📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

అఙ్గుత్తరనికాయే

ఏకకనిపాత-అట్ఠకథా

గన్థారమ్భకథా

‘‘కరుణాసీతలహదయం, పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం;

సనరామరలోకగరుం, వన్దే సుగతం గతివిముత్తం.

‘‘బుద్ధోపి బుద్ధభావం, భావేత్వా చేవ సచ్ఛికత్వా చ;

యం ఉపగతో గతమలం, వన్దే తమనుత్తరం ధమ్మం.

‘‘సుగతస్స ఓరసానం, పుత్తానం మారసేనమథనానం;

అట్ఠన్నమ్పి సమూహం, సిరసా వన్దే అరియసఙ్ఘం.

‘‘ఇతి మే పసన్నమతినో, రతనత్తయవన్దనామయం పుఞ్ఞం;

యం సువిహతన్తరాయో, హుత్వా తస్సానుభావేన.

‘‘ఏకకదుకాదిపటిమణ్డితస్స అఙ్గుత్తరాగమవరస్స;

ధమ్మకథికపుఙ్గవానం, విచిత్తపటిభానజననస్స.

‘‘అత్థప్పకాసనత్థం, అట్ఠకథా ఆదితో వసిసతేహి;

పఞ్చహి యా సఙ్గీతా, అనుసఙ్గీతా చ పచ్ఛాపి.

‘‘సీహళదీపం పన ఆభతాథ వసినా మహామహిన్దేన;

ఠపితా సీహళభాసాయ, దీపవాసీనమత్థాయ.

‘‘అపనేత్వాన తతోహం, సీహళభాసం మనోరమం భాసం;

తన్తినయానుచ్ఛవికం, ఆరోపేన్తో విగతదోసం.

‘‘సమయం అవిలోమేన్తో, థేరానం థేరవంసదీపానం;

సునిపుణవినిచ్ఛయానం, మహావిహారే నివాసీనం.

‘‘హిత్వా పునప్పునాగతమత్థం, అత్థం పకాసయిస్సామి;

సుజనస్స చ తుట్ఠత్థం, చిరట్ఠితత్థఞ్చ ధమ్మస్స.

‘‘సావత్థిపభూతీనం, నగరానం వణ్ణనా కతా హేట్ఠా;

దీఘస్స మజ్ఝిమస్స చ, యా మే అత్థం వదన్తేన.

‘‘విత్థారవసేన సుదం, వత్థూని చ తత్థ యాని వుత్తాని;

తేసమ్పి న ఇధ భియ్యో, విత్థారకథం కరిస్సామి.

‘‘సుత్తానం పన అత్థా, న వినా వత్థూహి యే పకాసన్తి;

తేసం పకాసనత్థం, వత్థూనిపి దస్సయిస్సామి.

‘‘సీలకథా ధుతధమ్మా, కమ్మట్ఠానాని చేవ సబ్బాని;

చరియావిధానసహితో, ఝానసమాపత్తివిత్థారో.

‘‘సబ్బా చ అభిఞ్ఞాయో, పఞ్ఞాసఙ్కలననిచ్ఛయో చేవ;

ఖన్ధాధాతాయతనిన్ద్రియాని, అరియాని చేవ చత్తారి.

‘‘సచ్చాని పచ్చయాకారదేసనా సుపరిసుద్ధనిపుణనయా;

అవిముత్తతన్తిమగ్గా, విపస్సనాభావనా చేవ.

‘‘ఇతి పన సబ్బం యస్మా, విసుద్ధిమగ్గే మయా సుపరిసుద్ధం;

వుత్తం తస్మా భియ్యో, న తం ఇధ విచారయిస్సామి.

‘‘మజ్ఝే విసుద్ధిమగ్గో, ఏస చతున్నమ్పి ఆగమానఞ్హి;

ఠత్వా పకాసయిస్సతి, తత్థ యథాభాసితమత్థం.

‘‘ఇచ్చేవ కతో తస్మా, తమ్పి గహేత్వాన సద్ధిమేతాయ;

అట్ఠకథాయ విజానథ, అఙ్గుత్తరనిస్సితం అత్థ’’న్తి.

సంఖేపకథా

౧. రూపాదివగ్గవణ్ణనా

తత్థ అఙ్గుత్తరాగమో నామ ఏకకనిపాతో దుకనిపాతో తికనిపాతో చతుక్కనిపాతో పఞ్చకనిపాతో ఛక్కనిపాతో సత్తకనిపాతో అట్ఠకనిపాతో నవకనిపాతో దసకనిపాతో ఏకాదసకనిపాతోతి ఏకాదస నిపాతా హోన్తి. సుత్తతో –

‘‘నవ సుత్తసహస్సాని, పఞ్చ సుత్తసతాని చ;

సత్తపఞ్ఞాస సుత్తాని, హోన్తి అఙ్గుత్తరాగమే’’.

తస్స నిపాతేసు ఏకకనిపాతో ఆది, సుత్తేసు చిత్తపరియాదానసుత్తం. తస్సాపి ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికం ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తం నిదానమాది. సా పనేసా పఠమమహాసఙ్గీతి సుమఙ్గలవిలాసినియా దీఘనికాయట్ఠకథాయ ఆదిమ్హి విత్థారితా, తస్మా సా తత్థ విత్థారితనయేనేవ వేదితబ్బా.

నిదానవణ్ణనా

౧. యం పనేతం ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికం నిదానం, తత్థ ఏవన్తి నిపాతపదం, మేతిఆదీని నామపదాని. సావత్థియం విహరతీతి ఏత్థ వీతి ఉపసగ్గపదం, హరతీతి ఆఖ్యాతపదన్తి ఇమినా తావ నయేన పదవిభాగో వేదితబ్బో.

అత్థతో పన ఏవంసద్దో తావ ఉపమూపదేస-సమ్పహంసన-గరహణవచన-సమ్పటిగ్గహాకారనిదస్సనావధారణాది-అనేకత్థప్పభేదో. తథా హేస ‘‘ఏవం జాతేన మచ్చేన, కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి ఏవమాదీసు (ధ. ప. ౫౩) ఉపమాయం ఆగతో. ‘‘ఏవం తే అభిక్కమితబ్బం, ఏవం తే పటిక్కమితబ్బ’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౨౨) ఉపదేసే. ‘‘ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) సమ్పహంసనే. ‘‘ఏవమేవం పనాయం వసలీ యస్మిం వా తస్మిం వా తస్స ముణ్డకస్స సమణకస్స వణ్ణం భాసతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౮౭) గరహణే. ‘‘ఏవం, భన్తేతి ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో పచ్చస్సోసు’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧) వచనసమ్పటిగ్గహే. ‘‘ఏవం బ్యాఖో అహం, భన్తే, భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౯౮) ఆకారే. ‘‘ఏహి త్వం, మాణవక, యేన సమణో ఆనన్దో తేనుపసఙ్కమ; ఉపసఙ్కమిత్వా మమ వచనేన సమణం ఆనన్దం అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛ – ‘సుభో మాణవో తోదేయ్యపుత్తో భవన్తం ఆనన్దం అప్పాబాధం…పే… ఫాసువిహారం పుచ్ఛతీ’తి, ఏవఞ్చ వదేహి ‘‘సాధు కిర భవం ఆనన్దో యేన సుభస్స మాణవస్స తోదేయ్యపుత్తస్స నివేసనం, తేనుపసఙ్కమతు అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౪౪౫) నిదస్సనే. ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, కాలామా, ఇమే ధమ్మా కుసలా వా అకుసలా వాతి? అకుసలా, భన్తే. సావజ్జా వా అనవజ్జా వాతి? సావజ్జా, భన్తే. విఞ్ఞుగరహితా వా విఞ్ఞుప్పసత్థా వాతి? విఞ్ఞుగరహితా, భన్తే. సమత్తా సమాదిన్నా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి నో వా, కథం వో ఏత్థ హోతీతి? సమత్తా, భన్తే, సమాదిన్నా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి, ఏవం నో ఏత్థ హోతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) అవధారణే. స్వాయమిధ ఆకారనిదస్సనావధారణేసు దట్ఠబ్బో.

తత్థ ఆకారత్థేన ఏవంసద్దేన ఏతమత్థం దీపేతి – నానానయనిపుణం అనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం వివిధపాటిహారియం ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరం సబ్బసత్తానం సకసకభాసానురూపతో సోతపథమాగచ్ఛన్తం తస్స భగవతో వచనం సబ్బప్పకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతుం, సబ్బథామేన పన సోతుకామతం జనేత్వాపి ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏకేనాకారేన సుతన్తి.

నిదస్సనత్థేన ‘‘నాహం సయమ్భూ, న మయా ఇదం సచ్ఛికత’’న్తి అత్తానం పరిమోచేన్తో ‘‘ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏవం సుత’’న్తి ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం నిదస్సేతి.

అవధారణత్థేన ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం బహుస్సుతానం యదిదం ఆనన్దో, సతిమన్తానం, గతిమన్తానం, ధితిమన్తానం, ఉపట్ఠాకానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౩) ఏవం భగవతా, ‘‘ఆయస్మా ఆనన్దో అత్థకుసలో ధమ్మకుసలో బ్యఞ్జనకుసలో నిరుత్తికుసలో పుబ్బాపరకుసలో’’తి (అ. ని. ౫.౧౬౯) ఏవం ధమ్మసేనాపతినా చ పసత్థభావానురూపం అత్తనో ధారణబలం దస్సేన్తో సత్తానం సోతుకామతం జనేతి ‘‘ఏవం మే సుతం, తఞ్చ ఖో అత్థతో వా బ్యఞ్జనతో వా అనూనమనధికం, ఏవమేవ, న అఞ్ఞథా దట్ఠబ్బ’’న్తి.

మేసద్దో తీసు అత్థేసు దిస్సతి. తథా హిస్స ‘‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్య’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౮౧; సం. ని. ౧.౧౯౪) మయాతి అత్థో. ‘‘సాధు మే, భన్తే, భగవా సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౮౮) మయ్హన్తి అత్థో. ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౯) మమాతి అత్థో. ఇధ పన ‘‘మయా సుత’’న్తి చ, ‘‘మమ సుత’’న్తి చ అత్థద్వయే యుజ్జతి.

సుతన్తి అయం సుతసద్దో సఉపసగ్గో చ అనుపసగ్గో చ గమన-విస్సుత-కిలిన్నఉపచితానుయోగ-సోతవిఞ్ఞేయ్య-సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథా హిస్స – ‘‘సేనాయ పసుతో’’తిఆదీసు గచ్ఛన్తోతి అత్థో. ‘‘సుతధమ్మస్స పస్సతో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౧౧) విస్సుతధమ్మస్సాతి అత్థో. ‘‘అవస్సుతా అవస్సుతస్సా’’తిఆదీసు (పాచి. ౬౫౭) కిలిన్నాకిలిన్నస్సాతి అత్థో. ‘‘తుమ్హేహి పుఞ్ఞం పసుతం అనప్పక’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౭-౧౨) ఉపచితన్తి అత్థో. ‘‘యే ఝానప్పసుతా ధీరా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౮౧) ఝానానుయుత్తాతి అత్థో. ‘‘దిట్ఠం సుతం ముత’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪౧) సోతవిఞ్ఞేయ్యన్తి అత్థో. ‘‘సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౩౯) సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతధరోతి అత్థో. ఇధ పనస్స సోతద్వారానుసారేన ఉపధారితన్తి వా ఉపధారణన్తి వాతి అత్థో. మే-సద్దస్స హి మయాతి అత్థే సతి ‘‘ఏవం మయా సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారిత’’న్తి యుజ్జతి. మమాతి అత్థే సతి ‘‘ఏవం మమ సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారణ’’న్తి యుజ్జతి.

ఏవమేతేసు తీసు పదేసు ఏవన్తి సోతవిఞ్ఞాణాదివిఞ్ఞాణకిచ్చనిదస్సనం. మేతి వుత్తవిఞ్ఞాణసమఙ్గిపుగ్గలనిదస్సనం. సుతన్తి అస్సవనభావపటిక్ఖేపతో అనూనాధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సనం. తథా ఏవన్తి తస్సా సోతద్వారానుసారేన పవత్తాయ విఞ్ఞాణవీథియా నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తభావప్పకాసనం. మేతి అత్తప్పకాసనం. సుతన్తి ధమ్మప్పకాసనం. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపో – ‘‘నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తాయ విఞ్ఞాణవీథియా మయా న అఞ్ఞం కతం, ఇదం పన కతం, అయం ధమ్మో సుతో’’తి.

తథా ఏవన్తి నిద్దిసితబ్బప్పకాసనం. మేతి పుగ్గలప్పకాసనం. సుతన్తి పుగ్గలకిచ్చప్పకాసనం. ఇదం వుత్తం హోతి – యం సుత్తం నిద్దిసిస్సామి, తం మయా ఏవం సుతన్తి.

తథా ఏవన్తి యస్స చిత్తసన్తానస్స నానాకారప్పవత్తియా నానత్థబ్యఞ్జనగ్గహణం హోతి, తస్స నానాకారనిద్దేసో. ఏవన్తి హి అయం ఆకారపఞ్ఞత్తి. మేతి కత్తునిద్దేసో. సుతన్తి విసయనిద్దేసో. ఏత్తావతా నానాకారప్పవత్తేన చిత్తసన్తానేన తంసమఙ్గినో కత్తు విసయే గహణసన్నిట్ఠానం కతం హోతి.

అథ వా ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో. సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో. మేతి ఉభయకిచ్చయుత్తపుగ్గలనిద్దేసో. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – మయా సవనకిచ్చవిఞ్ఞాణసమఙ్గినా పుగ్గలేన విఞ్ఞాణవసేన లద్ధసవనకిచ్చవోహారేన సుతన్తి.

తత్థ ఏవన్తి చ మేతి చ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి. కిఞ్హేత్థ తం పరమత్థతో అత్థి, యం ఏవన్తి వా మేతి వా నిద్దేసం లభేథ. సుతన్తి విజ్జమానపఞ్ఞత్తి. యఞ్హి తం ఏత్థ సోతేన ఉపలద్ధం, తం పరమత్థతో విజ్జమానన్తి. తథా ఏవన్తి చ మేతి చ తం తం ఉపాదాయ వత్తబ్బతో ఉపాదాపఞ్ఞత్తి. సుతన్తి దిట్ఠాదీని ఉపనిధాయ వత్తబ్బతో ఉపనిధాపఞ్ఞత్తి.

ఏత్థ చ ఏవన్తి వచనేన అసమ్మోహం దీపేతి. న హి సమ్మూళ్హో నానప్పకారపటివేధసమత్థో హోతి. సుతన్తి వచనేన సుతస్స అసమ్మోసం దీపేతి. యస్స హి సుతం సమ్ముట్ఠం హోతి, న సో కాలన్తరేన మయా సుతన్తి పటిజానాతి. ఇచ్చస్స అసమ్మోహేన పఞ్ఞాసిద్ధి, అసమ్మోసేన పన సతిసిద్ధి. తత్థ పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయ సతియా బ్యఞ్జనావధారణసమత్థతా, సతిపుబ్బఙ్గమాయ పఞ్ఞాయ అత్థపటివేధసమత్థతా. తదుభయసమత్థతాయోగేన అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స ధమ్మకోసస్స అనుపాలనసమత్థతో ధమ్మభణ్డాగారికత్తసిద్ధి.

అపరో నయో – ఏవన్తి వచనేన యోనిసో మనసికారం దీపేతి, అయోనిసో మనసికరోతో హి నానప్పకారపటివేధాభావతో. సుతన్తి వచనేన అవిక్ఖేపం దీపేతి, విక్ఖిత్తచిత్తస్స సవనాభావతో. తథా హి విక్ఖిత్తచిత్తో పుగ్గలో సబ్బసమ్పత్తియా వుచ్చమానోపి ‘‘న మయా సుతం, పున భణథా’’తి భణతి. యోనిసో మనసికారేన చేత్థ అత్తసమ్మాపణిధిం పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతం సాధేతి సమ్మా అప్పణిహితత్తస్స పుబ్బే అకతపుఞ్ఞస్స వా తదభావతో. తథా అవిక్ఖేపేన సద్ధమ్మస్సవనం సప్పురిసూపనిస్సయఞ్చ సాధేతి. న హి విక్ఖిత్తచిత్తో సోతుం సక్కోతి, న చ సప్పురిసే అనుపస్సయమానస్స సవనం అత్థీతి.

అపరో నయో – యస్మా ‘‘ఏవన్తి యస్స చిత్తసన్తానస్స నానాకారప్పవత్తియా నానత్థబ్యఞ్జనగ్గహణం హోతి, తస్స నానాకారనిద్దేసో’’తి వుత్తం. సో చ ఏవం భద్దకో ఆకారో న సమ్మా అప్పణిహితత్తనో పుబ్బే అకతపుఞ్ఞస్స వా హోతి, తస్మా ఏవన్తి ఇమినా భద్దకేనాకారేన పచ్ఛిమచక్కద్వయసమ్పత్తిమత్తనో దీపేతి. సుతన్తి సవనయోగేన పురిమచక్కద్వయసమ్పత్తిం. న హి అప్పతిరూపదేసే వసతో సప్పురిసూపనిస్సయవిరహితస్స వా సవనం అత్థి. ఇచ్చస్స పచ్ఛిమచక్కద్వయసిద్ధియా ఆసయసుద్ధి సిద్ధా హోతి, పురిమచక్కద్వయసిద్ధియా పయోగసుద్ధి. తాయ చ ఆసయసుద్ధియా అధిగమబ్యత్తిసిద్ధి, పయోగసుద్ధియా ఆగమబ్యత్తిసిద్ధి. ఇతి పయోగాసయసుద్ధస్స ఆగమాధిగమసమ్పన్నస్స వచనం అరుణుగ్గం వియ సూరియస్స ఉదయతో, యోనిసో మనసికారో వియ చ కుసలకమ్మస్స, అరహతి భగవతో వచనస్స పుబ్బఙ్గమం భవితున్తి ఠానే నిదానం ఠపేన్తో ఏవం మే సుతన్తిఆదిమాహ.

అపరో నయో – ఏవన్తి ఇమినా నానప్పకారపటివేధదీపకేన వచనేన అత్తనో అత్థపటిభానపటిసమ్భిదాసమ్పత్తిసబ్భావం దీపేతి. సుతన్తి ఇమినా సోతబ్బభేదపటివేధదీపకేన వచనేన ధమ్మనిరుత్తిపటిసమ్భిదాసమ్పత్తిసబ్భావం. ఏవన్తి చ ఇదం యోనిసో మనసికారదీపకవచనం భాసమానో ‘‘ఏతే మయా ధమ్మా మనసా అనుపేక్ఖితా దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధా’’తి దీపేతి. సుతన్తి ఇదం సవనయోగదీపకవచనం భాసమానో ‘‘బహూ మయా ధమ్మా సుతా ధాతా వచసా పరిచితా’’తి దీపేతి. తదుభయేనపి అత్థబ్యఞ్జనపారిపూరిం దీపేన్తో సవనే ఆదరం జనేతి. అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణం హి ధమ్మం ఆదరేన అస్సుణన్తో మహతా హితా పరిబాహిరో హోతీతి ఆదరం జనేత్వా సక్కచ్చం ధమ్మో సోతబ్బోతి.

ఏవం మే సుతన్తి ఇమినా పన సకలేన వచనేన ఆయస్మా ఆనన్దో తథాగతప్పవేదితం ధమ్మం అత్తనో అదహన్తో అసప్పురిసభూమిం అతిక్కమతి, సావకత్తం పటిజానన్తో సప్పురిసభూమిం ఓక్కమతి. తథా అసద్ధమ్మా చిత్తం వుట్ఠాపేతి, సద్ధమ్మే చిత్తం పతిట్ఠాపేతి. ‘‘కేవలం సుతమేవేతం మయా, తస్సేవ పన భగవతో వచన’’న్తి దీపేన్తో అత్తానం పరిమోచేతి, సత్థారం అపదిసతి, జినవచనం అప్పేతి, ధమ్మనేత్తిం పతిట్ఠాపేతి.

అపిచ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి అత్తనా ఉప్పాదితభావం అప్పటిజానన్తో పురిమవచనం వివరన్తో ‘‘సమ్ముఖా పటిగ్గహితమిదం మయా తస్స భగవతో చతువేసారజ్జవిసారదస్స దసబలధరస్స ఆసభట్ఠానట్ఠాయినో సీహనాదనాదినో సబ్బసత్తుత్తమస్స ధమ్మిస్సరస్స ధమ్మరాజస్స ధమ్మాధిపతినో ధమ్మదీపస్స ధమ్మసరణస్స సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వచనం, న ఏత్థ అత్థే వా ధమ్మే వా పదే వా బ్యఞ్జనే వా కఙ్ఖా వా విమతి వా కత్తబ్బా’’తి సబ్బదేవమనుస్సానం ఇమస్మిం ధమ్మే అస్సద్ధియం వినాసేతి, సద్ధాసమ్పదం ఉప్పాదేతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘వినాసయతి అస్సద్ధం, సద్ధం వడ్ఢేతి సాసనే;

ఏవం మే సుతమిచ్చేవం, వదం గోతమసావకో’’తి.

ఏకన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో. సమయన్తి పరిచ్ఛిన్ననిద్దేసో. ఏకం సమయన్తి అనియమితపరిదీపనం. తత్థ సమయసద్దో –

‘‘సమవాయే ఖణే కాలే, సమూహే హేతుదిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతి’’.

తథా హిస్స ‘‘అప్పేవ నామ స్వేపి ఉపసఙ్కమేయ్యామ కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౧.౪౪౭) సమవాయో అత్థో. ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౨౯) ఖణో. ‘‘ఉణ్హసమయో పరిళాహసమయో’’తిఆదీసు (పాచి. ౩౫౮) కాలో. ‘‘మహాసమయో పవనస్మి’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౩౨) సమూహో. ‘‘సమయోపి ఖో తే భద్దాలి అప్పటివిద్ధో అహోసి, భగవా ఖో సావత్థియం విహరతి, భగవాపి మం జానిస్సతి ‘భద్దాలి నామ భిక్ఖు సత్థు సాసనే సిక్ఖాయ అపరిపూరకారీ’తి, అయమ్పి ఖో తే, భద్దాలి, సమయో అప్పటివిద్ధో అహోసీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౩౫) హేతు. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఉగ్గాహమానో పరిబ్బాజకో సమణముణ్డికాపుత్తో సమయప్పవాదకే తిన్దుకాచీరే ఏకసాలకే మల్లికాయ ఆరామే పటివసతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౨౬౦) దిట్ఠి.

‘‘దిట్ఠే ధమ్మే చ యో అత్థో, యో చత్థో సమ్పరాయికో;

అత్థాభిసమయా ధీరో, పణ్డితోతి పవుచ్చతీ’’తి. –

ఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౨౯) పటిలాభో. ‘‘సమ్మా మానాభిసమయా అన్తమకాసి దుక్ఖస్సా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౮) పహానం. ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠో సన్తాపట్ఠో విపరిణామట్ఠో అభిసమయట్ఠో’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౨.౮) పటివేధో. ఇధ పనస్స కాలో అత్థో. తేన సంవచ్ఛర-ఉతు-మాస-అడ్ఢమాస-రత్తి-దివ-పుబ్బణ్హ-మజ్ఝన్హిక-సాయన్హ-పఠమ-మజ్ఝిమ- పచ్ఛిమయామ-ముహుత్తాదీసు కాలప్పభేదభూతేసు సమయేసు ఏకం సమయన్తి దీపేతి.

తత్థ కిఞ్చాపి ఏతేసు సంవచ్ఛరాదీసు యం యం సుత్తం యమ్హి యమ్హి సంవచ్ఛరే ఉతుమ్హి మాసే పక్ఖే రత్తిభాగే దివసభాగే వా వుత్తం, సబ్బం తం థేరస్స సువిదితం సువవత్థాపితం పఞ్ఞాయ. యస్మా పన ‘‘ఏవం మే సుతం అసుకసంవచ్ఛరే అసుకఉతుమ్హి అసుకమాసే అసుకపక్ఖే అసుకరత్తిభాగే అసుకదివసభాగే వా’’తి ఏవం వుత్తే న సక్కా సుఖేన ధారేతుం వా ఉద్దిసితుం వా ఉద్దిసాపేతుం వా, బహు చ వత్తబ్బం హోతి, తస్మా ఏకేనేవ పదేన తమత్థం సమోధానేత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

యే వా ఇమే గబ్భోక్కన్తిసమయో జాతిసమయో సంవేగసమయో అభినిక్ఖమనసమయో దుక్కరకారికసమయో మారవిజయసమయో అభిసమ్బోధిసమయో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో దేసనాసమయో పరినిబ్బానసమయోతి ఏవమాదయో భగవతో దేవమనుస్సేసు అతివియ సుప్పకాసా అనేకకాలప్పభేదా ఏవ సమయా, తేసు సమయేసు దేసనాసమయసఙ్ఖాతం ఏకం సమయన్తి దీపేతి. యో చాయం ఞాణకరుణాకిచ్చసమయేసు కరుణాకిచ్చసమయో, అత్తహితపరహిత-పటిపత్తిసమయేసు పరహిత-పటిపత్తిసమయో, సన్నిపతితానం కరణీయద్వయసమయేసు ధమ్మికథాసమయో, దేసనాపటిపత్తిసమయేసు దేసనాసమయో, తేసుపి సమయేసు అఞ్ఞతరం సన్ధాయ ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

కస్మా పనేత్థ యథా అభిధమ్మే ‘‘యస్మిం సమయే కామావచర’’న్తి చ, ఇతో అఞ్ఞేసు చ సుత్తపదేసు ‘‘యస్మిం సమయే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి చ భుమ్మవచనేన నిద్దేసో కతో, వినయే చ ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా’’తి కరణవచనేన నిద్దేసో కతో, తథా అకత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఉపయోగవచనేన నిద్దేసో కతోతి. తత్థ తథా, ఇధ చ అఞ్ఞథా అత్థసమ్భవతో. తత్థ హి అభిధమ్మే ఇతో అఞ్ఞేసు సుత్తపదేసు చ అధికరణత్థో భావేనభావలక్ఖణత్థో చ సమ్భవతి. అధికరణం హి కాలత్థో సమూహత్థో చ సమయో, తత్థ వుత్తానం ఫస్సాదిధమ్మానం ఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతస్స చ సమయస్స భావేన తేసం భావో లక్ఖీయతి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ భుమ్మవచనేన నిద్దేసో కతో.

వినయే చ హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి. యో హి సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో సారిపుత్తాదీహిపి దుబ్బిఞ్ఞేయ్యో, తేన సమయేన హేతుభూతేన కరణభూతేన చ సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞాపయన్తో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో భగవా తత్థ తత్థ విహాసి. తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ కరణవచనేన నిద్దేసో కతో.

ఇధ పన అఞ్ఞస్మిఞ్చ ఏవంజాతికే అచ్చన్తసంయోగత్థో సమ్భవతి. యఞ్హి సమయం భగవా ఇమం అఞ్ఞం వా సుత్తన్తం దేసేసి, అచ్చన్తమేవ తం సమయం కరుణావిహారేన విహాసి. తస్మా తదత్థజోతనత్థం ఇధ ఉపయోగవచననిద్దేసో కతోతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘తం తం అత్థమపేక్ఖిత్వా, భుమ్మేన కరణేన చ;

అఞ్ఞత్ర సమయో వుత్తో, ఉపయోగేన సో ఇధా’’తి.

పోరాణా పన వణ్ణయన్తి – ‘‘తస్మిం సమయే’’తి వా ‘‘తేన సమయేనా’’తి వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి వా అభిలాపమత్తభేదో ఏస, సబ్బత్థ భుమ్మమేవత్థోతి. తస్మా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి వుత్తేపి ‘‘ఏకస్మిం సమయే’’తి అత్థో వేదితబ్బో.

భగవాతి గరు. గరుఞ్హి లోకే ‘‘భగవా’’తి వదన్తి. అయఞ్చ సబ్బగుణవిసిట్ఠతాయ సబ్బసత్తానం గరు, తస్మా ‘‘భగవా’’తి వేదితబ్బో. పోరాణేహిపి వుత్తం –

‘‘భగవాతి వచనం సేట్ఠం, భగవాతి వచనముత్తమం;

గరు గారవయుత్తో సో, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

అపిచ –

‘‘భాగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి. –

ఇమిస్సాపి గాథాయ వసేనస్స పదస్స విత్థారతో అత్థో వేదితబ్బో. సో చ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౪౨, ౧౪౪) బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే వుత్తోయేవ.

ఏత్తావతా చేత్థ ఏవం మే సుతన్తి వచనేన యథాసుతం ధమ్మం దస్సేన్తో భగవతో ధమ్మసరీరం పచ్చక్ఖం కరోతి. తేన ‘‘న ఇదం అతిక్కన్తసత్థుకం పావచనం, అయం వో సత్థా’’తి సత్థు అదస్సనేన ఉక్కణ్ఠితం జనం సమస్సాసేతి. ఏకం సమయం భగవాతి వచనేన తస్మిం సమయే భగవతో అవిజ్జమానభావం దస్సేన్తో రూపకాయపరినిబ్బానం సాధేతి. తేన ‘‘ఏవంవిధస్స నామ అరియధమ్మస్స దేసకో దసబలధరో వజిరసఙ్ఘాతసమానకాయో సోపి భగవా పరినిబ్బుతో, కేన అఞ్ఞేన జీవితే ఆసా జనేతబ్బా’’తి జీవితమదమత్తం జనం సంవేజేతి, సద్ధమ్మే చస్స ఉస్సాహం జనేతి. ఏవన్తి చ భణన్తో దేసనాసమ్పత్తిం నిద్దిసతి. మే సుతన్తి సావకసమ్పత్తిం. ఏకం సమయన్తి కాలసమ్పత్తిం. భగవాతి దేసకసమ్పత్తిం.

సావత్థియన్తి ఏవంనామకే నగరే. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. విహరతీతి అవిసేసేన ఇరియాపథదిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేసు అఞ్ఞతరవిహారసమఙ్గిపరిదీపనమేతం. ఇధ పన ఠానగమననిసజ్జాసయనప్పభేదేసు ఇరియాపథేసు అఞ్ఞతరఇరియాపథసమాయోగపరిదీపనం, తేన ఠితోపి గచ్ఛన్తోపి నిసిన్నోపి సయానోపి భగవా విహరతిచ్చేవ వేదితబ్బో. సో హి ఏకం ఇరియాపథబాధనం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం అత్తభావం హరతి పవత్తేతి, తస్మా ‘‘విహరతీ’’తి వుచ్చతి.

జేతవనేతి జేతస్స రాజకుమారస్స వనే. తఞ్హి తేన రోపితం సంవడ్ఢితం పరిపాలితం, సో చస్స సామీ అహోసి, తస్మా జేతవనన్తి సఙ్ఖం గతం, తస్మిం జేతవనే. అనాథపిణ్డికస్స ఆరామేతి అనాథపిణ్డికేన గహపతినా చతుపఞ్ఞాసహిరఞ్ఞకోటిపరిచ్చాగేన బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నియ్యాతితత్తా అనాథపిణ్డికస్సాతి సఙ్ఖం గతే ఆరామే. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమట్ఠకథాయ సబ్బాసవసుత్తవణ్ణనాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪ ఆదయో) వుత్తో.

తత్థ సియా – యది తావ భగవా సావత్థియం విహరతి, ‘‘జేతవనే’’తి న వత్తబ్బం. అథ తత్థ విహరతి, ‘‘సావత్థియ’’న్తి న వత్తబ్బం. న హి సక్కా ఉభయత్థ ఏకం సమయం విహరితున్తి. న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం. నను అవోచుమ్హ ‘‘సమీపత్థే భుమ్మవచన’’న్తి. తస్మా యథా గఙ్గాయమునాదీనం సమీపే గోయూథాని చరన్తాని ‘‘గఙ్గాయ చరన్తి, యమునాయ చరన్తీ’’తి వుచ్చన్తి, ఏవమిధాపి యదిదం సావత్థియా సమీపే జేతవనం, తత్థ విహరన్తో వుచ్చతి ‘‘సావత్థియం విహరతి జేతవనే’’తి. గోచరగామనిదస్సనత్థం హిస్స సావత్థివచనం, పబ్బజితానురూపనివాసనట్ఠాననిదస్సనత్థం సేసవచనం.

తత్థ సావత్థివచనేన ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో గహట్ఠానుగ్గహకరణం దస్సేతి, జేతవనాదికిత్తనేన పబ్బజితానుగ్గహకరణం. తథా పురిమేన పచ్చయగ్గహణతో అత్తకిలమథానుయోగవివజ్జనం, పచ్ఛిమేన వత్థుకామప్పహానతో కామసుఖల్లికానుయోగవివజ్జనూపాయదస్సనం. పురిమేన చ ధమ్మదేసనాభియోగం, పచ్ఛిమేన వివేకాధిముత్తిం. పురిమేన కరుణాయ ఉపగమనం, పచ్ఛిమేన పఞ్ఞాయ అపగమనం. పురిమేన సత్తానం హితసుఖనిప్ఫాదనాధిముత్తితం, పచ్ఛిమేన పరహితసుఖకరణే నిరుపలేపతం. పురిమేన ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగనిమిత్తఫాసువిహారం, పచ్ఛిమేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానుయోగనిమిత్తం. పురిమేన మనుస్సానం ఉపకారబహులతం, పచ్ఛిమేన దేవతానం. పురిమేన లోకే జాతస్స లోకే సంవడ్ఢభావం, పచ్ఛిమేన లోకేన అనుపలిత్తతం. పురిమేన ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, లోకే ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం. కతమో ఏకపుగ్గలో? తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి (అ. ని. ౧.౧౭౦) వచనతో యదత్థం భగవా ఉప్పన్నో, తదత్థపరినిప్ఫాదనం, పచ్ఛిమేన యత్థ ఉప్పన్నో, తదనురూపవిహారం. భగవా హి పఠమం లుమ్బినివనే, దుతియం బోధిమణ్డేతి లోకియలోకుత్తరాయ ఉప్పత్తియా వనేయేవ ఉప్పన్నో. తేనస్స వనేయేవ విహారం దస్సేతీతి ఏవమాదినా నయేనేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

తత్రాతి దేసకాలపరిదీపనం. తఞ్హి యం సమయం విహరతి, తత్ర సమయే. యస్మిఞ్చ ఆరామే విహరతి, తత్ర ఆరామేతి దీపేతి. భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతి. న హి భగవా అయుత్తే దేసే వా కాలే వా ధమ్మం భాసతి. ‘‘అకాలో ఖో తావ, బాహియా’’తిఆది (ఉదా. ౧౦) చేత్థ సాధకం. ఖోతి పదపూరణమత్తే అవధారణే ఆదికాలత్థే వా నిపాతో. భగవాతి లోకగరుదీపనం. భిక్ఖూతి కథాసవనయుత్తపుగ్గలవచనం. అపి చేత్థ ‘‘భిక్ఖకోతి భిక్ఖు, భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా (పారా. ౪౫; విభ. ౫౧౧) నయేన వచనత్థో వేదితబ్బో. ఆమన్తేసీతి ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసీతి అయమేత్థ అత్థో. అఞ్ఞత్ర పన ఞాపనేపి హోతి. యథాహ – ‘‘ఆమన్తయామి వో, భిక్ఖవే, పటివేదయామి వో, భిక్ఖవే’’తి. పక్కోసనేపి. యథాహ – ‘‘ఏహి త్వం, భిక్ఖు, మమ వచనేన సారిపుత్తం ఆమన్తేహీ’’తి (అ. ని. ౯.౧౧; సం. ని. ౨.౩౨).

భిక్ఖవోతి ఆమన్తనాకారపరిదీపనం. తఞ్చ భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధత్తా వుత్తం. భిక్ఖనసీలతాగుణయుత్తోపి హి భిక్ఖు, భిక్ఖనధమ్మతాగుణయుత్తోపి భిక్ఖు, భిక్ఖనే సాధుకారితాగుణయుత్తోపీతి సద్దవిదూ మఞ్ఞన్తి. తేన చ నేసం భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధేన వచనేన హీనాధికజనసేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో ఉద్ధతదీనభావనిగ్గహం కరోతి. భిక్ఖవోతి ఇమినా కరుణావిప్ఫారసోమ్మహదయనయననిపాతపుబ్బఙ్గమేన వచనేన తే అత్తనో ముఖాభిముఖే కరోతి. తేనేవ చ కథేతుకమ్యతాదీపకేన వచనేన తేసం సోతుకమ్యతం జనేతి. తేనేవ చ సమ్బోధనత్థేన సాధుకం సవనమనసికారేపి తే నియోజేతి. సాధుకం సవనమనసికారాయత్తా హి సాసనసమ్పత్తి.

అపరేసుపి దేవమనుస్సేసు విజ్జమానేసు కస్మా భిక్ఖూయేవ ఆమన్తేసీతి చే? జేట్ఠసేట్ఠాసన్నసదాసన్నిహితభావతో. సబ్బపరిససాధారణా హి భగవతో ధమ్మదేసనా. పరిసాయ చ జేట్ఠా భిక్ఖూ పఠముప్పన్నత్తా, సేట్ఠా అనగారియభావం ఆదిం కత్వా సత్థుచరియానువిధాయకత్తా సకలసాసనపటిగ్గాహకత్తా చ. ఆసన్నా తే తత్థ నిసిన్నేసు సత్థుసన్తికత్తా. సదాసన్నిహితా సత్థుసన్తికావచరత్తాతి. అపిచ తే ధమ్మదేసనాయ భాజనం యథానుసిట్ఠం పటిపత్తిసబ్భావతోతిపి తే ఏవ ఆమన్తేసి.

కిమత్థం పన భగవా ధమ్మం దేసేన్తో పఠమం భిక్ఖూ ఆమన్తేసి, న ధమ్మమేవ దేసేసీతి? సతిజననత్థం. భిక్ఖూ హి అఞ్ఞం చిన్తేన్తాపి విక్ఖిత్తచిత్తాపి ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తాపి కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తాపి నిసిన్నా హోన్తి, తే అనామన్తేత్వా ధమ్మే దేసియమానే ‘‘అయం దేసనా కింనిదానా కింపచ్చయా కతమాయ అట్ఠుప్పత్తియా దేసితా’’తి సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తా దుగ్గహితం వా గణ్హేయ్యుం, న వా గణ్హేయ్యుం. తేన నేసం సతిజననత్థం భగవా పఠమం ఆమన్తేత్వా పచ్ఛా ధమ్మం దేసేతి.

భదన్తేతి గారవవచనమేతం, సత్థు పటివచనదానం వా. అపి చేత్థ ‘‘భిక్ఖవో’’తి వదమానో భగవా తే భిక్ఖూ ఆలపతి. ‘‘భదన్తే’’తి వదమానా తే భగవన్తం పచ్చాలపన్తి. తథా ‘‘భిక్ఖవో’’తి భగవా ఆదిమ్హి భాసతి, ‘‘భదన్తే’’తి తే పచ్చాభాసన్తి. ‘‘భిక్ఖవో’’తి పటివచనం దాపేతి, ‘‘భదన్తే’’తి పటివచనం దేన్తి. తే భిక్ఖూతి యే భగవా ఆమన్తేసి, తే. భగవతో పచ్చస్సోసున్తి భగవతో ఆమన్తనం పటిఅస్సోసుం, అభిముఖా హుత్వా సుణింసు సమ్పటిచ్ఛింసు పటిగ్గహేసున్తి అత్థో. భగవా ఏతదవోచాతి భగవా ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం అవోచ. ఏత్తావతా చ యం ఆయస్మతా ఆనన్దేన ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహణత్థం కాలదేసదేసకపరిసాపదేసపటిమణ్డితం నిదానం భాసితం, తస్స అత్థవణ్ణనా సమత్తాతి.

రూపాదివణ్ణనా

ఇదాని నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకరూపమ్పి సమనుపస్సామీతిఆదినా నయేన భగవతా నిక్ఖిత్తస్స సుత్తస్స వణ్ణనాయ ఓకాసో అనుప్పత్తో, సా పనేసా సుత్తవణ్ణనా యస్మా సుత్తనిక్ఖేపం విచారేత్వావ వుచ్చమానా పాకటా హోతి, తస్మా సుత్తనిక్ఖేపవిచారణా తావ వేదితబ్బా. చత్తారో హి సుత్తనిక్ఖేపా అత్తజ్ఝాసయో పరజ్ఝాసయో పుచ్ఛావసికో అట్ఠుప్పత్తికోతి. తత్థ యాని సుత్తాని భగవా పరేహి అనజ్ఝిట్ఠో కేవలం అత్తనో అజ్ఝాసయేనేవ కథేసి, సేయ్యథిదం – ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తం వత్థసుత్తన్తి ఏవమాదీని, తేసం అత్తజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో. యాని పన ‘‘పరిపక్కా ఖో రాహులస్స విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా, యంనూనాహం రాహులం ఉత్తరి ఆసవానం ఖయే వినేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౪.౧౨౧; మ. ని. ౩.౪౧౬) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం ఖన్తిం మనం అభినీహారం బుజ్ఝనభావఞ్చ ఓలోకేత్వా పరజ్ఝాసయవసేన కథితాని, సేయ్యథిదం – రాహులోవాదసుత్తం ధమ్మచక్కప్పవత్తనన్తి ఏవమాదీని, తేసం పరజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో. భగవన్తం పన ఉపసఙ్కమిత్వా తే తే దేవమనుస్సా తథా తథా పఞ్హం పుచ్ఛన్తి. ఏవం పుట్ఠేన భగవతా యాని కథితాని దేవతాసంయుత్తబోజ్ఝఙ్గసంయుత్తాదీని, తేసం పుచ్ఛావసికో నిక్ఖేపో. యాని పన ఉప్పన్నం కారణం పటిచ్చ కథితాని ధమ్మదాయాదసుత్తపుత్తమంసూపమాదీని, తేసం అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో. ఏవమిమేసు చతూసు నిక్ఖేపేసు ఇమస్స సుత్తస్స పరజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో. పరజ్ఝాసయవసేన హేతం నిక్ఖిత్తం. కేసం అజ్ఝాసయేనాతి? రూపగరుకానం పురిసానం.

తత్థ నాహం, భిక్ఖవేతిఆదీసు నకారో పటిసేధత్థో. అహన్తి అత్తానం నిద్దిసతి. భిక్ఖవేతి భిక్ఖూ ఆలపతి. అఞ్ఞన్తి ఇదాని వత్తబ్బా ఇత్థిరూపతో అఞ్ఞం. ఏకరూపమ్పీతి ఏకమ్పి రూపం. సమనుపస్సామీతి ద్వే సమనుపస్సనా ఞాణసమనుపస్సనా చ దిట్ఠిసమనుపస్సనా చ. తత్థ ‘‘అనిచ్చతో సమనుపస్సతి, నో నిచ్చతో’’తి (పటి. మ. ౩.౩౫) అయం ఞాణసమనుపస్సనా నామ. ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదికా (పటి. మ. ౧.౧౩౦) పన దిట్ఠిసమనుపస్సనా నామ. తాసు ఇధ ఞాణసమనుపస్సనా అధిప్పేతా. ఇమస్స పన పదస్స నకారేన సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇదం హి వుత్తం హోతి – అహం, భిక్ఖవే, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఓలోకేన్తోపి అఞ్ఞం ఏకరూపమ్పి న సమనుపస్సామీతి. యం ఏవం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీతి యం రూపం రూపగరుకస్స పురిసస్స చతుభూమకకుసలచిత్తం పరియాదియిత్వా గణ్హిత్వా ఖేపేత్వా తిట్ఠతి. ‘‘సబ్బం హత్థికాయం పరియాదియిత్వా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౨౬) హి గహణం పరియాదానం నామ. ‘‘అనిచ్చసఞ్ఞా, భిక్ఖవే, భావితా బహులీకతా సబ్బం కామరాగం పరియాదియతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౧౦౨) ఖేపనం. ఇధ ఉభయమ్పి వట్టతి. తత్థ ఇదం రూపం చతుభూమకకుసలచిత్తం గణ్హన్తం న నీలుప్పలకలాపం పురిసో వియ హత్థేన గణ్హాతి, నాపి ఖేపయమానం అగ్గి వియ ఉద్ధనే ఉదకం సన్తాపేత్వా ఖేపేతి. ఉప్పత్తిఞ్చస్స నివారయమానమేవ చతుభూమకమ్పి కుసలచిత్తం గణ్హాతి చేవ ఖేపేతి చాతి వేదితబ్బం. తేన వుత్తం – ‘‘పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీ’’తి.

యథయిదన్తి యథా ఇదం. ఇత్థిరూపన్తి ఇత్థియా రూపం. తత్థ ‘‘కిఞ్చ, భిక్ఖవే, రూపం వదేథ? రుప్పతీతి ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా రూపన్తి వుచ్చతి. కేన రుప్పతి? సీతేనపి రుప్పతి ఉణ్హేనపి రుప్పతీ’’తి (సం. ని. ౩.౭౯) సుత్తానుసారేన రూపస్స వచనత్థో చేవ సామఞ్ఞలక్ఖణఞ్చ వేదితబ్బం. అయం పన రూపసద్దో ఖన్ధభవనిమిత్తపచ్చయసరీరవణ్ణసణ్ఠానాదీసు అనేకేసు అత్థేసు వత్తతి. అయఞ్హి ‘‘యం కిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్న’’న్తి (విభ. ౨; మహావ. ౨౨) ఏత్థ రూపక్ఖన్ధే వత్తతి. ‘‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతీ’’తి (ధ. స. ౧౬౧; విభ. ౬౨౪) ఏత్థ రూపభవే. ‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తి (ధ. స. ౨౦౪-౨౩౨ ఆదయో) ఏత్థ కసిణనిమిత్తే. ‘‘సరూపా, భిక్ఖవే, ఉప్పజ్జన్తి పాపకా అకుసలా ధమ్మా నో అరూపా’’తి (అ. ని. ౨.౮౩) ఏత్థ పచ్చయే. ‘‘ఆకాసో పరివారితో రూపన్తేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౬) ఏత్థ సరీరే. ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తి (మ. ని. ౧.౪౦౦; ౩.౪౨౧) ఏత్థ వణ్ణే. ‘‘రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో’’తి (అ. ని. ౪.౬౫) ఏత్థ సణ్ఠానే. ఆదిసద్దేన ‘‘పియరూపం సాతరూపం, అరసరూపో’’తిఆదీనిపి సఙ్గణ్హితబ్బాని. ఇధ పనేస ఇత్థియా చతుసముట్ఠానే రూపాయతనసఙ్ఖాతే వణ్ణే వత్తతి. అపిచ యో కోచి ఇత్థియా నివత్థనివాసనస్స వా అలఙ్కారస్స వా గన్ధవణ్ణకాదీనం వా పిళన్ధనమాలాదీనం వాతి కాయప్పటిబద్ధో చ వణ్ణో పురిసస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఆరమ్మణం హుత్వా ఉపకప్పతి, సబ్బమేతం ఇత్థిరూపన్తేవ వేదితబ్బం. ఇత్థిరూపం, భిక్ఖవే, పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీతి ఇదం పురిమస్సేవ దళ్హీకరణత్థం వుత్తం. పురిమం వా ‘‘యథయిదం, భిక్ఖవే, ఇత్థిరూప’’న్తి ఏవం ఓపమ్మవసేన వుత్తం, ఇదం పరియాదానానుభావదస్సనవసేన.

తత్రిదం ఇత్థిరూపస్స పరియాదానానుభావే వత్థు – మహాదాఠికనాగరాజా కిర చేతియగిరిమ్హి అమ్బత్థలే మహాథూపం కారాపేత్వా గిరిభణ్డపూజం నామ కత్వా కాలేన కాలం ఓరోధగణపరివుతో చేతియగిరిం గన్త్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దేతి. బహూనం సన్నిపాతట్ఠానే నామ న సబ్బేసం సతి సూపట్ఠితా హోతి, రఞ్ఞో చ దమిళదేవీ నామ మహేసీ పఠమవయే ఠితా దస్సనీయా పాసాదికా. అథేకో చిత్తత్థేరో నామ వుడ్ఢపబ్బజితో అసంవరనియామేన ఓలోకేన్తో తస్సా రూపారమ్మణే నిమిత్తం గహేత్వా ఉమ్మాదప్పత్తో వియ ఠితనిసిన్నట్ఠానేసు ‘‘హన్ద దమిళదేవీ, హన్ద దమిళదేవీ’’తి వదన్తో విచరతి. తతో పట్ఠాయ చస్స దహరసామణేరా ఉమ్మత్తకచిత్తత్థేరోత్వేవ నామం కత్వా వోహరింసు. అథ సా దేవీ నచిరస్సేవ కాలమకాసి. భిక్ఖుసఙ్ఘే సివథికదస్సనం గన్త్వా ఆగతే దహరసామణేరా తస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవమాహంసు – ‘‘భన్తే చిత్తత్థేర, యస్సత్థాయ త్వం విలపసి, మయం తస్సా దేవియా సివథికదస్సనం గన్త్వా ఆగతా’’తి. ఏవం వుత్తేపి అస్సద్దహన్తో ‘‘యస్సా వా తస్సా వా తుమ్హే సివథికదస్సనత్థాయ గతా, ముఖం తుమ్హాకం ధూమణ్ణ’’న్తి. ఉమ్మత్తకవచనమేవ అవోచ. ఏవం ఉమ్మత్తకచిత్తత్థేరస్స చిత్తం పరియాదాయ అట్ఠాసి ఇదం ఇత్థిరూపం.

అపరమ్పి వత్థు – సద్ధాతిస్సమహారాజా కిర ఏకదివసం ఓరోధగణపరివుతో విహారం ఆగతో. ఏకో దహరో లోహపాసాదద్వారకోట్ఠకే ఠత్వా అసంవరే ఠితో ఏకం ఇత్థిం ఓలోకేసి. సాపి గమనం పచ్ఛిన్దిత్వా తం ఓలోకేసి. ఉభోపి అబ్భన్తరే ఉట్ఠితేన రాగగ్గినా డయ్హిత్వా కాలమకంసు. ఏవం ఇత్థిరూపం దహరస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతి.

అపరమ్పి వత్థు – కల్యాణియమహావిహారతో కిరేకో దహరో ఉద్దేసత్థాయ కాళదీఘవాపిగామద్వారవిహారం గన్త్వా నిట్ఠితుద్దేసకిచ్చో అత్థకామానం వచనం అగ్గహేత్వా ‘‘గతట్ఠానే దహరసామణేరేహి పుట్ఠేన గామస్స నివిట్ఠాకారో కథేతబ్బో భవిస్సతీ’’తి గామే పిణ్డాయ చరన్తో విసభాగారమ్మణే నిమిత్తం గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం గతో తాయ నివత్థవత్థం సఞ్జానిత్వా ‘‘కహం, భన్తే, ఇదం లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛన్తో తస్సా మతభావం ఞత్వా ‘‘ఏవరూపా నామ ఇత్థీ మం నిస్సాయ మతా’’తి చిన్తేన్తో అన్తోఉట్ఠితేన రాగగ్గినా డయ్హిత్వా జీవితక్ఖయం పాపుణి. ఏవమ్పి ఇదం ఇత్థిరూపం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతీతి వేదితబ్బం.

౨. దుతియాదీని సద్దగరుకాదీనం ఆసయవసేన వుత్తాని. తేసు ఇత్థిసద్దోతి ఇత్థియా చిత్తసముట్ఠానో కథితగీతవాదితసద్దో. అపిచ ఇత్థియా నివత్థనివాసనస్సాపి అలఙ్కతాలఙ్కారస్సాపి ఇత్థిపయోగనిప్ఫాదితో వీణాసఙ్ఖపణవాదిసద్దోపి ఇత్థిసద్దోత్వేవ వేదితబ్బో. సబ్బోపి హేసో పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతి.

తత్థ సువణ్ణకక్కటకసువణ్ణమోరదహరభిక్ఖుఆదీనం వత్థూని వేదితబ్బాని. పబ్బతన్తరం కిర నిస్సాయ మహన్తం హత్థినాగకులం వసతి. అవిదూరట్ఠానే చస్స మహాపరిభోగసరో అత్థి, తస్మిం కాయూపపన్నో సువణ్ణకక్కటకో అత్థి. సో తం సరం ఓతిణ్ణోతిణ్ణే సణ్డాసేన వియ అళేహి పాదే గహేత్వా అత్తనో వసం నేత్వా మారేతి. తస్స ఓతారాపేక్ఖా హత్థినాగా ఏకం మహాహత్థిం జేట్ఠకం కత్వా విచరన్తి. సో ఏకదివసం తం హత్థినాగం గణ్హి. థామసతిసమ్పన్నో హత్థినాగో చిన్తేసి – ‘‘సచాహం భీతరవం రవిస్సామి, సబ్బే యథారుచియా అకీళిత్వా పలాయిస్సన్తీ’’తి నిచ్చలోవ అట్ఠాసి. అథ సబ్బేసం ఉత్తిణ్ణభావం ఞత్వా తేన గహితభావం అత్తనో భరియం జానాపేతుం విరవిత్వా ఏవమాహ –

‘‘సిఙ్గీమిగో ఆయతచక్ఖునేత్తో,

అట్ఠిత్తచో వారిసయో అలోమో;

తేనాభిభూతో కపణం రుదామి,

మా హేవ మం పాణసమం జహేయ్యా’’తి. (జా. ౧.౩.౪౯);

సా తం సుత్వా సామికస్స గహితభావం ఞత్వా తం తమ్హా భయా మోచేతుం హత్థినా చ కుళీరేన చ సద్ధిం సల్లపన్తీ ఏవమాహ –

‘‘అయ్య న తం జహిస్సామి, కుఞ్జరం సట్ఠిహాయనం;

పథబ్యా చాతురన్తాయ, సుప్పియో హోసి మే తువం.

‘‘యే కుళీరా సముద్దస్మిం, గఙ్గాయ యమునాయ చ;

తేసం త్వం వారిజో సేట్ఠో, ముఞ్చ రోదన్తియా పతి’’న్తి. (జా. ౧.౩.౫౦-౫౧);

కుళీరో సహ ఇత్థిసద్దస్సవనేన గహణం సిథిలమకాసి. అథ హత్థినాగో ‘‘అయమేవేతస్స ఓకాసో’’తి ఏకం పాదం గహితాకారేనేవ ఠపేత్వా దుతియం ఉక్ఖిపిత్వా తం పిట్ఠికపాలే అక్కమిత్వా విచుణ్ణికం కత్వా థోకం ఆకడ్ఢిత్వా తీరే ఖిపి. అథ నం సబ్బహత్థినో సన్నిపతిత్వా ‘‘అమ్హాకం వేరీ’’తి విచుణ్ణయింసు. ఏవం తావ ఇత్థిసద్దో సువణ్ణకక్కటకస్స చిత్తం పరియాదియిత్వా తిట్ఠతి.

సువణ్ణమోరోపి హిమవన్తం అనుపవిసిత్వా మహన్తం పబ్బతగహనం నిస్సాయ వసన్తో నిచ్చకాలం సూరియస్స ఉదయకాలే సూరియమణ్డలం ఉల్లోకేత్వా అత్తనో రక్ఖం కరోన్తో ఏవం వదతి –

‘‘ఉదేతయం చక్ఖుమా ఏకరాజా,

హరిస్సవణ్ణో పథవిప్పభాసో;

తం తం నమస్సామి హరిస్సవణ్ణం పథవిప్పభాసం,

తయాజ్జ గుత్తా విహరేము దివసం.

‘‘యే బ్రాహ్మణా వేదగూ సబ్బధమ్మే,

తే మే నమో తే చ మం పాలయన్తు;

నమత్థు బుద్ధానం నమత్థు బోధియా,

నమో విముత్తానం నమో విముత్తియా;

ఇమం సో పరిత్తం కత్వా,

మోరో చరతి ఏసనా’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭);

సో దివసం గోచరం గహేత్వా సాయన్హసమయే వసనట్ఠానం పవిసన్తో అత్థఙ్గతం సూరియమణ్డలం ఓలోకేత్వాపి ఇమం గాథం వదతి –

‘‘అపేతయం చక్ఖుమా ఏకరాజా,

హరిస్సవణ్ణో పథవిప్పభాసో;

తం తం నమస్సామి హరిస్సవణ్ణం పథవిప్పభాసం,

తయాజ్జ గుత్తా విహరేము రత్తిం.

‘‘యే బ్రాహ్మణా వేదగూ సబ్బధమ్మే,

తే మే నమో తే చ మం పాలయన్తు;

నమత్థు బుద్ధానం నమత్థు బోధియా,

నమో విముత్తానం నమో విముత్తియా;

ఇమం సో పరిత్తం కత్వా,

మోరో వాసమకప్పయీ’’తి. (జా. ౧.౨.౧౮);

ఇమినా నియామేన సత్త వస్ససతాని వీతినామేత్వా ఏకదివసం పరిత్తకమ్మతో పురేతరమేవ మోరకుక్కుటికాయ సద్దం సుత్వా పరిత్తకమ్మం అసరిత్వా రఞ్ఞా పేసితస్స లుద్దకస్స వసం ఉపగతో. ఏవం ఇత్థిసద్దో సువణ్ణమోరస్స చిత్తం పరియాదియిత్వా తిట్ఠతీతి. ఛాతపబ్బతవాసీ దహరో పన సుధాముణ్డకవాసీ దహరో చ ఇత్థిసద్దం సుత్వా అనయబ్యసనం పత్తాతి.

౩. తతియే ఇత్థిగన్ధోతి ఇత్థియా చతుసముట్ఠానికం గన్ధాయతనం. స్వాయం ఇత్థియా సరీరగన్ధో దుగ్గన్ధో హోతి, కాయారుళ్హో పన ఆగన్తుకఅనులేపనాదిగన్ధో ఇధ అధిప్పేతో. ఏకచ్చా హి ఇత్థీ అస్సగన్ధినీ హోతి, ఏకచ్చా మేణ్డకగన్ధినీ, ఏకచ్చా సేదగన్ధినీ, ఏకచ్చా సోణితగన్ధినీ. ఏకచ్చో అన్ధబాలో ఏవరూపాయపి ఇత్థియా రజ్జతేవ. చక్కవత్తినో పన ఇత్థిరతనస్స కాయతో చన్దనగన్ధో వాయతి, ముఖతో చ ఉప్పలగన్ధో. అయం న సబ్బాసం హోతి, ఆగన్తుకఅనులేపనాదిగన్ధోవ ఇధ అధిప్పేతో. తిరచ్ఛానగతా పన హత్థిఅస్సగోణాదయో తిరచ్ఛానగతానం సజాతిఇత్థీనం ఉతుగన్ధేన యోజనద్వియోజనతియోజనచతుయోజనమ్పి గచ్ఛన్తి. ఇత్థికాయే గన్ధో వా హోతు ఇత్థియా నివత్థనివాసనఅనులిత్తాలేపనపిళన్ధమాలాదిగన్ధో వా, సబ్బోపి ఇత్థిగన్ధోత్వేవ వేదితబ్బో.

౪. చతుత్థే ఇత్థిరసోతి ఇత్థియా చతుసముట్ఠానికం రసాయతనం. తిపిటకచూళనాగచూళాభయత్థేరా పన ‘‘స్వాయం ఇత్థియా కింకారపటిస్సావితాదివసేన సవనరసో చేవ పరిభోగరసో చ, అయం ఇత్థిరసో’’తి వదన్తి. కిం తేన? యో పనాయం ఇత్థియా ఓట్ఠమంససమ్మక్ఖనఖేళాదిరసోపి, సామికస్స దిన్నయాగుభత్తాదీనం రసోపి, సబ్బో సో ఇత్థిరసోత్వేవ వేదితబ్బో. అనేకే హి సత్తా అత్తనో మాతుగామేన యంకిఞ్చి సహత్థా దిన్నమేవ మధురన్తి గహేత్వా అనయబ్యసనం పత్తాతి.

౫. పఞ్చమే ఇత్థిఫోట్ఠబ్బోతి ఇత్థియా కాయసమ్ఫస్సో, ఇత్థిసరీరారుళ్హానం వత్థాలఙ్కారమాలాదీనమ్పి ఫస్సో ఇత్థిఫోట్ఠబ్బోత్వేవ వేదితబ్బో. సబ్బోపేస పురిసస్స చిత్తం పరియాదియతి మహాచేతియఙ్గణే గణసజ్ఝాయం గణ్హన్తస్స దహరభిక్ఖునో విసభాగారమ్మణఫస్సో వియాతి.

ఇతి సత్థా సత్తానం ఆసయానుసయవసేన రూపాదీసు ఏకేకం గహేత్వా అఞ్ఞం ఈదిసం న పస్సామీతి ఆహ. యథా హి రూపగరుకస్స పురిసస్స ఇత్థిరూపం చిత్తుప్పాదం గమేతి పలిబున్ధతి బజ్ఝాపేతి బద్ధాపేతి మోహేతి సంమోహేతి, న తథా సేసా సద్దాదయో. యథా చ సద్దాదిగరుకానం సద్దాదయో, న తథా రూపాదీని ఆరమ్మణాని. ఏకచ్చస్స చ రూపాదీసు ఏకమేవారమ్మణం చిత్తం పరియాదియతి, ఏకచ్చస్స ద్వేపి తీణిపి చత్తారిపి పఞ్చపి. ఇతి ఇమే పఞ్చ సుత్తన్తా పఞ్చగరుకవసేన కథితా, న పఞ్చగరుకజాతకవసేన. పఞ్చగరుకజాతకం పన సక్ఖిభావత్థాయ ఆహరిత్వా కథేతబ్బం. తత్ర హి అమనుస్సేహి కన్తారమజ్ఝే కతాయ ఆపణాదివిచారణాయ మహాపురిసస్స పఞ్చసు సహాయేసు రూపగరుకో రూపారమ్మణే బజ్ఝిత్వా అనయబ్యసనం పత్తో, సద్దాదిగరుకా సద్దారమ్మణాదీసు. ఇతి తం సక్ఖిభావత్థాయ ఆహరిత్వా కథేతబ్బం. ఇమే పన పఞ్చ సుత్తన్తా పఞ్చగరుకవసేనేవ కథితా.

౬. యస్మా చ న కేవలం పురిసాయేవ పఞ్చగరుకా హోన్తి, ఇత్థియోపి హోన్తియేవ, తస్మా తాసమ్పి వసేన పున పఞ్చ సుత్తన్తే కథేసి. తేసమ్పి అత్థో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. వత్థూసుపి పఠమసుత్తే లోహపాసాదద్వారే ఠితం దహరం ఓలోకేత్వా మతాయ రాజోరోధాయ వత్థు వేదితబ్బం. తం హేట్ఠా విత్థారితమేవ.

౭. దుతియసుత్తే బారాణసియం రూపూపజీవినో మాతుగామస్స వత్థు వేదితబ్బం. గుత్తిలవీణావాదకో కిరేకిస్సా ఇత్థియా సహస్సం పహిణి, సా తం ఉప్పణ్డేత్వా గణ్హితుం న ఇచ్ఛి. సో ‘‘కరిస్సామేత్థ కత్తబ్బ’’న్తి సాయన్హకాలసమనన్తరే అలఙ్కతపటియత్తో తస్సా గేహస్స అభిముఖట్ఠానే అఞ్ఞస్మిం గేహద్వారే నిసిన్నో వీణాయ తన్తియో సమే గుణే పతిట్ఠాపేత్వా తన్తిస్సరేన గీతస్సరం అనతిక్కమన్తో గాయి. సా ఇత్థీ తస్స గీతసద్దం సుత్వా ద్వారన్తి సఞ్ఞాయ ‘‘వివటవాతపానేన తస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి ఆకాసేయేవ జీవితక్ఖయం పత్తా.

౮. తతియసుత్తే చక్కవత్తిరఞ్ఞో కాయతో చన్దనగన్ధో వాయతి, ముఖతో చ ఉప్పలగన్ధోతి ఇదం ఆహరితబ్బం. ఇదం చేత్థ వత్థు వేదితబ్బం. సావత్థియం కిరేకిస్సా కుటుమ్బికధీతాయ సామికో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా, ‘‘న సక్కా మయా అయం ధమ్మో గిహిభూతేన పూరేతు’’న్తి అఞ్ఞతరస్స పిణ్డపాతికత్థేరస్స సన్తికే పబ్బజి. అథస్స భరియం ‘‘అస్సామికా అయ’’న్తి ఞత్వా రాజా పసేనదికోసలో అన్తేపురం ఆహరాపేత్వా ఏకదివసం ఏకం నీలుప్పలకలాపం ఆదాయ అన్తేపురం పవిట్ఠో ఏకేకిస్సా ఏకేకం నీలుప్పలం దాపేసి. పుప్ఫేసు భాజియమానేసు తస్సా ఇత్థియా ద్వే హత్థం పత్తాని. సా పహట్ఠాకారం దస్సేత్వా ఉపసిఙ్ఘిత్వా పరోది. రాజా తస్సా ఉభయాకారం దిస్వా తం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి. సా అత్తనో పహట్ఠకారణఞ్చ రోదనకారణఞ్చ కథేసి. యావతతియం కథితేపి రాజా అస్సద్దహన్తో పునదివసే సకలరాజనివేసనే సబ్బమాలావిలేపనాదిసుగన్ధగన్ధం హరాపేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే తం ఇత్థిం ‘‘కతరో తే థేరో’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అయ’’న్తి వుత్తే ఞత్వా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘో గచ్ఛతు, అమ్హాకం అసుకత్థేరో అనుమోదనం కరిస్సతీ’’తి ఆహ. సత్థా తం భిక్ఖుం ఠపేత్వా విహారం గతో. థేరే అనుమోదనం వత్తుం ఆరద్ధమత్తే సకలం రాజనివేసనం గన్ధపూరం వియ జాతం. రాజా ‘‘సచ్చమేవేసా ఆహా’’తి పసీదిత్వా పునదివసే సత్థారం తం కారణం పుచ్ఛి. సత్థా ‘‘అయం అతీతే ధమ్మకథం సుణన్తో ‘సాధు సాధూ’తి సాధుకారం పవత్తేన్తో సక్కచ్చం అస్సోసి, తమ్మూలకో తేన మహారాజ అయమానిసంసో లద్ధో’’తి ఆచిక్ఖి.

‘‘సద్ధమ్మదేసనాకాలే, సాధు సాధూతి భాసతో;

ముఖతో జాయతే గన్ధో, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి.

సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి. ఇమస్మిం వగ్గే వట్టమేవ కథితం.

రూపాదివగ్గవణ్ణనా.

౨. నీవరణప్పహానవగ్గవణ్ణనా

౧౧. దుతియస్స పఠమే ఏకధమ్మమ్పీతి ఏత్థ ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౨౧) వియ నిస్సత్తట్ఠేన ధమ్మో వేదితబ్బో. తస్మా ఏకధమ్మమ్పీతి నిస్సత్తం ఏకసభావమ్పీతి అయమేత్థ అత్థో. అనుప్పన్నోవాతి ఏత్థ పన ‘‘భూతానం వా సత్తానం ఠితియా సమ్భవేసీనం వా అనుగ్గహాయ (మ. ని. ౧.౪౦౨; సం. ని. ౨.౧౧) యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా’’తి (అ. ని. ౪.౩౪; ఇతివు. ౯౦) ఏవమాదీసు వియ సముచ్చయత్థో వాసద్దో దట్ఠబ్బో, న వికప్పత్థో. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యేన ధమ్మేన అనుప్పన్నో చ కామచ్ఛన్దో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ కామచ్ఛన్దో భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ సంవత్తతి, తమహం యథా సుభనిమిత్తం, ఏవం అఞ్ఞం న పస్సామీతి. తత్థ అనుప్పన్నోతి అజాతో అసఞ్జాతో అపాతుభూతో అసముదాగతో. కామచ్ఛన్దోతి ‘‘యో కామేసు కామచ్ఛన్దో కామరాగో కామనన్దీ కామతణ్హా’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౧౫౬) నయేన విత్థారితం కామచ్ఛన్దనీవరణం. ఉప్పజ్జతీతి నిబ్బత్తతి పాతుభవతి. సో పనేస అసముదాచారవసేన వా అననుభూతారమ్మణవసేన వా అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతీతి వేదితబ్బో. అఞ్ఞథా హి అనమతగ్గే సంసారే అనుప్పన్నో నామ నత్థి.

తత్థ ఏకచ్చస్స వత్తవసేన కిలేసో న సముదాచరతి, ఏకచ్చస్స గన్థధుతఙ్గసమాధి- విపస్సనానవకమ్మాదీనం అఞ్ఞతరవసేన. కథం? ఏకచ్చో హి వత్తసమ్పన్నో హోతి, తస్స ద్వేఅసీతి ఖుద్దకవత్తాని చుద్దస మహావత్తాని చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణపానీయమాళకఉపోసథాగారఆగన్తుకగమికవత్తాని చ కరోన్తస్సేవ కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స వత్తం విస్సజ్జేత్వా భిన్నవత్తస్స చరతో అయోనిసోమనసికారఞ్చేవ సతివోస్సగ్గఞ్చ ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఏకచ్చో గన్థయుత్తో హోతి, ఏకమ్పి నికాయం గణ్హాతి ద్వేపి తయోపి చత్తారోపి పఞ్చపి. తస్స తేపిటకం బుద్ధవచనం అత్థవసేన పాళివసేన అనుసన్ధివసేన పుబ్బాపరవసేన గణ్హన్తస్స సజ్ఝాయన్తస్స వాచేన్తస్స దేసేన్తస్స పకాసేన్తస్స కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స గన్థకమ్మం పహాయ కుసీతస్స చరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఏకచ్చో పన ధుతఙ్గధరో హోతి, తేరస ధుతఙ్గగుణే సమాదాయ వత్తతి. తస్స పన ధుతఙ్గగుణే పరిహరన్తస్స కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స ధుతఙ్గాని విస్సజ్జేత్వా బాహుల్లాయ ఆవత్తస్స చరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఏకచ్చో అట్ఠసు సమాపత్తీసు చిణ్ణవసీ హోతి, తస్స పఠమజ్ఝానాదీసు ఆవజ్జనవసిఆదీనం వసేన విహరన్తస్స కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స పరిహీనజ్ఝానస్స వా విస్సట్ఠజ్ఝానస్స వా భస్సాదీసు అనుయుత్తస్స విహరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఏకచ్చో పన విపస్సకో హోతి, సత్తసు వా అనుపస్సనాసు అట్ఠారససు వా మహావిపస్సనాసు కమ్మం కరోన్తో విహరతి. తస్సేవం విహరతో కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స విపస్సనాకమ్మం పహాయ కాయదళ్హీబహులస్స విహరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఏకచ్చో నవకమ్మికో హోతి, ఉపోసథాగారభోజనసాలాదీని కారేతి. తస్స తేసం ఉపకరణాని చిన్తేన్తస్స కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స నవకమ్మే నిట్ఠితే వా విస్సట్ఠే వా అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఏకచ్చో పన బ్రహ్మలోకా ఆగతో సుద్ధసత్తో హోతి, తస్స అనాసేవనతాయ కిలేసో ఓకాసం న లభతి. అపరభాగే పనస్స లద్ధాసేవనస్స అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ. ఏవం తావ అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నస్స ఉప్పన్నతా వేదితబ్బా.

కథం అననుభూతారమ్మణవసేన? ఇధేకచ్చో అననుభూతపుబ్బం మనాపియం రూపాదిఆరమ్మణం లభతి, తస్స తత్థ అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ రాగో ఉప్పజ్జతి. ఏవం అననుభూతారమ్మణవసేన అనుప్పన్నో ఉప్పజ్జతి నామ.

ఉప్పన్నోతి జాతో సఞ్జాతో నిబ్బత్తో అభినిబ్బత్తో పాతుభూతో. భియ్యోభావాయాతి పునప్పునభావాయ. వేపుల్లాయాతి విపులభావాయ రాసిభావాయ. తత్థ సకిం ఉప్పన్నో కామచ్ఛన్దో న నిరుజ్ఝిస్సతి, సకిం నిరుద్ధో వా స్వేవ పున ఉప్పజ్జిస్సతీతి అట్ఠానమేతం. ఏకస్మిం పన నిరుద్ధే తస్మిం వా ఆరమ్మణే అఞ్ఞస్మిం వా ఆరమ్మణే అపరాపరం ఉప్పజ్జమానో భియ్యోభావాయ వేపుల్లాయ సంవత్తతి నామ.

సుభనిమిత్తన్తి రాగట్ఠానియం ఆరమ్మణం. ‘‘సనిమిత్తా, భిక్ఖవే, ఉప్పజ్జన్తి పాపకా అకుసలా ధమ్మా, నో అనిమిత్తా’’తి ఏత్థ నిమిత్తన్తి పచ్చయస్స నామం. ‘‘అధిచిత్తమనుయుత్తేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునా పఞ్చ నిమిత్తాని కాలేన కాలం మనసికాతబ్బానీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౧౬) ఏత్థ కారణస్స. ‘‘సో తం నిమిత్తం ఆసేవతి భావేతీ’’తి (అ. ని. ౯.౩౫) ఏత్థ సమాధిస్స. ‘‘యం నిమిత్తం ఆగమ్మ యం నిమిత్తం మనసికరోతో అనన్తరా ఆసవానం ఖయో హోతీ’’తి (అ. ని. ౬.౨౭) ఏత్థ విపస్సనాయ. ఇధ పన రాగట్ఠానియో ఇట్ఠారమ్మణధమ్మో ‘‘సుభనిమిత్త’’న్తి అధిప్పేతో. అయోనిసోమనసికరోతోతి. ‘‘తత్థ కతమో అయోనిసోమనసికారో? అనిచ్చే నిచ్చన్తి, దుక్ఖే సుఖన్తి, అనత్తని అత్తాతి, అసుభే సుభన్తి, అయోనిసోమనసికారో ఉప్పథమనసికారో, సచ్చవిప్పటికూలేన వా చిత్తస్స ఆవజ్జనా అన్వావజ్జనా ఆభోగో సమన్నాహారో మనసికారో. అయం వుచ్చతి అయోనిసోమనసికారో’’తి (విభ. ౯౩౬) ఇమస్స మనసికారస్స వసేన అనుపాయేన మనసికరోన్తస్సాతి.

౧౨. దుతియే బ్యాపాదోతి భత్తబ్యాపత్తి వియ చిత్తస్స బ్యాపజ్జనం పకతివిజహనభావో. ‘‘తత్థ కతమం బ్యాపాదనీవరణం? అనత్థం మే అచరీతి ఆఘాతో జాయతీ’’తి (ధ. స. ౧౧౬౦) ఏవం విత్థారితస్స బ్యాపాదనీవరణస్సేతం అధివచనం. పటిఘనిమిత్తన్తి అనిట్ఠం నిమిత్తం. పటిఘస్సపి పటిఘారమ్మణస్సపి ఏతం అధివచనం. వుత్తమ్పి చేతం అట్ఠకథాయం – ‘‘పటిఘమ్పి పటిఘనిమిత్తం, పటిఘారమ్మణోపి ధమ్మో పటిఘనిమిత్త’’న్తి. సేసమేత్థ కామచ్ఛన్దే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యథా చేత్థ, ఏవం ఇతో పరేసుపి. తత్థ తత్థ హి విసేసమత్తమేవ వక్ఖామాతి.

౧౩. తతియే థినమిద్ధన్తి థినఞ్చేవ మిద్ధఞ్చ. తేసు చిత్తస్స అకమ్మఞ్ఞతా థినం, ఆలసియభావస్సేతం అధివచనం. తిణ్ణం ఖన్ధానం అకమ్మఞ్ఞతా మిద్ధం, కపిమిద్ధస్స పచలాయికభావస్సేతం అధివచనం. ఉభిన్నమ్పి ‘‘తత్థ కతమం థినం? యా చిత్తస్స అకల్యతా అకమ్మఞ్ఞతా ఓలీయనా సల్లీయనా. తత్థ కతమం మిద్ధం? యా కాయస్స అకల్యతా అకమ్మఞ్ఞతా ఓనాహో పరియోనాహో’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౧౬౨-౧౧౬౩) నయేన విత్థారో వేదితబ్బో. అరతీతిఆదీని విభఙ్గే విభత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తత్థ కతమా అరతి? పన్తేసు వా సేనాసనేసు అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేసు వా అధికుసలేసు ధమ్మేసు అరతి అరతితా అనభిరతి అనభిరమనా ఉక్కణ్ఠితా పరితస్సితా, అయం వుచ్చతి అరతి. తత్థ కతమా తన్దీ? యా తన్దీ తన్దియనా తన్దిమనతా ఆలస్సం ఆలస్సాయనా ఆలస్సాయితత్తం, అయం వుచ్చతి తన్దీ. తత్థ కతమా విజమ్భితా? యా కాయస్స జమ్భనా విజమ్భనా ఆనమనా వినమనా సన్నమనా పణమనా బ్యాధియకం, అయం వుచ్చతి విజమ్భితా. తత్థ కతమో భత్తసమ్మదో? యా భుత్తావిస్స భత్తముచ్ఛా భత్తకిలమథో భత్తపరిళాహో కాయదుట్ఠుల్లం, అయం వుచ్చతి భత్తసమ్మదో. తత్థ కతమం చేతసో చ లీనత్తం? యా చిత్తస్స అకల్యతా అకమ్మఞ్ఞతా ఓలీయనా సల్లీయనా లీనం లీయనా లీయితత్తం థినం థియనా థియితత్తం చిత్తస్స, ఇదం వుచ్చతి చేతసో చ లీనత్త’’న్తి (విభ. ౮౫౬, ౮౫౭, ౮౫౯, ౮౬౦).

ఏత్థ చ పురిమా చత్తారో ధమ్మా థినమిద్ధనీవరణస్స సహజాతవసేనాపి ఉపనిస్సయవసేనాపి పచ్చయా హోన్తి, చేతసో చ లీనత్తం అత్తనోవ అత్తనా సహజాతం న హోతి, ఉపనిస్సయకోటియా పన హోతీతి.

౧౪. చతుత్థే ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చన్తి ఉద్ధచ్చఞ్చేవ కుక్కుచ్చఞ్చ. తత్థ ఉద్ధచ్చం నామ చిత్తస్స ఉద్ధతాకారో. కుక్కుచ్చం నామ అకతకల్యాణస్స కతపాపస్స తప్పచ్చయా విప్పటిసారో. చేతసో అవూపసమోతి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్సేవేతం నామం. అవూపసన్తచిత్తస్సాతి ఝానేన వా విపస్సనాయ వా అవూపసమితచిత్తస్స. అయం పన అవూపసమో ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స ఉపనిస్సయకోటియా పచ్చయో హోతీతి.

౧౫. పఞ్చమే విచికిచ్ఛాతి ‘‘సత్థరి కఙ్ఖతీ’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౧౬౭) నయేన విత్థారితం విచికిచ్ఛానీవరణం. అయోనిసోమనసికారో వుత్తలక్ఖణోయేవాతి.

౧౬. ఛట్ఠే అనుప్పన్నో వా కామచ్ఛన్దో నుప్పజ్జతీతి అసముదాచారవసేన వా అననుభూతారమ్మణవసేన వాతి ద్వీహేవ కారణేహి అనుప్పన్నో న ఉప్పజ్జతి, తథా విక్ఖమ్భితోవ హోతి, పున హేతుం వా పచ్చయం వా న లభతి. ఇధాపి వత్తాదీనంయేవ వసేన అసముదాచారో వేదితబ్బో. ఏకచ్చస్స హి వుత్తనయేనేవ వత్తే యుత్తస్స వత్తం కరోన్తస్సేవ కిలేసో ఓకాసం న లభతి, వత్తవసేన విక్ఖమ్భితో హోతి. సో తం తథావిక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి మిలక్ఖతిస్సత్థేరో వియ.

సో కిరాయస్మా రోహణజనపదే గామేణ్డవాలమహావిహారస్స భిక్ఖాచారే నేసాదకులే నిబ్బత్తో. వయం ఆగమ్మ కతఘరావాసో ‘‘పుత్తదారం పోసేస్సామీ’’తి అదూహలసతం సణ్ఠపేత్వా పాససతం యోజేత్వా సూలసతం రోపేత్వా బహుం పాపం ఆయూహన్తో ఏకదివసం గేహతో అగ్గిఞ్చ లోణఞ్చ గహేత్వా అరఞ్ఞం గతో. పాసే బద్ధమిగం వధిత్వా అఙ్గారపక్కమంసం ఖాదిత్వా పిపాసితో హుత్వా గామేణ్డవాలమహావిహారం పవిట్ఠో పానీయమాళకే దసమత్తేసు పానీయఘటేసు పిపాసావినోదనమత్తమ్పి పానీయం అలభన్తో, ‘‘కిం నామేతం ఏత్తకానం భిక్ఖూనం వసనట్ఠానే పిపాసాయ ఆగతానం పిపాసావినోదనమత్తం పానీయం నత్థీ’’తి ఉజ్ఝాయితుం ఆరద్ధో. చూళపిణ్డపాతికతిస్సత్థేరో తస్స కథం సుత్వా తస్స సన్తికం గచ్ఛన్తో పానీయమాళకే దసమత్తే పానీయఘటే పూరే దిస్వా ‘‘జీవమానపేతకసత్తో అయం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఉపాసక, సచే పిపాసితోసి, పివ పానీయ’’న్తి వత్వా కుటం ఉక్ఖిపిత్వా తస్స హత్థేసు ఆసిఞ్చి. తస్స కమ్మం పటిచ్చ పీతపీతం పానీయం తత్తకపాలే పక్ఖిత్తమివ నస్సతి, సకలేపి ఘటే పివతో పిపాసా న పచ్ఛిజ్జి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘యావ దారుణఞ్చ తే, ఉపాసక, కమ్మం కతం, ఇదానేవ పేతో జాతో, విపాకో కీదిసో భవిస్సతీ’’తి?

సో తస్స కథం సుత్వా లద్ధసంవేగో థేరం వన్దిత్వా తాని అదూహలాదీని విసఙ్ఖరిత్వా వేగేన ఘరం గన్త్వా పుత్తదారం ఓలోకేత్వా సత్థాని భిన్దిత్వా దీపకమిగపక్ఖినో అరఞ్ఞే విస్సజ్జేత్వా థేరం పచ్చుపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. దుక్కరా, ఆవుసో, పబ్బజ్జా, కథం త్వం పబ్బజిస్ససీతి? భన్తే, ఏవరూపం పచ్చక్ఖకారణం దిస్వా కథం న పబ్బజిస్సామీతి? థేరో తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి. సో వత్తారభితో హుత్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హన్తో ఏకదివసం దేవదూతసుత్తే ‘‘తమేనం, భిక్ఖవే, నిరయపాలా పున మహానిరయే పక్ఖిపన్తీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౭౦; అ. ని. ౩.౩౬) ఇమం ఠానం సుత్వా ‘‘ఏత్తకం దుక్ఖరాసిం అనుభవితసత్తం పున మహానిరయే పక్ఖిపన్తి, అహో భారియో, భన్తే, మహానిరయో’’తి ఆహ. ఆమావుసో, భారియోతి. సక్కా, భన్తే, పస్సితున్తి? ‘‘న సక్కా పస్సితుం, దిట్ఠసదిసం కాతుం ఏకం కారణం దస్సేస్సామీ’’తి సామణేరే సమాదపేత్వా పాసాణపిట్ఠే అల్లదారురాసిం కారేహీతి. సో తథా కారేసి. థేరో యథానిసిన్నోవ ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖరిత్వా మహానిరయతో ఖజ్జోపనకమత్తం అగ్గిపపటికం నీహరిత్వా పస్సన్తస్సేవ తస్స థేరస్స దారురాసిమ్హి పక్ఖిపి. తస్స తత్థ నిపాతో చ దారురాసినో ఝాయిత్వా ఛారికభావూపగమనఞ్చ అపచ్ఛా అపురిమం అహోసి.

సో తం దిస్వా, ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం సాసనే కతి ధురాని నామా’’తి పుచ్ఛి. ఆవుసో, విపస్సనాధురం, గన్థధురన్తి. ‘‘భన్తే, గన్థో నామ పటిబలస్స భారో, మయ్హం పన దుక్ఖూపనిసా సద్ధా, విపస్సనాధురం పూరేస్సామి కమ్మట్ఠానం మే దేథా’’తి వన్దిత్వా నిసీది. థేరో ‘‘వత్తసమ్పన్నో భిక్ఖూ’’తి వత్తసీసే ఠత్వా తస్స కమ్మట్ఠానం కథేసి. సో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా విపస్సనాయ చ కమ్మం కరోతి, వత్తఞ్చ పూరేతి. ఏకదివసం చిత్తలపబ్బతమహావిహారే వత్తం కరోతి, ఏకదివసం గామేణ్డవాలమహావిహారే, ఏకదివసం గోచరగామమహావిహారే. థినమిద్ధే ఓక్కన్తమత్తే వత్తపరిహానిభయేన పలాలవరణకం తేమేత్వా సీసే ఠపేత్వా పాదే ఉదకే ఓతారేత్వా నిసీదతి. సో ఏకదివసం చిత్తలపబ్బతమహావిహారే ద్వే యామే వత్తం కత్వా బలవపచ్చూసకాలే నిద్దాయ ఓక్కమితుం ఆరద్ధాయ అల్లపలాలం సీసే ఠపేత్వా నిసిన్నో పాచీనపబ్బతపస్సే సామణేరస్స అరుణవతియసుత్తన్తం సజ్ఝాయన్తస్స –

‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథ, యుఞ్జథ బుద్ధసాసనే;

ధునాథ మచ్చునో సేనం, నళాగారంవ కుఞ్జరో.

‘‘యో ఇమస్మిం ధమ్మవినయే, అప్పమత్తో విహస్సతి;

పహాయ జాతిసంసారం, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౧౮౫) –

ఇదం ఠానం సుత్వా ‘‘మాదిసస్స ఆరద్ధవీరియస్స భిక్ఖునో సమ్మాసమ్బుద్ధేన ఇదం కథితం భవిస్సతీ’’తి పీతిం ఉప్పాదేత్వా ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తదేవ పాదకం కత్వా అనాగామిఫలే పతిట్ఠాయ అపరాపరం వాయమన్తో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. పరినిబ్బానకాలే చ తదేవ కారణం దస్సేన్తో ఏవమాహ –

‘‘అల్లం పలాలపుఞ్జాహం, సీసేనాదాయ చఙ్కమిం;

పత్తోస్మి తతియం ఠానం, ఏత్థ మే నత్థి సంసయో’’తి.

ఏవరూపస్స వత్తవసేన విక్ఖమ్భితకిలేసో తథా విక్ఖమ్భితోవ హోతి.

ఏకచ్చస్స వుత్తనయేనేవ గన్థే యుత్తస్స గన్థం ఉగ్గణ్హన్తస్స సజ్ఝాయన్తస్స వాచేన్తస్స దేసేన్తస్స పకాసేన్తస్స చ కిలేసో ఓకాసం న లభతి, గన్థవసేన విక్ఖమ్భితోవ హోతి. సో తం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి మలియదేవత్థేరో వియ. సో కిరాయస్మా తివస్సభిక్ఖుకాలే కల్లగామకే మణ్డలారామమహావిహారే ఉద్దేసఞ్చ గణ్హాతి, విపస్సనాయ చ కమ్మం కరోతి. తస్సేకదివసం కల్లగామే భిక్ఖాయ చరతో ఏకా ఉపాసికా యాగుఉళుఙ్కం దత్వా పుత్తసినేహం ఉప్పాదేత్వా థేరం అన్తోనివేసనే నిసీదాపేత్వా పణీతభోజనం భోజేత్వా ‘‘కతరగామవాసికోసి తాతా’’తి పుచ్ఛి. మణ్డలారామమహావిహారే గన్థకమ్మం కరోమి, ఉపాసికేతి. తేన హి తాత యావ గన్థకమ్మం కరోసి, ఇధేవ నిబద్ధం భిక్ఖం గణ్హాసీతి. సో తం అధివాసేత్వా తత్థ నిబద్ధం భిక్ఖం గణ్హాతి, భత్తకిచ్చావసానే అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘సుఖం హోతు, దుక్ఖా ముచ్చతూ’’తి పదద్వయమేవ కథేత్వా గచ్ఛతి. అన్తోవస్సే తేమాసం తస్సాయేవ సఙ్గహం కరోన్తో పిణ్డాపచితిం కత్వా మహాపవారణాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. నేవాసికమహాథేరో ఆహ – ‘‘ఆవుసో మహాదేవ, అజ్జ విహారే మహాజనో సన్నిపతిస్సతి, తస్స ధమ్మదానం దదేయ్యాసీ’’తి. థేరో అధివాసేసి.

దహరసామణేరా ఉపాసికాయ సఞ్ఞం అదంసు – ‘‘అజ్జ తే పుత్తో ధమ్మం కథేస్సతి, విహారం గన్త్వా సుణేయ్యాసీ’’తి. తాతా, న సబ్బేవ ధమ్మకథం జానన్తి, మమ పుత్తో ఏత్తకం కాలం మయ్హం కథేన్తో ‘‘సుఖం హోతు, దుక్ఖా ముచ్చతూ’’తి పదద్వయమేవ కథేసి, మా కేళిం కరోథాతి. మా, త్వం ఉపాసికే, జాననం వా అజాననం వా ఉపట్ఠహస్సు, విహారం గన్త్వా ధమ్మమేవ సుణాహీతి. ఉపాసికా గన్ధమాలాదీని గహేత్వా గన్త్వా పూజేత్వా పరిసన్తే ధమ్మం సుణమానా నిసీది. దివాధమ్మకథికో చ సరభాణకో చ అత్తనో పమాణం ఞత్వా ఉట్ఠహింసు. తతో మలియదేవత్థేరో ధమ్మాసనే నిసీదిత్వా చిత్తబీజనిం గహేత్వా అనుపుబ్బిం కథం వత్వా – ‘‘మయా మహాఉపాసికాయ తయో మాసే ద్వీహేవ పదేహి అనుమోదనా కతా, అజ్జ సబ్బరత్తిం తీహి పిటకేహి సమ్మసిత్వా తస్సేవ పదద్వయస్స అత్థం కథేస్సామీ’’తి ధమ్మదేసనం ఆరభిత్వా సబ్బరత్తిం కథేసి. అరుణుగ్గమనే దేసనాపరియోసానే మహాఉపాసికా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి.

అపరోపి తస్మింయేవ మహావిహారే తిస్సభూతిత్థేరో నామ వినయం గణ్హన్తో భిక్ఖాచారవేలాయం అన్తోగామం పవిట్ఠో విసభాగారమ్మణం ఓలోకేసి. తస్స లోభో ఉప్పజ్జి, సో పతిట్ఠితపాదం అచాలేత్వా అత్తనో పత్తే యాగుం ఉపట్ఠాకదహరస్స పత్తే ఆకిరిత్వా ‘‘అయం వితక్కో వడ్ఢమానో మం చతూసు అపాయేసు సంసీదాపేస్సతీ’’తి తతోవ నివత్తిత్వా ఆచరియస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో ఆహ – ‘‘ఏకో మే బ్యాధి ఉప్పన్నో, అహం ఏతం తికిచ్ఛితుం సక్కోన్తో ఆగమిస్సామి, ఇతరథా నాగమిస్సామి. తుమ్హే దివా ఉద్దేసఞ్చ సాయం ఉద్దేసఞ్చ మం ఓలోకేత్వా ఠపేథ, పచ్చూసకాలే ఉద్దేసం పన మా ఠపయిత్థా’’తి ఏవం వత్వా మలయవాసిమహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికం అగమాసి. థేరో అత్తనో పణ్ణసాలాయ పరిభణ్డం కరోన్తో తం అనోలోకేత్వావ ‘‘పటిసామేహి, ఆవుసో, తవ పత్తచీవర’’న్తి ఆహ. భన్తే, ఏకో మే బ్యాధి అత్థి, సచే తుమ్హే తం తికిచ్ఛితుం సక్కోథ, పటిసామేస్సామీతి. ఆవుసో, ఉప్పన్నం రోగం తికిచ్ఛితుం సమత్థస్స సన్తికం ఆగతోసి, పటిసామేహీతి. సుబ్బచో భిక్ఖు ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో అజానిత్వా ఏవం న వక్ఖతీ’’తి పత్తచీవరం ఠపేత్వా థేరస్స వత్తం దస్సేత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

థేరో ‘‘రాగచరితో అయ’’న్తి ఞత్వా అసుభకమ్మట్ఠానం కథేసి. సో ఉట్ఠాయ పత్తచీవరం అంసే లగ్గేత్వా థేరం పునప్పునం వన్ది. కిం, ఆవుసో, మహాభూతి అతిరేకనిపచ్చకారం దస్సేసీతి? భన్తే, సచే అత్తనో కిచ్చం కాతుం సక్ఖిస్సామి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే, ఇదం మే పచ్ఛిమదస్సనన్తి! గచ్ఛావుసో, మహాభూతి తాదిసస్స యుత్తయోగస్స కులపుత్తస్స న ఝానం వా విపస్సనా వా మగ్గో వా ఫలం వా దుల్లభన్తి. సో థేరస్స కథం సుత్వా నిపచ్చకారం దస్సేత్వా ఆగమనకాలే వవత్థాపితం ఛన్నం సేపణ్ణిగచ్ఛమూలం గన్త్వా పల్లఙ్కేన నిసిన్నో అసుభకమ్మట్ఠానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాయ పచ్చూసకాలే ఉద్దేసం సమ్పాపుణి. ఏవరూపానం గన్థవసేన విక్ఖమ్భితా కిలేసా తథా విక్ఖమ్భితావ హోన్తి.

ఏకచ్చస్స పన వుత్తనయేనేవ ధుతఙ్గాని పరిహరతో కిలేసో ఓకాసం న లభతి, ధుతఙ్గవసేన విక్ఖమ్భితోవ హోతి. సో తం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి గామన్తపబ్భారవాసీ మహాసీవత్థేరో వియ. థేరో కిర మహాగామే తిస్సమహావిహారే వసన్తో తేపిటకం అత్థవసేన చ పాళివసేన చ అట్ఠారస మహాగణే వాచేతి. థేరస్స ఓవాదే ఠత్వా సట్ఠిసహస్స భిక్ఖూ అరహత్తం పాపుణింసు. తేసు ఏకో భిక్ఖు అత్తనా పటివిద్ధధమ్మం ఆరబ్భ ఉప్పన్నసోమనస్సో చిన్తేసి – ‘‘అత్థి ను ఖో ఇదం సుఖం అమ్హాకం ఆచరియస్సా’’తి. సో ఆవజ్జేన్తో థేరస్స పుథుజ్జనభావం ఞత్వా ‘‘ఏకేనుపాయేన థేరస్స సంవేగం ఉప్పాదేస్సామీ’’తి అత్తనో వసనట్ఠానతో థేరస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా వత్తం దస్సేత్వా నిసీది. అథ నం థేరో ‘‘కిం ఆగతోసి, ఆవుసో, పిణ్డపాతికా’’తి ఆహ. ‘‘సచే మే ఓకాసం కరిస్సథ, ఏకం ధమ్మపదం గణ్హిస్సామీ’’తి ఆగతోస్మి, భన్తేతి. బహూ, ఆవుసో, గణ్హన్తి, తుయ్హం ఓకాసో న భవిస్సతీతి. సో సబ్బేసు రత్తిదివసభాగేసు ఓకాసం అలభన్తో, ‘‘భన్తే, ఏవం ఓకాసే అసతి మరణస్స కథం ఓకాసం లభిస్సథా’’తి ఆహ. తదా థేరో చిన్తేసి – ‘‘నాయం ఉద్దేసత్థాయ ఆగతో, మయ్హం పనేస సంవేగజననత్థాయ ఆగతో’’తి. సోపి థేరో ‘‘భిక్ఖునా నామ, భన్తే, మాదిసేన భవితబ్బ’’న్తి వత్వా థేరం వన్దిత్వా మణివణ్ణే ఆకాసే ఉప్పతిత్వా అగమాసి.

థేరో తస్స గతకాలతో పట్ఠాయ జాతసంవేగో దివా ఉద్దేసఞ్చ సాయం ఉద్దేసఞ్చ వాచేత్వా పత్తచీవరం హత్థపాసే ఠపేత్వా పచ్చూసకాలే ఉద్దేసం గహేత్వా ఓతరన్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం పత్తచీవరమాదాయ ఓతిణ్ణో తేరస ధుతగుణే పరిపుణ్ణే అధిట్ఠాయ గామన్తపబ్భారసేనాసనం గన్త్వా పబ్భారం పటిజగ్గిత్వా మఞ్చపీఠం ఉస్సాపేత్వా ‘‘అరహత్తం అపత్వా మఞ్చే పిట్ఠిం న పసారేస్సామీ’’తి మానసం బన్ధిత్వా చఙ్కమం ఓతరి. తస్స ‘‘అజ్జ అరహత్తం గణ్హిస్సామి అజ్జ అరహత్తం గణ్హిస్సామీ’’తి ఘటేన్తస్సేవ పవారణా సమ్పత్తా. సో పవారణాయ ఉపకట్ఠాయ ‘‘పుథుజ్జనభావం పహాయ విసుద్ధిపవారణం పవారేస్సామీ’’తి చిన్తేన్తో అతివియ కిలమతి. సో తాయ పవారణాయ మగ్గం వా ఫలం వా ఉప్పాదేతుం అసక్కోన్తో ‘‘మాదిసోపి నామ ఆరద్ధవిపస్సకో న లభతి, యావ దుల్లభఞ్చ వతిదం అరహత్త’’న్తి వత్వా తేనేవ నియామేన ఠానచఙ్కమబహులో హుత్వా తింస వస్సాని సమణధమ్మం కత్వా మహాపవారణాయ మజ్ఝే ఠితం పుణ్ణచన్దం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో చన్దమణ్డలం విసుద్ధం, ఉదాహు మయ్హం సీల’’న్తి చిన్తేన్తో ‘‘చన్దమణ్డలే ససలక్ఖణం పఞ్ఞాయతి, మయ్హం పన ఉపసమ్పదతో పట్ఠాయ యావజ్జదివసా సీలస్మిం కాళకం వా తిలకో వా నత్థీ’’తి ఆవజ్జేత్వా సఞ్జాతపీతిసోమనస్సో పరిపక్కఞాణత్తా పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఏవరూపస్స ధుతఙ్గవసేన విక్ఖమ్భితో కిలేసో తథా విక్ఖమ్భితోవ హోతి.

ఏకచ్చస్స వుత్తనయేనేవ పఠమజ్ఝానాదిసమాపజ్జనబహులతాయ కిలేసో ఓకాసం న లభతి, సమాపత్తివసేన విక్ఖమ్భితోవ హోతి. సో తం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి మహాతిస్సత్థేరో వియ. థేరో కిర అవస్సికకాలతో పట్ఠాయ అట్ఠసమాపత్తిలాభీ. సో సమాపత్తివిక్ఖమ్భితానం కిలేసానం అసముదాచారేన ఉగ్గహపరిపుచ్ఛావసేనేవ అరియమగ్గసామన్తం కథేతి, సట్ఠివస్సకాలేపి అత్తనో పుథుజ్జనభావం న జానాతి. అథేకదివసం మహాగామే తిస్సమహావిహారతో భిక్ఖుసఙ్ఘో తలఙ్గరవాసిధమ్మదిన్నత్థేరస్స సాసనం పేసేసి ‘‘థేరో ఆగన్త్వా అమ్హాకం ధమ్మకథం కథేతూ’’తి. థేరో అధివాసేత్వా ‘‘మమ సన్తికే మహల్లకతరో భిక్ఖు నత్థి, మహాతిస్సత్థేరో ఖో పన మే కమ్మట్ఠానాచరియో, తం సఙ్ఘత్థేరం కత్వా గమిస్సామీ’’తి చిన్తేన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో థేరస్స విహారం గన్త్వా దివాట్ఠానే థేరస్స వత్తం దస్సేత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

థేరో ఆహ – ‘‘కిం, ధమ్మదిన్న, చిరస్సం ఆగతోసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, తిస్సమహావిహారతో మే భిక్ఖుసఙ్ఘో సాసనం పేసేసి, అహం ఏకకో న గమిస్సామి, తుమ్హేహి పన సద్ధిం గన్తుకామో హుత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి సారణీయకథం కథేన్తోవ పపఞ్చేత్వా ‘‘కదా, భన్తే, తుమ్హేహి అయం ధమ్మో అధిగతో’’తి పుచ్ఛి. సట్ఠిమత్తాని, ఆవుసో ధమ్మదిన్న, వస్సాని హోన్తీతి. సమాపత్తిం పన, భన్తే, వళఞ్జేథాతి. ఆమ, ఆవుసోతి. ఏకం పోక్ఖరణిం మాపేతుం సక్కుణేయ్యాథ, భన్తేతి? ‘‘న, ఆవుసో, ఏతం భారియ’’న్తి వత్వా సమ్ముఖట్ఠానే పోక్ఖరణిం మాపేసి. ‘‘ఏత్థ, భన్తే, ఏకం పదుమగచ్ఛం మాపేథా’’తి చ వుత్తో తమ్పి మాపేసి. ఇదానేత్థ మహన్తం పుప్ఫం దస్సేథాతి. థేరో తమ్పి దస్సేసి. ఏత్థ సోళసవస్సుద్దేసికం ఇత్థిరూపం దస్సేథాతి. థేరో సోళసవస్సుద్దేసికం ఇత్థిరూపం దస్సేసి. తతో నం ఆహ – ‘‘ఇదం, భన్తే, పునప్పునం సుభతో మనసి కరోథా’’తి. థేరో అత్తనావ మాపితం ఇత్థిరూపం ఓలోకేన్తో లోభం ఉప్పాదేసి. తదా అత్తనో పుథుజ్జనభావం ఞత్వా ‘‘అవస్సయో మే సప్పురిస హోహీ’’తి అన్తేవాసికస్స సన్తికే ఉక్కుటికం నిసీది. ‘‘ఏతదత్థమేవాహం, భన్తే, ఆగతో’’తి థేరస్స అసుభవసేన సల్లహుకం కత్వా కమ్మట్ఠానం కథేత్వా థేరస్స ఓకాసం కాతుం బహి నిక్ఖన్తో. సుపరిమద్దితసఙ్ఖారో థేరో తస్మిం దివాట్ఠానతో నిక్ఖన్తమత్తేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అథ నం సఙ్ఘత్థేరం కత్వా ధమ్మదిన్నత్థేరో తిస్సమహావిహారం గన్త్వా సఙ్ఘస్స ధమ్మకథం కథేసి. ఏవరూపస్స సమాపత్తివసేన విక్ఖమ్భితో కిలేసో తథా విక్ఖమ్భితోవ హోతి.

ఏకచ్చస్స పన వుత్తనయేనేవ విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తస్స కిలేసో ఓకాసం న లభతి, విపస్సనావసేన విక్ఖమ్భితోవ హోతి. సో తం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి, బుద్ధకాలే సట్ఠిమత్తా ఆరద్ధవిపస్సకా భిక్ఖూ వియ. తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వివిత్తం అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తా కిలేసానం అసముదాచారవసేన ‘‘పటివిద్ధమగ్గఫలా మయ’’న్తి సఞ్ఞాయ మగ్గఫలత్థాయ వాయామం అకత్వా ‘‘అమ్హేహి పటివిద్ధధమ్మం దసబలస్స ఆరోచేస్సామా’’తి సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తి.

సత్థా తేసం పురే ఆగమనతోవ ఆనన్దత్థేరం ఆహ – ‘‘ఆనన్ద, పధానకమ్మికా భిక్ఖూ అజ్జ మం పస్సితుం ఆగమిస్సన్తి, తేసం మమ దస్సనాయ ఓకాసం అకత్వా ‘ఆమకసుసానం గన్త్వా అల్లఅసుభభావనం కరోథా’తి పహిణేయ్యాసీ’’తి. థేరో తేసం ఆగతానం సత్థారా కథితసాసనం ఆరోచేసి. తే ‘‘తథాగతో అజానిత్వా న కథేస్సతి, అద్ధా ఏత్థ కారణం భవిస్సతీ’’తి ఆమకసుసానం గన్త్వా అల్లఅసుభం ఓలోకేన్తా లోభం ఉప్పాదేత్వా ‘‘ఇదం నూన సమ్మాసమ్బుద్ధేన దిట్ఠం భవిస్సతీ’’తి జాతసంవేగా లద్ధమగ్గం కమ్మట్ఠానం ఆదితో పట్ఠాయ ఆరభింసు. సత్థా తేసం విపస్సనాయ ఆరద్ధభావం ఞత్వా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఇమం ఓభాసగాథమాహ –

‘‘యానిమాని అపత్తాని, అలాబూనేవ సారదే;

కాపోతకాని అట్ఠీని, తాని దిస్వాన కా రతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౪౯);

గాథాపరియోసానే అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు. ఏవరూపానం విపస్సనావసేన విక్ఖమ్భితా కిలేసా తథా విక్ఖమ్భితావ హోన్తి.

ఏకచ్చస్స వుత్తనయేనేవ నవకమ్మం కరోన్తస్స కిలేసో ఓకాసం న లభతి, నవకమ్మవసేన విక్ఖమ్భితోవ హోతి. సో తం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి చిత్తలపబ్బతే తిస్సత్థేరో వియ. తస్స కిర అట్ఠవస్సికకాలే అనభిరతి ఉప్పజ్జి, సో తం వినోదేతుం అసక్కోన్తో అత్తనో చీవరం ధోవిత్వా రజిత్వా పత్తం పచిత్వా కేసే ఓహారేత్వా ఉపజ్ఝాయం వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘కిం, ఆవుసో మహాతిస్స, అతుట్ఠస్స వియ తే ఆకారో’’తి? ఆమ, భన్తే, అనభిరతి మే ఉప్పన్నా, తం వినోదేతుం న సక్కోమీతి. థేరో తస్సాసయం ఓలోకేన్తో అరహత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా అనుకమ్పావసేన ఆహ – ‘‘ఆవుసో తిస్స, మయం మహల్లకా, ఏకం నో వసనట్ఠానం కరోహీ’’తి. దుతియకథం అకథితపుబ్బో భిక్ఖు ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, నవకమ్మం కరోన్తో ఉద్దేసమగ్గఞ్చ మా విస్సజ్జి, కమ్మట్ఠానఞ్చ మనసి కరోహి, కాలేన చ కాలం కసిణపరికమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘ఏవం కరిస్సామి, భన్తే’’తి థేరం వన్దిత్వా తథారూపం సప్పాయట్ఠానం ఓలోకేత్వా ‘‘ఏత్థ కాతుం సక్కా’’తి దారూహి పూరేత్వా ఝాపేత్వా సోధేత్వా ఇట్ఠకాహి పరిక్ఖిపిత్వా ద్వారవాతపానాదీని యోజేత్వా సద్ధిం చఙ్కమనభూమిభిత్తిపరికమ్మాదీహి లేణం నిట్ఠాపేత్వా మఞ్చపీఠం సన్థరిత్వా థేరస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, నిట్ఠితం లేణే పరికమ్మం, వసథా’’తి ఆహ. ఆవుసో, దుక్ఖేన తయా ఏతం కమ్మం కతం, అజ్జ ఏకదివసం త్వఞ్ఞేవేత్థ వసాహీతి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి వన్దిత్వా పాదే ధోవిత్వా లేణం పవిసిత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో అత్తనా కతకమ్మం ఆవజ్జి. తస్స ‘‘మనాపం మయా ఉపజ్ఝాయస్స కాయవేయ్యావచ్చం కత’’న్తి చిన్తేన్తస్స అబ్భన్తరే పీతి ఉప్పన్నా. సో తం విక్ఖమ్భేత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అగ్గఫలం అరహత్తం పాపుణి. ఏవరూపస్స నవకమ్మవసేన విక్ఖమ్భితో కిలేసో తథా విక్ఖమ్భితోవ హోతి.

ఏకచ్చో పన బ్రహ్మలోకతో ఆగతో సుద్ధసత్తో హోతి. తస్స అనాసేవనతాయ కిలేసో న సముదాచరతి, భవవసేన విక్ఖమ్భితో హోతి. సో తం తథా విక్ఖమ్భితమేవ కత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి ఆయస్మా మహాకస్సపో వియ. సో హి ఆయస్మా అగారమజ్ఝేపి కామే అపరిభుఞ్జిత్వా మహాసమ్పత్తిం పహాయ పబ్బజిత్వా నిక్ఖన్తో అన్తరామగ్గే పచ్చుగ్గమనత్థాయ ఆగతం సత్థారం దిస్వా వన్దిత్వా తీహి ఓవాదేహి ఉపసమ్పదం లభిత్వా అట్ఠమే అరుణే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఏవరూపస్స భవవసేన విక్ఖమ్భితో కిలేసో తథా విక్ఖమ్భితోవ హోతి.

యో పన అననుభూతపుబ్బం రూపాదిఆరమ్మణం లభిత్వా తత్థేవ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం గణ్హాతి, ఏవరూపస్స అననుభూతారమ్మణవసేన కామచ్ఛన్దో అనుప్పన్నోవ నుప్పజ్జతి నామ.

ఉప్పన్నో వా కామచ్ఛన్దో పహీయతీతి ఏత్థ ఉప్పన్నోతి జాతో భూతో సముదాగతో. పహీయతీతి తదఙ్గప్పహానం, విక్ఖమ్భనప్పహానం, సముచ్ఛేదప్పహానం, పటిపస్సద్ధిప్పహానం, నిస్సరణప్పహానన్తి ఇమేహి పఞ్చహి పహానేహి పహీయతి, న పున ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. తత్థ విపస్సనాయ కిలేసా తదఙ్గవసేన పహీయన్తీతి విపస్సనా తదఙ్గప్పహానన్తి వేదితబ్బా. సమాపత్తి పన కిలేసే విక్ఖమ్భేతీతి సా విక్ఖమ్భనప్పహానన్తి వేదితబ్బా. మగ్గో సముచ్ఛిన్దన్తో ఉప్పజ్జతి, ఫలం పటిప్పస్సమ్భయమానం, నిబ్బానం సబ్బకిలేసేహి నిస్సటన్తి ఇమాని తీణి సముచ్ఛేదపటిపస్సద్ధినిస్సరణప్పహానానీతి వుచ్చన్తి. ఇమేహి లోకియలోకుత్తరేహి పఞ్చహి పహానేహి పహీయతీతి అత్థో.

అసుభనిమిత్తన్తి దససు అసుభేసు ఉప్పన్నం సారమ్మణం పఠమజ్ఝానం. తేనాహు పోరాణా – ‘‘అసుభమ్పి అసుభనిమిత్తం, అసుభారమ్మణా ధమ్మాపి అసుభనిమిత్త’’న్తి. యోనిసోమనసికరోతోతి. ‘‘తత్థ కతమో యోనిసోమనసికారో? అనిచ్చే అనిచ్చ’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తస్స ఉపాయమనసికారస్స వసేన మనసికరోతో. అనుప్పన్నో చేవ కామచ్ఛన్దో నుప్పజ్జతీతి అసముదాగతో న సముదాగచ్ఛతి. ఉప్పన్నో చ కామచ్ఛన్దో పహీయతీతి సముదాగతో చ కామచ్ఛన్దో పఞ్చవిధేన పహానేన పహీయతి.

అపిచ ఛ ధమ్మా కామచ్ఛన్దస్స పహానాయ సంవత్తన్తి – అసుభనిమిత్తస్స ఉగ్గహో, అసుభభావనానుయోగో, ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారతా, భోజనే మత్తఞ్ఞుతా, కల్యాణమిత్తతా సప్పాయకథాతి. దసవిధఞ్హి అసుభనిమిత్తం ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి కామచ్ఛన్దో పహీయతి, భావేన్తస్సాపి, ఇన్ద్రియేసు పిహితద్వారస్సాపి, చతున్నం పఞ్చన్నం ఆలోపానం ఓకాసే సతి ఉదకం పివిత్వా యాపనసీలతాయ భోజనే మత్తఞ్ఞునోపి. తేనేతం వుత్తం –

‘‘చత్తారో పఞ్చ ఆలోపే, అభుత్వా ఉదకం పివే;

అలం ఫాసువిహారాయ, పహితత్తస్స భిక్ఖునో’’తి. (థేరగా. ౯౮౩);

అసుభకమ్మికతిస్సత్థేరసదిసే అసుభభావనారతే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి కామచ్ఛన్దో పహీయతి, ఠాననిసజ్జాదీసు దసఅసుభనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా కామచ్ఛన్దస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి.

౧౭. సత్తమే మేత్తా చేతోవిముత్తీతి సబ్బసత్తేసు హితఫరణకా మేత్తా. యస్మా పన తంసమ్పయుత్తచిత్తం నీవరణాదీహి పచ్చనీకధమ్మేహి విముచ్చతి, తస్మా సా ‘‘చేతోవిముత్తీ’’తి వుచ్చతి. విసేసతో వా సబ్బబ్యాపాదపరియుట్ఠానేన విముత్తత్తా సా చేతోవిముత్తీతి వేదితబ్బా. తత్థ ‘‘మేత్తా’’తి ఏత్తావతా పుబ్బభాగోపి వట్టతి, ‘‘చేతోవిముత్తీ’’తి వుత్తత్తా పన ఇధ తికచతుక్కజ్ఝానవసేన అప్పనావ అధిప్పేతా. యోనిసోమనసికరోతోతి తం మేత్తం చేతోవిముత్తిం వుత్తలక్ఖణేన ఉపాయమనసికారేన మనసికరోన్తస్స.

అపిచ ఛ ధమ్మా బ్యాపాదస్స పహానాయ సంవత్తన్తి – మేత్తానిమిత్తస్స ఉగ్గహో, మేత్తాభావనానుయోగో, కమ్మస్సకతాపచ్చవేక్ఖణా, పటిసఙ్ఖానబహులతా, కల్యాణమిత్తతా, సప్పాయకథాతి. ఓదిస్సకఅనోదిస్సకదిసాఫరణానఞ్హి అఞ్ఞతరవసేన మేత్తం ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి బ్యాపాదో పహీయతి, ఓధిసో అనోధిసో దిసాఫరణవసేన మేత్తం భావేన్తస్సాపి. ‘‘త్వం ఏతస్స కుద్ధో కిం కరిస్ససి, కిమస్స సీలాదీని నాసేతుం సక్ఖిస్ససి, నను త్వం అత్తనో కమ్మేన ఆగన్త్వా అత్తనో కమ్మేనేవ గమిస్ససి? పరస్స కుజ్ఝనం నామ వీతచ్చితఙ్గారతత్తఅయసలాకగూథాదీని గహేత్వా పరం పహరితుకామతాసదిసం హోతి. ఏసోపి తవ కుద్ధో కిం కరిస్సతి, కిం తే సీలాదీని నాసేతుం సక్ఖిస్సతి? ఏస అత్తనో కమ్మేన ఆగన్త్వా అత్తనో కమ్మేనేవ గమిస్సతి, అప్పటిచ్ఛితపహేణకం వియ పటివాతం ఖిత్తరజోముట్ఠి వియ చ ఏతస్సేవేస కోధో మత్థకే పతిస్సతీ’’తి ఏవం అత్తనో చ పరస్స చ కమ్మస్సకతం పచ్చవేక్ఖతోపి, ఉభయకమ్మస్సకతం పచ్చవేక్ఖిత్వా పటిసఙ్ఖానే ఠితస్సాపి, అస్సగుత్తత్థేరసదిసే మేత్తాభావనారతే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి బ్యాపాదో పహీయతి, ఠాననిసజ్జాదీసు మేత్తానిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా బ్యాపాదస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి. సేసమిధ ఇతో పరేసు చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం, విసేసమత్తమేవ పన వక్ఖామాతి.

౧౮. అట్ఠమే ఆరమ్భధాతూఆదీసు ఆరమ్భధాతు నామ పఠమారమ్భవీరియం. నిక్కమధాతు నామ కోసజ్జతో నిక్ఖన్తత్తా తతో బలవతరం. పరక్కమధాతు నామ పరం పరం ఠానం అక్కమనతో తతోపి బలవతరం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఆరమ్భో చేతసో కామానం పనూదనాయ, నిక్కమో చేతసో పలిఘుగ్ఘాటనాయ, పరక్కమో చేతసో బన్ధనచ్ఛేదనాయా’’తి వత్వా ‘‘తీహి పేతేహి అధిమత్తవీరియమేవ కథిత’’న్తి వుత్తం.

ఆరద్ధవీరియస్సాతి పరిపుణ్ణవీరియస్స చేవ పగ్గహితవీరియస్స చ. తత్థ చతుదోసాపగతం వీరియం ఆరద్ధన్తి వేదితబ్బం. న చ అతిలీనం హోతి, న చ అతిపగ్గహితం, న చ అజ్ఝత్తం సంఖిత్తం, న చ బహిద్ధా విక్ఖిత్తం. తదేతం దువిధం హోతి – కాయికం, చేతసికఞ్చ. తత్థ ‘‘ఇధ భిక్ఖు దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయ ఆవరణీయేహి ధమ్మేహి చిత్తం పరిసోధేతీ’’తి (విభ. ౫౧౯) ఏవం రత్తిదివసస్స పఞ్చ కోట్ఠాసే కాయేన ఘటేన్తస్స వాయమన్తస్స కాయికవీరియం వేదితబ్బం. ‘‘న తావాహం ఇతో లేణా నిక్ఖమిస్సామి, యావ మే న అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చతీ’’తి ఏవం ఓకాసపరిచ్ఛేదేన వా, ‘‘న తావాహం ఇమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామీ’’తి ఏవం నిసజ్జాదిపరిచ్ఛేదేన వా మానసం బన్ధిత్వా ఘటేన్తస్స వాయమన్తస్స చేతసికవీరియం వేదితబ్బం. తదుభయమ్పి ఇధ వట్టతి. దువిధేనాపి హి ఇమినా వీరియేన ఆరద్ధవీరియస్స అనుప్పన్నఞ్చేవ థినమిద్ధం నుప్పజ్జతి, ఉప్పన్నఞ్చ థినమిద్ధం పహీయతి మిలక్ఖతిస్సత్థేరస్స వియ, గామన్తపబ్భారవాసిమహాసీవత్థేరస్స వియ, పీతిమల్లకత్థేరస్స వియ, కుటుమ్బియపుత్తతిస్సత్థేరస్స వియ చ. ఏతేసు హి పురిమా తయో అఞ్ఞే చ ఏవరూపా కాయికవీరియేన ఆరద్ధవీరియా, కుటుమ్బియపుత్తతిస్సత్థేరో అఞ్ఞే చ ఏవరూపా చేతసికవీరియేన ఆరద్ధవీరియా, ఉచ్చావాలుకవాసీ మహానాగత్థేరో పన ద్వీహిపి వీరియేహి ఆరద్ధవీరియోవ. థేరో కిర ఏకం సత్తాహం చఙ్కమతి, ఏకం తిట్ఠతి, ఏకం నిసీదతి, ఏకం నిపజ్జతి. మహాథేరస్స ఏకఇరియాపథోపి అసప్పాయో నామ నత్థి, చతుత్థే సత్తాహే విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాసి.

అపిచ ఛ ధమ్మా థినమిద్ధస్స పహానాయ సంవత్తన్తి – అతిభోజనే నిమిత్తగ్గాహో, ఇరియాపథసమ్పరివత్తనతా, ఆలోకసఞ్ఞామనసికారో, అబ్భోకాసవాసో, కల్యాణమిత్తతా, సప్పాయకథాతి. ఆహరహత్థక-భుత్తవమితక-తత్రవట్టక-అలంసాటక-కాకమాసక-బ్రాహ్మణాదయో వియ భోజనం భుఞ్జిత్వా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానే నిసిన్నస్స హి సమణధమ్మం కరోతో థినమిద్ధం మహాహత్థీ వియ ఓత్థరన్తం ఆగచ్ఛతి, చతుపఞ్చఆలోపఓకాసం పన ఠపేత్వా పానీయం పివిత్వా యాపనసీలస్స భిక్ఖునో తం న హోతీతి ఏవం అతిభోజనే నిమిత్తం గణ్హన్తస్సాపి థినమిద్ధం పహీయతి. యస్మిం ఇరియాపథే థినమిద్ధం ఓక్కమతి, తతో అఞ్ఞం పరివత్తేన్తస్సాపి, రత్తిం చన్దాలోకదీపాలోకఉక్కాలోకే దివా సూరియాలోకం మనసికరోన్తస్సాపి, అబ్భోకాసే వసన్తస్సాపి, మహాకస్సపత్థేరసదిసే పహీనథినమిద్ధే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి థినమిద్ధం పహీయతి, ఠాననిసజ్జాదీసు ధుతఙ్గనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా థినమిద్ధస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి.

౧౯. నవమే వూపసన్తచిత్తస్సాతి ఝానేన వా విపస్సనాయ వా వూపసమితచిత్తస్స.

అపిచ ఛ ధమ్మా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పహానాయ సంవత్తన్తి – బహుస్సుతతా, పరిపుచ్ఛకతా, వినయే పకతఞ్ఞుతా, వుద్ధసేవితా, కల్యాణమిత్తతా, సప్పాయకథాతి. బాహుసచ్చేనాపి హి ఏకం వా ద్వే వా తయో వా చత్తారో వా పఞ్చ వా నికాయే పాళివసేన చ అత్థవసేన చ ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పహీయతి, కప్పియాకప్పియపరిపుచ్ఛాబహులస్సాపి, వినయపఞ్ఞత్తియం చిణ్ణవసీభావతాయ పకతఞ్ఞునోపి, వుడ్ఢే మహల్లకత్థేరే ఉపసఙ్కమన్తస్సాపి, ఉపాలిత్థేరసదిసే వినయధరే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పహీయతి, ఠాననిసజ్జాదీసు కప్పియాకప్పియనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి.

౨౦. దసమే యోనిసో, భిక్ఖవే, మనసికరోతోతి వుత్తనయేనేవ ఉపాయతో మనసికరోన్తస్స.

అపిచ ఛ ధమ్మా విచికిచ్ఛాయ పహానాయ సంవత్తన్తి – బహుస్సుతతా, పరిపుచ్ఛకతా, వినయే పకతఞ్ఞుతా, అధిమోక్ఖబహులతా, కల్యాణమిత్తతా, సప్పాయకథాతి. బహుసచ్చేనాపి హి ఏకం వా…పే… పఞ్చ వా నికాయే పాళివసేన చ అత్థవసేన చ ఉగ్గణ్హన్తస్సాపి విచికిచ్ఛా పహీయతి, తీణి రతనాని ఆరబ్భ పరిపుచ్ఛాబహులస్సాపి, వినయే చిణ్ణవసీభావస్సాపి, తీసు రతనేసు ఓకప్పనియసద్ధాసఙ్ఖాతఅధిమోక్ఖబహులస్సాపి, సద్ధాధిముత్తే వక్కలిత్థేరసదిసే కల్యాణమిత్తే సేవన్తస్సాపి విచికిచ్ఛా పహీయతి, ఠాననిసజ్జాదీసు తిణ్ణం రతనానం గుణనిస్సితసప్పాయకథాయపి పహీయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఛ ధమ్మా విచికిచ్ఛాయ పహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి. ఇమస్మిం నీవరణప్పహానవగ్గే వట్టవివట్టం కథితన్తి.

నీవరణప్పహానవగ్గవణ్ణనా.

౩. అకమ్మనియవగ్గవణ్ణనా

౨౧-౨౨. తతియస్స పఠమే అభావితన్తి అవడ్ఢితం భావనావసేన అప్పవత్తితం. అకమ్మనియం హోతీతి కమ్మక్ఖమం కమ్మయోగ్గం న హోతి. దుతియే వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏత్థ చ పఠమే చిత్తన్తి వట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తం, దుతియే వివట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తం. తత్థ చ వట్టం వట్టపాదం, వివట్టం వివట్టపాదన్తి అయం పభేదో వేదితబ్బో. వట్టం నామ తేభూమకవట్టం, వట్టపాదం నామ వట్టపటిలాభాయ కమ్మం, వివట్టం నామ నవ లోకుత్తరధమ్మా, వివట్టపాదం నామ వివట్టపటిలాభాయ కమ్మం. ఇతి ఇమేసు సుత్తేసు వట్టవివట్టమేవ కథితన్తి.

౨౩-౨౪. తతియే వట్టవసేనేవ ఉప్పన్నచిత్తం వేదితబ్బం. మహతో అనత్థాయ సంవత్తతీతి దేవమనుస్ససమ్పత్తియో మారబ్రహ్మఇస్సరియాని చ దదమానమ్పి పునప్పునం జాతిజరాబ్యాధిమరణసోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసే ఖన్ధధాతుఆయతనపటిచ్చసముప్పాదవట్టాని చ దదమానం కేవలం దుక్ఖక్ఖన్ధమేవ దేతీతి మహతో అనత్థాయ సంవత్తతి నామాతి. చతుత్థే చిత్తన్తి వివట్టవసేనేవ ఉప్పన్నచిత్తం.

౨౫-౨౬. పఞ్చమఛట్ఠేసు అభావితం అపాతుభూతన్తి అయం విసేసో. తత్రామయధిప్పాయో – వట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తం నామ ఉప్పన్నమ్పి అభావితం అపాతుభూతమేవ హోతి. కస్మా? లోకుత్తరపాదకజ్ఝానవిపస్సనామగ్గఫలనిబ్బానేసు పక్ఖన్దితుం అసమత్థత్తా. వివట్టవసేన ఉప్పన్నం పన భావితం పాతుభూతం నామ హోతి. కస్మా? తేసు ధమ్మేసు పక్ఖన్దితుం సమత్థత్తా. కురున్దకవాసీ ఫుస్సమిత్తత్థేరో పనాహ – ‘‘మగ్గచిత్తమేవ, ఆవుసో, భావితం పాతుభూతం నామ హోతీ’’తి.

౨౭-౨౮. సత్తమట్ఠమేసు అబహులీకతన్తి పునప్పునం అకతం. ఇమానిపి ద్వే వట్టవివట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తానేవ వేదితబ్బానీతి.

౨౯. నవమే ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదినా నయేన వుత్తం దుక్ఖం అధివహతి ఆహరతీతి దుక్ఖాధివహం. దుక్ఖాధివాహన్తిపి పాఠో. తస్సత్థో – లోకుత్తరపాదకజ్ఝానాది అరియధమ్మాభిముఖం దుక్ఖేన అధివాహీయతి పేసీయతీతి దుక్ఖాధివాహం. ఇదమ్పి వట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తమేవ. తఞ్హి వుత్తప్పకారా దేవమనుస్సాదిసమ్పత్తియో దదమానమ్పి జాతిఆదీనం అధివహనతో దుక్ఖాధివహం, అరియధమ్మాధిగమాయ దుప్పేసనతో దుక్ఖాధివాహఞ్చ నామ హోతీతి.

౩౦. దసమే వివట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తమేవ చిత్తం. తఞ్హి మానుసకసుఖతో దిబ్బసుఖం, దిబ్బసుఖతో ఝానసుఖం, ఝానసుఖతో విపస్సనాసుఖం, విపస్సనాసుఖతో మగ్గసుఖం, మగ్గసుఖతో ఫలసుఖం, ఫలసుఖతో నిబ్బానసుఖం అధివహతి ఆహరతీతి సుఖాధివహం నామ హోతి, సుఖాధివాహం వా. తఞ్హి లోకుత్తరపాదకజ్ఝానాదిఅరియధమ్మాభిముఖం సుపేసయం విస్సట్ఠఇన్దవజిరసదిసం హోతీతి సుఖాధివాహన్తిపి వుచ్చతి. ఇమస్మిమ్పి వగ్గే వట్టవివట్టమేవ కథితన్తి.

అకమ్మనియవగ్గవణ్ణనా.

౪. అదన్తవగ్గవణ్ణనా

౩౧. చతుత్థస్స పఠమే అదన్తన్తి సవిసేవనం అదన్తహత్థిఅస్సాదిసదిసం. చిత్తన్తి వట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తమేవ.

౩౨. దుతియే దన్తన్తి నిబ్బిసేవనం దన్తహత్థిఅస్సాదిసదిసం. ఇమస్మిమ్పి సుత్తద్వయే వట్టవివట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తమేవ కథితం. యథా చేత్థ, ఏవం ఇతో పరేసుపీతి.

౩౩. తతియే అగుత్తన్తి అగోపితం సతిసంవరరహితం అగుత్తహత్థిఅస్సాదిసదిసం.

౩౪. చతుత్థే గుత్తన్తి గోపితం అవిస్సట్ఠసతిసంవరం గుత్తహత్థిఅస్సాదిసదిసం.

౩౫-౩౬. పఞ్చమఛట్ఠాని అరక్ఖితం రక్ఖితన్తి పదవసేన బుజ్ఝనకానం అజ్ఝాసయేన వుత్తాని. అత్థో పనేత్థ పురిమసదిసోయేవ.

౩౭-౩౮. సత్తమట్ఠమేసుపి ఏసేవ నయో. ఉపమా పనేత్థ అసంవుతఘరద్వారాదివసేన వేదితబ్బా.

౩౯-౪౦. నవమదసమాని చతూహిపి పదేహి యోజేత్వా వుత్తాని. ఇమస్మిమ్పి వగ్గే వట్టవివట్టమేవ కథితన్తి.

అదన్తవగ్గవణ్ణనా.

౫. పణిహితఅచ్ఛవగ్గవణ్ణనా

౪౧. పఞ్చమస్స పఠమే సేయ్యథాపీతి ఓపమ్మత్థే నిపాతో. తత్ర భగవా కత్థచి అత్థేన ఉపమం పరివారేత్వా దస్సేతి వత్థసుత్తే (మ. ని. ౧.౭౦ ఆదయో) వియ, పారిచ్ఛత్తకోపమ- (అ. ని. ౭.౬౯) అగ్గిక్ఖన్ధోపమాదిసుత్తేసు (అ. ని. ౭.౭౨) వియ చ, కత్థచి ఉపమాయ అత్థం పరివారేత్వా దస్సేతి లోణమ్బిలసుత్తే (అ. ని. ౩.౧౦౧) వియ, సువణ్ణకారసుత్తసూరియోపమాదిసుత్తేసు (అ. ని. ౭.౬౬) వియ చ. ఇమస్మిం పన సాలిసూకోపమే ఉపమాయ అత్థం పరివారేత్వా దస్సేన్తో సేయ్యథాపి, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ సాలిసూకన్తి సాలిఫలస్స సూకం. యవసూకేపి ఏసేవ నయో. వా-సద్దో వికప్పత్థో. మిచ్ఛాపణిహితన్తి మిచ్ఛాఠపితం. యథా విజ్ఝితుం సక్కోతి, న ఏవం ఉద్ధగ్గం కత్వా ఠపితన్తి అత్థో. భేచ్ఛతీతి భిన్దిస్సతి, ఛవిం ఛిన్దిస్సతీతి అత్థో. మిచ్ఛాపణిహితేన చిత్తేనాతి మిచ్ఛాఠపితేన చిత్తేన. వట్టవసేన ఉప్పన్నచిత్తం సన్ధాయేతం వుత్తం. అవిజ్జన్తి అట్ఠసు ఠానేసు అఞ్ఞాణభూతం ఘనబహలం మహాఅవిజ్జం. విజ్జం ఉప్పాదేస్సతీతి ఏత్థ విజ్జన్తి అరహత్తమగ్గఞాణం. నిబ్బానన్తి తణ్హావానతో నిక్ఖన్తభావేన ఏవం వుత్తం అమతం. సచ్ఛికరిస్సతీతి పచ్చక్ఖం కరిస్సతి.

౪౨. దుతియే సమ్మాపణిహితన్తి యథా భిన్దితుం సక్కోతి, ఏవం ఉద్ధగ్గం కత్వా సుట్ఠు ఠపితం. అక్కన్తన్తి ఏత్థ పాదేనేవ అక్కన్తం నామ హోతి, హత్థేన ఉప్పీళితం. రుళ్హిసద్దవసేన పన అక్కన్తన్తేవ వుత్తం. అయఞ్హేత్థ అరియవోహారో. కస్మా పన అఞ్ఞే సేపణ్ణికణ్టకమదనకణ్టకాదయో మహన్తే అగ్గహేత్వా సుఖుమం దుబ్బలం సాలిసూకయవసూకమేవ గహితన్తి? అప్పమత్తకస్సాపి కుసలకమ్మస్స వివట్టాయ సమత్థభావదస్సనత్థం. యథా హి సుఖుమం దుబ్బలం సాలిసూకం వా యవసూకం వా హోతు, మహన్తమహన్తా సేపణ్ణికణ్టకమదనకణ్టకాదయో వా, ఏతేసు యంకిఞ్చి మిచ్ఛా ఠపితం హత్థం వా పాదం వా భిన్దితుం లోహితం వా ఉప్పాదేతుం న సక్కోతి, సమ్మా ఠపితం పన సక్కోతి, ఏవమేవ అప్పమత్తకం తిణముట్ఠి మత్తదానకుసలం వా హోతు, మహన్తం వేలామదానాదికుసలం వా, సచే వట్టసమ్పత్తిం పత్థేత్వా వట్టసన్నిస్సితవసేన మిచ్ఛా ఠపితం హోతి, వట్టమేవ ఆహరితుం సక్కోతి, నో వివట్టం. ‘‘ఇదం మే దానం ఆసవక్ఖయావహం హోతూ’’తి ఏవం పన వివట్టం పత్థేన్తేన వివట్టవసేన సమ్మా ఠపితం అరహత్తమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞాణమ్పి దాతుం సక్కోతియేవ. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పటిసమ్భిదా విమోక్ఖా చ, యా చ సావకపారమీ;

పచ్చేకబోధి బుద్ధభూమి, సబ్బమేతేన లబ్భతీ’’తి. (ఖు. పా. ౮.౧౫);

ఇమస్మిం సుత్తద్వయే చ వట్టవివట్టం కథితం.

౪౩. తతియే పదుట్ఠచిత్తన్తి దోసేన పదుట్ఠచిత్తం. చేతసా చేతోపరిచ్చాతి అత్తనో చిత్తేన తస్స చిత్తం పరిచ్ఛిన్దిత్వా. యథాభతం నిక్ఖిత్తోతి యథా ఆహరిత్వా ఠపితో. ఏవం నిరయేతి ఏవం నిరయే ఠితోయేవాతి వత్తబ్బో. అపాయన్తిఆది సబ్బం నిరయవేవచనమేవ. నిరయో హి అయసఙ్ఖాతా సుఖా అపేతోతి అపాయో, దుక్ఖస్స గతి పటిసరణన్తి దుగ్గతి, దుక్కటకారినో ఏత్థ వివసా నిపతన్తీతి వినిపాతో, నిరస్సాదత్థేన నిరయో.

౪౪. చతుత్థే పసన్నన్తి సద్ధాపసాదేన పసన్నం. సుగతిన్తి సుఖస్స గతిం. సగ్గం లోకన్తి రూపాదిసమ్పత్తీహి సుట్ఠు అగ్గం లోకం.

౪౫. పఞ్చమే ఉదకరహదోతి ఉదకదహో. ఆవిలోతి అవిప్పసన్నో. లుళితోతి అపరిసణ్ఠితో. కలలీభూతోతి కద్దమీభూతో. సిప్పిసమ్బుకన్తిఆదీసు సిప్పియో చ సమ్బుకా చ సిప్పిసమ్బుకం. సక్ఖరా చ కఠలాని చ సక్ఖరకఠలం. మచ్ఛానం గుమ్బం ఘటాతి మచ్ఛగుమ్బం. చరన్తమ్పి తిట్ఠన్తమ్పీతి ఏత్థ సక్ఖరకఠలం తిట్ఠతియేవ, ఇతరాని చరన్తిపి తిట్ఠన్తిపి. యథా పన అన్తరన్తరా ఠితాసుపి నిసిన్నాసుపి నిపజ్జమానాసుపి ‘‘ఏతా గావియో చరన్తీ’’తి చరన్తియో ఉపాదాయ ఇతరాపి ‘‘చరన్తీ’’తి వుచ్చన్తి, ఏవం తిట్ఠన్తమేవ సక్ఖరకఠలం ఉపాదాయ ఇతరమ్పి ద్వయం ‘‘తిట్ఠన్త’’న్తి వుత్తం, ఇతరం ద్వయం చరన్తం ఉపాదాయ సక్ఖరకఠలమ్పి ‘‘చరన్త’’న్తి వుత్తం.

ఆవిలేనాతి పఞ్చహి నీవరణేహి పరియోనద్ధేన. అత్తత్థం వాతిఆదీసు అత్తనో దిట్ఠధమ్మికో లోకియలోకుత్తరమిస్సకో అత్థో అత్తత్థో నామ. అత్తనోవ సమ్పరాయే లోకియలోకుత్తరమిస్సకో అత్థో పరత్థో నామ హోతి. సో హి పరత్థ అత్థోతి పరత్థో. తదుభయం ఉభయత్థో నామ. అపిచ అత్తనో దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికోపి లోకియలోకుత్తరో అత్థో అత్తత్థో నామ, పరస్స తాదిసోవ అత్థో పరత్థో నామ, తదుభయమ్పి ఉభయత్థో నామ. ఉత్తరిం వా మనుస్సధమ్మాతి దసకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతా మనుస్సధమ్మా ఉత్తరిం. అయఞ్హి దసవిధో ధమ్మో వినాపి అఞ్ఞం సమాదాపకం సత్థన్తరకప్పావసానే జాతసంవేగేహి మనుస్సేహి సయమేవ సమాదిన్నత్తా మనుస్సధమ్మోతి వుచ్చతి, తతో ఉత్తరిం పన ఝానవిపస్సనామగ్గఫలాని వేదితబ్బాని. అలమరియఞాణదస్సనవిసేసన్తి అరియానం యుత్తం, అరియభావం వా కాతుం సమత్థం ఞాణదస్సనసఙ్ఖాతం విసేసం. ఞాణమేవ హి జాననట్ఠేన ఞాణం, దస్సనట్ఠేన దస్సనన్తి వేదితబ్బం, దిబ్బచక్ఖుఞాణవిపస్సనాఞాణమగ్గఞాణఫలఞాణపచ్చవేక్ఖణఞాణానమేతం అధివచనం.

౪౬. ఛట్ఠే అచ్ఛోతి అబహలో, పసన్నోతిపి వట్టతి. విప్పసన్నోతి సుట్ఠు పసన్నో. అనావిలోతి న ఆవిలో, పరిసుద్ధోతి అత్థో, ఫేణపుబ్బుళసఙ్ఖసేవాలపణకవిరహితోతి వుత్తం హోతి. అనావిలేనాతి పఞ్చనీవరణవిముత్తేన. సేసం చతుత్థే వుత్తనయమేవ. ఇమస్మిమ్పి సుత్తద్వయే వట్టవివట్టమేవ కథితం.

౪౭. సత్తమే రుక్ఖజాతానన్తి పచ్చత్తే సామివచనం, రుక్ఖజాతానీతి అత్థో. రుక్ఖానమేతం అధివచనం. యదిదన్తి నిపాతమత్తం. ముదుతాయాతి ముదుభావేన. కోచి హి రుక్ఖో వణ్ణేన అగ్గో హోతి, కోచి గన్ధేన, కోచి రసేన, కోచి థద్ధతాయ. ఫన్దనో పన ముదుతాయ చేవ కమ్మఞ్ఞతాయ చ అగ్గో సేట్ఠోతి దస్సేతి. చిత్తం, భిక్ఖవే, భావితం బహులీకతన్తి ఏత్థ సమథవిపస్సనావసేన భావితఞ్చేవ పునప్పునకతఞ్చ చిత్తం అధిప్పేతం. కురున్దకవాసి ఫుస్సమిత్తత్థేరో పనాహ – ‘‘ఏకన్తం ముదు చేవ కమ్మనియఞ్చ చిత్తం నామ అభిఞ్ఞాపాదకచతుత్థజ్ఝానచిత్తమేవ, ఆవుసో’’తి.

౪౮. అట్ఠమే ఏవం లహుపరివత్తన్తి ఏవం లహుం ఉప్పజ్జిత్వా లహుం నిరుజ్ఝనకం. యావఞ్చాతి అధిమత్తపమాణత్థే నిపాతో, అతివియ న సుకరాతి అత్థో. ఇదన్తి నిపాతమత్తం. చిత్తన్తి ఏకచ్చే తావ ఆచరియా ‘‘భవఙ్గచిత్త’’న్తి వదన్తి, తం పన పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘ఇధ చిత్తన్తి యంకిఞ్చి అన్తమసో చక్ఖువిఞ్ఞాణమ్పి అధిప్పేతమేవా’’తి వుత్తం. ఇమస్మిం పనత్థే మిలిన్దరాజా ధమ్మకథికం నాగసేనత్థేరం పుచ్ఛి, ‘‘భన్తే నాగసేన, ఏకస్మిం అచ్ఛరాక్ఖణే పవత్తితచిత్తసఙ్ఖారా సచే రూపినో అస్సు, కీవ మహారాసి భవేయ్యా’’తి? ‘‘వాహసతానం ఖో, మహారాజ, వీహీనం అడ్ఢచూళఞ్చ వాహా వీహిసత్తమ్బణాని ద్వే చ తుమ్బా ఏకచ్ఛరాక్ఖణే పవత్తితస్స చిత్తస్స సఙ్ఖమ్పి న ఉపేన్తి, కలమ్పి న ఉపేన్తి, కలభాగమ్పి న ఉపేన్తీ’’తి (మి. ప. ౪.౧.౨). అథ కస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధేన ‘‘ఉపమాపి న సుకరా’’తి వుత్తం? యథేవ హి ఉపమం పటిక్ఖిపిత్వాపి కప్పదీఘభావస్స యోజనికపబ్బతేన యోజనికసాసపపుణ్ణనగరేన, నిరయదుక్ఖస్స సత్తిసతాహతోపమేన, సగ్గసుఖస్స చ చక్కవత్తిసమ్పత్తియా ఉపమా కతా, ఏవమిధాపి కాతబ్బాతి? తత్థ ‘‘సక్కా పన, భన్తే, ఉపమా కాతు’’న్తి ఏవం పుచ్ఛావసేన ఉపమా కతా, ఇమస్మిం సుత్తే పుచ్ఛాయ అభావేన న కతా. ఇదఞ్హి సుత్తం ధమ్మదేసనాపరియోసానే వుత్తం. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే చిత్తరాసి నామ కథితోతి.

౪౯. నవమే పభస్సరన్తి పణ్డరం పరిసుద్ధం. చిత్తన్తి భవఙ్గచిత్తం. కిం పన చిత్తస్స వణ్ణో నామ అత్థీతి? నత్థి. నీలాదీనఞ్హి అఞ్ఞతరవణ్ణం వా హోతు అవణ్ణం వా యంకిఞ్చి పరిసుద్ధతాయ ‘‘పభస్సర’’న్తి వుచ్చతి. ఇదమ్పి నిరుపక్కిలేసతాయ పరిసుద్ధన్తి పభస్సరం. తఞ్చ ఖోతి తం భవఙ్గచిత్తం. ఆగన్తుకేహీతి అసహజాతేహి పచ్ఛా జవనక్ఖణే ఉప్పజ్జనకేహి. ఉపక్కిలేసేహీతి రాగాదీహి ఉపక్కిలిట్ఠత్తా ఉపక్కిలిట్ఠం నామాతి వుచ్చతి. కథం? యథా హి సీలవన్తా ఆచారసమ్పన్నా మాతాపితరో వా ఆచరియుపజ్ఝాయా వా దుస్సీలానం దురాచారానం అవత్తసమ్పన్నానం పుత్తానఞ్చేవ అన్తేవాసికసద్ధివిహారికానఞ్చ వసేన ‘‘అత్తనో పుత్తే వా అన్తేవాసికసద్ధివిహారికే వా న తజ్జేన్తి న సిక్ఖాపేన్తి న ఓవదన్తి నానుసాసన్తీ’’తి అవణ్ణం అకిత్తిం లభన్తి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. ఆచారసమ్పన్నా మాతాపితరో వియ చ ఆచరియుపజ్ఝాయా వియ చ భవఙ్గచిత్తం దట్ఠబ్బం, పుత్తాదీనం వసేన తేసం అకిత్తిలాభో వియ జవనక్ఖణే రజ్జనదుస్సనముయ్హనసభావానం లోభసహగతాదీనం చిత్తానం వసేన ఉప్పన్నేహి ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి పకతిపరిసుద్ధమ్పి భవఙ్గచిత్తం ఉపక్కిలిట్ఠం నామ హోతీతి.

౫౦. దసమేపి భవఙ్గచిత్తమేవ చిత్తం. విప్పముత్తన్తి జవనక్ఖణే అరజ్జమానం అదుస్సమానం అముయ్హమానం తిహేతుకఞాణసమ్పయుత్తాదికుసలవసేన ఉప్పజ్జమానం ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి విప్పముత్తం నామ హోతి. ఇధాపి యథా సీలవన్తానం ఆచారసమ్పన్నానం పుత్తాదీనం వసేన మాతాదయో ‘‘సోభనా ఏతేయేవ అత్తనో పుత్తకాదయో సిక్ఖాపేన్తి ఓవదన్తి అనుసాసన్తీ’’తి వణ్ణకిత్తిలాభినో హోన్తి, ఏవం జవనక్ఖణే ఉప్పన్నకుసలచిత్తవసేన ఇదం భవఙ్గచిత్తం ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి విప్పముత్తన్తి వుచ్చతీతి.

పణిహితఅచ్ఛవగ్గవణ్ణనా.

౬. అచ్ఛరాసఙ్ఘాతవగ్గవణ్ణనా

౫౧. ఛట్ఠస్స పఠమే తం అస్సుతవా పుథుజ్జనోతి తం భవఙ్గచిత్తం సుతవిరహితో పుథుజ్జనో. తత్థ ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. యో హి ఇదం సుత్తం ఆదితో పట్ఠాయ అత్థవసేన ఉపపరిక్ఖన్తో ‘‘ఇదం భవఙ్గచిత్తం నామ పకతిపరిసుద్ధమ్పి జవనక్ఖణే ఉప్పన్నేహి లోభాదీహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి నేవ ఆగమవసేన న అధిగమవసేన జానాతి, యస్స చ ఖన్ధధాతుఆయతనపచ్చయాకారసతిపట్ఠానాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛావినిచ్ఛయవిరహితత్తా యథాభూతఞాణపటివేధసాధకో నేవ ఆగమో, పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బస్స అనధిగతత్తా న అధిగమో అత్థి. సో ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. స్వాయం –

‘‘పుథూనం జననాదీహి, కారణేహి పుథుజ్జనో;

పుథుజ్జనన్తోగధత్తా, పుథువాయం జనో ఇతి’’.

సో హి పుథూనం నానప్పకారానం కిలేసాదీనం జననాదీహి కారణేహి పుథుజ్జనో. యథాహ –

‘‘పుథు కిలేసే జనేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు అవిహతసక్కాయదిట్ఠికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సత్థారానం ముఖుల్లోకికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సబ్బగతీహి అవుట్ఠితాతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాభిసఙ్ఖారే అభిసఙ్ఖరోన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాఓఘేహి వుయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాసన్తాపేహి సన్తప్పన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాపరిళాహేహి పరిడయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చసు కామగుణేసు రత్తా గిద్ధా గధితా ముచ్ఛితా అజ్ఝోపన్నా లగ్గా లగ్గితా పలిబుద్ధాతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చహి నీవరణేహి ఆవుతా నివుతా ఓవుతా పిహితా పటిచ్ఛన్నా పటికుజ్జితాతి పుథుజ్జనా’’తి (మహాని. ౫౧, ౯౪).

పుథూనం వా గణనపథమతీతానం అరియధమ్మపరమ్ముఖానం నీచధమ్మసమాచారానం జనానం అన్తోగధత్తాపి పుథుజ్జనో, పుథు వా అయం విసుంయేవ సఙ్ఖం గతో, విసంసట్ఠో సీలసుతాదిగుణయుత్తేహి అరియేహి జనోతి పుథుజ్జనో. ఏవమేతేహి ‘‘అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి ద్వీహి పదేహి యే తే –

‘‘దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనో’’తి. –

ద్వే పుథుజ్జనా వుత్తా, తేసు అన్ధపుథుజ్జనో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో.

యథాభూతం నప్పజానాతీతి ‘‘ఇదఞ్చ భవఙ్గచిత్తం ఏవం ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠం నామ హోతి, ఏవం విప్పముత్తం నామా’’తి యథాసభావతో న జానాతి. తస్మాతి యస్మా న జానాతి, తస్మా. చిత్తభావనా నత్థీతి చిత్తట్ఠితి చిత్తపరిగ్గహో నత్థి, నత్థిభావేనేవ ‘‘నత్థీ’’తి వదామీతి దస్సేతి.

౫౨. దుతియే సుతవాతి సుతసమ్పన్నో. విత్థారతో పనేత్థ అస్సుతవాతి పదస్స పటిపక్ఖవసేన అత్థో వేదితబ్బో. అరియసావకోతి అత్థి అరియో న సావకో, సేయ్యథాపి బుద్ధా చేవ పచ్చేకబుద్ధా చ; అత్థి సావకో న అరియో, సేయ్యథాపి గిహీ అనాగతఫలో; అత్థి నేవ అరియో న సావకో సేయ్యథాపి పుథుతిత్థియా. అత్థి అరియోచేవ సావకో చ, సేయ్యథాపి సమణా సక్యపుత్తియా ఆగతఫలా విఞ్ఞాతసాసనా. ఇధ పన గిహీ వా హోతు పబ్బజితో వా, యో కోచి సుతవాతి ఏత్థ వుత్తస్స అత్థస్స వసేన సుతసమ్పన్నో, అయం అరియసావకోతి వేదితబ్బో. యథాభూతం పజానాతీతి ‘‘ఏవమిదం భవఙ్గచిత్తం ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి విప్పముత్తం హోతి, ఏవం ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి యథాసభావతో జానాతి. చిత్తభావనా అత్థీతి చిత్తట్ఠితి చిత్తపరిగ్గహో అత్థి, అత్థిభావేనేవ ‘‘అత్థీ’’తి వదామీతి దస్సేతి. ఇమస్మిం సుత్తే బలవవిపస్సనా కథితా. కేచి తరుణవిపస్సనాతి వదన్తి.

౫౩. తతియం అట్ఠుప్పత్తియం కథితం. కతరాయం పన అట్ఠుప్పత్తియం? అగ్గిక్ఖన్ధోపమసుత్తన్తఅట్ఠుప్పత్తియం. భగవా కిర ఏకస్మిం సమయే సావత్థిం ఉపనిస్సాయ జేతవనమహావిహారే పటివసతి. బుద్ధానఞ్చ యత్థ కత్థచి పటివసన్తానం పఞ్చవిధం కిచ్చం అవిజహితమేవ హోతి. పఞ్చ హి బుద్ధకిచ్చాని – పురేభత్తకిచ్చం, పచ్ఛాభత్తకిచ్చం, పురిమయామకిచ్చం, మజ్ఝిమయామకిచ్చం, పచ్ఛిమయామకిచ్చన్తి.

తత్రిదం పురేభత్తకిచ్చం – భగవా హి పాతోవ వుట్ఠాయ ఉపట్ఠాకానుగ్గహత్థం సరీరఫాసుకత్థఞ్చ ముఖధోవనాదిసరీరపరికమ్మం కత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా తావ వివిత్తాసనే వీతినామేత్వా భిక్ఖాచారవేలాయ నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా చీవరం పారుపిత్వా పత్తమాదాయ కదాచి ఏకకోవ, కదాచి భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ పవిసతి కదాచి పకతియా, కదాచి అనేకేహి పాటిహారియేహి వత్తమానేహి. సేయ్యథిదం – పిణ్డాయ పవిసతో లోకనాథస్స పురతో పురతో గన్త్వా ముదుగతవాతా పథవిం సోధేన్తి, వలాహకా ఉదకఫుసితాని ముఞ్చన్తా మగ్గే రేణుం వూపసమేత్వా ఉపరి వితానం హుత్వా తిట్ఠన్తి, అపరే వాతా పుప్ఫాని ఉపసంహరిత్వా మగ్గే ఓకిరన్తి, ఉన్నతా భూమిప్పదేసా ఓనమన్తి, ఓనతా ఉన్నమన్తి, పాదనిక్ఖేపసమయే సమావ భూమి హోతి, సుఖసమ్ఫస్సాని పదుమపుప్ఫాని వా పాదే సమ్పటిచ్ఛన్తి. ఇన్దఖీలస్స అన్తో ఠపితమత్తే దక్ఖిణపాదే సరీరతో ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమిత్వా సువణ్ణరసపిఞ్జరాని వియ చిత్రపటపరిక్ఖిత్తాని వియ చ పాసాదకూటాగారాదీని అలఙ్కరోన్తియో ఇతో చితో చ ధావన్తి, హత్థిఅస్సవిహఙ్గాదయో సకసకట్ఠానేసు ఠితాయేవ మధురేనాకారేన సద్దం కరోన్తి, తథా భేరివీణాదీని తూరియాని మనుస్సానఞ్చ కాయూపగాని ఆభరణాని. తేన సఞ్ఞాణేన మనుస్సా జానన్తి ‘‘అజ్జ భగవా ఇధ పిణ్డాయ పవిట్ఠో’’తి. తే సునివత్థా సుపారుతా గన్ధపుప్ఫాదీని ఆదాయ ఘరా నిక్ఖమిత్వా అన్తరవీథిం పటిపజ్జిత్వా భగవన్తం గన్ధపుప్ఫాదీహి సక్కచ్చం పూజేత్వా వన్దిత్వా ‘‘అమ్హాకం, భన్తే, దస భిక్ఖూ, అమ్హాకం వీసతి, పఞ్ఞాసం…పే… సతం దేథా’’తి యాచిత్వా భగవతోపి పత్తం గహేత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా సక్కచ్చం పిణ్డపాతేన పటిమానేన్తి. భగవా కతభత్తకిచ్చో తేసం ఉపనిస్సయచిత్తసన్తానాని ఓలోకేత్వా తథా ధమ్మం దేసేతి, యథా కేచి సరణగమనేసు పతిట్ఠహన్తి, కేచి పఞ్చసు సీలేసు, కేచి సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఫలానం అఞ్ఞతరస్మిం, కేచి పబ్బజిత్వా అగ్గఫలే అరహత్తేతి. ఏవం మహాజనం అనుగ్గహేత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం గచ్ఛతి. తత్థ గన్త్వా గన్ధమణ్డలమాళే పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీదతి భిక్ఖూనం భత్తకిచ్చపరియోసానం ఆగమయమానో. తతో భిక్ఖూనం భత్తకిచ్చపరియోసానే ఉపట్ఠాకో భగవతో నివేదేతి. అథ భగవా గన్ధకుటిం పవిసతి. ఇదం తావ పురేభత్తకిచ్చం.

అథ భగవా ఏవం కతపురేభత్తకిచ్చో గన్ధకుటియా ఉపట్ఠానే నిసీదిత్వా పాదే పక్ఖాలేత్వా పాదపీఠే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఓవదతి – ‘‘భిక్ఖవే, అప్పమాదేన సమ్పాదేథ, దుల్లభో బుద్ధుప్పాదో లోకస్మిం, దుల్లభో మనుస్సత్తపటిలాభో, దుల్లభా ఖణసమ్పత్తి, దుల్లభా పబ్బజ్జా, దుల్లభం సద్ధమ్మస్సవన’’న్తి. తత్థ కేచి భగవన్తం కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛన్తి. భగవా తేసం చరియానురూపం కమ్మట్ఠానం దేతి. తతో సబ్బేపి భగవన్తం వన్దిత్వా అత్తనో అత్తనో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని గచ్ఛన్తి. కేచి అరఞ్ఞం, కేచి రుక్ఖమూలం, కేచి పబ్బతాదీనం అఞ్ఞతరం, కేచి చాతుమహారాజికభవనం…పే… కేచి వసవత్తిభవనన్తి. తతో భగవా గన్ధకుటిం పవిసిత్వా సచే ఆకఙ్ఖతి, దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానో ముహుత్తం సీహసేయ్యం కప్పేతి. అథ సమస్సాసితకాయో ఉట్ఠహిత్వా దుతియభాగే లోకం వోలోకేతి. తతియభాగే యం గామం వా నిగమం వా ఉపనిస్సాయ విహరతి, తత్థ మహాజనో పురేభత్తం దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం సునివత్థో సుపారుతో గన్ధపుప్ఫాదీని ఆదాయ విహారే సన్నిపతతి. తతో భగవా సమ్పత్తపరిసాయ అనురూపేన పాటిహారియేన గన్త్వా ధమ్మసభాయం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసజ్జ ధమ్మం దేసేతి కాలయుత్తం సమయయుత్తం, అథ కాలం విదిత్వా పరిసం ఉయ్యోజేతి, మనుస్సా భగవన్తం వన్దిత్వా పక్కమన్తి. ఇదం పచ్ఛాభత్తకిచ్చం.

సో ఏవం నిట్ఠితపచ్ఛాభత్తకిచ్చో సచే గత్తాని ఓసిఞ్చితుకామో హోతి, బుద్ధాసనా ఉట్ఠాయ న్హానకోట్ఠకం పవిసిత్వా ఉపట్ఠాకేన పటియాదితఉదకేన గత్తాని ఉతుం గణ్హాపేతి. ఉపట్ఠాకోపి బుద్ధాసనం ఆనేత్వా గన్ధకుటిపరివేణే పఞ్ఞపేతి. భగవా సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా ఉత్తరాసఙ్గం ఏకంసం కత్వా తత్థ ఆగన్త్వా నిసీదతి ఏకకోవ ముహుత్తం పటిసల్లీనో, అథ భిక్ఖూ తతో తతో ఆగమ్మ భగవతో ఉపట్ఠానం ఆగచ్ఛన్తి. తత్థ ఏకచ్చే పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, ఏకచ్చే కమ్మట్ఠానం, ఏకచ్చే ధమ్మస్సవనం యాచన్తి. భగవా తేసం అధిప్పాయం సమ్పాదేన్తో పురిమయామం వితినామేతి. ఇదం పురిమయామకిచ్చం.

పురిమయామకిచ్చపరియోసానే పన భిక్ఖూసు భగవన్తం వన్దిత్వా పక్కన్తేసు సకలదససహస్సిలోకధాతుదేవతాయో ఓకాసం లభమానా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తి యథాభిసఙ్ఖతం అన్తమసో చతురక్ఖరమ్పి. భగవా తాసం దేవతానం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో మజ్ఝిమయామం వీతినామేతి. ఇదం మజ్ఝిమయామకిచ్చం.

పచ్ఛిమయామం పన తయో కోట్ఠాసే కత్వా పురేభత్తతో పట్ఠాయ నిసజ్జాపీళితస్స సరీరస్స కిలాసుభావమోచనత్థం ఏకం కోట్ఠాసం చఙ్కమేన వీతినామేతి, దుతియకోట్ఠాసే గన్ధకుటిం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానో సీహసేయ్యం కప్పేతి. తతియకోట్ఠాసే పచ్చుట్ఠాయ నిసీదిత్వా పురిమబుద్ధానం సన్తికే దానసీలాదివసేన కతాధికారపుగ్గలదస్సనత్థం బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేతి. ఇదం పచ్ఛిమయామకిచ్చం.

తమ్పి దివసం భగవా ఇమస్మింయేవ కిచ్చే ఠితో లోకం ఓలోకేన్తో ఇదం అద్దస – మయా కోసలరట్ఠే చారికం చరన్తేన అగ్గిక్ఖన్ధేన ఉపమేత్వా ఏకస్మిం సుత్తే దేసితే సట్ఠి భిక్ఖూ అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి, సట్ఠిమత్తానం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గచ్ఛిస్సతి, సట్ఠిమత్తా గిహిభావం గమిస్సన్తి. తత్థ యే అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి, తే యంకిఞ్చి ధమ్మదేసనం సుత్వా పాపుణిస్సన్తేవ. ఇతరేసం పన భిక్ఖూనం సఙ్గహత్థాయ చారికం చరితుకామో హుత్వా, ‘‘ఆనన్ద, భిక్ఖూనం ఆరోచేహీ’’తి ఆహ.

థేరో అనుపరివేణం గన్త్వా, ‘‘ఆవుసో, సత్థా మహాజనస్స సఙ్గహత్థాయ చారికం చరితుకామో, గన్తుకామా ఆగచ్ఛథా’’తి ఆహ. భిక్ఖూ మహాలాభం లభిత్వా వియ తుట్ఠమానసా ‘‘లభిస్సామ వత మహాజనస్స ధమ్మం దేసేన్తస్స భగవతో సువణ్ణవణ్ణం సరీరం ఓలోకేతుం మధురఞ్చ ధమ్మకథం సోతు’’న్తి పరుళ్హకేసా కేసే ఓహారేత్వా మలగ్గహితపత్తా పత్తే పచిత్వా కిలిట్ఠచీవరా చీవరాని ధోవిత్వా గమనసజ్జా అహేసుం. సత్థా అపరిచ్ఛిన్నేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన పరివుతో కోసలరట్ఠం చారికాయ నిక్ఖన్తో గామనిగమపటిపాటియా ఏకదివసం గావుతఅడ్ఢయోజనతిగావుతయోజనపరమం చారికం చరన్తో ఏకస్మిం పదేసే మహన్తం సుసిరరుక్ఖం అగ్గినా సమ్పజ్జలితం దిస్వా ‘‘ఇమమేవ వత్థుం కత్వా సత్తహి అఙ్గేహి పటిమణ్డేత్వా ధమ్మదేసనం కథేస్సామీ’’తి గమనం పచ్ఛిన్దిత్వా అఞ్ఞతరం రుక్ఖమూలం ఉపసఙ్కమిత్వా నిసజ్జాకారం దస్సేసి. ఆనన్దత్థేరో సత్థు అధిప్పాయం ఞత్వా ‘‘అద్ధా కారణం భవిస్సతి, న అకారణేన తథాగతా గమనం పచ్ఛిన్దిత్వా నిసీదన్తీ’’తి చతుగ్గుణం సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞాపేసి. సత్థా నిసీదిత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘పస్సథ నో తుమ్హే, భిక్ఖవే, అముం మహన్తం అగ్గిక్ఖన్ధ’’న్తి అగ్గిక్ఖన్ధోపమసుత్తన్తం (అ. ని. ౭.౭౨) దేసేతి.

ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణే భఞ్ఞమానే సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛి, సట్ఠిమత్తా భిక్ఖూ సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తింసు, సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసు. తఞ్హి వేయ్యాకరణం సుత్వా సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం నామకాయో సన్తత్తో, నామకాయే సన్తత్తే కరజకాయో సన్తత్తో, కరజకాయే సన్తత్తే నిధానగతం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛి. సట్ఠిమత్తా భిక్ఖూ ‘‘దుక్కరం వత బుద్ధసాసనే యావజీవం పరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం చరితు’’న్తి సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తా, సట్ఠిమత్తా భిక్ఖూ సత్థు దేసనాభిముఖం ఞాణం పేసేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్తా.

తత్థ యేసం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛి, తే పారాజికం ఆపజ్జింసు. యే గిహిభావం పత్తా, తే ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని మద్దన్తా విచరింసు. యే అరహత్తం పత్తా, తే పరిసుద్ధసీలావ అహేసుం. సత్థు ధమ్మదేసనా ఇమేసం తిణ్ణమ్పి సఫలావ జాతాతి. అరహత్తం పత్తానం తావ సఫలా హోతు, ఇతరేసం కథం సఫలా జాతాతి? తేపి హి సచే ఇమం ధమ్మదేసనం న సుణేయ్యుం, పమత్తావ హుత్వా ఠానం జహితుం న సక్కుణేయ్యుం. తతో నేసం తం పాపం వడ్ఢమానం అపాయేసుయేవ సంసీదాపేయ్య. ఇమం పన దేసనం సుత్వా జాతసంవేగా ఠానం జహిత్వా సామణేరభూమియం ఠితా దస సీలాని పూరేత్వా యోనిసో మనసికారే యుత్తప్పయుత్తా కేచి సోతాపన్నా కేచి సకదాగామినో కేచి అనాగామినో అహేసుం, కేచి దేవలోకే నిబ్బత్తింసు, ఏవం పారాజికాపన్నానమ్పి సఫలా అహోసి. ఇతరే పన సచే ఇమం ధమ్మదేసనం న సుణేయ్యుం, గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే అనుపుబ్బేన సఙ్ఘాదిసేసమ్పి పారాజికమ్పి పాపుణిత్వా అపాయేసుయేవ ఉప్పజ్జిత్వా మహాదుక్ఖం అనుభవేయ్యుం. ఇమం పన దేసనం సుత్వా ‘‘అహో సల్లేఖితం బుద్ధసాసనం, న సక్కా అమ్హేహి యావజీవం ఇమం పటిపత్తిం పూరేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ ఉపాసకధమ్మం పూరేత్వా దుక్ఖా ముచ్చిస్సామా’’తి గిహిభావం ఉపగమింసు. తే తీసు సరణేసు పతిట్ఠాయ పఞ్చ సీలాని రక్ఖిత్వా ఉపాసకధమ్మం పూరేత్వా కేచి సోతాపన్నా కేచి సకదాగామినో కేచి అనాగామినో జాతా, కేచి దేవలోకే నిబ్బత్తాతి. ఏవం తేసమ్పి సఫలావ అహోసి.

ఇమం పన సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా దేవసఙ్ఘా యేహిపి సుతా, యేహిపి న సుతా, సబ్బేసంయేవ ఆరోచేన్తా విచరింసు. భిక్ఖూ సుత్వా సుత్వా ‘‘దుక్కరం, భో, బుద్ధానం సాసనే యావజీవం పరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం చరితు’’న్తి ఏకక్ఖణేనేవ దసపి భిక్ఖూ వీసతిపి సట్ఠిపి సతమ్పి సహస్సమ్పి భిక్ఖూ గిహీ హోన్తి. సత్థా యథారుచియా చారికం చరిత్వా పున జేతవనమేవ ఆగన్త్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘భిక్ఖవే, తథాగతో చారికం చరమానో చిరం ఆకిణ్ణో విహాసి, ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అడ్ఢమాసం పటిసల్లీయితుం, నామ్హి కేనచి ఉపసఙ్కమితబ్బో అఞ్ఞత్ర ఏకేన పిణ్డపాతనీహారకేనా’’తి. అడ్ఢమాసం ఏకీభావేన వీతినామేత్వా పటిసల్లానా వుట్ఠితో ఆనన్దత్థేరేన సద్ధిం విహారచారికం చరమానో ఓలోకితోలోకితట్ఠానే తనుభూతం భిక్ఖుసఙ్ఘం దిస్వా జానన్తోయేవ థేరం పుచ్ఛి – ‘‘ఆనన్ద, అఞ్ఞస్మిం కాలే తథాగతే చారికం చరిత్వా జేతవనం ఆగతే సకలవిహారో కాసావపజ్జోతో ఇసివాతప్పటివాతో హోతి, ఇదాని పన తనుభూతో భిక్ఖుసఙ్ఘో దిస్సతి, యేభుయ్యేన చ ఉప్పణ్డుపణ్డుకజాతా భిక్ఖూ, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి? ఏతరహి భగవా తుమ్హాకం అగ్గిక్ఖన్ధోపమధమ్మదేసనం కథితకాలతో పట్ఠాయ భిక్ఖూ సంవేగప్పత్తా హుత్వా ‘‘మయం ఏతం ధమ్మం సబ్బప్పకారేన పరిపూరేతుం న సక్ఖిస్సామ, అసమ్మావత్తన్తానఞ్చ జనస్స సద్ధాదేయ్యం పరిభుఞ్జితుం అయుత్త’’న్తి గిహిభావం సఙ్కమన్తీతి.

తస్మిం ఖణే భగవతో ధమ్మసంవేగో ఉప్పజ్జి. తతో థేరం ఆహ – ‘‘మయి పటిసల్లానే వీతినామేన్తే న కోచి మమ పుత్తానం ఏకం అస్సాసట్ఠానం కథేసి. సాగరస్స హి ఓతరణతిత్థాని వియ బహూని ఇమస్మిం సాసనే అస్సాసకారణాని. గచ్ఛానన్ద, గన్ధకుటిపరివేణే బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేహీ’’తి. థేరో తథా అకాసి. సత్థా బుద్ధాసనవరగతో భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, మేత్తాయ సబ్బపుబ్బభాగో నామ నేవ అప్పనా, న ఉపచారో, సత్తానం హితఫరణమత్తమేవా’’తి వత్వా ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ఇమం చూళచ్ఛరాసఙ్ఘాతసుత్తం దేసేసి.

తత్థ అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తన్తి అచ్ఛరాపహరణమత్తం, ద్వే అఙ్గులియో పహరిత్వా సద్దకరణమత్తన్తి అత్థో. మేత్తాచిత్తన్తి సబ్బసత్తానం హితఫరణచిత్తం. ఆసేవతీతి కథం ఆసేవతి? ఆవజ్జేన్తో ఆసేవతి, జానన్తో ఆసేవతి, పస్సన్తో ఆసేవతి, పచ్చవేక్ఖన్తో ఆసేవతి, చిత్తం అధిట్ఠహన్తో ఆసేవతి, సద్ధాయ అధిముచ్చన్తో ఆసేవతి, వీరియం పగ్గణ్హన్తో ఆసేవతి, సతిం ఉపట్ఠాపేన్తో ఆసేవతి, చిత్తం సమాదహన్తో ఆసేవతి, పఞ్ఞాయ పజానన్తో ఆసేవతి, అభిఞ్ఞేయ్యం అభిజానన్తో ఆసేవతి, పరిఞ్ఞేయ్యం పరిజానన్తో ఆసేవతి, పహాతబ్బం పజహన్తో ఆసేవతి, భావేతబ్బం భావేన్తో ఆసేవతి, సచ్ఛికాతబ్బం సచ్ఛికరోన్తో ఆసేవతీతి (పటి. మ. ౨.౨). ఇధ పన మేత్తాపుబ్బభాగేన హితఫరణప్పవత్తనమత్తేనేవ ఆసేవతీతి వేదితబ్బో.

అరిత్తజ్ఝానోతి అతుచ్ఛజ్ఝానో అపరిచ్చత్తజ్ఝానో వా. విహరతీతి ఇరియతి పవత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతి చరతి విహరతి. తేన వుచ్చతి విహరతీతి. ఇమినా పదేన మేత్తం ఆసేవన్తస్స భిక్ఖునో ఇరియాపథవిహారో కథితో. సత్థుసాసనకరోతి సత్థు అనుసాసనికరో. ఓవాదపతికరోతి ఓవాదకారకో. ఏత్థ చ సకింవచనం ఓవాదో, పునప్పునవచనం అనుసాసనీ. సమ్ముఖావచనమ్పి ఓవాదో, పేసేత్వా పరమ్ముఖావచనం, అనుసాసనీ. ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం వచనం ఓవాదో, ఓతిణ్ణే వా అనోతిణ్ణే వా వత్థుస్మిం తన్తిఠపనవసేన వచనం అనుసాసనీ. ఏవం విసేసో వేదితబ్బో. పరమత్థతో పన ఓవాదోతి వా అనుసాసనీతి వా ఏసే ఏకే ఏకట్ఠే సమే సమభాగే తజ్జాతే తఞ్ఞేవాతి. ఏత్థ చ ‘‘అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు మేత్తాచిత్తం ఆసేవతీ’’తి ఇదమేవ సత్థుసాసనఞ్చేవ ఓవాదో చ, తస్స కరణతో ఏస సాసనకరో ఓవాదపతికరోతి వేదితబ్బో.

అమోఘన్తి అతుచ్ఛం. రట్ఠపిణ్డన్తి ఞాతిపరివట్టం పహాయ రట్ఠం నిస్సాయ పబ్బజితేన పరేసం గేహతో పటిలద్ధత్తా పిణ్డపాతో రట్ఠపిణ్డో నామ వుచ్చతి. పరిభుఞ్జతీతి చత్తారో పరిభోగా థేయ్యపరిభోగో ఇణపరిభోగో దాయజ్జపరిభోగో సామిపరిభోగోతి. తత్థ దుస్సీలస్స పరిభోగో థేయ్యపరిభోగో నామ. సీలవతో అపచ్చవేక్ఖితపరిభోగో ఇణపరిభోగో నామ. సత్తన్నం సేక్ఖానం పరిభోగో దాయజ్జపరిభోగా నామ. ఖీణాసవస్స పరిభోగో సామిపరిభోగో నామ. తత్థ ఇమస్స భిక్ఖునో అయం రట్ఠపిణ్డపరిభోగో ద్వీహి కారణేహి అమోఘో హోతి. అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి మేత్తాచిత్తం ఆసేవన్తో భిక్ఖు రట్ఠపిణ్డస్స సామికో హుత్వా, అణణో హుత్వా, దాయాదో హుత్వా పరిభుఞ్జతీతిపిస్స అమోఘో రట్ఠపిణ్డపరిభోగో. అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి మేత్తం ఆసేవన్తస్స భిక్ఖునో దిన్నదానం మహట్ఠియం హోతి మహప్ఫలం మహానిసంసం మహాజుతికం మహావిప్ఫారన్తిపిస్స అమోఘో రట్ఠపిణ్డపరిభోగో. కో పన వాదో యే నం బహులీకరోన్తీతి యే పన ఇమం మేత్తాచిత్తం బహులం ఆసేవన్తి భావేన్తి పునప్పునం కరోన్తి, తే అమోఘం రట్ఠపిణ్డం పరిభుఞ్జన్తీతి ఏత్థ వత్తబ్బమేవ కిం? ఏవరూపా హి భిక్ఖూ రట్ఠపిణ్డస్స సామినో అణణా దాయాదా హుత్వా పరిభుఞ్జన్తీతి.

౫౪-౫౫. చతుత్థే భావేతీతి ఉప్పాదేతి వడ్ఢేతి. పఞ్చమే మనసి కరోతీతి మనస్మిం కరోతి. సేసం ఇమేసు ద్వీసుపి తతియే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యో హి ఆసేవతి, అయమేవ భావేతి, అయం మనసి కరోతి. యేన చిత్తేన ఆసేవతి, తేనేవ భావేతి, తేన మనసి కరోతి. సమ్మాసమ్బుద్ధో పన యాయ ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా దేసనావిలాసప్పత్తో నామ హోతి, తస్సా సుప్పటివిద్ధత్తా అత్తనో దేసనావిలాసం ధమ్మిస్సరియతం పటిసమ్భిదాపభేదకుసలతం అప్పటిహతసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చ నిస్సాయ ఏకక్ఖణే ఉప్పన్నం ఏకచిత్తమేవ తీహి కోట్ఠాసేహి విభజిత్వా దస్సేసీతి.

౫౬. ఛట్ఠే యే కేచీతి అనియామితవచనం. అకుసలాతి తేసం నియామితవచనం. ఏత్తావతా సబ్బాకుసలా అసేసతో పరియాదిన్నా హోన్తి. అకుసలభాగియా అకుసలపక్ఖికాతి అకుసలానమేవేతం నామం. అకుసలాయేవ హి ఏకచ్చే అకుసలం సహజాతవసేన, ఏకచ్చే ఉపనిస్సయవసేన భజన్తి చేవ, తేసఞ్చ పక్ఖా భవన్తీతి ‘‘అకుసలభాగియా అకుసలపక్ఖికా’’తి వుచ్చన్తి. సబ్బేతే మనోపుబ్బఙ్గమాతి మనో పుబ్బం పఠమతరం గచ్ఛతి ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా. ఏతే హి కిఞ్చాపి మనేన సద్ధిం ఏకుప్పాదా ఏకవత్థుకా ఏకనిరోధా ఏకారమ్మణా చ హోన్తి. యస్మా పన తేసం మనో ఉప్పాదకో కారకో జనకో సముట్ఠాపకో నిబ్బత్తకో, తస్మా మనోపుబ్బఙ్గమా నామ హోన్తి.

పఠమం ఉప్పజ్జతీతి యథా నామ ‘‘రాజా నిక్ఖన్తో’’తి వుత్తే ‘‘రాజాయేవ నిక్ఖన్తో, సేసా రాజసేనా నిక్ఖన్తా అనిక్ఖన్తా’’తి పుచ్ఛితబ్బకారణం నత్థి, సబ్బా నిక్ఖన్తాతేవ పఞ్ఞాయన్తి, ఏవమేవ మనో ఉప్పన్నోతి వుత్తకాలతో పట్ఠాయ అవసేసా సహజాతసంసట్ఠసమ్పయుత్తా ఉప్పన్నా న ఉప్పన్నాతి పుచ్ఛితబ్బకారణం నత్థి, సబ్బే తే ఉప్పన్నా త్వేవ పఞ్ఞాయన్తి. ఏతమత్థవసం పటిచ్చ తేహి సంసట్ఠసమ్పయుత్తో ఏకుప్పాదేకనిరోధోపి సమానో మనో తేసం ధమ్మానం పఠమం ఉప్పజ్జతీతి వుత్తో. అన్వదేవాతి అనుదేవ, సహేవ ఏకతోయేవాతి అత్థో. బ్యఞ్జనచ్ఛాయం పన గహేత్వా పఠమం చిత్తం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా చేతసికాతి న గహేతబ్బం. అత్థో హి పటిసరణం, న బ్యఞ్జనం. ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా’’తి గాథాయపి ఏసేవ నయో.

౫౭. సత్తమే కుసలాతి చతుభూమకాపి కుసలా ధమ్మా కథితా. సేసం ఛట్ఠే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౫౮. అట్ఠమే యథయిదం, భిక్ఖవే, పమాదోతి ఏత్థ, భిక్ఖవేతి ఆలపనం, యథా అయం పమాదోతి అత్థో. పమాదోతి పమజ్జనాకారో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తత్థ కతమో పమాదో? కాయదుచ్చరితే వా వచీదుచ్చరితే వా మనోదుచ్చరితే వా పఞ్చసు వా కామగుణేసు చిత్తస్స వోస్సగ్గో వోస్సగ్గానుప్పదానం కుసలానం వా ధమ్మానం భావనాయ అసక్కచ్చకిరియతా అసాతచ్చకిరియతా అనట్ఠితకిరియతా ఓలీనవుత్తితా నిక్ఖిత్తఛన్దతా నిక్ఖిత్తధురతా అనధిట్ఠానం అననుయోగో అనాసేవనా అభావనా అబహులీకమ్మం. యో ఏవరూపో పమాదో పమజ్జనా పమజ్జితత్తం, అయం వుచ్చతి పమాదో’’తి (విభ. ౮౪౬).

ఉప్పన్నా చ కుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తీతి ఇదం ఝానవిపస్సనానం వసేన వుత్తం. మగ్గఫలానం పన సకిం ఉప్పన్నానం పున పరిహానం నామ నత్థి.

౫౯. నవమే అప్పమాదో పమాదస్స పటిపక్ఖవసేన విత్థారతో వేదితబ్బో.

౬౦. దసమే కోసజ్జన్తి కుసీతభావో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

అచ్ఛరాసఙ్ఘాతవగ్గవణ్ణనా.

౭. వీరియారమ్భాదివగ్గవణ్ణనా

౬౧. సత్తమస్స పఠమే వీరియారమ్భోతి చతుకిచ్చస్స సమ్మప్పధానవీరియస్స ఆరమ్భో, ఆరద్ధపగ్గహితపరిపుణ్ణవీరియతాతి అత్థో.

౬౨. దుతియే మహిచ్ఛతాతి మహాలోభో. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘తత్థ కతమా మహిచ్ఛతా? ఇతరీతరచీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారేహి పఞ్చహి వా కామగుణేహి అసన్తుట్ఠస్స భియ్యోకమ్యతా, యా ఏవరూపా ఇచ్ఛా ఇచ్ఛాగతా మహిచ్ఛతా రాగో సారాగో చిత్తస్స సారాగో. అయం వుచ్చతి మహిచ్ఛతా’’తి (విభ. ౮౫౦).

౬౩. తతియే అప్పిచ్ఛతాతి అలోభో. అప్పిచ్ఛస్సాతి అనిచ్ఛస్స. ఏత్థ హి బ్యఞ్జనం సావసేసం వియ, అత్థో పన నిరవసేసో. న హి అప్పమత్తికాయ ఇచ్ఛాయ అత్థిభావేన సో అప్పిచ్ఛోతి వుత్తో, ఇచ్ఛాయ పన అభావేన పునప్పునం ఆసేవితస్స అలోభస్సేవ భావేన అప్పిచ్ఛోతి వుత్తో.

అపిచేత్థ అత్రిచ్ఛతా, పాపిచ్ఛతా, మహిచ్ఛతా అప్పిచ్ఛతాతి అయం భేదో వేదితబ్బో. తత్థ సకలాభే అతిత్తస్స పరలాభే పత్థనా అత్రిచ్ఛతా నామ, యాయ సమన్నాగతస్స ఏకభాజనే పక్కపూవేపి అత్తనో పత్తే పతితే న సుపక్కో వియ ఖుద్దకో చ వియ ఖాయతి, స్వేవ పన పరస్స పత్తే పక్ఖిత్తో సుపక్కో వియ మహన్తో వియ చ ఖాయతి. అసన్తగుణసమ్భావనతా పన పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతా పాపిచ్ఛతా నామ, సా ‘‘ఇధేకచ్చో అస్సద్ధో సమానో సద్ధోతి మం జనో జానాతూ’’తిఆదినా నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో కోహఞ్ఞే పతిట్ఠాతి. సన్తగుణసమ్భావనతా పన పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతా మహిచ్ఛతా నామ, సాపి ‘‘ఇధేకచ్చో సద్ధో సమానో సద్ధోతి మం జనో జానాతూతి ఇచ్ఛతి, సీలవా సమానో సీలవాతి మం జనో జానాతూ’’తి ఇమినా నయేన ఆగతాయేవ. తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో దుస్సన్తప్పయో హోతి, విజాతమాతాపిస్స చిత్తం గహేతుం న సక్కోతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘అగ్గిక్ఖన్ధో సముద్దో చ, మహిచ్ఛో చాపి పుగ్గలో;

సకటేన పచ్చయే దేన్తు, తయోపేతే అతప్పయా’’తి.

సన్తగుణనిగూహనతా పన పటిగ్గహణే చ మత్తఞ్ఞుతా అప్పిచ్ఛతా నామ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో అత్తని విజ్జమానమ్పి గుణం పటిచ్ఛాదేతుకామతాయ సద్ధో సమానో ‘‘సద్ధోతి మం జనో జానాతూ’’తి న ఇచ్ఛతి. సీలవా, పవివిత్తో, బహుస్సుతో, ఆరద్ధవీరియో, సమాధిసమ్పన్నో, పఞ్ఞవా, ఖీణాసవో సమానో ‘‘ఖీణాసవోతి మం జనో జానాతూ’’తి న ఇచ్ఛతి సేయ్యథాపి మజ్ఝన్తికత్థేరో.

థేరో కిర మహాఖీణాసవో అహోసి, పత్తచీవరం పనస్స పాదమత్తమేవ అగ్ఘతి. సో అసోకస్స ధమ్మరఞ్ఞో విహారమహదివసే సఙ్ఘత్థేరో అహోసి. అథస్స అతిలూఖభావం దిస్వా మనుస్సా, ‘‘భన్తే, థోకం బహి హోథా’’తి ఆహంసు. థేరో ‘‘మాదిసే ఖీణాసవే రఞ్ఞో సఙ్గహం అకరోన్తే అఞ్ఞో కో కరిస్సతీ’’తి పథవియం నిముజ్జిత్వా సఙ్ఘత్థేరస్స ఉక్ఖిత్తపిణ్డం గణ్హన్తోయేవ ఉమ్ముజ్జి. ఏవం ఖీణాసవో సమానో ‘‘ఖీణాసవోతి మం జనో జానాతూ’’తి న ఇచ్ఛతి. ఏవం అప్పిచ్ఛో చ పన భిక్ఖు అనుప్పన్నం లాభం ఉప్పాదేతి, ఉప్పన్నం థావరం కరోతి, దాయకానం చిత్తం ఆరాధేతి. యథా యథా హి సో అత్తనో అప్పిచ్ఛతాయ అప్పం గణ్హాతి, తథా తథా తస్స వత్తే పసన్నా మనుస్సా బహూ దేన్తి.

అపరోపి చతుబ్బిధో అప్పిచ్ఛో – పచ్చయఅప్పిచ్ఛో, ధుతఙ్గఅప్పిచ్ఛో, పరియత్తిఅప్పిచ్ఛో, అధిగమఅప్పిచ్ఛోతి. తత్థ చతూసు పచ్చయేసు అప్పిచ్ఛో పచ్చయఅప్పిచ్ఛో నామ. సో దాయకస్స వసం జానాతి, దేయ్యధమ్మస్స వసం జానాతి, అత్తనో థామం జానాతి. యది హి దేయ్యధమ్మో బహు హోతి, దాయకో అప్పమత్తకం దాతుకామో, దాయకస్స వసేన అప్పం గణ్హాతి. దేయ్యధమ్మో అప్పో, దాయకో బహుం దాతుకామో, దేయ్యధమ్మస్స వసేన అప్పం గణ్హాతి. దేయ్యధమ్మోపి బహు, దాయకోపి బహుం దాతుకామో, అత్తనో థామం ఞత్వా పమాణేనేవ గణ్హాతి.

ధుతఙ్గసమాదానస్స అత్తని అత్థిభావం నజానాపేతుకామో ధుతఙ్గఅప్పిచ్ఛో నామ. తస్స విభావనత్థం ఇమాని వత్థూని – సోసానికమహాకుమారత్థేరో కిర సట్ఠి వస్సాని సుసానే వసి, అఞ్ఞో ఏకభిక్ఖుపి న అఞ్ఞాసి. తేనేవాహ –

‘‘సుసానే సట్ఠి వస్సాని, అబ్బోకిణ్ణం వసామహం;

దుతియో మం న జానేయ్య, అహో సోసానికుత్తమో’’తి.

చేతియపబ్బతే ద్వే భాతికత్థేరా వసింసు. కనిట్ఠో ఉపట్ఠాకేన పేసితం ఉచ్ఛుఖణ్డికం గహేత్వా జేట్ఠస్స సన్తికం అగమాసి ‘‘పరిభోగం, భన్తే, కరోథా’’తి. థేరస్స చ భత్తకిచ్చం కత్వా ముఖవిక్ఖాలనకాలో అహోసి. సో ‘‘అలం, ఆవుసో’’తి ఆహ. కచ్చి, భన్తే, ఏకాసనికత్థాతి? ఆహరావుసో, ఉచ్ఛుఖణ్డికన్తి పఞ్ఞాస వస్సాని ఏకాసనికో సమానోపి ధుతఙ్గం నిగూహమానో పరిభోగం కత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా పున ధుతఙ్గం అధిట్ఠాయ గతో.

యో పన సాకేతతిస్సత్థేరో వియ బహుస్సుతభావం జానాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం పరియత్తిఅప్పిచ్ఛో నామ. థేరో కిర ‘‘ఖణో నత్థీతి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాసు ఓకాసం అకరోన్తో కదా మరణక్ఖణం, భన్తే, లభిస్సథా’’తి చోదితో గణం విస్సజ్జేత్వా కణికారవాలికసముద్దవిహారం గతో. తత్థ అన్తోవస్సం థేరనవమజ్ఝిమానం ఉపకారో హుత్వా మహాపవారణాయ ఉపోసథదివసే ధమ్మకథాయ జనపదం ఖోభేత్వా గతో.

యో పన సోతాపన్నాదీసు అఞ్ఞతరో హుత్వా సోతాపన్నాదిభావం జానాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం అధిగమప్పిచ్ఛో నామ తయో కులపుత్తా (మ. ని. ౧.౩౨౫) వియ ఘటీకారకుమ్భకారో (మ. ని. ౨.౨౮౨ ఆదయో) వియ చ. ఇమస్మిం పనత్థే లద్ధాసేవనేన బలవఅలోభేన సమన్నాగతో సేక్ఖోపి పుథుజ్జనోపి అప్పిచ్ఛోతి వేదితబ్బో.

౬౪. చతుత్థే అసన్తుట్ఠితాతి అసన్తుట్ఠే పుగ్గలే సేవన్తస్స భజన్తస్స పయిరుపాసన్తస్స ఉప్పన్నో అసన్తోససఙ్ఖాతో లోభో.

౬౫. పఞ్చమే సన్తుట్ఠితాతి సన్తుట్ఠే పుగ్గలే సేవన్తస్స భజన్తస్స పయిరుపాసన్తస్స ఉప్పన్నో అలోభసఙ్ఖాతో సన్తోసో. సన్తుట్ఠస్సాతి ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసేన సమన్నాగతస్స. సో పనేస సన్తోసో ద్వాదసవిధో హోతి. సేయ్యథిదం – చీవరే యథాలాభసన్తోసో, యథాబలసన్తోసో, యథాసారుప్పసన్తోసోతి తివిధో. ఏవం పిణ్డపాతాదీసు.

తస్సాయం పభేదసంవణ్ణనా – ఇధ భిక్ఖు చీవరం లభతి సున్దరం వా అసున్దరం వా. సో తేనేవ యాపేతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స చీవరే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన పకతిదుబ్బలో వా హోతి ఆబాధజరాభిభూతో వా, గరుం చీవరం పారుపన్తో కిలమతి. సో సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం తం పరివత్తేత్వా లహుకేన యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స చీవరే యథాబలసన్తోసో. అపరో పణీతపచ్చయలాభీ హోతి. సో పట్టచీవరాదీనం అఞ్ఞతరం మహగ్ఘచీవరం బహూని వా పన చీవరాని లభిత్వా ‘‘ఇదం థేరానం చిరపబ్బజితానం, ఇదం బహుస్సుతానం అనురూపం, ఇదం గిలానానం, ఇదం అప్పలాభానం హోతూ’’తి దత్వా తేసం పురాణచీవరం వా సఙ్కారకూటాదితో వా నన్తకాని ఉచ్చినిత్వా తేహి సఙ్ఘాటిం కత్వా ధారేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స చీవరే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు పిణ్డపాతం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా పిణ్డపాతం లభతి, యేనస్స పరిభుత్తేన అఫాసు హోతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో తం దత్వా తస్స హత్థతో సప్పాయభోజనం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాబలసన్తోసో. అపరో బహుం పణీతం పిణ్డపాతం లభతి. సో తం చీవరం వియ థేరచిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా తేసం వా సేసకం పిణ్డాయ వా చరిత్వా మిస్సకాహారం భుఞ్జన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు సేనాసనం లభతి మనాపం వా అమనాపం వా, సో తేన నేవ సోమనస్సం న దోమనస్సం ఉప్పాదేతి, అన్తమసో తిణసన్థారకేనాపి యథాలద్ధేనేవ తుస్సతి. అయమస్స సేనాసనే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా సేనాసనం లభతి, యత్థస్స వసతో అఫాసు హోతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స సన్తకే సప్పాయసేనాసనే వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స సేనాసనే యథాబలసన్తోసో.

అపరో మహాపుఞ్ఞో లేణమణ్డపకూటాగారాదీని బహూని పణీతసేనాసనాని లభతి. సో తాని చీవరాదీని వియ థేరచిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా యత్థ కత్థచి వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో. యోపి ‘‘ఉత్తమసేనాసనం నామ పమాదట్ఠానం, తత్థ నిసిన్నస్స థినమిద్ధం ఓక్కమతి, నిద్దాభిభూతస్స పున పటిబుజ్ఝతో పాపవితక్కా పాతుభవన్తీ’’తి పటిసఞ్చిక్ఖిత్వా తాదిసం సేనాసనం పత్తమ్పి న సమ్పటిచ్ఛతి, సో తం పటిక్ఖిపిత్వా అబ్భోకాసరుక్ఖమూలాదీసు వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమ్పిస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు భేసజ్జం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో యం లభతి, తేనేవ తుస్సతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాలాభసన్తోసో. యో పన తేలేన అత్థికో ఫాణితం లభతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స హత్థతో తేలం గహేత్వా అఞ్ఞదేవ వా పరియేసిత్వా భేసజ్జం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాబలసన్తోసో.

అపరో మహాపుఞ్ఞో బహుం తేలమధుఫాణితాదిపణీతభేసజ్జం లభతి. సో తం చీవరం వియ థేరచిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా తేసం ఆభతేన యేన కేనచి యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. యో పన ఏకస్మిం భాజనే ముత్తహరీతకం ఠపేత్వా ఏకస్మిం చతుమధురం – ‘‘గణ్హథ, భన్తే, యదిచ్ఛక’’న్తి వుచ్చమానో ‘‘సచస్స తేసు అఞ్ఞతరేనపి రోగో వూపసమ్మతి, అథ ముత్తహరీతకం నామ బుద్ధాదీహి వణ్ణిత’’న్తి చతుమధురం పటిక్ఖిపిత్వా ముత్తహరీతకేన భేసజ్జం కరోన్తోపి పరమసన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాసారుప్పసన్తోసో. ఇమేసం పన పచ్చేకపచ్చయేసు తిణ్ణం తిణ్ణం సన్తోసానం యథాసారుప్పసన్తోసోవ అగ్గో.

౬౬-౬౭. ఛట్ఠసత్తమేసు అయోనిసోమనసికారయోనిసోమనసికారా హేట్ఠా వుత్తలక్ఖణావ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬౮. అట్ఠమే అసమ్పజఞ్ఞన్తి అసమ్పజానభావో, మోహస్సేతం అధివచనం. అసమ్పజానస్సాతి అజానన్తస్స సమ్ముళ్హస్స.

౬౯. నవమే సమ్పజఞ్ఞన్తి సమ్పజానభావో, పఞ్ఞాయేతం నామం. సమ్పజానస్సాతి సమ్పజానన్తస్స.

౭౦. దసమే పాపమిత్తతాతి యస్స పాపా లామకా మిత్తా, సో పాపమిత్తో. పాపమిత్తస్స భావో పాపమిత్తతా, తేనాకారేన పవత్తానం చతున్నం ఖన్ధానమేవేతం నామం. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తత్థ కతమా పాపమిత్తతా? యే తే పుగ్గలా అస్సద్ధా దుస్సీలా అప్పస్సుతా మచ్ఛరినో దుప్పఞ్ఞా. యా తేసం సేవనా నిసేవనా సంసేవనా భజనా సమ్భజనా భత్తి సమ్భత్తి సమ్పవఙ్కతా. అయం వుచ్చతి పాపమిత్తతా’’తి (విభ. ౯౦౧).

వీరియారమ్భాదివగ్గవణ్ణనా.

౮. కల్యాణమిత్తతాదివగ్గవణ్ణనా

౭౧. అట్ఠమస్స పఠమే కల్యాణమిత్తతాతి కల్యాణా మిత్తా అస్సాతి కల్యాణమిత్తో, తస్స భావో కల్యాణమిత్తతా. సేసం వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బం.

౭౨-౭౩. దుతియే అనుయోగోతి యోగో పయోగో. అననుయోగోతి అయోగో అప్పయోగో. అనుయోగాతి అనుయోగేన. అననుయోగాతి అననుయోగేన. కుసలానం ధమ్మానన్తి చతుభూమకకుసలధమ్మానం. తతియం ఉత్తానత్థమేవ.

౭౪. చతుత్థే బోజ్ఝఙ్గాతి బుజ్ఝనకసత్తస్స అఙ్గభూతా సత్త ధమ్మా. యాయ వా ధమ్మసామగ్గియా సో బుజ్ఝతి, సమ్మోహనిద్దాతో వా వుట్ఠాతి, చతుసచ్చధమ్మం వా సచ్ఛికరోతి. తస్సా బోధియా అఙ్గభూతాతిపి బోజ్ఝఙ్గా. ‘‘బోజ్ఝఙ్గాతి కేనట్ఠేన బోజ్ఝఙ్గా? బుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, అనుబుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, పటిబుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, సమ్బుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, బోధాయ సంవత్తన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా’’తి (పటి. మ. ౨.౧౭). ఏవం పనేతం పదం విభత్తమేవ.

౭౫. పఞ్చమే భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తీతి ఇమినా పదేన బోజ్ఝఙ్గానం యాథావసరసభూమి నామ కథితా. సా పనేసా చతుబ్బిధా హోతి – విపస్సనా, విపస్సనాపాదకజ్ఝానం, మగ్గో, ఫలన్తి. తత్థ విపస్సనాయ ఉప్పజ్జనకాలే బోజ్ఝఙ్గా కామావచరా హోన్తి, విపస్సనాపాదకజ్ఝానమ్హి ఉప్పజ్జనకాలే రూపావచరఅరూపావచరా, మగ్గఫలేసు ఉప్పజ్జనకాలే లోకుత్తరా. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే బోజ్ఝఙ్గా చతుభూమకా కథితా.

౭౬. ఛట్ఠస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో. అట్ఠుప్పత్తియం హేతం నిక్ఖిత్తం, సమ్బహులా కిర భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా. తేసం అన్తరే బన్ధులమల్లసేనాపతిం ఆరబ్భ అయం కథా ఉదపాది, ‘‘ఆవుసో, అసుకం నామ కులం పుబ్బే బహుఞాతికం అహోసి బహుపక్ఖం, ఇదాని అప్పఞాతికం అప్పపక్ఖం జాత’’న్తి. అథ భగవా తేసం చిత్తాచారం ఞత్వా ‘‘మయి గతే మహతీ దేసనా భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా గన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ ధమ్మసభాయం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి ఆహ. భగవా అఞ్ఞా గామనిగమాదికథా నత్థి, అసుకం నామ కులం పుబ్బే బహుఞాతికం అహోసి బహుపక్ఖం, ఇదాని అప్పఞాతికం అప్పపక్ఖం జాతన్తి వదన్తా నిసిన్నమ్హాతి. సత్థా ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా అప్పమత్తికా ఏసా, భిక్ఖవే, పరిహానీతి ఇదం సుత్తం ఆరభి.

తత్థ అప్పమత్తికాతి పరిత్తా పరిత్తప్పమాణా. ఏతాయ హి పరిహానియా సగ్గతో వా మగ్గతో వా పరిహాని నామ నత్థి, దిట్ఠధమ్మికపరిహానిమత్తమేవ ఏతన్తి ఆహ. ఏతం పతికిట్ఠన్తి ఏతం పచ్ఛిమం ఏతం లామకం. యదిదం పఞ్ఞాపరిహానీతి యా ఏసా మమ సాసనే కమ్మస్సకతపఞ్ఞాయ ఝానపఞ్ఞాయ విపస్సనాపఞ్ఞాయ మగ్గపఞ్ఞాయ ఫలపఞ్ఞాయ చ పరిహాని, ఏసా పచ్ఛిమా, ఏసా లామకా, ఏసా ఛడ్డనీయాతి అత్థో.

౭౭. సత్తమమ్పి అట్ఠుప్పత్తియమేవ కథితం. ధమ్మసభాయం కిర నిసిన్నేసు భిక్ఖూసు ఏకచ్చే ఏవం ఆహంసు – ‘‘అసుకం నామ కులం పుబ్బే అప్పఞాతికం అప్పపక్ఖం అహోసి, ఇదాని తం బహుఞాతికం బహుపక్ఖం జాత’’న్తి. కం సన్ధాయ ఏవమాహంసూతి? విసాఖం ఉపాసికం వేసాలికే చ లిచ్ఛవీ. సత్థా తేసం చిత్తాచారం ఞత్వా పురిమనయేనేవ ఆగన్త్వా ధమ్మాసనే నిసిన్నో ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛి. తే యథాభూతం కథయింసు. సత్థా ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ఇమం సుత్తం ఆరభి. తత్థ అప్పమత్తికాతి తం సమ్పత్తిం నిస్సాయ సగ్గం వా మగ్గం వా సమ్పత్తానం అభావతో పరిత్తా. యదిదం పఞ్ఞావుద్ధీతి కమ్మస్సకతపఞ్ఞాదీనం వుద్ధి. తస్మాతి యస్మా ఞాతీనం వుద్ధి నామ దిట్ఠధమ్మికమత్తా అప్పా పరిత్తా, సా సగ్గం వా మగ్గం వా పాపేతుం అసమత్థా, తస్మా. పఞ్ఞావుద్ధియాతి కమ్మస్సకతాదిపఞ్ఞాయ వుద్ధియా.

౭౮. అట్ఠమమ్పి అట్ఠుప్పత్తియమేవ కథితం. సమ్బహులా కిర భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా మహాధనసేట్ఠిపుత్తం ఆరబ్భ ‘‘అసుకం నామ కులం పుబ్బే మహాభోగం మహాహిరఞ్ఞసువణ్ణం అహోసి, తం ఇదాని అప్పభోగం జాత’’న్తి కథయింసు. సత్థా పురిమనయేనేవ ఆగన్త్వా తేసం వచనం సుత్వా ఇమం సుత్తం ఆరభి.

౭౯. నవమమ్పి అట్ఠుప్పత్తియమేవ వుత్తం. ధమ్మసభాయం కిర సన్నిసిన్నా భిక్ఖూ కాకవలియసేట్ఠిఞ్చ పుణ్ణసేట్ఠిఞ్చ ఆరబ్భ ‘‘అసుకం నామ కులం పుబ్బే అప్పభోగం అహోసి, తం ఇదాని మహాభోగం జాత’’న్తి కథయింసు. సత్థా పురిమనయేనేవ ఆగన్త్వా తేసం వచనం సుత్వా ఇమం సుత్తం ఆరభి. సేసం ఇమేసు ద్వీసుపి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౮౦. దసమమ్పి అట్ఠుప్పత్తియం వుత్తం. ధమ్మసభాయం కిర భిక్ఖూ కోసలమహారాజానం ఆరబ్భ ‘‘అసుకం నామ కులం పుబ్బే మహాయసం మహాపరివారం అహోసి, ఇదాని అప్పయసం అప్పపరివారం జాత’’న్తి కథయింసు. భగవా పురిమనయేనేవ ఆగన్త్వా తేసం వచనం సుత్వా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆరభి. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

కల్యాణమిత్తతాదివగ్గవణ్ణనా.

౯. పమాదాదివగ్గవణ్ణనా

౮౧. నవమస్సాపి పఠమం అట్ఠుప్పత్తియమేవ కథితం. సమ్బహులా కిర భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం నిసిన్నా కుమ్భఘోసకం ఆరబ్భ ‘‘అసుకం నామ కులం పుబ్బే అప్పయసం అప్పపరివారం అహోసి, ఇదాని మహాయసం మహాపరివారం జాత’’న్తి కథయింసు. సత్థా పురిమనయేనేవ ఆగన్త్వా తేసం వచనం సుత్వా ఇమం సుత్తం ఆరభి. తస్సత్థో హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౮౨. దుతియాదీసు మహతో అనత్థాయాతి మహన్తస్స అనత్థస్స అత్థాయ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.

పమాదాదివగ్గవణ్ణనా.

౧౦. దుతియపమాదాదివగ్గవణ్ణనా

౯౮. దసమే అజ్ఝత్తికన్తి నియకజ్ఝత్తవసేన అజ్ఝత్తికం. అఙ్గన్తి కారణం. ఇతి కరిత్వాతి ఏవం కత్వా. ఇదం వుత్తం హోతి – భిక్ఖవే, అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం అత్తనో సన్తానే సముట్ఠితం కారణన్తి కత్వా న అఞ్ఞం ఏకం కారణమ్పి సమనుపస్సామీతి.

౧౧౦-౧౧౪. బాహిరన్తి అజ్ఝత్తసన్తానతో బహి భవం. సద్ధమ్మస్సాతి సుద్ధమ్మస్స, సాసనస్సాతి అత్థో. సమ్మోసాయాతి వినాసాయ. అన్తరధానాయాతి అపఞ్ఞాణత్థాయ.

౧౧౫. ఠితియాతి చిరట్ఠితత్థం. అసమ్మోసాయ అనన్తరధానాయాతి వుత్తపటిపక్ఖనయేనేవ వేదితబ్బం. సేసమేత్థ చతుక్కోటికే వుత్తనయమేవ.

౧౩౦. ఇతో పరేసు అధమ్మం ధమ్మోతి దీపేన్తీతిఆదీసు సుత్తన్తపరియాయేన తావ దస కుసలకమ్మపథా ధమ్మో, దస అకుసలకమ్మపథా అధమ్మో. తథా చత్తారో సతిపట్ఠానా చత్తారో సమ్మప్పధానా చత్తారో ఇద్ధిపాదా పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గా అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా ధమ్మో నామ; తయో సతిపట్ఠానా తయో సమ్మప్పధానా తయో ఇద్ధిపాదా ఛ ఇన్ద్రియాని ఛ బలాని అట్ఠ బోజ్ఝఙ్గా నవఙ్గికో మగ్గోతి చ చత్తారో ఉపాదానా పఞ్చ నీవరణాని సత్త అనుసయా అట్ఠ మిచ్ఛత్తాని చ అయం అధమ్మో.

తత్థ యంకిఞ్చి ఏకం అధమ్మకోట్ఠాసం గహేత్వా ‘‘ఇమం అధమ్మం ధమ్మోతి కరిస్సామ, ఏవం అమ్హాకం ఆచరియకులం నియ్యానికం భవిస్సతి, మయం చ లోకే పాకటా భవిస్సామా’’తి తం అధమ్మం ‘‘ధమ్మో అయ’’న్తి కథయన్తా అధమ్మం ధమ్మోతి దీపేన్తి నామ. తథేవ ధమ్మకోట్ఠాసేసు ఏకం గహేత్వా ‘‘అయం అధమ్మో’’తి కథేన్తా ధమ్మం అధమ్మోతి దీపేన్తి నామ. వినయపరియాయేన పన భూతేన వత్థునా చోదేత్వా సారేత్వా యథాపటిఞ్ఞాయ కత్తబ్బం కమ్మం ధమ్మో నామ, అభూతేన వత్థునా అచోదేత్వా అసారేత్వా అపటిఞ్ఞాయ కత్తబ్బం కమ్మం అధమ్మో నామ.

సుత్తన్తపరియాయేన రాగవినయో దోసవినయో మోహవినయో సంవరో పహానం పటిసఙ్ఖాతి అయం వినయో నామ, రాగాదీనం అవినయో అసంవరో అప్పహానం అపటిసఙ్ఖాతి అయం అవినయో నామ. వినయపరియాయేన వత్థుసమ్పత్తి, ఞత్తిసమ్పత్తి, అనుస్సావనసమ్పత్తి, సీమాసమ్పత్తి, పరిససమ్పత్తీతి అయం వినయో నామ. వత్థువిపత్తి, ఞత్తివిపత్తి, అనుస్సావనవిపత్తి, సీమావిపత్తి పరిసవిపత్తీతి అయం అవినయో నామ.

సుత్తన్తపరియాయేన చత్తారో సతిపట్ఠానా చత్తారో సమ్మప్పధానా…పే… అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం భాసితం లపితం తథాగతేన; తయో సతిపట్ఠానా తయో సమ్మప్పధానా తయో ఇద్ధిపాదా ఛ ఇన్ద్రియాని ఛ బలాని అట్ఠ బోజ్ఝఙ్గా నవఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం అభాసితం అలపితం తథాగతేన. వినయపరియాయేన చత్తారో పారాజికా తేరస సఙ్ఘాదిసేసా ద్వే అనియతా తింస నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం భాసితం లపితం తథాగతేన; తయో పారాజికా చుద్దస సఙ్ఘాదిసేసా తయో అనియతా ఏకతింస నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం అభాసితం అలపితం తథాగతేన.

సుత్తన్తపరియాయేన దేవసికం ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనం మహాకరుణాసమాపత్తిసమాపజ్జనం బుద్ధచక్ఖునా లోకవోలోకనం అట్ఠుప్పత్తివసేన సుత్తన్తదేసనా జాతకకథాతి ఇదం ఆచిణ్ణం, న దేవసికం ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనం…పే… న జాతకకథాతి ఇదం అనాచిణ్ణం. వినయపరియాయేన నిమన్తితస్స వస్సావాసం వసిత్వా అపలోకేత్వా చారికాపక్కమనం పవారేత్వా చారికాపక్కమనం, ఆగన్తుకేహి సద్ధిం పఠమం పటిసన్థారకరణన్తి ఇదం ఆచిణ్ణం, తస్సేవ ఆచిణ్ణస్స అకరణం అనాచిణ్ణం నామ.

సుత్తన్తపరియాయేన చత్తారో సతిపట్ఠానా…పే… అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం పఞ్ఞత్తం నామ; తయో సతిపట్ఠానా…పే… నవఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం అపఞ్ఞత్తం నామ. వినయపరియాయేన చత్తారో పారాజికా…పే… తింసనిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం పఞ్ఞత్తం నామ; తయో పారాజికా…పే… ఏకతింస నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం అపఞ్ఞత్తం నామ.

యం పనేతం సబ్బసుత్తానం పరియోసానే తేచిమం సద్ధమ్మం అన్తరధాపేన్తీతి వుత్తం, తత్థ పఞ్చ అన్తరధానాని నామ అధిగమఅన్తరధానం, పటిపత్తిఅన్తరధానం, పరియత్తిఅన్తరధానం, లిఙ్గఅన్తరధానం, ధాతుఅన్తరధానన్తి. తత్థ అధిగమోతి చత్తారో మగ్గా, చత్తారి ఫలాని, చతస్సో పటిసమ్భిదా, తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞాతి. సో పరిహాయమానో పటిసమ్భిదాతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. బుద్ధానం హి పరినిబ్బానతో వస్ససహస్సమేవ పటిసమ్భిదా నిబ్బత్తేతుం సక్కోన్తి, తతో పరం ఛ అభిఞ్ఞా, తతో తాపి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా తిస్సో విజ్జా నిబ్బత్తేన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే తాపి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా సుక్ఖవిపస్సకా హోన్తి. ఏతేనేవ ఉపాయేన అనాగామినో సకదాగామినో సోతాపన్నాతి. తేసు ధరన్తేసు అధిగమో అనన్తరహితో నామ న హోతి. పచ్ఛిమకస్స పన సోతాపన్నస్స జీవితక్ఖయేన అధిగమో అన్తరహితో నామ హోతి. ఇదం అధిగమఅన్తరధానం నామ.

పటిపత్తిఅన్తరధానం నామ ఝానవిపస్సనామగ్గఫలాని నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా చతుపారిసుద్ధిసీలమత్తం రక్ఖన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ‘‘సీలం పరిపుణ్ణం కత్వా రక్ఖామ, పధానఞ్చ అనుయుఞ్జామ, న చ మగ్గం వా ఫలం వా సచ్ఛికాతుం సక్కోమ, నత్థి ఇదాని అరియధమ్మపటివేధో’’తి వోసానం ఆపజ్జిత్వా కోసజ్జబహులా అఞ్ఞమఞ్ఞం న చోదేన్తి న సారేన్తి అకుక్కుచ్చకా హోన్తి, తతో పట్ఠాయ ఖుద్దానుఖుద్దకాని మద్దన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పాచిత్తియథుల్లచ్చయాని ఆపజ్జన్తి, తతో గరుకాపత్తిం. పారాజికమత్తమేవ తిట్ఠతి. చత్తారి పారాజికాని రక్ఖన్తానం భిక్ఖూనం సతేపి సహస్సేపి ధరమానే పటిపత్తి అనన్తరహితా నామ న హోతి. పచ్ఛిమకస్స పన భిక్ఖునో సీలభేదేన వా జీవితక్ఖయేన వా అన్తరహితా హోతీతి ఇదం పటిపత్తిఅన్తరధానం నామ.

పరియత్తీతి తేపిటకం బుద్ధవచనం సాట్ఠకథా పాళి. యావ సా తిట్ఠతి, తావ పరియత్తి పరిపుణ్ణా నామ హోతి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే రాజయువరాజానో అధమ్మికా హోన్తి, తేసు అధమ్మికేసు రాజామచ్చాదయో అధమ్మికా హోన్తి, తతో రట్ఠజనపదవాసినోతి. ఏతేసం అధమ్మికతాయ దేవో న సమ్మా వస్సతి, తతో సస్సాని న సమ్పజ్జన్తి. తేసు అసమ్పజ్జన్తేసు పచ్చయదాయకా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పచ్చయే దాతుం న సక్కోన్తి, భిక్ఖూ పచ్చయేహి కిలమన్తా అన్తేవాసికే సఙ్గహేతుం న సక్కోన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పరియత్తి పరిహాయతి, అత్థవసేన ధారేతుం న సక్కోన్తి, పాళివసేనేవ ధారేన్తి. తతో గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పాళిమ్పి సకలం ధారేతుం న సక్కోన్తి, పఠమం అభిధమ్మపిటకం పరిహాయతి. పరిహాయమానం మత్థకతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. పఠమమేవ హి పట్ఠానమహాపకరణం పరిహాయతి, తస్మిం పరిహీనే యమకం, కథావత్థు, పుగ్గలపఞ్ఞత్తి, ధాతుకథా, విభఙ్గో, ధమ్మసఙ్గహోతి.

ఏవం అభిధమ్మపిటకే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ సుత్తన్తపిటకం పరిహాయతి. పఠమఞ్హి అఙ్గుత్తరనికాయో పరిహాయతి, తస్మిమ్పి పఠమం ఏకాదసకనిపాతో, తతో దసకనిపాతో…పే… తతో ఏకకనిపాతోతి. ఏవం అఙ్గుత్తరే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ సంయుత్తనికాయో పరిహాయతి. పఠమం హి మహావగ్గో పరిహాయతి, తతో సళాయతనవగ్గో, ఖన్ధవగ్గో, నిదానవగ్గో, సగాథావగ్గోతి. ఏవం సంయుత్తనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ మజ్ఝిమనికాయో పరిహాయతి. పఠమం హి ఉపరిపణ్ణాసకో పరిహాయతి, తతో మజ్ఝిమపణ్ణాసకో, తతో మూలపణ్ణాసకోతి. ఏవం మజ్ఝిమనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ దీఘనికాయో పరిహాయతి. పఠమఞ్హి పాథికవగ్గో పరిహాయతి, తతో మహావగ్గో, తతో సీలక్ఖన్ధవగ్గోతి. ఏవం దీఘనికాయే పరిహీనే సుత్తన్తపిటకం పరిహీనం నామ హోతి. వినయపిటకేన సద్ధిం జాతకమేవ ధారేన్తి. వినయపిటకం లజ్జినోవ ధారేన్తి, లాభకామా పన ‘‘సుత్తన్తే కథితేపి సల్లక్ఖేన్తా నత్థీ’’తి జాతకమేవ ధారేన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే జాతకమ్పి ధారేతుం న సక్కోన్తి. అథ తేసం పఠమం వేస్సన్తరజాతకం పరిహాయతి, తతో పటిలోమక్కమేన పుణ్ణకజాతకం, మహానారదజాతకన్తి పరియోసానే అపణ్ణకజాతకం పరిహాయతి. ఏవం జాతకే పరిహీనే వినయపిటకమేవ ధారేన్తి.

గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే వినయపిటకమ్పి మత్థకతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. పఠమఞ్హి పరివారో పరిహాయతి, తతో ఖన్ధకో, భిక్ఖునీవిభఙ్గో, మహావిభఙ్గోతి అనుక్కమేన ఉపోసథక్ఖన్ధకమత్తమేవ ధారేన్తి. తదాపి పరియత్తి అన్తరహితా న హోతి. యావ పన మనుస్సేసు చాతుప్పదికగాథాపి పవత్తతి, తావ పరియత్తి అనన్తరహితావ హోతి. యదా సద్ధో పసన్నో రాజా హత్థిక్ఖన్ధే సువణ్ణచఙ్కోటకమ్హి సహస్సత్థవికం ఠపాపేత్వా ‘‘బుద్ధేహి కథితం చాతుప్పదికగాథం జానన్తో ఇమం సహస్సం గణ్హతూ’’తి నగరే భేరిం చరాపేత్వా గణ్హనకం అలభిత్వా ‘‘ఏకవారం చరాపితే నామ సుణన్తాపి హోన్తి అస్సుణన్తాపీ’’తి యావతతియం చరాపేత్వా గణ్హనకం అలభిత్వా రాజపురిసా తం సహస్సత్థవికం పున రాజకులం పవేసేన్తి, తదా పరియత్తి అన్తరహితా నామ హోతి. ఇదం పరియత్తిఅన్తరధానం నామ.

గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే చీవరగ్గహణం పత్తగ్గహణం సమ్మిఞ్జనపసారణం ఆలోకితవిలోకితం న పాసాదికం హోతి. నిగణ్ఠసమణా వియ అలాబుపత్తం భిక్ఖూ పత్తం అగ్గబాహాయ పక్ఖిపిత్వా ఆదాయ విచరన్తి, ఏత్తావతాపి లిఙ్గం అనన్తరహితమేవ హోతి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే పన కాలే అగ్గబాహతో ఓతారేత్వా హత్థేన వా సిక్కాయ వా ఓలమ్బిత్వా విచరన్తి, చీవరమ్పి రజనసారుప్పం అకత్వా ఓట్ఠట్ఠివణ్ణం కత్వా విచరన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే రజనమ్పి న హోతి దసచ్ఛిన్దనమ్పి ఓవట్టికవిజ్ఝనమ్పి, కప్పమత్తం కత్వా వళఞ్జేన్తి. పున ఓవట్టికం విజ్ఝిత్వా కప్పం న కరోన్తి. తతో ఉభయమ్పి అకత్వా దసా ఛేత్వా పరిబ్బాజకా వియ చరన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ‘‘కో ఇమినా అమ్హాకం అత్థో’’తి ఖుద్దకం కాసావఖణ్డం హత్థే వా గీవాయ వా బన్ధన్తి, కేసేసు వా అల్లీయాపేన్తి, దారభరణం వా కరోన్తా కసిత్వా వపిత్వా జీవికం కప్పేత్వా విచరన్తి. తదా దక్ఖిణం దేన్తా సఙ్ఘం ఉద్దిస్స ఏతేసం దేన్తి. ఇదం సన్ధాయ భగవతా వుత్తం – ‘‘భవిస్సన్తి ఖో, పనానన్ద, అనాగతమద్ధానం గోత్రభునో కాసావకణ్ఠా దుస్సీలా పాపధమ్మా, తేసు దుస్సీలేసు సఙ్ఘం ఉద్దిస్స దానం దస్సన్తి, తదాపాహం, ఆనన్ద, సఙ్ఘగతం దక్ఖిణం అసఙ్ఖేయ్యం అప్పమేయ్యం వదామీ’’తి (మ. ని. ౩.౩౮౦). తతో గచ్ఛన్తే కాలే నానావిధాని కమ్మాని కరోన్తా ‘‘పపఞ్చో ఏస, కిం ఇమినా అమ్హాక’’న్తి కాసావఖణ్డం ఛిన్దిత్వా అరఞ్ఞే ఖిపన్తి. ఏతస్మిం కాలే లిఙ్గం అన్తరహితం నామ హోతి. కస్సపదసబలస్స కిర కాలతో పట్ఠాయ యోనకానం సేతవత్థం పారుపిత్వా చరణం చారిత్తం జాతన్తి. ఇదం లిఙ్గఅన్తరధానం నామ.

ధాతుఅన్తరధానం పన ఏవం వేదితబ్బం – తీణి పరినిబ్బానాని, కిలేసపరినిబ్బానం – ఖన్ధపరినిబ్బానం, ధాతుపరినిబ్బానన్తి. తత్థ కిలేసపరినిబ్బానం బోధిపల్లఙ్కే అహోసి, ఖన్ధపరినిబ్బానం కుసినారాయం, ధాతుపరినిబ్బానం అనాగతే భవిస్సతి. కథం? తతో తత్థ తత్థ సక్కారసమ్మానం అలభమానా ధాతుయో బుద్ధానం అధిట్ఠానబలేన సక్కారసమ్మానలభనకట్ఠానం గచ్ఛన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే సబ్బట్ఠానేసు సక్కారసమ్మానో న హోతి. సాసనస్స హి ఓసక్కనకాలే ఇమస్మిం తమ్బపణ్ణిదీపే సబ్బా ధాతుయో సన్నిపతిత్వా మహాచేతియం, తతో నాగదీపే రాజాయతనచేతియం, తతో బోధిపల్లఙ్కం గమిస్సన్తి. నాగభవనతోపి దేవలోకతోపి బ్రహ్మలోకతోపి ధాతుయో మహాబోధిపల్లఙ్కమేవ గమిస్సన్తి. సాసపమత్తాపి ధాతు అన్తరా న నస్సిస్సతి. సబ్బా ధాతుయో మహాబోధిమణ్డే సన్నిపతిత్వా బుద్ధరూపం గహేత్వా బోధిమణ్డే పల్లఙ్కేన నిసిన్నబుద్ధసరీరసిరిం దస్సేన్తి. ద్వత్తింస మహాపురిసలక్ఖణాని అసీతి అనుబ్యఞ్జనాని బ్యామప్పభాతి సబ్బం పరిపుణ్ణమేవ హోతి. తతో యమకపాటిహారియదివసే వియ పాటిహారియం కత్వా దస్సేన్తి. తదా మనుస్సభూతసత్తో నామ తత్థ గతో నత్థి, దససహస్సచక్కవాళే పన దేవతా సబ్బావ సన్నిపతిత్వా ‘‘అజ్జ దసబలో పరినిబ్బాయతి, ఇతోదాని పట్ఠాయ అన్ధకారం భవిస్సతీ’’తి పరిదేవన్తి. అథ ధాతుసరీరతో తేజో సముట్ఠాయ తం సరీరం అపణ్ణత్తికభావం గమేతి. ధాతుసరీరతో సముట్ఠితా జాలా యావ బ్రహ్మలోకా ఉగ్గచ్ఛిస్సతి, సాసపమత్తాయ సేసాయపి ధాతుయా సతి ఏకజాలావ భవిస్సతి. ధాతూసు పరియాదానం గతాసు పచ్ఛిజ్జిస్సతి. ఏవం మహన్తం ఆనుభావం దస్సేత్వా ధాతుయో అన్తరధాయన్తి. తదా సన్నిపతితా దేవసఙ్ఘా బుద్ధానం పరినిబ్బుతదివసే వియ దిబ్బగన్ధమాలాతూరియాదీహి సక్కారం కత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా వన్దిత్వా ‘‘అనాగతే ఉప్పజ్జనకం బుద్ధం పస్సితుం లభిస్సామ భగవా’’తి వత్వా సకసకట్ఠానమేవ గచ్ఛన్తి. ఇదం ధాతుఅన్తరధానం నామ.

ఇమస్స పఞ్చవిధస్స అన్తరధానస్స పరియత్తిఅన్తరధానమేవ మూలం. పరియత్తియా హి అన్తరహితాయ పటిపత్తి అన్తరధాయతి, పరియత్తియా ఠితాయ పటిపత్తి పతిట్ఠాతి. తేనేవ ఇమస్మిం దీపే చణ్డాలతిస్సమహాభయే సక్కో దేవరాజా మహాఉళుమ్పం మాపేత్వా భిక్ఖూనం ఆరోచాపేసి ‘‘మహన్తం భయం భవిస్సతి, న సమ్మా దేవో వస్సిస్సతి, భిక్ఖూ పచ్చయేహి కిలమన్తా పరియత్తిం సన్ధారేతుం న సక్ఖిస్సన్తి, పరతీరం గన్త్వా అయ్యేహి జీవితం రక్ఖితుం వట్టతి. ఇమం మహాఉళుమ్పం ఆరుయ్హ గచ్ఛథ, భన్తే. యేసం ఏత్థ నిసజ్జట్ఠానం నప్పహోతి, తే కట్ఠఖణ్డేపి ఉరం ఠపేత్వా గచ్ఛన్తు, సబ్బేసమ్పి భయం న భవిస్సతీ’’తి. తదా సముద్దతీరం పత్వా సట్ఠి భిక్ఖూ కతికం కత్వా ‘‘అమ్హాకం ఏత్థ గమనకిచ్చం నత్థి, మయం ఇధేవ హుత్వా తేపిటకం రక్ఖిస్సామా’’తి తతో నివత్తిత్వా దక్ఖిణమలయజనపదం గన్త్వా కన్దమూలపణ్ణేహి జీవికం కప్పేన్తా వసింసు. కాయే వహన్తే నిసీదిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తి, అవహన్తే వాలికం ఉస్సారేత్వా పరివారేత్వా సీసాని ఏకట్ఠానే కత్వా పరియత్తిం సమ్మసన్తి. ఇమినా నియామేన ద్వాదస సంవచ్ఛరాని సాట్ఠకథం తేపిటకం పరిపుణ్ణం కత్వా ధారయింసు.

భయే వూపసన్తే సత్తసతా భిక్ఖూ అత్తనో గతట్ఠానే సాట్ఠకథే తేపిటకే ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అనాసేత్వా ఇమమేవ దీపమాగమ్మ కల్లగామజనపదే మణ్డలారామవిహారం పవిసింసు. థేరానం ఆగమనప్పవత్తిం సుత్వా ఇమస్మిం దీపే ఓహీనా సట్ఠి భిక్ఖూ ‘‘థేరే పస్సిస్సామా’’తి గన్త్వా థేరేహి సద్ధిం తేపిటకం సోధేన్తా ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అసమేన్తం నామ న పస్సింసు. తస్మిం ఠానే థేరానం అయం కథా ఉదపాది ‘‘పరియత్తి ను ఖో సాసనస్స మూలం, ఉదాహు పటిపత్తీ’’తి. పంసుకూలికత్థేరా ‘‘పటిపత్తిమూల’’న్తి ఆహంసు, ధమ్మకథికా ‘‘పరియత్తీ’’తి. అథ నే థేరా ‘‘తుమ్హాకం ద్విన్నమ్పి జనానం వచనమత్తేనేవ న కరోమ, జినభాసితం సుత్తం ఆహరథా’’తి ఆహంసు. సుత్తం ఆహరితుం న భారోతి ‘‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సాతి (దీ. ని. ౨.౨౧౪). పటిపత్తిమూలకం, మహారాజ, సత్థుసాసనం పటిపత్తిసారకం. పటిపత్తియా ధరన్తాయ తిట్ఠతీ’’తి (మి. ప. ౪.౧.౭) సుత్తం ఆహరింసు. ఇమం సుత్తం సుత్వా ధమ్మకథికా అత్తనో వాదఠపనత్థాయ ఇమం సుత్తం ఆహరింసు –

‘‘యావ తిట్ఠన్తి సుత్తన్తా, వినయో యావ దిప్పతి;

తావ దక్ఖన్తి ఆలోకం, సూరియే అబ్భుట్ఠితే యథా.

‘‘సుత్తన్తేసు అసన్తేసు, పముట్ఠే వినయమ్హి చ;

తమో భవిస్సతి లోకే, సూరియే అత్థఙ్గతే యథా.

‘‘సుత్తన్తే రక్ఖితే సన్తే, పటిపత్తి హోతి రక్ఖితా;

పటిపత్తియం ఠితో ధీరో, యోగక్ఖేమా న ధంసతీ’’తి.

ఇమస్మిం సుత్తే ఆహటే పంసుకూలికత్థేరా తుణ్హీ అహేసుం, ధమ్మకథికత్థేరానంయేవ వచనం పురతో అహోసి. యథా హి గవసతస్స వా గవసహస్సస్స వా అన్తరే పవేణిపాలికాయ ధేనుయా అసతి సో వంసో సా పవేణి న ఘటీయతి, ఏవమేవం ఆరద్ధవిపస్సకానం భిక్ఖూనం సతేపి సహస్సేపి సంవిజ్జమానే పరియత్తియా అసతి అరియమగ్గపటివేధో నామ న హోతి. యథా చ నిధికుమ్భియా జాననత్థాయ పాసాణపిట్ఠే అక్ఖరేసు ఠపితేసు యావ అక్ఖరాని ధరన్తి, తావ నిధికుమ్భి నట్ఠా నామ న హోతి. ఏవమేవం పరియత్తియా ధరమానాయ సాసనం అన్తరహితం నామ న హోతీతి.

దుతియపమాదాదివగ్గవణ్ణనా.

౧౧. అధమ్మవగ్గవణ్ణనా

౧౪౦. ఏకాదసమే వగ్గే అధమ్మం అధమ్మోతిఆదీని వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.

అధమ్మవగ్గవణ్ణనా.

౧౨. అనాపత్తివగ్గవణ్ణనా

౧౫౦. ద్వాదసమే పన అనాపత్తిం ఆపత్తీతిఆదీసు ‘‘అనాపత్తి అజానన్తస్స అథేయ్యచిత్తస్స నమరణాధిప్పాయస్స అనుల్లపనాధిప్పాయస్స నమోచనాధిప్పాయస్సా’’తి తత్థ తత్థ వుత్తా అనాపత్తి అనాపత్తి నామ, ‘‘జానన్తస్స థేయ్యచిత్తస్సా’’తిఆదినా నయేన వుత్తా ఆపత్తి ఆపత్తి నామ, పఞ్చాపత్తిక్ఖన్ధా లహుకాపత్తి నామ, ద్వే ఆపత్తిక్ఖన్ధా గరుకాపత్తి నామ. ద్వే ఆపత్తిక్ఖన్ధా దుట్ఠుల్లాపత్తి నామ, పఞ్చాపత్తిక్ఖన్ధా అదుట్ఠుల్లాపత్తి నామ. ఛ ఆపత్తిక్ఖన్ధా సావసేసాపత్తి నామ, ఏకో పారాజికాపత్తిక్ఖన్ధో అనవసేసాపత్తి నామ. సప్పటికమ్మాపత్తి నామ సావసేసాపత్తియేవ, అప్పటికమ్మాపత్తి నామ అనవసేసాపత్తియేవ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

అనాపత్తివగ్గవణ్ణనా.

౧౩. ఏకపుగ్గలవగ్గవణ్ణనా

౧౭౦. ఏకపుగ్గలవగ్గస్స పఠమే ఏకపుగ్గలోతి ఏకో పుగ్గలో. ఏత్థ ఏకోతి దుతియాదిపటిక్ఖేపత్థో గణనపరిచ్ఛేదో. పుగ్గలోతి సమ్ముతికథా, న పరమత్థకథా. బుద్ధస్స హి భగవతో దువిధా దేసనా – సమ్ముతిదేసనా, పరమత్థదేసనా చాతి. తత్థ ‘‘పుగ్గలో సత్తో ఇత్థీ పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారో’’తి ఏవరూపా సమ్ముతిదేసనా, ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా ఖన్ధా ధాతూ ఆయతనాని సతిపట్ఠానా’’తి ఏవరూపా పరమత్థదేసనా. తత్థ భగవా యే సమ్ముతివసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసం అధిగన్తుం సమత్థా, తేసం సమ్ముతిదేసనం దేసేతి. యే పన పరమత్థవసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసమధిగన్తుం సమత్థా, తేసం పరమత్థదేసనం దేసేతి.

తత్రాయం ఉపమా – యథా హి దేసభాసాకుసలో తిణ్ణం వేదానం అత్థసంవణ్ణనకో ఆచరియో యే దమిళభాసాయ వుత్తే అత్థం జానన్తి, తేసం దమిళభాసాయ ఆచిక్ఖతి. యే అన్ధభాసాదీసు అఞ్ఞతరాయ భాసాయ, తేసం తాయ తాయ భాసాయ. ఏవం తే మాణవకా ఛేకం బ్యత్తం ఆచరియమాగమ్మ ఖిప్పమేవ సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తి. తత్థ ఆచరియో వియ బుద్ధో భగవా, తయో వేదా వియ కథేతబ్బభావే ఠితాని తీణి పిటకాని, దేసభాసాకోసల్లమివ సమ్ముతిపరమత్థకోసల్లం, నానాదేసభాసా మాణవకా వియ సమ్ముతిపరమత్థవసేన పటివిజ్ఝనసమత్థా వేనేయ్యసత్తా, ఆచరియస్స దమిళభాసాదిఆచిక్ఖనం వియ భగవతో సమ్ముతిపరమత్థవసేన దేసనా వేదితబ్బా. ఆహ చేత్థ –

‘‘దువే సచ్చాని అక్ఖాసి, సమ్బుద్ధో వదతం వరో;

సమ్ముతిం పరమత్థఞ్చ, తతియం నుపలబ్భతి.

‘‘సఙ్కేతవచనం సచ్చం, లోకసమ్ముతికారణా;

పరమత్థవచనం సచ్చం, ధమ్మానం భూతకారణా.

‘‘తస్మా వోహారకుసలస్స, లోకనాథస్స సత్థునో;

సమ్ముతిం వోహరన్తస్స, ముసావాదో న జాయతీ’’తి.

అపిచ అట్ఠహి కారణేహి భగవా పుగ్గలకథం కథేతి – హిరోత్తప్పదీపనత్థం, కమ్మస్సకతాదీపనత్థం, పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం, ఆనన్తరియదీపనత్థం, బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం, పుబ్బేనివాసదీపనత్థం, దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం, లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థఞ్చాతి. ‘‘ఖన్ధధాతుఆయతనాని హిరియన్తి ఓత్తప్పన్తీ’’తి హి వుత్తే మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధధాతుఆయతనాని హిరియన్తి ఓత్తప్పన్తి నామా’’తి? ‘‘ఇత్థీ హిరియతి ఓత్తప్పతి, పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారో’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా హిరోత్తప్పదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా కమ్మస్సకా, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా కమ్మస్సకతాదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘వేళువనాదయో మహావిహారా ఖన్ధేహి కారాపితా, ధాతూహి ఆయతనేహీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా మాతరం జీవితా వోరోపేన్తి, పితరం, అరహన్తం, రుహిరుప్పాదకమ్మం, సఙ్ఘభేదకమ్మం కరోన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా ఆనన్తరియదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా మేత్తాయన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా పుబ్బేనివాసమనుస్సరన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పుబ్బేనివాసదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా దానం పటిగ్గణ్హన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహం ఆపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధధాతుఆయతనాని పటిగ్గణ్హన్తి నామా’’తి? ‘‘పుగ్గలా పటిగ్గణ్హన్తి సీలవన్తో కల్యాణధమ్మో’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహం ఆపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

లోకసమ్ముతిఞ్చ బుద్ధా భగవన్తో నప్పజహన్తి, లోకసమఞ్ఞాయ లోకనిరుత్తియా లోకాభిలాపే ఠితాయేవ ధమ్మం దేసేన్తి. తస్మా భగవా లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థమ్పి పుగ్గలకథం కథేతి.

ఇతి ఏకో చ సో పుగ్గలో చాతి ఏకపుగ్గలో. కేనట్ఠేన ఏకపుగ్గలో? అసదిసట్ఠేన గుణవిసిట్ఠట్ఠేన అసమసమట్ఠేనాతి. సో హి దసన్నం పారమీనం పటిపాటియా ఆవజ్జనం ఆదిం కత్వా బోధిసమ్భారగుణేహి చేవ బుద్ధగుణేహి చ సేసమహాజనేన అసదిసోతి అసదిసట్ఠేనపి ఏకపుగ్గలో. యే చస్స తే గుణా, తే సేససత్తానం గుణేహి విసిట్ఠాతి గుణవిసిట్ఠట్ఠేనపి ఏకపుగ్గలో. పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా సబ్బసత్తేహి అసమా, తేహి సద్ధిం అయమేవ ఏకో రూపకాయగుణేహి చేవ నామకాయగుణేహి చ సమోతి అసమసమట్ఠేనపి ఏకపుగ్గలో.

లోకేతి తయో లోకా – సత్తలోకో, ఓకాసలోకో, సఙ్ఖారలోకోతి. తేసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౩౫-౧౩౬) వుత్తా. తేసు ఇధ సత్తలోకో అధిప్పేతో. సత్తలోకే ఉప్పజ్జమానోపి చేస న దేవలోకే, న బ్రహ్మలోకే, మనుస్సలోకేయేవ ఉప్పజ్జతి. మనుస్సలోకేపి న అఞ్ఞస్మిం చక్కవాళే, ఇమస్మింయేవ చక్కవాళే ఉప్పజ్జతి. తత్రాపి న సబ్బట్ఠానేసు.

‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ గజఙ్గలం నామ నిగమో, తస్స పరేన మహాసాలా, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పురత్థిమదక్ఖిణాయ దిసాయ సల్లవతీ నామ నదీ, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. దక్ఖిణాయ దిసాయ సేతకణ్ణికం నామ నిగమో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పచ్ఛిమాయ దిసాయ థూణం నామ బ్రాహ్మణగామో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. ఉత్తరాయ దిసాయ ఉసీరద్ధజో నామ పబ్బతో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే’’తి (మహావ. ౨౫౯) ఏవం పరిచ్ఛిన్నే ఆయామతో తియోజనసతే విత్థారతో అడ్ఢతేయ్యయోజనసతే పరిక్ఖేపతో నవయోజనసతే మజ్ఝిమదేసే ఉప్పజ్జతి. న కేవలఞ్చ తథాగతోవ, పచ్చేకబుద్ధా అగ్గసావకా అసీతి మహాథేరా బుద్ధమాతా బుద్ధపితా చక్కవత్తీ రాజా అఞ్ఞే చ సారప్పత్తా బ్రాహ్మణగహపతికా ఏత్థేవ ఉప్పజ్జన్తి.

ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతీతి ఇదం పన ఉభయమ్పి విప్పకతవచనమేవ. ఉప్పజ్జమానో బహుజనహితాయ ఉప్పజ్జతి, న అఞ్ఞేన కారణేనాతి ఏవం పనేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏవరూపఞ్చేత్థ లక్ఖణం న సక్కా ఏతం అఞ్ఞేన సద్దలక్ఖణేన పటిబాహితుం.

అపిచ ఉప్పజ్జమానో నామ, ఉప్పజ్జతి నామ, ఉప్పన్నో నామాతి అయమేత్థ భేదో వేదితబ్బో. ఏస హి దీపఙ్కరపాదమూలతో పట్ఠాయ లద్ధబ్యాకరణో బుద్ధకారకే ధమ్మే పరియేసన్తో దస పారమియో దిస్వా ‘‘ఇమే ధమ్మా మయా పూరేతబ్బా’’తి కతసన్నిట్ఠానో దానపారమిం పూరేన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. సీలపారమీ…పే… ఉపేక్ఖాపారమీతి ఇమా దస పారమియో పూరేన్తోపి, దస ఉపపారమియో పూరేన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. దస పరమత్థపారమియో పూరేన్తోపి ఉప్పజ్జమానోవ నామ. పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. అత్తత్థచరియం ఞాతత్థచరియం లోకత్థచరియం పూరయమానోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని బుద్ధకారకే ధమ్మే మత్థకం పాపేన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. వేస్సన్తరత్తభావం పహాయ తుసితపురే పటిసన్ధిం గహేత్వా సట్ఠివస్ససతసహస్సాధికా సత్తపణ్ణాసవస్సకోటియో తిట్ఠన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. దేవతాహి యాచితో పఞ్చమహావిలోకితం విలోకేత్వా మహామాయాదేవియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హన్తోపి, అనూనాధికే దస మాసే గబ్భవాసం వసన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. ఏకూనతింస వస్సాని అగారమజ్ఝే తిట్ఠన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా రాహులభద్దస్స జాతదివసే ఛన్నసహాయో కణ్డకం వాహనవరం ఆరుయ్హ నిక్ఖమన్తోపి ఉప్పజ్జమానోవ నామ. తీణి రజ్జాని అతిక్కమన్తోపి అనోమానదీతీరే పబ్బజన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. ఛబ్బస్సాని మహాపధానం కరోన్తోపి ఉప్పజ్జమానో నామ. పరిపక్కగతే ఞాణే ఓళారికాహారం ఆహరన్తోపి ఉప్పజ్జమానోవ నామ. సాయన్హసమయే విసాఖపుణ్ణమాయ మహాబోధిమణ్డం ఆరుయ్హ మారబలం విధమేత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరిత్వా మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం పరిసోధేత్వా పచ్ఛిమయామసమనన్తరే ద్వాదసఙ్గం పటిచ్చసముప్పాదం అనులోమపటిలోమతో సమ్మసిత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పటివిజ్ఝన్తోపి ఉప్పజ్జమానోవ నామ. సోతాపత్తిఫలక్ఖణేపి సకదాగామిమగ్గక్ఖణేపి సకదాగామిఫలక్ఖణేపి అనాగామిమగ్గక్ఖణేపి అనాగామిఫలక్ఖణేపి ఉప్పజ్జమానోవ నామ. అరహత్తమగ్గక్ఖణే పన ఉప్పజ్జతి నామ. అరహత్తఫలక్ఖణే ఉప్పన్నో నామ. బుద్ధానం హి సావకానం వియ న పటిపాటియా ఇద్ధివిధఞాణాదీని ఉప్పజ్జన్తి, సహేవ పన అరహత్తమగ్గేన సకలోపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాది గుణరాసి ఆగతోవ నామ హోతి. తస్మా తే నిప్ఫత్తసబ్బకిచ్చత్తా అరహత్తఫలక్ఖణే ఉప్పన్నా నామ హోన్తి. ఇమస్మిమ్పి సుత్తే అరహత్తఫలక్ఖణంయేవ సన్ధాయ ‘‘ఉప్పజ్జతీ’’తి వేదితబ్బో, ఉప్పన్నో హోతీతి అయఞ్హేత్థ అత్థో.

బహుజనహితాయాతి మహాజనస్స హితత్థాయ ఉప్పజ్జతి. బహుజనసుఖాయాతి మహాజనస్స సుఖత్థాయ ఉప్పజ్జతి. లోకానుకమ్పాయాతి సత్తలోకస్స అనుకమ్పం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి. కతరసత్తలోకస్సాతి? యో తథాగతస్స ధమ్మదేసనం సుత్వా అమతపానం పివిత్వా ధమ్మం పటివిజ్ఝి, తస్స. భగవతా హి మహాబోధిమణ్డే సత్తసత్తాహం వీతినామేత్వా బోధిమణ్డా ఇసిపతనం ఆగమ్మ ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, అన్తా పబ్బజితేన న సేవితబ్బా’’తి ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తే (మహావ. ౧౩; సం. ని. ౫.౧౦౮౧) దేసితే ఆయస్మతా అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరేన సద్ధిం అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖా బ్రహ్మానో అమతపానం పివింసు, ఏతస్స సత్తలోకస్స అనుకమ్పాయ ఉప్పన్నో. పఞ్చమదివసే అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తపరియోసానే (మహావ. ౨౦; సం. ని. ౩.౫౯) పఞ్చవగ్గియా థేరా అరహత్తే పతిట్ఠహింసు, ఏతస్సపి సత్తలోకస్స అనుకమ్పాయ ఉప్పన్నో. తతో యసదారకప్పముఖే పఞ్చపణ్ణాస పురిసే అరహత్తే పతిట్ఠాపేసి, తతో కప్పాసికవనసణ్డే తింస భద్దవగ్గియే తయో మగ్గే చ తీణి ఫలాని చ సమ్పాపేసి, ఏతస్సపి సత్తలోకస్స అనుకమ్పాయ ఉప్పన్నో. గయాసీసే ఆదిత్తపరియాయసుత్తపరియోసానే (మహావ. ౫౪) జటిలసహస్సం అరహత్తే పతిట్ఠాపేసి, తాలట్ఠివనే బిమ్బిసారప్పముఖా ఏకాదస నహుతా బ్రాహ్మణగహపతికా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, ఏకం నహుతం సరణేసు పతిట్ఠితం. తిరోకుట్టఅనుమోదనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సేహి అమతపానం పీతం. సుమనమాలాకారసమాగమే చతురాసీతియా చ. ధనపాలకసమాగమే దసహి పాణసహస్సేహి, ఖదిరఙ్గారజాతకసమాగమే చతురాసీతియా పాణసహస్సేహి, జమ్బుకఆజీవకసమాగమే చతురాసీతియా చ. ఆనన్దసేట్ఠిసమాగమే చతురాసీతియా చ పాణసహస్సేహి అమతపానం పీతం. పాసాణకచేతియే పారాయనసుత్తన్తకథాదివసే చుద్దస కోటియో అమతపానం పివింసు. యమకపాటిహారియదివసే వీసతి పాణకోటియో, తావతింసభవనే పణ్డుకమ్బలసిలాయ నిసీదిత్వా మాతరం కాయసక్ఖిం కత్వా సత్తప్పకరణం అభిధమ్మం దేసేన్తస్స అసీతి పాణకోటియో, దేవోరోహనే తింస పాణకోటియో, సక్కపఞ్హసుత్తన్తే అసీతి దేవతాసహస్సాని అమతపానం పివింసు. మహాసమయసుత్తన్తే మఙ్గలసుత్తన్తే చూళరాహులోవాదే సమచిత్తపటిపదాయాతి ఇమేసు చతూసు ఠానేసు అభిసమయం పత్తసత్తానం పరిచ్ఛేదో నత్థి. ఏతస్సపి సత్తలోకస్స అనుకమ్పాయ ఉప్పన్నోతి. యావజ్జదివసా ఇతో పరం అనాగతే చ సాసనం నిస్సాయ సగ్గమోక్ఖమగ్గే పతిట్ఠహన్తానం వసేనాపి అయమత్థో వేదితబ్బో.

దేవమనుస్సానన్తి న కేవలం దేవమనుస్సానంయేవ, అవసేసానం నాగసుపణ్ణాదీనమ్పి అత్థాయ హితాయ సుఖాయేవ ఉప్పన్నో. సహేతుకపటిసన్ధికే పన మగ్గఫలసచ్ఛికిరియాయ భబ్బే పుగ్గలే దస్సేతుం ఏతం వుత్తం. తస్మా ఏతేసమ్పి అత్థాయ హితాయ సుఖాయేవ ఉప్పన్నోతి వేదితబ్బో.

కతమో ఏకపుగ్గలోతి అయం పుచ్ఛా. పుచ్ఛా చ నామేసా పఞ్చవిధా హోతి – అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛా, దిట్ఠసంసన్దనా పుచ్ఛా, విమతిచ్ఛేదనా పుచ్ఛా, అనుమతిపుచ్ఛా, కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి.

తాసం ఇదం నానత్తం – కతమా అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం అఞ్ఞాతం హోతి అదిట్ఠం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అభావితం. తస్స ఞాణాయ దస్సనాయ తులనాయ తీరణాయ విభూతత్థాయ విభావనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి, అయం అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛా.

కతమా దిట్ఠసంసన్దనా పుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం ఞాతం హోతి దిట్ఠం తులితం తీరితం విభూతం విభావితం. సో అఞ్ఞేహి పణ్డితేహి సద్ధిం సంసన్దనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి, అయం దిట్ఠసంసన్దనా పుచ్ఛా.

కతమా విమతిచ్ఛేదనా పుచ్ఛా? పకతియా సంసయపక్ఖన్తో హోతి విమతిపక్ఖన్తో ద్వేళ్హకజాతో ‘‘ఏవం ను ఖో, న ను ఖో, కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’’తి. సో విమతిచ్ఛేదనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి, అయం విమతిచ్ఛేదనా పుచ్ఛా.

కతమా అనుమతిపుచ్ఛా? భగవా హి భిక్ఖూనం అనుమతియా పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి? ‘‘అనిచ్చం, భన్తే’’. ‘‘యం పనానిచ్చం, దుక్ఖం వా తం సుఖం వా’’తి? ‘‘దుక్ఖం, భన్తే’’. ‘‘యం పనానిచ్చం దుక్ఖం విపరిణామధమ్మం, కల్లం ను ఖో తం సమనుపస్సితుం ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’’తి? ‘‘నో హేతం, భన్తే’’తి, అయం అనుమతిపుచ్ఛా.

కతమా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం కథేతుకమ్యతాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో’’తి? అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి.

తత్థ బుద్ధానం పురిమా తిస్సో పుచ్ఛా నత్థి. కస్మా? బుద్ధానం హి తీసు అద్ధాసు కిఞ్చి సఙ్ఖతం అద్ధావిముత్తం వా అసఙ్ఖతం అదిట్ఠం అజానితం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం నామ నత్థి, తస్మా తేసం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా నత్థి. యం పన భగవతా అత్తనో ఞాణేన పటివిద్ధం, తస్స అఞ్ఞేన సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా దేవేన వా మారేన వా బ్రహ్మునా వా సద్ధిం సంసన్దనకిచ్చం నత్థి. తేనస్స దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా నత్థి. యస్మా పనేస అకథంకథీ తిణ్ణవిచికిచ్ఛో సబ్బధమ్మేసు విహతసంసయో, తేనస్స విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా నత్థి. ఇతరా పన ద్వే పుచ్ఛా భగవతో అత్థి, తాసు అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి వేదితబ్బా.

ఇదాని తాయ పుచ్ఛాయ పుట్ఠం ఏకపుగ్గలం విభావేన్తో తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధోతి ఆహ. తత్థ తథాగతోతి అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతో – తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథవాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి.

కథం భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా సబ్బలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా, యథా విపస్సీ భగవా ఆగతో, యథా సిఖీ భగవా, యథా వేస్సభూ భగవా, యథా కకుసన్ధో భగవా, యథా కోణాగమనో భగవా, యథా కస్సపో భగవా ఆగతోతి. కిం వుత్తం హోతి? యేన అభినీహారేన ఏతే భగవన్తో ఆగతా, తేనేవ అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో. అథ వా యథా విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా దానపారమిం పూరేత్వా, సీలనేక్ఖమ్మపఞ్ఞావీరియఖన్తిసచ్చాధిట్ఠానమేత్తాఉపేక్ఖాపారమిం పూరేత్వా ఇమా దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియోతి సమతింస పారమియో పూరేత్వా, అఙ్గపరిచ్చాగం నయనధనరజ్జపుత్తదారపరిచ్చాగన్తి ఇమే పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా, పుబ్బయోగపుబ్బచరియధమ్మక్ఖానఞాతత్థచరియాదయో పూరేత్వా బుద్ధిచరియాయ కోటిం పత్వా ఆగతో, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో. యథా చ విపస్సీ భగవా …పే… కస్సపో భగవా చత్తారో సతిపట్ఠానే చత్తారో సమ్మప్పధానే చత్తారో ఇద్ధిపాదే పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గే అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేత్వా బ్రూహేత్వా ఆగతో, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతోతి తథాగతో.

‘‘యథేవ లోకమ్హి విపస్సిఆదయో,

సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;

తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో,

తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమా’’తి.

ఏవం తథా ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథా గతోతి తథాగతో? యథా సమ్పతిజాతో విపస్సీ భగవా గతో…పే… కస్సపో భగవా గతో. కథఞ్చ సో గతోతి? సో హి సమ్పతిజాతోవ సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గతో. యథాహ – ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠహిత్వా ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గచ్ఛతి సేతమ్హి ఛత్తే అనుధారియమానే, సబ్బా చ దిసా అనువిలోకేతి, ఆసభిఞ్చ వాచం భాసతి ‘అగ్గోహమస్మి లోకస్స, జేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, సేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౭). తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం అనేకేసం విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. యఞ్హి సో సమ్పతిజాతోవ సమేహి పాదేహి పతిట్ఠహి, ఇదమస్స చతురిద్ధిపాదపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, ఉత్తరాభిముఖభావో పన సబ్బలోకుత్తరభావస్స పుబ్బనిమిత్తం, సత్తపదవీతిహారో సత్తబోజ్ఝఙ్గరతనపటిలాభస్స, ‘‘సువణ్ణదణ్డా వీతిపతన్తి చామరా’’తి (సు. ని. ౬౯౩) ఏత్థ వుత్తచామరుక్ఖేపో పన సబ్బతిత్థియనిమ్మథనస్స పుబ్బనిమిత్తం, సేతచ్ఛత్తధారణం అరహత్తఫలవిముత్తివరవిమలసేతచ్ఛత్తపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, సబ్బదిసానువిలోకనం సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, ఆసభివాచాభాసనం అప్పటివత్తియవరధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స పుబ్బనిమిత్తం. తథా అయం భగవాపి గతో. తఞ్చస్స గమనం కథం అహోసి అవితథం తేసంయేవ విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ముహుత్తజాతోవ గవమ్పతీ యథా,

సమేహి పాదేహి ఫుసీ వసున్ధరం;

సో విక్కమీ సత్త పదాని గోతమో,

సేతఞ్చ ఛత్తం అనుధారయుం మరూ.

‘‘గన్త్వాన సో సత్త పదాని గోతమో,

దిసా విలోకేసి సమా సమన్తతో;

అట్ఠఙ్గుపేతం గిరమబ్భుదీరయి,

సీహో యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి.

ఏవం తథా గతోతి తథాగతో.

అథ వా యథా విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా, అయమ్పి భగవా తథేవ నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం పహాయ గతో, అబ్యాపాదేన బ్యాపాదం, ఆలోకసఞ్ఞాయ థినమిద్ధం, అవిక్ఖేపేన ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం, ధమ్మవవత్థానేన విచికిచ్ఛం పహాయ గతో, ఞాణేన అవిజ్జం పదాలేత్వా గతో, పామోజ్జేన అరతిం వినోదేత్వా, పఠమజ్ఝానేన నీవరణకవాటం ఉగ్ఘాటేత్వా, దుతియజ్ఝానేన వితక్కవిచారం వూపసమేత్వా, తతియజ్ఝానేన పీతిం విరాజేత్వా, చతుత్థజ్ఝానేన సుఖదుక్ఖం పహాయ, ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తియా రూపసఞ్ఞాపటిఘసఞ్ఞానానత్తసఞ్ఞాయో సమతిక్కమిత్వా, విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసమాపత్తియా ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞం, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసఞ్ఞం, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞం సమతిక్కమిత్వా గతో.

అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞం పహాయ, దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞం, అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసఞ్ఞం, నిబ్బిదానుపస్సనాయ నన్దిం, విరాగానుపస్సనాయ రాగం, నిరోధానుపస్సనాయ సముదయం, పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ ఆదానం, ఖయానుపస్సనాయ ఘనసఞ్ఞం, వయానుపస్సనాయ ఆయూహనం, విపరిణామానుపస్సనాయ ధువసఞ్ఞం, అనిమిత్తానుపస్సనాయ నిమిత్తసఞ్ఞం, అప్పణిహితానుపస్సనాయ పణిధిం, సుఞ్ఞతానుపస్సనాయ అభినివేసం, అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాయ సారాదానాభినివేసం, యథాభూతఞాణదస్సనేన సమ్మోహాభినివేసం, ఆదీనవానుపస్సనాయ ఆలయాభినివేసం, పటిసఙ్ఖానుపస్సనాయ అప్పటిసఙ్ఖం, వివట్టానుపస్సనాయ సంయోగాభినివేసం, సోతాపత్తిమగ్గేన దిట్ఠేకట్ఠే కిలేసే భఞ్జిత్వా, సకదాగామిమగ్గేన ఓళారికే కిలేసే పహాయ, అనాగామిమగ్గేన అణుసహగతే కిలేసే సముగ్ఘాతేత్వా, అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసే సముచ్ఛిన్దిత్వా గతో. ఏవమ్పి తథా గతోతి తథాగతో.

కథం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో? పథవీధాతుయా కక్ఖళత్తలక్ఖణం తథం అవితథం, ఆపోధాతుయా పగ్ఘరణలక్ఖణం, తేజోధాతుయా ఉణ్హత్తలక్ఖణం, వాయోధాతుయా విత్థమ్భనలక్ఖణం, ఆకాసధాతుయా అసమ్ఫుట్ఠలక్ఖణం, విఞ్ఞాణధాతుయా విజాననలక్ఖణం.

రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం, వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం, సఞ్ఞాయ సఞ్జాననలక్ఖణం, సఙ్ఖారానం అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణం, విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం.

వితక్కస్స అభినిరోపనలక్ఖణం, విచారస్స అనుమజ్జనలక్ఖణం, పీతియా ఫరణలక్ఖణం, సుఖస్స సాతలక్ఖణం, చిత్తేకగ్గతాయ అవిక్ఖేపలక్ఖణం, ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం.

సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖలక్ఖణం, వీరియిన్ద్రియస్స పగ్గహలక్ఖణం, సతిన్ద్రియస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం, సమాధిన్ద్రియస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం, పఞ్ఞిన్ద్రియస్స పజాననలక్ఖణం.

సద్ధాబలస్స అస్సద్ధియే అకమ్పియలక్ఖణం, వీరియబలస్స కోసజ్జే, సతిబలస్స ముట్ఠస్సచ్చే, సమాధిబలస్స ఉద్ధచ్చే, పఞ్ఞాబలస్స అవిజ్జాయ అకమ్పియలక్ఖణం.

సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం, ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పవిచయలక్ఖణం, వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పగ్గహలక్ఖణం, పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఫరణలక్ఖణం, పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స వూపసమలక్ఖణం, సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం, ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పటిసఙ్ఖానలక్ఖణం.

సమ్మాదిట్ఠియా దస్సనలక్ఖణం, సమ్మాసఙ్కప్పస్స అభినిరోపనలక్ఖణం, సమ్మావాచాయ పరిగ్గహలక్ఖణం, సమ్మాకమ్మన్తస్స సముట్ఠానలక్ఖణం, సమ్మాఆజీవస్స వోదానలక్ఖణం, సమ్మావాయామస్స పగ్గహలక్ఖణం, సమ్మాసతియా ఉపట్ఠానలక్ఖణం, సమ్మాసమాధిస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం.

అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణలక్ఖణం, సఙ్ఖారానం చేతనాలక్ఖణం, విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం, నామస్స నమనలక్ఖణం, రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం, సళాయతనస్స ఆయతనలక్ఖణం, ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం, వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం, తణ్హాయ హేతులక్ఖణం, ఉపాదానస్స గహణలక్ఖణం, భవస్స ఆయూహనలక్ఖణం, జాతియా నిబ్బత్తిలక్ఖణం, జరాయ జీరణలక్ఖణం, మరణస్స చుతిలక్ఖణం.

ధాతూనం సుఞ్ఞతాలక్ఖణం, ఆయతనానం ఆయతనలక్ఖణం, సతిపట్ఠానానం ఉపట్ఠానలక్ఖణం, సమ్మప్పధానానం పదహనలక్ఖణం, ఇద్ధిపాదానం ఇజ్ఝనలక్ఖణం, ఇన్ద్రియానం అధిపతిలక్ఖణం, బలానం అకమ్పియలక్ఖణం, బోజ్ఝఙ్గానం నియ్యానలక్ఖణం, మగ్గస్స హేతులక్ఖణం.

సచ్చానం తథలక్ఖణం, సమథస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం, విపస్సనాయ అనుపస్సనాలక్ఖణం, సమథవిపస్సనానం ఏకరసలక్ఖణం, యుగనద్ధానం అనతివత్తనలక్ఖణం.

సీలవిసుద్ధియా సంవరణలక్ఖణం, చిత్తవిసుద్ధియా అవిక్ఖేపలక్ఖణం, దిట్ఠివిసుద్ధియా దస్సనలక్ఖణం.

ఖయే ఞాణస్స సముచ్ఛేదలక్ఖణం, అనుప్పాదే ఞాణస్స పస్సద్ధిలక్ఖణం.

ఛన్దస్స మూలలక్ఖణం, మనసికారస్స సముట్ఠానలక్ఖణం, ఫస్సస్స సమోధానలక్ఖణం, వేదనాయ సమోసరణలక్ఖణం, సమాధిస్స పముఖలక్ఖణం, సతియా ఆధిపతేయ్యలక్ఖణం, పఞ్ఞాయ తతుత్తరియలక్ఖణం, విముత్తియా సారలక్ఖణం, అమతోగధస్స నిబ్బానస్స పరియోసానలక్ఖణం తథం అవితథం. ఏవం తథలక్ఖణం ఞాణగతియా ఆగతో అవిరజ్ఝిత్వా పత్తో అనుప్పత్తోతి తథాగతో. ఏవం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? తథధమ్మా నామ చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. కతమాని చత్తారి? ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. తాని చ భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మా తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి వుచ్చతి. అభిసమ్బోధత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో.

అపిచ జరామరణస్స జాతిపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో…పే… సఙ్ఖారానం అవిజ్జాపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తథా అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయట్ఠో, సఙ్ఖారానం విఞ్ఞాణస్స పచ్చయట్ఠో…పే… జాతియా జరామరణస్స పచ్చయట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తం సబ్బం భగవా అభిసమ్బుద్ధో. తస్మాపి తథానం ధమ్మానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి వుచ్చతి. ఏవం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో.

కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? భగవా యం సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తం రూపారమ్మణం నామ అత్థి, తం సబ్బాకారతో జానాతి పస్సతి. ఏవం జానతా పస్సతా చ తేన తం ఇట్ఠానిట్ఠాదివసేన వా దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతేసు లబ్భమానకపదవసేన వా ‘‘కతమం తం రూపం రూపాయతనం? యం రూపం చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయ వణ్ణనిభా సనిదస్సనం సప్పటిఘం నీలం పీతక’’న్తిఆదినా (ధ. స. ౬౧౬) నయేన అనేకేహి నామేహి తేరసహి వారేహి ద్వేపఞ్ఞాసాయ నయేహి విభజ్జమానం తథమేవ హోతి, వితథం నత్థి. ఏస నయో సోతద్వారాదీసుపి ఆపాథమాగచ్ఛన్తేసు సద్దాదీసు. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే… సదేవమనుస్సాయ దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతం పత్తం పరియేసితం అనువిచరితం మనసా, తమహం జానామి, తమహం అబ్భఞ్ఞాసిం, తం తథాగతస్స విదితం, తం తథాగతో న ఉపట్ఠాసీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪). ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. తత్థ తథదస్సీఅత్థే తథాగతోతి పదసమ్భవో వేదితబ్బో.

కథం తథవాదితాయ తథాగతో? యం రత్తిం భగవా బోధిమణ్డే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో తిణ్ణం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, యఞ్చ రత్తిం యమకసాలానం అన్తరే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి, ఏత్థన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సపరిమాణే కాలే పఠమబోధియాపి మజ్ఝిమబోధియాపి పచ్ఛిమబోధియాపి యం భగవతా భాసితం సుత్తం గేయ్యం…పే… వేదల్లం, సబ్బం తం అత్థతో చ బ్యఞ్జనతో చ అనుపవజ్జం అనూనం అనధికం సబ్బాకారపరిపుణ్ణం రాగమదనిమ్మదనం దోసమోహమదనిమ్మదనం, నత్థి తత్థ వాలగ్గమత్తమ్పి అవక్ఖలితం, సబ్బం తం ఏకముద్దికాయ లఞ్ఛితం వియ ఏకనాళికాయ మితం వియ ఏకతులాయ తులితం వియ చ తథమేవ హోతి అవితథం. తేనాహ – ‘‘యఞ్చ, చున్ద, రత్తిం తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝతి, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, యం ఏతస్మిం అన్తరే భాసతి లపతి నిద్దిసతి, సబ్బం తం తథేవ హోతి నో అఞ్ఞథా. తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౮). గదత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో. ఏవం తథవాదితాయ తథాగతో.

అపిచ ఆగదనం ఆగదో, వచనన్తి అత్థో. తథో అవిపరీతో ఆగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి ఏవమ్పేతస్మిం అత్థే పదసిద్ధి వేదితబ్బా.

కథం తథాకారితాయ తథాగతో? భగవతో హి వాచాయ కాయో అనులోమేతి కాయస్సపి వాచా, తస్మా యథావాదీ తథాకారీ యథాకారీ తథావాదీ చ హోతి. ఏవం భూతస్స చస్స యథా వాచా, కాయోపి తథా గతో, పవత్తోతి అత్థో. యథా చ కాయో, వాచాపి తథా గతాతి తథాగతో. తేనేవాహ – ‘‘యథావాదీ, భిక్ఖవే, తథాగతో తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. ఇతి యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో.

కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? ఉపరి భవగ్గం హేట్ఠా అవీచిం పరియన్తం కత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సబ్బసత్తే అభిభవతి సీలేనపి సమాధినాపి పఞ్ఞాయపి విముత్తియాపి, న తస్స తులా వా పమాణం వా అత్థి, అతులో అప్పమేయ్యో అనుత్తరో రాజరాజో దేవదేవో సక్కానమతిసక్కో బ్రహ్మానమతిబ్రహ్మా. తేనాహ – ‘‘సదేవకే లోకే, భిక్ఖవే…పే… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అభిభూ అనభిభూతో అఞ్ఞదత్థు దసో వసవత్తీ. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩).

తత్రేవం పదసిద్ధి వేదితబ్బా – అగదో వియ అగదో. కో పనేస? దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో దిబ్బాగదేన సప్పే వియ సబ్బపరప్పవాదినో సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి. ఇతి సబ్బలోకాభిభవనే తథో అవిపరీతో దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ అగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి వేదితబ్బో. ఏవం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.

అపిచ తథాయ గతోతిపి తథాగతో, తథం గతోతిపి తథాగతో, గతోతి అవగతో అతీతో పత్తో పటిపన్నోతి అత్థో. తత్థ సకలలోకం తీరణపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అవగతోతి తథాగతో. లోకసముదయం పహానపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అతీతోతి తథాగతో, లోకనిరోధం సచ్ఛికిరియాయ తథాయ గతో పత్తోతి తథాగతో, లోకనిరోధగామినిం పటిపదం తథాయ గతో పటిపన్నోతి తథాగతో. తేన యం వుత్తం భగవతా –

‘‘లోకో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకస్మా తథాగతో విసంయుత్తో. లోకసముదయో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకసముదయో తథాగతస్స పహీనో. లోకనిరోధో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకనిరోధో తథాగతస్స సచ్ఛికతో. లోకనిరోధగామినీ పటిపదా, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా, లోకనిరోధగామినీ పటిపదా తథాగతస్స భావితా. యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే… సబ్బం తం తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధం. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩).

తస్సపి ఏవం అత్థో వేదితబ్బో. ఇదమ్పి చ తథాగతస్స తథాగతభావదీపనే ముఖమత్తమేవ. సబ్బాకారేన పన తథాగతోవ తథాగతస్స తథాగతభావం వణ్ణేయ్య.

అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధోతి పదద్వయే పన ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ కారణేహి అరహన్తి వేదితబ్బో. సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా పన సమ్మాసమ్బుద్ధోతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేతం పదద్వయం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౩ ఆదయో) బుద్ధానుస్సతివణ్ణనాయం పకాసితన్తి.

౧౭౧. దుతియే పాతుభావోతి ఉప్పత్తి నిప్ఫత్తి. దుల్లభో లోకస్మిన్తి ఇమస్మిం సత్తలోకే దుల్లభో సుదుల్లభో పరమదుల్లభో. కస్మా దుల్లభోతి? ఏకవారం దానపారమిం పూరేత్వా బుద్ధేన భవితుం న సక్కా, ద్వే వారే దస వారే వీసతి వారే పఞ్ఞాస వారే వారసతం వారసహస్సం వారసతసహస్సం వారకోటిసతసహస్సమ్పి దానపారమిం పూరేత్వా బుద్ధేన భవితుం న సక్కా, తథా ఏకదివసం ద్వే దివసే దస దివసే వీసతి దివసే పఞ్ఞాస దివసే దివససతం దివససహస్సం దివససతసహస్సం దివసకోటిసతసహస్సం. ఏకమాసం ద్వే మాసే…పే… మాసకోటిసతసహస్సం. ఏకసంవచ్ఛరం ద్వే సంవచ్ఛరే…పే… సంవచ్ఛరకోటిసతసహస్సం. ఏకకప్పం ద్వే కప్పే…పే… కప్పకోటిసతసహస్సం. కప్పానం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని తీణి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దానపారమిం పూరేత్వా బుద్ధేన భవితుం న సక్కా. సీలపారమీనేక్ఖమ్మపారమీ…పే… ఉపేక్ఖాపారమీసుపి ఏసేవ నయో. పచ్ఛిమకోటియా పన కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దస పారమియో పూరేత్వా బుద్ధేన భవితుం సక్కాతి ఇమినా కారణేన దుల్లభో.

౧౭౨. తతియే అచ్ఛరియమనుస్సోతి అచ్ఛరియో మనుస్సో. అచ్ఛరియోతి అన్ధస్స పబ్బతారోహణం వియ నిచ్చం న హోతీతి అత్థో. అయం తావ సద్దనయో. అయం పన అట్ఠకథానయో – అచ్ఛరాయోగ్గోతి అచ్ఛరియో, అచ్ఛరం పహరిత్వా పస్సితబ్బోతి అత్థో. అపిచ ‘‘తథాగతస్స, భిక్ఖవే, అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పాతుభావా చత్తారో అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా పాతుభవన్తీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౨౭) ఏవమాదీహి అనేకేహి అచ్ఛరియబ్భుతధమ్మేహి సమన్నాగతత్తాపి అచ్ఛరియమనుస్సో. ఆచిణ్ణమనుస్సోతిపి అచ్ఛరియమనుస్సో.

అభినీహారస్స హి సమ్పాదకే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా ఏకబుద్ధస్స సమ్ముఖే మహాబోధిమణ్డే మానసం బన్ధిత్వా నిసజ్జనం నామ న అఞ్ఞస్స కస్సచి ఆచిణ్ణం, సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తస్సేవ ఆచిణ్ణం. తథా బుద్ధానం సన్తికే బ్యాకరణం లభిత్వా అనివత్తకేన హుత్వా వీరియాధిట్ఠానం అధిట్ఠాయ బుద్ధకారకధమ్మానం పూరణమ్పి న అఞ్ఞస్స కస్సచి ఆచిణ్ణం, సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తస్సేవ ఆచిణ్ణం. తథా పారమియో గబ్భం గణ్హాపేత్వా వేస్సన్తరత్తభావసదిసే అత్తభావే ఠత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితానం హత్థీనం సత్తసతాని అస్సానం సత్తసతానీతి ఏవం సత్తసతకమహాదానం దత్వా జాలికుమారసదిసం పుత్తం, కణ్హాజినాసదిసం ధీతరం, మద్దీదేవిసదిసం భరియఞ్చ దానముఖే నియ్యాతేత్వా యావతాయుకం ఠత్వా దుతియే అత్తభావే తుసితభవనే పటిసన్ధిగ్గహణమ్పి న అఞ్ఞస్స కస్సచి ఆచిణ్ణం, సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తస్సేవ ఆచిణ్ణం. తుసితపురే యావతాయుకం ఠత్వా దేవతానం ఆయాచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా పఞ్చమహావిలోకనం విలోకేత్వా సతస్స సమ్పజానస్స తుసితపురా చవిత్వా మహాభోగకులే పటిసన్ధిగ్గహణమ్పి న అఞ్ఞస్స కస్సచి ఆచిణ్ణం, సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తస్సేవ ఆచిణ్ణం. తథా పటిసన్ధిగ్గహణదివసే దససహస్సిలోకధాతుకమ్పనమ్పి, సతస్స సమ్పజానస్స మాతుకుచ్ఛియం నివాసోపి, సతస్స సమ్పజానస్స మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమనదివసే దససహస్సిలోకధాతుకమ్పనమ్పి, సమ్పతిజాతస్స సత్తపదవీతిహారగమనమ్పి, దిబ్బసేతచ్ఛత్త. ధారణమ్పి, దిబ్బవాళబీజనుక్ఖేపోపి, సబ్బదిసాసు సీహవిలోకనం విలోకేత్వా అత్తనా పటిసమం కఞ్చి సత్తం అదిస్వా ‘‘అగ్గోహమస్మి లోకస్సా’’తి ఏవం సీహనాదనదనమ్పి, పరిపాకగతే ఞాణే మహాసమ్పత్తిం పహాయ మహాభినిక్ఖమనమ్పి, మహాబోధిమణ్డే పల్లఙ్కేన నిసిన్నస్స మారవిజయం ఆదిం కత్వా పుబ్బేనివాసానుస్సతిదిబ్బచక్ఖువిసోధనాని కత్వా పచ్చూససమయే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణగుణరాసిపటివిద్ధక్ఖణే దససహస్సిలోకధాతుకమ్పనమ్పి, పఠమధమ్మదేసనాయ అనుత్తరం తిపరివట్టం ధమ్మచక్కప్పవత్తనమ్పీతి ఏవమాది సబ్బం న అఞ్ఞస్స కస్సచి ఆచిణ్ణం, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధస్సేవ ఆచిణ్ణం. ఏవం ఆచిణ్ణమనుస్సోతిపి అచ్ఛరియమనుస్సో.

౧౭౩. చతుత్థే కాలకిరియాతి ఏకస్మిం కాలే పాకటా కిరియాతి కాలకిరియా. తథాగతో హి పఞ్చచత్తాలీస వస్సాని ఠత్వా తీణి పిటకాని పఞ్చ నికాయే నవఙ్గం సత్థుసాసనం చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని పకాసేత్వా మహాజనం నిబ్బాననిన్నం నిబ్బానపోణం కత్వా యమకసాలానమన్తరే నిపన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆమన్తేత్వా అప్పమాదేన ఓవదిత్వా సతో సమ్పజానో అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. అయమస్స కిరియా యావజ్జతనా పాకటాతి ఏకస్మిం కాలే పాకటా కిరియాతి కాలకిరియా. అనుతప్పా హోతీతి అనుతాపకరా హోతి. తత్థ చక్కవత్తిరఞ్ఞో కాలకిరియా ఏకచక్కవాళే దేవమనుస్సానం అనుతాపకరా హోతి. బుద్ధానం కాలకిరియా దససహస్సచక్కవాళేసు దేవమనుస్సానం అనుతాపకరా హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘బహునో జనస్స అనుతప్పా హోతీ’’తి.

౧౭౪. పఞ్చమే అదుతియోతి దుతియస్స బుద్ధస్స అభావా అదుతియో. చత్తారో హి బుద్ధా సుతబుద్ధో, చతుసచ్చబుద్ధో, పచ్చేకబుద్ధో, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధోతి. తత్థ బహుస్సుతో భిక్ఖు సుతబుద్ధో నామ. ఖీణాసవో చతుసచ్చబుద్ధో నామ. కప్పసతసహస్సాధికాని ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేత్వా సామం పటివిద్ధపచ్చేకబోధిఞాణో పచ్చేకబుద్ధో నామ. కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి వా అట్ఠ వా సోళస వా అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేత్వా తిణ్ణం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా పటివిద్ధసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణో సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో నామ. ఇమేసు చతూసు బుద్ధేసు సబ్బఞ్ఞుబుద్ధోవ అదుతియో నామ. న హి తేన సద్ధిం అఞ్ఞో సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో నామ ఉప్పజ్జతి.

అసహాయోతి అత్తభావేన వా పటివిద్ధధమ్మేహి వా సదిసో సహాయో నామ అస్స నత్థీతి అసహాయో. ‘‘లద్ధసహాయో ఖో పన సో భగవా సేఖానఞ్చేవ పటిపదాన’’న్తి ఇమినా పన పరియాయేన సేఖాసేఖా బుద్ధానం సహాయా నామ హోన్తి. అప్పటిమోతి పటిమా వుచ్చతి అత్తభావో, తస్స అత్తభావసదిసా అఞ్ఞా పటిమా నత్థీతి అప్పటిమో. యాపి చ మనుస్సా సువణ్ణరజతాదిమయా పటిమా కరోన్తి, తాసు వాలగ్గమత్తమ్పి ఓకాసం తథాగతస్స అత్తభావసదిసం కాతుం సమత్థో నామ నత్థీతి సబ్బథాపి అప్పటిమో.

అప్పటిసమోతి అత్తభావేనేవస్స పటిసమో నామ కోచి నత్థీతి అప్పటిసమో. అప్పటిభాగోతి యే తథాగతేన ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తిఆదినా నయేన ధమ్మా దేసితా, తేసు ‘‘న చత్తారో సతిపట్ఠానా, తయో వా పఞ్చ వా’’తిఆదినా నయేన పటిభాగం కాతుం సమత్థో నామ నత్థీతి అప్పటిభాగో. అప్పటిపుగ్గలోతి అఞ్ఞో కోచి ‘‘అహం బుద్ధో’’తి ఏవం పటిఞ్ఞం కాతుం సమత్థో పుగ్గలో నత్థీతి అప్పటిపుగ్గలో. అసమోతి అప్పటిపుగ్గలత్తావ సబ్బసత్తేహి అసమో. అసమసమోతి అసమా వుచ్చన్తి అతీతానాగతా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధా, తేహి అసమేహి సమోతి అసమసమో.

ద్విపదానం అగ్గోతి సమ్మాసమ్బుద్ధో అపదానం ద్విపదానం చతుప్పదానం బహుప్పదానం రూపీనం అరూపీనం సఞ్ఞీనం అసఞ్ఞీనం నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీనం సత్తానం అగ్గోవ. కస్మా ఇధ ద్విపదానం అగ్గోతి వుత్తో? సేట్ఠతరవసేన. ఇమస్మిఞ్హి లోకే సేట్ఠో నామ ఉప్పజ్జమానో అపదచతుప్పదబహుప్పదేసు న ఉప్పజ్జతి, ద్విపదేసుయేవ ఉప్పజ్జతి. కతరద్విపద్వేసూతి? మనుస్సేసు చేవ దేవేసు చ. మనుస్సేసు ఉప్పజ్జమానో తిసహస్సిమహాసహస్సిలోకధాతుం వసే వత్తేతుం సమత్థో బుద్ధో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. దేవేసు ఉప్పజ్జమానో దససహస్సిలోకధాతుం వసవత్తీ మహాబ్రహ్మా హుత్వా ఉప్పజ్జతి. సో తస్స కప్పియకారకో వా ఆరామికో వా సమ్పజ్జతి. ఇతి తతోపి సేట్ఠతరవసేనేస ద్విపదానం అగ్గోతి వుత్తో.

౧౭౫-౧౮౬. ఛట్ఠాదీసు ఏకపుగ్గలస్స, భిక్ఖవే, పాతుభావా మహతో చక్ఖుస్స పాతుభావో హోతీతి, భిక్ఖవే, ఏకపుగ్గలస్స తథాగతస్స అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పాతుభావేన మహన్తస్స చక్ఖుస్స పాతుభావో హోతి. తస్మిం పుగ్గలే పాతుభూతే తం పాతుభూతమేవ హోతి, న వినా తస్స పాతుభావేన పాతుభవతి. పాతుభావోతి ఉప్పత్తి నిప్ఫత్తి. కతమస్స చక్ఖుస్సాతి? పఞ్ఞాచక్ఖుస్స. కీవరూపస్సాతి? సారిపుత్తత్థేరస్స విపస్సనాపఞ్ఞాసదిసస్స మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స సమాధిపఞ్ఞాసదిసస్సాతి. ఆలోకాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఉభిన్నం అగ్గసావకానం పఞ్ఞాఆలోకసదిసోయేవ హి ఏత్థ ఆలోకో, పఞ్ఞాఓభాససదిసోయేవ ఓభాసో అధిప్పేతో. ‘‘మహతో చక్ఖుస్స, మహతో ఆలోకస్స, మహతో ఓభాసస్సా’’తి ఇమాని చ పన తీణిపి లోకియలోకుత్తరమిస్సకాని కథితానీతి వేదితబ్బాని.

ఛన్నం అనుత్తరియానన్తి ఉత్తరితరవిరహితానం ఛన్నం ఉత్తమధమ్మానం. తత్థ దస్సనానుత్తరియం, సవనానుత్తరియం, లాభానుత్తరియం, సిక్ఖానుత్తరియం, పారిచరియానుత్తరియం, అనుస్సతానుత్తరియన్తి ఇమాని ఛ అనుత్తరియాని. ఇమేసం పాతుభావో హోతీతి అత్థో. ఆయస్మా హి ఆనన్దత్థేరో సాయంపాతం తథాగతం చక్ఖువిఞ్ఞాణేన దట్ఠుం లభతి, ఇదం దస్సనానుత్తరియం. అఞ్ఞోపి సోతాపన్నో వా సకదాగామీ వా అనాగామీ వా ఆనన్దత్థేరో వియ తథాగతం దస్సనాయ లభతి, ఇదమ్పి దస్సనానుత్తరియం. అపరో పన పుథుజ్జనకల్యాణకో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలం దస్సనాయ లభిత్వా తం దస్సనం వడ్ఢేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపేతి. ఇదం దస్సనమేవ నామ, మూలదస్సనం పన దస్సనానుత్తరియం నామ.

ఆనన్దత్థేరోయేవ చ అభిక్ఖణం దసబలస్స వచనం సోతవిఞ్ఞాణేన సోతుం లభతి, ఇదం సవనానుత్తరియం. అఞ్ఞేపి సోతాపన్నాదయో ఆనన్దత్థేరో వియ తథాగతస్స వచనం సవనాయ లభన్తి, ఇదమ్పి సవనానుత్తరియం. అపరో పన పుథుజ్జనకల్యాణకో ఆనన్దత్థేరో వియ తథాగతస్స వచనం సోతుం లభిత్వా తం సవనం వడ్ఢేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపేతి. ఇదం సవనమేవ నామ, మూలసవనం పన సవనానుత్తరియం నామ.

ఆనన్దత్థేరోయేవ చ దసబలే సద్ధం పటిలభతి, ఇదం లాభానుత్తరియం. అఞ్ఞేపి సోతాపన్నాదయో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలే సద్ధాపటిలాభం లభన్తి, ఇదమ్పి లాభానుత్తరియం. అపరో పన పుథుజ్జనకల్యాణకో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలే సద్ధాపటిలాభం లభిత్వా తం లాభం వడ్ఢేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపేతి, అయం లాభోయేవ నామ, మూలలాభో పన లాభానుత్తరియం నామ.

ఆనన్దత్థేరోయేవ చ దసబలస్స సాసనే తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖతి, ఇదం సిక్ఖానుత్తరియం. అఞ్ఞేపి సోతాపన్నాదయో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలస్స సాసనే తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖన్తి, ఇదమ్పి సిక్ఖానుత్తరియం. అపరో పన పుథుజ్జనకల్యాణకో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలస్స సాసనే తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖిత్వా తా సిక్ఖా వడ్ఢేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపేతి. అయం సిక్ఖాయేవ నామ, మూలసిక్ఖా పన సిక్ఖానుత్తరియం నామ.

ఆనన్దత్థేరోయేవ చ అభిణ్హం దసబలం పరిచరతి, ఇదం పారిచరియానుత్తరియం. అఞ్ఞేపి సోతాపన్నాదయో ఆనన్దత్థేరో వియ అభిణ్హం దసబలం పరిచరన్తి, ఇదమ్పి పారిచరియానుత్తరియం. అపరో పన పుథుజ్జనకల్యాణకో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలం పరిచరిత్వా తం పారిచరియం వడ్ఢేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపేతి, అయం పారిచరియాయేవ నామ, మూలపారిచరియా పన పారిచరియానుత్తరియం నామ.

ఆనన్దత్థేరోయేవ చ దసబలస్స లోకియలోకుత్తరే గుణే అనుస్సరతి, ఇదం అనుస్సతానుత్తరియం. అఞ్ఞేపి సోతాపన్నాదయో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలస్స లోకియలోకుత్తరే గుణే అనుస్సరన్తి, ఇదమ్పి అనుస్సతానుత్తరియం. అపరో పన పుథుజ్జనకల్యాణకో ఆనన్దత్థేరో వియ దసబలస్స లోకియలోకుత్తరే గుణే అనుస్సరిత్వా తం అనుస్సతిం వడ్ఢేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపేతి, అయం అనుస్సతియేవ నామ, మూలానుస్సతి పన అనుస్సతానుత్తరియం నామ. ఇమాని ఛ అనుత్తరియాని, ఇమేసం పాతుభావో హోతి. ఇమాని చ పన ఛ అనుత్తరియాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకాని కథితానీతి వేదితబ్బాని.

చతున్నం పటిసమ్భిదానం సచ్ఛికిరియా హోతీతి చతస్సో హి పటిసమ్భిదాయో అత్థపటిసమ్భిదా, ధమ్మపటిసమ్భిదా, నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, పటిభానపటిసమ్భిదాతి. తత్థ అత్థేసు ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, ధమ్మేసు ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, అత్థధమ్మనిరుత్తాభిలాపే ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, ఞాణేసు ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పనేతాసం అభిధమ్మే (విభ. ౭౧౮ ఆదయో) ఆగతోయేవ. ఇమాసం చతస్సన్నం పటిసమ్భిదానం బుద్ధుప్పాదే పచ్చక్ఖకిరియా హోతి, న వినా బుద్ధుప్పాదా. ఏతాసం సచ్ఛికిరియాతి అత్థో. ఇమాపి లోకియలోకుత్తరావ కథితాతి వేదితబ్బా.

అనేకధాతుపటివేధోతి ‘‘చక్ఖుధాతు రూపధాతూ’’తిఆదీనం అట్ఠారసన్నం ధాతూనం బుద్ధుప్పాదేయేవ పటివేధో హోతి, న వినా బుద్ధుప్పాదేనాతి అత్థో. నానాధాతుపటివేధోతి ఏత్థ ఇమావ అట్ఠారస ధాతుయో నానాసభావతో నానాధాతుయోతి వేదితబ్బా. యో పనేతాసం ‘‘నానాసభావా ఏతా’’తి ఏవం నానాకరణతో పటివేధో, అయం నానాధాతుపటివేధో నామ. విజ్జావిముత్తిఫలసచ్ఛికిరియాతి ఏత్థ విజ్జాతి ఫలే ఞాణం, విముత్తీతి తదవసేసా ఫలసమ్పయుత్తా ధమ్మా. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాతి సోతోతి పఠమమగ్గో, తేన సోతేన పత్తబ్బం ఫలన్తి సోతాపత్తిఫలం. సకదాగామిఫలాదీని పాకటానేవ.

౧౮౭. అనుత్తరన్తి నిరుత్తరం. ధమ్మచక్కన్తి సేట్ఠచక్కం. చక్కసద్దో హేస –

‘‘చతుబ్భి అట్ఠజ్ఝగమా, అట్ఠాహిపి చ సోళస;

సోళసాహి చ బాత్తింస, అత్రిచ్ఛం చక్కమాసదో;

ఇచ్ఛాహతస్స పోసస్స, చక్కం భమతి మత్థకే’’తి. (జా. ౧.౧.౧౦౪; ౧.౫.౧౦౩) –

ఏత్థ ఉరచక్కే ఆగతో. ‘‘చక్కసమారుళ్హా జానపదా పరియాయన్తీ’’తి (అ. ని. ౩.౬౩; ౫.౫౪) ఏత్థ ఇరియాపథచక్కే. ‘‘అథ ఖో సో, భిక్ఖవే, రథకారో యం తం చక్కం ఛహి మాసేహి నిట్ఠితం, తం పవత్తేసీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౫) ఏత్థ దారుచక్కే. ‘‘అద్దసా ఖో దోణో బ్రాహ్మణో భగవతో పాదేసు చక్కాని సహస్సారానీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౬) ఏత్థ లక్ఖణచక్కే. ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సానం చతుచక్కం వత్తతీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౧) ఏత్థ సమ్పత్తిచక్కే. ‘‘దిబ్బం చక్కరతనం పాతుభవతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౪౩; మ. ని. ౩.౨౫౬) ఏత్థ రతనచక్కే. ఇధ పన ధమ్మచక్కే ఆగతో.

పవత్తితన్తి ఏత్థ ధమ్మచక్కం అభినీహరతి నామ, అభినీహటం నామ, ఉప్పాదేతి నామ, ఉప్పాదితం నామ, పవత్తేతి నామ, పవత్తితం నామాతి అయం పభేదో వేదితబ్బో. కుతో పట్ఠాయ ధమ్మచక్కం అభినీహరతి నామాతి? యదా సుమేధబ్రాహ్మణో హుత్వా కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా సత్తసతకమహాదానం దత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, తతో పట్ఠాయ ధమ్మచక్కం అభినీహరతి నామ.

కుతో పట్ఠాయ అభినీహటం నామాతి? యదా అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా దీపఙ్కరపాదమూలే మహాబోధిమణ్డత్థాయ మానసం బన్ధిత్వా ‘‘బ్యాకరణం అలద్ధా న వుట్ఠహిస్సామీ’’తి వీరియాధిట్ఠానం అధిట్ఠాయ నిపన్నో దసబలస్స సన్తికా బ్యాకరణం లభి, తతో పట్ఠాయ ధమ్మచక్కం అభినీహటం నామ.

కుతో పట్ఠాయ ఉప్పాదేతి నామాతి? తతో పట్ఠాయ దానపారమిం పూరేన్తోపి ధమ్మచక్కం ఉప్పాదేతి నామ. సీలపారమిం పూరేన్తోపి…పే… ఉపేక్ఖాపారమిం పూరేన్తోపి ధమ్మచక్కం ఉప్పాదేతి నామ. దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియో పూరేన్తోపి, పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజన్తోపి, ఞాతత్థచరియం పూరేన్తోపి ధమ్మచక్కం ఉప్పాదేతి నామ. వేస్సన్తరత్తభావే ఠత్వా సత్తసతకమహాదానం దత్వా పుత్తదారం దానముఖే నియ్యాతేత్వా పారమికూటం గహేత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తిత్వా తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా దేవతాహి ఆయాచితో పటిఞ్ఞం దత్వా పఞ్చమహావిలోకనం విలోకేన్తోపి ధమ్మచక్కం ఉప్పాదేతియేవ నామ. మాతుకుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హన్తోపి, పటిసన్ధిక్ఖణే దససహస్సచక్కవాళం కమ్పేన్తోపి, మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తదివసే తథేవ లోకం కమ్పేన్తోపి, సమ్పతిజాతో సత్త పదాని గన్త్వా ‘‘అగ్గోమహస్మీ’’తి సీహనాదం నదన్తోపి, ఏకూనతింస సంవచ్ఛరాని అగారమజ్ఝే వసన్తోపి, మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమన్తోపి, అనోమానదీతీరే పబ్బజన్తోపి, మహాపధానే ఛబ్బస్సాని వీరియం కరోన్తోపి, సుజాతాయ దిన్నం మధుపాయాసం భుఞ్జిత్వా సువణ్ణపాతిం నదియా పవాహేత్వా సాయన్హసమయే బోధిమణ్డవరగతో పురత్థిమం లోకధాతుం ఓలోకేన్తో నిసీదిత్వా సూరియే ధరమానేయేవ మారబలం విధమేత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తోపి, మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేన్తోపి, పచ్చూసకాలసమనన్తరే పచ్చయాకారం సమ్మసిత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పటివిజ్ఝన్తోపి, సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికరోన్తోపి, సకదాగామిమగ్గం సకదాగామిఫలం అనాగామిమగ్గం అనాగామిఫలం సచ్ఛికరోన్తోపి, అరహత్తమగ్గం పటివిజ్ఝన్తోపి ధమ్మచక్కం ఉప్పాదేతియేవ నామ.

అరహత్తఫలక్ఖణే పన తేన ధమ్మచక్కం ఉప్పాదితం నామ. బుద్ధానఞ్హి సకలలోకియలోకుత్తరగుణరాసి అరహత్తఫలేనేవ సద్ధిం ఇజ్ఝతి. తస్మా తేన తస్మిం ఖణే ధమ్మచక్కం ఉప్పాదితం నామ హోతి.

కదా పవత్తేతి నామ? బోధిమణ్డే సత్తసత్తాహం వీతినామేత్వా ఇసిపతనే మిగదాయే అఞ్ఞాకోణ్డఞ్ఞత్థేరం కాయసక్ఖిం కత్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తం దేసేన్తో ధమ్మచక్కం పవత్తేతి నామ.

యదా పన అఞ్ఞాకోణ్డఞ్ఞత్థేరేన దసబలస్స దేసనాఞాణానుభావనిబ్బత్తం సవనం లభిత్వా సబ్బపఠమం ధమ్మో అధిగతో, తతో పట్ఠాయ ధమ్మచక్కం పవత్తితం నామ హోతీతి వేదితబ్బం. ధమ్మచక్కన్తి చేతం దేసనాఞాణస్సపి నామం పటివేధఞాణస్సపి. తేసు దేసనాఞాణం లోకియం, పటివేధఞాణం లోకుత్తరం. కస్స దేసనాపటివేధఞాణన్తి? న అఞ్ఞస్స కస్సచి, సమ్మాసమ్బుద్ధస్సేవ దేసనాఞాణఞ్చ పటివేధఞాణఞ్చాతి వేదితబ్బం.

సమ్మదేవాతి హేతునా నయేన కారణేనేవ. అనుప్పవత్తేతీతి యథా పురతో గచ్ఛన్తస్స పచ్ఛతో గచ్ఛన్తో తం అనుగచ్ఛతి నామ, ఏవం పఠమతరం సత్థారా పవత్తితం థేరో అనుప్పవత్తేతి నామ. కథం? సత్థా హి ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో’’తి కథేన్తో ధమ్మచక్కం పవత్తేతి నామ, ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తత్థేరోపి ‘‘చత్తారోమే, ఆవుసో, సతిపట్ఠానా’’తి కథేన్తో ధమ్మచక్కం అనుప్పవత్తేతి నామ. సమ్మప్పధానాదీసుపి ఏసేవ నయో. న కేవలఞ్చ బోధిపక్ఖియధమ్మేసు, ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అరియసచ్చాని. చత్తారోమే, భిక్ఖవే, అరియవంసా’’తిఆదీసుపి అయం నయో నేతబ్బోవ. ఏవం సమ్మాసమ్బుద్ధో ధమ్మచక్కం పవత్తేతి నామ, థేరో దసబలేన పవత్తితం ధమ్మచక్కం అనుప్పవత్తేతి నామ.

ఏవం ధమ్మచక్కం అనుప్పవత్తేన్తేన పన థేరేన ధమ్మో దేసితోపి పకాసితోపి సత్థారావ దేసితో పకాసితో హోతి. యో హి కోచి భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా ఉపాసకో వా ఉపాసికా వా దేవో వా సక్కో వా మారో వా బ్రహ్మా వా ధమ్మం దేసేతు పకాసేతు, సబ్బో సో సత్థారా దేసితో పకాసితోవ నామ హోతి, సేసజనో పన లేఖహారకపక్ఖే ఠితోవ నామ హోతి. కథం? యథా హి రఞ్ఞా దిన్నం పణ్ణం వాచేత్వా యం యం కమ్మం కరోన్తి, తం తం కమ్మం యేన కేనచి కతమ్పి కారితమ్పి రఞ్ఞా కారితన్తేవ వుచ్చతి. మహారాజా వియ హి సమ్మాసమ్బుద్ధో. రాజపణ్ణం వియ తేపిటకం బుద్ధవచనం. పణ్ణదానం వియ తేపిటకే నయముఖదానం పణ్ణం వాచేత్వా తంతంకమ్మానం కరణం వియ చతున్నం పరిసానం అత్తనో బలేన బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరేసం దేసనా పకాసనా. తత్థ యథా పణ్ణం వాచేత్వా యేన కేనచి కతమ్పి కారితమ్పి తం కమ్మం రఞ్ఞా కారితమేవ హోతి, ఏవమేవ యేన కేనచి దేసితోపి పకాసితోపి ధమ్మో సత్థారా దేసితో పకాసితోవ నామ హోతీతి వేదితబ్బో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

ఏకపుగ్గలవగ్గవణ్ణనా.

౧౪. ఏతదగ్గవగ్గో

(౧౪) ౧. పఠమఏతదగ్గవగ్గో

ఏతదగ్గపదవణ్ణనా

౧౮౮. ఏతదగ్గేసు పఠమవగ్గస్స పఠమే ఏతదగ్గన్తి ఏతం అగ్గం. ఏత్థ చ అయం అగ్గసద్దో ఆదికోటికోట్ఠాససేట్ఠేసు దిస్సతి. ‘‘అజ్జతగ్గే, సమ్మ దోవారిక, ఆవరామి ద్వారం నిగణ్ఠానం నిగణ్ఠీన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౭౦) హి ఆదిమ్హి దిస్సతి. ‘‘తేనేవ అఙ్గులగ్గేన తం అఙ్గులగ్గం పరామసేయ్య (కథా. ౪౪౧), ఉచ్ఛగ్గం వేళగ్గ’’న్తిఆదీసు కోటియం. ‘‘అమ్బిలగ్గం వా మధురగ్గం వా తిత్తకగ్గం వా (సం. ని. ౫.౩౭౪), అనుజానామి, భిక్ఖవే, విహారగ్గేన వా పరివేణగ్గేన వా భాజేతు’’న్తిఆదీసు (చూళవ. ౩౧౮) కోట్ఠాసే. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా…పే… తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౪; ఇతివు. ౯౦) సేట్ఠే. స్వాయమిధ కోటియమ్పి వట్టతి సేట్ఠేపి. తే హి థేరా అత్తనో అత్తనో ఠానే కోటిభూతాతిపి అగ్గా, సేట్ఠభూతాతిపి. తస్మా ఏతదగ్గన్తి ఏసా కోటి ఏసో సేట్ఠోతి అయమేత్థ అత్థో. ఏసేవ నయో సబ్బసుత్తేసు.

అయఞ్చ ఏతదగ్గసన్నిక్ఖేపో నామ చతూహి కారణేహి లబ్భతి అట్ఠుప్పత్తితో ఆగమనతో చిణ్ణవసితో గుణాతిరేకతోతి. తత్థ కోచి థేరో ఏకేన కారణేన ఏతదగ్గట్ఠానం లభతి, కోచి ద్వీహి, కోచి తీహి, కోచి సబ్బేహేవ చతూహిపి ఆయస్మా సారిపుత్తత్థేరో వియ. సో హి అట్ఠుప్పత్తితోపి మహాపఞ్ఞతాయ ఏతదగ్గట్ఠానం లభి ఆగమనాదీహిపి. కథం? ఏకస్మిం హి సమయే సత్థా జేతవనమహావిహారే విహరన్తో కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే తిత్థియమద్దనం యమకపాటిహారియం దస్సేత్వా ‘‘కహం ను ఖో పురిమబుద్ధా యమకపాటిహారియం కత్వా వస్సం ఉపగచ్ఛన్తీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘తావతింసభవనే’’తి ఞత్వా ద్వే పదన్తరాని దస్సేత్వా తతియేన పదేన తావతింసభవనే పచ్చుట్ఠాసి. సక్కో దేవరాజా భగవన్తం దిస్వా పణ్డుకమ్బలసిలాతో ఉట్ఠాయ సద్ధిం దేవగణేన పచ్చుగ్గమనం అగమాసి. దేవా చిన్తయింసు – ‘‘సక్కో దేవరాజా దేవగణపరివుతో సట్ఠియోజనాయామాయ పణ్డుకమ్బలసిలాయ నిసీదిత్వా సమ్పత్తిం అనుభవతి, బుద్ధానం నామ నిసిన్నకాలతో పట్ఠాయ న సక్కా అఞ్ఞేన ఏత్థ హత్థమ్పి ఠపేతు’’న్తి. సత్థాపి తత్థ నిసిన్నో తేసం చిత్తాచారం ఞత్వా మహాపంసుకూలికో వియ ముణ్డపీఠకం సబ్బమేవ పణ్డుకమ్బలసిలం అవత్థరిత్వా నిసీది. ఏవం నిసీదన్తో పన అత్తనో వా సరీరం మహన్తం కత్వా మాపేసి, పణ్డుకమ్బలసిలం వా ఖుద్దకం అకాసీతి న సల్లక్ఖేతబ్బం. అచిన్తేయ్యో హి బుద్ధవిసయో. ఏవం నిసిన్నో పన మాతరం కాయసక్ఖిం కత్వా దససహస్సచక్కవాళదేవతానం ‘‘కుసలా ధమ్మా అకుసలా ధమ్మా అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి అభిధమ్మపిటకం దేసేసి.

పాటిహారియట్ఠానేపి సబ్బాపి ద్వాదసయోజనికా పరిసా అనురుద్ధత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కహం, భన్తే, దసబలో గతో’’తి పుచ్ఛి. తావతింసభవనే పణ్డుకమ్బలసిలాయం వస్సం ఉపగన్త్వా అభిధమ్మకథం దేసేతుం గతోతి. భన్తే, న మయం సత్థారం అదిస్వా గమిస్సామ. కదా సత్థా ఆగమిస్సతీతి సత్థు ఆగమనకాలం జానాథాతి? మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స భారం కరోథ, సో బుద్ధానం సన్తికం గన్త్వా సాసనం ఆహరిస్సతీతి. కిం పన థేరస్స తత్థ గన్తుం బలం నత్థీతి? అత్థి, విసేసవన్తానం పన విసేసం పస్సన్తూతి ఏవమాహ. మహాజనో మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా సత్థు సాసనం గహేత్వా ఆగమనత్థాయ యాచి. థేరో పస్సన్తేయేవ మహాజనే పథవియం నిముజ్జిత్వా అన్తోసినేరునా గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, మహాజనో తుమ్హాకం దస్సనకామో, ఆగమనదివసం వో జానితుం ఇచ్ఛతీ’’తి. తేన హి ‘‘ఇతో తేమాసచ్చయేన సఙ్కస్సనగరద్వారే పస్సథా’’తిస్స వదేహీతి. థేరో భగవతో సాసనం ఆహరిత్వా మహాజనస్స కథేసి. మహాజనో తత్థేవ తేమాసం ఖన్ధావారం బన్ధిత్వా వసి. చూళఅనాథపిణ్డికో ద్వాదసయోజనాయ పరిసాయ తేమాసం యాగుభత్తం ఆదాసి.

సత్థాపి సత్తప్పకరణాని దేసేత్వా మనుస్సలోకం ఆగమనత్థాయ ఆకప్పం దస్సేసి. సక్కో దేవరాజా విస్సకమ్మం ఆమన్తేత్వా తథాగతస్స ఓతరణత్థాయ సోపానం మాపేతుం ఆణాపేసి. సో ఏకతో సోవణ్ణమయం ఏకతో రజతమయం సోపానం మాపేత్వా మజ్ఝే మణిమయం మాపేసి. సత్థా మణిమయే సోపానే ఠత్వా ‘‘మహాజనో మం పస్సతూ’’తి అధిట్ఠాసి. అత్తనో ఆనుభావేనేవ ‘‘మహాజనో అవీచిమహానిరయం పస్సతూ’’తిపి అధిట్ఠాసి. నిరయదస్సనేన చస్స ఉప్పన్నసంవేగతం ఞత్వా దేవలోకం దస్సేసి. అథస్స ఓతరన్తస్స మహాబ్రహ్మా ఛత్తం ధారేసి, సక్కో దేవరాజా పత్తం గణ్హి, సుయామో దేవరాజా దిబ్బం వాళబీజనిం బీజి, పఞ్చసిఖో గన్ధబ్బదేవపుత్తో బేలువపణ్డువీణం సమపఞ్ఞాసాయ ముచ్ఛనాహి ముచ్ఛిత్వా వాదేన్తో పురతో ఓతరి. బుద్ధానం పథవియం పతిట్ఠితకాలే ‘‘అహం పఠమం వన్దిస్సామి, అహం పఠమం వన్దిస్సామీ’’తి మహాజనో అట్ఠాసి. సహ మహాపథవీఅక్కమనేన పన భగవతో నేవ మహాజనో న అసీతిమహాసావకా పఠమకవన్దనం సమ్పాపుణింసు, ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తత్థేరోయేవ పన సమ్పాపుణి.

అథ సత్థా ద్వాదసయోజనాయ పరిసాయ అన్తరే ‘‘థేరస్స పఞ్ఞానుభావం జానన్తూ’’తి పుథుజ్జనపఞ్చకం పఞ్హం ఆరభి. పఠమం లోకియమహాజనో సల్లక్ఖేస్సతీతి పుథుజ్జనపఞ్హం పుచ్ఛి. యే యే సల్లక్ఖింసు, తే తే కథయింసు. దుతియం పుథుజ్జనవిసయం అతిక్కమిత్వా సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి. పుథుజ్జనా తుణ్హీ అహేసుం, సోతాపన్నావ కథయింసు. తతో సోతాపన్నానం విసయం అతిక్కమిత్వా సకదాగామిమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి. సోతాపన్నా తుణ్హీ అహేసుం, సకదాగామినోవ కథయింసు. తేసమ్పి విసయం అతిక్కమిత్వా అనాగామిమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి. సకదాగామినో తుణ్హీ అహేసుం, అనాగామినోవ కథయింసు. తేసమ్పి విసయం అతిక్కమిత్వా అరహత్తమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి. అనాగామినో తుణ్హీ అహేసుం, అరహన్తావ కథయింసు. తతో హేట్ఠిమకోటితో పట్ఠాయ అభిఞ్ఞాతే అభిఞ్ఞాతే సావకే పుచ్ఛి, తే అత్తనో అత్తనో పటిసమ్భిదావిసయే ఠత్వా కథయింసు. అథ మహామోగ్గల్లానం పుచ్ఛి, సేససావకా తుణ్హీ అహేసుం, థేరోవ కథేసి. తస్సాపి విసయం అతిక్కమిత్వా సారిపుత్తత్థేరస్స విసయే పఞ్హం పుచ్ఛి. మహామోగ్గల్లానో తుణ్హీ అహోసి, సారిపుత్తత్థేరోవ కథేసి. థేరస్సాపి విసయం అతిక్కమిత్వా బుద్ధవిసయే పఞ్హం పుచ్ఛి. ధమ్మసేనాపతి ఆవజ్జేన్తోపి పస్సితుం న సక్కోతి, పురత్థిమపచ్ఛిముత్తరదక్ఖిణా చతస్సో దిసా చతస్సో అనుదిసాతి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో పఞ్హుప్పత్తిట్ఠానం సల్లక్ఖేతుం నాసక్ఖి.

సత్థా థేరస్స కిలమనభావం జానిత్వా ‘‘సారిపుత్తో కిలమతి, నయముఖమస్స దస్సేస్సామీ’’తి ‘‘ఆగమేహి త్వం, సారిపుత్తా’’తి వత్వా ‘‘నాయం తుయ్హం విసయో పఞ్హో, బుద్ధానం ఏస విసయో సబ్బఞ్ఞూనం యసస్సీన’’న్తి బుద్ధవిసయభావం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘భూతమిదన్తి, సారిపుత్త, సమనుపస్ససీ’’తి ఆహ. థేరో ‘‘చతుమహాభూతికకాయపరిగ్గహం మే భగవా ఆచిక్ఖతీ’’తి ఞత్వా ‘‘అఞ్ఞాతం భగవా, అఞ్ఞాతం సుగతా’’తి ఆహ. ఏతస్మిం ఠానే అయం కథా ఉదపాది – మహాపఞ్ఞో వత, భో, సారిపుత్తత్థేరో, యత్ర హి నామ సబ్బేహి అనఞ్ఞాతం పఞ్హం కథేసి, బుద్ధేహి చ దిన్ననయే ఠత్వా బుద్ధవిసయే పఞ్హం కథేసి, ఇతి థేరస్స పఞ్ఞానుభావో యత్తకం ఠానం బుద్ధానం కిత్తిసద్దేన ఓత్థటం, సబ్బం అజ్ఝోత్థరిత్వా గతోతి ఏవం తావ థేరో అట్ఠుప్పత్తితో మహాపఞ్ఞతాయ ఏతదగ్గట్ఠానం లభి.

కథం ఆగమనతో? ఇమిస్సాయేవ హి అట్ఠుప్పత్తియా సత్థా ఆహ – సారిపుత్తో న ఇదానేవ పఞ్ఞవా, అతీతే పఞ్చ జాతిసతాని ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వాపి మహాపఞ్ఞోవ అహోసి –

‘‘యో పబ్బజీ జాతిసతాని పఞ్చ,

పహాయ కామాని మనోరమాని;

తం వీతరాగం సుసమాహితిన్ద్రియం,

పరినిబ్బుతం వన్దథ సారిపుత్త’’న్తి.

ఏవం పబ్బజ్జం ఉపబ్రూహయమానో ఏకస్మిం సమయే బారాణసియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తో. తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా తత్థ సారం అపస్సన్తో ‘‘పబ్బజిత్వా ఏకం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. తస్మిం కాలే బోధిసత్తోపి కాసిరట్ఠే ఉదిచ్చబ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తో వుద్ధిమన్వాయ ఉగ్గహితసిప్పో కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా ఘరావాసం పహాయ హిమవన్తం పవిసిత్వా కసిణపరికమ్మం కత్వా పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా వనమూలఫలాహారో హిమవన్తప్పదేసే వసతి. సోపి మాణవో నిక్ఖమిత్వా తస్సేవ సన్తికే పబ్బజి. పరివారో మహా అహోసి పఞ్చసతమత్తా ఇసయో.

అథస్స సో జేట్ఠన్తేవాసికో ఏకదేసం పరిసం గహేత్వా లోణమ్బిలసేవనత్థం మనుస్సపథం అగమాసి. తస్మిం సమయే బోధిసత్తో తస్మింయేవ హిమవన్తప్పదేసే కాలం అకాసి. కాలకిరియసమయేవ నం అన్తేవాసికా సన్నిపతిత్వా పుచ్ఛింసు – ‘‘అత్థి తుమ్హేహి కోచి విసేసో అధిగతో’’తి. బోధిసత్తో ‘‘నత్థి కిఞ్చీ’’తి వత్వా అపరిహీనజ్ఝానో ఆభస్సరబ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తో. సో కిఞ్చాపి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనస్స లాభీ, బోధిసత్తానం పన అరూపావచరే పటిసన్ధి నామ న హోతి. కస్మా? అభబ్బట్ఠానత్తా. ఇతి సో అరూపసమాపత్తిలాభీ సమానోపి రూపావచరే నిబ్బత్తి. అన్తేవాసికాపిస్స ‘‘ఆచరియో ‘నత్థి కిఞ్చీ’తి ఆహ, మోఘా తస్స కాలకిరియా’’తి న కిఞ్చి సక్కారసమ్మానం అకంసు. అథ సో జేట్ఠన్తేవాసికో అతిక్కన్తే వస్సావాసే ఆగన్త్వా ‘‘కహం ఆచరియో’’తి పుచ్ఛి. కాలం కతోతి. అపి ను ఆచరియేన లద్ధగుణం పుచ్ఛిత్థాతి? ఆమ పుచ్ఛిమ్హాతి. కిం వదేతీతి? నత్థి కిఞ్చీతి. మయమ్పి ‘‘ఆచరియేన లద్ధగుణో నామ నత్థీ’’తి నాస్స సక్కారసమ్మానం కరిమ్హాతి. తుమ్హే భాసితస్స అత్థం న జానిత్థ, ఆచరియో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనస్స లాభీతి.

అథ తే జేట్ఠన్తేవాసికస్స కథం న సద్దహింసు. సో పునప్పునం కథేన్తోపి సద్దహాపేతుం నాసక్ఖి. అథ బోధిసత్తో ఆవజ్జమానో ‘‘అన్ధబాలో మహాజనో మయ్హం జేట్ఠన్తేవాసికస్స కథం న గణ్హాతి, ఇమం కారణం పాకటం కరిస్సామీ’’తి బ్రహ్మలోకతో ఓతరిత్వా అస్సమపదమత్థకే ఠితో ఆకాసగతోవ జేట్ఠన్తేవాసికస్స పఞ్ఞానుభావం వణ్ణేత్వా ఇమం గాథం అభాసి –

‘‘పరోసహస్సమ్పి సమాగతానం,

కన్దేయ్యుం తే వస్ససతం అపఞ్ఞా;

ఏకోవ సేయ్యో పురిసో సపఞ్ఞో,

యో భాసితస్స విజానాతి అత్థ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౧౦౧);

ఏవం ఇసిగణం సఞ్ఞాపేత్వా బోధిసత్తో బ్రహ్మలోకమేవ గతో. సేసఇసిగణోపి అపరిహీనజ్ఝానో హుత్వా కాలం కత్వా బ్రహ్మలోకపరాయణో జాతో. తత్థ బోధిసత్తో సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, జేట్ఠన్తేవాసికో సారిపుత్తత్థేరో జాతో, సేసా ఇసయో బుద్ధపరిసా జాతాతి ఏవం అతీతేపి సారిపుత్తో మహాపఞ్ఞోవ సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం జానితుం సమత్థోతి వేదితబ్బో.

ఇదమేవ చ పుథుజ్జనపఞ్చకం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా –

‘‘పరోసతఞ్చేపి సమాగతానం,

ఝాయేయ్యుం తే వస్ససతం అపఞ్ఞా;

ఏకోవ సేయ్యో పురిసో సపఞ్ఞో,

సో భాసితస్స విజానాతి అత్థ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౧౦౧) –

ఇమమ్పి జాతకం కథేసి. తస్స పురిమజాతకే వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

అపరమ్పి ఇదమేవ పుథుజ్జనపఞ్చకం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా –

‘‘యే సఞ్ఞినో తేపి దుగ్గతా, యేపి అసఞ్ఞినో తేపి దుగ్గతా;

ఏతం ఉభయం వివజ్జయ, తం సమాపత్తిసుఖం అనఙ్గణ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౧౩౪) –

ఇమం అనఙ్గణజాతకం కథేసి. ఏత్థ చ ఆచరియో కాలం కరోన్తో అన్తేవాసికేహి పుచ్ఛితో ‘‘నేవసఞ్ఞీ నాసఞ్ఞీ’’తి ఆహ. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

అపరమ్పి ఇదమేవ పుథుజ్జనపఞ్చకం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా –

‘‘చన్దాభం సూరియాభఞ్చ, యోధ పఞ్ఞాయ గాధతి;

అవితక్కేన ఝానేన, హోతి ఆభస్సరూపగో’’తి. (జా. ౧.౧.౧౩౫) –

ఇదం చన్దాభజాతకం కథేసి. ఏత్థాపి ఆచరియో కాలం కరోన్తో అన్తేవాసికేహి పుచ్ఛితో ‘‘ఓదాతకసిణం చన్దాభం నామ, పీతకసిణం సూరియాభం నామాతి తం ఉభయం యో పఞ్ఞాయ గాధతి పవిసతి పక్ఖన్దతి, సో అవితక్కేన దుతియజ్ఝానేన ఆభస్సరూపగో హోతి, తాదిసో అహ’’న్తి సన్ధాయ – ‘‘చన్దాభం సూరియాభ’’న్తి ఆహ. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఇదమేవ చ పుథుజ్జనపఞ్చకం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా –

‘‘ఆసీసేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, యథా ఇచ్ఛిం తథా అహు.

‘‘ఆసీసేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, ఉదకా థలముబ్భతం.

‘‘వాయమేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, యథా ఇచ్ఛిం తథా అహు.

‘‘వాయమేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, ఉదకా థలముబ్భతం.

‘‘దుక్ఖూపనీతోపి నరో సపఞ్ఞో,

ఆసం న ఛిన్దేయ్య సుఖాగమాయ;

బహూ హి ఫస్సా అహితా హితా చ,

అవితక్కితా మచ్చముపబ్బజన్తి.

‘‘అచిన్తితమ్పి భవతి, చిన్తితమ్పి వినస్సతి;

న హి చిన్తామయా భోగా, ఇత్థియా పురిసస్స వా.

‘‘సరభం గిరిదుగ్గస్మిం, యం త్వం అనుసరీ పురే;

అలీనచిత్తస్స తువం, విక్కన్తమనుజీవసి.

‘‘యో తం విదుగ్గా నరకా సముద్ధరి,

సిలాయ యోగ్గం సరభో కరిత్వా;

దుక్ఖూపనీతం మచ్చుముఖా పమోచయి,

అలీనచిత్తం త మిగం వదేసి.

‘‘కిం త్వం ను తత్థేవ తదా అహోసి,

ఉదాహు తే కోచి నం ఏతదక్ఖా;

వివట్టచ్ఛద్దో నుసి సబ్బదస్సీ,

ఞాణం ను తే బ్రాహ్మణ భింసరూపం.

‘‘న చేవహం తత్థ తదా అహోసిం,

న చాపి మే కోచి నం ఏతదక్ఖా;

గాథాపదానఞ్చ సుభాసితానం,

అత్థం తదానేన్తి జనిన్ద ధీరా’’తి. (జా. ౧.౧౩.౧౩౪-౧౪౩) –

ఇమం తేరసనిపాతే సరభజాతకఞ్చ కథేసి. ఇమాని పన పఞ్చపి జాతకాని అతీతేపి సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం మయ్హం పుత్తో జానాతీతి సత్థారా ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరస్స పఞ్ఞానుభావప్పకాసనత్థమేవ కథితానీతి ఏవం ఆగమనతోపి థేరో మహాపఞ్ఞతాయ ఏతదగ్గట్ఠానం లభి.

కథం చిణ్ణవసితోతి? చిణ్ణం కిరేతం థేరస్స చతుపరిసమజ్ఝే ధమ్మం కథేన్తో చత్తారి సచ్చాని అముఞ్చిత్వా కథేతీతి ఏవం చిణ్ణవసితోపి థేరో మహాపఞ్ఞతాయ ఏతదగ్గట్ఠానం లభి.

కథం గుణాతిరేకతోతి? ఠపేత్వా హి దసబలం అఞ్ఞో కోచి ఏకసావకోపి మహాపఞ్ఞతాయ ధమ్మసేనాపతినా సదిసో నామ నత్థీతి ఏవం గుణాతిరేకతోపి థేరో మహాపఞ్ఞతాయ ఏతదగ్గట్ఠానం లభి.

యథా చ సారిపుత్తత్థేరో, ఏవం మహామోగ్గల్లానత్థేరోపి సబ్బేహేవ చతూహిపి ఇమేహి కారణేహి ఏతదగ్గట్ఠానం లభి. కథం? థేరో హి మహిద్ధికో మహానుభావో నన్దోపనన్దసదిసమ్పి నాగరాజానం దమేసీతి ఏవం తావ అట్ఠుప్పత్తితో లభి. న పనేస ఇదానేవ మహిద్ధికో మహానుభావో, అతీతే పఞ్చ జాతిసతాని ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజితోపి మహిద్ధికో మహానుభావో అహోసీతి.

‘‘యో పబ్బజీ జాతిసతాని పఞ్చ,

పహాయ కామాని మనోరమాని;

తం వీతరాగం సుసమాహితిన్ద్రియం,

పరినిబ్బుతం వన్దథ మోగ్గల్లాన’’న్తి. –

ఏవం ఆగమనతోపి లభి. చిణ్ణం చేతం థేరస్స నిరయం గన్త్వా అత్తనో ఇద్ధిబలేన నిరయసత్తానం అస్సాసజననత్థం సీతం అధిట్ఠాయ చక్కమత్తం పదుమం మాపేత్వా పదుమకణ్ణికాయం నిసీదిత్వా ధమ్మకథం కథేతి, దేవలోకం గన్త్వా దేవసఙ్ఘం కమ్మగతిం జానాపేత్వా సచ్చకథం కథేతీతి ఏవం చిణ్ణవసితో లభి. ఠపేత్వా చ సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో సావకో మహామోగ్గల్లానో వియ మహిద్ధికో మహానుభావో నత్థీతి ఏవం గుణాతిరేకతో లభి.

యథా చేస, ఏవం మహాకస్సపత్థేరోపి సబ్బేహేవిమేహి కారణేహి ఏతదగ్గట్ఠానం లభి. కథం? సమ్మాసమ్బుద్ధో హి థేరస్స తిగావుతం మగ్గం పచ్చుగ్గమనం కత్వా తీహి ఓవాదేహి ఉపసమ్పాదేత్వా చీవరం పరివత్తేత్వా అదాసి. తస్మిం సమయే మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా కమ్పి, మహాజనస్స అబ్భన్తరే థేరస్స కిత్తిసద్దో అజ్ఝోత్థరిత్వా గతో. ఏవం అట్ఠుప్పత్తితో లభి. న చేస ఇదానేవ ధుతధరో, అతీతే పఞ్చ జాతిసతాని ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజితోపి ధుతధరోవ అహోసి.

‘‘యో పబ్బజీ జాతిసతాని పఞ్చ,

పహాయ కామాని మనోరమాని;

తం వీతరాగం సుసమాహితిన్ద్రియం,

పరినిబ్బుతం వన్దథ మహాకస్సప’’న్తి. –

ఏవం ఆగమనతోపి లభి. చిణ్ణం చేతం థేరస్స చతుపరిసమజ్ఝగతో ధమ్మం కథేన్తో దస కథావత్థూని అవిజహిత్వావ కథేతీతి ఏవం చిణ్ణవసితో లభి. ఠపేత్వా చ సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో సావకో తేరసహి ధుతగుణేహి మహాకస్సపసదిసో నత్థీతి ఏవం గుణాతిరేకతో లభి. ఇమినావ నియామేన తేసం తేసం థేరానం యథాలాభతో గుణే కిత్తేతుం వట్టతి.

గుణవసేనేవ హి సమ్మాసమ్బుద్ధో యథా నామ రాజా చక్కవత్తీ చక్కరతనానుభావేన చక్కవాళగబ్భే రజ్జసిరిం పత్వా ‘‘పత్తబ్బం మే పత్తం, కిం మే ఇదాని మహాజనేన ఓలోకితేనా’’తి న అప్పోస్సుక్కో హుత్వా రజ్జసిరింయేవ అనుభోతి, కాలేన పన కాలం వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసీదిత్వా నిగ్గహేతబ్బే నిగ్గణ్హాతి, పగ్గహేతబ్బే పగ్గణ్హాతి, ఠానన్తరేసు చ ఠపేతబ్బయుత్తకే ఠానన్తరేసు ఠపేతి, ఏవమేవం మహాబోధిమణ్డే అధిగతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స ఆనుభావేన అనుప్పత్తధమ్మరజ్జో ధమ్మరాజాపి ‘‘కిం మే ఇదాని లోకేన ఓలోకితేన, అనుత్తరం ఫలసమాపత్తిసుఖం అనుభవిస్సామీ’’తి అప్పోస్సుక్కతం అనాపజ్జిత్వా చతుపరిసమజ్ఝే పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నో అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం బ్రహ్మస్సరం నిచ్ఛారేత్వా ధమ్మం దేసయమానో నిగ్గహేతబ్బయుత్తే కణ్హధమ్మే పుగ్గలే సినేరుపాదే పక్ఖిపన్తో వియ అపాయభయసన్తజ్జనేన నిగ్గహేత్వా పగ్గహేతబ్బయుత్తే కల్యాణధమ్మే పుగ్గలే ఉక్ఖిపిత్వా భవగ్గే నిసీదాపేన్తో వియ పగ్గణ్హిత్వా ఠానన్తరేసు ఠపేతబ్బయుత్తకే అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరాదయో సావకే యాథావసరసగుణవసేనేవ ఠానన్తరేసు ఠపేన్తో ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం రత్తఞ్ఞూనం, యదిదం అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞోతిఆదిమాహ.

అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరవత్థు

తత్థ ఏతదగ్గన్తి పదం వుత్తత్థమేవ. రత్తఞ్ఞూనన్తి రత్తియో జానన్తానం. ఠపేత్వా హి సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో సావకో అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరతో పఠమతరం పబ్బజితో నామ నత్థీతి పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ థేరో చిరకాలం రత్తియో జానాతీతి రత్తఞ్ఞూ. సబ్బపఠమం ధమ్మస్స పటివిద్ధత్తా యదా తేన ధమ్మో పటివిద్ధో, చిరకాలతో పట్ఠాయ తం రత్తిం జానాతీతిపి రత్తఞ్ఞూ. అపిచ ఖీణాసవానం రత్తిదివసపరిచ్ఛేదో పాకటోవ హోతి, అయఞ్చ పఠమఖీణాసవోతి ఏవమ్పి రత్తఞ్ఞూనం సావకానం అయమేవ అగ్గో పురిమకోటిభూతో సేట్ఠో. తేన వుత్తం – ‘‘రత్తఞ్ఞూనం యదిదం అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞో’’తి.

ఏత్థ చ యదిదన్తి నిపాతో, తస్స థేరం అవేక్ఖిత్వా యో ఏసోతి, అగ్గసద్దం అవేక్ఖిత్వా యం ఏతన్తి అత్థో. అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞోతి ఞాతకోణ్డఞ్ఞో పటివిద్ధకోణ్డఞ్ఞో. తేనేవాహ – ‘‘అఞ్ఞాసి వత, భో, కోణ్డఞ్ఞో, అఞ్ఞాసి వత, భో, కోణ్డఞ్ఞోతి. ఇతి హిదం ఆయస్మతో కోణ్డఞ్ఞస్స అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞో త్వేవ నామం అహోసీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౭).

అయం పన థేరో కతరబుద్ధకాలే పుబ్బపత్థనం అభినీహారం అకాసి, కదా పబ్బజితో, కదానేన పఠమం ధమ్మో అధిగతో, కదా ఠానన్తరే ఠపితోతి ఇమినా నయేన సబ్బేసుపి ఏతదగ్గేసు పఞ్హకమ్మం వేదితబ్బం.

తత్థ ఇమస్స తావ థేరస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – ఇతో కప్పసతసహస్సమత్థకే పదుముత్తరో నామ బుద్ధో లోకే ఉదపాది, తస్స పటివిద్ధసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స మహాబోధిపల్లఙ్కతో ఉట్ఠహన్తస్స మహాపథవియం ఠపేతుం పాదే ఉక్ఖిత్తమత్తే పాదసమ్పటిచ్ఛనత్థం మహన్తం పదుమపుప్ఫం ఉగ్గఞ్ఛి, తస్స ధురపత్తాని నవుతిహత్థాని హోన్తి, కేసరం తింసహత్థం, కణ్ణికా ద్వాదసహత్థా, పాదేన పతిట్ఠితట్ఠానం ఏకాదసహత్థం. తస్స పన భగవతో సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి. తస్స పదుమకణ్ణికాయ దక్ఖిణపాదే పతిట్ఠహన్తే మహాతుమ్బమత్తా రేణు ఉగ్గన్త్వా సరీరం ఓకిరమానా ఓతరి, వామపాదస్స ఠపనకాలేపి తథారూపంయేవ పదుమం ఉగ్గన్త్వా పాదం సమ్పటిచ్ఛి. తతోపి ఉగ్గన్త్వా వుత్తప్పమాణావ రేణు సరీరం ఓకిరి. తం పన రేణుం అభిభవమానా తస్స భగవతో సరీరప్పభా నిక్ఖమిత్వా యన్తనాళికాయ విస్సట్ఠసువణ్ణరసధారా వియ సమన్తా ద్వాదసయోజనట్ఠానం ఏకోభాసం అకాసి. తతియపాదుద్ధరణకాలే పథముగ్గతం పదుమం అన్తరధాయి, పాదసమ్పటిచ్ఛనత్థం అఞ్ఞం నవం పదుమం ఉగ్గఞ్ఛి. ఇమినావ నియామేన యత్థ యత్థ గన్తుకామో హోతి, తత్థ తత్థాపి మహాపదుమం ఉగ్గచ్ఛతి. తేనేవస్స ‘‘పదుముత్తరసమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి నామం అహోసి.

ఏవం సో భగవా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో మహాజనస్స సఙ్గహత్థాయ గామనిగమరాజధానీసు భిక్ఖాయ చరన్తో హంసవతీనగరం సమ్పాపుణి. తస్స ఆగతభావం సుత్వా పితా మహారాజా పచ్చుగ్గమనం అకాసి. సత్థా తస్స ధమ్మకథం కథేసి. దేసనాపరియోసానే కేచి సోతాపన్నా కేచి సకదాగామీ కేచి అనాగామీ కేచి అరహత్తం పాపుణింసు. రాజా స్వాతనాయ దసబలం నిమన్తేత్వా పునదివసే కాలం ఆరోచాపేత్వా భిక్ఖుసతసహస్సపరివారస్స భగవతో సకనివేసనే మహాదానం అదాసి. సత్థా భత్తానుమోదనం కత్వా విహారమేవ గతో. తేనేవ నియామేన పునదివసే నాగరా, పునదివసే రాజాతి దీఘమద్ధానం దానం అదంసు.

తస్మిం కాలే అయం థేరో హంసవతీనగరే గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తో. ఏకదివసం బుద్ధానం ధమ్మదేసనాకాలే హంసవతీనగరవాసినో గన్ధమాలాదిహత్థే యేన బుద్ధో, యేన ధమ్మో, యేన సఙ్ఘో, తన్నిన్నే తప్పోణే తప్పబ్భారే గచ్ఛన్తే దిస్వా తేన మహాజనేన సద్ధిం ధమ్మదేసనట్ఠానం అగమాసి. తస్మిఞ్చ సమయే పదుముత్తరో భగవా అత్తనో సాసనే పఠమం పటివిద్ధధమ్మం ఏకం భిక్ఖుం ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపేసి. సో కులపుత్తో తం కారణం సుత్వా ‘‘మహా వతాయం భిక్ఖు, ఠపేత్వా కిర బుద్ధం అఞ్ఞో ఇమినా పఠమతరం పటివిద్ధధమ్మో నామ నత్థి. అహో వతాహమ్పి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే పఠమం ధమ్మం పటివిజ్ఝనసమత్థో భవేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా దేసనాపరియోసానే భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేసి. సత్థా అధివాసేసి.

సో భగవన్తం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా సకనివేసనం గన్త్వా సబ్బరత్తిం బుద్ధానం నిసజ్జనట్ఠానం గన్ధదామమాలాదామాదీహి అలఙ్కరిత్వా పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయం పటియాదాపేత్వా తస్సా రత్తియా అచ్చయేన సకనివేసనే భిక్ఖుసతసహస్సపరివారస్స భగవతో విచిత్రయాగుఖజ్జకపరివారం నానారససూపబ్యఞ్జనం గన్ధసాలిభోజనం దత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే తిచీవరపహోనకే వఙ్గపట్టే తథాగతస్స పాదమూలే ఠపేత్వా చిన్తేసి – ‘‘నాహం పరిత్తకస్స ఠానస్సత్థాయ చరామి, మహన్తం ఠానం పత్థేన్తో చరామి, న ఖో పన సక్కా ఏకమేవ దివసం దానం దత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేతు’’న్తి ‘‘అనుపటిపాటియా సత్త దివసాని మహాదానం దత్వా పత్థేస్సామీ’’తి. సో తేనేవ నియామేన సత్త దివసాని మహాదానం దత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే దుస్సకోట్ఠాగారం వివరాపేత్వా ఉత్తమసుఖుమవత్థం బుద్ధానం పాదమూలే ఠపేత్వా భిక్ఖుసతసహస్సం తిచీవరేన అచ్ఛాదేత్వా తథాగతం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, యో తుమ్హేహి ఇతో సత్తదివసమత్థకే భిక్ఖు ఏతదగ్గే ఠపితో, అహమ్పి సో భిక్ఖు వియ అనాగతే ఉప్పజ్జనకబుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా పఠమం ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం సమత్థో భవేయ్య’’న్తి వత్వా సత్థు పాదమూలే సీసం కత్వా నిపజ్జి.

సత్థా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘ఇమినా కులపుత్తేన మహాఅధికారో కతో, సమిజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఏతస్స అయం పత్థనా నో’’తి అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా ఆవజ్జేన్తో ‘‘సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి పస్సి. బుద్ధానఞ్హి అతీతం వా అనాగతం వా పచ్చుప్పన్నం వా ఆరబ్భ ఆవజ్జేన్తానం ఆవరణం నామ నత్థి, అనేకకప్పకోటిసతసహస్సన్తరమ్పి చ అతీతం వా అనాగతం వా చక్కవాళసహస్సన్తరమ్పి చ పచ్చుప్పన్నం వా ఆవజ్జనపటిబద్ధమేవ మనసికారపటిబద్ధమేవ హోతి. ఏవం అప్పటివత్తియేన ఞాణేన సో భగవా ఇదం అద్దస – ‘‘అనాగతే సతసహస్సకప్పపరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతి, తదా ఇమస్స పత్థనా సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి. అథ నం ఏవమాహ – ‘‘అమ్భో, కులపుత్త, అనాగతే సతసహస్సకప్పపరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతి, త్వం తస్స పఠమకధమ్మదేసనాయ తేపరివట్టధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తపరియోసానే అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సహస్సనయసమ్పన్నే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిస్ససీ’’తి.

ఇతి సత్థా తం కులపుత్తం బ్యాకరిత్వా చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని దేసేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. తస్స పరినిబ్బుతస్స సరీరం సువణ్ణక్ఖన్ధో వియ ఏకగ్ఘనం అహోసి, సరీరచేతియం పనస్సుబ్బేధేన సత్తయోజనికం అకంసు. ఇట్ఠకా సువణ్ణమయా అహేసుం, హరితాలమనోసిలాయ మత్తికాకిచ్చం, తేలేన ఉదకకిచ్చం సాధయింసు. బుద్ధానం ధరమానకాలే సరీరప్పభా ద్వాదసయోజనికం ఫరి, పరినిబ్బుతానం పన తేసం రస్మి నిక్ఖమిత్వా సమన్తా యోజనసతం అవత్థరి.

అయం సేట్ఠి బుద్ధానం సరీరచేతియం పరివారేత్వా సహస్సరతనగ్ఘియాని కారేసి. చేతియపతిట్ఠాపనదివసే అన్తోచేతియే రతనఘరం కారేసి. సో వస్ససతసహస్సం మహన్తం దానాదిమయం కల్యాణకమ్మం కత్వా తతో చుతో దేవపురే నిబ్బత్తి. తస్స దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తస్సేవ నవనవుతి కప్పసహస్సాని నవ కప్పసతాని నవ చ కప్పా సమతిక్కన్తా. ఏత్తకస్స కాలస్స అచ్చయేన ఇతో ఏకనవుతికప్పమత్థకే అయం కులపుత్తో బన్ధుమతీనగరస్స ద్వారసమీపే గామే కుటుమ్బియగేహే నిబ్బత్తో. తస్స మహాకాలోతి నామం అహోసి, కనిట్ఠభాతా పనస్స చూళకాలో నామ.

తస్మిం సమయే విపస్సీ బోధిసత్తో తుసితపురా చవిత్వా బన్ధుమతీనగరే బన్ధుమస్స రఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తో. అనుక్కమేన సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా ధమ్మదేసనత్థాయ మహాబ్రహ్మునా ఆయాచితో ‘‘కస్స ను ఖో పఠమం ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో కనిట్ఠం ఖణ్డం నామ రాజకుమారం తిస్సఞ్చ పురోహితపుత్తం ‘‘పఠమం ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం సమత్థా’’తి దిస్వా ‘‘తేసఞ్చ ధమ్మం దేసేస్సామి, పితు చ సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి బోధిమణ్డతో ఆకాసేనేవ ఆగన్త్వా ఖేమే మిగదాయే ఓతిణ్ణో తే పక్కోసాపేత్వా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే తే ద్వేపి జనా చతురాసీతియా పాణసహస్సేహి సద్ధిం అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు.

అథాపరేపి బోధిసత్తకాలే అనుపబ్బజితా చతురాసీతిసహస్సా కులపుత్తా తం పవత్తిం సుత్వా సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు. సత్థా తం తత్థేవ ఖణ్డత్థేరం అగ్గసావకట్ఠానే, తిస్సత్థేరం దుతియసావకట్ఠానే ఠపేసి. రాజాపి తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘పుత్తం పస్సిస్సామీ’’తి ఉయ్యానం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా తీసు సరణేసు పతిట్ఠాయ సత్థారం స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి.

సో పాసాదవరగతో నిసీదిత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం జేట్ఠపుత్తో నిక్ఖమిత్వా బుద్ధో జాతో, దుతియపుత్తో మే అగ్గసావకో, పురోహితపుత్తో దుతియసావకో. ఇమే చ అవసేసభిక్ఖూ గిహికాలేపి మయ్హం పుత్తమేవ పరివారేత్వా విచరింసు, ఇమే పుబ్బేపి దానిపి మయ్హమేవ భారా, అహమేవ తే చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహిస్సామి, అఞ్ఞేసం ఓకాసం న దస్సామీ’’తి. విహారద్వారకోట్ఠకతో పట్ఠాయ యావ రాజగేహద్వారా ఉభోసు పస్సేసు ఖదిరపాకారం కారేత్వా వత్థేహి పటిచ్ఛాదాపేత్వా ఉపరి సువణ్ణతారకవిచిత్తం సమోలమ్బితతాలక్ఖన్ధమత్తవివిధపుప్ఫదామవితానం కారేత్వా హేట్ఠాభూమిం విచిత్తత్థరణేహి సన్థరాపేత్వా అన్తో ఉభోసు పస్సేసు మాలాగచ్ఛకేసు పుణ్ణఘటే సకలమగ్గవాసత్థాయ చ గన్ధన్తరేసు పుప్ఫాని పుప్ఫన్తరేసు గన్ధే చ ఠపాపేత్వా భగవతో కాలం ఆరోచాపేసి. భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో అన్తోసాణియావ రాజగేహం గన్త్వా భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం పచ్చాగచ్ఛతి. అఞ్ఞో కోచి దట్ఠుమ్పి న లభతి, కుతో పన భిక్ఖం వా దాతుం పూజం వా కాతుం.

నాగరా చిన్తేసుం – ‘‘అజ్జ సత్థు లోకే ఉప్పన్నస్స సత్తమాసాధికాని సత్త సంవచ్ఛరాని, మయఞ్చ దట్ఠుమ్పి న లభామ, పగేవ భిక్ఖం వా దాతుం పూజం వా కాతుం ధమ్మం వా సోతుం. రాజా ‘మయ్హం ఏవ బుద్ధో, మయ్హం ధమ్మో, మయ్హం సఙ్ఘో’తి మమాయిత్వా సయమేవ ఉపట్ఠహతి. సత్థా చ ఉప్పజ్జమానో సదేవకస్స లోకస్స అత్థాయ ఉప్పన్నో, న రఞ్ఞోయేవ అత్థాయ. న హి రఞ్ఞోయేవ నిరయో ఉణ్హో, అఞ్ఞేసం నీలుప్పలవనసదిసో. తస్మా రాజానం ఏవం వదామ ‘సచే నో సత్థారం దేతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే దేతి, రఞ్ఞా సద్ధిం యుజ్ఝిత్వా సఙ్ఘం గహేత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోమ. న సక్కా ఖో పన సుద్ధనాగరేహేవ ఏవం కాతుం, ఏకం జేట్ఠకపురిసమ్పి గణ్హామా’’’తి సేనాపతిం ఉపసఙ్కమిత్వా తస్స తమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘సామి కిం అమ్హాకం పక్ఖో హోహిసి, ఉదాహు రఞ్ఞో’’తి ఆహంసు. సో ఆహ – ‘‘తుమ్హాకం పక్ఖో హోమి, అపిచ ఖో పన పఠమదివసో మయ్హం దాతబ్బో’’తి. తే సమ్పటిచ్ఛింసు.

సో రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘నాగరా, దేవ, తుమ్హాకం కుపితా’’తి ఆహ. కిమత్థం తాతాతి? సత్థారం కిర తుమ్హేవ ఉపట్ఠహథ, అమ్హే న లభామాతి. సచే ఇదానిపి లభన్తి, న కుప్పన్తి. అలభన్తా తుమ్హేహి సద్ధిం యుజ్ఝితుకామా, దేవాతి. యుజ్ఝామి, తాత, న భిక్ఖుసఙ్ఘం దేమీతి. దేవ, తుమ్హాకం దాసా తుమ్హేహి సద్ధిం యుజ్ఝామాతి వదన్తి, తుమ్హే కం గణ్హిత్వా యుజ్ఝిస్సథాతి? నను త్వం సేనాపతీతి? నాగరేహి వినా అసమత్థో అహం, దేవాతి. తతో రాజా ‘‘బలవన్తో నాగరా, సేనాపతిపి తేసంయేవ పక్ఖో’’తి ఞత్వా ‘‘అఞ్ఞాని సత్తమాసాధికాని సత్త సంవచ్ఛరాని మయ్హం భిక్ఖుసఙ్ఘం దేన్తూ’’తి ఆహ. నాగరా న సమ్పటిచ్ఛింసు. రాజా ‘‘ఛబ్బస్సాని పఞ్చవస్సానీ’’తి ఏవం హాపేత్వా అఞ్ఞే సత్త దివసే యాచి. నాగరా ‘‘అతికక్ఖళం దాని రఞ్ఞా సద్ధిం కాతుం న వట్టతీ’’తి అనుజానింసు. రాజా సత్తమాసాధికానం సత్తన్నం సంవచ్ఛరానం సజ్జితం దానముఖం సత్తన్నమేవ దివసానం సజ్జేత్వా ఛ దివసే కేసఞ్చి అపస్సన్తానంయేవ దానం దత్వా సత్తమే దివసే నాగరే పక్కోసాపేత్వా ‘‘సక్ఖిస్సథ, తాతా, ఏవరూపం దానం దాతు’’న్తి ఆహ. తేపి ‘‘నను అమ్హేయేవ నిస్సాయేతం దేవస్స ఉప్పన్న’’న్తి వత్వా ‘‘సక్ఖిస్సామా’’తి ఆహంసు. రాజా పిట్ఠిహత్థేన అస్సూని పుఞ్ఛమానో భగవన్తం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అట్ఠసట్ఠిభిక్ఖుసతసహస్సం అఞ్ఞస్సు భారం అకత్వా యావజీవం చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహిస్సామీతి చిన్తేసిం, నాగరానం దాని మే అనుఞ్ఞాతం, నాగరా హి ‘మయం దానం దాతుం న లభామా’తి భగవా కుప్పన్తి. స్వేవ పట్ఠాయ తేసం అనుగ్గహం కరోథా’’తి ఆహ.

అథ దుతియదివసే సేనాపతి మహాదానం అదాసి. తతో నాగరా రఞ్ఞా కతసక్కారతో ఉత్తరితరం సక్కారసమ్మానం కత్వా దానం అదంసు. ఏతేనేవ నియామేన సకలనగరస్స పటిపాటియా గతాయ ద్వారగామవాసినో సక్కారసమ్మానం సజ్జయింసు. మహాకాలకుటుమ్బికో చూళకాలం ఆహ – ‘‘దసబలస్స సక్కారసమ్మానం స్వేవ అమ్హాకం పాపుణాతి, కిం సక్కారం కరిస్సామా’’తి? త్వమేవ భాతిక జానాహీతి. సచే మయ్హం రుచియా కరోసి, అమ్హాకం సోళసకరీసమత్తేసు ఖేత్తేసు గహితగబ్భా సాలియో అత్థి. సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా ఆదాయ బుద్ధానం అనుచ్ఛవికం పచాపేమాతి. ఏవం కయిరమానే కస్సచి ఉపకారో న హోతి, తస్మా నేతం మయ్హం రుచ్చతీతి. సచే త్వం ఏవం న కరోసి, అహం మయ్హం సన్తకం మమాయితుం లభామీతి సోళసకరీసమత్తం ఖేత్తం మజ్ఝే భిన్దిత్వా అట్ఠకరీసట్ఠానే సీమం ఠపేత్వా సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా ఆదాయ అసమ్భిన్నే ఖీరే పచాపేత్వా చతుమధురం పక్ఖిపిత్వా బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స అదాసి. కుటుమ్బికస్స ఖో గబ్భం ఫాలేత్వా గహితగహితట్ఠానం పున పూరతి. పుథుకకాలే పుథుకగ్గం నామ అదాసి, గామవాసీహి సద్ధిం అగ్గసస్సం నామ అదాసి, లాయనే లాయనగ్గం, వేణికరణే వేణగ్గం, కలాపాదీసు కలాపగ్గం ఖలగ్గం ఖలభణ్డగ్గం కోట్ఠగ్గన్తి. ఏవం సో ఏకసస్సేవ నవ వారే అగ్గదానం అదాసి. తమ్పి సస్సం అతిరేకం ఉట్ఠానసమ్పన్నం అహోసి.

యావ బుద్ధా ధరతి, యావ చ సఙ్ఘో ధరతి, ఏతేనేవ నియామేన కల్యాణకమ్మం కత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవేసు చేవ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో ఏకనవుతికప్పే సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా అమ్హాకం సత్థు లోకే ఉప్పన్నకాలే కపిలవత్థునగరస్స అవిదూరే దోణవత్థుబ్రాహ్మణగామే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే కోణ్డఞ్ఞమాణవోతి నామం అకంసు. సో వుడ్ఢిమన్వాయ తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా లక్ఖణమన్తానం పారం అగమాసి. తేన సమయేన అమ్హాకం బోధిసత్తో తుసితపురా చవిత్వా కపిలవత్థుపురే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే అట్ఠుత్తరం బ్రాహ్మణసతం అహతవత్థేహి అచ్ఛాదేత్వా అప్పోదకం మధుపాయాసం పాయేత్వా తేసం అన్తరే అట్ఠ జనే ఉచ్చినిత్వా మహాతలే నిసీదాపేత్వా అలఙ్కతపటియత్తం బోధిసత్తం దుకూలచుమ్బటకే నిపజ్జాపేత్వా లక్ఖణపరిగ్గహణత్థం తేసం సన్తికం ఆనయింసు. ధురాసనే నిసిన్నబ్రాహ్మణో మహాపురిసస్స సరీరసమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా ద్వే అఙ్గులియో ఉక్ఖిపి. ఏవం పటిపాటియా సత్త జనా ఉక్ఖిపింసు. తేసం పన సబ్బనవకో కోణ్డఞ్ఞమాణవో, సో బోధిసత్తస్స లక్ఖణవరనిప్ఫత్తిం ఓలోకేత్వా ‘‘అగారమజ్ఝే ఠానకారణం నత్థి, ఏకన్తేనేస వివట్టచ్ఛదో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఏకమేవ అఙ్గులిం ఉక్ఖిపి. ఇతరే పన సత్త జనా ‘‘సచే అగారం అజ్ఝావసిస్సతి, రాజా భవిస్సతి చక్కవత్తీ. సచే పబ్బజిస్సతి, బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ద్వే గతియో దిస్వా ద్వే అఙ్గులియో ఉక్ఖిపింసు. అయం పన కోణ్డఞ్ఞో కతాధికారో పచ్ఛిమభవికసత్తో పఞ్ఞాయ ఇతరే సత్త జనే అభిభవిత్వా ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతస్స అగారమజ్ఝే ఠానకరణం నామ నత్థి, నిస్సంసయం బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఏకమేవ గతిం అద్దస, తస్మా ఏకం అఙ్గులిం ఉక్ఖిపి. తతో బ్రాహ్మణా అత్తనో ఘరాని గన్త్వా పుత్తే ఆమన్తయింసు – ‘‘తాతా, అమ్హే మహల్లకా, సుద్ధోదనమహారాజస్స పుత్తం సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తం మయం సమ్భావేయ్యామ వా నో వా. తుమ్హే తస్మిం కుమారే సబ్బఞ్ఞుతం పత్తే తస్స సాసనే పబ్బజేయ్యాథా’’తి.

సుద్ధోదనమహారాజాపి బోధిసత్తస్స ధాతియో ఆదిం కత్వా పరిహారం ఉపట్ఠపేన్తో బోధిసత్తం వుద్ధిం ఆపాదేసి. మహాసత్తోపి వుద్ధిప్పత్తో దేవో వియ సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా పరిపక్కే ఞాణే కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా రాహులకుమారస్స జాతదివసే ఛన్నసహాయో కణ్డకం ఆరుయ్హ దేవతాహి వివటేన ద్వారేన మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా తేనేవ రత్తిభాగేన తీణి రజ్జాని అతిక్కమిత్వా అనోమానదీతీరే పబ్బజిత్వా ఘటికారమహాబ్రహ్మునా ఆభతే అరహద్ధజే గహితమత్తేయేవ వస్ససట్ఠికత్థేరో వియ పాసాదికేన ఇరియాపథేన రాజగహం పత్వా తత్థ పిణ్డాయ చరిత్వా పణ్డవపబ్బతచ్ఛాయాయ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా రఞ్ఞా మాగధేన రజ్జసిరియా నిమన్తియమానోపి తం పటిక్ఖిపిత్వా అనుక్కమేన ఉరువేలం గన్త్వా ‘‘రమణీయో వత అయం భూమిభాగో, అలం వతిదం కులపుత్తస్స పధానత్థికస్స పధానాయా’’తి పధానాభిముఖం చిత్తం ఉప్పాదేత్వా తత్థ వాసం ఉపగతో.

తేన సమయేన ఇతరే సత్త బ్రాహ్మణా యథాకమ్మం గతా, సబ్బదహరో పన లక్ఖణపరిగ్గాహకో కోణ్డఞ్ఞమాణవో అరోగో. సో ‘‘మహాపురిసో పబ్బజితో’’తి సుత్వా తేసం బ్రాహ్మణానం పుత్తే ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ – ‘‘సిద్ధత్థకుమారో కిర పబ్బజితో. సో హి నిస్సంసయం బుద్ధో భవిస్సతి. సచే తుమ్హాకం పితరో అరోగా అస్సు, అజ్జ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజేయ్యుం. సచే తుమ్హేపి ఇచ్ఛథ, ఏథ మయం తం మహాపురిసమనుపబ్బజిస్సామా’’తి. తే సబ్బే ఏకచ్ఛన్దా భవితుం నాసక్ఖింసు. తయో జనా న పబ్బజింసు, కోణ్డఞ్ఞబ్రాహ్మణం జేట్ఠకం కత్వా ఇతరే చత్తారో పబ్బజింసు. ఇమే పఞ్చ పబ్బజిత్వా గామనిగమరాజధానీసు భిక్ఖాయ చరన్తా బోధిసత్తస్స సన్తికం అగమింసు. తే ఛబ్బస్సాని బోధిసత్తే మహాపధానం పదహన్తే ‘‘ఇదాని బుద్ధో భవిస్సతి ఇదాని బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి మహాసత్తం ఉపట్ఠహమానా సన్తికావచరావస్స అహేసుం. యదా పన బోధిసత్తో ఏకతిలతణ్డులాదీహి వీతినామేన్తోపి దుక్కరకారికాయ అరియధమ్మపటివేధస్స అభావం ఞత్వా ఓళారికం ఆహారం ఆహరి, తదా తే పక్కమిత్వా ఇసిపతనం అగమంసు.

అథ బోధిసత్తో ఓళారికాహారపరిభోగేన ఛవిమంసలోహితపారిపూరిం కత్వా విసాఖపుణ్ణమదివసే సుజాతాయ దిన్నం వరభోజనం భుఞ్జిత్వా సువణ్ణపాతిం నదియా పటిసోతం ఖిపిత్వా ‘‘అజ్జ బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి కతసన్నిట్ఠానో సాయన్హసమయే కాలేన నాగరాజేన అనేకేహి థుతిసతేహి అభిత్థవియమానో మహాబోధిమణ్డం ఆరుయ్హ అచలట్ఠానే పాచీనలోకధాతుఅభిముఖో పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం అధిట్ఠాయ సూరియే ధరమానేయేవ మారబలం విధమిత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరిత్వా మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేత్వా పచ్చూసకాలసమనన్తరే పటిచ్చసముప్పాదే ఞాణం ఓతారేత్వా అనులోమపటిలోమం పచ్చయాకారవట్టం సమ్మసన్తో సబ్బబుద్ధేహి పటివిద్ధం అసాధారణం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా నిబ్బానారమ్మణాయ ఫలసమాపత్తియా తత్థేవ సత్తాహం వీతినామేసి.

ఏతేనేవ ఉపాయేన సత్తసత్తాహం బోధిమణ్డే విహరిత్వా రాజాయతనమూలే మధుపిణ్డికభోజనం పరిభుఞ్జిత్వా పున అజపాలనిగ్రోధమూలం ఆగన్త్వా తత్థ నిసిన్నో ధమ్మగమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖిత్వా అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తే నమన్తే మహాబ్రహ్మునా యాచితో బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో తిక్ఖిన్ద్రియాదిభేదే సత్తే దిస్వా మహాబ్రహ్మునో ధమ్మదేసనాయ పటిఞ్ఞం దత్వా ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి ఆళారుదకానం కాలకతభావం ఞత్వా పున చిన్తేన్తో ‘‘బహూపకారా ఖో పన మే పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ, యే మం పధానపహితత్తం ఉపట్ఠహింసు. యంనూనాహం పఞ్చవగ్గియానం భిక్ఖూనం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. ఇదం పన సబ్బమేవ బుద్ధానం పరివితక్కమత్తమేవ, ఠపేత్వా పన కోణ్డఞ్ఞబ్రాహ్మణం అఞ్ఞో కోచి పఠమం ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం సమత్థో నామ నత్థి. సోపి ఏతదత్థమేవ కప్పసతసహస్సం అధికారకమ్మం అకాసి, బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నవ వారే అగ్గసస్సదానం అదాసి.

అథ సత్థా పత్తచీవరమాదాయ అనుపుబ్బేన ఇసిపతనం గన్త్వా యేన పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ, తేనుపసఙ్కమి. తే తథాగతం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ అత్తనో కతికాయ సణ్ఠాతుం నాసక్ఖింసు. ఏకో పత్తచీవరం పటిగ్గహేసి, ఏకో ఆసనం పఞ్ఞాపేసి, ఏకో పాదోదకం పచ్చుపట్ఠాపేసి, ఏకో పాదే ధోవి, ఏకో తాలవణ్టం గహేత్వా బీజమానో ఠితో. ఏవం తేసు వత్తం దస్సేత్వా సన్తికే నిసిన్నేసు కోణ్డఞ్ఞత్థేరం కాయసక్ఖిం కత్వా సత్థా అనుత్తరం తేపరివట్టం ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తం ఆరభి. మనుస్సపరిసా పఞ్చ జనావ అహేసుం, దేవపరిసా అపరిచ్ఛిన్నా. దేసనాపరియోసానే కోణ్డఞ్ఞత్థేరో అట్ఠారసహి మహాబ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో. అథ సత్థా ‘‘మయా దుక్కరసతాభతం ధమ్మం పఠమమేవ అఞ్ఞాసీతి అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞో నామ అయ’’న్తి థేరం ఆలపన్తో ‘‘అఞ్ఞాసి వత, భో, కోణ్డఞ్ఞో, అఞ్ఞాసి వత, భో, కోణ్డఞ్ఞో’’తి ఆహ. తస్స తదేవ నామం జాతం. తేన వుత్తం – ‘‘ఇతి హిదం ఆయస్మతో కోణ్డఞ్ఞస్స అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞోత్వేవ నామం అహోసీ’’తి.

ఇతి థేరో ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో, పాటిపదదివసే భద్దియత్థేరో, దుతియపక్ఖదివసే వప్పత్థేరో, తతియపక్ఖదివసే మహానామత్థేరో, పక్ఖస్స చతుత్థియం అస్సజిత్థేరో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో. పఞ్చమియా పన పక్ఖస్స అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తదేసనాపరియోసానే సబ్బేపి అరహత్తే పతిట్ఠితా.

తేన ఖో పన సమయేన ఛ లోకే అరహన్తో హోన్తి. తతో పట్ఠాయ సత్థా యసదారకప్పముఖే పఞ్చపఞ్ఞాస పురిసే, కప్పాసియవనసణ్డే తింసమత్తే భద్దవగ్గియే, గయాసీసే పిట్ఠిపాసాణే సహస్సమత్తే పురాణజటిలేతి ఏవం మహాజనం అరియభూమిం ఓతారేత్వా బిమ్బిసారప్పముఖాని ఏకాదసనహుతాని సోతాపత్తిఫలే, ఏకం నహుతం సరణత్తయే పతిట్ఠాపేత్వా జమ్బుదీపతలే సాసనం పుప్ఫితఫలితం కత్వా సకలజమ్బుదీపమణ్డలం కాసావపజ్జోతం ఇసివాతపటివాతం కరోన్తో ఏకస్మిం సమయే జేతవనమహావిహారం పత్వా తత్థ వసన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనగతో ధమ్మం దేసేన్తో ‘‘పఠమం ధమ్మం పటివిద్ధభిక్ఖూనం అన్తరే మమ పుత్తో కోణ్డఞ్ఞో అగ్గో’’తి దస్సేతుం ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

థేరోపి ద్వే అగ్గసావకే అత్తనో నిపచ్చకారం కరోన్తే దిస్వా బుద్ధానం సన్తికా అపక్కమితుకామో హుత్వా ‘‘పుణ్ణమాణవో పబ్బజిత్వా సాసనే అగ్గధమ్మకథికో భవిస్సతీ’’తి దిస్వా దోణవత్థుబ్రాహ్మణగామం గన్త్వా అత్తనో భాగినేయ్యం పుణ్ణమాణవం పబ్బాజేత్వా ‘‘అయం బుద్ధానం సన్తికే వసిస్సతీ’’తి తస్స బుద్ధానం అన్తేవాసికభావం కత్వా సయం దసబలం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భగవా మయ్హం గామన్తసేనాసనం అసప్పాయం, ఆకిణ్ణో విహరితుం న సక్కోమి, ఛద్దన్తదహం గన్త్వా వసిస్సామీ’’తి భగవన్తం అనుజానాపేత్వా ఉట్ఠాయాసనా సత్థారం వన్దిత్వా ఛద్దన్తదహం గన్త్వా ఛద్దన్తహత్థికులం నిస్సాయ ద్వాదస వస్సాని వీతినామేత్వా తత్థేవ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి.

సారిపుత్త-మోగ్గల్లానత్థేరవత్థు

౧౮౯-౧౯౦. దుతియతతియేసు మహాపఞ్ఞానన్తి మహతియా పఞ్ఞాయ సమన్నాగతానం. ఇద్ధిమన్తానన్తి ఇద్ధియా సమ్పన్నానం. సారిపుత్తో మోగ్గల్లానోతి తేసం థేరానం నామం.

ఇమేసమ్పి పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – ఇతో సతసహస్సకప్పాధికే అసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పమత్థకే సారిపుత్తో బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, నామేన సరదమాణవో నామ అహోసి. మోగ్గల్లానో గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, నామేన సిరివడ్ఢనకుటుమ్బియో నామ అహోసి. తే ఉభోపి సహపంసుకీళితావ సహాయకా అహేసుం. సరదమాణవో పితు అచ్చయేన కులసన్తకం మహాధనం పటిపజ్జిత్వా ఏకదివసం రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇధలోకత్తభావమేవ జానామి, నో పరలోకత్తభావం, జాతసత్తానఞ్చ మరణం నామ ధువం, మయా ఏకం పబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా మోక్ఖధమ్మగవేసనం కాతుం వట్టతీ’’తి. సో సహాయకం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ సిరివడ్ఢన, అహం పబ్బజిత్వా మోక్ఖధమ్మం గవేసిస్సామి, త్వం మయా సద్ధిం పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. న సక్ఖిస్సామి, సమ్మ, త్వంయేవ పబ్బజాహీతి. సో చిన్తేసి – ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తా సహాయే వా ఞాతిమిత్తే వా గహేత్వా గతా నామ నత్థి, అత్తనా కతం అత్తనోవ హోతీ’’తి. తతో రతనకోట్ఠాగారం వివరాపేత్వా కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకానం మహాదానం దత్వా పబ్బతపాదం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. తస్స ఏకో ద్వే తయోతి ఏవం అనుపబ్బజ్జం పబ్బజితా చతుసత్తతిసహస్సమత్తా జటిలా అహేసుం. సో పఞ్చాభిఞ్ఞా అట్ఠ చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా తేసమ్పి జటిలానం కసిణపరికమ్మం ఆచిక్ఖి. తేపి సబ్బే పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసుం.

తేన సమయేన అనోమదస్సీ నామ బుద్ధో లోకే ఉదపాది. నగరం చన్దవతీ నామ అహోసి, పితా యసవన్తో నామ ఖత్తియో, మాతా యసోధరా నామ దేవీ, బోధి అజ్జునరుక్ఖో, నిసభత్థేరో చ అనోమత్థేరో చాతి ద్వే అగ్గసావకా, వరుణత్థేరో నామ ఉపట్ఠాకో, సున్దరా చ సుమనా చాతి ద్వే అగ్గసావికా, ఆయు వస్ససతసహస్సం అహోసి, సరీరం అట్ఠపఞ్ఞాసహత్థుబ్బేధం, సరీరప్పభా ద్వాదసయోజనం ఫరి, భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో అహోసి.

అథేకదివసం పచ్చూసకాలే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ లోకం వోలోకేన్తో సరదతాపసం దిస్వా ‘‘అజ్జ మయ్హం సరదతాపసస్స సన్తికం గతపచ్చయేన ధమ్మదేసనా చ మహతీ భవిస్సతి, సో చ అగ్గసావకట్ఠానం పత్థేస్సతి, తస్స సహాయకో సిరివడ్ఢనకుటుమ్బియో దుతియసావకట్ఠానం, దేసనాపరియోసానే చస్స పరివారా చతుసత్తతిసహస్సజటిలా అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి, మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ అఞ్ఞం కఞ్చి అనామన్తేత్వా సీహో వియ ఏకచరో హుత్వా సరదతాపసస్స అన్తేవాసికేసు ఫలాఫలత్థాయ గతేసు ‘‘బుద్ధభావం మే జానాతూ’’తి తస్స పస్సన్తస్సేవ సరదతాపసస్స ఆకాసతో ఓతరిత్వా పథవియం పతిట్ఠాసి. సరదతాపసో బుద్ధానుభావం చేవ సరీరసమ్పత్తిం చస్స దిస్వా లక్ఖణమన్తే సమ్మసిత్వా ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో నామ అగారమజ్ఝే వసన్తో రాజా హోతి చక్కవత్తీ, పబ్బజ్జన్తో లోకే వివట్టచ్ఛదో సబ్బఞ్ఞు బుద్ధో హోతి, అయం పురిసో నిస్సంసయం బుద్ధో’’తి జానిత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. నిసీది భగవా పఞ్ఞత్తాసనే. సరదతాపసోపి అత్తనో అనుచ్ఛవికం ఆసనం గహేత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

తస్మిం సమయే చతుసత్తతిసహస్సజటిలా పణీతపణీతాని ఓజవన్తాని ఫలాఫలాని గహేత్వా ఆచరియస్స సన్తికం సమ్పత్తా బుద్ధానఞ్చేవ ఆచరియస్స చ నిసిన్నాసనం ఓలోకేత్వా ఆహంసు – ‘‘ఆచరియ, మయం ‘ఇమస్మిం లోకే తుమ్హేహి మహన్తతరో నత్థీ’తి విచరామ, అయం పన పురిసో తుమ్హేహి మహన్తతరో మఞ్ఞే’’తి. తాతా, కిం వదథ? సాసపేన సద్ధిం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధం సినేరుం సమం కాతుం ఇచ్ఛథ, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన సద్ధిం మయ్హం ఉపమం మా కరిత్థ పుత్తకాతి. అథ తే తాపసా ‘‘సచే అయం ఇత్తరసత్తో అభవిస్స, న అమ్హాకం ఆచరియో ఏవరూపం ఉపమం ఆహరేయ్య, యావ మహా వతాయం పురిసో’’తి సబ్బేవ పాదేసు నిపతిత్వా సిరసా వన్దింసు.

అథ నే ఆచరియో ఆహ – ‘‘తాతా, అమ్హాకం బుద్ధానం అనుచ్ఛవికో దేయ్యధమ్మో నత్థి, సత్థా చ భిక్ఖాచారవేలాయ ఇధాగతో, మయం యథాబలం దేయ్యధమ్మం దస్సామ. తుమ్హే యం యం పణీతం ఫలాఫలం, తం తం ఆహరథా’’తి. ఆహరాపేత్వా హత్థే ధోవిత్వా సయం తథాగతస్స పత్తే పతిట్ఠాపేసి. సత్థారా చ ఫలాఫలే పటిగ్గహితమత్తే దేవతా దిబ్బోజం పక్ఖిపింసు. తాపసో ఉదకమ్పి సయమేవ పరిస్సావేత్వా అదాసి. తతో భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా హత్థం ధోవిత్వా నిసిన్నే సత్థరి సబ్బే అన్తేవాసికే పక్కోసిత్వా సత్థు సన్తికే సారణీయం కథం కథేన్తో నిసీది. సత్థా ‘‘ద్వే అగ్గసావకా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి చిన్తేసి. తే సత్థు చిత్తం ఞత్వా సతసహస్సఖీణాసవపరివారా ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు.

తతో సరదతాపసో అన్తేవాసికే ఆమన్తేసి – ‘‘తాతా, బుద్ధానం నిసిన్నాసనమ్పి నీచం, సమణసతసహస్సానమ్పి ఆసనం నత్థి, తుమ్హేహి అజ్జ ఉళారం బుద్ధసక్కారం కాతుం వట్టతి, పబ్బతపాదతో వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఆహరథా’’తి. కథనకాలో పపఞ్చో వియ హోతి, ఇద్ధిమన్తానం పన విసయో అచిన్తేయ్యోతి ముహుత్తమత్తేనేవ తే తాపసా వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఆహరిత్వా బుద్ధానం యోజనప్పమాణం పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేసుం, ఉభిన్నం అగ్గసావకానం తిగావుతం, సేసభిక్ఖూనం అడ్ఢయోజనికాదిభేదం, సఙ్ఘనవకస్స ఉసభమత్తం అహోసి. ఏవం పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు సరదతాపసో తథాగతస్స పురతో అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఠితో, ‘‘భన్తే, మయ్హం దీఘరత్తం హితసుఖత్థాయ ఇమం పుప్ఫాసనం అభిరుహథా’’తి ఆహ.

‘‘నానాపుప్ఫఞ్చ గన్ధఞ్చ, సమ్పాదేత్వాన ఏకతో;

పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేత్వా, ఇదం వచనమబ్రవిం.

‘‘ఇదం తే ఆసనం వీర, పఞ్ఞత్తం తవనుచ్ఛవిం;

మమ చిత్తం పసాదేన్తో, నిసీద పుప్ఫమాసనే.

‘‘సత్తరత్తిదివం బుద్ధో, నిసీది పుప్ఫమాసనే;

మమ చిత్తం పసాదేత్వా, హాసయిత్వా సదేవకే’’తి.

ఏవం నిసిన్నే సత్థరి ద్వే అగ్గసావకా చ సేసభిక్ఖూ చ అత్తనో అత్తనో పత్తాసనేసు నిసీదింసు. సరదతాపసో మహన్తం పుప్ఫచ్ఛత్తం గహేత్వా తథాగతస్స మత్థకే ధారయన్తో అట్ఠాసి. సత్థా ‘‘జటిలానం అయం సక్కారో మహప్ఫలో హోతూ’’తి నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జి. సత్థు సమాపన్నభావం ఞత్వా ద్వే అగ్గసావకాపి సేసభిక్ఖూపి సమాపత్తిం సమాపజ్జింసు. తథాగతే సత్తాహం నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నే అన్తేవాసికా భిక్ఖాచారకాలే సమ్పత్తే వనమూలఫలాఫలం పరిభుఞ్జిత్వా సేసకాలే బుద్ధానం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ తిట్ఠన్తి. సరదతాపసో పన భిక్ఖాచారమ్పి అగన్త్వా పుప్ఫచ్ఛత్తం గహితనియామేనేవ సత్తాహం పీతిసుఖేన వీతినామేసి.

సత్థా నిరోధతో వుట్ఠాయ దక్ఖిణపస్సే నిసిన్నం అగ్గసావకం నిసభత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘నిసభ సక్కారకారకానం తాపసానం పుప్ఫాసనానుమోదనం కరోహీ’’తి. థేరో చక్కవత్తిరఞ్ఞో సన్తికా పటిలద్ధమహాలాభో మహాయోధో వియ తుట్ఠమానసో సావకపారమిఞాణే ఠత్వా పుప్ఫాసనానుమోదనం ఆరభి. తస్స దేసనావసానే దుతియసావకం ఆమన్తేసి – ‘‘త్వమ్పి ధమ్మం దేసేహీ’’తి. అనోమత్థేరో తేపిటకం బుద్ధవచనం సమ్మసిత్వా ధమ్మం కథేసి. ద్విన్నం సావకానం దేసనాయ ఏకస్సపి అభిసమయో నాహోసి. అథ సత్థా అపరిమాణే బుద్ధవిసయే ఠత్వా ధమ్మదేసనం ఆరభి. దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా సరదతాపసం సబ్బేపి చతుసత్తతిసహస్సజటిలా అరహత్తం పాపుణింసు. సత్థా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. తేసం తావదేవ కేసమస్సు అన్తరధాయి, అట్ఠ పరిక్ఖారా కాయే పటిముక్కావ అహేసుం.

సరదతాపసో కస్మా అరహత్తం న పత్తోతి? విక్ఖిత్తచిత్తత్తా. తస్స కిర బుద్ధానం దుతియాసనే నిసీదిత్వా సావకపారమిఞాణే ఠత్వా ధమ్మం దేసయతో అగ్గసావకస్స దేసనం సోతుం ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ ‘‘అహో వతాహమ్పి అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఇమినావ సావకేన లద్ధధురం లభేయ్య’’న్తి చిత్తం ఉదపాది. సో తేన పరివితక్కేన మగ్గఫలపటివేధం కాతుం నాసక్ఖి. తథాగతం పన వన్దిత్వా సమ్ముఖే ఠత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం అనన్తరాసనే నిసిన్నో భిక్ఖు తుమ్హాకం సాసనే కో నామ హోతీ’’తి? మయా పవత్తితం ధమ్మచక్కం అనుప్పవత్తేతా సావకపారమిఞాణస్స కోటిప్పత్తో సోళస పఞ్ఞా పటివిజ్ఝిత్వా ఠితో మయ్హం సాసనే అగ్గసావకో నిసభత్థేరో నామ ఏసోతి. ‘‘భన్తే, య్వాయం మయా సత్తాహం పుప్ఫచ్ఛత్తం ధారేన్తేన సక్కారో కతో, అహం ఇమస్స ఫలేన అఞ్ఞం సక్కత్తం వా బ్రహ్మత్తం వా న పత్థేమి, అనాగతే పన అయం నిసభత్థేరో వియ ఏకస్స బుద్ధస్స అగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి.

సత్థా ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఇమస్స పురిసస్స పత్థనా’’తి అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా ఓలోకేన్తో కప్పసతసహస్సాధికం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా సమిజ్ఝనభావం అద్దస. దిస్వా సరదతాపసం ఆహ – ‘‘న తే అయం పత్థనా మోఘా భవిస్సతి, అనాగతే పన కప్పసతసహస్సాధికం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతి. తస్స మాతా మహామాయా నామ దేవీ భవిస్సతి, పితా సుద్ధోదనో నామ రాజా, పుత్తో రాహులో నామ, ఉపట్ఠాకో ఆనన్దో నామ, దుతియసావకో మోగ్గల్లానో నామ, త్వం పన తస్స అగ్గసావకో ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తో నామ భవిస్ససీ’’తి. ఏవం తాపసం బ్యాకరిత్వా ధమ్మకథం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో ఆకాసం పక్ఖన్ది.

సరదతాపసోపి అన్తేవాసికత్థేరానం సన్తికం గన్త్వా సహాయకస్స సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికస్స సాసనం పేసేసి – ‘‘భన్తే, మమ సహాయకస్స వదేథ ‘సహాయకేన తే సరదతాపసేన అనోమదస్సిబుద్ధస్స పాదమూలే అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స గోతమబుద్ధస్స సాసనే అగ్గసావకట్ఠానం పత్థితం, త్వం దుతియసావకట్ఠానం పత్థేహీ’’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా థేరేహి పురేతరమేవ ఏకపస్సేన గన్త్వా సిరివడ్ఢస్స నివేసనద్వారే అట్ఠాసి.

సిరివడ్ఢనో ‘‘చిరస్సం వత మే అయ్యో ఆగతో’’తి ఆసనే నిసీదాపేత్వా అత్తనా నీచాసనే నిసిన్నో ‘‘అన్తేవాసికపరిసా పన వో, భన్తే, న పఞ్ఞాయతీ’’తి పుచ్ఛి. ఆమ సమ్మ, అమ్హాకం అస్సమం అనోమదస్సీ నామ బుద్ధో ఆగతో, మయం తస్స అత్తనో బలేన సక్కారం అకరిమ్హ. సత్థా సబ్బేసం ధమ్మం దేసేసి, దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా మం సేసా అరహత్తం పత్వా పబ్బజింసూతి. తుమ్హే కస్మా న పబ్బజితాతి? అహం సత్థు అగ్గసావకం నిసభత్థేరం దిస్వా అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స గోతమస్స నామ బుద్ధస్స సాసనే అగ్గసావకట్ఠానం పత్థేసిం, త్వమ్పి తస్స సాసనే దుతియసావకట్ఠానం పత్థేహీతి. మయ్హం బుద్ధేహి సద్ధిం పరిచయో నత్థి, భన్తేతి. బుద్ధేహి సద్ధిం కథనం మయ్హం భారో హోతు, త్వం మహన్తం అధికారం సజ్జేహీతి.

సిరివడ్ఢనో సరదతాపసస్స వచనం సుత్వా అత్తనో నివేసనద్వారే రాజమానేన అట్ఠకరీసమత్తం ఠానం సమతలం కారేత్వా వాలుకం ఓకిరాపేత్వా లాజపఞ్చమాని పుప్ఫాని వికిరిత్వా నీలుప్పలచ్ఛదనం మణ్డపం కారేత్వా బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా సేసభిక్ఖూనమ్పి ఆసనాని పటియాదాపేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం సజ్జేత్వా బుద్ధానం నిమన్తనత్థాయ సరదతాపసస్స సఞ్ఞం అదాసి. తాపసో తస్స వచనం సుత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా తస్స నివేసనం అగమాసి. సిరివడ్ఢనో పచ్చుగ్గమనం కత్వా తథాగతస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా మణ్డపం పవేసేత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసిన్నస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దక్ఖిణోదకం దత్వా పణీతేన భోజనేన పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం మహారహేహి వత్థేహి అచ్ఛాదేత్వా, ‘‘భన్తే, నాయం ఆరమ్భో అప్పమత్తకట్ఠానత్థాయ, ఇమినావ నియామేన సత్తాహం అనుకమ్పం కరోథా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సో తేనేవ నియామేన సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఠితో ఆహ – ‘‘భన్తే, మమ సహాయో సరదతాపసో యస్స సత్థు అగ్గసావకో హోమీతి పత్థేసి, అహమ్పి తస్సేవ దుతియసావకో భవామీ’’తి.

సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం దిస్వా బ్యాకాసి – ‘‘త్వం ఇతో కప్పసతసహస్సాధికం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా గోతమబుద్ధస్స దుతియసావకో భవిస్ససీ’’తి. బుద్ధానం బ్యాకరణం సుత్వా సిరివడ్ఢనో హట్ఠపహట్ఠో అహోసి. సత్థాపి భత్తానుమోదనం కత్వా సపరివారో విహారమేవ గతో. సిరివడ్ఢనో తతో పట్ఠాయ యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా దుతియత్తవారే కామావచరదేవలోకే నిబ్బత్తో. సరదతాపసో చత్తారో బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తో.

తతో పట్ఠాయ ఇమేసం ఉభిన్నమ్పి అన్తరాకమ్మం న కథితం. అమ్హాకం పన బుద్ధస్స నిబ్బత్తితో పురేతరమేవ సరదతాపసో రాజగహనగరస్స అవిదూరే ఉపతిస్సగామే సారిబ్రాహ్మణియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి. తందివసమేవ చస్స సహాయోపి రాజగహస్సేవ అవిదూరే కోలితగామే మోగ్గల్లిబ్రాహ్మణియా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హి. తాని కిర ద్వేపి కులాని యావ సత్తమా కులపరివట్టా ఆబద్ధపటిబద్ధసహాయకానేవ. తేసం ద్విన్నమ్పి ఏకదివసమేవ గబ్భపరిహారం అదంసు. దసమాసచ్చయేన జాతానమ్పి తేసం ఛసట్ఠి ధాతియో ఉపట్ఠహింసు. నామగ్గహణదివసే సారిబ్రాహ్మణియా పుత్తస్స ఉపతిస్సగామే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా ఉపతిస్సోతి నామం అకంసు, ఇతరస్స కోలితగామే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా కోలితోతి నామం అకంసు. తే ఉభోపి వుద్ధిమన్వాయ సబ్బసిప్పానం పారం అగమంసు.

ఉపతిస్సమాణవస్స కీళనత్థాయ నదిం వా ఉయ్యానం వా పబ్బతం వా గమనకాలే పఞ్చ సువణ్ణసివికాసతాని పరివారా హోన్తి, కోలితమాణవస్స పఞ్చ ఆజఞ్ఞరథసతాని. ద్వేపి జనా పఞ్చపఞ్చమాణవకసతపరివారా హోన్తి. రాజగహే చ అనుసంవచ్ఛరం గిరగ్గసమజ్జం నామ హోతి, తేసం ద్విన్నమ్పి ఏకట్ఠానేయేవ మఞ్చం బన్ధన్తి. ద్వేపి జనా ఏకతోవ నిసీదిత్వా సమజ్జం పస్సన్తా హసితబ్బట్ఠానే హసన్తి, సంవేగట్ఠానే సంవిజ్జన్తి, దాయం దాతుం యుత్తట్ఠానే దాయం దేన్తి. తేసం ఇమినావ నియామేన ఏకదివసం సమజ్జం పస్సన్తానం పరిపాకగతత్తా ఞాణస్స పురిమదివసేసు వియ హసితబ్బట్ఠానే హాసో వా సంవేగట్ఠానే సంవేజనం వా దాయం దాతుం యుత్తట్ఠానే దాయదానం వా నాహోసి. ద్వేపి పన జనా ఏవం చిన్తయింసు – ‘‘కిం ఏత్థ ఓలోకేతబ్బం అత్థి, సబ్బేపిమే అప్పత్తే వస్ససతే అపణ్ణత్తికభావం గమిస్సన్తి. అమ్హేహి పన ఏకం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి ఆరమ్మణం గహేత్వా నిసీదింసు.

తతో కోలితో ఉపతిస్సం ఆహ – ‘‘సమ్మ ఉపతిస్స, న త్వం అఞ్ఞసు దివసేసు వియ హట్ఠపహట్ఠో, అనత్తమనధాతుకోసి, కిం తే సల్లక్ఖిత’’న్తి? సమ్మ కోలిత, ‘‘ఏతేసం ఓలోకనే సారో నత్థి, నిరత్థకమేతం, అత్తనో మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి ఇదం చిన్తయన్తో నిసిన్నోమ్హీతి, త్వం పన కస్మా అనత్తమనోసీతి? సోపి తథేవ ఆహ. అథస్స అత్తనా సద్ధిం ఏకజ్ఝాసయతం ఞత్వా ఉపతిస్సో తం ఏవమాహ – ‘‘అమ్హాకం ఉభిన్నమ్పి సుచిన్తితం, మోక్ఖధమ్మం గవేసన్తేహి పన ఏకా పబ్బజ్జా లద్ధుం వట్టతి, కస్స సన్తికే పబ్బజామా’’తి.

తేన ఖో పన సమయేన సఞ్చయో పరిబ్బాజకో రాజగహే పటివసతి మహతియా పరిబ్బాజకపరిసాయ సద్ధిం. తే ‘‘తస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామా’’తి పఞ్చహి మాణవకసతేహి సద్ధిం సఞ్చయస్స సన్తికే పబ్బజింసు. తేసం పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సఞ్చయో అతిరేకలాభగ్గయసగ్గప్పత్తో అహోసి. తే కతిపాహేనేవ సబ్బం సఞ్చయస్స సమయం పరిగ్గణ్హిత్వా, ‘‘ఆచరియ, తుమ్హాకం జాననసమయో ఏత్తకోవ, ఉదాహు ఉత్తరిపి అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. సఞ్చయో ‘‘ఏత్తకోవ, సబ్బం తుమ్హేహి ఞాత’’న్తి ఆహ. తే తస్స కథం సుత్వా చిన్తయింసు – ‘‘ఏవం సతి ఇమస్స సన్తికే బ్రహ్మచరియవాసో నిరత్థకో, మయం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం నిక్ఖన్తా, సో ఇమస్స సన్తికే ఉప్పాదేతుం న సక్కా. మహా ఖో పన జమ్బుదీపో, గామనిగమరాజధానియో చరన్తా మయం అవస్సం మోక్ఖధమ్మదేసకం ఏకం ఆచరియం లభిస్సామా’’తి. తే తతో పట్ఠాయ యత్థ యత్థ పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా అత్థీతి సుణన్తి, తత్థ తత్థ గన్త్వా పఞ్హసాకచ్ఛం కరోన్తి. తేహి పుట్ఠం పఞ్హం అఞ్ఞే కథేతుం సమత్థా నత్థి, తే పన తేసం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తి. ఏవం సకలజమ్బుదీపం పరిగ్గణ్హిత్వా నివత్తిత్వా సకట్ఠానమేవ ఆగన్త్వా, ‘‘సమ్మ కోలిత, యో పఠమం అమతం అధిగచ్ఛతి, సో ఆరోచేతూ’’తి కతికం అకంసు.

తేన సమయేన అమ్హాకం సత్థా పఠమాభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన రాజగహం సమ్పత్తో హోతి. అథ ‘‘ఏకసట్ఠి అరహన్తో లోకే ఉప్పన్నా హోన్తీ’’తి వుత్తకాలే ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారికం బహుజనహితాయా’’తి రతనత్తయగుణప్పకాసనత్థం ఉయ్యోజితానం భిక్ఖూనం అన్తరే పఞ్చవగ్గియబ్భన్తరో అస్సజిత్థేరో పటినివత్తిత్వా రాజగహమేవ ఆగతో. పునదివసే పాతోవ పత్తచీవరం ఆదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి.

తస్మిం సమయే ఉపతిస్సపరిబ్బాజకో పాతోవ భత్తకిచ్చం కత్వా పరిబ్బాజకారామం గచ్ఛన్తో థేరం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఏవరూపో పబ్బజితో నామ న దిట్ఠపుబ్బో. యే వత లోకే అరహన్తో వా అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నా, అయం తేసం భిక్ఖూనం అఞ్ఞతరో, యంనూనాహం ఇమం భిక్ఖుం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యం – ‘కంసి త్వం, ఆవుసో ఉద్దిస్స, పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అకాలో ఖో ఇమం భిక్ఖుం పఞ్హం పుచ్ఛితుం, అన్తరఘరం పవిట్ఠో పిణ్డాయ చరతి, యంనూనాహం ఇమం భిక్ఖుం పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధేయ్యం అత్థికేహి ఉపఞ్ఞాతం మగ్గ’’న్తి. సో థేరం లద్ధపిణ్డపాతం అఞ్ఞతరం ఓకాసం గచ్ఛన్తం దిస్వా నిసీదితుకామతఞ్చస్స ఞత్వా అత్తనో పరిబ్బాజకపీఠకం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. భత్తకిచ్చపరియోసానేపిస్స అత్తనో కుణ్డికాయ ఉదకం అదాసి.

ఏవం ఆచరియవత్తం కత్వా కతభత్తకిచ్చేన థేరేన సద్ధిం మధురపటిసన్థారం కత్వా ‘‘విప్పసన్నాని ఖో తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో, కంసి త్వం, ఆవుసో ఉద్దిస్స, పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’తి పుచ్ఛి. థేరో ‘‘అత్థావుసో, మహాసమణో సక్యపుత్తో సక్యకులా పబ్బజితో, తాహం భగవన్తం ఉద్దిస్స పబ్బజితో, సో చ మే భగవా సత్థా, తస్సేవాహం భగవతో ధమ్మం రోచేమీ’’తి ఆహ. అథ నం ‘‘కింవాదీ పనాయస్మతో సత్థా, కిమక్ఖాయీ’’తి పుచ్ఛి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే పరిబ్బాజకా నామ సాసనస్స పటిపక్ఖభూతా, ఇమస్స సాసనస్స గమ్భీరతం దస్సేస్సామీ’’తి. అత్తనో నవకభావం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అహం ఖో, ఆవుసో, నవో అచిరపబ్బజితో, అధునాగతో ఇమం ధమ్మవినయం, న తావాహం సక్కోమి విత్థారేన ధమ్మం దేసేతు’’న్తి. పరిబ్బాజకో ‘‘అహం ఉపతిస్సో నామ, త్వం యథాసత్తియా అప్పం వా బహుం వా వద, ఏతం నయసతేన నయసహస్సేన పటివిజ్ఝితుం మయ్హం భారో’’తి చిన్తేత్వా ఆహ –

‘‘అప్పం వా బహుం వా భాసస్సు, అత్థంయేవ మే బ్రూహి;

అత్థేనేవ మే అత్థో, కిం కాహసి బ్యఞ్జనం బహు’’న్తి. (మహావ. ౬౦);

ఏవం వుత్తే థేరో ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తి (మహావ. ౬౦; అప. థేర. ౧.౧.౨౮౬) గాథం ఆహ. పరిబ్బాజకో పఠమపదద్వయమేవ సుత్వా సహస్సనయసమ్పన్నే సోతాపత్తిమగ్గే పతిట్ఠహి. ఇతరం పదద్వయం సోతాపన్నకాలే నిట్ఠాసి.

సో సోతాపన్నో హుత్వా ఉపరివిసేసే అప్పవత్తన్తే ‘‘భవిస్సతి ఏత్థ కారణ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, మా ఉపరి ధమ్మదేసనం వడ్ఢయిత్థ, ఏత్తకమేవ హోతు, కహం అమ్హాకం సత్థా వసతీ’’తి? వేళువనే పరిబ్బాజకాతి. భన్తే, తుమ్హే పురతో యాథ, మయ్హం ఏకో సహాయకో అత్థి. అమ్హేహి చ అఞ్ఞమఞ్ఞం కతికా కతా ‘‘యో పఠమం అమతం అధిగచ్ఛతి, సో ఆరోచేతూ’’తి. అహం తం పటిఞ్ఞం మోచేత్వా సహాయకం గహేత్వా తుమ్హాకం గతమగ్గేనేవ సత్థు సన్తికం ఆగమిస్సామీతి పఞ్చపతిట్ఠితేన థేరస్స పాదేసు నిపతిత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా థేరం ఉయ్యోజేత్వా పరిబ్బాజకారామాభిముఖో అగమాసి.

కోలితపరిబ్బాజకో తం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అజ్జ మయ్హం సహాయకస్స ముఖవణ్ణో న అఞ్ఞేసు దివసేసు వియ, అద్ధా తేన అమతం అధిగతం భవిస్సతీ’’తి అమతాధిగమం పుచ్ఛి. సోపిస్స ‘‘ఆమ ఆవుసో, అమతం అధిగత’’న్తి పటిజానిత్వా తమేవ గాథం అభాసి. గాథాపరియోసానే కోలితో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిత్వా ఆహ – ‘‘కహం కిర, సమ్మ, సత్థా వసతీ’’తి? ‘‘వేళువనే కిర, సమ్మ, వసతీ’’తి ఏవం నో ఆచరియేన అస్సజిత్థేరేన కథితన్తి. తేన హి సమ్మ ఆయామ, సత్థారం పస్సిస్సామాతి. సారిపుత్తత్థేరో చ నామేస సదాపి ఆచరియపూజకోవ, తస్మా సహాయం కోలితమాణవం ఏవమాహ – ‘‘సమ్మ, అమ్హేహి అధిగతం అమతం అమ్హాకం ఆచరియస్స సఞ్చయపరిబ్బాజకస్సాపి కథేస్సామ. బుజ్ఝమానో పటివిజ్ఝిస్సతి, అప్పటివిజ్ఝన్తో అమ్హాకం సద్దహిత్వా సత్థు సన్తికం గమిస్సతి, బుద్ధానం దేసనం సుత్వా మగ్గఫలపటివేధం కరిస్సతీ’’తి.

తతో ద్వేపి జనా సఞ్చయస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘ఆచరియ, త్వం కిం కరోసి, బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో. ఆయామ, దసబలం పస్సిస్సామా’’తి. సో ‘‘కిం వదేథ, తాతా’’తి తేపి వారేత్వా లాభగ్గయసగ్గప్పత్తిమేవ తేసం దీపేసి. తే ‘‘అమ్హాకం ఏవరూపో అన్తేవాసికవాసో నిచ్చమేవ హోతు, తుమ్హాకం పన గమనం వా అగమనం వా జానాథా’’తి ఆహంసు. సఞ్చయో ‘‘ఇమే ఏత్తకం జానన్తా మమ వచనం న కరిస్సన్తీ’’తి ఞత్వా ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, తాతా, అహం మహల్లకకాలే అన్తేవాసికవాసం వసితుం న సక్కోమీ’’తి ఆహ. తే అనేకేహిపి కారణేహి తం బోధేతుం అసక్కోన్తా అత్తనో ఓవాదే వత్తమానం జనం ఆదాయ వేళువనం అగమంసు. అథ తేసం పఞ్చసు అన్తేవాసికసతేసు అడ్ఢతేయ్యసతా నివత్తింసు, అడ్ఢతేయ్యసతా తేహి సద్ధిం అగమంసు.

సత్థా చతుపరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేన్తో తే దూరతోవ దిస్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘ఏతే, భిక్ఖవే, ద్వే సహాయా ఆగచ్ఛన్తి కోలితో చ ఉపతిస్సో చ, ఏతం మే సావకయుగం భవిస్సతి అగ్గం భద్దయుగ’’న్తి. అథ తేసం పరిసాయ చరియవసేన ధమ్మదేసనం వడ్ఢేసి. ఠపేత్వా ద్వే అగ్గసావకే సబ్బేపి తే అడ్ఢతేయ్యసతా పరిబ్బాజకా అరహత్తం పాపుణింసు. సత్థా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. సబ్బేసం కేసమస్సు అన్తరధాయి, ఇద్ధిమయం పత్తచీవరం కాయప్పటిబద్ధం అహోసి. ద్విన్నం అగ్గసావకానమ్పి ఇద్ధిమయపత్తచీవరం ఆగతం, ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం పన న నిట్ఠాసి. కస్మా? సావకపారమిఞాణస్స మహన్తతాయ.

అథాయస్మా మహామోగ్గల్లానో పబ్బజితదివసతో సత్తమే దివసే మగధరట్ఠే కల్లవాలగామకం ఉపనిస్సాయ సమణధమ్మం కరోన్తో థినమిద్ధే ఓక్కన్తే సత్థారా సంవేజితో థినమిద్ధం వినోదేత్వా తథాగతేన దిన్నం ధాతుకమ్మట్ఠానం సుణన్తోవ ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. సారిపుత్తత్థేరోపి పబ్బజితదివసతో అద్ధమాసం అతిక్కమిత్వా సత్థారా సద్ధిం తమేవ రాజగహం ఉపనిస్సాయ సూకరఖతలేణే విహరన్తో అత్తనో భాగినేయ్యస్స దీఘనఖపరిబ్బాజకస్స వేదనాపరిగ్గహసుత్తన్తే (మ. ని. ౨.౨౦౫-౨౦౬) దేసియమానే సుత్తానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా పరస్స వడ్ఢితభత్తం భుఞ్జన్తో వియ సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. భాగినేయ్యో పనస్స దేసనాపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో. ఇతి ద్విన్నమ్పి మహాసావకానం తథాగతే రాజగహే విహరన్తేయేవ సావకపారమిఞాణకిచ్చం మత్థకం పత్తం. అపరభాగే పన సత్థా జేతవనే విహరన్తో ‘‘మహాపఞ్ఞానం యదిదం సారిపుత్తో, ఇద్ధిమన్తానం యదిదం మహామోగ్గల్లానో’’తి ద్వేపి మహాసావకే ఠానన్తరే ఠపేసీతి.

మహాకస్సపత్థేరవత్థు

౧౯౧. చతుత్థే ధుతవాదానన్తి ఏత్థ ధుతో వేదితబ్బో, ధుతవాదో వేదితబ్బో, ధుతధమ్మా వేదితబ్బా, ధుతఙ్గాని వేదితబ్బాని. తత్థ ధుతోతి ధుతకిలేసో వా పుగ్గలో కిలేసధుననో వా ధమ్మో.

ధుతవాదోతి ఏత్థ పన అత్థి ధుతో న ధుతవాదో, అత్థి న ధుతో ధుతవాదో, అత్థి నేవ ధుతో న ధుతవాదో, అత్థి ధుతో చేవ ధుతవాదో చ. తత్థ యో ధుతఙ్గేన అత్తనో కిలేసే ధుని, పరం పన ధుతఙ్గేన న ఓవదతి నానుసాసతి బాకులత్థేరో వియ, అయం ధుతో న ధుతవాదో. యథాహ – ‘‘తయిదం ఆయస్మా బాకులో ధుతో న ధుతవాదో’’తి. యో పన ధుతఙ్గేన అత్తనో కిలేసే న ధుని, కేవలం అఞ్ఞే ధుతఙ్గేన ఓవదతి అనుసాసతి ఉపనన్దత్థేరో వియ, అయం న ధుతో ధుతవాదో. యథాహ – ‘‘తయిదం ఆయస్మా ఉపనన్దో న ధుతో ధుతవాదో’’తి. యో పన ఉభయవిపన్నో లాళుదాయీ వియ, అయం నేవ ధుతో న ధుతవాదో. యథాహ – ‘‘తయిదం ఆయస్మా లాళుదాయీ నేవ ధుతో న ధుతవాదో’’తి. యో పన ఉభయసమ్పన్నో ఆయస్మా మహాకస్సపత్థేరో వియ, అయం ధుతో చేవ ధుతవాదో చ. యథాహ – ‘‘తయిదం ఆయస్మా మహాకస్సపో ధుతో చేవ ధుతవాదో చా’’తి.

ధుతధమ్మా వేదితబ్బాతి అప్పిచ్ఛతా సన్తుట్ఠితా సల్లేఖతా పవివేకతా ఇదమట్ఠికతాతి ఇమే ధుతఙ్గచేతనాయ పరివారా పఞ్చ ధమ్మా ‘‘అప్పిచ్ఛంయేవ నిస్సాయా’’తిఆదివచనతో (అ. ని. ౫.౧౮౧; పరి. ౩౨౫) ధుతధమ్మా నామ. తత్థ అప్పిచ్ఛతా చ సన్తుట్ఠితా చ అలోభో, సల్లేఖతా చ పవివేకతా చ ద్వీసు ధమ్మేసు అనుపతన్తి అలోభే చేవ అమోహే చ, ఇదమట్ఠితా ఞాణమేవ. తత్థ అలోభేన పటిక్ఖేపవత్థూసు లోభం, అమోహేన తేస్వేవ ఆదీనవప్పటిచ్ఛాదకం మోహం ధునాతి. అలోభేన చ అనుఞ్ఞాతానం పటిసేవనముఖేన పవత్తం కామసుఖల్లికానుయోగం, అమోహేన ధుతఙ్గేసు అతిసల్లేఖముఖేన పవత్తం అత్తకిలమథానుయోగం ధునాతి. తస్మా ఇమే ధమ్మా ధుతధమ్మాతి వేదితబ్బా.

ధుతఙ్గాని వేదితబ్బానీతి తేరస ధుతఙ్గాని వేదితబ్బాని పంసుకూలికఙ్గం…పే… నేసజ్జికఙ్గన్తి.

ధుతవాదానం యదిదం మహాకస్సపోతి యత్తకా ధుతవాదం వదన్తి, తేసం సబ్బేసమ్పి అన్తరే అయం మహాకస్సపత్థేరో అగ్గోతి అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. మహాకస్సపోతి ఉరువేళకస్సపో నదీకస్సపో గయాకస్సపో కుమారకస్సపోతి ఇమే ఖుద్దానుఖుద్దకే థేరే ఉపాదాయ అయం మహా, తస్మా మహాకస్సపోతి వుత్తో.

ఇమస్సాపి పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అతీతే కిర కప్పసతసహస్సమత్థకే పదుముత్తరో నామ సత్థా లోకే ఉదపాది, తస్మిం హంసవతీనగరం ఉపనిస్సాయ ఖేమే మిగదాయే విహరన్తే వేదేహో నామ కుటుమ్బికో అసీతికోటిధనవిభవో పాతోవ సుభోజనం భుఞ్జిత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ గన్ధపుప్ఫాదీని గహేత్వా విహారం గన్త్వా సత్థారం పూజేత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తస్మిఞ్చ ఖణే సత్థా మహానిసభత్థేరం నామ తతియసావకం ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ధుతవాదానం, యదిదం నిసభో’’తి ఏతదగ్గే ఠపేసి. ఉపాసకో తం సుత్వా పసన్నో ధమ్మకథావసానే మహాజనే ఉట్ఠాయ గతే సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, స్వే మయ్హం భిక్ఖం అధివాసేథా’’తి ఆహ. మహా ఖో, ఉపాసక, భిక్ఖుసఙ్ఘోతి. కిత్తకో భగవాతి? అట్ఠసట్ఠిభిక్ఖుసతసహస్సన్తి. భన్తే, ఏకం సామణేరమ్పి విహారే అసేసేత్వా భిక్ఖం అధివాసేథాతి. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేన. ఉపాసకో సత్థు అధివాసనం విదిత్వా గేహం గన్త్వా మహాదానం సజ్జేత్వా పునదివసే సత్థు కాలం ఆరోచాపేసి. సత్థా పత్తచీవరమాదాయ భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఉపాసకస్స ఘరం గన్త్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసిన్నో దక్ఖిణోదకావసానే యాగుఆదీని సమ్పటిచ్ఛన్తో భత్తవిస్సగ్గం అకాసి. ఉపాసకోపి సత్థు సన్తికే నిసీది.

తస్మిం అన్తరే మహానిసభత్థేరో పిణ్డాయ చరన్తో తమేవ వీథి పటిపజ్జి. ఉపాసకో దిస్వా ఉట్ఠాయ గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా ‘‘పత్తం, భన్తే, దేథా’’తి ఆహ. థేరో పత్తం అదాసి. ‘‘భన్తే, ఇధేవ పవిసథ, సత్థాపి గేహే నిసిన్నో’’తి. న వట్టిస్సతి ఉపాసకాతి. ఉపాసకో థేరస్స పత్తం గహేత్వా పిణ్డపాతస్స పూరేత్వా నీహరిత్వా అదాసి. తతో థేరం అనుగన్త్వా నివత్తో సత్థు సన్తికే నిసీదిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, మహానిసభత్థేరో ‘సత్థా గేహే నిసిన్నో’తి వుత్తేపి పవిసితుం న ఇచ్ఛి, అత్థి ను ఖో ఏతస్స తుమ్హాకం గుణేహి అతిరేకో గుణో’’తి. బుద్ధానఞ్చ వణ్ణమచ్ఛేరం నామ నత్థి. అథ సత్థా ఏవమాహ – ‘‘ఉపాసక, మయం భిక్ఖం ఆగమయమానా గేహే నిసీదామ, సో భిక్ఖు న ఏవం నిసీదిత్వా భిక్ఖం ఉదిక్ఖతి. మయం గామన్తసేనాసనే వసామ, సో అరఞ్ఞస్మింయేవ వసతి. మయం ఛన్నే వసామ, సో అబ్భోకాసమ్హియేవ వసతి. ఇతి తస్స అయఞ్చ అయఞ్చ గుణో’’తి మహాసముద్దం పూరయమానో వియ కథేసి. ఉపాసకో పకతియాపి జలమానదీపో తేలేన ఆసిత్తో వియ సుట్ఠుతరం పసన్నో హుత్వా చిన్తేసి – ‘‘కిం మయ్హం అఞ్ఞాయ సమ్పత్తియా, అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సన్తికే ధుతవాదానం అగ్గభావత్థాయ పత్థనం కరిస్సామీ’’తి?

సో పునపి సత్థారం నిమన్తేత్వా తేనేవ నియామేన సత్త దివసాని మహాదానం దత్వా సత్తమే దివసే బుద్ధప్పముఖస్స మహాభిక్ఖుసఙ్ఘస్స తిచీవరాని దత్వా సత్థు పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ఏవమాహ – ‘‘యం మే, భన్తే, సత్త దివసాని దానం దేన్తస్స మేత్తం కాయకమ్మం మేత్తం వచీకమ్మం మేత్తం మనోకమ్మం పచ్చుపట్ఠితం, ఇమినాహం న అఞ్ఞం దేవసమ్పత్తిం వా సక్కమారబ్రహ్మసమ్పత్తిం వా పత్థేమి, ఇదం పన మే కమ్మం అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సన్తికే ఏతస్స మహానిసభత్థేరేన పత్తఠానన్తరం పాపుణనత్థాయ తేరసధుతఙ్గధరానం అగ్గభావస్స సచ్చకారో హోతూ’’తి. సత్థా ‘‘మహన్తం ఠానం ఇమినా పత్థితం, సమిజ్ఝిస్సతి ను ఖో, నో’’తి ఓలోకేన్తో సమిజ్ఝనభావం దిస్వా ఆహ – ‘‘మనాపం తే ఠానం పత్థితం, అనాగతే సతసహస్సకప్పావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్స త్వం తతియసావకో మహాకస్సపత్థేరో నామ భవిస్ససీ’’తి. తం సుత్వా ఉపాసకో ‘‘బుద్ధానం ద్వే కథా నామ నత్థీ’’తి పునదివసే పత్తబ్బం వియ తం సమ్పత్తిం అమఞ్ఞిత్థ. సో యావతాయుకం నానప్పకారం దానం దత్వా సీలం రక్ఖిత్వా నానప్పకారం కల్యాణకమ్మం కత్వా తత్థ కాలం కతో సగ్గే నిబ్బత్తి.

తతో పట్ఠాయ దేవమనుస్సేసు సమ్పత్తిం అనుభవన్తో ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సిసమ్మాసమ్బుద్ధే బన్ధుమతిం నిస్సాయ ఖేమే మిగదాయే విహరన్తే దేవలోకా చవిత్వా అఞ్ఞతరస్మిం పరిజిణ్ణే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి. తస్మిఞ్చ కాలే విపస్సీ భగవా సత్తమే సత్తమే సంవచ్ఛరే ధమ్మం కథేతి, మహన్తం కోలాహలం అహోసి. సకలజమ్బుదీపే దేవతా ‘‘సత్థా ధమ్మం కథేస్సతీ’’తి ఆరోచేన్తి. బ్రాహ్మణో తం సాసనం అస్సోసి. తస్స చ నివాసనసాటకో ఏకోవ హోతి, తథా బ్రాహ్మణియా. పారుపనం పన ద్విన్నమ్పి ఏకమేవ. సకలనగరే ఏకసాటకబ్రాహ్మణోతి పఞ్ఞాయతి. బ్రాహ్మణానం కేనచిదేవ కిచ్చేన సన్నిపాతే సతి బ్రాహ్మణిం గేహే ఠపేత్వా సయం గచ్ఛతి. బ్రాహ్మణీనం సన్నిపాతే సతి సయం గేహే తిట్ఠతి, బ్రాహ్మణీ తం వత్థం పారుపిత్వా గచ్ఛతి. తస్మిం పన దివసే బ్రాహ్మణో బ్రాహ్మణిం ఆహ – ‘‘భోతి, కిం రత్తిం ధమ్మస్సవనం సుణిస్ససి, దివా’’తి. ‘‘మయం మాతుగామజాతికా నామ రత్తిం సోతుం న సక్కోమ, దివా సోస్సామీ’’తి బ్రాహ్మణం గేహే ఠపేత్వా తం వత్థం పారుపిత్వా ఉపాసికాహి సద్ధిం దివా గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తే నిసిన్నా ధమ్మం సుత్వా ఉపాసికాహియేవ సద్ధిం ఆగమాసి. అథ బ్రాహ్మణో బ్రాహ్మణిం గేహే ఠపేత్వా తం వత్థం పారుపిత్వా విహారం గతో.

తస్మిఞ్చ సమయే సత్థా పరిసమజ్ఝే అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసిన్నో చిత్తబీజనిం ఆదాయ ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ సినేరుం మత్థం కత్వా సాగరం నిమ్మథేన్తో వియ ధమ్మకథం కథేసి. బ్రాహ్మణస్స పరిసన్తే నిసిన్నస్స ధమ్మం సుణన్తస్స పఠమయామస్మింయేవ సకలసరీరం పూరయమానా పఞ్చవణ్ణా పీతి ఉప్పజ్జి. సో పారుతవత్థం సఙ్ఘరిత్వా ‘‘దసబలస్స దస్సామీ’’తి చిన్తేసి. అత్థస్స ఆదీనవసహస్సం దస్సయమానం మచ్ఛేరం ఉప్పజ్జి. సో ‘‘బ్రాహ్మణియా చ మయ్హఞ్చ ఏకమేవ వత్థం, అఞ్ఞం కిఞ్చి పారుపనం నత్థి, అపారుపిత్వా చ నామ బహి చరితుం న సక్కా’’తి సబ్బథాపి అదాతుకామో అహోసి. అథస్స నిక్ఖన్తే పఠమయామే మజ్ఝిమయామేపి తథేవ పీతి ఉప్పజ్జి. సో తథేవ చిన్తేత్వా తథేవ అదాతుకామో అహోసి. అథస్స మజ్ఝిమయామే నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమయామేపి తథేవ పీతి ఉప్పజ్జి. సో ‘‘తరణం వా హోతు మరణం వా, పచ్ఛాపి జానిస్సామీ’’తి వత్థం సఙ్ఘరిత్వా సత్థు పాదమూలే ఠపేసి. తతో వామహత్థం ఆభుజిత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన తిక్ఖత్తుం అప్ఫోటేత్వా ‘‘జితం మే, జితం మే’’తి తయో వారే నది.

తస్మిఞ్చ సమయే బన్ధుమరాజా ధమ్మాసనస్స పచ్ఛతో అన్తోసాణియం నిసిన్నో ధమ్మం సుణాతి. రఞ్ఞో చ నామ ‘‘జితం మే’’తి సద్దో అమనాపో హోతి. సో పురిసం పేసేసి – ‘‘గచ్ఛ ఏతం పుచ్ఛ కిం వదసీ’’తి. సో తేన గన్త్వా పుచ్ఛితో ఆహ – ‘‘అవసేసా హత్థియానాదీని ఆరుయ్హ అసిచమ్మాదీని గహేత్వా పరసేనం జినన్తి, న తం జితం అచ్ఛరియం, అహం పన పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తస్స దుట్ఠగోణస్స ముగ్గరేన సీసం భిన్దిత్వా తం పలాపేన్తో వియ మచ్ఛేరచిత్తం మద్దిత్వా పారుతవత్థం దసబలస్స అదాసిం, తం మే మచ్ఛరియం జిత’’న్తి ఆహ. సో పురిసో ఆగన్త్వా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ఆహ – ‘‘అమ్హే భణే దసబలస్స అనురూపం న జానిమ్హ, బ్రాహ్మణో జానీ’’తి వత్థయుగం పేసేసి. తం దిస్వా బ్రాహ్మణో చిన్తేసి – ‘‘అయం మయ్హం తుణ్హీ నిసిన్నస్స పఠమం కిఞ్చి అదత్వా సత్థు గుణే కథేన్తస్స అదాసి, సత్థు గుణే పటిచ్చ ఉప్పన్నేన మయ్హం కో అత్థో’’తి? తమ్పి వత్థయుగం దసబలస్సేవ అదాసి. రాజాపి ‘‘కిం బ్రాహ్మణేన కత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘తమ్పి తేన వత్థయుగం తథాగతస్సేవ దిన్న’’న్తి సుత్వా అఞ్ఞానిపి ద్వే వత్థయుగాని పేసేసి. సో తానిపి అదాసి. రాజా అఞ్ఞానిపి చత్తారీతి ఏవం యావ ద్వత్తింసవత్థయుగాని పేసేసి. అథ బ్రాహ్మణో ‘‘ఇదం వడ్ఢేత్వా గహణం వియ హోతీ’’తి అత్తనో అత్థాయ ఏకం, బ్రాహ్మణియా ఏకన్తి ద్వే వత్థయుగాని గహేత్వా తింస యుగాని తథాగతస్సేవ అదాసి. తతో పట్ఠాయ చస్స సత్థు విస్సాసికో జాతో.

అథ నం రాజా ఏకదివసం సీతసమయే సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తం దిస్వా సతసహస్సగ్ఘనకం అత్తనో పారుతరత్తకమ్బలం దత్వా ఆహ – ‘‘ఇతో పత్థాయ ఇమం పారుపిత్వా ధమ్మం సుణాహీ’’తి. సో ‘‘కిం మే ఇమినా కమ్బలేన ఇమస్మిం పూతికాయే ఉపనీతేనా’’తి చిన్తేత్వా అన్తోగన్ధకుటియం తథాగతస్స మఞ్చస్స ఉపరి వితానం కత్వా అగమాసి. అథేకదివసం రాజా పాతోవ విహారం గన్త్వా అన్తోగన్ధకుటియం సత్థు సన్తికే నిసీది. తస్మిఞ్చ సమయే ఛబ్బణ్ణా బుద్ధరస్మియో కమ్బలే పటిహఞ్ఞన్తి, కమ్బలో అతివియ విరోచతి. రాజా ఓలోకేన్తో సఞ్జానిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, అమ్హాకం ఏస కమ్బలో, అమ్హేహి ఏకసాటకబ్రాహ్మణస్స దిన్నో’’తి. తుమ్హేహి, మహారాజ, బ్రాహ్మణో పూజితో, బ్రాహ్మణేన మయం పూజితాతి. రాజా ‘‘బ్రాహ్మణో యుత్తం అఞ్ఞాసి, న మయ’’న్తి పసీదిత్వా యం మనుస్సానం ఉపకారభూతం, తం సబ్బం అట్ఠట్ఠకం కత్వా సబ్బఅట్ఠకం నామ దానం దత్వా పురోహితట్ఠానే ఠపేసి. సోపి ‘‘అట్ఠట్ఠకం నామ చతుసట్ఠి హోతీ’’తి చతుసట్ఠి సలాకాభత్తాని ఉపనిబన్ధాపేత్వా యావజీవం దానం దత్వా సీలం రక్ఖిత్వా తతో చుతో సగ్గే నిబ్బత్తి.

పున తతో చుతో ఇమస్మిం కప్పే కోణాగమనస్స చ భగవతో కస్సపదసబలస్స చాతి ద్విన్నం బుద్ధానం అన్తరే బారాణసియం కుటుమ్బియఘరే నిబ్బత్తో. సో వుద్ధిమన్వాయ ఘరావాసం వసన్తో ఏకదివసం అరఞ్ఞే జఙ్ఘవిహారం చరతి, తస్మిం చ సమయే పచ్చేకబుద్ధో నదీతీరే చీవరకమ్మం కరోన్తో అనువాతే అప్పహోన్తే సఙ్ఘరిత్వా ఠపేతుం ఆరద్ధో. సో దిస్వా ‘‘కస్మా, భన్తే, సఙ్ఘరిత్వా ఠపేథా’’తి ఆహ. అనువాతో నప్పహోతీతి. ‘‘ఇమినా, భన్తే, కరోథా’’తి సాటకం దత్వా ‘‘నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే మే కేనచి పరిహాని మా హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి.

అథ ఘరేపిస్స భగినియా సద్ధిం భరియాయ కలహం కరోన్తియా పచ్చేకబుద్ధో పిణ్డాయ పావిసి. అథస్స భగినీ పచ్చేకబుద్ధస్స పిణ్డపాతం దత్వా తస్స భరియం సన్ధాయ, ‘‘ఏవరూపం బాలం యోజనసతేన పరివజ్జేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేసి. సా గేహద్వారే ఠితా సుత్వా ‘‘ఇమాయ దిన్నం భత్తం మా ఏస భుఞ్జతూ’’తి పత్తం గహేత్వా పిణ్డపాతం ఛడ్డేత్వా కలలస్స పూరేత్వా అదాసి. ఇతరా దిస్వా ‘‘బాలే మం తావ అక్కోస వా పహర వా, ఏవరూపస్స పన ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పూరితపారమిస్స పత్తతో భత్తం ఛడ్డేత్వా కలలం దాతుం న యుత్త’’న్తి ఆహ. అథస్స భరియాయ పటిసఙ్ఖానం ఉప్పజ్జి. సా ‘‘తిట్ఠథ, భన్తే’’తి కలలం ఛడ్డేత్వా పత్తం ధోవిత్వా గన్ధచుణ్ణేన ఉబ్బట్టేత్వా చతుమధురస్స పూరేత్వా ఉపరి ఆసిత్తేన పదుమగబ్భవణ్ణేన సప్పినా విజ్జోతమానం పచ్చేకబుద్ధస్స హత్థే ఠపేత్వా ‘‘యథా అయం పిణ్డపాతో ఓభాసజాతో, ఏవం ఓభాసజాతం మే సరీరం హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి. పచ్చేకబుద్ధో అనుమోదిత్వా ఆకాసం పక్ఖన్ది. తేపి ద్వే జాయమ్పతికా యావతాయుకం కుసలం కత్వా సగ్గే నిబ్బత్తిత్వా పున తతో చవిత్వా ఉపాసకో కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే బారాణసియం అసీతికోటివిభవస్స సేట్ఠినో పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, ఇతరాపి తాదిసస్సేవ సేట్ఠినో ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి.

తస్స వుద్ధిప్పత్తస్స తమేవ సేట్ఠిధీతరం ఆనయింసు. తస్సా పుబ్బే అదిన్నవిపాకస్స తస్స కమ్మస్స ఆనుభావేన పతికూలం పవిట్ఠమత్తాయ ఉమ్మారబ్భన్తరే సకలసరీరం ఉగ్ఘాటితవచ్చకుటి వియ దుగ్గన్ధం జాతం. సేట్ఠికుమారో ‘‘కస్సాయం గన్ధో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సేట్ఠికఞ్ఞాయా’’తి సుత్వా ‘‘నీహరథా’’తి ఆభతనియామేనేవ కులఘరం పేసేసి. సా ఏతేనేవ నీహారేన సత్తసు ఠానేసు పటినివత్తితా.

తేన చ సమయేన కస్సపదసబలో పరినిబ్బాయి, తస్స ఘనకోట్టిమాహి సతసహస్సగ్ఘనికాహి రత్తసువణ్ణఇట్ఠకాహి యోజనుబ్బేధం చేతియం ఆరభింసు. తస్మిం చేతియే కరియమానే సా సేట్ఠిధీతా చిన్తేసి – ‘‘అహం సత్తసు ఠానేసు పటినివత్తితా, కిం మే జీవితేనా’’తి అత్తనో సరీరాభరణభణ్డకం భఞ్జాపేత్వా సువణ్ణఇట్ఠకం కారేసి రతనాయతం విదత్థివిత్థిన్నం చతురఙ్గులుబ్బేధం. తతో హరితాలమనోసిలాపిణ్డం గహేత్వా అట్ఠ ఉప్పలహత్థకే ఆదాయ చేతియకరణట్ఠానం గతా. తస్మిఞ్చ ఖణే ఏకా ఇట్ఠకాపన్తి పరిక్ఖిపిత్వా ఆగచ్ఛమానా ఘటనిట్ఠకాయ ఊనా హోతి. సేట్ఠిధీతా వడ్ఢకిం ఆహ – ‘‘ఇమం ఇట్ఠకం ఏత్థ ఠపేథా’’తి. అమ్మ, భద్దకే కాలే ఆగతాసి, సయమేవ ఠపేహీతి. సా ఆరుయ్హ తేలేన హరితాలమనోసిలం యోజేత్వా తేన బన్ధనేన ఇట్ఠకం పతిట్ఠపేత్వా ఉపరి అట్ఠహి ఉప్పలహత్థకేహి పూజం కత్వా వన్దిత్వా ‘‘నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే మే కాయతో చన్దనగన్ధో వాయతు, ముఖతో ఉప్పలగన్ధో’’తి పత్థనం కత్వా చేతియం వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా అగమాసి.

అథ తస్మింయేవ ఖణే యస్స సేట్ఠిపుత్తస్స పఠమం గేహం నీతా, తస్స తం ఆరబ్భ సతి ఉదపాది. నగరేపి నక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం హోతి. సో ఉపట్ఠాకే ఆహ – ‘‘తదా ఇధ ఆనీతా సేట్ఠిధీతా అత్థి, కహం సా’’తి? కులగేహే సామీతి. ఆనేథ నం, నక్ఖత్తం కీళిస్సామాతి. తే గన్త్వా తం వన్దిత్వా ఠితా ‘‘కిం, తాతా, ఆగతత్థా’’తి తాయ పుట్ఠా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖింసు. తాతా, మయా ఆభరణభణ్డేన చేతియం పూజితం, ఆభరణం మే నత్థీతి. తే గన్త్వా సేట్ఠిపుత్తస్స ఆరోచేసుం. ఆనేథ నం, పిళన్ధనం లభిస్సామాతి. తే ఆనయింసు. తస్సా సహ ఘరప్పవేసనేన సకలగేహం చన్దనగన్ధఞ్చేవ నీలుప్పలగన్ధఞ్చ వాయి.

సేట్ఠిపుత్తో తం పుచ్ఛి ‘‘పఠమం తవ సరీరతో దుగ్గన్ధో వాయి, ఇదాని పన తే సరీరతో చన్దనగన్ధో, ముఖతో ఉప్పలగన్ధో వాయతి, కిం ఏత’’న్తి? సా ఆదితో పట్ఠాయ అత్తనా కతకమ్మం ఆరోచేసి. సేట్ఠిపుత్తో ‘‘నియ్యానికం వత బుద్ధసాసన’’న్తి పసీదిత్వా యోజనికం సువణ్ణచేతియం కమ్బలకఞ్చుకేన పరిక్ఖిపిత్వా తత్థ తత్థ రథచక్కప్పమాణేహి సువణ్ణపదుమేహి అలఙ్కరి. తేసం ద్వాదసహత్థా ఓలమ్బకా హోన్తి. సో తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా సగ్గే నిబ్బత్తిత్వా తతో చుతో బారాణసితో యోజనమత్తే ఠానే అఞ్ఞతరస్మిం అమచ్చకులే నిబ్బత్తి. సేట్ఠికఞ్ఞాపి దేవలోకతో చవిత్వా రాజకులే జేట్ఠధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి.

తేసు వయపత్తేసు కుమారస్స వసనగామే నక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం. సో మాతరం ఆహ – ‘‘సాటకం మే, అమ్మ, దేహి, నక్ఖత్తం కీళిస్సామీ’’తి. సా ధోతవత్థం నీహరిత్వా అదాసి. అమ్మ, థూలం ఇదం, అఞ్ఞం దేహీతి. అఞ్ఞం నీహరిత్వా అదాసి, తమ్పి పటిక్ఖిపి. అఞ్ఞం నీహరిత్వా అదాసి, తమ్పి పటిక్ఖిపి. అథ నం మాతా ఆహ – ‘‘తాత, యాదిసే గేహే మయం జాతా, నత్థి నో ఇతో సుఖుమతరస్స పటిలాభాయ పుఞ్ఞ’’న్తి. తేన హి లభనట్ఠానం గచ్ఛామి, అమ్మాతి. పుత్త అహం అజ్జేవ తుయ్హం బారాణసినగరే రజ్జపటిలాభం ఇచ్ఛామీతి. సో మాతరం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘గచ్ఛామి, అమ్మా’’తి. గచ్ఛ, తాతాతి. ఏవం కిరస్సా చిత్తం అహోసి – ‘‘కహం గమిస్సతి, ఇధ వా ఏత్థ వా గేహే నిసీదిస్సతీ’’తి? సో పన పుఞ్ఞనియామేన నిక్ఖమిత్వా బారాణసిం గన్త్వా ఉయ్యానే మఙ్గలసిలాపట్టే ససీసం పారుపిత్వా నిపజ్జి. సో చ బారాణసిరఞ్ఞో కాలకతస్స సత్తమో దివసో హోతి.

అమచ్చా రఞ్ఞో సరీరకిచ్చం కత్వా రాజఙ్గణే నిసీదిత్వా మన్తయింసు – ‘‘రఞ్ఞో ఏకా ధీతావ అత్థి, పుత్తో నత్థి, అరాజకం రజ్జం న వట్టతి, కో రాజా హోతీ’’తి మన్తేత్వా ‘‘త్వం హోహి, త్వం హోహీ’’తి ఆహంసు. పురోహితో ఆహ – ‘‘బహుం ఓలోకేతుం న వట్టతి, ఫుస్సరథం విస్సజ్జేమా’’తి. తే కుముదవణ్ణే చత్తారో సిన్ధవే యోజేత్వా పఞ్చవిధం రాజకకుధభణ్డం సేతచ్ఛత్తఞ్చ రథస్మింయేవ ఠపేత్వా రథం విస్సజ్జేత్వా పచ్ఛతో తూరియాని పగ్గణ్హాపేసుం. రథో పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా ఉయ్యానాభిముఖో అహోసి. ‘‘పరిచయేన ఉయ్యానాభిముఖో గచ్ఛతి, నివత్తేమా’’తి కేచి ఆహంసు. పురోహితో ‘‘మా నివత్తయిత్థా’’తి ఆహ. రథో కుమారం పదక్ఖిణం కత్వా ఆరోహనసజ్జో హుత్వా అట్ఠాసి. పురోహితో పారుపనకణ్ణం అపనేత్వా పాదతలాని ఓలోకేన్తో ‘‘తిట్ఠతు అయం దీపో, ద్విసహస్సదీపపరివారేసు చతూసు దీపేసు ఏసో రజ్జం కారేతుం యుత్తో’’తి వత్వా ‘‘పునపి తూరియాని పగ్గణ్హథ, పునపి తూరియాని పగ్గణ్హథా’’తి తిక్ఖత్తుం తూరియాని పగ్గణ్హాపేసి.

అథ కుమారో ముఖం వివరిత్వా ఓలోకేత్వా ‘‘కేన కమ్మేన ఆగతత్థా’’తి ఆహ. దేవ తుమ్హాకం రజ్జం పాపుణాతీతి. రాజా కహన్తి? దేవత్తం గతో సామీతి. కతి దివసా అతిక్కన్తాతి? అజ్జ సత్తమో దివసోతి. పుత్తో వా ధీతా వా నత్థీతి? ధీతా అత్థి దేవ, పుత్తో నత్థీతి. కరిస్సామి రజ్జన్తి. తే తావదేవ అభిసేకమణ్డపం కారేత్వా రాజధీతరం సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా ఉయ్యానం ఆనేత్వా కుమారస్స అభిసేకం అకంసు.

అథస్స కతాభిసేకస్స సహస్సగ్ఘనకం వత్థం ఉపహరింసు. సో ‘‘కిమిదం, తాతా’’తి ఆహ. నివాసనవత్థం దేవాతి. నను, తాతా, థూలం, అఞ్ఞం సుఖుమతరం నత్థీతి? మనుస్సానం పరిభోగవత్థేసు ఇతో సుఖుమతరం నత్థి దేవాతి. తుమ్హాకం రాజా ఏవరూపం నివాసేసీతి? ఆమ, దేవాతి. న మఞ్ఞే పుఞ్ఞవా తుమ్హాకం రాజా, సువణ్ణభిఙ్గారం ఆహరథ, లభిస్సామ వత్థన్తి. తే సువణ్ణభిఙ్గారం ఆహరింసు. సో ఉట్ఠాయ హత్థే ధోవిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా హత్థేన ఉదకం ఆదాయ పురత్థిమాయ దిసాయ అబ్భుక్కిరి, తావదేవ ఘనపథవిం భిన్దిత్వా అట్ఠ కప్పరుక్ఖా ఉట్ఠహింసు. పున ఉదకం గహేత్వా దక్ఖిణం పచ్ఛిమం ఉత్తరన్తి ఏవం చతస్సోపి దిసా అబ్భుక్కిరి, సబ్బదిసాసు అట్ఠట్ఠ కత్వా ద్వత్తింస కప్పరుక్ఖా ఉట్ఠహింసు. సో ఏకం దిబ్బదుస్సం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా ‘‘నన్దరఞ్ఞో విజితే సుత్తకన్తికా ఇత్థియో మా సుత్తం కన్తింసూతి ఏవం భేరిం చరాపేథా’’తి వత్వా ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా అలఙ్కతపటియత్తో హత్థిక్ఖన్ధవరగతో నగరం పవిసిత్వా పాసాదం ఆరుయ్హ మహాసమ్పత్తిం అనుభవి.

ఏవం కాలే గచ్ఛన్తే ఏకదివసం దేవీ రఞ్ఞో మహాసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘అహో తపస్సీ’’తి కారుఞ్ఞాకారం దస్సేసి. ‘‘కిమిదం దేవీ’’తి చ పుట్ఠా ‘‘అతిమహతీ తే దేవ సమ్పత్తి, అతీతే బుద్ధానం సద్దహిత్వా కల్యాణం అకత్థ, ఇదాని అనాగతస్స పచ్చయం కుసలం న కరోథా’’తి ఆహ. కస్స దస్సామి, సీలవన్తో నత్థీతి. ‘‘అసుఞ్ఞో, దేవ, జమ్బుదీపో అరహన్తేహి, తుమ్హే దానమేవ సజ్జేథ, అహం అరహన్తే లచ్ఛామీ’’తి ఆహ. రాజా పునదివసే పాచీనద్వారే దానం సజ్జాపేసి. దేవీ పాతోవ ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ ఉపరిపాసాదే పురత్థాభిముఖా ఉరేన నిపజ్జిత్వా ‘‘సచే ఏతిస్సా దిసాయ అరహన్తో అత్థి, స్వే ఆగన్త్వా అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హన్తూ’’తి ఆహ. తస్సం దిసాయం అరహన్తో నాహేసుం, తం సక్కారం కపణయాచకానం అదంసు.

పునదివసే దక్ఖిణద్వారే దానం సజ్జేత్వా తథేవ అకాసి, పునదివసే పచ్ఛిమద్వారే. ఉత్తరద్వారే సజ్జనదివసే పన దేవియా తథేవ నిమన్తితే హిమవన్తే వసన్తానం పదుమవతియా పుత్తానం పఞ్చసతానం పచ్చేకబుద్ధానం జేట్ఠకో మహాపదుమపచ్చేకబుద్ధో భాతికే ఆమన్తేసి – ‘‘మారిసా, నన్దరాజా తుమ్హే నిమన్తేతి, అధివాసేథ తస్సా’’తి. తే అధివాసేత్వా పునదివసే అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా ఆకాసేన ఆగన్త్వా ఉత్తరద్వారే ఓతరింసు. మనుస్సా గన్త్వా ‘‘పఞ్చసతా, దేవ, పచ్చేకబుద్ధా ఆగతా’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా సద్ధిం దేవియా గన్త్వా వన్దిత్వా పత్తం గహేత్వా పచ్చేకబుద్ధే పాసాదం ఆరోపేత్వా తత్ర తేసం దానం దత్వా భత్తకిచ్చావసానే రాజా సఙ్ఘత్థేరస్స, దేవీ సఙ్ఘనవకస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘అయ్యా, పచ్చయేహి న కిలమిస్సన్తి, మయం పుఞ్ఞేన న హాయిస్సామ, అమ్హాకం యావజీవం ఇధ నివాసాయ పటిఞ్ఞం దేథా’’తి. పటిఞ్ఞం కారేత్వా ఉయ్యానే పఞ్చ పణ్ణసాలాసతాని పఞ్చ చఙ్కమనసతానీతి సబ్బాకారేన నివాసట్ఠానం సమ్పాదేత్వా తత్థ వసాపేసుం.

ఏవం కాలే గచ్ఛన్తే రఞ్ఞో పచ్చన్తో కుపితో. సో ‘‘అహం పచ్చన్తం వూపసమేతుం గచ్ఛామి, త్వం పచ్చేకబుద్ధేసు మా పమజ్జీ’’తి దేవిం ఓవదిత్వా గతో. తస్మిం అనాగతేయేవ పచ్చేకబుద్ధానం ఆయుసఙ్ఖారా ఖీణా. మహాపదుమపచ్చేకబుద్ధో తియామరత్తిం ఝానకీళం కీళిత్వా అరుణుగ్గమనే ఆలమ్బనఫలకం ఆలమ్బిత్వా ఠితకోవ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. ఏతేనుపాయేన సేసాపీతి సబ్బేవ పరినిబ్బుతా. పునదివసే దేవీ పచ్చేకబుద్ధానం నిసీదనట్ఠానం హరితుపలిత్తం కారేత్వా పుప్ఫాని వికిరిత్వా ధూమం దత్వా తేసం ఆగమనం ఓలోకేన్తీ నిసిన్నా; ఆగమనం అపస్సన్తీ పురిసం పేసేసి ‘‘గచ్ఛ, తాత, జానాహి, కిం అయ్యానం కిఞ్చి అఫాసుక’’న్తి. సో గన్త్వా మహాపదుమస్స పణ్ణసాలాద్వారం వివరిత్వా తత్థ అపస్సన్తో చఙ్కమనం గన్త్వా ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ ఠితం దిస్వా వన్దిత్వా ‘‘కాలో, భన్తే’’తి ఆహ. పరినిబ్బుతసరీరం కిం కథేస్సతి? సో ‘‘నిద్దాయతి మఞ్ఞే’’తి గన్త్వా పిట్ఠిపాదే హత్థేన పరామసిత్వా పాదానం సీతలతాయ చేవ థద్ధతాయ చ పరినిబ్బుతభావం ఞత్వా దుతియస్స సన్తికం అగమాసి, ఏవం తతియస్సాతి సబ్బేసం పరినిబ్బుతభావం ఞత్వా రాజకులం గతో. ‘‘కహం, తాత, పచ్చేకబుద్ధా’’తి పుట్ఠో ‘‘పరినిబ్బుతా దేవీ’’తి ఆహ. దేవీ కన్దన్తీ రోదన్తీ నిక్ఖమిత్వా నాగరేహి సద్ధిం తత్థ గన్త్వా సాధుకీళితం కారేత్వా పచ్చేకబుద్ధానం సరీరకిచ్చం కత్వా ధాతుయో గహేత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేసి.

రాజా పచ్చన్తం వూపసమేత్వా ఆగతో పచ్చుగ్గమనం ఆగతం దేవిం పుచ్ఛి – ‘‘కిం, భద్దే, పచ్చేకబుద్ధేసు నప్పమజ్జి, నిరోగా అయ్యా’’తి? పరినిబ్బుతా దేవాతి. రాజా చిన్తేసి – ‘‘ఏవరూపానమ్పి పణ్డితానం మరణం ఉప్పజ్జతి, అమ్హాకం కుతో మోక్ఖో’’తి? సో నగరం అగన్త్వా ఉయ్యానమేవ పవిసిత్వా జేట్ఠపుత్తం పక్కోసాపేత్వా తస్స రజ్జం పటియాదేత్వా సయం సమణకపబ్బజ్జం పబ్బజి. దేవీపి ‘‘ఇమస్మిం పబ్బజితే అహం కిం కరిస్సామీ’’తి తత్థేవ ఉయ్యానే పబ్బజితా. ద్వేపి ఝానం భావేత్వా తతో చుతా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తింసు.

తేసు తత్థేవ వసన్తేసు అమ్హాకం సత్థా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన రాజగహం పావిసి. సత్థరి తత్థ వసన్తే అయం పిప్పలిమాణవో మగధరట్ఠే మహాతిత్థబ్రాహ్మణగామే కపిలబ్రాహ్మణస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తో, అయం భద్దా కాపిలానీ మద్దరట్ఠే సాగలనగరే కోసియగోత్తబ్రాహ్మణస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తా. తేసం అనుక్కమేన వడ్ఢమానానం పిప్పలిమాణవస్స వీసతిమే వస్సే భద్దాయ సోళసమే వస్సే సమ్పత్తే మాతాపితరో పుత్తం ఓలోకేత్వా, ‘‘తాత, త్వం వయపత్తో, కులవంసో నామ పతిట్ఠాపేతబ్బో’’తి అతివియ నిప్పీళయింసు. మాణవో ఆహ – ‘‘మయ్హం సోతపథే ఏవరూపం కథం మా కథేథ, అహం యావ తుమ్హే ధరథ, తావ పటిజగ్గిస్సామి, తుమ్హాకం అచ్చయేన నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి. తే కతిపాహం అతిక్కమిత్వా పున కథయింసు, సోపి తథేవ పటిక్ఖిపి. పునపి కథయింసు, పునపి పటిక్ఖిపి. తతో పట్ఠాయ మాతా నిరన్తరం కథేసియేవ.

మాణవో ‘‘మమ మాతరం సఞ్ఞాపేస్సామీ’’తి రత్తసువణ్ణస్స నిక్ఖసహస్సం దత్వా సువణ్ణకారేహి ఏకం ఇత్థిరూపం కారాపేత్వా తస్స మజ్జనఘట్టనాదికమ్మపరియోసానే తం రత్తవత్థం నివాసాపేత్వా వణ్ణసమ్పన్నేహి పుప్ఫేహి చేవ నానాఅలఙ్కారేహి చ అలఙ్కారాపేత్వా మాతరం పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘అమ్మ, ఏవరూపం ఆరమ్మణం లభన్తో గేహే వసిస్సామి, అలభన్తో న వసిస్సామీ’’తి. పణ్డితా బ్రాహ్మణీ చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం పుత్తో పుఞ్ఞవా దిన్నదానో కతాభినీహారో, పుఞ్ఞం కరోన్తో న ఏకకోవ అకాసి, అద్ధా ఏతేన సహ కతపుఞ్ఞా సువణ్ణరూపకపటిభాగావ భవిస్సతీ’’తి అట్ఠ బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా సబ్బకామేహి సన్తప్పేత్వా సువణ్ణరూపకం రథం ఆరోపేత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, యత్థ అమ్హాకం జాతిగోత్తభోగేహి సమానకులే ఏవరూపం దారికం పస్సథ, ఇమమేవ సువణ్ణరూపకం పణ్ణాకారం కత్వా దేథా’’తి ఉయ్యోజేసి.

తే ‘‘అమ్హాకం నామ ఏతం కమ్మ’’న్తి నిక్ఖమిత్వా ‘‘కత్థ గమిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మద్దరట్ఠం నామ ఇత్థాకరో, మద్దరట్ఠం గమిస్సామా’’తి మద్దరట్ఠే సాగలనగరం అగమంసు. తత్థ తం సువణ్ణరూపకం న్హానతిత్థే ఠపేత్వా ఏకమన్తే నిసీదింసు. అథ భద్దాయ ధాతీ భద్దం న్హాపేత్వా అలఙ్కరిత్వా సిరిగబ్భే నిసీదాపేత్వా న్హాయితుం ఆగచ్ఛన్తీ తం రూపకం దిస్వా ‘‘అయ్యధీతా మే ఇధాగతా’’తి సఞ్ఞాయ సన్తజ్జేత్వా ‘‘దుబ్బినీతే కిం త్వం ఇధాగతా’’తి తలసత్తికం ఉగ్గిరిత్వా ‘‘గచ్ఛ సీఘ’’న్తి గణ్డపస్సే పహరి. హత్థో పాసాణే పటిహతో వియ కమ్పిత్థ. సా పటిక్కమిత్వా ‘‘ఏవం థద్ధం నామ మహాగీవం దిస్వా ‘అయ్యధీతా మే’తి సఞ్ఞం ఉప్పాదేసిం, అయ్యధీతాయ హి మే నివాసనపటిగ్గాహికాయపి అయుత్తా’’తి ఆహ. అథ నం తే మనుస్సా పరివారేత్వా ‘‘ఏవరూపా తే సామిధీతా’’తి పుచ్ఛింసు. కిం ఏసా, ఇమాయ సతగుణేన సహస్సగుణేన మయ్హం అయ్యాధీతా అభిరూపతరా, ద్వాదసహత్థే గబ్భే నిసిన్నాయ పదీపకిచ్చం నత్థి, సరీరోభాసేనేవ తమం విధమతీతి. ‘‘తేన హి ఆగచ్ఛా’’తి ఖుజ్జం గహేత్వా సువణ్ణరూపకం రథం ఆరోపేత్వా కోసియగోత్తస్స బ్రాహ్మణస్స ఘరద్వారే ఠత్వా ఆగమనం నివేదయింసు.

బ్రాహ్మణో పటిసన్థారం కత్వా ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛి. మగధరట్ఠే మహాతిత్థగామే కపిలబ్రాహ్మణస్స ఘరతోతి. కిం కారణా ఆగతాతి? ఇమినా నామ కారణేనాతి. ‘‘కల్యాణం, తాతా, సమజాతిగోత్తవిభవో అమ్హాకం బ్రాహ్మణో, దస్సామి దారిక’’న్తి పణ్ణాకారం గణ్హి. తే కపిలబ్రాహ్మణస్స సాసనం పహిణింసు ‘‘లద్ధా దారికా, కత్తబ్బం కరోథా’’తి. తం సాసనం సుత్వా పిప్పలిమాణవస్స ఆరోచయింసు ‘‘లద్ధా కిర దారికా’’తి. మాణవో ‘‘అహం ‘న లభిస్సన్తీ’తి చిన్తేసిం, ‘ఇమే లద్ధాతి వదన్తి’, అనత్థికో హుత్వా పణ్ణం పేసేస్సామీ’’తి రహోగతో పణ్ణం లిఖి ‘‘భద్దా అత్తనో జాతిగోత్తభోగానురూపం ఘరావాసం లభతు, అహం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సామి, మా పచ్ఛా విప్పటిసారినీ అహోసీ’’తి. భద్దాపి ‘‘అసుకస్స కిర మం దాతుకామో’’తి సుత్వా రహోగతా పణ్ణం లిఖి ‘‘అయ్యపుత్తో అత్తనో జాతిగోత్తభోగానురూపం ఘరావాసం లభతు, అహం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సామి, మా పచ్ఛా విప్పటిసారీ అహోసీ’’తి. ద్వే పణ్ణాని అన్తరామగ్గే సమాగచ్ఛింసు. ఇదం కస్స పణ్ణన్తి? పిప్పలిమాణవేన భద్దాయ పహితన్తి. ఇదం కస్సాతి? భద్దాయ పిప్పలిమాణవస్స పహితన్తి చ వుత్తే ద్వేపి వాచేత్వా ‘‘పస్సథ దారకానం కమ్మ’’న్తి ఫాలేత్వా అరఞ్ఞే ఛడ్డేత్వా సమానపణ్ణం లిఖిత్వా ఇతో చ ఏత్తో చ పేసేసుం. ఇతి తేసం అనిచ్ఛమానానంయేవ సమాగమో అహోసి.

తందివసమేవ మాణవో ఏకం పుప్ఫదామం గహేత్వా ఠపేసి. భద్దాపి, తాని సయనమజ్ఝే ఠపేసి. భుత్తసాయమాసా ఉభోపి ‘‘సయనం అభిరుహిస్సామా’’తి సమాగన్త్వా మాణవో దక్ఖిణపస్సేన సయనం అభిరుహి. భద్దా వామపస్సేన అభిరుహిత్వా ఆహ – ‘‘యస్స పస్సే పుప్ఫాని మిలాయన్తి, తస్స రాగచిత్తం ఉప్పన్నన్తి విజానిస్సామ, ఇమం పుప్ఫదామం న అల్లీయితబ్బ’’న్తి. తే పన అఞ్ఞమఞ్ఞం సరీరసమ్ఫస్సభయేన తియామరత్తిం నిద్దం అనోక్కమన్తావ వీతినామేన్తి, దివా పన హాసమత్తమ్పి నాహోసి. తే లోకామిసేన అసంసట్ఠా యావ మాతాపితరో ధరన్తి, తావ కుటుమ్బం అవిచారేత్వా తేసు కాలఙ్కతేసు విచారయింసు. మహతీ మాణవస్స సమ్పత్తి సత్తాసీతికోటిధనం, ఏకదివసం సరీరం ఉబ్బట్టేత్వా ఛడ్డేతబ్బం సువణ్ణచుణ్ణమేవ మగధనాళియా ద్వాదసనాళిమత్తం లద్ధుం వట్టతి. యన్తబద్ధాని సట్ఠి మహాతళాకాని, కమ్మన్తో ద్వాదసయోజనికో, అనురాధపురప్పమాణా చుద్దస గామా, చుద్దస హత్థానీకా, చుద్దస అస్సానీకా, చుద్దస రథానీకా.

సో ఏకదివసం అలఙ్కతఅస్సం ఆరుయ్హ మహాజనపరివుతో కమ్మన్తం గన్త్వా ఖేత్తకోటియం ఠితో నఙ్గలేహి భిన్నట్ఠానతో కాకాదయో సకుణే గణ్డుప్పాదాదిపాణకే ఉద్ధరిత్వా ఖాదన్తే దిస్వా, ‘‘తాతా, ఇమే కిం ఖాదన్తీ’’తి పుచ్ఛి. గణ్డుప్పాదే, అయ్యాతి. ఏతేహి కతం పాపం కస్స హోతీతి? తుమ్హాకం, అయ్యాతి. సో చిన్తేసి – ‘‘సచే ఏతేహి కతం పాపం మయ్హం హోతి, కిం మే కరిస్సతి సత్తాసీతికోటిధనం, కిం ద్వాదసయోజనికో కమ్మన్తో, కిం సట్ఠియన్తబద్ధాని తళాకాని, కిం చుద్దస గామా? సబ్బమేతం భద్దాయ కాపిలానియా నియ్యాతేత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిస్సామీ’’తి.

భద్దాపి కాపిలానీ తస్మిం ఖణే అన్తరవత్థుమ్హి తయో తిలకుమ్భే పత్థరాపేత్వా ధాతీహి పరివుతా నిసిన్నా కాకే తిలపాణకే ఖాదన్తే దిస్వా, ‘‘అమ్మా, కిం ఇమే ఖాదన్తీ’’తి పుచ్ఛి. పాణకే, అయ్యేతి. అకుసలం కస్స హోతీతి? తుమ్హాకం, అయ్యేతి. సా చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం చతుహత్థవత్థం నాళికోదనమత్తఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, యది పనేతం ఏత్తకేన జనేన కతం అకుసలం మయ్హం హోతి, అద్ధా భవసహస్సేనపి వట్టతో సీసం ఉక్ఖిపితుం న సక్కా, అయ్యపుత్తే ఆగతమత్తేయేవ సబ్బం తస్స నియ్యాతేత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిస్సామీ’’తి.

మాణవో ఆగన్త్వా న్హాయిత్వా పాసాదం ఆరుయ్హ మహారహే పల్లఙ్కే నిసీది. అథస్స చక్కవత్తినో అనుచ్ఛవికం భోజనం సజ్జయింసు. ద్వేపి భుఞ్జిత్వా పరిజనే నిక్ఖన్తే రహోగతా ఫాసుకట్ఠానే నిసీదింసు. తతో మాణవో భద్దం ఆహ – ‘‘భద్దే ఇమం ఘరం ఆగచ్ఛన్తీ కిత్తకం ధనం ఆహరీ’’తి? పఞ్చపణ్ణాస సకటసహస్సాని, అయ్యాతి. ఏతం సబ్బం, యా చ ఇమస్మిం ఘరే సత్తాసీతి కోటియో యన్తబద్ధా సట్ఠితళాకాదిభేదా సమ్పత్తి అత్థి, సబ్బం తుయ్హంయేవ నియ్యాతేమీతి. తుమ్హే పన కహం గచ్ఛథ, అయ్యాతి? అహం పబ్బజిస్సామీతి. అయ్య, అహమ్పి తుమ్హాకంయేవ ఆగమనం ఓలోకయమానా నిసిన్నా, అహమ్పి పబ్బజిస్సామీతి. తేసం ఆదిత్తపణ్ణకుటి వియ తయో భవా ఉపట్ఠహింసు. తే అన్తరాపణతో కసావరసపీతాని వత్థాని మత్తికాపత్తే చ ఆహరాపేత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం కేసే ఓహారాపేత్వా ‘‘యే లోకే అరహన్తో, తే ఉద్దిస్స అమ్హాకం పబ్బజ్జా’’తి వత్వా థవికాయ పత్తే ఓసారేత్వా అంసే లగ్గేత్వా పాసాదతో ఓతరింసు. గేహే దాసేసు వా కమ్మకారేసు వా న కోచి సఞ్జాని.

అథ నే బ్రాహ్మణగామతో నిక్ఖమ్మ దాసగామద్వారేన గచ్ఛన్తే ఆకప్పకుత్తవసేన దాసగామవాసినో సఞ్జానింసు. తే రోదన్తా పాదేసు నిపతిత్వా ‘‘కిం అమ్హే అనాథే కరోథ, అయ్యా’’తి ఆహంసు. ‘‘మయం భణే ఆదిత్తపణ్ణసాలా వియ తయో భవాతి పబ్బజిమ్హా, సచే తుమ్హేసు ఏకేకం భుజిస్సం కరోమ, వస్ససతమ్పి నప్పహోతి. తుమ్హేవ తుమ్హాకం సీసం ధోవిత్వా భుజిస్సా హుత్వా జీవథా’’తి వత్వా తేసం రోదన్తానంయేవ పక్కమింసు. థేరో పురతో గచ్ఛన్తో నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తో చిన్తేసి – ‘‘అయం భద్దా కాపిలానీ సకలజమ్బుదీపగ్ఘనికా ఇత్థీ మయ్హం పచ్ఛతో ఆగచ్ఛతి. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం కోచిదేవ ఏవం చిన్తేయ్య ‘ఇమే పబ్బజిత్వాపి వినా భవితుం న సక్కోన్తి, అననుచ్ఛవికం కరోన్తీ’తి. కోచి వా పన అమ్హేసు మనం పదూసేత్వా అపాయపూరకో భవేయ్య. ఇమం పహాయ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి.

సో పురతో గచ్ఛన్తో ద్వేధాపథం దిస్వా తస్స మత్థకే అట్ఠాసి. భద్దాపి ఆగన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం ఆహ – ‘‘భద్దే తాదిసిం ఇత్థిం మమ పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా ‘ఇమే పబ్బజిత్వాపి వినా భవితుం న సక్కోన్తీ’తి చిన్తేత్వా అమ్హేసు పదుట్ఠచిత్తో మహాజనో అపాయపూరకో భవేయ్య. ఇమస్మిం ద్వేధాపథే త్వం ఏకం గణ్హ, అహం ఏకేన గమిస్సామీ’’తి. ‘‘ఆమ, అయ్య, పబ్బజితానం మాతుగామో నామ మలం, ‘పబ్బజిత్వాపి వినా న భవన్తీ’తి అమ్హాకం దోసం దస్సన్తి, తుమ్హే ఏకం మగ్గం గణ్హథ, అహం ఏకం గణ్హిత్వా వినా భవిస్సామా’’తి తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా చతూసు ఠానేసు పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘సతసహస్సకప్పప్పమాణే అద్ధానే కతో మిత్తసన్థవో అజ్జ భిజ్జతీ’’తి వత్వా ‘‘తుమ్హే దక్ఖిణజాతికా నామ, తుమ్హాకం దక్ఖిణమగ్గో వట్టతి. మయం మాతుగామా నామ వామజాతికా, అమ్హాకం వామమగ్గో వట్టతీ’’తి వన్దిత్వా మగ్గం పటిపన్నా. తేసం ద్వేధాభూతకాలే అయం మహాపథవీ ‘‘అహం చక్కవాళగిరిసినేరుపబ్బతే ధారేతుం సక్కోన్తీపి తుమ్హాకం గుణే ధారేతుం న సక్కోమీ’’తి వదన్తీ వియ విరవమానా అకమ్పి, ఆకాసే అసనిసద్దో వియ పవత్తి, చక్కవాళపబ్బతో ఉన్నది.

సమ్మాసమ్బుద్ధో వేళువనమహావిహారే గన్ధకుటియం నిసిన్నో పథవీకమ్పనసద్దం సుత్వా ‘‘కస్స ను ఖో పథవీ కమ్పతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘పిప్పలిమాణవో చ భద్దా చ కాపిలానీ మం ఉద్దిస్స అప్పమేయ్యం సమ్పత్తిం పహాయ పబ్బజితా, తేసం వియోగట్ఠానే ఉభిన్నమ్పి గుణబలేన అయం పథవీకమ్పో జాతో, మయాపి ఏతేసం సఙ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి గన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ సయమేవ పత్తచీవరమాదాయ అసీతిమహాథేరేసు కఞ్చి అనామన్తేత్వా తిగావుతం మగ్గం పచ్చుగ్గమనం కత్వా రాజగహస్స చ నాలన్దాయ చ అన్తరే బహుపుత్తకనిగ్రోధరుక్ఖమూలే పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. నిసీదన్తో పన అఞ్ఞతరపంసుకూలికో వియ అనిసీదిత్వా బుద్ధవేసం గహేత్వా అసీతిహత్థా ఘనబుద్ధరస్మియో విస్సజ్జేన్తో నిసీది. ఇతి తస్మిం ఖణే పణ్ణచ్ఛత్తసకటచక్కకూటాగారాదిప్పమాణా బుద్ధరస్మియో ఇతో చితో చ విప్ఫన్దన్తియో విధావన్తియో చన్దసహస్స-సూరియసహస్స-ఉగ్గమనకాలో వియ కురుమానా తం వనన్తం ఏకోభాసం అకంసు. ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణసిరియా సముజ్జలతారాగణం వియ గగనం, సుపుప్ఫితకమలకువలయం వియ సలిలం వనన్తం విరోచిత్థ. నిగ్రోధరుక్ఖస్స ఖన్ధో నామ సేతో హోతి, పత్తాని నామ నీలాని, పక్కాని రత్తాని. తస్మిం పన దివసే సతసాఖో నిగ్రోధో సువణ్ణవణ్ణోవ అహోసి.

మహాకస్సపత్థేరో ‘‘అయం మయ్హం సత్థా భవిస్సతి, ఇమాహం ఉద్దిస్స పబ్బజితో’’తి దిట్ఠట్ఠానతో పట్ఠాయ ఓణతోణతో గన్త్వా తీసు ఠానేసు వన్దిత్వా ‘‘సత్థా మే, భన్తే భగవా, సావకోహమస్మి, సత్థా మే, భన్తే భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి ఆహ. అథ నం భగవా అవోచ – ‘‘కస్సప, సచే త్వం ఇమం నిపచ్చకారం మహాపథవియా కరేయ్యాసి, సాపి ధారేతుం న సక్కుణేయ్య. తథాగతస్స ఏవం గుణమహన్తతం జానతా తయా కతో నిపచ్చకారో మయ్హం లోమమ్పి చాలేతుం న సక్కోతి. నిసీద, కస్సప, దాయజ్జం తే దస్సామీ’’తి. అథస్స భగవా తీహి ఓవాదేహి ఉపసమ్పదం అదాసి. దత్వా బహుపుత్తకనిగ్రోధమూలతో నిక్ఖమిత్వా థేరం పచ్ఛాసమణం కత్వా మగ్గం పటిపజ్జి. సత్థు సరీరం ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణవిచిత్తం, మహాకస్సపస్స సత్తమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితం. సో కఞ్చనమహానావాయ పచ్ఛాబన్ధో వియ సత్థు పదానుపదికం అనుగఞ్ఛి. సత్థా థోకం మగ్గం గన్త్వా మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసజ్జాకారం దస్సేసి, థేరో ‘‘నిసీదితుకామో సత్థా’’తి ఞత్వా అత్తనో పారుపనపిలోతికసఙ్ఘాటిం చతుగ్గుణం కత్వా పఞ్ఞాపేసి.

సత్థా తస్మిం నిసీదిత్వా హత్థేన చీవరం పరామసిత్వా ‘‘ముదుకా ఖో త్యాయం, కస్సప, పిలోతికసఙ్ఘాటీ’’తి ఆహ. థేరో ‘‘సత్థా మే సఙ్ఘాటియా ముదుకభావం కథేతి, పారుపితుకామో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘పారుపతు, భన్తే, భగవా సఙ్ఘాటి’’న్తి ఆహ. కిం త్వం పారుపిస్ససి కస్సపాతి? తుమ్హాకం నివాసనం లభన్తో పారుపిస్సామి, భన్తేతి. ‘‘కిం పన త్వం, కస్సప, ఇమం పరిభోగజిణ్ణం పంసుకూలం ధారేతుం సక్ఖిస్ససి? మయా హి ఇమస్స పంసుకూలస్స గహితదివసే ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ కమ్పి, ఇమం బుద్ధానం పరిభోగజిణ్ణం చీవరం నామ న సక్కా పరిత్తగుణేన ధారేతుం, పటిబలేనేవిదం పటిపత్తిపూరణసమత్థేన జాతిపంసుకూలికేన గహేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా థేరేన సద్ధిం చీవరం పరివత్తేసి.

ఏవం పన చీవరపరివత్తం కత్వా థేరేన పారుతచీవరం భగవా పారుపి, సత్థు చీవరం థేరో పారుపి. తస్మిం సమయే అచేతనాపి అయం మహాపథవీ ‘‘దుక్కరం, భన్తే, అకత్థ, అత్తనా పారుతచీవరం సావకస్స దిన్నపుబ్బం నామ నత్థి, అహం తుమ్హాకం గుణం ధారేతుం న సక్కోమీ’’తి వదన్తీ వియ ఉదకపరియన్తం కత్వా కమ్పి. థేరోపి ‘‘లద్ధం దాని మయా బుద్ధానం పరిభోగచీవరం, కిం మే ఇదాని ఉత్తరి కత్తబ్బం అత్థీ’’తి ఉన్నతిం అకత్వా బుద్ధానం సన్తికేయేవ తేరస ధుతగుణే సమాదాయ సత్తదివసమత్తం పుథుజ్జనో హుత్వా అట్ఠమే అరుణే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సత్థాపి ‘‘కస్సపో, భిక్ఖవే, చన్దూపమో కులాని ఉపసఙ్కమతి, అపకస్సేవ కాయం అపకస్స చిత్తం నిచ్చనవకో కులేసు అప్పగబ్భో’’తి (సం. ని. ౨.౧౪౬) ఏవమాదీహి సుత్తేహి థేరం థోమేత్వా అపరభాగే ఏతదేవ కస్సపసంయుత్తం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా ‘‘మమ సాసనే ధుతవాదానం భిక్ఖూనం మహాకస్సపో అగ్గో’’తి థేరం ఠానన్తరే ఠపేసీతి.

అనురుద్ధత్థేరవత్థు

౧౯౨. పఞ్చమే దిబ్బచక్ఖుకానం యదిదం అనురుద్ధోతి దిబ్బచక్ఖుకభిక్ఖూనం అనురుద్ధత్థేరో అగ్గోతి వదతి. తస్స చిణ్ణవసితాయ అగ్గభావో వేదితబ్బో. థేరో కిర భోజనపపఞ్చమత్తం ఠపేత్వా సేసకాలం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బచక్ఖునా సత్తే ఓలోకేన్తోవ విహరతి. ఇతి అహోరత్తం చిణ్ణవసితాయ ఏస దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గో నామ జాతో. అపిచ కప్పసతసహస్సం పత్థితభావేనపేస దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గోవ జాతో.

తత్రస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి హి కులపుత్తో పదుముత్తరస్సేవ భగవతో కాలే పచ్ఛాభత్తం ధమ్మస్సవనత్థం విహారం గచ్ఛన్తేన మహాజనేన సద్ధిం అగమాసి. అయం హి తదా అఞ్ఞతరో అపాకటనామో ఇస్సరకుటుమ్బికో అహోసి. సో దసబలం వన్దిత్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మకథం సుణాతి. సత్థా దేసనం యథానుసన్ధికం ఘటేత్వా ఏకం దిబ్బచక్ఖుకం భిక్ఖుం ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

తతో కుటుమ్బికస్స ఏతదహోసి – ‘‘మహా వతాయం భిక్ఖు, యం ఏవం సత్థా సయం దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. అహో వతాహమ్పి అనాగతే ఉప్పజ్జనకబుద్ధస్స సాసనే దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా పరిసన్తరేన గన్త్వా స్వాతనాయ భగవన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం నిమన్తేత్వా పునదివసే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా ‘‘మహన్తం ఠానన్తరం మయా పత్థిత’’న్తి తేనేవ నియామేన అజ్జతనాయ స్వాతనాయాతి నిమన్తేత్వా సత్త దివసాని మహాదానం పవత్తేత్వా సపరివారస్స భగవతో ఉత్తమవత్థాని దత్వా ‘‘భగవా నాహం ఇమం సక్కారం దిబ్బసమ్పత్తియా న మనుస్ససమ్పత్తియా అత్థాయ కరోమి. యం పన తుమ్హే ఇతో సత్తదివసమత్థకే భిక్ఖుం దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గట్ఠానే ఠపయిత్థ, అహమ్పి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే సో భిక్ఖు వియ దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా పాదమూలే నిపజ్జి. సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం ఞత్వా ఏవమాహ – ‘‘అమ్భో పురిస, అనాగతే కప్పసతసహస్సపరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్స సాసనే త్వం దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గో అనురుద్ధో నామ భవిస్ససీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా భత్తానుమోదనం కత్వా విహారమేవ అగమాసి.

కుటుమ్బికోపి యావ బుద్ధో ధరతి, తావ అవిజహితమేవ కల్యాణకమ్మం కత్వా పరినిబ్బుతే సత్థరి నిట్ఠితే సత్తయోజనికే సువణ్ణచేతియే భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, కిం దిబ్బచక్ఖుస్స పరికమ్మ’’న్తి పుచ్ఛి. పదీపదానం నామ దాతుం వట్టతి ఉపాసకాతి. సాధు, భన్తే, కరిస్సామీతి సహస్సదీపానంయేవ తావ దీపరుక్ఖానం సహస్సం కారేసి, తదనన్తరం తతో పరిత్తతరే, తదనన్తరం తతో పరియత్తతరేతి అనేకసహస్సే దీపరుక్ఖే కారేసి. సేసపదీపా పన అపరిమాణా అహేసుం.

ఏవం యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో కప్పసతసహస్సం అతిక్కమిత్వా కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స కాలే బారాణసియం కుటుమ్బియగేహే నిబ్బత్తిత్వా పరినిబ్బుతే సత్థరి నిట్ఠితే యోజనికే చేతియే బహు కంసపాతియో కారాపేత్వా సప్పిమణ్డస్స పూరేత్వా మజ్ఝే ఏకేకం గుళపిణ్డం ఠపేత్వా ఉజ్జాలేత్వా ముఖవట్టియా ముఖవట్టిం ఫుసాపేన్తో చేతియం పరిక్ఖిపాపేత్వా అత్తనో సబ్బమహన్తం కంసపాతిం కారేత్వా సప్పిమణ్డస్స పూరేత్వా తస్సా ముఖవట్టియం సమన్తతో వట్టిసహస్సం జాలాపేత్వా మజ్ఝట్ఠానే థూపికం పిలోతికాయ వేఠేత్వా జాలాపేత్వా కంసపాతిం సీసేనాదాయ సబ్బరత్తిం యోజనికం చేతియం అనుపరియాయి. ఏవం తేనాపి అత్తభావేన యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తో.

పున అనుప్పన్నే బుద్ధే తస్మింయేవ నగరే దుగ్గతకులస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హిత్వా సుమనసేట్ఠిం నామ నిస్సాయ వసి, అన్నభారోతిస్స నామం అహోసి. సో పన సుమనసేట్ఠి దేవసికం కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకానం గేహద్వారే మహాదానం దేతి. అథేకదివసం ఉపరిట్ఠో నామ పచ్చేకబుద్ధో గన్ధమాదనపబ్బతే నిరోధసమాపత్తిం సమాపన్నో. తతో వుట్ఠాయ ‘‘అజ్జ కస్స అనుగ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి వీమంసి. పచ్చేకబుద్ధా చ నామ దుగ్గతానుకమ్పకా హోన్తి. సో ‘‘అజ్జ మయా అన్నభారస్స అనుగ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఇదాని అన్నభారో అటవితో అత్తనో గేహం ఆగమిస్సతీ’’తి ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ గన్ధమాదనపబ్బతా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా గామద్వారే అన్నభారస్స సమ్ముఖే పచ్చుట్ఠాసి.

అన్నభారో పచ్చేకబుద్ధం తుచ్ఛపత్తహత్థం దిస్వా పచ్చేకబుద్ధం అభివాదేత్వా ‘‘అపి, భన్తే, భిక్ఖం లభిత్థా’’తి పుచ్ఛి. లభిస్సామ మహాపుఞ్ఞాతి. ‘‘భన్తే, థోకం ఇధేవ హోథా’’తి వేగేన గన్త్వా అత్తనో గేహే మాతుగామం పుచ్ఛి – ‘‘భద్దే, మయ్హం ఠపితం భాగభత్తం అత్థి, నత్థీ’’తి? అత్థి సామీతి. సో తతోవ గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధస్స హత్థతో పత్తమాదాయ ఆగన్త్వా ‘‘భద్దే, మయం పురిమభవే కల్యాణకమ్మస్స అకతత్తా భత్తం పచ్చాసీసమానా విహరామ, అమ్హాకం దాతుకామతాయ సతి దేయ్యధమ్మో న హోతి, దేయ్యధమ్మే సతి పటిగ్గాహకం న లభామ, అజ్జ మే ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధో దిట్ఠో, భాగభత్తఞ్చ అత్థి, మయ్హం భాగభత్తం ఇమస్మిం పత్తే పక్ఖిపాహీ’’తి.

బ్యత్తా ఇత్థీ ‘‘యతో మయ్హం సామికో భాగభత్తం దేతి, మయాపి ఇమస్మిం దానే భాగినియా భవితబ్బ’’న్తి అత్తనో భాగభత్తమ్పి ఉపరిట్ఠస్స పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తే పతిట్ఠపేత్వా అదాసి. అన్నభారో పత్తం ఆహరిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స హత్థే ఠపేత్వా, ‘‘భన్తే, ఏవరూపా దుజ్జీవితా ముచ్చామా’’తి ఆహ. ఏవం హోతు, మహాపుఞ్ఞాతి. సో అత్తనో ఉత్తరసాటకం ఏకస్మిం పదేసే అత్థరిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధ నిసీదిత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి ఆహ. పచ్చేకబుద్ధో తత్థ నిసీదిత్వా నవవిధం పాటికూల్యం పచ్చవేక్ఖన్తో పరిభుఞ్జి. పరిభుత్తకాలే అన్నభారో పత్తధోవనఉదకం అదాసి. పచ్చేకబుద్ధో నిట్ఠితభత్తకిచ్చో –

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, సబ్బమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా’’తి. –

అనుమోదనం కత్వా మగ్గం పటిపజ్జి. సుమనసేట్ఠిస్స ఛత్తే అధివత్థా దేవతా ‘‘అహో దానం పరమదానం ఉపరిట్ఠే సుప్పతిట్ఠిత’’న్తి తిక్ఖత్తుం వత్వా సాధుకారం అదాసి. సుమనసేట్ఠి ‘‘కిం త్వం మం ఏత్తకం కాలం దానం దదమానం న పస్ససీ’’తి ఆహ. నాహం తవ దానే సాధుకారం దేమి, అన్నభారేన ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధస్స దిన్నపిణ్డపాతే పసీదిత్వా సాధుకారం దేమీతి.

సుమనసేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘అచ్ఛరియం వతిదం, అహం ఏత్తకం కాలం దానం దేన్తో దేవతం సాధుకారం దాపేతుం నాసక్ఖిం. అయం అన్నభారో మం నిస్సాయ వసన్తో అనురూపస్స పటిగ్గాహకపుగ్గలస్స లద్ధత్తా ఏకపిణ్డపాతదానేనేవ సాధుకారం దాపేసి, ఏతస్స అనుచ్ఛవికం దత్వా ఏతం పిణ్డపాతం మమ సన్తకం కాతుం వట్టతీ’’తి అన్నభారం పక్కోసాపేత్వా ‘‘అజ్జ తయా కస్సచి కిఞ్చి దానం దిన్న’’న్తి పుచ్ఛి. ఆమ, అయ్య, ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధస్స మే అత్తనో భాగభత్తం దిన్నన్తి. హన్ద, భో, కహాపణం గణ్హిత్వా ఏతం పిణ్డపాతం మయ్హం దేహీతి. న దేమి అయ్యాతి. సో యావ సహస్సం వడ్ఢేసి, అన్నభారో ‘‘సహస్సేనాపి న దేమీ’’తి ఆహ. హోతు, భో, యది పిణ్డపాతం న దేసి, సహస్సం గణ్హిత్వా పత్తిం మే దేహీతి. ‘‘ఏతమ్పి దాతుం యుత్తం వా అయుత్తం వా న జానామి, అయ్యం పన ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధం పుచ్ఛిత్వా సచే దాతుం యుత్తం భవిస్సతి, దస్సామీ’’తి గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధం సమ్పాపుణిత్వా, ‘‘భన్తే, సుమనసేట్ఠి మయ్హం సహస్సం దత్వా తుమ్హాకం దిన్నపిణ్డపాతే పత్తిం యాచతి, దమ్మి వా న దమ్మి వా’’తి. ఉపమం తే పణ్డిత కరిస్సామి. సేయ్యథాపి కులసతికే గామే ఏకస్మింయేవ ఘరే దీపం జాలేయ్య, సేసా అత్తనో అత్తనో తేలేన వట్టిం తేమేత్వా జాలాపేత్వా గణ్హేయ్యుం, పురిమదీపస్స పభా అత్థి, నత్థీతి. అతిరేకతరా, భన్తే, పభా హోతీతి. ఏవమేవ పణ్డిత ఉళుఙ్కయాగు వా హోతు కటచ్ఛుభిక్ఖా వా, అత్తనో పిణ్డపాతే పరేసం పత్తిం దేన్తస్స సతస్స వా దేతు సహస్సస్స వా, యత్తకానం దేతి, తత్తకానం పుఞ్ఞం వడ్ఢతి. త్వం దేన్తో ఏకమేవ పిణ్డపాతం అదాసి, సుమనసేట్ఠిస్స పన పత్తియా దిన్నాయ ద్వే పిణ్డపాతా హోన్తి ఏకో తవ, ఏకో చ తస్సాతి.

సో పచ్చేకబుద్ధం అభివాదేత్వా సుమనసేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘పిణ్డపాతే పత్తిం గణ్హ సామీ’’తి ఆహ. హన్ద, కహాపణసహస్సం గణ్హాతి. నాహం పిణ్డపాతం విక్కిణామి, సద్ధాయ పన తుమ్హాకం పత్తిం దేమీతి. తాత, త్వం మయ్హం సద్ధాయ పత్తిం దేసి, అహం పన తుయ్హం గుణం పూజేన్తో సహస్సం దేమి, గణ్హ, తాతాతి. సో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి సహస్సం గణ్హి. తాత, తుయ్హం సహస్సం లద్ధకాలతో పట్ఠాయ సహత్థా కమ్మకరణకిచ్చం నత్థి, వీథియం ఘరం మాపేత్వా వస. యేన తుయ్హం అత్థో, తం మం ఆహరాపేత్వా గణ్హాహీతి. నిరోధసమాపత్తితో వుట్ఠితపచ్చేకబుద్ధస్స దిన్నపిణ్డపాతో నామ తందివసమేవ విపాకం దేతి. తస్మా సుమనసేట్ఠి అఞ్ఞం దివసం అన్నభారం గహేత్వా రాజకులం అగచ్ఛన్తోపి తందివసం గహేత్వావ గతో.

అన్నభారస్స పుఞ్ఞం ఆగమ్మ రాజా సేట్ఠిం అనోలోకేత్వా అన్నభారమేవ ఓలోకేసి. కిం, దేవ, ఇమం పురిసం అతివియ ఓలోకేసీతి? అఞ్ఞం దివసం అదిట్ఠపుబ్బత్తా ఓలోకేమీతి. ఓలోకేతబ్బయుత్తకో ఏస దేవాతి. కో పనస్స ఓలోకేతబ్బయుత్తకో గుణోతి? అజ్జ అత్తనో భాగభత్తం సయం అభుఞ్జిత్వా ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధస్స దిన్నత్తా మమ హత్థతో సహస్సం లభి దేవాతి. కోనామో ఏసోతి? అన్నభారో నామ దేవాతి. ‘‘తవ హత్థతో లద్ధత్తా మమపి హత్థతో లద్ధుం అరహతి, అహమ్పిస్స పూజం కరిస్సామీ’’తి వత్వా సహస్సం అదాసి. ఏతస్స వసనగేహం జానాథ భణేతి? సాధు దేవాతి ఏకం గేహట్ఠానం సోధేన్తా కుద్దాలేన ఆహతాహతట్ఠానే నిధికుమ్భియో గీవాయ గీవం ఆహచ్చ ఠితా దిస్వా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘తేన హి గన్త్వా ఖనథా’’తి ఆహ. తేసం ఖనన్తానం ఖనన్తానం హేట్ఠా గచ్ఛన్తి. పున గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘అన్నభారస్స వచనేన ఖనథా’’తి ఆహ. తే గన్త్వా ‘‘అన్నభారస్సేవ వచన’’న్తి ఖనింసు. కుద్దాలేన ఆహతాహతట్ఠానే అహిచ్ఛత్తకమకుళాని వియ కుమ్భియో ఉట్ఠహింసు. తే ధనం ఆహరిత్వా రఞ్ఞో సన్తికే రాసిం అకంసు. రాజా అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా ‘‘ఇమస్మిం నగరే కస్స అఞ్ఞస్స ఏత్తకం ధనం అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. నత్థి కస్సచి దేవాతి. తేన హి అయం అన్నభారో ఇమస్మిం నగరే ధనసేట్ఠి నామ హోతూతి. తందివసమేవ సేట్ఠిచ్ఛత్తం లభి.

సో తతో పట్ఠాయ యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తో. దీఘరత్తం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా అమ్హాకం సత్థు ఉప్పజ్జనకాలే కపిలవత్థునగరే అమిత్తోదనసక్కస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. నామగ్గహణదివసే పనస్స అనురుద్ధోతి నామం అకంసు. మహానామసక్కస్స కనిట్ఠభాతా సత్థు చూళపితుపుత్తో పరమసుఖుమాలో మహాపుఞ్ఞో అహోసి. సువణ్ణపాతియంయేవస్స భత్తం ఉప్పజ్జి. అథస్స మాతా ఏకదివసం ‘‘మమ పుత్తం నత్థీతి పదం జానాపేస్సామీ’’తి ఏకం సువణ్ణపాతిం అఞ్ఞాయ సువణ్ణపాతియా పిదహిత్వా తుచ్ఛకంయేవ పేసేసి. అన్తరామగ్గే దేవతా దిబ్బపూవేహి పూరేసుం. ఏవం మహాపుఞ్ఞో అహోసి. తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు అలఙ్కతనాటకిత్థీహి పరివుతో దేవో వియ సమ్పత్తిం అనుభవి.

అమ్హాకమ్పి బోధిసత్తో తస్మిం సమయే తుసితపురా చవిత్వా సుద్ధోదనమహారాజస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గహేత్వా అనుక్కమేన వుద్ధిప్పత్తో ఏకూనతింస వస్సాని అగారమజ్ఝే వసిత్వా మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా అనుక్కమేన పటివిద్ధసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణో బోధిమణ్డే సత్తసత్తాహం వీతినామేత్వా ఇసిపతనే మిగదాయే ధమ్మచక్కప్పత్తనం పవత్తేత్వా లోకానుగ్గహం కరోన్తో రాజగహం ఆగమ్మ ‘‘పుత్తో మే రాజగహం ఆగతో’’తి సుత్వా ‘‘గచ్ఛథ భణే మమ పుత్తం ఆనేథా’’తి పితరా పహితే సహస్ససహస్సపరివారే దస అమచ్చే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా కాళుదాయిత్థేరేన చారికాగమనం ఆయాచితో రాజగహతో వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివారో నిక్ఖమిత్వా కపిలవత్థుపురం గన్త్వా ఞాతిసమాగమే అనేకేహి ఇద్ధిపాటిహారియేహి సప్పాటిహారియం విచిత్రధమ్మదేసనం కత్వా మహాజనం అమతపానం పాయేత్వా దుతియదివసే పత్తచీవరమాదాయ నగరద్వారే ఠత్వా ‘‘కిం ను ఖో కులనగరం ఆగతానం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానం ఆచిణ్ణ’’న్తి ఆవజ్జమానో ‘‘సపదానం పిణ్డాయ చరణం ఆచిణ్ణ’’న్తి ఞత్వా సపదానం పిణ్డాయ చరన్తో ‘‘పుత్తో మే పిణ్డాయ చరతీ’’తి సుత్వా ఆగతస్స రఞ్ఞో ధమ్మం కథేత్వా తేన సకనివేసనం పవేసేత్వా కతసక్కారసమ్మానో తత్థ కాతబ్బం ఞాతిజనానుగ్గహం కత్వా రాహులకుమారం పబ్బాజేత్వా నచిరస్సేవ కపిలవత్థుపురతో మల్లరట్ఠే చారికం చరమానో అనుపియఅమ్బవనం అగమాసి.

తస్మిం సమయే సుద్ధోదనమహారాజా సాకియజనం సన్నిపాతేత్వా ఆహ – ‘‘సచే మమ పుత్తో అగారం అజ్ఝావసిస్స, రాజా అభవిస్స చక్కవత్తీ సత్తరతనసమన్నాగతో. నత్తాపి మే రాహులకుమారో ఖత్తియగణేన సద్ధిం తం పరివారేత్వా అచరిస్స, తుమ్హేపి ఏతమత్థం జానాథ. ఇదాని పన మే పుత్తో బుద్ధో జాతో, ఖత్తియావస్స పరివారా హోన్తు. తుమ్హే ఏకేకకులతో ఏకేకం దారకం దేథా’’తి. ఏవం వుత్తే ఏకప్పహారేనేవ సహస్సఖత్తియకుమారా పబ్బజింసు. తస్మిం సమయే మహానామో కుటుమ్బసామికో హోతి. సో అనురుద్ధసక్కం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతదవోచ – ‘‘ఏతరహి, తాత అనురుద్ధ, అభిఞ్ఞాతా అభిఞ్ఞాతా సక్యకుమారా భగవన్తం పబ్బజితం అనుపబ్బజన్తి, అమ్హాకం కులే నత్థి కోచి అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో. తేన హి త్వం వా పబ్బజ, అహం వా పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో తస్స వచనం సుత్వా ఘరావాసే రుచిం అకత్వా అత్తసత్తమో అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో. తస్స పబ్బజ్జానుక్కమో సఙ్ఘభేదకక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౩౦ ఆదయో) ఆగతోవ.

ఏవం అనుపియఅమ్బవనం గన్త్వా పబ్బజితేసు పన తేసు తస్మింయేవ అన్తోవస్సే భద్దియత్థేరో అరహత్తం పాపుణి. అనురుద్ధత్థేరో దిబ్బచక్ఖుం నిబ్బత్తేసి, దేవదత్తో అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసి, ఆనన్దత్థేరో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి, భగుత్థేరో చ కిమిలత్థేరో చ పచ్ఛా అరహత్తం పాపుణింసు. తేసం పన సబ్బేసమ్పి థేరానం అత్తనో అత్తనో ఆగతట్ఠానే పుబ్బపత్థనాభినీహారో ఆగమిస్సతి. అయం పన అనురుద్ధత్థేరో ధమ్మసేనాపతిస్స సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా చేతియరట్ఠే పాచీనవంసమిగదాయం గన్త్వా సమణధమ్మం కరోన్తో సత్త మహాపురిసవితక్కే వితక్కేసి, అట్ఠమే కిలమతి. సత్థా ‘‘అనురుద్ధో అట్ఠమే మహాపురిసవితక్కే కిలమతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తస్స సఙ్కప్పం పూరేస్సామీ’’తి తత్థ గన్త్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నో అట్ఠమం మహాపురిసవితక్కం పూరేత్వా చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామపటిమణ్డితం మహాఅరియవంసపటిపదం (అ. ని. ౮.౩౦) కథేత్వా ఆకాసే ఉప్పతిత్వా భేసకలావనమేవ గతో.

థేరో తథాగతే గతమత్తేయేవ తేవిజ్జో మహాఖీణాసవో హుత్వా ‘‘సత్థా మయ్హం మనం జానిత్వా ఆగన్త్వా అట్ఠమం మహాపురిసవితక్కం పూరేత్వా అదాసి. సో చ మే మనోరథో మత్థకం పత్తో’’తి బుద్ధానం ధమ్మదేసనం అత్తనో చ పటివిద్ధధమ్మం ఆరబ్భ ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, సత్థా లోకే అనుత్తరో;

మనోమయేన కాయేన, ఇద్ధియా ఉపసఙ్కమి.

‘‘యథా మే అహు సఙ్కప్పో, తతో ఉత్తరి దేసయి;

నిప్పపఞ్చరతో బుద్ధో, నిప్పపఞ్చమదేసయి.

‘‘తస్సాహం ధమ్మమఞ్ఞాయ, విహాసిం సాసనే రతో;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తో, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. (థేరగా. ౯౦౧-౯౦౩);

అథ నం అపరభాగే సత్థా జేతవనమహావిహారే విహరన్తో ‘‘మమ సాసనే దిబ్బచక్ఖుకానం అనురుద్ధో అగ్గో’’తి అగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

భద్దియత్థేరవత్థు

౧౯౩. ఛట్ఠే ఉచ్చాకులికానన్తి ఉచ్చే కులే జాతానం. భద్దియోతి అనురుద్ధత్థేరేన సద్ధిం నిక్ఖమన్తో సక్యరాజా. కాళిగోధాయ పుత్తోతి కాళవణ్ణా సా దేవీ, గోధాతి పనస్సా నామం. తస్మా కాళిగోధాతి వుచ్చతి, తస్సా పుత్తోతి అత్థో. కస్మా పనాయం ఉచ్చాకులికానం అగ్గోతి వుత్తో, కిం తతో ఉచ్చాకులికతరా నత్థీతి? ఆమ నత్థి. తస్స హి మాతా సాకియానీనం అన్తరే వయేన సబ్బజేట్ఠికా, సోయేవ చ సాకియకులే సమ్పత్తం రజ్జం పహాయ పబ్బజితో. తస్మా ఉచ్చాకులికానం అగ్గోతి వుత్తో. అపిచ పుబ్బపత్థనానుభావేన చేస అనుపటిపాటియా పఞ్చ జాతిసతాని రాజకులే నిబ్బత్తిత్వా రజ్జం కారేసియేవ. ఇమినాపి కారణేన ఉచ్చాకులికానం అగ్గోతి వుత్తో.

పఞ్హకమ్మే పనస్స అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి హి అతీతే పదుముత్తరబుద్ధకాలే మహాభోగకులే నిబ్బత్తో వుత్తనయేనేవ ధమ్మస్సవనత్థాయ గతో. తందివసం సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం ఉచ్చాకులికానం భిక్ఖూనం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘మయాపి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఉచ్చాకులికానం భిక్ఖూనం అగ్గేన భవితుం వట్టతీ’’తి తథాగతం నిమన్తేత్వా సత్త దివసాని బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, అహం ఇమస్స దానస్స ఫలేన నాఞ్ఞం సమ్పత్తిం ఆకఙ్ఖామి, అనాగతే పన ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఉచ్చాకులికానం భిక్ఖూనం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థయిత్వా పాదమూలే నిపజ్జి.

సత్థా అనాగతం ఓలోకేన్తో సమిజ్ఝనభావం దిస్వా ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి తే ఇదం కమ్మం, ఇతో కప్పసతసహస్సావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, త్వం తస్స సాసనే ఉచ్చాకులికానం భిక్ఖూనం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా భత్తానుమోదనం కత్వా విహారం అగమాసి. సోపి తం బ్యాకరణం లభిత్వా ఉచ్చాకులికసంవత్తనికకమ్మం పుచ్ఛిత్వా ధమ్మాసనాని కారేత్వా తేసు పచ్చత్థరణాని సన్థరాపేత్వా ధమ్మబీజనియో ధమ్మకథికవట్టం ఉపోసథాగారే పదీపతేలదానన్తి ఏవం యావజీవం బహువిధం కల్యాణకమ్మం కత్వా తత్థ కాలకతో దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో కస్సపదసబలస్స చ అమ్హాకఞ్చ భగవతో అన్తరే బారాణసియం కుటుమ్బియఘరే నిబ్బత్తో.

తేన చ సమయేన సమ్బహులా పచ్చేకబుద్ధా గన్ధమాదనపబ్బతా ఆగమ్మ బారాణసియం గఙ్గాయ తీరే ఫాసుకట్ఠానే నిసీదిత్వా పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జన్తి. సో కుటుమ్బియో తేసం నిబద్ధమేవ తస్మిం ఠానే భత్తవిస్సగ్గకరణం ఞత్వా అట్ఠ పాసాణఫలకాని అత్థరిత్వా యావజీవం పచ్చేకబుద్ధే ఉపట్ఠహి. అథేకం బుద్ధన్తరం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కపిలవత్థునగరే ఖత్తియకులే నిబ్బత్తి. నామగ్గహణదివసే చస్స భద్దియకుమారోతి నామం అకంసు. సో వయం ఆగమ్మ హేట్ఠా అనురుద్ధసుత్తే వుత్తనయేనేవ ఛన్నం ఖత్తియానం అబ్భన్తరో హుత్వా సత్థరి అనుపియఅమ్బవనే విహరన్తే సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. అథ సత్థా అపరభాగే జేతవనమహావిహారే విహరన్తో ‘‘మమ సాసనే ఉచ్చాకులికానం కాళిగోధాయ పుత్తో భద్దియత్థేరో అగ్గో’’తి అగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

లకుణ్డకభద్దియత్థేరవత్థు

౧౯౪. సత్తమే మఞ్జుస్సరానన్తి మధురస్సరానం. లకుణ్డకభద్దియోతి ఉబ్బేధేన రస్సో, నామేన భద్దియో. తస్సాపి పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి హి పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే మహాభోగకులే నిబ్బత్తో వుత్తనయేనేవ ధమ్మస్సవనత్థాయ విహారం గతో. తస్మిం సమయే సత్థారం ఏకం మఞ్జుస్సరం భిక్ఖుం ఏతదగ్గే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘అహో వతాహమ్పి అనాగతే అయం భిక్ఖు వియ ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే మఞ్జుస్సరానం భిక్ఖూనం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్త దివసాని బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, అహం ఇమస్స దానస్స ఫలేన న అఞ్ఞం సమ్పత్తిం ఆకఙ్ఖామి, అనాగతే పన ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే మఞ్జుస్సరానం భిక్ఖూనం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థయిత్వా సత్థుపాదమూలే నిపజ్జి. సత్థా అనాగతం ఓలోకేన్తో సమిజ్ఝనభావం దిస్వా ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి తే ఇదం కమ్మం, ఇతో కప్పసతసహస్సావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, త్వం తస్స సాసనే మఞ్జుస్సరానం భిక్ఖూనం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా విహారం అగమాసి.

సోపి తం బ్యాకరణం లభిత్వా యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా తతో కాలకతో దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో విపస్సీసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే చిత్తపత్తకోకిలో నామ హుత్వా ఖేమే మిగదాయే వసన్తో ఏకదివసం హిమవన్తం గన్త్వా మధురం అమ్బఫలం తుణ్డేన గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం సత్థారం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం అఞ్ఞేసు దివసేసు రిత్తకో తథాగతం పస్సామి, అజ్జ పన మే ఇమం అమ్బపక్కం పుత్తకానం అత్థాయ ఆగతం. తేసం అఞ్ఞమ్పి ఆహరిత్వా దస్సామి, ఇమం పన దసబలస్స దాతుం వట్టతీ’’తి ఓతరిత్వా ఆకాసే చరతి. సత్థా తస్స చిత్తం ఞత్వా అసోకత్థేరం నామ ఉపట్ఠాకం ఓలోకేసి. సో పత్తం నీహరిత్వా సత్థు హత్థే ఠపేసి. సో కోకిలో దసబలస్స పత్తే అమ్బపక్కం పతిట్ఠాపేసి. సత్థా తత్థేవ నిసీదిత్వా తం పరిభుఞ్జి. కోకిలో పసన్నచిత్తో పునప్పునం దసబలస్స గుణే ఆవజ్జేత్వా దసబలం వన్దిత్వా అత్తనో కులావకం గన్త్వా సత్తాహం పీతిసుఖేన వీతినామేసి. ఏత్తకం తస్మిం అత్తభావే కల్యాణకమ్మం, ఇమినాస్స కమ్మేన సరో మధురో అహోసి.

కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పన చేతియే ఆరద్ధే ‘‘కింపమాణం కరోమ? సత్తయోజనప్పమాణం. అతిమహన్తం ఏతం, ఛయోజనం కరోమ. ఇదమ్పి అతిమహన్తం, పఞ్చయోజనం కరోమ, చతుయోజనం, తియోజనం, ద్వియోజన’’న్తి వుత్తే అయం తదా జేట్ఠవడ్ఢకీ హుత్వా ‘‘ఏథ, భో, అనాగతే సుఖపటిజగ్గియం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా రజ్జుం ఆదాయ పరిక్ఖిపన్తో గావుతమత్తకే ఠత్వా ‘‘ఏకేకం ముఖం గావుతం గావుతం హోతు, చేతియం యోజనావట్టం యోజనుబ్బేధం భవిస్సతీ’’తి ఆహ. తే తస్స వచనే అట్ఠంసు. ఇతి అప్పమాణస్స బుద్ధస్స పమాణం అకాసీతి. తేన కమ్మేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అఞ్ఞేహి హీనతరప్పమాణో అహోసి. సో అమ్హాకం సత్థు కాలే సావత్థియం మహాభోగకులే నిబ్బత్తి. ‘‘భద్దియో’’తిస్స నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో సత్థరి జేతవనమహావిహారే పటివసన్తే విహారం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి. అథ నం సత్థా అపరభాగే అరియవరగణమజ్ఝే నిసిన్నో మఞ్జుస్సరానం భిక్ఖూనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

పిణ్డోలభారద్వాజత్థేరవత్థు

౧౯౫. అట్ఠమే సీహనాదికానన్తి సీహనాదం నదన్తానం. పిణ్డోలభారద్వాజోతి సో కిర అరహత్తం పత్తదివసే అవాపురణం ఆదాయ విహారేన విహారం పరివేణేన పరివేణం గన్త్వా ‘‘యస్స మగ్గే వా ఫలే వా కఙ్ఖా అత్థి, సో మం పుచ్ఛతూ’’తి సీహనాదం నదన్తో విచరి. బుద్ధానమ్పి పురతో ఠత్వా ‘‘ఇమస్మిం, భన్తే, సాసనే కతబ్బకిచ్చం మయ్హం మత్థకం పత్త’’న్తి సీహనాదం నది. తస్మా సీహనాదికానం అగ్గో నామ జాతో.

పఞ్హకమ్మే పనస్స అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే పబ్బతపాదే సీహయోనియం నిబ్బత్తో. సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో తస్స హేతుసమ్పత్తిం దిస్వా హంసవతియం పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం సీహే గోచరాయ పక్కన్తే తస్స వసనగుహం పవిసిత్వా ఆకాసే పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిరోధం సమాపజ్జిత్వా నిసీది. సీహో గోచరం లభిత్వా నివత్తో గుహాద్వారే ఠితో అన్తోగుహాయం దసబలం నిసిన్నం దిస్వా ‘‘మమ వసనట్ఠానం ఆగన్త్వా అఞ్ఞో సత్తో నిసీదితుం సమత్థో నామ నత్థి, మహన్తో వతాయం పురిసో, యో అన్తోగుహాయం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో. సరీరప్పభాపిస్స సమన్తా ఫరిత్వా గతా, మయా ఏవరూపం అచ్ఛరియం నదిట్ఠపుబ్బం. అయం పురిసో ఇమస్మిం లోకే పూజనేయ్యానం అగ్గో భవిస్సతి, మయాపిస్స యథాసత్తి యథాబలం సక్కారం కాతుం వట్టతీ’’తి జలజథలజాని నానాకుసుమాని ఆహరిత్వా భూమితో యావ నిసిన్నపల్లఙ్కట్ఠానా పుప్ఫాసనం సన్థరిత్వా సబ్బరత్తిం సమ్ముఖట్ఠానే తథాగతం నమస్సమానో అట్ఠాసి. పునదివసే పురాణపుప్ఫాని అపనేత్వా నవపుప్ఫేహి ఆసనం సన్థరి.

ఏతేనేవ నియామేన సత్త దివసాని పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేత్వా బలవపీతిసోమనస్సం నిబ్బత్తేత్వా గుహాద్వారే ఆరక్ఖం గణ్హి. సత్తమే దివసే సత్థా నిరోధతో వుట్ఠాయ గుహాద్వారే అట్ఠాసి. సీహోపి మిగరాజా తథాగతం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా చతూసు ఠానేసు వన్దిత్వా పటిక్కమిత్వా అట్ఠాసి. సత్థా ‘‘వట్టిస్సతి ఏత్తకో ఉపనిస్సయో ఏతస్సా’’తి వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా విహారమేవ గతో.

సోపి సీహో బుద్ధవియోగేన దుక్ఖితో కాలం కత్వా హంసవతీనగరే మహాసాలకులే పటిసన్ధిం గణ్హిత్వా వయప్పత్తో ఏకదివసం నగరవాసీహి సద్ధిం విహారం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సీహనాదికానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా వుత్తనయేనేవ సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా సత్థారా సమిజ్ఝనభావం దిస్వా బ్యాకతో యావజీవం కుసలం కత్వా తత్థ కాలకతో దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహనగరే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి. నామేన భారద్వాజో నామ అహోసి. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా పఞ్చ మాణవసతాని మన్తే వాచేన్తో విచరతి. సో అత్తనో జేట్ఠకభావేన నిమన్తనట్ఠానేసు సబ్బేసం భిక్ఖం సయమేవ సమ్పటిచ్ఛి. ఏసో కిర ఈసకం లోలధాతుకో అహోసి. సో తేహి మాణవేహి సద్ధిం ‘‘కుహిం యాగు కుహిం భత్త’’న్తి యాగుభత్తఖజ్జకానేవ పరియేసమానో చరతి. సో గతగతట్ఠానే పిణ్డమేవ పటిమానేన్తో చరతీతి పిణ్డోలభారద్వాజోతేవ పఞ్ఞాయి.

సో ఏకదివసం సత్థరి రాజగహమనుప్పత్తే ధమ్మకథం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి. అరహత్తం పత్తవేలాయమేవ అవాపురణం ఆదాయ విహారేన విహారం పరివేణేన పరివేణం గన్త్వా ‘‘యస్స మగ్గే వా ఫలే వా కఙ్ఖా అత్థి, సో మం పుచ్ఛతూ’’తి సీహనాదం నదన్తో విచరి. సో ఏకదివసం రాజగహసేట్ఠినా వేళుపరమ్పరాయ ఉస్సాపేత్వా ఆకాసే లగ్గితం జయసుమనవణ్ణం చన్దనసారపత్తం ఇద్ధియా ఆదాయ సాధుకారం దదన్తేన మహాజనేన పరివుతో విహారం ఆగన్త్వా తథాగతస్స హత్థే ఠపేసి. సత్థా జానన్తోవ పటిపుచ్ఛి – ‘‘కుతో తే, భారద్వాజ, అయం పత్తో లద్ధో’’తి? సో లద్ధకారణం కథేసి. సత్థా ‘‘త్వం ఏవరూపం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం మహాజనస్స దస్సేసి, అకత్తబ్బం తయా కత’’న్తి అనేకపరియాయేన విగరహిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, గిహీనం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఇద్ధిపాటిహారియం దస్సేతబ్బం, యో దస్సేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౫౨) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసి.

అథ భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే కథా ఉదపాది – ‘‘సీహనాదియత్థేరో అరహత్తం పత్తదివసే భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే ‘యస్స మగ్గే వా ఫలే వా కఙ్ఖా అత్థి, సో మం పుచ్ఛతూ’తి కథేసి. బుద్ధానమ్పి సమ్ముఖే అత్తనో అరహత్తప్పత్తిం కథేసి, అఞ్ఞే సావకా తుణ్హీ అహేసుం. అత్తనో సీహనాదియభావేనేవ మహాజనస్స పసాదం జనేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా చన్దనసారపత్తఞ్చ గణ్హీ’’తి. తే భిక్ఖూ ఇమే తయోపి గుణే ఏకతో కత్వా సత్థు కథయింసు. బుద్ధా చ నామ గరహితబ్బయుత్తకం గరహన్తి, పసంసితబ్బయుత్తకం పసంసన్తీతి ఇమస్మిం ఠానే థేరస్స పసంసితబ్బయుత్తమేవ అఙ్గం గహేత్వా ‘‘తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవే, ఇన్ద్రియానం భావితత్తా బహులీకతత్తా భారద్వాజో భిక్ఖు అఞ్ఞం బ్యాకాసి – ‘ఖీణా జాతి, వుసితం బ్రహ్మచరియం, కతం కరణీయం, నాపరం ఇత్థత్తాయాతి పజానామీ’తి. కతమేసం తిణ్ణం? సతిన్ద్రియస్స, సమాధిన్ద్రియస్స, పఞ్ఞిన్ద్రియస్స. ఇమేసం ఖో, భిక్ఖవే, తిణ్ణం ఇన్ద్రియానం భావితత్తా బహులీకతత్తా భారద్వాజో భిక్ఖు అఞ్ఞం బ్యాకాసి – ‘ఖీణా జాతి, వుసితం బ్రహ్మచరియం, కతం కరణీయం, నాపరం ఇత్థత్తాయాతి పజానామీ’’’తి (సం. ని. ౫.౫౧౯) థేరం పసంసిత్వా సీహనాదికానం భిక్ఖూనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

మన్తాణిపుత్తపుణ్ణత్థేరవత్థు

౧౯౬. నవమే పుణ్ణో మన్తాణిపుత్తోతి నామేన పుణ్ణో, మన్తాణిబ్రాహ్మణియా పన సో పుత్తోతి మన్తాణిపుత్తో. తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరదసబలస్స ఉప్పత్తితో పురేతరమేవ హంసవతీనగరే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే గోతమోతి నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా సబ్బసిప్పేసు కోవిదో హుత్వా పఞ్చమాణవకసతపరివారో విచరన్తో తయోపి వేదే ఓలోకేత్వా మోక్ఖధమ్మం అదిస్వా ‘‘ఇదం వేదత్తయం నామ కదలిక్ఖన్ధో వియ బహి మట్ఠం అన్తో నిస్సారం, ఇమం గహేత్వా విచరణం థుసకోట్టనసదిసం హోతి. కిం మే ఇమినా’’తి ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా బ్రహ్మవిహారే నిబ్బత్తేత్వా ‘‘అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకోకూపపన్నో భవిస్సామీ’’తి పఞ్చహి మాణవకసతేహి సద్ధిం పబ్బతపాదం గన్త్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. తస్స పరివారాని అట్ఠారస్స జటిలసహస్సాని అహేసుం. సో పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా తేసమ్పి కసిణపరికమ్మం ఆచిక్ఖి. తే తస్స ఓవాదే ఠత్వా సబ్బేపి పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసుం.

అద్ధానే అతిక్కన్తే తస్స గోతమతాపసస్స మహల్లకకాలే పదుముత్తరదసబలో పఠమాభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో హంసవతీనగరం ఉపనిస్సాయ విహాసి. సో ఏకదివసం పచ్చూససమయే లోకం ఓలోకేన్తో గోతమతాపసస్స పరిసాయ అరహత్తూపనిస్సయం గోతమతాపసస్స చ ‘‘అహం అనాగతే ఉప్పజ్జమానకబుద్ధస్స సాసనే ధమ్మకథికభిక్ఖూనం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనభావఞ్చ దిస్వా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా అత్తనో పత్తచీవరం సయమేవ గహేత్వా అఞ్ఞాతకవేసేన గోతమతాపసస్స అన్తేవాసికేసు వనమూలఫలాఫలత్థాయ గతేసు గన్త్వా గోతమస్స పణ్ణసాలాద్వారే అట్ఠాసి. గోతమో బుద్ధానం ఉప్పన్నభావం అజానన్తోపి దూరతోవ దసబలం దిస్వా ‘‘అయం పురిసో లోకతో ముత్తో హుత్వా పఞ్ఞాయతి, యథా అస్స సరీరనిప్ఫత్తి యేహి చ లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారమజ్ఝే వా తిట్ఠన్తో చక్కవత్తీ రాజా హోతి, పబ్బజన్తో వా వివట్టచ్ఛదో సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో హోతీ’’తి ఞత్వా పఠమదస్సనేనేవ దసబలం అభివాదేత్వా ‘‘ఇతో ఏథ భగవా’’తి బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. తథాగతో తాపసస్స ధమ్మం దేసయమానో నిసీది.

తస్మిం సమయే తే జటిలా ‘‘పణీతపణీతం వనమూలఫలాఫలం ఆచరియస్స దత్వా సేసకం పరిభుఞ్జిస్సామా’’తి ఆగచ్ఛన్తా దసబలం ఉచ్చాసనే, ఆచరియం పన నీచాసనే నిసిన్నం దిస్వా ‘‘పస్సథ, మయం ‘ఇమస్మిం లోకే అమ్హాకం ఆచరియేన ఉత్తరితరో నత్థీ’తి విచరామ. ఇదాని పన నో ఆచరియం నీచాసనే నిసీదాపేత్వా ఉచ్చాసనే నిసిన్నకో ఏకో పఞ్ఞాయతి, మహన్తో వతాయం పురిసో భవిస్సతీ’’తి పిటకాని గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తి. గోతమతాపసో ‘‘ఇమే మం దసబలస్స సన్తికే వన్దేయ్యు’’న్తి భీతో దూరతో ఆహ – ‘‘తాతా, మా మం వన్దిత్థ, సదేవకే లోకే అగ్గపుగ్గలో సబ్బేసం వన్దనారహో పురిసో ఇధ నిసిన్నో, ఏతం వన్దథా’’తి. తాపసా ‘‘న అజానిత్వా ఆచరియో కథేస్సతీ’’తి సబ్బేవ తథాగతస్స పాదే వన్దింసు. ‘‘తాతా, అమ్హాకం అఞ్ఞం దసబలస్స దాతబ్బయుత్తకం భోజనం నత్థి, ఇమం వనమూలఫలాఫలం దస్సామా’’తి పణీతపణీతం బుద్ధానం పత్తే పతిట్ఠాపేసి. సత్థా వనమూలఫలాఫలం పరిభుఞ్జి. తదనన్తరం తాపసోపి సద్ధిం అన్తేవాసికేహి పరిభుఞ్జి. సత్థా భత్తకిచ్చం కత్వా ‘‘ద్వే అగ్గసావకా భిక్ఖుసతసహస్సం గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి చిన్తేసి. తస్మిం ఖణే అగ్గసావకో మహాదేవలత్థేరో ‘‘కహం ను ఖో సత్థా గతో’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘సత్థా అమ్హాకం ఆగమనం పచ్చాసీసతీ’’తి భిక్ఖుసతసహస్సం గహేత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా నమస్సమానో అట్ఠాసి.

గోతమో అన్తేవాసికే ఆహ – ‘‘తాతా, అమ్హాకం అఞ్ఞో సక్కారో నత్థి, భిక్ఖుసఙ్ఘో దుక్ఖేన ఠితో. బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేస్సామ, జలజథలజపుప్ఫాని ఆహరథా’’తి. తే తావదేవ పబ్బతపాదతో వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఇద్ధియా ఆహరిత్వా సారిపుత్తత్థేరస్స వత్థుమ్హి వుత్తనయేనేవ ఆసనాని పఞ్ఞాపయింసు. నిరోధసమాపత్తిసమాపజ్జనమ్పి ఛత్తధారణమ్పి సబ్బం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

సత్థా సత్తమే దివసే నిరోధతో వుట్ఠాయ పరివారేత్వా ఠితే తాపసే దిస్వా ధమ్మకథికభావే ఏతదగ్గప్పత్తం సావకం ఆమన్తేసి – ‘‘ఇమినా భిక్ఖు ఇసిగణేన మహాసక్కారో కతో, ఏతేసం పుప్ఫాసనానుమోదనం కరోహీ’’తి. సో సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా తీణి పిటకాని సమ్మసిత్వా అనుమోదనం అకాసి. తస్స దేసనాపరియోసానే సత్థా సయం బ్రహ్మఘోసం నిచ్ఛారేత్వా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా గోతమతాపసం సేసా అట్ఠారస సహస్సజటిలా అరహత్తం పాపుణింసు.

గోతమో పన తేనత్తభావేన పటివేధం కాతుం అసక్కోన్తో భగవన్తం ఆహ – ‘‘భగవా యేన భిక్ఖునా పఠమం ధమ్మో దేసితో, కో నామ అయం తుమ్హాకం సాసనే’’తి? అయం గోతమ మయ్హం సాసనే ధమ్మకథికానం అగ్గోతి. ‘‘అహమ్పి, భన్తే, ఇమస్స సత్త దివసాని కతస్స అధికారస్స ఫలేన అయం భిక్ఖు వియ అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ధమ్మకథికానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా పాదమూలే నిపజ్జి.

సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా అనన్తరాయేనస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం ఞత్వా ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, త్వం తస్స సాసనే ధమ్మకథికానం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా తే అరహత్తప్పత్తే తాపసే ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి ఆహ. సబ్బే అన్తరహితకేసమస్సూ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా వస్ససట్ఠికత్థేరసదిసా అహేసుం. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘమాదాయ విహారం గతో.

గోతమోపి యావజీవం తథాగతం పరిచరిత్వా యథాబలం కల్యాణకమ్మం కత్వా కప్పసతసహస్సం దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే కపిలవత్థునగరస్స అవిదూరే దోణవత్థుబ్రాహ్మణగామే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే పుణ్ణమాణవోతి నామం అకంసు. సత్థరి అభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కే అనుపుబ్బేన ఆగన్త్వా రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తే అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో కపిలవత్థుం గన్త్వా అత్తనో భాగినేయ్యం పుణ్ణమాణవం పబ్బాజేత్వా పునదివసే దసబలస్స సన్తికం ఆగన్త్వా భగవన్తం వన్దిత్వా ఆపుచ్ఛిత్వా నివాసత్థాయ ఛద్దన్తదహం గతో. పుణ్ణోపి మన్తాణిపుత్తో మాతులేన అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరేన సద్ధిం దసబలస్స సన్తికం అగన్త్వా ‘‘మయ్హం పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పాపేత్వావ దసబలస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి కపిలవత్థుస్మింయేవ ఓహీనో యోనిసోమనసికారే కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తస్స సన్తికే పబ్బజితకులపుత్తాపి పఞ్చసతా అహేసుం. థేరో సయం దసకథావత్థులాభితాయ తేపి దసహి కథావత్థూహి ఓవదతి. తే తస్స ఓవాదే ఠత్వా సబ్బేవ అరహత్తం పత్తా.

తే అత్తనో పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్తం ఞత్వా ఉపజ్ఝాయం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు – ‘‘భన్తే, అమ్హాకం కిచ్చం మత్థకం పత్తం, దసన్నఞ్చ మహాకథావత్థూనం లాభినో, సమయో నో దసబలం పస్సితు’’న్తి. థేరో తేసం కథం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘మమ దసకథావత్థులాభితం సత్థా జానాతి, అహం ధమ్మం దేసేన్తో దస కథావత్థూని అముఞ్చన్తోవ దేసేమి. మయి గచ్ఛన్తే సబ్బేపిమే భిక్ఖూ పరివారేత్వా గచ్ఛిస్సన్తి, ఏవం గణసఙ్గణికాయ గన్త్వా పన అయుత్తం మయ్హం దసబలం పస్సితుం, ఇమే తావ గన్త్వా పస్సన్తూ’’తి తే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే పురతో గన్త్వా తథాగతం పస్సథ, మమ వచనేన దసబలస్స పాదే వన్దథ, అహమ్పి తుమ్హాకం గతమగ్గేన గమిస్సామీ’’తి.

తే థేరా సబ్బేపి దసబలస్స జాతిభూమిరట్ఠవాసినో సబ్బే ఖీణాసవా సబ్బే దసకథావత్థులాభినో అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స ఓవాదం అభిన్దిత్వా అనుపుబ్బేన చారికం చరన్తా సట్ఠియోజనమగ్గం అతిక్కమ్మ రాజగహే వేళువనమహావిహారం గన్త్వా దసబలస్స పాదే వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. ఆచిణ్ణం ఖో పనేతం బుద్ధానం భగవన్తానం ఆగన్తుకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం పటిసమ్మోదితున్తి భగవా తేహి సద్ధిం ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, ఖమనీయ’’న్తిఆదినా నయేన మధురపటిసన్థారం కత్వా ‘‘కుతో చ తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఆగచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. తేహి ‘‘జాతిభూమితో’’తి వుత్తే ‘‘కో ను ఖో, భిక్ఖవే, జాతిభూమియం జాతిభూమకానం భిక్ఖూనం సబ్రహ్మచారీహి ఏవం సమ్భావితో అత్తనా చ అప్పిచ్ఛో అప్పిచ్ఛకథఞ్చ భిక్ఖూనం కత్తా’’తి దసకథావత్థులాభిం భిక్ఖుం పుచ్ఛి. తేపి ‘‘పుణ్ణో నామ, భన్తే, ఆయస్మా మన్తాణిపుత్తో’’తి ఆరోచయింసు. తం కథం సుత్వా ఆయస్మా సారిపుత్తో థేరస్స దస్సనకామో అహోసి.

అథ సత్థా రాజగహతో సావత్థిం అగమాసి. పుణ్ణత్థేరో దసబలస్స తత్థ ఆగతభావం సుత్వా ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామీ’’తి గన్త్వా అన్తోగన్ధకుటియంయేవ తథాగతం సమ్పాపుణి. సత్థా తస్స ధమ్మం దేసేసి. థేరో ధమ్మం సుత్వా దసబలం వన్దిత్వా పటిసల్లానత్థాయ అన్ధవనం గన్త్వా అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే దివావిహారం నిసీది. సారిపుత్తత్థేరోపి తస్స గమనం సుత్వా సీసానులోకికో గన్త్వా ఓకాసం సల్లక్ఖేత్వా తం రుక్ఖమూలం ఉపసఙ్కమిత్వా థేరేన సద్ధిం సమ్మోదిత్వా సత్తవిసుద్ధిక్కమం పుచ్ఛి. థేరోపిస్స పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం బ్యాకాసి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞస్స సుభాసితం సమనుమోదింసు. అథ సత్థా అపరభాగే భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం ధమ్మకథికానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

మహాకచ్చానత్థేరవత్థు

౧౯౭. దసమే సంఖిత్తేన భాసితస్సాతి సంఖిత్తేన కథితధమ్మస్స. విత్థారేన అత్థం విభజన్తానన్తి తం దేసనం విత్థారేత్వా అత్థం విభజమానానం. అఞ్ఞే కిర తథాగతస్స సఙ్ఖేపవచనం అత్థవసేన వా పూరేతుం సక్కోన్తి బ్యఞ్జనవసేన వా, అయం పన థేరో ఉభయవసేనపి సక్కోతి. తస్మా అగ్గోతి వుత్తో. పుబ్బపత్థనాపి చస్స ఏవరూపావ.

అయం పనస్స పఞ్హకమ్మే అనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తిత్వా వుద్ధిప్పత్తో ఏకదివసం వుత్తనయేనేవ విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం అత్తనా సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం విభజన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం ఏకం భిక్ఖుం దిస్వా ‘‘మహన్తో వతాయం భిక్ఖు, యం సత్థా ఏవం వణ్ణేతి, మయాపి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఏవరూపేన భవితుం వట్టతీ’’తి సత్థారం నిమన్తేత్వా వుత్తనయేనేవ సత్తాహం మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, అహం ఇమస్స సక్కారస్స ఫలేన న అఞ్ఞం సమ్పత్తిం పత్థేమి, అనాగతే పన ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఇతో సత్తదివసమత్థకే తుమ్హేహి ఠానన్తరే ఠపితభిక్ఖు వియ అహమ్పి తం ఠానన్తరం లభేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా పాదమూలే నిపజ్జి. సత్థా అనాగతం ఓలోకేన్తో ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి ఇమస్స కులపుత్తస్స పత్థనా’’తి దిస్వా ‘‘అమ్భో, కులపుత్త, అనాగతే కప్పసతసహస్సావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, త్వం తస్స సాసనే సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం విభజన్తానం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా అనుమోదనం కత్వా పక్కామి.

సోపి కులపుత్తో యావజీవం కుసలం కత్వా కప్పసతసహస్సం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా కస్సపబుద్ధకాలే బారాణసియం కులగేహే పటిసన్ధిం గహేత్వా సత్థరి పరినిబ్బుతే సువణ్ణచేతియకరణట్ఠానం గన్త్వా సతసహస్సగ్ఘనికాయ సువణ్ణిట్ఠకాయ పూజం కత్వా ‘‘భగవా మయ్హం నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సరీరం సువణ్ణవణ్ణం హోతూ’’తి పత్థనం అకాసి. తతో యావజీవం కుసలకమ్మం కత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా అమ్హాకం దసబలస్స ఉప్పత్తికాలే ఉజ్జేనినగరే పురోహితస్స గేహే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే ‘‘మయ్హం పుత్తో సువణ్ణవణ్ణసరీరో అత్తనావ అత్తనో నామం గహేత్వా ఆగతో’’తి కఞ్చనమాణవోతేవస్స నామం అకంసు. సో వుద్ధిమన్వాయ తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా పితు అచ్చయేన పురోహితట్ఠానం లభి. సో గోత్తవసేన కచ్చానో నామ జాతో.

చణ్డపజ్జోతరాజా అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా ఆహ – ‘‘బుద్ధో లోకే నిబ్బత్తో, తం ఆనేతుం సమత్థా గన్త్వా ఆనేథ తాతా’’తి. దేవ, అఞ్ఞో దసబలం ఆనేతుం సమత్థో నామ నత్థి, ఆచరియో కచ్చానబ్రాహ్మణోవ సమత్థో, తం పహిణథాతి. రాజా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, దసబలస్స సన్తికం గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. గన్త్వా పబ్బజితుం లభన్తో గమిస్సామి, మహారాజాతి. యంకిఞ్చి కత్వా తథాగతం ఆనేహి, తాతాతి. సో ‘‘బుద్ధానం సన్తికం గచ్ఛన్తస్స మహాపరిసాయ కమ్మం నత్థీ’’తి అత్తట్ఠమో అగమాసి. అథస్స సత్థా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే సద్ధిం సత్తహి జనేహి సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సత్థా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. తంఖణంయేవ సబ్బేవ అన్తరహితకేసమస్సూ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ జాతా.

థేరో అత్తనో కిచ్చే మత్థకం పత్తే తుణ్హీభావేన అనిసీదిత్వా కాళుదాయిత్థేరో వియ సత్థు ఉజ్జేనిగమనత్థాయ గమనవణ్ణం కథేసి. సత్థా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘కచ్చానో అత్తనో జాతిభూమియం మమ గమనం పచ్చాసీసతీ’’తి అఞ్ఞాసి. బుద్ధా చ నామ ఏకం కారణం పటిచ్చ గన్తుం అయుత్తట్ఠానం న గచ్ఛన్తి. తస్మా థేరం ఆహ – ‘‘త్వంయేవ భిక్ఖు గచ్ఛ, తయి గతేపి రాజా పసీదిస్సతీ’’తి. థేరో ‘‘బుద్ధానం ద్వే కథా నామ నత్థీ’’తి తథాగతం వన్దిత్వా అత్తనా సద్ధిం ఆగతేహి సత్తహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఉజ్జేనిం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే తేలపనాళి నామ నిగమో, తత్థ పిణ్డాయ చరి. తస్మిం చ నిగమే ద్వే సేట్ఠిధీతరో. తాసు ఏకా పరిజిణ్ణకులే నిబ్బత్తా దుగ్గతా మాతాపితూనం అచ్చయేన ధాతిం నిస్సాయ జీవతి. అత్తభావో పనస్సా సమిద్ధో, కేసా అఞ్ఞాహి అతివియ దీఘా. తస్మింయేవ నిగమే అఞ్ఞా ఇస్సరసేట్ఠికులస్స ధీతా నిక్కేసికా. సా తతో పుబ్బే తస్సా సమీపం పేసేత్వా ‘‘సతం వా సహస్సం వా దస్సామీ’’తి వత్వాపి కేసే ఆహరాపేతుం నాసక్ఖి.

తస్మిం పన దివసే సా సేట్ఠిధీతా మహాకచ్చానత్థేరం సత్తహి భిక్ఖూహి పరివుతం తుచ్ఛపత్తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అయం సువణ్ణవణ్ణో ఏకో బ్రహ్మబన్ధుభిక్ఖు యథాధోతేనేవ పత్తేన ఆగచ్ఛతి, మయ్హఞ్చ అఞ్ఞం ధనం నత్థి. అసుకసేట్ఠిధీతా పన ఇమేసం కేసానం అత్థాయ పేసేసి. ఇదాని ఇతో లద్ధఉప్పాదేన సక్కా థేరస్స దేయ్యధమ్మం దాతు’’న్తి ధాతిం పేసేత్వా థేరే నిమన్తేత్వా అన్తోగేహే నిసీదాపేసి. థేరానం నిసిన్నకాలే గబ్భం పవిసిత్వా ధాతియా అత్తనో కేసే కప్పాపేత్వా, ‘‘అమ్మ, ఇమే కేసే అసుకాయ నామ సేట్ఠిధీతాయ దత్వా యం సా దేతి, తం ఆహర, అయ్యానం పిణ్డపాతం దస్సామా’’తి. ధాతి పిట్ఠిహత్థేన అస్సూని పుఞ్ఛిత్వా ఏకేన హత్థేన హదయమంసం సన్ధారేత్వా థేరానం సన్తికే పటిచ్ఛాదేత్వా తే కేసే ఆదాయ తస్సా సేట్ఠిధీతాయ సన్తికం గతా.

పణియం నామ సారవన్తమ్పి సయం ఉపనీతం గారవం న జనేతి, తస్మా సా సేట్ఠిధీతా చిన్తేసి – ‘‘అహం పుబ్బే బహునాపి ధనేన ఇమే కేసే ఆహరాపేతుం నాసక్ఖిం, ఇదాని పన ఛిన్నకాలతో పట్ఠాయ న యథామూలమేవ లభిస్సతీ’’తి. ధాతిం ఆహ – ‘‘అహం పుబ్బే తవ సామినిం బహునాపి ధనేన కేసే ఆహరాపేతుం నాసక్ఖిం, యత్థ కత్థచి వినిపాతా పన నిజ్జీవకేసా నామ అట్ఠ కహాపణే అగ్ఘన్తీ’’తి అట్ఠేవ కహాపణే అదాసి. ధాతి కహాపణే ఆహరిత్వా సేట్ఠిధీతాయ అదాసి. సేట్ఠిధీతా ఏకేకం పిణ్డపాతం ఏకేకకహాపణగ్ఘనకం కత్వా థేరానం దాపేసి. థేరో ఆవజ్జిత్వా సేట్ఠిధీతాయ ఉపనిస్సయం దిస్వా ‘‘కహం సేట్ఠిధీతా’’తి పుచ్ఛి. గబ్భే, అయ్యాతి. పక్కోసథ నన్తి. సా చ థేరేసు గారవేన ఏకవచనేనేవ ఆగన్త్వా థేరే వన్దిత్వా బలవసద్ధం ఉప్పాదేసి. సుఖేత్తే పతిట్ఠితపిణ్డపాతో దిట్ఠేవ ధమ్మే విపాకం దేతీతి సహ థేరానం వన్దనేన కేసా పకతిభావేయేవ అట్ఠంసు. థేరాపి తం పిణ్డపాతం గహేత్వా పస్సన్తియాయేవ సేట్ఠిధీతాయ వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా కఞ్చనవనుయ్యానే ఓతరింసు.

ఉయ్యానపాలో థేరం దిస్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘దేవ, మే అయ్యో పురోహితో కచ్చానో పబ్బజిత్వా ఉయ్యానమాగతో’’తి ఆహ. రాజా చణ్డపజ్జోతో ఉయ్యానం గన్త్వా కతభత్తకిచ్చం థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ‘‘కహం, భన్తే, భగవా’’తి పుచ్ఛి. సత్థా సయం అనాగన్త్వా మం పేసేసి మహారాజాతి. కహం, భన్తే, అజ్జ భిక్ఖం అలత్థాతి? థేరో రఞ్ఞో పుచ్ఛాసభాగేన సబ్బం సేట్ఠిధీతాయ కతం దుక్కరం ఆరోచేసి. రాజా థేరస్స వసనట్ఠానం పటియాదేత్వా థేరం నిమన్తేత్వా నివేసనం గన్త్వా సేట్ఠిధీతరం ఆణాపేత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. ఇమిస్సా ఇత్థియా దిట్ఠధమ్మికోవ యసపటిలాభో అహోసి.

తతో పట్ఠాయ రాజా థేరస్స మహాసక్కారం కరోతి. థేరస్స ధమ్మకథాయ పసీదిత్వా మహాజనో థేరస్స సన్తికే పబ్బజి. తతో పట్ఠాయ సకలనగరం ఏకకాసావపజ్జోతం ఇసివాతపటివాతం అహోసి. సాపి దేవీ గబ్భం లభిత్వా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి. తస్స నామగ్గహణదివసే గోపాలకుమారోతి మాతామహసేట్ఠినో నామం అకంసు. సా పుత్తస్స నామవసేన గోపాలమాతా నామ దేవీ జాతా. సా దేవీ థేరే అతివియ పసీదిత్వా రాజానం సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా కఞ్చనవనుయ్యానే థేరస్స విహారం కారేసి. థేరో ఉజ్జేనినగరం పసాదేత్వా పున సత్థు సన్తికం గతో. అథ సత్థా అపరభాగే జేతవనే విహరన్తో మధుపిణ్డికసుత్తం (మ. ని. ౧.౧౯౯ ఆదయో) కచ్చానపేయ్యాలం (మ. ని. ౩.౨౭౯ ఆదయో) పారాయనసుత్తన్తి ఇమే తయో సుత్తన్తే అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా థేరం సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం విభజన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

పఠమవగ్గవణ్ణనా.

౧౪. ఏతదగ్గవగ్గో

(౧౪) ౨. దుతియఏతదగ్గవగ్గో

చూళపన్థకత్థేరవత్థు

౧౯౮-౨౦౦. దుతియస్స పఠమే మనోమయన్తి మనేన నిబ్బత్తితం. ‘‘మనోమయేన కాయేన, ఇద్ధియా ఉపసఙ్కమీ’’తి (థేరగా. ౯౦౧) వుత్తట్ఠానస్మిఞ్హి మనేన కతకాయో మనోమయకాయో నామ జాతో. ‘‘అఞ్ఞతరం మనోమయం కాయం ఉపపజ్జతీ’’తి (చూళవ. ౩౩౩) వుత్తట్ఠానే మనేన నిబ్బత్తితకాయో మనోమయకాయో నామ జాతో. అయమిధ అధిప్పేతో. తత్థ అఞ్ఞే భిక్ఖూ మనోమయం కాయం నిబ్బత్తేన్తా తయో వా చత్తారో వా నిబ్బత్తేన్తి, న బహుకే. ఏకసదిసేయేవ చ కత్వా నిబ్బత్తేన్తి ఏకవిధమేవ కమ్మం కురుమానే. చూళపన్థకత్థేరో పన ఏకావజ్జనేన సమణసహస్సం మాపేసి. ద్వేపి చ జనే న ఏకసదిసే అకాసి న ఏకవిధం కమ్మం కురుమానే. తస్మా మనోమయం కాయం అభినిమ్మినన్తానం అగ్గో నామ జాతో.

చేతోవివట్టకుసలానమ్పి చూళపన్థకోవ అగ్గో, సఞ్ఞావివట్టకుసలానం పన మహాపన్థకత్థేరో అగ్గోతి వుత్తో. తత్థ చూళపన్థకత్థేరో చతున్నం రూపావచరజ్ఝానానం లాభితాయ ‘‘చేతోవివట్టకుసలో’’తి వుత్తో, మహాపన్థకత్థేరో చతున్నం అరూపావచరజ్ఝానానం లాభితాయ ‘‘సఞ్ఞావివట్టకుసలో’’తి వుత్తో. చూళపన్థకో చ సమాధికుసలతాయ చేతోవివట్టకుసలో నామ, మహాపన్థకో విపస్సనాకుసలతాయ సఞ్ఞావివట్టకుసలో నామ. ఏకో చేత్థ సమాధిలక్ఖణే ఛేకో, ఏకో విపస్సనాలక్ఖణే. తథా ఏకో సమాధిగాళ్హో, ఏకో విపస్సనాగాళ్హో. ఏకో చేత్థ అఙ్గసంఖిత్తే ఛేకో, ఏకో ఆరమ్మణసంఖిత్తే. తథా ఏకో అఙ్గవవత్థానే ఛేకో, ఏకో ఆరమ్మణవవత్థానేతి ఏవమేత్థ యోజనా కాతబ్బా.

అపిచ చూళపన్థకత్థేరో రూపావచరజ్ఝానలాభీ హుత్వా ఝానఙ్గేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తోతి చేతోవివట్టకుసలో, మహాపన్థకో అరూపావచరజ్ఝానలాభీ హుత్వా ఝానఙ్గేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తోతి సఞ్ఞావివట్టకుసలో. ఉభోపి పన్థే జాతత్తా పన్థకా నామ జాతా. తేసం పఠమజాతో మహాపన్థకో నామ, పచ్ఛాజాతో చూళపన్థకో నామ.

ఇమేసం పన ఉభిన్నమ్పి పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అతీతే కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరవాసినో ద్వే భాతికా కుటుమ్బికా సద్ధా పసన్నా నిబద్ధం సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తి. తేసు ఏకదివసం కనిట్ఠో సత్థారం ద్వీహఙ్గేహి సమన్నాగతం ఏకం భిక్ఖుం ‘‘మమ సాసనే మనోమయం కాయం అభినిమ్మినన్తానం చేతోవివట్టకుసలానఞ్చ అయం భిక్ఖు అగ్గో’’తి ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘మహా వతాయం భిక్ఖు ఏకో హుత్వా ద్వే అఙ్గాని పరిపూరేత్వా చరతి, మయాపి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే అఙ్గద్వయపూరకేన హుత్వా విచరితుం వట్టతీ’’తి. సో పురిమనయేనేవ సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా ఏవమాహ – ‘‘యం, భన్తే, భిక్ఖుం తుమ్హే ఇతో సత్తదివసమత్థకే మనోమయఙ్గేన చ చేతోవివట్టకుసలఙ్గేన చ ‘అయం మమ సాసనే అగ్గో’తి ఏతదగ్గే ఠపయిత్థ, అహమ్పి ఇమస్స అధికారకమ్మస్స ఫలేన సో భిక్ఖు వియ అఙ్గద్వయపూరకో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి.

సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా అనన్తరాయేనస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం దిస్వా ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, సో తం ఇమస్మిం ఠానద్వయే ఠపేస్సతీ’’తి బ్యాకరిత్వా అనుమోదనం కత్వా పక్కామి. భాతాపిస్స ఏకదివసం సత్థారం సఞ్ఞావివట్టకుసలం భిక్ఖుం ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా తథేవ అధికారం కత్వా పత్థనం అకాసి, సత్థాపి తం బ్యాకాసి.

తే ఉభోపి జనా సత్థరి ధరమానే కుసలకమ్మం కరిత్వా సత్థు పరినిబ్బుతకాలే సరీరచేతియే సువణ్ణపూజం కత్వా తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తా. తేసం దేవమనుస్సేసు సంసరన్తానంయేవ కప్పసతసహస్సం అతిక్కన్తం. తత్థ మహాపన్థకస్స అన్తరా కతకల్యాణకమ్మం న కథియతి, చూళపన్థకో పన కస్సపభగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని ఓదాతకసిణకమ్మం కత్వా దేవపురే నిబ్బత్తి. అథ అమ్హాకం సత్థా అభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనమహావిహారే పటివసతి.

ఇమస్మిం ఠానే ఠత్వా ఇమేసం ద్విన్నం నిబ్బత్తిం కథేతుం వట్టతి. రాజగహే కిర ధనసేట్ఠికులస్స ధీతా అత్తనో దాసేనేవ సద్ధిం సన్థవం కత్వా ‘‘అఞ్ఞేపి మే ఇమం కమ్మం జానేయ్యు’’న్తి చిన్తేత్వా ఏవమాహ – ‘‘అమ్హేహి ఇమస్మిం ఠానే వసితుం న సక్కా, సచే మే మాతాపితరో ఇమం దోసం జానిస్సన్తి, ఖణ్డాఖణ్డం కరిస్సన్తి, విదేసం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి హత్థసారం గహేత్వా అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా ‘‘యత్థ వా తత్థ వా అఞ్ఞేహి అజాననట్ఠానం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి ఉభోపి అగమంసు.

తేసం ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం సంవాసమన్వాయ తస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా గబ్భస్స పరిపాకం ఆగమ్మ సామికేన సద్ధిం మన్తేసి – ‘‘గబ్భో మే పరిపాకం గతో, ఞాతిమిత్తాదివిరహితే ఠానే గబ్భవుట్ఠానం నామ ఉభిన్నమ్పి అమ్హాకం దుక్ఖమేవ, కులగేహమేవ గచ్ఛామా’’తి. సో ‘‘అజ్జ గచ్ఛామ, స్వే గచ్ఛామా’’తి దివసే అతిక్కమాపేసి. సా చిన్తేసి – ‘‘అయం బాలో అత్తనో దోసమహన్తాయ గన్తుం న ఉస్సహతి, మాతాపితరో చ నామ ఏకన్తహితా, అయం గచ్ఛతు వా మా వా, మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి. తస్మిం గేహా నిక్ఖన్తే సా గేహే పరిక్ఖారం పటిసామేత్వా అత్తనో కులఘరం గతభావం అనన్తరగేహవాసీనం ఆరోచేత్వా మగ్గం పటిపజ్జి.

అథ సో పురిసో ఘరం ఆగతో తం అదిస్వా పటివిస్సకే పుచ్ఛిత్వా ‘‘కులఘరం గతా’’తి సుత్వా వేగేన అనుబన్ధిత్వా అన్తరామగ్గే సమ్పాపుణి. తస్సాపి తత్థేవ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సో ‘‘కిం ఇదం భద్దే’’తి పుచ్ఛి. సామి ఏకో పుత్తో జాతోతి. ఇదాని కిం కరిస్సామాతి? యస్స అత్థాయ మయం కులఘరం గచ్ఛామ, తం కమ్మం అన్తరావ నిప్ఫన్నం, తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సామ, నివత్తామాతి ద్వేపి ఏకచిత్తా హుత్వా నివత్తింసు. తస్స దారకస్స చ పన్థే జాతత్తా పన్థకోతి నామం అకంసు. తస్సా నచిరస్సేవ అపరోపి గబ్భో పతిట్ఠహి. సబ్బం పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. తస్సపి దారకస్స పన్థే జాతత్తా పఠమజాతస్స మహాపన్థకోతి నామం కత్వా పచ్ఛాజాతస్స చూళపన్థకోతి నామం అకంసు.

తే ద్వేపి దారకే గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతా. తేసం తత్థ వసన్తానం అయం మహాపన్థకదారకో అఞ్ఞే దారకజనే ‘‘చూళపితా మహాపితా అయ్యకో అయ్యికా’’తి వదన్తే సుత్వా మాతరం పటిపుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞే దారకా కథేన్తి ‘అయ్యకో అయ్యికా’తి, కిం అమ్హాకం ఞాతకా నత్థీ’’తి? ఆమ, తాత, తుమ్హాకం ఏత్థ ఞాతకా నత్థి, రాజగహనగరే పన వో ధనసేట్ఠి నామ అయ్యకో, తత్థ తుమ్హాకం బహూ ఞాతకాతి. కస్మా తత్థ న గచ్ఛథ అమ్మాతి? సా అత్తనో అగమనకారణం పుత్తస్స అకథేత్వా పుత్తేసు పునప్పునం కథేన్తేసు సామికమాహ – ‘‘ఇమే దారకా అతివియ మం కిలమేన్తి, కిం నో మాతాపితరో దిస్వా మంసం ఖాదిస్సన్తి, ఏహి దారకానం అయ్యకకులం దస్సేమా’’తి. అహం సమ్ముఖా భవితుం న సక్ఖిస్సామి, తం పన నయిస్సామీతి. ‘‘సాధు సామి, యేన కేనచి ఉపాయేన దారకానం అయ్యకకులమేవ దట్ఠుం వట్టతీ’’తి ద్వేపి జనా దారకే ఆదాయ అనుపుబ్బేన రాజగహం పత్వా నగరద్వారే ఏకిస్సా సాలాయ నివాసం కత్వా దారకమాతా ద్వే దారకే గహేత్వా ఆగతభావం మాతాపితూనం ఆరోచాపేసి.

తే తం సాసనం సుత్వా సంసారే సంసరన్తానం న పుత్తో న ధీతా నామ నత్థి, తే అమ్హాకం మహాపరాధికా, న సక్కా తేహి అమ్హాకం చక్ఖుపథే ఠాతుం. ఏత్తకం పన ధనం గహేత్వా ద్వేపి జనా ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా జీవన్తు, దారకే పన ఇధ పేసేన్తూతి. సేట్ఠిధీతా మాతాపితూహి పేసితం ధనం గహేత్వా దారకే ఆగతదూతానం హత్థేయేవ దత్వా పేసేసి. దారకా అయ్యకకులే వడ్ఢన్తి. తేసు చూళపన్థకో అతిదహరో, మహాపన్థకో పన అయ్యకేన సద్ధిం దసబలస్స ధమ్మకథం సోతుం గచ్ఛతి. తస్స నిచ్చం సత్థు సమ్ముఖే ధమ్మం సుణన్తస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి. సో అయ్యకం ఆహ – ‘‘సచే తుమ్హే అనుజానేయ్యాథ, అహం పబ్బజ్జేయ్య’’న్తి. ‘‘కిం వదేసి, తాత, మయ్హం సకలలోకస్సపి పబ్బజ్జతో తవేవ పబ్బజ్జా భద్దికా. సచే సక్కోసి, పబ్బజ, తాతా’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సత్థు సన్తికం గతో. సత్థా ‘‘కిం, మహాసేట్ఠి, దారకో తే లద్ధో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అయం దారకో మయ్హం నత్తా, తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజామీతి వదతీ’’తి ఆహ.

సత్థా అఞ్ఞతరం పిణ్డచారికం ‘‘ఇమం దారకం పబ్బాజేహీ’’తి ఆణాపేసి. థేరో తస్స తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. సో బహుం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పదం లభి. ఉపసమ్పన్నో హుత్వా యోనిసోమనసికారే కమ్మం కరోన్తో చతున్నం అరూపావచరజ్ఝానానం లాభీ హుత్వా ఝానఙ్గేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పాపుణి. ఇతి సో సఞ్ఞావివట్టకుసలానం అగ్గో జాతో. సో ఝానసుఖేన ఫలసుఖేన వీతినామేన్తో చిన్తేసి – ‘‘సక్కా ను ఖో ఇమం సుఖం చూళపన్థకస్స దాతు’’న్తి. తతో అయ్యకసేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మహాసేట్ఠి సచే తుమ్హే సమ్పటిచ్ఛథ, అహం చూళపన్థకం పబ్బాజేయ్య’’న్తి ఆహ. పబ్బాజేథ, భన్తేతి. థేరో చూళపన్థకదారకం పబ్బాజేత్వా దససు సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. చూళపన్థకసామణేరో భాతికస్స సన్తికే.

‘‘పదుమం యథా కోకనదం సుగన్ధం,

పాతో సియా ఫుల్లమవీతగన్ధం;

అఙ్గీరసం పస్స విరోచమానం,

తపన్తమాదిచ్చమివన్తలిక్ఖే’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౩; అ. ని. ౫.౧౯౫) –

ఇమం గాథం గణ్హాతి. గహితగహితపదం ఉపరూపరిపదం గణ్హన్తస్స నస్సతి. తస్స ఇమం గాథం గహేతుం వాయమన్తస్సేవ చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా. అథ నం మహాపన్థకో ఆహ – ‘‘చూళపన్థక, త్వం ఇమస్మిం సాసనే అభబ్బో, చతూహి మాసేహి ఏకగాథమ్పి గహేతుం న సక్కోసి, పబ్బజితకిచ్చం పన త్వం కథం మత్థకం పాపేస్ససి, నిక్ఖమ ఇతో’’తి. సో థేరేన పణామితో విహారపచ్చన్తే రోదమానో అట్ఠాసి.

తేన సమయేన సత్థా రాజగహం ఉపనిస్సాయ జీవకమ్బవనే విహరతి. తస్మిం సమయే జీవకో పురిసం పేసేసి ‘‘పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం సత్థారం నిమన్తేహీ’’తి. తేన ఖో పన సమయేన మహాపన్థకో భత్తుద్దేసకో హోతి. సో ‘‘పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం భిక్ఖం సమ్పటిచ్ఛథ, భన్తే’’తి వుత్తో ‘‘చూళపన్థకం ఠపేత్వా సేసానం సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి ఆహ. చూళపన్థకో తం కథం సుత్వా భియ్యోసోమత్తాయ దోమనస్సప్పత్తో అహోసి. సత్థా చూళపన్థకస్స ఖేదం దిస్వా ‘‘చూళపన్థకో మయి గతే బుజ్ఝిస్సతీ’’తి గన్త్వా అవిదూరే ఠానే అత్తానం దస్సేత్వా ‘‘కిం త్వం, పన్థక, రోదసీ’’తి ఆహ. భాతా మం, భన్తే, పణామేతీతి. పన్థక, తుయ్హం భాతికస్స పరపుగ్గలానం ఆసయానుసయఞాణం నత్థి, త్వం బుద్ధవేనేయ్యపుగ్గలో నామాతి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖరిత్వా సుద్ధం చోళఖణ్డం అదాసి ‘‘ఇమం గహేత్వా ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి వత్వా భావేహి పన్థకా’’తి.

సో సత్థారా దిన్నం చోళఖణ్డం ‘‘రజోహరణం రజోహరణ’’న్తి హత్థేన పరిమజ్జన్తో నిసీది. తస్స పరిమజ్జన్తస్స లోమాని కిలిట్ఠధాతుకాని జాతాని. పున పరిమజ్జన్తస్స ఉక్ఖలిపరిపుఞ్ఛనసదిసం జాతం. సో ఞాణపరిపాకం ఆగమ్మ తత్థ ఖయవయం పట్ఠపేత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఇదం చోళఖణ్డం పకతియా పణ్డరం పరిసుద్ధం, ఉపాదిన్నకసరీరం నిస్సాయ కిలిట్ఠం జాతం, ఇదం చిత్తమ్పి ఏవంగతికమేవా’’తి. సమాధిం భావేత్వా చత్తారి రూపావచరజ్ఝానాని పాదకాని కత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సో మనోమయజ్ఝానలాభీ హుత్వా ఏకో హుత్వా బహుధా, బహుధా హుత్వా ఏకో భవితుం సమత్థో అహోసి. అరహత్తమగ్గేనేవ చస్స తేపిటకఞ్చ ఛ అభిఞ్ఞా చ ఆగమింసు.

పునదివసే సత్థా ఏకూనేహి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం గన్త్వా జీవకస్స నివేసనే నిసీది. చూళపన్థకో పన అత్తనో భిక్ఖాయ అసమ్పటిచ్ఛితత్తాయేవ న గతో. జీవకో యాగుం దాతుం ఆరభి, సత్థా హత్థేన పత్తం పిదహి. కస్మా, భన్తే, న గణ్హథాతి? విహారే ఏకో భిక్ఖు అత్థి జీవకాతి. సో పురిసం పహిణి ‘‘గచ్ఛ, భణే, విహారే నిసిన్నం అయ్యం గహేత్వా ఏహీ’’తి. చూళపన్థకత్థేరోపి తస్స పురిసస్స పురే ఆగమనాయేవ భిక్ఖుసహస్సం నిమ్మినిత్వా ఏకమ్పి ఏకేన అసదిసం, ఏకస్సపి చ చీవరవిచారణాదిసమణకమ్మం అఞ్ఞేన అసదిసం అకాసి. సో పురిసో విహారే భిక్ఖూనం బహుభావం దిస్వా గన్త్వా జీవకస్స కథేసి – ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం విహారే భిక్ఖుసఙ్ఘో బహుతరో, తతో పక్కోసితబ్బం భదన్తం న జానామీ’’తి. జీవకో సత్థారం పటిపుచ్ఛి – ‘‘కోనామో, భన్తే, విహారే నిసిన్నభిక్ఖూ’’తి? చూళపన్థకో నామ జీవకాతి. గచ్ఛ భో ‘‘చూళపన్థకో నామ కతరో’’తి పుచ్ఛిత్వా ఆనేహీతి. సో విహారం గన్త్వా ‘‘చూళపన్థకో నామ, భన్తే, కతరో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అహం చూళపన్థకో అహం చూళపన్థకో’’తి భిక్ఖుసహస్సమ్పి కథేసి. సో పునాగన్త్వా జీవకస్స కథేసి ‘‘సహస్సమత్తా భిక్ఖూ సబ్బేపి ‘అహం చూళపన్థకో అహం చూళపన్థకో’తి కథేన్తి, అహం ‘అసుకో నామ పక్కోసితబ్బో’తి న జానామీ’’తి. జీవకోపి పటివిద్ధసచ్చతాయ ‘‘ఇద్ధిమా భిక్ఖూ’’తి నయతో ఞత్వా ‘‘పఠమం కథనభిక్ఖుమేవ ‘తుమ్హే సత్థా పక్కోసతీ’తి వత్వా చీవరకణ్ణే గణ్హ తాతా’’తి ఆహ. సో విహారం గన్త్వా తథా అకాసి, తావదేవ సహస్సమత్తా భిక్ఖూ అన్తరధాయింసు. సో థేరం గహేత్వా అగమాసి. సత్థా తస్మిం ఖణే యాగుం గణ్హి.

దసబలే భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం గతే ధమ్మసభాయం కథా ఉదపాది ‘‘యావ మహన్తా వత బుద్ధా నామ చత్తారో మాసే ఏకగాథం గణ్హితుం అసక్కోన్తం భిక్ఖుం ఏవంమహిద్ధికం అకంసూ’’తి. సత్థా తేసం భిక్ఖూనం చిత్తాచారం ఞత్వా గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసజ్జ ‘‘కిం వదేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛి. న భగవా అఞ్ఞం కిఞ్చి కథేమ, చూళపన్థకేన తుమ్హాకం సన్తికా మహాలాభో లద్ధోతి తుమ్హాకంయేవ గుణం కథేమాతి. అనచ్ఛరియం, భిక్ఖవే, ఇదాని మయ్హం ఓవాదం కత్వా లోకుత్తరదాయజ్జలాభో, అయం అతీతేపి అపరిపక్కఞాణే ఠితస్స మయ్హం ఓవాదం కత్వా లోకియదాయజ్జం లభీతి. భిక్ఖూ ‘‘కదా, భన్తే’’తి ఆయాచింసు. సత్థా తేసం భిక్ఖూనం అతీతం ఆహరిత్వా దస్సేసి.

భిక్ఖవే, అతీతే బారాణసీనగరే బ్రహ్మదత్తో నామ రాజా రజ్జం కారేసి. తస్మిం సమయే చూళకసేట్ఠి నామ పణ్డితో బ్యత్తో సబ్బనిమిత్తాని జానాతి. సో ఏకదివసం రాజూపట్ఠానం గచ్ఛన్తో అన్తరవీథియం మతమూసికం దిస్వా తస్మిం ఖణే నక్ఖత్తం సమానేత్వా ఇదమాహ – ‘‘సక్కా చక్ఖుమతా కులపుత్తేన ఇమం ఉన్దూరం గహేత్వా దారభరణఞ్చ కాతుం కమ్మన్తే చ పయోజేతు’’న్తి. అఞ్ఞతరో దుగ్గతకులపుత్తో తం సేట్ఠిస్స వచనం సుత్వా ‘‘నాయం అజానిత్వా కథేస్సతీ’’తి మూసికం గహేత్వా ఏకస్మిం ఆపణే బిళారస్సత్థాయ దత్వా కాకణికం లభి. తాయ కాకణికాయ ఫాణితం కిణిత్వా ఏకేన కుటేన పానీయం గణ్హిత్వా అరఞ్ఞతో ఆగచ్ఛన్తే మాలాకారే దిస్వా థోకం థోకం ఫాణితఖణ్డం దత్వా ఉళుఙ్కేన పానీయం అదాసి. తే తస్స ఏకేకం పుప్ఫముట్ఠిం అదంసు. సో తేన పుప్ఫమూలేన పునదివసేపి ఫాణితఞ్చ పానీయఘటఞ్చ గహేత్వా పుప్ఫారామమేవ గతో. తస్స తందివసం మాలాకారా అడ్ఢఓచితకే పుప్ఫగచ్ఛే దత్వా అగమంసు. సో నచిరస్సేవ ఇమినా ఉపాయేన అట్ఠ కహాపణే లభి.

పున ఏకస్మిం వాతవుట్ఠిదివసే ఛడ్డితఉయ్యానం గన్త్వా పతితదారూనం రాసిం కత్వా నిసిన్నో రాజకుమ్భకారస్స సన్తికా సోళస కహాపణే లభి. సో చతువీసతియా కహాపణేసు జాతేసు ‘‘అత్థి అయం ఉపాయో మయ్హ’’న్తి నగరద్వారతో అవిదూరే ఠానే ఏకం పానీయచాటిం ఠపేత్వా పఞ్చసతే తిణహారకే పానీయేన ఉపట్ఠహి. తే ఆహంసు – ‘‘త్వం, సమ్మ, అమ్హాకం బహుపకారో, కిం తే కరోమా’’తి? సోపి ‘‘మయ్హం కిచ్చే ఉప్పన్నే కరిస్సథా’’తి వత్వా ఇతో చితో చ విచరన్తో థలపథకమ్మికేన చ జలపథకమ్మికేన చ సద్ధిం మిత్తసన్థవం అకాసి. తస్స థలపథకమ్మికో ‘‘స్వే ఇమం నగరం అస్సవాణిజకో పఞ్చ అస్ససతాని గహేత్వా ఆగమిస్సతీ’’తి ఆచిక్ఖి. సో తస్స వచనం సుత్వా తిణహారకానం సఞ్ఞం దత్వా ఏకేకం తిణకలాపం దిగుణం కత్వా ఆహరాపేసి. అథ సో అస్సానం నగరం పవిట్ఠవేలాయ తిణకలాపసహస్సం అన్తరద్వారే రాసిం కత్వా నిసీది. అస్సవాణిజో సకలనగరే అస్సానం చారిం అలభిత్వా తస్స సహస్సం దత్వా తం తిణం గణ్హి.

తతో కతిపాహచ్చయేనస్స సముద్దకమ్మికసహాయకో ఆరోచేసి ‘‘పట్టనం మహానావా ఆగతా’’తి. సో ‘‘అత్థి అయం ఉపాయో’’తి అట్ఠహి కహాపణేహి సబ్బపరివారసమ్పన్నం తావకాలికం రథం గహేత్వా నావాపట్టనం గన్త్వా ఏకం అఙ్గులిముద్దికం నావికస్స సచ్చకారం దత్వా అవిదూరే ఠానే సాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా తత్థ నిసిన్నో పురిసే ఆణాపేసి ‘‘బాహిరకేసు వాణిజేసు ఆగతేసు తతియేన పటిహారేన ఆరోచేథా’’తి. ‘‘నావా ఆగతా’’తి సుత్వా బారాణసితో సతమత్తా వాణిజా ‘‘భణ్డం గణ్హామా’’తి ఆగమంసు. భణ్డం తుమ్హే న లభిస్సథ, అసుకట్ఠానే నామ మహావాణిజేన సచ్చకారో దిన్నోతి. తే తేసం సుత్వా తస్స సన్తికం ఆగతా, పాదమూలికపురిసా పురిమసఞ్ఞావసేన తతియేన పాటిహారేన తేసం ఆగతభావం ఆరోచేసుం. తే సతమత్తాపి వాణిజా ఏకేకం సహస్సం దత్వా తేన సద్ధిం నావాయ పత్తికా హుత్వా పున ఏకేకం సహస్సం దత్వా పత్తిం విస్సజ్జాపేత్వా భణ్డం అత్తనో సన్తకం అకంసు. సో పురిసో ద్వే సతసహస్సాని గహేత్వా బారాణసిం ఆగన్త్వా ‘‘కతఞ్ఞునా భవితుం వట్టతీ’’తి ఏకం సతసహస్సం గహేత్వా చూళసేట్ఠిస్స సన్తికం గతో.

అథ తం చూళసేట్ఠి ‘‘కిం తే, తాత, కత్వా ఇదం ధనం లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. సో ‘‘తుమ్హేహి కథితఉపాయే ఠత్వా చతుమాసబ్భన్తరేయేవ లద్ధ’’న్తి ఆహ. సేట్ఠి తస్స వచనం సుత్వా ‘‘ఇదాని ఏవరూపం దారకం పరసన్తకం కాతుం న వట్టతీ’’తి వయప్పత్తం ధీతరం దత్వా సకలకుటుమ్బస్స సామికం అకాసి. సోపి కులపుత్తో సేట్ఠినో అచ్చయేన తస్మిం నగరే సేట్ఠిట్ఠానం గహేత్వా యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతో. సత్థా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా అభిసమ్బుద్ధకాలే ఇమం గాథమాహ –

‘‘అప్పకేనపి మేధావీ, పాభతేన విచక్ఖణో;

సముట్ఠాపేతి అత్తానం, అణుం అగ్గింవ సన్ధమ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౪);

ఇతి సత్థా ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నానం ఇమం కారణం దస్సేసి. అయం ద్విన్నమ్పి మహాసావకానం పుబ్బపత్థనతో పట్ఠాయ అనుపుబ్బికథా. అపరభాగే పన సత్థా అరియగణపరివుతో ధమ్మాసనే నిసిన్నో మనోమయం కాయం అభినిమ్మినన్తానం చేతోవివట్టకుసలానఞ్చ చూళపన్థకత్థేరం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి, సఞ్ఞావివట్టకుసలానం మహాపన్థకన్తి.

సుభూతిత్థేరవత్థు

౨౦౧. తతియే అరణవిహారీనన్తి నిక్కిలేసవిహారీనం. రణన్తి హి రాగాదయో కిలేసా వుచ్చన్తి, తేసం అభావేన నిక్కిలేసవిహారో అరణవిహారో నామ. సో యేసం అత్థి, తే అరణవిహారినో. తేసం అరణవిహారీనం సుభూతిత్థేరో అగ్గోతి. కిఞ్చాపి హి అఞ్ఞేపి ఖీణాసవా అరణవిహారినోవ, థేరేన పన ధమ్మదేసనాయ ఏతం నామం లద్ధం. అఞ్ఞే హి భిక్ఖూ ధమ్మం దేసేన్తో ఉద్దిస్సకం కత్వా వణ్ణం వా అవణ్ణం వా కథేన్తి, థేరో పన ధమ్మం దేసేన్తో సత్థారా దేసితనియామతో అనోక్కమిత్వా దేసేతి, తస్మా అరణవిహారీనం అగ్గో నామ జాతో.

౨౦౨. చతుత్థే దక్ఖిణేయ్యానన్తి దక్ఖిణారహానం. తత్థ కిఞ్చాపి అఞ్ఞేపి ఖీణాసవా అగ్గదక్ఖిణేయ్యా, థేరో పన పిణ్డాయ చరన్తో ఘరే ఘరే మేత్తాఝానం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ భిక్ఖం గణ్హాతి ‘‘ఏవం భిక్ఖాదాయకానం మహప్ఫలం భవిస్సతీ’’తి. తస్మా దక్ఖిణేయ్యానం అగ్గోతి వుత్తో. అత్తభావో పనస్స సుసమిద్ధో, అలఙ్కతతోరణం వియ చిత్తపటో వియ చ అతివియ విరోచతి. తస్మా సుభూతీతి వుచ్చతి.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరే భగవతి అనుప్పన్నేయేవ హంసవతీనగరే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, నన్దమాణవోతిస్స నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా తత్థ సారం అపస్సన్తో అత్తనో పరివారేహి చతుచత్తాలీసాయ మాణవకసహస్సేహి సద్ధిం పబ్బతపాదే ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసి, అన్తేవాసికేపి ఝానలాభినో అకాసి.

తస్మిం సమయే పదుముత్తరో భగవా లోకే నిబ్బత్తిత్వా హంసవతీనగరం ఉపనిస్సాయ విహరన్తో ఏకదివసం పచ్చూససమయే లోకం ఓలోకేన్తో నన్దతాపసస్స అన్తేవాసికానం జటిలానం అరహత్తూపనిస్సయం నన్దతాపసస్స చ ద్వీహఙ్గేహి సమన్నాగతస్స సావకస్స ఠానన్తరపత్థనం దిస్వా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా పుబ్బణ్హసమయం పత్తచీవరమాదాయ సారిపుత్తత్థేరస్స వత్థుమ్హి వుత్తనయేనేవ నన్దతాపసస్స అస్సమం అగమాసి. తత్థ ఫలాఫలదానఞ్చ పుప్ఫాసనపఞ్ఞాపనఞ్చ నిరోధసమాపత్తిసమాపజ్జనఞ్చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

సత్థా పన నిరోధా వుట్ఠితో అరణవిహారిఅఙ్గేన చ దక్ఖిణేయ్యఙ్గేన చాతి ద్వీహఙ్గేహి సమన్నాగతం ఏకం సావకం ‘‘ఇసిగణస్స పుప్ఫాసనానుమోదనం కరోహీ’’తి ఆణాపేసి. సో అత్తనో విసయే ఠత్వా తేపిటకం సమ్మసిత్వా అనుమోదనం అకాసి. తస్స దేసనావసానే సత్థా సయం ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే సబ్బే చతుచత్తాలీససహస్సాపి తాపసా అరహత్తం పాపుణింసు. నన్దతాపసో పన అనుమోదకస్స భిక్ఖునో నిమిత్తం గణ్హిత్వా సత్థు దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేతుం నాసక్ఖి. సత్థా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి సేసభిక్ఖూనం హత్థం పసారేసి. సబ్బేపి అన్తరహితకేసమస్సూ ఇద్ధిమయపరిక్ఖారా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ అహేసుం.

నన్దతాపసో తథాగతం వన్దిత్వా సమ్ముఖే ఠితో ఆహ – ‘‘భన్తే, యేన భిక్ఖునా ఇసిగణస్స పుప్ఫాసనానుమోదనా కతా, కో నామోయం తుమ్హాకం సాసనే’’తి? అరణవిహారిఅఙ్గేన చ దక్ఖిణేయ్యఙ్గేన చ ఏతదగ్గం పత్తో ఏసోతి. ‘‘భన్తే, అహమ్పి ఇమినా సత్తాహకతేన అధికారకమ్మేన అఞ్ఞం సమ్పత్తిం న పత్థేమి, అనాగతే పనాహం ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే అయం థేరో వియ ద్వీహఙ్గేహి సమన్నాగతో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా అనన్తరాయం దిస్వా బ్యాకరిత్వా పక్కామి. నన్దతాపసోపి కాలేన కాలం దసబలస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తో. ఇదమస్స కల్యాణకమ్మం. అన్తరా పన కమ్మం న కథియతి.

సో కప్పసతసహస్సం అతిక్కమిత్వా సావత్థియం సుమనసేట్ఠిస్స గేహే నిబ్బత్తి, సుభూతీతిస్స నామం అకంసు. అపరభాగే అమ్హాకం సత్థా లోకే నిబ్బత్తో రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరతి. తదా అనాథపిణ్డికో సేట్ఠి సావత్థియం ఉట్ఠానకభణ్డం గహేత్వా అత్తనో సహాయకస్స రాజగహసేట్ఠినో ఘరం గతో సత్థు ఉప్పన్నభావం ఞత్వా సత్థారం సీతవనే విహరన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పఠమదస్సనేనేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ సత్థారం సావత్థిం ఆగమనత్థాయ యాచిత్వా పఞ్చచత్తాలీసయోజనే మగ్గే యోజనే యోజనే సతసహస్సపరిచ్చాగేన విహారే పతిట్ఠాపేత్వా సావత్థియం రాజమానేన అట్ఠకరీసప్పమాణం జేతరాజకుమారస్స ఉయ్యానభూమిం కోటిసన్థారేన కిణిత్వా తత్థ భగవతో విహారం కారేత్వా అదాసి. విహారమహదివసే అయం సుభూతికుటిమ్బికో అనాథపిణ్డికసేట్ఠినా సద్ధిం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తో సద్ధం పటిలభిత్వా పబ్బజి. సో ఉపసమ్పన్నో ద్వే మాతికా పగుణం కత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా అరఞ్ఞే సమణధమ్మం కరోన్తో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మేత్తాఝానం పాదకం కత్వా అరహత్తం పాపుణి. ధమ్మం దేసేన్తో వుత్తనయేనేవ ధమ్మం కథేతి, పిణ్డాయ చరన్తో వుత్తనయేనేవ మేత్తాఝానతో వుట్ఠాయ భిక్ఖం గణ్హాతి. అథ నం సత్థా ఇమం కారణద్వయం పటిచ్చ అరణవిహారీనఞ్చ దక్ఖిణేయ్యానఞ్చ భిక్ఖూనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

ఖదిరవనియరేవతత్థేరవత్థు

౨౦౩. పఞ్చమే ఆరఞ్ఞకానన్తి అరఞ్ఞవాసీనం. రేవతో ఖదిరవనియోతి ధమ్మసేనాపతిత్థేరస్స కనిట్ఠభాతికో. సో యథా అఞ్ఞే థేరా అరఞ్ఞే వసమానా వనసభాగం ఉదకసభాగం భిక్ఖాచారసభాగఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా అరఞ్ఞే వసన్తి, న ఏవం వసి. ఏతాని పన సభాగాని అనాదియిత్వా ఉజ్జఙ్గలసక్ఖరపాసాణవిసమే ఖదిరవనే పటివసతి. తస్మా ఆరఞ్ఞకానం అగ్గోతి వుత్తో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర అతీతే పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే నిబ్బత్తో మహాగఙ్గాయ పయాగపతిట్ఠానతిత్థే నావాకమ్మం కరోన్తో పటివసతి. తస్మిం సమయే సత్థా సతసహస్సభిక్ఖుపరివారో చారికం చరన్తో పయాగపతిట్ఠానతిత్థం సమ్పాపుణి. సో దసబలం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం కాలేన కాలం బుద్ధదస్సనం నామ నత్థి, అయం మే కల్యాణకమ్మాయూహనక్ఖణో’’తి నావాసఙ్ఘాటం బన్ధాపేత్వా ఉపరి చేలవితానం కారేత్వా గన్ధమాలాదామాని ఓసారేత్వా హేట్ఠా వరపోత్థకం చిత్తత్థరణం అత్థరాపేత్వా సపరివారం సత్థారం పరతీరం తారేసి.

తస్మిం సమయే సత్థా ఏకం ఆరఞ్ఞకం భిక్ఖుం ఏతదగ్గే ఠపేసి. సో నావికో తం దిస్వా ‘‘మయాపి ఏవమేవం అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఆరఞ్ఞకానం అగ్గేన భవితుం వట్టతీ’’తి సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా సత్థు పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి ఏతదగ్గే ఠపితో సో భిక్ఖు వియ అహమ్పి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఆరఞ్ఞకానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా అనన్తరాయం దిస్వా ‘‘అనాగతే గోతమబుద్ధస్స సాసనే త్వం ఆరఞ్ఞకానం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా పక్కామి. అన్తరా పన అఞ్ఞం కమ్మం న కథియతి.

సో యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మగధక్ఖేత్తే నాలకబ్రాహ్మణగామే సారీబ్రాహ్మణియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గహేత్వా తిణ్ణం భాతికానం తిస్సన్నఞ్చ భగినీనం సబ్బకనిట్ఠో హుత్వా నిబ్బత్తి, రేవతోతిస్స నామం అకంసు. అథస్స మాతాపితరో చిన్తేసుం – ‘‘వడ్ఢితవడ్ఢితే దారకే సమణా సక్యపుత్తియా నేత్వా పబ్బాజేన్తి, అమ్హాకం పుత్తం రేవతం దహరమేవ ఘరబన్ధనేన బన్ధిస్సామా’’తి సమానకులతో దారికం ఆనేత్వా రేవతస్స అయ్యికం వన్దాపేత్వా, ‘‘అమ్మ, తవ అయ్యికాయ మహల్లకతరా హోహీ’’తి ఆహంసు. రేవతో తేసం కథం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం దారికా దహరా పఠమవయే ఠితా, ఇమిస్సా కిర ఏవంవిధం రూపం మమ అయ్యికాయ రూపసదిసం భవిస్సతి, పుచ్ఛిస్సామి తావ నేసం అధిప్పాయ’’న్తి చిన్తేత్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హే కిం కథేథా’’తి? తాత, ‘‘అయం దారికా అయ్యికా వియ తే జరం పాపుణాతూ’’తి వదామాతి. సో ‘‘ఇమిస్సా రూపం ఏవంవిధం భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. తాత, కిం వదేసి, మహాపుఞ్ఞా ఏవంవిధా హోన్తీతి.

సో చిన్తేసి – ‘‘ఇదం కిర రూపం ఇమినా నియామేన వలిత్తచం భవిస్సతి పలితకేసం ఖణ్డదన్తం, అహం ఏవరూపే రూపే రజ్జిత్వా కిం కరిస్సామి, మమ భాతికానం గతమగ్గమేవ గమిస్సామీ’’తి కీళన్తో వియ హుత్వా సమవయే తరుణదారకే ఆహ – ‘‘ఏథ, భో, విధావనికం కరిస్సామా’’తి నిక్ఖమి. తాత, మఙ్గలదివసే మా బహి గచ్ఛాతి. సో దారకేహి సద్ధిం కీళన్తో వియ అత్తనో ధావనవారే సమ్పత్తే థోకం గన్త్వా పపఞ్చేత్వా ఆగచ్ఛతి. పున దుతియవారే సమ్పత్తే తతో తురితం వియ గన్త్వా ఆగతో, తతియవారే సమ్పత్తే ‘‘అయం మే కాలో’’తి ఞత్వా సమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయిత్వా పంసుకూలికభిక్ఖూనం నివాసట్ఠానం అరఞ్ఞం గన్త్వా థేరే అభివాదేత్వా పబ్బజ్జం యాచి. సప్పురిస మయం తం న జానామ ‘‘కస్సాసి పుత్తో’’తి, త్వఞ్చ అలఙ్కతనియామేనేవ ఆగతో, కో తం పబ్బాజేతుం ఉస్సహిస్సతీతి. సో ఉభో బాహా పగ్గయ్హ ‘‘విలుమ్పన్తి మం విలుమ్పన్తి మ’’న్తి మహారవం విరవి. ఇతో చితో చ భిక్ఖూ సన్నిపతిత్వా ‘‘సప్పురిస, ఇమస్మిం ఠానే తవ వత్థం వా పిళన్ధనం వా కోచి గణ్హన్తో నామ నత్థి, త్వఞ్చ ‘విలుమ్పన్తీ’తి వదసి, కిం సన్ధాయ వదసీ’’తి? భన్తే, నాహం వత్థాలఙ్కారం సన్ధాయ వదామి, తిస్సన్నం పన మే సమ్పత్తీనం విలోపో వత్తతి, తం సన్ధాయ వదామి. మం తావ తుమ్హే మా పబ్బాజయిత్థ, భాతరం పన మే జానాథాతి. కోనామో పన తే భాతాతి? గిహికాలే ఉపతిస్సో నామ, ఇదాని పన సారిపుత్తో నామ జాతోతి వదన్తీతి. ‘‘ఆవుసో, ఏవం సన్తే అయం కులపుత్తో అమ్హాకం కనిట్ఠభాతికో నామ హోతి, జేట్ఠభాతికో నో ధమ్మసేనాపతి పురేతరంయేవ ఆహ – ‘అమ్హాకం ఞాతకా సబ్బేవ మిచ్ఛాదిట్ఠికా, యో కోచి అమ్హాకం ఞాతీతి ఆగచ్ఛతి, తం యేన తేనుపాయేన పబ్బాజేయ్యథా’తి. అయం పన థేరస్స అజ్ఝత్తభాతికో, పబ్బాజేథ న’’న్తి వత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజయింసు. అథ నం పరిపుణ్ణవస్సం ఉపసమ్పాదేత్వా కమ్మట్ఠానే యోజయింసు.

థేరో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఆచరియుపజ్ఝాయానం అవిదూరే ఠానే వుత్తప్పకారం ఖదిరవనం పవిసిత్వా సమణధమ్మం కరోతి. తస్స ‘‘అరహత్తం అప్పత్వా దసబలం వా భాతికత్థేరం వా న పస్సిస్సామీ’’తి వాయమన్తస్సేవ తయో మాసా అతిక్కన్తా, సుఖుమాలకులపుత్తస్స లూఖభోజనం భుఞ్జన్తస్స చిత్తం వలీతం నామ హోతి, కమ్మట్ఠానం విమోక్ఖం న గతం. సో తేమాసచ్చయేన పవారేత్వా వుత్థవస్సో హుత్వా తస్మింయేవ ఠానే సమణధమ్మం కరోతి. తస్స సమణధమ్మం కరోన్తస్స చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి, సో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి.

అథాయస్మా సారిపుత్తో సత్థారం ఆహ – ‘‘భన్తే, మయ్హం కిర కనిట్ఠభాతా రేవతో పబ్బజితో, సో అభిరమేయ్య వా న వా, గన్త్వా నం పస్సిస్సామీ’’తి. భగవా రేవతస్స ఆరద్ధవిపస్సకభావం ఞత్వా ద్వే వారే పటిక్ఖిపిత్వా తతియవారే యాచితో అరహత్తం పత్తభావం ఞత్వా, ‘‘సారిపుత్త, అహమ్పి గమిస్సామి, భిక్ఖూనం ఆరోచేహీ’’తి. థేరో భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా, ‘‘ఆవుసో, సత్థా చారికం చరితుకామో, గన్తుకామా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి సబ్బేసంయేవ ఆరోచేసి. దసబలస్స చారికత్థాయ గమనకాలే ఓహీనకభిక్ఖూ నామ అప్పకా హోన్తి, ‘‘సత్థు సువణ్ణవణ్ణం సరీరం పస్సిస్సామ, మధురధమ్మకథం వా సుణిస్సామా’’తి యేభుయ్యేన గన్తుకామావ బహుకా హోన్తి. ఇతి సత్థా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో ‘‘రేవతం పస్సిస్సామీ’’తి నిక్ఖన్తో.

అథేకస్మిం పదేసే ఆనన్దత్థేరో ద్వేధాపథం పత్వా భగవన్తం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం ఠానే ద్వే మగ్గా, కతరమగ్గేన సఙ్ఘో గచ్ఛతూ’’తి. కతరమగ్గో, ఆనన్ద, ఉజుకోతి? భన్తే, ఉజుమగ్గో తింసయోజనో అమనుస్సపథో, పరిహారమగ్గో పన సట్ఠియోజనికో ఖేమో సుభిక్ఖోతి. ఆనన్ద, సీవలి అమ్హేహి సద్ధిం ఆగతోతి? ఆమ, భన్తే, ఆగతోతి. తేన హి సఙ్ఘో ఉజుమగ్గమేవ గణ్హతు, సీవలిస్స పుఞ్ఞం వీమంసిస్సామాతి. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో సీవలిత్థేరస్స పుఞ్ఞవీమంసనత్థం అటవిమగ్గం అభిరుహి. మగ్గం అభిరుహనట్ఠానతో పట్ఠాయ దేవసఙ్ఘో యోజనే యోజనే ఠానే నగరం మాపేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స వసనత్థాయ విహారే పటియాదేసి. దేవపుత్తా రఞ్ఞా పేసితకమ్మకారా వియ హుత్వా యాగుఖజ్జకాదీని గహేత్వా ‘‘కహం అయ్యో సీవలి, కహం అయ్యో సీవలీ’’తి పుచ్ఛన్తా గచ్ఛన్తి. థేరో తం సక్కారసమ్మానం గణ్హాపేత్వా సత్థు సన్తికం గచ్ఛతి. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం పరిభుఞ్జి.

ఇమినావ నియామేన సత్థా సక్కారసమ్మానం అనుభవన్తో దేవసికం యోజనపరమం గన్త్వా తింసయోజనికం కన్తారం అతిక్కమ్మ ఖదిరవనియత్థేరస్స సభాగట్ఠానం పత్తో. థేరో సత్థు ఆగమనం ఞత్వా అత్తనో వసనట్ఠానే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పహోనకవిహారే దసబలస్స గన్ధకుటిం రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాదీని చ ఇద్ధియా మాపేత్వా తథాగతస్స పచ్చుగ్గమనం గతో. సత్థా అలఙ్కతపటియత్తేన మగ్గేన విహారం పావిసి. అథ తథాగతే గన్ధకుటిం పవిట్ఠే భిక్ఖూ వస్సగ్గేన పత్తసేనాసనాని పవిసింసు. దేవతా ‘‘అకాలో ఆహారస్సా’’తి అట్ఠవిధం పానకం ఆహరింసు. సత్థా సఙ్ఘేన సద్ధిం పానకం పివి. ఇమినావ నియామేన తథాగతస్స సక్కారసమ్మానం అనుభవన్తస్సేవ అద్ధమాసో అతిక్కన్తో.

అథేకచ్చే ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖూ ఏకస్మిం ఠానే నిసీదిత్వా కథం ఉప్పాదయింసు ‘‘సత్థా దసబలో ‘మయ్హం అగ్గసావకస్స కనిట్ఠభాతా’తి వత్వా ఏవరూపం నవకమ్మికభిక్ఖుం పస్సితుం ఆగతో, ఇమస్స విహారస్స సన్తికే జేతవనమహావిహారో వా వేళువనవిహారాదయో వా కిం కరిస్సన్తి. అయమ్పి భిక్ఖు ఏవరూపస్స నవకమ్మస్స కారకో, కిం నామ సమణధమ్మం కరిస్సతీ’’తి? అథ సత్థా చిన్తేసి – ‘‘మయి చిరం వసన్తే ఇదం ఠానం ఆకిణ్ణం భవిస్సతి, ఆరఞ్ఞకా భిక్ఖూ నామ పవివేకత్థికా హోన్తి, రేవతస్స అఫాసువిహారో భవిస్సతీ’’తి తతో రేవతస్స దివాట్ఠానం గతో. థేరో ఏకకోవ చఙ్కమనకోటియం ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ పాసాణఫలకే నిసిన్నో సత్థారం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పచ్చుగ్గన్త్వా వన్ది.

అథ నం సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘రేవత, ఇమం వాళమిగట్ఠానం, చణ్డానం హత్థిఅస్సాదీనం సద్దం సుత్వా కిన్తి కరోసీ’’తి? తేసం మే, భన్తే, సద్దం సుణతో అరఞ్ఞరతి నామ ఉప్పజ్జతీతి. సత్థా తస్మిం ఠానే రేవతత్థేరస్స పఞ్చహి గాథాసతేహి అరఞ్ఞే నివాసానిసంసం నామ కథేత్వా పునదివసే అవిదూరే ఠానే పిణ్డాయ చరిత్వా రేవతత్థేరం నివత్తేత్వా యేహి భిక్ఖూహి థేరస్స అవణ్ణో కథితో, తేసం కత్తరయట్ఠిఉపాహనాతేలనాళిఛత్తానం పముస్సనభావం అకాసి. తే అత్తనో పరిక్ఖారత్థాయ నివత్తా ఆగతమగ్గేనేవ గచ్ఛన్తాపి తం ఠానం సల్లక్ఖేతుం న సక్కోన్తి. పఠమం హి తే అలఙ్కతపటియత్తేన మగ్గేన గన్త్వా తందివసం పన విసమమగ్గేన గచ్ఛన్తా తస్మిం తస్మిం ఠానే ఉక్కుటికం నిసీదన్తి, జాణుకేన గచ్ఛన్తి. తే గుమ్బే చ గచ్ఛే చ కణ్టకే చ మద్దన్తా అత్తనో వసితసభాగట్ఠానం గన్త్వా తస్మిం తస్మిం ఖదిరఖాణుకే అత్తనో ఛత్తం సఞ్జానన్తి, ఉపాహనం కత్తరయట్ఠిం తేలనాళిం సఞ్జానన్తి. తే తస్మిం సమయే ‘‘ఇద్ధిమా అయం భిక్ఖూ’’తి ఞత్వా అత్తనో పరిక్ఖారే ఆదాయ ‘‘దసబలస్స పటియత్తసక్కారో నామ ఏవరూపో హోతీ’’తి వదన్తా ఆగమంసు.

పురతో గతభిక్ఖూ, విసాఖా ఉపాసికా, అత్తనో గేహే నిసిన్నకాలే పుచ్ఛతి – ‘‘మనాపం ను ఖో, భన్తే, రేవతత్థేరస్స వసనట్ఠాన’’న్తి? మనాపం ఉపాసికే నన్దనవనచిత్తలతాదిపటిభాగం తం సేనాసనన్తి. అథ నేసం సబ్బపచ్ఛతో ఆగతభిక్ఖూ పుచ్ఛి – ‘‘మనాపం, అయ్యా, రేవతత్థేరస్స వసనట్ఠాన’’న్తి. మా పుచ్ఛ ఉపాసికే, కథేతుం అయుత్తట్ఠానమేతం, ఉజ్జఙ్గలం సక్ఖరపాసాణవిసమం ఖదిరవనం ఏతం, తత్థ సో భిక్ఖు విహరతీతి. విసాఖా, పురిమానఞ్చ పచ్ఛిమానఞ్చ భిక్ఖూనం కథం సుత్వా ‘‘కేసం ను ఖో కథా సచ్చా’’తి పచ్ఛాభత్తే గన్ధమాలం ఆదాయ దసబలస్స ఉపట్ఠానం గన్త్వా, వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, రేవతత్థేరస్స వసనట్ఠానం ఏకచ్చే, అయ్యా, వణ్ణేన్తి, ఏకచ్చే నిన్దన్తి, కిం నామేతం, భన్తే’’తి? విసాఖే రమణీయం వా హోతు మా వా, యస్మిం ఠానే అరియానం చిత్తం రమతి, తదేవ ఠానం రమణీయం నామాతి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘గామే వా యది వారఞ్ఞే, నిన్నే వా యది వా థలే;

యత్థ అరహన్తో విహరన్తి, తం భూమిరామణేయ్యక’’న్తి. (ధ. ప. ౯౮; సం. ని. ౧.౨౬౧);

అథ సత్థా అపరభాగే జేతవనమహావిహారే అరియగణమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం ఆరఞ్ఞకానం భిక్ఖూనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

కఙ్ఖారేవతత్థేరవత్థు

౨౦౪. ఛట్ఠే ఝాయీనన్తి ఝానలాభీనం ఝానాభిరతానం. సో కిర థేరో యా ఝానసమాపత్తియో దసబలో సమాపజ్జతి, తతో అప్పతరం ఠపేత్వా బహుతరా సమాపజ్జతి. తస్మా ఝాయీనం అగ్గో నామ జాతో. కఙ్ఖాయనభావేన కఙ్ఖారేవతోతి వుచ్చతి. కఙ్ఖా నామ కుక్కుచ్చం, కుక్కుచ్చకోతి అత్థో. కిం పన అఞ్ఞే కుక్కుచ్చకా నత్థీతి? అత్థి, అయం పన థేరో కప్పియేపి కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేసి. తేనస్స కుక్కుచ్చకతా అతిపాకటా జాతాతి కఙ్ఖారేవతోత్వేవ సఙ్ఖం గతో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే పురిమనయేనేవ మహాజనేన సద్ధిం విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం ఝానాభిరతానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘మయాపి అనాగతే ఏవరూపేన భవితుం వట్టతీ’’తి దేసనావసానే సత్థారం నిమన్తేత్వా పురిమనయేనేవ సత్తాహం మహాసక్కారం కత్వా భగవన్తం ఆహ – ‘‘భన్తే, అహం ఇమినా అధికారకమ్మేన న అఞ్ఞం సమ్పత్తిం పత్థేమి, యథా పన సో తుమ్హేహి ఇతో సత్తదివసమత్థకే భిక్ఖు ఝాయీనం అగ్గట్ఠానే ఠపితో, ఏవం అహమ్పి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే ఝాయీనం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా సమిజ్ఝనభావం దిస్వా ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సావసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్స సాసనే త్వం ఝాయీనం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

సో యావజీవం కల్యాణకమ్మం కత్వా కప్పసతసహస్సం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే సావత్థినగరే మహాభోగకులే నిబ్బత్తో పచ్ఛాభత్తం ధమ్మస్సవనత్థం గచ్ఛన్తేన మహాజనేన సద్ధిం విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో దసబలస్స ధమ్మకథం సుత్వా సద్ధం పటిలభిత్వా పబ్బజితో ఉపసమ్పదం లభిత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా ఝానపరికమ్మం కరోన్తో ఝానలాభీ హుత్వా ఝానమేవ పాదకం కత్వా అరహత్తఫలం పాపుణి. సో దసబలేన సమాపజ్జితబ్బసమాపత్తీనం అప్పతరా ఠపేత్వా బహుతరా సమాపజ్జన్తో అహోరత్తం ఝానేసు చిణ్ణవసీ అహోసి. అథ నం అపరభాగే సత్థా ఇమం గుణం గహేత్వా ఝాయీనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. ‘‘అకప్పియో, ఆవుసో గుళో, అకప్పియా ముగ్గా’’తి (మహావ. ౨౭౨) ఏవం పన కప్పియేస్వేవ వత్థూసు కుక్కుచ్చస్స ఉప్పాదితతాయ కుక్కుచ్చసఙ్ఖాతాయ కఙ్ఖాయ భావేన కఙ్ఖారేవతోతి సఙ్ఖం గతోతి.

సోణకోళివిసత్థేరవత్థు

౨౦౫. సత్తమే ఆరద్ధవీరియానన్తి పగ్గహితవీరియానం పరిపుణ్ణవీరియానం. సోణో కోళివిసోతి సోణోతి తస్స నామం, కోళివిసోతి గోత్తం. కోటివేస్సోతి వా అత్థో, ఇస్సరియేన కోటిప్పత్తస్స వేస్సకులస్స దారకోతి అధిప్పాయో. యస్మా పన అఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం వీరియం నామ వడ్ఢేతబ్బం హోతి, థేరస్స పన హాపేతబ్బమేవ అహోసి. తస్మా ఏస ఆరద్ధవీరియానం అగ్గో నామ జాతో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర అతీతే పదుముత్తరబుద్ధకాలే సేట్ఠికులే నిబ్బత్తి, సిరివడ్ఢకుమారోతిస్స నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో పురిమనయేనేవ విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం ఆరద్ధవీరియానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘మయాపి అనాగతే ఏవరూపేన భవితుం వట్టతీ’’తి దేసనాపరియోసానే దసబలం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా వుత్తనయేనేవ పత్థనం అకాసి. సత్థా తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం దిస్వా పురిమనయేనేవ బ్యాకరిత్వా విహారం గతో.

సోపి సిరివడ్ఢసేట్ఠి యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో కప్పసతసహస్సం అతిక్కమిత్వా ఇమస్మిం కప్పే పరినిబ్బుతే కస్సపదసబలే అనుప్పన్నే అమ్హాకం భగవతి బారాణసియం కులగేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. సో అత్తనో సహాయకేహి సద్ధిం గఙ్గాయం కీళతి. తస్మిం సమయే ఏకో జిణ్ణచీవరికో పచ్చేకబుద్ధో ‘‘బారాణసిం ఉపనిస్సాయ గఙ్గాతీరే పణ్ణసాలం కత్వా వస్సం ఉపగచ్ఛిస్సామీ’’తి ఉదకేన సముపబ్యూళ్హే దణ్డకే చ వల్లియో చ సంకడ్ఢతి. అయం కుమారో సహాయకేహి సద్ధిం గన్త్వా అభివాదేత్వా ఠితో, ‘‘భన్తే, కిం కరోథా’’తి పుచ్ఛి. కుమార ఉపకట్ఠే అన్తోవస్సే పబ్బజితానం వసనట్ఠానం నామ లద్ధుం వట్టతీతి. ‘‘భన్తే, అజ్జేవ ఏకదివసం అయ్యో యథా తథా ఆగమేతు, అహం స్వే అయ్యస్స వసనట్ఠానం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. పచ్చేకబుద్ధో ‘‘తస్సేవ కుమారస్స సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి ఆగతత్తా అధివాసేసి. సో తస్స అధివాసనం విదిత్వా గతో పునదివసే సక్కారసమ్మానం సజ్జేత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స ఆగమనం ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. పచ్చేకబుద్ధోపి ‘‘కహం ను ఖో అజ్జ భిక్ఖాచారం లభిస్సామీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ఞత్వా తస్సేవ గేహద్వారం అగమాసి.

కుమారో పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా సమ్పియాయమానో పత్తం ఆదాయ భిక్ఖం దత్వా ‘‘ఇమం అన్తోవస్సం మయ్హం గేహద్వారమేవ ఆగచ్ఛథ, భన్తే’’తి పటిఞ్ఞం గహేత్వా పచ్చేకబుద్ధే భత్తకిచ్చం కత్వా పక్కన్తే అత్తనో సహాయకేహి సద్ధిం గన్త్వా ఏకదివసేనేవ పచ్చేకబుద్ధస్స వసనపణ్ణసాలఞ్చ చఙ్కమనఞ్చ రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని చ కారాపేత్వా అదాసి. తస్సేవ పణ్ణసాలం పవిసనవేలాయ హరితూపలిత్తాయ భూమియా ‘‘పాదేసు కలలం మా లగ్గీ’’తి అత్తనో పారుపనం సతసహస్సగ్ఘనకం రత్తకమ్బలం భూమత్థరణం సన్థరిత్వా కమ్బలస్స వణ్ణేన సద్ధిం పచ్చేకబుద్ధస్స సరీరప్పభం ఏకసదిసం దిస్వా అతివియ పసన్నో హుత్వా ఆహ – ‘‘యథా తుమ్హేహి అక్కన్తకాలతో పట్ఠాయ ఇమస్స కమ్బలస్స అతివియ పభా విరోచతి, ఏవమేవ మయ్హమ్పి నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే హత్థపాదానం వణ్ణో బన్ధుజీవకపుప్ఫవణ్ణో హోతు, సతక్ఖత్తుం విహతకప్పాసపటలఫస్ససదిసోవ ఫస్సో హోతూ’’తి. సో తేమాసం పచ్చేకబుద్ధం ఉపట్ఠహిత్వా పవారితకాలే తిచీవరం అదాసి. పచ్చేకబుద్ధో పరిపుణ్ణపత్తచీవరో గన్ధమాదనమేవ గతో.

సోపి కులపుత్తో దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం భగవతో కాలే కాళచమ్పానగరే ఉపసేట్ఠిస్స ఘరే పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్స పటిసన్ధిగ్గహణకాలతో పట్ఠాయ సేట్ఠికులం అనేకాని పణ్ణాకారసహస్సాని ఆగచ్ఛన్తి. జాతదివసే చ సకలనగరం ఏకసక్కారసమ్మానం అహోసి. అథస్స నామగ్గహణదివసే మాతాపితరో ‘‘అమ్హాకం పుత్తో అత్తనో నామం గణ్హిత్వావ ఆగతో, రత్తసువణ్ణరసపరిసిత్తా వియస్స సరీరచ్ఛవీ’’తి సోణకుమారోత్వేవస్స నామం అకంసు.

అథస్స సట్ఠి ధాతియో ఉపనేత్వా దేవకుమారం వియ నం సుఖేన వడ్ఢేసుం. తస్స ఏవరూపం ఆహారవిధానం అహోసి – సట్ఠికరీసమత్తం ఠానం కసిత్వా తివిధేన ఉదకేన పోసేన్తి. కేదారే పవిసన్తీసు ఉదకమాతికాసు ఖీరోదకస్స చ గన్ధోదకస్స చ అనేకాని చాటిసహస్సాని ఆసిఞ్చన్తి. సాలిసీసానం ఖీరగ్గహణకాలే సుకాదీనం పాణానం ఉచ్ఛిట్ఠకరణనివారణత్థం వీహిగబ్భానం సుఖుమాలభావత్థఞ్చ పరియన్తపరిక్ఖేపే చ అన్తరన్తరా చ థమ్భే నిఖనిత్వా ఉపరి దణ్డకే దత్వా కిలఞ్జేహి ఛాదేత్వా సమన్తా సాణియా పరిక్ఖిపిత్వా సబ్బపరియన్తే ఆరక్ఖం గణ్హన్తి. సస్సే నిప్ఫన్నే కోట్ఠే చతుజాతిగన్ధేహి పరిభణ్డం కత్వా ఉపరి ఉత్తమగన్ధేహి పరిభావేన్తి. అనేకసహస్సపురిసా ఖేత్తం ఓరుయ్హ సాలిసీసాని వణ్టేసు ఛిన్దిత్వా ముట్ఠిముట్ఠియో కత్వా రజ్జుకేహి బన్ధిత్వా సుక్ఖాపేన్తి. తతో కోట్ఠకస్స హేట్ఠిమతలే గన్ధే సన్థరిత్వా ఉపరి సాలిసీసాని సన్థరన్తి. ఏవం ఏకన్తరికం కత్వా సన్థరన్తా కోట్ఠకం పూరేత్వా ద్వారం పిదహన్తి, తివస్ససమ్పత్తకాలే కోట్ఠకం వివరన్తి. వివటకాలే సకలనగరం సుగన్ధగన్ధికం హోతి. సాలిమ్హి పహతే ధుత్తా థుసే కిణిత్వా గణ్హన్తి, కుణ్డకం పన చూళుపట్ఠాకా లభన్తి. ముసలఘట్టితకే సాలితణ్డులే విచినిత్వా గణ్హన్తి. తే సువణ్ణహీరకపచ్ఛియం పక్ఖిపిత్వా సతకాలం పరిస్సావేత్వా గహితే పక్కుథితజాతిరసే ఏకవారం పక్ఖిపిత్వా ఉద్ధరన్తి, పముఖట్ఠానం సుమనపుప్ఫసదిసం హోతి. తం భోజనం సువణ్ణసరకే పక్ఖిపిత్వా పక్కుథితఅప్పోదకమధుపాయాసపూరితస్స రజతథాలస్స ఉపరి కత్వా ఆదాయ గన్త్వా సేట్ఠిపుత్తస్స పురతో ఠపేన్తి.

సో అత్తనో యాపనమత్తం భుఞ్జిత్వా గన్ధవాసితేన ఉదకేన ముఖం విక్ఖాలేత్వా హత్థపాదే ధోవతి. అథస్స ధోతహత్థపాదస్స నానప్పకారం ముఖవాసం ఉపనేన్తి. తస్స అక్కమనట్ఠానే వరపోత్థకచిత్తత్థరణం అత్థరన్తి. హత్థపాదతలానిస్స బన్ధుజీవకపుప్ఫవణ్ణాని హోన్తి, సతకాలవిహతకప్పాసస్స వియ ఫస్సో, పాదతలేసు మణికుణ్డలావత్తవణ్ణాని లోమాని జాయింసు. సో కస్సచిదేవ కుజ్ఝిత్వా ‘‘ఆజానాహి భూమిం అక్కమిస్సామీ’’తి వదతి. తస్స వయప్పత్తస్స తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికే తయో పాసాదే కారేత్వా నాటకాని చ ఉపట్ఠాపేసుం. సో మహాసమ్పత్తిం అనుభవన్తో దేవో మఞ్ఞే పటివసతి.

అథ అమ్హాకం సత్థరి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కే రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తే పాదలోమదస్సనత్థం రఞ్ఞా మాగధేన పక్కోసాపేత్వా అసీతియా గామియసహస్సేహి సద్ధిం సత్థు సన్తికం పహితో ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో సత్థారం పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం భగవా ‘‘అనుఞ్ఞాతోసి మాతాపితూహీ’’తి పుచ్ఛిత్వా అననుఞ్ఞాతభావం సుత్వా ‘‘న ఖో, సోణ, తథాగతా మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం పబ్బాజేన్తీ’’తి పటిక్ఖిపి. సో ‘‘సాధు భగవా’’తి తథాగతస్స వచనం సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా మాతాపితూనం సన్తికం గన్త్వా అనుజానాపేత్వా సత్థు సన్తికం ఆగమ్మ అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో సన్తికే పబ్బజి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనస్స పబ్బజ్జావిధానం పాళియం (మహావ. ౨౪౩) ఆగతమేవ.

తస్స పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ లభిత్వా రాజగహే విహరన్తస్స సమ్బహులా ఞాతిసాలోహితా చ సన్దిట్ఠసమ్భత్తా చ సక్కారసమ్మానం ఆహరన్తి, రూపనిప్ఫత్తియా వణ్ణం కథేన్తి, అఞ్ఞేపి జనా పస్సితుం ఆగచ్ఛన్తి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘మమ సన్తికం బహూ జనా ఆగచ్ఛన్తి, కమ్మట్ఠానే వా విపస్సనాయ వా కమ్మం కాతుం కథం సక్ఖిస్సామి, యంనూనాహం సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా సీతవనసుసానం గన్త్వా సమణధమ్మం కరేయ్యం. తత్ర హి సుసానన్తి జిగుచ్ఛిత్వా బహూ జనా నాగమిస్సన్తి, ఏవంసన్తే మమ కిచ్చం మత్థకం పాపుణిస్సతీ’’తి సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా సీతవనం గన్త్వా సమణధమ్మం కాతుం ఆరభి. సో చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం సరీరం పరమసుఖుమాలం, న ఖో పన సక్కా సుఖేనేవ సుఖం పాపుణితుం, కాయం కిలమేత్వాపి సమణధమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి. తతో ఠానచఙ్కమమేవ అధిట్ఠాయ పధానమకాసి. తస్స సుఖుమాలానం పాదతలానం అన్తన్తేహి ఫోటా ఉట్ఠాయ భిజ్జింసు, చఙ్కమో ఏకలోహితోవ అహోసి. పాదేసు అవహన్తేసు జణ్ణుకేహిపి హత్థేహిపి వాయమిత్వా చఙ్కమతి. ఏవం వీరియం దళ్హం కరోన్తోపి ఓభాసమత్తమ్పి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో చిన్తేసి – ‘‘సచే అఞ్ఞోపి ఆరద్ధవీరియో భవేయ్య, మాదిసోవ భవేయ్య. అహం ఖో పన ఏవం వాయమన్తోపి మగ్గం వా ఫలం వా ఉప్పాదేతుం న సక్కోమి, అద్ధా నేవాహం ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ, న విపఞ్చితఞ్ఞూ, న నేయ్యో, పదపరమేన మయా భవితబ్బం. కిం మే పబ్బజ్జాయ, హీనాయావత్తిత్వా భోగే చ భుఞ్జిస్సామి పుఞ్ఞాని చ కరిస్సామీ’’తి.

తస్మిం సమయే సత్థా థేరస్స వితక్కం ఞత్వా సాయన్హసమయే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో తత్థ గన్త్వా లోహితేన ఫుట్ఠం చఙ్కమం దిస్వా థేరం వీణోవాదేన (మహావ. ౨౪౩) ఓవదిత్వా వీరియసమథయోజనత్థాయ తస్స కమ్మట్ఠానం కథేత్వా గిజ్ఝకూటమేవ గతో. సోణత్థేరోపి దసబలస్స సమ్ముఖా ఓవాదం లభిత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తే పతిట్ఠాసి. అథ సత్థా అపరభాగే జేతవనే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ధమ్మం దేసేన్తో థేరం ఆరద్ధవీరియానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

సోణకుటికణ్ణత్థేరవత్థు

౨౦౬. అట్ఠమే కల్యాణవాక్కరణానన్తి వాక్కరణం వుచ్చతి వచనకిరియా, మధురవచనానన్తి అత్థో. అయఞ్హి థేరో దసబలేన సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియా తథాగతస్స మధురేన సరేన ధమ్మకథం కథేసి. అథస్స సత్థా సాధుకారం అదాసి. తస్మా సో కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గో నామ జాతో. సోణోతి తస్స నామం, కోటిఅగ్ఘనకం పన కణ్ణపిళన్ధనం ధారేసి. తస్మా కుటికణ్ణోతి వుచ్చతి, కోటికణ్ణోతి అత్థో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి పదుముత్తరబుద్ధకాలే పురిమనయేనేవ మహాజనేన సద్ధిం విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠత్వా సత్థు ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘మయాపి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గేన భవితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా దసబలం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, యం భిక్ఖుం తుమ్హే ఇతో సత్తదివసమత్థకే కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గట్ఠానే ఠపయిత్థ, అహమ్పి ఇమస్స అధికారకమ్మస్స ఫలేన అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే తథారూపో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా తస్స అనన్తరాయం దిస్వా ‘‘అనాగతే గోతమబుద్ధస్స సాసనే కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

సోపి యావజీవం కుసలం కత్వా కప్పసతసహస్సం దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో అమ్హాకం దసబలస్స ఉప్పత్తితో పురేతరమేవ దేవలోకా చవిత్వా కాళియా నామ కురరఘరికాయ ఉపాసికాయ కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి. సా పరిపక్కే గబ్భే రాజగహనగరే అత్తనో కులనివేసనం ఆగతా.

తస్మిం సమయే అమ్హాకం సత్థా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో ఇసిపతనే ధమ్మచక్కం పవత్తేసి. ధమ్మచక్కప్పవత్తనే దససహస్సచక్కవాళదేవతా సన్నిపతింసు. తత్థ ఏకో అట్ఠవీసతియా యక్ఖసేనాపతీనం అబ్భన్తరే సాతాగిరో నామ యక్ఖో దసబలస్స ధమ్మకథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ చిన్తేసి – ‘‘కిం ను ఖో అయం ఏవం మధురధమ్మకథా మమ సహాయేన హేమవతేన సుతా న సుతా’’తి? సో దేవసఙ్ఘస్స అన్తరే ఓలోకేన్తో తం అపస్సిత్వా ‘‘అద్ధా మమ సహాయో తిణ్ణం రతనానం ఉప్పన్నభావం న జానాతి, గచ్ఛామి దసబలస్స చేవ వణ్ణం కథేస్సామి, పటివిద్ధధమ్మఞ్చ ఆరోచేస్సామీ’’తి అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం రాజగహమత్థకేన తస్స సన్తికం పాయాసి.

హేమవతోపి తియోజనసహస్సం హిమవన్తం అకాలపుప్ఫితం దిస్వా ‘‘మమ సహాయేన సాతాగిరేన సద్ధిం హిమవన్తకీళితం కీళిస్సామీ’’తి అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం రాజగహమత్థకేనేవ పాయాసి. తేసం ద్విన్నమ్పి అగ్గబలకాయా కులఘరికాయ కాళిఉపాసికాయ నివేసనమత్థకే సమాగన్త్వా ‘‘తుమ్హే కస్స పరిసా, మయం సాతాగిరస్స. తుమ్హే కస్స పరిసా, మయం హేమవతస్సా’’తి ఆహంసు. తే హట్ఠతుట్ఠావ గన్త్వా తేసం యక్ఖసేనాపతీనం ఆరోచయింసు. తేపి తంఖణఞ్ఞేవ ఉపాసికాయ నివేసనమత్థకే సమాగచ్ఛింసు. సాతాగిరో హేమవతం ఆహ – ‘‘కహం, సమ్మ, గచ్ఛసీ’’తి? తవ సన్తికం సమ్మాతి. కింకారణాతి? హిమవన్తం పుప్ఫితం దిస్వా తయా సద్ధిం తత్థ కీళిస్సామీతి. త్వం పన, సమ్మ, కహం గచ్ఛసీతి? తవ సన్తికం, సమ్మాతి. కింకారణాతి? త్వం హిమవన్తస్స కేన పుప్ఫితభావం జానాసీతి? న జానామి, సమ్మాతి. సుద్ధోదనమహారాజస్స పుత్తో సిద్ధత్థకుమారో దససహస్సిలోకధాతుం కమ్పేత్వా పటివిద్ధసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణో దససహస్సచక్కవాళదేవతానం మజ్ఝే అనుత్తరం ధమ్మచక్కం పవత్తేసి. తస్స పవత్తితభావం న జానాసీతి? న జానామి, సమ్మాతి. త్వం ఏత్తకమేవ ఠానం పుప్ఫితన్తి అఞ్ఞాసి, తస్స పన పురిసస్స సక్కారత్థాయ సకలదససహస్సచక్కవాళం ఏకమాలాగుళసదిసం అజ్జ జాతం సమ్మాతి. మాలా తావ పుప్ఫన్తు, తయా సో సత్థా అక్ఖీని పూరేత్వా దిట్ఠోతి. ఆమ, సమ్మ, సత్థా చ మే దిట్ఠో, ధమ్మో చ సుతో, అమతఞ్చ పీతం. అహం ‘‘ఏతం అమతధమ్మం తమ్పి జానాపేస్సామీ’’తి తవ సన్తికం ఆగతోస్మి, సమ్మాతి. తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం కథేన్తానంయేవ ఉపాసికా సిరిసయనతో ఉట్ఠాయ నిసిన్నా తం కథాసల్లాపం సుత్వా సద్దే నిమిత్తం గణ్హి. ‘‘అయం సద్దో ఉద్ధం, న హేట్ఠా, అమనుస్సభాసితో, నో మనుస్సభాసితో’’తి సల్లక్ఖేత్వా ఓహితసోతా పగ్గహితమానసా హుత్వా నిసీది. తతో –

‘‘అజ్జ పన్నరసో ఉపోసథో (ఇతి సాతాగిరో యక్ఖో),

దిబ్బా రత్తి ఉపట్ఠితా;

అనోమనామం సత్థారం,

హన్ద పస్సామ గోతమ’’న్తి. (సు. ని. ౧౫౩) –

ఏవం సాతాగిరేన వుత్తే –

‘‘కచ్చి మనో సుపణిహితో (ఇతి హేమవతో యక్ఖో),

సబ్బభూతేసు తాదినో;

కచ్చి ఇట్ఠే అనిట్ఠే చ,

సఙ్కప్పస్స వసీకతా’’తి. (సు. ని. ౧౫౪);

ఏవం హేమవతో సత్థు కాయసమాచారఞ్చ ఆజీవఞ్చ మనోసమాచారఞ్చ పుచ్ఛి. పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం సాతాగిరో విస్సజ్జేసి. ఏవం సత్థు సరీరవణ్ణగుణవణ్ణకథనవసేన హేమవతసుత్తన్తే నిట్ఠితే హేమవతో సహాయకస్స ధమ్మదేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి.

అథ, కాళీ ఉపాసికా, పరస్స ధమ్మే దేసీయమానే తథాగతం అదిట్ఠపుబ్బావ హుత్వా అనుస్సవప్పసాదం ఉప్పాదేత్వా పరస్స వడ్ఢితం భోజనం భుఞ్జమానా వియ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సా సబ్బమాతుగామానం అన్తరే పఠమకసోతాపన్నా సబ్బజేట్ఠికా అహోసి. తస్సా సహ సోతాపత్తిభావేన తమేవ రత్తిం గబ్భవుట్ఠానం జాతం, పటిలద్ధదారకస్స నామగ్గహణదివసే సోణోతి నామం అకాసి. సా యథారుచియా కులగేహే వసిత్వా కులఘరమేవ అగమాసి.

తస్మిం సమయే మహాకచ్చానత్థేరో తం నగరం ఉపనిస్సాయ ఉపవత్తే పబ్బతే పటివసతి. ఉపాసికా థేరం ఉపట్ఠాతి. థేరో నిబద్ధం తస్సా నివేసనం గచ్ఛతి. సోణదారకోపి నిబద్ధం థేరస్స సన్తికే విచరన్తో విస్సాసికో అహోసి. సో అపరేన సమయేన థేరస్స సన్తికే పబ్బజి. థేరో తం ఉపసమ్పాదేతుకామో తీణి వస్సాని గణం పరియేసిత్వా ఉపసమ్పాదేసి. సో ఉపసమ్పన్నో కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్వా థేరస్సేవ సన్తికే సుత్తనిపాతం ఉగ్గణ్హిత్వా వుత్థవస్సో పవారేత్వా సత్థారం పస్సితుకామో హుత్వా ఉపజ్ఝాయం ఆపుచ్ఛి. థేరో ఆహ – ‘‘సోణ, తయి గతే సత్థా తం ఏకగన్ధకుటియం వసాపేత్వా ధమ్మం అజ్ఝేసిస్సతి, త్వం ధమ్మం కథేస్ససి. సత్థా తవ ధమ్మకథాయ పసీదిత్వా తుయ్హం వరం దస్సతి. త్వం వరం గణ్హన్తో ఇమఞ్చ ఇమఞ్చ గణ్హాహి, మమ వచనేన దసబలస్స పాదే వన్దాహీ’’తి. సో ఉపజ్ఝాయేన అనుఞ్ఞాతో మాతుఉపాసికాయ గేహం గన్త్వా ఆరోచేసి. సాపి ‘‘సాధు, తాత, త్వం దసబలం పస్సితుం గచ్ఛన్తో ఇమం కమ్బలం ఆహరిత్వా సత్థు వసనగన్ధకుటియా భూమత్థరణం కత్వా అత్థరాహీ’’తి కమ్బలం అదాసి. సోణత్థేరో తం ఆదాయ సేనాసనం సంసామేత్వా అనుపుబ్బేన సత్థు వసనట్ఠానం గన్త్వా దసబలస్స బుద్ధాసనే నిసిన్నవేలాయమేవ ఉపసఙ్కమిత్వా అభివాదేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. సత్థా తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఆనన్ద, ఇమస్స భిక్ఖుస్స సేనాసనం జానాహీ’’తి. థేరో సత్థు అధిప్పాయం ఞత్వా అన్తోగన్ధకుటియంయేవ భూమత్థరణం ఉస్సారేన్తో వియ అత్థరి.

అథ ఖో భగవా బహుదేవరత్తిం అజ్ఝోకాసే వీతినామేత్వా విహారం పావిసి, ఆయస్మాపి ఖో సోణో బహుదేవరత్తిం అజ్ఝోకాసే వీతినామేత్వా విహారం పావిసి. సత్థా పచ్ఛిమయామే సీహసేయ్యం కప్పేత్వా పచ్చూససమయే వుట్ఠాయ నిసీదిత్వా ‘‘ఏత్తకేన కాలేన సోణస్స కాయదరథో పటిప్పస్సద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ఆయస్మన్తం సోణం అజ్ఝేసి – ‘‘పటిభాతు తం భిక్ఖు ధమ్మో భాసితు’’న్తి. సోణత్థేరో మధురస్సరేన ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అవినాసేన్తో అట్ఠకవగ్గియాని సుత్తాని (సు. ని. ౭౭౨ ఆదయో) అభాసి. కథాపరియోసానే భగవా సాధుకారం దత్వా ‘‘సుగ్గహితో తే భిక్ఖు ధమ్మో, మయా దేసితకాలే చ అజ్జ చ ఏకసదిసావ దేసనా, కిఞ్చి ఊనం వా అధికం వా నత్థీ’’తి పసన్నభావం పకాసేసి. సోణత్థేరోపి ‘‘అయం ఓకాసో’’తి సల్లక్ఖేత్వా ఉపజ్ఝాయస్స వచనేన దసబలం వన్దిత్వా వినయధరపఞ్చమేన గణేన ఉపసమ్పదం ఆదిం కత్వా సబ్బే వరే యాచి, సత్థా అదాసి. పున థేరో మాతుఉపాసికాయ వచనేన వన్దిత్వా ‘‘అయం, భన్తే, ఉపాసికాయ తుమ్హాకం వసనగన్ధకుటియం భూమత్థరణత్థం కమ్బలో పహితో’’తి కమ్బలం దత్వా ఉట్ఠాయాసనా సత్థారం వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన థేరస్స పబ్బజ్జం ఆదిం కత్వా సబ్బం సుత్తే ఆగతమేవ.

ఇతి థేరో సత్థు సన్తికా అట్ఠ వరే లభిత్వా ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికం గన్త్వా సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. పునదివసే మాతుఉపాసికాయ నివేసనద్వారం గన్త్వా భిక్ఖాయ అట్ఠాసి. ఉపాసికా ‘‘పుత్తో కిర మే ద్వారే ఠితో’’తి సుత్వా వేగేన ఆగన్త్వా అభివాదేత్వా హత్థతో పత్తం గహేత్వా అన్తోనివేసనే నిసీదాపేత్వా భోజనం అదాసి. అథ నం భత్తకిచ్చపరియోసానే ఆహ – ‘‘దిట్ఠో తే, తాత, దసబలో’’తి? ఆమ ఉపాసికేతి. వన్దితో తే మమ వచనేనాతి? ఆమ వన్దితో, సోపి చ మే కమ్బలో తథాగతస్స వసనట్ఠానే భూమత్థరణం కత్వా అత్థతోతి. కిం, తాత, తయా కిర సత్థు ధమ్మకథా కథితా, సత్థారా చ తే సాధుకారో దిన్నోతి? తయా కథం ఞాతం ఉపాసికేతి? తాత, మయ్హం గేహే అధివత్థా దేవతా దసబలేన తుయ్హం సాధుకారం దిన్నదివసే ‘‘సకలదససహస్సచక్కవాళే దేవతా సాధుకారం అదంసూ’’తి ఆహ – తాత, తయా కథితధమ్మకథం బుద్ధానం కథితనియామేనేవ మయ్హమ్పి కథేతుం పచ్చాసీసామీతి. థేరో మాతు కథం సమ్పటిచ్ఛి. సా తస్స అధివాసనం విదిత్వా ద్వారే మణ్డపం కారేత్వా దసబలస్స కథితనియామేనేవ అత్తనో ధమ్మకథం కథాపేసీతి వత్థు ఏత్థ సముట్ఠితం. సత్థా అపరభాగే అరియగణమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

సీవలిత్థేరవత్థు

౨౦౭. నవమే లాభీనం యదిదం సీవలీతి ఠపేత్వా తథాగతం లాభీనం భిక్ఖూనం సీవలిత్థేరో అగ్గోతి దస్సేతి. తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి అతీతే పదుముత్తరబుద్ధకాలే వుత్తనయేనేవ విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం లాభీనం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘మయాపి అనాగతే ఏవరూపేన భవితుం వట్టతీ’’తి దసబలం నిమన్తేత్వా పురిమనయేనేవ సత్తాహం మహాదానం దత్వా ‘‘భగవా అహమ్పి ఇమినా అధికారకమ్మేన అఞ్ఞం సమ్పత్తిం న పత్థేమి, అనాగతే పన ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే అహమ్పి తుమ్హేహి సో ఏతదగ్గే ఠపితభిక్ఖు వియ లాభీనం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా అనన్తరాయం దిస్వా ‘‘అయం తే పత్థనా అనాగతే గోతమస్స బుద్ధస్స సాసనే సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

సోపి కులపుత్తో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో విపస్సీబుద్ధకాలే బన్ధుమతీనగరతో అవిదూరే ఏకస్మిం గామే పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్మిం సమయే బన్ధుమతీనగరవాసినో రఞ్ఞా సద్ధిం సాకచ్ఛిత్వా సాకచ్ఛిత్వా దసబలస్స దానం దేన్తి. తే ఏకదివసం సబ్బేవ ఏకతో హుత్వా దానం దేన్తా ‘‘కిం ను ఖో అమ్హాకం దానముఖే నత్థీ’’తి మధుఞ్చ గుళదధిఞ్చ న అద్దసంసు. తే ‘‘యతో కుతోచి ఆహరిస్సామా’’తి జనపదతో నగరం పవిసనమగ్గే పురిసం ఠపేసుం. తదా ఏస కులపుత్తో అత్తనో గామతో గుళదధివారకం గహేత్వా ‘‘కిఞ్చిదేవ ఆహరిస్సామీ’’తి నగరం గచ్ఛన్తో ముఖం ధోవిత్వా ‘‘ధోతహత్థపాదో పవిసిస్సామీ’’తి ఫాసుకట్ఠానం ఓలోకేన్తో నఙ్గలసీసమత్తం నిమ్మక్ఖికం దణ్డకమధుం దిస్వా ‘‘పుఞ్ఞేన మే ఇదం ఉప్పన్న’’న్తి గహేత్వా నగరం పవిసతి. నాగరేహి ఠపితపురిసో తం దిస్వా, ‘‘భో పురిస, కస్సిమం ఆహరసీ’’తి పుచ్ఛి. న కస్సచి సామి, విక్కిణితుం పన మే ఇదం ఆనీతన్తి. తేన హి, భో పురిస, ఇమం కహాపణం గహేత్వా ఏతం మధుఞ్చ గుళదధిఞ్చ దేహీతి.

సో చిన్తేసి – ‘‘ఇదం న బహుమూలం, అయఞ్చ ఏకప్పహారేనేవ బహుం దేతి, వీమంసితుం వట్టతీ’’తి. తతో నం ‘‘నాహం ఏకకహాపణేన దేమీ’’తి ఆహ. యది ఏవం, ద్వే గహేత్వా దేహీతి. ద్వీహిపి న దేమీతి. ఏతేనుపాయేన వడ్ఢన్తం వడ్ఢన్తం సహస్సం పాపుణి. సో చిన్తేసి – ‘‘అతిఅఞ్ఛితుం న వట్టతి, హోతు తావ, ఇమస్స కత్తబ్బకిచ్చం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. అథ నం ఆహ – ‘‘ఇదం న బహుఅగ్ఘనకం, త్వఞ్చ బహుం దేసి, కేన కమ్మేన ఇదం గణ్హాసీ’’తి? ఇధ, భో, నగరవాసినో రఞ్ఞా సద్ధిం పటివిరుజ్ఝిత్వా విపస్సీదసబలస్స దానం దేన్తా ఇదం ద్వయం దానముఖే అపస్సన్తా పరియేసన్తి. సచే ఇదం ద్వయం న లభిస్సన్తి, నాగరానం పరాజయో భవిస్సతి. తస్మా సహస్సం దత్వా గణ్హామీతి. కిం పనేతం నాగరానమేవ వట్టతి, న అఞ్ఞేసం దాతుం వట్టతీతి? యస్స కస్సచి దాతుం అవారితమేతన్తి. అత్థి పన తే కోచి నాగరానం దానే ఏకదివసం సహస్సం దాతాతి? నత్థి సమ్మాతి. ఇమేసం పన ద్విన్నం సహస్సగ్ఘనకభావం జానాసీతి? ఆమ జానామీతి. తేన హి గచ్ఛ, నాగరానం ఆచిక్ఖ – ‘‘ఏకో పురిసో ఇమాని ద్వే మూలేన న దేతి, సహత్థేనేవ దాతుకామో, తుమ్హే ఇమేసం ద్విన్నం కారణా నిరుస్సుక్కా హోథా’’తి. త్వం పన మే ఇమస్మిం దానముఖే జేట్ఠకభావస్స కాయసక్ఖీ హోహీతి.

సో గామవాసీ పరిబ్బయత్థం గహితమాసకేన పఞ్చకటుకం గహేత్వా చుణ్ణం కత్వా దధితో కఞ్జియం వాహేత్వా తత్థ మధుపటలం పీళేత్వా పఞ్చకటుకచుణ్ణేన యోజేత్వా ఏకస్మిం పదుమినిపత్తే పక్ఖిపిత్వా తం సంవిదహిత్వా ఆదాయ దసబలస్స అవిదూరే ఠానే నిసీది. మహాజనేన ఆహరియమానస్స సక్కారస్స అన్తరే అత్తనో పత్తవారం ఓలోకయమానో ఓకాసం ఞత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా ‘‘భగవా అయం మయ్హం దుగ్గతపణ్ణాకారో, ఇమం మే అనుకమ్పం పటిచ్చ గణ్హథా’’తి. సత్థా తస్స అనుకమ్పం పటిచ్చ చతుమహారాజదత్తియేన సేలమయేన పత్తేన తం పటిగ్గహేత్వా యథా అట్ఠసట్ఠిభిక్ఖుసతసహస్సస్స దియ్యమానం న ఖీయతి, ఏవం అధిట్ఠాసి. సోపి కులపుత్తో నిట్ఠితభత్తకిచ్చం భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం ఠితో ఆహ – ‘‘దిట్ఠో మే భగవా అజ్జ బన్ధుమతీనగరవాసికేహి తుమ్హాకం సక్కారో ఆహరియమానో, అహమ్పి ఇమస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తభవే లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో భవేయ్య’’న్తి. సత్థా ‘‘ఏవం హోతు కులపుత్తా’’తి వత్వా తస్స చ నగరవాసీనఞ్చ భత్తానుమోదనం కత్వా పక్కామి.

సోపి కులపుత్తో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సుప్పవాసాయ రాజధీతాయ కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి. పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ సాయం పాతఞ్చ పణ్ణాకారసతాని పాపుణన్తి, సుప్పవాసా సమ్పత్తిం గచ్ఛతి. అథ నం పుఞ్ఞవీమంసనత్థం హత్థేన బీజపచ్ఛిం ఫుసాపేన్తి, ఏకేకబీజతో సలాకసతమ్పి సలాకసహస్సమ్పి నిగచ్ఛతి. ఏకకరీసఖేత్తతో పఞ్ఞాసమ్పి సట్ఠిపి సకటాని ఉప్పజ్జన్తి. కోట్ఠపూరణకాలేపి కోట్ఠద్వారం హత్థేన ఫుసాపేన్తి, రాజధీతాయ పుఞ్ఞేన గణ్హన్తానం గహితగహితట్ఠానం పున పూరతి. పరిపుణ్ణభత్తకుమ్భితోపి ‘‘రాజధీతాయ పుఞ్ఞ’’న్తి వత్వా యస్స కస్సచి దేన్తానం యావ న ఉక్కడ్ఢన్తి, న తావ భత్తం ఖీయతి. దారకే కుచ్ఛిగతేయేవ సత్త వస్సాని అతిక్కమింసు.

గబ్భే పన పరిపక్కే సత్తాహం మహాదుక్ఖం అనుభోసి. సా సామికం ఆమన్తేత్వా ‘‘పురే మరణా జీవమానావ దానం దస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికం పేసేసి – ‘‘గచ్ఛ ఇమం పవత్తిం సత్థు ఆరోచేత్వా సత్థారం నిమన్తేహి, యఞ్చ సత్థా వదేతి, తం సాధుకం ఉపలక్ఖేత్వా ఆగన్త్వా మయ్హం కథేహీ’’తి. సో గన్త్వా తస్సా సాసనం భగవతో ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘సుఖినీ హోతు సుప్పవాసా కోలియధీతా, సుఖినీ అరోగా అరోగం పుత్తం విజాయతూ’’తి ఆహ. రాజా తం సుత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా అన్తోగామాభిముఖో పాయాసి. తస్స పురే ఆగమనాయేవ సుప్పవాసాయ కుచ్ఛితో ధమకరణా ఉదకం వియ గబ్భో నిక్ఖమి, పరివారేత్వా నిసిన్నజనో అస్సుముఖోవ హసితుం ఆరద్ధో. హట్ఠతుట్ఠో మహాజనో రఞ్ఞో పుత్తసాసనం ఆరోచేతుం అగమాసి.

రాజా తేసం ఇఙ్గితం దిస్వావ ‘‘దసబలేన కథితకథా నిప్ఫన్నా మఞ్ఞే’’తి చిన్తేసి. సో ఆగన్త్వా సత్థు సాసనం రాజధీతాయ ఆరోచేసి. రాజధీతా ‘‘తయా నిమన్తితం జీవితభత్తమేవ మఙ్గలభత్తం భవిస్సతి, గచ్ఛ సత్తాహం దసబలం నిమన్తేహీ’’తి. రాజా తథా అకాసి. సత్తాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం పవత్తయింసు. దారకో సబ్బేసం ఞాతీనం సన్తత్తచిత్తం నిబ్బాపేన్తో జాతోతి సీవలిదారకోత్వేవస్స నామం అకంసు. సో సత్త వస్సాని గబ్భే వసితత్తా జాతకాలతో పట్ఠాయ సబ్బకమ్మక్ఖమో అహోసి. ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తో సత్తమే దివసే తేన సద్ధిం కథాసల్లాపం అకాసి. సత్థాపి ధమ్మపదే గాథం అభాసి –

‘‘యోమం పలిపథం దుగ్గం, సంసారం మోహమచ్చగా;

తిణ్ణో పారఙ్గతో ఝాయీ, అనేజో అకథంకథీ;

అనుపాదాయ నిబ్బుతో, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౪౧౪);

అథ నం థేరో ఏవమాహ – ‘‘కిం పన తయా ఏవరూపం దుక్ఖరాసిం అనుభవిత్వా పబ్బజితుం న వట్టతీ’’తి? లభమానో పబ్బజేయ్యం, భన్తేతి. సుప్పవాసా తం దారకం థేరేన సద్ధిం కథేన్తం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో మే పుత్తో ధమ్మసేనాపతినా సద్ధిం కథేతీ’’తి థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘మయ్హం పుత్తో తుమ్హేహి సద్ధిం కిం కథేతి, భదన్తే’’తి? అత్తనా అనుభూతం గబ్భవాసదుక్ఖం కథేత్వా తుమ్హేహి అనుఞ్ఞాతో పబ్బజిస్సామీతి వదతీతి. సాధు, భన్తే, పబ్బాజేథ నన్తి. థేరో తం విహారం నేత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేన్తో, ‘‘సీవలి, న తుయ్హం అఞ్ఞేన ఓవాదేన కమ్మం అత్థి, తయా సత్త వస్సాని అనుభూతదుక్ఖమేవ పచ్చవేక్ఖాహీ’’తి. భన్తే, పబ్బాజనమేవ తుమ్హాకం భారో, యం పన మయా కాతుం సక్కా, తమహం జానిస్సామీతి. సో పఠమకేసవట్టియా ఓహారితక్ఖణేయేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి, దుతియాయ ఓహారితక్ఖణే సకదాగామిఫలే, తతియాయ అనాగామిఫలే. సబ్బేసంయేవ పన కేసానం ఓరోపనఞ్చ అరహత్తసచ్ఛికిరియా చ అపచ్ఛా అపురిమా అహోసి. తస్స పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చత్తారో పచ్చయా యదిచ్ఛకం ఉప్పజ్జన్తి. ఏవం ఏత్థ వత్థు సముట్ఠితం.

అపరభాగే సత్థా సావత్థిం అగమాసి. థేరో సత్థారం అభివాదేత్వా, ‘‘భన్తే, మయ్హం పుఞ్ఞం వీమంసిస్సామి, పఞ్చ మే భిక్ఖుసతాని దేథా’’తి ఆహ. గణ్హ, సీవలీతి. సో పఞ్చసతే భిక్ఖూ గహేత్వా హిమవన్తాభిముఖం గచ్ఛన్తో అటవిమగ్గం గచ్ఛతి. తస్స పఠమం దిట్ఠా నిగ్రోధే అధివత్థా దేవతా సత్త దివసాని దానం అదాసి. ఇతి సో –

‘‘నిగ్రోధం పఠమం పస్సి, దుతియం పణ్డవపబ్బతం;

తతియం అచిరవతియం, చతుత్థం వరసాగరం.

‘‘పఞ్చమం హిమవన్తం సో, ఛట్ఠం ఛద్దన్తుపాగమి;

సత్తమం గన్ధమాదనం, అట్ఠమం అథ రేవత’’న్తి.

సబ్బట్ఠానేసు సత్త సత్త దివసానేవ దానం అదంసు. గన్ధమాదనపబ్బతే పన నాగదత్తదేవరాజా నామ సత్తదివసేసు ఏకదివసం ఖీరపిణ్డపాతం అదాసి, ఏకదివసం సప్పిపిణ్డపాతం అదాసి. భిక్ఖుసఙ్ఘో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, ఇమస్స దేవరఞ్ఞో నేవ ధేనుయో దుయ్హమానా పఞ్ఞాయన్తి, న దధినిమ్మథనం, కుతో తే, దేవరాజ, ఇమం ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘భన్తే, కస్సపదసబలస్స కాలే ఖీరసలాకభత్తదానస్సేతం ఫల’’న్తి దేవరాజా ఆహ. అపరభాగే సత్థా ఖదిరవనియరేవతస్స పచ్చుగ్గమనం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా థేరం అత్తనో సాసనే లాభగ్గయసగ్గప్పత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

వక్కలిత్థేరవత్థు

౨౦౮. దసమే సద్ధాధిముత్తానన్తి సద్ధాయ అధిముత్తానం, బలవసద్ధానం భిక్ఖూనం వక్కలిత్థేరో అగ్గోతి దస్సేతి. అఞ్ఞేసం హి సద్ధా వడ్ఢేతబ్బా హోతి, థేరస్స పన హాపేతబ్బా జాతా. తస్మా సో సద్ధాధిముత్తానం అగ్గోతి వుత్తో. వక్కలీతి పనస్స నామం.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి హి అతీతే పదుముత్తరబుద్ధకాలే వుత్తనయేనేవ విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సద్ధాధిముత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ‘‘మయాపి అనాగతే ఏవరూపేన భవితుం వట్టతీ’’తి వుత్తనయేనేవ సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా దసబలం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అహమ్పి ఇమినా అధికారకమ్మేన తుమ్హేహి సద్ధాధిముత్తానం ఏతదగ్గే ఠపితభిక్ఖు వియ అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే సద్ధాధిముత్తానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా తస్స అనన్తరాయం దిస్వా బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

సోపి యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం సత్థుకాలే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే పటిసన్ధిం గణ్హి, వక్కలీతిస్స నామం అకంసు. సో వుద్ధిప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా దసబలం భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం సావత్థియం చరన్తం దిస్వా సత్థు సరీరసమ్పత్తిం ఓలోకేన్తో సరీరసమ్పత్తిదస్సనేన అతిత్తో దసబలేన సద్ధింయేవ విచరతి. విహారం గచ్ఛన్తేన సద్ధిం విహారం గన్త్వా సరీరనిప్ఫత్తిం ఓలోకేన్తోవ తిట్ఠతి. ధమ్మసభాయం నిసీదిత్వా ధమ్మం కథేన్తస్స సమ్ముఖట్ఠానే ఠితో ధమ్మం సుణాతి. సో సద్ధం పటిలభిత్వా ‘‘అగారమజ్ఝే వసన్తో నిబద్ధం దసబలస్స దస్సనం న లభిస్సామీ’’తి పబ్బజ్జం యాచిత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి.

తతో పట్ఠాయ ఠపేత్వా ఆహారకరణవేలం అవసేసకాలే యత్థ ఠితేన సక్కా దసబలం పస్సితుం, తత్థ ఠితో యోనిసోమనసికారం పహాయ దసబలం ఓలోకేన్తోవ విహరతి. సత్థా తస్స ఞాణపరిపాకం ఆగమేన్తో దీఘమ్పి అద్ధానం తస్మిం రూపదస్సనవసేనేవ విచరన్తే కిఞ్చి అవత్వా ‘‘ఇదానిస్స ఞాణం పరిపాకగతం, సక్కా ఏతం బోధేతు’’న్తి ఞత్వా ఏవమాహ – ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా పూతికాయేన దిట్ఠేన, యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతి. యో మం పస్సతి, సో ధమ్మం పస్సతి. ధమ్మఞ్హి, వక్కలి, పస్సన్తో మం పస్సతి, మం పస్సన్తో ధమ్మం పస్సతీ’’తి.

సత్థరి ఏవం ఓవదన్తేపి థేరో దసబలస్స దస్సనం పహాయ నేవ అఞ్ఞత్థ గన్తుం సక్కోతి. తతో సత్థా ‘‘నాయం భిక్ఖు సంవేగం అలభిత్వా బుజ్ఝిస్సతీ’’తి ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ రాజగహం గన్త్వా వస్సూపనాయికదివసే ‘‘అపేహి, వక్కలీ’’తి థేరం పణామేతి. బుద్ధా చ నామ ఆదేయ్యవచనా హోన్తి, తస్మా థేరో సత్థారం పటిప్ఫరిత్వా ఠాతుం అసక్కోన్తో తేమాసం దసబలస్స సమ్ముఖే ఆగన్తుం అవిసహన్తో ‘‘కిం దాని సక్కా కాతుం, తథాగతేనమ్హి పణామితో, సమ్ముఖీభావం న లభామి, కిం మయ్హం జీవితేనా’’తి గిజ్ఝకూటపబ్బతే పపాతట్ఠానం అభిరుహి. సత్థా తస్స కిలమనభావం ఞత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు మమ సన్తికా అస్సాసం అలభన్తో మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయం నాసేయ్యా’’తి అత్తానం దస్సేతుం ఓభాసం విస్సజ్జేసి. అథస్స సత్థు దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ ఏవ మహన్తం సోకసల్లం పహీనం. సత్థా సుక్ఖతళాకే ఓఘం ఆహరన్తో వియ వక్కలిత్థేరస్స బలవపీతిసోమనస్సం ఉప్పాదేతుం ధమ్మపదే ఇమం గాథమాహ –

‘‘పామోజ్జబహులో భిక్ఖు, పసన్నో బుద్ధసాసనే;

అధిగచ్ఛే పదం సన్తం, సఙ్ఖారూపసమం సుఖ’’న్తి. (ధ. ప. ౩౮౧);

వక్కలిత్థేరస్స చ ‘‘ఏహి, వక్కలీ’’తి హత్థం పసారేసి. థేరో ‘‘దసబలో మే దిట్ఠో, ఏహీతి అవ్హాయనమ్పి లద్ధ’’న్తి బలవపీతిం ఉప్పాదేత్వా ‘‘కుతో గచ్ఛామీ’’తి అత్తనో గమనభావం అజానిత్వావ దసబలస్స సమ్ముఖే ఆకాసే పక్ఖన్దిత్వా పఠమపాదేన పబ్బతే ఠితోయేవ సత్థారా వుత్తగాథం ఆవజ్జేన్తో ఆకాసేయేవ పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా తథాగతం వన్దమానోవ ఓతరి. అపరభాగే సత్థా అరియగణమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం సద్ధాధిముత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

దుతియవగ్గవణ్ణనా.

౧౪. ఏతదగ్గవగ్గో

(౧౪) ౩. తతియఏతదగ్గవగ్గో

౨౦౯. తతియవగ్గస్స పఠమే సిక్ఖాకామానన్తి తిస్సో సిక్ఖా కామయమానానం సమ్పియాయిత్వా సిక్ఖన్తానన్తి అత్థో. రాహులోతి అత్తనో పుత్తం రాహులత్థేరం దస్సేతి. థేరో కిర పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ పాతోవ ఉట్ఠహన్తో హత్థపూరం వాలికం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘అహో వతాహం అజ్జ దసబలస్స చేవ ఆచరియుపజ్ఝాయానఞ్చ సన్తికా ఏత్తకం ఓవాదఞ్చేవ అనుసాసనిఞ్చ లభేయ్య’’న్తి పత్థేతి. తస్మా సిక్ఖాకామానం అగ్గో నామ జాతోతి.

౨౧౦. దుతియే సద్ధాపబ్బజితానన్తి సద్ధాయ పబ్బజితానం. రట్ఠపాలోతి రట్ఠం పాలేతుం సమత్థో, భిన్నం వా రట్ఠం సన్ధారేతుం సమత్థే కులే జాతోతిపి రట్ఠపాలోతి సఙ్ఖం గతో. సో హి సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో చుద్దసభత్తచ్ఛేదే కత్వా మాతాపితరో పబ్బజ్జం అనుజానాపేత్వా పబ్బజితో. తస్మా సద్ధాపబ్బజితానం అగ్గో నామ జాతో.

రాహుల-రట్ఠపాలత్థేరవత్థు

ఇమేసం పన ఉభిన్నమ్పి థేరానం పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – ఏతే కిర ద్వేపి అతీతే పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తింసు. తేసం దహరకాలే నామం వా గోత్తం వా న కథియతి. వయప్పత్తా పన ఘరావాసే పతిట్ఠాయ అత్తనో అత్తనో పితు అచ్చయేన ఉభోపి అత్తనో అత్తనో రతనకోట్ఠాగారకమ్మికే పక్కోసాపేత్వా అపరిమాణం ధనం దిస్వా – ‘‘ఇమం ఏత్తకం ధనరాసిం అయ్యకపయ్యకాదయో అత్తనా సద్ధిం గహేత్వా గన్తుం నాసక్ఖింసు, అమ్హేహి దాని యేన కేనచి ఉపాయేన ఇమం ధనం గహేత్వా గన్తుం వట్టతీ’’తి తే ఉభోపి జనా చతూసు ఠానేసు కపణద్ధికాదీనం మహాదానం దాతుం ఆరద్ధా. ఏకో అత్తనో దానగ్గే ఆగతాగతజనం పుచ్ఛిత్వా యాగుఖజ్జకాదీసు యస్స యం పటిభాతి, తస్స తం అదాసి, తస్స తేనేవ కారణేన ఆగతపాకోతి నామం జాతం. ఇతరో అపుచ్ఛిత్వావ గహితగహితభాజనం పూరేత్వా పూరేత్వా దేతి, తస్సపి తేనేవ కారణేన అనగ్గపాకోతి నామం జాతం, అప్పమాణపాకోతి అత్థో.

తే ఉభోపి ఏకదివసం పాతోవ ముఖధోవనత్థం బహిగామం అగమంసు. తస్మిం సమయే హిమవన్తతో ద్వే మహిద్ధికా తాపసా భిక్ఖాచారత్థాయ ఆకాసేన ఆగన్త్వా తేసం సహాయకానం అవిదూరే ఓతరిత్వా ‘‘మా నో ఏతే పస్సింసూ’’తి ఏకపస్సే అట్ఠంసు. తే ఉభోపి జనా తేసం లాబుభాజనాదిపరిక్ఖారం సంవిధాయ అన్తోగామం సన్ధాయ భిక్ఖాయ గతానం సన్తికం ఆగమ్మ వన్దింసు. అథ నే తాపసా ‘‘కాయ వేలాయ ఆగతత్థ మహాపుఞ్ఞా’’తి ఆహంసు. తే ‘‘అధునావ, భన్తే’’తి వత్వా తేసం హత్థతో లాబుభాజనం గహేత్వా అత్తనో అత్తనో గేహం నేత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే నిబద్ధం భిక్ఖాగహణత్థం పటిఞ్ఞం గణ్హింసు.

తేసు ఏకో తాపసో సపరిళాహకాయధాతుకో హోతి. సో అత్తనో ఆనుభావేన మహాసముద్దఉదకం ద్వేధా కత్వా పథవిన్ధరనాగరాజస్స భవనం గన్త్వా దివావిహారం నిసీదతి. సో ఉతుసప్పాయం గహేత్వా పచ్చాగన్త్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకస్స గేహే భత్తానుమోదనం కరోన్తో ‘‘పథవిన్ధరనాగభవనం వియ హోతూ’’తి వదతి. అథ నం ఏకదివసం ఉపట్ఠాకో పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, తుమ్హే అనుమోదనం కరోన్తా ‘పథవిన్ధరనాగభవనం వియ హోతూ’తి వదథ, మయమస్స అత్థం న జానామ, కిం వుత్తం హోతి ఇదం, భన్తే’’తి? ఆమ, కుటుమ్బియ అహం ‘‘తుమ్హాకం సమ్పత్తి పథవిన్ధరనాగరాజసమ్పత్తిసదిసా హోతూ’’తి వదామీతి. కుటుమ్బికో తతో పట్ఠాయ పథవిన్ధరనాగరాజభవనే చిత్తం ఠపేసి.

ఇతరో తాపసో తావతింసభవనం గన్త్వా సుఞ్ఞే సేరిసకవిమానే దివావిహారం కరోతి. సో ఆగచ్ఛన్తో గచ్ఛన్తో చ సక్కస్స దేవరాజస్స సమ్పత్తిం దిస్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకస్స అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘సక్కవిమానం వియ హోతూ’’తి వదతి. అథ నం సోపి కుటుమ్బియో ఇతరో సహాయకో తం తాపసం వియ పుచ్ఛి. సో తస్స వచనం సుత్వా సక్కభవనే చిత్తం ఠపేసి. తే ఉభోపి పత్థితట్ఠానేసుయేవ నిబ్బత్తా.

పథవిన్ధరభవనే నిబ్బత్తో పథవిన్ధరనాగరాజా నామ జాతో. సో నిబ్బత్తక్ఖణే అత్తనో అత్తభావం దిస్వా ‘‘అమనాపస్స వత మే ఠానస్స కులుపకతాపసో వణ్ణం కథేసి, ఉరేన పరిసక్కిత్వా విచరణట్ఠానమేతం, నూన సో అఞ్ఞం ఠానం న జానాతీ’’తి విప్పటిసారీ అహోసి. అథస్స తంఖణేయేవ అలఙ్కతపటియత్తాని నాగనాటకాని సబ్బదిసాసు తూరియాని పగ్గణ్హింసు. సో తస్మింయేవ ఖణే తం అత్తభావం విజహిత్వా మాణవకవణ్ణీ అహోసి. అన్వద్ధమాసఞ్చ చత్తారో మహారాజానో సక్కస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛన్తి. తస్మా సోపి విరూపక్ఖేన నాగరఞ్ఞా సద్ధిం సక్కస్స ఉపట్ఠానం గతో. సక్కో తం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సఞ్జాని. అథ నం సమీపే ఆగన్త్వా ఠితకాలే ‘‘కహం నిబ్బత్తోసి సమ్మా’’తి పుచ్ఛి. మా కథేసి, మహారాజ, ఉరేన పరిసక్కనట్ఠానే నిబ్బత్తోమ్హి, తుమ్హే పన కల్యాణమిత్తం లభిత్థాతి. సమ్మ, త్వం ‘‘అట్ఠానే నిబ్బత్తోమ్హీ’’తి మా వితక్కయి, పదుముత్తరదసబలో లోకే నిబ్బత్తో, తస్స అధికారకమ్మం కత్వా ఇమంయేవ ఠానం పత్థేహి, ఉభో సుఖం వసిస్సామాతి. సో ‘‘ఏవం, దేవ, కరిస్సామీ’’తి గన్త్వా పదుముత్తరదసబలం నిమన్తేత్వా అత్తనో నాగభవనే నాగపరిసాయ సద్ధిం సబ్బరత్తిం సక్కారసమ్మానం సజ్జేసి.

సత్థా పునదివసే ఉట్ఠితే అరుణే అత్తనో ఉపట్ఠాకం సుమనత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘సుమన, అజ్జ తథాగతో దూరం భిక్ఖాచారం గమిస్సతి, మా పుథుజ్జనభిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తు, తేపిటకా పటిసమ్భిదాప్పత్తా ఛళభిఞ్ఞావ ఆగచ్ఛన్తూ’’తి. థేరో సత్థు వచనం సుత్వా సబ్బేసం ఆరోచేసి. సత్థారా సద్ధిం సతసహస్సా భిక్ఖూ ఆకాసం పక్ఖన్దింసు. పథవిన్ధరో నాగపరిసాయ సద్ధిం దసబలస్స పచ్చుగ్గమనం ఆగతో సత్థారం పరివారేత్వా సముద్దమత్థకే మణివణ్ణా ఊమియో మద్దమానం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఓలోకేత్వా ఆదితో సత్థారం, పరియోసానే సఙ్ఘనవకం తథాగతస్స పుత్తం ఉపరేవతసామణేరం నామ ఓలోకేన్తో ‘‘అనచ్ఛరియో సేససావకానం ఏవరూపో ఇద్ధానుభావో, ఇమస్స పన తరుణబాలదారకస్స ఏవరూపో ఇద్ధానుభావో అతివియ అచ్ఛరియో’’తి పీతిపామోజ్జం ఉప్పాదేసి.

అథస్స భవనే దసబలే నిసిన్నే సేసభిక్ఖూసు కోటితో పట్ఠాయ నిసీదన్తేసు సత్థు సమ్ముఖట్ఠానేయేవ ఉపరేవతసామణేరస్స ఆసనం పాపుణి. నాగరాజా యాగుం దేన్తోపి ఖజ్జకం దేన్తోపి సకిం దసబలం ఓలోకేతి, సకిం ఉపరేవతసామణేరం. తస్స కిర సరీరే సత్థు సరీరే వియ ద్వత్తింస మహాపురిసలక్ఖణాని పఞ్ఞాయన్తి. తతో నాగరాజా ‘‘అయం సామణేరో బుద్ధానం సదిసో పఞ్ఞాయతి, కిం ను ఖో హోతీ’’తి అవిదూరే నిసిన్నం అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం పుచ్ఛి – ‘‘అయం, భన్తే, సామణేరో దసబలస్స కిం హోతీ’’తి? పుత్తో, మహారాజాతి. సో చిన్తేసి – ‘‘మహా వతాయం భిక్ఖు, ఏవరూపస్స సోభగ్గప్పత్తస్స తథాగతస్స పుత్తభావం లభి. సరీరమ్పిస్స ఏకదేసేన బుద్ధానం సరీరసదిసం పఞ్ఞాయతి, మయాపి అనాగతే ఏవరూపేన భవితుం వట్టతీ’’తి సత్తాహం మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, అహం ఇమస్స అధికారకమ్మస్సానుభావేన అయం ఉపరేవతో వియ అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స పుత్తో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా అనన్తరాయం దిస్వా ‘‘అనాగతే గోతమబుద్ధస్స పుత్తో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

పథవిన్ధరోపి పున అద్ధమాసే సమ్పత్తే విరూపక్ఖేన సద్ధిం సక్కస్స ఉపట్ఠానం గతో. అథ నం సమీపే ఠితం సక్కో పుచ్ఛి – ‘‘పత్థితో తే, సమ్మ, అయం దేవలోకో’’తి? న పత్థితో మహారాజాతి. కిం దోసం అద్దసాతి? దోసో నత్థి, మహారాజ, అహం పన దసబలస్స పుత్తం ఉపరేవతసామణేరం పస్సిం. తస్స మే దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ అఞ్ఞత్థ చిత్తం న నమి, స్వాహం ‘‘అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స ఏవరూపో పుత్తో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసిం. త్వమ్పి, మహారాజ, ఏకం పత్థనం కరోహి, తే మయం నిబ్బత్తట్ఠానే న వినా భవిస్సామాతి. సక్కో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఏకం మహానుభావం భిక్ఖుం దిస్వా ‘‘కతరకులా ను ఖో నిక్ఖమిత్వా అయం కులపుత్తో పబ్బజితో’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘అయం భిన్నం రట్ఠం సన్ధారేతుం సమత్థస్స కులస్స పుత్తో హుత్వా చుద్దస భత్తచ్ఛేదే కత్వా మాతాపితరో పబ్బజ్జం అనుజానాపేత్వా పబ్బజితో’’తి అఞ్ఞాసి. ఞత్వా చ పన అజానన్తో వియ దసబలం పుచ్ఛిత్వా సత్తాహం మహాసక్కారం కత్వా, ‘‘భన్తే, అహం ఇమస్స కల్యాణకమ్మస్స నిస్సన్దేన తుమ్హాకం సాసనే అయం కులపుత్తో వియ అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే సద్ధాపబ్బజితానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సత్థా అనన్తరాయం దిస్వా ‘‘త్వం, మహారాజ, అనాగతే గోతమస్స బుద్ధస్స సాసనే సద్ధాపబ్బజితానం అగ్గో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా పక్కామి. సక్కోపి అత్తనో దేవపురమేవ గతో.

తే ఉభోపి నిబ్బత్తట్ఠానతో చవిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తా అనేకసహస్సకప్పే అతిక్కమింసు. ఇతో పన ద్వానవుతికప్పమత్థకే ఫుస్సో నామ బుద్ధో లోకే ఉదపాది. తస్స పితా మహిన్దో నామ రాజా అహోసి, వేమాతికా తయో కనిట్ఠభాతరో. రాజా దివసే దివసే ‘‘మయ్హంయేవ బుద్ధో మయ్హం ధమ్మో మయ్హం సఙ్ఘో’’తి మమాయన్తో సయమేవ దసబలం నిబద్ధం భోజనం భోజేతి.

అథస్స ఏకదివసం పచ్చన్తో కుపితో. సో పుత్తే ఆమన్తేసి – ‘‘తాతా, పచ్చన్తో కుపితో, తుమ్హేహి వా మయా వా గన్తబ్బం. యది అహం గచ్ఛామి, తుమ్హేహి ఇమినా నియామేన దసబలో పరిచరితబ్బో’’తి. తే తయోపి ఏకప్పహారేనేవ ఆహంసు – ‘‘తాత, తుమ్హాకం గమనకిచ్చం నత్థి, మయం చోరే విధమిస్సామా’’తి పితరం వన్దిత్వా పచ్చన్తం గన్త్వా చోరే విధమిత్వా విజితసఙ్గామా హుత్వా నివత్తింసు. తే అన్తరామగ్గే పాదమూలికేహి సద్ధిం మన్తయింసు – ‘‘తాతా, అమ్హాకం గతక్ఖణేయేవ పితా వరం దస్సతి, కతరం వరం గణ్హామా’’తి? అయ్యా, తుమ్హాకం పితు అచ్చయేన దుల్లభం నామ నత్థి, తుమ్హాకం పన జేట్ఠభాతికం ఫుస్సబుద్ధం పటిజగ్గనవరం గణ్హథా’’తి ఆహంసు. తే ‘‘కల్యాణం తుమ్హేహి వుత్త’’న్తి సబ్బేపి ఏకచిత్తా హుత్వా గన్త్వా పితరం అద్దసంసు. తదా పితా తేసం పసీదిత్వా వరం అదాసి. తే ‘‘తేమాసం తథాగతం పటిజగ్గిస్సామా’’తి వరం యాచింసు. రాజా ‘‘అయం దాతుం న సక్కా, అఞ్ఞం వరం గణ్హథా’’తి ఆహ. తాత, అమ్హాకం అఞ్ఞేన వరేన కిచ్చం నత్థి, సచే తుమ్హే దాతుకామా, ఏతంయేవ నో వరం దేథాతి. రాజా తేసు పునప్పునం కథేన్తేసు అత్తనా పటిఞ్ఞాతత్తా ‘‘న సక్కా న దాతు’’న్తి చిన్తేత్వా ఆహ – ‘‘తాతా, అహం తుమ్హాకం వరం దేమి, అపిచ ఖో పన బుద్ధా నామ దురాసదా హోన్తి సీహా వియ ఏకచరా, దసబలం పటిజగ్గన్తా అప్పమత్తా భవేయ్యాథా’’తి.

తే చిన్తయింసు – ‘‘అమ్హేహి తథాగతం పటిజగ్గన్తేహి అనుచ్ఛవికం కత్వా పటిజగ్గితుం వట్టతీ’’తి సబ్బేపి ఏకచిత్తా హుత్వా దససీలాని సమాదాయ నిరామగన్ధా హుత్వా సత్థు దానగ్గపరివహనకే తయో పురిసే ఠపయింసు. తేసు ఏకో ధనధఞ్ఞుప్పాదకో అహోసి, ఏకో మాపకో, ఏకో దానసంవిధాయకో. తేసు ధనధఞ్ఞుప్పాదకో పచ్చుప్పన్నే బిమ్బిసారో మహారాజా జాతో, మాపకో విసాఖో ఉపాసకో, దానసంవిధాయకో రట్ఠపాలత్థేరోతి. సో తత్థ యావజీవం కుసలం కత్వా దేవపురే నిబ్బత్తో. అయం పన రాహులత్థేరో నామ కస్సపదసబలస్స కాలే కికిస్స కాసిరఞ్ఞో జేట్ఠపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, పథవిన్ధరకుమారోతిస్స నామం అకంసు. తస్స సత్త భగినియో అహేసుం. తా దసబలస్స సత్త పరివేణాని కారయింసు. పథవిన్ధరో ఓపరజ్జం లభి. సో తా భగినియో ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి కారితపరివేణేసు మయ్హమ్పి ఏకం దేథా’’తి. భాతిక, తుమ్హే ఉపరాజట్ఠానే ఠితా, తుమ్హేహి నామ అమ్హాకం దాతబ్బం, తుమ్హే అఞ్ఞం పరివేణం కరోథాతి. సో తాసం వచనం సుత్వా పఞ్చ విహారసతాని కారేసి. పఞ్చ పరివేణసతానీతిపి వదన్తి. సో తత్థ యావజీవం కుసలం కత్వా దేవపురే నిబ్బత్తి. ఇమస్మిం పన బుద్ధుప్పాదే పథవిన్ధరకుమారో అమ్హాకం బోధిసత్తస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి, తస్స సహాయకో కురురట్ఠే థుల్లకోట్ఠితనిగమే రట్ఠపాలసేట్ఠిగేహే నిబ్బత్తి.

అథ అమ్హాకం దసబలో అభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన కపిలవత్థుం ఆగన్త్వా రాహులకుమారం పబ్బాజేసి. తస్స పబ్బజ్జావిధానం పాళియం (మహావ. ౧౦౫) ఆగతమేవ. ఏవం పబ్బజితస్స పనస్స సత్థా అభిణ్హఓవాదవసేన రాహులోవాదసుత్తం అభాసి. రాహులోపి పాతోవ వుట్ఠాయ హత్థేన వాలుకం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘దసబలస్స చేవ ఆచరియుపజ్ఝాయానఞ్చ సన్తికా అజ్జ ఏత్తకం ఓవాదం లభేయ్య’’న్తి వదతి. భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే కథా ఉదపాది ‘‘ఓవాదక్ఖమో వత రాహులసామణేరో పితు అనుచ్ఛవికో పుత్తో’’తి. సత్థా భిక్ఖూనం చిత్తాచారం ఞత్వా ‘‘మయి గతే ఏకా ధమ్మదేసనా చ వడ్ఢిస్సతి, రాహులస్స చ గుణో పాకటో భవిస్సతీ’’తి గన్త్వా ధమ్మసభాయం బుద్ధాసానే నిసిన్నో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి. రాహులసామణేరస్స ఓవాదక్ఖమభావం కథేమ భగవాతి. సత్థా ఇమస్మిం ఠానే ఠత్వా రాహులస్స గుణదీపనత్థం మిగజాతకం ఆహరిత్వా కథేసి –

‘‘మిగం తిపల్లత్థమనేకమాయం,

అట్ఠక్ఖురం అడ్ఢరత్తా పపాయిం;

ఏకేన సోతేన ఛమా’స్ససన్తో,

ఛహి కలాహితిభోతి భాగినేయ్యో’’తి. (జా. ౧.౧.౧౬);

అథస్స సత్తవస్సికసామణేరకాలే ‘‘మా హేవ ఖో రాహులో దహరభావేన కీళనత్థాయపి సమ్పజానముసా భాసేయ్యా’’తి అమ్బలట్ఠియరాహులోవాదం (మ. ని. ౨.౧౦౭ ఆదయో) దేసేసి. అట్ఠారసవస్సికసామణేరకాలే తథాగతస్స పచ్ఛతో పిణ్డాయ పవిసన్తస్స సత్థు చేవ అత్తనో చ రూపసమ్పత్తిం దిస్వా గేహసితం వితక్కం వితక్కేన్తస్స ‘‘యంకిఞ్చి, రాహుల, రూప’’న్తిఆదినా నయేన మహారాహులోవాదసుత్తన్తం (మ. ని. ౨.౧౧౩) కథేసి. సంయుత్తకే (సం. ని. ౪.౧౨౧) పన రాహులోవాదోపి అఙ్గుత్తరే (అ. ని. ౪.౧౭౭) రాహులోవాదోపి థేరస్స విపస్సనాచారోయేవ. అథస్స సత్థా ఞాణపరిపాకం ఞత్వా అవస్సికభిక్ఖుకాలే అన్ధవనే నిసిన్నో చూళరాహులోవాదం (మ. ని. ౩.౪౧౬ ఆదయో) కథేసి. దేసనాపరియోసానే రాహులత్థేరో కోటిసతసహస్సదేవతాహి సద్ధిం అరహత్తం పాపుణి, సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామిదేవతానం గణనా నత్థి. అథ సత్థా అపరభాగే అరియసఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం ఇమస్మిం సాసనే సిక్ఖాకామానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి.

సత్థరి పన కురురట్ఠే చారికాయ నిక్ఖమిత్వా థుల్లకోట్ఠితం అనుప్పత్తే రట్ఠపాలో కులపుత్తో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా దసబలం ఉపసఙ్కమిత్వా సత్థు ఆణత్తియా అఞ్ఞతరస్స థేరస్స సన్తికే పబ్బజి. తస్స పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ సేట్ఠిగహపతి భిక్ఖూ అత్తనో నివేసనద్వారేన గచ్ఛన్తే దిస్వా ‘‘కిం తుమ్హాకం ఇమస్మిం గేహే కమ్మం, ఏకోవ పుత్తకో అహోసి, తం గణ్హిత్వా గతత్థ, ఇదాని కిం కరిస్సథా’’తి అక్కోసతి పరిభాసతి. సత్థా అద్ధమాసం థుల్లకోట్ఠితే వసిత్వా పున సావత్థిమేవ అగమాసి. తత్థాయస్మా రట్ఠపాలో యోనిసో మనసికరోన్తో కమ్మం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. సో సత్థారం అనుజానాపేత్వా మాతాపితరో దస్సనత్థం థుల్లకోట్ఠితం గన్త్వా తత్థ సపదానం పిణ్డాయ చరన్తో పితు నివేసనే ఆభిదోసికం కుమ్మాసం లభిత్వా తం అమతం వియ పరిభుఞ్జన్తో పితరా నిమన్తితో అధివాసేత్వా దుతియదివసే పితు నివేసనే పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా అలఙ్కతపటియత్తే ఇత్థిజనే అసుభసఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా ఠితకోవ ధమ్మం దేసేత్వా జియా ముత్తో వియ నారాచో ఆకాసం ఉప్పతిత్వా కోరబ్యరఞ్ఞో మిగచీరం గన్త్వా మఙ్గలసిలాపట్టే నిసిన్నో దస్సనత్థాయ ఆగతస్స రఞ్ఞో చతుపారిజుఞ్ఞపటిమణ్డితం ధమ్మం (మ. ని. ౨.౩౦౪) దేసేత్వా అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో పున సత్థు సన్తికంయేవ ఆగతో. ఏవమేతం వత్థు సముట్ఠితం. అథ సత్థా అపరభాగే అరియగణమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం ఇమస్మిం సాసనే సద్ధాపబ్బజితానం కులపుత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

కుణ్డధానత్థేరవత్థు

౨౧౧. తతియే పఠమం సలాకం గణ్హన్తానన్తి సబ్బపఠమం సలాకగాహకానం భిక్ఖూనం కుణ్డధానత్థేరో అగ్గోతి దస్సేతి. సో కిర థేరో మహాసుభద్దాయ నిమన్తితదివసే తథాగతే ఉగ్గనగరం గచ్ఛన్తే ‘‘అజ్జ సత్థా దూరం భిక్ఖాచారం గమిస్సతి, పుథుజ్జనా సలాకం మా గణ్హన్తు, పఞ్చసతా ఖీణాసవావ గణ్హన్తూ’’తి వుత్తే పఠమమేవ సీహనాదం నదిత్వా సలాకం గణ్హి. చూళసుభద్దాయ నిమన్తితదివసే తథాగతే సాకేతం గచ్ఛన్తేపి పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అన్తరే పఠమమేవ సలాకం గణ్హి, సునాపరన్తజనపదం గచ్ఛన్తేపి. ఇమేహి కారణేహి థేరో పఠమం సలాకం గణ్హన్తానం అగ్గో నామ జాతో. కుణ్డధానోతి పనస్స నామం.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తో వుత్తనయేనేవ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం పఠమం సలాకం గణ్హన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా బుద్ధానం అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా సత్థారా అనన్తరాయం దిస్వా బ్యాకతో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో కస్సపబుద్ధకాలే భూమట్ఠకదేవతా హుత్వా నిబ్బత్తి. దీఘాయుకబుద్ధానఞ్చ నామ న అన్వద్ధమాసికో ఉపోసథో హోతి. విపస్సీదసబలస్స హి ఛబ్బస్సన్తరే ఛబ్బస్సన్తరే ఉపోసథో అహోసి, కస్సపదసబలో పన ఛట్ఠే ఛట్ఠే మాసే పాతిమోక్ఖం ఓసారేసి. తస్స పాతిమోక్ఖం ఓసారణకాలే దిసావాసికా ద్వే సహాయకా భిక్ఖూ ‘‘ఉపోసథం కరిస్సామా’’తి గచ్ఛన్తి. అయం భుమ్మదేవతా చిన్తేసి – ‘‘ఇమేసం ద్విన్నం భిక్ఖూనం మేత్తి అతివియ దళ్హా, కిం ను ఖో భేదకే సతి భిజ్జేయ్య, న భిజ్జేయ్యా’’తి? తేసం ఓకాసం ఓలోకయమానా తేసం అవిదూరేనేవ గచ్ఛతి.

అథేకో థేరో ఏకస్స హత్థే పత్తచీవరం దత్వా సరీరవళఞ్జనత్థం ఉదకఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా ధోతహత్థపాదో హుత్వా గుమ్బసభాగతో నిక్ఖమతి. భుమ్మదేవతా తస్స థేరస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో ఉత్తమరూపా ఇత్థీ హుత్వా కేసే విధునిత్వా సంవిధాయ బన్ధన్తీ వియ పిట్ఠితో పంసుం పుఞ్ఛమానా వియ సాటకం సంవిధాయ నివాసయమానా వియ చ హుత్వా థేరస్స పదానుపదికా హుత్వా గుమ్బతో నిక్ఖన్తా. ఏకమన్తే ఠితో సహాయకత్థేరో ఇమం కారణం దిస్వా దోమనస్సజాతో ‘‘నట్ఠో దాని మే ఇమినా భిక్ఖునా సద్ధిం దీఘరత్తానుగతో సినేహో. సచాహం ఏవంవిధభావం జానేయ్యం, ఏత్తకం అద్ధానం ఇమినా సద్ధిం విస్సాసం న కరేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా ఆగచ్ఛన్తస్సేవస్స ‘‘హన్దావుసో, తుయ్హం పత్తచీవరం, తాదిసేన పాపేన సహాయేన సద్ధిం ఏకమగ్గం న గచ్ఛామీ’’తి ఆహ. తం కథం సుత్వా తస్స లజ్జిభిక్ఖునో హదయం తిఖిణసత్తిం గహేత్వా విద్ధం వియ అహోసి. తతో నం ఆహ – ‘‘ఆవుసో, కిం నామేతం వదసి, అహం ఏత్తకం కాలం దుక్కటమత్తమ్పి ఆపత్తిం న జానామి. త్వం పన మం అజ్జ ‘పాపో’తి వదసి, కిం తే దిట్ఠ’’న్తి? కిం అఞ్ఞేన దిట్ఠేన, కిం త్వం ఏవంవిధేన అలఙ్కతపటియత్తేన మాతుగామేన సద్ధిం ఏకట్ఠానే హుత్వా నిక్ఖన్తోతి? నత్థేతం, ఆవుసో, మయ్హం, నాహం ఏవరూపం మాతుగామం పస్సామీతి. తస్స యావతతియం కథేన్తస్సాపి ఇతరో థేరో కథం అసద్దహిత్వా అత్తనా దిట్ఠకారణంయేవ అత్థం గహేత్వా తేన సద్ధిం ఏకమగ్గేన అగన్త్వా అఞ్ఞేన మగ్గేన సత్థు సన్తికం గతో. ఇతరోపి అఞ్ఞేన మగ్గేన సత్థు సన్తికంయేవ గతో.

తతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపోసథాగారం పవిసనవేలాయ సో భిక్ఖు తం భిక్ఖుం ఉపోసథగ్గే సఞ్జానిత్వా ‘‘ఇమస్మిం ఉపోసథగ్గే ఏవరూపో నామ పాపభిక్ఖు అత్థి, నాహం తేన సద్ధిం ఉపోసథం కరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమిత్వా బహి అట్ఠాసి. భుమ్మదేవతా ‘‘భారియం మయా కమ్మం కత’’న్తి మహల్లకఉపాసకవణ్ణేన తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కస్మా, భన్తే, అయ్యో ఇమస్మిం ఠానే ఠితో’’తి ఆహ. ఉపాసక, ఇమం ఉపోసథగ్గం ఏకో పాపభిక్ఖు పవిట్ఠో, అహం తేన సద్ధిం ఉపోసథం న కరోమీతి వత్వా నిక్ఖమిత్వా బహి ఠితోమ్హీతి. భన్తే, మా ఏవం గణ్హథ, పరిసుద్ధసీలో ఏస భిక్ఖు. తుమ్హేహి దిట్ఠమాతుగామో నామ అహం, మయా తుమ్హాకం వీమంసనత్థాయ ‘‘దళ్హా ను ఖో ఇమేసం థేరానం మేత్తి, నో దళ్హా’’తి లజ్జిఅలజ్జిభావం ఓలోకేన్తేన తం కమ్మం కతన్తి. కో పన త్వం సప్పురిసాతి? అహం ఏకా భుమ్మదేవతా, భన్తేతి. దేవపుత్తో కథేన్తోవ దిబ్బానుభావేన ఠత్వా థేరస్స పాదేసు పతిత్వా ‘‘మయ్హం, భన్తే, ఖమథ, ఏతం దోసం థేరో న జానాతి, ఉపోసథం కరోథా’’తి థేరం యాచిత్వా ఉపోసథగ్గం పవేసేసి. సో థేరో ఉపోసథం తావ ఏకట్ఠానే అకాసి, మిత్తసన్థవవసేన న పున తేన సద్ధిం ఏకట్ఠానే అహోసీతి. ఇమస్స థేరస్స కమ్మం న కథియతి, చుదితకత్థేరో పన అపరాపరం విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి.

భుమ్మదేవతా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఏకం బుద్ధన్తరం అపాయతో న ముచ్చిత్థ. సచే పన కాలేన కాలం మనుస్సత్తం ఆగచ్ఛతి, అఞ్ఞేన యేన కేనచి కతో దోసో తస్సేవ ఉపరి పతతి. సో అమ్హాకం భగవతో కాలే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి, ధానమాణవోతిస్స నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా మహల్లకకాలే సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజి, తస్స ఉపసమ్పన్నదివసతో పట్ఠాయ ఏకా అలఙ్కతపటియత్తా ఇత్థీ తస్మిం గామం పవిసన్తే సద్ధింయేవ గామం పవిసతి, నిక్ఖమన్తే నిక్ఖమతి. విహారం పవిసన్తేపి పవిసతి, తిట్ఠన్తేపి తిట్ఠతీతి ఏవం నిచ్చానుబన్ధా పఞ్ఞాయతి. థేరో తం న పస్సతి, తస్స పన పురిమస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన సా అఞ్ఞేసం ఉపట్ఠాతి.

గామే యాగుభిక్ఖం దదమానా ఇత్థియో, ‘‘భన్తే, అయం ఏకో యాగుఉళుఙ్కో తుమ్హాకం, ఏకో ఇమిస్సా అమ్హాకం సహాయికాయా’’తి పరిహాసం కరోన్తి. థేరస్స మహతీ విహేసా హోతి. విహారం గతమ్పి నం సామణేరా చేవ దహరభిక్ఖూ చ పరివారేత్వా ‘‘ధానో కోణ్డో జాతో’’తి పరిహాసం కరోన్తి. అథస్స తేనేవ కారణేన కుణ్డధానత్థేరోతి నామం జాతం. సో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ తేహి కయిరమానం కేళిం సహితుం అసక్కోన్తో ఉమ్మాదం గహేత్వా ‘‘తుమ్హే కోణ్డా, తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయా కోణ్డా, ఆచరియా కోణ్డా’’తి వదతి. అథ నం సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘కుణ్డధానో దహరసామణేరేహి సద్ధిం ఏవం ఫరుసవాచం వదతీ’’తి. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం భిక్ఖూ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం భగవా’’తి వుత్తే ‘‘కస్మా ఏవం వదేసీ’’తి ఆహ. భన్తే, నిబద్ధం విహేసం అసహన్తో ఏవం కథేమీతి. ‘‘త్వం పుబ్బే కతకమ్మం యావజ్జదివసా జీరాపేతుం న సక్కోసి, పున ఏవరూపం ఫరుసం మా వద భిక్ఖూ’’తి వత్వా ఆహ –

‘‘మావోచ ఫరుసం కఞ్చి, వుత్తా పటివదేయ్యు తం;

దుక్ఖా హి సారమ్భకథా, పటిదణ్డా ఫుసేయ్యు తం.

‘‘సచే నేరేసి అత్తానం, కంసో ఉపహతో యథా;

ఏస పత్తోసి నిబ్బానం, సారమ్భో తే న విజ్జతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౩౩-౧౩౪);

ఇమఞ్చ పన తస్స థేరస్స మాతుగామేన సద్ధిం విచరణభావం కోసలరఞ్ఞోపి కథయింసు. రాజా ‘‘గచ్ఛథ, భణే, వీమంసథా’’తి పేసేత్వా సయమ్పి మన్దేనేవ పరివారేన సద్ధిం థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా ఏకమన్తే ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే థేరో సూచికమ్మం కరోన్తో నిసిన్నో హోతి, సాపిస్స ఇత్థీ అవిదూరే ఠానే ఠితా వియ పఞ్ఞాయతి.

రాజా తం దిస్వా ‘‘అత్థిదం కారణ’’న్తి తస్సా ఠితట్ఠానం అగమాసి. సా తస్మిం ఆగచ్ఛన్తే థేరస్స వసనపణ్ణసాలం పవిట్ఠా వియ అహోసి. రాజాపి తాయ సద్ధింయేవ పణ్ణసాలం పవిసిత్వా సబ్బత్థ ఓలోకేన్తో అదిస్వా ‘‘నాయం మాతుగామో, థేరస్స ఏకో కమ్మవిపాకో’’తి సఞ్ఞం కత్వా పఠమం థేరస్స సమీపేన గచ్ఛన్తోపి థేరం అవన్దిత్వా తస్స కారణస్స అభూతభావం ఞత్వా ఆగమ్మ థేరం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ‘‘కచ్చి, భన్తే, పిణ్డకేన న కిలమథా’’తి పుచ్ఛి. థేరో ‘‘వట్టతి మహారాజా’’తి ఆహ. ‘‘జానామి, భన్తే, అయ్యస్స కథం, ఏవరూపేన చ పరిక్కిలేసేన సద్ధిం చరన్తానం తుమ్హాకం కే నామ పసీదిస్సన్తి, ఇతో పట్ఠాయ వో కత్థచి గమనకిచ్చం నత్థి, అహం చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహిస్సామి, తుమ్హే యోనిసోమనసికారే మా పమజ్జిత్థా’’తి నిబద్ధం భిక్ఖం పట్ఠపేసి. థేరో రాజానం ఉపత్థమ్భకం లభిత్వా భోజనసప్పాయేన ఏకగ్గచిత్తో హుత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తతో పట్ఠాయ సా ఇత్థీ అన్తరధాయి.

మహాసుభద్దా ఉగ్గనగరే మిచ్ఛాదిట్ఠికులే వసమానా ‘‘సత్థా మం అనుకమ్పతూ’’తి ఉపోసథం అధిట్ఠాయ నిరామగన్ధా హుత్వా ఉపరిపాసాదతలే ఠితా ‘‘ఇమాని పుప్ఫాని అన్తరే అట్ఠత్వా దసబలస్స మత్థకే వితానం హుత్వా తిట్ఠన్తు, దసబలో ఇమాయ సఞ్ఞాయ స్వే పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం మయ్హం భిక్ఖం గణ్హతూ’’తి సచ్చకిరియం కత్వా అట్ఠ సుమనపుప్ఫముట్ఠియో విస్సజ్జేసి. పుప్ఫాని గన్త్వా ధమ్మదేసనావేలాయ సత్థు మత్థకే వితానం హుత్వా అట్ఠంసు. సత్థా తం సుమనపుప్ఫవితానం దిస్వా చిత్తేనేవ సుభద్దాయ భిక్ఖం అధివాసేత్వా పునదివసే అరుణే ఉట్ఠితే ఆనన్దత్థేరం ఆహ – ‘‘ఆనన్ద, మయం అజ్జ దూరం భిక్ఖాచారం గమిస్సామ, పుథుజ్జనానం అదత్వా అరియానంయేవ సలాకం దేహీ’’తి. థేరో భిక్ఖూనం ఆరోచేసి – ‘‘ఆవుసో, సత్థా అజ్జ దూరం భిక్ఖాచారం గమిస్సతి, పుథుజ్జనా మా గణ్హన్తు, అరియావ సలాకం గణ్హన్తూ’’తి. కుణ్డధానత్థేరో ‘‘ఆహరావుసో, సలాక’’న్తి పఠమంయేవ హత్థం పసారేసి. ఆనన్దా ‘‘సత్థా తాదిసానం భిక్ఖూనం సలాకం న దాపేతి, అరియానంయేవ దాపేతీ’’తి వితక్కం ఉప్పాదేత్వా గన్త్వా సత్థు ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘ఆహరాపేన్తస్స సలాకం దేహీ’’తి ఆహ. థేరో చిన్తేసి – ‘‘సచే కుణ్డధానస్స సలాకా దాతుం న యుత్తా అస్స, అథ సత్థా పటిబాహేయ్య, భవిస్సతి ఏకం కారణ’’న్తి. ‘‘కుణ్డధానస్స సలాకం దస్సామీ’’తి గమనం అభినీహరి. కుణ్డధానత్థేరో తస్స పురే ఆగమనావ అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఇద్ధియా ఆకాసే ఠత్వా ‘‘ఆహరావుసో ఆనన్ద, సత్థా మం జానాతి, మాదిసం భిక్ఖుం పఠమం సలాకం గణ్హన్తం న సత్థా వారేతీ’’తి హత్థం పసారేత్వా సలాకం గణ్హి. సత్థా తం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా థేరం ఇమస్మిం సాసనే పఠమం సలాకం గణ్హన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

వఙ్గీసత్థేరవత్థు

౨౧౨. చతుత్థే పటిభానవన్తానన్తి సమ్పన్నపటిభానానం వఙ్గీసత్థేరో అగ్గోతి దస్సేతి. అయం కిర థేరో దసబలస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమన్తో చక్ఖుపథతో పట్ఠాయ చన్దేన సద్ధిం ఉపమేత్వా, సూరియేన, ఆకాసేన, మహాసముద్దేన, హత్థినాగేన, సీహేన మిగరఞ్ఞా సద్ధిం ఉపమేత్వాపి అనేకేహి పదసతేహి పదసహస్సేహి సత్థు వణ్ణం వదన్తోయేవ ఉపసఙ్కమతి. తస్మా పటిభానవన్తానం అగ్గో నామ జాతో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే మహాభోగకులే పటిసన్ధిం గణ్హిత్వా పురిమనయేనేవ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం పటిభానవన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సత్థు అధికారకమ్మం కత్వా ‘‘అహమ్పి అనాగతే పటిభానవన్తానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా సత్థారా బ్యాకతో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి. వఙ్గీసమాణవోతిస్స నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హన్తో ఆచరియం ఆరాధేత్వా ఛవసీసమన్తం నామ సిక్ఖిత్వా ఛవసీసం నఖేన ఆకోటేత్వా ‘‘అయం సత్తో అసుకయోనియం నామ నిబ్బత్తో’’తి జానాతి.

బ్రాహ్మణా ‘‘అయం అమ్హాకం జీవికమగ్గో’’తి ఞత్వా వఙ్గీసమాణవం పటిచ్ఛన్నయానే నిసీదాపేత్వా గామనిగమరాజధానియో చరన్తా నగరద్వారే వా నిగమద్వారే వా ఠపేత్వా మహాజనస్స రాసిభూతభావం ఞత్వా ‘‘యో వఙ్గీసం పస్సతి, సో ధనం వా లభతి, యసం వా లభతి, సగ్గం వా గచ్ఛతీ’’తి వదన్తి. తేసం కథం సుత్వా బహూ జనా లఞ్జం దత్వా పస్సితుకామా హోన్తి. రాజరాజమహామత్తా తేసం సన్తికం గన్త్వా ‘‘కో ఆచరియస్స జానవిసేసో’’తి పుచ్ఛన్తి. తుమ్హే న జానాథ, సకలజమ్బుదీపే అమ్హాకం ఆచరియసదిసో అఞ్ఞో పణ్డితో నామ నత్థి, తివస్సమత్థకే మతకానం సీసం ఆహరాపేత్వా నఖేన ఆకోటేత్వా ‘‘అయం సత్తో అసుకయోనియం నిబ్బత్తో’’తి జానాతి. వఙ్గీసోపి మహాజనస్స కఙ్ఖఛేదనత్థం తే తే జనే ఆవాహేత్వా అత్తనో అత్తనో గతిం కథాపేతి. తం నిస్సాయ మహాజనస్స హత్థతో సతమ్పి సహస్సమ్పి లభతి.

బ్రాహ్మణా వఙ్గీసమాణవం ఆదాయ యథారుచిం విచరిత్వా పున సావత్థిం ఆగమంసు. వఙ్గీసో జేతవనమహావిహారస్స అవిదూరట్ఠానే ఠితో చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో పణ్డితోతి వదన్తి, న ఖో పన సబ్బకాలం మయా ఇమేసంయేవ వచనం కరోన్తేన చరితుం వట్టతి, పణ్డితానమ్పి సన్తికం గన్తుం వట్టతీ’’తి. సో బ్రాహ్మణే ఆహ – ‘‘తుమ్హే గచ్ఛథ, అహం న బహుకేహి సద్ధిం గన్త్వా సమణం గోతమం పస్సిస్సామీ’’తి. తే ఆహంసు – ‘‘వఙ్గీస, మా తే రుచ్చి సమణం గోతమం పస్సితుం. యో హి నం పస్సతి, తం సో మాయాయ ఆవట్టేతీ’’తి. వఙ్గీసో తేసం కథం అనాదియిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా మధురపటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

అథ నం సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘వఙ్గీస, కిఞ్చి సిప్పం జానాసీ’’తి. ఆమ, భో గోతమ, ఛవసీసమన్తం నామేకం జానామీతి. కిం సో మన్తో కరోతీతి? తివస్సమత్థకే మతానమ్పి తం మన్తం జప్పిత్వా సీసం నఖేన ఆకోటేత్వా నిబ్బత్తట్ఠానం జానామీతి. సత్థా తస్స ఏకం నిరయే ఉప్పన్నస్స సీసం దస్సేసి, ఏకం మనుస్సేసు ఉప్పన్నస్స, ఏకం దేవేసు, ఏకం పరినిబ్బుతస్స సీసం దస్సేసి. సో పఠమం సీసం ఆకోటేత్వా, ‘‘భో గోతమ, అయం సత్తో నిరయం గతో’’తి ఆహ. సాధు సాధు, వఙ్గీస, సుదిట్ఠం తయా, అయం సత్తో కహం గతోతి పుచ్ఛి. మనుస్సలోకం, భో గోతమాతి. అయం సత్తో కహం గతోతి? దేవలోకం, భో గోతమాతి తిణ్ణమ్పి గతట్ఠానం కథేసి. పరినిబ్బుతస్స పన సీసం నఖేన ఆకోటేన్తో నేవ అన్తం న కోటిం పస్సతి. అథ నం సత్థా ‘‘న సక్కోసి త్వం, వఙ్గీసా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పస్సథ, భో గోతమ, ఉపపరిక్ఖామి తావా’’తి పునప్పునం పరివత్తేతి. బాహిరకమన్తేన ఖీణాసవస్స గతిం కథం జానిస్సతి, అథస్స మత్థకతో సేదో ముచ్చి. సో లజ్జిత్వా తుణ్హీభూతో అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కిలమసి, వఙ్గీసా’’తి ఆహ. ఆమ, భో గోతమ, ఇమస్స సత్తస్స గతట్ఠానం జానితుం న సక్కోమి. సచే తుమ్హే జానాథ, కథేథాతి. ‘‘వఙ్గీస, అహం ఏతమ్పి జానామి ఇతో ఉత్తరితరమ్పీ’’తి వత్వా ధమ్మపదే ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

‘‘చుతిం యో వేది సత్తానం, ఉపపత్తిం చ సబ్బసో;

అసత్తం సుగతం బుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణం.

‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా;

ఖీణాసవం అరహన్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౪౧౯-౪౨౦);

తతో వఙ్గీసో ఆహ – ‘‘భో గోతమ, విజ్జాయ విజ్జం దేన్తస్స నామ పరిహాని నత్థి, అహం అత్తనా జాననకం మన్తం తుమ్హాకం దస్సామి, తుమ్హే ఏతం మన్తం మయ్హం దేథా’’తి. వఙ్గీస, న మయం మన్తేన మన్తం దేమ, ఏవమేవ దేమాతి. ‘‘సాధు, భో గోతమ, దేథ మే మన్త’’న్తి అపచితిం దస్సేత్వా హత్థకచ్ఛపకం కత్వా నిసీది. కిం, వఙ్గీస, తుమ్హాకం సమయే మహగ్ఘమన్తం వా కిఞ్చి వా గణ్హన్తానం పరివాసో నామ న హోతీతి? హోతి, భో గోతమాతి. అమ్హాకం పన మన్తో నిప్పరివాసోతి సఞ్ఞం కరోసీతి? బ్రాహ్మణా నామ మన్తేహి అతిత్తా హోన్తి, తస్మా సో భగవన్తం ఆహ – ‘‘భో గోతమ, తుమ్హేహి కథితనియామం కరిస్సామీ’’తి. భగవా ఆహ – ‘‘వఙ్గీస, మయం ఇమం మన్తం దేన్తా అమ్హేహి సమానలిఙ్గస్స దేమా’’తి. వఙ్గీసో ‘‘యంకిఞ్చి కత్వా మయా ఇమం మన్తం గణ్హిత్వా గన్తుం వట్టతీ’’తి బ్రాహ్మణే ఆహ. తుమ్హే మయి పబ్బజన్తే మా చిన్తయిత్థ, అహం ఇమం మన్తం గణ్హిత్వా సకలజమ్బుదీపే జేట్ఠకో భవిస్సామి. ఏవం సన్తే తుమ్హాకమ్పి భద్దకం భవిస్సతీ’’తి మన్తత్థాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సత్థా ‘‘మన్తపరివాసం తావ వసాహీ’’తి ద్వత్తింసాకారం ఆచిక్ఖి. పఞ్ఞవా సత్తో ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తోవ తత్థ ఖయవయం పట్ఠపేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి.

తస్మిం అరహత్తం పత్తే బ్రాహ్మణా ‘‘కా ను ఖో వఙ్గీసస్స పవత్తి, పస్సిస్సామ న’’న్తి తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం, భో వఙ్గీస, సమణస్స గోతమస్స సన్తికే సిప్పం సిక్ఖిత’’న్తి పుచ్ఛింసు. ఆమ, సిక్ఖితన్తి. తేన హి ఏహి గమిస్సామాతి. గచ్ఛథ తుమ్హే, తుమ్హేహి సద్ధిం గన్తబ్బకిచ్చం మయ్హం నిట్ఠితన్తి. పఠమమేవ అమ్హేహి తుయ్హం కథితం ‘‘సమణో గోతమో అత్తానం పస్సితుం ఆగతే మాయాయ ఆవట్టేతీ’’తి. త్వం హి ఇదాని సమణస్స గోతమస్స వసం ఆపన్నో, కిం మయం తవ సన్తికే కరిస్సామాతి ఆగతమగ్గేనేవ పక్కమింసు. వఙ్గీసత్థేరోపి యం యం వేలం దసబలం పస్సితుం గచ్ఛతి, ఏకం థుతిం కరోన్తోవ గచ్ఛతి. తేన తం సత్థా సఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నో పటిభానవన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

ఉపసేనవఙ్గన్తపుత్తత్థేరవత్థు

౨౧౩. పఞ్చమే సమన్తపాసాదికానన్తి సబ్బపాసాదికానం. ఉపసేనోతి తస్స థేరస్స నామం. వఙ్గన్తబ్రాహ్మణస్స పన సో పుత్తో, తస్మా వఙ్గన్తపుత్తోతి వుచ్చతి. అయం పన థేరో న కేవలం అత్తనావ పాసాదికో, పరిసాపిస్స పాసాదికా, ఇతి పరిసం నిస్సాయ లద్ధనామవసేన సమన్తపాసాదికానం అగ్గో నామ జాతో.

పఞ్హకమ్మే పనస్స అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి హి పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తో వయం ఆగమ్మ పురిమనయేనేవ సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మం సుణమానో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సమన్తపాసాదికానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సత్థు అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే నాలకబ్రాహ్మణగామే సారిబ్రాహ్మణియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి, ఉపసేనదారకోతిస్స నామం అకంసు.

సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా దసబలస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజి. సో ఉపసమ్పదాయ ఏకవస్సికో హుత్వా ‘‘అరియగబ్భం వడ్ఢేమీ’’తి ఏకం కులపుత్తం అత్తనో సన్తికే పబ్బాజేత్వా ఉపసమ్పాదేసి. సో పవారేత్వా సద్ధివిహారికస్స ఏకవస్సికకాలే అత్తనా దువస్సో ‘‘దసబలో మం పస్సిత్వా తుసిస్సతీ’’తి సద్ధివిహారికం ఆదాయ దసబలం పస్సితుం ఆగతో. సత్థా తం వన్దిత్వా ఏకమన్తే నిసిన్నం పుచ్ఛి – ‘‘కతివస్సోసి త్వం భిక్ఖూ’’తి? దువస్సో అహం భగవాతి. అయం పన భిక్ఖు కతివస్సోతి? ఏకవస్సో భగవాతి. కిన్తాయం భిక్ఖు హోతీతి? సద్ధివిహారికో మే భగవాతి. అథ నం సత్థా ‘‘అతిలహుం ఖో త్వం, మోఘపురిస, బాహుల్లాయ ఆవత్తో’’తి వత్వా అనేకపరియాయేన విగరహి. థేరో సత్థు సన్తికా గరహం లభిత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా ‘‘ఇమినావ పుణ్ణచన్దసస్సిరికేన ముఖేన సత్థారం పరిసమేవ నిస్సాయ సాధుకారం దాపేస్సామీ’’తి తందివసేయేవ ఏకం ఠానం గన్త్వా విపస్సనాయ కమ్మం కత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి.

తతో యస్మా థేరో మహాకులతో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో పథవిఘుట్ఠధమ్మకథికోవ, తస్మా తస్స ధమ్మకథాయ చేవ పసీదిత్వా మిత్తామచ్చఞాతికులేహి చ నిక్ఖమిత్వా బహూ కులదారకా థేరస్స సన్తికే పబ్బజన్తి. ‘‘అహం ఆరఞ్ఞకో, తుమ్హేపి ఆరఞ్ఞకా భవితుం సక్కోన్తా పబ్బజథా’’తి తేరస ధుతఙ్గాని ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘సక్ఖిస్సామ, భన్తే’’తి వదన్తే పబ్బాజేతి. తే అత్తనో బలేన తం తం ధుతఙ్గం అధిట్ఠహన్తి. థేరో అత్తనో దసవస్సకాలే వినయం పగుణం కత్వా సబ్బేవ ఉపసమ్పాదేసి. ఏవం ఉపసమ్పన్నా చస్స పఞ్చసతమత్తా భిక్ఖూ పరివారా అహేసుం.

తస్మిం సమయే సత్థా జేతవనమహావిహారే వసన్తో ‘‘ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అద్ధమాసం పటిసల్లీయితు’’న్తి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచేత్వా ఏకవిహారీ హోతి. భిక్ఖుసఙ్ఘోపి ‘‘యో భగవన్తం దస్సనాయ ఉపసఙ్కమతి, సో పాచిత్తియం దేసాపేతబ్బో’’తి కతికం అకాసి. తదా ఉపసేనత్థేరో ‘‘భగవన్తం పస్సిస్సామీ’’తి అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం జేతవనం గన్త్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా కథాసముట్ఠాపనత్థం అఞ్ఞతరం థేరస్స సద్ధివిహారికం ఆమన్తేసి – ‘‘మనాపాని తే భిక్ఖు పంసుకూలానీ’’తి. ‘‘న ఖో మే, భన్తే, మనాపాని పంసుకూలానీ’’తి వత్వా ఉపజ్ఝాయే గారవేన పంసుకూలికభావం ఆరోచేసి. ఇమస్మిం ఠానే సత్థా ‘‘సాధు సాధు, ఉపసేనా’’తి థేరస్స సాధుకారం దత్వా అనేకపరియాయేన గుణకథం కథేసి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన ఇదం వత్థు పాళియం (పారా. ౫౬౫) ఆగతమేవ. అథ సత్థా అపరభాగే అరియగణమజ్ఝే నిసిన్నో ఇమస్మిం సాసనే థేరం సమన్తపాసాదికానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

దబ్బత్థేరవత్థు

౨౧౪. ఛట్ఠే సేనాసనపఞ్ఞాపకానన్తి సేనాసనం పఞ్ఞాపేన్తానం. థేరస్స కిర సేనాసనపఞ్ఞాపనకాలే అట్ఠారససు మహావిహారేసు అసమ్మట్ఠం పరివేణం వా అపటిజగ్గితం సేనాసనం వా అసోధితం మఞ్చపీఠం వా అనుపట్ఠితం పానీయపరిభోజనీయం వా నాహోసి. తస్మా సేనాసనపఞ్ఞాపకానం అగ్గో నామ జాతో. దబ్బోతిస్స నామం. మల్లరాజకులే పన ఉప్పన్నత్తా మల్లపుత్తో నామ జాతో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయఞ్హి పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో వుత్తనయేనేవ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సేనాసనపఞ్ఞాపకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా సత్థారా బ్యాకతో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా కస్సపదసబలస్స సాసనస్స ఓసక్కనకాలే పబ్బజి, తదా తేన సద్ధిం అపరే ఛ జనాతి సత్త భిక్ఖూ ఏకచిత్తా హుత్వా అఞ్ఞే సాసనే అగారవం కరోన్తే దిస్వా ‘‘ఇధ కిం కరోమ, ఏకమన్తే సమణధమ్మం కత్వా దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సామా’’తి నిస్సేణిం బన్ధిత్వా ఉచ్చపబ్బతసిఖరం అభిరుహిత్వా ‘‘అత్తనో చిత్తబలం జానన్తా నిస్సేణిం పాతేన్తు, జీవితే సాలయా ఓతరన్తు, మా పచ్ఛానుతాపినో అహువత్థా’’తి వత్వా సబ్బే ఏకచిత్తా హుత్వా నిస్సేణిం పాతేత్వా ‘‘అప్పమత్తా హోథ, ఆవుసో’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓవదిత్వా చిత్తరుచియేసు ఠానేసు నిసీదిత్వా సమణధమ్మం కాతుం ఆరభింసు.

తత్రేకో థేరో పఞ్చమే దివసే అరహత్తం పత్వా ‘‘మమ కిచ్చం నిప్ఫన్నం, అహం ఇమస్మిం ఠానే కిం కరిస్సామీ’’తి ఇద్ధియా ఉత్తరకురుతో పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా, ‘‘ఆవుసో, ఇమం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జథ, భిక్ఖాచారకిచ్చం మమాయత్తం హోతు, తుమ్హే అత్తనో కమ్మం కరోథా’’తి ఆహ. కిం ను ఖో మయం, ఆవుసో, నిస్సేణిం పాతేన్తా ఏవం అవోచుమ్హా ‘‘యో పఠమం ధమ్మం సచ్ఛికరోతి, సో భిక్ఖం ఆహరతు, తేన ఆభతం సేసా పరిభుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరిస్సన్తీ’’తి. నత్థి, ఆవుసోతి. తుమ్హే అత్తనో పుబ్బహేతునా లభిత్థ, మయమ్పి సక్కోన్తా వట్టస్సన్తం కరిస్సామ, గచ్ఛథ తుమ్హేతి. థేరో తే సఞ్ఞాపేతుం అసక్కోన్తో ఫాసుకట్ఠానే పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా గతో. అపరో థేరో సత్తమే దివసే అనాగామిఫలం పత్వా తతో చుతో సుద్ధావాసబ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తో.

ఇతరేపి థేరా తతో చుతా ఏకం బుద్ధన్తరం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే తేసు తేసు కులేసు నిబ్బత్తా. ఏకో గన్ధారరట్ఠే తక్కసిలనగరే రాజగేహే నిబ్బత్తో, ఏకో పబ్బతేయ్యరట్ఠే పరిబ్బాజికాయ కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తో, ఏకో బాహియరట్ఠే కుటుమ్బికగేహే నిబ్బత్తో, ఏకో రాజగహే కుటుమ్బికగేహే నిబ్బత్తో. అయం పన దబ్బత్థేరో మల్లరట్ఠే అనుపియనగరే ఏకస్స మల్లరఞ్ఞో గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్స మాతా ఉపవిజఞ్ఞకాలే కాలమకాసి, మతసరీరం సుసానం నేత్వా దారుచితకం ఆరోపేత్వా అగ్గిం అదంసు. తస్సా అగ్గివేగసన్తత్తం ఉదరపటలం ద్వేధా అహోసి. దారకో అత్తనో పుఞ్ఞబలేన ఉప్పతిత్వా ఏకస్మిం దబ్బత్థమ్భే నిపతి. తం దారకం గహేత్వా అయ్యికాయ అదంసు. సా తస్స నామం గణ్హన్తీ దబ్బత్థమ్భే నిపతిత్వా లద్ధజీవితత్తా దబ్బోతిస్స నామం అకాసి.

తస్స సత్తవస్సికకాలే సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో మల్లరట్ఠే చారికం చరమానో అనుపియనిగమం పత్వా అనుపియమ్బవనే విహరతి. దబ్బకుమారో సత్థారం దిస్వా దస్సనేనేవ పసీదిత్వా పబ్బజితుకామో హుత్వా ‘‘అహం దసబలస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి అయ్యికం ఆపుచ్ఛి. సా ‘‘సాధు, తాతా’’తి దబ్బకుమారం ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం కుమారం పబ్బాజేథా’’తి ఆహ. సత్థా అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో సఞ్ఞం అదాసి ‘‘భిక్ఖు ఇమం దారకం పబ్బాజేహీ’’తి. సో థేరో సత్థు వచనం సుత్వా దబ్బకుమారం పబ్బాజేన్తో తచపఞ్చకం కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖి. పుబ్బహేతుసమ్పన్నో కతాభినీహారో సత్తో పఠమకేసవట్టియా ఓరోపియమానాయ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి, దుతియకేసవట్టియా ఓరోపియమానాయ సకదాగామిఫలే, తతియాయ అనాగామిఫలే. సబ్బకేసానం పన ఓరోపనఞ్చ అరహత్తఫలసచ్ఛికిరియా చ అపచ్ఛా అపురే అహోసి.

సత్థా మల్లరట్ఠే యథాభిరన్తం విహరిత్వా రాజగహం గన్త్వా వేళువనే వాసం కప్పేసి. తత్రాయస్మా దబ్బో మల్లపుత్తో రహోగతో అత్తనో కిచ్చనిప్ఫత్తిం ఓలోకేత్వా సఙ్ఘస్స వేయ్యావచ్చకరణే కాయం యోజేతుకామో చిన్తేసి – ‘‘యంనూనాహం సఙ్ఘస్స సేనాసనఞ్చ పఞ్ఞాపేయ్యం, భత్తాని చ ఉద్దిసేయ్య’’న్తి. సో సత్థు సన్తికం గన్త్వా అత్తనో పరివితక్కం ఆరోచేసి. సత్థా తస్స సాధుకారం దత్వా సేనాసనపఞ్ఞాపకత్తఞ్చ భత్తుద్దేసకత్తఞ్చ సమ్పటిచ్ఛి. అథ నం ‘‘అయం దబ్బో దహరోవ సమానో మహన్తట్ఠానే ఠితో’’తి సత్తవస్సికకాలేయేవ ఉపసమ్పాదేసి. థేరో ఉపసమ్పన్నకాలతోయేవ పట్ఠాయ రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తానం సబ్బభిక్ఖూనం సేనాసనాని చ పఞ్ఞాపేతి, భిక్ఖఞ్చ సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఉద్దిసతి. తస్స సేనాసనపఞ్ఞాపకభావో సబ్బదిసాసు పాకటో అహోసి – ‘‘దబ్బో కిర మల్లపుత్తో సభాగసభాగానం భిక్ఖూనం ఏకట్ఠానే సేనాసనాని పఞ్ఞాపేతి, దూరేపి సేనాసనం పఞ్ఞాపేతియేవ. గన్తుం అసక్కోన్తే ఇద్ధియా నేతీతి.

అథ నం భిక్ఖూ కాలేపి వికాలేపి ‘‘అమ్హాకం, ఆవుసో, జీవకమ్బవనే సేనాసనం పఞ్ఞాపేహి, అమ్హాకం మద్దకుచ్ఛిస్మిం మిగదాయే’’తి ఏవం సేనాసనం ఉద్దిసాపేత్వా తస్స ఇద్ధిం పస్సన్తా గచ్ఛన్తి. సోపి ఇద్ధియా మనోమయే కాయే అభిసఙ్ఖరిత్వా ఏకేకస్స థేరస్స ఏకేకం అత్తనా సదిసం భిక్ఖుం నిమ్మినిత్వా అఙ్గులియా జలమానాయ పురతో పురతో గన్త్వా ‘‘అయం మఞ్చో, ఇదం పీఠ’’న్తిఆదీని వత్వా సేనాసనం పఞ్ఞాపేత్వా పున అత్తనో వసనట్ఠానమేవ ఆగచ్ఛతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనిదం వత్థు పాళియం ఆగతమేవ. సత్థా ఇదమేవ కారణం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా అపరభాగే అరియగణమజ్ఝే నిసిన్నో థేరం సేనాసనపఞ్ఞాపకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

పిలిన్దవచ్ఛత్థేరవత్థు

౨౧౫. సత్తమే దేవతానం పియమనాపానన్తి దేవతానం పియానఞ్చేవ మనాపానఞ్చ పిలిన్దవచ్ఛత్థేరో అగ్గోతి దస్సేతి. సో కిర అనుప్పన్నే బుద్ధే చక్కవత్తీ రాజా హుత్వా మహాజనం పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా సగ్గపరాయణం అకాసి. యేభుయ్యేన కిర ఛసు కామసగ్గేసు నిబ్బత్తదేవతా తస్సేవ ఓవాదం లభిత్వా నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా ‘‘కం ను ఖో నిస్సాయ ఇమం సగ్గసమ్పత్తిం లభిమ్హా’’తి ఆవజ్జమానా ఇమం థేరం దిస్వా ‘‘థేరం నిస్సాయ అమ్హేహి సమ్పతి లద్ధా’’తి సాయంపాతం థేరం నమస్సన్తి. తస్మా సో దేవతానం పియమనాపానం అగ్గో నామ జాతో. పిలిన్దోతి పనస్స గోత్తం, వచ్ఛోతి నామం. తదుభయం సంసన్దేత్వా పిలిన్దవచ్ఛోతి వుచ్చతి.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయం కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే మహాభోగకులే నిబ్బత్తో పురిమనయేనేవ సత్థు ధమ్మదేసనం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం దేవతానం పియమనాపట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి. పిలిన్దవచ్ఛోతిస్స నామం అకంసు. సో అపరేన సమయేన సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పన్నో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. సో గిహీహిపి భిక్ఖూహిపి సద్ధిం కథేన్తో ‘‘ఏహి, వసల, గచ్ఛ, వసల, ఆహర, వసల, గణ్హ, వసలా’’తి వసలవాదేనేవ సముదాచరతి. తం కథం ఆహరిత్వా తథాగతం పుచ్ఛింసు – ‘‘భగవా అరియా నామ ఫరుసవాచా న హోన్తీ’’తి. భిక్ఖవే, అరియానం పరవమ్భనవసేన ఫరుసవాచా నామ నత్థి, అపిచ ఖో పన భవన్తరే ఆచిణ్ణవసేన భవేయ్యాతి. భన్తే, పిలిన్దవచ్ఛత్థేరో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ గిహీహిపి భిక్ఖూహిపి సద్ధిం కథేన్తో, ‘‘వసల, వసలా’’తి కథేతి, కిమేత్థ కారణం భగవాతి. భిక్ఖవే, న మయ్హం పుత్తస్స ఏతం ఇదానేవ ఆచిణ్ణం, అతీతే పనేస పఞ్చ జాతిసతాని వసలవాదిబ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి. ఇచ్చేస భవాచిణ్ణేనేవ కథేసి, న ఫరుసవసేన. అరియానఞ్హి వోహారో ఫరుసోపి సమానో చేతనాయ అఫరుసభావేన పరిసుద్ధోవ, అప్పమత్తకమ్పేత్థ పాపం న ఉపలబ్భతీతి వత్వా ధమ్మపదే ఇమం గాథమాహ –

‘‘అకక్కసం విఞ్ఞాపనిం, గిరం సచ్చముదీరయే;

యాయ నాభిసజే కఞ్చి, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

అథేకదివసం థేరో రాజగహం పిణ్డాయ పవిసన్తో ఏకం పురిసం పిప్పలీనం భాజనం పూరేత్వా ఆదాయ అన్తోనగరం పవిసన్తం దిస్వా ‘‘కిం తే, వసల, భాజనే’’తి ఆహ. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం సమణో మయా సద్ధిం పాతోవ ఫరుసకథం కథేసి, ఇమస్స అనుచ్ఛవికమేవ వత్తుం వట్టతీ’’తి ‘‘మూసికవచ్చం మే, భన్తే, భాజనే’’తి ఆహ. ఏవం భవిస్సతి, వసలాతి. తస్స థేరస్స దస్సనం విజహన్తస్స సబ్బం మూసికవచ్చమేవ అహోసి. సో చిన్తేసి – ‘‘ఇమా పిప్పలియో మూసికవచ్చసదిసా పఞ్ఞాయన్తి, సభావో ను ఖో నో’’తి వీమంసన్తో హత్థేన ఉప్పీళేసి. అథస్స ఉన్దూరవచ్చభావం ఞత్వా బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జి. సో ‘‘ఇమాయేవ ను ఖో ఏవరూపా, ఉదాహు సకటేపీ’’తి గన్త్వా ఓలోకేన్తో సబ్బాపి పిప్పలియో తాదిసావ దిస్వా హదయం హత్థేన సన్ధారేత్వా ‘‘ఇదం న అఞ్ఞస్స కమ్మం, మయా పాతోవ దిట్ఠభిక్ఖుస్సేతం కమ్మం, అద్ధా ఏకం ఉపాయం భవిస్సతి, తస్స గతట్ఠానం అనువిచినిత్వా ఏతం కారణం జానిస్సామీ’’తి థేరస్స గతమగ్గం పుచ్ఛిత్వా పాయాసి.

అథేకో పురిసో తం అతివియ చణ్డికతం గచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘భో పురిస, త్వం అతివియ చణ్డికతోవ గచ్ఛసి, కేన కమ్మేన గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛి. సో తస్స తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సో తస్స కథం సుత్వా ఏవమాహ – ‘‘భో, మా చిన్తయి, మయ్హం అయ్యో పిలిన్దవచ్ఛో భవిస్సతి, త్వం ఏతదేవ భాజనం పూరేత్వా ఆదాయ గన్త్వా థేరస్స పురతో తిట్ఠ. ‘కిం నామేతం, వసలా’తి వుత్తకాలే చ ‘పిప్పలియో, భన్తే’తి వద, థేరో ‘ఏవం భవిస్సతి, వసలా’తి వక్ఖతి. పున సబ్బాపి పిప్పలియో భవిస్సన్తీ’’తి. సో తథా అకాసి. సబ్బా పిప్పలియో పటిపాకతికా అహేసుం. ఇదమేత్తకం వత్థు. అపరభాగే పన సత్థా దేవతానం పియమనాపకారణమేవ వత్థుం కత్వా థేరం దేవతానం పియమనాపానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

బాహియదారుచీరియత్థేరవత్థు

౨౧౬. అట్ఠమే ఖిప్పాభిఞ్ఞానన్తి ఖిప్పం అధిగతఅభిఞ్ఞానం దారుచీరియత్థేరో అగ్గోతి దస్సేతి. అయఞ్హి థేరో సంఖిత్తధమ్మదేసనాపరియోసానే అరహత్తం పాపుణి, మగ్గఫలానం పరికమ్మకిచ్చం నాహోసి. తస్మా ఖిప్పాభిఞ్ఞానం అగ్గో నామ జాతో. బాహియరట్ఠే పన జాతత్తా బాహియోతిస్స నామం అహోసి. సో అపరభాగే దారుచీరం నివాసేసి. తస్మా దారుచీరియో నామ జాతో.

తస్స పఞ్హకమ్మే అయమనుపుబ్బికథా – అయమ్పి హి పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తో దసబలస్స ధమ్మదేసనం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం ఖిప్పాభిఞ్ఞానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో కస్సపదసబలస్స సాసనస్స ఓసక్కనకాలే హేట్ఠా వుత్తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం సమణధమ్మం కత్వా పరిపుణ్ణసీలో జీవితక్ఖయం పత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తి.

సో ఏకం బుద్ధన్తరం దేవలోకే వసిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే బాహియరట్ఠే కులగేహే నిబ్బత్తో. వయం ఆగమ్మ ఘరావాసం వసన్తో ‘