అట్ఠకథా > సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) > అఙ్గుత్తరనికాయ (అట్ఠకథా)

౧. దుకనిపాతస్స ¶ ¶ ¶ పఠమే వజ్జానీతి దోసా అపరాధా. దిట్ఠధమ్మికన్తి దిట్ఠేవ ధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే ఉప్పన్నఫలం. సమ్పరాయికన్తి సమ్పరాయే అనాగతే అత్తభావే ఉప్పన్నఫలం. ఆగుచారిన్తి పాపకారిం అపరాధకారకం. రాజానో గహేత్వా వివిధా కమ్మకారణా కారేన్తేతి చోరం గహేత్వా వివిధా కమ్మకారణా రాజపురిసా కరోన్తి, రాజానో పన తా కారేన్తి నామ. తం చోరం ఏవం ¶ కమ్మకారణా కారియమానం ఏస పస్సతి. తేన వుత్తం – ‘‘పస్సతి చోరం ఆగుచారిం రాజానో గహేత్వా వివిధా కమ్మకారణా కారేన్తే’’తి. అద్ధదణ్డకేహీతి ముగ్గరేహి, పహారసాధనత్థం వా చతుహత్థదణ్డం ద్వేధా ఛేత్వా గహితదణ్డకేహి. బిలఙ్గథాలికన్తి కఞ్జియఉక్ఖలికకమ్మకారణం. తం కరోన్తా సీసకటాహం ఉప్పాటేత్వా తత్తం అయోగుళం సణ్డాసేన గహేత్వా తత్థ పక్ఖిపన్తి, తేన మత్థలుఙ్గం పక్కుథిత్వా ¶ ఉత్తరతి. సఙ్ఖముణ్డికన్తి సఙ్ఖముణ్డకమ్మకారణం. తం కరోన్తా ఉత్తరోట్ఠఉభతోకణ్ణచూళికగలవాటకపరిచ్ఛేదేన ¶ చమ్మం ఛిన్దిత్వా సబ్బకేసే ఏకతో గణ్ఠిం కత్వా దణ్డకేన వేఠేత్వా ఉప్పాటేన్తి, సహ కేసేహి చమ్మం ఉట్ఠహతి. తతో సీసకటాహం థూలసక్ఖరాహి ఘంసిత్వా ధోవన్తా సఙ్ఖవణ్ణం కరోన్తి. రాహుముఖన్తి రాహుముఖకమ్మకారణం. తం కరోన్తా సఙ్కునా ముఖం వివరిత్వా అన్తోముఖే దీపం జాలేన్తి, కణ్ణచూళికాహి వా పట్ఠాయ ముఖం నిఖాదనేన ఖనన్తి, లోహితం పగ్ఘరిత్వా ముఖం పూరేతి.

జోతిమాలికన్తి సకలసరీరం తేలపిలోతికాయ వేఠేత్వా ఆలిమ్పేన్తి. హత్థపజ్జోతికన్తి హత్థే తేలపిలోతికాయ వేఠేత్వా దీపం వియ పజ్జాలేన్తి. ఏరకవత్తికన్తి ఏరకవత్తకమ్మకారణం. తం కరోన్తా హేట్ఠాగీవతో పట్ఠాయ చమ్మవట్టే కన్తిత్వా గోప్ఫకే ఠపేన్తి, అథ నం యోత్తేహి బన్ధిత్వా కడ్ఢన్తి. సో అత్తనో చమ్మవట్టే అక్కమిత్వా అక్కమిత్వా పతతి. చీరకవాసికన్తి చీరకవాసికకమ్మకారణం. తం కరోన్తా తథేవ చమ్మవట్టే కన్తిత్వా కటియం ఠపేన్తి, కటితో పట్ఠాయ కన్తిత్వా గోప్ఫకేసు ఠపేన్తి, ఉపరిమేహి హేట్ఠిమసరీరం చీరకనివాసననివత్థం వియ హోతి. ఏణేయ్యకన్తి ఏణేయ్యకకమ్మకారణం. తం కరోన్తా ఉభోసు కప్పరేసు చ ఉభోసు జాణుకేసు చ అయవలయాని దత్వా అయసూలాని కోట్టేన్తి. సో చతూహి అయసూలేహి భూమియం పతిట్ఠహతి. అథ నం పరివారేత్వా అగ్గిం కరోన్తి. ‘‘ఏణేయ్యకో జోతిపరిగ్గహో యథా’’తి ఆగతట్ఠానేపి ఇదమేవ వుత్తం. తం కాలేన కాలం సూలాని అపనేత్వా చతూహి అట్ఠికోటీహియేవ ఠపేన్తి. ఏవరూపా కమ్మకారణా నామ నత్థి.

బళిసమంసికన్తి ¶ ఉభతోముఖేహి బళిసేహి పహరిత్వా చమ్మమంసన్హారూని ఉప్పాటేన్తి. కహాపణికన్తి సకలసరీరం తిణ్హాహి వాసీహి కోటితో పట్ఠాయ కహాపణమత్తం, కహాపణమత్తం పాతేన్తా కోట్టేన్తి. ఖారాపతచ్ఛికన్తి సరీరం తత్థ తత్థ ఆవుధేహి పహరిత్వా కోచ్ఛేహి ఖారం ఘంసన్తి, చమ్మమంసన్హారూని పగ్ఘరిత్వా అట్ఠికసఙ్ఖలికావ తిట్ఠతి. పలిఘపరివత్తికన్తి ఏకేన పస్సేన నిపజ్జాపేత్వా కణ్ణచ్ఛిద్దేన అయసూలం కోట్టేత్వా పథవియా ఏకాబద్ధం కరోన్తి. అథ నం పాదే ¶ గహేత్వా ఆవిఞ్ఛన్తి. పలాలపీఠకన్తి ఛేకో ¶ కారణికో ఛవిచమ్మం అచ్ఛిన్దిత్వా నిసదపోతేహి అట్ఠీని భిన్దిత్వా కేసేసు గహేత్వా ఉక్ఖిపతి, మంసరాసియేవ హోతి. అథ నం కేసేహేవ పరియోనన్ధిత్వా గణ్హన్తి, పలాలవట్టిం వియ కత్వా పున వేఠేన్తి. సునఖేహిపీతి కతిపయాని దివసాని ఆహారం అదత్వా ఛాతకసునఖేహి ఖాదాపేన్తి. తే ముహుత్తేన అట్ఠికసఙ్ఖలికమేవ కరోన్తి. సూలే ఉత్తాసేన్తేతి సూలే ఆరోపేన్తే.

న పరేసం పాభతం విలుమ్పన్తో చరతీతి పరేసం సన్తకం భణ్డం పరమ్ముఖం ఆభతం అన్తమసో అన్తరవీథియం పతితం సహస్సభణ్డికమ్పి దిస్వా ‘‘ఇమినా జీవిస్సామీ’’తి విలుమ్పన్తో న విచరతి, కో ఇమినా అత్థోతి పిట్ఠిపాదేన వా పవట్టేత్వా గచ్ఛతి.

పాపకోతి ¶ లామకో. దుక్ఖోతి అనిట్ఠో. కిఞ్చ తన్తి కిం నామ తం కారణం భవేయ్య. యాహన్తి యేన అహం. కాయదుచ్చరితన్తి పాణాతిపాతాది తివిధం అకుసలం కాయకమ్మం. కాయసుచరితన్తి తస్స పటిపక్ఖభూతం తివిధం కుసలకమ్మం. వచీదుచ్చరితన్తి ముసావాదాది చతుబ్బిధం అకుసలం వచీకమ్మం. వచీసుచరితన్తి తస్స పటిపక్ఖభూతం చతుబ్బిధం కుసలకమ్మం. మనోదుచ్చరితన్తి అభిజ్ఝాది తివిధం అకుసలకమ్మం. మనోసుచరితన్తి తస్స పటిపక్ఖభూతం తివిధం కుసలకమ్మం. సుద్ధం అత్తానం పరిహరతీతి ఏత్థ దువిధా సుద్ధి – పరియాయతో చ నిప్పరియాయతో చ. సరణగమనేన హి పరియాయేన సుద్ధం అత్తానం పరిహరతి నామ. తథా పఞ్చహి సీలేహి, దసహి సీలేహి – చతుపారిసుద్ధిసీలేన, పఠమజ్ఝానేన…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనేన, సోతాపత్తిమగ్గేన, సోతాపత్తిఫలేన…పే… అరహత్తమగ్గేన పరియాయేన సుద్ధం అత్తానం పరిహరతి నామ. అరహత్తఫలే పతిట్ఠితో పన ఖీణాసవో ఛిన్నమూలకే పఞ్చక్ఖన్ధే న్హాపేన్తోపి ఖాదాపేన్తోపి భుఞ్జాపేన్తోపి నిసీదాపేన్తోపి నిపజ్జాపేన్తోపి నిప్పరియాయేనేవ సుద్ధం నిమ్మలం అత్తానం పరిహరతి పటిజగ్గతీతి వేదితబ్బో.

తస్మాతి యస్మా ఇమాని ద్వే వజ్జానేవ, నో న వజ్జాని, తస్మా. వజ్జభీరునోతి వజ్జభీరుకా. వజ్జభయదస్సావినోతి వజ్జాని భయతో దస్సనసీలా. ఏతం పాటికఙ్ఖన్తి ఏతం ఇచ్ఛితబ్బం, ఏతం అవస్సంభావీతి అత్థో. యన్తి నిపాతమత్తం, కారణవచనం వా యేన కారణేన పరిముచ్చిస్సతి సబ్బవజ్జేహి ¶ . కేన పన కారణేన పరిముచ్చిస్సతీతి? చతుత్థమగ్గేన చేవ చతుత్థఫలేన చ. మగ్గేన ¶ హి పరిముచ్చతి నామ, ఫలం పత్తో పరిముత్తో నామ హోతీతి. కిం పన ¶ ఖీణాసవస్స అకుసలం న విపచ్చతీతి? విపచ్చతి, తం పన ఖీణాసవభావతో పుబ్బే కతం. తఞ్చ ఖో ఇమస్మింయేవ అత్తభావే, సమ్పరాయే పనస్స కమ్మఫలం నామ నత్థీతి. పఠమం.

౨. దుతియే పధానానీతి వీరియాని. వీరియఞ్హి పదహితబ్బతో పధానభావకరణతో వా పధానన్తి వుచ్చతి. దురభిసమ్భవానీతి దుస్సహాని దుప్పూరియాని, దుక్కరానీతి అత్థో. అగారం అజ్ఝావసతన్తి అగారే వసన్తానం. చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానుప్పదానత్థం పధానన్తి ఏతేసం చీవరాదీనం చతున్నం పచ్చయానం అనుప్పదానత్థాయ పధానం నామ దురభిసమ్భవన్తి దస్సేతి. చతురతనికమ్పి హి పిలోతికం, పసతతణ్డులమత్తం వా భత్తం, చతురతనికం వా పణ్ణసాలం, తేలసప్పినవనీతాదీసు వా అప్పమత్తకమ్పి భేసజ్జం పరేసం దేథాతి వత్తుమ్పి నీహరిత్వా దాతుమ్పి దుక్కరం ఉభతోబ్యూళ్హసఙ్గామప్పవేసనసదిసం. తేనాహ భగవా –

తేనేవ సో హోతి సుఖీ పరత్థా’’తి. (జా. ౧.౮.౭౨; సం. ని. ౧.౩౩);

అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితానన్తి గేహతో నిక్ఖమిత్వా అగారస్స ఘరావాసస్స హితావహేహి కసిగోరక్ఖాదీహి విరహితం అనగారియం పబ్బజ్జం ఉపగతానం. సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గత్థాయ పధానన్తి సబ్బేసం ఖన్ధూపధికిలేసూపధిఅభిసఙ్ఖారూపధిసఙ్ఖాతానం ఉపధీనం పటినిస్సగ్గసఙ్ఖాతస్స నిబ్బానస్స అత్థాయ విపస్సనాయ చేవ మగ్గేన చ సహజాతవీరియం. తస్మాతి ¶ యస్మా ఇమాని ద్వే పధానాని దురభిసమ్భవాని, తస్మా. దుతియం.

౩. తతియే ¶ తపనీయాతి ఇధ చేవ సమ్పరాయే చ తపన్తీతి తపనీయా. తప్పతీతి చిత్తసన్తాపేన ¶ తప్పతి అనుసోచతి కాయదుచ్చరితం కత్వా నన్దయక్ఖో వియ నన్దమాణవో వియ నన్దగోఘాతకో వియ దేవదత్తో వియ ద్వేభాతికా వియ చ. తే కిర గావం వధిత్వా మంసం ద్వే కోట్ఠాసే అకంసు. తతో కనిట్ఠో జేట్ఠకం ఆహ – ‘‘మయ్హం దారకా బహూ, ఇమాని మే అన్తాని దేహీ’’తి. అథ నం సో ‘‘సబ్బం మంసం ద్వేధా విభత్తం, పున కిం మగ్గసీ’’తి పహరిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేసి. నివత్తిత్వా చ నం ఓలోకేన్తో మతం దిస్వా ‘‘భారియం మే కమ్మం కత’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. అథస్స బలవసోకో ఉప్పజ్జి. సో ఠితట్ఠానేపి నిసిన్నట్ఠానేపి తదేవ కమ్మం ఆవజ్జేతి, చిత్తస్సాదం న లభతి. అసితపీతఖాయితసాయితమ్పిస్స సరీరే ఓజం న ఫరతి, అట్ఠిచమ్మమత్తమేవ అహోసి. అథ నం ఏకో థేరో దిస్వా – ‘‘ఉపాసక, త్వం పహూతఅన్నపానో, అట్ఠిచమ్మమత్తమేవ తే అవసిట్ఠం, అత్థి ను ఖో తే కిఞ్చి తపనీయకమ్మ’’న్తి? సో ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి సబ్బం ఆరోచేసి. అథ నం థేరో ‘‘భారియం తే ఉపాసక కమ్మం కతం, అనపరాధట్ఠానే అపరద్ధ’’న్తి ఆహ. సో తేనేవ కమ్మేన కాలం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తో. వచీదుచ్చరితేన సుప్పబుద్ధసక్కకోకాలికచిఞ్చమాణవికాదయో వియ తప్పతి. సేసమేత్థ చతుత్థే చ ఉత్తానత్థమేవ. తతియం.

౫. పఞ్చమే ద్విన్నాహన్తి ద్విన్నం అహం. ఉపఞ్ఞాసిన్తి ఉపగన్త్వా గుణం అఞ్ఞాసిం, జానిం పటివిజ్ఝిన్తి అత్థో. ఇదాని తే ధమ్మే దస్సేన్తో యా చ అసన్తుట్ఠితాతిఆదిమాహ. ఇమఞ్హి ¶ ధమ్మద్వయం నిస్సాయ సత్థా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, తస్మా తస్సానుభావం దస్సేన్తో ఏవమాహ. తత్థ అసన్తుట్ఠితా కుసలేసు ధమ్మేసూతి ఇమినా ఇమం దీపేతి – ‘‘అహం ఝానమత్తకేన వా ఓభాసనిమిత్తమత్తకేన వా అసన్తుట్ఠో హుత్వా అరహత్తమగ్గమేవ ఉప్పాదేసిం. యావ సో న ఉప్పజ్జి, న తావాహం సన్తుట్ఠో అహోసిం. పధానస్మిం చ అనుక్కణ్ఠితో హుత్వా అనోసక్కనాయ ఠత్వాయేవ పధానకిరియం అకాసి’’న్తి ఇమమత్థం దస్సేన్తో యా చ అప్పటివానితాతిఆదిమాహ. తత్థ అప్పటివానితాతి అప్పటిక్కమనా అనోసక్కనా. అప్పటివానీ సుదాహం ¶ , భిక్ఖవే, పదహామీతి ఏత్థ సుదన్తి నిపాతమత్తం. అహం, భిక్ఖవే, అనోసక్కనాయం ఠితో బోధిసత్తకాలే సబ్బఞ్ఞుతం పత్థేన్తో పధానమకాసిన్తి అయమేత్థ అత్థో.

ఇదాని యథా తేన తం పధానం కతం, తం దస్సేన్తో కామం తచో చాతిఆదిమాహ. తత్థ పత్తబ్బన్తి ¶ ఇమినా పత్తబ్బం గుణజాతం దస్సేతి. పురిసథామేనాతిఆదినా పురిసస్స ఞాణథామో ఞాణవీరియం ఞాణపరక్కమో చ కథితో. సణ్ఠానన్తి ఠపనా అప్పవత్తనా ఓసక్కనా, పటిప్పస్సద్ధీతి అత్థో. ఏత్తావతా తేన చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియాధిట్ఠానం నామ కథితం. ఏత్థ హి కామం తచో చాతి ఏకం అఙ్గం, న్హారు చాతి ఏకం, అట్ఠి చాతి ఏకం, మంసలోహితన్తి ఏకం, ఇమాని చత్తారి అఙ్గాని. పురిసథామేనాతిఆదీని అధిమత్తవీరియాధివచనాని. ఇతి పురిమేహి చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతేన హుత్వా ఏవం అధిట్ఠితం వీరియం చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియాధిట్ఠానం నామాతి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా ¶ తేన బోధిపల్లఙ్కే అత్తనో ఆగమనీయపటిపదా కథితా.

ఇదాని తాయ పటిపదాయ పటిలద్ధగుణం కథేతుం తస్స మయ్హం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అప్పమాదాధిగతాతి సతిఅవిప్పవాససఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన అధిగతా, న సుత్తప్పమత్తేన లద్ధా. సమ్బోధీతి చతుమగ్గఞాణఞ్చేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చ. న హి సక్కా ఏతం సుత్తప్పమత్తేన అధిగన్తున్తి. తేనాహ – ‘‘అప్పమాదాధిగతా సమ్బోధీ’’తి. అనుత్తరో యోగక్ఖేమోతి న కేవలం బోధియేవ, అరహత్తఫలనిబ్బానసఙ్ఖాతో అనుత్తరో యోగక్ఖేమోపి అప్పమాదాధిగతోవ.

ఇదాని అత్తనా పటిలద్ధగుణేసు భిక్ఖుసఙ్ఘం సమాదపేన్తో తుమ్హే చేపి భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ యస్సత్థాయాతి యస్స అత్థాయ, యం ఉపసమ్పజ్జ విహరితుకామా హుత్వాతి అత్థో. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానభూతం అరియఫలం. అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అభిఞ్ఞాయ ఉత్తమపఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా. ఉపసమ్పజ్జ విహరిస్సథాతి పటిలభిత్వా పాపుణిత్వా విహరిస్సథ. తస్మాతి యస్మా అప్పటివానపధానం నామేతం బహూపకారం ఉత్తమత్థసాధకం, తస్మా. పఞ్చమం.

౬. ఛట్ఠే ¶ సంయోజనియేసు ధమ్మేసూతి దసన్నం సంయోజనానం పచ్చయభూతేసు తేభూమకధమ్మేసు. అస్సాదానుపస్సితాతి అస్సాదతో పస్సితా పస్సనభావోతి అత్థో. నిబ్బిదానుపస్సితాతి నిబ్బిదావసేన ఉక్కణ్ఠనవసేన పస్సనభావో. జాతియాతి ఖన్ధనిబ్బత్తితో. జరాయాతి ఖన్ధపరిపాకతో. మరణేనాతి ఖన్ధభేదతో. సోకేహీతి అన్తోనిజ్ఝాయనలక్ఖణేహి సోకేహి. పరిదేవేహీతి ¶ ¶ తన్నిస్సితలాలప్పితలక్ఖణేహి పరిదేవేహి. దుక్ఖేహీతి కాయపటిపీళనదుక్ఖేహి. దోమనస్సేహీతి మనోవిఘాతదోమనస్సేహి. ఉపాయాసేహీతి అధిమత్తాయాసలక్ఖణఉపాయాసేహి. దుక్ఖస్మాతి సకలవట్టదుక్ఖతో. పజహతీతి మగ్గేన పజహతి. పహాయాతి ఏత్థ పన ఫలక్ఖణో కథితో. ఇమస్మిం సుత్తే వట్టవివట్టం కథితం. ఛట్ఠం.

౭. సత్తమే కణ్హాతి న కాళవణ్ణతాయ కణ్హా, కణ్హతాయ పన ఉపనేన్తీతి నిప్ఫత్తికాళతాయ కణ్హా. సరసేనాపి వా సబ్బాకుసలధమ్మా కణ్హా ఏవ. న హి తేసం ఉప్పత్తియా చిత్తం పభస్సరం హోతి. అహిరికన్తి అహిరికభావో. అనోత్తప్పన్తి అనోత్తాపిభావో. సత్తమం.

౮. అట్ఠమే సుక్కాతి న వణ్ణసుక్కతాయ సుక్కా, సుక్కతాయ పన ఉపనేన్తీతి నిప్ఫత్తిసుక్కతాయ సుక్కా. సరసేనాపి వా సబ్బకుసలధమ్మా సుక్కా ఏవ. తేసం హి ఉప్పత్తియా చిత్తం పభస్సరం హోతి. హిరీ చ ఓత్తప్పఞ్చాతి ఏత్థ పాపతో జిగుచ్ఛనలక్ఖణా హిరీ, భాయనలక్ఖణం ఓత్తప్పం. యం పనేత్థ విత్థారతో వత్తబ్బం సియా, తం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తమేవ. అట్ఠమం.

౯. నవమే లోకం పాలేన్తీతి లోకం సన్ధారేన్తి ఠపేన్తి రక్ఖన్తి. నయిధ పఞ్ఞాయేథ మాతాతి ఇమస్మిం లోకే జనికా మాతా ‘‘అయం మే మాతా’’తి ¶ గరుచిత్తీకారవసేన న పఞ్ఞాయేథ. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. సమ్భేదన్తి సఙ్కరం మరియాదభేదం వా. యథా అజేళకాతిఆదీసు ఏతే హి సత్తా ‘‘అయం మే మాతా’’తి వా ‘‘మాతుచ్ఛా’’తి వా గరుచిత్తీకారవసేన న జానన్తి. యం వత్థుం ¶ నిస్సాయ ఉప్పన్నా, తత్థేవ విప్పటిపజ్జన్తి. తస్మా ఉపమం ఆహరన్తో ‘‘యథా అజేళకా’’తిఆదిమాహ. నవమం.

౧౦. దసమం ¶ అట్ఠుప్పత్తియం వుత్తం. కతరఅట్ఠుప్పత్తియం? మనుస్సానం ఉజ్ఝాయనే. భగవతా హి పఠమబోధియం వీసతి వస్సాని వస్సూపనాయికా అప్పఞ్ఞత్తా అహోసి. భిక్ఖూ అనిబద్ధవాసా వస్సేపి ఉతువస్సేపి యథాసుఖం విచరింసు. తే దిస్వా మనుస్సా ‘‘కథఞ్హి నామ సమణా సక్యపుత్తియా హేమన్తమ్పి గిమ్హమ్పి వస్సమ్పి చారికం చరిస్సన్తి హరితాని తిణాని సమ్మద్దన్తా ఏకిన్ద్రియం జీవం విహేఠేన్తా బహూ ఖుద్దకే పాణే సఙ్ఘాతం ఆపాదేన్తా. ఇమే హి నామ అఞ్ఞతిత్థియా దురక్ఖాతధమ్మా వస్సావాసం అల్లీయిస్సన్తి సంకసాయిస్సన్తి, ఇమే నామ సకుణా రుక్ఖగ్గేసు కులావకాని కత్వా వస్సావాసం అల్లీయిస్సన్తి సంకసాయిస్సన్తీ’’తిఆదీని వత్వా ఉజ్ఝాయింసు. తమత్థం భిక్ఖూ భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా తం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా ఇమం సుత్తం దేసేన్తో పఠమం తావ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సం ఉపగన్తు’’న్తి (మహావ. ౧౮౪) ఏత్తకమేవాహ. అథ భిక్ఖూనం ‘‘కదా ను ఖో వస్సం ఉపగన్తబ్బ’’న్తి ఉప్పన్నం వితక్కం సుత్వా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సానే వస్సం ఉపగన్తు’’న్తి ఆహ. అథ ఖో భిక్ఖూనం ఏతదహోసి – ‘‘కతి ను ఖో వస్సూపనాయికా’’తి. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. తం సుత్వా సకలమ్పి ఇదం సుత్తం దేసేన్తో ద్వేమా, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ వస్సూపనాయికాతి వస్సూపగమనాని. పురిమికాతి అపరజ్జుగతాయ ఆసాళ్హియా ఉపగన్తబ్బా పురిమకత్తికపుణ్ణమిపరియోసానా పఠమా తేమాసీ. పచ్ఛిమికాతి మాసగతాయ ఆసాళ్హియా ఉపగన్తబ్బా పచ్ఛిమకత్తికపరియోసానా పచ్ఛిమా తేమాసీతి. దసమం.

౧౧. దుతియస్స ¶ ¶ ¶ పఠమే బలానీతి కేనట్ఠేన బలాని. అకమ్పియట్ఠేన బలాని నామ, తథా దురభిభవనట్ఠేన అనజ్ఝోమద్దనట్ఠేన చ. పటిసఙ్ఖానబలన్తి పచ్చవేక్ఖణబలం. భావనాబలన్తి బ్రూహనబలం వడ్ఢనబలం. సుద్ధం అత్తానన్తి ఇదం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. తత్రాతి తేసు ద్వీసు బలేసు. యమిదన్తి యం ఇదం. సేఖానమేతం బలన్తి సత్తన్నం సేఖానం ఞాణబలమేతం. సేఖఞ్హి సో, భిక్ఖవే, బలం ఆగమ్మాతి సత్తన్నం సేఖానం ఞాణబలం ఆరబ్భ సన్ధాయ పటిచ్చ. పజహతీతి మగ్గేన పజహతి. పహాయాతి ఇమినా పన ఫలం కథితం. యం పాపన్తి యం పాపకం లామకం. యస్మా పనేతాని ద్వేపి వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, తస్మా ఏత్థ ఏతదగ్గం నాగతన్తి వేదితబ్బం.

౧౨. దుతియే సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీతిఆదీసు అయం హేట్ఠా అనాగతానం పదానం వసేన అత్థవణ్ణనా – వివేకనిస్సితన్తి వివేకం నిస్సితం. వివేకోతి వివిత్తతా. స్వాయం తదఙ్గవివేకో విక్ఖమ్భన-సముచ్ఛేద-పటిప్పస్సద్ధి-నిస్సరణవివేకోతి పఞ్చవిధో. తస్మిం పఞ్చవిధే వివేకే. వివేకనిస్సితన్తి తదఙ్గవివేకనిస్సితం, సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం, నిస్సరణవివేకనిస్సితఞ్చ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీతి అయమత్థో వేదితబ్బో. తథా హి సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనానుయుత్తో యోగీ విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గవివేకనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం, మగ్గకాలే పన కిచ్చతో సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి. పఞ్చవిధవివేకనిస్సితమ్పీతి ఏకే. తే హి న కేవలం బలవవిపస్సనామగ్గఫలక్ఖణేసుయేవ ¶ బోజ్ఝఙ్గే ఉద్ధరన్తి, విపస్సనాపాదకకసిణజ్ఝానఆనాపానాసుభబ్రహ్మవిహారజ్ఝానేసుపి ఉద్ధరన్తి, న చ పటిసిద్ధా అట్ఠకథాచరియేహి. తస్మా తేసం మతేన ఏతేసం ఝానానం పవత్తిక్ఖణే కిచ్చతో ఏవ విక్ఖమ్భనవివేకనిస్సితం. యథా చ ‘‘విపస్సనాక్ఖణే అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సిత’’న్తి వుత్తం, ఏవం ‘‘పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితమ్పి భావేతీ’’తి వత్తుం వట్టతి. ఏస నయో విరాగనిస్సితన్తిఆదీసు. వివేకత్థా ఏవ హి విరాగాదయో.

కేవలం ¶ హేత్థ వోస్సగ్గో దువిధో పరిచ్చాగవోస్సగ్గో చ పక్ఖన్దనవోస్సగ్గో చాతి. తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గోతి ¶ విపస్సనాక్ఖణే చ తదఙ్గవసేన, మగ్గక్ఖణే చ సముచ్ఛేదవసేన కిలేసప్పహానం. పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే తన్నిన్నభావేన, మగ్గక్ఖణే పన ఆరమ్మణకరణేన నిబ్బానపక్ఖన్దనం. తదుభయమ్పి ఇమస్మిం లోకియలోకుత్తరమిస్సకే అత్థవణ్ణనానయే వట్టతి. తథా హి అయం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో యథావుత్తేన పకారేన కిలేసే పరిచ్చజతి, నిబ్బానఞ్చ పక్ఖన్దతి. వోస్సగ్గపరిణామిన్తి ఇమినా పన సకలేన వచనేన వోస్సగ్గత్థం పరిణమన్తం పరిణతఞ్చ, పరిపచ్చన్తం పరిపక్కఞ్చాతి ఇదం వుత్తం హోతి. అయఞ్హి బోజ్ఝఙ్గభావనానుయుత్తో భిక్ఖు యథా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో కిలేసపరిచ్చాగవోస్సగ్గత్థం నిబ్బానపక్ఖన్దనవోస్సగ్గత్థఞ్చ పరిపచ్చతి, యథా చ పరిపక్కో హోతి, తథా నం భావేతీతి. ఏస నయో సేసబోజ్ఝఙ్గేసు.

ఇధ పన నిబ్బానంయేవ సబ్బసఙ్ఖతేహి వివిత్తత్తా వివేకో, సబ్బేసం విరాగభావతో విరాగో, నిరోధభావతో నిరోధోతి వుత్తం. మగ్గో ఏవ ¶ చ వోస్సగ్గపరిణామీ, తస్మా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి వివేకం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తియా వివేకనిస్సితం, తథా విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం. తఞ్చ ఖో అరియమగ్గక్ఖణుప్పత్తియా కిలేసానం సముచ్ఛేదతో పరిచ్చాగభావేన చ నిబ్బానపక్ఖన్దనభావేన చ పరిణతం పరిపక్కన్తి అయమేవ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏస నయో సేసబోజ్ఝఙ్గేసు. ఇతి ఇమే సత్త బోజ్ఝఙ్గా లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా. ఇమేసుపి ద్వీసు బలేసు ఏతదగ్గభావో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౧౩. తతియే వివిచ్చేవ కామేహీతిఆదీనం చతున్నం ఝానానం పాళిఅత్థో చ భావనానయో చ సబ్బో సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౬౯-౭౦) విత్థారితోయేవ. ఇమాని పన చత్తారి ఝానాని ఏకో భిక్ఖు చిత్తేకగ్గత్థాయ భావేతి, ఏకో విపస్సనాపాదకత్థాయ, ఏకో అభిఞ్ఞాపాదకత్థాయ, ఏకో నిరోధపాదకత్థాయ, ఏకో భవవిసేసత్థాయ. ఇధ పన తానిపి విపస్సనాపాదకాని అధిప్పేతాని. అయం హి భిక్ఖు ఇమాని ఝానాని సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా హేతుపచ్చయపరిగ్గహం కత్వా సప్పచ్చయం ¶ నామరూపఞ్చ వవత్థపేత్వా ఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గాని సమోధానేత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. ఏవమేతాని ఝానాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకానేవ కథితాని. ఇమస్మిమ్పి బలద్వయే ఏతదగ్గభావో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౧౪. చతుత్థే ¶ సంఖిత్తేన చ విత్థారేన చాతి సంఖిత్తధమ్మదేసనా విత్థారధమ్మదేసనా చాతి ద్వేయేవ ధమ్మదేసనాతి దస్సేతి. తత్థ మాతికం ఉద్దిసిత్వా కథితా దేసనా సంఖిత్తదేసనా నామ. తమేవ మాతికం విత్థారతో విభజిత్వా కథితా విత్థారదేసనా నామ. మాతికం వా ఠపేత్వాపి అట్ఠపేత్వాపి విత్థారతో విభజిత్వా కథితా విత్థారదేసనా నామ ¶ . తాసు సంఖిత్తదేసనా నామ మహాపఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స వసేన కథితా, విత్థారదేసనా నామ మన్దపఞ్ఞస్స. మహాపఞ్ఞస్స హి విత్థారదేసనా అతిపపఞ్చో వియ హోతి. మన్దపఞ్ఞస్స సఙ్ఖేపదేసనా ససకస్స ఉప్పతనం వియ హోతి, నేవ అన్తం న కోటిం పాపుణితుం సక్కోతి. సఙ్ఖేపదేసనా చ ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్స వసేన కథితా, విత్థారదేసనా ఇతరేసం తిణ్ణం వసేన. సకలమ్పి హి తేపిటకం సఙ్ఖేపదేసనా విత్థారదేసనాతి ఏత్థేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

౧౫. పఞ్చమే యస్మిం, భిక్ఖవే, అధికరణేతి వివాదాధికరణం, అనువాదాధికరణం, ఆపత్తాధికరణం, కిచ్చాధికరణన్తి ఇమేసం చతున్నం అధికరణానం యస్మిం అధికరణే. ఆపన్నో చ భిక్ఖూతి ఆపత్తిం ఆపన్నో భిక్ఖు చ. తస్మేతన్తి తస్మిం ఏతం. దీఘత్తాయాతి దీఘం అద్ధానం తిట్ఠనత్థాయ. ఖరత్తాయాతి దాస-కోణ్డ-చణ్డాల-వేనాతి ఏవం ఖరవాచాపవత్తనత్థాయ. వాళత్తాయాతి పాణి లేడ్డుదణ్డాదీహి పహరణవసేన కక్ఖళభావత్థాయ. భిక్ఖూ చ న ఫాసుం విహరిస్సన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదాపన్నే భిక్ఖుసఙ్ఘే యేపి ఉద్దేసం వా పరిపుచ్ఛం వా గహేతుకామా పధానం వా అనుయుఞ్జితుకామా, తే ఫాసుం న విహరిస్సన్తి. భిక్ఖుసఙ్ఘస్మిం హి ఉపోసథపవారణాయ ఠితాయ ఉద్దేసాదీహి అత్థికా ఉద్దేసాదీని గహేతుం న సక్కోన్తి, విపస్సకానం చిత్తుప్పాదో న ఏకగ్గో హోతి, తతో విసేసం నిబ్బత్తేతుం న సక్కోన్తి. ఏవం భిక్ఖూ చ న ఫాసుం విహరిస్సన్తి. న దీఘత్తాయాతిఆదీసు వుత్తపటిపక్ఖనయేన అత్థో వేదితబ్బో.

ఇధాతి ¶ ¶ ఇమస్మిం సాసనే. ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతీతి ఏవం పచ్చవేక్ఖతి. అకుసలం ఆపన్నోతి ఏత్థ అకుసలన్తి ఆపత్తి అధిప్పేతా, ఆపత్తిం ఆపన్నోతి అత్థో. కఞ్చిదేవ దేసన్తి న సబ్బమేవ ఆపత్తిం, ఆపత్తియా పన కఞ్చిదేవ దేసం అఞ్ఞతరం ఆపత్తిన్తి అత్థో. కాయేనాతి కరజకాయేన. అనత్తమనోతి అతుట్ఠచిత్తో. అనత్తమనవాచన్తి అతుట్ఠవాచం. మమేవాతి మంయేవ. తత్థాతి తస్మిం అధికరణే. అచ్చయో అచ్చగమాతి అపరాధో అతిక్కమిత్వా మద్దిత్వా గతో, అహమేవేత్థ అపరాధికో. సుఙ్కదాయకంవ భణ్డస్మిన్తి యథా సుఙ్కట్ఠానం పరిహరిత్వా నీతే భణ్డస్మిం ¶ సుఙ్కదాయకం అపరాధో అభిభవతి, సో చ తత్థ అపరాధికో హోతి, న రాజానో న రాజపురిసాతి అత్థో.

ఇదం వుత్తం హోతి – యో హి రఞ్ఞా ఠపితం సుఙ్కట్ఠానం పరిహరిత్వా భణ్డం హరతి, తం సహ భణ్డసకటేన ఆనేత్వా రఞ్ఞో దస్సేన్తి. తత్థ నేవ సుఙ్కట్ఠానస్స దోసో అత్థి, న రఞ్ఞో న రాజపురిసానం, పరిహరిత్వా గతస్సేవ పన దోసో, ఏవమేవం యం సో భిక్ఖు ఆపత్తిం ఆపన్నో, తత్థ నేవ ఆపత్తియా దోసో, న చోదకస్స. తీహి పన కారణేహి తస్సేవ భిక్ఖునో దోసో. తస్స హి ఆపత్తిం ఆపన్నభావేనపి దోసో, చోదకే అనత్తమనతాయపి దోసో, అనత్తమనస్స సతో పరేసం ఆరోచనేనపి దోసో. చోదకస్స పన యం సో తం ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తం అద్దస, తత్థ దోసో నత్థి. అనత్తమనతాయ చోదనాయ పన దోసో. తమ్పి అమనసికరిత్వా అయం భిక్ఖు అత్తనోవ దోసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘ఇతి మమేవ తత్థ అచ్చయో అచ్చగమా సుఙ్కదాయకంవ ¶ భణ్డస్మి’’న్తి ఏవం పటిసఞ్చిక్ఖతీతి అత్థో. దుతియవారే చోదకస్స అనత్తమనతా చ అనత్తమనతాయ చోదితభావో చాతి ద్వే దోసా, తేసం వసేన ‘‘అచ్చయో అచ్చగమా’’తి ఏత్థ యోజనా కాతబ్బా. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.

౧౬. ఛట్ఠే అఞ్ఞతరోతి ఏకో అపాకటనామో బ్రాహ్మణో. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి యేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం. తస్మా యత్థ భగవా, తత్థ ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. యేన వా కారణేన భగవా దేవమనుస్సేహి ఉపసఙ్కమితబ్బో, తేన కారణేన ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేన చ కారణేన భగవా ఉపసఙ్కమితబ్బో ¶ ? నానప్పకారగుణవిసేసాధిగమాధిప్పాయేన, సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయేన దిజగణేహి నిచ్చఫలితమహారుక్ఖో వియ. ఉపసఙ్కమీతి గతోతి వుత్తం హోతి. ఉపసఙ్కమిత్వాతి ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపనం. అథ వా ఏవం గతో తతో ఆసన్నతరం ఠానం భగవతో సమీపసఙ్ఖాతం గన్త్వాతిపి వుత్తం హోతి.

భగవతా సద్ధిం సమ్మోదీతి యథా చ ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తో భగవా తేన, ఏవం సోపి భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసి, సీతోదకం వియ ఉణ్హోదకేన సమ్మోదితం ఏకీభావం అగమాసి. యాయ చ ‘‘కచ్చి, భో గోతమ, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి భోతో గోతమస్స చ సావకానఞ్చ అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారో’’తిఆదికాయ కథాయ ¶ సమ్మోది, తం పీతిపామోజ్జసఙ్ఖాతస్స సమ్మోదస్స జననతో సమ్మోదితుం యుత్తభావతో చ సమ్మోదనీయం, అత్థబ్యఞ్జనమధురతాయ సుచిరమ్పి కాలం సారేతుం నిరన్తరం పవత్తేతుం అరహరూపతో సరితబ్బభావతో చ సారణీయం. సుయ్యమానసుఖతో వా సమ్మోదనీయం, అనుస్సరియమానసుఖతో సారణీయం, తథా బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయ సమ్మోదనీయం, అత్థపరిసుద్ధతాయ ¶ సారణీయన్తి ఏవం అనేకేహి పరియాయేహి సమ్మోదనీయం సారణీయం కథం వీతిసారేత్వా పరియోసాపేత్వా నిట్ఠపేత్వా యేనత్థేన ఆగతో, తం పుచ్ఛితుకామో ఏకమన్తం నిసీది.

ఏకమన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో ‘‘విసమం చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౭౦) వియ. తస్మా యథా నిసిన్నో ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతి, తథా నిసీదీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. భుమ్మత్థే వా ఏతం ఉపయోగవచనం. నిసీదీతి ఉపావిసి. పణ్డితా హి పురిసా గరుట్ఠానీయం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆసనకుసలతాయ ఏకమన్తం నిసీదన్తి. అయఞ్చ నేసం అఞ్ఞతరో, తస్మా ఏకమన్తం నిసీది.

కథం నిసిన్నో పన ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతీతి? ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా. సేయ్యథిదం – అతిదూరం, అచ్చాసన్నం, ఉపరివాతం, ఉన్నతప్పదేసం, అతిసమ్ముఖం అతిపచ్ఛాతి. అతిదూరే నిసిన్నో హి సచే కథేతుకామో హోతి, ఉచ్చాసద్దేన కథేతబ్బం హోతి. అచ్చాసన్నే నిసిన్నో సఙ్ఘట్టనం కరోతి ¶ . ఉపరివాతే నిసిన్నో సరీరగన్ధేన బాధతి. ఉన్నతప్పదేసే నిసిన్నో అగారవం పకాసేతి. అతిసమ్ముఖా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో హోతి, చక్ఖునా చక్ఖుం ఆహచ్చ దట్ఠబ్బం హోతి. అతిపచ్ఛా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో హోతి, గీవం పసారేత్వా దట్ఠబ్బం హోతి. తస్మా అయమ్పి ఏతే ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా నిసీది. తేన వుత్తం ‘‘ఏకమన్తం నిసీదీ’’తి.

ఏతదవోచాతి దువిధా హి పుచ్ఛా – అగారికపుచ్ఛా, అనగారికపుచ్ఛా చ. తత్థ ‘‘కిం, భన్తే, కుసలం, కిం అకుసల’’న్తి (మ. ని. ౩.౨౯౬) ఇమినా నయేన అగారికపుచ్ఛా ఆగతా. ‘‘ఇమే ను ఖో, భన్తే, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా’’తి (మ. ని. ౩.౮౬) ఇమినా నయేన అనగారికపుచ్ఛా. అయం పన అత్తనో అనురూపం అగారికపుచ్ఛం పుచ్ఛన్తో ఏతం ‘‘కో ను ఖో, భో గోతమ, హేతు కో పచ్చయో’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ హేతు పచ్చయోతి ఉభయమ్పేతం కారణవేవచనమేవ. అధమ్మచరియావిసమచరియాహేతూతి అధమ్మచరియాసఙ్ఖాతాయ విసమచరియాయ హేతు, తంకారణా తప్పచ్చయాతి అత్థో ¶ . తత్రాయం పదత్థో – అధమ్మస్స చరియా అధమ్మచరియా, అధమ్మకారణన్తి ¶ అత్థో. విసమం చరియా, విసమస్స వా కమ్మస్స చరియాతి విసమచరియా. అధమ్మచరియా చ సా విసమచరియా చాతి అధమ్మచరియావిసమచరియా. ఏతేనుపాయేన సుక్కపక్ఖేపి అత్థో వేదితబ్బో. అత్థతో పనేత్థ అధమ్మచరియావిసమచరియా నామ దస అకుసలకమ్మపథా, ధమ్మచరియాసమచరియా నామ దస కుసలకమ్మపథాతి వేదితబ్బా.

అభిక్కన్తం, భో గోతమాతి ఏత్థ అయం అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనేసు దిస్సతి. ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౪౫; చూళవ. ౩౮౩; అ. ని. ౮.౨౦) హి ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౦౦) సున్దరే.

‘‘కో మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. –

ఆదీసు ¶ (వి. వ. ౮౫౭) అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భన్తే’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౦; పారా. ౧౫) అబ్భనుమోదనే. ఇధాపి అబ్భనుమోదనేయేవ. యస్మా చ అబ్భనుమోదనే, తస్మా సాధు సాధు, భో గోతమాతి వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;

హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి. –

ఇమినా చ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. అథ వా అభిక్కన్తన్తి అభిక్కన్తం అతిఇట్ఠం అతిమనాపం, అతిసున్దరన్తి వుత్తం హోతి.

తత్థ ఏకేన అభిక్కన్తసద్దేన దేసనం థోమేతి, ఏకేన అత్తనో పసాదం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – అభిక్కన్తం, భో ¶ గోతమ, యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనా, అభిక్కన్తం యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆగమ్మ మమ పసాదోతి. భగవతోయేవ వా వచనం ద్వే ద్వే అత్థే సన్ధాయ థోమేతి – భోతో గోతమస్స వచనం అభిక్కన్తం దోసనాసనతో, అభిక్కన్తం గుణాధిగమనతో ¶ , తథా సద్ధాజననతో, పఞ్ఞాజననతో, సాత్థతో, సబ్యఞ్జనతో, ఉత్తానపదతో, గమ్భీరత్థతో, కణ్ణసుఖతో, హదయఙ్గమతో, అనత్తుక్కంసనతో, అపరవమ్భనతో, కరుణాసీతలతో, పఞ్ఞావదాతతో, ఆపాథరమణీయతో, విమద్దక్ఖమతో, సుయ్యమానసుఖతో, వీమంసియమానహితతోతి ఏవమాదీహి యోజేతబ్బం.

తతో పరమ్పి చతూహి ఉపమాహి దేసనంయేవ థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరిముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ‘‘ఏస మగ్గో’’తి వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీఅడ్ఢరత్తఘనవనసణ్డమేఘపటలేహి చతురఙ్గే తమే. అయం తావ అనుత్తానపదత్థో.

అయం పన అధిప్పాయయోజనా – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం సద్ధమ్మవిముఖం అసద్ధమ్మే పతితం మం అసద్ధమ్మా వుట్ఠాపేన్తేన, యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య, ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానతో పభుతి మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్నం ¶ సాసనం వివరన్తేన, యథా మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం కుమ్మగ్గమిచ్ఛామగ్గప్పటిపన్నస్స మే సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆవికరోన్తేన, యథా అన్ధకారే తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మోహన్ధకారే నిముగ్గస్స మే బుద్ధాదిరతనరూపాని అపస్సతో తప్పటిచ్ఛాదకమోహన్ధకారవిద్ధంసకదేసనాపజ్జోతధారణేన ¶ మయ్హం భోతా గోతమేన ఏతేహి పరియాయేహి పకాసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితోతి.

ఏవం దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయే పసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ఏసాహన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. భవన్తం గోతమం సరణం గచ్ఛామీతి భవం మే గోతమో సరణం పరాయణం అఘస్స తాతా హితస్స చ విధాతాతి ఇమినా అధిప్పాయేన భవన్తం గోతమం గచ్ఛామి భజామి సేవామి పయిరుపాసామి, ఏవం వా జానామి బుజ్ఝామీతి. యేసఞ్హి ధాతూనం గతి అత్థో, బుద్ధిపి తేసం అత్థో. తస్మా గచ్ఛామీతి ఇమస్స జానామి బుజ్ఝామీతి అయమత్థో వుత్తో. ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి ఏత్థ పన అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధే యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చ చతూసు అపాయేసు అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో. సో అత్థతో అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౪) విత్థారో. న కేవలఞ్చ అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ ¶ , అపిచ ఖో అరియఫలేహి సద్ధిం పరియత్తిధమ్మోపి. వుత్తఞ్హేతం ఛత్తమాణవకవిమానే –

‘‘రాగవిరాగమనేజమసోకం, ధమ్మమసఙ్ఖతమప్పటికూలం;

మధురమిమం పగుణం సువిభత్తం, ధమ్మమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౭);

ఏత్థ రాగవిరోగోతి మగ్గో కథితో. అనోజమసోకన్తి ఫలం. ధమ్మమసఙ్ఖతన్తి నిబ్బానం. అప్పటికూలం మధురమిమం ¶ పగుణం సువిభత్తన్తి పిటకత్తయేన విభత్తా సబ్బధమ్మక్ఖన్ధాతి. దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేన సంహతోతి సఙ్ఘో. సో అత్థతో అట్ఠఅరియపుగ్గలసమూహో. వుత్తఞ్హేతం తస్మియేవ విమానే –

‘‘యత్థ చ దిన్నమహప్ఫలమాహు, చతూసు సుచీసు పురిసయుగేసు;

అట్ఠ చ పుగ్గలధమ్మదసా తే, సఙ్ఘమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౮);

భిక్ఖూనం ¶ సఙ్ఘో భిక్ఖుసఙ్ఘో. ఏత్తావతా బ్రాహ్మణో తీణి సరణగమనాని పటివేదేసి.

ఇదాని తేసు సరణగమనేసు కోసల్లత్థం సరణం, సరణగమనం, యో చ సరణం గచ్ఛతి, సరణగమనప్పభేదో, సరణగమనఫలం, సంకిలేసో, భేదోతి అయం విధి వేదితబ్బో.

సేయ్యథిదం – పదత్థతో తావ హింసతీతి సరణం, సరణగతానం తేనేవ సరణగమనేన భయం సన్తాసం దుక్ఖం దుగ్గతిపరికిలేసం హనతి వినాసేతీతి అత్థో, రతనత్తయస్సేవేతం అధివచనం. అథ వా హితే పవత్తనేన అహితా చ నివత్తనేన సత్తానం భయం హింసతీతి బుద్ధో, భవకన్తారా ఉత్తారణేన లోకస్స అస్సాసదానేన చ ధమ్మో, అప్పకానమ్పి కారానం విపులఫలపటిలాభకరణేన సఙ్ఘో. తస్మా ఇమినాపి పరియాయేన రతనత్తయం సరణం. తప్పసాదతగ్గరుతాహి విహతకిలేసో తప్పరాయణతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో సరణగమనం. తంసమఙ్గీసత్తో సరణం గచ్ఛతి, వుత్తప్పకారేన చిత్తుప్పాదేన ‘‘ఏతాని మే తీణి రతనాని సరణం, ఏతాని పరాయణ’’న్తి ఏవం ఉపేతీతి అత్థో. ఏవం తావ సరణం సరణగమనం యో చ సరణం గచ్ఛతి ఇదం తయం వేదితబ్బం.

సరణగమనప్పభేదే ¶ ¶ పన దువిధం సరణగమనం లోకుత్తరం లోకియఞ్చాతి. తత్థ లోకుత్తరం దిట్ఠసచ్చానం మగ్గక్ఖణే సరణగమనుపక్కిలేససముచ్ఛేదేన ఆరమ్మణతో నిబ్బానారమ్మణం హుత్వా కిచ్చతో సకలేపి రతనత్తయే ఇజ్ఝతి. లోకియం పుథుజ్జనానం సరణగమనుపక్కిలేసవిక్ఖమ్భనేన ఆరమ్మణతో బుద్ధాదిగుణారమ్మణం హుత్వా ఇజ్ఝతి. తం అత్థతో బుద్ధాదీసు వత్థూసు సద్ధాపటిలాభో, సద్ధామూలికా చ సమ్మాదిట్ఠి దససు పుఞ్ఞకిరియావత్థూసు దిట్ఠిజుకమ్మన్తి వుచ్చతి.

తయిదం చతుధా పవత్తతి అత్తసన్నియ్యాతనేన తప్పరాయణతాయ సిస్సభావూపగమనేన పణిపాతేనాతి. తత్థ అత్తసన్నియ్యాతనం నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం అత్తానం బుద్ధస్స నియ్యాతేమి, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్సా’’తి ఏవం బుద్ధాదీనం అత్తపరిచ్చజనం. తప్పరాయణతా నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం బుద్ధపరాయణో, ధమ్మపరాయణో, సఙ్ఘపరాయణో ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం తప్పరాయణభావో. సిస్సభావూపగమనం నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం బుద్ధస్స ¶ అన్తేవాసికో, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్స ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం సిస్సభావూపగమో. పణిపాతో నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం అభివాదన-పచ్చుట్ఠాన-అఞ్జలికమ్మ-సామీచికమ్మం బుద్ధాదీనంయేవ తిణ్ణం వత్థూనం కరోమి ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం బుద్ధాదీసు పరమనిపచ్చకారో. ఇమేసఞ్హి చతున్నమ్పి ఆకారానం అఞ్ఞతరమ్పి కరోన్తేన గహితంయేవ హోతి సరణగమనం.

అపిచ ‘‘భగవతో అత్తానం పరిచ్చజామి, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్స అత్తానం పరిచ్చజామి, జీవితం పరిచ్చజామి, పరిచ్చత్తోయేవ మే అత్తా, పరిచ్చత్తంయేవ మే జీవితం, జీవితపరియన్తికం బుద్ధం సరణం గచ్ఛామి, బుద్ధో మే సరణం లేణం తాణ’’న్తి ఏవమ్పి అత్తసన్నియ్యాతనం వేదితబ్బం. ‘‘సత్థారఞ్చ ¶ వతాహం పస్సేయ్యం, భగవన్తమేవ పస్సేయ్యం, సుగతఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం, భగవన్తమేవ పస్సేయ్యం, సమ్మాసమ్బుద్ధఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం, భగవన్తమేవ పస్సేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) ఏవమ్పి మహాకస్సపస్స సరణగమనే వియ సిస్సభావూపగమనం దట్ఠబ్బం.

‘‘సో అహం విచరిస్సామి, గామా గామం పురా పురం;

నమస్సమానో సమ్బుద్ధం, ధమ్మస్స చ సుధమ్మత’’న్తి. (సు. ని. ౧౯౪; సం. ని. ౧.౨౪౬);

ఏవమ్పి ఆళవకాదీనం సరణగమనం వియ తప్పరాయణతా వేదితబ్బా. ‘‘అథ ఖో బ్రహ్మాయు బ్రాహ్మణో ¶ ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా భగవతో పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా భగవతో పాదాని ముఖేన చ పరిచుమ్బతి, పాణీహి చ పరిసమ్బాహతి, నామఞ్చ సావేతి – ‘బ్రహ్మాయు అహం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణో; బ్రహ్మాయు అహం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణో’’’తి (మ. ని. ౨.౩౯౪) ఏవమ్పి పణిపాతో వేదితబ్బో.

సో పనేస ఞాతిభయాచరియదక్ఖిణేయ్యవసేన చతుబ్బిధో హోతి. తత్థ దక్ఖిణేయ్యపణిపాతేన సరణగమనం హోతి, న ఇతరేహి. సేట్ఠవసేనేవ హి సరణం గణ్హాతి, సేట్ఠవసేన చ భిజ్జతి. తస్మా యో సాకియో వా కోలియో వా ‘‘బుద్ధో అమ్హాకం ఞాతకో’’తి వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో వా ‘‘సమణో గోతమో రాజపూజితో మహానుభావో అవన్దియమానో అనత్థమ్పి కరేయ్యా’’తి భయేన వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో వా బోధిసత్తకాలే భగవతో సన్తికే కిఞ్చి ఉగ్గహితం సరమానో బుద్ధకాలే వా –

‘‘ఏకేన ¶ భోగే భుఞ్జేయ్య, ద్వీహి కమ్మం పయోజయే;

చతుత్థఞ్చ నిధాపేయ్య, ఆపదాసు భవిస్సతీ’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౬౫) –

ఏవరూపం ¶ అనుసాసనిం ఉగ్గహేత్వా ‘‘ఆచరియో మే’’తి వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో పన ‘‘అయం లోకే అగ్గదక్ఖిణేయ్యో’’తి వన్దతి, తేనేవ గహితం హోతి సరణం.

ఏవం గహితసరణస్స చ ఉపాసకస్స వా ఉపాసికాయ వా అఞ్ఞతిత్థియేసు పబ్బజితమ్పి ఞాతిం ‘‘ఞాతకో మే అయ’’న్తి వన్దతో సరణగమనం న భిజ్జతి, పగేవ అపబ్బజితం. తథా రాజానం భయవసేన వన్దతో. సో హి రట్ఠపూజితత్తా అవన్దియమానో అనత్థమ్పి కరేయ్యాతి. తథా యం కిఞ్చి సిప్పం సిక్ఖాపకం తిత్థియం ‘‘ఆచరియో మే అయ’’న్తి వన్దతోపి న భిజ్జతీతి ఏవం సరణగమనప్పభేదో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ లోకుత్తరస్స సరణగమనస్స చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని విపాకఫలం, సబ్బదుక్ఖక్ఖయో ఆనిసంసఫలం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యో ¶ చ బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ, సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో;

చత్తారి అరియసచ్చాని, సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి. (ధ. ప. ౧౯౦);

‘‘దుక్ఖం దుక్ఖసముప్పాదం, దుక్ఖస్స చ అతిక్కమం;

అరియఞ్చట్ఠఙ్గికం మగ్గం, దుక్ఖూపసమగామినం. (ధ. ప. ౧౯౧);

‘‘ఏతం ఖో సరణం ఖేమం, ఏతం సరణముత్తమం;

ఏతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౯౨);

అపిచ నిచ్చతో అనుపగమనాదివసేనపేతస్స ఆనిసంసఫలం వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో, యం దిట్ఠిసమ్పన్నో పుగ్గలో కఞ్చి సఙ్ఖారం నిచ్చతో ఉపగచ్ఛేయ్య, సుఖతో ఉపగచ్ఛేయ్య, కఞ్చి ధమ్మం అత్తతో ఉపగచ్ఛేయ్య, మాతరం జీవితా వోరోపేయ్య, పితరం, అరహన్తం జీవితా వోరోపేయ్య, పదుట్ఠచిత్తో తథాగతస్స లోహితం ఉప్పాదేయ్య, సఙ్ఘం భిన్దేయ్య, అఞ్ఞం సత్థారం ఉద్దిసేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౨౮-౧౩౦; అ. ని. ౧.౨౭౨-౨౭౭).

లోకియస్స ¶ ¶ పన సరణగమనస్స భవసమ్పదాపి భోగసమ్పదాపి ఫలమేవ. వుత్తఞ్హేతం –

దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి. (సం. ని. ౧.౩౭);

‘‘అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో అసీతియా దేవతాసహస్సేహి సద్ధిం యేనాయస్మా మహామోగ్గల్లానో తేనుపసఙ్కమి…పే… ఏకమన్తం ఠితం ఖో సక్కం దేవానమిన్దం ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ¶ ఏతదవోచ – ‘సాధు ఖో, దేవానమిన్ద, బుద్ధసరణగమనం హోతి. బుద్ధసరణగమనహేతు ఖో దేవానమిన్ద ఏవమిధేకచ్చే సత్తా కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జన్తి. తే అఞ్ఞే దేవే దసహి ఠానేహి అధిగణ్హన్తి దిబ్బేన ఆయునా దిబ్బేన వణ్ణేన సుఖేన యసేన ఆధిపతేయ్యేన దిబ్బేహి రూపేహి సద్దేహి గన్ధేహి రసేహి ఫోట్ఠబ్బేహీ’’’తి (సం. ని. ౪.౩౪౧).

ఏసేవ నయో ధమ్మే సఙ్ఘే చ. అపిచ వేలామసుత్తాదివసేనాపి (అ. ని. ౯.౨౦ ఆదయో) సరణగమనస్స ఫలవిసేసో వేదితబ్బో. ఏవం సరణగమనఫలం వేదితబ్బం.

తత్థ లోకియసరణగమనం తీసు వత్థూసు అఞ్ఞాణసంసయమిచ్ఛాఞాణాదీహి సంకిలిస్సతి, న మహాజుతికం హోతి న మహావిప్ఫారం. లోకుత్తరస్స నత్థి సంకిలేసో. లోకియస్స చ సరణగమనస్స దువిధో భేదో సావజ్జో అనవజ్జో చ. తత్థ సావజ్జో అఞ్ఞసత్థారాదీసు అత్తసన్నియ్యాతనాదీహి హోతి, సో అనిట్ఠఫలో. అనవజ్జో కాలకిరియాయ, సో అవిపాకత్తా అఫలో. లోకుత్తరస్స పన నేవత్థి భేదో. భవన్తరేపి హి అరియసావకో అఞ్ఞం సత్థారం న ఉద్దిసతీతి ఏవం సరణగమనస్స సంకిలేసో చ భేదో చ వేదితబ్బో.

ఉపాసకం ¶ ¶ మం భవం గోతమో ధారేతూతి మం భవం గోతమో ‘‘ఉపాసకో అయ’’న్తి ఏవం ధారేతు, జానాతూతి అత్థో. ఉపాసకవిధికోసల్లత్థం పనేత్థ కో ఉపాసకో, కస్మా ఉపాసకోతి వుచ్చతి, కిమస్స సీలం, కో ఆజీవో, కా విపత్తి, కా సమ్పత్తీతి ఇదం పకిణ్ణకం వేదితబ్బం.

తత్థ కో ఉపాసకోతి యో కోచి సరణగతో గహట్ఠో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యతో ఖో, మహానామ, ఉపాసకో బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో, మహానామ, ఉపాసకో హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౩౩).

కస్మా ¶ ఉపాసకోతి. రతనత్తయస్స ఉపాసనతో. సో హి బుద్ధం ఉపాసతీతి ఉపాసకో. ధమ్మం, సఙ్ఘం ఉపాసతీతి ఉపాసకోతి.

కిమస్స సీలన్తి. పఞ్చ వేరమణియో. యథాహ –

‘‘యతో ఖో, మహానామ, ఉపాసకో పాణాతిపాతా పటివిరతో హోతి, అదిన్నాదానా, కామేసుమిచ్ఛాచారా, ముసావాదా, సురామేరయమజ్జప్పమాదట్ఠానా పటివిరతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో, మహానామ, ఉపాసకో సీలవా హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౩౩).

కో ఆజీవోతి. పఞ్చ మిచ్ఛావణిజ్జా పహాయ ధమ్మేన సమేన జీవికకప్పనం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పఞ్చిమా, భిక్ఖవే, వణిజ్జా ఉపాసకేన అకరణీయా. కతమా పఞ్చ. సత్థవణిజ్జా, సత్తవణిజ్జా, మంసవణిజ్జా, మజ్జవణిజ్జా, విసవణిజ్జా. ఇమా ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చ వణిజ్జా ఉపాసకేన అకరణీయా’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౭).

కా విపత్తీతి. యా తస్సేవ సీలస్స చ ఆజీవస్స చ విపత్తి, అయమస్స విపత్తి. అపిచ యాయ ఏస చణ్డాలో చేవ హోతి మలఞ్చ పతికుట్ఠో చ, సాపి తస్స విపత్తీతి వేదితబ్బా. తే చ అత్థతో అస్సద్ధియాదయో పఞ్చ ధమ్మా హోన్తి. యథాహ –

‘‘పఞ్చహి ¶ , భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో ఉపాసకో ఉపాసకచణ్డాలో చ హోతి ఉపాసకమలఞ్చ ఉపాసకపతికుట్ఠో చ. కతమేహి పఞ్చహి? అస్సద్ధో హోతి, దుస్సీలో హోతి, కోతూహలమఙ్గలికో ¶ హోతి, మఙ్గలం పచ్చేతి నో కమ్మం, ఇతో చ బహిద్ధా దక్ఖిణేయ్యం పరియేసతి, తత్థ చ పుబ్బకారం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౫).

కా సమ్పత్తీతి. యా చస్స సీలసమ్పదా చ ఆజీవసమ్పదా చ, సా సమ్పత్తి. యే చస్స రతనభావాదికరా సద్ధాదయో పఞ్చ ధమ్మా. యథాహ –

‘‘పఞ్చహి ¶ , భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో ఉపాసకో ఉపాసకరతనఞ్చ హోతి ఉపాసకపదుమఞ్చ ఉపాసకపుణ్డరీకఞ్చ. కతమేహి పఞ్చహి? సద్ధో హోతి, సీలవా హోతి, న కోతూహలమఙ్గలికో హోతి, కమ్మం పచ్చేతి నో మఙ్గలం, న ఇతో బహిద్ధా దక్ఖిణేయ్యం గవేసతి, ఇధ చ పుబ్బకారం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౫).

అజ్జతగ్గేతి ఏత్థ అయం అగ్గసద్దో ఆదికోటికోట్ఠాససేట్ఠేసు దిస్సతి. ‘‘అజ్జతగ్గే సమ్మ, దోవారిక, ఆవరామి ద్వారం నిగణ్ఠానం నిగణ్ఠీన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౭౦) హి ఆదిమ్హి దిస్సతి. ‘‘తేనేవ అఙ్గులగ్గేన తం అఙ్గులగ్గం పరామసేయ్య (కథా. ౪౪౧). ఉచ్ఛగ్గం వేళగ్గ’’న్తిఆదీసు కోటియం. ‘‘అమ్బిలగ్గం వా మధురగ్గం వా తిత్తకగ్గం వా (సం. ని. ౫.౩౭౪), అనుజానామి, భిక్ఖవే, విహారగ్గేన వా పరివేణగ్గేన వా భాజేతు’’న్తిఆదీసు (చూళవ. ౩౧౮) కోట్ఠాసే. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా…పే… తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౪) సేట్ఠే. ఇధ పనాయం ఆదిమ్హి దట్ఠబ్బో. తస్మా అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వాతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. అజ్జతన్తి అజ్జభావం. అజ్జదగ్గేతి వా పాఠో, దకారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి అత్థో.

పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం, యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ¶ ఉపేతం, అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం ఉపాసకం కప్పియకారకం మం భవం గోతమో ధారేతు జానాతు. అహఞ్హి సచేపి మే తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దేయ్య, నేవ బుద్ధం ‘‘న బుద్ధో’’తి వా ధమ్మం ‘‘న ¶ ధమ్మో’’తి వా సఙ్ఘం ‘‘న సఙ్ఘో’’తి వా వదేయ్యన్తి ఏవం అత్తసన్నియ్యాతనేన సరణం గన్త్వా చతూహి చ పచ్చయేహి పవారేత్వా ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం అభివాదేత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామీతి.

౧౭. సత్తమే జాణుస్సోణీతి జాణుస్సోణిఠానన్తరం కిర నామేకం ఠానన్తరం, తం యేన కులేన లద్ధం, తం జాణుస్సోణికులన్తి వుచ్చతి. అయం తస్మిం కులే జాతత్తా రఞ్ఞో సన్తికే చ లద్ధజాణుస్సోణిసక్కారత్తా జాణుస్సోణీతి వుచ్చతి. తేనుపసఙ్కమీతి ‘‘సమణో కిర గోతమో పణ్డితో బ్యత్తో బహుస్సుతో’’తి సుత్వా ‘‘సచే సో లిఙ్గవిభత్తికారకాదిభేదం జానిస్సతి, అమ్హేహి ఞాతమేవ జానిస్సతి, అఞ్ఞాతం కిం జానిస్సతి. ఞాతమేవ కథేస్సతి, అఞ్ఞాతం కిం కథేస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా మానద్ధజం పగ్గయ్హ సిఙ్గం ఉక్ఖిపిత్వా మహాపరివారేహి పరివుతో యేన భగవా ¶ తేనుపసఙ్కమి. కతత్తా చ, బ్రాహ్మణ, అకతత్తా చాతి సత్థా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో ఇధ ఆగచ్ఛన్తో న జానితుకామో అత్థగవేసీ హుత్వా ఆగతో, మానం పన పగ్గయ్హ సిఙ్గం ఉక్ఖిపిత్వా ఆగతో. కిం ను ఖ్వస్స యథా పఞ్హస్స అత్థం జానాతి, ఏవం కథితే వడ్ఢి భవిస్సతి, ఉదాహు యథా న జానాతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘యథా న జానాతి, ఏవం కథితే వడ్ఢి భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘కతత్తా చ, బ్రాహ్మణ, అకతత్తా చా’’తి ఆహ.

బ్రాహ్మణో తం సుత్వా ‘‘సమణో గోతమో కతత్తాపి అకతత్తాపి నిరయే నిబ్బత్తిం వదతి, ఇదం ఉభయకారణేనాపి ఏకట్ఠానే నిబ్బత్తియా కథితత్తా దుజ్జానం మహన్ధకారం, నత్థి ¶ మయ్హం ఏత్థ పతిట్ఠా. సచే పనాహం ఏత్తకేనేవ తుణ్హీ భవేయ్యం, బ్రాహ్మణానం మజ్ఝే కథనకాలేపి మం ఏవం వదేయ్యుం – ‘త్వం సమణస్స గోతమస్స సన్తికం మానం పగ్గయ్హ సిఙ్గం ఉక్ఖిపిత్వా గతోసి, ఏకవచనేనేవ తుణ్హీ హుత్వా కిఞ్చి వత్తుం నాసక్ఖి, ఇమస్మిం ఠానే కస్మా కథేసీ’తి. తస్మా పరాజితోపి అపరాజితసదిసో హుత్వా పున సగ్గగమనపఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా కో ను ఖో, భో గోతమాతి ఇమం దుతియపఞ్హం ఆరభి.

ఏవమ్పి ¶ తస్స అహోసి – ‘‘ఉపరిపఞ్హేన హేట్ఠాపఞ్హం జానిస్సామి, హేట్ఠాపఞ్హేన ఉపరిపఞ్హ’’న్తి. తస్మాపి ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛి. సత్థా పురిమనయేనేవ చిన్తేత్వా యథా న జానాతి, ఏవమేవ కథేన్తో పునపి ‘‘కతత్తా చ, బ్రాహ్మణ, అకతత్తా చా’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణో తస్మిమ్పి పతిట్ఠాతుం అసక్కోన్తో ‘‘అలం, భో, న ఈదిసస్స పురిసస్స సన్తికం ఆగతేన అజానిత్వా గన్తుం వట్టతి, సకవాదం పహాయ సమణం గోతమం అనువత్తిత్వా మయ్హం అత్థం గవేసిస్సామి, పరలోకమగ్గం సోధేస్సామీ’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా సత్థారం ఆయాచన్తో న ఖో అహన్తిఆదిమాహ. అథస్స నిహతమానతం ఞత్వా సత్థా ఉపరి దేసనం వడ్ఢేన్తో తేన హి, బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. తత్థ తేన హీతి కారణనిద్దేసో. యస్మా సంఖిత్తేన భాసితస్స అత్థం అజానన్తో విత్థారదేసనం యాచసి, తస్మాతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౧౮. అట్ఠమే ఆయస్మాతి పియవచనమేతం. ఆనన్దోతి తస్స థేరస్స నామం. ఏకంసేనాతి ఏకన్తేన. అనువిచ్చాతి అనుపవిసిత్వా. విఞ్ఞూతి పణ్డితా. గరహన్తీతి నిన్దన్తి, అవణ్ణం భాసన్తి. సేసమేత్థ నవమే చ సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ.

౨౦. దసమే ¶ ¶ దున్నిక్ఖిత్తఞ్చ పదబ్యఞ్జనన్తి ఉప్పటిపాటియా గహితపాళిపదమేవ హి అత్థస్స బ్యఞ్జనత్తా బ్యఞ్జనన్తి వుచ్చతి. ఉభయమేతం పాళియావ నామం. అత్థో చ దున్నీతోతి పరివత్తేత్వా ఉప్పటిపాటియా గహితా అట్ఠకథా. దున్నిక్ఖిత్తస్స, భిక్ఖవే, పదబ్యఞ్జనస్స అత్థోపి దున్నయో హోతీతి పరివత్తేత్వా ఉప్పటిపాటియా గహితాయ పాళియా అట్ఠకథా నామ దున్నయా దున్నీహారా దుక్కథా నామ హోతి. ఏకాదసమే వుత్తపటిపక్ఖనయేన అత్థో వేదితబ్బోతి.

౨౨. తతియస్స ¶ పఠమే అచ్చయం అచ్చయతో న పస్సతీతి ‘‘అపరజ్ఝిత్వా అపరద్ధం మయా’’తి అత్తనో అపరాధం న పస్సతి, అపరద్ధం మయాతి వత్వా దణ్డకమ్మం ¶ ఆహరిత్వా న ఖమాపేతీతి అత్థో. అచ్చయం దేసేన్తస్సాతి ఏవం వత్వా దణ్డకమ్మం ఆహరిత్వా ఖమాపేన్తస్స. యథాధమ్మం నప్పటిగ్గణ్హాతీతి ‘‘పున ఏవం న కరిస్సామి, ఖమథ మే’’తి వుచ్చమానో అచ్చయం ఇమం యథాధమ్మం యథాసభావం న పటిగ్గణ్హాతి. ‘‘ఇతో పట్ఠాయ పున ఏవరూపం మా అకాసి, ఖమామి తుయ్హ’’న్తి న వదతి. సుక్కపక్ఖో వుత్తపటిపక్ఖనయేనేవ వేదితబ్బో.

౨౩. దుతియే అబ్భాచిక్ఖన్తీతి అభిభవిత్వా ఆచిక్ఖన్తి, అభూతేన వదన్తి. దోసన్తరోతి అన్తరే పతితదోసో. ఏవరూపో హి ‘‘నత్థి సమణస్స గోతమస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో’’తిఆదీని వదన్తో సునక్ఖత్తో వియ తథాగతం అబ్భాచిక్ఖతి. సద్ధో ¶ వా దుగ్గహితేనాతి యో హి ఞాణవిరహితాయ సద్ధాయ అతిసద్ధో హోతి ముద్ధప్పసన్నో, సోపి ‘‘బుద్ధో నామ సబ్బలోకుత్తరో, సబ్బే తస్స కేసాదయో బాత్తింస కోట్ఠాసా లోకుత్తరాయేవా’’తిఆదినా నయేన దుగ్గహితం గణ్హిత్వా తథాగతం అబ్భాచిక్ఖతి. తతియం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౨౫. చతుత్థే నేయ్యత్థం సుత్తన్తన్తి యస్స అత్థో నేతబ్బో, తం నేతబ్బత్థం సుత్తన్తం. నీతత్థో సుత్తన్తోతి దీపేతీతి కథితత్థో అయం సుత్తన్తోతి వదతి. తత్థ ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, ద్వేమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా, తయోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా, చత్తారోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా’’తి ఏవరూపో సుత్తన్తో నేయ్యత్థో నామ. ఏత్థ హి కిఞ్చాపి సమ్మాసమ్బుద్ధేన ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే’’తిఆది వుత్తం, పరమత్థతో పన పుగ్గలో నామ నత్థీతి ఏవమస్స అత్థో నేతబ్బోవ హోతి. అయం పన అత్తనో బాలతాయ నీతత్థో అయం సుత్తన్తోతి దీపేతి. పరమత్థతో హి పుగ్గలే అసతి న తథాగతో ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే’’తిఆదీని వదేయ్య. యస్మా పన తేన వుత్తం, తస్మా పరమత్థతో అత్థి పుగ్గలోతి గణ్హన్తో తం నేయ్యత్థం సుత్తన్తం నీతత్థో సుత్తన్తోతి దీపేతి. నీతత్థన్తి అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి ఏవం కథితత్థం. ఏత్థ హి అనిచ్చమేవ దుక్ఖమేవ అనత్తాయేవాతి అత్థో. అయం పన అత్తనో బాలతాయ ‘‘నేయ్యత్థో అయం సుత్తన్తో, అత్థమస్స ఆహరిస్సామీ’’తి ¶ ‘‘నిచ్చం నామ అత్థి, సుఖం నామ అత్థి, అత్తా నామ అత్థీ’’తి గణ్హన్తో నీతత్థం సుత్తన్తం నేయ్యత్థో సుత్తన్తోతి దీపేతి నామ. పఞ్చమం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౨౭. ఛట్ఠే ¶ పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తస్సాతి పాపకమ్మస్స. పాపం ¶ హి పటిచ్ఛాదేత్వా కరోన్తి. నో చేపి పటిచ్ఛాదేత్వా కరోన్తి, పాపకమ్మం పటిచ్ఛన్నమేవాతి వుచ్చతి. నిరయోతి సహోకాసకా ఖన్ధా. తిరచ్ఛానయోనియం ఖన్ధావ లబ్భన్తి. సత్తమట్ఠమాని ఉత్తానత్థానేవ.

౩౦. నవమే పటిగ్గాహాతి పటిగ్గాహకా, దుస్సీలం పుగ్గలం ద్వే ఠానాని పటిగ్గణ్హన్తీతి అత్థో.

౩౧. దసమే అత్థవసేతి కారణాని. అరఞ్ఞవనపత్థానీతి అరఞ్ఞాని చ వనపత్థాని చ. తత్థ కిఞ్చాపి అభిధమ్మే నిప్పరియాయేన ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా, సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి (విభ. ౫౨౯) వుత్తం, తథాపి యం తం ‘‘పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి (పారా. ౬౫౪) ఆరఞ్ఞకఙ్గనిప్ఫాదకం సేనాసనం వుత్తం, తదేవ అధిప్పేతన్తి వేదితబ్బం. వనపత్థన్తి గామన్తం అతిక్కమిత్వా మనుస్సానం అనుపచారట్ఠానం, యత్థ న కసీయతి న వపీయతి. పన్తానీతి పరియన్తాని అతిదూరాని, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారన్తి లోకియలోకుత్తరం ఫాసువిహారం. పచ్ఛిమఞ్చ జనతం అనుకమ్పమానోతి పచ్ఛిమే మమ సావకే అనుకమ్పన్తో.

౩౨. ఏకాదసమే విజ్జాభాగియాతి విజ్జాకోట్ఠాసికా. సమథోతి చిత్తేకగ్గతా. విపస్సనాతి సఙ్ఖారపరిగ్గాహకఞాణం. కమత్థమనుభోతీతి కతమం అత్థం ఆరాధేతి సమ్పాదేతి పరిపూరేతి. చిత్తం భావీయతీతి మగ్గచిత్తం భావీయతి బ్రూహీయతి వడ్ఢీయతి. యో రాగో, సో పహీయతీతి యో రజ్జనకవసేన రాగో, సో పహీయతి. రాగో హి మగ్గచిత్తస్స పచ్చనీకో, మగ్గచిత్తం రాగస్స చ. రాగక్ఖణే ¶ మగ్గచిత్తం నత్థి, మగ్గచిత్తక్ఖణే రాగో నత్థి. యదా పన రాగో ఉప్పజ్జతి, తదా మగ్గచిత్తస్స ఉప్పత్తిం నివారేతి, పదం పచ్ఛిన్దతి. యదా పన మగ్గచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తదా రాగం సమూలకం ఉబ్బట్టేత్వా సముగ్ఘాతేన్తమేవ ఉప్పజ్జతి. తేన వుత్తం – ‘‘రాగో పహీయతీ’’తి.

విపస్సనా, భిక్ఖవే, భావితాతి విపస్సనాఞాణం బ్రూహితం వడ్ఢితం. పఞ్ఞా భావీయతీతి మగ్గపఞ్ఞా ¶ భావీయతి బ్రూహీయతి వడ్ఢీయతి. యా అవిజ్జా, సా పహీయతీతి అట్ఠసు ఠానేసు వట్టమూలికా మహాఅవిజ్జా పహీయతి. అవిజ్జా హి మగ్గపఞ్ఞాయ పచ్చనీకా, మగ్గపఞ్ఞా అవిజ్జాయ. అవిజ్జాక్ఖణే మగ్గపఞ్ఞా నత్థి ¶ , మగ్గపఞ్ఞాక్ఖణే అవిజ్జా నత్థి. యదా పన అవిజ్జా ఉప్పజ్జతి, తదా మగ్గపఞ్ఞాయ ఉప్పత్తిం నివారేతి, పదం పచ్ఛిన్దతి. యదా మగ్గపఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి, తదా అవిజ్జం సమూలికం ఉబ్బట్టేత్వా సముగ్ఘాతయమానావ ఉప్పజ్జతి. తేన వుత్తం – ‘‘అవిజ్జా పహీయతీ’’తి. ఇతి మగ్గచిత్తం మగ్గపఞ్ఞాతి ద్వేపి సహజాతధమ్మావ కథితా.

రాగుపక్కిలిట్ఠం వా, భిక్ఖవే, చిత్తం న విముచ్చతీతి రాగేన ఉపక్కిలిట్ఠత్తా మగ్గచిత్తం న విముచ్చతీతి దస్సేతి. అవిజ్జుపక్కిలిట్ఠా వా పఞ్ఞా న భావీయతీతి అవిజ్జాయ ఉపక్కిలిట్ఠత్తా మగ్గపఞ్ఞా న భావీయతీతి దస్సేతి. ఇతి ఖో, భిక్ఖవేతి ఏవం ఖో, భిక్ఖవే. రాగవిరాగా చేతోవిముత్తీతి రాగస్స ఖయవిరాగేన చేతోవిముత్తి నామ హోతి. ఫలసమాధిస్సేతం నామం. అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తీతి అవిజ్జాయ ఖయవిరాగేన పఞ్ఞావిముత్తి నామ హోతి. ఇమస్మిం సుత్తే నానాక్ఖణికా సమాధివిపస్సనా కథితాతి.

౩౩. చతుత్థస్స ¶ ¶ పఠమే అసప్పురిసభూమీతి అసప్పురిసానం పతిట్ఠానట్ఠానం. సప్పురిసభూమియమ్పి ఏసేవ నయో. అకతఞ్ఞూతి కతం న జానాతి. అకతవేదీతి కతం పాకటం కత్వా న జానాతి. ఉపఞ్ఞాతన్తి వణ్ణితం థోమితం పసత్థం. యదిదన్తి యా అయం. అకతఞ్ఞుతా అకతవేదితాతి పరేన కతస్స ఉపకారస్స అజాననఞ్చేవ పాకటం కత్వా అజాననఞ్చ. కేవలాతి సకలా. సుక్కపక్ఖేపి వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

౩౪. దుతియే మాతు చ పితు చాతి జనకమాతు చ జనకపితు చ. ఏకేన, భిక్ఖవే, అంసేన మాతరం పరిహరేయ్యాతి ఏకస్మిం అంసకూటే ఠపేత్వా మాతరం పటిజగ్గేయ్య. ఏకేన అంసేన పితరం పరిహరేయ్యాతి ఏకస్మిం అంసకూటే ఠపేత్వా పితరం పటిజగ్గేయ్య. వస్ససతాయుకో వస్ససతజీవీతి వస్ససతాయుకకాలే జాతో సకలం వస్ససతం జీవన్తో. ఇదం వుత్తం హోతి – సచే పుత్తో నామ ‘‘మాతాపితూనం పటికరిస్సామీ’’తి ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ దక్ఖిణే అంసకూటే మాతరం, వామే పితరం ¶ ఠపేత్వా వస్ససతాయుకో సకలమ్పి వస్ససతం జీవమానో పరిహరేయ్య. సో చ నేసం ఉచ్ఛాదనపరిమద్దనన్హాపనసమ్బాహనేనాతి సో చ పుత్తో నేసం మాతాపితూనం అంసకూటేసు ఠితానంయేవ దుగ్గన్ధపటివినోదనత్థం సుగన్ధకరణేన ఉచ్ఛాదనేన, పరిస్సమవినోదనత్థం హత్థపరిమద్దనేన, సీతుణ్హకాలే చ ఉణ్హోదకసీతోదకన్హాపనేన, హత్థపాదాదీనం ఆకడ్ఢనపరికడ్ఢనసఙ్ఖాతేన సమ్బాహనేన ఉపట్ఠానం కరేయ్య. తే చ తత్థేవాతి తే చ మాతాపితరో తత్థేవ తస్స అంసకూటేసు నిసిన్నావ ముత్తకరీసం చజేయ్యుం. నత్వేవ ¶ , భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, ఏవమ్పి నత్వేవ మాతాపితూనం కతం వా హోతి పటికతం వా.

ఇస్సరాధిపచ్చే రజ్జేతి చక్కవత్తిరజ్జం సన్ధాయేవమాహ. ఆపాదకాతి వడ్ఢకా అనుపాలకా. పుత్తా హి మాతాపితూహి వడ్ఢితా చేవ అనుపాలితా చ. పోసకాతి హత్థపాదే వడ్ఢేత్వా హదయలోహితం పాయేత్వా పోసకా. పుత్తా హి మాతాపితూహి పుట్ఠా భతా అన్నపానాదీహి పటిజగ్గితా. ఇమస్స లోకస్స దస్సేతారోతి సచే హి మాతాపితరో జాతదివసేయేవ పుత్తం పాదే గహేత్వా అరఞ్ఞే వా నదియం వా పపాతే వా ఖిపేయ్యుం, ఇమస్మిం లోకే ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణం న పస్సేయ్య. ఏవం అకత్వా ఆపాదితత్తా ¶ పోసితత్తా ఏస ఇమస్మిం లోకే ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణం మాతాపితరో నిస్సాయ పస్సతీతి త్యాస్స ఇమస్స లోకస్స దస్సేతారో నామ హోన్తి. సమాదపేతీతి గణ్హాపేతి. ఇమస్మిం సుత్తే సద్ధాసీలచాగపఞ్ఞా లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా. ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరసదిసోవ భిక్ఖు తేసు పతిట్ఠాపేతి నామాతి వేదితబ్బో.

౩౫. తతియే తేనుపసఙ్కమీతి సో హి బ్రాహ్మణో ‘‘సమణో కిర గోతమో కథితం విస్సజ్జేతి, పుచ్ఛాయస్స విరజ్ఝనం నామ నత్థి. అహమస్స విరజ్ఝనపఞ్హం అభిసఙ్ఖరిస్సామీ’’తి పణీతభోజనం భుఞ్జిత్వా గబ్భద్వారం పిదహిత్వా నిసిన్నో చిన్తేతుం ఆరభి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమస్మిం ఠానే ఉచ్చాసద్దమహాసద్దో వత్తతి, చిత్తం న ఏకగ్గం హోతి, భూమిఘరం కారేస్సామీ’’తి భూమిఘరం కారేత్వా తత్థ పవిసిత్వా – ‘‘ఏవం పుట్ఠో ఏవం కథేస్సతి, ఏవం పుట్ఠో ఏవం కథేస్సతీ’’తి ఏకం గణ్హిత్వా ఏకం ¶ విస్సజ్జేన్తో సకలదివసం కిఞ్చి పస్సితుం నాసక్ఖి. తస్స ఇమినావ నీహారేన చత్తారో మాసా వీతివత్తా. సో చతున్నం మాసానం అచ్చయేన ఉభతోకోటికం పఞ్హం నామ ¶ అద్దస. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అహం సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘కింవాదీ భవ’న్తి పుచ్ఛిస్సామి. సచే ‘కిరియవాదిమ్హీ’తి వక్ఖతి, ‘సబ్బాకుసలానం నామ తుమ్హే కిరియం వదేథా’తి నం నిగ్గణ్హిస్సామి. సచే ‘అకిరియవాదిమ్హీ’తి వక్ఖతి, ‘కుసలధమ్మానం నామ తుమ్హే అకిరియం వదేథా’తి నం నిగ్గణ్హిస్సామి. ఇదఞ్హి ఉభతోకోటికం పఞ్హం పుట్ఠో నేవ ఉగ్గిలితుం సక్ఖిస్సతి న నిగ్గిలితుం. ఏవం మమ జయో భవిస్సతి, సమణస్స గోతమస్స పరాజయో’’తి ఉట్ఠాయ అప్ఫోటేత్వా భూమిఘరా నిక్ఖమ్మ ‘‘ఏవరూపం పఞ్హం పుచ్ఛన్తేన న ఏకకేన గన్తుం వట్టతీ’’తి నగరే ఘోసనం కారేత్వా సకలనాగరేహి పరివుతో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి. కింవాదీతి కింలద్ధికో. కిమక్ఖాయీతి కిం నామ సావకానం పటిపదం అక్ఖాయీతి పుచ్ఛి. అథస్స భగవా చతూహి మాసేహి పఞ్హం అభిసఙ్ఖరిత్వా ‘‘దిట్ఠో మే సమణస్స గోతమస్స పరాజయపఞ్హో’’తి మానం పగ్గయ్హ ఆగతభావం ఞత్వా ఏకపదేనేవ తం పఞ్హం భిన్దన్తో కిరియవాదీ చాహం, బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. అథ బ్రాహ్మణో అత్తనో మానం అపనేత్వా భగవన్తం ఆయాచన్తో యథాకథం పనాతిఆదిమాహ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౬. చతుత్థే దక్ఖిణేయ్యాతి దక్ఖిణా వుచ్చతి దానం, తస్స పటిగ్గహణయుత్తా కతి పుగ్గలాతి పుచ్ఛతి. సేఖోతి ఇమినా సత్త సేక్ఖే దస్సేతి. ఏత్థ చ సీలవన్తపుథుజ్జనోపి సోతాపన్నేనేవ ¶ సఙ్గహితో. ఆహునేయ్యా యజమానానం హోన్తీతి దానం దదన్తానం ఆహునస్స అరహా దానపటిగ్గాహకా నామ హోన్తీతి అత్థో. ఖేత్తన్తి వత్థు పతిట్ఠా, పుఞ్ఞస్స విరుహనట్ఠానన్తి అత్థో.

౩౭. పఞ్చమే ¶ పుబ్బారామేతి సావత్థితో పురత్థిమదిసాభాగే ఆరామే. మిగారమాతుపాసాదేతి విసాఖాయ ఉపాసికాయ పాసాదే. సా హి మిగారసేట్ఠినా మాతుట్ఠానే ఠపితత్తాపి, సబ్బజేట్ఠకస్స పుత్తస్స అయ్యకసేట్ఠినోవ సమాననామకత్తాపి మిగారమాతాతి వుచ్చతి. తాయ కారితో సహస్సగబ్భో పాసాదో మిగారమాతుపాసాదో నామ. థేరో ¶ తస్మిం విహరతి. తత్ర ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తోతి తస్మిం పాసాదే విహరన్తో ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరో.

భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి కస్మిం కాలే ఆమన్తేసి? కానిచి హి సుత్తాని పురేభత్తే భాసితాని అత్థి, కానిచి పచ్ఛాభత్తే, కానిచి పురిమయామే, కానిచి మజ్ఝిమయామే, కానిచి పచ్ఛిమయామే. ఇదం పన సమచిత్తపటిపదాసుత్తం పచ్ఛాభత్తే భాసితం. తస్మా సాయన్హసమయే ఆమన్తేసి.

న కేవలం చేతం థేరేనేవ భాసితం, తథాగతేనాపి భాసితం. కత్థ నిసీదిత్వాతి? విసాఖాయ రతనపాసాదే నిసీదిత్వా. తథాగతో హి పఠమబోధియం వీసతి వస్సాని అనిబద్ధవాసో హుత్వా యత్థ యత్థ ఫాసుకం హోతి, తత్థ తత్థేవ గన్త్వా వసి. పఠమం అన్తోవస్సఞ్హి ఇసిపతనే ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వా అట్ఠారస మహాబ్రహ్మకోటియో అమతపానం పాయేత్వా బారాణసిం ఉపనిస్సాయ ఇసిపతనే వసి. దుతియం అన్తోవస్సం రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే, తతియచతుత్థానిపి తత్థేవ, పఞ్చమం అన్తోవస్సం వేసాలిం ఉపనిస్సాయ మహావనే కూటాగారసాలాయం, ఛట్ఠం అన్తోవస్సం మకులపబ్బతే, సత్తమం తావతింసభవనే, అట్ఠమం భగ్గే సుసుమారగిరం నిస్సాయ భేసకళావనే, నవమం కోసమ్బియం, దసమం పాలిలేయ్యకే వనసణ్డే, ఏకాదసమం నాలాయం బ్రాహ్మణగామే, ద్వాదసమం వేరఞ్జాయం, తేరసమం చాలియపబ్బతే, చుద్దసమం జేతవనే, పఞ్చదసమం కపిలవత్థుస్మిం, సోళసమం ఆళవకం దమేత్వా చతురాసీతిపాణసహస్సాని అమతపానం పాయేత్వా ఆళవియం, సత్తరసమం రాజగహేయేవ, అట్ఠారసమం చాలియపబ్బతేయేవ, తథా ఏకూనవీసతిమం, వీసతిమం పన అన్తోవస్సం రాజగహంయేవ ¶ ఉపనిస్సాయ వసి. ఏవం వీసతి వస్సాని అనిబద్ధవాసో హుత్వా యత్థ యత్థ ఫాసుకం హోతి, తత్థ తత్థేవ వసి.

తతో ¶ పట్ఠాయ పన ద్వే సేనాసనాని ధువపరిభోగాని అకాసి. కతరాని ద్వే? జేతవనఞ్చ పుబ్బారామఞ్చ. కస్మా? ద్విన్నం కులానం గుణమహన్తతాయ. అనాథపిణ్డికస్స హి విసాఖాయ చ గుణం సన్ధాయ గుణం పటిచ్చ సత్థా తాని సేనాసనాని ధువపరిభోగేన పరిభుఞ్జి. ఉతువస్సం చారికం చరిత్వాపి హి అన్తోవస్సే ద్వీసుయేవ సేనాసనేసు వసతి. ఏవం వసన్తో ¶ పన జేతవనే రత్తిం వసిత్వా పునదివసే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో దక్ఖిణద్వారేన సావత్థిం పిణ్డాయ పవిసిత్వా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా పుబ్బారామే దివావిహారం కరోతి. పుబ్బారామే రత్తిం వసిత్వా పునదివసే పాచీనద్వారేన సావత్థిం పిణ్డాయ పవిసిత్వా దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా జేతవనే దివావిహారం కరోతి. తస్మిం పన దివసే సమ్మాసమ్బుద్ధో జేతవనేయేవ వసి. యత్థ కత్థచి వసన్తస్స చస్స పఞ్చవిధకిచ్చం అవిజహితమేవ హోతి. తం హేట్ఠా విత్థారితమేవ. తేసు కిచ్చేసు పచ్ఛిమయామకిచ్చకాలే భగవా లోకం ఓలోకేన్తో సావత్థివాసీనఞ్చ సమన్తా చ సావత్థియా గావుతఅడ్ఢయోజనయోజనపరమే ఠానే అపరిమాణానం సత్తానం అభిసమయభావం అద్దస.

తతో ‘‘కస్మిం ను ఖో కాలే అభిసమయో భవిస్సతీ’’తి ఓలోకేన్తో ‘‘సాయన్హసమయే’’తి దిస్వా ‘‘మయి ను ఖో కథేన్తే అభిసమయో భవిస్సతి, సావకే కథేన్తే భవిస్సతీ’’తి ‘‘సారిపుత్తత్థేరే కథేన్తే భవిస్సతీ’’తి అద్దస. తతో ‘‘కత్థ నిసీదిత్వా కథేన్తే భవిస్సతీ’’తి ఓలోకేన్తో ‘‘విసాఖాయ రతనపాసాదే నిసీదిత్వా’’తి దిస్వా ‘‘బుద్ధానం నామ తయో సావకసన్నిపాతా హోన్తి, అగ్గసావకానం ఏకో. తేసు అజ్జ ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరస్స సావకసన్నిపాతో భవిస్సతీ’’తి అద్దస. దిస్వా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా నివత్థనివాసనో ¶ సుగతచీవరం పారుపిత్వా సేలమయపత్తం ఆదాయ భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో దక్ఖిణద్వారేన నగరం పవిసిత్వా పిణ్డాయ చరన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సులభపిణ్డపాతం కత్వా వాతప్పహతా వియ నావా పటినివత్తిత్వా దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా బహిద్వారే అట్ఠాసి. తతో అసీతి మహాసావకా భిక్ఖునిపరిసా ఉపాసకపరిసా ఉపాసికాపరిసాతి చతస్సో పరిసా సత్థారం పరివారయింసు.

సత్థా సారిపుత్తత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘సారిపుత్త, తయా పుబ్బారామం గన్తుం వట్టతి, తవ చ పరిసం గహేత్వా గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో అత్తనో పరివారేహి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి పరివుతో పుబ్బారామం అగమాసి. ఏతేనేవ నియామేన అసీతి మహాసావకే పుబ్బారామమేవ పేసేత్వా సయం ఏకేన ఆనన్దత్థేరేనేవ సద్ధిం జేతవనం అగమాసి. ఆనన్దత్థేరోపి విహారే సత్థు వత్తం ¶ కత్వా వన్దిత్వా ‘‘పుబ్బారామం గచ్ఛామి, భన్తే’’తి ఆహ. ఏవం ¶ కరోహి ఆనన్దాతి. సత్థారం వన్దిత్వా తత్థేవ అగమాసి. సత్థా ఏకకోవ జేతవనే ఓహీనో.

తం దివసఞ్హి చతస్సో పరిసా థేరస్సేవ ధమ్మకథం సోతుకామా అహేసుం. కోసలమహారాజాపి బలకాయేన పరివుతో పుబ్బారామమేవ గతో. తథా పఞ్చసతఉపాసకపరివారో అనాథపిణ్డికో. విసాఖా పన మహాఉపాసికా ద్వీహి జఙ్ఘసహస్సేహి పరివుతో అగమాసి. సత్తపణ్ణాసాయ కులసతసహస్సానం వసనట్ఠానే సావత్థినగరే గేహపాలకదారకే ఠపేత్వా సేసజనో గన్ధచుణ్ణమాలాదీని గహేత్వా పుబ్బారామమేవ అగమాసి. చతూసు ద్వారగామేసు గావుతఅడ్ఢయోజనయోజనపరమట్ఠానే సబ్బేయేవ మనుస్సా గన్ధచుణ్ణమాలాదిహత్థా పుబ్బారామమేవ అగమంసు. సకలవిహారో మిస్సకపుప్ఫేహి అభికిణ్ణో వియ అహోసి.

ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరోపి ఖో విహారం గన్త్వా విహారపరివేణే అఙ్గణట్ఠానే అట్ఠాసి. భిక్ఖూ థేరస్స ఆసనం పఞ్ఞాపయింసు. థేరో తత్థ నిసీదిత్వా ఉపట్ఠాకత్థేరేన వత్తే కతే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఓవాదం కత్వా గన్ధకుటిం ¶ పవిసిత్వా సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీది. సో పరిచ్ఛిన్నకాలవసేన సమాపత్తితో వుట్ఠాయ అచిరవతిం గన్త్వా రజోజల్లం పవాహేత్వా పటిప్పస్సద్ధదరథో ఓతిణ్ణతిత్థేనేవ ఉత్తరిత్వా నివత్థనివాసనో సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా అట్ఠాసి. భిక్ఖుసఙ్ఘోపి సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేన ఓతరిత్వా సరీరే రజోజల్లం పవాహేత్వా పచ్చుత్తరిత్వా థేరం పరివారయింసు. అన్తోవిహారేపి థేరస్స ధమ్మాసనం పఞ్ఞాపయింసు. చతస్సోపి పరిసా అత్తనో అత్తనో ఓకాసం ఞత్వా మగ్గం ఠపేత్వా నిసీదింసు. సారిపుత్తత్థేరోపి పఞ్చభిక్ఖుసతపరివారో ధమ్మసభం ఆగన్త్వా సీహమత్థకప్పతిట్ఠితే సముస్సితసేతచ్ఛత్తే రతనపల్లఙ్కే చిత్తబీజనిం గహేత్వా పురత్థాభిముఖో నిసీది. నిసీదిత్వా పరిసం ఓలోకేత్వా – ‘‘మహతీ వతాయం పరిసా, ఇమిస్సా న అప్పమత్తికా పరిత్తకధమ్మదేసనా అనుచ్ఛవికా, కతరధమ్మదేసనా ను ఖో అనుచ్ఛవికా భవిస్సతీ’’తి తీణి పిటకాని ఆవజ్జమానో ఇమం సంయోజనపరియాయ ధమ్మదేసనం అద్దస.

ఏవం ¶ దేసనం సల్లక్ఖేత్వా తం దేసేతుకామో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి ఆవుసో, భిక్ఖవేతి. ఆవుసోతి హి అవత్వా, భిక్ఖవేతి వచనం బుద్ధాలాపో నామ హోతి, అయం పనాయస్మా ‘‘దసబలేన సమానం ఆలపనం న కరిస్సామీ’’తి సత్థు గారవవసేన సావకాలాపం కరోన్తో, ‘‘ఆవుసో ¶ భిక్ఖవే’’తి ఆహ. ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘అజ్ఝత్తసంయోజనఞ్చ, ఆవుసో, పుగ్గలం దేసేస్సామి బహిద్ధాసంయోజనఞ్చా’’తి ధమ్మదేసనాపదం అవోచ.

తస్మిం పన రతనపాసాదే అధివత్థో ఏకో సోతాపన్నో దేవపుత్తో అత్థి, సో బుద్ధేహి వా సావకేహి వా దేసనాయ ఆరద్ధమత్తాయయేవ జానాతి – ‘‘అయం దేసనా ఉత్తానికా భవిస్సతి, అయం గమ్భీరా. అయం ఝాననిస్సితా భవిస్సతి, అయం విపస్సనానిస్సితా. అయం మగ్గనిస్సితా అయం ఫలనిస్సితా, అయం నిబ్బాననిస్సితా’’తి. సో తస్మిమ్పి దివసే థేరేన దేసనాయ ¶ ఆరద్ధమత్తాయ ఏవం అఞ్ఞాసి – ‘‘యేన నీహారేన మయ్హం అయ్యేన ధమ్మసేనాపతినా సారిపుత్తత్థేరేన దేసనా ఆరద్ధా, అయం దేసనా విపస్సనాగాళ్హా భవిస్సతి, ఛహి ముఖేహి విపస్సనం కథేస్సతి. దేసనాపరియోసానే కోటిసతసహస్సదేవతా అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి, సోతాపన్నాదీనం పన దేవమనుస్సానం పరిచ్ఛేదో న భవిస్సతి. దేసనాయ అనుచ్ఛవికం కత్వా మయ్హం అయ్యస్స సాధుకారం దస్సామీ’’తి దేవానుభావేన మహన్తం సద్దం కత్వా – ‘‘సాధు సాధు అయ్యా’’తి ఆహ.

దేవరాజేన సాధుకారే దిన్నే పరివారకపాసాదసహస్సే అధివత్థా దేవతా సబ్బావ సాధుకారం అదంసు. తాసం సాధుకారసద్దేన సబ్బా పుబ్బారామే వసనదేవతా, తాసం సద్దేన గావుతమత్తే దేవతా, తతో అడ్ఢయోజనే యోజనేతి ఏతేనుపాయేన ఏకచక్కవాళే, ద్వీసు చక్కవాళేసు, తీసు చక్కవాళేసూతి దససహస్సచక్కవాళేసు దేవతా సాధుకారమదంసు. తాసం సాధుకారసద్దేన పథవిట్ఠకనాగా చ ఆకాసట్ఠకదేవతా చ. తతో అబ్భవలాహకా, ఉణ్హవలాహకా, సీతవలాహకా, వస్సవలాహకా, చాతుమహారాజికా చత్తారో మహారాజానో, తావతింసా దేవతా, సక్కో దేవరాజా, యామా దేవతా, సుయామో దేవరాజా ¶ , తుసితా దేవతా, సన్తుసితో దేవరాజా, నిమ్మానరతీ దేవతా, సునిమ్మితో దేవరాజా, వసవత్తీ దేవతా, వసవత్తీ దేవరాజా, బ్రహ్మపారిసజ్జా, బ్రహ్మపురోహితా, మహాబ్రహ్మానో, పరిత్తాభా, అప్పమాణాభా, ఆభస్సరా, పరిత్తసుభా, అప్పమాణసుభా, సుభకిణ్హా, వేహప్ఫలా, అవిహా, అతప్పా, సుదస్సా, సుదస్సీ, అకనిట్ఠా దేవతాతి అసఞ్ఞే చ అరూపావచరసత్తే చ ఠపేత్వా సోతాయతనపవత్తిట్ఠానే సబ్బా దేవతా సాధుకారమదంసు.

తతో ఖీణాసవమహాబ్రహ్మానో – ‘‘మహా వతాయం సాధుకారసద్దో, పథవితలతో పట్ఠాయ యావ అకనిట్ఠలోకం ఆగతో, కిమత్థం ను ఖో ఏసో’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరో పుబ్బారామే ¶ ¶ విసాఖాయ రతనపాసాదే నిసీదిత్వా సంయోజనపరియాయధమ్మదేసనమారభి, అమ్హేహిపి తత్థ కాయసక్ఖీహి భవితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తత్థ అగమంసు. పుబ్బారామో దేవతాహి పరిపుణ్ణో, సమన్తా పుబ్బారామస్స గావుతం అడ్ఢయోజనం, యోజనన్తి సకలచక్కవాళం హేట్ఠా పథవితలేన తిరియం చక్కవాళపరియన్తేన పరిచ్ఛిన్నం దసహి చక్కవాళసహస్సేహి సన్నిపతితాహి దేవతాహి నిరన్తరమహోసి, ఆరగ్గనితుదనమత్తే ఠానే ఉపరిమకోటియా సట్ఠి దేవతా సుఖుమత్తభావే మాపేత్వా అట్ఠంసు.

అథాయస్మా సారిపుత్తో ‘‘మహన్తం వతిదం హలాహలం, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఆవజ్జేన్తో దససహస్సచక్కవాళే ఠితానం దేవతానం ఏకచక్కవాళే సన్నిపతితభావం అద్దస. అథ యస్మా బుద్ధానం అధిట్ఠానకిచ్చం నత్థి, పరిసపరిమాణేనేవ పస్సన్తి చేవ సద్దఞ్చ సావేన్తి. సావకానం పన అధిట్ఠానం వట్టతి. తస్మా థేరో సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ మహగ్గతచిత్తేన అధిట్ఠాసి – ‘‘చక్కవాళపరియన్తా పరిసా సబ్బాపి మం పస్సతు, ధమ్మఞ్చ మే దేసేన్తస్స సద్దం సుణాతూ’’తి. అధిట్ఠితకాలతో పట్ఠాయ దక్ఖిణజాణుపస్సే చ చక్కవాళముఖవట్టియఞ్చ నిసీదిత్వా ‘‘ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరో నామ కీదిసో దీఘో రస్సో సామో ఓదాతో’’తి వత్తబ్బకారణం నాహోసి, సబ్బేసమ్పి సబ్బదిసాసు నిసిన్నానం అభిముఖేయేవ పఞ్ఞాయిత్థ, నభమజ్ఝే ఠితచన్దో వియ అహోసి. ధమ్మం దేసేన్తస్సాపిస్స ¶ దక్ఖిణజాణుపస్సే చ చక్కవాళముఖవట్టియఞ్చ నిసిన్నా సబ్బే ఏకకంసేనేవ సద్దం సుణింసు.

ఏవం అధిట్ఠహిత్వా థేరో అజ్ఝత్తసంయోజనఞ్చ, ఆవుసోతి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆరభి. తత్థ ¶ అజ్ఝత్తన్తి కామభవో. బహిద్ధాతి రూపారూపభవో. కిఞ్చాపి హి సత్తా కామభవే అప్పం కాలం వసన్తి కప్పస్స చతుత్థమేవ కోట్ఠాసం, ఇతరేసు తీసు కోట్ఠాసేసు కామభవో సుఞ్ఞో హోతి తుచ్ఛో, రూపభవే బహుం కాలం వసన్తి, తథాపి తేసం యస్మా కామభవే చుతిపటిసన్ధియో బహుకా హోన్తి, అప్పకా రూపారూపభవేసు. యత్థ చ చుతిపటిసన్ధియో బహుకా, తత్థ ఆలయోపి పత్థనాపి అభిలాసోపి బహు హోతి. యత్థ అప్పా, తత్థ అప్పో. తస్మా కామభవో అజ్ఝత్తం నామ జాతం, రూపారూపభవా బహిద్ధా నామ. ఇతి అజ్ఝత్తసఙ్ఖాతే కామభవే ఛన్దరాగో అజ్ఝత్తసంయోజనం నామ, బహిద్ధాసఙ్ఖాతేసు రూపారూపభవేసు ఛన్దరాగో బహిద్ధాసంయోజనం నామ. ఓరమ్భాగియాని వా పఞ్చ సంయోజనాని అజ్ఝత్తసంయోజనం నామ, ఉద్ధమ్భాగియాని పఞ్చ బహిద్ధాసంయోజనం నామ. తత్రాయం వచనత్థో – ఓరం వుచ్చతి కామధాతు, తత్థ ఉపపత్తినిప్ఫాదనతో తం ఓరం భజన్తీతి ఓరమ్భాగియాని ¶ . ఉద్ధం వుచ్చతి రూపారూపధాతు, తత్థ ఉపపత్తినిప్ఫాదనతో తం ఉద్ధం భజన్తీతి ఉద్ధమ్భాగియాని.

ఏవం వుత్తప్పభేదేన అజ్ఝత్తసంయోజనేన సంయుత్తో పుగ్గలో అజ్ఝత్తసంయోజనో, బహిద్ధాసంయోజనేన సంయుత్తో పుగ్గలో బహిద్ధాసంయోజనో. ఉభయమ్పి చేతం న లోకియస్స వట్టనిస్సితమహాజనస్స నామం. యేసం పన భవో ద్వేధా పరిచ్ఛిన్నో, తేసం సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామీనం అరియసావకానం ఏతం నామం. యథా హి మహాఅరఞ్ఞే ఖదిరవనసాలవనాదీని థమ్భో తులాసఙ్ఘాటోతి నామం న లభన్తి, ఖదిరవనం సాలవనన్తి నామమేవ లభన్తి. యదా పన తతో రుక్ఖా తిణ్హాయ కుఠారియా ఛిన్దిత్వా థమ్భాదిసణ్ఠానేన తచ్ఛితా హోన్తి, తదా థమ్భో తులాసఙ్ఘాటోతి నామం లభన్తి. ఏవమేవం అపరిచ్ఛిన్నభవో బహలకిలేసో పుథుజ్జనో ¶ ఏతం నామం న లభతి, భవం పరిచ్ఛిన్దిత్వా కిలేసే తనుకే కత్వా ఠితా సోతాపన్నాదయోవ లభన్తి.

ఇమస్స చ పనత్థస్స విభావనత్థం ఇదం వచ్ఛకసాలోపమం వేదితబ్బం. వచ్ఛకసాలం హి కత్వా అన్తో ఖాణుకే కోట్టేత్వా వచ్ఛకే యోత్తేహి బన్ధిత్వా ¶ తేసు ఉపనిబన్ధన్తి, యోత్తేసు అప్పహోన్తేసు కణ్ణేసుపి గహేత్వా తత్థ వచ్ఛకే పవేసేన్తి, అన్తోసాలాయ ఓకాసే అప్పహోన్తే బహి ఖాణుకే కోట్టేత్వాపి ఏవమేవ కరోన్తి. తత్థ కోచి అన్తోబద్ధో వచ్ఛకో బహినిపన్నో హోతి, కోచి బహిబద్ధో అన్తోనిపన్నో, కోచి అన్తోబద్ధో అన్తోవ నిపన్నో, కోచి బహిబద్ధో బహియేవ నిపన్నో. కోచి అన్తోపి అబద్ధోవ చరతి, బహిపి అబద్ధోవ. తత్థ అన్తోబద్ధస్స బహినిపన్నస్స బన్ధనం దీఘం హోతి. సో హి ఉణ్హాదిపీళితో నిక్ఖమిత్వా బహి వచ్ఛకానం అబ్భన్తరే నిపజ్జతి. బహిబద్ధే అన్తోనిపన్నేపి ఏసేవ నయో. యో పన అన్తోబద్ధో అన్తోనిపన్నో, తస్స బన్ధనం రస్సం హోతి. బహిబద్ధే బహినిపన్నేపి ఏసేవ నయో. ఉభోపి హి తే దివసమ్పి ఖాణుకం అనుపరిగన్త్వా తత్థేవ సయన్తి. యో పన అన్తో అబద్ధో తత్థేవ వచ్ఛకానం అన్తరే విచరతి. అయం సీలవా వచ్ఛకో కణ్ణే గహేత్వా వచ్ఛకానం అన్తరే విస్సట్ఠో దివసమ్పి అఞ్ఞత్థ అగన్త్వా తత్థేవ చరతి. బహి అబద్ధే తత్థేవ విచరన్తేపి ఏసేవ నయో.

తత్థ వచ్ఛకసాలా వియ తయో భవా వేదితబ్బా. వచ్ఛకసాలాయం ఖాణుకా వియ అవిజ్జాఖాణుకో. వచ్ఛకబన్ధనయోత్తం వియ దస సంయోజనాని. వచ్ఛకా వియ తీసు భవేసు నిబ్బత్తసత్తా ¶ . అన్తోబద్ధో బహిసయితవచ్ఛకో వియ ¶ రూపారూపభవేసు సోతాపన్నసకదాగామినో. తే హి కిఞ్చాపి తత్థేవ వసన్తి, సంయోజనం పన తేసం కామావచరూపనిబద్ధమేవ. కేనట్ఠేన? అప్పహీనట్ఠేన. రూపారూపభవేసు పుథుజ్జనోపి ఏతేహేవ సఙ్గహితో. సోపి హి కిఞ్చాపి తత్థ వసతి, సంయోజనం పనస్స కామావచరూపనిబద్ధమేవ. బహిబద్ధో అన్తోసయితవచ్ఛకో వియ కామావచరే అనాగామీ. సో హి కిఞ్చాపి కామావచరే వసతి, సంయోజనం పనస్స రూపారూపభవూపనిబద్ధమేవ. అన్తోబద్ధో అన్తోనిపన్నో వియ కామావచరే సోతాపన్నసకదాగామినో. తే హి సయమ్పి కామావచరే వసన్తి, సంయోజనమ్పి తేసం కామావచరూపనిబద్ధమేవ. బహిబద్ధో బహినిపన్నో వియ రూపారూపభవేసు అనాగామీ. సో హి సయమ్పి తత్థ వసతి, సంయోజనమ్పిస్స రూపారూపభవూపనిబద్ధమేవ. అన్తోఅబద్ధో అన్తోవిచరణవచ్ఛకో వియ కామావచరే ఖీణాసవో. బహిఅబద్ధో బహివిచరణవచ్ఛకో ¶ వియ రూపారూపభవే ఖీణాసవో. సంయోజనేసు పన సక్కాయదిట్ఠి విచికిచ్ఛా సీలబ్బతపరామాసోతి ఇమాని తీణి గచ్ఛన్తం నివారేన్తి, గతం పటిఆనేన్తి. కామచ్ఛన్దో బ్యాపాదోతి ఇమాని పన ద్వే సంయోజనాని సమాపత్తియా వా అవిక్ఖమ్భేత్వా మగ్గేన వా అసముచ్ఛిన్దిత్వా రూపారూపభవే నిబ్బత్తితుం న సక్కోతి.

కతమో చావుసోతి ఇదం థేరో యథా నామ పురిసో ద్వే రతనపేళా పస్సే ఠపేత్వా సమ్పత్తపరిసాయ ద్వే హత్థే పూరేత్వా సత్తవిధం రతనం భాజేత్వా దదేయ్య, ఏవం పఠమం రతనపేళం దత్వా దుతియమ్పి తథేవ దదేయ్య. ఏవమేవం ‘‘అజ్ఝత్తసంయోజనఞ్చ, ఆవుసో, పుగ్గలం దేసేస్సామి బహిద్ధాసంయోజనఞ్చా’’తి ఇమాని ద్వే పదాని మాతికావసేన ఠపేత్వా ఇదాని అట్ఠవిధాయ పరిసాయ భాజేత్వా దస్సేతుం విత్థారకథం ఆరభి.

తత్థ ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. సీలవా ¶ హోతీతి చతుపారిసుద్ధిసీలేహి సీలసమ్పన్నో హోతి. ఇతి థేరో ఏత్తావతా చ కిర చతుపారిసుద్ధిసీలం ఉద్దిసిత్వా ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో’’తి ఇమినా తత్థ జేట్ఠకసీలం విత్థారేత్వా దస్సేసీతి దీపవిహారవాసీ సుమ్మత్థేరో ఆహ. అన్తేవాసికో పనస్స తిపిటకచూళనాగత్థేరో ఆహ – ‘‘ఉభయత్థాపి పాతిమోక్ఖసంవరోవ వుత్తో. పాతిమోక్ఖసంవరోయేవ హి సీలం, ఇతరాని పన తీణి సీలన్తి వుత్తట్ఠానం నామ అత్థీ’’తి అననుజానన్తో ఉత్తరి ఆహ – ఇన్ద్రియసంవరో నామ ఛద్వారరక్ఖామత్తకమేవ, ఆజీవపారిసుద్ధి ధమ్మేన సమేన పచ్చయుప్పత్తిమత్తకం, పచ్చయసన్నిస్సితం పటిలద్ధపచ్చయే ‘‘ఇదమత్థ’’న్తి పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జనమత్తకం, నిప్పరియాయేన పన పాతిమోక్ఖసంవరోవ సీలం ¶ . యస్స సో భిన్నో, అయం ఛిన్నసీసో వియ పురిసో హత్థపాదే సేసాని రక్ఖిస్సతీతి న వత్తబ్బో. యస్స పన సో అరోగో, అయం అచ్ఛిన్నసీసో వియ పురిసో జీవితం సేసాని పున పాకతికాని కత్వా రక్ఖితుం సక్కోతి. తస్మా సీలవాతి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరం ఉద్దిసిత్వా తం విత్థారేన్తో ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో’’తిఆదిమాహాతి.

తత్థ ¶ పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతోతి పాతిమోక్ఖసంవరేన సమన్నాగతో. ఆచారగోచరసమ్పన్నోతి ఆచారేన చ గోచరేన చ సమ్పన్నో. అణుమత్తేసూతి అప్పమత్తకేసు. వజ్జేసూతి అకుసలధమ్మేసు. భయదస్సావీతి భయదస్సీ. సమాదాయాతి సమ్మా ఆదియిత్వా. సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసూతి తం తం సిక్ఖాపదం సమాదియిత్వా సిక్ఖతి. అపిచ సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసూతి యంకిఞ్చి సిక్ఖాపదేసు సిక్ఖాకోట్ఠాసేసు సిక్ఖితబ్బం కాయికం వా వాచసికం వా, తం సబ్బం సమ్మా ఆదాయ సిక్ఖతి. అయమేత్థ ¶ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన సబ్బానేతాని పాతిమోక్ఖసంవరాదీని పదాని విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౪ ఆదయో) వుత్తాని, చతుపారిసుద్ధిసీలఞ్చ సబ్బాకారేన విభజిత్వా దస్సితం. అఞ్ఞతరం దేవనికాయన్తి ఛసు కామావచరదేవఘటాసు అఞ్ఞతరం దేవఘటం. ఆగామీ హోతీతి హేట్ఠా ఆగామీ హోతి. ఆగన్తా ఇత్థత్తన్తి ఇత్థత్తం మానుసకపఞ్చక్ఖన్ధభావమేవ ఆగన్తా హోతి. తత్రూపపత్తికో వా ఉపరూపపత్తికో వా న హోతి, పున హేట్ఠాగామీయేవ హోతీతి దస్సేతి. ఇమినా అఙ్గేన సుక్ఖవిపస్సకస్స ధాతుకమ్మట్ఠానికభిక్ఖునో హేట్ఠిమం మగ్గద్వయఞ్చేవ ఫలద్వయఞ్చ కథితం.

అఞ్ఞతరం సన్తం చేతోవిముత్తిన్తి అట్ఠసు సమాపత్తీసు అఞ్ఞతరం చతుత్థజ్ఝానసమాపత్తిం. సా హి పచ్చనీకకిలేసానం సన్తత్తా సన్తా, తేహేవ చ కిలేసేహి చేతసో విముత్తత్తా చేతోవిముత్తీతి వుచ్చతి. అఞ్ఞతరం దేవనికాయన్తి పఞ్చసు సుద్ధావాసదేవనికాయేసు అఞ్ఞతరం. అనాగన్తా ఇత్థత్తన్తి పున ఇమం పఞ్చక్ఖన్ధభావం అనాగన్తా, హేట్ఠూపపత్తికో న హోతి, ఉపరూపపత్తికో వా హోతి తత్థేవ వా పరినిబ్బాయీతి దస్సేతి. ఇమినా అఙ్గేన సమాధికమ్మికస్స భిక్ఖునో తయో మగ్గా తీణి చ ఫలాని కథితాని.

కామానంయేవ నిబ్బిదాయాతి దువిధానమ్పి కామానం నిబ్బిన్దనత్థాయ ఉక్కణ్ఠనత్థాయ. విరాగాయాతి విరజ్జనత్థాయ. నిరోధాయాతి అప్పవత్తికరణత్థాయ. పటిపన్నో హోతీతి పటిపత్తిం పటిపన్నో హోతి. ఏత్తావతా సోతాపన్నస్స చ సకదాగామినో చ పఞ్చకామగుణికరాగక్ఖయత్థాయ అనాగామిమగ్గవిపస్సనా ¶ కథితా హోతి. భవానంయేవాతి తిణ్ణం భవానం. ఇమినా అనాగామినో భవరాగక్ఖయత్థాయ అరహత్తమగ్గవిపస్సనా కథితా హోతి. తణ్హాక్ఖయాయ పటిపన్నో హోతీతి ఇమినాపి ¶ సోతాపన్నసకదాగామీనంయేవ ¶ పఞ్చకామగుణికతణ్హాక్ఖయకరణత్థం అనాగామిమగ్గవిపస్సనా కథితా. సో లోభక్ఖయాయాతి ఇమినాపి అనాగామినో భవలోభక్ఖయత్థాయ అరహత్తమగ్గవిపస్సనావ కథితా. అఞ్ఞతరం దేవనికాయన్తి సుద్ధావాసేస్వేవ అఞ్ఞతరం దేవనికాయం. అనాగన్తా ఇత్థత్తన్తి ఇమం ఖన్ధపఞ్చకభావం అనాగన్తా, హేట్ఠూపపత్తికో న హోతి, ఉపరూపపత్తికో వా హోతి, తత్థేవ వా పరినిబ్బాయతి.

ఇతి పఠమేన అఙ్గేన సుక్ఖవిపస్సకస్స ధాతుకమ్మట్ఠానికభిక్ఖునో హేట్ఠిమాని ద్వే మగ్గఫలాని కథితాని, దుతియేన సమాధికమ్మికస్స తీణి మగ్గఫలాని, ‘‘సో కామాన’’న్తి ఇమినా సోతాపన్నసకదాగామీనం పఞ్చకామగుణికరాగక్ఖయాయ ఉపరి అనాగామిమగ్గవిపస్సనా, ‘‘సో భవానంయేవా’’తి ఇమినా అనాగామిస్స ఉపరి అరహత్తమగ్గవిపస్సనా, ‘‘సో తణ్హాక్ఖయాయా’’తి ఇమినా సోతాపన్నసకదాగామీనం పఞ్చకామగుణికతణ్హాక్ఖయాయ ఉపరి అనాగామిమగ్గవిపస్సనా, ‘‘సో లోభక్ఖయాయా’’తి ఇమినా అనాగామినో భవలోభక్ఖయాయ ఉపరి అరహత్తమగ్గవిపస్సనా కథితాతి ఏవం ఛహి ముఖేహి విపస్సనం కథేత్వా దేసనం యథానుసన్ధిం పాపేసి. దేసనాపరియోసానే కోటిసతసహస్సదేవతా అరహత్తం పాపుణింసు, సోతాపన్నాదీనం పరిచ్ఛేదోవ నాహోసి. యథా చ ఇమస్మిం సమాగమే, ఏవం మహాసమయసుత్తే మఙ్గలసుత్తే చ చూళరాహులోవాదసుత్తే చ కోటిసతసహస్సదేవతా అరహత్తం పాపుణింసు, సోతాపన్నాదీనం దేవమనుస్సానం పరిచ్ఛేదో నాహోసి.

సమచిత్తా దేవతాతి చిత్తస్స సుఖుమభావసమతాయ సమచిత్తా. సబ్బాపి హి తా అత్తనో అత్తభావే సుఖుమే చిత్తసరిక్ఖకే కత్వా మాపేసుం. తేన సమచిత్తా నామ జాతా. అపరేనపి కారణేన సమచిత్తా – ‘‘థేరేన సమాపత్తి తావ కథితా, సమాపత్తిథామో ¶ పన న కథితో. మయం దసబలం పక్కోసిత్వా సమాపత్తియా థామం కథాపేస్సామా’’తి సబ్బాపి ఏకచిత్తా అహేసున్తిపి సమచిత్తా. అపరమ్పి కారణం – ‘‘థేరేన ఏకేన పరియాయేన సమాపత్తిపి సమాపత్తిథామోపి కథితో, కో ను ఖో ఇమం సమాగమం సమ్పత్తో, కో న సమ్పత్తో’’తి ఓలోకయమానా తథాగతస్స అసమ్పత్తభావం దిస్వా ‘‘మయం తథాగతం పక్కోసిత్వా ¶ పరిసం పరిపుణ్ణం కరిస్సామా’’తి సబ్బాపి ఏకచిత్తా అహేసున్తిపి సమచిత్తా. అపరమ్పి కారణం – అనాగతే కోచిదేవ భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ ¶ వా దేవో వా మనుస్సో వా ‘‘అయం దేసనా సావకభాసితా’’తి అగారవం కరేయ్య, సమ్మాసమ్బుద్ధం పక్కోసిత్వా ఇమం దేసనం సబ్బఞ్ఞుభాసితం కరిస్సామ. ఏవం అనాగతే గరుభావనీయా భవిస్సతీతి సబ్బావ ఏకచిత్తా అహేసున్తిపి సమచిత్తా. అపరమ్పి కారణం – సబ్బాపి హి తా ఏకసమాపత్తిలాభినియో వా అహేసుం ఏకారమ్మణలాభినియో వాతి ఏవమ్పి సమచిత్తా.

హట్ఠాతి తుట్ఠపహట్ఠా ఆమోదితా పమోదితా. సాధూతి ఆయాచనత్థే నిపాతో. అనుకమ్పం ఉపాదాయాతి న థేరస్స అనుకమ్పం కారుఞ్ఞం అనుద్దయం పటిచ్చ, న చ ఇమస్మిం ఠానే థేరస్స అనుకమ్పితబ్బకిచ్చం అత్థి. యస్మిం హి దివసే థేరో సూకరఖతలేణద్వారే భాగినేయ్యస్స దీఘనఖపరిబ్బాజకస్స వేదనాకమ్మట్ఠానే (మ. ని. ౨.౨౦౬) కథియమానే తాలవణ్టం గహేత్వా సత్థారం బీజమానో ఠితో పరస్స వడ్ఢితభోజనం భుఞ్జిత్వా ఖుదం వినోదేన్తో వియ పరస్స సజ్జితపసాధనం సీసే పటిముఞ్చన్తో వియ చ సావకపారమిఞాణస్స నిప్పదేసతో మత్థకం పత్తో, తస్మింయేవ దివసే భగవతా అనుకమ్పితో నామ. అవసేసానం పన తం ఠానం సమ్పత్తానం దేవమనుస్సానం అనుకమ్పం ఉపాదాయ గచ్ఛతు భగవాతి భగవన్తం యాచింసు.

బలవా పురిసోతి దుబ్బలో హి ఖిప్పం సమిఞ్జనపసారణం ¶ కాతుం న సక్కోతి, బలవావ సక్కోతి. తేనేతం వుత్తం. సమ్ముఖే పాతురహోసీతి సమ్ముఖట్ఠానే పురతోయేవ పాకటో అహోసి. భగవా ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘ఇధ సారిపుత్తా’’తిఆదినా నయేన అత్తనో ఆగమనకారణం అవోచ. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సచే కోచి బాలో అకతఞ్ఞూ భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా ఉపాసకో వా ఉపాసికా వా ఏవం చిన్తేయ్య – ‘సారిపుత్తత్థేరో మహన్తం పరిసం అలత్థ, సమ్మాసమ్బుద్ధో ఏత్తకం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో ఉసూయాయ పరిసం ఉట్ఠాపేతుం ఆగతో’తి. సో ఇమం మయి మనోపదోసం కత్వా అపాయే నిబ్బత్తేయ్యా’’తి. అథత్తనో ఆగమనకారణం కథేన్తో ఏతం ‘‘ఇధ సారిపుత్తా’’తిఆదివచనం అవోచ.

ఏవం ¶ అత్తనో ఆగమనకారణం కథేత్వా ఇదాని సమాపత్తియా థామం కథేతుం తా ఖో పన, సారిపుత్త, దేవతా దసపి హుత్వాతిఆదిమాహ. తత్థ యసవసేన వా అత్థం ఆహరితుం వట్టతి సమాపత్తివసేన వా. యసవసేన తావ మహేసక్ఖా దేవతా దస దస ఏకట్ఠానే అట్ఠంసు, తాహి అప్పేసక్ఖతరా వీసతి వీసతి ఏకట్ఠానే అట్ఠంసు, తాహి అప్పేసక్ఖతరా…పే… సట్ఠి సట్ఠి ఏకట్ఠానే ¶ అట్ఠంసు. సమాపత్తివసేన పన యాహి పణీతా సమాపత్తి భావితా, తా సట్ఠి సట్ఠి ఏకట్ఠానే అట్ఠంసు. యాహి తతో హీనతరా, తా పఞ్ఞాస పఞ్ఞాస…పే… యాహి తతో హీనతరా సమాపత్తి భావితా…పే… తా దస దస ఏకట్ఠానే అట్ఠంసు. యాహి వా హీనా భావితా, తా దస దస ఏకట్ఠానే అట్ఠంసు. యాహి తతో పణీతతరా భావితా, తా వీసతి వీసతి. యాహి తతో పణీతతరా…పే… తా సట్ఠి సట్ఠి ఏకట్ఠానే అట్ఠంసు.

ఆరగ్గకోటినితుదనమత్తేతి ఆరగ్గకోటియా పతనమత్తే ఓకాసే. న ¶ చ అఞ్ఞమఞ్ఞం బ్యాబాధేన్తీతి ఏవం సమ్బాధే ఠానే తిట్ఠన్తియోపి అఞ్ఞమఞ్ఞం న బ్యాబాధేన్తి న ఘట్టేన్తి, అసమ్పీళా అసమ్బాధావ అహేసుం. ‘‘తవ హత్థో మం బాధతి, తవ పాదో మం బాధతి, త్వం మం మద్దన్తీ ఠితా’’తి వత్తబ్బకారణం నాహోసి. తత్థ నూనాతి తస్మిం భవే నూన. తథాచిత్తం భావితన్తి తేనాకారేన చిత్తం భావితం. యేన తా దేవతాతి యేన తథాభావితేన చిత్తేన తా దేవతా దసపి హుత్వా…పే… తిట్ఠన్తి, న చ అఞ్ఞమఞ్ఞం బ్యాబాధేన్తీతి. ఇధేవ ఖోతి సాసనే వా మనుస్సలోకే వా భుమ్మం, ఇమస్మింయేవ సాసనే ఇమస్మింయేవ మనుస్సలోకేతి అత్థో. తాసఞ్హి దేవతానం ఇమస్మింయేవ మనుస్సలోకే ఇమస్మింయేవ చ సాసనే తం చిత్తం భావితం, యేన తా సన్తే రూపభవే నిబ్బత్తా, తతో చ పన ఆగన్త్వా ఏవం సుఖుమే అత్తభావే మాపేత్వా ఠితా. తత్థ కిఞ్చాపి కస్సపదసబలస్స సాసనే తీణి మగ్గఫలాని నిబ్బత్తేత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తదేవతాపి అత్థి, సబ్బబుద్ధానం పన ఏకావ అనుసాసనీ ఏకం సాసనన్తి కత్వా ‘‘ఇధేవ ఖో, సారిపుత్తా’’తి అఞ్ఞబుద్ధానం సాసనమ్పి ఇమమేవ సాసనం కరోన్తో ఆహ. ఏత్తావతా తథాగతేన సమాపత్తియా థామో కథితో.

ఇదాని ¶ సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ తన్తివసేన అనుసాసనిం కథేన్తో తస్మాతిహ, సారిపుత్తాతి ఆహ. తత్థ తస్మాతి యస్మా తా దేవతా ఇధేవ సన్తం సమాపత్తిం నిబ్బత్తేత్వా సన్తే భవే నిబ్బత్తా, తస్మా. సన్తిన్ద్రియాతి పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం సన్తతాయ నిబ్బుతతాయ పణీతతాయ సన్తిన్ద్రియా. సన్తమానసాతి మానసస్స సన్తతాయ నిబ్బుతతాయ పణీతతాయ సన్తమానసా. సన్తంయేవ ఉపహారం ఉపహరిస్సామాతి కాయచిత్తూపహారం సన్తం నిబ్బుతం పణీతంయేవ ఉపహరిస్సామ. సబ్రహ్మచారీసూతి ¶ సమానం ఏకుద్దేసతాదిం బ్రహ్మం చరన్తేసు సహధమ్మికేసు. ఏవఞ్హి వో, సారిపుత్త, సిక్ఖితబ్బన్తి ఇమినా ఏత్తకేన వారేన భగవా దేసనం సబ్బఞ్ఞుభాసితం అకాసి. అనస్సున్తి నట్ఠా ¶ వినట్ఠా. యే ఇమం ధమ్మపరియాయం నాస్సోసున్తి యే అత్తనో పాపికం తుచ్ఛం నిరత్థకం దిట్ఠిం నిస్సాయ ఇమం ఏవరూపం ధమ్మదేసనం సోతుం న లభింసూతి యథానుసన్ధినా దేసనం నిట్ఠాపేసి.

౩౮. ఛట్ఠే వరణాయం విహరతీతి వరణా నామ ఏకం నగరం, తం ఉపనిస్సాయ విహరతి. కామరాగాభినివేసవినిబన్ధపలిగేధపరియుట్ఠానజ్ఝోసానహేతూతి కామరాగాభినివేసహేతు, కామరాగవినిబన్ధహేతు, కామరాగపలిగేధహేతు, కామరాగపరియుట్ఠానహేతు, కామరాగఅజ్ఝోసానహేతూతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – య్వాయం పఞ్చ కామగుణే నిస్సాయ ఉప్పజ్జతి కామరాగో, తస్సాభినివేసాదిహేతు. కామరాగేన అభినివిట్ఠత్తా వినిబద్ధత్తా తస్మింయేవ చ కామరాగే మహాపఙ్కే వియ పలిగేధత్తా అనుపవిట్ఠత్తా తేనేవ చ కామరాగేన పరియుట్ఠితత్తా గహితత్తా కామరాగేనేవ చ అజ్ఝోసితత్తా గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా గహితత్తాతి. దిట్ఠిరాగాదిపదేసుపి ఏసేవ నయో. దిట్ఠిరాగోతి పనేత్థ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకరాగో వేదితబ్బో. పురత్థిమేసు జనపదేసూతి థేరస్స వసనట్ఠానతో సావత్థిజనపదో పురత్థిమదిసాభాగే హోతి, థేరో చ నిసీదన్తోపి తతోముఖోవ నిసిన్నో, తస్మా ఏవమాహ. ఉదానం ఉదానేసీతి ఉదాహారం ఉదాహరి. యథా హి యం తేలం మానం గహేతుం న సక్కోతి, విస్సన్దిత్వా గచ్ఛతి, తం అవసేసకోతి ¶ వుచ్చతి. యఞ్చ జలం తళాకం గహేతుం న సక్కోతి, అజ్ఝోత్థరిత్వా గచ్ఛతి ¶ , తం ఓఘోతి వుచ్చతి, ఏవమేవం యం పీతివచనం హదయం గహేతుం న సక్కోతి, అధికం హుత్వా అన్తో అసణ్ఠహిత్వా బహి నిక్ఖమతి, తం ఉదానన్తి వుచ్చతి, ఏవరూపం పీతిమయవచనం నిచ్ఛారేసీతి అత్థో.

౩౯. సత్తమే గున్దావనేతి ఏవం నామకే వనే. ఉపసఙ్కమీతి ‘‘మహాకచ్చానత్థేరో కిర నామ అత్తనో పితుమత్తమ్పి అయ్యకమత్తమ్పి దిస్వా నేవ అభివాదేతి న పచ్చుట్ఠేతి న ఆసనేన నిమన్తేతీ’’తి సుత్వా ‘‘న సక్కా ఏత్తకేన నిట్ఠం గన్తుం, ఉపసఙ్కమిత్వా నం పరిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి భుత్తపాతరాసో యేనాయస్మా మహాకచ్చానో తేనుపసఙ్కమి. జిణ్ణేతి జరాజిణ్ణే. వుద్ధేతి వయోవుద్ధే. మహల్లకేతి జాతిమహల్లకే. అద్ధగతేతి దీఘకాలద్ధానం అతిక్కన్తే. వయోఅనుప్పత్తేతి పచ్ఛిమవయం అనుప్పత్తే. తయిదం, భో కచ్చాన, తథేవాతి, భో కచ్చాన, యం తం అమ్హేహి కేవలం సుతమేవ, తం ఇమినా దిట్ఠేన సమేతి. తస్మా తం తథేవ, న అఞ్ఞథా. న హి భవం కచ్చానో బ్రాహ్మణేతి ఇదం అత్తానం సన్ధాయ వదతి. అయం కిరస్స అధిప్పాయో – అమ్హే ఏవం మహల్లకే దిస్వా భోతో కచ్చానస్స అభివాదనమత్తమ్పి పచ్చుట్ఠానమత్తమ్పి ¶ ఆసనేన నిమన్తనమత్తమ్పి నత్థీతి. న సమ్పన్నమేవాతి న యుత్తమేవ న అనుచ్ఛవికమేవ.

థేరో బ్రాహ్మణస్స వచనం సుత్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో నేవ వుద్ధే జానాతి న దహరే, ఆచిక్ఖిస్సామిస్స వుద్ధే చ దహరే చా’’తి దేసనం వడ్ఢేన్తో అత్థి బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. తత్థ జానతాతి సబ్బం నేయ్యం జానన్తేన. పస్సతాతి తదేవ హత్థే ఠపితం ఆమలకం వియ పస్సన్తేన. వుద్ధభూమీతి యేన కారణేన వుద్ధో నామ హోతి, తం కారణం. దహరభూమీతి ¶ యేన కారణేన దహరో నామ హోతి, తం కారణం. ఆసీతికోతి అసీతివస్సవయో. నావుతికోతి నవుతివస్సవయో. కామే పరిభుఞ్జతీతి వత్థుకామే కిలేసకామేతి దువిధేపి కామే కమనవసేన పరిభుఞ్జతి. కామమజ్ఝావసతీతి దువిధేపి కామే ఘరే ఘరస్సామికో వియ వసతి అధివసతి. కామపరియేసనాయ ఉస్సుకోతి దువిధానమ్పి కామానం పరియేసనత్థం ఉస్సుక్కమాపన్నో. బాలో న థేరోత్వేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి సో న థేరో బాలో మన్దోత్వేవ గణనం గచ్ఛతి. వుత్తం హేతం –

‘‘న ¶ తేన థేరో సో హోతి, యేనస్స పలితం సిరో;

పరిపక్కో వయో తస్స, మోఘజిణ్ణోతి వుచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౨౬౦);

దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనేన సమన్నాగతో. సుసుకాళకేసోతి సుట్ఠు కాళకేసో. భద్రేన యోబ్బనేన సమన్నాగతోతి యేన యోబ్బనేన సమన్నాగతో యువా, తం యోబ్బనం భద్రం లద్ధకన్తి దస్సేతి. పఠమేన వయసాతి పఠమవయో నామ తేత్తింస వస్సాని, తేన సమన్నాగతోతి అత్థో. పణ్డితో థేరోత్వేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో పణ్డితోతి చ థేరోతి చ గణనం గచ్ఛతి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘యమ్హి సచ్చఞ్చ ధమ్మో చ, అహింసా సంయమో దమో;

స వే వన్తమలో ధీరో, థేరో ఇతి పవుచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౨౬౧);

౪౦. అట్ఠమే ¶ చోరా బలవన్తో హోన్తీతి పక్ఖసమ్పన్నా, పరివారసమ్పన్నా, ధనసమ్పన్నా, నివాసట్ఠానసమ్పన్నా, వాహనసమ్పన్నా చ హోన్తి. రాజానో తస్మిం సమయే దుబ్బలా హోన్తీతి తస్మిం సమయే రాజానో తాసం సమ్పత్తీనం అభావేన దుబ్బలా హోన్తి. అతియాతున్తి బహిద్ధా జనపదచారికం ¶ చరిత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే అన్తోనగరం పవిసితుం. నియ్యాతున్తి ‘‘చోరా జనపదం విలుమ్పన్తి మద్దన్తి, తే నిసేధేస్సామా’’తి పఠమయామే వా మజ్ఝిమయామే వా పచ్ఛిమయామే వా నిక్ఖమితుం ఫాసుకం న హోతి. తతో ఉట్ఠాయ చోరా మనుస్సే పోథేత్వా అచ్ఛిన్దిత్వా గచ్ఛన్తి. పచ్చన్తిమే వా జనపదే అనుసఞ్ఞాతున్తి గామం వాసకరణత్థాయ సేతుం అత్థరణత్థాయ పోక్ఖరణిం ఖణాపనత్థాయ సాలాదీనం కరణత్థాయ పచ్చన్తిమే జనపదే అనుసఞ్ఞాతుమ్పి న సుఖం హోతి. బ్రాహ్మణగహపతికానన్తి అన్తోనగరవాసీనం బ్రాహ్మణగహపతికానం. బాహిరాని వా కమ్మన్తానీతి బహిగామే ఆరామే ఖేత్తకమ్మన్తాని. పాపభిక్ఖూ బలవన్తో హోన్తీతి పక్ఖుత్తరా యసుత్తరా పుఞ్ఞవన్తో బహుకేహి ఉపట్ఠాకేహి చ ఉపట్ఠాకీహి చ సమన్నాగతా రాజరాజమహామత్తసన్నిస్సితా. పేసలా భిక్ఖూ తస్మిం సమయే దుబ్బలా హోన్తీతి తస్మిం సమయే పియసీలా భిక్ఖూ తాసం సమ్పత్తీనం అభావేన దుబ్బలా హోన్తి. తుణ్హీభూతా తుణ్హీభూతావ సఙ్ఘమజ్ఝే సఙ్కసాయన్తీతి ¶ నిస్సద్దా హుత్వా సఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నా కిఞ్చి ఏకవచనమ్పి ముఖం ఉక్ఖిపిత్వా కథేతుం అసక్కోన్తా పజ్ఝాయన్తా వియ నిసీదన్తి. తయిదన్తి ¶ తదేతం కారణం. సుక్కపక్ఖో వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో.

౪౧. నవమే మిచ్ఛాపటిపత్తాధికరణహేతూతి మిచ్ఛాపటిపత్తియా కారణహేతు పటిపజ్జనహేతూతి అత్థో. ఞాయం ధమ్మం కుసలన్తి సహవిపస్సనకం మగ్గం. ఏవరూపో హి సహవిపస్సనకం మగ్గం ఆరాధేతుం సమ్పాదేతుం పూరేతుం న సక్కోతి. సుక్కపక్ఖో వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో. ఇమస్మిం సుత్తే సహ విపస్సనాయ మగ్గో కథితో.

౪౨. దసమే దుగ్గహితేహీతి ఉప్పటిపాటియా గహితేహి. బ్యఞ్జనప్పతిరూపకేహీతి బ్యఞ్జనసో పతిరూపకేహి అక్ఖరచిత్రతాయ లద్ధకేహి. అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ పటిబాహన్తీతి సుగ్గహితసుత్తన్తానం అత్థఞ్చ పాళిఞ్చ పటిబాహన్తి, అత్తనో దుగ్గహితసుత్తన్తానంయేవ అత్థఞ్చ పాళిఞ్చ ఉత్తరితరం కత్వా దస్సేన్తి. సుక్కపక్ఖో వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో. ఇమస్మిం సుత్తే సాసనస్స వుద్ధి చ పరిహాని చ కథితాతి.

౪౩. పఞ్చమస్స ¶ పఠమే ఉత్తానాతి పాకటా అప్పటిచ్ఛన్నా. గమ్భీరాతి గుళ్హా పటిచ్ఛన్నా. ఉద్ధతాతి ఉద్ధచ్చేన సమన్నాగతా. ఉన్నళాతి ఉగ్గతనళా, ఉట్ఠితతుచ్ఛమానాతి వుత్తం హోతి. చపలాతి పత్తచీవరమణ్డనాదినా చాపల్లేన యుత్తా. ముఖరాతి ముఖఖరా ఖరవచనా. వికిణ్ణవాచాతి అసంయతవచనా దివసమ్పి నిరత్థకవచనపలాపినో. ముట్ఠస్సతీతి ¶ విస్సట్ఠసతినో. అసమ్పజానాతి నిప్పఞ్ఞా. అసమాహితాతి చిత్తేకగ్గతామత్తస్సాపి అలాభినో. పాకతిన్ద్రియాతి పకతియా ఠితేహి వివటేహి అరక్ఖితేహి ఇన్ద్రియేహి సమన్నాగతా. సుక్కపక్ఖో వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో.

౪౪. దుతియే ¶ భణ్డనజాతాతి భణ్డనం వుచ్చతి కలహస్స పుబ్బభాగో, తం తేసం జాతన్తి భణ్డనజాతా. తథా ‘‘మయం తుమ్హే దణ్డాపేస్సామ బన్ధాపేస్సామా’’తిఆదివచనప్పవత్తియా సఞ్జాతకలహా. అయం తావ గిహీసు నయో. పబ్బజితా పన ఆపత్తివీతిక్కమవాచం వదన్తా కలహజాతా నామ. వివాదాపన్నాతి విరుద్ధవాదం ఆపన్నా. ముఖసత్తీహి వితుదన్తాతి గుణానం ఛిన్దనట్ఠేన దుబ్భాసితా వాచా ముఖసత్తియోతి వుచ్చన్తి, తాహి వితుదన్తా విజ్ఝన్తా. సమగ్గాతి ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో సమసిక్ఖతాతి ఏతేసం కరణేన సమగ్గతాయ సహితా. పియచక్ఖూహీతి మేత్తాచక్ఖూహి.

౪౫. తతియే అగ్గవతీతి ఉత్తమపుగ్గలవతీ, అగ్గాయ వా ఉత్తమాయ పటిపత్తియా సమన్నాగతా. తతో విపరీతా అనగ్గవతీ. బాహులికాతి చీవరాదిబాహుల్లాయ పటిపన్నా. సాసనం సిథిలం గణ్హన్తీతి సాథలికా. ఓక్కమనే పుబ్బఙ్గమాతి ఏత్థ ఓక్కమనం వుచ్చతి అవగమనట్ఠేన పఞ్చ నీవరణాని, తేన పఞ్చనీవరణపూరణే పుబ్బఙ్గమాతి వుత్తం హోతి. పవివేకేతి ఉపధివివేకే నిబ్బానే. నిక్ఖిత్తధురాతి తివిధేపి వివేకే ఓరోపితధురా. న వీరియం ఆరభన్తీతి దువిధమ్పి వీరియం న కరోన్తి. అప్పత్తస్స పత్తియాతి పుబ్బే అప్పత్తస్స ఝానవిపస్సనామగ్గఫలవిసేసస్స పత్తిఅత్థాయ. ఇతరం ¶ పదద్వయం తస్సేవ వేవచనం. పచ్ఛిమా జనతాతి సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికజనో ¶ . దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జతీతి ఆచరియుపజ్ఝాయేహి కతం అనుకరోన్తో దిట్ఠస్స తేసం ఆచారస్స అనుగతిం ఆపజ్జతి నామ. సేసం వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బం.

౪౬. చతుత్థే అరియాతి అరియసావకపరిసా. అనరియాతి పుథుజ్జనపరిసా. ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి యథాభూతం నప్పజానన్తీతి ఠపేత్వా తణ్హం తేభూమకా పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖసచ్చం నామ, ఏత్తకమేవ దుక్ఖం, ఇతో ఉద్ధం దుక్ఖం నత్థీతి యథాసభావతో నప్పజానన్తి. ఏస నయో సబ్బత్థ. సేసపదేసు పన తస్స దుక్ఖస్స సముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయో నామ, తస్సాయేవ తణ్హాయ, ద్విన్నమ్పి వా తేసం సచ్చానం అచ్చన్తక్ఖయో అసముప్పత్తి దుక్ఖనిరోధో నామ, అట్ఠఙ్గికో అరియమగ్గో దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా నామాతి ¶ ఏవం ఇమస్మిం సుత్తే చతూహి సచ్చేహి చత్తారో మగ్గా చ చత్తారి చ ఫలాని కథితాని.

౪౭. పఞ్చమే పరిసాకసటోతి కసటపరిసా కచవరపరిసా పలాపపరిసాతి అత్థో. పరిసామణ్డోతి పసన్నపరిసా సారపరిసాతి అత్థో. ఛన్దాగతిం గచ్ఛన్తీతి ఛన్దేన అగతిం గచ్ఛన్తి, అకత్తబ్బం కరోన్తీతి అత్థో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఇమాని పన చత్తారి అగతిగమనాని భణ్డభాజనీయే చ వినిచ్ఛయట్ఠానే చ లబ్భన్తి. తత్థ భణ్డభాజనీయే తావ అత్తనో భారభూతానం భిక్ఖూనం అమనాపే భణ్డకే పత్తే తం పరివత్తేత్వా మనాపం దేన్తో ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి నామ. అత్తనో పన అభారభూతానం మనాపే భణ్డకే పత్తే తం పరివత్తేత్వా అమనాపం దేన్తో దోసాగతిం గచ్ఛతి నామ. భణ్డకభాజనీయవత్థుఞ్చ ఠితికఞ్చ అజానన్తో మోహాగతిం ¶ గచ్ఛతి నామ. ముఖరానం వా రాజాదినిస్సితానం వా ‘‘ఇమే మే అమనాపే భణ్డకే దిన్నే అనత్థమ్పి కరేయ్యు’’న్తి భయేన పరివత్తేత్వా మనాపం దేన్తో భయాగతిం గచ్ఛతి నామ. యో పన ఏవం న గచ్ఛతి, సబ్బేసం తులాభూతో పమాణభూతో మజ్ఝత్తో హుత్వా యం యస్స పాపుణాతి, తఞ్ఞేవ తస్స దేతి, అయం చతుబ్బిధమ్పి అగతిగమనం న గచ్ఛతి నామ. వినిచ్ఛయట్ఠానే పన అత్తనో భారభూతస్స గరుకాపత్తిం లహుకాపత్తీతి కత్వా కథేన్తో ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి నామ. ఇతరస్స లహుకాపత్తిం గరుకాపత్తీతి కత్వా కథేన్తో దోసాగతిం గచ్ఛతి నామ. ఆపత్తివుట్ఠానం పన సముచ్చయక్ఖన్ధకఞ్చ అజానన్తో మోహాగతిం గచ్ఛతి నామ. ముఖరస్స వా రాజపూజితస్స వా ‘‘అయం మే గరుకం కత్వా ఆపత్తిం కథేన్తస్స అనత్థమ్పి కరేయ్యా’’తి గరుకమేవ లహుకాతి కత్వా కథేన్తో భయాగతిం గచ్ఛతి నామ. యో పన సబ్బేసం యథాభూతమేవ కథేతి, అయం చతుబ్బిధమ్పి అగతిగమనం న గచ్ఛతి నామ.

౪౮. ఛట్ఠే ¶ ఓక్కాచితవినీతాతి దుబ్బినీతా. నో పటిపుచ్ఛావినీతాతి న పుచ్ఛిత్వా వినీతా. గమ్భీరాతి పాళివసేన గమ్భీరా సల్లసుత్తసదిసా. గమ్భీరత్థాతి అత్థవసేన గమ్భీరా మహావేదల్లసుత్తసదిసా. లోకుత్తరాతి లోకుత్తరఅత్థదీపకా ¶ . సుఞ్ఞతాపటిసంయుత్తాతి సత్తసుఞ్ఞం ధమ్మమత్తమేవ పకాసకా అసఙ్ఖతసంయుత్తసదిసా. న అఞ్ఞా చిత్తం ఉపట్ఠపేన్తీతి విజాననత్థాయ చిత్తం న ఉపట్ఠపేన్తి, నిద్దాయన్తి వా అఞ్ఞవిహితా వా హోన్తి. ఉగ్గహేతబ్బం పరియాపుణితబ్బన్తి ఉగ్గహేతబ్బే చ పరియాపుణితబ్బే చ. కవితాతి ¶ కవీహి కతా. ఇతరం తస్సేవ వేవచనం. చిత్తక్ఖరాతి విచిత్రఅక్ఖరా. ఇతరం తస్సేవ వేవచనం. బాహిరకాతి సాసనతో బహిభూతా. సావకభాసితాతి తేసం తేసం సావకేహి భాసితా. సుస్సూసన్తీతి అక్ఖరచిత్తతాయ చేవ సరసమ్పత్తియా చ అత్తమనా హుత్వా సుణన్తి. న చేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిపుచ్ఛన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం అత్థం వా అనుసన్ధిం వా పుబ్బాపరం వా న పుచ్ఛన్తి. న చ పటివిచరన్తీతి పుచ్ఛనత్థాయ చారికం న విచరన్తి. ఇదం కథన్తి ఇదం బ్యఞ్జనం కథం రోపేతబ్బం కిన్తి రోపేతబ్బం? ఇమస్స కో అత్థోతి ఇమస్స భాసితస్స కో అత్థో, కా అనుసన్ధి, కిం పుబ్బాపరం? అవివటన్తి పటిచ్ఛన్నం. న వివరన్తీతి న ఉగ్ఘాటేన్తి. అనుత్తానీకతన్తి అపాకటం కతం. న ఉత్తానిం కరోన్తీతి పాకటం న కరోన్తి. కఙ్ఖాఠానియేసూతి కఙ్ఖాయ కారణభూతేసు. సుక్కపక్ఖో వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో.

౪౯. సత్తమే ఆమిసగరూతి చతుపచ్చయగరుకా లోకుత్తరధమ్మం లామకతో గహేత్వా ఠితపరిసా. సద్ధమ్మగరూతి నవ లోకుత్తరధమ్మే గరుకే కత్వా చత్తారో పచ్చయే లామకతో గహేత్వా ఠితపరిసా. ఉభతోభాగవిముత్తోతి ద్వీహి భాగేహి విముత్తో. పఞ్ఞావిముత్తోతి పఞ్ఞాయ విముత్తో సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవో. కాయసక్ఖీతి కాయేన ఝానఫస్సం ఫుసిత్వా పచ్ఛా నిరోధం నిబ్బానం సచ్ఛికత్వా ఠితో. దిట్ఠిప్పత్తోతి ¶ దిట్ఠన్తం పత్తో. ఇమే ద్వేపి ఛసు ఠానేసు లబ్భన్తి. సద్ధావిముత్తోతి సద్దహన్తో విముత్తో. అయమ్పి ఛసు ఠానేసు లబ్భతి. ధమ్మం అనుస్సరతీతి ధమ్మానుసారీ. సద్ధం అనుస్సరతీతి సద్ధానుసారీ. ఇమే ద్వేపి పఠమమగ్గసమఙ్గినో. కల్యాణధమ్మోతి సున్దరధమ్మో. దుస్సీలో పాపధమ్మోతి నిస్సీలో లామకధమ్మో. ఇమం కస్మా గణ్హన్తి? సబ్బేసు హి ఏకసదిసేసు జాతేసు ¶ సీలవన్తేసు బలవగారవం న హోతి, ఏకచ్చేసు పన దుస్సీలేసు సతి సీలవన్తానం ఉపరి బలవగారవం హోతీతి మఞ్ఞన్తా గణ్హన్తి. తే తేన లాభం లభన్తీతి తే భిక్ఖూ ఏకచ్చానం వణ్ణం ఏకచ్చానం అవణ్ణం కథేత్వా చత్తారో పచ్చయే లభన్తి. గథితాతి తణ్హాయ గన్థితా. ముచ్ఛితాతి తణ్హావసేనేవ ముచ్ఛితా. అజ్ఝోపన్నాతి అజ్ఝోసాయ గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా ¶ ఠితా. అనాదీనవదస్సావినోతి అపచ్చవేక్ఖితపరిభోగే ఆదీనవం అపస్సన్తా. అనిస్సరణపఞ్ఞాతి చతూసు పచ్చయేసు ఛన్దరాగఅపకడ్ఢనాయ నిస్సరణపఞ్ఞాయ విరహితా ఇదమత్థం ఏతన్తి అజానన్తా. పరిభుఞ్జన్తీతి సచ్ఛన్దరాగా హుత్వా పరిభుఞ్జన్తి.

సుక్కపక్ఖే ఉభతోభాగవిముత్తోతిఆదీసు అయం సత్తన్నమ్పి అరియపుగ్గలానం సఙ్ఖేపపకాసనా – ఏకో భిక్ఖు పఞ్ఞాధురేన అభినివిట్ఠో అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపుణాతి. సో తస్మిం ఖణే ధమ్మానుసారీ నామ హోతి, సోతాపత్తిఫలాదీసు ఛసు ఠానేసు కాయసక్ఖి నామ, అరహత్తఫలక్ఖణే ఉభతోభాగవిముత్తో నామ. సమాపత్తీహి విక్ఖమ్భనవిముత్తియా మగ్గేన సముచ్ఛేదవిముత్తియాతి ద్విక్ఖత్తుం వా ద్వీహి వా భాగేహి విముత్తోతి అత్థో. అపరో పఞ్ఞాధురేన అభినివిట్ఠో సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతుం ¶ అసక్కోన్తో సుక్ఖవిపస్సకోవ హుత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపుణాతి. సో తస్మిం ఖణే ధమ్మానుసారీ నామ హోతి, సోతాపత్తిఫలాదీసు ఛసు ఠానేసు దిట్ఠిప్పత్తో నామ, అరహత్తఫలక్ఖణే పఞ్ఞావిముత్తో నామ. అపరో సద్ధాధురేన అభినివిట్ఠో అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపుణాతి. సో తస్మిం ఖణే సద్ధానుసారీ నామ హోతి, సోతాపత్తిఫలాదీసు ఛసు ఠానేసు కాయసక్ఖి నామ, అరహత్తఫలక్ఖణే ఉభతోభాగవిముత్తో నామ. అపరో సద్ధాధురేన అభినివిట్ఠో సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో సుక్ఖవిపస్సకోవ హుత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పాపుణాతి. సో తస్మిం ఖణే సద్ధానుసారీ నామ హోతి, సోతాపత్తిఫలాదీసు ఛసు ఠానేసు సద్ధావిముత్తో నామ, అరహత్తఫలక్ఖణే పఞ్ఞావిముత్తో నామ.

౫౦. అట్ఠమే విసమాతి సపక్ఖలనట్ఠేన విసమా. సమాతి నిపక్ఖలనట్ఠేన సమా. అధమ్మకమ్మానీతి ఉద్ధమ్మాని కమ్మాని. అవినయకమ్మానీతి ఉబ్బినయాని కమ్మాని.

౫౧. నవమే ¶ అధమ్మికాతి నిద్ధమ్మా. ధమ్మికాతి ధమ్మయుత్తా.

౫౨. దసమే అధికరణన్తి వివాదాధికరణాదిచతుబ్బిధం అధికరణం. ఆదియన్తీతి గణ్హన్తి. సఞ్ఞాపేన్తీతి జానాపేన్తి. న చ సఞ్ఞత్తిం ఉపగచ్ఛన్తీతి సఞ్ఞాపనత్థం న సన్నిపతన్తి. న చ నిజ్ఝాపేన్తీతి న పేక్ఖాపేన్తి. న చ నిజ్ఝత్తిం ఉపగచ్ఛన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం నిజ్ఝాపనత్థాయ న సన్నిపతన్తి. అసఞ్ఞత్తిబలాతి అసఞ్ఞత్తియేవ బలం ఏతేసన్తి అసఞ్ఞత్తిబలా ¶ . అప్పటినిస్సగ్గమన్తినోతి యేసం హి ఏవం హోతి – ‘‘సచే అమ్హేహి గహితం అధికరణం ధమ్మికం భవిస్సతి, గణ్హిస్సామ. సచే అధమ్మికం, విస్సజ్జేస్సామా’’తి, తే పటినిస్సగ్గమన్తినో నామ ¶ హోన్తి. ఇమే పన న తథా మన్తేన్తీతి అప్పటినిస్సగ్గమన్తినో. థామసా పరామాసా అభినివిస్సాతి దిట్ఠిథామేన చ దిట్ఠిపరామాసేన చ అభినివిసిత్వా. ఇదమేవ సచ్చన్తి ఇదం అమ్హాకం వచనమేవ సచ్చం. మోఘమఞ్ఞన్తి అవసేసానం వచనం మోఘం తుచ్ఛం. సుక్కపక్ఖో ఉత్తానత్థోయేవాతి.

౫౩. దుతియపణ్ణాసకస్స ¶ ¶ పఠమే చక్కవత్తినా సద్ధిం గహితత్తా ‘‘లోకానుకమ్పాయా’’తి న వుత్తం. ఏత్థ చ చక్కవత్తినో ఉప్పత్తియా ద్వే సమ్పత్తియో లభన్తి, బుద్ధానం ఉప్పత్తియా తిస్సోపి.

౫౪. దుతియే అచ్ఛరియమనుస్సాతి ఆచిణ్ణమనుస్సా అబ్భుతమనుస్సా.

౫౫. తతియే బహునో జనస్స అనుతప్పా హోతీతి మహాజనస్స అనుతాపకారీ హోతి. తత్థ చక్కవత్తినో కాలకిరియా ఏకచక్కవాళే దేవమనుస్సానం అనుతాపం కరోతి, తథాగతస్స కాలకిరియా దససు చక్కవాళసహస్సేసు.

౫౬. చతుత్థే థూపారహాతి థూపస్స యుత్తా అనుచ్ఛవికా. చక్కవత్తినో హి చేతియం పటిజగ్గిత్వా ద్వే సమ్పత్తియో లభన్తి, బుద్ధానం చేతియం పటిజగ్గిత్వా తిస్సోపి.

౫౭. పఞ్చమే బుద్ధాతి అత్తనో ఆనుభావేన చత్తారి సచ్చాని బుద్ధా.

౫౮. ఛట్ఠే ఫలన్తియాతి సద్దం కరోన్తియా. న సన్తసన్తీతి న భాయన్తి. తత్థ ఖీణాసవో అత్తనో సక్కాయదిట్ఠియా పహీనత్తా న భాయతి, హత్థాజానీయో సక్కాయదిట్ఠియా బలవత్తాతి. సత్తమట్ఠమేసుపి ¶ ఏసేవ నయో.

౬౧. నవమే కింపురిసాతి కిన్నరా. మానుసిం వాచం న భాసన్తీతి మనుస్సకథం న కథేన్తి. ధమ్మాసోకస్స కిర ఏకం కిన్నరం ఆనేత్వా దస్సేసుం. సో ‘‘కథాపేథ న’’న్తి ఆహ. కిన్నరో కథేతుం ¶ న ఇచ్ఛతి. ఏకో పురిసో ‘‘అహమేతం కథాపేస్సామీ’’తి హేట్ఠాపాసాదం ఓతారేత్వా ద్వే ఖాణుకే కోట్టేత్వా ఉక్ఖలిం ఆరోపేసి. సా ఉభతోపస్సేహి పతతి. తం దిస్వా కిన్నరో ‘‘కిం అఞ్ఞం ఏకం ఖాణుకం కోట్టేతుం ¶ న వట్టతీ’’తి ఏత్తకమేవ ఆహ. పున అపరభాగే ద్వే కిన్నరే ఆనేత్వా దస్సేసుం. రాజా ‘‘కథాపేథ నే’’తి ఆహ. తే కథేతుం న ఇచ్ఛింసు. ఏకో పురిసో ‘‘అహమేతే కథాపేస్సామీ’’తి తే గహేత్వా అన్తరాపణం అగమాసి. తత్థేకో అమ్బపక్కఞ్చ మచ్ఛే చ అద్దస, ఏకో కబిట్ఠఫలఞ్చ అమ్బిలికాఫలఞ్చ. తత్థ పురిమో ‘‘మహావిసం మనుస్సా ఖాదన్తి, కథం తే కిలాసినో న హోన్తీ’’తి ఆహ. ఇతరో ‘‘కథం ఇమే ఏతం నిస్సాయ కుట్ఠినో న హోన్తీ’’తి ఆహ. ఏవం మానుసిం వాచం కథేతుం సక్కోన్తాపి ద్వే అత్థే సమ్పస్సమానా న కథేన్తీతి.

౬౨. దసమే అప్పటివానోతి అనుకణ్ఠితో అపచ్చోసక్కితో.

౬౩. ఏకాదసమే అసన్తసన్నివాసన్తి అసప్పురిసానం సన్నివాసం. న వదేయ్యాతి ఓవాదేన వా అనుసాసనియా వా న వదేయ్య, మా వదతూతి అత్థో. థేరమ్పాహం న వదేయ్యన్తి అహమ్పి థేరం భిక్ఖుం ఓవాదానుసాసనివసేన న వదేయ్యం. అహితానుకమ్పీతి అహితం ఇచ్ఛమానో. నో హితానుకమ్పీతి హితం అనిచ్ఛమానో. నోతి నం వదేయ్యన్తి ‘‘అహం తవ వచనం న కరిస్స’’న్తి నం వదేయ్యం. విహేఠేయ్యన్తి వచనస్స అకరణేన విహేఠేయ్యం. పస్సమ్పిస్స ¶ నప్పటికరేయ్యన్తి పస్సన్తోపి జానన్తోపి అహం తస్స వచనం న కరేయ్యం. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సుక్కపక్ఖే పన సాధూతి నం వదేయ్యన్తి ‘‘సాధు భద్దకం సుకథితం తయా’’తి తస్స కథం అభినన్దన్తో నం వదేయ్యన్తి అత్థో.

౬౪. ద్వాదసమే ఉభతో వచీసంసారోతి ద్వీసుపి పక్ఖేసు అఞ్ఞమఞ్ఞం అక్కోసనపచ్చక్కోసనవసేన సంసరమానా వాచా వచీసంసారో. దిట్ఠిపళాసోతి దిట్ఠిం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకో యుగగ్గాహలక్ఖణో పళాసో దిట్ఠిపళాసో నామ. చేతసో ఆఘాతోతి కోపో. సో హి చిత్తం ఆఘాతేన్తో ఉప్పజ్జతి. అప్పచ్చయోతి అతుట్ఠాకారో, దోమనస్సన్తి అత్థో. అనభిరద్ధీతి కోపోయేవ. సో హి అనభిరాధనవసేన అనభిరద్ధీతి వుచ్చతి. అజ్ఝత్తం అవూపసన్తం హోతీతి సబ్బమ్పేతం నియకజ్ఝత్తసఙ్ఖాతే ¶ అత్తనో చిత్తే చ సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికసఙ్ఖాతాయ ¶ అత్తనో పరిసాయ చ అవూపసన్తం హోతి. తస్మేతన్తి తస్మిం ఏతం. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౬౫. దుతియస్స ¶ పఠమే గిహిసుఖన్తి గిహీనం సబ్బకామనిప్ఫత్తిమూలకం సుఖం. పబ్బజితసుఖన్తి పబ్బజితానం పబ్బజ్జామూలకం సుఖం.

౬౬. దుతియే కామసుఖన్తి కామే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనకసుఖం. నేక్ఖమ్మసుఖన్తి నేక్ఖమ్మం వుచ్చతి పబ్బజ్జా, తం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనకసుఖం.

౬౭. తతియే ¶ ఉపధిసుఖన్తి తేభూమకసుఖం. నిరుపధిసుఖన్తి లోకుత్తరసుఖం.

౬౮. చతుత్థే సాసవసుఖన్తి ఆసవానం పచ్చయభూతం వట్టసుఖం. అనాసవసుఖన్తి తేసం అపచ్చయభూతం వివట్టసుఖం.

౬౯. పఞ్చమే సామిసన్తి సంకిలేసం వట్టగామిసుఖం. నిరామిసన్తి నిక్కిలేసం వివట్టగామిసుఖం.

౭౦. ఛట్ఠే అరియసుఖన్తి అపుథుజ్జనసుఖం. అనరియసుఖన్తి పుథుజ్జనసుఖం.

౭౧. సత్తమే కాయికన్తి కాయవిఞ్ఞాణసహజాతం. చేతసికన్తి మనోద్వారికసుఖం. తం లోకియలోకుత్తరమిస్సకం కథితం.

౭౨. అట్ఠమే సప్పీతికన్తి పఠమదుతియజ్ఝానసుఖం. నిప్పీతికన్తి తతియచతుత్థజ్ఝానసుఖం. తత్థ లోకియసప్పీతికతో లోకియనిప్పీతికం, లోకుత్తరసప్పీతికతో చ లోకుత్తరనిప్పీతికం అగ్గన్తి ఏవం భుమ్మన్తరం అభిన్దిత్వా అగ్గభావో వేదితబ్బో.

౭౩. నవమే ¶ సాతసుఖన్తి తీసు ఝానేసు సుఖం. ఉపేక్ఖాసుఖన్తి చతుత్థజ్ఝానసుఖం.

౭౪. దసమే ¶ సమాధిసుఖన్తి అప్పనం వా ఉపచారం వా పత్తసుఖం. అసమాధిసుఖన్తి తదుభయం అప్పత్తసుఖం.

౭౫. ఏకాదసమే సప్పీతికారమ్మణన్తి సప్పీతికం ఝానద్వయం పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నసుఖం. నిప్పీతికారమ్మణేపి ఏసేవ నయో. ద్వాదసమేపి ఇమినావ ఉపాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౭౭. తేరసమే రూపారమ్మణన్తి రూపావచరచతుత్థజ్ఝానారమ్మణం, యంకిఞ్చి రూపం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనకం వా. అరూపారమ్మణన్తి అరూపావచరజ్ఝానారమ్మణం, యంకిఞ్చి అరూపం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనకం వాతి.

౭౮-౭౯. తతియస్స ¶ ¶ పఠమే సనిమిత్తాతి సకారణా. దుతియాదీసుపి ఏసేవ నయో. నిదానం హేతు సఙ్ఖారో పచ్చయో రూపన్తి సబ్బానిపి హి ఏతాని కారణవేవచనానేవ.

౮౪. సత్తమే సవేదనాతి పచ్చయభూతాయ సమ్పయుత్తవేదనాయ సతియేవ ఉప్పజ్జన్తి, నాసతీతి అత్థో. అట్ఠమనవమేసుపి ఏసేవ నయో.

౮౭. దసమే సఙ్ఖతారమ్మణాతి పచ్చయనిబ్బత్తం సఙ్ఖతధమ్మం ఆరమ్మణం కత్వావ ఉప్పజ్జన్తి. నో అసఙ్ఖతారమ్మణాతి అసఙ్ఖతం పన నిబ్బానం ఆరబ్భ న ఉప్పజ్జన్తి. న హోన్తీతి మగ్గక్ఖణే న హోన్తి నామ, ఫలే పత్తే నాహేసున్తి. ఏవమేతేసు దససుపి ఠానేసు యావ అరహత్తా దేసనా దేసితాతి.

౮౮. చతుత్థస్స ¶ ¶ పఠమే చేతోవిముత్తీతి ఫలసమాధి. పఞ్ఞావిముత్తీతి ఫలపఞ్ఞా.

౮౯. దుతియే పగ్గాహోతి వీరియం. అవిక్ఖేపోతి చిత్తేకగ్గతా.

౯౦. తతియే నామన్తి చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా. రూపన్తి రూపక్ఖన్ధో. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే ధమ్మకోట్ఠాసపరిచ్ఛేదఞాణం నామ కథితం.

౯౧. చతుత్థే విజ్జాతి ఫలఞాణం. విముత్తీతి తంసమ్పయుత్తా సేసధమ్మా.

౯౨. పఞ్చమే భవదిట్ఠీతి సస్సతదిట్ఠి. విభవదిట్ఠీతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. ఛట్ఠసత్తమాని ఉత్తానత్థానేవ.

౯౫. అట్ఠమే దోవచస్సతాతి దుబ్బచభావో. పాపమిత్తతాతి పాపమిత్తసేవనభావో. నవమం ¶ వుత్తవిపరియాయేన వేదితబ్బం.

౯౭. దసమే ధాతుకుసలతాతి అట్ఠారస ధాతుయో ధాతూతి జాననం. మనసికారకుసలతాతి తాసంయేవ ధాతూనం అనిచ్చాదివసేన లక్ఖణత్తయం ఆరోపేత్వా జాననం.

౯౮. ఏకాదసమే ఆపత్తికుసలతాతి పఞ్చన్నఞ్చ సత్తన్నఞ్చ ఆపత్తిక్ఖన్ధానం జాననం. ఆపత్తివుట్ఠానకుసలతాతి దేసనాయ వా కమ్మవాచాయ వా ఆపత్తీహి వుట్ఠానజాననన్తి.

౯౯. పఞ్చమస్స ¶ పఠమే అనాగతం భారం వహతీతి ‘‘సమ్మజ్జనీ పదీపో చ, ఉదకం ఆసనేన చ, ఛన్దపారిసుద్ధిఉతుక్ఖానం, భిక్ఖుగణనా చ ఓవాదో, పాతిమోక్ఖం థేరభారోతి వుచ్చతీ’’తి ఇమం దసవిధం థేరభారం నవకో హుత్వా ¶ థేరేన అనజ్ఝిట్ఠో కరోన్తో అనాగతం భారం వహతి నామ. ఆగతం భారం న వహతీతి థేరో సమానో తమేవ దసవిధం భారం అత్తనా వా అకరోన్తో పరం వా అసమాదపేన్తో ఆగతం భారం న వహతి నామ. దుతియసుత్తేపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౧౦౧. తతియే అకప్పియే కప్పియసఞ్ఞీతి అకప్పియే సీహమంసాదిమ్హి ‘‘కప్పియం ఇద’’న్తి ఏవంసఞ్ఞీ. కప్పియే అకప్పియసఞ్ఞీతి కుమ్భీలమంసబిళారమంసాదిమ్హి కప్పియే ‘‘అకప్పియం ఇద’’న్తి ఏవంసఞ్ఞీ. చతుత్థం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౧౦౩. పఞ్చమే అనాపత్తియా ఆపత్తిసఞ్ఞీతి ఆపుచ్ఛిత్వా భణ్డకం ధోవన్తస్స, పత్తం పచన్తస్స, కేసే ఛిన్దన్తస్స, గామం పవిసన్తస్సాతిఆదీసు అనాపత్తి, తత్థ ‘‘ఆపత్తి అయ’’న్తి ఏవంసఞ్ఞీ. ఆపత్తియా అనాపత్తిసఞ్ఞీతి తేసఞ్ఞేవ వత్థూనం అనాపుచ్ఛాకరణే ఆపత్తి, తత్థ ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఏవంసఞ్ఞీ. ఛట్ఠేపి ¶ వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. సత్తమాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౧౦౯. ఏకాదసమే ఆసవాతి కిలేసా. న కుక్కుచ్చాయితబ్బన్తి సఙ్ఘభోగస్స అపట్ఠపనం అవిచారణం న కుక్కుచ్చాయితబ్బం నామ, తం కుక్కుచ్చాయతి. కుక్కుచ్చాయితబ్బన్తి తస్సేవ పట్ఠపనం విచారణం, తం న కుక్కుచ్చాయతి. ద్వాదసమాదీని హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బానీతి.

౧౧౯. తతియస్స ¶ ¶ పణ్ణాసకస్స పఠమే ఆసాతి తణ్హా. దుప్పజహాతి దుచ్చజా దున్నీహరా. లాభాసాయ దుప్పజహభావేన సత్తా దసపి వస్సాని వీసతిపి సట్ఠిపి వస్సాని ‘‘అజ్జ లభిస్సామ, స్వే లభిస్సామా’’తి రాజానం ఉపట్ఠహన్తి, కసికమ్మాదీని కరోన్తి, ఉభతోబ్యూళ్హం సఙ్గామం పక్ఖన్దన్తి, అజపథసఙ్కుపథాదయో పటిపజ్జన్తి, నావాయ మహాసముద్దం పవిసన్తి. జీవితాసాయ దుప్పజహత్తా సమ్పత్తే మరణకాలేపి వస్ససతజీవిం అత్తానం మఞ్ఞన్తి. సో కమ్మకమ్మనిమిత్తాదీని పస్సన్తోపి ‘‘దానం దేహి పూజం, కరోహీ’’తి అనుకమ్పకేహి వుచ్చమానో ‘‘నాహం మరిస్సామి, జీవిస్సామి’’చ్చేవ ఆసాయ కస్సచి వచనం న గణ్హాతి.

౧౨౦. దుతియే పుబ్బకారీతి పఠమం ఉపకారస్స కారకో. కతఞ్ఞూకతవేదీతి తేన కతం ఞత్వా పచ్ఛా కారకో. తేసు పుబ్బకారీ ‘‘ఇణం దేమీ’’తి సఞ్ఞం కరోతి, పచ్ఛా కారకో ‘‘ఇణం జీరాపేమీ’’తి సఞ్ఞం కరోతి.

౧౨౧. తతియే తిత్తో చ తప్పేతా చాతి పచ్చేకబుద్ధో చ తథాగతసావకో చ ఖీణాసవో తిత్తో నామ, తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో తిత్తో చ తప్పేతా చ.

౧౨౨. చతుత్థే దుత్తప్పయాతి దాయకేన దుత్తప్పయా తప్పేతుం న సుకరా. నిక్ఖిపతీతి ¶ నిదహతి న పరిభుఞ్జతి. విస్సజ్జేతీతి పరేసం దేతి.

౧౨౩. పఞ్చమే న విస్సజ్జేతీతి సబ్బంయేవ పరేసం న దేతి, అత్తనో పన యాపనమత్తం గహేత్వా అవసేసం దేతి.

౧౨౪. ఛట్ఠే ¶ సుభనిమిత్తన్తి ఇట్ఠారమ్మణం.

౧౨౫. సత్తమే ¶ పటిఘనిమిత్తన్తి అనిట్ఠనిమిత్తం.

౧౨౬. అట్ఠమే పరతో చ ఘోసోతి పరస్స సన్తికా అస్సద్ధమ్మసవనం.

౧౨౭. నవమే పరతో చ ఘోసోతి పరస్స సన్తికా సద్ధమ్మసవనం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౧౩౧. దుతియస్స ¶ పఠమే ఏవం సమ్మా ఆయాచమానో ఆయాచేయ్యాతి సద్ధో భిక్ఖు ఉట్ఠహిత్వా ‘‘యాదిసో సారిపుత్తత్థేరో పఞ్ఞాయ, అహమ్పి తాదిసో హోమి. యాదిసో మహామోగ్గల్లానత్థేరో ఇద్ధియా, అహమ్పి తాదిసో హోమీ’’తి ఏవం ఆయాచన్తో పిహేన్తో పత్థేన్తో యం అత్థి, తస్సేవ పత్థితత్తా సమ్మా పత్థేయ్య నామ. ఇతో ఉత్తరి పత్థేన్తో మిచ్ఛా పత్థేయ్య. ఏవరూపా హి పత్థనా యం నత్థి, తస్స పత్థితత్తా మిచ్ఛాపత్థనా నామ హోతి. కిం కారణా? ఏసా, భిక్ఖవే, తులా ఏతం పమాణన్తి యథా హి సువణ్ణం వా హిరఞ్ఞం వా తులేన్తస్స తులా ఇచ్ఛితబ్బా, ధఞ్ఞం మినన్తస్స మానన్తి తులనే తులా, మిననే చ మానం పమాణం హోతి, ఏవమేవ మమ సావకానం భిక్ఖూనం ఏసా తులా ఏతం పమాణం యదిదం సారిపుత్తమోగ్గల్లానా. తే గహేత్వా ‘‘అహమ్పి ఞాణేన వా ఇద్ధియా వా ఏతమ్పమాణో హోమీ’’తి అత్తానం తులేతుం వా పమాణేతుం వా సక్కా, న ఇతో అఞ్ఞథా.

౧౩౨. దుతియాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇదం ¶ పనేత్థ విసేసమత్తం – ఖేమా చ భిక్ఖునీ ఉప్పలవణ్ణా చాతి ఏతాసు హి ఖేమా పఞ్ఞాయ అగ్గా, ఉప్పలవణ్ణా ఇద్ధియా. తస్మా ‘‘పఞ్ఞాయ వా ¶ ఇద్ధియా వా ఏతాదిసీ హోమీ’’తి సమ్మా ఆయాచమానా ఆయాచేయ్య. తథా చిత్తో గహపతి పఞ్ఞాయ అగ్గో, హత్థకో రాజకుమారో మహిద్ధికతాయ. తస్మా ‘‘పఞ్ఞాయ వా ఇద్ధియా వా ఏదిసో హోమీ’’తి సమ్మా ఆయాచమానో ఆయాచేయ్య. ఖుజ్జుత్తరాపి మహాపఞ్ఞతాయ అగ్గా, నన్దమాతా మహిద్ధికతాయ. తస్మా ‘‘పఞ్ఞాయ వా ఇద్ధియా వా ఏతాదిసీ హోమీ’’తి సమ్మా ఆయాచమానా ఆయాచేయ్య.

౧౩౫. పఞ్చమే ఖతన్తి గుణానం ఖతత్తా ఖతం. ఉపహతన్తి గుణానం ఉపహతత్తా ఉపహతం, ఛిన్నగుణం నట్ఠగుణన్తి అత్థో. అత్తానం పరిహరతీతి నిగ్గుణం అత్తానం జగ్గతి గోపాయతి. సావజ్జోతి సదోసో. సానువజ్జోతి సఉపవాదో. పసవతీతి పటిలభతి. అననువిచ్చాతి అజానిత్వా అవినిచ్ఛినిత్వా. అపరియోగాహేత్వాతి అననుపవిసిత్వా. అవణ్ణారహస్సాతి అవణ్ణయుత్తస్స మిచ్ఛాపటిపన్నస్స తిత్థియస్స వా తిత్థియసావకస్స వా. వణ్ణం భాసతీతి ‘‘సుప్పటిపన్నో ¶ ఏస సమ్మాపటిపన్నో’’తి గుణం కథేతి. వణ్ణారహస్సాతి బుద్ధాదీసు అఞ్ఞతరస్స సమ్మాపటిపన్నస్స. అవణ్ణం భాసతీతి ‘‘దుప్పటిపన్నో ఏస మిచ్ఛాపటిపన్నో’’తి అగుణం కథేతి. అవణ్ణారహస్స అవణ్ణం భాసతీతి ఇధేకచ్చో పుగ్గలో దుప్పటిపన్నానం మిచ్ఛాపటిపన్నానం తిత్థియానం తిత్థియసావకానం ‘‘ఇతిపి దుప్పటిపన్నా ఇతిపి మిచ్ఛాపటిపన్నా’’తి అవణ్ణం భాసతి. వణ్ణారహస్స వణ్ణం భాసతీతి సుప్పటిపన్నానం సమ్మాపటిపన్నానం బుద్ధానం బుద్ధసావకానం ‘‘ఇతిపి సుప్పటిపన్నా ఇతిపి సమ్మాపటిపన్నా’’తి వణ్ణం భాసతి.

౧౩౬. ఛట్ఠే అప్పసాదనీయే ఠానేతి అప్పసాదకారణే. పసాదం ¶ ఉపదంసేతీతి దుప్పటిపదాయ మిచ్ఛాపటిపదాయ ‘‘అయం సుప్పటిపదా సమ్మాపటిపదా’’తి పసాదం జనేతి. పసాదనీయే ఠానే అప్పసాదన్తి సుప్పటిపదాయ సమ్మాపటిపదాయ ‘‘అయం దుప్పటిపదా మిచ్ఛాపటిపదా’’తి అప్పసాదం జనేతీతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౧౩౭. సత్తమే ద్వీసూతి ద్వీసు ఓకాసేసు ద్వీసు కారణేసు. మిచ్ఛాపటిపజ్జమానోతి మిచ్ఛాపటిపత్తిం పటిపజ్జమానో. మాతరి చ పితరి చాతి మిత్తవిన్దకో వియ మాతరి, అజాతసత్తు వియ పితరి. సుక్కపక్ఖో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౧౩౮. అట్ఠమే తథాగతే చ తథాగతసావకే చాతి దేవదత్తో వియ తథాగతే, కోకాలికో వియ చ తథాగతసావకే. సుక్కపక్ఖే ¶ ఆనన్దత్థేరో వియ తథాగతే, నన్దగోపాలకసేట్ఠిపుత్తో వియ చ తథాగతసావకే.

౧౩౯. నవమే సచిత్తవోదానన్తి సకచిత్తస్స వోదానం, అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం ఏతం నామం. న చ కిఞ్చి లోకే ఉపాదియతీతి లోకే చ రూపాదీసు ధమ్మేసు కిఞ్చి ఏకం ధమ్మమ్పి న గణ్హాతి న పరామసతి. ఏవమేత్థ అనుపాదానం నామ దుతియో ధమ్మో హోతి. దసమేకాదసమాని ఉత్తానత్థానేవాతి.

౧౪౨. తతియస్స ¶ పఠమే దానానీతి దియ్యనకవసేన దానాని, దేయ్యధమ్మస్సేతం నామం. సవత్థుకా వా చేతనా దానం, సమ్పత్తిపరిచ్చాగస్సేతం నామం. ఆమిసదానన్తి చత్తారో పచ్చయా దియ్యనకవసేన ఆమిసదానం నామ. ధమ్మదానన్తి ఇధేకచ్చో అమతపత్తిపటిపదం కథేత్వా దేతి, ఇదం ధమ్మదానం నామ.

౧౪౩. దుతియే ¶ చత్తారో పచ్చయా యజనకవసేన యాగో నామ ధమ్మోపి యజనకవసేన యాగోతి వేదితబ్బో.

౧౪౪. తతియే ఆమిసస్స చజనం ఆమిసచాగో, ధమ్మస్స చజనం ధమ్మచాగో. చతుత్థే ఉపసగ్గమత్తం విసేసో.

౧౪౬. పఞ్చమే చతున్నం పచ్చయానం భుఞ్జనం ఆమిసభోగో, ధమ్మస్స భుఞ్జనం ధమ్మభోగో. ఛట్ఠే ఉపసగ్గమత్తం విసేసో.

౧౪౮. సత్తమే చతున్నం పచ్చయానం సంవిభజనం ఆమిససంవిభాగో, ధమ్మస్స సంవిభజనం ధమ్మసంవిభాగో.

౧౪౯. అట్ఠమే చతూహి పచ్చయేహి సఙ్గహో ఆమిససఙ్గహో, ధమ్మేన సఙ్గహో ధమ్మసఙ్గహో.

౧౫౦. నవమే ¶ చతూహి పచ్చయేహి అనుగ్గణ్హనం ఆమిసానుగ్గహో, ధమ్మేన అనుగ్గణ్హనం ధమ్మానుగ్గహో.

౧౫౧. దసమే చతూహి పచ్చయేహి అనుకమ్పనం ఆమిసానుకమ్పా, ధమ్మేన అనుకమ్పనం ధమ్మానుకమ్పాతి.

౧౫౨. చతుత్థస్స ¶ పఠమే చతూహి పచ్చయేహి అత్తనో చ పరస్స చ అన్తరపటిచ్ఛాదనవసేన సన్థరణం ఆమిససన్థారో, ధమ్మేన సన్థరణం ధమ్మసన్థారో. దుతియే ఉపసగ్గమత్తం విసేసో.

౧౫౪. తతియే వుత్తప్పకారస్స ఆమిసస్స ఏసనా ఆమిసేసనా, ధమ్మస్స ఏసనా ధమ్మేసనా. చతుత్థే ఉపసగ్గమత్తమేవ విసేసో.

౧౫౬. పఞ్చమే మత్థకప్పత్తా ఆమిసపరియేసనా ఆమిసపరియేట్ఠి, మత్థకప్పత్తావ ధమ్మపరియేసనా ధమ్మపరియేట్ఠీతి వుత్తా.

౧౫౭. ఛట్ఠే ఆమిసేన పూజనం ఆమిసపూజా, ధమ్మేన పూజనం ధమ్మపూజా.

౧౫౮. సత్తమే ¶ ఆతిథేయ్యానీతి ఆగన్తుకదానాని. అతిథేయ్యానీతిపి పాఠో.

౧౫౯. అట్ఠమే ఆమిసం ఇజ్ఝనకసమిజ్ఝనకవసేన ఆమిసిద్ధి, ధమ్మోపి ఇజ్ఝనకసమిజ్ఝనకవసేన ధమ్మిద్ధి.

౧౬౦. నవమే ఆమిసేన వడ్ఢనం ఆమిసవుద్ధి, ధమ్మేన వడ్ఢనం ధమ్మవుద్ధి.

౧౬౧. దసమే రతికరణట్ఠేన ఆమిసం ఆమిసరతనం, ధమ్మో ధమ్మరతనం.

౧౬౨. ఏకాదసమే ¶ ¶ ఆమిసస్స చిననం వడ్ఢనం ఆమిససన్నిచయో, ధమ్మస్స చిననం వడ్ఢనం ధమ్మసన్నిచయో.

౧౬౩. ద్వాదసమే ఆమిసస్స విపులభావో ఆమిసవేపుల్లం, ధమ్మస్స విపులభావో ధమ్మవేపుల్లన్తి.

౧౬౪. పఞ్చమస్స ¶ పఠమే సమాపత్తికుసలతాతి ఆహారసప్పాయం ఉతుసప్పాయం పరిగ్గణ్హిత్వా సమాపత్తిసమాపజ్జనే ఛేకతా. సమాపత్తివుట్ఠానకుసలతాతి యథాపరిచ్ఛేదేన గతే కాలే వియత్తో హుత్వా ఉట్ఠహన్తో వుట్ఠానకుసలో నామ హోతి, ఏవం కుసలతా.

౧౬౫. దుతియే అజ్జవన్తి ఉజుభావో. మద్దవన్తి ముదుభావో.

౧౬౬. తతియే ఖన్తీతి అధివాసనఖన్తి. సోరచ్చన్తి సుసీల్యభావేన సురతభావో.

౧౬౭. చతుత్థే సాఖల్యన్తి సణ్హవాచావసేన సమ్మోదమానభావో. పటిసన్థారోతి ఆమిసేన వా ధమ్మేన వా పటిసన్థరణం.

౧౬౮. పఞ్చమే అవిహింసాతి కరుణాపుబ్బభాగో. సోచేయ్యన్తి సీలవసేన సుచిభావో. ఛట్ఠసత్తమాని ఉత్తానత్థానేవ.

౧౭౧. అట్ఠమే పటిసఙ్ఖానబలన్తి పచ్చవేక్ఖణబలం.

౧౭౨. నవమే ¶ ముట్ఠస్సచ్చే అకమ్పనేన సతియేవ సతిబలం. ఉద్ధచ్చే అకమ్పనేన సమాధియేవ సమాధిబలం.

౧౭౩. దసమే సమథోతి చిత్తేకగ్గతా. విపస్సనాతి సఙ్ఖారపరిగ్గాహకఞ్ఞాణం.

౧౭౪. ఏకాదసమే ¶ సీలవిపత్తీతి దుస్సీల్యం. దిట్ఠివిపత్తీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి.

౧౭౫. ద్వాదసమే సీలసమ్పదాతి పరిపుణ్ణసీలతా. దిట్ఠిసమ్పదాతి సమ్మాదిట్ఠికభావో. తేన ¶ కమ్మస్సకతసమ్మాదిట్ఠి, ఝానసమ్మాదిట్ఠి, విపస్సనాసమ్మాదిట్ఠి, మగ్గసమ్మాదిట్ఠి, ఫలసమ్మాదిట్ఠీతి సబ్బాపి పఞ్చవిధా సమ్మాదిట్ఠి సఙ్గహితా హోతి.

౧౭౬. తేరసమే సీలవిసుద్ధీతి విసుద్ధిసమ్పాపకం సీలం. దిట్ఠివిసుద్ధీతి విసుద్ధిసమ్పాపికా చతుమగ్గసమ్మాదిట్ఠి, పఞ్చవిధాపి వా సమ్మాదిట్ఠి.

౧౭౭. చుద్దసమే దిట్ఠివిసుద్ధీతి విసుద్ధిసమ్పాపికా సమ్మాదిట్ఠియేవ. యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి హేట్ఠిమమగ్గసమ్పయుత్తం వీరియం. తఞ్హి తస్సా దిట్ఠియా అనురూపత్తా ‘‘యథాదిట్ఠిస్స చ పధాన’’న్తి వుత్తం.

౧౭౮. పన్నరసమే అసన్తుట్ఠితా చ కుసలేసు ధమ్మేసూతి అఞ్ఞత్ర అరహత్తమగ్గా కుసలేసు ధమ్మేసు అసన్తుట్ఠిభావో.

౧౭౯. సోళసమే ముట్ఠస్సచ్చన్తి ముట్ఠస్సతిభావో. అసమ్పజఞ్ఞన్తి అఞ్ఞాణభావో.

౧౮౦. సత్తరసమే అపిలాపనలక్ఖణా సతి. సమ్మా పజాననలక్ఖణం సమ్పజఞ్ఞన్తి.

సమాపత్తివగ్గో పఞ్చమో. తతియపణ్ణాసకం నిట్ఠితం.

౧౮౧. ఇతో ¶ ¶ పరేసు కుజ్ఝనలక్ఖణో కోధో. ఉపనన్ధనలక్ఖణో ఉపనాహో. సుకతకరణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో. యుగగ్గాహలక్ఖణో పలాసో. ఉసూయనలక్ఖణా ఇస్సా. పఞ్చమచ్ఛేరభావో ¶ మచ్ఛరియం. తం సబ్బమ్పి మచ్ఛరాయనలక్ఖణం. కతపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా. కేరాటికలక్ఖణం సాఠేయ్యం. అలజ్జనాకారో అహిరికం. ఉపవాదతో అభాయనాకారో అనోత్తప్పం. అక్కోధాదయో తేసం పటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బా.

౧౮౫. సేక్ఖస్స భిక్ఖునోతి సత్తవిధస్సాపి సేక్ఖస్స ఉపరిఉపరిగుణేహి పరిహానాయ సంవత్తన్తి, పుథుజ్జనస్స పన పఠమతరంయేవ పరిహానాయ సంవత్తన్తీతి వేదితబ్బా. అపరిహానాయాతి ఉపరిఉపరిగుణేహి అపరిహానత్థాయ.

౧౮౭. యథాభతం నిక్ఖిత్తోతి యథా ఆనేత్వా నిక్ఖిత్తో, ఏవం నిరయే పతిట్ఠితో వాతి వేదితబ్బో.

౧౯౦. ఏకచ్చోతి యస్సేతే కోధాదయో అత్థి, సో ఏకచ్చో నామ.

౧౯౧-౨౦౦. సావజ్జాతి ¶ సదోసా. అనవజ్జాతి నిద్దోసా. దుక్ఖుద్రయాతి దుక్ఖవడ్ఢికా. సుఖుద్రియాతి సుఖవడ్ఢికా. సబ్యాబజ్ఝాతి సదుక్ఖా. అబ్యాబజ్ఝాతి నిద్దుక్ఖా. ఏత్తావతా వట్టవివట్టమేవ కథితం.

౨౦౧. ద్వేమే ¶ ¶ , భిక్ఖవే, అత్థవసే పటిచ్చాతి, భిక్ఖవే, ద్వే అత్థే నిస్సాయ ద్వే కారణాని సన్ధాయ. సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి సిక్ఖాకోట్ఠాసో ఠపితో. సఙ్ఘసుట్ఠుతాయాతి సఙ్ఘస్స సుట్ఠుభావాయ, ‘‘సుట్ఠు, భన్తే’’తి వత్వా సమ్పటిచ్ఛనత్థాయాతి అత్థో. సఙ్ఘఫాసుతాయాతి సఙ్ఘస్స ఫాసువిహారత్థాయ. దుమ్మఙ్కూనన్తి దుస్సీలానం. పేసలానన్తి పీయసీలానం. దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానన్తి దిట్ఠధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే వీతిక్కమపచ్చయా పటిలద్ధబ్బానం వధబన్ధనాదిదుక్ఖధమ్మసఙ్ఖాతానం ఆసవానం. సంవరాయాతి పిదహనత్థాయ. సమ్పరాయికానన్తి ¶ తథారూపానంయేవ అపాయదుక్ఖసఙ్ఖాతానం సమ్పరాయే ఉప్పజ్జనకఆసవానం. పటిఘాతాయాతి పటిసేధనత్థాయ. వేరానన్తి అకుసలవేరానమ్పి పుగ్గలవేరానమ్పి. వజ్జానన్తి దోసానం. తే ఏవ వా దుక్ఖధమ్మా వజ్జనీయత్తా ఇధ వజ్జాతి అధిప్పేతా. భయానన్తి చిత్తుత్రాసభయానమ్పి భయహేతూనం తేసంయేవ దుక్ఖధమ్మానమ్పి. అకుసలానన్తి అక్ఖమట్ఠేన అకుసలసఙ్ఖాతానం దుక్ఖధమ్మానం. గిహీనం అనుకమ్పాయాతి గిహీసు ఉజ్ఝాయన్తేసు పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం గిహీనం అనుకమ్పాయ పఞ్ఞత్తం నామ. పాపిచ్ఛానం పక్ఖుపచ్ఛేదాయాతి పాపిచ్ఛా పక్ఖం నిస్సాయ సఙ్ఘం భిన్దేయ్యున్తి తేసం పక్ఖుపచ్ఛేదనత్థాయ. అప్పసన్నానం పసాదాయాతి పుబ్బే అప్పసన్నానమ్పి పణ్డితమనుస్సానం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమ్పదం దిస్వా పసాదుప్పత్తిఅత్థాయ. పసన్నానం భియ్యోభావాయాతి పసన్నానం ఉపరూపరిపసాదభావాయ. సద్ధమ్మట్ఠితియాతి సద్ధమ్మస్స చిరట్ఠితత్థం. వినయానుగ్గహాయాతి పఞ్చవిధస్సాపి వినయస్స అనుగ్గణ్హనత్థాయ.

౨౦౨-౨౩౦. పాతిమోక్ఖం పఞ్ఞత్తన్తి భిక్ఖుపాతిమోక్ఖం భిక్ఖునిపాతిమోక్ఖన్తి దువిధం పాతిమోక్ఖం పఞ్ఞత్తం. పాతిమోక్ఖుద్దేసోతి భిక్ఖూనం పఞ్చ, భిక్ఖునీనం చత్తారోతి నవ పాతిమోక్ఖుద్దేసా పఞ్ఞత్తా. పాతిమోక్ఖట్ఠపనన్తి ఉపోసథట్ఠపనం. పవారణా పఞ్ఞత్తాతి చాతుద్దసికా పన్నరసికాతి ద్వే పవారణా పఞ్ఞత్తా. పవారణట్ఠపనం పఞ్ఞత్తన్తి సాపత్తికస్స భిక్ఖునో పవారణా ఉత్తియా వత్తమానాయ పవారణట్ఠపనం పఞ్ఞత్తం. తజ్జనీయకమ్మాదీసు ¶ భిక్ఖూ వాచాసత్తీహి వితుదన్తానం పణ్డుకలోహితకానం భిక్ఖూనం తజ్జనీయకమ్మం (చూళవ. ౧ ఆదయో) పఞ్ఞత్తం. బాలస్స ¶ అబ్యత్తస్స సేయ్యసకస్స ¶ భిక్ఖునో నియస్సకమ్మం పఞ్ఞత్తం. కులదూసకే అస్సజిపునబ్బసుకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ పబ్బాజనీయకమ్మం (చూళవ. ౨౧ ఆదయో) పఞ్ఞత్తం. గిహీనం అక్కోసకస్స సుధమ్మత్థేరస్స పటిసారణీయకమ్మం (చూళవ. ౩౩ ఆదయో) పఞ్ఞత్తం. ఆపత్తియా అదస్సనాదీసు ఉక్ఖేపనీయకమ్మం పఞ్ఞత్తం. గరుకాపత్తిం ఆపన్నస్స పటిచ్ఛన్నాయ ఆపత్తియా పరివాసదానం పఞ్ఞత్తం. పరివాసే అన్తరాపత్తిం ఆపన్నస్స మూలాయ పటికస్సనం పఞ్ఞత్తం. పటిచ్ఛన్నాయపి అప్పటిచ్ఛన్నాయపి ఆపత్తియా మానత్తదానం పఞ్ఞత్తం. చిణ్ణమానత్తస్స అబ్భానం పఞ్ఞత్తం. సమ్మా వత్తన్తస్స ఓసారణీయం పఞ్ఞత్తం. అసమ్మావత్తనాదీసు నిస్సారణీయం పఞ్ఞత్తం.

ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా సరణగమనూపసమ్పదా ఓవాదూపసమ్పదా పఞ్హాబ్యాకరణూపసమ్పదా ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదా గరుధమ్మూపసమ్పదా ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పదా దూతేన ఉపసమ్పదాతి అట్ఠవిధా ఉపసమ్పదా పఞ్ఞత్తా. ఞత్తికమ్మం నవ ఠానాని గచ్ఛతీతి ఏవం నవట్ఠానికం ఞత్తికమ్మం పఞ్ఞత్తం. ఞత్తిదుతియకమ్మం సత్త ఠానాని గచ్ఛతీతి ఏవం సత్తట్ఠానికమేవ ఞత్తిదుతియకమ్మం పఞ్ఞత్తం. ఞత్తిచతుత్థకమ్మం సత్త ఠానాని గచ్ఛతీతి ఏవం సత్తట్ఠానికమేవ ఞత్తిచతుత్థకమ్మం పఞ్ఞత్తం. పఠమపారాజికాదీనం పఠమపఞ్ఞత్తి అపఞ్ఞత్తే పఞ్ఞత్తం. తేసంయేవ అనుపఞ్ఞత్తి పఞ్ఞత్తే అనుపఞ్ఞత్తం. ధమ్మసమ్ముఖతా వినయసమ్ముఖతా సఙ్ఘసమ్ముఖతా పుగ్గలసమ్ముఖతాతి ఇమస్స చతుబ్బిధస్స సమ్ముఖీభావస్స వసేన సమ్ముఖావినయో పఞ్ఞత్తో. సతివేపుల్లప్పత్తస్స ఖీణాసవస్స అచోదనత్థాయ సతివినయో పఞ్ఞత్తో. ఉమ్మత్తకస్స ¶ భిక్ఖునో అమూళ్హవినయో పఞ్ఞత్తో. అప్పటిఞ్ఞాయ చుదితకస్స ఆపత్తియా అతరణత్థం పటిఞ్ఞాతకరణం పఞ్ఞత్తం. బహుతరానం ధమ్మవాదీనం లద్ధిం గహేత్వా అధికరణవూపసమనత్థం. యేభుయ్యసికా పఞ్ఞత్తా. పాపుస్సన్నస్స పుగ్గలస్స నిగ్గణ్హనత్థం తస్సపాపియసికా పఞ్ఞత్తా. భణ్డనాదివసేన బహుం అస్సామణకం కత్వా ఆపత్తిం ఆపన్నానం భిక్ఖూనం ఠపేత్వా థుల్లవజ్జం ఠపేత్వా గిహిపటిసంయుత్తఞ్చ అవసేసాపత్తీనం వూపసమనత్థాయ తిణవత్థారకో పఞ్ఞత్తో.

౨౩౧. రాగస్స ¶ ¶ , భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞాయాతి పఞ్చకామగుణికరాగస్స అభిజాననత్థం పచ్చక్ఖకరణత్థం. పరిఞ్ఞాయాతి పరిజాననత్థం. పరిక్ఖయాయాతి పరిక్ఖయగమనత్థం. పహానాయాతి పజహనత్థం. ఖయాయ వయాయాతి ఖయవయగమనత్థం. విరాగాయాతి విరజ్జనత్థం. నిరోధాయాతి నిరుజ్ఝనత్థం. చాగాయాతి చజనత్థం. పటినిస్సగ్గాయాతి పటినిస్సజ్జనత్థం.

౨౩౨-౨౪౬. థమ్భస్సాతి కోధమానవసేన థద్ధభావస్స. సారబ్భస్సాతి కారణుత్తరియలక్ఖణస్స సారబ్భస్స. మానస్సాతి నవవిధమానస్స. అతిమానస్సాతి అతిక్కమిత్వా మఞ్ఞనమానస్స. మదస్సాతి మజ్జనాకారమదస్స. పమాదస్సాతి సతివిప్పవాసస్స, పఞ్చసు కామగుణేసు చిత్తవోస్సగ్గస్స. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

మనోరథపూరణియా అఙ్గుత్తరనికాయ-అట్ఠకథాయ

దుకనిపాతస్స సంవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స.

౧. తికనిపాతస్స ¶ ¶ ¶ పఠమే భయానీతిఆదీసు భయన్తి చిత్తుత్రాసో. ఉపద్దవోతి అనేకగ్గతాకారో. ఉపసగ్గోతి ఉపసట్ఠాకారో తత్థ తత్థ లగ్గనాకారో.

తేసం ఏవం నానత్తం వేదితబ్బం – పబ్బతవిసమనిస్సితా చోరా జనపదవాసీనం పేసేన్తి – ‘‘మయం అసుకదివసే నామ తుమ్హాకం గామం పహరిస్సామా’’తి. తే తం పవత్తిం సుతకాలతో పట్ఠాయ భయం ¶ సన్తాసం ఆపజ్జన్తి. అయం చిత్తుత్రాసో నామ. ‘‘యథా నో తే చోరా కుపితా అనత్థమ్పి ఆవహేయ్యు’’న్తి హత్థసారం గహేత్వా ద్విపదచతుప్పదేహి సద్ధిం అరఞ్ఞం పవిసిత్వా తత్థ తత్థ భూమియం నిపజ్జన్తి డంసమకసాదీహి ఖజ్జమానా, గుమ్బన్తరాని పవిసన్తా ఖాణుకణ్టకే మద్దన్తి. తేసం ఏవం విచరన్తానం విక్ఖిత్తభావో అనేకగ్గతాకారో నామ. తతో చోరేసు యథావుత్తే దివసే అనాగచ్ఛన్తేసు ‘‘తుచ్ఛకసాసనం భవిస్సతి, గామం పవిసిస్సామా’’తి సపరిక్ఖారా గామం పవిసన్తి. అథ తేసం పవిట్ఠభావం ఞత్వా గామం పరివారేత్వా ద్వారే అగ్గిం దత్వా మనుస్సే ఘాతేత్వా చోరా సబ్బం విభవం విలుమ్పిత్వా గచ్ఛన్తి. తేసు ఘాతితావసేసా అగ్గిం నిబ్బాపేత్వా కోట్ఠకచ్ఛాయాభిత్తిచ్ఛాయాదీసు తత్థ తత్థ లగ్గిత్వా నిసీదన్తి నట్ఠం అనుసోచమానా. అయం ఉపసట్ఠాకారో లగ్గనాకారో నామ.

నళాగారాతి ¶ నళేహి ఛన్నపటిచ్ఛన్నఅగారా. సేససమ్భారా పనేత్థ రుక్ఖమయా హోన్తి. తిణాగారేపి ఏసేవ నయో. కూటాగారానీతి కూటసఙ్గహితాని అగారాని. ఉల్లిత్తావలిత్తానీతి అన్తో చ బహి చ లిత్తాని. నివాతానీతి నివారితవాతప్పవేసాని. ఫుసితగ్గళానీతి ఛేకేహి వడ్ఢకీహి కతత్తా ¶ పిట్ఠసఙ్ఘాటమ్హి సుట్ఠు ఫుసితకవాటాని. పిహితవాతపానానీతి యుత్తవాతపానాని. ఇమినా పదద్వయేన కవాటవాతపానానం నిచ్చపిహితతం అకథేత్వా సమ్పత్తియేవ కథితా. ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే పన తాని పిధీయన్తి చ వివరీయన్తి చ.

బాలతో ఉప్పజ్జన్తీతి బాలమేవ నిస్సాయ ఉప్పజ్జన్తి. బాలో హి అపణ్డితపురిసో రజ్జం వా ఓపరజ్జం వా అఞ్ఞం వా పన మహన్తం ఠానం పత్థేన్తో కతిపయే అత్తనా సదిసే విధవపుత్తే మహాధుత్తే గహేత్వా ‘‘ఏథ అహం తుమ్హే ఇస్సరే కరిస్సామీ’’తి పబ్బతగహనాదీని నిస్సాయ అన్తమన్తే గామే పహరన్తో దామరికభావం జానాపేత్వా అనుపుబ్బేన నిగమేపి జనపదేపి పహరతి. మనుస్సా గేహాని ఛడ్డేత్వా ఖేమట్ఠానం పత్థయమానా పక్కమన్తి. తే నిస్సాయ వసన్తా భిక్ఖూపి భిక్ఖునియోపి అత్తనో అత్తనో వసనట్ఠానాని పహాయ పక్కమన్తి. గతగతట్ఠానే భిక్ఖాపి సేనాసనమ్పి దుల్లభం హోతి. ఏవం చతున్నమ్పి పరిసానం భయం ఆగతమేవ హోతి. పబ్బజ్జితేసుపి ద్వే బాలా భిక్ఖూ అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదం పట్ఠపేత్వా చోదనం ఆరభన్తి. ఇతి కోసమ్బివాసికానం వియ మహాకలహో ఉప్పజ్జతి. చతున్నం పరిసానం భయం ఆగతమేవ హోతీతి ఏవం యాని కానిచి భయాని ¶ ఉప్పజ్జన్తి, సబ్బాని తాని బాలతో ఉప్పజ్జన్తీతి యథానుసన్ధినా దేసనం నిట్ఠపేసి.

౨. దుతియే ¶ కాయద్వారాదిపవత్తం కమ్మం లక్ఖణం సఞ్జాననకారణం అస్సాతి కమ్మలక్ఖణో. అపదానసోభనీ పఞ్ఞాతి యా పఞ్ఞా నామ అపదానేన సోభతి, బాలా చ పణ్డితా చ అత్తనో అత్తనో చరితేనేవ పాకటా హోన్తీతి అత్థో. బాలేన హి గతమగ్గో రుక్ఖగచ్ఛగామనిగమాదీని ఝాపేత్వా గచ్ఛన్తస్స ఇన్దగ్గినో గతమగ్గో వియ హోతి, ఝామట్ఠానమత్తమేవ అఙ్గారమసిఛారికాసమాకులం పఞ్ఞాయతి. పణ్డితేన గతమగ్గో కుసోబ్భాదయో పూరేత్వా వివిధసస్ససమ్పదం ఆవహమానేన చతుదీపికమేఘేన గతమగ్గో వియ హోతి. యథా తేన గతమగ్గే ఉదకపూరాని చేవ వివిధసస్సఫలాఫలాని చ తాని తాని ఠానాని పఞ్ఞాయన్తి, ఏవం పణ్డితేన గతమగ్గే సమ్పత్తియోవ పఞ్ఞాయన్తి నో విపత్తియోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౩. తతియే ¶ బాలలక్ఖణానీతి ‘‘బాలో అయ’’న్తి ఏతేహి లక్ఖీయతి ఞాయతీతి బాలలక్ఖణాని. తానేవస్స సఞ్జాననకారణానీతి బాలనిమిత్తాని. బాలాపదానానీతి బాలస్స అపదానాని. దుచ్చిన్తితచిన్తీతి చిన్తయన్తో అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదస్సనవసేన దుచ్చిన్తితమేవ చిన్తేతి. దుబ్భాసితభాసీతి భాసమానోపి ముసావాదాదిభేదం దుబ్భాసితమేవ భాసతి. దుక్కటకమ్మకారీతి కరోన్తోపి పాణాతిపాతాదివసేన దుక్కటకమ్మమేవ కరోతి. పణ్డితలక్ఖణానీతిఆది వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం. సుచిన్తితచిన్తీతిఆదీని చేత్థ మనోసుచరితాదీనం వసేన యోజేతబ్బాని.

౪. చతుత్థే ¶ అచ్చయం అచ్చయతో న పస్సతీతి అత్తనో అపరాధం అపరాధతో న పస్సతి. అచ్చయతో దిస్వా యథాధమ్మం నప్పటికరోతీతి ‘‘అపరద్ధం మయా’’తి ఞత్వాపి యో ధమ్మో, తం న కరోతి, దణ్డకమ్మం ఆహరిత్వా అచ్చయం న దేసేతి నక్ఖమాపేతి. అచ్చయం దేసేన్తస్స యథాధమ్మం నప్పటిగ్గణ్హాతీతి పరస్స ‘‘విరద్ధం మయా’’తి ఞత్వా దణ్డకమ్మం ఆహరిత్వా ఖమాపేన్తస్స నక్ఖమతి. సుక్కపక్ఖో వుత్తపటిపక్ఖతో వేదితబ్బో.

౫. పఞ్చమే ¶ అయోనిసో పఞ్హం కత్తా హోతీతి ‘‘కతి ను ఖో, ఉదాయి, అనుస్సతిట్ఠానానీ’’తి వుత్తే ‘‘పుబ్బేనివాసో అనుస్సతిట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా లాళుదాయిత్థేరో వియ అనుపాయచిన్తాయ అపఞ్హమేవ పఞ్హన్తి కత్తా హోతి. అయోనిసో పఞ్హం విస్సజ్జేతా హోతీతి ఏవం చిన్తితం పన పఞ్హం విస్సజ్జేన్తోపి ‘‘ఇధ, భన్తే, భిక్ఖు అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి. సేయ్యథిదం, ఏకమ్పి జాతి’’న్తిఆదినా నయేన సోయేవ థేరో వియ అయోనిసో విస్సజ్జేతా హోతి, అపఞ్హమేవ పఞ్హన్తి కథేతి. పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహీతి ఏత్థ పదమేవ అత్థస్స బ్యఞ్జనతో పదబ్యఞ్జనం. తం అక్ఖరపారిపూరిం కత్వా దసవిధం బ్యఞ్జనబుద్ధిం అపరిహాపేత్వా ¶ వుత్తం పరిమణ్డలం నామ హోతి, ఏవరూపేహి పదబ్యఞ్జనేహీతి అత్థో. సిలిట్ఠేహీతి పదసిలిట్ఠతాయ సిలిట్ఠేహి. ఉపగతేహీతి అత్థఞ్చ కారణఞ్చ ఉపగతేహి. నాబ్భనుమోదితాతి ఏవం యోనిసో సబ్బం కారణసమ్పన్నం కత్వాపి విస్సజ్జితం పరస్స పఞ్హం నాభినుమోదతి నాభినన్దతి సారిపుత్తత్థేరస్స పఞ్హం లాళుదాయిత్థేరో వియ. యథాహ –

‘‘అట్ఠానం ఖో ఏతం, ఆవుసో సారిపుత్త, అనవకాసో, యం సో అతిక్కమ్మేవ కబళీకారాహారభక్ఖానం దేవానం సహబ్యతం అఞ్ఞతరం ¶ మనోమయం కాయం ఉపపన్నో సఞ్ఞావేదయితనిరోధం సమాపజ్జేయ్యాపి వుట్ఠహేయ్యాపి, నత్థేతం ఠాన’’న్తి (అ. ని. ౫.౧౬౬).

యోనిసో పఞ్హం కత్తాతిఆదీసు ఆనన్దత్థేరో వియ యోనిసోవ పఞ్హం చిన్తేత్వా యోనిసో విస్సజ్జితా హోతి. థేరో హి ‘‘కతి ను ఖో, ఆనన్ద, అనుస్సతిట్ఠానానీ’’తి పుచ్ఛితో ‘‘అయం పఞ్హో భవిస్సతీ’’తి యోనిసో చిన్తేత్వా యోనిసో విస్సజ్జేన్తో ఆహ – ‘‘ఇధ, భన్తే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి…పే… చతుత్థజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఇదం, భన్తే, అనుస్సతిట్ఠానం ఏవంభావితం ఏవంబహులీకతం దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారాయ సంవత్తతీ’’తి. అబ్భనుమోదితా హోతీతి తథాగతో వియ యోనిసో అబ్భనుమోదితా హోతి. తథాగతో హి ఆనన్దత్థేరేన పఞ్హే విస్సజ్జితే ‘‘సాధు సాధు, ఆనన్ద, తేన హి త్వం, ఆనన్ద, ఇమమ్పి ఛట్ఠం అనుస్సతిట్ఠానం ధారేహి. ఇధానన్ద, భిక్ఖు సతోవ అభిక్కమతి సతోవ పటిక్కమతీ’’తిఆదిమాహ. ఛట్ఠాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౯. నవమే ¶ సుక్కపక్ఖో పుబ్బభాగే దసహిపి కుసలకమ్మపథేహి పరిచ్ఛిన్నో, ఉపరి యావ అరహత్తమగ్గా లబ్భతి. బహుఞ్చ పుఞ్ఞం పసవతీతి ఏత్థ లోకియలోకుత్తరమిస్సకపుఞ్ఞం కథితం.

౧౦. దసమే దుస్సీలభావో దుస్సీల్యం, దుస్సీల్యమేవ మలం దుస్సీల్యమలం. కేనట్ఠేన మలన్తి? అనుదహనట్ఠేన దుగ్గన్ధట్ఠేన కిలిట్ఠకరణట్ఠేన చ. తఞ్హి నిరయాదీసు అపాయేసు అనుదహతీతి అనుదహనట్ఠేనపి మలం. తేన సమన్నాగతో ¶ పుగ్గలో మాతాపితూనమ్పి సన్తికే భిక్ఖుసఙ్ఘస్సాపి అన్తరే బోధిచేతియట్ఠానేసుపి జిగుచ్ఛనీయో హోతి, సబ్బదిసాసు చస్స ‘‘ఏవరూపం కిర తేన పాపకమ్మం కత’’న్తి అవణ్ణగన్ధో వాయతీతి దుగ్గన్ధట్ఠేనపి మలం. తేన చ సమన్నాగతో పుగ్గలో గతగతట్ఠానే ఉపతాపఞ్చేవ లభతి, కాయకమ్మాదీని చస్స అసుచీని హోన్తి అపభస్సరానీతి ¶ కిలిట్ఠకరణట్ఠేనపి మలం. అపిచ తం దేవమనుస్ససమ్పత్తియో చేవ నిబ్బానసమ్పత్తిఞ్చ మిలాపేతీతి మిలాపనట్ఠేనపి మలన్తి వేదితబ్బం. ఇస్సామలమచ్ఛేరమలేసుపి ఏసేవ నయో.

౧౧. దుతియస్స ¶ పఠమే ఞాతోతి పఞ్ఞాతో పాకటో. అననులోమికేతి సాసనస్స న అనులోమేతీతి అననులోమికం, తస్మిం అననులోమికే. కాయకమ్మేతి పాణాతిపాతాదిమ్హి కాయదుచ్చరితే. ఓళారికం వా ఏతం, న ఏవరూపే సమాదపేతుం సక్కోతి. దిసా నమస్సితుం వట్టతి, భూతబలిం కాతుం వట్టతీతి ఏవరూపే సమాదపేతి గణ్హాపేతి. వచీకమ్మేపి ముసావాదాదీని ఓళారికాని, అత్తనో సన్తకం పరస్స అదాతుకామేన ‘‘నత్థీ’’తి అయం వఞ్చనముసావాదో నామ వత్తుం వట్టతీతి ఏవరూపే సమాదపేతి. మనోకమ్మేపి అభిజ్ఝాదయో ఓళారికా, కమ్మట్ఠానం విసంవాదేత్వా కథేన్తో పన అననులోమికేసు ధమ్మేసు సమాదపేతి నామ దక్ఖిణవిహారవాసిత్థేరో వియ. తం కిర థేరం ఏకో ఉపట్ఠాకో అమచ్చపుత్తో ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘మేత్తాయన్తేన పఠమం కీదిసే పుగ్గలే మేత్తాయితబ్బ’’న్తి పుచ్ఛి. థేరో సభాగవిసభాగం అనాచిక్ఖిత్వా ‘‘పియపుగ్గలే’’తి ఆహ. తస్స చ భరియా పియా హోతి మనాపా, సో తం ఆరబ్భ మేత్తాయన్తో ఉమ్మాదం పాపుణి. కథం పనేస బహుజనఅహితాయ పటిపన్నో హోతీతి? ఏవరూపస్స హి సద్ధివిహారికాదయో చేవ ఉపట్ఠాకాదయో చ తేసం ఆరక్ఖదేవతా ఆదిం కత్వా తాసం తాసం మిత్తభూతా యావ బ్రహ్మలోకా ¶ సేసదేవతా చ ‘‘అయం భిక్ఖు న అజానిత్వా కరిస్సతీ’’తి ¶ తేన కతమేవ కరోన్తి, ఏవమేస బహుజనఅహితాయ పటిపన్నో హోతి.

సుక్కపక్ఖే పాణాతిపాతా వేరమణిఆదీనంయేవ వసేన కాయకమ్మవచీకమ్మాని వేదితబ్బాని. కమ్మట్ఠానం పన అవిసంవాదేత్వా కథేన్తో అనులోమికేసు ధమ్మేసు సమాదపేతి నామ కోళితవిహారవాసీ చతునికాయికతిస్సత్థేరో వియ. తస్స కిర జేట్ఠభాతా నన్దాభయత్థేరో నామ పోతలియవిహారే వసన్తో ఏకస్మిం రోగే సముట్ఠితే కనిట్ఠం పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘ఆవుసో, మయ్హం సల్లహుకం కత్వా ఏకం కమ్మట్ఠానం కథేహీ’’తి. కిం, భన్తే, అఞ్ఞేన కమ్మట్ఠానేన, కబళీకారాహారం పరిగ్గణ్హితుం వట్టతీతి? కిమత్థికో ఏస, ఆవుసోతి? భన్తే, కబళీకారాహారో ఉపాదారూపం, ఏకస్మిఞ్చ ఉపాదారూపే దిట్ఠే తేవీసతి ఉపాదారూపాని పాకటాని హోన్తీతి ¶ . సో ‘‘వట్టిస్సతి, ఆవుసో, ఏత్తక’’న్తి తం ఉయ్యోజేత్వా కబళీకారాహారం పరిగ్గణ్హిత్వా ఉపాదారూపం సల్లక్ఖేత్వా వివట్టేత్వా అరహత్తం పాపుణి. అథ నం థేరం బహివిహారా అనిక్ఖన్తమేవ పక్కోసిత్వా, ‘‘ఆవుసో, మహాఅవస్సయోసి మయ్హం జాతో’’తి కనిట్ఠత్థేరస్స అత్తనా పటిలద్ధగుణం ఆరోచేసి. బహుజనహితాయాతి ఏతస్సపి హి సద్ధివిహారికాదయో ‘‘అయం న అజానిత్వా కరిస్సతీ’’తి తేన కతమేవ కరోన్తీతి బహుజనహితాయ పటిపన్నో నామ హోతీతి.

౧౨. దుతియే ఖత్తియస్సాతి జాతియా ఖత్తియస్స. ముద్ధావసిత్తస్సాతి రాజాభిసేకేన ముద్ధని అభిసిత్తస్స. సారణీయాని భవన్తీతి సరితబ్బాని అసమ్ముస్సనీయాని హోన్తి. జాతోతి ¶ నిబ్బత్తో. యావజీవం సారణీయన్తి దహరకాలే జానితుమ్పి న సక్కా, అపరభాగే పన మాతాపితుఆదీహి ఞాతకేహి వా దాసాదీహి వా ‘‘త్వం అసుకజనపదే అసుకనగరే అసుకదివసే అసుకనక్ఖత్తే జాతో’’తి ఆచిక్ఖితే సుత్వా తతో పట్ఠాయ యావజీవం సరతి న సమ్ముస్సతి. తేన వుత్తం – ‘‘యావజీవం సారణీయం హోతీ’’తి.

ఇదం ¶ , భిక్ఖవే, దుతియన్తి అభిసేకట్ఠానం నామ రఞ్ఞో బలవతుట్ఠికరం హోతి, తేనస్స తం యావజీవం సారణీయం. సఙ్గామవిజయట్ఠానేపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన సఙ్గామన్తి యుద్ధం. అభివిజినిత్వాతి జినిత్వా సత్తుమద్దనం కత్వా. తమేవ సఙ్గామసీసన్తి తమేవ సఙ్గామట్ఠానం. అజ్ఝావసతీతి అభిభవిత్వా ఆవసతి.

ఇదాని యస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స రఞ్ఞో జాతిట్ఠానాదీహి కత్తబ్బకిచ్చం నత్థి, ఇమస్మిం పన సాసనే తప్పటిభాగే తయో పుగ్గలే దస్సేతుం ఇదం కారణం ఆభతం, తస్మా తే దస్సేన్తో ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అనగారియం పబ్బజితో హోతీతి ఏత్థ చతుపారిసుద్ధిసీలమ్పి పబ్బజ్జానిస్సితమేవాతి వేదితబ్బం. సారణీయం హోతీతి ‘‘అహం అసుకరట్ఠే అసుకజనపదే అసుకవిహారే అసుకమాళకే అసుకదివాట్ఠానే అసుకచఙ్కమే అసుకరుక్ఖమూలే పబ్బజితో’’తి ఏవం యావజీవం సరితబ్బమేవ హోతి న సమ్ముస్సితబ్బం.

ఇదం ¶ దుక్ఖన్తి ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో ఉద్ధం దుక్ఖం అత్థి. అయం దుక్ఖసముదయోతి ఏత్తకో దుక్ఖసముదయో, న ఇతో ఉద్ధం దుక్ఖసముదయో అత్థీతి. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఏవమేత్థ చతూహి సచ్చేహి సోతాపత్తిమగ్గో కథితో. కసిణపరికమ్మవిపస్సనాఞాణాని పన మగ్గసన్నిస్సితానేవ హోన్తి. సారణీయం ¶ హోతీతి ‘‘అహం అసుకరట్ఠే…పే… అసుకరుక్ఖమూలే సోతాపన్నో జాతో’’తి యావజీవం సారణీయం హోతి అసమ్ముస్సనీయం.

ఆసవానం ఖయాతి ఆసవానం ఖయేన. చేతోవిముత్తిన్తి ఫలసమాధిం. పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఫలపఞ్ఞం. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనావ అభివిసిట్ఠాయ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా. ఉపసమ్పజ్జ విహరతీతి పటిలభిత్వా విహరతి. సారణీయన్తి ‘‘మయా అసుకరట్ఠే…పే… అసుకరుక్ఖమూలే అరహత్తం పత్త’’న్తి అత్తనో అరహత్తపత్తిట్ఠానం నామ యావజీవం సారణీయం హోతి అసమ్ముస్సనీయన్తి యథానుసన్ధినావ దేసనం నిట్ఠపేసి.

౧౩. తతియే సన్తోతి అత్థి ఉపలబ్భన్తి. సంవిజ్జమానాతి తస్సేవ వేవచనం. లోకస్మిన్తి సత్తలోకే. నిరాసోతి అనాసో అపత్థనో. ఆసంసోతి ¶ ఆసంసమానో పత్థయమానో. విగతాసోతి అపగతాసో. చణ్డాలకులేతి చణ్డాలానం కులే. వేనకులేతి విలీవకారకులే. నేసాదకులేతి మిగలుద్దకానం కులే. రథకారకులేతి చమ్మకారకులే. పుక్కుసకులేతి పుప్ఫచ్ఛడ్డకకులే.

ఏత్తావతా కులవిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా నీచకులే జాతోపి ఏకచ్చో అడ్ఢో హోతి మహద్ధనో, అయం పన న తాదిసో, తస్మాస్స భోగవిపత్తిం దస్సేతుం దలిద్దేతిఆదిమాహ. తత్థ దలిద్దేతి దాలిద్దియేన సమన్నాగతే. అప్పన్నపానభోజనేతి పరిత్తకఅన్నపానభోజనే. కసిరవుత్తికేతి ¶ దుక్ఖజీవికే, యత్థ వాయామేన పయోగేన జీవితవుత్తిం సాధేన్తి, తథారూపేతి అత్థో. యత్థ కసిరేన ఘాసచ్ఛాదో లబ్భతీతి యస్మిం కులే దుక్ఖేన యాగుభత్తఘాసో చ కోపీనమత్తం అచ్ఛాదనఞ్చ లబ్భతి.

ఇదాని యస్మా ఏకచ్చో నీచకులే జాతోపి ఉపధిసమ్పన్నో హోతి అత్తభావసమిద్ధియం ఠితో ¶ , అయఞ్చ న తాదిసో, తస్మాస్స సరీరవిపత్తిమ్పి దస్సేతుం సో చ హోతి దుబ్బణ్ణోతిఆదిమాహ. తత్థ దుబ్బణ్ణోతి పంసుపిసాచకో వియ ఝామఖాణువణ్ణో. దుద్దసికోతి విజాతమాతుయాపి అమనాపదస్సనో. ఓకోటిమకోతి లకుణ్డకో. కాణోతి ఏకక్ఖికాణో వా ఉభయక్ఖికాణో వా. కుణీతి ఏకహత్థకుణీ వా ఉభయహత్థకుణీ వా. ఖఞ్జోతి ఏకపాదఖఞ్జో వా ఉభయపాదఖఞ్జో వా. పక్ఖహతోతి హతపక్ఖో పీఠసప్పీ. పదీపేయ్యస్సాతి వట్టితేలకపల్లకాదినో పదీపఉపకరణస్స. తస్స న ఏవం హోతీతి. కస్మా న హోతి? నీచకులే జాతత్తా.

జేట్ఠోతి అఞ్ఞస్మిం జేట్ఠే సతి కనిట్ఠో ఆసం న కరోతి, తస్మా జేట్ఠోతి ఆహ. ఆభిసేకోతి జేట్ఠోపి న అభిసేకారహో ఆసం న కరోతి, తస్మా ఆభిసేకోతి ఆహ. అనభిసిత్తోతి అభిసేకారహోపి కాణకుణిఆదిదోసరహితో సకిం అభిసిత్తో పున అభిసేకే ఆసం న కరోతి, తస్మా అనభిసిత్తోతి ఆహ ¶ . అచలప్పత్తోతి జేట్ఠోపి ఆభిసేకో అనభిసిత్తో మన్దో ఉత్తానసేయ్యకో, సోపి అభిసేకే ఆసం న కరోతి. సోళసవస్సుద్దేసికో పన పఞ్ఞాయమానమస్సుభేదో అచలప్పత్తో నామ ¶ హోతి, మహన్తమ్పి రజ్జం విచారేతుం సమత్థో, తస్మా ‘‘అచలప్పత్తో’’తి ఆహ. తస్స ఏవం హోతీతి కస్మా హోతి? మహాజాతితాయ.

దుస్సీలోతి నిస్సీలో. పాపధమ్మోతి లామకధమ్మో. అసుచీతి అసుచీహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతో. సఙ్కస్సరసమాచారోతి సఙ్కాహి సరితబ్బసమాచారో, కిఞ్చిదేవ అసారుప్పం దిస్వా ‘‘ఇదం ఇమినా కతం భవిస్సతీ’’తి ఏవం పరేసం ఆసఙ్కనీయసమాచారో, అత్తనాయేవ వా సఙ్కాహి సరితబ్బసమాచారో, సాసఙ్కసమాచారోతి అత్థో. తస్స హి దివాట్ఠానాదీసు సన్నిపతిత్వా కిఞ్చిదేవ మన్తయన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘ఇమే ఏకతో హుత్వా మన్తేన్తి, కచ్చి ను ఖో మయా కతకమ్మం జానిత్వా మన్తేన్తీ’’తి ఏవం సాసఙ్కసమాచారో హోతి. పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తోతి పటిచ్ఛాదేతబ్బయుత్తకేన పాపకమ్మేన సమన్నాగతో. అస్సమణో సమణపటిఞ్ఞోతి అస్సమణో హుత్వావ సమణపతిరూపకతాయ ‘‘సమణో అహ’’న్తి ఏవం పటిఞ్ఞో. అబ్రహ్మచారీ బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞోతి అఞ్ఞే బ్రహ్మచారినో సునివత్థే సుపారుతే సుమ్భకపత్తధరే గామనిగమరాజధానీసు పిణ్డాయ చరిత్వా జీవికం కప్పేన్తే దిస్వా సయమ్పి తాదిసేన ఆకారేన తథా పటిపజ్జనతో ‘‘అహం బ్రహ్మచారీ’’తి పటిఞ్ఞం దేన్తో వియ హోతి. ‘‘అహం భిక్ఖూ’’తి వత్వా ఉపోసథగ్గాదీని పవిసన్తో పన బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో హోతియేవ, తథా సఙ్ఘికం లాభం గణ్హన్తో. అన్తోపూతీతి పూతినా కమ్మేన అన్తో ¶ అనుపవిట్ఠో. అవస్సుతోతి రాగాదీహి తిన్తో. కసమ్బుజాతోతి సఞ్జాతరాగాదికచవరో. తస్స న ఏవం హోతీతి. కస్మా న హోతి? లోకుత్తరధమ్మఉపనిస్సయస్స నత్థితాయ. తస్స ¶ ఏవం హోతీతి. కస్మా హోతి? మహాసీలస్మిం పరిపూరకారితాయ.

౧౪. చతుత్థే చతూహి సఙ్గహవత్థూహి జనం రఞ్జేతీతి రాజా. చక్కం వత్తేతీతి చక్కవత్తీ. వత్తితం వా అనేన చక్కన్తి చక్కవత్తీ. ధమ్మో అస్స ¶ అత్థీతి ధమ్మికో. ధమ్మేనేవ దసవిధేన చక్కవత్తివత్తేన రాజా జాతోతి ధమ్మరాజా. సోపి న అరాజకన్తి సోపి అఞ్ఞం నిస్సయరాజానం అలభిత్వా చక్కం నామ వత్తేతుం న సక్కోతీతి అత్థో. ఇతి సత్థా దేసనం పట్ఠపేత్వా యథానుసన్ధిం అపాపేత్వావ తుణ్హీ అహోసి. కస్మా? అనుసన్ధికుసలా ఉట్ఠహిత్వా అనుసన్ధిం పుచ్ఛిస్సన్తి, బహూ హి ఇమస్మిం ఠానే తథారూపా భిక్ఖూ, అథాహం తేహి పుట్ఠో దేసనం వడ్ఢేస్సామీతి. అథేకో అనుసన్ధికుసలో భిక్ఖు భగవన్తం పుచ్ఛన్తో కో పన, భన్తేతిఆదిమాహ. భగవాపిస్స బ్యాకరోన్తో ధమ్మో భిక్ఖూతిఆదిమాహ.

తత్థ ధమ్మోతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మో. ధమ్మన్తి తమేవ వుత్తప్పకారం ధమ్మం. నిస్సాయాతి తదధిట్ఠానేన చేతసా తమేవ నిస్సయం కత్వా. ధమ్మం సక్కరోన్తోతి యథా కతో సో ధమ్మో సుట్ఠు కతో హోతి, ఏవమేతం కరోన్తో. ధమ్మం గరుం కరోన్తోతి తస్మిం గారవుప్పత్తియా తం గరుకరోన్తో. ధమ్మం అపచాయమానోతి తస్సేవ ధమ్మస్స అఞ్జలికరణాదీహి నీచవుత్తితం కరోన్తో. ధమ్మద్ధజో ధమ్మకేతూతి తం ధమ్మం ధజమివ పురక్ఖత్వా కేతుమివ ఉక్ఖిపిత్వా పవత్తియా ధమ్మద్ధజో ధమ్మకేతు చ హుత్వాతి అత్థో. ధమ్మాధిపతేయ్యోతి ధమ్మాధిపతిభూతాగతభావేన ధమ్మవసేనేవ చ సబ్బకిరియానం కరణేన ధమ్మాధిపతేయ్యో హుత్వా. ధమ్మికం రక్ఖావరణగుత్తిం సంవిదహతీతి ధమ్మో అస్సా ¶ అత్థీతి ధమ్మికా, రక్ఖా చ ఆవరణఞ్చ గుత్తి చ రక్ఖావరణగుత్తి. తత్థ ‘‘పరం రక్ఖన్తో అత్తానం రక్ఖతీ’’తి వచనతో ఖన్తిఆదయో రక్ఖా. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, పరం రక్ఖన్తో అత్తానం రక్ఖతి. ఖన్తియా అవిహింసాయ మేత్తచిత్తతాయ అనుద్దయాయా’’తి (సం. ని. ౫.౩౮౫). నివాసనపారుపనగేహాదీని ఆవరణం. చోరాదిఉపద్దవనివారణత్థం గోపాయనా గుత్తి. తం సబ్బమ్పి సుట్ఠు విదహతి పవత్తేతి ఠపేతీతి అత్థో.

ఇదాని ¶ యత్థ సా సంవిదహితబ్బా, తం దస్సేన్తో అన్తోజనస్మిన్తిఆదిమాహ. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో – అన్తోజనసఙ్ఖాతం పుత్తదారం సీలసంవరే పతిట్ఠాపేన్తో వత్థగన్ధమాలాదీని చస్స దదమానో సబ్బోపద్దవే చస్స నివారయమానో ధమ్మికం రక్ఖావరణగుత్తిం సంవిదహతి నామ. ఖత్తియాదీసుపి ఏసేవ నయో. అయం పన విసేసో – అభిసిత్తఖత్తియా భద్రఅస్సాజానీయాదిరతనసమ్పదానేనపి ¶ ఉపగణ్హితబ్బా, అనుయన్తా ఖత్తియా తేసం అనురూపయానవాహనసమ్పదానేనపి పరితోసేతబ్బా, బలకాయో కాలం అనతిక్కమేత్వా భత్తవేతనసమ్పదానేనపి అనుగ్గహేతబ్బో, బ్రాహ్మణా అన్నపానవత్థాదినా దేయ్యధమ్మేన, గహపతికా భత్తబీజనఙ్గలబలిబద్దాదిసమ్పదానేన, తథా నిగమవాసినో నేగమా జనపదవాసినో చ జానపదా. సమితపాపబాహితపాపా పన సమణబ్రాహ్మణా సమణపరిక్ఖారసమ్పదానేన సక్కాతబ్బా, మిగపక్ఖినో అభయదానేన సమస్సాసేతబ్బా.

ధమ్మేనేవ చక్కం వత్తేతీతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మేనేవ చక్కం పవత్తేతి. తం హోతి చక్కం అప్పటివత్తియన్తి తం తేన ఏవం పవత్తితం ఆణాచక్కం అప్పటివత్తియం హోతి. కేనచి ¶ మనుస్సభూతేనాతి దేవతా నామ అత్తనా ఇచ్ఛితిచ్ఛితమేవ కరోన్తి, తస్మా తా అగ్గణ్హిత్వా ‘‘మనుస్సభూతేనా’’తి వుత్తం. పచ్చత్థికేనాతి పటిఅత్థికేన, పటిసత్తునాతి అత్థో. ధమ్మికోతి చక్కవత్తీ దసకుసలకమ్మపథవసేన ధమ్మికో, తథాగతో పన నవలోకుత్తరధమ్మవసేన. ధమ్మరాజాతి నవహి లోకుత్తరధమ్మేహి మహాజనం రఞ్జేతీతి ధమ్మరాజా. ధమ్మంయేవాతి నవలోకుత్తరధమ్మమేవ నిస్సాయ తమేవ సక్కరోన్తో తం గరుకరోన్తో తం అపచాయమానో. సోవస్స ధమ్మో అబ్భుగ్గతట్ఠేన ధజోతి ధమ్మద్ధజో. సోవస్స కేతూతి ధమ్మకేతు. తమేవ అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా విహరతీతి ధమ్మాధిపతేయ్యో. ధమ్మికం రక్ఖావరణగుత్తిన్తి లోకియలోకుత్తరధమ్మదాయికరక్ఖఞ్చ ఆవరణఞ్చ గుత్తిఞ్చ. సంవిదహతీతి ఠపేతి పఞ్ఞపేతి. ఏవరూపన్తి తివిధం కాయదుచ్చరితం న సేవితబ్బం, సుచరితం సేవితబ్బన్తి ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సంవిదహిత్వాతి ఠపేత్వా కథేత్వా. ధమ్మేనేవ అనుత్తరం ధమ్మచక్కం పవత్తేతీతి నవలోకుత్తరధమ్మేనేవ అసదిసం ధమ్మచక్కం పవత్తేతి. తం హోతి చక్కం అప్పటివత్తియన్తి తం ఏవం పవత్తితం ధమ్మచక్కం ఏతేసు సమణాదీసు ఏకేనపి పటివత్తేతుం పటిబాహితుం న సక్కా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

౧౫. పఞ్చమే ఇసిపతనేతి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసఙ్ఖాతానం ఇసీనం ధమ్మచక్కప్పవత్తనత్థాయ చేవ ఉపోసథకరణత్థాయ ¶ చ ఆగన్త్వా పతనే, సన్నిపాతట్ఠానేతి అత్థో. పదనేతిపి పాఠో, అయమేవ అత్థో. మిగదాయేతి ¶ మిగానం అభయత్థాయ దిన్నే. ఛహి మాసేహి ఛారత్తూనేహీతి సో కిర రఞ్ఞా ఆణత్తదివసేయేవ ¶ సబ్బూపకరణాని సజ్జేత్వా అన్తేవాసికేహి సద్ధిం అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గామద్వారగామమజ్ఝదేవకులసుసానాదీసు ఠితరుక్ఖే చేవ ఝామపతితసుక్ఖరుక్ఖే చ వివజ్జేత్వా సమ్పన్నపదేసే ఠితే సబ్బదోసవివజ్జితే నాభిఅరనేమీనం అనురూపే రుక్ఖే గహేత్వా తం చక్కం అకాసి. తస్స రుక్ఖే విచినిత్వా గణ్హన్తస్స చేవ కరోన్తస్స చ ఏత్తకో కాలో వీతివత్తో. తేన వుత్తం – ‘‘ఛహి మాసేహి ఛారత్తూనేహీ’’తి. నానాకరణన్తి నానత్తం. నేసన్తి న ఏసం. అత్థేసన్తి అత్థి ఏసం. అభిసఙ్ఖారస్స గతీతి పయోగస్స గమనం. చిఙ్గులాయిత్వాతి పరిబ్భమిత్వా. అక్ఖాహతం మఞ్ఞేతి అక్ఖే పవేసేత్వా ఠపితమివ.

సదోసాతి సగణ్డా ఉణ్ణతోణతట్ఠానయుత్తా. సకసావాతి పూతిసారేన చేవ ఫేగ్గునా చ యుత్తా. కాయవఙ్కాతిఆదీని కాయదుచ్చరితాదీనం నామాని. ఏవం పపతితాతి ఏవం గుణపతనేన పతితా. ఏవం పతిట్ఠితాతి ఏవం గుణేహి పతిట్ఠితా. తత్థ లోకియమహాజనా పపతితా నామ, సోతాపన్నాదయో పతిట్ఠితా నామ. తేసుపి పురిమా తయో కిలేసానం సముదాచారక్ఖణే పపతితా నామ, ఖీణాసవా పన ఏకన్తేనేవ పతిట్ఠితా నామ. తస్మాతి యస్మా అప్పహీనకాయవఙ్కాదయో పపతన్తి, పహీనకాయవఙ్కాదయో పతిట్ఠహన్తి, తస్మా. కాయవఙ్కాదీనం పన ఏవం పహానం వేదితబ్బం – పాణాతిపాతో అదిన్నాదానం మిచ్ఛాచారో ముసావాదో పిసుణావాచా మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఇమే తావ ఛ సోతాపత్తిమగ్గేన పహీయన్తి, ఫరుసావాచా బ్యాపాదోతి ద్వే అనాగామిమగ్గేన, అభిజ్ఝా సమ్ఫప్పలాపోతి ద్వే అరహత్తమగ్గేనాతి.

౧౬. ఛట్ఠే అపణ్ణకపటిపదన్తి అవిరద్ధపటిపదం ఏకంసపటిపదం నియ్యానికపటిపదం కారణపటిపదం సారపటిపదం మణ్డపటిపదం అపచ్చనీకపటిపదం అనులోమపటిపదం ¶ ధమ్మానుధమ్మపటిపదం పటిపన్నో హోతి, న తక్కగ్గాహేన వా నయగ్గాహేన వా. ఏవం గహేత్వా పటిపన్నో హి భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా ఉపాసకో వా ఉపాసికా వా మనుస్సదేవనిబ్బానసమ్పత్తీహి హాయతి పరిహాయతి, అపణ్ణకపటిపదం ¶ పటిపన్నో పన తాహి సమ్పత్తీహి న పరిహాయతి. అతీతే కన్తారద్ధానమగ్గం పటిపన్నేసు ద్వీసు సత్థవాహేసు యక్ఖస్స వచనం గహేత్వా బాలసత్థవాహో సద్ధిం సత్థేన ¶ అనయబ్యసనం పత్తో, యక్ఖస్స వచనం అగ్గహేత్వా ‘‘ఉదకదిట్ఠట్ఠానే ఉదకం ఛడ్డేస్సామా’’తి సత్థకే సఞ్ఞాపేత్వా మగ్గం పటిపన్నో పణ్డితసత్థవాహో వియ. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘అపణ్ణకం ఠానమేకే, దుతియం ఆహు తక్కికా;

ఏతదఞ్ఞాయ మేధావీ, తం గణ్హే యదపణ్ణక’’న్తి. (జా. ౧.౧.౧);

యోని చస్స ఆరద్ధా హోతీతి ఏత్థ యోనీతి ఖన్ధకోట్ఠాసస్సపి కారణస్సపి పస్సావమగ్గస్సపి నామం. ‘‘చతస్సో ఖో ఇమా, సారిపుత్త, యోనియో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౫౨) హి ఖన్ధకోట్ఠాసో యోని నామ. ‘‘యోని హేసా భూమిజ ఫలస్స అధిగమాయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౨౨౬) కారణం. ‘‘న చాహం బ్రాహ్మణం బ్రూమి, యోనిజం మత్తిసమ్భవ’’న్తి (మ. ని. ౨.౪౫౭; ధ. ప. ౩౯౬) చ ‘‘తమేనం కమ్మజవాతా నివత్తిత్వా ఉద్ధంపాదం అధోసిరం సమ్పరివత్తేత్వా మాతు యోనిముఖే సమ్పటిపాదేన్తీ’’తి చ ఆదీసు పస్సావమగ్గో. ఇధ పన కారణం అధిప్పేతం. ఆరద్ధాతి పగ్గహితా పరిపుణ్ణా.

ఆసవానం ఖయాయాతి ఏత్థ ఆసవన్తీతి ఆసవా, చక్ఖుతోపి…పే… మనతోపి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభు, ఓకాసతో యావ భవగ్గా సవన్తీతి ¶ వా ఆసవా, ఏతే ధమ్మే ఏతఞ్చ ఓకాసం అన్తోకరిత్వా పవత్తన్తీతి అత్థో. అన్తోకరణత్థో హి అయం ఆకారో. చిరపారివాసియట్ఠేన మదిరాదయో ఆసవా, ఆసవా వియాతిపి ఆసవా. లోకస్మిమ్పి హి చిరపారివాసికా మదిరాదయో ఆసవాతి వుచ్చన్తి, యది చ చిరపారివాసియట్ఠేన ఆసవా, ఏతేయేవ భవితుమరహన్తి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసీ’’తిఆది (అ. ని. ౧౦.౬౧). ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీతిపి ఆసవా. పురిమాని చేత్థ నిబ్బచనాని యత్థ కిలేసా ఆసవాతి ఆగచ్ఛన్తి, తత్థ యుజ్జన్తి, పచ్ఛిమం కమ్మేపి. న కేవలఞ్చ కమ్మకిలేసాయేవ ఆసవా, అపిచ ఖో నానప్పకారా ఉపద్దవాపి. సుత్తేసు హి ‘‘నాహం, చున్ద, దిట్ఠధమ్మికానంయేవ ఆసవానం సంవరాయ ధమ్మం ¶ దేసేమీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౨) ఏత్థ వివాదమూలభూతా కిలేసా ఆసవాతి ఆగతా.

‘‘యేన ¶ దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;

యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;

తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ. ని. ౪.౩౬) –

ఏత్థ తేభూమకం చ కమ్మం అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా. ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి (పారా. ౩౯; అ. ని. ౨.౨౦౨-౨౩౦) ఏత్థ పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధాదయో చేవ అపాయదుక్ఖభూతా చ నానప్పకారా ఉపద్దవా.

తే పనేతే ఆసవా యత్థ యథా ఆగతా, తత్థ తథా వేదితబ్బా. ఏతే హి వినయే తావ ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి (పారా. ౩౯; అ. ని. ౨.౨౦౨-౨౩౦) ద్వేధా ఆగతా. సళాయతనే ‘‘తయో మే, ఆవుసో, ఆసవా కామాసవో భవాసవో అవిజ్జాసవో’’తి (సం. ని. ౪.౩౨౧) తిధా ఆగతా. అఞ్ఞేసు చ సుత్తన్తేసు (చూళని. జతుకణ్ణిమాణవపుచ్ఛానిద్దేసో ౬౯; పటి. మ. ౧.౧౦౭) అభిధమ్మే (ధ. స. ౧౧౦౨-౧౧౦౬; విభ. ౯౩౭) చ తేయేవ దిట్ఠాసవేన సహ చతుధా ఆగతా. నిబ్బేధికపరియాయేన ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా నిరయగామినియా ¶ , అత్థి ఆసవా తిరచ్ఛానయోనిగామినియా, అత్థి ఆసవా పేత్తివిసయగామినియా, అత్థి ఆసవా మనుస్సలోకగామినియా, అత్థి ఆసవా దేవలోకగామినియా’’తి (అ. ని. ౬.౬౩) పఞ్చధా ఆగతా. కమ్మమేవ చేత్థ ఆసవాతి వుత్తం. ఛక్కనిపాతే ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరాపహాతబ్బా’’తిఆదినా (అ. ని. ౬.౫౮) నయేన ఛధా ఆగతా. సబ్బాసవపరియాయే (మ. ని. ౧.౧౪ ఆదయో) తేయేవ దస్సనేన పహాతబ్బేహి సద్ధిం సత్తధా ఆగతా. ఇధ పన అభిధమ్మనయేన చత్తారో ఆసవా అధిప్పేతాతి వేదితబ్బా.

ఖయాయాతి ఏత్థ పన ఆసవానం సరసభేదోపి ఖీణాకారోపి మగ్గఫలనిబ్బానానిపి ‘‘ఆసవక్ఖయో’’తి వుచ్చతి. ‘‘యో ఆసవానం ఖయో వయో భేదో పరిభేదో అనిచ్చతా అన్తరధాన’’న్తి ఏత్థ హి ఆసవానం సరసభేదో ‘‘ఆసవక్ఖయో’’తి వుత్తో. ‘‘జానతో అహం, భిక్ఖవే, పస్సతో ¶ ఆసవానం ఖయం వదామీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౫; సం. ని. ౨.౨౩; ఇతివు. ౧౦౨) ఏత్థ ¶ ఆసవప్పహానం ఆసవానం అచ్చన్తక్ఖయో అసముప్పాదో ఖీణాకారో నత్థిభావో ‘‘ఆసవక్ఖయో’’తి వుత్తో.

‘‘సేఖస్స సిక్ఖమానస్స, ఉజుమగ్గానుసారినో;

ఖయస్మిం పఠమం ఞాణం, తతో అఞ్ఞా అనన్తరా’’తి. (ఇతివు. ౬౨) –

ఏత్థ మగ్గో ‘‘ఆసవక్ఖయో’’తి వుత్తో. ‘‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౩౮) ఏత్థ ఫలం.

‘‘పరవజ్జానుపస్సిస్స, నిచ్చం ఉజ్ఝానసఞ్ఞినో;

ఆసవా తస్స వడ్ఢన్తి, ఆరా సో ఆసవక్ఖయా’’తి. (ధ. ప. ౨౫౩) –

ఏత్థ నిబ్బానం. ఇమస్మిం పన సుత్తే ఫలం సన్ధాయ ‘‘ఆసవానం ఖయాయా’’తి ఆహ, అరహత్తఫలత్థాయాతి అత్థో.

ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారోతి మనచ్ఛట్ఠేసు ఇన్ద్రియేసు పిహితద్వారో. భోజనే మత్తఞ్ఞూతి భోజనస్మిం పమాణఞ్ఞూ, పటిగ్గహణపరిభోగపచ్చవేక్ఖణమత్తం జానాతి పజానాతీతి అత్థో. జాగరియం ¶ అనుయుత్తోతి రత్తిన్దివం ఛ కోట్ఠాసే కత్వా పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు జాగరణభావం అనుయుత్తో, జాగరణేయేవ యుత్తప్పయుత్తోతి అత్థో.

ఏవం మాతికం ఠపేత్వా ఇదాని తమేవ ఠపితపటిపాటియా విభజన్తో కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖూతిఆదిమాహ. తత్థ చక్ఖునా రూపం దిస్వాతిఆదీనం అత్థో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౫) విత్థారితో, తథా పటిసఙ్ఖా యోనిసో ఆహారం ఆహారేతి నేవ దవాయాతిఆదీనం (విసుద్ధి. ౧.౧౮). ఆవరణీయేహి ధమ్మేహీతి పఞ్చహి నీవరణేహి ధమ్మేహి. నీవరణాని హి చిత్తం ఆవరిత్వా తిట్ఠన్తి, తస్మా ఆవరణీయా ధమ్మాతి వుచ్చన్తి. సీహసేయ్యం కప్పేతీతి సీహో వియ సేయ్యం కప్పేతి. పాదే పాదం అచ్చాధాయాతి వామపాదం దక్ఖిణపాదే అతిఆధాయ. సమం ఠపితే హి పాదే జాణుకేన జాణుకం గోప్ఫకేన చ గోప్ఫకం ఘటీయతి, తతో వేదనా ఉట్ఠహన్తి. తస్మా ¶ తస్స దోసస్స పరివజ్జనత్థం థోకం అతిక్కమిత్వా ఏస పాదం ఠపేతి. తేన వుత్తం – ‘‘పాదే పాదం అచ్చాధాయా’’తి.

సతో ¶ సమ్పజానోతి సతియా చేవ సమ్పజఞ్ఞేన చ సమన్నాగతో. కథం పనేస నిద్దాయన్తో సతో సమ్పజానో నామ హోతీతి? పురిమప్పవత్తివసేన. అయం హి చఙ్కమే చఙ్కమన్తో నిద్దాయ ఓక్కమనభావం ఞత్వా పవత్తమానం కమ్మట్ఠానం ఠపేత్వా మఞ్చే వా ఫలకే వా నిపన్నో నిద్దం ఉపగన్త్వా పున పబుజ్ఝమానో కమ్మట్ఠానం ఠితట్ఠానే గణ్హన్తోయేవ పబుజ్ఝతి. తస్మా నిద్దాయన్తోపి సతో సమ్పజానో నామ హోతి. అయం తావ మూలకమ్మట్ఠానే నయోవ. పరిగ్గహకమ్మట్ఠానవసేనాపి పనేస సతో సమ్పజానో నామ హోతి. కథం? అయం హి చఙ్కమన్తో నిద్దాయ ఓక్కమనభావం ఞత్వా పాసాణఫలకే వా మఞ్చే వా దక్ఖిణేన పస్సేన నిపజ్జిత్వా పచ్చవేక్ఖతి – ‘‘అచేతనో కాయో అచేతనే ¶ మఞ్చే పతిట్ఠితో, అచేతనో మఞ్చో అచేతనాయ పథవియా, అచేతనా పథవీ అచేతనే ఉదకే, అచేతనం ఉదకం అచేతనే వాతే, అచేతనో వాతో అచేతనే ఆకాసే పతిట్ఠితో. తత్థ ఆకాసమ్పి ‘అహం వాతం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి న జానాతి, వాతోపి ‘అహం ఆకాసే పతిట్ఠితో’తి న జానాతి. తథా వాతో న జానాతి. ‘అహం ఉదకం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితో’తి…పే… మఞ్చో న జానాతి, ‘అహం కాయం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితో’తి, కాయో న జానాతి ‘అహం మఞ్చే పతిట్ఠితో’తి. న హి తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగో వా సమన్నాహారో వా మనసికారో వా చేతనా వా పత్థనా వా అత్థీ’’తి. తస్స ఏవం పచ్చవేక్ఖతో తం పచ్చవేక్ఖణచిత్తం భవఙ్గే ఓతరతి. ఏవం నిద్దాయన్తోపి సతో సమ్పజానో నామ హోతీతి.

ఉట్ఠానసఞ్ఞం మనసికరిత్వాతి ‘‘ఏత్తకం ఠానం గతే చన్దే వా తారకాయ వా ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి ఉట్ఠానకాలపరిచ్ఛేదికం సఞ్ఞం మనసికరిత్వా, చిత్తే ఠపేత్వాతి అత్థో. ఏవం కరిత్వా సయితో హి యథాపరిచ్ఛిన్నేయేవ కాలే ఉట్ఠహతి.

౧౭. సత్తమే అత్తబ్యాబాధాయాతి అత్తదుక్ఖాయ. పరబ్యాబాధాయాతి పరదుక్ఖాయ. కాయసుచరితన్తిఆదీని పుబ్బభాగే దసకుసలకమ్మపథవసేన ఆగతాని, ఉపరి పన యావ అరహత్తా అవారితానేవ.

౧౮. అట్ఠమే ¶ ¶ అట్టీయేయ్యాథాతి అట్టా పీళితా భవేయ్యాథ. హరాయేయ్యాథాతి లజ్జేయ్యాథ. జిగుచ్ఛేయ్యాథాతి గూథే వియ తస్మిం వచనే సఞ్జాతజిగుచ్ఛా భవేయ్యాథ. ఇతి కిరాతి ఏత్థ ఇతీతి పదసన్ధిబ్యఞ్జనసిలిట్ఠతా, కిరాతి అనుస్సవత్థే నిపాతో. దిబ్బేన కిర ఆయునా అట్టీయథాతి ఏవమస్స సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పగేవ ఖో పనాతి పఠమతరంయేవ.

౧౯. నవమే పాపణికోతి ఆపణికో, ఆపణం ఉగ్ఘాటేత్వా భణ్డవిక్కాయకస్స వాణిజస్సేతం అధివచనం. అభబ్బోతి అభాజనభూతో. న ¶ సక్కచ్చం కమ్మన్తం అధిట్ఠాతీతి యథా అధిట్ఠితం సుఅధిట్ఠితం హోతి, ఏవం సయం అత్తపచ్చక్ఖం కరోన్తో నాధిట్ఠాతి. తత్థ పచ్చూసకాలే పదసద్దేన ఉట్ఠాయ దీపం జాలేత్వా భణ్డం పసారేత్వా అనిసీదన్తో పుబ్బణ్హసమయం న సక్కచ్చం కమ్మన్తం అధిట్ఠాతి నామ. అయం హి యం చోరా రత్తిం భణ్డం హరిత్వా ‘‘ఇదం అమ్హాకం హత్థతో విస్సజ్జేస్సామా’’తి ఆపణం గన్త్వా అప్పేన అగ్ఘేన దేన్తి, యమ్పి బహువేరినో మనుస్సా రత్తిం నగరే వసిత్వా పాతోవ ఆపణం గన్త్వా భణ్డం గణ్హన్తి, యం వా పన జనపదం గన్తుకామా మనుస్సా పాతోవ ఆపణం గన్త్వా భణ్డం కిణన్తి, తప్పచ్చయస్స లాభస్స అస్సామికో హోతి.

అఞ్ఞేసం భోజనవేలాయ పన భుఞ్జితుం ఆగన్త్వా పాతోవ భణ్డం పటిసామేత్వా ఘరం గన్త్వా భుఞ్జిత్వా నిద్దాయిత్వా సాయం పున ఆపణం ఆగచ్ఛన్తో మజ్ఝన్హికసమయం న సక్కచ్చం కమ్మన్తం అధిట్ఠాతి నామ. సో హి యం చోరా పాతోవ విస్సజ్జేతుం న సమ్పాపుణింసు, దివాకాలే పన పరేసం అసఞ్చారక్ఖణే ఆపణం గన్త్వా అప్పగ్ఘేన దేన్తి, యఞ్చ భోజనవేలాయ పుఞ్ఞవన్తో ఇస్సరా ‘‘ఆపణతో ఇదఞ్చిదఞ్చ లద్ధుం వట్టతీ’’తి పహిణిత్వా ఆహరాపేన్తి, తప్పచ్చయస్స లాభస్స అస్సామికో హోతి.

యావ యామభేరినిక్ఖమనా పన అన్తోఆపణే దీపం జాలాపేత్వా అనిసీదన్తో సాయన్హసమయం న సక్కచ్చం కమ్మన్తం అధిట్ఠాతి నామ. సో హి యం ¶ చోరా పాతోపి దివాపి విస్సజ్జేతుం న సమ్పాపుణింసు ¶ , సాయం పన ఆపణం గన్త్వా అప్పగ్ఘేన దేన్తి, తప్పచ్చయస్స లాభస్స అస్సామికో హోతి.

న సక్కచ్చం సమాధినిమిత్తం అధిట్ఠాతీతి సక్కచ్చకిరియాయ సమాధిం న సమాపజ్జతి. ఏత్థ చ పాతోవ చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణేసు వత్తం కత్వా సేనాసనం పవిసిత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా, తావ సమాపత్తిం అప్పేత్వా అనిసీదన్తో పుబ్బణ్హసమయం న సక్కచ్చం సమాధినిమిత్తం అధిట్ఠాతి నామ. పచ్ఛాభత్తం పన పిణ్డపాతపటిక్కన్తో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానం ¶ పవిసిత్వా యావ సాయన్హసమయా సమాపత్తిం అప్పేత్వా అనిసీదన్తో మజ్ఝన్హికసమయం న సక్కచ్చం సమాధినిమిత్తం అధిట్ఠాతి నామ. సాయం పన చేతియం వన్దిత్వా థేరూపట్ఠానం కత్వా సేనాసనం పవిసిత్వా పఠమయామం సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా అనిసీదన్తో సాయన్హసమయం న సక్కచ్చం సమాధినిమిత్తం అధిట్ఠాతి నామ. సుక్కపక్ఖో వుత్తపటిపక్ఖనయేనేవ వేదితబ్బో. అపిచేత్థ ‘‘సమాపత్తిం అప్పేత్వా’’తి వుత్తట్ఠానే సమాపత్తియా అసతి విపస్సనాపి వట్టతి, సమాధినిమిత్తన్తి చ సమాధిఆరమ్మణమ్పి వట్టతియేవ. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘సమాధిపి సమాధినిమిత్తం, సమాధారమ్మణమ్పి సమాధినిమిత్త’’న్తి.

౨౦. దసమే చక్ఖుమాతి పఞ్ఞాచక్ఖునా చక్ఖుమా హోతి. విధురోతి విసిట్ఠధురో ఉత్తమధురో ఞాణసమ్పయుత్తేన వీరియేన సమన్నాగతో. నిస్సయసమ్పన్నోతి అవస్సయసమ్పన్నో పతిట్ఠానసమ్పన్నో. పణియన్తి విక్కాయికభణ్డం. ఏత్తకం మూలం భవిస్సతి ఏత్తకో ఉదయోతి తస్మిం ‘‘ఏవం కీతం ఏవం విక్కాయమాన’’న్తి వుత్తపణియే యేన కయేన తం కీతం, తం కయసఙ్ఖాతం మూలం ఏత్తకం భవిస్సతి. యో చ తస్మిం విక్కయమానే విక్కయో, తస్మిం విక్కయే ఏత్తకో ఉదయో భవిస్సతి, ఏత్తికా వడ్ఢీతి అత్థో.

కుసలో హోతి పణియం కేతుఞ్చ విక్కేతుఞ్చాతి సులభట్ఠానం గన్త్వా కిణన్తో దుల్లభట్ఠానం గన్త్వా విక్కిణన్తో చ ఏత్థ కుసలో నామ హోతి, దసగుణమ్పి వీసతిగుణమ్పి లాభం లభతి.

అడ్ఢాతి ¶ ఇస్సరా బహునా నిక్ఖిత్తధనేన సమన్నాగతా. మహద్ధనాతి వళఞ్జనకవసేన మహద్ధనా ¶ . మహాభోగాతి ¶ ఉపభోగపరిభోగభణ్డేన మహాభోగా. పటిబలోతి కాయబలేన చేవ ఞాణబలేన చ సమన్నాగతత్తా సమత్థో. అమ్హాకఞ్చ కాలేన కాలం అనుప్పదాతున్తి అమ్హాకఞ్చ గహితధనమూలికం వడ్ఢిం కాలేన కాలం అనుప్పదాతుం. నిపతన్తీతి నిమన్తేన్తి. నిపాతేన్తీతిపి పాఠో, అయమేవ అత్థో.

కుసలానం ధమ్మానం ఉపసమ్పదాయాతి కుసలధమ్మానం సమ్పాదనత్థాయ పటిలాభత్థాయ. థామవాతి ఞాణథామేన సమన్నాగతో. దళ్హపరక్కమోతి థిరేన ఞాణపరక్కమేన సమన్నాగతో. అనిక్ఖిత్తధురోతి ‘‘అగ్గమగ్గం అపాపుణిత్వా ఇమం వీరియధురం న ఠపేస్సామీ’’తి ఏవం అట్ఠపితధురో.

బహుస్సుతాతి ఏకనికాయాదివసేన బహు బుద్ధవచనం సుతం ఏతేసన్తి బహుస్సుతా. ఆగతాగమాతి ఏకో నికాయో ఏకో ఆగమో నామ, ద్వే నికాయా ద్వే ఆగమా నామ, పఞ్చ నికాయా పఞ్చ ఆగమా నామ, ఏతేసు ఆగమేసు యేసం ఏకోపి ఆగమో ఆగతో పగుణో పవత్తితో, తే ఆగతాగమా నామ. ధమ్మధరాతి సుత్తన్తపిటకధరా. వినయధరాతి వినయపిటకధరా. మాతికాధరాతి ద్వేమాతికాధరా. పరిపుచ్ఛతీతి అత్థానత్థం కారణాకారణం పుచ్ఛతి. పరిపఞ్హతీతి ‘‘ఇమం నామ పుచ్ఛిస్సామీ’’తి అఞ్ఞాతి తులేతి పరిగ్గణ్హాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

ఇమస్మిం ¶ పన సుత్తే పఠమం పఞ్ఞా ఆగతా, పచ్ఛా వీరియఞ్చ కల్యాణమిత్తసేవనా చ. తత్థ పఠమం అరహత్తం పత్వా పచ్ఛా వీరియం కత్వా కల్యాణమిత్తా సేవితబ్బాతి న ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో, దేసనాయ నామ హేట్ఠిమేన వా పరిచ్ఛేదో హోతి ఉపరిమేన వా ద్వీహిపి వా కోటీహి. ఇధ పన ఉపరిమేన పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. తస్మా కథేన్తేన పఠమం కల్యాణమిత్తఉపనిస్సయం దస్సేత్వా మజ్ఝే వీరియం దస్సేత్వా పచ్ఛా అరహత్తం కథేతబ్బన్తి.

౨౧. తతియస్స ¶ ¶ పఠమే ఝానఫస్సం పఠమం ఫుసతి, పచ్ఛా నిరోధం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతీతి కాయసక్ఖి. దిట్ఠన్తం పత్తోతి దిట్ఠిప్పత్తో. సద్దహన్తో విముత్తోతి సద్ధావిముత్తో. ఖమతీతి రుచ్చతి. అభిక్కన్తతరోతి అతిసున్దరతరో. పణీతతరోతి అతిపణీతతరో. సద్ధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతీతి సమిద్ధత్థేరస్స కిర అరహత్తమగ్గక్ఖణే సద్ధిన్ద్రియం ధురం అహోసి, సేసాని చత్తారి సహజాతిన్ద్రియాని తస్సేవ పరివారాని అహేసుం. ఇతి థేరో అత్తనా పటివిద్ధమగ్గం కథేన్తో ఏవమాహ. మహాకోట్ఠికత్థేరస్స పన అరహత్తమగ్గక్ఖణే సమాధిన్ద్రియం ధురం అహోసి, సేసాని చత్తారి ఇన్ద్రియాని తస్సేవ పరివారాని అహేసుం. తస్మా సోపి సమాధిన్ద్రియం అధిమత్తన్తి కథేన్తో అత్తనా పటివిద్ధమగ్గమేవ కథేసి. సారిపుత్తత్థేరస్స పన అరహత్తమగ్గక్ఖణే పఞ్ఞిన్ద్రియం ధురం అహోసి. సేసాని చత్తారి ఇన్ద్రియాని తస్సేవ పరివారాని అహేసుం. తస్మా సోపి పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తన్తి కథేన్తో అత్తనా పటివిద్ధమగ్గమేవ కథేసి.

న ¶ ఖ్వేత్థాతి న ఖో ఏత్థ. ఏకంసేన బ్యాకాతున్తి ఏకన్తేన బ్యాకరితుం. అరహత్తాయ పటిపన్నోతి అరహత్తమగ్గసమఙ్గిం దస్సేతి. ఏవమేతస్మిం సుత్తే తీహిపి థేరేహి అత్తనా పటివిద్ధమగ్గోవ కథితో, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన భుమ్మన్తరేనేవ కథేసి.

౨౨. దుతియే సప్పాయానీతి హితాని వుద్ధికరాని. పతిరూపన్తి అనుచ్ఛవికం. నేవ వుట్ఠాతి తమ్హా ఆబాధాతి ఇమినా అతేకిచ్ఛేన వాతాపమారాదినా రోగేన సమన్నాగతో నిట్ఠాపత్తగిలానో కథితో. వుట్ఠాతి తమ్హా ఆబాధాతి ఇమినా ఖిపితకకచ్ఛుతిణపుప్ఫకజరాదిభేదో అప్పమత్తఆబాధో కథితో. లభన్తో సప్పాయాని భోజనాని నో అలభన్తోతి ఇమినా పన యేసం పటిజగ్గనేన ఫాసుకం హోతి, సబ్బేపి తే ఆబాధా కథితా. ఏత్థ చ పతిరూపో ఉపట్ఠాకో నామ ¶ గిలానుపట్ఠాకఅఙ్గేహి సమన్నాగతో పణ్డితో దక్ఖో అనలసో వేదితబ్బో. గిలానుపట్ఠాకో అనుఞ్ఞాతోతి భిక్ఖుసఙ్ఘేన దాతబ్బోతి అనుఞ్ఞాతో. తస్మిఞ్హి గిలానే అత్తనో ధమ్మతాయ యాపేతుం అసక్కోన్తే భిక్ఖుసఙ్ఘేన ¶ తస్స భిక్ఖునో ఏకో భిక్ఖు చ సామణేరో చ ‘‘ఇమం పటిజగ్గథా’’తి అపలోకేత్వా దాతబ్బా. యావ పన తే తం పటిజగ్గన్తి, తావ గిలానస్స చ తేసఞ్చ ద్విన్నం యేనత్థో, సబ్బం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సేవ భారో.

అఞ్ఞేపి గిలానా ఉపట్ఠాతబ్బాతి ఇతరేపి ద్వే గిలానా ఉపట్ఠాపేతబ్బా. కిం కారణా? యోపి హి నిట్ఠపత్తగిలానో, సో అనుపట్ఠియమానో ‘‘సచే మం పటిజగ్గేయ్యుం, ఫాసుకం మే భవేయ్య. న ఖో పన మం పటిజగ్గన్తీ’’తి మనోపదోసం కత్వా అపాయే నిబ్బత్తేయ్య. పటిజగ్గియమానస్స పనస్స ఏవం హోతి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేన యం కాతబ్బం, తం కతం. మయ్హం పన కమ్మవిపాకో ఈదిసో’’తి. సో భిక్ఖుసఙ్ఘే మేత్తం ¶ పచ్చుపట్ఠాపేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తిస్సతి. యో పన అప్పమత్తకేన బ్యాధినా సమన్నాగతో లభన్తోపి అలభన్తోపి వుట్ఠాతియేవ, తస్స వినాపి భేసజ్జేన వూపసమనబ్యాధి భేసజ్జే కతే ఖిప్పతరం వూపసమ్మతి. సో తతో బుద్ధవచనం వా ఉగ్గణ్హితుం సక్ఖిస్సతి, సమణధమ్మం వా కాతుం సక్ఖిస్సతి. ఇమినా కారణేన ‘‘అఞ్ఞేపి గిలానా ఉపట్ఠాతబ్బా’’తి వుత్తం.

నేవ ఓక్కమతీతి నేవ పవిసతి. నియామం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తన్తి కుసలేసు ధమ్మేసు మగ్గనియామసఙ్ఖాతం సమ్మత్తం. ఇమినా పదపరమో పుగ్గలో కథితో. దుతియవారేన ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ గహితో సాసనే నాలకత్థేరసదిసో బుద్ధన్తరే ఏకవారం పచ్చేకబుద్ధానం సన్తికే ఓవాదం లభిత్వా పటివిద్ధపచ్చేకబోధిఞాణో చ. తతియవారేన విపఞ్చితఞ్ఞూ పుగ్గలో కథితో, నేయ్యో పన తన్నిస్సితోవ హోతి.

ధమ్మదేసనా అనుఞ్ఞాతాతి మాసస్స అట్ఠ వారే ధమ్మకథా అనుఞ్ఞాతా. అఞ్ఞేసమ్పి ధమ్మో దేసేతబ్బోతి ఇతరేసమ్పి ధమ్మో కథేతబ్బో. కిం కారణా? పదపరమస్స హి ఇమస్మిం అత్తభావే ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం అసక్కోన్తస్సాపి అనాగతే పచ్చయో భవిస్సతి. యో పన తథాగతస్స రూపదస్సనం లభన్తోపి అలభన్తోపి ధమ్మవినయఞ్చ సవనాయ లభన్తోపి అలభన్తోపి ధమ్మం అభిసమేతి, సో అలభన్తో తావ అభిసమేతి. లభన్తో పన ఖిప్పమేవ అభిసమేస్సతీతి ఇమినా కారణేన ¶ తేసం ధమ్మో దేసేతబ్బో. తతియస్స పన పునప్పునం దేసేతబ్బోవ.

౨౩. తతియే ¶ సబ్యాబజ్ఝన్తి సదుక్ఖం. కాయసఙ్ఖారన్తి కాయద్వారే చేతనారాసిం. అభిసఙ్ఖరోతీతి ఆయూహతి రాసిం కరోతి పిణ్డం కరోతి. వచీమనోద్వారేసుపి ఏసేవ నయో. సబ్యాబజ్ఝం లోకన్తి సదుక్ఖం లోకం. సబ్యాబజ్ఝా ఫస్సా ఫుసన్తీతి సదుక్ఖా విపాకఫస్సా ఫుసన్తి. సబ్యాబజ్ఝం ¶ వేదనం వేదియతీతి సదుక్ఖం విపాకవేదనం వేదియతి, సాబాధం నిరస్సాదన్తి అత్థో. సేయ్యథాపి సత్తా నేరయికాతి యథా నిరయే నిబ్బత్తసత్తా ఏకన్తదుక్ఖం వేదనం వేదియన్తి, ఏవం వేదియతీతి అత్థో. కిం పన తత్థ ఉపేక్ఖావేదనా నత్థీతి? అత్థి, దుక్ఖవేదనాయ పన బలవభావేన సా అబ్బోహారికట్ఠానే ఠితా. ఇతి నిరయోవ నిరయస్స ఉపమం కత్వా ఆహటో. తత్ర పటిభాగఉపమా నామ కిర ఏసా.

సేయ్యథాపి దేవా సుభకిణ్హాతి ఇధాపి దేవలోకోవ దేవలోకస్స ఉపమం కత్వా ఆహటో. యస్మా పన హేట్ఠిమేసు బ్రహ్మలోకేసు సప్పీతికజ్ఝానవిపాకో వత్తతి, సుభకిణ్హేసు నిప్పీతికో ఏకన్తసుఖోవ, తస్మా తే అగ్గహేత్వా సుభకిణ్హావ కథితా. ఇతి అయమ్పి తత్ర పటిభాగఉపమా నామాతి వేదితబ్బా.

వోకిణ్ణసుఖదుక్ఖన్తి వోమిస్సకసుఖదుక్ఖం. సేయ్యథాపి మనుస్సాతి మనుస్సానం హి కాలేన సుఖం హోతి, కాలేన దుక్ఖం. ఏకచ్చే చ దేవాతి కామావచరదేవా. తేసమ్పి కాలేన సుఖం హోతి, కాలేన దుక్ఖం. తేసం హి హీనతరానం మహేసక్ఖతరా దేవతా దిస్వా ఆసనా వుట్ఠాతబ్బం హోతి, మగ్గా ఉక్కమితబ్బం, పారుతవత్థం అపనేతబ్బం, అఞ్జలికమ్మం కాతబ్బన్తి తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం నామ హోతి. ఏకచ్చే చ వినిపాతికాతి వేమానికపేతా. తే హి కాలేన సమ్పత్తిం అనుభవన్తి కాలేన కమ్మన్తి వోకిణ్ణసుఖదుక్ఖావ హోన్తి. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే తీణి సుచరితాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకాని కథితానీతి వేదితబ్బాని.

౨౪. చతుత్థే ¶ తయోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలాతి తయో ఆచరియపుగ్గలా. పుగ్గలస్స ¶ బహుకారాతి అన్తేవాసికపుగ్గలస్స బహూపకారా. బుద్ధన్తి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధం. సరణం గతో హోతీతి అవస్సయం ¶ గతో హోతి. ధమ్మన్తి సతన్తికం నవలోకుత్తరధమ్మం. సఙ్ఘన్తి అట్ఠఅరియపుగ్గలసమూహం. ఇదఞ్చ పన సరణగమనం అగ్గహితసరణపుబ్బస్స అకతాభినివేసస్స వసేన వుత్తం. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే సరణదాయకో సోతాపత్తిమగ్గసమ్పాపకో అరహత్తమగ్గసమ్పాపకోతి తయో ఆచరియా బహుకారాతి ఆగతా, పబ్బజ్జాదాయకో బుద్ధవచనదాయకో కమ్మవాచాచరియో సకదాగామిమగ్గసమ్పాపకో అనాగామిమగ్గసమ్పాపకోతి ఇమే ఆచరియా న ఆగతా, కిం ఏతే న బహుకారాతి? నో, న బహుకారా. అయం పన దేసనా దువిధేన పరిచ్ఛిన్నా. తస్మా సబ్బేపేతే బహుకారా. తేసు సరణగమనస్మింయేవ అకతాభినివేసో వట్టతి, చతుపారిసుద్ధిసీలకసిణపరికమ్మవిపస్సనాఞాణాని పన పఠమమగ్గసన్నిస్సితాని హోన్తి, ఉపరి ద్వే మగ్గా చ ఫలాని చ అరహత్తమగ్గసన్నిస్సితానీతి వేదితబ్బాని.

ఇమినా పుగ్గలేనాతి ఇమినా అన్తేవాసికపుగ్గలేన. న సుప్పతికారం వదామీతి పతికారం కాతుం న సుకరన్తి వదామి. అభివాదనాదీసు అనేకసతవారం అనేకసహస్సవారమ్పి హి పఞ్చపతిట్ఠితేన నిపతిత్వా వన్దన్తో ఆసనా వుట్ఠాయ పచ్చుగ్గచ్ఛన్తో దిట్ఠదిట్ఠక్ఖణే అఞ్జలిం పగ్గణ్హన్తో అనుచ్ఛవికం సామీచికమ్మం కరోన్తో దివసే దివసే చీవరసతం చీవరసహస్సం పిణ్డపాతసతం పిణ్డపాతసహస్సం దదమానో చక్కవాళపరియన్తేన సబ్బరతనమయం ఆవాసం కరోన్తో సప్పినవనీతాదినానప్పకారం భేసజ్జం అనుప్పదజ్జమానో నేవ సక్కోతి ఆచరియేన కతస్స పతికారం నామ కాతున్తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

౨౫. పఞ్చమే అరుకూపమచిత్తోతి పురాణవణసదిసచిత్తో. విజ్జూపమచిత్తోతి ఇత్తరకాలోభాసనేన విజ్జుసదిసచిత్తో. వజిరూపమచిత్తోతి ¶ కిలేసానం ¶ మూలఘాతకరణసమత్థతాయ వజిరేన సదిసచిత్తో. అభిసజ్జతీతి లగ్గతి. కుప్పతీతి కోపవసేన కుప్పతి. బ్యాపజ్జతీతి పకతిభావం పజహతి, పూతికో హోతి. పతిత్థీయతీతి థినభావం థద్ధభావం ఆపజ్జతి. కోపన్తి దుబ్బలకోధం. దోసన్తి దుస్సనవసేన తతో బలవతరం. అప్పచ్చయన్తి అతుట్ఠాకారం దోమనస్సం. దుట్ఠారుకోతి పురాణవణో. కట్ఠేనాతి దణ్డకకోటియా. కఠలేనాతి కపాలేన. ఆసవం దేతీతి అపరాపరం సవతి. పురాణవణో హి అత్తనో ధమ్మతాయేవ పుబ్బం లోహితం యూసన్తి ఇమాని తీణి సవతి, ఘట్టితో పన తాని అధికతరం సవతి.

ఏవమేవ ¶ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – దుట్ఠారుకో వియ హి కోధనపుగ్గలో, తస్స అత్తనో ధమ్మతాయ సవనం వియ కోధనస్సపి అత్తనో ధమ్మతాయ ఉద్ధుమాతస్స వియ చణ్డికతస్స చరణం, కట్ఠేన వా కఠలాయ వా ఘట్టనం వియ అప్పమత్తం వచనం, భియ్యోసోమత్తాయ సవనం వియ ‘‘మాదిసం నామ ఏస ఏవం వదతీ’’తి భియ్యోసోమత్తాయ ఉద్ధుమాయనభావో దట్ఠబ్బో.

రత్తన్ధకారతిమిసాయన్తి రత్తిం చక్ఖువిఞ్ఞాణుప్పత్తినివారణేన అన్ధభావకరణే బహలతమే. విజ్జన్తరికాయాతి విజ్జుప్పత్తిక్ఖణే. ఇధాపి ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – చక్ఖుమా పురిసో వియ హి యోగావచరో దట్ఠబ్బో, అన్ధకారం వియ సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝా కిలేసా, విజ్జుసఞ్చరణం వియ సోతాపత్తిమగ్గఞాణస్స ఉప్పత్తికాలో, విజ్జన్తరికాయ చక్ఖుమతో పురిసస్స సమన్తా రూపదస్సనం వియ ¶ సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే నిబ్బానదస్సనం, పున అన్ధకారావత్థరణం వియ సకదాగామిమగ్గవజ్ఝా కిలేసా, పున విజ్జుసఞ్చరణం వియ సకదాగామిమగ్గఞాణస్స ఉప్పాదో, విజ్జన్తరికాయ చక్ఖుమతో పురిసస్స సమన్తా రూపదస్సనం వియ సకదాగామిమగ్గక్ఖణే నిబ్బానదస్సనం, పున అన్ధకారావత్థరణం వియ అనాగామిమగ్గవజ్ఝా కిలేసా, పున విజ్జుసఞ్చరణం వియ అనాగామిమగ్గఞాణస్స ఉప్పాదో, విజ్జన్తరికాయ చక్ఖుమతో పురిసస్స సమన్తా రూపదస్సనం వియ అనాగామిమగ్గక్ఖణే నిబ్బానదస్సనం వేదితబ్బం.

వజిరూపమచిత్తతాయపి ¶ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – వజిరం వియ హి అరహత్తమగ్గఞాణం దట్ఠబ్బం, మణిగణ్ఠిపాసాణగణ్ఠి వియ అరహత్తమగ్గవజ్ఝా కిలేసా, వజిరస్స మణిగణ్ఠిమ్పి వా పాసాణగణ్ఠిమ్పి వా వినివిజ్ఝిత్వా అగమనభావస్స నత్థితా వియ అరహత్తమగ్గఞాణేన అచ్ఛేజ్జానం కిలేసానం నత్థిభావో, వజిరేన నిబ్బిద్ధవేధస్స పున అపతిపూరణం వియ అరహత్తమగ్గేన ఛిన్నానం కిలేసానం పున అనుప్పాదో దట్ఠబ్బోతి.

౨౬. ఛట్ఠే సేవితబ్బోతి ఉపసఙ్కమితబ్బో. భజితబ్బోతి అల్లీయితబ్బో. పయిరుపాసితబ్బోతి సన్తికే నిసీదనవసేన పునప్పునం ఉపాసితబ్బో. సక్కత్వా గరుం కత్వాతి సక్కారఞ్చేవ గరుకారఞ్చ కత్వా. హీనో హోతి సీలేనాతిఆదీసు ఉపాదాయుపాదాయ హీనతా వేదితబ్బా. తత్థ యో హి పఞ్చ సీలాని రక్ఖతి, సో దస సీలాని రక్ఖన్తేన న సేవితబ్బో ¶ . యో దస సీలాని రక్ఖతి, సో చతుపారిసుద్ధిసీలం రక్ఖన్తేన న సేవితబ్బో. అఞ్ఞత్ర అనుద్దయా అఞ్ఞత్ర అనుకమ్పాతి ఠపేత్వా అనుద్దయఞ్చ అనుకమ్పఞ్చ. అత్తనో అత్థాయేవ హి ఏవరూపో పుగ్గలో న సేవితబ్బో, అనుద్దయానుకమ్పావసేన పన తం ఉపసఙ్కమితుం వట్టతి.

సీలసామఞ్ఞగతానం సతన్తి సీలేన సమానభావం గతానం సన్తానం. సీలకథా ¶ చ నో భవిస్సతీతి ఏవం సమానసీలానం అమ్హాకం సీలమేవ ఆరబ్భ కథా భవిస్సతి. సా చ నో పవత్తినీ భవిస్సతీతి సా చ అమ్హాకం కథా దివసమ్పి కథేన్తానం పవత్తిస్సతి న పటిహఞ్ఞిస్సతి. సా చ నో ఫాసు భవిస్సతీతి సా చ దివసమ్పి పవత్తమానా సీలకథా అమ్హాకం ఫాసువిహారో సుఖవిహారో భవిస్సతి. సమాధిపఞ్ఞాకథాసుపి ఏసేవ నయో.

సీలక్ఖన్ధన్తి సీలరాసిం. తత్థ తత్థ పఞ్ఞాయ అనుగ్గహేస్సామీతి ఏత్థ సీలస్స అసప్పాయే అనుపకారధమ్మే వజ్జేత్వా సప్పాయే ఉపకారధమ్మే సేవన్తో తస్మిం తస్మిం ఠానే సీలక్ఖన్ధం పఞ్ఞాయ అనుగ్గణ్హాతి నామ. సమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధేసుపి ఏసేవ నయో. నిహీయతీతి అత్తనో హీనతరం పుగ్గలం సేవన్తో ఖారపరిస్సావనే ఆసిత్తఉదకం వియ సతతం సమితం హాయతి పరిహాయతి. తుల్యసేవీతి అత్తనా సమానసేవీ. సేట్ఠముపనమన్తి సేట్ఠం ¶ పుగ్గలం ఓణమన్తో. ఉదేతి ఖిప్పన్తి ఖిప్పమేవ వడ్ఢతి. తస్మా అత్తనో ఉత్తరిం భజేథాతి యస్మా సేట్ఠం పుగ్గలం ఉపనమన్తో ఉదేతి ఖిప్పం, తస్మా అత్తనో ఉత్తరితరం విసిట్ఠతరం భజేథ.

౨౭. సత్తమే జిగుచ్ఛితబ్బోతి గూథం వియ జిగుచ్ఛితబ్బో. అథ ఖో నన్తి అథ ఖో అస్స. కిత్తిసద్దోతి కథాసద్దో. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ గూథకూపో వియ దుస్సీల్యం దట్ఠబ్బం. గూథకూపే పతిత్వా ఠితో ధమ్మనిఅహి వియ దుస్సీలపుగ్గలో. గూథకూపతో ఉద్ధరియమానేన తేన అహినా పురిసస్స సరీరం ఆరుళ్హేనాపి అదట్ఠభావో వియ దుస్సీలం సేవమానస్సాపి తస్స కిరియాయ అకరణభావో. సరీరం గూథేన మక్ఖేత్వా ¶ అహినా గతకాలో వియ దుస్సీలం సేవమానస్స పాపకిత్తిసద్దఅబ్భుగ్గమనకాలో వేదితబ్బో.

తిన్దుకాలాతన్తి తిన్దుకరుక్ఖఅలాతం. భియ్యోసోమత్తాయ చిచ్చిటాయతీతి తం హి ఝాయమానం పకతియాపి ¶ పపటికాయో ముఞ్చన్తం చిచ్చిటాతి ‘‘చిటిచిటా’’తి సద్దం కరోతి, ఘట్టితం పన అధిమత్తం కరోతీతి అత్థో. ఏవమేవ ఖోతి ఏవమేవం కోధనో అత్తనో ధమ్మతాయపి ఉద్ధతో చణ్డికతో హుత్వా చరతి, అప్పమత్తకం పన వచనం సుతకాలే ‘‘మాదిసం నామ ఏవం వదతి ఏవం వదతీ’’తి అతిరేకతరం ఉద్ధతో చణ్డికతో హుత్వా చరతి. గూథకూపోతి గూథపుణ్ణకూపో, గూథరాసియేవ వా. ఓపమ్మసంసన్దనం పనేత్థ పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం. తస్మా ఏవరూపో పుగ్గలో అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో న సేవితబ్బోతి యస్మా కోధనో అతిసేవియమానో అతిఉపసఙ్కమియమానోపి కుజ్ఝతియేవ, ‘‘కిం ఇమినా’’తి పటిక్కమన్తేపి కుజ్ఝతియేవ. తస్మా పలాలగ్గి వియ అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో న సేవితబ్బో న భజితబ్బో. కిం వుత్తం హోతి? యో హి పలాలగ్గిం అతిఉపసఙ్కమిత్వా తప్పతి, తస్స సరీరం ఝాయతి. యో అతిపటిక్కమిత్వా తప్పతి, తస్స సీతం న వూపసమ్మతి. అనుపసఙ్కమిత్వా అపటిక్కమిత్వా పన మజ్ఝత్తభావేన తప్పన్తస్స సీతం వూపసమ్మతి, తస్మా పలాలగ్గి వియ కోధనో పుగ్గలో మజ్ఝత్తభావేన ¶ అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో, న సేవితబ్బో న భజితబ్బో న పయిరుపాసితబ్బో.

కల్యాణమిత్తోతి సుచిమిత్తో. కల్యాణసహాయోతి సుచిసహాయో. సహాయా నామ సహగామినో సద్ధించరా. కల్యాణసమ్పవఙ్కోతి కల్యాణేసు సుచిపుగ్గలేసు సమ్పవఙ్కో, తన్నిన్నతప్పోణతప్పబ్భారమానసోతి అత్థో.

౨౮. అట్ఠమే గూథభాణీతి యో గూథం వియ దుగ్గన్ధకథం కథేతి. పుప్ఫభాణీతి ¶ యో పుప్ఫాని వియ సుగన్ధకథం కథేతి. మధుభాణీతి యో మధు వియ మధురకథం కథేతి. సభగ్గతోతి సభాయ ఠితో. పరిసగ్గతోతి గామపరిసాయ ఠితో. ఞాతిమజ్ఝగతోతి ఞాతీనం మజ్ఝే ఠితో. పూగమజ్ఝగతోతి సేణీనం మజ్ఝే ఠితో. రాజకులమజ్ఝగతోతి రాజకులస్స మజ్ఝే మహావినిచ్ఛయే ఠితో. అభినీతోతి పుచ్ఛనత్థాయానీతో. సక్ఖిపుట్ఠోతి సక్ఖిం కత్వా పుచ్ఛితో. ఏహమ్భో పురిసాతి ఆలపనమేతం. అత్తహేతు వా పరహేతు వాతి అత్తనో వా పరస్స వా హత్థపాదాదిహేతు వా ధనహేతు వా. ఆమిసకిఞ్చిక్ఖహేతు వాతి ఏత్థ ఆమిసన్తి లఞ్జో అధిప్పేతో. కిఞ్చిక్ఖన్తి యం వా తం వా అప్పమత్తకం అన్తమసో తిత్తిరియవట్టకసప్పిపిణ్డనవనీతపిణ్డాదిమత్తకస్స లఞ్జస్స హేతూతి అత్థో. సమ్పజానముసా భాసితా హోతీతి జానన్తోయేవ ముసావాదం కత్తా హోతి.

నేలాతి ¶ ఏలం వుచ్చతి దోసో, నాస్స ఏలన్తి నేలా, నిద్దోసాతి అత్థో. ‘‘నేలఙ్గో సేతపచ్ఛాదో’’తి (ఉదా. ౬౫) ఏత్థ వుత్తసీలం వియ. కణ్ణసుఖాతి బ్యఞ్జనమధురతాయ కణ్ణానం సుఖా, సూచివిజ్ఝనం వియ కణ్ణసూలం న జనేతి. అత్థమధురతాయ సకలసరీరే కోపం అజనేత్వా పేమం జనేతీతి పేమనీయా. హదయం గచ్ఛతి అప్పటిహఞ్ఞమానా సుఖేన చిత్తం పవిసతీతి హదయఙ్గమా. గుణపరిపుణ్ణతాయ పురే భవాతి పోరీ. పురే సంవడ్ఢనారీ వియ సుకుమారాతిపి పోరీ. పురస్స ఏసాతిపి పోరీ. పురస్స ఏసాతి నగరవాసీనం కథాతి అత్థో. నగరవాసినో ¶ హి యుత్తకథా హోన్తి ¶ , పితిమత్తం పితాతి, మాతిమత్తం మాతాతి, భాతిమత్తం భాతాతి వదన్తి. ఏవరూపీ కథా బహునో జనస్స కన్తా హోతీతి బహుజనకన్తా. కన్తభావేనేవ బహునో జనస్స మనాపా చిత్తవుద్ధికరాతి బహుజనమనాపా.

౨౯. నవమే చక్ఖు న హోతీతి పఞ్ఞాచక్ఖు న హోతి. ఫాతిం కరేయ్యాతి ఫీతం వడ్ఢితం కరేయ్య. సావజ్జానవజ్జేతి సదోసనిద్దోసే. హీనప్పణీతేతి అధముత్తమే. కణ్హసుక్కసప్పటిభాగేతి కణ్హసుక్కాయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిబాహనతో పటిపక్ఖవసేన సప్పటిభాగాతి వుచ్చన్తి. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – కుసలే ధమ్మే ‘‘కుసలా ధమ్మా’’తి జానేయ్య, అకుసలే ధమ్మే ‘‘అకుసలా ధమ్మా’’తి జానేయ్య. సావజ్జాదీసుపి ఏసేవ నయో. కణ్హసుక్కసప్పటిభాగేసు పన కణ్హధమ్మే ‘‘సుక్కసప్పటిభాగా’’తి జానేయ్య, సుక్కధమ్మే ‘‘కణ్హసప్పటిభాగా’’తి యేన పఞ్ఞాచక్ఖునా జానేయ్య, తథారూపమ్పిస్స చక్ఖు న హోతీతి. ఇమినా నయేన సేసవారేసుపి అత్థో వేదితబ్బో.

న చేవ భోగా తథారూపాతి తథాజాతికా భోగాపిస్స న హోన్తి. న చ పుఞ్ఞాని కుబ్బతీతి పుఞ్ఞాని చ న కరోతి. ఏత్తావతా భోగుప్పాదనచక్ఖునో చ పుఞ్ఞకరణచక్ఖునో చ అభావో వుత్తో. ఉభయత్థ కలిగ్గాహోతి ఇధలోకే చ పరలోకే చాతి ఉభయస్మిమ్పి అపరద్ధగ్గాహో, పరాజయగ్గాహో హోతీతి అత్థో. అథ వా ఉభయత్థ కలిగ్గాహోతి ఉభయేసమ్పి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికానం అత్థానం కలిగ్గాహో, పరాజయగ్గాహోతి అత్థో. ధమ్మాధమ్మేనాతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మేనపి దసఅకుసలకమ్మపథఅధమ్మేనపి. సఠోతి కేరాటికో. భోగాని పరియేసతీతి భోగే గవేసతి. థేయ్యేన ¶ కూటకమ్మేన, ముసావాదేన చూభయన్తి థేయ్యాదీసు ఉభయేన పరియేసతీతి అత్థో. కథం? థేయ్యేన కూటకమ్మేన చ పరియేసతి, థేయ్యేన ముసావాదేన చ పరియేసతి ¶ , కూటకమ్మేన ముసావాదేన చ పరియేసతి. సఙ్ఘాతున్తి సఙ్ఘరితుం. ధమ్మలద్ధేహీతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మం అకోపేత్వా లద్ధేహి. ఉట్ఠానాధిగతన్తి వీరియేన ¶ అధిగతం. అబ్యగ్ఘమానసోతి నిబ్బిచికిచ్ఛచిత్తో. భద్దకం ఠానన్తి సేట్ఠం దేవట్ఠానం. న సోచతీతి యస్మిం ఠానే అన్తోసోకేన న సోచతి.

౩౦. దసమే అవకుజ్జపఞ్ఞోతి అధోముఖపఞ్ఞో. ఉచ్ఛఙ్గపఞ్ఞోతి ఉచ్ఛఙ్గసదిసపఞ్ఞో. పుథుపఞ్ఞోతి విత్థారికపఞ్ఞో. ఆదికల్యాణన్తిఆదీసు ఆదీతి పుబ్బపట్ఠపనా. మజ్ఝన్తి కథావేమజ్ఝం. పరియోసానన్తి సన్నిట్ఠానం. ఇతిస్స తే ధమ్మం కథేన్తా పుబ్బపట్ఠపనేపి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జమేవ కత్వా కథేన్తి, వేమజ్ఝేపి పరియోసానేపి. ఏత్థ చ అత్థి దేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానాని, అత్థి సాసనస్స. తత్థ దేసనాయ తావ చతుప్పదికగాథాయ పఠమపదం ఆది, ద్వే పదాని మజ్ఝం, అవసానపదం పరియోసానం. ఏకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స నిదానం ఆది, అనుసన్ధి మజ్ఝం, ఇదమవోచాతి అప్పనా పరియోసానం. అనేకానుసన్ధికస్స పఠమో అనుసన్ధి ఆది, తతో పరం ఏకో వా అనేకే వా మజ్ఝం, పచ్ఛిమో పరియోసానం. అయం తావ దేసనాయ నయో. సాసనస్స పన సీలం ఆది, సమాధి మజ్ఝం, విపస్సనా పరియోసానం. సమాధి వా ఆది, విపస్సనా మజ్ఝం, మగ్గో పరియోసానం. విపస్సనా వా ఆది, మగ్గో మజ్ఝం, ఫలం పరియోసానం. మగ్గో వా ఆది, ఫలం మజ్ఝం, నిబ్బానం పరియోసానం. ద్వే ద్వే వా కయిరమానే సీలసమాధయో ఆది, విపస్సనామగ్గా మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం.

సాత్థన్తి ¶ సాత్థకం కత్వా దేసేన్తి. సబ్యఞ్జనన్తి అక్ఖరపారిపూరిం కత్వా దేసేన్తి. కేవలపరిపుణ్ణన్తి సకలపరిపుణ్ణం అనూనం కత్వా దేసేన్తి. పరిసుద్ధన్తి పరిసుద్ధం నిజ్జటం నిగ్గణ్ఠిం కత్వా దేసేన్తి. బ్రహ్మచరియం పకాసేన్తీతి ఏవం దేసేన్తా చ సేట్ఠచరియభూతం సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం పకాసేన్తి. నేవ ఆదిం మనసి కరోతీతి నేవ పుబ్బపట్ఠపనం మనసి కరోతి.

కుమ్భోతి ఘటో. నికుజ్జోతి అధోముఖో ఠపితో. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ కుమ్భో నికుజ్జో వియ అవకుజ్జపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బో, ఉదకాసిఞ్చనకాలో ¶ వియ ధమ్మదేసనాయ లద్ధకాలో, ఉదకస్స ¶ వివట్టనకాలో వియ తస్మిం ఆసనే నిసిన్నస్స ఉగ్గహేతుం అసమత్థకాలో, ఉదకస్స అసణ్ఠానకాలో వియ వుట్ఠహిత్వా అసల్లక్ఖణకాలో వేదితబ్బో.

ఆకిణ్ణానీతి పక్ఖిత్తాని. సతిసమ్మోసాయ పకిరేయ్యాతి ముట్ఠస్సతితాయ వికిరేయ్య. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఉచ్ఛఙ్గో వియ ఉచ్ఛఙ్గపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బో, నానాఖజ్జకాని వియ నానప్పకారం బుద్ధవచనం, ఉచ్ఛఙ్గే నానాఖజ్జకాని ఖాదన్తస్స నిసిన్నకాలో వియ తస్మిం ఆసనే నిసిన్నస్స ఉగ్గణ్హనకాలో, వుట్ఠహన్తస్స సతిసమ్మోసా పకిరణకాలో వియ తస్మా ఆసనా వుట్ఠాయ గచ్ఛన్తస్స అసల్లక్ఖణకాలో వేదితబ్బో.

ఉక్కుజ్జోతి ఉపరిముఖో ఠపితో. సణ్ఠాతీతి పతిట్ఠహతి. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఉపరిముఖో ఠపితో కుమ్భో వియ పుథుపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బో, ఉదకస్స ఆసిత్తకాలో వియ దేసనాయ ¶ లద్ధకాలో, ఉదకస్స సణ్ఠానకాలో వియ తత్థ నిసిన్నస్స ఉగ్గణ్హనకాలో, నో వివట్టనకాలో వియ వుట్ఠాయ గచ్ఛన్తస్స సల్లక్ఖణకాలో వేదితబ్బో.

దుమ్మేధోతి నిప్పఞ్ఞో. అవిచక్ఖణోతి సంవిదహనపఞ్ఞాయ రహితో. గన్తాతి గమనసీలో. సేయ్యో ఏతేన వుచ్చతీతి ఏతస్మా పుగ్గలా ఉత్తరితరోతి వుచ్చతి. ధమ్మానుధమ్మప్పటిపన్నోతి నవలోకుత్తరధమ్మస్స అనుధమ్మం సహ సీలేన పుబ్బభాగపటిపదం పటిపన్నో. దుక్ఖస్సాతి వట్టదుక్ఖస్స. అన్తకరో సియాతి కోటికరో పరిచ్ఛేదకరో పరివటుమకరో భవేయ్యాతి.

౩౧. చతుత్థస్స ¶ పఠమే అజ్ఝాగారేతి సకే ఘరే. పూజితా హోన్తీతి యం ఘరే అత్థి, తేన పటిజగ్గితా గోపితా హోన్తి. ఇతి మాతాపితుపూజకాని కులాని మాతాపితూహి సబ్రహ్మకానీతి పకాసేత్వా ఇదాని నేసం ¶ సపుబ్బాచరియకాదిభావం పకాసేన్తో సపుబ్బాచరియకానీతిఆదిమాహ. తత్థ బ్రహ్మాతిఆదీని తేసం బ్రహ్మాదిభావసాధనత్థం వుత్తాని. బహుకారాతి పుత్తానం బహూపకారా. ఆపాదకాతి జీవితస్స ఆపాదకా. పుత్తకానం హి మాతాపితూహి జీవితం ఆపాదితం పాలితం ఘటితం అనుప్పబన్ధేన పవత్తితం. పోసకాతి హత్థపాదే వడ్ఢేత్వా హదయలోహితం పాయేత్వా పోసేతారో. ఇమస్స లోకస్స దస్సేతారోతి పుత్తానం హి ఇమస్మిం లోకే ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణస్స ¶ దస్సనం నామ మాతాపితరో నిస్సాయ జాతన్తి ఇమస్స లోకస్స దస్సేతారో నామ.

బ్రహ్మాతి మాతాపితరోతి సేట్ఠాధివచనం. యథా బ్రహ్మునో చతస్సో భావనా అవిజహితా హోన్తి మేత్తా కరుణా ముదితా ఉపేక్ఖాతి, ఏవమేవ మాతాపితూనం పుత్తకేసు చతస్సో భావనా అవిజహితా హోన్తి. తా తస్మిం తస్మిం కాలే వేదితబ్బా – కుచ్ఛిగతస్మిం హి దారకే ‘‘కదా ను ఖో పుత్తకం అరోగం పరిపుణ్ణఙ్గపచ్చఙ్గం పస్సిస్సామా’’తి మాతాపితూనం మేత్తచిత్తం ఉప్పజ్జతి. యదా పనేస మన్దో ఉత్తానసేయ్యకో ఊకాహి వా మఙ్కులాదీహి పాణకేహి దట్ఠో దుక్ఖసేయ్యాయ వా పన పీళితో పరోదతి విరవతి, తదాస్స సద్దం సుత్వా మాతాపితూనం కారుఞ్ఞం ఉప్పజ్జతి, ఆధావిత్వా విధావిత్వా కీళనకాలే పన లోభనీయవయస్మిం వా ఠితకాలే దారకం ఓలోకేత్వా మాతాపితూనం చిత్తం సప్పిమణ్డే పక్ఖిత్తసతవిహతకప్పాసపిచుపటలం వియ ముదుకం హోతి ఆమోదితం పమోదితం, తదా తేసం ముదితా లబ్భతి. యదా పనేస పుత్తో దారాభరణం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా పాటియేక్కం అగారం అజ్ఝావసతి, తదా మాతాపితూనం ‘‘సక్కోతి దాని నో పుత్తకో అత్తనో ధమ్మతాయ యాపేతు’’న్తి మజ్ఝత్తభావో ఉప్పజ్జతి, తస్మిం కాలే ఉపేక్ఖా లబ్భతీతి ఇమినా కారణేన ‘‘బ్రహ్మాతి మాతాపితరో’’తి వుత్తం.

పుబ్బాచరియాతి ¶ వుచ్చరేతి మాతాపితరో హి జాతకాలతో పట్ఠాయ ‘‘ఏవం నిసీద, ఏవం తిట్ఠ, ఏవం గచ్ఛ, ఏవం సయ, ఏవం ఖాద, ఏవం భుఞ్జ, అయం తే, తాతాతి వత్తబ్బో, అయం భాతికాతి, అయం భగినీతి, ఇదం నామ కాతుం వట్టతి, ఇదం న వట్టతి, అసుకం నామ ఉపసఙ్కమితుం వట్టతి, అసుకం న వట్టతీ’’తి గాహాపేన్తి సిక్ఖాపేన్తి. అథాపరభాగే ¶ అఞ్ఞే ఆచరియా హత్థిసిప్పఅస్ససిప్పరథసిప్పధనుసిప్పథరుసిప్పముద్దాగణనాదీని సిక్ఖాపేన్తి. అఞ్ఞో ¶ సరణాని దేతి, అఞ్ఞో సీలేసు పతిట్ఠాపేతి, అఞ్ఞో పబ్బాజేతి, అఞ్ఞో బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హాపేతి, అఞ్ఞో ఉపసమ్పాదేతి, అఞ్ఞో సోతాపత్తిమగ్గాదీని పాపేతి. ఇతి సబ్బేపి తే పచ్ఛాచరియా నామ హోన్తి, మాతాపితరో పన సబ్బపఠమా, తేనాహ – ‘‘పుబ్బాచరియాతి వుచ్చరే’’తి. తత్థ వుచ్చరేతి వుచ్చన్తి కథియన్తి. ఆహునేయ్యా చ పుత్తానన్తి పుత్తానం ఆహుతం పాహుతం అభిసఙ్ఖతం అన్నపానాదిం అరహన్తి, అనుచ్ఛవికా తం పటిగ్గహేతుం. తస్మా ‘‘ఆహునేయ్యా చ పుత్తాన’’న్తి వుత్తం. పజాయ అనుకమ్పకాతి పరేసం పాణే అచ్ఛిన్దిత్వాపి అత్తనో పజం పటిజగ్గన్తి గోపాయన్తి. తస్మా ‘‘పజాయ అనుకమ్పకా’’తి వుత్తం.

నమస్సేయ్యాతి నమో కరేయ్య. సక్కరేయ్యాతి సక్కారేన పటిమానేయ్య. ఇదాని తం సక్కారం దస్సేన్తో ‘‘అన్నేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అన్నేనాతి యాగుభత్తఖాదనీయేన. పానేనాతి అట్ఠవిధపానేన. వత్థేనాతి నివాసనపారుపనకేన వత్థేన. సయనేనాతి మఞ్చపీఠానుప్పదానేన. ఉచ్ఛాదనేనాతి దుగ్గన్ధం పటివినోదేత్వా సుగన్ధకరణుచ్ఛాదనేన. న్హాపనేనాతి సీతే ఉణ్హోదకేన, ఉణ్హే సీతోదకేన గత్తాని పరిసిఞ్చిత్వా న్హాపనేన. పాదానం ధోవనేనాతి ఉణ్హోదకసీతోదకేహి పాదధోవనేన చేవ తేలమక్ఖనేన చ. పేచ్చాతి పరలోకం గన్త్వా. సగ్గే పమోదతీతి ఇధ తావ మాతాపితూసు పారిచరియం దిస్వా పారిచరియకారణా తం పణ్డితమనుస్సా ఇధేవ పసంసన్తి ¶ , పరలోకం పన గన్త్వా సగ్గే ఠితో సో మాతాపితుఉపట్ఠాకో దిబ్బసమ్పత్తీహి ఆమోదతి పమోదతీతి.

౩౨. దుతియే తథారూపోతి తథాజాతికో. సమాధిపటిలాభోతి చిత్తేకగ్గతాలాభో. ఇమస్మిం చ సవిఞ్ఞాణకేతి ఏత్థ అత్తనో చ పరస్స చాతి ఉభయేసమ్పి కాయో సవిఞ్ఞాణకట్ఠేన ఏకతో కత్వా ఇమస్మిన్తి వుత్తో. అహఙ్కారమమఙ్కారమానానుసయాతి అహఙ్కారదిట్ఠి చ మమఙ్కారతణ్హా చ మానానుసయో ¶ చాతి అత్తనో చ పరస్స ¶ చ కిలేసా. నాస్సూతి న భవేయ్యుం. బహిద్ధా చ సబ్బనిమిత్తేసూతి రూపనిమిత్తం, సద్దనిమిత్తం, గన్ధనిమిత్తం, రసనిమిత్తం, ఫోట్ఠబ్బనిమిత్తం, సస్సతాదినిమిత్తం, పుగ్గలనిమిత్తం ధమ్మనిమిత్తన్తి ఏవరూపేసు చ బహిద్ధా సబ్బనిమిత్తేసు. చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఫలసమాధిఞ్చేవ ఫలఞాణఞ్చ. సియాతి భవేయ్య.

ఇధానన్ద, భిక్ఖునోతి, ఆనన్ద, ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖునో. ఏతం సన్తం ఏతం పణీతన్తి నిబ్బానం దస్సేన్తో ఆహ. నిబ్బానం హి కిలేసానం సన్తతాయ సన్తం నామ, నిబ్బానం సన్తన్తి సమాపత్తిం అప్పేత్వావ దివసమ్పి నిసిన్నస్స చిత్తుప్పాదో సన్తన్తేవ పవత్తతీతిపి సన్తం. పణీతన్తి సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసిన్నస్సాపి చిత్తుప్పాదో పణీతన్తేవ పవత్తతీతి నిబ్బానం పణీతం నామ. సబ్బసఙ్ఖారసమథోతిఆదీనిపి తస్సేవ వేవచనాని. ‘‘సబ్బసఙ్ఖారసమథో’’తి సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసిన్నస్స హి దివసభాగమ్పి చిత్తుప్పాదో సబ్బసఙ్ఖారసమథోతేవ పవత్తతి…పే… తథా తీసు భవేసు వానసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ అభావేన నిబ్బానన్తి లద్ధనామే తస్మిం సమాపత్తిం ¶ అప్పేత్వా నిసిన్నస్స చిత్తుప్పాదో నిబ్బానం నిబ్బానన్తేవ పవత్తతీతి సబ్బసఙ్ఖారసమథోతిఆదీని నామాని లభతి. ఇమస్మిం పన అట్ఠవిధే ఆభోగసమన్నాహారే ఇమస్మిం ఠానే ఏకోపి లబ్భతి, ద్వేపి సబ్బేపి లబ్భన్తేవ.

సఙ్ఖాయాతి ఞాణేన జానిత్వా. పరోపరానీతి పరాని చ ఓపరాని చ. పరఅత్తభావసకఅత్తభావాని హి పరాని చ ఓపరాని చాతి వుత్తం హోతి. యస్సాతి యస్స అరహతో. ఇఞ్జితన్తి రాగిఞ్జితం దోసమోహమానదిట్ఠికిలేసదుచ్చరితిఞ్జితన్తి ఇమాని సత్త ఇఞ్జితాని చలితాని ఫన్దితాని. నత్థి కుహిఞ్చీతి కత్థచి ఏకారమ్మణేపి నత్థి. సన్తోతి పచ్చనీకకిలేసానం సన్తతాయ సన్తో. విధూమోతి కాయదుచ్చరితాదిధూమవిరహితో. అనీఘోతి రాగాదిఈఘవిరహితో. నిరాసోతి నిత్తణ్హో. అతారీతి తిణ్ణో ఉత్తిణ్ణో సమతిక్కన్తో. సోతి సో అరహం ఖీణాసవో. జాతిజరన్తి ఏత్థ జాతిజరాగహణేనేవ బ్యాధిమరణమ్పి గహితమేవాతి వేదితబ్బం. ఇతి సుత్తన్తేపి గాథాయపి అరహత్తఫలసమాపత్తియేవ కథితాతి.

౩౩. తతియే ¶ సంఖిత్తేనాతి మాతికాఠపనేన. విత్థారేనాతి ఠపితమాతికావిభజనేన. సంఖిత్తవిత్థారేనాతి ¶ కాలే సంఖిత్తేన కాలే విత్థారేన. అఞ్ఞాతారో చ దుల్లభాతి పటివిజ్ఝనకపుగ్గలా పన దుల్లభా. ఇదం భగవా ‘‘సారిపుత్తత్థేరస్స ఞాణం ఘట్టేమీ’’తి అధిప్పాయేన కథేసి. తం సుత్వా థేరో కిఞ్చాపి ‘‘అహం, భన్తే, ఆజానిస్సామీ’’తి న వదతి, అధిప్పాయేన పన ‘‘విస్సత్థా తుమ్హే, భన్తే, దేసేథ, అహం తుమ్హేహి దేసితం ధమ్మం నయసతేన నయసహస్సేన పటివిజ్ఝిస్సామి, మమేస భారో హోతూ’’తి సత్థారం దేసనాయ ఉస్సాహేన్తో ఏతస్స భగవా కాలోతిఆదిమాహ.

అథస్స సత్థా తస్మాతిహాతి దేసనం ఆరభి. తత్థ ఇమస్మిఞ్చ సవిఞ్ఞాణకేతిఆది వుత్తనయమేవ. అచ్ఛేచ్ఛి ¶ తణ్హన్తి మగ్గఞాణసత్థేన తణ్హం ఛిన్ది. వివత్తయి సంయోజనన్తి దసవిధమ్పి సంయోజనం సమూలకం ఉబ్బత్తేత్వా ఛడ్డేసి. సమ్మా మానాభిసమయా అన్తమకాసి దుక్ఖస్సాతి సమ్మా ఉపాయేన సమ్మా పటిపత్తియా నవవిధస్స మానస్స పహానాభిసమయేన వట్టదుక్ఖస్స అన్తమకాసి. ఇదఞ్చ పన మేతం, సారిపుత్త, సన్ధాయ భాసితన్తి, సారిపుత్త, మయా పారాయనే ఉదయపఞ్హే ఇదం ఫలసమాపత్తిమేవ సన్ధాయ ఏతం భాసితం.

ఇదాని యం తం భగవతా భాసితం, తం దస్సేన్తో పహానం కామసఞ్ఞానన్తిఆది ఆరద్ధం. ఉదయపఞ్హే చ ఏతం పదం ‘‘పహానం కామచ్ఛన్దాన’’న్తి (సు. ని. ౧౧౧౨; చూళని. ఉదయమాణవపుచ్ఛానిద్దేసో ౭౫) ఆగతం, ఇధ పన అఙ్గుత్తరభాణకేహి ‘‘కామసఞ్ఞాన’’న్తి ఆరోపితం. తత్థ బ్యఞ్జనమేవ నానం, అత్థో పన ఏకోయేవ. కామసఞ్ఞానన్తి కామే ఆరబ్భ ఉప్పన్నసఞ్ఞానం, అట్ఠహి వా లోభసహగతచిత్తేహి సహజాతసఞ్ఞానం. దోమనస్సాన చూభయన్తి ఏతాసఞ్చ కామసఞ్ఞానం చేతసికదోమనస్సానఞ్చాతి ఉభిన్నమ్పి పహానం పటిప్పస్సద్ధిపహానసఙ్ఖాతం అరహత్తఫలం అఞ్ఞావిమోక్ఖం పబ్రూమీతి అత్థో. నిద్దేసే పన ‘‘కామచ్ఛన్దస్స చ దోమనస్సస్స చ ఉభిన్నం పహానం వూపసమం పటినిస్సగ్గం పటిప్పస్సద్ధిం అమతం నిబ్బాన’’న్తి (చూళని. ఉదయమాణవపుచ్ఛానిద్దేసో ౭౫) వుత్తం, తం అత్థుద్ధారవసేన వుత్తం. పహానన్తి హి ఖీణాకారసఙ్ఖాతో వూపసమోపి వుచ్చతి, కిలేసే పటినిస్సజ్జన్తో మగ్గోపి, కిలేసపటిప్పస్సద్ధిసఙ్ఖాతం ఫలమ్పి ¶ , యం ఆగమ్మ కిలేసా పహీయన్తి, తం అమతం నిబ్బానమ్పి. తస్మా తత్థ తాని పదాని ఆగతాని. ‘‘అఞ్ఞావిమోక్ఖం పబ్రూమీ’’తి వచనతో పన అరహత్తఫలమేవ అధిప్పేతం. థినస్స ¶ చ పనూదనన్తిపి థినస్స చ పనూదనన్తే ఉప్పన్నత్తా అరహత్తఫలమేవ అధిప్పేతం ¶ . కుక్కుచ్చానం నివారణన్తి కుక్కుచ్చనివారణస్స మగ్గస్స అనన్తరం ఉప్పన్నత్తా ఫలమేవ అధిప్పేతం.

ఉపేక్ఖాసతిసంసుద్ధన్తి చతుత్థజ్ఝానికే ఫలే ఉప్పన్నాయ ఉపేక్ఖాయ చ సతియా చ సంసుద్ధం. ధమ్మతక్కపురేజవన్తి ధమ్మతక్కో వుచ్చతి సమ్మాసఙ్కప్పో, సో ఆదితో హోతి, పురతో హోతి, పుబ్బఙ్గమో హోతి అఞ్ఞావిమోక్ఖస్సాతి ధమ్మతక్కపురేజవో. తం ధమ్మతక్కపురేజవం. అఞ్ఞావిమోక్ఖన్తి అఞ్ఞిన్ద్రియపరియోసానే ఉప్పన్నం విమోక్ఖం, అఞ్ఞాయ వా విమోక్ఖం అఞ్ఞావిమోక్ఖం, పఞ్ఞావిముత్తన్తి అత్థో. అవిజ్జాయ పభేదనన్తి అవిజ్జాయ పభేదనన్తే ఉప్పన్నత్తా, అవిజ్జాయ పభేదనసఙ్ఖాతం వా నిబ్బానం ఆరబ్భ ఉప్పన్నత్తా ఏవంలద్ధనామం అరహత్తఫలమేవ. ఇతి సబ్బేహిపి ఇమేహి పహానన్తిఆదీహి పదేహి అరహత్తఫలమేవ పకాసితన్తి వేదితబ్బం.

౩౪. చతుత్థే నిదానానీతి కారణాని. కమ్మానన్తి వట్టగామికమ్మానం. లోభో నిదానం కమ్మానం సముదయాయాతి లుబ్భనపలుబ్భనసభావో లోభో వట్టగామికమ్మానం సముదయాయ పిణ్డకరణత్థాయ నిదానం కారణం పచ్చయోతి అత్థో. దోసోతి దుస్సనపదుస్సనసభావో దోసో. మోహోతి ముయ్హనపముయ్హనసభావో మోహో.

లోభపకతన్తి లోభేన పకతం, లోభాభిభూతేన లుద్ధేన హుత్వా కతకమ్మన్తి అత్థో. లోభతో జాతన్తి లోభజం. లోభో నిదానమస్సాతి లోభనిదానం. లోభో సముదయో అస్సాతి లోభసముదయం. సముదయోతి పచ్చయో, లోభపచ్చయన్తి అత్థో. యత్థస్స అత్తభావో నిబ్బత్తతీతి యస్మిం ఠానే అస్స లోభజకమ్మవతో ¶ పుగ్గలస్స అత్తభావో నిబ్బత్తతి, ఖన్ధా పాతుభవన్తి. తత్థ తం కమ్మం విపచ్చతీతి తేసు ఖన్ధేసు తం కమ్మం విపచ్చతి. దిట్ఠే వా ధమ్మేతిఆది యస్మా తం కమ్మం దిట్ఠధమ్మవేదనీయం వా హోతి ఉపపజ్జవేదనీయం వా అపరపరియాయవేదనీయం వా, తస్మా తం పభేదం దస్సేతుం వుత్తం. సేసద్వయేపి ఏసేవ నయో.

అఖణ్డానీతి ¶ అభిన్నాని. అపూతీనీతి పూతిభావేన అబీజత్తం అప్పత్తాని. అవాతాతపహతానీతి ¶ న వాతేన న చ ఆతపేన హతాని. సారాదానీతి గహితసారాని సారవన్తాని న నిస్సారాని. సుఖసయితానీతి సన్నిచయభావేన సుఖం సయితాని. సుఖేత్తేతి మణ్డఖేత్తే. సుపరికమ్మకతాయ భూమియాతి నఙ్గలకసనేన చేవ అట్ఠదన్తకేన చ సుట్ఠు పరికమ్మకతాయ ఖేత్తభూమియా. నిక్ఖిత్తానీతి ఠపితాని రోపితాని. అనుప్పవేచ్ఛేయ్యాతి అనుప్పవేసేయ్య. వుద్ధిన్తిఆదీసు ఉద్ధగ్గమనేన వుద్ధిం, హేట్ఠా మూలప్పతిట్ఠానేన విరూళ్హిం, సమన్తా విత్థారికభావేన వేపుల్లం.

యం పనేత్థ దిట్ఠే వా ధమ్మేతిఆది వుత్తం, తత్థ అసమ్మోహత్థం ఇమస్మిం ఠానే కమ్మవిభత్తి నామ కథేతబ్బా. సుత్తన్తికపరియాయేన హి ఏకాదస కమ్మాని విభత్తాని. సేయ్యథిదం – దిట్ఠధమ్మవేదనీయం ఉపపజ్జవేదనీయం అపరపరియాయవేదనీయం, యగ్గరుకం యబ్బహులం యదాసన్నం కటత్తా వా పన కమ్మం, జనకం ఉపత్థమ్భకం ఉపపీళకం ఉపఘాతకన్తి. తత్థ ఏకజవనవీథియం సత్తసు చిత్తేసు కుసలా వా అకుసలా వా పఠమజవనచేతనా దిట్ఠధమ్మవేదనీయకమ్మం నామ. తం ఇమస్మింయేవ అత్తభావే విపాకం దేతి ¶ కాకవళియపుణ్ణసేట్ఠీనం వియ కుసలం, నన్దయక్ఖనన్దమాణవకనన్దగోఘాతకకోకాలియసుప్పబుద్ధదేవదత్తచిఞ్చమాణవికానం వియ చ అకుసలం. తథా అసక్కోన్తం పన అహోసికమ్మం నామ హోతి, అవిపాకం సమ్పజ్జతి. తం మిగలుద్దకోపమాయ సాధేతబ్బం. యథా హి మిగలుద్దకేన మిగం దిస్వా ధనుం ఆకడ్ఢిత్వా ఖిత్తో సరో సచే న విరజ్ఝతి, తం మిగం తత్థేవ పాతేతి, అథ నం మిగలుద్దకో నిచ్చమ్మం కత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛేత్వా మంసం ఆదాయ పుత్తదారం తోసేన్తో గచ్ఛతి. సచే పన విరజ్ఝతి, మిగో పలాయిత్వా పున తం దిసం న ఓలోకేతి. ఏవం సమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. సరస్స అవిరజ్ఝిత్వా మిగవిజ్ఝనం వియ హి దిట్ఠధమ్మవేదనీయస్స కమ్మస్స విపాకవారపటిలాభో, అవిజ్ఝనం వియ అవిపాకభావాయ సమ్పజ్జనన్తి.

అత్థసాధికా పన సత్తమజవనచేతనా ఉపపజ్జవేదనీయకమ్మం నామ. తం అనన్తరే అత్తభావే విపాకం దేతి. తం పనేతం కుసలపక్ఖే అట్ఠసమాపత్తివసేన, అకుసలపక్ఖే పఞ్చానన్తరియకమ్మవసేన వేదితబ్బం. తత్థ అట్ఠసమాపత్తిలాభీ ఏకాయ సమాపత్తియా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తతి. పఞ్చన్నమ్పి ఆనన్తరియానం కత్తా ఏకేన కమ్మేన నిరయే నిబ్బత్తతి, సేససమాపత్తియో ¶ చ కమ్మాని చ అహోసికమ్మభావంయేవ ఆపజ్జన్తి, అవిపాకాని హోన్తి. అయమ్పి అత్థో పురిమఉపమాయయేవ దీపేతబ్బో.

ఉభిన్నం ¶ అన్తరే పన పఞ్చజవనచేతనా అపరపరియాయవేదనీయకమ్మం నామ. తం అనాగతే యదా ఓకాసం లభతి, తదా విపాకం దేతి. సతి సంసారప్పవత్తియా అహోసికమ్మం నామ న హోతి. తం సబ్బం సునఖలుద్దకేన దీపేతబ్బం. యథా హి సునఖలుద్దకేన మిగం దిస్వా సునఖో విస్సజ్జితో మిగం అనుబన్ధిత్వా యస్మిం ఠానే పాపుణాతి, తస్మిం యేవ డంసతి; ఏవమేవం ¶ ఇదం కమ్మం యస్మిం ఠానే ఓకాసం లభతి, తస్మింయేవ విపాకం దేతి, తేన ముత్తో సత్తో నామ నత్థి.

కుసలాకుసలేసు పన గరుకాగరుకేసు యం గరుకం హోతి, తం యగ్గరుకం నామ. తదేతం కుసలపక్ఖే మహగ్గతకమ్మం, అకుసలపక్ఖే పఞ్చానన్తరియకమ్మం వేదితబ్బం. తస్మిం సతి సేసాని కుసలాని వా అకుసలాని వా విపచ్చితుం న సక్కోన్తి, తదేవ దువిధమ్పి పటిసన్ధిం దేతి. యథా హి సాసపప్పమాణాపి సక్ఖరా వా అయగుళికా వా ఉదకరహదే పక్ఖిత్తా ఉదకపిట్ఠే ఉప్లవితుం న సక్కోతి, హేట్ఠావ పవిసతి; ఏవమేవ కుసలేపి అకుసలేపి యం గరుకం, తదేవ గణ్హిత్వా గచ్ఛతి.

కుసలాకుసలేసు పన యం బహులం హోతి, తం యబ్బహులం నామ. తం దీఘరత్తం లద్ధాసేవనవసేన వేదితబ్బం. యం వా బలవకుసలకమ్మేసు సోమనస్సకరం, అకుసలకమ్మేసు సన్తాపకరం, ఏతం యబ్బహులం నామ. తదేతం యథా నామ ద్వీసు మల్లేసు యుద్ధభూమిం ఓతిణ్ణేసు యో బలవా, సో ఇతరం పాతేత్వా గచ్ఛతి; ఏవమేవ ఇతరం దుబ్బలకమ్మం అవత్థరిత్వా యం ఆసేవనవసేన వా బహులం, ఆసన్నవసేన వా బలవం, తం విపాకం దేతి, దుట్ఠగామణిఅభయరఞ్ఞో కమ్మం వియ.

సో కిర చూళఙ్గణియయుద్ధే పరాజితో వళవం ఆరుయ్హ పలాయి. తస్స చూళుపట్ఠాకో తిస్సామచ్చో నామ ఏకకోవ పచ్ఛతో అహోసి. సో ఏకం అటవిం పవిసిత్వా నిసిన్నో జిఘచ్ఛాయ బాధయమానాయ – ‘‘భాతిక తిస్స, అతివియ నో జిఘచ్ఛా బాధతి, కిం కరిస్సామా’’తి ఆహ ¶ . అత్థి, దేవ, మయా సాటకన్తరే ఠపేత్వా ఏకం సువణ్ణసరకభత్తం ఆభతన్తి. తేన హి ఆహరాతి. సో నీహరిత్వా రఞ్ఞో పురతో ఠపేసి. రాజా దిస్వా, ‘‘తాత, చత్తారో కోట్ఠాసే కరోహీ’’తి ఆహ. మయం తయో జనా, కస్మా దేవో చత్తారో కోట్ఠాసే కారయతీతి? భాతిక ¶ తిస్స, యతో పట్ఠాయ అహం అత్తానం సరామి, న మే అయ్యానం అదత్వా ఆహారో పరిభుత్తపుబ్బో అత్థి, స్వాహం అజ్జపి అదత్వా న పరిభుఞ్జిస్సామీతి. సో చత్తారో కోట్ఠాసే అకాసి. రాజా ‘‘కాలం ఘోసేహీ’’తి ఆహ. ఛడ్డితారఞ్ఞే కుతో, అయ్యే, లభిస్సామ దేవాతి ¶ . ‘‘నాయం తవ భారో. సచే మమ సద్ధా అత్థి, అయ్యే, లభిస్సామ, విస్సత్థో కాలం ఘోసేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘కాలో, భన్తే, కాలో, భన్తే’’తి తిక్ఖత్తుం ఘోసేసి.

అథస్స బోధిమాతుమహాతిస్సత్థేరో తం సద్దం దిబ్బాయ సోతధాతుయా సుత్వా ‘కత్థాయం సద్దో’తి తం ఆవజ్జేన్తో ‘‘అజ్జ దుట్ఠగామణిఅభయమహారాజా యుద్ధపరాజితో అటవిం పవిసిత్వా నిసిన్నో ఏకం సరకభత్తం చత్తారో కోట్ఠాసే కారేత్వా ‘ఏకకోవ న పరిభుఞ్జిస్సామీ’తి కాలం ఘోసాపేసీ’’తి ఞత్వా ‘‘అజ్జ మయా రఞ్ఞో సఙ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి మనోగతియా ఆగన్త్వా రఞ్ఞో పురతో అట్ఠాసి. రాజా దిస్వా పసన్నచిత్తో ‘‘పస్స, భాతిక, తిస్సా’’తి వత్వా థేరం వన్దిత్వా ‘‘పత్తం, భన్తే, దేథా’’తి ఆహ. థేరో పత్తం నీహరి. రాజా అత్తనో కోట్ఠాసేన సద్ధిం థేరస్స కోట్ఠాసం పత్తే పక్ఖిపిత్వా, ‘‘భన్తే, ఆహారపరిస్సయో నామ మా కదాచి హోతూ’’తి వన్దిత్వా అట్ఠాసి. తిస్సామచ్చోపి ‘‘మమ అయ్యపుత్తే పస్సన్తే భుఞ్జితుం న సక్ఖిస్సామీ’’తి అత్తనో కోట్ఠాసం థేరస్సేవ పత్తే ఆకిరి. వళవాపి చిన్తేసి – ‘‘మయ్హమ్పి కోట్ఠాసం థేరస్సేవ దాతుం వట్టతీ’’తి. రాజా వళవం ఓలోకేత్వా ‘‘అయమ్పి అత్తనో కోట్ఠాసం థేరస్సేవ పత్తే పక్ఖిపనం పచ్చాసీసతీ’’తి ఞత్వా తమ్పి తత్థేవ పక్ఖిపిత్వా థేరం వన్దిత్వా ఉయ్యోజేసి. థేరో తం భత్తం ఆదాయ గన్త్వా ఆదితో పట్ఠాయ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆలోపసఙ్ఖేపేన అదాసి.

రాజాపి చిన్తేసి – ‘‘అతివియమ్హా జిఘచ్ఛితా, సాధు వతస్స సచే అతిరేకభత్తసిత్థాని ¶ పహిణేయ్యా’’తి. థేరో రఞ్ఞో చిత్తం ఞత్వా అతిరేకభత్తం ¶ ఏతేసం యాపనమత్తం కత్వా పత్తం ఆకాసే ఖిపి, పత్తో ఆగన్త్వా రఞ్ఞో హత్థే పతిట్ఠాసి. భత్తం తిణ్ణమ్పి జనానం యావదత్థం అహోసి. అథ రాజా పత్తం ధోవిత్వా ‘‘తుచ్ఛపత్తం న పేసిస్సామీ’’తి ఉత్తరిసాటకం మోచేత్వా ఉదకం పుఞ్ఛిత్వా సాటకం పత్తే ఠపేత్వా ‘‘పత్తో గన్త్వా మమ అయ్యస్స హత్థే పతిట్ఠాతూ’’తి ఆకాసే ఖిపి. పత్తో గన్త్వా థేరస్స హత్థే పతిట్ఠాసి.

అపరభాగే రఞ్ఞో తథాగతస్స సరీరధాతూనం అట్ఠమభాగం పతిట్ఠాపేత్వా వీసరతనసతికం మహాచేతియం కారేన్తస్స అపరినిట్ఠితేయేవ చేతియే కాలకిరియాసమయో అనుప్పత్తో. అథస్స మహాచేతియస్స దక్ఖిణపస్సే నిపన్నస్స పఞ్చనికాయవసేన భిక్ఖుసఙ్ఘే సజ్ఝాయం కరోన్తే ఛహి దేవలోకేహి ఛ రథా ఆగన్త్వా పురతో ఆకాసే అట్ఠంసు. రాజా ‘‘పుఞ్ఞపోత్థకం ఆహరథా’’తి ఆదితో పట్ఠాయ పుఞ్ఞపోత్థకం వాచాపేసి. అథ నం కిఞ్చి కమ్మం న పరితోసేసి. సో ‘‘పరతో ¶ వాచేథా’’తి ఆహ. పోత్థకవాచకో ‘‘చూళఙ్గణియయుద్ధే పరాజితేన తే దేవ అటవిం పవిసిత్వా నిసిన్నేన ఏకం సరకభత్తం చత్తారో కోట్ఠాసే కారేత్వా బోధిమాతుమహాతిస్సత్థేరస్స భిక్ఖా దిన్నా’’తి ఆహ. రాజా ‘‘ఠపేహీ’’తి వత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం పుచ్ఛి, ‘‘భన్తే, కతరో దేవలోకో రమణీయో’’తి? సబ్బబోధిసత్తానం వసనట్ఠానం తుసితభవనం మహారాజాతి. రాజా కాలం కత్వా తుసితభవనతో ఆగతరథేవ పతిట్ఠాయ తుసితభవనం అగమాసి. ఇదం బలవకమ్మస్స విపాకదానే వత్థు.

యం పన కుసలాకుసలేసు ఆసన్నమరణే అనుస్సరితుం సక్కోతి, తం యదాసన్నం నామ. తదేతం యథా నామ గోగణపరిపుణ్ణస్స వజస్స ద్వారే వివటే పరభాగే దమ్మగవబలవగవేసు ¶ సన్తేసుపి యో వజద్వారస్స ఆసన్నో హోతి అన్తమసో దుబ్బలజరగ్గవోపి, సో ఏవ పఠమతరం నిక్ఖమతి, ఏవమేవ అఞ్ఞేసు కుసలాకుసలేసు సన్తేసుపి మరణకాలస్స ఆసన్నత్తా విపాకం దేతి.

తత్రిమాని వత్థూని – మధుఅఙ్గణగామే కిర ఏకో దమిళదోవారికో పాతోవ బళిసం ఆదాయ గన్త్వా మచ్ఛే వధిత్వా తయో కోట్ఠాసే కత్వా ¶ ఏకేన తణ్డులం గణ్హాతి, ఏకేన దధిం, ఏకం పచతి. ఇమినా నీహారేన పఞ్ఞాస వస్సాని పాణాతిపాతకమ్మం కత్వా అపరభాగే మహల్లకో అనుట్ఠానసేయ్యం ఉపగచ్ఛతి. తస్మిం ఖణే గిరివిహారవాసీ చూళపిణ్డపాతికతిస్సత్థేరో ‘‘మా అయం సత్తో మయి పస్సన్తే నస్సతూ’’తి గన్త్వా తస్స గేహద్వారే అట్ఠాసి. అథస్స భరియా, ‘‘సామి, థేరో ఆగతో’’తి ఆరోచేసి. అహం పఞ్ఞాస వస్సాని థేరస్స సన్తికం న గతపుబ్బో, కతరేన మే గుణేన థేరో ఆగమిస్సతి, గచ్ఛాతి నం వదథాతి. సా ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే’’తి ఆహ. థేరో ‘‘ఉపాసకస్స కా సరీరప్పవత్తీ’’తి పుచ్ఛి. దుబ్బలో, భన్తేతి. థేరో ఘరం పవిసిత్వా సతిం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సీలం గణ్హిస్ససీ’’తి ఆహ. ఆమ, భన్తే, దేథాతి. థేరో తీణి సరణాని దత్వా పఞ్చ సీలాని దాతుం ఆరభి. తస్స పఞ్చ సీలానీతి వచనకాలేయేవ జివ్హా పపతి. థేరో ‘‘వట్టిస్సతి ఏత్తక’’న్తి నిక్ఖమిత్వా గతో. సోపి కాలం కత్వా చాతుమహారాజికభవనే నిబ్బత్తి. నిబ్బత్తక్ఖణేయేవ చ ‘‘కిం ను ఖో కమ్మం కత్వా మయా ఇదం లద్ధ’’న్తి ఆవజ్జేన్తో థేరం నిస్సాయ లద్ధభావం ఞత్వా దేవలోకతో ఆగన్త్వా థేరం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. ‘‘కో ఏసో’’తి చ వుత్తే ‘‘అహం, భన్తే, దమిళదోవారికో’’తి ఆహ. కుహిం నిబ్బత్తోసీతి? చాతుమహారాజికేసు, భన్తే, సచే మే అయ్యో పఞ్చ సీలాని అదస్స, ఉపరి ¶ దేవలోకే నిబ్బత్తో అస్సం. అహం కిం కరిస్సామి, త్వం గణ్హితుం నాసక్ఖి, పుత్తకాతి. సో థేరం వన్దిత్వా దేవలోకమేవ గతో. ఇదం తావ కుసలకమ్మే వత్థు.

అన్తరగఙ్గాయ ¶ పన మహావాచకాలఉపాసకో నామ అహోసి. సో తింస వస్సాని సోతాపత్తిమగ్గత్థాయ ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయిత్వా ‘‘అహం ఏవం ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తో ఓభాసమత్తమ్పి నిబ్బత్తేతుం నాసక్ఖిం, బుద్ధసాసనం అనియ్యానికం భవిస్సతీ’’తి దిట్ఠివిపల్లాసం పత్వా కాలకిరియం కత్వా మహాగఙ్గాయ నవఉసభికో సుసుమారపేతో హుత్వా నిబ్బత్తి. ఏకం సమయం కచ్ఛకతిత్థేన సట్ఠి పాసాణత్థమ్భసకటాని అగమంసు. సో సబ్బేపి తే గోణే చ పాసాణే చ ఖాది. ఇదం అకుసలకమ్మే వత్థు.

ఏతేహి ¶ పన తీహి ముత్తం అఞ్ఞాణవసేన కతం కటత్తా వా పన కమ్మం నామ. తం యథా నామ ఉమ్మత్తకేన ఖిత్తదణ్డం యత్థ వా తత్థ వా గచ్ఛతి, ఏవమేవ తేసం అభావే యత్థ కత్థచి విపాకం దేతి.

జనకం నామ ఏకం పటిసన్ధిం జనేత్వా పవత్తిం న జనేతి, పవత్తే అఞ్ఞం కమ్మం విపాకం నిబ్బత్తేతి. యథా హి మాతా జనేతియేవ, ధాతియేవ పన జగ్గతి; ఏవమేవం మాతా వియ పటిసన్ధినిబ్బత్తకం జనకకమ్మం, ధాతి వియ పవత్తే సమ్పత్తకమ్మం. ఉపత్థమ్భకం నామ కుసలేపి లబ్భతి అకుసలేపి. ఏకచ్చో హి కుసలం కత్వా సుగతిభవే నిబ్బత్తతి. సో తత్థ ఠితో పునప్పునం కుసలం కత్వా తం కమ్మం ఉపత్థమ్భేత్వా అనేకాని వస్ససతసహస్సాని సుగతిభవస్మింయేవ విచరతి. ఏకచ్చో అకుసలం కత్వా దుగ్గతిభవే నిబ్బత్తతి. సో తత్థ ఠితో పునప్పునం అకుసలం కత్వా తం కమ్మం ఉపత్థమ్భేత్వా బహూని వస్ససతసహస్సాని దుగ్గతిభవస్మింయేవ విచరతి.

అపరో నయో – జనకం నామ కుసలమ్పి హోతి అకుసలమ్పి. తం పటిసన్ధియమ్పి పవత్తేపి రూపారూపవిపాకక్ఖన్ధే జనేతి. ఉపత్థమ్భకం పన విపాకం జనేతుం న సక్కోతి, అఞ్ఞేన కమ్మేన దిన్నాయ పటిసన్ధియా జనితే విపాకే ఉప్పజ్జనకసుఖదుక్ఖం ఉపత్థమ్భేతి, అద్ధానం పవత్తేతి. ఉపపీళకం ¶ నామ అఞ్ఞేన కమ్మేన దిన్నాయ పటిసన్ధియా జనితే విపాకే ఉప్పజ్జనకసుఖదుక్ఖం పీళేతి బాధేతి, అద్ధానం పవత్తితుం న దేతి. తత్రాయం నయో – కుసలకమ్మే విపచ్చమానే అకుసలకమ్మం ¶ ఉపపీళకం హుత్వా తస్స విపచ్చితుం న దేతి. అకుసలకమ్మే విపచ్చమానే కుసలకమ్మం ఉపపీళకం హుత్వా తస్స విపచ్చితుం న దేతి. యథా వడ్ఢమానకం రుక్ఖం వా గచ్ఛం వా లతం వా కోచిదేవ దణ్డేన వా సత్థేన వా భిన్దేయ్య వా ఛిన్దేయ్య వా, అథ సో రుక్ఖో వా గచ్ఛో వా లతా వా వడ్ఢితుం న సక్కుణేయ్య; ఏవమేవం కుసలం విపచ్చమానం అకుసలేన ఉపపీళితం, అకుసలం వా పన విపచ్చమానం కుసలేన ఉపపీళితం విపచ్చితుం న సక్కోతి. తత్థ సునక్ఖత్తస్స అకుసలకమ్మం కుసలం ఉపపీళేసి, చోరఘాతకస్స కుసలకమ్మం అకుసలం ఉపపీళేసి.

రాజగహే కిర వాతకాళకో పఞ్ఞాస వస్సాని చోరఘాతకమ్మం అకాసి. అథ నం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘దేవ, వాతకాళకో మహల్లకో చోరే ఘాతేతుం న సక్కోతీ’’తి. ‘‘అపనేథ నం తస్మా ¶ ఠానన్తరాతి. అమచ్చా నం అపనేత్వా అఞ్ఞం తస్మిం ఠానే ఠపయింసు. వాతకాళకోపి యావ తం కమ్మం అకాసి, తావ అహతవత్థాని వా అచ్ఛాదితుం సురభిపుప్ఫాని వా పిళన్ధితుం పాయాసం వా భుఞ్జితుం ఉచ్ఛాదనన్హాపనం వా పచ్చనుభోతుం నాలత్థ. సో ‘‘దీఘరత్తం మే కిలిట్ఠవేసేన చరిత’’న్తి ‘‘పాయాసం మే పచాహీ’’తి భరియం ఆణాపేత్వా న్హానీయసమ్భారాని గాహాపేత్వా న్హానతిత్థం గన్త్వా సీసం న్హత్వా అహతవత్థాని అచ్ఛాదేత్వా గన్ధే విలిమ్పిత్వా పుప్ఫాని పిళన్ధిత్వా ఘరం ఆగచ్ఛన్తో సారిపుత్తత్థేరం దిస్వా ‘‘సంకిలిట్ఠకమ్మతో చమ్హి అపగతో, అయ్యో చ మే దిట్ఠో’’తి తుట్ఠమానసో థేరం ఘరం నేత్వా నవసప్పిసక్కరచుణ్ణాభిసఙ్ఖతేన పాయాసేన పరివిసి. థేరో తస్స అనుమోదనమకాసి. సో అనుమోదనం సుత్వా అనులోమికఖన్తిం పటిలభిత్వా ¶ థేరం అనుగన్త్వా నివత్తమానో అన్తరామగ్గే తరుణవచ్ఛాయ గావియా మద్దిత్వా జీవితక్ఖయం పాపితో గన్త్వా తావతింసభవనే నిబ్బత్తి. భిక్ఖూ తథాగతం పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, చోరఘాతకో అజ్జేవ కిలిట్ఠకమ్మతో అపనీతో, అజ్జేవ కాలఙ్కతో, కహం ను ఖో నిబ్బత్తో’’తి? తావతింసభవనే, భిక్ఖవేతి. భన్తే, చోరఘాతకో దీఘరత్తం పురిసే ఘాతేసి, తుమ్హే చ ఏవం వదేథ, నత్థి ను ఖో పాపకమ్మస్స ఫలన్తి. మా, భిక్ఖవే, ఏవం అవచుత్థ, బలవకల్యాణమిత్తూపనిస్సయం లభిత్వా ధమ్మసేనాపతిస్స పిణ్డపాతం దత్వా అనుమోదనం సుత్వా అనులోమికఖన్తిం పటిలభిత్వా సో తత్థ నిబ్బత్తోతి.

‘‘సుభాసితం సుణిత్వాన, నాగరియో చోరఘాతకో;

అనులోమఖన్తిం లద్ధాన, మోదతీ తిదివం గతో’’తి.

ఉపఘాతకం ¶ పన సయం కుసలమ్పి అకుసలమ్పి సమానం అఞ్ఞం దుబ్బలకమ్మం ఘాతేత్వా తస్స విపాకం పటిబాహిత్వా అత్తనో విపాకస్స ఓకాసం కరోతి. ఏవం పన కమ్మేన కతే ఓకాసే తం విపాకం ఉప్పన్నం నామ వుచ్చతి. ఉపచ్ఛేదకన్తిపి ఏతస్సేవ నామం. తత్రాయం నయో – కుసలకమ్మస్స విపచ్చనకాలే ఏకం అకుసలకమ్మం ఉట్ఠాయ తం కమ్మం ఛిన్దిత్వా పాతేతి. అకుసలకమ్మస్సపి విపచ్చనకాలే ఏకం కుసలకమ్మం ఉట్ఠాయ తం కమ్మం ఛిన్దిత్వా పాతేతి. ఇదం ఉపచ్ఛేదకం నామ. తత్థ అజాతసత్తునో కమ్మం కుసలచ్ఛేదకం ¶ అహోసి, అఙ్గులిమాలత్థేరస్స అకుసలచ్ఛేదకన్తి. ఏవం సుత్తన్తికపరియాయేన ఏకాదస కమ్మాని విభత్తాని.

అభిధమ్మపరియాయేన పన సోళస కమ్మాని విభత్తాని, సేయ్యథిదం – ‘‘అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తి, అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని ఉపధిసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తి, అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని కాలసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తి, అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని పయోగసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తి ¶ . అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని గతివిపత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చన్తి, ఉపధివిపత్తిం, కాలవిపత్తిం, పయోగవిపత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చన్తి. అత్థేకచ్చాని కల్యాణాని కమ్మసమాదానాని గతివిపత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తి, ఉపధివిపత్తి, కాలవిపత్తి, పయోగవిపత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తి. అత్థేకచ్చాని కల్యాణాని కమ్మసమాదానాని గతిసమ్పత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చన్తి, ఉపధిసమ్పత్తిం, కాలసమ్పత్తిం, పయోగసమ్పత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చన్తీ’’తి (విభ. ౮౧౦).

తత్థ పాపకానీతి లామకాని. కమ్మసమాదానానీతి కమ్మగ్గహణాని. గహితసమాదిన్నానం కమ్మానమేతం అధివచనం. గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తీతిఆదీసు అనిట్ఠారమ్మణానుభవనారహే కమ్మే విజ్జమానేయేవ సుగతిభవే నిబ్బత్తస్స తం కమ్మం గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ. గతిసమ్పత్తియా పతిబాహితం హుత్వా న విపచ్చతీతి అత్థో. యో పన పాపకమ్మేన దాసియా వా కమ్మకారియా వా కుచ్ఛియం నిబ్బత్తిత్వా ఉపధిసమ్పన్నో హోతి, అత్తభావసమిద్ధియం తిట్ఠతి. అథస్స సామికా తస్స రూపసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘నాయం కిలిట్ఠకమ్మస్సానుచ్ఛవికో’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా అత్తనో జాతపుత్తం వియ భణ్డాగారికాదిట్ఠానేసు ఠపేత్వా సమ్పత్తిం యోజేత్వా పరిహరన్తి. ఏవరూపస్స కమ్మం ఉపధిసమ్పత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ. యో పన పఠమకప్పికకాలసదిసే సులభసమ్పన్నరసభోజనే సుభిక్ఖకాలే ¶ నిబ్బత్తతి, తస్స విజ్జమానమ్పి పాపకమ్మం కాలసమ్పత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ. యో పన సమ్మాపయోగం నిస్సాయ జీవతి, ఉపసఙ్కమితబ్బయుత్తకాలే ఉపసఙ్కమతి, పటిక్కమితబ్బయుత్తకాలే పటిక్కమతి, పలాయితబ్బయుత్తకాలే పలాయతి. లఞ్జదానయుత్తకాలే లఞ్జం దేతి, చోరికయుత్తకాలే చోరికం ¶ కరోతి, ఏవరూపస్స పాపకమ్మం పయోగసమ్పత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ.

దుగ్గతిభవే ¶ నిబ్బత్తస్స పన పాపకమ్మం గతివిపత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ. యో పన దాసియా వా కమ్మకారియా వా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తో దుబ్బణ్ణో హోతి దుస్సణ్ఠానో, ‘‘యక్ఖో ను ఖో మనుస్సో ను ఖో’’తి విమతిం ఉప్పాదేతి. సో సచే పురిసో హోతి, అథ నం ‘‘నాయం అఞ్ఞస్స కమ్మస్స అనుచ్ఛవికో’’తి హత్థిం వా రక్ఖాపేన్తి అస్సం వా గోణే వా, తిణకట్ఠాదీని వా ఆహరాపేన్తి, ఖేళసరకం వా గణ్హాపేన్తి. సచే ఇత్థీ హోతి, అథ నం హత్థిఅస్సాదీనం భత్తమాసాదీని వా పచాపేన్తి, కచవరం వా ఛడ్డాపేన్తి, అఞ్ఞం వా పన జిగుచ్ఛనీయకమ్మం కారేన్తి. ఏవరూపస్స పాపకమ్మం ఉపధివిపత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ. యో పన దుబ్భిక్ఖకాలే వా పరిహీనసమ్పత్తికాలే వా అన్తరకప్పే వా నిబ్బత్తతి, తస్స పాపకమ్మం కాలవిపత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ. యో పన పయోగం సమ్పాదేతుం న జానాతి, ఉపసఙ్కమితబ్బయుత్తకాలే ఉపసఙ్కమితుం న జానాతి…పే… చోరికయుత్తకాలే చోరికం కాతుం న జానాతి, తస్స పాపకమ్మం పయోగవిపత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ.

యో పన ఇట్ఠారమ్మణానుభవనారహే కమ్మే విజ్జమానేయేవ గన్త్వా దుగ్గతిభవే నిబ్బత్తతి, తస్స తం కమ్మం గతివిపత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ. యో పన పుఞ్ఞానుభావేన రాజరాజమహామత్తాదీనం గేహే నిబ్బత్తిత్వా కాణో వా హోతి కుణీ వా ఖఞ్జో వా పక్ఖహతో వా, తస్స ఓపరజ్జసేనాపతిభణ్డాగారికట్ఠానాదీని న అనుచ్ఛవికానీతి న దేన్తి. ఇచ్చస్స తం పుఞ్ఞం ఉపధివిపత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ. యో పన దుబ్భిక్ఖకాలే వా పరిహీనసమ్పత్తికాలే వా అన్తరకప్పే వా మనుస్సేసు నిబ్బత్తతి, తస్స తం కల్యాణకమ్మం కాలవిపత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ. యో హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ పయోగం సమ్పాదేతుం న జానాతి, తస్స కల్యాణకమ్మం పయోగవిపత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి నామ.

కల్యాణకమ్మేన పన సుగతిభవే నిబ్బత్తస్స తం కమ్మం గతిసమ్పత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ ¶ . రాజరాజమహామత్తాదీనం ¶ కులే నిబ్బత్తిత్వా ఉపధిసమ్పత్తిం పత్తస్స ¶ అత్తభావసమిద్ధియం ఠితస్స దేవనగరే సముస్సితరతనతోరణసదిసం అత్తభావం దిస్వా ‘‘ఇమస్స ఓపరజ్జసేనాపతిభణ్డాగారికట్ఠానాదీని అనుచ్ఛవికానీ’’తి దహరస్సేవ సతో తాని ఠానన్తరాని దేన్తి, ఏవరూపస్స కల్యాణకమ్మం ఉపధిసమ్పత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ. యో పఠమకప్పికేసు వా సులభన్నపానకాలే వా నిబ్బత్తతి, తస్స కల్యాణకమ్మం కాలసమ్పత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ. యో వుత్తనయేనేవ పయోగం సమ్పాదేతుం జానాతి, తస్స కమ్మం పయోగసమ్పత్తిం ఆగమ్మ విపచ్చతి నామ. ఏవం అభిధమ్మపరియాయేన సోళస కమ్మాని విభత్తాని.

అపరానిపి పటిసమ్భిదామగ్గపరియాయేన ద్వాదస కమ్మాని విభత్తాని. సేయ్యథిదం – ‘‘అహోసి కమ్మం అహోసి కమ్మవిపాకో, అహోసి కమ్మం నాహోసి కమ్మవిపాకో, అహోసి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకో, అహోసి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకో, అహోసి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకో, అహోసి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో, అత్థి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకో, అత్థి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకో, అత్థి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకో, అత్థి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో, భవిస్సతి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకో, భవిస్సతి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి (పటి. మ. ౧.౨౩౪).

తత్థ యం కమ్మం అతీతే ఆయూహితం అతీతేయేవ విపాకవారం లభి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం జనేసి, రూపజనకం రూపం, తం అహోసి కమ్మం అహోసి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన విపాకవారం న లభి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం వా రూపం జనేతుం నాసక్ఖి, తం అహోసి కమ్మం నాహోసి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన అతీతే ఆయూహితం ఏతరహి లద్ధవిపాకవారం పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం జనేత్వా రూపజనకం రూపం జనేత్వా ఠితం, తం అహోసి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం అలద్ధవిపాకవారం పటిసన్ధిజనకం వా పటిసన్ధిం ¶ రూపజనకం వా రూపం జనేతుం నాసక్ఖి, తం అహోసి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన అతీతే ఆయూహితం అనాగతే విపాకవారం లభిస్సతి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం రూపం జనేతుం సక్ఖిస్సతి, తం అహోసి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం అనాగతే విపాకవారం న లభిస్సతి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం వా రూపం జనేతుం న సక్ఖిస్సతి, తం అహోసి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం.

యం ¶ ¶ పన ఏతరహి ఆయూహితం ఏతరహియేవ విపాకవారం లభతి, తం అత్థి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన ఏతరహి విపాకవారం న లభతి, తం అత్థి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన ఏతరహి ఆయూహితం అనాగతే విపాకవారం లభిస్సతి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం రూపం జనేతుం సక్ఖిస్సతి, తం అత్థి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన విపాకవారం న లభిస్సతి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం వా రూపం జనేతుం సక్ఖిస్సతి, తం అత్థి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం.

యం పనానాగతే ఆయూహిస్సతి, అనాగతేయేవ విపాకవారం లభిస్సతి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం వా రూపం జనేస్సతి, తం భవిస్సతి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. యం పన విపాకవారం న లభిస్సతి, పటిసన్ధిజనకం పటిసన్ధిం రూపజనకం వా రూపం జనేతుం న సక్ఖిస్సతి, తం భవిస్సతి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. ఏవం పటిసమ్భిదామగ్గపరియాయేన ద్వాదస కమ్మాని విభత్తాని.

ఇతి ఇమాని చేవ ద్వాదస అభిధమ్మపరియాయేన విభత్తాని చ సోళస కమ్మాని అత్తనో ఠానా ఓసక్కిత్వా సుత్తన్తికపరియాయేన వుత్తాని ఏకాదస కమ్మానియేవ భవన్తి. తానిపి తతో ఓసక్కిత్వా తీణియేవ కమ్మాని హోన్తి దిట్ఠధమ్మవేదనీయం, ఉపపజ్జవేదనీయం ¶ , అపరపరియాయవేదనీయన్తి. తేసం సఙ్కమనం నత్థి, యథాఠానేయేవ తిట్ఠన్తి. యది హి దిట్ఠధమ్మవేదనీయం కమ్మం ఉపపజ్జవేదనీయం వా అపరపరియాయవేదనీయం వా భవేయ్య, ‘‘దిట్ఠే వా ధమ్మే’’తి సత్థా న వదేయ్య. సచేపి ఉపపజ్జవేదనీయం దిట్ఠధమ్మవేదనీయం వా అపరపరియాయవేదనీయం వా భవేయ్య, ‘‘ఉపపజ్జ వా’’తి సత్థా న వదేయ్య. అథాపి అపరపరియాయవేదనీయం దిట్ఠధమ్మవేదనీయం వా ఉపపజ్జవేదనీయం వా భవేయ్య, ‘‘అపరే వా పరియాయే’’తి సత్థా న వదేయ్య.

సుక్కపక్ఖేపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏత్థ పన లోభే విగతేతి లోభే అపగతే నిరుద్ధే. తాలవత్థుకతన్తి తాలవత్థు వియ కతం, మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియ పున అవిరుళ్హిసభావం కతన్తి అత్థో. అనభావం కతన్తి అనుఅభావం కతం, యథా పున నుప్పజ్జతి, ఏవం కతన్తి అత్థో. ఏవస్సూతి ఏవం భవేయ్యుం. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ బీజాని వియ కుసలాకుసలం ¶ కమ్మం దట్ఠబ్బం, తాని అగ్గినా డహనపురిసో వియ యోగావచరో, అగ్గి వియ మగ్గఞాణం ¶ , అగ్గిం దత్వా బీజానం డహనకాలో వియ మగ్గఞాణేన కిలేసానం దడ్ఢకాలో, మసికతకాలో వియ పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఛిన్నమూలకే కత్వా ఠపితకాలో, మహావాతే ఓపునిత్వా నదియా వా పవాహేత్వా అప్పవత్తికతకాలో వియ ఉపాదిన్నకసన్తానస్స నిరోధేన ఛిన్నమూలకానం పఞ్చన్నం ఖన్ధానం అప్పటిసన్ధికభావేన నిరుజ్ఝిత్వా పున భవస్మిం పటిసన్ధిం అగ్గహితకాలో వేదితబ్బో.

మోహజఞ్చాపవిద్దసూతి మోహజఞ్చాపి అవిద్దసు. ఇదం వుత్తం హోతి – యం సో అవిదూ అన్ధబాలో లోభజఞ్చ దోసజఞ్చ మోహజఞ్చాతి కమ్మం కరోతి, ఏవం కరోన్తేన యం తేన పకతం కమ్మం అప్పం వా యది వా బహుం. ఇధేవ తం వేదనియన్తి ¶ తం కమ్మం తేన బాలేన ఇధ సకే అత్తభావేయేవ వేదనీయం, తస్సేవ తం అత్తభావే విపచ్చతీతి అత్థో. వత్థుం అఞ్ఞం న విజ్జతీతి తస్స కమ్మస్స విపచ్చనత్థాయ అఞ్ఞం వత్థు నత్థి. న హి అఞ్ఞేన కతం కమ్మం అఞ్ఞస్స అత్తభావే విపచ్చతి. తస్మా లోభఞ్చ దోసఞ్చ, మోహజఞ్చాపి విద్దసూతి తస్మా యో విదూ మేధావీ పణ్డితో తం లోభజాదిభేదం కమ్మం న కరోతి, సో విజ్జం ఉప్పాదయం భిక్ఖు, సబ్బా దుగ్గతియో జహే, అరహత్తమగ్గవిజ్జం ఉప్పాదేత్వా తం వా పన విజ్జం ఉప్పాదేన్తో సబ్బా దుగ్గతియో జహతి. దేసనాసీసమేవేతం, సుగతియోపి పన సో ఖీణాసవో జహతియేవ. యమ్పి చేతం ‘‘తస్మా లోభఞ్చ దోసఞ్చా’’తి వుత్తం, ఏత్థాపి లోభదోససీసేన లోభజఞ్చ దోసజఞ్చ కమ్మమేవ నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం. ఏవం సుత్తన్తేసుపి గాథాయపి వట్టవివట్టమేవ కథితన్తి.

౩౫. పఞ్చమే ఆళవియన్తి ఆళవిరట్ఠే. గోమగ్గేతి గున్నం గమనమగ్గే. పణ్ణసన్థరేతి సయం పతితపణ్ణసన్థరే. అథాతి ఏవం గున్నం గమనమగ్గం ఉజుం మహాపథం నిస్సాయ సింసపావనే సయం పతితపణ్ణాని సఙ్కడ్ఢిత్వా కతసన్థరే సుగతమహాచీవరం పత్థరిత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నే తథాగతే. హత్థకో ఆళవకోతి హత్థతో హత్థం గతత్తా ఏవంలద్ధనామో ఆళవకో రాజపుత్తో. ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘కచ్చి, భన్తే ¶ , భగవా’’తిఆదివచనం అవోచ. కస్మా పన సమ్మాసమ్బుద్ధో తం ఠానం గన్త్వా నిసిన్నో, కస్మా రాజకుమారో తత్థ గతోతి? సమ్మాసమ్బుద్ధో తావ అట్ఠుప్పత్తికాయ ధమ్మదేసనాయ సముట్ఠానం దిస్వా తత్థ నిసిన్నో, రాజకుమారోపి పాతోవ ఉట్ఠాయ పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి పరివుతో బుద్ధుపట్ఠానం గచ్ఛన్తో ¶ మహామగ్గా ఓక్కమ్మ గోపథం గహేత్వా ‘‘బుద్ధానం ¶ పూజనత్థాయ మిస్సకమాలం ఓచినిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏవం సో తత్థ గతోతి. సుఖమసయిత్థాతి సుఖం సయిత్థ.

అన్తరట్ఠకోతి మాఘఫగ్గుణానం అన్తరే అట్ఠదివసపరిమాణో కాలో. మాఘస్స హి అవసానే చత్తారో దివసా, ఫగ్గుణస్స ఆదిమ్హి చత్తారోతి అయం ‘‘అన్తరట్ఠకో’’తి వుచ్చతి. హిమపాతసమయోతి హిమస్స పతనసమయో. ఖరాతి ఫరుసా కక్ఖళా వా. గోకణ్టకహతాతి నవవుట్ఠే దేవే గావీనం అక్కన్తక్కన్తట్ఠానే ఖురన్తరేహి కద్దమో ఉగ్గన్త్వా తిట్ఠతి, సో వాతాతపేన సుక్ఖో కకచదన్తసదిసో హోతి దుక్ఖసమ్ఫస్సో. తం సన్ధాయాహ – ‘‘గోకణ్టకహతా భూమీ’’తి. గున్నం ఖురన్తరేహి ఛిన్నాతిపి అత్థో. వేరమ్భో వాతో వాయతీతి చతూహి దిసాహి వాయన్తో వాతో వాయతి. ఏకాయ దిసాయ వా ద్వీహి వా దిసాహి తీహి వా దిసాహి వాయన్తో వాతో వేరమ్భోతి న వుచ్చతి.

తేన హి రాజకుమారాతి ఇదం సత్థా ‘‘అయం రాజకుమారో లోకస్మిం నేవ సుఖవాసినో, న దుక్ఖవాసినో జానాతి, జానాపేస్సామి న’’న్తి ఉపరి దేసనం వడ్ఢేన్తో ఆహ. తత్థ యథా తే ఖమేయ్యాతి యథా తుయ్హం రుచ్చేయ్య. ఇధస్సాతి ఇమస్మిం లోకే అస్స. గోనకత్థతోతి చతురఙ్గులాధికలోమేన కాళకోజవేన అత్థతో. పటికత్థతోతి ఉణ్ణామయేన సేతత్థరణేన అత్థతో. పటలికత్థతోతి ఘనపుప్ఫేన ఉణ్ణామయఅత్థరణేన అత్థతో. కదలిమిగపవరపచ్చత్థరణోతి ¶ కదలిమిగచమ్మమయేన ఉత్తమపచ్చత్థరణేన అత్థతో. తం కిర పచ్చత్థరణం సేతవత్థస్స ఉపరి కదలిమిగచమ్మం అత్థరిత్వా సిబ్బిత్వా కరోన్తి. సఉత్తరచ్ఛదోతి సహ ఉత్తరచ్ఛదేన, ఉపరి బద్ధేన రత్తవితానేన సద్ధిన్తి అత్థో. ఉభతోలోహితకూపధానోతి సీసూపధానఞ్చ పాదూపధానఞ్చాతి పల్లఙ్కస్స ఉభతో ఠపితలోహితకూపధానో. పజాపతియోతి భరియాయో. మనాపేన ¶ పచ్చుపట్ఠితా అస్సూతి మనాపేన ఉపట్ఠానవిధానేన పచ్చుపట్ఠితా భవేయ్యుం.

కాయికాతి పఞ్చద్వారకాయం ఖోభయమానా. చేతసికాతి మనోద్వారం ఖోభయమానా. సో రాగో తథాగతస్స పహీనోతి తథారూపో రాగో తథాగతస్స పహీనోతి అత్థో. యో పన తస్స రాగో, న సో తథాగతస్స పహీనో నామ. దోసమోహేసుపి ఏసేవ నయో.

బ్రాహ్మణోతి బాహితపాపో ఖీణాసవబ్రాహ్మణో. పరినిబ్బుతోతి కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బుతో ¶ . న లిమ్పతి కామేసూతి వత్థుకామేసు చ కిలేసకామేసు చ తణ్హాదిట్ఠిలేపేహి న లిమ్పతి. సీతిభూతోతి అబ్భన్తరే తాపనకిలేసానం అభావేన సీతిభూతో. నిరూపధీతి కిలేసూపధీనం అభావేన నిరూపధి. సబ్బా ఆసత్తియో ఛేత్వాతి ఆసత్తియో వుచ్చన్తి తణ్హాయో, తా సబ్బాపి రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు ఆసత్తవిసత్తా ఆసత్తియో ఛిన్దిత్వా. వినేయ్య హదయే దరన్తి హదయనిస్సితం దరథం వినయిత్వా వూపసమేత్వా. సన్తిం పప్పుయ్య చేతసోతి చిత్తస్స కిలేసనిబ్బానం పాపుణిత్వా. కరణవచనం వా ఏతం ‘‘సబ్బచేతసో సమన్నాహరిత్వా’’తిఆదీసు వియ, చేతసా నిబ్బానం పాపుణిత్వాతి అత్థో.

౩౬. ఛట్ఠే ¶ దేవదూతానీతి దేవదూతా. అయం పనేత్థ వచనత్థో – దేవోతి మచ్చు, తస్స దూతాతి దేవదూతా. జిణ్ణబ్యాధిమతా హి సంవేగజననట్ఠేన ‘‘ఇదాని తే మచ్చుసమీపం గన్తబ్బ’’న్తి చోదేన్తి వియ, తస్మా దేవదూతాతి వుచ్చన్తి. దేవా వియ దూతాతిపి దేవదూతా. యథా హి అలఙ్కతపటియత్తాయ దేవతాయ ఆకాసే ఠత్వా ‘‘త్వం అసుకదివసే మరిస్ససీ’’తి వుత్తే తస్సా వచనం సద్ధాతబ్బం హోతి; ఏవమేవం జిణ్ణబ్యాధిమతాపి దిస్సమానా ‘‘త్వమ్పి ఏవంధమ్మో’’తి చోదేన్తి వియ, తేసఞ్చ తం వచనం అనఞ్ఞథాభావితాయ దేవతాయ బ్యాకరణసదిసమేవ హోతీతి దేవా వియ దూతాతి దేవదూతా. విసుద్ధిదేవానం దూతాతిపి దేవదూతా. సబ్బబోధిసత్తా హి జిణ్ణబ్యాధిమతపబ్బజితే దిస్వావ సంవేగం ఆపజ్జిత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజింసు. ఏవం విసుద్ధిదేవానం దూతాతిపి దేవదూతా. ఇధ పన లిఙ్గవిపల్లాసేన ‘‘దేవదూతానీ’’తి వుత్తం.

కాయేన ¶ దుచ్చరితన్తిఆది కస్మా ఆరద్ధం? దేవదూతానుయుఞ్జనట్ఠానుపక్కమకమ్మదస్సనత్థం. ఇమినా హి కమ్మేన అయం సత్తో నిరయే నిబ్బత్తతి, అథ నం తత్థ యమో రాజా దేవదూతే సమనుయుఞ్జతి. తత్థ కాయేన దుచ్చరితం చరతీతి కాయద్వారేన తివిధం దుచ్చరితం చరతి. వాచాయాతి వచీద్వారేన చతుబ్బిధం దుచ్చరితం చరతి. మనసాతి మనోద్వారేన తివిధం దుచ్చరితం చరతి.

తమేనం, భిక్ఖవే, నిరయపాలాతి ఏత్థ ఏకచ్చే థేరా ‘‘నిరయపాలా నామ నత్థి, యన్తరూపం వియ కమ్మమేవ కారణం కారేతీ’’తి వదన్తి. తం ‘‘అత్థి నిరయే నిరయపాలాతి, ఆమన్తా. అత్థి ¶ చ కారణికా’’తిఆదినా నయేన అభిధమ్మే (కథా. ౮౬౬) పటిసేధితమేవ. యథా హి మనుస్సలోకే కమ్మకారణకారకా అత్థి, ఏవమేవ నిరయే నిరయపాలా అత్థీతి. యమస్స ¶ రఞ్ఞోతి యమరాజా నామ వేమానికపేతరాజా. ఏకస్మిం కాలే దిబ్బవిమానే దిబ్బకప్పరుక్ఖదిబ్బఉయ్యానదిబ్బనాటకాదిసబ్బసమ్పత్తిం అనుభవతి, ఏకస్మిం కాలే కమ్మవిపాకం, ధమ్మికో రాజా, న చేస ఏకోవ హోతి, చతూసు పన ద్వారేసు చత్తారో జనా హోన్తి. అమత్తేయ్యోతి మాతు హితో మత్తేయ్యో, మాతరి సమ్మా పటిపన్నోతి అత్థో. న మత్తేయ్యోతి అమత్తేయ్యో, మాతరి మిచ్ఛా పటిపన్నోతి అత్థో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. అబ్రహ్మఞ్ఞోతి ఏత్థ చ ఖీణాసవా బ్రాహ్మణా నామ, తేసు మిచ్ఛా పటిపన్నో అబ్రహ్మఞ్ఞో నామ.

సమనుయుఞ్జతీతి అనుయోగవత్తం ఆరోపేన్తో పుచ్ఛతి, లద్ధిం పతిట్ఠాపేన్తో పన సమనుగ్గాహతి నామ, కారణం పుచ్ఛన్తో సమనుభాసతి నామ. నాద్దసన్తి అత్తనో సన్తికే పహితస్స కస్సచి దేవదూతస్స అభావం సన్ధాయ ఏవం వదతి.

అథ నం యమో ‘‘నాయం భాసితస్స అత్థం సల్లక్ఖేతీ’’తి ఞత్వా అత్థం సల్లక్ఖాపేతుకామో అమ్భోతిఆదిమాహ. తత్థ జిణ్ణన్తి జరాజిణ్ణం. గోపానసివఙ్కన్తి గోపానసీ వియ వఙ్కం. భోగ్గన్తి భగ్గం. ఇమినాపిస్స వఙ్కభావమేవ దీపేతి. దణ్డపరాయణన్తి దణ్డపటిసరణం దణ్డదుతియం. పవేధమానన్తి కమ్పమానం. ఆతురన్తి జరాతురం. ఖణ్డదన్తన్తి జరానుభావేన ఖణ్డితదన్తం. పలితకేసన్తి పణ్డరకేసం. విలూనన్తి లుఞ్చిత్వా గహితకేసం వియ ¶ ఖల్లాటం. ఖలితసిరన్తి మహాఖల్లాటసీసం. వలితన్తి సఞ్జాతవలిం. తిలకాహతగత్తన్తి ¶ సేతతిలకకాళతిలకేహి వికిణ్ణసరీరం. జరాధమ్మోతి జరాసభావో, అపరిముత్తో జరాయ, జరా నామ మయ్హం అబ్భన్తరేయేవ పవత్తతీతి. పరతో బ్యాధిధమ్మో మరణధమ్మోతి పదద్వయేపి ఏసేవ నయో.

పఠమం దేవదూతం సమనుయుఞ్జిత్వాతి ఏత్థ జరాజిణ్ణసత్తో అత్థతో ఏవం వదతి నామ – ‘‘పస్సథ, భో, అహమ్పి తుమ్హే వియ తరుణో అహోసిం ఊరుబలీ బాహుబలీ జవసమ్పన్నో, తస్స మే తా బలజవసమ్పత్తియో అన్తరహితా, విజ్జమానాపి మే హత్థపాదా హత్థపాదకిచ్చం న కరోన్తి, జరాయమ్హి అపరిముత్తతాయ ఏదిసో జాతో. న ఖో పనాహమేవ, తుమ్హేపి జరాయ అపరిముత్తావ. యథేవ హి మయ్హం, ఏవం తుమ్హాకమ్పి జరా ఆగమిస్సతి. ఇతి తస్సా పురే ఆగమనావ కల్యాణం కరోథా’’తి ¶ . తేనేవేస దేవదూతో నామ జాతో. ఆబాధికన్తి బాధికం. దుక్ఖితన్తి దుక్ఖప్పత్తం. బాళ్హగిలానన్తి అధిమత్తగిలానం.

దుతియం దేవదూతన్తి ఏత్థపి గిలానసత్తో అత్థతో ఏవం వదతి నామ – ‘‘పస్సథ, భో, అహమ్పి తుమ్హే వియ నిరోగో అహోసిం, సోమ్హి ఏతరహి బ్యాధినా అభిహతో, సకే ముత్తకరీసే పలిపన్నో, ఉట్ఠాతుమ్పి న సక్కోమి. విజ్జమానాపి మే హత్థపాదా హత్థపాదకిచ్చం న కరోన్తి, బ్యాధితోమ్హి అపరిముత్తతాయ ఏదిసో జాతో. న ఖో పనాహమేవ, తుమ్హేపి బ్యాధితో అపరిముత్తావ. యథేవ హి మయ్హం, ఏవం తుమ్హాకమ్పి బ్యాధి ఆగమిస్సతి. ఇతి తస్స పురే ఆగమనావ కల్యాణం కరోథా’’తి. తేనేవేస దేవదూతో నామ జాతో.

ఏకాహమతన్తిఆదీసు ఏకాహం మతస్స అస్సాతి ఏకాహమతో, తం ఏకాహమతం. పరతో ¶ పదద్వయేపి ఏసేవ నయో. భస్తా వియ వాయునా ఉద్ధం జీవితపరియాదానా యథాక్కమం సముగ్గతేన సూనభావేన ఉద్ధుమాతత్తా ఉద్ధుమాతకం. వినీలో వుచ్చతి విపరిభిన్నవణ్ణో, వినీలోవ వినీలకో, తం వినీలకం. పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం వినీలన్తి వినీలకం. విపుబ్బకన్తి విస్సన్దమానపుబ్బకం, పరిభిన్నట్ఠానే హి పగ్ఘరితేన పుబ్బేన పలిమక్ఖితన్తి అత్థో.

తతియం ¶ దేవదూతన్తి ఏత్థ మతకసత్తో అత్థతో ఏవం వదతి నామ – ‘‘పస్సథ, భో, మం ఆమకసుసానే ఛడ్డితం ఉద్ధుమాతకాదిభావప్పత్తం, మరణతోమ్హి అపరిముత్తతాయ ఏదిసో జాతో. న ఖో పనాహమేవ, తుమ్హేపి మరణతో అపరిముత్తా. యథేవ హి మయ్హం, ఏవం తుమ్హాకమ్పి మరణం ఆగమిస్సతి. ఇతి తస్స పురే ఆగమనావ కల్యాణం కరోథా’’తి. తేనేవస్స దేవదూతో నామ జాతో.

ఇమం పన దేవదూతానుయోగం కో లభతి, కో న లభతి? యేన తావ బహుం పాపం కతం, సో గన్త్వా నిరయే నిబ్బత్తతియేవ. యేన పన పరిత్తం పాపం కతం, సో లభతి. యథా హి సభణ్డం చోరం గహేత్వా కత్తబ్బమేవ కరోన్తి న వినిచ్ఛినన్తి. అనువిజ్జిత్వా గహితం పన వినిచ్ఛయట్ఠానం నయన్తి, సో వినిచ్ఛయం లభతి. ఏవంసమ్పదమేతం. పరిత్తపాపకమ్మా హి అత్తనో ధమ్మతాయపి సరన్తి, సారీయమానాపి సరన్తి.

తత్థ ¶ దీఘజయన్తదమిళో నామ అత్తనో ధమ్మతాయ సరి. సో కిర దమిళో సుమనగిరిమహావిహారే ఆకాసచేతియం రత్తపటేన పూజేసి, అథ నిరయే ఉస్సదసామన్తే నిబ్బత్తో అగ్గిజాలసద్దం సుత్వావ అత్తనా పూజితపటం అనుస్సరి, సో గన్త్వా సగ్గే నిబ్బత్తో. అపరోపి పుత్తస్స దహరభిక్ఖునో ఖలిసాటకం దేన్తో పాదమూలే ఠపేసి, మరణకాలమ్హి పటపటాతి సద్దే నిమిత్తం గణ్హి ¶ , సోపి ఉస్సదసామన్తే నిబ్బత్తో జాలసద్దేన తం సాటకం అనుస్సరిత్వా సగ్గే నిబ్బత్తో. ఏవం తావ అత్తనో ధమ్మతాయ కుసలం కమ్మం సరిత్వా సగ్గే నిబ్బత్తతీతి.

అత్తనో ధమ్మతాయ అసరన్తే పన తయో దేవదూతే పుచ్ఛతి. తత్థ కోచి పఠమేన దేవదూతేన సరతి, కోచి దుతియతతియేహి, కోచి తీహిపి నస్సరతి. తం యమో రాజా దిస్వా సయం సారేతి. ఏకో కిర అమచ్చో సుమనపుప్ఫకుమ్భేన మహాచేతియం పూజేత్వా యమస్స పత్తిం అదాసి, తం అకుసలకమ్మేన నిరయే నిబ్బత్తం యమస్స సన్తికం నయింసు. తస్మిం తీహిపి దేవదూతేహి కుసలం అసరన్తే యమో సయం ఓలోకేన్తో దిస్వా – ‘‘నను త్వం మహాచేతియం సుమనపుప్ఫకుమ్భేన పూజేత్వా మయ్హం పత్తిం అదాసీ’’తి సారేసి, సో తస్మిం కాలే సరిత్వా దేవలోకం గతో ¶ . యమో పన సయం ఓలోకేత్వాపి అపస్సన్తో – ‘‘మహాదుక్ఖం నామ అనుభవిస్సతి అయం సత్తో’’తి తుణ్హీ అహోసి.

తత్తం అయోఖిలన్తి తిగావుతం అత్తభావం సమ్పజ్జలితాయ లోహపథవియా ఉత్తానకం నిపజ్జాపేత్వా దక్ఖిణహత్థే తాలప్పమాణం అయసూలం పవేసేన్తి, తథా వామహత్థాదీసు. యథా చ తం ఉత్తానకం నిపజ్జాపేత్వా, ఏవం ఉరేనపి వామపస్సేనపి దక్ఖిణపస్సేనపి నిపజ్జాపేత్వా తే తం కమ్మకారణం కరోన్తియేవ. సంవేసేత్వాతి జలితాయ లోహపథవియా తిగావుతం అత్తభావం నిపజ్జాపేత్వా. కుఠారీహీతి మహతీహి గేహస్స ఏకపక్ఖచ్ఛదనమత్తాహి కుఠారీహి తచ్ఛన్తి, లోహితం నదీ హుత్వా సన్దతి, లోహపథవితో జాలా ఉట్ఠహిత్వా తచ్ఛితట్ఠానం గణ్హాతి, మహాదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. తచ్ఛన్తా పన సుత్తాహతం కరిత్వా దారుం వియ అట్ఠంసమ్పి ఛళంసమ్పి కరోన్తి. వాసీహీతి మహాసుప్పప్పమాణాహి వాసీహి. రథే యోజేత్వాతి సద్ధిం యుగయోత్తపక్ఖరథచక్కకుబ్బరపాజనేహి సబ్బతో పజ్జలితే రథే యోజేత్వా. మహన్తన్తి ¶ మహాకూటాగారప్పమాణం. ఆరోపేన్తీతి సమ్పజ్జలితేహి అయముగ్గరేహి పోథేన్తా ఆరోపేన్తి. సకిమ్పి ఉద్ధన్తి సుపక్కుథితాయ ఉక్ఖలియా పక్ఖిత్తతణ్డులా వియ ఉద్ధమధోతిరియఞ్చ గచ్ఛతి. మహానిరయేతి అవీచిమహానిరయమ్హి.

భాగసో ¶ మితోతి భాగే ఠపేత్వా విభత్తో. పరియన్తోతి పరిక్ఖిత్తో. అయసాతి ఉపరి అయపట్టేన ఛాదితో. సమన్తా యోజనసతం, ఫరిత్వా తిట్ఠతీతి ఏవం ఫరిత్వా తిట్ఠతి, యథా తం సమన్తా యోజనసతే ఠత్వా ఓలోకేన్తస్స అక్ఖీని యమకగోళకా వియ నిక్ఖమన్తి.

హీనకాయూపగాతి హీనం కాయం ఉపగతా హుత్వా. ఉపాదానేతి తణ్హాదిట్ఠిగ్గహణే. జాతిమరణసమ్భవేతి జాతియా చ మరణస్స చ కారణభూతే. అనుపాదాతి చతూహి ఉపాదానేహి అనుపాదియిత్వా. జాతిమరణసఙ్ఖయేతి జాతిమరణసఙ్ఖయసఙ్ఖాతే నిబ్బానే విముచ్చన్తి. దిట్ఠధమ్మాభినిబ్బుతాతి దిట్ఠధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే సబ్బకిలేసనిబ్బానేన నిబ్బుతా. సబ్బదుక్ఖం ఉపచ్చగున్తి సకలవట్టదుక్ఖం అతిక్కన్తా.

౩౭. సత్తమే ¶ అమచ్చా పారిసజ్జాతి పరిచారికదేవతా. ఇమం లోకం అనువిచరన్తీతి అట్ఠమీదివసే కిర సక్కో దేవరాజా చత్తారో మహారాజానో ఆణాపేతి – ‘‘తాతా, అజ్జ అట్ఠమీదివసే మనుస్సలోకం అనువిచరిత్వా పుఞ్ఞాని కరోన్తానం నామగోత్తం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి. తే గన్త్వా అత్తనో పరిచారకే పేసేన్తి – ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, మనుస్సలోకం విచరిత్వా పుఞ్ఞకారకానం నామగోత్తాని సువణ్ణపట్టే లిఖిత్వా ఆనేథా’’తి. తే తథా కరోన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘ఇమం లోకం అనువిచరన్తీ’’తి. కచ్చి ¶ బహూతిఆది తేసం ఉపపరిక్ఖాకారదస్సనత్థం వుత్తం. ఏవం ఉపపరిక్ఖన్తా హి తే అనువిచరన్తి. తత్థ ఉపోసథం ఉపవసన్తీతి మాసస్స అట్ఠవారే ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠహన్తి. పటిజాగరోన్తీతి పటిజాగరఉపోసథకమ్మం నామ కరోన్తి. తం కరోన్తా ఏకస్మిం అద్ధమాసే చతున్నం ఉపోసథదివసానం పచ్చుగ్గమనానుగ్గమనవసేన కరోన్తి. పఞ్చమీఉపోసథం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తా చతుత్థియం ఉపోసథికా హోన్తి, అనుగచ్ఛన్తా ఛట్ఠియం. అట్ఠమీఉపోసథం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తా సత్తమియం, అనుగచ్ఛన్తా నవమియం. చాతుద్దసిం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తా తేరసియం, పన్నరసీఉపోసథం అనుగచ్ఛన్తా పాటిపదే ఉపోసథికా హోన్తి. పుఞ్ఞాని కరోన్తీతి సరణగమననిచ్చసీలపుప్ఫపూజాధమ్మస్సవనపదీపసహస్సఆరోపనవిహారకరణాదీని నానప్పకారాని పుఞ్ఞాని కరోన్తి. తే ఏవం అనువిచరిత్వా పుఞ్ఞకమ్మకారకానం నామగోత్తాని సోవణ్ణమయే పట్టే లిఖిత్వా ఆహరిత్వా చతున్నం మహారాజానం దేన్తి. పుత్తా ఇమం లోకం అనువిచరన్తీతి చతూహి మహారాజేహి ¶ పురిమనయేనేవ పహితత్తా అనువిచరన్తి. తదహూతి తందివసం. ఉపోసథేతి ఉపోసథదివసే.

సచే, భిక్ఖవే, అప్పకా హోన్తీతి చతున్నం మహారాజానం అమచ్చా పారిసజ్జా తా తా గామనిగమరాజధానియో ఉపసఙ్కమన్తి, తతో తం ఉపనిస్సాయ అధివత్థా దేవతా ‘‘మహారాజానం అమచ్చా ఆగతా’’తి పణ్ణాకారం గహేత్వా తేసం సన్తికం గచ్ఛన్తి. తే పణ్ణాకారం గహేత్వా ‘‘కచ్చి ను ఖో మారిసా బహూ మనుస్సా మత్తేయ్యా’’తి వుత్తనయేన మనుస్సానం పుఞ్ఞపటిపత్తిం పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, మారిస, ఇమస్మిం గామే అసుకో చ అసుకో చ పుఞ్ఞాని కరోన్తీ’’తి వుత్తే తేసం నామగోత్తం లిఖిత్వా అఞ్ఞత్థ ¶ గచ్ఛన్తి. అథ చాతుద్దసియం చతున్నం మహారాజానం పుత్తాపి తమేవ సువణ్ణపట్టం గహేత్వా తేనేవ నయేన అనువిచరన్తా నామగోత్తాని లిఖన్తి. తదహుపోసథే ¶ పన్నరసే చత్తారోపి మహారాజానో తేనేవ నయేన తస్మింయేవ సువణ్ణపట్టే నామగోత్తాని లిఖన్తి. తే సువణ్ణపట్టపరిమాణేనేవ – ‘‘ఇమస్మిం కాలే మనుస్సా అప్పకా, ఇమస్మిం కాలే బహుకా’’తి జానన్తి. తం సన్ధాయ ‘‘సచే, భిక్ఖవే, అప్పకా హోన్తి మనుస్సా’’తిఆది వుత్తం. దేవానం తావతింసానన్తి పఠమం అభినిబ్బత్తే తేత్తింస దేవపుత్తే ఉపాదాయ ఏవంలద్ధనామానం. తేసం పన ఉప్పత్తికథా దీఘనికాయే సక్కపఞ్హసుత్తవణ్ణనాయ విత్థారితా. తేనాతి తేన ఆరోచనేన, తేన వా పుఞ్ఞకారకానం అప్పకభావేన. దిబ్బా వత, భో, కాయా పరిహాయిస్సన్తీతి నవనవానం దేవపుత్తానం అపాతుభావేన దేవకాయా పరిహాయిస్సన్తి, రమణీయం దసయోజనసహస్సం దేవనగరం సుఞ్ఞం భవిస్సతి. పరిపూరిస్సన్తి అసురకాయాతి చత్తారో అపాయా పరిపూరిస్సన్తి. ఇమినా ‘‘మయం పరిపుణ్ణే దేవనగరే దేవసఙ్ఘమజ్ఝే నక్ఖత్తం కీళితుం న లభిస్సామా’’తి అనత్తమనా హోన్తి. సుక్కపక్ఖేపి ఇమినావ ఉపాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

భూతపుబ్బం, భిక్ఖవే, సక్కో దేవానమిన్దోతి అత్తనో సక్కదేవరాజకాలం సన్ధాయ కథేతి. ఏకస్స వా సక్కస్స అజ్ఝాసయం గహేత్వా కథేతీతి వుత్తం. అనునయమానోతి అనుబోధయమానో. తాయం వేలాయన్తి తస్మిం కాలే.

పాటిహారియపక్ఖఞ్చాతి ఏత్థ పాటిహారియపక్ఖో నామ అన్తోవస్సే తేమాసం నిబద్ధుపోసథో, తం అసక్కోన్తస్స ద్విన్నం పవారణానం అన్తరే ఏకమాసం నిబద్ధుపోసథో, తమ్పి అసక్కోన్తస్స పఠమపవారణతో పట్ఠాయ ఏకో అద్ధమాసో పాటిహారియపక్ఖోయేవ నామ. అట్ఠఙ్గసుసమాగతన్తి అట్ఠహి ¶ గుణఙ్గేహి సమన్నాగతం. యోపిస్స ¶ మాదిసో నరోతి యోపి సత్తో మాదిసో భవేయ్య. సక్కోపి కిర వుత్తప్పకారస్స ఉపోసథకమ్మస్స గుణం జానిత్వా ద్వే దేవలోకసమ్పత్తియో పహాయ మాసస్స అట్ఠ వారే ఉపోసథం ఉపవసతి. తస్మా ఏవమాహ. అపరో నయో – యోపిస్స మాదిసో నరోతి యోపి సత్తో మాదిసో అస్స, మయా పత్తం ¶ సమ్పత్తిం పాపుణితుం ఇచ్ఛేయ్యాతి అత్థో. సక్కా హి ఏవరూపేన ఉపోసథకమ్మేన సక్కసమ్పత్తిం పాపుణితున్తి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

వుసితవాతి వుత్థవాసో. కతకరణీయోతి చతూహి మగ్గేహి కత్తబ్బకిచ్చం కత్వా ఠితో. ఓహితభారోతి ఖన్ధభారకిలేసభారఅభిసఙ్ఖారభారే ఓతారేత్వా ఠితో. అనుప్పత్తసదత్థోతి సదత్థో వుచ్చతి అరహత్తం, తం అనుప్పత్తో. పరిక్ఖీణభవసంయోజనోతి యేన సంయోజనేన బద్ధో భవేసు ఆకడ్ఢీయతి, తస్స ఖీణత్తా పరిక్ఖీణభవసంయోజనో. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తోతి హేతునా నయేన కారణేన జానిత్వా విముత్తో. కల్లం వచనాయాతి యుత్తం వత్తుం.

యోపిస్స మాదిసో నరోతి యోపి మాదిసో ఖీణాసవో అస్స, సోపి ఏవరూపం ఉపోసథం ఉపవసేయ్యాతి ఉపోసథకమ్మస్స గుణం జానన్తో ఏవం వదేయ్య. అపరో నయో యోపిస్స మాదిసో నరోతి యోపి సత్తో మాదిసో అస్స, మయా పత్తం సమ్పత్తిం పాపుణితుం ఇచ్ఛేయ్యాతి అత్థో. సక్కా హి ఏవరూపేన ఉపోసథకమ్మేన ఖీణాసవసమ్పత్తిం పాపుణితున్తి అయమేత్థ అధిప్పాయో. అట్ఠమం ఉత్తానత్థమేవ.

౩౯. నవమే సుఖుమాలోతి నిద్దుక్ఖో. పరమసుఖుమాలోతి పరమనిద్దుక్ఖో. అచ్చన్తసుఖుమాలోతి సతతనిద్దుక్ఖో. ఇమం ¶ భగవా కపిలపురే నిబ్బత్తకాలతో పట్ఠాయ నిద్దుక్ఖభావం గహేత్వా ఆహ, చరియకాలే పన తేన అనుభూతదుక్ఖస్స అన్తో నత్థీతి. ఏకత్థాతి ఏకిస్సా పోక్ఖరణియా. ఉప్పలం వప్పతీతి ఉప్పలం రోపేతి. సా నీలుప్పలవనసఞ్ఛన్నా హోతి. పదుమన్తి పణ్డరపదుమం. పుణ్డరీకన్తి రత్తపదుమం. ఏవం ఇతరాపి ద్వే పదుమపుణ్డరీకవనేహి సఞ్ఛన్నా హోన్తి. బోధిసత్తస్స కిర సత్తట్ఠవస్సికకాలే రాజా అమచ్చే పుచ్ఛి – ‘‘తరుణదారకా కతరకీళికం పియాయన్తీ’’తి? ఉదకకీళికం దేవాతి. తతో రాజా కుద్దాలకమ్మకారకే సన్నిపాతేత్వా పోక్ఖరణిట్ఠానాని గణ్హాపేసి. అథ సక్కో దేవరాజా ఆవజ్జేన్తో తం పవత్తిం ¶ ఞత్వా – ‘‘న యుత్తో మహాసత్తస్స మానుసకపరిభోగో, దిబ్బపరిభోగో యుత్తో’’తి విస్సకమ్మం ఆమన్తేత్వా – ‘‘గచ్ఛ, తాత, మహాసత్తస్స కీళాభూమియం పోక్ఖరణియో మాపేహీ’’తి ఆహ. కీదిసా హోన్తు ¶ , దేవాతి? అపగతకలలకద్దమా హోన్తు విప్పకిణ్ణమణిముత్తపవాళికా సత్తరతనమయపాకారపరిక్ఖిత్తా పవాళమయఉణ్హీసేహి మణిమయసోపానబాహుకేహి సువణ్ణరజతమణిమయఫలకేహి సోపానేహి సమన్నాగతా. సువణ్ణరజతమణిపవాళమయా చేత్థ నావా హోన్తు, సువణ్ణనావాయ రజతపల్లఙ్కో హోతు, రజతనావాయ సువణ్ణపల్లఙ్కో, మణినావాయ పవాళపల్లఙ్కో, పవాళనావాయ మణిపల్లఙ్కో, సువణ్ణరజతమణిపవాళమయావ ఉదకసేచననాళికా హోన్తు, పఞ్చవణ్ణేహి చ పదుమేహి సఞ్ఛన్నా హోన్తూతి. ‘‘సాధు, దేవా’’తి విస్సకమ్మదేవపుత్తో సక్కస్స పటిస్సుత్వా రత్తిభాగే ఓతరిత్వా రఞ్ఞో గాహాపితపోక్ఖరణిట్ఠానేసుయేవ తేనేవ నియామేన పోక్ఖరణియో మాపేసి.

నను చేతా ¶ అపగతకలలకద్దమా, కథమేత్థ పదుమాని పుప్ఫింసూతి? సో కిర తాసు పోక్ఖరణీసు తత్థ తత్థ సువణ్ణరజతమణిపవాళమయా ఖుద్దకనావాయో మాపేత్వా ‘‘ఏతా కలలకద్దమపూరితా చ హోన్తు, పఞ్చవణ్ణాని చేత్థ పదుమాని పుప్ఫన్తూ’’తి అధిట్ఠాసి. ఏవం పఞ్చవణ్ణాని పదుమాని పుప్ఫింసు, రేణువట్టియో ఉగ్గన్త్వా ఉదకపిట్ఠం అజ్ఝోత్థరిత్వా విచరన్తి. పఞ్చవిధా భమరగణా ఉపకూజన్తా విచరన్తి. ఏవం తా మాపేత్వా విస్సకమ్మో దేవపురమేవ గతో. తతో విభాతాయ రత్తియా మహాజనో దిస్వా ‘‘మహాపురిస్సస్స మాపితా భవిస్సన్తీ’’తి గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా మహాజనపరివారో గన్త్వా పోక్ఖరణియో దిస్వా ‘‘మమ పుత్తస్స పుఞ్ఞిద్ధియా దేవతాహి మాపితా భవిస్సన్తీ’’తి అత్తమనో అహోసి. తతో పట్ఠాయ మహాపురిసో ఉదకకీళికం అగమాసి.

యావదేవ మమత్థాయాతి ఏత్థ యావదేవాతి పయోజనావధినియామవచనం, యావ మమేవ అత్థాయ, నత్థేత్థ అఞ్ఞం కారణన్తి అత్థో. న ఖో పనస్సాహన్తి న ఖో పనస్స అహం. అకాసికం చన్దనన్తి అసణ్హం చన్దనం. కాసికం, భిక్ఖవే, సు మే తం వేఠనన్తి, భిక్ఖవే, వేఠనమ్పి మే కాసికం హోతి. ఏత్థ హి సుఇతి చ తన్తి చ నిపాతమత్తం, మేతి సామివచనం. వేఠనమ్పి మే సణ్హమేవ హోతీతి దస్సేతి. కాసికా కఞ్చుకాతి పారుపనకఞ్చుకోపి సణ్హకఞ్చుకోవ. సేతచ్ఛత్తం ధారీయతీతి మానుసకసేతచ్ఛత్తమ్పి దిబ్బసేతచ్ఛత్తమ్పి ఉపరిధారితమేవ హోతి. మా నం ఫుసి సీతం వాతి ¶ మా ఏతం బోధిసత్తం సీతం వా ఉణ్హాదీసు వా అఞ్ఞతరం ఫుసతూతి అత్థో.

తయో ¶ పాసాదా అహేసున్తి బోధిసత్తే కిర సోళసవస్సుద్దేసికే జాతే ¶ సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘పుత్తస్స వసనకపాసాదే కారేస్సామీ’’తి వడ్ఢకినో సన్నిపాతాపేత్వా భద్దకేన నక్ఖత్తముహుత్తేన నవభూమికతపరికమ్మం కారేత్వా తయో పాసాదే కారాపేసి. తే సన్ధాయేతం వుత్తం. హేమన్తికోతిఆదీసు యత్థ సుఖం హేమన్తే వసితుం, అయం హేమన్తికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పనేత్థ వచనత్థో – హేమన్తే వాసో హేమన్తం, హేమన్తం అరహతీతి హేమన్తికో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ హేమన్తికో పాసాదో నవభూమకో అహోసి, భూమియో పనస్స ఉణ్హఉతుగ్గాహాపనత్థాయ నీచా అహేసుం. తత్థ ద్వారవాతపానాని సుఫుసితకవాటాని అహేసుం నిబ్బివరాని. చిత్తకమ్మమ్పి కరోన్తా తత్థ తత్థ పజ్జలితే అగ్గిక్ఖన్ధేయేవ అకంసు. భూమత్థరణం పనేత్థ కమ్బలమయం, తథా సాణివితాననివాసనపారుపనవేఠనాని. వాతపానాని ఉణ్హగ్గాహాపనత్థం దివా వివటాని రత్తిం పిహితాని హోన్తి.

గిమ్హికో పన పఞ్చభూమకో అహోసి. సీతఉతుగ్గాహాపనత్థం పనేత్థ భూమియో ఉచ్చా అసమ్బాధా అహేసుం. ద్వారవాతపానాని నాతిఫుసితాని సవివరాని సజాలాని అహేసుం. చిత్తకమ్మే ఉప్పలాని పదుమాని పుణ్డరీకానియేవ అకంసు. భూమత్థరణం పనేత్థ దుకూలమయం, తథా సాణివితాననివాసనపారుపనవేఠనాని. వాతపానసమీపేసు చేత్థ నవ చాటియో ఠపేత్వా ఉదకస్స పూరేత్వా నీలుప్పలాదీహి సఞ్ఛాదేన్తి. తేసు తేసు పదేసేసు ఉదకయన్తాని కరోన్తి, యేహి దేవే వస్సన్తే వియ ఉదకధారా నిక్ఖమన్తి. అన్తోపాసాదే తత్థ తత్థ కలలపూరా దోణియో ఠపేత్వా పఞ్చవణ్ణాని పదుమాని రోపయింసు. పాసాదమత్థకే సుక్ఖమహింసచమ్మం బన్ధిత్వా యన్తం పరివత్తేత్వా యావ ఛదనపిట్ఠియా పాసాణే ఆరోపేత్వా తస్మిం విస్సజ్జేన్తి. తేసం చమ్మే పవట్టన్తానం సద్దో మేఘగజ్జితం వియ హోతి. ద్వారవాతపానాని ¶ పనేత్థ దివా పిహితాని హోన్తి రత్తిం వివటాని.

వస్సికో ¶ సత్తభూమకో అహోసి. భూమియో పనేత్థ ద్విన్నమ్పి ఉతూనం గాహాపనత్థాయ నాతిఉచ్చా నాతినీచా అకంసు. ఏకచ్చాని ద్వారవాతపానాని సుఫుసితాని, ఏకచ్చాని సవివరాని. తత్థ చిత్తకమ్మమ్పి కేసుచి ఠానేసు పజ్జలితఅగ్గిక్ఖన్ధవసేన, కేసుచి జాతస్సరవసేన కతం. భూమత్థరణాదీని పనేత్థ కమ్బలదుకూలవసేన ఉభయమిస్సకాని. ఏకచ్చే ద్వారవాతపానా ¶ రత్తిం వివటా దివా పిహితా, ఏకచ్చే దివా వివటా రత్తిం పిహితా. తయోపి పాసాదా ఉబ్బేధేన సమప్పమాణా. భూమికాసు పన నానత్తం అహోసి.

ఏవం నిట్ఠితేసు పాసాదేసు రాజా చిన్తేసి – ‘‘పుత్తో మే వయప్పత్తో, ఛత్తమస్స ఉస్సాపేత్వా రజ్జసిరిం పస్సిస్సామీ’’తి. సో సాకియానం పణ్ణాని పహిణి – ‘‘పుత్తో మే వయప్పత్తో, రజ్జే నం పతిట్ఠాపేస్సామి, సబ్బే అత్తనో అత్తనో గేహేసు వయప్పత్తా, దారికా ఇమం గేహం పేసేన్తూ’’తి. తే సాసనం సుత్వా – ‘‘కుమారో కేవలం దస్సనక్ఖమో రూపసమ్పన్నో, న కిఞ్చి సిప్పం జానాతి, దారభరణం కాతుం న సక్ఖిస్సతి, న మయం ధీతరో దస్సామా’’తి ఆహంసు. రాజా తం పవత్తిం సుత్వా పుత్తస్స సన్తికం గన్త్వా ఆరోచేసి. బోధిసత్తో ‘‘కిం సిప్పం దస్సేతుం వట్టతి, తాతా’’తి ఆహ. సహస్సథామధనుం ఆరోపేతుం వట్టతి, తాతాతి. తేన హి ఆహరాపేథాతి. రాజా ఆహరాపేత్వా అదాసి. ధనుం పురిససహస్సం ఆరోపేతి, పురిససహస్సం ఓరోపేతి. మహాపురిసో ధనుం ఆహరాపేత్వా పల్లఙ్కే నిసిన్నోవ జియం పాదఙ్గుట్ఠకే వేఠేత్వా కడ్ఢన్తో పాదఙ్గుట్ఠకేనేవ ధనుం ఆరోపేత్వా వామేన హత్థేన దణ్డే గహేత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన కడ్ఢిత్వా జియం పోథేసి. సకలనగరం ఉప్పతనాకారప్పత్తం అహోసి. ‘‘కిం సద్దో ఏసో’’తి చ వుత్తే ‘‘దేవో గజ్జతీ’’తి ఆహంసు. అథఞ్ఞే ‘‘తుమ్హే న జానాథ, న దేవో గజ్జతి, అఙ్గీరసస్స కుమారస్స సహస్సథామధనుం ఆరోపేత్వా జియం పోథేన్తస్స జియప్పహారసద్దో ఏసో’’తి ¶ ఆహంసు. సాకియా తావతకేనేవ ఆరద్ధచిత్తా అహేసుం.

మహాపురిసో ‘‘అఞ్ఞం కిం కాతుం వట్టతీ’’తి ఆహ. అట్ఠఙ్గులమత్తబహలం అయోపట్టం కణ్డేన వినివిజ్ఝితుం వట్టతీతి. తం వినివిజ్ఝిత్వా ‘‘అఞ్ఞం కిం కాతుం వట్టతీ’’తి ఆహ. చతురఙ్గులబహలం అసనఫలకం వినివిజ్ఝితుం వట్టతీతి. తం వినివిజ్ఝిత్వా ‘‘అఞ్ఞం కిం కాతుం వట్టతీ’’తి ఆహ. విదత్థిబహలం ఉదుమ్బరఫలకం వినివిజ్ఝితుం ¶ వట్టతీతి. తం వినివిజ్ఝిత్వా ‘‘అఞ్ఞం కిం కాతుం వట్టతీ’’తి. యన్తే బద్ధం ఫలకసతం వినివిజ్ఝితుం వట్టతీతి. తం వినివిజ్ఝిత్వా ‘‘అఞ్ఞం కిం కాతుం వట్టతీ’’తి ఆహ. సట్ఠిపటలం సుక్ఖమహింసచమ్మం వినివిజ్ఝితుం వట్టతీతి. తమ్పి వినివిజ్ఝిత్వా ‘‘అఞ్ఞం కిం కాతుం వట్టతీ’’తి ఆహ. తతో వాలికసకటాదీని ఆచిక్ఖింసు. మహాసత్తో వాలికసకటమ్పి పలాలసకటమ్పి వినివిజ్ఝిత్వా ఉదకే ఏకుసభప్పమాణం కణ్డం పేసేసి, థలే అట్ఠఉసభప్పమాణం. అథ నం ‘‘ఇదాని వాతిఙ్గణసఞ్ఞాయ వాలం విజ్ఝితుం వట్టతీ’’తి ఆహంసు. తేన హి బన్ధాపేథాతి. సద్దన్తరే బజ్ఝతు, తాతాతి. పురతో గచ్ఛన్తు, గావుతన్తరే బన్ధన్తూతి. పురతో గచ్ఛన్తు, అద్ధయోజనే బన్ధన్తూతి ¶ . పురతో గచ్ఛన్తు యోజనే బన్ధన్తూతి. బన్ధాపేథ, తాతాతి యోజనమత్థకే వాతిఙ్గణసఞ్ఞాయ వాలం బన్ధాపేత్వా రత్తన్ధకారే మేఘపటలచ్ఛన్నాసు దిసాసు కణ్డం ఖిపి, తం గన్త్వా యోజనమత్థకే వాలం ఫాలేత్వా పథవిం పావిసి. న కేవలఞ్చ ఏత్తకమేవ, తం దివసం పన మహాసత్తో లోకే వత్తమానసిప్పం సబ్బమేవ సన్దస్సేసి. సక్యరాజానో అత్తనో అత్తనో ధీతరో అలఙ్కరిత్వా పేసయింసు, చత్తాలీససహస్సనాటకిత్థియో అహేసుం. మహాపురిసో తీసు పాసాదేసు దేవో మఞ్ఞే పరిచారేన్తో మహాసమ్పత్తిం అనుభవతి.

నిప్పురిసేహీతి పురిసవిరహితేహి. న కేవలం చేత్థ తూరియానేవ నిప్పురిసాని, సబ్బట్ఠానానిపి నిప్పురిసానేవ. దోవారికాపి ఇత్థియోవ, న్హాపనాదిపరికమ్మకరాపి ఇత్థియోవ ¶ . రాజా కిర ‘‘తథారూపం ఇస్సరియసుఖసమ్పత్తిం అనుభవమానస్స పురిసం దిస్వా పరిసఙ్కా ఉప్పజ్జతి, సా మే పుత్తస్స మా అహోసీ’’తి సబ్బకిచ్చేసు ఇత్థియోవ ఠపేసి. పరిచారయమానోతి మోదమానో. న హేట్ఠాపాసాదం ఓరోహామీతి పాసాదతో హేట్ఠా న ఓతరామి. ఇతి మం చత్తారో మాసే అఞ్ఞో సిఖాబద్ధో పురిసో నామ పస్సితుం నాలత్థ. యథాతి యేన నియామేన. దాసకమ్మకరపోరిసస్సాతి దాసానఞ్చేవ దేవసికభత్తవేతనాభతానం కమ్మకరానఞ్చ నిస్సాయ జీవమానపురిసానఞ్చ. కణాజకన్తి సకుణ్డకభత్తం. బిలఙ్గదుతియన్తి కఞ్జికదుతియం.

ఏవరూపాయ ఇద్ధియాతి ఏవంజాతికాయ పుఞ్ఞిద్ధియా సమన్నాగతస్స. ఏవరూపేన చ సుఖుమాలేనాతి ఏవంజాతికేన చ నిద్దుక్ఖభావేన. సోఖుమాలేనాతిపి ¶ పాఠో. ఏవం తథాగతో ఏత్తకేన ఠానేన అత్తనో సిరిసమ్పత్తిం కథేసి. కథేన్తో చ న ఉప్పిలావితభావత్థం కథేసి, ‘‘ఏవరూపాయపి పన సమ్పత్తియా ఠితో పమాదం అకత్వా అప్పమత్తోవ అహోసి’’న్తి అప్పమాదలక్ఖణస్సేవ దీపనత్థం కథేసి. తేనేవ అస్సుతవా ఖో పుథుజ్జనోతిఆదిమాహ. తత్థ పరన్తి పరపుగ్గలం. జిణ్ణన్తి జరాజిణ్ణం. అట్టీయతీతి అట్టో పీళితో హోతి. హరాయతీతి హిరిం కరోతి లజ్జతి. జిగుచ్ఛతీతి అసుచిం వియ దిస్వా జిగుచ్ఛం ఉప్పాదేతి. అత్తానంయేవ అతిసిత్వాతి జరాధమ్మమ్పి సమానం అత్తానం అతిక్కమిత్వా అట్టీయతి హరాయతీతి అత్థో. జరాధమ్మోతి జరాసభావో. జరం అనతీతోతి జరం అనతిక్కన్తో, అన్తో జరాయ వత్తామి. ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతోతి ఏవం పచ్చవేక్ఖన్తస్స. యోబ్బనమదోతి యోబ్బనం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకో మానమదో. సబ్బసో ¶ పహీయీతి సబ్బాకారేన పహీనో. మగ్గేన పహీనసదిసో కత్వా దస్సితో. న పనేస మగ్గేన పహీనో, పటిసఙ్ఖానేన పహీనోవ కథితోతి వేదితబ్బో. బోధిసత్తస్స హి దేవతా ¶ జరాపత్తం దస్సేసుం. తతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తా అన్తరా మహాసత్తస్స యోబ్బనమదో నామ న ఉప్పజ్జతి. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన ఆరోగ్యమదోతి అహం నిరోగోతి ఆరోగ్యం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకో మానమదో. జీవితమదోతి అహం చిరం జీవీతి తం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకో మానమదో. సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయాతి సిక్ఖం పటిక్ఖిపిత్వా. హీనాయావత్తతీతి హీనాయ లామకాయ గిహిభావాయ ఆవత్తతి.

యథాధమ్మాతి బ్యాధిఆదీహి యథాసభావా. తథాసన్తాతి యథా సన్తా ఏవ అవిపరీతబ్యాధిఆదిసభావావ హుత్వాతి అత్థో. జిగుచ్ఛన్తీతి పరపుగ్గలం జిగుచ్ఛన్తి. మమ ఏవం విహారినోతి మయ్హం ఏవం జిగుచ్ఛావిహారేన విహరన్తస్స ఏవం జిగుచ్ఛనం నప్పతిరూపం భవేయ్య నానుచ్ఛవికం. సోహం ఏవం విహరన్తోతి సో అహం ఏవం పరం జిగుచ్ఛమానో విహరన్తో, ఏవం వా ఇమినా పటిసఙ్ఖానవిహారేన విహరన్తో. ఞత్వా ధమ్మం నిరూపధిన్తి సబ్బూపధివిరహితం నిబ్బానధమ్మం ఞత్వా. సబ్బే మదే అభిభోస్మీతి సబ్బే తయోపి మదే అభిభవిం సమతిక్కమిం. నేక్ఖమ్మే దట్ఠు ఖేమతన్తి నిబ్బానే ఖేమభావం దిస్వా. నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతోతిపి పాఠో, నిబ్బానం ఖేమతో దిస్వాతి అత్థో. తస్స ¶ మే అహు ఉస్సాహోతి తస్స మయ్హం తం నేక్ఖమ్మసఙ్ఖాతం నిబ్బానం అభిపస్సన్తస్స ఉస్సాహో అహు, వాయామో అహోసీతి అత్థో. నాహం ¶ భబ్బో ఏతరహి, కామాని పటిసేవితున్తి అహం దాని దువిధేపి కామే పటిసేవితుం అభబ్బో. అనివత్తి భవిస్సామీతి పబ్బజ్జతో చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణతో చ న నివత్తిస్సామి, అనివత్తకో భవిస్సామి. బ్రహ్మచరియపరాయణోతి మగ్గబ్రహ్మచరియపరాయణో జాతోస్మీతి అత్థో. ఇతి ఇమాహి గాథాహి మహాబోధిపల్లఙ్కే అత్తనో ఆగమనీయవీరియం కథేసి.

౪౦. దసమే ఆధిపతేయ్యానీతి జేట్ఠకకారణతో నిబ్బత్తాని. అత్తాధిపతేయ్యన్తిఆదీసు అత్తానం జేట్ఠకం కత్వా నిబ్బత్తితం గుణజాతం అత్తాధిపతేయ్యం. లోకం జేట్ఠకం కత్వా నిబ్బత్తితం లోకాధిపతేయ్యం. నవవిధం లోకుత్తరధమ్మం జేట్ఠకం కత్వా నిబ్బత్తితం ధమ్మాధిపతేయ్యం. న ఇతి భవాభవహేతూతి ఇతి భవో, ఇతి భవోతి ఏవం ఆయతిం, న తస్స తస్స సమ్పత్తిభవస్స హేతు. ఓతిణ్ణోతి అనుపవిట్ఠో. యస్స హి జాతి అన్తోపవిట్ఠా, సో జాతియా ఓతిణ్ణో నామ. జరాదీసుపి ఏసేవ నయో. కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి సకలస్స వట్టదుక్ఖరాసిస్స. అన్తకిరియా ¶ పఞ్ఞాయేథాతి అన్తకరణం పరిచ్ఛేదపరివటుమకరణం పఞ్ఞాయేయ్య. ఓహాయాతి పహాయ. పాపిట్ఠతరేతి లామకతరే. ఆరద్ధన్తి పగ్గహితం పరిపుణ్ణం, ఆరద్ధత్తావ అసల్లీనం. ఉపట్ఠితాతి చతుసతిపట్ఠానవసేన ఉపట్ఠితా. ఉపట్ఠితత్తావ అసమ్ముట్ఠా. పస్సద్ధో కాయోతి నామకాయో చ కరజకాయో చ పస్సద్ధో వూపసన్తదరథో. పస్సద్ధత్తావ అసారద్ధో. సమాహితం చిత్తన్తి ఆరమ్మణే చిత్తం సమ్మా ఆహితం సుట్ఠు ఠపితం. సమ్మా ఆహితత్తావ ఏకగ్గం. అధిపతిం కరిత్వాతి జేట్ఠకం కత్వా. సుద్ధం ¶ అత్తానం పరిహరతీతి సుద్ధం నిమ్మలం కత్వా అత్తానం పరిహరతి పటిజగ్గతి, గోపాయతీతి అత్థో. అయఞ్చ యావ అరహత్తమగ్గా పరియాయేన సుద్ధమత్తానం పరిహరతి నామ, ఫలప్పత్తోవ పన నిప్పరియాయేన సుద్ధమత్తానం పరిహరతి.

స్వాక్ఖాతోతిఆదీని విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౪౭) విత్థారితాని. జానం పస్సం విహరన్తీతి తం ధమ్మం జానన్తా పస్సన్తా విహరన్తి. ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, తీణి ఆధిపతేయ్యానీతి ¶ ఏత్తావతా తీణి ఆధిపతేయ్యాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకాని కథితాని.

పకుబ్బతోతి కరోన్తస్స. అత్తా తే పురిస జానాతి, సచ్చం వా యది వా ముసాతి యం త్వం కరోసి, తం యది వా యథాసభావం యది వా నో యథాసభావన్తి తవ అత్తావ జానాతి. ఇమినా చ కారణేన వేదితబ్బం ‘‘పాపకమ్మం కరోన్తస్స లోకే పటిచ్ఛన్నట్ఠానం నామ నత్థీ’’తి. కల్యాణన్తి సున్దరం. అతిమఞ్ఞసీతి అతిక్కమిత్వా మఞ్ఞసి. అత్తానం పరిగూహసీతి యథా మే అత్తాపి న జానాతి, ఏవం నం పరిగూహామీతి వాయమసి. అత్తాధిపతేయ్యకోతి అత్తజేట్ఠకో. లోకాధిపోతి లోకజేట్ఠకో. నిపకోతి పఞ్ఞవా. ఝాయీతి ఝాయన్తో. ధమ్మాధిపోతి ధమ్మజేట్ఠకో. సచ్చపరక్కమోతి థిరపరక్కమో భూతపరక్కమో. పసయ్హ మారన్తి మారం పసహిత్వా. అభిభుయ్య అన్తకన్తి ఇదం తస్సేవ వేవచనం. యో చ ఫుసీ జాతిక్ఖయం పధానవాతి యో ఝాయీ పధానవా మారం అభిభవిత్వా జాతిక్ఖయం అరహత్తం ఫుసి. సో ¶ తాదిసోతి సో తథావిధో తథాసణ్ఠితో. లోకవిదూతి తయో లోకే విదితే పాకటే కత్వా ఠితో. సుమేధోతి సుపఞ్ఞో. సబ్బేసు ధమ్మేసు అతమ్మయో మునీతి సబ్బే తేభూమకధమ్మే తణ్హాసఙ్ఖాతాయ తమ్మయతాయ అభావేన అతమ్మయో ఖీణాసవముని కదాచి కత్థచి న హీయతి న పరిహీయతీతి వుత్తం హోతీతి.

౪౧. పఞ్చమస్స ¶ పఠమే సమ్ముఖీభావాతి సమ్ముఖీభావేన, విజ్జమానతాయాతి అత్థో. పసవతీతి పటిలభతి. సద్ధాయ సమ్ముఖీభావాతి యది హి సద్ధా న భవేయ్య, దేయ్యధమ్మో న భవేయ్య, దక్ఖిణేయ్యసఙ్ఖాతా పటిగ్గాహకపుగ్గలా న భవేయ్యుం, కథం పుఞ్ఞకమ్మం కరేయ్య. తేసం పన సమ్ముఖీభావేన సక్కా కాతున్తి తస్మా ‘‘సద్ధాయ సమ్ముఖీభావా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ చ ద్వే ¶ ధమ్మా సులభా దేయ్యధమ్మా చేవ దక్ఖిణేయ్యా చ, సద్ధా పన దుల్లభా. పుథుజ్జనస్స హి సద్ధా అథావరా పదవారేన నానా హోతి, తేనేవ మహామోగ్గల్లానసదిసోపి అగ్గసావకో పాటిభోగో భవితుం అసక్కోన్తో ఆహ – ‘‘ద్విన్నం ఖో తే అహం, ఆవుసో, ధమ్మానం పాటిభోగో భోగానఞ్చ జీవితస్స చ, సద్ధాయ పన త్వంయేవ పాటిభోగో’’తి (ఉదా. ౧౮).

౪౨. దుతియే విగతమలమచ్ఛేరేనాతి విగతమచ్ఛరియమలేన. ముత్తచాగోతి విస్సట్ఠచాగో. పయతపాణీతి ధోతహత్థో. అస్సద్ధో హి సతక్ఖత్తుం హత్థే ధోవిత్వాపి మలినహత్థోవ హోతి, సద్ధో పన దానాభిరతత్తా మలినహత్థోపి ధోతహత్థోవ. వోస్సగ్గరతోతి ¶ వోస్సగ్గసఙ్ఖాతే దానే రతో. యాచయోగోతి యాచితుం యుత్తో, యాచకేహి వా యోగో అస్సాతిపి యాచయోగో. దానసంవిభాగరతోతి దానం దదన్తో సంవిభాగఞ్చ కరోన్తో దానసంవిభాగరతో నామ హోతి.

దస్సనకామో సీలవతన్తి దసపి యోజనాని వీసమ్పి తింసమ్పి యోజనసతమ్పి గన్త్వా సీలసమ్పన్నే దట్ఠుకామో హోతి పాటలిపుత్తకబ్రాహ్మణో వియ సద్ధాతిస్సమహారాజా వియ చ. పాటలిపుత్తస్స కిర నగరద్వారే సాలాయ నిసిన్నా ద్వే బ్రాహ్మణా కాళవల్లిమణ్డపవాసిమహానాగత్థేరస్స గుణకథం సుత్వా ‘‘అమ్హేహి తం భిక్ఖుం దట్ఠుం వట్టతీ’’తి ద్వేపి జనా నిక్ఖమింసు. ఏకో అన్తరామగ్గే కాలమకాసి. ఏకో సముద్దతీరం పత్వా నావాయ మహాతిత్థపట్టనే ఓరుయ్హ అనురాధపురం ¶ ఆగన్త్వా ‘‘కాళవల్లిమణ్డపో కుహి’’న్తి పుచ్ఛి. రోహణజనపదేతి. సో అనుపుబ్బేన థేరస్స వసనట్ఠానం పత్వా చూళనగరగామే ధురఘరే నివాసం గహేత్వా థేరస్స ఆహారం సమ్పాదేత్వా పాతోవ వుట్ఠాయ థేరస్స వసనట్ఠానం పుచ్ఛిత్వా గన్త్వా జనపరియన్తే ఠితో థేరం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సకిం తత్థేవ ఠితో వన్దిత్వా పున ఉపసఙ్కమిత్వా గోప్ఫకేసు దళ్హం గహేత్వా వన్దన్తో ‘‘ఉచ్చా, భన్తే, తుమ్హే’’తి ఆహ. థేరో చ నాతిఉచ్చో నాతిరస్సో పమాణయుత్తోవ, తేన నం పున ఆహ – ‘‘నాతిఉచ్చా తుమ్హే, తుమ్హాకం ¶ పన గుణా మేచకవణ్ణస్స సముద్దస్స మత్థకేన గన్త్వా సకలజమ్బుదీపతలం అజ్ఝోత్థరిత్వా గతా, అహమ్పి పాటలిపుత్తనగరద్వారే నిసిన్నో తుమ్హాకం గుణకథం అస్సోసి’’న్తి. సో థేరస్స భిక్ఖాహారం దత్వా అత్తనో తిచీవరం పటియాదేత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా తస్సోవాదే పతిట్ఠాయ కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి.

సద్ధాతిస్సమహారాజాపి, ‘‘భన్తే, మయ్హం వన్దితబ్బయుత్తకం ¶ ఏకం అయ్యం ఆచిక్ఖథా’’తి పుచ్ఛి. భిక్ఖూ ‘‘మఙ్గలవాసీ కుట్టతిస్సత్థేరో’’తి ఆహంసు. రాజా మహాపరివారేన పఞ్చయోజనమగ్గం అగమాసి. థేరో ‘‘కిం సద్దో ఏసో, ఆవుసో’’తి భిక్ఖుసఙ్ఘం పుచ్ఛి. ‘‘రాజా, భన్తే, తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ ఆగతో’’తి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘కిం మయ్హం మహల్లకకాలే రాజగేహే కమ్మ’’న్తి దివాట్ఠానే మఞ్చే నిపజ్జిత్వా భూమియం లేఖం లిఖన్తో అచ్ఛి. రాజా ‘‘కహం థేరో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘దివాట్ఠానే’’తి సుత్వా తత్థ గచ్ఛన్తో థేరం భూమియం లేఖం లిఖన్తం దిస్వా ‘‘ఖీణాసవస్స నామ హత్థకుక్కుచ్చం నత్థి, నాయం ఖీణాసవో’’తి అవన్దిత్వావ నివత్తి. భిక్ఖుసఙ్ఘో థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏవంవిధస్స సద్ధస్స పసన్నస్స రఞ్ఞో కస్మా విప్పటిసారం కరిత్థా’’తి. ‘‘ఆవుసో, రఞ్ఞో పసాదరక్ఖనం న తుమ్హాకం భారో, మహల్లకత్థేరస్స భారో’’తి వత్వా అపరభాగే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆహ – ‘‘మయ్హం కూటాగారమ్హి అఞ్ఞమ్పి పల్లఙ్కం అత్థరథా’’తి. తస్మిం అత్థతే థేరో – ‘‘ఇదం కూటాగారం అన్తరే అప్పతిట్ఠహిత్వా రఞ్ఞా దిట్ఠకాలేయేవ భూమియం పతిట్ఠాతూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా పరినిబ్బాయి. కూటాగారం పఞ్చయోజనమగ్గం ఆకాసేన అగమాసి. పఞ్చయోజనమగ్గే ధజం ధారేతుం సమత్థా రుక్ఖా ధజపగ్గహితావ అహేసుం. గచ్ఛాపి గుమ్బాపి సబ్బే కూటాగారాభిముఖా హుత్వా అట్ఠంసు.

రఞ్ఞోపి పణ్ణం పహిణింసు ‘‘థేరో పరినిబ్బుతో, కూటాగారం ఆకాసేన ఆగచ్ఛతీ’’తి. రాజా న సద్దహి. కూటాగారం ఆకాసేన గన్త్వా థూపారామం పదక్ఖిణం కత్వా సిలాచేతియట్ఠానం అగమాసి. చేతియం సహ వత్థునా ఉప్పతిత్వా కూటాగారమత్థకే అట్ఠాసి, సాధుకారసహస్సాని పవత్తింసు ¶ . తస్మిం ఖణే మహాబ్యగ్ఘత్థేరో నామ లోహపాసాదే సత్తమకూటాగారే నిసిన్నో భిక్ఖూనం వినయకమ్మం కరోన్తో తం సద్దం సుత్వా ‘‘కిం సద్దో ¶ ఏసో’’తి పటిపుచ్ఛి. భన్తే, మఙ్గలవాసీ కుట్టతిస్సత్థేరో పరినిబ్బుతో, కూటాగారం పఞ్చయోజనమగ్గం ఆకాసేన ఆగతం, తత్థ సో సాధుకారసద్దోతి. ఆవుసో, పుఞ్ఞవన్తే నిస్సాయ ¶ సక్కారం లభిస్సామాతి అన్తేవాసికే ఖమాపేత్వా ఆకాసేనేవ ఆగన్త్వా తం కూటాగారం పవిసిత్వా దుతియమఞ్చే నిసీదిత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. రాజా గన్ధపుప్ఫచుణ్ణాని ఆదాయ గన్త్వా ఆకాసే ఠితం కూటాగారం దిస్వా కూటాగారం పూజేసి. తస్మిం ఖణే కూటాగారం ఓతరిత్వా పథవియం పతిట్ఠితం. రాజా మహాసక్కారేన సరీరకిచ్చం కారేత్వా ధాతుయో గహేత్వా చేతియం అకాసి. ఏవరూపా సీలవన్తానం దస్సనకామా నామ హోన్తి.

సద్ధమ్మం సోతుమిచ్ఛతీతి తథాగతప్పవేదితం సద్ధమ్మం సోతుకామో హోతి పిణ్డపాతికత్థేరాదయో వియ. గఙ్గావనవాలిఅఙ్గణమ్హి కిర తింస భిక్ఖూ వస్సం ఉపగతా అన్వద్ధమాసం ఉపోసథదివసే చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామమహాఅరియవంసఞ్చ (అ. ని. ౪.౨౮) కథేన్తి. ఏకో పిణ్డపాతికత్థేరో పచ్ఛాభాగేన ఆగన్త్వా పటిచ్ఛన్నట్ఠానే నిసీది. అథ నం ఏకో గోనసో జఙ్ఘపిణ్డిమంసం సణ్డాసేన గణ్హన్తో వియ డంసి. థేరో ఓలోకేన్తో గోనసం దిస్వా ‘‘అజ్జ ధమ్మస్సవనన్తరాయం న కరిస్సామీ’’తి గోనసం గహేత్వా థవికాయ పక్ఖిపిత్వా థవికాముఖం బన్ధిత్వా అవిదూరే ఠానే ఠపేత్వా ధమ్మం సుణన్తోవ నిసీది. అరుణుగ్గమనఞ్చ విసం విక్ఖమ్భేత్వా థేరస్స తిణ్ణం ఫలానం పాపుణనఞ్చ విసస్స దట్ఠట్ఠానేనేవ ఓతరిత్వా పథవిపవిసనఞ్చ ధమ్మకథికత్థేరస్స ధమ్మకథానిట్ఠాపనఞ్చ ఏకక్ఖణేయేవ అహోసి. తతో థేరో ఆహ – ‘‘ఆవుసో ఏకో మే చోరో గహితో’’తి థవికం ముఞ్చిత్వా గోనసం విస్సజ్జేసి. భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘కాయ వేలాయ దట్ఠత్థ, భన్తే’’తి పుచ్ఛింసు. హియ్యో సాయన్హసమయే, ఆవుసోతి. కస్మా, భన్తే, ఏవం భారియం కమ్మం కరిత్థాతి. ఆవుసో, సచాహం దీఘజాతికేన దట్ఠోతి వదేయ్యం, నయిమం ఏత్తకం ఆనిసంసం ¶ లభేయ్యన్తి. ఇదం తావ పిణ్డపాతికత్థేరస్స వత్థు.

దీఘవాపియమ్పి ‘‘మహాజాతకభాణకత్థేరో గాథాసహస్సం మహావేస్సన్తరం కథేస్సతీ’’తి తిస్సమహాగామే తిస్సమహావిహారవాసీ ఏకో ¶ దహరో సుత్వా తతో నిక్ఖమిత్వా ఏకాహేనేవ నవయోజనమగ్గం ఆగతో. తస్మింయేవ ఖణే థేరో ధమ్మకథం ఆరభి. దహరో దూరమగ్గాగమనేన సఞ్జాతకాయదరథత్తా పట్ఠానగాథాయ సద్ధిం అవసానగాథంయేవ వవత్థపేసి. తతో థేరస్స ‘‘ఇదమవోచా’’తి ¶ వత్వా ఉట్ఠాయ గమనకాలే ‘‘మయ్హం ఆగమనకమ్మం మోఘం జాత’’న్తి రోదమానో అట్ఠాసి. ఏకో మనుస్సో తం కథం సుత్వా గన్త్వా థేరస్స ఆరోచేసి, ‘‘భన్తే, ‘తుమ్హాకం ధమ్మకథం సోస్సామీ’తి ఏకో దహరభిక్ఖు తిస్సమహావిహారా ఆగతో, సో ‘కాయదరథభావేన మే ఆగమనం మోఘం జాత’న్తి రోదమానో ఠితో’’తి. గచ్ఛథ సఞ్ఞాపేథ నం ‘‘పున స్వే కథేస్సామా’’తి. సో పునదివసే థేరస్స ధమ్మకథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలం పాపుణి.

అపరాపి ఉల్లకోలికణ్ణివాసికా ఏకా ఇత్థీ పుత్తకం పాయమానా ‘‘దీఘభాణకమహాఅభయత్థేరో నామ అరియవంసపటిపదం కథేతీ’’తి సుత్వా పఞ్చయోజనమగ్గం గన్త్వా దివాకథికత్థేరస్స నిసిన్నకాలేయేవ విహారం పవిసిత్వా భూమియం పుత్తం నిపజ్జాపేత్వా దివాకథికత్థేరస్స ఠితకావ ధమ్మం అస్సోసి. సరభాణకే థేరే ఉట్ఠితే దీఘభాణకమహాఅభయత్థేరో చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామమహాఅరియవంసం ఆరభి. సా ఠితకావ పగ్గణ్హాతి. థేరో తయో ఏవ పచ్చయే కథేత్వా ఉట్ఠానాకారం అకాసి. సా ఉపాసికా ఆహ – ‘‘అయ్యో, ‘అరియవంసం కథేస్సామీ’తి సినిద్ధభోజనం భుఞ్జిత్వా మధురపానకం పివిత్వా యట్ఠిమధుకతేలాదీహి భేసజ్జం కత్వా కథేతుం ¶ యుత్తట్ఠానేయేవ ఉట్ఠహతీ’’తి. థేరో ‘‘సాధు, భగినీ’’తి వత్వా ఉపరి భావనారామం పట్ఠపేసి. అరుణుగ్గమనఞ్చ థేరస్స ‘‘ఇదమవోచా’’తి వచనఞ్చ ఉపాసికాయ సోతాపత్తిఫలుప్పత్తి చ ఏకక్ఖణేయేవ అహోసి.

అపరాపి కళమ్పరవాసికా ఇత్థీ అఙ్కేన పుత్తం ఆదాయ ‘‘ధమ్మం సోస్సామీ’’తి చిత్తలపబ్బతం గన్త్వా ఏకం రుక్ఖం నిస్సాయ దారకం నిపజ్జాపేత్వా సయం ఠితకావ ధమ్మం సుణాతి. రత్తిభాగసమనన్తరే ఏకో దీఘజాతికో తస్సా ¶ పస్సన్తియాయేవ సమీపే నిపన్నదారకం చతూహి దాఠాహి డంసిత్వా అగమాసి. సా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం ‘పుత్తో మే సప్పేన దట్ఠో’తి వక్ఖామి, ధమ్మస్స అన్తరాయో భవిస్సతి. అనేకక్ఖత్తుం ఖో పన మే అయం సంసారవట్టే వట్టన్తియా పుత్తో అహోసి, ధమ్మమేవ చరిస్సామీ’’తి తియామరత్తిం ఠితకావ ధమ్మం పగ్గణ్హిత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అరుణే ఉగ్గతే సచ్చకిరియాయ పుత్తస్స విసం నిమ్మథేత్వా పుత్తం గహేత్వా గతా. ఏవరూపా పుగ్గలా ధమ్మం సోతుకామా నామ హోన్తి.

౪౩. తతియే ¶ తయో, భిక్ఖవే, అత్థవసే సమ్పస్సమానేనాతి తయో అత్థే తీణి కారణాని పస్సన్తేన. అలమేవాతి యుత్తమేవ. యో ధమ్మం దేసేతీతి యో పుగ్గలో చతుసచ్చధమ్మం పకాసేతి. అత్థప్పటిసంవేదీతి అట్ఠకథం ఞాణేన పటిసంవేదీ. ధమ్మప్పటిసంవేదీతి పాళిధమ్మం పటిసంవేదీ.

౪౪. చతుత్థే ఠానేహీతి కారణేహి. పవత్తినీతి అప్పటిహతా నియ్యానికా.

౪౫. పఞ్చమే పణ్డితపఞ్ఞత్తానీతి పణ్డితేహి పఞ్ఞత్తాని కథితాని పసత్థాని. సప్పురిసపఞ్ఞత్తానీతి సప్పురిసేహి మహాపురిసేహి పఞ్ఞత్తాని కథితాని పసత్థాని. అహింసాతి కరుణా చేవ కరుణాపుబ్బభాగో చ. సంయమోతి సీలసంయమో. దమోతి ¶ ఇన్ద్రియసంవరో, ఉపోసథవసేన వా అత్తదమనం, పుణ్ణోవాదే (మ. ని. ౩.౩౯౫ ఆదయో; సం. ని. ౪.౮౮ ఆదయో) దమోతి వుత్తా ఖన్తిపి ఆళవకే (సం. ని. ౧.౨౪౬; సు. ని. ౧౮౩ ఆదయో) వుత్తా పఞ్ఞాపి ఇమస్మిం సుత్తే వట్టతియేవ. మాతాపితు ఉపట్ఠానన్తి మాతాపితూనం రక్ఖనం గోపనం పటిజగ్గనం. సన్తానన్తి అఞ్ఞత్థ బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఅరియసావకా సన్తో నామ, ఇధ పన మాతాపితుఉపట్ఠాకా అధిప్పేతా. తస్మా ఉత్తమట్ఠేన సన్తానం ¶ , సేట్ఠచరియట్ఠేన బ్రహ్మచారీనం. ఇదం మాతాపితుఉపట్ఠానం సబ్భి ఉపఞ్ఞాతన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సతం ఏతాని ఠానానీతి సన్తానం ఉత్తమపురిసానం ఏతాని ఠానాని కారణాని. అరియో దస్సనసమ్పన్నోతి ఇధ ఇమేసంయేవ తిణ్ణం ఠానానం కారణేన అరియో చేవ దస్సనసమ్పన్నో చ వేదితబ్బో, న బుద్ధాదయో న సోతాపన్నా. అథ వా సతం ఏతాని ఠానానీతి మాతుపట్ఠానం పితుపట్ఠానన్తి ఏతాని ఠానాని సన్తానం ఉత్తమపురిసానం కారణానీతి ఏవం మాతాపితుఉపట్ఠాకవసేన ఇమిస్సా గాథాయ అత్థో వేదితబ్బో. మాతాపితుఉపట్ఠాకోయేవ హి ఇధ ‘‘అరియో దస్సనసమ్పన్నో’’తి వుత్తో. స లోకం భజతే సివన్తి సో ఖేమం దేవలోకం గచ్ఛతీతి.

౪౬. ఛట్ఠే ¶ తీహి ఠానేహీతి తీహి కారణేహి. కాయేనాతిఆదీసు భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తే దిస్వా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తా గచ్ఛన్తే అనుగచ్ఛన్తా ఆసనసాలాయ సమ్మజ్జనఉపలేపనాదీని కరోన్తా ఆసనాని పఞ్ఞాపేన్తా పానీయం పచ్చుపట్ఠాపేన్తా కాయేన పుఞ్ఞం పసవన్తి నామ. భిక్ఖుసఙ్ఘం పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా ‘‘యాగుం దేథ, భత్తం దేథ, సప్పినవనీతాదీని దేథ, గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజేథ, ఉపోసథం ఉపవసథ, ధమ్మం సుణాథ, చేతియం వన్దథా’’తిఆదీని వదన్తా వాచాయ పుఞ్ఞం పసవన్తి నామ. భిక్ఖూ పిణ్డాయ చరన్తే దిస్వా ‘‘లభన్తూ’’తి చిన్తేన్తా మనసా పుఞ్ఞం పసవన్తి నామ. పసవన్తీతి పటిలభన్తి. పుఞ్ఞం ¶ పనేత్థ లోకియలోకుత్తరమిస్సకం కథితం.

౪౭. సత్తమే సఙ్ఖతస్సాతి పచ్చయేహి సమాగన్త్వా కతస్స. సఙ్ఖతలక్ఖణానీతి సఙ్ఖతం ఏతన్తి సఞ్జాననకారణాని నిమిత్తాని. ఉప్పాదోతి జాతి. వయోతి భేదో. ఠితస్స అఞ్ఞథత్తం నామ జరా. తత్థ సఙ్ఖతన్తి తేభూమకా ధమ్మా. మగ్గఫలాని పన అసమ్మసనూపగత్తా ఇధ న కథీయన్తి. ఉప్పాదాదయో సఙ్ఖతలక్ఖణా నామ. తేసు ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పాదో, ఠానక్ఖణే జరా, భేదక్ఖణే వయో. లక్ఖణం న సఙ్ఖతం, సఙ్ఖతం న లక్ఖణం ¶ , లక్ఖణేన పన సఙ్ఖతం పరిచ్ఛిన్నం. యథా హత్థిఅస్సగోమహింసాదీనం సత్తిసూలాదీని సఞ్జాననలక్ఖణాని న హత్థిఆదయో, నపి హత్థిఆదయో లక్ఖణానేవ, లక్ఖణేహి పన తే ‘‘అసుకస్స హత్థీ, అసుకస్స అస్సో, అసుకహత్థీ, అసుకఅస్సో’’తి వా పఞ్ఞాయన్తి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

౪౮. అట్ఠమే అసఙ్ఖతస్సాతి పచ్చయేహి సమాగన్త్వా అకతస్స. అసఙ్ఖతలక్ఖణానీతి అసఙ్ఖతం ఏతన్తి సఞ్జాననకారణాని నిమిత్తాని. న ఉప్పాదో పఞ్ఞాయతీతిఆదీహి ఉప్పాదజరాభఙ్గానం అభావో వుత్తో. ఉప్పాదాదీనఞ్హి అభావేన అసఙ్ఖతన్తి పఞ్ఞాయతి.

౪౯. నవమే ¶ మహాసాలాతి మహారుక్ఖా. కులపతిన్తి కులజేట్ఠకం. సేలోతి సిలామయో. అరఞ్ఞస్మిన్తి అగామకట్ఠానే. బ్రహ్మాతి మహన్తో. వనేతి అటవియం. వనప్పతీతి వనజేట్ఠకా. ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, మగ్గం సుగతిగామినన్తి సుగతిగామికమగ్గసఙ్ఖాతం ధమ్మం చరిత్వా.

౫౦. దసమే ¶ ఆతప్పం కరణీయన్తి వీరియం కాతుం యుత్తం. అనుప్పాదాయాతి అనుప్పాదత్థాయ, అనుప్పాదం సాధేస్సామీతి ఇమినా కారణేన కత్తబ్బన్తి అత్థో. పరతోపి ఏసేవ నయో. సారీరికానన్తి సరీరసమ్భవానం. దుక్ఖానన్తి దుక్ఖమానం. తిబ్బానన్తి బహలానం, తాపనవసేన వా తిబ్బానం. ఖరానన్తి ఫరుసానం. కటుకానన్తి తిఖిణానం. అసాతానన్తి అమధురానం. అమనాపానన్తి మనం వడ్ఢేతుం అసమత్థానం. పాణహరానన్తి జీవితహరానం. అధివాసనాయాతి అధివాసనత్థాయ సహనత్థాయ ఖమనత్థాయ.

ఏత్తకే ¶ ఠానే సత్థా ఆణాపేత్వా ఆణత్తిం పవత్తేత్వా ఇదాని సమాదపేన్తో యతో ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ యతోతి యదా. ఆతాపీతి వీరియవా. నిపకోతి సప్పఞ్ఞో. సతోతి సతియా సమన్నాగతో. దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయాతి వట్టదుక్ఖస్స పరిచ్ఛేదపరివటుమకిరియాయ. ఇమే చ పన ఆతాపాదయో తయోపి లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా.

౫౧. ఏకాదసమే మహాచోరోతి మహన్తో బలవచోరో. సన్ధిన్తి ఘరసన్ధిం. నిల్లోపన్తి మహావిలోపం. ఏకాగారికన్తి ఏకమేవ గేహం పరివారేత్వా విలుమ్పనం. పరిపన్థేపి తిట్ఠతీతి పన్థదూహనకమ్మం కరోతి. నదీవిదుగ్గన్తి నదీనం దుగ్గమట్ఠానం అన్తరదీపకం, యత్థ సక్కా హోతి ద్వీహిపి తీహిపి జఙ్ఘసహస్సేహి సద్ధిం నిలీయితుం. పబ్బతవిసమన్తి ¶ పబ్బతానం విసమట్ఠానం పబ్బతన్తరం, యత్థ సక్కా హోతి సత్తహి వా అట్ఠహి వా జఙ్ఘసహస్సేహి సద్ధిం నిలీయితుం. తిణగహనన్తి తిణేన వడ్ఢిత్వా సఞ్ఛన్నం ద్వత్తియోజనట్ఠానం. రోధన్తి ఘనం అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసట్ఠసాఖం ఏకాబద్ధం ¶ మహావనసణ్డం. పరియోధాయ అత్థం భణిస్సన్తీతి పరియోదహిత్వా తం తం కారణం పక్ఖిపిత్వా అత్థం కథయిస్సన్తి. త్యాస్సాతి తే అస్స. పరియోధాయ అత్థం భణన్తీతి కిస్మిఞ్చి కిఞ్చి వత్తుం ఆరద్ధేయేవ ‘‘మా ఏవం అవచుత్థ, మయం ఏతం కులపరమ్పరాయ జానామ, న ఏస ఏవరూపం కరిస్సతీ’’తి తం తం కారణం పక్ఖిపిత్వా మహన్తమ్పి దోసం హరన్తా అత్థం భణన్తి. అథ వా పరియోధాయాతి పటిచ్ఛాదేత్వాతిపి అత్థో. తే హి తస్సపి దోసం పటిచ్ఛాదేత్వా అత్థం భణన్తి. ఖతం ఉపహతన్తి గుణఖననేన ఖతం, గుణుపఘాతేన ఉపహతం. విసమేన కాయకమ్మేనాతి సమ్పక్ఖలనట్ఠేన విసమేన కాయద్వారికకమ్మేన. వచీమనోకమ్మేసుపి ఏసేవ నయో. అన్తగ్గాహికాయాతి దసవత్థుకాయ అన్తం గహేత్వా ఠితదిట్ఠియా. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౧. పఠమద్వేబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా

౫౨. బ్రాహ్మణవగ్గస్స ¶ ¶ ¶ పఠమే జిణ్ణాతి జరాజిణ్ణా. వుద్ధాతి వయోవుద్ధా. మహల్లకాతి జాతిమహల్లకా. అద్ధగతాతి తయో అద్ధే అతిక్కన్తా. వయోఅనుప్పత్తాతి తతియం వయం అనుప్పత్తా. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి పుత్తదారే అత్తనో వచనం అకరోన్తే దిస్వా ‘‘సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గన్త్వా నియ్యానికమగ్గం గవేసిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా ఉపసఙ్కమింసు. మయమస్సు, భో గోతమ, బ్రాహ్మణాతి; భో గోతమ, మయం బ్రాహ్మణా న ఖత్తియా నామచ్చా న గహపతికాతి బ్రాహ్మణభావం జానాపేత్వా జిణ్ణాతిఆదిమాహంసు. అకతభీరుత్తాణాతి అకతభయపరిత్తాణా. అవస్సయభూతం పతిట్ఠాకమ్మం అమ్హేహి న కతన్తి దస్సేన్తి. తగ్ఘాతి ఏకంసత్థే నిపాతో, సమ్పటిచ్ఛనత్థే వా. ఏకన్తేన తుమ్హే ఏవరూపా, అహమ్పి ఖో ఏతం సమ్పటిచ్ఛామీతి చ దస్సేతి. ఉపనీయతీతి ఉపసంహరీయతి. అయం హి జాతియా జరం ఉపనీయతి, జరాయ బ్యాధిం, బ్యాధినా మరణం, మరణేన పున జాతిం. తేన వుత్తం – ‘‘ఉపనీయతీ’’తి.

ఇదాని యస్మా తే బ్రాహ్మణా మహల్లకత్తా పబ్బజిత్వాపి వత్తం పూరేతుం న సక్ఖిస్సన్తి, తస్మా నే పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేన్తో భగవా యోధ కాయేన సంయమోతిఆదిమాహ. తత్థ కాయేన సంయమోతి కాయద్వారేన సంవరో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. తం తస్స పేతస్సాతి తం పుఞ్ఞం తస్స పరలోకం గతస్స తాయనట్ఠేన తాణం, నిలీయనట్ఠేన లేణం, పతిట్ఠానట్ఠేన దీపో, అవస్సయనట్ఠేన సరణం, ఉత్తమగతివసేన పరాయణఞ్చ హోతీతి దస్సేతి. గాథా ఉత్తానత్థాయేవ. ఏవం ¶ తే బ్రాహ్మణా తథాగతేన పఞ్చసు సీలేసు సమాదపితా యావజీవం పఞ్చ సీలాని రక్ఖిత్వా సగ్గే నిబ్బత్తింసు.

౨. దుతియద్వేబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా

౫౩. దుతియే ¶ ¶ భాజనన్తి యంకిఞ్చి భణ్డకం. సేసం పఠమే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౩. అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా

౫౪. తతియే సమ్మోదనీయన్తి సమ్మోదజననిం. సారణీయన్తి సరితబ్బయుత్తకం. వీతిసారేత్వాతి పరియోసాపేత్వా. కిత్తావతాతి కిత్తకేన. సన్దిట్ఠికో ధమ్మో హోతీతి సామం పస్సితబ్బో హోతి. అకాలికోతి న కాలన్తరే ఫలదాయకో. ఏహిపస్సికోతి ‘‘ఏహి పస్సా’’తి ఏవం దస్సేతుం సక్కాతి ఆగమనీయపటిపదం పుచ్ఛతి. ఓపనేయ్యికోతి అత్తనో చిత్తం ఉపనేతబ్బో. పచ్చత్తం వేదితబ్బోతి సామంయేవ జానితబ్బో. విఞ్ఞూహీతి పణ్డితేహి. పరియాదిన్నచిత్తోతి ఆదిన్నగహితపరామట్ఠచిత్తో హుత్వా. చేతేతీతి చిన్తేతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. ఇమస్మిం పన సుత్తే బ్రాహ్మణేన లోకుత్తరమగ్గో పుచ్ఛితో, సత్థారాపి సోయేవ కథితో. సో హి సామం పస్సితబ్బత్తా సన్దిట్ఠికో నామాతి.

౫౫. చతుత్థే బ్రాహ్మణపరిబ్బాజకోతి బ్రాహ్మణజాతికో పరిబ్బాజకో, న ఖత్తియాదిజాతికో. అత్తత్థమ్పీతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికం లోకియలోకుత్తరమిస్సకం అత్తనో అత్థం.

౫౬. పఞ్చమే అకాలికన్తి న కాలన్తరే పత్తబ్బం. ఓపనేయ్యికన్తి పటిపత్తియా ఉపగన్తబ్బం.

౫౭. ఛట్ఠే ఆచరియపాచరియానన్తి ఆచరియానఞ్చేవ ఆచరియాచరియానఞ్చ. అవీచి మఞ్ఞే ఫుటో అహోసీతి యథా అవీచి మహానిరయో నిరన్తరఫుటో నేరయికసత్తేహి పరిపుణ్ణో, మనుస్సేహి ¶ ఏవం పరిపుణ్ణో హోతి. కుక్కుటసంపాతికాతి ఏకగామస్స ఛదనపిట్ఠితో ఉప్పతిత్వా ఇతరగామస్స ¶ ¶ ఛదనపిట్ఠే పతనసఙ్ఖాతో కుక్కుటసంపాతో ఏతాసు అత్థీతి కుక్కుటసంపాతికా. కుక్కుటసంపాదికాతిపి పాఠో, గామన్తరతో గామన్తరం కుక్కుటానం పదసా గమనసఙ్ఖాతో కుక్కుటసంపాదో ఏతాసు అత్థీతి అత్థో. ఉభయమ్పేతం ఘననివాసతంయేవ దీపేతి. అధమ్మరాగరత్తాతి రాగో నామ ఏకన్తేనేవ అధమ్మో, అత్తనో పరిక్ఖారేసు పన ఉప్పజ్జమానో న అధమ్మరాగోతి అధిప్పేతో, పరపరిక్ఖారేసు ఉప్పజ్జమానోవ అధమ్మరాగోతి. విసమలోభాభిభూతాతి లోభస్స సమకాలో నామ నత్థి, ఏకన్తం విసమోవ ఏస. అత్తనా పరిగ్గహితవత్థుమ్హి పన ఉప్పజ్జమానో సమలోభో నామ, పరపరిగ్గహితవత్థుమ్హి ఉప్పజ్జమానోవ విసమోతి అధిప్పేతో. మిచ్ఛాధమ్మపరేతాతి అవత్థుపటిసేవనసఙ్ఖాతేన మిచ్ఛాధమ్మేన సమన్నాగతా. దేవో న సమ్మా ధారం అనుప్పవేచ్ఛతీతి వస్సితబ్బయుత్తే కాలే వస్సం న వస్సతి. దుబ్భిక్ఖన్తి దుల్లభభిక్ఖం. దుస్సస్సన్తి వివిధసస్సానం అసమ్పజ్జనేన దుస్సస్సం. సేతట్ఠికన్తి సస్సే సమ్పజ్జమానే పాణకా పతన్తి, తేహి దట్ఠత్తా నిక్ఖన్తనిక్ఖన్తాని సాలిసీసాని సేతవణ్ణాని హోన్తి నిస్సారాని. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సేతట్ఠిక’’న్తి. సలాకావుత్తన్తి వపితం వపితం సస్సం సలాకామత్తమేవ సమ్పజ్జతి, ఫలం న దేతీతి అత్థో. యక్ఖాతి యక్ఖాధిపతినో. వాళే అమనుస్సే ఓస్సజ్జన్తీతి చణ్డయక్ఖే మనుస్సపథే విస్సజ్జేన్తి, తే లద్ధోకాసా మహాజనం జీవితక్ఖయం పాపేన్తి.

౫౮. సత్తమే మహప్ఫలన్తి మహావిపాకం. ధమ్మస్స చానుధమ్మం బ్యాకరోన్తీతి ఏత్థ ధమ్మో నామ కథితకథా, అనుధమ్మో నామ కథితస్స పటికథనం. సహధమ్మికోతి సకారణో సహేతుకో. వాదానుపాతోతి వాదస్స అనుపాతో, అనుపతనం పవత్తీతి అత్థో. గారయ్హం ¶ ఠానన్తి గరహితబ్బయుత్తం కారణం. ఇదం వుత్తం హోతి – భోతా గోతమేన వుత్తా సకారణా వాదప్పవత్తి కిఞ్చిపి గారయ్హం కారణం న ఆగచ్ఛతీతి. అథ వా తేహి పరేహి వుత్తా సకారణా వాదప్పవత్తి కిఞ్చి గారయ్హం కారణం న ఆగచ్ఛతీతి పుచ్ఛతి.

అన్తరాయకరో ¶ హోతీతి అన్తరాయం వినాసం కిచ్ఛలాభకం విలోమకం కరోతి. పారిపన్థికోతి పన్థదూహనచోరో. ఖతో చ హోతీతి గుణఖననేన ఖతో హోతి. ఉపహతోతి గుణుపఘాతేనేవ ఉపహతో.

చన్దనికాయాతి ¶ అసుచికలలకూపే. ఓలిగల్లేతి నిద్ధమనకలలే. సో చాతి సో సీలవాతి వుత్తఖీణాసవో. సీలక్ఖన్ధేనాతి సీలరాసినా. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ విముత్తిఞాణదస్సనం వుచ్చతి పచ్చవేక్ఖణఞాణం, తం అసేక్ఖస్స పవత్తత్తా అసేక్ఖన్తి వుత్తం. ఇతరాని సిక్ఖాపరియోసానప్పత్తతాయ సయమ్పి అసేక్ఖానేవ. తాని చ పన లోకుత్తరాని, పచ్చవేక్ఖణఞాణం లోకియం.

రోహిణీసూతి రత్తవణ్ణాసు. సరూపాసూతి అత్తనో వచ్ఛకేహి సమానరూపాసు. పారేవతాసూతి కపోతవణ్ణాసు. దన్తోతి నిబ్బిసేవనో. పుఙ్గవోతి ఉసభో. ధోరయ్హోతి ధురవాహో. కల్యాణజవనిక్కమోతి కల్యాణేన ఉజునా జవేన గన్తా. నాస్స వణ్ణం పరిక్ఖరేతి అస్స గోణస్స సరీరవణ్ణం న ఉపపరిక్ఖన్తి, ధురవహనకమ్మమేవ పన ఉపపరిక్ఖన్తి. యస్మిం కస్మిఞ్చి జాతియేతి యత్థ కత్థచి కులజాతే. యాసు కాసుచి ఏతాసూతి ఏతాసు ఖత్తియాదిప్పభేదాసు యాసు కాసుచి జాతీసు.

బ్రహ్మచరియస్స కేవలీతి బ్రహ్మచరియస్స కేవలేన సమన్నాగతో, పరిపుణ్ణభావేన యుత్తోతి అత్థో. ఖీణాసవో హి సకలబ్రహ్మచారీ నామ హోతి. తేనేతం వుత్తం. పన్నభారోతి ¶ ఓరోపితభారో, ఖన్ధభారం కిలేసభారం కామగుణభారఞ్చ ఓరోపేత్వా ఠితోతి అత్థో. కతకిచ్చోతి చతూహి మగ్గేహి కిచ్చం కత్వా ఠితో. పారగూ సబ్బధమ్మానన్తి సబ్బధమ్మా వుచ్చన్తి పఞ్చక్ఖన్ధా ద్వాదసాయతనాని అట్ఠారస ధాతుయో, తేసం సబ్బధమ్మానం అభిఞ్ఞాపారం, పరిఞ్ఞాపారం, పహానపారం, భావనాపారం, సచ్ఛికిరియాపారం, సమాపత్తిపారఞ్చాతి ఛబ్బిధం పారం గతత్తా పారగూ. అనుపాదాయాతి అగ్గహేత్వా. నిబ్బుతోతి కిలేససన్తాపరహితో. విరజేతి రాగదోసమోహరజరహితే.

అవిజానన్తాతి ¶ ఖేత్తం అజానన్తా. దుమ్మేధాతి నిప్పఞ్ఞా. అస్సుతావినోతి ఖేత్తవినిచ్ఛయసవనేన రహితా. బహిద్ధాతి ఇమమ్హా సాసనా బహిద్ధా. న హి సన్తే ఉపాసరేతి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవే ఉత్తమపురిసే న ఉపసఙ్కమన్తి. ధీరసమ్మతేతి పణ్డితేహి సమ్మతే సమ్భావితే. మూలజాతా పతిట్ఠితాతి ఇమినా సోతాపన్నస్స సద్ధం దస్సేతి. కులే వా ఇధ జాయరేతి ఇధ వా మనుస్సలోకే ఖత్తియబ్రాహ్మణవేస్సకులే జాయన్తి. అయమేవ హి తివిధా కులసమ్పత్తి నామ. అనుపుబ్బేన నిబ్బానం, అధిగచ్ఛన్తీతి సీలసమాధిపఞ్ఞాతి ఇమే గుణే పూరేత్వా అనుక్కమేన నిబ్బానం అధిగచ్ఛన్తీతి.

౫౯. అట్ఠమే ¶ తికణ్ణోతి తస్స నామం. ఉపసఙ్కమీతి ‘‘సమణో కిర గోతమో పణ్డితో, గచ్ఛిస్సామి తస్స సన్తిక’’న్తి చిన్తేత్వా భుత్తపాతరాసో మహాజనపరివుతో ఉపసఙ్కమి. భగవతో సమ్ముఖాతి దసబలస్స పురతో నిసీదిత్వా. వణ్ణం భాసతీతి కస్మా భాసతి? సో కిర ఇతో పుబ్బే తథాగతస్స సన్తికం అగతపుబ్బో. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘బుద్ధా నామ దురాసదా, మయి పఠమతరం అకథేన్తే కథేయ్య వా న వా. సచే న కథేస్సతి, అథ మం సమాగమట్ఠానే కథేన్తం ¶ ఏవం వక్ఖన్తి ‘త్వం ఇధ కస్మా కథేసి, యేన తే సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గన్త్వా వచనమత్తమ్పి న లద్ధ’న్తి. తస్మా ‘ఏవం మే అయం గరహా ముచ్చిస్సతీ’’’తి మఞ్ఞమానో భాసతి. కిఞ్చాపి బ్రాహ్మణానం వణ్ణం భాసతి, తథాగతస్స పన ఞాణం ఘట్టేస్సామీతి అధిప్పాయేనేవ భాసతి. ఏవమ్పి తేవిజ్జా బ్రాహ్మణాతి తేవిజ్జకబ్రాహ్మణా ఏవంపణ్డితా ఏవంధీరా ఏవంబ్యత్తా ఏవంబహుస్సుతా ఏవంవాదినో, ఏవంసమ్మతాతి అత్థో. ఇతిపీతి ఇమినా తేసం పణ్డితాదిఆకారపరిచ్ఛేదం దస్సేతి. ఏత్తకేన కారణేన పణ్డితా…పే… ఏత్తకేన కారణేన సమ్మతాతి అయఞ్హి ఏత్థ అత్థో.

యథా కథం పన బ్రాహ్మణాతి ఏత్థ యథాతి కారణవచనం, కథం పనాతి పుచ్ఛావచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – కథం పన, బ్రాహ్మణ, బ్రాహ్మణా తేవిజ్జం ¶ పఞ్ఞాపేన్తి. యథా ఏవం సక్కా హోతి జానితుం, తం కారణం వదేహీతి. తం సుత్వా బ్రాహ్మణో ‘‘జాననట్ఠానేయేవ మం సమ్మాసమ్బుద్ధో పుచ్ఛి, నో అజాననట్ఠానే’’తి అత్తమనో హుత్వా ఇధ, భో గోతమాతిఆదిమాహ. తత్థ ఉభతోతి ద్వీహిపి పక్ఖేహి. మాతితో చ పితితో చాతి యస్స మాతా బ్రాహ్మణీ, మాతు మాతా బ్రాహ్మణీ, తస్సాపి మాతా బ్రాహ్మణీ. పితా బ్రాహ్మణో, పితు పితా బ్రాహ్మణో, తస్సాపి పితా బ్రాహ్మణో, సో ఉభతో సుజాతో మాతితో చ పితితో చ. సంసుద్ధగహణికోతి యస్స సంసుద్ధా మాతు గహణీ, కుచ్ఛీతి అత్థో. ‘‘సమవేపాకినియా గహణియా’’తి పన ఏత్థ కమ్మజతేజోధాతు గహణీతి వుచ్చతి.

యావ సత్తమా పితామహయుగాతి ఏత్థ పితు పితా పితామహో, పితామహస్స యుగం పితామహయుగం. యుగన్తి ఆయుప్పమాణం వుచ్చతి. అభిలాపమత్తమేవ చేతం, అత్థతో పన పితామహోయేవ పితామహయుగం. తతో ఉద్ధం సబ్బేపి పుబ్బపురిసా పితామహగ్గహణేనేవ గహితా. ఏవం యావ సత్తమో పురిసో, తావ సంసుద్ధగహణికో, అథ ¶ వా అక్ఖిత్తో అనుపక్కుట్ఠో జాతివాదేనాతి ¶ దస్సేతి. అక్ఖిత్తోతి ‘‘అపనేథ ఏతం, కిం ఇమినా’’తి ఏవం అక్ఖిత్తో అనవక్ఖిత్తో. అనుపక్కుట్ఠోతి న ఉపక్కుట్ఠో, న అక్కోసం వా నిన్దం వా పత్తపుబ్బో. కేన కారణేనాతి? జాతివాదేన. ‘‘ఇతిపి హీనజాతికో ఏసో’’తి ఏవరూపేన వచనేనాతి అత్థో.

అజ్ఝాయకోతి ఇదం ‘‘న దానిమే ఝాయన్తి, న దానిమే ఝాయన్తీతి ఖో, వాసేట్ఠ, అజ్ఝాయకా అజ్ఝాయకాతేవ తతియం అక్ఖరం ఉపనిబ్బత్త’’న్తి (దీ. ని. ౩.౧౩౨) ఏవం పఠమకప్పికకాలే ఝానవిరహితానం బ్రాహ్మణానం గరహవచనం ఉప్పన్నం. ఇదాని పన తం అజ్ఝాయతీతి అజ్ఝాయకో, మన్తే పరివత్తేతీతి ఇమినా అత్థేన పసంసావచనం కత్వా వోహరన్తి. మన్తే ధారేతీతి మన్తధరో.

తిణ్ణం వేదానన్తి ఇరుబ్బేదయజుబ్బేదసామబ్బేదానం. ఓట్ఠపహతకరణవసేన పారం గతోతి పారగూ. సహ నిఘణ్డునా చ కేటుభేన చ సనిఘణ్డుకేటుభానం. నిఘణ్డూతి నామనిఘణ్డురుక్ఖాదీనం వేవచనపకాసకసత్థం. కేటుభన్తి కిరియాకప్పవికప్పో కవీనం ఉపకారాయ సత్థం. సహ అక్ఖరప్పభేదేన ¶ సాక్ఖరప్పభేదానం. అక్ఖరప్పభేదోతి సిక్ఖా చ నిరుత్తి చ. ఇతిహాసపఞ్చమానన్తి ఆథబ్బణవేదం చతుత్థం కత్వా ఇతిహ ఆస, ఇతిహ ఆసాతి ఈదిసవచనపటిసంయుత్తో పురాణకథాసఙ్ఖాతో ఖత్తవిజ్జాసఙ్ఖాతో వా ఇతిహాసో పఞ్చమో ఏతేసన్తి ఇతిహాసపఞ్చమా. తేసం ఇతిహాసపఞ్చమానం వేదానం.

పదం తదవసేసఞ్చ బ్యాకరణం అధీయతి వేదేతి చాతి పదకో వేయ్యాకరణో. లోకాయతం వుచ్చతి వితణ్డవాదసత్థం. మహాపురిసలక్ఖణన్తి మహాపురిసానం బుద్ధాదీనం లక్ఖణదీపకం ద్వాదససహస్సగన్థపమాణం సత్థం, యత్థ సోళససహస్సగాథాపదపరిమాణా బుద్ధమన్తా నామ అహేసుం, యేసం వసేన ‘‘ఇమినా లక్ఖణేన సమన్నాగతా బుద్ధా నామ హోన్తి ¶ , ఇమినా పచ్చేకబుద్ధా, ద్వే అగ్గసావకా, అసీతి మహాసావకా, బుద్ధమాతా, బుద్ధపితా, అగ్గుపట్ఠాకా, అగ్గుపట్ఠాయికా, రాజా చక్కవత్తీ’’తి అయం విసేసో ఞాయతి. అనవయోతి ఇమేసు లోకాయతమహాపురిసలక్ఖణేసు అనూనో పరిపూరకారీ, అవయో న హోతీతి వుత్తం హోతి. అవయో నామ యో తాని అత్థతో చ గన్థతో చ సన్ధారేతుం న సక్కోతి. అథ వా అనవయోతి అను అవయో, సన్ధివసేన ఉకారలోపో. అను అవయో పరిపుణ్ణసిప్పోతి అత్థో.

తేన ¶ హీతి ఇదం భగవా నం ఆయాచన్తం దిస్వా ‘‘ఇదానిస్స పఞ్హం కథేతుం కాలో’’తి ఞత్వా ఆహ. తస్సత్థో – యస్మా మం ఆయాచసి, తస్మా సుణాహీతి. వివిచ్చేవ కామేహీతిఆది విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౭౦) విత్థారితమేవ. ఇధ పనేతం తిస్సన్నం విజ్జానం పుబ్బభాగపటిపత్తిదస్సనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థ ద్విన్నం విజ్జానం అనుపదవణ్ణనా చేవ భావనానయో చ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౪౦౨ ఆదయో) విత్థారితోవ.

పఠమా విజ్జాతి పఠమం ఉప్పన్నాతి పఠమా, విదితకరణట్ఠేన విజ్జా. కిం విదితం కరోతి? పుబ్బేనివాసం. అవిజ్జాతి తస్సేవ పుబ్బేనివాసస్స అవిదితకరణట్ఠేన తప్పటిచ్ఛాదకో మోహో వుచ్చతి. తమోతి స్వేవ మోహో పటిచ్ఛాదకట్ఠేన తమోతి వుచ్చతి. ఆలోకోతి సాయేవ విజ్జా ఓభాసకరణట్ఠేన ఆలోకోతి వుచ్చతి. ఏత్థ చ విజ్జా అధిగతాతి అయం అత్థో ¶ . సేసం పసంసావచనం. యోజనా పనేత్థ అయమస్స విజ్జా అధిగతా, అథస్స అధిగతవిజ్జస్స అవిజ్జా విహతా వినట్ఠాతి అత్థో. కస్మా? యస్మా విజ్జా ఉప్పన్నా. ఇతరస్మిమ్పి పదద్వయే ఏసేవ నయో. యథా తన్తి ఏత్థ యథాతి ఓపమ్మం, తన్తి నిపాతమత్తం. సతియా అవిప్పవాసేన అప్పమత్తస్స. వీరియాతాపేన ఆతాపినో. కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పహితత్తస్స. పేసితత్తస్సాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా అప్పమత్తస్స ఆతాపినో పహితత్తస్స విహరతో అవిజ్జా విహఞ్ఞేయ్య, విజ్జా ఉప్పజ్జేయ్య. తమో విహఞ్ఞేయ్య, ఆలోకో ఉప్పజ్జేయ్య, ఏవమేవ తస్స అవిజ్జా విహతా ¶ , విజ్జా ఉప్పన్నా. తమో విహతో, ఆలోకో ఉప్పన్నో. ఏతస్స తేన పధానానుయోగస్స అనురూపమేవ ఫలం లద్ధన్తి.

చుతూపపాతకథాయం విజ్జాతి దిబ్బచక్ఖుఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి సత్తానం చుతిపటిసన్ధిప్పటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవ.

తతియవిజ్జాయ సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతి విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయఞాణాయాతి అరహత్తమగ్గఞాణత్థాయ. అరహత్తమగ్గో హి ఆసవవినాసనతో ఆసవానం ఖయోతి వుచ్చతి, తత్ర చేతం ఞాణం తత్థ పరియాపన్నత్తాతి. చిత్తం అభినిన్నామేతీతి విపస్సనాచిత్తం అభినీహరతి. సో ఇదం దుక్ఖన్తి ఏవమాదీసు ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో భియ్యోతి సబ్బమ్పి దుక్ఖసచ్చం సరసలక్ఖణప్పటివేధేన యథాభూతం పజానాతి పటివిజ్ఝతి, తస్స చ దుక్ఖస్స నిబ్బత్తికం తణ్హం ‘‘అయం దుక్ఖసముదయో’’తి, తదుభయమ్పి యం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝతి ¶ , తం తేసం అపవత్తిం నిబ్బానం ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధో’’తి. తస్స చ సమ్పాపకం అరియమగ్గం ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి సరసలక్ఖణప్పటివేధేన యథాభూతం పజానాతి పటివిజ్ఝతీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం సరూపతో సచ్చాని దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసవసేన పరియాయతో దస్సేన్తో ఇమే ఆసవాతిఆదిమాహ. తస్స ఏవం జానతో ఏవం పస్సతోతి తస్స భిక్ఖునో ఏవం జానన్తస్స ఏవం పస్సన్తస్స. సహ విపస్సనాయ కోటిప్పత్తం మగ్గం కథేసి. కామాసవాతి కామాసవతో. విముచ్చతీతి ఇమినా మగ్గక్ఖణం దస్సేతి. మగ్గక్ఖణే హి చిత్తం విముచ్చతి, ఫలక్ఖణే ¶ విముత్తం హోతి. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణన్తి ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణం దస్సేతి. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమిం. తేన హి ఞాణేన సో పచ్చవేక్ఖన్తో ఖీణా జాతీతిఆదీని పజానాతి. కతమా పనస్స ¶ జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం పజానాతీతి? న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా పుబ్బేవ ఖీణత్తా, న అనాగతా, అనాగతే వాయామాభావతో, న పచ్చుప్పన్నా, విజ్జమానత్తా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా. తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిఅప్పటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో పజానాతి.

వుసితన్తి వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్త సేక్ఖా బ్రహ్మచరియవాసం వసన్తి నామ, ఖీణాసవో వుత్థవాసో. తస్మా సో అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి పజానాతి. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనాభిసమయవసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి తం కిచ్చం కరోన్తి, ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా సో అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి పజానాతి. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి పున ఇత్థభావాయ, ఏవం సోళసవిధకిచ్చభావాయ కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి పజానాతి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో, ఇమస్మా ఏవం పకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం మయ్హం నత్థి, ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకా రుక్ఖా వియ. తే చరిమకవిఞ్ఞాణనిరోధేన అనుపాదానో వియ జాతవేదో నిబ్బాయిస్సన్తీతి పజానాతి. ఇధ ¶ విజ్జాతి అరహత్తమగ్గఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి చతుసచ్చప్పటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవ.

అనుచ్చావచసీలస్సాతి యస్స సీలం కాలేన హాయతి, కాలేన వడ్ఢతి, సో ఉచ్చావచసీలో నామ హోతి. ఖీణాసవస్స పన సీలం ¶ ఏకన్తవడ్ఢితమేవ. తస్మా సో అనుచ్చావచసీలో నామ హోతి. వసీభూతన్తి ¶ వసిప్పత్తం. సుసమాహితన్తి సుట్ఠు సమాహితం, ఆరమ్మణమ్హి సుట్ఠపితం. ధీరన్తి ధితిసమ్పన్నం. మచ్చుహాయినన్తి మచ్చుం జహిత్వా ఠితం. సబ్బప్పహాయినన్తి సబ్బే పాపధమ్మే పజహిత్వా ఠితం. బుద్ధన్తి చతుసచ్చబుద్ధం. అన్తిమదేహినన్తి సబ్బపచ్ఛిమసరీరధారినం. తం నమస్సన్తి గోతమన్తి తం గోతమగోత్తం బుద్ధసావకా నమస్సన్తి. అథ వా గోతమబుద్ధస్స సావకోపి గోతమో, తం గోతమం దేవమనుస్సా నమస్సన్తీతి అత్థో.

పుబ్బేనివాసన్తి పుబ్బేనివుత్థక్ఖన్ధపరమ్పరం. యోవేతీతి యో అవేతి అవగచ్ఛతి. యోవేదీతిపి పాఠో. యో అవేది, విదితం పాకటం కత్వా ఠితోతి అత్థో. సగ్గాపాయఞ్చ పస్సతీతి ఛ కామావచరే నవ బ్రహ్మలోకే చత్తారో చ అపాయే పస్సతి. జాతిక్ఖయం పత్తోతి అరహత్తం పత్తో. అభిఞ్ఞావోసితోతి జానిత్వా కిచ్చవోసానేన వోసితో. మునీతి మోనేయ్యేన సమన్నాగతో ఖీణాసవముని. ఏతాహీతి హేట్ఠా నిద్దిట్ఠాహి పుబ్బేనివాసఞాణాదీహి. నాఞ్ఞం లపితలాపనన్తి యో పనఞ్ఞో తేవిజ్జోతి అఞ్ఞేహి లపితవచనమత్తమేవ లపతి, తమహం తేవిజ్జోతి న వదామి, అత్తపచ్చక్ఖతో ఞత్వా పరస్సపి తిస్సో విజ్జా కథేన్తమేవాహం తేవిజ్జోతి వదామీతి అత్థో. కలన్తి కోట్ఠాసం. నాగ్ఘతీతి న పాపుణాతి. ఇదాని బ్రాహ్మణో భగవతో కథాయ పసన్నో పసన్నాకారం కరోన్తో అభిక్కన్తన్తిఆదిమాహ.

౬౦. నవమే యస్సస్సూతి యస్స భవేయ్యుం. యఞ్ఞోతిఆదీసు యజితబ్బోతి యఞ్ఞో, దేయ్యధమ్మస్సేతం నామం. సద్ధన్తి ¶ మతకభత్తం. థాలిపాకోతి వరపురిసానం దాతబ్బయుత్తం భత్తం. దేయ్యధమ్మన్తి వుత్తావసేసం యంకిఞ్చి దేయ్యధమ్మం నామ. తేవిజ్జేసు బ్రాహ్మణేసు దానం దదేయ్యాతి సబ్బమేతం దానం తేవిజ్జేసు దదేయ్య, తేవిజ్జా బ్రాహ్మణావ పటిగ్గహేతుం యుత్తాతి దస్సేతి. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయమేవాతి.

౬౧. దసమే ¶ సఙ్గారవోతి ఏవంనామకో రాజగహనగరే జిణ్ణపటిసఙ్ఖరణకారకో ఆయుత్తకబ్రాహ్మణో. ఉపసఙ్కమీతి భుత్తపాతరాసో హుత్వా మహాజనపరివుతో ఉపసఙ్కమి. మయమస్సూతి ఏత్థ అస్సూతి ¶ నిపాతమత్తం, మయం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణా నామాతి ఇదమేవ అత్థపదం. యఞ్ఞం యజామాతి బాహిరసమయే సబ్బచతుక్కేన సబ్బట్ఠకేన సబ్బసోళసకేన సబ్బద్వత్తింసాయ సబ్బచతుసట్ఠియా సబ్బసతేన సబ్బపఞ్చసతేనాతి చ ఏవం పాణఘాతపటిసంయుత్తో యఞ్ఞో నామ హోతి. తం సన్ధాయేవమాహ. అనేకసారీరికన్తి అనేకసరీరసమ్భవం. యదిదన్తి యా ఏసా. యఞ్ఞాధికరణన్తి యజనకారణా చేవ యాజనకారణా చాతి అత్థో. ఏకస్మిఞ్హి బహూనం దదన్తేపి దాపేన్తేపి బహూసుపి బహూనం దేన్తేసుపి దాపేన్తేసుపి పుఞ్ఞపటిపదా అనేకసారీరికా నామ హోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. తుయ్హఞ్చ తుయ్హఞ్చ యజామీతి వదన్తస్సాపి త్వఞ్చ త్వఞ్చ యజాహీతి ఆణాపేన్తస్సాపి చ అనేకసారీరికావ హోతి. తమ్పి సన్ధాయేతం వుత్తం. యస్స వా తస్స వాతి యస్మా వా తస్మా వా. ఏకమత్తానం దమేతీతి అత్తనో ఇన్ద్రియదమనవసేన ఏకం అత్తానమేవ దమేతి. ఏకమత్తానం సమేతీతి అత్తనో రాగాదిసమనవసేన ఏకం అత్తానమేవ సమేతి. పరినిబ్బాపేతీతి ¶ రాగాదిపరినిబ్బానేనేవ పరినిబ్బాపేతి. ఏవమస్సాయన్తి ఏవం సన్తేపి అయం.

ఏవమిదం బ్రాహ్మణస్స కథం సుత్వా సత్థా చిన్తేసి – ‘‘అయం బ్రాహ్మణో పసుఘాతకసంయుత్తం మహాయఞ్ఞం అనేకసారీరికం పుఞ్ఞపటిపదం వదేతి, పబ్బజ్జామూలకం పన పుఞ్ఞుప్పత్తిపటిపదం ఏకసారీరికన్తి వదేతి. నేవాయం ఏకసారీరికం జానాతి, న అనేకసారీరికం, హన్దస్స ఏకసారీరికఞ్చ అనేకసారీరికఞ్చ పటిపదం దేసేస్సామీ’’తి ఉపరి దేసనం వడ్ఢేన్తో తేన హి బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. తత్థ యథా తే ఖమేయ్యాతి యథా తుయ్హం రుచ్చేయ్య. ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతీతిఆది విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితమేవ. ఏథాయం మగ్గోతి ఏథ తుమ్హే, అహమనుసాసామి, అయం మగ్గో. అయం పటిపదాతి తస్సేవ వేవచనం. యథా పటిపన్నోతి యేన మగ్గేన పటిపన్నో. అనుత్తరం బ్రహ్మచరియోగధన్తి అరహత్తమగ్గసఙ్ఖాతస్స బ్రహ్మచరియస్స అనుత్తరం ఓగధం ఉత్తమపతిట్ఠాభూతం నిబ్బానం. ఇచ్చాయన్తి ఇతి అయం.

అప్పట్ఠతరాతి యత్థ బహూహి వేయ్యావచ్చకరేహి వా ఉపకరణేహి వా అత్థో నత్థి. అప్పసమారమ్భతరాతి యత్థ బహూనం కమ్మచ్ఛేదవసేన పీళాసఙ్ఖాతో ¶ సమారమ్భో నత్థి. సేయ్యథాపి భవం గోతమో ¶ , భవం చానన్దో, ఏతే మే పుజ్జాతి యథా భవం గోతమో, భవఞ్చానన్దో, ఏవరూపా మమ పూజితా, తుమ్హేయేవ ద్వే జనా మయ్హం పుజ్జా చ పాసంసా చాతి ఇమమత్థం సన్ధాయేతం వదతి. తస్స కిర ఏవం అహోసి – ‘‘ఆనన్దత్థేరో మంయేవ ఇమం పఞ్హం కథాపేతుకామో, అత్తనో ఖో పన వణ్ణే వుత్తే పదుస్సనకో నామ నత్థీ’’తి. తస్మా పఞ్హం అకథేతుకామో వణ్ణభణనేన విక్ఖేపం కరోన్తో ఏవమాహ.

న ¶ ఖో త్యాహన్తి న ఖో తే అహం. థేరోపి కిర చిన్తేసి – ‘‘అయం బ్రాహ్మణో పఞ్హం అకథేతుకామో పరివత్తతి, ఇమం పఞ్హం ఏతంయేవ కథాపేస్సామీ’’తి. తస్మా నం ఏవమాహ.

సహధమ్మికన్తి సకారణం. సంసాదేతీతి సంసీదాపేతి. నో విస్సజ్జేతీతి న కథేతి. యంనూనాహం పరిమోచేయ్యన్తి యంనూనాహం ఉభోపేతే విహేసతో పరిమోచేయ్యం. బ్రాహ్మణో హి ఆనన్దేన పుచ్ఛితం పఞ్హం అకథేన్తో విహేసేతి, ఆనన్దోపి బ్రాహ్మణం అకథేన్తం కథాపేన్తో. ఇతి ఉభోపేతే విహేసతో మోచేస్సామీతి చిన్తేత్వా ఏవమాహ. కా న్వజ్జాతి కా ను అజ్జ. అన్తరాకథా ఉదపాదీతి అఞ్ఞిస్సా కథాయ అన్తరన్తరే కతరా కథా ఉప్పజ్జీతి పుచ్ఛతి. తదా కిర రాజన్తేపురే తీణి పాటిహారియాని ఆరబ్భ కథా ఉదపాది, తం పుచ్ఛామీతి సత్థా ఏవమాహ. అథ బ్రాహ్మణో ‘‘ఇదాని వత్తుం సక్ఖిస్సామీ’’తి రాజన్తేపురే ఉప్పన్నం కథం ఆరోచేన్తో అయం ఖ్వజ్జ, భో గోతమాతిఆదిమాహ. తత్థ అయం ఖ్వజ్జాతి అయం ఖో అజ్జ. పుబ్బే సుదన్తి ఏత్థ సుదన్తి నిపాతమత్తం. ఉత్తరి మనుస్సధమ్మాతి దసకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతా మనుస్సధమ్మా ఉత్తరిం. ఇద్ధిపాటిహారియం దస్సేసున్తి భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తా ఆకాసేనేవ గమింసు చేవ ఆగమింసు చాతి ఏవం పుబ్బే పవత్తం ఆకాసగమనం సన్ధాయేవమాహ. ఏతరహి పన బహుతరా చ భిక్ఖూతి ఇదం సో బ్రాహ్మణో ‘‘పుబ్బే భిక్ఖూ ‘చత్తారో పచ్చయే ఉప్పాదేస్సామా’తి మఞ్ఞే ఏవమకంసు, ఇదాని పచ్చయానం ఉప్పన్నభావం ఞత్వా సోప్పేన చేవ పమాదేన చ వీతినామేన్తీ’’తి లద్ధియా ఏవమాహ.

పాటిహారియానీతి ¶ పచ్చనీకపటిహరణవసేన పాటిహారియాని. ఇద్ధిపాటిహారియన్తి ఇజ్ఝనవసేన ఇద్ధి, పటిహరణవసేన పాటిహారియం, ఇద్ధియేవ పాటిహారియం ఇద్ధిపాటిహారియం. ఇతరేసుపి ¶ ఏసేవ నయో. అనేకవిహితం ఇద్ధివిధన్తిఆదీనం అత్థో చేవ భావనానయో చ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౩౬౫) విత్థారితోవ.

నిమిత్తేన ¶ ఆదిసతీతి ఆగతనిమిత్తేన వా గతనిమిత్తేన వా ఠితనిమిత్తేన వా ‘‘ఇదం నామ భవిస్సతీ’’తి కథేతి. తత్రిదం వత్థు – ఏకో కిర రాజా తిస్సో ముత్తా గహేత్వా పురోహితం పుచ్ఛి ‘‘కిం మే, ఆచరియ, హత్థే’’తి. సో ఇతో చితో చ ఓలోకేసి, తేన చ సమయేన ఏకా సరబూ ‘‘మక్ఖికం గహేస్సామీ’’తి పక్ఖన్తా, గహణకాలే మక్ఖికా పలాతా. సో మక్ఖికాయ ముత్తత్తా ‘‘ముత్తా మహారాజా’’తి ఆహ. ముత్తా తావ హోన్తు, కతి ముత్తాతి. సో పున నిమిత్తం ఓలోకేసి. అథావిదూరే కుక్కుటో తిక్ఖత్తుం సద్దం నిచ్ఛారేసి. బ్రాహ్మణో ‘‘తిస్సో మహారాజా’’తి ఆహ. ఏవం ఏకచ్చో ఆగతనిమిత్తేన కథేతి. ఏతేనుపాయేన గతఠితనిమిత్తేహిపి కథనం వేదితబ్బం. ఏవమ్పి తే మనోతి ఏవం తవ మనో సోమనస్సితో వా దోమనస్సితో వా కామవితక్కాదిసంయుత్తో వాతి. దుతియం తస్సేవ వేవచనం. ఇతిపి తే చిత్తన్తి ఇతిపి తవ చిత్తం, ఇమఞ్చ ఇమఞ్చ అత్థం చిన్తయమానం పవత్తతీతి అత్థో. బహుం చేపి ఆదిసతీతి బహుం చేపి కథేతి. తథేవ తం హోతీతి యథా కథితం, తథేవ హోతి.

అమనుస్సానన్తి యక్ఖపిసాచాదీనం. దేవతానన్తి చాతుమహారాజికాదీనం. సద్దం సుత్వాతి అఞ్ఞస్స చిత్తం ఞత్వా కథేన్తానం సుత్వా. వితక్కవిప్ఫారసద్దన్తి వితక్కవిప్ఫారవసేన ఉప్పన్నం విప్పలపన్తానం సుత్తప్పమత్తాదీనం సద్దం. సుత్వాతి తం సుత్వా. యం వితక్కయతో తస్స సో సద్దో ఉప్పన్నో, తస్స వసేన ‘‘ఏవమ్పి తే మనో’’తిఆదిసతి.

తత్రిమాని వత్థూని – ఏకో కిర మనుస్సో ‘‘అట్టం కరిస్సామీ’’తి గామా నగరం గచ్ఛన్తో ¶ నిక్ఖన్తట్ఠానతో పట్ఠాయ ‘‘వినిచ్ఛయసభాయం రఞ్ఞో చ రాజమహామత్తానఞ్చ ఇదం కథేస్సామి ఇదం కథేస్సామీ’’తి వితక్కేన్తో రాజకులం గతో వియ రఞ్ఞో పురతో ఠితో వియ అట్టకారకేన సద్ధిం ¶ కథేన్తో వియ చ అహోసి, తస్స తం వితక్కవిప్ఫారవసేన నిచ్ఛరన్తం సద్దం సుత్వా ఏకో పురిసో ‘‘కేనట్ఠేన గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. అట్టకమ్మేనాతి. గచ్ఛ, జయో తే భవిస్సతీతి. సో గన్త్వా అట్టం కత్వా జయమేవ పాపుణి.

అపరోపి థేరో మోళియగామే పిణ్డాయ చరి. అథ నం నిక్ఖమన్తం ఏకా దారికా అఞ్ఞవిహితా న అద్దస. సో గామద్వారే ఠత్వా నివత్తిత్వా ఓలోకేత్వా తం దిస్వా వితక్కేన్తో అగమాసి. గచ్ఛన్తోయేవ చ ‘‘కిం ను ఖో కురుమానా దారికా న అద్దసా’’తి వచీభేదం అకాసి. పస్సే ఠితో ఏకో పురిసో సుత్వా ‘‘తుమ్హే, భన్తే, మోళియగామే చరిత్థా’’తి ఆహ.

మనోసఙ్ఖారా ¶ పణిహితాతి చిత్తసఙ్ఖారా సుట్ఠపితా. వితక్కేస్సతీతి వితక్కయిస్సతి పవత్తయిస్సతీతి పజానాతి. పజానన్తో చ ఆగమనేన జానాతి, పుబ్బభాగేన జానాతి, అన్తోసమాపత్తియం చిత్తం అపలోకేత్వా జానాతి. ఆగమనేన జానాతి నామ కసిణపరికమ్మకాలేయేవ ‘‘యేనాకారేనేస కసిణభావనం ఆరద్ధో పఠమజ్ఝానం వా…పే… చతుత్థజ్ఝానం వా అట్ఠ వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేస్సతీ’’తి జానాతి. పుబ్బభాగేన జానాతి నామ పఠమవిపస్సనాయ ఆరద్ధాయయేవ జానాతి, ‘‘యేనాకారేన ఏస విపస్సనం ఆరద్ధో సోతాపత్తిమగ్గం వా నిబ్బత్తేస్సతి…పే… అరహత్తమగ్గం వా నిబ్బత్తేస్సతీ’’తి జానాతి. అన్తోసమాపత్తియం చిత్తం ఓలోకేత్వా జానాతి నామ – ‘‘యేనాకారేన ఇమస్స మనోసఙ్ఖారా సుట్ఠపితా, ఇమస్స నామ చిత్తస్స అనన్తరా ఇమం నామ వితక్కం వితక్కేస్సతి, ఇతో వుట్ఠితస్స ఏతస్స హానభాగియో వా సమాధి భవిస్సతి ¶ ఠితిభాగియో వా విసేసభాగియో వా నిబ్బేధభాగియో వా, అభిఞ్ఞాయో వా నిబ్బత్తేస్సతీ’’తి జానాతి. తత్థ పుథుజ్జనో చేతోపరియఞాణలాభీ పుథుజ్జనానంయేవ చిత్తం జానాతి, న అరియానం. అరియేసుపి హేట్ఠిమో ఉపరిమస్స చిత్తం న జానాతి, ఉపరిమో పన హేట్ఠిమస్స జానాతి. ఏతేసు చ సోతాపన్నో సోతాపత్తిఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి…పే… అరహా అరహత్తఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి. ఉపరిమో హేట్ఠిమం న సమాపజ్జతి. తేసఞ్హి హేట్ఠిమా హేట్ఠిమా సమాపత్తి తత్రవత్తియేవ హోతి. తథేవ తం ¶ హోతీతి ఏతం ఏకంసేన తథేవ హోతి. చేతోపరియఞాణవసేన ఞాతఞ్హి అఞ్ఞథాభావి నామ నత్థి.

ఏవం వితక్కేథాతి ఏవం నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో పవత్తేన్తా వితక్కేథ. మా ఏవం వితక్కయిత్థాతి ఏవం కామవితక్కాదయో పవత్తేన్తా మా వితక్కయిత్థ. ఏవం మనసి కరోథాతి ఏవం అనిచ్చసఞ్ఞమేవ, దుక్ఖసఞ్ఞాదీసు వా అఞ్ఞతరం మనసి కరోథ. మా ఏవన్తి నిచ్చన్తిఆదినా నయేన మా మనసా కరిత్థ. ఇదన్తి ఇదం పఞ్చకామగుణరాగం పజహథ. ఇదఞ్చ ఉపసమ్పజ్జాతి ఇదం చతుమగ్గఫలప్పభేదం లోకుత్తరధమ్మమేవ ఉపసమ్పజ్జ పాపుణిత్వా నిప్ఫాదేత్వా విహరథ.

మాయాసహధమ్మరూపం వియ ఖాయతీతి మాయాయ సమానకారణజాతికం వియ హుత్వా ఉపట్ఠాతి. మాయాకారోపి హి ఉదకం గహేత్వా తేలం కరోతి, తేలం గహేత్వా ఉదకన్తి ఏవం అనేకరూపం మాయం దస్సేతి. ఇదమ్పి పాటిహారియం తథారూపమేవాతి. ఇదమ్పి మే, భో గోతమ, పాటిహారియం మాయాసహధమ్మరూపం వియ ఖాయతీతి చిన్తామణికవిజ్జాసరిక్ఖకతం సన్ధాయ ఏవం ఆహ. చిన్తామణికవిజ్జం ¶ జానన్తాపి హి ఆగచ్ఛన్తమేవ దిస్వా ‘‘అయం ఇదం నామ వితక్కేన్తో ఆగచ్ఛతీ’’తి జానన్తి. తథా ‘‘ఇదం నామ వితక్కేన్తో ఠితో, ఇదం నామ వితక్కేన్తో నిసిన్నో, ఇదం నామ వితక్కేన్తో నిపన్నో’’తి జానన్తి.

అభిక్కన్తతరన్తి ¶ సున్దరతరం. పణీతతరన్తి ఉత్తమతరం. భవఞ్హి గోతమో అవితక్కం అవిచారన్తి ఇధ బ్రాహ్మణో అవసేసం ఆదేసనాపాటిహారియం బాహిరకన్తి న గణ్హి. ఇదఞ్చ పన సబ్బం సో బ్రాహ్మణో తథాగతస్స వణ్ణం కథేన్తోయేవ ఆహ. అద్ధా ఖో త్యాయన్తి ఏకంసేనేవ తయా అయం. ఆసజ్జ ఉపనీయ వాచా భాసితాతి మమ గుణే ఘట్టేత్వా మమేవ గుణానం సన్తికం ఉపనీతా వాచా భాసితా. అపిచ త్యాహం బ్యాకరిస్సామీతి అపిచ తే అహమేవ కథేస్సామీతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬౨. దుతియస్స ¶ ¶ పఠమే తిత్థాయతనానీతి తిత్థభూతాని ఆయతనాని, తిత్థియానం వా ఆయతనాని. తత్థ తిత్థం జానితబ్బం, తిత్థకరా జానితబ్బా, తిత్థియా జానితబ్బా, తిత్థియసావకా జానితబ్బా. తిత్థం నామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. తిత్థికరా నామ తాసం దిట్ఠీనం ఉప్పాదకా. తిత్థియా నామ యేసం తా దిట్ఠియో రుచ్చన్తి ఖమన్తి. తిత్థియసావకా నామ తేసం పచ్చయదాయకా. ఆయతనన్తి ‘‘కమ్బోజో అస్సానం ఆయతనం, గున్నం దక్ఖిణాపథో ఆయతన’’న్తి ఏత్థ సఞ్జాతిట్ఠానం ఆయతనం నామ.

‘‘మనోరమే ఆయతనే, సేవన్తి నం విహఙ్గమా;

ఛాయం ఛాయత్థినో యన్తి, ఫలత్థం ఫలభోజినో’’తి. (అ. ని. ౫.౩౮) –

ఏత్థ సమోసరణట్ఠానం. ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, విముత్తాయతనానీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౬) ఏత్థ కారణం. తం ¶ ఇధ సబ్బమ్పి లబ్భతి. సబ్బేపి హి దిట్ఠిగతికా సఞ్జాయమానా ఇమేసుయేవ తీసు ఠానేసు సఞ్జాయన్తి, సమోసరణమానాపి ఏతేసుయేవ తీసు ఠానేసు సమోసరన్తి సన్నిపతన్తి, దిట్ఠిగతికభావే చ నేసం ఏతానేవ తీణి కారణానీతి తిత్థభూతాని సఞ్జాతిఆదినా అత్థేన ఆయతనానీతిపి తిత్థాయతనాని. తేనేవత్థేన తిత్థియానం ఆయతనానీతిపి తిత్థాయతనాని. సమనుయుఞ్జియమానానీతి కా నామేతా దిట్ఠియోతి ఏవం పుచ్ఛియమానాని. సమనుగాహియమానానీతి కింకారణా ఏతా దిట్ఠియో ఉప్పన్నాతి ఏవం సమ్మా అనుగ్గాహియమానాని. సమనుభాసియమానానీతి పటినిస్సజ్జేథ ఏతాని పాపకాని దిట్ఠిగతానీతి ఏవం సమ్మా అనుసాసియమానాని. అపిచ తీణిపి ఏతాని అనుయోగపుచ్ఛావేవచనానేవ. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం – ‘‘సమనుయుఞ్జతీతి వా సమనుగ్గాహతీతి వా సమనుభాసతీతి వా ఏసేసే ఏకట్ఠే సమే సమభాగే తజ్జాతే తఞ్ఞేవా’’తి.

పరమ్పి ¶ గన్త్వాతి ఆచరియపరమ్పరా లద్ధిపరమ్పరా అత్తభావపరమ్పరాతి ఏతేసు యంకిఞ్చి పరమ్పరం గన్త్వాపి. అకిరియాయ సణ్ఠహన్తీతి అకిరియమత్తే సంతిట్ఠన్తి. ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో పుబ్బేకతవాదీ, అమ్హాకం పాచరియో పుబ్బేకతవాదీ, అమ్హాకం ఆచరియపాచరియో పుబ్బేకతవాదీ. అమ్హాకం ఆచరియో ఇస్సరనిమ్మానవాదీ ¶ , అమ్హాకం పాచరియో ఇస్సరనిమ్మానవాదీ, అమ్హాకం ఆచరియపాచరియో ఇస్సరనిమ్మానవాదీ. అమ్హాకం ఆచరియో అహేతుఅపచ్చయవాదీ, అమ్హాకం పాచరియో అహేతుఅపచ్చయవాదీ, అమ్హాకం ఆచరియపాచరియో అహేతుఅపచ్చయవాదీ’’తి ఏవం గచ్ఛన్తాని హి ఏతాని ఆచరియపరమ్పరం గచ్ఛన్తి నామ. ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో పుబ్బేకతలద్ధికో, అమ్హాకం పాచరియో…పే… అమ్హాకం ఆచరియపాచరియో అహేతుఅపచ్చయలద్ధికో’’తి ఏవం గచ్ఛన్తాని లద్ధిపరమ్పరం గచ్ఛన్తి నామ. ‘‘అమ్హాకం ఆచరియస్స అత్తభావో పుబ్బేకతహేతు, అమ్హాకం పాచరియస్స…పే… ¶ అమ్హాకం ఆచరియపాచరియస్స అత్తభావో అహేతు అపచ్చయో’’తి ఏవం గచ్ఛన్తాని అత్తభావపరమ్పరం గచ్ఛన్తి నామ. ఏవం పన సువిదూరమ్పి గచ్ఛన్తాని అకిరియమత్తేయేవ సణ్ఠహన్తి, ఏకోపి ఏతేసం దిట్ఠిగతికానం కత్తా వా కారేతా వా న పఞ్ఞాయతి.

పురిసపుగ్గలోతి సత్తో. కామఞ్చ పురిసోతిపి వుత్తే పుగ్గలోతిపి వుత్తే సత్తోయేవ వుత్తో హోతి, అయం పన సమ్ముతికథా నామ యో యథా జానాతి, తస్స తథా వుచ్చతి. పటిసంవేదేతీతి అత్తనో సన్తానే ఉప్పన్నం జానాతి పటిసంవిదితం కరోతి, అనుభవతి వా. పుబ్బేకతహేతూతి పుబ్బేకతకారణా, పుబ్బేకతకమ్మపచ్చయేనేవ పటిసంవేదేతీతి అత్థో. ఇమినా కమ్మవేదనఞ్చ కిరియవేదనఞ్చ పటిక్ఖిపిత్వా ఏకం విపాకవేదనమేవ సమ్పటిచ్ఛన్తి. యే వా ఇమే పిత్తసముట్ఠానా ఆబాధా సేమ్హసముట్ఠానా వాతసముట్ఠానా సన్నిపాతికా ఉతుపరిణామజా విసమపరిహారజా ఓపక్కమికా ఆబాధా కమ్మవిపాకజా ఆబాధాతి అట్ఠ రోగా వుత్తా, తేసు సత్త పటిక్ఖిపిత్వా ఏకం విపాకవేదనంయేవ సమ్పటిచ్ఛన్తి. యేపిమే దిట్ఠధమ్మవేదనీయం ఉపపజ్జవేదనీయం అపరపరియాయవేదనీయన్తి తయో కమ్మరాసయో వుత్తా, తేసుపి ద్వే పటిబాహిత్వా ఏకం అపరపరియాయకమ్మంయేవ సమ్పటిచ్ఛన్తి. యేపిమే దిట్ఠధమ్మవేదనీయో విపాకో ఉపపజ్జవేదనీయో అపరపరియాయవేదనీయోతి తయో విపాకరాసయో వుత్తా, తేసుపి ద్వే పటిబాహిత్వా ఏకం అపరపరియాయవిపాకమేవ సమ్పటిచ్ఛన్తి. యేపిమే కుసలచేతనా అకుసలచేతనా విపాకచేతనా కిరియచేతనాతి చత్తారో చేతనారాసయో వుత్తా, తేసుపి తయో పటిబాహిత్వా ఏకం విపాకచేతనంయేవ సమ్పటిచ్ఛన్తి.

ఇస్సరనిమ్మానహేతూతి ¶ ఇస్సరనిమ్మానకారణా, ఇస్సరేన నిమ్మితత్తా పటిసంవేదేతీతి అత్థో. అయం హి తేసం అధిప్పాయో ¶ – ఇమా తిస్సో వేదనా ¶ పచ్చుప్పన్నే అత్తనా కతమూలకేన వా ఆణత్తిమూలకేన వా పుబ్బేకతేన వా అహేతుఅపచ్చయా వా పటిసంవేదితుం నామ న సక్కా, ఇస్సరనిమ్మానకారణాయేవ పన ఇమా పటిసంవేదేతీతి. ఏవంవాదినో పనేతే హేట్ఠా వుత్తేసు అట్ఠసు రోగేసు ఏకమ్పి అసమ్పటిచ్ఛిత్వా సబ్బే పటిబాహన్తి, హేట్ఠా వుత్తేసు చ తీసు కమ్మరాసీసు తీసు విపాకరాసీసు చతూసు చేతనారాసీసు ఏకమ్పి అసమ్పటిచ్ఛిత్వా సబ్బేపి పటిబాహన్తి.

అహేతుఅపచ్చయాతి హేతుఞ్చ పచ్చయఞ్చ వినా, అకారణేనేవ పటిసంవేదేతీతి అత్థో. అయఞ్హి నేసం అధిప్పాయో – ఇమా తిస్సో వేదనా పచ్చుప్పన్నే అత్తనా కతమూలకేన వా ఆణత్తిమూలకేన వా పుబ్బేకతేన వా ఇస్సరనిమ్మానహేతునా వా పటిసంవేదితుం నామ న సక్కా, అహేతుఅపచ్చయాయేవ పన ఇమా పటిసంవేదేతీతి. ఏవంవాదినో పనేతే హేట్ఠా వుత్తేసు రోగాదీసు ఏకమ్పి అసమ్పటిచ్ఛిత్వా సబ్బం పటిబాహన్తి.

ఏవం సత్థా మాతికం నిక్ఖిపిత్వా ఇదాని తం విభజిత్వా దస్సేతుం తత్ర, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ ఏవం వదామీతి లద్ధిపతిట్ఠాపనత్థం ఏవం వదామీతి దస్సేతి. లద్ధిఞ్హి అప్పతిట్ఠాపేత్వా నిగ్గయ్హమానా లద్ధితో లద్ధిం సఙ్కమన్తి, భో గోతమ, న మయం పుబ్బేకతవాదం వదామాతిఆదీని వదన్తి. లద్ధియా పన పతిట్ఠాపితాయ సఙ్కమితుం అలభన్తా సునిగ్గహితా హోన్తి, ఇతి నేసం లద్ధిపతిట్ఠాపనత్థం ఏవం వదామీతి ఆహ. తేనహాయస్మన్తోతి తేన హి ఆయస్మన్తో. కిం వుత్తం హోతి – యది ఏతం సచ్చం, ఏవం సన్తే తేన తుమ్హాకం వాదేన. పాణాతిపాతినో భవిస్సన్తి పుబ్బేకతహేతూతి యే కేచి లోకే పాణం అతిపాతేన్తి, సబ్బే తే పుబ్బేకతహేతు పాణాతిపాతినో భవిస్సన్తి. కింకారణా? న హి పాణాతిపాతకమ్మం అత్తనా కతమూలకేన న ఆణత్తిమూలకేన న ఇస్సరనిమ్మానహేతునా ¶ న అహేతుఅపచ్చయా సక్కా పటిసంవేదేతుం, పుబ్బేకతహేతుయేవ పటిసంవేదేతీతి అయం వో లద్ధి. యథా చ పాణాతిపాతినో, ఏవం పాణాతిపాతా విరమన్తాపి పుబ్బేకతహేతుయేవ విరమిస్సన్తీతి. ఇతి భగవా తేసంయేవ లద్ధిం గహేత్వా తేసం నిగ్గహం ఆరోపేతి. ఇమినా నయేన అదిన్నాదాయినోతిఆదీసుపి యోజనా వేదితబ్బా.

సారతో ¶ పచ్చాగచ్ఛతన్తి సారభావేన గణ్హన్తానం. ఛన్దోతి కత్తుకమ్యతాఛన్దో. ఇదం వా కరణీయం ¶ ఇదం వా అకరణీయన్తి ఏత్థ అయం అధిప్పాయో – ఇదం వా కరణీయన్తి కత్తబ్బస్స కరణత్థాయ, ఇదం వా అకరణీయన్తి అకత్తబ్బస్స అకరణత్థాయ కత్తుకమ్యతా వా పచ్చత్తపురిసకారో వా న హోతి. ఛన్దవాయామేసు వా అసన్తేసు ‘‘ఇదం కత్తబ్బ’’న్తిపి ‘‘ఇదం న కత్తబ్బ’’న్తిపి న హోతి. ఇతి కరణీయాకరణీయే ఖో పన సచ్చతో థేతతో అనుపలబ్భియమానేతి ఏవం కత్తబ్బే చ అకత్తబ్బే చ భూతతో థిరతో అపఞ్ఞాయమానే అలబ్భమానే. యది హి కత్తబ్బం కాతుం అకత్తబ్బతో చ విరమితుం లభేయ్య, కరణీయాకరణీయం సచ్చతో థేతతో ఉపలబ్భేయ్య. యస్మా పన ఉభయమ్పి తం ఏస నుపలబ్భతి, తస్మా తం సచ్చతో థేతతో న ఉపలబ్భతి, ఏవం తస్మిం చ అనుపలబ్భియమానేతి అత్థో. ముట్ఠస్సతీనన్తి నట్ఠస్సతీనం విస్సట్ఠస్సతీనం. అనారక్ఖానం విహరతన్తి ఛసు ద్వారేసు నిరారక్ఖానం విహరన్తానం. న హోతి పచ్చత్తం సహధమ్మికో సమణవాదోతి ఏవం భూతానం తుమ్హాకం వా అఞ్ఞేసం వా మయం సమణాతి పచ్చత్తం సకారణో సమణవాదో న హోతి న ఇజ్ఝతి. సమణాపి హి పుబ్బేకతకారణాయేవ హోన్తి, అస్సమణాపి పుబ్బేకతకారణాయేవాతి. సహధమ్మికోతి సకారణో. నిగ్గహో ¶ హోతీతి మమ నిగ్గహో హోతి, తే పన నిగ్గహితా హోన్తీతి.

ఏవం పుబ్బేకతవాదినో నిగ్గహేత్వా ఇదాని ఇస్సరనిమ్మానవాదినో నిగ్గహేతుం తత్ర, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తస్సత్థో పుబ్బేకతవాదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో, తథా అహేతుకవాదేపి.

ఏవం ఇమేసం తిత్థాయతనానం పరమ్పి గన్త్వా అకిరియాయ సణ్ఠహనభావేన తుచ్ఛభావం అనియ్యానికభావం, అసారభావేన థుసకోట్టనసదిసతం ఆపజ్జనభావేన అగ్గిసఞ్ఞాయ ధమమానఖజ్జుపనకసరిక్ఖతం తందిట్ఠికానం పురిమస్సపి మజ్ఝిమస్సపి పచ్ఛిమస్సపి అత్థదస్సనతాయ అభావేన అన్ధవేణూపమతం సద్దమత్తేనేవ తాని గహేత్వా సారదిట్ఠికానం పథవియం పతితస్స బేలువపక్కస్స దద్దభాయితసద్దం సుత్వా ‘‘పథవీ సంవట్టమానా ఆగచ్ఛతీ’’తి సఞ్ఞాయ పలాయన్తేన ససకేన సరిక్ఖభావఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనా దేసితస్స ధమ్మస్స సారభావఞ్చేవ నియ్యానికభావఞ్చ దస్సేతుం అయం ¶ ఖో పన, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అనిగ్గహితోతి అఞ్ఞేహి అనిగ్గహితో నిగ్గహేతుం అసక్కుణేయ్యో. అసంకిలిట్ఠోతి నిక్కిలేసో పరిసుద్ధో, ‘‘సంకిలిట్ఠం నం కరిస్సామా’’తి పవత్తేహిపి తథా కాతుం అసక్కుణేయ్యో. అనుపవజ్జోతి ఉపవాదవినిముత్తో. అప్పటికుట్ఠోతి ‘‘కిం ఇమినా హరథ న’’న్తి ఏవం అప్పటిబాహితో ¶ , అనుపక్కుట్ఠో వా. విఞ్ఞూహీతి పణ్డితేహి. అపణ్డితానఞ్హి అజానిత్వా కథేన్తానం వచనం అప్పమాణం. తస్మా విఞ్ఞూహీతి ఆహ.

ఇదాని తస్స ధమ్మస్స దస్సనత్థం ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే’’తి పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమా ఛ ధాతుయో’’తిఆదినా నయేన మాతికం నిక్ఖిపిత్వా యథాపటిపాటియా విభజిత్వా దస్సేన్తో పున ఇమా ఛ ధాతుయోతిఆదిమాహ. తత్థ ధాతుయోతి సభావా. నిజ్జీవనిస్సత్తభావప్పకాసకో హి సభావట్ఠో ధాత్వట్ఠో నామ. ఫస్సాయతనానీతి ¶ విపాకఫస్సానం ఆకరట్ఠేన ఆయతనాని. మనోపవిచారాతి వితక్కవిచారపాదేహి అట్ఠారససు ఠానేసు మనస్స ఉపవిచారా.

పథవీధాతూతి పతిట్ఠాధాతు. ఆపోధాతూతి ఆబన్ధనధాతు. తేజోధాతూతి పరిపాచనధాతు. వాయోధాతూతి విత్థమ్భనధాతు. ఆకాసధాతూతి అసమ్ఫుట్ఠధాతు. విఞ్ఞాణధాతూతి విజాననధాతు. ఏవమిదం ధాతుకమ్మట్ఠానం ఆగతం. తం ఖో పనేతం సఙ్ఖేపతో ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖేపతోపి విత్థారతోపి కథేతుం వట్టతి. విత్థారతో ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖేపతో కథేతుం న వట్టతి, విత్థారతోవ వట్టతి. ఇమస్మిం పన తిత్థాయతనసుత్తే ఇదం సఙ్ఖేపతో ఛధాతువసేన కమ్మట్ఠానం ఆగతం. తం ఉభయథాపి కథేతుం వట్టతి.

సఙ్ఖేపతో ఛధాతువసేన కమ్మట్ఠానం పరిగ్గణ్హన్తోపి ఏవం పరిగ్గణ్హాతి – పథవీధాతు ఆపోధాతు తేజోధాతు వాయోధాతూతి ఇమాని చత్తారి మహాభూతాని, ఆకాసధాతు ఉపాదారూపం. ఏకస్మిం చ ఉపాదారూపే దిట్ఠే సేసాని తేవీసతి దిట్ఠానేవాతి సల్లక్ఖేతబ్బాని. విఞ్ఞాణధాతూతి చిత్తం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో హోతి, తేన సహజాతా వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో, సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, ఫస్సో చ చేతనా చ సఙ్ఖారక్ఖన్ధోతి ఇమే చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా నామ. చత్తారి పన మహాభూతాని చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదారూపం ¶ రూపక్ఖన్ధో నామ. తత్థ చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా నామం, రూపక్ఖన్ధో రూపన్తి నామఞ్చ రూపఞ్చాతి ద్వేయేవ ధమ్మా హోన్తి, తతో ఉద్ధం సత్తో వా జీవో వా నత్థీతి ఏవం ఏకస్స భిక్ఖునో సఙ్ఖేపతో ఛధాతువసేన అరహత్తసమ్పాపకం కమ్మట్ఠానం వేదితబ్బం.

విత్థారతో పరిగ్గణ్హన్తో పన చత్తారి మహాభూతాని పరిగ్గణ్హిత్వా ఆకాసధాతుపరిగ్గహానుసారేన తేవీసతి ఉపాదారూపాని పరిగ్గణ్హాతి. అథ నేసం పచ్చయం ఉపపరిక్ఖన్తో ¶ పున చత్తారేవ మహాభూతాని దిస్వా తేసు పథవీధాతు ¶ వీసతికోట్ఠాసా, ఆపోధాతు ద్వాదస, తేజోధాతు చత్తారో, వాయోధాతు ఛకోట్ఠాసాతి కోట్ఠాసవసేన సమోధానేత్వా ద్వాచత్తాలీస మహాభూతాని చ వవత్థపేత్వా తేసు తేవీసతి ఉపాదారూపాని పక్ఖిపిత్వా పఞ్చసట్ఠి రూపాని వవత్థపేతి. తాని చ వత్థురూపేన సద్ధిం ఛసట్ఠి హోన్తీతి ఛసట్ఠి రూపాని పస్సతి. విఞ్ఞాణధాతు పన లోకియచిత్తవసేన ఏకాసీతి చిత్తాని. తాని సబ్బానిపి విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో నామ హోతి. తేహి సహజాతా వేదనాదయోపి తత్తకాయేవాతి ఏకాసీతి వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో, ఏకాసీతి సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, ఏకాసీతి చేతనా సఙ్ఖారక్ఖన్ధోతి ఇమే చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా తేభూమకవసేన గయ్హమానా చతువీసాధికాని తీణి ధమ్మసతాని హోన్తీతి ఇతి ఇమే చ అరూపధమ్మా ఛసట్ఠి చ రూపధమ్మాతి సబ్బేపి సమోధానేత్వా నామఞ్చ రూపఞ్చాతి ద్వేవ ధమ్మా హోన్తి, తతో ఉద్ధం సత్తో వా జీవో వా నత్థీతి నామరూపవసేన పఞ్చక్ఖన్ధే వవత్థపేత్వా తేసం పచ్చయం పరియేసన్తో అవిజ్జాపచ్చయా తణ్హాపచ్చయా కమ్మపచ్చయా ఆహారపచ్చయాతి ఏవం పచ్చయం దిస్వా ‘‘అతీతేపి ఇమేహి పచ్చయేహి ఇదం వట్టం పవత్తిత్థ, అనాగతేపి ఏతేహి పచ్చయేహి పవత్తిస్సతి, ఏతరహిపి ఏతేహియేవ పవత్తతీ’’తి తీసు కాలేసు కఙ్ఖం వితరిత్వా అనుక్కమేన పటిపజ్జమానో అరహత్తం పాపుణాతి. ఏవం విత్థారతోపి ఛధాతువసేన అరహత్తసమ్పాపకం కమ్మట్ఠానం వేదితబ్బం.

చక్ఖు ఫస్సాయతనన్తి సువణ్ణాదీనం సువణ్ణాదిఆకరో వియ ద్వే చక్ఖువిఞ్ఞాణాని ద్వే సమ్పటిచ్ఛనాని తీణి సన్తీరణానీతి ఇమేహి సత్తహి విఞ్ఞాణేహి సహజాతానం సత్తన్నం ఫస్సానం సముట్ఠానట్ఠేన ఆకరోతి ఆయతనం. సోతం ఫస్సాయతనన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. మనో ఫస్సాయతనన్తి ¶ ఏత్థ పన ద్వావీసతి విపాకఫస్సా యోజేతబ్బా. ఇతి ¶ హిదం ఛఫస్సాయతనానం వసేన కమ్మట్ఠానం ఆగతం. తం సఙ్ఖేపతోపి విత్థారతోపి కథేతబ్బం. సఙ్ఖేపతో తావ – ఏత్థ హి పురిమాని పఞ్చ ఆయతనాని ఉపాదారూపం, తేసు దిట్ఠేసు అవసేసం ఉపాదారూపం దిట్ఠమేవ హోతి. ఛట్ఠం ఆయతనం చిత్తం, తం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో హోతి, తేన సహజాతా వేదనాదయో సేసా తయో అరూపక్ఖన్ధాతి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సఙ్ఖేపతో చ విత్థారతో చ అరహత్తసమ్పాపకం కమ్మట్ఠానం వేదితబ్బం.

చక్ఖునా రూపం దిస్వాతి చక్ఖువిఞ్ఞాణేన రూపం పస్సిత్వా. సోమనస్సట్ఠానియన్తి సోమనస్సస్స కారణభూతం. ఉపవిచరతీతి తత్థ మనం చారేన్తో ఉపవిచరతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో ¶ . ఏత్థ చ ఇట్ఠం వా హోతు అనిట్ఠం వా, యం రూపం దిస్వా సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, తం సోమనస్సట్ఠానియం నామ. యం దిస్వా దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, తం దోమనస్సట్ఠానియం నామ. యం దిస్వా ఉపేక్ఖా ఉప్పజ్జతి, తం ఉపేక్ఖాట్ఠానియం నామాతి వేదితబ్బం. సద్దాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇతి ఇదం సఙ్ఖేపతో కమ్మట్ఠానం ఆగతం. తం ఖో పనేతం సఙ్ఖేపతో ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖేపతోపి విత్థారతోపి కథేతుం వట్టతి. విత్థారతో ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖేపతో కథేతుం న వట్టతి. ఇమస్మిం పన తిత్థాయతనసుత్తే ఇదం సఙ్ఖేపతో అట్ఠారసమనోపవిచారవసేన కమ్మట్ఠానం ఆగతం. తం సఙ్ఖేపతోపి విత్థారతోపి కథేతుం వట్టతి.

తత్థ సఙ్ఖేపతో తావ – చక్ఖు సోతం ఘానం జివ్హా కాయో, రూపం సద్దో గన్ధో రసోతి ఇమాని నవ ఉపాదారూపాని, తేసు దిట్ఠేసు సేసం ఉపాదారూపం దిట్ఠమేవ హోతి. ఫోట్ఠబ్బం తీణి మహాభూతాని, తేహి దిట్ఠేహి చతుత్థం దిట్ఠమేవ హోతి. మనో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో, తేన సహజాతా వేదనాదయో తయో అరూపక్ఖన్ధాతి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సఙ్ఖేపతో చ విత్థారతో చ అరహత్తసమ్పాపకం కమ్మట్ఠానం వేదితబ్బం.

అరియసచ్చానీతి ¶ అరియభావకరాని, అరియపటివిద్ధాని వా సచ్చాని. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేతం పదం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౫౨౯) పకాసితం. ఛన్నం, భిక్ఖవే, ధాతూనన్తి ఇదం కిమత్థం ఆరద్ధం? సుఖావబోధనత్థం. యస్స హి తథాగతో ద్వాదసపదం పచ్చయావట్టం కథేతుకామో హోతి, తస్స గబ్భావక్కన్తి వట్టం దస్సేతి. గబ్భావక్కన్తి వట్టస్మిం హి దస్సితే కథేతుమ్పి సుఖం హోతి ¶ పరం అవబోధే ఉతుమ్పీతి సుఖావబోధనత్థం ఇదమారద్ధన్తి వేదితబ్బం. తత్థ ఛన్నం ధాతూనన్తి హేట్ఠా వుత్తానంయేవ పథవీధాతుఆదీనం. ఉపాదాయాతి పటిచ్చ. ఏతేన పచ్చయమత్తం దస్సేతి. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘ఛధాతుపచ్చయా గబ్భస్సావక్కన్తి హోతీ’’తి. కస్స ఛన్నం ధాతూనం పచ్చయేన, కిం మాతు, ఉదాహు పితూతి? న మాతు న పితు, పటిసన్ధిగ్గణ్హనకసత్తస్సేవ పన ఛన్నం ధాతూనం పచ్చయేన గబ్భస్సావక్కన్తి నామ హోతి. గబ్భో చ నామేస నిరయగబ్భో తిరచ్ఛానయోనిగబ్భో పేత్తివిసయగబ్భో మనుస్సగబ్భో దేవగబ్భోతి నానప్పకారో హోతి. ఇమస్మిం పన ఠానే మనుస్సగబ్భో అధిప్పేతో. అవక్కన్తి హోతీతి ఓక్కన్తి నిబ్బత్తి పాతుభావో హోతి, కథం హోతీతి? తిణ్ణం సన్నిపాతేన. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవే, సన్నిపాతా గబ్భస్సావక్కన్తి హోతి. కతమేసం తిణ్ణం ¶ ? ఇధ మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తి, మాతా చ న ఉతునీ హోతి, గన్ధబ్బో చ న పచ్చుపట్ఠితో హోతి. నేవ తావ గబ్భస్సావక్కన్తి హోతి. ఇధ మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తి, మాతా చ ఉతునీ హోతి, గన్ధబ్బో చ న పచ్చుపట్ఠితో హోతి, నేవ తావ గబ్భస్సావక్కన్తి హోతి. యతో చ ఖో, భిక్ఖవే, మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తి, మాతా చ ఉతునీ హోతి, గన్ధబ్బో చ పచ్చుపట్ఠితో హోతి. ఏవం తిణ్ణం సన్నిపాతా గబ్భస్సావక్కన్తి హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౮).

ఓక్కన్తియా ¶ సతి నామరూపన్తి ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి వుత్తట్ఠానే వత్థుదసకం కాయదసకం భావదసకం తయో అరూపినో ఖన్ధాతి తేత్తింస ధమ్మా గహితా, ఇమస్మిం పన ‘‘ఓక్కన్తియా సతి నామరూప’’న్తి వుత్తట్ఠానే విఞ్ఞాణక్ఖన్ధమ్పి పక్ఖిపిత్వా గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధిక్ఖణే చతుత్తింస ధమ్మా గహితాతి వేదితబ్బా. నామరూపపచ్చయా సళాయతనన్తిఆదీహి యథేవ ఓక్కన్తియా సతి నామరూపపాతుభావో దస్సితో, ఏవం నామరూపే సతి సళాయతనపాతుభావో, సళాయతనే సతి ఫస్సపాతుభావో, ఫస్సే సతి వేదనాపాతుభావో దస్సితో.

వేదియమానస్సాతి ¶ ఏత్థ వేదనం అనుభవన్తోపి వేదియమానోతి వుచ్చతి జానన్తోపి. ‘‘వేదియామహం, భన్తే, వేదియతీతి మం సఙ్ఘో ధారేతూ’’తి (చూళవ. అట్ఠ. ౧౦౨) ఏత్థ హి అనుభవన్తో వేదియమానో నామ, ‘‘సుఖం వేదనం వేదియమానో సుఖం వేదనం వేదియామీతి పజానాతీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౧౩; దీ. ని. ౨.౩౮౦; విభ. ౩౬౩) ఏత్థ జానన్తో. ఇధాపి జానన్తోవ అధిప్పేతో. ఇదం దుక్ఖన్తి పఞ్ఞపేమీతి ఏవం జానన్తస్స సత్తస్స ‘‘ఇదం దుక్ఖం ఏత్తకం దుక్ఖం, నత్థి ఇతో ఉద్ధం దుక్ఖ’’న్తి పఞ్ఞపేమి బోధేమి జానాపేమి. అయం దుక్ఖసముదయోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ దుక్ఖాదీసు అయం సన్నిట్ఠానకథా – ఠపేత్వా హి తణ్హం తేభూమకా పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖం నామ, తస్సేవ పభావికా పుబ్బతణ్హా దుక్ఖసముదయో నామ, తేసం ద్విన్నమ్పి సచ్చానం అనుప్పత్తినిరోధో దుక్ఖనిరోధో నామ, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా నామ. ఇతి భగవా ఓక్కన్తియా సతి నామరూపన్తి కథేన్తోపి వేదియమానస్స జానమానస్సేవ కథేసి, నామరూపపచ్చయా సళాయతనన్తి కథేన్తోపి, సళాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి కథేన్తోపి, ఫస్సపచ్చయా వేదనాతి కథేన్తోపి, వేదియమానస్స ఖో పనాహం, భిక్ఖవే, ఇదం దుక్ఖన్తి పఞ్ఞపేమీతి ¶ కథేన్తోపి ¶ , అయం దుక్ఖసముదయోతి, అయం దుక్ఖనిరోధోతి, అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి పఞ్ఞపేమీతి కథేన్తోపి వేదియమానస్స జానమానస్సేవ కథేసి.

ఇదాని తాని పటిపాటియా ఠపితాని సచ్చాని విత్థారేన్తో కతమఞ్చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తం సబ్బం సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౫౩౭) విత్థారితమేవ. తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అయం పన విసేసో – తత్థ ‘‘దుక్ఖసముదయం అరియసచ్చం యాయం తణ్హా పోనోబ్భవికా’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౩; దీ. ని. ౨.౪౦౦; విభ. ౨౦౩) ఇమాయ తన్తియా ఆగతం, ఇధ ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి పచ్చయాకారవసేన. తత్థ చ దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం ‘‘యో తస్సాయేవ తణ్హాయ అసేసవిరాగనిరోధో’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౪; దీ. ని. ౨.౪౦౧; విభ. ౨౦౪) ఇమాయ తన్తియా ఆగతం, ఇధ ‘‘అవిజ్జాయత్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా’’తి పచ్చయాకారనిరోధవసేన.

తత్థ అసేసవిరాగనిరోధాతి అసేసవిరాగేన చ అసేసనిరోధేన చ. ఉభయమ్పేతం అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనమేవ. సఙ్ఖారనిరోధోతి సఙ్ఖారానం అనుప్పత్తినిరోధో ¶ హోతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఇమేహి పన పదేహి యం ఆగమ్మ అవిజ్జాదయో నిరుజ్ఝన్తి, అత్థతో తం నిబ్బానం దీపితం హోతి. నిబ్బానఞ్హి అవిజ్జానిరోధోతిపి సఙ్ఖారనిరోధోతిపి ఏవం తేసం తేసం ధమ్మానం నిరోధనామేన కథీయతి. కేవలస్సాతి సకలస్స. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి వట్టదుక్ఖరాసిస్స. నిరోధో హోతీతి అప్పవత్తి హోతి. తత్థ యస్మా అవిజ్జాదీనం నిరోధో నామ ఖీణాకారోపి వుచ్చతి అరహత్తమ్పి నిబ్బానమ్పి, తస్మా ఇధ ఖీణాకారదస్సనవసేన ద్వాదససు ఠానేసు అరహత్తం, ద్వాదససుయేవ నిబ్బానం కథితన్తి వేదితబ్బం. ఇదం వుచ్చతీతి ఏత్థ నిబ్బానమేవ సన్ధాయ ఇదన్తి వుత్తం. అట్ఠఙ్గికోతి న అట్ఠహి అఙ్గేహి వినిముత్తో అఞ్ఞో మగ్గో నామ అత్థి. యథా పన పఞ్చఙ్గికం తూరియన్తి వుత్తే పఞ్చఙ్గమత్తమేవ ¶ తూరియన్తి వుత్తం హోతి, ఏవమిధాపి అట్ఠఙ్గికమత్తమేవ మగ్గో హోతీతి వేదితబ్బో. అనిగ్గహితోతి న నిగ్గహితో. నిగ్గణ్హన్తో హి హాపేత్వా వా దస్సేతి వడ్ఢేత్వా వా తం పరివత్తేత్వా వా. తత్థ యస్మా చత్తారి అరియసచ్చాని ‘‘న ఇమాని చత్తారి, ద్వే వా తీణి వా’’తి ఏవం హాపేత్వాపి ‘‘పఞ్చ వా ఛ వా’’తి ఏవం వడ్ఢేత్వాపి ‘‘న ఇమాని చత్తారి అరియసచ్చాని, అఞ్ఞానేవ చత్తారి అరియసచ్చానీ’’తి దస్సేతుం న సక్కా. తస్మా అయం ధమ్మో అనిగ్గహితో నామ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

౬౩. దుతియే ¶ అమాతాపుత్తికానీతి మాతా చ పుత్తో చ మాతాపుత్తం, పరిత్తాతుం సమత్థభావేన నత్థి ఏత్థ మాతాపుత్తన్తి అమాతాపుత్తికాని. యన్తి యస్మిం సమయే. తత్థ మాతాపి పుత్తం నప్పటిలభతీతి తస్మిం అగ్గిభయే ఉప్పన్నే మాతాపి పుత్తం పస్సితుం న లభతి, పుత్తోపి మాతరం పస్సితుం న లభతీతి అత్థో. భయం హోతీతి చిత్తుత్రాసభయం హోతి. అటవిసఙ్కోపోతి అటవియా సఙ్కోపో. అటవీతి చేత్థ అటవివాసినో చోరా వేదితబ్బా. యదా హి తే అటవితో జనపదం ఓతరిత్వా గామనిగమరాజధానియో పహరిత్వా విలుమ్పన్తి, తదా అటవిసఙ్కోపో నామ హోతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. చక్కసమారూళ్హాతి ఏత్థ ఇరియాపథచక్కమ్పి వట్టతి యానచక్కమ్పి. భయస్మిం హి సమ్పత్తే యేసం యానకాని అత్థి, తే అత్తనో పరిక్ఖారభణ్డం తేసు ఆరోపేత్వా పలాయన్తి. యేసం నత్థి ¶ , తే కాజేన వా ఆదాయ సీసేన వా ఉక్ఖిపిత్వా పలాయన్తియేవ. తే చక్కసమారూళ్హా నామ హోన్తి. పరియాయన్తీతి ఇతో చితో చ గచ్ఛన్తి. కదాచీతి కిస్మిఞ్చిదేవ కాలే. కరహచీతి తస్సేవ వేవచనం. మాతాపి పుత్తం పటిలభతీతి ఆగచ్ఛన్తం వా గచ్ఛన్తం వా ఏకస్మిం ఠానే నిలీనం వా పస్సితుం లభతి. ఉదకవాహకోతి ¶ నదీపూరో. మాతాపి పుత్తం పటిలభతీతి కుల్లే వా ఉళుమ్పే వా మత్తికాభాజనే వా దారుక్ఖణ్డే వా లగ్గం వుయ్హమానం పస్సితుం పటిలభతి, సోత్థినా వా పున ఉత్తరిత్వా గామే వా అరఞ్ఞే వా ఠితం పస్సితుం లభతీతి.

ఏవం పరియాయతో అమాతాపుత్తికాని భయాని దస్సేత్వా ఇదాని నిప్పరియాయేన దస్సేన్తో తీణిమానీతిఆదిమాహ. తత్థ జరాభయన్తి జరం పటిచ్చ ఉప్పజ్జనకభయం. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘జరం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి భయం భయానకం ఛమ్భితత్తం లోమహంసో చేతసో ఉత్రాసో. బ్యాధిం పటిచ్చ, మరణం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి భయం భయానకం ఛమ్భితత్తం లోమహంసో చేతసో ఉత్రాసో’’తి (విభ. ౯౨౧). సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.

౬౪. తతియే కోసలేసూతి ఏవంనామకే జనపదే. చారికం చరమానోతి అద్ధానగమనం గచ్ఛన్తో. చారికా చ నామేసా భగవతో దువిధా హోతి తురితచారికా చ అతురితచారికా చాతి. తత్థ దూరేపి బోధనేయ్యపుగ్గలం దిస్వా తస్స బోధనత్థాయ సహసా గమనం తురితచారికా నామ ¶ . సా మహాకస్సపపచ్చుగ్గమనాదీసు దట్ఠబ్బా. యం పన గామనిగమపటిపాటియా దేవసికం యోజనఅద్ధయోజనవసేన పిణ్డపాతచరియాదీహి లోకం అనుగ్గణ్హన్తస్స గమనం, అయం అతురితచారికా నామ. ఇమం సన్ధాయేతం వుత్తం – ‘‘చారికం చరమానో’’తి. విత్థారేన పన చారికాకథా సుమఙ్గలవిలాసినియా దీఘనికాయట్ఠకథాయ అమ్బట్ఠసుత్తవణ్ణనాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౫౪) వుత్తా. బ్రాహ్మణగామోతి బ్రాహ్మణానం సమోసరణగామోపి బ్రాహ్మణగామోతి వుచ్చతి, బ్రాహ్మణానం భోగగామోపి. ఇధ సమోసరణగామో బ్రాహ్మణవసనగామోతి అధిప్పేతో. తదవసరీతి తత్థ అవసరి, సమ్పత్తోతి అత్థో. విహారో పనేత్థ ¶ అనియామితో. తస్మా తస్స అవిదూరే బుద్ధానం ¶ అనుచ్ఛవికో ఏకో వనసణ్డో అత్థి, సత్థా తం వనసణ్డం గతోతి వేదితబ్బో.

అస్సోసున్తి సుణింసు ఉపలభింసు, సోతద్వారసమ్పత్తవచననిగ్ఘోసానుసారేన జానింసు. ఖోతి అవధారణత్థే, పదపూరణమత్తే వా నిపాతో. తత్థ అవధారణత్థేన ‘‘అస్సోసుం ఏవ, న తేసం కోచి సవనన్తరాయో అహోసీ’’తి అయమత్థో వేదితబ్బో. పదపూరణేన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతామత్తమేవ.

ఇదాని యమత్థం అస్సోసుం, తం పకాసేతుం సమణో ఖలు, భో, గోతమోతిఆది వుత్తం. తత్థ సమితపాపత్తా సమణోతి వేదితబ్బో. ఖలూతి అనుస్సవత్థే నిపాతో. భోతి తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలపనమత్తం. గోతమోతి భగవతో గోత్తవసేన పరిదీపనం, తస్మా ‘‘సమణో ఖలు, భో, గోతమో’’తి ఏత్థ సమణో కిర, భో, గోతమగోత్తోతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సక్యపుత్తోతి ఇదం పన భగవతో ఉచ్చాకులపరిదీపనం. సక్యకులా పబ్బజితోతి సద్ధాపబ్బజితభావపరిదీపనం, కేనచి పారిజుఞ్ఞేన అనభిభూతో అపరిక్ఖీణంయేవ తం కులం పహాయ సద్ధాయ పబ్బజితోతి వుత్తం హోతి. తం ఖో పనాతి ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే ఉపయోగవచనం, తస్స ఖో పన భోతో గోతమస్సాతి అత్థో. కల్యాణోతి కల్యాణగుణసమన్నాగతో, సేట్ఠోతి వుత్తం హోతి. కిత్తిసద్దోతి కిత్తియేవ, థుతిఘోసో వా. అబ్భుగ్గతోతి సదేవకం లోకం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఉగ్గతో. కిన్తి? ఇతిపి సో భగవా…పే… బుద్ధో భగవాతి. తత్రాయం పదసమ్బన్ధో – సో భగవా ఇతిపి అరహం, ఇతిపి సమ్మాసమ్బుద్ధో…పే… ఇతిపి భగవాతి. ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేనాతి వుత్తం హోతి.

తత్థ ‘‘ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి కారణేహి సో భగవా అరహన్తి ¶ వేదితబ్బో’’తిఆదినా నయేన మాతికం నిక్ఖిపిత్వా ¶ సబ్బానేవ ఏతాని పదాని విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౫-౧౨౭) బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే విత్థారితానీతి తతో నేసం విత్థారో గహేతబ్బో.

సో ¶ ఇమం లోకన్తి సో భవం గోతమో ఇమం లోకం, ఇదాని వత్తబ్బం నిదస్సేతి. సదేవకన్తి సహ దేవేహి సదేవకం. ఏవం సహ మారేన సమారకం. సహ బ్రహ్మునా సబ్రహ్మకం. సహ సమణబ్రాహ్మణేహి సస్సమణబ్రాహ్మణిం. పజాతత్తా పజా, తం పజం. సహ దేవమనుస్సేహి సదేవమనుస్సం. తత్థ సదేవకవచనేన పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం వేదితబ్బం, సమారకవచనేన ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణం, సబ్రహ్మకవచనేన బ్రహ్మకాయికాదిబ్రహ్మగ్గహణం, సస్సమణబ్రాహ్మణివచనేన సాసనస్స పచ్చత్థికపచ్చామిత్తసమణబ్రాహ్మణగ్గహణం, సమితపాపబాహితపాపసమణబ్రాహ్మణగ్గహణఞ్చ, పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణం, సదేవమనుస్సవచనేన సమ్ముతిదేవఅవసేసమనుస్సగ్గహణం. ఏవమేత్థ తీహి పదేహి ఓకాసలోకేన సద్ధిం సత్తలోకో, ద్వీహి పజావసేన సత్తలోకోవ గహితోతి వేదితబ్బో.

అపరో నయో – సదేవకగ్గహణేన అరూపావచరలోకో గహితో, సమారకగ్గహణేన ఛకామావచరదేవలోకో, సబ్రహ్మకగ్గహణేన రూపీబ్రహ్మలోకో, సస్సమణబ్రాహ్మణాదిగ్గహణేన చతుపరిసవసేన, సమ్ముతిదేవేహి వా సహ మనుస్సలోకో, అవసేససబ్బసత్తలోకో వా. పోరాణా పనాహు – సదేవకన్తి దేవతాహి సద్ధిం అవసేసలోకం. సమారకన్తి మారేన సద్ధిం అవసేసలోకం. సబ్రహ్మకన్తి బ్రహ్మేహి సద్ధిం అవసేసలోకం. ఏవం సబ్బేపి తిభవూపగే సత్తే తీహాకారేహి తీసు పదేసు పక్ఖిపిత్వా పున ద్వీహి పదేహి పరియాదాతుం సస్సమణబ్రాహ్మణిం పజం సదేవమనుస్సన్తి వుత్తం. ఏవం పఞ్చహి పదేహి తేన తేనాకారేన తేధాతుకమేవ పరియాదిన్నన్తి.

సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేతీతి సయన్తి సామం, అపరనేయ్యో హుత్వా. అభిఞ్ఞాతి అభిఞ్ఞాయ, అధికేన ఞాణేన ఞత్వాతి అత్థో. సచ్ఛికత్వాతి పచ్చక్ఖం కత్వా ¶ , ఏతేన అనుమానాదిపటిక్ఖేపో కతో. పవేదేతీతి బోధేతి ఞాపేతి పకాసేతి.

సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… పరియోసానకల్యాణన్తి సో భగవా సత్తేసు కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ హిత్వాపి అనుత్తరం వివేకసుఖం ధమ్మం ¶ దేసేతి. తఞ్చ ఖో అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తో ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ దేసేతి, ఆదిమ్హిపి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జమేవ కత్వా ¶ దేసేతి, మజ్ఝేపి, పరియోసానేపి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జమేవ కత్వా దేసేతీతి వుత్తం హోతి.

తత్థ అత్థి దేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానం, అత్థి సాసనస్స. దేసనాయ తావ చతుప్పదికాయపి గాథాయ పఠమపాదో ఆది నామ, తతో ద్వే మజ్ఝం నామ, అన్తే ఏకో పరియోసానం నామ. ఏకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స నిదానం ఆది, ఇదమవోచాతి పరియోసానం, ఉభిన్నం అన్తరా మజ్ఝం. అనేకానుసన్ధికస్స సుత్తస్స పఠమానుసన్ధి ఆది, అన్తే అనుసన్ధి పరియోసానం, మజ్ఝే ఏకో వా ద్వే వా బహూ వా మజ్ఝమేవ.

సాసనస్స సీలసమాధివిపస్సనా ఆది నామ. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘కో చాది కుసలానం ధమ్మానం, సీలఞ్చ సువిసుద్ధం దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౬౯). ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, మజ్ఝిమా పటిపదా తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా’’తి ఏవం వుత్తో పన అరియమగ్గో మజ్ఝం నామ. ఫలఞ్చేవ నిబ్బానఞ్చ పరియోసానం నామ. ‘‘తస్మాతిహ త్వం, బ్రాహ్మణ, బ్రహ్మచరియం ఏతంపారం ఏతంపరియోసాన’’న్తి ఏత్థ ఫలం పరియోసనన్తి వుత్తం. ‘‘నిబ్బానోగధఞ్హి, ఆవుసో విసాఖ, బ్రహ్మచరియం వుస్సతి నిబ్బానపరాయణం నిబ్బానపరియోసాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౪౬౬) ఏత్థ నిబ్బానం పరియోసానన్తి వుత్తం. ఇధ ¶ పన దేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానం అధిప్పేతం. భగవా హి ధమ్మం దేసేన్తో ఆదిమ్హి సీలం దస్సేత్వా మజ్ఝే మగ్గం పరియోసానే నిబ్బానం దస్సేతి. తేన వుత్తం – ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం మజ్ఝేకల్యాణం పరియోసానకల్యాణ’’న్తి. తస్మా అఞ్ఞోపి ధమ్మకథికో ధమ్మం కథేన్తో –

‘‘ఆదిమ్హి సీలం దస్సేయ్య, మజ్ఝే మగ్గం విభావయే;

పరియోసానమ్హి నిబ్బానం, ఏసా కథికసణ్ఠితీ’’తి.

సాత్థం సబ్యఞ్జనన్తి యస్స హి యాగుభత్తఇత్థిపురిసాదివణ్ణనానిస్సితా దేసనా హోతి, న సో సాత్థం దేసేతి. భగవా పన తథారూపం దేసనం పహాయ చతుసతిపట్ఠానాదినిస్సితం దేసనం దేసేతి. తస్మా ‘‘సాత్థం దేసేతీ’’తి ¶ వుచ్చతి. యస్స పన దేసనా ఏకబ్యఞ్జనాదియుత్తా వా సబ్బనిరోట్ఠబ్యఞ్జనా వా సబ్బవిస్సట్ఠబ్యఞ్జనా వా సబ్బనిగ్గహితబ్యఞ్జనా వా, తస్స దమిళకిరాతయవనాదిమిలక్ఖానం ¶ భాసా వియ బ్యఞ్జనపారిపూరియా అభావతో అబ్యఞ్జనా నామ దేసనా హోతి. భగవా పన –

‘‘సిథిలం ధనితఞ్చ దీఘరస్సం, లహుకం గరుకఞ్చ నిగ్గహీతం;

సమ్బన్ధం వవత్థితం విముత్తం, దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదో’’తి. –

ఏవం వుత్తం దసవిధం బ్యఞ్జనం అమక్ఖేత్వా పరిపుణ్ణబ్యఞ్జనమేవ కత్వా ధమ్మం దేసేతి. తస్మా ‘‘సబ్యఞ్జనం కత్వా దేసేతీ’’తి వుచ్చతి. కేవలపరిపుణ్ణన్తి ఏత్థ కేవలన్తి సకలాధివచనం. పరిపుణ్ణన్తి అనూనాధికవచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – సకలపరిపుణ్ణమేవ దేసేతి, ఏకదేసనాపి అపరిపుణ్ణా నత్థీతి. పరిసుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. యో హి ‘‘ఇమం ధమ్మదేసనం నిస్సాయ లాభం వా సక్కారం వా లభిస్సామీ’’తి దేసేతి, తస్స అపరిసుద్ధా దేసనా నామ హోతి. భగవా పన లోకామిసనిరపేక్ఖో ¶ హితఫరణేనేవ మేత్తాభావనాయ ముదుహదయో ఉల్లుమ్పనసభావసణ్ఠితేన చిత్తేన దేసేతి. తస్మా పరిసుద్ధం దేసేతీతి వుచ్చతి. బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి ఏత్థ బ్రహ్మచరియన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం సకలం సాసనం. తస్మా బ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… పరిసుద్ధం, ఏవం దేసేన్తో చ సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం సకలసాసనబ్రహ్మచరియం పకాసేతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. బ్రహ్మచరియన్తి సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతం చరియం, బ్రహ్మభూతానం వా బుద్ధాదీనం చరియన్తి వుత్తం హోతి.

సాధు ఖో పనాతి సున్దరం ఖో పన, అత్థావహం సుఖావహన్తి వుత్తం హోతి. తథారూపానం అరహతన్తి యథారూపో సో భవం గోతమో, ఏవరూపానం అనేకేహిపి కప్పకోటిసతసహస్సేహి దుల్లభదస్సనానం బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తేహి అసీతిఅనుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితేహి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణవరేహి సమాకిణ్ణమనోరమసరీరానం అనప్పకదస్సనానం అతిమధురధమ్మనిగ్ఘోసానం యథాభూతగుణాధిగమేన లోకే అరహన్తోతి లద్ధసద్దానం అరహతం. దస్సనం హోతీతి పసాదసోమ్మాని అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా దస్సనమత్తమ్పి సాధు హోతి. సచే పన అట్ఠఙ్గసమన్నాగతేన బ్రహ్మస్సరేన ధమ్మం దేసేన్తస్స ఏకపదమ్పి సోతుం లభిస్సామ, సాధుతరంయేవ భవిస్సతీతి ¶ ఏవం అజ్ఝాసయం కత్వా. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి సబ్బకిచ్చాని పహాయ తుట్ఠమానసా అగమంసు. అఞ్జలిం పణామేత్వాతి ఏతే ఉభతోపక్ఖికా, తే ఏవం చిన్తేసుం – ‘‘సచే నో మిచ్ఛాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి ‘కస్మా తుమ్హే సమణం గోతమం వన్దిత్థా’తి, తేసం ‘కిం అఞ్జలికరణమత్తేనాపి వన్దితం హోతీ’తి వక్ఖామ ¶ . సచే నో సమ్మాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి ‘కస్మా భగవన్తం న వన్దిత్థా’తి, ‘కిం సీసేన భూమిం పహరన్తేనేవ వన్దితం హోతి. నను అఞ్జలికమ్మమ్పి వన్దనా ఏవా’తి వక్ఖామా’’తి.

నామగోత్తన్తి ¶ , ‘‘భో గోతమ, అహం అసుకస్స పుత్తో దత్తో నామ మిత్తో నామ ఇధాగతో’’తి వదన్తా నామం సావేన్తి నామ. ‘‘భో గోతమ, అహం వాసేట్ఠో నామ కచ్చానో నామ ఇధాగతో’’తి వదన్తా గోత్తం సావేన్తి నామ. ఏతే కిర దలిద్దా జిణ్ణకులపుత్తా ‘‘పరిసమజ్ఝే నామగోత్తవసేన పాకటా భవిస్సామా’’తి ఏవం అకంసు. యే పన తుణ్హీభూతా నిసీదింసు, తే కేరాటికా చేవ అన్ధబాలా చ. తత్థ కేరాటికా ‘‘ఏకం ద్వే కథాసల్లాపే కరోన్తే విస్సాసికో హోతి, అథ విస్సాసే సతి ఏకం ద్వే భిక్ఖా అదాతుం న యుత్త’’న్తి తతో అత్తానం మోచేన్తా తుణ్హీభూతా నిసీదన్తి. అన్ధబాలా అఞ్ఞాణతాయేవ అవక్ఖిత్తమత్తికాపిణ్డా వియ యత్థ కత్థచి తుణ్హీభూతా నిసీదన్తి.

వేనాగపురికోతి వేనాగపురవాసీ. ఏతదవోచాతి పాదన్తతో పట్ఠాయ యావ కేసగ్గా తథాగతస్స సరీరం ఓలోకేన్తో అసీతిఅనుబ్యఞ్జనసముజ్జలేహి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి పటిమణ్డితం సరీరా నిక్ఖమిత్వా సమన్తతో అసీతిహత్థప్పదేసం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠితాహి ఛబ్బణ్ణాహి ఘనబుద్ధరంసీహి సమ్పరివారితం తథాగతస్స సరీరం దిస్వా సఞ్జాతవిమ్హయో వణ్ణం భణన్తో ఏతం ‘‘అచ్ఛరియం, భో గోతమా’’తిఆదివచనం అవోచ.

తత్థ యావఞ్చిదన్తి అధిమత్తప్పమాణపరిచ్ఛేదవచనమేతం. తస్స విప్పసన్నపదేన సద్ధిం సమ్బన్ధో. యావఞ్చ విప్పసన్నాని అధిమత్తవిప్పసన్నానీతి అత్థో. ఇన్ద్రియానీతి చక్ఖాదీని ఛ ఇన్ద్రియాని. తస్స హి పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం పతిట్ఠితోకాసస్స విప్పసన్నతం దిస్వా తేసం విప్పసన్నతా పాకటా అహోసి. యస్మా పన సా మనే విప్పసన్నేయేవ హోతి, అవిప్పసన్నచిత్తానఞ్హి ఇన్ద్రియప్పసాదో నామ నత్థి, తస్మాస్స మనిన్ద్రియప్పసాదోపి పాకటో అహోసి. తం ఏస విప్పసన్నతం ¶ గహేత్వా ‘‘విప్పసన్నాని ఇన్ద్రియానీ’’తి ఆహ. పరిసుద్ధోతి నిమ్మలో. పరియోదాతోతి పభస్సరో. సారదం ¶ బదరపణ్డున్తి సరదకాలే జాతం నాతిసుపరిపక్కం బదరం. తఞ్హి పరిసుద్ధఞ్చేవ హోతి పరియోదాతఞ్చ. తాలపక్కన్తి సుపరిపక్కతాలఫలం. సమ్పతి బన్ధనా పముత్తన్తి తంఖణఞ్ఞేవ బన్ధనా పముత్తం. తస్స హి బన్ధనమూలం అపనేత్వా పరముఖం కత్వా ఫలకే ఠపితస్స చతురఙ్గులమత్తం ఠానం ఓలోకేన్తానం పరిసుద్ధం పరియోదాతం హుత్వా ఖాయతి. తం సన్ధాయేవమాహ ¶ . నేక్ఖం జమ్బోనదన్తి సురత్తవణ్ణస్స జమ్బోనదసువణ్ణస్స ఘటికా. దక్ఖకమ్మారపుత్తసుపరికమ్మకతన్తి దక్ఖేన సువణ్ణకారపుత్తేన సుట్ఠు కతపరికమ్మం. ఉక్కాముఖే సుకుసలసమ్పహట్ఠన్తి సువణ్ణకారఉద్ధనే పచిత్వా సుకుసలేన సువణ్ణకారేన ఘట్టనపరిమజ్జనహంసనేన సుట్ఠు పహట్ఠం సుపరిమద్దితన్తి అత్థో. పణ్డుకమ్బలే నిక్ఖిత్తన్తి అగ్గినా పచిత్వా దీపిదాఠాయ ఘంసిత్వా గేరుకపరికమ్మం కత్వా రత్తకమ్బలే ఠపితం. భాసతేతి సఞ్జాతఓభాసతాయ భాసతే. తపతేతి అన్ధకారవిద్ధంసనతాయ తపతే. విరోచతీతి విజ్జోతమానం హుత్వా విరోచతి, సోభతీతి అత్థో.

ఉచ్చాసయనమహాసయనానీతి ఏత్థ అతిక్కన్తప్పమాణం ఉచ్చాసయనం నామ, ఆయతవిత్థతం అకప్పియభణ్డం మహాసయనం నామ. ఇదాని తాని దస్సేన్తో సేయ్యథిదం, ఆసన్దీతిఆదిమాహ. తత్థ ఆసన్దీతి అతిక్కన్తప్పమాణం ఆసనం. పల్లఙ్కోతి పాదేసు వాళరూపాని ఠపేత్వా కతో. గోనకోతి దీఘలోమకో మహాకోజవో. చతురఙ్గులాధికాని కిర తస్స లోమాని. చిత్తకోతి వానచిత్తం ఉణ్ణామయత్థరణం. పటికాతి ఉణ్ణామయో సేతత్థరకో. పటలికాతి ¶ ఘనపుప్ఫో ఉణ్ణామయత్థరకో, యో ఆమలకపట్టోతిపి వుచ్చతి. తూలికాతి తిణ్ణం తూలానం అఞ్ఞతరపుణ్ణా తూలికా. వికతికాతి సీహబ్యగ్ఘాదిరూపవిచిత్రో ఉణ్ణామయత్థరకో. ఉద్దలోమీతి ఉభతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణం. కేచి ఏకతో ఉగ్గతపుప్ఫన్తి వదన్తి. ఏకన్తలోమీతి ఏకతోదసం ఉణ్ణామయత్థరణం. కేచి ఉభతో ఉగ్గతపుప్ఫన్తి వదన్తి. కట్టిస్సన్తి రతనపరిసిబ్బితం కోసేయ్యకట్టిస్సమయం పచ్చత్థరణం. కోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బితమేవ కోసియసుత్తమయం పచ్చత్థరణం. కుత్తకన్తి సోళసన్నం నాటకిత్థీనం ఠత్వా నచ్చనయోగ్గం ఉణ్ణామయత్థరణం. హత్థత్థరాదయో హత్థిపిట్ఠాదీసు అత్థరణకఅత్థరకా చేవ ¶ హత్థిరూపాదీని దస్సేత్వా కతఅత్థరకా చ. అజినప్పవేణీతి అజినచమ్మేహి మఞ్చప్పమాణేన సిబ్బిత్వా కతప్పవేణీ. సేసం హేట్ఠా వుత్తత్థమేవ.

నికామలాభీతి అతికామలాభీ ఇచ్ఛితిచ్ఛితలాభీ. అకిచ్ఛలాభీతి అదుక్ఖలాభీ. అకసిరలాభీతి విపులలాభీ మహన్తలాభీ, ఉళారుళారానేవ లభతి మఞ్ఞేతి సన్ధాయ వదతి. అయం కిర బ్రాహ్మణో సయనగరుకో, సో భగవతో విప్పసన్నిన్ద్రియాదితం దిస్వా ‘‘అద్ధా ఏస ఏవరూపేసు ఉచ్చాసయనమహాసయనేసు నిసీదతి చేవ నిపజ్జతి చ. తేనస్స విప్పసన్నాని ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో’’తి మఞ్ఞమానో ఇమం సేనాసనవణ్ణం కథేసి.

లద్ధా ¶ చ పన న కప్పన్తీతి ఏత్థ కిఞ్చి కిఞ్చి కప్పతి. సుద్ధకోసేయ్యఞ్హి మఞ్చేపి అత్థరితుం వట్టతి, గోనకాదయో చ భూమత్థరణపరిభోగేన, ఆసన్దియా పాదే ఛిన్దిత్వా, పల్లఙ్కస్స ¶ వాళే భిన్దిత్వా, తూలికం విజటేత్వా ‘‘బిమ్బోహనఞ్చ కాతు’’న్తి (చూళవ. ౨౯౭) వచనతో ఇమానిపి ఏకేన విధానేన కప్పన్తి. అకప్పియం పన ఉపాదాయ సబ్బానేవ న కప్పన్తీతి వుత్తాని.

వనన్తఞ్ఞేవ పవిసామీతి అరఞ్ఞంయేవ పవిసామి. యదేవాతి యానియేవ. పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వాతి సమన్తతో ఊరుబద్ధాసనం బన్ధిత్వా. ఉజుం కాయం పణిధాయాతి అట్ఠారస పిట్ఠికణ్టకే కోటియా కోటిం పటిపాదేన్తో ఉజుం కాయం ఠపేత్వా. పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వాతి కమ్మట్ఠానాభిముఖం సతిం ఠపేత్వా, పరిగ్గహితనియ్యానం వా కత్వాతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘పరీతి పరిగ్గహట్ఠో. ముఖన్తి నియ్యానట్ఠో. సతీతి ఉపట్ఠానట్ఠో. తేన వుచ్చతి పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౬౪). ఉపసమ్పజ్జ విహరామీతి పటిలభిత్వా పచ్చక్ఖం కత్వా విహరామి. ఏవంభూతోతి ఏవం పఠమజ్ఝానాదీసు అఞ్ఞతరసమఙ్గీ హుత్వా. దిబ్బో మే ఏసో తస్మిం సమయే చఙ్కమో హోతీతి చత్తారి హి రూపజ్ఝానాని సమాపజ్జిత్వా చఙ్కమన్తస్స చఙ్కమో దిబ్బచఙ్కమో నామ హోతి, సమాపత్తితో వుట్ఠాయ చఙ్కమన్తస్సాపి చఙ్కమో దిబ్బచఙ్కమోయేవ. ఠానాదీసుపి ఏసేవ నయో. తథా ఇతరేసు ద్వీసు విహారేసు.

సో ¶ ఏవం పజానామి ‘‘రాగో మే పహీనో’’తి మహాబోధిపల్లఙ్కే అరహత్తమగ్గేన పహీనరాగమేవ దస్సేన్తో ‘‘సో ఏవం పజానామి రాగో మే పహీనో’’తి ఆహ. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఇమినా పన కిం కథితం హోతీతి? పచ్చవేక్ఖణా కథితా, పచ్చవేక్ఖణాయ ఫలసమాపత్తి కథితా. ఫలసమాపత్తిఞ్హి సమాపన్నస్సపి సమాపత్తితో వుట్ఠితస్సాపి చఙ్కమాదయో అరియచఙ్కమాదయో హోన్తి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬౫. చతుత్థే ¶ రాజగహేతి ఏవంనామకే నగరే. గిజ్ఝకూటే పబ్బతేతి గిజ్ఝసదిసానిస్స కూటాని, గిజ్ఝా వా తస్స కూటేసు వసన్తీతి గిజ్ఝకూటో, తస్మిం గిజ్ఝకూటే పబ్బతే. ఏతేనస్స రాజగహం గోచరగామం కత్వా విహరన్తస్స వసనట్ఠానం దస్సితం. గిజ్ఝకూటస్మిఞ్హి తథాగతం ¶ ఉద్దిస్స విహారో కారితో, గిజ్ఝకూటవిహారోత్వేవస్స నామం. తత్థాయం తస్మిం సమయే విహరతీతి. సరభో నామ పరిబ్బాజకో అచిరపక్కన్తో హోతీతి సరభోతి ఏవంనామకో పరిబ్బాజకో ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ పక్కన్తో హోతి, అధునా విబ్భన్తోతి అత్థో. సమ్మాసమ్బుద్ధే హి లోకే ఉప్పన్నే తిత్థియా నట్ఠలాభసక్కారా అహేసుం, తిణ్ణం రతనానం మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి. యథాహ –

‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సక్కతో హోతి గరుకతో మానితో పూజితో అపచితో లాభీ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం. అఞ్ఞతిత్థియా పన పరిబ్బాజకా అసక్కతా హోన్తి అగరుకతా అమానితా అపూజితా న లాభినో చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారాన’’న్తి (ఉదా.౧౪; సం.ని.౧.౨.౭౦).

తే ఏవం పరిహీనలాభసక్కారా పఞ్చసతమత్తా ఏకస్మిం పరిబ్బాజకారామే సన్నిపతిత్వా సమ్మన్తయింసు – ‘‘భో, మయం సమణస్స గోతమస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ హతలాభసక్కారా జాతా, సమణస్స గోతమస్స సావకానఞ్చస్స ఏకం అవణ్ణం ఉపధారేథ, అవణ్ణం పత్థరిత్వా ఏతస్స ¶ సాసనం గరహిత్వా అమ్హాకం లాభసక్కారం ఉప్పాదేస్సామా’’తి. తే వజ్జం ఓలోకేన్తా – ‘‘తీసు ద్వారేసు ఆజీవే చాతి చతూసుపి ఠానేసు సమణస్స గోతమస్స వజ్జం పస్సితుం న సక్కా, ఇమాని చత్తారి ఠానాని ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞత్థ ఓలోకేథా’’తి ¶ ఆహంసు. అథ నేసం అన్తరే ఏకో ఏవమాహ – ‘‘అహం అఞ్ఞం న పస్సామి, ఇమే అన్వడ్ఢమాసం సన్నిపతిత్వా ద్వారవాతపానాని పిధాయ సామణేరానమ్పి పవేసనం న దేన్తి. జీవితసదిసాపి ఉపట్ఠాకా దట్ఠుం న లభన్తి, ఆవట్టనిమాయం ఓసారేత్వా ఓసారేత్వా జనం ఆవట్టేత్వా ఆవట్టేత్వా ఖాదన్తి. సచే తం మయం ఆహరితుం సక్ఖిస్సామ, ఏవం నో లాభసక్కారఉళారో భవిస్సతీ’’తి. అపరోపి ఏవమేవ వదన్తో ఉట్ఠాసి. సబ్బే ఏకవాదా అహేసుం. తతో ఆహంసు – ‘‘యో తం ఆహరితుం సక్ఖిస్సతి, తం మయం అమ్హాకం సమయే జేట్ఠకం కరిస్సామా’’తి.

తతో కోటితో పట్ఠాయ ‘‘త్వం సక్ఖిస్ససి, త్వం సక్ఖిస్ససీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అహం న సక్ఖిస్సామి, అహం న సక్ఖిస్సామీ’’తి బహూహి వుత్తే సరభం పుచ్ఛింసు – ‘‘త్వం సక్ఖిస్ససి ఆచరియా’’తి. సో ఆహ – ‘‘అగరు ఏతం ఆహరితుం, సచే తుమ్హే అత్తనో కథాయ ఠత్వా మం జేట్ఠకం ¶ కరిస్సథా’’తి. అగరు ఏతమాచరియ ఆహర, త్వం కతోయేవాసి అమ్హేహి జేట్ఠకోతి. సో ఆహ – ‘‘తం ఆహరన్తేన థేనేత్వా వా విలుమ్పిత్వా వా ఆహరితుం న సక్కా, సమణస్స పన గోతమస్స సావకసదిసేన హుత్వా తస్స సావకే వన్దిత్వా వత్తపటివత్తం కత్వా తేసం పత్తే భత్తం భుఞ్జిత్వా ఆహరితుం సక్కా. రుచ్చతి వో ఏతస్స ఏత్తకస్స కిరియా’’తి. యంకిఞ్చి కత్వా ఆహరిత్వా చ నో దేహీతి. తేన హి మం దిస్వా అపస్సన్తా వియ భవేయ్యాథాతి పరిబ్బాజకానం సఞ్ఞం దత్వా దుతియదివసే పాతోవ ఉట్ఠాయ గిజ్ఝకూటమహావిహారం గన్త్వా దిట్ఠదిట్ఠానం భిక్ఖూనం పఞ్చపతిట్ఠితేన పాదే వన్ది. భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘అఞ్ఞే పరిబ్బాజకా చణ్డా ఫరుసా, అయం పన సద్ధో భవిస్సతి పసన్నో’’తి. భన్తే, తుమ్హే ఞత్వా యుత్తట్ఠానస్మింయేవ పబ్బజితా, మయం పన అనుపధారేత్వా అతిత్థేనేవ పక్ఖన్తా అనియ్యానికమగ్గే విచరామాతి. సో ఏవం వత్వా దిట్ఠే దిట్ఠే భిక్ఖూ పునప్పునం వన్దతి, న్హానోదకాదీని పటియాదేతి, దన్తకట్ఠం కప్పియం కరోతి, పాదే ధోవతి మక్ఖేతి, అతిరేకభత్తం లభిత్వా భుఞ్జతి.

తం ¶ ఇమినా నీహారేన వసన్తం ఏకో మహాథేరో దిస్వా, ‘‘పరిబ్బాజక, త్వం సద్ధో పసన్నో, కిం ¶ న పబ్బజసీ’’తి. కో మం, భన్తే, పబ్బాజేస్సతి. మయఞ్హి చిరకాలం భదన్తానం పచ్చత్థికా హుత్వా విచరిమ్హాతి. థేరో ‘‘సచే త్వం పబ్బజితుకామో, అహం తం పబ్బాజేస్సామీ’’తి వత్వా పబ్బాజేసి. సో పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ నిరన్తరం వత్తపటివత్తమకాసి. అథ నం థేరో వత్తే పసీదిత్వా నచిరస్సేవ ఉపసమ్పాదేసి. సో ఉపోసథదివసే భిక్ఖూహి సద్ధిం ఉపోసథగ్గం పవిసిత్వా భిక్ఖూ మహన్తేన ఉస్సాహేన పాతిమోక్ఖం పగ్గణ్హన్తే దిస్వా ‘‘ఇమినా నీహారేన ఓసారేత్వా ఓసారేత్వా లోకం ఖాదన్తి, కతిపాహేన హరిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. సో పరివేణం గన్త్వా ఉపజ్ఝాయం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, కో నామో అయం ధమ్మో’’తి పుచ్ఛి. పాతిమోక్ఖో నామ, ఆవుసోతి. ఉత్తమధమ్మో ఏస, భన్తే, భవిస్సతీతి. ఆమ, ఆవుసో, సకలసాసనధారణీ అయం సిక్ఖాతి. భన్తే, సచే ఏస సిక్ఖాధమ్మో ఉత్తమో, ఇమమేవ పఠమం గణ్హామీతి. గణ్హావుసోతి థేరో సమ్పటిచ్ఛి. సో గణ్హన్తో పరిబ్బాజకే పస్సిత్వా ‘‘కీదిసం ఆచరియా’’తి పుచ్ఛితో, ‘‘ఆవుసో, మా చిన్తయిత్థ, కతిపాహేన ఆహరిస్సామీ’’తి వత్వా నచిరస్సేవ ఉగ్గణ్హిత్వా ఉపజ్ఝాయం ఆహ – ‘‘ఏత్తకమేవ, భన్తే, ఉదాహు అఞ్ఞమ్పి అత్థీ’’తి. ఏత్తకమేవ, ఆవుసోతి.

సో పునదివసే యథానివత్థపారుతోవ గహితనీహారేనేవ పత్తం గహేత్వా గిజ్ఝకూటా నిక్ఖమ్మ పరిబ్బాజకారామం అగమాసి. పరిబ్బాజకా దిస్వా ‘‘కీదిసం, ఆచరియ, నాసక్ఖిత్థ మఞ్ఞే ఆవట్టనిమాయం ¶ ఆహరితు’’న్తి తం పరివారయింసు. మా చిన్తయిత్థ, ఆవుసో, ఆహటా మే ఆవట్టనిమాయా, ఇతో పట్ఠాయ అమ్హాకం లాభసక్కారో మహా భవిస్సతి. తుమ్హే అఞ్ఞమఞ్ఞం సమగ్గా హోథ, మా వివాదం అకత్థాతి. సచే తే, ఆచరియ, సుగ్గహితా, అమ్హేపి నం వాచేహీతి. సో ఆదితో పట్ఠాయ పాతిమోక్ఖం ఓసారేసి. అథ తే సబ్బేపి – ‘‘ఏథ, భో, నగరే విచరన్తా సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం కథేస్సామా’’తి అనుగ్ఘాటితేసుయేవ నగరద్వారేసు ద్వారసమీపం గన్త్వా వివటేన ద్వారేన ¶ సబ్బపఠమం పవిసింసు. ఏవం సలిఙ్గేనేవ అపక్కన్తం తం పరిబ్బాజకం సన్ధాయ – ‘‘సరభో నామ పరిబ్బాజకో అచిరపక్కన్తో హోతీ’’తి వుత్తం.

తం ¶ దివసం పన భగవా పచ్చూససమయే లోకం ఓలోకేన్తో ఇదం అద్దస – ‘‘అజ్జ సరభో పరిబ్బాజకో నగరే విచరిత్వా పకాసనీయకమ్మం కరిస్సతి, తిణ్ణం రతనానం అవణ్ణం కథేన్తో విసం సిఞ్చిత్వా పరిబ్బాజకారామం గమిస్సతి, అహమ్పి తత్థేవ గమిస్సామి, చతస్సోపి పరిసా తత్థేవ ఓసరిస్సన్తి. తస్మిం సమాగమే చతురాసీతి పాణసహస్సాని అమతపానం పివిస్సన్తీ’’తి. తతో ‘‘తస్స ఓకాసో హోతు, యథారుచియా అవణ్ణం పత్థరతూ’’తి చిన్తేత్వా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఆనన్ద, అట్ఠారససు మహావిహారేసు భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మయా సద్ధింయేవ పిణ్డాయ చరితుం ఆరోచేహీ’’తి. థేరో తథా అకాసి. భిక్ఖూ పత్తచీవరమాదాయ సత్థారమేవ పరివారయింసు. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆదాయ ద్వారగామసమీపేయేవ పిణ్డాయ చరి. సరభోపి పరిబ్బాజకేహి సద్ధిం నగరం పవిట్ఠో తత్థ తత్థ పరిసమజ్ఝే రాజద్వారవీథిచతుక్కాదీసు చ గన్త్వా ‘‘అఞ్ఞాతో మయా సమణానం సక్యపుత్తియానం ధమ్మో’’తిఆదీని అభాసి. తం సన్ధాయ సో రాజగహే పరిసతి ఏవం వాచం భాసతీతిఆది వుత్తం. తత్థ అఞ్ఞాతోతి ఞాతో అవబుద్ధో, పాకటం కత్వా ఉగ్గహితోతి దీపేతి. అఞ్ఞాయాతి జానిత్వా. అపక్కన్తోతి సలిఙ్గేనేవ అపక్కన్తో. సచే హి సమణస్స గోతమస్స సాసనే కోచి సారో అభవిస్స, నాహం అపక్కమిస్సం. తస్స పన సాసనం అసారం నిస్సారం, ఆవట్టనిమాయం ఓసారేత్వా సమణా లోకం ఖాదన్తీతి ఏవమత్థం దీపేన్తో ఏవమాహ.

అథ ఖో సమ్బహులా భిక్ఖూతి అథ ఏవం తస్మిం పరిబ్బాజకే భాసమానే అరఞ్ఞవాసినో పఞ్చసతా భిక్ఖూ ‘‘అసుకట్ఠానం నామ సత్థా పిణ్డాయ చరితుం గతో’’తి అజానన్తా భిక్ఖాచారవేలాయం రాజగహం పిణ్డాయ పవిసింసు. తే సన్ధాయేతం వుత్తం. అస్సోసున్తి సుణింసు. యేన ¶ భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి ‘‘ఇమం కారణం దసబలస్స ఆరోచేస్సామా’’తి ఉపసఙ్కమింసు.

సిప్పినికాతీరన్తి ¶ సిప్పినికాతి ఏవంనామికాయ నదియా తీరం. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేనాతి కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా అబ్భన్తరే ఖన్తిం ధారేత్వా చిత్తేనేవ అధివాసేసీతి అత్థో. ఏవం అధివాసేత్వా పున చిన్తేసి – ‘‘కిం ను ఖో అజ్జ మయా సరభస్స వాదం మద్దితుం గచ్ఛన్తేన ఏకకేన గన్తబ్బం ¶ , ఉదాహు భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతేనా’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – సచాహం భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో గమిస్సామి, మహాజనో ఏవం చిన్తేస్సతి – ‘‘సమణో గోతమో వాదుప్పత్తిట్ఠానం గచ్ఛన్తో పక్ఖం ఉక్ఖిపిత్వా గన్త్వా పరిసబలేన ఉప్పన్నం వాదం మద్దతి, పరవాదీనం సీసం ఉక్ఖిపితుం న దేతీ’’తి. న ఖో పన మయ్హం ఉప్పన్నే వాదే పరం గహేత్వా మద్దనకిచ్చం అత్థి, అహమేవ గన్త్వా మద్దిస్సామి. అనచ్ఛరియం చేతం య్వాహం ఇదాని బుద్ధభూతో అత్తనో ఉప్పన్నం వాదం మద్దేయ్యం, చరియం చరణకాలే అహేతుకపటిసన్ధియం నిబ్బత్తేనాపి హి మయా వహితబ్బం ధురం అఞ్ఞో వహితుం సమత్థో నామ నాహోసి. ఇమస్స పనత్థస్స సాధనత్థం –

‘‘యతో యతో గరు ధురం, యతో గమ్భీరవత్తనీ;

తదాస్సు కణ్హం యుఞ్జేన్తి, స్వాస్సు తం వహతే ధుర’’న్తి. (జా. ౧.౧.౨౯) –

ఇదం కణ్హజాతకం ఆహరితబ్బం. అతీతే కిర ఏకో సత్థవాహో ఏకిస్సా మహల్లికాయ గేహే నివాసం గణ్హి. అథస్స ఏకిస్సా ధేనుయా రత్తిభాగసమనన్తరే గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సా ఏకం వచ్ఛకం విజాయి. మహల్లికాయ వచ్ఛకం దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ పుత్తసినేహో ఉదపాది. పునదివసే సత్థవాహపుత్తో – ‘‘తవ గేహవేతనం గణ్హాహీ’’తి ఆహ. మహల్లికా ‘‘మయ్హం అఞ్ఞేన కిచ్చం న అత్థి, ఇమమేవ వచ్ఛకం దేహీ’’తి ఆహ. గణ్హ, అమ్మాతి. సా తం గణ్హిత్వా ఖీరం పాయేత్వా యాగుభత్తతిణాదీని దదమానా ¶ పోసేసి. సో వుద్ధిమన్వాయ పరిపుణ్ణరూపో బలవీరియసమ్పన్నో అహోసి సమ్పన్నాచారో, కాళకో నామ నామేన. అథేకస్స సత్థవాహస్స పఞ్చహి సకటసతేహి ఆగచ్ఛన్తస్స ఉదకభిన్నట్ఠానే సకటచక్కం లగ్గి. సో దసపి వీసమ్పి తింసమ్పి యోజేత్వా నీహరాపేతుం అసక్కోన్తో కాళకం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘తాత, తవ వేతనం దస్సామి, సకటం మే ఉక్ఖిపిత్వా దేహీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా తం ఆదాయ – ‘‘అఞ్ఞో ఇమినా సద్ధిం ధురం వహితుం సమత్థో నత్థీ’’తి ధురసకటే యోత్తం బన్ధిత్వా తం ఏకకంయేవ యోజేసి. సో తం సకటం ఉక్ఖిపిత్వా థలే పతిట్ఠాపేత్వా ఏతేనేవ నిహారేన పఞ్చ సకటసతాని నీహరి. సో సబ్బపచ్ఛిమసకటం నీహరిత్వా మోచియమానో ‘‘సు’’న్తి కత్వా సీసం ఉక్ఖిపి.

సత్థవాహో ¶ ¶ ‘‘అయం ఏత్తకాని సకటాని ఉక్ఖిపన్తో ఏవం న అకాసి, వేతనత్థం మఞ్ఞే కరోతీ’’తి సకటగణనాయ కహాపణే గహేత్వా పఞ్చసతభణ్డికం తస్స గీవాయ బన్ధాపేసి. సో అఞ్ఞేసం అత్తనో సన్తికం అల్లీయితుం అదేన్తో ఉజుకం గేహమేవ అగమాసి. మహల్లికా దిస్వా మోచేత్వా కహాపణభావం ఞత్వా ‘‘కస్మా, పుత్త, ఏవమకాసి, మా త్వం ‘మయా కమ్మం కత్వా ఆభతేన అయం జీవిస్సతీ’తి సఞ్ఞమకాసీ’’తి వత్వా గోణం ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా తేలేన అబ్భఞ్జిత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ పున మా ఏవమకాసీ’’తి ఓవది. ఏవం సత్థా ‘‘చరియం చరణకాలే అహేతుకపటిసన్ధియం నిబ్బత్తేనాపి హి మయా వహితబ్బధురం అఞ్ఞో వహితుం సమత్థో నామ నాహోసీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకకోవ అగమాసి. తం దస్సేతుం అథ ఖో భగవా సాయన్హసమయం పటిసల్లానా వుట్ఠితోతిఆది వుత్తం.

తత్థ పటిసల్లానాతి పుథుత్తారమ్మణేహి చిత్తం పటిసంహరిత్వా సల్లానతో, ఫలసమాపత్తితోతి అత్థో. తేనుపసఙ్కమీతి పరిబ్బాజకేసు సకలనగరే పకాసనీయకమ్మం కత్వా నగరా నిక్ఖమ్మ పరిబ్బాజకారామే సన్నిపతిత్వా ‘‘సచే, ఆవుసో సరభ, సమణో గోతమో ఆగమిస్సతి, కిం ¶ కరిస్ససీ’’తి. సమణే గోతమే ఏకం కరోన్తే అహం ద్వే కరిస్సామి, ద్వే కరోన్తే చత్తారి, చత్తారి కరోన్తే పఞ్చ, పఞ్చ కరోన్తే దస, దస కరోన్తే వీసతి, వీసతి కరోన్తే తింసం, తింసం కరోన్తే చత్తాలీసం, చత్తాలీసం కరోన్తే పఞ్ఞాసం, పఞ్ఞాసం కరోన్తే సతం, సతం కరోన్తే సహస్సం కరిస్సామీతి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం సీహనాదకథం సముట్ఠాపేత్వా నిసిన్నేసు ఉపసఙ్కమి.

ఉపసఙ్కమన్తో పన యస్మా పరిబ్బాజకారామస్స నగరమజ్ఝేనేవ మగ్గో, తస్మా సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా సుగతమహాచీవరం పారుపిత్వా విస్సట్ఠబలో రాజా వియ ఏకకోవ నగరమజ్ఝేన అగమాసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికా దిస్వా ‘‘పరిబ్బాజకా సమణస్స గోతమస్స పకాసనీయకమ్మం కరోన్తా అవణ్ణం పత్థరింసు, సో ఏతే అనువత్తిత్వా సఞ్ఞాపేతుం గచ్ఛతి మఞ్ఞే’’తి అనుబన్ధింసు. సమ్మాదిట్ఠికాపి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో పత్తచీవరం ఆదాయ ఏకకోవ నిక్ఖన్తో, అజ్జ సరభేన సద్ధిం మహాధమ్మసఙ్గామో భవిస్సతి. మయమ్పి తస్మిం సమాగమే కాయసక్ఖినో భవిస్సామా’’తి అనుబన్ధింసు. సత్థా పస్సన్తస్సేవ మహాజనస్స పరిబ్బాజకారామం ఉపసఙ్కమి.

పరిబ్బాజకా ¶ రుక్ఖానం ఖన్ధవిటపసాఖన్తరేహి సముగ్గచ్ఛన్తా ఛబ్బణ్ణఘనబుద్ధరస్మియో దిస్వా ‘‘అఞ్ఞదా ఏవరూపో ఓభాసో నామ నత్థి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఉల్లోకేత్వా ‘‘సమణో ¶ గోతమో ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆహంసు. తం సుత్వావ సరభో జాణుకన్తరే సీసం ఠపేత్వా అధోముఖో నిసీది. ఏవం తస్మిం సమయే భగవా తం ఆరామం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. తథాగతో హి జమ్బుదీపతలే అగ్గకులే జాతత్తా అగ్గాసనారహోతిస్స సబ్బత్థ ఆసనం పఞ్ఞత్తమేవ హోతి. ఏవం పఞ్ఞత్తే మహారహే బుద్ధాసనే నిసీది.

తే పరిబ్బాజకా సరభం పరిబ్బాజకం ఏతదవోచున్తి సమ్మాసమ్బుద్ధే కిర సరభేన సద్ధిం ఏత్తకం కథేన్తేయేవ ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘో సత్థు పదానుపదికో హుత్వా పరిబ్బాజకారామం సమ్పాపుణి, చతస్సోపి పరిసా పరిబ్బాజకారామేయేవ ఓసరింసు. తతో తే పరిబ్బాజకా ‘‘అచ్ఛరియం సమణస్స గోతమస్స కమ్మం, సకలనగరం విచరిత్వా అవణ్ణం పత్థరిత్వా పకాసనీయకమ్మం కత్వా ఆగతానం వేరీనం పటిసత్తూనం పచ్చామిత్తానం సన్తికం ఆగన్త్వా థోకమ్పి విగ్గాహికకథం న కథేసి, ఆగతకాలతో పట్ఠాయ సతపాకతేలేన మక్ఖేన్తో వియ అమతపానం పాయేన్తో వియ మధురకథం కథేతీ’’తి సబ్బేపి సమ్మాసమ్బుద్ధం అనువత్తన్తా ఏతదవోచుం.

యాచేయ్యాసీతి ఆయాచేయ్యాసి పత్థేయ్యాసి పిహేయ్యాసి. తుణ్హీభూతోతి తుణ్హీభావం ఉపగతో. మఙ్కుభూతోతి నిత్తేజతం ఆపన్నో. పత్తక్ఖన్ధోతి ఓనతగీవో. అధోముఖోతి హేట్ఠాముఖో. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతోతి ‘‘అహం సమ్మాసమ్బుద్ధో, సబ్బే ధమ్మా మయా అభిసమ్బుద్ధా’’తి ఏవం పటిజానతో తవ. అనభిసమ్బుద్ధాతి ఇమే నామ ధమ్మా తయా అనభిసమ్బుద్ధా. తత్థాతి తేసు అనభిసమ్బుద్ధాతి ఏవం దస్సితధమ్మేసు. అఞ్ఞేన వా అఞ్ఞం పటిచరిస్సతీతి అఞ్ఞేన వా వచనేన అఞ్ఞం వచనం పటిచ్ఛాదేస్సతి, అఞ్ఞం పుచ్ఛితో అఞ్ఞం కథేస్సతీతి అధిప్పాయో. బహిద్ధా కథం అపనామేస్సతీతి బహిద్ధా అఞ్ఞం ఆగన్తుకకథం ఆహరన్తో పురిమకథం అపనామేస్సతి. అప్పచ్చయన్తి అనభిరద్ధిం అతుట్ఠాకారం పాతుకరిస్సతీతి పాకటం కరిస్సతి. ఏత్థ చ అప్పచ్చయేన దోమనస్సం వుత్తం, పురిమేహి ద్వీహి మన్దబలవభేదో కోధోయేవ.

ఏవం ¶ భగవా పఠమవేసారజ్జేన సీహనాదం నదిత్వా పున దుతియాదీహి నదన్తో యో ఖో మం పరిబ్బాజకాతిఆదిమాహ. తత్థ యస్స ఖో పన తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితోతి యస్స మగ్గస్స ¶ వా ఫలస్స వా అత్థాయ తయా చతుసచ్చధమ్మో దేసితో. సో న నియ్యాతీతి సో ధమ్మో న నియ్యాతి న నిగ్గచ్ఛతి, న తం అత్థం సాధేతీతి వుత్తం హోతి. తక్కరస్సాతి యో నం కరోతి, తస్స పటిపత్తిపూరకస్స పుగ్గలస్సాతి అత్థో. సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి హేతునా నయేన కారణేన సకలస్స ¶ వట్టదుక్ఖస్స ఖయాయ. అథ వా యస్స ఖో పన తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితోతి యస్స తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితో. సేయ్యథిదం – రాగపటిఘాతత్థాయ అసుభకమ్మట్ఠానం, దోసపటిఘాతత్థాయ మేత్తాభావనా, మోహపటిఘాతత్థాయ పఞ్చ ధమ్మా, వితక్కుపచ్ఛేదాయ ఆనాపానస్సతి. సో న నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి సో ధమ్మో యో నం యథాదేసితం కరోతి, తస్స తక్కరస్స సమ్మా హేతునా నయేన కారణేన వట్టదుక్ఖక్ఖయాయ న నియ్యాతి న నిగ్గచ్ఛతి, తం అత్థం న సాధేతీతి అయమేత్థ అత్థో. సేయ్యథాపి సరభో పరిబ్బాజకోతి యథా అయం సరభో పరిబ్బాజకో పజ్ఝాయన్తో అప్పటిభానో నిసిన్నో, ఏవం నిసీదిస్సతీతి.

ఏవం తీహి పదేహి సీహనాదం నదిత్వా దేసనం నివత్తేన్తస్సేవ తథాగతస్స తస్మిం ఠానే సన్నిపతితా చతురాసీతిపాణసహస్సపరిమాణా పరిసా అమతపానం పివి, సత్థా పరిసాయ అమతపానస్స పీతభావం ఞత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పక్కామి. తమత్థం దస్సేతుం అథ ఖో భగవాతిఆది వుత్తం. తత్థ సీహనాదన్తి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం అప్పటినాదం. వేహాసం పక్కామీతి అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అధిట్ఠాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన ఆకాసం పక్ఖన్ది. ఏవం పక్ఖన్దో చ పన తంఖణఞ్ఞేవ గిజ్ఝకూటమహావిహారే పతిట్ఠాసి.

వాచాయ సన్నితోదకేనాతి వచనపతోదేన. సఞ్జమ్భరిమకంసూతి ¶ సమ్భరితం నిరన్తరఫుటం అకంసు, ఉపరి విజ్ఝింసూతి వుత్తం హోతి. బ్రహారఞ్ఞేతి మహారఞ్ఞే. సీహనాదం నదిస్సామీతి సీహస్స నదతో ఆకారం దిస్వా ‘‘అయమ్పి తిరచ్ఛానగతో, అహమ్పి, ఇమస్స చత్తారో పాదా, మయ్హమ్పి, అహమ్పి ఏవమేవ సీహనాదం నదిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. సో సీహస్స సమ్ముఖా నదితుం అసక్కోన్తో ¶ తస్మిం గోచరాయ పక్కన్తే ఏకకో నదితుం ఆరభి. అథస్స సిఙ్గాలసద్దోయేవ నిచ్ఛరి. తేన వుత్తం – సిఙ్గాలకంయేవ నదతీతి. భేరణ్డకన్తి తస్సేవ వేవచనం. అపిచ భిన్నస్సరం అమనాపసద్దం నదతీతి వుత్తం హోతి. ఏవమేవ ఖో త్వన్తి ఇమినా ఓపమ్మేన పరిబ్బాజకా తథాగతం సీహసదిసం కత్వా సరభం సిఙ్గాలసదిసం అకంసు. అమ్బుకసఞ్చరీతి ఖుద్దకకుక్కుటికా. పురిసకరవితం రవిస్సామీతి మహాకుక్కుటం రవన్తం దిస్వా ‘‘ఇమస్సపి ద్వే పాదా ద్వే పక్ఖా, మయ్హమ్పి తథేవ, అహమ్పి ఏవరూపం రవితం రవిస్సామీ’’తి సా తస్స సమ్ముఖా రవితుం అసక్కోన్తీ తస్మిం పక్కన్తే రవమానా కుక్కుటికారవంయేవ రవి. తేన వుత్తం – అమ్బుకసఞ్చరిరవితంయేవ రవతీతి. ఉసభోతి గోణో. సుఞ్ఞాయాతి తుచ్ఛాయ జేట్ఠకవసభేహి విరహితాయ ¶ . గమ్భీరం నదితబ్బం మఞ్ఞతీతి జేట్ఠకవసభస్స నాదసదిసం గమ్భీరనాదం నదితబ్బం మఞ్ఞతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬౬. పఞ్చమే కాలామానం నిగమోతి కాలామా నామ ఖత్తియా, తేసం నిగమో. కేసముత్తియాతి కేసముత్తనిగమవాసినో. ఉపసఙ్కమింసూతి సప్పినవనీతాదిభేసజ్జాని చేవ అట్ఠవిధపానకాని చ గాహాపేత్వా ఉపసఙ్కమింసు. సకంయేవ వాదం దీపేన్తీతి అత్తనోయేవ లద్ధిం కథేన్తి. జోతేన్తీతి పకాసేన్తి. ఖుంసేన్తీతి ఘట్టేన్తి. వమ్భేన్తీతి ¶ అవజానన్తి. పరిభవన్తీతి లామకం కరోన్తి. ఓమక్ఖిం కరోన్తీతి ఉక్ఖిత్తకం కరోన్తి, ఉక్ఖిపిత్వా ఛడ్డేన్తి. అపరేపి, భన్తేతి సో కిర అటవిముఖే గామో, తస్మా తత్థ అటవిం అతిక్కన్తా చ అతిక్కమితుకామా చ వాసం కప్పేన్తి. తేసుపి పఠమం ఆగతా అత్తనో లద్ధిం దీపేత్వా పక్కమింసు, పచ్ఛా ఆగతా ‘‘కిం తే జానన్తి, అమ్హాకం అన్తేవాసికా తే, అమ్హాకం సన్తికే కిఞ్చి కిఞ్చి సిప్పం ఉగ్గణ్హింసూ’’తి అత్తనో లద్ధిం దీపేత్వా పక్కమింసు. కాలామా ఏకలద్ధియమ్పి సణ్ఠహితుం న సక్ఖింసు. తే ఏతమత్థం దీపేత్వా భగవతో ఏవమారోచేత్వా తేసం నో, భన్తేతిఆదిమాహంసు. తత్థ హోతేవ కఙ్ఖాతి హోతియేవ కఙ్ఖా. విచికిచ్ఛాతి తస్సేవ వేవచనం. అలన్తి యుత్తం.

మా ¶ అనుస్సవేనాతి అనుస్సవకథాయపి మా గణ్హిత్థ. మా పరమ్పరాయాతి పరమ్పరకథాయపి మా గణ్హిత్థ. మా ఇతికిరాయాతి ఏవం కిర ఏతన్తి మా గణ్హిత్థ. మా పిటకసమ్పదానేనాతి అమ్హాకం పిటకతన్తియా సద్ధిం సమేతీతి మా గణ్హిత్థ. మా తక్కహేతూతి తక్కగ్గాహేనపి మా గణ్హిత్థ. మా నయహేతూతి నయగ్గాహేనపి మా గణ్హిత్థ. మా ఆకారపరివితక్కేనాతి సున్దరమిదం కారణన్తి ఏవం కారణపరివితక్కేనపి మా గణ్హిత్థ. మా దిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తియాతి అమ్హాకం నిజ్ఝాయిత్వా ఖమిత్వా గహితదిట్ఠియా సద్ధిం సమేతీతిపి మా గణ్హిత్థ. మా భబ్బరూపతాయాతి అయం భిక్ఖు భబ్బరూపో, ఇమస్స కథం గహేతుం యుత్తన్తిపి మా గణ్హిత్థ. మా సమణో నో గరూతి అయం సమణో అమ్హాకం గరు, ఇమస్స కథం గహేతుం యుత్తన్తిపి మా గణ్హిత్థ. సమత్తాతి పరిపుణ్ణా. సమాదిన్నాతి ¶ గహితా పరామట్ఠా. యంస హోతీతి యం కారణం తస్స పుగ్గలస్స హోతి. అలోభాదయో ¶ లోభాదిపటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బా. విగతాభిజ్ఝోతిఆదీహి మేత్తాయ పుబ్బభాగో కథితో.

ఇదాని మేత్తాదికం కమ్మట్ఠానం కథేన్తో మేత్తాసహగతేనాతిఆదిమాహ. తత్థ కమ్మట్ఠానకథాయ వా భావనానయే వా పాళివణ్ణనాయ వా యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౨౪౦) వుత్తమేవ. ఏవం అవేరచిత్తోతి ఏవం అకుసలవేరస్స చ పుగ్గలవేరినో చ నత్థితాయ అవేరచిత్తో. అబ్యాబజ్ఝచిత్తోతి కోధచిత్తస్స అభావేన నిద్దుక్ఖచిత్తో. అసంకిలిట్ఠచిత్తోతి కిలేసస్స నత్థితాయ అసంకిలిట్ఠచిత్తో. విసుద్ధచిత్తోతి కిలేసమలాభావేన విసుద్ధచిత్తో హోతీతి అత్థో. తస్సాతి తస్స ఏవరూపస్స అరియసావకస్స. అస్సాసాతి అవస్సయా పతిట్ఠా. సచే ఖో పన అత్థి పరో లోకోతి యది ఇమమ్హా లోకా పరలోకో నామ అత్థి. అథాహం కాయస్స భేదా పరమ్మరణా…పే… ఉపపజ్జిస్సామీతి అత్థేతం కారణం, యేనాహం కాయస్స భేదా పరమ్మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జిస్సామీతి ఏవం సబ్బత్థ నయో వేదితబ్బో. అనీఘన్తి నిద్దుక్ఖం. సుఖిన్తి సుఖితం. ఉభయేనేవ విసుద్ధం అత్తానం సమనుపస్సామీతి యఞ్చ పాపం న కరోమి, యఞ్చ కరోతోపి న కరీయతి, ఇమినా ఉభయేనాపి విసుద్ధం అత్తానం సమనుపస్సామి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬౭. ఛట్ఠే ¶ మిగారనత్తాతి మిగారసేట్ఠినో నత్తా. సేఖునియనత్తాతి సేఖునియసేట్ఠినో నత్తా. ఉపసఙ్కమింసూతి భుత్తపాతరాసా దాసకమ్మకరపరివుతా ¶ ఉపసఙ్కమింసు. తేసం కిర పురేభత్తే పుబ్బణ్హసమయేయేవ గేహే ఏకో పఞ్హో సముట్ఠితో, తం పన కథేతుం ఓకాసో నాహోసి. తే ‘‘తం పఞ్హం సోస్సామా’’తి థేరస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా తుణ్హీ నిసీదింసు. థేరో ‘‘గామే తం సముట్ఠితం పఞ్హం సోతుం ఆగతా భవిస్సన్తీ’’తి తేసం మనం ఞత్వా తమేవ పఞ్హం ఆరభన్తో ఏథ తుమ్హే సాళ్హాతిఆదిమాహ. తత్థ అత్థి లోభోతి లుబ్భనసభావో లోభో నామ అత్థీతి పుచ్ఛతి. అభిజ్ఝాతి ఖో అహం సాళ్హా ఏతమత్థం వదామీతి ఏతం లోభసఙ్ఖాతం అత్థం అహం ‘‘అభిజ్ఝా’’తి వదామి, ‘‘తణ్హా’’తి వదామీతి సముట్ఠితపఞ్హస్స అత్థం దీపేన్తో ఆహ. ఏవం సబ్బవారేసు నయో నేతబ్బో.

సో ¶ ఏవం పజానాతీతి సో చత్తారో బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా ఠితో అరియసావకో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ విపస్సనం ఆరభన్తో ఏవం పజానాతి. అత్థి ఇదన్తి అత్థి దుక్ఖసచ్చసఙ్ఖాతం ఖన్ధపఞ్చకం నామరూపవసేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా పజానన్తో ఏస ‘‘ఏవం పజానాతి అత్థి ఇద’’న్తి వుత్తో. హీనన్తి సముదయసచ్చం. పణీతన్తి మగ్గసచ్చం. ఇమస్స సఞ్ఞాగతస్స ఉత్తరి నిస్సరణన్తి ఇమస్స విపస్సనాసఞ్ఞాసఙ్ఖాతస్స సఞ్ఞాగతస్స ఉత్తరి నిస్సరణం నామ నిబ్బానం, తమత్థీతి ఇమినా నిరోధసచ్చం దస్సేతి. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణన్తి ఏకూనవీసతివిధం పచ్చవేక్ఖణఞాణం కథితం. అహు పుబ్బే లోభోతి పుబ్బే మే లోభో అహోసి. తదహు అకుసలన్తి తం అకుసలం నామ అహోసి, తదా వా అకుసలం నామ అహోసి. ఇచ్చేతం కుసలన్తి ఇతి ఏతం కుసలం, తస్సేవ అకుసలస్స నత్థిభావం కుసలం ఖేమన్తి సన్ధాయ వదతి. నిచ్ఛాతోతి నిత్తణ్హో. నిబ్బుతోతి ¶ అబ్భన్తరే సన్తాపకరానం కిలేసానం అభావేన నిబ్బుతో. సీతిభూతోతి సీతలీభూతో. సుఖప్పటిసంవేదీతి కాయికచేతసికస్స సుఖస్స పటిసంవేదితా. బ్రహ్మభూతేనాతి సేట్ఠభూతేన. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬౮. సత్తమే ¶ కథావత్థూనీతి కథాకారణాని, కథాయ భూమియో పతిట్ఠాయోతి అత్థో. అతీతం వా, భిక్ఖవే, అద్ధానన్తి అతీతమద్ధానం నామ కాలోపి వట్టతి ఖన్ధాపి. అనాగతపచ్చుప్పన్నేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ అతీతే కస్సపో నామ సమ్మాసమ్బుద్ధో అహోసి, తస్స కికీ నామ కాసికరాజా అగ్గుపట్ఠాకో అహోసి, వీసతి వస్ససహస్సాని ఆయు అహోసీతి ఇమినా నయేన కథేన్తో అతీతం ఆరబ్భ కథం కథేతి నామ. అనాగతే మేత్తేయ్యో నామ బుద్ధో భవిస్సతి, తస్స సఙ్ఖో నామ రాజా అగ్గుపట్ఠాకో భవిస్సతి, అసీతి వస్ససహస్సాని ఆయు భవిస్సతీతి ఇమినా నయేన కథేన్తో అనాగతం ఆరబ్భ కథం కథేతి నామ. ఏతరహి అసుకో నామ రాజా ధమ్మికోతి ఇమినా నయేన కథేన్తో పచ్చుప్పన్నం ఆరబ్భ కథం కథేతి నామ.

కథాసమ్పయోగేనాతి కథాసమాగమేన. కచ్ఛోతి కథేతుం యుత్తో. అకచ్ఛోతి కథేతుం న యుత్తో. ఏకంసబ్యాకరణీయం పఞ్హన్తిఆదీసు, ‘‘చక్ఖు, అనిచ్చ’’న్తి పుట్ఠేన, ‘‘ఆమ, అనిచ్చ’’న్తి ఏకంసేనేవ బ్యాకాతబ్బం. ఏసేవ నయో సోతాదీసు. అయం ఏకంసబ్యాకరణీయో పఞ్హో. ‘‘అనిచ్చం నామ చక్ఖూ’’తి పుట్ఠేన పన ‘‘న చక్ఖుమేవ, సోతమ్పి అనిచ్చం, ఘానమ్పి అనిచ్చ’’న్తి ఏవం విభజిత్వా ¶ బ్యాకాతబ్బం. అయం విభజ్జబ్యాకరణీయో పఞ్హో. ‘‘యథా చక్ఖు, తథా సోతం. యథా సోతం, తథా చక్ఖూ’’తి పుట్ఠేన ‘‘కేనట్ఠేన పుచ్ఛసీ’’తి పటిపుచ్ఛిత్వా ‘‘దస్సనట్ఠేన పుచ్ఛామీ’’తి వుత్తే ‘‘న హీ’’తి బ్యాకాతబ్బం. ‘‘అనిచ్చట్ఠేన పుచ్ఛామీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమా’’తి బ్యాకాతబ్బం. అయం పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణీయో పఞ్హో. ‘‘తం జీవం తం సరీర’’న్తిఆదీని ¶ పుట్ఠేన పన ‘‘అబ్యాకతమేతం భగవతా’’తి ఠపేతబ్బో, ఏస పఞ్హో న బ్యాకాతబ్బో. అయం ఠపనీయో పఞ్హో.

ఠానాఠానే న సణ్ఠాతీతి కారణాకారణే న సణ్ఠాతి. తత్రాయం నయో – సస్సతవాదీ యుత్తేన కారణేన పహోతి ఉచ్ఛేదవాదిం నిగ్గహేతుం, ఉచ్ఛేదవాదీ తేన నిగ్గయ్హమానో ‘‘కిం పనాహం ఉచ్ఛేదం వదామీ’’తి సస్సతవాదిభావమేవ దీపేతి, అత్తనో వాదే పతిట్ఠాతుం న సక్కోతి. ఏవం ఉచ్ఛేదవాదిమ్హి పహోన్తే సస్సతవాదీ, పుగ్గలవాదిమ్హి పహోన్తే సుఞ్ఞతవాదీ, సుఞ్ఞతవాదిమ్హి పహోన్తే పుగ్గలవాదీతి ఏవం ఠానాఠానే న సణ్ఠాతి నామ.

పరికప్పే ¶ న సణ్ఠాతీతి ఇదం పఞ్హపుచ్ఛనేపి పఞ్హకథనేపి లబ్భతి. కథం? ఏకచ్చో హి ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి కణ్ఠం సోధేతి, సో ఇతరేన ‘‘ఇదం నామ త్వం పుచ్ఛిస్ససీ’’తి వుత్తో ఞాతభావం ఞత్వా ‘‘న ఏతం, అఞ్ఞం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి వదతి. పఞ్హం పుట్ఠోపి ‘‘పఞ్హం కథేస్సామీ’’తి హనుం సంసోధేతి, సో ఇతరేన ‘‘ఇదం నామ కథేస్ససీ’’తి వుత్తో ఞాతభావం ఞత్వా ‘‘న ఏతం, అఞ్ఞం కథేస్సామీ’’తి వదతి. ఏవం పరికప్పే న సణ్ఠాతి నామ.

అఞ్ఞాతవాదే న సణ్ఠాతీతి అఞ్ఞాతవాదే జానితవాదే న సణ్ఠాతి. కథం? ఏకచ్చో పఞ్హం పుచ్ఛతి, తం ఇతరో ‘‘మనాపో తయా పఞ్హో పుచ్ఛితో, కహం తే ఏస ఉగ్గహితో’’తి వదతి. ఇతరో పుచ్ఛితబ్బనియామేనేవ పఞ్హం పుచ్ఛిత్వాపి తస్స కథాయ ‘‘అపఞ్హం ను ఖో పుచ్ఛిత’’న్తి విమతిం కరోతి. అపరో పఞ్హం పుట్ఠో కథేతి, తమఞ్ఞో ‘‘సుట్ఠు తే పఞ్హో కథితో, కత్థ తే ఉగ్గహితో, పఞ్హం కథేన్తేన నామ ఏవం కథేతబ్బో’’తి వదతి. ఇతరో కథేతబ్బనియామేనేవ పఞ్హం కథేత్వాపి తస్స కథాయ ‘‘అపఞ్హో ను ఖో మయా కథితో’’తి విమతిం కరోతి.

పటిపదాయ న సణ్ఠాతీతి పటిపత్తియం న తిట్ఠతి, వత్తం అజానిత్వా అపుచ్ఛితబ్బట్ఠానే పుచ్ఛతీతి అత్థో. అయం పఞ్హో ¶ నామ చేతియఙ్గణే పుచ్ఛితేన న కథేతబ్బో, తథా భిక్ఖాచారమగ్గే ¶ గామం పిణ్డాయ చరణకాలే. ఆసనసాలాయ నిసిన్నకాలే యాగుం వా భత్తం వా గహేత్వా నిసిన్నకాలే పరిభుఞ్జిత్వా నిసిన్నకాలే దివావిహారట్ఠానగమనకాలేపి. దివాట్ఠానే నిసిన్నకాలే పన ఓకాసం కారేత్వావ పుచ్ఛన్తస్స కథేతబ్బో, అకారేత్వా పుచ్ఛన్తస్స న కథేతబ్బో. ఇదం వత్తం అజానిత్వా పుచ్ఛన్తో పటిపదాయ న సణ్ఠాతి నామ. ఏవం సన్తాయం, భిక్ఖవే, పుగ్గలో అకచ్ఛో హోతీతి, భిక్ఖవే, ఏతం ఇమస్మిం చ కారణే సతి అయం పుగ్గలో న కథేతుం యుత్తో నామ హోతి.

ఠానాఠానే సణ్ఠాతీతి సస్సతవాదీ యుత్తేన కారణేన పహోతి ఉచ్ఛేదవాదిం నిగ్గహేతుం, ఉచ్ఛేదవాదీ తేన నిగ్గయ్హమానోపి ‘‘అహం తయా సతక్ఖత్తుం నిగ్గయ్హమానోపి ఉచ్ఛేదవాదీయేవా’’తి వదతి. ఇమినా నయేన సస్సతపుగ్గలసుఞ్ఞతవాదాదీసుపి నయో నేతబ్బో. ఏవం ఠానాఠానే సణ్ఠాతి ¶ నామ. పరికప్పే సణ్ఠాతీతి ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి కణ్ఠం సోధేన్తో ‘‘త్వం ఇమం నామ పుచ్ఛిస్ససీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, ఏతంయేవ పుచ్ఛిస్సామీ’’తి వదతి. పఞ్హం కథేస్సామీతి హనుం సంసోధేన్తోపి ‘‘త్వం ఇమం నామ కథేస్ససీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, ఏతంయేవ కథేస్సామీ’’తి వదతి. ఏవం పరికప్పే సణ్ఠాతి నామ.

అఞ్ఞాతవాదే సణ్ఠాతీతి ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా ‘‘సుట్ఠు తే పఞ్హో పుచ్ఛితో, పుచ్ఛన్తేన నామ ఏవం పుచ్ఛితబ్బ’’న్తి వుత్తే సమ్పటిచ్ఛతి, విమతిం న ఉప్పాదేతి. పఞ్హం కథేత్వాపి ‘‘సుట్ఠు తే పఞ్హో కథితో, కథేన్తేన నామ ఏవం కథేతబ్బ’’న్తి వుత్తే సమ్పటిచ్ఛతి, విమతిం న ఉప్పాదేతి. పటిపదాయ సణ్ఠాతీతి గేహే నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకాదీని దత్వా యావ భత్తం నిట్ఠాతి, తస్మిం అన్తరే నిసిన్నో పఞ్హం పుచ్ఛతి ¶ . సప్పిఆదీని భేసజ్జాని అట్ఠవిధాని పానకాని వత్థచ్ఛాదనమాలాగన్ధాదీని వా ఆదాయ విహారం గన్త్వా తాని దత్వా దివాట్ఠానం పవిసిత్వా ఓకాసం కారేత్వా పఞ్హం పుచ్ఛతి. ఏవఞ్హి వత్తం ఞత్వా పుచ్ఛన్తో పటిపదాయ సణ్ఠాతి నామ. తస్స పఞ్హం కథేతుం వట్టతి.

అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి అఞ్ఞేన వచనేన అఞ్ఞం పటిచ్ఛాదేతి, అఞ్ఞం వా పుచ్ఛితో అఞ్ఞం కథేతి. బహిద్ధా కథం అపనామేతీతి ఆగన్తుకకథం ఓతారేన్తో పురిమకథం బహిద్ధా అపనామేతి. తత్రిదం వత్థు – భిక్ఖూ కిర సన్నిపతిత్వా ఏకం దహరం, ‘‘ఆవుసో, త్వం ఇమఞ్చిమఞ్చ ఆపత్తిం ఆపన్నో’’తి ఆహంసు. సో ఆహ – ‘‘భన్తే, నాగదీపం గతోమ్హీ’’తి. ఆవుసో ¶ , న మయం తవ నాగదీపగమనేన అత్థికా, ఆపత్తిం పన ఆపన్నోతి పుచ్ఛామాతి. భన్తే, నాగదీపం గన్త్వా మచ్ఛే ఖాదిన్తి. ఆవుసో, తవ మచ్ఛఖాదనేన కమ్మం నత్థి, ఆపత్తిం కిరసి ఆపన్నోతి. సో ‘‘నాతిసుపక్కో మచ్ఛో మయ్హం అఫాసుకమకాసి, భన్తే’’తి. ఆవుసో, తుయ్హం ఫాసుకేన వా అఫాసుకేన వా కమ్మం నత్థి, ఆపత్తిం ఆపన్నోసీతి. భన్తే, యావ తత్థ వసిం, తావ మే అఫాసుకమేవ జాతన్తి. ఏవం ఆగన్తుకకథావసేన బహిద్ధా కథం అపనామేతీతి వేదితబ్బం.

అభిహరతీతి ఇతో చితో చ సుత్తం ఆహరిత్వా అవత్థరతి. తేపిటకతిస్సత్థేరో వియ. పుబ్బే కిర భిక్ఖూ మహాచేతియఙ్గణే సన్నిపతిత్వా సఙ్ఘకిచ్చం కత్వా భిక్ఖూనం ఓవాదం దత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం పఞ్హసాకచ్ఛం కరోన్తి. తత్థాయం థేరో తీహి పిటకేహి తతో తతో సుత్తం ఆహరిత్వా దివసభాగే ఏకమ్పి పఞ్హం నిట్ఠాపేతుం న దేతి. అభిమద్దతీతి కారణం ¶ ఆహరిత్వా మద్దతి. అనుపజగ్ఘతీతి పరేన పఞ్హే పుచ్ఛితేపి కథితేపి పాణిం పహరిత్వా మహాహసితం హసతి, యేన పరస్స ‘‘అపుచ్ఛితబ్బం ను ఖో పుచ్ఛిం, అకథేతబ్బం ను ఖో కథేసి’’న్తి విమతి ఉప్పజ్జతి. ఖలితం గణ్హాతీతి అప్పమత్తకం ముఖదోసమత్తం గణ్హాతి ¶ , అక్ఖరే వా పదే వా బ్యఞ్జనే వా దురుత్తే ‘‘ఏవం నామేతం వత్తబ్బ’’న్తి ఉజ్ఝాయమానో విచరతి. సఉపనిసోతి సఉపనిస్సయో సపచ్చయో.

ఓహితసోతోతి ఠపితసోతో. అభిజానాతి ఏకం ధమ్మన్తి ఏకం కుసలధమ్మం అభిజానాతి అరియమగ్గం. పరిజానాతి ఏకం ధమ్మన్తి ఏకం దుక్ఖసచ్చధమ్మం తీరణపరిఞ్ఞాయ పరిజానాతి. పజహతి ఏకం ధమ్మన్తి ఏకం సబ్బాకుసలధమ్మం పజహతి వినోదేతి బ్యన్తీకరోతి. సచ్ఛికరోతి ఏకం ధమ్మన్తి ఏకం అరహత్తఫలధమ్మం నిరోధమేవ వా పచ్చక్ఖం కరోతి. సమ్మావిముత్తిం ఫుసతీతి సమ్మా హేతునా నయేన కారణేన అరహత్తఫలవిమోక్ఖం ఞాణఫస్సేన ఫుసతి.

ఏతదత్థా, భిక్ఖవే, కథాతి, భిక్ఖవే, యా ఏసా కథాసమ్పయోగేనాతి కథా దస్సితా, సా ఏతదత్థా, అయం తస్సా కథాయ భూమి పతిట్ఠా. ఇదం వత్థు యదిదం అనుపాదా చిత్తస్స విమోక్ఖోతి ఏవం సబ్బపదేసు యోజనా వేదితబ్బా. ఏతదత్థా మన్తనాతి యా అయం కచ్ఛాకచ్ఛేసు పుగ్గలేసు కచ్ఛేన సద్ధిం మన్తనా, సాపి ఏతదత్థాయేవ. ఏతదత్థా ఉపనిసాతి ఓహితసోతో సఉపనిసోతి ఏవం వుత్తా ఉపనిసాపి ఏతదత్థాయేవ. ఏతదత్థం సోతావధానన్తి తస్సా ఉపనిసాయ సోతావధానం ¶ , తమ్పి ఏతదత్థమేవ. అనుపాదాతి చతూహి ఉపాదానేహి అగ్గహేత్వా. చిత్తస్స విమోక్ఖోతి అరహత్తఫలవిమోక్ఖో. అరహత్తఫలత్థాయ హి సబ్బమేతన్తి సుత్తన్తం వినివత్తేత్వా ఉపరి గాథాహి కూటం గణ్హన్తో యే విరుద్ధాతిఆదిమాహ.

తత్థ విరుద్ధాతి విరోధసఙ్ఖాతేన కోపేన విరుద్ధా. సల్లపన్తీతి సల్లాపం కరోన్తి. వినివిట్ఠాతి అభినివిట్ఠా హుత్వా. సముస్సితాతి ¶ మానుస్సయేన సుట్ఠు ఉస్సితా. అనరియగుణమాసజ్జాతి అనరియగుణకథం గుణమాసజ్జ కథేన్తి. గుణం ఘట్టేత్వా కథా హి అనరియకథా నామ, న అరియకథా, తం ¶ కథేన్తీతి అత్థో. అఞ్ఞోఞ్ఞవివరేసినోతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఛిద్దం అపరాధం గవేసమానా. దుబ్భాసితన్తి దుక్కథితం. విక్ఖలితన్తి అప్పమత్తకం ముఖదోసఖలితం. సమ్పమోహం పరాజయన్తి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స అప్పమత్తేన ముఖదోసేన సమ్పమోహఞ్చ పరాజయఞ్చ. అభినన్దన్తీతి తుస్సన్తి. నాచరేతి న చరతి న కథేతి. ధమ్మట్ఠపటిసంయుత్తాతి యా చ ధమ్మే ఠితేన కథితకథా, సా ధమ్మట్ఠా చేవ హోతి తేన చ ధమ్మేన పటిసంయుత్తాతి ధమ్మట్ఠపటిసంయుత్తా. అనున్నతేన మనసాతి అనుద్ధతేన చేతసా. అపళాసోతి యుగగ్గాహపళాసవసేన అపళాసో హుత్వా. అసాహసోతి రాగదోసమోహసాహసానం వసేన అసాహసో హుత్వా.

అనుసూయాయమానోతి న ఉసూయమానో. దుబ్భట్ఠే నాపసాదయేతి దుక్కథితస్మిం న అపసాదేయ్య. ఉపారమ్భం న సిక్ఖేయ్యాతి కారణుత్తరియలక్ఖణం ఉపారమ్భం న సిక్ఖేయ్య. ఖలితఞ్చ న గాహయేతి అప్పమత్తకం ముఖఖలితం ‘‘అయం తే దోసో’’తి న గాహయేయ్య. నాభిహరేతి నావత్థరేయ్య. నాభిమద్దేతి ఏకం కారణం ఆహరిత్వా న మద్దేయ్య. న ¶ వాచం పయుతం భణేతి సచ్చాలికపటిసంయుత్తం వాచం న భణేయ్య. అఞ్ఞాతత్థన్తి జాననత్థం. పసాదత్థన్తి పసాదజననత్థం. న సముస్సేయ్య మన్తయేతి న మానుస్సయేన సముస్సితో భవేయ్య. న హి మానుస్సితా హుత్వా పణ్డితా కథయన్తి, మానేన పన అనుస్సితోవ హుత్వా మన్తయే కథేయ్య భాసేయ్యాతి.

౬౯. అట్ఠమే భగవంమూలకాతి భగవా మూలం ఏతేసన్తి భగవంమూలకా. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమే, భన్తే, అమ్హాకం ధమ్మా పుబ్బే కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధేన ఉప్పాదితా, తస్మిం పరినిబ్బుతే ఏకం బుద్ధన్తరం అఞ్ఞో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఇమే ధమ్మే ఉప్పాదేతుం సమత్థో నామ నాహోసి, భగవతో ¶ పన నో ఇమే ధమ్మా ఉప్పాదితా. భగవన్తఞ్హి నిస్సాయ మయం ఇమే ధమ్మే ఆజానామ పటివిజ్ఝామాతి ఏవం భగవంమూలకా నో, భన్తే, ధమ్మాతి. భగవంనేత్తికాతి భగవా ధమ్మానం నేతా వినేతా అనునేతా యథాసభావతో పాటియేక్కం పాటియేక్కం నామం గహేత్వావ దస్సేతాతి ధమ్మా భగవంనేత్తికా నామ ¶ హోన్తి. భగవంపటిసరణాతి చతుభూమకధమ్మా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛమానా భగవతి పటిసరన్తి నామాతి భగవంపటిసరణా. పటిసరన్తీతి ఓసరన్తి సమోసరన్తి. అపిచ మహాబోధిమణ్డే నిసిన్నస్స భగవతో పటివేధవసేన ఫస్సో ఆగచ్ఛతి – ‘‘అహం భగవా కిన్నామో’’తి. త్వం ఫుసనట్ఠేన ఫస్సో నామ. వేదనా, సఞ్ఞా, సఙ్ఖారా, విఞ్ఞాణం ఆగచ్ఛతి – ‘‘అహం భగవా కిన్నామ’’న్తి. త్వం విజాననట్ఠేన విఞ్ఞాణం నామాతి. ఏవం చతుభూమకధమ్మానం యథాసభావతో పాటియేక్కం పాటియేక్కం నామం గణ్హన్తో భగవా ధమ్మే పటిసరతీతి భగవంపటిసరణా. భగవన్తంయేవ పటిభాతూతి భగవతోవ ఏతస్స భాసితస్స అత్థో ఉపట్ఠాతు, తుమ్హేయేవ నో కథేత్వా దేథాతి అత్థో.

రాగో ¶ ఖోతి రజ్జనవసేన పవత్తరాగో. అప్పసావజ్జోతి లోకవజ్జవసేనపి విపాకవజ్జవసేనపీతి ద్వీహిపి వజ్జేహి అప్పసావజ్జో, అప్పదోసోతి అత్థో. కథం? మాతాపితరో హి భాతిభగినిఆదయో చ పుత్తభాతికానం ఆవాహవివాహమఙ్గలం నామ కారేన్తి. ఏవం తావేసో లోకవజ్జవసేన అప్పసావజ్జో. సదారసన్తోసమూలికా పన అపాయే పటిసన్ధి నామ న హోతీతి ఏవం విపాకవజ్జవసేన అప్పసావజ్జో. దన్ధవిరాగీతి విరజ్జమానో పనేస సణికం విరజ్జతి, న సీఘం ముచ్చతి. తేలమసిరాగో వియ చిరం అనుబన్ధతి, ద్వే తీణి భవన్తరాని గన్త్వాపి నాపగచ్ఛతీతి దన్ధవిరాగీ.

తత్రిదం వత్థు – ఏకో కిర పురిసో భాతు జాయాయ మిచ్ఛాచారం చరతి. తస్సాపి ఇత్థియా అత్తనో సామికతో సోయేవ పియతరో అహోసి. సా తమాహ – ‘‘ఇమస్మిం కారణే పాకటే జాతే మహతీ గరహా భవిస్సతి, తవ భాతికం ఘాతేహీ’’తి. సో ‘‘నస్స, వసలి, మా ఏవం పున అవచా’’తి అపసాదేసి. సా తుణ్హీ హుత్వా కతిపాహచ్చయేన పున కథేసి, తస్స చిత్తం ద్వజ్ఝభావం అగమాసి. తతో తతియవారం కథితో ‘‘కిన్తి కత్వా ఓకాసం లభిస్సామీ’’తి ఆహ. అథస్స సా ఉపాయం కథేన్తీ ‘‘త్వం మయా వుత్తమేవ కరోహి, అసుకట్ఠానే మహాకకుధసమీపే తిత్థం అత్థి, తత్థ తిఖిణం దణ్డకవాసిం గహేత్వా తిట్ఠాహీ’’తి. సో తథా అకాసి. జేట్ఠభాతాపిస్స అరఞ్ఞే కమ్మం కత్వా ఘరం ఆగతో. సా తస్మిం ముదుచిత్తా వియ హుత్వా ‘‘ఏహి ¶ సామి ¶ , సీసే తే ఓలిఖిస్సామీ’’తి ఓలిఖన్తీ ‘‘ఉపక్కిలిట్ఠం తే సీస’’న్తి ఆమలకపిణ్డం దత్వా ‘‘గచ్ఛ అసుకట్ఠానే సీసం ధోవిత్వా ఆగచ్ఛాహీ’’తి పేసేసి. సో తాయ వుత్తతిత్థమేవ గన్త్వా ఆమలకకక్కేన సీసం మక్ఖేత్వా ఉదకం ఓరుయ్హ ఓనమిత్వా సీసం ¶ ధోవి. అథ నం ఇతరో రుక్ఖన్తరతో నిక్ఖమిత్వా ఖన్ధట్ఠికే పహరిత్వా జీవితా వోరోపేత్వా గేహం అగమాసి.

ఇతరో భరియాయ సినేహం పరిచ్చజితుమసక్కోన్తో తస్మింయేవ గేహే మహాధమ్మని హుత్వా నిబ్బత్తి. సో తస్సా ఠితాయపి నిసిన్నాయపి గన్త్వా సరీరే పతతి. అథ నం సా ‘‘సోయేవ అయం భవిస్సతీ’’తి ఘాతాపేసి. సో పున తస్సా సినేహేన తస్మింయేవ గేహే కుక్కురో హుత్వా నిబ్బత్తి. సో పదసా గమనకాలతో పట్ఠాయ తస్సా పచ్ఛతో పచ్ఛతో చరతి. అరఞ్ఞం గచ్ఛన్తియాపి సద్ధింయేవ గచ్ఛతి. తం దిస్వా మనుస్సా ‘‘నిక్ఖన్తో సునఖలుద్దకో, కతరట్ఠానం గమిస్సతీ’’తి ఉప్పణ్డేన్తి. సా పున తం ఘాతాపేసి.

సోపి పున తస్మింయేవ గేహే వచ్ఛకో హుత్వా నిబ్బత్తి. తథేవ తస్సా పచ్ఛతో పచ్ఛతో చరతి. తదాపి నం మనుస్సా దిస్వా ‘‘నిక్ఖన్తో గోపాలకో, కత్థ గావియో చరిస్సన్తీ’’తి ఉప్పణ్డేన్తి. సా తస్మిమ్పి ఠానే తం ఘాతాపేసి. సో తదాపి తస్సా ఉపరి సినేహం ఛిన్దితుం అసక్కోన్తో చతుత్థే వారే తస్సాయేవ కుచ్ఛియం జాతిస్సరో హుత్వా నిబ్బత్తి. సో పటిపాటియా చతూసు అత్తభావేసు తాయ ఘాతితభావం దిస్వా ‘‘ఏవరూపాయ నామ పచ్చత్థికాయ కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తోస్మీ’’తి తతో పట్ఠాయ తస్సా హత్థేన అత్తానం ఫుసితుం న దేతి. సచే నం సా ఫుసతి, కన్దతి రోదతి. అథ నం అయ్యకోవ పటిజగ్గతి. తం అపరభాగే వుద్ధిప్పత్తం అయ్యకో ఆహ – ‘‘తాత, కస్మా త్వం మాతు హత్థేన అత్తానం ఫుసితుం న దేసి. సచేపి తం ఫుసతి, మహాసద్దేన రోదసి కన్దసీ’’తి. అయ్యకేన పుట్ఠో ‘‘న ఏసా మయ్హం మాతా, పచ్చామిత్తా ఏసా’’తి తం పవత్తిం సబ్బం ఆరోచేసి. సో తం ఆలిఙ్గిత్వా రోదిత్వా ‘‘ఏహి, తాత, కిం అమ్హాకం ¶ ఈదిసే ఠానే నివాసకిచ్చ’’న్తి తం ఆదాయ నిక్ఖమిత్వా ఏకం విహారం గన్త్వా పబ్బజిత్వా ఉభోపి తత్థ వసన్తా అరహత్తం పాపుణింసు.

మహాసావజ్జోతి ¶ లోకవజ్జవసేనపి విపాకవజ్జవసేనపీతి ద్వీహిపి కారణేహి మహాసావజ్జో. కథం? దోసేన హి దుట్ఠో హుత్వా మాతరిపి అపరజ్ఝతి, పితరిపి భాతిభగినిఆదీసుపి ¶ పబ్బజితేసుపి. సో గతగతట్ఠానేసు ‘‘అయం పుగ్గలో మాతాపితూసుపి అపరజ్ఝతి, భాతిభగినిఆదీసుపి, పబ్బజితేసుపీ’’తి మహతిం గరహం లభతి. ఏవం తావ లోకవజ్జవసేన మహాసావజ్జో. దోసవసేన పన కతేన ఆనన్తరియకమ్మేన కప్పం నిరయే పచ్చతి. ఏవం విపాకవజ్జవసేన మహాసావజ్జో. ఖిప్పవిరాగీతి ఖిప్పం విరజ్జతి. దోసేన హి దుట్ఠో మాతాపితూసుపి చేతియేపి బోధిమ్హిపి పబ్బజితేసుపి అపరజ్ఝిత్వా ‘‘మయ్హం ఖమథా’’తి. అచ్చయం దేసేతి. తస్స సహ ఖమాపనేన తం కమ్మం పాకతికమేవ హోతి.

మోహోపి ద్వీహేవ కారణేహి మహాసావజ్జో. మోహేన హి మూళ్హో హుత్వా మాతాపితూసుపి చేతియేపి బోధిమ్హిపి పబ్బజితేసుపి అపరజ్ఝిత్వా గతగతట్ఠానే గరహం లభతి. ఏవం తావ లోకవజ్జవసేన మహాసావజ్జో. మోహవసేన పన కతేన ఆనన్తరియకమ్మేన కప్పం నిరయే పచ్చతి. ఏవం విపాకవజ్జవసేనపి మహాసావజ్జో. దన్ధవిరాగీతి సణికం విరజ్జతి. మోహేన మూళ్హేన హి కతకమ్మం సణికం ముచ్చతి. యథా హి అచ్ఛచమ్మం సతక్ఖత్తుమ్పి ధోవియమానం న పణ్డరం హోతి, ఏవమేవ మోహేన మూళ్హేన కతకమ్మం సీఘం న ముచ్చతి, సణికమేవ ముచ్చతీతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.

౭౦. నవమే అకుసలమూలానీతి అకుసలానం మూలాని, అకుసలాని చ తాని మూలాని చాతి వా అకుసలమూలాని. యదపి, భిక్ఖవే, లోభోతి యోపి, భిక్ఖవే, లోభో. తదపి ¶ అకుసలమూలన్తి సోపి అకుసలమూలం. అకుసలమూలం వా సన్ధాయ ఇధ తమ్పీతి అత్థో వట్టతియేవ. ఏతేనుపాయేన సబ్బత్థ నయో నేతబ్బో. అభిసఙ్ఖరోతీతి ఆయూహతి సమ్పిణ్డేతి రాసిం కరోతి. అసతా దుక్ఖం ఉప్పాదయతీతి అభూతేన అవిజ్జమానేన యంకిఞ్చి తస్స అభూతం దోసం వత్వా దుక్ఖం ఉప్పాదేతి. వధేన వాతిఆది యేనాకారేన దుక్ఖం ఉప్పాదేతి, తం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ జానియాతి ధనజానియా. పబ్బాజనాయాతి గామతో వా రట్ఠతో వా పబ్బాజనీయకమ్మేన ¶ . బలవమ్హీతి అహమస్మి బలవా. బలత్థో ఇతిపీతి బలేన మే అత్థో ఇతిపి, బలే వా ఠితోమ్హీతిపి వదతి.

అకాలవాదీతి కాలస్మిం న వదతి, అకాలస్మిం వదతి నామ. అభూతవాదీతి భూతం న వదతి ¶ , అభూతం వదతి నామ. అనత్థవాదీతి అత్థం న వదతి, అనత్థం వదతి నామ. అధమ్మవాదీతి ధమ్మం న వదతి, అధమ్మం వదతి నామ. అవినయవాదీతి వినయం న వదతి, అవినయం వదతి నామ.

తథా హాయన్తి తథా హి అయం. న ఆతప్పం కరోతి తస్స నిబ్బేఠనాయాతి తస్స అభూతస్స నిబ్బేఠనత్థాయ వీరియం న కరోతి. ఇతిపేతం అతచ్ఛన్తి ఇమినాపి కారణేన ఏతం అతచ్ఛం. ఇతరం తస్సేవ వేవచనం.

దుగ్గతి పాటికఙ్ఖాతి నిరయాదికా దుగ్గతి ఇచ్ఛితబ్బా, సా అస్స అవస్సభావినీ, తత్థానేన నిబ్బత్తితబ్బన్తి అత్థో. ఉద్ధస్తోతి ఉపరి ధంసితో. పరియోనద్ధోతి సమన్తా ఓనద్ధో. అనయం ఆపజ్జతీతి అవుడ్ఢిం ఆపజ్జతి. బ్యసనం ¶ ఆపజ్జతీతి వినాసం ఆపజ్జతి. గిమ్హకాలస్మిఞ్హి మాలువాసిపాటికాయ ఫలితాయ బీజాని ఉప్పతిత్వా వటరుక్ఖాదీనం మూలే పతన్తి. తత్థ యస్స రుక్ఖస్స మూలే తీసు దిసాసు తీణి బీజాని పతితాని హోన్తి, తస్మిం రుక్ఖే పావుస్సకేన మేఘేన అభివట్ఠే తీహి బీజేహి తయో అఙ్కురా ఉట్ఠహిత్వా తం రుక్ఖం అల్లీయన్తి. తతో పట్ఠాయ రుక్ఖదేవతాయో సకభావేన సణ్ఠాతుం న సక్కోన్తి. తేపి అఙ్కురా వడ్ఢమానా లతాభావం ఆపజ్జిత్వా తం రుక్ఖం అభిరుహిత్వా సబ్బవిటపసాఖాపసాఖా సంసిబ్బిత్వా తం రుక్ఖం ఉపరి పరియోనన్ధన్తి. సో మాలువాలతాహి సంసిబ్బితో ఘనేహి మహన్తేహి మాలువాపత్తేహి సఞ్ఛన్నో దేవే వా వస్సన్తే వాతే వా వాయన్తే తత్థ తత్థ పలుజ్జిత్వా ఖాణుమత్తమేవ అవసిస్సతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ పన ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – సాలాదీసు అఞ్ఞతరరుక్ఖో వియ హి అయం సత్తో దట్ఠబ్బో, తిస్సో మాలువాలతా వియ తీణి అకుసలమూలాని, యావ రుక్ఖసాఖా అసమ్పత్తా, తావ తాసం లతానం ఉజుకం రుక్ఖారోహనం వియ లోభాదీనం ద్వారం అసమ్పత్తకాలో, సాఖానుసారేన ¶ గమనకాలో వియ ద్వారవసేన గమనకాలో, పరియోనద్ధకాలో వియ లోభాదీహి పరియుట్ఠితకాలో, ఖుద్దకసాఖానం పలుజ్జనకాలో వియ ద్వారప్పత్తానం కిలేసానం వసేన ఖుద్దానుఖుద్దకా ఆపత్తియో ఆపన్నకాలో, మహాసాఖానం పలుజ్జనకాలో వియ గరుకాపత్తిం ఆపన్నకాలో, లతానుసారేన ఓతిణ్ణేన ఉదకేన మూలేసు తిన్తేసు రుక్ఖస్స భూమియం పతనకాలో వియ కమేన చత్తారి పారాజికాని ఆపజ్జిత్వా చతూసు అపాయేసు నిబ్బత్తనకాలో దట్ఠబ్బో.

సుక్కపక్ఖో ¶ వుత్తవిపల్లాసేన వేదితబ్బో. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ పన ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – సాలాదీసు అఞ్ఞతరరుక్ఖో వియ అయం సత్తో దట్ఠబ్బో, తిస్సో మాలువాలతా వియ తీణి అకుసలమూలాని, తాసం అప్పవత్తిం కాతుం ఆగతపురిసో వియ యోగావచరో, కుద్దాలో వియ పఞ్ఞా, కుద్దాలపిటకం వియ సద్ధాపిటకం, పలిఖననఖణిత్తి వియ ¶ విపస్సనాపఞ్ఞా, ఖణిత్తియా మూలచ్ఛేదనం వియ విపస్సనాఞాణేన అవిజ్జామూలస్స ఛిన్దనకాలో, ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దనకాలో వియ ఖన్ధవసేన దిట్ఠకాలో, ఫాలనకాలో వియ మగ్గఞాణేన కిలేసానం సముగ్ఘాతితకాలో, మసికరణకాలో వియ ధరమానకపఞ్చక్ఖన్ధకాలో, మహావాతే ఓపుణిత్వా అప్పవత్తనకాలో వియ ఉపాదిన్నకక్ఖన్ధానం అప్పటిసన్ధికనిరోధేన నిరుజ్ఝిత్వా పునబ్భవే పటిసన్ధిఅగ్గహణకాలో దట్ఠబ్బోతి. ఇమస్మిం సుత్తే వట్టవివట్టం కథితం.

౭౧. దసమే తదహుపోసథేతి తస్మిం అహు ఉపోసథే తం దివసం ఉపోసథే, పన్నరసికఉపోసథదివసేతి వుత్తం హోతి. ఉపసఙ్కమీతి ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ గన్ధమాలాదిహత్థా ఉపసఙ్కమి. హన్దాతి వవస్సగ్గత్థే నిపాతో. దివా దివస్సాతి దివసస్స దివా నామ మజ్ఝన్హో, ఇమస్మిం ఠితే మజ్ఝన్హికే కాలేతి అత్థో. కుతో ను త్వం ఆగచ్ఛసీతి కిం కరోన్తీ విచరసీతి పుచ్ఛతి. గోపాలకుపోసథోతి గోపాలకేహి సద్ధిం ఉపవసనఉపోసథో. నిగణ్ఠుపోసథోతి నిగణ్ఠానం ఉపవసనఉపోసథో. అరియుపోసథోతి అరియానం ఉపవసనఉపోసథో. సేయ్యథాపి విసాఖేతి యథా నామ, విసాఖే. సాయన్హసమయే ¶ సామికానం గావో నియ్యాతేత్వాతి గోపాలకా హి దేవసికవేతనేన వా పఞ్చాహదసాహఅద్ధమాసమాసఛమాససంవచ్ఛరపరిచ్ఛేదేన వా గావో గహేత్వా రక్ఖన్తి. ఇధ పన దేవసికవేతనేన రక్ఖన్తం సన్ధాయేతం వుత్తం – నియ్యాతేత్వాతి పటిచ్ఛాపేత్వా ‘‘ఏతా వో గావో’’తి దత్వా. ఇతి ¶ పటిసఞ్చిక్ఖతీతి అత్తనో గేహం గన్త్వా భుఞ్జిత్వా మఞ్చే నిపన్నో ఏవం పచ్చవేక్ఖతి. అభిజ్ఝాసహగతేనాతి తణ్హాయ సమ్పయుత్తేన. ఏవం ఖో, విసాఖే, గోపాలకుపోసథో హోతీతి అరియుపోసథోవ అయం, అపరిసుద్ధవితక్కతాయ పన గోపాలకఉపోసథట్ఠానే ఠితో. న మహప్ఫలోతి విపాకఫలేన న మహప్ఫలో. న మహానిసంసోతి విపాకానిసంసేన న మహానిసంసో. న మహాజుతికోతి విపాకోభాసేన న మహాఓభాసో. న మహావిప్ఫారోతి విపాకవిప్ఫారస్స అమహన్తతాయ న మహావిప్ఫారో.

సమణజాతికాతి ¶ సమణాయేవ. పరం యోజనసతన్తి యోజనసతం అతిక్కమిత్వా తతో పరం. తేసు దణ్డం నిక్ఖిపాహీతి తేసు యోజనసతతో పరభాగేసు ఠితేసు సత్తేసు దణ్డం నిక్ఖిప, నిక్ఖిత్తదణ్డో హోహి. నాహం క్వచని కస్సచి కిఞ్చనతస్మిన్తి అహం కత్థచి కస్సచి పరస్స కిఞ్చనతస్మిం న హోమి. కిఞ్చనం వుచ్చతి పలిబోధో, పలిబోధో న హోమీతి వుత్తం హోతి. న చ మమ క్వచని కత్థచి కిఞ్చనతత్థీతి మమాపి క్వచని అన్తో వా బహిద్ధా వా కత్థచి ఏకపరిక్ఖారేపి కిఞ్చనతా నత్థి, పలిబోధో నత్థి, ఛిన్నపలిబోధోహమస్మీతి వుత్తం హోతి. భోగేతి మఞ్చపీఠయాగుభత్తాదయో. అదిన్నంయేవ పరిభుఞ్జతీతి పునదివసే మఞ్చే నిపజ్జన్తోపి పీఠే నిసీదన్తోపి యాగుం పివన్తోపి భత్తం భుఞ్జన్తోపి తే భోగే అదిన్నేయేవ పరిభుఞ్జతి. న మహప్ఫలోతి నిప్ఫలో. బ్యఞ్జనమేవ హి ఏత్థ సావసేసం, అత్థో పన నిరవసేసో. ఏవం ఉపవుత్థస్స హి ఉపోసథస్స అప్పమత్తకమ్పి విపాకఫలం ఇట్ఠం కన్తం మనాపం నామ నత్థి. తస్మా నిప్ఫలోత్వేవ వేదితబ్బో. సేసపదేసుపి ¶ ఏసేవ నయో.

ఉపక్కిలిట్ఠస్స చిత్తస్సాతి ఇదం కస్మా ఆహ? సంకిలిట్ఠేన హి చిత్తేన ఉపవుత్థో ఉపోసథో న మహప్ఫలో హోతీతి దస్సితత్తా విసుద్ధేన చిత్తేన ఉపవుత్థస్స మహప్ఫలతా అనుఞ్ఞాతా హోతి. తస్మా యేన కమ్మట్ఠానేన చిత్తం విసుజ్ఝతి, తం చిత్తవిసోధనకమ్మట్ఠానం దస్సేతుం ఇదమాహ ¶ . తత్థ ఉపక్కమేనాతి పచ్చత్తపురిసకారేన, ఉపాయేన వా. తథాగతం అనుస్సరతీతి అట్ఠహి కారణేహి తథాగతగుణే అనుస్సరతి. ఏత్థ హి ఇతిపి సో భగవాతి సో భగవా ఇతిపి సీలేన, ఇతిపి సమాధినాతి సబ్బే లోకియలోకుత్తరా బుద్ధగుణా సఙ్గహితా. అరహన్తిఆదీహి పాటియేక్కగుణావ నిద్దిట్ఠా. తథాగతం అనుస్సరతో చిత్తం పసీదతీతి లోకియలోకుత్తరే తథాగతగుణే అనుస్సరన్తస్స చిత్తుప్పాదో పసన్నో హోతి.

చిత్తస్స ఉపక్కిలేసాతి పఞ్చ నీవరణా. కక్కన్తి ఆమలకకక్కం. తజ్జం వాయామన్తి తజ్జాతికం తదనుచ్ఛవికం కక్కేన మక్ఖనఘంసనధోవనవాయామం. పరియోదపనా హోతీతి సుద్ధభావకరణం హోతి. కిలిట్ఠస్మిం హి సీసే పసాధనం పసాధేత్వా నక్ఖత్తం కీళమానో న సోభతి, పరిసుద్ధే పన తస్మిం పసాధనం పసాధేత్వా నక్ఖత్తం కీళమానో సోభతి, ఏవమేవ కిలిట్ఠచిత్తేన ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ ఉపోసథో ఉపవుత్థో న మహప్ఫలో హోతి, పరిసుద్ధేన పన చిత్తేన ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ ఉపవుత్థో ఉపోసథో మహప్ఫలో హోతీతి అధిప్పాయేన ఏవమాహ. బ్రహ్ముపోసథం ఉపవసతీతి బ్రహ్మా వుచ్చతి సమ్మాసమ్బుద్ధో, తస్స గుణానుస్సరణవసేన అయం ఉపోసథో బ్రహ్ముపోసథో ¶ నామ, తం ఉపవసతి. బ్రహ్మునా సద్ధిం సంవసతీతి సమ్మాసమ్బుద్ధేన సద్ధిం సంవసతి. బ్రహ్మఞ్చస్స ¶ ఆరబ్భాతి సమ్మాసమ్బుద్ధం ఆరబ్భ.

ధమ్మం అనుస్సరతీతి సహతన్తికం లోకుత్తరధమ్మం అనుస్సరతి. సోత్తిన్తి కురువిన్దకసోత్తిం. కురువిన్దకపాసాణచుణ్ణేన హి సద్ధిం లాఖం యోజేత్వా మణికే కత్వా విజ్ఝిత్వా సుత్తేన ఆవుణిత్వా తం మణి కలాపపన్తిం ఉభతో గహేత్వా పిట్ఠిం ఘంసేన్తి, తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సోత్తిఞ్చ పటిచ్చా’’తి. చుణ్ణన్తి న్హానీయచుణ్ణం. తజ్జం వాయామన్తి ఉబ్బట్టనఘంసనధోవనాదికం తదనురూపవాయామం. ధమ్ముపోసథన్తి సహతన్తికం నవలోకుత్తరధమ్మం ఆరబ్భ ఉపవుత్థత్తా అయం ఉపోసథో ‘‘ధమ్ముపోసథో’’తి వుత్తో. ఇధాపి పరియోదపనాతి పదే ఠత్వా పురిమనయేనేవ యోజనా కాతబ్బా.

సఙ్ఘం అనుస్సరతీతి అట్ఠన్నం అరియపుగ్గలానం గుణే అనుస్సరతి. ఉస్మఞ్చ పటిచ్చాతి ద్వే తయో వారే గాహాపితం ఉసుమం పటిచ్చ. ఉసఞ్చాతిపి పాఠో, అయమేవత్థో ¶ . ఖారన్తి ఛారికం. గోమయన్తి గోముత్తం వా అజలణ్డికా వా. పరియోదపనాతి ఇధాపి పురిమనయేనేవ యోజనా కాతబ్బా. సఙ్ఘుపోసథన్తి అట్ఠన్నం అరియపుగ్గలానం గుణే ఆరబ్భ ఉపవుత్థత్తా అయం ఉపోసథో ‘‘సఙ్ఘుపోసథో’’తి వుత్తో.

సీలానీతి గహట్ఠో గహట్ఠసీలాని, పబ్బజితో పబ్బజితసీలాని. అఖణ్డానీతిఆదీనం అత్థో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౨౧) విత్థారితోవ. వాలణ్డుపకన్తి అస్సవాలేహి వా మకచివాలాదీహి వా కతం అణ్డుపకం. తజ్జం ¶ వాయామన్తి తేలేన తేమేత్వా మలస్స తిన్తభావం ఞత్వా ఛారికం పక్ఖిపిత్వా వాలణ్డుపకేన ఘంసనవాయామో. ఇధ పరియోదపనాతి పదే ఠత్వా ఏవం యోజనా కాతబ్బా కిలిట్ఠస్మిఞ్హి ఆదాసే మణ్డితపసాధితోపి అత్తభావో ఓలోకియమానో న సోభతి, పరిసుద్ధే సోభతి. ఏవమేవ కిలిట్ఠేన చిత్తేన ఉపవుత్థో ఉపోసథో న మహప్ఫలో హోతి, పరిసుద్ధేన పన మహప్ఫలో హోతీతి. సీలుపోసథన్తి అత్తనో సీలానుస్సరణవసేన ఉపవుత్థో ఉపోసథో సీలుపోసథో నామ. సీలేన సద్ధిన్తి అత్తనో పఞ్చసీలదససీలేన సద్ధిం. సీలఞ్చస్స ఆరబ్భాతి పఞ్చసీలం దససీలఞ్చ ఆరబ్భ.

దేవతా అనుస్సరతీతి దేవతా సక్ఖిట్ఠానే ఠపేత్వా అత్తనో సద్ధాదిగుణే అనుస్సరతి. ఉక్కన్తి ¶ ఉద్ధనం. లోణన్తి లోణమత్తికా. గేరుకన్తి గేరుకచుణ్ణం. నాళికసణ్డాసన్తి ధమననాళికఞ్చేవ పరివత్తనసణ్డాసఞ్చ. తజ్జం వాయామన్తి ఉద్ధనే పక్ఖిపనధమనపరివత్తనాదికం అనురూపం వాయామం. ఇధ పరియోదపనాతి పదే ఠత్వా ఏవం యోజనా వేదితబ్బా – సంకిలిట్ఠసువణ్ణమయేన హి పసాధనభణ్డేన పసాధితా నక్ఖత్తం కీళమానా న సోభన్తి, పరిసుద్ధసువణ్ణమయేన సోభన్తి. ఏవమేవ సంకిలిట్ఠచిత్తస్స ఉపోసథో న మహప్ఫలో హోతి, పరిసుద్ధచిత్తస్స మహప్ఫలో. దేవతుపోసథన్తి దేవతా సక్ఖిట్ఠానే ఠపేత్వా అత్తనో గుణే అనుస్సరన్తేన ఉపవుత్థఉపోసథో దేవతుపోసథో నామ. సేసం ఇమేసు బుద్ధానుస్సతిఆదీసు కమ్మట్ఠానేసు యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౩ ఆదయో) వుత్తమేవ.

పాణాతిపాతన్తి ¶ పాణవధం. పహాయాతి తం పాణాతిపాతచేతనాసఙ్ఖాతం దుస్సీల్యం పజహిత్వా. పటివిరతాతి ¶ పహీనకాలతో పట్ఠాయ తతో దుస్సీల్యతో ఓరతా విరతావ. నిహితదణ్డా నిహితసత్థాతి పరూపఘాతత్థాయ దణ్డం వా సత్థం వా ఆదాయ అవత్తనతో నిక్ఖిత్తదణ్డా చేవ నిక్ఖిత్తసత్థా చాతి అత్థో. ఏత్థ చ ఠపేత్వా దణ్డం సబ్బమ్పి అవసేసం ఉపకరణం సత్తానం విహింసనభావతో సత్థన్తి వేదితబ్బం. యం పన భిక్ఖూ కత్తరదణ్డం వా దన్తకట్ఠవాసిం వా పిప్ఫలకం వా గహేత్వా విచరన్తి, న తం పరూపఘాతత్థాయ. తస్మా నిహితదణ్డా నిహితసత్థాత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛన్తి. లజ్జీతి పాపజిగుచ్ఛనలక్ఖణాయ లజ్జాయ సమన్నాగతా. దయాపన్నాతి దయం మేత్తచిత్తతం ఆపన్నా. సబ్బపాణభూతహితానుకమ్పీతి సబ్బే పాణభూతే హితేన అనుకమ్పకా, తాయ ఏవ దయాపన్నతాయ సబ్బేసం పాణభూతానం హితచిత్తకాతి అత్థో. అహమ్పజ్జాతి అహమ్పి అజ్జ. ఇమినాపి అఙ్గేనాతి ఇమినాపి గుణఙ్గేన. అరహతం అనుకరోమీతి యథా పురతో గచ్ఛన్తం పచ్ఛతో గచ్ఛన్తో అనుగచ్ఛతి నామ, ఏవం అహమ్పి అరహన్తేహి పఠమం కతం ఇమం గుణం పచ్ఛా కరోన్తో తేసం అరహన్తానం అనుకరోమి. ఉపోసథో చ మే ఉపవుత్థో భవిస్సతీతి ఏవం కరోన్తేన మయా అరహతఞ్చ అనుకతం భవిస్సతి, ఉపోసథో చ ఉపవుత్థో భవిస్సతి.

అదిన్నాదానన్తి అదిన్నస్స పరపరిగ్గహితస్స ఆదానం, థేయ్యం చోరికన్తి అత్థో. దిన్నమేవ ఆదియన్తీతి దిన్నాదాయీ. చిత్తేనపి దిన్నమేవ పటికఙ్ఖన్తీతి దిన్నపాటికఙ్ఖీ. థేనేతీతి థేనో, న థేనేన అథేనేన. అథేనత్తాయేవ సుచిభూతేన. అత్తనాతి అత్తభావేన, అథేనం ¶ సుచిభూతం అత్తభావం కత్వా విహరన్తీతి వుత్తం హోతి.

అబ్రహ్మచరియన్తి ¶ అసేట్ఠచరియం. బ్రహ్మం సేట్ఠం ఆచారం చరన్తీతి బ్రహ్మచారీ. ఆరాచారీతి అబ్రహ్మచరియతో దూరాచారీ. మేథునాతి రాగపరియుట్ఠానవసేన సదిసత్తా మేథునకాతి లద్ధవోహారేహి పటిసేవితబ్బతో మేథునోతి సఙ్ఖం గతా అసద్ధమ్మా. గామధమ్మాతి గామవాసీనం ధమ్మా.

ముసావాదాతి అలికవచనా తుచ్ఛవచనా. సచ్చం వదన్తీతి సచ్చవాదీ. సచ్చేన సచ్చం సందహన్తి ఘట్టేన్తీతి సచ్చసన్ధా, న అన్తరన్తరా ముసా వదన్తీతి అత్థో ¶ . యో హి పురిసో కదాచి ముసావాదం వదతి, కదాచి సచ్చం. తస్స ముసావాదేన అన్తరితత్తా సచ్చం సచ్చేన న ఘటీయతి. తస్మా న సో సచ్చసన్ధో. ఇమే పన న తాదిసా, జీవితహేతుపి ముసా అవత్వా సచ్చేన సచ్చం సందహన్తియేవాతి సచ్చసన్ధా. థేతాతి థిరా, ఠితకథాతి అత్థో. ఏకో పుగ్గలో హలిద్దిరాగో వియ థుసరాసిమ్హి నిఖాతఖాణు వియ అస్సపిట్ఠే ఠపితకుమ్భణ్డమివ చ న ఠితకథో హోతి. ఏకో పాసాణలేఖా వియ ఇన్దఖీలో వియ చ ఠితకథో హోతి, అసినా సీసం ఛిన్దన్తేపి ద్వే కథా న కథేతి. అయం వుచ్చతి థేతో. పచ్చయికాతి పత్తియాయితబ్బకా, సద్ధాయికాతి అత్థో. ఏకచ్చో హి పుగ్గలో న పచ్చయికో హోతి, ‘‘ఇదం కేన వుత్తం, అసుకేన నామా’’తి వుత్తే ‘‘మా తస్స వచనం సద్దహథా’’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. ఏకో పచ్చయికో హోతి, ‘‘ఇదం కేన వుత్తం, అసుకేనా’’తి వుత్తే ‘‘యది తేన వుత్తం, ఇదమేవ పమాణం, ఇదాని పటిక్ఖిపితబ్బం నత్థి, ఏవమేవం ఇద’’న్తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. అయం వుచ్చతి పచ్చయికో. అవిసంవాదకా ¶ లోకస్సాతి తాయ సచ్చవాదితాయ లోకం న విసంవాదేన్తీతి అత్థో.

సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానన్తి సురామేరయమజ్జానం పానచేతనాసఙ్ఖాతం పమాదకారణం. ఏకభత్తికాతి పాతరాసభత్తం సాయమాసభత్తన్తి ద్వే భత్తాని. తేసు పాతరాసభత్తం అన్తోమజ్ఝన్హికేన పరిచ్ఛిన్నం, ఇతరం మజ్ఝన్హికతో ఉద్ధం అన్తోఅరుణేన. తస్మా అన్తోమజ్ఝన్హికే దసక్ఖత్తుం భుఞ్జమానాపి ఏకభత్తికావ హోన్తి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘ఏకభత్తికా’’తి. రత్తిభోజనం రత్తి, తతో ఉపరతాతి రత్తూపరతా. అతిక్కన్తే మజ్ఝన్హికే యావ సూరియత్థఙ్గమనా భోజనం వికాలభోజనం నామ, తతో విరతత్తా విరతా వికాలభోజనా.

సాసనస్స అననులోమత్తా విసూకం పటాణిభూతం దస్సనన్తి విసూకదస్సనం, అత్తనా నచ్చననచ్చాపనాదివసేన నచ్చఞ్చ గీతఞ్చ వాదితఞ్చ, అన్తమసో మయూరనచ్చనాదివసేనాపి పవత్తానం నచ్చాదీనం విసూకభూతం దస్సనఞ్చాతి నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనం. నచ్చాదీని హి అత్తనా ¶ పయోజేతుం వా పరేహి పయోజాపేతుం వా పయుత్తాని పస్సితుం వా నేవ భిక్ఖూనం, న భిక్ఖునీనం వట్టన్తి.

మాలాదీసు ¶ మాలాతి యంకిఞ్చి పుప్ఫం. గన్ధన్తి యంకిఞ్చి గన్ధజాతం. విలేపనన్తి ఛవిరాగకరణం. తత్థ పిళన్ధన్తో ధారేతి నామ, ఊనట్ఠానం పూరేన్తో మణ్డేతి నామ, గన్ధవసేన ఛవిరాగవసేన చ సాదియన్తో విభూసేతి నామ. ఠానం వుచ్చతి కారణం, తస్మా యాయ దుస్సీల్యచేతనాయ తాని మాలాధారణాదీని మహాజనో కరోతి, తతో పటివిరతాతి అత్థో. ఉచ్చాసయనం వుచ్చతి పమాణాతిక్కన్తం, మహాసయనం అకప్పియత్థరణం, తతో పటివిరతాతి అత్థో.

కీవమహప్ఫలోతి కిత్తకం మహప్ఫలో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. పహూతరత్తరతనానన్తి పహూతేన రత్తసఙ్ఖాతేన రతనేన సమన్నాగతానం, సకలజమ్బుదీపతలం భేరితలసదిసం ¶ కత్వా కటిప్పమాణేహి సత్తహి రతనేహి పూరితానన్తి అత్థో. ఇస్సరియాధిపచ్చన్తి ఇస్సరభావేన వా ఇస్సరియమేవ వా ఆధిపచ్చం, న ఏత్థ సాహసికకమ్మన్తిపి ఇస్సరియాధిపచ్చం. రజ్జం కారేయ్యాతి ఏవరూపం చక్కవత్తిరజ్జం కారేయ్య. అఙ్గానన్తిఆదీని తేసం జనపదానం నామాని. కలం నాగ్ఘతి సోళసిన్తి ఏకం అహోరత్తం ఉపవుత్థఉపోసథే పుఞ్ఞం సోళసభాగే కత్వా తతో ఏకం భాగఞ్చ న అగ్ఘతి. ఏకరత్తుపోసథస్స సోళసియా కలాయ యం విపాకఫలం, తంయేవ తతో బహుతరం హోతీతి అత్థో. కపణన్తి పరిత్తకం.

అబ్రహ్మచరియాతి అసేట్ఠచరియతో. రత్తిం న భుఞ్జేయ్య వికాలభోజనన్తి ఉపోసథం ఉపవసన్తో రత్తిభోజనఞ్చ దివావికాలభోజనఞ్చ న భుఞ్జేయ్య. మఞ్చే ఛమాయంవ సయేథ సన్థతేతి ముట్ఠిహత్థపాదకే కప్పియమఞ్చే వా సుధాదిపరికమ్మకతాయ భూమియం వా తిణపణ్ణపలాలాదీని సన్థరిత్వా కతే సన్థతే వా సయేథాతి అత్థో. ఏతం హి అట్ఠఙ్గికమాహుపోసథన్తి ఏవం పాణాతిపాతాదీని అసమాచరన్తేన ఉపవుత్థం ఉపోసథం అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతత్తా అట్ఠఙ్గికన్తి వదన్తి. తం పన ఉపవసన్తేన ‘‘స్వే ఉపోసథికో భవిస్సామీ’’తి అజ్జేవ ‘‘ఇదఞ్చ ఇదఞ్చ కరేయ్యాథా’’తి ఆహారాదివిధానం విచారేతబ్బం. ఉపోసథదివసే పాతోవ భిక్ఖుస్స వా భిక్ఖునియా వా దససీలలక్ఖణఞ్ఞునో ఉపాసకస్స వా ఉపాసికాయ వా సన్తికే వాచం భిన్దిత్వా ¶ ఉపోసథఙ్గాని సమాదాతబ్బాని. పాళిం అజానన్తేన పన ‘‘బుద్ధపఞ్ఞత్తం ఉపోసథం అధిట్ఠామీ’’తి అధిట్ఠాతబ్బం. అఞ్ఞం అలభన్తేన అత్తనాపి అధిట్ఠాతబ్బం, వచీభేదో పన కాతబ్బోయేవ ¶ . ఉపోసథం ఉపవసన్తేన పరూపరోధపటిసంయుత్తా కమ్మన్తా న విచారేతబ్బా, ఆయవయగణనం ¶ కరోన్తేన న వీతినామేతబ్బం, గేహే పన ఆహారం లభిత్వా నిచ్చభత్తికభిక్ఖునా వియ పరిభుఞ్జిత్వా విహారం గన్త్వా ధమ్మో వా సోతబ్బో, అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరం వా మనసికాతబ్బం.

సుదస్సనాతి సున్దరదస్సనా. ఓభాసయన్తి ఓభాసయమానా. అనుపరియన్తీతి విచరన్తి. యావతాతి యత్తకం ఠానం. అన్తలిక్ఖగాతి ఆకాసఙ్గమా. పభాసన్తీతి జోతన్తి పభా ముఞ్చన్తి. దిసావిరోచనాతి సబ్బదిసాసు విరోచమానా. అథ వా పభాసన్తీతి దిసాహి దిసా ఓభాసన్తి. విరోచనాతి విరోచమానా. వేళురియన్తి మణీతి వత్వాపి ఇమినా జాతిమణిభావం దస్సేతి. ఏకవస్సికవేళువణ్ణఞ్హి వేళురియం జాతిమణి నామ. తం సన్ధాయేవమాహ. భద్దకన్తి లద్ధకం. సిఙ్గీసువణ్ణన్తి గోసిఙ్గసదిసం హుత్వా ఉప్పన్నత్తా ఏవం నామకం సువణ్ణం. కఞ్చనన్తి పబ్బతేయ్యం పబ్బతే జాతసువణ్ణం. జాతరూపన్తి సత్థువణ్ణసువణ్ణం. హటకన్తి కిపిల్లికాహి నీహటసువణ్ణం. నానుభవన్తీతి న పాపుణన్తి. చన్దప్పభాతి సామిఅత్థే పచ్చత్తం, చన్దప్పభాయాతి అత్థో. ఉపవస్సుపోసథన్తి ఉపవసిత్వా ఉపోసథం. సుఖుద్రయానీతి సుఖఫలాని సుఖవేదనీయాని. సగ్గముపేన్తి ఠానన్తి సగ్గసఙ్ఖాతం ఠానం ఉపగచ్ఛన్తి, కేనచి అనిన్దితా హుత్వా దేవలోకే ఉప్పజ్జన్తీతి అత్థో. సేసమేత్థ యం అన్తరన్తరా న వుత్తం, తం వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౭౨. తతియస్స ¶ ¶ పఠమే ఛన్నోతి ఏవంనామకో ఛన్నపరిబ్బాజకో. తుమ్హేపి, ఆవుసోతి, ఆవుసో, యథా మయం రాగాదీనం పహానం పఞ్ఞాపేమ, కిం ఏవం తుమ్హేపి పఞ్ఞాపేథాతి పుచ్ఛతి. తతో థేరో ‘‘అయం పరిబ్బాజకో అమ్హే రాగాదీనం పహానం పఞ్ఞాపేమాతి వదతి, నత్థి పనేతం ¶ బాహిరసమయే’’తి తం పటిక్ఖిపన్తో మయం ఖో, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ ఖోతి అవధారణత్థే నిపాతో, మయమేవ పఞ్ఞాపేమాతి అత్థో. తతో పరిబ్బాజకో చిన్తేసి ‘‘అయం థేరో బాహిరసమయం లుఞ్చిత్వా హరన్తో ‘మయమేవా’తి ఆహ. కిం ను ఖో ఆదీనవం దిస్వా ఏతే ఏతేసం పహానం పఞ్ఞాపేన్తీ’’తి. అథ థేరం పుచ్ఛన్తో కిం పన తుమ్హేతిఆదిమాహ. థేరో తస్స బ్యాకరోన్తో రత్తో ఖోతిఆదిమాహ. తత్థ అత్తత్థన్తి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికం లోకియలోకుత్తరం అత్తనో అత్థం. పరత్థఉభయత్థేసుపి ఏసేవ నయో.

అన్ధకరణోతిఆదీసు యస్స రాగో ఉప్పజ్జతి, తం యథాభూతదస్సననివారణేన అన్ధం కరోతీతి అన్ధకరణో. పఞ్ఞాచక్ఖుం న కరోతీతి అచక్ఖుకరణో. ఞాణం న కరోతీతి అఞ్ఞాణకరణో. కమ్మస్సకతపఞ్ఞా ఝానపఞ్ఞా విపస్సనాపఞ్ఞాతి ఇమా తిస్సో పఞ్ఞా అప్పవత్తికరణేన నిరోధేతీతి పఞ్ఞానిరోధికో. అనిట్ఠఫలదాయకత్తా దుక్ఖసఙ్ఖాతస్స విఘాతస్సేవ పక్ఖే వత్తతీతి విఘాతపక్ఖికో. కిలేసనిబ్బానం న సంవత్తేతీతి అనిబ్బానసంవత్తనికో. అలఞ్చ పనావుసో ఆనన్ద, అప్పమాదాయాతి, ఆవుసో ఆనన్ద, సచే ఏవరూపా పటిపదా అత్థి, అలం తుమ్హాకం అప్పమాదాయ యుత్తం అనుచ్ఛవికం, అప్పమాదం కరోథ, ఆవుసోతి థేరస్స వచనం అనుమోదిత్వా పక్కామి. ఇమస్మిం సుత్తే అరియమగ్గో లోకుత్తరమిస్సకో కథితో. సేసమేత్థ ¶ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౭౩. దుతియే ¶ తేన హి గహపతీతి థేరో కిర చిన్తేసి – ‘‘అయం ఇధ ఆగచ్ఛన్తో న అఞ్ఞాతుకామో హుత్వా ఆగమి, పరిగ్గణ్హనత్థం పన ఆగతో. ఇమినా పుచ్ఛితపఞ్హం ఇమినావ కథాపేస్సామీ’’తి. ఇతి తంయేవ కథం కథాపేతుకామో తేన హీతిఆదిమాహ. తత్థ తేన హీతి కారణాపదేసో. యస్మా త్వం ఏవం పుచ్ఛసి, తస్మా తఞ్ఞేవేత్థ పటిపుచ్ఛామీతి. కేసం నోతి కతమేసం ను. సధమ్ముక్కంసనాతి అత్తనో లద్ధియా ఉక్ఖిపిత్వా ఠపనా. పరధమ్మాపసాదనాతి పరేసం లద్ధియా ఘట్టనా వమ్భనా అవక్ఖిపనా. ఆయతనేవ ధమ్మదేసనాతి కారణస్మింయేవ ధమ్మదేసనా. అత్థో చ వుత్తోతి మయా పుచ్ఛితపఞ్హాయ అత్థో చ పకాసితో ¶ . అత్తా చ అనుపనీతోతి అమ్హే ఏవరూపాతి ఏవం అత్తా చ న ఉపనీతో. నుపనీతోతిపి పాఠో.

౭౪. తతియే గిలానా వుట్ఠితోతి గిలానో హుత్వా వుట్ఠితో. గేలఞ్ఞాతి గిలానభావతో. ఉపసఙ్కమీతి భుత్తపాతరాసో మాలాగన్ధాదీని ఆదాయ మహాపరివారపరివుతో ఉపసఙ్కమి. బాహాయం గహేత్వాతి న బాహాయం గహేత్వా ఆకడ్ఢి, నిసిన్నాసనతో వుట్ఠాయ తస్స సన్తికం గన్త్వా దక్ఖిణబాహాయం అఙ్గుట్ఠకేన సఞ్ఞం దత్వా ఏకమన్తం అపనేసీతి వేదితబ్బో. అథస్స ‘‘సేఖమ్పి ఖో, మహానామ, సీల’’న్తిఆదినా నయేన సత్తన్నం సేఖానం సీలఞ్చ సమాధిఞ్చ పఞ్ఞఞ్చ కథేత్వా ఉపరి అరహత్తఫలవసేన అసేఖా సీలసమాధిపఞ్ఞాయో కథేన్తో – ‘‘సేఖసమాధితో సేఖం విపస్సనాఞాణం అసేఖఞ్చ ఫలఞాణం పచ్ఛా, సేఖవిపస్సనాఞాణతో చ అసేఖఫలసమాధి పచ్ఛా ఉప్పజ్జతీ’’తి దీపేసి. యాని పన సమ్పయుత్తాని సమాధిఞాణాని, తేసం అపచ్ఛా అపురే ఉప్పత్తి వేదితబ్బాతి.

౭౫. చతుత్థే ¶ కూటాగారసాలాయన్తి ద్వే కణ్ణికా గహేత్వా హంసవట్టకచ్ఛన్నేన కతాయ గన్ధకుటియా. అపరిసేసం ఞాణదస్సనం పటిజానాతీతి అప్పమత్తకమ్పి అసేసేత్వా సబ్బం ఞాణదస్సనం పటిజానాతి. సతతం సమితన్తి సబ్బకాలం నిరన్తరం. ఞాణదస్సనం పచ్చుపట్ఠితన్తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ¶ మయ్హం ఉపట్ఠితమేవాతి దస్సేతి. పురాణానం కమ్మానన్తి ఆయూహితకమ్మానం. తపసా బ్యన్తీభావన్తి దుక్కరతపేన విగతన్తకరణం. నవానం కమ్మానన్తి ఇదాని ఆయూహితబ్బకమ్మానం. అకరణాతి అనాయూహనేన. సేతుఘాతన్తి పదఘాతం పచ్చయఘాతం కథేతి. కమ్మక్ఖయా దుక్ఖక్ఖయోతి కమ్మవట్టక్ఖయేన దుక్ఖక్ఖయో. దుక్ఖక్ఖయా వేదనాక్ఖయోతి దుక్ఖవట్టక్ఖయేన వేదనాక్ఖయో. దుక్ఖవట్టస్మిఞ్హి ఖీణే వేదనావట్టమ్పి ఖీణమేవ హోతి. వేదనాక్ఖయా సబ్బం దుక్ఖం నిజ్జిణ్ణం భవిస్సతీతి వేదనాక్ఖయేన పన సకలవట్టదుక్ఖం నిజ్జిణ్ణమేవ భవిస్సతి. సన్దిట్ఠికాయాతి సామం పస్సితబ్బాయ పచ్చక్ఖాయ. నిజ్జరాయ విసుద్ధియాతి ¶ కిలేసజీరణకపటిపదాయ కిలేసే వా నిజ్జీరణతో నిజ్జరాయ సత్తానం విసుద్ధియా. సమతిక్కమో హోతీతి సకలస్స వట్టదుక్ఖస్స అతిక్కమో హోతి. ఇధ, భన్తే, భగవా కిమాహాతి, భన్తే, భగవా ఇమాయ పటిపత్తియా కిమాహ, కిం ఏతంయేవ కిలేసనిజ్జీరణకపటిపదం పఞ్ఞపేతి, ఉదాహు అఞ్ఞన్తి పుచ్ఛతి.

జానతాతి అనావరణఞాణేన జానన్తేన. పస్సతాతి ¶ సమన్తచక్ఖునా పస్సన్తేన. విసుద్ధియాతి విసుద్ధిసమ్పాపనత్థాయ. సమతిక్కమాయాతి సమతిక్కమనత్థాయ. అత్థఙ్గమాయాతి అత్థం గమనత్థాయ. ఞాయస్స అధిగమాయాతి సహ విపస్సనాయ మగ్గస్స అధిగమనత్థాయ. నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయాతి అపచ్చయనిబ్బానస్స సచ్ఛికరణత్థాయ. నవఞ్చ కమ్మం న కరోతీతి నవం కమ్మం నాయూహతి. పురాణఞ్చ కమ్మన్తి పుబ్బే ఆయూహితకమ్మం. ఫుస్స ఫుస్స బ్యన్తీ కరోతీతి ఫుసిత్వా ఫుసిత్వా విగతన్తం కరోతి, విపాకఫస్సం ఫుసిత్వా ఫుసిత్వా తం కమ్మం ఖేపేతీతి అత్థో. సన్దిట్ఠికాతి సామం పస్సితబ్బా. అకాలికాతి న కాలన్తరే కిచ్చకారికా. ఏహిపస్సికాతి ‘‘ఏహి పస్సా’’తి ఏవం దస్సేతుం యుత్తా. ఓపనేయ్యికాతి ఉపనయే యుత్తా అల్లీయితబ్బయుత్తా. పచ్చత్తం వేదితబ్బా విఞ్ఞూహీతి పణ్డితేహి అత్తనో అత్తనో సన్తానేయేవ జానితబ్బా, బాలేహి పన దుజ్జానా. ఇతి సీలవసేన ద్వే మగ్గా, ద్వే చ ఫలాని కథితాని. సోతాపన్నసకదాగామినో హి సీలేసు పరిపూరకారినోతి. వివిచ్చేవ కామేహీతిఆదికాయ పన సమాధిసమ్పదాయ తయో మగ్గా, తీణి చ ఫలాని కథితాని. అనాగామీ అరియసావకో హి సమాధిమ్హి పరిపూరకారీతి వుత్తో. ఆసవానం ఖయాతిఆదీహి అరహత్తఫలం కథితం. కేచి పన సీలసమాధయోపి అరహత్తఫలసమ్పయుత్తావ ఇధ అధిప్పేతా. ఏకేకస్స పన వసేన పటిపత్తిదస్సనత్థం విసుం విసుం తన్తి ఆరోపితాతి.

౭౬. పఞ్చమే ¶ అమచ్చాతి సుహజ్జా. ఞాతీతి సస్సుససురపక్ఖికా. సాలోహితాతి సమానలోహితా భాతిభగినిఆదయో. అవేచ్చప్పసాదేతి గుణే అవేచ్చ జానిత్వా ఉప్పన్నే అచలప్పసాదే. అఞ్ఞథత్తన్తి భావఞ్ఞథత్తం ¶ . పథవీధాతుయాతిఆదీసు వీసతియా కోట్ఠాసేసు థద్ధాకారభూతాయ ¶ పథవీధాతుయా, ద్వాదససు కోట్ఠాసేసు యూసగతాయ ఆబన్ధనభూతాయ ఆపోధాతుయా, చతూసు కోట్ఠాసేసు పరిపాచనభూతాయ తేజోధాతుయా, ఛసు కోట్ఠాసేసు విత్థమ్భనభూతాయ వాయోధాతుయా సియా అఞ్ఞథత్తం. న త్వేవాతి ఇమేసం హి చతున్నం మహాభూతానం అఞ్ఞమఞ్ఞభావూపగమనేన సియా అఞ్ఞథత్తం, అరియసావకస్స పన న త్వేవ సియాతి దస్సేతి. ఏత్థ చ అఞ్ఞథత్తన్తి పసాదఞ్ఞథత్తఞ్చ గతిఅఞ్ఞథత్తఞ్చ. తఞ్హి తస్స న హోతి, భావఞ్ఞథత్తం పన హోతి. అరియసావకో హి మనుస్సో హుత్వా దేవోపి హోతి బ్రహ్మాపి. పసాదో పనస్స భవన్తరేపి న విగచ్ఛతి, న చ అపాయగతిసఙ్ఖాతం గతిఅఞ్ఞథత్తం పాపుణాతి. సత్థాపి తదేవ దస్సేన్తో తత్రిదం అఞ్ఞథత్తన్తిఆదిమాహ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౭౭. ఛట్ఠే కామధాతువేపక్కన్తి కామధాతుయా విపచ్చనకం. కామభవోతి కామధాతుయం ఉపపత్తిభవో. కమ్మం ఖేత్తన్తి కుసలాకుసలకమ్మం విరుహనట్ఠానట్ఠేన ఖేత్తం. విఞ్ఞాణం బీజన్తి సహజాతం అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం విరుహనట్ఠేన బీజం. తణ్హా స్నేహోతి పగ్గణ్హనానుబ్రూహనవసేన తణ్హా ఉదకం నామ. అవిజ్జానీవరణానన్తి అవిజ్జాయ ఆవరితానం. తణ్హాసంయోజనానన్తి తణ్హాబన్ధనేన బద్ధానం. హీనాయ ధాతుయాతి కామధాతుయా. విఞ్ఞాణం పతిట్ఠితన్తి అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం పతిట్ఠితం. మజ్ఝిమాయ ధాతుయాతి రూపధాతుయా. పణీతాయ ధాతుయాతి అరూపధాతుయా. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౭౮. సత్తమే చేతనాతి కమ్మచేతనా. పత్థనాపి కమ్మపత్థనావ. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

౭౯. అట్ఠమే ¶ ¶ సీలబ్బతన్తి సీలఞ్చేవ వతఞ్చ. జీవితన్తి దుక్కరకారికానుయోగో. బ్రహ్మచరియన్తి బ్రహ్మచరియవాసో. ఉపట్ఠానసారన్తి ఉపట్ఠానేన సారం ¶ , ‘‘ఇదం వరం ఇదం నిట్ఠా’’తి ఏవం ఉపట్ఠితన్తి అత్థో. సఫలన్తి సఉద్రయం సవడ్ఢికం హోతీతి పుచ్ఛతి. న ఖ్వేత్థ, భన్తే, ఏకంసేనాతి, భన్తే, న ఖో ఏత్థ ఏకంసేన బ్యాకాతబ్బన్తి అత్థో. ఉపట్ఠానసారం సేవతోతి ఇదం సారం వరం నిట్ఠాతి ఏవం ఉపట్ఠితం సేవమానస్స. అఫలన్తి ఇట్ఠఫలేన అఫలం. ఏత్తావతా కమ్మవాదికిరియవాదీనం పబ్బజ్జం ఠపేత్వా సేసో సబ్బోపి బాహిరకసమయో గహితో హోతి. సఫలన్తి ఇట్ఠఫలేన సఫలం సఉద్రయం. ఏత్తావతా ఇమం సాసనం ఆదిం కత్వా సబ్బాపి కమ్మవాదికిరియవాదీనం పబ్బజ్జా గహితా. న చ పనస్స సులభరూపో సమసమో పఞ్ఞాయాతి ఏవం సేక్ఖభూమియం ఠత్వా పఞ్హం కథేన్తో అస్స ఆనన్దస్స పఞ్ఞాయ సమసమో న సులభోతి దస్సేతి. ఇమస్మిం సుత్తే సేక్ఖభూమి నామ కథితాతి.

౮౦. నవమే ఏతదవోచాతి పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో దసబలస్స వత్తం దస్సేత్వా అత్తనో దివావిహారట్ఠానం గన్త్వా ‘‘ఇమస్మిం లోకే మూలగన్ధో నామ అత్థి, సారగన్ధో నామ అత్థి, పుప్ఫగన్ధో నామ అత్థి. ఇమే పన తయోపి గన్ధా అనువాతంయేవ గచ్ఛన్తి, న పటివాతం. అత్థి ను ఖో కిఞ్చి, యస్స పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి చిన్తేత్వా అట్ఠన్నం వరానం గహణకాలేయేవ కఙ్ఖుప్పత్తిసమయే ఉపసఙ్కమనవరస్స గహితత్తా తక్ఖణంయేవ దివాట్ఠానతో వుట్ఠాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ఉప్పన్నాయ కఙ్ఖాయ వినోదనత్థం ఏతం ‘‘తీణిమాని, భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ గన్ధజాతానీతి గన్ధజాతియో. మూలగన్ధోతి ¶ మూలవత్థుకో గన్ధో, గన్ధసమ్పన్నం వా మూలమేవ మూలగన్ధో. తస్స హి గన్ధో అనువాతం గచ్ఛతి. గన్ధస్స పన గన్ధో నామ నత్థి. సారగన్ధపుప్ఫగన్ధేసుపి ఏసేవ నయో. అత్థానన్ద, కిఞ్చి గన్ధజాతన్తి ఏత్థ సరణగమనాదయో గుణవణ్ణభాసనవసేన దిసాగామితాయ గన్ధసదిసత్తా గన్ధా, తేసం వత్థుభూతో పుగ్గలో గన్ధజాతం నామ. గన్ధో గచ్ఛతీతి వణ్ణభాసనవసేన గచ్ఛతి. సీలవాతి పఞ్చసీలేన వా దససీలేన వా సీలవా. కల్యాణధమ్మోతి తేనేవ సీలధమ్మేన కల్యాణధమ్మో సున్దరధమ్మో. విగతమలమచ్ఛేరేనాతిఆదీనం ¶ అత్థో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౬౦) విత్థారితోవ. దిసాసూతి చతూసు దిసాసు చతూసు అనుదిసాసు ¶ . సమణబ్రాహ్మణాతి సమితపాపబాహితపాపా సమణబ్రాహ్మణా.

న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతీతి వస్సికపుప్ఫాదీనం గన్ధో పటివాతం న గచ్ఛతి. న చన్దనం తగరమల్లికా వాతి చన్దనతగరమల్లికానమ్పి గన్ధో పటివాతం న గచ్ఛతీతి అత్థో. దేవలోకేపి ఫుటసుమనా నామ హోతి, తస్సా పుప్ఫితదివసే గన్ధో యోజనసతం అజ్ఝోత్థరతి. సోపి పటివాతం విదత్థిమత్తమ్పి రతనమత్తమ్పి గన్తుం న సక్కోతీతి వదన్తి. సతఞ్చ గన్ధో పటివాతమేతీతి సతఞ్చ పణ్డితానం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధపుత్తానం సీలాదిగుణగన్ధో పటివాతం గచ్ఛతి. సబ్బా దిసా సప్పురిసో పవాయతీతి సప్పురిసో పణ్డితో సీలాదిగుణగన్ధేన సబ్బా దిసా పవాయతి, సబ్బా దిసా గన్ధేన అవత్థరతీతి అత్థో.

౮౧. దసమస్స దువిధో నిక్ఖేపో అత్థుప్పత్తికోపి పుచ్ఛావసికోపి. కతరఅత్థుప్పత్తియం కస్స పుచ్ఛాయ కథితన్తి చే? అరుణవతిసుత్తన్తఅత్థుప్పత్తియం (సం. ని. ౧.౧౮౫ ఆదయో) ఆనన్దత్థేరస్స పుచ్ఛాయ కథితం. అరుణవతిసుత్తన్తో కేన కథితోతి? ద్వీహి ¶ బుద్ధేహి కథితో సిఖినా చ భగవతా అమ్హాకఞ్చ సత్థారా. ఇమస్మా హి కప్పా ఏకతింసకప్పమత్థకే అరుణవతినగరే అరుణవతో రఞ్ఞో పభావతియా నామ మహేసియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తిత్వా పరిపక్కే ఞాణే మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా సిఖీ భగవా బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అరుణవతిం నిస్సాయ విహరన్తో ఏకదివసం పాతోవ సరీరప్పటిజగ్గనం కత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో ‘‘అరుణవతిం పిణ్డాయ పవిసిస్సామీ’’తి నిక్ఖమిత్వా విహారద్వారకోట్ఠకసమీపే ఠితో అభిభుం నామ అగ్గసావకం ఆమన్తేసి – ‘‘అతిప్పగో ఖో, భిక్ఖు, అరుణవతిం పిణ్డాయ పవిసితుం, యేన అఞ్ఞతరో బ్రహ్మలోకో తేనుపసఙ్కమిస్సామా’’తి. యథాహ –

‘‘అథ ఖో, భిక్ఖవే, సిఖీ భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అభిభుం భిక్ఖుం ఆమన్తేసి – ‘ఆయామ, బ్రాహ్మణ, యేన అఞ్ఞతరో బ్రహ్మలోకో ¶ తేనుపసఙ్కమిస్సామ, న తావ భత్తకాలో భవిస్సతీ’తి. ‘ఏవం, భన్తే’తి ఖో, భిక్ఖవే, అభిభూ భిక్ఖు సిఖిస్స ¶ భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పచ్చస్సోసి. అథ ఖో, భిక్ఖవే, సిఖీ భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అభిభూ చ భిక్ఖు యేన అఞ్ఞతరో బ్రహ్మలోకో తేనుపసఙ్కమింసూ’’తి (సం. ని. ౧.౧౮౫).

తత్థ మహాబ్రహ్మా సమ్మాసమ్బుద్ధం దిస్వా అత్తమనో పచ్చుగ్గమనం కత్వా బ్రహ్మాసనం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి, థేరస్సాపి అనుచ్ఛవికం ఆసనం పఞ్ఞాపయింసు. నిసీది భగవా పఞ్ఞత్తే ఆసనే, థేరోపి అత్తనో పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. మహాబ్రహ్మాపి దసబలం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

అథ ఖో, భిక్ఖవే, సిఖీ భగవా అభిభుం భిక్ఖుం ఆమన్తేసి – ‘‘పటిభాతు తం, బ్రాహ్మణ, బ్రహ్మునో చ బ్రహ్మపరిసాయ చ బ్రహ్మపారిసజ్జానఞ్చ ధమ్మీకథాతి. ‘ఏవం, భన్తే’తి ఖో, భిక్ఖవే, అభిభూ భిక్ఖు సిఖిస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పటిస్సుణిత్వా బ్రహ్మునో చ బ్రహ్మపరిసాయ చ బ్రహ్మపారిసజ్జానఞ్చ ధమ్మిం కథం కథేసి. థేరే ధమ్మం కథేన్తే బ్రహ్మగణా ఉజ్ఝాయింసు ¶ – ‘‘చిరస్సఞ్చ మయం సత్థు బ్రహ్మలోకాగమనం లభిమ్హ, అయఞ్చ భిక్ఖు ఠపేత్వా సత్థారం సయం ధమ్మకథం ఆరభీ’’తి.