📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

సంయుత్తనికాయే

సగాథావగ్గటీకా

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

౧. సంవణ్ణనారమ్భే రతనత్తయవన్దనా సంవణ్ణేతబ్బస్స ధమ్మస్స పభవనిస్సయవిసుద్ధిపటివేదనత్థం, తం పన ధమ్మసంవణ్ణనాసు విఞ్ఞూనం బహుమానుప్పాదనత్థం, తం సమ్మదేవ తేసం ఉగ్గహణధారణాదిక్కమలద్ధబ్బాయ సమ్మాపటిపత్తియా సబ్బహితసుఖనిప్ఫాదనత్థన్తి. అథ వా మఙ్గలభావతో, సబ్బకిరియాసు పుబ్బకిచ్చభావతో, పణ్డితేహి సమాచరితభావతో, ఆయతిం పరేసం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనతో చ సంవణ్ణనాయం రతనత్తయపణామకిరియాతి. అథ వా రతనత్తయపణామకరణం పూజనీయపూజాపుఞ్ఞవిసేసనిబ్బత్తనత్థం, తం అత్తనో యథాలద్ధసమ్పత్తినిమిత్తకస్స కమ్మస్స బలానుప్పదానత్థం, అన్తరా చ తస్స అసంకోచాపనత్థం, తదుభయం అనన్తరాయేన అట్ఠకథాయ పరిసమాపనత్థన్తి ఇదమేవ చ పయోజనం ఆచరియేన ఇధాధిప్పేతం. తథా హి వక్ఖతి ‘‘ఇతి మే పసన్నమతినో…పే… తస్సానుభావేనా’’తి. వత్థుత్తయపూజా హి నిరతిసయపుఞ్ఞక్ఖేత్తసంబుద్ధియా అపరిమేయ్యపభావో పుఞ్ఞాతిసయోతి బహువిధన్తరాయేపి లోకసన్నివాసే అన్తరాయనిబన్ధనసకలసంకిలేసవిద్ధంసనాయ పహోతి, భయాదిఉపద్దవఞ్చ నివారేతి. యథాహ ‘‘పూజారహే పూజయతో’’తిఆది (ధ. ప. ౧౯౫; అప. థేర ౧.౧౦.౧), తథా ‘‘యే, భిక్ఖవే, బుద్ధే పసన్నా, అగ్గే తే పసన్నా, అగ్గే ఖో పన పసన్నానం అగ్గో విపాకో హోతీ’’తిఆది (ఇతివు. ౯౦).

‘‘బుద్ధోతి కిత్తయన్తస్స, కాయే భవతి యా పీతి;

వరమేవ హి సా పీతి, కసిణేనపి జమ్బుదీపస్స;

ధమ్మోతి…పే…, సఙ్ఘోతి…పే…, జమ్బుదీపస్సా’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౬);

తథా ‘‘యస్మిం, మహానామ, సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న దోస…పే… న మోహపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతీ’’తిఆది (అ. ని. ౬.౧౦; ౧౧.౧౧). ‘‘అరఞ్ఞే రుక్ఖమూలే వా…పే… భయం వా ఛమ్భితత్తం వా లోమహంసో న హేస్సతీ’’తి (సం. ని. ౧.౨౪౯) చ.

తత్థ యస్స వత్థుత్తయస్స వన్దనం కత్తుకామో, తస్స గుణాతిసయయోగసన్దస్సనత్థం ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తిఆదినా గాథత్తయమాహ. గుణాతిసయయోగేన హి వన్దనారహభావో, వన్దనారహే చ కతా వన్దనా యథాధిప్పేతం పయోజనం సాధేతీతి. తత్థ యస్సా దేసనాయ సంవణ్ణనం కత్తుకామో, సా న వినయదేసనా వియ కరుణాప్పధానా, నాపి అభిధమ్మదేసనా వియ పఞ్ఞాప్పధానా, అథ ఖో కరుణాపఞ్ఞాప్పధానాతి తదుభయప్పధానమేవ తావ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స థోమనం కాతుం తమ్మూలకత్తా సేసరతనానం ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ కిరతీతి కరుణా, పరదుక్ఖం విక్ఖిపతి అపనేతీతి అత్థో. అథ వా కిణాతీతి కరుణా, పరదుక్ఖే సతి కారుణికం హింసతి విబాధతీతి అత్థో. పరదుక్ఖే సతి సాధూనం కమ్పనం హదయఖేదం కరోతీతి వా కరుణా. అథ వా కమితి సుఖం, తం రున్ధతీతి కరుణా. ఏసా హి పరదుక్ఖాపనయనకామతాలక్ఖణా అత్తసుఖనిరపేక్ఖతాయ కారుణికానం సుఖం రున్ధతి విబన్ధతీతి అత్థో. కరుణాయ సీతలం కరుణాసీతలం, కరుణాసీతలం హదయం అస్సాతి కరుణాసీతలహదయో, తం కరుణాసీతలహదయం.

తత్థ కిఞ్చాపి పరేసం హితోపసంహారసుఖాదిఅపరిహానిచ్ఛనసభావతాయ, బ్యాపాదారతీనం ఉజువిపచ్చనీకతాయ చ సత్తసన్తానగతసన్తాపవిచ్ఛేదనాకారపవత్తియా మేత్తాముదితానమ్పి చిత్తసీతలభావకారణతా ఉపలబ్భతి, తథాపి పరదుక్ఖాపనయనాకారప్పవత్తియా పరూపతాపాసహనరసా అవిహింసాభూతా కరుణావ విసేసేన భగవతో చిత్తస్స చిత్తపస్సద్ధి వియ సీతిభావనిమిత్తన్తి వుత్తం ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి. కరుణాముఖేన వా మేత్తాముదితానమ్పి హదయసీతలభావకారణతా వుత్తాతి దట్ఠబ్బా.

అథ వా ఛఅసాధారణఞాణవిసేసనిబన్ధనభూతా సాతిసయం నిరవసేసఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం వియ సవిసయబ్యాపితాయ మహాకరుణాభావముపగతా కరుణావ భగవతో అభిసయేన హదయసీతలభావహేతూతి ఆహ ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి.

అథ వా సతిపి మేత్తాముదితానం సాతిసయే హదయసీతిభావనిబన్ధనత్తే సకలబుద్ధగుణవిసేసకారణతాయ తాసమ్పి కారణన్తి కరుణావ భగవతో ‘‘హదయసీతలభావకారణ’’న్తి వుత్తా. కరుణానిదానా హి సబ్బేపి బుద్ధగుణా, కరుణానుభావనిబ్బాపియమానసంసారదుక్ఖసన్తాపస్స హి భగవతో పరదుక్ఖాపనయనకామతాయ అనేకానిపి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పానం అకిలన్తరూపస్సేవ నిరవసేసబుద్ధకరధమ్మసమ్భరణనియతస్స సమధిగతధమ్మాధిపతేయ్యస్స చ సన్నిహితేసుపి సత్తసఙ్ఘాటసముపనీతహదయూపతాపనిమిత్తేసు న ఈసకమ్పి చిత్తసీతిభావస్స అఞ్ఞథత్తమహోసీతి. ఏతస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే తీసుపి అవత్థాసు భగవతో కరుణా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా.

పజానాతీతి పఞ్ఞా, యథాసభావం పకారేహి పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. పఞ్ఞావ ఞేయ్యావరణప్పహానతో పకారేహి ధమ్మసభావజోతనట్ఠేన పజ్జోతోతి పఞ్ఞాపజ్జోతో. సవాసనప్పహానతో విసేసేన హతం సముగ్ఘాటితం విహతం. పఞ్ఞాపజ్జోతేన విహతం పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతం. ముయ్హన్తి తేన, సయం వా ముయ్హతి, మోహనమత్తమేవ వా తన్తి మోహో, అవిజ్జా. స్వేవ విసయసభావపటిచ్ఛాదనకరణతో అన్ధకారసరిక్ఖతాయ తమో వియాతి తమో. పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతో మోహతమో ఏతస్సాతి పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమో, తం పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం. సబ్బేసమ్పి హి ఖీణాసవానం సతిపి పఞ్ఞాపజ్జోతేన అవిజ్జన్ధకారస్స విహతభావే సద్ధాధిముత్తేహి వియ దిట్ఠిప్పత్తానం సావకేహి పచ్చేకసమ్బుద్ధేహి చ సవాసనప్పహానేన సమ్మాసమ్బుద్ధానం కిలేసప్పహానస్స విసేసో విజ్జతీతి సాతిసయేన అవిజ్జాప్పహానేన భగవన్తం థోమేన్తో ఆహ ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి.

అథ వా అన్తరేన పరోపదేసం అత్తనో సన్తానే అచ్చన్తం అవిజ్జన్ధకారవిగమస్స నిబ్బత్తితత్తా, తథా సబ్బఞ్ఞుతాయ బలేసు చ వసీభావస్స సమధిగతత్తా, పరసన్తతియఞ్చ ధమ్మదేసనాతిసయానుభావేన సమ్మదేవ తస్స పవత్తితత్తా భగవావ విసేసతో మోహతమవిగమేన థోమేతబ్బోతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతో’’తి పదేన భగవతో పటివేధపఞ్ఞా వియ దేసనాపఞ్ఞాపి సామఞ్ఞనిద్దేసేన, ఏకసేసనయేన వా సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా.

అథ వా భగవతో ఞాణస్స ఞేయ్యపరియన్తికత్తా సకలఞేయ్యధమ్మసభావావబోధనసమత్థేన అనావరణఞాణసఙ్ఖాతేన పఞ్ఞాపజ్జోతేన సబ్బఞేయ్యధమ్మసభావచ్ఛాదకస్స మోహన్ధకారస్స విధమితత్తా అనఞ్ఞసాధారణో భగవతో మోహతమవినాసోతి కత్వా వుత్తం ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి. ఏత్థ చ మోహతమవిధమనన్తే అధిగతత్తా అనావరణఞాణం కారణూపచారేన ససన్తానే మోహతమవిధమనన్తి దట్ఠబ్బం. అభినీహారసమ్పత్తియా సవాసనప్పహానమేవ హి కిలేసానం ఞేయ్యావరణపహానన్తి, పరసన్తానే పన మోహతమవిధమనస్స కారణభావతో ఫలూపచారేన అనావరణఞాణం ‘‘మోహతమవిధమన’’న్తి వుచ్చతీతి.

కిం పన కారణం అవిజ్జాసముగ్ఘాతోయేవేకో పహానసమ్పత్తివసేన భగవతో థోమనానిమిత్తం గయ్హతి, న పన సాతిసయం నిరవసేసకిలేసపహానన్తి? తప్పహానవచనేనేవ తదేకట్ఠతాయ సకలసంకిలేసగణసముగ్ఘాతస్స జోతితభావతో. న హి సో తాదిసో కిలేసో అత్థి, యో నిరవసేసఅవిజ్జాప్పహానేన న పహీయతీతి.

అథ వా విజ్జా వియ సకలకుసలధమ్మసముప్పత్తియా నిరవసేసాకుసలధమ్మనిబ్బత్తియా సంసారప్పవత్తియా చ అవిజ్జా పధానకారణన్తి తబ్బిఘాతవచనేన సకలసంకిలేసగణసముగ్ఘాతో వుత్తో ఏవ హోతీతి వుత్తం ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి.

నరా చ అమరా చ నరామరా, సహ నరామరేహీతి సనరామరో, సనరామరో చ సో లోకో చాతి సనరామరలోకో, తస్స గరూతి సనరామరలోకగరు, తం సనరామరలోకగరుం. ఏతేన దేవమనుస్సానం వియ తదవసిట్ఠసత్తానమ్పి యథారహం గుణవిసేసావహతాయ భగవతో ఉపకారతం దస్సేతి. న చేత్థ పధానాప్పధానభావో చోదేతబ్బో. అఞ్ఞో హి సద్దక్కమో, అఞ్ఞో అత్థక్కమో. ఏదిసేసు హి సమాసపదేసు పధానమ్పి అప్పధానం వియ నిద్దిసీయతి యథా ‘‘సరాజికాయ పరిసాయా’’తి (అప. అట్ఠ. ౧.౧.౮౨). కామఞ్చేత్థ సత్తసఙ్ఖారోకాసవసేన తివిధో లోకో, గరుభావస్స పన అధిప్పేతత్తా గరుకరణసమత్థస్సేవ సత్తలోకస్స వసేన అత్థో గహేతబ్బో. సో హి లోకీయన్తి ఏత్థ పుఞ్ఞపాపాని తబ్బిపాకో చాతి ‘‘లోకో’’తి వుచ్చతి. అమరగ్గహణేన చేత్థ ఉపపత్తిదేవా అధిప్పేతా.

అథ వా సమూహత్థో లోక-సద్దో సముదాయవసేన లోకీయతి పఞ్ఞాపీయతీతి. సహ నరేహీతి సనరా, సనరా చ తే అమరా చాతి సనరామరా, తేసం లోకోతి సనరామరలోకోతి పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. అమర-సద్దేన చేత్థ విసుద్ధిదేవాపి సఙ్గయ్హన్తి. తే హి మరణాభావతో పరమత్థతో అమరా, నరామరానంయేవ గహణం ఉక్కట్ఠనిద్దేసవసేన యథా ‘‘సత్థా దేవమనుస్సాన’’న్తి (దీ. ని. ౧.౧౫౭). తథా హి సబ్బానత్థపరిహరణపుబ్బఙ్గమాయ నిరవసేసహితసుఖవిధానతప్పరాయ నిరతిసయాయ పయోగసమ్పత్తియా సదేవమనుస్సాయ పజాయ అచ్చన్తముపకారితాయ అపరిమితనిరుపమప్పభావగుణవిసేససమఙ్గితాయ చ సబ్బసత్తుత్తమో భగవా అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం ఉత్తమం గారవట్ఠానం. తేన వుత్తం ‘‘సనరామరలోకగరు’’న్తి.

సోభనం గతం గమనం ఏతస్సాతి సుగతో. భగవతో హి వేనేయ్యజనుపసఙ్కమనం ఏకన్తేన తేసం హితసుఖనిప్ఫాదనతో సోభనం, తథా లక్ఖణానుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితరూపకాయతాయ దుతవిలమ్బితఖలితానుకడ్ఢననిప్పీళనుక్కుటికకుటిలాకులతాది- దోసరహితమవహసితరాజహంసవసభవారణమిగరాజగమనం కాయగమనం ఞాణగమనఞ్చ విపులనిమ్మలకరుణాసతివీరియాదిగుణవిసేససహితమభినీహారతో యావ మహాబోధి నిరవజ్జతాయ సోభనమేవాతి.

అథ వా సయమ్భూఞాణేన సకలమపి లోకం పరిఞ్ఞాభిసమయవసేన పరిజానన్తో ఞాణేన సమ్మా గతో అవగతోతి సుగతో, తథా లోకసముదయం పహానాభిసమయవసేన పజహన్తో అనుప్పత్తిధమ్మతం ఆపాదేన్తో సమ్మా గతో అతీతోతి సుగతో, లోకనిరోధం నిబ్బానం సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన సమ్మా గతో అధిగతోతి సుగతో, లోకనిరోధగామినిం పటిపదం భావనాభిసమయవసేన సమ్మా గతో పటిపన్నోతి సుగతో. ‘‘సోతాపత్తిమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతీతి సుగతో’’తిఆదినా నయేన (మహాని. ౩౮) అయమత్థో విభావేతబ్బోతి.

అథ వా సున్దరం ఠానం సమ్మాసమ్బోధిం, నిబ్బానమేవ వా గతో అధిగతోతి సుగతో. యస్మా వా భూతం తచ్ఛం అత్థసంహితం వేనేయ్యానం యథారహం కాలయుత్తమేవ చ ధమ్మం భాసతి, తస్మా సమ్మా గదతి వదతీతి సుగతో ద-కారస్స త-కారం కత్వా. ఇతి సోభనగమనతాదీహి సుగతో, తం సుగతం.

పుఞ్ఞపాపకేహి ఉపపజ్జనవసేన గన్తబ్బతో గతియో, ఉపపత్తిభవవిసేసా. తా పన నిరయాదివసేన పఞ్చవిధా. తా హి సకలస్సపి భవగామికమ్మస్స అరియమగ్గాధిగమేన అవిపాకారహభావకరణేన నివత్తితత్తా భగవా పఞ్చహిపి గతీహి సుట్ఠు ముత్తో విసంయుత్తోతి ఆహ ‘‘గతివిముత్త’’న్తి. ఏతేన భగవతో కత్థచిపి అపరియాపన్నతం దస్సేతి, యతో భగవా ‘‘దేవాతిదేవో’’తి వుచ్చతి. తేనాహ –

‘‘యేన దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;

యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;

తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ. ని. ౪.౩౬);

తంతంగతిసంవత్తనకానఞ్హి కమ్మకిలేసానం అగ్గమగ్గేన బోధిమూలేయేవ సుప్పహీనత్తా నత్థి భగవతో గతిపరియాపన్నతాతి అచ్చన్తమేవ భగవా సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాససత్తనికాయేహి సుపరిముత్తో. తం గతివిముత్తం. వన్దేతి నమామి, థోమేమీతి వా అత్థో.

అథ వా గతివిముత్తన్తి అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుప్పత్తియా భగవన్తం థోమేతి. ఏత్థ హి ద్వీహి ఆకారేహి భగవతో థోమనా వేదితబ్బా అత్తహితసమ్పత్తితో పరహితపటిపత్తితో చ. తేసు అత్తహితసమ్పత్తి అనావరణఞాణాధిగమతో, సవాసనానం సబ్బేసం కిలేసానం అచ్చన్తపహానతో, అనుపాదిసేసనిబ్బానప్పత్తితో చ వేదితబ్బా. పరహితపటిపత్తి లాభసక్కారాదినిరపేక్ఖచిత్తస్స సబ్బదుక్ఖనియ్యానికధమ్మదేసనతో, విరుద్ధేసుపి నిచ్చం హితజ్ఝాసయవసేన ఞాణపరిపాకకాలాగమనతో చ. సా పనేత్థ ఆసయతో పయోగతో చ దువిధా పరహితపటిపత్తి, తివిధా చ అత్తహితసమ్పత్తి పకాసితా హోతి, కథం? ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి ఏతేన ఆసయతో పరహితపటిపత్తి, సమ్మాగదనత్థేన సుగత-సద్దేన పయోగతో పరహితపటిపత్తి, ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం గతివిముత్త’’న్తి ఏతేహి చతుసచ్చపటివేధత్థేన చ సుగత-సద్దేన తివిధాపి అత్తహితసమ్పత్తి, అవసిట్ఠత్థేన తేన ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి ఏతేన చ సబ్బాపి అత్తహితసమ్పత్తి పరహితపటిపత్తి పకాసితా హోతీతి.

అథ వా తీహి ఆకారేహి భగవతో థోమనా వేదితబ్బా – హేతుతో ఫలతో ఉపకారతో చ. తత్థ హేతు మహాకరుణా, సా పఠమపదేన దస్సితా. ఫలం చతుబ్బిధం ఞాణసమ్పదా పహానసమ్పదా ఆనుభావసమ్పదా రూపకాయసమ్పదా చాతి. తాసు ఞాణపహానసమ్పదా దుతియపదేన సచ్చపటివేధత్థేన చ సుగత-సద్దేన పకాసితా హోన్తి, ఆనుభావసమ్పదా పన తతియపదేన, రూపకాయసమ్పదా యథావుత్తకాయగమనసోభనత్థేన సుగత-సద్దేన లక్ఖణానుబ్యఞ్జనపారిపూరియా వినా తదభావతో. ఉపకారో అనన్తరం అబాహిరం కరిత్వా తివిధయానముఖేన విముత్తిధమ్మదేసనా. సో సమ్మాగదనత్థేన సుగత-సద్దేన పకాసితో హోతీతి వేదితబ్బం.

తత్థ ‘‘కరుణాసీతలహదయ’’న్తి ఏతేన సమ్మాసమ్బోధియా మూలం దస్సేతి. మహాకరుణాయ సఞ్చోదితమానసో హి భగవా సంసారపఙ్కతో సత్తానం సముద్ధరణత్థం కతాభినీహారో అనుపుబ్బేన పారమియో పూరేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అధిగతోతి కరుణా సమ్మాసమ్బోధియా మూలం. ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమ’’న్తి ఏతేన సమ్మాసమ్బోధిం దస్సేతి. అనావరణఞాణపదట్ఠానఞ్హి మగ్గఞాణం, మగ్గఞాణపదట్ఠానఞ్చ అనావరణఞాణం సమ్మాసమ్బోధీతి వుచ్చతీతి. సమ్మాగమనత్థేన సుగత-సద్దేన సమ్మాసమ్బోధియా పటిపత్తిం దస్సేతి లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహనకామసుఖల్లికత్తకిలమథానుయోగ-సస్సతుచ్ఛేదాభినివేసాది-అన్తద్వయరహితాయ కరుణాపఞ్ఞాపరిగ్గహితాయ మజ్ఝిమాయ పటిపత్తియా పకాసనతో సుగత-సద్దస్స. ఇతరేహి సమ్మాసమ్బోధియా పధానాప్పధానభేదం పయోజనం దస్సేతి. సంసారమహోఘతో సత్తసన్తారణఞ్హేత్థ పధానం పయోజనం, తదఞ్ఞమప్పధానం. తేసు పధానేన పరహితపటిపత్తిం దస్సేతి, ఇతరేన అత్తహితసమ్పత్తిం, తదుభయేన అత్తహితాయ పటిపన్నాదీసు చతూసు పుగ్గలేసు భగవతో చతుత్థపుగ్గలభావం దస్సేతి. తేన చ అనుత్తరదక్ఖిణేయ్యభావం, ఉత్తమవన్దనీయభావం, అత్తనో చ వన్దనకిరియాయ ఖేత్తఙ్గతభావం దస్సేతి.

ఏత్థ చ కరుణాగహణేన లోకియేసు మహగ్గతభావప్పత్తాసాధారణగుణదీపనతో భగవతో సబ్బలోకియగుణసమ్పత్తి దస్సితా హోతి, పఞ్ఞాగహణేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానమగ్గఞాణదీపనతో సబ్బలోకుత్తరగుణసమ్పత్తి. తదుభయగ్గహణసిద్ధో హి అత్థో ‘‘సనరామరలోకగరు’’న్తిఆదినా విపఞ్చీయతీతి. కరుణాగహణేన చ ఉపగమనం నిరుపక్కిలేసం దస్సేతి, పఞ్ఞాగహణేన అపగమనం. తథా కరుణాగహణేన లోకసమఞ్ఞానురూపం భగవతో పవత్తిం దస్సేతి లోకవోహారవిసయత్తా కరుణాయ, పఞ్ఞాగహణేన సమఞ్ఞాయ అనతిధావనం. సభావానవబోధేన హి ధమ్మానం సమఞ్ఞం అతిధావిత్వా సత్తాదిపరామసనం హోతీతి. తథా కరుణాగహణేన మహాకరుణాసమాపత్తివిహారం దస్సేతి, పఞ్ఞాగహణేన తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణం చతుసచ్చఞాణం చతుపటిసమ్భిదాఞాణం చతువేసారజ్జఞాణం, కరుణాగహణేన మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణస్స గహితత్తా సేసాధారణఞాణాని ఛ అభిఞ్ఞా అట్ఠసు పరిసాసు అకమ్పనఞాణాని దస బలాని చుద్దస బుద్ధఞాణాని సోళస ఞాణచరియా అట్ఠారస బుద్ధధమ్మా చతుచత్తాలీస ఞాణవత్థూని సత్తసత్తతి ఞాణవత్థూనీతి ఏవమాదీనం అనేకేసం పఞ్ఞాపభేదానం వసేన ఞాణచారం దస్సేతి. తథా కరుణాగహణేన చరణసమ్పత్తిం, పఞ్ఞాగహణేన విజ్జాసమ్పత్తిం. కరుణాగహణేన అత్తాధిపతితా, పఞ్ఞాగహణేన ధమ్మాధిపతితా. కరుణాగహణేన లోకనాథభావో, పఞ్ఞాగహణేన అత్తనాథభావో. తథా కరుణాగహణేన పుబ్బకారిభావో, పఞ్ఞాగహణేన కతఞ్ఞుతా. కరుణాగహణేన అపరన్తపతా, పఞ్ఞాగహణేన అనత్తన్తపతా. కరుణాగహణేన వా బుద్ధకరధమ్మసిద్ధి, పఞ్ఞాగహణేన బుద్ధభావసిద్ధి. తథా కరుణాగహణేన పరేసం తారణం, పఞ్ఞాగహణేన సయం తారణం. తథా కరుణాగహణేన సబ్బసత్తేసు అనుగ్గహచిత్తతా, పఞ్ఞాగహణేన సబ్బధమ్మేసు విరత్తచిత్తతా దస్సితా హోతి.

సబ్బేసఞ్చ బుద్ధగుణానం కరుణా ఆది తన్నిదానభావతో, పఞ్ఞా పరియోసానం తతో ఉత్తరి కరణీయాభావతో. ఇతి ఆదిపరియోసానదస్సనేన సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితా హోన్తి. తథా కరుణాగహణేన సీలక్ఖన్ధపుబ్బఙ్గమో సమాధిక్ఖన్ధో దస్సితో హోతి. కరుణానిదానఞ్హి సీలం తతో పాణాతిపాతాదివిరతిప్పవత్తితో, సా చ ఝానత్తయసమ్పయోగినీతి. పఞ్ఞావచనేన పఞ్ఞాక్ఖన్ధో. సీలఞ్చ సబ్బబుద్ధగుణానం ఆది, సమాధి మజ్ఝే, పఞ్ఞా పరియోసానన్తి ఏవమ్పి ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణదస్సనేన సబ్బే బుద్ధగుణా దస్సితా హోన్తి నయతో దస్సితత్తా. ఏసో ఏవ హి నిరవసేసతో బుద్ధగుణానం దస్సనుపాయో, యదిదం నయగ్గహణం, అఞ్ఞథా కో నామ సమత్థో భగవతో గుణే అనుపదం నిరవసేసతో దస్సేతుం. తేనేవాహ –

‘‘బుద్ధోపి బుద్ధస్స భణేయ్య వణ్ణం,

కప్పమ్పి చే అఞ్ఞమభాసమానో;

ఖీయేథ కప్పో చిరదీఘమన్తరే,

వణ్ణో న ఖీయేథ తథాగతస్సా’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౦౪; ౩.౧౪౧; మ. ని. అట్ఠ. ౩.౪౨౫; ఉదా. ౫౩; బు. వం. అట్ఠ. ౪.౫; చరియా. అట్ఠ. నిదానకథా, పకిణ్ణకకథా; అప. ౨.౭.౨౦) –

తేనేవ చ ఆయస్మతా సారిపుత్తత్థేరేనపి బుద్దగుణపరిచ్ఛేదనం పతి అనుయుత్తేన ‘‘నో హేతం, భన్తే’’తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘అపి చ మే, భన్తే, ధమ్మన్వయో విదితో’’తి (దీ. ని. ౨.౧౪౬) వుత్తం.

౨. ఏవం సఙ్ఖేపేన సకలసబ్బఞ్ఞుగుణేహి భగవన్తం అభిత్థవిత్వా ఇదాని సద్ధమ్మం థోమేతుం ‘‘బుద్ధోపీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ బుద్ధోతి కత్తునిద్దేసో. బుద్ధభావన్తి కమ్మనిద్దేసో. భావేత్వా సచ్ఛికత్వాతి చ పుబ్బకాలకిరియానిద్దేసో. యన్తి అనియమతో కమ్మనిద్దేసో. ఉపగతోతి అపరకాలకిరియానిద్దేసో. వన్దేతి కిరియానిద్దేసో. తన్తి నియమనం. ధమ్మన్తి వన్దనకిరియాయ కమ్మనిద్దేసో. గతమలం అనుత్తరన్తి చ తబ్బిసేసనం.

తత్థ బుద్ధసద్దస్స తావ – ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తిఆదినా నిద్దేసనయేన (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭) అత్థో వేదితబ్బో. అథ వా సవాసనాయ అఞ్ఞాణనిద్దాయ అచ్చన్తవిగమతో, బుద్ధియా వా వికసితభావతో బుద్ధవాతి బుద్ధో జాగరణవికసనత్థవసేన. అథ వా కస్సచిపి ఞేయ్యధమ్మస్స అనవబుద్ధస్స అభావేన ఞేయ్యవిసేసస్స కమ్మభావేన అగ్గహణతో కమ్మవచనిచ్ఛాయ అభావేన అవగమనత్థవసేనేవ కత్తునిద్దేసో లబ్భతీతి బుద్ధవాతి బుద్ధో యథా ‘‘దిక్ఖితో న దదాతీ’’తి. అత్థతో పన పారమితాపరిభావితో సయమ్భూఞాణేన సహ వాసనాయ విహతవిద్ధస్తనిరవసేసకిలేసో మహాకరుణా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅపరిమేయ్యగుణగణాధారో ఖన్ధసన్తానో బుద్ధో. యథాహ – ‘‘బుద్ధోతి యో సో భగవా సయమ్భూ అనాచరియకో పుబ్బే అననుస్సుతేసు ధమ్మేసు సామం సచ్చాని అభిసమ్బుజ్ఝి. తత్థ చ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో బలేసు చ వసీభావ’’న్తి (మహాని. ౧౯౨). అపి-సద్దో సమ్భావనే. తేన ‘‘ఏవం గుణవిసేసయుత్తో సోపి నామ భగవా’’తి వక్ఖమానగుణే ధమ్మే సమ్భావనం దీపేతి. బుద్ధభావన్తి సమ్మాసమ్బోధిం. భావేత్వాతి ఉప్పాదేత్వా వడ్ఢేత్వా చ. సచ్ఛికత్వాతి పచ్చక్ఖం కత్వా. ఉపగతోతి పత్తో, అధిగతోతి అత్థో. ఏతస్స ‘‘బుద్ధభావ’’న్తి ఏతేన సమ్బన్ధో. గతమలన్తి విగతమలం, నిద్దోసన్తి అత్థో. వన్దేతి పణమామి, థోమేమి వా. అనుత్తరన్తి ఉత్తరరహితం, లోకుత్తరన్తి అత్థో. ధమ్మన్తి యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే అపాయతో సంసారతో చ అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో.

అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – ఏవం వివిధగుణగణసమన్నాగతో బుద్ధోపి భగవా యం అరియమగ్గసఙ్ఖాతం ధమ్మం భావేత్వా ఫలనిబ్బానసఙ్ఖాతం పన ధమ్మం సచ్ఛికత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అధిగతో, తమేతం బుద్ధానమ్పి బుద్ధభావహేతుభూతం సబ్బదోసమలరహితం అత్తనో ఉత్తరితరాభావేన అనుత్తరం పటివేధసద్ధమ్మం నమామీతి. పరియత్తిసద్ధమ్మస్సపి తప్పకాసనత్తా ఇధ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. అథ వా ‘‘అభిధమ్మనయసముద్దం అధిగచ్ఛి, తీణి పిటకాని సమ్మసీ’’తి చ అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా పరియత్తిధమ్మస్సపి సచ్ఛికిరియసమ్మసనపరియాయో లబ్భతీతి సోపి ఇధ వుత్తో ఏవాతి దట్ఠబ్బం.

తథా ‘‘యం ధమ్మం భావేత్వా సచ్ఛికత్వా’’తి చ వుత్తత్తా బుద్ధకరధమ్మభూతాహి పారమితాహి సహ పుబ్బభాగే అధిసీలసిక్ఖాదయోపి ఇధ ధమ్మ-సద్దేన సఙ్గహితాతి వేదితబ్బం. తాపి హి మలపటిపక్ఖతాయ గతమలా అనఞ్ఞసాధారణతాయ అనుత్తరా చాతి. తథా హి సత్తానం సకలవట్టదుక్ఖనిస్సరణత్థాయ కతమహాభినీహారో మహాకరుణాధివాసపేసలజ్ఝాసయో పఞ్ఞావిసేసపరిధోతనిమ్మలానం దానదమసఞ్ఞమాదీనం ఉత్తమధమ్మానం సతసహస్సాధికాని కప్పానం చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సక్కచ్చం నిరన్తరం నిరవసేసానం భావనాపచ్చక్ఖకరణేహి కమ్మాదీసు అధిగతవసిభావో అచ్ఛరియాచిన్తేయ్యమహానుభావో అధిసీలాధిచిత్తానం పరముక్కంసపారమిప్పత్తో భగవా పచ్చయాకారే చతువీసతికోటిసతసహస్సముఖేన మహావజిరఞాణం పేసేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి.

ఏత్థ చ ‘‘భావేత్వా’’తి ఏతేన విజ్జాసమ్పదాయ ధమ్మం థోమేతి, ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి ఏతేన విముత్తిసమ్పదాయ. తథా పఠమేన ఝానసమ్పదాయ, దుతియేన విమోక్ఖసమ్పదాయ. పఠమేన వా సమాధిసమ్పదాయ, దుతియేన సమాపత్తిసమ్పదాయ. అథ వా పఠమేన ఖయేఞాణభావేన, దుతియేన అనుప్పాదేఞాణభావేన. పురిమేన వా విజ్జూపమతాయ, దుతియేన వజిరుపమతాయ. పురిమేన వా విరాగసమ్పత్తియా, దుతియేన నిరోధసమ్పత్తియా. తథా పఠమేన నియ్యానభావేన, దుతియేన నిస్సరణభావేన. పఠమేన వా హేతుభావేన, దుతియేన అసఙ్ఖతభావేన. పఠమేన వా దస్సనభావేన, దుతియేన వివేకభావేన. పఠమేన వా అధిపతిభావేన, దుతియేన అమతభావేన ధమ్మం థోమేతి. అథ వా ‘‘యం ధమ్మం భావేత్వా బుద్ధభావం ఉపగతో’’తి ఏతేన స్వాక్ఖాతతాయ ధమ్మం థోమేతి, ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి ఏతేన సన్దిట్ఠికతాయ. తథా పురిమేన అకాలికతాయ, పచ్ఛిమేన ఏహిపస్సికతాయ. పురిమేన వా ఓపనేయ్యికతాయ, పచ్ఛిమేన పచ్చత్తం వేదితబ్బతాయ ధమ్మం థోమేతి. ‘‘గతమల’’న్తి ఇమినా సంకిలేసాభావదీపనేన ధమ్మస్స పరిసుద్ధతం దస్సేతి. ‘‘అనుత్తర’’న్తి ఏతేన అఞ్ఞస్స విసిట్ఠస్స అభావదీపనేన విపులపరిపుణ్ణతం. పఠమేన వా పహానసమ్పదం ధమ్మస్స దస్సేతి, దుతియేన సభావసమ్పదం. భావేతబ్బతాయ వా ధమ్మస్స గతమలభావో యోజేతబ్బో. భావనాబలేన హి సో దోసానం సముగ్ఘాతకో హోతీతి. సచ్ఛికాతబ్బభావేన అనుత్తరభావో యోజేతబ్బో. సచ్ఛికిరియానిబ్బత్తితో హి తతుత్తరికరణీయాభావతో అనఞ్ఞసాధారణతాయ అనుత్తరోతి. తథా ‘‘భావేత్వా’’తి ఏతేన సహ పుబ్బభాగసీలాదీహి సేక్ఖా సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధా దస్సితా హోన్తి. ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి ఏతేన సహ అసఙ్ఖతాయ ధాతుయా అసేక్ఖా సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధా దస్సితా హోన్తీతి.

౩. ఏవం సఙ్ఖేపేనేవ సబ్బధమ్మగుణేహి సద్ధమ్మం అభిత్థవిత్వా ఇదాని అరియసఙ్ఘం థోమేతుం ‘‘సుగతస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుగతస్సాతి సమ్బన్ధనిద్దేసో. తస్స ‘‘పుత్తాన’’న్తి ఏతేన సమ్బన్ధో. ఓరసానన్తి పుత్తవిసేసనం. మారసేనమథనానన్తి ఓరసపుత్తభావే కారణనిద్దేసో. తేన కిలేసపహానమేవ భగవతో ఓరసపుత్తభావే కారణం అనుజానాతీతి దస్సేతి. అట్ఠన్నన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో. తేన చ సతిపి తేసం సత్తవిసేసభావేన అనేకసహస్ససఙ్ఖాభావే ఇమం గణనపరిచ్ఛేదం నాతివత్తన్తీతి దస్సేతి మగ్గట్ఠఫలట్ఠభావానతివత్తనతో. సమూహన్తి సముదాయనిద్దేసో. అరియసఙ్ఘన్తి గుణవిసిట్ఠసఙ్ఘాతభావనిద్దేసో. తేన అసతిపి అరియపుగ్గలానం కాయసామగ్గియం అరియసఙ్ఘభావం దస్సేతి దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేన సంహతభావతో.

తత్థ ఉరసి భవా జాతా సంబద్ధా చ ఓరసా. యథా హి సత్తానం ఓరసపుత్తా అత్తజాతతాయ పితు సన్తకస్స దాయజ్జస్స విసేసేన భాగినో హోన్తి, ఏవమేతేపి అరియపుగ్గలా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధమ్మస్సవనన్తే అరియాయ జాతియా జాతతాయ భగవతో సన్తకస్స విముత్తిసుఖస్స అరియధమ్మరతనస్స చ ఏకన్తభాగినోతి ఓరసా వియ ఓరసా. అథ వా భగవతో ధమ్మదేసనానుభావేనేవ అరియభూమిం ఓక్కమమానా ఓక్కన్తా చ అరియసావకా భగవతో ఉరేన వాయామజనితాభిజాతితాయ నిప్పరియాయేన ఓరసా పుత్తాతి వత్తబ్బతం అరహన్తి. సావకేహి పవత్తియమానాపి హి ధమ్మదేసనా ‘‘భగవతో ధమ్మదేసనా’’ఇచ్చేవ వుచ్చతి తమ్మూలికత్తా లక్ఖణాదివిసేసాభావతో చ.

యదిపి అరియసావకానం అరియమగ్గాధిగమసమయే భగవతో వియ తదన్తరాయకరణత్థం దేవపుత్తమారో, మారవాహినీ వా న ఏకన్తేన అపసాదేతి, తేహి పన అపసాదేతబ్బతాయ కారణే విమథితే తేపి విమథితా ఏవ నామ హోన్తీతి ఆహ ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి. ఇమస్మిం పనత్థే ‘‘మారమారసేనమథనాన’’న్తి వత్తబ్బే మారసేనమథనానన్తి ఏకదేససరూపేకసేసో కతోతి దట్ఠబ్బం. అథ వా ఖన్ధాభిసఙ్ఖారమారానం వియ దేవపుత్తమారస్సపి గుణమారణే సహాయభావూపగమనతో కిలేసబలకాయో ‘‘సేనా’’తి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘కామా తే పఠమా సేనా’’తిఆది (సు. ని. ౪౩౮). సా చ తేహి దియడ్ఢసహస్సభేదా, అనన్తభేదా వా కిలేసవాహినీ సతిధమ్మవిచయవీరియసమథాదిగుణపహరణేహి ఓధిసో విమథితా విహతా విద్ధస్తా చాతి మారసేనమథనా, అరియసావకా. ఏతేన తేసం భగవతో అనుజాతపుత్తతం దస్సేతి.

ఆరకత్తా కిలేసేహి, అనయే న ఇరియనతో, అయే చ ఇరియనతో అరియా నిరుత్తినయేన. అథ వా సదేవకేన లోకేన సరణన్తి అరణీయతో ఉపగన్తబ్బతో, ఉపగతానఞ్చ తదత్థసిద్ధితో అరియా. అరియానం సఙ్ఘోతి అరియసఙ్ఘో. అరియో చ సో సఙ్ఘో చాతి వా అరియసఙ్ఘో. భగవతో అపరభాగే బుద్ధధమ్మరతనానమ్పి సమధిగమో సఙ్ఘరతనాధీనోతి అస్స అరియసఙ్ఘస్స బహూపకారతం దస్సేతుం ఇధేవ ‘‘సిరసా వన్దే’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏత్థ చ ‘‘సుగతస్స ఓరసానం పుత్తాన’’న్తి ఏతేన అరియసఙ్ఘస్స పభవసమ్పదం దస్సేతి, ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి ఏతేన పహానసమ్పదం సకలసంకిలేసపహానదీపనతో, ‘‘అట్ఠన్నమ్పి సమూహ’’న్తి ఏతేన ఞాణసమ్పదం మగ్గట్ఠఫలట్ఠభావదీపనతో. ‘‘అరియసఙ్ఘ’’న్తి ఏతేన పభవసమ్పదం దస్సేతి సబ్బసఙ్ఘానం అగ్గభావదీపనతో. అథ వా సుగతస్స ఓరసానం పుత్తానన్తి అరియసఙ్ఘస్స విసుద్ధనిస్సయభావదీపనం. మారసేనమథనానన్తి సమ్మాఉజుఞాయసామీచిప్పటిపన్నభావదీపనం. అట్ఠన్నమ్పి సమూహన్తి ఆహునేయ్యాదిభావదీపనం. అరియసఙ్ఘన్తి అనుత్తరపుఞ్ఞఖేత్తభావదీపనం. తథా ‘‘సుగతస్స ఓరసానం పుత్తాన’’న్తి ఏతేన అరియసఙ్ఘస్స లోకుత్తరసరణగమనసభావం దీపేతి. లోకుత్తరసరణగమనేన హి తే భగవతో ఓరసపుత్తా జాతా. ‘‘మారసేనమథనాన’’న్తి ఏతేన అభినీహారసమ్పదాయ సిద్ధం పుబ్బభాగే సమ్మాపటిపత్తిం దస్సేతి. కతాభినీహారా హి సమ్మాపటిపన్నా మారం మారపరిసం వా అభివిజినన్తి. ‘‘అట్ఠన్నమ్పి సమూహ’’న్తి ఏతేన పటివిద్ధస్తవిపక్ఖే సేక్ఖాసేక్ఖధమ్మే దస్సేతి పుగ్గలాధిట్ఠానేన మగ్గఫలధమ్మానం పకాసితత్తా. ‘‘అరియసఙ్ఘ’’న్తి అగ్గదక్ఖిణేయ్యభావం దస్సేతి. సరణగమనఞ్చ సావకానం సబ్బగుణానం ఆది, సపుబ్బభాగపటిపదా సేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో మజ్ఝే, అసేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో పరియోసానన్తి ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణా సఙ్ఖేపతో సబ్బే అరియసఙ్ఘగుణా పకాసితా హోన్తి.

౪. ఏవం గాథాత్తయేన సఙ్ఖేపతో సకలగుణసంకిత్తనముఖేన రతనత్తయస్స పణామం కత్వా ఇదాని తం నిపచ్చకారం యథాధిప్పేతే పయోజనే పరిణామేన్తో ‘‘ఇతి మే’’తిఆదిమాహ. తత్థ రతిజననట్ఠేన రతనం, బుద్ధధమ్మసఙ్ఘా. తేసఞ్హి ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా యథాభూతగుణే ఆవజ్జేన్తస్స అమతాధిగమహేతుభూతం అనప్పకం పీతిపామోజ్జం ఉప్పజ్జతి. యథాహ –

‘‘యస్మిం, మహానామ, సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న దోసపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న మోహపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, ఉజుగతమేవస్స తస్మిం సమయే చిత్తం హోతి తథాగతం ఆరబ్భ. ఉజుగతచిత్తో ఖో పన, మహానామ, అరియసావకో లభతి అత్థవేదం, లభతి ధమ్మవేదం, లభతి ధమ్మూపసంహితం పామోజ్జం, పముదితస్స పీతి జాయతీ’’తిఆది (అ. ని. ౬.౧౦; ౧౧.౧౧).

చిత్తీకతాదిభావో వా రతనట్ఠో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘చిత్తీకతం మహగ్ఘఞ్చ, అతులం దుల్లభదస్సనం;

అనోమసత్తపరిభోగం, రతనం తేన వుచ్చతీ’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౩; ఖు. పా. అట్ఠ. ౬.౩; సు. ని. అట్ఠ. ౨౨౬; మహాని. అట్ఠ. ౫౦) –

చిత్తీకతభావాదయో చ అనఞ్ఞసాధారణా బుద్ధాదీసు ఏవ లబ్భన్తీతి.

వన్దనావ వన్దనామయం యథా ‘‘దానమయం సీలమయ’’న్తి. వన్దనా చేత్థ కాయవాచాచిత్తేహి తిణ్ణం రతనానం గుణనిన్నతా, థోమనా వా. పుజ్జభవఫలనిబ్బత్తనతో పుఞ్ఞం, అత్తనో సన్తానం పునాతీతి వా. సువిహతన్తరాయోతి. సుట్ఠు విహతన్తరాయో. ఏతేన అత్తనో పసాదసమ్పత్తియా, రతనత్తయస్స చ ఖేత్తభావసమ్పత్తియా తం పుఞ్ఞం అత్థప్పకాసనస్స ఉపఘాతకఉపద్దవానం విహననే సమత్థన్తి దస్సేతి. హుత్వాతి పుబ్బకాలకిరియా. తస్స ‘‘అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి ఏతేన సమ్బన్ధో. తస్సాతి యం రతనత్తయవన్దనామయం పుఞ్ఞం, తస్స. ఆనుభావేనాతి బలేన.

౫. ఏవం రతనత్తయస్స నిపచ్చకారే పయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని యస్సా ధమ్మదేసనాయ అత్థం సంవణ్ణేతుకామో, తస్సా తావ గుణాభిత్థవనవసేన ఉపఞ్ఞాపనత్థం ‘‘సంయుత్తవగ్గపటిమణ్డితస్సా’’తిఆది వుత్తం, దేవతాసంయుత్తాదిసంయుత్తేహి చేవ నళవగ్గాదివగ్గేహి చ విభూసితస్సాతి అత్థో. తత్థ ‘‘సంయుత్త’’న్తి ‘‘సంయోగో’’తి చ అత్థతో ఏకం. కేసం సంయుత్తం? సుత్తవగ్గానం. యథా హి బ్యఞ్జనసముదాయో పదం, ఏవం అత్థేసు చ కతావధికో పదసముదాయో వాక్యం, వాక్యసముదాయో సుత్తం, సుత్తసముదాయే వగ్గోతి సమఞ్ఞా, తథా సుత్తవగ్గసముదాయే సంయుత్తసమఞ్ఞా. సంయుజ్జన్తీతి ఏత్థ సుత్తవగ్గాతి సంయుత్తం. యదిపి అవయవవినిముత్తో సముదాయో నామ పరమత్థతో నత్థి, అవయవే ఏవ తంతంసన్నివేసవిసిట్ఠే ఉపాదాయ పదాదిసమఞ్ఞా వియ సుత్తవగ్గసమఞ్ఞా సంయుత్తసమఞ్ఞా ఆగమసమఞ్ఞా చ, తథాపి పరమత్థతో అవిజ్జమానోపి సముదాయో బుద్ధిపరికప్పితరూపేన విజ్జమానో వియ గయ్హమానో అవయవానం అధిట్ఠానభావేన వోహరీయతి యథా ‘‘రుక్ఖే సాఖా’’తి, తస్మా వుత్తం ‘‘సంయుత్తవగ్గపటిమణ్డితస్సా’’తి.

నను సంయుత్తవగ్గో ఏవ ఆగమో, తస్స పన కేహి మణ్డనన్తి? న చోదేతబ్బమేతం. భవతి హి అభిన్నేపి వత్థుస్మిం యథాధిప్పేతవిసేసావబోధనతో భేదకసముదాచారో యథా ‘‘సిలాపుత్తకస్స సరీర’’న్తి. ఆగమిస్సన్తి ఏత్థ, ఏతేన, ఏతస్మా వా అత్తత్థపరత్థాదయోతి ఆగమో, ఆదికల్యాణాదిగుణసమ్పత్తియా ఉత్తమట్ఠేన తంతంఅభిపత్థితసమిద్ధిహేతుతాయ పణ్డితేహి వరితబ్బతో వరో, ఆగమో చ సో వరో చాతి ఆగమవరో. ఆగమసమ్మతేహి వా వరోతి ఆగమవరో, సంయుత్తో చ సో ఆగమవరో చాతి సంయుత్తాగమవరో, తస్స. బుద్ధానం అనుబుద్ధా బుద్ధానుబుద్ధా, బుద్ధానం సచ్చపటివేధం అనుగమ్మ పటివిద్ధసచ్చా అగ్గసావకాదయో అరియా. తేహి అత్థసంవణ్ణనాగుణసంవణ్ణనానం వసేన సంవణ్ణితస్స.

అథ వా బుద్ధా చ అనుబుద్ధా చ బుద్ధానుబుద్ధాతి యోజేతబ్బం. సమ్మాసమ్బుద్ధేనేవ హి వినయసుత్తఅభిధమ్మానం పకిణ్ణకదేసనాదివసేన యో పఠమం అత్థో విభత్తో, సో ఏవ పచ్ఛా తేసం అత్థవణ్ణనావసేన సఙ్గీతికారేహి సఙ్గహం ఆరోపితోతి. ఏత్థ చ సంయుత్తానం వగ్గా సమూహాతి సంయుత్తవగ్గా, సగాథావగ్గాదయో. తప్పరియాపన్నతాయ సంయుత్తేసు వగ్గా సంయుత్తవగ్గా, నళవగ్గాదయో. సంయుత్తావ వగ్గా సంయుత్తవగ్గా. తివిధేపి తే ఏకసేసనయేన గహేత్వా వుత్తం ‘‘సంయుత్తవగ్గపటిమణ్డితస్సా’’తి.

తత్థ సగాథావగ్గే తావ ఏకాదస సంయుత్తాని అట్ఠతింస వగ్గా. నిదానవగ్గే నవ సంయుత్తాని ఏకూనచత్తాలీస వగ్గా. ఖన్ధవగ్గే ఏకాదస సంయుత్తాని ఏకూనసట్ఠి వగ్గా. సళాయతనవగ్గే నవ సంయుత్తాని అట్ఠతింస వగ్గా. మహావగ్గే ద్వాదస సంయుత్తాని అట్ఠచత్తాలీస వగ్గా. ఇదమేత్థ సంయుత్తన్తరవగ్గానం పరిమాణం.

ఞాణప్పభేదజననస్సాతి పటిచ్చసముప్పాదఖన్ధాయతనాదికథాబహులతాయ గమ్భీరఞాణచరియావిభావనతో పఞ్ఞావిభాగసముప్పాదకస్స. ఇధ పన ‘‘పఞ్ఞాప్పభేదజననస్సా’’తి స్వాయమాగమో థోమితో, సంవణ్ణనాసు చాయం ఆచరియస్స పకతి, యదిదం తంతంసంవణ్ణనానం ఆదితో తస్స తస్స సంవణ్ణేతబ్బస్స ధమ్మస్స విసేసగుణకిత్తనేన థోమనా. తథా హి సుమఙ్గలవిలాసినీపపఞ్చసూదనీమనోరథపూరణీఅట్ఠసాలినీఆదీసు చ యథాక్కమం ‘‘సద్ధావహగుణస్స, పరవాదమథనస్స, ధమ్మకథికపుఙ్గవానం విచిత్తపటిభానజననస్స, తస్స గమ్భీరఞాణేహి ఓగాళ్హస్స అభిణ్హసో నానానయవిచిత్తస్స అభిధమ్మస్సా’’తిఆదినా థోమనా కతా.

౬. అత్థో కథీయతి ఏతాయాతి అత్థకథా, అత్థకథావ అట్ఠకథా త్థ-కారస్స ట్ఠ-కారం కత్వా యథా ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో’’తి. ఆదితోతి ఆదిమ్హి పఠమసఙ్గీతియం. ఛళభిఞ్ఞతాయ పరమేన చిత్తవసిభావేన సమన్నాగతత్తా ఝానాదీసు పఞ్చవిధవసితాసమ్భావతో చ వసినో, థేరా మహాకస్సపాదయో. తేసం సతేహి పఞ్చహి. యాతి యా అట్ఠకథా. సఙ్గీతాతి అత్థం కథేతుం యుత్తట్ఠానే ‘‘అయం ఏతస్స అత్థో, అయం ఏతస్స అత్థో’’తి సఙ్గహేత్వా వుత్తా. అనుసఙ్గీతా చ యసత్థేరాదీహి పచ్ఛాపి దుతియతతియసఙ్గీతీసు. ఇమినా అత్తనో సంవణ్ణనాయ ఆగమనవిసుద్ధిం దస్సేతి.

౭. సీహస్స లానతో గహణతో సీహళో, సీహకుమారో, తబ్బంసజాతతాయ తమ్బపణ్ణిదీపే ఖత్తియా, తేసం నివాసతాయ తమ్బపణ్ణిదీపస్స చ సీహళభావో వేదితబ్బో. ఆభతాతి జమ్బుదీపతో ఆనీతా. అథాతి పచ్ఛా. అపరభాగే హి నికాయన్తరలద్ధీహి అసఙ్కరత్థం సీహళభాసాయ అట్ఠకథా ఠపితాతి. తేన మూలట్ఠకథా సబ్బసాధారణా న హోతీతి ఇదం అత్థప్పకాసనం ఏకన్తేన కరణీయన్తి దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘దీపవాసీనమత్థాయా’’తి. ఏత్థ దీపవాసీనన్తి జమ్బుదీపవాసీనం, సీహళదీపవాసీనం వా అత్థాయ సీహళభాసాయ ఠపితాతి యోజనా.

౮. అపనేత్వాతి కఞ్చుకసదిసం సీహళభాసం అపనేత్వా. తతోతి అట్ఠకథాతో. అహన్తి అత్తానం నిద్దిసతి. మనోరమం భాసన్తి మాగధభాసం. సా హి సభావనిరుత్తిభూతా పణ్డితమనం రమయతి. తేనేవాహ ‘‘తన్తినయానుచ్ఛవిక’’న్తి, పాళిగతియా అనులోమికం పాళిఛాయానువిధాయినిన్తి అత్థో. విగతదోసన్తి అసభావనిరుత్తిభాసన్తరరహితం.

౯. సమయం అవిలోమేన్తోతి సిద్ధన్తం అవిరోధేన్తో. ఏతేన అత్థదోసాభావమాహ. అవిరుద్ధత్తా ఏవ హి థేరవాదాపి ఇధ పకాసీయిస్సన్తి. థేరవంసదీపానన్తి థిరేహి సీలక్ఖన్ధాదీహి సమన్నాగతత్తా థేరా, మహాకస్సపాదయో. తేహి ఆగతా ఆచరియపరమ్పరా థేరవంసో, తప్పరియాపన్నా హుత్వా ఆగమాధిగమసమ్పన్నత్తా పఞ్ఞాపజ్జోతేన తస్స సముజ్జలనతో థేరవంసదీపా, మహావిహారవాసినో, తేసం. వివిధేహి ఆకారేహి నిచ్ఛీయతీతి వినిచ్ఛయో, గణ్ఠిట్ఠానేసు ఖిలమద్దనాకారేన పవత్తా విమతిచ్ఛేదనీ కథా. సుట్ఠునిపుణో సణ్హో వినిచ్ఛయో ఏతేసన్తి సునిపుణవినిచ్ఛయా. అథ వా వినిచ్ఛినోతీతి వినిచ్ఛయో వుత్తప్పకారవిసయం ఞాణం. సుట్ఠు నిపుణో ఛేకో వినిచ్ఛయో ఏతేసన్తి యోజేతబ్బం. ఏతేన మహాకస్సపాదిథేరపరమ్పరాగతో, తతో ఏవ చ అవిపరీతో సణ్హో సుఖుమో మహావిహారవాసీనం వినిచ్ఛయో, తస్స పమాణభూతతం దస్సేతి.

౧౦. సుజనస్స చాతి చ-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. తేన ‘‘న కేవలం జమ్బుదీపవాసీనమేవ అత్థాయ, అథ ఖో సాధుజనతోసనత్థఞ్చా’’తి దస్సేతి. తేన చ ‘‘తమ్బపణ్ణిదీపవాసీనమ్పి అత్థాయా’’తి అయమత్థో సిద్ధో హోతి ఉగ్గహణాదిసుకరతాయ తేసమ్పి బహుకారత్తా. చిరట్ఠితత్థన్తి చిరట్ఠితిఅత్థం, చిరకాలప్పవత్తనాయాతి అత్థో. ఇదఞ్హి అత్థప్పకాసనం అవిపరీతపదబ్యఞ్జనసునిక్ఖేపస్స అత్థసునయస్స చ ఉపాయభావతో సద్ధమ్మస్స చిరట్ఠితియా పవత్తతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా సద్ధమ్మస్స ఠితియా అసమ్మోసాయ అనన్తరధానాయ సంవత్తన్తి. కతమే ద్వే? సునిక్ఖిత్తఞ్చ పదబ్యఞ్జనం అత్థో చ సునీతో’’తి (అ. ని. ౨.౨౦).

౧౧-౧౨. యం అత్థవణ్ణనం కత్తుకామో, తస్సా మహత్తం పరిహరితుం ‘‘సావత్థిపభూతీన’’న్తిఆది వుత్తం. తేనేవాహ – ‘‘న ఇధ భియ్యో విత్థారకథం కరిస్సామి, న తం ఇధ విచారయిస్సామీ’’తి చ. సఙ్గీతీనం ద్విన్నన్తి దీఘమజ్ఝిమనికాయానం.

౧౩. ‘‘న ఇధ భియ్యో విత్థారకథం కరిస్సామీ’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తస్స అత్థస్స అవస్సయం దస్సేతుం ‘‘సుత్తానం పనా’’తిఆది వుత్తం.

౧౪. యం అట్ఠకథం కత్తుకామో, తదేకదేసభావేన విసుద్ధిమగ్గో గహేతబ్బోతి కథికానం ఉపదేసం కరోన్తో తత్త విచారితధమ్మే ఉద్దేసవసేన దస్సేతి ‘‘సీలకథా’’తిఆదినా. తత్థ సీలకథాతి చారిత్తవారిత్తాదివసేన సీలస్స విత్థారకథా. ధుతధమ్మాతి పిణ్డపాతికఙ్గాదయో తేరస కిలేసధుననకధమ్మా. కమ్మట్ఠానాని సబ్బానీతి పాళియం ఆగతాని అట్ఠత్తింస, అట్ఠకథాయం ద్వేతి నిరవసేసాని యోగకమ్మస్స భావనాయ పవత్తిట్ఠానాని. చరియావిధానసహితోతి రాగచరియాదీనం సభాగాదివిధానేన సహితో. ఝానాని చత్తారి రూపావచరజ్ఝానాని, సమాపత్తియో చతస్సో అరూపసమాపత్తియో. అట్ఠపి వా పటిలద్ధమత్తాని ఝానాని, సమాపజ్జనవసిభావప్పత్తియా సమాపత్తియో. ఝానాని వా రూపారూపావచరజ్ఝానాని, సమాపత్తియో ఫలసమాపత్తినిరోధసమాపత్తియో.

౧౫. లోకియలోకుత్తరభేదా ఛ అభిఞ్ఞాయో సబ్బా అభిఞ్ఞాయో. ఞాణవిభఙ్గాదీసు ఆగతనయేన ఏకవిధాదినా పఞ్ఞాయ సఙ్కలేత్వా సమ్పిణ్డేత్వా నిచ్ఛయో పఞ్ఞాసఙ్కలననిచ్ఛయో.

౧౬. పచ్చయధమ్మానం హేతుఆదీనం పచ్చయుప్పన్నధమ్మానం హేతుపచ్చయాదిభావో పచ్చయాకారో, తస్స దేసనా పచ్చయాకారదేసనా, పటిచ్చసముప్పాదకథాతి అత్థో. సా పన నికాయన్తరలద్ధిసఙ్కరరహితతాయ సుట్ఠుపరిసుద్ధా, ఘనవినిబ్భోగస్స చ సుదుక్కరతాయ నిపుణా సణ్హసుఖుమా, ఏకత్తనయాదిసహితా చ తత్థ విచారితాతి ఆహ ‘‘సుపరిసుద్ధనిపుణనయా’’తి. పటిసమ్భిదాదీసు ఆగతనయం అవిసజ్జేత్వావ విచారితత్తా అవిముత్తతన్తిమగ్గా.

౧౭. ఇతి పన సబ్బన్తి ఇతి-సద్దో పరిసమాపనే, పన-సద్దో వచనాలఙ్కారే, ఏతం సబ్బన్తి అత్థో. ఇధాతి ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ. న తం విచారయిస్సామి పునరుత్తిభావతోతి అధిప్పాయో.

౧౮. ఇదాని తస్సేవ అవిచారణస్స ఏకన్తకారణం నిద్ధారేన్తో ‘‘మజ్ఝే విసుద్ధిమగ్గో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘మజ్ఝే ఠత్వా’’తి ఏతేన మజ్ఝట్ఠభావదీపనేన విసేసతో చతున్నం ఆగమానం సాధారణట్ఠకథా విసుద్ధిమగ్గో, న సుమఙ్గలవిలాసినిఆదయో వియ అసాధారణట్ఠకథాతి దస్సేతి. ‘‘విసేసతో’’తి చ ఇదం వినయాభిధమ్మానమ్పి విసుద్ధిమగ్గో యథారహం అత్థవణ్ణనా హోతి ఏవాతి కత్వా వుత్తం.

౧౯. ఇచ్చేవాతి ఇతి ఏవ. తమ్పీతి విసుద్ధిమగ్గమ్పి. ఏతాయాతి సారత్థప్పకాసినియా.

ఏత్థ చ ‘‘సీహళదీపం ఆభతా’’తిఆదినా అట్ఠకథాకరణస్స నిమిత్తం దస్సేతి, ‘‘దీపవాసీనమత్థాయ సుజనస్స చ తుట్ఠత్థం చిరట్ఠితత్థఞ్చ ధమ్మస్సా’’తి ఏతేహి పయోజనం, ‘‘సంయుత్తాగమవరస్స అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి ఏతేన పిణ్డత్థం, ‘‘అపనేత్వాన తతోహం సీహళభాస’’న్తిఆదినా ‘‘సావత్థిపభూతీన’’న్తిఆదినా ‘‘సీలకథా’’తిఆదినా చ కరణప్పకారం. హేట్ఠిమనికాయేసు విసుద్ధిమగ్గే చ విచారితానం అత్థానం అవిచారణమ్పి హి ఇధ కరణప్పకారో ఏవాతి.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. దేవతాసంయుత్తం

౧. నళవగ్గో

౧. ఓఘతరణసుత్తవణ్ణనా

విభాగవన్తానం సభావవిభావనం విభాగదస్సనవసేనేవ హోతీతి పఠమం తావ సంయుత్తవగ్గసుత్తాదివసేన సంయుత్తాగమస్స విభాగం దస్సేతుం ‘‘తత్థ సంయుత్తాగమో నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి యం వుత్తం – ‘‘సంయుత్తాగమవరస్స అత్థం పకాసయిస్సామీ’’తి, తస్మిం వచనే. తత్థాతి వా ‘‘ఏతాయ అట్ఠకథాయ విజానాథ సంయుత్తనిస్సితం అత్థ’’న్తి ఏత్థ యం సంయుత్తగ్గహణం కతం, తత్థ. పఞ్చ వగ్గా ఏతస్సాతి పఞ్చవగ్గో. అవయవేన విగ్గహో, సముదాయో సమాసత్థో.

ఇదాని తం ఆదితో పట్ఠాయ సంవణ్ణేతుకామో అత్తనో సంవణ్ణనాయ తస్స పఠమమహాసఙ్గీతియం నిక్ఖిత్తానుక్కమేనేవ పవత్తభావం దస్సేతుం, ‘‘తస్స వగ్గేసు సగాథావగ్గో ఆదీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యథాపచ్చయం తత్థ తత్థ దేసితత్తా పఞ్ఞత్తత్తా చ విప్పకిణ్ణానం ధమ్మవినయానం సఙ్గహేత్వా గాయనం కథనం సఙ్గీతి, మహావిసయత్తా పూజనియత్తా చ మహతీ సఙ్గీతి మహాసఙ్గీతి. పఠమా మహాసఙ్గీతి పఠమమహాసఙ్గీతి, తస్సా పవత్తితకాలో పఠమమహాసఙ్గీతికాలో, తస్మిం పఠమమహాసఙ్గీతికాలే.

నిదదాతి దేసనం దేసకాలాదివసేన అవిదితం విదితం కత్వా నిదస్సేతీతి నిదానం. యో లోకే గన్థస్స ఉపోగ్ఘాతోతి వుచ్చతి, స్వాయమేత్థ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి-ఆదికో గన్థో వేదితబ్బో, న పన ‘‘సనిదానాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౧౨౬) వియ అత్తజ్ఝాసయాదిదేసనుప్పత్తిహేతు. తేనేవాహ – ‘‘ఏవం మే సుతన్తి-ఆదికం ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తం నిదానమాదీ’’తి. కామఞ్చేత్థ యస్సం పఠమమహాసఙ్గీతియం నిక్ఖిత్తానుక్కమేన సంవణ్ణనం కత్తుకామో, సా విత్థారతో వత్తబ్బా, సుమఙ్గలవిలాసినియం పన అత్తనా విత్థారితత్తా తత్థేవ గహేతబ్బాతి ఇమిస్సా సంవణ్ణనాయ మహత్తం పరిహరన్తో ‘‘సా పనేసా’’తిఆదిమాహ.

౧. ఏవం బాహిరనిదానే వత్తబ్బం అతిదిసిత్వా ఇదాని అబ్భన్తరనిదానం ఆదితో పట్ఠాయ సంవణ్ణేతుం ‘‘యం పనేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ యస్మా సంవణ్ణనం కరోన్తేన సంవణ్ణేతబ్బే ధమ్మే పదవిభాగం పదత్థఞ్చ దస్సేత్వా తతో పరం పిణ్డత్థాదిదస్సనవసేన సంవణ్ణనా కాతబ్బా, తస్మా పదాని తావ దస్సేన్తో ‘‘ఏవన్తి నిపాతపద’’న్తి-ఆదిమాహ. తత్థ పదవిభాగోతి పదానం విసేసో, న పదవిగ్గహో. అథ వా పదాని చ పదవిభాగో చ పదవిభాగో. పదవిగ్గహో చ పదవిభాగో చ పదవిభాగోతి వా ఏకసేసవసేన పదపదవిగ్గహా పదవిభాగసద్దేన వుత్తాతి వేదితబ్బం. తత్థ పదవిగ్గహో ‘‘జేతస్స వనం జేతవన’’న్తిఆదినా సమాసపదేసు దట్ఠబ్బో.

అత్థతోతి పదత్థతో. తం పన పదత్థం అత్థుద్ధారక్కమేన పఠమం ఏవంసద్దస్స దస్సేన్తో ‘‘ఏవంసద్దో తావా’’తిఆదిమాహ. అవధారణాదీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ఇదమత్థపుచ్ఛాపరిమాణాదిఅత్థానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తథా హి ‘‘ఏవంగతాని పుథుసిప్పాయతనాని (దీ. ని. ౧.౧౬౩, ౧౬౫), ఏవంవిధో ఏవమాకారో’’తి చ ఆదీసు ఇదం-సద్దస్స అత్థే ఏవం-సద్దో. గత-సద్దో హి పకారపరియాయో, తథా విధాకార-సద్దో చ. తథా హి గతవిధఆకారసద్దే లోకియా పకారత్థే వదన్తి. ‘‘ఏవం సు తే సున్హాతా సువిలిత్తా కప్పితకేసమస్సూ ఆముత్తమాలాభరణా ఓదాతవత్థవసనా పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితా సమఙ్గీభూతా పరిచారేన్తి, సేయ్యథాపి త్వం ఏతరహి సాచరియకోతి. నో హిదం, భో గోతమా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౮౬) పుచ్ఛాయం, ‘‘ఏవం లహుపరివత్తం (అ. ని. ౧.౪౮), ఏవమాయుపరియన్తో’’తి (పారా. ౧౨) చ ఆదీసు పరిమాణే.

నను చ ‘‘ఏవం సు తే సున్హాతా సువిలిత్తా, ఏవమాయుపరియన్తో’’తి ఏత్థ ఏవం-సద్దేన పుచ్ఛనాకారపరిమాణాకారానం వుత్తత్తా ఆకారత్థో ఏవ ఏవం-సద్దోతి? న, విసేససబ్భావతో. ఆకారమత్తవాచకో హి ఏవం-సద్దో, ఆకారత్థోతి అధిప్పేతో యథా ‘‘ఏవం బ్యాఖో’’తిఆదీసు, న పన ఆకారవిసేసవాచకో. ఏవఞ్చ కత్వా, ‘‘ఏవం జాతేన మచ్చేనా’’తిఆదీని (ధ. ప. ౫౩) ఉపమాదీసు ఉదాహరణాని ఉపపన్నాని హోన్తి. తథా హి ‘‘యథాపి…పే… బహు’’న్తి (ధ. ప. ౫౩)? ఏత్థ పుప్ఫరాసిట్ఠానియతో మనుస్సూపపత్తిసప్పురిసూపనిస్సయ-సద్ధమ్మస్సవన- యోనిసోమనసికార-భోగసమ్పత్తిఆదిదానాదిపుఞ్ఞకిరియహేతుసముదాయతో సోభాసుగన్ధతాదిగుణయోగతో మాలాగుళసదిసియో పహూతా పుఞ్ఞకిరియా మరితబ్బసభావతాయ మచ్చేన సత్తేన కత్తబ్బాతి జోతితత్తా పుప్ఫరాసిమాలాగుళావ ఉపమా, తేసం ఉపమాకారో యథా-సద్దేన అనియమతో వుత్తోతి ‘‘ఏవం-సద్దో ఉపమాకారనిగమనత్థో’’తి వత్థుం యుత్తం, సో పన ఉపమాకారో నియమియమానో అత్థతో ఉపమావ హోతీతి ఆహ ‘‘ఉపమాయం ఆగతో’’తి. తథా ‘‘ఏవం ఇమినా ఆకారేన అభిక్కమితబ్బ’’న్తిఆదినా ఉపదిసియమానాయ సమణసారుప్పాయ ఆకప్పసమ్పత్తియా యో తత్థ ఉపదిసనాకారో, సో అత్థతో ఉపదేసో ఏవాతి వుత్తం, ‘‘ఏవం తే…పే… ఉపదేసే’’తి. తథా ‘‘ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతా’’తి ఏత్థ చ భగవతా యథావుత్తమత్థం అవిపరీతతో జానన్తేహి కతం తత్థ సంవిజ్జమానగుణానం పకారేహి హంసనం ఉదగ్గతాకరణం సమ్పహంసనం. యో తత్థ సమ్పహంసనాకారోతి యోజేతబ్బం.

ఏవమేవం పనాయన్తి ఏత్థ గరహణాకారోతి యోజేతబ్బం, సో చ గరహణాకారో వసలీతి-ఆదిఖుంసనసద్దసన్నిధానతో ఇధ ఏవం-సద్దేన పకాసితోతి విఞ్ఞాయతి. యథా చేత్థ, ఏవం ఉపమాకారాదయోపి ఉపమాదివసేన వుత్తానం పుప్ఫరాసిఆదిసద్దానం సన్నిధానతోతి దట్ఠబ్బం. ఏవం, భన్తేతి పన ధమ్మస్స సాధుకం సవనమనసికారే సన్నియోజితేహి భిక్ఖూహి అత్తనో తత్థ ఠితభావస్స పటిజాననవసేన వుత్తత్తా ఏత్థ ఏవం-సద్దో ‘‘వచనసమ్పటిచ్ఛనత్థో’’తి వుత్తో. తేన ఏవం, భన్తేతి సాధు, భన్తే, సుట్ఠు, భన్తేతి వుత్తం హోతి. ఏవఞ్చ వదేహీతి యథాహం వదామి, ఏవం సమణం ఆనన్దం వదేహీతి యో ఏవం వదనాకారో ఇదాని వత్తబ్బో, సో ఏవం-సద్దేన నిదస్సీయతీతి ‘‘నిదస్సనత్థో’’తి వుత్తోతి. ఏవం నోతి ఏత్థాపి నేసం యథావుత్తధమ్మానం అహితదుక్ఖావహభావే సన్నిట్ఠానజననత్థం అనుమతిగహణవసేన ‘‘సంవత్తన్తి వా నో వా, కథం వో ఏత్థ హోతీ’’తి పుచ్ఛాయ కతాయ ‘‘ఏవం నో ఏత్థ హోతీ’’తి వుత్తత్తా తదాకారసన్నిట్ఠానం ఏవం-సద్దేన విభావితన్తి విఞ్ఞాయతి. సో పన తేసం ధమ్మానం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తనాకారో నియమియమానో అవధారణత్థో హోతీతి ఆహ – ‘‘ఏవం నో ఏత్థ హోతీతిఆదీసు అవధారణే’’తి.

నానానయనిపుణన్తి ఏకత్తనానత్తఅబ్యాపారఏవంధమ్మతాసఙ్ఖాతా, నన్దియావట్టతిపుక్ఖలసీహవిక్కీళితఅఙ్కుసదిసాలోచనసఙ్ఖాతా వా ఆధారాదిభేదవసేన నానావిధా నయా నానానయా. నయా వా పాళిగతియో తా చ పఞ్ఞత్తిఅనుపఞ్ఞత్తిఆదివసేన సంకిలేసభాగియాదిలోకియాదితదుభయవోమిస్సకాదివసేన కుసలాదివసేన ఖన్ధాదివసేన సఙ్గహాదివసేన సమయవిముత్తాదివసేన ఠపనాదివసేన కుసలమూలాదివసేన తికప్పట్ఠానాదివసేన చ నానప్పకారాతి నానానయా, తేహి నిపుణం సణ్హం సుఖుమన్తి నానానయనిపుణం. ఆసయోవ అజ్ఝాసయో, తే చ సస్సతాదిభేదేన తత్థ చ అప్పరజక్ఖతాదిభేదేన అనేకే, అత్తజ్ఝాసయాదయో ఏవ వా సముట్ఠానం ఉప్పత్తిహేతు ఏతస్సాతి అనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం. అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నన్తి అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణం ఉపనేతబ్బాభావతో, సఙ్కాసనపకాసనవివరణవిభజనఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తివసేన ఛహి అత్థపదేహి అక్ఖరపదబ్యఞ్జనాకారనిరుత్తినిద్దేసవసేన ఛహి బ్యఞ్జనపదేహి చ సమన్నాగతన్తి వా అత్థో దట్ఠబ్బో.

వివిధపాటిహారియన్తి ఏత్థ పాటిహారియపదస్స వచనత్థం (ఉదా. అట్ఠ. ౧; ఇతివు. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా; ధ. స. మూలటీ. ౨) ‘‘పటిపక్ఖహరణతో రాగాదికిలేసాపనయనతో పాటిహారియ’’న్తి వదన్తి. భగవతో పన పటిపక్ఖా రాగాదయో న సన్తి యే హరితబ్బా, పుథుజ్జనానమ్పి విగతూపక్కిలేసే అట్ఠగుణసమన్నాగతే చిత్తే హతపటిపక్ఖే ఇద్ధివిధం పవత్తతి, తస్మా తత్థ పవత్తవోహారేన చ న సక్కా ఇధ ‘‘పాటిహారియ’’న్తి వత్తుం. సచే పన మహాకారుణికస్స భగవతో వేనేయ్యగతా చ కిలేసా పటిపక్ఖా, తేసం హరణతో ‘‘పాటిహారియ’’న్తి వుత్తం, ఏవం సతి యుత్తమేతం. అథ వా భగవతో చ సాసనస్స చ పటిపక్ఖా తిత్థియా, తేసం హరణతో పాటిహారియం. తే హి దిట్ఠిహరణవసేన దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన చ ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీహి హరితా అపనీతా హోన్తీతి. పటీతి వా అయం సద్దో ‘‘పచ్ఛా’’తి ఏతస్స అత్థం బోధేతి ‘‘తస్మిం పటిపవిట్ఠమ్హి, అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు (సు. ని. ౯౮౫; చూళని. వత్థుగాథా ౪) వియ, తస్మా సమాహితే చిత్తే విగతూపక్కిలేసే కతకిచ్చేన పచ్ఛాహరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, అత్తనో వా ఉపక్కిలేసేసు చతుత్థజ్ఝానమగ్గేహి హరితేసు పచ్ఛా హరణం పటిహారియం, ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనియో చ విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన చ సత్తహితత్థం పున పవత్తేతబ్బా, హరితేసు చ అత్తనో ఉపత్తిలేసేసు పరసత్తానం ఉపక్కిలేసహరణాని హోన్తీతి పటిహారియాని భవన్తి, పటిహారియమేవ పాటిహారియం. పటిహారియే వా ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనిసముదాయే భవం ఏకేకం పాటిహారియన్తి వుచ్చతి. పటిహారియం వా చతుత్థజ్ఝానం మగ్గో చ పటిపక్ఖహరణతో, తత్థ జాతం, తస్మిం వా నిమిత్తభూతే, తతో వా ఆగతన్తి పాటిహారియం. తస్స పన ఇద్ధిఆదిభేదేన విసయభేదేన చ బహువిధస్స భగవతో దేసనాయం లబ్భమానత్తా ఆహ ‘‘వివిధపాటిహారియ’’న్తి.

న అఞ్ఞథాతి భగవతో సమ్ముఖా సుతాకారతో న అఞ్ఞథాతి అత్థో, న పన భగవతో దేసితాకారతో. అచిన్తేయ్యానుభావా హి భగవతో దేసనా. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘సబ్బప్పకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతు’’న్తి ఇదం వచనం సమత్థితం భవతి, ధారణబలదస్సనఞ్చ న విరుజ్ఝతి సుతాకారఅవిరజ్ఝనస్స అధిప్పేతత్తా. న హేత్థ అత్థన్తరతాపరిహారో ద్విన్నమ్పి అత్థానం ఏకవిసయత్తా. ఇతరథా థేరో భగవతో దేసనాయ సబ్బథా పటిగ్గహణే సమత్థో అసమత్థో చాతి ఆపజ్జేయ్యాతి.

‘‘యో పరో న హోతి, సో అత్తా’’తి ఏవం వుత్తాయ నియకజ్ఝత్తసఙ్ఖాతాయ ససన్తతియా వత్తనతో తివిధోపి మే-సద్దో కిఞ్చాపి ఏకస్మిం ఏవ అత్థే దిస్సతి, కరణసమ్పదానసామినిద్దేసవసేన పన విజ్జమానం భేదం సన్ధాయాహ, ‘‘మే-సద్దో తీసు అత్థేసు దిస్సతీ’’తి.

కిఞ్చాపి ఉపసగ్గో కిరియం విసేసేతి, జోతకభావతో పన సతిపి తస్మిం సుత-సద్దో ఏవ తం తం అత్తం వదతీతి అనుపసగ్గస్స సుత-సద్దస్స అత్థుద్ధారే సఉపసగ్గస్స గహణం న విరుజ్ఝతీతి దస్సేన్తో ‘‘సఉపసగ్గో అనుపసగ్గో చా’’తిఆదిమాహ. అస్సాతి సుత-సద్దస్స. కమ్మభావసాధనాని ఇధ సుతసద్దే సమ్భవన్తీతి వుత్తం ‘‘ఉపధారితన్తి వా ఉపధారణన్తి వా అత్థో’’తి. మయాతి అత్థే సతీతి యదా మే-సద్దస్స కత్తువసేన కరణనిద్దేసో, తదాతి అత్థో. మమాతి అత్థే సతీతి యదా సమ్బన్ధవసేన సామినిద్దేసో, తదా.

సుత-సద్దసన్నిధానే పయుత్తేన ఏవం-సద్దేన సవనకిరియాజోతకేన భవితబ్బన్తి వుత్తం ‘‘ఏవన్తి సోతవిఞ్ఞాణాదివిఞ్ఞాణకిచ్చనిదస్సన’’న్తి. ఆది-సద్దేన సమ్పటిచ్ఛనాదీనం పఞ్చద్వారికవిఞ్ఞాణానం తదభినీహటానఞ్చ మనోద్వారికవిఞ్ఞాణానం గహణం వేదితబ్బం. సబ్బేసమ్పి వాక్యానం ఏవకారత్థసహితత్తా ‘‘సుత’’న్తి ఏతస్స సుతమేవాతి అయమత్థో లబ్భతీతి ఆహ ‘‘అస్సవనభావపటిక్ఖేపతో’’తి. ఏతేన అవధారణేన నిరాసఙ్కతం దస్సేతి. యథా చ సుతం సుతమేవాతి నియమేతబ్బం, తం సమ్మా సుతం హోతీతి ఆహ ‘‘అనూనానధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సన’’న్తి. అథ వా సద్దన్తరత్థాపోహనవసేన సద్దో అత్థం వదతీతి సుతన్తి అసుతం న హోతీతి అయమేతస్స అత్థోతి వుత్తం ‘‘అస్సవనభావపటిక్ఖేపతో’’తి. ఇమినా దిట్ఠాదివినివత్తనం కరోతి.

ఇదం వుత్తం హోతి – న ఇదం మయా దిట్ఠం, న సయమ్భూఞాణేన సచ్ఛికతం, అథ ఖో సుతం, తఞ్చ ఖో సమ్మదేవాతి. తేనేవాహ ‘‘అనూనానధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సన’’న్తి. అవధారణత్థే వా ఏవం-సద్దే అయమత్థయోజనా కరీయతీతి తదపేక్ఖస్స సుత-సద్దస్స అయమత్థో వుత్తో ‘‘అస్సవనభావపటిక్ఖేపతో’’తి. తేనేవాహ ‘‘అనూనానధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సన’’న్తి. సవనసద్దో చేత్థ కమ్మత్థో వేదితబ్బో ‘‘సుయ్యతీ’’తి.

ఏవం సవనహేతుసవనవిసేసవసేన పదత్తయస్స ఏకేన పకారేన అత్థయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని పకారన్తరేహి తం దస్సేతుం ‘‘తథా ఏవ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ తస్సాతి యా సా భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మస్సవనాకారేన పవత్తా మనోద్వారవిఞ్ఞాణవీథి, తస్సా. సా హి నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తేతుం సమత్థా. తథా చ వుత్తం ‘‘సోతద్వారానుసారేనా’’తి. నానప్పకారేనాతి వక్ఖమానానం అనేకవిహితానం బ్యఞ్జనత్థగ్గహణానం నానాకారేన. ఏతేన ఇమిస్సా యోజనాయ ఆకారత్థో ఏవం-సద్దో గహితోతి దీపేతి. పవత్తిభావప్పకాసనన్తి పవత్తియా అత్థితాపకాసనం. సుతన్తి ధమ్మప్పకాసనన్తి యస్మిం ఆరమ్మణే వుత్తప్పకారా విఞ్ఞాణవీథి నానప్పకారేన పవత్తా, తస్స ధమ్మత్తా వుత్తం, న సుత-సద్దస్స ధమ్మత్థత్తా. వుత్తస్సేవత్థస్స పాకటీకరణం ‘‘అయం హేత్థా’’తిఆది. తత్థ విఞ్ఞాణవీథియాతి కరణత్థే కరణవచనం, మయాతి కత్తుఅత్థే.

ఏవన్తి నిద్దిసితబ్బప్పకాసనన్తి నిదస్సనత్థమేవం సద్దం గహేత్వా వుత్తం నిదస్సేతబ్బస్స నిద్దిసితబ్బత్తాభావాభావతో. తేన ఏవం-సద్దేన సకలమ్పి సుత్తం పచ్చామట్ఠన్తి దస్సేతి. సుత-సద్దస్స కిరియాసద్దత్తా సవనకిరియాయ చ సాధారణవిఞ్ఞాణప్పబన్ధపటిబద్ధత్తా తత్థ చ పుగ్గలవోహారోతి వుత్తం ‘‘సుతన్తి పుగ్గలకిచ్చప్పకాసన’’న్తి. న హి పుగ్గలవోహారరహితే ధమ్మప్పబన్ధే సవనకిరియా లబ్భతీతి.

యస్స చిత్తసన్తానస్సాతిఆదిపి ఆకారత్థమేవ ఏవం-సద్దం గహేత్వా పురిమయోజనాయ అఞ్ఞథా అత్థయోజనం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ ఆకారపఞ్ఞత్తీతి ఉపాదాపఞ్ఞత్తి ఏవ ధమ్మానం పవత్తిఆకారుపాదానవసేన తథా వుత్తా. సుతన్తి విసయనిద్దేసోతి సోతబ్బభూతో ధమ్మో సవనకిరియాకత్తుపుగ్గలస్స సవనకిరియావసేన పవత్తిట్ఠానన్తి కత్వా వుత్తం. చిత్తసన్తానవినిముత్తస్స పరమత్థతో కస్సచి కత్తు అభావేపి సద్దవోహారేన బుద్ధిపరికప్పితభేదవచనిచ్ఛాయ చిత్తసన్తానతో అఞ్ఞం వియ తంసమఙ్గిం కత్వా వుత్తం ‘‘చిత్తసన్తానేన తంసమఙ్గీనో’’తి. సవనకిరియావిసయోపి సోతబ్బధమ్మో సవనకిరియావసేన పవత్తచిత్తసన్తానస్స ఇధ పరమత్థతో కత్తుభావతో, సవనవసేన చిత్తప్పవత్తియా ఏవ వా సవనకిరియాభావతో తంకిరియాకత్తు చ విసయో హోతీతి వుత్తం ‘‘తంసమఙ్గీనో కత్తువిసయే’’తి. సుతాకారస్స చ థేరస్స సమ్మానిచ్ఛితభావతో ఆహ ‘‘గహణసన్నిట్ఠాన’’న్తి. ఏతేన వా అవధారణత్థం ఏవం-సద్దం గహేత్వా అయమత్థయోజనా కతాతి దట్ఠబ్బం.

పుబ్బే సుతానం నానావిహితానం సుత్తసఙ్ఖాతానం అత్థబ్యఞ్జనానం ఉపధారితరూపస్స ఆకారస్స నిదస్సనస్స, అవధారణస్స వా పకాసనసభావో ఏవం-సద్దోతి తదాకారాదిఉపధారణస్స పుగ్గలపఞ్ఞత్తియా ఉపాదానభూతధమ్మప్పబన్ధబ్యాపారతాయ వుత్తం ‘‘ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో’’తి. సవనకిరియా పన పుగ్గలవాదినోపి విఞ్ఞాణనిరపేక్ఖా నత్థీతి విసేసతో విఞ్ఞాణబ్యాపారోతి ఆహ ‘‘సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో’’తి. మేతి సద్దప్పవత్తియా ఏకన్తేనేవ సత్తవిసయత్తా విఞ్ఞాణకిచ్చస్స చ తత్థేవ సమోదహితబ్బతో ‘‘మేతి ఉభయకిచ్చయుత్తపుగ్గలనిద్దేసో’’తి వుత్తం. అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తివిజ్జమానపఞ్ఞత్తిసభావా యథాక్కమం ఏవం-సద్దసుత-సద్దానం అత్థాతి తే తథారూప-పఞ్ఞత్తి-ఉపాదానభూత-ధమ్మప్పబన్ధబ్యాపారభావేన దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో, సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో’’తి. ఏత్థ చ కరణకిరియాకత్తుకమ్మ-విసేసప్పకాసనవసేన పుగ్గలబ్యాపారవిసయ-పుగ్గలబ్యాపారనిదస్సనవసేన గహణాకారగాహకతబ్బిసయవిసేసనిద్దేసవసేన కత్తుకరణబ్యాపార-కత్తునిద్దేసవసేన చ దుతియాదయో చతస్సో అత్థయోజనా దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

సబ్బస్సపి సద్దాధిగమనీయస్స అత్థస్స పఞ్ఞత్తిముఖేనేవ పటిపజ్జితబ్బత్తా సబ్బపఞ్ఞత్తీనఞ్చ విజ్జమానాదివసేన ఛసు పఞ్ఞత్తిభేదేసు అన్తోగధత్తా తేసు ‘‘ఏవ’’న్తిఆదీనం పఞ్ఞత్తీనం సరూపం నిద్ధారేన్తో ఆహ ‘‘ఏవన్తి చ మేతి చా’’తిఆది. తత్థ ఏవన్తి చ మేతి చ వుచ్చమానస్స అత్థస్స ఆకారాదినో ధమ్మానం అసలక్ఖణభావతో అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తిభావోతి ఆహ ‘‘సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తీ’’తి. తత్థ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేనాతి భూతత్థఉత్తమత్థవసేన. ఇదం వుత్తం హోతి – యో మాయామరీచిఆదయో వియ అభూతత్థో, అనుస్సవాదీహి గహేతబ్బో వియ అనుత్తమత్థో చ న హోతి, సో రూపసద్దాదిసభావో, రుప్పనానుభవనాదిసభావో వా అత్థో సచ్చికట్ఠో పరమత్థో చాతి వుచ్చతి, న తథా ఏవం మేతి పదానం అత్థోతి. ఏతమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘కిఞ్హేత్థత’’న్తిఆది వుత్తం. సుతన్తి పన సద్దాయతనం సన్ధాయాహ ‘‘విజ్జమానపఞ్ఞత్తీ’’తి. తేనేవ హి ‘‘యఞ్హి తం ఏత్థ సోతేన ఉపలద్ధ’’న్తి వుత్తం. సోతద్వారానుసారేన ఉపలద్ధన్తి పన వుత్తే అత్థబ్యఞ్జనాది సబ్బం లబ్భతీతి. తం తం ఉపాదాయ వత్తబ్బతోతి సోతపథమాగతే ధమ్మే ఉపాదాయ తేసం ఉపధారితాకారాదినో పచ్చామసనవసేన ఏవన్తి, ససన్తతిపరియాపన్నే ఖన్ధే ఉపాదాయ మేతి వత్తబ్బత్తాతి అత్థో. దిట్ఠాదిసభావరహితే సద్దాయతనే పవత్తమానోపి సుతవోహారో ‘‘దుతియం తతియ’’న్తిఆదికో వియ పఠమాదీని దిట్ఠముతవిఞ్ఞాతే అపేక్ఖిత్వా పవత్తోతి ఆహ ‘‘దిట్ఠాదీని ఉపనిధాయ వత్తబ్బతో’’తి. అసుతం న హోతీతి హి సుతన్తి పకాసితోయమత్థోతి.

అత్తనా పటివిద్ధా సుత్తస్స పకారవిసేసా ఏవన్తి థేరేన పచ్చామట్ఠాతి ఆహ ‘‘అసమ్మోహం దీపేతీ’’తి. నానప్పకారపటివేధసమత్థో హోతీతి ఏతేన వక్ఖమానస్స సుత్తస్స నానప్పకారతం దుప్పటివిజ్ఝతఞ్చ దస్సేతి. సుతస్స అసమ్మోసం దీపేతీతి సుతాకారస్స యాథావతో దస్సియమానత్తా వుత్తం. అసమ్మోహేనాతి సమ్మోహాభావేన, పఞ్ఞాయ ఏవ వా సవనకాలసమ్భూతాయ తదుత్తరకాలపఞ్ఞాసిద్ధి. ఏవం అసమ్మోసేనాతి ఏత్థాపి వత్తబ్బం. బ్యఞ్జనానం పటివిజ్ఝితబ్బో ఆకారో నాతిగమ్భీరో యథాసుతధారణమేవ తత్థ కరణీయన్తి సతియా బ్యాపారో అధికో, పఞ్ఞా తత్థ గుణీభూతాతి వుత్తం ‘‘పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయా’’తిఆది పఞ్ఞాయ పుబ్బఙ్గమాతి కత్వా. పుబ్బఙ్గమతా చేత్థ పధానతా ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా’’తిఆదీసు వియ. పుబ్బఙ్గమతాయ వా చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు ఆవజ్జనాదీనం వియ అప్పధానత్తే పఞ్ఞా పుబ్బఙ్గమా ఏతిస్సాతి అయమ్పి అత్థో యుజ్జతి, ఏవం సతి పుబ్బఙ్గమాయాతి ఏత్థాపి వుత్తవిపరియాయేన యథాసమ్భవం అత్థో వేదితబ్బో. అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్సాతి అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణస్స, సఙ్కాసన-పకాసన-వివరణ-విభజన-ఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తివసేన ఛహి అత్థపదేహి, అక్ఖరపదబ్యఞ్జనాకారనిరుత్తినిద్దేసవసేన ఛహి బ్యఞ్జనపదేహి చ సమన్నాగతస్సాతి వా అత్థో దట్ఠబ్బో.

యోనిసో మనసికారం దీపేతి ఏవం-సద్దేన వుచ్చమానానం ఆకారనిదస్సనావధారణత్థానం అవిపరీతసద్ధమ్మవిసయత్తాతి అధిప్పాయో. అవిక్ఖేపం దీపేతీతి ‘‘ఓఘతరణసుత్తం కత్థ భాసిత’’న్తిఆదిపుచ్ఛావసేన పకరణప్పవత్తస్స వక్ఖమానస్స సుత్తస్స సవనం సమాధానమన్తరేన న సమ్భవతీతి కత్వా వుత్తం. విక్ఖిత్తచిత్తస్సాతిఆది తస్సేవత్థస్స సమత్థనవసేన వుత్తం. సబ్బసమ్పత్తియాతి అత్థబ్యఞ్జనదేసక-పయోజనాదిసమ్పత్తియా. అవిపరీతసద్ధమ్మవిసయేహి వియ ఆకారనిదస్సనావధారణత్థేహి యోనిసోమనసికారస్స, సద్ధమ్మస్సవనేన వియ చ అవిక్ఖేపస్స యథా యోనిసోమనసికారేన ఫలభూతేన అత్తసమ్మాపణిధిపుబ్బేకతపుఞ్ఞతానం సిద్ధి వుత్తా తదవినాభావతో, ఏవం అవిక్ఖేపేనేవ ఫలభూతేన కారణభూతానం సద్ధమ్మస్సవనసప్పురిసూపనిస్సయానం సిద్ధి దస్సేతబ్బా సియా అస్సుతవతో సప్పురిసూపనిస్సయరహితస్స చ తదభావతో. ‘‘న హి విక్ఖిత్తచిత్తో’’తిఆదినా సమత్థనవచనేన పన అవిక్ఖేపేన కారణభూతేన సప్పురిసూపనిస్సయేన చ ఫలభూతస్స సద్ధమ్మస్సవనస్స సిద్ధి దస్సితా. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో యుత్తో సియా, సద్ధమ్మస్సవనసప్పురిసూపనిస్సయా న ఏకన్తేన అవిక్ఖేపస్స కారణం బాహిరఙ్గత్తా. అవిక్ఖేపో పన సప్పురిసూపనిస్సయో వియ సద్ధమ్మస్సవనస్స ఏకన్తకారణన్తి, ఏవమ్పి అవిక్ఖేపేన సప్పురిసూపనిస్సయసిద్ధిజోతనా న సమత్థితావ, నో న సమత్థితా విక్ఖిత్తచిత్తానం సప్పురిసపయిరూపాసనాభావస్స అత్థసిద్ధితో. ఏత్థ చ పురిమం ఫలేన కారణస్స సిద్ధిదస్సనం నదీపూరేన వియ ఉపరి వుట్ఠిసబ్భావస్స. దుతియం కారణేన ఫలస్స సిద్ధిదస్సనం దట్ఠబ్బం ఏకన్తవస్సినా వియ మేఘవుట్ఠానేన వుట్ఠిప్పవత్తియా.

భగవతో వచనస్స అత్థబ్యఞ్జనపభేద-పరిచ్ఛేదవసేన సకలసాసనసమ్పత్తి-ఓగాహనాకారో నిరవసేసపరహిత-పారిపూరికారణన్తి వుత్తం ‘‘ఏవం భద్దకో ఆకారో’’తి. యస్మా న హోతీతి సమ్బన్ధో. పచ్ఛిమచక్కద్వయసమ్పత్తిన్తి అత్తసమ్మాపణిధి-పుబ్బేకతపుఞ్ఞతా-సఙ్ఖాతం గుణద్వయం. అపరాపరవుత్తియా చేత్థ చక్కభావో, చరన్తి ఏతేహి సత్తా, సమ్పత్తిభవేసూతి వా. యే సన్ధాయ వుత్తం ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సానం చతుచక్కం వత్తతీ’’తిఆది (అ. ని. ౪.౩౧). పురిమపచ్ఛిమభావో చేత్థ దేసనక్కమవసేన దట్ఠబ్బో. పచ్ఛిమచక్కద్వయసిద్ధియాతి పచ్ఛిమచక్కద్వయస్స చ అత్థితాయ. సమ్మాపణిహితత్తో పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞో సుద్ధాసయో హోతి తదసుద్ధిహేతూనం కిలేసానం దూరీభావతోతి ఆహ ‘‘ఆసయసుద్ధి సిద్ధా హోతీ’’తి. తథా హి వుత్తం – ‘‘సమ్మాపణిహితం చిత్తం, సేయ్యసో నం తతో కరే’’తి (ధ. ప. ౪౩) ‘‘కతపుఞ్ఞోసి, త్వం ఆనన్ద, పధానమనుయుఞ్జ, ఖిప్పం హోహిసి అనాసవో’’తి (దీ. ని. ౨.౨౦౭) చ. తేనేవాహ ‘‘ఆసయసుద్ధియా అధిగమబ్యత్తిసిద్ధీ’’తి. పయోగసుద్ధియాతి యోనిసోమనసికారపుబ్బఙ్గమస్స ధమ్మస్సవనపయోగస్స విసదభావేన. తథా చాహ ‘‘ఆగమబ్యత్తిసిద్ధీ’’తి, సబ్బస్స వా కాయవచీపయోగస్స నిద్దోసభావేన. పరిసుద్ధకాయవచీపయోగో హి విప్పటిసారాభావతో అవిక్ఖిత్తచిత్తో పరియత్తియం విసారదో హోతీతి.

నానప్పకారపటివేధదీపకేనాతిఆదినా అత్థబ్యఞ్జనేసు థేరస్స ఏవం-సద్దసుత-సద్దానం అసమ్మోహాసమ్మోసదీపనతో చతుపటిసమ్భిదావసేన అత్థయోజనం దస్సేతి. తత్థ సోతబ్బభేదపటివేధదీపకేనాతి ఏతేన అయం సుత-సద్దో ఏవం-సద్దసన్నిధానతో, వక్ఖమానాపేక్ఖాయ వా సామఞ్ఞేనేవ సోతబ్బధమ్మవిసేసం ఆమసతీతి దీపేతి. మనోదిట్ఠీహి పరియత్తిధమ్మానం అనుపేక్ఖనసుప్పటివేధా విసేసతో మనసికారపటిబద్ధాతి తే వుత్తనయేన యోనిసోమనసికారదీపకేన ఏవం సద్దేన యోజేత్వా, సవనధారణవచీపరిచయా పరియత్తిధమ్మానం విసేసేన సోతావధానపటిబద్ధాతి తే వుత్తనయేన అవిక్ఖేపదీపకేన సుత-సద్దేన యోజేత్వా దస్సేన్తో సాసనసమ్పత్తియా ధమ్మస్సవనే ఉస్సాహం జనేతి. తత్థ ధమ్మాతి పరియత్తిధమ్మా. మనసా అనుపేక్ఖితాతి ‘‘ఇధ సీలం కథితం, ఇధ సమాధి, ఇధ పఞ్ఞా, ఏత్తకా ఏత్థ అనుసన్ధియో’’తిఆదినా నయేన మనసా అనుపేక్ఖితా. దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధాతి నిజ్ఝానక్ఖన్తి భూతాయ, ఞాతపరిఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ వా దిట్ఠియా తత్థ తత్థ వుత్తరూపారూపధమ్మే ‘‘ఇతి రూపం, ఏత్తకం రూప’’న్తిఆదినా సుట్ఠు వవత్థపేత్వా పటివిద్ధా.

సకలేన వచనేనాతి పుబ్బే తీహి పదేహి విసుం విసుం యోజితత్తా వుత్తం. అత్తనో అదహన్తోతి ‘‘మమేద’’న్తి అత్తని అట్ఠపేన్తో. భుమ్మత్థే చేతం సామివచనం. అసప్పురిసభూమిన్తి అకతఞ్ఞుతం. ‘‘ఇధేకచ్చో పాపభిక్ఖు తథాగతప్పవేదితం ధమ్మవినయం పరియాపుణిత్వా అత్తనో దహతీ’’తి (పారా. ౧౯౫) ఏవం వుత్తం అనరియవోహారావత్థం, సా ఏవ అనరియవోహారావత్థా అసద్ధమ్మో. నను చ ఆనన్దత్థేరస్స ‘‘మమేదం వచన’’న్తి అధిమానస్స, మహాకస్సపత్థేరాదీనఞ్చ తదాసఙ్కాయ అభావతో అసప్పురిసభూమి-సమతిక్కమాదివచనం నిరత్థకన్తి? నయిదమేవం. ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి వదన్తేన అయమ్పి అత్థో విభావితోతి దస్సనతో. కేచి పన ‘‘దేవతానం పరివితక్కాపేక్ఖం తథావచనన్తి ఏదిసీ చోదనా అనవకాసా’’తి వదన్తి. తస్మిం కిర ఖణే ఏకచ్చానం దేవతానం ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది ‘‘భగవా చ పరినిబ్బుతో, అయఞ్చ ఆయస్మా దేసనాకుసలో ఇదాని ధమ్మం దేసేతి, సక్యకులప్పసుతో తథాగతస్స భాతా చూళపితుపుత్తో. కిం ను ఖో సయం సచ్ఛికతం ధమ్మం దేసేతి? ఉదాహు భగవతో ఏవ వచనం యథాసుత’’న్తి, ఏవం తదాసఙ్కితప్పకారతో అసప్పురిసభూమిసమోక్కమాదితో అతిక్కమాది విభావితన్తి. అప్పేతీతి నిదస్సేతి. దిట్ఠధమ్మిక-సమ్పరాయిక-పరమత్థేసు యథారహం సత్తే నేతీతి నేత్తి, ధమ్మో ఏవ నేత్తి ధమ్మనేత్తి.

దళ్హతరనివిట్ఠా విచికిచ్ఛా కఙ్ఖా, నాతిసంసప్పనా మతిభేదమత్తా విమతి. అస్సద్ధియం వినాసేతీతి భగవతా భాసితత్తా సమ్ముఖావస్స పటిగ్గహితత్తా ఖలితదురుత్తాదిగహణదోసాభావతో చ. ఏత్థ చ పఠమాదయో తిస్సో అత్థయోజనా ఆకారాదిఅత్థేసు అగ్గహితవిసేసమేవ ఏవం-సద్దం గహేత్వా దస్సితా, తతో పరా చతస్సో ఆకారత్థమేవ ఏవం-సద్దం గహేత్వా విభావితా. పచ్ఛిమా పన తిస్సో యథాక్కమం ఆకారత్థం నిదస్సనత్థం అవధారణత్థఞ్చ ఏవం-సద్దం గహేత్వా యోజితాతి దట్ఠబ్బం.

ఏక-సద్దో అఞ్ఞసేట్ఠఅసహాయసఙ్ఖయాదీసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చ, ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞన్తి ఇత్థేకే అభివదన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౨౭) అఞ్ఞత్థే దిస్సతి. ‘‘చేతసో ఏకోదిభావ’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౨౮; పారా. ౧౧) సేట్ఠే, ‘‘ఏకో వూపకట్ఠో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౪౦౫) అసహాయే, ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౨౯) సఙ్ఖయాయం. ఇధాపి సఙ్ఖయాయన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఏకన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో’’తి. కాలఞ్చ సమయఞ్చాతి యుత్తకాలఞ్చ పచ్చయసామగ్గిఞ్చ. ఖణోతి ఓకాసో. తథాగతుప్పాదాదికో హి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఓకాసో తప్పచ్చయస్స పటిలాభహేతుత్తా. ఖణో ఏవ చ సమయో, యో ఖణోతి చ సమయోతి చ వుచ్చతి, సో ఏకో ఏవాతి హి అత్థో. మహాసమయోతి మహాసమూహో. సమయోపి ఖోతి సిక్ఖాపదపూరణస్స హేతుపి. సమయప్పవాదకేతి దిట్ఠిప్పవాదకే. తత్థ హి నిసిన్నా తిత్థియా అత్తనో అత్తనో సమయం పవదన్తి. అత్థాభిసమయాతి హితపటిలాభా. అభిసమేతబ్బోతి అభిసమయో, అభిసమయో అత్థో అభిసమయత్థోతి పీళనాదీని అభిసమేతబ్బభావేన ఏకీభావం ఉపనేత్వా వుత్తాని. అభిసమయస్స వా పటివేధస్స విసయభూతో అత్థో అభిసమయత్థోతి తానేవ తథా ఏకత్తేన వుత్తాని. తత్థ పీళనం దుక్ఖసచ్చస్స తంసమఙ్గినో హింసనం అవిప్ఫారికతాకరణం, సన్తాపో దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన సన్తాపనం పరిదహనం.

తత్థ సహకారికారణం సన్నిజ్ఝం సమేతి సమవేతీతి సమయో, సమవాయో. సమేతి సమాగచ్ఛతి ఏత్థ మగ్గబ్రహ్మచరియం తదాధారపుగ్గలేహీతి సమయో, ఖణో. సమేతి ఏత్థ, ఏతేన వా సంగచ్ఛతి సత్తో, సభావధమ్మో వా సహజాతాదీహి, ఉప్పాదాదీహి వాతి సమయో, కాలో. ధమ్మప్పవత్తిమత్తతాయ అత్థతో అభూతోపి హి కాలో ధమ్మప్పవత్తియా అధికరణం కరణం వియ చ పరికప్పనామత్తసిద్ధేన రూపేన వోహరీయతీతి. సమం, సహ వా అవయవానం అయనం పవత్తి అవట్ఠానన్తి సమయో, సమూహో యథా ‘‘సముదాయో’’తి. అవయవసహావట్ఠానమేవ హి సమూహోతి. అవసేసపచ్చయానం సమాగమే ఏతి ఫలం ఏతస్మా ఉప్పజ్జతి పవత్తతి చాతి సమయో, హేతు యథా ‘‘సముదయో’’తి. సమేతి సంయోజనభావతో సమ్బన్ధో ఏతి అత్తనో విసయే పవత్తతి, దళ్హగ్గహణభావతో వా సంయుత్తా అయన్తి పవత్తన్తి సత్తా యథాభినివేసం ఏతేనాతి సమయో, దిట్ఠి. దిట్ఠిసంయోజనేన హి సత్తా అతివియ బజ్ఝన్తీతి. సమితి సంగతి సమోధానన్తి సమయో, పటిలాభో. సమస్స నిరోధస్స యానం, సమ్మా వా యానం అపగమో అపవత్తి సమయో, పహానం. అభిముఖం ఞాణేన సమ్మా ఏతబ్బో అధిగన్తబ్బోతి అభిసమయో, ధమ్మానం అవిపరీతో సభావో. అభిముఖభావేన సమ్మా ఏతి గచ్ఛతి బుజ్ఝతీతి అభిసమయో, ధమ్మానం అవిపరీతసభావావబోధో. ఏవం తస్మిం తస్మిం అత్థే సమయసద్దప్పవత్తి వేదితబ్బా. సమయసద్దస్స అత్థుద్ధారే అభిసమయసద్దస్స ఉదాహరణం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అస్సాతి సమయసద్దస్స. కాలో అత్థో సమవాయాదీనం అత్థానం ఇధ అసమ్భవతో దేసదేసకపరిసానం వియ సుత్తస్స నిదానభావేన కాలస్స అపదిసితబ్బతో చ.

కస్మా పనేత్థ అనియమితవసేనేవ కాలో నిద్దిట్ఠో? న ఉతుసంవచ్ఛరాదివసేన నియమితోతి ఆహ ‘‘తత్థ కిఞ్చాపీ’’తిఆది. ఉతుసంవచ్ఛరాదివసేన నియమం అకత్వా సమయసద్దస్స వచనే అయమ్పి గుణో లద్ధో హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘యే వా ఇమే’’తిఆదిమాహ. సామఞ్ఞజోతనా హి విసేసే అవతిట్ఠతీతి. తత్థ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో దేవసికం ఝానఫలసమాపత్తీహి వీతినామనకాలో, విసేసతో సత్తసత్తాహాని. సుప్పకాసాతి దససహస్సిలోకధాతుపకమ్పన-ఓభాసపాతుభావాదీహి పాకటా. యథావుత్తప్పభేదేసు ఏవ సమయేసు ఏకదేసం పకారన్తరేహి సఙ్గహేత్వా దస్సేతుం ‘‘యో చాయ’’న్తిఆదిమాహ. తథా హి ఞాణకిచ్చసమయో, అత్తహితపటిపత్తిసమయో చ అభిసమ్బోధిసమయో, అరియతుణ్హీభావసమయో, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో, కరుణాకిచ్చపరహితపటిపత్తిధమ్మీకథాసమయా, దేసనాసమయో ఏవ.

కరణవచనేన నిద్దేసో కతోతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి అభిధమ్మతదఞ్ఞసుత్తపదవినయేసు. తథాతి భుమ్మకరణేహి. అధికరణత్థో ఆధారత్థో. భావో నామ కిరియా, తాయ కిరియన్తరలక్ఖణం భావేనభావలక్ఖణం. తత్థ యథా కాలో సభావధమ్మపరిచ్ఛిన్నో సయం పరమత్థతో అవిజ్జమానోపి ఆధారభావేన పఞ్ఞాతో తఙ్ఖణప్పవత్తానం తతో పుబ్బే పరతో చ అభావతో ‘‘పుబ్బణ్హే జాతో, సాయన్హే గచ్ఛతీ’’తి చ ఆదీసు, సమూహో చ అవయవవినిముత్తో విసుం అవిజ్జమానోపి కప్పనామత్తసిద్ధో అవయవానం ఆధారభావేన పఞ్ఞాపీయతి యథా ‘‘రుక్ఖే సాఖా, యవరాసియం సమ్భూతో’’తిఆదీసు, ఏవం ఇధాపీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అధికరణఞ్హి…పే… ధమ్మాన’’న్తి. యస్మిం కాలే, ధమ్మపుఞ్జే వా కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మిం ఏవ కాలే ధమ్మపుఞ్జే చ ఫస్సాదయోపి హోన్తీతి అయం హి తత్థ అత్థో. యథా చ ‘‘గావీసు దుయ్హమానాసు గతో, దుద్ధాసు ఆగతో’’తి దోహనకిరియాయ గమనకిరియా లక్ఖీయతి, ఏవం ఇధాపి యస్మిం సమయే, తస్మిం సమయేతి చ వుత్తే ‘‘సతీ’’తి అయమత్థో విఞ్ఞాయమానో ఏవ హోతి పదత్థస్స సత్తావిరహాభావతోతి సమయస్స సత్తాకిరియాయ చిత్తస్స ఉప్పాదకిరియా ఫస్సాదిభవనకిరియా చ లక్ఖీయతి. యస్మిం సమయేతి యస్మిం నవమే ఖణే, యస్మిం యోనిసోమనసికారాదిహేతుమ్హి, పచ్చయసమవాయే వా సతి కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మింయేవ ఖణే, హేతుమ్హి, పచ్చయసమవాయే వా ఫస్సాదయోపి హోన్తీతి ఉభయత్థ సమయసద్దే భుమ్మనిద్దేసో కతో లక్ఖణభూతభావయుత్తోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఖణ…పే… లక్ఖీయతీ’’తి.

హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి ‘‘అన్నేన వసతి, విజ్జాయ వసతి, ఫరసునా ఛిన్దతి, కుదాలేన ఖణతీ’’తిఆదీసు వియ. వీతిక్కమఞ్హి సుత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా ఓతిణ్ణవత్థుకం పుగ్గలం పటిపుచ్ఛిత్వా విగరహిత్వా చ తం తం వత్థుఓతిణ్ణకాలం అనతిక్కమిత్వా తేనేవ కాలేన సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞపేన్తో భగవా విహరతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో తతియపారాజికాదీసు వియ.

అచ్చన్తమేవ ఆరమ్భతో పట్ఠాయ యావ దేసనానిట్ఠానం. పరహితపటిపత్తిసఙ్ఖాతేన కరుణావిహారేన. తదత్థజోతనత్థన్తి అచ్చన్తసంయోగత్థజోతనత్థం. ఉపయోగనిద్దేసో కతో యథా ‘‘మాసం సజ్ఝాయతీ’’తి. పోరాణాతి అట్ఠకథాచరియా. అభిలాపమత్తభేదోతి వచనమత్తేన విసేసో. తేన సుత్తవినయేసు విభత్తిబ్యత్తయో కతోతి దస్సేతి.

సేట్ఠన్తి సేట్ఠవాచకం వచనం ‘‘సేట్ఠ’’న్తి వుత్తం సేట్ఠగుణసహచరణతో, తథా ‘‘ఉత్తమ’’న్తి ఏత్థాపి. గారవయుత్తోతి గరుభావయుత్తో గరుగుణయోగతో, గరుకరణారహతాయ వా గారవయుత్తో. వుత్తోయేవ, న పన ఇధ వత్తబ్బో విసుద్ధిమగ్గస్స ఇమిస్సా అట్ఠకథాయ ఏకదేసభావతోతి అధిప్పాయో.

అపరో నయో (ఇతివు. అట్ఠ. నిదానవణ్ణనా; సారత్థ. టీ. ౧.౧.వేరఞ్జకణ్డవణ్ణనా; విసుద్ధి. మహాటీ. ౧.౧౪౪) – భాగవాతి భగవా, భతవాతి భగవా, భాగే వనీతి భగవా, భగే వనీతి భగవా, భత్తవాతి భగవా, భగే వమీతి భగవా, భాగే వమీతి భగవా.

‘‘భాగవా భతవా భాగే, భగే చ వని భత్తవా;

భగే వమి తథా భాగే, వమీతి భగవా జినో’’.

తత్థ కథం భాగవాతి భగవా? యే తే సీలాదయో ధమ్మక్ఖన్ధా గుణభాగా గుణకోట్ఠాసా, తే అనఞ్ఞసాధారణా నిరతిసయా తథాగతే అత్థి ఉపలబ్భన్తి. తథా హిస్స సీలం సమాధి పఞ్ఞా విముత్తి విముత్తిఞాణదస్సనం, హిరీ ఓత్తప్పం, సద్ధా వీరియం, సతి సమ్పజఞ్ఞం, సీలవిసుద్ధి దిట్ఠివిసుద్ధి, సమథో విపస్సనా, తీణి కుసలమూలాని, తీణి సుచరితాని, తయో సమ్మావితక్కా, తిస్సో అనవజ్జసఞ్ఞా, తిస్సో ధాతుయో, చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, చత్తారో అరియమగ్గా, చత్తారి అరియఫలాని, చతస్సో పటిసమ్భిదా, చతుయోనిపరిచ్ఛేదకఞాణాని, చత్తారో అరియవంసా, చత్తారి వేసారజ్జఞాణాని, పఞ్చ పధానియఙ్గాని, పఞ్చఙ్గికో సమ్మాసమాధి, పఞ్చఞాణికో సమ్మాసమాధి, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, పఞ్చ నిస్సారణీయా ధాతుయో, పఞ్చ విముత్తాయతనఞాణాని, పఞ్చ విముత్తిపరిపాచనీయా సఞ్ఞా, ఛ అనుస్సతిట్ఠానాని, ఛ గారవా, ఛ నిస్సారణీయా ధాతుయో, ఛ సతతవిహారా, ఛ అనుత్తరియాని, ఛ నిబ్బేధభాగియా సఞ్ఞా, ఛ అభిఞ్ఞా, ఛ అసాధారణఞాణాని, సత్త అపరిహానియా ధమ్మా, సత్త అరియధమ్మా, సత్త అరియధనాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గా, సత్త సప్పురిసధమ్మా, సత్త నిజ్జరవత్థూని, సత్త సఞ్ఞా, సత్తదక్ఖిణేయ్యపుగ్గలదేసనా, సత్తఖీణాసవబలదేసనా, అట్ఠపఞ్ఞాపటిలాభహేతుదేసనా అట్ఠ సమ్మత్తాని, అట్ఠలోకధమ్మాతిక్కమో, అట్ఠ ఆరమ్భవత్థూని, అట్ఠఅక్ఖణదేసనా, అట్ఠ మహాపురిసవితక్కా, అట్ఠఅభిభాయతనదేసనా, అట్ఠ విమోక్ఖా, నవ యోనిసోమనసికారమూలకా ధమ్మా, నవ పారిసుద్ధిపధానియఙ్గాని, నవసత్తావాసదేసనా, నవ ఆఘాతపటివినయా, నవ సఞ్ఞా, నవనానత్తా, నవ అనుపుబ్బవిహారా, దస నాథకరణా ధమ్మా, దస కసిణాయతనాని, దస కుసలకమ్మపథా, దస సమ్మత్తాని, దస అరియవాసా, దస అసేక్ఖధమ్మా, దస తథాగతబలాని, ఏకాదస మేత్తానిసంసా, ద్వాదస ధమ్మాచక్కాకారా, తేరస ధుతగుణా, చుద్దస బుద్ధఞాణాని, పఞ్చదస విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా, సోళసవిధా ఆనాపానస్సతి, సోళస అపరన్తపనీయా ధమ్మా, అట్ఠారస బుద్ధధమ్మా, ఏకూనవీసతి పచ్చవేక్ఖణఞాణాని, చతుచత్తాలీస ఞాణవత్థూని, పఞ్ఞాస ఉదయబ్బయఞాణాని, పరోపఞ్ఞాస కుసలా ధమ్మా, సత్తసత్తతి ఞాణవత్థూని, చతువీసతికోటిసతసహస్ససఙ్ఖసమాపత్తిసఞ్చారిమహావజిరఞాణం, అనన్తనయసమన్తపట్ఠాన-పవిచయ-పచ్చవేక్ఖణదేసనాఞాణాని, తథా అనన్తాసు లోకధాతూసు అనన్తానం సత్తానం ఆసయాదివిభావనఞాణాని చాతి ఏవమాదయో అనన్తాపరిమాణభేదా అనఞ్ఞసాధారణా నిరతిసయా గుణభాగా గుణకోట్ఠాసా సంవిజ్జన్తి ఉపలబ్భన్తి, తస్మా యథావుత్తవిభాగా గుణభాగా అస్స అత్థీతి ‘‘భాగవా’’తి వత్తబ్బే ఆకారస్స రస్సత్తం కత్వా ‘‘భగవా’’తి వుత్తో. ఏవం తావ భాగవాతి భగవా.

‘‘యస్మా సీలాదయో సబ్బే, గుణభాగా అసేసతో;

విజ్జన్తి సుగతే తస్మా, భగవాతి పవుచ్చతి’’.

కథం భతవాతి భగవా? యే తే సబ్బలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నేహి మనుస్సత్తాదికే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా సమ్మాసమ్బోధియా కతమహాభినీహారేహి మహాబోధిసత్తేహి పరిపూరితబ్బా దానపారమీ, సీల, నేక్ఖమ్మ, పఞ్ఞా, వీరియ, ఖన్తి, సచ్చ, అధిట్ఠాన, మేత్తా, ఉపేక్ఖాపారమీతి దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియోతి సమతింస పారమియో, దానాదీని చత్తారి సఙ్గహవత్థూని, సచ్చాదీని చత్తారి అధిట్ఠానాని, అఙ్గపరిచ్చాగో, జీవిత, రజ్జ, పుత్త, దారపరిచ్చాగోతి పఞ్చ మహాపరిచ్చాగా, పుబ్బయోగో, పుబ్బచరియా, ధమ్మక్ఖానం, ఞాతత్థచరియా, లోకత్థచరియా, బుద్ధిచరియాతి ఏవమాదయో, సఙ్ఖేపతో వా సబ్బే పుఞ్ఞఞాణసమ్భారా బుద్ధకరధమ్మా, తే మహాభినీహారతో పట్ఠాయ కప్పానం సతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని యథా హానభాగియా సంకిలేసభాగియా ఠితిభాగియా వా న హోన్తి, అథ ఖో ఉత్తరుత్తరి విసేసభాగియావ హోన్తి, ఏవం సక్కచ్చం నిరన్తరం అనవసేసతో భతా సమ్భతా అస్స అత్థీతి ‘‘భతవా’’తి వత్తబ్బే ‘‘భగవా’’తి వుత్తో నిరుత్తినయేన త-కారస్స గ-కారం కత్వా. అథ వా భతవాతి తేయేవ యథావుత్తే బుద్ధకరధమ్మే వుత్తనయేనేవ భరి, సమ్భరి, పరిపూరేసీతి అత్థో. ఏవమ్పి భతవాతి భగవా.

‘‘సమ్మాసమ్బోధియా సబ్బే, దానపారమిఆదికే;

సమ్భారే భతవా నాథో, తస్మాపి భగవా మతో’’.

కథం భాగే వనీతి భగవా? యే తే చతువీసతికోటిసతసహస్ససఙ్ఖా దేవసికం వళఞ్జనకసమాపత్తిభాగా, తే అనవసేసతో లోకహితత్థం అత్తనో చ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థం నిచ్చకప్పం వని, భజి, సేవి, బహులమకాసీతి భాగే వనీతి భగవా. అథ వా అభిఞ్ఞేయ్యధమ్మేసు కుసలాదీసు ఖన్ధాదీసు చ యే తే పరిఞ్ఞేయ్యాదివసేన సఙ్ఖేపతో వా చతుబ్బిధా అభిసమయభాగా, విత్థారతో పన ‘‘చక్ఖు పరిఞ్ఞేయ్యం సోతం…పే… జరామరణం పరిఞ్ఞేయ్య’’న్తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౨౧) అనేకే పరిఞ్ఞేయ్యభాగా, ‘‘చక్ఖుస్స సముదయో పహాతబ్బో…పే… జరామరణస్స సముదయో పహాతబ్బో’’తిఆదినా పహాతబ్బభాగా, ‘‘చక్ఖుస్స నిరోధో…పే… జరామరణస్స నిరోధో సచ్ఛికాతబ్బో’’తిఆదినా సచ్ఛికాతబ్బభాగా, ‘‘చక్ఖునిరోధగామినీపటిపదా’’తిఆదినా, ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తిఆదినా చ అనేకభేదా భావేతబ్బభాగా చ ధమ్మా, తే సబ్బే వని, భజి, యథారహం గోచరభావనాసేవనానం వసేన సేవి. ఏవమ్పి భాగే వనీతి భగవా. అథ వా ‘‘యే ఇమే సీలాదయో ధమ్మక్ఖన్ధా సావకేహి సాధారణా గుణకోట్ఠాసా గుణభాగా, కిన్తి ను ఖో తే వినేయ్యసన్తానేసు పతిట్ఠపేయ్య’’న్తి మహాకరుణాయ వని అభిపత్థయి, సా చస్స అభిపత్థనా యథాధిప్పేతఫలావహా అహోసి. ఏవమ్పి భాగే వనీతి భగవా.

‘‘యస్మా ఞేయ్యసమాపత్తి-గుణభాగే తథాగతో;

భజి పత్థయి సత్తానం, హితాయ భగవా తతో’’.

కథం భగే వనీతి భగవా? సమాసతో తావ కతపుఞ్ఞేహి పయోగసమ్పన్నేహి యథావిభవం భజీయన్తీతి భగా, లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తియో. తత్థ లోకియే తావ తథాగతో సమ్మాసమ్బోధితో పుబ్బే బోధిసత్తభూతో పరముక్కంసగతే, వని, భజి, సేవి, యత్థ పతిట్ఠాయ నిరవసేసతో బుద్ధకరధమ్మే సమన్నానేన్తో బుద్ధధమ్మే పరిపాచేసి, బుద్ధభూతో పన తే నిరవజ్జేసు ఉపసంహితే అనఞ్ఞసాధారణే లోకుత్తరేపి, వని, భజి, సేవి, విత్థారతో పన పదేసరజ్జ-ఇస్సరియచక్కవత్తిసమ్పత్తి-దేవరజ్జసమ్పత్తిఆదివసేన ఝాన-విమోక్ఖ-సమాధిసమాపత్తి-ఞాణదస్సన-మగ్గభావనా-ఫలసచ్ఛి-కిరియాది-ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవసేన చ అనేకవిహితే అనఞ్ఞసాధారణే, భగే, వని, భజి, సేవి. ఏవమ్పి భగే వనీతి భగవా.

‘‘యా తా సమ్పత్తియో లోకే, యా చ లోకుత్తరా పుథు;

సబ్బా తా భజి సమ్బుద్ధో, తస్మాపి భగవా మతో’’.

కథం సత్తవాతి భగవా? భత్తా దళ్హభత్తికా అస్స బహూ అత్థీతి భత్తవా. తథాగతో హి మహాకరుణాసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాది-అపరిమితనిరుపమప్పభావ-గుణవిసేససమఙ్గిభావతో సబ్బసత్తుత్తమో, సబ్బానత్థపరిహారపుబ్బఙ్గమాయ నిరవసేసహితసుఖవిధానతప్పరాయ నిరతిసయాయ పయోగసమ్పత్తియా సదేవమనుస్సాయ పజాయ అచ్చన్తుపకారితాయ ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణఅసీతి అనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాది అనఞ్ఞసాధారణవిసేసపటిమణ్డితరూపకాయతాయ యథాభుచ్చగుణాధిగతేన ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినయప్పవత్తేన లోకత్తయబ్యాపినా సువిపులేన సువిసుద్ధేన చ థుతిఘోసేన సమన్నాగతత్తా ఉక్కంసపారమిప్పత్తాసు అప్పిచ్ఛతాసన్తుట్ఠిఆదీసు సుప్పతిట్ఠితభావతో దసబలచతువేసారజ్జాది-నిరతిసయగుణవిసేస-సమఙ్గీభావతో చ రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో, ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో, లూఖప్పమాణో లూఖప్పసన్నో, ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నోతి ఏవం చతుప్పమాణికే లోకసన్నివాసే సబ్బథాపి పసాదావహభావేన సమన్తపాసాదికత్తా అపరిమాణానం సత్తానం సదేవమనుస్సానం ఆదరబహుమానగారవాయతనతాయ పరమపేమసమ్భత్తిట్ఠానం. యే తస్స ఓవాదే పతిట్ఠితా అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతా హోన్తి, కేనచి అసంహారియా తేసం పసాదభత్తి సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా దేవేన వా మారేన వా బ్రహ్మునా వా. తథా హి తే అత్తనో జీవితపరిచ్చాగేపి తత్థ పసాదం న పరిచ్చజన్తి, తస్స వా ఆణం దళ్హభత్తిభావతో.

తేనేవాహ –

‘‘యో వే కతఞ్ఞూ కతవేది ధీరో;

కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతీ’’తి. (జా. ౨.౧౭.౭౮);

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, మహాసముద్దో ఠితధమ్మో వేలం నాతివత్తతి, ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యం మయా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తం మమ సావకా జీవితహేతుపి నాతిక్కమన్తీ’’తి (ఉదా. ౪౫; చూళవ. ౩౮౫) చ. –

ఏవం భత్తవాతి భగవా నిరుత్తినయేన ఏకస్స త-కారస్స లోపం కత్వా ఇతరస్స గ-కారం కత్వా.

‘‘గుణాతిసయయుత్తస్స, యస్మా లోకహితేసినో;

సమ్భత్తా బహవో సత్థు, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

కథం భగే వమీతి భగవా? యస్మా తథాగతో బోధిసత్తభూతోపి అపరిమాణాసు జాతీసు పారమియో పరిపూరేన్తో భగసఙ్ఖాతం సిరిం ఇస్సరియం యసఞ్చ వమి ఉగ్గిరి, ఖేళపిణ్డం వియ అనపేక్ఖో ఛడ్డయి, చరిమత్తభావేపి హత్థగతం చక్కవత్తిసిరిం దేవలోకాధిపచ్చసదిసం చతుదీపిస్సరియం చక్కవత్తిసమ్పత్తిసన్నిస్సయం సత్తరతనసముజ్జలం యసఞ్చ తిణాయపి అమఞ్ఞమానో నిరపేక్ఖో పహాయ అభినిక్ఖమిత్వా సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, తస్మా ఇమే సిరీఆదికే భగే వమీతి భగవా. అథ వా భాని నామ నక్ఖత్తాని, తేహి సమం గచ్ఛన్తి పవత్తన్తీతి భగా, సినేరుయుగన్ధరఉత్తరకురుహిమవన్తాదిభాజనలోకవిసేససన్నిస్సయా సోభా కప్పట్ఠియభావతో, తేపి భగవా వమి తన్నివాసిసత్తావాససమతిక్కమతో తప్పటిబద్ధఛన్దరాగప్పహానేన పజహీతి. ఏవమ్పి భగే వమీతి భగవా.

‘‘చక్కవత్తిసిరిం యస్మా, యసం ఇస్సరియం సుఖం;

పహాసి లోకచిత్తఞ్చ, సుగతో భగవా తతో’’.

కథం భాగే వమీతి భగవా? భాగా నామ సభాగధమ్మకోట్ఠాసా, తే ఖన్ధాయతనధాతాదివసేన, తత్థాపి రూపవేదనాదివసేన పథవియాదివసేన అతీతాదివసేన చ అనేకవిధా, తే చ భగవా సబ్బం పపఞ్చం సబ్బం యోగం సబ్బం గన్థం సబ్బం సంయోజనం సముచ్ఛిన్దిత్వా అమతధాతుం సమధిగచ్ఛన్తో వమి ఉగ్గిరి, అనపేక్ఖో ఛడ్డయి న పచ్చావమి. తథా హేస ‘‘సబ్బత్థకమేవ పథవిం ఆపం తేజం వాయం, చక్ఖుం సోతం ఘానం జివ్హం కాయం మనం, రూపే సద్దే గన్ధే రసే ఫోట్ఠబ్బే ధమ్మే, చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే… మనోవిఞ్ఞాణం, చక్ఖుసమ్ఫస్సం…పే… మనోసమ్ఫస్సం, చక్ఖుసమ్ఫస్సజం వేదనం…పే… మనోసమ్ఫస్సజం వేదనం, చక్ఖుసమ్ఫస్సజం సఞ్ఞం…పే… మనోసమ్ఫస్సజం సఞ్ఞం, చక్ఖుసమ్ఫస్సజం చేతనం…పే… మనోసమ్ఫస్సజం చేతనం, రూపతణ్హం…పే… ధమ్మతణ్హం, రూపవితక్కం…పే… ధమ్మవితక్కం, రూపవిచారం…పే… ధమ్మవిచార’’న్తిఆదినా అనుపదధమ్మవిభాగవసేనపి సబ్బేవ ధమ్మకోట్ఠాసే అనవసేసతో వమి ఉగ్గిరి, అనపేక్ఖపరిచ్చాగేన ఛడ్డయి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘యం తం, ఆనన్ద, చత్తం వన్తం ముత్తం పహీనం పటినిస్సట్ఠం, తం తథాగతో పున పచ్చావమిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౮౩). ఏవమ్పి భాగే వమీతి భగవా. అథ వా భాగే వమీతి సబ్బేపి కుసలాకుసలే సావజ్జానవజ్జే హీనపణీతే కణ్హసుక్కసప్పటిభాగే ధమ్మే అరియమగ్గఞాణముఖేన వమి ఉగ్గిరి, అనపేక్ఖో పరిచ్చజి పజహి, పరేసఞ్చ తథత్తాయ ధమ్మం దేసేసి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘ధమ్మాపి వో, భిక్ఖవే, పహాతబ్బా, పగేవ అధమ్మా (మ. ని. ౧.౨౪౦). కుల్లూపమం వో, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేస్సామి నిత్థరణత్థాయ, నో గహణత్థాయా’’తిఆది (మ. ని. ౧.౨౪౦). ఏవమ్పి భాగే వమీతి భగవా.

‘‘ఖన్ధాయతనధాతాది-ధమ్మభాగా-మహేసినా;

కణ్హసుక్కా యతో వన్తా, తతోపి భగవా మతో’’.

తేన వుత్తం –

‘‘భాగవా భతవా భాగే, భగే చ వని భత్తవా;

భగే వమి తథా భాగే, వమీతి భగవా జినో’’తి.

ధమ్మసరీరం పచ్చక్ఖం కరోతీతి ‘‘యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో, సో వో మమచ్చయేన సత్థా’’తి వచనతో ధమ్మస్స సత్థుభావపరియాయో విజ్జతీతి కత్వా వుత్తం. వజిరసఙ్ఘాతసమానకాయో పరేహి అభేజ్జసరీరత్తా. న హి భగవతో రూపకాయే కేనచి సక్కా అన్తరాయం కాతున్తి. దేసనాసమ్పత్తిం నిద్దిసతి వక్ఖమానస్స సకలస్స సుత్తస్స ‘‘ఏవ’’న్తి నిదస్సనతో. సావకసమ్పత్తిం నిద్దిసతి పటిసమ్భిదాప్పత్తేన పఞ్చసు ఠానేసు భగవతా ఏతదగ్గే ఠపితేన మయా మహాసావకేన సుతం, తఞ్చ ఖో మయావ సుతం, న అనుస్సుతం న పరంపరాభతన్తి ఇమస్సత్థస్స దీపనతో. కాలసమ్పత్తిం నిద్దిసతి భగవాసద్దసన్నిధానే పయుత్తస్స సమయసద్దస్స బుద్ధుప్పాదపటిమణ్డితభావదీపనతో. బుద్ధుప్పాదపరమా హి కాలసమ్పదా. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘కప్పకసాయే కలియుగే, బుద్ధుప్పాదో అహో మహచ్ఛరియం;

హుతావహమజ్ఝే జాతం, సముదితమకరన్దమరవిన్ద’’న్తి.

భగవాతి దేసకసమ్పత్తిం నిద్దిసతి గుణవిసిట్ఠసత్తుత్తమభావదీపనతో గరుగారవాధివచనభావతో.

అవిసేసేనాతి న విసేసేన, విహారభావసామఞ్ఞేనాతి అత్థో. ఇరియాపథ…పే… విహారేసూతి ఇరియాపథవిహారో, దిబ్బవిహారో, బ్రహ్మవిహారో, అరియవిహారోతి ఏతేసు చతూసు విహారేసు. సమఙ్గీపరిదీపనన్తి సమఙ్గీభావపరిదీపనం. ఏతన్తి ‘‘విహరతీ’’తి ఏతం పదం. తథా హి తం ‘‘ఇధేకచ్చో గిహీహి సంసట్ఠో విహరతి సహనన్దీ సహసోకీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౨౪౧) ఇరియాపథవిహారే ఆగతం. ‘‘యస్మిం, భిక్ఖవే, సమయే భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౧౬౦; విభ. ౬౨౪) ఏత్థ దిబ్బవిహారే. ‘‘సో మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౫౫౬; ౩.౩౦౮; మ. ని. ౧.౭౭; ౨.౩౦౯; ౩.౨౩౦) బ్రహ్మవిహారే. ‘‘సో ఖో అహం, అగ్గివేస్సన, తస్సాయేవ కథాయ పరియోసానే తస్మిం ఏవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి సన్నిసాదేమి ఏకోదిం కరోమి సమాదహామి, యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౮౭) అరియవిహారే.

తత్థ ఇరియనం వత్తనం ఇరియా, కాయప్పయోగో. తస్సా పవత్తనుపాయభావతో ఠానాది ఇరియాపథో. ఠానసమఙ్గీ వా హి కాయేన కిఞ్చి కరేయ్య గమనాదీసు అఞ్ఞతరసమఙ్గీ వా. అథ వా ఇరియతి పవత్తతి ఏతేన అత్తభావో కాయకిచ్చం వాతి ఇరియా, తస్సా పవత్తిఉపాయభావతో ఇరియా చ సో పథో చాతి ఇరియాపథో, ఠానాది ఏవ. సో చ అత్థతో గతినివత్తిఆదిఆకారేన పవత్తో చతుసన్తతిరూపపబన్ధో ఏవ. విహరణం, విహరతి ఏతేనాతి వా విహారో, ఇరియాపథో ఏవ విహారో ఇరియాపథవిహారో. దివి భవో దిబ్బో, తత్థ బహులప్పవత్తియా బ్రహ్మపారిసజ్జాదిదేవలోకే భవోతి అత్థో. తత్థ యో దిబ్బానుభావో, తదత్థాయ సంవత్తతీతి వా దిబ్బో, అభిఞ్ఞాభినీహారవసేన మహాగతికత్తా వా దిబ్బో, దిబ్బో చ సో విహారో చాతి దిబ్బవిహారో, చతస్సో రూపావచరసమాపత్తియో. ఆరుప్పసమాపత్తియోపి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. బ్రహ్మూనం, బ్రహ్మానో వా విహారా బ్రహ్మవిహారా, చతస్సో అప్పమఞ్ఞాయో. అరియానం, అరియా వా విహారా అరియవిహారా, చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని. సో హి ఏకం ఇరియాపథబాధనన్తిఆది యదిపి భగవా ఏకేనపి ఇరియాపథేన చిరతరం కాలం అత్తభావం పవత్తేతుం సక్కోతి, తథాపి ఉపాదిన్నకసరీరస్స నామ అయం సభావోతి దస్సేతుం వుత్తం. యస్మా వా భగవా యత్థ కత్థచి వసన్తో వినేయ్యానం ధమ్మం దేసేన్తో, నానాసమాపత్తీహి చ కాలం వీతినామేన్తో వసతీతి సత్తానం అత్తనో చ వివిధం హితసుఖం హరతి ఉపనేతి ఉప్పాదేతి, తస్మా వివిధం హరతీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

పచ్చత్థికే జినాతీతి జేతో. జేత-సద్దో హి సోత-సద్దో వియ కత్తుసాధనోపి అత్థీతి. రఞ్ఞో వా పచ్చత్థికానం జితకాలే జాతత్తా జేతో. రఞ్ఞో హి అత్తనో జయం తత్థ ఆరోపేత్వా జితవాతి జేతోతి కుమారో వుత్తో. మఙ్గలకామతాయ వా జేతోతిస్స నామం కతం, తస్మా ‘‘జేయ్యో’’తి ఏతస్మిం అత్థే ‘‘జేతో’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. తస్స జేతస్స రాజకుమారస్స. వనేతిఆదితో పట్ఠాయేవ తం తస్స సన్తకన్తి దస్సేతుం ‘‘తం హీ’’తిఆది వుత్తం. సబ్బకామసమిద్ధితాయ విగతమలమచ్ఛేరతాయ కరుణాదిగుణసమఙ్గితాయ చ నిచ్చకాలం ఉపట్ఠపితో అనాథానం పిణ్డో ఏతస్స అత్థీతి అనాథపిణ్డికో, తస్స అనాథపిణ్డికస్స. యది జేతవనం, కథం అనాథపిణ్డికస్స ఆరామోతి ఆహ ‘‘అనాథపిణ్డికేనా’’తిఆది. పఞ్చవిధసేనాసనఙ్గసమ్పత్తియా ఆరమన్తి ఏత్థ పబ్బజితాతి ఆరామో, తస్మిం ఆరామే. యదిపి సో భూమిభాగో కోటిసన్థరేన మహాసేట్ఠినా కీతో, రుక్ఖా పన జేతేన న విక్కీతాతి తం ‘‘జేతవన’’న్తి వత్తబ్బతం లభతీతి వదన్తి. ఉభిన్నమ్పి వా తత్థ పరిచ్చాగవిసేసకిత్తనత్థం ఉభయవచనం, జేతేనపి హి భూమిభాగవిక్కయేన లద్ధధనం తత్థ ద్వారకోట్ఠకకరణవసేన వినియుత్తం. సావత్థిజేతవనానం భూమిభాగవసేన భిన్నత్తా వుత్తం ‘‘న హి సక్కా ఉభయత్థ ఏకం సమయం విహరితు’’న్తి.

అపాకటాతి సక్కో సుయామోతిఆదినా అనభిఞ్ఞాతా. అభిఞ్ఞాతానమ్పి అఞ్ఞతరసద్దో దిస్సతేవ ఏకసదిసాయత్తత్తాతి దస్సేతుం ‘‘అభిజానాతి నో’’తిఆది వుత్తం. అహునా ఇదానేవ. సాధారణవచనం దిబ్బతం అన్తోనీతం కత్వా. దేవో ఏవ దేవతా పురిసేపి వత్తనతో. తేనేవాహ ‘‘ఇమస్మిం పనత్థే’’తిఆది. నను చ రూపావచరసత్తానం పురిసిన్ద్రియం నత్థి, యేన తే పురిసాతి వుచ్చేయ్యుం? యదిపి పురిసిన్ద్రియం నత్థి, పురిససణ్ఠానస్స పన పురిసవేసస్స చ వసేన పురిసపుగ్గలాత్వేవ వుచ్చన్తి పురిసపకతిభావతో.

అభిక్కన్తాతి అతిక్కన్తా, విగతాతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఖయే దిస్సతీ’’తి. తేనేవ హి ‘‘నిక్ఖన్తో పఠమో యామో’’తి ఉపరి వుత్తం. అభిక్కన్తతరోతి అతివియ కన్తతరో. తాదిసో చ సున్దరో భద్దకో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘సున్దరే దిస్సతీ’’తి. కోతి దేవనాగయక్ఖగన్ధబ్బాదీసు కో కతమో? మేతి మమ. పాదానీతి పాదే. ఇద్ధియాతి ఇమాయ ఏవరూపాయ దేవిద్ధియా. యససాతి ఇమినా ఏదిసేన పరివారేన పరిచ్ఛదేన చ. జలన్తి విజ్జోతమానో. అభిక్కన్తేనాతి అతివియ కన్తేన కమనియేన అభిరూపేన. వణ్ణేనాతి ఛవివణ్ణేన సరీరవణ్ణనిభాయ. సబ్బా ఓభాసయం దిసాతి సబ్బాపి దిసా పభాసేన్తో చన్దో వియ సూరియో వియ చ ఏకోభాసం ఏకాలోకం కరోన్తోతి గాథాయ అత్థో. అభిరూపేతి ఉళారరూపే సమ్పన్నరూపే.

కఞ్చనసన్నిభత్తచతా సువణ్ణవణ్ణగ్గహణేన గహితాతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘ఛవియ’’న్తి. ఛవిగతా పన వణ్ణధాతు ఏవ ‘‘సువణ్ణవణ్ణో’’తి ఏత్థ వణ్ణగ్గహణేన గహితాతి అపరే. వణ్ణనం కిత్తియా ఉగ్ఘోసనన్తి వణ్ణో, థుతి. వణ్ణీయతి అసఙ్కరతో వవత్థపీయతీతి వణ్ణో, కులవగ్గో. వణ్ణీయతి ఫలం ఏతేన యథాసభావతో విభావీయతీతి వణ్ణో, కారణం. వణ్ణనం దీఘరస్సాదివసేన సణ్ఠహనన్తి వణ్ణో, సణ్ఠానం. వణ్ణీయతి అణుమహన్తాదివసేన పమీయతీతి వణ్ణో, పమాణం. వణ్ణేతి వికారం ఆపజ్జమానం హదయఙ్గతభావం పకాసేతీతి వణ్ణో, రూపాయతనం. ఏవం తేన తేన పవత్తినిమిత్తేన వణ్ణసద్దస్స తస్మిం తస్మిం అత్థే పవత్తి వేదితబ్బా. ఇద్ధిం మాపేత్వాతి వత్థాలఙ్కారకాయాదీహి ఓభాసముఞ్చనాదివసేన దిబ్బం ఇద్ధానుభావం నిమ్మినిత్వా. కామావచరా అనభిసఙ్ఖతేనపి ఆగన్తుం సక్కోన్తి ఓళారికరూపత్తా. తథా హి తే కబళీకారభక్ఖా. రూపావచరా న సక్కోన్తి తతో సుఖుమతరరూపత్తా. తేనాహ ‘‘తేసం హీ’’తిఆది. తత్థ ‘‘అతిసుఖుమో’’తి మూలపటిసన్ధిరూపం సన్ధాయ వదతి. న తేన ఇరియాపథకప్పనం హోతీతి ఏతేన బ్రహ్మలోకేపి బ్రహ్మానో యేభుయ్యేన నిమ్మితరూపేనేవ పవత్తన్తీతి దస్సేతి. ఇతరఞ్హి అతివియ సుఖుమం రూపం కేవలం చిత్తుప్పాదస్స నిస్సయాధిట్ఠానభూతం సణ్ఠానవన్తం హుత్వా తిట్ఠతి.

అనవసేసత్తం సకలతా. యేభుయ్యతా బహులభావో. అబ్యామిస్సతా విజాతియేన అసఙ్కరో. సుఖేన హి అవోకిణ్ణతా తత్థ అధిప్పేతా. అనతిరేకతా తంపరమతా విసేసాభావో. కేవలకప్పన్తి కేవలం దళ్హం కత్వాతి అత్థో. సఙ్ఘభేదాయాతి సఙ్ఘే వివాదాయ, వివాదుప్పాదాయాతి అత్థో. కేవలం వుచ్చతి నిబ్బానం సబ్బసఙ్ఖతవివిత్తత్తా, ఏతస్స తం అత్థీతి కేవలీ, సచ్ఛికతనిరోధో ఖీణాసవో. తేనాహ ‘‘విసంయోగో అత్థో’’తి.

కప్పసద్దో పనాయం సఉపసగ్గో అనుపసగ్గో చాతి అధిప్పాయేన ఓకప్పనియపదే లబ్భమానం కప్పసద్దమత్తం దస్సేతి, అఞ్ఞథా కప్పపదం అనిదస్సనమేవ సియా. సమణకప్పేహీతి వినయసిద్ధేహి సమణవోహారేహి. నిచ్చకప్పన్తి నిచ్చకాలం. పఞ్ఞత్తీతి నామం. నామఞ్హేతం తస్స ఆయస్మతో, యదిదం కప్పోతి. కప్పితకేసమస్సూతి కత్తరికాయ ఛేదితకేసమస్సు. ద్వఙ్గులకప్పోతి మజ్ఝన్హికవేలాయ వీతిక్కన్తాయ ద్వఙ్గులతావికప్పో. లేసోతి అపదేసో. అనవసేసం ఫరితుం సమత్థస్సపి ఓభాసస్స కేనచిపి కారణేన ఏకదేసఫరణమ్పి సియా, అయం పన సబ్బసోవ ఫరతీతి దస్సేతుం సమన్తత్థో కప్ప-సద్దో గహితోతి ఆహ ‘‘అనవసేసం సమన్తతో’’తి. ఈసం అసమత్తం, కేవలం వా కేవలకప్పం. భగవతో ఆభాయ అనోభాసితమేవ హి పదేసం దేవతా అత్తనో పభాయ ఓభాసేన్తి. న హి భగవతో పభా కాయచి పభాయ అభిభుయ్యతి, సూరియాదీనమ్పి పభం సా అభిభుయ్య తిట్ఠతీతి.

యేన వా కారణేనాతి హేతుమ్హి ఇదం కరణవచనం. హేతుఅత్థో హి కిరియాయ కారణం, న కరణం వియ కిరియత్థో, తస్మా నానప్పకార-గుణవిసేసాధిగమనత్థా ఇధ ఉపసఙ్కమనకిరియాతి ‘‘అన్నేన వసతి, విజ్జాయ వసతీ’’తిఆదీసు వియ హేతుఅత్థమేవ తం కరణవచనం యుత్తం న కరణత్థం తస్స అయుజ్జమానత్తాతి వుత్తం ‘‘యేన వా కారణేనా’’తిఆది. భగవతో సతతప్పవత్తనిరతిసయ-సాదువిపులమతరస-సద్ధమ్మఫలతాయ సాదుఫలనిచ్చఫలితమహారుక్ఖేన భగవా ఉపమితో. సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయగ్గహణేనేవ హి మహాకారుణికస్స సాదుఫలతా గహితాతి. ఉపసఙ్కమీతి ఉపసఙ్కన్తా. సమ్పత్తకామతాయ హి కిఞ్చి ఠానం గచ్ఛన్తో తంతంపదేసాతిక్కమనేన ఉపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కన్తోతి వత్తబ్బతం లభతి. తేనాహ ‘‘గతాతి వుత్తం హోతీ’’తి, ఉపగతాతి అత్థో. ఉపసఙ్కమిత్వాతి పుబ్బకాలకిరియానిద్దేసోతి ఆహ ‘‘ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపన’’న్తి. తతోతి యం ఠానం పత్తా ‘‘ఉపసఙ్కమీ’’తి వుత్తా, తతో ఉపగతట్ఠానతో.

గతినివత్తిఅత్థతో సామఞ్ఞతో ఆసనమ్పి ఠానగ్గహణేన గయ్హతీతి వుత్తం ‘‘ఆసనకుసలతాయ ఏకమన్తం తిట్ఠన్తీ’’తి. నిసిన్నాపి హి గమనతో నివత్తా నామ హోన్తి ఠత్వా నిసీదితబ్బత్తా, యథావుత్తట్ఠానాదయోపి ఆసనేనేవ సఙ్గహితాతి. అతిదూరఅచ్చాసన్నపటిక్ఖేపేన నాతిదూరనచ్చాసన్నం నామ గహితం. తం పన అవకంసతో ఉభిన్నం పసారితహత్థసఙ్ఘట్టనేన దట్ఠబ్బం. గీవం పసారేత్వాతి గీవం పరివత్తనవసేన పసారేత్వా.

కామం ‘‘కథ’’న్తి అయమాకారపుచ్ఛా, తరణాకారో ఇధ పుచ్ఛితో. సో పన తరణాకారో అత్థతో కారణమేవాతి ఆహ ‘‘కథం నూతి కారణపుచ్ఛా’’తి? పాకటో అభిసమ్బోధియం మహాపథవీకమ్పనాదిఅనేకచ్ఛరియపాతుభావాదినా.

మరిసనట్ఠేన పాపానం రోగాదిఅనత్థానం అభిభవనట్ఠేన మారిసో, దుక్ఖరహితో. తేనాహ ‘‘నిద్దుక్ఖాతి వుత్తం హోతీ’’తి. నిరయపక్ఖే పియాలపనవచనవసేన ఉపచారవచనఞ్చేతం యథా ‘‘దేవానం పియా’’తి. తేనేవాహ ‘‘యది ఏవ’’న్తిఆది. సఙ్కునా సఙ్కూతి మత్థకతో సమకోట్టితేన యావ హదయపదేసా నిబ్బిజ్ఝిత్వా ఓతిణ్ణేన సఙ్కునా పాదతలతో సమకోట్టితో సఙ్కు నిబ్బిజ్ఝిత్వా ఆరోహన్తో హదయే హదయస్స పదేసే సమాగచ్ఛేయ్య, అథ నేసం సఙ్కూనం సమాగమసమకాలే నం యథాతిక్కన్తసఙ్కుకరణకాలం జానేయ్యాసి. కిఞ్చి నిమిత్తం ఉపాదాయ కిస్మిఞ్చి అత్థే పవత్తస్స సద్దస్స తన్నిమిత్తరహితే పవత్తి రుళ్హీ నామ గమనకిరియారహితే సాసనాదిమతి పటిపిణ్డే యథా గోసద్దస్స.

ఓఘమతరీతి యేసం ఓఘానం తరణం పుచ్ఛితం, తే గణనపరిచ్ఛేదతో సరూపతో చ దస్సేతుం ‘‘చత్తారో’’తిఆది వుత్తం. కస్మా పనేత్థ చత్తారో ఏవ ఓఘా వుత్తా, తే చ కామాదయో ఏవాతి? న చోదేతబ్బమేతం, యస్మా ధమ్మానం సభావకిచ్చవిసేసఞ్ఞునా భగవతా సబ్బం ఞేయ్యం యాథావతో అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా ఏత్తకావ ఓఘా దేసితా, ఇమే ఏవ చ దేసితాతి. వట్టస్మిం ఓహనన్తి ఓసీదాపేన్తీతి ఓఘా, ఓహనన్తి హేట్ఠా కత్వా హనన్తి గామేన్తి, తథాభూతా సత్తే అధో గామేన్తి నామ. అయఞ్చ అత్థో ‘‘సబ్బోపి చేసా’’తిఆదినా పరతో అట్ఠకథాయమేవ ఆగమిస్సతి. కామనట్ఠేన కామో, కామో చ సో యథావుత్తేనత్థేన ఓఘో చాతి, కామేసు ఓఘోతి వా కామోఘో. భవోఘో నామ భవరాగోతి దస్సేతుం ‘‘రూపారూపభవేసు ఛన్దరాగో ఝాననికన్తి చా’’తి వుత్తం. సుమఙ్గలవిలాసినీఆదీసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౧౨) పన ‘‘సస్సతదిట్ఠిసహగతరాగో చా’’తి వుత్తం. తత్థ పఠమో ఉపపత్తిభవేసు రాగో, దుతియో కమ్మభవే. భవదిట్ఠివినిముత్తస్స దిట్ఠిగతస్స అభావతో. ‘‘ద్వాసట్ఠిదిట్ఠియో దిట్ఠోఘో’’తి వుత్తం, చతుసచ్చన్తోగధత్తా సబ్బస్స ఞేయ్యస్స ‘‘చతూసు సచ్చేసు అఞ్ఞాణం అవిజ్జోఘో’’తి ఆహ.

ఇదాని తేసం ఓఘసఙ్ఖాతానం పాపధమ్మానం ఉప్పత్తిట్ఠానం దస్సేతుం ‘‘తత్థా’’తిఆది వుత్తం, పవత్తిట్ఠానం పన కామగుణాదయో దస్సితా ఏవ. ‘‘పఞ్చసు కామగుణేసు ఛన్దరాగో కామోఘో’’తి ఏత్థ భవోఘం ఠపేత్వా సబ్బో లోభో కామోఘోతి యుత్తం సియా. సస్సతదిట్ఠిసహగతో రాగో భవదిట్ఠిసమ్పయుత్తత్తా భవోఘోతి అట్ఠకథాసు వుత్తో, భవోఘో పన దిట్ఠిగతవిప్పయుత్తేసు ఏవ ఉప్పజ్జతీతి పాళియం వుత్తో. తేనేవాహ – ‘‘భవోఘో చతూసు దిట్ఠివిప్పయుత్తలోభసహగతచిత్తుప్పాదేసు ఉప్పజ్జతీ’’తి. తస్మా దిట్ఠిసహగతలోభోపి కామోఘోతి యుత్తం సియా. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికదుక్ఖానఞ్హి కారణభూతా కామాసవాదయోపి ద్విధా వుత్తా, ఆసవా ఏవ చ ఓఘా. కామాసవనిద్దేసే చ కామేసూతి కామరాగదిట్ఠిరాగాదీనం ఆరమ్మణభూతేసు తేభూమకేసు వత్థుకామేసూతి అత్థో సమ్భవతి. తత్థ హి ఉప్పజ్జమానా సాయం తణ్హా సబ్బాపి న కామచ్ఛన్దాదినామం న లభతీతి.

యది పన పఞ్చకామగుణికో చ రాగో కామోఘోతి వుత్తోతి కత్వా బ్రహ్మానం విమానాదీసు రాగస్స దిట్ఠిరాగస్స చ కామోఘభావో పటిసేధితబ్బో సియా, ఏవం సతి కామోఘభవోఘవినిముత్తేన నామ లోభేన భవితబ్బం. సో యదా దిట్ఠిగతవిప్పయుత్తేసు ఉప్పజ్జతి, తదా తేన సమ్పయుత్తో అవిజ్జోఘో ఓఘవిప్పయుత్తోతి దోమనస్సవిచికిచ్ఛుద్ధచ్చసమ్పయుత్తస్స వియ తస్సపి ఓఘవిప్పయుత్తతా వత్తబ్బా సియా ‘‘చతూసుపి దిట్ఠిగతవిప్పయుత్తలోభసహగతేసు చిత్తుప్పాదేసు ఉప్పన్నో మోహో సియా ఓఘసమ్పయుత్తో సియా ఓఘవిప్పయుత్తో’’తి. ‘‘కామోఘో అట్ఠసు లోభసహగతేసు చిత్తుప్పాదేసు ఉప్పజ్జతీ’’తి, ‘‘కామోఘం పటిచ్చ దిట్ఠోఘో అవిజ్జోఘో’’తి చ వచనతో దిట్ఠిసహగతో కామోఘో న హోతీతి న సక్కా వత్తుం. తథా హేత్థ ‘‘రూపారూపభవేసు ఛన్దరాగో ఝాననికన్తి చ భవోఘో నామాతి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న వుత్తం సస్సతదిట్ఠిసహగతో రాగో’’తి.

అధోగమనట్ఠేనాతి హేట్ఠాపవత్తనట్ఠేన. హేట్ఠాపవత్తనఞ్చేత్థ న కేవలం అపాయగమనియభావేన, అథ ఖో సంసారతరకావరోధనేనపీతి దస్సేతుం ‘‘ఉపరిభవఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. కామం నిబ్బానం అరూపిభావా అదేసం, న తస్స ఠానవసేన ఉపరిగహణం, సబ్బసఙ్ఖతవినిస్సటత్తా పన సబ్బస్సపి భవస్స ఉపరీతి వత్తబ్బతం అరహతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘ఉపరిభవం నిబ్బాన’’న్తి. ‘‘మహాఉదకోఘో’’తిఆదీసు రాసట్ఠో ఓఘ-సద్దోతి ‘‘మహా హేసో కిలేసరాసీ’’తి వుత్తం సేసేసుపీతి భవోఘాదీసుపి.

అప్పతిట్ఠహన్తోతి కిలేసాదీనం వసేన అసన్తిట్ఠన్తో, అసంసీదన్తోతి అత్థో. అనాయూహన్తోతి అభిసఙ్ఖారాదివసేన న ఆయూహన్తో మజ్ఝిమం పటిపదం విలఙ్ఘిత్వా నిబ్బుయ్హన్తో. తేనాహ – ‘‘అవాయమన్తో’’తి, మిచ్ఛావాయామవసేన అవాయమన్తోతి అధిప్పాయో. గూళ్హన్తి సంవుతం. పటిచ్ఛన్నన్తి తస్సేవ వేవచనం. అత్థవసేన వా సంవుత్తం గూళ్హం, సద్దవసేనపి అపాకటం పటిచ్ఛన్నం అన్తరదీపాదికే ఠాతబ్బట్ఠానే. ఆయూహన్తాతి హత్థేహి చ పాదేహి చ వాయమన్తా. ఏతం అత్థజాతం, ఏతం వా విస్సజ్జనం.

ఇదాని యేనాధిప్పాయేన భగవతా తథాగూళ్హం కత్వా పఞ్హో కథితో, తం దస్సేతుం ‘‘కిం పనాతిఆది వుత్తం. నిగ్గహముఖేనాతి వేనేయ్యానం వినయఉపాయభూతనిగ్గహవసేన. తేనాహ యే పణ్డితమానినో’’తిఆది. పవయ్హ పవయ్హాతి ఓఫుణిత్వా ఓఫుణిత్వా.

సోతి దేవపుత్తో నిహతమానో అహోసి యథావిస్సజ్జితస్స అత్థస్స అజానన్తో. యథాతి అనియమవచనం నియమనిద్దిట్ఠం హోతి, తంసమ్బన్ధఞ్చ కథన్తి పుచ్ఛావచనన్తి తదుభయస్స అత్థం దస్సేన్తో ‘‘యథాహం జానామి, ఏవం మే కథేహీ’’తి ఆహ.

యదాస్వాహన్తి యదా సు అహం, సు-కారో నిపాతమత్తం ‘‘యదిదం కథం సూ’’తిఆదీసు వియ. సబ్బపదేసూతి ‘‘తదాస్సు సంసీదామీ’’తిఆదీసు తీసుపి పదేసు. అతరన్తోతి ఓఘానం అతిక్కమనత్థం తరణప్పయోగం అకరోన్తో. తత్థేవాతి ఓఘనియఓఘేసు ఏవ. ఓసీదామీతి నిముజ్జామి ఓఘేహి అజ్ఝోత్థటో హోమి. నిబ్బుయ్హామీతి ఓఘేహి నిబ్బూళ్హో హోమి. ఠాతుం అసక్కోన్తో అసంసీదన్తో. అతివత్తామీతి అనుపయోగం అతిక్కమామి, అపనిధానవసేన సమ్మాపటిపత్తిం విరాధేమీతి అత్థో. ఠానే చ వాయామే చాతి వక్ఖమానవిభాగే పతిట్ఠహనే వాయామే చ దోసం దిస్వాతి పతిట్ఠానాయూహనేసు సంసీదననిబ్బుయ్హనసఙ్ఖాతం తరణస్స విబన్ధనభూతం ఆదీనవం దిస్వాన. ఇదం భగవతా బోధిమూలే అత్తనా పవత్తిత-పుబ్బభాగ-మనసికారవసేన వుత్తం. అతిట్ఠన్తో అవాయమన్తోతి పతిట్ఠానాయూహనకరణకిలేసాదీనం పరివజ్జనేన అసంసీదన్తో అనిబ్బుయ్హన్తో. దేవతాయపి పటివిద్ధో తదత్థో ఉపనిస్సయసమ్పన్నతాయ విముత్తిపరిపాచనీయధమ్మానం పరిపక్కత్తా. న పన పాకటో విపఞ్చితఞ్ఞూఆదీనం, ఉగ్ఘటితఞ్ఞూనం పన యథా తస్సా దేవతాయ, తథా పాకటో ఏవాతి. సత్త దుకా ఇదాని వుచ్చమానరూపా దస్సితా పోరాణట్ఠకథాయం. కిలేసవసేన సన్తిట్ఠన్తోతి లోభాదీహి అభిభూతతాయ సంసారే పతిట్ఠహన్తో సమ్మా అప్పటిపజ్జనేన తత్థేవ సంసీదతి నామ. అభిసఙ్ఖారవసేనాతి తత్థేవాభిసఙ్ఖారచేతనాయ చేతేన్తో సమ్మాపటిపత్తియోగ్యస్స ఖణస్స అతివత్తనేన నిబ్బుయ్హతి నామ. ఇమినా నయేన సేసదుకేసుపి అత్థో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ వట్టమూలకా కిలేసాతి తేసం వసేన సంసారే అవట్ఠానం తంతంకమ్మునా తత్థ తత్థ భవే అభినిబ్బత్తి, కిలేసా పన తేసం పచ్చయమత్తం. తత్థ తత్థ భవే అపరాపరం నిబ్బత్తేన్తో సంసారే నిబ్బుయ్హతి నామాతి ఇమస్స అత్థస్స దస్సనవసేన పఠమదుకో వుత్తో. ఇమే సత్తా సంసారే పరిబ్భమన్తా దువిధా తణ్హాచరితా దిట్ఠిచరితా చాతి తేసం సంసారనాయికభూతానం ధమ్మానం వసేన సన్తిట్ఠనం, తదఞ్ఞేసం పవత్తిపచ్చయానం వసేన ఆయూహనన్తి ఇమస్స అత్థస్స దస్సనవసేన దుతియదుకో వుత్తో. సంయోజనియేసు ధమ్మేసు అస్సాదదస్సనసభావాయ తణ్హాయ వసేన విసేసతో పతిట్ఠానం, అముత్తిమగ్గే ముత్తిమగ్గపరామాసతో తథా ఆయూహనమ్పి దిట్ఠియా వసేన హోతీతి దస్సేతుం తతియదుకో వుత్తో. చతుత్థదుకే పన అధిప్పాయో అట్ఠకథాయ ఏవ విభావితో. యస్మా ‘‘సస్సతో అత్తా’’తి అభినివిసన్తో అరూపరాగం, అసఞ్ఞూపగం వా అవిమోక్ఖంయేవ విమోక్ఖోతి గహేత్వా సంసారే ఏవ ఓలీయతి. తేనాహ ‘‘ఓలీయనాభినివేసా హి భవదిట్ఠీ’’తి. యస్మా పన కామభవాదీసు యం వా తం వా భవం పత్వా అత్తా ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతి, న హోతి పరం మరణాతి అభినివిసన్తో భవవిప్పమోక్ఖావహాయ సమ్మాపటిపత్తియా అప్పటిపజ్జనేన తం అతివత్తతి. తేన వుత్తం ‘‘అతిధావనాభినివేసా విభవదిట్ఠీ’’తి.

లీనవసేన సన్తిట్ఠన్తోతి కోసజ్జాదివసేన సంకోచాపజ్జనేన సమ్మా అప్పటిపజ్జన్తో. ఉద్ధచ్చవసేన ఆయూహన్తోతి సమ్మాసమాధినో అభావేన విక్ఖేపవసేన పఞ్చమో దుకో వుత్తో. యథా కామసుఖం పవిట్ఠస్స సమాధానం నత్థి చిత్తస్స ఉపక్కిలిట్ఠత్తా, ఏవం అత్తపరితాపనమనుయుత్తస్స కాయస్స ఉపక్కిలిట్ఠత్తా. ఇతి చిత్తకాయపరిక్కిలేసకరా ద్వే అన్తా తణ్హాదిట్ఠినిస్సయతాయ సంసీదననిబ్బుయ్హననిమిత్తా వుత్తా ఛట్ఠదుకే. పుబ్బే సప్పదేసతోవ సంకిలేసధమ్మా ‘‘సంసీదననిమిత్త’’న్తి దస్సితాతి ఇదాని నిప్పదేసతో దస్సనవసేన, పుబ్బే చ సాధారణతో అభిసఙ్ఖారధమ్మా ‘‘నిబ్బుయ్హననిమిత్త’’న్తి దస్సితాతి ఇదాని పుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారే ఏవ ‘‘ఆయూహననిమిత్త’’న్తి దస్సనవసేన సత్తమదుకో వుత్తో. ఏవఞ్హి దుగ్గతిసుగతూపపత్తివసేన సంసీదననిబ్బుయ్హనాని విభజ్జ దస్సితాని హోన్తీతి. తేనేవాహ ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆది. అధోభాగం దుగ్గతిం గమేన్తీతి అధోభాగఙ్గమనీయా అనునాసికలోపం అకత్వా. తథా ఉపరిభాగం గమేన్తీతి ఉపరిభాగఙ్గమనీయా.

ఏత్థ చ ఓఘతరణం పుచ్ఛితేన భగవతా ‘‘అప్పతిట్ఠం అనాయూహ’’న్తి తస్స పహానఙ్గమేవ దస్సితం, న సమ్పయోగఙ్గన్తి? న ఏవం దట్ఠబ్బం, యావతా యేన పతిట్ఠానం హోతి, యేన చ ఆయూహనం, తదుభయపటిక్ఖేపముఖేన తప్పటిపక్ఖధమ్మదస్సనమేతన్తి. న హేస అ-కారో కేవలం పటిసేధే, అథ ఖో పటిపక్ఖే ‘‘అకుసలా ధమ్మా, అహితో, అధమ్మో’’తిఆదీసు వియ, తస్మా అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి పతిట్ఠానాయూహనానం పటిపక్ఖవసేన పవత్తమానో తథాపవత్తిహేతూవాతి అయమేత్థ అత్థో. ఖోతి చ అవధారణత్థే నిపాతో ‘‘అస్సోసి ఖో’’తిఆదీసు (పారా. ౧) వియ. తేన అప్పతిట్ఠానస్స ఏకంసికతం దస్సేతి. సోయం ఖో-సద్దో ‘‘అనాయూహ’’న్తి ఏత్థాపి ఆనేత్వా వత్తబ్బో. అనాయూహనమ్పి హి ఏకంసికమేవాతి తస్స పటిపక్ఖో సహ విపస్సనాయ అరియమగ్గో. తేన హి ఓఘతరణం హోతి, న అఞ్ఞథా. ఏవమయం యథానుసన్ధిదేసనా కతా, దేవతా చ సహవిపస్సనం మగ్గం పటివిజ్ఝీతి పఠమఫలే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం ‘‘ఇమం పఞ్హవిస్సజ్జన’’న్తిఆది.

‘‘చిరస్సా’’తి ఇమినా సమానత్థం పదన్తరమేతన్తి ఆహ ‘‘చిరస్స కాలస్సా’’తి యథా ‘‘మమం వా, భిక్ఖవే’’తి (దీ. ని. ౧.౫-౬) ఏత్థ ‘‘మమా’’తి ఇమినా సమానత్థం పదన్తరం మమన్తి. న దిట్ఠపుబ్బాతి అదస్సావీ. అదస్సావితా చ దిస్వా కత్తబ్బకిచ్చస్స అసిద్ధతాయ వేదితబ్బా. అఞ్ఞథా కా నామ సా దేవతా, యా భగవన్తం న దిట్ఠవతీ? తేనాహ ‘‘కిం పనిమాయా’’తిఆది. దస్సనం ఉపాదాయ ఏవం వత్తుం వత్తతీతి యదా కదాచి కఞ్చి పియజాతికం దిస్వా తం దస్సనం ఉపాదాయ ‘‘చిరేన వత మయం ఆయస్మన్తం పస్సామా’’తి అదిట్ఠపుబ్బం దిట్ఠపుబ్బం వా ఏవం వత్తుం యుజ్జతి, అయం లోకే నిరుళ్హే సముదాచారోతి దస్సేతి. బ్రహ్మం వా వుచ్చతి అరియమగ్గో, తస్స అణనతో జాననతో పటివిజ్ఝనతో బ్రాహ్మణో. కిలేసనిబ్బానేనాతి కిలేసానం అచ్చన్తసముచ్ఛేదసఙ్ఖాతేన నిబ్బానేన నిబ్బుతం సమ్మదేవ వూపసన్త-సబ్బకిలేసదరథ-పరిళాహం. ఆసత్తవిసత్తాదీహీతి ఆది-సద్దేన విసతాదిఆకారే సఙ్గణ్హాతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘విసతాతి విసత్తికా, విసటాతి విసత్తికా, విసాలాతి విసత్తికా, విసక్కతీతి విసత్తికా, విసంవాదికాతి విసత్తికా, విసం హరతీతి విసత్తికా, విసమూలాతి విసత్తికా, విసఫలాతి విసత్తికా, విసపరిభోగోతి విసత్తికా, విసాలా వా పన సా తణ్హా రూపే సద్దే గన్ధే రసే ఫోట్ఠబ్బే ధమ్మే కులే గణే విసతా విత్థతాతి విసత్తికా’’తి (మహాని. ౩).

తత్థ విసతాతి విత్థతా రూపాదీసు తేభూమకధమ్మేసు అభిబ్యాపనవసేన విసటాతి పురిమవచనమేవ త-కారస్స ట-కారం కత్వా వుత్తం. విసాలాతి విపులా. విసక్కతీతి పరిసక్కతి, సహతి వా. రత్తో హి రాగవత్థునా పాదేన తాళియమానోపి సహతీతి. ఓసక్కనం విప్ఫన్దనం వా ‘‘విసక్కన’’న్తిపి వదన్తి. అనిచ్చాదిం నిచ్చాదితో. గణ్హాతీతి విసంవాదికా హోతి. విసం హరతీతి తథా తథా కామేసు ఆనిసంసం పస్సన్తీ వివిధేహి ఆకారేహి నేక్ఖమ్మాభిముఖప్పవత్తితో చిత్తం సంహరతి సంఖిపతి, విసం వా దుక్ఖం, తం హరతి, వహతీతి అత్థో. దుక్ఖనిబ్బత్తకకమ్మస్స హేతుభావతో విసమూలా. విసం వా దుక్ఖాభిభూతా వేదనా మూలం ఏతిస్సాతి విసమూలా. దుక్ఖసముదయత్తా విసం ఫలం ఏతిస్సాతి విసఫలా. తణ్హాయ రూపాదికస్స దుక్ఖస్సేవ పరిభోగో హోతి, న అమతస్సాతి విసపరిభోగోతి వుత్తా, సబ్బత్థ నిరుత్తివసేన పదసిద్ధి వేదితబ్బా. యో పనేత్థ పధానో అత్థో, తం దస్సేతుం పున ‘‘విసాలా వా పనా’’తిఆది వుత్తన్తి ఏవమేత్థ విసత్తికాపదస్స అత్థో వేదితబ్బో. తిణ్ణం పఠమదుతియమగ్గేహి. నిత్తిణ్ణం తతియమగ్గేన. ఉత్తిణ్ణం చతుత్థమగ్గేన.

సమనుఞ్ఞోతి సమ్మదేవ కతానుఞ్ఞో. తేనాహ ‘‘ఏకజ్ఝాసయో అహోసీ’’తి. అన్తరధాయీతి అదస్సనం అగమాసి. యథా పన అన్తరధాయి, తం దస్సేతుం ‘‘అభిసఙ్ఖతకాయ’’న్తిఆది వుత్తం. మాలేహీతి లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం, ‘‘మాలాహీ’’తి కేచి పఠన్తి, ‘‘మల్యేహీ’’తి వత్తబ్బే య-కారలోపం కత్వా నిద్దేసో. అయం తావ అట్ఠకథాయ లీనత్థవణ్ణనా.

నేత్తినయవణ్ణనా

ఇదాని పకరణనయేన పాళియా అత్థవణ్ణనం కరిస్సామ. సా పన అత్థవణ్ణనా యస్మా దేసనాయ సముట్ఠానప్పయోజనభాజనేసు పిణ్డత్థేసు చ నిద్ధారితేసు సుకరా హోతి సువిఞ్ఞేయ్యా చ, తస్మా సుత్తదేసనాయ సముట్ఠానాదీని పఠమం నిద్ధారయిస్సామ. తత్థ సముట్ఠానం తావ దేసనానిదానం, తం సాధారణం అసాధారణన్తి దువిధం. తత్థ సాధారణమ్పి అబ్భన్తరబాహిరభేదతో దువిధం. తత్థ సాధారణం అబ్భన్తరసముట్ఠానం నామ లోకనాథస్స మహాకరుణా. తాయ హి సముస్సాహితస్స భగవతో వేనేయ్యానం ధమ్మదేసనాయ చిత్తం ఉదపాది, యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సత్తేసు చ కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేసీ’’తిఆది (మ. ని. ౧.౨౮౩; సం. ని. ౧.౧౭౨; మహావ. ౯). ఏత్థ చ హేతుఅవత్థాయపి మహాకరుణాయ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో యావదేవ సంసారమహోఘతో సద్ధమ్మదేసనాహత్థదానేహి సత్తసన్తారణత్థం తదుప్పత్తితో. యథా చ మహాకరుణా, ఏవం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం దసబలఞాణాదీని చ దేసనాయ అబ్భన్తరసముట్ఠానభావేన వత్తబ్బాని. సబ్బఞ్హి ఞేయ్యధమ్మం తేసం దేసేతబ్బప్పకారం సత్తానఞ్చ ఆసయానుసయాదిం యాథావతో జానన్తో భగవా ఠానాట్ఠానాదీసు కోసల్లేన వేనేయ్యజ్ఝాసయానురూపం విచిత్తనయదేసనం పవత్తేసీతి. బాహిరం పన సాధారణం సముట్ఠానం దససహస్సమహాబ్రహ్మపరివార-సహమ్పతిమహాబ్రహ్మునో అజ్ఝేసనం. తదజ్ఝేసనుత్తరకాలఞ్హి ధమ్మగమ్భీరతాపచ్చవేక్ఖణాజనితం అప్పోస్సుక్కతం పటిప్పస్సమ్భేత్వా ధమ్మస్సామీ ధమ్మదేసనాయ ఉస్సాహజాతో అహోసి. అసాధారణమ్పి అబ్భన్తరబాహిరభేదతో దువిధమేవ. తత్థ అబ్భన్తరం యాయ మహాకరుణాయ యేన చ దేసనాఞాణేన ఇదం సుత్తం పవత్తితం, తదుభయం వేదితబ్బం బాహిరం పన తస్సా దేవతాయ పుచ్ఛా, పుచ్ఛావసికో హేస సుత్తనిక్ఖేపో. తయిదం పాళియం ఆగతమేవ.

పయోజనమ్పి సాధారణాసాధారణతో దువిధం. తత్థ సాధారణం అనుక్కమేన యావ అనుపాదాపరినిబ్బానం విముత్తిరసత్తా భగవతో దేసనాయ. తేనేవాహ ‘‘ఏతదత్థా కథా, ఏతదత్థా మన్తనా’’తిఆది (పరి. ౩౬౬). అసాధారణం పన తస్సా దేవతాయ దస్సనమగ్గసమధిగమో, ఉభయమ్పేతం బాహిరమేవ. సచే పన వేనేయ్యసన్తానగతమ్పి దేసనాబలసిద్ధిసఙ్ఖాతం పయోజనం అధిప్పాయసమిజ్ఝనభావతో యథాధిప్పేతత్థసిద్ధియా మహాకారుణికస్స భగవతోపి పయోజనమేవాతి గణ్హేయ్య, ఇమినా పరియాయేనస్స అబ్భన్తరతాపి సియా.

అపిచ తస్సా దేవతాయ ఓఘతరణాకారస్స యాథావతో అనవబోధో ఇమిస్సా దేసనాయ సముట్ఠానం, తదవబోధో పయోజనం. సో హి ఇమాయ దేసనాయ భగవన్తం పయోజేతి తన్నిప్ఫాదనపరాయం దేసనాతి కత్వా. యఞ్హి దేసనాయ సాధేతబ్బం ఫలం, తం ఆకఙ్ఖితబ్బత్తా దేసకం దేసనాయ పయోజేతీతి పయోజనన్తి వుచ్చతి. తథా దేవతాయ తదఞ్ఞేసఞ్చ వినేయ్యానం పతిట్ఠానాయూహనవిస్సజ్జనఞ్చేత్థ పయోజనం. తథా సంసారచక్కనివత్తి-సద్ధమ్మచక్కప్పవత్తిసస్సతాదిమిచ్ఛాచార-నిరాకరణం సమ్మావాదపురేక్ఖారో అకుసలమూలసమూహననం కుసలమూలసమారోపనం అపాయద్వారపిదహనం సగ్గమోక్ఖద్వారవివరణం పరియుట్ఠానవూపసమనం అనుసయసముగ్ఘాతనం ‘‘ముత్తో మోచేస్సామీ’’తి పురిమపటిఞ్ఞాఅవిసంవాదనం తప్పటిపక్ఖమారమనోరథవిసంవాదనం తిత్థియసమయనిమ్మథనం బుద్ధధమ్మపతిట్ఠాపనన్తి ఏవమాదీనిపి పయోజనాని ఇధ వేదితబ్బాని.

యథా దేవతా ఓఘతరణే సంసయపక్ఖన్దా, తాదిసా అఞ్ఞే చ సఙ్ఖాతధమ్మానం సమ్మాసమ్బుద్ధస్స చ పటిపత్తిం అజానన్తా అసద్ధమ్మస్సవన-ధారణ-పరిచయ-మనసికారవిపల్లత్థబుద్ధికా సద్ధమ్మస్సవన-ధారణ-పరిచయవిముఖా చ భవవిమోక్ఖేసినో వినేయ్యా ఇమిస్సా దేసనాయ భాజనం.

పిణ్డత్థా పన ‘‘అప్పతిట్ఠం అనాయూహ’’న్తి పదద్వయే చతుసచ్చకమ్మట్ఠానానుయోగవసేన యోనిసోమనసికారబహులీకారో కుసలమూలసమాయోగో ఓలీయనాతిధావనావిస్సజ్జనం ఉపాయవినిబన్ధవిధమనం మిచ్ఛాభినివేసదూరీభావో తణ్హావిజ్జావిసోధనం వట్టత్తయవిచ్ఛేదనుపాయో ఆసవోఘ-యోగ-గన్థాగతి-తణ్హుప్పాదుపాదానవియోగో చేతోఖిలవివేచనం అభినన్దననివారణం సంసగ్గాతిక్కమో వివాదమూలపరిచ్చాగో అకుసలకమ్మపథవిద్ధంసనం మిచ్ఛత్తాతివత్తనం అనుసయమూలచ్ఛేదో. సబ్బకిలేస-దరథపరిళాహ-సారమ్భపటిప్పస్సమ్భనం దస్సనసవననిద్దేసో విజ్జూపమవజిరూపమధమ్మాపదేసో అపచయగామిధమ్మవిభావనా పహానత్తయదీపనా సిక్ఖత్తయానుయోగో సమథవిపస్సనానుట్ఠానం భావనాసచ్ఛికిరియాసిద్ధి సీలక్ఖన్ధాదిపారిసుద్ధీతి ఏవమాదయో వేదితబ్బా.

తత్థ యేసం కిలేసాదీనం వసేన పతిట్ఠాతి సంసీదతి, యేసఞ్చ అభిసఙ్ఖారాదీనం వసేన ఆయూహతి నిబ్బుయ్హతి, ఉభయమేతం సముదయసచ్చం, తప్పభావితా తదుభయనిస్సితా చ ఖన్ధా దుక్ఖసచ్చం, తదుభయమత్థో, ‘‘అప్పతిట్ఠం అనాయూహ’’న్తి అధిప్పేతస్స అత్థస్స పటిచ్ఛన్నం కత్వా దేసనా ఉపాయో మాననిగ్గణ్హనవసేన తస్సా దేవతాయ సచ్చాభిసమయకారణభావతో పతిట్ఠానాయూహనపటిక్ఖేపోపదేసేన చతురోఘనిరత్థరణత్థికేహి అన్తద్వయరహితా మజ్ఝిమా పటిపత్తి పటిపజ్జితబ్బాతి అయమేత్థ భగవతో ఆణత్తీతి అయం దేసనాహారో.

పరసంసయపక్ఖన్దనతాయ ఞాతుకామతాయ చ కథం నూతి పుచ్ఛావసేన వుత్తం? అభిముఖభావతో ఏకపుగ్గలభావతో చ ‘‘త్వ’’న్తి వుత్తం. పరముక్కంసగతస్స గరుభావస్స అనఞ్ఞయోగ్యస్స సద్ధమ్మధురస్స పరిదీపనతో సాధూతి మరిససీలాదిగుణతాయ ‘‘మారిసా’’తి వుత్తం. అవహననతో రాసిభావతో చ ‘‘ఓఘ’’న్తి వుత్తం. ఞాతుం ఇచ్ఛితస్స అత్థస్స కతత్తా పరియోసాపితత్తా ‘‘ఇతీ’’తి వుత్తం. సంసీదనలక్ఖణస్స పతిట్ఠానస్స అకాతబ్బతో సబ్బసో చ అకతత్తా. ‘‘అప్పతిట్ఠ’’న్తి వుత్తం. తయిదం అకరణం ఏకంసికన్తి ఖోతి అవధారణవసేన వుత్తం. తస్స చ అప్పతిట్ఠానస్స ససన్తతిగతత్తా ‘‘త్వ’’న్తి చ పుచ్ఛితత్తా ‘‘అహ’’న్తి వుత్తం. దేవతాయ సమ్బోధనతో పియాలపనతో చ, ‘‘ఆవుసో’’తి వుత్తం. నిబ్బుయ్హనలక్ఖణస్స ఆయూహనస్స అకాతబ్బతో సబ్బసో చ అకతత్తా అనాయూహన్తి వుత్తం. తిణ్ణాకారస్స ఓఘానం అనిచ్ఛితభావతో ఏవ తత్థ సంసయస్స అనపగతత్తా ఓఘతరణస్స చ అవిసేసత్తా ‘‘యథా కథం పనా’’తి వుత్తం. తథా సంసీదనలక్ఖణం పతిట్ఠానం సంసారే చ సణ్ఠానన్తి అనత్థన్తరత్తా అభిన్నకాలికం. తథా నిబ్బుయ్హనలక్ఖణం ఆయూహనం సమ్మాపటిపత్తియా అతివత్తనన్తి అనత్థన్తరత్తా అభిన్నకాలికన్తి వుత్తం ‘‘యదా స్వాహం…పే… తదాస్సు నిబ్బుయ్హామీ’’తి. తదుభయస్స పటిపక్ఖభావతో పటిబాహనతో చ ఓఘాతిణ్ణాతి వుత్తం ‘‘ఏవం ఖ్వాహం…పే… ఓఘమతరి’’న్తి.

ఏకబుద్ధన్తరన్తరికత్తా సుదూరకాలికతాయ ‘‘చిరస్స’’న్తి వుత్తం. అన్తరా అదిట్ఠపుబ్బతాయ విమ్హయనీయతాయ చ ‘‘వతా’’తి వుత్తం. తదా ఉపలబ్భమానతాయ అత్తపచ్చక్ఖతాయ చ ‘‘పస్సామీ’’తి వుత్తం. బాహితపాపతో బ్రహ్మస్స చ అరియమగ్గస్స అణనతో పటివిజ్ఝనతో ‘‘బ్రాహ్మణ’’న్తి వుత్తం. కిలేససన్తాపవూపసమనతో దుక్ఖసన్తాపవూపసమనతో చ సబ్బసో నిబ్బుతత్తా ‘‘పరినిబ్బుత’’న్తి వుత్తం. తరణపయోగస్స నిబ్బత్తితత్తా ఉపరి తరితబ్బాభావతో చ ‘‘తిణ్ణ’’న్తి వుత్తం. ఞాణచక్ఖునా ఓలోకేతబ్బతో లుజ్జనతో పలుజ్జనతో చ ‘‘లోకే’’తి వుత్తం. విసయేసు సఞ్జనతో జాతభావతో ‘‘విసత్తిక’’న్తి వుత్తం. ఞాణస్స పచ్చక్ఖభావతో నిగమనతో చ ‘‘ఇద’’న్తి వుత్తం. భాసితత్తా పరిసమత్తత్తా చ ‘‘అవోచా’’తి వుత్తం. పఠమం గహితత్తా పచ్చామసనతో చ ‘‘సా దేవతా’’తి వుత్తం. పటిక్ఖేపస్స అభావతో అత్థస్స అనుమోదితబ్బతో ‘‘సమనుఞ్ఞో’’తి వుత్తం. వినేయ్యానం సాసనతో పరమత్థసమ్పత్తితో చ ‘‘సత్థా’’తి వుత్తం. చక్ఖుపథాతిక్కమేన తిరోభావూపగమనతో ‘‘అన్తరధాయీ’’తి వుత్తన్తి అయం అనుపదవిచయతో విచయహారో.

అప్పతిట్ఠానానాయూహనేహి ఓఘతరణం యుజ్జతి కిలేసాభిసఙ్ఖారవిజహనేన పారసమ్పత్తిసమిజ్ఝనతో. సబ్బకిలేస-తణ్హాదిట్ఠి-తణ్హాయతన-సస్సతాదివసేన సన్తిట్ఠతో సంసారే సంసీదనం హోతీతి యుజ్జతి కారణస్స సుప్పతిట్ఠితభావతో. అభిసఙ్ఖరణకిచ్చే కిలేసాభిసఙ్ఖారే విజ్జమానే సబ్బదిట్ఠాభినివేస-అతిధావనాభినివేసాదీనం వసేన ఆయూహన్తస్స సంసారమహోఘేన నిబ్బుయ్హనం హోతీతి యుజ్జతి సమ్మాపటిపత్తియా అతివత్తనతో. బ్రహ్మస్స అరియమగ్గస్స అణనతో పటివిజ్ఝనతో బ్రాహ్మణభావో యుజ్జ్జతి బాహితపాపత్తా. సమ్మదేవ సన్తధమ్మసమధిగమతో పరినిబ్బుతభావో యుజ్జతి సబ్బసో సవాసనపహీనకిలేసత్తా. తథా చ విసత్తికాయ తిణ్ణభావో యుజ్జతి యథా యాయ లేసోపి న దిస్సతి, ఏవం అగ్గమగ్గేన తస్సా సముచ్ఛిన్నత్తాతి అయం యుత్తిహారో.

కిలేసవట్టవసేన పతిట్ఠానం విసేసతో కమ్మవట్టస్స పదట్ఠానం. అభిసఙ్ఖారవసేన ఆయూహనఞ్చ విపాకవట్టస్స పదట్ఠానం. అప్పతిట్ఠానానాయూహనాని ఓఘతరణస్స పదట్ఠానం, ఓఘతరణం అనుపాదిసేసనిబ్బానస్స. తణ్హావసేన పతిట్ఠానస్స అస్సాదానుపస్సితా పదట్ఠానం. తేనాహ భగవా – ‘‘సంయోజనియేసు, భిక్ఖవే, ధమ్మేసు అస్సాదానుపస్సినో తణ్హా పవడ్ఢతీ’’తి (సం. ని. ౨.౫౨, ౫౬).

ఖన్ధావిజ్జా-ఫస్స-సఞ్ఞా-వితక్కాయోనిసోమనసికార-పాపమిత్తపరతోఘోసా దిట్ఠివసేన పతిట్ఠానస్స పదట్ఠానం. యథాహ – పటిసమ్భిదామగ్గే (పటి. మ. ౧.౧౨౪) ‘‘ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానం, అవిజ్జాపి దిట్ఠిట్ఠాన’’న్తిఆది. తణ్హాదిట్ఠాభినన్దనఅవసేసకిలేసాభిసఙ్ఖారవసేన ఆయూహనస్స పదట్ఠానం. ఇమినా నయేన యథారహం తణ్హాదిట్ఠాదివసేన పతిట్ఠానాయూహనానం పదట్ఠానభావో వత్తబ్బో. సేసమేత్థ పాళితో ఏవ సునిద్ధారియం. అయం పదట్ఠానహారో.

అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి పతిట్ఠానాయూహనపటిక్ఖేపేన విస్సజ్జేన్తేన నియ్యానావహా సమ్మాపటిపత్తి గహితా ఏకన్తతో ఓఘనిత్థరణూపాయభావతో. తగ్గహణేన చ సబ్బేపి సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా గహితా హోన్తి నియ్యానలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణత్తాతి అయం లక్ఖణహారో.

నిదానమస్సా దేవతాయ ఓఘతరణాకారస్స యాథావతో అనవబోధోతి వుత్తోవాయమత్థో. అఞ్ఞేపి యే ఇమం దేసనం నిస్సాయ ఓఘతరణూపాయం పటివిజ్ఝన్తి, తేపి ఇమిస్సా దేసనాయ నిదానన్తి దట్ఠబ్బా. ‘‘కథం ను ఖో ఇమం దేసనం నిస్సాయ సమ్మదేవ పటివిజ్ఝన్తా చతుబ్బిధమ్పి ఓఘం తరన్తా సకలసంసారమహోఘతో నిత్థరేయ్యుం, పరే చ తత్థ పతిట్ఠపేయ్యు’’న్తి అయమేత్థ భగవతో అధిప్పాయో. పదనిబ్బచనం నిరుత్తం, తం ‘‘ఏవ’’న్తిఆదినిదానపదానం ‘‘కథ’’న్తిఆదిపాళిపదానఞ్చ అట్ఠకథాయ తస్సా లీనత్థవణ్ణనాయ చ వుత్తనయానుసారేన సుకరత్తా అతివిత్థారభయేన న విత్థారయిమ్హ.

పద-పదత్థ-దేసనా-నిక్ఖేప-సుత్తసన్ధి-వసేన పఞ్చవిధా సన్ధి. తత్థ పదస్స పదన్తరేన సమ్బన్ధో పదసన్ధి. తథా పదత్థస్స పదత్థన్తరేన సమ్బన్ధో పదత్థసన్ధి, యో ‘‘కిరియాకారకసమ్బన్ధో’’తి వుత్తో. నానానుసన్ధికస్స తంతంఅనుసన్ధీతి సమ్బన్ధో, ఏకానుసన్ధికస్స పన పుబ్బాపరసమ్బన్ధో దేసనాసన్ధి, యా అట్ఠకథాయం ‘‘పుచ్ఛానుసన్ధి అజ్ఝాసయానుసన్ధి యథానుసన్ధీ’’తి తిధా విభత్తా. అజ్ఝాసయో చేత్థ అత్తజ్ఝాసయో పరజ్ఝాసయోతి ద్విధా వేదితబ్బో. నిక్ఖేపసన్ధి చతున్నం సుత్తనిక్ఖేపానం వసేన వేదితబ్బా. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం పపఞ్చసూదనీటీకాయం వుత్తనయేన గహేతబ్బం. సుత్తసన్ధి ఇధ పఠమనిక్ఖేపవసేన వేదితబ్బా.

‘‘కస్మా పనేత్థ ఓఘతరణసుత్తమేవ పఠమం నిక్ఖిత్త’’న్తి నాయమనుయోగో కత్థచి న పవత్తతి? అపిచ ‘‘అప్పతిట్ఠం అనాయూహం ఓఘమతరి’’న్తి పతిట్ఠానాయూహనపటిక్ఖేపవసేన అన్తద్వయవివజ్జనముఖేన వా మజ్ఝిమాయ పటిపదాయ విభావనతో సబ్బపఠమమిదం సుత్తం ఇధ నిక్ఖిత్తం. అన్తద్వయం అనుపగమ్మ మజ్ఝిమాయ పటిపత్తియా సఙ్కాసనపరఞ్హి బుద్ధానం సాసనన్తి. యం పన ఏకిస్సా దేసనాయ దేసనన్తరేన సద్ధిం సంసన్దనం, అయమ్పి దేసనాసన్ధి. సా ఇధ ఏవం వేదితబ్బా –

‘‘అప్పతిట్ఠం…పే… అనాయూహం ఓఘమతరి’’న్తి అయం దేసనా –

‘‘సబ్బదా సీలసమ్పన్నో, పఞ్ఞవా సుసమాహితో;

ఆరద్ధవీరియో పహితత్తో, ఓఘం తరతి దుత్తరం.

‘‘విరతో కామసఞ్ఞాయ, రూపసంయోజనాతిగో;

నన్దీరాగపరిక్ఖీణో, సో గమ్భీరే న సీదతి; (సం. ని. ౧.౯౬);

సద్ధాయ తరతి ఓఘం, అప్పమాదేన అణ్ణవం. (సం. ని. ౧.౨౪౬; సు. ని. ౧౮౬);

‘‘పఞ్చ ఛిన్దే పఞ్చ జహే, పఞ్చ చుత్తరి భావయే;

పఞ్చసఙ్గాతిగో భిక్ఖు, ఓఘతిణ్ణోతి వుచ్చతి. (సం. ని. ౧.౫; ధ. ప. ౩౭౦);

‘‘తస్మా జన్తు సదా సతో, కామాని పరివజ్జయే;

తే పహాయ తరే ఓఘం, నావం సిత్వావ పారగూ. (సు. ని. ౭౭౭; మహాని. ౬; నేత్తి. ౫);

‘‘ఏకాయనం జాతిఖయన్తదస్సీ, మగ్గం పజానాతి హితానుకమ్పీ;

ఏతేన మగ్గేన తరింసు పుబ్బే, తరిస్సన్తి యే చ తరన్తి ఓఘ’’న్తి. (సం. ని. ౫.౩౮౪, ౪౦౯; మహాని. ౧౯౧; చూళని. పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౦౭; పఠమవగ్గ ౧౨౧; నేత్తి. ౧౭౦) –

ఏవమాదీహి దేసనాహి సంసన్దతీతి అయం చతుబ్యూహో హారో.

అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి ఏత్థ సంకిలేసవసేన పతిట్ఠానం ఆయూహనఞ్చ. తేన అయోనిసోమనసికారో దీపితో, సన్తకిలేసవసేన అనాయూహనేన యోనిసోమనసికారో. తత్థ అయోనిసోమనసికరోతో తణ్హావిజ్జా పవడ్ఢతి. తేసు తణ్హాగహణేన చ తణ్హామూలకా ధమ్మా ఆవత్తన్తి. అవిజ్జాగహణేన అవిజ్జామూలకం సబ్బం భవచక్కం ఆవత్తతి. యోనిసోమనసికారగ్గహణేన చ యోనిసోమనసికారమూలకా ధమ్మా ఆవత్తన్తి చతుబ్బిధఞ్చ సమ్పత్తిచక్కం. పతిట్ఠానాయూహనపటిక్ఖేపేన పన సమ్మాపటిపత్తి దీపితా, సా చ సఙ్ఖేపతో సీలాదిసఙ్గహా. తత్థ సీలగ్గహణేన ఏకాదస సీలానిసంసా ఆవత్తన్తి, సమాధిగ్గహణేన పఞ్చఙ్గికో సమ్మాసమాధి పఞ్చఞ్ఞాణికో సమ్మాసమాధి సమాధిపరిక్ఖారా చ ఆవత్తన్తి. పఞ్ఞాగహణేన పఞ్ఞా చ సమ్మాదిట్ఠీతి సమ్మాదిట్ఠిసుదస్సనా సబ్బేపి అరియమగ్గధమ్మా ఆవత్తన్తీతి అయం ఆవత్తో హారో.

పతిట్ఠానం కిలేసాదివసేన సత్తవిధం. ఆయూహనం అభిసఙ్ఖారాదివసేన సత్తవిధం. తథా తప్పటిపక్ఖతో అప్పతిట్ఠానం అనాయూహనఞ్చ. అయమేత్థ ధమ్మవిభత్తి. పదట్ఠానభూమివిభత్తియో పన హేట్ఠా వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బా. అయం విభత్తిహారో.

పుబ్బభాగప్పటిపదం సమ్మదేవ సమ్పాదేత్వా సమథవిపస్సనం యుగనద్ధం కత్వా భావనం ఉస్సక్కేన్తో కిలేసాదీనం దూరీకరణతో తేసం వసేన అసంసీదన్తో అనిబ్బుయ్హన్తో అప్పతిట్ఠం అనాయూహం ఓఘం తరతి. కిలేసాదీనం వసేన పన సంసీదన్తో నిబ్బుయ్హన్తో సంసారే పతిట్ఠానతో ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తియా ఆయూహనతో ఓఘం న తరతీతి అయం పరివత్తో హారో.

అప్పతిట్ఠం అసన్తిట్ఠన్తో అసంసీదన్తో అనిబ్బిసం అనవినిబ్బిసన్తి పరియాయవచనం, అనాయూహం అనిబ్బుయ్హన్తో అచేతేన్తో అపకప్పేన్తోతి పరియాయవచనం, ఓఘం కిలేససముద్దన్తి పరియాయవచనం, అతరి అతిక్కమి అచ్చవాయీతి పరియాయవచనం. ఇమినా నయేన సేసపదేసుపి పరియాయవచనం వేదితబ్బన్తి అయం వేవచనో హారో.

అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి ఏత్థ పతిట్ఠం ఆయూహన్తి కిలేసానం కిచ్చకరణపఞ్ఞత్తి. పరియుట్ఠానానం విభావనపఞ్ఞత్తి. అభిసఙ్ఖారానం విరుహనపఞ్ఞత్తి. తణ్హాయ అస్సాదపఞ్ఞత్తి. దిట్ఠియా పరినిప్ఫన్దనపఞ్ఞత్తి. భవదిట్ఠియా భవాభినివేసపఞ్ఞత్తి. విభవదిట్ఠియా విపల్లాసపఞ్ఞత్తి. కామసుఖానుయోగస్స కామేసు అనుగిజ్ఝనపఞ్ఞత్తి. అత్తకిలమథానుయోగస్స అత్తపరితాపనపఞ్ఞత్తి. అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి పన అభిఞ్ఞేయ్యధమ్మానం అభిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి. పరిఞ్ఞేయ్యధమ్మానం పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి. ఓఘమతరిన్తి పహాతబ్బధమ్మానం పహానపఞ్ఞత్తి. మగ్గస్స భావనాపఞ్ఞత్తి. నిరోధస్స సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తీతి అయం పఞ్ఞత్తిహారో.

అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి ఏత్థ పతిట్ఠానాయూహనగ్గహణేన ఓఘగ్గహణేన చ సముదయసచ్చం గహితం. అప్పతిట్ఠం అనాయూహం అతరిన్తి పన పదత్తయేన మగ్గసచ్చం గహితం, హేతుగహణేన చ హేతుమతో గహణం సిద్ధమేవాతి దుక్ఖనిరోధసచ్చాని అత్థతో గహితానేవాతి అయం సచ్చేహి ఓతరణా. తత్థ యే లోకియా పఞ్చక్ఖన్ధా, యేసం వసేన పతిట్ఠానాయూహనసిద్ధి. యే లోకుత్తరా చత్తారో ఖన్ధా, యేసం వసేన ఓఘతరణసిద్ధి. అయం ఖన్ధముఖేన ఓతరణా. యే ఏవ పఞ్చక్ఖన్ధా ద్వాదసాయతనాని అట్ఠారస ధాతుయో, తే చత్తారో ఖన్ధా ద్వాయతనాని ద్వే ధాతుయోతి అయం ఆయతనముఖేన ధాతుముఖేన చ ఓతరణా. తథా అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి ఏత్థ పతిట్ఠానాయూహనగ్గహణేన కిలేసాభిసఙ్ఖారాదీనం గహణం. కిలేసాభిసఙ్ఖారాదయో ఓఘా చ సఙ్ఖారక్ఖన్ధా ధమ్మాయతనం ధమ్మధాతు చ, అప్పతిట్ఠానానాయూహనగ్గహణేన ఓఘతరణవచనేన చ సహ విపస్సనాయ మగ్గో కథితో. ఏవఞ్చ సఙ్ఖారక్ఖన్ధో ధమ్మాయతనం ధమ్మధాతు చ గహితాతి ఏవమ్పి ఖన్ధముఖేన ఆయతనముఖేన ధాతుముఖేన ఓతరణా. విపస్సనా చే అనిచ్చానుపస్సనా, అనిమిత్తముఖేన విమోక్ఖముఖం, దుక్ఖానుపస్సనా చే, అప్పణిహితవిమోక్ఖముఖం, అనత్తానుపస్సనా చే, సుఞ్ఞతవిమోక్ఖముఖన్తి ఏవం విమోక్ఖముఖేన ఓతరణం. మగ్గే సేక్ఖా సీలక్ఖన్ధాదయో ధమ్మాయతనధమ్మధాతూ అనాసవా చ ఏవమ్పి ఖో ఖన్ధాదిముఖేన ఓతరణాతి అయం ఓతరణో హారో.

అప్పతిట్ఠన్తి ఆరమ్భో. అనాయూహన్తి పదసుద్ధి, నో ఆరమ్భసుద్ధి, తథా ఓఘన్తి. అతరిన్తి పన పదసుద్ధి చేవ ఆరమ్భసుద్ధి చాతి అయం సోధనో హారో.

అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి సామఞ్ఞతో అధిట్ఠానం తణ్హాదిట్ఠిఆదివసేన పతిట్ఠానాయూహనానం సాధారణతో పటిక్ఖేపచోదనాతి కత్వా ఓఘమతరిన్తి తం వికప్పేత్వా విసేసవచనం. ఓఘతరణఞ్హి చత్తారో అరియమగ్గా. తత్థ పఠమదుతియమగ్గా అవిసేసేన దిట్ఠోఘతరణం, తతియమగ్గో కామోఘతరణం, అగ్గమగ్గో సేసోఘతరణన్తి అయం అధిట్ఠానో హారో.

కిలేసవసేన పతిట్ఠానస్స అయోనిసోమనసికారో హేతు. అభిసఙ్ఖారవసేన ఆయూహనస్స కిలేసా హేతూ. అప్పతిట్ఠానానాయూహనానం పన యథాక్కమం యోనిసోమనసికారపహానాని హేతూ. సంయోజనియేసు ధమ్మేసు అస్సాదానుపస్సనా తణ్హావసేన యథారహం తస్స హేతూ. తేనాహ భగవా – ‘‘సంయోజనియేసు, భిక్ఖవే, ధమ్మేసు అస్సాదానుపస్సినో తణ్హా పవడ్ఢతీ’’తి. ఖన్ధావిజ్జాఫస్ససఞ్ఞావితక్కాయోనిసోమనసికారపాపమిత్తపరతోఘోసా దిట్ఠివసేన పతిట్ఠానస్స హేతూ. తేనాహ – పటిసమ్భిదామగ్గే ‘‘ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానం, అవిజ్జాపి దిట్ఠిట్ఠాన’’న్తిఆది. తణ్హాభినన్దనా అవసేసకిలేసాభిసఙ్ఖారవసేన ఆయూహనస్స హేతూ. ఇమినా నయేన యథారహం తణ్హాదిట్ఠివసేన పతిట్ఠానాయూహనానం హేతువిభాగో నిద్ధారేతబ్బో, తబ్బిపరియాయేన అప్పతిట్ఠానానాయూహనానం. కిలేసుప్పాదనే హి సమ్మదేవ ఆదీనవదస్సనం అప్పతిట్ఠానస్స హేతూ, అభిసఙ్ఖరణే ఆదీనవదస్సనం అనాయూహనస్స హేతూ, విపస్సనాయ ఉస్సుక్కాపనం ఓఘతరణస్స హేతూతి అయం పరిక్ఖారో హారో.

యథావుత్తవిభాగేహి పతిట్ఠానాయూహనేహి చతుబ్బిధస్సపి ఓఘస్స పరిసుద్ధి. అప్పతిట్ఠానానాయూహనేహి పన సోతానం సంవరో సబ్బసో పిధానఞ్చాతి చతుబ్బిధస్సపి ఓఘస్స విసేసతో పిధానం అప్పవత్తికరణం. అరియమగ్గస్స భావనాయ హి కిలేసవసేన పతిట్ఠానం అభిసఙ్ఖారవసేన ఆయూహనం ఉపచ్ఛిన్నం, తస్స సబ్బేపి ఓఘా తిణ్ణా సమ్మతిణ్ణా పహీనా హోన్తీతి అయం సమారోపనో హారో.

అప్పతిట్ఠం అనాయూహన్తి ఏత్థ పతిట్ఠాగహణేన తణ్హావిజ్జా గహితా. తాసం హి వసేన సత్తో తత్థ తత్థ భవే పతిట్ఠాతి. ఆయూహనగ్గహణేన తప్పచ్చయా అభిసఙ్ఖారధమ్మా గహితా. తత్థ తణ్హాయ విసేసతో రూపధమ్మా అధిట్ఠానం, అవిజ్జాయ అరూపధమ్మా. తేసం యథాక్కమం సమథో చ విపస్సనా చ పటిపక్ఖా, తే ‘‘అప్పతిట్ఠం అనాయూహం ఓఘమతరి’’న్తి పదేహి పకాసితా హోన్తి, తేసు సమథస్స చేతోవిముత్తి ఫలం, విపస్సనాయ పఞ్ఞావిముత్తి. తథా హి సా ‘‘రాగవిరాగా అవిజ్జావిరాగా’’తి విసేసేత్వా వుచ్చతి. తత్థ తణ్హావిజ్జా అభిసఙ్ఖారో చ సముదయసచ్చం, తేసం అధిట్ఠానభూతా రూపారూపధమ్మా దుక్ఖసచ్చం, తేసం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, నిరోధపజాననా పటిపదా ఓఘతరణపరియాయేన వుత్తా మగ్గసచ్చం. తణ్హాగహణేన చేత్థ మాయా-సాఠేయ్యమానాతిమాన-మదప్పమాద-పాపిచ్ఛతా-పాపమిత్తతా-అహిరికానోత్తప్పాదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో. అవిజ్జాగహణేన విపరీతమనసికార-కోధూపనాహ-మక్ఖపళాస-ఇస్సామచ్ఛరియ-సారమ్భ- దోవచస్సతా-భవదిట్ఠిఆదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో. వుత్తవిపరియాయేన అమాయాఅసాఠేయ్యాదిఅవిపరీతమనసికారాదివసేన. తథా సమథపక్ఖియానం సద్ధిన్ద్రియానం విపస్సనాపక్ఖియానం అనిచ్చసఞ్ఞాదీనఞ్చ వసేన వోదానపక్ఖో నేతబ్బోతి అయం నన్దియావత్తస్స నయస్స భూమి.

తథా వుత్తనయేన గహితేసు తణ్హావిజ్జాతప్పక్ఖియధమ్మేసు తణ్హా లోభో, అవిజ్జా మోహో, అవిజ్జాయ సమ్పయుత్తో లోహితే సతి పుబ్బో వియ తణ్హాయ సతి సిజ్ఝమానో ఆఘాతో దోసో ఇతి తీహి అకుసలమూలేహి గహితేహి, తప్పటిపక్ఖతో ‘‘అప్పతిట్ఠ’’న్తిఆదివచనేహి చ తీణి అకుసలమూలాని తీణి కుసలమూలాని చ సిద్ధాని ఏవ హోన్తి. ఇధాపి లోభో సబ్బాని సాసవకుసలమూలాని ఆయూహనధమ్మా చ సముదయసచ్చం, తన్నిబ్బత్తా తేసం అధిట్ఠానగోచరభూతా చ ఉపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖసచ్చన్తిఆదినా సచ్చయోజనా యోజేతబ్బా. ఫలం పనేత్థ విమోక్ఖత్తయవసేన నిద్ధారేతబ్బం, తీహి అకుసలమూలేహి తివిధదుచ్చరిత-సంకిలేసమలవిసమఅకుసలసఞ్ఞా-వితక్కాదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో, తథా తీహి కుసలమూలేహి తివిధసుచరిత-సమకుసలసఞ్ఞా-వితక్క-సమాధి-విమోక్ఖముఖాదివసేన వోదానపక్ఖో నేతబ్బోతి అయం తిపుక్ఖలస్స నయస్స భూమి.

తథా వుత్తనయేన గహితేసు తణ్హావిజ్జాతప్పక్ఖియధమ్మేసు విసేసతో తణ్హాదిట్ఠీనం వసేన అసుభే ‘‘సుభ’’న్తి, దుక్ఖే ‘‘సుఖ’’న్తి చ విపల్లాసా, అవిజ్జాదిట్ఠీనం వసేన ‘‘అనిచ్చే నిచ్చ’’న్తి అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి విపల్లాసా వేదితబ్బా. తేసం పటిపక్ఖతో ‘‘అప్పతిట్ఠ’’న్తిఆదివచనేహి చ లద్ధేహి సతివీరియసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియేహి చత్తారి సతిపట్ఠానాని సిద్ధానేవ హోన్తి.

తత్థ చతూహి ఇన్ద్రియేహి చత్తారో పుగ్గలా నిద్దిసితబ్బా. కథం? దువిధో హి తణ్హాచరితో ముదిన్ద్రియో తిక్ఖిన్ద్రియోతి, తథా దిట్ఠిచరితో. తేసు పఠమో అసుభే ‘‘సుభ’’న్తి విపరియేసగ్గాహీ సతిబలేన యథాభూతం కాయసభావం సల్లక్ఖేన్తో భావనాబలేన తం విపల్లాసం సముగ్ఘాతేత్వా సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి. దుతియో అసుఖే ‘‘సుఖ’’న్తి విపరియేసగ్గాహీ ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా వుత్తేన వీరియసంవరభూతేన వీరియబలేన పటిపక్ఖం వినోదేన్తో భావనాబలేన తం విపల్లాసం విద్ధంసేత్వా సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి. తతియో అనిచ్చే ‘‘నిచ్చ’’న్తి అయాథావగ్గాహీ సమథబలేన సమాహితచిత్తో సఙ్ఖారానం తఙ్ఖణికభావం సల్లక్ఖేన్తో భావనాబలేన తం విపల్లాసం సముగ్ఘాతేత్వా సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి. చతుత్థో సన్తతి-సమూహ-కిచ్చారమ్మణ-ఘనవఞ్చితతాయ ఫస్సాదిధమ్మపుఞ్జమత్తే అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి మిచ్ఛాభినివేసీ చతుకోటికసుఞ్ఞతామనసికారేన తం మిచ్ఛాభినివేసం విద్ధంసేత్వా సామఞ్ఞఫలం సచ్ఛికరోతి. సుభసఞ్ఞాసుఖసఞ్ఞాదీహి చతూహి వా విపల్లాసేహి సముదయసచ్చం, తేసమధిట్ఠానారమ్మణభూతా పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖసచ్చన్తిఆదినా సచ్చయోజనా వేదితబ్బా. ఫలం పనేత్థ చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని, చతూహి చేత్థ విపల్లాసేహి చతురాసవోఘయోగ-కాయగన్థ-అగతి-తణ్హుప్పాదుపాదాన-సత్తవిఞ్ఞాణట్ఠితి-అపరిఞ్ఞాదివసేన అకుసలపక్ఖో నేతబ్బో, తథా చతూహి సతిపట్ఠానేహి చతుబ్బిధఝాన-విహారాధిట్ఠాన-సుఖభాగియధమ్మ-అప్పమఞ్ఞాసమ్మప్పధానిద్ధిపాదాదివసేన వోదానపక్ఖో నేతబ్బోతి అయం సీహవిక్కీళితస్స నయస్స భూమి.

ఇమేసం పన తిణ్ణం అత్థనయానం సిద్ధియా వోహారనయద్వయం సిద్ధమేవ హోతి. తథా హి అత్థనయానం దిసాభూతధమ్మాలోచనం దిసాలోచనం, తేసం సమానయనం అఙ్కుసోతి పఞ్చపి నయా ఇధ నియుత్తాతి వేదితబ్బా. ఇదఞ్చ సుత్తం సోళసవిధే సుత్తన్తపట్ఠానే నిబ్బేధసేక్ఖభాగియం బ్యతిరేకముఖేన పతిట్ఠానాయూహనాని గహితానీతి సంకిలేసనిబ్బేధసేక్ఖభాగియం చాతి దట్ఠబ్బం. అట్ఠవీసతివిధే పన సుత్తన్తపట్ఠానే లోకియలోకుత్తరం సత్తాధిట్ఠానం ఞాణఞేయ్యం దస్సనభావనం సకవచనం విస్సజ్జనీయం కుసలం అనుఞ్ఞాతన్తి వేదితబ్బం.

ఓఘతరణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. నిమోక్ఖసుత్తవణ్ణనా

౨. పఠమమాగతన్తి సంవణ్ణనావసేన పఠమసుత్తాదీసు పఠమం ఆగతపదం. ఉత్తానత్థన్తి పాకటత్థం. అపుబ్బంయేవ హి దువిఞ్ఞేయ్యత్థఞ్చ పదం సంవణ్ణేతబ్బం. నోతి పుచ్ఛాయం ను-సద్దేన సమానత్థో నిపాతోతి ఆహ ‘‘జానాసి నోతి జానాసి నూ’’తి. వట్టతో నిముచ్చన్తి తేన సత్తాతి నిమోక్ఖో, మగ్గో. సో చ పముచ్చన్తి తేనాతి పమోక్ఖో, పముచ్చనన్తే పన అధిగన్తబ్బత్తాఫలం ‘‘పమోక్ఖో’’తి వుత్తం, యథా అరహత్తం ‘‘రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో’’తి వుత్తం. తేతి సత్తా. వివిచ్చతీతి విసుం అసమ్మిస్సో హోతి, విగచ్ఛతీతి అత్థో. వివిచ్చతి దుక్ఖం ఏతస్మాతి వివేకో. దుతియవికప్పే పన సకలవట్టదుక్ఖతో సత్తా నిముచ్చన్తి ఏత్థ పముచ్చన్తి వివిచ్చన్తి చాతి నిమోక్ఖో పమోక్ఖో వివేకో, నిబ్బానన్తి అత్థో వేదితబ్బో. ఏత్థాతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం దట్ఠబ్బం. అవధారణత్థో ఖో-కారో ‘‘అస్సోసి ఖో’’తిఆదీసు వియ.

నన్దీమూలకో భవో నన్దీభవో పురిమపదే ఉత్తరపదలోపేన ‘‘సాకభక్ఖో పత్థవో సాకపత్థవో’’తి యథా. పఠమం కమ్మవట్టపధానం అత్థం వత్వా పున కిలేసకమ్మానం వసేన ఉభయప్పధానం అత్థం వదన్తో ‘‘నన్దియా చా’’తిఆదిమాహ. పురిమనయేతి నన్దీమూలకో కమ్మభవో నన్దీభవోతి ఏతస్మిం పక్ఖే. నన్దీభవేనాతి నన్దీభవపదేన. తివిధకమ్మాభిసఙ్ఖారవసేనాతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదివసేన కాయసఙ్ఖారాదివసేన చ తిప్పకారస్స కమ్మాభిసఙ్ఖారస్స వసేన. సఙ్ఖారక్ఖన్ధో గహితో చేతనాపధానత్తా సఙ్ఖారక్ఖన్ధస్స. సఞ్ఞావిఞ్ఞాణేహీతి ‘‘సఞ్ఞావిఞ్ఞాణసఙ్ఖయా’’తి ఏవం వుత్తసఞ్ఞావిఞ్ఞాణపదేహి. తంసమ్పయుత్తా చాతి తేన యథావుత్తసఙ్ఖారక్ఖన్ధేన సమం యుత్తా ఏవ. ద్వే ఖన్ధాతి సఞ్ఞావిఞ్ఞాణక్ఖన్ధా.

నను ఏత్థ వేదనాక్ఖన్ధో న గహితోతి? నో న గహితోతి దస్సేన్తో ‘‘తేహి పనా’’తిఆదిమాహ. తీహి ఖన్ధేహీతి సఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణక్ఖన్ధేహి. గహితావ అవినాభావతో. న హి వేదనారహితో కోచి చిత్తుప్పాదో అత్థి. అనుపాదిణ్ణకానన్తి కుసలాకుసలానం. న హేత్థ కిరియాఖన్ధానం అప్పవత్తి అధిప్పేతా. అప్పవత్తివసేనాతి అనుప్పత్తిధమ్మతాపత్తివసేన. నిబ్బత్తనవసేన కమ్మకిలేసేహి ఉపాదీయతీతి ఉపాది, పఞ్చక్ఖన్ధా. ఉపాదినో సేసో ఉపాదిసేసో, సహ ఉపాదిసేసేనాతి సఉపాదిసేసం. నిబ్బానం కథితం సకలకమ్మకిలేసవూపసమత్థస్స జోతితత్తా. హేట్ఠా ద్వీహి పదేహి అనుపాదిణ్ణకక్ఖన్ధా గహితాతి ‘‘వేదనాన’’న్తి ఏత్థ ఉపాదిణ్ణకగ్గహణం యుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉపాదిణ్ణకవేదనాన’’న్తి. నిరోధేనాతి తప్పటిబద్ధఛన్దరాగనిరోధవసేన నిరుజ్ఝనేన. ఉపసమేనాతి అచ్చన్తూపసమేన అప్పవత్తనేన. ఏవఞ్చ కత్వా చ-సద్దగ్గహణం సమత్థితం హోతి. తేసన్తి తస్సా వేదనాయ తంసమ్పయుత్తానఞ్చ తిణ్ణం ఖన్ధానం. వత్థారమ్మణవసేనాతి వత్థుభూతానం ఛన్నం ఆరమ్మణభూతానఞ్చ సబ్బేసమ్పి ఉపాదిణ్ణకరూపధమ్మానం వసేన.

కస్మా పన హేట్ఠా చత్తారో అరూపక్ఖన్ధాయేవ వుత్తా, రూపక్ఖన్ధో న గహితోతి? విసేసభావతో. సఉపాదిసేసనిబ్బానప్పత్తియఞ్హి ఉపాదిణ్ణకరూపధమ్మానం వియ అనుపాదిణ్ణకరూపధమ్మానం అప్పవత్తియేవ నత్థి. దుతియనయేతి నన్దియా చ భవస్స చాతి ఏతమ్హి పక్ఖే. నన్దిగ్గహణేన సఙ్ఖారక్ఖన్ధో గహితో తంసహచరణతో. ఉపపత్తిభవసఙ్ఖాతో రూపక్ఖన్ధోతి ఉపాదిణ్ణకరూపధమ్మమేవ వదతి. తగ్గహణేనేవ చ తన్నిమిత్తకాని ఉతుఆహారజాని, విఞ్ఞాణగ్గహణేన చిత్తజానీతి చతుసన్తతిరూపస్సపేత్థ గహితతా వేదితబ్బా. సఞ్ఞాదీహీతి సఞ్ఞావిఞ్ఞాణవేదనాగహణేహి తయో ఖన్ధా గహితా, తఞ్చ ఖో ఉపాదిణ్ణా అనుపాదిణ్ణాతి విభాగం అకత్వా అవిసేసతో. అవిసేసేన హి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం అప్పవత్తి నిబ్బానం. తేనాహ ‘‘ఏవం…పే… నిబ్బానం కథితం హోతీ’’తి. ‘‘నిబ్బాన’’న్తి హి ఇధ అమతమహానిబ్బానం అధిప్పేతం. ఇమమేవ చ నయన్తి ఇదం యథావుత్తం దుతియమేవ. చత్తారో మహానికాయే ధారేతీతి చతునికాయికో. భణ్డికనామకో థేరో భణ్డికత్థేరో. ఇతీతి వుత్తప్పకారపరామసనం. నిబ్బానవసేనేవాతి పఠమనయే సఉపాదిసేసనిబ్బానస్స అనుపాదిసేసనిబ్బానస్స చ, దుతియే పన ‘‘అమతమహానిబ్బానస్సా’’తి సబ్బథాపి నిబ్బానస్సేవ వసేన భగవా దేసనం నిట్ఠపేసి సమాపేసీతి.

నిమోక్ఖసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ఉపనీయసుత్తవణ్ణనా

౩. అనేకత్థత్తా ధాతుసద్దానం ఉపసగ్గవసేన అత్థవిసేసవాచకో హోతీతి ఆహ ‘‘ఉపనీయతీతి పరిక్ఖీయతి నిరుజ్ఝతీ’’తి. వినస్సతీతి అత్థో. ఉపనీయతీతి వా సరసేనేవ జీవితస్స మరణూపగమనం వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘ఉపగచ్ఛతి వా, అనుపుబ్బేన మరణం ఉపేతీతి అత్థో’’తి. కామఞ్చేత్థ ‘‘ఉపనీయతీ’’తి పదం అపాకటకమ్మవిసేసం వుత్తం. యథా పన ‘‘సబ్బం ఆరోగ్యం బ్యాధిపరియోసానం, సబ్బం యోబ్బనం జరాపరియోసానం, సబ్బం జీవితం మరణపరియోసాన’’న్తి, ‘‘ఉపనీయతి జీవిత’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘మరణం ఉపేతీ’’తి వుత్తం. కమ్మకత్తువసేన హేతం వుత్తం.

ఇదాని కమ్మసాధనవసేన అత్థం దస్సేతుం ‘‘యథా వా’’తిఆది వుత్తం. గోపాలేన గోగణో నీయతి యథిచ్ఛితం ఠానం. జీవన్తి తేన సత్తా, సహజాతధమ్మా వాతి జీవితం, తదేవ తేసం అనుపాలనే ఆధిపచ్చసబ్భావతో ఇన్ద్రియన్తి ఆహ ‘‘జీవితన్తి జీవితిన్ద్రియ’’న్తి పరిత్తన్తి ఇత్తరం. తేనాహ ‘‘థోక’’న్తి. పబన్ధానుపచ్ఛేదస్స పచ్చయభావో ఇధ జీవితస్స మరణకిచ్చన్తి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘సరసపరిత్తతాయ చా’’తిఆది. ఆయూతి చ పరమాయు ఇధాధిప్పేతం, తఞ్చ అజ్జకాలవసేన వేదితబ్బం.

ఇమస్మిఞ్హి బుద్ధుప్పాదే అయం కథాతి జీవితస్స అతిఇత్తరభావదీపనపరా అయం దేసనా. జీవితిన్ద్రియవసేన జీవితక్ఖయం నియమేన్తో ‘‘ఏకచిత్తప్పవత్తిమత్తోయేవా’’తి ఆహ, ఏకస్స చిత్తుప్పాదస్స పవత్తిక్ఖణమత్తో ఏవాతి అత్థో. ఇదాని తమత్థం ఉపమాయ విభావేతుం ‘‘యథా నామా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పవత్తమానన్తి నేమిరథీసా వత్తన్తీ ఏకేనేవ నేమిప్పదేసేన పవత్తతి ఏకస్మిం ఖణేతి అధిప్పాయో. ‘‘ఏకేనేవ తిట్ఠతీ’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఏకచిత్తక్ఖణికన్తి ఏకచిత్తక్ఖణమత్తవన్తం. తస్మిం చిత్తేతి తస్మిం యస్మిం కిస్మిఞ్చి ఏకస్మిం చిత్తే. నిరుద్ధమత్తేతి నిరుద్ధభావప్పత్తమత్తే. నిరుద్ధోతి వుచ్చతీతి మతోతి వుచ్చతి తంసమఙ్గీ సత్తో పరమత్థతో. అవిసేసవిదునో పన అవిఞ్ఞాయమానన్తరేన అనుసన్ధానస్స నిరుద్ధనం నిరోధం సల్లక్ఖేన్తి. యథావుత్తమత్థం సుత్తేన విభావేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది వుత్తం. తేన తీసుపి కాలేసు సత్తానం పరమత్థతో జీవనం మరణం చిత్తక్ఖణవసేనేవాతి దస్సేతి.

జీవితన్తి జీవితిన్ద్రియం. అత్తభావోతి జీవితవేదనావిఞ్ఞాణాని ఠపేత్వా అవసిట్ఠధమ్మా అధిప్పేతా. సుఖదుక్ఖాతి సుఖదుక్ఖా వేదనా, ఉపేక్ఖాపి ఇధ సుఖదుక్ఖాస్వేవ అన్తోగధా ఇట్ఠానిట్ఠభావతో. కేవలాతి అత్తనా, నిచ్చభావేన వా అవోమిస్సా. ఏకచిత్తసమాయుత్తాతి ఏకకేన చిత్తేన సహితా. లహుసో వత్తతే ఖణోతి వుత్తనయేన ఏకచిత్తక్ఖణికతాయ లహుకో అతిఇత్తరో జీవితాదీనం ఖణో వత్తతి.

యే నిరుద్ధా మరన్తస్సాతి చవన్తస్స సత్తస్స చుతితో ఉద్ధం నిరుద్ధాతి వత్తబ్బా యే ఖన్ధా. తిట్ఠమానస్స వా ఇధాతి యే వా ఇధ పవత్తియం తిట్ఠమానస్స ధరన్తస్స భఙ్గప్పత్తియా నిరుద్ధా ఖన్ధా, సబ్బేపి సదిసా తే సబ్బేపి ఏకసదిసా గతా అత్థఙ్గతా అప్పటిసన్ధియా పున ఆగన్త్వా పటిసన్ధానాభావేన విగతా. యథా హి చుతిఖన్ధా న నిబ్బత్తన్తి, ఏవం తతో పుబ్బేపి ఖన్ధా. తస్మా ఏకచిత్తక్ఖణికం సత్తానం జీవితన్తి అధిప్పాయో.

అనిబ్బత్తేన న జాతోతి అనుప్పన్నేన చిత్తేన జాతో న హోతి ‘‘అనాగతే చిత్తక్ఖణే న జీవిత్థ న జీవతి జీవిస్సతీ’’తి వత్తబ్బతో. పచ్చుప్పన్నేన వత్తమానేన చిత్తేన జీవతి జీవమానో నామ హోతి, న జీవిత్థ న జీవిస్సతి. చిత్తభఙ్గా మతో లోకోతి చుతిచిత్తస్స వియ సబ్బస్సపి తస్స తస్స చిత్తస్స భఙ్గప్పత్తియా అయం లోకో పరమత్థతో మతో నామ హోతి ‘‘అతీతే చిత్తక్ఖణే జీవిత్థ న జీవతి న జీవిస్సతీ’’తి వత్తబ్బతో, నిరుద్ధస్స అప్పటిసన్ధికత్తా. ఏవం సన్తేపి పఞ్ఞత్తి పరమత్థియా, యాయం తం తం పవత్తం చిత్తం ఉపాదాయ ‘‘తిస్సో జీవతి, ఫుస్సో జీవతీ’’తి వచనప్పవత్తియా విసయభూతా సన్తానపఞ్ఞత్తి, సా ఏత్థ పరమత్థియా పరమత్థభూతా. తథా హి వుత్తం ‘‘నామగోత్తం న జీరతీ’’తి (సం. ని. ౧.౭౬).

న సన్తి తాణాతి జరం ఉపగతస్స తతో తంనిమిత్తం యం వా పాపకారినో పాపకమ్మానం ఉపట్ఠానవసేన పుఞ్ఞకారినో పియవిప్పయోగవసేన చిత్తదుక్ఖం ఉభయేసమ్పి బన్ధనచ్ఛేదనాదివసేన వితుజ్జమానం అనప్పకం సరీరదుక్ఖం సమ్మోహప్పత్తి చ హోతి, తతో తాయన్తా న సన్తి. తేనాహ – ‘‘తాణం లేణం సరణం భవితుం సమత్థా నామ కేచి నత్థీ’’తి. భాయతి ఏతస్మాతి భయం, భయనిమిత్తన్తి ఆహ ‘‘భయవత్థూ’’తి. తగ్గహణేన చ చిత్తుత్రాసలక్ఖణం భయం గహితమేవ, సతి నిమిత్తే నేమిత్తం సన్తమేవాతి. పుబ్బచేతనన్తి ఏకావజ్జనవీథియం నానావజ్జనవీథియం సమ్పవత్తం ఉపచారజ్ఝానచేతనం. అపరచేతనన్తి వసీభావాపాదనవసేన పరతో సమాపజ్జనవసేన చ పవత్తం సమాపత్తిచేతనం. ముఞ్చచేతనన్తి విక్ఖమ్భనవసేన పవత్తం పఠమప్పనాచేతనం. కుసలజ్ఝానస్స విపాకజ్ఝానేవ లబ్భమానం సుఖం ఝానసుఖం. ఇట్ఠపరియాయో చేత్థ సుఖ-సద్దో. ఝానే అపేక్ఖా ఝాననికన్తి. ఝానస్స అస్సాదవసేన పవత్తో లోభో ఝానస్సాదో. యేన తే తే బ్రహ్మానో ఝానతో వుట్ఠాయ ‘‘అహో సుఖం అహో సుఖ’’న్తి వాచం నిచ్ఛారేసున్తి. యథా దేవా సుఖబహులా తిహేతుపటిసన్ధికావాతి పటిపజ్జన్తా ఝానం అధిగన్తుం భబ్బా, న ఇతరేతి ‘‘కామావచరదేవేసూ’’తి వుత్తం. కామావచరా చ ఉపరిదేవా చ కామావచరదేవాతి ఏకదేససరూపేకసేసో దట్ఠబ్బో. తేన మనుస్సానమ్పి ఏకచ్చానం సబ్బేసమ్పి వా సఙ్గహో సిద్ధో హోతి పత్థనాపరికప్పనాయ విసయభావతో. తేనాహ ‘‘అహో వతిమే చ…పే… తిట్ఠేయ్యు’’న్తి. థుల్లాని ఫుసితాని విప్ఫురాని ఏత్థాతి థుల్లఫుసితకో, కాలో, దేసో వా. తస్మిం థుల్లఫుసితకే.

‘‘పుఞ్ఞాని కయిరాథ సుఖావహానీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘అనియ్యానికం వట్టకథం కథేతీ’’తి వుత్తం. లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకో, కిలేసేహి ఆమసితబ్బతో ఆమిసఞ్చాతి లోకామిసం. నిప్పరియాయామిసం పన లోకే ఆమిసన్తిపి లోకామిసం. పరియాయేతి సభావతో పరివత్తేత్వా ఞాపేతి ఏతేనాతి పరియాయో, లేసో, కారణం వాతి ఆహ ‘‘నిప్పరియాయేన చత్తారో పచ్చయా’’తి, వట్టస్స ఏకన్తతో బాలలోకేహేవ ఆమసితబ్బభావతో పరియాయామిసతా వుత్తా. ఇధ పరి..పే… అధిప్పేతం వివట్టపటియోగినో ఇచ్ఛితత్తా. చతుపచ్చయాపేక్ఖఞ్హి పహానం. ఏకచ్చస్స సకలవట్టాపేక్ఖప్పహానస్సపి పచ్చయో హోతీతి ‘‘వట్టతియేవా’’తి సాసఙ్కం వదతి. వూపసమతి ఏత్థ సకలవట్టదుక్ఖన్తి సన్తి, అసఙ్ఖతధాతూతి ఆహ ‘‘నిబ్బానసఙ్ఖాత’’న్తి.

ఉపనీయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. అచ్చేన్తిసుత్తవణ్ణనా

౪. కాలయన్తి ఖేపేన్తీతి కాలా. పురేభత్తాదయో హి కాలా ధమ్మప్పవత్తిమత్తతాయ పరమత్థతో అవిజ్జమానాపి లోకసఙ్కేతమత్తసిద్ధా తస్సాయేవ ధమ్మప్పవత్తియా గతగతాయ అనివత్తనతో తం తం ధమ్మప్పవత్తిం ఖేపేన్తా వినాసయన్తా వియ సయఞ్చ తాహి సద్ధిం అచ్చేన్తా వియ హోన్తి. తేనాహ – ‘‘కాలో ఘసతి భూతాని, సబ్బానేవ సహత్తనా’’తి (జా. ౧.౨.౧౯౦). ‘‘తరయన్తి రత్తియో’’తి ఏత్థాపి వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. ‘‘ఏతం భయం మరణే పేక్ఖమానో’’తి వుచ్చమానత్తా పుగ్గలం మరణూపగమనాయ తరయన్తీతి అత్థో వుత్తో. వయోగుణాతి ఏత్థ కోట్ఠాసా గుణా. తిత్థియానం హి చరిమచిత్తేన సకలచిత్తే వయసమూహే వయసమఞ్ఞాతి ఆహ – ‘‘పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమవయానం గుణా, రాసయోతి అత్థో’’తి. ఆనిసంసట్ఠో గుణట్ఠో ‘‘వాకచిరం నివాసేసిం, ద్వాదసగుణముపాగత’’న్తిఆదీసు (బు. వం. ౨.౩౦) వియ. ‘‘తన్దిగుణాహం కరిస్సామి, దిగుణం దిగుణం వద్ధేయ్యా’’తి చ ఏవమాదీసు పన తబ్భావవుత్తిఅత్థో గుణట్ఠో.

‘‘అసఙ్ఖ్యేయ్యాని నామాని, సగుణేన మహేసినో;

గుణేన నామముద్ధేయ్యం, అపి నామ సహస్సతో’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. ౧౩౧౩; ఉదా. ౫౩; పటి. మ. అట్ఠ. ౧.౧.౭౬) –

ఆదీసు పసంసట్ఠో గుణట్ఠో దట్ఠబ్బో. ‘‘వయోగుణా అనుపుబ్బం జహన్తీ’’తి ఏత్థ అత్థో ‘‘అచ్చేన్తి కాలా’’తి ఏత్థ వుత్తనయో ఏవ. పఠమమజ్ఝిమవయాతి పఠమగ్గహణఞ్చేత్థ వయస్స గతస్స అపునరావత్తిదస్సనత్థం కతం. తేనేవాహ – ‘‘మరణక్ఖణే పన తయోపి వయా జహన్తేవా’’తి.

ఏత్థ చ పాళియం ‘‘అచ్చేన్తి కాలా’’తి సామఞ్ఞతో కాలస్స అపగమనం దస్సితం, పున తం విసేసతోపి దస్సేతుం ఇతరద్వయం వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ముదిన్ద్రియస్స వసేన ‘‘వయోగుణా అనుపుబ్బం జహన్తీ’’తి వుత్తం, మజ్ఝిమిన్ద్రియస్స వసేన ‘‘తరయన్తి రత్తియో’’తి వుత్తన్తి అధిప్పాయేన ‘‘కాలాతి పురేభత్తాదయో కాలా’’తి వుత్తం. తస్మా తత్థ ఆది-సద్దేన పచ్ఛాభత్తపఠమయామ-ముహుత్తకాలాది-కాలకోట్ఠాసో ఏవ అణుపభేదో కాలవిభాగో గహితోతి వేదితబ్బో. సేసన్తి ఇధ ద్వీసు గాథాసు పచ్ఛిమద్ధో. సో హి ఇధ అత్థతో అధిగతత్తా అనన్తరసుత్తే చ వుత్తత్తా అతిదిసితో.

అచ్చేన్తిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. కతిఛిన్దసుత్తవణ్ణనా

౫. ఛిన్దన్తోతి సముచ్ఛిన్దన్తో. కతి ఛిన్దేయ్యాతి కిత్తకే పాపధమ్మే సముచ్ఛిన్దేయ్య, అనుప్పత్తిధమ్మతం పాపేయ్య. సేసపదేసుపీతి సేసేసుపి ద్వీసు పదేసు. జహన్తో కతి జహేయ్య, భావేన్తో కతి ఉత్తరి భావేయ్యాతి ఇమమత్థం ‘‘ఏసేవ నయో’’తి ఇమినా అతిదిసతి. చతుత్థపదస్స పన అత్థో సరూపేనేవ దస్సితో. అత్థతో ఏకన్తి భావత్థతో ఏకం. యది ఏవం కిమత్థం పరియాయన్తరం గహితన్తి ఆహ ‘‘గాథాబన్ధస్స పనా’’తిఆది. అత్థతో ఏత్థ పునరుత్తి అత్థేవాతి ఆహ ‘‘సద్దపునరుత్తిం వజ్జయన్తీ’’తి. సఙ్గం అతిక్కమయతీతి సఙ్గాతిగోతి ఆహ ‘‘అయమేవత్థో’’తి.

ఓరం వుచ్చతి కామధాతు, పటిసన్ధియా పచ్చయభావేన తఞ్చ భజన్తీతి ఓరమ్భాగియాని. తత్థ చ కమ్మం తబ్బిపాకం సత్తే దుక్ఖం, కమ్మునా విపాకం, సత్తేన దుక్ఖం సంయోజేన్తీతి సంయోజనాని, సక్కాయదిట్ఠి-విచికిచ్ఛా-సీలబ్బతపరామాస-కామరాగ-పటిఘా. ఉద్ధం వుచ్చతి చతస్సో అరూపధాతుయో, వుత్తనయేన తం భజన్తీతి ఉద్ధమ్భాగియాని, సంయోజనాని రూపారూపరాగమానుద్ధచ్చావిజ్జా. ఆరోపితవచనానురూపేనేవ ఏవమాహాతి ‘‘పఞ్చ ఛిన్దే పఞ్చ జహే’’తి ఏవం కథేసి తస్సా దేవతాయ సుఖగ్గహణత్థం. న కేవలం తాయ దేవతాయ వుత్తవచనానురూపతో ఏవ, అథ ఖో తేసు సంయోజనేసు వత్తబ్బాకారతోపీతి దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. తేన ఓరమ్భాగియసంయోజనాని నామ గరూని దుచ్ఛేదాని గాళ్హబన్ధనభావతో, తస్మా తాని సన్ధాయ ‘‘పఞ్చ ఛిన్దే’’తి వుత్తం.

ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనాని పన లహూని సుచ్ఛేదాని హేట్ఠా పవత్తితానుక్కమేన భావనానయేన పహాతబ్బతో, తస్మా తాని సన్ధాయ ‘‘పఞ్చ జహే’’తి వుత్తం. తేనాహ ‘‘పాదేసు బద్ధపాససకుణో వియా’’తిఆది. విసేసన్తి భావనానం విసేసం విపస్సనాభావనం భావేన్తో ఉప్పాదేన్తో విపచ్చేన్తో వడ్ఢేన్తో చ. సంసారపఙ్కే సఞ్జనట్ఠేన రాగో ఏవ సఙ్గో ‘‘రాగసఙ్గో’’. ఏస నయో సేసేసుపి. యస్మా ఏత్థ రాగ-మోహ-దిట్ఠి-తబ్భాగియసక్కాయదిట్ఠి-సీలబ్బతపరామాస-కామరాగావిజ్జా అత్థతో ఓఘా ఏవ, ఇతరే తదేకట్ఠా, తస్మా భగవా సంయోజనప్పహానసఙ్గాతిక్కమేహి ఓఘతరణం కథేసి. లోకియలోకుత్తరాని కథితాని ‘‘భావయే’’తి పుబ్బభాగాయ మగ్గభావనాయ అధిప్పేతత్తా.

కతిఛిన్దసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. జాగరసుత్తవణ్ణనా

౬. జాగరతన్తి అనాదరే సామివచనం. తేనాహ ‘‘ఇన్ద్రియేసు జాగరన్తేసూ’’తి. ‘‘విస్సజ్జనగాథాయం పనా’’తి ఇమస్స పదస్స ‘‘అయమత్థో వేదితబ్బో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. పుచ్ఛాగాథాయ పన అత్థో ఇమినావ నయేన విఞ్ఞాయతీతి అధిప్పాయో. పఞ్చ జాగరతం సుత్తాతి ఏత్థ ‘‘సుత్తా’’తి పదం అపేక్ఖిత్వా పఞ్చాతి పచ్చత్తవచనం ‘‘జాగరత’’న్తి పదం అపేక్ఖిత్వా సామివసేన పరిణామేతబ్బం ‘‘పఞ్చన్నం జాగరత’’న్తి. తేనాహ – ‘‘పఞ్చసు ఇన్ద్రియేసు జాగరన్తేసూ’’తి, జాగరన్తేసు బద్ధాభావేన సకిచ్చప్పసుతతాయ సకిచ్చసమత్థతాయ చాతి అత్థో. సోత్తంవ సుత్తా పమాదనిద్దాభావతో. తమేవ సుత్తభావం పుగ్గలాధిట్ఠానాయ కథాయ దస్సేతుం ‘‘కస్మా’’తిఆది వుత్తం. పమజ్జతి, పమాదో వా ఏతస్స అత్థీతి పమాదో, తస్స భావో పమాదతా, తాయ, పమత్తభావేనాతి అత్థో.

ఏవం గాథాయ పఠమస్స పాదస్స అత్థం వత్వా దుతియస్స వత్తుం ‘‘ఏవం సుత్తేసూ’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో వుత్తనయేన వేదితబ్బో. యస్మా అప్పహీనసుపనకిరియావసేన సనీవరణస్స పుగ్గలస్స అనుప్పన్నరాగరజాదయో ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా పవడ్ఢన్తి, తస్మా వుత్తం ‘‘నీవరణేహేవ కిలేసరజం ఆదియతీ’’తి. తేనేవాహ ‘‘పురిమా’’తిఆది. పురిమానం పచ్ఛిమానం అపరాపరుప్పత్తియా పచ్చయభావో హేత్థ ఆదియనం. పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి పరిసుజ్ఝతీతి మగ్గపరియాపన్నేహి సద్ధాదీహి పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి సకలసంకిలేసతో విసుజ్ఝతి. పఞ్ఞిన్ద్రియమేవ హి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియాదీని, ఇతరాని చ అన్వయానీతి.

జాగరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. అప్పటివిదితసుత్తవణ్ణనా

౭. పవత్తినివత్తితదుభయహేతువిభాగస్స ధమ్మస్సపి చతుసచ్చన్తోగధత్తా ఆహ ‘‘ధమ్మాతి చతుసచ్చధమ్మా’’తి. చత్తారిపి హి అరియసచ్చాని చతుసచ్చన్తోగధాని. అప్పటివిద్ధాతి పరిఞ్ఞాభిసమయాదివసేన అనభిసమితా. దిట్ఠిగతవాదేసూతి దిట్ఠిగతసఞ్ఞితేసు వాదేసు. దిట్ఠిగతేహి తే పవత్తితా. ఇతో పరేసన్తి ఇతో సాసనికేహి పరేసం అఞ్ఞేసం. ధమ్మతాయాతి సభావేన, సయమేవాతి అత్థో. గచ్ఛన్తీతి పవత్తన్తి దిట్ఠివాదం పగ్గయ్హ తిట్ఠన్తి. పరేనాతి దిట్ఠిగతికేన. నీయన్తీతి దిట్ఠివాదసఙ్గణ్హనే ఉయ్యోజీయన్తి. తేనాహ ‘‘తత్థా’’తిఆది. పబుజ్ఝితున్తి పమాదనిద్దాయ పటిబుజ్ఝితుం. పటిపదా యథాదేసితస్స ధమ్మస్స కథితతాయ, పటిబుజ్ఝితుం యోనిసో పవత్తియమానత్తా భద్దికా.

హేతునాతి ఞాయేన. కారణేనాతి చతుసచ్చానం సమ్బోధయుత్తియా. హత్థతలే ఆమలకం వియ సబ్బం ఞేయ్యం జానాతీతి సబ్బఞ్ఞూ, తేనేవ సబ్బఞ్ఞుతాభిసమ్బోధేన బుద్ధోతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో. పచ్చేకం పరేహి అసాధారణతాయ విసుం సయమ్భుఞాణేన సచ్చాని బుద్ధవాతి పచ్చేకబుద్ధో. పరోపదేసేన చతుసచ్చం బుజ్ఝతీతి చతుసచ్చబుద్ధో. తథా హి సో సయమ్భుతాయ అభావతో కేవలం చతుసచ్చబుద్ధోతి వుచ్చతి. సుతేన సుతమయఞాణేన ఖన్ధాదిభేదం ఞేయ్యం బుద్ధవాతి సుతబుద్ధో. సబ్బఞ్ఞుబుద్ధపచ్చేకబుద్ధే ఠపేత్వా అవసేసా అగ్గసావకమహాసావకాపి పకతిసావకాపి వీతరాగా అవసేసా ఖీణాసవా. తయోపి పురిమా వట్టన్తి సమ్బుద్ధాతిఆదివచనతో. సన్నివసతి ఏతేనాతి సన్నివాసో, చరితం. లోకస్స సన్నివాసో లోకసన్నివాసో, తస్మిం. కాయదుచ్చరితాదిభేదే విసమే. సతిసమ్మోసేన విసమే వా సత్తనికాయే. సో హి విసమయోగతో విసమో. రాగవిసమాదికే విసమే వా కిలేసజాతే. తం విసమం పహాయ తం విసమం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా సమం సదిసం యుత్తరూపం, పురిమకేహి వా సమ్బుద్ధేహి సమం సదిసం చరన్తి వత్తన్తి.

అప్పటివిదితసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సుసమ్ముట్ఠసుత్తవణ్ణనా

౮. సుసమ్ముట్ఠాతి సుట్ఠు అతివియ సమ్ముట్ఠా. సత్త సేక్ఖా హి సుసమ్ముసితా వినట్ఠా. కథం పన తే అనధిగతా నట్ఠా నామ హోన్తీతి ఆహ ‘‘యథా హీ’’తిఆది. అధిగతస్సాతి అధిగతో అస్స. సో వదన్తోతి సమ్బన్ధో. సేసన్తి ‘‘ధమ్మా’’తిఆది. పురిమసదిసమేవాతి అనన్తరగాథాయ వుత్తసదిసమేవ.

సుసమ్ముట్ఠసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మానకామసుత్తవణ్ణనా

౯. సేయ్యాదిభేదం మానం అప్పహాయ తం పగ్గయ్హ విచరన్తో కామేన్తో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘మానం కామేన్తస్స ఇచ్ఛన్తస్సా’’తి. దమతి చిత్తం ఏతేనాతి దమో, సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గాదికో సమాధిపక్ఖికో దమో. మనచ్ఛట్ఠాని ఇన్ద్రియాని దమేతీతి దమో, ఇన్ద్రియసంవరో. కిలేసే దమేతి పజహతీతి దమో, పఞ్ఞా. ఉపవసనవసేన కాయకమ్మాదిం దమేతీతి దమో, ఉపోసథకమ్మం. కోధూపనాహమక్ఖమానాదికే దమేతి వినేతీతి దమో, అధివాసనఖన్తి. తేనేవాతి ‘‘దమో’’తి సమాధిపక్ఖికధమ్మానం ఏవ అధిప్పేతత్తా. ‘‘న మోనం అత్థీ’’తి చ పాఠో. అసమాహితస్సాతి సమాధిపటిక్ఖేపో జోతితో.

మచ్చుధేయ్యస్స పారతరణస్స వుచ్చమానత్తా ‘‘మోనన్తి చతుమగ్గఞాణ’’న్తి వుత్తం. న హి తతో అఞ్ఞేన తం సమ్భవతి. జానాతి అసమ్మోహపటివేధవసేన పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. మచ్చు ధీయతి ఏత్థాతి మచ్చుధేయ్యం, ఖన్ధపఞ్చకం మరణధమ్మత్తా. తస్సేవాతి మచ్చుధేయ్యస్సేవ. పారం పరతీరభూతం నిబ్బానం. తరేయ్యాతి ఏత్థ తరణం నామ అరియమగ్గబ్యాపారోతి ఆహ ‘‘పటివిజ్ఝేయ్య పాపుణేయ్యా’’తి. తథా హి వక్ఖతి ‘‘పటివేధతరణం నామ వుత్త’’న్తి. ‘‘న తరేయ్య న పటివిజ్ఝేయ్య న పాపుణేయ్య వా’’తి అయమేత్థ పాఠో యుత్తో. అఞ్ఞథా ‘‘ఇదం వుత్తం హోతీ’’తిఆదివచనం విరుజ్ఝేయ్య. ఏకో అరఞ్ఞే విహరన్తోతి ఏకాకీ హుత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తోతి అత్థో.

కామం హేట్ఠిమమగ్గేహిపి ఏకచ్చస్స మానస్స పహానం లబ్భతి. అగ్గమగ్గేనేవ పన తస్స అనవసేసతో పహానన్తి ఆహ – ‘‘అరహత్తమగ్గేన నవవిధమానం పజహిత్వా’’తి. ఉపచారసమాధిపుబ్బకో అప్పనాసమాధీతి వుత్తం ‘‘ఉపచారప్పనాసమాధీహీ’’తి, న ఉపచారసమాధిమత్తేన సమాధిమత్తం సన్ధాయ పచ్చేకం వాక్యపరిసమాపనస్స అయుజ్జనతో. న హి అప్పనం అప్పత్తం లోకుత్తరజ్ఝానం అత్థి. ‘‘సుచేతసో’’తి చిత్తస్స ఞాణసహితతాయ లక్ఖణవచనన్తి ఆహ ‘‘ఞాణసమ్పయుత్తతాయా’’తిఆది. తథా హి వక్ఖతి ‘‘సుచేతసోతి ఏత్థ చిత్తేన పఞ్ఞా దస్సితా’’తి. ‘‘సబ్బధి విప్పముత్తో’’తి సబ్బేసు భవాదీసు విసంసట్ఠచిత్తో సబ్బసో ఖన్ధాదీహి విసంయుత్తో హోతీతి వుత్తం ‘‘సబ్బేసు ఖన్ధాయతనాదీసు విప్పముత్తో హుత్వా’’తి. పరిఞ్ఞాపటివేధో సచ్ఛికిరియపటివేధేన వినా నత్థీతి ఆహ ‘‘తేభూమక…పే… వుత్త’’న్తి.

మానం నిస్సాయ దుచ్చరితచరణతో మానో నామాయం సీలభేదనో. తస్మాతి మానస్స సీలపటిపక్ఖభావతో. ఇమినా పటిపక్ఖప్పహానకిత్తనేన. అధిచిత్తసిక్ఖా కథితా సరూపతో ఏవాతి అధిప్పాయో. ఏత్థ చిత్తేనాతి సు-సద్దేన విసేసితచిత్తేన. తస్మాతి పఞ్ఞాయ దస్సితత్తా. ఇమినాతి ‘‘సుచేతసో’’తి ఇమినా పదేన. అధిసీలసిక్ఖా అధిచిత్తసిక్ఖా అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి సీలాదీనిపి విసేసేత్వా వుత్తాని. సమ్భవే బ్యభిచారే చ విసేసనవిసేసితబ్బతాతి తం దస్సేన్తో ‘‘అధిసీలఞ్చ నామ సీలే సతి హోతీ’’తిఆదిం వత్వా తదుభయం విభాగేన దస్సేతుం ‘‘తస్మా’’తిఆది వుత్తం. పఠమనయో సఙ్కరవసేన పవత్తోతి అసఙ్కరవసేన దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆదినా దుతియనయో వుత్తో. ‘‘సమాపన్నా’’తి ఏత్థాపి ‘‘నిబ్బానం పత్థయన్తేనా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధో. విపస్సనాయ పాదకభావం అనుపగతాపి తదత్థం నిబ్బత్తనాదివసేన సమాపన్నాతి అయమత్థో పురిమనయతో విసేసో. అధిపఞ్ఞాయ పనేత్థ పురిమనయతో విసేసో నత్థీతి సా అనుద్ధటా. సమోధానేత్వాతి పరియాయతో సరూపతో చ సఙ్గహేత్వా. సకలసాసనన్తి తిస్సన్నం కథితత్తా ఏవ సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సకలసాసనం కథితం హోతీతి.

మానకామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. అరఞ్ఞసుత్తవణ్ణనా

౧౦. సన్తకిలేసానన్తి వూపసన్తకిలేసపరిళాహానం. యస్మా సీలాదిగుణసమ్భవం తతో ఏవ భయసన్తఞ్చ ఉపాదాయ పణ్డితా ‘‘సన్తో’’తి వుచ్చన్తి, తస్మా వుత్తం ‘‘పణ్డితానం వా’’తి. తేనాహ ‘‘సన్తో హవే’’తిఆది. సేట్ఠచారీనన్తి సేట్ఠచరియం చరన్తానం. యస్మా పుథుజ్జనకల్యాణతో పట్ఠాయ భిక్ఖు మగ్గబ్రహ్మచరియవాసం వసతి నామ, తస్మా ఆహ ‘‘మగ్గబ్రహ్మచరియవాసం వసన్తాన’’న్తి. అరియానం పన ముఖవణ్ణస్స పసీదనే వత్తబ్బమేవ నత్థి. మూలకమ్మట్ఠానన్తి పారిహారియకమ్మట్ఠానం. విసభాగసన్తతీతి నానారమ్మణేసు పవత్తచిత్తసన్తతి. సా హి విక్ఖేపబ్యాకులతాయ అప్పసన్నా సమాహితచిత్తసన్తతియా విసభాగసన్తతి. ఓక్కమతీతి సమాధిసభాగా చిత్తసన్తతి సమథవీథిం అనుపవిసతి. చిత్తం పసీదతీతి కమ్మట్ఠాననిరతం భావనాచిత్తం సన్ధాయాహ, తం పసన్నం హుత్వా పవత్తతి. లోహితం పసీదతీతి చిత్తకాలుస్సియస్సాభావతో లోహితం అనావిలం హోతి. పరిసుద్ధాని హోన్తి కారణస్స పరిసుద్ధభావతో. తాలఫలముఖస్స వియ ముఖస్స వణ్ణో హోతీతి ముఖ-సద్దస్స ఆదిమ్హి పముత్తపదేన యోజేతబ్బో. ఏవఞ్హి చస్స పముత్తగ్గహణం సమత్థితం హోతి తాలఫలముఖస్స వణ్ణసమ్పదాసదిసత్తా. తిభూమకో ఏవ తేభూమకో.

అతీతం నానుసోచన్తి అతీతం పచ్చయలాభం లక్ఖణం కత్వా న సోచన్తి న అనుత్థునన్తి. జప్పనతణ్హాయ వసేన న పరికప్పన్తీతి ఆహ ‘‘న పత్థేన్తీ’’తి. యేన కేనచీతి ఇతరీతరేన. తఙ్ఖణే లద్ధేనాతి సన్నిధికారపరిభోగాభావమాహ. తివిధేనపి కారణేనాతి తిప్పకారేన హేతునా, తిలక్ఖణసన్తోసనిమిత్తన్తి అత్థో.

వినాసన్తి వినాసనహేతుం. వినస్సన్తి ఏతేహీతి వినాసో, లోభదోసా తదేకట్ఠా చ పాపధమ్మా. అరూపకాయస్స వియ రూపకాయస్సపి విసేసతో సుక్ఖభావకారణన్తి ఆహ ‘‘ఏతేన కారణద్వయేనా’’తి. లుతోతి లూనో.

అరఞ్ఞసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నళవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. నన్దనవగ్గో

౧. నన్దనసుత్తవణ్ణనా

౧౧. ‘‘తత్ర భగవా’’తి వుత్తే న తథా బ్యఞ్జనానం సిలిట్ఠతా, యథా ‘‘తత్ర ఖో భగవా’’తి వుత్తేతి ఆహ ‘‘బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతావసేనా’’తి. పరిసజేట్ఠకేతి పరిసాయ జేట్ఠకే, యే తస్సా దేసనాయ విసేసతో భాజనభూతా. పరిసజేట్ఠకే భిక్ఖూతి చతుపరిసజేట్ఠకే భిక్ఖూ. చతున్నం హి పరిసానం జేట్ఠా భిక్ఖుపరిసా పఠముప్పన్నత్తా. ఆమన్తేసీతి సమ్బోధేసి, సమ్బోధనఞ్చ జానాపనన్తి ఆహ ‘‘జానాపేసీ’’తి. భదన్తేతి గరుగారవసప్పతిస్సవవచనమేతం, అత్థతో పన భదన్తేతి భద్దం తవ హోతు అత్తనో నిట్ఠానపరియోసానత్తా పరేసఞ్చ సన్తతావహత్తా. భగవతో పచ్చస్సోసున్తి ఏత్థ భగవతోతి సామివచనం ఆమన్తనమేవ సమ్బన్ధిఅత్థపదం అపేక్ఖతీతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘భగవతో వచనం పతిఅస్సోసు’’న్తి. భగవతోతి పన ఇదం పతిస్సవనసమ్బన్ధేన సమ్పదానవచనం యథా ‘‘దేవదత్తస్స పటిస్సుణాతీ’’తి. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం నిదానవగ్గస్స ఆదిసుత్తవణ్ణనాయం ఆగమిస్సతి.

తావతింసకాయోతి తావతింససఞ్ఞితో దేవనికాయో. దుతియదేవలోకోతి ఛసు కామలోకేసు దుతియో దేవలోకో. తేత్తింస జనా సహపుఞ్ఞకారినో తత్థ ఉప్పన్నా, తంసహచరితట్ఠానం తావతింసం, తన్నివాసినోపి తావతింసనామకా సహచరణఞాయేనాతి ఆహ ‘‘మఘేన మాణవేనా’’తిఆది. అయం పన కేచివాదో బ్యాపన్నో హోతీతి తం అరోచేన్తేన ‘‘వదన్తీ’’తి వుత్తం. బ్యాపన్నతం దస్సేన్తో ‘‘యస్మా పనా’’తిఆదిమాహ. తథా హి వక్ఖతి ‘‘ఏవం హి నిద్దోసం పదం హోతీ’’తి. నామపణ్ణత్తియేవాతి అత్థనిరపేక్ఖత్తా నిరుళ్హసమఞ్ఞా ఏవ.

తం వనన్తి తం ఉపవనం. పవిట్ఠే పవిట్ఠే దుక్ఖప్పత్తేపి అత్తనో సమ్పత్తియా నన్దయతి, పగేవ అదుక్ఖప్పత్తేతి దస్సేతుం ‘‘పఞ్చసు హీ’’తిఆది వుత్తం. పవేసితానన్తి పకోట్ఠవారేన పవేసితానమ్పీతి అధిప్పాయో. చవనకాలేయేవ థోకం దిస్సమానవికారా హుత్వా చవన్తి, తే సన్ధాయ ‘‘హిమపిణ్డో వియ విలీయన్తీ’’తి వుత్తం. యే పన అదిస్సమానవికారా సహసా అన్తరధాయన్తి, తే సన్ధాయ ‘‘దీపసిఖా వియ విజ్ఝాయన్తీ’’తి వుత్తన్తి వదన్తి. నన్దయతి పకతియా సోమనస్సితం దోమనస్సితఞ్చ. నన్దనేతి ఏవంఅన్వత్థనామకే ఉయ్యానే. పరివుతాతి ‘‘దేవతా’’తి వచనం ఉపాదాయ ఇత్థిలిఙ్గవసేన వుత్తం. దేవపుత్తో హి సో.

దివి భవత్తా దిబ్బాతి ఆహ ‘‘దేవలోకే నిబ్బత్తేహీ’’తి. కామేతబ్బతాయ కామబన్ధనేహి, తథా అఞ్ఞమఞ్ఞం అసంకిణ్ణసభావతాయ కామకోట్ఠాసేహి. ఉపేతాతి ఉపగతా సమన్నాగతా. పరిచారయమానాతి పరిరమమానా. ఇదఞ్హి పదం అపేక్ఖిత్వా ‘‘కామగుణేహీ’’తి కత్తరి కరణవచనం, పురిమాని అపేక్ఖిత్వా సహయోగే. రమమానా చరన్తీతి కత్వా వుత్తం ‘‘రమమానా’’తి. పరిచారయమానాతి వా పరితో సమన్తతో చారయమానాతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియాని సఞ్చారయమానా’’తి. పఠమనయే హి అనుభవనత్థో పరిచరణసద్దో, దుతియనయే పరివత్తనత్థో. సో పనాతి ‘‘తాయం వేలాయ’’న్తి వుత్తకాలో. అధునాతి సమ్పతి. సో విచరీతి సమ్బన్ధో. కామగుణేహీతి హేతుమ్హి కరణవచనం. ఓవుతోతి యథా తం న ఞాయతి, ఏవం పిహితచిత్తో. నివుతో పరియోనద్ధోతి తస్సేవ వేవచనం. తేనాహ ‘‘లోకాభిభూతో’’తి. ఆసభిన్తి సేట్ఠం ‘‘అగ్గోహమస్మి లోకస్సా’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౩౧; మ. ని. ౩.౨౦౭) భాసన్తో బోధిసత్తో వియ.

కేవలం దస్సనం కిమత్థియన్తి ఆహ – ‘‘యే…పే… వసేనా’’తి, తస్మిం నన్దనవనే అవట్ఠితకామభాగానుభవనవసేనాతి అత్థో. నరదేవానన్తి పురిసభూతదేవతానం. తేనాహ ‘‘దేవపురిసాన’’న్తి. అప్పకం అధికం ఊనం వా గణనూపగం నామ న హోతీతి ‘‘తిక్ఖత్తుం దసన్న’’న్తి వుత్తం. ‘‘తేత్తింసాన’’న్తి హి వత్తబ్బే అయం రుళ్హీ. పరివారసఙ్ఖాతేన, న కిత్తిసఙ్ఖాతేనాతి అధిప్పాయో. సీలాచారాదిగుణనేమిత్తికా హి కిత్తి. ‘‘తావతింసా దేవా దీఘాయుకా వణ్ణవన్తో సుఖబహులా’’తి ఏవమాదివచనేన యసే ఇచ్ఛితే అవిసేసేత్వావ ‘‘యసేన సమ్పన్నాన’’న్తి సక్కా వత్తుం.

అరియసావికాతి సోతాపన్నా. ‘‘సకదాగామినీ’’తి కేచి. అధిప్పాయం వివట్టేత్వాతి యథా త్వం అన్ధబాలే మఞ్ఞసి, ధమ్మసభావో ఏవం న హోతీతి తస్సా దేవతాయ అధిప్పాయం విపరివత్తేత్వా. ఏకన్తతో సుఖం నామ నిబ్బానమేవ. కామా హి దుక్ఖా విపరిణామధమ్మాతి ఇమినా అధిప్పాయేన తస్సా అధిప్పాయం పటిక్ఖిపిత్వా. కామం చతుత్థభూమకాపి సఙ్ఖారా అనిచ్చా ఏవ, తే పన సమ్మసనూపగా న హోన్తీతి తేభూమకగ్గహణం సమ్మసనయోగ్గేన. హుత్వాతి పుబ్బే అవిజ్జమానా పచ్చయసమవాయేన భవిత్వా ఉప్పజ్జిత్వా. ఏతేన నేసం భావభాగో దస్సితో. అభావత్థేనాతి సరసనిరోధభూతేన విద్ధంసనభావేన.

అనిచ్చా అద్ధువా, తతో ఏవ ‘‘మయ్హం ఇమే సుఖా’’తి వా న ఇచ్చాతి అనిచ్చా. ఉప్పాదవయసభావాతి ఖణే ఖణే ఉప్పజ్జననిరుజ్ఝనసభావా. తేనాహ ‘‘ఉప్ప…పే… వేవచన’’న్తి. పురిమస్స వా పచ్ఛిమం కారణవేవచనన్తి ఆహ ‘‘యస్మా వా’’తిఆది. తదనన్తరాతి తేసం ఉప్పాదవయానం అన్తరే. వేమజ్ఝట్ఠానన్తి ఠితిక్ఖణం వదతి. యే పన ‘‘సఙ్ఖారానం ఠితి నత్థీ’’తి వదన్తి, తేసం తం మిచ్ఛా. యథా హి తస్సేవ ధమ్మస్స ఉప్పాదావత్థాయ భిన్నా భఙ్గావత్థా ఇచ్ఛితా, అఞ్ఞథా అఞ్ఞం ఉప్పజ్జతి, అఞ్ఞం నిరుజ్ఝతీతి ఆపజ్జతి, ఏవం ఉప్పన్నస్స భఙ్గాభిముఖావత్థా ఇచ్ఛితబ్బా, సావ ఠితిక్ఖణో. న హి ఉప్పజ్జమానో భిజ్జతీతి సక్కా విఞ్ఞాతున్తి. వూపసమసఙ్ఖాతన్తి అచ్చన్తం వూపసమసఙ్ఖాతం నిబ్బానమేవ సుఖం, న తయా అధిప్పేతా కామాతి అధిప్పాయో.

నన్దనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. నన్దతిసుత్తవణ్ణనా

౧౨. నన్దతీతి ఏత్థ నన్దనం సప్పీతికకామతణ్హాకిచ్చన్తి ఆహ – ‘‘తుస్సతీ’’తి, తస్మా కామపరితోసేన హట్ఠతుట్ఠో హోతీతి అత్థో. పుత్తిమాతి పుత్తవా. పహూతే చాయం మా-సద్దోతి ఆహ ‘‘బహుపుత్తో’’తి. బహుపుత్తతాగహణేన ఇదం పయోజనన్తి దస్సేన్తో ‘‘తస్స హీ’’తిఆదిమాహ. పూరేన్తీతి పదం అపేక్ఖిత్వా ధఞ్ఞస్సాతి సామివచనం. ఇతి ఆహాతి ఇమమత్థం సన్ధాయాహ, ఏవంఅధిప్పాయో హుత్వాతి అత్థో. గోసామికోతి గోమా. ఇధాపి పహూతే మా-సద్దో. గోరససమ్పత్తిన్తి గోరసేహి నిప్ఫజ్జనసమ్పత్తిం. ఉపధీతి పచ్చత్తబహువచనం. హీతి హేతుఅత్థే నిపాతో. నన్దయన్తి పీతిసోమనస్సం జనయన్తీతి నన్దనా. కామం దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో నిప్పరియాయతో కామా ‘‘ఉపధీ’’తి వత్తబ్బతం అరహన్తి, తస్సా పన దేవతాయ అధిప్పాయవసేనాహ ‘‘సుఖస్స అధిట్ఠానభావతో’’తి. కిలేసవత్థుహేతుకత్తా సేసపదద్వయస్స కిఞ్చాపి సబ్బం సంసారదుక్ఖం కిలేసహేతుకం, విసేసతో పన పాపధమ్మా అపాయూపపత్తిం నిబ్బత్తేన్తీతి ఆహ – ‘‘కిలేసాపి అపాయదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో’’తి. ఉపసంహరమానాతి ఉపనేన్తా ఉప్పాదేన్తా. మనుస్సజాతికోపి దుల్లభఘాసచ్ఛాదనతాయ దుక్ఖబహులో పేతో వియాతి మనుస్సపేతో. మనుస్సజాతికోపి వుత్తరూపో అనత్థపాతితో పరేహి హింసితో సమానో నేరయికో వియాతి మనుస్సనేరయికో.

ఫలేన రుక్ఖతో ఫలం పాతేన్తో వియ. తథేవ నవహాకారేహీతి యథా తీసు కాలేసు నాసమరణభేదనవసేన పుత్తిమా పుత్తనిమిత్తం, తథేవ గోమా గోనిమిత్తం సోచతి నవప్పకారేహి. పఞ్చ కామగుణోపధీపి నరం సోచేన్తీతి యోజనా. తస్సాతి యో ఉత్తరి అనుగిజ్ఝతి తస్స. కామయానస్సాతి జాతకామచ్ఛన్దస్స. జన్తునోతి సత్తస్స. పరిహాయన్తి చే వినస్సన్తి చే. సల్లవిద్ధోవాతి సల్లేన విద్ధో వియ. రుప్పతీతి వికారం ఆపజ్జతి, సోచతీతి అత్థో. నరస్స సోచనా సోకఘట్టనపచ్చయో. ఉపధయో నత్థీతి కామం కిలేసాభిసఙ్ఖారూపధయో తావ ఖీణాసవస్స నత్థేవ మగ్గాధిగమేన నిరోధితత్తా, ఖన్ధూపధయో పన కథన్తి? తేపి తస్స సఉపాదిసేసకాలేపి అట్ఠుప్పత్తిహేతుభూతా న సన్తేవ, అయఞ్చ అనుపాదిసేసకాలే. తేనాహ ‘‘సో నిరుపధి మహాఖీణాసవో’’తి.

నన్దతిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. నత్థిపుత్తసమసుత్తవణ్ణనా

౧౩. పుత్తపేమం పుత్తగ్గహణేన గహితం ఉత్తరపదలోపేనాతి ఆహ ‘‘పుత్తపేమసమ’’న్తి. గోసమితన్తి గోహి సమం కతం. తేనాహ ‘‘గోహి సమ’’న్తి. సూరియస్స సమాతి సూరియసమా. అవయవసమ్బన్ధే చేతం సామివచనం. అవయవో చేత్థ ఆభా ఏవాతి విఞ్ఞాయతి ‘‘అనన్తరం ఆభా’’తి వుచ్చమానత్తాతి ఆహ ‘‘సూరియాభాయ సమా’’తిఆది. మహోఘభావేన సరన్తి సవన్తీతి సరా, మహన్తా జలాసయా. సబ్బే తే సముద్దపరమా ఓరిమజనేహి అదిట్ఠపరతీరత్తా తస్స.

నత్థి అత్తసమం పేమన్తి గాథాయ పఠమగాథాయం వుత్తనయేన అత్థో వేదితబ్బో. అత్తపేమేన సమం పేమం నామ నత్థీతి అయమత్థో. అనుదకకన్తారే ఘమ్మసన్తాపం అసహన్తియా అఙ్కే ఠపితపుత్తకం కన్దన్తం భూమియం నిపజ్జాపేత్వా తస్స ఉపరి ఠత్వా మతఇత్థివత్థునా దీపేతబ్బం. తేనాహ – ‘‘మాతాపితాదయో హి ఛడ్డేత్వాపి పుత్తధీతాదయో’’తి. తథా చాహ –

‘‘సబ్బా దిసా అనుపరిగమ్మ చేతసా,

నేవజ్ఝగా పియతరమత్తనా క్వచి;

ఏవం పియో పుథు అత్తా పరేసం,

తస్మా న హింసే పరమత్తకామో’’తి. (సం. ని. ౧.౧౧౯; ఉదా. ౪౧; నేత్తి. ౧౧౩);

ధఞ్ఞేన సమం ధనం నామ నత్థి, యస్మా తప్పటిబద్ధా ఆహారూపజీవీనం సత్తానం జీవితవుత్తి. తథారూపే కాలేతి దుబ్భిక్ఖకాలే. ఏకదేసంయేవ ఓభాసన్తీతి ఏకస్మిం ఖణే చతూసు మహాదీపేసు ఓభాసం ఫరితుం అసమత్థత్తా సూరియస్సపి, పగేవ ఇతరేసం. బోధిసత్తస్స ఉదయబ్బయస్స ఞాణానుభావేన సకలజాతిఖేత్తం ఏకాలోకం అహోసీతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞా…పే… సక్కోతీ’’తి. తమం విధమతీతి పుబ్బేనివాసఞాణాదయో పఞ్ఞా యత్థ పవత్తన్తి, తమనవసేసం బ్యాపేత్వా ఏకప్పహారేన పవత్తనతో. ‘‘వుట్ఠియా పన పవత్తమానాయ యావ ఆభస్సరభవనా’’తి పచురవసేన వుత్తం.

నత్థిపుత్తసమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ఖత్తియసుత్తవణ్ణనా

౧౪. ఖేత్తతో వివాదా సత్తే తాయతీతి ఖత్తియో. వదతి దేవతా అత్తనో అజ్ఝాసయవసేన. ద్విపదాదీనన్తి ఆది-సద్దేన చతుప్పదభరియపుత్తా గహితా. బుద్ధాదయోతి ఆది-సద్దేన ఆజానీయసుస్సూసభరియస్సవపుత్తా. ద్విపదానం సేట్ఠోతి ఏత్థ ద్విపదానం ఏవ సేట్ఠోతి నాయం నియమో ఇచ్ఛితో, సేట్ఠో ఏవాతి పన ఇచ్ఛితో, తస్మా సమ్బుద్ధో ద్విపదేసు అఞ్ఞేసు తత్థ చ ఉప్పజ్జనతో సేట్ఠో ఏవ సబ్బేసమ్పి ఉత్తరితరస్స అభావతోతి అయమేత్థ అత్థో. తేనాహ ‘‘ఉప్పజ్జమానో పనేసా’’తిఆది. కారణాకారణం ఆజానాతీతి ఆజానీయో. గణ్హాపేథాతి యథా ఉదకో న తేమిస్సతి, ఏవం వాళం గణ్హాపేథ. ‘‘అసుస్సూసా’’తి కేచి పఠన్తి. ఆసుణమానోతి సప్పటిస్సవో హుత్వా వచనసమ్పటిచ్ఛకో.

ఖత్తియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సణమానసుత్తవణ్ణనా

౧౫. ఠితే మజ్ఝన్హికేతి పుబ్బద్ధం నిక్ఖమిత్వా అపరద్ధం అప్పత్వా ఠితమజ్ఝన్హే. సన్నిసీవేసూతి పరిస్సమవినోదనత్థం సబ్బసో సన్నిసీదన్తేసు. ద-కారస్స హి వ-కారం కత్వా నిద్దేసో. తేనాహ ‘‘సన్నిసిన్నేసు విస్సమమానేసూ’’తి. సబ్బసత్తానన్తి సబ్బేసఞ్చ ఆహారూపజీవితసత్తానం ఘమ్మతాపనే సన్తత్తకాయానం ఇరియాపథదుబ్బల్యకాలోతి ఠానాదిఇరియాపథస్స అసమత్థకాలో. సణతి వియాతి సద్దం కరోతి వియ, యథా తం అఞ్ఞమ్పి మహావనం వక్ఖమాననయేన. తేనాహ ‘‘తప్పటిభాగం నామేత’’న్తి ఛిద్దవేణుపబ్బానన్తి రన్ధజాతకీచకమహావేళుపబ్బానం. దుతియకం సహాయం అలభన్తీ అనభిరతిపరితస్సనాయ ఏవమాహ. అనప్పకం సుఖన్తి విపులం ఉళారం వివేకసుఖం.

ఏకవిహారతాయ సుఞ్ఞాగారం పవిట్ఠస్స. తేన కాయవివేకం దస్సేతి. అనిచ్చానుపస్సనాదీహి నిచ్చసఞ్ఞాదిప్పహానేన సన్తచిత్తస్స. తేన చిత్తవివేకం దస్సేతి. సంసారే భయం ఇక్ఖనతో భిక్ఖునో ఉభయవివేకసమ్పన్నస్స, తతో ఏవ ఉత్తరిం మనుస్సధమ్మతో రతిం లాభినో. అమానుసీ రతీతి భావనారతి. పురతోతి పురిమభాగే. పచ్ఛతోతి పచ్ఛిమభాగే. అపరోతి అఞ్ఞో. పురతోతి వా అనాగతే, అనాగతం ఆరబ్భాతి అత్థో. పచ్ఛతోతి అతీతే అతీతం ఆరబ్భ పటిపత్తియా విబాధనతో. పరోతి కోధో చిత్తపటిదుస్సనతాయ. న పరోతి అపరో, లోభో, సో చే న విజ్జతి. ఏతేన అనాగతప్పజప్పనాయ అతీతానుసోచనాయ చ అభావం దస్సేతి. అతీవ ఫాసు భవతీతి నీవరణజేట్ఠకస్స కామచ్ఛన్దస్స విగమేన విక్ఖమ్భితనీవరణస్స ఝానస్స వసేన అతివియ ఫాసువిహారో హోతి. ఏకస్స వసతో వనేతి తణ్హాదుతియికాభావేన ఏకస్స అరఞ్ఞే వివేకవాసం వసతో. సేసం తాదిసమేవాతి సేసమేత్థ యం వత్తబ్బం, తం పఠమగాథాయం వుత్తసదిసమేవ.

సణమానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. నిద్దాతన్దీసుత్తవణ్ణనా

౧౬. పచ్ఛిమే మాసే పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతప్పటిక్కన్తో చతుగ్గుణం సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానోతి ఏత్తకం పాఠం సఙ్ఖిపిత్వా ‘‘నిద్దం ఓక్కమితా’’తి వుత్తం. కిరియామయచిత్తేహి అవోమిస్సో భవఙ్గసోతో అబ్యాకతనిద్దా. సా హి ఖీణాసవానం ఉప్పజ్జనారహా, తస్సా పుబ్బభాగాపరభాగేసు…పే… ఉప్పన్నం థినమిద్ధం ఇధాధిప్పేతా నిద్దా, సా అఖీణాసవానం యేభుయ్యేన అనియతకాలా, తబ్బిధురనియతసబ్భావం దస్సేన్తో ‘‘అతిచ్ఛాత…పే… ఆగన్తుకం ఆలసియ’’న్తి ఆహ. కాయాలసియపచ్చయా వీరియస్స పటిపక్ఖభూతా చత్తారో అకుసలక్ఖన్ధా తన్దీ నామ. తన్దీతి సభావనిద్దేసో. తన్దియనాతి ఆకారనింద్దేసో. తన్దీమనతాతి తన్దీభూతచిత్తతా. ఆలస్యన్తి అలసభావాహరణం. ఆలస్యాయితత్తన్తి అలసభావప్పత్తి. కాయవిజమ్భనాతి కాయస్స వినామనా. అకుసలపక్ఖా ఉక్కణ్ఠితతాతి అకుసలపక్ఖియా అనభిరతి. భత్తకిలమథోతి యథావుత్తస్స భత్తవత్థుకస్స ఆహారస్స వసేన సరీరే ఉప్పజ్జనకఖేదో. ఉపక్కిలిట్ఠోతి పఞ్ఞాయ దుబ్బలీకరణేన ఉపక్కిలిట్ఠచిత్తో. చిత్తస్స అసమాహితత్తా నివారితపాతుభావో. అరియమగ్గస్స జోతనం నామ ఉప్పజ్జనమేవాతి ఆహ ‘‘న జోతతి, న పాతుభవతీతి అత్థో’’తి. న హి అరియమగ్గో జోతిఅజోతినామో పవత్తతి.

మగ్గసహజాతవీరియేనాతి లోకియలోకుత్తరమగ్గసహజాతవీరియేన. మిస్సకమగ్గో హి ఇధ అధిప్పేతో. నీహరిత్వాతి నీహరణహేతు. హేతుఅత్థో హి అయం త్వా-సద్దో ‘‘పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౭౧) వియ. తేన ‘‘మగ్గో విసుజ్ఝతీ’’తి వచనం సమత్థితం హోతి. ‘‘అరియమగ్గం విసుజ్ఝతీ’’తి కేచి పఠన్తి.

నిద్దాతన్దీసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. దుక్కరసుత్తవణ్ణనా

౧౭. దుక్ఖం తితిక్ఖన్తి దుత్తితిక్ఖం. తఞ్చ దుక్ఖమం దుస్సహనం ఆరమ్భవసేన దుక్కరం, అనుయుఞ్జనవసేన దుత్తితిక్ఖన్తి. అబ్యత్తేనాతి సామఞ్ఞస్స ఉపకారానుపకారే ధమ్మే జాననసమత్థాయ వేయ్యత్తియసఙ్ఖాతాయ పఞ్ఞాయ అభావతో న బ్యత్తేన. తేనాహ ‘‘బాలేనా’’తి. యస్మిం ధమ్మే సతి సమణోతి వుచ్చతి, తం సామఞ్ఞన్తి ఆహ ‘‘సమణధమ్మో’’తి. ఇమినాతి ‘‘దుక్కరం దుత్తితిక్ఖఞ్చ, అబ్యత్తేన చ సామఞ్ఞ’’న్తి ఇమినా గాథద్ధేన ఇదం దస్సేతీతి ఇదం ఇదాని వుచ్చమానం అత్థజాతం దస్సేతి. అభిదన్తన్తి అభిభవనదన్తం, ఉపరిదన్తన్తి అత్థో. సో హి ఇతరం ముసలం వియ ఉదుక్ఖలం విసేసతో కస్సచి ఖాదనకాలే అభిభుయ్య వత్తతి. ఆధాయాతి నిప్పీళనవసేనేవ ఠపేత్వా. తాలుం ఆహచ్చాతి తాలుపదేసమాహనిత్వా వియ. చేతసాతి కుసలచిత్తేన. చిత్తన్తి అకుసలచిత్తం. అభినిగ్గణ్హిత్వాతి యథా అతిసముదాచారో న హోతి, ఏవం విబాధనవసేన నిగ్గహేత్వా. ఆపాణకోటికన్తి పాణకోటిపరియోసానం, పరిజీవన్తి అత్థో. సమ్బాధేతీతి సమ్బాధో, అన్తరాయికో. బహూ పరిస్సయాతి అయోనిసో కామవితక్కాదివసేన.

పజ్జతి చిత్తమేత్థాతి పదం, ఆరమ్మణం. ఇరియాపథం ఏవ పదం ఇరియాపథపదం.

గీవా చత్తారో పాదాతి గీవపఞ్చమాని. సమోదహన్తి వా సమోధానహేతూతి అయమేత్థ అత్థోతి ఆహ – ‘‘సమోదహిత్వా వా’’తి, సమ్మా ఓధాయ అన్తో పవేసేత్వాతి అత్థో. సకే ఆరమ్మణకపాలేతి గోచరజ్ఝత్తం వదతి. సమోదహన్తి సమోదహన్తో. అనిస్సితోతి తేభూమకధమ్మేసు కఞ్చిపి ధమ్మం తణ్హాదిట్ఠాభినివేసవసేన అనిస్సితో. అవిహింసమానో విహింసానిమిత్తానం పజహనేన. ఉల్లుమ్పనసభావసణ్ఠితేనాతి సీలబ్యసనతో ఉద్ధరణరూపే సణ్ఠితేన, కరుణాయుత్తేనాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘కారుఞ్ఞతం పటిచ్చా’’తి.

దుక్కరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. హిరీసుత్తవణ్ణనా

౧౮. నిసేధేతీతి నివారేతి పవత్తితుం న దేతి. పుచ్ఛతి దేవతా. అపహరన్తోతి అపనేన్తో, యథా సబ్బేన సబ్బం అక్కోసవత్థు న హోతి, ఏవం పరిహరన్తోతి అత్థో. బుజ్ఝతి సారథివిధం. అత్తని నిపాతం న దేతి, ఆజానీయో హి యుత్తం పజానాతి. అభూతేన అభూతక్కోసేన పరిముత్తో నామ నత్థి బాలానఞ్చ జనానం పరాపవాదే యుత్తపయుత్తభావతో. తేనాహ భగవా –

‘‘నిన్దన్తి తుణ్హిమాసీనం, నిన్దన్తి బహుభాణినం;

మితభాణిమ్పి నిన్దన్తి, నత్థి లోకే అనిన్దితో’’తి. (ధ. ప. ౨౨౭);

తనుయాతి వా కతిపయా. తేనాహ ‘‘అప్పకా’’తి. సదా సతాతి హిరినిసేధభావే కారణవచనం. పప్పుయ్యాతి పత్వా అధిగన్త్వా. వానతో నిక్ఖన్తత్తా నిబ్బానం, అసఙ్ఖతధాతు.

హిరీసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. కుటికాసుత్తవణ్ణనా

౧౯. అన్తోతి కుచ్ఛిఅబ్భన్తరే. వసనట్ఠానట్ఠేనాతి వసనభావేన. కులపవేణిన్తి కులాచారం కులతన్తిం. సన్తానకట్ఠేనాతి కులసన్తతియా బన్ధనభావేన. ఏవం సబ్బపదేహి పుచ్ఛితత్థస్స అనుజాననవసేన ‘‘ఏకంసవచనే నిపాతో’’తి వుత్తం. ఆపాదికా పోసికా మాతుచ్ఛా మహాపజాపతి మాతా ఏవాతి కత్వా ‘‘పహాయ పబ్బజితత్తా’’తి అవిసేసతో వుత్తం. పహాయ పబ్బజితత్తా నత్థీతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధో. పున మాతుకుచ్ఛివాసాదీనం అభావవచనేనేవ వట్టమ్హి బన్ధనస్స అభావో దీపితో హోతీతి న గహితో. అయం కిర దేవతా యథా పుథుజ్జనా బుద్ధానం గుణే న జానన్తి, ఏవం న జానాతి, తస్మా ‘‘మయా సన్నాహం బన్ధిత్వా’’తిఆదిమాహ.

కుటికాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. సమిద్ధిసుత్తవణ్ణనా

౨౦. తపనభావేన తపనోదకత్తా తపోదాతి తస్స రహదస్స నామం. తేనాహ ‘‘తత్తోదకస్స రహదస్సా’’తి. తతోతి నాగభవనే ఉదకరహదతో తపోదా నామ నదీ సన్దతి. సా హి నదీ భూమితలం ఆరోహతి. ‘‘ఏదిసా జాతా’’తి వచనసేసో. పేతలోకోతి లోహకుమ్భినిరయా ఇధాధిప్పేతాతి వదన్తి. రహదస్స పన ఆదితో పబ్బతపాదవనన్తరేసు బహూ పేతా విహరన్తి, స్వాయమత్థో పేతవత్థుపాళియా లక్ఖణసంయుత్తేన చ దీపేతబ్బో. యతాయన్తి యతో రహదతో అయం. సాతోదకోతి మధురోదకో. సేతోదకోతి పరిసుద్ధోదకో, అనావిలోదకోతి అత్థో. తతోతి తపోదానదితో.

సమిద్ధోతి అవయవానం సమ్పుణ్ణతాయ సంసిద్ధియావ సమ్మా ఇద్ధో. తేనాహ ‘‘అభిరూపో’’తిఆది. పధానే సమ్మసనధమ్మే నియుత్తో, తం వా ఏత్థ అత్థీతి పధానికో. సేనాసనం సుట్ఠపితద్వారవాతపానం, తేసం పిదహనేన ఉతుం గాహాపేత్వా.

పుబ్బాపయమానోతి న్హానతో పుబ్బభాగే వియ వోదకభావం ఆపజ్జమానో గమేన్తో. అవత్తం పటిక్ఖిపిత్వా వత్తం దస్సేతుం ‘‘తత్థ…పే… న ఓతరితబ్బ’’న్తి పఠమం వుత్తం. సబ్బదిసాపలోకనం యథా న్హాయనట్ఠానస్స మనుస్సేహి వివిత్తభావజాననత్థం. ఖాణుఆదివవత్థాపనం చీవరాదీనం ఠపనత్థం ఉదకసమీపేతి అధిప్పాయో. ఉక్కాసనం అమనుస్సానం అపగమనత్థం. అవకుజ్జట్ఠానం తఙ్ఖణేపి ఉపరిమకాయస్స ఉజుకం అవివటకరణత్థం. చీవరపిట్ఠేయేవ ఠపేతబ్బం యత్థ వా తత్థ వా అట్ఠపేత్వా. ఉదకన్తేతి ఉదకసమీపే. సిన్నట్ఠానన్తి సేదగతపదేసో. పసారేతబ్బం తస్స సుక్ఖాపనత్థం. సంహరిత్వా ఠపనం పున సుఖేన గహేత్వా నివాసనత్థం. నాభిప్పమాణమత్తం ఓతరణం తావతా ఉదకపటిచ్ఛాదిలక్ఖణప్పత్తతో. వీచిం అనుట్ఠాపేన్తేనాతిఆది సంయతకారితాదస్సనం. నివాసనం పరిక్ఖిపిత్వాతి అన్తరవాసకం కటిప్పదేసస్స యథా పరితో హోతి, ఏవం ఖిపిత్వా పరివసిత్వా.

సరీరవణ్ణోపి విప్పసీది సమ్మదేవ భావనానుస్సతిమ్పి విన్దన్తస్సాతి అధిప్పాయో. సమనం నిగ్గహేతున్తి కిలేసవసం గతం అత్తనో చిత్తం నిగ్గణ్హితుం. కామూపనీతాతి కామం ఉపగతచిత్తా. అథ వా కిలేసకామేన థేరే ఉపనీతచిత్తా.

అపరిభుఞ్జిత్వాతి అననుభోత్వా. అనుభవితబ్బన్తి అత్థతో ఆపన్నమేవాతి ఆహ ‘‘పఞ్చకామగుణే’’తి. భిక్ఖసీతి యాచసి. తఞ్చ భిక్ఖాచరియవసేనాతి ఆహ ‘‘పిణ్డాయ చరసీ’’తి. కామపరిభోగగరుగమనకాలో నామ విసేసతో పఠమయోబ్బనావత్థాతి ఆహ ‘‘దహరయోబ్బనకాలో’’తి. ఓభగ్గేనాతి మజ్ఝే సంభగ్గకాయేన. జిణ్ణకాలే హి సత్తానం కటియం కాయో ఓభగ్గో హోతి.

వోతి నిపాతమత్తం ‘‘యే హి వో అరియా’’తిఆదీసు వియ. సత్తానన్తి సామఞ్ఞవచనం, న మనుస్సానం ఏవ. దేహనిక్ఖేపనన్తి కళేవరట్ఠపితట్ఠానం. నత్థి ఏతేసం నిమిత్తన్తి అనిమిత్తా, ‘‘ఏత్తకం అయం జీవతీ’’తిఆదినా సఞ్జానననిమిత్తరహితాతి అత్థో. న నాయరేతి న ఞాయన్తి. ఇతో పరన్తి ఏత్థ పరన్తి అఞ్ఞం కాలం. తేన ఓరకాలస్సపి సఙ్గహో సిద్ధో హోతి. పరమాయునో ఓరకాలే ఏవ చేత్థ పరన్తి అధిప్పేతం తతో పరం సత్తానం జీవితస్స అభావతో. వవత్థానాభావతోతి కాలవసేన వవత్థానాభావతో. వవత్థానన్తి చేత్థ పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో, న అసఙ్కరతో వవత్థానం, నిచ్ఛయో వా. అబ్బుదపేసీతిఆదీసు అబ్బుదకాలో పేసికాలోతిఆదినా కాల-సద్దో పచ్చేకం యోజేతబ్బో. కాలోతి ఇధ పుబ్బణ్హాదివేలా అధిప్పేతా. తేనాహ పుబ్బణ్హేపి హీతిఆది. ఇధేవ దేహేన పతితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. అనేకప్పకారతోతి నగరే జాతానం గామే, గామే జాతానం నగరే, వనే జాతానం జనపదే, జనపదే జాతానం వనేతిఆదినా అనేకప్పకారతో. ఇతో చుతేనాతి ఇతో గతితో చుతేన. ఇధ ఇమిస్సం గతియం. యన్తే యుత్తగోణో వియాతి యథా యన్తే యుత్తగోణో యన్తం నాతివత్తతి, ఏవం కాలో గతిపఞ్చకన్తి ఏవం ఉపమాసంసన్దనం వేదితబ్బం.

అయం కాలోతి అయం మరణకాలో. పచ్ఛిమే కాలేతి పచ్ఛిమే వయే. తిస్సో వయోసీమాతి. పఠమాదికా తిస్సో వయస్స సీమా అతిక్కన్తేన. పురిమానం హి ద్విన్నం వయానం సబ్బసో సీమా అతిక్కమిత్వా పచ్ఛిమస్స ఆదిసీమం అతిక్కన్తో తథా వుత్తో. ‘‘అయఞ్హి సమణధమ్మో…పే… న సక్కా కాతు’’న్తి వత్వా తమత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘తదా హీ’’తిఆది వుత్తం. గణ్హితున్తి పాళితో అత్థతో చ హదయే ఠపనవసేన గణ్హితుం. పరిభుఞ్జితున్తి వుత్తధమ్మపరిహరణసుఖం అనుభవితుం. ఏకస్స కథనతో పఠమం గాథం సుత్తం వా ఉస్సారేతి, తస్మిం నిట్ఠితే ఇతరో ధమ్మకథికో తంయేవ విత్థారేన్తో ధమ్మం కథేతి, అయం సరభాణధమ్మకథా. సుత్తగేయ్యానుసారేన యావ పరియోసానా ఉస్సారణం సరభఞ్ఞధమ్మకథా. ‘‘మా మం కాలో ఉపచ్చగా’’తి వదన్తో ‘‘సమణధమ్మస్స కరణస్స అయం మే కాలో’’తి కథేతి, తతో పరో ‘‘పచ్ఛిమవయో అఞ్ఞో కాలో’’తి కథేతి. ‘‘కాలం వోహం…పే… తస్మా అభుత్వా భిక్ఖామీ’’తి వదన్తో అత్తనా కతం పటిపత్తిఞ్చ సహేతుకం సానిసంసం కథేతి.

తం గారవకారణం సన్ధాయ. ఏతన్తి ‘‘అథ ఖో సా దేవతా పథవియం పతిట్ఠహిత్వా’’తి ఏతం వుత్తం. దహరో త్వన్తిఆదిమాహ లోభాభిభూతతాయ అధిగతత్తా. సబ్బసమ్పత్తియుత్తోతి భోగసమ్పదా పరివారసమ్పదాతి సబ్బసమ్పత్తీహి యుత్తో. అలఙ్కారపరిహారన్తి అలఙ్కారకరణం. అనిక్కీళితావీతి అకీళితపుబ్బో. కీళనఞ్చేత్థ కామానం పరిభోగోతి ఆహ ‘‘అభుత్తావీ’’తి. అకతకామకీళోతి అకతకామానుభవనప్పయోగో. సయం అత్తనా ఏవ దిస్సన్తీతి సన్దిట్ఠా, సన్దిట్ఠా ఏవ సన్దిట్ఠికా, అత్తపచ్చక్ఖతో సన్దిట్ఠికా. పకట్ఠో కాలో పత్తో ఏతేసన్తి కాలికా, తే కాలికే.

చిత్తానన్తరన్తి ఇచ్ఛితచిత్తానన్తరం, ఇచ్ఛితిచ్ఛితారమ్మణాకారేతి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘చిత్తానన్తరం ఇచ్ఛితిచ్ఛితారమ్మణానుభవనం న సమ్పజ్జతీ’’తిఆది. చిత్తానన్తరం లద్ధబ్బతాయాతి అనన్తరితసమాధిచిత్తానన్తరం లద్ధబ్బఫలతాయ. సమోహితేసుపీతి సమ్భతేసుపి. సమ్పన్నకామస్సాతి సమిద్ధకామస్స. చిత్తకారా రూపలాభేన, పోత్థకారా పటిమాకారకా, రూపకారా దన్తరూపకట్ఠరూప-లోహరూపాదికారకా. ఆదిసద్దేన నానారూపవేసధారీనం నటాదీనం సఙ్గహో. సేసద్వారేసూతి ఏత్థ గన్ధబ్బమాలాకారసూపకారాదయో వత్తబ్బా.

సోతి సమిద్ధిత్థేరో. సమోహితసమ్పత్తినాతి సఙ్గాహభోగూపకరణసమ్పత్తినా. పత్తబ్బదుక్ఖస్సాతి కామానం ఆపజ్జనరక్ఖణవసేన లద్ధబ్బస్స కాయికచేతసికదుక్ఖస్స. ఉపాయాసస్సాతి దళ్హపరిస్సమస్స విరతస్స. ‘‘విస్సాతస్సా’’తి కేచి. ‘‘పచ్చవేక్ఖణఞాణేనా’’తి కేచి పఠన్తి. అసుకస్మిం నామ కాలే ఫలం హోతీతి ఏవం ఉదిక్ఖితబ్బో నస్స కాలోతి అకాలో. ఏత్థాతి ఏతేసు నవసు లోకుత్తరధమ్మేసు. ఏహిపస్సవిధిన్తి ‘‘ఏహి పస్సా’’తి ఏవం పవత్తవిధివచనం. ఉపనేతబ్బోతి వా ఉపనేయ్యో, సో ఏవ ఓపనేయ్యికో. విఞ్ఞూహీతి విదూహి పటివిద్ధసచ్చేహి. తే ఏకంసతో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూఆదయో హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఉగ్ఘటితఞ్ఞూఆదీహీ’’తి. ‘‘పచ్చత్త’’న్తి ఏతస్స పతిఅత్తనీతి భుమ్మవసేన అత్థో గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘అత్తని అత్తనీ’’తి.

సబ్బపదేహి సమ్బన్ధోతి ‘‘కథం ఆదీనవో ఏత్థ భియ్యో, కథం అకాలికో’’తిఆదినా సబ్బేహి పచ్చేకం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

నవోతి తరుణో న చిరవస్సో. యే భిక్ఖునోవాదకలక్ఖణప్పత్తా, తే సన్ధాయ ‘‘వీసతివస్సతో పట్ఠాయ థేరో’’తి వుత్తం. ఇధ సాసనం నామ సిక్ఖత్తయసఙ్గహం పిటకత్తయన్తి ఆహ ‘‘ధమ్మేన హీ’’తిఆది. తత్థ ధమ్మేన వినయో ఏత్థ వినా దణ్డసత్థేహీతి ధమ్మవినయో. ధమ్మాయ వినయో ఏత్థ న ఆమిసత్థన్తి ధమ్మవినయో. ధమ్మతో వినయో న అధమ్మతోతి ధమ్మవినయో. ధమ్మో వా భగవా ధమ్మస్సామీ ధమ్మకాయత్తా, తస్స ధమ్మసఞ్ఞితస్స సత్థు వినయో, న తక్కికానన్తి ధమ్మవినయో. ధమ్మే వినయో న అధమ్మే వినయో. ధమ్మో చ సో యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే సత్తే అపాయేసు అపతమానే ధారేతీతి, సబ్బే సంకిలేసతో వినేతీతి వినయో చాతి ధమ్మవినయో. తేనాహ ‘‘ఉభయమ్పేతం సాసనస్సేవ నామ’’న్తి.

ధమ్మవినయోతి ధమ్మేన యుత్తో వినయోతి ధమ్మవినయో ఆజఞ్ఞరథో వియ. ధమ్మో చ వినయో చాతి వా ధమ్మవినయో, తం ధమ్మవినయం. ధమ్మవినయానఞ్హి సత్థుభావవచనతో ధమ్మవినయత్తసంసిద్ధి ధమ్మవినయానం అఞ్ఞమఞ్ఞం విసేసనతో. అభిధమ్మేపి వినయవచనన్తి ధమ్మవినయద్వయసిద్ధి, దేసితపఞ్ఞత్తవచనతో ధమ్మవినయసిద్ధి. ధమ్మో చతుధా దేసితో సన్దస్సన-సమాదాపన-సముత్తేజన-సమ్పహంసనవసేన, వినయో చతుధా పఞ్ఞత్తో సీలాచారతో పరాజితవసేన. ధమ్మచరియా సకవిసయో, వినయపఞ్ఞత్తి బుద్ధవిసయో. పరియాయేన దేసితో ధమ్మో, నిప్పరియాయేన పఞ్ఞత్తో వినయో. ధమ్మదేసనా అధిప్పాయత్థప్పధానా, వినయపఞ్ఞత్తి వచనత్థప్పధానా. పరమత్థసచ్చప్పధానో ధమ్మో, సమ్ముతిసచ్చప్పధానో వినయో. ఆసయసుద్ధిపధానో ధమ్మో, పయోగసుద్ధిపధానో వినయో.

కిరియద్వయసిద్ధియా ధమ్మవినయసిద్ధి. ధమ్మేన హి అనుసాసనసిద్ధి, వినయేన ఓవాదసిద్ధి. ధమ్మేన ధమ్మకథాసిద్ధి, వినయేన అరియతుణ్హీభావసిద్ధి. సావజ్జద్వయపరివజ్జనతో ధమ్మవినయసిద్ధి. ధమ్మేన హి విసేసతో పకతిసావజ్జపరిచ్చాగసిద్ధి, వినయేన పఞ్ఞత్తిసావజ్జపరిచ్చాగసిద్ధి. గహట్ఠపబ్బజితానం సాధారణాసాధారణగుణద్వయసిద్ధి. బహుస్సుతసుతపసన్నద్వయతో పరియత్తి-పరియాపుణన-ధమ్మవిహార-విభాగతో ధమ్మధరవినయధరవిభాగతో చ ధమ్మవినయద్వయసిద్ధి, సరణద్వయసిద్ధియా ధమ్మవినయద్వయసిద్ధి. ఇధ సత్తానం దువిధం సరణం ధమ్మో అత్తా చ. తత్థ ధమ్మో సుచిణ్ణో సరణం. ‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారి’’న్తి (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨; ౧.౧౫.౩౮౫) హి వుత్తం. సుదన్తో అత్తాపి సరణం ‘‘అత్తా హి అత్తనో నాథో’’తి (ధ. ప. ౧౬౦, ౩౮౦) వచనతో. తేన వుత్తం ‘‘సరణద్వయసిద్ధియా ధమ్మవినయసిద్ధీ’’తి. తత్థ యతస్స ధమ్మసిద్ధి, యతో చ వినయసిద్ధి, తదుభయం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ధమ్మేన హేత్థ ద్వే పిటకాని వుత్తాని, వినయేన వినయపిటక’’న్తి. అధునా ఆగతో ఇదానేవ న చిరస్సేవ ఉపగతో.

మహన్తే ఠానే ఠపేత్వాతి మహేసక్ఖతాదస్సనత్థం అత్తనో పరివారేన మహన్తట్ఠానే ఠపితభావం పవేదేత్వా. మహతియాతి ఉపసఙ్కమనవన్దనాదివచనాపజ్జనవసేన సమాచిణ్ణాయ. సబ్బేపి కిర నిసీదన్తా తం ఠానం ఠపేత్వావ నిసీదన్తి. థిరకరణవసేనాతి దళ్హీకరణవసేన. అయం కిర దేవతా ఞాణసమ్పన్నా మానజాతికా, తస్మా నాయం మానం అప్పహాయ మమ దేసనం పటివిజ్ఝితుం సక్కోతీతి మాననిగ్గణ్హనత్థం ఆదితో దువిఞ్ఞేయ్యం కథేన్తో భగవా ‘‘అక్ఖేయ్యసఞ్ఞినో’’తిఆదినా తాయ ఞాతుమిచ్ఛితకామానం కాలికాదిభావం, ధమ్మస్స చ సన్దిట్ఠికాదిభావం విభావేన్తో ద్వే గాథా అభాసి.

అక్ఖేయ్యతోతి గిహిలిఙ్గపరియాయనామవిసేసాదివసేన తథా తథా అక్ఖాతబ్బతో. తేనాహ ‘‘కథానం వత్థుభూతతో’’తి. ఏతేసన్తి సత్తానం. పతిట్ఠితాతి పవత్తితా ఆసత్తా. పఞ్చన్నం కామసఙ్గాదీనం వసేన ఆసత్తా హోన్తు, ఇతరేసం పన కథన్తి? అనిట్ఠఙ్గతోపి హి ‘‘ఇదం ను ఖో’’తిఆదినా కఙ్ఖతో తత్థ ఆసత్తో ఏవ నామ అవిజహనతో, తథా విక్ఖేపగతో విక్ఖేపవత్థుస్మిం, అనుసయానం పన ఆసత్తభావే వత్తబ్బమేవ నత్థి. మచ్చునో యోగన్తి, మచ్చుబన్ధనం, మరణధమ్మతన్తి అత్థో. యస్మా అపరిఞ్ఞాతవత్థుకా అనతీతమరణత్తా మచ్చునా యథారుచి పయోజేతబ్బా, తత్థ తత్థ ఉపరూపరి చ ఖిపితాయ ఆణాయ అబ్భన్తరే ఏవ హోన్తి, తస్మా వుత్తం ‘‘పయోగం…పే… ఆగచ్ఛన్తీ’’తి. యస్మా తేభూమకా ధమ్మా కమనీయట్ఠేన కామా, నేసమ్పి కాలస్స లద్ధబ్బతాయ కాలికతా ఇధ అక్ఖేయ్యవచనేన పవేదితా. తేనాహ – ‘‘ఏవమిమాయ గాథాయ కాలికా కామా కథితా’’తి. సబ్బేపి తేభూమకా ధమ్మా కమనీయా, యస్మా చ కాలికానం కామానం తథాసభావతా కథితా. అయమ్పి గాథా తదత్థమేవ దీపేతీతి ఇమాయ తే కథితా ఏవ హోన్తి. యే చ సత్తా పఞ్చసు ఖన్ధేసు దిట్ఠితణ్హాదివసేన పతిట్ఠితా ‘‘ఇత్థీ, పురిసో, అహం, మమా’’తి చ అభినివిసియ కామే పరిభుఞ్జన్తి, తే మరణం నాతివత్తన్తి. ఏవమ్పేత్థ కామానం కాలికత్థో కథితోతి ఆహ ‘‘కాలికా కామా కథితా’’తి.

అయం ఞాతపరిఞ్ఞాతి రూపారూపధమ్మే లక్ఖణాదితో ఞాతే కత్వా పరిచ్ఛిన్దనపఞ్ఞా. తేనాహ ‘‘ఏవం ఞాతం కత్వా’’తిఆది. పదట్ఠానగ్గహణేనేవ చేత్థ తేసం రూపారూపధమ్మానం పచ్చయో గహితోతి పచ్చయపరిగ్గహస్సపి సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తీరేతి తులేతి వీమంసతి. ద్వాచత్తాలీసాయ ఆకారేహీతి ఇమినా మత్థకప్పత్తం మహావిపస్సనం దస్సేతి. తే పన ఆకారా విసుద్ధిమగ్గసంవణ్ణనాయ వుత్తనయేన వేదితబ్బా. ‘‘అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞం పజహతీ’’తిఆదినా విపస్సనాక్ఖణేపి ఏకదేసేన పహానం లబ్భతేవ, అనవసేసతో పన పహానవసేన పహానపరిఞ్ఞం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అగ్గమగ్గేన …పే… అయం పహానపరిఞ్ఞా’’తి. తథా చ ఆహ ‘‘ఏవం తీహి పరిఞ్ఞాహీ’’తిఆది.

అక్ఖాతారన్తి అక్ఖాతబ్బం, న అక్ఖేయ్యకం. తేనాహ ‘‘కమ్మవసేన కారక’’న్తిఆది. కారకన్తి చ సాధనమాహ. న మఞ్ఞతీతి వా మఞ్ఞనం నప్పవత్తేతి అక్ఖాతారన్తి ఖీణాసవం. అథ వా తఞ్హి తస్స న హోతీతి తం కారణం తస్స ఖీణాసవస్స న హోతి న విజ్జతి, యేన దిట్ఠితణ్హాదికారణేన అక్ఖేయ్యం ఖన్ధపఞ్చకం ‘‘తిస్సో’’తి వా ‘‘ఫుస్సో’’తి వా ‘‘ఇత్థీ’’తి వా ‘‘పురిసో’’తి వా అభినివిస్స వదేయ్యాతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. మనుస్సనాగాదీహి పూజనీయత్తా ‘‘యక్ఖో’’తి సబ్బదేవానం సాధారణవచనన్తి దేవధీతాపి ‘‘యక్ఖీ’’తి వుత్తా. అక్ఖేయ్యన్తి పహానపరిఞ్ఞాయ పహానమగ్గో, తస్స ఆరమ్మణభూతం నిబ్బానమ్పి గహితం. న మఞ్ఞతీతి ఖీణాసవస్స అస్స ఫలప్పత్తీతి ఆహ ‘‘నవవిధో లోకుత్తరధమ్మో కథితో’’తి.

విసేసీతి విసేసజాతిఆదివసేన సేయ్యోతి అత్థో. తేసు గహితేసూతి తేసు సేయ్యమానాదీసు తీసు మానేసు గహితేసు. తయో సేయ్యమానా, తయో సదిసమానా, తయో హీనమానా గహితావ హోన్తి. సో పుగ్గలోతి సో అప్పహీనమఞ్ఞనపుగ్గలో. తేనేవ మానేన హేతుభూతేన. ఉపడ్ఢగాథాయాతి పురిమద్ధేన పన వత్థుకామా వుత్తాతి ఆహ ‘‘కాలికా కామా కథితా’’తి.

విధీయతి విసదిసాకారేన ఠపీయతీతి విధా, కోట్ఠాసో. కథంవిధన్తి కథం పతిట్ఠితం, కేన పకారేన పవత్తితన్తి అత్థో. విదహనతో హీనాదివసేన వివిధేనాకారేన దహనతో ఉపధారణతో విధా, మానో. మానేసూతి నిమిత్తత్థే భుమ్మం, మానహేతూతి అత్థో. న చలతీతి న వేధతి అత్తనో పరిసుద్ధపకతిం అవిజహనతో.

పఞ్ఞా ‘‘సఙ్ఖా’’తి ఆగతా, పఞ్ఞాతి యోనిసో పటిసఙ్ఖానం. సఙ్ఖాయకోతి సఙ్కలనపదుప్పాదనాది-పిణ్డగణనావసేన గణకో పపఞ్చసఙ్ఖాతి మానాదిపపఞ్చభాగా. తే తే ధమ్మా సమ్మా యాథావతో సఙ్ఖాయన్తి ఉపతిట్ఠన్తి ఏతాయాతి సఙ్ఖా, పఞ్ఞా. ఏకం ద్వేతిఆదినా సఙ్ఖానం గణనం పరిచ్ఛిన్దనన్తి సఙ్ఖా, గణనా. సఙ్ఖాయతి భాగసో కథీయతీతి సఙ్ఖా, కోట్ఠాసో. సఙ్ఖానం సత్తో పుగ్గలోతిఆదినా సఞ్ఞాపనన్తి సఙ్ఖా, రత్తోతిఆది పణ్ణత్తి. ఖీణాసవో జహి పజహి రాగాదీనం సుప్పహీనత్తా. నవభేదం పభేదతో, సఙ్ఖేపతో తివిధమానన్తి అత్థో. నవవిధన్తి వా పాఠే నవభేదత్తా అన్తరభేదవసేన నవవిధన్తి అత్థో. పచ్చయవిసేసేహి ఇత్థిభావాదివిసేసేహి విసేసేన మానీయతి గబ్భో ఏత్థాతి విమానం, గబ్భాసయో. న ఉపగచ్ఛీతి న ఉపగమిస్సతి. తేనాహ ‘‘అనాగతత్థే అతీతవచన’’న్తి. ‘‘నాజ్ఝగా’’తి హి అతీతం ‘‘న గమిస్సతీ’’తి ఏతస్మిం అత్థే. ఛిన్ది అరియమగ్గసత్థేన. ఓలోకయమానా ఉపపత్తీసు. సత్తనివేసనేసూతి సత్తానం ఉపపజ్జట్ఠానేసు. లోకుత్తరధమ్మమేవ కథేసి అరహత్తస్స పవేదితత్తా.

‘‘గాథాయ అత్థం కథేతుం వట్టతీ’’తి అత్థ-సద్దో ఆహరిత్వా వత్తబ్బో. అట్ఠఙ్గికమగ్గవసేనపీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సతిసమ్పజఞ్ఞం నామ కుసలధమ్మానుయోగే కారణన్తి ఆహ ‘‘దసకుసలకమ్మపథకారణ’’న్తి.

అట్ఠఙ్గికమగ్గవసేన చ గాథాఅత్థవచనే అయం ఇదాని వుచ్చమానో విత్థార-నయో. తస్మిం కిర ఠానేతి తస్మిం కిర దేవతాయ పుచ్ఛితం పఞ్హం విస్సజ్జనట్ఠానే. దేవతాయ ఞాణపరిపాకం ఓలోకేత్వా అనుపుబ్బియా కథాయ సద్ధిం సాముక్కంసికదేసనా మహతీ ధమ్మదేసనా అహోసి. ఞాణం పేసేత్వాతి సత్థుదేసనాయ అనుస్సరణవసేన పత్తవిసుద్ధిపటిపాటిపవత్తం భావనాఞాణం బన్ధిత్వా. సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయాతి సత్థుదేసనావిలాసేన అత్తనో చ పరిపక్కఞాణత్తా పఠమం ఫలం పత్వా. ఏవమాహాతి ఏవం ‘‘పాపం న కయిరా’’తిఆదిప్పకారేన గాథమాహ. అఙ్గం న హోతి, ఆజీవో యథా కుప్పమానో వాచాకమ్మన్తవసేన కుప్పతి, తథా సమ్పజ్జమానోపీతి. సో వాచాకమ్మన్తపక్ఖికో, తస్మా తగ్గహణేన గహితోవ హోతి. వాయామసతిసమాధయో గహితా సమాధిక్ఖన్ధసఙ్గహతో. సమ్మాదిట్ఠిసమ్మాసఙ్కప్పా గహితా పఞ్ఞాక్ఖన్ధసఙ్గహతో. అన్తద్వయవివజ్జనం గహితం సరూపేనేవాతి అధిప్పాయో. ఇతీతిఆది నిగమనం.

సమిద్ధిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నన్దనవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సత్తివగ్గో

౧.సత్తిసుత్తవణ్ణనా

౨౧. దేసనాసీసన్తి దేసనాపదేసలక్ఖణవచనన్తి అధిప్పాయో. ఓమట్ఠోతి అధోముఖం కత్వా దిన్నప్పహారో. ఇమినా ఏవ పసఙ్గేన పహారే విభాగతో దస్సేతుం ‘‘చత్తారో హీ’’తిఆది వుత్తం. ఉపరి ఠత్వాతి హత్థిఆదీనం ఉపరి ఠత్వా. అధోముఖం దిన్నప్పహారోతి ఖగ్గకరవాలాదీనం అధోముఖం కత్వా పహతపహారో. ఉమ్మట్ఠో వుత్తవిపరియాయేన వేదితబ్బో. వివిధప్పహారో విమట్ఠో. ‘‘ఓమట్ఠో గహితో’’తి వత్వా తస్సేవ గహణే కారణం దస్సేతుం ‘‘సో హీ’’తిఆది వుత్తం. దుగ్గన్ధకిమిఆదీనం వసేన అన్తోదోసో. మఞ్చేన సద్ధిం బన్ధిత్వాతి యస్మిం మఞ్చే వణికపుగ్గలో నిపన్నో, తత్థ తం సుబన్ధం కత్వా పాదట్ఠానం ఉద్ధం కరోన్తేహి సీసట్ఠానం అధో కాతబ్బం. తేనాహ ‘‘అధోసిరో కాతబ్బో’’తి. పరిబ్బజేతి పవత్తేయ్య. సా పన పవత్తి భావనావిహారేన యుత్తాతి ఆహ ‘‘విహరేయ్యా’’తి.

సల్లస్స ఉబ్బహనం సల్లుబ్బహనం. అత్థం పరిత్తకం గహేత్వా ఠితా ఉపమాకారస్స విక్ఖమ్భనప్పహానస్స అధిప్పేతత్తా. తేనాహ ‘‘పునప్పున’’న్తిఆది. అనుబన్ధోవ హోతి సతి పచ్చయే ఉప్పజ్జనారహతో దేవతాయ కామరాగప్పహానస్స జోతితత్తా. నను భగవతా అనాగామిమగ్గేన దేసనా నిట్ఠాపేతబ్బాతి? న, ఇతరిస్సా ఞాణబలానురూపదేసనాయ పవత్తేతబ్బతో. వేనేయ్యజ్ఝాసయానుకులఞ్హి ధమ్మం ధమ్మస్సామీ దేసేతీతి.

సత్తిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఫుసతిసుత్తవణ్ణనా

౨౨. కమ్మం అఫుసన్తన్తి కమ్మఫస్సం అఫుసన్తం, కమ్మం అకరోన్తన్తి అత్థో. విపాకో న ఫుసతీతి విపాకఫస్సో న ఫుసతి, విపాకో న ఉప్పజ్జతేవ కారణస్స అభావతో. ఏవం బ్యతిరేకముఖేన కమ్మవట్టేన విపాకవట్టం సమ్బన్ధం కత్వా అత్థం వత్వా ఇదాని కేవలం కమ్మవట్టవసేన అత్థం వదన్తో ‘‘కమ్మమేవా’’తిఆదిమాహ. తత్థ నాకరోతో కరియతీతి కమ్మం అకుబ్బతో న కయిరతి, అనభిసన్ధికతకమ్మం నామ నత్థీతి అత్థో. ఇదాని తమేవత్థం అన్వయతో దస్సేతుం ‘‘ఫుసన్తఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తతోతి ఫుసనహేతు. సేసం వుత్తనయమేవ. వుత్తమేవత్థం సకారణం కత్వా పరివేఠితవసేన విభూతం కత్వా దస్సేతుం ‘‘తస్మా ఫుసన్త’’న్తిఆది వుత్తం. ధమ్మతాతి కారకస్సేవ కమ్మవిపాకానుబన్ధో, నాకారకస్సాతి అయం కమ్మవిపాకానం సభావో.

పచ్చేతి ఉపగచ్ఛతి అనుబన్ధతి. పాపన్తి పాపకం కమ్మం ఫలఞ్చ. అయఞ్చ అత్థో అరఞ్ఞే లుద్దకస్స ఉయ్యోజనాయ సునఖేహి పరివారియమానస్స భిక్ఖునో భయేన రుక్ఖం ఆరుళ్హస్స చీవరే లుద్దస్స ఉపరి పతితే తస్స సునఖేహి ఖాదిత్వా మారితవత్థునా దీపేతబ్బోతి.

ఫుసతిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. జటాసుత్తవణ్ణనా

౨౩. యేన అత్థేన తణ్హా ‘‘జటా’’తి వుత్తా, తమేవత్థం దస్సేతుం ‘‘జాలినియా’’తి వుత్తం. సా హి అట్ఠసతతణ్హావిచరితపభేదా అత్తనో అవయవభూతా ఏవ జాలా ఏతిస్సా అత్థీతి జాలినీతి వుచ్చతి. ఇదానిస్సా జటాకారేన పవత్తిం దస్సేతుం ‘‘సా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ రూపాదీసు ఆరమ్మణేసూతి తస్సా పవత్తిట్ఠానమాహ రూపాదిఛళారమ్మణవినిముత్తస్స తణ్హావిసయస్స అభావతో. హేట్ఠుపరియవసేనాతి కదాచి రూపారమ్మణే కదాచి యావ ధమ్మారమ్మణా, కదాచి ధమ్మారమ్మణే కదాచి యావ రూపారమ్మణాతి ఏవం హేట్ఠా చ ఉపరి చ పవత్తివసేన. దేసనాక్కమేన చేత్థ హేట్ఠుపరియతా వేదితబ్బా, కామరాగాదివసేనపి అయమత్థో వేదితబ్బో. సఙ్ఖారానం ఖణికభావతో అపరాపరుప్పత్తి ఏత్థ సంసిబ్బనన్తి ఆహ ‘‘పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో సంసిబ్బనట్ఠేనా’’తి. ఇదం యేన సమ్బన్ధేన జటా వియాతి జటాతి జటాతణ్హానం ఉపమూపమేయ్యతా, తందస్సనం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యథా జాలినీ వేళుగుమ్బస్స సాఖా, తాసం సఞ్చయాదయో చ అత్తనో అవయవేహి సంసిబ్బితా వినద్ధా ‘‘జటా’’తి వుచ్చన్తి, ఏవం తణ్హాపి సంసిబ్బనసభావేనాతి.

ఇమే సత్తా ‘‘మమ ఇద’’న్తి పరిగ్గహితం అత్తనిబ్బిసేసం మఞ్ఞమానా అబ్భన్తరిమం కరోన్తి. అబ్భన్తరట్ఠో చ అన్తో-సద్దోతి సకపరిక్ఖారేసు ఉప్పజ్జనమానాపి తణ్హా ‘‘అన్తోజటా’’తి వుత్తా. పబ్బజితస్స పత్తాది, గహట్ఠస్స హత్థిఆది సకపరిక్ఖారో. అత్తాతి భవతి ఏత్థ అభిమానోతి అత్తభావో, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం. సరీరన్తి కేచి. ‘‘మమ అత్తభావో సున్దరో, అసుకస్స వియ మమ అత్తభావో భవేయ్యా’’తిఆదినా సకఅత్తభావాదీసు తణ్హాయ ఉప్పజ్జనాకారో వేదితబ్బో. అత్తనో చక్ఖాదీని అజ్ఝత్తికాయతనాని, అత్తనో చ పరేసఞ్చ రూపాదీని బాహిరాయతనాని, పరేసం సబ్బాని వా. సపరసన్తతిపరియాపన్నాని వా చక్ఖాదీని అజ్ఝత్తికాయతనాని, తథా రూపాదీని బాహిరాయతనాని. పరిత్తమహగ్గతభవేసు పవత్తియాపి తణ్హాయ అన్తోజటాబహిజటాభావో వేదితబ్బో. కామభవో హి కస్సచిపి కిలేసస్స అవిక్ఖమ్భితత్తా కత్థచిపి అవిముత్తో అజ్ఝత్తగ్గహణస్స విసేసపచ్చయోతి ‘‘అజ్ఝత్తం అన్తో’’తి చ వుచ్చతి, తబ్బిపరియాయతో రూపారూపభవో ‘‘బహిద్ధా బహీ’’తి చ. తేనాహ భగవా – ‘‘అజ్ఝత్తసంయోజనో పుగ్గలో, బహిద్ధాసంయోజనో పుగ్గలో’’తి (అ. ని. ౨.౩౭).

విసయభేదేన పవత్తిఆకారభేదేన అనేకభేదభిన్నమ్పి తణ్హం జటాభావసామఞ్ఞేన ఏకన్తి గహేత్వా ‘‘తాయ ఏవం ఉప్పజ్జమానాయ జటాయా’’తి వుత్తం. సా పన పజాతి వుత్తసత్తసన్తానపరియాపన్నా ఏవ హుత్వా పునప్పునం తం జటేన్తీ వినన్ధన్తీ పవత్తతీతి ఆహ ‘‘జటాయ జటితా పజా’’తి. తథా హి పరమత్థతో యదిపి అవయవబ్యతిరేకేన సముదాయో నత్థి, ఏకదేసో పన సముదాయో నామ న హోతీతి అవయవతో సముదాయం భిన్నం కత్వా ఉపమూపమేయ్యం దస్సేన్తో ‘‘యథా నామ వేళుజటాదీహి…పే… సంసిబ్బితా’’తి ఆహ. ఇమం జటన్తి సమ్బన్ధో. తీసు ధాతూసు ఏకమ్పి అసేసేత్వా సంసిబ్బనేన తేధాతుకం జటేత్వా ఠితం. తేనస్సా మహావిసయతం విజటనస్స చ సుదుక్కరభావమాహ. విజటేతుం కో సమత్థోతి ఇమినా ‘‘విజటయే’’తి పదం సత్తిఅత్థం, న విధిఅత్థన్తి దస్సేతి.

ఏవం ‘‘అన్తోజటా’’తిఆదినా పుట్ఠో అథస్స భగవా తమత్థం విస్సజ్జేన్తో ‘‘సీలే పతిట్ఠాయా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ సీలేతి కుసలసీలే. తం పన పాతిమోక్ఖసంవరాదిభేదేసు పరిసుద్ధమేవ ఇచ్ఛితబ్బన్తి ఆహ ‘‘చతుపారిసుద్ధిసీలే’’తి.

నరతి నేతీతి నరో, పురిసో. కామం ఇత్థీపి తణ్హాజటావిజటనే సమత్థా అత్థి, పధానమేవ పన సత్తం దస్సేన్తో ‘‘నరో’’తి ఆహ యథా ‘‘సత్థా దేవమనుస్సాన’’న్తి, అట్ఠకథాయం పన అవిభాగేన పుగ్గలపరియాయో అయన్తి దస్సేతుం ‘‘నరోతి సత్తో’’తి వుత్తం. విపాకభూతాయ సహ పఞ్ఞాయ భవతీతి సపఞ్ఞో. తాయ హి ఆదితో పట్ఠాయ సన్తానవసేన బహులం పవత్తమానాయ అయం సత్తో సవిసేసం సపఞ్ఞోతి వత్తబ్బతం అరహతి. విపాకపఞ్ఞాపి హి సన్తానవిసేసేన భావనాపఞ్ఞుప్పత్తియా ఉపనిస్సయపచ్చయో హోతి అహేతుకద్విహేతుకానం తదభావతో. కమ్మజతిహేతుకపటిసన్ధిపఞ్ఞాయాతి కమ్మజాయ తిహేతుకపటిసన్ధియం పఞ్ఞాయాతి ఏవం తిహేతుకసద్దో పటిసన్ధిసద్దేన సమ్బన్ధితబ్బో, న పఞ్ఞాసద్దేన. న హి పఞ్ఞా తిహేతుకా అత్థి. పటిసన్ధితో పభుతి పవత్తమానా పఞ్ఞా ‘‘పటిసన్ధియం పఞ్ఞా’’తి వుత్తా తంమూలకత్తా, న పటిసన్ధిక్ఖణే పవత్తా ఏవ.

చిన్తేతి ఆరమ్మణం ఉపనిజ్ఝాయతీతి చిత్తం, సమాధి. సో హి సాతిసయం ఉపనిజ్ఝానకిచ్చో. న హి వితక్కాదయో వినా సమాధినా తమత్థం సాధేన్తి, సమాధి పన తేహి వినాపి సాధేతీతి. పగుణబలవభావాపాదనేన పచ్చయేహి చిత్తం, అత్తసన్తానం చినోతీతిపి చిత్తం, సమాధి. పఠమజ్ఝానాదివసేన చిత్తవిచిత్తతాయ ఇద్ధివిధాదిచిత్తకరణేన చ సమాధి చిత్తన్తి వినాపి పరోపదేసేనస్స చిత్తపరియాయో లబ్భతేవ. అట్ఠకథాయం పన చిత్త-సద్దో విఞ్ఞాణే నిరుళ్హోతి కత్వా వుత్తం ‘‘చిత్తసీసేన హేత్థ అట్ఠ సమాపత్తియో కథితా’’తి. యథాసభావం పకారేహి జానాతీతి పఞ్ఞా. సా యదిపి కుసలాదిభేదతో బహువిధా, ‘‘భావయ’’న్తి పన వచనతో భావేతబ్బా ఇధాధిప్పేతాతి తం దస్సేన్తో ‘‘పఞ్ఞానామేన విపస్సనా కథితా’’తి. యదిపి కిలేసానం పహానం ఆతాపనం, తం సమ్మాదిట్ఠిఆదీనమ్పి అత్థేవ, ఆతప్పసద్దో వియ పన ఆతాప-సద్దో వీరియే ఏవ నిరుళ్హోతి ఆహ ‘‘ఆతాపీతి వీరియవా’’తి. యథా కమ్మట్ఠానం తాయ పఞ్ఞాయ పరితో హరీయతి పవత్తీయతి, ఏవం సాపి తదత్థం యోగినాతి ఆహ ‘‘పారిహారియపఞ్ఞా’’తి. అభిక్కమాదీని సబ్బకిచ్చాని సాత్థకసమ్పజఞ్ఞాదివసేన పరిచ్ఛిజ్జ నేతీతి సబ్బకిచ్చపరిణాయికా.

యస్మా పుగ్గలాధిట్ఠానేన గాథా భాసితా, తస్మా పుగ్గలాధిట్ఠానమేవ ఉపమం దస్సేన్తో ‘‘యథా నామ పురిసో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సునిసితన్తి సుట్ఠు నిసితం, అతివియ తిఖిణన్తి అత్థో. సత్థస్స నిసితతరభావకరణం నిసానసిలాయం, బాహుబలేన చస్స ఉక్ఖిపనన్తి ఉభయమ్పేతం అత్థాపన్నం కత్వా ఉపమా వుత్తాతి తదుభయం ఉపమేయ్యం దస్సేన్తో ‘‘సమాధిసిలాయం సునిసితం…పే… పఞ్ఞాహత్థేన ఉక్ఖిపిత్వా’’తి ఆహ. సమాధిగుణేన హి పఞ్ఞాయ తిక్ఖభావో. యథాహ ‘‘సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం. ని. ౩.౫; ౪.౯౯; ౫.౧౦౭౧). వీరియఞ్చస్సా ఉపత్థమ్భకం పగ్గణ్హనతో. విజటేయ్యాతి విజటేతుం సక్కుణేయ్య. వుట్ఠానగామినివిపస్సనాయ హి వత్తమానాయ యోగావచరో తణ్హాజటం విజటేతుం సమత్థో నామ. విజటనఞ్చేత్థ సముచ్ఛేదవసేన పహానన్తి ఆహ – ‘‘సఞ్ఛిన్దేయ్య సమ్పదాలేయ్యా’’తి.

మగ్గక్ఖణే పనేస విజటేతి నామ, అగ్గఫలక్ఖణే సబ్బసో విజటితజటో నామ. తేనాహ ‘‘ఇదానీ’’తిఆది. యస్మా జటాయ విజటనం అరియమగ్గేన, తఞ్చ ఖో నిబ్బానం ఆగమ్మ, తస్మా తం సన్ధాయాహ ‘‘జటాయ విజటనోకాస’’న్తి. యత్థ పన సా విజటీయతి, తం దస్సేతుం ‘‘యత్థ నామఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘పటిఘం రూపసఞ్ఞా చా’’తి గాథాసుఖత్థం సానునాసికం కత్వా నిద్దేసో, ‘‘పటిఘరూపసఞ్ఞా’’తి వుత్తం హోతి. పటిఘసఞ్ఞావసేన కామభవో గహితో కామభవపరియాపన్నత్తా తాయ. పథవీకసిణాదిరూపే సఞ్ఞా రూపసఞ్ఞా. ఉభయత్థాపి సఞ్ఞాసీసేన చిత్తుప్పాదస్సేవ గహణం. భవసఙ్ఖేపేనాతి భవభావేన సఙ్ఖిపితబ్బతాయ, భవలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణత్తాతి అత్థో. రూపే వా విరజ్జనవసేన చ వత్తుం సక్కుణేయ్యా ఇధ రూపసఞ్ఞాతి వుత్తా, ఏవమ్పేత్థ అరూపభవస్స చ గహితతా వేదితబ్బా. ‘‘నామఞ్చ రూపఞ్చా’’తి అనవసేసతో నామరూపం గహితన్తి అరూపభవ-అసఞ్ఞభవానమ్పేత్థ గహణం సిద్ధన్తి అపరే. పరియాదియనట్ఠానేతి పరియాదియనకారణే సబ్బసో ఖేపననిమిత్తే నిబ్బానే. తేనాహ ‘‘నిబ్బానం…పే… దస్సితో హోతీ’’తి.

జటాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. మనోనివారణసుత్తవణ్ణనా

౨౪. ఏవంలద్ధికాతి సబ్బథాపి చిత్తుప్పత్తి సదుక్ఖా, సబ్బథాపి అచిత్తకభావో సేయ్యో, తస్మా యతో కుతోచి చిత్తం నివారేతబ్బన్తి ఏవందిట్ఠికా. సోతి సత్తో. అనియ్యానికకథం కథేతి అయోనిసో చిత్తనివారణం వదన్తీ. సంయతభావం ఆగతన్తి రాగవిసేవనాదితో సమ్మదేవ సంయతభావం ఓతరభావం. ధమ్మచరియావసేన హి పవత్తమానే చిత్తే నత్థి ఈసకమ్పి రాగాదివిసేవనం, న తస్స సమ్పతి ఆయతిఞ్చ కోచి అనత్థో సియా, తస్మా తం మనో సబ్బతో అనవజ్జవుత్తితో న నివారేతబ్బం. తేనాహ ‘‘దానం దస్సామీ’’తిఆది. యతో యతోతి యతో యతో సావజ్జవుత్తితో అయోనిసోమనసికారతో. తన్తి మనో నివారేతబ్బం అనత్థావహత్తా.

మనోనివారణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. అరహన్తసుత్తవణ్ణనా

౨౫. కతావీతి కతవా, పరిఞ్ఞాదికిచ్చం కత్వా నిట్ఠపేత్వా ఠితోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘చతూహి మగ్గేహి కతకిచ్చో’’తి. స్వాయమత్థో అరహన్తిఆదిసద్దసన్నిధానతో విఞ్ఞాయతి. ఏవం ‘‘అహం వదామీ’’తిఆదిఆకారేన పుచ్ఛతి.

ఖన్ధాదీసు కుసలోతి ఖన్ధాయతనాదీసు సలక్ఖణాదీసు చ సమూహాదివసేన పవత్తియఞ్చ ఛేకో యథాభూతవేదీ. ఉపలద్ధినిస్సితకథన్తి అత్తుపలద్ధినిస్సితకథం హిత్వా. వోహారభేదం అకరోన్తోతి ‘‘అహం పరమత్థం జానామీ’’తి లోకవోహారం భిన్దన్తో అవినాసేన్తో లోకే లోకసమఞ్ఞమేవ నిస్సాయ ‘‘అహం, మమా’’తి వదేయ్య. ఖన్ధా భుఞ్జన్తీతిఆదినా వోహారభేదం, తత్థ చ ఆదీనవం దస్సేతి.

మానో నామ దిట్ఠియా సమధురో. తథా హి దుతియమగ్గాదీసు సమ్మాదిట్ఠియా పహానాభిసమయస్స పటివిపచ్చనీకే పటిపత్తిసిద్ధి. తేనాహ ‘‘యది దిట్ఠియా వసేన న వదతి, మానవసేన ను ఖో వదతీతి చిన్తేత్వా’’తి. విధూపితాతి సన్తాపితా ఞాణగ్గినా దడ్ఢా. తే పన విద్ధంసితా నామ హోన్తీతి ఆహ ‘‘విధమితా’’తి. మమఙ్కారాదయో మయన్తి సత్తసన్తానే సతి పవత్తన్తి ఏతేనాతి మయో, మఞ్ఞనా. మయో ఏవ మయతాతి ఆహ ‘‘మయతన్తి మఞ్ఞన’’న్తి.

అరహన్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. పజ్జోతసుత్తవణ్ణనా

౨౬. దివారత్తిన్తి న ఆదిచ్చో వియ దివా ఏవ, న చన్దిమా వియ రత్తిం ఏవ, అథ ఖో దివా చ రత్తిఞ్చ. తత్థ తత్థాతి యత్థ యత్థ సమ్పజ్జలితో, తత్థ తత్థేవ పదేసే, న ఆదిచ్చో వియ చన్దిమా వియ సకలం మహాదిసం దిసన్తరాళఞ్చ. ఞాణానుభావేన ఉప్పన్నాలోకో ఞాణాలోకోతి వదన్తి. ‘‘ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చన్తి పుబ్బే మే, భిక్ఖవే, అననుస్సుతేసు ధమ్మేసు చక్ఖుం ఉదపాది ఞాణం ఉదపాది పఞ్ఞా ఉదపాది విజ్జా ఉదపాది ఆలోకో ఉదపాదీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౫; పటి. మ. ౨.౩౦) పన వచనతో మగ్గో ఞాణాలోకో. ‘‘తమో విహతో, ఆలోకో ఉప్పన్నో’’తి (మ. ని. ౧.౩౮౬; పారా. ౧౨) వా వచనతో విజ్జత్తయాలోకో ఞాణాలోకో. పఠమాభిసమ్బోధియం వియ సఞ్జాతపీతివిప్ఫారో, విసేసతో రతనఘరే సమన్తపట్ఠానవిచిననే సఞ్జాతపీతివసేన ఉప్పన్నసరీరోభాసో వా పీతిఆలోకో. తత్థేవ ఉప్పన్నపసాదవసేన సఞ్జాతఆలోకోవ పసాదాలోకో. ధమ్మచక్కపవత్తనే ‘‘అఞ్ఞాసి వత, భో, కోణ్డఞ్ఞో’’తి ఉప్పన్నపసాదాలోకోతి చ వదన్తి. సబ్బత్థేవ సత్థు ధమ్మదేసనా సత్తానం హదయతమం విధమన్తీ ధమ్మకథాఆలోకో. సబ్బోపి బుద్ధానం పాతుభావా ఉప్పన్నో ఆలోకోతి ఇమినా సావకానం దేసనాయ సఞ్జాతధమ్మాలోకోపి బుద్ధానుభావోతి దస్సేతి.

పజ్జోతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సరసుత్తవణ్ణనా

౨౭. సరణతో అవిచ్ఛేదవసేన పవత్తనతో ఖన్ధాదీనం పటిపాటి సరా. తేనాహ ‘‘ఇమే సంసారసరా’’తి. కుతోతి కేన కారణేన, కిమ్హి వా? తేనాహ ‘‘కిం ఆగమ్మా’’తి? న పతిట్ఠాతి పచ్చయాభావతో. ఆపోతిఆదినా పాళియం చతున్నం మహాభూతానం అప్పతిట్ఠానాపదేసేన తత్థ కామరూపభవానం అభావో దస్సితో. తదుభయాభావదస్సనేన హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అరూపభవస్సపి అభావో దస్సితోవ హోతి, యథారుతవసేన వా ఏత్థ అత్థో వేదితబ్బో. యస్మా పురిమా ద్వే గహితా, గహితఞ్చ అత్థం పరిగ్గహేత్వావ పచ్ఛిమత్థో పవత్తోతి.

సరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. మహద్ధనసుత్తవణ్ణనా

౨౮. నిధీయతీతి నిధానం. నిధాతబ్బతం గతం నిహితన్తి అత్థో. ముత్తసారాదీతి ముత్తామణివేళురియపవాళరజతజాతరూపాది. సువణ్ణరజతభాజనాదీతి ఆది-సద్దేన కహాపణ-ధఞ్ఞకోట్ఠభణ్డాదిం సఙ్గణ్హాతి. తమ్పి హి నిచ్చపరిబ్బయవసేన భుఞ్జీయతీతి ‘‘భోగో’’తి వుచ్చతి. అఞ్ఞమఞ్ఞం అభిగిజ్ఝన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స సన్తకం అభిగిజ్ఝన్తి. తేనాహ ‘‘పత్థేన్తీ’’తి. అనలఙ్కతాతి న అలం పరియత్తన్తి ఏవం కతచిత్తా, అత్రిచ్ఛతామహిచ్ఛతాహి అభిభూతా. తేనాహ ‘‘అతిత్తా అపరియత్తజాతా’’తి. ఉస్సుక్కజాతేసూతి తంతంకిచ్చే సఞ్జాతఉస్సుక్కేసు. నానాకిచ్చజాతేసూతి నానావిధకిచ్చేసు, సఞ్జాతనానాకిచ్చేసు వా. వట్టగామికపసుతేన వట్టసోతం అనుసరన్తేసు. తణ్హానివాసతాయ గేహన్తిపి అగారన్తిపి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘మాతుగామేన సద్ధిం గేహ’’న్తి. విరాజియాతి హేతుఅత్థదీపకం పదన్తి ఆహ ‘‘విరాజేత్వా’’తి, త్వా-సద్దోపి చాయం హేతుఅత్థోతి.

మహద్ధనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. చతుచక్కసుత్తవణ్ణనా

౨౯. ఇరియా వుచ్చతి కాయేన కత్తబ్బకిరియా, తస్సా పవత్తిట్ఠానభావతో ఇరియాపథో, గమనాది. తం అపరాపరప్పవత్తియా చక్కం. తేనాహ ‘‘చతుచక్కన్తి చతుఇరియాపథ’’న్తి. నవద్వారన్తి కరజకాయో అధిప్పేతో. సో చ కేసాదిఅసుచిపరిపూరోతి ఆహ ‘‘పుణ్ణన్తి అసుచిపూర’’న్తి. తణ్హాయ సంయుత్తన్తి తణ్హాసహితం. తేన న కేవలం సభావతో ఏవ, అథ ఖో నిస్సితధమ్మో చ అసుచిం దస్సేతి. మాతుకుచ్ఛిసఙ్ఖాతే అసుచిపఙ్కే జాతత్తా పఙ్కజాతం, కేసాదిఅసుచిపఙ్కజాతత్తా చ పఙ్కజాతం. యాత్రాతి అపగమో. తేన సభావతో నిస్సితధమ్మతో చ అసుచిసభావతో కాయతో కథం అపగమో సియాతి పుచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘ఏతస్సా’’తిఆది.

నహనట్ఠేన బన్ధనట్ఠేన నద్ధీతి ఉపనాహో ఇధాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘నద్ధిన్తి ఉపనాహ’’న్తి. సో పన ఇతో పుబ్బకాలే కోధోతి ఆహ ‘‘పుబ్బకాలే’’తిఆది. పాళినిద్దిట్ఠేతి ఉపనాహఇచ్చాదికే ఇధ పాళియం నిద్దిట్ఠే కిలేసే ఠపేత్వా అవసేసా దిట్ఠివిచికిచ్ఛాదయో సత్త కిలేసా దుమ్మోచయతాయ వరత్తా వియాతి వరత్తాతి వేదితబ్బా. ఆరమ్మణగ్గహణసభావతో ఏకో ఏవేస ధమ్మో, పవత్తి-ఆకారభేదేన పన ఇచ్ఛనట్ఠేన పత్థనట్ఠేన ఇచ్ఛా, లుబ్భనట్ఠేన గిజ్ఝనట్ఠేన లోభోతి వుత్తో. పఠముప్పత్తికాతి ఏకస్మిం ఆరమ్మణే, వారే వా పఠమం ఉప్పన్నా. అపరాపరుప్పత్తికోతి పునప్పునం ఉప్పజ్జమానకో. అలద్ధపత్థనా అప్పటిలద్ధవత్థుమ్హి ఆసత్తి లోభో. ఉప్పాటేత్వాతి ససన్తానతో ఉద్ధరిత్వా.

చతుచక్కసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఏణిజఙ్ఘసుత్తవణ్ణనా

౩౦. ఏణిమిగస్స వియాతి ఏణిమిగస్స జఙ్ఘా వియ. అవయవీసమ్బన్ధే హి ఇదం సామివచనం. పిణ్డిమంసస్స పరితో సమసణ్ఠితత్తా సువట్టీతజఙ్ఘో. కిసన్తి థూలభావపటిక్ఖేపపరాజోతనా, న సుట్ఠు కిసభావదీపనపరాతి ఆహ ‘‘అథూలం సమసరీర’’న్తి. ఆతపేన మిలాతన్తి తపసా మిలాతకాయం ఇన్ద్రియసన్తాపనభావతో. తేనేవాహ – ‘‘తపో మిలాత’’న్తిఆది, తథా చాహ పాళియం ‘‘అప్పాహారం అలోలుప’’న్తి. యథా ‘‘వీరస్స భావో వీరియ’’న్తి వీరభావేన వీరియం లక్ఖీయతి, ఏవం వీరియసమ్భవేన వీరభావోతి ఆహ ‘‘వీరన్తి వీరియవన్త’’న్తి. ‘‘చత్తారో పఞ్చ ఆలోపే, అభుత్వా ఉదకం పివే’’తి (థేరగా. ౯౮౩; మి. ప. ౬.౫.౧౦) ధమ్మసేనాపతివుత్తనియామేన పరిమితభోజితాయ అప్పాహారతా భోజనే మత్తఞ్ఞుతా. ‘‘మితాహార’’న్తి వత్వా పున పరిచ్ఛిన్నకాలభోజితాయపి అప్పాహారతం దస్సేన్తో ‘‘వికాల…పే… పరిత్తాహార’’న్తి ఆహ. చతూసు పచ్చయేసు లోలుప్పవిరహితం బోధిమూలే ఏవ సబ్బసో లోలుప్పస్స పహీనత్తా. ‘‘చతూసు పచ్చయేసూ’’తి హి ఇమినావ సబ్బత్థ లోలుప్పవిగమో దీపితోవాతి. రసతణ్హాపటిక్ఖేపో వా ఏస ‘‘అప్పాహార’’న్తి వత్వా ‘‘అలోలుప’’న్తి వుత్తత్తా. ‘‘సీహం వా’’తి ఏత్థ ఏకచరసద్దో వియ ఇవ-సద్దో అత్థతో ‘‘నాగ’’న్తి ఏత్థాపి ఆనేత్వా, సమ్బన్ధితబ్బోతి ఆహ – ‘‘ఏకచరం సీహం వియ, ఏకచరం నాగం వియా’’తి. ఏకచరా అప్పమత్తా ఏకీకతాయ.

పఞ్చకామగుణవసేన రూపం గహితం తేసం రూపసభావత్తా. మనేన నామం గహితం మనస్స నామసభావత్తా. అవినిభుత్తధమ్మేతి అవినాభావధమ్మే గహేత్వా. ఆది-సద్దేన ఆయతనధాతుఆదయో గహితా. కామగుణగ్గహణేన హేత్థ రూపభావసామఞ్ఞేన పఞ్చ వత్థూని గహితానేవ హోన్తి, మనోగహణేన ధమ్మాయతనం, ఏవం ద్వాదసాయతనాని గహితాని హోన్తి. ఇమినా నయేన ధాతుఆదీనమ్పి గహితతా యోజేతబ్బా. తేనాహ ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధాదివసేనపేత్థ భుమ్మం యోజేతబ్బ’’న్తి. ఏత్థాతి పాళియం. కామవత్థు భుమ్మం.

ఏణిజఙ్ఘసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సత్తివగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సతుల్లపకాయికవగ్గో

౧. సబ్భిసుత్తవణ్ణనా

౩౧. సతం సాధూనం సరణగమనసీలాదిభేదస్స ధమ్మస్స ఉల్లపనతో, అత్తనో వా పుబ్బేనివాసానుస్సతియా తస్స ధమ్మస్స ఉల్లపనతో కథనతో సతుల్లపా, దేవతా, తాసం కాయో సమూహో, తత్థ భవాతి సతుల్లపకాయికా. తేనాహ ‘‘సతం ధమ్మ’’న్తిఆది. సమాదానవసేన ఉల్లపేత్వా, న వణ్ణనాకథనమత్తేన తత్రాతి తస్మిం తాసం దేవతానం సతుల్లపకాయికభావే. ఇదం వత్థూతి ఇదం కారణం. సముద్దవాణిజాతి సంయత్తికా. ఖిత్తసరవేగేనాతి జియాముత్తసరసదిసవేగేన, సీఘఓఘేనాతి అత్థో. ఉప్పతతీతి ఉప్పాతో. ఉప్పాతే భవం బ్యసనం ఉప్పాతికం. పతిట్ఠాతి హితపతిట్ఠా. పరలోకే హితసుఖావహం అభయకారణం. జఙ్ఘసతన్తి మనుస్ససతం. జఙ్ఘాసీసేన హి మనుస్సే వదతి సహచారిభావతో. అగ్గహేసి పఞ్చసీలాని. ఆసన్నానాసన్నేసు ఆసన్నస్సేవ పఠమం విపచ్చనతో ‘‘ఆసన్నకాలే గహితసీలం నిస్సాయా’’తి వుత్తం. ఘటావసేనాతి సమూహవసేన.

సబ్భీతి సాధూహి. తే హి సపరహితసాధనతో పాసంసతాయ సన్తగుణతాయ చ సన్తోతి వుచ్చతి. తే పన యస్మా పణ్డితలక్ఖణేహి సమన్నాగతా హోన్తి, తస్మా ‘‘పణ్డితేహీ’’తి ఆహ. సమాసేథాతి సంవసేథాతి అయమేత్థ అధిప్పాయోతి ఆహ ‘‘సబ్బఇరియాపథే’’తిఆది. మిత్తసన్థవన్తి మేత్తిసన్ధానం. సత్తానం హితేసితాలక్ఖణా హి మేత్తి, సా చ ఞాణసహితా ఞాణపుబ్బఙ్గమావాతి మిత్తసన్థవో అసంకిలిట్ఠో, ఇతరో సంకిలిట్ఠోతి ఆహ ‘‘న కేనచి సద్ధిం కాతబ్బో’’తి. సద్ధమ్మన్తి దిట్ఠధమ్మికాదిహితావహం సున్దరధమ్మం. సేయ్యోతి హితవడ్ఢనతాది వుత్తన్తి ఆహ ‘‘వడ్ఢీ’’తి.

సతం సాధూనం, పణ్డితానన్తి అయమేత్థ అత్థో. తప్పటియోగవిసయత్తా అఞ్ఞ-సద్దస్స వుత్తం ‘‘అఞ్ఞతో అన్ధబాలతో’’తి. సోకనిమిత్తం సోకకారణం ఉత్తరపదలోపేన ఇధ సోకసద్దేన గహితన్తి ఆహ ‘‘సోకవత్థూన’’న్తిఆది. సోకవత్థూని నామ చోరాదయో అచ్ఛిన్దనాదివసేన పరేసం సోకకరణతో. సోకానుగతా సోకప్పత్తా.

థేరస్సాతి సంకిచ్చత్థేరస్స. అత్తనో భగినియా జేట్ఠత్తా ‘‘తుమ్హే’’తి ఆహ. అయం ‘‘ఇధ చోరా పటిపజ్జింసూ’’తి అమ్హే తిణాయపి న మఞ్ఞతీతి చిన్తేత్వా ఏకచ్చే ‘‘మారేమ న’’న్తి ఆహంసు. కరుణాయ ఏకచ్చే ‘‘విస్సజ్జేమా’’తి ఆహంసు. మన్తేత్వాతి భాసేత్వా.

అహు అహోసి, భూతపుబ్బన్తి అత్థో. అరఞ్ఞస్మిం బ్రహావనేతి తాదిసే బ్రహావనే, మహారఞ్ఞే నివాసీతి అత్థో చేతోతి బ్యాధో. కూటానీతి వాకురాదయో. ఓడ్డేత్వాతి సజ్జేత్వా. ససకన్తి పేలకం ఉబ్బిగ్గాతి భీతతసితా. ఏకరత్తిన్తి ఏకరత్తేనేవ. ధనజానీతి పరిబ్బయవసేన అద్ధికేహి లద్ధబ్బధనతో హాని, ‘‘సమణమ్పి నామ హన్తి, కిం అమ్హేసు లజ్జిస్సతీ’’తి అద్ధికానం అనాగమనతో ఏకదివసం లద్ధబ్బపరిబ్బయమ్పి న లభిస్సన్తీతి అధిప్పాయో.

ఞాతయోపి మాతాపితుభాతుభగినిఆదికే ఞాతకే. తే కిర అధిముత్తస్స భగినియా సన్తికం ఉపగచ్ఛన్తా అన్తరామగ్గే తేన సమాగతా, అధిముత్తో సచ్చవాచం అనురక్ఖన్తో చోరభయం తేసం నారోచేసి. తేన వుత్తం ‘‘తేసమ్పీ’’తిఆది. తం నిస్సాయ పబ్బజితత్తా ‘‘అధిముత్తసామణేరస్స సన్తికే’’తి వుత్తం, న ఉపసమ్పదాచరియో హుత్వా. తేనాహ ‘‘అత్తనో అన్తేవాసికే కత్వా’’తి. సచ్చానురక్ఖణేన అనుత్తరగుణాధిగమేన చ ఞాతిమజ్ఝే విరోచతి.

సాతతన్తి సతతం. స-సద్దస్స హి ఇధ సాభావో యథా ‘‘సారాగో’’తిఆదీసు. సాతభావో వా సాతతన్తి ఆహ ‘‘సుఖం వా’’తి. కారణేనాతి తేన తేన కారణేన. సబ్బాసం తాసం వచనం సుభాసితం, భగవతో పన ఉక్కంసగతం సుభాసితమేవ. స్వాయమత్థో తంతంగాథాపదేనేవ విఞ్ఞాయతీతి తం నీహరిత్వా దస్సేతుం ‘‘న కేవల’’న్తిఆది వుత్తం. తేన సప్పురిసూపసంసేవసద్ధమ్మాభియోగో యథా సత్తానం వడ్ఢియా పఞ్ఞాపటిలాభస్స ఏకన్తికం కారణం, ఏవం సోకపచ్చయే సతి విసోకభావస్స, ఞాతిమజ్ఝే సోభాయ, సుగతిగమనస్స, చిరం సుఖట్ఠానస్స, వట్టదుక్ఖమోచనస్సపి అఞ్ఞాసాధారణం హోతీతి వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం.

సబ్భిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. మచ్ఛరిసుత్తవణ్ణనా

౩౨. పమజ్జనాకారేన పవత్తా అనుపలద్ధి పమాదో. తేన ఏకన్తతో సతిరహితా హోన్తీతి వుత్తం ‘‘సతివిప్పవాసలక్ఖణేనా’’తి. దిట్ఠివిచికిచ్ఛాదయో చేత్థ పమాదేనేవ సఙ్గహితా. ఇదాని యథా మచ్ఛరియనిమిత్తఞ్చ పమాదనిమిత్తఞ్చ దానం న దీయతి, తం దస్సేతుం ‘‘ఏకచ్చో హీ’’తిఆది వుత్తం. పరిక్ఖయం గమిస్సతీతి భోగపరిహానిం గమిస్సతి. ఖిడ్డాదీతి ఆది-సద్దేన మణ్డనవిభూసనఛణనక్ఖత్తకిచ్చబ్యసనాదిం సఙ్గణ్హాతి. యసదాయకన్తి కిత్తియసస్స పరివారయసస్స చ దాయకం. సిరీదాయకన్తి సోభగ్గదాయకం. సమ్పత్తిదాయకన్తి కులభోగరూపభోగసమ్పదాహి సమ్పత్తిదాయకం. పుఞ్ఞన్తి వా ఇధ పుఞ్ఞఫలం దట్ఠబ్బం ‘‘ఏవమిదం పుఞ్ఞం పవడ్ఢతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౮౦) వియ. అత్థి దానస్స ఫలన్తి ఏత్థ దేయ్యధమ్మస్స అనవట్ఠితతం బహులసాధారణతం, తం పహాయ గమనీయతం, తబ్బిసయాయ పీతియా సావజ్జతం, దానధమ్మస్స అనఞ్ఞసాధారణతం అనుగామికతం, తబ్బిసయాయ పీతియా అనవజ్జతం, లోభాదిపాపధమ్మానం వినోదనం, సేసపుఞ్ఞానం ఉపనిస్సయఞ్చ జానన్తేనాతి వత్తబ్బం.

తంయేవ బాలన్తి యో మచ్ఛరీ, తమేవ. అదానసీలా బాలా. ఏకచ్చో ధనస్స పరిభోగపరిక్ఖయభయేన అత్తనాపి న పరిభుఞ్జతి అతిలోభసేట్ఠి వియాతి ఆహ ‘‘ఇధలోకపరలోకేసూ’’తి.

యస్మా ఏకచ్చో అదానసీలో పురిసో అద్ధికే దిస్వా పస్సన్తోపి న పస్సతి, తేసం కథం సుణన్తోపి న సుణోతి, సయం కిఞ్చి న కథేతి, అదాతుకమ్యతాథమ్భే బద్ధో హోతి, తస్మా తత్థ మతలిఙ్గాని ఉపలబ్భన్తియేవాతి ఆహ ‘‘అదానసీలతాయ మరణేన మతేసూ’’తి. అట్ఠకథాయం పన దానమత్తమేవ గహేత్వా మతేనస్స సమతం దస్సేతుం ‘‘యథా హీ’’తిఆది వుత్తం. దానసీలస్స పన అమతలిఙ్గాని వుత్తవిపరియాయతో వేదితబ్బాని. వజన్తి పుథుత్తే ఏకవచనం, తస్మా వచనవిపల్లాసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సహ వజన్తా’’తి. దానసీలాదిధమ్మో పురాతనో, న అజ్జతనోతి సనన్తనో, సో ఏతేసు అత్థీతి సనన్తనా, పణ్డితా, తేసం ధమ్మాతి తేసం వసేనపి ధమ్మో సనన్తనోతి ఆహ ‘‘సనన్తనానం వా పణ్డితానం ఏస ధమ్మో’’తి. అప్పస్మిమ్పి దేయ్యధమ్మే సతి ఏకే దానం దదన్తి, ఏకే న దదన్తి మచ్ఛరిభావా. సహస్సదానసదిసాతి ఏకాపి దక్ఖిణా పరిచ్చాగచేతనాయ ఉళారభావతో సహస్సదానసదిసా హోతి.

దురనుగమనోతి అసమఙ్గినా అనుగన్తుం దుక్కరో. అననుగమనఞ్చస్స ధమ్మస్స అపూరణమేవాతి ఆహ ‘‘దుప్పూరో’’తి. ‘‘ధమ్మం చరే’’తి అయం ధమ్మచరియా గహట్ఠస్స వసేన ఆరద్ధాతి ఆహ ‘‘దసకుసలకమ్మపథధమ్మం చరతీ’’తి. తేనాహ ‘‘దారఞ్చ పోస’’న్తి. సముఞ్జకన్తి కస్సకేహి అత్తనా కాతబ్బం కత్వా విసట్ఠధఞ్ఞకరణతో ఖలే ఉఞ్ఛాచరియవసేన సముఞ్జనిఆదినా ఛడ్డితధఞ్ఞసంహరణం. తేనాహ ‘‘యో అపి…పే… సముఞ్జకం చరతీ’’తి. ఏతేనాతి సతసహస్ససహస్సయాగిగ్గహణేన దసన్నమ్పి భిక్ఖుకోటీనం పిణ్డపాతో దస్సితో హోతి. ‘‘దిన్నో’’తి పదం ఆనేత్వా యోజనా. దసన్నం వా కహాపణకోటీనం పిణ్డపాతోతి దసన్నం కహాపణకోటీనం వినియుఞ్జనవసేన సమ్పాదితపిణ్డపాతో. తయిదం సతసహస్సం సహస్సయాగీనం దానం ఏత్తకం హోతీతి కత్వా వుత్తం. సముఞ్జకం చరన్తోపీతి సముఞ్జకం చరిత్వాపి, సముఞ్జకచరణహేతూతి అత్థో. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. దారం పోసేన్తోపి ధమ్మం చరతి, అప్పకస్మిం దదన్తోపి ధమ్మం చరతీతి యోజనా. తథావిధస్సాతి తాదిసస్స తథాధమ్మచారినో యా ధమ్మచరియా, తస్సా కలమ్పి నగ్ఘన్తి ఏతే సహస్సయాగినో అత్తనో సహస్సయాగితాయ. యం తేన దలిద్దేనాతిఆది తస్సేవత్థస్స వివరణం. సబ్బేసమ్పి తేసన్తి ‘‘సతంసహస్సానం సహస్సయాగిన’’న్తి వుత్తానం తేసం సబ్బేసమ్పి. ఇతరేసన్తి ‘‘తథావిధస్సా’’తి వుత్తపురిసతో అఞ్ఞేసం. దసకోటిసహస్సదానన్తి దసకోటిసఙ్ఖాతం తతో అనేకసహస్సభేదతాయ సహస్సదానం.

‘‘కలం నగ్ఘతీ’’తి ఇదం తేసం దానతో ఇమస్స దానస్స ఉళారతరభావేన విపులతరభావేన విపులతరఫలతాయ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘కథం ను ఖో ఏతం మహప్ఫలతరన్తి జాననత్థ’’న్తి. పచ్చయవిసేసేన మహత్తం గతోతి మహగ్గతో, ఉళారోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘విపులస్సేతం వేవచన’’న్తి. సమేనాతి ఞాయేన, ధమ్మేనాతి అత్థో. విసమేతి న సమే మచ్ఛరియలక్ఖణప్పత్తే. ఛేత్వాతి పీళేత్వా. తం పన పీళనం పోథనన్తి దస్సేన్తో ‘‘పోథేత్వా’’తి ఆహ. అస్సుముఖాతి తిన్తఅస్సుముఖసమ్మిస్సా పరం రోదాపేత్వా. మహాదానన్తి యథావుత్తం బహుదేయ్యధమ్మస్స పరిచ్చజనేన మహన్తదానం. ఉప్పత్తియా అపరిసుద్ధతాయాతి అజ్ఝాసయస్స దేయ్యధమ్మగవేసనాయ చ సుద్ధతాయ మలీనత్తా. ఇతరం ధమ్మచరియాయ నిబ్బత్తితదానం. పరిత్తదానన్తి పరిత్తస్స దేయ్యధమ్మస్స వసేన పరిత్తదానం. అత్తనో ఉప్పత్తియా పరిసుద్ధతాయాతి అజ్ఝాసయస్స దేయ్యధమ్మగవేసనాయ చ విసుద్ధతాయ. ఏవన్తిఆదిమాహాతి ‘‘ఏవం సహస్సానం సహస్సయాగిన’’న్తి అవోచ. తత్థ సహస్సానన్తి సతంసహస్సానం. గాథాబన్ధసుఖత్థం సతగ్గహణం న కతం. సేసం వుత్తనయమేవ.

మచ్ఛరిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సాధుసుత్తవణ్ణనా

౩౩. ఉదానం ఉదానేసీతి పీతివేగేన ఉగ్గిరితబ్బతాయ ఉదానం ఉగ్గిరి ఉచ్చారేసి. తయిదం యస్మా పీతిసముట్ఠాపితం వచనం, తస్మా వుత్తం ‘‘ఉదాహారం ఉదాహరీ’’తి. యథా పన తం వచనం ‘‘ఉదాన’’న్తి వుచ్చతి, తం దస్సేతుం ‘‘యథా హీ’’తిఆది వుత్తం. సద్ధాయాతి ఏత్థ య-కారో హేతుఅత్థో. పరిచ్చాగచేతనాయ హి సద్ధా విసేసపచ్చయో అస్సద్ధస్స తదభావతో. పి-సద్దో వుత్తత్థసమ్పిణ్డనత్థో. ‘‘సాహూ’’తి పదం సాధుసద్దేన సమానత్థం దట్ఠబ్బం. కథన్తి దానయుద్ధానం విపక్ఖసభావాతి అధిప్పాయో. ఏతం ఉభయన్తి దానం యుద్ధన్తి ఇదం ద్వయం. జీవితభీరుకోతి జీవితవినాసభీరుకో. ఖయభీరుకోతి భోగక్ఖయస్స భీరుకో. వదన్తోతి జీవితే సాలయతం, తతో ఏవ యుజ్ఝనే అసమత్థతం పవేదేన్తో. ఛేజ్జన్తి హత్థపాదాదిఛేదో. ఉస్సహన్తోతి వీరియం కరోన్తో. ఏవం భోగే రక్ఖిస్సామీతి తథా భోగే అపరిక్ఖీణే కరిస్సామీతి. వదన్తోతి ఇధ భోగేసు లోభం, తతో ఏవ దాతుం అసమత్థతం పవేదేన్తో. ఏవన్తి ఏవం జీవితభోగనిరపేక్ఖతాయ దానఞ్చ యుద్ధఞ్చ సమం హోతి. సద్ధాదిసమ్పన్నోతి సద్ధాధమ్మజీవితావీమంసాసీలాదిగుణసమన్నాగతో. సో హి దేయ్యవత్థునో పరిత్తకత్తా అప్పకమ్పి దదన్తో అత్తనో పన చిత్తసమ్పత్తియా ఖేత్తసమ్పత్తియా చ బహుం ఉళారపుఞ్ఞం పవడ్ఢేన్తో బహువిధం లోభ-దోస-ఇస్సా-మచ్ఛరియ-దిట్ఠివిచికిచ్ఛాదిభేదం తప్పటిపక్ఖం అభిభవతి, తతో ఏవ చ తం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘మచ్ఛేరం మద్దతి’’చ్చేవ వుత్తం, తస్స పన ఉజువిపచ్చనీకభావతో.

పరత్థాతి పరలోకే. ఏకసాటకబ్రాహ్మణవత్థు అన్వయవసేన, అఙ్కురవత్థు బ్యతిరేకవసేన విత్థారేతబ్బం.

ధమ్మో లద్ధో ఏతేనాతి ధమ్మలద్ధో, పుగ్గలో. అగ్గిఆహితపదస్స వియ సద్దసిద్ధి దట్ఠబ్బా. ‘‘ఉట్ఠానన్తి కాయికం వీరియం, వీరియన్తి చేతసిక’’న్తి వదన్తి. ఉట్ఠానన్తి భోగుప్పాదే యుత్తపయుత్తతా. వీరియన్తి తజ్జో ఉస్సాహో. యమస్స ఆణాపవత్తిట్ఠానం. వేతరణిమ్పి ఇతరే నిరయే చ అతిక్కమ్మ. తే పన అబ్బుదాదీనం వసేన అవీచిం దసధా కత్వా అవసేసమహానిరయే సత్తపి ఆయుప్పమాణభేదేన తయో తయో కత్వా ఏకతింసాతి వదన్తి. సఞ్జీవాదినిరయసంవత్తనస్స కమ్మస్స తిక్ఖమజ్ఝముదుభావేన తస్స ఆయుప్పమాణస్స తివిధతా విభావేతబ్బా. అపరే పన ‘‘అట్ఠ మహానిరయా సోళస ఉస్సదనిరయా ఆదితో చత్తారో సితనిరయే ఏకం కత్వా సత్త సితనిరయాతి ఏవం ఏకతింస మహానిరయా’’తి వదన్తి. మహానిరయగ్గహణతో ఆదితో చత్తారో సితనిరయా ఏకో నిరయో కతోతి.

తేసన్తి విచినిత్వా గహితపచ్చయానం. పఞ్చనవుతిపాసణ్డభేదా పపఞ్చసూదనిసంవణ్ణనాయం వుత్తనయేన వేదితబ్బా. తత్థాతి తేసు ద్వీసు విచిననేసు. దక్ఖిణావిచిననం ఆహ, ఉపమానాని హి నామ యావదేవ ఉపమేయ్యత్థవిభావనత్థాని. ఏతేన సుఖేత్తగహణతోపి దక్ఖిణేయ్యవిచిననం దట్ఠబ్బం.

పాణేసు సంయమోతి ఇమినా దసవిధమ్పి కుసలకమ్మపథధమ్మం దస్సేతి. యథా హి ‘‘పాణేసు సంయమో’’తి ఇమినా సత్తానం జీవితావోరోపనతో సంయమో వుత్తో, ఏవం తేసం సాపతేయ్యావహారతో పరదారామసనతో విసంవాదనతో అఞ్ఞమఞ్ఞభేదనతో ఫరుసవచనేన సఙ్ఘట్టనతో నిరత్థకవిప్పలపనతో పరసన్తకాభిజ్ఝానతో ఉచ్ఛేదచిన్తనతో మిచ్ఛాభినివేసనతో చ సంయమో హోతీతి. తేనాహ ‘‘సీలానిసంసం కథేతుమారద్ధా’’తి. ఫరుసవచనసంయమో పనేత్థ సరూపేనేవ వుత్తో.

పరస్స ఉపవాదభయేనాతి పాపకిరియహేతు పరేన అత్తనో వత్తబ్బఉపవాదభయేన. ఉపవాదభయాతి ఉపవాదభయనిమిత్తం. ‘‘కథం ను ఖో అమ్హే పరే న ఉపవదేయ్యు’’న్తి ఆసీసన్తా పాపం న కరోన్తి. ధమ్మపదమేవాతి అసఙ్ఖతధమ్మకోట్ఠాసో ఏవ సేయ్యో సేట్ఠో. యస్మా సబ్బసఙ్ఖతం అనిచ్చం ఖయధమ్మం వయధమ్మం విరాగధమ్మం నిరోధధమ్మం, తస్మా తదధిగమాయ ఉస్సాహో కరణీయోతి దస్సేతి. పుబ్బసద్దో కాలవిసేసవిసయోతి ఆహ ‘‘పుబ్బే చ కస్సపబుద్ధాదికాలేపీ’’తిఆది. పున అకాలవిసేసో అపాటియేక్కో భుమ్మత్థవిసయోవాతి ఆహ ‘‘సబ్బేపి వా’’తిఆది. తత్థ సబ్బేపి వాతి ఏతే సబ్బేపి కస్సపబుద్ధాదయో లోకనాథా సన్తో నామ వూపసన్తసబ్బకిలేససన్తాపా సన్తసబ్భూతగుణత్తా.

సాధుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. నసన్తిసుత్తవణ్ణనా

౩౪. కమనీయానీతి కన్తాని. తతో ఏవ ఏతాని ఇట్ఠారమ్మణాని సుఖారమ్మణాని రూపాదీని, తే పన వత్థుకామా, తదారమ్మణకిలేసకామా వా. ‘‘న సన్తి కామా మనుజేసూ’’తి దేసనాసీసమేతం, నిచ్ఛయేన కామా అనిచ్చాయేవ. మచ్చు ధీయతి ఏత్థాతి మచ్చుధేయ్యం. న పున ఆగచ్ఛతి ఏత్థ తం అపునాగమనం. అపునాగమనసఙ్ఖాతం నిబ్బానం అనుపగచ్ఛనతో. నిబ్బానం హీతిఆది వుత్తస్సేవత్థస్స వివరణం. బద్ధోతి పటిబద్ధచిత్తో. పమత్తోతి వోస్సగ్గపమాదం ఆపన్నో.

తణ్హాఛన్దతో జాతం తస్స విసేసపచ్చయత్తా. ఇచ్ఛితం హనతీతి అఘం, దుక్ఖం. ఇధ పన అనవసేసపరియాదానవసేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖన్తి. ఛన్దవినయా అఘవినయోతి హేతునిరోధేన హి ఫలనిరోధో, ఏవం సఉపాదిసేసనిబ్బానం వత్వా అఘవినయా దుక్ఖవినయోతి అనుపాదిసేసనిబ్బానం వదతి.

చిత్రానీతి కిలేసకామాపి వేదనాదిట్ఠిసమ్పయోగభేదేన హోన్తి, ఆకారభేదేన చ అత్థి సవిఘాతావిఘాతాతి తతో విసేసేతుం ‘‘ఆరమ్మణచిత్తానీ’’తి వుత్తం. సఙ్కప్పితరాగోతి సుభాదివసేన సఙ్కప్పితవత్థుమ్హి రాగో. కిలేసకామో కామోతి వుత్తో తస్సేవిధ విసేసతో కామభావసిద్ధితో. పసూరసుత్తేన విభావేతబ్బో ‘‘న తే కామా’’తిఆదినా తస్స వత్థుమ్హి ఆగతత్తా. ఇదాని తమత్థం సఙ్ఖేపేనేవ విభావేన్తో ‘‘పసూరపరిబ్బాజకో హీ’’తిఆదిమాహ. న తే కామా యాని చిత్రాని లోకేతి తే చే కామా న హోన్తి, యాని లోకే చిత్రాని రూపాదిఆరమ్మణాని. వేదేసీతి కేవలం సఙ్కప్పరాగఞ్చ కామం కత్వా వదేసి చే. హేహిన్తీతి భవేయ్యున్తి అత్థో. సుణన్తో సద్దాని మనోరమాని, సత్థాపి తే హేహితి కామభోగీతి పచ్చేకం గాథా, ఇధ పన సంఖిపిత్వా దస్సితా. ధీరా నామ ధితిసమ్పన్నాతి ఆహ ‘‘పణ్డితా’’తి.

తస్సాతి యో పహీనకోధమానో సబ్బసో సంయోజనాతిగో నామరూపస్మిం అసజ్జన్తో రాగాదికిఞ్చనరహితో, తస్స. మోఘరాజా నామ థేరో బావరీబ్రాహ్మణస్స పరిచారకానం సోళసన్నం అఞ్ఞతరో. యథానుసన్ధిం అప్పత్తో సావసేస-అత్థో, కిఞ్చి వత్తబ్బం అత్థీతి అధిప్పాయో. సబ్బసో విముత్తత్తావ దేవమనుస్సా నమస్సన్తి, యే తం పటిపజ్జన్తి. తేసం కిం హోతి? కిఞ్చిపి న సియాతి అయమేత్థ అత్థవిసేసో? దసబలం సన్ధాయేవమాహ ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన. అనుపటిపత్తియాతి పటిపత్తిం అనుగన్త్వా పటిపజ్జనేన. నమస్సన్తి తం పూజేన్తి.

చతుసచ్చధమ్మం జానిత్వాతి తేన పటివిద్ధం చతుసచ్చధమ్మం పటివిజ్ఝిత్వా. తథా చ బుద్ధసుబుద్ధతాయ నిబ్బేమతికా హోన్తీతి ఆహ ‘‘విచికిచ్ఛం పహాయా’’తి. తతో పరం పన అనుక్కమేన అగ్గమగ్గాధిగమేన సఙ్గాతిగాపి హోన్తి. అసేక్ఖధమ్మపారిపూరియా పసంసియా విఞ్ఞూనం పసంసాపి హోన్తీతి.

నసన్తిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఉజ్ఝానసఞ్ఞిసుత్తవణ్ణనా

౩౫. ఉజ్ఝానవసేన పవత్తా సఞ్ఞా ఏతేసం అత్థి, ఉజ్ఝానవసేన వా సఞ్జానన్తీతి ఉజ్ఝానసఞ్ఞీ. కారయేతి కతానం పరియన్తం కారయేతి అత్థో. పరియన్తకారితన్తి పరిచ్ఛిన్నకారితం పరిమితవచనన్తి అత్థో. పంసుకూలాదిపటిపక్ఖనయేన పత్తుణ్ణదుకులాది వుత్తం. నామం గహితన్తి ఏతేన ‘‘ఉజ్ఝానసఞ్ఞికా’’తి ఏత్థ క-సద్దో సఞ్ఞాయన్తి దస్సేతి.

అఞ్ఞేనాకారేన భూతన్తి అత్తనా పవేదియమానాకారతో అఞ్ఞేన అసుద్ధేన ఆకారేన విజ్జమానం ఉపలబ్భమానం అత్తానం. వఞ్చేత్వాతి పలమ్భేత్వా. తస్స కుహకస్స. తం చతున్నం పచ్చయానం పరిభుఞ్జనం. పరిజానన్తీతి తస్స పటిపత్తిం పరిచ్ఛిజ్జ జానన్తి. కారకోతి సమ్మాపటిపత్తియా కత్తా, సమ్మాపటిపజ్జితాతి అత్థో.

ఇదన్తి లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం, అయన్తి అత్థో. ధమ్మానుధమ్మపటిపదాతి నిబ్బానధమ్మస్స అనుచ్ఛవికతాయ అనుధమ్మభూతా పటిపదా. పటిపక్ఖవిధమనే అసిథిలతాయ దళ్హా. భాసితమత్తేన చ సవనమత్తేన చాతి ఏత్థ చ-సద్దో విసేసనివత్తిఅత్థో. తేన భాసితస్స సుతస్స చ సమ్మాపటిపత్తివిసేసం నివత్తేతి. లోకపరియాయన్తి లోకస్స పరివిధమనం ఉప్పాదనిరోధవసేన సఙ్ఖారానం పరావుత్తిం. తేనాహ ‘‘సఙ్ఖారలోకస్స ఉదయబ్బయ’’న్తి. స్వాయమత్థో సచ్చపటివేధేనేవ హోతీతి ఆహ ‘‘చతుసచ్చధమ్మఞ్చ అఞ్ఞాయా’’తి. ఏవం న కుబ్బన్తీతి అత్తని విజ్జమానమ్పి గుణం అనావీకరోన్తో ‘‘యథా తుమ్హే వదథ, ఏవం న కుబ్బన్తీ’’తి అవిజ్జమానతం బ్యాకరోతీతి అత్థో.

అకారకమేవాతి దోసం అకారకమేవ. అచ్చయస్స పటిగ్గణ్హనం నామ అధివాసనం, ఏవం సో దేసకేన దేసియమానో తతో విగతో నామ హోతి. తేనాహ ‘‘పటిగ్గణ్హాతూతి ఖమతూ’’తి.

సభావేనాతి సభావతో. ఏకసదిసన్తి పరేసం చిత్తాచారం జానన్తమ్పి అజానన్తేహి సహ ఏకసదిసం కరోన్తా. పరతోతి పచ్ఛా. కథాయ ఉప్పన్నాయాతి ‘‘కస్సచ్చయా న విజ్జన్తీ’’తిఆదికథాయ పవత్తమానాయ ‘‘తథాగతస్స బుద్ధస్సా’’తిఆదినా బుద్ధబలం బుద్ధానుభావం దీపేత్వా. ఖమిస్సామీతి అచ్చయదేసనం పటిగ్గణ్హిస్సామి. తప్పటిగ్గహో హి ఇధ ఖమనన్తి అధిప్పేతం, సత్థా పన సబ్బకాలం ఖమో ఏవ.

కోపో అన్తరే చిత్తే ఏతస్సాతి కోపన్తరో. దోసో గరు గరుకాతబ్బో అస్సాతి దోసగరు. ‘‘పటిముచ్చతీ’’తి వా పాఠో, అయమేవ అత్థో. అచ్చాయికకమ్మన్తి సహసా అనుపధారేత్వా కిరియా. నో చిధాతి నో చే ఇధ. ఇధాతి నిపాతమత్తం. అపగతం అపనీతం. దోసో నో చే సియా, తేన పరియాయేన యది అపరాధో నామ న భవేయ్యాతి. న సమ్మేయ్యుం న వూపసమేయ్యుం. కుసలోతి అనవజ్జో.

ధీరో సతోతి పదద్వయేన వట్టఛిన్దం ఆహ. కో నిచ్చమేవ పణ్డితో నామాతి అత్థోతి ‘‘కస్సచ్చయా’’తిఆదికాయ పుచ్ఛాగాథాయ అత్థో. దీఘమజ్ఝిమసంవణ్ణనాసు తథాగత-సద్దో విత్థారతో సంవణ్ణితోతి ఆహ ‘‘ఏవమాదీహి కారణేహి తథాగతస్సా’’తి. బుద్ధత్తాదీహీతి ఆది-సద్దేన ‘‘బోధేతా పజాయా’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭) నిద్దేసే ఆగతకారణాని సఙ్గయ్హన్తి. విమోక్ఖం వుచ్చతి అరియమగ్గో, తస్స అన్తో అగ్గఫలం, తత్థ భవా పణ్ణత్తి, తస్సా వసేన. ఏవం బుద్ధబలం దీపేతి. ఇదాని ఖిత్తం సఙ్ఖేపేన సంహరాపితం హోతీతి దస్సేతి.

ఉజ్ఝానసఞ్ఞిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. సద్ధాసుత్తవణ్ణనా

౩౬. తత్వస్సాతి ఓ-కారస్స వ-కారాదేసం అ-కారస్స చ లోపం కత్వా నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘తతో అస్సా’’తి. ‘‘తతస్సా’’తి వా పాఠో, తతోతి చ సద్ధాహేతూతి అత్థో. నానుపతన్తీతి న వత్తన్తి. పమాదం కరోన్తీతి పమజ్జన్తి, మిచ్ఛా పటిపజ్జన్తీతి అత్థో. లక్ఖణానీతి అనిచ్చాదిలక్ఖణాని. ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఉపేచ్చ ఞాణచక్ఖునా పేక్ఖతి, అనుపస్సతీతి అత్థో. ఆగతకిచ్చన్తి ఆహతకిచ్చం, అయమేవ వా పాఠో. సాధేతీతి అసమ్మోహపటివేధవసేన నిప్ఫాదేతి, తథలక్ఖణం నిరోధసచ్చం ఉపనిజ్ఝాయతీతి అయమత్థో మగ్గేపి వత్తబ్బో తేన వినా అసమ్మోహపటివేధస్స అసమ్భవతో. కసిణారమ్మణస్సాతి ఇదం లక్ఖణవచనం. అకసిణారమ్మణసమాపత్తియోపి హి సన్తీతి. యథా చ కసిణారమ్మణాని అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం అవసేసానఞ్చ తదారమ్మణానం పచ్చవేక్ఖణవసేన చిత్తానం, ఏవం తేన తాని ఆరమ్మణాని గహితానీతి ‘‘కసిణారమ్మణస్స’’ఇచ్చేవ వుత్తం. పరమం ఉత్తమం సుఖన్తి వత్తబ్బతో పరమసుఖం అరహత్తం.

సద్ధాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సమయసుత్తవణ్ణనా

౩౭. ఉదానం పటిచ్చాతి ఉక్కాకరఞ్ఞా జాతిసమ్భేదపరిహారనిమిత్తం అత్తనో వంసపరిసుద్ధం నిస్సాయ వుత్తం పీతిఉదాహారం పటిచ్చ గోత్తవసేన ‘‘సక్కా’’తి లద్ధనామానం. యది ఏకోపి జనపదో, కథం బహువచనన్తి ఆహ ‘‘రుళ్హీసద్దేనా’’తి. అక్ఖరచిన్తికా హి ఈదిసేసు ఠానేసు యుత్తే వియ సలిఙ్గవచనాని ఇచ్ఛన్తి, అయమేత్థ రుళ్హీ యథా ‘‘అవన్తీ కురూ’’తి, తబ్బిసేసనే పన జనపదసద్దే జాతిసద్దతాయ ఏకవచనమేవ. అరోపిమేతి కేనచి న రోపిమే.

ఆవరణేనాతి సేతునా. బన్ధాపేత్వాతి పణ్డుపలాసపాసాణమత్తికఖణ్డాదీహి ఆలిం థిరం కారాపేత్వా. సస్సాని కారేన్తీతి జేట్ఠమాసే కిర ఘమ్మస్స బలవభావేన హిమవన్తే హిమం విలీయిత్వా సన్దిత్వా అనుక్కమేన రోహిణిం నదిం పవిసతి, తం బన్ధిత్వా సస్సాని కారేన్తి. ‘‘జాతిం ఘట్టేత్వా కలహం వడ్ఢయింసూ’’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘కోలియకమ్మకరా వదన్తీ’’తి ఆహ. నియుత్తఅమచ్చానన్తి తస్మిం సస్సపరిపాలనకమ్మే నియోజితమహామత్తానం.

తీణి జాతకానీతి ‘‘కుఠారిహత్థో పురిసో’’తిఆదినా ఫన్దనజాతకం (జా. ౧.౧౩.౧౪ ఆదయో) ‘‘దుద్దుభాయతి భద్దన్తే’’తిఆదినా దుద్దుభజాతకం, (జా. ౧.౪.౮౫ ఆదయో) ‘‘వన్దామి తం కుఞ్జరా’’తిఆదినా లటుకికజాతకన్తి (జా. ౧.౫.౩౯ ఆదయో) ఇమాని తీణి జాతకాని. ద్వే జాతకానీతి –

‘‘సాధు సమ్బహులా ఞాతీ, అపి రుక్ఖా అరఞ్ఞజా;

వాతో వహతి ఏకట్ఠం, బ్రహన్తమ్పి వనప్పతి’’న్తి. –

ఆదినా రుక్ఖధమ్మజాతకం (జా. ౧.౧.౭౪).

‘‘సమ్మోదమానా గచ్ఛన్తి, జాలమాదాయ పక్ఖినో;

యదా తే వివదిస్సన్తి, తదా ఏహిన్తి మే వస’’న్తి. (జా. ౧.౧.౩౩) –

ఆదినా సమ్మోదమానజాతకన్తి ఇమాని ద్వే జాతకాని.

‘‘అత్తదణ్డా భయం జాతం, జనం పస్సథ మేధగం;

సంవేగం కిత్తయిస్సామి, యథా సంవిజితం మయా’’తి. (సు. ని. ౯౪౧) –

ఆదినా అత్తదణ్డసుత్తం.

తేనాతి భగవతా. కలహకరణభావోతి కలహకరణస్స అత్థిభావో. మహాపథవియా మహగ్ఘే ఖత్తియే కస్మా నాసేథాతి దస్సేత్వా కలహం వూపసమేతుకామో భగవా పథవిం నిదస్సనభావేన గణ్హీతి దస్సేన్తో ‘‘పథవీ నామ కిం అగ్ఘతీ’’తిఆదిమాహ. అట్ఠానేతి అకారణే. వేరం కత్వాతి విరోధం ఉప్పాదేత్వా. తంతంపలోభనకిరియాయ పరక్కమన్తియో ‘‘ఉక్కణ్ఠన్తూ’’తి సాసనం పేసేన్తి. కుణాలదహేతి కుణాలదహతీరే పతిట్ఠాయ. పుచ్ఛితం కథేసి అనుక్కమేన కుణాలసకుణరాజస్స పుచ్ఛాపసఙ్గేన కుణాలజాతకం (జా. ౨.౨౧.కుణాలజాతక) కథేస్సామీతి. అనభిరతిం వినోదేసి ఇత్థీనం దోసదస్సనముఖేన కామానం ఆదీనవోకారసంకిలేసవిభావనవసేన. పురిసపురిసేహీతి కోసజ్జం విద్ధంసేత్వా పురిసథామబ్రూహనేన ఉత్తమపురిసేహి నో భవితుం వట్టతీతి ఉప్పన్నచిత్తా. అవిస్సట్ఠసమణకమ్మన్తా అపరిచ్చత్తకమ్మట్ఠానాభియోగాతి అత్థో. నిసీదితుం వట్టతీతి భగవా చిన్తేసీతి యోజనా.

పదుమినియన్తి పదుమవనే. వికసింసు గుణగణవిబోధేన. అయం ఇమస్స…పే… న కథేసీతి ఇమినా సబ్బేపి తే భిక్ఖూ తావదేవ పటిపాటియా ఆగతత్తా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స లజ్జమానా అత్తనా పటిలద్ధవిసేసం భగవతో నారోచేసున్తి దస్సేతి. ఖీణాసవానన్తిఆదినా తత్థ కారణమాహ.

ఓసటమత్తేతి భగవతో సన్తికం ఉపగతమత్తే. అరియమణ్డలేతి అరియపుగ్గలసమూహే. పాచీనయుగన్ధరపరిక్ఖేపతోతి యుగన్ధరపబ్బతస్స పాచీనపరిక్ఖేపతో, న బాహిరకేహి వుచ్చమానఉదయపబ్బతతో. రామణేయ్యకదస్సనత్థన్తి బుద్ధుప్పాదపటిమణ్డితత్తా విసేసతో రమణీయస్స లోకస్స రమణీయభావదస్సనత్థం. ఉల్లఙ్ఘిత్వాతి ఉట్ఠహిత్వా. ఏవరూపే ఖణే లయే ముహుత్తేతి యథావుత్తే చన్దమణ్డలస్స ఉట్ఠితక్ఖణే ఉట్ఠితవేలాయం ఉట్ఠితముహుత్తేతి ఉపరూపరికాలస్స వడ్ఢితభావదస్సనత్థం వుత్తం.

తేసం భిక్ఖూనం జాతిఆదివసేన భగవతో అనురూపపరివారభావం దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. మహాసమ్మతస్స వంసే ఉప్పన్నోతిఆది కులవంససుద్ధిదస్సనం. ఖత్తియగబ్భే జాతోతి ఇదం సతిపి జాతివిసుద్ధియం మాతాపితూనం వసేన అవిసుద్ధతా సియాతి తేసమ్పి ‘‘అవిసుద్ధతా నత్థి ఇమేస’’న్తి విసుద్ధిదస్సనత్థం వుత్తం. సతిపి చ గబ్భవిసుద్ధియం కతదోసేన మిస్సకత్తా అరజ్జారహతాపి సియాతి ‘‘తమ్పి నత్థి ఇమేస’’న్తి దస్సనత్థం ‘‘రాజపబ్బజితా’’తిఆది వుత్తం.

సామన్తాతి సమీపే. చలింసూతి ఉట్ఠహింసు. కోసమత్తం ఠానం సద్దన్తరం, ‘‘సద్దసవనట్ఠానమేవ సద్దన్తర’’న్తి అపరే. తిక్ఖత్తుం తేసట్ఠియా నగరసహస్సేసూతి జమ్బుదీపే కిర ఆదితో మహన్తాని తేసట్ఠి నగరసహస్సాని ఉప్పన్నాని, తథా దుతియం, తథా తతియం. తం సన్ధాయాహ ‘‘తిక్ఖత్తుం తేసట్ఠియా నగరసహస్సేసూ’’తి. తాని పన సమ్పిణ్డేత్వా సతసహస్సతో పరం నవసహస్సాధికాని అసీతిసహస్సాని. నవనవుతియా దోణముఖసతసహస్సేసూతి నవసతసహస్సాధికేసు నవుతిసతసహస్సేసు దోణముఖేసు. దోణముఖన్తి చ మహానగరస్స ఆయుప్పత్తిట్ఠానభూతం పాదనగరం వుచ్చతి. ఛనవుతియా పట్టనకోటిసతసహస్సేసూతి ఛకోటిసతసహస్సఅధికేసు నవుతికోటిసతసహస్సపట్టనేసు. తమ్బపణ్ణిదీపాదిఛపణ్ణాసాయ రతనాకరేసు. ఏవం పన నగర-దోణముఖపట్టన-రతనాకరాదిభావేన కథనం తంతంఅధివత్థాయ వసన్తీనం తాసం దేవతానం బహుభావదస్సనత్థం. యది దససహస్సచక్కవాళేసు దేవతా సన్నిపతితా. అథ కస్మా పాళియం ‘‘దసహి చ లోకధాతూహీ’’తి? వుత్తన్తి ఆహ ‘‘దససహస్స…పే… అధిప్పేత’’న్తి. తేన సహస్సిలోకధాతు ఇధ ‘‘ఏకా లోకధాతూ’’తి వేదితబ్బా.

లోహపాసాదేతి సబ్బపఠమకతే లోహపాసాదే. బ్రహ్మలోకేతి హేట్ఠిమే బ్రహ్మలోకే. యది తా దేవతా ఏవం నిరన్తరా హుత్వా సన్నిపతితా, పచ్ఛా ఆగతానం ఓకాసో ఏవ న భవేయ్యాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘యథా ఖో పనా’’తిఆది.

సుద్ధావాసకాయే ఉప్పన్నా సుద్ధావాసకాయికా. తాసం పన యస్మా సుద్ధావాసభూమి నివాసట్ఠానం, తస్మా వుత్తం ‘‘సుద్ధావాసవాసీన’’న్తి. ఆవాసాతి ఆవాసట్ఠానభూతా. దేవతా పన ఓరమ్భాగియానం ఇతరేసఞ్చ సంయోజనానం సముచ్ఛిన్నట్ఠేన సుద్ధో ఆవాసో విహారో ఏతేసన్తి సుద్ధావాసా. మహాసమాగమం ఞత్వాతి మహాసమాగమం గతాతి ఞత్వా.

పురత్థిమచక్కవాళముఖవట్టియం ఓతరి అఞ్ఞత్థ ఓకాసం అలభమానో. ఏవం సేసాపి. మణివమ్మన్తి ఇన్దనీలమణిమయం కవచం. బుద్ధానం అభిముఖభాగో బుద్ధవీథి, సా యావ చక్కవాళా ఉత్తరితుం న సక్కా. మహతియా బుద్ధవీథియావాతి బుద్ధానం సన్తికం ఉపసఙ్కమన్తేహి తేహి దేవబ్రహ్మేహి వలఞ్జితబుద్ధవీథియావ.

సమితి సఙ్గతి సన్నిపాతో సమయో, మహన్తో సమయో మహాసమయోతి ఆహ ‘‘మహాసమూహో’’తి. పవద్ధం వనం పవనన్తి ఆహ ‘‘వనసణ్డో’’తి. దేవఘటాతి దేవసమూహా. సమాదహంసూతి సమాహితం లోకుత్తరసమాధిం సుట్ఠు అప్పితం అకంసు. తథా సమాహితం పన సమాధినా నియోజితం నామ హోతీతి వుత్తం ‘‘సమాధినా యోజేసు’’న్తి. సబ్బేసం గోముత్తవఙ్కాదీనం దూరసముస్సారితత్తా అత్తనో…పే… అకరింసు. వినయతి అస్సే ఏతేహీతి నేత్తాని, యోత్తాని. అవీథిపటిపన్నానం అస్సానం వీథిపటిపాదనం రస్మిగ్గహణేన హోతీతి ‘‘యోత్తాని గహేత్వా అచోదేన్తో’’తి వత్వా తం పన అచోదనం అవారణమేవాతి ఆహ ‘‘అచోదేన్తో అవారేన్తో’’తి.

యథా ఖీలం భిత్తియం, భూమియం వా ఆకోటితం దున్నీహరణం, యథా చ పలిఘం నగరప్పవేసనివారణం, యథా చ ఇన్దఖీలం గమ్భీరనేమి సునిఖాతం దున్నీహరణం, ఏవం రాగాదయో సత్తసన్తానతో దున్నీహరణా నిబ్బాననగరప్పవేసనివారణా చాతి తే ‘‘ఖీలం పలిఘం ఇన్దఖీల’’న్తి చ వుత్తా. ఊహచ్చాతి ఉద్ధరిత్వా. తణ్హాఏజాయ అభావేన అనేజా. పరమసన్తుట్ఠభావేన చాతుద్దిసత్తా అప్పటిహతచారికం చరన్తి. బుద్ధచక్ఖు-ధమ్మచక్ఖు-దిబ్బచక్ఖు-సమన్తచక్ఖు-పకతిచక్ఖూనం వసేన పఞ్చహి చక్ఖూహి. సుదన్తా కుతోతి ఆహ ‘‘చక్ఖుతోపీ’’తి. ఛన్దాదీహీతి ఛన్దాదీనం వసేన న గచ్ఛన్తి న వత్తన్తి. న ఆగచ్ఛన్తి అనుప్పాదనతో. ఆగున్తి అపరాధం.

సబ్బసంయోగాతి విభత్తిలోపేన నిద్దేసో, సబ్బే సంయోగేతి అత్థో. విసజ్జాతి విసజ్జిత్వా. ఏవమ్పీతి ఇమాయపి గాథాయ వసేన ‘‘ఆగుం న కరోతీ’’తి పదే.

గతాసేతి గతా ఏవ. న గమిస్సన్తి పరినిట్ఠితసరణగమనత్తా. లోకుత్తరసరణగమనఞ్హేత్థ అధిప్పేతం. తేనాహ ‘‘నిబ్బేమతికసరణగమనేన గతా’’తి. తే హి నియమేన అపాయం న గమిస్సన్తి, దేవకాయఞ్చ పరిపూరేస్సన్తి. యే పన లోకియేన సరణగమనేన బుద్ధం సరణం గతా, న తే గమిస్సన్తి అపాయం, సతి చ పచ్చయన్తరసమవాయే పహాయ మానుసం దేహం దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తీతి. తేనాహ సో బ్రహ్మా ‘‘యే కేచి బుద్ధం…పే… పరిపూరేస్సన్తీ’’తి.

సమయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సకలికసుత్తవణ్ణనా

౩౮. తన్తి ఉయ్యానం సఙ్ఖం గతన్తి సమ్బన్ధో. ధనునా సరేన గహన్తి పోథయన్తి బాధేన్తీతి ధనుగ్గహా. తం సమ్పటిచ్ఛీతి తస్సా సిలాయ హేట్ఠాభాగేన ఉగ్గన్త్వా సమ్పటిచ్ఛి. సత్థు పుఞ్ఞానుభావేన ఉపహతత్తా సయమ్పి పరిపతన్తీ వాతం ఉపత్థమ్భేతి. అభిహని సత్థారా అనావజ్జితత్తా. తఞ్చ ఖో కమ్మఫలవసేనాతి దట్ఠబ్బం. తతో ఏవ తతో పట్ఠాయ భగవతో అఫాసు జాతన్తి ఏతేనపి ఉపాదిణ్ణకసరీరే నామ అనిట్ఠాపి సమ్ఫస్సకా పతన్తి ఏవ తథారూపేన కమ్మునా కతోకాసేతి దస్సేతి. అయం విహారోతి గిజ్ఝకూటవిహారో. ఉజ్జఙ్గలో న కత్తబ్బపరో. విసమోతి భూమిభాగవసేన విసమో. సివికాకారేన సజ్జితో మఞ్చో ఏవ మఞ్చసివికా.

భుసాతి దళ్హా. దుక్ఖాతి దుక్ఖమా దుత్తితిక్ఖా. ఖరాతి కక్కసా. కటుకాతి అనిట్ఠా. అసాతాతి న సాతా అప్పియా. న అప్పేతీతి న ఉపేతి. న అప్పాయన్తీతి న ఖమన్తి. వేదనాధివాసనఖన్తియా సతిసమ్పజఞ్ఞయుత్తత్తా సబ్బసత్తట్ఠితాహారసముదయవత్థుజాతస్స ఆదీనవనిస్సరణానం పగేవ సుప్పటివిదితత్తా యథా సముదాచారో చిత్తం నాభిభవతి, ఏవం సమ్మదేవ ఉపట్ఠాపితసతిసమ్పజఞ్ఞత్తా వుత్తం ‘‘వేదనాధివాసన…పే… హుత్వా’’తి. అపీళియమానోతి అబాధియమానో. కామం అనిట్ఠాయ వేదనాయ ఫుట్ఠో తాయ అపీళియమానో నామ నత్థి, పరిఞ్ఞాతవత్థుకత్తా పన తస్సా వసే అవత్తమానో ‘‘అవిహఞ్ఞమానో’’తి వుత్తో. తేనాహ ‘‘సమ్పరివత్తసాయితాయ వేదనానం వసం అగచ్ఛన్తో’’తి.

సీహసేయ్యన్తి ఏత్థ సయనం సేయ్యా, సీహస్స వియ సేయ్యా సీహసేయ్యా, తం సీహసేయ్యం. అథ వా సీహసేయ్యన్తి సేట్ఠసేయ్యం ఉత్తమసేయ్యం. స్వాయమత్థో అట్ఠకథాయమేవ ఆగమిస్సతి. ‘‘వామేన పస్సేన సేన్తీ’’తి ఏవం వుత్తా కామభోగిసేయ్యా. దక్ఖిణపస్సేన సయానో నామ నత్థి దక్ఖిణహత్థస్స సరీరగ్గహణాదియోగక్ఖమతో. పురిసవసేన చేతం వుత్తం. ఏకేన పస్సేన సయితుం న సక్కోన్తి దుక్ఖుప్పత్తితో. అయం సీహసేయ్యాతి అయం యథావుత్తా సీహసేయ్యా. తేజుస్సదత్తాతి ఇమినా సీహస్స అభీతభావం దస్సేతి. భీరుకజాతికా హి సేసమిగా అత్తనో ఆసయం పవిసిత్వా ఉత్రాసబహులా సన్తాసపుబ్బకం యథా తథా సయన్తి, సీహో పన అభిరుకభావతో సతోకారీ భిక్ఖు వియ సతిం ఉపట్ఠపేత్వావ సయతి. తేనాహ ‘‘ద్వే పురిమపాదే’’తిఆది. పురిమపాదేతి దక్ఖిణపురిమపాదే వామస్స పురిమపాదస్స ఠపనవసేన ద్వే పురిమపాదే ఏకస్మిం ఠానే ఠపేత్వా. పచ్ఛిమపాదేతి ద్వే పచ్ఛిమపాదే. వుత్తనయేనేవ ఇధాపి ఏకస్మిం ఠానే ఠపనం వేదితబ్బం. ఠితోకాససల్లక్ఖణం అభీరుకభావేనేవ. సీసం పన ఉక్ఖిపిత్వాతిఆదినా వుత్తసీహకిరియా అనుత్రాసపబుజ్ఝనం వియ అభీరుకభావసిద్ధా ధమ్మతావసేనేవాతి వేదితబ్బా. సీహవిజమ్భితవిజమ్భనం అతివేలం ఏకాకారేన ఠపితానం సరీరావయవానం గమనాదికిరియాసు యోగ్గభావాపాదనత్థం. తిక్ఖత్తుం సీహనాదనదనం అప్పేసక్ఖమిగజాతపరిహరణత్థం.

సేతి అబ్యావటభావేన పవత్తతి ఏత్థాతి సేయ్యా, చతుత్థజ్ఝానమేవ సేయ్యా చతుత్థజ్ఝానసేయ్యా. కిం పనేత్థ తం చతుత్థజ్ఝానన్తి? ఆనాపానచతుత్థజ్ఝానం. తతో హి వుట్ఠహిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అనుక్కమేన అగ్గమగ్గం అధిగన్త్వా తథాగతో జాతోతి. ‘‘తయిదం పదట్ఠానం నామ, న సేయ్యా, తథాపి యస్మా ‘చతుత్థజ్ఝానా వుట్ఠహిత్వా సమనన్తరం భగవా పరినిబ్బాయీ’తి మహాపరినిబ్బానే (దీ. ని. ౨.౨౧౯) ఆగతం. తస్మా లోకియచతుత్థజ్ఝానసమాపత్తి ఏవ తథాగతసేయ్యా’’తి కేచి. ఏవం సతి పరినిబ్బానకాలికావ తథాగతసేయ్యాతి ఆపజ్జతి; న చ తథాగతో లోకియచతుత్థజ్ఝానసమాపజ్జనబహులో విహాసి. అగ్గఫలవసేన పవత్తం పనేత్థ చతుత్థజ్ఝానం వేదితబ్బం. తత్థ యథా సత్తానం నిద్దుపగమలక్ఖణా సేయ్యా భవఙ్గచిత్తవసేన హోతి, సా చ నేసం పఠమం జాతిసమన్వయా యేభుయ్యవుత్తికా, ఏవం భగవతో అరియజాతిసమన్వయం యేభుయ్యవుత్తికం అగ్గఫలభూతం చతుత్థజ్ఝానం తథాగతసేయ్యాతి వేదితబ్బా. సీహసేయ్యా నామ సేట్ఠసేయ్యాతి ఆహ ‘‘ఉత్తమసేయ్యా’’తి.

‘‘కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా యథాపరిచ్ఛేదం ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి ఏవం తదా మనసికారస్స అకతత్తా పాళియం ‘‘ఉట్ఠానసఞ్ఞం మనసికరిత్వా’’తి న వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉట్ఠానసఞ్ఞన్తి పనేత్థ న వుత్త’’న్తి. తత్థ కారణమాహ ‘‘గిలానసేయ్యా హేసా’’తి. సా హి చిరకాలప్పవత్తికా హోతి.

విసుం విసుం రాసివసేన అనాగన్త్వా ఏకజ్ఝం పుఞ్జవసేన ఆగతత్తా వుత్తం ‘‘సబ్బాపి తా’’తి. తేనాహ ‘‘సత్తసతా’’తి. వికారమత్తమ్పీతి వేదనాయ అసహనవసేన పవత్తనాకారమత్తమ్పి. సుసమ్మట్ఠకఞ్చనం వియాతి సమ్మట్ఠసుసజ్జితసువణ్ణం వియ.

ధమ్మాలపనన్తి అసఙ్ఖారికసముప్పన్నసభావాలపనం. సముల్లపితఞ్హి ఆకారసమానవచనమేతం. నాగో వియ వాతి పవత్తతీతి నాగవో. తస్స భావో నాగవతా. విభత్తిలోపేన హేస నిద్దేసో, మహానాగహత్థిసదిసతాయాతి అత్థో. బ్యత్తుపరిచరణట్ఠేనాతి బ్యత్తం ఉపరూపరి అత్తనో కిరియాచరణేన. ఆజానీయోతి సమ్మాపతితం దుక్ఖం సహన్తో అత్తనా కాతబ్బకిరియం ధీరో హుత్వా నిత్థారకో. కారణాకారణజాననేనాతి నియ్యానికానియ్యానికకరణఞాతతాయ. తేనేవట్ఠేనాతి అప్పటిసమట్ఠేనేవ. ‘‘ముత్తో మోచేయ్య’’న్తిఆది ధురవాహట్ఠేన. నిబ్బిసేవనట్ఠేనాతి రాగాదివిసవిగతభావేన.

అనియమితాణత్తీతి అనుద్దేసికం ఆణాపనం. సామఞ్ఞకతోపి సమాధిసద్దో పకరణతో ఇధ విసేసత్థోతి ఆహ ‘‘సమాధిన్తి అరహత్తఫలసమాధి’’న్తి. పటిప్పస్సద్ధివసేన సబ్బకిలేసేహి సుట్ఠు విముత్తన్తి సువిముత్తం. అభినతం నామ ఆరమ్మణే అభిముఖభావేన పవత్తియా. అపనతం అపగమనవసేన పవత్తియా, విముఖతాయాతి అత్థో. లోకియజ్ఝానచిత్తం వియ విపస్సనా వియ చ ససఙ్ఖారేన సప్పయోగేన తదఙ్గప్పహానవిక్ఖమ్భనపహానవసేన చ విక్ఖమ్భేత్వా న అధిగతం న ఠపితం, కిఞ్చరహి కిలేసానం సబ్బసో ఛిన్నతాయాతి ఆహ ‘‘ఛిన్నత్తా వతం ఫలసమాధినా సమాహిత’’న్తి. అతిక్కమితబ్బన్తి ఆచారాతిక్కమవసేన లఙ్ఘితబ్బం. సా పన లఙ్ఘనా ఆసాదనా ఘట్టనాతి ఆహ ‘‘ఘట్టేతబ్బ’’న్తి.

పఞ్చవేదా నామ – ఇరువేదో, యజువేదో, సామవేదో, ఆథబ్బణవేదో, ఇతిహాసో చాతి ఏవం ఇతిహాసపఞ్చమానం వేదానం. ‘‘చర’’న్తి వచనవిపల్లాసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘చరన్తా’’తి, తపన్తాతి అత్థో. హీనత్తరూపాతి హీనాధిముత్తికతాయ నిహీనచిత్తసభావా. విముత్తికతాయ అభావతో నిబ్బానఙ్గమా న హోన్తి. అరహత్తాధిగమకమ్మస్స అభబ్బతాయ పరిహీనత్థా. అజ్ఝోత్థటాతి అభిభూతా. తాదిసేహేవ సీలేహీతి గోసీలాదీహి. బద్ధాతి సమాదపేత్వా పవత్తనవసేన అనుబద్ధా. లూఖం తపన్తి అత్తకిలమథానుయోగం. తం పన ఏకదేసేన దస్సేన్తో ‘‘పఞ్చాతపతాపన’’న్తిఆదిమాహ. ‘‘ఏవం పటిపన్నస్స మోక్ఖో నత్థి, ఏవం పటిపన్నస్స వట్టతో ముత్తి అత్థీ’’తి వదన్తీ సా అత్తతో సాసనస్స నియ్యానభావో కథితో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘సాసనస్స నియ్యానికభావం కథేన్తీ’’తి. ఆదిన్తి గాథాద్వయం.

సకలికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పఠమపజ్జున్నధీతుసుత్తవణ్ణనా

౩౯. చాతుమహారాజికస్సాతి చాతుమహారాజికకాయికస్స. ధమ్మో అనుబుద్ధోతి చతుసచ్చధమ్మో పరిఞ్ఞేయ్యాదిభావస్స అనురూపతో బుద్ధో. పచ్చక్ఖమేవాతి పరపత్తియా అహుత్వా అత్తపచ్చక్ఖమేవ కత్వా జానామి. ధమ్మం గరహన్తా నామ సద్దదోసవసేన వా అత్థదోసవసేన వా గరహేయ్యున్తి తం దస్సేన్తో ‘‘హీనక్ఖర…పే… కోతివా’’తి ఆహ. సా పన ‘‘తేసం విగరహా దుమ్మేధతాయ మహానత్థావహావా’’తి దస్సేన్తీ దేవతా ఆహ ‘‘దుమ్మేధా ఉపేన్తి రోరువ’’న్తి. విసుం హోతీతి అవీచిమహానిరయతో విసుం ఏవ హోతి. ఖన్తియాతి ఞాణఖన్తియా. ఉపసమేనాతి రాగాదీనం సబ్బసో వూపసమేన. తేనాహ ‘‘రుచ్చిత్వా’’తిఆది.

పఠమపజ్జున్నధీతుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. దుతియపజ్జున్నధీతుసుత్తవణ్ణనా

౪౦. బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ నమస్సమానాతి బుద్ధసుబుద్ధతం ధమ్మసుధమ్మతఞ్చ ఞత్వా తదుభయం నమస్సమానా. యస్మా బుద్ధే చ ధమ్మే చ పసన్నో సఙ్ఘే చ పసన్నో ఏవ హోతి తస్స సుప్పటిపత్తియా విజాననతో, తస్మా సో అత్థో గాథాయ చ-సద్దసఙ్గహితోతి దస్సేన్తో ‘‘చ-సద్దేన సఙ్ఘఞ్చా’’తి ఆహ అత్థవతియోతి లోకియలోకుత్తరఅత్థసఙ్గహితా లోకియకుసలలోకుత్తరమగ్గసఙ్గణ్హనతో. యం ధమ్మం సా అభాసీతి యం తుమ్హాకం ధమ్మం పటివిజ్ఝిత్వా ఠితా, సా మహాకోకనదా అత్తనో బలానురూపం అభాసి. బహునాతి నానప్పకారేన. పరియాయేనాతి కారణేన. తాదిసోతి తథారూపో తథాపటివిద్ధసచ్చో అత్థధమ్మాదీసు కుసలో ఏకేకం పదమ్పి ఉదాహరణహేతునిగమనాని నీహరన్తో ఆచిక్ఖతి దేసేతి పఞ్ఞపేతి పఠపేతి వివరతి విభజతి ఉత్తానీకరోతి. తేనాహ ‘‘అయం భగవా’’తిఆది. ఏతేన అతివియ విత్థారక్ఖమో సుగతధమ్మోతి దస్సేతి. పరియాపుటన్తి పరివత్తితం. ఏవం విత్థారక్ఖమం ధమ్మం యస్మా దేవధీతా ‘‘సంఖిత్తమత్థం లపయిస్సామీ’’తి అవోచ, తస్మా వుత్తం ‘‘తస్సత్థ’’న్తిఆది.

దుతియపజ్జున్నధీతుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సతుల్లపకాయికవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఆదిత్తవగ్గో

౧. ఆదిత్తసుత్తవణ్ణనా

౪౧. సీసన్తి దేసనాపదేసో, దేసనాయ అఞ్ఞేసుపి వత్తబ్బేసు కస్సచిదేవ సీసభాగేన అపదిసనం. తేనాహ ‘‘రాగాదీహీ’’తిఆది. దానేనాతి అత్తనో సన్తకస్స పరేసం పరిచ్చజనేన. తం పన పరిచ్చజనం చేతనాయ హోతీతి ఆహ ‘‘దానచేతనాయా’’తి దానపుఞ్ఞచేతనాతి దానమయా పుఞ్ఞచేతనా దాయకస్సేవ హోతి తంసన్తతిపరియాపన్నత్తా. నీహతభణ్డకన్తి ఆదిత్తగేహతో బహి నిక్ఖామితం భణ్డకం. ఏతన్తి ‘‘దిన్నం హోతీ’’తిఆదివచనం. అదిన్నేతి దానముఖే అనియుఞ్జితే భోగే. ‘‘అన్తేనా’’తి జీవితస్స అన్తో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘మరణేనా’’తి. మమాతి పరిగ్గహితత్తా పరిగ్గహా, భోగా. తేపి కేనచి ఆకారేన వినాసం అనుపగతా మరణేన పహీయన్తి నామాతి వుత్తం ‘‘చోరాదీనం వసేన అవినట్ఠభోగే’’తి. సోభనా అగ్గభూతా రూపాదయో ఏత్థాతి సగ్గో, తం సగ్గం.

ఆదిత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. కిందదసుత్తవణ్ణనా

౪౨. ద్వే తీణి భత్తాని అభుత్వాతి ద్వే తయో వారే భత్తాని అభుఞ్జిత్వా. ఉట్ఠాతుం న సక్కోతీతి ఉట్ఠాతుమ్పి న సక్కోతీ, పగేవ అఞ్ఞం సరీరేన కాతబ్బకిచ్చం దుబ్బలభావతో. దుబ్బలోపి హుత్వాతి భుఞ్జనతో పుబ్బే దుబ్బలో హుత్వా బలసమ్పన్నో హోతి. ఏవం బ్యతిరేకతో అన్వయతో చ ఆహారస్స సరీరే బలవతం ఆహ. యస్మా అన్నదో దాయకో పటిగ్గాహకస్స బలదో హోతి, తస్మా సో ఆయతిం అత్తనో సరీరే బలదో అవినాసవసేన బలస్స రక్ఖకో చ హోతి. తేనాహ భగవా – ‘‘బలం ఖో పన దత్వా బలస్స భాగీ హోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౩౭) సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. సురూపోపీతి అభిరూపోపి. విరూపో హోతీతి బీభచ్ఛరూపో కోపీనస్స అచ్ఛన్నత్తా. ఇదఞ్చ యానన్తి సామఞ్ఞతో వుత్తం. ఉపాహనాతి సరూపతో దస్సేతి. అదుక్ఖప్పత్తో హుత్వా యాతి వత్తతి ఏతేనాతి యానన్తి ఛత్తాదీనమ్పి యానభావో వుత్తో. తేనాహ ‘‘యానదో సుఖదో హోతీ’’తి. చక్ఖుదో నామ హోతి చక్ఖునా కాతబ్బకిచ్చే సహకారీకారణభావతో దీపస్స.

‘‘సబ్బేసంయేవ బలాదీనం దాయకో హోతీ’’తి సఙ్ఖేపతో వుత్తం అత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘ద్వే తయో గామే’’తిఆది వుత్తం. నిసజ్జాదివసేన పతిస్సయితబ్బతో పతిస్సయో, విహారో. పక్ఖిత్తం వియ హోతి పరిస్సమస్స వినోదితత్తా. బహి విచరన్తస్సాతి పతిస్సయం అలభిత్వా బహి వివటఙ్గణే విచరన్తస్స. ఝాయతీతి ఝాయన్తం హోతి, కిలమతీతి అత్థో. సీతుణ్హాదివిరోధిపచ్చయవసేన ససన్తానే విసభాగసన్తతి, తబ్బిపరియాయతో సభాగసన్తతి వేదితబ్బా. సుఖం నామ దుక్ఖపచ్చయపరిహారతో సుఖపచ్చయుప్పన్నతో చ హోతి, తదుభయం పతిస్సయవసేన లభతీతి దస్సేన్తో ‘‘బహి విచరన్తస్స పాదే’’తిఆదిమాహ. ధమ్మపీతిసుఖన్తి ధమ్మపచ్చవేక్ఖణేన ఉప్పన్నపీతిసుఖం. ఉపసమసుఖన్తి కిలేసానం వూపసమేన పవత్తసుఖం. నివాతం పిహితవాతపానం పతిస్సయం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ ఠితస్స అన్ధకారో హోతీతి వుత్తం ‘‘కూపే ఓతిణ్ణో వియ హోతీ’’తి. తేనాహ ‘‘మఞ్చపీఠాదీని న పఞ్ఞాయన్తీ’’తి. తయిదం బహిసమాపన్నపరిస్సమదోసేన, న చ పతిస్సయదోసేన. తేనాహ ‘‘ముహుత్త’’న్తిఆది.

న మరతి ఏతేనాతి అమరణం, నిబ్బానాధిగమాదయో. తస్స దానం ధమ్మూపదేసో, తం దేతి. తేనాహ ‘‘యో ధమ్మం అనుసాసతీ’’తి. తయిదం ధమ్మానుసాసనం కథం హోతీతి ఆహ ‘‘అట్ఠకథ’’న్తిఆది. అట్ఠకథం కథేతీతి అవివటపాఠస్స పాళియా అత్థసంవణ్ణనం కరోతీతి అత్థో. అనధీతినో పన పాళిం వాచేతి. తత్థ తత్థ గతట్ఠానే పుచ్ఛితపఞ్హం విస్సజ్జేతి, అయం తావ గన్థధురో, పటిపత్తివాసధురే పన కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖతి, ఉభయేసమ్పి ధమ్మస్సవనం కరోతి. సబ్బదానన్తి యథావుత్తఆమిసదానం అభయదానం. ధమ్మదానన్తి ధమ్మదేసనా. ధమ్మరతీతి సమథవిపస్సనాధమ్మే అభిరతి. ధమ్మరసోతి సద్ధమ్మసన్నిస్సయం పీతిపామోజ్జం.

కిందదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. అన్నసుత్తవణ్ణనా

౪౩. పత్థేన్తీతి పిహేన్తి. యత్థస్స ఉపగమనం లోకే పాకటతరం అహోసి, తే ఉదాహరణవసేన దస్సేన్తో ‘‘చిత్తగహపతిసీవలిత్థేరాదికే వియా’’తి ఆహ. అన్నన్తి అన్నసఞ్ఞితో చతుబ్బిధోపి పచ్చయో. సబ్బేపి దాయకే ఏకజ్ఝం గహేత్వా సామఞ్ఞతో ఏకవసేన ‘‘దాయకమేవా’’తి వుత్తం, యథా చాహ ‘‘కో నామ సో యక్ఖో, యం అన్నం నాభినన్దతీ’’తి? తత్థ యక్ఖోతి సత్తో. సామఞ్ఞజోతనా చ నామ యస్మా పుథుఅత్థవిసయా, తస్మా ‘‘యే నం దదన్తి సద్ధాయ, విప్పసన్నేన చేతసా. తమేవ అన్నం భజతీ’’తి వుత్తం. తత్థ మ-కారో పదసన్ధికరో, తే ఏవాతి అత్థో. దాయకం అపరిచ్చజనమేవ అనుగచ్ఛతి చక్కం వియ కుబ్బరం.

అన్నసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ఏకమూలసుత్తవణ్ణనా

౪౪. పతిట్ఠట్ఠేన అవిజ్జాసఙ్ఖాతం ఏకం మూలం ఏతిస్సాతి ఏకమూలా. తం ఏకమూలం. యథా సంయోజనీయేసు అస్సాదానుపస్సనావసేన తణ్హాసముప్పాదో, ఏవం తణ్హాభిభవవసేన అనవబోధోతి అవిజ్జా తణ్హాయ మూలం, తణ్హా చ అవిజ్జాయ మూలం. అయఞ్హి నయో ఉపనిస్సయతావసేన వుత్తో, సహజాతవసేన చాయం అఞ్ఞమఞ్ఞం మూలభావో పాకటోయేవ. ఇధ పన ఇమిస్సం గాథాయం అధిప్పేతా ‘‘ఏకమూల’’న్తి సా తణ్హా. తత్థ యా భవతణ్హా, సా సస్సతదిట్ఠివసేన ఆవట్టతి పరివత్తతి, విభవతణ్హా ఉచ్ఛేదదిట్ఠివసేన, ఏవం ద్విరావట్టం. సహజాతకోటియాతి సహజాతకోటియాపి, పగేవ సమ్ముయ్హం ఆపన్నస్స పన వత్తమానాయ తణ్హాయ బలవభావేన మలీనతా సియా. ఉపనిస్సయకోటియాతి ఉపనిస్సయకోటియావ సహజాతకోటియా అసమ్భవతో. పత్థరణట్ఠానాతి విత్థతా హుత్వా పవత్తిట్ఠానభూమి. తేనాహ ‘‘తేసు సా పత్థరతీ’’తి. సముద్దనట్ఠేన సముద్దో. ఉత్తరితుం అసక్కుణేయ్యతాయ పతాయ అలం పరియత్తోతి పాతాలో, అయం పన పాతాలో వియాతి పాతాలో. తేనాహ ‘‘అప్పతిట్ఠట్ఠేనా’’తి. అగాధగమ్భీరతాయాతి అత్థో.

ఏకమూలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. అనోమసుత్తవణ్ణనా

౪౫. అనోమనామన్తి అనూననామం. గుణనేమిత్తికాని ఏవ హి భగవతో నామాని. గుణానఞ్చస్స పరిపుణ్ణతాయ అనూననామన్తి ఆహ ‘‘సబ్బగుణసమన్నాగతత్తా’’తిఆది. అపిచ తథా తేవిజ్జో, ఛళభిఞ్ఞోతిఆదీని నామాని అనోమనామాని న హోన్తి పరిచ్ఛిన్నవిసయత్తా, భగవతో పన సత్థా, సబ్బఞ్ఞూ, సమ్మాసమ్బుద్ధోతిఆదీని నామాని అనోమనామాని నామ మహావిసయత్తా అనూనభావతో. తేనాహ ‘‘అవేకల్లనామ’’న్తి. ఖన్ధన్తరాదయోతి ఖన్ధవిసేసాదికే. ఞాణేన యాథావతో అరణీయట్ఠేన అత్థే. అన్వయపఞ్ఞాధిగమాయాతి లోకుత్తరపఞ్ఞాపటిలాభాయ. పటిపదన్తి సమథవిపస్సనాపటిపదం. కిలేసకామానం వసేన అల్లీయితబ్బట్ఠేన కామా ఏవ ఆలయో. అతీతకాలేయేవ కమనతం గహేత్వా వుత్తం ‘‘కమమాన’’న్తి. న ఏతరహి తదభావతోతి ఆహ ‘‘అతీతం పన ఉపాదాయ ఇదం వుత్త’’న్తి. మహానుభావతాదినా మహన్తానం.

అనోమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. అచ్ఛరాసుత్తవణ్ణనా

౪౬. ‘‘అచ్ఛరాగణసఙ్ఘుట్ఠ’’న్తి గాథా దేవపుత్తేన యేనాధిప్పాయేన గాయితా, సో అనుపుబ్బికథాయ వినా న పఞ్ఞాయతీతి తం ఆగమనతో పట్ఠాయ కథేన్తో ‘‘అయం కిర దేవపుత్తో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సాసనేతి ఇమస్సేవ సత్థుసాసనే. కమ్మాకమ్మన్తి కమ్మవినిచ్ఛయం. అత్థపురేక్ఖారతాయ అప్పకిచ్చతాయ చ సల్లహుకవుత్తికో. సయనస్స కోట్ఠాసోతి దివసం పురిమయామఞ్చ భావనానుయోగవసేన కిలన్తకాయస్స సమస్సాసనత్థం సేయ్యాయ ఉపగమనభాగో అనుఞ్ఞాతో.

అబ్భన్తరేతి కుచ్ఛియం భత్తస్స పరిత్తతాయ సత్థకవాతాతి తిక్ఖభావేన సత్థకా వియ కన్తనకా వాతా. ధురస్మింయేవాతి కిలేసమారేన యుద్ధే ఏవ. విముత్తాయతనసీసే ఠత్వా ధమ్మం దేసేన్తో వా. ఉపనిస్సయమన్దతాయ అపరిపక్కఞాణతాయ ఆసవక్ఖయం అప్పత్తో కాలం కత్వాతి యోజనా. ఉపరి ఠితన్తి పరిక్ఖారభావేన దిబ్బదుస్సూపరి ఠితం. తథేవ అట్ఠాసీతి తాహి తథా వుత్తేపి యథా తతో పుబ్బే, తథేవ అట్ఠాసి. సువణ్ణపట్టన్తి నిబ్బుద్ధే పటిజినిత్వా లద్ధబ్బసువణ్ణపట్టం. వీతిక్కమస్స అకతత్తా అసమ్భిన్నేనేవ సీలేన. యస్మా తస్మిం సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తే తాపి తేన సద్ధిం ఆగమంసు తస్మా ‘‘అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతో’’తి వుత్తం.

సఙ్ఘోసితన్తి సఙ్గమ్మ ఘోసితం, తత్థ తత్థ అచ్ఛరానం గీతసద్దవసేన ఘోసితం. పిసాచగణం కత్వా వదతి అచ్ఛన్దరాగతాయ. నియామచిత్తతాయాతి సమ్మత్తనియామే నిన్నచిత్తతాయ. గరుభావేనాతి తాసం వసే అవత్తనతో గరుట్ఠానభావేన. యాత్రాతి నిబ్బానం పతి యాత్రా. తం పన వట్టతో నిగ్గమనం హోతీతి ఆహ ‘‘కథం నిగ్గమనం భవిస్సతీ’’తి.

అతిసల్లేఖతేవాతి అతివియ కిలేసానం సల్లేఖితవుత్తికో. అకతాభినివేసస్సాతి భావనమననుయుత్తస్స అనారద్ధవిపస్సకస్స. కారకస్సాతి సుగతోవాదకారకస్స సమ్మాపటిపజ్జతో. సుఞ్ఞతావిపస్సనన్తి సుఞ్ఞతాదీపనం విపస్సనం దుచ్చరితతణ్హాయ దూరీకరణేన ఏకవిహారితాయ. ఏకో మగ్గో అస్సాతి లోకుత్తరమగ్గో ఏవ అస్స అనాగతో, పుబ్బభాగమగ్గో పన కతపరిచయోతి అత్థో.

కాయవఙ్కాదీనన్తి కాయదుచ్చరితాదీనం అభావతో సముచ్ఛిన్దనేన అనుపలబ్భనతో. నత్థి ఏత్థ భయం, అస్మిం వా అధిగతే పుగ్గలస్స నత్థి భయన్తి అభయం నామ. సంసారకన్తారం అతిక్కమిత్వా నిబ్బానసఙ్ఖాతం ఖేమం అమతట్ఠానం గమనే సుగతసారథినా సుసజ్జితయానభావతో రథో అకూజనోతి అట్ఠఙ్గికో మగ్గోవ అధిప్పేతో. ధమ్మతో అనపేతతాయ అపరాపరుప్పత్తియా చ ధమ్మచక్కేహి.

ఓత్తప్పమ్పి గహితమేవ అవినాభావా. అపాలమ్బోతి అవస్సయో. పరివారోతి పరిక్ఖారో అభిసఙ్ఖరణతో. మగ్గస్స కరణట్ఠానే ధమ్మో తప్పరియాపన్నా సమ్మాదిట్ఠి. అనిచ్చాదివసేనాతి అనిచ్చానుపస్సనాదివసేన. సోధితేసు వజ్ఝమానేసు. భూమిలద్ధవట్టన్తి భూమిలద్ధసఙ్ఖాతం వట్టం. తత్థ విపస్సనాయ పవత్తిట్ఠానభావతో పఞ్చక్ఖన్ధా భూమి నామ, వట్టమయకమ్మభావతో తత్థ ఉప్పజ్జనారహం కిలేసజాతం భూమిలద్ధవట్టం. పరిజానమానాతి పరిచ్ఛిన్దనవసేన సమతిక్కమవసేన జానమానా పటివిజ్ఝన్తీ.

కస్మా దేవపుత్తో సోతాపత్తిఫలేయేవ పతిట్ఠాసి, నను చ సా దేసనా భగవతా చతుమగ్గప్పధానభావేన పవత్తితాతి ఆహ ‘‘యథా హీ’’తిఆది.

అచ్ఛరాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. వనరోపసుత్తవణ్ణనా

౪౭. కేసన్తి సామివసేన వుత్తకసద్దో ‘‘ధమ్మట్ఠా సీలసమ్పన్నా’’తి ఏత్థ పచ్చత్తబహువచనవసేన పరిణామేతబ్బో. అత్థవసేన హి విభత్తివిపరిణామో. కే జనాతి ఏత్థ వా వుత్తకేసద్దో సీహవిలోకననయేన ఆనేత్వా యోజేతబ్బోతి ఆహ ‘‘కే ధమ్మట్ఠా, కే సీలసమ్పన్నా’’తి? పుచ్ఛతీతి ఇమినా తత్థ కారణమాహ. ఫలాదిసమ్పత్తియా ఆరమన్తి ఏత్థ సత్తాతి ఆరామో. ఆరామే రోపేన్తి నిప్ఫాదేన్తీతి ఆరామరోపా. వనీయతి ఛాయాసమ్పత్తియా భజీయతీతి వనం. తత్థ యం ఉపవనలక్ఖణం వనం, తం ఆరామగ్గహణేనేవ గహితన్తి తపోవనలక్ఖణం, తం దస్సేన్తో ‘‘సీమం పరిక్ఖిపిత్వా’’తిఆదిమాహ. విసమేతి ఉదకచిక్ఖల్లేన విసమే పదేసే. పానీయం పివన్తి ఏత్థాతి పపా, తం పపం. ఉదకం పీయతి ఏత్థాతి వా పపా. తళాకాదీతి ఆది-సద్దేన మాతికం సఙ్గణ్హాతి.

ఇమమత్థం సన్ధాయాతి ఇమినా కమ్మప్పథప్పత్తం పటిక్ఖిపతి. అత్తనా కతఞ్హి పుఞ్ఞం అనుస్సరతో తం ఆరబ్భ బహుం పుఞ్ఞం పసవతి, న పన యథా కతం పుఞ్ఞం సయమేవ పవడ్ఢతి. తస్మిం ధమ్మే ఠితత్తాతి తస్మిం ఆరామరోపనాదిధమ్మే పతిట్ఠితత్తా. తేనపి సీలేన సమ్పన్నత్తాతి తేన యథావుత్తధమ్మే కతసీలే ఠత్వా చిణ్ణేన తదఞ్ఞేనపి కాయవాచసికసంవరలక్ఖణేన సీలేన సమన్నాగతత్తా. దస కుసలా ధమ్మా పూరేన్తి దుచ్చరితపరివజ్జనతో. సేసం వుత్తనయమేవ.

వనరోపసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. జేతవనసుత్తవణ్ణనా

౪౮. ఏసితగుణత్తా ఏసియమానగుణత్తా చ ఇసీ, అసేక్ఖా సేక్ఖకల్యాణపుథుజ్జనా చ. ఇసీనం సఙ్ఘో ఇసిసఙ్ఘో. ఇసిసఙ్ఘేన నిసేవితం. తేనాహ ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘనిసేవిత’’న్తి.

తం కారేన్తస్స గన్ధకుటిపాసాదకూటాగారాదివసేన సినిద్ధసన్దచ్ఛాయరుక్ఖలతావసేన భూమిభాగసమ్పత్తియా చ అనఞ్ఞసాధారణం అతిరమణీయం తం జేతవనం చిత్తం తోసేతి, తథా అరియానం నివాసభావేనపీతి ఆహ ‘‘ఏవం పఠమగాథాయ జేతవనస్స వణ్ణం కథేత్వా’’తి. తేనాహ భగవా – ‘‘యత్థ అరహన్తో విహరన్తి, తం భూమిరామణేయ్యక’’న్తి (ధ. ప. ౯౮; థేరగా. ౯౯౧). అపచయగామిచేతనా సత్తానం విసుద్ధిం ఆవహతి కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తనతోతి ఆహ ‘‘కమ్మన్తి మగ్గచేతనా’’తి. చతున్నం అరియసచ్చానం విదితకరణట్ఠేన కిలేసానం విజ్ఝనట్ఠేన చ విజ్జా. మగ్గపఞ్ఞా సమ్మాదిట్ఠీతి ఆహ ‘‘విజ్జాతి మగ్గపఞ్ఞా’’తి. సమాధిపక్ఖికా ధమ్మా సమ్మావాయామసతిసమాధయో. యథా హి విజ్జాపి విజ్జాభాగియా, ఏవం సమాధిపి సమాధిపక్ఖికో. సీలం ఏతస్స అత్థీతి సీలన్తి ఆహ ‘‘సీలే పతిట్ఠితస్స జీవితం ఉత్తమ’’న్తి. దిట్ఠిసఙ్కప్పాతి సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పా. తత్థ సమ్మాసఙ్కప్పస్స సమ్మాదిట్ఠియా ఉపకారభావేన విజ్జాభావో వుత్తో. తథా హి సో పఞ్ఞాక్ఖన్ధసఙ్గహితోతి వుచ్చతి. యథా చ సమ్మాసఙ్కప్పాదయో పఞ్ఞాక్ఖన్ధసఙ్గహితా, ఏవం వాయామసతియో సమాధిక్ఖన్ధసఙ్గహితాతి ఆహ ‘‘వాయామసతిసమాధయో’’తి. ధమ్మోతి హి ఇధ సమాధి అధిప్పేతో ‘‘ఏవంధమ్మా తే భగవన్తో అహేసు’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౧౩; మ. ని. ౩.౧౯౭; సం. ని. ౫.౩౭౮) వియ. వాచాకమ్మన్తాజీవాతి సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవా. మగ్గపరియాపన్నా ఏవ హేతే సఙ్గహితా. తేనాహ ‘‘ఏతేన అట్ఠఙ్గికమగ్గేనా’’తి.

ఉపాయేన విధినా అరియమగ్గో భావేతబ్బో. తేనాహ ‘‘సమాధిపక్ఖియధమ్మ’’న్తి. సమ్మాసమాధిపక్ఖియం విపస్సనాధమ్మఞ్చేవ మగ్గధమ్మఞ్చ. ‘‘అరియం వో, భిక్ఖవే, సమ్మాసమాధిం దేసేస్సామి సఉపనిసం సపరిక్ఖార’’న్తి (మ. ని. ౩.౧౩౬) హి వచనతో సమ్మాదిట్ఠిఆదయో మగ్గధమ్మా సమ్మాసమాధిపరిక్ఖారా. విచినేయ్యాతి వీమంసేయ్య, భావేయ్యాతి అత్థో. తత్థాతి హేతుమ్హి భుమ్మవచనం. అరియమగ్గహేతుకా హి సత్తానం విసుద్ధి. తేనాహ ‘‘తస్మిం అరియమగ్గే విసుజ్ఝతీ’’తి. పఞ్చక్ఖన్ధధమ్మం విచినేయ్యాతి పచ్చుప్పన్నే పఞ్చక్ఖన్ధే విపస్సేయ్య. తేసు విపస్సియమానేసు విపస్సనాయ ఉక్కంసగతాయ యదగ్గేన దుక్ఖసచ్చం పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝీయతి, తదగ్గేన సముదయసచ్చం పహానపటివేధేన పటివిజ్ఝీయతి, నిరోధసచ్చం సచ్ఛికిరియాపటివేధేన, మగ్గసచ్చం భావనాపటివేధేన పటివిజ్ఝీయతీతి ఏవం తేసు చతూసు సచ్చేసు విసుజ్ఝతీతి ఇమస్మిం పక్ఖే నిమిత్తత్థే ఏవ భుమ్మం, తేసు సచ్చేసు పటివిజ్ఝియమానేసూతి అత్థో.

అవధారణవచనన్తి వవత్థాపనవచనం, అవధారణన్తి అత్థో. ‘‘సారిపుత్తోవా’’తి చ అవధారణం సావకేసు సారిపుత్తోవ సేయ్యోతి ఇమమత్థం దీపేతి తస్సేవుక్కంసభావతో. కిలేసఉపసమేనాతి ఇమినా మహాథేరస్స తాదిసో కిలేసవూపసమోతి దస్సేతి. తస్స సావకవిసయే పఞ్ఞాయ పారమిప్పత్తి అహోసి. యది ఏవం ‘‘యోపి పారఙ్గతో భిక్ఖు, ఏతావపరమో సియా’’తి ఇదం తేసం బుద్ధానం ఞాణవిసయే పఞ్ఞాపారమిప్పత్తానం వసేనేవ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. అవధారణమ్పి విముత్తియా నానత్తా తీహి విముత్తీహి పారఙ్గతే సన్ధాయేతం వుత్తం. తేనాహ – ‘‘పారం గతోతి నిబ్బానం గతో’’తిఆది. న థేరేన ఉత్తరితరో నామ అత్థి లబ్భతి, లబ్భతి చే, ఏవమేవ లబ్భేయ్యాతి అధిప్పాయో.

జేతవనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మచ్ఛరిసుత్తవణ్ణనా

౪౯. మచ్ఛరినోతి మచ్ఛేరవన్తో మచ్ఛేరసమఙ్గినోతి ఆహ ‘‘మచ్ఛేరేన సమన్నాగతా’’తి. మచ్ఛేరం మచ్ఛరియన్తి అత్థతో ఏకం. న వన్దతీతి వన్దనమత్తమ్పి న కరోతి, కుతో దానన్తి అధిప్పాయో. ఉపట్ఠానం కాతున్తి మధురపటిసన్థారం కరోతీతి యోజనా. ఇదం తావ ముదుమచ్ఛరియం న హదయం వియ అత్తానం దస్సేన్తస్స మచ్ఛరియన్తి కత్వా. కిం తుయ్హం పాదా రుజ్జన్తి నను తుయ్హంయేవ ఆగతగమనేసు పాదా రుజ్జన్తి, కిన్తే ఇమే ఛిన్దన్తీతి అధిప్పాయో. సామీచిమ్పి న కరోతి కుతో దానన్తి అధిప్పాయో. యథాకమ్మం తంతంగతియో అరన్తి ఉపగచ్ఛన్తీతి అరియా, సత్తా. ఇమే పన కుచ్ఛితా అరియాతి కదరియా, థద్ధమచ్ఛరినో. మచ్ఛరియసదిసఞ్హి కుచ్ఛితం సబ్బహీనం నత్థి సబ్బగుణాభిభూతత్తా భోగసమ్పత్తిఆదిసబ్బసమ్పత్తీనం మూలభూతస్స దానస్స నిసేధతో. ఇతిఆదీహి వచనేహి. అత్తనో ఉపఘాతకోతి మచ్ఛరియానుయోగేన కుసలధమ్మానం గతిసమ్పత్తియా చ వినాసకో.

పుఞ్ఞపాపవసేన సమ్పరేతబ్బతో ఉపగన్తబ్బతో సమ్పరాయో, పరలోకో. కామగుణరతీతి కామగుణసన్నిస్సయో అస్సాదో. ఖిడ్డాతి కాయికఖిడ్డా వాచసికఖిడ్డా చేతసికఖిడ్డాతి ఏవం తివిధా. ఏస విపాకోతి చోళాదీనం కిచ్ఛలాభోతి ఏస ఏవరూపో విపాకో. యమలోకన్తి పరలోకం. ఉపపజ్జరేతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో పకారత్థో. తేన పాళియం వుత్తం నిరయం తిరచ్ఛానయోనిఞ్చ సఙ్గణ్హాతి.

యాచన్తి నామ అరియయాచనాయ. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియాన యాచనా’’తి (జా. ౧.౭.౫౯). యే సంవిభజన్తి, తే వదఞ్ఞూ నామ ఞత్వా కత్తబ్బకరణతో. విమానప్పభాయాతి నిదస్సనమత్తం, ఉయ్యానకప్పరుక్ఖప్పభాహి దేవతానం వత్థాభరణసరీరప్పభాహిపి సగ్గే పకాసేన్తియేవ. పకాసన్తీతి వా పాకటా హోన్తి, న అపాయలోకే వియ అపాకటాతి అత్థో. పరసమ్భతేసూతి సయం సమ్భతం అనాపజ్జిత్వా పరేహేవ సమ్భరితేసు సుఖూపకరణేసు. తేనాహ పాళియం ‘‘వసవత్తీవ మోదరే’’తి, పరనిమ్మితభోగేసు వసవత్తీ దేవపుత్తా వియ సుఖసమఙ్గితాయ మోదన్తీతి అత్థో. ఏవం వుత్తసమ్పరాయోతి ఏతే సగ్గాతి ఏవం హేట్ఠా వుత్తసమ్పరాయో. ఉభిన్నన్తి ఏతేసం యథావుత్తానం ఉభిన్నం దుక్కటసుకటకమ్మకారీనం. తతో చవిత్వా తతో నిరయసగ్గాదితో చవిత్వా మనుస్సేసు నిబ్బత్తతి. తేసు యో మచ్ఛరీ మనుస్సేసు నిబ్బత్తో, సో దలిద్దో హుత్వా పుబ్బచరియవసేన మచ్ఛరీయేవ హోన్తో దారాదిభరణత్థం మచ్ఛకచ్ఛపాదీని హన్త్వా పునపి నిరయే నిబ్బత్తో. ఇతరో సుద్ధాసయో సమిద్ధో హుత్వా పుబ్బచరియావసేన పునపి పుఞ్ఞాని కత్వా సగ్గే నిబ్బత్తేయ్య. తేనాహ ‘‘పున సమ్పరాయేపి దుగ్గతిసుగతియేవ హోతీ’’తి.

మచ్ఛరిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఘటీకారసుత్తవణ్ణనా

౫౦. ‘‘ఉపపన్నాసే’’తి సే-కారాగమం కత్వా నిద్దేసో, ‘‘ఉపపన్నా’’ఇచ్చేవ అత్థోతి ఆహ ‘‘నిబ్బత్తివసేన ఉపగతా’’తి. అత్తనో సమ్పత్తితో అవిహానతో అవిహా, తేసం బ్రహ్మలోకో అవిహాబ్రహ్మలోకో, తస్మిం. ఉపపత్తిసమనన్తరమేవాతి పఠమకోట్ఠాసే ఏవ. అరహత్తఫలవిముత్తియాతి అసేక్ఖవిముత్తియా. సేక్ఖవిముత్తియా పన అవిహూపపత్తితో పగేవ విముత్తా. మానుసం దేహం సమతిక్కమన్తి చిత్తుపక్కిలేసపహానవసేనాతి ఫలేన హేతుదస్సనమిదన్తి ఆహ ‘‘మానుసం దేహన్తి ఇధ…పే… వుత్తానీ’’తి. దివి భవం దిబ్బం, బ్రహ్మత్తభావసఞ్ఞితం ఖన్ధపఞ్చకం. తత్థ సంయోజనకోతి వుత్తం ‘‘దిబ్బం యోగన్తి పఞ్చ ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనానీ’’తి. ఇమస్సాతి దేవపుత్తస్స. ‘‘హిత్వా మానుసం దేహం, దిబ్బయోగం ఉపచ్చగు’’న్తి తేసం త్వం కుసలం సబ్బావజ్జప్పహానేన అనవజ్జతం భాసతీతి కుసలీ వదేసి. అత్థేన సద్దస్స అభేదోపచారం కత్వా గమ్భీరవచనం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘గమ్భీరత్థ’’న్తి అత్థస్సేవ గమ్భీరతో, న సద్దస్స. సముచ్ఛిన్నకామరాగతాయ సబ్బసో కామవిసయప్పహానేన నిరామిసబ్రహ్మచారీ నామ అనాగామీ. నివాసనట్ఠానభూతో సమానో ఏకో గామో ఏతస్సాతి ఆహ ‘‘ఏకగామవాసీ’’తి.

ఘటీకారసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆదిత్తవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. జరావగ్గో

౧. జరాసుత్తవణ్ణనా

౫౧. హితస్స సాధనతో సాధు, యం కిఞ్చి అత్థజాతం. తం పన అత్థకామేన లభితబ్బతో ఉపసేవితబ్బతో లద్ధకం, కల్యాణట్ఠేన భద్దకన్తి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘సాధూతి లద్ధకం భద్దక’’న్తి. ‘‘సీలం యావ జరా సాధూ’’తి వుత్తమత్థం బ్యతిరేకతో విభావేతుం ‘‘ఇమినా ఇదం దస్సేతీ’’తి వుత్తం. ఇదన్తి ఇదం అత్థజాతం.

పతిట్ఠితాతి చిత్తసన్తానే లద్ధపతిట్ఠా, కేనచి అసంహారియా. తేనాహ ‘‘మగ్గేన ఆగతా’’తి. చిత్తీకతట్ఠాదీహీతి పూజనీయభావాదీహి. వుత్తం హేతం పోరాణట్ఠకథాయం. చిత్తీకతన్తి రతనన్తి ఇదం రతనం నామ లోకే చిత్తీకతం వత్థూనం సహస్సగ్ఘనతాదివసేన. యేపి లోకే చిత్తీకతా ఖత్తియపణ్డిత-చతుమహారాజ-సక్క-సుయామ-మహాబ్రహ్మాదయో, తేసం చిత్తీకతో తేహి సరణన్తి ఉపగన్తబ్బతాదివసేన. రతికరన్తి పీతిసుఖావహం. ఝానరతిసుఖేనాతి దువిధేనపి ఝానరతిసుఖేన. తులేతున్తి పరిచ్ఛిన్దితుం. గుణపారమిన్తి గుణానం ఉక్కంసపారమిం. దుల్లభో అనేకాని అసఙ్ఖ్యేయ్యాని అతిధావిత్వాపి లద్ధుం అసక్కుణేయ్యత్తా. అనోమోతి అనూనో పరిపుణ్ణో. తత్థ విసేసతో అనోమసత్తపరిభోగతో తేహి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా’’తి అనుస్సరితబ్బతోతి ఆహ ‘‘భగవా అనోమో సీలేనా’’తిఆది.

అరియమగ్గపఞ్ఞాయేవ ఇధ అధిప్పేతాతి ‘‘ఇధ పన దుల్లభపాతుభావట్ఠేన పఞ్ఞా ‘రతన’న్తి వుత్త’’న్తి ఆహ. పుజ్జఫలనిబ్బత్తనతో, అత్తనో సన్తానం పునాతీతి చ పుఞ్ఞచేతనా పుఞ్ఞం, సా పన యస్స ఉప్పన్నా, తస్సేవ ఆవేణికతాయ అనఞ్ఞసాధారణత్తా కేనచిపి అనాహటా, అట్ఠకథాయం పన ‘‘అరూపత్తా’’తి వుత్తం.

జరాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అజరసాసుత్తవణ్ణనా

౫౨. అజీరణేనాతి జిణ్ణభావానాపజ్జనేన. లక్ఖణవచనఞ్చేతం అవినాసప్పత్తియా. తేనాహ ‘‘అవిపత్తియాతి అత్థో’’తి. నిద్ధమితబ్బోతి నీహరితబ్బో.

అజరసాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మిత్తసుత్తవణ్ణనా

౫౩. సహ అత్థేన వత్తతీతి సత్థో, భణ్డమూలం గహేత్వా వాణిజ్జవసేన దేసన్తరాదీసు విచరణకజనసమూహో. తేనాహ ‘‘సద్ధించరో’’తి, సహచరణకోతి అత్థో. మిత్తన్తి సినేహయోగేన మిత్తకిచ్చయుత్తం. ఇధాధిప్పేతప్పకారం దస్సేతుం ‘‘రోగే ఉప్పన్నే’’తిఆది వుత్తం. తథారూపేతి జిగుచ్ఛనీయే, దుత్తికిచ్ఛే వా. యథా అసణ్ఠితానం సణ్ఠాపనవసేన పవసతో పురిసస్స భోగబ్యసనే నాథతా, ఏవం పుత్తసినేహవసేన పుత్తస్స మాతుయా అన్తోగేహే నాథతాతి వుత్తం ‘‘మాతా మిత్తం సకే ఘరే’’తి. అత్థజాతస్సాతి ఉపట్ఠితపయోజనస్సాతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఉప్పన్నకిచ్చస్సా’’తి. సమ్పరాయహితన్తి సమ్పరాయే హితావహం.

మిత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. వత్థుసుత్తవణ్ణనా

౫౪. పతిట్ఠాతి అవస్సయో. గుయ్హస్సాతి గుహితబ్బస్స రహస్సస్స. పరమో సఖా నామ అతిపియట్ఠానతాయ.

వత్థుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఠమజనసుత్తవణ్ణనా

౫౫. విధావతీతి వివిధం రూపం పధావతి, యథాకామం పవత్తతీతి అత్థో.

పఠమజనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. దుతియజనసుత్తవణ్ణనా

౫౬. వట్టదుక్ఖతోతి సంసారదుక్ఖతో. సంసారో హి కిలేసకమ్మవిపాకానం అపరాపరుప్పత్తితాయ విధావతి. తఞ్చ దుక్ఖం దుక్ఖమత్తాయ నానావిధదుక్ఖరాసిభావతో.

దుతియజనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. తతియజనసుత్తవణ్ణనా

౫౭. నిప్ఫత్తీతి ఇట్ఠానిట్ఠవిపాకానం నిప్ఫజ్జనతో నిప్ఫత్తి. తతో ఏవ అవస్సయో, నిప్ఫత్తితవిపాకస్స అవస్సయో అధిట్ఠానం కారణన్తి అత్థో.

తతియజనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఉప్పథసుత్తవణ్ణనా

౫౮. అమగ్గోతి న మగ్గో అనుపాయో. రత్తిన్దివక్ఖయోతి తత్థ వయక్ఖణస్స పాకటభావతో. వుత్తక్ఖణోపి హి సయం ఖీయతేవ. సేసం బాహిరమలం వత్థసరీరాదిభూతం. తథా హి ‘‘భస్మఖారాదీహి ధోవిత్వా సక్కా సోధేతు’’న్తి వుత్తం. దుట్ఠోతి దూసితో సత్తసన్తానో న సక్కా సుద్ధో నామ కాతుం అబ్భన్తరమలీనభావాపాదనతో. ఇత్థియన్తి బ్రహ్మచరియస్స అన్తరాయకరాయపి. పజాతి సత్తకాయో సజ్జతి సఙ్గం కరోతి యాథావతో ఆదీనవం అపస్సన్తో. ఇన్ద్రియసంవరాది కిలేసానం తాపనతో తపో, తేనాహ ‘‘సబ్బాపీ’’తిఆది.

ఉప్పథసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుతియసుత్తవణ్ణనా

౫౯. కిస్సాతి భుమ్మత్థే సామివచనన్తి ఆహ ‘‘కిస్మిం అభిరతో’’తి. సద్ధా నామ అనవజ్జసభావా, తస్మా లోకియలోకుత్తరహితసుఖావహాతి ఆహ ‘‘సుగతిఞ్చేవ నిబ్బానఞ్చ గచ్ఛన్తస్స దుతియికా’’తి. అనుసాసతి హితచరియాయ పరిణాయికభావతో.

దుతియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. కవిసుత్తవణ్ణనా

౬౦. గాయత్తిఆదికోతి ఛబ్బీసతియా ఛన్దేసు గాయత్తిఆదికో ఉక్కతిపరియోసానో ఛన్దో గాథానం నిదానం సముట్ఠానం ‘‘సముట్ఠహతి ఏతేనా’’తి కత్వా. తేహి పన అనుట్ఠుభాదికో హోతీతి ఆహ ‘‘ఛన్దో గాథానం నిదాన’’న్తి. పుబ్బపట్ఠాపనగాథాతి ధమ్మకథాయ ఆదితో ఆరోచనభావజాననత్థం సతిజననం వియ పవత్తితగాథా. అక్ఖరఞ్హి పదం జనేతీతి యస్మా అక్ఖరసముదాయో పదం, పదసముదాయో గాథా, సముదాయో చ సముదాయీహి బ్యఞ్జీయతి తంపవత్తనతో, తస్మా బ్యఞ్జనభావే ఠితం అక్ఖరం, తంసముదాయో పదం, పదం తం వియఞ్జేతా జనేతా వియ హోతీతి ‘‘అక్ఖరఞ్హి పదం జనేతీ’’తి వుత్తం. అక్ఖరం హి ఉచ్చారితవిద్ధంసితాయ తంతంఖణమత్తావట్ఠాయీపి పరతో పవత్తియా మనోవిఞ్ఞాణవీథియా సఙ్కలనవసేన ఏకజ్ఝం కత్వా పదభావేన గయ్హమానం యథాసఙ్కేతమత్థం బ్యఞ్జేతి. పదం గాథం జనేతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. గాథా అత్థం పకాసేతీతి గాథాసఞ్ఞితో పదసముదాయో కిరియాకారకసమ్బన్ధవసేన సమ్బన్ధితో కత్తుఅధిప్పాయానురూపం ఆలోచితవిలోచితం సంహితం అత్థం విభావేతి. సముద్దాదిపణ్ణత్తినిస్సితా వోహారసన్నిస్సయేనేవ పవత్తతీతి కత్వా. తేనాహ ‘‘గాథా ఆరభన్తో’’తిఆది. ఆసయోతి అవస్సయోతి ఆహ ‘‘పతిట్ఠా’’తి కవితోతి విచిత్తకథీఆదితో.

కవిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

జరావగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. అద్ధవగ్గో

౧. నామసుత్తవణ్ణనా

౬౧. నామన్తి సామఞ్ఞనామాదిభేదం నామం. సబ్బన్తి సబ్బం పఞ్ఞత్తిపథం సబ్బం ఞేయ్యపవత్తిపథం. అద్ధభవీతి కామం పాళియం అతీతకాలనిద్దేసో కతో, తం పన లక్ఖణమత్తం. అభిభవతి అనుపతతీతి ఏతేన అభిభవో అనుపతనం పవత్తి ఏవాతి దస్సేతి. తం పనస్స అభిభవనం అప్పవిసయే అనామసిత్వా మహావిసయానం వసేన దస్సేన్తో ‘‘ఓపపాతికేన వా’’తిఆదిమాహ. తస్స నామం హోతీతి తస్స రుక్ఖపాసాణాదికస్స అనామకోఇచ్చేవ సమఞ్ఞా హోతి, తథా నం సఞ్జానన్తీతి అత్థో.

నామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. చిత్తసుత్తవణ్ణనా

౬౨. యే చిత్తస్స వసం గచ్ఛన్తీతి యే అపరిఞ్ఞాతవత్థుకా, తేసంయేవ. అనవసేసపరియాదానన్తి అనవసేసగ్గహణం. న హి పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధా పహీనకిలేసా చిత్తస్స వసం గచ్ఛన్తి, తం అత్తనో వసే వత్తేన్తి.

చిత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తణ్హాసుత్తవణ్ణనా

౬౩. తతియే ‘‘సబ్బేవ వసమన్వగూ’’తి యే తణ్హాయ వసం గచ్ఛన్తి, తేసం ఏవ అనవసేసపరియాదానన్తి ఇమమత్థం ‘‘ఏసేవ నయో’’తి ఇమినా అతిదిస్సతి.

తణ్హాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సంయోజనసుత్తవణ్ణనా

౬౪. కిం సు సంయోజనోతి సూతి నిపాతమత్తన్తి ఆహ ‘‘కిం-సంయోజనో’’తి? విచరన్తి ఏతేహీతి విచారణా, పాదా. బహువచనే హి వత్తబ్బే ఏకవచనం కతం. తస్సాతి లోకస్స.

సంయోజనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. బన్ధనసుత్తవణ్ణనా

౬౫. చతుత్థే ఆగతఅత్థో ఏవ అనన్తరేపి వుత్తో, బ్యఞ్జనమేవ నానన్తి ఆహ ‘‘పఞ్చమేపి ఏసేవ నయో’’తి.

బన్ధనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. అత్తహతసుత్తవణ్ణనా

౬౬. ‘‘కేనస్సుబ్భాహతో’’తి పాఠోతి అధిప్పాయేన ‘‘సు-కారో నిపాతమత్త’’న్తి ఆహ, ‘‘కేనస్సబ్భాహతో’’తి పన పాఠే ఉ-కారలోపేన పదసన్ధి. ఇచ్ఛాధూపాయితోతి అసమ్పత్తవిసయిచ్ఛాలక్ఖణాయ తణ్హాయ సన్తాపితో దడ్ఢో. తేనాహ ‘‘ఇచ్ఛాయ ఆదిత్తో’’తి.

అత్తహతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. ఉడ్డితసుత్తవణ్ణనా

౬౭. ఉల్లఙ్ఘితోతి ఉబ్బన్ధిత్వా లఙ్ఘితో. సద్దాదీసూతి సద్దాదినాగదన్తేసు సోతాదీని ఉడ్డితాని తణ్హారజ్జునా దళ్హబన్ధనేన బద్ధత్తా తదనతివత్తనతో. లోకోతి ఆయతనలోకో. తథా అత్థయోజనాయ కతత్తా ఖన్ధాదిలోకవసేనపి యోజనా కాతబ్బా. న దూరం అనన్తరభవకత్తా. చుతిచిత్తఅన్తరితత్తా ఏకచిత్తన్తరభవస్స కమ్మస్స అబుజ్ఝనం, ఏవం సన్తే కస్మా సత్తా న బుజ్ఝన్తీతి ఆహ ‘‘బలవతియా’’తిఆది.

ఉడ్డితసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పిహితసుత్తవణ్ణనా

౬౮. పఞ్హోతి ఞాతుం ఇచ్ఛితో అత్థో. పుచ్ఛితోతి సత్తమసుత్తే గాథాయ పురిమద్ధం పచ్ఛిమద్ధం, పచ్ఛిమం పురిమం కత్వా అట్ఠమసుత్తే దేవతాయ పుచ్ఛితత్తా వుత్తం ‘‘హేట్ఠుపరియాయవసేన పుచ్ఛితో’’తి. పుచ్ఛానురూపం విస్సజ్జనన్తి అవుత్తమ్పి సిద్ధమేతన్తి అనాహటం.

పిహితసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ఇచ్ఛాసుత్తవణ్ణనా

౬౯. నవమే వినయాయాతి వినయేన. కరణత్థే హి ఇదం సమ్పదానవచనం. కిస్సస్సూతి కిస్స, సు-కారో నిపాతమత్తం. సబ్బం ఛిన్దతి బన్ధనన్తి సబ్బం దసవిధమ్పి సంయోజనం సముచ్ఛిన్దతి. న హి తం కిఞ్చి కిలేసబన్ధనం అత్థి, యం అసముచ్ఛిన్నం హుత్వా ఠితం అస్సా తణ్హాయ సముచ్ఛిన్నాయ. స్వాయమత్థో సువిఞ్ఞేయ్యోతి ఆహ ‘‘సబ్బం ఉత్తానమేవా’’తి.

ఇచ్ఛాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. లోకసుత్తవణ్ణనా

౭౦. కిస్మిన్తి కిస్మిం సతి? తస్స పన సన్తభావో ఉప్పత్తివసేనేవాతి ఆహ ‘‘కిస్మిం ఉప్పన్నే’’తి? లోకో ఉప్పన్నోతి వుచ్చతి అనుపాదానత్తా లోకసమఞ్ఞాయ. ఛసూతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో సన్థవన్తి అధికసినేహం కరోతి అధికసినేహవత్థుభావతో అజ్ఝత్తికాయతనానం. ఉపాదాయాతి పుబ్బకాలకిరియా అపరకాలకిరియం అపేక్ఖతీతి వచనసేసవసేన కిరియాపదం గహితం ‘‘పవత్తతీ’’తి. కిం పన పవత్తతి? లోకో, లోకసమఞ్ఞాతి అత్థో. ఛసూతి ఇదం నిమిత్తత్థే భుమ్మం. ఛళాయతననిమిత్తఞ్హి సబ్బదుక్ఖం. అయన్తి సత్తలోకో. ఉప్పన్నో నామ హోతి ఛళాయతనం నామ మూలం సబ్బదుక్ఖానన్తి కత్వా. బాహిరేసు ఆయతనేసు సన్థవం కరోతి విసేసతో రూపాదీనం తణ్హావత్థుకత్తా. యస్మా చక్ఖాదీనం సన్తప్పనవసేన రూపాదీనం పరిగ్గహితత్తా లోకస్స నిసేవితాయ సంవత్తతి, తస్మా వుత్తం ‘‘ఛన్నం…పే… విహఞ్ఞతీ’’తి.

లోకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అద్ధవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఛేత్వావగ్గో

౧. ఛేత్వాసుత్తవణ్ణనా

౭౧. వధిత్వాతి హన్త్వా వినాసేత్వా. అపరిదయ్హమానత్తాతి అపీళియమానత్తా. వినట్ఠదోమనస్సత్తా న సోచతి చేతోదుక్ఖదుక్ఖాభావతో. విసం నామ దుక్ఖం అనిట్ఠభావతో, తస్స మూలకారణం కోధో అనిట్ఠఫలత్తాతి ఆహ ‘‘విసమూలస్సాతి దుక్ఖవిపాకస్సా’’తి. అక్కుట్ఠస్సాతి అక్కోసాపరాధస్స. అక్కోసపహారత్థసమ్బన్ధేన హి ‘‘కుద్ధస్సా’’తి ఉపయోగత్థే సమ్పదానవచనం. సుఖం ఉప్పజ్జతి కోధం నస్సతి. సుఖుప్పత్తిం సన్ధాయ ఏస కోధో ‘‘మధురగ్గో’’తి వుత్తో, సుఖావసానోతి అత్థో.

ఛేత్వాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. రథసుత్తవణ్ణనా

౭౨. పఞ్ఞాణన్తి లక్ఖణం సల్లక్ఖణూపాయో. దిస్వాతి దస్సనహేతు. ‘‘చోళరఞ్ఞో రట్ఠం చోళరట్ఠ’’న్తి ఏవం రట్ఠం రఞ్ఞా పఞ్ఞాయతి.

రథసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. విత్తసుత్తవణ్ణనా

౭౩. సద్ధాయాతి సద్ధాహేతు. కులసమ్పదాతి ఖత్తియాదిసమ్పత్తియో. సబ్బలోకియలోకుత్తరవిత్తపటిలాభహేతుతో సద్ధావిత్తమేవ. హేట్ఠా తిణ్ణం ద్వారానం వసేన ఉప్పన్నకస్స సబ్బస్సపి అనవజ్జధమ్మస్స సఙ్గణ్హనతో ‘‘ధమ్మోతి దసకుసలకమ్మపథో’’తి వుత్తం. అసంకిలిట్ఠసుఖన్తి. నిరామిసం సుఖం. తమేవ సామిసం ఉపనిధాయ సమ్భావేన్తో ఆహ ‘‘అసంకిలిట్ఠ’’న్తి. అసేచనకభావేన అభిరుచిజననతో పియాకిచ్ఛకరణతో బహుం సుచిరమ్పి కాలం ఆసేవన్తస్స అదోసావహతో సచ్చమేవ మధురతరం. న హి తం పివితబ్బతో సాదితబ్బతో అనుభవితబ్బతో రసోతి వత్తబ్బతం అరహతి. ఇదాని తస్స కిచ్చసమ్పత్తిఅత్థేహిపి మహారహతం దస్సేతుం ‘‘సచ్చస్మిం హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ నదీనివత్తనం మహాకప్పినవత్థుఆదీహి (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.మహాకప్పినత్థేరవత్థు; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౩౧; థేరగా. అట్ఠ. ౨.మహాకప్పినత్థేరగాథావణ్ణనా) దీపేతబ్బం, ఇతరాని కణ్హదీపాయనజాతక- (జా. ౧.౧౦.౬౨ ఆదయో) సుతసోమ- (జా. ౨.౨౧.౩౭౧ ఆదయో) మచ్ఛజాతకేహి (జా. ౧.౧.౩౪, ౭౫; ౧.౨.౧౩౧ ఆదయో) దీపేతబ్బాని. నిమ్మద్దేన్తి అభిభవన్తి. మధురతరన్తి సున్దరతరం సేట్ఠేసూతి అత్థో. పఞ్ఞాజీవీతి పఞ్ఞాయ జీవనసీలోతి పఞ్ఞాజీవీ, పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమచరియోతి అత్థో. పఞ్ఞాజీవీతి చ పఞ్ఞావసేన ఇరియతి వత్తతి జీవితం పవత్తేతీతి అత్థోతి దస్సేన్తో ‘‘యో పఞ్ఞాజీవీ’’తిఆదిమాహ. ‘‘జీవత’’న్తి కేచి పఠన్తి, జీవన్తానం పఞ్ఞాజీవిం సేట్ఠమాహూతి అత్థో.

విత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. వుట్ఠిసుత్తవణ్ణనా

౭౪. ఉప్పతన్తానన్తి పథవిం భిన్దిత్వా ఉట్ఠహన్తానం. ‘‘సేట్ఠ’’న్తి వుచ్చమానత్తా ‘‘సత్తవిధ’’న్తి వుత్తం, ఇతరేసం వా తదనులోమతో. ఖేమో హోతి దుబ్భిక్ఖుపద్దవాభావతో. తేనాహ ‘‘సుభిక్ఖో’’తి. నిపతన్తానన్తి అధోముఖం పవత్తన్తానం. పవజమానానన్తి వజనసీలానం. తే పన యస్మా జఙ్గమా నామ హోన్తి, న రుక్ఖాదయో వియ థావరా, తస్మా ఆహ ‘‘జఙ్గమాన’’న్తి. గావోతి ధేనుయో. తేన మహింసాదికానమ్పి సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. వదన్తానన్తి ఉప్పన్నం అత్థం వదన్తానం.

అత్తనో ఖన్తియాతి అత్తనో ఖన్తియా రుచియా గహితభావేన. ఇతరా దేవతా తస్సా విస్సజ్జనే అపరితుస్సమానా ఆహ. యావ పధంసీతి గుణధంసీ సత్థుదేసనాయ లద్ధబ్బగుణనాసనతో. పగబ్బాతి పాగబ్బియేన సమన్నాగతా, యథా వచీపాగబ్బియేన అఖరా, తథా వాచాయ భవితబ్బం. ముఖరాతి ముఖఖరా. దసబలం పుచ్ఛి సణ్హం సుఖుమం రతనత్తయసంహితం అత్థం సోతుకామా. అస్సా దేవతాయ విస్సజ్జేన్తో అజ్ఝాసయానురూపం. ఉప్పతమానాతి ఉప్పతన్తీ సముగ్ఘాటేతి ఓధిసో. వట్టమూలకమహాఅవిజ్జాతి తస్సా ఆదీనవదస్సనత్థం భూతకథనవిసేసనం. ఓసీదన్తానన్తి పటిపక్ఖవసేన అధో సీదన్తానం, ఉస్సాదయమానానన్తి అత్థో. పుఞ్ఞక్ఖేత్తభూతోతి ఇదం ‘‘పదసా చరమానాన’’న్తి పదస్స అత్థవివరణవసేన భూతకథనవిసేసనం. యాదిసో పుత్తో వా హోతూతి ఇదం పురిమపదే దేవతాయ పుత్తగహణస్స కతత్తా వుత్తం.

వుట్ఠిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. భీతాసుత్తవణ్ణనా

౭౫. కిం సూధ భీతాతి ఏత్థ సు-ఇధాతి నిపాతమత్తన్తి ఆహ ‘‘కిం భీతా’’తి? మగ్గో చ నేకాయతనప్పవుత్తోతి అనేకకారణం నానావిధాధిగమోకాసం కత్వా పవుత్తో కథితో. తేనాహ ‘‘అట్ఠతింసారమ్మణవసేనా’’తిఆది. ఏవం సన్తేతి ఏవం సబ్బసాధారణానేకాయతనేహి నిబ్బానగామిమగ్గస్స తుమ్హేహి పవేదితత్తా లబ్భమానే ఖేమే మగ్గే కిం భీతాయం జనతా ఉప్పథభూతా విపరీతదిట్ఠితో గణ్హీతి అత్థో? ఏవం దేవతా యథిచ్ఛాయ పురిమద్ధేన అత్తనా యథాచిన్తితమత్థం సత్థు పవేదితా, పచ్ఛిమద్ధేన అత్తనో సంసయం పుచ్ఛతి. బహుపఞ్ఞాతి పుథుపఞ్ఞ. ఉస్సన్నపఞ్ఞాతి అధికపఞ్ఞా. ఠపేత్వాతి సంయమేత్వా. సంవిభాగీతి ఆహారపరిభోగే సమ్మదేవ విభజనసీలో. తేనాహ ‘‘అచ్ఛరాయా’’తిఆది. వుత్తత్థమేవ హేట్ఠా.

మనేనాతి మనోగహణేన. పుబ్బసుద్ధిఅఙ్గన్తి పుబ్బభాగసుద్ధిభూతం అఙ్గం. చతూసూతి వుత్తఅఙ్గపరియాపన్నం. యఞ్ఞఉపక్ఖరోతి దానస్స సాధనం. ఏతేసు ధమ్మేసూతి ఏతేసు సద్ధాదిగుణేసు. యథా హి సద్ధో పచ్చయం పచ్చుపట్ఠపేత్వా వత్థుపరిచ్చాగస్స విసేసపచ్చయో కమ్మఫలస్స పరలోకస్స చ పచ్చక్ఖతో వియ పత్తియాయనతో, ఏవం ముదుహదయో. ముదుహదయో హి అనుదయం పత్వా యం కిఞ్చి అత్తనో సన్తకం పరేసం దేతి. యో చ సంవిభాగసీలో, సో అప్పకస్మిమ్పి అత్తనో సన్తకే పరేహి సాధారణభోగీ హోతి. వదఞ్ఞూ వదానియతాయ యాగినోవ యుత్తం యుత్తకాలం ఞత్వా అత్థికానం మనోరథం పూరేతీతి వుత్తం ‘‘ఇతి…పే… చతూసూతి ఆహా’’తి.

వాచన్తిఆదీని తీణి అఙ్గాని తివిధసీలసమ్పత్తిదీపనతో. సమ్పన్నసీలో హి పరలోకం న భాసేయ్య. సద్ధో ఏకం అఙ్గం పయోగాసయసుద్ధిదీపనతో. సుద్ధాసయస్స సమ్మాపయోగే ఠితస్స కథం పరలోకతో భయన్తి. దుకవసేన చతురఙ్గయోజనా దుకనయో. ఏతేసు చతూసు ధమ్మేసు ఠితోతి ఏతేసు యథావుత్తదుకసఙ్గహేసు చతూసు గుణేసు పతిట్ఠితో.

భీతాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. నజీరతిసుత్తవణ్ణనా

౭౬. నామగోత్తన్తి తిస్సో కస్సపో గోతమోతి ఏవరూపం నామఞ్చ గోత్తఞ్చ. నిదస్సనమత్తమేతం, తస్మా సబ్బస్స పఞ్ఞత్తియా లక్ఖణవచనన్తి దట్ఠబ్బం. న జీరతీతి అసభావధమ్మత్తా ఉప్పాదవయాభావతో జరం న పాపుణాతి. తేనాహ ‘‘జీరణసభావో న హోతీ’’తి. యస్మా సమఞ్ఞాభావతో కాలన్తరేపి తం సమఞ్ఞాయతేవ, తస్మా ‘‘అతీతబుద్ధానం…పే… న జీరతీతి వుచ్చతీ’’తి ఆహ.

ఆలసియన్తి అలసభావో దళ్హకోసజ్జం. తేనాహ ‘‘యేనా’’తిఆది. ఠితిన్తి బ్యాపారం. నిద్దావసేన పమజ్జనం కత్తబ్బస్స అకరణం. కిలేసవసేన పమజ్జనం అకత్తబ్బస్స కరణమ్పి. కమ్మసమయేతి కమ్మం కాతుం యుత్తకాలే. కమ్మకరణవీరియాభావోతి తంకమ్మకిరియసముట్ఠాపకవీరియాభావో. సో పన అత్థతో వీరియపటిపక్ఖో అకుసలచిత్తుప్పాదో, న వీరియస్స అభావమత్తం. సీలసఞ్ఞమాభావో దుస్సీల్యం. విస్సట్ఠాచారతా నామ అనాచారో. సోప్పబహులతాతి నిద్దాలుతా. యతో గహణహత్థోపి న కిలాసుపి పురిసో నిద్దాయ అభిభుయ్యతి. తేనాహ ‘‘తాయా’’తిఆది. అతిచ్ఛాతాదీనీతి ఆది-సద్దేన అభిభుయ్యతాదిం సఙ్గణ్హాతి. ఆగన్తుకాలసియం న పుబ్బే వుత్తఆలస్యం వియ పకతిసిద్ధం. ‘‘తే ఛిద్దే’’తి పాళియం లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘తాని ఛ ఛిద్దానీ’’తి. కుసలచిత్తప్పవత్తియా అనోకాసభావతో ఛిద్దాని. తేనాహ భగవా – ‘‘యత్థ విత్తం న తిట్ఠతీ’’తి. సబ్బాకారేన లేసమత్తం అసేసేత్వాతి అధిప్పాయో.

నజీరతిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. ఇస్సరియసుత్తవణ్ణనా

౭౭. సత్థస్స మలన్తి సత్థమలం, యేన సత్థం మలీనం హోతి, సత్థమలగ్గహణేన చేత్థ మలీనం సత్థమేవ గహితన్తి ఆహ ‘‘మలగ్గహితసత్థ’’న్తి. ఆణాపవత్తనన్తి అప్పకే వా మహన్తే వా యత్థ కత్థచి అత్తనో ఆణాయ పవత్తనవసేన వసనం ఇస్సరియత్తమిచ్ఛన్తి. మణిరతనమ్పి విస్సజ్జనీయపక్ఖికత్తా ఉత్తమం భణ్డం నామ న హోతి, ఇత్థీ పన పరిచ్చత్తకులాచారిత్థికాయపి అనిస్సజ్జనీయతాయ ఉత్తమభణ్డం నామ. తేనాహ ‘‘ఇత్థీ భణ్డానముత్తమ’’న్తి. తేసం తేసఞ్హి పురిసాజానీయానం ఉప్పత్తిట్ఠానతాయ ఉత్తమరతనాకరత్తా ఇత్థీ భణ్డానముత్తమం. మలగ్గహితసత్థసదిసో అవబోధకిచ్చవిబన్ధనతో. సత్థమలం వియ సత్థస్స పఞ్ఞాసత్థస్స గుణాభావకరణతో పఞ్ఞాసత్థమలం. అబ్బు వుచ్చతి ఉపద్దవం, తం దేతీతి అబ్బుదం, వినాసకారణం. నను హరణం సమణస్స అయుత్తన్తి? యుత్తం. తస్స అన్వయతో బ్యతిరేకతో చ యుత్తతం దస్సేన్తో ‘‘సలాకభత్తాదీనీ’’తిఆదిమాహ.

ఇస్సరియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. కామసుత్తవణ్ణనా

౭౮. ‘‘అత్తకామో’’తి పాళియం వుత్తత్తా ఆహ ‘‘ఠపేత్వా సబ్బబోధిసత్తే’’తి. తే హి సబ్బసో పరత్థాయ ఏవ పటిపజ్జమానా మహాకారుణికా పరత్థకామా, అత్థకామా నామ న హోన్తి, యా చ తేసం అత్తత్థావహా పటిపత్తి, సాపి యావదేవ పరత్థా ఏవాతి. వుత్తం పోరాణట్ఠకథాయం. యస్మా బోధిసత్తా పరహితపటిపత్తియా పారమియో పూరేన్తా తథారూపం కారణం పత్వా అత్తానం పరేసం పరిచ్చజన్తి పఞ్ఞాపారమియా పరిపూరణతో, తస్మా ఇధాపి ‘‘సబ్బబోధిసత్తే ఠపేత్వాయేవాతి వుత్త’’న్తి ఆహ. కల్యాణన్తి భద్దకం. వాచాయ అధిప్పేతత్తా ఆహ ‘‘సణ్హం ముదుక’’న్తి. పాపికన్తి లామకం నిహీనం. తం పన ఫరుసం వాచన్తి సరూపతో దస్సేతి.

కామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పాథేయ్యసుత్తవణ్ణనా

౭౯. సద్ధా బన్ధతి పాథేయ్యన్తి సద్ధా నామ సత్తస్స మరణవసేన మహాపథం సంవజతో మహాకన్తారం పటిపజ్జతో మహావిదుగ్గం పక్ఖన్దతో పాథేయ్యపుటం బన్ధతి సమ్బలం సజ్జేతి. కథన్తి ఆహ ‘‘సద్ధం ఉప్పాదేత్వా’’తిఆది. ఏతం వుత్తన్తి ‘‘సద్ధా బన్ధతి పాథేయ్య’’న్తి ఏతం గాథాపదం వుత్తం భగవతా. సిరీతి కతపుఞ్ఞేహి సేవీయతి తేహి పటిలభీయతీతి సిరీ. ఇస్సరియం విభవో. ఆసయితబ్బతో ఆసయో, వసనట్ఠానం నికేతన్తి అత్థో. పరికడ్ఢతీతి ఇచ్ఛావసికం పుగ్గలం తత్థ తత్థ ఉపకడ్ఢతి.

పాథేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. పజ్జోతసుత్తవణ్ణనా

౮౦. తం తం సమవిసమం పజ్జోతతీతి పజ్జోతో. పదీపో అన్ధకారం విధమిత్వా పచ్చక్ఖతో రూపగతం దస్సేతి, ఏవం పఞ్ఞాపజ్జోతో అవిజ్జన్ధకారం విధమిత్వా ధమ్మానం పరమత్థభూతం రూపం దస్సేతి. జాగరబ్రాహ్మణో వియాతి జాగరఖీణాసవబ్రాహ్మణో వియ. సో హి సతిపఞ్ఞావేపుల్లప్పత్తియా సబ్బదాపి జాగరో హోతి. గావోతి గోజాతియో. ఇదం గున్నం గోణానఞ్చ సామఞ్ఞతో గహణం. కమ్మేతి కరణత్థే భుమ్మవచనం. జీవనం జీవో, సహ జీవేనాతి సజీవినో. తేనాహ ‘‘కమ్మేన సహ జీవన్తాన’’న్తి, కసివాణిజ్జాదికమ్మం కత్వా జీవన్తానన్తి అత్థో. గోమణ్డలేహి సద్ధిన్తి గోగణేన సహ. న తేన వినా కసికమ్మాదీని ఉప్పజ్జన్తి, గోరససిద్ధియా చేవ కసనభారవహనసిద్ధియా చ కసికమ్మఏకచ్చవాణిజ్జకమ్మాదీని ఇజ్ఝన్తి. సత్తకాయస్సాతి ఆహారుపజీవినో సత్తకాయస్స కసితో అఞ్ఞథా జీవికం కప్పేన్తస్సపి కసిజీవితవుత్తియా మూలకారణం ఫలనిప్ఫత్తినిమిత్తత్తా తస్స. ఇరియాపథో చ ఇరియనకిరియానం పవత్తనుపాయో. ‘‘సీతన్తి నఙ్గలసీతకమ్మ’’న్తి వదన్తి.

పజ్జోతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. అరణసుత్తవణ్ణనా

౮౧. రణన్తి కన్దన్తి ఏతేహీతి రణా, రాగాదయో. తేహి అభిభూతతాయ హి సత్తా నానప్పకారం కన్దన్తి పరిదేవన్తి. తే పన సబ్బసో నత్థి ఏతేసం రణాతి అరణా. నిక్కిలేసా ఖీణాసవా. వుసితవాసోతి వుసితబ్రహ్మచరియవాసో. భోజిస్సియన్తి భుజిస్సభావో. తేనాహ ‘‘అదాసభావో’’తి. సమణాతి సమితపాపసమణాతి ఆహ ‘‘ఖీణాసవసమణా’’తి. పుథుజ్జనకల్యాణకాలే లోకియపరిఞ్ఞాయ, సేక్ఖా పుబ్బభాగే లోకియపరిఞ్ఞాయ, పచ్చవేక్ఖణే లోకియలోకుత్తరాయ పరిఞ్ఞాయ పరిఞ్ఞేయ్యం తేభూమకం ఖన్ధపఞ్చకం పరిజానన్తి పరిచ్ఛిజ్జన్తి. ఖీణాసవా పన పరిఞ్ఞాతపరిఞ్ఞేయ్యా హోన్తి. తథా హి తే సామీ హుత్వా పరిభుఞ్జన్తి. వన్దన్తి నం పతిట్ఠితన్తి వుత్తం, వన్దనీయభావో చ సీలసమ్పన్నతాయాతి ఆహ ‘‘పతిట్ఠితన్తి సీలే పతిట్ఠిత’’న్తి. ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే. ఖత్తియాతి లక్ఖణవచనన్తి ఆహ ‘‘న కేవలం ఖత్తియావా’’తిఆది.

అరణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఛేత్వావగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సారత్థప్పకాసినియా సంయుత్తనికాయ-అట్ఠకథాయ

దేవతాసంయుత్తవణ్ణనాయ లీనత్థప్పకాసనా సమత్తా.

౨. దేవపుత్తసంయుత్తం

౧. పఠమవగ్గో

౧. పఠమకస్సపసుత్తవణ్ణనా

౮౨. దేవస్స పుత్తో దేవపుత్తో. దేవానం జనకజనేతబ్బసమ్బన్ధాభావతో కథమయం దేవపుత్తోతి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘దేవానం హీ’’తిఆది. ‘‘అపాకటో అఞ్ఞతరోతి వుచ్చతీ’’తి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం. పాకటోపి హి కత్థచి ‘‘అఞ్ఞతరో’’తి వుచ్చతి. హేట్ఠా దేవతాసంయుత్తే ‘‘అపాకటా అఞ్ఞతరా దేవతా’’తి వత్వా ఇధ ‘‘పాకటో దేవపుత్తో’’తి వుత్తం. తథా హిస్స కస్సపోతి గోత్తనామం గహితం, తఞ్చ ఖో పురిమజాతిసిద్ధసమఞ్ఞావసేన. అనుసాసనం అనుసాసో, తం అనుసాసం. భిక్ఖునిద్దేసన్తి భిక్ఖుసద్దస్స నిద్దేసం. భిక్ఖుఓవాదన్తి భిక్ఖుభావావహం ఓవాదం. యది పన న అస్సోసి, కథమయం పఞ్హం కథేసీతి? అఞ్ఞతో సుతం నిస్సాయ పఞ్హం కథేసి, న పన భగవతో సమ్ముఖా సుతభావేన.

తేసన్తి యథావుత్తానం తిణ్ణం పుగ్గలానం. ‘‘కథేతుకామో చేవా’’తిఆదినా హి చతుత్థం ఇధ ఉద్ధటం. తత్థ ఆదితో తిణ్ణం భగవా పఞ్హం భారం న కరోతి ఏకేకఙ్గవేకల్లతో చేవ అఙ్గద్వయవేకల్లతో చ, చతుత్థస్స పన ఉభయఙ్గపారిపూరత్తా భారం కరోతీతి ఆహ ‘‘అయం పనా’’తిఆది.

గాథాయం ‘‘సుభాసితస్సా’’తి ఉపయోగత్థే సామివచనన్తి ఆహ ‘‘సుభాసితం సిక్ఖేయ్యా’’తి. చతుసచ్చాదినిస్సితం బుద్ధవచనం సిక్ఖన్తో చతుబ్బిధం వచీసుచరితం సిక్ఖతి నామాతి ఆహ ‘‘చతుసచ్చనిస్సితం…పే… సిక్ఖేయ్యా’’తి. అవధారణేన తప్పటిపక్ఖం పటినివత్తేతి. ఉపాసితబ్బన్తి ఆసేవితబ్బం భావేతబ్బం బహులీకాతబ్బం. అట్ఠతింసభేదం కమ్మట్ఠానన్తి ఇదం తస్స విపస్సనాపదట్ఠానతం హదయే ఠపేత్వా వుత్తం. తథా హి వుత్తం ‘‘దుతియపదేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా కథితా’’తి. యే పన ‘‘దుతియపదేన అధిచిత్తసిక్ఖా చిత్తవూపసమేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా’’తి పఠన్తి, తేసం పదేన అట్ఠతింసప్పభేదకమ్మట్ఠానం సుద్ధసమథకమ్మట్ఠానస్సేవ గహణం దట్ఠబ్బం. యది ఏవం ‘‘అట్ఠసమాపత్తివసేనా’’తి ఇదం కథన్తి? ‘‘తం విపస్సనాధిట్ఠానానం సమాపత్తీనం వసేన కథిత’’న్తి వదన్తి. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘దుతియపదేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా’’తి ఇదం వచనం సమత్థితం హోతి. సిక్ఖనం నామ ఆసేవనన్తి ఆహ ‘‘భావేయ్యాతి అత్థో’’తి. ఉపాసనన్తి పయిరుపాసనం. తఞ్చ ఖో అస్సుతపరియాపుణనకమ్మట్ఠానుగ్గహాదివసేన దస్సేన్తో ‘‘తమ్పీ’’తిఆదిమాహ. అధిసీలసిక్ఖా కథితా లక్ఖణహారనయేన. వచీసుచరితస్స హి సీలసభావత్తా తగ్గహణేనేవ తదేకలక్ఖణం కాయసుచరితమ్పి ఇతరమ్పి గహితమేవాతి. ఏత్థ చ అధిసీలసిక్ఖాయ చిత్తవివేకో, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయ ఉపధివివేకో, అధిచిత్తసిక్ఖాయ కాయవివేకో కథితో, కాయవివేకో పన సరూపేనేవ పాళియం గహితోతి తివిధస్సపి వివేకస్స పకాసితత్తం దట్ఠబ్బం. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

పఠమకస్సపసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియకస్సపసుత్తవణ్ణనా

౮౩. ద్వీహి ఝానేహీతి ఆరమ్మణలక్ఖణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేహి ద్వీహి ఝానేహి. కమ్మట్ఠానవిముత్తియాతి కమ్మట్ఠానానుయోగలద్ధాయ విముత్తియా. తేన తదఙ్గవిక్ఖమ్భనవిముత్తియో వదతి. సత్థుసాసనస్స హదయత్తా అబ్భన్తరత్తా హదయస్స మానసస్స, అనుపత్తిం పటిలాభమానసం. తం పన అత్థతో అఞ్ఞా ఏవాతి ఆహ ‘‘అరహత్త’’న్తి. తం పత్తుకామేన ఏకన్తతో వజ్జేతబ్బతణ్హాదిట్ఠీనం భావే తస్స అనిజ్ఝనతో, తదభావే ఇజ్ఝనతో చ తే ఉప్పాదనవసేన యదగ్గేన నిస్సితో, తదగ్గేన పనాయమ్పి తేహి నిస్సితో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘అనిస్సితో’’తిఆది. అరహత్తం ఆనిసంసితబ్బట్ఠేన ఆనిసంసం ఏతస్సాతి అరహత్తానిసంసో. అరహత్తం పత్తుకామస్స పుబ్బభాగపటిపదా ఇచ్ఛితబ్బా. తత్థ చ సబ్బపఠమో కమ్మట్ఠానఅత్తానుయోగో, సో ఇధ న గహితోతి ఆహ ‘‘తన్తిధమ్మో పుబ్బభాగో’’తి. తత్థ తన్తిధమ్మోతి పరియత్తిధమ్మో.

దుతియకస్సపసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మఘసుత్తవణ్ణనా

౮౪. మఘోతి సక్కస్సేతం నామం పురిమజాతిఅనుగతం. స్వేవాతి సక్కో ఏవ. వతేనాతి మాతాపితుఉపట్ఠానాదిచారిత్తధమ్మేన. అఞ్ఞేతి ఉపధివేపక్కపాపధమ్మే అభిభవిత్వా. అసురన్తి ఇన్దసత్తుభూతం అసురం.

మఘసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. మాగధసుత్తవణ్ణనా

౮౫. చతుత్థసుత్తం వుత్తత్థమేవాతి దేవతాసంయుత్తే సంవణ్ణితత్థమేవ, తస్మా ఇధ న వత్తబ్బో అత్థోతి అధిప్పాయో.

మాగధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా

౫. దామలిసుత్తవణ్ణనా

౮౬. తేన కారణేనాతి తేన పధానేన కారణభూతేన, పధానకరణనిమిత్తన్తి అత్థో. యం కిఞ్చి ఖుద్దకమ్పి మహన్తమ్పి హీనమ్పి పణీతమ్పి భవం. ఆయతపగ్గహోతి దీఘరత్తస్స వీరియారమ్భో. కిచ్చవోసానన్తి కిచ్చనిట్ఠానం. తథేవాతి యథా అరహత్తుప్పత్తితో పుబ్బే, తతో పచ్ఛాపి తథేవ ‘‘బుద్ధిపగ్గహో’’తి వీరియం దళ్హం కరోతూతి కుప్పధమ్మం వియ మఞ్ఞమానో వదతి. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారాదిఅత్థం పన వీరియకరణం ఇచ్ఛితబ్బమేవ.

అసంకిణ్ణాతి అవోమిస్సా ఏవం అఞ్ఞత్థ అనాగతత్తా. తేనాహ ‘‘భగవతా హీ’’తిఆది. యది ఏవం ఇధేవ కస్మా ఏతం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఇధ పనా’’తిఆది. పతిట్ఠన్తి నదీ నామ అనవట్ఠితతీరా, తత్థ పతిట్ఠాతబ్బట్ఠానం.

దామలిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. కామదసుత్తవణ్ణనా

౮౭. పుబ్బయోగావచరోతి పుబ్బే యోగావచరో పురిమత్తభావే భావనమనుయుత్తో. అయం కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వావ బహూని వస్ససహస్సాని సమణధమ్మం అకాసి, న పన విసేసం నిబ్బత్తేసి. తమత్థం కారణేన సద్ధిం దస్సేతుం ‘‘బహలకిలేసతాయా’’తిఆది వుత్తం. ఏకన్తపరిసుద్ధస్సాతి యథా విసేసావహో హోతి, ఏవం ఏకన్తేన పరిసుద్ధస్స సబ్బసో అనుపక్కిలిట్ఠస్స. సీలేన సమాహితాతి యథా సీలం ఉపరూపరి విసేసావహం నిబ్బేధభాగియఞ్చ హోతి, ఏవం సమ్మదేవ ఆహితచిత్తా సుట్ఠు సమ్పన్నచిత్తా. తథాభూతా తేన సమన్నాగతా హోన్తీతి ఆహ ‘‘సముపేతా’’తి. పతిట్ఠితసభావాతి సేక్ఖత్తా ఏవ యథాధిగతధమ్మేన నిచ్చలభావేన అధిట్ఠితసభావా. మయా తుట్ఠియా గహితాయ దేవపుత్తో ‘‘దుల్లభా తుట్ఠీ’’తి వక్ఖతీతి భగవా ‘‘తుట్ఠి హోతి సుఖావహా’’తి అవోచాతి ఆహ ‘‘ఉపరి పఞ్హసముట్ఠాపనత్థ’’న్తి. పబ్బజితో రుక్ఖమూలికో అబ్భోకాసికో వా అనగారియుపేతో నామ హోతి, సేనాసనే పన వసన్తో కథన్తి ఆహ ‘‘సత్తభూమికే’’తిఆది. చతుపచ్చయసన్తోసోతి భావనాభియోగసిద్ధో చతూసు పచ్చయేసు సన్తోసో. తేన చిత్తవూపసమేన తుట్ఠి లద్ధాతి దస్సేతి. చిత్తవూపసమభావనాయాతి చిత్తకిలేసానం వూపసమకరభావనాయ, మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం నిబ్బిసేవనభావకరణేన సవిసేసం చిత్తస్స వూపసమకరభావనాయ రతో మనోతి యోజనా.

ఏత్థ చ ఇన్ద్రియూపసమేన చిత్తసమాధానం పరిపుణ్ణం హోతి ఇన్ద్రియభావనాయ చిత్తసమాధానస్స అకారకానం దూరీకరణతో. అధిచిత్తసమాధానేన చతుపచ్చయసన్తోసో సవిసేసం పరిసుద్ధో పరిపుణ్ణో చ హోతి పచ్చయానం అలాభలాభేసు పరిచ్చాగసభావతో. వుత్తనయేన పన సన్తుట్ఠస్స యథాసమాదిన్నం సీలం విసుజ్ఝతి పారిపూరిఞ్చ ఉపగచ్ఛతి, తథాభూతో చతుసచ్చకమ్మట్ఠానే యుత్తో మగ్గపటిపాటియా సబ్బసో కిలేసే సముచ్ఛిన్దన్తో నిబ్బానదిట్ఠో హోతీతి ఇమమత్థం దస్సేతి ‘‘యే రత్తిన్దివ’’న్తిఆదినా. కిం న గచ్ఛిస్సన్తి? గమిస్సన్తేవాతి అరియమగ్గభావనం పహాయ సమ్మాపటిపత్తియా దుక్కరభావం సన్ధాయ సాసఙ్కం వదతి. తేనాహ ‘‘అయం పన దుగ్గమో భగవా విసమో మగ్గో’’తి.

తత్థ కేచి ‘‘అయం పనాతి దేవపుత్తో. సో హి భగవతో ‘అరియా గచ్ఛన్తీ’తి వచనం సుత్వా ‘దుగ్గమో భగవా’తిఆదిమాహా’’తి వదన్తి, తం న యుజ్జతి. యస్మా ‘‘సచ్చమేత’’న్తి ఏవమాదిపి తస్సేవ వేవచనం కత్వా దస్సితం, తస్మా ‘‘యేన మగ్గేన అరియా గచ్ఛన్తీ’’తి తుమ్హేహి వుత్తం, అయం పన ‘‘దుగ్గమో భగవా విసమో మగ్గో’’తి ఆహ దేవపుత్తో. అరియమగ్గో కామం కదాచి అతిదుక్ఖా పటిపదాతిపి వుచ్చతి, తఞ్చ ఖో పుబ్బభాగపటిపదావసేన, అయం పన అతీవ సుగమో సబ్బకిలేసదుగ్గవివజ్జనతో కాయదుచ్చరితాదివిసమస్స రాగాదివిసమస్స చ దూరీకరణతో న విసమో. తేనాహ ‘‘పుబ్బభాగపటిపదాయా’’తిఆది. అస్సాతి అరియమగ్గస్స. అరియమగ్గస్స హి అధిసీలసిక్ఖాదీనం పరిబున్ధితబ్బభాగేన బహూ పరిస్సయా హోన్తీతి. ఏవం వుత్తోతి ‘‘దుగ్గమో విసమో’’తి చ ఏవం వుత్తో.

అవంసిరాతి అనుట్ఠహనేన అధోభూతఉత్తమఙ్గా. కుసలఙ్గేసు హి సమ్మాదిట్ఠి ఉత్తమఙ్గా సబ్బసేట్ఠత్తా, తఞ్చ అనరియా పతన్తి న ఉట్ఠహన్తి మిచ్ఛాపటిపజ్జనతో. తేనాహ ‘‘ఞాణసిరేనా’’తిఆది. అనరియమగ్గేతి మిచ్ఛామగ్గే. తేనాహ ‘‘విసమే మగ్గే’’తి. తం మగ్గనతో అనరియా అరియానం మగ్గతో అపాపుణనేన పరిచ్చత్తా హుత్వా అపాయే సకలవట్టదుక్ఖే చ పతన్తి. స్వేవాతి స్వాయం అనరియేహి కదాచిపి గన్తుం అసక్కుణేయ్యో మగ్గో అరియానం విసుద్ధసత్తానం సబ్బసో సమధిగమేన సమో హోతి. కాయవిసమాదీహి సమన్నాగతత్తా విసమే సత్తకాయే తేసం సబ్బసోవ పహానేన సబ్బత్థ సమాయేవ.

కామదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. పఞ్చాలచణ్డసుత్తవణ్ణనా

౮౮. సమ్బాధేతి సమ్పీళితతణ్హాకిలేసాదినా సఉప్పీళతాయ పరమసమ్బాధే. అతివియ సఙ్కారట్ఠానభూతో హి నీవరణసమ్బాధో అధిప్పేతో. సో హి దుగ్గహనో తస్మిం అసతి కామగుణసమ్బాధో అనవసరో ఏవ సేయ్యథాపి మహాకస్సపాదీనం. ఓకాసన్తి ఝానస్సేతం నామం నీవరణసమ్బాధాభావతో. అసమ్బాధభావేన హి ఝానం ఇధ ‘‘ఓకాసో’’తి వుత్తం, తఞ్చ ఖో అచ్చన్తాసమ్బాధట్ఠానతాయ విపస్సనాపాదకతాయ. తథా హి పాళియం ‘‘అవిన్దీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అవిన్దీతి విన్ది పటిలభి. భూరిమేధసోతి మహాపఞ్ఞో, సపఞ్ఞోతి అత్థో. అబుజ్ఝీతి బుజ్ఝి పటివిజ్ఝి. పటిలీనో హుత్వా సేట్ఠో, పటిలీనానం వా సేట్ఠోతి పటిలీనసేట్ఠో. మానుస్సయవసేన ఉన్నతభావతో పటిలీనో నామ పహీనమానో. పటిలభింసూతి కామగుణసమ్బాధేపి ‘‘ఇమే కామగుణా మాదిసానం కిం కరిస్సన్తీ’’తి? తే అభిభుయ్య నిబ్బానప్పత్తియా సమ్మాసతిం పటిలభింసు. తేన సమ్పయుత్తేన లోకుత్తరసమాధినాపి సుట్ఠు సమాహితా.

అయం కిర దేవపుత్తో ఇతో పురిమవారే అత్తభావే పఠమజ్ఝానలాభీ హుత్వా తతో చవిత్వా బ్రహ్మకాయికాసు నిబ్బత్తిత్వా తత్థ ఝానసుఖం అనుభవిత్వా తతో చుతో ఇదాని కామభవే నిబ్బత్తో, తస్మా తం ఝానం సమ్భావేన్తో ‘‘తాదిసస్స నామ ఝానసుఖస్స లాభీ భగవా’’తి తేన గుణేన భగవన్తం అభిత్థవన్తో ‘‘సమ్బాధే వతా’’తి గాథం అభాసి. అథస్స భగవా యథా నామ అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధసినేరుపబ్బతరాజం ఉపాదాయ సాసపో న కిఞ్చి హోతి, ఏవం అనన్తాపరిమేయ్యబుద్ధగుణే ఉపాదాయ రూపావచరపఠమజ్ఝానం న కిఞ్చి హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘యే సతి’’న్తిఆదినా అనుత్తరగుణాధిగమం పవేదేసి. తత్థ సతిన్తి విపస్సనాసతియా సద్ధిం అరియమగ్గసతిం. సుసమాహితాతి లోకియసమాధినా చేవ లోకుత్తరసమాధినా చ సుట్ఠు సమాహితా. తే హి అచ్చన్తం సుసమాహితా, న ఝానమత్తలాభినో అకుప్పధమ్మత్తా. కేచి ‘‘కమ్మన్తే సుసమాహితా’’తి పాఠం వత్వా ‘‘మగ్గసమాహితా’’తి అత్థం వదన్తి.

పఞ్చాలచణ్డసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. తాయనసుత్తవణ్ణనా

౮౯. అతీతజాతియం సయంకారవసేన తాయ దిట్ఠియా ఉప్పాదితత్తా పుబ్బే తిత్థకరో. తేనాహ ‘‘దిట్ఠి ఉప్పాదేత్వా’’తి. అపరే ఆహు ‘‘అయం మే సత్థాతి గహణవసేన తిత్థకరో అస్స అత్థీతి పుబ్బే తిత్థకరో, అతీతత్తభావే తిత్థకరసావకో’’తి. తే ‘‘దిట్ఠిం ఉప్పాదేత్వాతి తస్స సత్థునో దిట్ఠిం ఆదాయ గహేత్వాతి అత్థో’’తి వదన్తి. తిత్థం నామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో తబ్బినిముత్తస్స మిచ్ఛావాదస్స అభావతో. తిత్థే నియుత్తాతి తిత్థికా, తే ఏవ తిత్థియాతి వుత్తా క-కారస్స య-కారం కత్వా. తస్సాతి యథావుత్తస్స కల్యాణకమ్మస్స. నిస్సన్దేనాతి ఫలభావేన. వీరియప్పటిసంయుత్తాతి వీరియదీపనాతి అత్థో.

అనియమితఆణత్తీతి అనియమవిధానం అనియమవసేన విధివచనం. తణ్హాసోతన్తి తణ్హాప్పబన్ధనం. నీహరాతి సమేహి పజహ. ఏకత్తన్తి ఏకగ్గం. తేనాహ ‘‘ఝాన’’న్తి. ఉపపజ్జతీతి న ఉప్పజ్జతి న పాపుణాతీతి ఆహ ‘‘న పటిలభతీ’’తి. న ఓసక్కేయ్యాతి న సఙ్కోచం ఆపజ్జేయ్య. ఘరావాసతో పరిబ్బజనం పరితో అపగమోతి పరిబ్బజో. పబ్బజితవతసమాదానస్స అదళ్హతాయ చ తత్థ చ అసక్కచ్చకిరియాయ సిథిలగహితా. అతిరేకన్తి పబ్బజ్జాయ పురిమకాలతోపి అధికం. ఉపరీతి ఉపరూపరి. దుక్కటం అకతమేవ సేయ్యోతి దుచ్చరితం నామ సబ్బేన సబ్బం అకతమేవ హితావహం.

యం కిఞ్చీతి యం కిఞ్చి కమ్మం. సిథిలం కతన్తి అసక్కచ్చకారితాయ సిథిలం కత్వా పవత్తితం. ఏవరూపమేవాతి ఏవరూపం పరామట్ఠసామఞ్ఞసదిసమేవ పచ్ఛానుతాపచరియాదిపటిభాగతో. సంకిలిట్ఠమేవ తణ్హాసంకిలేసఉపక్కిలిట్ఠత్తా. ఆసఙ్కితపరిసఙ్కితన్తిఆదితో సమన్తతోపి పరేహి సఙ్కితం. బ్రహ్మచరియస్స ఆది ఆదిబ్రహ్మచరియం, తత్థ నియుత్తాతి ఆదిబ్రహ్మచరియికా, మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పుబ్బభాగపటిపదాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతా’’తి. పుబ్బపధానభూతాతి పఠమారమ్భభూతా.

తాయనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. చన్దిమసుత్తవణ్ణనా

౯౦. విమానే గహితే తంనివాసీపి గహితో హోతీతి వుత్తం ‘‘చన్దవిమానవాసీ దేవపుత్తో’’తి. సబ్బధీతి సబ్బస్మా దుగ్గట్ఠానా విప్పముత్తోసి భగవా త్వం, తస్మా మయ్హమ్పి ఇతో సమ్బాధట్ఠానతో విప్పమోక్ఖం కరోహీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘తస్స మే సరణం భవా’’తి. లోకానుకమ్పకాతి సబ్బస్స లోకస్స అనుగ్గహా, తస్మా తుయ్హమ్పి ఏతస్సపి చన్దస్స. తాదిసా ఏవాతి సమానా ఏవ. పముఞ్చసీతి పముఞ్చిత్థ. తేనాహ ‘‘అతీతత్థే వత్తమానవచన’’న్తి.

చన్దిమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. సూరియసుత్తవణ్ణనా

౯౧. అన్ధభావకరణేతి లోకస్స అన్ధకరణేతిపి అపరే. తేనాహ ‘‘తమసీ’’తి. విరోచతీతి విజ్జోతతి. కామం దేవపుత్తవసేన పఠమం దేవతా ఉద్ధటా, రాహునో పన పయోగో తస్స విమానేతి ఆహ ‘‘మణ్డలీతి మణ్డలసణ్ఠానో’’తి. వదతి తదా ముఖేన గహితత్తా. ముఖేన గహణఞ్చేత్థ ‘‘గిలీ’’తి అధిప్పేతం, న చ అజ్ఝోహరణన్తి ఆహ ‘‘గిలీతి వదతీ’’తి. ఇదాని తస్స ముఖేన గహణసమత్థతం దస్సేతుం ‘‘రాహుస్స హీ’’తిఆది వుత్తం. సోతిఆది తస్స చన్దిమసూరియానం గహణకారణదస్సనం. అధివత్థా దేవతాతి చన్దిమసూరియానం పరిచారకదేవతా. వేగన్తి జవం. సో హి కేనచి అభిముఖం అతిదున్నివారో కమ్మనియామసిద్ధో. మత్థకన్తి కణ్ఠస్స ఉపరిమదేసం. కేచి ‘‘సీసమత్థకమేవా’’తి వదన్తి. నిక్ఖమేయ్య వేగస్స తిక్ఖసీఘథామభావతో. ఆకడ్ఢిత్వాతి అత్తనో గమనదిసాభిముఖం ఆకడ్ఢిత్వా. నన్తి రాహుం. ఉద్ధం ఉల్లఙ్ఘేతుకామమ్పి ఓనమేయ్య. పదద్వయేనపి సో మహాసరీరో మహాబలో, చన్దిమసూరియానం పన గమనవేగో తేన సబ్బథాపి దున్నివారియోవాతి దస్సేతి. విమానేనాతి చన్దగ్గహే చన్దవిమానేన, సూరియగ్గహే సూరియవిమానేన ఉభిన్నమ్పి విమానేన సహేవ. అమావాసియఞ్హి ద్వే విమానాని యోజనమత్తన్తరితాని హుత్వా సహేవ పవత్తన్తి. యది ద్వేపి దేవపుత్తా సోతాపత్తిఫలం పత్తా, అథ కస్మా సూరియసుత్తే ఏవ ‘‘పజం మమ’’న్తి వుత్తం, న చన్దసుత్తేతి? ‘‘సో చ కిర న చిరస్సేవ తతో చవిత్వా అఞ్ఞత్థ నిబ్బత్తో, అఞ్ఞా ఏవ చ దేవతా తత్థ వసి, యస్మిం చన్దగ్గహే భగవా తం గాథం అభాసి, న తథా సూరియో, అపరభాగే పన తత్థపి కాలేన కాలం రాహుగ్గహో హోతీ’’తి వదన్తి.

సూరియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అనాథపిణ్డికవగ్గో

౧. చన్దిమససుత్తవణ్ణనా

౯౨. పబ్బతతటా సన్దమానో తథారూపో నదీనివత్తనపదేసోపి సమ్బాధట్ఠానతాయ కచ్ఛో వియాతి ఆహ ‘‘పబ్బతకచ్ఛేపీ’’తి. పటిపక్ఖదూరీభావేన సేట్ఠట్ఠేన చ ఏకో ఉదేతీతి ఏకోది, ఏకగ్గతా. తస్మిం యోగతో ఏకగ్గచిత్తా ఇధ ఏకోదీ. పటిపక్ఖతో అత్తానం నిపయన్తి విసోధేన్తీతి నిపకా, పఞ్ఞవన్తో. తేనాహ ‘‘ఏకగ్గచిత్తా చేవా’’తిఆది. కాయాదిభేదం ఆరమ్మణం సాతిసయాయ సతియా సరన్తీతి సతా. తేనాహ ‘‘సతిమన్తో’’తి. సోత్థిం గమిస్సన్తీతి యథావుత్తపదేసే మగా సోత్థిమనుపద్దవేన వత్తిస్సన్తి, ఏవం ఝానలాభినో సోత్థిం కిలేసేహి అనుపద్దుతా వత్తిస్సన్తి. అయం కిర దేవపుత్తో బ్రహ్మలోకే నిబ్బానసఞ్ఞీ, తస్మా ఏవమాహ. భగవా ‘‘అయం దేవపుత్తో అనిబ్బానగామీ సమానో నిబ్బానగామిసఞ్ఞీ, హన్దస్స నిబ్బానగామినో దస్సేమీ’’తి దుతియం గాథమాహ. చతున్నం ఓఘానం, సంసారమహోఘస్సేవ వా పరతీరభావతో పరతీరన్తి నిబ్బానం. అమ్బుని జాతో అమ్బుజో, మచ్ఛో. సుత్తజాలం ఛిన్దిత్వా మచ్ఛా వియ కిలేసజాలం భిన్దిత్వా గమిస్సన్తీతి.

చన్దిమససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. వేణ్డుసుత్తవణ్ణనా

౯౩. పయిరుపాసియాతి పయిరుపాసహేతు. సిక్ఖన్తీతి తిస్సోపి సిక్ఖా సిక్ఖన్తి. సిట్ఠిపదేతి కిలేసానం సాసనతో వట్టదుక్ఖపరిత్తాసనతో చ సిట్ఠిసఞ్ఞితే యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జితబ్బతో పదే, సద్ధమ్మేతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అనుసిట్ఠిపదే’’తి. తత్థ అనుసిట్ఠీతి సద్ధమ్మో. కాలేతి యుత్తపత్తకాలే. అప్పమాదోనామ సమథవిపస్సనాభావనా.

వేణ్డుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దీఘలట్ఠిసుత్తవణ్ణనా

౯౪. తథేవ పఞ్ఞాయీతి దీఘలట్ఠిత్వేవ పఞ్ఞాయి, తథాసమఞ్ఞా ఏవ అహోసి.

దీఘలట్ఠిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. నన్దనసుత్తవణ్ణనా

౯౫. నత్థి ఏతస్స ఆవట్టం ఆవరణన్తి అనావటం. రుక్ఖో వా పబ్బతో వాతి సత్తానం పకతిచక్ఖుస్స ఆవరణభూతో రుక్ఖో వియ పబ్బతో వియ చ అభిభవితుం సమత్థో ఞేయ్యావరణో నత్థి. కథంవిధన్తి కథంసణ్ఠితం, కథంపకారం వా. దుక్ఖన్తి వట్టదుక్ఖం.

నన్దనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. చన్దనసుత్తవణ్ణనా

౯౬. హేట్ఠాతి కామభవే. తత్థ హి పరిబ్భమన్తస్స పతిట్ఠా దుల్లభా యేభుయ్యేన తత్థ సత్తా నిముగ్గా ఏవ హోన్తి, తస్మా హేట్ఠా అప్పతిట్ఠో సంసారో. ఉపరీతి మహగ్గతభవే. తత్థ హి నిబ్బత్తస్స నిబ్బానం ఆరుహితుం ఆలమ్బనా దుల్లభా, ఝానాభిరతియా తత్థేవ నికన్తి తేసం బలవతీ హోతి, తస్మా ఉపరి అనాలమ్బనో సంసారో. పేసితత్తోతి నిబ్బానం పతి పేసితచిత్తో. తయో కమ్మాభిసఙ్ఖారాతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదయో తయో అభిసఙ్ఖారా. తేన ‘‘నన్దీపుబ్బకో కమ్మభవో’’తి వత్వా ‘‘నన్దిం జనేత్వా’’తి వుత్తో. కామసఞ్ఞాసీసేన కామచ్ఛన్దస్స గహణం, కామచ్ఛన్దపముఖాని చ ఓరమ్భాగియసంయోజనాని గహితానీతి ఆహ ‘‘కామసఞ్ఞాగహణేన పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనానీ’’తి. రూపభవో రూపం భవపదలోపేన. రూపభవగ్గహణేన చేత్థ సేసభవస్సపి గహణం. తస్స సంయోజనగ్గహణేన పఞ్చ ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనాని గహితాని. మహోఘేతి సంసారమహోఘే. తేసన్తి కామభవాదీనం గహణేన భవభావేన తదేకలక్ఖణతాయ. అరూపభవో గహితో లక్ఖణహారనయేన. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

చన్దనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. వాసుదత్తసుత్తవణ్ణనా

౯౭. ఛట్ఠం హేట్ఠా దేవతాసంయుత్తవణ్ణనాయం వుత్తత్థమేవ.

వాసుదత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సుబ్రహ్మసుత్తవణ్ణనా

౯౮. సుబ్రహ్మాతి తస్స దేవపుత్తస్స నామం. తస్స సత్థు సన్తికూపసఙ్కమనస్స కారణం దస్సేన్తో ‘‘సో కిరా’’తిఆదిమాహ. తదేవ సోకం తస్స దేవపుత్తస్స అట్ఠుప్పత్తి. అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతోతి సహస్సమత్తేన అచ్ఛరాసఙ్ఘేన పరివుతో. నన్దనకీళికన్తి నన్దనవనకీళికం. హత్థం ఆగచ్ఛతీతి హత్థగయ్హుపగో హోతి. గన్థేన్తీతి ఏత్థ మాలావేఠనమ్పి ఖిడ్డాపసుతతాయాతి దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞథా పుప్ఫానియేవ తాయ తాయ చిత్తస్స వసేన మాలాభావేన హత్థం ఉపగచ్ఛన్తీతి. ఉపచ్ఛేదకకమ్మవసేనాతి తస్మిం దేవలోకే ఆయుసేసే సతి ఏవ తస్స పన ఉపఘాతకస్స లద్ధోకాసస్స పాపకమ్మస్స వసేన. ‘‘పహారో’’తి దివసస్స తతియో భాగో వుచ్చతి, తస్మా ఏకప్పహారేనేవాతి ఏకవేలాయమేవాతి అత్థో.

పియవత్థుకసోకేనాతి పియవత్థునిమిత్తకేన సోకేన. రుప్పమానోతి పీళియమానో. సత్తమే దివసేతి మనుస్సగణనాయ సత్తమే దివసే. తత్థేవాతి తస్మింయేవ నిరయే నిబ్బత్తితబ్బం ఇమినా తాహి చ సహేవ పుబ్బే తస్స పాపకమ్మస్స కతత్తా. రుప్పీతి చిత్తసన్తాసం ఆపజ్జి. నిద్ధమితున్తి నీహరితుం అపనేతుం. సత్థు సన్తికం గన్త్వాతి తాహి పఞ్చసతాహి అచ్ఛరాహి సద్ధిం భగవతో సన్తికం గన్త్వా.

ఇదన్తి అత్తనో చిత్తం దస్సేతి ఆసన్నపచ్చక్ఖభావతో. నిచ్చన్తి సదా. స్వాయం నిచ్చత్థో అధిప్పాయవసేన గహేతబ్బోతి తత్థ పహాతబ్బం గహేతబ్బఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘దేవలోకే’’తిఆదిమాహ. న గహేతబ్బో హేతుపవత్తితో పుబ్బే తస్స ఉత్రాసస్స అభావతో. తేసూతి దుక్ఖేసు. తాని హి హేతుపచ్చయేహి కత్తబ్బతో గాథాయం ‘‘కిచ్ఛేసూ’’తి వుత్తాని. కిచ్ఛేసూతి వా కిచ్ఛనిమిత్తం. యాసఞ్హి పయోగవిపత్తీనం వసేనస్స తాని దుక్ఖాని ఉప్పజ్జేయ్యుం, తంనిమిత్తన్తి అత్థో. తా హి అస్స పయోగవిపత్తియో గతివిపత్తియో సత్థు సన్తికం ఉపగమనేన హాయేయ్యుం. నిబ్బత్తానం దిట్ఠానీతి నిబ్బత్తానం వసేన దిట్ఠాని దుక్ఖాని. తేసు చ దుక్ఖేసు. సబ్బత్థ నిమిత్తత్థే భుమ్మం. డయ్హమానో వియ చిత్తసన్తాపేన.

చత్తారిపి సచ్చాని బుజ్ఝతి పటివిజ్ఝతీతి బోధి, సతిఆదిధమ్మసామగ్గీ, తస్మా బోజ్ఝా బోధితో. సా పన బోధి భావనాకారేనేవ పవత్తతి, అఞ్ఞత్రసద్దయోగేన చ ‘‘బోజ్ఝా’’తి నిస్సక్కవచనన్తి తదత్థం దస్సేన్తో ముఞ్చిత్వాపదం అపేక్ఖిత్వా ‘‘బోజ్ఝఙ్గభావన’’న్తి ఆహ. తపోగుణన్తి ధుతధమ్మమాహ. సో హి తణ్హాలోలుప్పస్స తపనతో తపో, సయం గుణసభావత్తా గుణసన్నిస్సయతో చ గుణన్తి. తేనాహ ‘‘ధుతఙ్గసఙ్ఖాతం తపోగుణ’’న్తి. సబ్బే సఙ్ఖారగతా నిస్సజ్జీయన్తి ఏత్థాతి సబ్బనిస్సగ్గో, అసఙ్ఖతధాతూతి ఆహ ‘‘సబ్బనిస్సగ్గాతి నిబ్బానతో’’తి.

ఇన్ద్రియసంవరోవ పఠమం వేదితబ్బో పటిపత్తిక్కమవసేన తస్సేవ పఠమత్తా. తం పన పటిపత్తిక్కమం దస్సేతుం ‘‘ఇన్ద్రియసంవరే హీ’’తిఆదిమాహ. నిప్పరియాయతో మగ్గపరియాపన్నా ఏవ బోజ్ఝఙ్గాతి ఆహ ‘‘సహవిపస్సనాయ బోజ్ఝఙ్గే’’తి. తస్సాతి తథాభావేన తస్స యోగినో. యస్మా దేవపుత్తస్స సత్థా తం గాథం వత్వా ఉపరి చ సచ్చాని పకాసేసి, తస్మా వుత్తం ‘‘భగవా చతుసచ్చవసేన దేసనం వినివత్తేసీ’’తి. దేవపుత్తో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహీతి కామం తస్సేవ విసేసాధిగమో ఇధాగతో, పఞ్చసతమత్తాహి పన అచ్ఛరాహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహీతి వేదితబ్బం. తేనాహ మహాసతిపట్ఠానసుత్తవణ్ణనాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౩; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦౬) ‘‘సో దేసనాపరియోసానే పఞ్చహి అచ్ఛరాసతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ తం సమ్పత్తిం థావరం కత్వా దేవలోకమేవ అగమాసీ’’తి.

సుబ్రహ్మసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. కకుధసుత్తవణ్ణనా

౯౯. ‘‘నన్దామీ’’తి వుత్తే నన్దీ నామ పబ్బజితస్స మలన్తి చోదేతుకామో దేవపుత్తో ‘‘నన్దసీ’’తి పుచ్ఛి. అథస్స భగవా తం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘కిం లద్ధా’’తి? ఆహ. తేన ‘‘తయా మమ అధిప్పేతనన్దియా ఇధ పచ్చయో ఏవ నత్థి, కుతో సా నన్దీ’’తి దస్సేతి. తేనాహ ‘‘తుట్ఠి నామా’’తిఆది. అథ దేవపుత్తో నన్దియా అసతి సోకేన భవితబ్బం, సోకో చ పబ్బజితస్స మలన్తి చోదేన్తో ఆహ ‘‘తేన హి, సమణ, సోచసీ’’తి. భగవా తమ్పి పటిక్ఖిపన్తో ‘‘కిం జీయిత్థా’’తిఆదిమాహ. కిం మం జినాతీతి అత్థో?

యది తే నన్దిసోకా న సన్తి హాసవత్థునో లాభస్స జానియా చ అభావతో, ఏకవిహారినో పన అరతియా భవితబ్బన్తి ఆహ – ‘‘కచ్చి తం ఏకమాసీనం, అరతీ నాభికీరతీ’’తి. తస్మిమ్పి భగవతా పటిక్ఖిత్తే అథ నేసమ్పి నన్దిసోకారతీనం అభావే కారణం పుచ్ఛన్తో ‘‘కథం త్వ’’న్తి గాథమాహ? అథస్స భగవా తం కారణం పవేదేన్తో ‘‘అఘజాతస్సా’’తి గాథమాహ. తత్థ అఘజాతస్సాతి అఘే జాతస్స. తేనాహ ‘‘వట్టదుక్ఖే ఠితస్సా’’తి. జాతతణ్హస్స అప్పహీనతణ్హస్స వట్టదుక్ఖం ఆగతమేవ కారణస్స అప్పహీనత్తా. తస్సేవ హి కారణస్స అప్పహీనతం దస్సేన్తో ‘‘దుక్ఖీ సుఖం పత్థయతీతి హి వుత్త’’న్తి ఆహ. దుక్ఖప్పవత్తియా సాపి తణ్హాప్పవత్తి తేన దస్సితా. ఇతీతిఆదినా వుత్తమేవత్థం నిగమనవసేన దస్సేతి.

కకుధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. ఉత్తరసుత్తవణ్ణనా

౧౦౦. నవమన్తి ఉత్తరసుత్తం హేట్ఠా దేవతాసంయుత్తవణ్ణనాయం వుత్తత్థమేవ.

ఉత్తరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. అనాథపిణ్డికసుత్తవణ్ణనా

౧౦౧. దసమే కామం దేవతాసంయుత్తేపి ‘‘ఇదం హి తం జేతవన’’న్తిఆదినా ఇమా ఏవ గాథా ఆగతా. తత్థ ‘‘అఞ్ఞతరా దేవతా’’తి నిదానం ఆరోపితం. హేట్ఠా ఆగతనయత్తా ఏవ హి పోత్థకేసు న లిఖితం, ఇధ పన దేవపుత్తసంయుత్తే ‘‘అనాథపిణ్డికో దేవపుత్తో’’తి నిదానే నిగమే చ ఆగతం, తత్థ దేవపుత్తేన సత్థు వుత్తప్పకారగుణపవేదనవసేన వుత్తం. సత్థా పన భిక్ఖూనం తమత్థం పవేదేన్తో ‘‘అఞ్ఞతరో దేవపుత్తో’’తి ఆహ. తథా పవేదనే పన కారణం దస్సేన్తో ‘‘ఆనన్దత్థేరస్సా’’తిఆదిమాహ. అనుమానబుద్ధియాతి అనుమానఞాణస్స. ఆనుభావప్పకాసనత్థన్తి బలదీపనత్థం.

అనాథపిణ్డికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. నానాతిత్థియవగ్గో

౧. సివసుత్తవణ్ణనా

౧౦౨. తతియవగ్గస్స పఠమన్తి తతియవగ్గే పఠమసుత్తం. వుత్తత్థమేవ హేట్ఠా సతుల్లపకాయికవగ్గే పఠమసుత్తే.

సివసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఖేమసుత్తవణ్ణనా

౧౦౩. పఠమంయేవాతి జరామరణాదిభావతో పగేవ. బలవచిన్తనం చిన్తేతీతి యథా సాకటికో అజానిత్వా విసమే మగ్గే సకటం పాజేన్తో అక్ఖే ఛిన్నే పతికాతుం అవిసహన్తో దుక్ఖీ దుమ్మనో బలవచిన్తనం చిన్తేతి, మహన్తం చిత్తసన్తాపం పాపుణాతి, ఏవం అధమ్మవాదీ మచ్చుముఖం పత్తో బలవచిత్తసన్తాపం పాపుణాతి, తస్మా ధమ్మచరియాయ నప్పమజ్జితబ్బన్తి.

ఖేమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సేరీసుత్తవణ్ణనా

౧౦౪. యం దానం దేమీతి యం దేయ్యధమ్మం పరస్స దేమి. తస్స పతి హుత్వాతి తబ్బిసయం లోభం సుట్ఠు అభిభవన్తో తస్స అధిపతి హుత్వా దేమి తేన అనాకడ్ఢనీయత్తా. ‘‘న దాసో న సహాయో’’తి వత్వా తదుభయం అన్వయతో బ్యతిరేకతో దస్సేతుం ‘‘యో హీ’’తిఆది వుత్తం. దాసో హుత్వా దేతి తణ్హాయ దాసబ్యస్స ఉపగతత్తా. సహాయో హుత్వా దేతి తస్స పియభావావిస్సజ్జనతో. సామీ హుత్వా దేతి తణ్హాదాసబ్యతో అత్తానం మోచేత్వా అభిభుయ్య పవత్తనతో. సామిపరిభోగసదిసా హేతస్సాయం పవత్తతీతి.

అథ వా యో దానసీలతాయ దాయకో పుగ్గలో, సో దానే పవత్తిభేదేన దానదాసో దానసహాయో దానపతీతి తిప్పకారో హోతీతి దస్సేతి. తదస్స తిప్పకారతం విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘యో హీ’’తిఆది వుత్తం. దాతబ్బట్ఠేన దానం, అన్నపానాది. తత్థ యం అత్తనా పరిభుఞ్జతి తణ్హాధిపన్నతాయ, తస్స వసే వత్తనతో దాసో వియ హోతి. యం పరేసం దీయతి, తత్థపి అన్నపానసామఞ్ఞేన ఇదం వుత్తం ‘‘దానసఙ్ఖాతస్స దేయ్యధమ్మస్స దాసో హుత్వా దేతీ’’తి. సహాయో హుత్వా దేతి అత్తనా పరిభుఞ్జితబ్బస్స పరేసం దాతబ్బస్స చ సమసమట్ఠపనేన. పతి హుత్వా దేతి సయం దేయ్యధమ్మస్స వసే అవత్తిత్వా తస్స అత్తనో వసే వత్తాపనతో.

అపరో నయో – యో అత్తనా పణీతం పరిభుఞ్జిత్వా పరేసం నిహీనం దేతి, సో దానదాసో నామ తన్నిమిత్తనిహీనభావాపత్తితో. యో యాదిసం అత్తనా పరిభుఞ్జతి, తాదిసమేవ పరేసం దేతి, సో దానసహాయో నామ తన్నిమిత్తనిహీనాధికభావవిస్సజ్జనేన సదిసభావాపత్తితో. యో అత్తనా నిహీనం పరిభుఞ్జిత్వా పరేసం పణీతం దేతి, సో దానపతి నామ తన్నిమిత్తసేట్ఠభావప్పత్తితో. కమ్మసరిక్ఖకో హి విపాకో, తస్మా దేవపుత్తో ‘‘దానపతీ’’తి వదన్తో ‘‘అహం తాదిసో అహోసి’’న్తి దస్సేతి.

‘‘చతూసు ద్వారేసు దానం దీయిత్థా’’తి పాళియం సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారేత్వా దస్సేతుం ‘‘తస్స కిరా’’తిఆది వుత్తం. దానన్తి యిట్ఠం, తఞ్చ ఖో సబ్బసాధారణవసేన కతన్తి ఆహ ‘‘సమణ …పే… యాచకాన’’న్తి. పబ్బజ్జూపగతాతి యం కిఞ్చి పబ్బజ్జం ఉపగతా. భోవాదినోతి జాతిమత్తబ్రాహ్మణే వదతి. నాలత్థ బుద్ధసుఞ్ఞత్తా తదా లోకస్స. దుగ్గతాతి దుక్ఖజీవికకప్పకా కసిరవుత్తికా. తేనాహ ‘‘దలిద్దమనుస్సా’’తి. కసివాణిజ్జాదిజీవికం అనుట్ఠాతుం అసమత్థా ఇధ ‘‘కపణా’’తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘కాణకుణిఆదయో’’తి. పథావినోతి అద్ధికా. వనిబ్బకాతి దాయకానం గుణకిత్తనకమ్మఫలకిత్తనవసేన యాచకా సేయ్యథాపి నగ్గాదయో. తేనాహ ‘‘ఇట్ఠం దిన్న’’న్తిఆది. పసతమత్తన్తి వీహితణ్డులాదివసేన వుత్తం. సరావమత్తన్తి యాగుభత్తాదివసేన. యథా గామలాభో గామే ఉప్పజ్జనకో ఆయలాభో, ఏవం తత్థ ద్వారలాభోతి ఆహ ‘‘తత్థ ఉప్పజ్జనకసతసహస్సే’’తి. మహన్తతరం దానం అదంసు అఞ్ఞస్సపి ధనస్స వినియోగం గతత్తా. తం సన్ధాయాతి తం మహన్తతరం దానం కతం సన్ధాయ. రఞ్ఞో హి తత్థ దానం ఇత్థాగారస్స దానేన మహతా అభిభూతం వియ పటినివత్తం హోతీతి ఆహ ‘‘పటినివత్తీ’’తి. కోచీతి భుమ్మత్థే పచ్చత్తవచనం. తేనాహ ‘‘కత్థచీ’’తి. అనేకవస్ససహస్సాయుకకాలే తస్స ఉప్పన్నత్తా అసీతివస్ససహస్సాని సో రాజా దానమదాసీతి.

సేరీసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ఘటీకారసుత్తవణ్ణనా

౧౦౫. చతుత్థం హేట్ఠా దేవతాసంయుత్తవణ్ణనాయం వుత్తత్థమేవ.

ఘటీకారసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. జన్తుసుత్తవణ్ణనా

౧౦౬. యే వినయే అపకతఞ్ఞునో సంకిలేసికేసు వోదానియేసు ధమ్మేసు న కుసలా యం కిఞ్చి న కారినో విప్పటిసారబహులా. తేసం అనుప్పన్నఞ్చ ఉద్ధచ్చం ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నఞ్చ భియ్యోభావం వేపుల్లం ఆపజ్జతీతి ఆహ ‘‘అకప్పియే కప్పియసఞ్ఞితాయ…పే… ఉద్ధచ్చపకతికా’’తి. సారాభావేన తుచ్ఛత్తా చ నళో వియాతి నళో, మానోతి ఆహ ‘‘ఉన్నళాతి ఉగ్గతనళా’’తి. తేనాహ ‘‘ఉట్ఠితతుచ్ఛమానా’’తి. మానో హి సేయ్యస్స సేయ్యోతి సదిసోతి చ పవత్తియా విసేసతో తుచ్ఛో. చాపల్లేనాతి చపలభావేన, తణ్హాలోలుప్పేనాతి అత్థో. ముఖఖరాతి ముఖేన ఫరుసా, ఫరుసవాదినోతి అత్థో. వికిణ్ణవాచాతి విసటవచనా, సమ్ఫప్పలాపతాయ అపరియన్తవచనా. తేనాహ ‘‘అసంయతవచనా’’తిఆది. చణ్డసోతే బద్ధనావాసదిసాతి ఏతేన అనవట్ఠితకిరియతం దస్సేతి. యేన సమన్నాగతా సత్తా ఏకస్మిం ఠానే ఠాతుం వా నిసీదితుం వా న సక్కోన్తి, ఇతో చితో చ విచరన్తి. అనవట్ఠితచిత్తాతి ఏకస్మిం ఆరమ్మణే న అవట్ఠితచిత్తా. వివటఇన్ద్రియాతి అసంవుతచక్ఖాదిఇన్ద్రియా.

గుణకథాయ సద్ధిం కథియమానో నిగ్గుణస్స అగుణో పాకటో హోతి జాతిమణిసమీపే ఠితస్స వియ కాచమణినో దోసో. సుఖజీవినోతి సుఖే ఠితా. యథా దాయకానం సుభరం హోతి, ఏవం సుఖేన అకిచ్ఛేన పవత్తజీవికా. తేనాహ ‘‘పుబ్బే భిక్ఖూ’’తిఆది.

అత్తనో రుచివసేన గామకిచ్చం నేతీతి గామణి, తే పన హీళేన్తో వదతి ‘‘గామణికా’’తి. విస్సజ్జేత్వాతి సతివోస్సగ్గవసేన విస్సజ్జేత్వా కిలేసముచ్ఛాయాతి మహిచ్ఛాసఙ్ఖాతాయ తణ్హాముచ్ఛాయ. సీలవన్తానంయేవ హి దుప్పటిపత్తిం సన్ధాయ దేవపుత్తో వదతి. వత్తబ్బయుత్తకేయేవాతి ఓవాదేన మయా అనుగ్గహేతబ్బమేవ. ఛడ్డితకాతి పరిచ్చత్తా ఆచరియుపజ్ఝాయాదీహి. తతో ఏవ అనాథా అప్పతిట్ఠా. పేతాతి విగతజీవితా మతా. యథా పేతా, తథేవ హోన్తి అత్తహితాసమత్థతాయ విఞ్ఞూనం జిగుచ్ఛితబ్బతాయ చ.

జన్తుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. రోహితస్ససుత్తవణ్ణనా

౧౦౭. ఏకోకాసేతి చక్కవాళస్స పరియన్తసఞ్ఞితే ఏకస్మిం ఓకాసే. భుమ్మన్తి ‘‘యత్థా’’తి ఇదం భుమ్మవచనం, సామఞ్ఞతో వుత్తమ్పి ‘‘సో లోకస్స అన్తో’’తి వచనతో విసిట్ఠవిసయమేవ హోతి. ‘‘న జాయతి న మీయతీ’’తి వత్వా పున ‘‘న చవతి న ఉపపజ్జతీ’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఇదం అపరాపరం…పే… గహిత’’న్తి. పదగమనేనాతి పదసా గమనేన. సఙ్ఖారలోకస్స అన్తం సన్ధాయ వదతి ఉపరి సచ్చాని పకాసేతుకామో. సఙ్ఖారలోకస్స హి అన్తో నిబ్బానం.

దళ్హం థిరం ధను ఏతస్సాతి దళ్హధన్వా. సో ఏవ దళ్హధమ్మోతి వుత్తో. తేనాహ ‘‘దళ్హధనూ’’తి. ఉత్తమప్పమాణేనాతి సహస్సథామప్పమాణేన. ధనుసిప్పసిక్ఖితతాయ ధనుగ్గహో, న ధనుగ్గహమత్తేనాతి ఆహ ‘‘ధనుగ్గహోతి ధనుఆచరియో’’తి. ‘‘ధనుగ్గహో’’తి వత్వా ‘‘సిక్ఖితో’’తి వుత్తే ధనుసిక్ఖాయ సిక్ఖితోతి విఞ్ఞాయతి, సిక్ఖా చ ఏత్తకే కాలే సమత్థస్స ఉక్కంసగతో హోతీతి ఆహ ‘‘దస ద్వాదస వస్సాని ధనుసిప్పం సిక్ఖితో’’తి. ఉసభప్పమాణేపీతి వీసతియట్ఠియో ఉసభం, తస్మిం ఉసభప్పమాణే పదేసే. వాలగ్గన్తి వాళకోటిం. కతహత్థోతి పరిచితహత్థో. కతసరక్ఖేపోతి వివటసరక్ఖేపపదేసదస్సనవసేన సరక్ఖేపకతావీ. తేనాహ ‘‘దస్సితసిప్పో’’తి. ‘‘కతసిప్పో’’తి కేచి. అసన్తి ఏతేనాతి అసనం, కణ్డో. తాలచ్ఛాయన్తి తాలచ్ఛాదిం, సా పన రతనమత్తా, విదత్థిచతురఙ్గులా వా.

పురత్థిమసముద్దాతి ఏకస్మిం చక్కవాళే పురత్థిమసముద్దా. సముద్దసీసేన పురత్థిమచక్కవాళముఖవట్టిం వదతి. పచ్ఛిమసముద్దోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. నిప్పపఞ్చతన్తి అదన్ధకారితం. సమ్పత్తేతి తాదిసేన జవేన గచ్ఛన్తేన సమ్పత్తే. అనోతత్తేతి ఏత్థాపి ‘‘సమ్పత్తే’’తి పదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధో, తథా ‘‘నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా’’తి ఏత్థాపి. తదాతి యదా సో లోకన్తగవేసకో అహోసి, తదా. దీఘాయుకకాలోతి అనేకవస్ససహస్సాయుకకాలో. చక్కవాళలోకస్సాతి సామఞ్ఞవసేన ఏకవచనం, చక్కవాళలోకన్తి అత్థో. ఇమస్మింయేవ చక్కవాళే నిబ్బత్తి పుబ్బపరిచరియసిద్ధాయ నికన్తియా. ససఞ్ఞిమ్హి సమనకేతి న రూపధమ్మమత్తకే, అథ ఖో పఞ్చక్ఖన్ధసముదాయేతి దస్సేతి. సమితపాపోతి సముచ్ఛిన్నసంకిలేసధమ్మో.

రోహితస్ససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭-౮. నన్దసుత్తనన్దివిసాలసుత్తవణ్ణనా

౧౦౮-౧౦౯. నన్దసుత్తవిసాలసుత్తాని సత్తమఅట్ఠమాని హేట్ఠా సంవణ్ణితరూపత్తా వుత్తత్థానేవ.

నన్దసుత్తనన్దివిసాలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. సుసిమసుత్తవణ్ణనా

౧౧౦. తుయ్హమ్పి నోతి తుయ్హమ్పి ను, ను-సద్దో పుచ్ఛాయం, తస్మా వణ్ణం కథేతుకామో పుచ్ఛతీతి అధిప్పాయో. న వట్టతీతి న యుజ్జతి, కథితోతి కథేతుం ఆరద్ధో, తేనాహ ‘‘మత్థకం న పాపుణాతీ’’తి. తమేవ మత్థకాపాపుణనం దస్సేతుం ‘‘సో హీ’’తిఆది వుత్తం. సతిసమ్పజఞ్ఞాయోగతో గోరూపసీలో, మూళ్హో ఖలితపఞ్ఞో, గోరూపస్స వియ సీలం ఏతస్సాతి హి గోరూపసీలో. సభాగో ఏకరూపచిత్తతాయ. అరియానం సభాగతా నామ గుణవన్తవసేనాతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞస్స గుణేసు పసీదిత్వా’’తి. సోళసవిధం పఞ్ఞన్తి మహాపఞ్ఞాదికా ఛ, నవ అనుపుబ్బవిహారసమాపత్తిపఞ్ఞా, ఆసవక్ఖయపఞ్ఞాతి ఇమం సోళసవిధం పఞ్ఞం. తేసట్ఠి సావకసాధారణఞాణానిపి ఏత్థేవ సఙ్గహం సమోసరణం గచ్ఛన్తి.

ఆనన్దాతి థేరం ఆహ. ఆచారోతి చారిత్తసీలమాహ. గోచరోతి గోచరసమ్పత్తి. విహారోతి సమాపత్తివిహారో. అభిక్కమోతిఆదినా ఇరియాపథవిహారం. తుయ్హమ్పీతి పి-సద్దేన భగవతా అత్తానం ఆదిం కత్వా తదఞ్ఞేసం విఞ్ఞూనం సబ్బేసం థేరస్స రుచ్చనసభావో దీపితోతి దస్సేన్తో ‘‘మయ్హం రుచ్చతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సతిపి ఆనన్దత్థేరస్సపి అసీతియా మహాథేరానం అన్తోగధభావే ‘‘అసీతియా మహాథేరానం రుచ్చతీ’’తి వత్వా ‘‘తుయ్హమ్పి రుచ్చతీ’’తి వచనం తేన ధమ్మసేనాపతినో వణ్ణం కథాపేతుకామతాయాతి దట్ఠబ్బం.

సాటకన్తరేతి నివత్థవత్థన్తరే. లద్ధోకాసోతి నిబ్బుద్ధం కరోన్తో సాటకన్తరే లద్ధం గహేతుం లద్ధావసరో. లభిస్సామినోతి లభిస్సామి వత. దీపధజభూతన్తి సతయోజనవిత్థిణ్ణం జమ్బుదీపస్స ధజభూతం. పుగ్గలపలాపేతి అన్తోసారాభావతో పలాపభూతే పుగ్గలే హరన్తో. బాలతాయాతి రుచిఖన్తిఆదిఅభావతాయ. దోసతాయాతి దుస్సకభావేన. మోహేనాతి మహామూళ్హతాయ. కేచి పన ‘‘బాలో బాలతాయాతి మూళ్హతాయ పకతిబాలభావేన న జానాతి. మూళ్హో మోహేనాతి సయం అబాలో సమానోపి యదా మోహేన పరియుట్ఠితో హోతి, తదా మోహేన న జానాతి, అయం పదద్వయస్స విసేసో’’తి వదన్తి. విపల్లత్థచిత్తోతి యక్ఖుమ్మాదేన పిత్తుమ్మాదేన వా విపరీతచిత్తో.

‘‘చతూసు కోసల్లేసూ’’తి వుత్తం చతుబ్బిధం కోసల్లం పాళియా ఏవ దస్సేతుం ‘‘వుత్తం హేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ యో అట్ఠారస ధాతుయో సముదయతో అత్థఙ్గమతో అస్సాదతో ఆదీనవతో నిస్సరణతో చ యథాభూతం పజానాతి, అయం ధాతుకుసలో. వుత్తనయేన ఆయతనేసు కుసలో ఆయతనకుసలో. అవిజ్జాదీసు ద్వాదసపటిచ్చసముప్పాదఙ్గేసు కుసలో పటిచ్చసముప్పాదకుసలో. ‘‘ఇదం ఇమస్స ఫలస్స ఠానం కారణం, ఇదం అట్ఠానం అకారణ’’న్తి ఏవం ఠానఞ్చ ఠానతో, అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానతో ఠానాట్ఠానకుసలో. యో పన ఇమేసు ధాతుఆదీసు పరిఞ్ఞాభిసమయాదివసేన నిస్సఙ్గగతియా పణ్డాతి లద్ధనామేన ఞాణేన ఇతో గతో పవత్తో, అయం పణ్డితో నామ.

మహన్తానం అత్థానం పరిగ్గణ్హనతో మహతీ పఞ్ఞా ఏతస్సాతి మహాపఞ్ఞో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయోతి ఆహ ‘‘మహాపఞ్ఞాదీహి సమన్నాగతోతి అత్థో’’తి. నానత్తన్తి యాహి మహాపఞ్ఞాదీహి సమన్నాగతత్తా థేరో ‘‘మహాపఞ్ఞో’’తిఆదినా కిత్తితో, తాసం మహాపఞ్ఞాదీనం ఇదం నానత్తం అయం వేమత్తతా. యస్స కస్సచి విసేసతో అరూపధమ్మస్స మహత్తం నామ కిచ్చసిద్ధియా వేదితబ్బన్తి తదస్స కిచ్చసిద్ధియా దస్సేన్తో ‘‘మహన్తే సీలక్ఖన్ధే పరిగ్గణ్హాతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ హేతుమహన్తతాయ పచ్చయమహన్తతాయ నిస్సయమహన్తతాయ పభేదమహన్తతాయ కిచ్చమహన్తతాయ ఫలమహన్తతాయ ఆనిసంసమహన్తతాయ చ సీలక్ఖన్ధస్స మహన్తభావో వేదితబ్బో. తత్థ హేతూ అలోభాదయో. పచ్చయా హిరోత్తప్పసద్ధాసతివీరియాదయో. నిస్సయా సావకబోధిపచ్చేకబోధిసమ్మాసమ్బోధినియతతా, తంసమఙ్గినో చ పురిసవిసేసా. పభేదో చారిత్తాదివిభాగో. కిచ్చం తదఙ్గాదివసేన పటిపక్ఖస్స విధమనం. ఫలం సగ్గసమ్పదా నిబ్బానసమ్పదా చ. ఆనిసంసో పియమనాపతాది. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౮-౯) ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తాదీసు (మ. ని. ౧.౬౪ ఆదయో) చ ఆగతనయేన వేదితబ్బో. ఇమినా నయేన సమాధిక్ఖన్ధాదీనమ్పి మహన్తతా యథారహం నిద్ధారేత్వా వేదితబ్బా. ఠానాట్ఠానాదీనం పన మహన్తభావో మహావిసయతాయ వేదితబ్బో. తత్థ ఠానాట్ఠానానం మహావిసయతా బహుధాతుకసుత్తాదీసు ఆగతనయేన, విహారసమాపత్తీనం సమాధిక్ఖన్ధే నిద్ధారితనయేన వేదితబ్బా. అరియసచ్చానం సకలసాసనసఙ్గణ్హనతో సచ్చవిభఙ్గే (విభ. ౧౮౯ ఆదయో) తంసంవణ్ణనాసు (విభ. అట్ఠ. ౧౮౯ ఆదయో) ఆగతనయేన; సతిపట్ఠానాదీనం సతిపట్ఠానవిభఙ్గాదీసు (విభ. ౩౫౫ ఆదయో) తంసంవణ్ణనాదీసు (విభ. అట్ఠ. ౩౫౫ ఆదయో) చ ఆగతనయేన; సామఞ్ఞఫలానం మహతో హితస్స మహతో సుఖస్స మహతో అత్థస్స మహతో యోగక్ఖేమస్స నిప్ఫత్తిభావతో సన్తపణీతనిపుణఅతక్కావచరపణ్డితవేదనీయభావతో చ; అభిఞ్ఞానం మహాసమ్భారతో మహావిసయతో మహాకిచ్చతో మహానుభావతో మహానిప్ఫత్తితో చ; నిబ్బానస్స మదనిమ్మదనాదిమహత్థసిద్ధితో మహన్తతా వేదితబ్బా. పరిగ్గణ్హాతీతి సభావాదితో పరిచ్ఛిజ్జ గణ్హాతి జానాతి పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. సా పనాతి మహాపఞ్ఞతా.

పుథుపఞ్ఞాతి ఏత్థ నానాఖన్ధేసు ఞాణం పవత్తతీతి అయం రూపక్ఖన్ధో నామ…పే… అయం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో నామాతి ఏవం పఞ్చన్నం ఖన్ధానం నానాకరణం పటిచ్చ ఞాణం పవత్తతి. తేసు ఏకవిధేన రూపక్ఖన్ధో, ఏకాదసవిధేన రూపక్ఖన్ధో, ఏకవిధేన వేదనాక్ఖన్ధో, బహువిధేన వేదనాక్ఖన్ధో, ఏకవిధేన సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, సఙ్ఖారక్ఖన్ధో, విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి ఏవం ఏకేకస్స ఖన్ధస్స ఏకవిధాదివసేన అతీతాదివసేనపి నానాకరణం పటిచ్చ ఞాణం పవత్తతి. తథా ఇదం చక్ఖాయతనం నామ…పే… ఇదం ధమ్మాయతనం నామం. తత్థ దసాయతనా కామావచరా, ద్వే చతుభూమకాతి ఏవం ఆయతనానం నానాకరణం పటిచ్చ ఞాణం పవత్తతి. నానాధాతూసూతి అయం చక్ఖుధాతు నామ…పే… అయం మనోవిఞ్ఞాణధాతు నామ. తత్థ సోళస ధాతుయో కామావచరా, ద్వే చతుభూమకాతి ఏవం ధాతునానాకరణం పటిచ్చ ఞాణం పవత్తతి, తం ఉపాదిణ్ణధాతువసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం పచ్చేకబుద్ధానఞ్హి ద్విన్నం అగ్గసావకానఞ్చ ఉపాదిణ్ణధాతూసు ఏవ నానాకరణం పటిచ్చ ఞాణం పవత్తతి. తఞ్చ ఖో ఏకదేసమత్తతో, న నిప్పదేసతో, అనుపాదిణ్ణకధాతూనం పన నానాకరణం న జానన్తి ఏవ. ఇతరసావకేసు వత్తబ్బమేవ నత్థి, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానంయేవ పన ఇమాయ నామ ధాతుయా ఉస్సన్నత్తావ ఇమస్స రుక్ఖస్స ఖన్ధో సేతో హోతి, ఇమస్స కాళో, ఇమస్స మట్ఠో, ఇమస్స బహలత్తచో, ఇమస్స తనుత్తచో, ఇమస్స పత్తం వణ్ణసణ్ఠానాదివసేన ఏవరూపం; ఇమస్స పుప్ఫం నీలం పీతకం లోహితకం ఓదాతం, సుగన్ధం దుగ్గన్ధం; ఫలం ఖుద్దకం మహన్తం దీఘం వట్టం సుసణ్ఠానం మట్ఠం ఫరుసం సుగన్ధం మధురం తిత్తకం అమ్బిలం కటుకం కసావం; కణ్టకో తిఖిణో అతిఖిణో ఉజుకో కుటిలో తమ్బో లోహితో ఓదాతో హోతీతి ధాతునానత్తం పటిచ్చ ఞాణం పవత్తతి.

అత్థేసూతి రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు. నానాపటిచ్చసముప్పాదేసూతి అజ్ఝత్తబహిద్ధాభేదతో చ సణ్ఠానభేదతో చ నానప్పభేదేసు పటిచ్చసముప్పాదఙ్గేసు. అవిజ్జాదిఅఙ్గానఞ్హి పచ్చేకం పటిచ్చసముప్పాదసఞ్ఞితాతి. తేనాహ సఙ్ఖారపిటకే ‘‘ద్వాదస పచ్చయా ద్వాదస పటిచ్చసముప్పాదా’’తి. నానాసుఞ్ఞతమనుపలబ్భేసూతి నానాసభావేసు నిచ్చసారాదివిరహతో సుఞ్ఞసభావేసు, తతో ఏవ ఇత్థిపురిసఅత్తఅత్తనియాదివసేన అనుపలబ్భేసు సభావేసు. మ-కారో హేత్థ పదసన్ధికరో. నానాఅత్థేసూతి అత్థపటిసమ్భిదావిసయేసు పచ్చయుప్పన్నాదిభేదేసు నానావిధేసు అత్థేసు. ధమ్మేసూతి ధమ్మపటిసమ్భిదావిసయేసు పచ్చయాదినానాధమ్మేసు. నిరుత్తీసూతి తేసంయేవ అత్థధమ్మానం నిద్ధారణవచనసఙ్ఖాతాసు నిరుత్తీసు. పటిభానేసూతి అత్థపటిసమ్భిదాదీసు విసయభూతేసు ‘‘ఇమాని ఇదమత్థజోతకానీ’’తి తథా తథా పటిభానతో పతిట్ఠానతో పటిభానానీతి లద్ధనామేసు ఞాణేసు. పుథు నానాసీలక్ఖన్ధేసూతిఆదీసు సీలస్స పుథుత్తం నానత్తఞ్చ వుత్తమేవ. ఇతరేసం పన వుత్తనయానుసారేన సువిఞ్ఞేయ్యత్తా పాకటమేవ. యం పన అభిన్నం ఏకమేవ నిబ్బానం, తత్థ ఉపచారవసేన పుథుత్తం గహేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘పుథు జనసాధారణే ధమ్మే సమతిక్కమ్మా’’తి. తేనస్స ఇధ మదనిమ్మదనాదిపరియాయేన పుథుత్తం దీపితం హోతి.

ఏవం విసయవసేన పఞ్ఞాయ మహత్తం పుథుత్తఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని సమ్పయుత్తధమ్మవసేన హాసభావం, పవత్తిఆకారవసేన జవనభావం, కిచ్చవసేన తిక్ఖాదిభావఞ్చ దస్సేతుం ‘‘కతమా హాసపఞ్ఞా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ హాసబహులోతి పీతిబహులో. సేసపదాని తస్స వేవచనాని. సీలం పరిపూరేతీతి హట్ఠపహట్ఠో ఉదగ్గుదగ్గో హుత్వా పీతిసహగతాయ పఞ్ఞాయ పాతిమోక్ఖసీలం ఠపేత్వా హాసనీయతరస్సేవ విసుం గహితత్తా ఇతరం తివిధం సీలం పరిపూరేతి. పీతిసోమనస్ససహగతా హి పఞ్ఞా అభిరతివసేన తదారమ్మణే ఫుల్లితా వికసితా వియ వత్తతి, న ఉపేక్ఖాసహగతా. సీలక్ఖన్ధం సమాధిక్ఖన్ధన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. థేరోతిఆదినా అభినీహారసిద్ధా థేరస్స హాసపఞ్ఞతాతి దస్సేతి.

సబ్బం రూపం అనిచ్చలక్ఖణతో ఖిప్పం జవతీతి రూపక్ఖన్ధం అనిచ్చన్తి సీఘవేగేన పవత్తియా పటిపక్ఖదూరీభావేన పుబ్బాభిసఙ్ఖారస్స సాతిసయత్తా ఇన్దేన విసట్ఠవజిరం వియ లక్ఖణం పటివిజ్ఝన్తీ అదన్ధాయన్తీ రూపక్ఖన్ధే అనిచ్చలక్ఖణం వేగేన పటివిజ్ఝతి, తస్మా సా జవనపఞ్ఞా నామాతి అత్థో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనావసేన జవనపఞ్ఞం దస్సేత్వా బలవవిపస్సనావసేన దస్సేతుం ‘‘రూప’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ఖయట్ఠేనాతి యత్థ యత్థ ఉప్పజ్జతి, తత్థ తత్థేవ ఖణేనేవ భిజ్జనతో ఖయసభావతో. భయట్ఠేనాతి భయానకతో. అసారకట్ఠేనాతి అత్తసారవిరహతో నిచ్చసారాదివిరహతో చ. తులయిత్వాతి తులాభూతాయ విపస్సనాయ తులయిత్వా. తీరయిత్వాతి తాయ ఏవ తీరణభూతాయ తీరేత్వా. విభావయిత్వాతి యాథావతో పకాసేత్వా పఞ్చక్ఖన్ధం విభూతం కత్వా పాకటం కత్వా. రూపనిరోధేతి రూపక్ఖన్ధస్స నిరోధభూతే నిబ్బానే నిన్నపోణపబ్భారభావేన. ఇదాని సిఖాప్పత్తవిపస్సనావసేన జవనపఞ్ఞం దస్సేతుం పున ‘‘రూప’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘వుట్ఠానగామినివిపస్సనావసేనా’’తి కేచి.

ఞాణతిక్ఖభావో నామ సవిసేసం పటిపక్ఖసముచ్ఛిన్దనే వేదితబ్బోతి ‘‘ఖిప్పం కిలేసే ఛిన్దతీతి తిక్ఖపఞ్ఞో’’తి వత్వా తే పన కిలేసే విభాగేన దస్సేన్తో ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్క’’న్తిఆదిమాహ. తిక్ఖపఞ్ఞో ఖిప్పాభిఞ్ఞో హోతి, పటిపదా చస్స న చలతీతి ఆహ ‘‘ఏకస్మిం ఆసనే చత్తారో చ అరియమగ్గా అధిగతా హోన్తీ’’తిఆది. థేరో చాతిఆదినా ధమ్మసేనాపతినో తిక్ఖపఞ్ఞతా సిఖాప్పత్తాతి దస్సేతి.

‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా దుక్ఖా విపరిణామధమ్మా సఙ్ఖతా పటిచ్చసముప్పన్నా ఖయధమ్మా వయధమ్మా విరాగధమ్మా నిరోధధమ్మా’’తి యాథావతో దస్సనేన సచ్చసమ్పటివేధో ఇజ్ఝతి, న అఞ్ఞథాతి కారణముఖేన నిబ్బేధికపఞ్ఞం దస్సేతుం ‘‘సబ్బసఙ్ఖారేసు ఉబ్బేగబహులో హోతీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉబ్బేగబహులోతి వుత్తనయేన సబ్బసఙ్ఖారేసు అభిణ్హప్పవత్తసంవేగో. ఉత్తాసబహులోతి ఞాణుత్తాసవసేన సబ్బసఙ్ఖారేసు బహుసో ఉత్రస్తమానసో. తేన ఆదీనవానుపస్సనమాహ. ఉక్కణ్ఠనబహులోతి ఇమినా పన నిబ్బిదానుపస్సనమాహ, అరతిబహులోతిఆదినా తస్సా ఏవ అపరాపరుప్పత్తిం. బహిముఖో సబ్బసఙ్ఖారతో బహిభూతం నిబ్బానం ఉద్దిస్స పవత్తఞాణముఖో, తథా వా పవత్తితవిమోక్ఖముఖో. నిబ్బిజ్ఝనం నిబ్బేధో, సో ఏతిస్సా అత్థి, నిబ్బిజ్ఝతీతి వా నిబ్బేధా, సా ఏవ పఞ్ఞా నిబ్బేధికా. యం పనేత్థ అత్థతో న విభత్తం, తం హేట్ఠా వుత్తనయత్తా సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

అప్పిచ్ఛోతి సన్తగుణనిగుహనతాతి అత్తని విజ్జమానానం బాహుసచ్చధుతధమ్మసీలాదిగుణానఞ్చేవ పటివేధగుణస్స చ నిగుహనం, పటిగ్గహణే చ మత్తఞ్ఞుతాతి ఏతేనేవ పరియేసనపరిభోగమత్తఞ్ఞుతాపి వుత్తా హోతి. తీహి సన్తోసేహీతి చతూసు పచ్చయేసు పచ్చేకం తీహి సన్తోసేహి, సబ్బే పన ద్వాదస. పటిసల్లీనేన వివేకట్ఠకాయానం న సఙ్గణికారామానం. నేక్ఖమ్మాభిరతానన్తి పబ్బజ్జం ఉపగతానం. పరిసుద్ధచిత్తానం విగతచిత్తసంకిలేసానం. పరమవోదానప్పత్తానం అట్ఠసమాపత్తిసమధిగమేన అతివియ వోదానం విసుద్ధిం పత్తానం. కిలేసుపధిఆదీనం అభావతో నిరుపధీనం. ఫలసమాపత్తివసేన సబ్బసఙ్ఖారవినిస్సటత్తా విసఙ్ఖారం నిబ్బానం. ఉపగతానం, ఇమేసం తిణ్ణం వివేకానం లాభీ పవివిత్తో ‘‘పకారేహి వివిత్తో’’తి కత్వా. సమాసజ్జనం పరిసినేహుప్పాదో సంసగ్గో, సవనవసేన ఉప్పజ్జనకసంసగ్గో సవనసంసగ్గో. ఏస నయో సేసేసుపి. సముల్లపనం ఆలాపసల్లపనం. సంసగ్గవత్థునా ఇమినా తస్స పరిభోగో పరిభోగసంసగ్గో.

ఆరద్ధవీరియోతి ఏత్థ వీరియారమ్భో నామ వీరియస్స పగ్గణ్హనం పరిపుణ్ణకరణం. తం పన సబ్బసో కిలేసానం నిగ్గణ్హనన్తి దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. ఓధుననవత్తాతి కిలేసానం యస్స కస్సచి సావజ్జస్స ఓధుననవసేన వత్తా. తేనాహ ‘‘భిక్ఖూన’’న్తిఆది. ఓతిణ్ణం నామ వజ్జం అజ్ఝాచరితన్తి ఆరోచితం. అనోతిణ్ణం అనారోచితం. తన్తివసేనాతి పాళిధమ్మవసేన, యుత్తసద్దస్స వసేనాతి అత్థో. పాపే లామకే పుగ్గలే ధమ్మే చ గరహతి జిగుచ్ఛతీతి పాపగరహీ. తేనాహ ‘‘పాపపుగ్గలే’’తిఆది. ఏకదస్సీతి ఏకభవదస్సీ, ఇధలోకమత్తదస్సీ దిట్ఠధమ్మికసుఖమత్తాపేక్ఖీ. సమన్తాతి సమన్తతో, పరితో మే కత్థచి మా అహూతి యోజనా.

సోళసహి పదేహీతి సోళసహి కోట్ఠాసేహి. అకుప్పన్తి కేనచి అకోపనీయం. అయం ధమ్మసేనాపతినో గుణకథా సత్థు వచనానుసారేన దససహస్సచక్కవాళబ్యాపినీ అహోసి, తం దస్సేతుం ‘‘ఏవ’’న్తిఆది వుత్తం. చతుబ్బిధా వణ్ణనిభా పాతుభవి ఉళారపీతిసోమనస్ససముట్ఠానత్తా. సుట్ఠు ఓభాసతీతి సుభో. ఓభాససమ్పత్తియా మణినో భద్దకతాతి ఆహ ‘‘సుభోతి సున్దరో’’తి. జాతిమా పరిసుద్ధఆకరసముట్ఠితత్తా. కురువిన్దజాతిఆదిజాతివిసేసోపి మణి ఆకరపరిసుద్ధమూలకో ఏవాతి ఆహ ‘‘జాతిసమ్పన్నో’’తి. ధోవనాదిపరికమ్మేనాతి చతూసు పాసాణేసు ధోవనదోసనీహరణతాపనసణ్హకరణాదిపరికమ్మేన. రత్తకమ్బలస్స వసేన సభావవణ్ణసిద్ధియా వేళురియమణి అతివియ సోభతీతి ఆహ ‘‘పణ్డుకమ్బలే నిక్ఖిత్తో’’తి. నిక్ఖన్తి భణ్డమాహ. తఞ్చ అప్పకేన సువణ్ణేన కతం భణ్డం న సోభతి సోభావిపులేనాతి ఆహ ‘‘అతిరేకపఞ్చసువణ్ణేన కతపిళన్ధన’’న్తి. సువణ్ణన్తి పఞ్చధరణస్స సమఞ్ఞా, తస్మా పఞ్చవీసతిసువణ్ణసారియా విచిత్తఆభరణం ఇధ ‘‘నిక్ఖ’’న్తి అధిప్పేతం. తఞ్హి విపులం న పరిత్తకం. మహాజమ్బుసాఖాయ పవత్తనదియన్తి మహాజమ్బుసాఖాయ హేట్ఠా సఞ్జాతనదియం. తం కిర రతనం రత్తం. సుకుసలేన…పే… సమ్పహట్ఠన్తి సుట్ఠు కుసలేన సువణ్ణకారేన ఉక్కాయ తాపేత్వా సమ్మా పహట్ఠం మజ్జనాదివసేన సుకతపరికమ్మం. ధాతువిభఙ్గేతి ధాతువిభఙ్గసుత్తే. కతభణ్డన్తి ఆభరణభావేన కతం భణ్డం.

నాతిఉచ్చో నాతినీచో తరుణసూరియో నామ. సత్థారా ఆభతవణ్ణో ఉబ్భతగుణోతి అత్థో. నేవ మరణం అభినన్దతీతి అత్తనోపి మరణం నేవ అభినన్దతి అత్తవినిపాతస్స సావజ్జభావతో. బోధిసత్తో పన పరేసం అత్థాయ అత్తనో అత్తభావం పరిచ్చజతి కరుణావసేన, ఏవం వోసజ్జనం పరమత్థపారమీపారిపూరిం గచ్ఛతీతి సావకా న తథా కాతుం సక్కా సిక్ఖాపదతో. న జీవితం పత్థేతి జీవితాసాయ సముచ్ఛిన్నత్తా. దివససఙ్ఖేపన్తి అజ్జ త్వం ఇదం నామ కమ్మం కరోహి, ఇదం తే వేతనన్తి దివసభాగేన పరిచ్ఛిన్నం వేతనం. తాదిసో హి భతకో దివసక్ఖయమేవ ఉదిక్ఖతి, న కమ్మనిట్ఠానం. నిబ్బిసం భతకో యథాతి వేతనం భతిం ఇచ్ఛన్తో కాలక్ఖయం ఉదిక్ఖన్తో భతకపురిసో వియ.

సుసిమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. నానాతిత్థియసావకసుత్తవణ్ణనా

౧౧౧. నానాతిత్థియసావకాతి పుథుతిత్థియానం సావకా. ఛిన్దితేతి హత్థచ్ఛేదాదివసేన ఛేదే. మారితేతి మారణే. న పాపం సమనుపస్సతీతి కిఞ్చి పాపం అత్థీతి న పస్సతి, పరేసఞ్చ తథా పవేదేతి. విస్సాసన్తి విస్సత్థభావం. ‘‘కతకమ్మానమ్పి విపాకో నత్థీ’’తి వదన్తో కతపాపానం అకతపుఞ్ఞానఞ్చ విస్సత్థతం నిరాసఙ్కతం జనేతి.

తపోజిగుచ్ఛాయాతి తపసా అచేలవతాదినా పాపతో జిగుచ్ఛనేన, ‘‘పాపం విరాజయామా’’తి అచేలవతాదిసమాదానేనాతి అత్థో. తస్మిఞ్హి సమాదానే ఠితేన సంవరేన సంవుతచిత్తో సమన్నాగతో పిహితో చ నామ హోతీతి ‘‘సుసంవుతత్తో’’తిఆది వుత్తం. చత్తారో యామా భాగా చతుయామా, చతుయామా ఏవ చాతుయామా. భాగత్థో హి ఇధ యామ-సద్దో యథా ‘‘రత్తియం పఠమో యామో’’తి. సో పనేత్థ భాగో సంవరలక్ఖణోతి ఆహ ‘‘చాతుయామేన సుసంవుతో’’తి, చతుకోట్ఠాసేన సంవరేన సుట్ఠు సంవుతోతి అత్థో. పటిక్ఖిత్తసబ్బసీతోదకోతి పటిక్ఖిత్తసబ్బసీతుదకపరిభోగో. సబ్బేన పాపవారణేన యుత్తోతి సబ్బప్పకారేన సంవరలక్ఖణేన పాపవారణేన సమన్నాగతో. ధుతపాపోతి సబ్బేన నిజ్జరలక్ఖణేన పాపవారణేనపి ధుతపాపో. ఫుట్ఠోతి అట్ఠన్నమ్పి కమ్మానం ఖేపనేన విక్ఖేపప్పత్తియా కమ్మక్ఖయలక్ఖణేన సబ్బేన పాపవారణేన ఫుట్ఠో, తం ఫుసిత్వా ఠితో. న నిగుహన్తోతి న నిగుహనహేతు దిట్ఠసుతే తథేవ కథేన్తో.

నానాతిత్థియానంయేవ ఉపట్ఠాకోతి పరవాదీనం సబ్బేసంయేవ తిత్థియానం ఉపట్ఠాకో, తేసు సాధారణవసేన అభిప్పసన్నో. కోటిప్పత్తాతి మోక్ఖాధిగమేన సమణధమ్మే పత్తబ్బమరియాదప్పత్తా.

సహచరితమత్తేనాతి సీహనాదేన సహ వస్సకరణమత్తేన. సీహేన సీహనాదం నదన్తేన సహేవ సిఙ్గాలేన అత్తనో సిఙ్గాలరవకరణమత్తేన. కోత్థుకోతి ఖుద్దకకోత్థు. ఆసఙ్కితసమాచారోతి అత్తనా చ పరేహి చ ఆసఙ్కితబ్బసమాచారో. సప్పురిసానన్తి బుద్ధాదీనం.

తస్సాతి వేగబ్భరిస్స దేవపుత్తస్స. సరీరే అనుఆవిసీతి సరీరే అనుపవిసిత్వా వియ ఆవిసి. అధిముచ్చీతి యథా గహితస్స వసేన చిత్తం న వత్తతి, అత్తనో ఏవ వసే వత్తతి, ఏవం అధిట్ఠహి. ఆయుత్తాతి దస్సనేన సంయుత్తా. పవివేకియన్తి కప్పకవత్థభుఞ్జనసేనాసనేహి పవివిత్తభావం. తేనాహ ‘‘తే కిరా’’తిఆది. రూపే నివిట్ఠాతి చక్ఖురూపధమ్మే అభినివిట్ఠా. తేనాహ ‘‘తణ్హాదిట్ఠీహి పతిట్ఠితా’’తి. దేవలోకపత్థనకామాతి దేవలోకస్సేవ అభిపత్థనకామా. మరణధమ్మతాయ మాతియా. తేనాహ ‘‘మాతియాతి మచ్చా’’తి. పరలోకత్థాయాతి పరసమ్పత్తిభావాయ లోకస్స అత్థాయ.

పభాసవణ్ణాతి పభాయ సమానవణ్ణా. కేసం పభాయాతి ఆహ ‘‘చన్దోభాసా’’తిఆది. సజ్ఝారాగపభాసవణ్ణా ఇన్దధనుపభాసవణ్ణాతి పచ్చేకం యోజనా. ఆమో ఆమగన్ధో ఏతస్స అత్థీతి ఆమిసం. వధాయాతి విద్ధంసితుం. రూపాతి రూపాయతనాదిరూపిధమ్మా.

రాజగహసమీపప్పవత్తీనం రాజగహియానం. ‘‘సేతో’’తి కేలాసకూటో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘సేతోతి కేలాసో’’తి. కేనచి న ఘట్టేతీతి అఘం, అన్తలిక్ఖన్తి ఆహ ‘‘అఘగామీనన్తి ఆకాసగామీన’’న్తి. ఉదకం ధీయతి ఏత్థాతి ఉదధి, మహోదధి. విపులోతి వేపుల్లపబ్బతో. హిమవన్తపబ్బతానన్తి హిమవన్తపబ్బతభాగానం. బుద్ధో సేట్ఠో సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనాదీహి సబ్బగుణేహి.

నానాతిత్థియసావకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సారత్థప్పకాసినియా సంయుత్తనికాయ-అట్ఠకథాయ

దేవపుత్తసంయుత్తవణ్ణనాయ లీనత్థప్పకాసనా సమత్తా.

౩. కోసలసంయుత్తం

౧. పఠమవగ్గో

౧. దహరసుత్తవణ్ణనా

౧౧౨. భగవతా సద్ధిం సమ్మోదీతి భగవతో గుణే అజానన్తో కోసలరాజా అత్తనో ఖత్తియమానేన కేవలం భగవతా సద్ధిం సమ్మోది. పఠమాగతే హి సత్థరి తస్స సమ్మోదితాకారం దస్సేతుం ‘‘యథా’’తిఆది వుత్తం. యథా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తోతి యథా భగవా ‘‘కచ్చి తే, మహారాజ, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయ’’న్తిఆదినా తేన రఞ్ఞా సద్ధిం పఠమం పవత్తమోదో అహోసి పుబ్బభాసితాయ, తదనుకరణేన ఏవం సోపి రాజా భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసీతి యోజనా. తం పన సమప్పవత్తమోదనం ఉపమాయ దస్సేతుం ‘‘సీతోదకం వియా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సమ్మోదితన్తి సంసన్దితం ఏకీభావన్తి సమ్మోదనకిరియాయ సమానతం ఏకరూపతం, ఖమనీయన్తి ‘‘ఇదం చతుచక్కం నవద్వారం సరీరయన్తం దుక్ఖబహులతాయ సభావతో దుస్సహం, కచ్చి ఖమితుం సక్కుణేయ్య’’న్తి పుచ్ఛతి. యాపనీయన్తి పచ్చయాయత్తవుత్తికం చిరపబన్ధసఙ్ఖాతాయ యాపనాయ కచ్చి యాపేతుం సక్కుణేయ్యం. సీసరోగాదిఆబాధాభావేన కచ్చి అప్పాబాధం. దుక్ఖజీవికాభావేన కచ్చి అప్పాతఙ్కం. తంతంకిచ్చకరణే ఉట్ఠానసుఖతాయ కచ్చి లహుట్ఠానం. తదనురూపబలయోగతో కచ్చి బలం. సుఖవిహారసమ్భవేన కచ్చి ఫాసువిహారో అత్థీతి తత్థ తత్థ కచ్చి-సద్దం యోజేత్వా అత్థో వేదితబ్బో. బలవప్పత్తా పీతి పీతియేవ. తరుణపీతి పామోజ్జం. సమ్మోదనం జనేతి కరోతీతి సమ్మోదనీయం. సమ్మోదితబ్బతో సమ్మోదనీయన్తి ఇమం పన అత్థం దస్సేన్తో ‘‘సమ్మోదితుం యుత్తభావతో’’తి ఆహ. సరితబ్బభావతోతి అనుస్సరితబ్బభావతో. ‘‘సరణీయ’’న్తి వత్తబ్బే దీఘం కత్వా ‘‘సారణీయ’’న్తి వుత్తం.

సుయ్యమానసుఖతోతి ఆపాథమధురతం ఆహ, అనుస్సరియమానసుఖతోతి విమద్దరమణీయతం. బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయాతి సభావనిరుత్తిభావేన తస్సా కథాయ వచనచాతురియమాహ, అత్థపరిసుద్ధతాయాతి అత్థస్స నిరుపక్కిలేసతం. అనేకేహి పరియాయేహీతి అనేకేహి కారణేహి. అదిట్ఠత్తాతి ఉపసఙ్కమనవసేన అదిట్ఠత్తా. గుణాగుణవసేనాతి గుణవసేన గమ్భీరభావం వా అగుణవసేన ఉత్తానభావం వా. ఓవట్టికసారం కత్వాతి ఓవట్టికాయ గహేతబ్బసారవత్థుం కత్వా. లోకనిస్సరణభవోక్కన్తిపఞ్హన్తి లోకతో నిస్సటభావపఞ్హఞ్చేవ ఆదితో భవోక్కమనపఞ్హఞ్చ. సత్థు సమ్మాసమ్బుద్ధతం పుచ్ఛన్తో హి ‘‘కిం భవం గోతమో సబ్బలోకతో నిస్సటో, సబ్బసత్తేహి చ జేట్ఠో’’తి? పుచ్ఛతి నామ. యథా హి సత్థు సమ్మాసమ్బుద్ధతాయ లోకతో నిస్సటతా విఞ్ఞాయతి, ఏవం సబ్బసత్తేహి జేట్ఠభావతో సేట్ఠభావతో. స్వాయమత్థో అగ్గపసాదసుత్తాదీహి (ఇతివు. ౯౦; అ. ని. ౪.౩౪) విభావేతబ్బో. కథం పన సమ్బుద్ధతా విఞ్ఞాయతీతి? అవిపరీతధమ్మదేసనతో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గసంవణ్ణనాదీసు (విసుద్ధి. మహాటీ. ౧.౧౨౪) వుత్తనయేన వేదితబ్బో.

రాజా సత్థు అవిపరీతధమ్మదేసనం అజానన్తో తతో ఏవస్స సమ్మాసమ్బోధిం అసద్దహన్తో ‘‘వుడ్ఢతరేసుపి చిరపబ్బజితేసు సమ్మాసమ్బుద్ధభావే అలబ్భమానే తబ్బిపరీతే కథం లబ్భేయ్యా’’తి మఞ్ఞమానో ‘‘కిం పన భవం గోతమో’’తిఆదిం వక్ఖతి. రాజా అత్తనో లద్ధియా న పుచ్ఛతి అత్తనో సమ్ముఖా తేహి అసమ్మాసమ్బుద్ధభావస్సేవ పటిఞ్ఞాతత్తా. యస్మా తే ముసావాదితాయ అత్తనో ఉపట్ఠాకాదీనం ‘‘బుద్ధా మయ’’న్తి పటిజానింసు, తస్మా వుత్తం ‘‘లోకే మహాజనేన గహితపటిఞ్ఞావసేన పుచ్ఛతీ’’తి. స్వాయమత్థో ఆగమిస్సతి. బుద్ధసీహనాదన్తి బుద్ధానం ఏవ ఆవేణికం సీహనాదం. కామం మగ్గఞాణపదట్ఠానం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, సమ్బోధిఞాణే పన గహితే తం అత్థతో గహితమేవ హోతీతి వుత్తం ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసఙ్ఖాతం సమ్మాసమ్బోధి’’న్తి.

పబ్బజ్జూపగమనేనాతి యాయ కాయచి పబ్బజ్జాయ ఉపగమనమత్తేన సమణా, న సమితపాపతాయ. జాతివసేనాతి జాతిమత్తేన బ్రాహ్మణా, న బాహితపాపతాయ. పబ్బజితసమూహసఙ్ఖాతో సఙ్ఘోతి పబ్బజితసమూహతామత్తేన సఙ్ఘో, న నియ్యానికదిట్ఠివిసుద్ధసీలసామఞ్ఞవసేన సంహతత్తాతి అధిప్పాయో. ఏతేసం అత్థీతి ఏతేసం సబ్బఞ్ఞుపటిఞ్ఞాతానం పరివారభూతో అత్థి. స్వేవాతి పబ్బజితసమూహసఙ్ఖాతో ఏవ. కేచి పన ‘‘పబ్బజితసమూహవసేన. సఙ్ఘినో, గహట్ఠసమూహవసేన గణినో’’తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం గణే ఏవ లోకే సఙ్ఘసద్దస్స నిరుళ్హత్తా. ఆచారసిక్ఖాపనవసేనాతి అచేలకవతచరియాది-ఆచారసిక్ఖాపనవసేన. పాకటాతి సఙ్ఘీఆదిభావేన పకాసితా. ‘‘అప్పిచ్ఛా’’తి వత్వా తత్థ లబ్భమానం అప్పిచ్ఛతం దస్సేతుం ‘‘అపిచ్ఛతాయ వత్థమ్పి న నివాసేన్తీ’’తి వుత్తం. న హి తేసు సాసనికేసు వియ సన్తగుణనిగుహనా అప్పిచ్ఛా లబ్భతీతి. యసోతి కిత్తిసద్దో. తరన్తి ఏతేన సంసారోఘన్తి ఏవం సమ్మతత్తా తిత్థం వుచ్చతి లద్ధీతి ఆహ ‘‘తిత్థకరాతి లద్ధికరా’’తి. సాధుసమ్మతాతి ‘‘సాధూ’’తి సమ్మతా, న సాధూహి సమ్మతాతి ఆహ ‘‘సన్తో…పే… పుథుజ్జనస్సా’’తి.

కప్పకోలాహలన్తి కప్పతో కోలాహలం, ‘‘కప్పుట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి దేవపుత్తేహి ఉగ్ఘోసితమహాసద్దో. ఇమేతి పూరణాదయో. బుద్ధకోలాహలన్తి దేవతాహి ఘోసితం బుద్ధకోలాహలం. పయిరుపాసిత్వాతి పురిససుతిపరమ్పరాయ సుత్వా. చిన్తామణివిజ్జా నామ పరచిత్తజానాపనవిజ్జా. సా కేవట్టసుత్తే ‘‘మణికా’’తి ఆగతా, ఆది-సద్దేన గన్ధారిసమ్భవవిజ్జాదిం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ గన్ధారియా వికుబ్బనం దస్సేతి. అత్తభావేతి సరీరే. రాజుస్మాతి రాజతేజో.

సుక్కధమ్మోతి అనవజ్జధమ్మో నిక్కిలేసతా. ఇదం గహేత్వాతి ఇదం పరమ్ముఖా ‘‘మయం బుద్ధా’’తి వత్వా అత్తనో సమ్ముఖా ‘‘న మయం బుద్ధా’’తి తేహి వుత్తవచనం గహేత్వా. ఏవమాహాతి ‘‘యేపి తే, భో గోతమ…పే… నవో చ పబ్బజ్జాయా’’తి ఏవం అవోచ. అత్తనో పటిఞ్ఞం గహేత్వాతి ‘‘న మయం బుద్ధా’’తి తేసం అత్తనో పురతో పవత్తితం పటిఞ్ఞం గహేత్వా. ఈదిసే ఠానే కిం-సద్దో పటిసేధవాచకో హోతీతి వుత్తం ‘‘కిన్తి పటిక్ఖేపవచన’’న్తి, కస్మా పటిజానాతీతి అత్థో?

న ఉఞ్ఞాతబ్బాతి న గరహితబ్బా. గరహత్థో హి అయం ఉ-సద్దో. ‘‘దహరో’’తి అధికతత్తా వక్ఖమానత్తా చ ‘‘ఖత్తియోతి రాజకుమారో’’తి వుత్తం. ఉరసా గచ్ఛతీతి ఉరగో, యో కోచి సప్పో, ఇధ పన అధిప్పేతం దస్సేతుం ‘‘ఆసీవిసో’’తి ఆహ. సీలవన్తం పబ్బజితం దస్సేతి సామఞ్ఞతో ‘‘భిక్ఖూ’’తి వదన్తో. ఇధ పన యస్మా ‘‘భవమ్పి నో గోతమో’’తిఆదినా భగవన్తం ఉద్దిస్స కథం సముట్ఠాపేసి, తస్మా భగవా అత్తానం అబ్భన్తరం అకాసి. యదిపి విసేసో సామఞ్ఞజోతనాయ విభావితో హోతి, సంసయుప్పత్తిదీపకం నోతి వుత్తగ్గహణం పన తం పరిచ్ఛిజ్జతీతి. తేనాహ ‘‘దేసనాకుసలతాయా’’తిఆది. ఇదాని అవఞ్ఞాపరిభవే పయోగతో విభావేతుం ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అచిత్తీకతాకారవసేన అవఞ్ఞాయ పాకటభావో, వమ్భనవసేన పరిభవస్సాతి అధిప్పాయేన కాయపయోగవసేన అవఞ్ఞా దస్సితా, వచీపయోగవసేన పరిభవో, ఉభయం పన ఉభయత్థాపి పభేదతో గహితం, అవఞ్ఞపరిభవానం ద్విన్నమ్పి ఉభయత్థ పరిగ్గహో. తం సబ్బమ్పీతి తం అవఞ్ఞాది సబ్బమ్పి. చతూసుపి తం న కాతబ్బమేవ సమ్పతి ఆయతిఞ్చ అనత్థావహత్తా.

తదత్థదీపనాతి తస్స ఆదితో వుత్తస్స అత్థస్స దీపనా. విసేసత్థదీపనాతి తతో విసిట్ఠత్థదీపనా. ఖేత్తానం అధిపతీతి ఖత్తియోతి నిరుత్తినయేన సద్దసిద్ధి వేదితబ్బా. ఖేత్తతో వివాదా సత్తే తాయతీతి ఖత్తియోతి లోకియా కథయన్తి. ‘‘మహాసమ్మతో, ఖత్తియో, రాజా’’తి ఏవమాగతేసు ఇమేసు దుతియం. అక్ఖరన్తి సమఞ్ఞా. సా హి ఉదయబ్బయాభావతో ‘‘న కదాచి ఖరతీతి అక్ఖర’’న్తి వుత్తా. తేనాహ ‘‘నామగోత్తం న జీరతీ’’తి. జాతిసమ్పన్నన్తి సమ్పన్నజాతిం అతివిసుద్ధజాతిం. తీణి కులానీతి బ్రాహ్మణవేస్ససుద్దకులాని. అతిక్కమిత్వాతి అత్తనో జాతిసమ్పత్తియా అభిభవిత్వా.

కేవలం నామపదం వుత్తం ఆఖ్యాతపదం అపేక్ఖతేవాతి ఆహ ‘‘ఠానం హీతి కారణం విజ్జతీ’’తి. ఉద్ధటదణ్డేనాతి సమన్తతో ఉబ్భతేన దణ్డేన సాసనేన, బలవం ఉపక్కమం గరుకం రాజానమ్పి. తం ఖత్తియం పరివజ్జేయ్యాతి ఖత్తియం అవఞ్ఞాపరిభవకరణతో వజ్జేయ్య. తేనాహ ‘‘న ఘట్టేయ్యా’’తి.

ఉరగస్స చ నానావిధవణ్ణగ్గహణే కారణం వదతి ‘‘యేన యేన హీ’’తిఆదినా. బహుభక్ఖన్తి మహాభక్ఖం సబ్బభక్ఖఖాదకం. పావకం సోధనత్థేన అసుద్ధస్సపి దహనేన. సోతి మగ్గో. కణ్హో వత్తనీ ఇమస్సాతి కణ్హవత్తనీ. మహన్తో అగ్గిక్ఖన్ధో హుత్వా. యావబ్రహ్మలోకప్పమాణోతి కప్పవుట్ఠానకాలే అరఞ్ఞే అగ్గినా గహితే కాలన్తరే ఏవ కట్ఠతిణరుక్ఖాదిసమ్భవోతి దస్సేతుం ‘‘జాయన్తి తత్థ పారోహా’’తి పాళియం వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ.

డహితుం న సక్కోతి పచ్చక్కోసనాదినా. వినస్సన్తి సమణతేజసా వినాసితత్తా. ‘‘న తస్సా’’తి ఏత్థ న-కారం ‘‘విన్దరే’’తి ఏత్థ ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బన్తి ఆహ ‘‘న విన్దన్తీ’’తి. వత్థుమత్తావసిట్ఠోతి ఠానమేవ నేసం అవసిస్సతి, సయం పన సబ్బసో సహ ధనేన వినస్సన్తీతి అత్థో.

‘‘సమ్మదేవ సమాచరే’’తి ఏత్థ యథా రాజాదీసు సమ్మా సమాచరేయ్య, తం విభాగేన దస్సేన్తో ‘‘ఖత్తియం తావా’’తిఆదిమాహ. తం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. తిస్సో కులసమ్పత్తియోతి ఖత్తియ-బ్రాహ్మణగహపతి-మహాసాలకులాని వదతి. పఞ్చ రూపిబ్రహ్మలోకే, చత్తారో అరూపీబ్రహ్మలోకేతి ఏవం నవ బ్రహ్మలోకే కమ్మభవవిభాగేన, సేసానం గణనానం ఉపపత్తిభవవిభాగేన.

అభిక్కన్తన్తి అతివియ కమనీయం. సా పనస్సా కన్తతా అతివియ ఇట్ఠతాయ మనవడ్ఢనతాయ సోభనతాయాతి ఆహ ‘‘అతిఇట్ఠం అతిమనాపం అతిసున్దరన్తి అత్థో’’తి. ‘‘అభిక్కన్త’’న్తి వచనం అపేక్ఖిత్వా నపుంసకనిద్దేసో, వచనం పన భగవతో ధమ్మదేసనాతి తథా వుత్తం. అత్థమత్తదస్సనం వా ఏతం, తస్మా అత్థవసేన లిఙ్గవిభత్తివిపరిణామో వేదితబ్బో. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో.

అధోముఖఠపితన్తి కేనచి అధోముఖం ఠపితం. హేట్ఠాముఖజాతన్తి సభావేనేవ హేట్ఠాముఖం జాతం. ఉగ్ఘాటేయ్యాతి వివటం కరేయ్య. హత్థే గహేత్వాతి ‘‘పురత్థాభిముఖో ఉత్తరాభిముఖో వా గచ్ఛా’’తిఆదీని అవత్వా హత్థే గహేత్వా నిస్సన్దేహం కత్వా ‘‘ఏస మగ్గో’’తి ఏవం వత్వా ‘‘గచ్ఛా’’తి వదేయ్య. కాళపక్ఖచాతుద్దసీతి కాళపక్ఖే చాతుద్దసీ. నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఆధేయ్యస్స అనాధారభూతం భాజనం తస్స ఆధారభావాపాదనవసేన ఉక్కుజ్జేయ్య. అఞ్ఞాణస్స అభిముఖత్తా హేట్ఠాముఖజాతతాయ సద్ధమ్మవిముఖం, తతో ఏవ అధోముఖభావేన అసద్ధమ్మే పతితన్తి ఏవం పదద్వయం యథారహం యోజేతబ్బం, న యథాసఙ్ఖయం. కామం కామచ్ఛన్దాదయోపి పటిచ్ఛాదకా, మిచ్ఛాదిట్ఠి పన సవిసేసం పటిచ్ఛాదికాతి ఆహ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్న’’న్తి. తేనాహ భగవా – ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాహం, భిక్ఖవే, వజ్జం వదామీ’’తి (అ. ని. ౧.౩౧౦). సబ్బాపాయగామిమగ్గో కుమ్మగ్గో ‘‘కుచ్ఛితో మగ్గో’’తి కత్వా. సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం ఉజుపటిపక్ఖతాయ మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో అట్ఠ మిచ్ఛత్తధమ్మా మిచ్ఛామగ్గో. తేనేవ హి తదుభయపటిపక్ఖతం సన్ధాయ ‘‘సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆవికరోన్తేనా’’తి వుత్తం. సప్పిఆదిసన్నిస్సయో పదీపో న తథా ఉజ్జలో, యథా తేలసన్నిస్సయోతి తేలపజ్జోతగ్గహణం. ఏతేహి పరియాయేహీతి ఏతేహి నిక్కుజ్జితుక్కుజ్జనపటిచ్ఛన్నవివరణాదిఉపమోపమితబ్బప్పకారేహి.

పసన్నాకారన్తి పసన్నేహి కాతబ్బం సక్కారం. సరణన్తి పటిసరణం పరాయణం. అజ్జతాతి అజ్జాతి పదస్స వడ్ఢనమత్తం హేత్థ తా-సద్దో యథా ‘‘దేవతా’’తి. పాణేహి ఉపేతన్తి పాణేహి సహ సరణం ఉపేతం. ‘‘యావ మే పాణా ధరన్తి, తావ సరణం గతమేవ మం ధారేతూ’’తి ఆపాణకోటికం అత్తనో సరణగమనం పవేదేతి. తేనాహ ‘‘యావ మే’’తిఆది. యం పనేత్థ అత్థతో అవిభత్తం, తం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

దహరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. పురిససుత్తవణ్ణనా

౧౧౩. పురిమసుత్తేతి పురిమసుత్తదేసనాయం. తత్థ హి ఉపసఙ్కమన్తవేలాయ సత్థు గుణే అజానన్తో కేవలం సమ్మోదనం కరోతి. దేసనం సుత్వా పన సత్థు గుణే ఞత్వా సరణఙ్గతత్తా ఇధ ఇమస్మిం సమాగమే అభివాదేసి పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్ది. అత్తానం అధి అజ్ఝత్తం, అవిజహేన అత్తానం అధికిచ్చ ఉద్దిస్స పవత్తధమ్మా అజ్ఝత్తం ఏకజ్ఝం గహణవసేన, భుమ్మత్థే చేతం పచ్చత్తవచనం. కామఞ్చాయం అజ్ఝత్తసద్దో గోచరజ్ఝత్తవిసయజ్ఝత్తఅజ్ఝత్తజ్ఝత్తేసు పవత్తతి. తే పనేత్థ న యుజ్జన్తీతి వుత్తం ‘‘నియకజ్ఝత్త’’న్తి, నియకసఙ్ఖాతఅజ్ఝత్తధమ్మేసూతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అత్తనో సన్తానే’’తి. లుబ్భనలక్ఖణోతి గిజ్ఝనలక్ఖణో, ఆరమ్మణే దళ్హగ్గహణసభావోతి అత్థో. దుస్సనలక్ఖణోతి కుజ్ఝనలక్ఖణో, బ్యాపజ్జనసభావోతి అత్థో. ముయ్హనలక్ఖణోతి అఞ్ఞాణలక్ఖణో, ఆరమ్మణే సభావసమ్మోహభావోతి అత్థో. విహేఠేన్తీతి అత్థనాసనఅనత్థుప్పాదనేహి విబాధేన్తి. తతో ఏవ యథా సగ్గమగ్గేసు న దిస్సతి, ఏవం కరోన్తీతి ఆహ ‘‘నాసేన్తి వినాసేన్తీ’’తి. అత్తని సమ్భూతాతి సన్తానే నిబ్బత్తా.

పురిససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. జరామరణసుత్తవణ్ణనా

౧౧౪. అఞ్ఞత్ర జరామరణాతి జరామరణేన వినా. జరామరణవిరహితో జాతో నామ అత్థి ను ఖోతి పుచ్ఛతి. పాళియం జాతస్సాతి పచ్చత్తే సామివచనం. మహాసాలాతి ఇమినా ర-కారస్స ల-కారం కత్వా ‘‘మహాసాలా’’తి వుత్తన్తి దస్సేతి యథా ‘‘పురత్థియోతి పులత్థియో’’తి. మహాసారప్పత్తాతి మహన్తం విభవసారం పత్తా. కోటిసతం ధనం, అయమేవ వా పాఠో. ‘‘కుమ్భం నామ దస అమ్బణానీ’’తి వదన్తి. ఇస్సరాతి విభవిస్సరియేన ఇస్సరా. సువణ్ణరజతభాజనాదీనన్తి ఆది-సద్దేన వత్థసేయ్యావసథాదిం సఙ్గణ్హాతి. అసాధారణధనానం నిధానగతత్తా ‘‘అనిధానగతస్సా’’తి వుత్తం. తుట్ఠికరణస్సాతి పాసాదసివికాదిసుఖసాధనస్స.

ఆరకా కిలేసేహీతి నిరుత్తినయేన సద్దసిద్ధిమాహ. ఆరకాతి చ సబ్బసో సముచ్ఛిన్నత్తా తేహి దూరేతి అత్థో. రాగాదీనం హతత్తా, పాపకరణే రహాభావతో, అనుత్తరదక్ఖిణేయ్యతాదిపచ్చయా చ అరహం. కామఞ్చాయం సంయుత్తవణ్ణనా, అభిధమ్మనయో ఏవ పన నిప్పరియాయోతి ఆహ ‘‘చత్తారో ఆసవా’’తి బ్రహ్మచరియవాసన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియవాసం. వుట్ఠాతి వుట్ఠవన్తో. చతూహి మగ్గేహి కరణీయన్తి పచ్చేకం చతూహి మగ్గేహి కత్తబ్బం పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియభావనాభిసమయం. ఏవం గతం సోళసవిధం హోతి. ఓసీదాపనట్ఠేన భారా వియాతి భారా. తేనాహ ‘‘భారా హవే పఞ్చక్ఖన్ధా’’తిఆది (సం. ని. ౩.౨౨). అత్తపటిబద్ధతాయ అత్తనో అవిజహనతో పరమత్థదేసనాయ చ పరమత్థో అరహత్తం. కామఞ్చాయమత్థో సబ్బసమిద్ధిససన్తతిపరియాపన్నో అనవజ్జధమ్మో సమ్భవతి అకుప్పసభావా, అపరిహానధమ్మేసు పన అగ్గభూతే అరహత్తే సాతిసయో, న ఇతరేసూతి ‘‘అరహత్తసఙ్ఖాతో’’తిఆది వుత్తం. ఓరమ్భాగియుద్ధమ్భాగియవిభాగం దసవిధమ్పి భవేసు సంయోజనం కిలేసకమ్మవిపాకవట్టపచ్చయో హుత్వా నిస్సరితుం అప్పదానవసేన బన్ధతీతి భవసంయోజనం. సతిపి హి అఞ్ఞేసం తప్పక్ఖియభావేన వినా సంయోజనాని తేసం తప్పచ్చయభావో అత్థి, భవనియామో ఓరమ్భాగియుద్ధమ్భాగియసఙ్గహితోతి తంతంభవనిబ్బత్తకకమ్మనియామో చ హోతి, న చ ఉపచ్ఛిన్నసంయోజనస్స కతానిపి కమ్మాని భవం నిబ్బత్తేన్తీతి తేసంయేవ సంయోజనట్ఠో దట్ఠబ్బో. సమ్మా కారణేహి జానిత్వాతి ఞాయేన దుక్ఖాదీసు సో యథా జానితబ్బో; తథా జానిత్వా, పుబ్బకాలకిరియావిముత్తా హి అపరకాలకిరియా చ యథా సమ్భవతి, తం దస్సేతుం ‘‘మగ్గపఞ్ఞాయా’’తిఆది వుత్తం.

భిజ్జనసభావో ఖణాయత్తత్తా. నిక్ఖిపితబ్బసభావో మరణధమ్మత్తా. అయం కాయో ఉస్మాయువిఞ్ఞాణాపగమో ఛడ్డనీయధమ్మో, యస్మిం యం పతిట్ఠితం, తం తస్స సన్తానగతవిప్పయుత్తన్తి కత్వా వత్తబ్బతం అరహతీతి ఆహ ‘‘ఖీణాసవస్స హి అజీరణధమ్మోపి అత్థీ’’తిఆది. తేనాహ భగవా ‘‘ఇమస్మింయేవ బ్యామమత్తే కళేవరే ససఞ్ఞిమ్హి సమనకే లోకఞ్చ పఞ్ఞపేమి లోకసముదయఞ్చ లోకనిరోధఞ్చా’’తిఆది (సం. ని. ౧.౧౦౭; అ. ని. ౪.౪౫). అస్స ఖీణాసవస్స, ‘‘జీరణధమ్మ’’న్తి యథావుత్తం అజీరణధమ్మం ఠపేత్వా జీరణధమ్మం దస్సేన్తో ‘‘తేసంపాయం కాయో భేదనధమ్మో’’తి ఏవమాహ. జరం పత్తస్సేవ హిస్స భేదననిక్ఖిపితబ్బతానియతే అత్థే సుత్తదేసనా పవత్తా. అత్థస్స ఉప్పత్తి అట్ఠుప్పత్తి, సా ఏతస్స అత్థీతి అట్ఠుప్పత్తికో. కిర-సద్దో అనుస్సవత్థో, తేన అనుస్సవాగతోయమత్థో, న అట్ఠకథాగతోతి దీపేతి. తేనాహ ‘‘వదన్తీ’’తి. యేనాయం అత్థో హేతునా అట్ఠుప్పత్తికో, తం దస్సేతుం ‘‘సివికసాలాయం నిసీదిత్వా కథిత’’న్తి వుత్తం. ‘‘విహరతి జేతవనే’’తి నిదానవచనేన యథా న విరుజ్ఝతి, తథా వేదితబ్బం. నను ఇమస్స సుత్తస్స పుచ్ఛావసికో నిక్ఖేపోతి? సచ్చమేతం, సుత్తేకదేసం పన సన్ధాయ అట్ఠుప్పత్తికతావచనం. కేచి పన ‘‘యానం ఆరుహిత్వా రాజా ఆగతో, రఞ్ఞో ఆరోహనీయరథం దస్సేత్వా వుత్త’’న్తిపి వదన్తి.

సరీరే ఫేణపిణ్డసమే కిం వత్తబ్బం? సబ్భి సద్ధిన్తి సాధూహి సహ పవేదయన్తి. న హి కదాచి సాధూనం సాధూహి సహ కత్తబ్బా హోన్తి, తస్మా సీదనసభావానం కిలేసానం భిజ్జనప్పత్తత్తా నిబ్బానం సబ్భీతి వుచ్చతి. పురిమపదస్సాతి ‘‘సతఞ్చ ధమ్మో న జరం ఉపేతీ’’తి పదస్స. కారణం దస్సేన్తో బ్యతిరేకవసేన. సతం ధమ్మో నిబ్బానం కిలేసేహి సంసీదనభిజ్జనసభావో న హోతి, తస్మా తం ఆగమ్మ జరం న ఉపేతి. కిలేసా పన తన్నిమిత్తకా, ఏవమయం వుత్తకారణతో జరం న ఉపేతీతి. తేనాహ ‘‘ఇద’’న్తిఆది. సున్దరాధివచనం వా ఏతం ‘‘సబ్భీ’’తి పదం అపాపతాదీపనతో, సబ్భిధమ్మభూతన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘విరాగో తేసం అగ్గమక్ఖాయతి (ఇతివు. ౯౦; అ. ని. ౪.౩౪), న తేన ధమ్మేన సమత్థి కిఞ్చీ’’తి (ఖు. పా. ౬.౪; సు. ని. ౨౨౭) చ.

జరామరణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పియసుత్తవణ్ణనా

౧౧౫. రహసి గతస్సాతి జనసమ్బాధతో అపక్కన్తస్స. నిలీనస్స తేనేవ జనవివేకేన ఏకమన్తం నిసజ్జాయ ఏకీభావేన పటిసల్లీనస్స వియ. తేనాహ ‘‘ఏకీభూతస్సా’’తి. సబ్బఞ్ఞుభాసితం కరోన్తో ఆహ తస్స వచనం ‘‘ఏవమేత’’న్తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తస్స వచనం తథాపచ్చనుభాసన్తో. అన్తకేనాధిపన్నత్తా ఏవ ఖేత్తవత్థుహిరఞ్ఞసువణ్ణాది మానుసం భవం జహతో. అనుగన్తి అనుగతం, తమేవ అనుగామీతి అత్థో. నిచయన్తి ఉపరూపరి వడ్ఢియా నిచితభూతం. సమ్పరాయికన్తి సమ్పరాయ హితం.

పియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. అత్తరక్ఖితసుత్తవణ్ణనా

౧౧౬. పీదహనన్తి సంయమనం. కమ్మపథభేదం అప్పత్తస్సాతి సుపినకాలో వియ పవత్తిమత్తతాయ కమ్మపథవిసేసం అగతస్స. కమ్మస్సాతి అకుసలకమ్మస్స. సంవరన్తి సంవరభావం దస్సేతి, ఇతరస్స పన సంవరభావో పురిమేహి తీహి పదేహి దస్సితోవాతి. ఓత్తప్పమ్పి గహితమేవ తదవినాభావతో. న హి పాపజిగుచ్ఛనం పాపఉత్రాసరహితం, ఉత్రాసో వా పాపజిగుచ్ఛనరహితో అత్థీతి.

అత్తరక్ఖితసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. అప్పకసుత్తవణ్ణనా

౧౧౭. ఉళారసద్దో సేట్ఠే బహుకే చ దిస్సతీతి ఆహ ‘‘పణీతే చ బహుకే చా’’తి. మానమజ్జనేనాతి మానవసేన మదప్పత్తియా. అతిక్కమన్తి సాధుమరియాదవీతిక్కమలక్ఖణం దోసం. కూటో పాసో.

అప్పకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. అడ్డకరణసుత్తవణ్ణనా

౧౧౮. యస్మా కామనిమిత్తం సత్తో సమ్పజానముసా భాసతి, తస్మా కామా తస్స పతిట్ఠా పచ్చయో కారణన్తి ఆహ ‘‘కామహేతూ’’తిఆది. భద్రముఖసీసేన విటటుభం భద్రోపచారేన ఉపచరతీతి అత్థో, వినిచ్ఛయో కరీయతి ఏత్థాతి అడ్డకరణం, వినిచ్ఛయట్ఠానం. ఖిప్పన్తి కూటం, మచ్ఛఖిప్పన్తిపి వట్టతి. ఓడ్డితన్తి ఓడ్డనవసేన ఫలం పాపితం.

అడ్డకరణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. మల్లికాసుత్తవణ్ణనా

౧౧౯. ‘‘కస్మా పుచ్ఛతీ’’తి? పుచ్ఛాకారణం చోదేత్వా సముదయతో పట్ఠాయ దస్సేతుం ‘‘అయం కిర మల్లికా’’తిఆది వుత్తం. మాలారామం గన్త్వాతి అత్తనో పితు మాలారామం రక్ఖణత్థఞ్చేవ అవసేసపుప్ఫగ్గహణత్థఞ్చ గన్త్వా. కాసిగామేతి కాసిరట్ఠస్స గామే. సో కిర గామో మహాకోసలరాజేన అత్తనో ధీతుయా పతిఘరం గచ్ఛన్తియా పుప్ఫమూలత్థాయ దిన్నో, తంనిమిత్తం. భాగినేయ్యేన అజాతసత్తునా. తస్సాతి రఞ్ఞో పసేనదిస్స. సాతి మల్లికా. నివత్తితున్తి తస్సా ధమ్మతాయ నివత్తితుం తస్సా వచనం పటిక్ఖిపితుం. నేవజ్ఝగాతి వత్తమానత్థే అతీతవచనన్తి ఆహ ‘‘నాధిగచ్ఛతీ’’తి. పుథు అత్తాతి తేసం సత్తానం అత్తా.

మల్లికాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. యఞ్ఞసుత్తవణ్ణనా

౧౨౦. థూణన్తి యఞ్ఞూపత్థమ్భం. ఉపనీతాని యఞ్ఞం యజితుం ఆరమ్భాయ. ఏత్తావతాతి ‘‘ఇధ, భన్తే…పే… రుదమానా పరికమ్మాని కరోన్తీ’’తి ఏత్తకేన పాఠేన. సన్నిట్ఠానన్తి ‘‘నం ఇత్థిం లభిస్సామి ను ఖో, న ను ఖో లభిస్సామీ’’తి నిచ్ఛయం అవిన్దన్తో న ఞాయన్తో. ఫేణుద్దేహకన్తి యథా యత్థ కుథితే ఫేణం ఉద్దేహతి న ఉపధీయతి, ఏవం అనేకవారం ఫేణం ఉట్ఠాపేత్వా. తం దివసన్తి తస్మిం రఞ్ఞా నిద్దం అలభిత్వా దుక్ఖసేయ్యదివసే. ఆలోకం ఓలోకేత్వాతి లోహకుమ్భిముఖవట్టిసీసే పత్తే తత్థ మహన్తం ఆలోకం ఓలోకేత్వా. అత్తానో వచనం రఞ్ఞో పవత్తిఞాపనత్థం. మహాసద్దో ఉదపాది ‘‘ఏవరూపం యఞ్ఞం రాజా కారాపేతీ’’తి. వత్తుకామో అహోసి, వత్తుఞ్చ పన అవిసహన్తో ‘‘స’’ ఇతి వత్వా లోహకుమ్భియం నిముగ్గో. ఇమం గాథం వత్తుకామో అహోసీతి అయం పనేత్థ సమ్బన్ధో. ఏస నయో సేసపదద్వయేపి. ధమ్మభేరిం చరాపేసుం ‘‘కోచి కఞ్చి పాణం మా హనతూ’’తి. సో ఇత్థిసామికో పురిసో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి అత్తనో ఉపనిస్సయసమ్పత్తియా సత్తు చ దేసనావిలాససమ్పత్తియా, రాజా పన మహాబోధినిరుజ్ఝనసభావత్తా కిఞ్చి విసేసం నాధిగచ్ఛి.

సఙ్గహవత్థూనీతి లోకస్స సఙ్గహకారణాని. నిప్ఫన్నసస్సతో నవభాగే కస్సకస్స దత్వా రఞ్ఞం ఏకభాగగ్గహణం దసమభాగగ్గహణం. ఏవం కస్సకా హట్ఠతుట్ఠా సస్సాని సమ్పాదేన్తీతి ఆహ ‘‘సస్ససమ్పాదనే మేధావితాతి అత్థో’’తి. తతో ఓరభాగే కిర ఛభాగగ్గహణం జాతం. ఛమాసికన్తి ఛన్నం ఛన్నం మాసానం పహోనకం. పాసేతీతి పాసగతే వియ కరోతి. వాచాయ పియస్స పియకరస్స కమ్మం వాచాపేయ్యం. సబ్బసో రట్ఠస్స ఇద్ధాదిభావతో ఖేమం. నిరబ్బుదం చోరియాభావతో. ఇదఞ్హి రట్ఠం అచోరియం నిరగ్గళన్తి వుచ్చతి అపారుతఘరభావతో.

ఉద్ధంమూలకం కత్వాతి ఉమ్మూలం కత్వా. ద్వీహి పరియఞ్ఞేహీతి మహాయఞ్ఞస్స పుబ్బభాగే పచ్ఛా చ పవత్తేతబ్బేహి ద్వీహి పరివారయఞ్ఞేహి. సత్తవీసతి…పే… నస్సాతి సత్తవీసాధికానం తిణ్ణం పసుసతానం ద్వావీసతియా అస్సాదీహి చ సట్ఠిఅధికద్విసతఆరఞ్ఞకపసూహి చ సద్ధిం సమ్పిణ్డితానం పన నవాధికఛసతపసూనం మారణేన భేరవస్స పాపభీరుకానం భయావహస్స. తథా హి వదన్తి –

‘‘ఛసతాని నియుజ్జన్తి, పసూనం మజ్ఝిమే హని,

అస్సమేధస్స యఞ్ఞస్స, అధికాని నవాపి చా’’తి.

సమ్మన్తి యుగచ్ఛిద్దే పక్ఖిపితబ్బదణ్డకం. పాసేన్తీతి ఖిపన్తి. సంహారిమేహీతి సకటేహి వహితబ్బేహి యూపేహి. పుబ్బే కిర ఏకో రాజా సమ్మాపాసం యజన్తో సరస్సతినదీతీరే పథవియా వివరే దిన్నే నిముగ్గోయేవ అహోసి. అన్ధబాలబ్రాహ్మణా గతానుగతిగతా ‘‘అయం తస్స సగ్గగమనమగ్గో’’తి సఞ్ఞాయ తత్థ సమ్మాపాసయఞ్ఞం పట్ఠపేన్తి. తేన వుత్తం ‘‘నిముగ్గోకాసతో పభుతీ’’తి. అయూపో అప్పకదివసో యాగో, సయూపో బహుదివసం సాధేయ్యో సత్రయాగో. మన్తపదాభిసఙ్ఖతానం సప్పిమధూనం వాజమితి సమఞ్ఞా, హిరఞ్ఞసువణ్ణగోమహిం సాదిసత్తరసకదక్ఖిణస్స. సారగబ్భకోట్ఠాగారాదీసు నత్థేత్థ అగ్గళన్తి నిరగ్గళో. తత్థ కిర యఞ్ఞే అత్తనో సాపతేయ్యం అనవసేసతో అనిగూహిత్వా నియ్యాతీయతి. మహారమ్భాతి బహుపసుఘాతకమ్మా. అట్ఠకథాయం పన ‘‘వివిధా యత్థ హఞ్ఞరే’’తి వక్ఖమానత్తా ‘‘మహాకిచ్చా’’తి అత్థో వుత్తో, ఇధ ‘‘మహారమ్భాతి పపఞ్చవసేన అజేళకా’’తిఆది వుత్తన్తి ‘‘బహుపసుఘాతకమ్మా’’తి అత్థో వుత్తో. నిరారమ్భాతి ఏత్థాపి వుత్తనయేన అత్థో వేదితబ్బో. అనుగతం కులన్తి అనుకులం, కులానుగతన్తి అత్థో వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘యం నిచ్చభత్తాది…పే… అత్థో’’తి.

యఞ్ఞసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. బన్ధనసుత్తవణ్ణనా

౧౨౧. ఇదన్తి ‘‘ఇధ, భన్తే’’తిఆదికం వచనం. తే భిక్ఖూ ఆరోచేసున్తి సమ్బన్ధో. తేసూతి తేసు రఞ్ఞా బన్ధాపితమనుస్సేసు. సుకతకారణన్తి సుకారణకిరియం ఆరోచేసుం, న కేవలం తేసం మనుస్సానం బన్ధాపితభావం. ఇదాని తమత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘రఞ్ఞో కిరా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠవఙ్కోతి అట్ఠంసో. అన్తోఘరచారినోతి అన్తేపురవాసినో.

ఉక్కట్ఠేతి యుద్ధే. మన్తీసూతి గుత్తమన్తీసు. అకుతూహలన్తి సఞ్ఞతం. పియన్తి పియాయితబ్బం. అన్నపానమ్హి మధురే అభుత్తే ఉప్పన్నే. అత్థేతి అత్థే కిచ్చే జాతే థిరన్తి న కథేన్తి కాయబలమత్తేన అపనేతుం సక్కుణేయ్యత్తా. సుట్ఠు రత్తరత్తాతి అతివియ రత్తా ఏవ హుత్వా రత్తా. సారత్తేనాతి సారభావేన సారభావసఞ్ఞాయ. ఓహారినన్తి హేట్ఠా హరణసీలన్తి ఆహ ‘‘చతూసు అపాయేసు ఆకడ్ఢనక’’న్తి. సిథిలన్తి సిథిలాకారం, న పన సిథిలం. తేనాహ భగవా ‘‘దుప్పముఞ్చ’’న్తి.

బన్ధనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియవగ్గో

౧. సత్తజటిలసుత్తవణ్ణనా

౧౨౨. పుబ్బారామసఙ్ఖాతేతి సావత్థినగరస్స పుబ్బదిసాయ కతత్తా పుబ్బారామేతి సఙ్ఖం గతే. తత్రాతి ‘‘మిగారమాతుయా పాసాదే’’తి తస్మిం సంఖిత్తవచనే. అయం ఇదాని వుచ్చమానా అనుపుబ్బికథా ఆదితో పట్ఠాయ అనుక్కమకథా. పత్థనం అకాసి తస్స భగవతో అగ్గుపట్ఠాయికం ఏకం ఉపాసికం దిస్వా తం ఠానన్తరం ఆకఙ్ఖన్తీ. మేణ్డకపుత్తస్సాతి మేణ్డకసేట్ఠిపుత్తస్స. మాతిట్ఠానే ఠపేసి తస్సా ఉపకారం గరుభావఞ్చ దిస్వా. తాయ కారితే పాసాదేతి తాయ మహాఉపాసికాయ మహాలతాపసాధనం విస్సజ్జేత్వా నవహి కోటీహి కరీసమత్తే భూమిభాగే కారితే సహస్సగబ్భపటిమణ్డితే పాసాదే.

పరూళ్హకచ్ఛాతి పరూళ్హకచ్ఛలోమా. కమణ్డలుఘటికాదిం పబ్బజితపరిక్ఖారం. నగ్గభోగ్గనిస్సిరికానన్తి నగ్గానఞ్చేవ భోగ్గానఞ్చ నిస్సిరికానఞ్చ. తే హి అనివత్థవత్థతాయ నగ్గా చేవ, అచేలకవతాదినా భోగ్గసరీరతాయ భోగ్గా, సోభారహితతాయ నిస్సిరికా చ. అత్తనా దిట్ఠసుతం పటిచ్ఛాదేత్వా న కథేయ్యున్తి అకారణమేతం తేసం రఞ్ఞా పయుత్తచరపురిసభావతో. ఏవం కతే పన తే ‘‘అఞ్ఞేపి పబ్బజితా అత్థీతి అయం జానాతీ’’తి మఞ్ఞేయ్యున్తి కోహఞ్ఞచిత్తో ఏవం అకాసీతి సక్కా విఞ్ఞాతుం. తథా హి తేనత్థేన అపరితోసమానో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ.

కాసికచన్దనన్తి ఉజ్జలచన్దనం. తం కిర వణ్ణవసేన సముజ్జలం హోతి పభస్సరం, తదత్థమేవ నం సణ్హతరం కరోన్తి. తేనాహ ‘‘కాసికచన్దనన్తి సణ్హచన్దన’’న్తి. వణ్ణగన్ధత్థాయాతి వణ్ణసోభత్థఞ్చేవ సుగన్ధభావత్థఞ్చ. వణ్ణగన్ధత్థాయాతి ఛవిరాగకరణత్థఞ్చేవ సుగన్ధత్థాయ చ. ‘‘గిహినా’’తిఆదీహి పదేహి ఏవం పమాదవిహారినా తయా అరహన్తో దువిఞ్ఞేయ్యాతి దస్సేతి.

సంవాసో నామ ఇధ కాలేన ఉపసఙ్కమనన్తి దస్సేన్తో ‘‘ఉపసఙ్కమన్తేనా’’తి ఆహ. కాయవాచాహి అసంయతేనపి సంయతాకారో, అసంవుతిన్ద్రియేనపి సంవుతిన్ద్రియాకారో. పరిగ్గహేస్సామీతి వీమంసిస్సామి ‘‘పరిసుద్ధం ను ఖో, నో’’తి. సప్పఞ్ఞేనాతి సీలపరిగ్గణ్హనపఞ్ఞాయ సప్పఞ్ఞేన. జానితుం న సక్కోతి సభావస్స సతో సీలస్స అనుపధారణతో.

కథనేనాతి అపరాపరం కథనేన. తథా హి వక్ఖతి ‘‘ఏకచ్చస్స హీ’’తిఆది. అరియవోహారోతి దిట్ఠాదిలక్ఖణేన వోహరితో ‘‘దిట్ఠం అదిట్ఠ’’న్తిఆదినా పవుత్తసద్దవోహారో. తస్స పన కారణమేవ గణ్హన్తో ‘‘ఏత్థ చేతనా’’తి ఆహ. ఏస నయో అనరియవోహారేపి. పరమత్థతో హి సచ్చవాచాదయో ముసావాదాదయో చేతనాలక్ఖణాతి. పఞ్ఞత్తివోహారో తథా తథా వోహరితబ్బతో ఏవమాహ ‘‘సంవోహారేన ఖో, మహారాజ, సోచేయ్యం వేదితబ్బ’’న్తి.

ఞాణథామోతి ఞాణగుణబలం, యేన ఠానుప్పత్తికపటిభానాదినా అచ్చాయికకిచ్చకరణీయాని నిట్ఠాపేతి. సంకథాయాతి అత్థవీమంసనవసేన పవత్తాయ సమ్మాకథాయ. ఉప్పిలవతి లహుకభావతో. హేట్ఠాచరకాతి అవచరకా. యే అనుపవిసిత్వా పరేసం రహస్సవీమంసనవసేన పవత్తా, తేసు ఓచరకవోహారోతి వుత్తం ‘‘చరా హీ’’తిఆది.

వణ్ణసణ్ఠానేనాతి వణ్ణేన వా సణ్ఠానేన వా వణ్ణపోక్ఖరతాయ వా సణ్ఠానసమ్పత్తియా వా. సుజానో పేసలో విస్ససేతి యోజనా. లహుకదస్సనేనాతి పరిత్తదస్సనేన విజ్జుకేన వియ. పరిక్ఖారభణ్డకేనాతి పబ్బజితపరిక్ఖారభూతేన భణ్డకేన. లోహడ్ఢమాసోతి లోహమయో ఉపడ్ఢగ్ఘనకమాసో.

సత్తజటిలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. పఞ్చరాజసుత్తవణ్ణనా

౧౨౩. రూపాతి రూపసఙ్ఖాతా కామగుణా. తే పన నీలాదివసేన అనేకభేదభిన్నాపి రూపాయతనత్తా చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యతం నాతివత్తన్తీతి ఆహ ‘‘నీలపీతాదిభేదం రూపారమ్మణ’’న్తి. తో-సద్దోపి దా-సద్దో వియ కాలత్థో హోతీతి ఆహ ‘‘యతోతి యదా’’తి. మనం ఆపయతి వడ్ఢేతీతి మనాపం, మనోరమం. మనాపనిప్ఫత్తితన్తి తస్స పుగ్గలస్స మనసా పియాయితం, తస్స అగ్గభావేన పరియన్తం పరమం కోటిం కత్వా పవత్తితన్తి అత్థో. పుగ్గలమనాపన్తి ఆరమ్మణసభావం అచిన్తేత్వా పుగ్గలస్స వసేన మనాపభావేనేవ ఇట్ఠతాయ ఇట్ఠన్తి. సమ్ముతీతి సమఞ్ఞా. పుగ్గలమనాపం నామ సఞ్ఞావిపల్లాసవసేన విపరీతమ్పి గణ్హాతి ఇతరసభావతోతి ఆహ ‘‘యం ఏకస్స…పే… ఇట్ఠం కన్త’’న్తి. ఇదాని తం జివ్హావిఞ్ఞేయ్యవసేన యోజేత్వా దస్సేన్తో ‘‘పచ్చన్తవాసీన’’న్తిఆదిమాహ. ఇదం పుగ్గలమనాపన్తి ఇదం యథావుత్తం జివ్హావిఞ్ఞేయ్యం వియ అఞ్ఞమ్పి ఏవంజాతికం తేన తేన పుగ్గలేన మనాపన్తి గహేతబ్బారమ్మణం పుగ్గలమనాపం నామ.

లోకే పటివిభత్తం నత్థి, విభజిత్వా దస్సనేన లోకేన మధురజాతేనపి పటివిభత్తం కత్వా గహేతుం న సక్కుణేయ్యాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘విభజిత్వా పన దస్సేతబ్బ’’న్తి. దిబ్బకప్పమ్పీతి దేవలోకపరియాపన్నసదిసమ్పి అమనాపం ఉపట్ఠాతి ఉళారపణీతారమ్మణపరిచయతో. మజ్ఝిమానం పన…పే… విభజితబ్బం తేసం మనాపస్స మనాపతో, అమనాపస్స అమనాపతో ఉపట్ఠానతో. తత్థపి ఇట్ఠానిట్ఠపరిచ్ఛేదో నిప్పరియాయతో ఏవం వేదితబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తఞ్చ పనేత’’న్తిఆది. తఞ్చ పనేతం ఇట్ఠానిట్ఠభూతం ఆరమ్మణం కామావచరజవనేసు అకుసలస్స వసేన యేభుయ్యేన పవత్తతీతి కత్వా తత్థ ‘‘రజ్జతి దుస్సతీ’’తి అకుసలస్సేవ పవత్తి దస్సితా. సేసకామావచరస్సపి వసేన పవత్తి లబ్భతేవ. తథా హి తం అప్పటికూలేపి పటికూలాకారతో, పటికూలేపి అప్పటికూలాకారతో పవత్తతీతి. విపాకచిత్తం ఇట్ఠానిట్ఠం పరిచ్ఛిన్దతి, న సక్కా విపాకం వఞ్చేతున్తి. కుసలకమ్మం హి ఏకన్తతో ఇట్ఠమేవ, అకుసలకమ్మఞ్చ అనిట్ఠమేవ, తస్మా తత్థ ఉప్పజ్జమానం విపాకచిత్తం యథాసభావతో పవత్తతీతి.

యం పన సమ్మోహవినోదనియం ‘‘కుసలకమ్మజం అనిట్ఠం నామ నత్థీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, తం పన నిదస్సనమత్తం దట్ఠబ్బం. తేన సోభనం అకుసలకమ్మజమ్పి ఏకచ్చానం సత్తానం ఇట్ఠన్తి అనుఞ్ఞాతం సియా. కుసలకమ్మజం పన సబ్బేసం ఇట్ఠమేవాతి వదన్తి. తిరచ్ఛానగతానం కేసఞ్చి మనుస్సరూపం అమనాపం, యతో తే దిస్వావ పలాయన్తి. మనుస్సా చ దేవతానం రూపం దిస్వా భాయన్తి, తేసమ్పి విపాకవిఞ్ఞాణం తం రూపం ఆరబ్భ కుసలవిపాకమేవ ఉప్పజ్జతి, తాదిసస్స పన పుఞ్ఞస్స అభావా న తేసం తత్థ అభిరతి హోతీతి దట్ఠబ్బం. కుసలకమ్మజస్స పన అనిట్ఠస్స అభావో వియ అకుసలకమ్మజస్స సోభనస్స ఇట్ఠస్స అభావో వత్తబ్బో. హత్థిఆదీనమ్పి హి అకుసలకమ్మజం మనుస్సానం అకుసలవిపాకస్సేవ ఆరమ్మణం, కుసలకమ్మజం పన పవత్తే సముట్ఠితం కుసలవిపాకస్స, ఇట్ఠారమ్మణేన వోమిస్సకత్తా అప్పకం అకుసలకమ్మజం బహులం అకుసలవిపాకుప్పత్తియా కారణం న భవిస్సతీతి సక్కా వత్తుం. ఇదాని తమేవ విపాకవసేన ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణవవత్థానం విభావేతుం ‘‘కిఞ్చాపి హీ’’తిఆది వుత్తం. తయిదం సమ్ముతిమనాపసంవిభాగత్థం వుత్తం, ఇధ పన న తథా విభత్తన్తి ఆహ ‘‘భగవా పనా’’తిఆది.

సో ఉపాసకో చన్దనఙ్గలగామే జాతత్తా ‘‘చన్దనఙ్గలికో’’తి పఞ్ఞాయతి, ‘‘చన్దనవిలాసో’’తి కేచి. తస్స ఉపాసకస్స పటిభానం ఉదపాదీతి యోజనా. తే రాజానో హతప్పభే హతసోభే దిస్వాతి సమ్బన్ధో. ఉదకాభిసిత్తేతి ఉదకేన అభిసిఞ్చితే. అఙ్గారే వియాతి అఙ్గారక్ఖణే వియ.

కాలస్సేవాతి పగేవ. అవిగతగన్ధం తఙ్ఖణవికసితతాయ. ఈదిసం వచనన్తి ‘‘అచ్ఛాదేసీ’’తి ఏవరూపం వచనన్తి.

పఞ్చరాజసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దోణపాకసుత్తవణ్ణనా

౧౨౪. ‘‘దోణపాకకుర’’న్తి ఏత్థ విభత్తిలోపం కత్వా నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘దోణపాకం కుర’’న్తి. దోణస్సాతి చతున్నం ఆళ్హకానం, సోళసనాళీనన్తి అత్థో. తదుపియన్తి తదనురూపం, తస్స వుత్తపరిమాణస్స అనుచ్ఛవికన్తి అత్థో. పుబ్బేతి తందివసతో పురిమతరదివసేసు. బలవాతి మహా. భత్తపరిళాహోతి భత్తసమ్మదహేతుకో. అస్స రఞ్ఞో ఉభోసు పస్సేసు గహితతాలవణ్టా బీజన్తి యమకతాలవణ్టేహి. ఫాసువిహారన్తి భోజనే మత్తఞ్ఞుతాయ లద్ధబ్బసుఖవిహారం. భోజనమత్తఞ్ఞూ హి సుఖవిహారో హోతి. తేనాహ ‘‘తనుకస్స భవన్తి వేదనా, సణికం జీరతి ఆయు పాలయ’’న్తి.

తనుకస్సాతి తనుకా అస్స పుగ్గలస్స, భుత్తపచ్చయా విసభాగవేదనా న హోన్తీతి అత్థో. సణికన్తి మన్దం ముదుకం, అపరిస్సయమేవాతి అత్థో. జీరతీతి పరిభుత్తాహారో పచ్చతి. ఆయుపాలయన్తి నిరోధో అవేదనో జీవితం రక్ఖన్తో. అథ వా సణికం జీరతీతి సో భోజనే మత్తఞ్ఞూ పుగ్గలో పరిమితాహారతాయ సణికం చిరేన జీరతి జరం పాపుణాతి జీవితం పాలేన్తో.

పరియాపుణిత్వాతి ఏత్థ యథా సబ్బం సో పరియాపుణి, తతో పరఞ్చ యథా పటిపజ్జి, తం దస్సేతుం ‘‘రఞ్ఞా సద్ధి’’న్తిఆది వుత్తం. తావతకే తణ్డులే హారేయ్యాసి తదుపియఞ్చ బ్యఞ్జనన్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధో.

పురిసభాగో ఏసాతి మజ్ఝిమేన పురిసేన భుఞ్జితబ్బభాగో ఏసో, యదిదం నాళికోదనమత్తం. సల్లిఖితసరీరతాతి భమం ఆరోపేత్వా ఉల్లిఖితస్స వియ సబ్బపరిళాహవూపసమస్స పుథులతాపగతసరీరస్స. సీలం సమ్పరాయికత్థోతి వుత్తం, కుతో పనేత్థ సీలన్తి ఆహ ‘‘భోజనే’’తిఆది. సీలఙ్గం నామ హోతీతి చతుపారిసుద్ధిసీలస్స అవయవో ఏకో భాగో హోతి.

దోణపాకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పఠమసఙ్గామసుత్తవణ్ణనా

౧౨౫. వేదేన ఞాణేన ఈహతి ఇరియతీతి వేదేహీ, కోసలరాజభగినీ అజాతసత్తునో మాతా, సా కిర సమ్పజఞ్ఞజాతికా. తేనాహ ‘‘పణ్డితాధివచన’’న్తి, చత్తారి అఙ్గాని ఏతిస్సన్తి చతురఙ్గినీ. ద్విన్నం రజ్జానన్తి కాసికరజ్జమగధరజ్జానం అన్తరే, సో పన గామో కాసికరజ్జో.

పాపాతి లామకా నిహీనాచారా. మేజ్జతి సినియ్హతీతి మేత్తి, సా ఏతేసు అత్థీతి మిత్తా. సహ అయన్తి పవత్తన్తీతి సహాయా. సమ్పవఙ్కన్తి సుట్ఠు ఓనతం. జయకారణం దిస్వా ఆహ, తథా హి ‘‘అజ్జ ఇమం రత్తిం దుక్ఖం సేతీ’’తి కాలపరిచ్ఛేదవసేన వుత్తం. వేరిఘాతో నామ వేరిపుగ్గలే సతీతి ఆహ ‘‘వేరిపుగ్గలం లభతీ’’తి.

పఠమసఙ్గామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. దుతియసఙ్గామసుత్తవణ్ణనా

౧౨౬. సుణాథాతి ‘‘వత్వా’’తి వచనసేసో. ఉపకప్పతీతి సమ్భవతి. సయ్హం హోతీతి కాతుం సక్కా హోతి. ‘‘యదా చఞ్ఞే’’తి చ-కారో నిపాతమత్తన్తి ఆహ ‘‘యదా అఞ్ఞే’’తి. విలుమ్పన్తీతి వినాసం అచ్ఛిన్దనం కరోన్తి. విలుమ్పీయతీతి విలుత్తపరసన్తకస్స అసకత్తా పుగ్గలో దిట్ఠధమ్మికం కమ్మఫలం పటిసంవేదేన్తో వియ సయమ్పి పరేన విలుమ్పీయతి, ధనజానిం పాపుణాతి. ‘‘కారణ’’న్తి హి మఞ్ఞతీతి పాపకిరియం అత్తనో హితావహం కారణం కత్వా మఞ్ఞతి. జయన్తో పుగ్గలో ‘‘ఇదం నామ జినామీ’’తి మఞ్ఞమానో సయమ్పి తతో పరాజయం పాపుణాతి. ఘట్టేతారన్తి పాపకమ్మవిపాకం. కమ్మవివట్టేనాతి కమ్మస్స వివట్టనేన, పచ్చయలాభేన లద్ధావసరేన వివట్టేత్వా విగమితేన కమ్మేనాతి అత్థో.

దుతియసఙ్గామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. మల్లికాసుత్తవణ్ణనా

౧౨౭. ఏకచ్చాతి పణ్డితా సపఞ్ఞా. సేయ్యాతి వరా. గాథాసుఖత్థం ససురసద్దలోపం కత్వా ‘‘సస్సుదేవా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘సస్సుససురదేవతా’’తి. దిసాజేట్ఠకాతి చతూసుపి దిసాసు జేట్ఠకసీసేన హి లోకం వదతి. తాదిసాయాతి తథారూపాయ మేధావితాదిగుణవుత్తియా. సుభరియాయాతి సుఖేత్తభూతాయ సున్దరిత్థియాతి అత్థో.

మల్లికాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. అప్పమాదసుత్తవణ్ణనా

౧౨౮. సమధిగ్గయ్హాతి సమ్మా అతివియ గహేత్వా, ఞాయేన విసేసతో గణ్హిత్వా. కారాపకఅప్పమాదోతి తిణ్ణం పుఞ్ఞకిరియవత్థూనం పవత్తకఅప్పమాదో. సమవధానన్తి సమవరోధం అన్తోగధం. ఉపక్ఖేపన్తి బహి అహుత్వా పక్ఖిపితబ్బతం. సేసపదజాతాని వియ అవ…పే… ధమ్మా సప్పదేసత్తా. అప్పమాదే సమోధానం గచ్ఛన్తి తస్స నిప్పదేసత్తా. అగ్గం సేట్ఠం మహన్తం సేసధమ్మానం అప్పమాదో. పటిలాభకట్ఠేనాతి అధిగమహేతుతాయ. లోకియోపి సమానోతి కామావచరోపి సమానో. మహగ్గతానుత్తరానం పుబ్బభాగే పవత్తఅప్పమాదో హి ఇధాధిప్పేతో.

పసంసన్తి పణ్డితాతి యోజనా. అప్పమాదస్స పాసంసభావే ఏకన్తతో కత్తబ్బతాయ పన ‘‘ఏతానీ’’తిఆదినా కారణం ఆహ. ఇమిస్సా యోజనాయ ‘‘పుఞ్ఞకిరియాసూ’’తి పదస్స ‘‘అప్పమత్తో’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. యస్మా పణ్డితా అప్పమాదం పసంసన్తి, యస్మా చ పుఞ్ఞకిరియాసు అప్పమత్తో ఉభో అత్థే అధిగ్గణ్హాతి, తస్మా ఆయుఆదీని పత్థయన్తేన అప్పమాదోవ కాతబ్బోతి. దుతియయోజనాయ పన పణ్డితా అప్పమాదం పసంసన్తి. కత్థ? పుఞ్ఞకిరియాసు. కస్మాతి చే? అప్పమత్తోతిఆది. తేనాహ ‘‘యస్మా…పే… అత్థో’’తి. అత్థపటిలాభాతి దిట్ఠధమ్మికాదిహితపటిలాభా.

అప్పమాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. కల్యాణమిత్తసుత్తవణ్ణనా

౧౨౯. సీలాదిగుణసమన్నాగతో కల్యాణో భద్దకో మిత్తో ఏతస్సాతి కల్యాణమిత్తో, తస్స ధమ్మో కల్యాణమిత్తస్సేవ స్వాఖాతో నామ హోతి సుత్వా కత్తబ్బకిచ్చస్స సాధనతో. తేనాహ ‘‘అత్థం పూరేతీ’’తి. ఇతరస్సాతి పాపమిత్తస్స. తేనాతి అత్థపూరణేన. ఏతన్తి ‘‘సో చ ఖో కల్యాణమిత్తస్సా’’తి ఏతం వచనం. దేసనాధమ్మోతి పరియత్తిధమ్మో. సో హి కల్యాణమిత్తతో పచ్చక్ఖతో లద్ధబ్బో, ఇతరే తదుపనిస్సయా పచ్చత్తపురిసకారేహి, తేన లద్ధబ్బో కల్యాణమిత్తోతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. సావకబోధిసత్తవసేన హేసా దేసనా ఆగతా. న హి సేసబోధిసత్తానం పరోపదేసేన పయోజనం అత్థి.

ఉపడ్ఢం కల్యాణమిత్తతోతి బ్రహ్మచరియం చరన్తస్స ఉపడ్ఢగుణో కల్యాణమిత్తతో లద్ధబ్బో. ఉపడ్ఢం పచ్చత్తపురిసకారతోతి ఇతరం ఉపడ్ఢం ఞాణం పటిపజ్జన్తస్స అత్తనో పురిసకారతో. లోకేపి పాకటోయమత్థో ‘‘ఆచరియతో ఉపడ్ఢం, పచ్చత్తపురిసకారతో ఉపడ్ఢం లద్ధబ్బా తేవిజ్జతా’’తి, తస్మా థేరో తథా చిన్తేసి. నిప్పదేసన్తి అనవసేసతో. తతోతి కల్యాణమిత్తతో. ఉపడ్ఢం ఆగచ్ఛతీతి ఉపడ్ఢగుణో పటిపజ్జన్తం ఉపగచ్ఛతి. బహూహి పురిసేహి. వినిబ్భోగో వివేచనం నత్థి ఏకజ్ఝం అత్థస్స వివేచేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా. ఏసాతి పరతోఘోసపచ్చత్తపురిసకారతో చ సిజ్ఝమానో అత్థో. ఏత్తకన్తి ఏత్తకో భాగో. యది న సక్కా లద్ధుం, అథ కస్మా ఉపడ్ఢన్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘కల్యాణమిత్తతాయా’’తిఆది. సమ్మాదిట్ఠిఆదీసు న సక్కా లద్ధుం. అసక్కుణేయ్యే సకలమ్పి న సమ్భవతి పరతోఘోసమత్తేన తేసం అసిజ్ఝనతో, పధానహేతుభావదీపనత్థం పన ‘‘సకలమేవా’’తి వుత్తం. పుబ్బభాగపటిలాభఙ్గన్తి పుబ్బభాగే పటిలద్ధబ్బకారణం కల్యాణమిత్తస్స ఉపదేసేన వినా తేన ఉత్తరి విసేసతో అలద్ధబ్బతో. అత్థతోతి పరమత్థతో. ‘‘కల్యాణమిత్తం…పే… చత్తారో ఖన్ధా’’తి వత్వా సుత్వాతి అత్థో. తే పన సీలాదయో సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నాతి ఆహ ‘‘సఙ్ఖారక్ఖన్ధోతిపి వదన్తియేవా’’తి.

మాహేవన్తి మా అహ ఏవన్తి ఛేదో, అహాతి నిపాతమత్తం, మాతి పటిసేధే నిపాతో. తేనాహ ‘‘మా ఏవం అభణీ’’తి. ‘‘మాహేవం ఆనన్దా’’తి వదతో భగవతో ఇమస్మిం ఠానే తాదిసస్స నామ తే, ఆనన్ద, కల్యాణమిత్తగుణే సేవతో వత్తుం యుత్తం అయాథావతోతి ధమ్మభణ్డాగారికస్స యథాభూతగుణకిత్తనముఖేన పటిక్ఖేపో యుత్తోతి దస్సేన్తో ‘‘బహుస్సుతో’’తిఆదిమాహ. ఇదన్తి ఇదం వచనం భగవా ఆహాతి సమ్బన్ధో. సకలమేవ హీతి ఏత్థ హి-సద్దో హేతుఅత్థో. తేన ‘‘మాహేవ’’న్తి తస్స పటిక్ఖేపస్స కారణం జోతితం, న సరూపతో వుత్తం. ‘‘కల్యాణమిత్తస్సేత’’న్తిఆదినా పన తం సరూపతో దస్సితన్తి ఆహ ‘‘ఇదాని…పే… ఆదిమాహా’’తి. పాటికఙ్ఖితబ్బన్తి ఇచ్ఛనట్ఠేన పాటికఙ్ఖితబ్బం, న పటికఙ్ఖానిమిత్తేనాతి ఆహ ‘‘అవస్సంభావీతి అత్థో’’తి.

ఇధాతి అన్తోగధావధారణపదం, ఇధేవాతి అత్థో. ఇమస్మింయేవ హి సాసనే అరియమగ్గభావనా, న అఞ్ఞత్థ. ఆదిపదానంయేవాతి తస్మిం తస్మిం వాక్యే ఆదితో ఏవ వుత్తసమ్మాదిట్ఠిఆదిపదానంయేవ. సమ్మాదస్సనలక్ఖణాతి చతున్నం అరియసచ్చానం పరిఞ్ఞాభిసమయాదివసేన సమ్మదేవ దస్సనసభావా. సమ్మాఅభిరోపనలక్ఖణోతి నిబ్బానసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే సమ్పయుత్తధమ్మే సమ్మదేవ ఆరోపనసభావో. సమ్మాపరిగ్గహణలక్ఖణాతి ముసావాదాదీనం విసంవాదనాదికిచ్చతాయ లూఖానం అపరిగ్గాహకానం పటిపక్ఖభావతో పరిగ్గాహకసభావా సమ్మావాచా సినిద్ధభావేన సమ్పయుత్తధమ్మే సమ్మావాచాపచ్చయం సుభాసితసోతారఞ్చ పుగ్గలం పరిగ్గణ్హాతీతి సమ్మాపరిగ్గహణలక్ఖణా. యథా కాయికకిరియా కిఞ్చి కత్తబ్బం సముట్ఠాపేతి, సయఞ్చ సముట్ఠహనం ఘటనం హోతి, తథా సమ్మాకమ్మన్త సఙ్ఖాతా విరతిపీతి సముట్ఠాపనలక్ఖణా దట్ఠబ్బా, సమ్పయుత్తధమ్మానం వా ఉక్ఖిపనం సముట్ఠాపనం కాయికకిరియాయ భారుక్ఖిపనం వియ. జీవమానస్స సత్తస్స, సమ్పయుత్తధమ్మానం వా, జీవితప్పవత్తియా ఆజీవస్సేవ వా సుద్ధి వోదానం. యథా ఉప్పన్నుప్పన్నానం వజ్జానం ధమ్మేన పహానానుప్పాదఅత్థలాభాదిపరివుడ్ఢి హోతి, ఏవం సమ్పయుత్తానం పగ్గహణసభావోతి సమ్మాపగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు సుభసుఖనిచ్చఅత్తగాహానఞ్చ విధమనవసేన సమ్మాపతిట్ఠానసభావాతి సమ్మాఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్పయుత్తధమ్మానం సమ్మా సమాదహనం ఏకగ్గతాకరణం సభావో ఏతస్సాతి సమ్మాసమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి. తీణి కిచ్చాని హోన్తి పటిపక్ఖధమ్మేసు, ఆరమ్మణధమ్మేసు, సమ్పయుత్తధమ్మేసు చ ఏకస్మింయేవ ఖణే పవత్తివిసేసభూతాని. ఇదాని తాని సరూపతో దస్సేతుం ‘‘సేయ్యథిద’’న్తిఆది వుత్తం. సద్ధిన్తి ఇమినా ‘‘అఞ్ఞేహీ’’తి వుత్తకిలేసా మిచ్ఛాదిట్ఠియా సహ ఏకట్ఠా వా అనేకట్ఠా వాతి దస్సేతి. పజహతి పహాయ నం పటివిజ్ఝతి. నిరోధన్తి నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతి సచ్ఛికిరియాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి.

న కేవలం మగ్గధమ్మా వుత్తనయేనేవ, అథ ఖో అపరేనపి నయేన వేదితబ్బాతి దస్సేన్తో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. నానాఖణా పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో. నానారమ్మణా అనిచ్చానుపస్సనాదిభావతో. ఏకక్ఖణా సకిదేవ ఉప్పజ్జనతో. ఏకారమ్మణా నిబ్బానవిసయత్తా. చత్తారి నామాని లభతి పరిఞ్ఞాభిసమయాదివసేన పవత్తియా. తీణి నామాని లభతి కామసఙ్కప్పాదీనం పహానవసేన పవత్తియా. పటిపక్ఖపహానవసేన హిస్స నామత్తయలాభో. ఏస నయో సేసేసుపి. విరతియోపి హోన్తి చేతనాయోపి పుబ్బభాగేపి విక్ఖమ్భనవసేన పవత్తనతో. మగ్గక్ఖణే పన విరతియోవ పటిపక్ఖసముచ్ఛిన్దనస్స మగ్గకిచ్చత్తా. న హి చేతనా మగ్గసభావా. సమ్మప్పధానసతిపట్ఠానవసేనాతి చతుబ్బిధసమ్మప్పధానచతుబ్బిధసతిపట్ఠానవసేన చత్తారి నామాని లభతి అనుప్పన్నాకుసలానుప్పాదనాదీనం కుసలానఞ్చ వడ్ఢనతో. పుబ్బభాగేపి మగ్గక్ఖణేపీతి యథా పుబ్బభాగే పఠమజ్ఝానాదివసేన నానా. ఏవం మగ్గక్ఖణేపి. న హి ఏకోపి చ మగ్గసమాధి పఠమజ్ఝానసమాధిఆదినామాని లభతి సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం వియ కిచ్చవసేన భేదాభావతో. తేనాహ ‘‘మగ్గక్ఖణేపి సమ్మాసమాధియేవా’’తి.

ఞత్వా ఞాతబ్బాతి సమ్బన్ధో. వుద్ధి నామ వేపుల్లం భియ్యోభావో పునప్పునం ఉప్పాదో ఏవాతి ఆహ ‘‘పునప్పునం జనేతీ’’తి. అభినిబ్బత్తేతీతి అభివడ్ఢం పాపేన్తో నిబ్బత్తేతి. వివిత్తతాతి వివిత్తభావో. సో హి వివేచనీయతో వివిచ్చతి, యం వివిచ్చిత్వా ఠితం, తదుభయమ్పి ఇధ వివిత్తభావసామఞ్ఞేన ‘‘వివిత్తతా’’తి వుత్తం. తేసు పురిమో వివేచనీయతో వివిచ్చమానతాయ వివిచ్చనకిరియాయ సమఙ్గీ ధమ్మసమూహో తాయ ఏవ వివిచ్చనకిరియాయ వసేన వివేకోతి గహితో. ఇతరో సబ్బసో తతో వివిత్తసభావతాయ. తత్థ యస్మిం ధమ్మపుఞ్జే సమ్మాదిట్ఠి పవత్తతి, తం యథావుత్తాయ వివిచ్చమానతాయ వివేకసఙ్ఖాతం నిస్సాయేవ పవత్తతి, ఇతరం పన తంనిన్నతాతంఆరమ్మణతాహీతి వుత్తం ‘‘వివేకం నిస్సితం, వివేకే వా నిస్సిత’’న్తి.

యథా వా వివేకవసేన పవత్తం ఝానం ‘‘వివేకజ’’న్తి వుత్తం, ఏవం వివేకవసేన పవత్తా సమ్మాదిట్ఠి ‘‘వివేకనిస్సితా’’తి దట్ఠబ్బా. నిస్సయో చ విపస్సనామగ్గానం వసేన మగ్గఫలానం వేదితబ్బో. అసతిపి తాసం పుబ్బాపరభావే ‘‘పటిచ్చసముప్పాదో’’తి ఏత్థ పచ్చయానం సముప్పాదనం వియ అభిన్నధమ్మాధారా నిస్సయభావనా సమ్భవన్తి. తస్స తదఙ్గ-సముచ్ఛేదనిస్సరణవివేకనిస్సితతం వత్వా పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితతాయ అవచనం అరియమగ్గభావనాయ వుచ్చమానత్తా. భావితమగ్గస్స హి యే సచ్ఛికాతబ్బా ధమ్మా. తేసం కిచ్చం పటిప్పస్సద్ధివివేకో. అజ్ఝాసయతోతి ‘‘నిబ్బానం సచ్ఛికరిస్సామీ’’తి మహన్తఅజ్ఝాసయతో. యదిపి హి విపస్సనాక్ఖణే సఙ్ఖారారమ్మణం చిత్తం, సఙ్ఖారేసు పన ఆదీనవం సుట్ఠు, దిస్వా తప్పటిపక్ఖే నిబ్బానే నిన్నతాయ అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితో హోతి, ఉణ్హాభిభూతస్స పుగ్గలస్స సీతనిన్నచిత్తతా వియ. కేచి పన ‘‘యథా సభావతో, యథా అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితతా, ఏవం పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితతాపి సియా’’తి వదన్తి. యదగ్గేన హి నిబ్బాననిన్నతా సియా, తదగ్గేన ఫలనిన్నతాపి సియా ‘‘కుదాస్సు నామాహం తదాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్య’’న్తి అజ్ఝాసయసమ్పత్తియా భావతో. యస్మా పహానవినయో వియ రాగనిరోధోపి ఇధాధిప్పేతవివేకేన అత్థతో నిబ్బిసిట్ఠో, తస్మా వుత్తం ఏస నయో విరాగనిస్సితాదీసూతి. తేనాహ ‘‘వివేకత్థా ఏవ హి విరాగాదయో’’తి.

వోస్సగ్గసద్దో పరిచ్చాగత్థో పక్ఖన్దనత్థో చాతి వోస్సగ్గస్స దువిధతా వుత్తా. వోస్సజ్జనఞ్హి పహానం, విస్సట్ఠభావేన నిరాసఙ్కపవత్తి చ, తస్మా విపస్సనాక్ఖణే తదఙ్గవసేన, మగ్గక్ఖణే సముచ్ఛేదవసేన పటిపక్ఖస్స పహానం వోస్సగ్గో, తథా విపస్సనాక్ఖణే తంనిన్నభావేన, మగ్గక్ఖణే ఆరమ్మణకరణేన విస్సట్ఠసభావతా వోస్సగ్గోతి వేదితబ్బం. తేనేవాహ ‘‘తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గో’’తిఆది. అయం సమ్మాదిట్ఠీతి అయం మిస్సకవసేన వుత్తా సమ్మాదిట్ఠి. యథావుత్తేన పకారేనాతి తదఙ్గప్పహానసముచ్ఛేదప్పహానపకారేన తంనిన్నతదారమ్మణకరణప్పకారేన చ.

పుబ్బే వోస్సగ్గవచనస్సేవ అత్థస్స వుత్తత్తా ఆహ ‘‘సకలేన వచనేనా’’తి. పరిణమన్తం విపస్సనాక్ఖణే, పరిణతం మగ్గక్ఖణే. పరిణామో నామ ఇధ పరిపాకోతి ఆహ ‘‘పరిపచ్చన్తం పరిపక్కఞ్చా’’తి. పరిపాకో చ ఆసేవనలాభేన లద్ధసామత్థియస్స కిలేసే పరిచ్చజితుం నిబ్బానం పక్ఖన్దితుం తిక్ఖవిసదభావో. తేనాహ ‘‘అయ’’న్తిఆది. ఏస నయోతి య్వాయం నయో ‘‘వివేకనిస్సిత’’న్తిఆదినా సమ్మాదిట్ఠియం వుత్తో, సేసేసు సమ్మాసఙ్కప్పాదీసుపి ఏసేవ నయో, ఏవం తత్థ నేతబ్బన్తి అత్థో. పటిచ్చాతి నిస్సాయ. జాతిసభావాతి జాయనసభావా. సకలోతి అనవసేసో, సబ్బోతి అత్థో. న కోచి మగ్గో సావసేసో హుత్వా సమ్భవతి. హేట్ఠిమే మగ్గే ఉప్పన్నే ఉపరిమో ఉప్పన్నో ఏవ నామ అనన్తరాయేన ఉప్పజ్జనతో. వవస్సగ్గత్థేతి వచసాయత్థే. వణ్ణయన్తీతి గుణవణ్ణనవసేన విత్థారేన్తి.

కల్యాణమిత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పఠమఅపుత్తకసుత్తవణ్ణనా

౧౩౦. దివ-సద్దో దివా-సద్దో వియ దివసపరియాయో, తస్మా విసేసనభావేన వుచ్చమానో దివసద్దో అత్థవిసేసం దీపేతీతి ఆహ ‘‘దివసస్స దివా’’తిఆది. సం వుచ్చతి ధనం, తస్స పతీతి సమ్పతి, ధనసామికో, తస్స హితావహత్తా సాపతేయ్యన్తి ఆహ ‘‘సాపతేయ్యన్తి ధన’’న్తి. తస్స గేహే కతాకతభణ్డస్స అతిబహుభావతో విమ్హయప్పత్తో రాజా ‘‘కో పన వాదో’’తి ఆహ. కాళలోహం నామ అయోఫలం. కచ్ఛపాదిరూపేహిపి సోవణ్ణాదీని ఠపేన్తి. సకుణ్డకభత్తన్తి సకుణ్డేహి వా సథుసేహి వా పక్కభత్తం. బిలఙ్గం వుచ్చతి ధఞ్ఞబిలఙ్గం, ఆరనాలన్తిపి వుచ్చతి, తం దుతియం అస్సాతి బిలఙ్గదుతియం. తఞ్హి కఞ్జితో నిబ్బత్తత్తా కఞ్జికం నామ. తీహి పక్ఖేహి వత్థఖణ్డేహి కతనివాసనం తిపక్ఖవసనం. తేనాహ ‘‘తీణి…పే… నివాసన’’న్తి.

అసన్తో నీచో పురిసోతి అసప్పురిసోతి ఆహ ‘‘లామకపురిసో’’తి. కమ్మస్స నిబ్బత్తభావేన ఓతరణతాయ ఫలం అగ్గం నామ, ఉపరిభూమిగతత్తా ఉద్ధం అగ్గం అస్సాతి ఉద్ధగ్గికం. దక్ఖిణన్తి దానమాహ. సగ్గో నామ కామభవూపపత్తిభవో, తస్స నిబ్బత్తనతో ‘‘సగ్గస్స హితా’’తి వుత్తం. తత్రుపపత్తిజననతోతి తత్ర ఉపపత్తియా జననతో, ఉప్పాదనతోతి అత్థో.

సేతం ఉదకం ఏతిస్సాతి సేతోదకా. సో యేన భావేన యత్థ పాకటతరో హుత్వా దిస్సతి, తం దస్సేతుం ‘‘వీచీనం భిన్నట్ఠానే’’తి ఆహ. సుఖోతరణట్ఠానతాయ కద్దమాదిదోసవిరహతో చ సున్దరతిత్థా. తం అపేయ్యమానన్తి తం ఉదకం కేనచి అపరిభుఞ్జియమానం. అత్తనా కత్తబ్బకిచ్చకరోతి అత్తనా కాతబ్బకమ్మసఙ్ఖాతకిచ్చకరో, పరిభోగవసేన చేవ సఙ్గహేతబ్బసఙ్గణ్హనవసేన చ నియోజకోతి అత్థో. కుసలకిచ్చకరోతి అత్తనా కాతబ్బపుఞ్ఞకరో.

పఠమఅపుత్తకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. దుతియఅపుత్తకసుత్తవణ్ణనా

౧౩౧. పిణ్డపాతేనాతి సహయోగే కరణవచనం. పటిపాదనం తేన సహ యోజనన్తి ఆహ ‘‘పిణ్డపాతేన సద్ధిం సంయోజేసి, పిణ్డపాతం అదాసీతి అత్థో’’తి. ‘‘పణీతభోజనం భుఞ్జిత్వా’’తి వుత్తం, పాళియం పన ‘‘కణాజకం భుఞ్జతి బిలఙ్గదుతియ’’న్తి. తం తం పవత్తితం యేభుయ్యవసేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఇదాని ‘‘ఇమస్స సేట్ఠిస్స కస్సచి సమణస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా దేథా’’తి వచనం న సుతపుబ్బం, యస్మా పచ్చేకబుద్ధా నామ అత్తనో గుణానుభావేహి లోకే పాకటా సఞ్జాతా ఏవ హోన్తి, తస్మా సేట్ఠిభరియాయ ‘‘న యస్స వా తస్స వా’’తిఆది చిన్తితం. తథా హి తేసం దేన్తాపి సక్కచ్చం యేభుయ్యేన పణీతమేవ దేన్తి. నాసాపుటం పహరి అత్తనో ఆనుభావేన. సో లుద్ధతాయ ‘‘బహు వత ధఞ్ఞం మమస్సా’’తి చిత్తం సంయమేతుం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో.

విప్పటిసారుప్పన్నాకారం దస్సేతుం ‘‘వరమేత’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘ఇమస్స సమణస్స పిణ్డపాతం దేహీ’’తి వదతో న ఏకాయ ఏవ జవనవీథియా వసేన అత్థసిద్ధి. అథ ఖో తత్థ ఆదితో పవత్తజవనవారోపి అత్థి మజ్ఝే పవత్తజవనవారోపి, తం సన్ధాయాహ ‘‘పుబ్బపచ్ఛిమచేతనావసేనా’’తి. ఏకా చేతనా ద్వే పటిసన్ధియో న దేతీతి ఏత్థ సాకేతపఞ్హవసేన నిచ్ఛయో వేదితబ్బో. చుద్దసన్నం చేతనానం పుబ్బే పురేతరం కతత్తా పురాణం.

పరిగయ్హతీతి పరిగ్గహోతి ఆహ ‘‘పరిగ్గహితం వత్థు’’న్తి. అన్వాయ ఉపనిస్సాయ జీవన్తీతి అనుజీవినో. సబ్బమేతన్తి ధనధఞ్ఞాదిసబ్బం ఏతం యథావుత్తపరిగ్గహవత్థుం. నిక్ఖిప్పగామినన్తి నిక్ఖిపితబ్బతాగామినం. నిక్ఖిపితబ్బసభావం హోతీతి ఆహ ‘‘నిక్ఖిప్పసభావ’’న్తి. పహాయ గమనీయన్తి అయమేత్థ అత్థోతి ఆహ ‘‘పరిచ్చజితబ్బసభావమేవా’’తి.

దుతియఅపుత్తకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియవగ్గో

౧. పుగ్గలసుత్తవణ్ణనా

౧౩౨. ‘‘నీచే కులే పచ్చాజాతో’’తిఆది అప్పకాసనభావేన తమతీతి తమో, తేన తమేన యుత్తోతి తమో పుగ్గలో వుచ్చతి, తంయోగతో పుగ్గలస్స తబ్బోహారో యథా ‘‘మచ్ఛేరయోగతో మచ్ఛేరో’’తి. తస్మా తమోతి అప్పకాసనభావేన తమో తమభూతో అన్ధకారో వియ జాతో, అన్ధకారత్తం వా పత్తోతి అత్థో. వుత్తలక్ఖణం తమమేవ పరమ్పరతో అయనం గతి నిట్ఠా ఏతస్సాతి తమపరాయణో, తమపరాయణతం వా పత్తోతి అత్థో. ఞాయేనపి తమగ్గహణేన ఖన్ధతమోవ కథితో, న అన్ధకారతమో. ఖన్ధతమోతి చ సమ్పత్తిరహితా ఖన్ధపవత్తియేవ దట్ఠబ్బా. ‘‘ఉచ్చే కులే పచ్చాజాతో’’తిఆది పకాసనభావేన జోతేతీతి జోతి, తేన జోతినా యుత్తోతిఆది సబ్బం తమే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఇతరే ద్వేతి జోతితమపరాయణో జోతిజోతిపరాయణోతి ఇతరే ద్వే పుగ్గలే.

వేణువేత్తాదికేహి పేళాదికారకా విలీవకారకా. మిగమచ్ఛాదీనం నిసాదనతో నేసాదా, మాగవికమచ్ఛబన్ధాదయో. రథేసు చమ్మేన హననకరణతో రథకారా చమ్మకారా వుత్తా. ‘‘పు’’ ఇతి కరీసస్స నామం, తం కుసేన్తి అపనేన్తీతి పుక్కుసా, పుప్ఫఛడ్డకా. దుబ్బణ్ణోతి విరూపో. ఓకోటిమకోతి ఆరోహాభావేన హేట్ఠిమకోటికో, రస్సకాయోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘లకుణ్డకో’’తి. లకు వియ ఘటికా వియ డేతి పవత్తతీతి హి లకుణ్డకో, రస్సో. కణతి నిమీలతీతి కాణో. తం పనస్స నిమీలనం ఏకేన అక్ఖినా ద్వీహిపి వాతి ఆహ ‘‘ఏకక్ఖికాణో వా ఉభయక్ఖికాణో వా’’తి. కుణనం కుణో, హత్థవేకల్లం, సో ఏతస్స అత్థీతి కుణీ. ఖఞ్జో వుచ్చతి పాదవికలో. హేట్ఠిమకాయసఙ్ఖాతో సరీరస్స పక్ఖో పదేసో హతో అస్సాతి పక్ఖహతో. తేనాహ ‘‘పీఠసమ్పీ’’తి. పదీపే పదీపనే ఏతబ్బం నేతబ్బన్తి పదీపేయ్యం, తేలకపల్లాదిఉపకరణం. వుత్తన్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

ఆగమనవిపత్తీతి ఆగమనట్ఠానవసేన విపత్తి ఆగమో ఏత్థాతి కత్వా. పుబ్బుప్పన్నపచ్చయవిపత్తీతి పఠముప్పన్నపచ్చయవసేన విపత్తి. చణ్డాలాదిసభావా హిస్స మాతాపితరో పఠముప్పన్నపచ్చయా, పఠముప్పత్తియా వా పచ్చయా, తేహేవస్స విపత్తి ఏవ, న సమ్పత్తి. పవత్తపచ్చయవిపత్తీతి పవత్తే సుఖపచ్చయవిపత్తి. తాదిసే నిహీనకులే ఉప్పన్నోపి కోచి విభవసమ్పన్నో సియా, అయం పన దుగ్గతో దురూపో హోతి. ఆజీవుపాయవిపత్తీతి ఆజీవనుపాయవసేన విపత్తి. సుఖేన హి జీవికం పవత్తేతుం ఉపాయభూతా హత్థిసిప్పాదయో ఇమస్స నత్థి, పుప్ఫఛడ్డకసిలాకోట్టనాదికమ్మం పన కత్వా జీవికం పవత్తేతి. తేనాహ ‘‘కసిరవుత్తికే’’తి. అత్తభావవిపత్తీతి ఉపధివిపత్తి. దుక్ఖకారణసమాయోగోతి కాయికచేతసికదుక్ఖుప్పత్తియా పచ్చయసమోధానం. సుఖకారణవిపత్తీతి సుఖపచ్చయపరిహాని. ఉపభోగవిపత్తీతి ఉపభోగసుఖస్స వినాసో అనుపలద్ధి. జోతి చేవ జోతిపరాయణభావో చ సుక్కపక్ఖో.

దసహి అక్కోసవత్థూహీతి లక్ఖణవచనం ఏతం యథా ‘‘యది మే బ్యాధితా హోన్తి, దాతబ్బమిదమోసధ’’న్తి, తస్మా దసహి అక్కోసవత్థూహి, తత్థ వా యేన కేనచి పరిభాసతీతి అత్థో. ఏకగ్గచిత్తోతి దానం దాతుం అపేక్ఖితతాయ సమాహితచిత్తో.

పుగ్గలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అయ్యికాసుత్తవణ్ణనా

౧౩౩. జరాజిణ్ణాతి జరాయ జిణ్ణా. తేన పాకటజరాయ మత్థకప్పత్తిమాహ. వయోవుడ్ఢాతి వయసా వుడ్ఢా. తేన పచ్ఛిమవయస్స ఓసక్కసమ్పవత్తిం వదతి. జాతిమహల్లికాతి జాతిమహత్తగతా. చిరకాలం అతిక్కన్తాతి ద్వే తయో రాజపరివట్టే వీతివత్తా. వయో-సద్దో సాధారణవచనోపి జిణ్ణసద్దసన్నిధానతో ఓసానవయం ఏవ వదతీతి ఆహ ‘‘పచ్ఛిమవయం సమ్పత్తా’’తి. అయ్యికాతి మాతామహిం సన్ధాయ వదతి. హత్థీ ఏవ రతనభూతో హత్థిరతనన్తి ఆహ ‘‘సతసహస్సగ్ఘనకేనా’’తిఆది. సబ్బాని తానీతి కుమ్భకారభాజనాని, తేహి సద్ధిం సత్తసన్తానస్స పమాణం దస్సేన్తో ‘‘తేసు హీ’’తిఆదిమాహ, తం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

అయ్యికాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ఇస్సత్తసుత్తవణ్ణనా

౧౩౫. అట్ఠుప్పత్తికోతి ఏత్థ కా అస్స అట్ఠుప్పత్తి? తిత్థియానం భగవతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ అలాభాయ అయసాయ పరిసక్కనం. తం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘భగవతో కిరా’’తిఆది వుత్తం. యథా తం సబ్బదిసాసు యమకమహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా మహాఓఘం వియ సబ్బా పారమియో ‘‘ఇమస్మింయేవ అత్తభావే విపాకం దస్సామా’’తి సమ్పిణ్డితా వియ లాభసక్కారమహోఘం నిబ్బత్తయింసు. తతో తతో అన్నపానయానవత్థమాలాగన్ధవిలేపనాదిహత్థా ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో ఆగన్త్వా – ‘‘కహం భగవా, కహం దేవదేవో నరాసభో లోకనాథో’’తి భగవన్తం పరియేసన్తి, సకటసతేహిపి పచ్చయే ఆహరిత్వా ఓకాసం అలభమానా సమన్తా గావుతప్పమాణమ్పి సకటధురేన సకటధురం ఆహచ్చ తిట్ఠన్తి చేవ అనువత్తన్తి చ అన్ధకవిన్దబ్రాహ్మణాదయో వియ. సబ్బం ఖన్ధకే (మహావ. ౨౮౨) తేసు తేసు సుత్తేసు చ ఆగతనయేన వేదితబ్బం. యథా చ భగవతో, ఏవం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సపి. వుత్తమ్పి – ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సక్కతో హోతి గరుకతో మానితో పూజితో అపచితో లాభీ చీవర…పే… పరిక్ఖారానం, భిక్ఖుసఙ్ఘోపి ఖో’’తిఆది (ఉదా. ౩౮), తథా ‘‘యావతా ఖో, చున్ద, ఏతరహి సఙ్ఘో వా గణో వా లోకే ఉప్పన్నో, నాహం, చున్ద, అఞ్ఞం ఏకం సఙ్ఘమ్పి ఏకం గణమ్పి సమనుపస్సామి ఏవం లాభగ్గయసగ్గప్పత్తం, యథరివాయం, చున్ద, భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి (దీ. ని. ౩.౧౭౬). ఏవన్తి ఇదాని వుచ్చమానాకారేన. నిజ్ఝత్తిన్తి సఞ్ఞత్తిం. నన్తి కథం.

ఏవం పుచ్ఛితుం అయుత్తం తిత్థియానం కథా మహాజనసన్నిపాతే నియ్యాతితా హోతీతి. తస్మిం దాతబ్బం, చిత్తప్పసాదమత్తేన దేన్తేపి హి పుఞ్ఞం పవడ్ఢతి. ఆరోచితం అత్తనోతి అధిప్పాయో. భగవాతి సత్థు ఆమన్తనం. చిత్తం నామ యథాపచ్చయం పవత్తమానం నిగణ్ఠా…పే… పసీదతి పసన్నస్సాతి అధిప్పాయో. పుబ్బే అవిసేసతో దేయ్యధమ్మస్స దాతబ్బట్ఠానం నామ పుచ్ఛితం, ఇదాని తస్స మహప్ఫలభావకరో దక్ఖిణేయ్యవిసేసోతి ఆహ ‘‘అఞ్ఞం తయా పఠమం పుచ్ఛితం, అఞ్ఞం పచ్ఛా’’తి. సల్లక్ఖేహి ఏతం. పచ్ఛిమం పురిమేన సద్ధిం ఆనేహీతి అధిప్పాయో. పుచ్ఛితస్స నామ పఞ్హస్స కథనం మయ్హమేవ భారో. సముపబ్యూళ్హోతి ఏకతో సేనాయ రాసివసేన సమ్పిణ్డితోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘రాసిభూతో’’తి. అసిక్ఖితోతి సత్తట్ఠసంవచ్ఛరాని ధనుసిప్పేన సిక్ఖితో. ధనుసిప్పం సిక్ఖిత్వాపి కోచి కతహత్థో న హోతి, అయం పన అసిక్ఖితో న కతహత్థో, పోఙ్ఖానుపోఙ్ఖభావోయేవ బ్యామముట్ఠిబన్ధో. తిణపుఞ్జమత్తికాపుఞ్జాదీసూతి ఆది-సద్దేన పంసుపుఞ్జవాలుకపుఞ్జసారఫలకఅయోఘనాదికే సఙ్గణ్హాతి. అకతపరిచయోతి తేసం సన్తికా విజ్ఝనట్ఠేన అకతపరిచయో. రాజరాజమహామత్తాదికే ఉపేచ్చ అసనం ఉపాసనం, న కతం ఉపాసనం ఏతేనాతి అకతూపాసనో. అసిక్ఖితతాదినా భీరుభావేన వా కాయస్స ఛమ్భనం సఙ్కమ్పనం ఉత్తాసో ఏతస్స అత్థీతి ఛమ్భీతి ఆహ ‘‘పవేధితకాయో’’తి.

దక్ఖిణేయ్యతాయ అధిప్పేతత్తా ‘‘అరహత్తమగ్గేన కామచ్ఛన్దో పహీనో హోతీ’’తి ఆహ. అచ్చన్తప్పహానస్స ఇచ్ఛితత్తా తతియేనేవ కుక్కుచ్చం పహీనం హోతి పటిఘసమ్పయోగం. అసేక్ఖస్స అయన్తి అసేక్ఖం, సీలక్ఖన్ధో. తయిదం న అగ్గఫలం సీలమేవ అధిప్పేతం, అథ ఖో యం కిఞ్చి అసేక్ఖసన్తానే పవత్తం సీలం, లోకుత్తరో ఏవ న అధిప్పేతో సిక్ఖాయ జాతత్తా, ఏవం విముత్తిక్ఖన్ధోపీతి. సేక్ఖస్స ఏసోతి వా, అపరియోసితసిక్ఖత్తా సయమేవ సిక్ఖతీతి వా సేక్ఖో, చతూసు మగ్గేసు హేట్ఠిమేసు చ తీసు ఫలేసు సీలక్ఖన్ధో. ఉపరి సిక్ఖితబ్బాభావతో అసేక్ఖో. వుడ్ఢిప్పత్తో సేక్ఖోతి అసేక్ఖో. అగ్గఫలభూతో సీలక్ఖన్ధో వుచ్చేయ్య, అట్ఠకథాయం పన విపస్సకస్స సీలస్స అధిప్పేతత్తా తథా అత్థో వుత్తో. సబ్బత్థాతి ‘‘అసేక్ఖేనా’’తిఆదీసు. ఏత్థ చ యథా సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధా మిస్సకా అధిప్పేతా, ఏవం విముత్తిక్ఖన్ధాపీతి తదఙ్గవిముత్తిఆదయోపి వేదితబ్బా, న పటిప్పస్సద్ధివిముత్తి ఏవ.

యేన సిప్పేన ఇస్సాసో హోతి, తం ఇస్సత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉసుసిప్ప’’న్తి. యస్సా వాయోధాతుయా వసేన సరీరం సఞ్జాతథామం హోతి, తం బలపచ్చయం సన్ధాయాహ ‘‘బలం నామ వాయోధాతూ’’తి. సమప్పవత్తితో హి విసమప్పవత్తినివారకధాతు బలం నామ, తేన తతో అఞ్ఞం బలరూపం నామ నత్థి.

యస్మా అరహా ఏవ ఏకన్తతో సోరతో, తస్స భావో సోరచ్చన్తి ఆహ ‘‘సోరచ్చన్తి అరహత్త’’న్తి. ఏతే ద్వేతి ఖన్తి సోరచ్చన్తి ఏతే ద్వే ధమ్మా. పానీయం పివన్తి ఏత్థాతి పపా, యో కోచి జలాసయో యం కిఞ్చి పానీయట్ఠానన్తి ఆహ ‘‘చతురస్సపోక్ఖరణీఆదీనీ’’తి. ఉదకవికూలాదీసు కమన్తి అతిక్కమన్తి ఏతేహీతి సఙ్కమనాని, సేతుఆదీని. సేతుకరణయుత్తట్ఠానే సేతుం, చఙ్కమనకరణయుత్తట్ఠానే చఙ్కమనం, మగ్గకరణయుత్తట్ఠానే మగ్గం కరేయ్యాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘పణ్ణాసా’’తిఆది.

భిక్ఖాచారవత్తన్తి అరియానం హితం వత్తపటిపత్తిం. దేన్తోపీతి పి-సద్దేన అఖీణాసవస్స దేన్తోపీతి ఇమమత్థం దస్సేతి యస్స కస్సచిపి దేన్తేనపి కమ్మఫలం సద్దహిత్వా విప్పసన్నచిత్తేనేవ దాతబ్బత్తా. థనయన్తి ఇదం తస్స మహామేఘభావదస్సనం, యో హి మహావస్సం వస్సతి, సో గజ్జన్తో విజ్జుమ్మాలం విస్సజ్జేన్తో పవస్సతి. అభిసఙ్ఖరిత్వా సమోధానేత్వాతి ఖాదనీయస్స వివిధజాతియాని సమ్పిణ్డేత్వా. తేనాహ ‘‘రాసిం కత్వా’’తి.

పకిరణం నామ వికిరణమ్పి హోతి అనేకత్థత్తా ధాతూనన్తి ఆహ ‘‘వికిరతీ’’తి. పకిరన్తో వియ వా దానం దేతీతి ఇమినా గుణఖేత్తమేవ అపరియేసిత్వా కరుణాఖేత్తేపి మహాదానం పవత్తేతీతి దస్సేతి. తేన ‘‘పకిరేతీ’’తి వదన్తేన భగవతా అట్ఠుప్పత్తియం ఆగతతిత్థియవాదేన అప్పటిసేధితతాపి దీపితా హోతి. పుఞ్ఞధారాతి పుఞ్ఞమయధారా పుఞ్ఞాభిసన్దా. సినేహయన్తీతి థూలధారేనపి సినేహేన సినిద్ధం కరోన్తీ. కిలేదయన్తీతి అల్లభావం పాపయన్తీ. యథాయం పుఞ్ఞధారా దాతారం అన్తో సినేహేతి పూరేతి అభిసన్దేతి, ఏవం పటిగ్గాహకానమ్పి అన్తో సినేహేతి పూరేతి అభిసన్దేతి. తేనేవాహ ‘‘దదం పియో హోతి భజన్తి నం బహూ’’తిఆది (అ. ని. ౫.౩౪) ఏవం సన్తేపి ‘‘దాతారం అభివస్సతీ’’తి వుత్తత్తా అట్ఠకథాయం దాయకవసేనేవ ‘‘సినేహేతీ’’తి వుత్తం, యస్మా వా పటిగ్గాహకస్స సినేహుప్పత్తి ఆమిసనిస్సితాతి దాయకవసేనేవ వుత్తం.

ఇస్సత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పబ్బతూపమసుత్తవణ్ణనా

౧౩౬. ఖత్తియాతి అభిసేకప్పత్తా. ఇస్సరియమదో కామగేధో. పథవిమణ్డలస్స మహన్తతా తంనివాసినం అనుయన్తతాతి సబ్బమిదం యథిచ్ఛితస్స రాజకిచ్చస్స సుఖేన సమిజ్ఝనస్స కారణకిత్తనం. యాదిసే రాజకిచ్చే ఉస్సుక్కం ఆపన్నో, తం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘ఏస కిరా’’తిఆది వుత్తం. అన్తరగమనానీతి తిణ్ణం నిరన్తరగమనానం అన్తరన్తరా గమనాని. చోరా చిన్తయింసూతి ఏకో అన్తరభోగికో రాజాపరాధికో పఞ్చసతమనుస్సపరివారో చోరియం కరోన్తో విచరతి, తే సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘అయుత్తం తే కత’’న్తి సచాహం వక్ఖామీతి యోజనా. ధురవిహారేతి రథస్స ధురం వియ నగరస్స ధురభూతే విహారే. సన్థమ్భితున్తి విస్సాసభావేన ఉపట్ఠాతుం. సద్ధాయికోతి సద్ధాయ అయితబ్బో, సద్ధేయ్యోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘సద్ధాతబ్బో’’తి. పచ్చయికోతి పత్తియాయితబ్బో. అబ్భసమం పుథులభావేన. నిప్పోథేన్తోతి నిమ్మద్దేన్తో. సణ్హకరణీయం అతిసణ్హం పిసన్తో నిసదపోతో వియ పిసన్తో.

ధమ్మచరియాతిఆదిత్తమ్పి సీసం చేలఞ్చ అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా సమ్మాపటిపత్తి ఏవ కాతబ్బా తస్సా ఏవ పరలోకే పతిట్ఠాభావతో. ఆచిక్ఖామీతి కథేమి, కథేన్తో చ యథా తమత్థం సమ్మదేవ రాజా జానాతి, ఏవం జానాపేమీతి. నిప్ఫత్తి యుద్ధేన కాతబ్బఅత్థసిద్ధి. విసినోతి బన్ధతి యథాధిప్పేతం చిత్తం ఏతేనాతి విసయో, సమత్థభావో. మన్తసమ్పన్నాతి సమ్పన్నరాజమన్తా. మహాఅమచ్చాతి మహోసధాదిసదిసా నీతిసత్థఛేకా అమచ్చపురిసా. ఉపలాపేతున్తి పరేసం అన్తరే విరోధత్థం సఙ్గణ్హితుం.

ద్వేయేవ పబ్బతాతి పబ్బతసదిసా ద్వేయేవ గహితా. రాజోవాదేతి రాజోవాదసుత్తే. ఆగతావ తత్తన్తియా అనురూపత్థం. విలుమ్పమానాతి ఇతి-సద్దో ఆదిఅత్థో. విపత్తీతి భోగపరిహానాదివినాసో. హత్థియుద్ధాదీహి జరామరణం జినితుం న సక్కా సత్తస్స అవిసయభావతో. యేన పన జినితుం సక్కా, తం దస్సేన్తో భగవా ‘‘బుద్ధే…పే… నివేసయే’’తి ఆహ. రతనత్తయే హి సద్ధా నివిట్ఠా మూలజాతా పతిట్ఠితా ఏకన్తతో జరామరణవిజయాయ హోతి. తేనాహ ‘‘తస్మా సద్ధ’’న్తి.

పబ్బతూపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సారత్థప్పకాసినియా సంయుత్తనికాయ-అట్ఠకథాయ

కోసలసంయుత్తవణ్ణనాయ లీనత్థప్పకాసనా సమత్తా.

౪. మారసంయుత్తం

౧. పఠమవగ్గో

౧. తపోకమ్మసుత్తవణ్ణనా

౧౩౭. ఉరువేలాయ సమీపే గామో ఉరువేలగామో, తం ఉరువేలగామం అభిముఖభావేన సమ్మదేవ సబ్బధమ్మే బుజ్ఝతీతి అభిసమ్బోధి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, తేన సమన్నాగతత్తా చ భగవా అభిసమ్బుద్ధోతి వుచ్చతి. తస్స పఞ్చచత్తాలీసాయ వస్సేసు ఆదితో పన్నరస వస్సాని పఠమబోధి, ఇధ పన సత్తాహబ్భన్తరమేవ అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా అన్తోసత్తాహస్మిం యేవా’’తి. అసుఖభావేన అఞ్ఞేహి కాతుం అసక్కుణేయ్యత్తా దుక్కరం కరోతీతి దుక్కరకారో, సో ఏవ ఇత్థిలిఙ్గవసేన దుక్కరకారికా. తాయ ముత్తో వతమ్హీతి చిన్తేసి. యది ఏవం కస్మా తం లోకనాథో ఛబ్బస్సాని సమనుయుఞ్జతి? కమ్మపీళితవసేన. వుత్తఞ్హేతం అపదానే (అప. థేర ౧.౩౯.౯౨-౯౪) –

‘‘అవచాహం జోతిపాలో, సుగతం కస్సపం తదా;

కుతో ను బోధి ముణ్డస్స, బోధి పరమదుల్లభా.

‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, అచరిం దుక్కరం బహుం;

ఛబ్బస్సానురువేలాయం, తతో బోధిమపాపుణిం.

‘‘నాహం ఏతేన మగ్గేన, పాపుణిం బోధిముత్తమం;

కుమ్మగ్గేన గవేసిస్సం, పుబ్బకమ్మేన వారితో’’తి.

మారేతీతి విబాధేతి. విపత్తిఆదిసంయోజనఞ్హి సాధూనం పరమత్థతో మరణం సచ్చపటివేధమారణత్తా, పాపతరత్తా పాపతమోతి పాపిమా. సా చస్స పాపతమతా పాపవుత్తితాయాతి ఆహ ‘‘పాపే నియుత్తో’’తి. అధిపతీతి కామాధిపతి. అప్పహీనకామరాగే అత్తనో వసే వత్తేతీతి వసవత్తీ. తేసంయేవ కుసలకమ్మానం అన్తం కరోతీతి అన్తకో. వట్టదుక్ఖతో అపరిముత్తపచ్చయత్తా నముచి. మత్తానం పమత్తానం బన్ధూతి పమత్తబన్ధు.

తపోకమ్మాతి అత్తకిలమథానుయోగతో. అపరద్ధోతి విరజ్ఝసి. ‘‘అపరాధో’’తిపి అత్థి, సోయేవ అత్థో. కాయకిలమథం అనుయుఞ్జన్తో యేభుయ్యేన అమరత్థాయ అనుయుఞ్జతి, సో చ కమ్మవాదీహి అనుయుఞ్జియమానో దేవత్థాయ సియాతి ఆహ ‘‘అమరభావత్థాయా’’తి. సబ్బం తపన్తి సబ్బం అత్తపరితాపనం. అత్థావహం న భవతి బోధియా అనుపాయత్తా. కిఞ్చస్సాతి కిఞ్చి సియాతి అత్థో. ఫియారిత్తంవ ధమ్మనీతి ధమ్మం వుచ్చతి వణ్ణు, సో ఇధ ‘‘ధమ్మ’’న్తి వుత్తో, ధమ్మని వణ్ణుపదేసేతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అరఞ్ఞే’’తి. ఉభోసు పస్సేసు ఫియాహి ఆకడ్ఢేయ్య చేవ అరిత్తేహి ఉప్పీళేయ్య చ.

సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవా గహితా మగ్గసీలస్స అధిప్పేతత్తా. సమాధినో హి గహణేన సమ్మావాయామసతిసమాధయో గహితా ఉపకారభావతో. పఞ్ఞాయాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. బుజ్ఝతి ఏతేనాతి బోధో. మగ్గోతి ఆహ ‘‘బోధాయాతి మగ్గత్థాయా’’తి. కథం పన మగ్గం మగ్గత్థాయ భావేతీతి ఆహ ‘‘యథా హీ’’తిఆది. తేన యథా యాగుపచనారమ్భో యావదేవ యాగుఅత్థో, ఏవం మగ్గభావనారమ్భో మగ్గాధిగమత్థాయాతి దస్సేతి. ఆరమ్భోతి చ అరియమగ్గభావనాయ బన్ధాపనం దట్ఠబ్బం. కేచి పన ‘‘మగ్గన్తి అరియమగ్గం, బోధాయాతి అరహత్తసమ్బోధాయ, ఏవఞ్చ కత్వా ‘పత్తోస్మి పరమసుద్ధి’న్తి ఇదమ్పి వచనం సమత్థిత’’న్తి వదన్తి, అపరే పన ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసమ్బోధాయాతి. సో హి సబ్బస్మాపి బోధితో ఉత్తరితరో’’తి. నిహతో నిబ్బిసేవనభావం పాపితో. తేనాహ ‘‘పరాజితో’’తి.

తపోకమ్మసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. హత్థిరాజవణ్ణసుత్తవణ్ణనా

౧౩౮. అన్ధభావకారకేతి పచురజనస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణుప్పత్తినివారణేన అన్ధభావకారకే. మహాతమేతి మహతి తమసి. పాసాణఫలకే మహాచీవరం సీసే ఠపేత్వాతి ఏతేన తం ఫలకం అపస్సాయ నిసిన్నోతి దస్సేతి. పధానన్తి భావనం. పరిగ్గణ్హమానోతి సబ్బసో గణ్హన్తో అవిస్సజ్జేన్తో, భావనం అనుయుఞ్జన్తో అనుపుబ్బసమాపత్తియో ఫలసమాపత్తిఞ్చ మనసికరోన్తోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘నను చా’’తిఆది. అరిట్ఠకోతి అరిట్ఠకవణ్ణో. తేనాహ ‘‘కాళకో’’తి.

దీఘమద్ధానన్తి చిరతరం కాలం. సంసరన్తి ఆసాదనాధిప్పాయేన సఞ్చరన్తో, అలం తుయ్హం ఏతేన నిప్పయోజనన్తి అధిప్పాయో. న హి తేన మారస్స కాచి అత్థసిద్ధీతి.

హత్థిరాజవణ్ణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సుభసుత్తవణ్ణనా

౧౩౯. సుసంవుతాతి మగ్గసంవరేన సుట్ఠు సంవుతా. సుపిహితాతి సుట్ఠు పిహితా. వసానుగాతి కాయాదిద్వారవసానుగా వసవత్తినో న హోన్తి. బద్ధచరాతి పటిబద్ధచరియాతి.

సుభసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పఠమమారపాససుత్తవణ్ణనా

౧౪౦. ఉపాయమనసికారేనాతి అనిచ్చాదీసు అనిచ్చాదితో మనసికరణేన. ఉపాయవీరియేనాతి అనుప్పన్నాకుసలానం అనుప్పాదనాయ విధినా పవత్తవీరియేన. కారణవీరియేనాతి అనుప్పన్నానుప్పాదనాదిఅత్థస్స కారణభూతేన వీరియేన. అనుప్పన్నపాపకానుప్పాదనాదిఅత్థాని హి వీరియాని యదత్థం హోన్తి, తం అత్థం సాధేన్తియేవాతి ఏతస్స అత్థస్స దీపకో సమ్మా-సద్దో. యోనిసోసమ్మాసద్దేన హి ఉపాయకారణత్థదీపకతం సన్ధాయ ‘‘ఉపాయవీరియేన కారణవీరియేనా’’తి వుత్తం. అరహత్తఫలవిముత్తి ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన. మారేన ‘‘మయ్హం ఖో, భిక్ఖవే’’తిఆదికం భగవతో వచనం సుత్వా వుత్తం ‘‘అరహత్తం పత్వాపి న తుస్సతీ’’తిఆది.

కిలేసపాసేనాతి కిలేసమారస్స ఉపాయభూతేన. కిలేసమారో హి సత్తే కామగుణపాసేహి నిబన్ధతి, న పన సయమేవ. తేనాహ ‘‘యే దిబ్బా కామగుణసఙ్ఖాతా’’తిఆది. మారబన్ధనేతి కిలేసమారస్స బన్ధనట్ఠానే, భవచారకేతి అత్థో. న మే సమణ మోక్ఖసీతి ఇదం మారో ‘‘అనుత్తరా విముత్తి అనుప్పత్తా, విముత్తా సబ్బపాసేహీ’’తి చ భగవతో వచనం అసద్దహన్తో వదతి సద్దహన్తోపి వా ‘‘ఏవమయం పరేసం సత్తానం మోక్ఖాయ ఉస్సాహం న కరేయ్యా’’తి అత్తనో కోహఞ్ఞే ఠత్వా వదతి.

పఠమమారపాససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. దుతియమారపాససుత్తవణ్ణనా

౧౪౧. అనుపుబ్బగమనచారికన్తి గామనిగమరాజధానీసు అనుక్కమేన గమనసఙ్ఖాతం చారికం. ఏవం హి గతేసూతి ఏవం తుమ్హేసు బహూసు ఏకజ్ఝం గతేసు.

ఆదిమ్హి కల్యాణం ఏతస్సాతి ఆదికల్యాణం, తథా సేసేసు. సాసనస్స ఆది సీలం మూలకత్తా. తస్స సమథాదయో మజ్ఝం సాసనసమ్పత్తియా వేమజ్ఝభావతో. ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం తదధిగమతో ఉత్తరి కరణీయాభావతో. సాసనే సమ్మాపటిపత్తి నామ పఞ్ఞాయ హోతి, తస్సా చ సీలం సమాధి చ మూలన్తి ఆహ ‘‘సీలసమాధయో వా ఆదీ’’తి. యస్మా పఞ్ఞా అనుబోధపటివేధవసేన దువిధా, తస్మా తదుభయం గణ్హన్తో ‘‘విపస్సనామగ్గా మజ్ఝ’’న్తి ఆహ. పఞ్ఞానిప్ఫత్తి ఫలకిచ్చం, నిబ్బానసచ్ఛికిరియా పన సమ్మాపటిపత్తియా పరియోసానం తతో పరం కత్తబ్బాభావతోతి ఆహ ‘‘ఫలనిబ్బానాని పరియోసాన’’న్తి. ఫలగ్గహణేన హి సఉపాదిసేసనిబ్బానం గయ్హతి, ఇతరేన ఇతరం, తదుభయవసేన పటిపత్తియా ఓసానన్తి ఆహ ‘‘ఫలనిబ్బానాని పరియోసాన’’న్తి. ‘‘తస్మాతిహ త్వం, భిక్ఖు, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలేసు ధమ్మేసు. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం? సీలఞ్చ సువిసుద్ధం, దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౬౯) వచనతో సీలదిట్ఠుజుకతాయ మత్థకభూతా విపస్సనా, తదధిట్ఠానా సీలసమాధీతి ఇమే తస్స సాసనస్స మూలన్తి ఆహ ‘‘సీలసమాధివిపస్సనా వా ఆదీ’’తి. సేసం వుత్తనయమేవ.

కిఞ్చాపి అవయవవినిముత్తో సముదాయో నత్థి, యేసు పన అవయవేసు సముదాయరూపేన అపేక్ఖితేసు గాథాతి సమఞ్ఞా, తం తతో భిన్నం వియ కత్వా దస్సేన్తో ‘‘చతుప్పదికగాథాయ తావ పఠమపాదో’’తిఆదిమాహ. పఞ్చపదఛప్పదానం గాథానం ఆదిపరియోసానగ్గహణేన ఇతరే దుతియాదయో తయో చత్తారో వా మజ్ఝన్తి అవుత్తసిద్ధమేవాతి న వుత్తం. ఏకానుసన్ధికసుత్తస్సాతి ఇదం బహువిభాగం యథానుసన్ధినా ఏకానుసన్ధికం సుత్తం సన్ధాయ వుత్తం, ఇతరస్స పన తేయేవ దేసేతబ్బధమ్మవిభాగేన ఆదిమజ్ఝపరియోసానభాగా లబ్భన్తి. నిదానన్తి కాలదేసకపరిసాది-అపదిసనలక్ఖణాదికో అత్థో. ఇదమవోచాతి ఇతి-సద్దో ఆదిఅత్థో. తేన తదవసేసనిగమనపాళిం సఙ్గణ్హాతి. అనేకానుసన్ధీకస్స సహ నిదానేన పఠమో అనుసన్ధి ఆది. సహ నిగమనేన పచ్ఛిమో పరియోసానం, ఇతరేన మజ్ఝిమన్తిఆదిమజ్ఝపరియోసానాని వేదితబ్బాని.

సాత్థకన్తి అత్థసమ్పత్తియా సాత్థకం కత్వా. సబ్యఞ్జనన్తి బ్యఞ్జనసమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనం. సమ్పత్తి చ నామ పరిపుణ్ణబ్యఞ్జనతాతి ఆహ ‘‘బ్యఞ్జనేహి…పే… దేసేతా’’తి. సకలపరిపుణ్ణన్తి సబ్బసో పరిపుణ్ణం సీలాదిపఞ్చధమ్మక్ఖన్ధపారిపూరియా. నిరుపక్కిలేసం దిట్ఠిమానాదిఉపక్కిలేసాభావతో. అవిసేసతో తిస్సో సిక్ఖా సకలే సాసనే భవన్తి. ధమ్మోతి పన బ్రహ్మచరియం వా సన్ధాయ వుత్తం ‘‘కతమేసానం ఖో, భన్తే, బుద్ధానం భగవన్తానం బ్రహ్మచరియం చిరట్ఠితికం అహోసీ’’తిఆదీసు (పారా. ౧౮) వియ. దుకూలసాణియా పటిచ్ఛన్నా వియ, న తు పాకారసేలాదిపటిచ్ఛన్నా వియ. తేన ధమ్మనిరుత్తియా సకలకిలేసానం పహానానుభావం వదతి. అలాభపరిహానియా, న లద్ధపరిహానియా. అడ్ఢుడ్ఢానీతి పఞ్చసతాధికాని తీణి పాటిహారియసహస్సాని. సాతన్తి సుఖం.

దుతియమారపాససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. సప్పసుత్తవణ్ణనా

౧౪౨. సురాకారకానన్తి పిట్ఠసురాయోజనకానం. కోసలానం ఇస్సరోతి కోసలో, కోసలరాజస్స అయన్తి కోసలికా. పరిభోగపాతీతి భత్తపరిభోజనత్థాయ పాతి పరిభోగపాతి. కమ్మారుద్ధనపణాళియాతి కమ్మారుద్ధనపణాళిముఖే. ధమమానాయాతి ధమియమానాయ. తం పన యస్మా భస్తవాతేహి పూరితం నామ హోతి, తస్మా ‘‘భస్తవాతేన పూరియమానాయా’’తి వుత్తం. నియామభూమియన్తి భగవతో పటిసల్లానట్ఠానే సఞ్చరన్తం మారం మంసచక్ఖునావ దిస్వా. తేనాహ ‘‘విజ్జులతాలోకేనా’’తి.

సేయ్యత్థాయాతి సేయ్యానిసంసాయ. తేనాహ ‘‘ఠస్సామీ’’తిఆది. అత్తసఞ్ఞతోతి అత్తభావేన సంయతో. తేనాహ ‘‘సంయతత్తభావో’’తి. తంసణ్ఠితస్సాతి తస్మిం హత్థపాదకుక్కుచ్చరహితే బుద్ధమునిస్మిం అవట్ఠితస్స. వోస్సజ్జ చరేయ్య తత్థ సోతి ఇమినా భగవా తం బ్యాకరమానో విభింసితా బుద్ధానం కిం కరిస్సతి భయాభావతో? కేవలం పన అనట్ఠవలికం ఉప్పీళేన్తో వియ త్వమేవ ఆయాసం ఆపజ్జిస్ససీతి మారం సన్తజ్జేతి.

భేరవాతి అవీతరాగానం భయజనకా. తత్థాతి తంనిమిత్తం. ఫలేయ్యాతి భిజ్జేయ్య. సత్తిసల్లన్తి సత్తిసఙ్ఖాతం పుథుసల్లం. ఉరస్మిం చారయేయ్యున్తి ఫాసుం విజ్ఝితుం ఠపేయ్యుం ఉగ్గిరేయ్యుం. ఖన్ధుపధీసూతి ఖన్ధసఙ్ఖాతేసు ఉపధీసు. తాణం కరోన్తి నామాతి తతో భయనిమిత్తతో అత్తనో తాణం కరోన్తి నామ.

సప్పసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సుపతిసుత్తవణ్ణనా

౧౪౩. ఉతుగాహాపనత్థం ధోవిత్వా, న రజోజల్లవిక్ఖాలనత్థం. తేనాహ ‘‘బుద్ధానం పనా’’తిఆది. ధోతపాదకే గేహేతి ధోతపాదేహి అక్కమితబ్బకే. వత్తభేదో నామ నత్థి ధమ్మస్సామిభావతో. వత్తసీసే ఠత్వా ధోవన్తి అఞ్ఞేసం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనత్థం. సోప్పపరిగ్గాహకేనాతి ఏత్థ సోప్పం నామ నిద్దాయ అన్తరన్తరా పవత్తకిరియమయచిత్తప్పవత్తిరహితా నిరన్తరభవఙ్గసన్తతీతి తం సభావతో పయోజనతో కాలపరిచ్ఛేదతో పరిగ్గాహకం ఉపరినిద్దేససతిసమ్పజఞ్ఞం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సోప్పపరిగ్గాహకేన సతిసమ్పజఞ్ఞేనా’’తి. కేచి పన ‘‘నిద్దాసోప్పనా’’తి వదన్తి, తం భగవతో సోప్పం హీళేన్తో వదతి.

కిం నూతి ఏత్థం కిన్తి హేతునిస్సక్కే పచ్చత్తవచనన్తి ఆహ ‘‘కస్మా ను సుపసీ’’తి? దుబ్భగో వుచ్చతి నిస్సిరికో భిన్నభగో, సో పన మతసదిసో విసఞ్ఞిసదిసో చ హోతీతి ఆహ ‘‘మతో వియ విసఞ్ఞీ వియ చా’’తి.

ఆదినాతి ఆది-సద్దేన ‘‘బాహిరస్స ఉపాదాయ అట్ఠారసా’’తిఆదినా (విభ. ౮౪౨) ఆగతం తణ్హాకోట్ఠాసం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ తత్థ విసత్తతాయాతి తమ్మిం తస్మిం ఆరమ్మణే విసేసతో ఆసత్తభావేన. విసస్స దుక్ఖనిబ్బత్తకకమ్మస్స హేతుభావతో విసమూలతా విసం వా దుక్ఖదుక్ఖాదిభూతవేదనా మూలం ఏతస్సాతి విసమూలా, తణ్హా. తస్స రూపాదికస్స దుక్ఖస్స పరిభోగో, న అమతస్సాతి విసపరిభోగతా. కత్థచి నేతున్తి కత్థచి భవే సబ్బథా నేతుం? పరిక్ఖయాతి సబ్బసో ఖీణత్తా. తుయ్హం కిం ఏత్థాతి సబ్బుపధిపరిక్ఖయా సుద్ధస్స మమ పటిపత్తియం తుయ్హం కిం ఉజ్ఝాయనం? కేవలం విఘాతోయేవ తేతి దస్సేతి.

సుపతిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. నన్దతిసుత్తవణ్ణనా

౧౪౪. అట్ఠమం ఉత్తానత్థమేవ.

నన్దతిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పఠమఆయుసుత్తవణ్ణనా

౧౪౫. పణ్ణాసం వా వస్సాని జీవతి వస్ససతతో ఉపరి సేయ్యథాపి థేరో అనురుద్ధో. సట్ఠి వా వస్సాని సేయ్యథాపి థేరో బాకులో. పటిహరిత్వా పచ్చనీకభావే సాతం సుఖం ఏతస్సాతి పచ్చనీకసాతో, తబ్భావో పచ్చనీకసాతతా, తాయ. అభిభవిత్వా అభాసి పటివచనం జానమానోవ.

న హీళేయ్య న జిగుచ్ఛేయ్య. ఏవన్తి సో దారకో వియ కిఞ్చి అచిన్తేన్తో సప్పురిసో చరేయ్య, ఏవం హిస్స చిత్తదుక్ఖం న హోతీతి అధిప్పాయో. పజ్జలితసీసో వియ చరేయ్యాతి యథా పజ్జలితసీసో పురిసో అఞ్ఞం కిఞ్చి అకత్వా తస్సేవ వూపసమాయ వాయమేయ్య, ఏవం సప్పురిసో ఆయుం పరిత్తన్తి ఞత్వా తేనేవ నయేన సబ్బసఙ్ఖారగతం అనిచ్చం, అనిచ్చత్తా ఏవ దుక్ఖం, అనత్తాతి విపస్సనమ్పి ఓతరిత్వా తం ఉస్సుక్కాపేన్తోపి సఙ్ఖారవిగమాయ చరేయ్య పటిపజ్జేయ్య.

పఠమఆయుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. దుతియఆయుసుత్తవణ్ణనా

౧౪౬. నేమీవాతి నేమిసీసేన చక్కం వదతి. కుబ్బరం అనుపరియాయతీతి కుబ్బరం అనుపరివత్తతి. తథాభూతో పన సో తం అజహన్తోవాతి ఆహ ‘‘న విజహతీ’’తి. ఆయు అనుపరియాయతీతి మచ్చానం ఆయు గతమ్పి పచ్చాగచ్ఛతీతి భగవతో పటాణి హుత్వా వదతి, భగవా పన తం అభిభవిత్వా ‘‘అచ్చయన్తి అహోరత్తా’’తిఆదినా ఆయునో అచ్చయగమనమరణతంయేవ పవేదేసి.

దుతియఆయుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియవగ్గో

౧. పాసాణసుత్తవణ్ణనా

౧౪౭. పవిజ్ఝీతి పబ్బతం సబ్బతో పవత్తేన్తో తతో తతో నిస్సజ్జి. సకలన్తి సబ్బభాగవన్తం, నిస్సేసన్తి అత్థో.

పాసాణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. కింనుసీహసుత్తవణ్ణనా

౧౪౮. విచక్ఖుకమ్మాయాతి విచక్ఖుభావకామతాయ. యథా సా భగవతో దేసియమానం ధమ్మం అత్తనో పఞ్ఞాచక్ఖునా న పస్సితుం సక్కోతి, ఏవం కాతుం కామతాయ. తేనాహ ‘‘పరిసాయా’’తిఆది. వినాసేతుం న సక్కోతి భేరవారమ్మణే భాయనస్సేవ అభావతో. దసబలప్పత్తాతి దసహి బలేహి సమన్నాగతా.

కింనుసీహసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సకలికసుత్తవణ్ణనా

౧౪౯. మన్దభావేనాతి జళభావేన మోమూహభావేనాతి మహామూళ్హతాయ. కబ్బకరణేన మత్తోతి కబ్బకిరియాపసుతతాదివసేన మత్తో కబ్బం కత్వా. కిమిదం సోప్పసేవాతి ఇదం తవ సోప్పం కిమత్థం, పురిసేన నామ పురిసత్తకరేన భవితబ్బం, న సోప్పతియేవ. అత్థం సమాగన్త్వాతి పరమత్థం నిబ్బానం సమ్మా ఆగన్త్వా అధిగన్త్వా. అసఙ్గ…పే… నత్థి సబ్బసో సిద్ధత్థభావతో. జగ్గన్తోతి జాగరన్తో పురిసో వియ, న భాయామి భయహేతూనం అభావా. నానుతపన్తి సబ్బత్థ సబ్బదాపి విస్సట్ఠభావతో, మామన్తి మమం. గాథాసుఖత్థఞ్హి దీఘం కత్వా వుత్తం. ఠితత్తాతి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాయ పరిచ్ఛిజ్జత్తా. హానిన్తి కస్సచి జానిం.

సకలికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పతిరూపసుత్తవణ్ణనా

౧౫౦. అనురుజ్ఝతి ఏతేనాతి అనురోధో, రాగో. విరుజ్ఝతి ఏతేనాతి విరోధో, పటిఘో. తేసు అనురోధవిరోధేసు తన్నిమిత్తం సజ్జతి నామ సఙ్గం కరోతి నామ, అనురోధవిరోధుప్పాదనమేవ చేత్థ సజ్జనం. యదఞ్ఞమనుసాసతీతి యం అఞ్ఞేసం అనుసాసనం, తం తేసం హితేసనం అనుకమ్పనం, తస్మా అనుకమ్పకే హితేసకే సమ్మాసమ్బుద్ధే అనురోధవిరోధే ఆరోపేత్వా వికమ్పనత్థం మిచ్ఛా వదసీతి.

పతిరూపసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. మానససుత్తవణ్ణనా

౧౫౧. ఆకాసే చరన్తేతి పఞ్చాభిఞ్ఞే సన్ధాయ వదతి. అన్తలిక్ఖే చరన్తేపి కిచ్చసాధనతో అన్తలిక్ఖచరో. మనసి జాతోతి మానసో. తం పన మనసన్తానసమ్పయుత్తతాయాతి ఆహ ‘‘మనసమ్పయుత్తో’’తి.

మానససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. పత్తసుత్తవణ్ణనా

౧౫౨. పఞ్చన్నం ఉపాదానక్ఖన్ధానం లక్ఖణాదీని చేవ సముదయఞ్చ అస్సాదాదీనవనిస్సరణాని చ గహేత్వా సమ్మా తేసం లక్ఖణాదీనం గహణం హోతీతి ఆహ ‘‘పఞ్చ ఉపాదానక్ఖన్ధే ఆదియిత్వా’’తి. రుప్పనవేదియనసఞ్జాననఅభిసఙ్ఖరణవిజాననాని ఖన్ధానం సభావలక్ఖణాని. ఆది-సద్దేన రసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానాని చేవ సముదయాదీని చ సఙ్గణ్హాతి. దస్సేతీతి పచ్చక్ఖతో దస్సేతి, హత్థామలకం వియ పాకటే విభూతే కత్వా విభావేతి. గణ్హాపేతీతి తే ధమ్మే మనసా అనుపేక్ఖితే దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధే కరోన్తో ఉగ్గణ్హాపేతి. సమాదానమ్హీతి తత్థ అత్థస్స సమ్మదేవ ఆదియనే ఖన్ధానఞ్చ సమ్మసనవసేన అఞ్ఞధమ్మవసేన సమాదియనే. పటివిద్ధగుణేనాతి తాయ దేసనాయ, తం నిస్సాయ పచ్చత్తపురిసకారేన చ తేసం పటివిద్ధగుణేన. జోతాపేతీతి తేసం చిత్తసన్తానం అస్సద్ధియాదికిలేసమలవిధమనేన పభస్సరం కరోతి. అట్ఠిం కత్వాతి తాయ దేసనాయ పాపేతబ్బం అత్థం పయోజనం దళ్హం కత్వా. తేనాహ ‘‘అయం నో’’తిఆది. కమ్మకారకచిత్తం నామ ఓతరణచిత్తం. ‘‘యోనిసోమనసికారపుబ్బకం విపస్సనాచిత్త’’న్తి కేచి. ఓహితసోతాతి అనఞ్ఞవిహితతాయ ధమ్మస్సవనాయ అప్పితసోతా, తతో ఏవ తదత్థం ఠపితసోతా.

ఏతే రూపాదయో ఖన్ధే యఞ్చ సఙ్ఖతం సమిద్ధపచ్చయేహి కతం, తఞ్చ ‘‘ఏసో అహం న హోమి, ఏతం మయ్హం న హోతీ’’తి పస్సన్తోతి యోజనా. ఖేమో అత్తాతి ఖేమత్తా, తం ఖేమత్తం. తేనాహ ‘‘ఖేమిభూతం అత్తభావ’’న్తి. పరియేసమానా మారసేనా.

పత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. ఛఫస్సాయతనసుత్తవణ్ణనా

౧౫౩. సఞ్జాయతి ఏతస్మాతి సఞ్జాతి, సో ఏవ సమ్పయుత్తధమ్మో సమోసరతి ఏత్థాతి సమోసరణం, సో ఏవ అత్థో, తేన సఞ్జాతిసమోసరణట్ఠేన. భయభేరవం సద్దన్తి భాయతి ఏతస్మాతి భయం, తదేవ