తీకా > సుత్తపిటక (టీకా) > అఙ్గుత్తరనికాయ (టీకా)

౧. దుకనిపాతస్స ¶ ¶ పఠమే పహారసాధనత్థన్తి దణ్డప్పహారస్స సుఖసిద్ధి-అత్థం. కఞ్జితో నిబ్బత్తం కఞ్జియం, ఆరనాలం, యం బిలఙ్గన్తిపి వుచ్చతి, తం యత్థ సిఞ్చతి, సా కఞ్జియఉక్ఖలికా బిలఙ్గథాలికా, తంసదిసం కారణం బిలఙ్గథాలికం. సీసకటాహం ఉప్పాటేత్వాతి అయోగుళప్పవేసప్పమాణం ఛిద్దం కత్వా. సఙ్ఖముణ్డకమ్మకారణన్తి సఙ్ఖం వియ ముణ్డకరణం కమ్మకారణం. రాహుముఖకమ్మకారణన్తి రాహుముఖగతసూరియసదిసకమ్మకారణం.

జోతిమాలికన్తి ¶ జోతిమాలవన్తం కమ్మకారణం. హత్థపజ్జోతికన్తి హత్థస్స పజ్జోతనకమ్మకారణం. ఏరకవత్తకమ్మకారణన్తి ఏరకవత్తసదిసే సరీరతో చమ్మవత్తే ఉప్పాటనకమ్మకారణం. చీరకవాసికకమ్మకారణన్తి సరీరతో ఉప్పాటితవత్తచీరకేహి నివాసాపనకమ్మకారణం. తం కరోన్తా యథా గీవతో పట్ఠాయ వద్ధే కన్తిత్వా కటియం ఠపేన్తి, ఏవం గోప్ఫకతో పట్ఠాయ కన్తిత్వాపి కటియమేవ ఠపేన్తి. అట్ఠకథాయం పన ¶ ‘‘కటితో పట్ఠాయ కన్తిత్వా గోప్ఫకేసు ఠపేన్తీ’’తి వుత్తం. ఏణేయ్యకకమ్మకారణన్తి ఏణిమిగసదిసకమ్మకారణం. అయవలయాని దత్వాతి అయవలయాని పటిముఞ్చిత్వా. అయసూలాని కోట్టేన్తీతి కప్పరజణ్ణుకకోటీసు అయసూలాని పవేసేన్తి. తన్తి తం తథాకతకమ్మకారణం సత్తం.

బళిసమంసికన్తి బలిసేహి మంసుప్పాటనకమ్మకారణం. కహాపణికన్తి కహాపణమత్తసో ఛిన్దనకమ్మకారణం. కోట్టేన్తీతి ఛిన్దన్తి. ఖారాపతచ్ఛికన్తి తచ్ఛేత్వా ఖారాపసిఞ్చనకమ్మకారణం. పలిఘపరివత్తికన్తి పలిఘస్స వియ పరివత్తనకమ్మకారణం. ఏకాబద్ధం కరోన్తి అయసూలస్స కోట్టనేన. పలాలపీఠకన్తి పలాలపీఠస్స వియ సరీరస్స సంవేల్లనకమ్మకారణం. కారణికాతి ఘాతనకారకా. పలాలవట్టిం వియ కత్వాతి యథా పలాలపీఠం కరోన్తా పలాలం వట్టిం కత్వా సంవేల్లనవసేన పున వేఠేన్తి, ఏవం కరోన్తీతి అత్థో. ఛాతకసునఖేహీతి ఖుద్దకేహి కోలేయ్యకసునఖేహి. తే హి బలవన్తా జవయోగా సూరా చ హోన్తి. సహస్సభణ్డికన్తి సహస్సత్థవికం.

యాహన్తి యం అహం. యన్తి చ కారణవచనం. తేనాహ ‘‘యేన అహ’’న్తి. ఛిన్నమూలకేతి తణ్హామూలస్స ఉచ్ఛిన్నత్తా సఞ్ఛిన్నమూలకే.

౨. దుతియే ఉభతోబ్యూళ్హసఙ్గామప్పవేసనసదిసన్తి యుద్ధత్థాయ ఉభతోరాసికతచతురఙ్గినిసేనామజ్ఝప్పవేసనసదిసం. దానఞ్చ యుద్ధఞ్చ సమానమాహూతి ఏత్థ కథం పనీదముభయం సమానం? జీవితవినాసభీరుకో హి యుజ్ఝితుం న సక్కోతి, భోగక్ఖయభీరుకో దానం దాతుం న సక్కోతి. ‘‘జీవితఞ్చ రక్ఖిస్సామి, యుజ్ఝిస్సామీ’’తి హి వదన్తో న యుజ్ఝతి, జీవితే పన ఆలయం విస్సజ్జేత్వా ‘‘హత్థపాదాదిచ్ఛేదో వా హోతు మరణం వా, గణ్హిస్సామేతం ఇస్సరియ’’న్తి ఉస్సహన్తోవ యుజ్ఝతి ¶ . ‘‘భోగే చ రక్ఖిస్సామి, దానఞ్చ దస్సామీ’’తి వదన్తోపి న దదాతి, భోగేసు పన ఆలయం పిస్సజ్జేత్వా ‘‘మహాదానం దస్సామీ’’తి ఉస్సహన్తోవ దేతి. ఏవం ¶ దానఞ్చ యుద్ధఞ్చ సమం హోతి. కిఞ్చ భియ్యో – అప్పాపి సన్తా బహుకే జినన్తి, యథా చ యుద్ధే అప్పకాపి వీరపురిసా బహుకే భీరుపురిసే జినన్తి, ఏవం సద్ధాదిసమ్పన్నో అప్పకమ్పి దానం దదన్తో బహువిధం లోభదోసఇస్సామచ్ఛరియదిట్ఠివిచికిచ్ఛాదిభేదం తప్పటిపక్ఖం అభిభవతి, బహుఞ్చ దానవిపాకం అధిగచ్ఛతి. ఏవమ్పి దానఞ్చ యుద్ధఞ్చ సమానం. తేనాహ ‘‘అప్పమ్పి చే సద్దహానో దదాతి, తేనేవ సో హోతి సుఖీ పరత్థా’’తి.

అగారస్స హితం కసిగోరక్ఖాది అగారియం, తం నత్థి ఏత్థాతి అనగారియం, పబ్బజ్జాతి ఆహ ‘‘అగారస్స…పే… అనగారియం పబ్బజ్జ’’న్తి. సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గత్థాయాతి ఏత్థ చత్తారో ఉపధీ – కాముపధి, ఖన్ధుపధి, కిలేసుపధి, అభిసఙ్ఖారుపధీతి. కామాపి హి ‘‘యం పఞ్చ కామగుణే పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సం, అయం కామానం అస్సాదో’’తి (అ. ని. ౯.౩౪) ఏవం వుత్తస్స సుఖస్స, తదస్సాదనిమిత్తస్స వా దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో ఉపధీయతి ఏత్థ సుఖన్తి ఇమినా వచనత్థేన ‘‘ఉపధీ’’తి వుచ్చన్తి. ఖన్ధాపి ఖన్ధమూలకస్స దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, కిలేసాపి అపాయదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, అభిసఙ్ఖారాపి భవదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో ‘‘ఉపధీ’’తి వుచ్చన్తి. సబ్బేసం ఉపధీనం పటినిస్సగ్గో పహానం ఏత్థాతి సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గం, నిబ్బానం. తేనాహ ‘‘సబ్బేసం ఖన్ధూపధి…పే… నిబ్బానస్స అత్థాయా’’తి.

౩. తతియే తపనీయాతి ఏత్థ కత్తుఅత్థే అనీయ-సద్దోతి ఆహ ‘‘తపన్తీతి తపనీయా’’తి. తపన్తీతి విబాధేన్తి, విహేఠేన్తీతి అత్థో. తపనం వా దుక్ఖం, దిట్ఠే చేవ ధమ్మే అభిసమ్పరాయఞ్చ తస్స ఉప్పాదనేన చేవ అనుబలప్పదానేన చ హితాతి తపనీయా. అథ వా తపన్తి తేనాతి తపనం, అనుతాపో, విప్పటిసారోతి అత్థో. తస్స హేతుభావతో హితాతి తపనీయా. అనుసోచతీతి విప్పటిసారీ హుత్వా కతాకతం అనుగమ్మ సోచతి. సోచనఞ్హి కతత్తా చ హోతి అకతత్తా చ. తథా చేవ పాళియం విభత్తం. నన్దయక్ఖాదీనం వత్థూని పాకటానీతి తాని ¶ అదస్సేత్వా ¶ ద్వేభాతికవత్థుం దస్సేన్తో ‘‘తే కిరా’’తి ఆదిమాహ. తత్థ తేతి ద్వే భాతరో. పున కిం మగ్గసీతి పున కిం ఇచ్ఛసి.

౫. పఞ్చమే ఇమఞ్హి ధమ్మద్వయన్తి కుసలేసు ధమ్మేసు అసన్తుట్ఠితా, పధానస్మిం అనోసక్కనసఙ్ఖాతం ధమ్మద్వయం. ఇమినాతి ‘‘అసన్తుట్ఠితా కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తి వచనేన. ఇమం దీపేతీతి ‘‘యావ సో ఉప్పజ్జతి, న తావాహం సన్తుట్ఠో అహోసి’’న్తి ఏతం పరియన్తం కత్వా వక్ఖమానత్థం దీపేతి. పధానస్మిన్తి వీరియారమ్భే. ఇమమత్థన్తి ‘‘పధానస్మిఞ్చా’’తిఆదినా వుత్తమత్థం. వీరియప్పవాహే వత్తమానే అన్తరా ఏవ పటిగమనం నివత్తనం పటివానం, తదస్స అత్థీతి పటివానీ, న పటివానీ అప్పటివానీ, తస్స భావో అప్పటివానితా, అనోసక్కనాతి ఆహ ‘‘అప్పటివానితాతి అప్పటిక్కమనా అనోసక్కనా’’తి. తత్థ అనోసక్కనాతి అప్పటినివత్తి.

ఆగమనీయపటిపదాతి సమథవిపస్సనాసఙ్ఖాతా పుబ్బభాగపటిపత్తి. సా హి ఆగచ్ఛన్తి విసేసమధిగచ్ఛన్తి ఏతాయ, ఆగచ్ఛతి వా విసేసాధిగమో ఏతాయాతి ఆగమనీయా, సా ఏవ పటిపజ్జితబ్బతో పటిపదాతి ఆగమనీయపటిపదా. అప్పటివానపధానన్తి ఓసక్కనారహితప్పధానం, అన్తరా అనోసక్కిత్వా కతవీరియన్తి అత్థో.

ఉపఞ్ఞాతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఛట్ఠే సంయోజనానం హితా పచ్చయభావేనాతి సంయోజనియా, తేభూమకా ధమ్మా. తేనాహ ‘‘దసన్నం సంయోజనాన’’న్తిఆది. సంయోజనియే ధమ్మే అస్సాదతో అనుపస్సతి సీలేనాతి అస్సాదానుపస్సీ, తస్స భావో అస్సాదానుపస్సితా. నిబ్బిదానుపస్సితాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఉక్కణ్ఠనవసేనాతి సంయోజనియేసు తేభూమకధమ్మేసు నిబ్బిన్దనవసేన. జననం జాతి, ఖన్ధానం పాతుభావోతి ఆహ ‘‘జాతియాతి ఖన్ధనిబ్బత్తితో’’తి, ఖన్ధానం తత్థ తత్థ భవే అపరాపరం నిబ్బత్తితోతి అత్థో. ఖన్ధపరిపాకో ¶ ఏకభవపరియాపన్నానం ఖన్ధానం పురాణభావో. ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియప్పబన్ధవిచ్ఛేదవసేన ¶ ఖన్ధానం భేదో ఇధ మరణన్తి ఆహ ‘‘మరణేనాతి ఖన్ధభేదతో’’తి. అన్తోనిజ్ఝానం చిత్తసన్తాపో. పరిదేవో నామ ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స వాచావిప్పలాపో. సో చ సోకసముట్ఠానోతి ఆహ ‘‘తన్నిస్సితలాలప్పితలక్ఖణేహి పరిదేవేహీ’’తి. లాలప్పితం వాచావిప్పలాపో, సో చ అత్థతో సద్దోయేవ.

దుక్ఖన్తి ఇధ కాయికం దుక్ఖం అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘కాయపటిపీళనదుక్ఖేహీ’’తి. మనోవిఘాతదోమనస్సేహీతి మనసో విఘాతకరేహి దోమనస్సేహి. బ్యాపాదసమ్పయోగేన మనసో విహననరసఞ్హి దోమనస్సం. భుసో ఆయాసో ఉపాయాసో యథా ‘‘భుసమాదానం ఉపాదాన’’న్తి, సో చ అత్థతో ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స అధిమత్తచేతోదుక్ఖప్పభావితో దోసోయేవ. కాయచిత్తానఞ్హి ఆయాసనవసేన దోసస్సేవ పవత్తిఆకారో ఉపాయాసోతి వుచ్చతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నో. తం చుద్దసహి అకుసలచేతసికేహి అఞ్ఞో ఏకో చేతసికధమ్మోతి ఏకే. యం విసాదోతి చ వదన్తి.

౭. సత్తమే యథా ‘‘కణ్హా గావీ’’తిఆదీసు కాళవణ్ణేన సమన్నాగతా ‘‘కణ్హా’’తి వుచ్చతి, న ఏవం కాళవణ్ణతాయ ధమ్మా ‘‘కణ్హా’’తి వుచ్చన్తి, అథ ఖో కణ్హాభిజాతినిబ్బత్తిహేతుతో అప్పభస్సరభావకరణతో వా ‘‘కణ్హా’’తి వుచ్చన్తీతి దస్సేన్తో ‘‘న కాళవణ్ణతాయా’’తిఆదిమాహ. కణ్హతాయాతి కణ్హాభిజాతితాయ. కణ్హాభిజాతీతి చ అపాయా వుచ్చన్తి మనుస్సేసు చ దోభగ్గియం. సరసేనాతి సభావేన. న హిరీయతి న లజ్జతీతి అహిరికో, పుగ్గలో, చిత్తం, తం సమ్పయుత్తధమ్మసముదాయో వా. తస్స భావో అహిరిక్కన్తి వత్తబ్బే ఏకస్స క-కారస్స లోపం కత్వా అహిరికన్తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అహిరికన్తి అహిరికభావో’’తి. న ఓత్తప్పతీతి అనోత్తాపీ, పుగ్గలో, యథావుత్తధమ్మసముదాయో వా, తస్స భావో అనోత్తప్పన్తి ఆహ ‘‘అనోత్తాపిభావో’’తి.

౮. అట్ఠమే ¶ ‘‘సుక్కం వత్థ’’న్తిఆదీసు వియ న వణ్ణసుక్కతాయ ధమ్మానం సుక్కతా, అథ ఖో ¶ సుక్కాభిజాతిహేతుతో పభస్సరభావకరణతో చాతి దస్సేన్తో ‘‘న వణ్ణసుక్కతాయా’’తిఆదిమాహ. సుక్కతాయాతి సుక్కాభిజాతితాయ. హిరీ పాపధమ్మే గూథం వియ పస్సన్తీ జిగుచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘పాపతో జిగుచ్ఛనలక్ఖణా హిరీ’’తి. ఓత్తప్పం తే ఉణ్హం వియ పస్సన్తం తతో భాయతీతి వుత్తం ‘‘భాయనలక్ఖణం ఓతప్ప’’న్తి. ఇదఞ్చ హిరోత్తప్పం అఞ్ఞమఞ్ఞవిప్పయోగీ పాపతో విముఖభూతఞ్చ, తస్మా నేసం ఇదం నానాకరణం – అజ్ఝత్తసముట్ఠానా హిరీ, బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం. అత్తాధిపతి హిరీ, లోకాధిపతి ఓతప్పం. లజ్జాసభావసణ్ఠితా హిరీ, భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్పం. సప్పతిస్సవలక్ఖణా హిరీ, వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పన్తి.

తత్థ అజ్ఝత్తసముట్ఠానం హిరిం చతూహి కారణేహి సముట్ఠాపేతి జాతిం పచ్చవేక్ఖిత్వా, వయం, సూరభావం, బాహుసచ్చం పచ్చవేక్ఖిత్వా. కథం? ‘‘పాపకరణం నామేతం న జాతిసమ్పన్నానం కమ్మం, హీనజచ్చానం కేవట్టాదీనం కమ్మం, మాదిసస్స జాతిసమ్పన్నస్స ఇదం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం తావ జాతిం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘‘పాపకరణం నామేతం దహరేహి కత్తబ్బం కమ్మం, మాదిసస్స వయే ఠితస్స ఇదం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం వయం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘‘పాపకరణం నామేతం దుబ్బలజాతికానం కమ్మం, మాదిసస్స సూరభావసమ్పన్నస్స ఇదం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం సూరభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘‘పాపకమ్మం నామేతం అన్ధబాలానం కమ్మం, న పణ్డితానం, మాదిసస్స పణ్డితస్స బహుస్సుతస్స ఇదం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం బాహుసచ్చం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. ఏవం అజ్ఝత్తసముట్ఠానం హిరిం చతూహి కారణేహి సముట్ఠాపేతి, సముట్ఠాపేన్తో చ హిరిం నిస్సాయ పాపకమ్మం న కరోతి.

కథం బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం? ‘‘సచే త్వం పాపకమ్మం కరిస్ససి, చతూసు పరిసాసు గరహప్పత్తో భవిస్ససి, తతో తం సీలవన్తో సబ్రహ్మచారీ వివజ్జిస్సన్తీ’’తి పచ్చవేక్ఖిత్వా బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం నిస్సాయ పాపకమ్మం న కరోతి. ఏవం బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం.

కథం ¶ అత్తాధిపతి హిరీ? ఇధేకచ్చో కులపుత్తో అత్తానం అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా ‘‘మాదిసస్స సద్ధాపబ్బజితస్స బహుస్సుతస్స ధుతధరస్స న యుత్తం పాపకమ్మం కాతు’’న్తి పాపం న కరోతి. ఏవం అత్తాధిపతి హిరీ. తేనాహ భగవా ‘‘సో అత్తానంయేవ అధిపతిం కరిత్వా అకుసలం పజహతి, కుసలం భావేతి, సావజ్జం పజహతి, అనవజ్జం భావేతి, సుద్ధం అత్తానం పరిహరతీ’’తి (అ. ని. ౩.౪౦).

కథం ¶ లోకాధిపతి ఓత్తప్పం? ఇధేకచ్చో కులపుత్తో లోకం అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా ‘‘సచే ఖో త్వం పాపకమ్మం కరేయ్యాసి, సబ్రహ్మచారినో తావ తం జానిస్సన్తి, మహిద్ధికా మహానుభావా లోకే చ సమణబ్రాహ్మణా దేవతా చ, తస్మా తే న యుత్తం పాపం కాతు’’న్తి పాపకమ్మం న కరోతి. యథాహ – ‘‘మహా ఖో పనాయం లోకసన్నివాసో, మహన్తస్మిం ఖో పన లోకసన్నివాసే సన్తి సమణబ్రాహ్మణా ఇద్ధిమన్తో దిబ్బచక్ఖుకా పరచిత్తవిదునో. తే దూరతోపి పస్సన్తి, ఆసన్నాపి న దిస్సన్తి, చేతసాపి చిత్తం జానన్తి, తేపి మం ఏవం జానిస్సన్తి ‘పస్సథ, భో, ఇమం కులపుత్తం, సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో సమానో వోకిణ్ణో విహరతి పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి. సన్తి దేవతా ఇద్ధిమన్తినియో దిబ్బచక్ఖుకా పరచిత్తవిదునియో, తా దూరతోపి పస్సన్తి, ఆసన్నాపి న దిస్సన్తి, చేతసాపి చిత్తం జానన్తి, తాపి మం జానిస్సన్తి ‘పస్సథ, భో, ఇమం కులపుత్తం, సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో సమానో వోకిణ్ణో విహరతి పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి…పే… సో లోకంయేవ అధిపతిం కరిత్వా అకుసలం…పే… పరిహరతీ’’తి. ఏవం లోకాధిపతి ఓత్తప్పం.

లజ్జాసభావసణ్ఠితాతి ఏత్థ లజ్జాతి లజ్జనాకారో, తేన సభావేన సణ్ఠితా హిరీ. భయన్తి అపాయభయం, తేన సభావేన సణ్ఠితం ఓత్తప్పం. తదుభయం పాపపరివజ్జనే పాకటం హోతి. తత్థ యథా ద్వీసు అయోగుళేసు ఏకో సీతలో భవేయ్య గూథమక్ఖితో, ఏకో ఉణ్హో ఆదిత్తో. తేసు యథా సీతలం గూథమక్ఖితత్తా జిగుచ్ఛన్తో విఞ్ఞుజాతికో న గణ్హాతి, ఇతరం డాహభయేన. ఏవం పణ్డితో లజ్జాయ జిగుచ్ఛన్తో పాపం న కరోతి, ఓత్తప్పేన అపాయభయభీతో పాపం న కరోతి, ఏవం లజ్జాసభావసణ్ఠితా హిరీ, భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్పం.

కథం ¶ సప్పతిస్సవలక్ఖణా హిరీ, వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పం? ఏకచ్చో హి జాతిమహత్తపచ్చవేక్ఖణా, సత్థుమహత్తపచ్చవేక్ఖణా, దాయజ్జమహత్తపచ్చవేక్ఖణా, సబ్రహ్మచారిమహత్తపచ్చవేక్ఖణాతి ఏవం చతూహి కారణేహి తత్థ గారవేన సప్పతిస్సవలక్ఖణం హిరిం సముట్ఠాపేత్వా పాపం న కరోతి. ఏకచ్చో అత్తానువాదభయం, పరానువాదభయం, దణ్డభయం, దుగ్గతిభయన్తి ఏవం చతూహి కారణేహి వజ్జతో భాయన్తో వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. ఏత్థ చ అజ్ఝత్తసముట్ఠానాదితా హిరోత్తప్పానం తత్థ తత్థ పాకటభావేన వుత్తా, న పన నేసం కదాచి అఞ్ఞమఞ్ఞవిప్పయోగో. న హి లజ్జనం నిబ్భయం, పాపభయం వా అలజ్జనం అత్థీతి. ఏవమేత్థ విత్థారతో అత్థవణ్ణనా వేదితబ్బా.

౯. నవమే ¶ లోకన్తి సత్తలోకం. సన్ధారేన్తీతి ఆచారసన్ధారణవసేన ధారేన్తి. ఠపేన్తీతి మరియాదాయం ఠపేన్తి. రక్ఖన్తీతి ఆచారసన్ధారణేన మరియాదాయం ఠపేత్వా రక్ఖన్తి. గరుచిత్తీకారవసేన న పఞ్ఞాయేథాతి గరుం కత్వా చిత్తే కరణవసేన న పఞ్ఞాయేథ, అయమాచారో న లబ్భేయ్య. మాతుచ్ఛాతి వాతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆద్యత్థో. తేన మాతులానీతి వా ఆచరియభరియాతి వా గరూనం దారాతి వాతి ఇమే సఙ్గణ్హాతి. తత్థ మాతు భగినీ మాతుచ్ఛా. మాతులభరియా మాతులానీ. గరూనం దారా మహాపితుచూళపితుజేట్ఠభాతుఆదీనం గరుట్ఠానియానం భరియా. యథా అజేళకాతిఆదీసు అయం సఙ్ఖేపత్థో – యథా అజేళకాదయో తిరచ్ఛానా హిరోత్తప్పరహితా మాతాతి సఞ్ఞం అకత్వా భిన్నమరియాదా సబ్బత్థ సమ్భేదేన వత్తన్తి, ఏవమయం మనుస్సలోకో యది లోకపాలధమ్మా న భవేయ్యుం, సబ్బత్థ సమ్భేదేన వత్తేయ్య. యస్మా పనిమే లోకపాలకధమ్మా లోకం పాలేన్తి, తస్మా నత్థి సమ్భేదోతి.

౧౦. దసమే ¶ అపఞ్ఞత్తాతి అననుఞ్ఞాతా, అవిహితా వా. వస్సేతి వస్సారత్తం సన్ధాయ వదతి, ఉతువస్సేతి హేమన్తం సన్ధాయ. ఏకిన్ద్రియం జీవం విహేఠేన్తాతి రుక్ఖలతాదీసు జీవసఞ్ఞితాయ ఏవమాహంసు. ఏకిన్ద్రియన్తి చ కాయిన్ద్రియం అత్థీతి మఞ్ఞమానా వదన్తి. సఙ్ఘాతం ఆపాదేన్తాతి వినాసం ఆపాదేన్తా. సంకసాయిస్సన్తీతి అప్పోస్సుక్కా నిబద్ధవాసం వసిస్సన్తి. అపరజ్జుగతాయ ఆసాళ్హియా ఉపగన్తబ్బాతి ఏత్థ అపరజ్జు గతాయ అస్సాతి అపరజ్జుగతా, తస్సా అపరజ్జుగతాయ అతిక్కన్తాయ, అపరస్మిం దివసేతి అత్థో, తస్మా ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయ అనన్తరే పాటిపదదివసే ఉపగన్తబ్బాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. మాసగతాయ ఆసాళ్హియా ఉపగన్తబ్బాతి మాసో గతాయ అస్సాతి మాసగతా, తస్సా మాసగతాయ అతిక్కన్తాయ, మాసే పరిపుణ్ణేతి అత్థో. తస్మా ఆసాళ్హిపుణ్ణమతో పరాయ పుణ్ణమాయ అనన్తరే పాటిపదదివసే ఉపగన్తబ్బాతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

వస్సూపనాయికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

కమ్మకారణవగ్గవణ్ణనాయ లీనత్థప్పకాసనా నిట్ఠితా.

౧౧. దుతియవగ్గస్స ¶ పఠమే అప్పటిసఙ్ఖానే న కమ్పతీతి పటిసఙ్ఖానబలం, ఉపపరిక్ఖనపఞ్ఞాయేతం నామం. వీరియసీసేన సత్త బోజ్ఝఙ్గే భావేన్తస్స ఉప్పన్నం బలం భావనాబలం. వీరియుపత్థమ్భేన హి కుసలభావనా బలవతీ థిరా ఉప్పజ్జతి, తథా ఉప్పన్నా బలవతీ కుసలభావనా బలవన్తో సత్త బోజ్ఝఙ్గాతిపి వుచ్చన్తి. అత్థతో వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గసీసేన సత్త బోజ్ఝఙ్గా హోన్తి. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘తత్థ కతమం భావనాబలం? యా కుసలానం ధమ్మానం ఆసేవనా భావనా బహులీకమ్మం, ఇదం వుచ్చతి భావనాబలం. సత్తపి బోజ్ఝఙ్గా భావనాబల’’న్తి (ధ. స. ౧౩౬౧).

అకమ్పియట్ఠేనాతి పటిపక్ఖేహి అకమ్పనీయట్ఠేన. దురభిభవనట్ఠేనాతి దురభిభవనీయట్ఠేన. అనజ్ఝోమద్దనట్ఠేనాతి అధిభవిత్వా అనవమద్దనట్ఠేన. ఏతానీతి ¶ ఏతాని యథావుత్తాని ద్వేపి బలాని. ఏతదగ్గం నాగతన్తి ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, ద్విన్నం బలానం యదిదం భావనాబల’’న్తి ఏవమేత్థ ఏతదగ్గం నాగతన్తి అత్థో.

౧౨. దుతియే వివేకం నిస్సితన్తి వివేకనిస్సితం, యథా వా వివేకవసేన పవత్తం ఝానం ‘‘వివేకజ’’న్తి వుత్తం, ఏవం వివేకవసేన పవత్తో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో ‘‘వివేకనిస్సితో’’తి దట్ఠబ్బో. నిస్సయట్ఠో చ విపస్సనామగ్గానం వసేన మగ్గఫలానం వేదితబ్బో, అసతిపి వా పుబ్బాపరభావే ‘‘పటిచ్చసముప్పాదో’’తి ఏత్థ పచ్చయేన సముప్పాదనం వియ అవినాభావిధమ్మబ్యాపారా నిస్సయనభావనా సమ్భవన్తీతి. ‘‘తదఙ్గసముచ్ఛేదనిస్సరణవివేకనిస్సిత’’న్తి వత్వా పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితస్స అవచనం ‘‘సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీ’’తిఆదినా ఇధ భావేతబ్బానం సమ్బోజ్ఝఙ్గానం వుత్తత్తా. భావితబోజ్ఝఙ్గస్స హి సచ్ఛికాతబ్బా బలబోజ్ఝఙ్గా, తేసం కిచ్చం పటిప్పస్సద్ధివివేకో. అజ్ఝాసయతోతి ‘‘నిబ్బానం సచ్ఛికరిస్సామీ’’తి పవత్తఅజ్ఝాసయతో. యదిపి హి విపస్సనాక్ఖణే సఙ్ఖారారమ్మణం చిత్తం, సఙ్ఖారేసు పన ఆదీనవం దిస్వా తప్పటిపక్ఖే నిబ్బానే నిన్నతాయ అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితో హోతి ఉణ్హాభిభూతస్స పుగ్గలస్స సీతనిన్నచిత్తతా వియ.

‘‘పఞ్చవిధవివేకనిస్సితమ్పీతి ఏకే’’తి వత్వా తత్థ యథావుత్తవివేకత్తయతో అఞ్ఞం వివేకద్వయం ¶ ఉద్ధరిత్వా దస్సేతుం ‘‘తే హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఝానక్ఖణే తావ కిచ్చతో విక్ఖమ్భనవివేకనిస్సితం, విపస్సనాక్ఖణే అజ్ఝాసయతో పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితం భావేతీతి వత్తబ్బం ‘‘ఏవాహం అనుత్తరం విమోక్ఖం ఉపసమ్పజ్జ విహరిస్సామీ’’తి తత్థ నిన్నజ్ఝాసయతాయ. తేనాహ ‘‘తస్మా తేసం మతేనా’’తిఆది. హేట్ఠా కసిణజ్ఝానగ్గహణేన ఆరుప్పానమ్పి గహణం దట్ఠబ్బం, తస్మా ‘‘ఏతేసం ఝానాన’’న్తి ఇమినాపి తేసం సఙ్గహో వేదితబ్బో. యస్మా పహానవినయో వియ విరాగనిరోధాపి ఇధాధిప్పేతవివేకేన అత్థతో నిబ్బిసిట్ఠా, తస్మా వుత్తం ‘‘ఏస నయో విరాగనిస్సితన్తిఆదీసూ’’తి. తేనాహ ‘‘వివేకత్థా ఏవ హి విరాగాదయో’’తి.

వోస్సగ్గ-సద్దో పరిచ్చాగత్థో పక్ఖన్దనత్థో చాతి వోస్సగ్గస్స దువిధతా వుత్తా. వోస్సజ్జనఞ్హి పహానం విస్సట్ఠభావేన నిరోధనపక్ఖన్దనమ్పి చ ¶ . తస్మా విపస్సనాక్ఖణే తదఙ్గవసేన మగ్గక్ఖణే సముచ్ఛేదవసేన పటిపక్ఖస్స పహానం వోస్సగ్గో, తథా విపస్సనాక్ఖణే తన్నిన్నభావేన, మగ్గక్ఖణే ఆరమ్మణకరణేన విస్సట్ఠసభావతా వోస్సగ్గోతి వేదితబ్బం. తేనేవాహ ‘‘తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గో’’తిఆది. అయం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గోతి అయం మిస్సకవసేన వుత్తో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో. యథావుత్తేన పకారేనాతి తదఙ్గప్పహానసముచ్ఛేదప్పహానప్పకారేన తన్నిన్నతదారమ్మణప్పకారేన చ. పుబ్బే వోస్సగ్గవచనస్సేవ అత్థస్స వుత్తత్తా ఆహ ‘‘సకలేన వచనేనా’’తి. పరిణమన్తన్తి విపస్సనాక్ఖణే తదఙ్గతన్నిన్నప్పకారేన పరిణమన్తం. పరిణతన్తి మగ్గక్ఖణే సముచ్ఛేదతదారమ్మణప్పకారేన పరిణతం. పరిణామో నామ ఇధ పరిపాకోతి ఆహ ‘‘పరిపచ్చన్తం పరిపక్కఞ్చా’’తి. పరిపాకో చ ఆసేవనలాభేన లద్ధసామత్థియస్స కిలేసే పరిచ్చజితుం నిబ్బానం పక్ఖన్దితుం తిక్ఖవిసదభావో. తేనాహ ‘‘అయఞ్హీ’’తిఆది. ఏస నయోతి య్వాయం నయో ‘‘వివేకనిస్సిత’’న్తిఆదినా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గే వుత్తో, సేసేసు ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గాదీసుపి ఏసేవ నయో, ఏవం తత్థ నేతబ్బన్తి అత్థో.

‘‘వివేకనిస్సిత’’న్తిఆదీసు లబ్భమానమత్థం సామఞ్ఞతో దస్సేత్వా ఇదాని ఇధాధిప్పేతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఇధ పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బసఙ్ఖతేహీతి సబ్బేహి పచ్చయసముప్పన్నధమ్మేహి. సబ్బేసన్తి సఙ్ఖతధమ్మానం. వివేకం ఆరమ్మణం కత్వాతి నిబ్బానసఙ్ఖాతం వివేకం ఆరమ్మణం కత్వా. తఞ్చ ఖోతి తదేవ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం.

౧౩. తతియే చిత్తేకగ్గత్థాయాతి చిత్తసమాధానత్థాయ, దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారాయాతి అత్థో. చిత్తేకగ్గతాసీసేన హి దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారో వుత్తో. సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవానం వసేన హేతం వుత్తం. తే హి సమాపజ్జిత్వా ‘‘ఏకగ్గచిత్తా సుఖం దివసం విహరిస్సామా’’తి ఇచ్చేవ కసిణపరికమ్మం ¶ కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తి. విపస్సనాపాదకత్థాయాతిఆదీసు పన సేక్ఖపుథుజ్జనా ‘‘సమాపత్తితో వుట్ఠాయ సమాహితేన చిత్తేన విపస్సామా’’తి నిబ్బత్తేన్తా విపస్సనాపాదకత్థాయ భావేన్తి.

యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౮; మ. ని. ౧.౧౪౭; సం. ని. ౨.౭౦; ౫.౮౩౪, ౮౪౨) వుత్తనయా ¶ అభిఞ్ఞాయో పత్థేన్తా నిబ్బత్తేన్తి, తే అభిఞ్ఞాపాదకత్థాయ భావేన్తి. యే అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా ‘‘సత్తాహం అచిత్తా హుత్వా దిట్ఠేవ ధమ్మే నిరోధం నిబ్బానం పత్వా సుఖం విహరిస్సామా’’తి నిబ్బత్తేన్తి, తే నిరోధపాదకత్థాయ భావేన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా ‘‘అపరిహీనజ్ఝానా బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జిస్సామా’’తి నిబ్బత్తేన్తి, తే భవవిసేసత్థాయ భావేన్తి.

యుత్తం తావ చిత్తేకగ్గతాయ భవవిసేసత్థతా వియ విపస్సనాపాదకత్థతాపి చతుక్కజ్ఝానసాధారణాతి తేసం వసేన ‘‘చత్తారి ఝానానీ’’తి వచనం, అభిఞ్ఞాపాదకత్థతా పన నిరోధపాదకత్థతా చ చతుత్థస్సేవ ఝానస్స ఆవేణికా, సా కథం చతుక్కజ్ఝానసాధారణా వుత్తాతి? పరమ్పరాధిట్ఠానభావతో. పదట్ఠానపదట్ఠానమ్పి హి పదట్ఠానన్తి వుచ్చతి కారణకారణన్తి యథా ‘‘తిణేహి భత్తం సిద్ధ’’న్తి.

౧౪. చతుత్థే ససకస్స ఉప్పతనం వియ హోతీతి పథవిజిగుచ్ఛనససకస్స ఉప్పతనం వియ హోతి. తత్థాయం అత్థసల్లాపికా ఉపమా – పథవీ కిర ససకం ఆహ – ‘‘హే ససకా’’తి. ససకో ఆహ – ‘‘కో ఏసో’’తి. కస్మా మమేవ ఉపరి సబ్బఇరియాపథే కప్పేన్తో ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తో మం న జానాసీతి? సుట్ఠు తయా అహం దిట్ఠో, మయా అక్కన్తట్ఠానఞ్హి అఙ్గులగ్గేహి ఫుట్ఠట్ఠానం వియ హోతి, విస్సట్ఠఉదకం అప్పమత్తకం, కరీసం కటకఫలమత్తం, హత్థిఅస్సాదీహి పన అక్కన్తట్ఠానమ్పి మహన్తం, పస్సావోపి నేసం ఘటమత్తో, ఉచ్చారోపి పచ్ఛిమత్తో హోతి, అలం మయ్హం తయాతి ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే పతితో. తతో నం పథవీ ఆహ – ‘‘అహో దూరం గతోపి నను మయ్హంయేవ ఉపరి పతితోసీ’’తి? సో పున తం జిగుచ్ఛన్తో ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞత్థ పతితో. ఏవం వస్ససహస్సమ్పి ఉప్పతిత్వా ఉప్పతిత్వా పతమానో ససకో నేవ పథవియా అన్తం పాపుణితుం సక్కోతి. న కోటిన్తి న పుబ్బకోటిం. ఇతరేసన్తి విపఞ్చితఞ్ఞునేయ్యపదపరమానం.

౧౫. పఞ్చమే ¶ సమథేహి అధికరీయతి వూపసమ్మతీతి అధికరణం, అట్ఠారస భేదకరవత్థూని నిస్సాయ ఉప్పన్నో వివాదోయేవ వివాదాధికరణం. ‘‘ఇధ భిక్ఖూ భిక్ఖుం అనువదన్తి సీలవిపత్తియా వా’’తిఆదినా (చూళవ. ౨౧౫) చతస్సో ¶ విపత్తియో నిస్సాయ ఉప్పన్నో అనువాదోయేవ అనువాదాధికరణం. పఞ్చపి ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆపత్తాధికరణం. ‘‘సత్తపి ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆపత్తాధికరణ’’న్తి (చూళవ. ౨౧౫) వచనతో ఆపత్తియేవ ఆపత్తాధికరణం. ‘‘యా సఙ్ఘస్స కిచ్చయతా కరణీయతా అపలోకనకమ్మం ఞత్తికమ్మం ఞత్తిదుతియకమ్మం ఞత్తిచతుత్థకమ్మ’’న్తి (చూళవ. ౨౧౫) ఏవమాగతం చతుబ్బిధం సఙ్ఘకిచ్చం కిచ్చాధికరణన్తి వేదితబ్బం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౧౬. ఛట్ఠే అపాకటనామోతి ‘‘సేలో, కూటదన్తో’’తిఆదినా అనభిఞ్ఞాతో. యేన వా కారణేనాతి హేతుమ్హి ఇదం కరణవచనం. హేతుఅత్థో హి కిరియాకారణం, న కరణం వియ కిరియత్థో, తస్మా నానప్పకారగుణవిసేసాధిగమత్థా ఇధ ఉపసఙ్కమనకిరియాతి ‘‘అన్నేన వసతి, అజ్ఝేనేన వసతీ’’తిఆదీసు వియ హేతుఅత్థమేవేతం కరణవచనం యుత్తం, న కరణత్థం తస్స అయుజ్జమానత్తాతి వుత్తం ‘‘యేన వా కారణేనా’’తి. అవిభాగతో సతతం పవత్తితనిరతిసయసాదువిపులామతరససద్ధమ్మఫలతాయ సాదుఫలనిచ్చఫలితమహారుక్ఖేన భగవా ఉపమితో. సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయగ్గహణేనేవ హి రుక్ఖస్స సాదుఫలతా గహితాతి. ఉపసఙ్కమీతి ఉపసఙ్కన్తో. సమ్పత్తకామతాయ హి కిఞ్చి ఠానం గచ్ఛన్తో తంతంపదేసాతిక్కమనేన ఉపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కన్తోతి చ వత్తబ్బతం లభతి. తేనాహ ‘‘గతోతి వుత్తం హోతీ’’తి, ఉపగతోతి అత్థో. ఉపసఙ్కమిత్వాతి పుబ్బకాలకిరియానిద్దేసోతి ఆహ ‘‘ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపన’’న్తి. తతోతి యం ఠానం పత్తో ‘‘ఉపసఙ్కమీ’’తి వుత్తో, తతో ఉపగతట్ఠానతో.

యథా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తోతి యథా భగవా ‘‘కచ్చి తే, బ్రాహ్మణ, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయ’’న్తిఆదినా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తో తేన బ్రాహ్మణేన సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసి పుబ్బభాసితాయ, ఏవం సోపి బ్రాహ్మణో తదనుకరణేన భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసీతి యోజనా. తం పన సమప్పవత్తమోదతం ఉపమాయ దస్సేతుం ‘‘సీతోదకం వియా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సమ్మోదితన్తి సంసన్దితం. ఏకీభావన్తి సమ్మోదనకిరియాయ సమానతం. ఖమనీయన్తి ‘‘ఇదం చతుచక్కం నవద్వారం సరీరయన్తం దుక్ఖబహులతాయ సభావతో దుస్సహం, కచ్చి ఖమితుం సక్కుణేయ్య’’న్తి ¶ పుచ్ఛతి. యాపనీయన్తి ఆహారాదిప్పటిబద్ధవుత్తికం చిరప్పబన్ధసఙ్ఖాతాయ యాపనాయ కచ్చి యాపేతుం సక్కుణేయ్యం. సీసరోగాదిఆబాధాభావేన కచ్చి అప్పాబాధం. దుక్ఖజీవికాభావేన కచ్చి అప్పాతఙ్కం. తంతంకిచ్చకరణే ఉట్ఠానసుఖతాయ కచ్చి లహుట్ఠానం. తదనురూపబలయోగతో కచ్చి బలం ¶ . సుఖవిహారసమ్భవేన కచ్చి ఫాసువిహారో అత్థీతి సబ్బత్థ కచ్చి-సద్దం యోజేత్వా అత్థో వేదితబ్బో.

బలప్పత్తా పీతి పీతియేవ. తరుణపీతి పామోజ్జం. సమ్మోదం జనేతి కరోతీతి సమ్మోదనీకం, తదేవ సమ్మోదనీయం. సమ్మోదితబ్బతో సమ్మోదనీయన్తి ఇమం పన అత్థం దస్సేతుం ‘‘సమ్మోదితుం యుత్తభావతో’’తి ఆహ. సరితబ్బభావతోతి అనుస్సరితబ్బభావతో. ‘‘సరణీయ’’న్తి వత్తబ్బే దీఘం కత్వా ‘‘సారణీయ’’న్తి వుత్తం. సుయ్యమానసుఖతోతి ఆపాథగతమధురతం ఆహ, అనుస్సరియమానసుఖతోతి విమద్దరమణీయతం. బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయాతి సభావనిరుత్తిభావేన తస్సా కథాయ వచనచాతురియమాహ. అత్థపరిసుద్ధతాయాతి అత్థస్స నిరుపక్కిలేసతం. అనేకేహి పరియాయేహీతి అనేకేహి కారణేహి.

అతిదూరఅచ్చాసన్నప్పటిక్ఖేపేన నాతిదూరం నచ్చాసన్నం నామ గహితం, తం పన అవకంసతో ఉభిన్నం పసారితహత్థాసఙ్ఘట్టనేన దట్ఠబ్బం. గీవం పసారేత్వాతి గీవం పరివట్టనవసేన పసారేత్వా.

ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, హేతూ’’తిఆదిపుచ్ఛావచనం అవోచ. తేనేవ ‘‘ఏతదవోచా’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా దువిధా హి పుచ్ఛాతిఆదినా పుచ్ఛావిభాగం దస్సేతి. తత్థ అగారే నియుత్తో అగారికో, తస్స పుచ్ఛా అగారికపుచ్ఛా. అగారికతో అఞ్ఞో అనగారికో పబ్బజ్జూపగతో, తస్స పుచ్ఛా అనగారికపుచ్ఛా. కిఞ్చాపి అఞ్ఞత్థ ‘‘జనకో హేతు, పగ్గాహకో పచ్చయో. అసాధారణో హేతు, సాధారణో పచ్చయో. సభాగో హేతు, అసభాగో పచ్చయో. పుబ్బకాలికో హేతు, సహపవత్తో పచ్చయో’’తిఆదినా హేతుపచ్చయా విభజ్జ వుచ్చన్తి. ఇధ పన ‘‘చత్తారో ఖో, భిక్ఖవే, మహాభూతా హేతు చత్తారో మహాభూతా పచ్చయో రూపక్ఖన్ధస్స పఞ్ఞాపనాయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౮౬) వియ హేతుపచ్చయసద్దా సమానత్థాతి దస్సేన్తో ‘‘ఉభయమ్పేతం కారణవేవచనమేవా’’తి ఆహ. విసమచరియాతి భావనపుంసకనిద్దేసో.

అభిక్కన్తాతి ¶ అతిక్కన్తా, విగతాతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఖయే దిస్సతీ’’తి. తథా హి ‘‘నిక్ఖన్తో పఠమో యామో’’తి ఉపరి వుత్తం. అభిక్కన్తతరోతి అతివియ కన్తతరో మనోరమో, తాదిసో చ సున్దరో భద్దకో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘సున్దరే దిస్సతీ’’తి. కోతి దేవనాగయక్ఖగన్ధబ్బాదీసు కో కతమో? మేతి మమ. పాదానీతి పాదే. ఇద్ధియాతి ఇమాయ ఏవరూపాయ దేవిద్ధియా. యససాతి ఇమినా ఏదిసేన పరివారేన పరిచ్ఛేదేన చ. జలన్తి విజ్జోతమానో. అభిక్కన్తేనాతి అతివియ కన్తేన కమనీయేన అభిరూపేన. వణ్ణేనాతి ఛవివణ్ణేన ¶ సరీరవణ్ణనిభాయ. సబ్బా ఓభాసయం దిసాతి దస దిసా పభాసేన్తో, చన్దో వియ సూరియో వియ చ ఏకోభాసం ఏకాలోకం కరోన్తోతి గాథాయ అత్థో. అభిరూపేతి ఉళారరూపే సమ్పన్నరూపే.

‘‘చోరో, చోరో; సప్పో, సప్పో’’తిఆదీసు భయే ఆమేడితం. ‘‘విజ్ఝ, విజ్ఝ; పహర, పహరా’’తిఆదీసు కోధే. ‘‘సాధు, సాధూ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩౨౭.సం. ని. ౨.౧౨౭; ౩.౩౫; ౫.౧౦౮౫) పసంసాయం. ‘‘గచ్ఛ, గచ్ఛ; లునాహి, లునాహీ’’తిఆదీసు తురితే. ‘‘ఆగచ్ఛ, ఆగచ్ఛా’’తిఆదీసు కోతూహలే. ‘‘బుద్ధో, బుద్ధోతి చిన్తేన్తో’’తిఆదీసు (బు. వం. ౨.౪౪) అచ్ఛరే. ‘‘అభిక్కమథాయస్మన్తో, అభిక్కమథాయస్మన్తో’’తిఆదీసు హాసే. ‘‘కహం ఏకపుత్తక, కహం ఏకపుత్తకా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౩౫౩; సం. ని. ౨.౬౩) సోకే. ‘‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’’న్తిఆదీసు (ఉదా. ౨౦; దీ. ని. ౩.౩౦౫; చూళవ. ౩౩౨) పసాదే. చ-సద్దో అవుత్తసముచ్చయత్తో. తేన గరహాఅసమ్మానాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తత్థ ‘‘పాపో, పాపో’’తిఆదీసు గరహాయం. ‘‘అభిరూపక, అభిరూపకా’’తిఆదీసు అసమ్మానే దట్ఠబ్బం.

నయిదం ఆమేడితవసేన ద్విక్ఖత్తుం వుత్తం, అథ ఖో అత్థద్వయవసేనాతి దస్సేన్తో ‘‘అథ వా’’తిఆదిమాహ. ‘‘అభిక్కన్త’’న్తి వచనం అపేక్ఖిత్వా నపుంసకవసేన వుత్తం, తం పన భగవతో వచనం ధమ్మస్స దేసనాతి కత్వా తథా వుత్తం ‘‘భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనా’’తి. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. దోసనాసనతోతి రాగాదికిలేసవిధమనతో. గుణాధిగమనతోతి సీలాదిగుణానం సమ్పాపనతో. యే గుణే దేసనా అధిగమేతి, తేసు పధానభూతే తావ దస్సేతుం ‘‘సద్ధాజననతో పఞ్ఞాజననతో’’తి వుత్తం. సద్ధాపముఖా హి లోకియా గుణా, పఞ్ఞాపముఖా లోకుత్తరా ¶ .

సీలాదిఅత్థసమ్పత్తియా సాత్థతో, సభావనిరుత్తిసమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనతో. సువిఞ్ఞేయ్యసద్దప్పయోగతాయ ఉత్తానపదతో, సణ్హసుఖుమభావేన దువిఞ్ఞేయ్యత్థతాయ గమ్భీరత్థతో. సినిద్ధముదుమధురసద్దప్పయోగతాయ కణ్ణసుఖతో, విపులవిసుద్ధపేమనీయత్థతాయ హదయఙ్గమతో. మానాతిమానవిధమనేన అనత్తుక్కంసనతో, థమ్భసారమ్భనిమ్మద్దనేన అపరవమ్భనతో. హితాధిప్పాయప్పవత్తియా పరేసం రాగపరిళాహాదివూపసమనేన కరుణాసీతలతో, కిలేసన్ధకారవిధమనేన పఞ్ఞావదాతతో. కరవీకరుతమఞ్జుతాయ ఆపాథరమణీయతో, పుబ్బాపరావిరుద్ధసువిసుద్ధత్థతాయ విమద్దక్ఖమతో. ఆపాథరమణీయతాయ ఏవం సుయ్యమానసుఖతో, విమద్దక్ఖమతాయ హితజ్ఝాసయప్పవత్తితతాయ చ వీమంసియమానహితతో ¶ . ఏవమాదీహీతి ఆది-సద్దేన సంసారచక్కనివత్తనతో, సద్ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో, మిచ్ఛావాదవిగమనతో, సమ్మావాదపతిట్ఠాపనతో, అకుసలమూలసముద్ధరణతో, కుసలమూలసంరోపనతో, అపాయద్వారపిధానతో, సగ్గమోక్ఖద్వారవివరణతో, పరియుట్ఠానవూపసమనతో, అనుసయసముగ్ఘాతనతోతి ఏవమాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

అధోముఖట్ఠపితన్తి కేనచి అధోముఖం ఠపితం. హేట్ఠాముఖజాతన్తి సభావేనేవ హేట్ఠాముఖజాతం. ఉపరిముఖన్తి ఉద్ధంముఖం. ఉగ్ఘాటేయ్యాతి వివటం కరేయ్య. హత్థే గహేత్వాతి ‘‘పురత్థాభిముఖో ఉత్తరాభిముఖో వా గచ్ఛా’’తిఆదీని అవత్వా హత్థే గహేత్వా ‘‘నిస్సన్దేహం ఏస మగ్గో, ఏవం గచ్ఛేయ్యా’’తి వదేయ్య. కాళపక్ఖచాతుద్దసీతి కాళపక్ఖే చాతుద్దసీ.

నిక్కుజ్జితం ఆధేయ్యస్స అనాధారభూతం భాజనం ఆధారభావాపాదనవసేన ఉక్కుజ్జేయ్య. హేట్ఠాముఖజాతతాయ సద్ధమ్మవిముఖం, అధోముఖఠపితతాయ అసద్ధమ్మే పతితన్తి ఏవం పదద్వయం యథారహం యోజేతబ్బం, న యథాసఙ్ఖ్యం. కామం కామచ్ఛన్దాదయోపి పటిచ్ఛాదకా నీవరణభావతో, మిచ్ఛాదిట్ఠి పన సవిసేసం పటిచ్ఛాదికా సత్తే మిచ్ఛాభినివేసనవసేనాతి ఆహ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్న’’న్తి. తేనాహ భగవా ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాహం, భిక్ఖవే, వజ్జం వదామీ’’తి (అ. ని. ౧.౩౧౦). సబ్బో అపాయగామిమగ్గో కుమ్మగ్గో ‘‘కుచ్ఛితో మగ్గో’’తి కత్వా. సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం ఉజుపటిపక్ఖతాయ మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో అట్ఠ మిచ్ఛత్తధమ్మా మిచ్ఛామగ్గో. తేనేవ హి తదుభయప్పటిపక్ఖతం సన్ధాయ ‘‘సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆవికరోన్తేనా’’తి వుత్తం. సప్పిఆదిసన్నిస్సయో పదీపో ¶ న తథా ఉజ్జలో, యథా తేలసన్నిస్సయోతి తేలపజ్జోతగ్గహణం. ఏతేహి పరియాయేహీతి ఏతేహి నిక్కుజ్జితుక్కుజ్జనప్పటిచ్ఛన్నవివరణాదిఉపమోపమితబ్బాకారేహి.

పసన్నకారన్తి పసన్నేహి కాతబ్బం సక్కారం. సరణన్తి పటిసరణం. తేనాహ ‘‘పరాయణ’’న్తి. పరాయణభావో చ అనత్థనిసేధనేన అత్థసమ్పటిపాదనేన చ హోతీతి ఆహ ‘‘అఘస్స, తాతా, హితస్స చ విధాతా’’తి. అఘస్సాతి దుక్ఖతోతి వదన్తి, పాపతోతి పన అత్థో యుత్తో. నిస్సక్కే చేతం సామివచనం. ఏత్థ చ నాయం గమి-సద్దో నీ-సద్దాదయో వియ ద్వికమ్మకో, తస్మా యథా ‘‘అజం గామం నేతీ’’తి వుచ్చతి, ఏవం ‘‘భగవన్తం సరణం గచ్ఛామీ’’తి వత్తుం న సక్కా. ‘‘సరణన్తి గచ్ఛామీ’’తి పన వత్తబ్బం. ఇతి-సద్దో చేత్థ లుత్తనిద్దిట్ఠో. తస్స చాయమత్థో – గమనఞ్చ తదధిప్పాయేన భజనం జాననం వాతి దస్సేన్తో ‘‘ఇతి ఇమినా అధిప్పాయేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ భజామీతిఆదీసు పురిమస్స పురిమస్స పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం అత్థవచనం. భజనం వా సరణాధిప్పాయేన ఉపసఙ్కమనం. సేవనం సన్తికావచరతా. పయిరుపాసనం వత్తప్పటివత్తకరణేన ఉపట్ఠానన్తి ¶ ఏవం సబ్బథాపి అనఞ్ఞసరణతంయేవ దీపేతి. ‘‘గచ్ఛామీ’’తి పదస్స బుజ్ఝామీతి అయమత్థో కథం లబ్భతీతి ఆహ ‘‘యేసం హీ’’తిఆది.

అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధేతి పదద్వయేనపి ఫలట్ఠా ఏవ దస్సితా, న మగ్గట్ఠాతి తే దస్సేన్తో ‘‘యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చా’’తి ఆహ. నను చ కల్యాణపుథుజ్జనోపి యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జతీతి వుచ్చతీతి? కిఞ్చాపి వుచ్చతి, నిప్పరియాయేన పన మగ్గట్ఠా ఏవ తథా వత్తబ్బా, న ఇతరే సమ్మత్తనియామోక్కమనాభావతో. తథా హి తే ఏవ వుత్తా ‘‘అపాయేసు అపతమానే ధారేతీ’’తి. సమ్మత్తనియామోక్కమనేన హి అపాయవినిముత్తిసమ్భవో. అక్ఖాయతీతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో ఆద్యత్థో, పకారత్థో వా. తేన ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా వా అసఙ్ఖతా వా, విరాగో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (ఇతివు. ౯౦; అ. ని. ౪.౩౪) సుత్తపదం సఙ్గణ్హాతి, ‘‘విత్థారో’’తి వా ఇమినా. ఏత్థ చ అరియమగ్గో నియ్యానికతాయ, నిబ్బానం తస్స తదత్థసిద్ధిహేతుతాయాతి ఉభయమేవ నిప్పరియాయేన ధమ్మోతి వుత్తో. నిబ్బానఞ్హి ఆరమ్మణపచ్చయభూతం లభిత్వా అరియమగ్గో తదత్థసిద్ధియా సంవత్తతి, తథాపి యస్మా అరియఫలానం ‘‘తాయ సద్ధాయ అవూపసన్తాయా’’తిఆదివచనతో మగ్గేన ¶ సముచ్ఛిన్నానం కిలేసానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానకిచ్చతాయ నియ్యానానుగుణతాయ నియ్యానపరియోసానతాయ చ. పరియత్తిధమ్మస్స పన నియ్యానికధమ్మసమధిగమహేతుతాయాతి ఇమినా పరియాయేన వుత్తనయేన ధమ్మభావో లబ్భతి ఏవ. స్వాయమత్థో పాఠారుళ్హో ఏవాతి దస్సేన్తో ‘‘న కేవల’’న్తిఆదిమాహ.

కామరాగో భవరాగోతి ఏవమాదిభేదో సబ్బోపి రాగో విరజ్జతి పహీయతి ఏతేనాతి రాగవిరాగోతి మగ్గో కథితో. ఏజాసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ అన్తోనిజ్ఝానలక్ఖణస్స సోకస్స చ తదుప్పత్తియం సబ్బసో పరిక్ఖీణత్తా అనేజమసోకన్తి ఫలం కథితం. అప్పటికూలన్తి అవిరోధదీపనతో కేనచి అవిరుద్ధం, ఇట్ఠం పణీతన్తి వా అత్థో. పగుణరూపేన పవత్తితత్తా, పకట్ఠగుణవిభావనతో వా పగుణం. సబ్బధమ్మక్ఖన్ధా కథితాతి యోజనా.

దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేనాతి ‘‘యాయం దిట్ఠి అరియా నియ్యానికా నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయ, తథారూపాయ దిట్ఠియా దిట్ఠిసామఞ్ఞగతో విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౨౪, ౩౫౭; మ. ని. ౧.౪౯౨; ౩.౫౪; అ. ని. ౬.౧౨; పరి. ౨౭౪) ఏవం ¶ వుత్తాయ దిట్ఠియా, ‘‘యాని తాని సీలాని అఖణ్డాని అచ్ఛిద్దాని అసబలాని అకమ్మాసాని భుజిస్సాని విఞ్ఞుప్పసత్థాని అపరామట్ఠాని సమాధిసంవత్తనికాని, తథారూపేహి సీలేహి సీలసామఞ్ఞగతో విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౨౪; మ. ని. ౧.౪౯౨; ౩.౫౪; అ. ని. ౬.౧౨; పరి. ౨౭౪) చ ఏవం వుత్తానం సీలానఞ్చ సంహతభావేన, దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేనాతి అత్థో. సంహతోతి ఘటితో, సమేతోతి అత్థో. అరియపుగ్గలా హి యత్థ కత్థచి దూరే ఠితాపి అత్తనో గుణసామగ్గియా సంహతా ఏవ. అట్ఠ చ పుగ్గల ధమ్మదసా తేతి తే పురిసయుగవసేన చత్తారోపి పుగ్గలవసేన అట్ఠేవ అరియధమ్మస్స పచ్చక్ఖదస్సావితాయ ధమ్మదసా. తీణి వత్థూని సరణన్తి గమనేన తిక్ఖత్తుం గమనేన చ తీణి సరణగమనాని. పటివేదేసీతి అత్తనో హదయగతం వాచాయ పవేదేసి.

సరణగమనస్స విసయప్పభేదఫలసంకిలేసభేదానం వియ కత్తువిభావనా తత్థ కోసల్లాయ హోతీతి సరణగమనేసు అత్థకోసల్లత్థం ‘‘సరణం, సరణగమనం, యో చ సరణం గచ్ఛతి, సరణగమనప్పభేదో, సరణగమనఫలం, సంకిలేసో, భేదోతి అయం విధి వేదితబ్బో’’తి ¶ వుత్తం తేన వినా సరణగమనస్సేవ అసమ్భవతో. కస్మా పనేత్థ వోదానం న గహితం, నను వోదానవిభావనాపి తత్థ కోసల్లాయ హోతీతి? సచ్చమేతం, తం పన సంకిలేసగ్గహణేన అత్థతో దీపితం హోతీతి న గహితం. యాని హి నేసం సంకిలేసకారణాని అఞ్ఞాణాదీని, తేసం సబ్బేన సబ్బం అనుప్పన్నానం అనుప్పాదనేన, ఉప్పన్నానఞ్చ పహానేన వోదానం హోతీతి.

హింసత్థస్స ధాతుసద్దస్స వసేనేతం పదం దట్ఠబ్బన్తి ‘‘హింసతీతి సరణ’’న్తి వత్వా తం పన హింసనం కేసం, కథం, కస్స వాతి చోదనం సోధేన్తో ‘‘సరణగతాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ భయన్తి వట్టభయం. సన్తాసన్తి చిత్తుత్రాసం. తేనేవ చేతసికదుక్ఖస్స గహితత్తా దుక్ఖన్తి కాయికం దుక్ఖం. దుగ్గతిపరికిలేసన్తి దుగ్గతిపరియాపన్నం సబ్బమ్పి దుక్ఖం. తయిదం సబ్బం పరతో ఫలకథాయ ఆవి భవిస్సతి. ఏతన్తి సరణన్తి పదం. ఏవం అవిసేసతో సరణసద్దస్స పదత్థం దస్సేత్వా ఇదాని విసేసతో దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. హితే పవత్తనేనాతి ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౬౪, ౬౯) అత్థే నియోజనేన. అహితా నివత్తనేనాతి ‘‘పాణాతిపాతస్స ఖో పాపకో విపాకో అభిసమ్పరాయ’’న్తిఆదినా ఆదీనవదస్సనాదిముఖేన అనత్థతో నివత్తనేన. భయం హింసతీతి హితాహితేసు అప్పవత్తిప్పవత్తిహేతుకం బ్యసనం అప్పవత్తికరణేన వినాసేతి బుద్ధో. భవకన్తారా ఉత్తారణేన మగ్గసఙ్ఖాతో ధమ్మో. ఇతరో అస్సాసదానేన సత్తానం భయం హింసతీతి యోజనా. కారానన్తి దానవసేన పూజావసేన చ ఉపనీతానం సక్కారానం. విపులఫలప్పటిలాభకరణేన సత్తానం భయం హింసతి సఙ్ఘో అనుత్తరదక్ఖిణేయ్యభావతోతి అధిప్పాయో. ఇమినాపి పరియాయేనాతి ఇమినాపి విభజిత్వా వుత్తేన కారణేన.

‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో ¶ భగవా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో’’తి ఏవం పవత్తో తత్థ రతనత్తయే పసాదో తప్పసాదో, తదేవ రత్తనత్తయం గరు ఏతస్సాతి తగ్గరు, తబ్భావో తగ్గరుతా, తప్పసాదో చ తగ్గరుతా చ తప్పసాదతగ్గరుతా. తాహి తప్పసాదతగ్గరుతాహి. విధుతదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసమ్మోహఅస్సద్ధియాదితాయ విహతకిలేసో. తదేవ రతనత్తయం పరాయణం గతి తాణం లేణన్తి ఏవం పవత్తియా తప్పరాయణతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో ¶ సరణగమనం సరణన్తి గచ్ఛతి ఏతేనాతి. తంసమఙ్గీతి తేన యథావుత్తచిత్తుప్పాదేన సమన్నాగతో. ఏవం ఉపేతీతి ఏవం భజతి సేవతి పయిరుపాసతి, ఏవం వా జానాతి బుజ్ఝతీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ పసాదగ్గహణేన లోకియసరణగమనమాహ. తఞ్హి పసాదప్పధానం. గరుతాగహణేన లోకుత్తరం. అరియా హి రతనత్తయగుణాభిఞ్ఞతాయ పాసాణచ్ఛత్తం పియ గరుం కత్వా పస్సన్తి, తస్మా తప్పసాదేన విక్ఖమ్భనవసేన విహతకిలేసో, తగ్గరుతాయ సముచ్ఛేదవసేనాతి యోజేతబ్బం అగారవకరణహేతూనం సముచ్ఛిన్దనతో. తప్పరాయణతా పనేత్థ తగ్గతికతాతి తాయ చతుబ్బిధమ్పి వక్ఖమానం సరణగమనం గహితన్తి దట్ఠబ్బం. అవిసేసేన వా పసాదగరుతా జోతితాతి పసాదగ్గహణేన అవేచ్చప్పసాదస్స ఇతరస్స చ గహణం, తథా గరుతాగహణేనాతి ఉభయేనపి ఉభయం సరణగమనం యోజేతబ్బం.

మగ్గక్ఖణే ఇజ్ఝతీతి యోజనా. నిబ్బానారమ్మణం హుత్వాతి ఏతేన అత్థతో చతుసచ్చాధిగమో ఏవ లోకుత్తరసరణగమనన్తి దస్సేతి. తత్థ హి నిబ్బానధమ్మో సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన, మగ్గధమ్మో భావనాభిసమయవసేన పటివిజ్ఝియమానోయేవ సరణగమనత్తం సాధేతి, బుద్ధగుణా పన సావకగోచరభూతా పరిఞ్ఞాభిసమయవసేన, తథా అరియసఙ్ఘగుణా. తేనాహ ‘‘కిచ్చతో సకలేపి రతనత్తయే ఇజ్ఝతీ’’తి. ఇజ్ఝన్తఞ్చ సహేవ ఇజ్ఝతి, న లోకియం వియ పటిపాటియా అసమ్మోహప్పటివేధేన పటివిద్ధత్తాతి అధిప్పాయో. యే పన వదన్తి ‘‘న సరణగమనం నిబ్బానారమ్మణం హుత్వా పవత్తతి, మగ్గస్స అధిగతత్తా పన అధిగతమేవ హోతి ఏకచ్చానం తేవిజ్జాదీనం లోకియవిజ్జాదయో వియా’’తి, తేసం లోకియమేవ సరణగమనం సియా, న లోకుత్తరం, తఞ్చ అయుత్తం దువిధస్సపి ఇచ్ఛితబ్బత్తా.

తన్తి లోకియసరణగమనం. సద్ధాపటిలాభో ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా’’తిఆదినా. సద్ధామూలికాతి యథావుత్తసద్ధాపుబ్బఙ్గమా. సమ్మాదిట్ఠి బుద్ధసుబుద్ధతం, ధమ్మసుధమ్మతం, సఙ్ఘసుప్పటిపత్తిఞ్చ లోకియావబోధవసేనేవ సమ్మా ఞాయేన దస్సనతో. సద్ధామూలికా చ సమ్మాదిట్ఠీతి ఏతేన సద్ధూపనిస్సయా యథావుత్తలక్ఖణా పఞ్ఞా లోకియసరణగమనన్తి దస్సేతి. తేనాహ ¶ ‘‘దిట్ఠిజుకమ్మన్తి వుచ్చతీ’’తి. దిట్ఠియేవ అత్తనో పచ్చయేహి ఉజు కరీయతీతి కత్వా ¶ , దిట్ఠి వా ఉజు కరీయతి ఏతేనాతి దిట్ఠిజుకమ్మం, తథాపవత్తో చిత్తుప్పాదో. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘తప్పరాయణతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో’’తి ఇదఞ్చ వచనం సమత్థితం హోతి, సద్ధాపుబ్బఙ్గమసమ్మాదిట్ఠిగ్గహణం పన చిత్తుప్పాదస్స తప్పధానతాయాతి దట్ఠబ్బం. సద్ధాపటిలాభోతి ఇమినా మాతాదీహి ఉస్సాహితదారకాదీనం వియ ఞాణవిప్పయుత్తం సరణగమనం దస్సేతి, సమ్మాదిట్ఠీతి ఇమినా ఞాణసమ్పయుత్తం సరణగమనం.

తయిదం లోకియం సరణగమనం. అత్తా సన్నియ్యాతీయతి అప్పీయతి పరిచ్చజీయతి ఏతేనాతి అత్తసన్నియ్యాతనం, యథావుత్తం దిట్ఠిజుకమ్మం. తం రతనత్తయం పరాయణం పటిసరణం ఏతస్సాతి తప్పరాయణో, పుగ్గలో చిత్తుప్పాదో వా, తస్స భావో తప్పరాయణతా, యథావుత్తం దిట్ఠిజుకమ్మమేవ. సరణన్తి అధిప్పాయేన సిస్సభావం అన్తేవాసికభావం ఉపగచ్ఛతి ఏతేనాతి సిస్సభావూపగమనం. సరణగమనాధిప్పాయేనేవ పణిపతతి ఏతేనాతి పణిపాతో. సబ్బత్థ యథావుత్తదిట్ఠిజుకమ్మవసేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. అత్తపరిచ్చజనన్తి సంసారదుక్ఖనిస్సరణత్థం అత్తనో అత్థభావస్స పరిచ్చజనం. ఏస నయో సేసేసుపి. బుద్ధాదీనంయేవాతి అవధారణం అత్తసన్నియ్యాతనాదీసుపి తత్థ తత్థ వత్తబ్బం. ఏవఞ్హి తదఞ్ఞనివత్తనం కతం హోతి.

ఏవం అత్తసన్నియ్యాతనాదీని ఏకేన పకారేన దస్సేత్వా ఇదాని అపరేహిపి పకారేహి దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది ఆరద్ధం. తేన పరియాయన్తరేహిపి అత్తసన్నియ్యాతనం కతమేవ హోతి అత్థస్స అభిన్నత్తాతి దస్సేతి. ఆళవకాదీనన్తి ఆది-సద్దేన సాతాగిరిహేమవతాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. నను చేతే ఆళవకాదయో మగ్గేనేవ ఆగతసరణగమనా, కథం తేసం తప్పరాయణతాసరణగమనం వుత్తన్తి? మగ్గేనాగతసరణగమనేహిపి ‘‘సో అహం విచరిస్సామి…పే… సుధమ్మతం (సం. ని. ౧.౨౪౬; సు. ని. ౧౯౪). తే మయం విచరిస్సామ, గామా గామం నగా నగం…పే… సుధమ్మత’’న్తి (సు. ని. ౧౮౨) చ తేహి తప్పరాయణతాకారస్స పవేదితత్తా తథా వుత్తం.

సో పనేస ఞాతి…పే… వసేనాతి ఏత్థ ఞాతివసేన, భయవసేన, ఆచరియవసేన, దక్ఖిణేయ్యవసేనాతి పచ్చేకం ‘‘వసేనా’’తి పదం యోజేతబ్బం. తత్థ ఞాతివసేనాతి ఞాతిభావవసేన. ఏవం సేసేసుపి ¶ . దక్ఖిణేయ్యపణిపాతేనాతి దక్ఖిణేయ్యతాహేతుకేన పణిపతనేనాతి అత్థో. ఇతరేహీతి ఞాతిభావాదివసప్పవత్తేహి తీహి పణిపాతేహి. ఇతరేహీతిఆదినా సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘తస్మా’’తిఆది వుత్తం. వన్దతీతి పణిపాతస్స లక్ఖణవచనం ¶ . ఏవరూపన్తి దిట్ఠధమ్మికం సన్ధాయ వదతి. సమ్పరాయికఞ్హి నియ్యానికం వా అనియ్యానికం వా అనుసాసనిం పచ్చాసీసన్తో దక్ఖిణేయ్యపణిపాతమేవ కరోతీతి అధిప్పాయో. సరణగమనప్పభేదోతి సరణగమనవిభాగో.

అరియమగ్గో ఏవ లోకుత్తరం సరణగమనన్తి ఆహ ‘‘చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని విపాకఫల’’న్తి. సబ్బదుక్ఖక్ఖయోతి సకలస్స వట్టదుక్ఖస్స అనుప్పాదనిరోధో. ఏతన్తి ‘‘చత్తారి అరియసచ్చాని, సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతీ’’తి (ధ. ప. ౧౯౦) ఏవం వుత్తం అరియసచ్చానం దస్సనం.

నిచ్చతో అనుపగమనాదివసేనాతి నిచ్చన్తి అగ్గహణాదివసేన. అట్ఠానన్తి హేతుప్పటిక్ఖేపో. అనవకాసోతి పచ్చయప్పటిక్ఖేపో. ఉభయేనపి కారణమేవ పటిక్ఖిపతి. యన్తి యేన కారణేన. దిట్ఠిసమ్పన్నోతి మగ్గదిట్ఠియా సమన్నాగతో సోతాపన్నో. కఞ్చి సఙ్ఖారన్తి చతుభూమకేసు సఙ్ఖతసఙ్ఖారేసు ఏకసఙ్ఖారమ్పి. నిచ్చతో ఉపగచ్ఛేయ్యాతి నిచ్చోతి గణ్హేయ్య. సుఖతో ఉపగచ్ఛేయ్యాతి ‘‘ఏకన్తసుఖీ అత్తా హోతి అరోగో పరం మరణా’’తి (దీ. ని. ౧.౭౬, ౭౯) ఏవం అత్తదిట్ఠివసేన సుఖతో గాహం సన్ధాయేతం వుత్తం. దిట్ఠివిప్పయుత్తచిత్తేన పన అరియసావకో పరిళాహవూపసమనత్థం మత్తహత్థిపరితాసితో వియ చోక్ఖబ్రాహ్మణో ఉక్కారభూమిం కఞ్చి సఙ్ఖారం సుఖతో ఉపగచ్ఛతి. అత్తవారే కసిణాదిపఞ్ఞత్తిసఙ్గహత్థం ‘‘సఙ్ఖార’’న్తి అవత్వా ‘‘కఞ్చి ధమ్మ’’న్తి వుత్తం. ఇమేసుపి ఠానేసు చతుభూమకవసేనేవ పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో తేభూమకవసేనేవ వా. యం యఞ్హి పుథుజ్జనో గాహవసేన గణ్హాతి, తతో తతో అరియసావకో గాహం వినివేఠేతి.

మాతరన్తిఆదీసు జనికా మాతా, జనకో పితా, మనుస్సభూతో ఖీణాసవో అరహాతి అధిప్పేతో. కిం పన అరియసావకో అఞ్ఞం జీవితా వోరోపేయ్యాతి? ఏతమ్పి అట్ఠానం, పుథుజ్జనభావస్స పన మహాసావజ్జభావదస్సనత్థం అరియభావస్స చ ఫలదస్సనత్థం ఏవం వుత్తం. పదుట్ఠచిత్తోతి వధకచిత్తేన పదుట్ఠచిత్తో. లోహితం ఉప్పాదేయ్యాతి జీవమానకసరీరే ¶ ఖుద్దకమక్ఖికాయ పివనమత్తమ్పి లోహితం ఉప్పాదేయ్య. సఙ్ఘం భిన్దేయ్యాతి సమానసంవాసకం సమానసీమాయం ఠితం సఙ్ఘం ‘‘కమ్మేన ఉద్దేసేన వోహరన్తో అనుస్సావనేన సలాకగ్గాహేనా’’తి (పరి. ౪౫౮) ఏవం వుత్తేహి పఞ్చహి కారణేహి భిన్దేయ్య. అఞ్ఞం సత్థారన్తి అఞ్ఞం తిత్థకరం ‘‘అయం మే సత్థా’’తి ఏవం గణ్హేయ్యాతి నేతం ఠానం విజ్జతీతి అత్థో.

న తే ¶ గమిస్సన్తి అపాయన్తి తే బుద్ధం సరణం గతా తన్నిమిత్తం అపాయం న గమిస్సన్తి, దేవకాయం పన పరిపూరేస్సన్తీతి అత్థో. దసహి ఠానేహీతి దసహి కారణేహి. అధిగణ్హన్తీతి అధిభవన్తి.

వేలామసుత్తాదివసేనాతి ఏత్థ ‘‘కరీసస్స చతుత్థభాగప్పమాణానం చతురాసీతిసహస్ససఙ్ఖానం సువణ్ణపాతిరూపియపాతికంసపాతీనం యథాక్కమం రూపియసువణ్ణహిరఞ్ఞపూరానం సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితానం చతురాసీతియా హత్థిసహస్సానం, చతురాసీతియా అస్ససహస్సానం, చతురాసీతియా రథసహస్సానం, చతురాసీతియా ధేనుసహస్సానం, చతురాసీతియా కఞ్ఞాసహస్సానం, చతురాసీతియా పల్లఙ్కసహస్సానం, చతురాసీతియా వత్థకోటిసహస్సానం, అపరిమాణస్స చ ఖజ్జభోజ్జాదిభేదస్స ఆహారస్స పరిచ్చజనవసేన సత్తమాసాధికాని సత్త సంవచ్ఛరాని నిరన్తరం పవత్తవేలామమహాదానతో ఏకస్స సోతాపన్నస్స దిన్నదానం మహప్ఫలతరం. తతో సతం సోతాపన్నానం దిన్నదానతో ఏకస్స సకదాగామినో, తతో ఏకస్స అనాగామినో, తతో ఏకస్స అరహతో, తతో ఏకస్స పచ్చేకబుద్ధస్స, తతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స, తతో బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స దిన్నదానం మహప్ఫలతరం, తతో చాతుద్దిసం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స విహారకరణం, తతో సరణగమనం మహప్ఫలతర’’న్తి ఇమమత్థం పకాసేన్తస్స వేలామసుత్తస్స (అ. ని. ౯.౨౦) వసేన. వుత్తఞ్హేతం ‘‘యం, గహపతి, వేలామో బ్రాహ్మణో దానం అదాసి మహాదానం, యో ఏకం దిట్ఠిసమ్పన్నం భోజేయ్య, ఇదం తతో మహప్ఫలతర’’న్తిఆది (అ. ని. ౯.౨౦). వేలామసుత్తాదీతి ఆది-సద్దేన అగ్గప్పసాదసుత్తాదీనం (అ. ని. ౪.౩౪; ఇతివు. ౯౦) సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

అఞ్ఞాణం వత్థుత్తయస్స గుణానం అజాననం తత్థ సమ్మోహో, ‘‘బుద్ధో ను ఖో, న ను ఖో’’తిఆదినా విచికిచ్ఛా సంసయో. మిచ్ఛాఞాణం తస్స గుణానం అగుణభావపరికప్పనేన విపరీతగ్గాహో. ఆది-సద్దేన అనాదరాగారవాదీనం ¶ సఙ్గహో. న మహాజుతికన్తి న ఉజ్జలం, అపరిసుద్ధం అపరియోదాతన్తి అత్థో. న మహావిప్ఫారన్తి అనుళారం. సావజ్జోతి దిట్ఠితణ్హాదివసేన సదోసో. లోకియం సరణగమనం సిక్ఖాసమాదానం వియ అగ్గహితకాలపరిచ్ఛేదం జీవితపరియన్తమేవ హోతి, తస్మా తస్స ఖన్ధభేదేన భేదోతి ఆహ ‘‘అనవజ్జో కాలకిరియాయా’’తి. సోతి అనవజ్జో సరణగమనభేదో. సతిపి అనవజ్జత్తే ఇట్ఠఫలోపి న హోతీతి ఆహ ‘‘అఫలో’’తి. కస్మా? అవిపాకత్తా. న హి తం అకుసలన్తి.

కో ఉపాసకోతి సరూపపుచ్ఛా, తస్మా ‘‘కింలక్ఖణో ఉపాసకో’’తి వుత్తం హోతి. కస్మాతి హేతుపుచ్ఛా. తేన కేన పవత్తినిమిత్తేన ఉపాసకసద్దో తస్మిం పుగ్గలే నిరుళ్హోతి దస్సేతి ¶ . తేనాహ ‘‘కస్మా ఉపాసకోతి వుచ్చతీ’’తి. సద్దస్స అభిధేయ్యో పవత్తినిమిత్తం తదత్థస్స తబ్భావకారణం. కిమస్స సీలన్తి కీదిసం అస్స ఉపాసకస్స సీలం, కిత్తకేన సీలేనాయం సీలసమ్పన్నో నామ హోతీతి అత్థో. కో ఆజీవోతి కో అస్స సమ్మాఆజీవో? సో పన మిచ్ఛాజీవస్స పరివజ్జనేన హోతీతి సోపి విభజీయతీతి. కా విపత్తీతి కా సీలస్స, ఆజీవస్స వా విపత్తి. అనన్తరస్స హి విధి వా పటిసేధో వాతి. కా సమ్పతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

యో కోచీతి ఖత్తియాదీసు యో కోచి. తేన సరణగమనమేవేత్థ కారణం, న జాతిఆదివిసేసోతి దస్సేతి. ఉపాసనతోతి తేనేవ సరణగమనేన తత్థ చ సక్కచ్చకిరియాయ ఆదరగారవబహుమానాదియోగేన పయిరుపాసనతో. వేరమణియోతి వేరం వుచ్చతి పాణాతిపాతాదిదుస్సీల్యం, తస్స మణనతో హననతో వినాసనతో వేరమణియో, పఞ్చ విరతియో విరతిప్పధానత్తా తస్స సీలస్స. తేనేవాహ ‘‘పటివిరతో హోతీ’’తి.

మిచ్ఛావణిజ్జాతి న సమ్మావణిజ్జా అయుత్తవణిజ్జా అసారుప్పవణిజ్జా. పహాయాతి అకరణేనేవ పజహిత్వా. ధమ్మేనాతి ధమ్మతో అనపేతేన. తేన అఞ్ఞమ్పి అధమ్మికం జీవికం పటిక్ఖిపతి. సమేనాతి అవిసమేన. తేన కాయవిసమాదిదుచ్చరితం వజ్జేత్వా కాయసమాదినా సుచరితేన ఆజీవం దస్సేతి. సత్థవణిజ్జాతి ఆయుధభణ్డం కత్వా వా కారేత్వా వా యథాకతం ¶ వా పటిలభిత్వా తస్స విక్కయో. సత్తవణిజ్జాతి మనుస్సవిక్కయో. మంసవణిజ్జాతి సూనకారాదయో వియ మిగసూకరాదికే పోసేత్వా మంసం సమ్పాదేత్వా విక్కయో. మజ్జవణిజ్జాతి యం కిఞ్చి మజ్జం యోజేత్వా తస్స విక్కయో. విసవణిజ్జాతి విసం యోజేత్వా విసం గహేత్వా వా తస్స విక్కయో. తత్థ సత్థవణిజ్జా పరోపరోధనిమిత్తతాయ అకరణీయా వుత్తా. సత్తవణిజ్జా అభుజిస్సభావకరణతో, మంసవిసవణిజ్జా వధహేతుతో, మజ్జవణిజ్జా పమాదట్ఠానతో.

తస్సేవాతి పఞ్చవేరమణిలక్ఖణస్స సీలస్స చేవ పఞ్చమిచ్ఛావణిజ్జాలక్ఖణస్స ఆజీవస్స చ. విపత్తీతి భేదో పకోపో చ. యాయాతి యాయ పటిపత్తియా. చణ్డాలోతి ఉపాసకచణ్డాలో. మలన్తి ఉపాసకమలం. పటికుట్ఠోతి ఉపాసకనిహీనో. బుద్ధాదీసు కమ్మకమ్మఫలేసు చ సద్ధావిపరియాయో అస్సద్ధియం మిచ్ఛాధిమోక్ఖో, యథావుత్తేన అస్సద్ధియేన సమన్నాగతో అస్సద్ధో. యథావుత్తసీలవిపత్తిఆజీవవిపత్తివసేన దుస్సీలో. ‘‘ఇమినా దిట్ఠాదినా ఇదం నామ మఙ్గలం హోతీ’’తి – ఏవం బాలజనపరికప్పితకోతూహలసఙ్ఖాతేన దిట్ఠసుతముతమఙ్గలేన సమన్నాగతో కోతూహలమఙ్గలికో. మఙ్గలం పచ్చేతీతి దిట్ఠమఙ్గలాదిభేదం మఙ్గలమేవ పత్తియాయతి. నో కమ్మన్తి ¶ కమ్మస్సకతం నో పత్తియాయతి. ఇతో బహిద్ధాతి ఇతో సబ్బఞ్ఞుబుద్ధసాసనతో బహిద్ధా బాహిరకసమయే. దక్ఖిణేయ్యం పరియేసతీతి దుప్పటిపన్నం దక్ఖిణారహసఞ్ఞీ గవేసతి. పుబ్బకారం కరోతీతి దానమాననాదికం కుసలకిరియం పఠమతరం కరోతి. ఏత్థ చ దక్ఖిణేయ్యపరియేసనపుబ్బకారే ఏకం కత్వా పఞ్చ ధమ్మా వేదితబ్బా.

విపత్తియం వుత్తవిపరియాయేన సమ్పత్తి వేదితబ్బా. అయం పన విసేసో – చతున్నమ్పి పరిసానం రతిజననట్ఠేన ఉపాసకోవ రతనం ఉపాసకరతనం. గుణసోభాకిత్తిసద్దసుగన్ధతాహి ఉపాసకోవ పదుమం ఉపాసకపదుమం. తథా ఉపాసకపుణ్డరీకో.

ఆదిమ్హీతి ఆదిఅత్థే. కోటియన్తి పరియన్తకోటియం. విహారగ్గేనాతి ఓవరకకోట్ఠాసేన, ‘‘ఇమస్మిం గబ్భే వసన్తానం ఇదం నామ ఫలం పాపుణాతీ’’తిఆదీనా తం తం వసనట్ఠానకోట్ఠాసేనాతి అత్థో. అజ్జతన్తి అజ్జ ఇచ్చేవ అత్థో.

పాణేహి ¶ ఉపేతన్తి ఇమినా తస్స సరణగమనస్స ఆపాణకోటికతం దస్సేన్తో ‘‘యావ మే జీవితం పవత్తతీ’’తిఆదీని వత్వా పున జీవితేనపి తం వత్థుత్తయం పటిపూజేన్తో సరణగమనం రక్ఖామీతి ఉప్పన్నం తస్స బ్రాహ్మణస్స అధిప్పాయం విభావేన్తో ‘‘అహఞ్హీ’’తిఆదిమాహ. పాణేహి ఉపేతన్తి హి యావ మే పాణా ధరన్తి, తావ సరణం ఉపేతం. ఉపేన్తో చ న వాచామత్తేన న ఏకవారం చిత్తుప్పాదమత్తేన, అథ ఖో పాణానం పరిచ్చజనవసేనపి యావజీవం ఉపేతన్తి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

౧౭-౧౯. సత్తమే జాణుస్సోణీతి నేతం తస్స మాతాపితూహి కతం నామం, అపిచ ఖో ఠానన్తరప్పటిలాభలద్ధన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘జాణుస్సోణీతి ఠానన్తరం కిరా’’తిఆది. ఏకం ఠానన్తరన్తి ఏకం పురోహితట్ఠానం. ఉణ్హీసఆదికకుధభణ్డేహి సద్ధిం లద్ధం తథా చస్స రఞ్ఞా దిన్నన్తి వదన్తి. తేనాహ ‘‘రఞ్ఞో సన్తికే చ లద్ధజాణుస్సోణిసక్కారత్తా’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అట్ఠమనవమేసు నత్థి వత్తబ్బం.

౨౦-౨౧. దసమే దున్నిక్ఖిత్తన్తి దుట్ఠు నిక్ఖిత్తం పదపచ్చాభట్ఠం కత్వా మనసి ఠపితం. పజ్జతి ఞాయతి అత్థో ఏతేనాతి పదం, అత్థం బ్యఞ్జయతి పకాసేతీతి బ్యఞ్జనం, పదమేవ. తేనేవాహ ‘‘ఉప్పటిపాటియా…పే… బ్యఞ్జనన్తి వుచ్చతీ’’తి. పదసముదాయబ్యతిరేకేన విసుం పాళి నామ ¶ నత్థీతి ఆహ ‘‘ఉభయమేతం పాళియావ నామ’’న్తి. పకట్ఠానఞ్హి వచనప్పబన్ధానం ఆళియేవ పాళీతి వుచ్చతి. సేసమేత్థ ఏకాదసమఞ్చ ఉత్తానత్థమేవ.

౨౨-౨౪. తతియస్స పఠమదుతియతతియాని ఉత్తానత్థానేవ.

౨౫. చతుత్థే నేతబ్బోతి అఞ్ఞతో ఆహరిత్వా బోధేతబ్బో, ఞాపేతబ్బోతి అత్థో.

౨౭. ఛట్ఠే నో చేపి పటిచ్ఛాదేత్వా కరోన్తీతి పాణాతిపాతాదీని కరోన్తో సచేపి అప్పటిచ్ఛాదేత్వా కరోన్తి. పటిచ్ఛన్నమేవాతి విఞ్ఞూహి గరహితబ్బభావతో ¶ పటిచ్ఛాదనారహత్తా పటిచ్ఛన్నమేవాతి వుచ్చతి. అవీచిఆదయో పదేసవిసేసా తత్థూపపన్నా సత్తా చ నిరయగ్గహణేన గహితాతి ఆహ ‘‘నిరయోతి సహోకాసకా ఖన్ధా’’తి. తిరచ్ఛానయోని నామ విసుం పదేసవిసేసో నత్థీతి ఆహ ‘‘తిరచ్ఛానయోనియం ఖన్ధావ లబ్భన్తీ’’తి.

౩౧. దసమే అత్థో ఫలం తదధీనవుత్తితాయ వసో ఏతస్సాతి అత్థవసో, హేతూతి ఆహ ‘‘అత్థవసేతి కారణానీ’’తి. అరఞ్ఞవనపత్థానీతి అరఞ్ఞలక్ఖణప్పత్తాని వనపత్థాని. వనపత్థ-సద్దో హి సణ్డభూతే రుక్ఖసమూహేపి వత్తతీతి అరఞ్ఞగ్గహణం. వనీయతి వివేకకామేహి భజీయతి, వనుతే వా తే అత్తసమ్పత్తియా వసనత్థాయ యాచన్తో వియ హోతీతి వనం, పతిట్ఠహన్తి ఏత్థ వివేకకామా యథాధిప్పేతవిసేసాధిగమేనాతి పత్థం, వనేసు పత్థం గహనట్ఠానే సేనాసనం వనపత్థం. కిఞ్చాపీతి అనుజాననసమ్భావనత్థే నిపాతో. కిం అనుజానాతి? నిప్పరియాయతో అరఞ్ఞభావం గామతో బహి అరఞ్ఞన్తి. తేనాహ ‘‘నిప్పరియాయేనా’’తిఆది. కిం సమ్భావేతి? ఆరఞ్ఞకఙ్గనిప్ఫాదకత్తం. యఞ్హి ఆరఞ్ఞకఙ్గనిప్ఫాదకం, తం విసేసతో అరఞ్ఞన్తి వత్తబ్బన్తి. తేనాహ ‘‘యం తం పఞ్చధనుసతిక’’న్తిఆది. నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలాతి ఇన్దఖీలతో బహి నిక్ఖమిత్వా, తతో బహి పట్ఠాయాతి అత్థో. బహి ఇన్దఖీలాతి వా యత్థ ద్వే తీణి ఇన్దఖీలాని, ¶ తత్థ బహిద్ధా ఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ. యత్థ తం నత్థి, తదరహట్ఠానతో పట్ఠాయాతి వదన్తి. గామన్తన్తి గామసమీపం. అనుపచారట్ఠానన్తి నిచ్చకిచ్చవసేన న ఉపచరితబ్బట్ఠానం. తేనాహ ‘‘యత్థ న కసీయతి న వపీయతీ’’తి.

అత్తనో చ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారన్తి ఏతేన సత్థా అత్తనో వివేకాభిరతిం పకాసేతి. తత్థ దిట్ఠధమ్మో నామ అయం పచ్చక్ఖో అత్తభావో, సుఖవిహారో నామ చతున్నం ఇరియాపథవిహారానం ఫాసుతా. ఏకకస్స హి అరఞ్ఞే అన్తమసో ఉచ్చారవస్సావకిచ్చం ఉపాదాయ సబ్బే ఇరియాపథా ఫాసుకా హోన్తి, తస్మా దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారం దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారన్తి ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

పచ్ఛిమఞ్చ జనతం అనుకమ్పమానోతి కథం అరఞ్ఞవాసేన పచ్ఛిమా జనతా అనుకమ్పితా హోతి? సద్ధాపబ్బజితా హి కులపుత్తా భగవతో అరఞ్ఞవాసం ¶ దిస్వా ‘‘భగవాపి నామ అరఞ్ఞసేనాసనాని న ముఞ్చతి, యస్స నేవత్థి పరిఞ్ఞాతబ్బం న పహాతబ్బం న భావేతబ్బం న సచ్ఛికాతబ్బం, కిమఙ్గం పన మయ’’న్తి చిన్తేత్వా తత్థ వసితబ్బమేవ మఞ్ఞిస్సన్తి, ఏవం ఖిప్పమేవ దుక్ఖస్సన్తకరా భవిస్సన్తి. ఏవం పచ్ఛిమా జనతా అనుకమ్పితా హోతి. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పచ్ఛిమే మమ సావకే అనుకమ్పన్తో’’తి.

౩౨. ఏకాదసమే విజ్జం భజన్తీతి విజ్జాభాగియా, విజ్జాభాగే విజ్జాకోట్ఠాసే వత్తన్తీతిపి విజ్జాభాగియా. పదం పచ్ఛిన్దతీతి మగ్గచిత్తస్స పతిట్ఠం ఉపచ్ఛిన్దతి, మగ్గచిత్తం పతిట్ఠాపేతుం న దేతీతి అత్థో. ఉబ్బట్టేత్వాతి సముచ్ఛేదవసేన సమూలం ఉద్ధరిత్వా. అట్ఠసు ఠానేసూతి బుద్ధాదీసు అట్ఠసు ఠానేసు. రాగస్స ఖయవిరాగేనాతి రాగస్స ఖయసఙ్ఖాతేన విరాగేన, రాగస్స అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనేనాతి వుత్తం హోతి.

౩౩. చతుత్థస్స ¶ పఠమే భవన్తి ఏత్థ పతిట్ఠహన్తీతి భూమి, అసప్పురిసానం భూమి అసప్పురిసభూమి. సప్పురిసభూమియమ్పి ఏసేవ నయో. కతం న జానాతీతి అకతఞ్ఞూ, అసమత్థసమాసోయం గమకత్తా ‘‘అసూరియపస్సా’’తిఆదీసు వియ. తేనాహ ‘‘కతం న జానాతీ’’తి. అకతవేదీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పాకటం కత్వా న జానాతీతి ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయ్హం ఇమినా కత’’న్తి సఙ్ఘమజ్ఝగణమజ్ఝాదీసు పాకటం కత్వా న జానాతి, న పకాసేతీతి వుత్తం హోతి. ఉపఞ్ఞాతన్తి థోమనావసేన ఉపగన్త్వా ఞాతం. తేనాహ ‘‘వణ్ణిత’’న్తిఆది.

౩౪. దుతియే వస్ససతపరిమాణమాయు అస్సాతి వస్ససతాయుకో, వస్ససతాయుకతఞ్చ వస్ససతాయుకకాలే జాతస్సేవ హోతి, నాఞ్ఞస్సాతి ఆహ ‘‘వస్ససతాయుకకాలే జాతో’’తి. వస్ససతం జీవతి సీలేనాతి వస్ససతజీవీ. వస్ససతన్తి చ అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. తేనాహ ‘‘సకలం వస్ససతం జీవన్తో’’తి. మాతాపితూనం మాతావ బహూపకారతరాతి తస్సాయేవ పధానభావేన పటికాతబ్బత్తా దక్ఖిణం అంసకూటం వదన్తి. హదయలోహితం పాయేత్వాతి ఖీరం సన్ధాయ ¶ వదతి. లోహితఞ్హి ఖీరభావేన పరిణామం గచ్ఛతి. త్యాస్సాతి తే అస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౩౫. తతియే తేనుపసఙ్కమీతి ఏత్థ యేనాధిప్పాయేన సో బ్రాహ్మణో భగవన్తం ఉపసఙ్కమి, తం పాకటం కత్వా దస్సేతుం ‘‘సో హి బ్రాహ్మణో’’తిఆదిమాహ. విరజ్ఝనపఞ్హన్తి యం పఞ్హం పుట్ఠో విరజ్ఝిత్వా కథేసి, అవిపరీతం కత్వా సమ్పాదేతుం న సక్కోతి, తాదిసం పఞ్హన్తి అత్థో. ఉభతోకోటికం పఞ్హన్తి ఉభోహి కోటీహి యుత్తం పఞ్హం. ‘‘కింవాదీ భవం గోతమో’’తి హి పుట్ఠో ‘‘కిరియవాదిమ్హీ’’తి వా వదేయ్య ‘‘అకిరియవాదిమ్హీ’’తి వా, తస్మా ఇమస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనే ‘‘కిరియవాదిమ్హీ’’తి ఏకా కోటి, ‘‘అకిరియవాదిమ్హీ’’తి దుతియాతి కోటిద్వయయుత్తో అయం పఞ్హో. ఉగ్గిలితున్తి ద్వే కోటియో మోచేత్వా కథేతుం అసక్కోన్తో బహి నీహరితుం అత్థతో అపనేతుం న సక్ఖిస్సతి. ద్వే కోటియో మోచేన్తో హి తం బహి నీహరతి నామ. నిగ్గిలితున్తి పుచ్ఛాయ దోసం దత్వా హారేతుం అసక్కోన్తో పవేసేతుం న సక్ఖిస్సతి. తత్థ దోసం దత్వా హారేన్తో హి గిలిత్వా వియ అదస్సనం గమేన్తో పవేసేతి నామ. కింలద్ధికోతి కింద్దిట్ఠికో. వదన్తి ఏతేనాతి వాదో, దిట్ఠి. కో వాదో ఏతస్సాతి కింవాదీ. కిమక్ఖాయీతి కిమభిధాయీ, కీదిసీ ధమ్మకథా. తేనాహ ‘‘కిం నామ…పే… పుచ్ఛతీ’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౩౬. చతుత్థే ¶ దక్ఖిణం అరహన్తీతి దక్ఖిణేయ్యా. ఆహునం వుచ్చతి దానం, తం అరహన్తీతి ఆహునేయ్యా.

౩౭. పఞ్చమే కథమయం మిగారమాతా నామ జాతాతి ఆహ ‘‘సా హీ’’తిఆది. సబ్బజేట్ఠకస్స పుత్తస్సాతి అత్తనో పుత్తేసు సబ్బపఠమం జాతస్స పుత్తస్స. అయ్యకసేట్ఠినోవ సమాననామకత్తాతి మిగారసేట్ఠినా ఏవ సదిసనామకత్తా. తస్సా కిర సబ్బజేట్ఠస్స పుత్తస్స నామగ్గహణదివసే అయ్యకస్స మిగారసేట్ఠిస్సేవ నామం అకంసు. అనిబద్ధవాసో హుత్వాతి ఏకస్మింయేవ విహారే నిబద్ధవాసో అహుత్వా. ధువపరిభోగానీతి నియతపరిభోగాని. నను భగవా కదాచి చారికమ్పి పక్కమతి, కథం తాని సేనాసనాని ధువపరిభోగేన పరిభుఞ్జీతి ఆహ ‘‘ఉతువస్సం చారికం చరిత్వాపీ’’తిఆది. తత్థ ఉతువస్సన్తి హేమన్తగిమ్హే సన్ధాయ వదతి. మగ్గం ఠపేత్వాతి థేరస్స ఆగమనమగ్గం ఠపేత్వా. ఉణ్హవలాహకాతి ఉణ్హఉతునో ¶ పచ్చయభూతమేఘమాలాసముట్ఠాపకా దేవపుత్తా. తేసం కిర తథాచిత్తుప్పాదసమకాలమేవ యథిచ్ఛితం ఠానం ఉణ్హం ఫరమానా, వలాహకమాలా నాతిబహలా ఇతో చితో నభం ఛాదేన్తీ విధావతి. ఏస నయో సీతవలాహకవస్సవలాహకాసు. అబ్భవలాహకా పన దేవతా సీతుణ్హవస్సేహి వినా కేవలం అబ్భపటలస్సేవ సముట్ఠాపకా వేదితబ్బా. కేవలం వా వాతస్సేవ, తేనేవ దేవతా వాతవలాహకా.

ఏత్థ చ యం వస్సానే చ సిసిరే చ అబ్భం ఉప్పజ్జతి, తం ఉతుసముట్ఠానం పాకతికమేవ. యం పన అబ్భమ్హియేవ అతిఅబ్భం సత్తాహమ్పి చన్దసూరియే ఛాదేత్వా ఏకన్ధకారం కరోతి, యఞ్చ చిత్తవేసాఖమాసేసు అబ్భం, తం దేవతానుభావేన ఉప్పన్నం అబ్భన్తి వేదితబ్బం. యో చ తస్మిం తస్మిం ఉతుమ్హి ఉత్తరదక్ఖిణాదిపకతివాతో హోతి, అయం ఉతుసముట్ఠానో. వాతేపి వనరుక్ఖక్ఖన్ధాదిప్పదాలనో అతివాతో నామ అత్థి. అయఞ్చేవ, యో చ అఞ్ఞోపి అకాలవాతో, అయఞ్చ దేవతానుభావేన నిబ్బత్తో. యం గిమ్హానే ఉణ్హం, తం ఉతుసముట్ఠానికం పాకతిమేవ. యం పన ఉణ్హేపి అతిఉణ్హం సీతకాలే చ ఉప్పన్నం ఉణ్హం, తం దేవతానుభావేన నిబ్బత్తం. యం వస్సానే చ హేమన్తే చ సీతం హోతి, తం ఉతుసముట్ఠానమేవ. యం పన సీతేపి అతిసీతం, గిమ్హే చ ఉప్పన్నం సీతం, తం దేవతానుభావేన నిబ్బత్తం. యం వస్సికే చత్తారో మాసే వస్సం, తం ఉతుసముట్ఠానమేవ, యం పన వస్సేయేవ అతివస్సం, యఞ్చ చిత్తవేసాఖమాసేసు వస్సం, తం దేవతానుభావేన నిబ్బత్తం.

తత్రిదం వత్థు – ఏకో కిర వస్సవలాహకదేవపుత్తో తగరకూటవాసిఖీణాసవత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. థేరో – ‘‘కోసి త్వ’’న్తి పుచ్ఛి. అహం, భన్తే, వస్సవలాహకో దేవపుత్తోతి ¶ . తుమ్హాకం కిర చిత్తేన దేవో వస్సతీతి? ఆమ, భన్తేతి. పస్సితుకామా మయన్తి. తేమిస్సథ, భన్తేతి. మేఘసీసం వా గజ్జితం వా న పఞ్ఞాయతి, కథం తేమిస్సామాతి? భన్తే, అమ్హాకం చిత్తేన దేవో వస్సతి, తుమ్హే పణ్ణసాలం పవిసథాతి. సాధు దేవపుత్తాతి పాదే ధోవిత్వా పణ్ణసాలం పావిసి. దేవపుత్తో తస్మిం పవిసన్తేయేవ ఏకం గీతం గాయిత్వా హత్థం ఉక్ఖిపి, సమన్తా తియోజనట్ఠానం ఏకమేఘం అహోసి. థేరో అడ్ఢతిన్తో పణ్ణసాలం పవిట్ఠోతి.

కామం ¶ హేట్ఠా వుత్తాపి దేవతా చాతుమహారాజికావ, తా పన తేన తేన విసేసేన వత్వా ఇదాని తదఞ్ఞే పఠమభూమికే కామావచరదేవే సామఞ్ఞతో గణ్హన్తో ‘‘చాతుమహారాజికా’’తి ఆహ. ధతరట్ఠవిరూళ్హకవిరూపక్ఖకువేరసఙ్ఖాతా చత్తారో మహారాజానో ఏతేసన్తి చాతుమహారాజికా, తే సినేరుస్స పబ్బతస్స వేమజ్ఝే హోన్తి. తేసు పబ్బతట్ఠకాపి అత్థి ఆకాసట్ఠకాపి. తేసం పరమ్పరా చక్కవాళపబ్బతం పత్తా. ఖిడ్డాపదోసికా మనోపదోసికా చన్దిమా దేవపుత్తో సూరియో దేవపుత్తోతి ఏతే సబ్బేపి చాతుమహారాజికదేవలోకట్ఠా ఏవ.

తావతింసాతి తావతింసానం దేవానం నామం, తేపి అత్థి పబ్బతట్ఠకా, అత్థి ఆకాసట్ఠకా, తేసం పరమ్పరా చక్కవాళపబ్బతం పత్తా. తథా యామాదీనం. ఏకదేవలోకేపి హి దేవానం పరమ్పరా చక్కవాళపబ్బతం అప్పత్తా నామ నత్థి. తత్థ మఘేన మాణవేన సద్ధిం మచలగామే కాలం కత్వా తేత్తింస సహపుఞ్ఞకారినో ఏత్థ నిబ్బత్తాతి తం సహచారితం ఠానం తేత్తింసం, తదేవ తావతింసం, తం నివాసో ఏతేసన్తి తావతింసాతి వదన్తి. యస్మా పన సేసచక్కవాళేసుపి ఛకామావచరదేవలోకా అత్థి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘సహస్సం చాతుమహారాజికానం సహస్సం తావతింసాన’’న్తి (అ. ని. ౩.౮౧). తస్మా నామపణ్ణత్తియేవేసా తస్స దేవలోకస్సాతి వేదితబ్బా. దుక్ఖతో యాతా అపయాతాతి యామా. అత్తనో సిరిసమ్పత్తియా తుసం ఇతా గతాతి తుసితా. నిమ్మానే రతి ఏతేసన్తి నిమ్మానరతినో. వసవత్తీ దేవతాతి పరనిమ్మితవసవత్తినో దేవా. పరనిమ్మితేసు భోగేసు వసం వత్తేన్తీతి పరనిమ్మితవసవత్తినో.

బ్రూహితో పరివుద్ధో తేహి తేహి ఝానాదీహి విసిట్ఠేహి గుణేహీతి బ్రహ్మా. వణ్ణవన్తతాయ చేవ దీఘాయుకతాయ చ బ్రహ్మపారిసజ్జాదీహి మహన్తో బ్రహ్మాతి మహాబ్రహ్మా. తస్స పరిసాయం భవా పరిచారికాతి బ్రహ్మపారిసజ్జా. తస్సేవ పురోహితట్ఠానే ఠితాతి బ్రహ్మపురోహితా. ఆభస్సరేహి పరిత్తా ఆభా ఏతేసన్తి పరిత్తాభా. అప్పమాణా ఆభా ఏతేసన్తి అప్పమాణాభా. దీపికాయ అచ్చి వియ ఏతేసం సరీరతో ఆభా ఛిజ్జిత్వా ఛిజ్జిత్వా పతన్తీ వియ సరతి విస్సరతీతి ఆభస్సరా, యథావుత్తప్పభాయ ఆభాసనసీలా వా ఆభస్సరా. సుభాతి సోభనా పభా. సుభాతి హి ¶ ఏకగ్ఘనా నిచ్చలా సరీరాభా వుచ్చతి ¶ , సా పరిత్తా సుభా ఏతేసన్తి పరిత్తసుభా. అప్పమాణా సుభా ఏతేసన్తి అప్పమాణసుభా. సుభేన ఓకిణ్ణా వికిణ్ణా, సుభేన సరీరప్పభావణ్ణేన ఏకగ్ఘనా సువణ్ణమఞ్జూసాయ ఠపితసమ్పజ్జలితకఞ్చనపిణ్డసస్సిరికాతి సుభకిణ్ణా. తత్థ సోభనాయ పభాయ కిణ్ణా సుభాకిణ్ణాతి వత్తబ్బే భా-సద్దస్స రస్సత్తం అన్తిమ ణ-కారస్స హ-కారఞ్చ కత్వా ‘‘సుభకిణ్హా’’తి వుత్తం. విపులఫలా వేహప్ఫలా. విపులఫలాతి చ విపులసన్తసుఖవణ్ణాదిఫలా. అప్పకేన కాలేన అత్తనో ఠానం న విజహన్తీతి అవిహా. కేనచి న తపనీయాతి అతప్పా. అకిచ్ఛేన సుఖేన పస్సితబ్బా మనుఞ్ఞరూపతాయాతి సుదస్సా. సుపరిసుద్ధదస్సనతాయ సమ్మా పస్సన్తి సీలేనాతి సుదస్సీ. ఉక్కట్ఠసమ్పత్తీహి యోగతో నత్థి ఏతేసం కనిట్ఠా సమ్పత్తీతి అకనిట్ఠా.

కాయసక్ఖీహీతి నామకాయేన దేసనాయ సమ్పటిచ్ఛనవసేన సక్ఖిభూతేహి. హలాహలన్తి కోలాహలం. మహగ్గతచిత్తేనాతి చతుత్థజ్ఝానపాదకేన అభిఞ్ఞాచిత్తేన.

నను చ ‘‘అజ్ఝత్తన్తి కామభవో, బహిద్ధాతి రూపారూపభవో’’తి చ అయుత్తమేతం? యస్మిఞ్హి భవే సత్తా బహుతరం కాలం వసన్తి, సో నేసం అజ్ఝత్తం. యస్మిఞ్చ అప్పతరం కాలం వసన్తి, సో నేసం బహిద్ధాతి వత్తుం యుత్తం. రూపారూపభవే చ సత్తా చిరతరం వసన్తి, అప్పతరం కామభవే, తస్మా ‘‘అజ్ఝత్తన్తి కామభవో, బహిద్ధాతి రూపారూపభవో’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. చతుత్థమేవ కోట్ఠాసన్తి వివట్టట్ఠాయిసఙ్ఖాతం చతుత్థం అసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పం. ఇతరేసూతి సంవట్టసంవట్టట్ఠాయివివట్టసఙ్ఖాతేసు తీసు అసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పేసు. ఆలయోతి సఙ్గో. పత్థనాతి ‘‘కథం నామ తత్రూపపన్నా భవిస్సామా’’తి అభిపత్థనా. అభిలాసోతి తత్రూపపజ్జితుకామతా. తస్మాతిఆదినా యథావుత్తమత్థం నిగమేతి.

ఏత్థాయం అధిప్పాయో – కస్సచిపి కిలేసస్స అవిక్ఖమ్భితత్తా కేనచిపి పకారేన విక్ఖమ్భనమత్తేనపి అవిముత్తో కామభవో అజ్ఝత్తగ్గహణస్స అత్తానం అధికిచ్చ ఉద్దిస్స పవత్తగ్గాహస్స విసేసపచ్చయోతి అజ్ఝత్తం నామ. తత్థ బన్ధనం అజ్ఝత్తసంయోజనం, తేన సంయుత్తో అజ్ఝత్తసంయోజనో. తబ్బిపరియాయతో బహిద్ధాసంయోజనోతి.

ఛన్దరాగవసేనేవ ¶ అజ్ఝత్తసంయోజనం బహిద్ధాసంయోజనఞ్చ పుగ్గలం దస్సేత్వా ఇదాని ఓరమ్భాగియఉద్ధమ్భాగియసంయోజనవసేనపి దస్సేతుం ‘‘ఓరమ్భాగియాని వా’’తిఆదిమాహ. ఓరం వుచ్చతి కామధాతు, పటిసన్ధియా పచ్చయభావేన తం ఓరం భజన్తీతి ఓరమ్భాగియాని. తత్థ చ కమ్మునా ¶ విపాకం సత్తేన చ దుక్ఖం సంయోజేన్తీతి సంయోజనాని, సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసకామరాగపటిఘా. ఉద్ధం వుచ్చతి రూపారూపధాతు, వుత్తనయేనేతం ఉద్ధం భజన్తీతి ఉద్ధమ్భాగియాని, సంయోజనాని. రూపరాగారూపరాగమానుద్ధచ్చావిజ్జా. అథ వా ఓరమ్భాగో వుచ్చతి కామధాతు రూపారూపభవతో హేట్ఠాభూతత్తా, తత్రూపపత్తియా పచ్చయభావతో ఓరమ్భాగస్స హితానీతి ఓరమ్భాగియాని యథా ‘‘వచ్ఛాయోగో దుహకో’’తి. ఉద్ధమ్భాగో నామ మహగ్గతభావో, తస్స హితాని ఉద్ధమ్భాగియాని. పాదేసు బద్ధపాసాణో వియ పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనాని హేట్ఠా ఆకడ్ఢమానాకారాని హోన్తి. హత్థేహి గహితరుక్ఖసాఖా వియ పఞ్చుద్ధమ్భాగియసంయోజనాని ఉపరి ఆకడ్ఢమానాకారాని. యేసఞ్హి సక్కాయదిట్ఠిఆదీని అప్పహీనాని, తే భవగ్గేపి నిబ్బత్తే ఏతాని ఆకడ్ఢిత్వా కామభవేయేవ పాతేన్తి, తస్మా ఏతాని పఞ్చ గచ్ఛన్తం వారేన్తి, గతం పున ఆనేన్తి. రూపరాగాదీని పఞ్చ గచ్ఛన్తం న వారేన్తి, ఆగన్తుం పన న దేన్తి.

అసముచ్ఛిన్నేసు ఓరమ్భాగియసంయోజనేసు లద్ధపచ్చయేసు ఉద్ధమ్భాగియాని సంయోజనాని అగణనూపగాని హోన్తీతి లబ్భమానానమ్పి పుథుజ్జనానం వసేన అవిభజిత్వా అరియానం యోగవసేన విభజితుకామో ‘‘ఉభయమ్పి చేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ వట్టనిస్సితమహాజనస్సాతి పుథుజ్జనే సన్ధాయ వదతి. ద్వేధా పరిచ్ఛిన్నోతి కామసుగతిరూపారూపభవవసేన ద్వీహి పకారేహి పరిచ్ఛిన్నో.

వచ్ఛకసాలోపమం ఉత్తానత్థమేవ. ఓపమ్మసంసన్దనే పన కస్సచి కిలేసస్స అవిక్ఖమ్భితత్తా, కథఞ్చిపి అవిముత్తో కామభవో అజ్ఝత్తగ్గహణస్స విసేసపచ్చయత్తా, ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరట్ఠేన అన్తో నామ. రూపారూపభవో తబ్బిపరియాయతో బహి నామ. తథా హి యస్స ఓరమ్భాగియాని సంయోజనాని అప్పహీనాని, సో అజ్ఝత్తసంయోజనో వుత్తో. యస్స తాని పహీనాని, సో బహిద్ధాసంయోజనో. తస్మా అన్తో అసముచ్ఛిన్నబన్ధనతాయ బహి చ పవత్తమానభవఙ్గసన్తానతాయ అన్తోబద్ధో బహిసయితో ¶ నామ. నిరన్తరప్పవత్తభవఙ్గసన్తానవసేన హి సయితవోహారో. కామం నేసం బహిబన్ధనమ్పి అసముచ్ఛిన్నం, అన్తోబన్ధనస్స పన మూలతాయ ఏవం వుత్తం. తేనాహ ‘‘సంయోజనం పన తేసం కామావచరూపనిబద్ధమేవా’’తి. ఇమినా నయేన సేసత్తయేపి అత్థో వేదితబ్బో.

ఏత్తావతా చ కిరాతి కిర-సద్దో అరుచిసంసూచనత్థో. తేనేత్థ ఆచరియవాదస్స అత్తనో అరుచ్చనభావం దీపేతి. ‘‘సీలవా’’తి అనామట్ఠవిసేససామఞ్ఞతో సీలసఙ్ఖేపేన గహితం, తఞ్చ చతుబ్బిధన్తి ఆచరియత్థేరో ‘‘చతుపారిసుద్ధిసీలం ఉద్దిసిత్వా’’తి ఆహ. తత్థాతి చతుపారిసుద్ధిసీలేసు. జేట్ఠకసీలన్తి పధానసీలం. ఉభయత్థాతి ఉద్దేసనిద్దేసేసు, నిద్దేసే వియ ఉద్దేసేపి ¶ పాతిమోక్ఖసంవరోవ థేరేన వుత్తో ‘‘సీలవా’’తి వుత్తత్తాతి అధిప్పాయో. సీలగ్గహణఞ్హి పాళియం పాతిమోక్ఖసంవరవసేనేవ ఆగతం. తేనాహ ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరోయేవా’’తిఆది. తత్థ అవధారణేన ఇతరేసం తిణ్ణం ఏకదేసేన పాతిమోక్ఖన్తోగధభావం దీపేతి. తథా హి అనోలోకియోలోకనే ఆజీవహేతు చ సిక్ఖాపదవీతిక్కమే గిలానపచ్చయస్స అపచ్చవేక్ఖితపరిభోగే చ ఆపత్తి విహితాతి. తీణీతి ఇన్ద్రియసంవరసీలాదీని. సీలన్తి వుత్తట్ఠానం నామ అత్థీతి సీలపరియాయేన తేసం కత్థచి సుత్తే గహితట్ఠానం నామ కిం అత్థి యథా ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరో’’తి? ఆచరియస్స సమ్ముఖతాయ అప్పటిక్ఖిపన్తో ఉపచారేన పుచ్ఛన్తో వియ వదతి. తేనాహ ‘‘అననుజానన్తో’’తి. ఛద్వారరక్ఖామత్తకమేవాతి తస్స సల్లహుకభావమాహ చిత్తాధిట్ఠానభావమత్తేన పటిపాకతికభావాపత్తితో. ఇతరద్వయేపి ఏసేవ నయో. పచ్చయుప్పత్తిమత్తకన్తి ఫలేన హేతుం దస్సేతి. ఉప్పాదనహేతుకా హి పచ్చయానం ఉప్పత్తి. ఇదమత్థన్తి ఇదం పయోజనం ఇమస్స పచ్చయస్స పరిభుఞ్జనేతి అధిప్పాయో. నిప్పరియాయేనాతి ఇమినా ఇన్ద్రియసంవరాదీని తీణి పధానస్స సీలస్స పరిపాలనవసేన పవత్తియా పరియాయసీలాని నామాతి దస్సేతి. ఇదాని పాతిమోక్ఖసంవరస్సేవ పధానభావం బ్యతిరేకతో అన్వయతో చ ఉపమాయ విభావేతుం ‘‘యస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సో పాతిమోక్ఖసంవరో. సేసాని ఇన్ద్రియసంవరాదీని.

పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతోతి ¶ యో హి నం పాతి రక్ఖతి, తం మోక్ఖేతి మోచేతి ఆపాయికాదీహి దుక్ఖేహీతి పాతిమోక్ఖన్తి లద్ధనామేన సిక్ఖాపదసీలేన పిహితకాయవచీద్వారో. సో పన యస్మా ఏవంభూతో తేన సమన్నాగతో నామ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘పాతీమోక్ఖసంవరేన సమన్నాగతో’’తి.

అపరో నయో – కిలేసానం బలవభావతో, పాపకిరియాయ చ సుకరభావతో, పుఞ్ఞకిరియాయ చ దుక్కరభావతో బహుక్ఖత్తుం అపాయేసు పతనసీలోతి పాతీ, పుథుజ్జనో. అనిచ్చతాయ వా భవాదీసు కమ్మవేగక్ఖిత్తో ఘటియన్తం వియ అనవట్ఠానేన పరిబ్భమనతో గమనతో గమనసీలోతి పాతీ, మరణవసేన తమ్హి తమ్హి సత్తనికాయే అత్తభావస్స పాతనసీలో వా పాతీ, సత్తసన్తానో, చిత్తమేవ వా. తం పాతిం సంసారదుక్ఖతో మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖం. చిత్తస్స హి విమోక్ఖేన సత్తో విముత్తోతి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హి ‘‘చిత్తవోదానా విసుజ్ఝన్తీ’’తి, ‘‘అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముత్త’’న్తి (మహావ. ౨౮) చ.

అథ వా అవిజ్జాదినా హేతునా సంసారే పతతి గచ్ఛతి పవత్తతీతి పాతి, ‘‘అవిజ్జానీవరణానం సత్తానం తణ్హాసంయోజనానం సన్ధావతం సంసరత’’న్తి ¶ (సం. ని. ౨.౧౨౪) హి వుత్తం, తస్స పాతినో సత్తస్స తణ్హాదిసంకిలేసత్తయతో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖో. ‘‘కణ్ఠేకాళో’’తిఆదీనం వియస్స సమాససిద్ధి వేదితబ్బా.

అథ వా పాతేతి వినిపాతేతి దుక్ఖేతి పాతి, చిత్తం. వుత్తఞ్హి –

‘‘చిత్తేన నీయతే లోకో, చిత్తేన పరికస్సతీ’’తి; (సం. ని. ౧.౬౨);

తస్స పాతినో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖో. పతతి వా ఏతేన అపాయదుక్ఖే సంసారదుక్ఖే చాతి పాతి, తణ్హాదిసంకిలేసో. వుత్తఞ్హి –

‘‘తణ్హా జనేహి పురిసం, (సం. ని. ౧.౫౬-౫౭) తణ్హాదుతియో పురిసో’’తి (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫; అ. ని. ౪.౯) చ ఆది;

తతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.

అథ ¶ వా పతతి ఏత్థాతి పాతి, ఛ అజ్ఝత్తికబాహిరాని ఆయతనాని. వుత్తఞ్హి –

‘‘ఛసు లోకో సముప్పన్నో, ఛసు కుబ్బతి సన్థవ’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౦; సు. ని. ౧౭౧);

తతో ఛఅజ్ఝత్తికబాహిరాయతనసఙ్ఖాతతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.

అథ వా పాతో వినిపాతో అస్స అత్థీతి పాతీ, సంసారో. తతో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.

అథ వా సబ్బలోకాధిపతిభావతో ధమ్మిస్సరో భగవా ‘‘పతీ’’తి వుచ్చతి, ముచ్చతి ఏతేనాతి మోక్ఖో, పతినో మోక్ఖో పతిమోక్ఖో తేన పఞ్ఞత్తత్తాతి, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. సబ్బగుణానం వా మూలభావతో ఉత్తమట్ఠేన పతి చ సో యథావుత్తట్ఠేన మోక్ఖో చాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. తథా హి వుత్తం ‘‘పాతిమోక్ఖన్తి ఆదిమేతం ముఖమేతం పముఖమేత’’న్తి (మహావ. ౧౩౫) విత్థారో.

అథ ¶ వా ప-ఇతి పకారే, అతీతి అచ్చన్తత్థే నిపాతో, తస్మా పకారేహి అచ్చన్తం మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖో. ఇదఞ్హి సీలం సయం తదఙ్గవసేన, సమాధిసహితం పఞ్ఞాసహితఞ్చ విక్ఖమ్భనవసేన, సముచ్ఛేదవసేన చ అచ్చన్తం మోక్ఖేతి మోచేతీతి పాతిమోక్ఖో. పతి పతి మోక్ఖోతి వా పతిమోక్ఖో, తమ్హా తమ్హా వీతిక్కమదోసతో పచ్చేకం మోక్ఖోతి అత్థో. పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. మోక్ఖో వా నిబ్బానం, తస్స మోక్ఖస్స పతిబిమ్బభూతోతి పతిమోక్ఖో. సీలసంవరో హి సూరియస్స అరుణుగ్గమనం వియ నిబ్బానస్స ఉదయభూతో తప్పటిభాగో వియ యథారహం కిలేసనిబ్బాపనతో పతిమోక్ఖం, పతిమోక్ఖంయేవ పాతిమోక్ఖం.

అథ వా మోక్ఖం పతి వత్తతి, మోక్ఖాభిముఖన్తి వా పతిమోక్ఖం, పతిమోక్ఖమేవ పాతిమోక్ఖన్తి ఏవమేత్థ పాతిమోక్ఖసద్దస్స అత్థో వేదితబ్బో.

ఆచారగోచరసమ్పన్నోతి కాయికవాచసికఅవీతిక్కమసఙ్ఖాతేన ఆచారేన, నవేసియాదిగోచరతాదిసఙ్ఖాతేన గోచరేన సమ్పన్నో, సమ్పన్నఆచారగోచరోతి ¶ అత్థో. అప్పమత్తకేసూతి పరిత్తకేసు అనాపత్తిగమనీయేసు. ‘‘దుక్కటదుబ్భాసితమత్తేసూ’’తి అపరే. వజ్జేసూతి గారయ్హేసు. తే పన ఏకన్తతో అకుసలసభావా హోన్తీతి ఆహ ‘‘అకుసలధమ్మేసూ’’తి. భయదస్సీతి భయతో దస్సనసీలో, పరమాణుమత్తమ్పి వజ్జం సినేరుప్పమాణం వియ కత్వా భాయనసీలో. సమ్మా ఆదియిత్వాతి సమ్మదేవ సక్కచ్చం సబ్బసోవ ఆదియిత్వా. సిక్ఖాపదేసూతి నిద్ధారణే భుమ్మన్తి సముదాయతో అవయవనిద్ధారణం దస్సేన్తో ‘‘సిక్ఖాపదేసు తం తం సిక్ఖాపదం సమాదియిత్వా సిక్ఖతీ’’తి అత్థమాహ, సిక్ఖాపదమేవ హి సమాదాతబ్బం సిక్ఖితబ్బఞ్చాతి అధిప్పాయో. యం కిఞ్చి సిక్ఖాపదేసూతి సిక్ఖాకోట్ఠాసేసు మూలపఞ్ఞత్తిఅనుపఞ్ఞత్తిసబ్బత్థపఞ్ఞత్తిపదేసపఞ్ఞత్తిఆదిభేదం యం కిఞ్చి సిక్ఖితబ్బం. యం పటిపజ్జితబ్బం పూరేతబ్బం సీలం, తం పన ద్వారవసేన దువిధమేవాతి ఆహ ‘‘కాయికం వా వాచసికం వా’’తి. ఇమస్మిం అత్థవికప్పే సిక్ఖాపదేసూతి ఆధారే భుమ్మం సిక్ఖాభాగేసు కస్సచి విసుం అగ్గహణతో. తేనాహ ‘‘తం సబ్బ’’న్తి.

అఞ్ఞతరం దేవఘటన్తి అఞ్ఞతరం దేవనికాయం. ఆగామీ హోతీతి పటిసన్ధివసేన ఆగమనసీలో హోతి. ఆగన్తాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఇమినా అఙ్గేనాతి ఇమినా కారణేన.

సుక్ఖవిపస్సకో యేభుయ్యేన చతుధాతువవత్థానముఖేన కమ్మట్ఠానాభినివేసీ హోతీతి ఆహ ‘‘సుక్ఖవిపస్సకస్స ధాతుకమ్మట్ఠానికభిక్ఖునో’’తి. వుత్తమేవత్థం సమ్పిణ్డేత్వా నిగమేన్తో ‘‘పఠమేన అఙ్గేనా’’తిఆదిమాహ.

చిత్తస్స ¶ సుఖుమభావో ఇధ సుఖమత్తభావమాపన్నేన దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘సబ్బాపి హి తా’’తిఆది. తన్తివసేనాతి కేవలం తన్తిట్ఠపనవసేన, న పన థేరస్స కస్సచి మగ్గస్స వా ఫలస్స వా ఉప్పాదనత్థాయ, నాపి సమ్మాపటిపత్తియం యోజనత్థాయాతి అధిప్పాయో.

౩౮. ఛట్ఠే మహాకచ్చానోతి గిహికాలే ఉజ్జేనిరఞ్ఞో పురోహితపుత్తో అభిరూపో దస్సనీయో పాసాదికో సువణ్ణవణ్ణో చ. వరణా నామ రుక్ఖో, తస్స అవిదూరే భవత్తా నగరమ్పి వరణసద్దేన వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘వరణా నామ ఏకం నగర’’న్తి. ద్వన్దపదస్స పచ్చేకం అభిసమ్బన్ధో హోతీతి ¶ హేతుసద్దం పచ్చేకం యోజేత్వా దస్సేన్తో ‘‘కామరాగాభినివేసహేతూ’’తిఆదిమాహ. హేతుసద్దేన సమ్బన్ధే సతి యో అత్థో సమ్భవతి, తం దస్సేతుం ‘‘ఇదం వుత్తం హోతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కామరాగేన అభినివిట్ఠత్తాతి ఏతేన కామరాగాభినివేసహేతూతి ఇమస్స అత్థం దీపేతి, తథా వినిబద్ధత్తాతిఆదీహి కామరాగవినిబద్ధహేతూతిఆదీనం. తతో ముఖోతి తదభిముఖో. మానన్తి ఆళ్హకాదిమానభణ్డం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౩౯. సత్తమే మధురాయన్తి ఉత్తరమధురాయం. గున్దావనేతి కణ్హగున్దావనే, కాళపిప్పలివనేతి అత్థో. జరాజిణ్ణేతి జరాయ జిణ్ణే, న బ్యాధిఆదీనం వసేన జిణ్ణసదిసే నాపి అకాలికేన జరాయ అభిభూతే. వయోవుద్ధేతి జిణ్ణత్తా ఏవ చస్స వయోవుద్ధిప్పత్తియా వుద్ధేన సీలాదివుద్ధియా. జాతిమహల్లకేతి జాతియా మహన్తతాయ చిరరత్తతాయ మహల్లకే, న భోగపరివారాదీహీతి అత్థో. అద్ధగతేతి ఏత్థ అద్ధ-సద్దో దీఘకాలవాచీతి ఆహ ‘‘దీఘకాలద్ధానం అతిక్కన్తే’’తి. వయోతి పురిమపదలోపేనాయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘పచ్ఛిమవయ’’న్తి, వస్ససతస్స తతియకోట్ఠాససఙ్ఖాతం పచ్ఛిమవయం అనుప్పత్తేతి అత్థో.

భవతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి భూమి, కారణన్తి ఆహ ‘‘యేన కారణేనా’’తిఆది. పరిపక్కోతి పరిణతో, వుద్ధిభావం పత్తోతి అత్థో. మోఘజిణ్ణోతి అన్తో థిరకరణానం ధమ్మానం అభావేన తుచ్ఛజిణ్ణో నామ. బాలదారకోపి దహరోతి వుచ్చతీతి తతో విసేసనత్థం ‘‘యువా’’తి వుత్తం. అతిక్కన్తపఠమవయా ఏవ సత్తా సభావేన పలితసిరా హోన్తీతి పఠమవయే ఠితభావం దస్సేతుం ‘‘సుసుకాళకేసో’’తి వుత్తం. భద్రేనాతి లద్ధకేన. ఏకచ్చో హి దహరోపి సమానో కాణో వా హోతి కుణిఆదీనం వా అఞ్ఞతరో, సో న భద్రేన యోబ్బనేన సమన్నాగతో నామ హోతి. యో పన అభిరూపో హోతి దస్సనీయో పాసాదికో సబ్బసమ్పత్తిసమ్పన్నో యం యదేవ అలఙ్కారపరిహారం ఇచ్ఛతి, తేన తేన అలఙ్కతో దేవపుత్తో వియ చరతి, అయం భద్రేన యోబ్బనేన సమన్నాగతో నామ హోతి. తేనేవాహ ‘‘యేన యోబ్బనేన సమన్నాగతో’’తిఆది.

యమ్హి ¶ సచ్చఞ్చ ధమ్మో చాతి యమ్హి పుగ్గలే సోళసహాకారేహి పటివిద్ధత్తా చతుబ్బిధం సచ్చం, ఞాణేన సచ్ఛికతత్తా నవవిధలోకుత్తరధమ్మో చ అత్థి. అహింసాతి ¶ దేసనామత్తమేతం, యమ్హి పన చతుబ్బిధాపి అప్పమఞ్ఞాభావనా అత్థీతి అత్థో. సంయమో దమోతి సీలఞ్చేవ ఇన్ద్రియసంవరో చ. వన్తమలోతి మగ్గఞాణేన నీహటమలో. ధీరోతి ధితిసమ్పన్నో. థేరోతి సో ఇమేహి థిరభావకారణేహి సమన్నాగతత్తా థేరోతి పవుచ్చతీతి అత్థో.

౪౦. అట్ఠమే ‘‘చోరా బలవన్తో హోన్తీ’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా యేహి కారణేహి తే బలవన్తో హోన్తి, తేసం సబ్భావం దస్సేన్తో ‘‘పక్ఖసమ్పన్నా’’తిఆదిమాహ. తత్థ నివాసట్ఠానసమ్పన్నతా గిరిదుగ్గాదిసబ్భావతో. అతియాతున్తి అన్తో యాతుం, గన్తుం పవిసితున్తి అత్థో. తం పన అన్తోపవిసనం కేనచి కారణేన బహిగతస్స హోతీతి ఆహ ‘‘బహిద్ధా జనపదచారికం చరిత్వా’’తిఆది. నియ్యాతున్తి బహి నిక్ఖమితుం. తఞ్చ బహినిక్ఖమనం బహిద్ధాకరణీయే సతి సమ్భవతీతి ఆహ ‘‘చోరా జనపదం విలుమ్పన్తీ’’తిఆది. అనుసఞ్ఞాతున్తి అనుసఞ్చరితుం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౪౧. నవమే మిచ్ఛాపటిపత్తాధికరణహేతూతి ఏత్థ అధి-సద్దో అనత్థకోతి ఆహ ‘‘మిచ్ఛాపటిపత్తియా కరణహేతూ’’తి. న ఆరాధకోతి న సమ్పాదకో న పరిపూరకో. ఞాయతి పటివిజ్ఝనవసేన నిబ్బానం గచ్ఛతీతి ఞాయో, సో ఏవ తంసమఙ్గినం వట్టదుక్ఖపాతతో ధారణట్ఠేన ధమ్మోతి ఞాయో ధమ్మో, అరియమగ్గో. సో పనేత్థ సహ విపస్సనాయ అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘సహవిపస్సనకం మగ్గ’’న్తి. ఆరాధనం నామ సంసిద్ధి, సా పన యస్మా సమ్పాదనేన పరిపూరణేన ఇచ్ఛితా, తస్మా వుత్తం ‘‘సమ్పాదేతుం పూరేతు’’న్తి.

౪౨. దసమే దుగ్గహితేహీతి అత్థతో బ్యఞ్జనతో చ దుట్ఠు గహితేహి, ఊనాధికవిపరీతపదపచ్చాభట్ఠాదివసేన విలోమేత్వా గహితేహీతి అత్థో. ఉప్పటిపాటియా గహితేహీతి ఇదం పన నిదస్సనమత్తం దుగ్గహస్స ఊనాధికాదివసేనపి సమ్భవతో. తేనేవాహ ‘‘అత్తనో దుగ్గహితసుత్తన్తానంయేవ అత్థఞ్చ పాళిఞ్చ ఉత్తరితరం కత్వా దస్సేన్తీ’’తి.

౪౩. పఞ్చమస్స ¶ పఠమే ఉద్ధచ్చేన సమన్నాగతాతి అకప్పియే కప్పియసఞ్ఞితాయ, కప్పియే అకప్పియసఞ్ఞితాయ, అవజ్జే వజ్జసఞ్ఞితాయ, వజ్జే అవజ్జసఞ్ఞితాయ ¶ ఉద్ధచ్చప్పకతికా. యే హి వినయే అపకతఞ్ఞునో సంకిలేసవోదానియేసు ధమ్మేసు న కుసలా సకిఞ్చనకారినో విప్పటిసారబహులా, తేసం అనుప్పన్నఞ్చ ఉద్ధచ్చం ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నఞ్చ భియ్యోభావం వేపుల్లం ఆపజ్జతి. సారాభావేన తుచ్ఛత్తా నళో వియాతి నళో, మానోతి ఆహ ‘‘ఉన్నళాతి ఉగ్గతనళా’’తి. తేనాహ ‘‘ఉట్ఠితతుచ్ఛమానా’’తి. మానో హి సేయ్యస్స సేయ్యోతి సదిసోతి చ పవత్తియా విసేసతో తుచ్ఛో. చాపల్లేనాతి చపలభావేన, తణ్హాలోలుప్పేనాతి అత్థో. ముఖఖరాతి ముఖేన ఫరుసా, ఫరుసవాదినోతి అత్థో.

వికిణ్ణవాచాతి విస్సటవచనా సమ్ఫప్పలాపితాయ అపరియన్తవచనా. తేనాహ ‘‘అసంయతవచనా’’తిఆది. విస్సట్ఠసతినోతి సతివిరహితా. పచ్చయవేకల్లేన విజ్జమానాయపి సతియా సతికిచ్చం కాతుం అసమత్థతాయ ఏవం వుత్తా. న సమ్పజానన్తీతి అసమ్పజానా, తంయోగనివత్తియం చాయం అకారో ‘‘అహేతుకా ధమ్మా (ధ. స. దుకమాతికా ౨), అభిక్ఖుకో ఆవాసో’’తిఆదీసు (చూళవ. ౭౬) వియాతి ఆహ ‘‘నిప్పఞ్ఞా’’తి, పఞ్ఞారహితాతి అత్థో. పాళియం విబ్భన్తచిత్తాతి ఉబ్భన్తచిత్తా. సమాధివిరహేన లద్ధోకాసేన ఉద్ధచ్చేన తేసం సమాధివిరహానం చిత్తం నానారమ్మణేసు పరిబ్భమతి వనమక్కటో వియ వనసాఖాసు. పాకతిన్ద్రియాతి సంవరాభావేన గిహికాలే వియ వివటఇన్ద్రియా. తేనాహ ‘‘పకతియా ఠితేహీ’’తిఆది. వివటేహీతి అసంవుతేహి.

౪౪. దుతియే భణ్డనం వుచ్చతి కలహస్స పుబ్బభాగోతి కలహస్స హేతుభూతా పరిభాసా తంసదిసీ చ అనిట్ఠకిరియా భణ్డనం నామ. కలహజాతాతి హత్థపరామాసాదివసేన మత్థకప్పత్తో కలహో జాతో ఏతేసన్తి కలహజాతాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. విరుద్ధవాదన్తి ‘‘అయం ధమ్మో, నాయం ధమ్మో’’తిఆదినా విరుద్ధవాదభూతం వివాదం. ముఖసన్నిస్సితతాయ వాచా ఇధ ‘‘ముఖ’’న్తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘దుబ్భాసితా వాచా ముఖసత్తియోతి వుచ్చన్తీ’’తి. చతుబ్బిధమ్పి సఙ్ఘకమ్మం సీమాపరిచ్ఛిన్నేహి పకతత్తేహి భిక్ఖూహి ఏకతో కత్తబ్బత్తా ఏకకమ్మం నామ. పఞ్చవిధోపి పాతిమోక్ఖుద్దేసో ఏకతో ఉద్దిసితబ్బత్తా ఏకుద్దేసో నామ. పఞ్ఞత్తం పన సిక్ఖాపదం సబ్బేహిపి లజ్జీపుగ్గలేహి సమం సిక్ఖితబ్బభావతో సమసిక్ఖతా నామ ¶ . పాళియం ఖీరోదకీభూతాతి యథా ఖీరఞ్చ ¶ ఉదకఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసన్దతి, విసుం న హోతి, ఏకత్తం వియ ఉపేతి. సతిపి హి ఉభయేసం కలాపానం పరమత్థతో భేదే పచురజనేహి పన దువిఞ్ఞేయ్యనానత్తం ఖీరోదకం సమోదితం అచ్చన్తమేవ సంసట్ఠం వియ హుత్వా తిట్ఠతి, ఏవం సామగ్గివసేన ఏకత్తూపగతచిత్తుప్పాదా వియాతి ఖీరోదకీభూతాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. మేత్తాచక్ఖూహీతి మేత్తాచిత్తం పచ్చుపట్ఠపేత్వా ఓలోకనచక్ఖూహి. తాని హి పియభావదీపనతో ‘‘పియచక్ఖూనీ’’తి వుచ్చన్తి.

౪౫. తతియే అగ్గవతీతి ఏత్థ అగ్గ-సద్దో ఉత్తమపరియాయో, తేన విసిట్ఠస్స పుగ్గలస్స, విసిట్ఠాయ వా పటిపత్తియా గహణం ఇధాధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అగ్గవతీతి ఉత్తమపుగ్గలవతీ’’తిఆది. అవిగతతణ్హతాయ తం తం పరిక్ఖారజాతం బహుం లన్తి ఆదియన్తీతి బహులా, బహులా ఏవ బాహులికా యథా ‘‘వేనయికో’’తి (అ. ని. ౮.౧౧; పారా. ౮; మ. ని. ౧.౨౪౬). తే పన యస్మా పచ్చయబహుభావాయ యుత్తప్పయుత్తా నామ హోన్తి, తస్మా ఆహ ‘‘చీవరాదిబాహుల్లాయ పటిపన్నా’’తి. సిక్ఖాయ ఆదరగారవాభావతో సిథిలం అదళ్హం గణ్హన్తీతి సాథలికాతి వుత్తం. సిథిలన్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసో, సిథిలసద్దేన వా సమానత్థస్స సాథలసద్దస్స వసేన సాథలికాతి పదసిద్ధి వేదితబ్బా. అవగమనట్ఠేనాతి అధోగమనట్ఠేన, ఓరమ్భాగియభావేనాతి అత్థో. ఉపధివివేకేతి సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గతాయ ఉపధివివిత్తే. ఓరోపితధురాతి ఉజ్ఝితుస్సాహా. దువిధమ్పి వీరియన్తి కాయికం చేతసికఞ్చ వీరియం.

౪౬. చతుత్థే ఇదం దుక్ఖన్తి దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స పచ్చక్ఖతో అగ్గహితభావదస్సనత్థం వుత్తం. ఏత్తకమేవ దుక్ఖన్తి తస్స పరిచ్ఛిజ్జ అగ్గహితభావదస్సనత్థం. ఇతో ఉద్ధం దుక్ఖం నత్థీతి అనవసేసేత్వా అగ్గహితభావదస్సనత్థం. యథాసభావతో నప్పజానన్తీతి సరసలక్ఖణప్పటివేధేన అసమ్మోహతో నప్పటివిజ్ఝన్తి. అసమ్మోహపటివేధో చ యథా తస్మిం ఞాణే పవత్తే పచ్చా దుక్ఖస్స రూపాదిపరిచ్ఛేదే సమ్మోహో న హోతి, తథా పవత్తి. అచ్చన్తక్ఖయోతి అచ్చన్తక్ఖయనిమిత్తం నిబ్బానం. అసముప్పత్తీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. యం నిబ్బానం మగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయట్ఠేన కారణభూతం ఆగమ్మ తదుభయమ్పి నిరుజ్ఝతి, తం తేసం అసముప్పత్తి నిబ్బానం దుక్ఖనిరోధోతి వుచ్చతి.

౪౭. పఞ్చమే ¶ విసేసనస్స పరనిపాతేన ‘‘పరిసాకసటో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘కసటపరిసా’’తిఆది. ‘‘కసటపరిసా’’తి హి వత్తబ్బే ‘‘పరిసాకసటో’’తి వుత్తం. పరిసామణ్డోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౪౮. ఛట్ఠే ¶ గమ్భీరాతి అగాధా దుక్ఖోగాళ్హా. పాళివసేనాతి ఇమినా యో ధమ్మపటిసమ్భిదాయ విసయో గమ్భీరభావో, తమాహ. ధమ్మప్పటివేధస్స హి దుక్కరభావతో ధమ్మస్స పాళియా దుక్ఖోగాళ్హతాయ గమ్భీరభావో. ‘‘పాళివసేన గమ్భీరా’’తి వత్వా ‘‘సల్లసుత్తసదిసా’’తి వుత్తం తస్స ‘‘అనిమిత్తమనఞ్ఞాత’’న్తిఆదినా (సు. ని. ౫౭౯) పాళివసేన గమ్భీరతాయ లబ్భనతో. తథా హి తత్థ తా గాథా దువిఞ్ఞేయ్యరూపా తిట్ఠన్తి. దువిఞ్ఞేయ్యఞ్హి ఞాణేన దుక్ఖోగాళ్హన్తి కత్వా ‘‘గమ్భీర’’న్తి వుచ్చతి. పుబ్బాపరమ్పేత్థ కాసఞ్చి గాథానం దువిఞ్ఞేయ్యతాయ దుక్ఖోగాళ్హమేవ, తస్మా తం ‘‘పాళివసేన గమ్భీరా’’తి వుత్తం. ఇమినావ నయేన ‘‘అత్థవసేన గమ్భీరా’’తి ఏత్థాపి అత్థో వేదితబ్బో. మహావేదల్లసుత్తస్స (మ. ని. ౧.౪౪౯ ఆదయో) అత్థవసేన గమ్భీరతా సువిఞ్ఞేయ్యావ. లోకం ఉత్తరతీతి లోకుత్తరో, నవవిధో అప్పమాణధమ్మో. సో అత్థభూతో ఏతేసం అత్థీతి లోకుత్తరా. తేనాహ ‘‘లోకుత్తరఅత్థదీపకా’’తి.

సత్తసుఞ్ఞం ధమ్మమత్తమేవాతి సత్తేన అత్తనా సుఞ్ఞం కేవలం ధమ్మమత్తమేవ. ఉగ్గహేతబ్బం పరియాపుణితబ్బన్తి లిఙ్గవచనవిపల్లాసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఉగ్గహేతబ్బే చ పరియాపుణితబ్బే చా’’తి. కవినో కమ్మం కవితా. యం పనస్స కమ్మం, తం తేన కతన్తి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘కవితాతి కవీహి కతా’’తి. ఇతరన్తి కావేయ్యాతి పదం, కాబ్యన్తి వుత్తం హోతి. కాబ్యన్తి చ కవినా వుత్తన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘తస్సేవ వేవచన’’న్తి. విచిత్రఅక్ఖరాతి విచిత్తాకారక్ఖరా విఞ్ఞాపనీయా. సాసనతో బహిభూతాతి న సాసనావచరా. తేసం సావకేహీతి బుద్ధానం సావకాతి అపఞ్ఞాతానం యేసం కేసఞ్చి సావకేహి. న చేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిపుచ్ఛన్తీతి యే వాచేన్తి, యే చ సుణన్తి, తే అఞ్ఞమఞ్ఞం అత్థాదిం నప్పటిపుచ్ఛన్తి, కేవలం వాచనసవనమత్తేనేవ పరితుట్ఠా హోన్తి. చారికం న విచరన్తీతి అసుకస్మిం ఠానే అత్థాదిం జానన్తా అత్థీతి పుచ్ఛనత్థాయ చారికం న గచ్ఛన్తి తాదిసస్స పుగ్గలస్స అభావతో తస్స చ పుబ్బాపరవిరోధతో. కథం రోపేతబ్బన్తి కేన పకారేన నిక్ఖిపితబ్బం. అత్థో నామ సభావతో అనుసన్ధితో సమ్బన్ధతో ¶ పుబ్బాపరతో ఆదిపరియోసానతో చ ఞాతో సమ్మాఞాతో హోతీతి ఆహ ‘‘కో అత్థో’’తిఆది. అనుత్తానీకతన్తి అక్ఖరసన్నివేసాదినా అనుత్తానీకతం. కఙ్ఖాయాతి సంసయస్స.

౪౯. సత్తమే కిలేసేహీ ఆమసితబ్బతో ఆమిసం, చత్తారో పచ్చయా. తదేవ గరు గరుకాతబ్బం ఏతేసం, న ధమ్మోతి ఆమిసగరూ. తేనాహ ‘‘లోకుత్తరధమ్మం లామకతో గహేత్వా ఠితపరిసా’’తి. ఉభతో భాగతో విముత్తోతి ఉభతోభాగవిముత్తో. ద్వీహి భాగేహి ద్వే వారే విముత్తో. పఞ్ఞాయ విముత్తోతి సమథసన్నిస్సయేన వినా అగ్గమగ్గపఞ్ఞాయ విముత్తో. తేనాహ ‘‘సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవో’’తి ¶ . కాయేనాతి నామకాయేన. ఝానఫస్సం ఫుసిత్వాతి అట్ఠసమాపత్తిసఞ్ఞితం ఝానఫస్సం అధిగమవసేన ఫుసిత్వా. పచ్ఛా నిరోధం నిబ్బానం యథా ఆలోచితం నామకాయేన సచ్ఛికరోతీతి కాయసక్ఖీ. న తు విముత్తో ఏకచ్చానం ఆసవానం అపరిక్ఖీణత్తా. దిట్ఠన్తం పత్తోతి దిట్ఠస్స అన్తో అనన్తరో కాలో దిట్ఠన్తో, దస్సనసఙ్ఖాతస్స సోతాపత్తిమగ్గఞాణస్స అనన్తరం పత్తోతి అత్థో. పఠమఫలతో పట్ఠాయ హి యావ అగ్గమగ్గా దిట్ఠిప్పత్తో. తేనాహ ‘‘ఇమే ద్వేపి ఛసు ఠానేసు లబ్భన్తీ’’తి.

సద్దహన్తో విముత్తోతి ఏతేన సబ్బథా అవిముత్తస్స సద్ధామత్తేన విముత్తభావదస్సనేన సద్ధావిముత్తస్స సేక్ఖభావమేవ విభావేతి. సద్ధావిముత్తోతి వా సద్ధాయ అవిముత్తోతి అత్థో. ఛసు ఠానేసూతి పఠమఫలతో పట్ఠాయ ఛసు ఠానేసు. ధమ్మం అనుస్సరతీతి పఠమమగ్గపఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ధమ్మం అనుస్సరతి. సద్ధం అనుస్సరతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఉభోపి హేతే సోతాపత్తిమగ్గట్ఠాయేవ. ఇమం కస్మా గణ్హన్తీతి ఏవం ఏకన్తపాసంసేసు అరియేసు గయ్హమానేసు ఇమం ఏకన్తనిన్దితం లామకం దుస్సీలం కస్మా గణ్హన్తి. సబ్బేసు సబ్బతా సదిసేసు లబ్భమానోపి విసేసో న పఞ్ఞాయతి, విసభాగే పన సతి ఏవ పఞ్ఞాయతి పటభావేన వియ చిత్తపటస్సాతి ఆహ ‘‘ఏకచ్చేసు పనా’’తిఆది. గన్థితాతి అవబద్ధా. ముచ్ఛితాతి ముచ్ఛం సమ్మోహం ఆపన్నా. ఛన్దరాగఅపకడ్ఢనాయాతి ఛన్దరాగస్స అపనయనత్థం. నిస్సరణపఞ్ఞాయాతి తతో నిస్సరణావహాయ పఞ్ఞాయ విరహితా.

పఞ్ఞాధురేనాతి ¶ విపస్సనాభినివేసేన. అభినివిట్ఠోతి విపస్సనామగ్గం ఓతిణ్ణో. తస్మిం ఖణేతి సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే. ధమ్మానుసారీ నామ పఞ్ఞాసఙ్ఖాతేన ధమ్మేన అరియమగ్గసోతస్స అనుస్సరణతో. కాయసక్ఖీ నామ నామకాయేన సచ్ఛికాతబ్బస్స నిబ్బానస్స సచ్ఛికరణతో. విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదానం వసేన ద్విక్ఖత్తుం. అరూపజ్ఝానేహి రూపకాయతో, అగ్గమగ్గేన సేసకాయతోతి ద్వీహి భాగేహి నిస్సక్కవచనఞ్చేతం. దిట్ఠన్తం పత్తో, దిట్ఠత్తా వా పత్తోతి దిట్ఠిప్పత్తో. తత్థ దిట్ఠన్తం పత్తోతి దస్సనసఙ్ఖాతస్స సోతాపత్తిమగ్గఞాణస్స అనన్తరం పత్తోతి అత్థో. దిట్ఠత్తాతి చతుసచ్చదస్సనసఙ్ఖాతాయ పఞ్ఞాయ నిరోధస్స దిట్ఠత్తా. ఝానఫస్సరహితాయ సాతిసయాయ పఞ్ఞాయ ఏవ విముత్తోతి పఞ్ఞావిముత్తో. సేసం వుత్తనయత్తా సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౫౦. అట్ఠమే న సమాతి విసమా. కాయకమ్మాదీనం విసమత్తా తతో ఏవ తత్థ పక్ఖలనం సులభన్తి ఆహ ‘‘సపక్ఖలనట్ఠేనా’’తి. నిప్పక్ఖలనట్ఠేనాతి పక్ఖలనాభావేన. ఉద్ధమ్మానీతి ధమ్మతో అపేతాని. ఉబ్బినయానీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

౫౧. నవమే ¶ అధమ్మికాతి అధమ్మే నియుత్తా. తేనాహ ‘‘నిద్ధమ్మా’’తి, ధమ్మరహితాతి అత్థో.

౫౨. దసమే గణ్హన్తీతి పవత్తేన్తి. న చేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం సఞ్ఞాపేన్తీతి మూలతో పట్ఠాయ తం అధికరణం యథా వూపసమ్మతి, ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఇతరీతరే న సమ్మా జానాపేన్తి. సఞ్ఞాపనత్థం సన్నిపాతే సతి తత్థ యుత్తపత్తకరణేన సఞ్ఞత్తియా భవితబ్బం, తే పన సఞ్ఞాపనత్థం న సన్నిపతన్తి. న పేక్ఖాపేన్తీతి తం అధికరణం మూలతో పట్ఠాయ అఞ్ఞమఞ్ఞం న పేక్ఖాపేన్తి. అసఞ్ఞత్తియేవ అత్తనా గహితపక్ఖస్స బలం ఏతేసన్తి అసఞ్ఞత్తిబలా. న తథా మన్తేన్తీతి సన్దిట్ఠిపరామాసిఆధానగ్గాహిదుప్పటినిస్సగ్గిభావేన తథా న మన్తేన్తి. తేనాహ ‘‘థామసా’’తిఆది. ఉత్తానత్థోయేవ కణ్హపక్ఖే వుత్తప్పటిపక్ఖేన గహేతబ్బత్తా.

౫౩. దుతియపణ్ణాసకస్స ¶ ¶ పఠమే హితగ్గహణేన మేత్తా వుత్తా హోతి, న కరుణా, అనుకమ్పాగహణేన పన కరుణాతి చక్కవత్తినా సద్ధిం గహితత్తా ‘‘లోకానుకమ్పాయా’’తి న వుత్తం. నిప్పరియాయతో లోకానుకమ్పా నామ సమ్మాసమ్బుద్ధాధీనాతి. ద్వేతి మనుస్సదేవసమ్పత్తివసేన ద్వే సమ్పత్తియో. తా ద్వే, నిబ్బానసమ్పత్తి చాతి తిస్సో.

౫౪. దుతియే బహుసో లోకే న చిణ్ణా న పవత్తా మనుస్సాతి ఆచిణ్ణమనుస్సా. కదాచిదేవ హి నేసం లోకే నిబ్బత్తి అభూతపుబ్బా భూతాతి అబ్భుతమనుస్సా.

౫౫. తతియే దససు చక్కవాళసహస్సేసు అనుతాపం కరోతి తస్స ఏకబుద్ధఖేత్తభావతో.

౫౬. చతుత్థే థూపస్స యుత్తాతి ధాతుయో పక్ఖిపిత్వా థూపకరణస్స యుత్తా.

౫౭. పఞ్చమే అత్తనో ఆనుభావేనాతి సయమ్భుఞాణేన. బుద్ధాతి బుద్ధవన్తో.

౫౮. ఛట్ఠే పహీనత్తా న భాయతీతి అత్తసినేహాభావతో న భాయతి. సక్కాయదిట్ఠిగ్గహణఞ్చేత్థ నిదస్సనమత్తం, అత్తసినేహస్స పటిఘస్స తదేకట్ఠసమ్మోహస్స చ వసేన భాయనం హోతీతి తేసమ్పి పహీనత్తా న భాయతి, అఞ్ఞథా సోతాపన్నాదీనం అభయేన భవితబ్బం సియా. సక్కాయదిట్ఠియా బలవత్తాతి ఏత్థ అహంకారసమ్మోహనతాదీనమ్పి బలవత్తాతి వత్తబ్బం.

౫౯. సత్తమే అస్సాజానీయోతి లిఖన్తి, ఉసభాజానీయోతి పన పాఠోతి.

౬౧. నవమే తత్థాతి అన్తరాపణే. ఏకోతి ద్వీసు కిన్నరేసు ఏకో. అమ్బిలికాఫలఞ్చ అద్దసాతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధో. అమ్బిలికాఫలన్తి తిన్తిణీఫలన్తి ¶ వదన్తి, చతురమ్బిలన్తి అపరే. ద్వే అత్థేతి పాళియం వుత్తే ద్వే అత్థే.

౬౨. దసమే ¶ యథాఆరద్ధే కిచ్చే వత్తమానే అన్తరా ఏవ పటిగమనం పటివానం, నత్థి ఏతస్స పటివానన్తి అప్పటివానో. తత్థ అసంకోచప్పత్తో. తేనాహ ‘‘అనుక్కణ్ఠితో’’తిఆది.

౬౩. ఏకాదసమే సన్నివాసన్తి సహవాసం. యథా అసప్పురిసా సహ వసన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం అగారవేన అనాదరియం కరోన్తి, తప్పటిక్ఖేపేన సప్పురిసానం సగారవప్పటిపత్తిదస్సనపరమిదం సుత్తం దట్ఠబ్బం.

౬౪. ద్వాదసమే ద్వీసుపి పక్ఖేసూతి వివాదాపన్నానం భిక్ఖూనం ద్వీసుపి పక్ఖేసు. సంసరమానాతి పవత్తమానా. దిట్ఠిపళాసోతి దిట్ఠిసన్నిస్సయో పళాసో యుగగ్గాహో. ఆఘాతేన్తోతి ఆహనన్తో బాధేన్తో. అనభిరాధనవసేనాతి యస్స ఉప్పజ్జతి, తస్స తదఞ్ఞేసఞ్చ అత్థస్స అనభిరాధనవసేన. సబ్బమ్పేతన్తి వచీసంసారోతి సబ్బమ్పేతం. అత్తనో చిత్తే పరిసాయ చ చిత్తేతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధో.

౬౫. దుతియస్స పఠమే సబ్బకామనిప్ఫత్తిమూలకం సుఖన్తి అనవసేసఉపభోగపరిభోగవత్థునిప్ఫత్తిహేతుకం కామసుఖం. పబ్బజ్జామూలకం సుఖన్తి పబ్బజ్జాహేతుకం పవివేకసుఖం.

౬౬. దుతియే కామేతి పఞ్చ కామగుణే, సబ్బేపి వా తేభూమకే ధమ్మే. వుత్తఞ్హేతం ‘‘సబ్బేపి తేభూమకా ధమ్మా కమనీయట్ఠేన కామా’’తి (మహాని. ౧). నేక్ఖమ్మం వుచ్చతి పబ్బజ్జా ఘరబన్ధనతో నిక్ఖన్తత్తా. నిబ్బానమేవ వా –

‘‘పబ్బజ్జా పఠమం ఝానం, నిబ్బానఞ్చ విపస్సనా;

సబ్బేపి కుసలా ధమ్మా, నేక్ఖమ్మన్తి పవుచ్చరే’’తి. (ఇతివు. అట్ఠ. ౧౦౯) –

౬౭. తతియే ¶ ¶ ఉపధీ వుచ్చన్తి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా, తన్నిస్సితం సుఖం ఉపధిసుఖం. తప్పటిపక్ఖతో నిరుపధిసుఖం లోకుత్తరసుఖం.

౬౮. చతుత్థే వట్టపరియాపన్నం సుఖం వట్టసుఖం. నిబ్బానారమ్మణం సుఖం వివట్టసుఖం.

౬౯. పఞ్చమే సంకిలేసన్తి సంకిలిట్ఠం. తేనాహ ‘‘వట్టగామిసుఖ’’న్తి. వివట్టసుఖన్తి మగ్గఫలసహగతం సుఖం.

౭౦. ఛట్ఠే అరియానమేవ సుఖం అరియసుఖం, అరియఞ్చ తం సుఖఞ్చాతిపి అరియసుఖం. అనరియానమేవ సుఖం అనరియసుఖం. అనరియఞ్చ తం సుఖఞ్చాతిపి అనరియసుఖం.

౭౨. అట్ఠమే సహ పీతియా వత్తతీతి సప్పీతికం, పీతిసహగతం సుఖం. సభావతో విరాగతో చ నత్థి ఏతస్స పీతీతి నిప్పీతికం సుఖం. అట్ఠకథాయం పనేత్థ ఝానసుఖమేవ ఉద్ధటం, తథా చ ‘‘లోకియసప్పీతికసుఖతో లోకియనిప్పీతికసుఖం అగ్గ’’న్తి వుత్తం. లోకియనిప్పీతికమ్పి హి అగ్గం లబ్భతేవాతి భూమన్తరం భిన్దిత్వా అగ్గభావో వేదితబ్బో.

౭౩. నవమే సాతసభావమేవ సుఖం సాతసుఖం, న ఉపేక్ఖాసుఖం వియ అసాతసభావం. కామఞ్చేత్థ కాయవిఞ్ఞాణసహగతమ్పి సాతసుఖమేవ, అట్ఠకథాయం పన ‘‘తీసు ఝానేసు సుఖ’’న్తేవ వుత్తం.

౭౪. దసమే సమాధిసమ్పయుత్తం సుఖం సమాధిసుఖం. న సమాధిసమ్పయుత్తం సుఖం అసమాధిసుఖం.

౭౫. ఏకాదసమే సుత్తన్తకథా ఏసాతి ‘‘సప్పీతికం ఝానద్వయ’’న్తి వుత్తం.

౭౭. తేరసమే రూపజ్ఝానం రూపం ఉత్తరపదలోపేన, తం ఆరమ్మణం ఏతస్సాతి రూపారమ్మణం. చతుత్థజ్ఝానగ్గహణం పన యదస్స పటియోగీ, తేన సమానయోగక్ఖమదస్సనపరం. యం కిఞ్చి రూపన్తి యం కిఞ్చి రుప్పనలక్ఖణం రూపం. తప్పటిక్ఖేపేన అరూపం వేదితబ్బం.

౭౮-౭౯. తతియస్స ¶ ¶ పఠమే నిమీయతి ఏత్థ ఫలం అవసేసపచ్చయేహి పక్ఖిపీయతి వియాతి నిమిత్తం, కారణన్తి ఆహ ‘‘సనిమిత్తాతి సకారణా’’తి. దుతియాదీసూతి దుతియసుత్తాదీసు. ఏసేవ నయోతి ఇమినా నిదానాదిపదానమ్పి కారణపరియాయమేవ దీపేతి. నిదదాతి ఫలన్తి నిదానం, హినోతి ఫలం పతిట్ఠాతి ఏతేనాతి హేతు, సఙ్ఖరోతి ఫలన్తి సఙ్ఖారో, పటిచ్చ ఏతస్మా ఫలం ఏతీతి పచ్చయో, రుప్పతి నిరుప్పతి ఫలం ఏత్థాతి రూపన్తి ఏవం నిదానాదిపదానమ్పి హేతుపరియాయతా వేదితబ్బా.

౮౪. సత్తమే పచ్చయభూతాయాతి సహజాతాదిపచ్చయభూతాయ.

౮౭. దసమే సమేచ్చ సమ్భుయ్య పచ్చయేహి కతోతి సఙ్ఖతో, సఙ్ఖతో ధమ్మో ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి సఙ్ఖతారమ్మణా. మగ్గక్ఖణే న హోన్తి నామ పహీయన్తీతి కత్వా. నాహేసున్తి ఏత్థ ‘‘వుచ్చన్తీ’’తి అజ్ఝాహరితబ్బం. యావ అరహత్తా దేసనా దేసితా తంతంసుత్తపరియోసానే ‘‘న హోన్తీ’’తి వుత్తత్తా.

సనిమిత్తవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౮. చతుత్థస్స పఠమే ఫలసమాధీతి చతూసుపి అరియఫలేసు సమాధి. తథా ఫలపఞ్ఞా వేదితబ్బా.

౮౯. దుతియే సమ్పయుత్తధమ్మే పరిగ్గణ్హాతీతి పగ్గాహో. న విక్ఖిపతీతి అవిక్ఖేపో.

౯౦. తతియే నమనట్ఠేన నామం. రుప్పనట్ఠేన రూపం. సమ్మసనచారస్స అధిప్పేతత్తా ‘‘చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా’’త్వేవ వుత్తం. తేనాహ ‘‘ధమ్మ-కోట్ఠాసపరిచ్ఛేదఞాణం నామ కథిత’’న్తి.

౯౧. చతుత్థే ¶ విజాననట్ఠేన విజ్జా. విముచ్చనట్ఠేన విముత్తి.

౯౨. పఞ్చమే ¶ భవో నామ సస్సతం సదా భావతో, సస్సతవసేన ఉప్పజ్జనదిట్ఠి భవదిట్ఠి. విభవో నామ ఉచ్ఛేదో వినాసనట్ఠేన, విభవవసేన ఉప్పజ్జనదిట్ఠి విభవదిట్ఠి. ఉత్తానత్థానేవ హేట్ఠా వుత్తనయత్తా.

౯౫. అట్ఠమే దుక్ఖం వచో ఏతస్మిం విప్పటికూలగాహిమ్హి విపచ్చనీకసాతే అనాదరే పుగ్గలేతి దుబ్బచో, తస్స కమ్మం దోవచస్సం, తస్స దుబ్బచస్స పుగ్గలస్స అనాదరియవసేన పవత్తా చేతనా. తస్స భావో దోవచస్సతా. తస్స భావోతి చ తస్స యథావుత్తస్స దోవచస్సస్స అత్థిభావో, అత్థతో దోవచస్సమేవ. విత్థారతో పనేసా ‘‘తత్థ కతమా దోవచస్సతా? సహధమ్మికే వుచ్చమానే దోవచస్సాయ’’న్తి అభిధమ్మే ఆగతా. సా అత్థతో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో హోతి. చతున్నం వా ఖన్ధానం ఏతేనాకారేన పవత్తానం ఏతం అధివచనన్తి వదన్తి.

పాపయోగతో పాపా అస్సద్ధాదయో పుగ్గలా ఏతస్స మిత్తాతి పాపమిత్తో, తస్స భావో పాపమిత్తతా. విత్థారతో పనేసా ‘‘తత్థ కతమా పాపమిత్తతా? యే తే పుగ్గలా అస్సద్ధా దుస్సీలా అప్పస్సుతా మచ్ఛరినో దుప్పఞ్ఞా. యా తేసం సేవనా నిసేవనా సంసేవనా భజనా సమ్భజనా భత్తి సమ్భత్తి తంసమ్పవఙ్కతా’’తి (ధ. స. ౧౩౩౩) ఏవం ఆగతా. సాపి అత్థతో దోవచస్సతా వియ దట్ఠబ్బా. యాయ హి చేతనాయ పుగ్గలో పాపసమ్పవఙ్కో నామ హోతి, సా చేతనా చత్తారోపి వా అరూపినో ఖన్ధా తదాకారప్పవత్తా పాపమిత్తతా.

౯౬. నవమే సుఖం వచో ఏతస్మిం పదక్ఖిణగాహిమ్హి అనులోమసాతే సాదరే పుగ్గలేతి సుబ్బచోతిఆదినా, కల్యాణా సద్ధాదయో పుగ్గలా ఏతస్స మిత్తాతి కల్యాణమిత్తోతిఆదినా వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౯౭. దసమే పథవీధాతుఆదయో సుఖధాతుకామధాతుఆదయో చ ఏతాస్వేవ అన్తోగధాతి ఏతాసు కోసల్లే దస్సితే తాసుపి కోసల్లం దస్సితమేవ హోతీతి ‘‘అట్ఠారస ధాతుయో’’తి వుత్తం. ధాతూతి జాననన్తి ఇమినా అట్ఠారసన్నం ధాతూనం సభావపరిచ్ఛేదికా సవనధారణసమ్మసనప్పటివేధపఞ్ఞా వుత్తా. తత్థ ధాతూనం సవనధారణపఞ్ఞా సుతమయా, ఇతరా భావనామయా. తత్థాపి సమ్మసనపఞ్ఞా లోకియా ¶ . విపస్సనా హి సా, ఇతరా లోకుత్తరా. లక్ఖణాదివసేన అనిచ్చాదివసేన చ మనసికరణం మనసికారో, తత్థ కోసల్లం మనసికారకుసలతా. అట్ఠారసన్నంయేవ ¶ ధాతూనం సమ్మసనప్పటివేధపచ్చవేక్ఖణపఞ్ఞా మనసికారకుసలతా, సా ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన తిధా భిన్నా. తథా హి సమ్మసనపఞ్ఞా తస్సా ఆది, పటివేధపఞ్ఞా మజ్ఝే, పచ్చవేక్ఖణపఞ్ఞా పరియోసానం.

౯౮. ఏకాదసమే ఆపత్తియోవ ఆపత్తిక్ఖన్ధా. తా పన అన్తరాపత్తీనం అగ్గహణేన పఞ్చ, తాసం గహణేన సత్త హోన్తీతి ఆహ ‘‘పఞ్చన్నఞ్చ సత్తన్నఞ్చ ఆపత్తిక్ఖన్ధాన’’న్తి. జాననన్తి ‘‘ఇమా ఆపత్తియో, ఏత్తకా ఆపత్తియో, ఏవఞ్చ తాసం ఆపజ్జనం హోతీ’’తి జాననం. ఏవం తిప్పకారేన జాననపఞ్ఞా హి ఆపత్తికుసలతా నామ. ఆపత్తితో వుట్ఠాపనప్పయోగతాయ కమ్మభూతా వాచా కమ్మవాచా, తథాభూతా అనుస్సావనవాచా. ‘‘ఇమాయ కమ్మవాచాయ ఇతో ఆపత్తితో వుట్ఠానం హోతి, హోన్తఞ్చ పఠమే, తతియే వా అనుస్సావనే య్య-కారం పత్తే, ‘సంవరిస్సామీ’తి వా పదే పరియోసితే హోతీ’’తి ఏవం తం తం ఆపత్తీహి వుట్ఠానపరిచ్ఛేదజాననపఞ్ఞా ఆపత్తివుట్ఠానకుసలతా. వుట్ఠానన్తి చ యథాపన్నాయ ఆపత్తియా యథా తథా అనన్తరాయతాపాదనం. ఏవం వుట్ఠానగ్గహణేనేవ దేసనాయపి సఙ్గహో సిద్ధో హోతి.

౯౯. పఞ్చమస్స పఠమే అనాగతం భారం వహతీతి అత్తనో అసమ్పత్తం భారం వహతి. అథేరోవ సమానో థేరేహి వహితబ్బం బీజనగ్గాహధమ్మజ్ఝేసనాదిభారం వహతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౧౫౯-౧౬౦) పన యస్మా సమ్మజ్జనాదినవవిధం పుబ్బకిచ్చం ఆణత్తేనేవ కాతబ్బం, పాతిమోక్ఖఞ్చ ఆణత్తేనేవ ఉద్దిసితబ్బం, తస్మా తం సబ్బం వినా ఆణత్తియా కరోన్తో అనాగతం భారం వహతి నామాతి దస్సేతుం ‘‘సమ్మజ్జనీ పదీపో’’తిఆది వుత్తం. యఞ్హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఉపోసథాగారం సమ్మజ్జితు’’న్తిఆదినా నయేన పాళియం ఆగతం. అట్ఠకథాసు చ –

‘‘సమ్మజ్జనీ ¶ ¶ పదీపో చ, ఉదకం ఆసనేన చ;

ఉపోసథస్స ఏతాని, ‘పుబ్బకరణ’న్తి వుచ్చతి.

‘‘ఛన్దపారిసుద్ధిఉతుక్ఖానం, భిక్ఖుగణనా చ ఓవాదో;

ఉపోసథస్స ఏతాని, ‘పుబ్బకిచ్చ’న్తి వుచ్చతీ’’తి. (మహావ. అట్ఠ ౧౬౮) –

ఏవం ద్వీహి నామేహి నవవిధం పుబ్బకిచ్చం దస్సితం, తం అకత్వా ఉపోసథం కాతుం న వట్టతి. తస్మా ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, థేరేన భిక్ఖునా నవం భిక్ఖుం ఆణాపేతు’’న్తి వచనతో థేరేన ఆణత్తేన అగిలానేన భిక్ఖునా ఉపోసథాగారం సమ్మజ్జితబ్బం, పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠపేతబ్బం, ఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బం, పదీపో కాతబ్బో, అకరోన్తో దుక్కటం ఆపజ్జతి.

థేరేనపి పతిరూపం ఞత్వా ఆణాపేతబ్బం, ఆణాపేన్తేనపి యం కిఞ్చి కమ్మం కరోన్తో వా సదా కాలమేవ ఏకో వా భారనిత్థరణకో వా సరభాణకధమ్మకథికాదీసు వా అఞ్ఞతరో న ఉపోసథాగారసమ్మజ్జనత్థం ఆణాపేతబ్బో, అవసేసా పన వారేన ఆణాపేతబ్బా. సచే ఆణత్తో సమ్మజ్జనిం తావకాలికమ్పి న లభతి, సాఖాభఙ్గం కప్పియం కారేత్వా సమ్మజ్జితబ్బం, తమ్పి అలభన్తస్స లద్ధకప్పియం హోతి. పదీపకరణేపి వుత్తనయేనేవ ఆణాపేతబ్బో, ఆణాపేన్తేన చ ‘‘అముకస్మిం నామ ఓకాసే తేలం వా కపల్లికా వా అత్థి, తం గహేత్వా కరోహీ’’తి వత్తబ్బో. సచే తేలాదీని నత్థి, పరియేసితబ్బాని. పరియేసిత్వా అలభన్తస్స లద్ధకప్పియం హోతి. అపి చ కపాలే అగ్గి జాలేతబ్బో. ఆసనపఞ్ఞాపనాణత్తియమ్పి వుత్తనయేనేవ ఆణాపేతబ్బో, ఆణత్తేన చ సచే ఉపోసథాగారే ఆసనాని నత్థి, సఙ్ఘికావాసతో ఆహరిత్వా పఞ్ఞాపేత్వా పున ఆహరితబ్బాని, ఆసనేసు అసతి కటసారకేపి తట్టికాయోపి పఞ్ఞాపేతుం వట్టతి, తాసుపి అసతి సాఖాభఙ్గాని కప్పియం కారేత్వా పఞ్ఞాపేతబ్బాని. కప్పియకారకం అలభన్తస్స లద్ధకప్పియం హోతి.

ఛన్దపారిసుద్ధీతి ఏత్థ ఉపోసథకరణత్థం సన్నిపతితే సఙ్ఘే బహి ఉపోసథం కత్వా ఆగతేన సన్నిపాతట్ఠానం గన్త్వా కాయసామగ్గిం అదేన్తేన ఛన్దో దాతబ్బో. యోపి గిలానో వా కిచ్చప్పసుతో వా, తేన పారిసుద్ధిం దేన్తేన ఛన్దో దాతబ్బో. కథం దాతబ్బో? ఏకస్స భిక్ఖునో ¶ సన్తికే ‘‘ఛన్దం దమ్మి, ఛన్దం మే హర, ఛన్దం మే ఆరోచేహీ’’తి అయమత్థో కాయేన వా వాచాయ వా ఉభయేన వా విఞ్ఞాపేతబ్బో. ఏవం దిన్నో హోతి ఛన్దో. అకతూపోసథేన పన గిలానేన వా కిచ్చప్పసుతేన వా పారిసుద్ధి ¶ దాతబ్బా. కథం దాతబ్బా? ఏకస్స భిక్ఖునో సన్తికే ‘‘పారిసుద్ధిం దమ్మి, పారిసుద్ధిం మే హర, పారిసుద్ధిం మే ఆరోచేహీ’’తి అయమత్థో కాయేన వా వాచాయ వా ఉభయేన వా విఞ్ఞాపేతబ్బో. ఏవం దిన్నా హోతి పారిసుద్ధి. తం పన దేన్తేన ఛన్దోపి దాతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, తదహుపోసథే పారిసుద్ధిం దేన్తేన ఛన్దమ్పి దాతుం, సన్తి సఙ్ఘస్స కరణీయ’’న్తి. తత్థ పారిసుద్ధిదానం సఙ్ఘస్సపి అత్తనోపి ఉపోసథకరణం సమ్పాదేతి, న అవసేసం సఙ్ఘకిచ్చం. ఛన్దదానం సఙ్ఘస్సేవ ఉపోసథకరణఞ్చ సేసకిచ్చఞ్చ సమ్పాదేతి, అత్తనో పన ఉపోసథో అకతోయేవ హోతి, తస్మా పారిసుద్ధిం దేన్తేన ఛన్దోపి దాతబ్బో.

ఉతుక్ఖానన్తి ‘‘హేమన్తాదీనం ఉతూనం ఏత్తకం అతిక్కన్తం, ఏత్తకం అవసిట్ఠ’’న్తి ఏవం ఉతూనం ఆచిక్ఖనం. భిక్ఖుగణనాతి ‘‘ఏత్తకా భిక్ఖూ ఉపోసథగ్గే సన్నిపతితా’’తి భిక్ఖూనం గణనా. ఇదమ్పి ఉభయం కత్వావ ఉపోసథో కాతబ్బో. ఓవాదోతి భిక్ఖునోవాదో. న హి భిక్ఖూనీహి యాచితం ఓవాదం అనారోచేత్వా ఉపోసథం కాతుం వట్టతి. భిక్ఖునియో హి ‘‘స్వే ఉపోసథో’’తి ఆగన్త్వా ‘‘అయం ఉపోసథో చాతుద్దసో, పన్నరసో’’తి పుచ్ఛిత్వా పున ఉపోసథదివసే ఆగన్త్వా ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో, అయ్య, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాదే వన్దతి, ఓవాదూపసఙ్కమనఞ్చ యాచతి, లభతు కిర, అయ్య, భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఓవాదూపసఙ్కమన’’న్తి ఏవం ఓవాదం యాచన్తి. తం ఠపేత్వా బాలగిలానగమియే అఞ్ఞో సచేపి ఆరఞ్ఞకో హోతి, అప్పటిగ్గహేతుం న లభతి, తస్మా యేన సో పటిగ్గహితో, తేన భిక్ఖునా ఉపోసథగ్గే పాతిమోక్ఖుద్దేసకో భిక్ఖు ఏవం వత్తబ్బో ‘‘భిక్ఖునిసఙ్ఘో, భన్తే, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాదే వన్దతి, ఓవాదూపసఙ్కమనఞ్చ యాచతి, లభతు కిర, భన్తే, భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఓవాదూపసఙ్కమన’’న్తి.

పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వత్తబ్బం – ‘‘అత్థి కోచి భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో’’తి. సచే హోతి కోచి భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, తతో తేన సో వత్తబ్బో – ‘‘ఇత్థన్నామకో భిక్ఖు ¶ భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, తం భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఉపసఙ్కమతూ’’తి. సచే నత్థి, తతో తేన పుచ్ఛితబ్బం – ‘‘కో ఆయస్మా ఉస్సహతి భిక్ఖునియో ఓవదితు’’న్తి. సచే కోచి ఉస్సహతి, సోపి చ అట్ఠహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో, తం తత్థేవ సమ్మన్నిత్వా ఓవాదప్పటిగ్గాహకో వత్తబ్బో – ‘‘ఇత్థన్నామో భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, తం భిక్ఖునిసఙ్ఘో ఉపసఙ్కమతూ’’తి. సచే పన న కోచి ఉస్సహతి, పాతిమోక్ఖుద్దేసకేన వత్తబ్బం – ‘‘నత్థి కోచి భిక్ఖు భిక్ఖునోవాదకో సమ్మతో, పాసాదికేన భిక్ఖునిసఙ్ఘో సమ్పాదేతూ’’తి. ఏత్తావతా హి సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం సకలం సాసనం ఆరోచితం హోతి. తేన భిక్ఖునా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పాటిపదే భిక్ఖునీనం ఆరోచేతబ్బం. పాతిమోక్ఖమ్పి ‘‘న, భిక్ఖవే, అనజ్ఝిట్ఠేన పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితబ్బం, యో ఉద్దిసేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వచనతో అనాణత్తేన న ఉద్దిసితబ్బం. ‘‘థేరాధేయ్యం పాతిమోక్ఖ’’న్తి హి వచనతో సఙ్ఘత్థేరో వా పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్య ¶ , ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, యో తత్థ భిక్ఖు బ్యత్తో పటిబలో, తస్సాధేయ్యం పాతిమోక్ఖ’’న్తి వచనతో నవకతరో వా థేరేన ఆణత్తో. దుతియాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౧౦౯. ఏకాదసమే న కుక్కుచ్చాయితబ్బం కుక్కుచ్చాయతీతి న కుక్కుచ్చాయితుం యుత్తకం కుక్కుచ్చాయతి. సూకరమంసం లభిత్వా ‘‘అచ్ఛమంస’’న్తి కుక్కుచ్చాయతి, ‘‘సూకరమంస’’న్తి జానన్తోపి ‘‘అచ్ఛమంస’’న్తి కుక్కుచ్చాయతి, న పరిభుఞ్జతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం మిగమంసం ‘‘దీపిమంస’’న్తి, కాలే సన్తేయేవ ‘‘కాలో నత్థీ’’తి, అప్పవారేత్వా ‘‘పవారితోమ్హీ’’తి, పత్తే రజస్మిం అపతితేయేవ ‘‘పతిత’’న్తి, అత్తానం ఉద్దిస్స మచ్ఛమంసే అకతేయేవ ‘‘మం ఉద్దిస్స కత’’న్తి కుక్కుచ్చాయతి. కుక్కుచ్చాయితబ్బం న కుక్కుచ్చాయతీతి కుక్కుచ్చాయితుం యుత్తం న కుక్కుచ్చాయతి. అచ్ఛమంసం లభిత్వా ‘‘సూకరమంస’’న్తి న కుక్కుచ్చాయతి, ‘‘అచ్ఛమంస’’న్తి జానన్తోపి ‘‘సూకరమంస’’న్తి న కుక్కుచ్చాయతి, మద్దిత్వా వీతిక్కమతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం దీపిమంసం మిగమంసన్తి…పే… అత్తానం ఉద్దిస్స మచ్ఛమంసే కతే ‘‘మం ఉద్దిస్స కత’’న్తి న కుక్కుచ్చాయతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అట్ఠకథాయం పన ‘‘న కుక్కుచ్చాయితబ్బన్తి సఙ్ఘభోగస్స అపట్ఠపనం అవిచారణం న కుక్కుచ్చాయితబ్బం నామ, తం కుక్కుచ్చాయతి. కుక్కుచ్చాయితబ్బన్తి తస్సేవ పట్ఠపనం విచారణం, తం న కుక్కుచ్చాయతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. తత్థ ¶ సఙ్ఘభోగస్సాతి సఙ్ఘస్స చతుపచ్చయపరిభోగత్థాయ దిన్నఖేత్తవత్థుతళాకాదికస్స, తతో ఉప్పన్నధఞ్ఞహిరఞ్ఞాదికస్స చ సఙ్ఘస్స భోగస్స. అపట్ఠపనన్తి అసంవిదహనం. తేనాహ ‘‘అవిచారణ’’న్తి. తస్సేవాతి యథావుత్తస్సేవ సఙ్ఘభోగస్స.

౧౧౯. తతియపణ్ణాసకస్స ¶ ¶ పఠమే దుక్ఖేన పజహితబ్బాతి దుప్పజహా. దుచ్చజాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ద్విన్నం ఆసానం దుచ్చజభావో కథం జానితబ్బోతి పఠమం తావ లాభాసాయ దుచ్చజభావం విభావేతి ‘‘లాభాసాయా’’తిఆదినా. ఉభతోబ్యూళ్హన్తి యుద్ధత్థాయ ఉభతో సన్నిపతితం. పక్ఖన్దన్తీతి అనుప్పవిసన్తి. జీవితాసాయ దుప్పజహత్తాతిఆదినా జీవితాసాయ దుచ్చజభావం విభావేతి.

౧౨౦. దుతియే దుల్లభాతి న సులభా. ఇణం దేమీతి సఞ్ఞం కరోతీతి ఏవం సఞ్ఞం కరోన్తో వియ హోతీతి అత్థో. ఏత్థ చ ‘‘పుబ్బకారీతి పఠమం ఉపకారస్స కారకో. కతఞ్ఞూ కతవేదీతి తేన కతం ఞత్వా పచ్ఛా కారకో. తేసు పుబ్బకారీ ‘ఇణం దేమీ’తి సఞ్ఞం కరోతి, పచ్ఛా కారకో ‘ఇణం జీరాపేమీ’తి సఞ్ఞం కరోతీ’’తి ఏత్తకమేవ ఇధ వుత్తం. పుగ్గలపణ్ణత్తిసంవణ్ణనాయం (పు. ప. అట్ఠ. ౮౩) పన –

‘‘పుబ్బకారీతి పఠమమేవ కారకో. కతవేదీతి కతం వేదేతి, విదితం పాకటం కరోతి. తే అగారియానగారియేహి దీపేతబ్బా. అగారికేసు హి మాతాపితరో పుబ్బకారినో నామ, పుత్తధీతరో పన మాతాపితరో పటిజగ్గన్తా అభివాదనాదీని తేసం కురుమానా కతవేదినో నామ. అనగారియేసు ఆచరియుపజ్ఝాయా పుబ్బకారినో నామ, అన్తేవాసికసద్ధివిహారికా ఆచరియుపజ్ఝాయే పటిజగ్గన్తా అభివాదనాదీని చ తేసం కురుమానా కతవేదినో నామ. తేసం ఆవిభావత్థాయ ఉపజ్ఝాయపోసకసోణత్థేరాదీనం వత్థూని కథేతబ్బాని.

‘‘అపరో నయో – పరేన అకతేయేవ ఉపకారే అత్తని కతం ఉపకారం అనపేక్ఖిత్వా కారకో పుబ్బకారీ, సేయ్యథాపి మాతాపితరో చేవ ఆచరియుపజ్ఝాయా చ. సో దుల్లభో సత్తానం తణ్హాభిభూతత్తా. పరేన కతస్స ఉపకారస్స అనురూపప్పవత్తిం ¶ అత్తని ¶ కతం ఉపకారం ఉపకారతో జానన్తో వేదియన్తో కతఞ్ఞుకతవేదీ సేయ్యథాపి మాతాపితుఆచరియుపజ్ఝాయేసు సమ్మాపటిపన్నో. సోపి దుల్లభో సత్తానం అవిజ్జాభిభూతత్తా. అపిచ అకారణవచ్ఛలో పుబ్బకారీ, సకారణవచ్ఛలో కతఞ్ఞుకతవేదీ. ‘కరిస్సతి మే’తి ఏవమాదికారణనిరపేక్ఖకిరియో పుబ్బకారీ, ‘కరిస్సతి మే’తి ఏవమాదికారణసాపేక్ఖకిరియో కతఞ్ఞుకతవేదీ. తమోజోతిపరాయణో పుబ్బకారీ, జోతిజోతిపరాయణో కతఞ్ఞుకతవేదీ. దేసేతా పుబ్బకారీ, పటిపజ్జితా కతఞ్ఞుకతవేదీ. సదేవకే లోకే అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో పుబ్బకారీ, అరియసావకో కతఞ్ఞుకతవేదీ’’తి వుత్తం.

తత్థ కారణేన వినా పవత్తహితచిత్తో అకారణవచ్ఛలో. అనాగతమ్హి పయోజనం అపేక్ఖమానో ‘‘కరిస్సతి మే’’తిఆదినా చిత్తేన పఠమం గహితం తాదిసం కతం ఉపాదాయ కతఞ్ఞూ ఏవ నామ హోతి, న పుబ్బకారీతి అధిప్పాయేన ‘‘కరిస్సతి మేతి ఏవమాదికారణసాపేక్ఖకిరియో కతఞ్ఞుకతవేదీ’’తి వుత్తం. తమోజోతిపరాయణో పుఞ్ఞఫలాని అనుపజీవన్తో ఏవ పుఞ్ఞాని కరోతీతి ‘‘పుబ్బకారీ’’తి వుత్తో. పుఞ్ఞఫలం ఉపజీవన్తో హి కతఞ్ఞుపక్ఖే తిట్ఠతి.

౧౨౧. తతియే తిత్తోతి సుహితో పరియోసితో నిట్ఠితకిచ్చతాయ నిరుస్సుక్కో. గుణపారిపూరియా హి పరిపుణ్ణో యావదత్థో ఇధ తిత్తో వుత్తో. తప్పేతాతి అఞ్ఞేసమ్పి తిత్తికరో. పచ్చేకబుద్ధో చ తథాగతసావకో చ ఖీణాసవో తిత్తోతి ఏత్థ పచ్చేకబుద్ధో నవలోకుత్తరధమ్మేహి సయం తిత్తో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞం పన తప్పేతుం న సక్కోతి. తస్స హి ధమ్మకథాయ అభిసమయో న హోతి, సావకానం పన ధమ్మకథాయ అపరిమాణానం దేవమనుస్సానం అభిసమయో హోతి. ఏవం సన్తేపి యస్మా తే ధమ్మం దేసేన్తా న అత్తనో వచనం కత్వా కథేన్తి, బుద్ధానం వచనం కత్వా కథేన్తి, సోతుం నిసిన్నపరిసాపి – ‘‘అయం భిక్ఖు న అత్తనా పటివిద్ధం ధమ్మం కథేతీ’’తి చిత్తీకారం కరోతి. ఇతి సో చిత్తీకారో బుద్ధానంయేవ హోతి. ఏవం తత్థ సమ్మాసమ్బుద్ధోవ తప్పేతా నామ. యథా హి ‘‘అసుకస్స నామ ఇదఞ్చిదఞ్చ దేథా’’తి రఞ్ఞా ఆణత్తే ¶ కిఞ్చాపి ఆనేత్వా దేన్తి, అథ ఖో రాజావ తత్థ దాయకో. యేహిపి లద్ధం హోతి, తే ‘‘రఞ్ఞా అమ్హాకం ఠానన్తరం దిన్నం, ఇస్సరియవిభవో దిన్నో’’త్వేవ గణ్హన్తి, న ‘‘రాజపురిసేహీ’’తి ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

౧౨౨. చతుత్థే దుత్తప్పయాతి అతప్పయా, న సక్కా కేనచి తప్పేతుం. యో హి ఉపట్ఠాకకులం వా ఞాతికులం వా నిస్సాయ వసమానో చీవరే జిణ్ణే తేహి దిన్నం చీవరం నిక్ఖిపతి, న పరిభుఞ్జతి ¶ . పునప్పునం దిన్నమ్పి గహేత్వా నిక్ఖిపతేవ. యో చ తేనేవ నయేన లద్ధం లద్ధం విస్సజ్జేతి, పరస్స దేతి, పునప్పునం లద్ధమ్పి తథేవ కరోతి. ఇమే ద్వే పుగ్గలా సకటేహిపి పచ్చయే ఉపనేన్తేన తప్పేతుం న సక్కాతి దుత్తప్పయా.

౧౨౩. పఞ్చమే న విస్సజ్జేతీతి అత్తనో అకత్వా పరస్స న దేతి, అతిరేకే పన సతి న నిక్ఖిపతి, పరస్స దేతి. తేనేవాహ ‘‘సబ్బంయేవ పరేసం న దేతీ’’తిఆది. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘యో భిక్ఖు ఉపట్ఠాకకులా వా ఞాతికులా వా జిణ్ణచీవరో సాటకం లభిత్వా చీవరం కత్వా పరిభుఞ్జతి న నిక్ఖిపతి, అగ్గళం దత్వా పారుపన్తోపి పునపి దియ్యమానే సహసా నప్పటిగ్గణ్హాతి. యో చ లద్ధం లద్ధం అత్తనా పరిభుఞ్జతి, పరేసం న దేతి. ఇమే ద్వేపి సుఖేన సక్కా తప్పేతున్తి సుతప్పయా’’తి.

౧౨౪-౧౨౭. ఛట్ఠసత్తమాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

ఆసాదుప్పజహవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౧. సద్ధో భిక్ఖూతి సద్ధాయ సమన్నాగతో భిక్ఖు. యో భిక్ఖు సారిపుత్తమోగ్గల్లానేహి సదిసభావం పత్థేతి, సో యేహి గుణేహి సారిపుత్తమోగ్గల్లానా ఏతదగ్గే ఠపితా, తే గుణే అత్తనో అభికఙ్ఖేయ్యాతి ఆహ ‘‘యాదిసో సారిపుత్తత్థేరో పఞ్ఞాయా’’తిఆది. ఇతో ఉత్తరి పత్థేన్తో మిచ్ఛా పత్థేయ్యాతి సారిపుత్తమోగ్గల్లానానం యే పఞ్ఞాదయో గుణా ఉపలబ్భన్తి, తతో ఉత్తరి పత్థేన్తో మిచ్ఛా పత్థేయ్య. అగ్గసావకగుణపరమా హి సావకగుణమరియాదా. తేసం సావకగుణానం ¶ యదిదం అగ్గసావకగుణా, న తతో పరం సావకగుణా నామ అత్థి. తేనేవాహ ‘‘యం నత్థి, తస్స పత్థితత్తా’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౧౩౫. పఞ్చమే యస్స గుణా ఖతా ఉపహతా చ, సో ఖతో ఉపహతో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘గుణానం ఖతత్తా’’తిఆది. ఖతత్తాతి ఛిన్నత్తా. ఉపహతత్తాతి నట్ఠత్తా. తేనాహ ‘‘ఛిన్నగుణం నట్ఠగుణన్తి ¶ అత్థో’’తి. అపుఞ్ఞస్స పసవో నామ అత్థతో పటిలాభోతి ఆహ ‘‘పసవతీతి పటిలభతీ’’తి, అత్తనో సన్తానే ఉప్పాదేతీతి అత్థో. అననుపవిసిత్వాతి ఞాణేన అనోగాహేత్వా. సేసమేత్థ ఛట్ఠాదీని చ సువిఞ్ఞేయ్యానేవ.

౧౪౨. తతియస్స పఠమే దీయతీతి దానం, దేయ్యధమ్మస్సేతం అధివచనం. దీయతి అనేనాతి వా దానం, పరిచ్చాగచేతనాయేతం అధివచనం. అయం దువిధోపి అత్థో ఇధాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘దియ్యనకవసేన దానానీ’’తిఆది. తత్థ దియ్యనకవసేనాతి దాతబ్బవసేన. అమతపత్తిపటిపదన్తి అమతప్పత్తిహేతుభూతం సమ్మాపటిపదం.

౧౪౩-౧౫౧. దుతియాదీని చ సువిఞ్ఞేయ్యానేవ.

౧౫౨. చతుత్థస్స పఠమే ఆమిసస్స చ ధమ్మస్స చ అలాభేన అత్తనో పరస్స చ అన్తరే సమ్భవన్తస్స ఛిద్దస్స వివరస్స భేదస్స సన్థరణం పిదహనం సఙ్గణ్హనం సన్థారో. అయఞ్హి లోకసన్నివాసో అలబ్భమానేన ఆమిసేన ధమ్మేన చాతి ద్వీహి ఛిద్దో. తస్స తం ఛిద్దం యథా న పఞ్ఞాయతి ¶ , ఏవం పీఠస్స వియ పచ్చత్థరణేన ఆమిసేన ధమ్మేన చ సన్థరణం సఙ్గణ్హనం సన్థారోతి వుచ్చతి. ఏత్థ చ ఆమిసేన సఙ్గహో ఆమిససన్థారో నామ. తం కరోన్తేన మాతాపితూనం భిక్ఖుగతికస్స ¶ వేయ్యావచ్చకరస్స రఞ్ఞో చోరానఞ్చ అగ్గం అగ్గహేత్వాపి దాతుం వట్టతి. ఆమసిత్వా దిన్నేహి రాజానో చ చోరా చ అనత్థమ్పి కరోన్తి, జీవితక్ఖయమ్పి పాపేన్తి. అనామసిత్వా దిన్నేన అత్తమనా హోన్తి, చోరనాగవత్థుఆదీని చేత్థ వత్థూని కథేతబ్బాని. తాని సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయం (పారా. ౧౮౫) విత్థారితాని. సక్కచ్చం ఉద్దేసదానం పాళివణ్ణనా ధమ్మకథాకథనన్తి ఏవం ధమ్మేన సఙ్గహో ధమ్మసన్థారో నామ.

౧౫౩-౧౬౩. దుతియాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౧౬౪. పఞ్చమస్స పఠమే ‘‘ఇతో పుబ్బే పరికమ్మం పవత్తం, ఇతో పరం భవఙ్గం మజ్ఝే సమాపత్తీ’’తి ఏవం సహ పరికమ్మేన అప్పనాపరిచ్ఛేదప్పజాననా పఞ్ఞా సమాపత్తికుసలతా. వుట్ఠానే కుసలభావో వుట్ఠానకుసలతా. పగేవ వుట్ఠానపరిచ్ఛేదకఞాణన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

౧౬౫. దుతియే ఉజునో భావో అజ్జవం, అజిమ్హతా అకుటిలతా అవఙ్కతాతి అత్థో. అభిధమ్మేపి (ధ. స. ౧౩౪౬) వుత్తం – ‘‘తత్థ కతమో అజ్జవో? యా అజ్జవతా అజిమ్హతా అకుటిలతా అవఙ్కతా, అయం వుచ్చతి అజ్జవో’’తి. అనజ్జవఞ్చ అజ్జవప్పటిక్ఖేపేన వేదితబ్బం. గోముత్తవఙ్కతా, చన్దలేఖావఙ్కతా, నఙ్గలకోటివఙ్కతాతి హి తయో అనజ్జవా. ఏకచ్చో హి భిక్ఖు పఠమవయే మజ్ఝిమ-పచ్ఛిమవయే చ ఏకవీసతియా అనేసనాసు ఛసు చ అగోచరేసు చరతి, అయం గోముత్తవఙ్కతా నామ, ఆదితో పట్ఠాయ యావ పరియోసానా పటిపత్తియా వఙ్కభావతో. ఏకో పఠమవయే పచ్ఛిమవయే చ చతుపారిసుద్ధిసీలం పూరేతి, లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో హోతి, మజ్ఝిమవయే పురిమసదిసో, అయం చన్దలేఖావఙ్కతా నామ, పటిపత్తియా మజ్ఝట్ఠానే ¶ వఙ్కభావాపత్తితో. ఏకో పఠమవయేపి మజ్ఝిమవయేపి చతుపారిసుద్ధిసీలం పూరేతి, లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో హోతి, పచ్ఛిమవయే పురిమసదిసో, అయం నఙ్గలకోటివఙ్కతా నామ, పరియోసానే వఙ్కభావాపత్తితో. ఏకో సబ్బమ్పేతం వఙ్కతం పహాయ తీసు వయేసు ¶ పేసలో లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో హోతి, తస్స యో సో ఉజుభావో, ఇదం అజ్జవం నామ, సబ్బత్థ ఉజుభావసిద్ధితో.

మద్దవన్తి ఏత్థ ‘‘లజ్జవ’’న్తిపి పఠన్తి. ఏవం పనేత్థ అత్థో – ‘‘తత్థ కతమో లజ్జవో? యో హిరీయతి హిరీయితబ్బేన హిరీయతి పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తియా, అయం వుచ్చతి లజ్జవో’’తి ఏవం వుత్తో లజ్జిభావో లజ్జవం నామ. ఇదం పనేత్థ నిబ్బచనం – లజ్జతీతి లజ్జో, హిరిమా, తస్స భావో లజ్జవం, హిరీతి అత్థో. లజ్జా ఏతస్స అత్థీతి లజ్జీ యథా ‘‘మాలీ మాయీ’’తి, తస్స భావో లజ్జిభావో, సా ఏవ లజ్జా.

౧౬౬. తతియే అధివాసనఖన్తీతి ఏత్థ అధివాసనం వుచ్చతి ఖమనం. తఞ్హి పరేసం దుక్కటం దురుత్తఞ్చ పటివిరోధాకరణేన అత్తనో ఉపరి ఆరోపేత్వా వాసనతో ‘‘అధివాసన’’న్తి వుచ్చతి. అధివాసనలక్ఖణా ఖన్తి అధివాసనఖన్తి. సుచిసీలతా సోరచ్చం. సా హి సోభనకమ్మరతతా. సుట్ఠు వా పాపతో ఓరతభావో విరతతాతి ఆహ ‘‘సురతభావో’’తి. తేనేవ అభిధమ్మేపి (ధ. స. ౧౩౪౯) –

‘‘తత్థ కతమం సోరచ్చం? యో కాయికో అవీతిక్కమో వాచసికో అవీతిక్కమో కాయికవాచసికో అవీతిక్కమో, ఇదం వుచ్చతి సోరచ్చం, సబ్బోపి సీలసంవరో సోరచ్చ’’న్తి – ఆగతో.

౧౬౭. చతుత్థే సఖిలో వుచ్చతి సణ్హవాచో, తస్స భావో సాఖల్యం, సణ్హవాచతా. తేనాహ ‘‘సణ్హవాచావసేన సమ్మోదమానభావో’’తి. సణ్హవాచావసేన హి సమ్మోదమానస్స పుగ్గలస్స భావో నామ సణ్హవాచతా. తేనేవ అభిధమ్మే (ధ. స. ౧౩౫౦) –

‘‘తత్థ కతమం సాఖల్యం? యా సా వాచా అణ్డకా కక్కసా పరకటుకా పరాభిసజ్జనీ కోధసామన్తా అసమాధిసంవత్తనికా, తథారూపిం ¶ వాచం పహాయ యా సా వాచా నేలా కణ్ణసుఖా పేమనీయా హదయఙ్గమా పోరీ బహుజనకన్తా బహుజనమనాపా, తథారూపిం వాచం భాసితా హోతి, యా తత్థ సణ్హవాచతా సఖిలవాచతా అఫరుసవాచతా, ఇదం వుచ్చతి సాఖల్య’’న్తి వుత్తం.

తత్థ అణ్డకాతి సదోసే సవణే రుక్ఖే నియ్యాసపిణ్డో, అహిచ్ఛత్తాదీని వా ఉట్ఠితాని అణ్డకానీతి ¶ వదన్తి, ఫేగ్గురుక్ఖస్స పన కుథితస్స అణ్డాని వియ ఉట్ఠితా చుణ్ణపిణ్డియో వా గణ్ఠియో వా అణ్డకా. ఇధ పన బ్యాపజ్జనకక్కసాదిసభావతో కణ్టకప్పటిభాగేన వాచా అణ్డకాతి వుత్తా. పదుమనాళం వియ సోతం ఘంసయమానా పవిసన్తీ కక్కసా దట్ఠబ్బా. కోధేన నిబ్బత్తా తస్స పరివారభూతా కోధసామన్తా. పురే సంవద్ధనారీ పోరీ. సా వియ సుకుమారా ముదుకా వాచా పోరీ వియాతి పోరీ. సణ్హవాచతాతిఆదినా తం వాచం పవత్తమానం దస్సేతి.

౧౬౮. పఞ్చమే ‘‘అవిహింసాతి కరుణాపుబ్బభాగో’’తి ఏత్తకమేవ ఇధ వుత్తం, దీఘనికాయట్ఠకథాయ సఙ్గీతిసుత్తవణ్ణనాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౪) పన ‘‘అవిహింసాతి కరుణాపి కరుణాపుబ్బభాగోపీ’’తి వుత్తం. అభిధమ్మేపి (విభ. ౧౮౨) ‘‘తత్థ కతమా అవిహింసా? యా సత్తేసు కరుణా కరుణాయనా కరుణాయితత్తం కరుణాచేతోవిముత్తి, అయం వుచ్చతి అవిహింసా’’తి ఆగతం. ఏత్థాపి హి యా కాచి కరుణా ‘‘కరుణా’’తి వుత్తా, కరుణాచేతోవిముత్తి పన అప్పనాప్పత్తావ.

సుచిసద్దతో భావే యకారం ఇకారస్స చ ఉకారాదేసం కత్వా అయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘సోచబ్యం సుచిభావో’’తి. ఏత్థ చ సోచబ్యన్తి సీలవసేన సుచిభావోతి వుత్తం. దీఘనికాయట్ఠకథాయ సఙ్గీతిసుత్తవణ్ణనాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౪) పన ‘‘సోచేయ్యన్తి మేత్తాయ చ మేత్తాపుబ్బభాగస్స చ వసేన సుచిభావో’’తి వుత్తం. తేనేవ అభిధమ్మేపి ‘‘తత్థ కతమం సోచబ్యం? యా సత్తేసు మేత్తి మేత్తాయనా మేత్తాయితత్తం మేత్తాచేతోవిముత్తి, ఇదం వుచ్చతి సోచబ్య’’న్తి నిద్దేసో కతో. ఏత్థాపి హి ‘‘మేత్తీ’’తిఆదినా యా కాచి మేత్తా వుత్తా, మేత్తాచేతోవిముత్తి పన అప్పనాప్పత్తావ.

౧౬౯-౧౭౧. ఛట్ఠసత్తమఅట్ఠమాని ¶ హేట్ఠా వుత్తనయానేవ.

౧౭౨. నవమే కామం సమ్పయుత్తధమ్మేసు థిరభావోపి బలట్ఠో ఏవ, పటిపక్ఖేహి పన అకమ్పనీయతం సాతిసయం బలట్ఠోతి వుత్తం ‘‘ముట్ఠస్సచ్చే అకమ్పనేనా’’తిఆది.

౧౭౩. దసమే పచ్చనీకధమ్మసమనతో సమథో, సమాధీతి ఆహ ‘‘సమథోతి చిత్తేకగ్గతా’’తి. అనిచ్చాదినా వివిధేనాకారేన దస్సనతో పస్సనతో విపస్సనా, పఞ్ఞాతి ఆహ ‘‘సఙ్ఖారపరిగ్గాహకఞాణ’’న్తి.

౧౭౪. ఏకాదసమే ¶ దుస్సీల్యన్తి సమాదిన్నస్స సీలస్స భేదకరో వీతిక్కమో. దిట్ఠివిపత్తీతి ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తాయ సమ్మాదిట్ఠియా దూసికా మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఆహ ‘‘దిట్ఠివిపత్తీతి మిచ్ఛాదిట్ఠీ’’తి.

౧౭౫. ద్వాదసమే సీలసమ్పదాతి సబ్బభాగతో తస్స అనూనతాపత్తి పరిపుణ్ణభావో సీలసమ్పదా. పరిపూరణత్థో హేత్థ సమ్పదాసద్దో. తేనేవాహ ‘‘పరిపుణ్ణసీలతా’’తి. దిట్ఠిసమ్పదాతి అత్థికదిట్ఠిఆదిసమ్మాదిట్ఠిపారిపూరిభావేన పవత్తం ఞాణం. తఞ్చ కమ్మస్సకతాసమ్మాదిట్ఠిఆదివసేన పఞ్చవిధం హోతీతి ఆహ ‘‘తేన కమ్మస్సకతా’’తి.

౧౭౬. తేరసమే సీలవిసుద్ధీతి విసుద్ధిం పాపేతుం సమత్థం సీలం, చిత్తవిసుద్ధిఆదిఉపరివిసుద్ధియా పచ్చయో భవితుం సమత్థం విసుద్ధసీలన్తి వుత్తం హోతి. సువిసుద్ధమేవ హి సీలం తస్సా పదట్ఠానం హోతి. తేనాహ ‘‘సీలవిసుద్ధీహి విసుద్ధిసమ్పాపకం సీల’’న్తి. ఏత్థాపి విసుద్ధిసమ్పాపకన్తి చిత్తవిసుద్ధిఆదిఉపరివిసుద్ధియా సమ్పాపకన్తి అత్థో దట్ఠబ్బో. అభిధమ్మే (ధ. స. ౧౩౭౨) పనాయం ‘‘తత్థ కతమా సీలవిసుద్ధి? కాయికో అవీతిక్కమో వాచసికో అవీతిక్కమో కాయికవాచసికో అవీతిక్కమో, అయం వుచ్చతి సీలవిసుద్ధీ’’తి ఏవం విభత్తా.

దిట్ఠివిసుద్ధీతి విసుద్ధిం పాపేతుం సమత్థం దస్సనఞాణం దస్సనవిసుద్ధి, పరమత్థవిసుద్ధిం నిబ్బానఞ్చ పాపేతుం ఉపనేతుం సమత్థం కమ్మస్సకతఞాణాది సమ్మాదస్సనన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘విసుద్ధిసమ్పాపికా…పే… పఞ్చవిధాపి వా సమ్మాదిట్ఠీ’’తి. ఏత్థాపి విసుద్ధిసమ్పాపికాతి ఞాణదస్సనవిసుద్ధియా దస్సననిబ్బానసఙ్ఖాతాయ ¶ పరమత్థవిసుద్ధియా చ సమ్పాపికాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. అభిధమ్మే (ధ. స. ౧౩౭౩) పనాయం ‘‘తత్థ కతమా దిట్ఠివిసుద్ధి? కమ్మస్సకతఞాణం, సచ్చానులోమికం ఞాణం, మగ్గస్స మగ్గసమఙ్గిస్స ఞాణం, ఫలసమఙ్గిస్స ఞాణ’’న్తి ఏవం వుత్తం.

ఏత్థ చ ఇదం అకుసలకమ్మం నో సకం, ఇదం పన కమ్మం సకన్తి ఏవం బ్యతిరేకతో అన్వయతో చ కమ్మస్సకతజాననఞాణం కమ్మస్సకతఞాణం. తివిధదుచ్చరితఞ్హి అత్తనా కతమ్పి పరేన కతమ్పి నో సకకమ్మం నామ హోతి అత్థభఞ్జనతో, సుచరితం సకకమ్మం నామ అత్థజననతో. విపస్సనాఞాణం పన వచీసచ్చఞ్చ అనులోమేతి, పరమత్థసచ్చఞ్చ న విలోమేతీతి సచ్చానులోమికఞాణన్తి వుత్తం. విపస్సనాఞాణఞ్హి లక్ఖణాని పటివిజ్ఝనత్థం ఆరమ్భకాలే ¶ ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’’తి పవత్తం వచీసచ్చఞ్చ అనులోమేతి, తథేవ పటివిజ్ఝనతో పరమత్థసచ్చం నిబ్బానఞ్చ న విలోమేతి న విరాధేతి ఏకన్తేనేవ సమ్పాపనతో.

౧౭౭. చుద్దసమే దిట్ఠివిసుద్ధీతి పఠమమగ్గసమ్మాదిట్ఠి వుత్తా. యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి తంసమ్పయుత్తమేవ వీరియం. తేనేవ దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౪) ‘‘దిట్ఠివిసుద్ధీతి ఞాణదస్సనం కథితం. యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి తంసమ్పయుత్తమేవ వీరియ’’న్తి వుత్తం. ఏత్థ హి ఞాణదస్సనన్తి ఞాణభూతం దస్సనం. తేన దస్సనమగ్గం వదతి. తంసమ్పయుత్తమేవ వీరియన్తి పఠమమగ్గసమ్పయుత్తవీరియమాహ. అపిచ దిట్ఠివిసుద్ధీతి సబ్బాపి మగ్గసమ్మాదిట్ఠి. యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి తంసమ్పయుత్తమేవ వీరియం. తేనేవ దీఘనికాయట్ఠకథాయం ‘‘అపిచ పురిమపదేన చతుమగ్గఞాణం, పచ్ఛిమపదేన తంసమ్పయుత్తం వీరియ’’న్తి వుత్తం.

అథ వా దిట్ఠీవిసుద్ధీతి కమ్మస్సకతఞాణాదిసఙ్ఖాతా సబ్బాపి సమ్మాదిట్ఠి వుత్తా. యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి యో చేతసికో వీరియారమ్భో…పే… సమ్మావాయామోతి. అయమేవ పాళియా సమేతి. అభిధమ్మే హి ‘‘దిట్ఠివిసుద్ధి ఖో పనాతి యా పఞ్ఞా పజాననా…పే… అమోహో ధమ్మవిచయో సమ్మాదిట్ఠి. యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి యో చేతసికో వీరియారమ్భో…పే… సమ్మావాయామో’’తి ఏవమయం దుకో విభత్తో. తేనేవ అభిధమ్మట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౧౩౭౪) ‘‘యా పఞ్ఞా పజాననాతిఆదీహి హేట్ఠా వుత్తాని కమ్మస్సకతఞాణాదీనేవ చత్తారి ఞాణాని విభత్తాని. ‘యో చేతసికో వీరియారమ్భో’తిఆదీహి ¶ పదేహి నిద్దిట్ఠం వీరియం గహితం పఞ్ఞాయ లోకియట్ఠానే లోకియం, లోకుత్తరట్ఠానే లోకుత్తర’’న్తి వుత్తం.

ఇధాపి విసుద్ధిసమ్పాపికా చతుమగ్గసమ్మాదిట్ఠి, పఞ్చవిధాపి వా సమ్మాదిట్ఠి దిట్ఠివిసుద్ధీతి అధిప్పాయేన ‘‘దిట్ఠివిసుద్ధీతి విసుద్ధిసమ్పాపికా సమ్మాదిట్ఠియేవా’’తి వుత్తం. హేట్ఠిమమగ్గసమ్పయుత్తం వీరియన్తి ఇదం పన ‘‘యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి పఠమమగ్గసమ్పయుత్తం వీరియన్తి వుత్త’’న్తి అధిప్పాయేన వదతి. ఏత్థ చ తంతంభాణకానం మతభేదేనాయం వణ్ణనాభేదోతి న అట్ఠకథావచనానం అఞ్ఞమఞ్ఞవిరోధో సఙ్కితబ్బో. అథ యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి హేట్ఠిమమగ్గసమ్పయుత్తమేవ వీరియం కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘తఞ్హి తస్సా దిట్ఠియా అనురూపత్తా’’తిఆది. తత్థ తస్సా దిట్ఠియాతి హేట్ఠిమమగ్గసమ్పయుత్తాయ దిట్ఠియా. యథాదిట్ఠిస్సాతి అనురూపదిట్ఠిస్స కల్యాణదిట్ఠిస్స నిబ్బత్తితప్పకారదిట్ఠిస్స వా నిబ్బత్తేతబ్బపధానానురూపదిట్ఠిస్స యథాదిట్ఠిప్పవత్తకిరియస్స వాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థం సంవణ్ణయన్తి.

౧౭౮. పన్నరసమే ¶ సమత్తం తుస్సనం తిత్తి సన్తుట్ఠి, నత్థి ఏతస్స సన్తుట్ఠీతి అసన్తుట్ఠి, అసన్తుట్ఠిస్స భావో అసన్తుట్ఠితా. యా కుసలానం ధమ్మానం భావనాయ అసన్తుట్ఠస్స భియ్యోకమ్యతా, తస్సా ఏతం అధివచనం. తాయ హి సమఙ్గిభూతో పుగ్గలో సీలం పూరేత్వా ఝానం ఉప్పాదేతి, ఝానం లభిత్వా విపస్సనం ఆరభతి, ఆరద్ధవిపస్సకో అరహత్తం అగ్గహేత్వా అన్తరా వోసానం నాపజ్జతి, ‘‘అలమేత్తావతా కతమేత్తావతా’’తి సఙ్కోచం న పాపుణాతి. తేనాహ ‘‘అఞ్ఞత్ర అరహత్తమగ్గా కుసలేసు ధమ్మేసు అసన్తుట్ఠిభావో’’తి. తత్ర అఞ్ఞత్ర అరహత్తమగ్గాతి అరహత్తమగ్గసమ్పత్తం వినాతి అత్థో. ‘‘అప్పటివానితా చ పధానస్మి’’న్తి ఇదం హేట్ఠా వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవాతి న విభత్తం.

౧౭౯. సోళసమే ముట్ఠా నట్ఠా సతి ఏతస్సాతి ముట్ఠస్సతి, తస్స భావో ముట్ఠస్సచ్చన్తి ఆహ ‘‘ముట్ఠస్సచ్చన్తి ముట్ఠస్సతిభావో’’తి. ముట్ఠస్సతిభావోతి చ సతిప్పటిపక్ఖో ధమ్మో, న సతియా అభావమత్తం. అసమ్పజఞ్ఞన్తి ‘‘తత్థ కతమం అసమ్పజఞ్ఞం? యం అఞ్ఞాణం అదస్సనం…పే… అవిజ్జాలఙ్ఘీ మోహో అకుసలమూల’’న్తి (ధ. స. ౧౩౫౭) ఏవం వుత్తా అవిజ్జాయేవ. తథా హి విజ్జాపటిపక్ఖో అవిజ్జా విజ్జాయ పహాతబ్బతో, ఏవం సమ్పజఞ్ఞప్పటిపక్ఖో అసమ్పజఞ్ఞం ¶ . యస్మా పన సమ్పజఞ్ఞప్పటిపక్ఖే సతి తస్స వసేన ఞాణస్స అభావో హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘అఞ్ఞాణభావో’’తి.

౧౮౦. సత్తరసమే అపిలాపనలక్ఖణా సతీతి ఉదకే లాబు వియ యేన చిత్తం ఆరమ్మణే పిలవిత్వా వియ తిట్ఠతి, న ఓగాహతి, తం పిలాపనం. న పిలాపనం అపిలాపనం, తం లక్ఖణం సభావో ఏతిస్సాతి అపిలాపనలక్ఖణా.

సమాపత్తివగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౧. ఇతో పరేసు కోధవగ్గాదీసు ఉపనన్ధనలక్ఖణోతి కుజ్ఝనవసేన ‘‘అక్కోచ్ఛి మం అవధి ¶ మ’’న్తిఆదినా (ధ. ప. ౩, ౪) చిత్తపరియోనన్ధనలక్ఖణో. పుబ్బకాలికం కోధం ఉపనయ్హతి బన్ధతి, కుజ్ఝనాకారం పబన్ధతి ఘటేతి. ఆఘాతవత్థునా చిత్తం బన్ధన్తీ వియ హోతీతి అపరకాలో కోధో ఉపనాహో. సుట్ఠు కతం కారణం ఉపకారో సుకతకారణం, తస్స పుబ్బకారితాలక్ఖణస్స గుణస్స మక్ఖనం ఉదకపుఞ్ఛనియా వియ సరీరానుగతస్స ఉదకస్స పుఞ్ఛనం వినాసనం లక్ఖణమేతస్సాతి సుకతకరణమక్ఖనలక్ఖణో. తథా హి సో పరేసం గుణానం మక్ఖనట్ఠేన మక్ఖోతి వుచ్చతి. బహుస్సుతేపి పుగ్గలే అజ్ఝోత్థరింసు, ‘‘ఈదిసస్స చ బహుస్సుతస్స అనియతా గహితా, తవ చ మమ చ కో విసేసో’’తిఆదినా నయేన ఉప్పజ్జమానో యుగగ్గాహీ పలాసోతి ఆహ ‘‘యుగగ్గాహలక్ఖణో పలాసో’’తి. తత్థ యుగగ్గాహో నామ సమధురగ్గాహో, అసమమ్పి అత్తనా సమం కత్వా గణ్హనం. పలాసతీతి పలాసో, పరేసం గుణే డంసిత్వా దన్తేహి వియ ఛిన్దిత్వా అత్తనో గుణేహి సమే కరోతీతి అత్థో.

ఉసూయనలక్ఖణాతి పరేసం సక్కారాదీని ఖియ్యనలక్ఖణా. మచ్ఛేరస్స భావో మచ్ఛరియం. తఞ్చ ఆవాసమచ్ఛరియాదివసేన పఞ్చవిధన్తి ఆహ ‘‘పఞ్చమచ్ఛేరభావో మచ్ఛరియ’’న్తి. మచ్ఛరాయనలక్ఖణన్తి అత్తనో సమ్పత్తియా ¶ పరేహి సాధారణభావే అసహనలక్ఖణం. కతప్పటిచ్ఛాదనలక్ఖణాతి కతపాపప్పటిచ్ఛాదనలక్ఖణా. కేరాటికభావేన ఉప్పజ్జమానం సాఠేయ్యన్తి ఆహ ‘‘కేరాటికలక్ఖణం సాఠేయ్య’’న్తి. అఞ్ఞథా అత్తనో పవేదనపుగ్గలో కేరాటికో నేకతికవాణిజోతి వదన్తి. కేరాటికో హి పుగ్గలో ఆనన్దమచ్ఛో వియ హోతి.

౧౮౭. యథాభతం నిక్ఖిత్తో ఏవం నిరయేతి యథా ఆభతం కఞ్చి ఆహరిత్వా ఠపితో, ఏవం అత్తనో కమ్మునా నిక్ఖిత్తో నిరయే ఠపితోయేవాతి అత్థో.

౧౯౧-౨౦౦. దుక్ఖస్స వడ్ఢి ఏతేసన్తి దుక్ఖవడ్ఢికా. యే హి దుక్ఖం వడ్ఢేన్తి, పునప్పునం ఉప్పాదేన్తి, దుక్ఖస్స వడ్ఢి తేసం అత్థీతి ఏవం వుత్తం. సుఖవడ్ఢికాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

౨౦౧. అత్థవసేతి ¶ వుద్ధివిసేసే ఆనిసంసవిసేసే. తేసం పన సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికారణత్తా ఆహ ‘‘ద్వే కారణాని సన్ధాయా’’తి. అత్థోయేవ వా అత్థవసో, ద్వే అత్థే ద్వే కారణానీతి వుత్తం హోతి. అథ వా అత్థో ఫలం తదధీనవుత్తితాయ వసో ఏతస్సాతి అత్థవసో, కారణన్తి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యథా ‘‘అనభిజ్ఝా ధమ్మపద’’న్తి వుత్తే అనభిజ్ఝా ఏకో ధమ్మకోట్ఠాసోతి అత్థో హోతి. ఏవమిధాపి సిక్ఖాపదన్తి సిక్ఖాకోట్ఠాసో సిక్ఖాయ ఏకో పదేసోతి అయమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి సిక్ఖాకోట్ఠాసో ఠపితో’’తి.

సఙ్ఘసుట్ఠు నామ సఙ్ఘస్స సుట్ఠుభావో ‘‘సుట్ఠు దేవా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౩౯) ఆగతట్ఠానే వియ ‘‘సుట్ఠు, భన్తే’’తి వచనసమ్పటిచ్ఛనభావో. తేనాహ ‘‘సఙ్ఘసుట్ఠుతాయాతి సఙ్ఘస్స సుట్ఠుభావాయా’’తిఆది. దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయాతి దుమ్మఙ్కూ నామ దుస్సీలపుగ్గలా. యే మఙ్కుతం ఆపాదియమానాపి దుక్ఖేన ఆపజ్జన్తి, వీతిక్కమం కరోన్తా వా కత్వా వా ¶ న లజ్జన్తి, తేసం నిగ్గహత్థాయ. తే హి సిక్ఖాపదే అసతి ‘‘కిం తుమ్హేహి దిట్ఠం, కిం సుతం, కిం అమ్హేహి కతం, కతరస్మిం వత్థుస్మిం కతమం ఆపత్తిం రోపేత్వా అమ్హే నిగ్గణ్హథా’’తి సఙ్ఘం విహేఠేస్సన్తి, సిక్ఖాపదే పన సతి తేసం సఙ్ఘో సిక్ఖాపదం దస్సేత్వా ధమ్మేన వినయేన సత్థుసాసనేన నిగ్గహేస్సతి. తేన వుత్తం ‘‘దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి.

పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయాతి పేసలానం పియసీలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారత్థాయ. పియసీలా హి భిక్ఖూ కత్తబ్బాకత్తబ్బం సావజ్జానవజ్జం వేలం మరియాదం అజానన్తా సిక్ఖత్తయపారిపూరియా ఘటమానా కిలమన్తి, ఉబ్బాళ్హా హోన్తి, కత్తబ్బాకత్తబ్బం పన సావజ్జానవజ్జం వేలం మరియాదఞ్చ ఞత్వా సిక్ఖత్తయపారిపూరియా ఘటేన్తా న కిలమన్తి, న ఉబ్బాళ్హా హోన్తి. తేన తేసం సిక్ఖాపదప్పఞ్ఞాపనా ఫాసువిహారాయ సంవత్తతి. యో వా దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహో, స్వేవ ఏతేసం ఫాసువిహారో. దుస్సీలపుగ్గలే నిస్సాయ హి ఉపోసథో న తిట్ఠతి, పవారణా న తిట్ఠతి, సఙ్ఘకమ్మాని నప్పవత్తన్తి, సామగ్గీ న హోతి, భిక్ఖూ అనేకగ్గా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాకమ్మట్ఠానాదీని అనుయుఞ్జితుం న సక్కోన్తి. దుస్సీలేసు పన నిగ్గహితేసు సబ్బోపి అయం ఉపద్దవో న హోతి, తతో పేసలా భిక్ఖూ ఫాసు విహరన్తి. ఏవం ‘‘పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయా’’తి ఏత్థ ద్విధా అత్థో వేదితబ్బో.

‘‘న ¶ వో అహం, చున్ద, దిట్ఠధమ్మికానంయేవ ఆసవానం సంవరాయ ధమ్మం దేసేమీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౨) ఏత్థ వివాదమూలభూతా కిలేసా ఆసవాతి ఆగతా.

‘‘యేన దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;

యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;

తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ. ని. ౪.౩౬) –

ఏత్థ తేభూమకం కమ్మం అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా. ఇధ పన పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధనాదయో చేవ అపాయదుక్ఖభూతా చ నానప్పకారా ఉపద్దవా ఆసవాతి ఆహ – ‘‘దిట్ఠధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే వీతిక్కమపచ్చయా పటిలద్ధబ్బాన’’న్తిఆది. యది హి భగవా సిక్ఖాపదం న పఞ్ఞాపేయ్య, తతో అసద్ధమ్మప్పటిసేవనఅదిన్నాదానపాణాతిపాతాదిహేతు యే ఉప్పజ్జేయ్యుం పరూపవాదాదయో దిట్ఠధమ్మికా నానప్పకారా అనత్థా, యే చ తన్నిమిత్తమేవ ¶ నిరయాదీసు నిబ్బత్తస్స పఞ్ఞవిధబన్ధనకమ్మకారణాదివసేన మహాదుక్ఖానుభవనప్పకారా అనత్థా, తే సన్ధాయ ఇదం వుత్తం ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి. దిట్ఠధమ్మో వుచ్చతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో, తత్థ భవా దిట్ఠధమ్మికా. సమ్పరేతబ్బతో పేచ్చ గన్తబ్బతో సమ్పరాయో, పరలోకో, తత్థ భవా సమ్పరాయికా.

అకుసలవేరానన్తి పాణాతిపాతాదిపఞ్చదుచ్చరితానం. తాని వేరకారణత్తా ‘‘వేరానీ’’తి వుచ్చన్తి, పుగ్గలేసు పన ఉప్పజ్జమానాని వేరాని. తే ఏవ వా దుక్ఖధమ్మాతి హేట్ఠా వుత్తా వధబన్ధనాదయో. తేసం పక్ఖుపచ్ఛేదనత్థాయాతి తేసం పాపిచ్ఛానం పక్ఖుపచ్ఛేదాయ గణభోజనసదిసం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం. పణ్డితమనుస్సానన్తి లోకియపరిక్ఖకజనానం. తే హి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం ఞత్వా వా యథాపఞ్ఞత్తం పటిపజ్జమానే భిక్ఖూ దిస్వా వా – ‘‘యాని వత లోకే మహాజనస్స రజ్జనదుస్సనముయ్హనట్ఠానాని, తేహి ఇమే సమణా సక్యపుత్తియా ఆరకా విహరన్తి, దుక్కరం వత కరోన్తి, భారియం వత కరోన్తీ’’తి పసాదం ఆపజ్జన్తి వినయపిటకే పోత్థకం దిస్వా మిచ్ఛాదిట్ఠికతవేదిబ్రాహ్మణో వియ. ఉపరూపరిపసాదభావాయాతి భియ్యో భియ్యో పసాదుప్పాదనత్థం. యేపి హి సాసనే పసన్నా కులపుత్తా, తేపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం వా ఞత్వా యథాపఞ్ఞత్తం పటిపజ్జమానే భిక్ఖూ వా దిస్వా ‘‘అహో, అయ్యా, దుక్కరకారినో, యే యావజీవం ఏకభత్తం బ్రహ్మచరియం వినయసంవరం అనుపాలేన్తీ’’తి భియ్యో భియ్యో పసీదన్తి.

సద్ధమ్మస్స ¶ చిరట్ఠితత్థన్తి పరియత్తిసద్ధమ్మో, పటిపత్తిసద్ధమ్మో, అధిగమసద్ధమ్మోతి తివిధస్సపి సద్ధమ్మస్స చిరట్ఠితత్థం. తత్థ పిటకత్తయసఙ్గహితం సబ్బమ్పి బుద్ధవచనం పరియత్తిసద్ధమ్మో నామ. తేరస ధుతగుణా, చుద్దస ఖన్ధకవత్తాని, ద్వేఅసీతి మహావత్తాని, సీలసమాధివిపస్సనాతి అయం పటిపత్తిసద్ధమ్మో నామ. చత్తారో అరియమగ్గా చత్తారి చ సామఞ్ఞఫలాని నిబ్బానఞ్చాతి అయం అధిగమసద్ధమ్మో నామ. సో సబ్బో యస్మా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సతి భిక్ఖూ సిక్ఖాపదఞ్చ తస్స విభఙ్గఞ్చ తదత్థజోతనత్థం అఞ్ఞఞ్చ బుద్ధవచనం పరియాపుణన్తి, యథాపఞ్ఞత్తఞ్చ పటిపజ్జమానా పటిపత్తిం పూరేత్వా పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బం లోకుత్తరధమ్మం అధిగచ్ఛన్తి, తస్మా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా చిరట్ఠితికో హోతి.

పఞ్చవిధస్సపి ¶ వినయస్సాతి తదఙ్గవినయాదివసేన పఞ్చప్పకారస్స వినయస్స. వినయట్ఠకథాయం (పారా. అట్ఠ. ౩౯) పన సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సతి సంవరవినయో చ పహానవినయో చ సమథవినయో చ పఞ్ఞత్తివినయో చాతి చతుబ్బిధోపి వినయో అనుగ్గహితో హోతి ఉపత్థమ్భితో సుపత్థమ్భితో. తేన వుత్తం ‘‘వినయానుగ్గహాయా’’తి. తత్థ సంవరవినయోతి సీలసంవరో, సతిసంవరో, ఞాణసంవరో, ఖన్తిసంవరో, వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధోపి సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరో, వినయనతో వినయోతి వుచ్చతి. పహానవినయోతి తదఙ్గప్పహానం, విక్ఖమ్భనప్పహానం, సముచ్ఛేదప్పహానం, పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం, నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధమ్పి పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా పహానవినయోతి వుచ్చతి. సమథవినయోతి సత్త అధికరణసమథా. పఞ్ఞత్తివినయోతి సిక్ఖాపదమేవ. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా హి విజ్జమానాయ ఏవ సిక్ఖాపదసమ్భవతో సిక్ఖాపదసఙ్ఖాతో పఞ్ఞత్తివినయోతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అనుగ్గహితో హోతి.

౨౦౨-౨౩౦. భిక్ఖూనం పఞ్చాతి నిదానపారాజికసఙ్ఘాదిసేసానియతవిత్థారుద్దేసవసేన పఞ్చ భిక్ఖూనం ఉద్దేసా. భిక్ఖునీనం చత్తారోతి భిక్ఖూనం వుత్తేసు అనియతుద్దేసం ఠపేత్వా అవసేసా చత్తారో.

ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాతి ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి వచనమత్తేన పఞ్ఞత్తఉపసమ్పదా. భగవా హి ఏహిభిక్ఖుభావాయ ఉపనిస్సయసమ్పన్నం పుగ్గలం దిస్వా రత్తపంసుకూలన్తరతో సువణ్ణవణ్ణం దక్ఖిణహత్థం నీహరిత్వా బ్రహ్మఘోసం నిచ్ఛారేన్తో ‘‘ఏహి భిక్ఖు, చర బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయా’’తి వదతి. తస్స సహేవ భగవతో వచనేన గిహిలిఙ్గం అన్తరధాయతి, పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ రుహతి, భణ్డు కాసావవసనో హోతి – ఏకం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా ఏకం అంసే ఠపేత్వా వామఅంసకూటే ఆసత్తనీలుప్పలవణ్ణమత్తికాపత్తో.

‘‘తిచీవరఞ్చ ¶ పత్తో చ, వాసి సూచి చ బన్ధనం;

పరిస్సావనేన అట్ఠేతే, యుత్తయోగస్స భిక్ఖునో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౧౫; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౯౪; ౨.౩౪౯; అ. ని. అట్ఠ. ౨.౪.౧౯౮; పారా. అట్ఠ. ౪౫ పదభాజనీయవణ్ణనా; అప. అట్ఠ. ౧.అవిదూరేనిదానకథా; బు. వం. అట్ఠ. ౨౭.అవిదూరేనిదానకథా; జా. అట్ఠ. ౧.అవిదూరేనిదానకథా; మహాని. అట్ఠ. ౨౦౬) –

ఏవం ¶ వుత్తేహి అట్ఠహి పరిక్ఖారేహి సరీరే పటిముక్కేహియేవ వస్ససతికత్థేరో వియ ఇరియాపథసమ్పన్నో బుద్ధాచరియకో బుద్ధుపజ్ఝాయకో సమ్మాసమ్బుద్ధం వన్దమానోయేవ తిట్ఠతి.

సరణగమనూపసమ్పదాతి ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తిఆదినా నయేన తిక్ఖత్తుం వాచం భిన్దిత్వా వుత్తేహి తీహి సరణగమనేహి అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. ఓవాదూపసమ్పదాతి ఓవాదప్పటిగ్గహణఉపసమ్పదా. సా చ ‘‘తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘తిబ్బం మే హిరోత్తప్పం, పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతి థేరేసు నవేసు మజ్ఝిమేసూ’తి. ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘యం కిఞ్చి ధమ్మం సుణిస్సామి కుసలూపసంహితం, సబ్బం తం అట్ఠిం కత్వా మనసి కరిత్వా సబ్బచేతసా సమన్నాహరిత్వా ఓహితసోతో ధమ్మం సుణిస్సామీ’తి, ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘సాతసహగతా చ మే కాయగతాసతి న విజహిస్సతీ’తి, ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బ’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) ఇమినా ఓవాదప్పటిగ్గహణేన మహాకస్సపత్థేరస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా నామ సోపాకస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. భగవా కిర పుబ్బారామే అనుచఙ్కమన్తం సోపాకసామణేరం ‘‘ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాతి వా, సోపాక, రూపసఞ్ఞాతి వా ఇమే ధమ్మా నానత్థా నానాబ్యఞ్జనా, ఉదాహు ఏకత్థా బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి దస అసుభనిస్సితే పఞ్హే పుచ్ఛి. సో బ్యాకాసి. భగవా తస్స సాధుకారం దత్వా ‘‘కతివస్సోసి, త్వం సోపాకా’’తి పుచ్ఛి. సత్తవస్సోహం భగవాతి. సోపాక, త్వం మమ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా పఞ్హే బ్యాకాసీతి ఆరద్ధచిత్తో ఉపసమ్పదం అనుజాని. అయం పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా.

ఞత్తిచతుత్థఉపసమ్పదా నామ భిక్ఖూనం ఏతరహి ఉపసమ్పదా. గరుధమ్మూపసమ్పదాతి గరుధమ్మప్పటిగ్గహణేన ఉపసమ్పదా. సా చ మహాపజాపతియా అట్ఠగరుధమ్మప్పటిగ్గహణేన అనుఞ్ఞాతా ¶ . ఉభతోసఙ్ఘే ఉపసమ్పదా నామ భిక్ఖునియా భిక్ఖునిసఙ్ఘతో ఞత్తిచతుత్థేన, భిక్ఖుసఙ్ఘతో ఞత్తిచతుత్థేనాతి ఇమేహి ద్వీహి కమ్మేహి అనుఞ్ఞాతా అట్ఠవాచికూపసమ్పదా. దూతేన ఉపసమ్పదా నామ అడ్ఢకాసియా గణికాయ అనుఞ్ఞాతా ఉపసమ్పదా.

ఞత్తికమ్మం ¶ నవ ఠానాని గచ్ఛతీతి కతమాని నవ ఠానాని గచ్ఛతి? ఓసారణం, నిస్సారణం, ఉపోసథో, పవారణా, సమ్ముతి, దానం, పటిగ్గహం, పచ్చుక్కడ్ఢనం, కమ్మలక్ఖణఞ్ఞేవ నవమన్తి ఏవం వుత్తాని నవ ఠానాని గచ్ఛతి. తత్థ ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామస్స ఆయస్మతో ఉపసమ్పదాపేక్ఖో, అనుసిట్ఠో సో మయా, యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, ఇత్థన్నామో ఆగచ్ఛేయ్య, ఆగచ్ఛాహీతి వత్తబ్బో’’తి (మహావ. ౧౨౬) ఏవం ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స ఓసారణా ఓసారణా నామ.

‘‘సుణన్తు మే, ఆయస్మన్తా, అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖు ధమ్మకథికో, ఇమస్స నేవ సుత్తం ఆగచ్ఛతి, నో సుత్తవిభఙ్గో, సో అత్థం అసల్లక్ఖేత్వా బ్యఞ్జనచ్ఛాయాయ అత్థం పటిబాహతి. యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఇత్థన్నామం భిక్ఖుం వుట్ఠాపేత్వా అవసేసా ఇమం అధికరణం వూపసమేయ్యామా’’తి ఏవం ఉబ్బాహికవినిచ్ఛయే ధమ్మకథికస్స భిక్ఖునో నిస్సారణా నిస్సారణా నామ.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అజ్జుపోసథో పన్నరసో. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఉపోసథం కరేయ్యా’’తి ఏవం ఉపోసథకమ్మవసేన ఠపితా ఞత్తి ఉపోసథో నామ.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అజ్జ పవారణా పన్నరసీ. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో పవారేయ్యా’’తి ఏవం పవారణాకమ్మవసేన ఠపితా ఞత్తి పవారణా నామ.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామస్స ఆయస్మతో ఉపసమ్పదాపేక్ఖో. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఇత్థన్నామం అనుసాసేయ్య’’న్తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామం అనుసాసేయ్యా’’తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఇత్థన్నామం అన్తరాయికే ధమ్మే పుచ్ఛేయ్య’’న్తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామం అన్తరాయికే ధమ్మే పుచ్ఛేయ్యా’’తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఇత్థన్నామం వినయం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామం వినయం పుచ్ఛేయ్యా’’తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఇత్థన్నామేన వినయం పుట్ఠో ¶ విస్సజ్జేయ్య’’న్తి, ‘‘యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామేన వినయం పుట్ఠో ¶ విస్సజ్జేయ్యా’’తి ఏవం అత్తానం వా పరం వా సమ్మన్నితుం ఠపితా ఞత్తి సమ్ముతి నామ.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, ఇదం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో నిస్సగ్గియం సఙ్ఘస్స నిస్సట్ఠం. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్యా’’తి, ‘‘యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఆయస్మన్తా ఇమం చీవరం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో దదేయ్యు’’న్తి ఏవం నిస్సట్ఠచీవరపత్తాదీనం దానం దానం నామ.

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అయం ఇత్థన్నామో భిక్ఖు ఆపత్తిం సరతి వివరతి ఉత్తానిం కరోతి దేసేతి. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ఆపత్తిం పటిగ్గణ్హేయ్య’’న్తి, ‘‘యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, అహం ఇత్థన్నామస్స భిక్ఖునో ఆపతిం పటిగ్గణ్హేయ్య’’న్తి, తేన వత్తబ్బో ‘‘పస్ససీ’’తి? ఆమ పస్సామీతి. ‘‘ఆయతిం సంవరేయ్యాసీ’’తి ఏవం ఆపత్తిప్పటిగ్గహో పటిగ్గహో నామ.

‘‘సుణన్తు మే, ఆయస్మన్తా ఆవాసికా, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఇదాని ఉపోసథం కరేయ్యామ, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యామ, ఆగమే కాలే పవారేయ్యామా’’తి, తే చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ భణ్డనకారకా కలహకారకా సఙ్ఘే అధికరణకారకా తం కాలం అనువసేయ్యుం, ఆవాసికేన భిక్ఖునా బ్యత్తేన పటిబలేన ఆవాసికా భిక్ఖూ ఞాపేతబ్బా ‘‘సుణన్తు మే, ఆయస్మన్తా ఆవాసికా, యదాయస్మన్తానం పత్తకల్లం, ఇదాని ఉపోసథం కరేయ్యామ, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యామ, ఆగమే జుణ్హే పవారేయ్యామా’’తి ఏవం కతా పవారణా పచ్చుక్కడ్ఢనా నామ.

సబ్బేహేవ ఏకజ్ఝం సన్నిపతితబ్బం, సన్నిపతిత్వా బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన సఙ్ఘో ఞాపేతబ్బో ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో, అమ్హాకం భణ్డనజాతానం కలహజాతానం వివాదాపన్నానం విహరతం బహు అస్సామణకం అజ్ఝాచిణ్ణం భాసితపరిక్కన్తం. సచే మయం ఇమాహి ఆపత్తీహి అఞ్ఞమఞ్ఞం కారేస్సామ, సియాపి తం అధికరణం కక్ఖళత్తాయ వాళత్తాయ భేదాయ సంవత్తేయ్య. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, సఙ్ఘో ఇమం అధికరణం తిణవత్థారకేన వూపసమేయ్య ఠపేత్వా థుల్లవజ్జం, ఠపేత్వా గిహిపటిసంయుత్త’’న్తి ఏవం తిణవత్థారకసమథే కతా సబ్బపఠమా సబ్బసఙ్గాహికఞత్తి కమ్మలక్ఖణం నామ.

ఞత్తిదుతియం ¶ కమ్మం సత్త ఠానాని గచ్ఛతీతి కతమాని సత్త ఠానాని గచ్ఛతి? ఓసారణం ¶ , నిస్సారణం, సమ్ముతి, దానం, ఉద్ధరణం, దేసనం, కమ్మలక్ఖణఞ్ఞేవ సత్తమన్తి ఏవం వుత్తాని సత్త ఠానాని గచ్ఛతి. తత్థ వడ్ఢస్స లిచ్ఛవినో పత్తనిక్కుజ్జనవసేన ఖన్ధకే వుత్తా నిస్సారణా, తస్సేవ పతఉక్కుజ్జనవసేన వుత్తా ఓసారణా చ వేదితబ్బా. సీమాసమ్ముతి తిచీవరేన అవిప్పవాససమ్ముతి సన్థతసమ్ముతి భత్తుద్దేసకసేనాసనగ్గాహాపకభణ్డాగారిక- చీవరప్పటిగ్గాహక-చీవరభాజక-యాగుభాజక-ఫలభాజక-ఖజ్జభాజక-అప్పమత్తకవిస్సజ్జక- సాటియగ్గాహాపక-పత్తగ్గాహాపక-ఆరామికపేసక-సామణేరపేసకసమ్ముతీతి ఏతాసం సమ్ముతీనం వసేన సమ్ముతి వేదితబ్బా. కఠినచీవరదానమతకచీవరదానవసేన దానం వేదితబ్బం. కఠినుద్ధారణవసేన ఉద్ధారో వేదితబ్బో. కుటివత్థువిహారవత్థుదేసనావసేన దేసనా వేదితబ్బా. యా పన తిణవత్థారకసమథే సబ్బసఙ్గాహికఞత్తిఞ్చ ఏకేకస్మిం పక్ఖే ఏకేకం ఞత్తిఞ్చాతి తిస్సోపి ఞత్తియో ఠపేత్వా పున ఏకస్మిం పక్ఖే ఏకా, ఏకస్మిం పక్ఖే ఏకాతి ద్వేపి ఞత్తిదుతియకమ్మవాచా వుత్తా. తాసం వసేన కమ్మలక్ఖణం వేదితబ్బం.

ఞత్తిచతుత్థకమ్మం సత్త ఠానాని గచ్ఛతీతి కతమాని సత్త ఠానాని గచ్ఛతి? ఓసారణం, నిస్సారణం, సమ్ముతి, దానం, నిగ్గహం, సమనుభాసనం, కమ్మలక్ఖణఞ్ఞేవ సత్తమన్తి ఏవం వుత్తాని సత్త ఠానాని గచ్ఛతి. తత్థ తజ్జనీయకమ్మాదీనం సత్తన్నం కమ్మానం వసేన నిస్సారణా, తేసంయేవ చ కమ్మానం పటిప్పస్సమ్భనవసేన ఓసారణా వేదితబ్బా. భిక్ఖునోవాదకసమ్ముతివసేన సమ్ముతి వేదితబ్బా. పరివాసదానమానత్తదానవసేన దానం వేదితబ్బం. మూలాయపటికస్సనకమ్మవసేన నిగ్గహో వేదితబ్బో. ఉక్ఖిత్తానువత్తకా, అట్ఠ యావతతియకా, అరిట్ఠో, చణ్డకాళీ చ ఇమేతే యావతతియకాతి ఇమాసం ఏకాదసన్నం సమనుభాసనానం వసేన సమనుభాసనా వేదితబ్బా. ఉపసమ్పదకమ్మఅబ్భానకమ్మవసేన కమ్మలక్ఖణం వేదితబ్బం.

ధమ్మసమ్ముఖతాతిఆదీసు యేన ధమ్మేన, యేన వినయేన, యేన సత్థుసాసనేన సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, అయం ధమ్మసమ్ముఖతా, వినయసమ్ముఖతా, సత్థుసాసనసమ్ముఖతా. తత్థ ధమ్మోతి భూతవత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనం నామ ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుసావనసమ్పదా చ. యావతికా భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తే ఆగతా హోన్తి, ఛన్దారహానం ¶ ఛన్దో ఆహటో హోతి, సమ్ముఖీభూతా నప్పటిక్కోసన్తి, అయం సఙ్ఘసమ్ముఖతా. యస్స సఙ్ఘో కమ్మం కరోతి, తస్స సమ్ముఖీభావో పుగ్గలసమ్ముఖతా. సేసమేత్థ వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవ.

ఇతి మనోరథపూరణియా అఙ్గుత్తరనికాయ-అట్ఠకథాయ

దుకనిపాతవణ్ణనాయ అనుత్తానత్థదీపనా సమత్తా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స.

౧. తికనిపాతస్స ¶ ¶ పఠమే భయన్తి భీతి చేతసో బ్యధోతి ఆహ ‘‘చిత్తుత్రాసో’’తి. ఉపద్దవోతి అన్తరాయో. తస్స పన విక్ఖేపకారణత్తా వుత్తం ‘‘అనేకగ్గతాకారో’’తి. ఉపసగ్గోతి ఉపసజ్జనం, దేవతోపపీళాదినా అప్పటికారవిఘాతాపత్తి. సా పన యస్మా పటికారాభావేన విహఞ్ఞమానస్స కిఞ్చి కాతుం అసమత్థస్స ఓసీదనకారణం, తస్మా వుత్తం ‘‘తత్థ తత్థ లగ్గనాకారో’’తి. యథావుత్తే దివసే అనాగచ్ఛన్తేసూతి వఞ్చేత్వా ఆగన్తుం నియమితదివసే అనాగచ్ఛన్తేసు. ద్వారే అగ్గిం దత్వాతి బహి అనిక్ఖమనత్థాయ ద్వారే అగ్గిం దత్వా.

నళేహి ¶ ఛన్నపటిచ్ఛన్నాతి నళేహి తిణచ్ఛదనసఙ్ఖేపేన ఉపరి ఛాదేత్వా తేహియేవ దారుకుటికనియామేన పరితోపి ఛాదితా. ఏసేవ నయోతి ఇమినా తిణేహి ఛన్నతం సేససమ్భారానం రుక్ఖమయతఞ్చ అతిదిసతి.

విధవపుత్తేతి అన్తభావోపలక్ఖణం. తే హి నిప్పితికా అవినీతా అసంయతా యం కిఞ్చి కారినో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౨. దుతియే లక్ఖీయతి బాలో అయన్తి ఞాయతి ఏతేనాతి లక్ఖణం, కమ్మం లక్ఖణమేతస్సాతి కమ్మలక్ఖణోతి ఆహ ‘‘కాయద్వారాదిపవత్తం కమ్మ’’న్తిఆది. అపదీయన్తి దోసా ఏతేన రక్ఖీయన్తి, లూయన్తి ఛిజ్జన్తి వాతి అపదానం, సత్తానం సమ్మా, మిచ్ఛా వా పవత్తప్పయోగో. తేన సోభతీతి అపదానసోభనీ ¶ . తేనాహ ‘‘పఞ్ఞా నామా’’తిఆది. అత్తనో చరితేనేవాతి అత్తనో చరియాయ ఏవ. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౩-౪. తతియే ఏతేహీతి దుచ్చిన్తితచిన్తితాదీహి. ఏతేన లక్ఖణసద్దస్స సరణత్థతమాహ. తానేవాతి లక్ఖణాని ఏవ. అస్సాతి బాలస్స. బాలో అయన్తి నిమీయతి సఞ్జానీయతి ఏతేహీతి బాలనిమిత్తాని. అపదానం వుచ్చతి, విఖ్యాతం కమ్మం, దుచ్చిన్తితచిన్తితాదీని చ బాలే విఖ్యాతాని అసాధారణభావేన. తస్మా ‘‘బాలస్స అపదానానీ’’తి. అభిజ్ఝాదీహి దుట్ఠం దూసితం చిన్తితం దుచ్చిన్తితం, తం చిన్తేతీతి దుచ్చిన్తితచిన్తీ. లోభాదీహి దుట్ఠం భాసితం ముసావాదాదిం భాసతీతి దుబ్భాసితభాసీ. తేసంయేవ వసేన కత్తబ్బతో దుక్కటకమ్మం పాణాతిపాతాదిం కరోతీతి దుక్కటకమ్మకారీ. తేనాహ ‘‘చిన్తయన్తో’’తిఆది. వుత్తానుసారేనాతి ‘‘బాలో అయ’’న్తిఆదినా వుత్తస్స అత్థవచనస్స ‘‘పణ్డితో అయన్తి ఏతేహి లక్ఖీయతీ’’తిఆదినా అనుస్సరణేన. మనోసుచరితాదీనం వసేనాతి ‘‘చిన్తయన్తో అనభిజ్ఝాబ్యాపాదసమ్మాదస్సనవసేన ¶ సుచిన్తితమేవ చిన్తేతీ’’తిఆదినా మనోసుచరితాదీనం తిణ్ణం సుచరితానం వసేన యోజేతబ్బాని. చతుత్థం వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవ.

చిన్తీసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫-౧౦. పఞ్చమే కతి ను ఖో అనుస్సతిట్ఠానానీతిఆది ఛక్కే ఆవి భవిస్సతీతి. ఏవం చిన్తితన్తి అయోనిసో చిన్తితం. అపఞ్హమేవ పఞ్హన్తి కథేసీతి అపఞ్హమేవ పఞ్హో అయన్తి మఞ్ఞమానో విస్సజ్జేసి. దసవిధం బ్యఞ్జనబుద్ధిం అపరిహాపేత్వాతి –

‘‘సిథిలం ¶ ధనితఞ్చ దీఘరస్సం, గరుకం లహుకఞ్చ నిగ్గహీతం;

సమ్బన్ధం వవత్థితం విముత్తం, దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౯౦; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౯౧; పరి. అట్ఠ. ౪౮౫; వి. సఙ్గ. అట్ఠ. ౨౫౨) –

ఏవం వుత్తం దసవిధం బ్యఞ్జనబుద్ధిం అపరిహాపేత్వా.

తత్థ ఠానకరణాని సిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం అక్ఖరం సిథిలం, తానియేవ ధనితాని అసిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం అక్ఖరం ధనితం. ద్విమత్తకాలం దీఘం, ఏకమత్తకాలం రస్సం. గరుకన్తి దీఘమేవ, యం వా ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితత్థేరస్సా’’తి సంయోగపరం కత్వా వుచ్చతి, లహుకన్తి రస్సమేవ, యం వా ‘‘ఆయస్మతో బుద్ధరక్ఖితథేరస్సా’’తి ఏవం విసంయోగపరం కత్వా వుచ్చతి. నిగ్గహీతన్తి యం కరణాని నిగ్గహేత్వా అవిస్సజ్జేత్వా అవివటేన ముఖేన సానునాసికం కత్వా వత్తబ్బం. సమ్బన్ధన్తి యం పరపదేన సమ్బన్ధిత్వా ‘‘తుణ్హస్సా’’తి వుచ్చతి. వవత్థితన్తి యం పరపదేన అసమ్బన్ధం కత్వా విచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘తుణ్హీ అస్సా’’తి వుచ్చతి. విముత్తన్తి యం కరణాని అనిగ్గహేత్వా విస్సజ్జేత్వా వివటేన ముఖేన సానునాసికం అకత్వా వుచ్చతి. దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదోతి ఏవం సిథిలాదివసేన బ్యఞ్జనబుద్ధియా అక్ఖరుప్పాదకచిత్తస్స దసప్పకారేన పభేదో. సబ్బాని హి అక్ఖరాని చిత్తసముట్ఠానాని యథాధిప్పేతత్థబ్యఞ్జనతో బ్యఞ్జనాని చ.

‘‘అట్ఠానం ¶ ఖో ఏతం, ఆవుసో సారిపుత్తా’’తిఆది పఞ్చకే ఆవి భవిస్సతి. ‘‘కతి ను ఖో, ఆనన్ద, అనుస్సతిట్ఠానానీ’’తిఆది పన ఛక్కే ఆవి భవిస్సతి. ఛట్ఠాదీసు నత్థి వత్తబ్బం.

అయోనిసోసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. దుతియస్స పఠమే ఞాతోయేవ పఞ్ఞాతోతి ఆహ ‘‘ఞాతో పఞ్ఞాతో’’తి. కస్స అననులోమికేతి ఆహ ‘‘సాసనస్సా’’తి, సాసనస్స అననులోమికే అప్పతిరూపేతి అత్థో. ఇదాని అననులోమికసద్దస్స నిబ్బచనం దస్సేన్తో ‘‘న అనులోమేతీతి అననులోమిక’’న్తి ఆహ ¶ . సాసనస్సాతి వా సాసనన్తి అత్థో. సాసనం న అనులోమేతీతి అననులోమికన్తి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో దట్ఠబ్బో. సభాగవిసభాగన్తి లిఙ్గతో సభాగవిసభాగం. ‘‘వియపుగ్గలే’’తి ఆహాతి లిఙ్గసభాగేహి అవిసేసేత్వా ఆహ. ఉమ్మాదం పాపుణీతి సో కిర సీలం అధిట్ఠాయ పిహితద్వారగబ్భే సయనపిట్ఠే నిసీదిత్వా భరియం ఆరబ్భ మేత్తం భావేన్తో మేత్తాముఖేన ఉప్పన్నేన రాగేన అన్ధీకతో భరియాయ సన్తికం గన్తుకామో ద్వారం అసల్లక్ఖేత్వా భిత్తిం భిన్దిత్వాపి నిక్ఖమితుకామతాయ భిత్తిం పహరన్తో సబ్బరత్తిం భిత్తియుద్ధమకాసి. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౧౨. దుతియే చతుపారిసుద్ధిసీలమ్పి పబ్బజ్జానిస్సితమేవాతి ఇమినా పబ్బజ్జూపగతసమనన్తరమేవ చతుపారిసుద్ధిసీలమ్పి సమాదిన్నమేవ హోతీతి దస్సేతి. మగ్గసన్నిస్సితానేవ హోన్తీతి ¶ మగ్గాధిగమత్థాయ పటిపజ్జితబ్బత్తా కసిణపరికమ్మాదీని మగ్గసన్నిస్సితానేవ హోన్తి, తస్మా మగ్గగ్గహణేనేవ తేసమ్పి గహణం వేదితబ్బం, తేహి వినా మగ్గాధిగమస్స అసమ్భవతోతి అధిప్పాయో.

అగ్గమగ్గాధిగమేన అసమ్మోహప్పటివేధస్స సిఖాపత్తత్తా మగ్గధమ్మేసు వియ ఫలధమ్మేసుపి సాతిసయో అసమ్మోహోతి ‘‘సయం అభిఞ్ఞా’’తి వుత్తం, సామం జానిత్వాతి అత్థో. తథా జాననా పనస్స సచ్ఛికరణం అత్తపచ్చక్ఖకిరియాతి ‘‘సచ్ఛికత్వా’’తి వుత్తం. తేనాహ ‘‘అత్తనావ అభివిసిట్ఠాయ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా’’తి. తథా సచ్ఛికిరియా చస్స అత్తని పటిలాభోతి ‘‘ఉపసమ్పజ్జా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘పటిలభిత్వా’’తి.

౧౩. తతియే సన్తోతి ఏత్థ సన్త-సద్దో ‘‘దీఘం సన్తస్స యోజన’’న్తిఆదీసు (ధ. ప. ౬౦) కిలన్తభావే ఆగతో. ‘‘అయఞ్చ వితక్కో, అయఞ్చ విచారో ¶ సన్తో హోన్తి సమితా’’తిఆదీసు (విభ. ౫౭౬) నిరుద్ధభావే. ‘‘అధిగతో ఖో మ్యాయం ధమ్మో, గమ్భీరో దుద్దసో దురనుబోధో సన్తో పణీతో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౬౭; మ. ని. ౧.౨౮౧; సం. ని. ౧.౧౭౨; మహావ. ౭-౮) సన్తఞాణగోచరతాయం. ‘‘ఉపసన్తస్స సదా సతిమతో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౨౭) కిలేసవూపసమే. ‘‘సన్తో హవే సబ్భి పవేదయన్తీ’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౫౧) సాధూసు. ‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, మహాచోరా సన్తో సంవిజ్జమానా’’తిఆదీసు (పారా. ౧౯౫) అత్థిభావే. ఇధాపి అత్థిభావేయేవాతి ఆహ ‘‘సన్తోతి అత్థి ఉపలబ్భన్తీ’’తి. తత్థ అత్థీతి లోకసఙ్కేతవసేన సంవిజ్జన్తి. అత్థిభావో హేత్థ పుగ్గలసమ్బన్ధేన వుత్తత్తా లోకసమఞ్ఞావసేనేవ వేదితబ్బో, న పరమత్థవసేన. అత్థీతి చేతం నిపాతపదం దట్ఠబ్బం ‘‘అత్థి ఇమస్మిం కాయే కేసా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౧౦) వియ.

సంవిజ్జమానాతి ఉపలబ్భమానా. యఞ్హి సంవిజ్జతి, తం ఉపలబ్భతి. తేనాహ ‘‘సంవిజ్జమానాతి తస్సేవ వేవచన’’న్తి. అనాసోతి పత్థనారహితో. తేనాహ ‘‘అపత్థనో’’తి. ఆసంసతి పత్థేతీతి ఆసంసో. వేణువేత్తాదివిలీవేహి సుప్పాదిభాజనకారకా విలీవకారకా. మిగమచ్ఛాదీనం నిసాదనతో నేసాదా, మాగవికమచ్ఛబన్ధాదయో. రథేసు చమ్మేన నహనకరణతో రథకారా ¶ , ధమ్మకారా. పుఇతి కరీసస్స నామం, తం కుసేన్తి అపనేన్తీతి పుక్కుసా, పుప్ఫచ్ఛడ్డకా.

దుబ్బణ్ణోతి విరూపో. ఓకోటిమకోతి ఆరోహాభావేన హేట్ఠిమకో, రస్సకాయోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘లకుణ్డకో’’తి. లకు వియ ఘటికా వియ డేతి పవత్తతీతి హి లకుణ్డకో, రస్సో. కణతి నిమీలతీతి కాణో. తం పనస్స నిమీలనం ఏకేన అక్ఖినా ద్వీహిపి చాతి ఆహ ‘‘ఏకక్ఖికాణో వా ఉభయక్ఖికాణో వా’’తి. కుణనం కుణో, హత్థవేకల్లం. తం ఏతస్స అత్థీతి కుణీ. ఖఞ్జో వుచ్చతి పాదవికలో. హేట్ఠిమకాయసఙ్ఖాతో సరీరస్స పక్ఖో పదేసో హతో అస్సాతి పక్ఖహతో. తేనాహ ‘‘పీఠసప్పీ’’తి. పదీపే పదీపనే ఏతబ్బం నేతబ్బన్తి పదీపేయ్యం, తేలాదిఉపకరణం.

ఆసం న కరోతీతి రజ్జాభిసేకే కనిట్ఠో పత్థనం న కరోతి జేట్ఠే సతి కనిట్ఠస్స అనధికారత్తా. అభిసేకం అరహతీతి అభిసేకారహో, న అభిసేకారహో కాణకుణిఆదిదోససమన్నాగతో.

సీలస్స ¶ దుట్ఠు నామ నత్థి, తస్మా అభావత్థో ఇధ దు-సద్దోతి ఆహ ‘‘నిస్సీలో’’తి. ‘‘పాపం పాపేన సుకర’’న్తిఆదీసు (ఉదా. ౪౮; చూళవ. ౩౪౩) వియ పాప-సద్దో నిహీనపరియాయోతి ఆహ ‘‘లామకధమ్మో’’తి. సీలవిపత్తియా వా దుస్సీలో. దిట్ఠివిపత్తియా పాపధమ్మో. కాయవాచాసంవరభేదేన వా దుస్సీలో, మనోసంవరభేదేన, సతిసంవరాదిభేదేన వా పాపధమ్మో. అసుద్ధప్పయోగతాయ దుస్సీలో, అసుద్ధాసయతాయ పాపధమ్మో. కుసలసీలవిరహేన దుస్సీలో, అకుసలసీలసమన్నాగమేన పాపధమ్మో. అసుచీహీతి అపరిసుద్ధేహి. సఙ్కాహి సరితబ్బసమాచారోతి ‘‘ఇమస్స మఞ్ఞే ఇదం కమ్మ’’న్తి ఏవం పరేహి సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారో. తేనాహ ‘‘కిఞ్చిదేవా’’తిఆది. అత్తనాయేవ వా సఙ్కాహి సరితబ్బసమాచారోతి ఏతేనపి కమ్మసాధనతంయేవ సఙ్కస్సరసద్దస్స దస్సేతి. అత్తనో సఙ్కాయ పరేసం సమాచారకిరియం సరతి ఆసఙ్కతి విధావతీతిపి సఙ్కస్సరసమాచారోతి ఏవమేత్థ కత్తుసాధనతాపి దట్ఠబ్బా. తస్స హి ద్వే తయో జనే కథేన్తే దిస్వా ‘‘మమ దోసం మఞ్ఞే కథేన్తీ’’తి తేసం సమాచారం సఙ్కాయ సరతి ధావతి.

ఏవంపటిఞ్ఞోతి సలాకగ్గహణాదీసు ‘‘కిత్తకా విహారే సమణా’’తి గణనాయ ఆరద్ధాయ ‘‘అహమ్పి సమణో, అహమ్పి సమణో’’తి పటిఞ్ఞం దత్వా సలాకగ్గహణాదీని కరోతీతి సమణో అహన్తి ¶ ఏవంసమణప్పటిఞ్ఞో. సుమ్భకపత్తధరేతి మత్తికాపత్తధరే. పూతినా కమ్మేనాతి సంకిలిట్ఠకమ్మేన, నిగ్గుణతాయ వా గుణసారవిరహితత్తా అన్తోపూతి. కసమ్బుకచవరో జాతో సఞ్జాతో అస్సాతి కసమ్బుజాతోతి ఆహ ‘‘సఞ్జాతరాగాదికచవరో’’తి. అథ వా కసమ్బు వుచ్చతి తిన్తకుణపకసటం ఉదకం, ఇమస్మిఞ్చ సాసనే దుస్సీలో నామ జిగుచ్ఛనీయత్తా తిన్తకుణపఉదకసదిసో, తస్మా కసమ్బు వియ జాతోతి కసమ్బుజాతో. లోకుత్తరధమ్మఉపనిస్సయస్స నత్థితాయాతి యత్థ పతిట్ఠితేన సక్కా భవేయ్య అరహత్తం లద్ధుం, తస్సా పతిట్ఠాయ భిన్నత్తా వుత్తం. మహాసీలస్మిం పరిపూరకారితాయాతి యత్థ పతిట్ఠితేన సక్కా భవేయ్య అరహత్తం పాపుణితుం, తస్మిం పరిపూరకారితాయ.

౧౪. చతుత్థే ¶ చతూహి సఙ్గహవత్థూహీతి దానపియవచనఅత్థచరియాసమానత్తతాసఙ్ఖాతేహి చతూహి సఙ్గహకారణేహి. చక్కం వత్తేతీతి ఆణాచక్కం పవత్తేతి. చక్కన్తి వా ఇధ రతనచక్కం వేదితబ్బం. అయఞ్హి చక్కసద్దో సమ్పత్తియం, లక్ఖణే, రథఙ్గే, ఇరియాపథే, దానే, రతనధమ్మఖురచక్కాదీసు చ దిస్సతి. ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సాన’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౧) హి సమ్పత్తియం దిస్సతి. ‘‘పాదతలేసు చక్కాని జాతానీ’’తి (దీ. ని. ౨.౩౫; ౩.౨౦౪) ఏత్థ లక్ఖణే. ‘‘చక్కంవ వహతో పద’’న్తి (ధ. ప. ౧) ఏత్థ రథఙ్గే. ‘‘చతుచక్కం నవద్వార’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౯) ఏత్థ ఇరియాపథే. ‘‘దదం భుఞ్జ మా చ పమాదో, చక్కం వత్తయ సబ్బపాణిన’’న్తి (జా. ౧.౭.౧౪౯) ఏత్థ దానే. ‘‘దిబ్బం చక్కరతనం పాతురహోసీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౪౩) ఏత్థ రతనచక్కే. ‘‘మయా పవత్తితం చక్క’’న్తి (సు. ని. ౫౬౨) ఏత్థ ధమ్మచక్కే. ‘‘ఇచ్ఛాహతస్స పోసస్స, చక్కం భమతి మత్థకే’’తి (జా. ౧.౫.౧౦౩) ఏత్థ ఖురచక్కే. ‘‘ఖురపరియన్తేన చక్కేనా’’తి (దీ. ని. ౧.౧౬౬) ఏత్థ పహరణచక్కే. ‘‘అసనివిచక్క’’న్తి (దీ. ని. ౩.౬౧) ఏత్థ అసనిమణ్డలే. ఇధ పనాయం రతనచక్కే దట్ఠబ్బో.

కిత్తావతా పనాయం చక్కవత్తీ నామ హోతి? ఏకఙ్గులద్వఙ్గులమత్తమ్పి చక్కరతనం ఆకాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పవత్తతి. సబ్బచక్కవత్తీనఞ్హి నిసిన్నాసనతో ఉట్ఠహిత్వా చక్కరతనసమీపం గన్త్వా హత్థిసోణ్డసదిసపనాళిం సువణ్ణభిఙ్గారం ఉక్ఖిపిత్వా ఉదకేన అబ్భుక్కిరిత్వా ‘‘అభివిజినాతు ¶ భవం చక్కరతన’’న్తి వచనసమనన్తరమేవ వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా చక్కరతనం పవత్తతీతి. యస్స పవత్తిసమకాలమేవ, సో రాజా చక్కవత్తీ నామ హోతి.

ధమ్మోతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మో, దసవిధం వా చక్కవత్తివత్తం. దసవిధే వా కుసలధమ్మే అగరహితే వా రాజధమ్మే నియుత్తోతి ధమ్మికో. తేన చ ధమ్మేన సకలలోకం రఞ్జేతీతి ధమ్మరాజా. ధమ్మేన వా లద్ధరజ్జత్తా ధమ్మరాజా. చక్కవత్తీహి ధమ్మేన ఞాయేన రజ్జం అధిగచ్ఛతి, న అధమ్మేన. దసవిధేన చక్కవత్తివత్తేనాతి దసప్పభేదేన చక్కవత్తీనం వత్తేన.

కిం ¶ పన తం దసవిధం చక్కవత్తివత్తన్తి? వుచ్చతే –

‘‘కతమం పన తం, దేవ, అరియం చక్కవత్తివత్తన్తి? తేన హి త్వం, తాత, ధమ్మంయేవ నిస్సాయ ధమ్మం సక్కరోన్తో ధమ్మం గరుం కరోన్తో ధమ్మం మానేన్తో ధమ్మం పూజేన్తో ధమ్మం అపచాయమానో ధమ్మద్ధజో ధమ్మకేతు ధమ్మాధిపతేయ్యో ధమ్మికం రక్ఖావరణగుత్తిం సంవిదహస్సు అన్తోజనస్మిం బలకాయస్మిం ఖత్తియేసు అనుయన్తేసు బ్రాహ్మణగహపతికేసు నేగమజానపదేసు సమణబ్రాహ్మణేసు మిగపక్ఖీసు. మా చ తే, తాత, విజితే అధమ్మకారో పవత్తిత్థ. యే చ తే, తాత, విజితే అధనా అస్సు, తేసఞ్చ ధనమనుప్పదేయ్యాసి. యే చ తే, తాత, విజితే సమణబ్రాహ్మణా మదప్పమాదా పటివిరతా ఖన్తిసోరచ్చే నివిట్ఠా ఏకమత్తానం దమేన్తి, ఏకమత్తానం సమేన్తి, ఏకమత్తానం పరినిబ్బాపేన్తి. తే కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమిత్వా పరిపుచ్ఛేయ్యాసి పరిగ్గణ్హేయ్యాసి – ‘కిం, భన్తే, కుసలం కిం అకుసలం, కిం సావజ్జం కిం అనవజ్జం, కిం సేవితబ్బం కిం న సేవితబ్బం, కిం మే కరియమానం దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ అస్స, కిం వా పన మే కరియమానం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ అస్సా’తి. తేసం సుత్వా యం అకుసలం, తం అభినివజ్జేయ్యాసి, యం కుసలం, తం సమాదాయ వత్తేయ్యాసి. ఇదం ఖో, తాత, తం అరియం చక్కవత్తివత్త’’న్తి –

ఏవం చక్కవత్తిసుత్తే (దీ. ని. ౩.౮౪) ఆగతనయేన అన్తోజనస్మిం బలకాయే ఏకం, ఖత్తియేసు ఏకం, అనుయన్తేసు ఏకం, బ్రాహ్మణగహపతికేసు ఏకం, నేగమజానపదేసు ఏకం, సమణబ్రాహ్మణేసు ఏకం, మిగపక్ఖీసు ఏకం, అధమ్మకారప్పటిక్ఖేపో ఏకం, అధనానం ధనానుప్పదానం ఏకం, సమణబ్రాహ్మణే ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హపుచ్ఛనం ఏకన్తి ఏవమేవం తం చక్కవత్తివత్తం దసవిధం హోతి. గహపతికే పన పక్ఖిజాతే చ విసుం కత్వా గణ్హన్తస్స ద్వాదసవిధం హోతి.

అఞ్ఞథా ¶ వత్తితుం అదేన్తో సో ధమ్మో అధిట్ఠానం ఏతస్సాతి తదధిట్ఠానం. తేన తదధిట్ఠానేన చేతసా. సక్కరోన్తోతి ఆదరకిరియావసేన కరోన్తో. తేనాహ ‘‘యథా’’తిఆది. గరుం కరోన్తోతి పాసాణచ్ఛత్తం వియ గరుకరణవసేన గరుం కరోన్తో. తేనేవాహ ¶ ‘‘తస్మిం గారవుప్పత్తియా’’తి. ధమ్మాధిపతిభూతాగతభావేనాతి ఇమినా యథావుత్తధమ్మస్స జేట్ఠకభావేన పురిమతరం అత్తభావేసు సక్కచ్చం సముపచితభావం దస్సేతి. ధమ్మవసేనేవ చ సబ్బకిరియానం కరణేనాతి ఏతేన ఠాననిసజ్జాదీసు యథావుత్తధమ్మనిన్నపోణపబ్భారభావం దస్సేతి. అస్సాతి రక్ఖావరణగుత్తియా. పరం రక్ఖన్తోతి అఞ్ఞం దిట్ఠధమ్మికాదిఅనత్థతో రక్ఖన్తో. తేనేవ పరరక్ఖసాధనేన ఖన్తిఆదిగుణేన అత్తానం తతో ఏవ రక్ఖతి. మేత్తచిత్తతాతి మేత్తచిత్తతాయ. నివాసనపారుపనగేహాదీని సీతుణ్హాదిప్పటిబాహనేన ఆవరణం.

అన్తోజనస్మిన్తి అబ్భన్తరభూతే పుత్తదారాదిజనే. సీలసంవరే పతిట్ఠాపేన్తోతి ఇమినా రక్ఖం దస్సేతి. వత్థగన్ధమాలాదీని చస్స దదమానోతి ఇమినా ఆవరణం, ఇతరేన గుత్తిం. సమ్పదానేనపీతి పి-సద్దేన సీలసంవరేసు పతిట్ఠాపనాదీనం సమ్పిణ్డేతి. ఏస నయో పరేసుపి పి-సద్దగ్గహణే. నిగమో నివాసో ఏతేసన్తి నేగమా. ఏవం జానపదాతి ఆహ ‘‘తథా నిగమవాసినో’’తిఆదినా.

రక్ఖావరణగుత్తియా కాయకమ్మాదీసు సంవిదహనం ఠపనం నామ తదుపదేసోయేవాతి వుత్తం ‘‘కథేత్వా’’తి. ఏతేసూతి పాళియం వుత్తేసు సమణాదీసు. పటివత్తేతుం న సక్కా ఖీణానం కిలేసానం పున అనుప్పజ్జనతో. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

చక్కవత్తిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫. పఞ్చమే ఇసయో పతన్తి సన్నిపతన్తి ఏత్థాతి ఇసిపతనన్తి ఆహ ‘‘బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసఙ్ఖాతాన’’న్తిఆది. సబ్బూపకరణాని సజ్జేత్వాతి సబ్బాని రుక్ఖస్స ఛేదనతచ్ఛనాదిసాధనాని ఉపకరణాని రఞ్ఞా ఆణత్తదివసేయేవ సజ్జేత్వా. నానా కరీయతి ఏతేనాతి నానాకరణం, నానాభావోతి ఆహ ‘‘నానత్త’’న్తి. నేసన్తి సరలోపేనాయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘న ఏస’’న్తి. తథా అత్థేసన్తి ఏత్థాపీతి ఆహ ‘‘అత్థి ఏస’’న్తి. పవత్తనత్థం అభిసఙ్ఖరణం అభిసఙ్ఖారో, తస్స గతి వేగసా పవత్తి. తం సన్ధాయాహ ‘‘పయోగస్స గమన’’న్తి.

సగణ్డాతి ¶ ¶ ఖుద్దానుఖుద్దకగణ్డా. తేనాహ ‘‘ఉణ్ణతోణతట్ఠానయుత్తా’’తి. సకసావాతి సకసటా. తేనాహ ‘‘పూతిసారేనా’’తిఆది. ఏవం గుణపతనేన పతితాతి యథా తం చక్కం నాభిఅరనేమీనం సదోసతాయ న పతిట్ఠాసి, ఏవమేకచ్చే పుగ్గలా కాయవఙ్కాదివసేన సదోసతాయ గుణపతనేన పతితా సకట్ఠానే న తిట్ఠన్తి. ఏత్థ చ ఫరుసవాచాదయోపి అపాయగమనీయా సోతాపత్తిమగ్గేనేవ పహీయన్తీతి దట్ఠబ్బా.

౧౬. ఛట్ఠే విరజ్ఝనకిరియా నామ పచ్ఛా సమాదాతబ్బతాయ అపణ్ణకప్పయోగసమాదానా వియ హోతి, అవిరజ్ఝనకిరియా పన పచ్ఛా అసమాదాతబ్బతాయ అనూనాతి తంసమఙ్గిపుగ్గలో అపణ్ణకో, తస్స భావో అపణ్ణకతాతి ఆహ ‘‘అపణ్ణకపటిపదన్తి అవిరద్ధపటిపద’’న్తిఆది. యస్మా సా అధిప్పేతత్థసాధనేన ఏకంసికా వట్టతో నియ్యానావహా, తత్థ చ యుత్తియుత్తా అసారాపగతా అవిరుద్ధతాయ అపచ్చనీకా అనులోమికా అనుధమ్మభూతా చ, తస్మా వుత్తం ‘‘ఏకంసపటిపద’’న్తిఆది. న తక్కగ్గాహేన వా నయగ్గాహేన వాతి తక్కగ్గాహేన వా పటిపన్నో న హోతి నయగ్గాహేన వా అపణ్ణకపటిపదం పటిపన్నో. తత్థ తక్కగ్గాహేన వాతి ఆచరియం అలభిత్వా ‘‘ఏవం మే సుగతి, నిబ్బానం వా భవిస్సతీ’’తి అత్తనో తక్కగ్గహణమత్తేన. నయగ్గాహేనాతి పచ్చక్ఖతో అదిస్వా నయతో అనుమానతో గహణేన. ఏవం గహేత్వా పటిపన్నోతి తక్కమత్తేన, నయగ్గాహేన వా పటిపన్నో. పణ్డితసత్థవాహో వియ సమ్పత్తీహి న పరిహాయతీతి యోజనా.

యం సన్ధాయ వుత్తన్తి పరిహానఞ్చ అపరిహానఞ్చ సన్ధాయ జాతకే (జా. ౧.౧.౧) వుత్తం. అయం పనేత్థ గాథాయ అత్థయోజనా – అపణ్ణకం ఠానం అవిరద్ధకారణం నియ్యానికకారణం ఏకే బోధిసత్తప్పముఖా పణ్డితమనుస్సా గణ్హింసు. యే పన తే బాలసత్థవాహపుత్తప్పముఖా తక్కికా ఆహు, తే దుతియం సాపరాధం ¶ అనేకంసికం ఠానం అనియ్యానికం కారణం అగ్గహేసుం, తే కణ్హపటిపదం పటిపన్నా. తత్థ సుక్కపటిపదా అపరిహానిపటిపదా, కణ్హపటిపదా పరిహానిపటిపదా, తస్మా యే సుక్కపటిపదం పటిపన్నా, తే అపరిహీనా సోత్థిభావం పత్తా. యే పన కణ్హపటిపదం పటిపన్నా, తే పరిహీనా అనయబ్యసనం ఆపన్నాతి ఇమమత్థం భగవా అనాథపిణ్డికస్స గహపతినో వత్వా ఉత్తరి ఇదమాహ ‘‘ఏతదఞ్ఞాయ మేధావీ, తం గణ్హే యదపణ్ణక’’న్తి.

తత్థ ¶ ఏతదఞ్ఞాయ మేధావీతి మేధాతి లద్ధనామాయ విసుద్ధాయ ఉత్తమాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో కులపుత్తో ఏతం అపణ్ణకం ఠానం దుతియఞ్చాతి ద్వీసు అతక్కగ్గాహతక్కగ్గాహసఙ్ఖాతేసు ఠానేసు గుణదోసం వుద్ధిహానిం అత్థానత్థం ఞత్వాతి అత్థో. తం గణ్హే యదపణ్ణకన్తి యం అపణ్ణకం ఏకంసికం సుక్కపటిపదాఅపరిహానియపటిపదాసఙ్ఖాతం నియ్యానికకారణం, తదేవ గణ్హేయ్య. కస్మా? ఏకంసికాదిభావతోయేవ. ఇతరం పన న గణ్హేయ్య. కస్మా? అనేకంసికాదిభావతోయేవ.

యవన్తి తాయ సత్తా అమిస్సితాపి సమానజాతితాయ మిస్సితా వియ హోన్తీతి యోని. సా పన అత్థతో అణ్డాదిఉప్పత్తిట్ఠానవిసిట్ఠో ఖన్ధానం భాగసో పవత్తివిసేసోతి ఆహ ‘‘ఖన్ధకోట్ఠాసో యోని నామా’’తి. కారణం యోని నామ, యోనీతి తం తం ఫలం అనుపచితఞాణసమ్భారేహి దురవగాధభేదతాయ మిస్సితం వియ హోతీతి. యతో ఏకత్తనయేన సో ఏవాయన్తి బాలానం మిచ్ఛాగాహో. పస్సావమగ్గో యోని నామ యవన్తి తాయ సత్తా యోనిసమ్బన్ధేన మిస్సితా హోన్తీతి. పగ్గహితా అనుట్ఠానేన, పునప్పునం ఆసేవనాయ పరిపుణ్ణా.

‘‘చక్ఖుతోపీ’’తిఆదిమ్హి పన చక్ఖువిఞ్ఞాణాదివీథీసు తదనుగతమనోవిఞ్ఞాణవీథీసు చ కిఞ్చాపి కుసలాదీనం పవత్తి అత్థి, కామాసవాదయో ఏవ పన వణతో యూసం వియ పగ్ఘరనకఅసుచిభావేన సన్దన్తి, తస్మా తే ఏవ ‘‘ఆసవా’’తి వుచ్చన్తి. తత్థ హి పగ్ఘరనకఅసుచిమ్హి ఆసవసద్దో నిరుళ్హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభూతి తతో పరం మగ్గఫలేసు అప్పవత్తనతో వుత్తం. ఏతే హి ఆరమ్మణకరణవసేన ధమ్మే గచ్ఛన్తా తతో పరం న గచ్ఛన్తి. నను తతో పరం భవఙ్గాదీనిపి గచ్ఛన్తీతి చే? న, తేసమ్పి పుబ్బే ఆలమ్బితేసు లోకియధమ్మేసు ¶ సాసవభావేన అన్తోగధత్తా తతో పరతాభావతో. ఏత్థ చ గోత్రభువచనేన గోత్రభువోదానఫలసమాపత్తిపురేచారికపరికమ్మాని వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. పఠమమగ్గపురేచారికమేవ వా గోత్రభు అవధినిదస్సనభావేన గహితం, తతో పరం పన మగ్గఫలసమానతాయ అఞ్ఞేసు మగ్గేసు మగ్గవీథియం సమాపత్తివీథీయం నిరోధానన్తరఞ్చ పవత్తమానేసు ఫలేసు నిబ్బానే చ ఆసవానం పవత్తి నివారితాతి వేదితబ్బం. సవన్తీతి గచ్ఛన్తి, ఆరమ్మణకరణవసేన పవత్తన్తీతి అత్థో. అవధిఅత్థో ఆ-కారో, అవధి చ మరియాదాభివిధిభేదతో దువిధో. తత్థ మరియాదం కిరియం బహి కత్వా పవత్తతి యథా ‘‘ఆపాటలీపుత్తం వుట్ఠో దేవో’’తి. అభివిధి పన కిరియం బ్యాపేత్వా పవత్తతి యథా ‘‘ఆభవగ్గం భగవతో యసో పవత్తతీ’’తి. అభివిధిఅత్థో చాయమా-కారో ఇధ గహితోతి వుత్తం ‘‘అన్తోకరణత్థో’’తి.

మదిరాదయోతి ¶ ఆది-సద్దేన సిన్ధవకాదమ్బరికాపోతికాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. చిరపారివాసియట్ఠో చిరపరివుట్ఠతా పురాణభావో. అవిజ్జా నాహోసీతిఆదీతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి భవతణ్హాయా’’తి (అ. ని. ౧౦.౬౨) ఇదం సుత్తం సఙ్గహితం. అవిజ్జాసవభవాసవానం చిరపరివుట్ఠతాయ దస్సితాయ తబ్భావభావినో కామాసవస్స చిరపరివుట్ఠతా దస్సితావ హోతి. అఞ్ఞేసు చ యథావుత్తే ధమ్మే ఓకాసఞ్చ ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానేసు మానాదీసు విజ్జమానేసు అత్తత్తనియాదిగ్గాహవసేన అభిబ్యాపనం మదకరణవసేన ఆసవసదిసతా చ ఏతేసంయేవ, న అఞ్ఞేసన్తి ఏతేస్వేవ ఆసవసద్దో నిరుళ్హోతి దట్ఠబ్బో. ఆయతం అనాదికాలికత్తా. పసవన్తీతి ఫలన్తి. న హి కిఞ్చి సంసారదుక్ఖం అత్థి, యం ఆసవేహి వినా ఉప్పజ్జేయ్య. పురిమాని చేత్థాతి ఏతేసు చతూసు అత్థవికప్పేసు పురిమాని తీణి. యత్థాతి యేసు సుత్తాభిధమ్మప్పదేసేసు. తత్థ యుజ్జన్తి కిలేసేసుయేవ యథావుత్తస్స అత్థత్తయస్స సమ్భవతో. పచ్ఛిమం కమ్మేపీతి పచ్ఛిమం ‘‘ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీ’’తి వుత్తనిబ్బచనం కమ్మేపి యుజ్జతి దుక్ఖప్పసవనస్స కిలేసకమ్మసాధారణత్తా.

దిట్ఠధమ్మా వుచ్చన్తి పచ్చక్ఖభూతా ఖన్ధా, దిట్ఠధమ్మే భవా దిట్ఠధమ్మికా. వివాదమూలభూతాతి వివాదస్స మూలకారణభూతా కోధూపనాహమక్ఖపలాసఇస్సామచ్ఛరియమాయాసాఠేయ్యథమ్భసారమ్భమానాతిమానా. యేన దేవూపపత్యస్సాతి ¶ యేన కమ్మకిలేసప్పకారేన ఆసవేన దేవేసు ఉపపత్తి నిబ్బత్తి అస్స మయ్హన్తి సమ్బన్ధో. గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో ఆకాసచారీ అస్సన్తి విభత్తిం విపరిణామేత్వా యోజేతబ్బం. ఏత్థ చ యక్ఖగన్ధబ్బవినిముత్తా సబ్బా దేవతా దేవగ్గహణేన గహితా. నళో వుచ్చతి మూలం, తస్మా వినళీకతాతి విగతనళా విగతమూలా కతాతి అత్థో. అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మాతి అకుసలకమ్మతో అవసేసా అకుసలా ధమ్మా ఆసవాతి ఆగతాతి సమ్బన్ధో.

పటిఘాతాయాతి పటిసేధనాయ. పరూపవాద…పే… ఉపద్దవాతి ఇదం యది భగవా సిక్ఖాపదం న పఞ్ఞాపేయ్య, తతో అసద్ధమ్మప్పటిసేవనఅదిన్నాదానపాణాతిపాతాదిహేతు యే ఉప్పజ్జేయ్యుం పరూపవాదాదయో దిట్ఠధమ్మికా నానప్పకారా అనత్థా, యే చ తన్నిమిత్తమేవ నిరయాదీసు నిబ్బత్తస్స పఞ్చవిధబన్ధనకమ్మకారణాదివసేన మహాదుక్ఖానుభవాదిప్పకారా అనత్థా, తే సన్ధాయ వుత్తం.

తే ¶ పనేతేతి ఏతే కామరాగాదికిలేసతేభూమకకమ్మపరూపవాదాదిఉప్పద్దవప్పకారా ఆసవా. యత్థాతి యస్మిం వినయాదిపాళిప్పదేసే. యథాతి యేన దువిధాదిప్పకారేన అవసేసేసు చ సుత్తన్తేసు తిధా ఆగతాతి సమ్బన్ధో. నిరయం గమేన్తీతి నిరయగామినియా. ఛక్కనిపాతేతి ఛక్కనిపాతే ఆహునేయ్యసుత్తే (అ. ని. ౬.౫౮). తత్థ హి ఆసవా ఛధా ఆగతా.

సరసభేదోతి ఖణికనిరోధో. ఖీణాకారోతి అచ్చన్తాయ ఖీణతా. ఆసవా ఖీయన్తి పహీయన్తి ఏతేనాతి ఆసవక్ఖయో, మగ్గో. ఆసవానం ఖయన్తే ఉప్పజ్జనతో ఆసవక్ఖయో, ఫలం. ఆసవక్ఖయేన పత్తబ్బతో ఆసవా ఖీయన్తి ఏత్థాతి ఆసవక్ఖయో, నిబ్బానం. విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౫౫౭-౫౬౦) విత్థారితో, తస్మా తత్థ, తం సంవణ్ణనాయ చ వుత్తనయేన వేదితబ్బో.

తథాతి ఇమినా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితతం ఉపసంహరతి. కుసలప్పవత్తిం ఆవరన్తి నివారేన్తీతి ఆవరణీయా. పురిమప్పవత్తివసేనాతి నిద్దోక్కమనతో పుబ్బే కమ్మట్ఠానస్స పవత్తివసేన. ఠపేత్వాతి హత్థగతం కిఞ్చి ఠపేన్తో వియ కమ్మట్ఠానం సతిసమ్పజఞ్ఞవసేన ఠపేత్వా కమ్మట్ఠానమేవ మనసికరోన్తో నిద్దం ఓక్కమతి, ఝానసమాపన్నో వియ యథాపరిచ్ఛిన్నేనేవ కాలేన ¶ పబుజ్ఝమానో కమ్మట్ఠానం ఠపితట్ఠానే గణ్హన్తోయేవ పబుజ్ఝతి నామ. తేన వుత్తం ‘‘తస్మా…పే… నామ హోతీ’’తి. మూలకమ్మట్ఠానేతి ఆదితో పట్ఠాయ పరిహరియమానకమ్మట్ఠానే. పరిగ్గహకమ్మట్ఠానవసేనాతి సయనం ఉపగచ్ఛన్తేన పరిగ్గహమానకమ్మట్ఠానమనసికారవసేన. సో పన ధాతుమనసికారవసేన ఇచ్ఛితబ్బోతి దస్సేతుం ‘‘అయం హీ’’తిఆది వుత్తం.

౧౭. సత్తమే బ్యాబాధనం దుక్ఖాపనన్తి ఆహ ‘‘అత్తబ్యాబాధాయాతి అత్తదుక్ఖాయా’’తి. మగ్గఫలచిత్తుప్పాదాపి కాయసుచరితాదిసఙ్గహో ఏవాతి ఆహ ‘‘అవారితానేవా’’తి.

అత్తబ్యాబాధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮. అట్ఠమే ¶ ఇతీతి పదసన్ధిబ్యఞ్జనసిలిట్ఠతాతి పురిమపదానం పచ్ఛిమపదేహి అత్థతో సహితతాయ బ్యఞ్జనానం వాక్యానం సిలిట్ఠతాయ దీపనే నిపాతో.

౧౯. నవమే ఉగ్ఘాటేత్వాతి ఆసనద్వారఞ్చేవ భణ్డపసిబ్బకే చ వివరిత్వా. నాధిట్ఠాతీతి తంతంకయవిక్కయే అత్తనా వోయోగం నాపజ్జతి. దివాకాలేతి మజ్ఝన్హికసమయే. అస్సామికో హోతి తీసుపి కాలేసు లద్ధబ్బలాభస్స అలభనతో. అపతివాతాబాధం రత్తిట్ఠానం. ఛాయుదకసమ్పన్నం దివాట్ఠానం. విపస్సనాపి వట్టతి విపస్సనాకమ్మికోయేవ. తేనపి హి నవధా ఇన్ద్రియానం తిక్ఖత్తం ఆపాదేన్తేన సమాధినిమిత్తం గహేతబ్బం, విపస్సనానిమిత్తం సమాహితాకారసల్లక్ఖణాయ.

పఠమపాపణికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦. దసమే ¶ విసిట్ఠధురోతి విసిట్ఠధురసమ్పగ్గాహో వీరియసమ్పన్నో. ఞాణవీరియాయత్తా హి అత్థసిద్ధియో. తేనాహ ‘‘ఉత్తమధురో’’తిఆది. విక్కాయికభణ్డన్తి విక్కయేతబ్బభణ్డం. నిక్ఖిత్తధనేనాతి నిదహిత్వా ఠపితధనవసేన. వళఞ్జనకవసేనాతి దివసే దివసే దానూపభోగవసేన వళఞ్జితబ్బధనవసేన. ఉపభోగపరిభోగభణ్డేనాతి ఉపభోగపరిభోగూపకరణేన. నిపతన్తీతి నిపాతేన్తి, అత్తనో ధనగ్గహేన నిపాతవుత్తికే కరోన్తి. తేనాహ ‘‘నిమన్తేన్తీ’’తి.

ఞాణథామేనాతి ఞాణస్స థిరభావేన. ఞాణపరక్కమేనాతి ఞాణసహితేన వీరియేన. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థభేదఞ్హి యేన సుతేన ఇజ్ఝతి, తం సుతం నామ. ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన దస్సేన్తో ‘‘ఏకనికాయ…పే… బహుస్సుతా’’తి ఆహ. ఆగతోతి సుప్పవత్తిభావేన స్వాగతో. తేనాహ ‘‘పగుణో పవత్తితో’’తి. అభిధమ్మే ఆగతా కుసలాదిక్ఖన్ధాదిభేదభిన్నా ధమ్మా సుత్తన్తపిటకేపి ఓతరన్తీతి ‘‘ధమ్మధరాతి సుత్తన్తపిటకధరా’’ఇచ్చేవ వుత్తం. న హి ఆభిధమ్మికభావేన ¶ వినా నిప్పరియాయతో సుత్తన్తపిటకఞ్ఞుతా సమ్భవతి. ద్వేమాతికాధరాతి భిక్ఖుభిక్ఖునిమాతికావసేన ద్వేమాతికాధరాతి వదన్తి, ‘‘వినయాభిధమ్మమాతికాధరా’’తి యుత్తం. పరిపుచ్ఛతీతి సబ్బభాగేన పుచ్ఛితబ్బం పుచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘అత్థానత్థం కారణాకారణం పుచ్ఛతీ’’తి. పరిగ్గణ్హాతీతి విచారేతి.

న ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బోతి ఏవం దేసనానుక్కమేన అత్థో న గహేతబ్బో. అఞ్ఞో హి దేసనాక్కమో వేనేయ్యజ్ఝాసయవసేన పవత్తనతో, అఞ్ఞో పటిపత్తిక్కమో. హేట్ఠిమేన వా పరిచ్ఛేదోతి సీలసమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతేసు తీసు భాగేసు కత్థచి హేట్ఠిమనయేన దేసనాయ పరిచ్ఛేదం వేదితబ్బం సీలేన, కత్థచి ఉపరిమేన భాగేన పఞ్ఞాయ, కత్థచి ద్వీహిపి భాగేహి సీలపఞ్ఞావసేన. ఇధ పన సుత్తే ఉపరిమేన భాగేన పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బోతి వత్వా తం దస్సేన్తో ‘‘తస్మా’’తిఆదిమాహ. యస్మా వా భగవా వేనేయ్యజ్ఝాసయవసేన పఠమం కల్యాణమిత్తం దస్సేన్తో అరహత్తం పవేదేత్వా ‘‘తయిదం అరహత్తం ఇమాయ ఆరద్ధవీరియతాయ హోతీ’’తి దస్సేన్తో వీరియారమ్భం పవేదేత్వా ‘‘స్వాయం వీరియారమ్భో ఇమినా కల్యాణమిత్తసన్నిస్సయేన ¶ భవతీ’’తి దస్సేన్తో నిస్సయసమ్పత్తిం పవేదేతి హేట్ఠా దస్సితనిదస్సనానురూపన్తి దట్ఠబ్బం.

దుతియపాపణికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౧. తతియస్స పఠమే రుచ్చతీతి కాయసక్ఖిఆదీసు పుగ్గలేసు అతివియ సున్దరతరపణీతతరభావేన తే చిత్తస్స అభిరుచిఉప్పాదకో కతమోతి పుచ్ఛతి. సద్ధిన్ద్రియం ధురం అహోసి సద్ధాధురం మగ్గవుట్ఠానన్తి కత్వా, సేసిన్ద్రియాని పన కథన్తి ఆహ ‘‘సేసానీ’’తిఆది. పటివిద్ధమగ్గోవాతి తీహిపి థేరేహి అత్తనో అత్తనో పటివిద్ధఅరహత్తమగ్గో ఏవ కథితో, తస్మా న ¶ సుకరం ఏకంసేన బ్యాకాతుం ‘‘అయం…పే… పణీతతరో చా’’తి. భుమ్మన్తరేనేవ కథేసి ‘‘తీసుపి పుగ్గలేసు అగ్గమగ్గట్ఠోవ పణీతతరో’’తి.

౨౨. దుతియే హితానీతి భబ్యాని. వుద్ధికరానీతి ఆరోగ్యాదివుద్ధికరాని. అనుచ్ఛవికన్తి ఉపట్ఠానకిరియాయ అనురూపం. వాతాపమారరోగేనాతి వాతరోగేన చ అపమారరోగేన చ, వాతనిదానేన వా అపమారరోగేన. నిట్ఠప్పత్తగిలానోతి ‘‘ఇమినా రోగేన న చిరస్సేవ మరిస్సతీ’’తి నిట్ఠం పత్తో గిలానో. ఖిపితకం నామ వమథురోగో. కచ్ఛూతి థుల్లకచ్ఛుఆబాధో. తిణపుప్ఫకజరో విసమవాతసమ్ఫస్సజరోగో. యేసన్తి యేసం రోగానం. పటిజగ్గనేనాతి పటికారమత్తేన. ఫాసుకన్తి బ్యాధివూపసమనేన సరీరస్స ఫాసుభావో. బ్యాధినిదానసముట్ఠానజాననేన పణ్డితో, పటికారకిరియాయ యుత్తకారితాయ దక్ఖో, ఉట్ఠానవీరియసమ్పత్తియా అనలసో.

పదపరమో ¶ పుగ్గలో కథితో సమ్మత్తనియామోక్కమనస్స అయోగ్గభావతో. అలభన్తోవ తథాగతప్పవేదితం ధమ్మవినయం సవనాయ ఓక్కమతి నియామం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తం పచ్చేకబోధిం. యన్తి, యతో. ఓవాదం లభిత్వాతి ఆభిసమాచారికవత్తం ఓవాదమత్తం. ఏత్తకోపి హి తస్స హితావహోతి. తన్నిస్సితోవాతి విపఞ్చితఞ్ఞునిస్సితోవ హోతి. పునప్పునం దేసేతబ్బోవ సమ్మత్తనియామోక్కమనస్స యోగ్గభావతో.

౨౩. తతియే వివిధేహి ఆకారేహి ఆబాధనతో బ్యాబాధోవ బ్యాబజ్ఝం, కాయికం చేతసికఞ్చ దుక్ఖం. సహ బ్యాబజ్ఝేన వత్తతీతి సబ్యాబజ్ఝం. తేనాహ ‘‘సదుక్ఖ’’న్తి. చేతనారాసిన్తి పుబ్బచేతనాదిరాసిం. చేతనం పునప్పునం పవత్తేన్తో ‘‘రాసిం కరోతి పిణ్డం కరోతీ’’తి చ వుత్తో. సదుక్ఖన్తి నిరన్తరదుక్ఖం. తేనాహ ‘‘సాబాధం నిరస్సాద’’న్తి. అత్థీతి ఉజుకం దుక్ఖవేదనా ¶ నత్థీతి అవత్తబ్బత్తా వుత్తం. అనిట్ఠసభావత్తా అనిట్ఠారమ్మణత్తా చ దుక్ఖపక్ఖికావ సా దట్ఠబ్బా. న హి అకుసలవిపాకా ఇట్ఠా నామ అత్థీ, కుసలవిపాకా పన ఉపేక్ఖావేదనా తత్థ అప్పావసరా. అట్ఠకథాయం పన నిరయస్స దుక్ఖబహులత్తా దుక్ఖస్స చ తత్థ బలవతాయ సా అబ్బోహారికట్ఠానే ఠితాతి వుత్తం. ఉపమం కత్వా ఆహటో విసేసో వియ సామఞ్ఞస్స యథా అయోపిణ్డిరోహినో వియ రూపానన్తి. పటిభాగఉపమాతి పటిబిమ్బఉపమా.

తే అగ్గహేత్వాతి హేట్ఠిమబ్రహ్మలోకే అగ్గహేత్వా. వోమిస్సకసుఖదుక్ఖన్తి విమిస్సకసుఖదుక్ఖం పీతిమిస్సకభావతో. కమ్మన్తి పాపకమ్మం. కమ్మసీసేన ఫలం వదతి. కామఞ్చేత్థ ‘‘అబ్యాబజ్ఝం లోకం ఉపపజ్జతీ’’తి ఆగతం, ‘‘అబ్యాబజ్ఝా ఫస్సా ఫుసన్తీ’’తి పన వచనేన లోకుత్తరఫస్సాపి సఙ్గయ్హన్తీతి ‘‘తీణి సుచరితాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకాని కథితానీ’’తి వుత్తం.

౨౪. చతుత్థే ¶ అవస్సయం గతోతి వట్టదుక్ఖపరిముత్తియా అవస్సయో మయ్హన్తి సరణగమనక్కమేన ఉపగతో హోతి. సతన్తికన్తి సపరియత్తిధమ్మం. అగ్గహితసరణపుబ్బస్సాతి అగ్గహితపుబ్బసరణస్స. అకతాభినివేసస్స వసేన వుత్తన్తి తస్మిం అత్తభావే న కతో సరణగమనాభినివేసో యేనాతి అకతాభినివేసో, తస్స వసేన వుత్తం. కామం పుబ్బేపి సరణదాయకో ఆచరియో వుత్తో, పబ్బజ్జాదాయకోపి సరణదాయకోవ. పుబ్బే పన ఉపాసకభావాపాదకవసేన సరణదాయకో అధిప్పేతో. ఇదం పన గహితపబ్బజ్జస్స సరణగమనం. పబ్బజా హి సవిసేసం సరణగమనన్తి పబ్బజ్జాదాయకో పున వుత్తో. ఏతేతి పబ్బజ్జాదాయకాదయో. దువిధేన పరిచ్ఛిన్నాతి లోకియధమ్మసమ్పాపకో లోకుత్తరధమ్మసమ్పాపకోతి ద్విప్పకారేన పరిచ్ఛిన్నా, కతాభినివేసఅకతాభినివేసవసేన వా. ఉపరీతి పఠమమగ్గతో ఉపరి. నేవ సక్కోతీతి ఆచరియేన కతస్స ఉపకారస్స మహానుభావత్తా తస్స పతికారం నామ కాతుం న సక్కోతి.

౨౫. పఞ్చమే ¶ అరుఇతి పురాణం దుట్ఠవణం వుచ్చతి. క-కారో పదసన్ధికరోతి అరుకూపమం చిత్తం ఏతస్సాతి అరుకూపమచిత్తో అప్పమత్తకస్సపి దుక్ఖస్స అసహనతో. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఇత్తరకాలోభాసేనాతి పరిత్తమేవ కాలో ఞాణోభాసవిరహేన. లగతీతి కోధాసఙ్గవసేన కుప్పన్తో పుగ్గలో సమ్ముఖా, ‘‘కిం వదసీ’’తిఆదినా పరమ్ముఖా చ ఉపనయ్హనవసేన లగతి, న తణ్హాసఙ్గవసేన. కుప్పతీతి కుజ్ఝతి. బ్యాపజ్జతీతి విపన్నచిత్తో హోతి. థద్ధభావం ఆపజ్జతి ఈసకమ్పి ముదుత్తాభావతో. దుట్ఠారుకోతి మంసలోహితానం దుట్ఠభావేన పకతిభావం జహిత్వా ఠితో దుట్ఠవణో. ‘‘దుట్ఠారుతా’’తిపి పఠన్తి, తత్థాపి తాకారో పదసన్ధికరో.

తస్సాతి దుట్ఠారుకస్స. సవనన్తి అసుచివిసన్దనం. ఉద్ధుమాతస్స వియాతి కోధేన ఉద్ధం ఉద్ధం ధుమాతకస్స వియ కోధూపాయాసస్స అవిస్సజ్జనతో. చణ్డికతస్సాతి ¶ కుపితస్స. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి హేట్ఠిమమగ్గవజ్ఝాపి కిలేసా తేహి అనుప్పత్తిధమ్మతం ఆపాదితత్తా సముచ్ఛిన్నా, తథాపి తస్మిం సన్తానే అగ్గమగ్గస్స అనుప్పన్నత్తా తత్థ అప్పహీనాపి కిలేసా అత్థేవాతి కత్వా తేసం ఞాణానం విజ్జూపమతా వుత్తా, న తేహి మగ్గేహి పహీనానం కిలేసానం అత్థిభావతోతి దట్ఠబ్బం.

వజిరూపమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౬. ఛట్ఠే ఉపసఙ్కమితబ్బోతి కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమితబ్బో. అల్లీయితబ్బోతి ఛాయాయ వియ వినా భావనాయ నిల్లీయితబ్బో. పునప్పునం ఉపాసితబ్బోతి అభిణ్హసో ఉపనిసీదితబ్బో. అనుద్దయాతి మేత్తాపుబ్బభాగో. ఉపసఙ్కమితుం వట్టతీతి ‘‘ఏతస్స సీలేన అభివుద్ధి భవిస్సతీ’’తి ఉపకారత్థం ఉపసేవనాది వట్టతి.

న పటిహఞ్ఞిస్సతీతి ‘‘అపేహి, కిం ఏతేనా’’తి పటిక్ఖేపాభావతో పియసీలత్తా న పటిహఞ్ఞిస్సతి. ఫాసు భవిస్సతీతి ద్వీసు హి సీలవన్తేసు ఏకేన సీలస్స వణ్ణే కథితే ఇతరో అనుమోదతి. తేన తేసం కథా ఫాసు చేవ హోతి పవత్తినీ చ. ఏకస్మిం పన దుస్సీలే సతి దుస్సీలస్స సీలకథా దుక్కథా, నేవ సీలకథా హోతి, న ఫాసు హోతి, న పవత్తినీ. దుస్సీలస్స హి సీలకథా అఫాసు భవిస్సతి. సీలకథాయ వుత్తమత్థం సమాధిపఞ్ఞాకథాసుపి అతిదిసతి ¶ ‘‘సమాధిపఞ్ఞాకథాసుపి ఏసేవ నయో’’తి. ద్వే హి సమాధిలాభినో సమాధికథం సప్పఞ్ఞా చ పఞ్ఞాకథం కథేన్తా రత్తిం వా దివసం వా అతిక్కమన్తమ్పి న జానన్తి.

తత్థ తత్థ పఞ్ఞాయ అనుగ్గహేస్సామీతి తస్మిం తస్మిం అనుగ్గహేతబ్బే పఞ్ఞాయ సోధేతబ్బే వడ్ఢేతబ్బే చ అధికసీలం నిస్సాయ ఉప్పన్నపఞ్ఞాయ అనుగ్గహేస్సామీతి అత్థో. తఞ్చ అనుగ్గణ్హనం సీలస్స అసప్పాయానుపకారధమ్మే వజ్జేత్వా తప్పటిపక్ఖసేవనేన హోతీతి ఆహ ‘‘సీలస్స అసప్పాయే’’తిఆది. సీలస్స అసప్పాయానుపకారధమ్మా నామ అనాచారాగోచరాదయో, తప్పటిపక్ఖతో ఉపకారధమ్మా వేదితబ్బా. తస్మిం తస్మిం ¶ ఠానేతి తంతంసిక్ఖాకోట్ఠాసపదట్ఠానే. అనుగ్గణ్హాతి నామాతి అభిన్నం అసంకిలిట్ఠం కత్వా అనుగ్గణ్హాతి నామ. ఖారపరిస్సావనేతి రజకానం ఊసఖారాదిఖారపరిస్సావనపటే. హాయతీతి సీలాదినా పరిహాయతి. సేట్ఠం పుగ్గలన్తి సీలాదిగుణేహి సేట్ఠం ఉత్తరితరం ఉత్తమం పుగ్గలం.

సేవితబ్బసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౭. సత్తమే అబ్భుగ్గచ్ఛతీతి ఏత్థ అభి-సద్దాపేక్ఖాయ ‘‘న’’న్తి సామిఅత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘అస్సా’’తి ‘‘తం ఖో పన భవన్త’’న్తిఆదీసు వియ. పాపకో కిత్తిసద్దోతి లామకభావేన కథేతబ్బసద్దో. గూథకూపో వియ దుస్సీల్యన్తి ఏతేన దుస్సీలస్స గూథసదిసత్తమేవ దస్సేతి. వచనన్తి అనిట్ఠవచనం. పురిమనయేనేవాతి ‘‘గూథకూపో వియ దుస్సీల్య’’న్తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేన. సుచిమిత్తోతి సీలాచారసుద్ధియా సుచిమిత్తో. సహ అయన్తి పవత్తన్తీతి సహాయాతి ఆహ ‘‘సహగామినో’’తి.

జిగుచ్ఛితబ్బసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౮. అట్ఠమే గూథభాణీతి గూథసదిసవచనత్తా గూథభాణీ. యథా హి గూథం నామ మహాజనస్స అనిట్ఠం హోతి, ఏవమేవ ఇమస్స పుగ్గలస్స వచనం దేవమనుస్సానం అనిట్ఠం హోతి. దుగ్గన్ధకథన్తి కిలేసాసుచిసంకిలిట్ఠతాయ గూథం వియ దుగ్గన్ధవాయనకథం. పుప్ఫభాణీతి సుపుప్ఫసదిసవచనత్తా పుప్ఫభాణీ ¶ . యథా హి ఫుల్లాని వస్సికాని వా అధిముత్తికాని వా మహాజనస్స ఇట్ఠాని కన్తాని హోన్తి, ఏవమేవ ఇమస్స పుగ్గలస్స వచనం దేవమనుస్సానం ఇట్ఠం హోతి కన్తం. పుప్ఫాని వియాతి చమ్పకసుమనాదిసుగన్ధపుప్ఫాని వియ. సుగన్ధకథన్తి సుచిగన్ధవాయనకథం కిలేసదుగ్గన్ధాభావతో. మధుభాణీతి ఏత్థ ‘‘ముదుభాణీ’’తిపి పఠన్తి. ఉభయత్థాపి హి మధురవచనోతి అత్థో. యథా హి ¶ చతుమధురం నామ మధురం పణీతం, ఏవమేవ ఇమస్స పుగ్గలస్స వచనం దేవమనుస్సానం మధురం హోతి. మధురకథన్తి కణ్ణసుఖతాయ పేమనీయతాయ చ సద్దతో అత్థతో చ మధురసభావకథం. అత్తహేతు వాతి అత్తనో వా హత్థపాదాదిచ్ఛేదనహరణహేతు. పరహేతు వాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తేనాహ ‘‘అత్తనో వా’’తిఆది.

‘‘నేలఙ్గోతి ఖో, భన్తే, సీలానమేతం అధివచన’’న్తి సుత్తే (సం. ని. ౪.౩౪౭) ఆగతత్తా వుత్తం ‘‘ఏత్థ వుత్తసీలం వియా’’తి. పూరేతి గుణానం పారిపూరియం. సుకుమారాతి అఫరుసతాయ ముదుకా కోమలా. పురస్సాతి ఏత్థ పుర-సద్దో తన్నివాసివాచకో దట్ఠబ్బో ‘‘గామో ఆగతో’’తిఆదీసు వియ. తేనాహ ‘‘నగరవాసీన’’న్తి. మనం అప్పాయతి వడ్ఢేతీతి మనాపా. తేనాహ ‘‘చిత్తవుద్ధికరా’’తి.

గూథభాణీసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯. నవమే అన్ధోతిఆదీసు పాళిపదేసు పఠమో దిట్ఠధమ్మికభోగసంహరణపఞ్ఞాచక్ఖునో చ సమ్పరాయికత్థసాధనపఞ్ఞాచక్ఖునో చ అభావా ‘‘అన్ధో’’తి వుచ్చతి దుతియోపి, తతియో పన ద్విన్నమ్పి భావా ‘‘ద్విచక్ఖూ’’తి వుచ్చతి. పఞ్ఞాచక్ఖూతి ఆయకోసల్లభూతా పఞ్ఞాచక్ఖు. తేనాహ ‘‘ఫాతిం కరేయ్యా’’తి. అధముత్తమేతి అధమే చేవ ఉత్తమే చ. పటిపక్ఖవసేనాతి పటిపక్ఖస్స అత్థితావసేన. సుక్కసప్పటిభాగాతి సుక్కధమ్మేహి పహాయకేహి సప్పటిభాగాతి జానేయ్య. కణ్హసప్పటిభాగాతి కణ్హధమ్మేహి పహాతబ్బేహి సప్పటిభాగాతి జానేయ్య.

తథాజాతికాతి యాదిసేహి సపుత్తదారపరిజనసఞాతిమిత్తబన్ధవగ్గం అత్తానం సుఖేతి పీణేతి, తాదిసా భోగాపి న సన్తి. పుఞ్ఞాని చ న కరోతీతి సమణబ్రాహ్మణకపణద్ధికయాచకానం సన్తప్పనవసేన పుఞ్ఞాని న కరోతి. ఉభయత్థాతి ఉభయస్మిం లోకే, ఉభయస్మిం వా అత్థేతి విగ్గహోతి దస్సేన్తో ‘‘ఇధలోకే’’తిఆదిమాహ. ఉభయేనాతి వుత్తమత్థం ¶ యోజేత్వా దస్సేతుం ‘‘కథ’’న్తిఆది వుత్తం. యస్మిం ఠానేతి యస్మింయేవ ¶ ఠానే. న సోచతీతి సోకహేతూనం తత్థ అభావతో న సోచతి.

౩౦. దసమే అవకుజ్జపఞ్ఞోతి నిక్కుజ్జపఞ్ఞో. తేనాహ ‘‘అధోముఖపఞ్ఞో’’తి. పుబ్బపట్ఠపనాతి పఠమారమ్భో. సన్నిట్ఠానన్తి కథాపరియోసానం. అప్పనాతి దేసనాయ నిట్ఠాపనం. అనేకే వా అనుసన్ధియోతి యోజేతబ్బం. సమాధి వాతిఆదీసు లోకుత్తరధమ్మా పరమత్థతో సాసనన్తి తదత్థోపాదకసమాధి తస్స ఆదీతి వుత్తో, తదాసన్నత్తా విపస్సనా, తస్స మూలభావేన ఏకదేసత్తా మగ్గో.

సాసనస్స పారిపూరిసుద్ధియో నామ సత్థారా దేసితనియామేనేవ సిద్ధా, తా పనేత్థ కథేన్తస్స వసేన గహేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘అనూనం కత్వా దేసేన్తీ’’తి, ‘‘నిగ్గణ్ఠిం కత్వా దేసేన్తీ’’తి చ వుత్తం. తత్థ నిజ్జటన్తి నిగ్గుమ్బం అనాకులం. నిగ్గణ్ఠిన్తి గణ్ఠిట్ఠానరహితం సువిఞ్ఞేయ్యం కత్వా.

ఆకిణ్ణానీతి ఆకిరిత్వా సంకిరిత్వా ఠపితానీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పక్ఖిత్తానీ’’తి. ఉచ్ఛఙ్గో వియ ఉచ్ఛఙ్గపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బోతి ఉచ్ఛఙ్గసదిసపఞ్ఞతాయ ఉచ్ఛఙ్గపఞ్ఞో. ఏవం పఞ్ఞా వియ పుగ్గలోపి ఉచ్ఛఙ్గో వియ హోతి, తస్మిం ధమ్మానం అచిరట్ఠానతోతి అధిప్పాయేన వుత్తం. యథా చ ఉచ్ఛఙ్గసదిసా పఞ్ఞా, ఏవం నిక్కుజ్జకుమ్భసదిసా పఞ్ఞా ఏవాతి దట్ఠబ్బా.

సంవిదహనపఞ్ఞాయాతి ‘‘ఏవం కతే ఇదం నామ భవిస్సతీ’’తి ఏవం తంతంఅత్థకిచ్చం సంవిధాతుం సమత్థతాయ విచారణపఞ్ఞాయ రహితో. సేయ్యోతి సేట్ఠో పాసంసో. పుబ్బభాగపటిపదన్తి చిత్తవిసుద్ధిఆదికం అరియమగ్గస్స అధిగమాయ పుబ్బభాగపటిపత్తిం.

అవకుజ్జసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౧. చతుత్థస్స ¶ ¶ పఠమే సబ్రహ్మకానీతి ససేట్ఠకాని. యేసన్తి యేసం కులానం. పుత్తానన్తి పుత్తేహి. పూజితసద్దయోగేన హి ఇదం కరణత్థే సామివచనం. తేనాతి ఆహారాదినా. పటిజగ్గితా గోపితాతి యథాకాలం తస్స తస్స దాతబ్బస్స దానేన వేయ్యావచ్చస్స చ కరణేన పటిజగ్గితా చేవ ఉప్పన్నానత్థప్పహరణేన గోపితా చ హోన్తి. తేసన్తి మాతాపితూనం. బ్రహ్మాదిభావసాధనత్థన్తి తేసం గుణానం అత్థితాయ లోకే బ్రహ్మా నామ వుచ్చతి, ఆచరియో నామ వుచ్చతి, ఆహునేయ్యో నామ వుచ్చతి, తే మాతాపితూనం పుత్తకం పటిలభన్తీతి దస్సనవసేన నేసం బ్రహ్మాదిభావసాధనత్థం ‘‘బహుకారా’’తి, వత్వా తం తేసం బహుకారతం నానాకారతో దస్సేతుం ‘‘ఆపాదకా’’తిఆది వుత్తం. మాతాపితరో హి పుత్తానం జీవితస్స ఆపాదకా, సరీరస్స పోసకా, ఆచారసమాచారానం సిక్ఖాపకా సకలస్సపి ఇమస్స లోకస్స దస్సేతారో. తేనాహ ‘‘పుత్తానం హీ’’తిఆది. ఇట్ఠారమ్మణం తావ తే దస్సేన్తు, అనిట్ఠారమ్మణం కథన్తి? తమ్పి దస్సేతబ్బమేవ వజ్జనీయభావజానాపనత్థం.

అవిజహితా హోన్తీతి తాసం భావనాయ బ్రహ్మానం బ్రహ్మలోకే ఉప్పన్నత్తా అవిజహితా హోన్తి భావనా. లోభనీయవయస్మిం పఠమయోబ్బనే అతివియ ముదుభావప్పత్తదస్సనత్థం సతవిహతగ్గహణం. పాటియేక్కన్తి విసుం. ఇమినా కారణేనాతి ఇమినా యథావుత్తేన పుత్తేసు పవత్తితేహి అతిక్కమేన మేత్తాదిసముప్పత్తిసఙ్ఖాతేన కారణేన.

థరుసిప్పన్తి అసిసత్తికున్తకలాపాదిఆయుధసిప్పం. ముద్దాగణనాతి అఙ్గులిసంకోచనాదినా హత్థముద్దాయ గణనా. ఆదిసద్దేన పాణాదీనం సఙ్గహో. పచ్ఛాచరియా నామ మాతాపితూనం సన్తికే ఉగ్గహితగహట్ఠవత్తస్సేవ పుగ్గలస్స యథాసకం హత్థాచరియాదీనం సిప్పగ్గాహాపనన్తి కత్వా సబ్బపఠమం ఆచరియా నామాతి యోజేతబ్బం. ఆనీయ హుతం ఆహుతం. పకారేహి హుతం పాహుతం. అభిసఙ్ఖతన్తి తస్సేవ వేవచనం.

నమో కరేయ్యాతి సాయం పాతం ఉపట్ఠానం గన్త్వా ‘‘ఇదం మయ్హం ఉత్తమపుఞ్ఞక్ఖేత్త’’న్తి నమక్కారం కరేయ్య. తాయ నం పారిచరియాయాతి ఏత్థ నన్తి నిపాతమత్తం, యథావుత్తపరిచరణేనాతి అత్థో ¶ . అథ వా పారిచరియాయాతి ¶ భరణకిచ్చకరణకులవంసప్పతిట్ఠానాపనాదినా పఞ్చవిధఉపట్ఠానేన. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పఞ్చహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి పుత్తేన పురత్థిమా దిసా మాతాపితరో పచ్చుపట్ఠాతబ్బా – ‘భతో నేసం భరిస్సామి, కిచ్చం నేసం కరిస్సామి, కులవంసం ఠపేస్సామి, దాయజ్జం పటిపజ్జామి, అథ వా పన పేతానం కాలకతానం దక్ఖిణం అనుప్పదస్సామీ’తి. ఇమేహి ఖో, గహపతిపుత్త, పఞ్చహి ఠానేహి పుత్తేన పురత్థిమా దిసా మాతాపితరో పచ్చుపట్ఠితా పఞ్చహి ఠానేహి పుత్తం అనుకమ్పన్తి, పాపా నివారేన్తి, కల్యాణే నివేసేన్తి, సిప్పం సిక్ఖాపేన్తి, పతిరూపేన దారేన సంయోజేన్తి, సమయే దాయజ్జం నియ్యాదేన్తీ’’తి (దీ. ని. ౩.౨౬౭).

అపిచ యో మాతాపితరో తీసు వత్థూసు అభిప్పసన్నే కత్వా సీలేసు వా పతిట్ఠాపేత్వా పబ్బజ్జాయ వా నియోజేత్వా ఉపట్ఠహతి, అయం మాతాపితూపట్ఠాకానం అగ్గోతి వేదితబ్బో. సా పనాయం పారిచరియా పుత్తస్స ఉభయలోకహితసుఖావహాతి తం దస్సేతుం ‘‘ఇధేవ నం పసంసన్తి, పేచ్చ సగ్గే పమోదతీ’’తి వుత్తం. పసంసన్తీతి ‘‘అయం పుగ్గలో మత్తేయ్యో పేత్తేయ్యో సగ్గసంవత్తనియం పటిపదం పూరేతీ’’తి ఇధేవ నం పసంసన్తి. ఆమోదతి ఆదితో పట్ఠాయ మోదప్పత్తియా. పమోదతి నానప్పకారమోదసమ్పవత్తియా.

సబ్రహ్మకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨. దుతియే తథాజాతికోతి తథాసభావో. చిత్తేకగ్గతాలాభోతి చిత్తేకగ్గతాయ అధిగమో. రూపమేవ కిలేసుప్పత్తియా కారణభావతో రూపనిమిత్తం. ఏస నయో సేసేసుపి. సస్సతాదినిమిత్తన్తి సస్సతుచ్ఛేదభావనిమిత్తం. పుగ్గలనిమిత్తన్తి పుగ్గలాభినివేసననిమిత్తం. ధమ్మనిమిత్తన్తి ధమ్మారమ్మణసఙ్ఖాతం నిమిత్తం. ‘‘సియా ను ఖో, భన్తే’’తి థేరేన పుట్ఠో భగవా ‘‘సియా’’తి అవోచ లోకుత్తరసమాధిప్పటిలాభం సన్ధాయ. సో హి నిబ్బానం సన్తం పణీతన్తి చ పస్సతి. తేనాహ ‘‘ఇధానన్దా’’తిఆది.

నిబ్బానం ¶ సన్తన్తి సమాపత్తిం అప్పేత్వాతి నిబ్బానం సన్తన్తి ఆభుజిత్వా ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా ¶ . దివసమ్పీతిఆదినా అసఙ్ఖతాయ ధాతుయా అచ్చన్తసన్తపణీతాదిభావం దస్సేతి. అట్ఠవిధేతి ‘‘సన్తం పణీతం సబ్బసఙ్ఖారసమథో సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గో తణ్హాక్ఖయో విరాగో నిరోధో నిబ్బాన’’న్తి ఏవం అట్ఠవిధే ఆభోగసఞ్ఞితే సమన్నాహారే. నిద్ధారణే చేతం భుమ్మం. ఇమస్మిం ఠానే…పే… లబ్భన్తేవాతి ‘‘ఇధానన్ద, భిక్ఖునో ఏవం హోతీ’’తి ఆగతే ఇమస్మిం సుత్తప్పదేసే ఏకోపి ఆభోగసమన్నాహారో చేపి సబ్బే అట్ఠపి ఆభోగసమన్నాహారా లబ్భన్తేవ సమన్నాహరతం అత్థావహత్తా.

ఞాణేన జానిత్వాతి విపస్సనాఞాణసహితేన మగ్గఞాణేన జానిత్వా. పరాని చ ఓపరాని చ చక్ఖాదీని ఆయతనాని. సన్తతాయాతి పటిప్పస్సద్ధితాయ. కాయదుచ్చరితాదిధూమవిరహితోతి కాయదుచ్చరితాది ఏవ సన్తాపనట్ఠేన ధూమో, తేన విరహితో. అనీఘోతి అపాపో. జాతిజరాగహణేనేవ బ్యాధిమరణమ్పి గహితమేవాతి తబ్భావభావతోతి వుత్తం.

౩౩. తతియే, ‘‘సారిపుత్త, మయా సంఖిత్తేన దేసితం ధమ్మం తాదిసేనపి న సుకరం విఞ్ఞాతు’’న్తి ఇమినా అధిప్పాయేనేవ వదన్తో థేరస్స ఞాణం సబ్బమతిక్కమం. అఞ్ఞాతారో చ దుల్లభాతి హి ఇమినా సామఞ్ఞవచనేన సారిపుత్తత్థేరమ్పి అన్తోగధం కత్వా దస్సేన్తో తేనపి అత్తనో దేసనాయ దుప్పటివిద్ధభావం దస్సేతి.

సమ్మాతి హేతునా కారణేన. తేనాహ ‘‘ఉపాయేనా’’తిఆది. మానాభిసమయాతి మానస్స దస్సనాభిసమయా. పహానాభిసమయోతి చ దస్సనాభిసమయోతి చ పరిఞ్ఞాభిసమయో వుత్తో. అరహత్తమగ్గో హి పరిఞ్ఞాకిచ్చసిద్ధియా కిచ్చవసేన మానం పస్సతి, అసమ్మోహప్పటివేధవసేనాతి వుత్తం హోతి, అయమస్స దస్సనాభిసమయో. తేన దిట్ఠో పన పహానాభిసమయో చ. దస్సనాభిసమయేన హి పరిఞ్ఞాభిసమయమేవ పహీయతి. దిట్ఠవిసేన దిట్ఠసత్తానం జీవితం వియ అయమస్స పహానాభిసమయో ¶ . అట్ఠకథాయం పన పహానాభిసమయస్స దస్సనాభిసమయనానన్తరియకత్తా ‘‘పహానాభిసమయేన’’ఇచ్చేవ వుత్తం. పహానాభిసమయే హి గహితే దస్సనాభిసమయో గహితోవ హోతి.

అన్తమకాసి ¶ దుక్ఖస్సాతి అరహత్తమగ్గేన మానస్స పహీనత్తా యే ఇమే ‘‘కాయబన్ధనస్స అన్తో జీరతి (చూళవ. ౨౭౮), హరితన్తం వా’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౪) ఏవం వుత్తఅన్తిమమరియాదన్తో చ ‘‘అన్తమిదం, భిక్ఖవే, జీవికాన’’న్తి (సం. ని. ౩.౮౦; ఇతివు. ౯౧) ఏవం వుత్తలామకన్తో చ ‘‘సక్కాయో ఏకో అన్తో’’తి (సం. ని. ౩.౧౦౩) ఏవం వుత్తకోట్ఠాసన్తో చ ‘‘ఏసేవన్తో దుక్ఖస్స సపచ్చయసఙ్ఖయా’’తి ఏవం వుత్తకోట్ఠాసన్తో చాతి చత్తారో అన్తా, తేసు సబ్బస్సేవ వట్టదుక్ఖస్స అదుం చతుత్థకోటిసఙ్ఖాతం అన్తమకాసి, పరిచ్ఛేదం పరివటుమం అకాసి, అన్తిమసముదయమత్తావసేసం దుక్ఖమకాసీతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘వట్టదుక్ఖస్స అన్తమకాసీ’’తి.

నను చ ‘‘పహాన’’న్తి ఇమస్స నిద్దేసే నిబ్బానం ఆగతం? ఇధ పటిప్పస్సద్ధిప్పహానసఙ్ఖాతం అరహత్తఫలం వుత్తం, తస్మా నిద్దేసేనాయం వణ్ణనా విరుజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘నిద్దేసే పనా’’తిఆది. తత్థ తాని పదాని ఆగతానీతి తస్మిం నిద్దేసే ‘‘పహానం వూపసమం పటినిస్సగ్గ’’న్తిఆదీని (చూళని. ౭౫ ఉదయమాణవపుచ్ఛానిద్దేసో) పదాని ఆగతాని.

ధమ్మతక్కపురేజవన్తి ఇమినా తస్మిం చతుత్థజ్ఝానవిమోక్ఖే ఠత్వా ఝానఙ్గాని విపస్సిత్వా అధిగతం అరహత్తవిమోక్ఖం వదతి. అరహత్తవిమోక్ఖస్స హి మగ్గసమ్పయుత్తసమ్మాసఙ్కప్పసఙ్ఖాతో ధమ్మతక్కో పురేజవో హోతి.

సారిపుత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪. చతుత్థే పిణ్డకరణత్థాయాతి ఆయూహనవసేన రాసికరణత్థాయ. అభిన్నానీతి ఏకదేసేనపి అఖణ్డితాని. భిన్నకాలతో పట్ఠాయ హి బీజం బీజకిచ్చాయ న ఉపకప్పతి. అపూతీనీతి ఉదకతేమనేన పూతిభావం న ఉపగతాని. పూతిబీజఞ్హి బీజత్థాయ న ఉపకప్పతి. తేనాహ ‘‘పూతిభావేన అబీజత్తం అప్పత్తానీ’’తి. న వాతేన న చ ఆతపేన హతానీతి ¶ వాతేన చ ఆతపేన చ న హతాని, నిరోజతం న పాపితాని. నిరోజఞ్హి కసటబీజం బీజత్థాయ న ఉపకప్పతి. సారాదానీతి తణ్డులసారస్స ఆదానతో సారాదాని. నిస్సారఞ్హి బీజం బీజత్థాయ న ఉపకప్పతి. తేనాహ ‘‘గహితసారానీ’’తి, పతిట్ఠితసారానీతి అత్థో. సన్నిచయభావేన సుఖం సయితానీతి చత్తారో మాసే కోట్ఠపక్ఖిత్తనియామేనేవ సుఖసయితాని.

కమ్మవిభత్తీతి ¶ కమ్మవిభాగో. దిట్ఠధమ్మో వుచ్చతి పచ్చక్ఖభూతో పచ్చుప్పన్నో అత్తభావో, తత్థ వేదితబ్బఫలం కమ్మం దిట్ఠధమ్మవేదనీయం. పచ్చుపన్నభవతో అనన్తరం వేదితబ్బఫలం కమ్మం ఉపపజ్జవేదనీయం. అపరపరియాయవేదనీయన్తి దిట్ఠధమ్మానన్తరభవతో అఞ్ఞస్మిం అత్తభావపరియాయే అత్తభావపరివత్తే వేదితబ్బఫలం కమ్మం. పటిపక్ఖేహి అనభిభూతతాయ పచ్చయవిసేసేన పటిలద్ధవిసేసతాయ చ బలవభావప్పత్తా తాదిసస్స పుబ్బాభిసఙ్ఖారస్స వసేన సాతిసయా హుత్వా పవత్తా పఠమజవనచేతనా తస్మింయేవ అత్తభావే ఫలదాయినీ దిట్ఠధమ్మవేదనీయకమ్మం నామ. సా హి వుత్తాకారేన బలవతీ జవనసన్తానే గుణవిసేసయుత్తేసు ఉపకారానుపకారవసప్పవత్తియా ఆసేవనాలాభేన అప్పవిపాకతాయ చ పఠమజవనచేతనా ఇతరద్వయం వియ పవత్తసన్తానుపరమాపేక్ఖం ఓకాసలాభాపేక్ఖఞ్చ కమ్మం న హోతీతి ఇధేవ పుప్ఫమత్తం వియ పవత్తివిపాకమత్తం ఫలం దేతి. తథా అసక్కోన్తన్తి కమ్మస్స విపాకదానం నామ ఉపధిప్పయోగాదిపచ్చయన్తరసమవాయేనేవ హోతీతి తదభావతో తస్మింయేవ అత్తభావే విపాకం దాతుం అసక్కోన్తం. అహోసికమ్మన్తి అహోసి ఏవ కమ్మం, న తస్స విపాకో అహోసి అత్థి భవిస్సతి చాతి ఏవం వేదితబ్బం కమ్మం.

అత్థసాధికాతి దానాదిపాణాతిపాతాదిఅత్థస్స నిప్ఫాదికా. కా పన సాతి ఆహ ‘‘సత్తమజవనచేతనా’’తి. సా హి సన్నిట్ఠాపకచేతనా వుత్తనయేన పటిలద్ధవిసేసా పురిమజవనచేతనాహి లద్ధాసేవనా చ సమానా అనన్తరత్తభావే విపాకదాయినీ ఉపపజ్జవేదనీయకమ్మం నామ. పురిమఉపమాయయేవాతి మిగలుద్దకోపమాయయేవ.

సతి సంసారప్పవత్తియాతి ఇమినా అసతి సంసారప్పవత్తియం అహోసికమ్మపక్ఖే తిట్ఠతి విపచ్చనోకాసస్స అభావతోతి దీపేతి. యం గరుకన్తి ¶ యం అకుసలం మహాసావజ్జం, కుసలఞ్చ మహానుభావం కమ్మం. కుసలం వా హి హోతు అకుసలం వా, యం గరుకం మాతుఘాతాదికమ్మం వా మహగ్గతకమ్మం వా, తదేవ పఠమం విపచ్చతి. తేనాహ ‘‘కుసలాకుసలేసు పనా’’తిఆది. యం బహులన్తి యం బహులం అభిణ్హసో కతం సమాసేవితం. తేనాహ ‘‘కుసలాకుసలేసు పన యం బహులం హోతీ’’తిఆది. యదాసన్నం నామ మరణకాలే అనుస్సరితం కమ్మం, ఆసన్నకాలే కతే పన వత్తబ్బమేవ నత్థీతి ఆహ ‘‘యం పన కుసలాకుసలేసు ఆసన్నమరణే’’తిఆది. అనుస్సరితున్తి పరిబ్యత్తభావేన అనుస్సరితుం.

తేసం అభావేతి తేసం యంగరుకాదీనం తిణ్ణం కమ్మానం అభావే. యత్థ కత్థచి విపాకం దేతీతి పటిసన్ధిజనకవసేన విపాకం దేతి. పటిసన్ధిజనకవసేన హి గరుకాదికమ్మచతుక్కం వుత్తం. తత్థ గరుకం సబ్బపఠమం విపచ్చతి, గరుకే అసతి బహులీకతం, తస్మిం అసతి యదాసన్నం ¶ , తస్మిం అసతి ‘‘కటత్తా వా పనా’’తి వుత్తం పురిమజాతీసు కతకమ్మం విపచ్చతి. బహులాసన్నపుబ్బకతేసు చ బలాబలం జానితబ్బం. పాపతో పాపన్తరం కల్యాణఞ్చ, కల్యాణతో కల్యాణన్తరం పాపఞ్చ బహులీకతం. తతో మహతోవ పుబ్బకతాది అప్పఞ్చ బహులానుస్సరణేన విప్పటిసారాదిజననతో, పటిపక్ఖస్స అపరిపుణ్ణతాయ ఆరద్ధవిపాకస్స కమ్మస్స కమ్మసేసస్స వా అపరపరియాయవేదనీయస్స అపరిక్ఖీణతాయ సన్తతియా పరిణామవిసేసతోతి తేహి తేహి కారణేహి ఆయూహితఫలం పఠమం విపచ్చతి. మహానారదకస్సపజాతకే (జా. ౨.౨౨.౧౧౫౩ ఆదయో) విదేహరఞ్ఞో సేనాపతి అలాతో, బీజకో దాసో, రాజకఞ్ఞా రుచా చ ఏత్థ నిదస్సనం. తథా హి వుత్తం భగవతా –

‘‘తత్రానన్ద, య్వాయం పుగ్గలో ఇధ పాణాతిపాతీ…పే… మిచ్ఛాదిట్ఠి. కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం నిరయం ఉపపజ్జతి, పుబ్బే వాస్స తం కతం హోతి పాపకమ్మం దుక్ఖవేదనీయం, పచ్ఛా వాస్స తం కతం హోతి పాపకమ్మం దుక్ఖవేదనీయం, మరణకాలే వాస్స హోతి మిచ్ఛాదిట్ఠి సమత్తా సమాదిన్నా, తేన సో కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం నిరయం ఉపపజ్జతీ’’తి –

ఆది ¶ . సబ్బం మహాకమ్మవిభఙ్గసుత్తం (మ. ని. ౩.౩౦౩) విత్థారేతబ్బం. కిం బహునా. యం తం తథాగతస్స మహాకమ్మవిభఙ్గఞాణం, తస్సేవాయం విసయో, యదిదం తస్స తస్స కమ్మస్స తేన తేన కారణేన పుబ్బాపరవిపాకతా సమత్థీయతి.

ఇదాని జనకాదికమ్మచతుక్కం విభజన్తో ‘‘జనకం నామా’’తిఆదిమాహ. పవత్తిం న జనేతీతి పవత్తివిపాకం న జనేతి. పఠమనయే జనకకమ్మస్స పటిసన్ధివిపాకమత్తస్సేవ వుత్తత్తా తస్స పవత్తివిపాకదాయకత్తమ్పి అనుజానన్తో ‘‘అపరో నయో’’తిఆదిమాహ. తత్థ పటిసన్ధిదానాదివసేన విపాకసన్తానస్స నిబ్బత్తకం జనకం. సుఖదుక్ఖసన్తానస్స నామరూపప్పబన్ధస్స వా చిరతరం పవత్తిహేతుభూతం ఉపత్థమ్భకం. తేనాహ ‘‘సుఖదుక్ఖం ఉపత్థమ్భేతి, అద్ధానం పవత్తేతీ’’తి. ఉపపీళకం సుఖదుక్ఖప్పబన్ధే పవత్తమానే సణికం సణికం హాపేతి. తేనాహ ‘‘సుఖదుక్ఖం పీళేతి బాధేతి, అద్ధానం పవత్తితుం న దేతీ’’తి.

వాతకాళకో మహల్లకో చోరే ఘాతేతుం న సక్కోతీతి సో కిర మహల్లకకాలే ఏకప్పహారేన సీసం ఛిన్దితుం న సక్కోతి, ద్వే తయో వారే పహరన్తో మనుస్సే కిలమేతి, తస్మా తే ఏవమాహంసు. అనులోమికం ఖన్తిం పటిలభిత్వాతి సోతాపత్తిమగ్గస్స ఓరతో అనులోమికం ఖన్తిం లభిత్వా ¶ . తరుణవచ్ఛాయ గావియా మద్దిత్వా జీవితక్ఖయం పాపితోతి ఏకా కిర యక్ఖినీ ధేనువేసేన ఆగన్త్వా ఉరే పహరిత్వా మారేసి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. నగరే భవో నాగరియో.

ఘాతేత్వాతి ఉపచ్ఛిన్దిత్వా. కమ్మస్స ఉపచ్ఛిన్దనం నామ తస్స విపాకప్పటిబాహనమేవాతి ఆహ ‘‘తస్స విపాకం పటిబాహిత్వా’’తి. తఞ్చ అత్తనో విపాకుప్పత్తియా ఓకాసకరణన్తి వుత్తం ‘‘అత్తనో విపాకస్స ఓకాసం కరోతీ’’తి. విపచ్చనాయ కతోకాసం కమ్మం విపక్కమ్మేవ నామ హోతీతి ఆహ ‘‘ఏవం పన కమ్మేన కతే ఓకాసే తం విపాకం ఉప్పన్నం నామ వుచ్చతీ’’తి. ఉపపీళకం అఞ్ఞస్స విపాకం ఉపచ్ఛిన్దతి, న సయం అత్తనో విపాకం దేతి. ఉపఘాతకం పన దుబ్బలకమ్మం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా అత్తనో విపాకం ఉప్పాదేతీతి అయమేతేసం విసేసో. కిఞ్చి బహ్వాబాధతాదిపచ్చయూపసన్నిపాతేన విపాకస్స విబాధకం ఉపపీళకం, తథా విపాకస్సేవ ఉపచ్ఛేదకం. ఉపఘాతకకమ్మం పన ఉపఘాతేత్వా అత్తనో విపాకస్స ఓకాసకరణేన విపచ్చనే ¶ సతి జనకమేవ సియా. జనకాదిభావో నామ విపాకం పతి ఇచ్ఛితబ్బో, న కమ్మం పతీతి విపాకస్సేవ ఉపఘాతకతా యుత్తా వియ దిస్సతి, వీమంసితబ్బం.

అపరో నయో – యస్మిం కమ్మే కతే పటిసన్ధియం పవత్తే చ విపాకకటత్తారూపానం ఉప్పత్తి హోతి, తం జనకం. యస్మిం పన కతే అఞ్ఞేన జనితస్స ఇట్ఠస్స వా అనిట్ఠస్స వా ఫలస్స విబాధకవిచ్ఛేదకపచ్చయానుప్పత్తియా ఉపబ్రూహనపచ్చయుప్పత్తియా జనకసామత్థియానురూపం పరిసుద్ధిచిరతరప్పబన్ధా హోతి, తం ఉపత్థమ్భకం. జనకేన నిబ్బత్తితం కుసలఫలం వా అకుసలఫలం వా యేన పచ్చనీకభూతేన రోగధాతువిసమతాదినిమిత్తతాయ విబాధయతి, తం ఉపపీళకం. యేన పన కమ్మునా జనకసామత్థియవసేన చిరతరప్పబన్ధారహమ్పి సమానం ఫలం విచ్ఛేదకపచ్చయుప్పత్తియా ఉపహఞ్ఞతి విచ్ఛిజ్జతి, తం ఉపఘాతకన్తి అయమేత్థ సారో.

తత్థ కేచి దుతియస్స కుసలభావం ఇత్థత్తమాగతస్స అప్పాబాధదీఘాయుకతాసంవత్తనవసేన, పచ్ఛిమానం ద్విన్నం అకుసలభావం బహ్వాబాధఅప్పాయుకతాసంవత్తనవసేన వణ్ణేన్తి. తథా చ వుత్తం మజ్ఝిమనికాయే చూళకమ్మవిభఙ్గసుత్తవణ్ణనాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౩.౨౯౦) –

‘‘చత్తారి హి కమ్మాని – ఉపపీళకం, ఉపచ్ఛేదకం, జనకం, ఉపత్థమ్భకన్తి. బలవకమ్మేన హి నిబ్బత్తం పవత్తే ఉపపీళకం ఆగన్త్వా అత్థతో ఏవం వదతి నామ ‘సచాహం పఠమతరం జానేయ్యం, న తే ఇధ నిబ్బత్తితుం దదేయ్యం, చతూసుయేవ తం అపాయేసు నిబ్బత్తాపేయ్యం. హోతు, త్వం యత్థ కత్థచి నిబ్బత్త, అహం ఉపపీళకకమ్మం నామ తం పీళేత్వా ¶ నిరోజం నియూసం కసటం కరిస్సామీ’తి. తతో పట్ఠాయ తం తాదిసం కరోతి. కిం కరోతి? పరిస్సయం ఉపనేతి, భోగే వినాసేతి.

‘‘తత్థ దారకస్స మాతుకుచ్ఛియం నిబ్బత్తకాలతో పట్ఠాయ మాతు అస్సాదో వా సుఖం వా న హోతి, మాతాపితూనం పీళావ ఉప్పజ్జతి. ఏవం పరిస్సయం ఉపనేతి. దారకస్స పన మాతుకుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తకాలతో పట్ఠాయ గేహే భోగా ఉదకం పత్వా లోణం వియ రాజాదీనం వసేన నస్సన్తి, కుమ్భదోహనధేనుయో ¶ ఖీరం న దేన్తి, సూరతా గోణా చణ్డా హోన్తి, కాణా హోన్తి, ఖఞ్జా హోన్తి, గోమణ్డలే రోగో పతతి, దాసాదయో వచనం న కరోన్తి, వాపితం సస్సం న జాయతి, గేహగతం గేహే, అరఞ్ఞగతం అరఞ్ఞే నస్సతి, అనుపుబ్బేన ఘాసచ్ఛాదనమత్తం దుల్లభం హోతి, గబ్భపరిహారో న హోతి, విజాతకాలే మాతు థఞ్ఞం ఛిజ్జతి, దారకో పరిహారం అలభన్తో పీళితో నిరోజో నియూసో కసటో హోతి. ఇదం ఉపపీళకకమ్మం నామ.

‘‘దీఘాయుకకమ్మేన పన నిబ్బత్తస్స ఉపచ్ఛేదకకమ్మం ఆగన్త్వా ఆయుం ఛిన్దతి. యథా హి పురిసో అట్ఠుసభగమనం కత్వా సరం ఖిపేయ్య, తమఞ్ఞో ధనుతో ముత్తమత్తం ముగ్గరేన పహరిత్వా తత్థేవ పాతేయ్య, ఏవం దీఘాయుకకమ్మేన నిబ్బత్తస్స ఉపచ్ఛేదకకమ్మం ఆయుం ఛిన్దతి. కిం కరోతి? చోరానం అటవిం పవేసేతి, వాళమచ్ఛోదకం ఓతారేతి, అఞ్ఞతరం వా పన సపరిస్సయఠానం ఉపనేతి. ఇదం ఉపచ్ఛేదకకమ్మం నామ. ‘ఉపఘాతక’న్తిపి ఏతస్సేవ నామం. పటిసన్ధినిబ్బత్తకం పన కమ్మం జనకకమ్మం నామ. అప్పభోగకులాదీసు నిబ్బత్తస్స భోగసమ్పదాదికరణేన ఉపత్థమ్భకకమ్మం ఉపత్థమ్భకకమ్మం నామ.

‘‘పరిత్తకమ్మేనపి నిబ్బత్తం ఏతం పవత్తే పాణాతిపాతాదివిరతికమ్మం ఆగన్త్వా అత్థతో ఏవం వదతి నామ ‘సచాహం పఠమతరం జానేయ్యం, న తే ఇధ నిబ్బత్తితుం దదేయ్యం, దేవలోకేయేవ తం నిబ్బత్తాపేయ్యం, హోతు, త్వం యత్థ కత్థచి నిబ్బత్త, అహం ఉపత్థమ్భకకమ్మం నామ ఉపత్థమ్భం తే కరిస్సామీ’తి ఉపత్థమ్భం కరోతి. కిం కరోతి? పరిస్సయం నాసేతి, భోగే ఉప్పాదేతి.

‘‘తత్థ దారకస్స మాతుకుచ్ఛియం నిబ్బత్తకాలతో పట్ఠాయ మాతాపితూనం సుఖమేవ సాతమేవ హోతి. యేపి పకతియా మనుస్సామనుస్సపరిస్సయా హోన్తి, తే సబ్బే అపగచ్ఛన్తి ¶ . ఏవం పరిస్సయం నాసేతి. దారకస్స పన మాతుకుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తకాలతో పట్ఠాయ గేహే భోగానం పమాణం న హోతి, నిధికుమ్భియో పురతోపి పచ్ఛతోపి గేహం పరివట్టమానా పవిసన్తి. మాతాపితరో ¶ పరేహి ఠపితధనస్సపి సమ్ముఖీభావం గచ్ఛన్తి, ధేనుయో బహుఖీరా హోన్తి, గోణా సుఖసీలా హోన్తి, వప్పట్ఠానే సస్సాని సమ్పజ్జన్తి, వడ్ఢియా వా సమ్పయుత్తం, తావకాలికం వా దిన్నం ధనం అచోదితా సయమేవ ఆహరిత్వా దేన్తి, దాసాదయో సుబ్బచా హోన్తి, కమ్మన్తా న పరిహాయన్తి, దారకో గబ్భతో పట్ఠాయ పరిహారం లభతి, కోమారికవేజ్జా సన్నిహితావ హోన్తి. గహపతికులే జాతో సేట్ఠిట్ఠానం, అమచ్చకులాదీసు జాతో సేనాపతిట్ఠానాదీని లభతి. ఏవం భోగే ఉప్పాదేతి. సో అపరిస్సయో సభోగో చిరం జీవతి. ఇదం ఉపత్థమ్భకకమ్మం నామ. ఇమేసు చతూసు పురిమాని ద్వే అకుసలానేవ, జనకం కుసలమ్పి అకుసలమ్పి, ఉపత్థమ్భకం కుసలమేవా’’తి.

ఏత్థ విబాధూపఘాతా నామ కుసలవిపాకమ్హి న యుత్తాతి అధిప్పాయేన ‘‘ద్వే అకుసలానేవా’’తి వుత్తం. దేవదత్తాదీనం పన నాగాదీనం ఇతో అనుప్పదిన్నయాపనకపేతానఞ్చ నరకాదీసు అకుసలవిపాకూపత్థమ్భనూపపీళనూపఘాతకాని సన్తీతి చతున్నమ్పి కుసలాకుసలభావో న విరుజ్ఝతి. ఏవఞ్చ కత్వా యా బహూసు ఆనన్తరియేసు కతేసు ఏకేన గహితప్పటిసన్ధికస్స ఇతరేసం తస్స అనుబలప్పదాయితా వుత్తా, సాపి సమత్థితా హోతి.

సుత్తన్తపరియాయేన ఏకాదస కమ్మాని విభజిత్వా ఇదాని అభిధమ్మపరియాపన్నం దస్సేన్తో ‘‘అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానానీ’’తిఆదినా విభఙ్గపాళిం (విభ. ౮౧౦) దస్సేతి. తత్థ గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హానీతి గతిసమ్పత్తియా పటిబాహితాని నివారితాని పటిసేధితాని. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ చ గతిసమ్పత్తీతి సమ్పన్నగతి దేవలోకో చ మనుస్సలోకో చ. గతివిపత్తీతి విపన్నగతి చత్తారో అపాయా. ఉపధిసమ్పత్తీతి అత్తభావసమిద్ధి. ఉపధివిపత్తీతి హీనఅత్తభావతా. కాలసమ్పత్తీతి సురాజసుమనుస్సకాలసఙ్ఖాతో సమ్పన్నకాలో. కాలవిపత్తీతి దురాజదుమ్మనుస్సకాలసఙ్ఖాతో విపన్నకాలో. పయోగసమ్పత్తీతి సమ్మాపయోగో. పయోగవిపత్తీతి మిచ్ఛాపయోగో.

ఇదాని ¶ యథావుత్తపాళియా అత్థం దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అనిట్ఠారమ్మణానుభవనారహే కమ్మే విజ్జమానేయేవాతి ఇమినా అనిట్ఠారమ్మణానుభవననిమ్మిత్తకస్స పాపకమ్మస్స సబ్భావం దస్సేతి. తం కమ్మన్తి తం పాపకం కమ్మం. ఏకచ్చస్స హి అనిట్ఠారమ్మణానుభవననిమిత్తం ¶ బహుపాపకమ్మం విజ్జమానమ్పి గతివిపత్తియం ఠితస్సేవ విపచ్చతి. యది పన సో ఏకేన కల్యాణకమ్మేన గతిసమ్పత్తియం దేవేసు వా మనుస్సేసు వా నిబ్బత్తేయ్య, తాదిసే ఠానే అకుసలస్స వారో నత్థి, ఏకన్తం కుసలస్సేవాతి తం కమ్మం గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హం న విపచ్చతి. పతిబాహితం హుత్వాతి బాధితం హుత్వా. అత్తభావసమిద్ధియన్తి సరీరసమ్పత్తియం. కిలిట్ఠకమ్మస్సాతి హత్థిమేణ్డఅస్సబన్ధకగోపాలకాదికమ్మస్స. పలాయితబ్బయుత్తకాలేతి హత్థిఆదిపచ్చత్థికసమాగమకాలే. లఞ్జం దేతీతి ఏవం మే బాధతం పరేసం వసే న హోతీతి దేతి. చోరికయుత్తకాలేతి పక్ఖబలాదీనం లబ్భమానకాలే. అన్తరకప్పేతి పరియోసానప్పత్తే అన్తరకప్పే.

అభిధమ్మనయేన సోళస కమ్మాని విభజిత్వా పటిసమ్భిదామగ్గపరియాయేన (పటి. మ. ౧.౨౩౪-౨౩౫) ద్వాదస కమ్మాని విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘అపరానిపీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ అతీతభవేసు కతస్స కమ్మస్స అతీతభవేసుయేవ విపక్కవిపాకం గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం అహోసి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం కమ్మం అతీతే ఆయూహిత’’న్తిఆది. విపాకవారన్తి విపచ్చనావసరం విపాకవారం. ‘‘విపాకవారం లభతీ’’తి ఇమినా వుత్తమేవత్థం ‘‘పటిసన్ధిం జనేసీ’’తిఆదినా విభావేతి. తత్థ పటిసన్ధిం జనేసీతి ఇమినా చ పటిసన్ధిదాయకస్స కమ్మస్స పవత్తివిపాకదాయితాపి వుత్తా హోతి. పవత్తివిపాకస్సేవ పన దాయకం రూపజనకసీసేన వదతి. తస్సేవ అతీతస్స కమ్మస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయస్స ఉపపజ్జవేదనీయస్స చ పచ్చయవేకల్లేన అతీతభవేసుయేవ అవిపక్కవిపాకఞ్చ, అతీతేయేవ పరినిబ్బుతస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయఉపపజ్జవేదనీయఅపరపరియాయవేదనీయస్స కమ్మస్స అవిపక్కవిపాకఞ్చ గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం నాహోసి కమ్మవిపాకో’’తిపి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం పన విపాకవారం న లభీ’’తిఆది.

అతీతస్సేవ కమ్మస్స అవిపక్కవిపాకస్స పచ్చుప్పన్నభవే పచ్చయసమ్పత్తియా విపచ్చమానం విపాకం గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం పన అతీతే ఆయూహిత’’న్తిఆదిమాహ. అతీతస్సేవ కమ్మస్స ¶ అతిక్కన్తవిపాకకాలస్స చ పచ్చుప్పన్నభవే పరినిబ్బాయన్తస్స చ అవిపచ్చమానవిపాకం గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అలద్ధవిపాకవార’’న్తిఆది. అతీతస్సేవ కమ్మస్స విపాకారహస్స అవిపక్కవిపాకస్స అనాగతభవే పచ్చయసమ్పత్తియా విపచ్చితబ్బం విపాకం గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘యం పన అతీతే ఆయూహిత’’న్తిఆదిమాహ. అతీతస్సేవ కమ్మస్స అతిక్కన్తవిపాకకాలస్స చ అనాగతభవే పరినిబ్బాయితబ్బస్స అవిపచ్చితబ్బవిపాకఞ్చ గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి ¶ వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం అనాగతే విపాకవారం న లభిస్సతీ’’తిఆది. ఏవం తావ అతీతకమ్మం అతీతపచ్చుప్పన్నానాగతవిపాకావిపాకవసేన ఛధా దస్సితం.

ఇదాని పచ్చుప్పన్నభవే కతస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయస్స ఇధేవ విపచ్చమానం విపాకం గహేత్వా ‘‘అత్థి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘యం పన ఏతరహి ఆయూహిత’’న్తిఆదిమాహ. యం పన ఏతరహి విపాకవారం న లభతీతిఆదినా తస్సేవ పచ్చుప్పన్నస్స కమ్మస్స పచ్చయవేకల్లేన ఇధ అవిపచ్చమానఞ్చ దిట్ఠేవ ధమ్మే పరినిబ్బాయన్తస్స ఇధ అవిపచ్చమానఞ్చ విపాకం గహేత్వా ‘‘అత్థి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి దస్సేతి. పచ్చుప్పన్నస్సేవ కమ్మస్స ఉపపజ్జవేదనీయస్స అపరపరియాయవేదనీయస్స చ అనాగతభవే విపచ్చితబ్బవిపాకం గహేత్వా ‘‘అత్థి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం పన ఏతరహి ఆయూహితం అనాగతే విపాకవారం లభిస్సతీ’’తిఆది. పచ్చుప్పన్నస్సేవ కమ్మస్స ఉపపజ్జవేదనీయస్స పచ్చయవేకల్లేన అనాగతభవే అవిపచ్చితబ్బఞ్చ అనాగతభవే పరినిబ్బాయితబ్బస్స అపరపరియాయవేదనీయస్స అవిపచ్చితబ్బఞ్చ విపాకం గహేత్వా ‘‘అత్థి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం పన విపాకవారం న లభిస్సతీ’’తిఆది.

ఏవఞ్చ పచ్చుప్పన్నకమ్మం పచ్చుప్పన్నానాగతవిపాకావిపాకవసేన చతుధా దస్సేత్వా ఇదాని అనాగతభవే కతస్స కమ్మస్స అనాగతే విపచ్చితబ్బవిపాకం గహేత్వా ‘‘భవిస్సతి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘యం పనానాగతే ఆయూహిస్సతీ’’తిఆదిమాహ. తస్సేవ అనాగతస్స కమ్మస్స పచ్చయవేకల్లేన అవిపచ్చితబ్బఞ్చ అనాగతభవే పరినిబ్బాయితబ్బస్స అవిపచ్చితబ్బఞ్చ విపాకం గహేత్వా ‘‘భవిస్సతి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యం పన విపాకవారం న లభిస్సతీ’’తిఆది ¶ . ఏవం అనాగతకమ్మం అనాగతవిపాకావిపాకవసేన ద్విధా దస్సితం. ఏవన్తిఆదినా యథావుత్తద్వాదసకమ్మాని నిగమేతి.

ఇదాని సబ్బేసు యథావుత్తప్పభేదేసు కమ్మేసు యాని అభిధమ్మనయేన విభత్తాని సోళస కమ్మాని, యాని చ పటిసమ్భిదామగ్గపరియాయేన విభత్తాని ద్వాదస కమ్మాని, తాని సబ్బాని సుత్తన్తికపరియాయేన విభత్తేసు ఏకాదసవిధేసుయేవ కమ్మేసు అన్తోగధాని, తాని చ దిట్ఠధమ్మవేదనీయఉపపజ్జవేదనీయఅపరపరియాయవేదనీయేసు తీసుయేవ అన్తోగధానీతి దస్సేన్తో ‘‘ఇతి ఇమాని చేవా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అత్తనో ఠానా ఓసక్కిత్వాతి అత్తనో యథావుత్తద్వాదససోళసప్పభేదసఙ్ఖాతట్ఠానతో పరిహాపేత్వా, తం తం పభేదం హిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఏకాదస కమ్మానియేవ ¶ భవన్తీతి తంసభావానంయేవ కమ్మానం ద్వాదసధా సోళసధా చ విభజిత్వా వుత్తత్తా ఏవమాహ. యస్మా ఏకాదసధా వుత్తకమ్మాని దిట్ఠధమ్మవేదనీయాని వా సియుం ఉపపజ్జవేదనీయాని వా అపరపరియాయవేదనీయాని వా, తస్మా వుత్తం ‘‘తీణియేవ కమ్మాని హోన్తీ’’తి.

తేసం సఙ్కమనం నత్థీతి తేసం దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదీనం సఙ్కమనం నత్థి, సఙ్కమనం ఉపపజ్జవేదనీయాదిభావాపత్తి. తేనాహ ‘‘యథాఠానేయేవ తిట్ఠన్తీ’’తి, అత్తనో దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదిట్ఠానేయేవ తిట్ఠన్తీతి అత్థో. దిట్ఠధమ్మవేదనీయమేవ హి పఠమజవనచేతనా, ఉపపజ్జవేదనీయమేవ సత్తమజవనచేతనా, మజ్ఝే పఞ్చ అపరపరియాయవేదనీయమేవాతి నత్థి తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం సఙ్గహో, తస్మా అత్తనో అత్తనో దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదిసభావేయేవ తిట్ఠన్తి. తేనేవ భగవతా – ‘‘దిట్ఠే వా ధమ్మే, ఉపపజ్జ వా, అపరే వా పరియాయే’’తి తయో వికప్పా దస్సితా. తేనేవాహ ‘‘దిట్ఠధమ్మవేదనీయం కమ్మ’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘దిట్ఠే వా ధమ్మే’’తి సత్థా న వదేయ్యాతి అసతి నియామే న వదేయ్య. యస్మా పన తేసం సఙ్కమనం నత్థి, నియతసభావా హి తాని, తస్మా సత్థా ‘‘దిట్ఠే వా ధమ్మే’’తిఆదిమవోచ.

సుక్కపక్ఖేతి ‘‘అలోభో నిదానం కమ్మానం సముదయాయా’’తిఆదినా ఆగతే కుసలపక్ఖే. నిరుద్ధేతి అరియమగ్గాధిగమేన అనుప్పాదనిరోధేన నిరుద్ధే. తాలవత్థు వియ కతన్తి యథా తాలే ఛిన్నే ఠితట్ఠానే కిఞ్చి న హోతి, ఏవం కమ్మే పహీనే కిఞ్చి న హోతీతి అత్థో. తాలవత్థూతి వా మత్థకచ్ఛిన్నో తాలో వుత్తో పత్తఫలమకులసూచిఆదీనం అభావతో. తతో ఏవ సో అవిరుళ్హిధమ్మో. ఏవం పహీనకమ్మో సత్తసన్తానో. తేనాహ ¶ ‘‘మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియా’’తి. అనుఅభావం కతం పచ్ఛతో ధమ్మప్పవత్తియా అభావతో. తేనాహ ‘‘యథా’’తిఆది. అప్పవత్తికతకాలో వియాతి బీజానం సబ్బసో అప్పవత్తియా కతకాలో వియ. ఛిన్నమూలకానన్తి కిలేసమూలస్స సబ్బసో ఛిన్నత్తా ఛిన్నమూలకానం. కిలేసా హి ఖన్ధానం మూలాని.

వేదనీయన్తి వేదితబ్బం. అఞ్ఞం వత్థు నత్థీతి అఞ్ఞం అధిట్ఠానం నత్థి. సుగతిసఞ్ఞితాపి హేట్ఠిమన్తేన సఙ్ఖారదుక్ఖతో అనపగతత్తా దుగ్గతియో ఏవాతి వుత్తం ‘‘సబ్బా దుగ్గతియో’’తి, ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. లోభో ఏతస్స కారణభూతో అత్థీతి లోభం, లోభనిమిత్తం కమ్మం. తథా దోసన్తి ఏత్థాపి. తేనాహ ‘‘లోభదోససీసేన లోభజఞ్చ దోసజఞ్చ కమ్మమేవ నిద్దిట్ఠ’’న్తి. వట్టవివట్టన్తి వట్టఞ్చ వివట్టఞ్చ.

౩౫. పఞ్చమే ¶ ఆళవియన్తి ఆళవిరట్ఠే, న ఆళవినగరే. తేనాహ ‘‘ఆళవియన్తి ఆళవిరట్ఠే’’తి. అథాతి అవిచ్ఛేదత్థే నిపాతో. తత్థ భగవతో నిసజ్జాయ అవిచ్ఛిన్నాయ ఏవాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘ఏవ’’న్తిఆది. హత్థతో హత్థం గతత్తాతి ఆళవకస్స యక్ఖస్స హత్థతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స హత్థం, తతో రాజపురిసానం హత్థం గతత్తా.

మాఘస్సాతి మాఘమాసస్స. ఏవం ఫగ్గునస్సాతి ఏత్థాపి. ఖురన్తరేహి కద్దమో ఉగ్గన్త్వా తిట్ఠతీతి కద్దమో ఖురన్తరేహి ఉగ్గన్త్వా తిట్ఠతి. చతూహి దిసాహి వాయన్తో వాతో వేరమ్భోతి వుచ్చతి వేరమ్భవాతసదిసత్తా.

పఞ్చద్వారకాయన్తి పఞ్చద్వారానుసారేన పవత్తం విఞ్ఞాణకాయం. ఖోభయమానాతి కిలేసఖోభవసేన ఖోభయమానా చిత్తం సఙ్ఖోభం కరోన్తా. చేతసికాతి మనోద్వారికచిత్తసన్నిస్సితా. తేనాహ ‘‘మనోద్వారం ఖోభయమానా’’తి. సో రాగోతి తంసదిసో రాగో. భవతి హి తంసదిసే తబ్బోహారో యథా ‘‘సా ఏవ తిత్తిరికా, తాని ఏవ ఓసధానీ’’తి. యాదిసో హి ఏకస్స పుగ్గలస్స ఉప్పజ్జనకరాగో, తాదిసో ఏవ తతో అఞ్ఞస్స రాగభావసామఞ్ఞతో. తేన వుత్తం ‘‘తథారూపో ¶ రాగో’’తిఆది. ఇచ్ఛితాలాభేన రజనీయేసు వా నిరుద్ధేసు వత్థూసు దోమనస్సుప్పత్తియా దోసపరిళాహానం సమ్భవో వేదితబ్బో.

న లిమ్పతి అనుపలిత్తచిత్తత్తా. సీతిభూతో నిబ్బుతసబ్బపరిళాహత్తా. ఆసత్తియో వుచ్చన్తి తణ్హాయో తత్థ తత్థ ఆసఞ్జనట్ఠేన. దరథన్తి పరిళాహజాతం. చేతసోతి సామివచనం.

౩౬. ఛట్ఠే దేవదూతానీతి లిఙ్గవిపల్లాసం కత్వా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘దేవదూతా’’తి, ఉభయలిఙ్గం వా ఏతం పదం, తస్మా నపుంసకలిఙ్గవసేన పాళియం వుత్తస్స పుల్లిఙ్గవసేన అత్థదస్సనం కతం. దేవోతి మచ్చూతి అభిభవనట్ఠేన సత్తానం అత్తనో వసే వత్తాపనతో మచ్చురాజా ‘‘దేవో’’తి వుచ్చతి. యథా హి దేవో పకతిసత్తే అభిభవతి, ఏవం మచ్చు సబ్బసత్తే అభిభవతి, తస్మా దేవో ¶ వియాతి దేవో. ‘‘తస్స దూతా’’తి వత్వా ఇదానిస్స దూతే తేసం దూతభావఞ్చ విభావేతుం ‘‘జిణ్ణబ్యాధిమతా హీ’’తిఆది వుత్తం. తేన చోదనత్థేన దేవస్స దూతా వియాతి దేవదూతాతి దస్సేతి. ‘‘అహం అసుకం పమద్దితుం ఆగమిస్సామి, తువం తస్స కేసే గహేత్వా మా విస్సజ్జేహీ’’తి మచ్చుదేవస్స ఆణాకరా దూతా వియాతి హి దూతాతి వుచ్చన్తి.

ఇదాని సద్ధాతబ్బట్ఠేన దేవా వియ దూతాతి దేవదూతాతి దస్సేన్తో ‘‘దేవా వియ దూతా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అలఙ్కతప్పటియత్తాయాతి ఇదం అత్తనో దిబ్బానుభావం ఆవికత్వా ఠితాయాతి దస్సనత్థం వుత్తం. దేవతాయ బ్యాకరణసదిసమేవ హోతి న చిరస్సేవ జరాబ్యాధిమరణస్స సమ్భవతో. విసుద్ధిదేవానన్తి ఖీణాసవబ్రహ్మానం. తే హి చరిమభవే బోధిసత్తానం జిణ్ణాదిభేదం దస్సేన్తి, తస్మా అన్తిమభవికబోధిసత్తానం విసుద్ధిదేవేహి ఉపట్ఠాపితభావం ఉపాదాయ తదఞ్ఞేసమ్పి తేహి అనుపట్ఠాపితానమ్పి తథా వోహరితబ్బతా పరియాయసిద్ధాతి వేదితబ్బా. దిస్వావాతి ¶ విసుద్ధిదేవేహి దస్సితే దిస్వావ. తతోయేవ హి తే విసుద్ధిదేవానం దూతా వుత్తా.

కస్మా ఆరద్ధన్తి కేవలం దేవదూతే ఏవ సరూపతో అదస్సేత్వాతి అధిప్పాయో. దేవానం దూతానం దస్సనూపాయత్తా తథా వుత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘దేవదూతా…పే… సమనుయుఞ్జతీ’’తి ఆహ. తత్థ దేవదూతా…పే… దస్సనత్థన్తి దేవదూతానం అనుయుఞ్జనట్ఠానూపగస్స కమ్మస్స దస్సనత్థం.

ఏకచ్చే థేరాతి అన్ధకాదికే విఞ్ఞాణవాదినో చ సన్ధాయ వదతి. నేరయికే నిరయే పాలేన్తి తతో నిగ్గన్తుం అప్పదానవసేన రక్ఖన్తీతి నిరయపాలా. అథ వా నిరయపాలతాయ నేరయికానం నిరయదుక్ఖేన పరియోనద్ధాయ అలం సమత్థాతి నిరయపాలా. తన్తి ‘‘నత్థి నిరయపాలా’’తి వచనం. పటిసేధితమేవాతి ‘‘అత్థి నిరయేసు నిరయపాలా అత్థి చ కారణికా’’తిఆదినా నయేన అభిధమ్మే (కథా. ౮౬౬) పటిసేధితమేవ. యది నిరయపాలా నామ న సియుం, కమ్మకారణాపి న భవేయ్య. సతి హి కారణికే కమ్మకారణాయ భవితబ్బన్తి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘యథా హీ’’తిఆది. ఏత్థాహ – ‘‘కిం పనేతే నిరయపాలా నేరయికా, ఉదాహు అనేరయికా’’తి. కిఞ్చేత్థ – యది తావ నేరయికా నిరయసంవత్తనియేన కమ్మేన నిబ్బత్తా, సయమ్పి నిరయదుక్ఖం పచ్చనుభవేయ్యుం, తథా సతి అఞ్ఞేసం నేరయికానం ఘాతనాయ అసమత్థా సియుం, ‘‘ఇమే నేరయికా ఇమే నిరయపాలా’’తి వవత్థానఞ్చ న సియా. యే చ యే ఘాతేన్తి, తేహి సమానరూపబలప్పమాణేహి ఇతరేసం భయసన్తాసా న సియుం. అథ అనేరయికా, నేసం తత్థ కథం సమ్భవోతి? వుచ్చతే – అనేరయికా నిరయపాలా అనిరయగతిసంవత్తనియకమ్మనిబ్బత్తితో. నిరయూపపత్తిసంవత్తనియకమ్మతో ¶ హి అఞ్ఞేనేవ కమ్మునా తే నిబ్బత్తన్తి రక్ఖసజాతికత్తా. తథా హి వదన్తి సబ్బత్థివాదినో –

‘‘కోధా కురూరకమ్మన్తా, పాపాభిరుచినో తథా;

దుక్ఖితేసు చ నన్దన్తి, జాయన్తి యమరక్ఖసా’’తి.

తత్థ యదేకే వదన్తి ‘‘యాతనాదుక్ఖం పటిసంవేదేయ్యుం, అథ వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘాతేయ్యు’’న్తిఆది, తయిదం అసారం నిరయపాలానం నేరయికభావస్సేవ ¶ అభావతో. యదిపి అనేరయికా నిరయపాలా, అయోమయాయ పన ఆదిత్తాయ సమ్పజ్జలితాయ సజోతిభూతాయ నిరయభూమియా పరిక్కమమానా కథం దాహదుక్ఖం నానుభవన్తీతి? కమ్మానుభావతో. యథా హి ఇద్ధిమన్తో చేతోవసిప్పత్తా మహామోగ్గల్లానాదయో నేరయికే అనుకమ్పన్తా ఇద్ధిబలేన నిరయభూమిం ఉపగతా దాహదుక్ఖేన న బాధీయన్తి, ఏవం సమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

ఇద్ధివిసయస్స అచిన్తేయ్యభావతోతి చే? ఇదమ్పి తంసమానం కమ్మవిపాకస్స అచిన్తేయ్యభావతో. తథారూపేన హి కమ్మునా తే నిబ్బత్తా యథా నిరయదుక్ఖేన అబాధితా ఏవ హుత్వా నేరయికే ఘాతేన్తి, న చేత్తకేన బాహిరవిసయాభావో యుజ్జతి ఇట్ఠానిట్ఠతాయ పచ్చేకం ద్వారపురిసేసుపి విభత్తసభావత్తా. తథా హి ఏకచ్చస్స ద్వారస్స పురిసస్స చ ఇట్ఠం ఏకచ్చస్స అనిట్ఠం, ఏకచ్చస్స చ అనిట్ఠం ఏకచ్చస్స ఇట్ఠం హోతి. ఏవఞ్చ కత్వా యదేకే వదన్తి ‘‘నత్థి కమ్మవసేన తేజసా పరూపతాపన’’న్తిఆది, తదపాహతం హోతి. యం పన వదన్తి ‘‘అనేరయికానం తేసం కథం తత్థ సమ్భవో’’తి నిరయే నేరయికానం యాతనాసబ్భావభావతో. నేరయికసత్తయాతనాయోగ్గఞ్హి అత్తభావం నిబ్బత్తేన్తం కమ్మం తాదిసనికన్తి వినామితం నిరయట్ఠానే ఏవ నిబ్బత్తేతి. తే హి నేరయికేహి అధికతరబలారోహపరిణాహా అతివియ భయానకదస్సనా కురూరతరపయోగా చ హోన్తి. ఏతేనేవ తత్థ నేరయికానం విబాధకకాకసునఖాదీనమ్పి నిబ్బత్తియా అత్థిభావో సంవణ్ణితోతి దట్ఠబ్బో.

కథమఞ్ఞగతికేహి అఞ్ఞగతికబాధనన్తి చ న వత్తబ్బం అఞ్ఞత్థాపి తథా దస్సనతో. యం పనేకే వదన్తి ‘‘అసత్తసభావా ఏవ నిరయే నిరయపాలా నిరయే సునఖాదయో చా’’తి, తమ్పేతేసం మతిమత్తం అఞ్ఞత్థ తథా అదస్సనతో. న హి కాచి అత్థి తాదిసీ ధమ్మప్పవత్తి, యా అసత్తసభావా, సమ్పతిసత్తేహి అప్పయోజితా చ అత్థకిచ్చం సాధేన్తీ దిట్ఠపుబ్బా. పేతానం పానీయనివారకానం దణ్డాదిహత్థానఞ్చ పురిసానం సబ్భావే అసత్తభావే చ విసేసకారణం నత్థీతి తాదిసానం ¶ సబ్భావే కిం పాపకానం వత్తబ్బం. సుపినోపఘాతోపి అత్థకిచ్చసమత్థతాయ అప్పమాణం దస్సనాదిమత్తేనపి ¶ తదత్థసిద్ధితో. తథా హి సుపినే ఆహారూపభోగాదినా న అత్థసిద్ధి, ఇద్ధినిమ్మానరూపం పనేత్థ లద్ధపరిహారం ఇద్ధివిసయస్స అచిన్తేయ్యభావతో. ఇధాపి కమ్మవిపాకస్స అచిన్తేయ్యభావతోతి చే? తం న, అసిద్ధత్తా. నేరయికానం కమ్మవిపాకో నిరయపాలాతి సిద్ధమేత్తం, వుత్తనయేన పాళితో చ తేసం సత్తభావో ఏవ సిద్ధో. సక్కా హి వత్తుం సత్తసఙ్ఖాతా నిరయపాలసఞ్ఞితా ధమ్మప్పవత్తి సాభిసన్ధికపరూపఘాతి అత్థకిచ్చసబ్భావతో ఓజాహారాది రక్ఖససన్తతి వియ. అభిసన్ధిపుబ్బకతా చేత్థ న సక్కా పటిక్ఖిపితుం తథా తథా అభిసన్ధియా ఘాతనతో. తతో ఏవ న సఙ్ఘాతపబ్బతేహి అనేకన్తికతా. యే పన వదన్తి ‘‘భూతవిసేసా ఏవ తే వణ్ణసణ్ఠానాదివిసేసవన్తో భేరవాకారా నరకపాలాతి సమఞ్ఞం లభన్తీ’’తి, తదసిద్ధం ఉజుకమేవ పాళియం ‘‘అత్థి నిరయే నిరయపాలా’’తి వాదస్స పతిట్ఠాపితత్తా.

అపిచ యథా అరియవినయే నరకపాలానం భూతమత్తతా అసిద్ధా, తథా పఞ్ఞత్తిమత్తవాదినోపి భూతమత్తతా అసిద్ధా సబ్బసో రూపధమ్మానం అత్థిభావస్సేవ అప్పటిజాననతో. న హి తస్స భూతాని నామ పరమత్థతో సన్తి. యది పరమత్థం గహేత్వా వోహరతి, అథ కస్మా చక్ఖురూపాదీని పటిక్ఖిపతీతి? తిట్ఠతేసా అనవట్ఠితతక్కానం అప్పహీనవిపల్లాసానం వాదవీమంసా. ఏవం అత్థేవ నిరయే నిరయపాలాతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. సతి చ నేసం సబ్భావే అసతిపి బాహిరే విసయే నరకే వియ దేసాదినియమో హోతీతి వాదో న సిజ్ఝతి, సతి ఏవ పన బాహిరే విసయే దేసాదినియమోతి దట్ఠబ్బం.

దేవదూతసరాపనవసేన సత్తే యథూపచితే పుఞ్ఞకమ్మే యమేతి నియమేతీతి యమో. తస్స యమస్స వేమానికపేతానం రాజభావతో రఞ్ఞో. తేనాహ ‘‘యమరాజా నామ వేమానికపేతరాజా’’తి. కమ్మవిపాకన్తి అకుసలకమ్మవిపాకం. వేమానికపేతా హి కణ్హసుక్కవసేన మిస్సకం కమ్మం కత్వా వినిపాతికదేవతా వియ సుక్కేన కమ్మునా పటిసన్ధిం గణ్హన్తి. తథా హి మగ్గఫలభాగినోపి హోన్తి, పవత్తియం పన కమ్మానురూపం కదాచి పుఞ్ఞఫలం, కదాచి అపుఞ్ఞఫలం పచ్చనుభవన్తి. యేసం పన అరియమగ్గో ఉప్పజ్జతి, తేసం మగ్గాధిగమతో పట్ఠాయ పుఞ్ఞఫలమేవ ఉప్పజ్జతీతి దట్ఠబ్బం. అపుఞ్ఞఫలం పుబ్బే వియ కటుకం న హోతి, మనుస్సత్తభావే ఠితానం ¶ వియ ముదుకమేవ హోతీతి అపరే. ధమ్మికో రాజాతి ఏత్థ తస్స ధమ్మికభావో ధమ్మదేవపుత్తస్స వియ ఉప్పత్తినియతో ధమ్మతావసేన వేదితబ్బో. ద్వారేసూతి అవీచిమహానరకస్స చతూసు ద్వారేసు. ఖీణాసవా బ్రాహ్మణా నామ ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన.

అనుయోగవత్తన్తి ¶ అనుయోగే కతే వత్తితబ్బవత్తం. ఆరోపేన్తోతి కారాపేన్తో, అత్తనో పుచ్ఛం ఉద్దిస్స పటివచనం దాపేన్తో పుచ్ఛతి. పరస్స హి అధిప్పాయం ఞాతుం ఇచ్ఛన్తో తదుపగం పయోగం కరోన్తో పుచ్ఛతి నామ. లద్ధిన్తి గాహం. పతిట్ఠాపేన్తోతి తత్థ నిచ్చకాలం కారాపేన్తో. కారణం పుచ్ఛన్తోతి యుత్తిం పుచ్ఛన్తో. సమనుభాసతీతి యథానుయుత్తమత్థం విభూతం కత్వా కథేతి.

జిణ్ణన్తి జరాపత్తియా జిణ్ణం. ఏకచ్చో దహరకాలతో పట్ఠాయ పణ్డురోగాదినా అభిభూతకాయతాయ జిణ్ణసదిసో హోతి, అయం న తథా జరాపత్తియా జిణ్ణోతి దస్సేతి. గోపానసీ వియ వఙ్కన్తి వఙ్కగోపానసీ వియ వఙ్కం. న హి వఙ్కభావస్స నిదస్సనత్థం అవఙ్కగోపానసీ గయ్హతి. భగ్గన్తి భగ్గసరీరం కటియం భగ్గకాయత్తా. తేనాహ ‘‘ఇమినాపిస్స వఙ్కభావమేవ దీపేతీ’’తి. దణ్డపటిసరణన్తి ఠానగమనేసు దణ్డో పటిసరణం ఏతస్సాతి దణ్డపటిసరణం తేన వినా వత్తితుం అసమత్థత్తా. తేనాహ ‘‘దణ్డదుతియ’’న్తి. జరాతురన్తి జరాయ పత్థతసంకిలన్తకాయం. సబ్బసో కిమిహతం వియ మహాఖల్లాటం సీసమస్సాతి మహాఖల్లాటసీసం. సఞ్జాతవలిన్తి సమన్తతో జాతవలికం. జరాధమ్మోతి జరాపకతికో. తేనాహ ‘‘జరాసభావో’’తి. సభావో చ నామ తేజోధాతుయా ఉణ్హతా వియ న కదాచి విగచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘అపరిముత్తో జరాయా’’తిఆది.

అత్థతో ఏవం వదతి నామ, వాచాయ అవదన్తోపి అత్థాపత్తితో ఏవం వదన్తో వియ హోతి విఞ్ఞూనన్తి అత్థో. తరుణో అహోసిం యోబ్బనేన సమన్నాగతో. ఊరూనం బలం ఏతస్స అత్థీతి ఊరుబలీ. తేన దూరేపి గమనాగమనలఙ్ఘనాదిసమత్థతం దస్సేతి, బాహుబలీతి పన ఇమినా హత్థేహి కాతబ్బకిచ్చసమత్థతం, జవగ్గహణేన వేగసా పవత్తిసమత్థతం. అన్తరహితాతి నట్ఠా. ఏత్థ చ న ఖో పనాహన్తిఆది జరాయ దేవదూతభావదస్సనం. తేనాహ ‘‘తేనేస దేవదూతో నామ జాతో’’తి. ఆబాధస్స ¶ అత్థితాయ ఆబాధికం. వివిధం దుక్ఖం ఆదహతీతి బ్యాధి, విసేసేన వా ఆధియతి ఏతేనాతి బ్యాధి, బ్యాధి సంజాతో ఏతస్సాతి బ్యాధితం. ఏస నయో దుక్ఖితన్తి ఏత్థాపి.

దుతియం దేవదూతన్తి ఏత్థాపి వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. బ్యాధినా అభిహతోతి బ్యాధినా బాధితో, ఉపద్దుతోతి అత్థో.

విపరిభిన్నవణ్ణోతి విపరిభిన్ననీలవణ్ణో. తఞ్హి యత్థ యత్థ గహితపుబ్బకం, తత్థ తత్థ పణ్డువణ్ణం, మంసుస్సదట్ఠానే రత్తవణ్ణం, యేభుయ్యేన చ నీలసాటకపారుతం వియ హోతి. తేన వుత్తం ‘‘విపరిభిన్ననీలవణ్ణో’’తి.

‘‘కో ¶ లభతి, కో న లభతీ’’తి నిరయుపగస్సేవ వసేనాయం విచారణాతి ‘‘యేన తావ బహు పాపం కత’’న్తిఆది ఆరద్ధం. బహు పాపం కతన్తి బహుసో పాపం కతం. తేన పాపస్స బహులీకరణమాహ. బహూతి వా మహన్తం. మహత్థోపి హి బహుసద్దో దిస్సతి ‘‘బహు వత కతం అస్సా’’తిఆదీసు, గరుకన్తి వుత్తం హోతి. సో గరుకం బహులం వా పాపం కత్వా ఠితో నిరయే నిబ్బత్తతియేవ, న యమపురిసేహి యమస్స సన్తికం నీయతీతి. పరిత్తన్తి పమాణపరిత్తతాయ కాలపరిత్తతాయ చ పరిత్తం. పురిమస్మిం అత్థే అగరూతి అత్థో, దుతియస్మిం అబహులన్తి. యథావుత్తమత్థం ఉపమాయ విభావేతుం ‘‘యథా హీ’’తిఆది వుత్తం. కత్తబ్బమేవ కరోన్తీతి దణ్డమేవ కరోన్తి. అనువిజ్జిత్వాతి వీమంసిత్వా. వినిచ్ఛయట్ఠానన్తి అట్టకరణట్ఠానం. పరిత్తపాపకమ్మాతి దుబ్బలపాపకమ్మా. అత్తనో ధమ్మతాయాతి పరేహి అసారియమానేపి అత్తనో ధమ్మతాయ సరన్తి. తే హి పాపకమ్మస్స దుబ్బలభావతో కతూపచితస్స చ ఓకాసారహకుసలకమ్మస్స బలవభావతో అత్తనో ధమ్మతాయపి సరన్తి. సారియమానాపీతి ‘‘ఇదం నామ తయా కతం పుఞ్ఞకమ్మ’’న్తి పరేహి సారియమానాపి.

ఆకాసచేతియన్తి గిరిసిఖరే అబ్భోకాసే వివటఙ్గణే కతచేతియం. రత్తపటేనాతి రత్తవణ్ణేన పటేన పూజేసి పటాకం కత్వా. అగ్గిజాలసద్దన్తి పటపటాయన్తం నరకే అగ్గిజాలసద్దం సుత్వావ. అత్తనా పూజితపటం అనుస్సరీతి తదా పటాకాయ వాతప్పహారసద్దే నిమిత్తస్స గహితత్తా ‘‘మయా తదా ఆకాసచేతియే పూజితరత్తపటసద్దో వియా’’తి అత్తనా పూజితపటం అనుస్సరి.

సుమనపుప్ఫకుమ్భేనాతి ¶ కుమ్భపరిమాణేన సుమనపుప్ఫరాసినా. ‘‘దసాధికం నాళిసహస్సకుమ్భ’’న్తి కేచి, ‘‘పఞ్చఅమ్బణ’’న్తి అపరే. తీహిపి న సరతి బలవతో పాపకమ్మేన బ్యామోహితో. తుణ్హీ అహోసీతి ‘‘కమ్మారహో అయ’’న్తి తత్థ పటికారం అపస్సన్తో తుణ్హీ అహోసి.

ఏకపక్ఖచ్ఛదనమత్తాహీతి మజ్ఝిమప్పమాణస్స గేహస్స ఏకచ్ఛదనప్పమాణేహి. సుత్తాహతం కరిత్వాతి కాళసుత్తం పాతేత్వా. యథా రథో సబ్బసో పజ్జలితో హోతి అయోమయో, ఏవం యుగాదయోపిస్స పజ్జలితా సజోతిభూతా ఏవ హోన్తీతి ఆహ ‘‘సద్ధిం…పే… రథే యోజేత్వా’’తి. మహాకూటాగారప్పమాణన్తి సత్తభూమకమహాకూటాగారప్పమాణం.

విభత్తోతి సత్తానం సాధారణేన పాపకమ్మునా విభత్తో. హీనం కాయన్తి హీనం సత్తనికాయం, హీనం వా అత్తభావం. ఉపాదానేతి చతుబ్బిధే ఉపాదానే. అత్థతో పన తణ్హాదిట్ఠిగ్గాహోతి ఆహ ‘‘తణ్హాదిట్ఠిగ్గహణే’’తి ¶ . సమ్భవతి జరామరణం ఏతేనాతి సమ్భవో, ఉపాదానన్తి ఆహ ‘‘జాతియా చ మరణస్స ఛ కారణభూతే’’తి. అనుపాదాతి అనుపాదాయ. తేనాహ ‘‘అనుపాదియిత్వా’’తి. సకలవట్టదుక్ఖం అతిక్కన్తాతి చరిమచిత్తనిరోధేన వట్టదుక్ఖస్స కిలేసానమ్పి అసమ్భవతో సబ్బం వట్టదుక్ఖం అతిక్కన్తా.

౩౭. సత్తమే అమా సహ వత్తన్తి తస్మిం తస్మిం కిచ్చేతి అమచ్చా, సహితా. పరిసతి భవాతి పారిసజ్జా, పరివారట్ఠానియా పరిసాపరియాపన్నా. తేనాహ ‘‘పరిచారికదేవతా’’తి. తాతాతి ఆలపనం. ఏవన్తి ‘‘కచ్చి బహూ మనుస్సా’’తిఆదినా వుత్తాకారేన. అట్ఠ వారేతి ఏకస్మిం అడ్ఢమాసే చతుక్ఖత్తుం తథా ఇతరస్మిన్తి ఏవం అట్ఠ వారే. అధిట్ఠహన్తీతి అధితిట్ఠన్తి. పటిజాగరోన్తీతి పటి పటి జాగరోన్తి. పుఞ్ఞం కరోన్తా హి సత్తా జాగరోన్తి నామ కాతబ్బకిచ్చప్పసుతత్తా, ఇతరే పన సుపన్తి నామ సహితపరహితవిముత్తత్తా. చాతుద్దసిఉపోసథస్స అనుగమనం వియ పన్నరసిఉపోసథస్స పచ్చుగ్గమనం న లబ్భతి దివసాభావతో.

తతోతి ¶ తతో తతో. తం ఉపనిస్సాయాతి తా తా గామనిగమరాజధానియో ఉపనిస్సాయ. అధివత్థాతి ఆరామవనరుక్ఖాదీసు అధివత్థా దేవతా. తేతి తే దేవా. సన్ధాయ కథేతీతి భగవా కథేతి. వుత్తన్తి అట్ఠకథాయం వుత్తం.

నిచ్చం నిబద్ధం ఉపోసథో సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే పటి పటి హరితబ్బతో పవత్తేతబ్బతో పాటిహారియపక్ఖో నామ. గుణఙ్గేహీతి ఉపోసథఙ్గేహి.

వుత్థవాసోతి వుసితబ్రహ్మచరియవాసో. కత్తబ్బకిచ్చన్తి దుక్ఖాదీసు పరిఞ్ఞాతాదికిచ్చం. ఓతారేత్వాతి ఛడ్డేత్వా. పరిక్ఖీణభవసంయోజనోతి సబ్బసో ఖీణభవబన్ధనో. కారణేన జానిత్వాతి విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ చత్తారి అరియసచ్చాని జానిత్వా.

జానన్తోతి ‘‘అరహన్తానం అనుకరణప్పటిపత్తి ఏసా, యదిదం సమ్మదేవ ఉపోసథానుట్ఠాన’’న్తి ఏవం ఉపోసథకమ్మస్స గుణం జానన్తో. ఏవరూపేనాతి యాదిసో భగవతో ఉపోసథభావో విహితో, ఏవరూపేన ¶ అరహన్తానుకరణేన ఉపోసథకమ్మేన. సక్కా పహితత్తో విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా ఖీణాసవసమ్పత్తిం పాపుణితుం. అట్ఠమం ఉత్తానత్థమేవ సత్తమే వుత్తనయత్తా.

చతుమహారాజసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯. నవమే నిద్దుక్ఖోతి కాయికచేతసికదుక్ఖవిరహితో. సదుక్ఖే హి సవిఘాతే సుఖుమాలత్తా అనవసరా, తస్మా సుఖితో నిద్దుక్ఖతాయ సుఖుమాలో నామ. యావస్స సుఖుమాలత్తా పరముక్కంసగతాతి ఆహ ‘‘పరమసుఖుమాలో’’తి. అతివియ సుఖుమాలోతి అత్థో. అన్తమతీతం అచ్చన్తం. సబ్బదా సుఖుమాలోతి ఆహ ‘‘సతతనిద్దుక్ఖో’’తి. చరియకాలేతి బోధిచరియాయ చరణకాలే. తేనాతి బోధిసత్తేన. అఞ్ఞత్థ పన పదుమన్తి రత్తం కమలం. పుణ్డరీకన్తి సేతం వుచ్చతి. ఇతరాతి ఇతరపోక్ఖరణియో. ‘‘బోధిసత్తస్స కిరా’’తిఆదికం పోక్ఖరణీనం ¶ ఉప్పత్తిదస్సనం. కుద్దాలకమ్మకారేతి ఖణకే. పోక్ఖరణిట్ఠానానీతి పోక్ఖరణిఖణనయోగ్గట్ఠానాని. గణ్హాపేసీతి ఖణాపేసి. పోక్ఖరణిసద్దో చేత్థ తాదిసే జలాసయే నిరుళ్హో దట్ఠబ్బో పఙ్కజాదిసద్దా వియ. సోపానబాహుకానం మత్థకట్ఠానం ఉణ్హీసన్తి అధిప్పేతం. ఉదకసేచననాళికాతి ఉదకచ్ఛటావిస్సజ్జననాళియన్తాని. పఞ్చవిధాతి వణ్ణవసేన జాతివసేన చ.

ఖో పనస్సాతి నిపాతమత్తం. కాసిక-సద్దో అతివియ సణ్హే సుఖుమే మహగ్ఘవత్థే నిరుళ్హో, అఞ్ఞస్మిమ్పి తథాజాతికే రుళ్హివసేన పవత్తతీతి దట్ఠబ్బం. తేనాహ ‘‘అకాసికం చన్దన’’న్తి. హేమన్తే వాసో హేమన్తం, హేమన్తం అరహతీతి హేమన్తికో, పాసాదో. ‘‘ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో’’తి వత్వా తదేవ నేసం అరహతం దస్సేతుం ‘‘తత్థ హేమన్తికో’’తిఆది వుత్తం. సజాలానీతి సజాలవాతపానాని, ఉదకయన్తానీతి ఉదకధారావిస్సన్దనకయన్తాని. పాసాదమత్థకేతి పాసాదస్స ఉపరిఆకాసతలే. బన్ధిత్వాతి పయోజితయన్తే సుక్ఖమహింసచమ్మం బన్ధిత్వా. యన్తం పరివత్తేత్వాతి యథాపయోజితం యన్తం పాసాణారోపనత్థఞ్చేవ పున తేసం విస్సజ్జనత్థఞ్చ పరివత్తేత్వా. తస్మిం విస్సజ్జేన్తీతి ఛదనపిట్ఠే బద్ధసుక్ఖమహింసచమ్మే విస్సజ్జేన్తి.

సహస్సథామన్తి పురిససహస్సబలం, పురిససహస్సేన వహితబ్బభారవహం. పల్లఙ్కే నిసిన్నోవాతి రతనమయపల్లఙ్కే యథానిసిన్నో ఏవ. ఉప్పతనాకారపత్తన్తి ఉప్పతిత్వా ఠితం వియ. జియం పోథేన్తస్సాతి జియాఘాతం కరోన్తస్స. జియప్పహారసద్దోతి జియాఘాతసద్దో. యన్తే బద్ధన్తి యన్తబద్ధం కత్వా ¶ ఠపితం. సద్దన్తరేతి థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స సద్దసవనట్ఠానే. గావుతస్స చతుత్థో భాగో కోసోతిపి వుచ్చతి ద్విసహస్సదణ్డప్పమాణట్ఠానం.

సబ్బట్ఠానానీతి మహాపురిసస్స తాని తాని సబ్బాని వసనట్ఠానాని. సిఖాబద్ధోతి పురిససభావస్సేవ విసేసతో దస్సనమేతం. న ఉప్పిలావితభావత్థన్తి ఉప్పిలావితభావసఙ్ఖాతం అత్థం న కథేసీతి అత్థో. తస్స హి బోధిమూలేయేవ సేతుఘాతో. తేనేవాతి అప్పమాదలక్ఖణస్స ¶ దీపనతో ఏవ. అత్తానం అతిక్కమిత్వాతి అత్తనో జరాపత్తిం అచిన్తేత్వా అట్టీయతి. న పనేస మగ్గేన పహీనో తదా మగ్గస్స అనధిగతత్తా. సిక్ఖం పటిక్ఖిపిత్వాతి యథాసమాదిన్నసిక్ఖం పహాయ.

అవిపరీతబ్యాధిఆదిసభావావాతి ఏకన్తేన బ్యాధిఆదిసభావా ఏవ. ఏవం జిగుచ్ఛావిహారేనాతి ఏవం సకలస్సేవ వట్టదుక్ఖస్స జిగుచ్ఛనవిహారేన విహరన్తస్స. ఏవం జిగుచ్ఛనన్తి ఏవం పరస్స జిగుచ్ఛనం. పరం అజిగుచ్ఛమానోతి కరుణాయనేన ఏవం పరం అజిగుచ్ఛన్తో. అభిభోస్మీతి అభిభవితా అస్మి. ఉస్సాహో అహూతి చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియమేవ చతుబ్బిధసమ్మప్పధానవీరియఞ్చ అహోసి, యేన మగ్గబ్రహ్మచరియపరాయణో జాతో.

సుఖుమాలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦. దసమే అభిభవిత్వా పవత్తనట్ఠేన అధిపతి యం కిఞ్చి జేట్ఠకం న కారకం అత్తానం అధిపతీతి కత్వా అత్తా ఏవ అధిపతి, తతో ఆగతం అత్తాధిపతేయ్యం. తేనాహ ‘‘అత్తాన’’న్తిఆది. లోకన్తి సత్తలోకం. సో చ ఖో ఇద్ధివిధాదిగుణవిసేసయుత్తో అధిప్పేతో అధిపతిభావస్స అధిప్పేతత్తా. నవవిధం లోకుత్తరధమ్మన్తి ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన వుత్తం. ఇతి భవోతి ఏవం సమ్పత్తిభవో, తత్థ ఏవం అభివుద్ధీతి. సమ్పత్తిభవస్స హేతూతి తంతంసమ్పత్తిభవస్స తత్థ చ అభివుద్ధియా హేతు. జాతినిమిత్తస్స కమ్మభవస్స కతూపచితత్తా జాతి అన్తోపవిట్ఠా. జరాదీసుపి ఏసేవ నయో హేతుసిద్ధియా ఫలసిద్ధితో.

అసల్లీనన్తి న సఙ్కోచప్పత్తం. ఉపట్ఠితాతి కాయాదిసభావసల్లక్ఖణవసేన ఉపట్ఠితా. అసమ్ముట్ఠా సమ్మోసాభావతో. అసారద్ధోతి సారమ్భస్స సారమ్భహేతూనఞ్చ విక్ఖమ్భనేన అసారద్ధో. ఏకగ్గం ¶ అనేకగ్గభావస్స దూరసముస్సాపితత్తా. నిమ్మలం కత్వాతి రాగాదిమలానం అపనయనేన మలరహితం కత్వా. గోపాయతీతి సంకిలేసానత్థతో రక్ఖతి. అయన్తి ఏవంపటిపన్నో భిక్ఖు. సుద్ధమత్తానం పరిహరతి అసుద్ధభావస్స కిలేసస్సపి అభావతో.

అతిక్కమిత్వా ¶ మఞ్ఞసీతి అసక్ఖిం కత్వా మఞ్ఞసి. తాయ తణ్హాయ నిబ్బత్తోతి తమ్మయో, తణ్హావసికో. తస్స భావో తమ్మయతా, తస్సా తమ్మయతాయ అభావేన. న హాయతి పఞ్ఞాదిగుణవేపుల్లప్పత్తియా.

ఆధిపతేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౧. పఞ్చమస్స పఠమే సమ్ముఖో భవతి యేన సో సమ్ముఖీభావో, పురతో విజ్జమానతా, తస్మా సమ్ముఖీభావా. పుఞ్ఞకమ్మన్తి దానసఙ్ఖాతం పుఞ్ఞకమ్మం. ద్వే ధమ్మా సులభా బాహిరత్తా యథాసకం పచ్చయసమవాయేన లబ్భనతో. సద్ధా పన దుల్లభా పచురజనస్స అనవట్ఠితకిచ్చత్తా. తేనేవాహ ‘‘పుథుజ్జనస్సా’’తిఆది.

సమ్ముఖీభావసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౨. దుతియే మచ్ఛరియమేవ మలం మచ్ఛరియమలం, చిత్తస్స మలీనసభావాపాదనతో విగతం మచ్ఛరియమలం ఏత్థాతి విగతమచ్ఛరియమలం. గేధాభావేన కోచి కిఞ్చి దేన్తోపి తత్థ ఆసత్తిం న విస్సజ్జేతి, అయం పన న తాదిసోతి ఆహ ‘‘విస్సట్ఠచాగో’’తి. మలీనహత్థోవ చిత్తవిసుద్ధియా ¶ అభావతో. ధోతహత్థోవ ధోతహత్థేన కాతబ్బకిచ్చసాధనతో. తేన వుత్తం – ‘‘చిత్తే సుద్ధే విసుజ్ఝన్తి, ఇతి వుత్తం మహేసినా’’తి. యాచితుం యుత్తో యాచకానం మనోరథపూరణతో. యాచయోగో పయోగాసహేహి యాచకేహి సుట్ఠు యుత్తభావతో. తంసమఙ్గీ ఏవ తత్థ రతో నామ, న చిత్తమత్తేనేవాతి ఆహ ‘‘దానం…పే… రతో నామ హోతీ’’తి.

‘‘ఉచ్చా, భన్తే’’తి వత్వా అయం మం ఉచ్చతో వదతీతి చిన్తేయ్యాతి పున ‘‘నాతిఉచ్చా తుమ్హే’’తి ఆహ, సరీరేనాతి అధిప్పాయో. మేచకవణ్ణస్సాతి నీలోభాసస్స. పుచ్ఛీతి భిక్ఖూ పుచ్ఛి. భూమియం లేఖం లిఖన్తో అచ్ఛీతి పఠమం ¶ మఞ్చే నిపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ భూమియం లేఖం లిఖన్తో అచ్ఛి ‘‘అఖీణాసవోతి మఞ్ఞనా హోతూ’’తి. తథా హి రాజా ఖీణాసవస్స నామ…పే… నివత్తి. ధజపగ్గహితావాతి పగ్గహితధజావ. సిలాచేతియట్ఠానన్తి థూపారామస్స చ మహాచేతియస్స చ అన్తరే సిలాయ కతచేతియట్ఠానం. చేతియం…పే… అట్ఠాసి సావకస్స తం కూటాగారన్తి కత్వా.

పచ్ఛాభాగేనాతి ధమ్మకథికస్స థేరస్స పిట్ఠిపస్సేన. గోనసోతి మణ్డలసప్పో. ధమ్మస్సవనన్తరాయ బహూనం సగ్గమగ్గప్పటిలాభన్తరాయో భవేయ్యాతి అధిప్పాయేన ‘‘ధమ్మస్సవనన్తరాయం న కరిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. విసం విక్ఖమ్భేత్వాతి విపస్సనాతేజేన విసవేగం విక్ఖమ్భేత్వా. గాథాసహస్సన్తి గాథాసహస్సవన్తం. పట్ఠానగాథాయాతి పట్ఠాపనగాథాయ, ఆదిగాథాయాతి అత్థో. పట్ఠాన…పే… అవసానగాథం ఏవ వవత్థపేసి, న ద్విన్నం అన్తరే వుత్తం కిలన్తకాయత్తా. సరభాణం సాయన్హధమ్మకథా. పగ్గణ్హాతీతి పచ్చక్ఖం కరోన్తీ గణ్హాతి, సక్కచ్చం సుణాతీతి అత్థో. ధమ్మకథనదివసే ధమ్మకథికానం అకిలమనత్థం సద్ధా ఉపాసకా సినిద్ధభోజనం మధుపానకఞ్చ దేన్తి సరస్స మధురభావాయ సప్పిమధుకతేలాదిఞ్చ భేసజ్జం. తేనాహ ‘‘అరియవంసం కథేస్సామీ’’తిఆది. చతూహి దాఠాహి డంసిత్వాతి దళ్హదట్ఠభావదస్సనం. చరిస్సామీతి సమ్మానేస్సామి, సక్కచ్చం సుణిస్సామీతి అత్థో. నిమ్మథేత్వాతి నిమ్మద్దిత్వా, అపనేత్వాతి అత్థో.

౪౩. తతియే అత్థో నామ ఫలం, తం ఏతస్స వసోతి అత్థవసో. హేతు, అత్థో ఏతస్స అత్థీతి అత్థో, సో ఏవాతి ఆహ ‘‘తయో అత్థే తీణి కారణానీ’’తి. ధమ్మదేసనా నామ ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన ¶ చతున్నం అరియసచ్చానం పకాసనాతి ఆహ ‘‘చతుసచ్చధమ్మం పకాసేతీ’’తి. అట్ఠకథం ఞాణేన పటిసంవేదీతి పాళిపదానం అత్థం వివరణఞాణేన పటి పటి సంవేదనసీలో ‘‘అయం ఇమస్స భాసితస్స అత్థో’’తి. ఏతేన అత్థపటిసమ్భిదాబ్యాపారమాహ. పాళిధమ్మం పటిసంవేదీతి పాళిగతిం పాళిం పదవివరణం పటి పటి సంవేదనసీలో. ఏతేన ధమ్మపటిసమ్భిదాబ్యాపారమాహ.

౪౪. చతుత్థే ¶ పవత్తినీతి యావ అధిప్పేతత్థనిగమనా అవిచ్ఛేదేన పవత్తినీ. పటిఘాతాభావేన అప్పటిహతా. నియ్యానికా సప్పాటిహీరకా.

కథాపవత్తిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫. పఞ్చమే పణ్డితపఞ్ఞత్తానీతి పణ్డితేహి పఠమం పఞ్ఞత్తాని. కథితానీతి సేయ్యసో కథితాని. మహాపురిసేహీతి బుద్ధబోధిసత్తేహి. కరుణాతి కరుణాచేతోవిముత్తి వుత్తా. పుబ్బభాగోతి తస్స ఉపచారో. దమోతి ఇన్ద్రియసంవరో ‘‘మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం దమన’’న్తి కత్వా. అత్తదమనన్తి చిత్తదమనం. పుణ్ణోవాదే (మ. ని. ౩.౩౯౬) ‘‘సక్ఖిస్ససి ఖో, త్వం పుణ్ణ, ఇమినా దమూపసమేనా’’తి ఆగతత్తా దమోతి వుత్తా ఖన్తిపి. ఆళవకే ఆళవకసుత్తే (సం. ని. ౧.౨౪౬; సు. ని. ౧౯౦) ‘‘సచ్చా దమా చాగా’’తి ఏవం వుత్తా పఞ్ఞాపి ఇమస్మిం సుత్తే ‘‘దమో’’తి వత్తుం వట్టతి. రక్ఖనం గోపనం పటిజగ్గనన్తి మాతాపితూనం మనుస్సామనుస్సకతూపద్దవతో రక్ఖనం, బ్యాధిఆదిఅనత్థతో గోపనం, ఘాసచ్ఛాదనాదీహి వేయ్యావచ్చకరణేన పటిజగ్గనం. సన్తో నామ సబ్బకిలేసదరథపరిళాహూపసమేన ఉపసన్తకాయవచీసమాచారతాయ చ. ఉత్తమట్ఠేన సన్తానన్తి మత్తేయ్యతాదీహి సేట్ఠట్ఠేన సన్తానం.

ఇధ ఇమేసంయేవ తిణ్ణం ఠానానం కరణేనాతి ఇమస్మిం సుత్తే ఆగతానం తిణ్ణం ఠానానం కరణేన నిబ్బత్తనేన. ఏతాని…పే… కారణానీతి మాతుపట్ఠానం పితుపట్ఠానన్తి ఏతాని ద్వే ఉత్తమపురిసానం ¶ కారణాని. ఉత్తమకిచ్చకరణేన హి మాతాపితుఉపట్ఠాకా ‘‘ఉత్తమపురిసా’’తి వుత్తా. తేనాహ ‘‘మాతాపితు…పే… వుత్తో’’తి. అనుపద్దవభావేన ఖేమం.

౪౬. ఛట్ఠే ¶ లోకియలోకుత్తరమిస్సకన్తి ఏత్థ ‘‘మనుస్సా పుఞ్ఞం పసవన్తీ’’తి అవిసేసేన వుత్తత్తా భావనామయస్సపి పుఞ్ఞస్స సఙ్గణ్హనతో లోకుత్తరస్సపి సమ్భవో దట్ఠబ్బో.

సీలవన్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౭. సత్తమే సమేచ్చ సమ్భూయ పచ్చయేహి కతం సఙ్ఖతం. నిమిత్తానీతి సఞ్జాననస్స నిమిత్తాని. హేతుపచ్చయసమవాయే ఉప్పజ్జనం ఉప్పాదో, అత్తలాభో. వయోతి భఙ్గో. ఠితస్సాతి ఉప్పాదక్ఖణతో ఉద్ధం ఠితిక్ఖణపత్తస్స. సా పనస్స అవత్థా ఉప్పాదావత్థాయ భిన్నాతి కత్వా అఞ్ఞథత్తం జరాతి చ వుత్తా. యస్మా ధమ్మో ఉప్పజ్జమానో ఏవ భిజ్జతి, తథా సతి ఉప్పాదభఙ్గా సమానక్ఖణా సియుం, న చ తం యుజ్జతి, తస్మా ఉప్పాదావత్థాయ భిన్నా భఙ్గాభిముఖావత్థా జరాతి వేదితబ్బా. యే పన ‘‘సఙ్ఖారానం ఠితి నత్థీ’’తి వదన్తి, తేసం తం మిచ్ఛా. యథా హి తస్సేవ ధమ్మస్స ఉప్పాదావత్థాయ భిన్నా భఙ్గావత్థా ఇచ్ఛితా, అఞ్ఞథా ‘‘అఞ్ఞం ఉప్పజ్జతి, అఞ్ఞం నిరుజ్ఝతీ’’తి ఆపజ్జతి, ఏవం ఉప్పజ్జమానస్స భఙ్గాభిముఖా ధమ్మా ఇచ్ఛితబ్బా. సా చ ఠితిక్ఖణో. న హి ఉప్పజ్జమానో భిజ్జతీతి సక్కా విఞ్ఞాతున్తి.

సఙ్ఖతన్తి తేభూమకా ధమ్మా పచ్చయసముప్పన్నత్తా. యది ఏవం మగ్గఫలధమ్మా కథన్తి ఆహ ‘‘మగ్గఫలాని పనా’’తిఆది. లక్ఖణకథా హి యావదేవ సమ్మసనత్థా. ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పాదో, న ఠానభఙ్గక్ఖణేసు. కస్మా? ఉప్పాదఉప్పాదక్ఖణానం అఞ్ఞమఞ్ఞం పరిచ్ఛిన్నత్తా. యథా హి ఉప్పాదసఙ్ఖాతేన వికారేన ఉప్పాదక్ఖణో పరిచ్ఛిన్నో, ఏవం ఉప్పాదక్ఖణేనపి ఉప్పాదో పరిచ్ఛిన్నో. సేసద్వయేపి ఏసేవ నయో. ధమ్మప్పవత్తిమత్తతాయపి కాలస్స లోకసమఞ్ఞావసేనేవ వుత్తం. లక్ఖణం న సఙ్ఖతం, సఙ్ఖతం న లక్ఖణన్తి నేసం భేదదస్సనం. అవత్థావతో హి అవత్థా భిన్నావాతి ¶ . పరిచ్ఛిన్నన్తి ఏత్థ ఉప్పాదవయేహి తావ సఙ్ఖతం పరిచ్ఛిన్నం హోతు, జరాయ పన తం కథం పరిచ్ఛిన్నన్తి వుచ్చతి? న వుచ్చతి పరిచ్ఛేదో పుబ్బన్తాపరన్తమత్తేన, అథ ఖో సభావభేదేనాతి నాయం దోసో. సఙ్ఖతం ధమ్మజాతం పరిచ్ఛిన్నం తబ్బన్తం ధమ్మజాతం ¶ సఙ్ఖతన్తి పఞ్ఞాయతి ఏవం తేసం అభావేన నిబ్బానమేతన్తి లక్ఖితబ్బతో సఞ్జానితబ్బతో. ఇదాని ‘‘యథా హీ’’తిఆదినా యథావుత్తమత్తం ఉపమాహి విభావేతి.

సఙ్ఖతలక్ఖణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౮. అట్ఠమే అసఙ్ఖతస్సాతి వుత్తనయేన న సఙ్ఖతస్స. తేనాహ ‘‘పచ్చయేహీ’’తిఆది. యథా ఉప్పాదాదీనం భావేన సఙ్ఖతధమ్మజాతం సఙ్ఖతన్తి పఞ్ఞాయతి, ఏవం తేసం అభావేన నిబ్బానం అసఙ్ఖతన్తి పఞ్ఞాయతి.

అసఙ్ఖతలక్ఖణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౯. నవమే ఇధ సాల-సద్దో రుక్ఖసామఞ్ఞపరియాయో, న రుక్ఖవిసేసపరియాయోతి ఆహ ‘‘మహాసాలాతి మహారుక్ఖా’’తి. కులజేట్ఠకన్తి తస్మిం కులే జేట్ఠభూతం సామిభూతం. సిలామయో న పంసుమయో మిస్సకో చ. గామం గామూపచారఞ్చ ఠపేత్వా సబ్బం అరఞ్ఞన్తి ఆహ ‘‘అరఞ్ఞస్మిన్తి అగామకట్ఠానే’’తి. మహన్తో పబ్బతో సేలోతి యోజనా.

పబ్బతరాజసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦. దసమే సరీరసమ్భవానన్తి సరీరే సమ్భూతానం. దుక్ఖానన్తి అనిట్ఠానం. బహలానన్తి నిరన్తరప్పవత్తియా అవిరళానం. తాపనవసేనాతి దుక్ఖాపనవసేన. తిబ్బానన్తి కురూరానం. తాసం యథావుత్తానం అధివాసనాయ పహాతబ్బదుక్ఖవేదనానం పజహనం నామ ఖమనమేవాతి ఆహ ‘‘ఖమనత్థాయా’’తి ¶ . ఆణాపేత్వాతి ‘‘ఆతప్పం కరణీయ’’న్తి బుద్ధాణం విధాయ. లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా ససమ్భారానం మగ్గధమ్మానం కథితత్తా.

ఆతప్పకరణీయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౧. ఏకాదసమే ¶ మహాబలవచోరో మహాచోరోతి ఆహ ‘‘మహన్తో బలవచోరో’’తి. బలవచోరోతి చ మహాథామతాయ మహాపరివారతాయ మహాచోరియకమ్మసమత్థతాయ చ వేదితబ్బో. మహతం గామనిగమానం విలుప్పనం మహావిలోపో. తం తం కారణం పక్ఖిపిత్వాతి తం తం అకరణమేవ కారణం కత్వా తప్పటిబద్ధాయ కథాయ పక్ఖిపిత్వా. అత్థం కథయిస్సన్తీతి తస్స తస్స అత్థఞ్చ కథయిస్సన్తి. హరన్తాతి అపనేన్తా పరిహరన్తా. దసవత్థుకాయాతి ‘‘సస్సతో లోకో’’తి (మ. ని. ౧.౨౬౯) ఆదిదసవత్థుసన్నిస్సితాయ. అన్తం గహేత్వా ఠితదిట్ఠియాతి తమేవ సస్సతాదిఅన్తం గహేత్వా అవిస్సజ్జేత్వా ఠితదిట్ఠియా.

౧. పఠమద్వేబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా

౫౨. బ్రాహ్మణవగ్గస్స ¶ ¶ పఠమే జరాజిణ్ణాతి జరావసేన జిణ్ణా, న బ్యాధిఆదీనం వసేన జిణ్ణసదిసత్తా జిణ్ణా. వయోవుద్ధాతి వయసో వుద్ధిప్పత్తియా వుద్ధా, న సీలాదివుద్ధియా. జాతిమహల్లకాతి జాతియా మహన్తతాయ చిరరత్తఞ్ఞుతాయ జాతిమహల్లకా. తయో అద్ధే అతిక్కన్తాతి పఠమో, మజ్ఝిమో, పచ్ఛిమోతి తయో అద్ధే అతీతా. తతియం వయం అనుప్పత్తాతి తతో ఏవ పచ్ఛిమం వయం అనుప్పత్తా. అకతభయపరిత్తాణాతి ఏత్థ భయపరిత్తాణన్తి దుగ్గతిభయతో పరిత్తాయకం పుఞ్ఞం, తం అకతం ఏతేహీతి అకతభయపరిత్తాణా. పతిట్ఠాకమ్మన్తి సుగతిసఙ్ఖాతప్పతిట్ఠావహం కమ్మం. ఉపసంహరీయతీతి సమ్పాపీయతి. ‘‘ఉపనీయతీ’’తి వుత్తం, కిం కేన ఉపనీయతీతి ఆహ ‘‘అయఞ్హి జాతియా జరం ఉపనీయతీ’’తిఆది. అయన్తి లోకో. జాతో న జాతభావేనేవ తిట్ఠతి, అథ ఖో తతో పరం జరం పాపీయతి, జరాయ బ్యాధిం పాపీయతి. ఏవం పరతో పరం దుక్ఖమేవ ఉపనీయతి.

తాయనట్ఠేనాతి రక్ఖనట్ఠేన. నిలీయనట్ఠేనాతి నిలీనట్ఠానభావేన. పతిట్ఠానట్ఠేనాతి పతిట్ఠానభావేన. అవస్సయనట్ఠేనాతి అవస్సయితబ్బభావేన. ఉత్తమగతివసేనాతి పరమగతిభావేన.

పఠమద్వేబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియద్వేబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా

౫౩. దుతియే భజితబ్బట్ఠేన పరేసం భాజితబ్బట్ఠేన భాజనం, భణ్డకం.

దుతియద్వేబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩-౪. అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణసుత్తాదివణ్ణనా

౫౪-౫౫. తతియే ¶ ¶ యేసం రాగాదీనం అప్పహానేన పురిసస్స అత్తబ్యాబాధాదీనం సమ్భవో, పహానేన అసమ్భవోతి ఏవం రాగాదీనం పహాయకో అరియధమ్మో మహానుభావతాయ మహానిసంసతాయ చ సామం పస్సితబ్బోతి సన్దిట్ఠికో. ఇమినా నయేన సేసేసు పదేసుపి యథారహం నీహరిత్వా వత్తబ్బో. సద్దత్థో పన విసుద్ధిమగ్గసంవణ్ణనాసు (విసుద్ధి. మహాటీ. ౧.౧౪౭) వుత్తనయేన వేదితబ్బో. చతుత్థం ఉత్తానత్థమేవ.

అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౬. పఞ్చమే న కాలన్తరే పత్తబ్బన్తి యదా సచ్చప్పటివేధో, తదా ఏవ లద్ధబ్బత్తా న కాలన్తరే పత్తబ్బం. మగ్గఞాణేన ఉపనేతబ్బత్తా ఉపనేయ్యం. ఉపనేయ్యమేవ ఓపనేయ్యికన్తి ఆహ ‘‘పటిపత్తియా ఉపగన్తబ్బ’’న్తి.

నిబ్బుతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౭. ఛట్ఠే ఆచరియపాచరియానన్తి ఆచరియానమ్పి ఆచరియానం. నిరన్తరఫుటో నేరయికసత్తేహి నిరయగామికమ్మస్స కారకానం బహుభావా. ఉభయమ్పేతన్తి యథావుత్తం అత్థద్వయం. ఘననివాసతన్తి గామానం ఘనసన్నివాసతం. ఏకన్తేనేవ అధమ్మోతి అయోనిసోమనసికారహేతుకత్తా అనత్థహేతుతాయ చ నియమేనేవ అధమ్మో. న అధమ్మరాగోతి అధిప్పేతోతి పరపరిక్ఖారేసు రాగో వియ న మహాసావజ్జోతి కత్వా వుత్తం. తథా హి సకసకపరిక్ఖారవిసయో రాగో విసమలోభో వియ న ఏకన్తతో అపాయుప్పత్తిజనకో. పరపరిక్ఖారేసు ఉప్పజ్జమానస్స మహాసావజ్జతాయ అధమ్మరాగతా. లోభస్స సమకాలో నామ నత్థి కాయదుచ్చరితాదీనం వియ అయోనిసోమనసికారసముట్ఠానత్తా. ఏసాతి ఏసో పాపధమ్మో. సమలోభో విసమలక్ఖణాభావతో. తథా హి తంసముట్ఠానో పయోగో మిచ్ఛాచారోతి ¶ న వుచ్చతి. అవత్థుపటిసేవనసఙ్ఖాతేనాతి యం లోకియసాధుసమనుఞ్ఞాతం రాగస్స వత్థుట్ఠానం, తతో అఞ్ఞస్మిం వత్థుస్మిం పటిసేవనసఙ్ఖాతేన.

వివిధసస్సానన్తి ¶ సాలివీహిఆదినానప్పకారసస్సానం. దుస్సస్సన్తి పచ్చయదూసేన దూసితం సస్సం. సమ్పజ్జమానేతి నిప్ఫజ్జనతో పగేవ గబ్భపరివుద్ధికాలే. పాణకాతి సలభాదిపాణకా. పతన్తీతి సస్సానం మత్థకే పతన్తి. సలాకామత్తమేవ సమ్పజ్జతీతి వడ్ఢిత్వా గబ్భం గహేతుం అసమత్థం సమ్పజ్జతి. తేతి వాళఅమనుస్సా. లద్ధోకాసాతి యక్ఖాధిపతీహి అనుఞ్ఞాతత్తా లద్ధోకాసా.

౫౮. సత్తమే మహావిపాకన్తి ఉళారఫలం బహువిపాకం. ధమ్మో నామ కథితకథా ‘‘అత్థం దహతి విదహతీ’’తి కత్వా. అనుధమ్మో నామ పటికథనం ‘‘తం అనుగతో ధమ్మో’’తి కత్వా. సహ ధమ్మేనాతి సహధమ్మో, సో ఏవ సహధమ్మికో. ధమ్మసద్దో చేత్థ కారణపరియాయోతి ఆహ ‘‘సకారణో’’తి. వాదస్సాతి వచనస్స. అనుపాతో అనుపచ్ఛా పవత్తి.

పరిపన్థే తిట్ఠతీతి పారిపన్థికో. పన్థే ఠత్వా పరేసం సాపతేయ్యం ఛిన్దనతో పన్థదూహనచోరో. యది పచ్చవేక్ఖణఞాణం, కథం తం అసేక్ఖన్తి ఆహ ‘‘అసేక్ఖస్స పవత్తత్తా’’తి. ఇతరానీతి సీలక్ఖన్ధాదీని. సయమ్పీతి పి-సద్దో ‘‘అసేక్ఖస్స పవత్తా చా’’తి ఇమమత్థం సమ్పిణ్డేతి.

నిబ్బిసేవనోతి విసేవనరహితో విగతవిలోమభావో. న ఉపపరిక్ఖన్తీతి న విచారేన్తి. జాతిం నిబ్బత్తిం యాతి ఉపగచ్ఛతీతి జాతియో, జాతోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘యత్థ కత్థచి కులజాతే’’తి.

కేవలీతి కేవలవా, పారిపూరిమాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పరిపుణ్ణభావేన యుత్తో’’తి. ఏతం కేవలీతి పదం. అభిఞ్ఞాపారన్తి అభిజానస్స పారం. పరియన్తం గతత్తా పారగూ. ఏస నయో సేసపదేసుపి. ఖేత్తవినిచ్ఛయసవనేనాతి ¶ ‘‘ఇమేహి సీలాదిగుణసమ్పన్నా సదేవకే లోకే పుఞ్ఞస్స ఖేత్తం, తదఞ్ఞో న ఖేత్త’’న్తి ఏవం ఖేత్తవినిచ్ఛయసవనేన రహితా.

వచ్ఛగోత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౯. అట్ఠమే ¶ దురాసదాతి దురుపసఙ్కమనా. గరహా ముచ్చిస్సతీతి మయి ఏవం కథేన్తే సమణో గోతమో కిఞ్చి కథేస్సతి, ఏవం మే వచనమత్తమ్పి న లద్ధన్తి అయం గరహా ముచ్చిస్సతీతి. పణ్డితాతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతా. ధీరాతి ధితిసమ్పన్నా. బ్యత్తాతి పరవాదమద్దనసమత్థేన వేయ్యత్తియేన సమన్నాగతా. బహుస్సుతాతి బాహుసచ్చవన్తో. వాదినోతి వాదిమగ్గకుసలా. సమ్మతాతి బహునో జనస్స సాధుసమ్మతా. పణ్డితాదిఆకారపరిచ్ఛేదన్తి తేసం తేవిజ్జానం పణ్డితాకారాదిఆకారపరిచ్ఛేదం. ఆకారసద్దో కారణపరియాయో, పరిచ్ఛేదసద్దో పరిమాణత్థోతి ఆహ ‘‘ఏత్తకేన కారణేనా’’తి.

యథాతి యేనాకారేన, యేన కారణేనాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘యథాతి కారణవచన’’న్తి. ‘‘ద్వీహిపి పక్ఖేహీ’’తి వత్వా తే పక్ఖే సరూపతో దస్సేన్తో ‘‘మాతితో చ పితితో చా’’తి ఆహ. తేసం పక్ఖానం వసేనస్స సుజాతతం దస్సేతుం ‘‘యస్స మాతా’’తిఆది వుత్తం. జనకజనికాభావేన వినాపి లోకే మాతాపితుసమఞ్ఞా దిస్సతి, ఇధ పన సా ఓరసపుత్తవసేనేవ ఇచ్ఛితాతి దస్సేతుం ‘‘సంసుద్ధగహణికో’’తి వుత్తం. గబ్భం గణ్హాతి ధారేతీతి గహణీ, గబ్భాసయసఞ్ఞితో మాతుకుచ్ఛిప్పదేసో. యథాభుత్తస్స ఆహారస్స విపాచనవసేన గణ్హనతో అఛడ్డనతో గహణీ, కమ్మజతేజోధాతు.

పితా చ మాతా చ పితరో, పితూనం పితరో పితామహా, తేసం యుగో పితామహయుగో, తస్మా ‘‘యావ సత్తమా పితామహయుగా పితామహద్వన్దా’’తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అట్ఠకథాయం పన ద్వన్దం అగ్గహేత్వా ‘‘యుగన్తి ఆయుప్పమాణం వుచ్చతీ’’తి వుత్తం. యుగ-సద్దస్స చ అత్థకథా దస్సితా ‘‘పితామహోయేవ ¶ పితామహయుగ’’న్తి. పుబ్బపురిసాతి పురిసగ్గహణఞ్చేత్థ ఉక్కట్ఠనిద్దేసవసేన కతన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవఞ్హి ‘‘మాతితో’’తి పాళివచనం సమత్థితం హోతి. అక్ఖిత్తోతి అక్ఖేపో. అనవక్ఖిత్తోతి సద్ధథాలిపాకాదీసు అనవక్ఖిత్తో న ఛడ్డితో. జాతివాదేనాతి హేతుమ్హి కరణవచనన్తి దస్సేతుం ‘‘కేన కారణేనా’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థ చ ‘‘ఉభతో…పే… పితామహయుగా’’తి ఏతేన బ్రాహ్మణస్స యోనిదోసాభావో దస్సితో సంసుద్ధగహణికతాకిత్తనతో. ‘‘అక్ఖిత్తో’’తి ఇమినా కిరియాపరాధాభావో. సంసుద్ధజాతికాపి హి సత్తా కిరియాపరాధేన ఖేపం పాపుణన్తి. ‘‘అనుపక్కుట్ఠో’’తి ఇమినా అయుత్తసంసగ్గాభావో. అయుత్తసంసగ్గఞ్హి పటిచ్చ సత్తా సుద్ధజాతికా కిరియాపరాధరహితాపి అక్కోసం లభన్తి.

తన్తి ¶ గరహావచనం. మన్తే పరివత్తేతీతి వేదే సజ్ఝాయతి, పరియాపుణాతీతి అత్థో. మన్తే ధారేతీతి యథాఅధీతే మన్తే అసమ్ముట్ఠే కత్వా హదయే ఠపేతి.

ఓట్ఠపహతకరణవసేనాతి అత్థావధారణవసేన. సనిఘణ్డుకేటుభానన్తి ఏత్థ వచనీయవాచకభావేన అత్థం సద్దఞ్చ ఖణ్డతి భిన్దతి విభజ్జ దస్సేతీతి నిఖణ్డు, సో ఏవ ఇధ ఖ-కారస్స ఘ-కారం కత్వా ‘‘నిఘణ్డూ’’తి వుత్తో. కిటతి గమేతి కిరియాదివిభాగం, తం వా అనవసేసపరియాదానతో గమేన్తో పూరేతీతి కేటుభం. వేవచనప్పకాసకన్తి పరియాయసద్దదీపకం, ఏకేకస్స అత్థస్స అనేకపరియాయవచనవిభావకన్తి అత్థో. నిదస్సనమత్తఞ్చేతం అనేకేసమ్పి అత్థానం ఏకసద్దవచనీయతావిభావనవసేనపి తస్స గన్థస్స పవత్తత్తా. వచీభేదాదిలక్ఖణా కిరియా కప్పీయతి వికప్పీయతి ఏతేనాతి కిరియాకప్పో, సో పన వణ్ణపదసమ్బన్ధపదత్థాదివిభాగతో బహుకప్పోతి ఆహ ‘‘కిరియాకప్పవికప్పో’’తి. ఇదఞ్చ మూలకిరియాకప్పగన్థం సన్ధాయ వుత్తం. సో హి మహావిసయో సతసహస్సపరిమాణో నమాచరియాదిప్పకరణం. ఠానకరణాదివిభాగతో నిబ్బచనవిభాగతో చ అక్ఖరా పభేదీయన్తి ఏతేహీతి అక్ఖరప్పభేదా, సిక్ఖానిరుత్తియో. ఏతేసన్తి చతున్నం వేదానం.

పదన్తి ¶ చతుబ్బిధం, పఞ్చవిధం వా పదం, తం పదం కాయతీతి పదకో, తేయేవ వా వేదే పదసో కాయతీతి పదకో. తదవసేసన్తి వుత్తావసేసం వాక్యం. ఏత్తావతా సద్దబ్యాకరణం వత్వా పున ‘‘బ్యాకరణ’’న్తి అత్థబ్యాకరణమాహ. తం తం సద్దం తదత్థఞ్చ బ్యాకరోతి బ్యాచిక్ఖతి ఏతేనాతి బ్యాకరణం, సద్దసత్థం. ఆయతిం హితం తేన లోకో న యతతి న ఈహతీతి లోకాయతం. తఞ్హి గన్థం నిస్సాయ సత్తా పుఞ్ఞకిరియాయ చిత్తమ్పి న ఉప్పాదేన్తి.

అసీతి మహాసావకాతి అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞో, వప్పో, భద్దియో, మహానామో, అస్సజి, నాళకో, యసో, విమలో, సుబాహు, పుణ్ణజి, గవమ్పతి, ఉరువేలకస్సపో, నదీకస్సపో, గయాకస్సపో, సారిపుత్తో, మహామోగ్గల్లానో, మహాకస్సపో, మహాకచ్చానో, మహాకోట్ఠికో, మహాకప్పినో, మహాచున్దో, అనురుద్ధో, కఙ్ఖారేవతో, ఆనన్దో, నన్దకో, భగు, నన్దియో, కిమిలో, భద్దియో, రాహులో, సీవలి, ఉపాలి, దబ్బో, ఉపసేనో, ఖదిరవనియరేవతో, పుణ్ణో మన్తానిపుత్తో, పుణ్ణో సునాపరన్తకో, సోణో కుటికణ్ణో, సోణో కోళివిసో, రాధో, సుభూతి, అఙ్గులిమాలో, వక్కలి, కాళుదాయీ, మహాఉదాయీ, పిలిన్దవచ్ఛో, సోభితో, కుమారకస్సపో, రట్ఠపాలో, వఙ్గీసో, సభియో, సేలో, ఉపవాణో, మేఘియో, సాగతో, నాగితో, లకుణ్డకభద్దియో, పిణ్డోలో భారద్వాజో, మహాపన్థకో, చూళపన్థకో, బాకులో, కుణ్డధానో, దారుచీరియో, యసోజో, అజితో ¶ , తిస్సమేత్తేయ్యో, పుణ్ణకో, మేత్తగు, ధోతకో, ఉపసీవో, నన్దో, హేమకో, తోదేయ్యో, కప్పో, జతుకణ్ణీ, భద్రావుధో, ఉదయో, పోసలో, మోఘరాజా, పిఙ్గియోతి ఏతే అసీతి మహాసావకా నామ.

కస్మా పనేతే ఏవ థేరా ‘‘మహాసావకా’’తి వుచ్చన్తీతి? అభినీహారస్స మహన్తభావతో. తథా హి ద్వే అగ్గసావకాపి మహాసావకేసు అన్తోగధా. తే హి సావకపారమిఞాణస్స మత్థకప్పత్తియా సావకేసు అగ్గధమ్మాధిగమేన అగ్గట్ఠానే ఠితాపి అభినీహారమహన్తతాసామఞ్ఞేన ‘‘మహాసావకా’’తిపి వుచ్చన్తి, ఇతరే పన పకతిసావకేహి సాతిసయం మహాభినీహారా. తథా హి తే పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే కతపణిధానా, తతో ఏవ సాతిసయం అభిఞ్ఞాసమాపత్తీసు వసినో పభిన్నప్పటిసమ్భిదా చ. కామం సబ్బేపి అరహన్తో సీలవిసుద్ధిఆదికే సమ్పాదేత్వా చతూసు ¶ సతిపట్ఠానేసు సుప్పతిట్ఠితచిత్తా సత్త బోజ్ఝఙ్గే యథాభూతం భావేత్వా మగ్గప్పటిపాటియా అనవసేసతో కిలేసే ఖేపేత్వా అగ్గఫలే పతిట్ఠహన్తి, తథాపి యథా సద్ధావిముత్తతో దిట్ఠిప్పత్తస్స, పఞ్ఞావిముత్తతో చ ఉభతోభాగవిముత్తస్స పుబ్బభాగభావనావిసేససిద్ధో మగ్గభావనావిసేసో, ఏవం అభినీహారమహన్తత్తపుబ్బయోగమహన్తత్తా హి ససన్తానే సాతిసయస్స గుణవిసేసస్స నిప్ఫాదితత్తా సీలాదీహి గుణేహి మహన్తా సావకాతి మహాసావకా. తేసుయేవ పన యే బోధిపక్ఖియధమ్మేసు పామోక్ఖభావేన ధురభూతానం సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పాదీనం సాతిసయం కిచ్చానుభావనిప్ఫత్తియా కారణభూతాయ తజ్జాభినీహారాభినీహటాయ సక్కచ్చం నిరన్తరం చిరకాలసమ్భావితాయ సమ్మాపటిపత్తియా యథాక్కమం పఞ్ఞాయ సమాధిస్మిఞ్చ ఉక్కట్ఠపారమిప్పత్తియా సవిసేసం సబ్బగుణేహి అగ్గభావే ఠితా, తే సారిపుత్తమోగ్గల్లానా. ఇతరే అట్ఠసత్తతి థేరా సావకపారమియా మత్థకే సబ్బసావకానం అగ్గభావేన అట్ఠితత్తా ‘‘మహాసావకా’’ఇచ్చేవ వుచ్చన్తి. పకతిసావకా పన అభినీహారమహన్తత్తాభావతో పుబ్బయోగమహన్తత్తాభావతో చ ‘‘సత్థుసావకా’’ఇచ్చేవ వుచ్చన్తి. తే పన అగ్గసావకా వియ మహాసావకా వియ చ న పరిమితా, అథ ఖో అనేకసతా అనేకసహస్సా.

వయతీతి వయో, ఆదిమజ్ఝపరియోసానేసు కత్థచి అపరికిలమన్తో అవిత్థాయన్తో తే గన్థే సన్తానేతి పణేతీతి అత్థో. ద్వే పటిసేధా పకతిం గమేన్తీతి దస్సేతుం ‘‘అవయో న హోతీ’’తి వత్వా తత్థ అవయం దస్సేతుం ‘‘అవయో నామ…పే… న సక్కోతీ’’తి వుత్తం.

ఇధాతి ఇమస్మిం సుత్తే. ఏతన్తి ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తిఆదివచనం. తతియవిజ్జాధిగమాయ పటిపత్తిక్కమో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౭౦) సాతిసయం విత్థారితో, తథా ¶ ఇధ అవత్తుకామతాయ భయభేరవసుత్తాదీసు (మ. ని. ౧.౩౪ ఆదయో) వియ సఙ్ఖేపతో చ వత్తుకామతాయ ‘‘ద్విన్నం విజ్జాన’’మిచ్చేవ వుత్తం.

విజ్జాతి పుబ్బేనివాసప్పటిచ్ఛాదకస్స మోహక్ఖన్ధస్స విజ్జనట్ఠేనపి విజ్జా. మోహో పటిచ్ఛాదకట్ఠేన తమోతి వుచ్చతి తమో వియాతి కత్వా. కాతబ్బతో కరణం, ఓభాసోవ కరణం ఓభాసకరణం, అత్తనో పచ్చయేహి ఓభాసభావేన నిబ్బత్తేతబ్బట్ఠేనాతి అత్థో. అయం అత్థోతి ¶ అయమేవ అధిప్పేతత్థో. పసంసావచనన్తి తస్సేవ అత్థస్స థోమనావచనం పటిపక్ఖవిధమనపవత్తివిసేసానం బోధనతో. యోజనాతి పసంసావసేన వుత్తపదానం అత్థదస్సనవసేన వుత్తపదస్స చ యోజనా. అవిజ్జా విహతాతి ఏతేన విజ్జనట్ఠేన విజ్జాతి అయమ్పి అత్థో దీపితోతి దట్ఠబ్బం. యస్మా విజ్జా ఉప్పన్నాతి ఏతేన విజ్జాపటిపక్ఖా అవిజ్జా, పటిపక్ఖతా చస్సా పహాతబ్బభావేన విజ్జాయ చ పహాయకభావేనాతి దస్సేతి. ఇతరస్మిమ్పి పదద్వయేతి ‘‘తమో విహతో, ఆలోకో ఉప్పన్నో’’తి పదద్వయేపి. ఏసేవ నయోతి యథావుత్తయోజనం అతిదిసతి. తత్థాయం యోజనా – ఏవం అధిగతవిజ్జస్స తమో విహతో విద్ధస్తో. కస్మా? యస్మా ఆలోకో ఉప్పన్నో ఞాణాలోకో పాతుభూతోతి. పేసితత్తస్సాతి యథాధిప్పేతత్థసిద్ధిప్పత్తిం విస్సట్ఠచిత్తస్స, పఠమవిజ్జాధిగమాయ పేసితచిత్తస్సాతి వుత్తం హోతి.

విపస్సనాపాదకన్తి ఇమినా తస్స ఝానచిత్తస్స నిబ్బేధభాగియతమాహ. విపస్సనా తివిధా విపస్సకపుగ్గలభేదేన. మహాబోధిసత్తానఞ్హి పచ్చేకబోధిసత్తానఞ్చ విపస్సనా చిన్తామయఞాణసంవడ్ఢితత్తా సయమ్భుఞాణభూతా, ఇతరేసం సుతమయఞాణసంవడ్ఢితత్తా పరోపదేససమ్భూతా. సా ‘‘ఠపేత్వా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం అవసేసరూపారూపజ్ఝానానం అఞ్ఞతరతో వుట్ఠాయా’’తిఆదినా అనేకధా అరూపముఖవసేన చతుధాతువవత్థానే వుత్తానం తేసం తేసం ధాతుపరిగ్గహముఖానం అఞ్ఞతరముఖవసేన చ అనేకధావ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౩౦౬) నానానయతో విభావితా. మహాబోధిసత్తానం పన చతువీసతికోటిసతసహస్సముఖేన పభేదగమనతో నానానయం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసన్నిస్సయస్స అరియమగ్గఞాణస్స అధిట్ఠానభూతం పుబ్బభాగఞాణగబ్భం గణ్హాపేన్తం పరిపాకం గచ్ఛన్తం పరమగమ్భీరం సణ్హసుఖుమతరం అనఞ్ఞసాధారణం విపస్సనాఞాణం హోతి, యం అట్ఠకథాసు ‘‘మహావజిరఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. యస్స చ పవత్తివిభాగేన చతువీసతికోటిసతసహస్సప్పభేదస్స పాదకభావేన సమాపజ్జియమానా చతువీసతికోటిసతసహస్ససఙ్ఖా దేవసికం సత్థు వళఞ్జనకసమాపత్తియో వుచ్చన్తి, స్వాయం బుద్ధానం విపస్సనాచారో పరమత్థమఞ్జూసాయం విసుద్ధిమగ్గసంవణ్ణనాయం (విసుద్ధి. మహాటీ. ౧.౧౪౪) దస్సితో, అత్థికేహి తతో గహేతబ్బోతి. ఇధ పన సావకానం విపస్సనాచారం సన్ధాయ ‘‘విపస్సనాపాదక’’న్తి వుత్తం.

కామం ¶ ¶ హేట్ఠిమమగ్గఞాణానిపి ఆసవానం ఖేపనఞాణాని ఏవ, అనవసేసతో పన తేసం ఖేపనం అగ్గమగ్గఞాణేనేవాతి ఆహ ‘‘అరహత్తమగ్గఞాణత్థాయా’’తి. ఆసవవినాసనతోతి ఆసవానం నిస్సేసం సముచ్ఛిన్దనతో. ఆసవానం ఖయే ఞాణం ఆసవక్ఖయఞాణన్తి దస్సేన్తో ‘‘తత్ర చేతం ఞాణ’’న్తి వత్వా ‘‘ఖయే’’తి ఆధారే భుమ్మం, న విసయేతి దస్సేన్తో ‘‘తత్థ పరియాపన్నత్తా’’తి ఆహ. అభినీహరతీతి అభిముఖం నీహరతి, యథా మగ్గాభిసమయో హోతి, సవనం తదభిముఖం పవత్తేతి. ఇదం దుక్ఖన్తి దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స తదా భిక్ఖునా పచ్చక్ఖతో గహితభావదస్సనం. ఏత్తకం దుక్ఖన్తి తస్స పరిచ్ఛిజ్జ గహితభావదస్సనం. న ఇతో భియ్యోతి తస్స అనవసేసతో గహితభావదస్సనం. తేనాహ ‘‘సబ్బమ్పి దుక్ఖసచ్చ’’న్తిఆది. సరసలక్ఖణపటివేధేనాతి సభావసఙ్ఖాతస్స లక్ఖణస్స అసమ్మోహతో పటివిజ్ఝనేన. అసమ్మోహపటివేధోతి చ యథా తస్మిం ఞాణే పవత్తే పచ్ఛా దుక్ఖసచ్చస్స సరూపాదిపరిచ్ఛేదే సమ్మోహో న హోతి, తథా పవత్తి. తేనేవాహ ‘‘యథాభూతం పజానాతీ’’తి. దుక్ఖం సముదేతి ఏతస్మాతి దుక్ఖసముదయో. యం ఠానం పత్వాతి యం నిబ్బానం మగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయట్ఠేన కారణభూతం ఆగమ్మ. పత్వాతి చ తదుభయవతో పుగ్గలస్స పవత్తియాతి కత్వా వుత్తం. పత్వాతి వా పాపుణనహేతు. అప్పవత్తిన్తి అప్పవత్తినిమిత్తం. తే వా న పవత్తన్తి ఏత్థాతి అప్పవత్తి, నిబ్బానం. తస్సాతి దుక్ఖనిరోధస్స. సమ్పాపకన్తి సచ్ఛికిరియావసేన సమ్మదేవ పాపకం.

కిలేసవసేనాతి ఆసవసఙ్ఖాతకిలేసవసేన. యస్మా ఆసవానం దుక్ఖసచ్చపరియాయో తప్పరియాపన్నత్తా సేససచ్చానఞ్చ తంసముదయాదిపరియాయో అత్థి, తస్మా వుత్తం ‘‘పరియాయతో’’తి. దస్సేన్తో సచ్చానీతి యోజనా. ఆసవానఞ్చేత్థ గహణం ‘‘ఆసవానం ఖయఞాణాయా’’తి ఆరద్ధత్తా. తథా హి ‘‘కామాసవాపి చిత్తం విముచ్చతీ’’తిఆదినా ఆసవవిముత్తిసీసేనేవ సబ్బకిలేసవిముత్తి వుత్తా. ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆదినా మిస్సకమగ్గో ఇధ కథితోతి ‘‘సహ విపస్సనాయ కోటిప్పత్తం మగ్గం కథేసీ’’తి వుత్తం. జానతో పస్సతోతి ఇమినా పరిఞ్ఞాసచ్ఛికిరియాభావనాభిసమయా వుత్తా. విముచ్చతీతి ఇమినా పహానాభిసమయో వుత్తోతి ఆహ ‘‘ఇమినా మగ్గక్ఖణం దస్సేతీ’’తి. జానతో ¶ పస్సతోతి వా హేతునిద్దేసో. యం జాననహేతు కామాసవాపి చిత్తం విముచ్చతీతి యోజనా. ధమ్మానఞ్హి సమానకాలికానమ్పి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నతా సహజాతకోటియా లబ్భతి. భవాసవగ్గహణేనేవ ఏత్థ భవరాగస్స వియ భవదిట్ఠియాపి సమవరోధోతి దిట్ఠాసవస్సపి సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

ఖీణా జాతీతిఆదీహి పదేహి. తస్సాతి పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స. భూమిన్తి పవత్తిట్ఠానం. యేనాధిప్పాయేన ‘‘కతమా పనస్సా’’తిఆదినా చోదనా కతా, తం వివరన్తో ‘‘న తావస్సా’’తిఆదిమాహ ¶ . తత్థ న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా మగ్గభావనాయాతి అధిప్పాయో. తత్థ కారణమాహ ‘‘పుబ్బేవ ఖీణత్తా’’తి. న అనాగతా అస్స జాతి ఖీణాతి యోజనా. న అనాగతాతి చ అనాగతభావసామఞ్ఞం గహేత్వా లేసేన చోదేతి. తేనాహ ‘‘అనాగతే వాయామాభావతో’’తి. అనాగతవిసేసో పనేత్థ అధిప్పేతో, తస్స ఖేపనే వాయామో లబ్భతేవ. తేనాహ ‘‘యా పన మగ్గస్సా’’తిఆది. ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసూతి భవత్తయగ్గహణం వుత్తనయేన అనవసేసతో జాతియా ఖీణభావదస్సనత్థం. తన్తి యథావుత్తం జాతిం. సోతి ఖీణాసవో భిక్ఖు.

బ్రహ్మచరియవాసో నామ ఇధ మగ్గబ్రహ్మచరియస్స నిబ్బత్తనమేవాతి ఆహ ‘‘పరివుత్థ’’న్తి. సమ్మాదిట్ఠియా చతూసు సచ్చేసు పరిఞ్ఞాదికిచ్చసాధనవసేన పవత్తమానాయ సమ్మాసఙ్కప్పాదీనమ్పి దుక్ఖసచ్చే పరిఞ్ఞాభిసమయానుగుణా పవత్తి, ఇతరేసు చ సచ్చేసు నేసం పహానాభిసమయాదివసేన పవత్తి పాకటా ఏవ. తేన వుత్తం ‘‘చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనాభిసమయవసేనా’’తి. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయోతి ఆది-సద్దేన సత్తసేఖం సఙ్గణ్హాతి.

ఇత్థత్తాయాతి ఇమే పకారా ఇత్థం, తబ్భావో ఇత్థత్తం, తదత్థన్తి వుత్తం హోతి. తే పన పకారా అరియమగ్గబ్యాపారభూతా పరిఞ్ఞాదయో ఇధాధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఏవంసోళసవిధకిచ్చభావాయా’’తి. తే హి మగ్గం పచ్చవేక్ఖతో మగ్గానుభావేన పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, పరిఞ్ఞాదీసు చ పహానమేవ పధానం తదత్థత్తా ఇతరేసన్తి ఆహ ‘‘కిలేసక్ఖయాయ వా’’తి. పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణవసేన వా ఏతం వుత్తం. దుతియవికప్పే ఇత్థత్తాయాతి నిస్సక్కే సమ్పదానవచనన్తి ఆహ ‘‘ఇత్థభావతో’’తి ¶ . అపరన్తి అనాగతం. ఇమే పన చరిమకత్తభావసఙ్ఖాతా పఞ్చక్ఖన్ధా. పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తీతి ఏతేన తేసం అప్పతిట్ఠతం దస్సేతి. అపరిఞ్ఞామూలకా హి పతిట్ఠా. యథాహ ‘‘కబళీకారే చే, భిక్ఖవే, ఆహారే అత్థి రాగో, అత్థి నన్దీ, అత్థి తణ్హా, పతిట్ఠితం తత్థ విఞ్ఞాణం విరుళ్హ’’న్తిఆది (సం. ని. ౨.౬౪; కథా. ౨౯౬; మహాని. ౭). తేనేవాహ – ‘‘ఛిన్నమూలకా రుక్ఖా వియా’’తిఆది.

యస్సాతి పుథుజ్జనస్స. తస్స హి సీలం కదాచి వడ్ఢతి, కదాచి హాయతి. సేక్ఖాపి పన సీలేసు పరిపూరకారినోవ, అసేక్ఖేసు వత్తబ్బమేవ నత్థి. తేనాహ ‘‘ఖీణాసవస్సా’’తిఆది. వసిప్పత్తన్తి వసీభావప్పత్తం. సుట్ఠు సమాహితన్తి అగ్గఫలసమాధినా సమ్మదేవ సమాహితం. ధితిసమ్పన్నన్తి అగ్గఫలధితియా సమన్నాగతం. మచ్చుం జహిత్వా ఠితన్తి ఆయతిం పునబ్భవాభావతో వుత్తం. కథం పునబ్భవాభావోతి ఆహ ‘‘సబ్బే పాపధమ్మే పజహిత్వా ఠిత’’న్తి. సబ్బస్సపి ఞేయ్యధమ్మస్స చతుసచ్చన్తోగధత్తా వుత్తం ‘‘బుద్ధన్తి చతుసచ్చబుద్ధ’’న్తి. బుద్ధసావకాతి సావకబుద్ధా నమస్సన్తి, ¶ పగేవ ఇతరా పజా. ఇతరా హి పజా సావకేపి నమస్సన్తి. ఇతి ఏత్తకేన ఠానేన సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వసేన గాథానం అత్థం వత్వా ఇదాని సావకస్సపి వసేన అత్థం యోజేత్వా దస్సేతుం ‘‘అథ వా’’తిఆది వుత్తం. సావకోపి గోతమో ముఖనిబ్బత్తేన సమ్పత్తేన సమ్బన్ధేన, యతో సబ్బేపి అరియసావకా భగవతో ఓరసపుత్తాతి వుచ్చన్తీతి.

నివుస్సతీతి నివాసో, నివుత్థో ఖన్ధసన్తానోతి ఆహ ‘‘నివుత్థక్ఖన్ధపరమ్పర’’న్తి. అవేతి, అవేదీతి పాఠద్వయేనపి పుబ్బేనివాసఞాణస్స కిచ్చసిద్ధింయేవ దస్సేతి. ఏకత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞిభావసామఞ్ఞతో వేహప్ఫలాపి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి ‘‘ఛ కామావచరే, నవ బ్రహ్మలోకే’’ఇచ్చేవ వుత్తం. ఇతరే పన అపచురభావతో న వుత్తా. ఏకచ్చానం అవిసయభావతో చ అవచనం దట్ఠబ్బం. జాతి ఖీయతి ఏతేనాతి జాతిక్ఖయో, అరహత్తన్తి ఆహ ‘‘అరహత్తం పత్తో’’తి. ‘‘అభిఞ్ఞాయా’’తి వత్తబ్బే యకారలోపేన ‘‘అభిఞ్ఞా’’తి నిద్దేసో కతోతి ఆహ ‘‘జానిత్వా’’తి. కిచ్చవోసానేనాతి చతూహి మగ్గేహి కత్తబ్బస్స సోళసవిధస్స కిచ్చస్స పరియోసానేన. వోసితోతి పరియోసితో, నిట్ఠితోతి అత్థో. మోనేయ్యేన సమన్నాగతోతి కాయమోనేయ్యాదీహి సమన్నాగతో. లపితం ¶ లపతీతి లపితలాపనో. అత్తపచ్చక్ఖతో ఞత్వాతి ఇమినా తేసం విజ్జానం పటిలద్ధభావం దీపేతి.

౬౦. నవమే దేయ్యధమ్మస్సేతం నామన్తి యాగం కరోన్తేన దాతబ్బదేయ్యధమ్మం సన్ధాయ వదతి తదఞ్ఞస్స పాళియం దేయ్యధమ్మగ్గహణేనేవ గహితత్తా. మతకభత్తన్తి మతకే ఉద్దిస్స దాతబ్బభత్తం, పితుపిణ్డన్తి వుత్తం హోతి. వరపురిసానన్తి విసిట్ఠపురిసానం, ఉత్తమపురిసానన్తి అత్థో. సబ్బమేతం దానన్తి యథావుత్తభేదం యఞ్ఞసద్ధాదిదానం.

జాణుస్సోణిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౧. దసమే జిణ్ణానం హత్థిసాలాదీనం పటిసఙ్ఖరణం పున పాకతికకరణం జిణ్ణపటిసఙ్ఖరణం ¶ , తస్స కారకో జిణ్ణపటిసఙ్ఖరణకారకో. బాహిరసమయేతి సత్థుసాసనతో బాహిరే అఞ్ఞతిత్థియసమయే. సబ్బచతుక్కేనాతిఆదీసు సబ్బేసు ద్విపదచతుప్పదాదిభేదేసు పాణేసు ఏకేకస్మిం చత్తారో చత్తారో పాణే వధిత్వా యజితబ్బం యఞ్ఞం సబ్బచతుక్కం నామ. సేసేసుపి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. యస్స వా తస్స వాతి నిస్సక్కే సామివచనన్తి ఆహ ‘‘యస్మా వా తస్మా వా’’తి. ఏవమస్సాయన్తి ఏత్థ అస్సూతి నిపాతమత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏవం సన్తేపి అయ’’న్తి.

వడ్ఢేన్తోతి పట్ఠపేన్తో. మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఓగధం మూలం పతిట్ఠాభూతం బ్రహ్మచరియోగధం. తేనాహ ‘‘అరహత్తమగ్గసఙ్ఖాతస్సా’’తిఆది. ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన చేత్థ అరహత్తమగ్గస్సేవ గహణం కతన్తి దట్ఠబ్బం. ఉత్తమం పతిట్ఠాభూతం ఆరమ్మణూపనిస్సయభావేన.

అప్పేహి వేయ్యావచ్చకరాదీహి అత్థో ఏతిస్సాతి అప్పట్ఠా త్థ-కారస్స ట్ఠ-కారం కత్వా. తేనాహ ‘‘యత్థ బహూ’’తిఆది. యత్థాతి యస్సం పటిపదాయం ¶ . అప్పో సమారమ్భో ఏతస్సాతి అప్పసమారమ్భో. పాసంసాతి పసంసారహా. ఏతం యేవ కథాపేస్సామీతి ఏతేనేవ బ్రాహ్మణేన కథాపేస్సామి.

సోప్పేనాతి నిద్దాయ. పమాదేనాతి జాగరియాదీసు అననుయుఞ్జనతో సతివిప్పవాసలక్ఖణేన పమాదేన. పచ్చనీకపటిహరణవసేనాతి పటిపక్ఖాపనయనవసేన. తథా హి భగవతో చ సాసనస్స చ పటిపక్ఖా తిత్థియా, తేసం హరణతో పటిహారియం. తే హి దిట్ఠిహరణవసేన దిట్ఠిప్పకాసనే అసమత్థభావేన చ ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనీహి హరితా అపనీతా హోన్తీతి. ‘‘పటీ’’తి వా అయం సద్దో ‘‘పచ్ఛా’’తి ఏతస్స అత్థం బోధేతి ‘‘తస్మిం పటిపవిట్ఠస్మిం, అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణో’’తిఆదీసు (సు. ని. ౯౮౫; చూళని. వత్థుగాథా ౪) వియ, తస్మా సమాహితే చిత్తే విగతూపక్కిలేసే కతకిచ్చేన పచ్ఛా హరితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి పటిహారియం, అత్తనో వా ఉపక్కిలేసేసు చతుత్థజ్ఝానమగ్గేహి హరితేసు పచ్ఛాహరణం పటిహారియం, ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనియో చ విగతూపక్కిలేసేన కతకిచ్చేన చ సత్తహితత్థం పున పవత్తేతబ్బా, హరితేసు చ అత్తనో ఉపక్కిలేసేసు పరసత్తానం ఉపక్కిలేసహరణాని హోన్తీతి పటిహారియాని భవన్తి, పటిహారియమేవ పాటిహారియం. పటిహారియే వా ఇద్ధిఆదేసనానుసాసనిసముదాయే భవం ఏకేకం పాటిహారియన్తి వుచ్చతి. పటిహారియం వా చతుత్థజ్ఝానం మగ్గో చ పటిపక్ఖహరణతో, తత్థ జాతం నిమిత్తభూతే, తతో వా ఆగతన్తి పాటిహారియం.

ఆగతనిమిత్తేనాతి ఆగతాకారసల్లక్ఖణవసేన. ఏస నయో సేసేసుపి. ఏకో రాజాతి దక్ఖిణమధురాధిపతి ¶ ఏకో పణ్డురాజా. ఏవమ్పి తే మనోతి ఇమినా ఆకారేన తవ మనో పవత్తోతి అత్థో. తేన పకారేన పవత్తోతి ఆహ ‘‘సోమనస్సితో వా’’తిఆది. సామఞ్ఞజోతనా విసేసే అవతిట్ఠతీతి అధిప్పాయేనేవం వుత్తం. ‘‘ఏవం తవ మనో’’తి ఇదఞ్చ మనసో సోమనస్సితతాదిమత్తదస్సనం, న పన యేన సో సోమనస్సితో వా దోమనస్సితో వా, తందస్సనం. సోమనస్సగ్గహణేన చేత్థ తదేకట్ఠా రాగాదయో సద్ధాదయో చ దస్సితా హోన్తి, దోమనస్సగ్గహణేన దోసాదయో. దుతియన్తి ‘‘ఇత్థమ్పి తే మనో’’తి పదం. ఇతిపీతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో నిదస్సనత్థో ‘‘అత్థీతి ¶ ఖో, కచ్చాన, అయమేకో అన్తో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౧౫; ౩.౯౦) వియ. తేనాహ ‘‘ఇమఞ్చ ఇమఞ్చ అత్థం చిన్తయమాన’’న్తి. పి-సద్దో వుత్తత్థసమ్పిణ్డనత్థో.

కథేన్తానం సుత్వాతి కథేన్తానం సద్దం సుత్వా. తస్స వసేనాతి తస్స వితక్కితస్స వసేన. అట్టకారకేనాతి వినిచ్ఛయకారకేన.

న అరియానన్తి అరియానం మగ్గఫలచిత్తం న జానాతీతి అత్థో. తఞ్హి తేన అనధిగతత్తా చేతోపరియఞాణేనపి న సక్కా విఞ్ఞాతుం, అఞ్ఞం పన చిత్తం జానాతియేవ. హేట్ఠిమో ఉపరిమస్స చిత్తం న జానాతీతిఆదీనిపి మగ్గఫలచిత్తమేవ సన్ధాయ వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. సోతాపన్నాదయోపి హి అత్తనా అధిగతమేవ మగ్గఫలం పరేహి ఉప్పాదితం సమ్మా చేతోపరియఞాణేన జానితుం సక్కోన్తి, న అత్తనా అనధిగతం. సబ్బేపి అరియా అత్తనో ఫలం సమాపజ్జన్తి అధిగతత్తాతి దస్సేన్తో ‘‘ఏతేసు చా’’తిఆదిమాహ. యది అరియా అత్తనా అధిగతఫలం సమాపజ్జన్తి, ఉపరిమాపి హేట్ఠిమం ఫలం సమాపజ్జన్తి అధిగతత్తా లోకియసమాపత్తియో వియాతి కస్సచి ఆసఙ్కా సియా, తన్నివత్తనత్థమాహ ‘‘ఉపరిమో హేట్ఠిమం న సమాపజ్జతీ’’తి.

ఉపరిమోతి సకదాగామిఆదిఅరియపుగ్గలో. హేట్ఠిమన్తి సోతాపత్తిఫలాదిం. న సమాపజ్జతీతి సతిపి అధిగతత్తే న సమాపజ్జతి. కస్మాతి చే? కారణమాహ ‘‘తేసఞ్హీ’’తిఆది, తేసం సకదాగామిఆదీనం హేట్ఠిమా హేట్ఠిమా ఫలసమాపత్తి తేసు తేసుయేవ హేట్ఠిమేసు అరియపుగ్గలేసు పవత్తతి, న ఉపరిమేసూతి అత్థో. ఇమినా హేట్ఠిమం ఫలచిత్తం ఉపరిమస్స న ఉప్పజ్జతీతి దస్సేతి. కస్మాతి చే? పుగ్గలన్తరభావూపగమనేన పటిప్పస్సద్ధత్తా. ఏతేన ఉపరిమో అరియో హేట్ఠిమం ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి అత్తనా అధిగతత్తా యథా తం లోకియసమాపత్తిన్తి ఏవం పవత్తో హేతు బ్యభిచారితోతి దట్ఠబ్బం. న హి లోకియజ్ఝానేసు పుగ్గలన్తరభావూపగమనం నామ అత్థి విసేసాభావతో, ఇధ పన అసముగ్ఘాటితకమ్మకిలేసనిరోధనేన పుథుజ్జనేహి ¶ వియ సోతాపన్నస్స సోతాపన్నాదీహి సకదాగామిఆదీనం పుగ్గలన్తరభావూపగమనం అత్థి. యతో హేట్ఠిమా హేట్ఠిమా ఫలధమ్మా ఉపరూపరిమగ్గధమ్మేహి నివత్తితా పటిపక్ఖేహి వియ అభిభూతా అప్పవత్తిధమ్మతంయేవ ఆపన్నా. తేనేవ వుత్తం ‘‘పటిప్పస్సద్ధత్తా’’తి.

అపిచ ¶ కుసలకిరియప్పవత్తి నామ అఞ్ఞా, విపాకప్పవత్తి చ అఞ్ఞాతి అనన్తరఫలత్తా చ లోకుత్తరకుసలానం హేట్ఠిమతో ఉపరిమో భవన్తరగతో వియ హోతి. తంతంఫలవసేనేవ హి అరియానం సోతాపన్నాదినామలాభో. తే సచే అఞ్ఞఫలసమఙ్గినోపి హోన్తి, సోతాపన్నాదినామమ్పి తేసం అవవత్థితం సియా. తస్స తస్స వా అరియస్స తం తం ఫలం సదిసన్తి కత్వా న ఉపరిమస్స హేట్ఠిమఫలసమఙ్గితాయ లేసోపి సమ్భవతి, కుతో తస్సా సమాపజ్జనన్తి దట్ఠబ్బం. హేట్ఠిమా చ సోతాపన్నాదయో ఉపరిమం సకదాగామిఫలాదిం న సమాపజ్జన్తి అనధిగతత్తా. న హి అనధిగతం సమాపత్తిం సమాపజ్జితుం సక్కా, తస్మా సబ్బేపి అరియా అత్తనోయేవ ఫలం సమాపజ్జన్తీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

పవత్తేన్తాతి పవత్తకా హుత్వా, పవత్తనవసేనాతి అత్థో. ఏవన్తి యథానుసిట్ఠాయ అనుసాసనియా విధివసేన పటిసేధవసేన చ పవత్తితాకారపరామసనం. సా చ సమ్మావితక్కా నామ మిచ్ఛావితక్కానఞ్చ పవత్తిఆకారదస్సనవసేన పవత్తతి. తత్థ ఆనిసంసస్స ఆదీనవస్స చ విభావనత్థం అనిచ్చసఞ్ఞమేవ, న నిచ్చసఞ్ఞన్తి అత్థో. పటియోగినివత్తనత్థఞ్హి ఏవ-కారగ్గహణం. ఇధాపి ఏవసద్దగ్గహణస్స అత్థో పయోజనఞ్చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఇదం-గహణేపి ఏసేవ నయో. పఞ్చకామగుణరాగన్తి నిదస్సనమత్తం దట్ఠబ్బం తదఞ్ఞరాగస్స దోసాదీనఞ్చ పహానస్స ఇచ్ఛితత్తా తప్పహానస్స చ తదఞ్ఞరాగాదిఖేపస్స ఉపాయభావతో. తథా వుత్తం దుట్ఠలోహితవిమోచనస్స పుబ్బదుట్ఠమంసఖేపనూపాయతా వియ. లోకుత్తరధమ్మమేవాతి అవధారణం పటిక్ఖేపభావతో సావజ్జధమ్మనివత్తనపరం దట్ఠబ్బం, తస్స అధిగమూపాయానిసంసభూతానం తదఞ్ఞేసం అనవజ్జధమ్మానం నానన్తరియభావతో.

చిన్తామణికవిజ్జాసరిక్ఖకతన్తి ఇమినా ‘‘చిన్తామణీ’’తి ఏవం లద్ధనామా లోకే ఏకా విజ్జా అత్థి, యాయ పరేసం చిత్తం విజానన్తీతి దీపేతి. ‘‘తస్సా కిర విజ్జాయ సాధకో పుగ్గలో తాదిసే దేసకాలే మన్తం పరిజప్పిత్వా యస్స చిత్తం జానితుకామో, తస్స దిట్ఠహత్థాదివిసేససఞ్జాననముఖేన చిత్తాచారం అనుమినన్తో కథేతీ’’తి కేచి. అపరే ‘‘వాచం నిచ్ఛరాపేత్వా తత్థ అక్ఖరసల్లక్ఖణవసేనా’’తి వదన్తి.

ఇదఞ్చ ¶ ¶ పన సబ్బన్తి ‘‘భవం గోతమో అనేకవిహితం ఇద్ధివిధం పచ్చనుభోతీ’’తిఆదినయప్పవత్తం సబ్బమ్పి.

సఙ్గారవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

బ్రాహ్మణవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౨. దుతియస్స పఠమే తిత్థం నామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో తబ్బినిముత్తస్స కస్సచి దిట్ఠివిప్ఫన్దితస్స అభావతో. ఏత్థ హి సత్తా తరన్తి ఉప్పిలవన్తి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం కరోన్తి, తస్మా ‘‘తిత్థ’’న్తి వుచ్చతి. పారగమనసఙ్ఖాతఞ్హి తరణం దిట్ఠిగతికానం నత్థి, తత్థేవ అపరాపరం నిముజ్జనుమ్ముజ్జనవసేన పిలవనమేవ తేసం తరణం నామ. ఉప్పాదకాతి పూరణకస్సపాదయో. తిత్థే జాతా తిత్థియా, యథావుత్తం వా దిట్ఠిగతసఙ్ఖాతం తిత్థం ఏతేసం అత్థీతి తిత్థికా, తిత్థికా ఏవ తిత్థియా. మనోరమేతి సాదుఫలభరితతాయ అభయదిసతాయ చ మనోరమే. ఇమేసుయేవ తీసు ఠానేసూతి యథావుత్తేసు తిత్థాయతనేసు.

యో యథా జానాతి, తస్స తథా వుచ్చతీతి ఇమినా పుగ్గలజ్ఝాసయవసేన తథా వుత్తన్తి దస్సేతి. పుగ్గల-సద్దో చ తిస్సన్నమ్పి పకతీనం సాధారణో, తస్మా పురిసగ్గహణేన తతో విసేసనం యథా ‘‘అట్ఠ పురిసపుగ్గలా’’తి. పటిసంవిదితం కరోతీతి కేవలం జాననవసేన విదితం కరోతి. అనుభవతి వాతి విపాకలక్ఖణప్పత్తం అనుభవతి. పుబ్బేకతహేతూతి అన్తోగధావధారణం పదన్తి ఆహ ‘‘పుబ్బేకతకమ్మపచ్చయేనేవా’’తి. ఇమినాతి ‘‘సబ్బం తం పుబ్బేకతహేతూ’’తి ఇమినా వచనేన. కమ్మవేదనన్తి కుసలాకుసలకమ్మసహజం వేదనం. కిరియవేదనన్తి ‘‘నేవ కుసలాకుసలా న చ కమ్మవిపాకా’’తి ఏవం వుత్తం కిరియచిత్తసహజం వేదనం. న కేవలఞ్చ తే కమ్మకిరియవేదనా ఏవ పటిక్ఖిపన్తి, అథ ఖో సాసనే లోకే చ పాకటే వాతాబాధాదిరోగే చ పటిక్ఖిపన్తి ఏవాతి దస్సేతుం ‘‘యే వా ఇమే’’తిఆదిమాహ. తత్థ పిత్తసముట్ఠానాతి పిత్తవికారాధికసమ్భూతా ¶ . అనన్తరద్వయేపి ఏసేవ నయో. సన్నిపాతికాతి పిత్తాదీనం తిణ్ణమ్పి ¶ వికారానం సన్నిపాతతో జాతా. ఉతుపరిణామజాతి సీతాదిఉతునో విపరిణామతో విసమపరివుత్తితో జాతా. విసమపరిహారజాతి అసప్పాయాహారయోగపటిసేవనవసేన కాయస్స విసమం పరిహరణతో జాతా. ఓపక్కమికాతి ఉపక్కమతో నిబ్బత్తా. కమ్మవిపాకజాతి కమ్మస్స విపాకభూతక్ఖన్ధతో జాతా. విరోధిపచ్చయసముట్ఠానా ధాతూనం వికారావత్థా, తప్పచ్చయా వా దుక్ఖా వేదనా ఆబాధనట్ఠేన ఆబాధో, సో ఏవ రుజ్జనట్ఠేన రోగో. తత్థ ‘‘యో యాప్యలక్ఖణో, సో రోగో, ఇతరో ఆబాధో’’తి వదన్తి. సబ్బేసఞ్చ నేసం తంతంధాతూనం విసమం ఆసన్నకారణం, న తథా ఇతరాని. తత్థాపి చ పకోపావత్థా ధాతుయో ఆసన్నకారణం, న తథా పరపచ్చయావత్థాతి దట్ఠబ్బం. అట్ఠమంయేవ కమ్మవిపాకజం ఆబాధం సమ్పటిచ్ఛన్తి ‘‘సబ్బం తం పుబ్బేకతహేతూ’’తి విపల్లాసగ్గాహేన. ‘‘పుబ్బే’’తి పురాతనస్సేవ కమ్మస్స గహితత్తా ఉపపజ్జవేదనీయమ్పి తే పటిక్ఖిపన్తీతి వుత్తం ‘‘ద్వే పటిబాహిత్వా’’తి. సమ్పటిచ్ఛన్తీతి అనుజానన్తి.

అత్తనా కతమూలకేనాతి సాహత్థికకమ్మహేతు. ఆణత్తిమూలకేనాతి పరస్స ఆణాపనవసేన కతకమ్మహేతు. ఇమాతి తిస్సో వేదనా. సబ్బే పటిబాహన్తీతి సబ్బే రోగే పటిసేధేన్తి సబ్బేసమ్పి తేసం ఏకేన ఇస్సరేనేవ నిమ్మితత్తా తబ్భావీభావాసమ్భవతో. ఏస నయో సేసేసుపి. సబ్బం పటిబాహన్తీతి హేతుపచ్చయపటిసేధనతో సబ్బం నిసేధేన్తి.

మాతికం నిక్ఖిపిత్వాతి తిణ్ణమ్పి వేదానం అసారభావదస్సనత్థం ఉద్దేసం కత్వా. తన్తి తం మాతికం. విభజిత్వా దస్సేతున్తి దోసదస్సనవసేనేవ విభాగతో దస్సేతుం. లద్ధిపతిట్ఠాపనత్థన్తి అత్తనో లద్ధియా పటిజానాపనత్థం. లద్ధితో లద్ధిం సఙ్కమన్తీతి మూలలద్ధితో అఞ్ఞలద్ధిం ఉపగచ్ఛన్తి పటిజానన్తి. పుబ్బేకతహేతుయేవ పటిసంవేదేతీతి కమ్మవేదనమ్పి విపాకవేదనం కత్వా వదన్తి. దిట్ఠిగతికా హి బ్యామూళ్హచిత్తా కమ్మన్తరవిపాకన్తరాదీని ఆలోళేన్తి, అసఙ్కరతో సఞ్ఞాపేతుం న సక్కోన్తి. యథా చ అకుసలకమ్మే, ఏవం కుసలకమ్మేపీతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం పాణాతిపాతా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏవన్తి యథా పుబ్బేకతహేతు ఏవ పాణాతిపాతినో నామ హోన్తి, న ఇదాని సయంకతకారణా, ఏవం పాణాతిపాతా విరమణమ్పి పుబ్బేకతహేతు ఏవాతి విచారియమానో పుబ్బేకతవాదో అకిరియవాదో ఏవ సమ్పజ్జతి.

కత్తుకమ్యతాఛన్దో ¶ న తణ్హాఛన్దో. కత్తుకమ్యతాతి కాతుమిచ్ఛా. పచ్చత్తపురిసకారోతి తేన తేన పురిసేన కత్తబ్బకిచ్చం న హోతి పుబ్బేకతహేతు ఏవ సిజ్ఝనతో. ఉభయమ్పి తం ఏస న లబ్భతీతి కత్తబ్బకరణం సుచరితపూరణం, అకత్తబ్బఅకరణం దుచ్చరితవిరతీతి ఇదం ఉభయమ్పి ఏస ¶ న లభతి. సమణాపి హి పుబ్బేకతకారణాయేవ హోన్తీతి పుబ్బేకతకారణాయేవ సమణాపి హోన్తి, న ఇదాని సంవరసమాదానాదినా. అస్సమణాపి పుబ్బేకతకారణాయేవాతి పుబ్బేకతకారణాయేవ అస్సమణాపి హోన్తి, న సంవరభేదేన.

యథా పుబ్బేకతవాదే ఛన్దవాయామానం అసమ్భవతో పచ్చత్తపురిసకారానం అభావో, ఏవం ఇస్సరనిమ్మానవాదేపి ఇస్సరేనేవ సబ్బస్స నిమ్మితభావానుజాననతోతి వుత్తం ‘‘పుబ్బేకతవాదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో’’తి. ఏస నయో అహేతుకవాదేపీతి ఆహ ‘‘తథా అహేతుకవాదేపీ’’తి.

ఇమేసన్తిఆదినా ఇమేసం తిత్థాయతనానం తుచ్ఛాసారతాయ థుసకోట్టనేన కుణ్డకమత్తస్సపి అలాభో వియ పరమత్థలేసస్సపి అభావో, తథా ఖజ్జోపనకోభాసతో తేజసో ఫులిఙ్గమత్తస్సపి అభావో వియ అన్ధవేణికస్సపి మగ్గస్స అప్పటిలాభో వియ సద్దమత్తం నిస్సాయ మిచ్ఛాభాగేన విపల్లత్థతాయ దద్దరజాతకే (జా. ౧.౨.౪౩-౪౩) ససకసదిసతా చ విభావితా హోతి. సారభావన్తి సీలసారాదిసమ్పత్తియా సారసబ్భావం. నియ్యానికభావన్తి ఏకన్తేనేవ వట్టతో నియ్యానావహభావం. అనిగ్గహితోతి న నిగ్గహేతబ్బో. తేనాహ ‘‘నిగ్గహేతుం అసక్కుణేయ్యో’’తి. అసంకిలిట్ఠోతి సంకిలేసవిరహితో. తేనాహ ‘‘నిక్కిలేసో’’తిఆది. అనుపవజ్జోతి ధమ్మతో న ఉపవదితబ్బో. అప్పటికుట్ఠో నామ అప్పటిసేధనం వా సియా అనక్కోసనం వాతి తదుభయం దస్సేన్తో ‘‘అప్పటిబాహితో అనుపక్కుట్ఠో’’తి ఆహ.

తస్స ధమ్మస్సాతి ‘‘అయం ఖో పన, భిక్ఖవే’’తిఆదినా ఉద్ధటస్స ధమ్మస్స. పఞ్హం పుచ్ఛిత్వాతి కథేతుకమ్యతావసేన పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా. యథాపటిపాటియాతి మాతికాయ యథానిక్ఖిత్తప్పటిపాటియా. ధాతుయోతి సభావధారణట్ఠేన ధాతుయో. తా పన యస్మా తణ్హాదిట్ఠికప్పనాపరికప్పితఅత్తసుభసుఖసస్సతాదిపకతిఆదిధువాదిజీవాదికాయాదికా వియ ¶ న ఇచ్ఛాసభావా దిట్ఠిఆదిరహితేహి విముచ్చమానఉదుమ్బరపుప్ఫాదిలోకవోహారవత్థూని వియ చ వాచావత్థుమత్తా, అథ ఖో సచ్చపరమత్థభూతాతి ఆహ ‘‘సభావా’’తి, సచ్చసభావాతి అత్థో. అత్తనో సభావం ధారేన్తీతి హి ధాతుయో. నిజ్జీవనిస్సత్తభావప్పకాసకోతి బాహిరపరికప్పితజీవాభావప్పకాసకో లోకియమహాజనసంకప్పితసత్తాభావప్పకాసకో చ. ఆకరట్ఠేనాతి ఉప్పజ్జనట్ఠానభావేన. ఉప్పత్తిట్ఠానమ్పి హి ఆకరో ఆయతనన్తి వుచ్చతి యథా ‘‘కమ్బోజో అస్సానం ఆయతన’’న్తి. మనోపవిచారాతి తం తం ఆరమ్మణం ఉపేచ్చ మనసో వివిధచరణాకారో. కేహి కత్థాతి ఆహ ‘‘వితక్కవిచారపాదేహీ’’తిఆది. అట్ఠారససు ఠానేసూతి ఛ సోమనస్సట్ఠానియాని ¶ , ఛ దోమనస్సట్ఠానియాని, ఛ ఉపేక్ఖాట్ఠానియానీతి ఏవం అట్ఠారససు ఠానేసు.

పతిట్ఠాధాతూతి సేసభూతత్తయస్స చేవ సబ్బూపాదారూపానఞ్చ పతిట్ఠాసభావా ధాతు. ఇమినా నయేన ఆబన్ధనధాతూతిఆదీసుపి అత్థో వేదితబ్బో. అపిచ కక్ఖళభావసిద్ధో సహజాతధమ్మానం ఆధారభావో పతిట్ఠాభావో. ద్రవభావసిద్ధం సమ్పిణ్డనం ఆబన్ధనం. ఉణ్హభావసిద్ధం ముదుతాపక్కతావహం పరిపాచనం. థద్ధభావావహం ఉద్ధుమాతనం విత్థమ్భనం. రూపవివిత్తో రూపపరియన్తో ఆకాసోతి యేసం సో పరిచ్ఛేదో, తేహి సో అసమ్ఫుట్ఠోవాతి వుత్తం ‘‘ఆకాసధాతూతి అసమ్ఫుట్ఠధాతూ’’తి. సఞ్జాననవిధురా ఆరమ్మణూపలద్ధి విజాననధాతు. విత్థారతోపి కథేతుం వట్టతి సఙ్ఖేపన్తోగధత్తా విత్థారస్స. సఙ్ఖేపతో కథేతుం న వట్టతి కథేతబ్బస్స అత్థస్స అనవసేసపరియాదానాభావతో. తేనాహ ‘‘విత్థారతోవ వట్టతీ’’తి. ఉభయథాతి సఙ్ఖేపతో విత్థారతో చ.

అనిప్ఫన్నాపి ఆకాసధాతు భూతాని ఉపాదాయ గహేతబ్బతామత్తేన ‘‘ఉపాదారూప’’న్తేవ వుచ్చతి. దిట్ఠానేవాతి సల్లక్ఖేతబ్బాని ఉపాదారూపభావసామఞ్ఞతో. తేన సహజాతా వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో సముదాయే పవత్తవోహారస్స అవయవేపి దిస్సనతో యథా ‘‘వత్థేకదేసే దడ్ఢే వత్థం దడ్ఢ’’న్తి. ‘‘ఫస్సో చ చేతనా చ సఙ్ఖారక్ఖన్ధో’’తి వుత్తం మహాభూమకత్తా తేసం తప్పధానత్తా చ సఙ్ఖారక్ఖన్ధస్స. అరూపక్ఖన్ధా నామం ఆరమ్మణాభిముఖం నమనతో నామాధీనగ్గహణతో చ. రూపక్ఖన్ధో రూపం పరిబ్యత్తం రుప్పనట్ఠేన. పచ్చయన్తి నిస్సయభూతం పచ్చయం. విభాగేన ద్వాచత్తాలీస. ఏకాసీతి ¶ చిత్తాని ‘‘సమ్మసనచారోయ’’న్తి కత్వా. అనుక్కమేన పటిపజ్జమానోతి ఏవం కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధియం ఠితో ఉపరిమేన తిస్సన్నం విసుద్ధీనం సమ్పాదనవసేన విసుద్ధిభావనం ఉస్సుక్కాపేన్తో.

ఫస్సాయతనన్తి ఫస్సస్స ఉప్పత్తిట్ఠానం. సువణ్ణాదీనన్తి సువణ్ణమణివజిరాదీనం. ఆకిణ్ణం వియ హుత్వా ఉప్పజ్జన్తి ఏత్థాతి ఆకరో. యథా చక్ఖు విపాకఫస్సస్స విసేసపచ్చయో, న తథా ఇతరేసన్తి కత్వా వుత్తం ‘‘ద్వే చక్ఖువిఞ్ఞాణానీ’’తిఆది. ఏస నయో సేసవారేసుపి. ద్వత్తింసాయ విపాకఫస్సేసు ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణసహగతఫస్సే ఠపేత్వా సేసా ద్వావీసతి విపాకఫస్సా వేదితబ్బా. దిట్ఠమేవ హోతి తేన సమానయోగక్ఖమత్తా. ‘‘సఙ్ఖేపతో తావా’’తి సఙ్ఖేపకథం ఆరభిత్వాపి విత్థారకథాపేత్థ వుత్తనయత్తా సువిఞ్ఞేయ్యావాతి వుత్తం ‘‘హేట్ఠా…పే… వేదితబ్బ’’న్తి.

సోమనస్సస్స ¶ ఉప్పత్తిట్ఠానభూతం సోమనస్సట్ఠానియం. తేనాహ ‘‘సోమనస్సస్స కారణభూత’’న్తి. ఉపవిచరతీతి ఉపేచ్చ పవత్తతి. సభావతో సఙ్కప్పతో చ సోమనస్సాదిఉప్పత్తిహేతుకా సోమనస్సట్ఠానియాదితాతి ఆహ ‘‘ఇట్ఠం వా హోతూ’’తిఆది. చతుత్థం దిట్ఠమేవ హోతి తదవినాభావతో.

అరియసచ్చానీతి పురిమపదే ఉత్తరపదలోపేనాయం నిద్దేసోతి ఆహ ‘‘అరియభావకరానీ’’తిఆది. విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౫౩౧) పకాసితం, తస్మా న ఇధ పకాసేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. సుఖావబోధనత్థన్తి దేసియమానాయ వట్టకథాయ సుఖేన అవబోధనత్థం. తేనాహ ‘‘యస్స హీ’’తిఆది. ద్వాదసపదన్తి అవిజ్జాదీహి పదేహి ద్వాదసపదం. పచ్చయవట్టన్తి పచ్చయప్పబన్ధం. కథేతుకామో హోతి పచ్చయాకారముఖేన సచ్చాని దస్సేతుకామతాయ. గబ్భావక్కన్తివట్టన్తి గబ్భోక్కన్తిముఖేన విపాకవట్టం దస్సేతి ‘‘గబ్భస్సావక్కన్తి హోతీ’’తిఆదినా. తస్మా పనేత్థ గబ్భావక్కన్తివసేనేవ వట్టం దస్సితన్తి ఆహ ‘‘గబ్భావక్కన్తివట్టస్మిం హీ’’తిఆది. గబ్భావక్కన్తివట్టస్మిన్తి మాతుకుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తనవసేన పవత్తధమ్మప్పబన్ధే. దస్సితేతి దేసనావసేన దస్సితే. పురిమా ద్వే యోనియో ఇతరాహి ఓళారికతాయ ¶ పరిబ్యత్తతరాతి వుత్తం ‘‘గబ్భావక్కన్తి…పే… అవబోధేతుమ్పీ’’తి.

పచ్చయమత్తన్తి ఛన్నం ధాతూనం సాధారణం పచ్చయభావమత్తం, న తేహి భాగసో నిప్ఫాదియమానం పచ్చయవిసేసం ‘‘కుతో పనేతం ఛన్నం ధాతూన’’న్తి అవిభాగేన వుత్తత్తా. తేనాహ ‘‘ఇదం వుత్తం హోతీ’’తిఆది. న మాతు న పితు తాసం ధాతూనం ఇమస్స సత్తస్స బాహిరభావతో. గబ్భస్సాతి ఏత్థ గబ్భతి అత్తభావభావేన వత్తతీతి గబ్భో, కలలాదిఅవత్థో ధమ్మప్పబన్ధో. తన్నిస్సితత్తా పన సత్తసన్తానో గబ్భోతి వుత్తో యథా మఞ్చనిస్సితా ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తి. తన్నిస్సయభావతో మాతుకుచ్ఛి గబ్భోతి వుచ్చతి ‘‘గబ్భే వసతి మాణవో’’తిఆదీసు (జా. ౧.౧౫.౩౬౩). గబ్భో వియాతి వా గబ్భో. యథా హి నివాసట్ఠానతాయ సత్తానం ఓవరకో ‘‘గబ్భో’’తి వుచ్చతి, ఏవం గబ్భసేయ్యకానం సత్తానం యావ అభిజాతి నివాసట్ఠానతాయ మాతుకుచ్ఛి ‘‘గబ్భో’’తి వుచ్చతి. ఇధ పన పఠమం వుత్తఅత్థేనేవ గబ్భోతి వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘గబ్భో చ నామా’’తిఆది.

నిరతిఅత్థేన నిరయో చ సో యథావుత్తేన అత్థేన గబ్భో చాతి నిరయగబ్భో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. అయం పన విసేసో – దేవమనుజాదయో వియ ఉద్ధం దీఘా అహుత్వా తిరియం అఞ్చితా దీఘాతి తిరచ్ఛానా. తే ఏవ ఖన్ధకోట్ఠాసభావేన యోని చ సో వుత్తనయేన గబ్భో చాతి ¶ తిరచ్ఛానయోనిగబ్భో. పకట్ఠతో సుఖతో అపేతం అపగమో పేతభావో, తం పత్తానం విసయోతి పేత్తివిసయో, పేతయోని. మనస్స ఉస్సన్నతాయ సూరభావాదిగుణేహి ఉపచితమానసతాయ ఉక్కట్ఠగుణచిత్తతాయ మనుస్సా. దిబ్బన్తి కామగుణాదీహి కీళన్తి లళన్తి జోతన్తీతి దేవా. గబ్భసద్దో వుత్తనయో ఏవ. నానప్పకారోతి యథావుత్తేన తదనన్తరభేదేన చ నానప్పకారకో. మనుస్సగబ్భో అధిప్పేతో సుపాకటతాయ పచ్చక్ఖభావతో. ఓక్కన్తి మాతుకుచ్ఛిం ఓక్కమిత్వా వియ ఉప్పతిత్వాతి కత్వా. నిబ్బత్తనం నిబ్బత్తి. పాతుభావో ఉప్పత్తిప్పకాసకో చ.

సన్నిపాతో నామ అవేకల్లజాతిహీనవేకల్లేతి దస్సేతుం ‘‘ఇధ మాతాపితరో’’తిఆది వుత్తం. ఇధాతి ఇమస్మిం సత్తలోకే. సన్నిపతితాతి ¶ సమోధానభావతో సన్నిపతితా సమాగతా సంసిలిట్ఠా. ఉతునీతి ఉతుమతీ సఞ్జాతపుప్ఫా. ఇదఞ్చ ఉతుసమయం సన్ధాయ వుత్తం, న లోకసమఞ్ఞాకరజస్స లగ్గనదివసమత్తం. మాతుగామస్స హి యస్మిం గబ్భాసహసఞ్ఞితే ఓకాసే దారకో నిబ్బత్తతి, తత్థ మహతీ లోహితపీళకా సణ్ఠహిత్వా అగ్గహితపుబ్బా ఏవ భిజ్జిత్వా పగ్ఘరతి, వత్థు సుద్ధం హోతి పగ్ఘరితలోహితత్తా అనామయత్తా చ. విసుద్ధే వత్థుమ్హి మాతాపితూసు ఏకవారం సన్నిపతితేసు యావ సత్త దివసాని ఖేత్తమేవ హోతి. సుద్ధం వత్థు నహానతో పరమ్పి కతిపయాని దివసాని గబ్భసణ్ఠహనతాయ ఖేత్తమేవ హోతి పరిత్తస్స లోహితలేసస్స విజ్జమానత్తా. తస్మిం సమయే హత్థగ్గాహవేణిగ్గాహాదినా అఙ్గపరామసనేనపి దారకో నిబ్బత్తతియేవ. ఇత్థిసన్తానేపి హి సత్తపి ధాతూ లబ్భన్తేవ. తథా హి పారికాయ నాభిపరామసనేన సామస్స బోధిసత్తస్స, దిట్ఠమఙ్గలికాయ నాభిపరామసనేన (జా. అట్ఠ. ౪.౧౫.మాతఙ్గజాతకవణ్ణనా; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౬౫) మణ్డబ్యస్స నిబ్బత్తి అహోసి. గన్ధనతో ఉప్పన్నగతియా నిమిత్తూపట్ఠానేన సూచనతో దీపనతో గన్ధోతి లద్ధనామేన భవగామికమ్మునా అబ్బతి పవత్తతీతి గన్ధబ్బో, తత్థ ఉప్పజ్జమానకసత్తో. పచ్చుపట్ఠితో హోతీతి న మాతాపితూనం సన్నిపాతం ఓలోకయమానో సమీపే ఠితో పచ్చుపట్ఠితో నామ హోతి, కమ్మయన్తయన్తితో పన ఏకో సత్తో తస్మిం ఓకాసే నిబ్బత్తనకో హోతీతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. తదా హి తత్రూపగసత్తో తత్రూపపత్తిఆవహన్తకమ్మసఙ్ఖాతేన పేల్లకయన్తేన తథత్థాయ పేల్లితో ఉపనీతో వియ హోతి.

విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి ఏత్థ విఞ్ఞాణస్స పచ్చయభావేన గహితత్తా ‘‘తయో అరూపినో ఖన్ధా’’తి వుత్తం. ఇధ పన విఞ్ఞాణం పచ్చయభావేన అగ్గహేత్వా గబ్భోక్కన్తియా ఏవ పచ్చయభావేన గహితత్తా ‘‘విఞ్ఞాణక్ఖన్ధమ్పి పక్ఖిపిత్వా’’తి వుత్తం. ఇధ పన మనుస్సగబ్భస్స ఓక్కన్తియా అధిప్పేతత్తా ‘‘గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధిక్ఖణే’’తి వుత్తం.

తణ్హాయ ¶ సముదయసచ్చభావేన గహితత్తా ‘‘ఠపేత్వా తణ్హ’’న్తి వుత్తం. తస్సేవ పభావికాతి తస్సేవ యథావుత్తస్స దుక్ఖసచ్చస్స ఉప్పాదికా. దుక్ఖనిరోధోతి ¶ ఏత్థ దుక్ఖగ్గహణేన తణ్హాపి గహితాతి ఆహ ‘‘తేసం ద్విన్నమ్పి…పే… దుక్ఖనిరోధో’’తి. అవిసేసేన హి తేభూమకవట్టం ఇధ దుక్ఖన్తి అధిప్పేతం. అథ వా దుక్ఖస్స అనుప్పత్తినిరోధో తబ్భావికాయ తణ్హాయ అనుప్పత్తినిరోధేన వినా న హోతీతి వుత్తం ‘‘తేసం ద్విన్నమ్పి…పే… దుక్ఖనిరోధో’’తి. అనుప్పత్తినిరోధోతి చ అనుప్పత్తినిరోధనిమిత్తం నిబ్బానం దస్సేతి.

‘‘తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బ’’న్తి వత్వా ఉభయత్థ పాళియా పవత్తిఆకారభేదం దస్సేతుం ‘‘అయం పన విసేసో’’తి ఆహ. తత్థాతి విసద్ధిమగ్గే. ఇధాతి ఇమస్మిం సుత్తే. అవిజ్జాయ త్వేవాతి అవిజ్జాయ తు ఏవ. అసేసవిరాగనిరోధాతి ఏత్థ అచ్చన్తమేవ సఙ్ఖారే విరజ్జతి ఏతేనాతి విరాగో, మగ్గో, తస్మా విరాగసఙ్ఖాతేన మగ్గేన అసేసనిరోధా అసేసేత్వా నిరోధా సముచ్ఛిన్దనాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

సకలస్సాతి అనవసేసస్స. కేవలస్సాతి వా సుద్ధస్స, పరపరికప్పితసత్తజీవాదివిరహితస్సాతి అత్థో. ఖీణాకారోపి వుచ్చతి ‘‘నిరుజ్ఝనం నిరోధో’’తి ఇమినా అత్థేన. అరహత్తమ్పి నిరోధోతి వుచ్చతి నిరోధన్తే ఉప్పన్నత్తా. నిబ్బానమ్పి నిరోధోతి వుచ్చతి అవిజ్జాదీనం నిరోధస్స నిమిత్తభావతో అవిజ్జాదయో నిరుజ్ఝన్తి ఏత్థాతి నిరోధోతి కత్వా. ఖీణాకారదస్సనవసేనాతి అవిజ్జాదీనం అనుప్పత్తినిరోధేన నిరుజ్ఝనాకారదస్సనవసేన. నిబ్బానమేవ సన్ధాయ, న పన అరహత్తన్తి అధిప్పాయో. సభావధమ్మానం నిగ్గహో నామ యథావుత్తధమ్మపరిచ్ఛేదతో ఊనాధికభావప్పకాసనేన అత్తసభావవిభావనేనేవ హోతీతి ఆహ ‘‘నిగ్గణ్హన్తో హీ’’తిఆది.

తిత్థాయతనసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౩. దుతియే పరిత్తాతుం సమత్థభావేనాతి ఉప్పన్నభయతో రక్ఖితుం సమత్థభావేన. నత్థి ఏత్థ మాతాపుత్తం అఞ్ఞమఞ్ఞం తాయితుం సమత్థన్తి అమాతాపుత్తాని, తానియేవ అమాతాపుత్తికాని. తేనాహ ‘‘నత్థి ఏత్థా’’తిఆది. యన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘యస్మిం సమయే’’తి. మాతాపి పుత్తం పస్సితుం న లభతి, పరిత్తాతుం న సమత్థన్తి అధిప్పాయో ¶ . పుత్తోపి మాతరన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. చిత్తుత్రాసోయేవ భయం చిత్తుత్రాసభయం. ఇమినా ఓత్తప్పభయాదిం నివత్తేతి. అటవిగ్గహణేన అటవివాసినో ¶ వుత్తా ‘‘సబ్బో గామో ఆగతో’’తిఆదీసు వియాతి ఆహ ‘‘అటవీతి చేత్థ అటవివాసినో చోరా వేదితబ్బా’’తి. ఏతేతి అటవివాసినో చోరా. ఏతం వుత్తన్తి ‘‘అటవిసఙ్కోపో’’తి ఇదం వుత్తం. ఠానగమనాదిఇరియాపథచక్కసమఙ్గినో ఇరియాపథచక్కసమారుళ్హా నామ హోన్తీతి ఆహ ‘‘ఇరియాపథచక్కమ్పి వట్టతీ’’తి. ఇరియాపథోయేవ పవత్తనట్ఠేన చక్కన్తి ఇరియాపథచక్కం.

పరియాయన్తీతి పరితో తేన తేన దిసాభాగేన గచ్ఛన్తి. తేనాహ ‘‘ఇతో చితో చ గచ్ఛన్తీ’’తి. మాతుపేమేన గన్తుం అవిసహిత్వా అత్తనో సన్తికం ఆగచ్ఛన్తం. అత్తసినేహస్స బలవభావతో మాతరమ్పి అనపేక్ఖిత్వా ‘‘అత్తానంయేవ రక్ఖిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తం. ఏకస్మిం ఠానే నిలీనన్తి వుత్తనయేనేవ గన్త్వా ఏకస్మిం ఖేమే పదేసే నిసిన్నం. కుల్లే వాతిఆదీసు కూలం పరతీరం వహతి పాపేతీహి కుల్లో, తరణత్థాయ వేళునళాదీహి కలాపం కత్వా బద్ధో. పత్థరిత్వా బద్ధో పన ఉళుమ్పో, చాటిఆది మత్తికాభాజనం. వుయ్హమానన్తి ఉదకోఘేన అధోసోతం నీయమానం.

యథావుత్తాని తీణి భయాని సమాతాపుత్తికానియేవ అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స వసేన అమాతాపుత్తికాని దస్సితానీతి ఆహ ‘‘ఏవం పరియాయతో అమాతాపుత్తికాని భయాని దస్సేత్వా’’తి.

౬౪. తతియే ఏవంనామకే జనపదేతి యత్థ నామగ్గహణేన కోసలసద్దస్స రుళ్హీసద్దతం దస్సేతి. తథా హి కోసలా నామ జానపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన ‘‘కోసలా’’తి వుచ్చతి. అక్ఖరచిన్తకా హి ఈదిసేసు ఠానేసు యుత్తే వియ సలిఙ్గవచనాని (పాణిని ౧.౨.౫౧) ఇచ్ఛన్తి. అయమేత్థ రుళ్హీ యథా అఞ్ఞత్థాపి ‘‘కురూసు విహరతి, అఙ్గేసు విహరతీ’’తి చ. తబ్బిసేసనే పన జనపదసద్దే జాతిసద్దే ఏకవచనమేవ ¶ యథా ‘‘కోసలేసు జనపదే’’తి. చారికన్తి చరణం. చరణం వా చారో, సో ఏవ చారికా. తయిదం మగ్గగమనం ఇధాధిప్పేతం, న చుణ్ణికగమనమత్తన్తి ఆహ ‘‘అద్ధానగమనం గచ్ఛన్తో’’తి. తం విభాగేన దస్సేతుం ‘‘చారికా చ నామేసా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ దూరేపీతి దూరేపి నాతిదూరేపి. సహసా గమనన్తి సీఘగమనం. మహాకస్సపపచ్చుగ్గమనాదీసూతి ఆది-సద్దేన ఆళవకాదీనం అత్థాయ గమనం సఙ్గణ్హాతి. భగవా హి మహాకస్సపత్థేరం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తో ముహుత్తేన తిగావుతమగ్గమగమాసి. ఆళవకస్సత్థాయ ¶ తింసయోజనం, తథా అఙ్గులిమాలస్స, పుక్కుసాతిస్స పన పఞ్చచత్తాలీసయోజనం, మహాకప్పినస్స వీసయోజనసతం, ధనియస్సత్థాయ సత్త యోజనసతాని, ధమ్మసేనాపతినో సద్ధివిహారికస్స వనవాసిస్స తిస్ససామణేరస్స తిగావుతాధికం వీసయోజనసతం అగమాసి. ఇమం సన్ధాయాతి ఇమం అతురితచారికం సన్ధాయ.

ఉపలభింసూతి ఏత్థ సవనవసేన ఉపలభింసూతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సోతద్వార…పే… జానింసూ’’తి ఆహ. సబ్బమ్పి వాక్యం అవధారణఫలత్తా అన్తోగధావధారణన్తి ఆహ ‘‘పదపూరణమత్తే వా నిపాతో’’తి. అవధారణత్థేనాతి పన ఇమినా ఇట్ఠత్థతోవధారణత్థం ఖో-సద్దగ్గహణన్తి దస్సేతి. అస్సోసీతి పదం ఖో-సద్దే గహితే తేన ఫుల్లితమణ్డితవిభూసితం వియ హోన్తం పూరితం నామ హోతి, తేన చ పురిమపచ్ఛిమపదాని సంసిలిట్ఠాని నామ హోన్తి, న తస్మిం అగ్గహితేతి ఆహ ‘‘పదపూరణేన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతామత్తమేవా’’తి. మత్తసద్దో విసేసనివత్తిఅత్థో. తేనస్స అనత్థన్తరదీపనతా దస్సితా హోతి, ఏవసద్దేన పన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతాయ ఏకన్తికతా.

సమితపాపత్తాతి అచ్చన్తం అనవసేసతో సవాసనం సమితపాపత్తా. ఏవఞ్హి బాహిరకవీతరాగసేక్ఖాసేక్ఖపాపసమనతో భగవతో పాపసమనం విసేసితం హోతి. తేనస్స యథాభూతగుణాధిగతమేతం నామం యదిదం సమణోతి దీపేతి. అనేకత్థత్తా నిపాతానం ఇధ అనుస్సవత్థో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ఖలూతి అనుస్సవత్థే నిపాతో’’తి. ఆలపనమత్తన్తి పియాలాపవచనమత్తం. పియసముదాహారా హేతే ‘‘భో’’తి వా ‘‘ఆవుసో’’తి వా ‘‘దేవానం పియా’’తి వా. గోత్తవసేనాతి ఏత్థ గం తాయతీతి గోత్తం. గోతమోతి హి పవత్తమానం వచనం బుద్ధిఞ్చ తాయతి ఏకంసికవిసయతాయ రక్ఖతీతి గోత్తం. యథా హి బుద్ధి ఆరమ్మణభూతేన అత్థేన ¶ వినా న వత్తతి, తథా అభిధానం అభిధేయ్యభూతేన, తస్మా సో గోత్తసఙ్ఖాతో అత్థో తాని తాయతి రక్ఖతీతి వుచ్చతి. కో పన సోతి? అఞ్ఞకులపరమ్పరాసాధారణం తస్స కులస్స ఆదిపురిససముదాగతం తంకులపరియాపన్నసాధారణం సామఞ్ఞరూపన్తి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ సమణోతి ఇమినా పరిక్ఖకజనేహి భగవతో బహుమతభావో దస్సితో సమితపాపతాకిత్తనతో. గోతమోతి ఇమినా లోకియజనేహి ఉచ్చాకులసమ్భూతతా దీపితా తేన ఉదితోదితవిపులఖత్తియకులవిభావనతో. సబ్బఖత్తియానఞ్హి ఆదిభూతమహాసమ్మతమహారాజతో పట్ఠాయ అసమ్భిన్నం ఉళారతమం సక్యరాజకులం.

కేనచి పారిజుఞ్ఞేనాతి ఞాతిపారిజుఞ్ఞభోగపారిజుఞ్ఞాదినా కేనచిపి పారిజుఞ్ఞేన పరిహానియా అనభిభూతో అనజ్ఝోత్థటో. తథా హి తస్స కులస్స న కిఞ్చి పారిజుఞ్ఞం లోకనాథస్స అభిజాతియం, అథ ఖో వడ్ఢియేవ. అభినిక్ఖమనే చ తతోపి సమిద్ధతమభావో లోకే ¶ పాకటో పఞ్ఞాతోతి. సక్యకులా పబ్బజితోతి ఇదం వచనం భగవతో సద్ధాపబ్బజితభావదీపనం వుత్తం మహన్తం ఞాతిపరివట్టం మహన్తఞ్చ భోగక్ఖన్ధం పహాయ పబ్బజితభావసిద్ధితో.

ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థేతి ఇత్థం ఏవంపకారో భూతో జాతోతి ఏవం కథనత్థే. ఉపయోగవచనన్తి ‘‘అబ్భుగ్గతో’’తి ఏత్థ అభి-సద్దో ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థజోతకో, తేన యోగతో ‘‘తం ఖో పన భవన్త’’న్తి ఇదం సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం. తేనాహ ‘‘తస్స ఖో పన భోతో గోతమస్సాతి అత్థో’’తి. కల్యాణగుణసమన్నాగతోతి కల్యాణేహి గుణేహి యుత్తో, తన్నిస్సితో తబ్బిసయతాయాతి అధిప్పాయో. సేట్ఠోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. కిత్తేతబ్బతో కిత్తి, సా ఏవ సద్దనీయతో సద్దోతి ఆహ ‘‘కిత్తిసద్దోతి కిత్తియేవా’’తి. అభిత్థవనవసేన పవత్తో సద్దో థుతిఘోసో. సదేవకం లోకం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఉగ్గతోతి అనఞ్ఞసాధారణే గుణే ఆరబ్భ పవత్తత్తా సదేవకం లోకం అజ్ఝోత్థరిత్వా అభిభవిత్వా ఉగ్గతో.

సో భగవాతి యో సో సమతింస పారమియో పూరేత్వా సబ్బకిలేసే భఞ్జిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో దేవానం అతిదేవో ¶ సక్కానం అతిసక్కో బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా లోకనాథో భాగ్యవన్తతాదీహి కారణేహి సదేవకే లోకే ‘‘భగవా’’తి పత్థటకిత్తిసద్దో, సో భగవా. ‘‘భగవా’’తి చ ఇదం సత్థు నామకిత్తనం. తేనాహ ఆయస్మా ధమ్మసేనాపతి ‘‘భగవాతి నేతం నామం మాతరా కత’’న్తిఆది (మహాని. ౮౪). పరతో పన భగవాతి గుణకిత్తనం. యథా కమ్మట్ఠానికేన ‘‘అరహ’’న్తిఆదీసు నవసు ఠానేసు పచ్చేకం ఇతి-సద్దం యోజేత్వా బుద్ధగుణా అనుస్సరియన్తి, ఏవం బుద్ధగుణసంకిత్తనేనపీతి దస్సేన్తో ‘‘ఇతిపి అరహం ఇతిపి సమ్మాసమ్బుద్ధో…పే… ఇతిపి భగవా’’తి ఆహ. ‘‘ఇతిపేతం భూతం ఇతిపేతం తచ్ఛ’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౬) వియ ఇధ ఇతిసద్దో ఆసన్నపచ్చక్ఖకరణత్థో, పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, తేన చ తేసం గుణానం బహుభావో దీపితో, తాని చ సంకిత్తేన్తేన విఞ్ఞునా చిత్తస్స సమ్ముఖీభూతానేవ కత్వా సంకిత్తేతబ్బానీతి దస్సేన్తో ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేనాతి వుత్తం హోతీ’’తి ఆహ. ఏవం నిరూపేత్వా కిత్తేన్తో యో కిత్తేతి, తస్స భగవతి అతివియ అభిప్పసాదో హోతి.

ఆరకత్తాతి సువిదూరత్తా. అరీనన్తి కిలేసారీనం. అరానన్తి సంసారచక్కస్స అరానం. హతత్తాతి విద్ధంసితత్తా. పచ్చయాదీనన్తి చీవరాదిపచ్చయానఞ్చేవ పూజావిసేసానఞ్చ. తతోతి విసుద్ధిమగ్గతో (విసుద్ధి. ౧.౧౨౫-౧౨౭). యథా చ విసుద్ధిమగ్గతో, ఏవం తంసంవణ్ణనాతోపి నేసం విత్థారో గహేతబ్బో.

ఇమం ¶ లోకన్తి నయిదం మహాజనస్స సమ్ముఖమత్తం సన్ధాయ వుత్తం, అథ ఖో అనవసేసం పరియాదాయాతి దస్సేతుం ‘‘సదేవక’’న్తిఆది వుత్తం. తేనాహ ‘‘ఇదాని వత్తబ్బం నిదస్సేతీ’’తి. పజాతత్తాతి యథాసకం కమ్మకిలేసేహి నిబ్బత్తత్తా. పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం పారిసేసనయేన ఇతరేసం పదన్తరేన గహితత్తా. సదేవకన్తి చ అవయవేన విగ్గహో సముదాయో సమాసత్థో. ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణం పచ్చాసత్తినయేన. తత్థ హి సో జాతో తన్నివాసీ చ. సబ్రహ్మకవచనేన బ్రహ్మకాయికాదిబ్రహ్మగ్గహణన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పచ్చత్థికసమణబ్రాహ్మణగ్గహణన్తి నిదస్సనమత్తమేతం అపచ్చత్థికానం సమితబాహితపాపానఞ్చ సమణబ్రాహ్మణానం సమణబ్రాహ్మణవచనేన గహితత్తా. కామం ‘‘సదేవక’’న్తిఆదివిసేసనానం వసేన సత్తవిసయో లోకసద్దోతి విఞ్ఞాయతి తుల్యయోగవిసయత్తా ¶ తేసం, ‘‘సలోమకో సపక్ఖకో’’తిఆదీసు పన అతుల్యయోగేపి అయం సమాసో లబ్భతీతి బ్యభిచారదస్సనతో పజాగహణన్తి ఆహ ‘‘పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణ’’న్తి.

అరూపినో సత్తా అత్తనో ఆనేఞ్జవిహారేన విహరన్తా దిబ్బన్తీతి దేవాతి ఇమం నిబ్బచనం లభన్తీతి ఆహ ‘‘సదేవకగ్గహణేన అరూపావచరలోకో గహితో’’తి. తేనాహ ‘‘ఆకాసానఞ్చాయతనూపగానం దేవానం సహబ్యత’’న్తి (అ. ని. ౩.౧౧౭). సమారకగ్గహణేన ఛకామావచరదేవలోకో గహితో తస్స సవిసేసం మారస్స వసే వత్తనతో. సబ్రహ్మకగ్గహణేన రూపీబ్రహ్మలోకో గహితో అరూపీబ్రహ్మలోకస్స గహితత్తా. చతుపరిసవసేనాతి ఖత్తియాదిచతుపరిసవసేన. ఇతరా పన చతస్సో పరిసా సమారకాదిగ్గహణేన గహితా ఏవాతి. అవసేససత్తలోకో నాగగరుళాదిభేదో. తీహాకారేహీతి దేవమారబ్రహ్మసహితతాసఙ్ఖాతేహి తీహి పకారేహి. తీసు పదేసూతి ‘‘సదేవక’’న్తిఆదీసు తీసు పదేసు. తేన తేనాకారేనాతి సదేవకత్తాదినా తేన తేన పకారేన. తేధాతుకమేవ పరియాదిన్నన్తి పోరాణా ఆహూతి యోజనా.

అభిఞ్ఞాతి యకారలోపేనాయం నిద్దేసో, అభిజానిత్వాతి అయమేత్థ అత్థోతి ఆహ ‘‘అభిఞ్ఞాయ అధికేన ఞాణేన ఞత్వా’’తి. అనుమానాదిపటిక్ఖేపోతి అనుమానఅత్థాపత్తిఆదిప్పటిక్ఖేపో ఏకప్పమాణత్తా. సబ్బత్థ అప్పటిహతఞాణచారతాయ హి సబ్బపచ్చక్ఖా బుద్ధా భగవన్తో.

అనుత్తరం వివేకసుఖన్తి ఫలసమాపత్తిసుఖం. తేన విమిస్సాపి కదాచి భగవతో ధమ్మదేసనా హోతీతి ‘‘హిత్వాపీ’’తి పి-సద్దగ్గహణం. భగవా హి ధమ్మం దేసేన్తో యస్మిం ఖణే పరిసా సాధుకారం వా దేతి, యథాసుతం వా ధమ్మం పచ్చవేక్ఖతి, తం ఖణం పుబ్బభాగేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, యథాపరిచ్ఛేదఞ్చ సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ఠితట్ఠానతో పట్ఠాయ ¶ ధమ్మం దేసేతి. అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తోతి ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్స వసేన అప్పం వా, విపఞ్చితఞ్ఞుస్స నేయ్యస్స వా వసేన బహుం వా దేసేన్తో. ధమ్మస్స కల్యాణతా చ నియ్యానికతా చ సబ్బసో అనవజ్జభావేనేవాతి ఆహ ‘‘అనవజ్జమేవ కత్వా’’తి.

దేసకాయత్తేన ¶ ఆణాదివిధినా అతిసజ్జనం పబోధనం దేసనాతి సా పరియత్తిధమ్మవసేన వేదితబ్బాతి ఆహ ‘‘దేసనాయ తావ చాతుప్పదికగాథాయపీ’’తిఆది. నిదాననిగమానిపి సత్థు దేసనాయ అనువిధానతో తదన్తోగధాని ఏవాతి ఆహ ‘‘నిదానం ఆది, ఇదమవోచాతి పరియోసాన’’న్తి.

సాసితబ్బపుగ్గలగతేన యథాపరాధాదిసాసితబ్బభావేన అనుసాసనం తదఙ్గవినయాదివసేన వినయనం సాసనన్తి తం పటిపత్తిధమ్మవసేన వేదితబ్బన్తి ఆహ ‘‘సీలసమాధివిపస్సనా’’తిఆది. కుసలానన్తి అనవజ్జధమ్మానం సీలసమథవిపస్సనానం సీలదిట్ఠీనఞ్చ ఆదిభావో తంమూలికత్తా ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానం. అరియమగ్గస్స అన్తద్వయవిగమేన మజ్ఝిమాపటిపదాభావో వియ సమ్మాపటిపత్తియా ఆరబ్భ నిబ్బత్తీనం వేమజ్ఝతాపి మజ్ఝభావోతి వుత్తం ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే…పే… మజ్ఝిమం నామా’’తి. ఫలం పరియోసానం నామ సఉపాదిసేసతావసేన. నిబ్బానం పరియోసానం నామ అనుపాదిసేసతావసేన. ఇదాని తేసం ద్విన్నమ్పి సాసనస్స పరియోసానతం ఆగమేన దస్సేతుం ‘‘తస్మాతిహ త్వ’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘సాత్థం సబ్యఞ్జన’’న్తిఆదివచనతో ధమ్మదేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానం అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘ఇధ…పే… అధిప్పేత’’న్తి. తస్మిం తస్మిం అత్థే కథావధిసద్దప్పబన్ధో గాథావసేన సుత్తవసేన చ వవత్థితో పరియత్తిధమ్మో, సో ఇధ దేసనాతి వుత్తో, తస్స పన అత్థో విసేసతో సీలాది ఏవాతి ఆహ ‘‘భగవా హి ధమ్మం దేసేన్తో…పే… దస్సేతీ’’తి. తత్థ సీలం దస్సేత్వాతి సీలగ్గహణేన ససమ్భారం సీలం గహితం, తథా మగ్గగ్గహణేన ససమ్భారో మగ్గోతి తదుభయవసేన అనవసేసతో పరియత్తిఅత్థం పరియాదాయ తిట్ఠతి. తేనాతి సీలాదిదస్సనేన. అత్థవసేన హి ఇధ దేసనాయ ఆదికల్యాణాదిభావో అధిప్పేతో. కథికసణ్ఠితీతి కథికస్స సణ్ఠానం కథనవసేన సమవట్ఠానం.

న సో సాత్థం దేసేతి నియ్యానత్థవిరహతో తస్సా దేసనాయ. ఏకబ్యఞ్జనాదియుత్తా వాతి సిథిలాదిభేదేసు బ్యఞ్జనేసు ఏకప్పకారేనేవ ద్విప్పకారేనేవ వా బ్యఞ్జనేన యుత్తా దమిళభాసా వియ. వివటకరణతాయ ఓట్ఠే అఫుసాపేత్వా ఉచ్చారేతబ్బతో సబ్బనిరోట్ఠబ్యఞ్జనా వా కిరాతభాసా వియ. సబ్బస్సేవ విస్సజ్జనీయయుత్తతాయ సబ్బవిస్సట్ఠబ్యఞ్జనా ¶ వా యవనభాసా వియ. సబ్బస్సేవ సానుసారతాయ ¶ సబ్బనిగ్గహితబ్యఞ్జనా వా పారసికాదిమిలక్ఖభాసా వియ. సబ్బాపేసా బ్యఞ్జనేకదేసవసేనేవ పవత్తియా అపరిపుణ్ణబ్యఞ్జనాతి కత్వా ‘‘అబ్యఞ్జనా’’తి వుత్తా.

ఠానకరణాని సిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం అక్ఖరం పఞ్చసు వగ్గేసు పఠమతతియన్తి ఏవమాది సిథిలం. తాని అసిథిలాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం అక్ఖరం వగ్గేసు దుతియచతుత్థన్తి ఏవమాది ధనితం. ద్విమత్తకాలం దీఘం. ఏకమత్తకాలం రస్సం. తదేవ లహుకం లహుకమేవ. సంయోగపరం దీఘఞ్చ గరుకం. ఠానకరణాని నిగ్గహేత్వా ఉచ్చారేతబ్బం నిగ్గహితం. పరేన సమ్బన్ధం కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం సమ్బన్ధం. తథా న సమ్బన్ధం వవత్థితం. ఠానకరణాని విస్సట్ఠాని కత్వా ఉచ్చారేతబ్బం విముత్తం. దసధా బ్యఞ్జనబుద్ధియా పభేదోతి ఏవం సిథిలాదివసేన బ్యఞ్జనబుద్ధియా అక్ఖరుప్పాదకచిత్తస్స దసప్పకారేన పభేదో. సబ్బాని హి అక్ఖరాని చిత్తసముట్ఠానాని యథాధిప్పేతత్థబ్యఞ్జనతో బ్యఞ్జనాని చ.

అమక్ఖేత్వాతి అమిలేచ్ఛేత్వా, అవినాసేత్వా, అహాపేత్వాతి అత్థో. భగవా యమత్థం ఞాపేతుం ఏకగాథం ఏకవాక్యమ్పి దేసేతి, తమత్థం తాయ దేసనాయ పరిమణ్డలపదబ్యఞ్జనాయ ఏవ దేసేతీతి ఆహ ‘‘పరిపుణ్ణబ్యఞ్జనమేవ కత్వా ధమ్మం దేసేతీ’’తి. ఇధ కేవలసద్దో అనవసేసవాచకో, న అవోమిస్సతాదివాచకోతి ఆహ ‘‘సకలాధివచన’’న్తి. పరిపుణ్ణన్తి సబ్బసో పుణ్ణం. తం పన కిఞ్చి ఊనం వా అధికం వా న హోతీతి ‘‘అనూనాధికవచన’’న్తి వుత్తం. తత్థ యదత్థం దేసితం, తస్స సాధకత్తా అనూనతా వేదితబ్బా, తబ్బిధురస్స పన అసాధకత్తా అనధికతా. సకలన్తి సబ్బభాగవన్తం. పరిపుణ్ణమేవాతి సబ్బసో పరిపుణ్ణమేవ. తేనాహ ‘‘ఏకదేసనాపి అపరిపుణ్ణా నత్థీ’’తి. అపరిసుద్ధా దేసనా నామ హోతి తణ్హాసంకిలేసత్తా. లోకామిసం చీవరాదయో పచ్చయా, తత్థ అగధితచిత్తతాయ లోకామిసనిరపేక్ఖో. హితఫరణేనాతి హితూపసంహరణేన. మేత్తాభావనాయ ముదుహదయోతి మేత్తాభావనాయ కరుణాయ వా ముదుహదయో. ఉల్లుమ్పనసభావసణ్ఠితేనాతి సకలసంకిలేసతో వట్టదుక్ఖతో చ ఉద్ధరణాకారావట్ఠితేన చిత్తేన, కరుణాధిప్పాయేనాతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా ¶ సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సకలం సాసనం ఇధ బ్రహ్మచరియన్తి అధిప్పేతం, తస్మా. బ్రహ్మచరియన్తి ఇమినా సమానాధికరణాని సబ్బపదాని యోజేత్వా అత్థం దస్సేన్తో ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి…పే… పకాసేతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో’’తి ఆహ.

సున్దరన్తి భద్దకం. భద్దకతా చ పస్సన్తస్స హితసుఖావహభావేన వేదితబ్బాతి ఆహ ‘‘అత్థావహం సుఖావహ’’న్తి. తత్థ అత్థావహన్తి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థసంహితహితావహం. సుఖావహన్తి యథావుత్తతివిధసుఖావహం. తథానురూపానన్తి తాదిసానం. యాదిసేహి పన గుణేహి భగవా ¶ సమన్నాగతో, తేహి చతుప్పమాణికస్స లోకస్స సబ్బథాపి అచ్చన్తప్పసాదనీయో తేసం యథాభూతసభావత్తాతి దస్సేన్తో ‘‘యథారూపో’’తిఆదిమాహ. తత్థ యథాభూత…పే… అరహతన్తి ఇమినా ధమ్మప్పమాణలూఖప్పమాణానం సత్తానం భగవతో పసాదావహతా దస్సితా, ఇతరేన ఇతరేసం. దస్సనమత్తమ్పి సాధు హోతీతి ఏత్థ కోసియవత్థు కథేతబ్బం. ఉభతోపక్ఖికాతి మిచ్ఛాదిట్ఠిసమ్మాదిట్ఠివసేన ఉభయపక్ఖికా. కేరాటికాతి సఠా.

అనేకత్థత్తా నిపాతానం యావఞ్చిదన్తి నిపాతసముదాయో అధిమత్తప్పమాణపరిచ్ఛేదం దీపేతీతి ఆహ ‘‘అధిమత్తప్పమాణపరిచ్ఛేదవచనమేత’’న్తి. అధిమత్తవిప్పసన్నానీతి అధికప్పమాణేన విప్పసన్నాని. విప్పసన్నానీతి చ పకతిఆకారం అతిక్కమిత్వా విప్పసన్నానీతి అత్థో. నను చ చక్ఖాదీనం ఇన్ద్రియానం మనోవిఞ్ఞేయ్యత్తా కథం తేన తేసం విప్పసన్నతా విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘తస్స హీ’’తిఆది. తస్సాతి బ్రాహ్మణస్స. తేసన్తి చక్ఖాదీనం పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం. ఏవమ్పి మనిన్ద్రియేన పతిట్ఠితోకాసస్స అదిట్ఠత్తా కథం మనిన్ద్రియస్స విప్పసన్నతా తేన విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘యస్మా పనా’’తిఆది. నయగ్గాహపఞ్ఞా హేసా తస్స బ్రాహ్మణస్స. మనే విప్పసన్నేయేవ హోతి పసన్నచిత్తసముట్ఠితరూపసమ్పదాహి ఏవ చక్ఖాదీనం పతిట్ఠితోకాసస్స పసన్నతాసమ్భవతో.

జమ్బోనదసువణ్ణం రత్తవణ్ణమేవ హోతీతి ఆహ ‘‘సురత్తవణ్ణస్సా’’తి. జమ్బోనదసువణ్ణస్స ఘటికాతి జమ్బోనదసువణ్ణపిణ్డం. ఇమినా నేక్ఖన్తి నేక్ఖప్పమాణజమ్బోనదసువణ్ణేన కతం అకతభణ్డం వుత్తన్తి దస్సేతి. నేక్ఖన్తి వా అతిరేకపఞ్చసువణ్ణేన కతపిలన్ధనం కతభణ్డం వుత్తం. తఞ్హి ఘట్టనమజ్జనక్ఖమం హోతీతి. సువణ్ణన్తి చ పఞ్చధరణస్స ¶ సమఞ్ఞా, తస్మా పఞ్చవీసతిధరణహిరఞ్ఞవిచితం ఆభరణం ఇధ నేక్ఖన్తి అధిప్పేతం. జమ్బోనదన్తి మహాజమ్బుసాఖాయ పవత్తనదియం నిబ్బత్తం. తం కిర రతనం రత్తం. సువణ్ణాకారే మహాజమ్బుఫలరసే వా పథవియం పవిట్ఠే సువణ్ణఙ్కురా ఉట్ఠహన్తి, తేన సువణ్ణేన కతపిలన్ధనన్తిపి అత్థో. సుపరికమ్మకతన్తి సుట్ఠు కతపరికమ్మం. సమ్పహట్ఠన్తి సమ్మా పహట్ఠం ఘట్టనాదివసేన సుకతపరికమ్మం. తేనాహ ‘‘సువణ్ణకార…పే… సుపరిమజ్జితన్తి అత్థో’’తి.

వాళరూపానీతి ఆహరిమాని వాళరూపాని. ‘‘అకప్పియరూపాకులో అకప్పియమఞ్చో పల్లఙ్కోతి సారసమాసే. రతనచిత్రన్తి భిత్తిచ్ఛేదాదివసేన రతనచిత్రం. రుక్ఖతూలలతాతూలపోటకితూలానం వసేన తిణ్ణం తూలానం. ఉద్దలోమియం కేచీతి సారసమాసాచరియా ఉత్తరవిహారినో చ. తథా ఏకన్తలోమియం. కోసేయ్యకట్టిస్సమయన్తి కోసేయ్యకసటమయం. అజినచమ్మేహీతి ¶ అజినమిగచమ్మేహి. తాని కిర చమ్మాని సుఖుమతరాని. తస్మా దుపట్టతిపట్టాని కత్వా సిబ్బన్తి. తేన వుత్తం ‘‘అజినప్పవేణీ’’తిఆది.

నికామలాభీతి యథిచ్ఛితలాభీ. తేనాహ ‘‘ఇచ్ఛితిచ్ఛితలాభీ’’తి. విపులలాభీతి ఉళారలాభీ. కసిరన్తి హి పరిత్తం వుచ్చతి, తప్పటిక్ఖేపేన అకసిరం ఉళారం. తేనాహ ‘‘మహన్తలాభీ’’తిఆది.

లద్ధా చ న కప్పన్తీతి సామఞ్ఞేన పటిసిద్ధత్తా సబ్బథా న కప్పతీతి కస్సచి ఆసఙ్కా సియా, తన్నివత్తనత్థం ‘‘కిఞ్చి కిఞ్చి కప్పతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుద్ధకోసేయ్యన్తి రతనపరిసిబ్బనరహితం. ఏత్థ చ ‘‘సుద్ధకోసేయ్యం పన వట్టతీ’’తి వినయే (మహావ. అట్ఠ. ౨౫౪) వుత్తత్తా ఇధాపి ఏత్తకమేవ వుత్తం. దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౫) పన ‘‘ఠపేత్వా తూలికం సబ్బానేవ గోనకాదీని రతనపరిసిబ్బితాని న వట్టన్తీ’’తి వుత్తం. తత్థ ‘‘ఠపేత్వా తూలిక’’న్తి ఏతేన రతనసిబ్బనరహితాపీ తూలికా న వట్టతీతి దీపేతి. వచనతోతి ఏతేన వినయే (చూళవ. ౨౯౭) వుత్తభావం దస్సేతి. ఏకేన విధానేనాతి యథావుత్తమేవ విధానం సన్ధాయ వదతి. యది ఏవం కస్మా భగవతా ‘‘లద్ధా చ న కప్పన్తీ’’తి సామఞ్ఞేన పటిసేధో కతోతి ఆహ ‘‘అకప్పియం పన ఉపాదాయా’’తిఆది.

పల్లఙ్కన్తి ఏత్థ పరి-సద్దో సమన్తతోతి ఏతస్మిం అత్థే వత్తతి, తస్మా వామూరుం దక్ఖిణూరుఞ్చ సమం ఠపేత్వా ఉభో పాదే అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్బన్ధే కత్వా ¶ నిసజ్జా పల్లఙ్కన్తి ఆహ ‘‘సమన్తతో ఊరుబద్ధాసన’’న్తి. ఊరూనం బన్ధనవసేన నిసజ్జా. పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వాతి చ యథా పల్లఙ్కవసేన నిసజ్జా హోతి, ఏవం ఉభో పాదే ఆభుజే సమిఞ్జితే కత్వాతి అత్థో. తం పన ఉభిన్నం పాదానం తథా సమ్బన్ధతాకరణన్తి ఆహ ‘‘బన్ధిత్వా’’తి. ఉజుం కాయం పణిధాయాతి ఉపరిమం సరీరం ఉజుకం ఠపేత్వా అట్ఠారస పిట్ఠికణ్టకే కోటియా కోటిం పటిపాదేత్వా. ఏవఞ్హి నిసిన్నస్స చమ్మమంసన్హారూని న పణమన్తి. అథస్స యా తేసం పణమనపచ్చయా ఖణే ఖణే వేదనా ఉప్పజ్జేయ్యుం, తా న ఉప్పజ్జన్తి. తాసు అనుప్పజ్జమానాసు చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, కమ్మట్ఠానం న పరిపతతి, వుద్ధిం ఫాతిం గచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘అట్ఠారస పిట్ఠికణ్టకే’’తిఆది. ఉజుం కాయం ఠపేత్వాతి ఉపరిమం కాయం ఉజుకం ఠపేత్వా, అయమేవ వా పాఠో. హేట్ఠిమకాయస్స హి అనుజుకట్ఠపనం నిసజ్జావచనేనేవ బోధితన్తి. ఉజుం కాయన్తి ఏత్థ కాయ-సద్దో ఉపరిమకాయవిసయో.

పరిముఖన్తి ¶ ఏత్థ పరి-సద్దో అభిసద్దేన సమానత్థోతి ఆహ ‘‘కమ్మట్ఠానాభిముఖ’’న్తి, బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణతో నివారేత్వా కమ్మట్ఠానంయేవ పురక్ఖత్వాతి అత్థో. ఏత్థ యథా ‘‘వనన్తఞ్ఞేవ పవిసామీ’’తిఆదినా భావనానురూపం సేనాసనం దస్సితం, ఏవం ‘‘నిసీదామీ’’తి ఇమినా అలీనానుద్ధచ్చపక్ఖియో సన్తో ఇరియాపథో దస్సితో, ‘‘పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా’’తి ఇమినా నిసజ్జాయ దళ్హభావో, ‘‘పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా’’తి ఇమినా ఆరమ్మణపరిగ్గహూపాయో. పరిగ్గహితనియ్యానన్తి సబ్బథా గహితాసమ్మోసం పరిచ్చత్తసమ్మోసం సతిం కత్వా, పరమసతినేపక్కం ఉపట్ఠపేత్వాతి అత్థో. పరీతి పరిగ్గహట్ఠో ‘‘పరిణాయికా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౬.౨౦) వియ. ముఖన్తి నియ్యానట్ఠో ‘‘సుఞ్ఞతవిమోక్ఖ’’న్తిఆదీసు (పటి. మ. ౧.౨౦౯-౨౧౦) వియ. పటిపక్ఖతో నిగ్గమనట్ఠో హి నియ్యానట్ఠో.

చత్తారి రూపావచరజ్ఝానాని దిబ్బభావావహత్తా దిబ్బవిహారా నామ హోన్తీతి తదాసన్నప్పవత్తచఙ్కమోపి తదుపచారతో దిబ్బో నామ హోతీతి ఆహ ‘‘చత్తారి హి రూపజ్ఝానానీ’’తిఆది. సమాపజ్జిత్వా చఙ్కమన్తస్సాతి ఇదఞ్చ చఙ్కమన్తస్స అన్తరన్తరా సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయుట్ఠాయ చఙ్కమనం సన్ధాయ వుత్తం. న హి సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా అవుట్ఠితేన సక్కా చఙ్కమితుం. సమాపత్తితో వుట్ఠాయ చఙ్కమన్తస్సపి చఙ్కమోతి ఇదం పన సమాపత్తితో వుట్ఠహిత్వా అన్తరన్తరా సమాపజ్జిత్వా చఙ్కమన్తస్స వసేన వుత్తం. ద్వీసు విహారేసూతి ¶ బ్రహ్మవిహారే, అరియవిహారే చ. మేత్తాఝానాదయో హితూపసంహారాదివసేన పవత్తియా బ్రహ్మభూతా సేట్ఠభూతా విహారాతి బ్రహ్మవిహారా. అనఞ్ఞసాధారణత్తా పన అరియానం విహారాతి అరియవిహారా, చతస్సోపి ఫలసమాపత్తియో. ఇధ పన అరహత్తఫలసమాపత్తియేవ ఆగతా.

పచ్చవేక్ఖణాయ ఫలసమాపత్తి కథితా సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠితస్స పచ్చవేక్ఖణాసమ్భవతో. చఙ్కమాదయోతి ఫలసమాపత్తిం సమాపన్నస్సపి సమాపత్తితో వుట్ఠితస్సపి చఙ్కమట్ఠాననిసజ్జాదయో. అరియచఙ్కమాదయో హోన్తి న పన పచ్చవేక్ఖన్తస్సాతి అధిప్పాయో.

వేనాగపురసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౫. చతుత్థే గిజ్ఝా ఏత్థ సన్తీతి గిజ్ఝం, కూటం. తం ఏతస్సాతి గిజ్ఝకూటో. గిజ్ఝో వియాతి వా గిజ్ఝం, కూటం. తం ఏతస్సాతి గిజ్ఝకూటో, పబ్బతో. తస్మిం గిజ్ఝకూటే. తేనాహ ‘‘గిజ్ఝా ¶ వా’’తిఆది. అచిరపక్కన్తోతి ఏత్థ న దేసన్తరపక్కమనం అధిప్పేతం, అథ ఖో సాసనపక్కమనన్తి దస్సేన్తో ‘‘ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా’’తిఆదిమాహ, తేనేవ హి ‘‘ఇమస్సా ధమ్మవినయా’’తి వుత్తం. లబ్భతీతి లాభో, చతున్నం పచ్చయానమేతం అధివచనం. సక్కచ్చం కాతబ్బో దాతబ్బోతి సక్కారో. పచ్చయా ఏవ హి పణీతపణీతా సున్దరసున్దరా అభిసఙ్ఖరిత్వా కతా సక్కారాతి వుచ్చన్తి. సక్కారోతి వా సున్దరకారో, పరేహి అత్తనో గారవకిరియా పుప్ఫాదీహి వా పూజా. లాభో చ సక్కారో చ లాభసక్కారా, తే నట్ఠా పహీనా ఏతేసన్తి నట్ఠలాభసక్కారా.

మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జీతి తదా కిర భగవతో మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి యథా తం చత్తారో అసఙ్ఖేయ్యే పూరితదానపారమిసఞ్చయస్స. సబ్బదిసాసు హి యమకమహామేఘో వుట్ఠహిత్వా మహోఘో వియ సబ్బపారమియో ‘‘ఏకస్మిం అత్తభావే విపాకం దస్సామా’’తి సమ్పిణ్డితా వియ లాభసక్కారమహోఘం నిబ్బత్తయింసు. తతో తతో అన్నపానయానవత్థమాలాగన్ధవిలేపనాదిహత్థా ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో ఆగన్త్వా ‘‘కహం బుద్ధో ¶ , కహం భగవా, కహం దేవదేవో నరాసభో పురిససీహో’’తి భగవన్తం పరియేసన్తి, సకటసతేహిపి పచ్చయే ఆహరిత్వా ఓకాసం అలభమానా సమన్తా గావుతప్పమాణమ్పి సకటధురేన సకటధురం ఆహచ్చ తిట్ఠన్తి చేవ అనుబన్ధన్తి చ అన్ధకవిన్దబ్రాహ్మణో వియ. యథా చ భగవతో, ఏవం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సపి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సక్కతో హోతి గరుకతో మానితో పూజితో అపచితో లాభీ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం, భిక్ఖుసఙ్ఘోపి సక్కతో హోతి…పే… పరిక్ఖారాన’’న్తి (ఉదా. ౩౮).

‘‘యావతా ఖో పన, చున్ద, ఏతరహి సఙ్ఘో వా గణో వా లోకే ఉప్పన్నో, నాహం, చున్ద, అఞ్ఞం ఏకం సఙ్ఘమ్పి సమనుపస్సామి ఏవంలాభగ్గయసగ్గప్పత్తం యథరివాయం, చున్ద, భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి (దీ. ని. ౩.౧౭౬).

స్వాయం భగవతో చ సఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నో లాభసక్కారో ఏకతో హుత్వా ద్విన్నం మహానదీనం ఉదకం వియ అప్పమేయ్యో అహోసి, భగవతో పన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నో లాభసక్కారో ధమ్మస్సపి ¶ ఉప్పన్నోయేవ. ధమ్మధరానఞ్హి కతో సక్కారో ధమ్మస్స కతో నామ హోతి. తేన వుత్తం ‘‘తిణ్ణం రతనానం మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జీ’’తి.

వుత్తమత్థం పాళియా నిదస్సేన్తో ‘‘యథాహా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సక్కతోతి సక్కారప్పత్తో. యస్స హి చత్తారో పచ్చయే సక్కత్వా సుఅభిసఙ్ఖతే పణీతపణీతే ఉపనేతి, సో సక్కతో. గరుకతోతి గరుభావహేతూనం ఉత్తమగుణానం మత్థకప్పత్తియా అనఞ్ఞసాధారణేన గరుకారేన సబ్బదేవమనుస్సేహి పాసాణచ్ఛత్తం వియ గరుకతో. యస్మిఞ్హి గరుభావం పచ్చుపట్ఠపేత్వా పచ్చయే దేన్తి, సో గరుకతో. మానితోతి సమ్మాపటిపత్తియా మానితో మనేన పియాయితో. తాయ హి విఞ్ఞూనం మనాపతా. పూజితోతి మాననాదిపూజాయ చేవ చతుపచ్చయపూజాయ చ పూజితో. యస్స హి సబ్బమేతం పూజనఞ్చ కరోన్తి, సో పూజితో. అపచితోతి నీచవుత్తికరణేన అపచితో. సత్థారఞ్హి దిస్వా మనుస్సా హత్థిక్ఖన్ధాదీహి ఓతరన్తి, మగ్గం దేన్తి, అంసకూటతో సాటకం అపనేన్తి. ఆసనతో ¶ వుట్ఠహన్తి, వన్దన్తీతి ఏవం సో తేహి అపచితో నామ హోతి.

అవణ్ణం పత్థరిత్వాతి అవణ్ణం తత్థ తత్థ సంకిత్తనవసేన పత్థరిత్వా. ఆవట్టనిమాయన్తి ఆవట్టేత్వా గహణమాయం. ఆవట్టేతి పురిమాకారతో నివత్తేతి అత్తనో వసే వత్తేతి ఏతాయాతి ఆవట్టనీ, మాయా, తం ఆవట్టనిమాయం ఓసారేత్వా పరిజప్పేత్వాతి అత్థో. కోటితో పట్ఠాయాతి అన్తిమకోటితో పట్ఠాయ. థద్ధకాయేన ఫరుసవాచాయ తిణ్ణం రతనానం అవణ్ణకథనం అనత్థావహత్తా విససిఞ్చనసదిసా హోతీతి ఆహ ‘‘విసం సిఞ్చిత్వా’’తి. అఞ్ఞాతోతి ఆఞాతో. తేనాహ ‘‘ఞాతో’’తిఆది.

కాయఙ్గన్తి కాయమేవ అఙ్గం, కాయస్స వా అఙ్గం, సీసాది. వాచఙ్గన్తి ‘‘హోతు, సాధూ’’తి ఏవమాదివాచాయ అవయవం. ఏకకేనాతి అసహాయేన. ఇమస్స పనత్థస్సాతి ‘‘చరియం చరణకాలే’’తిఆదినా వుత్తస్స. యతో యతో గరు ధురన్తి యస్మిం యస్మిం ఠానే ధురం గరు భారికం హోతి, అఞ్ఞే బలిబద్దా ఉక్ఖిపితుం న సక్కోన్తి. యతో గమ్భీరవత్తనీతి వత్తన్తి ఏత్థాతి వత్తనీ, దుమ్మగ్గస్సేతం నామం, యస్మిం ఠానే ఉదకచిక్ఖల్లమహన్తతాయ వా విసమచ్ఛిన్నతటభావేన వా మగ్గో గమ్భీరో హోతీతి అత్థో. తదాస్సు కణ్హం యుఞ్జేన్తీతి అస్సూతి నిపాతమత్తం, తదా కణ్హం యుఞ్జేన్తీతి అత్థో. యదా ధురఞ్చ గరు హోతి మగ్గో చ గమ్భీరో, తదా అఞ్ఞే బలిబద్దే అపనేత్వా కణ్హమేవ యుఞ్జేన్తీతి వుత్తం హోతి. స్వాస్సు తం వహతే ధురన్తి ఏత్థపి అస్సూతి నిపాతమత్తమేవ, సో తం ధురం వహతీతి అత్థో.

గేహవేతనన్తి ¶ గేహే నివుట్ఠభావహేతు దాతబ్బం. కాళకో నామ నామేనాతి అఞ్జనవణ్ణో కిరేస, తేనస్స ‘‘కాళకో’’తి నామం అకంసు. కాళకం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహాతి కాళకో కిర ఏకదివసం చిన్తేసి ‘‘మయ్హం మాతా దుగ్గతా మం పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా దుక్ఖేన పోసేతి, యంనూనాహం భతిం కత్వా ఇమం దుగ్గతభావతో మోచేయ్య’’న్తి. సో తతో పట్ఠాయ భతిం ఉపధారేన్తో విచరతి. అథ తస్మిం దివసే గామగోరూపేహి సద్ధిం తత్థ సమీపే చరతి. సత్థవాహపుత్తోపి గోసుత్తవిత్తకో, సో ‘‘అత్థి ను ఖో ఏతేసం గున్నం అన్తరే సకటాని ఉత్తారేతుం సమత్థో ¶ ఉసభాజానీయో’’తి ఉపధారయమానో బోధిసత్తం దిస్వా ‘‘అయం ఆజానీయో సక్ఖిస్సతి మయ్హం సకటాని ఉత్తారేతు’’న్తి అఞ్ఞాసి. తేన తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ. సో అఞ్ఞేసం…పే… గేహమేవ అగమాసీతి తదా కిర గామదారకా ‘‘కిం నామేతం కాళకస్స గలే’’తి తస్స సన్తికం ఆగచ్ఛన్తి. సో తే అనుబన్ధిత్వా దూరతోవ పలాపేన్తో మాతు సన్తికం గతో. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

సాయన్హసమయన్తి సాయన్హకాలే. భుమ్మత్థే ఏతం ఉపయోగవచనం. న హేత్థ అచ్చన్తసంయోగో సమ్భవతి. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఏత్థ తేహి తేహి సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికఉపాసకఉపాసికాదిసత్తేహి చేవ రూపారమ్మణాదిసఙ్ఖారేహి చ పటినివత్తేత్వా అపసక్కిత్వా నిలీయనం వివేచనం కాయచిత్తేహి తతో వివిత్తతాయ పటిసల్లానం కాయవివేకో, చిత్తవివేకో చ. యో తతో దువిధవివేకతో వుట్ఠితో భవఙ్గప్పత్తియా సబ్రహ్మచారీహి సమాగమేన చ అపేతో. సో పటిసల్లానా వుట్ఠితో నామ హోతి. అయం పన యస్మా పటిసల్లానానం ఉత్తమతో ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠాసి, తస్మా ‘‘ఫలసమాపత్తితో’’తి వుత్తం. కాయసక్ఖినో భవిస్సామాతి నామకాయేన దేసనాసమ్పటిచ్ఛనవసేన సక్ఖిభూతా భవిస్సామ. నను చ ‘‘పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీదీ’’తి ఇదం కస్మా వుత్తం. తిత్థియా హి భగవతో పటిపక్ఖా, తే కస్మా తస్స ఆసనం పఞ్ఞాపేన్తీతి ఆహ ‘‘తథాగతో హీ’’తిఆది.

విగ్గాహికకథన్తి విగ్గాహసంవత్తనికం సారమ్భకథం. ఆయాచేయ్యాసీతి వచీభేదం కత్వా యాచేయ్యాసి. పత్థేయ్యాసీతి మనసా ఆసీసేయ్యాసి. పిహేయ్యాసీతి తస్సేవ వేవచనం. నిత్తేజతం ఆపన్నోతి తేజహానియా నిత్తేజభావం ఆపన్నో, నిత్తేజభూతోతి అత్థో. తతో ఏవ భిక్ఖుఆదయోపి సమ్ముఖా ఓలోకేతుం అసమత్థతాయ పత్తక్ఖన్ధో, పతితక్ఖన్ధోతి అత్థో. తేనాహ ‘‘ఓనతగీవో’’తి. దస్సితధమ్మేసూతి వుత్తధమ్మేసు. వచనమత్తమేవ హి తేసం, న పన దస్సనం తాదిసస్సేవ ధమ్మస్స అభావతో. భగవతో ఏవ వా ‘‘ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధా’’తి పరస్స వచనవసేన దస్సితధమ్మేసు. పటిచరిస్సతీతి పటిచ్ఛాదనవసే చరిస్సతి పవత్తిస్సతి, పటిచ్ఛాదనత్థో ¶ ఏవ వా చరతి-సద్దో అనేకత్థత్తా ధాతూనన్తి ఆహ ‘‘పటిచ్ఛాదేస్సతీ’’తి. అఞ్ఞేన ¶ వా అఞ్ఞన్తి పన పటిచ్ఛాదనాకారదస్సనన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేన వా వచనేనా’’తిఆది.

తత్థ అఞ్ఞం వచనన్తి యం సమనుయుఞ్జన్తేన భగవతా పరస్స దోసవిభావనం వచనం వుత్తం, తం తతో అఞ్ఞేనేవ వచనేన పటిచ్ఛాదేతి. ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి చోదకేన వుత్తవచనం వియ ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో, కం భణథ, కిం భణథా’’తిఆదివచనేన అఞ్ఞం ఆగన్తుకకథం ఆహరన్తో ‘‘త్వం ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘పాటలిపుత్తం గతోమ్హీ’’తి వత్వా పున ‘‘న తవ పాటలిపుత్తగమనం పుచ్ఛామ, ఆపత్తిం పుచ్ఛామా’’తి వుత్తే తతో రాజగహం గతోమ్హి. రాజగహం వా యాహి బ్రాహ్మణగేహం వా, ఆపత్తిం ఆపన్నోసీతి. ‘‘తత్థ మే సూకరమంసం లద్ధ’’న్తిఆదీని వదన్తో వియ సమనుయుఞ్జకేన వుత్తవచనతో అఞ్ఞం ఆగన్తుకకథం ఆహరన్తో అపనామేస్సతి, విక్ఖేపం గమయిస్సతి. అప్పతీతా హోన్తి తేన అతుట్ఠా అసోమనస్సికాతి అపచ్చయో, దోమనస్సేతం అధివచనం. నేవ అత్తనో, న పరేసం హితం అభిరాధయతీతి అనభిరద్ధి, దోమనస్సమేవ. తేనేవాహ ‘‘అపచ్చయేన దోమనస్సం వుత్త’’న్తి.

యస్స ఖో పన తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితోతి ఏత్థ ధమ్మ-సద్దేన చతుసచ్చధమ్మో వుత్తోతి ఆహ ‘‘యస్స మగ్గస్స వా ఫలస్స వా అత్థాయా’’తి. చతుసచ్చధమ్మో హి మగ్గఫలాధిగమత్థాయ దేసీయతి. న నిగ్గచ్ఛతీతి న పవత్తేతి. నన్తి నం ధమ్మం. ఇదాని ‘‘యస్స ఖో పన తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితో’’తి ఏత్థ ధమ్మ-సద్దేన పటిపత్తిధమ్మో దస్సితో, న పన చతుసచ్చధమ్మోతి అధిప్పాయేన అత్థవికప్పం దస్సేన్తో ‘‘అథ వా’’తిఆదిమాహ. పఞ్చ ధమ్మాతి గమ్భీరఞాణచరియభూతానం ఖన్ధాదీనం ఉగ్గహసవనధారణపరిచయయోనిసోమనసికారే సన్ధాయాహ. తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి ఏత్థ సమ్మాసద్దో ఉభయత్థాపి యోజేతబ్బో ‘‘సమ్మా తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయా’’తి. యో హి సమ్మా ధమ్మం పటిపజ్జతి, తస్సేవ సమ్మా దుక్ఖక్ఖయో హోతీతి. యో పన వుత్తనయేన తక్కరో, తస్స నియ్యానం అత్థతో ధమ్మస్సేవ నియ్యానన్తి తప్పటిక్ఖేపేన ‘‘సో ధమ్మో…పే… న నియ్యాతి న నిగ్గచ్ఛతీ’’తి ఆహ.

యది తిరచ్ఛానసీహస్స నాదో సబ్బతిరచ్ఛానఏకచ్చమనుస్సామనుస్సనాదతో సేట్ఠత్తా సేట్ఠనాదో, కిమఙ్గం పన తథాగతసీహస్స నాదోతి ¶ ఆహ ‘‘సీహనాదన్తి సేట్ఠనాద’’న్తి. యది వా తిరచ్ఛానసీహనాదస్స సేట్ఠనాదతా నిబ్భయతాయ అప్పటిసత్తుతాయ ఇచ్ఛితా, తథాగతసీహనాదస్సేవ అయమత్థో సాతిసయోతి ఆహ ‘‘అభీతనాదం అప్పటినాద’’న్తి. ‘‘అట్ఠానమేతం అనవకాసో’’తిఆదినా (మ. ని. ౩.౧౨౯; అ. ని. ౧.౨౬౮-౨౭౧) హి యో అత్థో వుత్తో, తస్స భూతతాయ ¶ అయం నాదో సేట్ఠనాదో నామ హోతి ఉత్తమనాదో. భూతత్థో హి ఉత్తమత్థోతి. ఇమమత్థం పన వదన్తస్స భగవతో అఞ్ఞతో భయం వా ఆసఙ్కా వా నత్థీతి అభీతనాదో నామ హోతి. అభూతఞ్హి వదతో కుతోచి భయం వా ఆసఙ్కా వా సియా, ఏవం పన వదన్తం భగవన్తం కోచి ఉట్ఠహిత్వా పటిబాహితుం సమత్థో నామ నత్థీతి అయం నాదో అప్పటినాదో నామ హోతి.

సమన్తతో నిగ్గణ్హనవసేన తోదనం విజ్ఝనం సన్నితోదకం, సమ్మా వా నితుదన్తి పీళేన్తి ఏతేనాతి సన్నితోదకం. వాచాయాతి చ పచ్చత్తే కరణవచనం. తేనాహ ‘‘వచనపతోదేనా’’తి. సఞ్జమ్భరిమకంసూతి సమన్తతో సమ్భరితం అకంసు, సబ్బే పరిబ్బాజకా వాచాతోదనేహి తుదింసూతి అత్థో. తేనాహ ‘‘సమ్భరితం…పే… విజ్ఝింసూ’’తి. సిఙ్గాలకంయేవాతి సిఙ్గాలమేవ, ‘‘సేగాలకంయేవా’’తిపి పాఠో. తస్సేవాతి సిఙ్గాలరవస్సేవ. అథ వా భేరణ్డకంయేవాతి భేదణ్డసకుణిసదిసంయేవాతి అత్థో. భేదణ్డం నామ ఏకో పక్ఖీ ద్విముఖో, తస్స కిర సద్దో అతివియ విరూపో అమనాపో. తేనాహ ‘‘అపిచ భిన్నస్సరం అమనాపసద్దం నదతీ’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౬౬. పఞ్చమే కేసముత్తం నివాసో ఏతేసన్తి కేసముత్తియాతి ఆహ ‘‘కేసముత్తనిగమవాసినో’’తి. అట్ఠవిధపానకానీతి అమ్బపానాదిఅట్ఠవిధాని పానాని.

‘‘మా అనుస్సవేనా’’తిఆదీసు పన ఏకో దహరకాలతో పట్ఠాయ ఏవం అనుస్సవో అత్థి, ఏవం చిరకాలకతాయ అనుస్సుతియా లబ్భమానం కథమిదం ¶ అఞ్ఞథా సియా, తస్మా భూతమేతన్తి అనుస్సవేన గణ్హాతి, తథా గహణం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘మా అనుస్సవేనా’’తి ఆహ. అను అను సవనం అనుస్సవో. అపరో ‘‘అమ్హాకం పితుపితామహాదివుద్ధానం ఉపదేసపరమ్పరాయ ఇదమాభతం, ఏవం పరమ్పరాభతకథం నామ న అఞ్ఞథా సియా, తస్మా భూతమేత’’న్తి గణ్హాతి, తం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘మా పరమ్పరాయా’’తి ఆహ. ఏకో కేనచి కిస్మిఞ్చి వుత్తమత్తే ‘‘ఏవం కిర ఏత’’న్తి గణ్హాతి, తం నిసేధేన్తో ‘‘మా ఇతికిరాయా’’తి ఆహ. పిటకం గన్థో సమ్పదీయతి ఏతస్సాతి పిటకసమ్పదానం, గన్థస్స ఉగ్గణ్హనకో. తేన పిటకఉగ్గణ్హనకభావేన ఏకచ్చో తాదిసం గన్థం పగుణం కత్వా తేన తం సమేన్తం సమేతి, తస్మా ‘‘భూతమేత’’న్తి గణ్హాతి, తం సన్ధాయేస పటిక్ఖేపో ‘‘మా పిటకసమ్పదానేనా’’తి, అత్తనో ఉగ్గహగన్థసమ్పత్తియా మా గణ్హిత్థాతి వుత్తం హోతి. సమేతన్తి సంగతం.

కోచి ¶ కఞ్చి వితక్కేన్తో ‘‘ఏవమేవ తేన భవితబ్బ’’న్తి కేవలం అత్తనో సఙ్కప్పవసేన ‘‘భూతమిద’’న్తి గణ్హాతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం ‘‘మా తక్కహేతూ’’తి. అఞ్ఞో ‘‘ఇమాయ యుత్తియా భూతమిద’’న్తి కేవలం అనుమానతో నయగ్గాహేన గణ్హాతి, తం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘మా నయహేతూ’’తి ఆహ. కస్సచి ‘‘ఏవమేతం సియా’’తి పరికప్పేన్తస్స ఏకం కారణం ఉపట్ఠాతి, సో ‘‘అత్థేత’’న్తి అత్తనో పరికప్పితాకారేన గణ్హాతి, తం పటిసేధేన్తో ‘‘మా ఆకారపరివితక్కేనా’’తి ఆహ. అపరస్స చిన్తయతో యథాపరికప్పితం కఞ్చి అత్థం ‘‘ఏవమేతం న అఞ్ఞథా’’తి అభినివిసన్తస్స ఏకా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి. యా యస్స తం కారణం నిజ్ఝాయన్తస్స పచ్చక్ఖం వియ నిరూపేత్వా చిన్తేన్తస్స ఖమతి. సో ‘‘అత్థేత’’న్తి దిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తియా గణ్హాతి, తం సన్ధాయాహ ‘‘మా దిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తియా’’తి.

అకుసలవేరస్సాతి పాణాతిపాతాదిపఞ్చవిధం వేరం సన్ధాయ వదతి. కోధో నామ చేతసో దుక్ఖన్తి ఆహ ‘‘కోధచిత్తస్స అభావేనా’’తి. కిలేసస్సాతి చిత్తం విబాధేన్తస్స ఉపతాపేన్తస్స ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చాదికిలేసస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

కేసముత్తిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౭. ఛట్ఠే ¶ పాతో అసితబ్బభోజనం పాతరాసం, భుత్తం పాతరాసం ఏతేసన్తి భుత్తపాతరాసా. దాసా నామ అన్తోజాతా వా ధనక్కీతా వా కరమరానీతా వా సయం వా దాసబ్యం ఉపగతా. భత్తవేతనభతా కమ్మకారా నామ.

నిచ్ఛాతోతి ఏత్థ ఛాతం వుచ్చతి తణ్హా జిఘచ్ఛాహేతుతాయ, సా అస్స నత్థీతి నిచ్ఛాతో. తేనాహ ‘‘నిత్తణ్హో’’తి. అబ్భన్తరే సన్తాపకరానం కిలేసానన్తి అత్తనో సన్తానే దరథపరిళాహజననేన సన్తాపనకిలేసానం. అన్తోతాపనకిలేసానం అభావా సీతో సీతలో భూతో జాతోతి సీతిభూతో. తేనాహ ‘‘సీతలీభూతో’’తి. మగ్గఫలనిబ్బానసుఖాని వా పటిసంవేదేతీతి సుఖప్పటిసంవేదీ. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౬౮. సత్తమే ¶ కథావత్థూనీతి కథాయ పవత్తిట్ఠానాని. యస్మా తేహి వినా కథా న పవత్తతి, తస్మా ‘‘కథాకారణానీ’’తి వుత్తం. అతతి సతతి సతతం గచ్ఛతి పవత్తతీతి అద్ధా, కాలోతి ఆహ ‘‘అతీతమద్ధానం నామ కాలోపి వత్తతీ’’తి. ధమ్మప్పవత్తిమత్తతాయ హి పరమత్థతో అవిజ్జమానోపి కాలో తస్సేవ ధమ్మస్స పవత్తిఅవత్థావిసేసం ఉపాదాయ తేనేవ వోహారేన అతీతోతిఆదినా వోహరీయతి, అతీతాదిభేదో చ నామాయం నిప్పరియాయతో ధమ్మానంయేవ హోతి, న కాలస్సాతి ఆహ ‘‘ఖన్ధాపి వత్తన్తీ’’తి. యథావుత్తమత్థం ఇతరేసు ద్వీసు అతిదిసతి ‘‘అనాగతపచ్చుప్పన్నేసుపి ఏసేవ నయో’’తి. అతీతమద్ధానన్తిఆదీసు చ ద్వే పరియాయా సుత్తన్తపరియాయో, అభిధమ్మపరియాయో చ. సుత్తన్తపరియాయేన పటిసన్ధితో పుబ్బే అతీతో అద్ధా నామ, చుతితో పచ్ఛా అనాగతో అద్ధా నామ, సహ చుతిపటిసన్ధీతి తదన్తరం పచ్చుప్పన్నో అద్ధా నామ. అభిధమ్మపరియాయేన తీసు ఖణేసు ఉప్పాదతో పుబ్బే అతీతో అద్ధా నామ, ఉప్పాదతో ఉద్ధం అనాగతో అద్ధా ¶ నామ, ఖణత్తయం పచ్చుప్పన్నో అద్ధా నామ. తత్థాయం సుత్తన్తదేసనాతి సుత్తన్తపరియాయేనేవ అతీతాదివిసయం కథం దస్సేన్తో ‘‘అతీతే కస్సపో నామా’’తిఆదిమాహ.

ఏకంసేనేవ బ్యాకాతబ్బో విస్సజ్జేతబ్బోతి ఏకంసబ్యాకరణీయో. ‘‘చక్ఖు అనిచ్చ’’న్తి పఞ్హే ఉత్తరపదావధారణం సన్ధాయ ‘‘ఏకంసేనేవ బ్యాకాతబ్బ’’న్తి వుత్తం నిచ్చతాయ లేసస్సపి తత్థ అభావతో, పురిమపదావధారణే పన విభజ్జబ్యాకరణీయతాయ. తేనాహ ‘‘అనిచ్చం నామ చక్ఖూతి పుట్ఠేన పనా’’తిఆది. చక్ఖుసోతే విసేసత్థసామఞ్ఞత్థానం అసాధారణభావతో ద్విన్నం తేసం సదిసచోదనా పటిచ్ఛన్నముఖేనేవ బ్యాకరణీయా పటిక్ఖేపవసేన అనుఞ్ఞాతవసేన చ విస్సజ్జితబ్బతోతి ఆహ ‘‘యథా చక్ఖు, తథా సోతం…పే… అయం పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణీయో పఞ్హో’’తి. తం జీవం తం సరీరన్తి జీవసరీరానం అనఞ్ఞతాపఞ్హే యస్స యేన అనఞ్ఞతా చోదితా, సో ఏవ పరమత్థతో నుపలబ్భతీతి చ ఝానత్తయస్స మేత్తేయ్యతాకిత్తనసదిసోతి అబ్యాకాతబ్బతాయ ఠపనీయో వుత్తో. ఏవరూపో హి పఞ్హో తిధా అవిస్సజ్జనీయత్తా బ్యాకరణం అకత్వా ఠపేతబ్బో.

తిట్ఠతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి ఠానం, కారణన్తి ఆహ ‘‘కారణాకారణే’’తి. యుత్తేన కారణేనాతి అనురూపేన కారణేన. పహోతీతి నిగ్గణ్హితుం సమత్థో హోతి. సస్సతవాదిభావమేవ దీపేతీతి అత్తనా గహితే ఉచ్ఛేదవాదే దోసం దిస్వా అత్తనోపి సస్సతవాదిభావమేవ ¶ దీపేతి. పుగ్గలవాదిమ్హీతి ఇమినా వచ్ఛకుత్తియవాదిం దస్సేతి. పఞ్హం పుచ్ఛన్తేహి పటిపజ్జితబ్బా పటిపదా పఞ్హపుచ్ఛనకానం వత్తం.

పటిచరతీతి పటిచ్ఛాదనవసేన చరతి పవత్తతి. పటిచ్ఛాదనత్థో ఏవ వా చరతిసద్దో అనేకత్థత్తా ధాతూనన్తి ఆహ ‘‘పటిచ్ఛాదేతీ’’తి. అఞ్ఞేనఞ్ఞన్తి పన పటిచ్ఛాదనాకారదస్సనన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞేన వచనేనా’’తిఆది. తత్థ అఞ్ఞేన వచనేనాతి యం చోదకేన చుదితకస్స దోసవిభావనం వచనం వుత్తం, తం తతో అఞ్ఞేన వచనేన పటిచ్ఛాదేతి. యో హి ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి వుత్తే ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో, కం భణథ, కిం భణథా’’తి వదతి. ‘‘ఏవరూపం కిఞ్చి తయా దిట్ఠ’’న్తి వుత్తే ‘‘న సుణామీ’’తి సోతం వా ఉపనేతి, అయం అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతి నామ. ‘‘కో ఆపన్నో’’తిఆదినా హి చోదనం అవిస్సజ్జేత్వావ విక్ఖేపాపజ్జనం అఞ్ఞేనఞ్ఞం ¶ పటిచరణం, బహిద్ధా కథాపనామనం విస్సజ్జేత్వాతి అయమేతేసం విసేసో. తేనేవాహ ‘‘ఆగన్తుకకథం ఓతారేన్తో’’తిఆది. తత్థ అపనామేతీతి విక్ఖేపేతి. తత్రాతి తస్మిం బహిద్ధాకథాయ అపనామనే.

ఉపనిసీదతి ఫలం ఏత్థాతి కారణం ఉపనిసా, ఉపేచ్చ నిస్సయతీతి వా ఉపనిసా, సహ ఉపనిసాయాతి సఉపనిసోతి ఆహ ‘‘సఉపనిస్సయో సపచ్చయో’’తి.

ఓహితసోతోతి అనఞ్ఞవిహితత్తా ధమ్మస్సవనాయ అపనామితసోతో. తతో ఏవ తదత్థం ఠపితసోతో. కుసలధమ్మన్తి అరియమగ్గో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘అరియమగ్గ’’న్తి.

కథావత్థుసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౯. అట్ఠమే భగవా మూలం కారణం ఏతేసం యాథావతో అధిగమాయాతి భగవంమూలకా. తేనాహ ‘‘భగవన్తఞ్హి నిస్సాయ మయం ఇమే ధమ్మే ఆజానామ పటివిజ్ఝామా’’తి. అమ్హాకం ధమ్మాతి తేహి అత్తనా అధిగన్తబ్బతాయ వుత్తం. సేవితబ్బాసేవితబ్బానఞ్హి యాథావతో అధిగమఞ్ఞాణాని అధిగచ్ఛనకసమ్బన్ధీని, తాని చ సమ్మాసమ్బుద్ధమూలకాని అనఞ్ఞవిసయత్తా. తేనాహ ‘‘పుబ్బే కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధేనా’’తిఆది. ఇమే ధమ్మాతి ఇమే ఞాణధమ్మా. ఆజానామాతి అభిముఖం పచ్చక్ఖతో జానామ. పటివిజ్ఝామాతి తస్సేవ వేవచనం, అధిగచ్ఛామాతి అత్థో. భగవా నేతా ఏతేసన్తి ¶ భగవంనేత్తికా. నేతాతి సేవితబ్బధమ్మే వేనేయ్యసన్తానం పాపేతా. వినేతాతి అసేవితబ్బధమ్మే వేనేయ్యసన్తానతో అపనేతా. తదఙ్గవినయాదివసేన వా వినేతా. అథ వా యథా అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో హోతి, ఏవం విసేసతో నేతా. అనునేతాతి ‘‘ఇమే ధమ్మా సేవితబ్బా, ఇమే న సేవితబ్బా’’తి ఉభయసమ్పాపనాపనయనత్థం పఞ్ఞాపేతా. తేనాహ ‘‘యథాసభావతో’’తిఆది.

పటిసరన్తి ¶ ఏత్థాతి పటిసరణం, భగవా పటిసరణం ఏతేసన్తి భగవంపటిసరణా. ఆపాథం ఉపగచ్ఛన్తా హి భగవా పటిసరణం సమోసరణట్ఠానం. తేనాహ ‘‘చతుభూమకధమ్మా’’తిఆది. పటిసరతి సభావసమ్పటివేధవసేన పచ్చేకం ఉపగచ్ఛతీతి వా పటిసరణం, భగవా పటిసరణం ఏతేసన్తి భగవంపటిసరణా. పటిసరతి పటివిజ్ఝతీతి వా పటిసరణం, తస్మా పటివిజ్ఝనవసేన భగవా పటిసరణం ఏతేసన్తి భగవంపటిసరణా. తేనాహ ‘‘అపిచా’’తిఆది. పటివేధవసేనాతి పటివిజ్ఝితబ్బతావసేన. అసతిపి ముఖే అత్థతో ఏవం వదన్తో వియ హోతీతి ఆహ ‘‘ఫస్సో ఆగచ్ఛతి అహం భగవా కిన్నామో’’తి. ఫస్సో ఞాణస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తోయేవ హి అత్తనో ‘‘అహం కిన్నామో’’తి నామం పుచ్ఛన్తో వియ, భగవా చస్స నామం కరోన్తో వియ హోతి.

పటిభాతూతి ఏత్థ పటిసద్దాపేక్ఖాయ ‘‘భగవన్త’’న్తి ఉపయోగవచనం, అత్థో పన సామివచనవసేనేవ వేదితబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘భగవతో’’తి. పటిభాతూతి చ భాగో హోతు. భగవతో హి ఏస భాగో, యదిదం ధమ్మస్స దేసనా, అమ్హాకం పన భాగో సవనన్తి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి సద్దలక్ఖణేన సమేతి. కేచి పన పటిభాతూతి పదస్స దిస్సతూతి అత్థం వదన్తి, ఞాణేన దిస్సతు, దేసీయతూతి వా అత్థో. ఉపట్ఠాతూతి ఞాణస్స పచ్చుపతిట్ఠతు. పాళియం కో అధిప్పయాసోతి ఏత్థ కో అధికప్పయోగోతి అత్థో.

లోకవజ్జవసేనాతి లోకియజనేహి పకతియా గరహితబ్బవజ్జవసేన. విపాకవజ్జవసేనాతి విపాకస్స అపాయసంవత్తనికవజ్జవసేన. కథన్తిఆదినా ఉభయవజ్జవసేనపి అప్పసావజ్జతాయ విసయం దస్సేతి. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

అఞ్ఞతిత్థియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౦. నవమే లుబ్భతీతి లోభో. దుస్సతీతి దోసో. ముయ్హతీతి మోహో. లోభాదీని పనేతాని ¶ అసహజాతానం పాణాతిపాతాదీనం కేసఞ్చి అకుసలానం ఉపనిస్సయపచ్చయట్ఠేన, సహజాతానం అదిన్నాదానాదీనం కేసఞ్చి ¶ సమ్పయుత్తా హుత్వా ఉప్పాదకట్ఠేన, సయఞ్చ అకుసలానీతి సావజ్జదుక్ఖవిపాకట్ఠేనాతి ఆహ ‘‘అకుసలానం మూలాని, అకుసలాని చ తాని మూలానీ’’తి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘రత్తో ఖో, ఆవుసో, రాగేన అభిభూతో పరియాదిన్నచిత్తో పాణమ్పి హనతీ’’తిఆది. యదపీతి లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తన్తి ఆహ ‘‘యోపి, భిక్ఖవే, లోభో’’తి. తదపీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయోతి ఆహ ‘‘సోపి అకుసలమూల’’న్తి. వినాపి లిఙ్గవిపల్లాసేన అత్థయోజనం దస్సేన్తో ‘‘అకుసలమూలం వా’’తిఆదిమాహ. సబ్బత్థాతి ‘‘యదపి, భిక్ఖవే, దోసో, తదపి అకుసలమూల’’న్తిఆదీసు. అభిసఙ్ఖరోతీతి ఏత్థ ఆయూహతీతి అత్థం వత్వా తఞ్చ ఆయూహనం పచ్చయసమవాయసిద్ధితో సమ్పిణ్డనం రాసికరణం వియ హోతీతి ఆహ ‘‘సమ్పిణ్డేతి రాసిం కరోతీ’’తి.

పాళియం ‘‘వధేనా’’తిఆదీసు వధేనాతి మారణేన వా పోథనేన వా. వధసద్దో హి హింసనత్థో విహేఠనత్థో చ హోతి. బన్ధనేనాతి అద్దుబన్ధనాదినా. జానియాతి ధనజానియా, ‘‘సతం గణ్హథ, సహస్సం గణ్హథా’’తి ఏవం పవత్తితదణ్డేనాతి అత్థో. గరహాయాతి పఞ్చసిఖముణ్డకకరణం, గోమయసిఞ్చనం, గీవాయ కురణ్డకబన్ధనన్తి ఏవమాదీని కత్వా గరహపాపనేన. తత్థ పఞ్చసిఖముణ్డకకరణం నామ కాకపక్ఖకరణం. గోమయసిఞ్చనం సీసేన కణోదకావసేచనం. కురణ్డకబన్ధనం గద్దులబన్ధనం.

కాలస్మిం న వదతీతి యుత్తకాలే న వదతి, వత్తబ్బకాలస్స పుబ్బే వా పచ్ఛా వా అయుత్తకాలే వత్తా హోతి. అభూతవాదీతి యం నత్థి, తస్స వత్తా. తేనాహ ‘‘భూతం న వదతీ’’తి. అత్థం న వదతీతి కారణం న వదతి, అకారణనిస్సితం నిప్ఫలం వత్తా హోతి. ధమ్మం న వదతీతి సభావం న వదతి, అసభావం వత్తా అయథావాదీతి అత్థో. వినయం న వదతీతి సంవరవినయం న వదతి, న సంవరవినయప్పటిసంయుత్తస్స వత్తా హోతి, అత్తనో సుణన్తస్స చ న సంవరవినయావహస్స వత్తాతి అత్థో.

అతచ్ఛన్తి అభూతత్థం. తేనాహ ‘‘ఇతరం తస్సేవ వేవచన’’న్తి. అథ వా అభూతన్తి అసన్తం అవిజ్జమానం. అతచ్ఛన్తి అతథాకారం.

పుఞ్ఞకమ్మతో ఏతి ఉప్పజ్జతీతి అయో, వడ్ఢి. తప్పటిక్ఖేపేన అనయో, అవడ్ఢీతి ఆహ ‘‘అనయం ఆపజ్జతీతి అవడ్ఢిం ఆపజ్జతీ’’తి. మాలువాసిపాటికా నామ దీఘసణ్ఠానం మాలువాపక్కం ¶ , మాలువాఫలపోట్ఠలికాతి అత్థో ¶ . ఫలితాయాతి ఆతపేన సుస్సిత్వా భిన్నాయ. వటరుక్ఖాదీనం మూలేతి వటరుక్ఖాదీనం సమీపే. సకభావేన సణ్ఠాతుం న సక్కోన్తీతి కస్మా న సక్కోన్తి? భవనవినాసభయా. రుక్ఖమూలే పతితమాలువాబీజతో హి లతా ఉప్పజ్జిత్వా రుక్ఖం అభిరుహతి. సా మహాపత్తా చేవ బహుపత్తా చ మహాకోలిరపత్తసణ్ఠానేహి తతో చ మహన్తతరేహి సాఖావిటపన్తరేహి పత్తేహి సమన్నాగతా. అథ నం రుక్ఖం మూలతో పట్ఠాయ వినన్ధమానా సబ్బవిటపాని సఞ్ఛాదేత్వా మహన్తం భారం జనేత్వా తిట్ఠతి, సా వాతే వాయన్తే దేవే వా వస్సన్తే ఓఘనహేట్ఠాగతా ఓలమ్బనహేతుభూతం ఘనభావం జనేత్వా తస్స రుక్ఖస్స సబ్బసాఖం భిజ్జతి, భూమియం నిపాతేతి. తతో తస్మిం రుక్ఖే పతిట్ఠితవిమానం భిజ్జతి వినస్సతి. ఇతి తా దేవతాయో భవనవినాసభయా సకభావేన సణ్ఠాతుం న సక్కోన్తి. ఏత్థ చ యం సాఖట్ఠకవిమానం హోతి, తం సాఖాసు భిజ్జమానాసు తత్థ తత్థేవ భిజ్జిత్వా సబ్బసాఖాసు భిన్నాసు సబ్బం భిజ్జతి, రుక్ఖట్ఠకవిమానం పన యావ రుక్ఖస్స మూలమత్తమ్పి తిట్ఠతి, తావ న నస్సతీతి వేదితబ్బం. తత్థ తత్థ పలుజ్జిత్వాతి తత్థ తత్థ భిజ్జిత్వా. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

అకుసలమూలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౧. దసమే తదహూతి ఏత్థ తస్మిం అహనీతి అత్థోతి ఆహ ‘‘తస్మిం అహు ఉపోసథే’’తి. ఉపవసన్తి ఏత్థాతి ఉపోసథో, ఉపోసథదివసో. ఉపవసన్తీతి చ సీలేన వా అనసనేన వా ఖీరసాయనాదివిధినా వా ఉపేతా హుత్వా వసన్తీతి అత్థో. ఉపోసథదివసే హి సాసనికా సీలేన, బాహిరకా సబ్బసో ఆహారస్స అభుఞ్జనేన ఖీరసాయనమధుసాయనాదివిధినా వా ఉపేతా హుత్వా విహరన్తి. సో పనేస ఉపోసథదివసో అట్ఠమిచాతుద్దసిపన్నరసిభేదేన తివిధో, తస్మా సేసద్వయనివారణత్థం ‘‘పన్నరసికఉపోసథదివసే’’తి వుత్తం. వవస్సగ్గత్థేతి వచసాయత్థే. దివసద్దో దివాసద్దో వియ దివసపరియాయో, తస్స విసేసనభావేన వుచ్చమానో దివాసద్దో సవిసేసేన దీపేతీతి ఆహ ‘‘దివసస్స దివా ¶ , మజ్ఝన్హికే కాలేతి అత్థో’’తి. పటిచ్ఛాపేత్వాతి సమ్పటిచ్ఛనం కారేత్వా. విపాకఫలేనాతి సదిసఫలేన. న మహప్ఫలో హోతి మనోదుచ్చరితదుస్సీల్యేన ఉపక్కిలిట్ఠభావతో. విపాకానిసంసేనాతి ఉద్రయఫలేన. విపాకోభాసేనాతి పటిపక్ఖవిగమజనితేన సభావసఙ్ఖాతేన విపాకోభాసేన. న మహాఓభాసో అపరిసుద్ధభావతో. విపాకవిప్ఫారస్సాతి విపాకవేపుల్లస్స.

నాహం ¶ క్వచనీతిఆదివచనస్స మిచ్ఛాభినివేసవసేన పవత్తత్తా ‘‘ఇదం తస్స ముసావాదస్మిం వదామీ’’తి పాళియం వుత్తం, చతుకోటికసుఞ్ఞతాదస్సనవసేన పవత్తం పన అరియదస్సనమేవాతి న తత్థ ముసావాదో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, అరియసావకో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి ‘నాహం క్వచని, కస్సచి కిఞ్చనతస్మిం, న చ మమ క్వచని, కిస్మిఞ్చి కిఞ్చనతత్థీ’’’తిఆది (మ. ని. ౩.౭౦).

ఏత్థ హి చతుకోటికసుఞ్ఞతా కథితా. కథం? అరియో (విసుద్ధి. ౨.౭౬౦; మ. ని. అట్ఠ. ౩.౭౦) హి నాహం క్వచనీతి క్వచి అత్తానం న పస్సతి, కస్సచి కిఞ్చనతస్మిన్తి అత్తనో అత్తానం కస్సచి పరస్స కిఞ్చనభావే ఉపనేతబ్బం న పస్సతి, భాతిట్ఠానే భాతరం, సహాయట్ఠానే సహాయం, పరిక్ఖారట్ఠానే పరిక్ఖారం మఞ్ఞిత్వా ఉపనేతబ్బం న పస్సతీతి అత్థో. న చ మమ క్వచనీతి ఏత్థ మమ-సద్దం తావ ఠపేత్వా క్వచని పరస్స చ అత్తానం క్వచి న పస్సతీతి అయమత్థో. ఇదాని మమ-సద్దం ఆహరిత్వా ‘‘మమ కిస్మిఞ్చి కిఞ్చనతత్థీ’’తి సో పరస్స అత్తానం ‘‘మమ కిస్మిఞ్చి కిఞ్చనభావేన అత్థీ’’తి న పస్సతి, అత్తనో భాతికట్ఠానే భాతరం, సహాయట్ఠానే సహాయం, పరిక్ఖారట్ఠానే పరిక్ఖారన్తి కిస్మిఞ్చి ఠానే పరస్స అత్తానం ఇమినా కిఞ్చనభావేన ఉపనేతబ్బం న పస్సతీతి అత్థో. ఏవమయం యస్మా నేవ కత్థచి అత్తానం పస్సతి, న తం పరస్స కిఞ్చనభావే ఉపనేతబ్బం పస్సతి. న కత్థచి పరస్స అత్తానం పస్సతి, న పరస్స అత్తానం అత్తనో కిఞ్చనభావే ఉపనేతబ్బం పస్సతి, తస్మా అయం సుఞ్ఞతా చతుకోటికాతి వేదితబ్బా.

యస్మా పన మిచ్ఛాదిట్ఠికానం యాథావదస్సనస్స అసమ్భవతో యథావుత్తచతుకోటికసుఞ్ఞతాదస్సనం న సమ్భవతి, తస్మా ‘‘నత్థి మాతా, నత్థి పితా’’తిఆదివచనం ¶ (దీ. ని. ౧.౧౭౧) వియ మిచ్ఛాగాహవసేన ‘‘నాహం క్వచనీ’’తిఆది వుత్తన్తి యుత్తో చేత్థ ముసావాదసమ్భవో. కత్థచీతి ఠానే, కాలే వా. అథ ‘‘నిప్ఫలో’’తి కస్మా వుత్తం. ‘‘న మహప్ఫలో’’తి సద్దేన హి మహప్ఫలాభావోవ జోతితో, న పన సబ్బథా ఫలాభావోతి ఆహ ‘‘బ్యఞ్జనమేవ హి ఏత్థ సావసేస’’న్తిఆది. సేసపదేసుపీతి ‘‘న మహానిసంసో’’తిఆదీసుపి.

‘‘అథ ¶ ఖో, భన్తే, సక్కో దేవానమిన్దో దేవానం తావతింసానం భగవతో అట్ఠ యథాభుచ్చే వణ్ణే పయిరుదాహాసి – ‘తం కిం మఞ్ఞన్తి, భోన్తో దేవా తావతింసా, యావఞ్చ సో భగవా బహుజనహితాయ పటిపన్నో బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం, ఏవం బహుజనహితాయ పటిపన్నం బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం ఇమినాపఙ్గేన సమన్నాగతం సత్థారం నేవ అతీతంసే సమనుపస్సామి, న పనేతరహి అఞ్ఞత్ర తేన భగవతా’’తి –

ఆదినా మహాగోవిన్దసుత్తే (దీ. ని. ౨.౨౯౬) విత్థారితేహి బహుజనహితాయ పటిపన్నాదీహి బుద్ధానుభావదీపకేహి అట్ఠహి కారణేహి. అథ ‘‘నవహి కారణేహీ’’తి అవత్వా ‘‘అట్ఠహి కారణేహీ’’తి కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏత్థ హి…పే… సబ్బే లోకియలోకుత్తరా బుద్ధగుణా సఙ్గహితా’’తి. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమస్మిం సుత్తే ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తి ఇమినా వచనేన అవిసేసతో సబ్బేపి లోకియలోకుత్తరా బుద్ధగుణా దీపితా, తస్మా తేన దీపితగుణే సన్ధాయ ‘‘అట్ఠహి కారణేహీ’’తి వుత్తన్తి. అరహన్తిఆదీహి పాటియేక్కగుణావ నిద్దిట్ఠాతి అరహన్తిఆదీహి ఏకేకేహి పదేహి ఏకేకే గుణావ నిద్దిట్ఠాతి అత్థో.

సహతన్తికన్తి పాళిధమ్మసహితం. పురిమనయేనేవ యోజనా కాతబ్బాతి ‘‘కిలిట్ఠస్మిఞ్హి కాయే పసాధనం పసాధేత్వా నక్ఖత్తం కీళమానా న సోభన్తీ’’తిఆదినా నయేన యోజనా కాతబ్బాతి అత్థో.

సఙ్ఘస్స ¶ అనుస్సరణం నామ తస్స గుణానుస్సరణమేవాతి ఆహ ‘‘అట్ఠన్నం అరియపుగ్గలానం గుణే అనుస్సరతీ’’తి. ద్వే తయో వారే గాహాపితం ఉసుమన్తి ద్వే తయో వారే ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా సేదనవసేన గాహాపితం ఉసుమం. పురిమనయేనేవ యోజనా కాతబ్బాతి ‘‘కిలిట్ఠస్మిఞ్హి వత్థే పసాధనం పసాధేత్వా నక్ఖత్తం కీళమానా న సోభన్తీ’’తిఆదినా నయేన యోజనా కాతబ్బా.

పహీనకాలతో పట్ఠాయ…పే… విరతావాతి ఏతేన పహానహేతుకా ఇధాధిప్పేతా విరతీతి దస్సేతి. కమ్మక్ఖయకరఞాణేన హి పాణాతిపాతదుస్సీల్యస్స పహీనత్తా అరహన్తో అచ్చన్తమేవ తతో పటివిరతాతి వుచ్చతి సముచ్ఛేదవసేన పహానవిరతీనం అధిప్పేతత్తా. కిఞ్చాపి పహానవిరమణానం పురిమపచ్ఛిమకాలతా నత్థి, మగ్గధమ్మానం పన సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం సమ్మావాచాదీనఞ్చ పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావే అపేక్ఖితే సహజాతానమ్పి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావేన గహణం పురిమపచ్ఛిమభావేనేవ హోతీతి, గహణప్పవత్తిఆకారవసేన పచ్చయభూతేసు సమ్మాదిట్ఠిఆదీసు ¶ పహాయకధమ్మేసు పహానకిరియాయ పురిమకాలవోహారో, పచ్చయుప్పన్నాసు చ విరతీసు విరమణకిరియాయ అపరకాలవోహారో చ హోతీతి పహానం వా సముచ్ఛేదవసేన, విరతి పటిప్పస్సద్ధివసేన యోజేతబ్బా.

అథ వా పాణో అతిపాతీయతి ఏతేనాతి పాణాతిపాతో, పాణఘాతహేతుభూతో ధమ్మసమూహో. కో పన సో? అహిరికానోత్తప్పదోసమోహవిహింసాదయో కిలేసా. తే హి అరహన్తో అరియమగ్గేన పహాయ సముగ్ఘాతేత్వా పాణాతిపాతదుస్సీల్యతో అచ్చన్తమేవ పటివిరతాతి వుచ్చన్తి, కిలేసేసు పహీనేసు కిలేసనిమిత్తస్స కమ్మస్స అనుప్పజ్జనతో. అదిన్నాదానం పహాయాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. విరతావాతి అవధారణేన తస్సా విరతియా కాలాదివసేన అపరియన్తతం దస్సేతి. యథా హి అఞ్ఞే సమాదిన్నవిరతికాపి అనవట్ఠితచిత్తతాయ లాభజీవితాదిహేతు సమాదానం భిన్దన్తి, న ఏవం అరహన్తో, అరహన్తో పన సబ్బసో పహీనపాణాతిపాతత్తా అచ్చన్తవిరతా ఏవాతి.

దణ్డనసఙ్ఖాతస్స పరవిహేఠనస్స చ పరివజ్జనభావదీపనత్థం దణ్డసత్థానం నిక్ఖేపవచనన్తి ఆహ ‘‘పరూపఘాతత్థాయా’’తిఆది. లజ్జీతి ఏత్థ వుత్తలజ్జాయ ¶ ఓత్తప్పమ్పి వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. న హి పాపజిగుచ్ఛనపాపుత్తాసరహితం, పాపభయం వా అలజ్జనం అత్థీతి. ధమ్మగరుతాయ వా అరహన్తానం ధమ్మస్స చ అత్తా ధీనత్తా అత్తాధిపతిభూతా లజ్జావ వుత్తా, న పన లోకాధిపతి ఓత్తప్పం. ‘‘దయం మేత్తచిత్తతం ఆపన్నా’’తి కస్మా వుత్తం, నను దయా-సద్దో ‘‘అదయాపన్నో’’తిఆదీసు కరుణాయ పవత్తతీతి? సచ్చమేతం, అయం పన దయా-సద్దో అనురక్ఖణత్థం అన్తోనీతం కత్వా పవత్తమానో మేత్తాయ కరుణాయ చ పవత్తతీతి ఇధ మేత్తాయ పవత్తమానో వుత్తో. మిజ్జతి సినియ్హతీతి మేత్తా, మేత్తా ఏతస్స అత్థీతి మేత్తం, మేత్తం చిత్తం ఏతస్సాతి మేత్తచిత్తో, తస్స భావో మేత్తచిత్తతా, మేత్తాఇచ్చేవ అత్థో.

సబ్బపాణభూతహితానుకమ్పీతి ఏతేన తస్సా విరతియా పవత్తవసేన అపరియన్తతం దస్సేతి. పాణభూతేతి పాణజాతే. అనుకమ్పకాతి కరుణాయనకా, యస్మా పన మేత్తా కరుణాయ విసేసపచ్చయో హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘తాయ ఏవ దయాపన్నతాయా’’తి. ఏవం యేహి ధమ్మేహి పాణాతిపాతా విరతి సమ్పజ్జతి, తేహి లజ్జామేత్తాకరుణాధమ్మేహి సమఙ్గిభావో దస్సితో.

పరపరిగ్గహితస్స ఆదానన్తి పరసన్తకస్స ఆదానం. థేనో వుచ్చతి చోరో, తస్స భావో థేయ్యం, కామఞ్చేత్థ ‘‘లజ్జీ దయాపన్నో’’తి న వుత్తం, అధికారవసేన పన అత్థతో వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. యథా హి లజ్జాదయో పాణాతిపాతప్పహానస్స విసేసపచ్చయా, ఏవం అదిన్నాదానప్పహానస్సపీతి ¶ , తస్మా సాపి పాళి ఆనేత్వా వత్తబ్బా. ఏస నయో ఇతో పరేసుపి. అథ వా సుచిభూతేనాతి ఏతేన హిరోత్తప్పాదీహి సమన్నాగమో, అహిరికాదీనఞ్చ పహానం వుత్తమేవాతి ‘‘లజ్జీ’’తిఆది న వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

అసేట్ఠచరియన్తి అసేట్ఠానం హీనానం, అసేట్ఠం వా లామకం చరియం, నిహీనవుత్తిం మేథునన్తి అత్థో. బ్రహ్మం సేట్ఠం ఆచారన్తి మేథునవిరతిమాహ. ఆరాచారీ మేథునాతి ఏతేన – ‘‘ఇధేకచ్చో న హేవ ఖో మాతుగామేన సద్ధిం ద్వయంద్వయసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, అపిచ ఖో మాతుగామస్స ఉచ్ఛాదనపరిమద్దనన్హాపనసమ్బాహనం సాదియతి, సో తం అస్సాదేతి, తం నికామేతి, తేన చ విత్తిం ఆపజ్జతీ’’తిఆదినా (అ. ని. ౭.౫౦) వుత్తా సత్తవిధమేథునసంయోగాపి పటివిరతి దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

‘‘సచ్చతో ¶ థేతతో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౯) వియ థేత-సద్దో థిరపరియాయో, థిరభావో చ సచ్చవాదితాయ ఠితకథత్తా కథావసేన వేదితబ్బోతి ఆహ ‘‘ఠితకథాతి అత్థో’’తి. న ఠితకథోతి యథా హలిద్దిరాగాదయో అనవట్ఠితసభావతాయ న ఠితా, ఏవం న ఠితా కథా యస్స సో న ఠితకథోతి హలిద్దిరాగాదయో యథా కథాయ ఉపమా హోన్తి, ఏవం యోజేతబ్బం. ఏస నయో ‘‘పాసాణలేఖా వియా’’తిఆదీసుపి. సద్ధా అయతి పవత్తతి ఏత్థాతి సద్ధాయా, సద్ధాయా ఏవ సద్ధాయికా యథా వేనయికా. సద్ధాయ వా అయితబ్బా సద్ధాయికా, సద్ధేయ్యాతి అత్థో. వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి విసంవాదనతోతి అధిప్పాయో.

ఏకం భత్తం ఏకభత్తం, తం ఏతేసమత్థీతి ఏకభత్తికా, ఏకస్మిం దివసే ఏకవారమేవ భుఞ్జనకా. తయిదం రత్తిభోజనేనపి సియాతి ఆహ ‘‘రత్తూపరతా’’తి. ఏవమ్పి సాయన్హభోజనేనపి సియుం ఏకభత్తికాతి తదాసఙ్కానివత్తనత్థం ‘‘విరతా వికాలభోజనా’’తి వుత్తం. అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝన్హికా అయం బుద్ధానం అరియానం ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణో భోజనస్స కాలో నామ, తదఞ్ఞో వికాలో. అట్ఠకథాయం పన దుతియపదేన రత్తిభోజనస్స పటిక్ఖిత్తత్తా అపరణ్హో ‘‘వికాలో’’తి వుత్తో.

సఙ్ఖేపతో ‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తిఆదినయప్పవత్తం (దీ. ని. ౨.౯౦; ధ. ప. ౧౮౩) భగవతో సాసనం సచ్ఛన్దరాగప్పవత్తితో నచ్చాదీనం దస్సనం న అనులోమేతీతి ఆహ ‘‘సాసనస్స అననులోమత్తా’’తి. అత్తనా పయోజియమానం పరేహి పయోజాపీయమానఞ్చ నచ్చం నచ్చభావసామఞ్ఞతో పాళియం ఏకేనేవ నచ్చసద్దేన గహితం, తథా గీతవాదితసద్దా చాతి ఆహ ‘‘నచ్చననచ్చాపనాదివసేనా’’తి ¶ . ఆది-సద్దేన గాయనగాయాపనవాదనవాదాపనాని సఙ్గణ్హాతి. దస్సనేన చేత్థ సవనమ్పి సఙ్గహితం విరూపేకసేసనయేన. ఆలోచనసభావతాయ వా పఞ్చన్నం విఞ్ఞాణానం సవనకిరియాయపి దస్సనసఙ్ఖేపసబ్భావతో దస్సనాఇచ్చేవ వుత్తం. అవిసూకభూతస్స గీతస్స సవనం కదాచి వట్టతీతి ఆహ ‘‘విసూకభూతం దస్సన’’న్తి. తథా హి వుత్తం పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దకపాఠట్ఠకథాయ ‘‘ధమ్మూపసంహితం గీతం వట్టతి, గీతూపసంహితో ధమ్మో న వట్టతీ’’తి.

యం ¶ కిఞ్చీతి గన్థితం వా అగన్థితం వా యం కిఞ్చి పుప్ఫం. గన్ధజాతన్తి గన్ధజాతియం. తస్సాపి ‘‘యం కిఞ్చీ’’తి వచనతో ధూపితస్సపి అధూపితస్సపి యస్స కస్సచి విలేపనాది న వట్టతీతి దస్సేతి. ఉచ్చాతి ఉచ్చసద్దేన సమానత్థం ఏకం సద్దన్తరం. సేతి ఏత్థాతి సయనం. ఉచ్చాసయనం మహాసయనఞ్చ సమణసారుప్పరహితం అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘పమాణాతిక్కన్తం అకప్పియత్థరణ’’న్తి, ఆసన్దాదిఆసనఞ్చేత్థ సయనేన సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. యస్మా పన ఆధారే పటిక్ఖిత్తే తదాధారకిరియా పటిక్ఖిత్తావ హోతి, తస్మా ‘‘ఉచ్చాసయనమహాసయనా’’ఇచ్చేవ వుత్తం. అత్థతో పన తదుపభోగభూతనిసజ్జానిపజ్జనేహి విరతి దస్సితాతి దట్ఠబ్బా. అథ వా ‘‘ఉచ్చాసయనాసనమహాసయనాసనా’’తి, ఏతస్మిం అత్థే ఏకసేసనయేన అయం నిద్దేసో కతో యథా ‘‘నామరూపపచ్చయా సళాయతన’’న్తి. (మ. ని. ౩.౧౨౬; సం. ని. ౨.౧) ఆసనకిరియాపుబ్బకత్తా వా సయనకిరియాయ సయనగ్గహణేనేవ ఆసనమ్పి సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం.

‘‘కీవా’’తి అయం నిపాతో. ‘‘కిత్తక’’న్తి ఇమస్స అత్థం బోధేతీతి ఆహ ‘‘కీవమహప్ఫలోతి కిత్తకం మహప్ఫలో’’తి. సేసపదేసూతి ‘‘కీవమహానిసంసో’’తిఆదీసు. రత్త-సద్దో రతనపరియాయోతి ఆహ ‘‘పహూతరత్తరతనానన్తి పహూతేన రత్తసఙ్ఖాతేన రతనేన సమన్నాగతాన’’న్తి. పాళియం పన ‘‘పహూతసత్తరతనాన’’న్తిపి పాఠో దిస్సతి. భేరితలసదిసం కత్వాతి భేరితలం వియ సమం కత్వా. తతో ఏకం భాగం న అగ్ఘతీతి యథావుత్తం చక్కవత్తిరజ్జం తతో సోళసభాగతో ఏకం భాగం న అగ్ఘతి. తతో బహుతరం హోతీతి చక్కవత్తిరజ్జసిరితో బహుతరం హోతి.

చాతుమహారాజీకానన్తిఆదీసు చాతుమహారాజికా నామ సినేరుపబ్బతస్స వేమజ్ఝే హోన్తి, తేసు బహూ పబ్బతట్ఠాపి ఆకాసట్ఠాపి, తేసం పరమ్పరా చక్కవాళపబ్బతం పత్తా, ఖిడ్డాపదోసికా, మనోపదోసికా, సీతవలాహకా, ఉణ్హవలాహకా, చన్దిమా, దేవపుత్తో, సూరియో, దేవపుత్తోతి ఏతే సబ్బే ¶ చాతుమహారాజికదేవలోకట్ఠకా ఏవ. తేత్తింస జనా తత్థ ఉప్పన్నాతి తావతింసా. అపిచ తావతింసాతి తేసం దేవానం నామమేవాతి వుత్తం. తేపి అత్థి పబ్బతట్ఠకా, అత్థి ఆకాసట్ఠకా, తేసం పరమ్పరా చక్కవాళపబ్బతం పత్తా, తథా యామాదీనం. ఏకదేవలోకేపి ¶ హి దేవానం పరమ్పరా చక్కవాళపబ్బతం అప్పత్తా నామ నత్థి. తత్థ దిబ్బసుఖం యాతా పయాతా సమ్పత్తాతి యామా. తుట్ఠా పహట్ఠాతి తుసితా. పకతిపటియత్తారమ్మణతో అతిరేకేన రమితుకామకాలే యథారుచితే భోగే నిమ్మినిత్వా నిమ్మినిత్వా రమన్తీతి నిమ్మానరతి. చిత్తాచారం ఞత్వా పరేహి నిమ్మితేసు భోగేసు వసం వత్తేన్తీతి పరనిమ్మితవసవత్తీ.

తత్థ చాతుమహారాజికానం దేవానం మనుస్సగణనాయ నవుతివస్ససతసహస్సాని ఆయుప్పమాణం. తావతింసానం దేవానం తిస్సో చ వస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని. యామానం దేవానం చుద్దస చ వస్సకోటియో చత్తారి చ వస్ససతసహస్సాని. తుసితానం దేవానం సత్తపఞ్ఞాస చ వస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని. నిమ్మానరతీనం దేవానం ద్వే చ వస్సకోటిసతాని తిస్సో చ వస్సకోటియో చత్తారి చ వస్ససతసహస్సాని. పరనిమ్మితవసవత్తీనం దేవానం నవ చ వస్సకోటిసతాని ఏకవీస కోటియో చ సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని.

ముట్ఠిహత్థపాదకేతి పాదతలతో యావ అటనియా హేట్ఠిమన్తో, తావ ముట్ఠిరతనప్పమాణపాదకే. తఞ్చ ఖో మజ్ఝిమస్స పురిసస్స హత్థేన, యస్సిదాని వడ్ఢకీహత్థోతి సమఞ్ఞా. సీలసమాదానతో పట్ఠాయ అఞ్ఞం కిఞ్చి అకత్వా ధమ్మస్సవనేన వా కమ్మట్ఠానమనసికారేన వా వీతినామేతబ్బన్తి ఆహ ‘‘తం పన ఉపవసన్తేన…పే… విచారేతబ్బ’’న్తి.

వాచం భిన్దిత్వా ఉపోసథఙ్గాని సమాదాతబ్బానీతి ‘‘ఇమఞ్చ రత్తిం ఇమఞ్చ దివస’’న్తి కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా ‘‘ఉపోసథఙ్గవసేన అట్ఠ సిక్ఖాపదాని సమాదియామీ’’తి ఏకతో కత్వా పున పచ్చేకం ‘‘పాణాతిపాతా వేరమణిసిక్ఖాపదం సమాదియామి…పే… ఉచ్చాసయనమహాసయనా వేరమణిసిక్ఖాపదం సమాదియామీ’’తి ఏవం వచీభేదం కత్వా యథాపాళి సమాదాతబ్బాని. పాళిం అజానన్తేన పన అత్తనో భాసాయ పచ్చేకం వా ‘‘బుద్ధపఞ్ఞత్తం ఉపోసథం అధిట్ఠామీ’’తి ఏకతో అధిట్ఠానవసేన వా సమాదాతబ్బాని, అఞ్ఞం అలభన్తేన అధిట్ఠాతబ్బాని. ఉపాసకసీలఞ్హి అత్తనా సమాదియన్తేనపి సమాదిన్నం పరసన్తికే సమాదియన్తేనపి, ఏకజ్ఝం సమాదిన్నమ్పి సమాదిన్నమేవ హోతి పచ్చేకం సమాదిన్నమ్పి. తం పన ఏకజ్ఝం సమాదియతో ఏకాయేవ విరతి ఏకా చేతనా హోతి. సా పన సబ్బవిరతిచేతనానం కిచ్చకారీతి తేనపి సబ్బసిక్ఖాపదాని సమాదిన్నానేవ. పచ్చేకం సమాదియతో పన నానావిరతిచేతనాయో యథాసకం కిచ్చవసేన ఉప్పజ్జన్తి ¶ , సబ్బసమాదానే పన ¶ వచీభేదో కాతబ్బోయేవ. పరూపరోధపటిసంయుత్తా పరవిహింసాసంయుత్తా.

నను చ ‘‘మణి’’న్తి వుత్తే వేళురియమ్పి సఙ్గహితమేవ, కిమత్థం పన వేళురియన్తి ఆహ ‘‘వేళురియన్తి…పే… దస్సేతీ’’తి. ‘‘మణి’’న్తి వత్వావ ‘‘వేళురియ’’న్తి ఇమినా జాతిమణిభావం దస్సేతీతి యోజేతబ్బం. ఏకవస్సికవేళువణ్ణన్తి జాతితో ఏకవస్సాతిక్కన్తవేళువణ్ణం. లద్ధకన్తి సున్దరం. చన్దప్పభా తారగణావ సబ్బేతి యథా చన్దప్పభాయ కలం సబ్బే తారాగణా నానుభవన్తీతి అయమేత్థ అత్థోతి ఆహ ‘‘చన్దప్పభాతి సామిఅత్థే పచ్చత్త’’న్తి.

౭౨. తతియస్స పఠమే ఛన్నపరిబ్బాజకోతి న నగ్గపరిబ్బాజకో. బాహిరకసమయం లుఞ్చిత్వా హరన్తోతి బాహిరకానం సమయం నిసేధేత్వా ఆపన్నో.

పఞ్ఞాచక్ఖుస్స విబన్ధనతో అన్ధం కరోతీతి అన్ధకరణోతి ఆహ ‘‘యస్స రాగో ఉప్పజ్జతీ’’తిఆది. అచక్ఖుకరణోతి అసమత్థసమాసోయం ‘‘అసూరియపస్సాని ముఖానీ’’తిఆదీసు వియాతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞాచక్ఖుం న కరోతీతి అచక్ఖుకరణో’’తి. పఞ్ఞానిరోధికోతి అనుప్పన్నాయ లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ ఉప్పజ్జితుం న దేతి, లోకియపఞ్ఞం పన అట్ఠసమాపత్తిపఞ్చాభిఞ్ఞావసేన ఉప్పన్నమ్పి సముచ్ఛిన్దిత్వా ఖిపతీతి పఞ్ఞానిరోధికోతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అనుప్పన్నానుప్పాదఉప్పన్నపరిహానినిమిత్తతాయ హి పఞ్ఞం నిరోధేతీతి పఞ్ఞానిరోధికో. విహనతి విబాధతీతి విఘాతో, దుక్ఖన్తి ఆహ ‘‘దుక్ఖసఙ్ఖాతస్స విఘాతస్సా’’తి. కిలేసనిబ్బానన్తి ఇమినా అసఙ్ఖతనిబ్బానమేవ వదతి. అసఙ్ఖతఞ్హి నిబ్బానం నామ, తం పచ్చక్ఖం ¶ కాతుం న దేతీతి అనిబ్బానసంవత్తనికో. లోకుత్తరమిస్సకో కథితో పుబ్బభాగియస్సపి అరియమగ్గస్స కథితత్తా.

౭౩. దుతియే ¶ న అఞ్ఞాతుకామోతి న ఆజానితుకామోయేవాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పరిగ్గణ్హనత్థం పన ఆగతో’’తి, పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఉపపరిక్ఖిత్వా గణ్హనత్థన్తి అత్థో. కారణాపదేసోతి కారణనిద్దేసో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౭౪. తతియే గిలానస్స భావో గేలఞ్ఞన్తి ఆహ ‘‘గిలానభావతో’’తి. దీపేతీతి దేసనాక్కమేనేవ పఞ్ఞాపేతి. పఠమఞ్హి సేఖసీలసమాధిపఞ్ఞాయో వత్వా పచ్ఛా అసేఖసీలాదీని వదన్తో ఇమమత్థం దీపేతి.

మహానామసక్కసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౫. చతుత్థే హంసవట్టకచ్ఛన్నేనాతి హంసవట్టకపరిచ్ఛన్నేన, హంసమణ్డలాకారేనాతి అత్థో. నత్థి ఏతస్స పరిసేసన్తి అపరిసేసం. తేనాహ ‘‘అప్పమత్తకమ్పి అసేసేత్వా’’తి. అపరిసేసధమ్మజాననతో వా అపరిసేససఙ్ఖాతం ఞాణదస్సనం పటిజానాతీతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సతతన్తి నిచ్చం. సమితన్తి తస్సేవ వేవచనన్తి ఆహ ‘‘సతతం సమితన్తి సబ్బకాలం నిరన్తర’’న్తి. అథ వా నిచ్చట్ఠేన సతత-సద్దేన అభిణ్హప్పవత్తి జోతితా సియాతి ‘‘సమిత’’న్తి వుత్తం. తేన నిరన్తరప్పవత్తిం దస్సేతీతి ఆహ ‘‘సబ్బకాలం నిరన్తర’’న్తి.

విసుద్ధిసమ్పాపనత్థాయాతి ¶ రాగాదీహి మలేహి అభిజ్ఝావిసమలోభాదీహి చ ఉపక్కిలిట్ఠచిత్తానం సత్తానం విసుద్ధిపాపనత్థాయ. సమతిక్కమనత్థాయాతి సోకస్స చ పరిదేవస్స చ పహానత్థాయ. అత్థం గమనత్థాయాతి కాయికదుక్ఖస్స చ చేతసికదోమనస్సస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం అత్థఙ్గమనాయ, నిరోధాయాతి అత్థో. ఞాయతి నిచ్ఛయేన కమతి నిబ్బానం. తం వా ¶ ఞాయతి పటివిజ్ఝతి ఏతేనాతి ఞాయో, అరియమగ్గోతి ఆహ ‘‘మగ్గస్స అధిగమనత్థాయా’’తి. అపచ్చయనిబ్బానస్స సచ్ఛికరణత్థాయాతి పచ్చయరహితత్తా అపచ్చయస్స అసఙ్ఖతస్స తణ్హావానవిరహితత్తా నిబ్బానన్తి లద్ధనామస్స అమతస్స సచ్ఛికిరియాయ, అత్తపచ్చక్ఖతాయాతి వుత్తం హోతి. ఫుసిత్వా ఫుసిత్వాతి పత్వా పత్వా. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౭౬. పఞ్చమే కిచ్చకరణీయేసు సహభావట్ఠేన అమా హోన్తీతి అమచ్చా. ‘‘అయం అజ్ఝత్తికో’’తి ఏవం జానన్తి, ఞాయన్తి వాతి ఞాతీ. సస్సుససురపక్ఖికాతి సస్సుససురా చ తప్పక్ఖికో చ సస్సుససురపక్ఖికా. లోహితేన సమ్బద్ధాతి సాలోహితా. పితుపక్ఖికా వా ఞాతీ, మాతుపక్ఖికా సాలోహితా. మాతుపితుపక్ఖికా వా ఞాతీ, సస్సుససురపక్ఖికా సాలోహితా. అవేచ్చ రతనస్స గుణే యాథావతో ఞత్వా పసాదో అవేచ్చప్పసాదో. సో పన యస్మా మగ్గేనాగతత్తా కేనచి అకమ్పనీయో చ అప్పధంసియో చ హోతి, తస్మా ఏవం వుత్తం ‘‘అచలప్పసాదో’’తి. భావఞ్ఞథత్తన్తి సభావస్స అఞ్ఞథత్తం.

వీసతియా కోట్ఠాసేసూతి కేసాదిమత్థలుఙ్గపరియన్తేసు. ద్వాదససు కోట్ఠాసేసూతి పిత్తాదిముత్తపరియన్తేసు. చతూసు కోట్ఠాసేసూతి ‘‘యేన చ సన్తప్పతి, యేన చ జీరీయతి, యేన చ పరిదయ్హతి, యేన చ అసితపీతఖాయితసాయితం సమ్మా పరిణామం గచ్ఛతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౪) ఏవం వుత్తేసు చతూసు కోట్ఠాసేసు. ఛసు కోట్ఠాసేసూతి ‘‘ఉద్ధఙ్గమా వాతా, అధోగమా వాతా, కుచ్ఛిసయా వాతా, కోట్ఠాసయా వాతా, అఙ్గమఙ్గానుసారినో వాతా, అస్సాసో పస్సాసో’’తి (మ. ని. ౨.౩౦౫) ఏవం వుత్తేసు ఛసు కోట్ఠాసేసు. విత్థమ్భనం సేసభూతత్తయసన్థమ్భితతాపాదనం, ‘‘ఉపకీళన’’న్తి ఏకే. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

౭౭-౭౮. ఛట్ఠే ¶ ¶ అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణన్తి కమ్మసహజాతం విఞ్ఞాణం. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. సత్తమే నత్థి వత్తబ్బం.

పఠమభవసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౯. అట్ఠమే దుక్కరకారికానుయోగోతి దుక్కరకిరియాయ అనుయోగో. ఉపట్ఠానేన సారన్తి ఉపట్ఠానాకారేన సారం. ‘‘ఇదం వర’’న్తిఆదినా ఉపట్ఠానాకారం విభావేతి. ఏత్థాతి ఏతస్మిం సత్థారా పుచ్ఛితే పఞ్హే.

సీలబ్బతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౦. నవమే మూలే, మూలస్స వా గన్ధో మూలగన్ధోతి ఆహ ‘‘మూలవత్థుకో గన్ధో’’తి. మూలం వత్థు ఏతస్సాతి మూలవత్థుకో. ఇదాని మూలం గన్ధయోగతో గన్ధోతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘గన్ధసమ్పన్నం వా మూలమేవ మూలగన్ధో’’తి ఆహ. పచ్ఛిమోయేవేత్థ అత్థవికప్పో యుత్తతరోతి దస్సేతుం ‘‘తస్స హి గన్ధో’’తిఆదిమాహ. వస్సికపుప్ఫాదీనన్తి సుమనపుప్ఫాదీనం.

గన్ధజాతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౧. దసమే అరుణవతిసుత్తన్తఅట్ఠుప్పత్తియన్తి ‘‘భూతపుబ్బం, భిక్ఖవే, రాజా అహోసి అరుణవా నామ. రఞ్ఞో ఖో పన, భిక్ఖవే, అరుణవతో అరుణవతీ నామ రాజధానీ అహోసి. అరుణవతిం ఖో పన, భిక్ఖవే, రాజధానిం సిఖీ భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ఉపనిస్సాయ విహాసి. సిఖిస్స ¶ ఖో పన, భిక్ఖవే, భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స అభిభూసమ్భవం నామ సావకయుగం అహోసి అగ్గం భద్దయుగం. అథ ఖో, భిక్ఖవే, సిఖీ భగవా అరహం ¶ సమ్మాసమ్బుద్ధో అభిభుం భిక్ఖుం ఆమన్తేసీ’’తిఆదినా బ్రహ్మసంయుత్తే (సం. ని. ౧.౧౮౫) ఆగతస్స అరుణవతిసుత్తన్తస్స అట్ఠుప్పత్తియం. అతిప్పగోతి అతివియ పగో, అతివియ పాతోతి అత్థో, న తావ కులేసు భత్తం నిట్ఠాతీతి వుత్తం హోతి.

ఉజ్ఝాయన్తీతి అవఝాయన్తి, హేట్ఠా కత్వా చిన్తేన్తి, లామకతో చిన్తేన్తి. అనేకవిహితం ఇద్ధివికుబ్బనం కత్వాతి ‘‘పకతివణ్ణం విజహిత్వా నాగవణ్ణం వా దస్సేతి, సుపణ్ణవణ్ణం వా దస్సేతీ’’తిఆదినా (పటి. మ. ౩.౧౩) నయేన ఆగతం అనేకప్పకారం ఇద్ధివికుబ్బనం కత్వా. సహస్సిలోకధాతున్తి చక్కవాళసహస్సం. గాథాద్వయం అభాసీతి థేరో కిర ‘‘కథం దేసితా ఖో ధమ్మదేసనా సబ్బేసం పియా మనాపా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘సబ్బేపి పాసణ్డా సబ్బే దేవమనుస్సా అత్తనో అత్తనో సమయే పురిసకారం వణ్ణయన్తి, వీరియస్స అవణ్ణవాదీ నామ నత్థి, వీరియప్పటిసంయుత్తం కత్వా దేసేస్సామి. ఏవమస్స ధమ్మదేసనా సబ్బేసం పియా భవిస్సతి మనాపా’’తి ఞత్వా తీసు పిటకేసు విచినిత్వా ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథా’’తి (సం. ని. ౧.౧౮౬) ఇదం గాథాద్వయం అభాసి.

కిం ఆలోకో అయన్తి కస్స ను ఖో అయం ఆలోకోతి. విచినన్తానన్తి చిన్తేన్తానం. సబ్బేతి లోకధాతుయం సబ్బే దేవా చ మనుస్సా చ. ఓసటాయ పరిసాయాతి ధమ్మస్సవనత్థం సమోసటాయ పరిమితపరిచ్ఛిన్నాయ పరిసాయ. అత్థోపి నేసం పాకటో అహోసీతి న కేవలం తే సద్దమేవ అస్సోసుం, అథ ఖో అత్థోపి తేసం పకతిసవనూపచారే వియ పాకటో అహోసి. తేన సహస్సం లోకధాతుం విఞ్ఞాపేతీతి అధిప్పాయో.

పరిహరన్తీతి సినేరుం దక్ఖిణతో కత్వా పరివత్తేన్తి. విరోచమానాతి అత్తనో జుతియా దిబ్బమానా, సోభమానా వా. తావ సహస్సధా లోకోతి యత్తకో చన్దిమసూరియేహి ఓభాసియమానో లోకధాతుసఙ్ఖాతో ఏకేకో లోకో, తత్తకేన పమాణేన సహస్సధా లోకో, ఇమినా చక్కవాళేన సద్ధిం చక్కవాళసహస్సన్తి అత్థో. కస్మా పనేసా ఆనీతాతి ఏసా చూళనికా లోకధాతు ¶ కస్మా భగవతా ఆనీతా, దేసితాతి అత్థో. మజ్ఝిమికాయ లోకధాతుయా పరిచ్ఛేదదస్సనత్థన్తి ద్విసహస్సిలోకధాతుయా పరిమాణదస్సనత్థం.

సహస్సిలోకధాతుయా సహస్సీ ద్విసహస్సిలోకధాతు, సా చక్కవాళగణనాయ దససతసహస్సచక్కవాళపరిమాణా. తేనాహ ‘‘సహస్సచక్కవాళాని సహస్సభాగేన గణేత్వా’’తిఆది. కమ్పనదేవతూపసఙ్కమనాదినా జాతచక్కవాళేన సహ యోగక్ఖేమం ఠానం జాతిక్ఖేత్తం. తత్తకాయ ఏవ జాతిక్ఖేత్తభావో ¶ ధమ్మతావసేనేవ వేదితబ్బో, ‘‘పరిగ్గహవసేనా’’తి కేచి. సబ్బేసమ్పి బుద్ధానం ఏవం జాతిక్ఖేత్తం తన్నివాసీనంయేవ చ దేవతానం ధమ్మాభిసమయోతి వదన్తి. పటిసన్ధిగ్గహణాదీనం సత్తన్నంయేవ గహణం నిదస్సనమత్తం మహాభినీహారాదికాలేపి తస్స పకమ్పనస్స లబ్భనతో.

సహస్సం సహస్సధా కత్వా గణితం మజ్ఝిమికన్తిఆదినా మజ్ఝిమికాయ లోకధాతుయా సహస్సం తిసహస్సిలోకధాతు, సాయేవ చ మహాసహస్సిలోకధాతూతి దస్సేతి. సరసేనేవ ఆణాపవత్తనం ఆణాక్ఖేత్తం, యం ఏకజ్ఝం సంవట్టతి వివట్టతి చ. ఆణా ఫరతీతి తన్నివాసిదేవతానం సిరసా సమ్పటిచ్ఛనేన వత్తతి, తఞ్చ ఖో కేవలం బుద్ధానుభావేనేవ, అధిప్పాయవసేన చ పన ‘‘యావతా పన ఆకఙ్ఖేయ్యా’’తి (అ. ని. ౩.౮౧) వచనతో బుద్ధానం అవిసయో నామ నత్థి, విసయక్ఖేత్తస్స పమాణపరిచ్ఛేదో నామ నత్థి. విసమోతి సూరియుగ్గమనాదీనం విసమభావతో విసమో. తేనేవాహ ‘‘ఏకస్మిం ఠానే సూరియో ఉగ్గతో హోతీ’’తిఆది. సేసమేత్థ సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

చూళనికాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౨-౮౬. చతుత్థస్స పఠమే సమ్మా ఆదానం గహణం సమాదానన్తి ఆహ ‘‘సమాదానం వుచ్చతి గహణ’’న్తి. అధికం విసిట్ఠం సీలన్తి అధిసీలం. లోకియసీలస్స ¶ అధిసీలభావో పరియాయేనాతి నిప్పరియాయమేవ తం దస్సేతుం ‘‘అపిచ సబ్బమ్పి లోకియసీల’’న్తిఆది వుత్తం. సిక్ఖితబ్బతోతి ఆసేవితబ్బతో. పఞ్చపి దసపి వా సీలాని సీలం నామ, పాతిమోక్ఖసంవరో అధిసీలం నామ అనవసేసకాయికచేతసికసంవరభావతో మగ్గసీలస్స పదట్ఠానభావతో చ. అట్ఠ సమాపత్తియో చిత్తం, విపస్సనాపాదకజ్ఝానం అధిచిత్తం మగ్గసమాధిస్స అధిట్ఠానభావతో. కమ్మస్సకతఞాణం పఞ్ఞా, విపస్సనా అధిపఞ్ఞా మగ్గపఞ్ఞాయ అధిట్ఠానభావతో. అపిచ నిబ్బానం ¶ పత్థయన్తేన సమాదిన్నం పఞ్చసీలం దససీలమ్పి అధిసీలమేవ నిబ్బానాధిగమస్స పచ్చయభావతో. నిబ్బానం పత్థయన్తేన సమాపన్నా అట్ఠ సమాపత్తియోపి అధిచిత్తమేవ.

‘‘కల్యాణకారీ కల్యాణం, పాపకారీ చ పాపకం;

అనుభోతి ద్వయమేతం, అనుబన్ధఞ్హి కారణ’’న్తి. –

ఏవం అతీతే అనాగతే చ వట్టమూలకదుక్ఖసల్లక్ఖణవసేన సంవేగవత్థుతాయ విముత్తిఆకఙ్ఖాయ పచ్చయభూతా కమ్మస్సకతపఞ్ఞాపి అధిపఞ్ఞాతి వదన్తి. దుతియతతియచతుత్థపఞ్చమాని ఉత్తానత్థానేవ.

౮౭. ఛట్ఠే సమత్తకారీతి అనూనేన పరిపూరేన ఆకారేన సమన్నాగతో. సిక్ఖాపదానం ఖుద్దానుఖుద్దకత్తం అపేక్ఖాసిద్ధన్తి ఆహ ‘‘తత్రాపి సఙ్ఘాదిసేసం ఖుద్దక’’న్తిఆది. అఙ్గుత్తరమహానికాయవళఞ్జనకఆచరియాతి అఙ్గుత్తరనికాయం పరిహరన్తా ఆచరియా, అఙ్గుత్తరభాణకాతి వుత్తం హోతి. లోకవజ్జం నాపజ్జతి లోకవజ్జసిక్ఖాపదానం వీతిక్కమసాధకస్స కిలేసగహనస్స సబ్బసో పహీనత్తా. పణ్ణత్తివజ్జమేవ ఆపజ్జతి పణ్ణత్తివీతిక్కమం వా అజానతోపి ఆపత్తిసమ్భవతో. చిత్తేన ఆపజ్జన్తో రూపియప్పటిగ్గహణం ఆపజ్జతీతి ఉపనిక్ఖిత్తసాదియేన ఆపజ్జతి.

బ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతాని ఆదిబ్రహ్మచరియాని, తాని ఏవ ఆదిబ్రహ్మచరియకాని యథా ‘‘వినయో ఏవ వేనయికో’’తి ఆహ ‘‘మగ్గబ్రహ్మచరియస్సా’’తిఆది. చత్తారి మహాసీలసిక్ఖాపదానీతి చత్తారి పారాజికాని సన్ధాయ ¶ వదతి. పటిపక్ఖధమ్మానం అనవసేసతో సవనతో పగ్ఘరణతో సోతో, అరియమగ్గోతి ఆహ ‘‘సోతసఙ్ఖాతేన మగ్గేనా’’తి. వినిపాతేతి విరూపం సదుక్ఖం సఉపాయాసం నిపాతేతీతి వినిపాతో, అపాయదుక్ఖే ఖిపనకో. ధమ్మోతి సభావో. నాస్స వినిపాతో ధమ్మోతి అవినిపాతధమ్మో, న అత్తానం అపాయేసు వినిపాతనసభావోతి వుత్తం హోతి. కస్మా? యే ధమ్మా అపాయగమనీయా, తేసం పహీనత్తా. తేనాహ ‘‘అవినిపాతధమ్మోతి చతూసు అపాయేసు అపతనసభావో’’తి. తత్థ అపతనసభావోతి అనుప్పజ్జనసభావో. సోతాపత్తిమగ్గనియామేన ¶ నియతోతి ఉపరిమగ్గాధిగమస్స అవస్సంభావీభావతో నియతో. తేనేవాహ ‘‘సమ్బోధిపరాయణో’’తి. హేట్ఠిమన్తతో సత్తమభవతో ఉపరి అనుప్పజ్జనధమ్మతాయ వా నియతో. సమ్బుజ్ఝతీతి సమ్బోధి, అరియమగ్గో. సో పన పఠమమగ్గస్స అధిగతత్తా అవసిట్ఠో చ అధిగన్తబ్బభావేన ఇచ్ఛితబ్బోతి ఉపరిమగ్గత్తయసఙ్ఖాతా సమ్బోధి పరం అయనం పరా గతి అస్సాతి సమ్బోధిపరాయణో. తేనాహ ‘‘ఉపరిమగ్గత్తయసమ్బోధిపరాయణో’’తి.

తనుభావాతి పరియుట్ఠానమన్దతాయ చ కదాచి కరహచి ఉప్పత్తియా చ తనుభావేన. తనుత్తఞ్హి ద్వీహి కారణేహి వేదితబ్బం అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చ. సకదాగామిస్స హి వట్టానుసారిమహాజనస్స వియ కిలేసా అభిణ్హం న ఉప్పజ్జన్తి, కదాచి కరహచి ఉప్పజ్జన్తి విరళాకారా హుత్వా విరళవాపితే ఖేత్తే అఙ్కురా వియ. ఉప్పజ్జమానాపి చ వట్టానుసారిమహాజనస్సేవ మద్దన్తా ఫరన్తా ఛాదేన్తా అన్ధకారం కరోన్తా న ఉప్పజ్జన్తి, మన్దమన్దా ఉప్పజ్జన్తి తనుకాకారా హుత్వా అబ్భపటలమివ మక్ఖికాపత్తమివ చ. తత్థ కేచి థేరా భణన్తి ‘‘సకదాగామిస్స కిలేసా కిఞ్చాపి చిరేన ఉప్పజ్జన్తి, బహలావ ఉప్పజ్జన్తి. తథా హిస్స పుత్తా చ ధీతరో చ దిస్సన్తీ’’తి. ఏతం పన అప్పమాణం. పుత్తధీతరో హి అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనమత్తేనపి హోన్తీతి. ద్వీహియేవ కారణేహిస్స కిలేసానం తనుత్తం వేదితబ్బం అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చాతి.

హేట్ఠాభాగియానన్తి ఏత్థ హేట్ఠాతి మహగ్గతభూమితో హేట్ఠా, కామభూమియన్తి అత్థో. తేసం పచ్చయభావేన హేట్ఠాభాగస్స హితాతి హేట్ఠాభాగియా, తేసం హేట్ఠాభాగియానం, హేట్ఠాభాగస్స కామభవస్స పచ్చయభావేన గహితానన్తి అత్థో. సంయోజేన్తి బన్ధన్తి ఖన్ధగతిభవాదీహి ¶ ఖన్ధగతిభవాదయో, కమ్మం వా ఫలేనాతి సంయోజనానీతి ఆహ ‘‘సంయోజనానన్తి బన్ధనాన’’న్తి. అసముచ్ఛిన్నరాగాదికస్స హి ఏతరహి ఖన్ధాదీనం ఆయతిం ఖన్ధాదీహి సమ్బన్ధో, సముచ్ఛిన్నరాగాదికస్స పన తం నత్థి, కతానమ్పి కమ్మానం అసమత్థభావాపత్తితో రాగాదీనం అన్వయతో బ్యతిరేకతో చ సంయోజనట్ఠో సిద్ధో. పరిక్ఖయేనాతి సముచ్ఛేదేన.

ఓపపాతికోతి ఉపపాతికయోనికో ఉపపతనే సాధుకారీ. సేసయోనిపటిక్ఖేపవచనమేతం. తేన గబ్భవాసదుక్ఖాభావమాహ. తత్థ పరినిబ్బాయీతి ఇమినా సేసదుక్ఖాభావం. తత్థ పరినిబ్బాయితా చస్స కామలోకే ఖన్ధబీజస్స అపునాగమనవసేనేవాతి దస్సేతుం ‘‘అనావత్తిధమ్మో’’తి వుత్తం. ఉపరియేవాతి బ్రహ్మలోకేయేవ. అనావత్తిధమ్మోతి తతో బ్రహ్మలోకా పునప్పునం పటిసన్ధివసేన న ఆవత్తనధమ్మో. తేనాహ ‘‘యోనిగతివసేన అనాగమనధమ్మో’’తి.

పదేసం ¶ పదేసకారీ ఆరాధేతీతి సీలక్ఖన్ధాదీనం పారిపూరియా ఏకదేసభూతం హేట్ఠిమమగ్గత్తయం పదేసో, తం కరోన్తో పదేసం ఏకదేసభూతం హేట్ఠిమం ఫలత్తయమేవ ఆరాధేతి, నిప్ఫాదేతీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పదేసకారీ పుగ్గలో నామ సోతాపన్నో’’తిఆది. పరిపూరం పరిపూరకారీతి సీలక్ఖన్ధాదీహి సద్ధిన్ద్రియాదీహి చ పరితో పూరణేన పరిపూరసఙ్ఖాతం అరహత్తమగ్గం కరోన్తో నిబ్బత్తేన్తో పరిపూరం అరహత్తఫలం ఆరాధేతి, నిప్ఫాదేతీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పరిపూరకారీ నామ అరహా’’తిఆది.

పఠమసిక్ఖాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭-౧౦. దుతియసిక్ఖాసుత్తాదివణ్ణనా

౮౮-౯౧. సత్తమే కులా కులం గమనకోతి కులతో కులం గచ్ఛన్తో. ద్వే వా తయో వా భవేతి దేవమనుస్సవసేన ద్వే వా తయో వా భవే. మిస్సకభవవసేన హేతం వుత్తం. దేసనామత్తమేవ చేతం ‘‘ద్వే వా తీణి వా’’తి. యావ ఛట్ఠభవా సంసరన్తోపి కోలంకోలోవ హోతి. తేనేవాహ ‘‘అయఞ్హి ద్వే వా భవే…పే… ఏవమేత్థ వికప్పో దట్ఠబ్బో’’తి. ఉళారకులవచనో వా ఏత్థ కులసద్దో, కులతో కులం గచ్ఛతీతి ¶ కోలంకోలో. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియతో పట్ఠాయ హి నీచకులే ఉప్పత్తి నామ నత్థి, మహాభోగకులేసు ఏవ నిబ్బత్తతీతి అత్థో. కేవలో హి కులసద్దో మహాకులమేవ వదతి ‘‘కులపుత్తో’’తిఆదీసు వియ. ఏకబీజీతి ఏత్థ ఖన్ధబీజం నామ కథితం, ఖన్ధబీజన్తి చ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం వుచ్చతి. యస్స హి సోతాపన్నస్స ఏకం ఖన్ధబీజం అత్థి, ఏకం భవగ్గహణం, సో ఏకబీజీ నామ. తేనాహ ‘‘ఏకస్సేవ భవస్స బీజం ఏతస్స అత్థీతి ఏకబీజీ’’తి. ‘‘మానుసకం భవ’’న్తి ఇదం పనేత్థ దేసనామత్తమేవ, ‘‘దేవభవం నిబ్బత్తేతీ’’తిపి పన వత్తుం వట్టతియేవ.

ఉద్ధంవాహిభావేన ఉద్ధమస్స తణ్హాసోతం వట్టసోతం వాతి ఉద్ధంసోతో, ఉద్ధం వా గన్త్వా పటిలభితబ్బతో ఉద్ధమస్స మగ్గసోతన్తి ఉద్ధంసోతో. పటిసన్ధివసేన అకనిట్ఠభవం గచ్ఛతీతి అకనిట్ఠగామీ. యత్థ కత్థచీతి అవిహాదీసు యత్థ కత్థచి. సప్పయోగేనాతి విపస్సనాఞాణాభిసఙ్ఖారసఙ్ఖాతేన పయోగేన సహ, మహతా విపస్సనాపయోగేనాతి అత్థో. ఉపహచ్చాతి ఏతస్స ఉపగన్త్వాతి అత్థో. తేన వేమజ్ఝాతిక్కమో కాలకిరియాపగమనఞ్చ సఙ్గహితం హోతి, తస్మా ఆయువేమజ్ఝం అతిక్కమిత్వా పరినిబ్బాయన్తో ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ నామ హోతీతి ఆహ ‘‘యో పన కప్పసహస్సాయుకేసు అవిహేసూ’’తిఆది. సో తివిధో హోతీతి ఞాణస్స తిక్ఖమజ్ఝముదుభావేన తివిధో హోతి. తేనాహ ‘‘కప్పసహస్సాయుకేసూ’’తిఆది.

సద్ధాధురేన ¶ అభినివిసిత్వాతి ‘‘సచే సద్ధాయ సక్కా నిబ్బత్తేతుం, నిబ్బత్తేస్సామి లోకుత్తరమగ్గ’’న్తి ఏవం సద్ధాధురవసేన అభినివిసిత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా. పఞ్ఞాధురేన అభినివిట్ఠోతి ‘‘సచే పఞ్ఞాయ సక్కా, నిబ్బత్తేస్సామి లోకుత్తరమగ్గ’’న్తి ఏవం పఞ్ఞాధురం కత్వా అభినివిట్ఠో. యథావుత్తమేవ అట్ఠవిధత్తం కోలంకోలసత్తక్ఖత్తుపరమేసు అతిదిసన్తో ‘‘తథా కోలంకోలా సత్తక్ఖత్తుపరమా చా’’తి ఆహ. వుత్తనయేనేవ అట్ఠ కోలంకోలా, అట్ఠ సత్తక్ఖత్తుపరమాతి వుత్తం హోతి.

తత్థ సత్తక్ఖత్తుం పరమా భవూపపత్తి అత్తభావగ్గహణం అస్స, తతో పరం అట్ఠమం భవం నాదియతీతి సత్తక్ఖత్తుపరమో. భగవతా గహితనామవసేనేవ చేతాని అరియాయ జాతియా జాతానం తేసం నామాని జాతాని కుమారానం మాతాపితూహి గహితనామాని వియ. ఏత్తకఞ్హి ఠానం గతో ¶ ఏకబీజీ నామ హోతి, ఏత్తకం కోలంకోలో, ఏత్తకం సత్తక్ఖత్తుపరమోతి భగవతా ఏతేసం నామం గహితం. నియమతో పన అయం ఏకబీజీ, అయం కోలంకోలో, అయం సత్తక్ఖత్తుపరమోతి నత్థి. కో పన నేసం ఏతం పభేదం నియమేతీతి? కేచి తావ థేరా ‘‘పుబ్బహేతు నియమేతీ’’తి వదన్తి, కేచి పఠమమగ్గో, కేచి ఉపరి తయో మగ్గా, కేచి తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనాతి.

తత్థ ‘‘పుబ్బహేతు నియమేతీ’’తి వాదే పఠమమగ్గస్స ఉపనిస్సయో కతో నామ హోతి, ‘‘ఉపరి తయో మగ్గా నిరుపనిస్సయా ఉప్పన్నా’’తి వచనం ఆపజ్జతి. ‘‘పఠమమగ్గో నియమేహీ’’తి వాదే ఉపరి తిణ్ణం మగ్గానం నిరత్థకతా ఆపజ్జతి. ‘‘ఉపరి తయో మగ్గా నియమేన్తీ’’తి వాదే పఠమమగ్గే అనుప్పన్నేయేవ ఉపరి తయో మగ్గా ఉప్పన్నాతి ఆపజ్జతీతి. ‘‘తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనా నియమేతీ’’తి వాదో పన యుజ్జతి. సచే హి ఉపరి తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనా బలవతీ హోతి, ఏకబీజీ నామ హోతి, తతో మన్దతరాయ కోలంకోలో, తతో మన్దతరాయ సత్తక్ఖత్తుపరమోతి.

ఏకచ్చో హి సోతాపన్నో వట్టజ్ఝాసయో హోతి వట్టాభిరతో, పునప్పునం వట్టస్మింయేవ చరతి సన్దిస్సతి. అనాథపిణ్డికో సేట్ఠి, విసాఖా ఉపాసికా, చూళరథమహారథా దేవపుత్తా, అనేకవణ్ణో దేవపుత్తో, సక్కో దేవరాజా, నాగదత్తో దేవపుత్తోతి ఇమే హి ఏత్తకా జనా వట్టజ్ఝాసయా వట్టాభిరతా ఆదితో పట్ఠాయ ఛ దేవలోకే సోధేత్వా అకనిట్ఠే ఠత్వా పరినిబ్బాయిస్సన్తి, ఇమే ఇధ న గహితా. న కేవలఞ్చిమేవ, యోపి మనుస్సేసుయేవ సత్తక్ఖత్తుం సంసరిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, యోపి దేవలోకే నిబ్బత్తో దేవేసుయేవ సత్తక్ఖత్తుం అపరాపరం సంసరిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. ఇమేపి ఇధ న గహితా, కాలేన దేవే, కాలేన మనుస్సే సంసరిత్వా ¶ పన అరహత్తం పాపుణన్తోవ ఇధ గహితో, తస్మా ‘‘సత్తక్ఖత్తుపరమో’’తి ఇదం ఇధట్ఠకవోకిణ్ణభవూపపత్తికసుక్ఖవిపస్సకస్స నామం కథితన్తి వేదితబ్బం.

‘‘సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వా’’తి (పు. ప. ౩౪) వచనతో పఞ్చసు సకదాగామీసు చత్తారో వజ్జేత్వా ఏకోవ గహితో. ఏకచ్చో హి ఇధ సకదాగామిఫలం పత్వా ఇధేవ పరినిబ్బాయతి, ఏకచ్చో ఇధ పత్వా దేవలోకే పరినిబ్బాయతి ¶ , ఏకచ్చో దేవలోకే పత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాయతి, ఏకచ్చో దేవలోకే పత్వా ఇధూపపజ్జిత్వా పరినిబ్బాయతి. ఇమే చత్తారోపి ఇధ న గహితా. యో పన ఇధ పత్వా దేవలోకే యావతాయుకం వసిత్వా పున ఇధూపపజ్జిత్వా పరినిబ్బాయిస్సతి, అయం ఏకోవ ఇధ గహితోతి వేదితబ్బో.

ఇదాని తస్స పభేదం దస్సేన్తో ‘‘తీసు పన విమోక్ఖేసూ’’తిఆదిమాహ. ఇమస్స పన సకదాగామినో ఏకబీజినా సద్ధిం కిం నానాకరణన్తి? ఏకబీజిస్స ఏకావ పటిసన్ధి, సకదాగామిస్స ద్వే పటిసన్ధియో, ఇదం తేసం నానాకరణం. సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముత్తఖీణాసవో పటిపదావసేన చతుబ్బిధో హోతి, తథా అనిమిత్తఅప్పణిహితవిమోక్ఖేహీతి ఏవం ద్వాదస అరహన్తా హోన్తీతి ఆహ ‘‘యథా పన సకదాగామినో, తథేవ అరహన్తో ద్వాదస వేదితబ్బా’’తి. అట్ఠమనవమదసమాని ఉత్తానత్థానేవ.

దుతియసిక్ఖాసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౨. ఏకాదసమే విహారపటిబద్ధనవకమ్మాదిభారం హరతి పవత్తేతీతి భారహారో. తేనేవాహ ‘‘నవే ఆవాసే సముట్ఠాపేతి, పురాణే పటిజగ్గతీ’’తి. సిక్ఖితబ్బతో సిక్ఖా, పజ్జితబ్బతో, పజ్జన్తి ఏతేహీతి వా పదాని, సిక్ఖాయేవ పదాని సిక్ఖాపదానీతి ఆహ ‘‘సిక్ఖాసఙ్ఖాతేహి పదేహీ’’తి. దస్సేతీతి పచ్చక్ఖతో దస్సేతి, హత్థామలకం వియ పాకటే విభూతే కత్వా విభావేతి. గణ్హాపేతీతి తే ధమ్మే మనసా అనుపక్ఖితే దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధే కారేన్తో ఉగ్గణ్హాపేతి. సముస్సాహేతీతి సమాధిమ్హి ఉస్సాహం జనేతి. పటిలద్ధగుణేహీతి తాయ దేసనాయ తన్నిస్సయపచ్చత్తపురిసకారేన చ తేసం పటివిద్ధగుణేహి. వోదాపేతీతి తేసం చిత్తసన్తానం అస్సద్ధియాదికిలేసమలాపగమనేన పభస్సరం కరోతి. సణ్హం సణ్హం కథేతీతి అతివియ సుఖుమం కత్వా కథేతి.

అచ్చయనం ¶ సాధుమరియాదం మద్దిత్వా వీతిక్కమనం అచ్చయోతి ఆహ ‘‘అపరాధో’’తి. అచ్చేతి అతిక్కమతి ఏతేనాతి వా అచ్చయో, వీతిక్కమస్స పవత్తనకో అకుసలధమ్మో. సో ఏవ అపరజ్ఝతి ఏతేనాతి అపరాధో. సో హి అపరజ్ఝన్తం పురిసం అధిభవిత్వా పవత్తతి. తేనాహ ‘‘అతిక్కమ్మ ¶ అధిభవిత్వా పవత్తో’’తి. పటిగ్గణ్హాతూతి అధివాసనవసేన సమ్పటిచ్ఛతూతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఖమతూ’’తి. సదేవకేన లోకేన నిస్సరణన్తి అరణీయతో అరియో, తథాగతోతి ఆహ ‘‘అరియస్స వినయేతి బుద్ధస్స భగవతో సాసనే’’తి. పుగ్గలాధిట్ఠానం కరోన్తోతి కామం ‘‘వుద్ధి హేసా’’తి ధమ్మాధిట్ఠానవసేన వాక్యం ఆరద్ధం, తథాపి దేసనం పన పుగ్గలాధిట్ఠానం కరోన్తో ‘‘సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి ఆహాతి యోజనా.

౯౩. పఞ్చమస్స పఠమే అతిపాతికానీతి సీఘం పవత్తేతబ్బాని. కరణీయానీతి ఏత్థ అవస్సకే అనీయసద్దో దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘అవస్సకిచ్చానీ’’తి. నిక్ఖన్తసేతఙ్కురానీతి బీజతో నిక్ఖన్తసేతఙ్కురాని. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

అచ్చాయికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౪. దుతియే సాణేహి వాకేహి నిబ్బత్తితాని సాణాని. మిస్ససాణాని మసాణాని న భఙ్గాని. ఏరకతిణాదీనీతి ఆది-సద్దేన అక్కమకచికదలివాకాదీనం సఙ్గహో. ఏరకాదీహి కతాని హి ఛవాని లామకాని దుస్సానీతి ‘‘ఛవదుస్సానీ’’తి వత్తబ్బతం లభన్తి. కుణ్డకన్తి తనుతరం ¶ తణ్డులప్పకరణం. పఞ్చ దుస్సీల్యానీతి పాణాతిపాతాదీని పఞ్చ. చత్తారో ఆసవాతి కామాసవాదయో చత్తారో ఆసవా. సీలగ్గప్పత్తోతి సీలేన, సీలస్స వా అగ్గప్పత్తో.

౯౫. తతియే ¶ విద్ధేతి దూరీభూతే. దూరభావో చ ఆకాసస్స వలాహకవిగమేన హోతీతి ఆహ ‘‘వలాహకవిగమేన దూరీభూతే’’తి. తేనేవ హి ‘‘విద్ధే విగతవలాహకే’’తి వుత్తం. నభం అబ్భుస్సక్కమానోతి ఆకాసం అభిలఙ్ఘన్తో. ఇమినా తరుణసూరియభావో దస్సితో. నాతిదూరోదితే హి ఆదిచ్చే తరుణసూరియసమఞ్ఞా. దువిధమేవస్స సంయోజనం నత్థీతి ఓరమ్భాగియఉద్ధమ్భాగియవసేన దువిధమ్పి సంయోజనం అస్స పఠమజ్ఝానలాభినో అరియసావకస్స నత్థి. కస్మా పనస్స ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనమ్పి నత్థీతి వుత్తం. ఓరమ్భాగియసంయోజనానమేవ హేత్థ పహానం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఇతరమ్పీ’’తిఆది, ఇతరం ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనం పున ఇమం లోకం పటిసన్ధివసేన ఆనేతుం అసమత్థతాయ నత్థీతి వుత్తన్తి అత్థో. ఝానలాభినో హి సబ్బేపి అరియా బ్రహ్మలోకూపపన్నా హేట్ఠా న ఉప్పజ్జన్తి, ఉద్ధం ఉద్ధం ఉప్పజ్జన్తాపి వేహప్ఫలం అకనిట్ఠం భవగ్గఞ్చ పత్వా న పునఞ్ఞత్థ జాయన్తి, తత్థ తత్థేవ అరహత్తం పత్వా పరినిబ్బాయన్తి. తేనేవాహ ‘‘ఇమస్మిం సుత్తే ఝానానాగామీ నామ కథితో’’తి. ఝానవసేన హి హేట్ఠా న ఆగచ్ఛతీతి ఝానానాగామీ.

౯౬. చతుత్థే పచ్చయబాహుల్లికాతి చీవరాదిబాహుల్లాయ పటిపన్నా. అవీతతణ్హతాయ హి తం తం పరిక్ఖారజాతం బహుం లన్తి ఆదియన్తీతి బహులా, తే ఏవ బాహులికా యథా ‘‘వేనయికో’’తి (మ. ని. ౧.౨౪౬; అ. ని. ౮.౧౧; పారా. ౮). తే పచ్చయబాహుల్లాయ యుత్తప్పయుత్తా హోన్తీతి చీవరాదిబాహుల్లాయ పటిపన్నా నామ హోన్తి. సిక్ఖాయ అగారవభావతో సిథిలం అగాళ్హం గణ్హన్తీతి సాథలికా. సిథిలన్తి చ భావనపుంసకనిద్దేసో. సిథిలసద్దేన సమానత్థస్స సథలసద్దస్స వసేన సాథలికాతి పదసిద్ధి వేదితబ్బా. అవగమనట్ఠేనాతి అధోగమనట్ఠేన, ఓరమ్భాగియభావేనాతి ¶ అత్థో. నిక్ఖిత్తధురాతి ఓరోపితధురా ఉజ్జితుస్సాహా. ఉపధివివేకో నిబ్బానం. దువిధమ్పి వీరియన్తి కాయికం చేతసికఞ్చ వీరియం.

భణ్డనం ¶ జాతం ఏతేసన్తి భణ్డనజాతా. విసేసనస్స పరనిపాతవసేన చేతం వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన విసేసనస్స పుబ్బనిపాతవసేనేవ అత్థం దస్సేన్తో ‘‘జాతభణ్డనా’’తి ఆహ. కలహో జాతో ఏతేసన్తి కలహజాతాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. కలహస్స పుబ్బభాగోతి కలహస్స హేతుభూతా పటిభాగా తంసదిసీ చ అనిట్ఠకిరియా. హత్థపరామాసాదివసేనాతి కుజ్ఝిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హత్థే గహేత్వా పలపనఅచ్ఛిన్దనాదివసేన. ‘‘అయం ధమ్మో, నాయం ధమ్మో’’తిఆదినా విరుద్ధవాదభూతం వివాదం ఆపన్నాతి వివాదపన్నా. తేనాహ ‘‘విరుద్ధవాదం ఆపన్నా’’తి. ముఖసన్నిస్సితతాయ వాచా ఇధ ‘‘ముఖ’’న్తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఫరుసా వాచా ముఖసత్తియో’’తి.

సతిపి ఉభయేసం కలాపానం పరమత్థతో భేదే పచురజనేహి పన దువిఞ్ఞేయ్యనానత్తం ఖీరోదకసమ్మోదితం అచ్చన్తమేతం సంసట్ఠం వియ హుత్వా తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘ఖీరోదకం వియ భూతా’’తి. యథా ఖీరఞ్చ ఉదకఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సంసన్దతి, విసుం న హోతి, ఏకత్తం వియ ఉపేతి, ఏవం సామగ్గివసేన ఏకత్తూపగతచిత్తుప్పాదాతి అత్థో. మేత్తచిత్తం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా ఓలోకనం చక్ఖూని వియ చక్ఖూని నామాతి ఆహ ‘‘ఉపసన్తేహి మేత్తచక్ఖూహీ’’తి. పియభావదీపకాని హి చక్ఖూని పియచక్ఖూని. పముదితస్స పీతి జాయతీతి పమోదపచ్చయబలవపీతిమాహ. పఞ్చవణ్ణా పీతి ఉప్పజ్జతీతి ఖుద్దికాదిభేదేన పఞ్చప్పకారా పీతి ఉప్పజ్జతి. పీతిమనస్సాతి తాయ పీతియా పీణితమనస్స, పస్సద్ధిఆవహేహి ఉళారేహి పీతివేగేహి తిన్తచిత్తస్సాతి అత్థో. విగతదరథోతి కిలేసపరిళాహానం దూరీభావేన వూపసన్తదరథో.

కేన ఉదకేన దారితో పబ్బతప్పదేసోతి కత్వా ఆహ ‘‘కన్దరో నామా’’తిఆది. ఉదకస్స యథానిన్నం పవత్తియా నదినిబ్బత్తనభావేన ‘‘నదికుఞ్జో’’తిపి వుచ్చతి. సావట్టా నదియో పదరా. అట్ఠ మాసేతి హేమన్తగిమ్హఉతువసేన అట్ఠ మాసే. ఖుద్దకా ఉదకవాహినియో సాఖా వియాతి సాఖా. ఖుద్దకసోబ్భా కుసుబ్భా ఓకారస్స ఉకారం కత్వా. యత్థ ఉపరి ఉన్నతప్పదేసతో ఉదకం ఆగన్త్వా తిట్ఠతి చేవ సన్దతి చ, తే ¶ కుసుబ్భా ఖుద్దకఆవాటా. ఖుద్దకనదియోతి పబ్బతపాదాదితో నిక్ఖన్తా ఖుద్దకా నదియో.

౯౭-౯౯. పఞ్చమే ¶ అనుచ్ఛవికోతి రఞ్ఞో పరిభుఞ్జనయోగ్గో. హత్థపాదాదిఅఙ్గసమతాయాతి హత్థపాదాదిఅవయవసమతాయ, రఞ్ఞో వా సేనాయ అఙ్గభూతత్తా రఞ్ఞో అఙ్గన్తి వుచ్చతి. ఆనేత్వా హునితబ్బన్తి ఆహునం, ఆహుతీతి అత్థతో ఏకన్తి ఆహ ‘‘ఆహుతిసఙ్ఖాతం పిణ్డపాత’’న్తి. దూరతోపి ఆనేత్వా సీలవన్తేసు దాతబ్బస్సేతం అధివచనం. పిణ్డపాతన్తి చ నిదస్సనమత్తం. ఆనేత్వా హునితబ్బానఞ్హి చీవరాదీనం చతున్నం పచ్చయానమేతం అధివచనం ఆహునన్తి. తం అరహతీతి ఆహునేయ్యో. పటిగ్గహేతుం యుత్తోతి తస్స మహప్ఫలభావకరణతో పటిగ్గణ్హితుం అనుచ్ఛవికో.

పాహునకభత్తస్సాతి దిసవిదిసతో ఆగతానం పియమనాపానం ఞాతిమిత్తానం అత్థాయ సక్కారే పటియత్తస్స ఆగన్తుకభత్తస్స. తఞ్హి ఠపేత్వా తే తథారూపే పాహునకే సఙ్ఘస్సేవ దాతుం యుత్తం, సఙ్ఘోవ తం పటిగ్గహేతుం యుత్తో. సఙ్ఘసదిసో హి పాహునకో నత్థి. తథా హేస ఏకస్మిం బుద్ధన్తరే వీతివత్తే దిస్సతి, కదాచి అసఙ్ఖ్యేయ్యేపి కప్పే వీతివత్తే. అబ్బోకిణ్ణఞ్చ పియమనాపతాదికరేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో. ఏవం పాహునమస్స దాతుం యుత్తం, పాహునఞ్చ పటిగ్గహేతుం యుత్తోతి పాహునేయ్యో. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో ‘‘ఞాతిమిత్తా విప్పవుట్ఠా న చిరస్సేవ సమాగచ్ఛన్తి, అనవట్ఠితా చ తేసు పియమనాపతా, న ఏవమరియసఙ్ఘో, తస్మా సఙ్ఘోవ పాహునేయ్యో’’తి.

దక్ఖన్తి ఏతాయ సత్తా యథాధిప్పేతాహి సమ్పత్తీహి వడ్ఢన్తీతి దక్ఖిణా, పరలోకం సద్దహిత్వా దానం. తం దక్ఖిణం అరహతి, దక్ఖిణాయ వా హితో యస్మా మహప్ఫలకరణతాయ విసోధేతీతి దక్ఖిణేయ్యో.

పుఞ్ఞత్థికేహి అఞ్జలి కరణీయో ఏత్థాతి అఞ్జలికరణీయో. ఉభో హేత్థ సిరసి పతిట్ఠాపేత్వా సబ్బలోకేన కయిరమానం అఞ్జలికమ్మం అరహతీతి ¶ వా అఞ్జలికరణీయో. తేనాహ ‘‘అఞ్జలిపగ్గహణస్స అనుచ్ఛవికో’’తి.

యదిపి పాళియం ‘‘అనుత్తర’’న్తి వుత్తం, నత్థి ఇతో ఉత్తరం విసిట్ఠన్తి హి అనుత్తరం, సమమ్పిస్స పన నత్థీతి దస్సేన్తో ‘‘అసదిస’’న్తి ఆహ. ఖిత్తం వుత్తం బీజం మహప్ఫలభావకరణేన తాయతి రక్ఖతి, ఖిపన్తి వపన్తి ఏత్థ బీజానీతి వా ఖేత్తం, కేదారాది, ఖేత్తం వియ ఖేత్తం, పుఞ్ఞానం ఖేత్తం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం. యథా హి రఞ్ఞో వా అమచ్చస్స వా ¶ సాలీనం వా యవానం వా విరుహనట్ఠానం ‘‘రఞ్ఞో సాలిక్ఖేతం యవక్ఖేత’’న్తి వుచ్చతి, ఏవం సఙ్ఘో సబ్బలోకస్స పుఞ్ఞానం విరుహనట్ఠానం. సఙ్ఘం నిస్సాయ హి లోకస్స నానప్పకారహితసుఖసంవత్తనికాని పుఞ్ఞాని విరుహన్తి, తస్మా సఙ్ఘో అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం లోకస్స. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ. ఛట్ఠసత్తమాని ఉత్తానత్థానేవ.

పఠమఆజానీయసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౦. అట్ఠమే నవోతి నవవాయిమో. తేనాహ ‘‘కరణం ఉపాదాయ వుచ్చతీ’’తి. వాకమయవత్థన్తి సాణాదివాకసాటకం. దుబ్బణ్ణోతి వివణ్ణో. దుక్ఖసమ్ఫస్సోతి ఖరసమ్ఫస్సో. అప్పం అగ్ఘతీతి అప్పగ్ఘో. అతిబహుం అగ్ఘన్తో కహాపణగ్ఘనకో హోతి. పరిభోగమజ్ఝిమోతి పరిభోగకాలవసేన మజ్ఝిమో. సో హి నవభావం అతిక్కమిత్వా జిణ్ణభావం అప్పత్తో మజ్ఝే పరిభోగకాలేపి దుబ్బణ్ణో చ దుక్ఖసమ్ఫస్సో చ అప్పగ్ఘోయేవ హోతి. అతిబహుం అగ్ఘన్తో అడ్ఢం అగ్ఘతి, జిణ్ణకాలే పన అడ్ఢమాసకం వా కాకణికం వా అగ్ఘతి. ఉక్ఖలిపరిపుఞ్ఛనన్తి కాళుక్ఖలిపరిపుఞ్ఛనం. నవోతిపి ఉపసమ్పదాయ పఞ్చవస్సకాలతో హేట్ఠా జాతియా సట్ఠివస్సోపి నవోయేవ. దుబ్బణ్ణతాయాతి సరీరవణ్ణేనపి గుణవణ్ణేనపి దుబ్బణ్ణతాయ. దుస్సీలస్స హి పరిసమజ్ఝే నిత్తేజతాయ సరీరవణ్ణోపి న సమ్పజ్జతి, గుణవణ్ణేన వత్తబ్బమేవ నత్థి. అట్ఠకథాయం పన సరీరవణ్ణేన దుబ్బణ్ణతాపి గుణవణ్ణస్స అభావేన దుబ్బణ్ణతాయాతి వుత్తం.

యే ఖో పనస్సాతి యే ఖో పన తస్స ఉపట్ఠాకా వా ఞాతిమిత్తాదయో వా ఏతం పుగ్గలం సేవన్తి. తేసన్తి తేసం పుగ్గలానం ఛ సత్థారే సేవన్తానం ¶ మిచ్ఛాదిట్ఠికానం వియ. దేవదత్తే సేవన్తానం కోకాలికాదీనం వియ చ తం సేవనం దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ హోతి. మజ్ఝిమోతి పఞ్చవస్సకాలతో పట్ఠాయ యావ నవవస్సకాలా మజ్ఝిమో నామ. థేరోతి దసవస్సతో పట్ఠాయ థేరో నామ. ఏవమాహంసూతి ఏవం వదన్తి. కిం ను ఖో తుయ్హన్తి తుయ్హం బాలస్స భణితేన కో అత్థోతి వుత్తం హోతి. తథారూపన్తి తథాజాతికం తథాసభావం ఉక్ఖేపనీయకమ్మస్స కారణభూతం.

తీహి కప్పాసఅంసూహి సుత్తం కన్తిత్వా కతవత్థన్తి తయో కప్పాసఅంసూ గహేత్వా కన్తితసుత్తేన వాయితం సుఖుమవత్థం, తం నవవాయిమం అనగ్ఘం హోతి, పరిభోగమజ్ఝిమం వీసమ్పి తింసమ్పి సహస్సాని అగ్ఘతి, జిణ్ణకాలే, అట్ఠపి దసపి సహస్సాని అగ్ఘతి.

తేసం ¶ తం హోతీతి తేసం సమ్మాసమ్బుద్ధాదయో సేవన్తా వియ తం సేవనం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ హోతి. సమ్మాసమ్బుద్ధఞ్హి ఏకం నిస్సాయ యావజ్జకాలా ముచ్చనకసత్తానం పమాణం నత్థి, తథా సారిపుత్తత్థేరమహామోగ్గల్లానత్థేరే అవసేసే చ అసీతి మహాసావకే నిస్సాయ సగ్గగతసత్తానం పమాణం నత్థి, యావజ్జకాలా తేసం దిట్ఠానుగతిం పటిపన్నసత్తానమ్పి పమాణం నత్థియేవ. ఆధేయ్యం గచ్ఛతీతి తస్స మహాథేరస్స తం అత్థనిస్సితం వచనం యథా గన్ధకరణ్డకే కాసికవత్థం ఆధాతబ్బతం ఠపేతబ్బతం గచ్ఛతి, ఏవం ఉత్తమఙ్గే సిరస్మిం హదయే చ ఆధాతబ్బతం ఠపేతబ్బతం గచ్ఛతి.

౧౦౧. నవమే యథా యథా కమ్మం కరోతీతి యేన యేన పకారేన పాణఘాతాదిపాపకమ్మం కరోతి. విపాకం పటిసంవేదియతేవాతి అవధారణేన కమ్మసిద్ధియం తబ్బిపాకస్స అప్పవత్తి నామ నత్థీతి దీపేతి. తేనేవాహ ‘‘న హి సక్కా’’తిఆది. ఏవం సన్తన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘ఏవం సన్తే’’తి. అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణనిరోధేనాతి కమ్మవిఞ్ఞాణస్స ఆయతిం అనుప్పత్తిధమ్మతాపజ్జనేన.

‘‘అయమ్పి ¶ ఖో కాయో ఏవంధమ్మో ఏవంభావీ ఏవంఅనతీతో’’తిఆదినా కాయస్స అసుభానిచ్చాదిఆకారఅనుపస్సనా కాయభావనాతి ఆహ ‘‘కాయానుపస్సనాసఙ్ఖాతాయ తాయ భావనాయా’’తి. రాగాదీనన్తి ఆది-సద్దేన దోసమోహానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ‘‘రాగో ఖో, ఆవుసో, పమాణకరణో, దోసో పమాణకరణో, మోహో పమాణకరణో, తే ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో పహీనా ఉచ్ఛిన్నమూలా తాలావత్థుకతా అనభావంకతా ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మా’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౯) హి వుత్తం.

యథా హి పబ్బతపాదే పూతిపణ్ణస్స ఉదకం నామ హోతి, కాళవణ్ణం ఓలోకేన్తానం బ్యామసతం గమ్భీరం వియ ఖాయతి, యట్ఠిం వా రజ్జుం వా గహేత్వా మినన్తస్స పిట్ఠిపాదోద్ధరణమత్తమ్పి న హోతి, ఏవమేవ ఏకచ్చస్స యావ రాగాదయో నుప్పజ్జన్తి, తావ తం పుగ్గలం సఞ్జానితుం న సక్కా హోతి, సోతాపన్నో వియ సకదాగామీ వియ అనాగామీ వియ చ ఖాయతి. యదా పనస్స రాగాదయో ఉప్పజ్జన్తి, తదా రత్తో దుట్ఠో మూళ్హోతి పఞ్ఞాయతి. ఇతి ¶ తే రాగాదయో ‘‘ఏత్తకో అయ’’న్తి పుగ్గలస్స పమాణం దస్సేన్తావ ఉప్పజ్జన్తీతి పమాణకరణా నామ వుత్తా.

జాపేతున్తి జినధనం కాతుం. సోతి రాజా, మహామత్తో వా. అస్సాతి అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా యాచన్తస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

లోణకపల్లసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౨. దసమే అనీహతదోసన్తి అనపనీతథూలకాళకం. అనపనీతకసావన్తి అనపగతసుఖుమకాళకం. పహటమత్తన్తి ఆహటమత్తం.

దసకుసలకమ్మపథవసేన ఉప్పన్నం చిత్తం చిత్తమేవ, విపస్సనాపాదకఅట్ఠసమాపత్తిచిత్తం విపస్సనాచిత్తఞ్చ తతో చిత్తతో అధికం చిత్తన్తి అధిచిత్తన్తి ఆహ ‘‘అధిచిత్తన్తి సమథవిపస్సనాచిత్త’’న్తి. అనుయుత్తస్సాతి అనుప్పన్నస్స ఉప్పాదనవసేన ఉప్పన్నస్స పటిబ్రూహనవసేన అను అను యుత్తస్స, తత్థ యుత్తప్పయుత్తస్సాతి అత్థో. ఏత్థ చ పురేభత్తం పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతప్పటిక్కన్తో ¶ నిసీదనం ఆదాయ ‘‘అసుకస్మిం రుక్ఖమూలే వా వనసణ్డే వా పబ్భారే వా సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమన్తోపి తత్థ గన్త్వా హత్థేహి వా పాదేహి వా నిసజ్జట్ఠానతో తిణపణ్ణాని అపనేన్తోపి అధిచిత్తం అనుయుత్తోయేవ. నిసీదిత్వా పన హత్థపాదే ధోవిత్వా మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా భావనం అనుయుఞ్జన్తో భావనాయ అప్పనం అప్పత్తాయపి అధిచిత్తమనుయుత్తోయేవ తదత్థేనపి తంసద్దవోహారతో. చిత్తసమ్పన్నోతి ధమ్మచిత్తస్స సమన్నాగతత్తా సమ్పన్నచిత్తో. పణ్డితజాతికోతి పణ్డితసభావో.

కామే ఆరబ్భాతి వత్థుకామే ఆరబ్భ. కామరాగసఙ్ఖాతేన వా కామేన పటిసంయుత్తో వితక్కో కామవితక్కో. బ్యాపజ్జతి చిత్తం ఏతేనాతి బ్యాపాదో, దోసో. విహింసన్తి ఏతాయ సత్తే, విహింసనం వా తేసం ఏతన్తి విహింసా, పరేసం విహేఠనాకారేన పవత్తస్స కరుణాపటిపక్ఖస్స పాపధమ్మస్సేతం అధివచనం. ఞాతకే ఆరబ్భ ఉప్పన్నో వితక్కోతి ఞాతకే ఆరబ్భ గేహస్సితపేమవసేన ఉప్పన్నో వితక్కో. జనపదమారబ్భ ఉప్పన్నో వితక్కోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. అహో వత మం…పే… ఉప్పన్నో వితక్కోతి ‘‘అహో వత మం పరే న అవజానేయ్యుం, న హేట్ఠా కత్వా మఞ్ఞేయ్యుం, పాసాణచ్ఛత్తం వియ ¶ గరుం కరేయ్యు’’న్తి ఏవం ఉప్పన్నవితక్కో. దసవిపస్సనుపక్కిలేసవితక్కాతి ఓభాసాదిదసవిపస్సనుపక్కిలేసే ఆరబ్భ ఉప్పన్నవితక్కా.

అవసిట్ఠా ధమ్మవితక్కా ఏతస్సాతి అవసిట్ఠధమ్మవితక్కో, విపస్సనాసమాధి. న ఏకగ్గభావప్పత్తో న ఏకగ్గతం పత్తో. ఏకం ఉదేతీతి హి ఏకోది, పటిపక్ఖేహి అనభిభూతత్తా అగ్గం సేట్ఠం హుత్వా ఉదేతీతి అత్థో. సేట్ఠోపి హి లోకే ఏకోతి వుచ్చతి, ఏకస్మిం ఆరమ్మణే సమాధానవసేన పవత్తచిత్తస్సేతం అధివచనం. ఏకోదిస్స భావో ఏకోదిభావో, ఏకగ్గతాయేతం అధివచనం.

నియకజ్ఝత్తన్తి అత్తసన్తానస్సేతం అధివచనం. గోచరజ్ఝత్తన్తి ఇధ నిబ్బానం అధిప్పేతం. తేనాహ ‘‘ఏకస్మిం నిబ్బానగోచరేయేవ తిట్ఠతీ’’తి. సుట్ఠు నిసీదతీతి సమాధిపటిపక్ఖే కిలేసే సన్నిసీదేన్తో సుట్ఠు నిసీదతి. ఏకగ్గం హోతీతి అబ్యగ్గభావప్పత్తియా ఏకగ్గం హోతి. సమ్మా ఆధియతీతి యథా ఆరమ్మణే సుట్ఠు అప్పితం హోతి, ఏవం సమ్మా సమ్మదేవ ఆధియతి.

అభిఞ్ఞా ¶ సచ్ఛికరణీయస్సాతి ఏత్థ ‘‘అభిఞ్ఞాయ సచ్ఛికరణీయస్సా’’తి వత్తబ్బే ‘‘అభిఞ్ఞా’’తి య-కారలోపేన పన పున కాలకిరియానిద్దేసో కతోతి ఆహ ‘‘అభిజానిత్వా పచ్చక్ఖం కాతబ్బస్సా’’తి. అభిఞ్ఞాయ ఇద్ధివిధాదిఞాణేన సచ్ఛికిరియం ఇద్ధివిధపచ్చనుభవనాదికం అభిఞ్ఞాసచ్ఛికరణీయన్తి ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సక్ఖిభబ్బతం పాపుణాతీతి ఏత్థ పన యస్స పచ్చక్ఖం అత్థి, సో సక్ఖీ, సక్ఖినో భబ్బతా సక్ఖిభబ్బతా, సక్ఖిభవనన్తి వుత్తం హోతి. సక్ఖీ చ సో భబ్బో చాతి సక్ఖిభబ్బో. అయఞ్హి ఇద్ధివిధాదీనం భబ్బో తత్థ చ సక్ఖీతి సక్ఖిభబ్బో, తస్స భావో సక్ఖిభబ్బతా, తం పాపుణాతీతి అత్థో.

అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానాదిభేదేతి ఏత్థ అభిఞ్ఞాపాదా చ అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానఞ్చ అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానాని. ఆది-సద్దేన అరహత్తఞ్చ అరహత్తస్స విపస్సనా చ సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. తేనేవ మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౯౮) –

‘‘సతి సతిఆయతనేతి సతి సతికారణే. కిఞ్చేత్థ కారణం? అభిఞ్ఞా వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం వా, అవసానే పన అరహత్తం వా కారణం అరహత్తస్స విపస్సనా వాతి వేదితబ్బ’’న్తి వుత్తం.

యఞ్హి తం తత్ర తత్ర సక్ఖిభబ్బతాసఙ్ఖాతం ఇద్ధివిధపచ్చనుభవనాది, తస్స అభిఞ్ఞా కారణం ¶ . అథ ఇద్ధివిధపచ్చనుభవనాది అభిఞ్ఞా, ఏవం సతి అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం కారణం. అవసానే ఛట్ఠాభిఞ్ఞాయ పన అరహత్తం, అరహత్తస్స విపస్సనా వా కారణం. అరహత్తఞ్హి ‘‘కుదాస్సు నామాహం తదాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరిస్సామి, యదరియా ఏతరహి ఉపసమ్పజ్జ విహరన్తీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౫; ౩.౩౦౭) అనుత్తరేసు విమోక్ఖేసు పిహం ఉపట్ఠపేత్వా అభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేన్తస్స కారణం. ఇదఞ్చ సాధారణం న హోతి, సాధారణవసేన పన అరహత్తస్స విపస్సనా కారణం. ఇమస్మిఞ్హి సుత్తే అరహత్తఫలవసేన ఛట్ఠాభిఞ్ఞా వుత్తా. తేనేవాహ ‘‘ఆసవానం ఖయాతిఆది చేత్థ ఫలసమాపత్తివసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బ’’న్తి.

పంసుధోవకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౩. ఏకాదసమే ¶ యేహి ఫలం నిమీయతి, ఉప్పజ్జనట్ఠానే పక్ఖిపమానం వియ హోతి, తాని నిమిత్తాని. తేనాహ ‘‘తీణి కారణానీ’’తి. కాలేన కాలన్తి ఏత్థ కాలేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం. కాలన్తి చ ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘కాలే కాలే’’తి. మనసి కాతబ్బాతి చిత్తే కాతబ్బా, ఉప్పాదేతబ్బాతి అత్థో. ఉపలక్ఖితసమాధానాకారో సమాధియేవ ఇధ సమాధినిమిత్తన్తి ఆహ ‘‘ఏకగ్గతా హి ఇధ సమాధినిమిత్తన్తి వుత్తా’’తి. ఠానం తం చిత్తం కోసజ్జాయ సంవత్తేయ్యాతి ఏత్థ ఠానం అత్థీతి వచనసేసో. తం భావనాచిత్తం కోసజ్జాయ సంవత్తేయ్య, తస్స సంవత్తనస్స కారణం అత్థీతి అత్థో. తం వా మనసికరణం చిత్తం కోసజ్జాయ సంవత్తేయ్య, ఏతస్స ఠానం కారణం అత్థీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘కారణం విజ్జతీ’’తిఆది. ఞాణజవన్తి సఙ్ఖారేసు అనిచ్చాదివసేన పవత్తమానం పఞ్ఞాజవం.

యం కిఞ్చి సువణ్ణతాపనయోగ్గఅఙ్గారభాజనం ఇధ ‘‘ఉక్కా’’తి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అఙ్గారకపల్ల’’న్తి. సజ్జేయ్యాతి యథా తత్థ పక్ఖిత్తం సువణ్ణం తప్పతి, ఏవం పటియాదియేయ్య. ఆలిమ్పేయ్యాతి ఆదియేయ్య, జలేయ్యాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘తత్థ అఙ్గారే…పే… గాహాపేయ్యా’’తి. మూసాయ వా పక్ఖిపేయ్యాతి తత్తకే వా పక్ఖిపేయ్య. ఉపధారేతీతి సల్లక్ఖేతి.

నిమిత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

లోణకపల్లవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧-౩. పుబ్బేవసమ్బోధసుత్తాదివణ్ణనా

౧౦౪-౧౦౬. తతియస్స ¶ ¶ పఠమే సమ్బోధితో పుబ్బేవాతి సమ్బోధో వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణం ‘‘సామం సమ్మా బుజ్ఝి ఏతేనా’’తి కత్వా, తతో పుబ్బేయేవాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అరియమగ్గప్పత్తితో అపరభాగేయేవా’’తి. బోధిసత్తస్సేవ సతోతి ఏత్థ యథా ఉదకతో ఉగ్గన్త్వా ఠితం పరిపాకగతం పదుమం సూరియరస్మిసమ్ఫస్సేన అవస్సం బుజ్ఝిస్సతీతి బుజ్ఝనకపదుమన్తి వుచ్చతి. ఏవం బుద్ధానం సన్తికే బ్యాకరణస్స లద్ధత్తా అవస్సం అనన్తరాయేన పారమియో పూరేత్వా బుజ్ఝిస్సతీతి బుజ్ఝనకసత్తోతి బోధిసత్తో. తేనాహ ‘‘బుజ్ఝనకసత్తస్సేవ…పే… ఆరభన్తస్సేవ సతో’’తి. యా వా ఏసా చతుమగ్గఞాణసఙ్ఖాతా బోధి, ‘‘తం బోధిం కుదాస్సు నామాహం పాపుణిస్సామీ’’తి పత్థయమానో పటిపజ్జతీతి బోధియం సత్తో ఆసత్తోతిపి బోధిసత్తో. తేనాహ ‘‘సమ్బోధియా వా సత్తస్సేవ లగ్గస్సేవ సతో’’తి.

అథ వా బోధీతి ఞాణం ‘‘బుజ్ఝతి ఏతేనా’’తి కత్వా, బోధిమా సత్తో బోధిసత్తో, పురిమపదే ఉత్తరపదలోపం కత్వా యథా ‘‘ఞాణసత్తో’’తి, ఞాణవా పఞ్ఞవా పణ్డితో సత్తోతి అత్థో. బుద్ధానఞ్హి పాదమూలే అభినీహారతో పట్ఠాయ పణ్డితోవ సో సత్తో, న అన్ధబాలోతి బోధిసత్తో. ఏవం గుణవతో ఉప్పన్ననామవసేన బోధిసత్తస్సేవ సతో. అస్సాదీయతీతి అస్సాదో, సుఖం. తఞ్చ సాతాకారలక్ఖణన్తి ఆహ ‘‘అస్సాదోతి మధురాకారో’’తి. ఛన్దరాగో వినీయతి చేవ పహీయతి చ ఏత్థాతి నిబ్బానం ‘‘ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానఞ్చా’’తి వుచ్చతి. తేనాహ ‘‘నిబ్బాన’’న్తిఆది. తత్థ ఆగమ్మాతి ఇదం యో జనో రాగం వినేతి పజహతి చ, తస్స ఆరమ్మణకరణం సన్ధాయ వుత్తం. దుతియతతియాని ఉత్తానత్థానేవ.

పుబ్బేవసమ్బోధసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪-౯. సమణబ్రాహ్మణసుత్తాదివణ్ణనా

౧౦౭-౧౧౨. చతుత్థే ¶ ¶ సామఞ్ఞన్తి అరియమగ్గో, తేన అరణీయతో ఉపగన్తబ్బతో సామఞ్ఞత్థం, అరియఫలన్తి ఆహ ‘‘సామఞ్ఞత్థన్తి చతుబ్బిధం అరియఫల’’న్తి. బ్రహ్మఞ్ఞత్థన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తేనాహ ‘‘ఇతరం తస్సేవ వేవచన’’న్తి. అరియమగ్గసఙ్ఖాతం సామఞ్ఞమేవ వా అరణీయతో సామఞ్ఞత్థన్తి ఆహ ‘‘సామఞ్ఞత్థేన వా చత్తారో మగ్గా’’తి. పఞ్చమాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

సమణబ్రాహ్మణసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౩. దసమే వివట్టగామికమ్మానన్తి వివట్టూపనిస్సయకమ్మానం. తదభినివత్తేతీతి ఏత్థ తం-సద్దేన పచ్చామసనస్స విపాకస్స పరామాసోతి ఆహ ‘‘తం అభినివత్తేతీ’’తి, తం విపాకం అభిభవిత్వా నివత్తేతీతి అత్థో. ఇదాని న కేవలం విపాకస్సేవ పరామాసో తం-సద్దేన, అథ ఖో ఛన్దరాగట్ఠానియానం ధమ్మానం తబ్బిపాకస్స చ పరామాసో దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘యదా వా తేనా’’తిఆది. తే చేవ ధమ్మేతి తే ఛన్దరాగట్ఠానియే ధమ్మే. నిబ్బిజ్ఝిత్వా పస్సతీతి కిలేసే నిబ్బిజ్ఝిత్వా విభూతం పాకటం కత్వా పస్సతీతి.

దుతియనిదానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౪. దుతియస్స పఠమే అపాయేసు నిబ్బత్తనసీలతాయ అపాయూపగా ఆపాయికాతి ఆహ ‘‘అపాయం గచ్ఛిస్సన్తీతి ఆపాయికా’’తి. అఞ్ఞే బ్రహ్మచారినో సునివత్థే సుపారుతే సుమ్భకపత్తధరే గామనిగమరాజధానీసు ¶ పిణ్డాయ చరిత్వా జీవికం కప్పేన్తే దిస్వా సయమ్పి తాదిసేన ఆకారేన ¶ తథాపటిపజ్జనతో ‘‘అహం బ్రహ్మచారీ’’తి పటిఞ్ఞం దేన్తో వియ హోతీతి ఆహ ‘‘బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞోతి బ్రహ్మచారిపటిరూపకో’’తి. ‘‘అహమ్పి భిక్ఖూ’’తి వత్వా ఉపోసథఙ్గాదీని పవిసన్తో పన బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో హోతియేవ, తథా సఙ్ఘికం లాభం గణ్హన్తో. తేనాహ ‘‘తేసం వా…పే… ఏవంపటిఞ్ఞో’’తి. అక్కోసతీతి ‘‘అస్సమణోసి, సమణపటిఞ్ఞోసీ’’తిఆదినా అక్కోసతి. పరిభాసతీతి ‘‘సో త్వం ‘హోతు, ముణ్డకసమణో అహ’న్తి మఞ్ఞసి, ఇదాని తే అస్సమణభావం ఆరోపేస్సామీ’’తిఆదినా వదన్తో పరిభాసతి.

కిలేసకామోపి అస్సాదియమానో వత్థుకామన్తోగధోయేవ, కిలేసకామవసేన చ తేసం అస్సాదనం సియాతి ఆహ ‘‘కిలేసకామేన వత్థుకామే సేవన్తస్సా’’తి. కిలేసకామేనాతి కరణత్థే కరణవచనం. నత్థి దోసోతి అస్సాదేత్వా విసయపరిభోగే నత్థి ఆదీనవో, తప్పచ్చయా న కోచి అన్తరాయోతి అధిప్పాయో. పాతబ్బతం ఆపజ్జతీతి పరిభుఞ్జనకతం ఉపగచ్ఛతి. పరిభోగత్థో హి అయం పా-సద్దో, కత్తుసాధనో చ తబ్బ-సద్దో, యథారుచి పరిభుఞ్జతీతి అత్థో. పివితబ్బతం పరిభుఞ్జితబ్బతన్తి ఏత్థాపి కత్తువసేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

౧౧౫. దుతియే పరేన కతస్స ఉపకారస్స అనురూపప్పవత్తి అత్తని కతం ఉపకారం ఉపకారతో జానన్తో వేదియన్తో కతఞ్ఞూ కతవేదీతి ఆహ ‘‘ఇమినా మయ్హం కత’’న్తిఆది.

౧౧౬. తతియే సుఖేన మేతబ్బోతి యథా పరిత్తస్స ఉదకస్స సుఖేన పమాణం గయ్హతి, ఏవమేవ ‘‘ఉద్ధతో’’తిఆదినా యథావుత్తేహి అగుణఙ్గేహి ¶ సమన్నాగతస్స సుఖేన పమాణం గయ్హతీతి, సుఖేన మేతబ్బో. దుక్ఖేన మేతబ్బోతి యథా మహాసముద్దస్స దుక్ఖేన పమాణం గయ్హతి, ఏవమేవ ‘‘అనుద్ధతో’’తిఆదినా దస్సితేహి గుణఙ్గేహి సమన్నాగతస్స దుక్ఖేన పమాణం గయ్హతి, ‘‘అనాగామీ ¶ ను ఖో ఖీణాసవో ను ఖో’’తి వత్తబ్బతం గచ్ఛతి, తేనేస దుక్ఖేన మేతబ్బో. పమేతుం న సక్కోతీతి యథా ఆకాసస్స న సక్కా పమాణం గహేతుం, ఏవం ఖీణాసవస్స, తేనేస పమేతుం న సక్కాతి అప్పమేయ్యో.

సారాభావేన తుచ్ఛత్తా నళో వియ నళో, మానోతి ఆహ ‘‘ఉన్నళోతి ఉగ్గతనళో’’తి, ఉట్ఠితతుచ్ఛమానోతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘తుచ్ఛమానం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితోతి అత్థో’’తి. మనో హి సేయ్యస్స సేయ్యోతి సదిసోతి చ పవత్తియా విసేసతో తుచ్ఛో. చాపల్లేనాతి చపలభావేన, తణ్హాలోలుప్పేనాతి అత్థో. ముఖరోతి ముఖేన ఫరుసో, ఫరుసవాచోతి అత్థో. వికిణ్ణవాచోతి విసటవచనో సమ్ఫప్పలాపితాయ అపరియన్తవచనో. తేనాహ ‘‘అసఞ్ఞతవచనో’’తి, దివసమ్పి నిరత్థకవచనం పలాపీతి వుత్తం హోతి. చిత్తేకగ్గతారహితోతి ఉపచారప్పనాసమాధిరహితో చణ్డసోతే బద్ధనావా వియ అనవట్ఠితకిరియో. భన్తచిత్తోతి అనవట్ఠితచిత్తో పణ్ణారుళ్హవాలమిగసదిసో. వివటిన్ద్రియోతి సంవరాభావేన గిహికాలే వియ అసంవుతచక్ఖాదిఇన్ద్రియో.

అప్పమేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౭. చతుత్థే సహ బ్యయతి గచ్ఛతీతి సహబ్యో, సహపవత్తనకో. తస్స భావో సహబ్యతా, సహపవత్తీతి ఆహ ‘‘సహభావం ఉపపజ్జతీ’’తి. ‘‘యావతకం తేసం దేవానం ఆయుప్పమాణం, తం సబ్బం ఖేపేత్వా నిరయమ్పి గచ్ఛతీ’’తిఆదివచనతో అరూపభవతో చుతస్స అపాయూపపత్తి వుత్తా వియ దిస్సతీతి తన్నివత్తనత్థం భగవతో అధిప్పాయం వివరన్తో ‘‘సన్ధాయభాసితమిదం వచన’’న్తి దీపేతి ‘‘నిరయాదీహి అవిప్పముత్తత్తా’’తిఆదినా. న హి తస్స ఉపచారజ్ఝానతో బలవతరం అకుసలం అత్థీతి. ఇమినా తతో చవన్తానం ఉపచారజ్ఝానమేవ పటిసన్ధిజనకం కమ్మన్తి దీపేతి. అధికం ¶ పయసతి పయుజ్జతి ఏతేనాతి అధిప్పయాసో, సవిసేసం ఇతికత్తబ్బకిరియా. తేనాహ ‘‘అధికప్పయోగో’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౧౧౮. పఞ్చమే ¶ దిన్నన్తి దేయ్యధమ్మసీసేన దానం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘దిన్నస్స ఫలాభావం సన్ధాయ వదతీ’’తి. దిన్నం పన అన్నాదివత్థుం కథం పటిక్ఖిపతి. ఏస నయో ‘‘యిట్ఠం హుత’’న్తి ఏత్థాపి. మహాయాగోతి సబ్బసాధారణం మహాదానం. పహేణకసక్కారోతి పాహునకానం కాతబ్బసక్కారో. ఫలన్తి ఆనిసంసఫలం నిస్సన్దఫలఞ్చ. విపాకోతి సదిసఫలం. పరలోకే ఠితస్స అయం లోకో నత్థీతి పరలోకే ఠితస్స కమ్మునా లద్ధబ్బో అయం లోకో న హోతి. ఇధలోకే ఠితస్సపి పరలోకో నత్థీతి ఇధలోకే ఠితస్స కమ్మునా లద్ధబ్బో పరలోకో న హోతి. తత్థ కారణమాహ ‘‘సబ్బే తత్థ తత్థేవ ఉచ్ఛిజ్జన్తీ’’తి. ఇమే సత్తా యత్థ యత్థ భవయోనిగతిఆదీసు ఠితా, తత్థ తత్థేవ ఉచ్ఛిజ్జన్తి, ద్వయవినాసేన వినస్సన్తి.

ఫలాభావవసేనాతి మాతాపితూసు సమ్మాపటిపత్తిమిచ్ఛాపటిపత్తీనం ఫలస్స అభావవసేన ‘‘నత్థి మాతా, నత్థి పితా’’తి వదతి, న మాతాపితూనం, నాపి తేసు సమ్మాపటిపత్తిమిచ్ఛాపటిపత్తీనం అభావవసేన తేసం లోకపచ్చక్ఖత్తా. పుబ్బుళకస్స వియ ఇమేసం సత్తానం ఉప్పాదో నామ కేవలో, న చ ఖనపుబ్బకోతి దస్సనత్థం ‘‘నత్థి సత్తా ఓపపాతికా’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘చవిత్వా ఉప్పజ్జనకా సత్తా నామ నత్థీతి వదతీ’’తి. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేన్తీతి యే ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం అభివిసిట్ఠాయ పఞ్ఞాయ సయం పచ్చక్ఖం కత్వా పవేదేన్తి, తే నత్థీతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానం అభావం దీపేతి.

విపత్తిసమ్పదాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౯-౧౨౦. ఛట్ఠే ¶ ఛహి తలేహి సమన్నాగతో పాసకోతి చతూసు పస్సేసు చత్తారి తలాని, ద్వీసు కోటీసు ద్వే తలానీతి ఏవం ఛహి తలేహి సమన్నాగతో పాసకకీళాపసుతానం మణిసదిసో పాసకవిసేసో. సత్తమం ఉత్తానమేవ.

అపణ్ణకసుత్తాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౧. అట్ఠమే ¶ సుచిభావోతి కిలేసాసుచివిగమేన సుద్ధభావో అసంకిలిట్ఠభావో, అత్థతో కాయసుచరితాదీని.

పఠమసోచేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౨. నవమే సముచ్ఛేదవసేన పహీనసబ్బకాయదుచ్చరితతాయ కాయే, కాయేన వా సుచి కాయసుచి. తేనాహ ‘‘కాయద్వారే’’తిఆది. సోచేయ్యసమ్పన్నన్తి పటిప్పస్సద్ధకిలేసత్తా పరిసుద్ధాయ సోచేయ్యసమ్పత్తియా ఉపేతం. నిన్హాతా అగ్గమగ్గసలిలేన విక్ఖాలితా పాపా ఏతేనాతి నిన్హాతపాపకో, ఖీణాసవో. తేనాహ ‘‘ఖీణాసవోవ కథితో’’తి.

దుతియసోచేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౩. దసమే మునినో భావా మోనేయ్యాని, యేహి ధమ్మేహి ఉభయహితముననతో ముని నామ హోతి, తే మునిభావకరా మోనేయ్యా పటిపదా ధమ్మా ఏవ వుత్తా. మునినో వా ఏతాని మోనేయ్యాని, యథావుత్తధమ్మా ఏవ. తత్థ యస్మా కాయేన అకత్తబ్బస్స అకరణం, కత్తబ్బస్స చ కరణం ¶ , ‘‘అత్థి ఇమస్మిం కాయే కేసా’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౩౭౭; మ. ని. ౧.౧౧౦; సం. ని. ౪.౧౨౭; ఖు. పా. ౩.ద్వత్తింసాకార) కాయసఙ్ఖాతస్స ఆరమ్మణస్స జాననం, కాయస్స చ సముదయతో అత్థఙ్గమతో అస్సాదతో ఆదీనవతో నిస్సరణతో చ యాథావతో పరిజాననతా, తథా పరిజాననవసేన పన పవత్తో విపస్సనామగ్గో, తేన చ కాయే ఛన్దరాగస్స పజహనం, కాయసఙ్ఖారం నిరోధేత్వా పత్తబ్బసమాపత్తి వా, సబ్బే ఏతే కాయముఖేన పవత్తా మోనేయ్యప్పటిపదా ధమ్మా కాయమోనేయ్యం నామ. తస్మా తమత్థం దస్సేతుం ‘‘కతమం కాయమోనేయ్యం? తివిధకాయదుచ్చరితస్స పహానం కాయమోనేయ్యం, తివిధకాయసుచరితమ్పి కాయమోనేయ్య’’న్తిఆదినా (మహాని. ౧౪) పాళి ఆగతా. ఇధాపి తేనేవ పాళినయేన అత్థం దస్సేన్తో ‘‘తివిధకాయదుచ్చరితప్పహానం కాయమోనేయ్యం నామా’’తిఆదిమాహ.

ఇదాని ¶ ‘‘కతమం వచీమోనేయ్యం? చతుబ్బిధవచీదుచ్చరితస్స పహానం వచీమోనేయ్యం, చతుబ్బిధం వచీసుచరితం, వాచారమ్మణే ఞాణం, వాచాపరిఞ్ఞా, పరిఞ్ఞాసహగతో మగ్గో, వాచాయ ఛన్దరాగస్స పహానం, వచీసఙ్ఖారనిరోధో దుతియజ్ఝానసమాపత్తి వచీమోనేయ్య’’న్తి ఇమాయ పాళియా వుత్తమత్థం అతిదీపేన్తో ‘‘వచీమోనేయ్యేపి ఏసేవ నయో’’తిఆదిమాహ. తత్థ చోపనవాచఞ్చేవ సద్దవాచఞ్చ ఆరబ్భ పవత్తా పఞ్ఞా వాచారమ్మణే ఞాణం. తస్సా వాచాయ సముదయాదితో పరిజాననం వాచాపరిఞ్ఞా.

‘‘కతమం మనోమోనేయ్యం? తివిధమనోదుచ్చరితస్స పహానం మనోమోనేయ్యం, తివిధం మనోసుచ్చరితం, మనారమ్మణే ఞాణం, మనపరిఞ్ఞా, పరిఞ్ఞాసహగతో మగ్గో, మనస్మిం ఛన్దరాగస్స పహానం, చిత్తసఙ్ఖారనిరోధో సఞ్ఞావేదయితనిరోధసమాపత్తి మనోమోనేయ్య’’న్తి ఇమాయ పాళియా ఆగతనయేన అత్థం విభావేన్తో ‘‘మనోమోనేయ్యేపి ఇమినావ నయేన అత్థం ఞత్వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ చ ఏకాసీతివిధం లోకియచిత్తం ఆరబ్భ పవత్తఞాణం మనారమ్మణే ఞాణం. తస్స సముదయాదితో పరిజాననం మనపరిఞ్ఞాతి అయం విసేసో.

మోనేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౪-౧౨౫. తతియస్స ¶ పఠమే తణ్హాగేధేన గథితోతి తణ్హాబన్ధనేన బద్ధో. తణ్హాముచ్ఛనాయాతి తణ్హాయ వసేన ముచ్ఛాపత్తియా. ముచ్ఛితోతి ముచ్ఛం మోహం పమాదం ఆపన్నో. అజ్ఝోపన్నోతి అధిఓపన్నో. తణ్హాయ అధిభవిత్వా అజ్ఝోత్థటో గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా వియ ఠితో. తేనాహ ‘‘అజ్ఝోపన్నోతి