్ఛరం పహరి. సో దహరస్స పురతో పురతో గన్త్వా మఙ్గలస్సట్ఠానే అట్ఠాసి. దహరో – ‘‘అయం తే, మహారాజ, అనగ్ఘో సిన్ధవపోతకో, ఇమినావ నం నియామేన కతిపాహం పటిజగ్గాపేహీ’’తి వత్వా నిక్ఖమి.

అథ కతిపాహస్స అచ్చయేన ఆగన్త్వా అస్సస్స ఆనుభావం పస్సిస్ససి, మహారాజాతి. సాధు ఆచరియ కుహిం ఠత్వా పస్సామాతి? ఉయ్యానం గచ్ఛ, మహారాజాతి. రాజా అస్సం గాహాపేత్వా అగమాసి. దహరో అచ్ఛరం పహరిత్వా ‘‘ఏతం రుక్ఖం అనుపరియాహీ’’తి అస్సస్స సఞ్ఞం అదాసి. అస్సో పక్ఖన్దిత్వా రుక్ఖం అనుపరిగన్త్వా ఆగతో. రాజా నేవ గచ్ఛన్తం న ఆగచ్ఛన్తం అద్దస. దిట్ఠో తే, మహారాజాతి? న దిట్ఠో, తాతాతి. వలఞ్జకదణ్డం ఏతం రుక్ఖం నిస్సాయ ఠపేథాతి వత్వా అచ్ఛరం పహరి ‘‘వలఞ్జకదణ్డం గహేత్వా ఏహీ’’తి. అస్సో పక్ఖన్దిత్వా ముఖేన గహేత్వా ఆగతో. దిట్ఠం, మహారాజాతి. దిట్ఠం, తాతాతి.

పున ¶ అచ్ఛరం పహరి ‘‘ఉయ్యానస్స పాకారమత్థకేన చరిత్వా ఏహీ’’తి. అస్సో తథా అకాసి. దిట్ఠో, మహారాజాతి. న దిట్ఠో, తాతాతి. రత్తకమ్బలం ఆహరాపేత్వా అస్సస్స పాదే బన్ధాపేత్వా తథేవ సఞ్ఞం అదాసి. అస్సో ఉల్లఙ్ఘిత్వా పాకారమత్థకేన అనుపరియాయి. బలవతా పురిసేన ఆవిఞ్ఛనఅలాతగ్గిసిఖా ¶ వియ ఉయ్యానపాకారమత్థకే పఞ్ఞాయిత్థ. అస్సో గన్త్వా సమీపే ఠితో. దిట్ఠం, మహారాజాతి. దిట్ఠం, తాతాతి. మఙ్గలపోక్ఖరణిపాకారమత్థకే అనుపరియాహీతి సఞ్ఞం అదాసి.

పున ‘‘పోక్ఖరణిం ఓతరిత్వా పదుమపత్తేసు చారికం చరాహీ’’తి సఞ్ఞం అదాసి. పోక్ఖరణిం ఓతరిత్వా సబ్బపదుమపత్తే చరిత్వా అగమాసి, ఏకం పత్తమ్పి ¶ అనక్కన్తం వా ఫాలితం వా ఛిన్దితం వా ఖణ్డితం వా నాహోసి. దిట్ఠం, మహారాజాతి. దిట్ఠం, తాతాతి. అచ్ఛరం పహరిత్వా తం హత్థతలం ఉపనామేసి. ధాతూపత్థద్ధో లఙ్ఘిత్వా హత్థతలే అట్ఠాసి. దిట్ఠం, మహారాజాతి? దిట్ఠం, తాతాతి. ఏవం ఉత్తమహయో ఏవ ఉత్తమకారణాయ ఉత్తమజవం పటిపజ్జతి.

ఉత్తమే సాఖల్యేతి ముదువాచాయ. ముదువాచాయ హి, ‘‘తాత, త్వం మా చిన్తయి, రఞ్ఞో మఙ్గలస్సో భవిస్ససి, రాజభోజనాదీని లభిస్ససీ’’తి ఉత్తమహయకారణం కారేతబ్బో. తేన వుత్తం ‘‘ఉత్తమే సాఖల్యే’’తి. రాజభోగ్గోతి రఞ్ఞో ఉపభోగో. రఞ్ఞో అఙ్గన్తేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి యత్థ కత్థచి గచ్ఛన్తేన హత్థం వియ పాదం వియ అనోహాయేవ గన్తబ్బం హోతి. తస్మా అఙ్గన్తి సఙ్ఖం గచ్ఛతి, చతూసు వా సేనఙ్గేసు ఏకం అఙ్గం హోతి.

అసేఖాయ సమ్మాదిట్ఠియాతి అరహత్తఫలసమ్మాదిట్ఠియా. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి తంసమ్పయుత్తావ. సమ్మాఞాణం పుబ్బే వుత్తసమ్మాదిట్ఠియేవ. ఠపేత్వా పన అట్ఠ ¶ ఫలఙ్గాని సేసా ధమ్మా విముత్తీతి వేదితబ్బా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. అయం పన దేసనా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూపుగ్గలస్స వసేన అరహత్తనికూటం గహేత్వా నిట్ఠాపితాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

భద్దాలిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. లటుకికోపమసుత్తవణ్ణనా

౧౪౮. ఏవం ¶ మే సుతన్తి లటుకికోపమసుత్తం. తత్థ యేన సో వనసణ్డోతి అయమ్పి మహాఉదాయిత్థేరో భగవతా సద్ధింయేవ పిణ్డాయ పవిసిత్వా సద్ధిం పటిక్కమి. తస్మా యేన సో భగవతా ఉపసఙ్కమన్తో వనసణ్డో తేనుపసఙ్కమీతి వేదితబ్బో. అపహత్తాతి అపహారకో. ఉపహత్తాతి ఉపహారకో. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠితో.

౧౪౯. యం ¶ భగవాతి యస్మిం సమయే భగవా. ఇఙ్ఘాతి ఆణత్తియం నిపాతో. అఞ్ఞథత్తన్తి చిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం. తఞ్చ ఖో న భగవన్తం పటిచ్చ, ఏవరూపం పన పణీతభోజనం అలభన్తా కథం యాపేస్సామాతి ఏవం పణీతభోజనం పటిచ్చ అహోసీతి వేదితబ్బం. భూతపుబ్బన్తి ఇమినా రత్తిభోజనస్స పణీతభావం దస్సేతి. సూపేయ్యన్తి ¶ సూపేన ఉపనేతబ్బం మచ్ఛమంసకళీరాది. సమగ్గా భుఞ్జిస్సామాతి ఏకతో భుఞ్జిస్సామ. సఙ్ఖతియోతి అభిసఙ్ఖారికఖాదనీయాని. సబ్బా తా రత్తిన్తి సబ్బా తా సఙ్ఖతియో రత్తింయేవ హోన్తి, దివా పన అప్పా పరిత్తా థోకికా హోన్తీతి. మనుస్సా హి దివా యాగుకఞ్జియాదీహి యాపేత్వాపి రత్తిం యథాసత్తి యథాపణీతమేవ భుఞ్జన్తి.

పున భూతపుబ్బన్తి ఇమినా రత్తి వికాలభోజనే ఆదీనవం దస్సేతి. తత్థ అన్ధకారతిమిసాయన్తి బహలన్ధకారే. మాణవేహీతి చోరేహి. కతకమ్మేహీతి కతచోరకమ్మేహి. చోరా కిర కతకమ్మా యం నేసం దేవతం ఆయాచిత్వా కమ్మం నిప్ఫన్నం, తస్స ఉపహారత్థాయ మనుస్సే మారేత్వా గలలోహితాదీని గణ్హన్తి. తే అఞ్ఞేసు మనుస్సేసు మారియమానేసు కోలాహలా ఉప్పజ్జిస్సన్తి, పబ్బజితం పరియేసన్తో నామ నత్థీతి మఞ్ఞమానా భిక్ఖూ గహేత్వా మారేన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. అకతకమ్మేహీతి అటవితో గామం ఆగమనకాలే కమ్మనిప్ఫన్నత్థం పురేతరం బలికమ్మం కాతుకామేహి. అసద్ధమ్మేన నిమన్తేతీతి ‘‘ఏహి భిక్ఖు అజ్జేకరత్తిం ఇధేవ భుఞ్జిత్వా ఇధ వసిత్వా సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా స్వే గమిస్ససీ’’తి మేథునధమ్మేన నిమన్తేతి.

పున భూతపుబ్బన్తి ఇమినా అత్తనా దిట్ఠకారణం కథేతి. విజ్జన్తరికాయాతి ¶ విజ్జువిజ్జోతనక్ఖణే ¶ . విస్సరమకాసీతి మహాసద్దమకాసి. అభుమ్మేతి భూ’తి వడ్ఢి, అభూ’తి అవడ్ఢి, వినాసో మయ్హన్తి అత్థో. పిసాచో వత మన్తి పిసాచో మం ఖాదితుం ఆగతో వత. ఆతుమారీ మాతుమారీతి ఏత్థ ఆతూతి పితా, మాతూతి మాతా. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్స పితా వా మాతా వా అత్థి, తం మాతాపితరో అమ్హాకం పుత్తకోతి యథా తథా వా ఉప్పాదేత్వా యంకిఞ్చి ఖాదనీయభోజనీయం దత్వా ఏకస్మిం ఠానే సయాపేన్తి. సో ఏవం రత్తిం పిణ్డాయ న చరతి. తుయ్హం పన మాతాపితరో మతా మఞ్ఞే, తేన ఏవం చరసీతి.

౧౫౦. ఏవమేవాతి ¶ ఏవమేవ కిఞ్చి ఆనిసంసం అపస్సన్తా నిక్కారణేనేవ. ఏవమాహంసూతి గరహన్తో ఆహ. తత్థ ఆహంసూతి వదన్తి. కిం పనిమస్సాతి ఇమస్స అప్పమత్తకస్స హేతు కిం వత్తబ్బం నామ, నను అపస్సన్తేన వియ అసుణన్తేన వియ భవితబ్బన్తి. ఓరమత్తకస్సాతి పరిత్తమత్తకస్స. అధిసల్లిఖతేవాయన్తి అయం సమణో నవనీతం పిసన్తో వియ పదుమనాళసుత్తం కకచేన ఓక్కన్తన్తో వియ అతిసల్లేఖతి, అతివాయామం కరోతి. సిక్ఖాకామాతి సారిపుత్తమోగ్గల్లానాదయో వియ సిక్ఖాకామా, తేసు చ అప్పచ్చయం ఉపట్ఠపేన్తి. తేసఞ్హి ఏవం హోతి ‘‘సచే ¶ ఏతే ‘అప్పమత్తకమేతం, హరథ భగవా’తి వదేయ్యుం, కిం సత్థా న హరేయ్య. ఏవం పన అవత్వా భగవన్తం పరివారేత్వా నిసిన్నా ‘ఏవం భగవా, సాధు భగవా, పఞ్ఞపేథ భగవా’తి అతిరేకతరం ఉస్సాహం పటిలభన్తీ’’తి. తస్మా తేసు అప్పచ్చయం ఉపట్ఠపేన్తి.

తేసన్తి తేసం ఏకచ్చానం మోఘపురిసానం. తన్తి తం అప్పమత్తకం పహాతబ్బం. థూలో కలిఙ్గరోతి గలే బద్ధం మహాకట్ఠం వియ హోతి. లటుకికా సకుణికాతి చాతకసకుణికా. సా కిర రవసతం రవిత్వా నచ్చసతం నచ్చిత్వా సకిం గోచరం గణ్హాతి. ఆకాసతో భూమియం పతిట్ఠితం పన నం దిస్వా వచ్ఛపాలకాదయో కీళనత్థం పూతిలతాయ బన్ధన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. ఆగమేతీతి ఉపేతి. తఞ్హి తస్సాతి తం పూతిలతాబన్ధనం తస్సా అప్పసరీరతాయ చేవ అప్పథామతాయ చ బలవబన్ధనం నామ, మహన్తం నాళికేరరజ్జు వియ దుచ్ఛిజ్జం హోతి. తేసన్తి తేసం మోఘపురిసానం సద్ధామన్దతాయ చ పఞ్ఞామన్దతాయ చ బలవం బన్ధనం నామ, దుక్కటవత్థుమత్తకమ్పి మహన్తం పారాజికవత్థు వియ దుప్పజహం హోతి.

౧౫౧. సుక్కపక్ఖే పహాతబ్బస్సాతి కిం ఇమస్స అప్పమత్తకస్స పహాతబ్బస్స హేతు భగవతా ¶ వత్తబ్బం అత్థి, యస్స నో భగవా పహానమాహ. నను ఏవం భగవతో అధిప్పాయం ఞత్వాపి పహాతబ్బమేవాతి అత్థో. అప్పోస్సుక్కాతి అనుస్సుక్కా. పన్నలోమాతి ¶ పతితలోమా, న తస్స పహాతబ్బభయేన ఉద్ధగ్గలోమా. పరదత్తవుత్తాతి పరేహి దిన్నవుత్తినో, పరతో లద్ధేన యాపేన్తాతి అత్థో. మిగభూతేన చేతసా విహరన్తీతి అపచ్చాసీసనపక్ఖే ¶ ఠితా హుత్వా విహరన్తి. మిగో హి పహారం లభిత్వా మనుస్సావాసం గన్త్వా భేసజ్జం వా వణతేలం వా లభిస్సామీతి అజ్ఝాసయం అకత్వా పహారం లభిత్వావ అగామకం అరఞ్ఞం పవిసిత్వా పహటట్ఠానం హేట్ఠా కత్వా నిపతిత్వా ఫాసుభూతకాలే ఉట్ఠాయ గచ్ఛతి. ఏవం మిగా అపచ్చాసీసనపక్ఖే ఠితా. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘మిగభూతేన చేతసా విహరన్తీ’’తి. తఞ్హి తస్సాతి తం వరత్తబన్ధనం తస్స హత్థినాగస్స మహాసరీరతాయ చేవ మహాథామతాయ చ దుబ్బలబన్ధనం నామ. పూతిలతా వియ సుఛిజ్జం హోతి. తేసం తన్తి తేసం తం కులపుత్తానం సద్ధామహన్తతాయ చ పఞ్ఞామహన్తతాయ చ మహన్తం పారాజికవత్థుపి దుక్కటవత్థుమత్తకం వియ సుప్పజహం హోతి.

౧౫౨. దలిద్దోతి దాలిద్దియేన సమన్నాగతో. అస్సకోతి నిస్సకో. అనాళ్హియోతి అనడ్ఢో. అగారకన్తి ఖుద్దకగేహం. ఓలుగ్గవిలుగ్గన్తి యస్స గేహయట్ఠియో పిట్ఠివంసతో ముచ్చిత్వా మణ్డలే లగ్గా, మణ్డలతో ముచ్చిత్వా భూమియం లగ్గా. కాకాతిదాయిన్తి యత్థ కిఞ్చిదేవ భుఞ్జిస్సామాతి అన్తో నిసిన్నకాలే విసుం ద్వారకిచ్చం నామ నత్థి, తతో తతో కాకా ¶ పవిసిత్వా పరివారేన్తి. సూరకాకా హి పలాయనకాలే చ యథాసమ్ముఖట్ఠానేనేవ నిక్ఖమిత్వా పలాయన్తి. నపరమరూపన్తి న పుఞ్ఞవన్తానం గేహం వియ ఉత్తమరూపం. ఖటోపికాతి విలీవమఞ్చకో. ఓలుగ్గవిలుగ్గాతి ఓణతుణ్ణతా. ధఞ్ఞసమవాపకన్తి ధఞ్ఞఞ్చ సమవాపకఞ్చ. తత్థ ధఞ్ఞం నామ కుద్రూసకో. సమవాపకన్తి లాబుబీజకుమ్భణ్డబీజకాది బీజజాతం. నపరమరూపన్తి యథా పుఞ్ఞవన్తానం గన్ధసాలిబీజాది పరిసుద్ధం బీజం, న ఏవరూపం. జాయికాతి కపణజాయా. నపరమరూపాతి పచ్ఛిసీసా లమ్బత్థనీ మహోదరా పిసాచా వియ బీభచ్ఛా. సామఞ్ఞన్తి సమణభావో. సో వతస్సం, యోహన్తి సో వతాహం పురిసో నామ అస్సం, యో కేసమస్సుం ఓహారేత్వా పబ్బజేయ్యన్తి.

సో న సక్కుణేయ్యాతి సో ఏవం చిన్తేత్వాపి గేహం గన్త్వా – ‘‘పబ్బజ్జా నామ లాభగరుకా దుక్కరా దురాసదా, సత్తపి అట్ఠపి గామే పిణ్డాయ చరిత్వా యథాధోతేనేవ పత్తేన ఆగన్తబ్బమ్పి హోతి ¶ , ఏవం యాపేతుం అసక్కోన్తస్స ¶ మే పున ఆగతస్స వసనట్ఠానం ఇచ్ఛితబ్బం, తిణవల్లిదబ్బసమ్భారా నామ దుస్సమోధానియా, కిన్తి కరోమీ’’తి వీమంసతి. అథస్స తం అగారకం వేజయన్తపాసాదో వియ ఉపట్ఠాతి. అథస్స ఖటోపికం ఓలోకేత్వా – ‘‘మయి గతే ఇమం విసఙ్ఖరిత్వా ఉద్ధనాలాతం కరిస్సన్తి, పున అట్టనిపాదవిలీవాదీని లద్ధబ్బాని హోన్తి, కిన్తి ¶ కరిస్సామీ’’తి చిన్తేతి. అథస్స సా సిరిసయనం వియ ఉపట్ఠాతి. తతో ధఞ్ఞకుమ్భిం ఓలోకేత్వా – ‘‘మయి గతే అయం ఘరణీ ఇమం ధఞ్ఞం తేన తేన సద్ధిం భుఞ్జిస్సతి. పున ఆగతేన జీవితవుత్తి నామ లద్ధబ్బా హోతి, కిన్తి కరిస్సామీ’’తి చిన్తేతి. అథస్స సా అడ్ఢతేళసాని కోట్ఠాగారసతాని వియ ఉపట్ఠాతి. తతో మాతుగామం ఓలోకేత్వా – ‘‘మయి గతే ఇమం హత్థిగోపకో వా అస్సగోపకో వా యో కోచి పలోభేస్సతి, పున ఆగతేన భత్తపాచికా నామ లద్ధబ్బా హోతి, కిన్తి కరిస్సామీ’’తి చిన్తేతి. అథస్స సా రూపినీ దేవీ వియ ఉపట్ఠాతి. ఇదం సన్ధాయ ‘‘సో న సక్కుణేయ్యా’’తిఆది వుత్తం.

౧౫౩. నిక్ఖగణానన్తి సువణ్ణనిక్ఖసతానం. చయోతి సన్తానతో కతసన్నిచయో. ధఞ్ఞగణానన్తి ధఞ్ఞసకటసతానం.

౧౫౪. చత్తారోమే, ఉదాయి, పుగ్గలాతి ఇధ కిం దస్సేతి? హేట్ఠా ‘‘తే తఞ్చేవ పజహన్తి, తే తఞ్చేవ నప్పజహన్తీ’’తి పజహనకా చ అప్పజహనకా చ రాసివసేన దస్సితా, న పాటియేక్కం విభత్తా. ఇదాని యథా నామ దబ్బసమ్భారత్థం గతో పురిసో పటిపాటియా రుక్ఖే ఛిన్దిత్వా పున నివత్తిత్వా వఙ్కఞ్చ పహాయ కమ్మే ఉపనేతబ్బయుత్తకమేవ గణ్హాతి, ఏవమేవ అప్పజహనకే ఛడ్డేత్వా అబ్బోహారికే కత్వా పజహనకపుగ్గలా చత్తారో హోన్తీతి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

ఉపధిపహానాయాతి ఖన్ధుపధికిలేసుపధిఅభిసఙ్ఖారుపధికామగుణూపధీతి ఇమేసం ఉపధీనం పహానాయ. ఉపధిపటిసంయుత్తాతి ఉపధిఅనుధావనకా. సరసఙ్కప్పాతి ఏత్థ సరన్తి ధావన్తీతి సరా. సఙ్కప్పేన్తీతి ¶ సఙ్కప్పా. పదద్వయేనపి వితక్కాయేవ వుత్తా. సముదాచరన్తీతి అభిభవన్తి అజ్ఝోత్థరిత్వా వత్తన్తి. సంయుత్తోతి కిలేసేహి సంయుత్తో. ఇన్ద్రియవేమత్తతాతి ఇన్ద్రియనానత్తతా ¶ . కదాచి కరహచీతి బహుకాలం వీతివత్తేత్వా. సతిసమ్మోసాతి సతిసమ్మోసేన. నిపాతోతి అయోకటాహమ్హి ¶ పతనం. ఏత్తావతా ‘‘నప్పజహతి, పజహతి, ఖిప్పం పజహతీ’’తి తయో రాసయో దస్సితా. తేసు చత్తారో జనా నప్పజహన్తి నామ, చత్తారో పజహన్తి నామ, చత్తారో ఖిప్పం పజహన్తి నామ.

తత్థ పుథుజ్జనో సోతాపన్నో సకదాగామీ అనాగామీతి ఇమే చత్తారో జనా నప్పజహన్తి నామ. పుథుజ్జనాదయో తావ మా పజహన్తు, అనాగామీ కథం న పజహతీతి? సోపి హి యావదేవస్స భవలోభో అత్థి, తావ అహోసుఖం అహోసుఖన్తి అభినన్దతి. తస్మా నప్పజహతి నామ. ఏతేయేవ పన చత్తారో జనా పజహన్తి నామ. సోతాపన్నాదయో తావ పజహన్తు, పుథుజ్జనో కథం పజహతీతి? ఆరద్ధవిపస్సకో హి సతిసమ్మోసేన సహసా కిలేసే ఉప్పన్నే ‘‘మాదిసస్స నామ భిక్ఖునో కిలేసో ఉప్పన్నో’’తి సంవేగం కత్వా వీరియం పగ్గయ్హ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మగ్గేన కిలేసే సముగ్ఘాతేతి. ఇతి సో పజహతి నామ. తేయేవ చత్తారో ఖిప్పం పజహన్తి నామ. తత్థ ఇమస్మిం సుత్తే, మహాహత్థిపదోపమే (మ. ని. ౧.౨౮౮ ఆదయో), ఇన్ద్రియభావనేతి (మ. ని. ౩.౪౫౩ ఆదయో) ఇమేసు సుత్తేసు కిఞ్చాపి తతియవారో గహితో, పఞ్హో పన దుతియవారేనేవ కథితోతి వేదితబ్బో.

ఉపధి ¶ దుక్ఖస్స మూలన్తి ఏత్థ పఞ్చ ఖన్ధా ఉపధి నామ. తం దుక్ఖస్స మూలన్తి ఇతి విదిత్వా కిలేసుపధినా నిరుపధి హోతి, నిగ్గహణో నితణ్హోతి అత్థో. ఉపధిసఙ్ఖయే విముత్తోతి తణ్హక్ఖయే నిబ్బానే ఆరమ్మణతో విముత్తో.

౧౫౫. ఏవం చత్తారో పుగ్గలే విత్థారేత్వా ఇదాని యే పజహన్తి, తే ‘‘ఇమే నామ ఏత్తకే కిలేసే పజహన్తి’’. యే నప్పజహన్తి, తేపి ‘‘ఇమే నామ ఏత్తకే కిలేసే నప్పజహన్తీ’’తి దస్సేతుం పఞ్చ ఖో ఇమే ఉదాయి కామగుణాతిఆదిమాహ. తత్థ మిళ్హసుఖన్తి అసుచిసుఖం. అనరియసుఖన్తి అనరియేహి సేవితసుఖం. భాయితబ్బన్తి ఏతస్స సుఖస్స పటిలాభతోపి విపాకతోపి భాయితబ్బం. నేక్ఖమ్మసుఖన్తి కామతో నిక్ఖన్తసుఖం. పవివేకసుఖన్తి గణతోపి కిలేసతోపి పవివిత్తసుఖం. ఉపసమసుఖన్తి రాగాదివూపసమత్థాయ సుఖం. సమ్బోధసుఖన్తి మగ్గసఙ్ఖాతస్స సమ్బోధస్స నిబ్బత్తనత్థాయ ¶ సుఖం. న భాయితబ్బన్తి ఏతస్స సుఖస్స పటిలాభతోపి విపాకతోపి న భాయితబ్బం, భావేతబ్బమేవేతం.

౧౫౬. ఇఞ్జితస్మిం ¶ వదామీతి ఇఞ్జనం చలనం ఫన్దనన్తి వదామి. కిఞ్చ తత్థ ఇఞ్జితస్మిన్తి కిఞ్చ తత్థ ఇఞ్జితం. ఇదం తత్థ ఇఞ్జితస్మిన్తి యే ఏతే అనిరుద్ధా వితక్కవిచారా, ఇదం తత్థ ఇఞ్జితం. దుతియతతియజ్ఝానేసుపి ఏసేవ నయో. అనిఞ్జితస్మిం వదామీతి ఇదం చతుత్థజ్ఝానం అనిఞ్జనం అచలనం నిప్ఫన్దనన్తి వదామి.

అనలన్తి వదామీతి అకత్తబ్బఆలయన్తి వదామి, తణ్హాలయో ¶ ఏత్థ న ఉప్పాదేతబ్బోతి దస్సేతి. అథ వా అనలం అపరియత్తం, న ఏత్తావతా అలమేతన్తి సన్నిట్ఠానం కాతబ్బన్తి వదామి. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్సాపీతి ఏవరూపాయపి సన్తాయ సమాపత్తియా పహానమేవ వదామి. అణుం వా థూలం వాతి ఖుద్దకం వా మహన్తం వా అప్పసావజ్జం వా మహాసావజ్జం వా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. దేసనా పన నేయ్యపుగ్గలస్స వసేన అరహత్తనికూటేనేవ నిట్ఠాపితాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

లటుకికోపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. చాతుమసుత్తవణ్ణనా

౧౫౭. ఏవం ¶ మే సుతన్తి చాతుమసుత్తం. తత్థ చాతుమాయన్తి ఏవంనామకే గామే. పఞ్చమత్తాని భిక్ఖుసతానీతి అధునా పబ్బజితానం భిక్ఖూనం పఞ్చ సతాని. థేరా కిర చిన్తేసుం – ‘‘ఇమే కులపుత్తా దసబలం అదిస్వావ పబ్బజితా, ఏతేసం భగవన్తం దస్సేస్సామ, భగవతో సన్తికే ధమ్మం సుత్వా అత్తనో అత్తనో యథాఉపనిస్సయేన పతిట్ఠహిస్సన్తీ’’తి. తస్మా తే భిక్ఖూ గహేత్వా ఆగతా. పటిసమ్మోదమానాతి ‘‘కచ్చావుసో, ఖమనీయ’’న్తిఆదిం పటిసన్థారకథం కురుమానా. సేనాసనాని పఞ్ఞాపయమానాతి అత్తనో అత్తనో ఆచరియుపజ్ఝాయానం వసనట్ఠానాని పుచ్ఛిత్వా ద్వారవాతపానాని ¶ వివరిత్వా మఞ్చపీఠకటసారకాదీని నీహరిత్వా పప్ఫోటేత్వా యథాట్ఠానే సణ్ఠాపయమానా. పత్తచీవరాని పటిసామయమానాతి, భన్తే, ఇదం ¶ మే పత్తం ఠపేథ, ఇదం చీవరం, ఇదం థాలకం, ఇదం ఉదకతుమ్బం, ఇమం కత్తరయట్ఠిన్తి ఏవం సమణపరిక్ఖారే సఙ్గోపయమానా.

ఉచ్చాసద్దా మహాసద్దాతి ఉద్ధం ఉగ్గతత్తా ఉచ్చం, పత్థటత్తా మహన్తం అవినిబ్భోగసద్దం కరోన్తా. కేవట్టా మఞ్ఞే మచ్ఛవిలోపేతి కేవట్టానం మచ్ఛపచ్ఛిఠపితట్ఠానే మహాజనో సన్నిపతిత్వా – ‘‘ఇధ అఞ్ఞం ఏకం మచ్ఛం దేహి, ఏకం మచ్ఛఫాలం దేహి, ఏతస్స తే మహా దిన్నో, మయ్హం ఖుద్దకో’’తి ఏవం ఉచ్చాసద్దం మహాసద్దం కరోన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. మచ్ఛగహణత్థం జాలే పక్ఖిత్తేపి తస్మిం ఠానే కేవట్టా చేవ అఞ్ఞే చ ‘‘పవిట్ఠో న పవిట్ఠో, గహితో న గహితో’’తి మహాసద్దం కరోన్తి. తమ్పి సన్ధాయేతం వుత్తం. పణామేమీతి నీహరామి. న వో మమ సన్తికే వత్థబ్బన్తి తుమ్హే మాదిసస్స బుద్ధస్స వసనట్ఠానం ఆగన్త్వా ఏవం మహాసద్దం కరోథ, అత్తనో ధమ్మతాయ వసన్తా కిం నామ సారుప్పం కరిస్సథ, తుమ్హాదిసానం మమ సన్తికే వసనకిచ్చం నత్థీతి దీపేతి. తేసు ఏకభిక్ఖుపి ‘‘భగవా తుమ్హే మహాసద్దమత్తకేన అమ్హే పణామేథా’’తి వా అఞ్ఞం వా కిఞ్చి వత్తుం నాసక్ఖి, సబ్బే భగవతో వచనం సమ్పటిచ్ఛన్తా ‘‘ఏవం, భన్తే,’’తి వత్వా నిక్ఖమింసు. ఏవం పన తేసం అహోసి ‘‘మయం సత్థారం పస్సిస్సామ, ధమ్మకథం సోస్సామ, సత్థు సన్తికే వసిస్సామాతి ¶ ఆగతా. ఏవరూపస్స పన గరునో సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా మహాసద్దం కరిమ్హా, అమ్హాకమేవ దోసోయం, పణామితమ్హా, న నో లద్ధం భగవతో సన్తికే వత్థుం, న ¶ సువణ్ణవణ్ణసరీరం ఓలోకేతుం, న మధురస్సరేన ధమ్మం సోతు’’న్తి. తే బలవదోమనస్సజాతా హుత్వా పక్కమింసు.

౧౫౮. తేనుపసఙ్కమింసూతి తే కిర సక్యా ఆగమనసమయేపి తే భిక్ఖూ తత్థేవ నిసిన్నా పస్సింసు. అథ నేసం ఏతదహోసి – ‘‘కిం ను ఖో ఏతే భిక్ఖూ పవిసిత్వావ పటినివత్తా, జానిస్సామ తం కారణ’’న్తి చిన్తేత్వా యేన తే భిక్ఖూ తేనుపసఙ్కమింసు. హన్దాతి వవస్సగ్గత్థే నిపాతో. కహం పన తుమ్హేతి తుమ్హే ఇదానేవ ఆగన్త్వా కహం గచ్ఛథ, కిం తుమ్హాకం కోచి ఉపద్దవో, ఉదాహు దసబలస్సాతి? తేసం పన భిక్ఖూనం, – ‘‘ఆవుసో, మయం భగవన్తం దస్సనాయ ఆగతా, దిట్ఠో నో భగవా, ఇదాని అత్తనో వసనట్ఠానం గచ్ఛామా’’తి కిఞ్చాపి ఏవం వచనపరిహారో అత్థి, ఏవరూపం పన లేసకప్పం ¶ అకత్వా యథాభూతమేవ ఆరోచేత్వా భగవతా ఖో, ఆవుసో, భిక్ఖుసఙ్ఘో పణామితోతి ఆహంసు. తే పన రాజానో సాసనే ధురవహా, తస్మా చిన్తేసుం – ‘‘ద్వీహి అగ్గసావకేహి సద్ధిం పఞ్చసు భిక్ఖుసతేసు గచ్ఛన్తేసు భగవతో పాదమూలం విగచ్ఛిస్సతి, ఇమేసం నివత్తనాకారం కరిస్సామా’’తి. ఏవం చిన్తేత్వా తేన హాయస్మన్తోతిఆదిమాహంసు. తేసుపి ¶ భిక్ఖూసు ‘‘మయం మహాసద్దమత్తకేన పణామితా, న మయం జీవితుం అసక్కోన్తా పబ్బజితా’’తి ఏకభిక్ఖుపి పటిప్ఫరితో నామ నాహోసి, సబ్బే పన సమకంయేవ, ‘‘ఏవమావుసో,’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు.

౧౫౯. అభినన్దతూతి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆగమనం ఇచ్ఛన్తో అభినన్దతు. అభివదతూతి ఏతు భిక్ఖుసఙ్ఘోతి ఏవం చిత్తం ఉప్పాదేన్తో అభివదతు. అనుగ్గహితోతి ఆమిసానుగ్గహేన చ ధమ్మానుగ్గహేన చ అనుగ్గహితో. అఞ్ఞథత్తన్తి దసబలస్స దస్సనం న లభామాతి పసాదఞ్ఞథత్తం భవేయ్య. విపరిణామోతి పసాదఞ్ఞథత్తేన విబ్భమన్తానం విపరిణామఞ్ఞథత్తం భవేయ్య. బీజానం తరుణానన్తి తరుణసస్సానం. సియా అఞ్ఞథత్తన్తి ఉదకవారకాలే ఉదకం అలభన్తానం మిలాతభావేన అఞ్ఞథత్తం భవేయ్య, సుస్సిత్వా మిలాతభావం ఆపజ్జనేన విపరిణామో భవేయ్య. వచ్ఛకస్స పన ఖీరపిపాసాయ సుస్సనం అఞ్ఞథత్తం నామ, సుస్సిత్వా కాలకిరియా విపరిణామో నామ.

౧౬౦. పసాదితో భగవాతి థేరో కిర తత్థ నిసిన్నోవ దిబ్బచక్ఖునా బ్రహ్మానం ఆగతం అద్దస ¶ , దిబ్బాయ సోతధాతుయా చ ఆయాచనసద్దం సుణి, చేతోపరియఞాణేన భగవతో పసన్నభావం అఞ్ఞాసి. తస్మా – ‘‘కఞ్చి భిక్ఖుం పేసేత్వా పక్కోసియమానానం గమనం నామ న ఫాసుకం, యావ సత్థా న పేసేతి, తావదేవ గమిస్సామా’’తి మఞ్ఞమానో ఏవమాహ. అప్పోస్సుక్కోతి అఞ్ఞేసు కిచ్చేసు అనుస్సుక్కో హుత్వా. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారన్తి ఫలసమాపత్తివిహారం అనుయుత్తో మఞ్ఞే భగవా విహరితుకామో, సో ఇదాని యథారుచియా విహరిస్సతీతి ఏవం మే అహోసీతి వదతి. మయమ్పి ¶ దానీతి మయం పరం ఓవదమానా విహారతో నిక్కడ్ఢితా, కిం అమ్హాకం పరోవాదేన. ఇదాని మయమ్పి దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారేనేవ విహరిస్సామాతి దీపేతి. థేరో ఇమస్మిం ఠానే విరద్ధో అత్తనో భారభావం న అఞ్ఞాసి. అయఞ్హి భిక్ఖుసఙ్ఘో ద్విన్నమ్పి మహాథేరానం భారో, తేన ¶ నం పటిసేధేన్తో భగవా ఆగమేహీతిఆదిమాహ. మహామోగ్గల్లానత్థేరో పన అత్తనో భారభావం అఞ్ఞాసి. తేనస్స భగవా సాధుకారం అదాసి.

౧౬౧. చత్తారిమాని, భిక్ఖవేతి కస్మా ఆరభి? ఇమస్మిం సాసనే చత్తారి భయాని. యో తాని అభీతో హోతి, సో ఇమస్మిం సాసనే పతిట్ఠాతుం సక్కోతి. ఇతరో పన న సక్కోతీతి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ ఉదకోరోహన్తేతి ఉదకం ఓరోహన్తే పుగ్గలే. కుమ్భీలభయన్తి సుంసుమారభయం. సుసుకాభయన్తి చణ్డమచ్ఛభయం.

౧౬౨. కోధుపాయాసస్సేతం అధివచనన్తి యథా హి బాహిరం ఉదకం ఓతిణ్ణో ఊమీసు ఓసీదిత్వా మరతి, ఏవం ఇమస్మిం సాసనే కోధుపాయాసే ఓసీదిత్వా విబ్భమతి. తస్మా కోధుపాయాసో ‘‘ఊమిభయ’’న్తి వుత్తో.

౧౬౩. ఓదరికత్తస్సేతం అధివచనన్తి యథా హి బాహిరం ఉదకం ఓతిణ్ణో కుమ్భీలేన ఖాదితో మరతి, ఏవం ఇమస్మిం సాసనే ఓదరికత్తేన ఖాదితో విబ్భమతి. తస్మా ఓదరికత్తం ‘‘కుమ్భీలభయ’’న్తి వుత్తం.

౧౬౪. అరక్ఖితేనేవ కాయేనాతి సీసప్పచాలకాదికరణేన అరక్ఖితకాయో హుత్వా. అరక్ఖితాయ వాచాయాతి దుట్ఠుల్లభాసనాదివసేన అరక్ఖితవాచో హుత్వా. అనుపట్ఠితాయ ¶ సతియాతి కాయగతాసతిం అనుపట్ఠాపేత్వా. అసంవుతేహీతి అపిహితేహి. పఞ్చన్నేతం కామగుణానం అధివచనన్తి యథా ¶ హి బాహిరం ఉదకం ఓతిణ్ణో ఆవట్టే నిముజ్జిత్వా మరతి, ఏవం ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజితో పఞ్చకామగుణావట్టే నిముజ్జిత్వా విబ్భమతి. తస్మా పఞ్చ కామగుణా ‘‘ఆవట్టభయ’’న్తి వుత్తా.

౧౬౫. అనుద్ధంసేతీతి కిలమేతి మిలాపేతి. రాగానుద్ధంసేనాతి రాగానుద్ధంసితేన. మాతుగామస్సేతం అధివచనన్తి యథా హి బాహిరం ఉదకం ఓతిణ్ణో చణ్డమచ్ఛం ఆగమ్మ లద్ధప్పహారో మరతి, ఏవం ఇమస్మిం సాసనే మాతుగామం ఆగమ్మ ఉప్పన్నకామరాగో విబ్భమతి. తస్మా మాతుగామో ‘‘సుసుకాభయ’’న్తి వుత్తో.

ఇమాని ¶ పన చత్తారి భయాని భాయిత్వా యథా ఉదకం అనోరోహన్తస్స ఉదకం నిస్సాయ ఆనిసంసో నత్థి, ఉదకపిపాసాయ పిపాసితో చ హోతి రజోజల్లేన కిలిట్ఠసరీరో చ, ఏవమేవం ఇమాని చత్తారి భయాని భాయిత్వా సాసనే అపబ్బజన్తస్సాపి ఇమం సాసనం నిస్సాయ ఆనిసంసో నత్థి, తణ్హాపిపాసాయ పిపాసితో చ హోతి కిలేసరజేన సంకిలిట్ఠచిత్తో చ. యథా పన ఇమాని చత్తారి భయాని అభాయిత్వా ఉదకం ఓరోహన్తస్స వుత్తప్పకారో ఆనిసంసో హోతి, ఏవం ఇమాని అభాయిత్వా సాసనే పబ్బజితస్సాపి వుత్తప్పకారో ఆనిసంసో హోతి. థేరో పనాహ – ‘‘చత్తారి భయాని భాయిత్వా ఉదకం అనోతరన్తో సోతం ఛిన్దిత్వా పరతీరం పాపుణితుం న సక్కోతి, అభాయిత్వా ఓతరన్తో సక్కోతి, ఏవమేవం భాయిత్వా సాసనే అపబ్బజన్తోపి తణ్హాసోతం ¶ ఛిన్దిత్వా నిబ్బానపారం దట్ఠుం న సక్కోతి, అభాయిత్వా పబ్బజన్తో పన సక్కోతీ’’తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. అయం పన దేసనా నేయ్యపుగ్గలస్స వసేన నిట్ఠాపితాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చాతుమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. నళకపానసుత్తవణ్ణనా

౧౬౬. ఏవం ¶ మే సుతన్తి నళకపానసుత్తం. తత్థ నళకపానేతి ఏవంనామకే గామే. పుబ్బే కిర అమ్హాకం బోధిసత్తో వానరయోనియం నిబ్బత్తో, మహాకాయో కపిరాజా అనేకవానరసహస్సపరివుతో పబ్బతపాదే విచరతి. పఞ్ఞవా ఖో పన హోతి మహాపుఞ్ఞో. సో పరిసం ఏవం ఓవదతి – ‘‘ఇమస్మిం పబ్బతపాదే తాతా, విసఫలాని నామ హోన్తి, అమనుస్సపరిగ్గహితా పోక్ఖరణియో నామ హోన్తి, తుమ్హే పుబ్బే ఖాదితపుబ్బానేవ ఫలాని ఖాదథ, పీతపుబ్బానేవ పానీయాని చ పివథ, ఏత్థ వో మం పటిపుచ్ఛితబ్బకిచ్చం నత్థి, అఖాదితపుబ్బాని పన ఫలాని అపీతపుబ్బాని చ పానీయాని మం అపుచ్ఛిత్వా మా ఖాదిత్థ మా పివిత్థా’’తి.

తే ¶ ఏకదివసం చరమానా అఞ్ఞం పబ్బతపాదం గన్త్వా గోచరం గహేత్వా పానీయం ఓలోకేన్తా ఏకం అమనుస్సపరిగ్గహితం పోక్ఖరణిం దిస్వా సహసా అపివిత్వా సమన్తా పరివారేత్వా మహాసత్తస్స ఆగమనం ఓలోకయమానా నిసీదింసు. మహాసత్తో ఆగన్త్వా ‘‘కిం తాతా పానీయం న పివథా’’తి ఆహ. తుమ్హాకం ¶ ఆగమనం ఓలోకేమాతి. సాధు తాతాతి సమన్తా పదం పరియేసమానో ఓతిణ్ణపదంయేవ అద్దస, న ఉత్తిణ్ణపదం, దిస్వా సపరిస్సయాతి అఞ్ఞాసి. తావదేవ చ తత్థ అభినిబ్బత్తఅమనుస్సో ఉదకం ద్వేధా కత్వా ఉట్ఠాసి సేతముఖో నీలకుచ్ఛి రత్తహత్థపాదో మహాదాఠికో వఙ్కదాఠో విరూపో బీభచ్ఛో ఉదకరక్ఖసో. సో ఏవమాహ – ‘‘కస్మా పానీయం న పివథ, మధురం ఉదకం పివథ, కిం తుమ్హే ఏతస్స వచనం సుణాథా’’తి? మహాసత్తో ఆహ – ‘‘త్వం ఇధ అధివత్థో అమనుస్సో’’తి? ఆమాహన్తి. త్వం ఇధ ఓతిణ్ణే లభసీతి? ఆమ లభామి, తుమ్హే పన సబ్బే ఖాదిస్సామీతి. న సక్ఖిస్ససి, యక్ఖాతి. పానీయం పన పివిస్సథాతి? ఆమ పివిస్సామాతి. ఏవం సన్తే ఏకోపి వో న ముచ్చిస్సతీతి. పానీయఞ్చ పివిస్సామ, న చ తే వసం గమిస్సామాతి ఏకనళం ఆహరాపేత్వా కోటియం గహేత్వా ధమి, సబ్బో ఏకచ్ఛిద్దో అహోసి, తీరే నిసీదిత్వావ పానీయం పివి, సేసవానరానం పాటియేక్కే నళే ఆహరాపేత్వా ¶ ధమిత్వా అదాసి. సబ్బే యక్ఖస్స పస్సన్తస్సేవ పానీయం పివింసు. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘దిస్వా పదమనుత్తిణ్ణం, దిస్వానో’ తరితం పదం;

నళేన వారిం పిస్సామ, నేవ మం త్వం వధిస్ససీ’’తి. (జా. ౧.౧.౨౦);

తతో పట్ఠాయ యావ అజ్జదివసా తస్మిం ఠానే నళా ఏకచ్ఛిద్దావ హోన్తి. ఇమినా హి సద్ధిం ఇమస్మిం కప్పే చత్తారి కప్పట్ఠియపాటిహారియాని నామ – చన్దే ససబిమ్బం ¶ , వట్టకజాతకమ్హి సచ్చకిరియట్ఠానే అగ్గిస్స గమనుపచ్ఛేదో, ఘటికారకుమ్భకారస్స మాతాపితూనం వసనట్ఠానే దేవస్స అవస్సనం, తస్సా పోక్ఖరణియా తీరే నళానం ఏకచ్ఛిద్దభావోతి. ఇతి సా పోక్ఖరణీ నళేన పానీయస్స పీతత్తా నళకపానాతి నామం లభి. అపరభాగే తం పోక్ఖరణిం నిస్సాయ గామో పతిట్ఠాసి, తస్సాపి నళకపానన్తేవ నామం జాతం. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘నళకపానే’’తి. పలాసవనేతి కింసుకవనే.

౧౬౭. తగ్ఘ ¶ మయం, భన్తేతి ఏకంసేనేవ మయం, భన్తే, అభిరతా. అఞ్ఞేపి యే తుమ్హాకం సాసనే అభిరమన్తి, తే అమ్హేహి సదిసావ హుత్వా అభిరమన్తీతి దీపేన్తి.

నేవ రాజాభినీతాతిఆదీసు ఏకో రఞ్ఞో అపరాధం కత్వా పలాయతి. రాజా కుహిం, భో, అసుకోతి? పలాతో దేవాతి. పలాతట్ఠానేపి మే న ముచ్చిస్సతి, సచే పన పబ్బజేయ్య, ముచ్చేయ్యాతి వదతి. తస్స కోచిదేవ సుహదో గన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా త్వం సచే జీవితుమిచ్ఛసి, పబ్బజాహీతి. సో పబ్బజిత్వా జీవితం రక్ఖమానో చరతి. అయం రాజాభినీతో నామ.

ఏకో పన చోరానం మూలం ఛిన్దన్తో చరతి. చోరా సుత్వా ‘‘పురిసానం అత్థికభావం న జానాతి, జానాపేస్సామ న’’న్తి వదన్తి. సో తం పవత్తిం సుత్వా పలాయతి. చోరా పలాతోతి సుత్వా ‘‘పలాతట్ఠానేపి నో న ముచ్చిస్సతి, సచే పన పబ్బజేయ్య, ముచ్చేయ్యా’’తి వదన్తి. సో తం పవత్తిం సుత్వా పబ్బజతి. అయం చోరాభినీతో నామ.

ఏకో ¶ పన బహుం ఇణం ఖాదిత్వా తేన ఇణేన అట్టో పీళితో తమ్హా గామా పలాయతి. ఇణసామికా సుత్వా ‘‘పలాతట్ఠానేపి నో న ముచ్చిస్సతి, సచే పన పబ్బజేయ్య, ముచ్చేయ్యా’’తి వదన్తి. సో తం పవత్తిం సుత్వా పబ్బజతి. అయం ఇణట్టో నామ.

రాజభయాదీనం ¶ పన అఞ్ఞతరేన భయేన భీతో అట్టో ఆతురో హుత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజితో భయట్టో నామ. దుబ్భిక్ఖాదీసు జీవితుం అసక్కోన్తో పబ్బజితో ఆజీవికాపకతో నామ, ఆజీవికాయ పకతో అభిభూతోతి అత్థో. ఇమేసు పన ఏకోపి ఇమేహి కారణేహి పబ్బజితో నామ నత్థి, తస్మా ‘‘నేవ రాజాభినీతో’’తిఆదిమాహ.

వివేకన్తి వివిచ్చ వివిత్తో హుత్వా. ఇదం వుత్తం హోతి – యం కామేహి చ అకుసలధమ్మేహి చ వివిత్తేన పఠమదుతియజ్ఝానసఙ్ఖాతం పీతిసుఖం అధిగన్తబ్బం, సచే తం వివిచ్చ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహి పీతిసుఖం నాధిగచ్ఛతి, అఞ్ఞం వా ఉపరి ద్విన్నం ఝానానం చతున్నఞ్చ మగ్గానం వసేన సన్తతరం సుఖం నాధిగచ్ఛతి, తస్స ఇమే అభిజ్ఝాదయో చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తీతి. తత్థ అరతీతి అధికుసలేసు ధమ్మేసు ఉక్కణ్ఠితతా. తన్దీతి ఆలసియభావో. ఏవం యో పబ్బజిత్వా పబ్బజితకిచ్చం కాతుం న సక్కోతి, తస్స ఇమే సత్త పాపధమ్మా ఉప్పజ్జిత్వా ¶ చిత్తం పరియాదియన్తీతి దస్సేత్వా ఇదాని యస్స తే ధమ్మా చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తి, సోయేవ సమణకిచ్చమ్పి కాతుం న సక్కోతీతి పున వివేకం అనురుద్ధా…పే… అఞ్ఞం వా తతో సన్తతరన్తి ఆహ.

ఏవం కణ్హపక్ఖం దస్సేత్వా ఇదాని తేనేవ నయేన సుక్కపక్ఖం దస్సేతుం పున వివేకన్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౧౬౮. సఙ్ఖాయాతి జానిత్వా. ఏకన్తి ¶ ఏకచ్చం. పటిసేవతీతి సేవితబ్బయుత్తకం సేవతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఉపపత్తీసు బ్యాకరోతీతి సప్పటిసన్ధికే తావ బ్యాకరోతు, అప్పటిసన్ధికే కథం బ్యాకరోతీతి. అప్పటిసన్ధికస్స పున భవే పటిసన్ధి నత్థీతి వదన్తో ఉపపత్తీసు బ్యాకరోతి నామ.

జనకుహనత్థన్తి ¶ జనవిమ్హాపనత్థం. జనలపనత్థన్తి మహాజనస్స ఉపలాపనత్థం. న ఇతి మం జనో జానాతూతి ఏవం మం మహాజనో జానిస్సతి, ఏవం మే మహాజనస్స అన్తరే కిత్తిసద్దో ఉగ్గచ్ఛిస్సతీతి ఇమినాపి కారణేన న బ్యాకరోతీతి అత్థో. ఉళారవేదాతి మహన్తతుట్ఠినో.

౧౬౯. సో ఖో పనస్స ఆయస్మాతి సో పరినిబ్బుతో ఆయస్మా ఇమస్స ఠితస్స ఆయస్మతో. ఏవంసీలోతిఆదీసు లోకియలోకుత్తరమిస్సకావ సీలాదయో వేదితబ్బో. ఏవంధమ్మోతి ఏత్థ పన సమాధిపక్ఖికా ధమ్మా ధమ్మాతి అధిప్పేతా. ఫాసువిహారో హోతీతి తేన భిక్ఖునా పూరితపటిపత్తిం పూరేన్తస్స అరహత్తఫలం సచ్ఛికత్వా ఫలసమాపత్తివిహారేన ఫాసువిహారో హోతి, అరహత్తం పత్తుమసక్కోన్తస్స పటిపత్తిం పూరయమానస్స చరతోపి ఫాసువిహారోయేవ నామ హోతి. ఇమినా నయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

నళకపానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. గోలియానిసుత్తవణ్ణనా

౧౭౩. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి గోలియానిసుత్తం. తత్థ పదసమాచారోతి దుబ్బలసమాచారో ఓళారికాచారో, పచ్చయేసు సాపేక్ఖో మహారక్ఖితత్థేరో ¶ వియ. తం కిర ఉపట్ఠాకకులే నిసిన్నం ఉపట్ఠాకో ఆహ ‘‘అసుకత్థేరస్స మే, భన్తే, చీవరం దిన్న’’న్తి. సాధు తే కతం తంయేవ తక్కేత్వా విహరన్తస్స చీవరం దేన్తేనాతి. తుమ్హాకమ్పి, భన్తే, దస్సామీతి. సాధు కరిస్ససి తంయేవ తక్కేన్తస్సాతి ఆహ. అయమ్పి ఏవరూపో ఓళారికాచారో అహోసి. సప్పతిస్సేనాతి సజేట్ఠకేన, న అత్తానం జేట్ఠకం కత్వా విహరితబ్బం. సేరివిహారేనాతి సచ్ఛన్దవిహారేన నిరఙ్కుసవిహారేన.

నానూపఖజ్జాతి న అనుపఖజ్జ న అనుపవిసిత్వా. తత్థ యో ద్వీసు మహాథేరేసు ఉభతో నిసిన్నేసు తే అనాపుచ్ఛిత్వావ చీవరేన వా జాణునా వా ఘట్టేన్తో నిసీదతి, అయం అనుపఖజ్జ నిసీదతి నామ. ఏవం అకత్వా పన అత్తనో పత్తఆసనసన్తికే ఠత్వా నిసీదావుసోతి వుత్తే నిసీదితబ్బం. సచే న వదన్తి, నిసీదామి, భన్తేతి ఆపుచ్ఛిత్వా నిసీదితబ్బం ఆపుచ్ఛితకాలతో పట్ఠాయ నిసీదాతి వుత్తేపి అవుత్తేపి నిసీదితుం వట్టతియేవ. న పటిబాహిస్సామీతి ఏత్థ యో అత్తనో పత్తాసనం అతిక్కమిత్వా నవకానం పాపుణనట్ఠానే నిసీదతి, అయం నవే భిక్ఖూ ¶ ఆసనేన పటిబాహతి నామ. తస్మిఞ్హి తథా నిసిన్నే నవా భిక్ఖూ ‘‘అమ్హాకం నిసీదితుం న దేతీ’’తి ఉజ్ఝాయన్తా తిట్ఠన్తి వా ఆసనం వా పరియేసన్తా ఆహిణ్డన్తి. తస్మా అత్తనో పత్తాసనేయేవ నిసీదితబ్బం. ఏవం న పటిబాహతి నామ.

ఆభిసమాచారికమ్పి ధమ్మన్తి అభిసమాచారికం వత్తపటిపత్తిమత్తమ్పి. నాతికాలేనాతి న అతిపాతో పవిసితబ్బం, న అతిదివా పటిక్కమితబ్బం, భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధింయేవ పవిసితబ్బఞ్చ నిక్ఖమితబ్బఞ్చ. అతిపాతో పవిసిత్వా అతిదివా నిక్ఖమన్తస్స హి చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణవత్తాదీని పరిహాయన్తి. కాలస్సేవ ముఖం ధోవిత్వా మక్కటకసుత్తాని ఛిన్దన్తేన ఉస్సావబిన్దూ నిపాతేన్తేన గామం పవిసిత్వా యాగుం పరియేసిత్వా యావ భిక్ఖాకాలా అన్తోగామేయేవ నానప్పకారం తిరచ్ఛానకథం కథేన్తేన నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం కత్వా దివా నిక్ఖమ్మ ¶ భిక్ఖూనం పాదధోవనవేలాయ విహారం పచ్చాగన్తబ్బం హోతి. న పురేభత్తం పచ్ఛాభత్తం కులేసు చారిత్తం ఆపజ్జితబ్బన్తి ‘‘యో పన భిక్ఖు నిమన్తితో సభత్తో సమానో సన్తం భిక్ఖుం అనాపుచ్ఛా పురేభత్తం వా పచ్ఛాభత్తం వా కులేసు చారిత్తం ఆపజ్జేయ్య, అఞ్ఞత్ర సమయా పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౯౯) ఇమం సిక్ఖాపదం రక్ఖన్తేన తస్స ¶ విభఙ్గే వుత్తం పురేభత్తఞ్చ పచ్ఛాభత్తఞ్చ చారిత్తం న ఆపజ్జితబ్బం. ఉద్ధతో హోతి చపలోతి ఉద్ధచ్చపకతికో చేవ హోతి చీవరమణ్డన-పత్తమణ్డన-సేనాసనమణ్డనా ఇమస్స వా పూతికాయస్స కేలాయనా మణ్డనాతి ఏవం వుత్తేన చ తరుణదారకావచాపల్యేన సమన్నాగతో.

పఞ్ఞవతా ¶ భవితబ్బన్తి చీవరకమ్మాదీసు ఇతికత్తబ్బేసు ఉపాయపఞ్ఞాయ సమన్నాగతేన భవితబ్బం. అభిధమ్మే అభివినయేతి అభిధమ్మపిటకే చేవ వినయపిటకే చ పాళివసేన చేవ అట్ఠకథావసేన చ యోగో కరణీయో. సబ్బన్తిమేన హి పరిచ్ఛేదేన అభిధమ్మే దుకతికమాతికాహి సద్ధిం ధమ్మహదయవిభఙ్గం వినా న వట్టతి. వినయే పన కమ్మాకమ్మవినిచ్ఛయేన సద్ధిం సువినిచ్ఛితాని ద్వే పాతిమోక్ఖాని వినా న వట్టతి.

ఆరుప్పాతి ఏత్తావతా అట్ఠపి సమాపత్తియో వుత్తా హోన్తి. తా పన సబ్బేన సబ్బం అసక్కోన్తేన సత్తసుపి యోగో కరణీయో, ఛసుపి…పే… పఞ్చసుపి. సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన ఏకం కసిణే పరికమ్మకమ్మట్ఠానం పగుణం కత్వా ఆదాయ విచరితబ్బం, ఏత్తకం వినా న వట్టతి. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మేతి ఇమినా సబ్బేపి లోకుత్తరధమ్మే దస్సేతి. తస్మా అరహన్తేన హుత్వా విహాతబ్బం, అరహత్తం అనభిసమ్భుణన్తేన అనాగామిఫలే సకదాగామిఫలే సోతాపత్తిఫలే వా పతిట్ఠాతబ్బం. సబ్బన్తిమేన పరియాయేన ఏకం విపస్సనాముఖం యావ అరహత్తా పగుణం కత్వా ఆదాయ విచరితబ్బం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. ఇమం పన దేసనం ఆయస్మా సారిపుత్తో నేయ్యపుగ్గలస్స వసేన ఆభిసమాచారికవత్తతో పట్ఠాయ అనుపుబ్బేన అరహత్తం పాపేత్వా నిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

గోలియానిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. కీటాగిరిసుత్తవణ్ణనా

౧౭౪. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి కీటాగిరిసుత్తం. తత్థ కాసీసూతి ఏవంనామకే జనపదే. ఏథ తుమ్హేపి, భిక్ఖవేతి ఏథ తుమ్హేపి, భిక్ఖవే, ఇమే పఞ్చ ఆనిసంసే ¶ సమ్పస్సమానా అఞ్ఞత్రేవ రత్తిభోజనా భుఞ్జథ. ఇతి భగవా రత్తిం వికాలభోజనం, దివా వికాలభోజనన్తి ఇమాని ద్వే భోజనాని ఏకప్పహారేన అజహాపేత్వా ఏకస్మిం సమయే దివా వికాలభోజనమేవ జహాపేసి, పున కాలం అతినామేత్వా రత్తిం వికాలభోజనం జహాపేన్తో ఏవమాహ. కస్మా? ఇమాని హి ద్వే భోజనాని వత్తమానాని వట్టే ఆచిణ్ణాని సమాచిణ్ణాని నదిం ఓతిణ్ణఉదకం వియ అనుపక్ఖన్దాని, నివాతేసు చ ఘరేసు సుభోజనాని భుఞ్జిత్వా వడ్ఢితా సుఖుమాలా కులపుత్తా ద్వే భోజనాని ఏకప్పహారేన పజహన్తా కిలమన్తి. తస్మా ఏకప్పహారేన అజహాపేత్వా భద్దాలిసుత్తే దివా వికాలభోజనం జహాపేసి, ఇధ రత్తిం వికాలభోజనం. జహాపేన్తో పన న తజ్జిత్వా వా నిగ్గణ్హిత్వా వా, తేసం పహానపచ్చయా పన అప్పాబాధతఞ్చ సఞ్జానిస్సథాతి ఏవం ఆనిసంసం దస్సేత్వావ జహాపేసి. కీటాగిరీతి తస్స నిగమస్స నామం.

౧౭౫. అస్సజిపునబ్బసుకాతి అస్సజి చ పునబ్బసుకో చ ఛసు ఛబ్బగ్గియేసు ద్వే గణాచరియా. పణ్డుకో లోహితకో మేత్తియో భుమ్మజకో ¶ అస్సజి పునబ్బసుకోతి ఇమే ఛ జనా ఛబ్బగ్గియా నామ. తేసు పణ్డుకలోహితకా అత్తనో పరిసం గహేత్వా సావత్థియం వసన్తి, మేత్తియభుమ్మజకా రాజగహే, ఇమే ద్వే జనా కీటాగిరిస్మిం ఆవాసికా హోన్తి. ఆవాసికాతి నిబద్ధవాసినో, తంనిబన్ధా అకతం సేనాసనం కరోన్తి, జిణ్ణం పటిసఙ్ఖరోన్తి, కతే ఇస్సరా హోన్తి. కాలికన్తి అనాగతే కాలే పత్తబ్బం ఆనిసంసం.

౧౭౮. మయా చేతం, భిక్ఖవేతి ఇధ కిం దస్సేతి? భిక్ఖవే, దివసస్స తయో వారే భుఞ్జిత్వా సుఖవేదనంయేవ ఉప్పాదేన్తో న ఇమస్మిం సాసనే కిచ్చకారీ నామ హోతి, ఏత్తకా పన వేదనా సేవితబ్బా, ఏత్తకా న సేవితబ్బాతి ఏతమత్థం దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. ఏవరూపం సుఖవేదనం పజహథాతి ఇదఞ్చ గేహస్సితసోమనస్సవసేన వుత్తం, ఉపసమ్పజ్జ విహరథాతి ఇదఞ్చ నేక్ఖమ్మసితసోమనస్సవసేన ¶ . ఇతో పరేసుపి ద్వీసు వారేసు గేహస్సితనేక్ఖమ్మసితానంయేవ దోమనస్సానఞ్చ ఉపేక్ఖానఞ్చ వసేన అత్థో వేదితబ్బో.

౧౮౧. ఏవం సేవితబ్బాసేవితబ్బవేదనం దస్సేత్వా ఇదాని యేసం అప్పమాదేన కిచ్చం కత్తబ్బం, యేసఞ్చ న కత్తబ్బం, తే దస్సేతుం నాహం, భిక్ఖవే ¶ , సబ్బేసంయేవాతిఆదిమాహ. తత్థ కతం తేసం అప్పమాదేనాతి తేసం యం అప్పమాదేన కత్తబ్బం, తం కతం. అనులోమికానీతి పటిపత్తిఅనులోమాని కమ్మట్ఠానసప్పాయాని, యత్థ వసన్తేన సక్కా హోన్తి మగ్గఫలాని పాపుణితుం. ఇన్ద్రియాని ¶ సమన్నానయమానాతి సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని సమానం కురుమానా.

౧౮౨. సత్తిమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలాతి ఇధ కిం దస్సేతి? యేసం అప్పమాదేన కరణీయం నత్థి, తే ద్వే హోన్తి. యేసం అత్థి, తే పఞ్చాతి ఏవం సబ్బేపి ఇమే సత్త పుగ్గలా హోన్తీతి ఇమమత్థం దస్సేతి.

తత్థ ఉభతోభాగవిముత్తోతి ద్వీహి భాగేహి విముత్తో. అరూపసమాపత్తియా రూపకాయతో విముత్తో, మగ్గేన నామకాయతో. సో చతున్నం అరూపసమాపత్తీనం ఏకేకతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అరహత్తం పత్తానం చతున్నం, నిరోధా వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తఅనాగామినో చ వసేన పఞ్చవిధో హోతి. పాళి పనేత్థ – ‘‘కతమో చ పుగ్గలో ఉభతోభాగవిముత్తో, ఇధేకచ్చో పుగ్గలో అట్ఠ విమోక్ఖే కాయేన ఫుసిత్వా విహరతి, పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వా ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తీ’’తి (పు. ప. ౨౦౮) ఏవం అభిధమ్మే అట్ఠవిమోక్ఖలాభినో వసేన ఆగతా.

పఞ్ఞావిముత్తోతి పఞ్ఞాయ విముత్తో. సో సుక్ఖవిపస్సకో, చతూహి ఝానేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తా చత్తారో చాతి ఇమేసం వసేన పఞ్చవిధోవ హోతి. పాళి పనేత్థ అట్ఠవిమోక్ఖపటిక్ఖేపవసేనేవ ఆగతా. యథాహ – ‘‘న హేవ ఖో అట్ఠ విమోక్ఖే కాయేన ఫుసిత్వా విహరతి, పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వా ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తి. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో పఞ్ఞావిముత్తో’’తి.

ఫుట్ఠన్తం ¶ సచ్ఛికరోతీతి కాయసక్ఖీ. యో ఝానఫస్సం పఠమం ఫుసతి, పచ్ఛా నిరోధం నిబ్బానం ¶ సచ్ఛికరోతి, సో సోతాపత్తిఫలట్ఠం ఆదిం కత్వా యావ అరహత్తమగ్గట్ఠా ఛబ్బిధో హోన్తీతి వేదితబ్బో. తేనేవాహ – ‘‘ఇధేకచ్చో పుగ్గలో అట్ఠ విమోక్ఖే కాయేన ఫుసిత్వా విహరతి, పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వా ఏకచ్చే ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తి. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో కాయసక్ఖీ’’తి.

దిట్ఠన్తం ¶ పత్తోతి దిట్ఠిప్పత్తో. తత్రిదం సఙ్ఖేపలక్ఖణం – దుక్ఖా సఙ్ఖారా, సుఖో నిరోధోతి ఞాతం హోతి దిట్ఠం విదితం సచ్ఛికతం ఫుసితం పఞ్ఞాయాతి దిట్ఠిప్పత్తో. విత్థారతో పనేసోపి కాయసక్ఖి వియ ఛబ్బిధో హోతి. తేనేవాహ – ‘‘ఇధేకచ్చో పుగ్గలో ఇదం దుక్ఖన్తి యథాభూతం పజానాతి…పే… అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి యథాభూతం పజానాతి, తథాగతప్పవేదితా చస్స ధమ్మా పఞ్ఞాయ వోదిట్ఠా హోన్తి వోచరితా…పే… అయం వుచ్చతి పుగ్గలో దిట్ఠిప్పత్తో’’తి (పు. ప. ౨౦౮).

సద్ధావిముత్తోతి సద్ధాయ విముత్తో. సోపి వుత్తనయేనేవ ఛబ్బిధో హోతి. తేనేవాహ – ‘‘ఇధేకచ్చో పుగ్గలో ఇదం దుక్ఖన్తి – యథాభూతం పజానాతి…పే… అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి యథాభూతం పజానాతి ¶ . తథాగతప్పవేదితా చస్స ధమ్మా పఞ్ఞాయ వోదిట్ఠా హోన్తి వోచరితా…పే… నో చ ఖో యథా దిట్ఠిప్పత్తస్స. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో సద్ధావిముత్తో’’తి (పు. ప. ౨౦౮). ఏతేసు హి సద్ధావిముత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గక్ఖణే సద్దహన్తస్స వియ ఓకప్పేన్తస్స వియ అధిముచ్చన్తస్స వియ చ కిలేసక్ఖయో హోతి, దిట్ఠిప్పత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గక్ఖణే కిలేసచ్ఛేదకఞాణం అదన్ధం తిఖిణం సూరం హుత్వా వహతి. తస్మా యథా నామ నాతితిఖిణేన అసినా కదలిం ఛిన్దన్తస్స ఛిన్నట్ఠానం న మట్ఠం హోతి, అసి న సీఘం వహతి, సద్దో సుయ్యతి, బలవతరో వాయామో కాతబ్బో హోతి, ఏవరూపా సద్ధావిముత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గభావనా. యథా పన నిసితఅసినా కదలిం ఛిన్దన్తస్స ఛిన్నట్ఠానం మట్ఠం హోతి, అసి సీఘం వహతి, సద్దో న సుయ్యతి, బలవవాయామకిచ్చం న హోతి, ఏవరూపా పఞ్ఞావిముత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గభావనా వేదితబ్బా.

ధమ్మం అనుస్సరతీతి ధమ్మానుసారీ. ధమ్మోతి పఞ్ఞా, పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమం మగ్గం భావేతీతి అత్థో. సద్ధానుసారిమ్హి చ ఏసేవ నయో. ఉభో పనేతే సోతాపత్తిమగ్గట్ఠాయేవ. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘యస్స ¶ పుగ్గలస్స సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నస్స పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి, పఞ్ఞావాహిం పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమం అరియమగ్గం భావేతి ¶ . అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ధమ్మానుసారీ’’తి (పు. ప. ౨౦౮). తథా – ‘‘యస్స పుగ్గలస్స సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నస్స సద్ధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి, సద్ధావాహిం సద్ధాపుబ్బఙ్గమం అరియమగ్గం భావేతి. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో సద్ధానుసారీ’’తి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో ¶ పనేసా ఉభతోభాగవిముత్తాదికథా విసుద్ధిమగ్గే పఞ్ఞాభావనాధికారే వుత్తా. తస్మా తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. యా పనేసా ఏతేసం విభాగదస్సనత్థం ఇధ పాళి ఆగతా, తత్థ యస్మా రూపసమాపత్తియా వినా అరూపసమాపత్తియో నామ నత్థి, తస్మా ఆరుప్పాతి వుత్తేపి అట్ఠ విమోక్ఖా వుత్తావ హోన్తీతి వేదితబ్బా.

కాయేన ఫుసిత్వాతి సహజాతనామకాయేన ఫుసిత్వా. పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వాతి పఞ్ఞాయ చ ఏతస్స అరియసచ్చధమ్మే దిస్వా. ఏకచ్చే ఆసవాతి పఠమమగ్గాదీహి పహాతబ్బా ఏకదేసఆసవా. తథాగతప్పవేదితాతి తథాగతేన పవేదితా చతుసచ్చధమ్మా. పఞ్ఞాయ వోదిట్ఠా హోన్తీతి ఇమస్మిం ఠానే సీలం కథితం, ఇమస్మిం సమాధి, ఇమస్మిం విపస్సనా, ఇమస్మిం మగ్గో, ఇమస్మిం ఫలన్తి ఏవం అత్థేన అత్థే కారణేన కారణే చిణ్ణచరితత్తా మగ్గపఞ్ఞాయ సుదిట్ఠా హోన్తి. వోచరితాతి విచరితా. సద్ధా నివిట్ఠా హోతీతి ఓకప్పనసద్ధా పతిట్ఠితా హోతి. మత్తసో నిజ్ఝానం ఖమన్తీతి మత్తాయ ఓలోకనం ఖమన్తి. సద్ధామత్తన్తి సద్ధాయేవ, ఇతరం తస్సేవ వేవచనం ¶

ఇతి ఇమేసు అప్పమాదేన కరణీయేసు పుగ్గలేసు తయో పటివిద్ధమగ్గఫలా సేఖా. తేసు అనులోమసేనాసనం సేవమానా కల్యాణమిత్తే భజమానా ఇన్ద్రియాని సమన్నానయమానా అనుపుబ్బేన అరహత్తం గణ్హన్తి. తస్మా తేసం యథాఠితోవ పాళిఅత్థో. అవసానే పన ద్వే సోతాపత్తిమగ్గసమఙ్గినో. తేహి తస్స మగ్గస్స అనులోమసేనాసనం సేవితం, కల్యాణమిత్తా భజితా, ఇన్ద్రియాని సమన్నానీతాని. ఉపరి పన తిణ్ణం మగ్గానం అత్థాయ సేవమానా భజమానా సమన్నానయమానా అనుపుబ్బేన అరహత్తం పాపుణిస్సన్తీతి అయమేత్థ పాళిఅత్థో.

వితణ్డవాదీ పన ఇమమేవ పాళిం గహేత్వా – ‘‘లోకుత్తరమగ్గో న ఏకచిత్తక్ఖణికో, బహుచిత్తక్ఖణికో’’తి వదతి. సో వత్తబ్బో – ‘‘యది అఞ్ఞేన చిత్తేన సేనాసనం పటిసేవతి, అఞ్ఞేన ¶ కల్యాణమిత్తే భజతి, అఞ్ఞేన ఇన్ద్రియాని సమన్నానేతి, అఞ్ఞం మగ్గచిత్తన్తి సన్ధాయ త్వం ‘న ఏకచిత్తక్ఖణికో మగ్గో, బహుచిత్తక్ఖణికో’తి వదసి, ఏవం సన్తే సేనాసనం సేవమానో నీలోభాసం పబ్బతం పస్సతి, వనం పస్సతి, మిగపక్ఖీనం ¶ సద్దం సుణాతి, పుప్ఫఫలానం గన్ధం ఘాయతి, పానీయం పివన్తో రసం సాయతి, నిసీదన్తో నిపజ్జన్తో ఫస్సం ఫుసతి. ఏవం తే పఞ్చవిఞ్ఞాణసమఙ్గీపి లోకుత్తరధమ్మసమఙ్గీయేవ భవిస్సతి. సచే పనేతం సమ్పటిచ్ఛసి, సత్థారా సద్ధిం పటివిరుజ్ఝసి. సత్థారా హి పఞ్చవిఞ్ఞాణకాయా ఏకన్తం అబ్యాకతావ వుత్తా, తంసమఙ్గిస్స కుసలాకుసలం పటిక్ఖిత్తం, లోకుత్తరమగ్గో చ ఏకన్తకుసలో. తస్మా పజహేతం వాద’’న్తి పఞ్ఞపేతబ్బో. సచే పఞ్ఞత్తిం న ఉపగచ్ఛతి, ‘‘గచ్ఛ పాతోవ విహారం పవిసిత్వా యాగుం పివాహీ’’తి ఉయ్యోజేతబ్బో.

౧౮౩. నాహం ¶ , భిక్ఖవే, ఆదికేనేవాతి అహం, భిక్ఖవే, పఠమమేవ మణ్డూకస్స ఉప్పతిత్వా గమనం వియ అఞ్ఞారాధనం అరహత్తే పతిట్ఠానం న వదామి. అనుపుబ్బసిక్ఖాతి కరణత్థే పచ్చత్తవచనం. పరతో పదద్వయేపి ఏసేవ నయో. సద్ధాజాతోతి ఓకప్పనియసద్ధాయ జాతసద్ధో. ఉపసఙ్కమతీతి గరూనం సమీపం గచ్ఛతి. పయిరుపాసతీతి సన్తికే నిసీదతి. ధారేతీతి సాధుకం కత్వా ధారేతి. ఛన్దో జాయతీతి కత్తుకమ్యతాకుసలచ్ఛన్దో జాయతి. ఉస్సహతీతి వీరియం కరోతి. తులేతీతి అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి తులయతి. తులయిత్వా పదహతీతి ఏవం తీరణవిపస్సనాయ తులయన్తో మగ్గపధానం పదహతి. పహితత్తోతి పేసితచిత్తో. కాయేన చేవ పరమసచ్చన్తి నామకాయేన నిబ్బానసచ్చం సచ్ఛికరోతి. పఞ్ఞాయ చాతి నామకాయసమ్పయుత్తాయ మగ్గపఞ్ఞాయ పటివిజ్ఝతి పస్సతి.

ఇదాని యస్మా తే సత్థు ఆగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గమనమత్తమ్పి న అకంసు, తస్మా తేసం చరియం గరహన్తో సాపి నామ, భిక్ఖవే, సద్ధా నాహోసీతిఆదిమాహ. తత్థ కీవదూరేవిమేతి కిత్తకం దూరే ఠానే. యోజనసతమ్పి యోజనసహస్సమ్పి అపక్కన్తాతి వత్తుం వట్టతి, న పన కిఞ్చి ఆహ. చతుప్పదం వేయ్యాకరణన్తి చతుసచ్చబ్యాకరణం సన్ధాయ వుత్తం.

౧౮౪. యస్సుద్దిట్ఠస్సాతి యస్స ఉద్దిట్ఠస్స. యోపి ¶ సో, భిక్ఖవే, సత్థాతి బాహిరకసత్థారం దస్సేతి. ఏవరూపీతి ఏవంజాతికా. పణోపణవియాతి పణవియా చ ఓపణవియా చ ¶ . న ఉపేతీతి న హోతి. కయవిక్కయకాలే వియ అగ్ఘవడ్ఢనహాపనం న హోతీతి అత్థో. అయం గోణో ¶ కిం అగ్ఘతి, వీసతి అగ్ఘతీతి భణన్తో పణతి నామ. న వీసతి అగ్ఘతి, దస అగ్ఘతీతి భణన్తో ఓపణతి నామ. ఇదం పటిసేధేన్తో ఆహ ‘‘పణోపణవియా న ఉపేతీ’’తి. ఇదాని తం పణోపణవియం దస్సేతుం ఏవఞ్చ నో అస్స, అథ నం కరేయ్యామ, న చ నో ఏవమస్స, న నం కరేయ్యామాతి ఆహ.

కిం పన, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, యం తథాగతో సబ్బసో ఆమిసేహి విసంసట్ఠో విహరతి, ఏవం విసంసట్ఠస్స సత్థునో ఏవరూపా పణోపణవియా కిం యుజ్జిస్సతి? పరియోగాహియ వత్తతోతి పరియోగాహిత్వా ఉక్ఖిపిత్వా గహేత్వా వత్తన్తస్స. అయమనుధమ్మోతి అయం సభావో. జానాతి భగవా, నాహం జానామీతి భగవా ఏకాసనభోజనే ఆనిసంసం జానాతి, అహం న జానామీతి మయి సద్ధాయ దివసస్స తయో వారే భోజనం పహాయ ఏకాసనభోజనం భుఞ్జతి. రుళహనీయన్తి రోహనీయం. ఓజవన్తన్తి సినేహవన్తం. కామం తచో చాతి ఇమినా చతురఙ్గవీరియం దస్సేతి. ఏత్థ హి తచో ఏకం అఙ్గం, న్హారు ఏకం, అట్ఠి ఏకం, మంసలోహితం ఏకన్తి ఏవం చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం అధిట్ఠహిత్వా అరహత్తం అప్పత్వా న వుట్ఠహిస్సామీతి ఏవం పటిపజ్జతీతి ¶ దస్సేతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. దేసనం పన భగవా నేయ్యపుగ్గలస్స వసేన అరహత్తనికూటేన నిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

కీటాగిరిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. పరిబ్బాజకవగ్గో

౧. తేవిజ్జవచ్ఛసుత్తవణ్ణనా

౧౮౫. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి తేవిజ్జవచ్ఛసుత్తం. తత్థ ఏకపుణ్డరీకేతి పుణ్డరీకో వుచ్చతి సేతమ్బరుక్ఖో, సో తస్మిం ఆరామే ఏకో పుణ్డరీకో అత్థీతి ఏకపుణ్డరీకో. ఏతదహోసీతి తత్థ పవిసితుకామతాయ అహోసి. చిరస్సం ఖో, భన్తేతి పకతియా ఆగతపుబ్బతం ఉపాదాయ. ధమ్మస్స చానుధమ్మన్తి ఇధ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ధమ్మో నామ, మహాజనస్స బ్యాకరణం అనుధమ్మో నామ. సేసం జీవకసుత్తే (మ. ని. ౨.౫౧ ఆదయో) వుత్తనయమేవ. న మే తేతి అననుఞ్ఞాయ ఠత్వా అనుఞ్ఞమ్పి పటిక్ఖిపతి. ‘‘సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీ అపరిసేసం ఞాణదస్సనం పటిజానాతీ’’తి హి ఇదం అనుజానితబ్బం సియా, – ‘‘చరతో చ మే…పే… పచ్చుపట్ఠిత’’న్తి ఇదం పన నానుజానితబ్బం. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన హి ఆవజ్జిత్వా పజానాతి. తస్మా అననుఞ్ఞాయ ఠత్వా అనుఞ్ఞమ్పి పటిక్ఖిపన్తో ఏవమాహ.

౧౮౬. ఆసవానం ఖయాతి ఏత్థ సకిం ఖీణానం ఆసవానం పున ఖేపేతబ్బాభావా యావదేవాతి న వుత్తం. పుబ్బేనివాసఞాణేన చేత్థ భగవా అతీతజాననగుణం దస్సేతి, దిబ్బచక్ఖుఞాణేన ¶ పచ్చుప్పన్నజాననగుణం, ఆసవక్ఖయఞాణేన లోకుత్తరగుణన్తి. ఇతి ఇమాహి తీహి విజ్జాహి సకలబుద్ధగుణే సంఖిపిత్వా కథేసి.

గిహిసంయోజనన్తి గిహిబన్ధనం గిహిపరిక్ఖారేసు నికన్తిం. నత్థి ఖో వచ్ఛాతి గిహిసంయోజనం అప్పహాయ దుక్ఖస్సన్తకరో నామ నత్థి. యేపి హి సన్తతిమహామత్తో ఉగ్గసేనో సేట్ఠిపుత్తో వీతసోకదారకోతి గిహిలిఙ్గే ఠితావ అరహత్తం పత్తా, తేపి మగ్గేన సబ్బసఙ్ఖారేసు నికన్తిం ¶ సుక్ఖాపేత్వా పత్తా. తం పత్వా పన న తేన లిఙ్గేన అట్ఠంసు, గిహిలిఙ్గం నామేతం హీనం, ఉత్తమగుణం ధారేతుం న సక్కోతి. తస్మా తత్థ ఠితో అరహత్తం పత్వా తందివసమేవ పబ్బజతి వా పరినిబ్బాతి వా. భూమదేవతా పన తిట్ఠన్తి. కస్మా? నిలీయనోకాసస్స అత్థితాయ. సేసకామభవే మనుస్సేసు సోతాపన్నాదయో తయో తిట్ఠన్తి, కామావచరదేవేసు ¶ సోతాపన్నా సకదాగామినో చ, అనాగామిఖీణాసవా పనేత్థ న తిట్ఠన్తి. కస్మా? తఞ్హి ఠానం లళితజనస్స ఆవాసో, నత్థి తత్థ తేసం పవివేకారహం పటిచ్ఛన్నట్ఠానఞ్చ. ఇతి తత్థ ఖీణాసవో పరినిబ్బాతి, అనాగామీ చవిత్వా సుద్ధావాసే నిబ్బత్తతి. కామావచరదేవతో ఉపరి పన చత్తారోపి అరియా తిట్ఠన్తి.

సోపాసి కమ్మవాదీతి సోపి కమ్మవాదీ అహోసి, కిరియమ్పి న పటిబాహిత్థ. తఞ్హి ఏకనవుతికప్పమత్థకే అత్తానంయేవ గహేత్వా కథేతి. తదా కిర మహాసత్తో పాసణ్డపరిగ్గణ్హనత్థం పబ్బజితో తస్సపి పాసణ్డస్స నిప్ఫలభావం ¶ జానిత్వా వీరియం న హాపేసి, కిరియవాదీ హుత్వా సగ్గే నిబ్బత్తతి. తస్మా ఏవమాహ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

తేవిజ్జవచ్ఛసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అగ్గివచ్ఛసుత్తవణ్ణనా

౧౮౭. ఏవం ¶ మే సుతన్తి అగ్గివచ్ఛసుత్తం. తత్థ న ఖో అహన్తి పఠమవారే నాహం సస్సతదిట్ఠికోతి వదతి, దుతియే నాహం ఉచ్ఛేదదిట్ఠికోతి. ఏవం అన్తానన్తికాదివసేన సబ్బవారేసు పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో. హోతి చ న చ హోతీతి అయం పనేత్థ ఏకచ్చసస్సతవాదో. నేవ హోతి న న హోతీతి అయం అమరావిక్ఖేపోతి వేదితబ్బో.

౧౮౯. సదుక్ఖన్తి కిలేసదుక్ఖేన చేవ విపాకదుక్ఖేన చ సదుక్ఖం. సవిఘాతన్తి తేసంయేవ ద్విన్నం వసేన సఉపఘాతకం. సఉపాయాసన్తి తేసంయేవ వసేన సఉపాయాసం. సపరిళాహన్తి తేసంయేవ వసేన సపరిళాహం.

కిఞ్చి దిట్ఠిగతన్తి కాచి ఏకా దిట్ఠిపి రుచ్చిత్వా ఖమాపేత్వా గహితా అత్థీతి పుచ్ఛతి. అపనీతన్తి నీహటం అపవిద్ధం. దిట్ఠన్తి పఞ్ఞాయ దిట్ఠం. తస్మాతి యస్మా పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయవయం అద్దస, తస్మా. సబ్బమఞ్ఞితానన్తి ¶ సబ్బేసం తిణ్ణమ్పి తణ్హాదిట్ఠిమానమఞ్ఞితానం. మథితానన్తి తేసంయేవ వేవచనం. ఇదాని తాని విభజిత్వా దస్సేన్తో సబ్బఅహంకార-మమంకార-మానానుసయానన్తి ఆహ. ఏత్థ ¶ హి అహంకారో దిట్ఠి, మమంకారో తణ్హా, మానానుసయో మానో. అనుపాదా విముత్తోతి చతూహి ఉపాదానేహి కఞ్చి ధమ్మం అనుపాదియిత్వా విముత్తో.

౧౯౦. న ఉపేతీతి న యుజ్జతి. ఏత్థ చ ‘‘న ఉపపజ్జతీ’’తి ఇదం అనుజానితబ్బం సియా. యస్మా పన ఏవం వుత్తే సో పరిబ్బాజకో ఉచ్ఛేదం గణ్హేయ్య, ఉపపజ్జతీతి పన సస్సతమేవ, ఉపపజ్జతి చ న చ ఉపపజ్జతీతి ఏకచ్చసస్సతం, నేవ ఉపపజ్జతి న న ఉపపజ్జతీతి అమరావిక్ఖేపం, తస్మా భగవా – ‘‘అయం అప్పతిట్ఠో అనాలమ్బో హోతు, సుఖపవేసనట్ఠానం మా లభతూ’’తి అననుఞ్ఞాయ ఠత్వా అనుఞ్ఞమ్పి పటిక్ఖిపి. అలన్తి సమత్థం పరియత్తం ¶ . ధమ్మోతి పచ్చయాకారధమ్మో. అఞ్ఞత్రయోగేనాతి అఞ్ఞత్థ పయోగేన. అఞ్ఞత్రాచరియకేనాతి పచ్చయాకారం అజానన్తానం అఞ్ఞేసం ఆచరియానం సన్తికే వసన్తేన.

౧౯౧. తేన హి వచ్ఛాతి యస్మా త్వం సమ్మోహమాపాదిన్తి వదసి, తస్మా తంయేవేత్థ పటిపుచ్ఛిస్సామి. అనాహారో ¶ నిబ్బుతోతి అప్పచ్చయో నిబ్బుతో.

౧౯౨. యేన రూపేనాతి యేన రూపేన సత్తసఙ్ఖాతం తథాగతం రూపీతి పఞ్ఞాపేయ్య. గమ్భీరోతి గుణగమ్భీరో. అప్పమేయ్యోతి పమాణం గణ్హితుం న సక్కుణేయ్యో. దుప్పరియోగాళ్హోతి దుఓగాహో దుజ్జానో. సేయ్యథాపి మహాసముద్దోతి యథా మహాసముద్దో గమ్భీరో అప్పమేయ్యో దుజ్జానో, ఏవమేవ ఖీణాసవోపి. తం ఆరబ్భ ఉపపజ్జతీతిఆది సబ్బం న యుజ్జతి. కథం? యథా పరినిబ్బుతం అగ్గిం ఆరబ్భ పురత్థిమం దిసం గతోతిఆది సబ్బం న యుజ్జతి, ఏవం.

అనిచ్చతాతి అనిచ్చతాయ. సారే పతిట్ఠితన్తి లోకుత్తరధమ్మసారే పతిట్ఠితం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అగ్గివచ్ఛసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహావచ్ఛసుత్తవణ్ణనా

౧౯౩. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి మహావచ్ఛసుత్తం. తత్థ సహకథీతి సద్ధింవాదో, బహుం మయా తుమ్హేహి సద్ధిం కథితపుబ్బన్తి కథం సారేతి మేత్తిం ఘటేతి. పురిమాని హి ద్వే సుత్తాని ఏతస్సేవ కథితాని, సంయుత్తకే అబ్యాకతసంయుత్తం (సం. ని. ౪.౪౧౬ ఆదయో) నామ ఏతస్సేవ కథితం – ‘‘కిం ను ఖో, భో గోతమ, సస్సతో లోకో ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞన్తి ¶ అబ్యాకతమేత’’న్తి ఏవం ఏకుత్తరనికాయేపి ఇమినా సద్ధిం కథితం అత్థియేవ. తస్మా ఏవమాహ. సమ్మాసమ్బుద్ధోపి తస్స ఆగతాగతస్స సఙ్గహం కత్వా ఓకాసమకాసియేవ. కస్మా? అయఞ్హి సస్సతదిట్ఠికో, సస్సతదిట్ఠికా చ సీఘం లద్ధిం న విస్సజ్జేన్తి, వసాతేలమక్ఖితపిలోతికా వియ చిరేన సుజ్ఝన్తి. పస్సతి చ భగవా – ‘‘అయం పరిబ్బాజకో కాలే గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే లద్ధిం విస్సజ్జేత్వా మమ సన్తికే పబ్బజిత్వా ఛ అభిఞ్ఞాయో సచ్ఛికత్వా అభిఞ్ఞాతసావకో భవిస్సతీ’’తి. తస్మా తస్స ఆగతాగతస్స సఙ్గహం కత్వా ఓకాసమకాసియేవ. ఇదం పనస్స పచ్ఛిమగమనం. సో హి ఇమస్మిం సుత్తే తరణం వా హోతు అతరణం వా, యట్ఠిం ఓతరిత్వా ఉదకే పతమానో వియ సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గన్త్వా పబ్బజిస్సామీతి సన్నిట్ఠానం కత్వా ఆగతో. తస్మా ధమ్మదేసనం యాచన్తో సాధు మే భవం గోతమోతిఆదిమాహ. తస్స భగవా మూలవసేన సంఖిత్తదేసనం, కమ్మపథవసేన విత్థారదేసనం దేసేసి. మూలవసేన చేత్థ అతిసంఖిత్తా దేసనా, కమ్మపథవసేన సంఖిత్తా విత్థారసదిసా. బుద్ధానం పన నిప్పరియాయేన విత్థారదేసనా నామ నత్థి. చతువీసతిసమన్తపట్ఠానమ్పి హి సత్తపకరణే అభిధమ్మపిటకే చ సబ్బం సంఖిత్తమేవ. తస్మా మూలవసేనాపి కమ్మపథవసేనాపి సంఖిత్తమేవ దేసేసీతి వేదితబ్బో.

౧౯౪. తత్థ పాణాతిపాతా వేరమణీ కుసలన్తిఆదీసు పటిపాటియా సత్తధమ్మా కామావచరా, అనభిజ్ఝాదయో తయో చతుభూమికాపి వట్టన్తి.

యతో ¶ ఖో, వచ్ఛ, భిక్ఖునోతి కిఞ్చాపి అనియమేత్వా వుత్తం, యథా పన జీవకసుత్తే చ చఙ్కీసుత్తే చ, ఏవం ఇమస్మిం సుత్తే చ అత్తానమేవ సన్ధాయేతం భగవతా వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౧౯౫. అత్థి ¶ ¶ పనాతి కిం పుచ్ఛామీతి పుచ్ఛతి? అయం కిరస్స లద్ధి – ‘‘తస్మిం తస్మిం సాసనే సత్థావ అరహా హోతి, సావకో పన అరహత్తం పత్తుం సమత్థో నత్థి. సమణో చ గోతమో ‘యతో ఖో, వచ్ఛ, భిక్ఖునో’తి ఏకం భిక్ఖుం కథేన్తో వియ కథేతి, అత్థి ను ఖో సమణస్స గోతమస్స సావకో అరహత్తప్పత్తో’’తి. ఏతమత్థం పుచ్ఛిస్సామీతి పుచ్ఛతి. తత్థ తిట్ఠతూతి భవం తావ గోతమో తిట్ఠతు, భవఞ్హి లోకే పాకటో అరహాతి అత్థో. తస్మిం బ్యాకతే ఉత్తరి భిక్ఖునీఆదీనం వసేన పఞ్హం పుచ్ఛి, భగవాపిస్స బ్యాకాసి.

౧౯౬. ఆరాధకోతి సమ్పాదకో పరిపూరకో.

౧౯౭. సేఖాయ విజ్జాయ పత్తబ్బన్తి హేట్ఠిమఫలత్తయం పత్తబ్బం. తం సబ్బం మయా అనుప్పత్తన్తి వదతి. వితణ్డవాదీ పనాహ – ‘‘కతమే ధమ్మా సేక్ఖా? చత్తారో మగ్గా అపరియాపన్నా హేట్ఠిమాని చ తీణి సామఞ్ఞఫలానీ’’తి (ధ. స. ౧౦౨౩) వచనతో అరహత్తమగ్గోపి అనేన పత్తోయేవ. ఫలం పన అపత్తం, తస్స పత్తియా ఉత్తరి యోగం కథాపేతీతి. సో ఏవం సఞ్ఞాపేతబ్బో –

‘‘యో ¶ వే కిలేసాని పహాయ పఞ్చ,

పరిపుణ్ణసేఖో అపరిహానధమ్మో;

చేతోవసిప్పత్తో సమాహితిన్ద్రియో,

స వే ఠితత్తోతి నరో పవుచ్చతీ’’తి. (అ. ని. ౪.౫);

అనాగామిపుగ్గలో హి ఏకన్తపరిపుణ్ణసేఖో. తం సన్ధాయ ‘‘సేఖాయ విజ్జాయ పత్తబ్బ’’న్తి ఆహ. మగ్గస్స పన ఏకచిత్తక్ఖణికత్తా తత్థ ఠితస్స పుచ్ఛా నామ నత్థి. ఇమినా సుత్తేన మగ్గోపి బహుచిత్తక్ఖణికో హోతూతి చే. ఏతం న బుద్ధవచనం, వుత్తగాథాయ చ అత్థో విరుజ్ఝతి. తస్మా అనాగామిఫలే ఠత్వా అరహత్తమగ్గస్స విపస్సనం కథాపేతీతి వేదితబ్బో. యస్మా పనస్స న కేవలం సుద్ధఅరహత్తస్సేవ ఉపనిస్సయో, ఛన్నమ్పి అభిఞ్ఞానం ఉపనిస్సయో అత్థి, తస్మా భగవా – ‘‘ఏవమయం సమథే కమ్మం కత్వా పఞ్చ అభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేస్సతి ¶ , విపస్సనాయ కమ్మం కత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతి. ఏవం ఛళభిఞ్ఞో మహాసావకో భవిస్సతీ’’తి విపస్సనామత్తం అకథేత్వా సమథవిపస్సనా ఆచిక్ఖి.

౧౯౮. సతి ¶ సతిఆయతనేతి సతి సతికారణే. కిఞ్చేత్థ కారణం? అభిఞ్ఞా వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం వా అవసానే పన అరహత్తం వా కారణం అరహత్తస్స విపస్సనా వాతి వేదితబ్బం.

౨౦౦. పరిచిణ్ణో మే భగవాతి సత్త హి సేఖా భగవన్తం పరిచరన్తి నామ, ఖీణాసవేన భగవా పరిచిణ్ణో హోతి. ఇతి సఙ్ఖేపేన అరహత్తం బ్యాకరోన్తో థేరో ఏవమాహ. తే పన భిక్ఖూ తమత్థం న జానింసు, అజానన్తావ తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా. భగవతో ఆరోచేసుం. దేవతాతి తేసం గుణానం లాభీ దేవతా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహావచ్ఛసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. దీఘనఖసుత్తవణ్ణనా

౨౦౧. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి దీఘనఖసుత్తం. తత్థ సూకరఖతాయన్తి సూకరఖతాతి ఏవంనామకే లేణే. కస్సపబుద్ధకాలే కిర తం లేణం ఏకస్మిం బుద్ధన్తరే పథవియా వడ్ఢమానాయ అన్తోభూమిగతం జాతం. అథేకదివసం ఏకో సూకరో తస్స ఛదనపరియన్తసమీపే పంసుం ఖణి. దేవే వుట్టే పంసుధోతో ఛదనపరియన్తో పాకటో అహోసి. ఏకో వనచరకో దిస్వా – ‘‘పుబ్బే సీలవన్తేహి పరిభుత్తలేణేన భవితబ్బం, పటిజగ్గిస్సామి న’’న్తి సమన్తతో పంసుం అపనేత్వా లేణం సోధేత్వా కుట్టపరిక్ఖేపం కత్వా ద్వారవాతపానం యోజేత్వా సుపరినిట్ఠిత-సుధాకమ్మచిత్తకమ్మరజతపట్టసదిసాయ వాలుకాయ సన్థతపరివేణం లేణం కత్వా మఞ్చపీఠం పఞ్ఞాపేత్వా భగవతో వసనత్థాయ అదాసి. లేణం గమ్భీరం అహోసి ఓతరిత్వా అభిరుహితబ్బం. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

దీఘనఖోతి తస్స పరిబ్బాజకస్స నామం. ఉపసఙ్కమీతి కస్మా ఉపసఙ్కమి? సో కిర థేరే అడ్ఢమాసపబ్బజితే చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం మాతులో అఞ్ఞం పాసణ్డం గన్త్వా న చిరం తిట్ఠతి, ఇదాని పనస్స సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గతస్స అడ్ఢమాసో జాతో. పవత్తిమ్పిస్స న సుణామి, ఓజవన్తం ¶ ను ఖో సాసనం, జానిస్సామి న’’న్తి గన్తుకామో జాతో. తస్మా ఉపసఙ్కమి. ఏకమన్తం ఠితోతి తస్మిం కిర సమయే థేరో భగవన్తం బీజయమానో ఠితో హోతి, పరిబ్బాజకో మాతులే ¶ హిరోత్తప్పేన ఠితకోవ పఞ్హం పుచ్ఛి. తేన వుత్తం ‘‘ఏకమన్తం ఠితో’’తి.

సబ్బం మే నక్ఖమతీతి సబ్బా మే ఉపపత్తియో నక్ఖమన్తి, పటిసన్ధియో నక్ఖమన్తీతి అధిప్పాయేన వదతి. ఏత్తావతానేన ‘‘ఉచ్ఛేదవాదోహమస్మీ’’తి దీపితం హోతి. భగవా పనస్స అధిప్పాయం ముఞ్చిత్వా అక్ఖరే తావ దోసం దస్సేన్తో యాపి ఖో తేతిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాపి తే దిట్ఠి నక్ఖమతీతి ఏసాపి తే పఠమం రుచ్చిత్వా ఖమాపేత్వా గహితదిట్ఠి నక్ఖమతీతి. ఏసా చే మే, భో గోతమ, దిట్ఠి ఖమేయ్యాతి మయ్హఞ్హి సబ్బం నక్ఖమతీతి దిట్ఠి, తస్స మయ్హం యా ఏసా సబ్బం మే నక్ఖమతీతి దిట్ఠి, ఏసా మే ఖమేయ్య. యం తం ‘‘సబ్బం మే నక్ఖమతీ’’తి వుత్తం, తమ్పిస్స తాదిసమేవ. యథా సబ్బగహణేన గహితాపి అయం దిట్ఠి ఖమతి, ఏవమేవం తమ్పి ఖమేయ్య ¶ . ఏవం అత్తనో వాదే ఆరోపితం దోసం ఞత్వా తం పరిహరామీతి సఞ్ఞాయ వదతి, అత్థతో పనస్స ‘‘ఏసా దిట్ఠి న మే ఖమతీ’’తి ఆపజ్జతి. యస్స పనేసా న ఖమతి న రుచ్చతి, తస్సాయం తాయ దిట్ఠియా సబ్బం మే న ఖమతీతి దిట్ఠి రుచితం. తేన హి దిట్ఠిఅక్ఖమేన అరుచితేన భవితబ్బన్తి సబ్బం ఖమతీతి రుచ్చతీతి ఆపజ్జతి. న పనేస తం సమ్పటిచ్ఛతి, కేవలం తస్సాపి ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా ఉచ్ఛేదమేవ గణ్హాతి. తేనాహ భగవా అతో ఖో తే, అగ్గివేస్సన,…పే… అఞ్ఞఞ్చ దిట్ఠిం ఉపాదియన్తీతి. తత్థ అతోతి పజహనకేసు నిస్సక్కం, యే పజహన్తి, తేహి యే నప్పజహన్తీతి వుచ్చియన్తి, తేవ బహుతరాతి అత్థో. బహూ హి బహుతరాతి ఏత్థ హికారో నిపాతమత్తం, బహూ బహుతరాతి అత్థో. పరతో ¶ తనూ హి తనుతరాతి పదేపి ఏసేవ నయో. యే ఏవమాహంసూతి యే ఏవం వదన్తి. తఞ్చేవ దిట్ఠిం నప్పజహన్తి, అఞ్ఞఞ్చ దిట్ఠిం ఉపాదియన్తీతి మూలదస్సనం నప్పజహన్తి, అపరదస్సనం ఉపాదియన్తి.

ఏత్థ చ సస్సతం గహేత్వా తమ్పి అప్పహాయ ఉచ్ఛేదం వా ఏకచ్చసస్సతం వా గహేతుం న సక్కా, ఉచ్ఛేదమ్పి గహేత్వా తం అప్పహాయ సస్సతం వా ఏకచ్చసస్సతం వా న సక్కా గహేతుం, ఏకచ్చసస్సతమ్పి గహేత్వా తం అప్పహాయ సస్సతం వా ఉచ్ఛేదం వా న సక్కా గహేతుం. మూలసస్సతం పన అప్పహాయ ¶ అఞ్ఞం సస్సతమేవ సక్కా గహేతుం. కథం? ఏకస్మిఞ్హి సమయే ‘‘రూపం సస్సత’’న్తి గహేత్వా అపరస్మిం సమయే ‘‘న సుద్ధరూపమేవ సస్సతం, వేదనాపి సస్సతా, విఞ్ఞాణమ్పి సస్సత’’న్తి గణ్హాతి. ఉచ్ఛేదేపి ఏకచ్చసస్సతేపి ఏసేవ నయో. యథా చ ఖన్ధేసు, ఏవం ఆయతనేసుపి యోజేతబ్బం. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘తఞ్చేవ దిట్ఠిం నప్పజహన్తి, అఞ్ఞఞ్చ దిట్ఠిం ఉపాదియన్తీ’’తి.

దుతియవారే అతోతి అప్పజహనకేసు నిస్సక్కం, యే నప్పజహన్తి, తేహి, యే పజహన్తీతి వుచ్చియన్తి, తేవ తనుతరా అప్పతరాతి అత్థో. తఞ్చేవ దిట్ఠిం పజహన్తి, అఞ్ఞఞ్చ దిట్ఠిం న ఉపాదియన్తీతి తఞ్చ మూలదస్సనం పజహన్తి, అఞ్ఞఞ్చ దస్సనం న గణ్హన్తి. కథం? ఏకస్మిఞ్హి సమయే ‘‘రూపం సస్సత’’న్తి గహేత్వా అపరస్మిం సమయే తత్థ ఆదీనవం దిస్వా ‘‘ఓళారికమేతం మయ్హం దస్సన’’న్తి పజహతి ‘‘న కేవలఞ్చ రూపం సస్సతన్తి దస్సనమేవ ఓళారికం, వేదనాపి సస్సతా…పే… విఞ్ఞాణమ్పి సస్సతన్తి దస్సనం ఓళారికమేవా’’తి విస్సజ్జేతి ¶ . ఉచ్ఛేదేపి ఏకచ్చసస్సతేపి ఏసేవ నయో. యథా చ ఖన్ధేసు, ఏవం ఆయతనేసుపి యోజేతబ్బం. ఏవం తఞ్చ మూలదస్సనం పజహన్తి, అఞ్ఞఞ్చ దస్సనం న గణ్హన్తి.

సన్తగ్గివేస్సనాతి ¶ కస్మా ఆరభి? అయం ఉచ్ఛేదలద్ధికో అత్తనో లద్ధిం నిగూహతి, తస్సా పన లద్ధియా వణ్ణే వుచ్చమానే అత్తనో లద్ధిం పాతుకరిస్సతీతి తిస్సో లద్ధియో ఏకతో దస్సేత్వా విభజితుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

సారాగాయ సన్తికేతిఆదీసు రాగవసేన వట్టే రజ్జనస్స ఆసన్నా తణ్హాదిట్ఠిసంయోజనేన వట్టసంయోజనస్స సన్తికే. అభినన్దనాయాతి తణ్హాదిట్ఠివసేనేవ గిలిత్వా పరియాదియనస్స గహణస్స చ ఆసన్నాతి అత్థో. అసారాగాయ సన్తికేతిఆదీసు వట్టే అరజ్జనస్స ఆసన్నాతిఆదినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ సస్సతదస్సనం అప్పసావజ్జం దన్ధవిరాగం, ఉచ్ఛేదదస్సనం మహాసావజ్జం ఖిప్పవిరాగం. కథం? సస్సతవాదీ హి ఇధలోకం పరలోకఞ్చ అత్థీతి జానాతి, సుకతదుక్కటానం ఫలం అత్థీతి జానాతి, కుసలం కరోతి, అకుసలం కరోన్తో భాయతి, వట్టం అస్సాదేతి, అభినన్దతి. బుద్ధానం ¶ వా బుద్ధసావకానం వా సమ్ముఖీభూతో సీఘం లద్ధిం జహితుం న సక్కోతి. తస్మా తం సస్సతదస్సనం అప్పసావజ్జం దన్ధవిరాగన్తి వుచ్చతి. ఉచ్ఛేదవాదీ పన ఇధలోకపరలోకం అత్థీతి జానాతి, సుకతదుక్కటానం ఫలం అత్థీతి జానాతి, కుసలం న కరోతి, అకుసలం కరోన్తో న భాయతి, వట్టం న అస్సాదేతి, నాభినన్దతి, బుద్ధానం వా బుద్ధసావకానం వా సమ్ముఖీభావే సీఘం దస్సనం పజహతి. పారమియో పూరేతుం సక్కోన్తో బుద్ధో హుత్వా, అసక్కోన్తో అభినీహారం కత్వా సావకో హుత్వా పరినిబ్బాయతి. తస్మా ఉచ్ఛేదదస్సనం మహాసావజ్జం ఖిప్పవిరాగన్తి వుచ్చతి.

౨౦౨. సో పన పరిబ్బాజకో ఏతమత్థం ¶ అసల్లక్ఖేత్వా – ‘‘మయ్హం దస్సనం సంవణ్ణేతి పసంసతి, అద్ధా మే సున్దరం దస్సన’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా ఉక్కంసేతి మే భవన్తిఆదిమాహ.

ఇదాని యస్మా అయం పరిబ్బాజకో కఞ్జియేనేవ తిత్తకాలాబు, ఉచ్ఛేదదస్సనేనేవ పూరితో, సో ¶ యథా కఞ్జియం అప్పహాయ న సక్కా లాబుమ్హి తేలఫాణితాదీని పక్ఖిపితుం, పక్ఖిత్తానిపి న గణ్హాతి, ఏవమేవం తం లద్ధిం అప్పహాయ అభబ్బో మగ్గఫలానం లాభాయ, తస్మా లద్ధిం జహాపనత్థం తత్రగ్గివేస్సనాతిఆది ఆరద్ధం. విగ్గహోతి కలహో. ఏవమేతాసం దిట్ఠీనం పహానం హోతీతి ఏవం విగ్గహాదిఆదీనవం దిస్వా తాసం దిట్ఠీనం పహానం హోతి. సో హి పరిబ్బాజకో ‘‘కిం మే ఇమినా విగ్గహాదినా’’తి తం ఉచ్ఛేదదస్సనం పజహతి.

౨౦౫. అథస్స భగవా వమితకఞ్జియే లాబుమ్హి సప్పిఫాణితాదీని పక్ఖిపన్తో వియ హదయే అమతోసధం పూరేస్సామీతి విపస్సనం ఆచిక్ఖన్తో అయం ఖో పన, అగ్గివేస్సన, కాయోతిఆదిమాహ. తస్సత్థో వమ్మికసుత్తే వుత్తో. అనిచ్చతోతిఆదీనిపి హేట్ఠా విత్థారితానేవ. యో కాయస్మిం కాయఛన్దోతి యా కాయస్మిం తణ్హా. స్నేహోతి తణ్హాస్నేహోవ. కాయన్వయతాతి కాయానుగమనభావో, కాయం అనుగచ్ఛనకకిలేసోతి అత్థో.

ఏవం రూపకమ్మట్ఠానం దస్సేత్వా ఇదాని అరూపకమ్మట్ఠానం దస్సేన్తో తిస్సో ఖోతిఆదిమాహ. పున తాసంయేవ వేదనానం అసమ్మిస్సభావం దస్సేన్తో యస్మిం, అగ్గివేస్సన, సమయేతిఆదిమాహ. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో ¶ ¶ – యస్మిం సమయే సుఖాదీసు ఏకం వేదనం వేదయతి, తస్మిం సమయే అఞ్ఞా వేదనా అత్తనో వారం వా ఓకాసం వా ఓలోకయమానా నిసిన్నా నామ నత్థి, అథ ఖో అనుప్పన్నావ హోన్తి భిన్నఉదకపుప్ఫుళా వియ చ అన్తరహితా వా. సుఖాపి ఖోతిఆది తాసం వేదనానం చుణ్ణవిచుణ్ణభావదస్సనత్థం వుత్తం.

న కేనచి సంవదతీతి తస్సతం గహేత్వా ‘‘సస్సతవాదీ అహ’’న్తి ఉచ్ఛేదవాదినాపి సద్ధిం న సంవదతి, తమేవ గహేత్వా ‘‘సస్సతవాదీ అహ’’న్తి ఏకచ్చసస్సతవాదినా సద్ధిం న వివదతి. ఏవం తయోపి వాదా పరివత్తేత్వా యోజేతబ్బా. యఞ్చ లోకే వుత్తన్తి యం లోకే కథితం వోహరితం, తేన వోహరతి అపరామసన్తో కిఞ్చి ధమ్మం పరామాసగ్గాహేన అగ్గణ్హన్తో. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘యో హోతి భిక్ఖు అరహం కతావీ,

ఖీణాసవో అన్తిమదేహధారీ;

అహం ¶ వదామీతిపి సో వదేయ్య,

మమం వదన్తీతిపి సో వదేయ్య;

లోకే సమఞ్ఞం కుసలో విదిత్వా,

వోహారమత్తేన సో వోహరేయ్యా’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫);

అపరమ్పి వుత్తం – ‘‘ఇమా ఖో చిత్త లోకసమఞ్ఞా లోకనిరుత్తియో లోకవోహారా లోకపఞ్ఞత్తియో, యాహి తథాగతో వోహరతి అపరామస’’న్తి (దీ. ని. ౧.౪౪౦).

౨౦౬. అభిఞ్ఞాపహానమాహాతి సస్సతాదీసు తేసం తేసం ధమ్మానం సస్సతం అభిఞ్ఞాయ జానిత్వా సస్సతస్స పహానమాహ, ఉచ్ఛేదం, ఏకచ్చసస్సతం అభిఞ్ఞాయ ఏకచ్చసస్సతస్స పహానం వదతి. రూపం అభిఞ్ఞాయ రూపస్స పహానం వదతీతిఆదినా నయేనేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

పటిసఞ్చిక్ఖతోతి ¶ పచ్చవేక్ఖన్తస్స. అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చీతి అనుప్పాదనిరోధేన నిరుద్ధేహి ఆసవేహి అగ్గహేత్వావ చిత్తం విముచ్చి. ఏత్తావతా చేస పరస్స వడ్ఢితం భత్తం భుఞ్జిత్వా ఖుదం వినోదేన్తో వియ పరస్స ¶ ఆరద్ధాయ ధమ్మదేసనాయ ఞాణం పేసేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తఞ్చేవ పత్తో, సావకపారమీఞాణస్స చ మత్థకం, సోళస చ పఞ్ఞా పటివిజ్ఝిత్వా ఠితో. దీఘనఖో పన సోతాపత్తిఫలం పత్వా సరణేసు పతిట్ఠితో.

భగవా పన ఇమం దేసనం సూరియే ధరమానేయేవ నిట్ఠాపేత్వా గిజ్ఝకూటా ఓరుయ్హ వేళువనం గన్త్వా సావకసన్నిపాతమకాసి, చతురఙ్గసమన్నాగతో సన్నిపాతో అహోసి. తత్రిమాని అఙ్గాని – మాఘనక్ఖత్తేన యుత్తో పుణ్ణమఉపోసథదివసో, కేనచి అనామన్తితాని హుత్వా అత్తనోయేవ ధమ్మతాయ సన్నిపతితాని అడ్ఢతేలసాని భిక్ఖుసతాని, తేసు ఏకోపి పుథుజ్జనో వా సోతాపన్న-సకదాగామి-అనాగామి-సుక్ఖవిపస్సక-అరహన్తేసు వా అఞ్ఞతరో నత్థి, సబ్బే ఛళభిఞ్ఞావ, ఏకోపి చేత్థ సత్థకేన కేసే ఛిన్దిత్వా పబ్బజితో నామ నత్థి, సబ్బే ఏహిభిక్ఖునోయేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

దీఘనఖసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. మాగణ్డియసుత్తవణ్ణనా

౨౦౭. ఏవం ¶ మే సుతన్తి మాగణ్డియసుత్తం. తత్థ అగ్యాగారేతి అగ్గిహోమసాలయం. తిణసన్థారకేతి ద్వే మాగణ్డియా మాతులో చ భాగినేయ్యో చ. తేసు మాతులో పబ్బజిత్వా అరహత్తం పత్తో, భాగినేయ్యోపి ¶ సఉపనిస్సయో నచిరస్సేవ పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతి. అథస్స భగవా ఉపనిస్సయం దిస్వా రమణీయం దేవగబ్భసదిసం గన్ధకుటిం పహాయ తత్థ ఛారికతిణకచవరాదీహి ఉక్లాపే అగ్యాగారే తిణసన్థారకం పఞ్ఞాపేత్వా పరసఙ్గహకరణత్థం కతిపాహం వసిత్థ. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. తేనుపసఙ్కమీతి న కేవలం తందివసమేవ, యస్మా పన తం అగ్యాగారం గామూపచారే దారకదారికాహి ఓకిణ్ణం అవివిత్తం, తస్మా భగవా నిచ్చకాలమ్పి దివసభాగం తస్మిం వనసణ్డే వీతినామేత్వా సాయం వాసత్థాయ తత్థ ఉపగచ్ఛతి.

అద్దసా ¶ ఖో…పే… తిణసన్థారకం పఞ్ఞత్తన్తి భగవా అఞ్ఞేసు దివసేసు తిణసన్థారకం సఙ్ఘరిత్వా సఞ్ఞాణం కత్వా గచ్ఛతి, తందివసం పన పఞ్ఞపేత్వావ అగమాసి. కస్మా? తదా హి పచ్చూససమయే లోకం ఓలోకేత్వావ అద్దస – ‘‘అజ్జ మాగణ్డియో ఇధాగన్త్వా ఇమం తిణసన్థారకం దిస్వా భారద్వాజేన సద్ధిం తిణసన్థారకం ఆరబ్భ కథాసల్లాపం కరిస్సతి, అథాహం ఆగన్త్వా ధమ్మం దేసేస్సామి, సో ధమ్మం సుత్వా మమ సన్తికే పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతి. పరేసం సఙ్గహకరణత్థమేవ హి మయా పారమియో పూరితా’’తి తిణసన్థారకం పఞ్ఞపేత్వావ అగమాసి.

సమణసేయ్యానురూపం మఞ్ఞేతి ఇమం తిణసన్థారకం ‘‘సమణస్స అనుచ్ఛవికా సేయ్యా’’తి మఞ్ఞామి. న చ అసఞ్ఞతసమణస్స నివుత్థట్ఠానమేతం. తథాహేత్థ హత్థేన ఆకడ్ఢితట్ఠానం వా పాదేన ఆకడ్ఢితట్ఠానం వా సీసేన పహటట్ఠానం వా న పఞ్ఞాయతి, అనాకులో అనాకిణ్ణో అభిన్నో ¶ ఛేకేన చిత్తకారేన తూలికాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా పఞ్ఞత్తో వియ. సఞ్ఞతసమణస్స వసితట్ఠానం, కస్స భో వసితట్ఠానన్తి పుచ్ఛతి. భూనహునోతి హతవడ్ఢినో మరియాదకారకస్స. కస్మా ఏవమాహ? ఛసు ద్వారేసు వడ్ఢిపఞ్ఞాపనలద్ధికత్తా. అయఞ్హి తస్స లద్ధి – చక్ఖు బ్రూహేతబ్బం వడ్ఢేతబ్బం, అదిట్ఠం దక్ఖితబ్బం, దిట్ఠం సమతిక్కమితబ్బం. సోతం బ్రూహేతబ్బం వడ్ఢేతబ్బం, అసుతం ¶ సోతబ్బం, సుతం సమతిక్కమితబ్బం. ఘానం బ్రూహేతబ్బం వడ్ఢేతబ్బం, అఘాయితం ఘాయితబ్బం, ఘాయితం సమతిక్కమితబ్బం. జివ్హా బ్రూహేతబ్బా వడ్ఢేతబ్బా, అస్సాయితం సాయితబ్బం, సాయితం సమతిక్కమితబ్బం. కాయో బ్రూహేతబ్బో వడ్ఢేతబ్బో, అఫుట్ఠం ఫుసితబ్బం, ఫుట్ఠం సమతిక్కమితబ్బం. మనో బ్రూహేతబ్బో వడ్ఢేతబ్బో, అవిఞ్ఞాతం విజానితబ్బం, విఞ్ఞాతం సమతిక్కమితబ్బం. ఏవం సో ఛసు ద్వారేసు వడ్ఢిం పఞ్ఞపేతి. భగవా పన –

‘‘చక్ఖునా సంవరో సాధు, సాధు సోతేన సంవరో;

ఘానేన సంవరో సాధు, సాధు జివ్హాయ సంవరో.

కాయేన సంవరో సాధు, సాధు వాచాయ సంవరో;

మనసా సంవరో సాధు, సాధు సబ్బత్థ సంవరో;

సబ్బత్థ సంవుతో భిక్ఖు, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౩౬౦-౩౬౧) –

ఛసు ¶ ద్వారేసు సంవరం పఞ్ఞపేతి. తస్మా సో ‘‘వడ్ఢిహతో సమణో గోతమో మరియాదకారకో’’తి మఞ్ఞమానో ‘‘భూనహునో’’తి ఆహ.

అరియే ఞాయే ధమ్మే కుసలేతి పరిసుద్ధే కారణధమ్మే అనవజ్జే. ఇమినా కిం దస్సేతి? ఏవరూపస్స నామ ఉగ్గతస్స పఞ్ఞాతస్స యసస్సినో ఉపరి వాచం భాసమానేన వీమంసిత్వా ఉపధారేత్వా ముఖే ఆరక్ఖం ఠపేత్వా భాసితబ్బో ¶ హోతి. తస్మా మా సహసా అభాసి, ముఖే ఆరక్ఖం ఠపేహీతి దస్సేతి. ఏవఞ్హి నో సుత్తే ఓచరతీతి యస్మా అమ్హాకం సుత్తే ఏవం ఆగచ్ఛతి, న మయం ముఖారుళ్హిచ్ఛామత్తం వదామ, సుత్తే చ నామ ఆగతం వదమానా కస్స భాయేయ్యామ, తస్మా సమ్ముఖాపి నం వదేయ్యామాతి అత్థో. అప్పోస్సుక్కోతి మమ రక్ఖనత్థాయ అనుస్సుక్కో అవావటో హుత్వాతి అత్థో. వుత్తోవ నం వదేయ్యాతి మయా వుత్తోవ హుత్వా అపుచ్ఛితోవ కథం సముట్ఠాపేత్వా అమ్బజమ్బూఆదీని గహేత్వా వియ అపూరయమానో మయా కథితనియామేన భవం భారద్వాజో వదేయ్య, వదస్సూతి అత్థో.

౨౦౮. అస్సోసి ¶ ఖోతి సత్థా ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బచక్ఖునా మాగణ్డియం తత్థ ఆగతం అద్దస, ద్విన్నం జనానం భాసమానానం దిబ్బసోతేన సద్దమ్పి అస్సోసి. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఫలసమాపత్తియా వుట్ఠితో. సంవిగ్గోతి పీతిసంవేగేన సంవిగ్గో చలితో కమ్పితో. తస్స కిర ఏతదహోసి – ‘‘నేవ మాగణ్డియేన సమణస్స గోతమస్స ఆరోచితం, న మయా. అమ్హే ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞో ఏత్థ తతియోపి నత్థి, సుతో భవిస్సతి అమ్హాకం సద్దో తిఖిణసోతేన పురిసేనా’’తి. అథస్స అబ్భన్తరే పీతి ఉప్పజ్జిత్వా నవనవుతిలోమకూపసహస్సాని ఉద్ధగ్గాని అకాసి. తేన వుత్తం ‘‘సంవిగ్గో లోమహట్ఠజాతో’’తి. అథ ¶ ఖో మాగణ్డియో పరిబ్బాజకోతి పరిబ్బాజకస్స పభిన్నముఖం వియ బీజం పరిపాకగతం ఞాణం, తస్మా సన్నిసీదితుం అసక్కోన్తో ఆహిణ్డమానో పున సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా ఏకమన్తం నిసీది. తం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో మాగణ్డియో’’తిఆది వుత్తం.

౨౦౯. సత్థా – ‘‘ఏవం కిర త్వం, మాగణ్డియ, మం అవచా’’తి అవత్వావ చక్ఖుం ఖో, మాగణ్డియాతి పరిబ్బాజకస్స ధమ్మదేసనం ఆరభి. తత్థ వసనట్ఠానట్ఠేన ¶ రూపం చక్ఖుస్స ఆరామోతి చక్ఖు రూపారామం. రూపే రతన్తి రూపరతం. రూపేన చక్ఖు ఆమోదితం పమోదితన్తి రూపసముదితం. దన్తన్తి నిబ్బిసేవనం. గుత్తన్తి గోపితం. రక్ఖితన్తి ఠపితరక్ఖం. సంవుతన్తి పిహితం. సంవరాయాతి పిధానత్థాయ.

౨౧౦. పరిచారితపుబ్బోతి అభిరమితపుబ్బో. రూపపరిళాహన్తి రూపం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనపరిళాహం. ఇమస్స పన తే, మాగణ్డియ, కిమస్స వచనీయన్తి ఇమస్స రూపం పరిగ్గణ్హిత్వా అరహత్తప్పత్తస్స ఖీణాసవస్స తయా కిం వచనం వత్తబ్బం అస్స, వుడ్ఢిహతో మరియాదకారకోతి ఇదం వత్తబ్బం, న వత్తబ్బన్తి పుచ్ఛతి. న కిఞ్చి, భో గోతమాతి, భో గోతమ, కిఞ్చి వత్తబ్బం నత్థి. సేసద్వారేసుపి ఏసేవ నయో.

౨౧౧. ఇదాని యస్మా తయా పఞ్చక్ఖన్ధే పరిగ్గహేత్వా అరహత్తప్పత్తస్స ఖీణాసవస్స కిఞ్చి వత్తబ్బం నత్థి, అహఞ్చ పఞ్చక్ఖన్ధే పరిగ్గహేత్వా ¶ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, తస్మా అహమ్పి తే న కిఞ్చి వత్తబ్బోతి దస్సేతుం అహం ఖో పనాతిఆదిమాహ. తస్స మయ్హం మాగణ్డియాతి గిహికాలే అత్తనో సమ్పత్తిం దస్సేన్తో ఆహ. తత్థ వస్సికోతిఆదీసు యత్థ సుఖం హోతి వస్సకాలే ¶ వసితుం, అయం వస్సికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పనేత్థ వచనత్థో – వస్సం వాసో వస్సం, వస్సం అరహతీతి వస్సికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ వస్సికో పాసాదో నాతిఉచ్చో హోతి నాతినీచో, ద్వారవాతపానానిపిస్స నాతితనూని నాతిబహూని, భూమత్థరణపచ్చత్థరణఖజ్జభోజ్జానిపేత్థ మిస్సకానేవ వట్టన్తి. హేమన్తికే థమ్భాపి భిత్తియోపి నీచా హోన్తి, ద్వారవాతపానాని తనుకాని సుఖుమచ్ఛిద్దాని. ఉణ్హపవేసనత్థాయ భిత్తినియూహాని నీహరీయన్తి. భూమత్థరణపచ్చత్థరణనివాసనపారుపనాని పనేత్థ ఉణ్హవీరియాని కమ్బలాదీని వట్టన్తి. ఖజ్జభోజ్జం సినిద్ధం కటుకసన్నిస్సితఞ్చ. గిమ్హికే థమ్భాపి భిత్తియోపి ఉచ్చా హోన్తి. ద్వారవాతపానాని పనేత్థ బహూని విపులజాలాని భవన్తి. భూమత్థరణాదీని దుకూలమయాని వట్టన్తి, ఖజ్జభోజ్జాని మధురరససీతవీరియాని. వాతపానసమీపేసు చేత్థ నవ చాటియో ఠపేత్వా ఉదకస్స పూరేత్వా నీలుప్పలాదీహి సఞ్ఛాదేన్తి. తేసు తేసు పదేసేసు ఉదకయన్తాని ¶ కరోన్తి, యేహి దేవే వస్సన్తే వియ ఉదకధారా నిక్ఖమన్తి.

బోధిసత్తస్స పన అట్ఠసతసువణ్ణఘటే చ రజతఘటే చ గన్ధోదకస్స పూరేత్వా నీలుప్పలగచ్ఛకే కత్వా సయనం పరివారేత్వా ఠపయింసు. మహన్తేసు లోహకటాహేసు ¶ గన్ధకలలం పూరేత్వా నీలుప్పలపదుమపుణ్డరీకాని రోపేత్వా ఉతుగ్గహణత్థాయ తత్థ తత్థ ఠపేసుం. సూరియరస్మీహి పుప్ఫాని పుప్ఫన్తి. నానావిధా భమరగణా పాసాదం పవిసిత్వా పుప్ఫేసు రసం గణ్హన్తా విచరన్తి. పాసాదో అతిసుగన్ధో హోతి. యమకభిత్తియా అన్తరే లోహనాళిం ఠపేత్వా నవభూమికపాసాదస్స ఉపరి ఆకాసఙ్గణే రతనమణ్డపమత్థకే సుఖుమచ్ఛిద్దకం జాలం బద్ధం అహోసి. ఏకస్మిం ఠానే సుక్ఖమహింసచమ్మం పసారేతి. బోధిసత్తస్స ఉదకకీళనవేలాయ మహింసచమ్మే పాసాణగుళే ఖిపన్తి, మేఘథనితసద్దో వియ హోతి. హేట్ఠా యన్తం పరివత్తేన్తి, ఉదకం అభిరుహిత్వా జాలమత్థకే పతతి, వస్సపతనసలిలం వియ హోతి. తదా బోధిసత్తో నీలపటం నివాసేతి, నీలపటం పారుపతి, నీలపసాధనం పసాధేతి. పరివారాపిస్స చత్తాలీసనాటకసహస్సాని నీలవత్థాభరణానేవ నీలవిలేపనాని హుత్వా మహాపురిసం పరివారేత్వా రతనమణ్డపం గచ్ఛన్తి. దివసభాగం ఉదకకీళం కీళన్తో సీతలం ఉతుసుఖం అనుభోతి.

పాసాదస్స చతూసు దిసాసు చత్తారో సరా హోన్తి. దివాకాలే నానావణ్ణసకుణగణా పాచీనసరతో ¶ వుట్ఠాయ విరవమానా పాసాదమత్థకేన పచ్ఛిమసరం గచ్ఛన్తి. పచ్ఛిమసరతో వుట్ఠాయ పాచీనసరం, ఉత్తరసరతో దక్ఖిణసరం, దక్ఖిణసరతో ఉత్తరసరం గచ్ఛన్తి, అన్తరవస్ససమయో వియ హోతి. హేమన్తికపాసాదో పన పఞ్చభూమికో అహోసి, వస్సికపాసాదో సత్తభూమికో.

నిప్పురిసేహీతి పురిసవిరహితేహి. న కేవలఞ్చేత్థ తూరియానేవ నిప్పురిసాని, సబ్బట్ఠానానిపి నిప్పురిసానేవ ¶ . దోవారికాపి ఇత్థియోవ, న్హాపనాదిపరికమ్మకరాపి ఇత్థియోవ. రాజా కిర – ‘‘తథారూపం ఇస్సరియసుఖసమ్పత్తిం అనుభవమానస్స పురిసం దిస్వా పరిసఙ్కా ఉప్పజ్జతి, సా మే పుత్తస్స ¶ మా అహోసీ’’తి సబ్బకిచ్చేసు ఇత్థియోవ ఠపేసి. తాయ రతియా రమమానోతి ఇదం చతుత్థజ్ఝానికఫలసమాపత్తిరతిం సన్ధాయ వుత్తం.

౨౧౨. గహపతి వా గహపతిపుత్తో వాతి ఏత్థ యస్మా ఖత్తియానం సేతచ్ఛత్తస్మింయేవ పత్థనా హోతి, మహా చ నేసం పపఞ్చో, బ్రాహ్మణా మన్తేహి అతిత్తా మన్తే గవేసన్తా విచరన్తి, గహపతినో పన ముద్దాగణనమత్తం ఉగ్గహితకాలతో పట్ఠాయ సమ్పత్తింయేవ అనుభవన్తి, తస్మా ఖత్తియబ్రాహ్మణే అగ్గహేత్వా ‘‘గహపతి వా గహపతిపుత్తో వా’’తి ఆహ. ఆవట్టేయ్యాతి మానుసకకామహేతు ఆవట్టో భవేయ్యాతి అత్థో. అభిక్కన్తతరాతి విసిట్ఠతరా. పణీతతరాతి అతప్పకతరా. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘కుసగ్గేనుదకమాదాయ, సముద్దే ఉదకం మినే;

ఏవం మానుసకా కామా, దిబ్బకామాన సన్తికే’’తి. (జా. ౨.౨౧.౩౮౯) –

సమధిగయ్హ తిట్ఠతీతి దిబ్బసుఖం గణ్హిత్వా తతో విసిట్ఠతరా హుత్వా తిట్ఠతి.

ఓపమ్మసంసన్దనం పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బం – గహపతిస్స పఞ్చహి కామగుణేహి సమఙ్గీభూతకాలో వియ బోధిసత్తస్స తీసు పాసాదేసు చత్తాలీససహస్సఇత్థిమజ్ఝే మోదనకాలో, తస్స సుచరితం పూరేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తకాలో వియ బోధిసత్తస్స అభినిక్ఖమనం కత్వా బోధిపల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతం పటివిద్ధకాలో ¶ , తస్స నన్దనవనే సమ్పత్తిం అనుభవనకాలో వియ తథాగతస్స చతుత్థజ్ఝానికఫలసమాపత్తిరతియా వీతివత్తనకాలో, తస్స మానుసకానం పఞ్చన్నం కామగుణానం ¶ అపత్థనకాలో వియ తథాగతస్స చతుత్థజ్ఝానికఫలసమాపత్తిరతియా వీతినామేన్తస్స హీనజనసుఖస్స అపత్థనకాలోతి.

౨౧౩. సుఖీతి పఠమం దుక్ఖితో పచ్ఛా సుఖితో అస్స. సేరీతి పఠమం వేజ్జదుతియకో పచ్ఛా సేరీ ఏకకో భవేయ్య. సయంవసీతి పఠమం వేజ్జస్స వసే వత్తమానో వేజ్జేన నిసీదాతి వుత్తే నిసీది, నిపజ్జాతి వుత్తే నిపజ్జి, భుఞ్జాతి వుత్తే భుఞ్జి, పివాతి వుత్తే పివి, పచ్ఛా సయంవసీ జాతో. యేన కామం ¶ గమోతి పఠమం ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానం గన్తుం నాలత్థ, పచ్ఛా రోగే వూపసన్తే వనదస్సన-గిరిదస్సన-పబ్బతదస్సనాదీసుపి యేనకామం గమో జాతో, యత్థ యత్థేవ గన్తుం ఇచ్ఛతి, తత్థ తత్థేవ గచ్ఛేయ్య.

ఏత్థాపి ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – పురిసస్స కుట్ఠికాలో వియ హి బోధిసత్తస్స అగారమజ్ఝే వసనకాలో, అఙ్గారకపల్లం వియ ఏకం కామవత్థు, ద్వే కపల్లాని వియ ద్వే వత్థూని, సక్కస్స పన దేవరఞ్ఞో అడ్ఢతేయ్యకోటియాని అఙ్గారకపల్లాని వియ అడ్ఢతియనాటకకోటియో, నఖేహి వణముఖాని తచ్ఛేత్వా అఙ్గారకపల్లే పరితాపనం వియ వత్థుపటిసేవనం, భేసజ్జం ఆగమ్మ అరోగకాలో వియ కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా నిక్ఖమ్మ బుద్ధభూతకాలే చతుత్థజ్ఝానికఫలసమాపత్తిరతియా వీతివత్తనకాలో, అఞ్ఞం కుట్ఠిపురిసం దిస్వా అపత్థనకాలో వియ తాయ రతియా వీతినామేన్తస్స హీనజనరతియా అపత్థనకాలోతి.

౨౧౪. ఉపహతిన్ద్రియోతి ¶ కిమిరకుట్ఠేన నామ ఉపహతకాయప్పసాదో. ఉపహతిన్ద్రియాతి ఉపహతపఞ్ఞిన్ద్రియా. తే యథా సో ఉపహతకాయిన్ద్రియో కుట్ఠీ దుక్ఖసమ్ఫస్సస్మింయేవ అగ్గిస్మిం సుఖమితి విపరీతసఞ్ఞం పచ్చలత్థ, ఏవం పఞ్ఞిన్ద్రియస్స ఉపహతత్తా దుక్ఖసమ్ఫస్సేస్వేవ కామేసు సుఖమితి విపరీతసఞ్ఞం పచ్చలత్థుం.

౨౧౫. అసుచితరాని చేవాతిఆదీసు పకతియావ తాని అసుచీని చ దుగ్గన్ధాని చ పూతీని చ, ఇదాని పన అసుచితరాని చేవ దుగ్గన్ధతరాని చ పూతితరాని చ హోన్తి. కాచీతి తస్స హి పరితాపేన్తస్స చ కణ్డూవన్తస్స చ పాణకా అన్తో పవిసన్తి, దుట్ఠలోహితదుట్ఠపుబ్బా పగ్ఘరన్తి. ఏవమస్స కాచి అస్సాదమత్తా హోతి.

ఆరోగ్యపరమాతి ¶ గాథాయ యే కేచి ధనలాభా వా యసలాభా వా పుత్తలాభా వా అత్థి, ఆరోగ్యం తేసం పరమం ఉత్తమం, నత్థి తతో ఉత్తరితరో లాభోతి, ఆరోగ్యపరమా లాభా. యంకిఞ్చి ఝానసుఖం వా మగ్గసుఖం వా ఫలసుఖం వా అత్థి, నిబ్బానం తత్థ పరమం, నత్థి తతో ఉత్తరితరం సుఖన్తి నిబ్బానం పరమం సుఖం. అట్ఠఙ్గికో మగ్గానన్తి పుబ్బభాగమగ్గానం పుబ్బభాగగమనేనేవ అమతగామీనం అట్ఠఙ్గికో ఖేమో, నత్థి తతో ఖేమతరో ¶ అఞ్ఞో మగ్గో. అథ వా ఖేమం అమతగామినన్తి ఏత్థ ఖేమన్తిపి అమతన్తిపి నిబ్బానస్సేవ నామం. యావతా పుథుసమణబ్రాహ్మణా పరప్పవాదా ఖేమగామినో చ అమతగామినో చాతి లద్ధివసేన గహితా, సబ్బేసం తేసం ఖేమఅమతగామీనం మగ్గానం అట్ఠఙ్గికో పరమో ఉత్తమోతి అయమేత్థ అత్థో.

౨౧౬. ఆచరియపాచరియానన్తి ఆచరియానఞ్చేవ ఆచరియాచరియానఞ్చ. సమేతీతి ¶ ఏకనాళియా మితం వియ ఏకతులాయ తులితం వియ సదిసం హోతి నిన్నానాకరణం. అనోమజ్జతీతి పాణిం హేట్ఠా ఓతారేన్తో మజ్జతి – ‘‘ఇదం తం, భో గోతమ, ఆరోగ్యం, ఇదం తం నిబ్బాన’’న్తి కాలేన సీసం కాలేన ఉరం పరిమజ్జన్తో ఏవమాహ.

౨౧౭. ఛేకన్తి సమ్పన్నం. సాహుళిచీరేనాతి కాళకేహి ఏళకలోమేహి కతథూలచీరేన. సఙ్కారచోళకేనాతిపి వదన్తి. వాచం నిచ్ఛారేయ్యాతి కాలేన దసాయ కాలేన అన్తే కాలేన మజ్ఝే పరిమజ్జన్తో నిచ్ఛారేయ్య, వదేయ్యాతి అత్థో. పుబ్బకేహేసాతి పుబ్బకేహి ఏసా. విపస్సీపి హి భగవా…పే… కస్సపోపి భగవా చతుపరిసమజ్ఝే నిసిన్నో ఇమం గాథం అభాసి, ‘‘అత్థనిస్సితగాథా’’తి మహాజనో ఉగ్గణ్హి. సత్థరి పరినిబ్బుతే అపరభాగే పరిబ్బాజకానం అన్తరం పవిట్ఠా. తే పోత్థకగతం కత్వా పదద్వయమేవ రక్ఖితుం సక్ఖింసు. తేనాహ – సా ఏతరహి అనుపుబ్బేన పుథుజ్జనగాథాతి.

౨౧౮. రోగోవ భూతోతి రోగభూతో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. అరియం చక్ఖున్తి పరిసుద్ధం విపస్సనాఞాణఞ్చేవ మగ్గఞాణఞ్చ. పహోతీతి సమత్థో. భేసజ్జం కరేయ్యాతి ఉద్ధంవిరేచనం అధోవిరేచనం అఞ్జనఞ్చాతి భేసజ్జం కరేయ్య.

౨౧౯. న చక్ఖూని ఉప్పాదేయ్యాతి యస్స హి అన్తరా పిత్తసేమ్హాదిపలివేఠేన ¶ చక్ఖుపసాదో ¶ ఉపహతో హోతి, సో ఛేకం వేజ్జం ఆగమ్మ సప్పాయభేసజ్జం సేవన్తో చక్ఖూని ఉప్పాదేతి నామ. జచ్చన్ధస్స పన ¶ మాతుకుచ్ఛియంయేవ వినట్ఠాని, తస్మా సో న లభతి. తేన వుత్తం ‘‘న చక్ఖూని ఉప్పాదేయ్యా’’తి.

౨౨౦. దుతియవారే జచ్చన్ధోతి జాతకాలతో పట్ఠాయ పిత్తాదిపలివేఠేన అన్ధో. అముస్మిన్తి తస్మిం పుబ్బే వుత్తే. అమిత్తతోపి దహేయ్యాతి అమిత్తో మే అయన్తి ఏవం అమిత్తతో ఠపేయ్య. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. ఇమినా చిత్తేనాతి వట్టే అనుగతచిత్తేన. తస్స మే ఉపాదానపచ్చయాతి ఏకసన్ధి ద్విసఙ్ఖేపో పచ్చయాకారో కథితో, వట్టం విభావితం.

౨౨౧. ధమ్మానుధమ్మన్తి ధమ్మస్స అనుధమ్మం అనుచ్ఛవికం పటిపదం. ఇమే రోగా గణ్డా సల్లాతి పఞ్చక్ఖన్ధే దస్సేతి. ఉపాదాననిరోధాతి వివట్టం దస్సేన్తో ఆహ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మాగణ్డియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. సన్దకసుత్తవణ్ణనా

౨౨౩. ఏవం ¶ మే సుతన్తి సన్దకసుత్తం. తత్థ పిలక్ఖగుహాయన్తి తస్సా గుహాయ ద్వారే పిలక్ఖరుక్ఖో అహోసి, తస్మా పిలక్ఖగుహాత్వేవ సఙ్ఖం గతా. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి వివేకతో వుట్ఠితో. దేవకతసోబ్భోతి వస్సోదకేనేవ తిన్నట్ఠానే జాతో మహాఉదకరహదో. గుహాదస్సనాయాతి ఏత్థ గుహాతి పంసుగుహా. సా ఉన్నమే ¶ ఉదకముత్తట్ఠానే అహోసి, ఏకతో ఉమఙ్గం కత్వా ఖాణుకే చ పంసుఞ్చ నీహరిత్వా అన్తో థమ్భే ఉస్సాపేత్వా మత్థకే పదరచ్ఛన్నగేహసఙ్ఖేపేన కతా, తత్థ తే పరిబ్బాజకా వసన్తి. సా వస్సానే ఉదకపుణ్ణా తిట్ఠతి, నిదాఘే తత్థ వసన్తి. తం సన్ధాయ ‘‘గుహాదస్సనాయా’’తి ఆహ. విహారదస్సనత్థఞ్హి అనమతగ్గియం పచ్చవేక్ఖిత్వా సముద్దపబ్బతదస్సనత్థం వాపి గన్తుం వట్టతీతి.

ఉన్నాదినియాతి ¶ ఉచ్చం నదమానాయ. ఏవం నదమానాయ చస్సా ఉద్ధఙ్గమనవసేన ఉచ్చో, దిసాసు పత్థటవసేన మహాసద్దోతి ఉచ్చాసద్దమహాసద్దో, తాయ ఉచ్చాసద్దమహాసద్దాయ. తేసం పరిబ్బాజకానం పాతోవ ఉట్ఠాయ కత్తబ్బం నామ చేతియవత్తం వా బోధివత్తం వా ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తం వా యోనిసోమనసికారో వా నత్థి. తేన తే పాతోవ ఉట్ఠాయ బాలాతపే నిసిన్నా, సాయం వా కథాయ ఫాసుకత్థాయ సన్నిపతితా ‘‘ఇమస్స హత్థో సోభణో ఇమస్స పాదో’’తి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హత్థపాదాదీని వా ఆరబ్భ ఇత్థిపురిసదారకదారికావణ్ణే వా అఞ్ఞం వా కామస్సాదభవస్సాదాదివత్థుం ఆరబ్భ కథం పట్ఠపేత్వా అనుపుబ్బేన రాజకథాదిఅనేకవిధం తిరచ్ఛానకథం కథేన్తి. సా హి అనియ్యానికత్తా సగ్గమోక్ఖమగ్గానం తిరచ్ఛానభూతా కథాతి తిరచ్ఛానకథా. తత్థ రాజానం ఆరబ్భ ‘‘మహాసమ్మతో మన్ధాతా ధమ్మాసోకో ఏవంమహానుభావో’’తిఆదినా నయేన పవత్తా కథా రాజకథా. ఏస నయో చోరకథాదీసు.

తేసు ‘‘అసుకో రాజా అభిరూపో దస్సనీయో’’తిఆదినా ¶ నయేన గేహస్సితకథావ తిరచ్ఛానకథా హోతి. ‘‘సోపి నామ ఏవం మహానుభావో ఖయం గతో’’తి ఏవం పవత్తా పన కమ్మట్ఠానభావే తిట్ఠతి. చోరేసుపి ‘‘మూలదేవో ఏవంమహానుభావో, మేఘమాలో ఏవంమహానుభావో’’తి తేసం ¶ కమ్మం పటిచ్చ అహో సూరాతి గేహస్సితకథావ తిరచ్ఛానకథా. యుద్ధేపి భారతయుద్ధాదీసు ‘‘అసుకేన అసుకో ఏవం మారితో ఏవం విద్ధో’’తి కామస్సాదవసేనేవ కథా తిరచ్ఛానకథా. ‘‘తేపి నామ ఖయం గతా’’తి ఏవం పవత్తా పన సబ్బత్థ కథా కమ్మట్ఠానమేవ హోతి. అపిచ అన్నాదీసు ‘‘ఏవం వణ్ణవన్తం గన్ధవన్తం రసవన్తం ఫస్ససమ్పన్నం ఖాదిమ్హ భుఞ్జిమ్హ పివిమ్హ పరిభుఞ్జిమ్హా’’తి కామస్సాదవసేన కథేతుం న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా – ‘‘పుబ్బే ఏవం వణ్ణాదిసమ్పన్నం అన్నం పానం వత్థం సయనం మాలం గన్ధం సీలవన్తానం అదమ్హ, చేతియే పూజం అకరిమ్హా’’తి కథేతుం వట్టతి.

ఞాతికథాదీసుపి ‘‘అమ్హాకం ఞాతకా సూరా సమత్థా’’తి వా ‘‘పుబ్బే మయం ఏవం విచిత్రేహి యానేహి చరిమ్హా’’తి వా అస్సాదవసేన వత్తుం న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా ‘‘తేపి నో ఞాతకా ఖయం గతా’’తి వా ‘‘పుబ్బే మయం ఏవరూపా ఉపాహనా సఙ్ఘస్స అదమ్హా’’తి వా కథేతబ్బా. గామకథాపి సునివిట్ఠదున్నివిట్ఠసుభిక్ఖదుబ్భిక్ఖాదివసేన వా ‘‘అసుకగామవాసినో సూరా సమత్థా’’తి వా ఏవం అస్సాదవసేన న వట్టతి, సాత్థకం పన కత్వా సద్ధా పసన్నాతి ¶ వా ఖయవయం గతాతి వా వత్తుం వట్టతి. నిగమనగరజనపదకథాసుపి ఏసేవ నయో. ఇత్థికథాపి వణ్ణసణ్ఠానాదీని పటిచ్చ అస్సాదవసేన న వట్టతి, సద్ధా పసన్నా ఖయం గతాతి ఏవమేవ వట్టతి. సూరకథాపి ¶ నన్దిమిత్తో నామ యోధో సూరో అహోసీతి అస్సాదవసేనేవ న వట్టతి, సద్ధో పసన్నో అహోసి ఖయం గతోతి ఏవమేవ వట్టతి. విసిఖాకథాపి అసుకా విసిఖా సునివిట్ఠా దున్నివిట్ఠా సూరా సమత్థాతి అస్సాదవసేనేవ న వట్టతి, సద్ధా పసన్నా ఖయం గతా ఇచ్చేవం వట్టతి.

కుమ్భట్ఠానకథాతి కుమ్భట్ఠానఉదకతిత్థకథా వా వుచ్చతి కుమ్భదాసికథా వా. సాపి ‘‘పాసాదికా నచ్చితుం గాయితుం ఛేకా’’తి అస్సాదవసేన న వట్టతి, సద్ధా పసన్నాతిఆదినా నయేనేవ వట్టతి. పుబ్బపేతకథాతి అతీతఞాతికథా. తత్థ వత్తమానఞాతికథాసదిసోవ వినిచ్ఛయో.

నానత్తకథాతి పురిమపచ్ఛిమకథావిముత్తా అవసేసా నానాసభావా నిరత్థకకథా. లోకక్ఖాయికాతి ¶ అయం లోకో కేన నిమ్మితో, అసుకేన నామ నిమ్మితో, కాకా సేతా అట్ఠీనం సేతత్తా, బకా రత్తా లోహితస్స రత్తత్తాతి ఏవమాదికా లోకాయతవితణ్డసల్లాపకథా.

సముద్దక్ఖాయికా నామ కస్మా సముద్దో సాగరో, సాగరదేవేన ఖణితత్తా సాగరో, ఖతో మేతి హత్థముద్దాయ నివేదితత్తా సముద్దోతి ఏవమాదికా నిరత్థకా సముద్దక్ఖాయికకథా. ఇతి భవో, ఇతి అభవోతి యం వా తం వా నిరత్థకకారణం వత్వా పవత్తితకథా ఇతిభవాభవకథా. ఏత్థ చ భవోతి సస్సతం, అభవోతి ఉచ్ఛేదం. భవోతి వడ్ఢి, అభవోతి ¶ హాని. భవోతి కామసుఖం, అభవోతి అత్తకిలమథో. ఇతి ఇమాయ ఛబ్బిధాయ ఇతిభవాభవకథాయ సద్ధిం బాత్తింసతిరచ్ఛానకథా నామ హోతి. ఏవరూపిం తిరచ్ఛానకథం కథేన్తియా నిసిన్నో హోతి.

తతో సన్దకో పరిబ్బాజకో తే పరిబ్బాజకే ఓలోకేత్వా – ‘‘ఇమే పరిబ్బాజకా అతివియ అఞ్ఞమఞ్ఞం అగారవా అప్పతిస్సా, మయఞ్చ సమణస్స ¶ గోతమస్స పాతుభావతో పట్ఠాయ సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకూపమా జాతా, లాభసక్కారోపి నో పరిహీనో. సచే పన ఇమం ఠానం సమణో గోతమో గోతమసావకో వా గిహిఉపట్ఠాకోపి వాస్స ఆగచ్ఛేయ్య, అతివియ లజ్జనీయం భవిస్సతి. పరిసదోసో ఖో పన పరిసజేట్ఠకస్సేవ ఉపరి ఆరోహతీ’’తి ఇతో చితో చ విలోకేన్తో థేరం అద్దస. తేన వుత్తం అద్దసా ఖో సన్దకో పరిబ్బాజకో…పే… తుణ్హీ అహేసున్తి.

తత్థ సణ్ఠపేసీతి సిక్ఖాపేసి, వజ్జమస్సా పటిచ్ఛాదేసి. యథా సుట్ఠపితా హోతి, తథా నం ఠపేసి. యథా నామ పరిసమజ్ఝం పవిసన్తో పురిసో వజ్జపటిచ్ఛాదనత్థం నివాసనం సణ్ఠపేతి, పారుపనం సణ్ఠపేతి, రజోకిణ్ణట్ఠానం పుఞ్ఛతి, ఏవమస్సా వజ్జపటిచ్ఛాదనత్థం ‘‘అప్పసద్దా భోన్తో’’తి సిక్ఖాపేన్తో యథా సుట్ఠపితా హోతి, తథా నం ఠపేసీతి అత్థో. అప్పసద్దకామాతి అప్పసద్దం ఇచ్ఛన్తి, ఏకకా నిసీదన్తి, ఏకకా తిట్ఠన్తి, న గణసఙ్గణికాయ యాపేన్తి. అప్పసద్దవినీతాతి అప్పసద్దేన నిరవేన బుద్ధేన వినీతా. అప్పసద్దస్స ¶ వణ్ణవాదినోతి యం ఠానం అప్పసద్దం నిస్సద్దం. తస్స వణ్ణవాదినో. ఉపసఙ్కమితబ్బం మఞ్ఞేయ్యాతి ఇధాగన్తబ్బం మఞ్ఞేయ్య.

కస్మా పనేస థేరస్స ఉపసఙ్కమనం పచ్చాసీసతీతి. అత్తనో వుద్ధిం పత్థయమానో. పరిబ్బాజకా ¶ కిర బుద్ధేసు వా బుద్ధసావకేసు వా అత్తనో సన్తికం ఆగతేసు – ‘‘అజ్జ అమ్హాకం సన్తికం సమణో గోతమో ఆగతో, సారిపుత్తో ఆగతో, న ఖో పనేతే యస్స వా తస్స వా సన్తికం గచ్ఛన్తి, పస్సథ అమ్హాకం ఉత్తమభావ’’న్తి అత్తనో ఉపట్ఠాకానం సన్తికే అత్తానం ఉక్ఖిపన్తి ఉచ్చే ఠానే ఠపేన్తి. భగవతోపి ఉపట్ఠాకే గణ్హితుం వాయమన్తి. తే కిర భగవతో ఉపట్ఠాకే దిస్వా ఏవం వదన్తి – ‘‘తుమ్హాకం సత్థా భవం గోతమోపి గోతమస్స సావకాపి అమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛన్తి, మయం అఞ్ఞమఞ్ఞం సమగ్గా. తుమ్హే పన అమ్హే అక్ఖీహి పస్సితుం న ఇచ్ఛథ, సామీచికమ్మం న కరోథ, కిం వో అమ్హేహి అపరద్ధ’’న్తి. అప్పేకచ్చే మనుస్సా – ‘‘బుద్ధాపి ఏతేసం సన్తికం గచ్ఛన్తి, కిం అమ్హాక’’న్తి తతో పట్ఠాయ తే దిస్వా నప్పమజ్జన్తి. తుణ్హీ అహేసున్తి సన్దకం పరివారేత్వా నిస్సద్దా నిసీదింసు.

౨౨౪. స్వాగతం భోతో ఆనన్దస్సాతి సుఆగమనం భోతో ఆనన్దస్స. భవన్తే హి నో ఆగతే ఆనన్దో హోతి, గతే సోకోతి ¶ దీపేతి. చిరస్సం ఖోతి పియసముదాచారవచనమేతం. థేరో పన కాలేన కాలం పరిబ్బాజకారామం చారికత్థాయ గచ్ఛతీతి పురిమగమనం గహేత్వా ఏవమాహ. ఏవఞ్చ పన వత్వా న మానత్థద్ధో హుత్వా నిసీది, అత్తనో పన ఆసనా వుట్ఠాయ తం ఆసనం పప్ఫోటేత్వా థేరం ఆసనేన నిమన్తేన్తో నిసీదతు భవం ఆనన్దో, ఇదమాసనం పఞ్ఞత్తన్తి ఆహ.

అన్తరాకథా ¶ విప్పకతాతి నిసిన్నానం వో ఆరమ్భతో పట్ఠాయ యావ మమాగమనం ఏతస్మిం అన్తరే కా నామ కథా విప్పకతా, మమాగమనపచ్చయా కతమా కథా పరియన్తం న గతాతి పుచ్ఛతి.

అథ పరిబ్బాజకో ‘‘నిరత్థకకథావ ఏసా నిస్సారా వట్టసన్నిస్సితా, న తుమ్హాకం పురతో వత్తబ్బతం అరహతీ’’తి దీపేన్తో తిట్ఠతేసా, భోతిఆదిమాహ. నేసా భోతోతి సచే భవం సోతుకామో భవిస్సతి, పచ్ఛాపేసా కథా న దుల్లభా భవిస్సతి, అమ్హాకం పనిమాయ అత్థో నత్థి. భోతో పన ఆగమనం లభిత్వా అఞ్ఞదేవ సుకారణం కథం సోతుకామమ్హాతి దీపేతి. తతో ధమ్మదేసనం యాచన్తో సాధు వత భవన్తం యే వాతిఆదిమాహ. తత్థ ఆచరియకేతి ఆచరియసమయే. అనస్సాసికానీతి అస్సాసవిరహితాని. ససక్కన్తి ఏకంసత్థే నిపాతో, విఞ్ఞూ పురిసో ఏకంసేనేవ ¶ న వసేయ్యాతి అత్థో. వసన్తో చ నారాధేయ్యాతి న సమ్పాదేయ్య, న పరిపూరేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఞాయం ధమ్మం కుసలన్తి కారణభూతం అనవజ్జట్ఠేన కుసలం ధమ్మం.

౨౨౫. ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే. నత్థి దిన్నన్తిఆదీని సాలేయ్యకసుత్తే (మ. ని. ౧.౪౪౦) వుత్తాని. చాతుమహాభూతికోతి చతుమహాభూతమయో. పథవీ పథవీకాయన్తి అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు బాహిరపథవీధాతుం. అనుపేతీతి ¶ అనుయాతి. అనుపగచ్ఛతీతి తస్సేవ వేవచనం, అనుగచ్ఛతీతిపి అత్థో, ఉభయేనాపి ఉపేతి ఉపగచ్ఛతీతి దస్సేతి. ఆపాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇన్ద్రియానీతి మనచ్ఛట్ఠాని ఇన్ద్రియాని ఆకాసం పక్ఖన్దన్తి. ఆసన్దిపఞ్చమాతి నిపన్నమఞ్చేన పఞ్చమా, మఞ్చో చేవ, చత్తారో మఞ్చపాదే గహేత్వా ఠితా చత్తారో పురిసా చాతి అత్థో. యావాళాహనాతి యావ సుసానా. పదానీతి అయం ఏవం సీలవా అహోసి, ఏవం దుస్సీలోతిఆదినా నయేన పవత్తాని ¶ గుణపదాని. సరీరమేవ వా ఏత్థ పదానీతి అధిప్పేతం. కాపోతకానీతి కపోతకవణ్ణాని, పారావతపక్ఖవణ్ణానీతి అత్థో.

భస్సన్తాతి భస్మన్తా, అయమేవ వా పాళి. ఆహుతియోతి యం పహేణకసక్కారాదిభేదం దిన్నదానం, సబ్బం తం ఛారికావసానమేవ హోతి, న తతో పరం ఫలదాయకం హుత్వా గచ్ఛతీతి అత్థో. దత్తుపఞ్ఞత్తన్తి దత్తూహి బాలమనుస్సేహి పఞ్ఞత్తం. ఇదం వుత్తం హోతి – బాలేహి అబుద్ధీహి పఞ్ఞత్తమిదం దానం, న పణ్డితేహి. బాలా దేన్తి, పణ్డితా గణ్హన్తీతి దస్సేతి. అత్థికవాదన్తి అత్థి దిన్నం దిన్నఫలన్తి ఇమం అత్థికవాదంయేవ వదన్తి తేసం తుచ్ఛం వచనం ముసావిలాపో. బాలే ¶ చ పణ్డితే చాతి బాలా చ పణ్డితా చ.

అకతేన మే ఏత్థ కతన్తి మయ్హం అకతేనేవ సమణకమ్మేన ఏత్థ ఏతస్స సమయే కమ్మం కతం నామ హోతి, అవుసితేనేవ బ్రహ్మచరియేన వుసితం నామ హోతి. ఏత్థాతి ఏతస్మిం సమణధమ్మే. సమసమాతి అతివియ సమా, సమేన వా గుణేన సమా. సామఞ్ఞం పత్తాతి సమానభావం పత్తా.

౨౨౬. కరతోతిఆదీని అపణ్ణకసుత్తే వుత్తాని. తథా నత్థి హేతూతిఆదీని.

౨౨౮. చతుత్థబ్రహ్మచరియవాసే ¶ అకటాతి అకతా. అకటవిధాతి అకతవిధానా, ఏవం కరోహీతి కేనచి కారాపితా న హోన్తీతి అత్థో. అనిమ్మితాతి ఇద్ధియాపి న నిమ్మితా. అనిమ్మాతాతి అనిమ్మాపితా. కేచి అనిమ్మితబ్బాతి పదం వదన్తి, తం నేవ పాళియం, న అట్ఠకథాయం సన్దిస్సతి. వఞ్ఝాతి వఞ్ఝపసువఞ్ఝతాలాదయో వియ అఫలా, కస్సచి అజనకాతి అత్థో. ఏతేన పథవీకాయాదీనం రూపాదిజనకభావం పటిక్ఖిపతి. పబ్బతకూటా వియ ఠితాతి కూటట్ఠా. ఈసికట్ఠాయిట్ఠితాతి ముఞ్జే ఈసికా వియ ఠితా. తత్రాయమధిప్పాయో – యమిదం జాయతీతి వుచ్చతి, తం ముఞ్జతో ఈసికా వియ విజ్జమానమేవ నిక్ఖమతీతి. ‘‘ఏసికట్ఠాయిట్ఠితా’’తిపి ¶ పాఠో, సునిఖాతో ఏసికత్థమ్భో నిచ్చలో తిట్ఠతి, ఏవం ఠితాతి అత్థో. ఉభయేనపి తేసం వినాసాభావం దీపేతి. న ఇఞ్జన్తీతి ఏసికత్థమ్భో వియ ఠితత్తా న చలన్తి. న విపరిణామేన్తీతి పకతిం న జహన్తి. న అఞ్ఞమఞ్ఞం బ్యాబాధేన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం న ఉపహనన్తి. నాలన్తి న సమత్థా.

పథవీకాయోతిఆదీసు ¶ పథవీయేవ పథవీకాయో, పథవీసమూహో వా. తత్థాతి తేసు జీవసత్తమేసు కాయేసు. నత్థి హన్తా వాతి హన్తుం వా ఘాతేతుం వా సోతుం వా సావేతుం వా జానితుం వా జానాపేతుం వా సమత్థో నామ నత్థీతి దీపేతి. సత్తన్నంత్వేవ కాయానన్తి యథా ముగ్గరాసిఆదీసు పహటం సత్థం ముగ్గరాసిఆదీనం అన్తరేన పవిసతి, ఏవం సత్తన్నం కాయానం అన్తరేన ఛిద్దేన వివరేన సత్థం పవిసతి. తత్థ ‘‘అహం ఇమం జీవితా వోరోపేమీ’’తి కేవలం సఞ్ఞామత్తమేవ హోతీతి దస్సేతి. యోనిపముఖసతసహస్సానీతి పముఖయోనీనం ¶ ఉత్తమయోనీనం చుద్దససతసహస్సాని అఞ్ఞాని చ సట్ఠిసతాని అఞ్ఞాని చ ఛసతాని. పఞ్చ చ కమ్మునో సతానీతి పఞ్చ కమ్మసతాని చ, కేవలం తక్కమత్తకేన నిరత్థకం దిట్ఠిం దీపేతి. పఞ్చ చ కమ్మాని తీణి చ కమ్మానీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. కేచి పనాహు పఞ్చ కమ్మానీతి పఞ్చిన్ద్రియవసేన భణతి. తీణీతి కాయకమ్మాదివసేనాతి. కమ్మే చ అడ్ఢకమ్మే చాతి ఏత్థ పనస్స కాయకమ్మఞ్చ వచీకమ్మఞ్చ కమ్మన్తి లద్ధి, మనోకమ్మం ఉపడ్ఢకమ్మన్తి. ద్వట్ఠిపటిపదాతి ద్వాసట్ఠి పటిపదాతి వదతి. ద్వట్ఠన్తరకప్పాతి ఏకస్మిం కప్పే చతుసట్ఠి అన్తరకప్పా నామ హోన్తి, అయం పన అఞ్ఞే ద్వే అజానన్తో ఏవమాహ. ఛళాభిజాతియో అపణ్ణకసుత్తే విత్థారితా.

అట్ఠ పురిసభూమియోతి మన్దభూమి ఖిడ్డాభూమి వీమంసకభూమి ఉజుగతభూమి సేక్ఖభూమి సమణభూమి ¶ జినభూమి పన్నభూమీతి ఇమా అట్ఠ పురిసభూమియోతి వదతి. తత్థ జాతదివసతో పట్ఠాయ సత్తదివసే సమ్బాధట్ఠానతో నిక్ఖన్తత్తా సత్తా మన్దా హోన్తి మోమూహా. అయం మన్దభూమీతి వదతి. యే పన దుగ్గతితో ఆగతా హోన్తి, తే అభిణ్హం రోదన్తి చేవ విరవన్తి ¶ చ. సుగతితో ఆగతా తం అనుస్సరిత్వా అనుస్సరిత్వా హసన్తి. అయం ఖిడ్డాభూమి నామ. మాతాపితూనం హత్థం వా పాదం వా మఞ్చం వా పీఠం వా గహేత్వా భూమియం పదనిక్ఖిపనం వీమంసకభూమి నామ. పదసావ గన్తుం సమత్థకాలో ఉజుగతభూమి నామ. సిప్పానం సిక్ఖనకాలో సేక్ఖభూమి నామ. ఘరా నిక్ఖమ్మ పబ్బజనకాలో సమణభూమి నామ. ఆచరియం సేవిత్వా జాననకాలో జినభూమి నామ. భిక్ఖు చ పన్నకో జినో న కిఞ్చి ఆహాతి ఏవం అలాభిం సమణం పన్నభూమీతి వదతి.

ఏకూనపఞ్ఞాస ¶ ఆజీవసతేతి ఏకూనపఞ్ఞాస ఆజీవవుత్తిసతాని. పరిబ్బాజకసతేతి పరిబ్బాజకపబ్బజ్జసతాని. నాగావాససతేతి నాగమణ్డలసతాని. వీసే ఇన్ద్రియసతేతి వీస ఇన్ద్రియసతాని. తింసే నిరయసతేతి తింస నిరయసతాని. రజోధాతుయోతి రజఓకిరణట్ఠానాని. హత్థపిట్ఠిపాదపిట్ఠాదీని సన్ధాయ వదతి. సత్త సఞ్ఞీగబ్భాతి ఓట్ఠగోణగద్రభఅజపసుమిగమహింసే సన్ధాయ వదతి. అసఞ్ఞీగబ్భాతి సాలియవగోధుమముగ్గకఙ్గువరకకుద్రూసకే సన్ధాయ వదతి. నిగణ్ఠిగబ్భాతి నిగణ్ఠిమ్హి జాతగబ్భా, ఉచ్ఛువేళునళాదయో సన్ధాయ వదతి. సత్త దేవాతి బహూ దేవా, సో పన సత్తాతి వదతి. మానుసాపి ¶ అనన్తా, సో సత్తాతి వదతి. సత్త పిసాచాతి పిసాచా మహన్తా, సత్తాతి వదతి.

సరాతి మహాసరా. కణ్ణముణ్డ-రథకార-అనోతత్త-సీహపపాతకుళిర-ముచలిన్ద-కుణాలదహే గహేత్వా వదతి. పవుటాతి గణ్ఠికా. పపాతాతి మహాపపాతా. పపాతసతానీతి ఖుద్దకపపాతసతాని. సుపినాతి మహాసుపినా. సుపినసతానీతి ఖుద్దకసుపినసతాని. మహాకప్పినోతి మహాకప్పానం. ఏత్థ ఏకమ్హా సరా వస్ససతే వస్ససతే కుసగ్గేన ఏకం ఉదకబిన్దుం నీహరిత్వా నీహరిత్వా సత్తక్ఖత్తుం తమ్హి సరే నిరుదకే కతే ఏకో మహాకప్పోతి వదతి. ఏవరూపానం మహాకప్పానం చతురాసీతిసతసహస్సాని ఖేపేత్వా బాలా చ పణ్డితా చ దుక్ఖస్సన్తం కరోన్తీతి అయమస్స లద్ధి. పణ్డితోపి కిర అన్తరా సుజ్ఝితుం న సక్కోతి, బాలోపి తతో ఉద్ధం న గచ్ఛతి.

సీలేనాతి ¶ అచేలకసీలేన వా అఞ్ఞేన వా యేన కేనచి. వతేనాతి తాదిసేన వతేన. తపేనాతి తపోకమ్మేన. అపరిపక్కం పరిపాచేతి నామ యో ‘‘అహం పణ్డితో’’తి అన్తరా విసుజ్ఝతి. పరిపక్కం ¶ ఫుస్స ఫుస్స బ్యన్తిం కరోతి నామ యో ‘‘అహం బాలో’’తి వుత్తపరిమాణం కాలం అతిక్కమిత్వా యాతి. హేవం నత్థీతి ఏవం నత్థి. తఞ్హి ఉభయమ్పి న సక్కా కాతున్తి దీపేతి. దోణమితేతి దోణేన మితం వియ. సుఖదుక్ఖేతి సుఖదుక్ఖం. పరియన్తకతేతి వుత్తపరిమాణేన కాలేన కతపరియన్తో. నత్థి హాయనవడ్ఢనేతి నత్థి హాయనవడ్ఢనాని. న సంసారో పణ్డితస్స హాయతి, న బాలస్స వడ్ఢతీతి అత్థో. ఉక్కంసావకంసేతి ఉక్కంసావకంసా, హాపనవడ్ఢనానమేవేతం వేవచనం. ఇదాని తమత్థం ఉపమాయ సాధేన్తో ¶ సేయ్యథాపి నామాతిఆదిమాహ. తత్థ సుత్తగుళేతి వేఠేత్వా కతసుత్తగుళం. నిబ్బేఠియమానమేవ పలేతీతి పబ్బతే వా రుక్ఖగ్గే వా ఠత్వా ఖిత్తం సుత్తపమాణేన నిబ్బేఠియమానం గచ్ఛతి, సుత్తే ఖీణే తత్థ తిట్ఠతి న గచ్ఛతి. ఏవమేవం వుత్తకాలతో ఉద్ధం న గచ్ఛతీతి దస్సేతి.

౨౨౯. కిమిదన్తి కిమిదం తవ అఞ్ఞాణం, కిం సబ్బఞ్ఞు నామ త్వన్తి ఏవం పుట్ఠో సమానో నియతివాదే పక్ఖిపన్తో సుఞ్ఞం మే అగారన్తిఆదిమాహ.

౨౩౦. అనుస్సవికో హోతీతి అనుస్సవనిస్సితో హోతి. అనుస్సవసచ్చోతి సవనం సచ్చతో గహేత్వా ఠితో. పిటకసమ్పదాయాతి వగ్గపణ్ణాసకాయ పిటకగన్థసమ్పత్తియా.

౨౩౨. మన్దోతి మన్దపఞ్ఞో. మోమూహోతి అతిమూళ్హో. వాచావిక్ఖేపం ఆపజ్జతీతి వాచాయ విక్ఖేపం ఆపజ్జతి. కీదిసం? అమరావిక్ఖేపం, అపరియన్తవిక్ఖేపన్తి అత్థో. అథ ¶ వా అమరా నామ మచ్ఛజాతి. సా ఉమ్ముజ్జననిమ్ముజ్జనాదివసేన ఉదకే సన్ధావమానా గహేతుం న సక్కాతి ఏవమేవ అయమ్పి వాదో ఇతో చితో చ సన్ధావతి, గాహం న ఉపగచ్ఛతీతి అమరావిక్ఖేపోతి వుచ్చతి. తం అమరావిక్ఖేపం.

ఏవన్తిపి మే నోతిఆదీసు ఇదం కుసలన్తి పుట్ఠో ‘‘ఏవన్తిపి మే నో’’తి వదతి, తతో కిం అకుసలన్తి వుత్తే ‘‘తథాతిపి మే నో’’తి వదతి, కిం ఉభయతో అఞ్ఞథాతి వుత్తే ‘‘అఞ్ఞథాతిపి మే నో’’తి వదతి, తతో తివిధేనాపి న హోతీతి తే లద్ధీతి వుత్తే ‘‘నోతిపి మే ¶ నో’’తి వదతి, తతో కిం నో నోతి తే లద్ధీతి వుత్తే ‘‘నో నోతిపి మే నో’’తి విక్ఖేపమాపజ్జతి, ఏకస్మిమ్పి పక్ఖే న తిట్ఠతి. నిబ్బిజ్జ పక్కమతీతి అత్తనోపి ఏస సత్థా అవస్సయో భవితుం న సక్కోతి, మయ్హం కిం సక్ఖిస్సతీతి నిబ్బిన్దిత్వా పక్కమతి. పురిమేసుపి అనస్సాసికేసు ఏసేవ నయో.

౨౩౪. సన్నిధికారకం కామే పరిభుఞ్జితున్తి యథా పుబ్బే గిహిభూతో సన్నిధిం కత్వా వత్థుకామే పరిభుఞ్జతి, ఏవం తిలతణ్డులసప్పినవనీతాదీని సన్నిధిం కత్వా ఇదాని పరిభుఞ్జితుం అభబ్బోతి అత్థో. నను చ ఖీణాసవస్స వసనట్ఠానే ¶ తిలతణ్డులాదయో పఞ్ఞాయన్తీతి. నో న పఞ్ఞాయన్తి, న పనేస తే అత్తనో అత్థాయ ఠపేతి, అఫాసుకపబ్బజితాదీనం అత్థాయ ఠపేతి. అనాగామిస్స ¶ కథన్తి. తస్సాపి పఞ్చ కామగుణా సబ్బసోవ పహీనా, ధమ్మేన పన లద్ధం విచారేత్వా పరిభుఞ్జతి.

౨౩౬. పుత్తమతాయ పుత్తాతి సో కిర ఇమం ధమ్మం సుత్వా ఆజీవకా మతా నామాతి సఞ్ఞీ హుత్వా ఏవమాహ. అయఞ్హేత్థ అత్థో – ఆజీవకా మతా నామ, తేసం మాతా పుత్తమతా హోతి, ఇతి ఆజీవకా పుత్తమతాయ పుత్తా నామ హోన్తి. సమణే గోతమేతి సమణే గోతమే బ్రహ్మచరియవాసో అత్థి, అఞ్ఞత్థ నత్థీతి దీపేతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సన్దకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. మహాసకులుదాయిసుత్తవణ్ణనా

౨౩౭. ఏవం ¶ మే సుతన్తి మహాసకులుదాయిసుత్తం. తత్థ మోరనివాపేతి తస్మిం ఠానే మోరానం అభయం ఘోసేత్వా భోజనం అదంసు. తస్మా తం ఠానం మోరనివాపోతి సఙ్ఖం గతం. అన్నభారోతి ఏకస్స పరిబ్బాజకస్స నామం. తథా వరధరోతి. అఞ్ఞే చాతి న కేవలం ఇమే తయో, అఞ్ఞేపి అభిఞ్ఞాతా బహూ పరిబ్బాజకా. అప్పసద్దస్స వణ్ణవాదీతి ఇధ అప్పసద్దవినీతోతి అవత్వావ ఇదం వుత్తం. కస్మా? న హి భగవా అఞ్ఞేన వినీతోతి.

౨౩౮. పురిమానీతి హియ్యోదివసం ఉపాదాయ పురిమాని నామ హోన్తి, తతో పరం పురిమతరాని. కుతూహలసాలాయన్తి కుతూహలసాలా నామ పచ్చేకసాలా నత్థి, యత్థ పన నానాతిత్థియా సమణబ్రాహ్మణా నానావిధం కథం పవత్తేన్తి, సా బహూనం – ‘‘అయం కిం వదతి ¶ , అయం కిం వదతీ’’తి కుతూహలుప్పత్తిట్ఠానతో ‘‘కుతూహలసాలా’’తి వుచ్చతి. ‘‘కోతూహలసాలా’’తిపి పాఠో. లాభాతి యే ఏవరూపే సమణబ్రాహ్మణే దట్ఠుం పఞ్హం పుచ్ఛితుం ¶ ధమ్మకథం వా నేసం సోతుం లభన్తి, తేసం అఙ్గమగధానం ఇమే లాభాతి అత్థో.

సఙ్ఘినోతిఆదీసు పబ్బజితసమూహసఙ్ఖాతో సఙ్ఘో ఏతేసం అత్థీతి సఙ్ఘినో. స్వేవ గణో ఏతేసం అత్థీతి గణినో. ఆచారసిక్ఖాపనవసేన తస్స గణస్స ఆచరియాతి గణాచరియా. ఞాతాతి పఞ్ఞాతా పాకటా. యథాభుచ్చగుణేహి చేవ అయథాభూతగుణేహి చ సముగ్గతో యసో ఏతేసం అత్థీతి యసస్సినో. పూరణాదీనఞ్హి ‘‘అప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో, అప్పిచ్ఛతాయ వత్థమ్పి న నివాసేతీ’’తిఆదినా నయేన యసో సముగ్గతో, తథాగతస్స ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదీహి యథాభూతగుణేహి. తిత్థకరాతి లద్ధికరా. సాధుసమ్మతాతి ఇమే సాధూ సున్దరా సప్పురిసాతి ఏవం సమ్మతా. బహుజనస్సాతి అస్సుతవతో చేవ అన్ధబాలపుథుజ్జనస్స విభావినో చ పణ్డితజనస్స. తత్థ తిత్థియా బాలజనస్స ఏవం సమ్మతా, తథాగతో పణ్డితజనస్స. ఇమినా నయేన పూరణో కస్సపో సఙ్ఘీతిఆదీసు అత్థో వేదితబ్బో. భగవా పన యస్మా అట్ఠతింస ఆరమ్మణాని విభజన్తో బహూని నిబ్బానఓతరణతిత్థాని అకాసి, తస్మా ‘‘తిత్థకరో’’తి వత్తుం వట్టతి.

కస్మా ¶ పనేతే సబ్బేపి తత్థ ఓసటాతి? ఉపట్ఠాకరక్ఖణత్థఞ్చేవ లాభసక్కారత్థఞ్చ. తేసఞ్హి ఏవం హోతి – ‘‘అమ్హాకం ఉపట్ఠాకా సమణం గోతమం సరణం గచ్ఛేయ్యుం, తే చ రక్ఖిస్సామ. సమణస్స చ గోతమస్స ఉపట్ఠాకే సక్కారం కరోన్తే దిస్వా అమ్హాకమ్పి ఉపట్ఠాకా అమ్హాకం ¶ సక్కారం కరిస్సన్తీ’’తి. తస్మా యత్థ యత్థ భగవా ఓసరతి, తత్థ తత్థ సబ్బే ఓసరన్తి.

౨౩౯. వాదం ఆరోపేత్వాతి వాదే దోసం ఆరోపేత్వా. అపక్కన్తాతి, అపగతా, కేచి దిసం పక్కన్తా, కేచి గిహిభావం పత్తా, కేచి ఇమం సాసనం ఆగతా. సహితం మేతి మయ్హం వచనం సహితం సిలిట్ఠం, అత్థయుత్తం కారణయుత్తన్తి అత్థో. అసహితం తేతి తుయ్హం వచనం అసహితం. అధిచిణ్ణం తే విపరావత్తన్తి యం తుయ్హం దీఘరత్తాచిణ్ణవసేన సుప్పగుణం, తం మయ్హం ఏకవచనేనేవ విపరావత్తం విపరివత్తిత్వా ఠితం, న కిఞ్చి జాతన్తి అత్థో. ఆరోపితో తే వాదోతి మయా తవ వాదే దోసో ¶ ఆరోపితో. చర వాదప్పమోక్ఖాయాతి దోసమోచనత్థం చర విచర, తత్థ తత్థ గన్త్వా సిక్ఖాతి అత్థో. నిబ్బేఠేహి వా సచే పహోసీతి అథ సయం పహోసి, ఇదానేవ నిబ్బేఠేహి. ధమ్మక్కోసేనాతి సభావక్కోసేన.

౨౪౦. తం నో సోస్సామాతి తం అమ్హాకం దేసితం ధమ్మం సుణిస్సామ. ఖుద్దమధున్తి ఖుద్దకమక్ఖికాహి కతం దణ్డకమధుం. అనేలకన్తి నిద్దోసం అపగతమచ్ఛికణ్డకం. పీళేయ్యాతి దదేయ్య. పచ్చాసీసమానరూపోతి పూరేత్వా ను ఖో నో భోజనం దస్సతీతి భాజనహత్థో పచ్చాసీసమానో పచ్చుపట్ఠితో అస్స. సమ్పయోజేత్వాతి ¶ అప్పమత్తకం వివాదం కత్వా.

౨౪౧. ఇతరీతరేనాతి లామకలామకేన. పవివిత్తోతి ఇదం పరిబ్బాజకో కాయవివేకమత్తం సన్ధాయ వదతి, భగవా పన తీహి వివేకేహి వివిత్తోవ.

౨౪౨. కోసకాహారాపీతి దానపతీనం ఘరే అగ్గభిక్ఖాఠపనత్థం ఖుద్దకసరావా హోన్తి, దానపతినో అగ్గభత్తం వా తత్థ ఠపేత్వా భుఞ్జన్తి, పబ్బజితే సమ్పత్తే తం భత్తం తస్స దేన్తి. తం సరావకం కోసకోతి వుచ్చతి. తస్మా యే చ ఏకేనేవ భత్తకోసకేన యాపేన్తి, తే కోసకాహారాతి. బేలువాహారాతి బేలువమత్తభత్తాహారా. సమతిత్తికన్తి ఓట్ఠవట్టియా హేట్ఠిమలేఖాసమం ¶ . ఇమినా ధమ్మేనాతి ఇమినా అప్పాహారతాధమ్మేన. ఏత్థ పన సబ్బాకారేనేవ భగవా అనప్పాహారోతి న వత్తబ్బో. పధానభూమియం ఛబ్బస్సాని అప్పాహారోవ అహోసి, వేరఞ్జాయం తయో మాసే పత్థోదనేనేవ యాపేసి పాలిలేయ్యకవనసణ్డే తయో మాసే భిసముళాలేహేవ యాపేసి. ఇధ ¶ పన ఏతమత్థం దస్సేతి – ‘‘అహం ఏకస్మిం కాలే అప్పాహారో అహోసిం, మయ్హం పన సావకా ధుతఙ్గసమాదానతో పట్ఠాయ యావజీవం ధుతఙ్గం న భిన్దన్తీ’’తి. తస్మా యది తే ఇమినా ధమ్మేన సక్కరేయ్యుం, మయా హి తే విసేసతరా. అఞ్ఞో చేవ పన ధమ్మో అత్థి, యేన మం తే సక్కరోన్తీతి దస్సేతి. ఇమినా నయేన సబ్బవారేసు యోజనా వేదితబ్బా.

పంసుకూలికాతి ¶ సమాదిన్నపంసుకూలికఙ్గా. లూఖచీవరధరాతి సత్థసుత్తలూఖాని చీవరాని ధారయమానా. నన్తకానీతి అన్తవిరహితాని వత్థఖణ్డాని, యది హి నేసం అన్తో భవేయ్య, పిలోతికాతి సఙ్ఖం గచ్ఛేయ్యుం. ఉచ్చినిత్వాతి ఫాలేత్వా దుబ్బలట్ఠానం పహాయ థిరట్ఠానమేవ గహేత్వా. అలాబులోమసానీతి అలాబులోమసదిససుత్తాని సుఖుమానీతి దీపేతి. ఏత్తావతా చ సత్థా చీవరసన్తోసేన అసన్తుట్ఠోతి న వత్తబ్బో. అతిముత్తకసుసానతో హిస్స పుణ్ణదాసియా పారుపిత్వా పాతితసాణపంసుకూలం గహణదివసే ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ అకమ్పి. ఇధ పన ఏతమత్థం దస్సేతి – ‘‘అహం ఏకస్మింయేవ కాలే పంసుకూలం గణ్హిం, మయ్హం పన సావకా ధుతఙ్గసమాదానతో పట్ఠాయ యావజీవం ధుతఙ్గం న భిన్దన్తీ’’తి.

పిణ్డపాతికాతి ¶ అతిరేకలాభం పటిక్ఖిపిత్వా సమాదిన్నపిణ్డపాతికఙ్గా. సపదానచారినోతి లోలుప్పచారం పటిక్ఖిపిత్వా సమాదిన్నసపదానచారా. ఉఞ్ఛాసకే వతే రతాతి ఉఞ్ఛాచరియసఙ్ఖాతే భిక్ఖూనం పకతివతే రతా, ఉచ్చనీచఘరద్వారట్ఠాయినో హుత్వా కబరమిస్సకం భత్తం సంహరిత్వా పరిభుఞ్జన్తీతి అత్థో. అన్తరఘరన్తి బ్రహ్మాయుసుత్తే ఉమ్మారతో పట్ఠాయ అన్తరఘరం, ఇధ ఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ అధిప్పేతం. ఏత్తావతా చ సత్థా పిణ్డపాతసన్తోసేన అసన్తుట్ఠోతి న వత్తబ్బో, అప్పాహారతాయ వుత్తనియామేనేవ పన సబ్బం విత్థారేతబ్బం. ఇధ పన ఏతమత్థం దస్సేతి – ‘‘అహం ఏకస్మింయేవ కాలే నిమన్తనం న సాదయిం, మయ్హం పన సావకా ధుతఙ్గసమాదానతో పట్ఠాయ యావజీవం ధుతఙ్గం న భిన్దన్తీ’’తి.

రుక్ఖమూలికాతి ఛన్నం పటిక్ఖిపిత్వా సమాదిన్నరుక్ఖమూలికఙ్గా. అబ్భోకాసికాతి ఛన్నఞ్చ రుక్ఖమూలఞ్చ ¶ పటిక్ఖిపిత్వా సమాదిన్నఅబ్భోకాసికఙ్గా. అట్ఠమాసేతి హేమన్తగిమ్హికే మాసే. అన్తోవస్సే పన చీవరానుగ్గహత్థం ఛన్నం పవిసన్తి. ఏత్తావతా చ సత్థా సేనాసనసన్తోసేన అసన్తుట్ఠోతి న వత్తబ్బో, సేనాసనసన్తోసో ¶ పనస్స ఛబ్బస్సికమహాపధానేన చ పాలిలేయ్యకవనసణ్డేన చ దీపేతబ్బో. ఇధ పన ఏతమత్థం దస్సేతి – ‘‘అహం ఏకస్మింయేవ కాలే ఛన్నం న పావిసిం, మయ్హం పన సావకా ధుతఙ్గసమాదానతో పట్ఠాయ యావజీవం ధుతఙ్గం న భిన్దన్తీ’’తి.

ఆరఞ్ఞికాతి ¶ గామన్తసేనాసనం పటిక్ఖిపిత్వా సమాదిన్నఆరఞ్ఞికఙ్గా. సఙ్ఘమజ్ఝే ఓసరన్తీతి అబద్ధసీమాయ కథితం, బద్ధసీమాయం పన వసన్తా అత్తనో వసనట్ఠానేయేవ ఉపోసథం కరోన్తి. ఏత్తావతా చ సత్థా నో పవివిత్తోతి న వత్తబ్బో, ‘‘ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అడ్ఢమాసం పటిసల్లియితు’’న్తి (పారా. ౧౬౨; ౫౬౫) ఏవఞ్హిస్స పవివేకో పఞ్ఞాయతి. ఇధ పన ఏతమత్థం దస్సేతి ‘‘అహం ఏకస్మింయేవ తథారూపే కాలే పటిసల్లియిం, మయ్హం పన సావకా ధుతఙ్గసమాదానతో పట్ఠాయ యావజీవం ధుతఙ్గం న భిన్దన్తీ’’తి. మమం సావకాతి మం సావకా.

౨౪౪. సనిదానన్తి సప్పచ్చయం. కిం పన అప్పచ్చయం నిబ్బానం న దేసేతీతి. నో న దేసేతి, సహేతుకం పన తం దేసనం కత్వా దేసేతి, నో అహేతుకన్తి. సప్పాటిహారియన్తి పురిమస్సేవేతం వేవచనం, సకారణన్తి అత్థో. తం వతాతి ఏత్థ వతాతి నిపాతమత్తం.

౨౪౫. అనాగతం వాదపథన్తి అజ్జ ఠపేత్వా స్వే వా పునదివసే వా అడ్ఢమాసే వా మాసే వా సంవచ్ఛరే వా తస్స తస్స పఞ్హస్స ఉపరి ఆగమనవాదపథం. న ¶ దక్ఖతీతి యథా సచ్చకో నిగణ్ఠో అత్తనో నిగ్గహణత్థం ఆగతకారణం విసేసేత్వా వదన్తో న అద్దస, ఏవం న దక్ఖతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. సహధమ్మేనాతి సకారణేన. అన్తరన్తరా కథం ఓపాతేయ్యున్తి మమ కథావారం పచ్ఛిన్దిత్వా అన్తరన్తరే అత్తనో కథం పవేసేయ్యున్తి అత్థో. న ఖో పనాహం, ఉదాయీతి, ఉదాయి, అహం అమ్బట్ఠసోణదణ్డకూటదన్తసచ్చకనిగణ్ఠాదీహి సద్ధిం మహావాదే వత్తమానేపి – ‘‘అహో వత మే ఏకసావకోపి ఉపమం వా కారణం వా ఆహరిత్వా దదేయ్యా’’తి ఏవం సావకేసు అనుసాసనిం న పచ్చాసీసామి. మమయేవాతి ఏవరూపేసు ఠానేసు సావకా మమయేవ అనుసాసనిం ఓవాదం పచ్చాసీసన్తి.

౨౪౬. తేసాహం ¶ చిత్తం ఆరాధేమీతి తేసం అహం తస్స పఞ్హస్స వేయ్యాకరణేన చిత్తం గణ్హామి సమ్పాదేమి పరిపూరేమి, అఞ్ఞం పుట్ఠో అఞ్ఞం న బ్యాకరోమి, అమ్బం పుట్ఠో లబుజం వియ లబుజం వా పుట్ఠో అమ్బం వియ. ఏత్థ చ ‘‘అధిసీలే సమ్భావేన్తీ’’తి వుత్తట్ఠానే బుద్ధసీలం నామ కథితం, ‘‘అభిక్కన్తే ఞాణదస్సనే ¶ సమ్భావేన్తీ’’తి వుత్తట్ఠానే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, ‘‘అధిపఞ్ఞాయ సమ్భావేన్తీ’’తి వుత్తట్ఠానే ఠానుప్పత్తికపఞ్ఞా, ‘‘యేన దుక్ఖేనా’’తి వుత్తట్ఠానే సచ్చబ్యాకరణపఞ్ఞా. తత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చ సచ్చబ్యాకరణపఞ్ఞఞ్చ ఠపేత్వా ¶ అవసేసా పఞ్ఞా అధిపఞ్ఞం భజతి.

౨౪౭. ఇదాని తేసం తేసం విసేసాధిగమానం పటిపదం ఆచిక్ఖన్తో పున చపరం ఉదాయీతిఆదిమాహ. తత్థ అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తాతి అభిఞ్ఞావోసానసఙ్ఖాతఞ్చేవ అభిఞ్ఞాపారమీసఙ్ఖాతఞ్చ అరహత్తం పత్తా.

సమ్మప్పధానేతి ఉపాయపధానే. ఛన్దం జనేతీతి కత్తుకమ్యతాకుసలచ్ఛన్దం జనేతి. వాయమతీతి వాయామం కరోతి. వీరియం ఆరభతీతి వీరియం పవత్తేతి. చిత్తం పగ్గణ్హాతీతి చిత్తం ఉక్ఖిపతి. పదహతీతి ఉపాయపధానం కరోతి. భావనాయ పారిపూరియాతి వడ్ఢియా పరిపూరణత్థం. అపిచేత్థ – ‘‘యా ఠితి, సో అసమ్మోసో…పే… యం వేపుల్లం, సా భావనాపారిపూరీ’’తి (విభ. ౪౦౬) ఏవం పురిమం పురిమస్స పచ్ఛిమం పచ్ఛిమస్స అత్థోతిపి వేదితబ్బం.

ఇమేహి పన సమ్మప్పధానేహి కిం కథితం? కస్సపసంయుత్తపరియాయేన సావకస్స పుబ్బభాగపటిపదా కథితా. వుత్తఞ్హేతం తత్థ –

‘‘చత్తారోమే ¶ , ఆవుసో, సమ్మప్పధానా. కతమే చత్తారో? ఇధావుసో, భిక్ఖు, అనుప్పన్నా మే పాపకా అకుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యున్తి ఆతప్పం కరోతి. ఉప్పన్నా మే పాపకా అకుసలా ధమ్మా అప్పహీయమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యున్తి ఆతప్పం కరోతి. అనుప్పన్నా మే కుసలా ధమ్మా అనుప్పజ్జమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యున్తి ఆతప్పం కరోతి. ఉప్పన్నా మే కుసలా ధమ్మా నిరుజ్ఝమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యున్తి ఆతప్పం కరోతీ’’తి (సం. ని. ౨.౧౪౫).

ఏత్థ ¶ చ పాపకా అకుసలాతి లోభాదయో వేదితబ్బా. అనుప్పన్నా కుసలా ధమ్మాతి సమథవిపస్సనా చేవ మగ్గో చ, ఉప్పన్నా కుసలా నామ సమథవిపస్సనావ. మగ్గో పన సకిం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝమానో అనత్థాయ సంవత్తనకో ¶ నామ నత్థి. సో హి ఫలస్స పచ్చయం దత్వావ నిరుజ్ఝతి. పురిమస్మిమ్పి వా సమథవిపస్సనావ గహేతబ్బాతి వుత్తం, తం పన న యుత్తం.

తత్థ ‘‘ఉప్పన్నా సమథవిపస్సనా నిరుజ్ఝమానా అనత్థాయ సంవత్తన్తీ’’తి అత్థస్స ఆవిభావత్థమిదం వత్థు – ఏకో కిర ఖీణాసవత్థేరో ‘‘మహాచేతియఞ్చ మహాబోధిఞ్చ వన్దిస్సామీ’’తి సమాపత్తిలాభినా భణ్డగాహకసామణేరేన సద్ధిం జనపదతో మహావిహారం ఆగన్త్వా విహారపరివేణం పావిసి. సాయన్హసమయే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘే చేతియం వన్దమానే చేతియం వన్దనత్థాయ న నిక్ఖమి. కస్మా? ఖీణాసవానఞ్హి తీసు రతనేసు మహన్తం గారవం హోతి. తస్మా భిక్ఖుసఙ్ఘే వన్దిత్వా పటిక్కమన్తే మనుస్సానం సాయమాసభుత్తవేలాయం సామణేరమ్పి అజానాపేత్వా ‘‘చేతియం వన్దిస్సామీ’’తి ఏకకోవ నిక్ఖమి. సామణేరో ¶ – ‘‘కిం ను ఖో థేరో అవేలాయ ఏకకోవ గచ్ఛతి, జానిస్సామీ’’తి ఉపజ్ఝాయస్స పదానుపదికో నిక్ఖమి. థేరో అనావజ్జనేన తస్స ఆగమనం అజానన్తో దక్ఖిణద్వారేన చేతియఙ్గణం ఆరుహి. సామణేరోపి అనుపదంయేవ ఆరుళ్హో.

మహాథేరో మహాచేతియం ఉల్లోకేత్వా బుద్ధారమ్మణం పీతిం గహేత్వా సబ్బం చేతసో సమన్నాహరిత్వా హట్ఠపహట్ఠో చేతియం వన్దతి. సామణేరో థేరస్స వన్దనాకారం దిస్వా ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే అతివియ పసన్నచిత్తో వన్దతి, కిం ను ఖో పుప్ఫాని లభిత్వా పూజం కరేయ్యా’’తి చిన్తేసి. థేరో వన్దిత్వా ఉట్ఠాయ సిరసి అఞ్జలిం ఠపేత్వా మహాచేతియం ఉల్లోకేత్వా ఠితో. సామణేరో ఉక్కాసిత్వా అత్తనో ఆగతభావం జానాపేసి. థేరో పరివత్తేత్వా ఓలోకేన్తో ‘‘కదా ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. తుమ్హాకం చేతియం వన్దనకాలే, భన్తే. అతివియ పసన్నా చేతియం వన్దిత్థ కిం ను ఖో పుప్ఫాని లభిత్వా పూజేయ్యాథాతి? ఆమ సామణేర ఇమస్మిం చేతియే వియ అఞ్ఞత్ర ఏత్తకం ధాతూనం నిధానం నామ నత్థి, ఏవరూపం అసదిసం మహాథూపం పుప్ఫాని లభిత్వా కో న పూజేయ్యాతి. తేన హి, భన్తే, అధివాసేథ, ఆహరిస్సామీతి తావదేవ ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఇద్ధియా హిమవన్తం గన్త్వా వణ్ణగన్ధసమ్పన్నపుప్ఫాని పరిస్సావనం పూరేత్వా మహాథేరే దక్ఖిణముఖతో పచ్ఛిమం ముఖం అసమ్పత్తేయేవ ఆగన్త్వా పుప్ఫపరిస్సావనం హత్థే ఠపేత్వా ‘‘పూజేథ, భన్తే,’’తి ఆహ ¶ . థేరో ‘‘అతిమన్దాని నో సామణేర పుప్ఫానీ’’తి ఆహ. గచ్ఛథ, భన్తే, భగవతో గుణే ఆవజ్జిత్వా పూజేథాతి.

థేరో ¶ పచ్ఛిమముఖనిస్సితేన సోపాణేన ఆరుయ్హ కుచ్ఛివేదికాభూమియం ¶ పుప్ఫపూజం కాతుం ఆరద్ధో. వేదికాభూమియం పరిపుణ్ణాని పుప్ఫాని పతిత్వా దుతియభూమియం జణ్ణుపమాణేన ఓధినా పూరయింసు. తతో ఓతరిత్వా పాదపిట్ఠికపన్తిం పూజేసి. సాపి పరిపూరి. పరిపుణ్ణభావం ఞత్వా హేట్ఠిమతలే వికిరన్తో అగమాసి. సబ్బం చేతియఙ్గణం పరిపూరి. తస్మిం పరిపుణ్ణే ‘‘సామణేర పుప్ఫాని న ఖీయన్తీ’’తి ఆహ. పరిస్సావనం, భన్తే, అధోముఖం కరోథాతి. అధోముఖం కత్వా చాలేసి, తదా పుప్ఫాని ఖీణాని. పరిస్సావనం సామణేరస్స దత్వా సద్ధిం హత్థిపాకారేన చేతియం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా చతూసు ఠానేసు వన్దిత్వా పరివేణం గచ్ఛన్తో చిన్తేసి – ‘‘యావ మహిద్ధికో వతాయం సామణేరో, సక్ఖిస్సతి ను ఖో ఇమం ఇద్ధానుభావం రక్ఖితు’’న్తి. తతో ‘‘న సక్ఖిస్సతీ’’తి దిస్వా సామణేరమాహ – ‘‘సామణేర త్వం ఇదాని మహిద్ధికో, ఏవరూపం పన ఇద్ధిం నాసేత్వా పచ్ఛిమకాలే కాణపేసకారియా హత్థేన మద్దితకఞ్జియం పివిస్ససీ’’తి. దహరకభావస్స నామేస దోసోయం, సో ఉపజ్ఝాయస్స కథాయం సంవిజ్జిత్వా – ‘‘కమ్మట్ఠానం మే, భన్తే, ఆచిక్ఖథా’’తి న యాచి, అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో కిం వదతీతి తం పన అసుణన్తో వియ అగమాసి.

థేరో మహాచేతియఞ్చ మహాబోధిఞ్చ వన్దిత్వా సామణేరం పత్తచీవరం గాహాపేత్వా అనుపుబ్బేన కుటేళితిస్సమహావిహారం అగమాసి. సామణేరో ఉపజ్ఝాయస్స పదానుపదికో హుత్వా భిక్ఖాచారం న గచ్ఛతి, ‘‘కతరం గామం పవిసథ, భన్తే,’’తి ¶ పుచ్ఛిత్వా పన ‘‘ఇదాని మే ఉపజ్ఝాయో గామద్వారం పత్తో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా అత్తనో చ ఉపజ్ఝాయస్స చ పత్తచీవరం గహేత్వా ఆకాసేన గన్త్వా థేరస్స పత్తచీవరం దత్వా పిణ్డాయ పవిసతి. థేరో సబ్బకాలం ఓవదతి – ‘‘సామణేర మా ఏవమకాసి, పుథుజ్జనిద్ధి నామ చలా అనిబద్ధా, అసప్పాయం రూపాదిఆరమ్మణం లభిత్వా అప్పమత్తకేనేవ భిజ్జతి, సన్తాయ సమాపత్తియా పరిహీనాయ బ్రహ్మచరియవాసో సన్థమ్భితుం న సక్కోతీ’’తి. సామణేరో ‘‘కిం కథేతి మయ్హం ఉపజ్ఝాయో’’తి సోతుం న ఇచ్ఛతి, తథేవ కరోతి. థేరో అనుపుబ్బేన చేతియవన్దనం కరోన్తో కమ్ముబిన్దువిహారం నామ గతో. తత్థ వసన్తేపి థేరే సామణేరో తథేవ కరోతి.

అథేకదివసం ¶ ¶ ఏకా పేసకారధీతా అభిరూపా పఠమవయే ఠితా కమ్మబిన్దుగామతో నిక్ఖమిత్వా పదుమస్సరం ఓరుయ్హ గాయమానా పుప్ఫాని భఞ్జతి. తస్మిం సమయే సామణేరో పదుమస్సరమత్థకేన గచ్ఛతి, గచ్ఛన్తో పన సిలేసికాయ కాణమచ్ఛికా వియ తస్సా గీతసద్దే బజ్ఝి. తావదేవస్స ఇద్ధి అన్తరహితా, ఛిన్నపక్ఖకాకో వియ అహోసి. సన్తసమాపత్తిబలేన పన తత్థేవ ఉదకపిట్ఠే అపతిత్వా సిమ్బలితూలం వియ పతమానం అనుపుబ్బేన పదుమసరతీరే అట్ఠాసి. సో వేగేన గన్త్వా ఉపజ్ఝాయస్స పత్తచీవరం దత్వా నివత్తి. మహాథేరో ‘‘పగేవేతం మయా దిట్ఠం, నివారియమానోపి న నివత్తిస్సతీ’’తి కిఞ్చి అవత్వా పిణ్డాయ పావిసి.

సామణేరో గన్త్వా పదుమసరతీరే అట్ఠాసి తస్సా పచ్చుత్తరణం ఆగమయమానో. సాపి సామణేరం ఆకాసేన గచ్ఛన్తఞ్చ పున ఆగన్త్వా ఠితఞ్చ దిస్వా ‘‘అద్ధా ఏస మం నిస్సాయ ఉక్కణ్ఠితో’’తి ఞత్వా ‘‘పటిక్కమ సామణేరా’’తి ఆహ. సో పటిక్కమి. ఇతరా పచ్చుత్తరిత్వా సాటకం నివాసేత్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం, భన్తే,’’తి పుచ్ఛి. సో తమత్థం ఆరోచేసి. సా బహూహి కారణేహి ఘరావాసే ఆదీనవం బ్రహ్మచరియవాసే ఆనిసంసఞ్చ దస్సేత్వా ¶ ఓవదమానాపి తస్స ఉక్కణ్ఠం వినోదేతుం అసక్కోన్తీ – ‘‘అయం మమ కారణా ఏవరూపాయ ఇద్ధియా పరిహీనో, న దాని యుత్తం పరిచ్చజితు’’న్తి ఇధేవ తిట్ఠాతి వత్వా ఘరం గన్త్వా మాతాపితూనం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తేపి ఆగన్త్వా నానప్పకారం ఓవదమానా వచనం అగ్గణ్హన్తం ఆహంసు – ‘‘త్వం అమ్హే ఉచ్చకులాతి సల్లక్ఖేసి, మయం పేసకారా. సక్ఖిస్ససి పేసకారకమ్మం కాతు’’న్తి సామణేరో ఆహ – ‘‘ఉపాసక గిహిభూతో నామ పేసకారకమ్మం వా కరేయ్య నళకారకమ్మం వా, కిం ఇమినా సాటకమత్తేన లోభం కరోథా’’తి. పేసకారో ఉదరే బద్ధసాటకం దత్వా ఘరం నేత్వా ధీతరం అదాసి.

సో పేసకారకమ్మం ఉగ్గణ్హిత్వా పేసకారేహి సద్ధిం సాలాయ కమ్మం కరోతి. అఞ్ఞేసం ఇత్థియో పాతోవ భత్తం సమ్పాదేత్వా ఆహరింసు, తస్స భరియా న తావ ఆగచ్ఛతి. సో ఇతరేసు కమ్మం విస్సజ్జేత్వా భుఞ్జమానేసు తసరం వట్టేన్తో నిసీది. సా పచ్ఛా అగమాసి. అథ నం సో ‘‘అతిచిరేన ¶ ఆగతాసీ’’తి తజ్జేసి. మాతుగామో చ నామ అపి చక్కవత్తిరాజానం అత్తని పటిబద్ధచిత్తం ఞత్వా దాసం వియ సల్లక్ఖేతి. తస్మా సా ఏవమాహ – ‘‘అఞ్ఞేసం ఘరే దారుపణ్ణలోణాదీని సన్నిహితాని, బాహిరతో ఆహరిత్వా దాయకా పేసనతకారకాపి అత్థి, అహం పన ¶ ఏకికావ, త్వమ్పి మయ్హం ఘరే ఇదం అత్థి ఇదం నత్థీతి న జానాసి. సచే ఇచ్ఛసి, భుఞ్జ, నో చే ఇచ్ఛసి, మా భుఞ్జా’’తి. సో ‘‘న కేవలఞ్చ ఉస్సూరే భత్తం ఆహరసి, వాచాయపి మం ఘట్టేసీ’’తి కుజ్ఝిత్వా అఞ్ఞం పహరణం అపస్సన్తో తమేవ తసరదణ్డకం ¶ తసరతో లుఞ్చిత్వా ఖిపి. సా తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఈసకం పరివత్తి. తసరదణ్డకస్స చ కోటి నామ తిఖిణా హోతి, సా తస్సా పరివత్తమానాయ అక్ఖికోటియం పవిసిత్వా అట్ఠాసి. సా ఉభోహి హత్థేహి వేగేన అక్ఖిం అగ్గహేసి, భిన్నట్ఠానతో లోహితం పగ్ఘరతి. సో తస్మిం కాలే ఉపజ్ఝాయస్స వచనం అనుస్సరి – ‘‘ఇదం సన్ధాయ మం ఉపజ్ఝాయో ‘అనాగతే కాలే కాణపేసకారియా హత్థేహి మద్దితకఞ్జియం పివిస్ససీ’తి ఆహ, ఇదం థేరేన దిట్ఠం భవిస్సతి, అహో దీఘదస్సీ అయ్యో’’తి మహాసద్దేన రోదితుం ఆరభి. తమేనం అఞ్ఞే – ‘‘అలం, ఆవుసో, మా రోది, అక్ఖి నామ భిన్నం న సక్కా రోదనేన పటిపాకతికం కాతు’’న్తి ఆహంసు. సో ‘‘నాహమేతమత్థం రోదామి, అపిచ ఖో ఇమం సన్ధాయ రోదామీ’’తి సబ్బం పటిపాటియా కథేసి. ఏవం ఉప్పన్నా సమథవిపస్సనా నిరుజ్ఝమానా అనత్థాయ సంవత్తన్తి.

అపరమ్పి వత్థు – తింసమత్తా భిక్ఖూ కల్యాణిమహాచేతియం వన్దిత్వా అటవిమగ్గేన మహామగ్గం ఓతరమానా అన్తరామగ్గే ఝామఖేత్తే కమ్మం కత్వా ఆగచ్ఛన్తం ఏకం మనుస్సం అద్దసంసు. తస్స సరీరం మసిమక్ఖితం వియ అహోసి. మసిమక్ఖితంయేవ ఏకం కాసావం కచ్ఛం పీళేత్వా నివత్థం, ఓలోకియమానో ఝామఖాణుకో వియ ఖాయతి. సో దివసభాగే కమ్మం కత్వా ఉపడ్ఢజ్ఝాయమానానం దారూనం కలాపం ఉక్ఖిపిత్వా పిట్ఠియం విప్పకిణ్ణేహి కేసేహి కుమ్మగ్గేన ఆగన్త్వా భిక్ఖూనం సమ్ముఖే అట్ఠాసి. సామణేరా దిస్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓలోకయమానా, – ‘‘ఆవుసో, తుయ్హం పితా తుయ్హం మహాపితా ¶ తుయ్హం మాతులో’’తి హసమానా గన్త్వా ‘‘కోనామో త్వం ఉపాసకా’’తి నామం పుచ్ఛింసు. సో నామం పుచ్ఛితో విప్పటిసారీ హుత్వా దారుకలాపం ఛడ్డేత్వా ¶ వత్థం సంవిధాయ నివాసేత్వా మహాథేరే వన్దిత్వా ‘‘తిట్ఠథ తావ, భన్తే,’’తి ఆహ. మహాథేరా అట్ఠంసు.

దహరసామణేరా ఆగన్త్వా మహాథేరానం సమ్ముఖాపి పరిహాసం కరోన్తి. ఉపాసకో ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హే మం పస్సిత్వా పరిహసథ, ఏత్తకేనేవ మత్థకం పత్తమ్హాతి మా సల్లక్ఖేథ. అహమ్పి పుబ్బే తుమ్హాదిసోవ సమణో అహోసిం. తుమ్హాకం పన చిత్తేకగ్గతామత్తకమ్పి నత్థి, అహం ఇమస్మిం సాసనే ¶ మహిద్ధికో మహానుభావో అహోసిం, ఆకాసం గహేత్వా పథవిం కరోమి, పథవిం ఆకాసం. దూరం గణ్హిత్వా సన్తికం కరోమి, సన్తికం దూరం. చక్కవాళసతసహస్సం ఖణేన వినివిజ్ఝామి. హత్థే మే పస్సథ, ఇదాని మక్కటహత్థసదిసా, అహం ఇమేహేవ హత్థేహి ఇధ నిసిన్నోవ చన్దిమసూరియే పరామసిం. ఇమేసంయేవ పాదానం చన్దిమసూరియే పాదకథలికం కత్వా నిసీదిం. ఏవరూపా మే ఇద్ధి పమాదేన అన్తరహితా, తుమ్హే మా పమజ్జిత్థ. పమాదేన హి ఏవరూపం బ్యసనం పాపుణన్తి. అప్పమత్తా విహరన్తా జాతిజరామరణస్స అన్తం కరోన్తి. తస్మా తుమ్హే మఞ్ఞేవ ఆరమ్మణం కరిత్వా అప్పమత్తా హోథ, భన్తే,’’తి తజ్జేత్వా ఓవాదమదాసి. తే తస్స కథేన్తస్సేవ సంవేగం ఆపజ్జిత్వా విపస్సమానా తింసజనా తత్థేవ అరహత్తం పాపుణింసూతి. ఏవమ్పి ఉప్పన్నా సమథవిపస్సనా నిరుజ్ఝమానా అనత్థాయ సంవత్తన్తీతి వేదితబ్బా.

అనుప్పన్నానం పాపకానన్తి చేత్థ ‘‘అనుప్పన్నో వా కామాసవో ¶ న ఉప్పజ్జతీ’’తిఆదీసు వుత్తనయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఉప్పన్నానం పాపకానన్తి ఏత్థ పన చతుబ్బిధం ఉప్పన్నం వత్తమానుప్పన్నం భుత్వావిగతుప్పన్నం, ఓకాసకతుప్పన్నం, భూమిలద్ధుప్పన్నన్తి. తత్థ యే కిలేసా విజ్జమానా ఉప్పాదాదిసమఙ్గినో, ఇదం వత్తమానుప్పన్నం నామ. కమ్మే పన జవితే ఆరమ్మణరసం అనుభవిత్వా నిరుద్ధవిపాకో భుత్వా విగతం నామ. కమ్మం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధం భవిత్వా విగతం నామ. తదుభయమ్పి భుత్వావిగతుప్పన్నన్తి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. కుసలాకుసలం కమ్మం అఞ్ఞస్స కమ్మస్స విపాకం పటిబాహిత్వా అత్తనో విపాకస్స ఓకాసం కరోతి, ఏవం కతే ఓకాసే విపాకో ఉప్పజ్జమానో ఓకాసకరణతో పట్ఠాయ ఉప్పన్నోతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. ఇదం ఓకాసకతుప్పన్నం నామ. పఞ్చక్ఖన్ధా పన విపస్సనాయ భూమి నామ. తే అతీతాదిభేదా హోన్తి. తేసు అనుసయితకిలేసా పన అతీతా వా అనాగతా వా పచ్చుప్పన్నా వాతి న వత్తబ్బా. అతీతఖన్ధేసు అనుసయితాపి హి అప్పహీనావ హోన్తి, అనాగతఖన్ధేసు, పచ్చుప్పన్నఖన్ధేసు ¶ అనుసయితాపి అప్పహీనావ హోన్తి. ఇదం భూమిలద్ధుప్పన్నం నామ. తేనాహు పోరాణా – ‘‘తాసు తాసు భూమీసు అసముగ్ఘాతితకిలేసా భూమిలద్ధుప్పన్నాతి సఙ్ఖం గచ్ఛన్తీ’’తి.

అపరమ్పి చతుబ్బిధం ఉప్పన్నం సముదాచారుప్పన్నం, ఆరమ్మణాధిగహితుప్పన్నం, అవిక్ఖమ్భితుప్పన్నం అసముగ్ఘాతితుప్పన్నన్తి. తత్థ సమ్పతి వత్తమానంయేవ సముదాచారుప్పన్నం నామ. సకిం చక్ఖూని ఉమ్మీలేత్వా ఆరమ్మణే నిమిత్తే గహితే అనుస్సరితానుస్సరితక్ఖణే కిలేసా ¶ నుప్పజ్జిస్సన్తీతి న ¶ వత్తబ్బా. కస్మా? ఆరమ్మణస్స అధిగహితత్తా. యథా కిం? యథా ఖీరరుక్ఖస్స కుఠారియా ఆహతాహతట్ఠానే ఖీరం న నిక్ఖమిస్సతీతి న వత్తబ్బం, ఏవం. ఇదం ఆరమ్మణాధిగహితుప్పన్నం నామ. సమాపత్తియా అవిక్ఖమ్భితా కిలేసా పన ఇమస్మిం నామ ఠానే నుప్పజ్జిస్సన్తీతి న వత్తబ్బా. కస్మా? అవిక్ఖమ్భితత్తా. యథా కిం? యథా సచే ఖీరరుక్ఖే కుఠారియా ఆహనేయ్యుం, ఇమస్మిం నామ ఠానే ఖీరం న నిక్ఖమేయ్యాతి న వత్తబ్బం, ఏవం. ఇదం అవిక్ఖమ్భితుప్పన్నం నామ. మగ్గేన అసముగ్ఘాతితకిలేసా పన భవగ్గే నిబ్బత్తస్సాపి ఉప్పజ్జన్తీతి పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. ఇదం అసముగ్ఘాతితుప్పన్నం నామ.

ఇమేసు ఉప్పన్నేసు వత్తమానుప్పన్నం భుత్వావిగతుప్పన్నం ఓకాసకతుప్పన్నం సముదాచారుప్పన్నన్తి చతుబ్బిధం ఉప్పన్నం న మగ్గవజ్ఝం, భూమిలద్ధుప్పన్నం ఆరమ్మణాధిగహితుప్పన్నం అవిక్ఖమ్భితుప్పన్నం అసముగ్ఘాతితుప్పన్నన్తి చతుబ్బిధం మగ్గవజ్ఝం. మగ్గో హి ఉప్పజ్జమానో ఏతే కిలేసే పజహతి. సో యే కిలేసే పజహతి, తే అతీతా వా అనాగతా వా పచ్చుప్పన్నా వాతి న వత్తబ్బా. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘హఞ్చి అతీతే కిలేసే పజహతి, తేన హి ఖీణం ఖేపేతి, నిరుద్ధం నిరోధేతి, విగతం విగమేతి అత్థఙ్గతం అత్థఙ్గమేతి. అతీతం యం నత్థి, తం పజహతి. హఞ్చి అనాగతే కిలేసే పజహతి, తేన హి అజాతం పజహతి, అనిబ్బత్తం, అనుప్పన్నం, అపాతుభూతం పజహతి. అనాగతం యం నత్థి, తం పజహతి, హఞ్చి పచ్చుప్పన్నే కిలేసే పజహతి, తేన హి రత్తో రాగం పజహతి ¶ , దుట్ఠో దోసం, మూళ్హో మోహం, వినిబద్ధో మానం, పరామట్ఠో దిట్ఠిం, విక్ఖేపగతో ఉద్ధచ్చం, అనిట్ఠఙ్గతో విచికిచ్ఛం, థామగతో అనుసయం పజహతి. కణ్హసుక్కధమ్మా యుగనద్ధా సమమేవ వత్తన్తి. సంకిలేసికా మగ్గభావనా హోతి…పే… తేన హి నత్థి మగ్గభావనా, నత్థి ఫలసచ్ఛికిరియా, నత్థి కిలేసప్పహానం, నత్థి ధమ్మాభిసమయోతి. అత్థి ¶ మగ్గభావనా…పే… అత్థి ధమ్మాభిసమయోతి. యథా కథం వియ, సేయ్యథాపి తరుణో రుక్ఖో అజాతఫలో…పే… అపాతుభూతాయేవ న పాతుభవన్తీ’’తి.

ఇతి పాళియం అజాతఫలరుక్ఖో ఆగతో, జాతఫలరుక్ఖేన పన దీపేతబ్బం. యథా హి సఫలో తరుణమ్బరుక్ఖో, తస్స ఫలాని మనుస్సా పరిభుఞ్జేయ్యుం, సేసాని పాతేత్వా పచ్ఛియో పూరేయ్యుం ¶ . అథఞ్ఞో పురిసో తం ఫరసునా ఛిన్దేయ్య, తేనస్స నేవ అతీతాని ఫలాని నాసితాని హోన్తి, న అనాగతపచ్చుప్పన్నాని నాసితాని. అతీతాని హి మనుస్సేహి పరిభుత్తాని, అనాగతాని అనిబ్బత్తాని, న సక్కా నాసేతుం. యస్మిం పన సమయే సో ఛిన్నో, తదా ఫలానియేవ నత్థీతి పచ్చుప్పన్నానిపి అనాసితాని. సచే పన రుక్ఖో అచ్ఛిన్నో, అథస్స పథవీరసఞ్చ ఆపోరసఞ్చ ఆగమ్మ యాని ఫలాని నిబ్బత్తేయ్యుం, తాని నాసితాని హోన్తి. తాని హి అజాతానేవ న జాయన్తి, అనిబ్బత్తానేవ న నిబ్బత్తన్తి, అపాతుభూతానేవ న పాతుభవన్తి, ఏవమేవ మగ్గో నాపి అతీతాదిభేదే కిలేసే పజహతి, నాపి న పజహతి. యేసఞ్హి కిలేసానం మగ్గేన ఖన్ధేసు అపరిఞ్ఞాతేసు ఉప్పత్తి సియా, మగ్గేన ఉప్పజ్జిత్వా ఖన్ధానం పరిఞ్ఞాతత్తా తే కిలేసా అజాతావ న జాయన్తి, అనిబ్బత్తావ న నిబ్బత్తన్తి, అపాతుభూతావ న పాతుభవన్తి, తరుణపుత్తాయ ఇత్థియా పున అవిజాయనత్థం, బ్యాధితానం ¶ రోగవూపసమనత్థం పీతభేసజ్జేహి చాపి అయమత్థో విభావేతబ్బో. ఏవం మగ్గో యే కిలేసే పజహతి, తే అతీతా వా అనాగతా వా పచ్చుప్పన్నా వాతి న వత్తబ్బా, న చ మగ్గో కిలేసే న పజహతి. యే పన మగ్గో కిలేసే పజహతి, తే సన్ధాయ ‘‘ఉప్పన్నానం పాపకాన’’న్తిఆది వుత్తం.

న కేవలఞ్చ మగ్గో కిలేసేయేవ పజహతి, కిలేసానం పన అప్పహీనత్తా యే చ ఉప్పజ్జేయ్యుం ఉపాదిన్నకక్ఖన్ధా, తేపి పజహతియేవ. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘సోతాపత్తిమగ్గఞాణేన అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణస్స నిరోధేన సత్త భవే ఠపేత్వా అనమతగ్గే సంసారే యే ఉప్పజ్జేయ్యుం నామఞ్చ రూపఞ్చ, ఏత్థేతే నిరుజ్ఝన్తీ’’తి (చూళని. ౬) విత్థారో. ఇతి మగ్గో ఉపాదిన్నఅనుపాదిన్నతో వుట్ఠాతి. భవవసేన పన సోతాపత్తిమగ్గో అపాయభవతో వుట్ఠాతి, సకదాగామిమగ్గో సుగతిభవేకదేసతో, అనాగామిమగ్గో సుగతికామభవతో, అరహత్తమగ్గో ¶ రూపారూపభవతో వుట్ఠాతి. సబ్బభవేహి వుట్ఠాతియేవాతిపి వదన్తి.

అథ మగ్గక్ఖణే కథం అనుప్పన్నానం ఉప్పాదాయ భావనా హోతి, కథం వా ఉప్పన్నానం ఠితియాతి. మగ్గప్పవత్తియాయేవ. మగ్గో హి పవత్తమానో పుబ్బే అనుప్పన్నపుబ్బత్తా అనుప్పన్నో నామ వుచ్చతి. అనాగతపుబ్బఞ్హి ఠానం ఆగన్త్వా అననుభూతపుబ్బం వా ఆరమ్మణం అనుభవిత్వా వత్తారో భవన్తి ‘‘అనాగతట్ఠానం ఆగతమ్హా, అననుభూతం ఆరమ్మణం అనుభవామా’’తి. యా చస్స పవత్తి, అయమేవ ఠితి నామాతి ఠితియా భావేతీతిపి వత్తుం వట్టతి.

ఇద్ధిపాదేసు ¶ ¶ సఙ్ఖేపకథా చేతోఖిలసుత్తే (మ. ని. ౧.౧౮౫ ఆదయో) వుత్తా. ఉపసమమానం గచ్ఛతి, కిలేసూపసమత్థం వా గచ్ఛతీతి ఉపసమగామీ. సమ్బుజ్ఝమానా గచ్ఛతి, మగ్గసమ్బోధత్థాయ వా గచ్ఛతీతి సమ్బోధగామీ.

వివేకనిస్సితాదీని సబ్బాసవసంవరే వుత్తాని. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనాయం బోధిపక్ఖియకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా.

౨౪౮. విమోక్ఖకథాయం విమోక్ఖేతి కేనట్ఠేన విమోక్ఖా, అధిముచ్చనట్ఠేన. కో పనాయం అధిముచ్చనట్ఠో నామ? పచ్చనీకధమ్మేహి చ సుట్ఠు ముచ్చనట్ఠో, ఆరమ్మణే చ అభిరతివసేన సుట్ఠు ముచ్చనట్ఠో, పితుఅఙ్కే విస్సట్ఠఙ్గపచ్చఙ్గస్స దారకస్స సయనం వియ అనిగ్గహితభావేన నిరాసఙ్కతాయ ఆరమ్మణే పవత్తీతి వుత్తం హోతి. అయం పనత్థో పచ్ఛిమవిమోక్ఖే నత్థి, పురిమేసు సబ్బేసు అత్థి. రూపీ రూపాని పస్సతీతి ఏత్థ అజ్ఝత్తకేసాదీసు నీలకసిణాదివసేన ఉప్పాదితం రూపజ్ఝానం రూపం, తదస్స అత్థీతి రూపీ. బహిద్ధా రూపాని పస్సతీతి బహిద్ధాపి నీలకసిణాదీని రూపాని ఝానచక్ఖునా పస్సతి. ఇమినా అజ్ఝత్త ¶ బహిద్ధావత్థుకేసు కసిణేసు ఉప్పాదితజ్ఝానస్స పుగ్గలస్స చత్తారిపి రూపావచరజ్ఝానాని దస్సితాని.

అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీతి అజ్ఝత్తం న రూపసఞ్ఞీ, అత్తనో కేసాదీసు అనుప్పాదితరూపావచరజ్ఝానోతి అత్థో. ఇమినా బహిద్ధా పరికమ్మం కత్వా బహిద్ధావ ఉప్పాదితజ్ఝానస్స రూపావచరజ్ఝానాని దస్సితాని. సుభన్తేవ అధిముత్తో హోతీతి ఇమినా సువిసుద్ధేసు నీలాదీసు వణ్ణకసిణేసు ఝానాని దస్సితాని. తత్థ కిఞ్చాపి అన్తోఅప్పనాయం సుభన్తి ¶ ఆభోగో నత్థి, యో పన సువిసుద్ధం సుభకసిణం ఆరమ్మణం కత్వా విహరతి, సో యస్మా సుభన్తి అధిముత్తో హోతీతి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి, తస్మా ఏవం దేసనా కతా. పటిసమ్భిదామగ్గే పన ‘‘కథం సుభన్తేవ అధిముత్తో హోతీతి విమోక్ఖో. ఇధ భిక్ఖు మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతి…పే… మేత్తాయ భావితత్తా సత్తా అప్పటికూలా హోన్తి. కరుణాసహగతేన, ముదితాసహగతేన, ఉపేక్ఖాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతి…పే… ఉపేక్ఖాయ భావితత్తా సత్తా అప్పటికూలా హోన్తి. ఏవం సుభన్తేవ అధిముత్తో హోతీతి విమోక్ఖో’’తి (పటి. మ. ౧.౨౧౨) వుత్తం.

సబ్బసో ¶ రూపసఞ్ఞానన్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తమేవ. అయం అట్ఠమో విమోక్ఖోతి అయం చతున్నం ఖన్ధానం సబ్బసో ¶ విస్సట్ఠత్తా విముత్తత్తా అట్ఠమో ఉత్తమో విమోక్ఖో నామ.

౨౪౯. అభిభాయతనకథాయం అభిభాయతనానీతి అభిభవనకారణాని. కిం అభిభవన్తి? పచ్చనీకధమ్మేపి ఆరమ్మణానిపి. తాని హి పటిపక్ఖభావేన పచ్చనీకధమ్మే అభిభవన్తి, పుగ్గలస్స ఞాణుత్తరితాయ ఆరమ్మణాని. అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీతిఆదీసు పన అజ్ఝత్తరూపే పరికమ్మవసేన అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ నామ హోతి. అజ్ఝత్తఞ్చ నీలపరికమ్మం కరోన్తో కేసే వా పిత్తే వా అక్ఖితారకాయ వా కరోతి, పీతపరికమ్మం కరోన్తో మేదే వా ఛవియా వా హత్థతలపాదతలేసు వా అక్ఖీనం పీతట్ఠానే వా కరోతి, లోహితపరికమ్మం కరోన్తో మంసే వా లోహితే వా జివ్హాయ వా అక్ఖీనం రత్తట్ఠానే వా కరోతి, ఓదాతపరికమ్మం కరోన్తో అట్ఠిమ్హి వా దన్తే వా నఖే వా అక్ఖీనం సేతట్ఠానే వా కరోతి. తం పన సునీలం సుపీతకం సులోహితకం సుఓదాతం న హోతి, అసువిసుద్ధమేవ హోతి.

ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతీతి యస్సేతం పరికమ్మం అజ్ఝత్తం ఉప్పన్నం హోతి, నిమిత్తం పన బహిద్ధా, సో ఏవం అజ్ఝత్తం పరికమ్మస్స బహిద్ధా చ అప్పనాయ వసేన – ‘‘అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తి వుచ్చతి. పరిత్తానీతి అవడ్ఢితాని. సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీతి సువణ్ణాని వా హోన్తు దుబ్బణ్ణాని వా, పరిత్తవసేనేవ ఇదమభిభాయతనం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తాని ¶ ¶ అభిభుయ్యాతి యథా నామ సమ్పన్నగహణికో కటచ్ఛుమత్తం భత్తం లభిత్వా ‘‘కిమేత్థ భుఞ్జితబ్బం అత్థీ’’తి సఙ్కడ్ఢిత్వా ఏకకబళమేవ కరోతి, ఏవమేవం ఞాణుత్తరికో పుగ్గలో విసదఞాణో – ‘‘కిమేత్థ పరిత్తకే ఆరమ్మణే సమాపజ్జితబ్బం అత్థి, నాయం మమ భారో’’తి తాని రూపాని అభిభవిత్వా సమాపజ్జతి, సహ నిమిత్తుప్పాదేనేవేత్థ అప్పనం పాపేతీతి అత్థో. జానామి పస్సామీతి ఇమినా పనస్స ఆభోగో కథితో, సో చ ఖో సమాపత్తితో వుట్ఠితస్స, న అన్తోసమాపత్తియం. ఏవంసఞ్ఞీ హోతీతి ఆభోగసఞ్ఞాయపి ఝానసఞ్ఞాయపి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. అభిభవసఞ్ఞా హిస్స అన్తోసమాపత్తియం అత్థి, ఆభోగసఞ్ఞా పన సమాపత్తితో వుట్ఠితస్సేవ.

అప్పమాణానీతి వడ్ఢితప్పమాణాని, మహన్తానీతి అత్థో. అభిభుయ్యాతి ఏత్థ పన యథా మహగ్ఘసో ¶ పురిసో ఏకం భత్తవడ్ఢితకం లభిత్వా ‘‘అఞ్ఞాపి హోతు, అఞ్ఞాపి హోతు, కిమేసా మయ్హం కరిస్సతీ’’తి తం న మహన్తతో పస్సతి, ఏవమేవ ఞాణుత్తరో పుగ్గలో విసదఞాణో ‘‘కిమేత్థ సమాపజ్జితబ్బం, నయిదం అప్పమాణం, న మయ్హం చిత్తేకగ్గతాకరణే భారో అత్థీ’’తి తాని అభిభవిత్వా సమాపజ్జతి, సహ నిమిత్తుప్పాదేనేవేత్థ అప్పనం పాపేతీతి అత్థో.

అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీతి అలాభితాయ వా అనత్థికతాయ వా అజ్ఝత్తరూపే పరికమ్మసఞ్ఞావిరహితో. ఏకో ¶ బహిద్ధా రూపాని పస్సతీతి యస్స పరికమ్మమ్పి నిమిత్తమ్పి బహిద్ధావ ఉప్పన్నం, సో ఏవం బహిద్ధా పరికమ్మస్స చేవ అప్పనాయ చ వసేన – ‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తి వుచ్చతి. సేసమేత్థ చతుత్థాభిభాయతనే వుత్తనయమేవ. ఇమేసు పన చతూసు పరిత్తం వితక్కచరితవసేన ఆగతం, అప్పమాణం మోహచరితవసేన, సువణ్ణం దోసచరితవసేన, దుబ్బణ్ణం రాగచరితవసేన. ఏతేసఞ్హి ఏతాని సప్పాయాని. సా చ నేసం సప్పాయతా విత్థారతో విసుద్ధిమగ్గేచరియనిద్దేసే వుత్తా.

పఞ్చమఅభిభాయతనాదీసు నీలానీతి సబ్బసఙ్గాహికవసేన వుత్తం. నీలవణ్ణానీతి వణ్ణవసేన. నీలనిదస్సనానీతి నిదస్సనవసేన. అపఞ్ఞాయమానవివరాని అసమ్భిన్నవణ్ణాని ఏకనీలానేవ హుత్వా దిస్సన్తీతి వుత్తం ¶ హోతి. నీలనిభాసానీతి ఇదం పన ఓభాసవసేన వుత్తం, నీలోభాసాని నీలపభాయుత్తానీతి అత్థో. ఏతేన నేసం సువిసుద్ధతం దస్సేతి. విసుద్ధవణ్ణవసేనేవ హి ఇమాని చత్తారి అభిభాయతనాని వుత్తాని. ఉమాపుప్ఫన్తి ఏతఞ్హి పుప్ఫం సినిద్ధం ముదుం దిస్సమానమ్పి నీలమేవ హోతి. గిరికణ్ణికపుప్ఫాదీని పన దిస్సమానాని సేతధాతుకాని హోన్తి. తస్మా ఇదమేవ గహితం, న తాని. బారాణసేయ్యకన్తి బారాణసియం భవం. తత్థ కిర కప్పాసోపి ముదు, సుత్తకన్తికాయోపి తన్తవాయాపి ఛేకా, ఉదకమ్పి సుచి సినిద్ధం, తస్మా వత్థం ఉభతోభాగవిమట్ఠం హోతి, ద్వీసు పస్సేసు మట్ఠం ముదు సినిద్ధం ఖాయతి. పీతానీతిఆదీసు ¶ ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ‘‘నీలకసిణం ఉగ్గణ్హన్తో నీలస్మిం నిమిత్తం గణ్హాతి పుప్ఫస్మిం వా వత్థస్మిం వా వణ్ణధాతుయా వా’’తిఆదికం పనేత్థ కసిణకరణఞ్చేవ పరికమ్మఞ్చ అప్పనావిధానఞ్చ సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే విత్థారతో వుత్తమేవ.

అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తాతి ఇతో పుబ్బేసు సతిపట్ఠానాదీసు తే ధమ్మే భావేత్వా అరహత్తప్పత్తావ ¶ అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తా నామ హోన్తి, ఇమేసు పన అట్ఠసు అభిభాయతనేసు చిణ్ణవసీభావాయేవ అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తా నామ.

౨౫౦. కసిణకథాయం సకలట్ఠేన కసిణాని, తదారమ్మణానం ధమ్మానం ఖేత్తట్ఠేన అధిట్ఠానట్ఠేన వా ఆయతనాని. ఉద్ధన్తి ఉపరి గగనతలాభిముఖం. అధోతి హేట్ఠా భూమితలాభిముఖం. తిరియన్తి ఖేత్తమణ్డలమివ సమన్తా పరిచ్ఛిన్దిత్వా. ఏకచ్చో హి ఉద్ధమేవ కసిణం వడ్ఢేతి, ఏకచ్చో అధో, ఏకచ్చో సమన్తతో. తేన తేన కారణేన ఏవం పసారేతి ఆలోకమివ రూపదస్సనకామో. తేన వుత్తం – ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతి ఉద్ధంఅధోతిరియ’’న్తి. అద్వయన్తి దిసాఅనుదిసాసు అద్వయం. ఇదం పన ఏకస్స అఞ్ఞభావానుపగమనత్థం వుత్తం. యథా హి ఉదకం పవిట్ఠస్స సబ్బదిసాసు ఉదకమేవ ¶ హోతి అనఞ్ఞం, ఏవమేవం పథవీకసిణం పథవీకసిణమేవ హోతి, నత్థి తస్స అఞ్ఞో కసిణసమ్భేదోతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అప్పమాణన్తి ఇదం తస్స తస్స ఫరణఅప్పమాణవసేన వుత్తం. తఞ్హి చేతసా ఫరన్తో సకలమేవ ఫరతి, అయమస్స ఆది, ఇదం మజ్ఝన్తి పమాణం గణ్హాతీతి. విఞ్ఞాణకసిణన్తి చేత్థ ¶ కసిణుగ్ఘాటిమాకాసే పవత్తం విఞ్ఞాణం. తత్థ కసిణవసేన కసిణుగ్ఘాటిమాకాసే, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసవసేన తత్థ పవత్తవిఞ్ఞాణే ఉద్ధంఅధోతిరియతా వేదితబ్బా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. కమ్మట్ఠానభావనానయేన పనేతాని పథవీకసిణాదీని విత్థారతో విసుద్ధిమగ్గే వుత్తానేవ. ఇధాపి చిణ్ణవసిభావేనేవ అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తా హోన్తీతి వేదితబ్బా. తథా ఇతో అనన్తరేసు చతూసు ఝానేసు. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం మహాఅస్సపురసుత్తే వుత్తమేవ.

౨౫౨. విపస్సనాఞాణే పన రూపీతిఆదీనమత్థో వుత్తోయేవ. ఏత్థ సితమేత్థ పటిబద్ధన్తి ఏత్థ చాతుమహాభూతికే కాయే నిస్సితఞ్చ పటిబద్ధఞ్చ. సుభోతి సున్దరో. జాతిమాతి సుపరిసుద్ధఆకరసముట్ఠితో. సుపరికమ్మకతోతి సుట్ఠు కతపరికమ్మో అపనీతపాసాణసక్ఖరో. అచ్ఛోతి తనుచ్ఛవి. విప్పసన్నోతి సుట్ఠు విప్పసన్నో. సబ్బాకారసమ్పన్నోతి ధోవన వేధనాదీహి సబ్బేహి ఆకారేహి సమ్పన్నో. నీలన్తిఆదీహి ¶ వణ్ణసమ్పత్తిం దస్సేతి. తాదిసఞ్హి ఆవుతం పాకటం హోతి.

ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఏవం ఉపమాసంసన్దనం వేదితబ్బం – మణి వియ హి కరజకాయో. ఆవుతసుత్తం ¶ వియ విపస్సనాఞాణం. చక్ఖుమా పురిసో వియ విపస్సనాలాభీ భిక్ఖు. హత్థే కరిత్వా పచ్చవేక్ఖతో ‘‘అయం ఖో మణీ’’తి మణినో ఆవిభూతకాలో వియ విపస్సనాఞాణం అభినీహరిత్వా నిసిన్నస్స భిక్ఖునో చాతుమహాభూతికకాయస్స ఆవిభూతకాలో. ‘‘తత్రిదం సుత్తం ఆవుత’’న్తి సుత్తస్స ఆవిభూతకాలో వియ విపస్సనాఞాణం అభినీహరిత్వా నిసిన్నస్స భిక్ఖునో తదారమ్మణానం ఫస్సపఞ్చమకానం వా సబ్బచిత్తచేతసికానం వా విపస్సనాఞాణస్సేవ వా ఆవిభూతకాలోతి.

కిం పనేతం ఞాణస్స ఆవిభూతం, పుగ్గలస్సాతి. ఞాణస్స, తస్స పన ఆవిభావత్తా పుగ్గలస్స ఆవిభూతావ హోన్తి. ఇదఞ్చ విపస్సనాఞాణం మగ్గస్స అనన్తరం, ఏవం సన్తేపి యస్మా అభిఞ్ఞావారే ఆరద్ధే ఏతస్స అన్తరావారో నత్థి, తస్మా ఇధేవ దస్సితం. యస్మా చ అనిచ్చాదివసేన అకతసమ్మసనస్స దిబ్బాయ సోతధాతుయా భేరవసద్దం సుణన్తో పుబ్బేనివాసానుస్సతియా భేరవే ఖన్ధే అనుస్సరతో దిబ్బేన చక్ఖునా భేరవరూపం ¶ పస్సతో భయసన్తాసో ఉప్పజ్జతి, న అనిచ్చాదివసేన కతసమ్మసనస్స, తస్మా అభిఞ్ఞాపత్తస్స భయవినోదకహేతుసమ్పాదనత్థమ్పి ఇదం ఇధేవ దస్సితం. ఇధాపి అరహత్తవసేనేవ అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తతా వేదితబ్బా.

౨౫౩. మనోమయిద్ధియం ¶ చిణ్ణవసితాయ. తత్థ మనోమయన్తి మనేన నిబ్బత్తం. సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గిన్తి సబ్బేహి అఙ్గేహి చ పచ్చఙ్గేహి చ సమన్నాగతం. అహీనిన్ద్రియన్తి సణ్ఠానవసేన అవికలిన్ద్రియం. ఇద్ధిమతా నిమ్మితరూపఞ్హి సచే ఇద్ధిమా ఓదాతో, తమ్పి ఓదాతం. సచే అవిద్ధకణ్ణో, తమ్పి అవిద్ధకణ్ణన్తి ఏవం సబ్బాకారేహి తేన సదిసమేవ హోతి. ముఞ్జమ్హా ఈసికన్తిఆది ఉపమత్తయమ్పి తం సదిసభావదస్సనత్థమేవ వుత్తం. ముఞ్జసదిసా ఏవ హి తస్స అన్తో ఈసికా హోతి. కోససదిసోయేవ అసి, వట్టాయ కోసియా వట్టం అసిమేవ పక్ఖిపన్తి, పత్థటాయ పత్థటం.

కరణ్డాతి ఇదమ్పి అహికఞ్చుకస్స నామం, న విలీవకరణ్డకస్స. అహికఞ్చుకో హి అహినా సదిసోవ హోతి. తత్థ కిఞ్చాపి ‘‘పురిసో అహిం కరణ్డా ఉద్ధరేయ్యా’’తి హత్థేన ఉద్ధరమానో వియ దస్సితో, అథ ఖో చిత్తేనేవస్స ఉద్ధరణం వేదితబ్బం. అయఞ్హి అహి నామ సజాతియం ¶ ఠితో, కట్ఠన్తరం వా రుక్ఖన్తరం వా నిస్సాయ, తచతో సరీరనిక్కడ్ఢనపయోగసఙ్ఖాతేన థామేన, సరీరం ఖాదమానం వియ పురాణతచం జిగుచ్ఛన్తోతి ఇమేహి చతూహి కారణేహి సయమేవ కఞ్చుకం జహాతి, న సక్కా తతో అఞ్ఞేన ఉద్ధరితుం. తస్మా చిత్తేన ఉద్ధరణం సన్ధాయ ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇతి ముఞ్జాదిసదిసం ఇమస్స భిక్ఖునో సరీరం, ఈసికాదిసదిసం నిమ్మితరూపన్తి ఇదమేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం. నిమ్మానవిధానం ¶ పనేత్థ పరతో చ ఇద్ధివిధాదిపఞ్చఅభిఞ్ఞాకథా సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితాతి తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. ఉపమామత్తమేవ హి ఇధ అధికం.

తత్థ ఛేకకుమ్భకారాదయో వియ ఇద్ధివిధఞాణలాభీ భిక్ఖు దట్ఠబ్బో. సుపరికమ్మకతమత్తికాదయో వియ ఇద్ధివిధఞాణం దట్ఠబ్బం. ఇచ్ఛితిచ్ఛితభాజనవికతిఆదికరణం వియ తస్స భిక్ఖునో వికుబ్బనం దట్ఠబ్బం. ఇధాపి చిణ్ణవసితావసేనేవ అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తతా వేదితబ్బా. తథా ఇతో పరాసు చతూసు అభిఞ్ఞాసు.

౨౫౫. తత్థ ¶ దిబ్బసోతధాతుఉపమాయం సఙ్ఖధమోతి సఙ్ఖధమకో. అప్పకసిరేనేవాతి నిద్దుక్ఖేనేవ. విఞ్ఞాపేయ్యాతి జానాపేయ్య. తత్థ ఏవం చాతుద్దిసా విఞ్ఞాపేన్తే సఙ్ఖధమకే ‘‘సఙ్ఖసద్దో అయ’’న్తి వవత్థాపేన్తానం సత్తానం తస్స సఙ్ఖసద్దస్స ఆవిభూతకాలో వియ యోగినో దూరసన్తికభేదానం దిబ్బానఞ్చేవ మానుసకానఞ్చ సద్దానం ఆవిభూతకాలో దట్ఠబ్బో.

౨౫౬. చేతోపరియఞాణ-ఉపమాయం దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనేన సమన్నాగతో. మణ్డనకజాతికోతి యువాపి సమానో న అలసియో కిలిట్ఠవత్థసరీరో, అథ ఖో మణ్డనకపకతికో, దివసస్స ద్వే తయో వారే న్హాయిత్వా సుద్ధవత్థ-పరిదహన-అలఙ్కారకరణసీలోతి అత్థో. సకణికన్తి ¶ కాళతిలకవఙ్క-ముఖదూసిపీళకాదీనం అఞ్ఞతరేన సదోసం. తత్థ యథా తస్స ముఖనిమిత్తం పచ్చవేక్ఖతో ముఖదోసో పాకటో హోతి, ఏవం చేతోపరియఞాణాయ చిత్తం అభినీహరిత్వా నిసిన్నస్స భిక్ఖునో పరేసం సోళసవిధం చిత్తం పాకటం హోతీతి వేదితబ్బం. పుబ్బేనివాసఉపమాదీసు యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం మహాఅస్సపురే వుత్తమేవ.

౨౫౯. అయం ఖో ఉదాయి పఞ్చమో ధమ్మోతి ఏకూనవీసతి పబ్బాని పటిపదావసేన ఏకం ధమ్మం ¶ కత్వా పఞ్చమో ధమ్మోతి వుత్తో. యథా హి అట్ఠకనాగరసుత్తే (మ. ని. ౨.౧౭ ఆదయో) ఏకాదస పబ్బాని పుచ్ఛావసేన ఏకధమ్మో కతో, ఏవమిధ ఏకూనవీసతి పబ్బాని పటిపదావసేన ఏకో ధమ్మో కతోతి వేదితబ్బాని. ఇమేసు చ పన ఏకూనవీసతియా పబ్బేసు పటిపాటియా అట్ఠసు కోట్ఠాసేసు విపస్సనాఞాణే చ ఆసవక్ఖయఞాణే చ అరహత్తవసేన అభిఞ్ఞావోసానపారమిప్పత్తతా వేదితబ్బా, సేసేసు చిణ్ణవసిభావవసేన. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మహాసకులుదాయిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సమణముణ్డికసుత్తవణ్ణనా

౨౬౦. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి సమణముణ్డికసుత్తం. తత్థ ఉగ్గాహమానోతి తస్స పరిబ్బాజకస్స నామం. సుమనోతి పకతినామం. కిఞ్చి కిఞ్చి పన ఉగ్గహితుం ఉగ్గాహేతుం సమత్థతాయ ఉగ్గాహమానోతి నం సఞ్జానన్తి. సమయం ¶ పవదన్తి ఏత్థాతి సమయప్పవాదకం. తస్మిం కిర ఠానే చఙ్కీతారుక్ఖపోక్ఖరసాతిప్పభుతయో బ్రాహ్మణా నిగణ్ఠాచేలకపరిబ్బాజకాదయో చ పబ్బజితా సన్నిపతిత్వా అత్తనో అత్తనో సమయం పవదన్తి కథేన్తి దీపేన్తి, తస్మా సో ఆరామో సమయప్పవాదకోతి వుచ్చతి. స్వేవ తిన్దుకాచీరసఙ్ఖాతాయ తిమ్బరూసకరుక్ఖపన్తియా పరిక్ఖిత్తత్తా తిన్దుకాచీరం. యస్మా పనేత్థ పఠమం ఏకా సాలా అహోసి, పచ్ఛా మహాపుఞ్ఞం పోట్ఠపాదపరిబ్బాజకం నిస్సాయ బహూ సాలా కతా, తస్మా తమేవ ఏకం సాలం ఉపాదాయ లద్ధనామవసేన ఏకసాలకోతి వుచ్చతి. మల్లికాయ పన పసేనదిరఞ్ఞో దేవియా ఉయ్యానభూతో సో పుప్ఫఫలసఞ్ఛన్నో ఆరామోతి కత్వా మల్లికాయ ఆరామోతి సఙ్ఖం గతో. తస్మిం సమయప్పవాదకే తిన్దుకాచీరే ఏకసాలకే మల్లికాయ ఆరామే. పటివసతీతి వాసఫాసుతాయ వసతి. దివా దివస్సాతి దివసస్స దివా నామ మజ్ఝన్హాతిక్కమో, తస్మిం దివసస్సపి దివాభూతే అతిక్కన్తమత్తే మజ్ఝన్హికే నిక్ఖమీతి అత్థో. పటిసల్లీనోతి తతో తతో రూపాదిగోచరతో చిత్తం పటిసంహరిత్వా లీనో, ఝానరతిసేవనవసేన ఏకీభావం గతో. మనోభావనీయానన్తి మనవడ్ఢనకానం, యే ¶ ఆవజ్జతో మనసికరోతో చిత్తం వినీవరణం హోతి ఉన్నమతి వడ్ఢతి. యావతాతి యత్తకా. అయం తేసం అఞ్ఞతరోతి అయం తేసం అబ్భన్తరో ఏకో సావకో. అప్పేవ నామాతి తస్స ఉపసఙ్కమనం పత్థయమానో ఆహ. పత్థనాకారణం పన సన్దకసుత్తే వుత్తమేవ.

౨౬౧. ఏతదవోచాతి దన్దపఞ్ఞో అయం గహపతి, ధమ్మకథాయ నం సఙ్గణ్హిత్వా అత్తనో సావకం కరిస్సామీతి మఞ్ఞమానో ఏతం ‘‘చతూహి ఖో’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ పఞ్ఞపేమీతి దస్సేమి ఠపేమి. సమ్పన్నకుసలన్తి పరిపుణ్ణకుసలం. పరమకుసలన్తి ఉత్తమకుసలం. అయోజ్ఝన్తి వాదయుద్ధేన యుజ్ఝిత్వా చాలేతుం అసక్కుణేయ్యం అచలం నిక్కమ్పం థిరం. న ¶ కరోతీతి అకరణమత్తమేవ ¶ వదతి, ఏత్థ పన సంవరప్పహానం వా పటిసేవనప్పహానం వా న వదతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో.

నేవ అభినన్దీతి తిత్థియా నామ జానిత్వాపి అజానిత్వాపి యం వా తం వా వదన్తీతి మఞ్ఞమానో నాభినన్ది. న పటిక్కోసీతి సాసనస్స అనులోమం వియ పసన్నాకారం వియ వదతీతి మఞ్ఞమానో న పటిసేధేతి.

౨౬౨. యథా ఉగ్గాహమానస్సాతి యథా తస్స వచనం, ఏవం సన్తే ఉత్తానసేయ్యకో కుమారో అయోజ్ఝసమణో థిరసమణో భవిస్సతి, మయం పన ఏవం న వదామాతి దీపేతి. కాయోతిపి న హోతీతి సకకాయో పరకాయోతిపి విసేసఞాణం న హోతి. అఞ్ఞత్ర ¶ ఫన్దితమత్తాతి పచ్చత్థరణే వలిసమ్ఫస్సేన వా మఙ్గులదట్ఠేన వా కాయఫన్దనమత్తం నామ హోతి. తం ఠపేత్వా అఞ్ఞం కాయేన కరణకమ్మం నామ నత్థి. తమ్పి చ కిలేససహగతచిత్తేనేవ హోతి. వాచాతిపి న హోతీతి మిచ్ఛావాచా సమ్మావాచాతిపి నానత్తం న హోతి. రోదితమత్తాతి జిఘచ్ఛాపిపాసాపరేతస్స పన రోదితమత్తం హోతి. తమ్పి కిలేససహగతచిత్తేనేవ. సఙ్కప్పోతి మిచ్ఛాసఙ్కప్పో సమ్మాసఙ్కప్పోతిపి నానత్తం న హోతి. వికూజితమత్తాతి వికూజితమత్తం రోదనహసితమత్తం హోతి. దహరకుమారకానఞ్హి చిత్తం అతీతారమ్మణం పవత్తతి, నిరయతో ఆగతా నిరయదుక్ఖం సరిత్వా రోదన్తి, దేవలోకతో ఆగతా హసన్తి, తమ్పి కిలేససహగతచిత్తేనేవ హోతి. ఆజీవోతి మిచ్ఛాజీవో సమ్మాజీవోతిపి నానత్తం న హోతి. అఞ్ఞత్ర మాతుథఞ్ఞాతి థఞ్ఞచోరదారకా నామ హోన్తి, మాతరి ఖీరం పాయన్తియా అపివిత్వా అఞ్ఞవిహితకాలే పిట్ఠిపస్సేన ఆగన్త్వా థఞ్ఞం పివన్తి. ఏత్తకం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞో మిచ్ఛాజీవో నత్థి. అయమ్పి కిలేససహగతచిత్తేనేవ హోతీతి దస్సేతి.

౨౬౩. ఏవం పరిబ్బాజకవాదం పటిక్ఖిపిత్వా ఇదాని సయం సేక్ఖభూమియం మాతికం ఠపేన్తో చతూహి ఖో అహన్తిఆదిమాహ. తత్థ సమధిగయ్హ తిట్ఠతీతి విసేసేత్వా తిట్ఠతి. న ¶ కాయేన పాప కమ్మన్తిఆదీసు న కేవలం అకరణమత్తమేవ, భగవా పన ఏత్థ సంవరప్పహానపటిసఙ్ఖా పఞ్ఞపేతి. తం ¶ సన్ధాయేవమాహ. న చేవ సమ్పన్నకుసలన్తిఆది పన ఖీణాసవం సన్ధాయ వుత్తం.

ఇదాని ¶ అసేక్ఖభూమియం మాతికం ఠపేన్తో దసహి ఖో అహన్తిఆదిమాహ. తత్థ తీణి పదాని నిస్సాయ ద్వే పఠమచతుక్కా ఠపితా, ఏకం పదం నిస్సాయ ద్వే పచ్ఛిమచతుక్కా. అయం సేక్ఖభూమియం మాతికా.

౨౬౪. ఇదాని తం విభజన్తో కతమే చ థపతి అకుసలసీలాతిఆదిమాహ. తత్థ సరాగన్తి అట్ఠవిధం లోభసహగతచిత్తం. సదోసన్తి పటిఘసమ్పయుత్తచిత్తద్వయం. సమోహన్తి విచికిచ్ఛుద్ధచ్చసహగతచిత్తద్వయమ్పి వట్టతి, సబ్బాకుసలచిత్తానిపి. మోహో సబ్బాకుసలే ఉప్పజ్జతీతి హి వుత్తం. ఇతోసముట్ఠానాతి ఇతో సరాగాదిచిత్తతో సముట్ఠానం ఉప్పత్తి ఏతేసన్తి ఇతోసముట్ఠానా.

కుహిన్తి కతరం ఠానం పాపుణిత్వా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తి. ఏత్థేతేతి సోతాపత్తిఫలే భుమ్మం. పాతిమోక్ఖసంవరసీలఞ్హి సోతాపత్తిఫలే పరిపుణ్ణం హోతి, తం ఠానం పత్వా అకుసలసీలం అసేసం నిరుజ్ఝతి. అకుసలసీలన్తి చ దుస్సీలస్సేతం అధివచనన్తి వేదితబ్బం.

అకుసలానం సీలానం నిరోధాయ పటిపన్నోతి ఏత్థ యావ సోతాపత్తిమగ్గా నిరోధాయ పటిపన్నో నామ హోతి, ఫలపత్తే పన తే నిరోధితా నామ హోన్తి.

౨౬౫. వీతరాగన్తిఆదీహి ¶ అట్ఠవిధం కామావచరకుసలచిత్తమేవ వుత్తం. ఏతేన హి కుసలసీలం సముట్ఠాతి.

సీలవా హోతీతి సీలసమ్పన్నో హోతి గుణసమ్పన్నో చ. నో చ సీలమయోతి అలమేత్తావతా, నత్థి ఇతో కిఞ్చి ఉత్తరి కరణీయన్తి ఏవం సీలమయో న హోతి. యత్థస్స తేతి అరహత్తఫలే భుమ్మం. అరహత్తఫలఞ్హి పత్వా అకుసలసీలం అసేసం నిరుజ్ఝతి.

నిరోధాయ పటిపన్నోతి ఏత్థ యావ అరహత్తమగ్గా నిరోధాయ పటిపన్నో నామ హోతి, ఫలపత్తే పన తే నిరోధితా నామ హోన్తి.

౨౬౬. కామసఞ్ఞాదీసు ¶ కామసఞ్ఞా అట్ఠలోభసహగతచిత్తసహజాతా, ఇతరా ద్వే దోమనస్ససహగతచిత్తద్వయేన సహజాతా.

పఠమం ¶ ఝానన్తి అనాగామిఫలపఠమజ్ఝానం. ఏత్థేతేతి అనాగామిఫలే భుమ్మం. అనాగామిఫలఞ్హి పత్వా అకుసలసఙ్కప్పా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తి.

నిరోధాయ పటిపన్నోతి ఏత్థ యావ అనాగామిమగ్గా నిరోధాయ పటిపన్నో నామ హోతి, ఫలపత్తే పన తే నిరోధితా నామ హోన్తి. నేక్ఖమ్మసఞ్ఞాదయో హి తిస్సోపి అట్ఠకామావచరకుసలసహజాతసఞ్ఞావ.

౨౬౭. ఏత్థేతేతి అరహత్తఫలే భుమ్మం. దుతియజ్ఝానికం అరహత్తఫలఞ్హి పాపుణిత్వా కుసలసఙ్కప్పా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తి. నిరోధాయ పటిపన్నోతి ఏత్థ యావ అరహత్తమగ్గా నిరోధాయ పటిపన్నో నామ హోతి, ఫలపత్తే పన తే నిరోధితా నామ హోన్తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సమణముణ్డికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. చూళసకులుదాయిసుత్తవణ్ణనా

౨౭౦. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి చూళసకులుదాయిసుత్తం. తత్థ యదా పన, భన్తే, భగవాతి ఇదం పరిబ్బాజకో ధమ్మకథం సోతుకామో భగవతో ధమ్మదేసనాయ సాలయభావం దస్సేన్తో ఆహ.

౨౭౧. తంయేవేత్థ పటిభాతూతి సచే ధమ్మం సోతుకామో, తుయ్హేవేత్థ ఏకో పఞ్హో ఏకం కారణం ఉపట్ఠాతు. యథా మం పటిభాసేయ్యాతి యేన కారణేన మమ ధమ్మదేసనా ఉపట్ఠహేయ్య, ఏతేన హి కారణేన కథాయ సముట్ఠితాయ సుఖం ధమ్మం దేసేతున్తి దీపేతి. తస్స మయ్హం, భన్తేతి సో కిర తం దిస్వా – ‘‘సచే భగవా ఇధ అభవిస్సా, అయమేతస్స భాసితస్స అత్థోతి దీపసహస్సం వియ ఉజ్జలాపేత్వా అజ్జ మే పాకటం అకరిస్సా’’తి దసబలంయేవ అనుస్సరి. తస్మా తస్స మయ్హం, భన్తేతిఆదిమాహ. తత్థ అహో నూనాతి అనుస్సరణత్థే నిపాతద్వయం. తేన తస్స భగవన్తం అనుస్సరన్తస్స ఏతదహోసి ‘‘అహో నూన భగవా అహో నూన సుగతో’’తి. యో ఇమేసన్తి యో ఇమేసం ధమ్మానం. సుకుసలోతి సుట్ఠు ¶ కుసలో నిపుణో ఛేకో. సో భగవా అహో నూన కథేయ్య, సో సుగతో అహో నూన కథేయ్య, తస్స హి భగవతో పుబ్బేనివాసఞాణస్స అనేకాని కప్పకోటిసహస్సాని ఏకఙ్గణాని పాకటానీతి, అయమేత్థ అధిప్పాయో.

తస్స వాహం పుబ్బన్తం ఆరబ్భాతి యో హి లాభీ హోతి, సో ‘‘పుబ్బే త్వం ఖత్తియో అహోసి, బ్రాహ్మణో అహోసీ’’తి వుత్తే జానన్తో ¶ సక్కచ్చం సుస్సూసతి. అలాభీ పన – ‘‘ఏవం భవిస్సతి ఏవం భవిస్సతీ’’తి సీసకమ్పమేత్తమేవ దస్సేతి. తస్మా ఏవమాహ – ‘‘తస్స వాహం పుబ్బన్తం ఆరబ్భ పఞ్హస్స వేయ్యాకరణేన చిత్తం ఆరాధేయ్య’’న్తి.

సో వా మం అపరన్తన్తి దిబ్బచక్ఖులాభినో హి అనాగతంసఞాణం ఇజ్ఝతి, తస్మా ఏవమాహ. ఇతరం పుబ్బే వుత్తనయమేవ.

ధమ్మం ¶ తే దేసేస్సామీతి అయం కిర అతీతే దేసియమానేపి న బుజ్ఝిస్సతి, అనాగతే దేసియమానేపి న బుజ్ఝిస్సతి. అథస్స భగవా సణ్హసుఖుమం పచ్చయాకారం దేసేతుకామో ఏవమాహ. కిం పన తం బుజ్ఝిస్సతీతి? ఏతం పగేవ న బుజ్ఝిస్సతి, అనాగతే పనస్స వాసనాయ పచ్చయో భవిస్సతీతి దిస్వా భగవా ఏవమాహ.

పంసుపిసాచకన్తి అసుచిట్ఠానే నిబ్బత్తపిసాచం. సో హి ఏకం మూలం గహేత్వా అదిస్సమానకాయో హోతి. తత్రిదం వత్థు – ఏకా కిర యక్ఖినీ ద్వే దారకే థూపారామద్వారే నిసీదాపేత్వా ఆహారపరియేసనత్థం నగరం గతా. దారకా ఏకం పిణ్డపాతికత్థేరం దిస్వా ఆహంసు, – ‘‘భన్తే, అమ్హాకం మాతా అన్తో నగరం పవిట్ఠా, తస్సా వదేయ్యాథ ‘యం వా తం వా లద్ధకం, గహేత్వా సీఘం గచ్ఛ, దారకా తే జిఘచ్ఛితం సన్ధారేతుం న సక్కోన్తీ’’’తి. తమహం కథం పస్సిస్సామీతి? ఇదం, భన్తే, గణ్హథాతి ఏకం మూలఖణ్డం అదంసు. థేరస్స అనేకాని యక్ఖసహస్సాని పఞ్ఞాయింసు, సో దారకేహి దిన్నసఞ్ఞాణేన తం యక్ఖినిం అద్దస విరూపం బీభచ్ఛం కేవలం వీథియం గబ్భమలం పచ్చాసీసమానం. దిస్వా తమత్థం కథేసి ¶ . కథం మం త్వం పస్ససీతి వుత్తే మూలఖణ్డం దస్సేసి, సా అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హి. ఏవం పంసుపిసాచకా ఏకం మూలం గహేత్వా అదిస్సమానకాయా హోన్తి. తం సన్ధాయేస ‘‘పంసుపిసాచకమ్పి ¶ న పస్సామీ’’తి ఆహ. న పక్ఖాయతీతి న దిస్సతి న ఉపట్ఠాతి.

౨౭౨. దీఘాపి ఖో తే ఏసాతి ఉదాయి ఏసా తవ వాచా దీఘాపి భవేయ్య, ఏవం వదన్తస్స వస్ససతమ్పి వస్ససహస్సమ్పి పవత్తేయ్య, న చ అత్థం దీపేయ్యాతి అధిప్పాయో. అప్పాటిహీరకతన్తి అనియ్యానికం అమూలకం నిరత్థకం సమ్పజ్జతీతి అత్థో.

ఇదాని తం వణ్ణం దస్సేన్తో సేయ్యథాపి, భన్తేతిఆదిమాహ. తత్థ పణ్డుకమ్బలే నిక్ఖిత్తోతి విసభాగవణ్ణే రత్తకమ్బలే ఠపితో. ఏవంవణ్ణో అత్తా హోతీతి ఇదం సో సుభకిణ్హదేవలోకే నిబ్బత్తక్ఖన్ధే సన్ధాయ – ‘‘అమ్హాకం మతకాలే అత్తా సుభకిణ్హదేవలోకే ఖన్ధా వియ జోతేతీ’’తి వదతి.

౨౭౩. అయం ¶ ఇమేసం ఉభిన్నన్తి సో కిర యస్మా మణిస్స బహి ఆభా న నిచ్ఛరతి, ఖజ్జోపనకస్స అఙ్గులద్వఙ్గులచతురఙ్గులమత్తం నిచ్ఛరతి, మహాఖజ్జోపనకస్స పన ఖళమణ్డలమత్తమ్పి నిచ్ఛరతియేవ, తస్మా ఏవమాహ.

విద్ధేతి ఉబ్బిద్ధే, మేఘవిగమేన దూరీభూతేతి అత్థో. విగతవలాహకేతి అపగతమేఘే. దేవేతి ఆకాసే. ఓసధితారకాతి ¶ సుక్కతారకా. సా హి యస్మా తస్సా ఉదయతో పట్ఠాయ తేన సఞ్ఞాణేన ఓసధాని గణ్హన్తిపి పివన్తిపి, తస్మా ‘‘ఓసధితారకా’’తి వుచ్చతి. అభిదో అడ్ఢరత్తసమయన్తి అభిన్నే అడ్ఢరత్తసమయే. ఇమినా గగనమజ్ఝే ఠితచన్దం దస్సేతి. అభిదో మజ్ఝన్హికేపి ఏసేవ నయో.

అతో ఖోతి యే అనుభోన్తి, తేహి బహుతరా, బహూ చేవ బహుతరా చాతి అత్థో. ఆభా నానుభోన్తీతి ఓభాసం న వళఞ్జన్తి, అత్తనో సరీరోభాసేనేవ ఆలోకం ఫరిత్వా విహరన్తి.

౨౭౪. ఇదాని యస్మా సో ‘‘ఏకన్తసుఖం లోకం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి నిసిన్నో, పుచ్ఛామూళ్హో పన జాతో, తస్మా నం భగవా తం పుచ్ఛం సరాపేన్తో కిం పన, ఉదాయి, అత్థి ఏకన్తసుఖో లోకోతిఆదిమాహ. తత్థ ¶ ఆకారవతీతి కారణవతీ. అఞ్ఞతరం వా పన తపోగుణన్తి అచేలకపాళిం సన్ధాయాహ, సురాపానవిరతీతి అత్థో.

౨౭౫. కతమా పన సా, భన్తే, ఆకారవతీ పటిపదా ఏకన్తసుఖస్సాతి కస్మా పుచ్ఛతి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘మయం సత్తానం ఏకన్తసుఖం వదామ, పటిపదం పన కాలేన సుఖం కాలేన దుక్ఖం వదామ. ఏకన్తసుఖస్స ఖో పన అత్తనో పటిపదాయపి ఏకన్తసుఖాయ భవితబ్బం. అమ్హాకం కథా అనియ్యానికా, సత్థు కథావ నియ్యానికా’’తి. ఇదాని సత్థారంయేవ పుచ్ఛిత్వా జానిస్సామీతి తస్మా పుచ్ఛతి.

ఏత్థ ¶ మయం అనస్సామాతి ఏతస్మిం కారణే మయం అనస్సామ. కస్మా పన ఏవమాహంసు? తే కిర పుబ్బే పఞ్చసు ధమ్మేసు పతిట్ఠాయ కసిణపరికమ్మం కత్వా తతియజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానా కాలం కత్వా సుభకిణ్హేసు నిబ్బత్తన్తీతి జానన్తి, గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే పన కాలే ¶ కసిణపరికమ్మమ్పి న జానింసు, తతియజ్ఝానమ్పి నిబ్బత్తేతుం నాసక్ఖింసు. పఞ్చ పుబ్బభాగధమ్మే పన ‘‘ఆకారవతీ పటిపదా’’తి ఉగ్గహేత్వా తతియజ్ఝానం ‘‘ఏకన్తసుఖో లోకో’’తి ఉగ్గణ్హింసు. తస్మా ఏవమాహంసు. ఉత్తరితరన్తి ఇతో పఞ్చహి ధమ్మేహి ఉత్తరితరం పటిపదం వా తతియజ్ఝానతో ఉత్తరితరం ఏకన్తసుఖం లోకం వా న జానామాతి వుత్తం హోతి. అప్పసద్దే కత్వాతి ఏకప్పహారేనేవ మహాసద్దం కాతుం ఆరద్ధే నిస్సద్దే కత్వా.

౨౭౬. సచ్ఛికిరియాహేతూతి ఏత్థ ద్వే సచ్ఛికిరియా పటిలాభసచ్ఛికిరియా చ పచ్చక్ఖసచ్ఛికిరియా చ. తత్థ తతియజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో కాలం కత్వా సుభకిణ్హలోకే తేసం దేవానం సమానాయువణ్ణో హుత్వా నిబ్బత్తతి, అయం పటిలాభసచ్ఛికిరియా నామ. చతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా ఇద్ధివికుబ్బనేన సుభకిణ్హలోకం గన్త్వా తేహి దేవేహి సద్ధిం సన్తిట్ఠతి సల్లపతి సాకచ్ఛం ఆపజ్జతి, అయం పచ్చక్ఖసచ్ఛికిరియా నామ. తాసం ద్విన్నమ్పి తతియజ్ఝానం ఆకారవతీ పటిపదా నామ. తఞ్హి అనుప్పాదేత్వా నేవ సక్కా సుభకిణ్హలోకే నిబ్బత్తితుం, న చతుత్థజ్ఝానం ఉప్పాదేతుం. ఇతి దువిధమ్పేతం సచ్ఛికిరియం సన్ధాయ – ‘‘ఏతస్స నూన, భన్తే, ఏకన్తసుఖస్స లోకస్స సచ్ఛికిరియాహేతూ’’తి ఆహ.

౨౭౭. ఉదఞ్చనికోతి ¶ ఉదకవారకో. అన్తరాయమకాసీతి యథా పబ్బజ్జం న లభతి, ఏవం ఉపద్దుతమకాసి యథా తం ఉపనిస్సయవిపన్నం. అయం కిర కస్సపబుద్ధకాలే పబ్బజిత్వా సమణధమ్మమకాసి. అథస్స ఏకో సహాయకో భిక్ఖు సాసనే అనభిరతో, ‘‘ఆవుసో, విబ్భమిస్సామీ’’తి ¶ ఆరోచేసి. సో తస్స పత్తచీవరే లోభం ఉప్పాదేత్వా గిహిభావాయ వణ్ణం అభాసి. ఇతరో తస్స పత్తచీవరం దత్వా విబ్భమి. తేనస్స కమ్మునా ఇదాని భగవతో సమ్ముఖా పబ్బజ్జాయ అన్తరాయో జాతో. భగవతా పనస్స పురిమసుత్తం అతిరేకభాణవారమత్తం, ఇదం భాణవారమత్తన్తి ఏత్తకాయ తన్తియా ధమ్మో కథితో, ఏకదేసనాయపి మగ్గఫలపటివేధో న జాతో, అనాగతే పనస్స పచ్చయో భవిస్సతీతి భగవా ధమ్మం దేసేతి. అనాగతే పచ్చయభావఞ్చస్స దిస్వా భగవా ధరమానో ఏకం భిక్ఖుమ్పి మేత్తావిహారిమ్హి ఏతదగ్గే న ఠపేసి. పస్సతి హి భగవా – ‘‘అనాగతే అయం మమ సాసనే పబ్బజిత్వా మేత్తావిహారీనం అగ్గో భవిస్సతీ’’తి.

సో భగవతి పరినిబ్బుతే ధమ్మాసోకరాజకాలే పాటలిపుత్తే నిబ్బత్తిత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తప్పత్తో ¶ అస్సగుత్తత్థేరో నామ హుత్వా మేత్తావిహారీనం అగ్గో అహోసి. థేరస్స మేత్తానుభావేన తిరచ్ఛానగతాపి మేత్తచిత్తం పటిలభింసు, థేరో సకలజమ్బుదీపే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఓవాదాచరియో హుత్వా వత్తనిసేనాసనే ఆవసి, తింసయోజనమత్తా అటవీ ఏకం పధానఘరం అహోసి. థేరో ఆకాసే చమ్మఖణ్డం పత్థరిత్వా తత్థ నిసిన్నో కమ్మట్ఠానం కథేసి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే భిక్ఖాచారమ్పి అగన్త్వా విహారే నిసిన్నో కమ్మట్ఠానం కథేసి, మనుస్సా విహారమేవ గన్త్వా దానమదంసు. ధమ్మాసోకరాజా థేరస్స గుణం సుత్వా దట్ఠుకామో తిక్ఖత్తుం పహిణి. థేరో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఓవాదం దమ్మీతి ఏకవారమ్పి న గతోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

చూళసకులుదాయిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. వేఖనససుత్తవణ్ణనా

౨౭౮. ఏవం ¶ ¶ ¶ మే సుతన్తి వేఖనససుత్తం. తత్థ వేఖనసోతి అయం కిర సకులుదాయిస్స ఆచరియో, సో ‘‘సకులుదాయీ పరిబ్బాజకో పరమవణ్ణపఞ్హే పరాజితో’’తి సుత్వా ‘‘మయా సో సాధుకం ఉగ్గహాపితో, తేనాపి సాధుకం ఉగ్గహితం, కథం ను ఖో పరాజితో, హన్దాహం సయం గన్త్వా సమణం గోతమం పరమవణ్ణపఞ్హం పుచ్ఛిత్వా జానిస్సామీ’’తి రాజగహతో పఞ్చచత్తాలీసయోజనం సావత్థిం గన్త్వా యేన భగవా, తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పన ఠితకోవ భగవతో సన్తికే ఉదానం ఉదానేసి. తత్థ పురిమసదిసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౨౮౦. పఞ్చ ఖో ఇమేతి కస్మా ఆరభి? అగారియోపి ఏకచ్చో కామగరుకో కామాధిముత్తో హోతి, ఏకచ్చో నేక్ఖమ్మగరుకో నేక్ఖమ్మాధిముత్తో హోతి. పబ్బజితోపి చ ఏకచ్చో కామగరుకో కామాధిముత్తో హోతి, ఏకచ్చో నేక్ఖమ్మగరుకో నేక్ఖమ్మాధిముత్తో హోతి. అయం పన కామగరుకో కామాధిముత్తో హోతి. సో ఇమాయ కథాయ కథియమానాయ అత్తనో కామాధిముత్తత్తం సల్లక్ఖేస్సతి, ఏవమస్సాయం దేసనా సప్పాయా భవిస్సతీతి ఇమం దేసనం ఆరభి. కామగ్గసుఖన్తి నిబ్బానం అధిప్పేతం.

౨౮౧. పాపితో ¶ భవిస్సతీతి అజాననభావం పాపితో భవిస్సతి. నామకంయేవ సమ్పజ్జతీతి నిరత్థకవచనమత్తమేవ సమ్పజ్జతి. తిట్ఠతు పుబ్బన్తో తిట్ఠతు అపరన్తోతి యస్మా తుయ్హం అతీతకథాయ అనుచ్ఛవికం పుబ్బేనివాసఞాణం నత్థి, అనాగతకథాయ అనుచ్ఛవికం దిబ్బచక్ఖుఞాణం నత్థి, తస్మా ఉభయమ్పేతం తిట్ఠతూతి ఆహ. సుత్తబన్ధనేహీతి సుత్తమయబన్ధనేహి. తస్స హి ఆరక్ఖత్థాయ హత్థపాదేసు చేవ గీవాయ చ సుత్తకాని బన్ధన్తి. తాని సన్ధాయేతం వుత్తం. మహల్లకకాలే పనస్స తాని సయం వా పూతీని హుత్వా ముఞ్చన్తి, ఛిన్దిత్వా వా హరన్తి.

ఏవమేవ ¶ ఖోతి ఇమినా ఇదం దస్సేతి – దహరస్స కుమారస్స సుత్తబన్ధనానం అజాననకాలో వియ అవిజ్జాయ పురిమాయ కోటియా అజాననం, న హి సక్కా అవిజ్జాయ పురిమకోటి ఞాతుం, మోచనకాలే జాననసదిసం పన ¶ అరహత్తమగ్గేన అవిజ్జాబన్ధనస్స పమోక్ఖో జాతోతి జాననం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వేఖనససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. రాజవగ్గో

౧. ఘటికారసుత్తవణ్ణనా

౨౮౨. ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి ఘటికారసుత్తం. తత్థ సితం పాత్వాకాసీతి మహామగ్గేన గచ్ఛన్తో అఞ్ఞతరం భూమిప్పదేసం ఓలోకేత్వా – ‘‘అత్థి ను ఖో మయా చరియం చరమానేన ఇమస్మిం ఠానే నివుత్థపుబ్బ’’న్తి ఆవజ్జన్తో అద్దస ¶ – ‘‘కస్సపబుద్ధకాలే ఇమస్మిం ఠానే వేగళిఙ్గం నామ గామనిగమో అహోసి, అహం తదా జోతిపాలో నామ మాణవో అహోసిం, మయ్హం సహాయో ఘటికారో నామ కుమ్భకారో అహోసి, తేన సద్ధిం మయా ఇధ ఏకం సుకారణం కతం, తం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అపాకటం పటిచ్ఛన్నం, హన్ద నం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాకటం కరోమీ’’తి మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం పదేసే ఠితకోవ సితపాతుకమ్మమకాసి, అగ్గగ్గదన్తే దస్సేత్వా మన్దహసితం హసి. యథా హి లోకియమనుస్సా ఉరం పహరన్తా – ‘‘కుహం కుహ’’న్తి హసన్తి, న ఏవం బుద్ధా, బుద్ధానం పన హసితం హట్ఠపహట్ఠాకారమత్తమేవ హోతి.

హసితఞ్చ నామేతం తేరసహి సోమనస్ససహగతచిత్తేహి హోతి. తత్థ లోకియమహాజనో అకుసలతో చతూహి, కామావచరకుసలతో చతూహీతి అట్ఠహి చిత్తేహి హసతి, సేక్ఖా అకుసలతో దిట్ఠిసమ్పయుత్తాని ద్వే అపనేత్వా ఛహి చిత్తేహి హసన్తి, ఖీణాసవా చతూహి సహేతుకకిరియచిత్తేహి ఏకేన అహేతుకకిరియచిత్తేనాతి పఞ్చహి చిత్తేహి హసన్తి. తేసుపి బలవారమ్మణే ఆపాథగతే ద్వీహి ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేహి హసన్తి, దుబ్బలారమ్మణే దుహేతుకచిత్తద్వయేన చ అహేతుకచిత్తేన చాతి తీహి చిత్తేహి హసన్తి. ఇమస్మిం పన ఠానే కిరియాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుసోమనస్ససహగతచిత్తం భగవతో హట్ఠపహట్ఠాకారమత్తం హసితం ఉప్పాదేసి.

తం ¶ పనేతం హసితం ఏవం అప్పమత్తకమ్పి థేరస్స పాకటం అహోసి. కథం? తథారూపే హి కాలే తథాగతస్స చతూహి దాఠాహి చతుద్దీపికమహామేఘముఖతో సతేరతావిజ్జులతా వియ విరోచమానా మహాతాలక్ఖన్ధపమాణా రస్మివట్టియో ¶ ఉట్ఠహిత్వా తిక్ఖత్తుం సీసవరం పదక్ఖిణం కత్వా ¶ దాఠగ్గేసుయేవ అన్తరధాయన్తి. తేన సఞ్ఞాణేన ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో పచ్ఛతో గచ్ఛమానోపి సితపాతుభావం జానాతి.

భగవన్తం ఏతదవోచాతి – ‘‘ఏత్థ కిర కస్సపో భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఓవది, చతుసచ్చప్పకాసనం అకాసి, భగవతోపి ఏత్థ నిసీదితుం రుచిం ఉప్పాదేస్సామి, ఏవమయం భూమిభాగో ద్వీహి బుద్ధేహి పరిభుత్తో భవిస్సతి, మహాజనో గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా చేతియట్ఠానం కత్వా పరిచరన్తో సగ్గమగ్గపరాయణో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ఏతం ‘‘తేన హి, భన్తే,’’తిఆదివచనం అవోచ.

౨౮౩. ముణ్డకేన సమణకేనాతి ముణ్డం ముణ్డోతి, సమణం వా సమణోతి వత్తుం వట్టతి, అయం పన అపరిపక్కఞాణత్తా బ్రాహ్మణకులే ఉగ్గహితవోహారవసేనేవ హీళేన్తో ఏవమాహ. సోత్తిసినానిన్తి సినానత్థాయ కతసోత్తిం. సోత్తి నామ కురువిన్దపాసాణచుణ్ణాని లాఖాయ బన్ధిత్వా కతగుళికకలాపకా వుచ్చతి, యం సన్ధాయ – ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ కురువిన్దకసుత్తియా నహాయన్తీ’’తి (చూళవ. ౨౪౩) వుత్తం. తం ఉభోసు అన్తేసు గహేత్వా సరీరం ఘంసన్తి. ఏవం సమ్మాతి యథా ఏతరహిపి మనుస్సా ‘‘చేతియవన్దనాయ గచ్ఛామ, ధమ్మస్సవనత్థాయ గచ్ఛామా’’తి వుత్తా ఉస్సాహం న కరోన్తి, ‘‘నటసమజ్జాదిదస్సనత్థాయ గచ్ఛామా’’తి వుత్తా పన ఏకవచనేనేవ సమ్పటిచ్ఛన్తి, తథేవ ¶ సిన్హాయితున్తి వుత్తే ఏకవచనేన సమ్పటిచ్ఛన్తో ఏవమాహ.

౨౮౪. జోతిపాలం మాణవం ఆమన్తేసీతి ఏకపస్సే అరియపరిహారేన పఠమతరం న్హాయిత్వా పచ్చుత్తరిత్వా ఠితో తస్స మహన్తేన ఇస్సరియపరిహారేన న్హాయన్తస్స న్హానపరియోసానం ఆగమేత్వా తం నివత్థనివాసనం కేసే వోదకే కురుమానం ఆమన్తేసి. అయన్తి ఆసన్నత్తా దస్సేన్తో ఆహ. ఓవట్టికం వినివట్ఠేత్వాతి నాగబలో బోధిసత్తో ‘‘అపేహి సమ్మా’’తి ఈసకం పరివత్తమానోవ తేన గహితగహణం విస్సజ్జాపేత్వాతి అత్థో. కేసేసు పరామసిత్వా ఏతదవోచాతి సో కిర చిన్తేసి – ‘‘అయం ¶ జోతిపాలో పఞ్ఞవా, సకిం దస్సనం లభమానో తథాగతస్స దస్సనేపి పసీదిస్సతి, ధమ్మకథాయపి పసీదిస్సతి, పసన్నో చ పసన్నాకారం కాతుం సక్ఖిస్సతి, మిత్తా నామ ఏతదత్థం హోన్తి, యంకిఞ్చి కత్వా మమ సహాయం గహేత్వా దసబలస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి. తస్మా నం కేసేసు పరామసిత్వా ఏతదవోచ.

ఇత్తరజచ్చోతి ¶ అఞ్ఞజాతికో, మయా సద్ధిం అసమానజాతికో, లామకజాతికోతి అత్థో. న వతిదన్తి ఇదం అమ్హాకం గమనం న వత ఓరకం భవిస్సతి న ఖుద్దకం, మహన్తం భవిస్సతి. అయఞ్హి న అత్తనో థామేన గణ్హి, సత్థు థామేన గణ్హీతి గహణస్మింయేవ నిట్ఠం అగమాసి. యావతాదోహిపీతి ఏత్థ దోకారహికారపికారా నిపాతా, యావతుపరిమన్తి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘వాచాయ ఆలపనం ఓవట్టికాయ గహణఞ్చ అతిక్కమిత్వా యావ కేసగ్గహణమ్పి తత్థ గమనత్థం పయోగో కత్తబ్బో’’తి.

౨౮౫. ధమ్మియా ¶ కథాయాతి ఇధ సతిపటిలాభత్థాయ పుబ్బేనివాసపటిసంయుత్తా ధమ్మీ కథా వేదితబ్బా. తస్స హి భగవా, – ‘‘జోతిపాల, త్వం న లామకట్ఠానం ఓతిణ్ణసత్తో, మహాబోధిపల్లఙ్కే పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పత్థేత్వా ఓతిణ్ణోసి, తాదిసస్స నామ పమాదవిహారో న యుత్తో’’తిఆదినా నయేన సతిపటిలాభాయ ధమ్మం కథేసి. పరసముద్దవాసీథేరా పన వదన్తి – ‘‘జోతిపాల, యథా అహం దసపారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివారో లోకే విచరామి, ఏవమేవం త్వమ్పి దసపారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా సమణగణపరివారో లోకే విచరిస్ససి. ఏవరూపేన నామ తయా పమాదం ఆపజ్జితుం న యుత్త’’న్తి యథాస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమతి, ఏవం కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం కథేసీతి.

౨౮౬. అలత్థ ఖో, ఆనన్ద,…పే… పబ్బజ్జం అలత్థ ఉపసమ్పదన్తి పబ్బజిత్వా కిమకాసి? యం బోధిసత్తేహి కత్తబ్బం. బోధిసత్తా హి బుద్ధానం సమ్ముఖే పబ్బజన్తి. పబ్బజిత్వా చ పన ఇత్తరసత్తా వియ పతితసిఙ్గా న హోన్తి, చతుపారిసుద్ధిసీలే పన సుపతిట్ఠాయ తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా తేరస ధుతఙ్గాని సమాదాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గతపచ్చాగతవత్తం పూరయమానా ¶ సమణధమ్మం కరోన్తా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా యావ అనులోమఞాణం ఆహచ్చ తిట్ఠన్తి, మగ్గఫలత్థం వాయామం న కరోన్తి. జోతిపాలోపి తథేవ అకాసి.

౨౮౭. అడ్ఢమాసుపసమ్పన్నేతి కులదారకఞ్హి పబ్బాజేత్వా అడ్ఢమాసమ్పి అవసిత్వా గతే మాతాపితూనం సోకో న ¶ వూపసమ్మతి, సోపి పత్తచీవరగ్గహణం ¶ న జానాతి, దహరభిక్ఖుసామణేరేహి సద్ధిం విస్సాసో న ఉప్పజ్జతి, థేరేహి సద్ధిం సినేహో న పతిట్ఠాతి, గతగతట్ఠానే అనభిరతి ఉప్పజ్జతి. ఏత్తకం పన కాలం నివాసే సతి మాతాపితరో పస్సితుం లభన్తి. తేన తేసం సోకో తనుభావం గచ్ఛతి, పత్తచీవరగ్గహణం జానాతి, సామణేరదహరభిక్ఖూహి సద్ధిం విస్సాసో జాయతి, థేరేహి సద్ధిం సినేహో పతిట్ఠాతి, గతగతట్ఠానే అభిరమతి, న ఉక్కణ్ఠతి. తస్మా ఏత్తకం వసితుం వట్టతీతి అడ్ఢమాసం వసిత్వా పక్కామి.

పణ్డుపుటకస్స సాలినోతి పుటకే కత్వా సుక్ఖాపితస్స రత్తసాలినో. తస్స కిర సాలినో వప్పకాలతో పట్ఠాయ అయం పరిహారో – కేదారా సుపరికమ్మకతా హోన్తి, తత్థ బీజాని పతిట్ఠాపేత్వా గన్ధోదకేన సిఞ్చింసు, వప్పకాలే వితానం వియ ఉపరి వత్థకిలఞ్జం బన్ధిత్వా పరిపక్కకాలే వీహిసీసాని ఛిన్దిత్వా ముట్ఠిమత్తే పుటకే కత్వా యోత్తబద్ధే వేహాసంయేవ సుక్ఖాపేత్వా గన్ధచుణ్ణాని అత్థరిత్వా కోట్ఠకేసు పూరేత్వా తతియే వస్సే వివరింసు. ఏవం తివస్సం పరివుత్థస్స సుగన్ధరత్తసాలినో అపగతకాళకే సుపరిసుద్ధే తణ్డులే గహేత్వా ఖజ్జకవికతిమ్పి భత్తమ్పి పటియాదియింసు. తం సన్ధాయ వుత్తం పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయం…పే… కాలం ఆరోచాపేసీతి.

౨౮౮. అధివుట్ఠో మేతి కిం సన్ధాయ వదతి? వేగళిఙ్గతో ¶ నిక్ఖమనకాలే ఘటికారో అత్తనో సన్తికే వస్సావాసం వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం అగ్గహేసి, తం సన్ధాయ వదతి. అహుదేవ అఞ్ఞథత్తం అహు దోమనస్సన్తి తేమాసం దానం దాతుం, ధమ్మఞ్చ సోతుం, ఇమినా చ నియామేన వీసతి భిక్ఖుసహస్సాని పటిజగ్గితుం నాలత్థన్తి అలాభం ఆరబ్భ చిత్తఞ్ఞథత్తం చిత్తదోమనస్సం అహోసి, న తథాగతం ఆరబ్భ. కస్మా? సోతాపన్నత్తా. సో కిర పుబ్బే బ్రాహ్మణభత్తో అహోసి. అథేకస్మిం సమయే పచ్చన్తే కుపితే వూపసమనత్థం గచ్ఛన్తో ఉరచ్ఛదం నామ ధీతరమాహ – ‘‘అమ్మ అమ్హాకం దేవే మా పమజ్జీ’’తి. బ్రాహ్మణా తం రాజధీతరం దిస్వా విసఞ్ఞినో అహేసుం. కే ఇమే చాతి ¶ వుత్తే తుమ్హాకం భూమిదేవాతి. భూమిదేవా నామ ఏవరూపా హోన్తీతి నిట్ఠుభిత్వా పాసాదం అభిరుహి. సా ఏకదివసం వీథిం ఓలోకేన్తీ ఠితా కస్సపస్స భగవతో అగ్గసావకం దిస్వా పక్కోసాపేత్వా ¶ పిణ్డపాతం దత్వా అనుమోదనం సుణమానాయేవ సోతాపన్నా హుత్వా ‘‘అఞ్ఞేపి భిక్ఖూ అత్థీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సత్థా వీసతియా భిక్ఖుసహస్సేహి సద్ధిం ఇసిపతనే వసతీ’’తి చ సుత్వా నిమన్తేత్వా దానం అదాసి.

రాజా పచ్చన్తం వూపసమేత్వా ఆగతో. అథ నం పఠమతరమేవ బ్రాహ్మణా ఆగన్త్వా ధీతు అవణ్ణం వత్వా పరిభిన్దింసు. రాజా పన ధీతు జాతకాలేయేవ వరం అదాసి. తస్సా ‘‘సత్త దివసాని రజ్జం దాతబ్బ’’న్తి వరం గణ్హింసు. అథస్సా రాజా సత్త దివసాని రజ్జం నియ్యాతేసి. సా సత్థారం భోజయమానా రాజానం పక్కోసాపేత్వా బహిసాణియం నిసీదాపేసి. రాజా సత్థు అనుమోదనం సుత్వావ సోతాపన్నో జాతో. సోతాపన్నస్స చ నామ తథాగతం ఆరబ్భ ఆఘాతో నత్థి. తేన వుత్తం – ‘‘న తథాగతం ఆరబ్భా’’తి.

యం ఇచ్ఛతి తం హరతూతి సో కిర భాజనాని పచిత్వా కయవిక్కయం ¶ న కరోతి, ఏవం పన వత్వా దారుత్థాయ వా మత్తికత్థాయ వా పలాలత్థాయ వా అరఞ్ఞం గచ్ఛతి. మహాజనా ‘‘ఘటికారేన భాజనాని పక్కానీ’’తి సుత్వా పరిసుద్ధతణ్డులలోణదధితేలఫాణితాదీని గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తి. సచే భాజనం మహగ్ఘం హోతి, మూలం అప్పం, యం వా తం వా దత్వా గణ్హామాతి తం న గణ్హన్తి. ధమ్మికో వాణిజో మాతాపితరో పటిజగ్గతి, సమ్మాసమ్బుద్ధం ఉపట్ఠహతి, బహు నో అకుసలం భవిస్సతీతి పున గన్త్వా మూలం ఆహరన్తి. సచే పన భాజనం అప్పగ్ఘం హోతి, ఆభతం మూలం బహు, ధమ్మికో వాణిజో, అమ్హాకం పుఞ్ఞం భవిస్సతీతి యథాభతం ఘరసామికా వియ సాధుకం పటిసామేత్వా గచ్ఛన్తి. ఏవంగుణో పన కస్మా న పబ్బజతీతి. రఞ్ఞో వచనపథం పచ్ఛిన్దన్తో అన్ధే జిణ్ణే మాతాపితరో పోసేతీతి ఆహ.

౨౮౯. కో ను ఖోతి కుహిం ను ఖో. కుమ్భియాతి ఉక్ఖలితో. పరియోగాతి సూపభాజనతో. పరిభుఞ్జాతి భుఞ్జ. కస్మా పనేతే ఏవం వదన్తి? ఘటికారో కిర భత్తం పచిత్వా సూపం సమ్పాదేత్వా మాతాపితరో భోజేత్వా సయమ్పి భుఞ్జిత్వా భగవతో వడ్ఢమానకం భత్తసూపం పట్ఠపేత్వా ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా ఆధారకం ఉపట్ఠపేత్వా ఉదకం పచ్చుపట్ఠపేత్వా మాతాపితూనం సఞ్ఞం ¶ దత్వా అరఞ్ఞం గచ్ఛతి. తస్మా ఏవం వదన్తి. అభివిస్సత్థోతి ¶ అతివిస్సత్థో. పీతిసుఖం ¶ న విజహతీతి న నిరన్తరం విజహతి, అథ ఖో రత్తిభాగే వా దివసభాగే వా గామే వా అరఞ్ఞే వా యస్మిం యస్మిం ఖణే – ‘‘సదేవకే నామ లోకే అగ్గపుగ్గలో మయ్హం గేహం పవిసిత్వా సహత్థేన ఆమిసం గహేత్వా పరిభుఞ్జతి, లాభా వత మే’’తి అనుస్సరతి, తస్మిం తస్మిం ఖణే పఞ్చవణ్ణా పీతి ఉప్పజ్జతి. తం సన్ధాయ ఏవం వుత్తం.

౨౯౦. కళోపియాతి పచ్ఛితో. కిం పన భగవా ఏవమకాసీతి. పచ్చయో ధమ్మికో, భిక్ఖూనం పత్తే భత్తసదిసో, తస్మా ఏవమకాసి. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిపి చ సావకానంయేవ హోతి, బుద్ధానం సిక్ఖాపదవేలా నామ నత్థి. యథా హి రఞ్ఞో ఉయ్యానే పుప్ఫఫలాని హోన్తి, అఞ్ఞేసం తాని గణ్హన్తానం నిగ్గహం కరోన్తి, రాజా యథారుచియా పరిభుఞ్జతి, ఏవంసమ్పదమేతం. పరసముద్దవాసీథేరా పన ‘‘దేవతా కిర పటిగ్గహేత్వా అదంసూ’’తి వదన్తి.

౨౯౧. హరథ, భన్తే, హరథ భద్రముఖాతి అమ్హాకం పుత్తో ‘‘కుహిం గతోసీ’’తి వుత్తే – ‘‘దసబలస్స సన్తిక’’న్తి వదతి, కుహిం ను ఖో గచ్ఛతి, సత్థు వసనట్ఠానస్స ఓవస్సకభావమ్పి న జానాతీతి పుత్తే అపరాధసఞ్ఞినో గహణే తుట్ఠచిత్తా ఏవమాహంసు.

తేమాసం ఆకాసచ్ఛదనం అట్ఠాసీతి భగవా కిర చతున్నం వస్సికానం మాసానం ఏకం మాసం అతిక్కమిత్వా తిణం ఆహరాపేసి, తస్మా ఏవమాహ. అయం పనేత్థ పదత్థో – ఆకాసం ఛదనమస్సాతి ఆకాసచ్ఛదనం. న దేవోతివస్సీతి కేవలం నాతివస్సి, యథా పనేత్థ ¶ పకతియా చ నిబ్బకోసస్స ఉదకపాతట్ఠానబ్భన్తరే ఏకమ్పి ఉదకబిన్దు నాతివస్సి, ఏవం ఘనఛదనగేహబ్భన్తరే వియ న వాతాతపాపి ఆబాధం అకంసు, పకతియా ఉతుఫరణమేవ అహోసి. అపరభాగే తస్మిం నిగమే ఛడ్డితేపి తం ఠానం అనోవస్సకమేవ అహోసి. మనుస్సా కమ్మం కరోన్తా దేవే వస్సన్తే తత్థ సాటకే ఠపేత్వా కమ్మం కరోన్తి. యావ కప్పుట్ఠానా తం ఠానం తాదిసమేవ భవిస్సతి. తఞ్చ ఖో పన న తథాగతస్స ఇద్ధానుభావేన, తేసంయేవ పన గుణసమ్పత్తియా. తేసఞ్హి – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో కత్థ న లభేయ్య, అమ్హాకం నామ ద్విన్నం అన్ధకానం నివేసనం ఉత్తిణం కారేసీ’’తి న తప్పచ్చయా దోమనస్సం ఉదపాది – ‘‘సదేవకే లోకే అగ్గపుగ్గలో అమ్హాకం ¶ నివేసనా తిణం ఆహరాపేత్వా గన్ధకుటిం ఛాదాపేసీ’’తి పన తేసం అనప్పకం ¶ బలవసోమనస్సం ఉదపాది. ఇతి తేసంయేవ గుణసమ్పత్తియా ఇదం పాటిహారియం జాతన్తి వేదితబ్బం.

౨౯౨. తణ్డులవాహసతానీతి ఏత్థ ద్వే సకటాని ఏకో వాహోతి వేదితబ్బో. తదుపియఞ్చ సూపేయ్యన్తి సూపత్థాయ తదనురూపం తేలఫాణితాదిం. వీసతిభిక్ఖుసహస్సస్స తేమాసత్థాయ భత్తం భవిస్సతీతి కిర సఞ్ఞాయ రాజా ఏత్తకం పేసేసి. అలం మే రఞ్ఞోవ హోతూతి కస్మా పటిక్ఖిపి? అధిగతఅప్పిచ్ఛతాయ. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘నాహం రఞ్ఞా దిట్ఠపుబ్బో, కథం ను ఖో పేసేసీ’’తి. తతో చిన్తేసి – ‘‘సత్థా బారాణసిం గతో, అద్ధా సో రఞ్ఞో వస్సావాసం యాచియమానో మయ్హం పటిఞ్ఞాతభావం ఆరోచేత్వా మమ గుణకథం కథేసి, గుణకథాయ లద్ధలాభో పన నటేన నచ్చిత్వా లద్ధం వియ ¶ గాయకేన గాయిత్వా లద్ధం వియ చ హోతి. కిం మయ్హం ఇమినా, కమ్మం కత్వా ఉప్పన్నేన మాతాపితూనమ్పి సమ్మాసమ్బుద్ధస్సపి ఉపట్ఠానం సక్కా కాతు’’న్తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ఘటికారసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. రట్ఠపాలసుత్తవణ్ణనా

౨౯౩. ఏవం ¶ మే సుతన్తి రట్ఠపాలసుత్తం. తత్థ థుల్లకోట్ఠికన్తి థుల్లకోట్ఠం పరిపుణ్ణకోట్ఠాగారం. సో కిర జనపదో నిచ్చసస్సో సదా బీజభణ్డం నిక్ఖమతి, ఖలభణ్డం పవిసతి. తేన తస్మిం నిగమే కోట్ఠా నిచ్చపూరావ హోన్తి. తస్మా సో థుల్లకోట్ఠికన్తేవ సఙ్ఖం గతో.

౨౯౪. రట్ఠపాలోతి కస్మా రట్ఠపాలో? భిన్నం రట్ఠం సన్ధారేతుం పాలేతుం సమత్థోతి రట్ఠపాలో. కదా పనస్సేతం నామం ఉప్పన్నన్తి. పదుముత్తరసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే. ఇతో హి పుబ్బే సతసహస్సకప్పమత్థకే వస్ససతసహస్సాయుకేసు మనుస్సేసు పదుముత్తరో నామ సత్థా ఉప్పజ్జిత్వా భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో ¶ లోకహితాయ చారికం చరి, యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘నగరం హంసవతీ నామ, ఆనన్దో నామ ఖత్తియో;

సుజాతా నామ జనికా, పదుముత్తరస్స సత్థునో’’తి. (బు. వం. ౧౨.౧౯);

పదుముత్తరే పన అనుప్పన్నే ఏవ హంసవతియా ద్వే కుటుమ్బికా సద్ధా పసన్నా కపణద్ధికయాచకాదీనం దానం పట్ఠపయింసు. తదా పబ్బతవాసినో పఞ్చసతా తాపసా హంసవతిం అనుప్పత్తా. తే ద్వేపి జనా తాపసగణం మజ్ఝే భిన్దిత్వా ¶ ఉపట్ఠహింసు. తాపసా కిఞ్చికాలం వసిత్వా పబ్బతపాదమేవ గతా. ద్వే సఙ్ఘత్థేరా ఓహీయింసు. తదా తేసం తే యావజీవం ఉపట్ఠానం అకంసు. తాపసేసు భుఞ్జిత్వా అనుమోదనం కరోన్తేసు ఏకో సక్కభవనస్స వణ్ణం కథేసి, ఏకో భూమిన్ధరనాగరాజభవనస్స.

కుటుమ్బికేసు ఏకో సక్కభవనం పత్థనం కత్వా సక్కో హుత్వా నిబ్బత్తో, ఏకో నాగభవనే పాలితనాగరాజా నామ. తం సక్కో అత్తనో ఉపట్ఠానం ఆగతం దిస్వా నాగయోనియం అభిరమసీతి పుచ్ఛి. సో నాభిరమామీతి ఆహ. తేన హి పదుముత్తరస్స భగవతో దానం దత్వా ఇమస్మిం ¶ ఠానే పత్థనం కరోహి, ఉభో సుఖం వసిస్సామాతి. నాగరాజా సత్థారం నిమన్తేత్వా భిక్ఖుసతసహస్సపరివారస్స భగవతో సత్తాహం మహాదానం దదమానో పదుముత్తరస్స దసబలస్స పుత్తం ఉపరేవతం నామ సామణేరం దిస్వా సత్తమే దివసే బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స దిబ్బవత్థాని దత్వా సామణేరస్స ఠానన్తరం పత్థేసి. భగవా అనాగతం ఓలోకేత్వా – ‘‘అనాగతే గోతమస్స నామ బుద్ధస్స పుత్తో రాహులకుమారో భవిస్సతీ’’తి దిస్వా ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి తే పత్థనా’’తి కథేసి. నాగరాజా తమత్థం సక్కస్స కథేసి. సక్కో తస్స వచనం సుత్వా తథేవ సత్తాహం దానం దత్వా భిన్నం రట్ఠం సన్ధారేతుం పాలేతుం సమత్థకులే నిబ్బత్తిత్వా సద్ధాపబ్బజితం రట్ఠపాలం నామ కులపుత్తం దిస్వా – ‘‘అహమ్పి అనాగతే లోకస్మిం తుమ్హాదిసే బుద్ధే ఉప్పన్నే భిన్నం రట్ఠం సన్ధారేతుం పాలేతుం సమత్థకులే నిబ్బత్తిత్వా అయం కులపుత్తో వియ సద్ధాపబ్బజితో రట్ఠపాలో నామ భవేయ్య’’న్తి పత్థనమకాసి. సత్థా సమిజ్ఝనకభావం ఞత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సరాజికం ¶ ¶ చాతువణ్ణం, పోసేతుం యం పహోస్సతి;

రట్ఠపాలకులం నామ, తత్థ జాయిస్సతే అయ’’న్తి. –

ఏవం పదుముత్తరసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే తస్సేతం నామం ఉప్పన్నన్తి వేదితబ్బం.

ఏతదహోసీతి కిం అహోసి? యథా యథా ఖోతిఆది. తత్రాయం సఙ్ఖేపకథా – అహం ఖో యేన యేన కారణేన భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి, తేన తేన మే ఉపపరిక్ఖతో ఏవం హోతి – ‘‘యదేతం సిక్ఖత్తయబ్రహ్మచరియం ఏకదివసమ్పి అఖణ్డం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం చరితబ్బం, ఏకదివసమ్పి చ కిలేసమలేన అమలీనం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం, సఙ్ఖలిఖితం విలిఖితసఙ్ఖసదిసం ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగం కత్వా చరితబ్బం, నయిదం సుకరం అగారం అజ్ఝావసతా అగారమజ్ఝే వసన్తేన ఏకన్తపరిపుణ్ణం…పే… చరితుం, యంనూనాహం కేసఞ్చ మస్సుఞ్చ ఓహారేత్వా కాసాయరసపీతతాయ కాసాయాని బ్రహ్మచరియం చరన్తానం అనుచ్ఛవికాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా అగారస్మా నిక్ఖమిత్వా అనగారియం పబ్బజేయ్య’’న్తి.

అచిరపక్కన్తేసు థుల్లకోట్ఠికేసు బ్రాహ్మణగహపతికేసు యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి రట్ఠపాలో అనుట్ఠితేసు ¶ తేసు న భగవన్తం పబ్బజ్జం యాచి. కస్మా? తత్థస్స ¶ బహూ ఞాతిసాలోహితా మిత్తామచ్చా సన్తి, తే – ‘‘త్వం మాతాపితూనం ఏకపుత్తకో, న లబ్భా తయా పబ్బజితు’’న్తి బాహాయమ్పి గహేత్వా ఆకడ్ఢేయ్యుం, తతో పబ్బజ్జాయ అన్తరాయో భవిస్సతీతి సహేవ పరిసాయ ఉట్ఠహిత్వా థోకం గన్త్వా పున కేనచి సరీరకిచ్చలేసేన నివత్తిత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమ్మ పబ్బజ్జం యాచి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో రట్ఠపాలో కులపుత్తో అచిరపక్కన్తేసు థుల్లకోట్ఠికేసు…పే… పబ్బాజేతు మం భగవా’’తి. భగవా పన యస్మా రాహులకుమారస్స పబ్బజితతో పభుతి మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేతి, తస్మా నం పుచ్ఛి అనుఞ్ఞాతోసి పన త్వం, రట్ఠపాల, మాతాపితూహి…పే… పబ్బజ్జాయాతి.

౨౯౫. అమ్మతాతాతి ఏత్థ అమ్మాతి మాతరం ఆలపతి, తాతాతి పితరం. ఏకపుత్తకోతి ఏకోవ పుత్తకో, అఞ్ఞో కోచి జేట్ఠో వా కనిట్ఠో వా నత్థి. ఏత్థ చ ఏకపుత్తోతి వత్తబ్బే అనుకమ్పావసేన ఏకపుత్తకోతి వుత్తం. పియోతి పీతిజనకో. మనాపోతి మనవడ్ఢనకో. సుఖేధితోతి ¶ సుఖేన ఏధితో, సుఖసంవడ్ఢితోతి అత్థో. సుఖపరిభతోతి సుఖేన పరిభతో, జాతకాలతో పభుతి ధాతీహి అఙ్కతో అఙ్కం ఆహరిత్వా ధారియమానో అస్సకరథకాదీహి బాలకీళనకేహి కీళయమానో సాదురసభోజనం భోజయమానో సుఖేన పరిహటో. న త్వం, తాత రట్ఠపాల, కస్సచి దుక్ఖస్స జానాసీతి త్వం ¶ , తాత రట్ఠపాల అప్పమత్తకమ్పి కలభాగం దుక్ఖస్స న జానాసి న సరసీతి అత్థో. మరణేనపి తే మయం అకామకా వినా భవిస్సామాతి సచేపి తవ అమ్హేసు జీవమానేసు మరణం భవేయ్య, తేన తే మరణేనపి మయం అకామకా అనిచ్ఛకా న అత్తనో రుచియా వినా భవిస్సామ, తయా వియోగం పాపుణిస్సామాతి అత్థో. కిం పన మయం తన్తి ఏవం సన్తే కిం పన కిం నామ తం కారణం, యేన మయం తం జీవన్తం అనుజానిస్సామ. అథ వా కిం పన మయం తన్తి కేన పన కారణేన మయం తం జీవన్తం అనుజానిస్సామాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

౨౯౬. తత్థేవాతి యత్థ నం ఠితం మాతాపితరో నానుజానింసు, తత్థేవ ఠానే. అనన్తరహితాయాతి కేనచి అత్థరణేన అనత్థతాయ. పరిచారేహీతి గన్ధబ్బనటనాటకాదీని పచ్చుపట్ఠపేత్వా తత్థ సహాయకేహి సద్ధిం యథాసుఖం ఇన్ద్రియాని చారేహి సఞ్చారేహి, ఇతో చితో చ ఉపనేహీతి వుత్తం హోతి. అథ వా పరిచారేహీతి గన్ధబ్బనటనాటకాదీని పచ్చుపట్ఠపేత్వా సహాయకేహి సద్ధిం ¶ లళ ఉపలళ రమ, కీళస్సూతిపి వుత్తం హోతి. కామే పరిభుఞ్జన్తోతి అత్తనో పుత్తదారేహి సద్ధిం భోగే భుఞ్జన్తో. పుఞ్ఞాని కరోన్తోతి బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ ఆరబ్భ దానప్పదానాదీని సుగతిమగ్గసంసోధకాని కుసలకమ్మాని కరోన్తో. తుణ్హీ అహోసీతి కథానుప్పబన్ధవిచ్ఛేదనత్థం నిరాలాపసల్లాపో అహోసి.

అథస్స మాతాపితరో తిక్ఖత్తుం ¶ వత్వా పటివచనమ్పి అలభమానా సహాయకే పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏస వో సహాయకో పబ్బజితుకామో, నివారేథ న’’న్తి ఆహంసు. తేపి తం ఉపసఙ్కమిత్వా తిక్ఖత్తుం అవోచుం, తేసమ్పి తుణ్హీ అహోసి. తేన వుత్తం – అథ ఖో రట్ఠపాలస్స కులపుత్తస్స సహాయకా…పే… తుణ్హీ అహోసీతి. అథస్స సహాయకానం తిక్ఖత్తుం వత్వా ఏతదహోసి – ‘‘సచే అయం పబ్బజ్జం అలభమానో మరిస్సతి, న కోచి గుణో ¶ లబ్భతి. పబ్బజితం పన నం మాతాపితరోపి కాలేన కాలం పస్సిస్సన్తి, మయమ్పి పస్సిస్సామ, పబ్బజ్జాపి చ నామేసా భారియా, దివసే దివసే మత్తికాపత్తం గహేత్వా పిణ్డాయ చరితబ్బం, ఏకసేయ్యం ఏకభత్తం బ్రహ్మచరియం అతిదుక్కరం, అయఞ్చ సుఖుమాలో నాగరికజాతియో, సో తం చరితుం అసక్కోన్తో పున ఇధేవ ఆగమిస్సతి, హన్దస్స మాతాపితరో అనుజానాపేస్సామా’’తి. తే తథా అకంసు. మాతాపితరోపి నం ‘‘పబ్బజితేన చ పన తే మాతాపితరో ఉద్దస్సేతబ్బా’’తి ఇమం కతికం కత్వా అనుజానింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో రట్ఠపాలస్స కులపుత్తస్స సహాయకా యేన రట్ఠపాలస్స కులపుత్తస్స మాతాపితరో…పే… అనుఞ్ఞాతోసి మాతాపితూహి…పే… ఉద్దస్సేతబ్బా’’తి. తత్థ ఉద్దస్సేతబ్బాతి ఉద్ధం దస్సేతబ్బా, యథా తం కాలేన కాలం పస్సన్తి, ఏవం ఆగన్త్వా అత్తానం దస్సేతబ్బా.

౨౯౯. బలం గహేత్వాతి సప్పాయభోజనాని భుఞ్జన్తో ఉచ్ఛాదనాదీహి చ కాయం పరిహరన్తో కాయబలం జనేత్వా మాతాపితరో వన్దిత్వా అస్సుముఖం ఞాతిపరివట్టం పహాయ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి…పే… పబ్బాజేతు మం, భన్తే, భగవాతి. భగవా సమీపే ఠితం అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ¶ ఆమన్తేసి – ‘‘తేన హి భిక్ఖు రట్ఠపాలం పబ్బాజేహి చేవ ఉపసమ్పాదేహి చా’’తి. సాధు, భన్తేతి ఖో సో భిక్ఖు భగవతో పటిస్సుత్వా రట్ఠపాలం కులపుత్తం జినదత్తియం సద్ధివిహారికం లద్ధా పబ్బాజేసి చేవ ఉపసమ్పాదేసి చ. తేన వుత్తం – ‘‘అలత్థ ఖో రట్ఠపాలో కులపుత్తో భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం, అలత్థ ఉపసమ్పద’’న్తి.

పహితత్తో ¶ విహరన్తోతి ద్వాదస సంవచ్ఛరాని ఏవం విహరన్తో. నేయ్యపుగ్గలో హి అయమాయస్మా, తస్మా పుఞ్ఞవా అభినీహారసమ్పన్నోపి సమానో ‘‘అజ్జ అజ్జేవ అరహత్త’’న్తి సమణధమ్మం కరోన్తోపి ద్వాదసమే వస్సే అరహత్తం పాపుణి.

యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి మయ్హం మాతాపితరో పబ్బజ్జం అనుజానమానా – ‘‘తయా కాలేన కాలం ఆగన్త్వా అమ్హాకం దస్సనం దాతబ్బ’’న్తి వత్వా అనుజానింసు, దుక్కరకారికా ఖో పన మాతాపితరో, అహఞ్చ యేనజ్ఝాసయేన పబ్బజితో, సో మే మత్థకం పత్తో, ఇదాని భగవన్తం ఆపుచ్ఛిత్వా అత్తానం ¶ మాతాపితూనం దస్సేస్సామీతి చిన్తేత్వా ఆపుచ్ఛితుకామో ఉపసఙ్కమి. మనసాకాసీతి ‘‘కిం ను ఖో రట్ఠపాలే గతే కోచి ఉపద్దవో భవిస్సతీ’’తి మనసి అకాసి. తతో ‘‘భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘సక్ఖిస్సతి ను ఖో రట్ఠపాలో తం మద్దితు’’న్తి ఓలోకేన్తో తస్స అరహత్తసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘సక్ఖిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. తేన వుత్తం – యథా భగవా అఞ్ఞాసి…పే… కాలం మఞ్ఞసీతి.

మిగచీరేతి ఏవంనామకే ఉయ్యానే. తఞ్హి రఞ్ఞా – ‘‘అకాలే సమ్పత్తపబ్బజితానం దిన్నమేవ ఇదం, యథాసుఖం పరిభుఞ్జన్తూ’’తి ఏవమనుఞ్ఞాతమేవ అహోసి, తస్మా థేరో – ‘‘మమ ఆగతభావం మాతాపితూనం ఆరోచేస్సామి, తే మే పాదధోవనఉణ్హోదకపాదమక్ఖనతేలాదీని ¶ పేసిస్సన్తీ’’తి చిత్తమ్పి అనుప్పాదేత్వా ఉయ్యానమేవ పావిసి. పిణ్డాయ పావిసీతి దుతియదివసే పావిసి.

మజ్ఝిమాయాతి సత్తద్వారకోట్ఠకస్స ఘరస్స మజ్ఝిమే ద్వారకోట్ఠకే. ఉల్లిఖాపేతీతి కప్పకేన కేసే పహరాపేతి. ఏతదవోచాతి – ‘‘ఇమే సమణకా అమ్హాకం పియపుత్తకం పబ్బాజేత్వా చోరానం హత్థే నిక్ఖిపిత్వా వియ ఏకదివసమ్పి న దస్సాపేన్తి, ఏవం ఫరుసకారకా ఏతే పున ఇమం ఠానం ఉపసఙ్కమితబ్బం మఞ్ఞన్తి, ఏత్తోవ నికడ్ఢితబ్బా ఏతే’’తి చిన్తేత్వా ఏతం ‘‘ఇమేహి ముణ్డకేహీ’’తిఆదివచనం అవోచ. ఞాతిదాసీతి ఞాతకానం దాసీ. ఆభిదోసికన్తి పారివాసికం ఏకరత్తాతిక్కన్తం పూతిభూతం. తత్థాయం పదత్థో – పూతిభావదోసేన అభిభూతోతి అభిదోసో, అభిదోసోవ ఆభిదోసికో. ఏకరత్తాతిక్కన్తస్సేవ నామసఞ్ఞా ఏసా యదిదం ఆభిదోసికోతి, తం ఆభిదోసికం. కుమ్మాసన్తి యవకుమ్మాసం. ఛడ్డేతుకామా హోతీతి యస్మా అన్తమసో దాసకమ్మకారానం గోరూపానమ్పి అపరిభోగారహో, తస్మా నం కచవరం వియ బహి ఛడ్డేతుకామా ¶ హోతి. సచేతన్తి సచే ఏతం. భగినీతి అరియవోహారేన అత్తనో ధాతిం ఞాతిదాసిం ఆలపతి. ఛడ్డనీయధమ్మన్తి ఛడ్డేతబ్బసభావం. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘భగిని ఏతం సచే బహి ఛడ్డనీయధమ్మం నిస్సట్ఠపరిగ్గహం, ఇధ మే పత్తే ఆకిరాహీ’’తి. కిం పన ఏవం వత్తుం లబ్భతి ¶ , విఞ్ఞత్తి వా పయుత్తవాచా వా న హోతీతి. న హోతి. కస్మా? నిస్సట్ఠపరిగ్గహత్తా. యఞ్హి ఛడ్డనీయధమ్మం నిస్సట్ఠపరిగ్గహం, యత్థ సామికా అనాలయా హోన్తి, తం సబ్బం ‘‘దేథ ఆహరథ ¶ ఆకిరథా’’తి వత్తుం వట్టతి. తేనేవ హి అయమాయస్మా అగ్గఅరియవంసికో సమానోపి ఏవమాహ.

హత్థానన్తి భిక్ఖాగహణత్థం పత్తం ఉపనామయతో మణిబన్ధతో పభుతి ద్విన్నమ్పి హత్థానం. పాదానన్తి నివాసనన్తతో పట్ఠాయ ద్విన్నమ్పి పాదానం. సరస్సాతి సచే తం భగినీతి వాచం నిచ్ఛారయతో సరస్స చ. నిమిత్తం అగ్గహేసీతి హత్థపిట్ఠిఆదీని ఓలోకయమానా – ‘‘పుత్తస్స మే రట్ఠపాలస్స వియ సువణ్ణకచ్ఛపపిట్ఠిసదిసా ఇమా హత్థపాదపిట్ఠియో, హరితాలవట్టియో వియ సువట్టితా అఙ్గులియో, మధురో సరో’’తి గిహికాలే సల్లక్ఖితపుబ్బం ఆకారం అగ్గహేసి సఞ్జాని సల్లక్ఖేసి. తస్స హాయస్మతో ద్వాదసవస్సాని అరఞ్ఞావాసఞ్చేవ పిణ్డియాలోపభోజనఞ్చ పరిభుఞ్జన్తస్స అఞ్ఞాదిసో సరీరవణ్ణో అహోసి, తేన నం సా ఞాతిదాసీ దిస్వావ న సఞ్జాని, నిమిత్తం పన అగ్గహేసీతి.

౩౦౦. రట్ఠపాలస్స మాతరం ఏతదవోచాతి థేరస్స అఙ్గపచ్చఙ్గాని సణ్ఠాపేత్వా థఞ్ఞం పాయేత్వా సంవడ్ఢితధాతీపి సమానా పబ్బజిత్వా మహాఖీణాసవభావప్పత్తేన సామిపుత్తేన సద్ధిం – ‘‘త్వం ను ఖో, మే భన్తే, పుత్తో రట్ఠపాలో’’తిఆదివచనం వత్తుం అవిసహన్తీ వేగేన ఘరం పవిసిత్వా రట్ఠపాలస్స మాతరం ఏతదవోచ. యగ్ఘేతి ఆరోచనత్థే నిపాతో. సచే ¶ జే సచ్చన్తి ఏత్థ జేతి ఆలపనే నిపాతో. ఏవఞ్హి తస్మిం దేసే దాసిజనం ఆలపన్తి, తస్మా ‘‘త్వఞ్హి, భోతి దాసి, సచే సచ్చం భణసీ’’తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

ఉపసఙ్కమీతి కస్మా ఉపసఙ్కమి? మహాకులే ఇత్థియో బహి నిక్ఖమన్తా గరహం పాపుణన్తి, ఇదఞ్చ అచ్చాయికకిచ్చం, సేట్ఠిస్స నం ఆరోచేస్సామీతి చిన్తేతి. తస్మా ఉపసఙ్కమి. అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి తస్మిం కిర దేసే దానపతీనం ఘరేసు సాలా హోన్తి, ఆసనాని చేత్థ పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, ఉపట్ఠాపితం ఉదకకఞ్జియం. తత్థ పబ్బజితా పిణ్డాయ చరిత్వా నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తి ¶ . సచే ఇచ్ఛన్తి, దానపతీనమ్పి సన్తకం గణ్హన్తి. తస్మా తమ్పి అఞ్ఞతరస్స కులస్స ఈదిసాయ సాలాయ అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి వేదితబ్బం. న హి పబ్బజితా కపణమనుస్సా వియ అసారుప్పే ఠానే నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తీతి.

అత్థి ¶ నామ తాతాతి ఏత్థ అత్థీతి విజ్జమానత్థే, నామాతి పుచ్ఛనత్థే మఞ్ఞనత్థే వా నిపాతో. ఇదఞ్హి వుత్తం హోతి – అత్థి ను ఖో, తాత రట్ఠపాల, అమ్హాకం ధనం, నను మయం నిద్ధనాతి వత్తబ్బా, యేసం నో త్వం ఈదిసే ఠానే నిసీదిత్వా ఆభిదోసికం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జిస్ససి. తథా అత్థి ను ఖో, తాత రట్ఠపాల, అమ్హాకం జీవితం, నను మయం మతాతి వత్తబ్బా, యేసం నో త్వం ఈదిసే ఠానే నిసీదిత్వా ఆభిదోసికం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జిస్ససి. తథా అత్థి మఞ్ఞే, తాత రట్ఠపాల, తవ అబ్భన్తరే సాసనం నిస్సాయ పటిలద్ధో సమణగుణో, యం త్వం సుభోజనరససంవడ్ఢితోపి ఇమం జిగుచ్ఛనేయ్యం ఆభిదోసికం కుమ్మాసం అమతమివ నిబ్బికారో పరిభుఞ్జిస్ససీతి. సో పన గహపతి దుక్ఖాభితున్నతాయ ఏతమత్థం పరిపుణ్ణం కత్వా వత్తుమసక్కోన్తో – ‘‘అత్థి నామ, తాత రట్ఠపాల, ఆభిదోసికం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జిస్ససీ’’తి ఏత్తకమేవ అవచ. అక్ఖరచిన్తకా పనేత్థ ఇదం లక్ఖణం వదన్తి – అనోకప్పనామరిసనత్థవసేనేతం ¶ అత్థిసద్దే ఉపపదే ‘‘పరిభుఞ్జిస్ససీ’’తి అనాగతవచనం కతం. తస్సాయమత్థో – ‘‘అత్థి నామ…పే… పరిభుఞ్జిస్ససి, ఇదం పచ్చక్ఖమ్పి అహం న సద్దహామి న మరిసయామీ’’తి. ఇదం ఏత్తకం వచనం గహపతి థేరస్స పత్తముఖవట్టియం గహేత్వా ఠితకోవ కథేసి. థేరోపి పితరి పత్తముఖవట్టియం గహేత్వా ఠితేయేవ తం పూతికుమ్మాసం పరిభుఞ్జి సునఖవన్తసదిసం పూతికుక్కుటణ్డమివ భిన్నట్ఠానే పూతికం వాయన్తం. పుథుజ్జనేన కిర తథారూపం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జితుం న సక్కా. థేరో పన అరియిద్ధియం ఠత్వా దిబ్బోజం అమతరసం పరిభుఞ్జమానో వియ పరిభుఞ్జిత్వా ధమకరణేన ఉదకం గహేత్వా పత్తఞ్చ ముఖఞ్చ హత్థపాదే చ ధోవిత్వా కుతో నో గహపతీతిఆదిమాహ.

తత్థ కుతో నోతి కుతో ను. నేవ దానన్తి దేయ్యధమ్మవసేన నేవ దానం అలత్థమ్హ. న పచ్చక్ఖానన్తి ‘‘కిం, తాత రట్ఠపాల, కచ్చి తే ఖమనీయం, కచ్చిసి అప్పకిలమథేన ఆగతో, న తావ తాత గేహే భత్తం సమ్పాదియతీ’’తి ఏవం పటిసన్థారవసేన పచ్చక్ఖానమ్పి న అలత్థమ్హ. కస్మా పన థేరో ఏవమాహ? పితు అనుగ్గహేన. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘యథా ఏస మం వదతి ¶ , అఞ్ఞేపి పబ్బజితే ఏవం వదతి మఞ్ఞే. బుద్ధసాసనే చ పత్తన్తరే పదుమం వియ భస్మాఛన్నో అగ్గి వియ ఫేగ్గుపటిచ్ఛన్నో చన్దనసారో వియ సుత్తికాపటిచ్ఛన్నం ముత్తరతనం వియ వలాహకపటిచ్ఛన్నో ¶ చన్దిమా వియ మాదిసానం ¶ పటిచ్ఛన్నగుణానం భిక్ఖూనం అన్తో నత్థి, తేసుపి న ఏవరూపం వచనం పవత్తేస్సతి, సంవరే ఠస్సతీ’’తి అనుగ్గహేన ఏవమాహ.

ఏహి తాతాతి తాత తుయ్హం ఘరం మా హోతు, ఏహి ఘరం గమిస్సామాతి వదతి. అలన్తి థేరో ఉక్కట్ఠఏకాసనికతాయ పటిక్ఖిపన్తో ఏవమాహ. అధివాసేసీతి థేరో పన పకతియా ఉక్కట్ఠసపదానచారికో స్వాతనాయభిక్ఖం నామ నాధివాసేతి, మాతు అనుగ్గహేన పన అధివాసేసి. మాతు కిరస్స థేరం అనుస్సరిత్వా మహాసోకో ఉప్పజ్జి, రోదనేనేవ పక్కక్ఖి వియ జాతా, తస్మా థేరో ‘‘సచాహం తం అపస్సిత్వా గమిస్సామి, హదయమ్పిస్సా ఫాలేయ్యా’’తి అనుగ్గహేన అధివాసేసి. కారాపేత్వాతి ఏకం హిరఞ్ఞస్స, ఏకం సువణ్ణస్సాతి ద్వే పుఞ్జే కారాపేత్వా. కీవమహన్తా పన పుఞ్జా అహేసున్తి. యథా ఓరతో ఠితో పురిసో పారతో ఠితం మజ్ఝిమప్పమాణం పురిసం న పస్సతి, ఏవంమహన్తా.

౩౦౧. ఇదం తే తాతాతి కహాపణపుఞ్జఞ్చ సువణ్ణపుఞ్జఞ్చ దస్సేన్తో ఆహ. మత్తికన్తి మాతితో ఆగతం, ఇదం తే మాతామహియా మాతు ఇమం గేహం ఆగచ్ఛన్తియా గన్ధమాలాదీనం అత్థాయ దిన్నం ధనన్తి అత్థో. అఞ్ఞం పేత్తికం అఞ్ఞం పితామహన్తి యం పన తే పితు చ పితామహానఞ్చ సన్తకం, తం అఞ్ఞంయేవ, నిహితఞ్చ పయుత్తఞ్చ అతివియ బహు. ఏత్థ చ ‘‘పితామహ’’న్తి తద్ధితలోపం కత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ‘‘పేతామహ’’న్తి వా పాఠో. సక్కా ¶ తతోనిదానన్తి ధనహేతు ధనపచ్చయా. తం తం ధనం రక్ఖన్తస్స చ రాజాదీనం వసేన ధనపరిక్ఖయం పాపుణన్తస్స కస్సచి ఉప్పజ్జమానసోకాదయో సన్ధాయ ఏవమాహ. ఏవం వుత్తే సేట్ఠి గహపతి – ‘‘అహం ఇమం ఉప్పబ్బాజేస్సామీతి ఆనేసిం, సో దాని మే ధమ్మకథం కాతుం ఆరద్ధో, అయం న మే వచనం కరిస్సతీ’’తి ఉట్ఠాయ గన్త్వా అస్స ఓరోధానం ద్వారం వివరాపేత్వా – ‘‘అయం వో సామికో, గచ్ఛథ యం కిఞ్చి కత్వా నం గణ్హితుం వాయమథా’’తి ఉయ్యోజేసి. సువయే ఠితా నాటకిత్థియో నిక్ఖమిత్వా థేరం పరివారయింసు ¶ , తాసు ద్వే జేట్ఠకిత్థియో సన్ధాయ పురాణదుతియికాతిఆది వుత్తం. పచ్చేకం పాదేసు గహేత్వాతి ఏకేకమ్హి పాదే నం గహేత్వా.

కీదిసా ¶ నామ తా అయ్యపుత్త అచ్ఛరాయోతి కస్మా ఏవమాహంసు? తదా కిర సమ్బహులే ఖత్తియకుమారేపి బ్రాహ్మణకుమారేపి సేట్ఠిపుత్తేపి మహాసమ్పత్తియో పహాయ పబ్బజన్తే దిస్వా పబ్బజ్జాగుణం అజానన్తా కథం సముట్ఠాపేన్తి ‘‘కస్మా ఏతే పబ్బజన్తీ’’తి. అథఞ్ఞే వదన్తి ‘‘దేవచ్ఛరాదేవనాటకానం కారణా’’తి. సా కథా విత్థారికా అహోసి. తం గహేత్వా సబ్బా ఏవమాహంసు. అథ థేరో పటిక్ఖిపన్తో న ఖో మయం భగినీతిఆదిమాహ. సముదాచరతీతి ¶ వోహరతి వదతి. తత్థేవ ముచ్ఛితా పపతింసూతి తం భగినివాదేన సముదాచరన్తం దిస్వా ‘‘మయం అజ్జ ఆగమిస్సతి, అజ్జ ఆగమిస్సతీ’’తి ద్వాదస వస్సాని బహి న నిక్ఖన్తా, ఏతం నిస్సాయ నో దారకా న లద్ధా, యేసం ఆనుభావేన జీవేయ్యామ, ఇతో చమ్హా పరిహీనా అఞ్ఞతో చ. అయం లోకో నామ అత్తనోవ చిన్తేసి, తస్మా తాపి ‘‘ఇదాని మయం అనాథా జాతా’’తి అత్తనోవ చిన్తయమానా – ‘‘అనత్థికో దాని అమ్హేహి అయం, సో అమ్హే పజాపతియో సమానా అత్తనా సద్ధిం ఏకమాతుకుచ్ఛియా సయితదారికా వియ మఞ్ఞతీ’’తి సముప్పన్నబలవసోకా హుత్వా తస్మింయేవ పదేసే ముచ్ఛితా పపతింసు, పతితాతి అత్థో.

మా నో విహేఠేథాతి మా అమ్హే ధనం దస్సేత్వా మాతుగామే చ ఉయ్యోజేత్వా విహేఠయిత్థ, విహేసా హేసా పబ్బజితానన్తి. కస్మా ఏవమాహ? మాతాపితూనం అనుగ్గహేన. సో కిర సేట్ఠి – ‘‘పబ్బజితలిఙ్గం నామ కిలిట్ఠం, పబ్బజ్జావేసం హారేత్వా న్హాయిత్వా తయో జనా ఏకతో భుఞ్జిస్సామా’’తి మఞ్ఞమానో థేరస్స భిక్ఖం న దేతి. థేరో – ‘‘మాదిసస్స ఖీణాసవస్స ఆహారన్తరాయం కత్వా ఏతే బహుం అపుఞ్ఞం పసవేయ్యు’’న్తి తేసం అనుగ్గహేన ఏవమాహ.

౩౦౨. గాథా అభాసీతి గాథాయో అభాసి. తత్థ పస్సాతి సన్తికే ఠితజనం సన్ధాయ వదతి. చిత్తన్తి చిత్తవిచిత్తం. బిమ్బన్తి అత్తభావం. అరుకాయన్తి ¶ నవన్నం వణముఖానం వసేన వణకాయం. సముస్సితన్తి తీణి అట్ఠిసతాని నవహి న్హారుసతేహి బన్ధిత్వా నవహి మంసపేసిసతేహి లిమ్పిత్వా సమన్తతో ఉస్సితం. ఆతురన్తి జరాతురతాయ రోగాతురతాయ కిలేసాతురతాయ చ నిచ్చాతురం. బహుసఙ్కప్పన్తి పరేసం ఉప్పన్నపత్థనాసఙ్కప్పేహి బహుసఙ్కప్పం ¶ . ఇత్థీనఞ్హి కాయే పురిసానం సఙ్కప్పా ఉప్పజ్జన్తి, తేసం కాయే ఇత్థీనం. సుసానే ఛడ్డితకళేవరభూతమ్పి చేతం కాకకులలాదయో పత్థయన్తియేవాతి బహుసఙ్కప్పో నామ హోతి. యస్స నత్థి ¶ ధువం ఠితీతి యస్స కాయస్స మాయామరీచిఫేణపిణ్డ ఉదకపుప్ఫుళాదీనం వియ ఏకంసేనేవ ఠితి నామ నత్థి, భిజ్జనధమ్మతావ నియతా.

తచేన ఓనద్ధన్తి అల్లమనుస్సచమ్మేన ఓనద్ధం. సహ వత్థేభి సోభతీతి గన్ధాదీహి మణికుణ్డలేహి చ చిత్తకతమ్పి రూపం వత్థేహి సహేవ సోభతి, వినా వత్థేహి జేగుచ్ఛం హోతి అనోలోకనక్ఖమం.

అలత్తకకతాతి అలత్తకేన రఞ్జితా. చుణ్ణకమక్ఖితన్తి సాసపకక్కేన ముఖపీళకాదీని నీహరిత్వా లోణమత్తికాయ దుట్ఠలోహితం విలియాపేత్వా తిలపిట్ఠేన లోహితం పసాదేత్వా హలిద్దియా వణ్ణం సమ్పాదేత్వా చుణ్ణకగణ్డికాయ ముఖం పహరన్తి, తేనేస అతివియ విరోచతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

అట్ఠాపదకతాతి ¶ రసోదకేన మక్ఖిత్వా నలాటపరియన్తే ఆవత్తనపరివత్తే కత్వా అట్ఠపదకరచనాయ రచితా. అఞ్జనీతి అఞ్జననాళికా.

ఓదహీతి ఠపేసి. పాసన్తి వాకరాజాలం. నాసదాతి న ఘట్టయి. నివాపన్తి నివాపసుత్తే వుత్తనివాపతిణసదిసభోజనం. కన్దన్తేతి విరవమానే పరిదేవమానే. ఇమాయ హి గాథాయ థేరో మాతాపితరో మిగలుద్దకే వియ కత్వా దస్సేసి, అవసేసఞాతకే మిగలుద్దకపరిసం వియ, హిరఞ్ఞసువణ్ణం వాకరాజాలం వియ, అత్తనా భుత్తభోజనం నివాపతిణం వియ, అత్తానం మహామిగం వియ కత్వా దస్సేసి. యథా హి మహామిగో యావదత్థం నివాపతిణం ఖాదిత్వా పానీయం పివిత్వా గీవం ఉక్ఖిపిత్వా దిసం ఓలోకేత్వా ‘‘ఇమం నామ ఠానం గతస్స సోత్థి భవిస్సతీ’’తి మిగలుద్దకానం పరిదేవన్తానంయేవ వాకరం అఘట్టయమానోవ ఉప్పతిత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘనచ్ఛాయస్స ఛత్తస్స వియ గుమ్బస్స హేట్ఠా మన్దమన్దేన వాతేన బీజయమానో ఆగతమగ్గం ఓలోకేన్తో తిట్ఠతి, ఏవమేవ థేరో ఇమా గాథా భాసిత్వా ఆకాసేనేవ గన్త్వా మిగచీరే పచ్చుపట్ఠాసి.

కస్మా పన థేరో ఆకాసేన గతోతి. పితా కిరస్స సేట్ఠి సత్తసు ద్వారకోట్ఠకేసు అగ్గళం ¶ దాపేత్వా మల్లే ఆణాపేసి – ‘‘సచే నిక్ఖమిత్వా ¶ గచ్ఛతి ¶ , హత్థపాదేసు నం గహేత్వా కాసాయాని హరిత్వా గిహివేసం గణ్హాపేథా’’తి. తస్మా థేరో – ‘‘ఏతే మాదిసం మహాఖీణాసవం హత్థే వా పాదే వా గహేత్వా అపుఞ్ఞం పసవేయ్యుం, తం నేసం మా అహోసీ’’తి చిన్తేత్వా ఆకాసేన అగమాసి. పరసముద్దవాసిత్థేరానం పన – ‘‘ఠితకోవ ఇమా గాథా భాసిత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా రఞ్ఞో కోరబ్యస్స మిగచీరే పచ్చుపట్ఠాసీ’’తి అయం వాచనామగ్గోయేవ.

౩౦౩. మిగవోతి తస్స ఉయ్యానపాలస్స నామం. సోధేన్తోతి ఉయ్యానమగ్గం సమం కారేత్వా అన్తోఉయ్యానే తచ్ఛితబ్బయుత్తట్ఠానాని తచ్ఛాపేన్తో సమ్మజ్జితబ్బయుత్తాని ఠానాని సమ్మజ్జాపేన్తో వాలుకాఓకిరణ-పుప్ఫవికిరణ-పుణ్ణఘటట్ఠపన-కదలిక్ఖన్ధఠపనాదీని చ కరోన్తోతి అత్థో. యేన రాజా కోరబ్యో తేనుపసఙ్కమీతి అమ్హాకం రాజా సదా ఇమస్స కులపుత్తస్స వణ్ణం కథేసి, పస్సితుకామో ఏతం, ఆగతభావం పనస్స న జానాతి, మహా ఖో పనాయం పణ్ణాకారో, గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేస్సామీతి చిన్తేత్వా యేన రాజా కోరబ్యో తేనుపసఙ్కమి.

కిత్తయమానో అహోసీతి సో కిర రాజా థేరం అనుస్సరిత్వా బలమజ్ఝేపి నాటకమజ్ఝేపి – ‘‘దుక్కరం కతం కులపుత్తేన తావ మహన్తం సమ్పత్తిం పహాయ పబ్బజిత్వా పుననివత్తిత్వా అనపలోకేన్తేనా’’తి గుణం కథేసి, తం గహేత్వా అయం ఏవమాహ. విస్సజ్జేథాతి ¶ వత్వాతి ఓరోధమహామత్తబలకాయాదీసు యస్స యం అనుచ్ఛవికం, తస్స తం దాపేత్వాతి అత్థో. ఉస్సటాయ ఉస్సటాయాతి ఉస్సితాయ ఉస్సితాయ, మహామత్తమహారట్ఠికాదీనం వసేన ఉగ్గతుగ్గతమేవ పరిసం గహేత్వా ఉపసఙ్కమీతి అత్థో. ఇధ భవం రట్ఠపాలో హత్థత్థరే నిసీదతూతి హత్థత్థరో తనుకో బహలపుప్ఫాదిగుణం కత్వా అత్థతో అభిలక్ఖితో హోతి, తాదిసే అనాపుచ్ఛిత్వా నిసీదితుం న యుత్తన్తి మఞ్ఞమానో ఏవమాహ.

౩౦౪. పారిజుఞ్ఞానీతి పారిజుఞ్ఞభావా పరిక్ఖయా. జిణ్ణోతి జరాజిణ్ణో. వుడ్ఢోతి వయోవుడ్ఢో. మహల్లకోతి జాతిమహల్లకో. అద్ధగతోతి అద్ధానం అతిక్కన్తో. వయోఅనుప్పత్తోతి పచ్ఛిమవయం అనుప్పత్తో. పబ్బజతీతి ధురవిహారం గన్త్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా, – ‘‘భన్తే, మయా దహరకాలే ¶ బహుం కుసలం కతం, ఇదాని మహల్లకోమ్హి, మహల్లకస్స చేసా పబ్బజ్జా నామ, చేతియఙ్గణం సమ్మజ్జిత్వా అప్పహరితం కత్వా జీవిస్సామి, పబ్బాజేథ మం, భన్తే,’’తి కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేన్తో ¶ యాచతి, థేరా అనుకమ్పాయ పబ్బాజేన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. దుతియవారేపి ఏసేవ నయో.

అప్పాబాధోతి అరోగో. అప్పాతఙ్కోతి ¶ నిద్దుక్ఖో. సమవేపాకినియాతి సమవిపాచనియా. గహణియాతి కమ్మజతేజోధాతుయా. తత్థ యస్స భుత్తభుత్తో ఆహారో జీరతి, యస్స వా పన పుటభత్తం వియ తథేవ తిట్ఠతి, ఉభోపేతే న సమవేపాకినియా గహణియా సమన్నాగతా. యస్స పన భుత్తకాలే భత్తచ్ఛన్దో ఉప్పజ్జతేవ, అయం సమవేపాకినియా సమన్నాగతో. నాతిసీతాయ నచ్చుణ్హాయాతి తేనేవ కారణేన నాతిసీతాయ నచ్చుణ్హాయ. అనుపుబ్బేనాతి రాజానో వా హరన్తీతిఆదినా అనుక్కమేన. దుతియవారే రాజభయచోరభయఛాతకభయాదినా అనుక్కమేన.

౩౦౫. ధమ్ముద్దేసా ఉద్దిట్ఠాతి ధమ్మనిద్దేసా ఉద్దిట్ఠా. ఉపనియ్యతీతి జరామరణసన్తికం గచ్ఛతి, ఆయుక్ఖయేన వా తత్థ నియ్యతి. అద్ధువోతి ధువట్ఠానవిరహితో. అతాణోతి తాయితుం సమత్థేన విరహితో. అనభిస్సరోతి అసరణో అభిసరిత్వా అభిగన్త్వా అస్సాసేతుం సమత్థేన విరహితో. అస్సకోతి నిస్సకో సకభణ్డవిరహితో. సబ్బం పహాయ గమనీయన్తి సకభణ్డన్తి సల్లక్ఖితం సబ్బం పహాయ లోకేన గన్తబ్బం. తణ్హాదాసోతి తణ్హాయ దాసో.

౩౦౬. హత్థిస్మిన్తి హత్థిసిప్పే. కతావీతి ¶ కతకరణీయో, సిక్ఖితసిక్ఖో పగుణసిప్పోతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఊరుబలీతి ఊరుబలసమ్పన్నో. యస్స హి ఫలకఞ్చ ఆవుధఞ్చ గహేత్వా పరసేనం పవిసిత్వా అభిన్నం భిన్దతో భిన్నం సన్ధారయతో పరహత్థగతం రజ్జం ఆహరితుం ఊరుబలం అత్థి, అయం ఊరుబలీ నామ. బాహుబలీతి బాహుబలసమ్పన్నో. సేసం పురిమసదిసమేవ. అలమత్తోతి సమత్థఅత్తభావో.

పరియోధాయ వత్తిస్సన్తీతి ఉప్పన్నం ఉప్పద్దవం ఓధాయ అవత్థరిత్వా వత్తిస్సన్తీతి సల్లక్ఖేత్వా గహితా.

సంవిజ్జతి ¶ ఖో, భో రట్ఠపాల, ఇమస్మిం రాజకులే పహూతం హిరఞ్ఞసువణ్ణన్తి ఇదం సో రాజా ఉపరి ధమ్ముద్దేసస్స కారణం ఆహరన్తో ఆహ.

అథాపరం ¶ ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘పస్సామి లోకే’’తిఆదినా నయేన చతున్నం ధమ్ముద్దేసానం అనుగీతిం అవోచ.

౩౦౭. తత్థ భియ్యోవ కామే అభిపత్థయన్తీతి ఏకం లభిత్వా ద్వే పత్థయన్తి, ద్వే లభిత్వా చత్తారోతి ఏవం ఉత్తరుత్తరి వత్థుకామకిలేసకామే పత్థయన్తియేవ.

పసయ్హాతి సపత్తగణం అభిభవిత్వా. ససాగరన్తన్తి సద్ధిం సాగరన్తేన. ఓరం సముద్దస్సాతి యం సముద్దస్స ఓరతో సకరట్ఠం, తేన అతిత్తరూపోతి అత్థో. న హత్థీతి న హి అత్థి.

అహో వతా నోతి అహో వత ను, అయమేవ వా పాఠో. అమరాతి ¶ చాహూతి అమరం ఇతి చ ఆహు. ఇదం వుత్తం హోతి – యం మతం ఞాతీ పరివారేత్వా కన్దన్తి, తం – ‘‘అహో వత అమ్హాకం భాతా మతో, పుత్తో మతో’’తిఆదీనిపి వదన్తి.

ఫుసన్తి ఫస్సన్తి మరణఫస్సం ఫుసన్తి. తథేవ ఫుట్ఠోతి యథా బాలో, ధీరోపి తథేవ మరణఫస్సేన ఫుట్ఠో, అఫుట్ఠో నామ నత్థి, అయం పన విసేసో. బాలో చ బాల్యా వధితోవ సేతీతి బాలో బాలభావేన మరణఫస్సం ఆగమ్మ వధితోవ సేతి అభిహతోవ సయతి. అకతం వత మే కల్యాణన్తిఆదివిప్పటిసారవసేన చలతి వేధతి విప్ఫన్దతి. ధీరో చ న వేధతీతి ధీరో సుగతినిమిత్తం పస్సన్తో న వేధతి న చలతి.

యాయ వోసానం ఇధాధిగచ్ఛతీతి యాయ పఞ్ఞాయ ఇమస్మిం లోకే సబ్బకిచ్చవోసానం అరహత్తం అధిగచ్ఛతి, సావ ధనతో ఉత్తమతరా. అబ్యోసితత్తాతి అపరియోసితత్తా, అరహత్తపత్తియా, అభావేనాతి అత్థో. భవాభవేసూతి హీనప్పణీతేసు భవేసు.

ఉపేతి గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకన్తి తేసు పాపం కరోన్తేసు యో కోచి సత్తో పరమ్పరాయ సంసారం ఆపజ్జిత్వా గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకం ఉపేతి. తస్సప్పపఞ్ఞోతి తస్స తాదిసస్స అప్పపఞ్ఞస్స అఞ్ఞో అప్పపఞ్ఞో అభిసద్దహన్తో.

సకమ్మునా ¶ ¶ హఞ్ఞతీతి అత్తనా కతకమ్మవసేన ‘‘కసాహిపి తాలేతీ’’తిఆదీహి కమ్మకారణాహి హఞ్ఞతి. పేచ్చ పరమ్హి లోకేతి ఇతో గన్త్వా పరమ్హి అపాయలోకే.

విరూపరూపేనాతి ¶ వివిధరూపేన, నానాసభావేనాతి అత్థో. కామగుణేసూతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికేసు సబ్బకామగుణేసు ఆదీనవం దిస్వా. దహరాతి అన్తమసో కలలమత్తభావం ఉపాదాయ తరుణా. వుడ్ఢాతి వస్ససతాతిక్కన్తా. అపణ్ణకం సామఞ్ఞమేవ సేయ్యోతి అవిరుద్ధం అద్వజ్ఝగామిం ఏకన్తనియ్యానికం సామఞ్ఞమేవ ‘‘సేయ్యో, ఉత్తరితరఞ్చ పణీతతరఞ్చా’’తి ఉపధారేత్వా పబ్బజితోస్మి మహారాజాతి. తస్మా యం త్వం వదసి – ‘‘కిం దిస్వా వా సుత్వా వా’’తి, ఇదం దిస్వా చ సుత్వా చ పబ్బజితోస్మీతి మం ధారేహీతి దేసనం నిట్ఠాపేసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

రట్ఠపాలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మఘదేవసుత్తవణ్ణనా

౩౦౮. ఏవం ¶ మే సుతన్తి మఘదేవసుత్తం. తత్థ మఘదేవఅమ్బవనేతి పుబ్బే మఘదేవో నామ రాజా తం అమ్బవనం రోపేసి. తేసు రుక్ఖేసు పలుజ్జమానేసు అపరభాగే అఞ్ఞేపి రాజానో రోపేసుంయేవ. తం పన పఠమవోహారవసేన మఘదేవమ్బవనన్తేవ సఙ్ఖం గతం. సితం పాత్వాకాసీతి సాయన్హసమయే విహారచారికం చరమానో రమణీయం భూమిభాగం దిస్వా – ‘‘వసితపుబ్బం ను ఖో మే ఇమస్మిం ఓకాసే’’తి ఆవజ్జన్తో – ‘‘పుబ్బే అహం మఘదేవో నామ రాజా హుత్వా ఇమం అమ్బవనం రోపేసిం, ఏత్థేవ ¶ పబ్బజిత్వా చత్తారో బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తిం. తం ఖో పనేతం కారణం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అపాకటం, పాకటం కరిస్సామీ’’తి అగ్గగ్గదన్తే దస్సేన్తో సితం పాతు అకాసి.

ధమ్మో అస్స అత్థీతి ధమ్మికో. ధమ్మేన రాజా జాతోతి ధమ్మరాజా. ధమ్మే ఠితోతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మే ఠితో. ధమ్మం చరతీతి సమం చరతి ¶ . తత్ర బ్రాహ్మణగహపతికేసూతి యోపి సో పుబ్బరాజూహి బ్రాహ్మణానం దిన్నపరిహారో, తం అహాపేత్వా పకతినియామేనేవ అదాసి, తథా గహపతికానం. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. పక్ఖస్సాతి ఇమినా పాటిహారికపక్ఖోపి సఙ్గహితో. అట్ఠమీఉపోసథస్స హి పచ్చుగ్గమనానుగ్గమనవసేన సత్తమియఞ్చ నవమియఞ్చ, చాతుద్దసపన్నరసానం పచ్చుగ్గమనానుగ్గమనవసేన తేరసియఞ్చ పాటిపదే చాతి ఇమే దివసా పాటిహారికపక్ఖాతి వేదితబ్బా. తేసుపి ఉపోసథం ఉపవసి.

౩౦౯. దేవదూతాతి దేవోతి మచ్చు, తస్స దూతాతి దేవదూతా. సిరస్మిఞ్హి పలితేసు పాతుభూతేసు మచ్చురాజస్స సన్తికే ఠితో వియ హోతి, తస్మా పలితాని మచ్చుదేవస్స దూతాతి వుచ్చన్తి. దేవా వియ దూతాతిపి దేవదూతా. యథా హి అలఙ్కతపటియత్తాయ దేవతాయ ఆకాసే ఠత్వా ‘‘అసుకదివసే మరిస్సతీ’’తి వుత్తే తం తథేవ హోతి, ఏవం సిరస్మిం పలితేసు పాతుభూతేసు దేవతాబ్యాకరణసదిసమేవ ¶ హోతి. తస్మా పలితాని దేవసదిసా దూతాతి వుచ్చన్తి. విసుద్ధిదేవానం దూతాతిపి దేవదూతా. సబ్బబోధిసత్తా హి జిణ్ణబ్యాధితమతపబ్బజితే దిస్వావ సంవేగమాపజ్జిత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజన్తి. యథాహ –

‘‘జిణ్ణఞ్చ ¶ దిస్వా దుఖితఞ్చ బ్యాధితం,

మతఞ్చ దిస్వా గతమాయుసఙ్ఖయం;

కాసాయవత్థం పబ్బజితఞ్చ దిస్వా,

తస్మా అహం పబ్బజితోమ్హి రాజా’’తి.

ఇమినా పరియాయేన పలితాని విసుద్ధిదేవానం దూతత్తా దేవదూతాతి వుచ్చన్తి.

కప్పకస్స గామవరం దత్వాతి సతసహస్సుట్ఠానకం జేట్ఠకగామం దత్వా. కస్మా అదాసి? సంవిగ్గమానసత్తా. తస్స హి అఞ్జలిస్మిం ఠపితాని పలితాని దిస్వావ సంవేగో ఉప్పజ్జతి. అఞ్ఞాని చతురాసీతివస్ససహస్సాని ఆయు అత్థి, ఏవం సన్తేపి మచ్చురాజస్స సన్తికే ఠితం వియ అత్తానం మఞ్ఞమానో సంవిగ్గో పబ్బజ్జం రోచేతి. తేన వుత్తం –

‘‘సిరే ¶ దిస్వాన పలితం, మఘదేవో దిసమ్పతి;

సంవేగం అలభీ ధీరో, పబ్బజ్జం సమరోచయీ’’తి.

అపరమ్పి వుత్తం –

‘‘ఉత్తమఙ్గరుహా మయ్హం, ఇమే జాతా వయోహరా;

పాతుభూతా దేవదూతా, పబ్బజ్జాసమయో మమా’’తి.

పురిసయుగేతి వంససమ్భవే పురిసే. కేసమస్సుం ఓహారేత్వాతి తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజన్తాపి హి పఠమం కేసమస్సుం ఓహారేత్వా పబ్బజన్తి, తతో పట్ఠాయ వడ్ఢితే కేసే బన్ధిత్వా జటాకలాపధరా హుత్వా విచరన్తి. బోధిసత్తోపి తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజి. పబ్బజితో పన అనేసనం ¶ అననుయుఞ్జిత్వా రాజగేహతో ఆహటభిక్ఖాయ యాపేన్తో బ్రహ్మవిహారం భావేసి. తస్మా సో మేత్తాసహగతేనాతిఆది వుత్తం.

కుమారకీళితం కీళీతి అఙ్కేన అఙ్కం పరిహరియమానో కీళి. మాలాకలాపం వియ హి నం ఉక్ఖిపిత్వావ ¶ విచరింసు. రఞ్ఞో మఘదేవస్స పుత్తో…పే… పబ్బజీతి ఇమస్స పబ్బజితదివసే పఞ్చ మఙ్గలాని అహేసుం. మఘదేవరఞ్ఞో మతకభత్తం, తస్స రఞ్ఞో పబ్బజితమఙ్గలం, తస్స పుత్తస్స ఛత్తుస్సాపనమఙ్గలం, తస్స పుత్తస్స ఉపరజ్జమఙ్గలం, తస్స పుత్తస్స నామకరణమఙ్గలన్తి ఏకస్మింయేవ సమయే పఞ్చ మఙ్గలాని అహేసుం, సకలజమ్బుదీపతలే ఉన్నఙ్గలమహోసి.

౩౧౧. పుత్తపపుత్తకాతి పుత్తా చ పుత్తపుత్తా చాతి ఏవం పవత్తా తస్స పరమ్పరా. పచ్ఛిమకో అహోసీతి పబ్బజ్జాపచ్ఛిమకో అహోసి. బోధిసత్తో కిర బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తో – ‘‘పవత్తతి ను ఖో తం మయా మనుస్సలోకే నిహతం కల్యాణవత్త’’న్తి ఆవజ్జన్తో అద్దస – ‘‘ఏత్తకం అద్ధానం పవత్తతి, ఇదాని న పవత్తిస్సతీ’’తి. న ఖో పనాహం మయ్హం పవేణి