📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

నేత్తివిభావినీ

గన్థారమ్భకథా

యజితబ్బం యజిత్వాన, నమితబ్బం నమామహం;

యజనాద్యానుభావేన, అన్తరాయే జహం సదా.

యేన యా రచితా నేత్తి, యేన సా అనుమోదితా;

యేహి సంవణ్ణనా కతా, తేసానుభావనిస్సితో.

కిఞ్చి కిఞ్చి సరిత్వాన, లీనాలీనానుసన్ధ్యాదిం;

కరిస్సం జినసుత్తానం, హితం నేత్తివిభావనం.

అప్పమేయ్యగుణో మహాధమ్మరాజవ్హయో భవే;

అచ్ఛరియో అబ్భుతో యో, బోధిసమ్భారపూరణో.

నానారట్ఠిస్సరిస్సరో, సేట్ఠో సాసనపగ్గహో;

పాసంసరాజపాసంసో, నరాచిన్తేయ్యచిన్తకో.

చిన్తితకారకో రాజా, సిరట్ఠిమాలపాలకో;

అజేయ్యజేయ్యకో మహాచేత్యాదికారకో సదా.

అస్సామచ్చేన బ్యత్తేన, జినచక్కహితత్థినా;

అనన్తసుతినామేన, సక్కచ్చం అభియాచితో.

కామం సంవణ్ణనా కతా, థేరాసభేహి గమ్భీరా;

గమ్భీరత్తా తు జానితుం, జినపుత్తేహి దుక్కరా.

తస్మా యాచితానురూపేన, కరిస్సం సాదరం సుణ;

సిస్ససిక్ఖనయానుగం, యోత్తం నేత్తివిభావనన్తి.

౧. సఙ్గహవారఅత్థవిభావనా

తత్థ యస్స సిక్ఖత్తయసఙ్గహస్స నవఙ్గస్స సత్థుసాసనవరస్స అత్థసంవణ్ణనం యం నేత్తిప్పకరణం కాతుకామో, తస్స నేత్తిప్పకరణస్స నిస్సయం విసయభూతం సంవణ్ణేతబ్బసహితం, సంవణ్ణేతబ్బం ఏవ వా సలోకపాలేన తిలోకేన సదా పూజేతబ్బస్స చేవ నమస్సితబ్బస్స చ నరుత్తమస్స సత్థునో సాసనవరం విదూహేవ ఞాతబ్బం. ఏతం సాసనవరం తావ దస్సేన్తో తంజనకేన, తంవిజానకవిదూహి చ నియమేతుం, రతనత్తయగుణపరిదీపనఞ్చ కాతుం –

‘‘యం లోకో పూజయతే, సలోకపాలో సదా నమస్సతి చ;

తస్సేత సాసనవరం, విదూహి ఞేయ్యం నరవరస్సా’’తి. – పఠమగాథమాహ;

ఇమాయ హి పఠమగాథాయ ‘‘ఏతం సాసనవరం ఞేయ్య’’న్తి ఏత్తకమేవ ఏకన్తతో కరణవిసేసభావేన అధిప్పేతం. ఏతేనేవ విసేసకరణేన ఏకన్తాధిప్పేతనేత్తివిసయసాసనవరస్స దస్సితత్తా. ఏకన్తాధిప్పేతసాసనవరమేవ నేత్తిసంవణ్ణనాయ సంవణ్ణేతబ్బత్తా విసయం తేనేవ వక్ఖతి అట్ఠకథాచరియో

‘‘ఏతం ఇదాని అమ్హేహి విభజితబ్బహారనయపట్ఠానవిచారణవిసయభూతం సాసనం ఆదికల్యాణతాదిగుణసమ్పత్తియా వరం అగ్గం ఉత్తమం నిపుణఞాణగోచరతాయ పణ్డితవేదనీయమేవా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా) చ,

‘‘ఏతం తివిధమ్పి ‘సాసనవర’న్తి పదేన సఙ్గణ్హిత్వా తత్థ యం పఠమం, తం ఇతరేసం అధిగమూపాయోతి సబ్బసాసనమూలభూతం, అత్తనో పకరణస్స చ విసయభూతం పరియత్తిసాసనమేవా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా) చ,

‘‘ఇదాని యం వుత్తం ‘సాసనవరం విదూహి ఞేయ్య’న్తి, తత్థ నేత్తిసంవణ్ణనాయ విసయభూతం పరియత్తిధమ్మమేవ పకారన్తరేన నియమేత్వా దస్సేతు’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా) చ.

తత్థ పరియత్తిసాసనస్సాపి మూలం హోతీతి వుత్తం ‘‘సబ్బసాసనమూలభూత’’న్తి. ఏతేన కమ్మసాధనేనపి అధిప్పేతత్థే సిద్ధే నానావిధసాధకవచనం నానావాదానం అనోకాసకరణత్థాయ కతం. స్వాక్ఖాతతాదిధమ్మగుణా పన సాసనస్స విసేసదేసకనరవరసద్దేన వా పరిదీపకత్థభావేన వా దీపితా అవినాభావతో. సాసనవరస్స పన జనకసమ్బన్ధిపేక్ఖత్తా ‘‘నరవరస్సా’’తి వుత్తం. తేన చ అగ్గపుగ్గలో సాసనవరజనకో వాచకత్థసమ్బన్ధిభావేన వుత్తో. అనఞ్ఞసాధారణమహాకరుణాసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిగుణవిసేసా పన జనకసమ్బన్ధిభూతస్స నరస్స విసేసకేనవరసద్దేన వా పరిదీపకత్థభావేన వా దీపితో.

కిం ను సో సాసనవరజనకో నరవరో పరమత్థోవ, ఉదాహు పూజనీయో చేవ నమస్సనీయో చాతి వుత్తం ‘‘యం లోకో…పే… నమస్సతి చా’’తి, తేన సాసనవరజనకో నరవరో పరమత్థోవ న హోతి, అథ ఖో సలోకపాలేన లోకేన సదా సబ్బకాలేసు పూజనీయో చేవ నమస్సనీయో చాతి విసేసితో థోమితోతి.

ఏత్థ చ పూజననమస్సనచేతనావాచకేన వా పూజననమస్సనసద్దేన ఫలూపచారత్థో పుఞ్ఞమహత్తసఙ్ఖాతో పూజనీయభావో చేవ ఆసవక్ఖయఞాణపదట్ఠానసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిగుణసఙ్ఖాతో నమస్సనీయభావో చ దీపకత్థభావేన పరిగ్గహేత్వా దీపితో. తేనాహ అట్ఠకథాచరియో ‘‘భగవతో సదేవకస్స లోకస్స పూజనీయవన్దనీయభావో, అగ్గపుగ్గలభావో చ వుచ్చమానో గుణవిసిట్ఠతం దీపేతీ’’తిఆది (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా).

తాదిసస్స నరవరస్స తాదిసం సాసనవరం కిం యేన కేనచి విఞ్ఞేయ్యన్తి వుత్తం ‘‘విదూహీ’’తి. తేన తిపిటకధరా అరియభూతా పణ్డితా వాచకత్థభావేన గహితా, సుప్పటిపన్నతాదిసఙ్ఘగుణా పన వన్దధాతువచనేన వా దీపకత్థభావేన వా దీపితాతి. ఏవం పరిగ్గహేత్వా దీపితే రతనత్తయగుణే సన్ధాయ ‘‘ఏవం పఠమగాథాయ సాతిసయం రతనత్తయగుణపరిదీపనం కత్వా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా) వక్ఖతి, న గాథాయ నిరవసేసత్థే. తత్థ ఏవన్తి ఏవం సాసనవరదస్సనభూతాయ పఠమగాథాయాతి అత్థోవ దట్ఠబ్బో. అపరే పనాచరియా ‘‘ఇమాయ పఠమగాథాయ ఏకన్తతో అధిప్పేతానాధిప్పేతవచనాని చేవ వాచకత్థదీపకత్థవిసేసాని చ సుట్ఠు అవిచారేత్వా ‘ఏవం పఠమగాథాయ సాతిసయం రతనత్తయగుణపరిదీపనం కత్వా’తి వచనచ్ఛాయం నిస్సాయ సాతిసయం రతనత్తయగుణపరిదీపనం కాతుం ‘యం లోకోత్యాదిమాహా’తి చ సాతిసయరతనత్తయగుణే దస్సేన్తో ‘యం లోకోత్యాదిమాహా’తి’’ చ వదన్తి. తేసం వాదో అమ్హాకం నక్ఖమతి. కారణం పన మయా హేట్ఠా వుత్తానుసారేన ఞాతబ్బన్తి అయం పదానుక్కమానురూపానుసన్ధ్యత్థో.

అథ వా ఏకం సమయం జమ్బువనసణ్డే నిసీదిత్వా సిస్సానం హితం చిన్తేన్తో, అత్తనో అభినీహారసమ్పత్తిం పస్సన్తో, సమ్మాసమ్బుద్ధేన పసంసితో, మహాకచ్చాయనో సత్థారా అనుమోదితం సాసనాయత్తం నవఙ్గస్సత్థవణ్ణనం సోళసహారాదిఅనేకత్థవిధం నేత్తిప్పకరణం ఆరభన్తో, ‘‘యం లోకో’’త్యాదిమాహ. యది ఏవం యథావుత్తప్పకారం నేత్తిప్పకరణభూతం సోళసహారాత్యాదికం ఆరభితబ్బం, తం అనారభిత్వా కస్మా నేత్తిప్పకరణతో బహిభూతం ‘‘యం లోకో’’త్యాదికం ఆరభితబ్బం, సేయ్యథాపి అమ్బం పుట్ఠో లబుజం బ్యాకరేయ్య, లబుజం పుట్ఠో అమ్బం బ్యాకరేయ్య, ఏవమేవ నేత్తిప్పకరణమారభన్తో అఞ్ఞం ఆరభతీతి? తథాపి యస్స యథావుత్తస్స సాసనవరస్స అత్థసంవణ్ణనం యం నేత్తిప్పకరణం కాతుకామో యస్స నేత్తిప్పకరణస్స విసయభూతం సంవణ్ణేతబ్బసహితం, సంవణ్ణేతబ్బం ఏవ వా తం సాసనవరం తావ దస్సేన్తో తంజనకేన, తంవిజానకవిదూహి చ నియమేతుం, రతనత్తయగుణపరిదీపనఞ్చ కాతుం ‘‘యం లోకో’’త్యాదిమాహ. అయం లీనన్తరచోదనాసహితో అనుసన్ధ్యత్థో.

‘‘యం లోకో పూజయతే, సలోకపాలో సదా నమస్సతి చ;

తస్సేత సాసనవరం, విదూహి ఞేయ్యం నరవరస్సా’’తి. –

నిగ్గహితలోపం కత్వా రచితా గాథా అరియాసామఞ్ఞలక్ఖణేన సమ్పన్నా. కథం? పుబ్బడ్ఢే తింస మత్తా, అపరడ్ఢే సత్తవీస మత్తా. సమ్పిణ్డితా సత్తపఞ్ఞాస మత్తావ భవన్తి. అక్ఖరానం పన ఇమిస్సం గాథాయం సత్తతింస. తేసు గరుక్ఖరా వీసతి, లహుక్ఖరా సత్తరస భవన్తి. ‘‘తస్సేతం సాసనవర’’న్తి పన సానునాసికం విరుజ్ఝతి.

తత్థ నిద్దేసత్థో అట్ఠకథానుసారేన విజానితబ్బో. సలోకపాలో సబ్బో సత్తలోకో సక్కచ్చం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅనేకగుణానుస్సరణేన వా పూజేతబ్బపూజనేన వా పటిపత్తిపూజనేన వా సదా సబ్బకాలేసు సక్కచ్చం యం నరవరం పూజయతే చేవ నమస్సతి చ, తస్స పూజేతబ్బస్స చేవ నమస్సితబ్బస్స చ సత్థునో నరవరస్స తిలోకగ్గస్స మయా సంవణ్ణేతబ్బసహితం, సంవణ్ణేతబ్బం ఏవ వా విదూహేవ ఞేయ్యం ఞాతబ్బం. నిపుణఞాణగోచరం ఏతం మయా బుద్ధియం ఠపితం సాసనవరం మయా ఆరభితబ్బస్స నేత్తిప్పకరణస్స విసయన్తి పఠమం జానితబ్బం దస్సేత్వా తస్స అత్థసంవణ్ణనాభూతం నేత్తిప్పకరణం అహం ఆరభిస్సామి, తం తుమ్హే సాధవో సుణాథ మనసి కరోథాతి సముదాయయోజనా, అవయవయోజనాపి కాతబ్బా.

కథం? ‘‘సలోకపాలో లోకో’’తి విసేసనవిసేసితబ్బభావేన యోజనా. లోకపాలో వజ్జేత్వా అవసేసో లోకో చ న హోతి, అథ ఖో లోకపాలసహితో లోకోతి విసేసేతి. ‘‘లోకో పూజయతే చేవ నమస్సతి చా’’తి కత్తుకారకఆఖ్యాతకిరియాభావేన యోజనా ‘‘యో కరోతి, స కత్తా’’తి వుత్తత్తా. యో లోకో కారకో, సో కత్తా హోతు. యో లోకో పూజయతే చేవ నమస్సతి చ, కథం సో కత్తాతి? ‘‘యో కరోతి, స కత్తా’’తి సుత్తస్స ‘‘యో కరోతి కిరియం నిప్ఫాదేతి, సో కిరియానిప్ఫాదకో కత్తా’’తి అత్థసమ్భవతో సయనభుఞ్జనాదిసబ్బకిరియానిప్ఫాదకో కత్తాయేవ హోతి. అయఞ్చ లోకో పూజననమస్సనకిరియానిప్ఫాదకోయేవాతి. కథం అయం లోకో కిరియానిప్ఫాదకోతి? ‘‘లోకో’’తి సత్తపఞ్ఞత్తియా పరమత్థతో అవిజ్జమానాయపి పఞ్ఞాపేతబ్బో సన్తానే పవత్తమానో హదయవత్థునిస్సితో చిత్తుప్పాదో గహేతబ్బో, సో యథారహం హేతాధిపతిసహజాతాదిపచ్చయేన పచ్చయో నిప్ఫాదకో భవే. ఏవం లోకస్స కత్తుకారకభావో విజానితబ్బోతి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావేన యోజనా. ఏస నయో తీసు పిటకేసుపి ఏవరూపేసు ఠానేసు.

‘‘యం నరవరం పూజయతే చేవ నమస్సతి చా’’తి కమ్మకారకఆఖ్యాతకిరియాభావేన యోజనా ‘‘యం కరోతి, తం కమ్మ’’న్తి వుత్తత్తా. యం కాతబ్బం, తం కమ్మం హోతు. యం పూజయతి చేవ నమస్సతి చ, కథం తం కమ్మన్తి? ‘‘యం కరోతి, తం కమ్మ’’న్తి సుత్తస్స ‘‘యం కరోతి కిరియాయ సమ్బజ్ఝతి, కిరియాయ సమ్బజ్ఝితబ్బం కమ్మ’’న్తి అత్థసమ్భవతో కరణవాచకవచనీయాదిసబ్బకిరియాయ సమ్బజ్ఝితబ్బం కమ్మం హోత్వేవ. అయఞ్చ నరవరో పూజననమస్సనకిరియాయ వాచకవచనీయభావేన సమ్బజ్ఝితబ్బోయేవాతి. కథం అయం నరవరో వచనీయోతి? పూజననమస్సనచేతనాయ ఆరమ్మణకరణవసేన నరవరో వచనీయో, చేతనా వాచకా, ఏవం వాచకవచితబ్బభావో హోత్వేవ. ‘‘యం నరవర’’న్తి పఞ్ఞత్తియా పరమత్థతో అవిజ్జమానాయపి పఞ్ఞాపేతబ్బో సన్తానవసేన పవత్తమానో లోకియలోకుత్తరగుణసహితో ఖన్ధపఞ్చకో వుత్తో, సో ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో, చేతనా పచ్చయుప్పన్నాతి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావేన యోజనా. ఏస నయో తీసు పిటకేసు ఏవరూపేసు ఠానేసు.

‘‘తస్స నరవరస్సా’’తి విసేసనవిసేసితబ్బభావేన యోజనా. నరవరో నామ నిమన్తితబ్బాదికో న హోతి, అథ ఖో పూజేతబ్బో నమస్సితబ్బో ఏవాతి విసేసేతి. తస్స పూజేతబ్బస్స చేవ నమస్సితబ్బస్స చ నరవరస్స సాసనవరన్తి జఞ్ఞజనకభావేన యోజనా. సాసనవరం నామ పచ్చేకబుద్ధసావకబుద్ధరాజరాజాదీనం సాసనవరం న హోతి, పూజేతబ్బస్స చేవ నమస్సితబ్బస్స చ నరవరస్స తిలోకస్సేవ సాసనవరన్తి నియమేతి.

‘‘విదూహి ఞేయ్య’’న్తి కత్తుకారకకితకిరియాభావేన యోజనా. కత్తుభావో హేట్ఠా వుత్తోవ. ‘‘విదూహీ’’తి సత్తపఞ్ఞత్తియా పరమత్థతో అవిజ్జమానాయపి పఞ్ఞాపేతబ్బో సన్తానే పవత్తమానో సాసనవరే సమ్మోహధంసకఞాణసహితో హదయవత్థునిస్సితో చిత్తుప్పాదో వుత్తో, సో యథారహం హేతాధిపతిసహజాతాదిపచ్చయేన పచ్చయో నిప్ఫాదకో భవే. ఞా-ఇతిధాతుయా అత్థభూతం ఞాణం పచ్చయుప్పన్నం నిప్ఫాదేయ్యం భవే, ఏవం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావేన యోజనా.

‘‘ఞేయ్యం సాసనవర’’న్తి విసేసనవిసేస్యభావేన యోజనా. సాసనవరం నామ న యేన కేనచి ఞేయ్యం, అథ ఖో విదూహేవ సణ్హసుఖుమఞాణేన ఞేయ్యం సాసనవరన్తి విసేసేతి.

‘‘ఏతం సాసనవర’’న్తి విసేసనవిసేస్యభావేన యోజనా. సాసనవరం నామ మయా బుద్ధియం అట్ఠపితం అప్పవత్తేతబ్బం హోతి, మయా ఇదాని నేత్తిప్పకరణస్స విసయభావేన బుద్ధియం విపరివత్తమానం ఠపేతబ్బం పవత్తేతబ్బం సాసనవరన్తి విసేసేతి. ఏతం సాసనవరం నేత్తిప్పకరణస్స విసయన్తి యోజనా కాతబ్బా. తేనాహ ‘‘ఏతం ఇదాని అమ్హేహి విభజితబ్బహారనయపట్ఠానవిచారణవిసయభూతం సాసన’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా). ఇచ్చేవం నేత్తియా పఠమగాథాయ సఙ్ఖేపేన యోజనత్థో సమత్తో.

తత్థ న్తి అనియమనరవరస్స సత్థునో వాచకం పయోగవన్తసబ్బనామం. అనియమో చ పూజననమస్సనకిరియాయ అనియమితత్తా వుత్తో, న నరవరతో అఞ్ఞసత్తస్స సమ్భవతోతి. ఏస నయో సేసానియతేసుపి తీసు పిటకేసు. లోకియన్తి ఏత్థ పుఞ్ఞాపుఞ్ఞాని, తబ్బిపాకో చాతి లోకో.ఏత్థ సత్తనికాయే పుఞ్ఞాపుఞ్ఞాని లోకియన్తి పవత్తన్తి, తబ్బిపాకో చ లోకియతి పవత్తతి, ఇతి సత్తనికాయస్స పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానం, తబ్బిపాకస్స చ పవత్తనస్స ఆధారభావతో ‘‘ఏత్థా’’తిపదేన నిద్దిట్ఠో సత్తనికాయో లోకోనామ. పూజయతేతి విగ్గహవిరహితం ఆఖ్యాతపదం, సక్కచ్చం పూజనం కరోతి.

లోకం పాలేన్తీతి లోకపాలా, పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానఞ్చేవ తబ్బిపాకస్స చ పవత్తనాధారత్తా లోకా చ. కే తే? చత్తారో మహారాజానో, ఇన్దయమవరుణకువేరా వా, ఖత్తియచతుమహారాజసక్కసుయామసన్తుసితసునిమ్మితపరనిమ్మితవసవత్తిమహాబ్రహ్మాదయో వా. పాలనఞ్చేత్థ ఇస్సరియాధిపచ్చేన తంతంసత్తలోకస్స అఞ్ఞమఞ్ఞవిహేసననివారణాదిఆణాపవత్తాపనయసపరివారట్ఠానన్తరాదినియ్యాదనా, సహ లోకపాలేహి యో వత్తతీతి సలోకపాలో. అథ వా యే హిరోత్తప్పా లోకం పాలేన్తి, ఇతి పాలనతో తే హిరోత్తప్పా లోకపాలా. తేనాహ భగవా ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, సుక్కా ధమ్మా లోకం పాలేన్తీ’’తి (అ. ని. ౨.౯; ఇతివు. ౪౨). లోకపాలేహి హిరోత్తప్పేహి సమన్నాగతో లోకో సలోకపాలో నామ. హిరోత్తప్పసమ్పన్నో హి సప్పురిసో లోకో సక్కచ్చం సదా సబ్బకాలేసు పూజయతి చేవ నమస్సతి చ పాపహిరిజిగుచ్ఛనతో, ధమ్మచ్ఛన్దవన్తతాయ చ.

అఞ్ఞే పన పూజేన్తా నమస్సన్తాపి కదాచియేవ పూజేన్తి నమస్సన్తి, న సబ్బదాతి. సదాతి పూజననమస్సనకాలవాచకవిగ్గహవిరహితం వికప్పనామం, సబ్బనామం వా. నమస్సతీతి విగ్గహవిరహితం ఆఖ్యాతపదం, సక్కచ్చం నమస్సనం కరోతి. తస్సేతాతి ఏత్థ తస్సాతి నియమవాచకం పయోగవన్తసబ్బనామం విగ్గహవిరహితమేవ. నియమో చ పూజననమస్సనకిరియాయ విసేసితో. తస్మా తస్స పూజననమస్సనకిరియాయ నియమితబ్బస్స పూజేతబ్బస్స నమస్సితబ్బస్స నరవరస్సాతి అత్థో యుత్తోవ. సేసనియమేసు అఞ్ఞేసుపి ఏసేవ నయో. ఏతన్తి ఆచరియేన విభజితబ్బహారనయపట్ఠానవిచారణవిసయభూతస్స సాసనవరపరామసనం పయోగవన్తసబ్బనామం విగ్గహవిరహితం.

సాసతి ఏతేనాతి సాసనం, ఏతేన నవవిధసుత్తన్తేన, నవవిధసుత్తన్తసహితేన వా వరేన సబ్బేన సమత్థే వేనేయ్యే దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి తివిధయానముఖేన యథారహం సత్తే సాసతి అనుసాసతి వినేతి. ఇతి సాసనానుసాసనకిరియానుసారేన వేనేయ్యసత్తానం జాననపటిపజ్జనాధిగమస్స కారణకరణత్తా ‘‘ఏతేనా’’తి పదేన నిద్దిట్ఠం నవవిధసుత్తన్తం, నవవిధసుత్తన్తసహితం వా వరం సబ్బం సాసనం నామ. నవవిధసుత్తన్తదేసనాయ హి వేనేయ్యానం జాననం పురిమజాననేన పచ్ఛిమజాననం, జాననేన పటిపజ్జనేన పచ్ఛిమపటిపజ్జనేన అధిగమో, పురిమాధిగమేన పచ్ఛిమాధిగమో హోతి. తేన వుత్తం ‘‘సద్ధా సీలం సుతం చాగో పఞ్ఞా సద్ధాయ సీలస్స సుతస్స చాగస్స పఞ్ఞాయా’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౪౨౩) చ ‘‘పఠమస్స ఝానస్స పరికమ్మం పఠమస్స ఝానస్స’’త్యాది (పట్ఠా. ౧.౧.౪౨౩) చ. సాసధాతుయా దేసనాసద్దో చ తంజనకో దేసనాఞాణసమ్పయుత్తచిత్తుప్పాదో చ ముఖ్యత్థో, తంఉపనిస్సయపచ్చయా వేనేయ్యానం అత్థజాననపటిపజ్జనఅధిగమనాది కారణూపచారత్థో, ‘‘ఏతేనా’’తి పదేన వుత్తాయ సాసనభూతాయ నామపఞ్ఞత్తియా కరణసత్తిసఙ్ఖాతా ఉపనిస్సయపచ్చయసత్తి ఫలూపచారత్థో. ఇతి-సద్దోపి తమేవ నామపఞ్ఞత్తియా ఉపనిస్సయపచ్చయసత్తిం హేతుభావేన పరామసతి, తస్సా సత్తియా ఆధారభూతా నామపఞ్ఞత్తి యు-పచ్చయత్థో. ఏసేవ నయో తీసు పిటకేసు ఏవరూపేసు ఠానేసు.

ఏకన్తనియ్యానట్ఠేన, అనఞ్ఞసాధారణగుణతాయ చ ఉత్తమట్ఠేన వరం ఉత్తమం, పరియత్తిసాసనమ్హి ఫలనియ్యాదనతో, మగ్గనియ్యానహేతుభావతో చ నియ్యానట్ఠేన, సావకాదీహి అజనియత్తా అసాధారణట్ఠేన చ ఉత్తమట్ఠేన వరం, వరితబ్బన్తి వా వరం. యథావుత్తస్స సాసనస్స పణ్డితేహి అభిపత్థితసమిద్ధిహేతుతాయ వరితబ్బత్తా పత్థేతబ్బత్తా సాసనవరం నామ, యథావుత్తట్ఠేన వా సాసనఞ్చ తం వరఞ్చాతి సాసనవరం. -సద్దేన సత్తిభేదం, తం-సద్దేన అత్థాభేదం దేస్సేతి.

విదన్తీతి విదూ. యే పణ్డితా యథాసభావతో కమ్మకమ్మఫలాని, కుసలాదిభేదే చ ధమ్మే విదన్తి, ఇతి విదనతో తే పణ్డితా విదూ నామ, తేహి. ఞాతబ్బన్తి ఞేయ్యం. ఞా-ధాతుయా నిప్పరియాయతో ఆరమ్మణికం ఞాణం వుత్తం, ఠానూపచారతో సాసనవరస్స ఆరమ్మణపచ్చయభావో దస్సితో, ఇతి-సద్దేన ఆరమ్మణపచ్చయభావో పరామసితో. తస్స ఇతి-సద్దేన పరామసితబ్బస్స ఆరమ్మణపచ్చయభావస్స ఆధారం సాసనవరం ణ్య-పచ్చయత్థోతి దట్ఠబ్బం. ఞాణం అరహతీతి వా ఞేయ్యం, విదూనం ఞాణం జాననం ఆరమ్మణభావేన అరహతీతి అత్థో. ఇమస్మిం నయే తద్ధితపదం దట్ఠబ్బం.

నరతి నేతీతి నరో. యో పురిసో అత్తానం ఇత్థీనం ఉచ్చట్ఠానం నరతి నేతి, ఇతి నరనతో నయనతో సో పురిసో నరో నామ. సో హి పుత్తభూతోపి మాతుయా పితుట్ఠానే తిట్ఠతి, కనిట్ఠభాతుభూతోపి జేట్ఠభగినీనం పితుట్ఠానే తిట్ఠతి. అథ వా నరితబ్బో నేతబ్బోతి నరో. సో హి జాతకాలతో పట్ఠాయ యావ అత్తనో సభావేన అత్తానం ధారేతుం సమత్థో న హోతి, తావ పరేహి నేతబ్బో, న తథా అఞ్ఞో తిరచ్ఛానాదికోతి. ఏత్థ పన సత్థువిసయతాయ నరతి వేనేయ్యసత్తేతి నరోతి అత్థో అధిప్పేతో. సత్థా హి సత్తే అపాయాదితో సుగతిం వా మగ్గఫలనిబ్బానం వా నేతీతి. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅనేకగుణసమన్నాగతత్తా వరో ఉత్తమో, వరితబ్బో పత్థేతబ్బోతి వా వరో, తిలోకగ్గో. పకతియా ఉచ్చట్ఠానట్ఠో నరో గుణుత్తమేన సమన్నాగతో వరో, నరో చ సో వరో చాతి నరవరో. చ-త-సద్దానం అత్థభేదో వుత్తోవ, విసేసనపరపదసమాసోయం. యేన వుత్తం ‘‘అగ్గపుగ్గలస్సాతి అత్థో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా). అఞ్ఞే పన ‘‘నరానం, నరేసు వా వరోతి నరవరో’’తి వదన్తి, తం వచనం ‘‘అగ్గపుగ్గలస్సాతి అత్థో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా) అట్ఠకథావచనేన విరుజ్ఝతి మఞ్ఞే. తస్స నరవరస్సాతి. ఇచ్చేవం నేత్తిప్పకరణస్స ఆదిగాథాయ సమాసేన చ వచనత్థో సమత్తో.

సరూపత్థో యోజనత్థవచనత్థానుసారేన విజానితబ్బో. తథాపి విసుం సుట్ఠు జాననత్థాయ పున వత్తబ్బో. ‘‘య’’న్తి పదస్స అనఞ్ఞసాధారణసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅనేకగుణసమ్పన్నో సలోకపాలేన లోకేన పూజేతబ్బో చేవ నమస్సితబ్బో చ సాసనవరదేసకో తిలోకగ్గో సరూపత్థో. ‘‘లోకో’’తి పదస్స యథావుత్తలోకపాలసహితో సద్ధాచాగాదిసమ్పన్నో సబ్బసత్తలోకో సరూపత్థో. లోకసద్దో ఏకవచనయుత్తోపి జాతిసద్దత్తా నిరవసేసతో సత్తే సఙ్గణ్హాతి యథా ‘‘మహాజనో’’తి. కామఞ్చేత్థ లోకసద్దో ‘‘లోకవిదూ’’త్యాదీసు సఙ్ఖారభాజనేసుపి పవత్తో, పూజననమస్సనకిరియాసాధనత్తా పన సత్తలోకేవ వాచకభావేన పవత్తోతి. తేనాహ ‘‘పూజనకిరియాయోగ్యభూతతావసేనా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా).

పూజయతేతి ఏత్థ పూజనకిరియాయ ముఖ్యతో పూజనసఙ్ఖాతో పూజేన్తానం చిత్తుప్పాదో సరూపత్థో, ఫలూపచారేన తంచిత్తుప్పాదస్స ఆరమ్మణపకతూపనిస్సయభూతా వుత్తప్పకారా సబ్బే బుద్ధగుణా సరూపత్థా. తే-విభత్తిపచ్చయస్స పూజనకిరియాసాధకో వుత్తప్పకారో లోకో చ సరూపత్థో, ఏవం సతి అత్థభేదాభావతో ద్వీసు వాచకేసు ఏకోవ వాచకో వత్తబ్బో, కస్మా ఏకస్మిం అత్థే ద్వే వాచకా వుత్తాతి? నాయం దోసో ద్విన్నం వాచకానం సామఞ్ఞవిసేసవాచకత్తా. లోకసద్దో హి పూజనకిరియాసాధకో, అఞ్ఞకిరియాసాధకో చ వదతీతి సామఞ్ఞవాచకో చ హోతి. పూజయతే-సద్దో లోకపూజనఇత్థిపూజనపురిసపూజనతిరచ్ఛానపూజనాదికిరియాసాధకఞ్చ వదతీతి సామఞ్ఞవాచకో. తస్మా పూజయతే-సద్దో లోకసద్దస్స సరూపత్థో, పూజనకిరియాసాధకో చ న అఞ్ఞకిరియాసాధకోతి నియమేతి. లోకసద్దో చ పూజయతేసద్దస్స సరూపత్థో పూజనకిరియాసాధకో. లోకో పన పూజనకిరియాసాధకో ఇత్థిపురిసతిరచ్ఛానాదికోతి నియమేతి. తీసు పిటకేసు అఞ్ఞేసుపి ఏవరూపేసు ఠానేసు ఏసేవ నయో.

‘‘సలోకపాలో’’తి పదస్స యథావుత్తసేట్ఠలోకపాలసహగతో, పూజననమస్సనకిరియాసాధకో చ సత్తనికాయో సరూపత్థో. ‘‘సదా’’తి పదస్స రత్తిదివసకాలో అతీతభగవతో ధరమానకాలో తతో పరకాలో అభినీహారతో యావ సాసనన్తరధానా కాలో తతో పరకాలో సరూపత్థో. సో పన అనాగతబుద్ధుప్పజ్జనకాలో అతీతసమ్మాసమ్బుద్ధే ఇదాని పూజయన్తి నమస్సన్తి వియ పూజయిస్సతి చేవ నమస్సిస్సతి చ. నమస్సతీతి ఏత్థ నమస్సనకిరియాయ ముఖ్యతో నమస్సనసఙ్ఖాతో చిత్తుప్పాదో సరూపత్థో, ఫలూపచారేన తంచిత్తుప్పాదస్స ఆరమ్మణపకతూపనిస్సయభూతా వుత్తప్పకారా సబ్బే బుద్ధగుణా సరూపత్థో. తి-విభత్తిపచ్చయస్స నమస్సనకిరియాసాధకో యథావుత్తసత్తనికాయో లోకో చ సరూపత్థో, అత్థభేదాభావేపి ద్విన్నం వాచకానం పవత్తభావో హేట్ఠా వుత్తోవ. ‘‘చా’’తి పదస్స ఇధేకచ్చో పూజేన్తోపి న నమస్సతి, నమస్సన్తోపి న పూజేతి చ, అయం పన సత్తనికాయో లోకో పూజయతి చేవ నమస్సతి చాతి సముచ్చయత్థో సరూపత్థో.

తస్సాతి ఏత్థ తం-సద్దస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిఅనేకగుణసమన్నాగతో పూజేతబ్బో నమస్సితబ్బో తిలోకగ్గో సత్థా సరూపత్థో, ఛట్ఠీవిభత్తియా జనకస్స నరవరస్స జఞ్ఞేన సాసనవరేన సమ్బన్ధో పధానసరూపత్థో, జఞ్ఞసాసనవరస్స జనకేన నరవరేన సమ్బన్ధో అపధానసరూపత్థో. తీసు పిటకేసు ఏవరూపేసు అఞ్ఞేసుపి ఏసేవ నయో.

‘‘ఏత’’న్తి పదస్స ఆచరియేన విభజితబ్బహారనయపట్ఠానవిచారణవిసయభూతం సాసనం సరూపత్థో. ‘‘సాసనవర’’న్తి పదస్సాపి తమేవ సరూపత్థో, ఏతం సాసనవరం పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధభేదేన తివిధమ్పి పరియత్తిసాసనమేవ సబ్బసాసనమూలభూతత్తా, నేత్తిప్పకరణస్స విసయభూతత్తా చ విసేసతో అధిప్పేతం తస్స మూలభూతభావతో వినయసంవణ్ణనాదీసు బహూపకారేన దస్సితోతి అమ్హేహి న వత్తబ్బో. వదన్తోపి అఞ్ఞం రచితబ్బం రచితుం అసమత్థోవ హుత్వా వదతీతి గహితబ్బో వదేయ్య.

తం పన పరియత్తిసాసనం విముత్తిరసవసేన ఏకవిధం, ధమ్మవినయవసేన దువిధం, వినయపిటకసుత్తన్తపిటకఅభిధమ్మపిటకవసేన తివిధం, ఆణాదేసనావోహారదేసనాపరమత్థదేసనావసేన తివిధం, యథాపరాధసాసనాయథానులోమసాసనాయథాధమ్మసాసనాభేదేనపి తివిధం, సంవరాసంవరకథాదిట్ఠివినివేఠనకథానామరూపపరిచ్ఛేదకథాభేదేనపి తివిధం. ఏత్థ చ దేసనా దేసకాధీనా, సాసనం సాసితబ్బాయత్తం, కథా కథేతబ్బత్థాపేక్ఖాతి విసేసో. దీఘనికాయో, మజ్ఝిమనికాయో, సంయుత్తనికాయో, అఙ్గుత్తరనికాయో, ఖుద్దకనికాయోతి నికాయభేదేన పన పఞ్చవిధం; సుత్తగేయ్యవేయ్యాకరణగాథాఉదానఇతివుత్తకజాతకఅబ్భుతధమ్మవేదల్లభేదేన పన నవవిధం; ధమ్మక్ఖన్ధభేదేన పన చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సవిధం; ‘‘సంకిలేసభాగియవాసనాభాగియనిబ్బేధభాగియఅసేక్ఖభాగియాతి అమిస్సాని చత్తారి; సంకిలేసభాగియవాసనాభాగియసంకిలేసభాగియనిబ్బేధ భాగియసంకిలేసభాగియఅసేక్ఖభాగియవాసనాభాగియనిబ్బేధభాగియాతి మిస్సకదుకాని చత్తారి; సంకిలేసభాగియవాసనాభాగియఅసేక్ఖభాగియసంకిలేసభాగియవాసనా భాగియనిబ్బేధభాగియాతి మిస్సకతికాని ద్వే; తణ్హాసంకిలేసదిట్ఠిసంకిలేసదుచ్చరితసంకిలేసతణ్హావోదానభాగియదిట్ఠివ- ఉదానభాగియదుచ్చరితవోదానభాగియాతిఛా’’తి (నేత్తి. ౮౯) సోళసన్నం సుత్తానం భేదేన సోళసవిధం; ‘‘లోకియలోకుత్తరలోకియలోకుత్తరసత్తాధిట్ఠానధమ్మాధిట్ఠానసత్తధమ్మాధిట్ఠానఞాణఞేయ్య- ఞాణఞేయ్యదస్సనభావనాదస్సనభావనాసకవచనపరవచనసకవచనపరవచన విస్సజ్జనీయఅవిస్సజ్జనీయవిస్సజ్జనీయఅవిస్సజ్జనీయకమ్మవిపాకకమ్మవిపాకకుసల అకుసలకుసలాకుసలఅనుఞ్ఞాతపటిక్ఖిత్తఅనుఞ్ఞాతపటిక్ఖిత్తథవస్స భేదేన అట్ఠవీసతివిధ’’న్తి (నేత్తి. ౧౧౨) ఏవమాదిబహువిధం పరియత్తిసాసనం నేత్తిప్పకరణస్స విసేసతో విసయం. తస్స విసయభావే సతి పటిపత్తిపటివేధసఙ్ఖాతం సాసనద్వయమ్పి తమ్మూలకత్తా విసయం హోతి పరియాయతోతి దట్ఠబ్బం.

‘‘విదూహీ’’తి పదస్స యథావుత్తసాసనవరస్స సపరసన్తానపవత్తనపవత్తాపనాదివసేన విజాననసమత్థో సణ్హసుఖుమఞాణాదిగుణసమ్పన్నో కల్యాణపుథుజ్జనసోతాపన్నాదికో పుగ్గలో సరూపత్థో. ‘‘ఞేయ్య’’న్తి పదస్స తాదిసేహి విదూహి సణ్హసుఖుమఞాణాదినా విజానితబ్బం సాసనవరం సరూపత్థో. ‘‘నరవరస్సా’’తి పదస్స ఏకవిధాదిభేదస్స సాసనవరస్స జనకో అనేకగుణసమ్పన్నో తిలోకగ్గో సరూపత్థో. ఇచ్చేవం నేత్తియా ఆదిగాథాయ సరూపత్థో సఙ్ఖేపేన విజానితబ్బో.

ఏవం తస్సా అనుసన్ధ్యాదీనం జానితబ్బభావే సతిపి అజానన్తో వియ పుచ్ఛిత్వా దోసం ఆరోపేత్వా పరిహారవసేనాపి గమ్భీరాధిప్పాయస్స అనాకులస్స విసేసజాననం భవిస్సతి. తస్మా పుచ్ఛిత్వా దోసం రోపేత్వా పరిహారవసేన గమ్భీరాధిప్పాయం సమ్పిణ్డేత్వా కథయిస్సం. అమ్హాకాచరియ కిమత్థం ‘‘యం లోకో’’త్యాదిమాహ? నేత్తిప్పకరణం కాతుం. ఏవం సతి నేత్తిప్పకరణభూతం ‘‘సోళసహారా నేత్తి’’త్యాదికం ఏవ వత్తబ్బం, కస్మా తం అవత్వా తతో నేత్తిప్పకరణతో అఞ్ఞం ‘‘యం లోకో పూజయతే’’త్యాదిమాహ. సేయ్యథాపి సముద్దం గచ్ఛన్తో హిమవన్తం గచ్ఛతి, హిమవన్తం గచ్ఛన్తో సముద్దం గచ్ఛతి, ఏవమేవ నేత్తిప్పకరణం కరోన్తో సాసనవరదస్సనం కరోతీతి? సచ్చం, తథాపి యస్స సంవణ్ణనం నేత్తిప్పకరణం కాతుకామో తం సాసనవరం పఠమం దస్సేతుం ‘‘యం లోకో’’త్యాదిమాహ. ఏవం సతి ‘‘ఏతం సాసనవర’’న్తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం, కస్మా ‘‘యం లోకో’’త్యాది వుత్తన్తి? తం సాసనవరం జనకేన నరవరేన నియమేత్వా థోమేతుం వుత్తం. తథాపి ‘‘తస్స నరవరస్సా’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం, కస్మా ‘‘యం లోకో’’త్యాది వుత్తన్తి? తం జనకం నరవరం లోకపాలేన లోకసేట్ఠేన సద్ధిం సబ్బేన లోకేన పూజనీయనమస్సనీయభావేన థోమేతుం ‘‘యం లోకో’’త్యాది వుత్తం. పూజేన్తాపి వన్దిత్వా పూజేన్తి, తస్మా ‘‘పూజయతే’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బన్తి? తథాపి కేచి కేసఞ్చి పూజాసక్కారాదీని కరోన్తాపి తేసం అపాకటగుణతాయ నమక్కారం న కరోన్తి. ఏవం భగవతో యథాభూతఅబ్భుగ్గతసద్దతాయ పన భగవన్తం పూజేత్వాపి వన్దతియేవాతి దస్సేతుం ‘‘నమస్సతి చా’’తి వుత్తం. పూజేన్తో, నమస్సన్తో చ న కదాచియేవ, అథ ఖో సబ్బకాలన్తి దస్సేతుం ‘‘సదా’’తి వుత్తం. తాదిసస్స నరవరస్స తాదిసం సాసనవరం సణ్హసుఖుమఞాణసమ్పన్నేహి విదూహేవ సుఖుమఞాణేనేవ ఞేయ్యన్తి సాసనవరం థోమేతుం ‘‘విదూహి ఞేయ్య’’న్తి వుత్తం.

ఏత్థ చ ‘‘పూజయతే, నమస్సతీ’’తి ఏతేహి పూజననమస్సనకిరియాయ హేతుభూతా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదయో అనేకే లోకియలోకుత్తరగుణా పకాసితా హోన్తి తే గుణే ఆగమ్మ సబ్బలోకస్స పూజననమస్సనచేతనాయ పవత్తనతో. తేసు హి కిఞ్చి సరూపతో, కిఞ్చి అనుమానతో సారిపుత్తత్థేరాదయో అనుస్సరన్తి, పూజేన్తి, నమస్సన్తి. తేన వుత్తం ‘‘అనుస్సరేథ సమ్బుద్ధ’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౪౯). ఏకదేసగుణాపి పూజారహా నమస్సనారహా, కస్మా సబ్బేపి గుణా పకాసితాతి? సబ్బగుణదస్సనేన బోధిసమ్భారసమ్భరణమహాకరుణాయోగసఙ్ఖాతహేతుఞాణపహాన- ఆనుభావరూపకాయసమ్పత్తిసఙ్ఖాతఫలహితజ్ఝాసయిన్ద్రియ- పాకకాలాగమనదేసనాఞాణసఙ్ఖాతసత్తు- పకారసమ్పదావసేన థోమనా దస్సితా. తేన అత్తహితపటిపత్తి, పరహితపటిపత్తి చ నిరుపక్కిలేసూపగమనాపగమనఞ్చ లోకసమఞ్ఞానుపపవత్తి, తదనతిధావనఞ్చ చరణసమ్పత్తి, విజ్జాసమ్పత్తి చ అత్తాధిపతితా, ధమ్మాధిపతితా చ లోకనాథఅత్తనాథతా చ పుబ్బకారికతఞ్ఞుతా చ అపరన్తపతా, అనత్తన్తపతా చ బుద్ధకరణధమ్మబుద్ధభావసిద్ధి చ పరతారణఅత్తతారణఞ్చ సత్తానుగ్గహచిత్తతా, ధమ్మవిరత్తచిత్తతా చ పకాసితా భవన్తి. తేన సబ్బప్పకారేన అనుత్తరదక్ఖిణేయ్యతాఉత్తమపూజనీయనమస్సనీయభావపూజననమస్సనకిరియాయ చ ఖేత్తఙ్గతభావం పకాసేతి. తేన పూజనకనమస్సనకానం యథిచ్ఛితబ్బపయోజనసమ్పత్తి పకాసితాతి సబ్బగుణా పకాసితాతి.

ఆదికల్యాణతాదిగుణసమ్పత్తియా వరం అగ్గం ఉత్తమం, నిపుణఞాణగోచరతాయ పణ్డితవేదనీయఞ్చ, తస్మా ‘‘వరం ఞేయ్య’’న్తి వచనేహి స్వాక్ఖాతతాదయో సబ్బే ధమ్మగుణా పకాసితా. అరియసచ్చపటివేధేన సముగ్ఘాతకిలేససమ్మోహాయేవ పరమత్థతో పణ్డితా బాల్యాదిసమతిక్కమనతో, తస్మా భావితలోకుత్తరమగ్గా, సచ్ఛికతసామఞ్ఞఫలా చ పుగ్గలా విసేసతో ‘‘విదూ’’తి వుచ్చన్తి. తే హి యథావుత్తసాసనవరం అవిపరీతతో ఞాతుం, నేతుఞ్చ సపరసన్తానే సక్కుణన్తి. తస్మా యే సుప్పటిపన్నతాదయో అనేకేహి సుత్తపదేహి సంవణ్ణితా, తే అరియసఙ్ఘగుణాపి నిరవసేసతో ‘‘విదూహీ’’తి పదేన పకాసితాతి. ఏవం నేత్తియా పఠమగాథాయ ‘‘ఏతం సాసనవర’’న్తి పదేన సాసనత్తయం సఙ్గణ్హిత్వా తత్థ ఇతరేసం ద్విన్నం అధిగమూపాయభావతో సబ్బసాసనమూలభూతస్స, అత్తనో నేత్తిప్పకరణస్స చ విసయభూతస్స పరియత్తిసాసనవరస్స దస్సనముఖేన సబ్బే రతనత్తయగుణాపి థోమనావసేన నయతోవ పకాసితా హోన్తి. నయతో హి దస్సితా సబ్బే గుణా నిరవసేసా గహితా భవన్తి, న సరూపతో. తేనాహ భగవన్తం ఠపేత్వా పఞ్ఞవన్తానం అగ్గభూతో ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరోపి బుద్ధగుణపరిచ్ఛేదనమనుయుత్తో ‘‘అపిచ మే ధమ్మన్వయో విదితో’’తి (దీ. ని. ౨.౧౪౬) భగవతాపి –

‘‘ఏవం అచిన్తియా బుద్ధా, బుద్ధధమ్మా అచిన్తియా;

అచిన్తియే పసన్నానం, విపాకో హోతి అచిన్తియో’’తి. (అప. థేర ౧.౧.౮౨; నేత్తి. ౯౫) –

గాథా వుత్తా. తత్థ బుద్ధధమ్మాతి బుద్ధగుణా. అమ్హాకం పన యావజీవం రతనత్తయగుణపరిదీపనే అతిఉస్సాహన్తానమ్పి సరూపతో నీహరిత్వా దస్సేతుం అసమత్థభావో పగేవ పణ్డితేహి వేదితబ్బోతి.

ఇచ్చేవం

‘‘యం లోకో పూజయతే, సలోకపాలో సదా నమస్సతి చ;

తస్సేత సాసనవరం, విదూహి ఞేయ్యం నరవరస్సా’’తి. –

నిగ్గహితలోపవసేన వుత్తాయ గాథాయ సఙ్ఖేపేన కథితో అనుసన్ధ్యాదికో సమత్తోతి.

‘‘యం లోకో పూజయతే, స లోకపాలో సదా నమస్సతి చ;

తం తస్స సాసనవరం, విదూహి ఞేయ్యం నరవరస్సా’’తి. –

గాథం అపరే పఠన్తి. తస్సాపి అనుసన్ధ్యత్థో వుత్తనయోవ. యోజనత్థో పన విసేసో. తత్థ హి సలోకపాలో లోకో యస్స సత్థునో నరవరస్స యం సాసనవరం సంవణ్ణేతబ్బసహితం, సంవణ్ణేతబ్బం ఏవ వా పూజయతే చేవ నమస్సతి చ, తస్స లోకపాలస్స సత్థునో తం పూజేతబ్బం, నమస్సితబ్బఞ్చ విదూహేవ విఞ్ఞాతబ్బం, ఏతం సాసనవరం నేత్తిప్పకరణస్స విసయన్తి గహేతబ్బన్తి యోజనా. యోజనాకారోపి హేట్ఠా వుత్తనయోవ.

విగ్గహత్థోపి విసేసో. ఇమస్మిఞ్హి నయే లోకం పాలేన్తీతి లోకపాలా, యథావుత్తచతుమహారాజాదయో. తేహి లోకపాలేహి సహితం సబ్బలోకం పాలేతి లోకగ్గనాయకత్తాతి లోకపాలోతి భగవాపి లోకపాలసద్దేన వుత్తో. సో హి ‘‘తస్సా’’తి ఏత్థ తం-సద్దేన పరామసీయతి, తస్మా తస్స లోకపాలస్స సత్థునో నరవరస్సాతి అత్థో గహితో. యది ఏవం లోకపాలో గుణీభూతో అపధానో పధానభూతం లోకం విసేసేత్వా వినివత్తో, కథం తం-సద్దేన పరామసీయతీతి? లోకవిసేసకో సమానోపి సాసనవరాపేక్ఖతాయ జనకసామిభావేన సమ్బన్ధివిసేసభూతత్తా పధానభూతో వియ పరామసీయతీతి. భగవా సాసనవరస్స సామిభావేన గహితో. కథం సాసనవరస్స సామీ భగవా సాసనవరం పూజయతీతి? న చాయం విరోధో. బుద్ధా హి భగవన్తో ధమ్మగరునో, తే సబ్బకాలం ధమ్మమపచయమానావ విహరన్తీతి. బుద్ధానఞ్హి ధమ్మగరుధమ్మాపచయమానభావో ‘‘యంనూనాహం…పే… తమేవ ధమ్మం సక్కత్వా గరుం కత్వా మానేత్వా పూజేత్వా ఉపనిస్సాయ విహరేయ్య’’న్తి (అ. ని. ౪.౨౧) వుత్తో, తస్మా లోకపాలో భగవా సాసనవరం పూజయతీతి దట్ఠబ్బో. ఏవం సతి లోకపాలో భగవా సాసనవరం పూజయతీతి అత్థో యుత్తో హోతు, కథం లోకపాలో భగవా సాసనవరం నమస్సతీతి యుత్తోతి? యుత్తోవ ‘‘నమస్సతీ’’తి పదస్స గరుకరణేన తన్నిన్నపోణపబ్భారోతి అత్థస్సాపి లబ్భనతో. భగవా హి ధమ్మగరుతాయ సబ్బకాలం ధమ్మనిన్నపోణపబ్భారభావేన విహరతీతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తిఆది. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయేన వా సంవణ్ణనాసు వుత్తనయేన వా ఞాతబ్బన్తి అమ్హేహి న విత్థారీయతి.

ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘సాసనవర’’న్తి పదేన తివిధమ్పి సాసనం సఙ్గణ్హిత్వా తత్థ పరియత్తిసాసనమేవ అత్తనో నేత్తిప్పకరణస్స విసయం నియమేత్వా దస్సేన్తో ‘‘ద్వాదస పదాని’’త్యాదిమాహ. అథ వా పఠమగాథాయ రతనత్తయథోమనేన సహ నేత్తిప్పకరణతావిసయం సాసనవరం ఆచరియేన దస్సితం, ‘‘తస్స సాసనవరం కిం సబ్బంయేవ నేత్తిప్పకరణస్స విసయం, ఉదాహు పరియత్తిసాసనమేవా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పరియత్తిసాసనభూతం సుత్తమేవాతి దస్సేన్తో ‘‘ద్వాదస పదాని సుత్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘సాసనవర’’న్తి సామఞ్ఞేన వుత్తమ్పి పరియత్తిసుత్తమేవ సాసనవరన్తి గహేతబ్బన్తి అత్థో. ‘‘తం పన కతివిధ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ద్వాదస పదానీ’’తి వుత్తం, సఙ్ఖేపతో పభేదేన ద్వాదసవిధన్తి అత్థో. పభేదతో ద్వాదసవిధమ్పి బ్యఞ్జనపదఅత్థపదతో పన దువిధమేవాతి దస్సేతుం ‘‘తం సబ్బం బ్యఞ్జనఞ్చ అత్థో చా’’తి వుత్తం. ‘‘తస్మిం ద్వయే ఏకమేవ సరూపతో నేత్తిప్పకరణస్స విసయన్తి విఞ్ఞేయ్యం, ఉదాహు ఉభయ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఉభయన్తి దస్సేతుం ‘‘తం విఞ్ఞేయ్యం ఉభయ’’న్తి వుత్తం. వచనవచనీయభావేన సమ్బన్ధే యస్మిం బ్యఞ్జనే, అత్థే చ ‘‘సుత్త’’న్తి వోహారో పవత్తో, తం ఉభయం సరూపతో నేత్తిప్పకరణస్స విసయన్తి విఞ్ఞేయ్యన్తి అత్థో. ‘‘కిన్తి విఞ్ఞేయ్య’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కో అత్థో, బ్యఞ్జనం కతమ’’న్తి వుత్తం. ఇదం వుత్తం హోతి – ఛబ్యఞ్జనపదఛఅత్థపదభేదేన ద్వాదసవిధం బ్యఞ్జనపదఅత్థపదవసేన దువిధం సబ్బపరియత్తిసఙ్ఖాతం సుత్తం మమ నేత్తిప్పకరణస్స విసయం సాసనవరన్తి ఞాతబ్బం. సరూపతో పుచ్ఛిత్వా అత్థపదం, బ్యఞ్జనపదఞ్చ సరూపతో ఞాతబ్బన్తి.

ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘సాసనవర’’న్తి వుత్తస్స సుత్తస్స పరియత్తిభావఞ్చేవ అత్థపదబ్యఞ్జనపదభావేన వేదితబ్బత్తఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని తస్స సుత్తస్స పవిచయూపాయం నేత్తిప్పకరణం పదత్థవిభాగేన దస్సేతుం ‘‘సోళసహారా’’త్యాదిమాహ. అథ వా దుతియగాథాయ నేత్తిప్పకరణస్స విసయం సాసనవరం నియమేత్వా దస్సితం, ‘‘నేత్తి నామ కతమా, కతివిధా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా నేత్తినామ ఏత్తికాతి సఙ్ఖేపతో దస్సేతుం ‘‘సోళసహారా’’త్యాదిమాహ. తత్థ తస్స సాసనస్స సుత్తస్స అత్థపరియేట్ఠి నేత్తిసంవణ్ణనా మయా మహాకచ్చాయనేన నిద్దిట్ఠా నేత్తి నామ సోళసహారసముదాయా పఞ్చనయసముదాయా అట్ఠారసమూలపదసముదాయాతి విజానితబ్బాతి.

తే హారాదయో కేనట్ఠేన నేత్తి నామ? వేనేయ్యసత్తే అరియధమ్మం నేతీతి నేత్తీతి ఏవమాది అత్థో సంవణ్ణనాసు (నేత్తి. అట్ఠ. గన్థారమ్భకథా) వుత్తోవ. ఇమాయ తతియగాథాయపి ‘‘మహాకచ్చానేన నిద్దిట్ఠా’’తి పాఠో సున్దరో. ‘‘మహాకచ్చాయనేన నిద్దిట్ఠా’’తి వా పాఠో, న సున్దరో. లక్ఖణఞ్హి మయా హేట్ఠా వుత్తన్తి. ‘‘సోళసహారాదిసముదాయా నేత్తీ’’తి వుత్తా, తే హారా సుత్తస్స బ్యఞ్జనవిచయో వా హోన్తి, అత్థవిచయో వా, నయా చ బ్యఞ్జనవిచయో వా హోన్తి, అత్థవిచయో వాతి విచారణాయం సతి ‘‘ఇమే ఇమస్స విచయో’’తి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘హారా బ్యఞ్జనవిచయో’’తిఆదిమాహ. తత్థ హారా సుత్తస్స బ్యఞ్జనవిచయో హోన్తి, న అత్థవిచయో సోళసహారానం మూలపదనిద్ధారణం వజ్జేత్వా బ్యఞ్జనముఖేనేవ సంవణ్ణనాభావతో. తయో పన నయా సుత్తస్స అత్థవిచయో హోన్తి, తిణ్ణం నయానం మూలపదసఙ్ఖాతఅవిజ్జాదిసభావధమ్మనిద్ధారణముఖేనేవ సుత్తస్స అత్థసంవణ్ణనాభావతోతి.

‘‘తం ఉభయం సుత్తే సంవణ్ణనాభావేన కేనచి కత్థచియేవ యోజేతబ్బం, ఉదాహు సబ్బథా సబ్బత్థ యోజిత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బభావతో తం ఉభయం సబ్బత్థ సుత్తేసు సబ్బథా యోజితన్తి దస్సేతుం ‘‘ఉభయం పరిగ్గహీత’’న్తి వుత్తం. హారా చేవ నయా చ ఉభయం సుత్తస్స అత్థనిద్ధారణవసేన పరితో సమన్తతో గహితం సబ్బథా సుత్తేసు యోజితన్తి.

‘‘హారాదిసముదాయభూతం నేత్తిసఙ్ఖాతం సుత్తం కథం సంవణ్ణేతబ్బం సుత్తం సంవణ్ణేతీ’’తి వత్తబ్బభావతో వుత్తం ‘‘వుచ్చతి సుత్తం యథాసుత్త’’న్తి. నేత్తిసఙ్ఖాతం సంవణ్ణనాసుత్తం సంవణ్ణేతబ్బసుత్తానురూపం యథా యేన యేన దేసనాహారేన వా అఞ్ఞేన వా సంవణ్ణేతబ్బం, తేన తేన వుచ్చతి సంవణ్ణేతీతి అత్థో. అథ వా ‘‘నేత్తిసఙ్ఖాతం సుత్తం కిత్తకం సంవణ్ణేతబ్బం సుత్తం సంవణ్ణేతీ’’తి వత్తబ్బభావతో వుత్తం ‘‘వుచ్చతి సుత్తం యథాసుత్త’’న్తి. తత్థ యథాసుత్తం యం యం సుత్తం భగవతా వుత్తం, తం తం సబ్బం సుత్తం నేత్తిసఙ్ఖాతం సుత్తం వుచ్చతి వదతి అస్సాదాదీనవదస్సనవసేన సంవణ్ణేతీతి. తేన వుత్తం ‘‘నేత్తినయేన హి సంవణ్ణేతుం అసక్కుణేయ్యం నామ సుత్తం నత్థీ’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. సఙ్గహవారవణ్ణనా).

‘‘యం యం భగవతా దేసితం సుత్తం నేత్తిసంవణ్ణనాయ సంవణ్ణితం, సా సంవణ్ణేతబ్బా దేసనా చ విఞ్ఞేయ్యా, ఉదాహు దేసితబ్బఞ్చా’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘యా చేవ దేసనా’’త్యాదిమాహ. యా చేవ దేసనా పాళి సంవణ్ణితా, సా చ, తాయ దేసనాయ దేసితం యం ధమ్మజాతం, తఞ్చ ఉభయం విముత్తాయతనదేసనాసీసేన పరిచయం కరోన్తేహి ఏకన్తేన విఞ్ఞేయ్యం ఉభయస్సేవ అనుపాదిసేసపరినిబ్బానపరియోసానానం సమ్పత్తీనం హేతుభావతో. ‘‘తస్స ఉభయస్స విజాననే సాధేతబ్బే సాధేతబ్బస్స విజాననస్స హేతుభూతా కతమా అనుపుబ్బీ’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో వుత్తం ‘‘తత్రా’’త్యాది. తత్థ తత్ర విజాననే సాధేతబ్బే సుత్తాదినవఙ్గస్స సాసనస్స అత్థపరియేసనా అత్థవిచారణా హారనయానం అయం అనుపుబ్బీ విజాననస్స సాధేతబ్బస్స హేతుభూతా అనుపుబ్బీ నామాతి అత్థో. అథ వా తస్స ఉభయస్స విజాననే సాధేతబ్బే సుత్తాదినవఙ్గస్స సాసనస్స అత్థపరియేసనాయ అత్థవిచారణాయ అయం అనుపుబ్బీ విజాననస్స సాధేతబ్బస్స హేతుభూతా అనుపుబ్బీ నామాతి. అథ వా వక్ఖమానాయ హారనయానుపుబ్బియా నవవిధసుత్తన్తపరియేసనా విజాననస్స హేతుభూతాతి వేదితబ్బా. తేనాకారేనేవ అట్ఠకథాయం తిధా వుత్తాతి.

సఙ్గహవారస్స అత్థవిభావనా నిట్ఠితా.

౨. ఉద్దేసవారఅత్థవిభావనా

. ఏవం సఙ్గహవారేన సఙ్ఖేపతో దస్సితే హారాదయో ఇదాని విభాగేన దస్సేతుం ‘‘తత్థ కతమే సోళస హారా’’తిఆదిదేసనా ఆరద్ధా. అథ వా సోళసహారాదిసముదాయా నేత్తి నామ మయా మహాకచ్చానేన నిద్దిట్ఠాతి వుత్తా, ‘‘కతమే తే సోళస హారా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా వుత్తం ‘‘తత్థ సోళస హారా’’త్యాది. తత్థ తత్థాతి తేసు సోళసహారాదీసు. దేసనా హారో, విచయో హారో…పే… సామారోపనో హారోతి ఇమే సోళస హారాతి దట్ఠబ్బా.

తత్థ సబ్బసాధారణత్తా హారపదస్స వచనత్థో పఠమం వత్తబ్బో. కేనట్ఠేన హారాతి? హరీయన్తి ఏతేహీతి హారా. ఏతేహి సంవణ్ణనావిసేసేహి సంవణ్ణియేసు సుత్తగేయ్యాదీసు అఞ్ఞాణసంసయవిపల్లాసా హరీయన్తి, ఇతి అఞ్ఞాణాదిహరణకారణత్తా ‘‘ఏతేహీ’’తి పదేన నిద్దిట్ఠా సంవణ్ణనావిసేసా హారా నామ, హర-ధాతుయా ఆచరియస్స వచీభేదసద్దో, తంసముట్ఠాపకో చిత్తుప్పాదో చ ముఖ్యత్థో, వేనేయ్యానం సంవణ్ణేతబ్బసుత్తస్స అత్థజాననాదిఞాణసమ్పయుత్తచిత్తుప్పాదో కారణూపచారత్థో, తస్స ఉపనిస్సయపచ్చయభూతానం సంవణ్ణనావిసేసానం ఉపనిస్సయపచ్చయసత్తి ఫలూపచారత్థో, ఇతి-సద్దేన సా ఉపనిస్సయపచ్చయసత్తియేవ పరామసీయతి. తంసత్తిసమ్పన్నా సంవణ్ణనావిసేసా ణ-పచ్చయత్థా హోన్తి. ఏస నయో ఏవరూపేసు ఠానేసుపి. విత్థారో అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౧) వుత్తో ఏవ.

అసాధారణతో పన దేసీయతి ఏతాయాతి దేసనా. ఏతాయ సంవణ్ణనాయ సంవణ్ణేతబ్బసుత్తత్థో దేసీయతి సంవణ్ణీయతి సంవణ్ణనానుసారేన ఞాపీయతి, ఇతి ఞాపనకారణత్తా ‘‘ఏతాయా’’తి పదేన నిద్దిట్ఠా విసేససంవణ్ణనా దేసనా నామ, న పాళిదేసనా, పాళిదేసనాయ సంవణ్ణేతబ్బసంవణ్ణనాభావేన సహచరణతో వా దేసనా. కిఞ్చాపి అఞ్ఞే హారా దేసనాపాళిసఙ్ఖాతస్స సుత్తస్స అత్థసంవణ్ణనాభావతో దేసనాయ సహచారినో హోన్తి, అయం పన హారో యేభుయ్యేన యథారుతవసేనేవ విఞ్ఞాయమానత్తా పాళిదేసనాయ సహ చరతీతి వత్తబ్బతం అరహతి, న తథా పరే. న హి అస్సాదాదీనవనిస్సరణాదిసన్దస్సనలక్ఖణరహితా పాళిదేసనా అత్థి, అయఞ్చ హారో అస్సాదాదిసన్దస్సనలక్ఖణోతి.

విచియన్తి ఏతేనాతి విచయో. ఏతేన సంవణ్ణనావిసేసేన సుత్తే పదపఞ్హాదయో విచియన్తి, ఇతి విచారణకారణత్తా సో సంవణ్ణనావిసేసో విచయో నామ. కత్వత్థాధికరణత్థాపి లబ్భన్తి. సంవణ్ణేతబ్బసుత్తేన పదపఞ్హాదివిచయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో విచయో హారో.

యుత్తాయుత్తి విచారీయతి ఏతాయాతి యుత్తి. ఏతాయ విసేససంవణ్ణనాయ సబ్బేసం హారానం భూమిగోచరానం యుత్తాయుత్తి విచారీయతి, ఇతి విచారణకారణత్తా ‘‘ఏతాయా’’తి పదేన నిద్దిట్ఠా విసేససంవణ్ణనా యుత్తి నామ. ఇధ ఉత్తరపదలోపో దట్ఠబ్బో, యుత్తియా విచారణా, విచారణీయభావేన సహచరణతో వా యుత్తి. సబ్బహారానం భూమిగోచరానం యుత్తాయుత్తివిచారణలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో యుత్తి హారో.

పదతి పవత్తేతి ఫలం ఏతేనాతి పదం, కారణం. ఠన్తి తిట్ఠన్తి ఏత్థ ఫలాని తదాయత్తవుత్తితాయాతి ఠానం, కారణం. పదఞ్చ తం ఠానఞ్చాతి పదట్ఠానం, ఆసన్నకారణం. సుత్తే ఆగతధమ్మానం పదట్ఠానం విచారీయతి ఏతాయాతి పదట్ఠానా, విసేససంవణ్ణనా, విచారణలోపోవ, సుత్తే ఆగతధమ్మానం పదట్ఠానానం, తేసఞ్చ పదట్ఠానానం విచారణలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో పదట్ఠానో హారో.

సుత్తే అవుత్తాపి సమానలక్ఖణా ధమ్మా లక్ఖీయన్తి ఏతేన సంవణ్ణనావిసేసేనాతి లక్ఖణో, సుత్తే వుత్తేన ధమ్మేన సమానలక్ఖణానం ధమ్మానం అవుత్తానమ్పి నిద్ధారణలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో లక్ఖణో హారో.

సుత్తే దస్సియమానా నిబ్బచనాదయో చత్తారోపి వియూహీయన్తి విభాగేన సమ్పిణ్డీయన్తి ఏత్థ, ఏతేన వాతి బ్యూహో, చతున్నం నిబ్బచనాదీనం బ్యూహో చతుబ్యూహో. నిబ్బచనాధిప్పాయబ్యఞ్జనానఞ్చేవ దేసనానిదానస్స చ పుబ్బాపరేన సద్ధిం సన్దస్సనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో చతుబ్యూహో హారో.

దేసనాయ గహితధమ్మేన సభాగా, విసభాగా చ ధమ్మా ఆవట్టీయన్తి ఏత్థ, ఏతేన వాతి ఆవట్టో, దేసనాయ గహితధమ్మానం సభాగవిసభాగధమ్మవసేన ఆవట్టనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో ఆవట్టో హారో.

అసాధారణాసాధారణానం సంకిలేసధమ్మే, వోదానధమ్మే చ సాధారణాసాధారణతో, పదట్ఠానతో, భూమితో చ విభజనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో విభత్తి హారో.

సుత్తే నిద్దిట్ఠా ధమ్మా పటిపక్ఖవసేన పరివత్తీయన్తి ఇమినా, ఏత్థ వాతి పరివత్తో, సుత్తే నిద్దిట్ఠానం ధమ్మానం పటిపక్ఖతో పరివత్తనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో పరివత్తనో హారో.

సుత్తే వుత్తస్స ఏకస్సేవ అత్థస్స వాచకం వివిధం వచనం ఏత్థ సంవణ్ణనావిసేసేతి వివచనం, వివచనమేవ వేవచనం, సుత్తే వుత్తే ఏకస్మిం అత్థే అనేకపరియాయసద్దయోజనాలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో వేవచనో హారో.

సుత్తే వుత్తా అత్థా పకారేహి ఞాపీయన్తి ఇమినా, ఏత్థ వాతి పఞ్ఞత్తి, ఏకేకస్స ధమ్మస్స అనేకాహి పఞ్ఞత్తీహి పఞ్ఞాపేతబ్బాకారలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో పఞ్ఞత్తి హారో.

సుత్తాగతా ధమ్మా పటిచ్చసముప్పాదాదీసు ఓతరీయన్తి అనుప్పవేసీయన్తి ఏత్థ, ఏతేన వాతి ఓతరణో, పటిచ్చసముప్పాదాదిముఖేహి సుత్తత్థస్స ఓతరణలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో ఓతరణో హారో.

సుత్తే పదపదత్థపఞ్హారమ్భా సోధీయన్తి సమాధీయన్తి ఏత్థ, ఏతేన వాతి సోధనో, సుత్తే పదపదత్థపఞ్హారమ్భానం సోధనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో సోధనో హారో.

సామఞ్ఞవిసేసభూతా ధమ్మా వినా వికప్పేన అధిట్ఠీయన్తి అనుప్పవత్తీయన్తి ఏత్థ, ఏతేన వాతి అధిట్ఠానో, సుత్తాగతానం ధమ్మానం అవికప్పనవసేన సామఞ్ఞవిసేసనిద్ధారణలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో అధిట్ఠానో హారో.

యో హేతు చేవ పచ్చయో చ ఫలం పరికరోతి అభిసఙ్ఖరోతి, ఇతి సో హేతు చేవ పచ్చయో చ పరిక్ఖారో, యో సంవణ్ణనావిసేసో తం పరిక్ఖారం హేతుఞ్చేవ పచ్చయఞ్చ ఆచిక్ఖతి, ఇతి సో సంవణ్ణనావిసేసో పరిక్ఖారో నామ. సుత్తే ఆగతధమ్మానం పరిక్ఖారసఙ్ఖాతే హేతుపచ్చయే నిద్ధారేత్వా సంవణ్ణనాలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో పరిక్ఖారో హారో.

సుత్తే ఆగతధమ్మా పదట్ఠానాదిముఖేన సమారోపీయన్తి ఏత్థ, ఏతేన వాతి సమారోపనో, సుత్తే ఆగతధమ్మానం పదట్ఠానవేవచనభావపహానసమారోపనవిచారణలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో సమారోపనో హారో. భావసాధనవసేనాపి సబ్బత్థ వచనత్థో వత్తబ్బోతి తస్సాపి వసేన యోజేతబ్బన్తి. సేసం సంవణ్ణనానుసారేన ఞాతబ్బన్తి.

‘‘తత్థ కతమే సోళస హారా దేసనా’’త్యాదినా హారసరూపం వుత్తం, కిమత్థం ‘‘తస్సానుగీతి’’త్యాది వుత్తన్తి? అనుగీతిగాథాయ సుఖగ్గహణత్థం పున ‘‘తస్సానుగీతి దేసనా విచయో యుత్తి’’త్యాది వుత్తం. తత్థ తస్సాతి హారుద్దేసస్స. అనుగీతీతి అను పచ్ఛా గాయనగాథా. పఞ్చదసోతి పఞ్చదసమో. సోళసోతి సోళసమో. అత్థతో అసంకిణ్ణాతి దేసనాదిపదత్థతో లక్ఖణత్థతో సఙ్కరతో రహితా. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘సో చ నేసం అసఙ్కరో లక్ఖణనిద్దేసే సుపాకటో హోతీ’’తి. సేసం సంవణ్ణనానుసారేన ఞాతబ్బన్తి. ‘‘కేచి హారా కేహిచి హారేహి సంకిణ్ణా వియ దిస్సన్తి, కస్మా అసంకిణ్ణాతి ఞాతబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా వుత్తం ‘‘ఏతేసఞ్చేవా’’తిఆది. తత్థ ఏతేసఞ్చేవ భవతీతి ఏతేసం సోళసన్నం హారానం యథా యేనాకారేన అసఙ్కరో హోతి, తథా అసఙ్కరాకారేన భవతి. అయతి పవత్తతి నయవిభత్తీతి అయా, విత్థారేన అయాతి విత్థారతయా, త-కారో మిస్సకదోసాపగమత్థాయ ఆగతో, నయవిభత్తివిసేసవచనం. నయేన ఞాయేన విభత్తి నయవిభత్తి, న పఞ్చనయవిభత్తాహారానం విత్థారేన పవత్తా ఞాయవిభత్తి తథా అసఙ్కరాకారేన భవతి తస్మిం అసంకిణ్ణాతి ఞాతబ్బాతి అధిప్పాయో.

. సోళస హారా సరూపతో వుత్తా, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతా, ‘‘కతమే పఞ్చ నయా’’తి వత్తబ్బభావతో తథా పుచ్ఛిత్వా సరూపతో ఉద్దిసితుం ‘‘తత్థ కతమే పఞ్చ నయా’’త్యాది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం హారే ఉద్దిసిత్వా ఇదాని నయే ఉద్దిసితుం ‘తత్థ కతమే’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨) వుత్తం. ‘‘తత్థ నయన్తి సంకిలేసే, వోదానే చ విభాగతో ఞాపేన్తీతి నయా, నీయన్తి వా తాని ఏత్థ, ఏతేహి వాతి నయా’’తిఆదినా (నేత్తి. అట్ఠ. ౨) అట్ఠకథాయం విత్థారేన వచనత్థో వుత్తో. నీ-ధాతుయా నన్దియావట్టాదినయానుసారేన సంకిలేసే, వోదానే చ ఆలమ్బిత్వా పవత్తో ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తుప్పాదో ముఖ్యత్థో, నన్దియావట్టాదినయానం ఉపనిస్సయపచ్చయసత్తి ఫలూపచారతో గహితా, ఇతి-సద్దో తం ఫలూపచారతో గహితసత్తిం పరామసి, తంసత్తిసహితా నన్దియావట్టాదినయా అ-పచ్చయత్థా.

తణ్హాఅవిజ్జాహి సంకిలేసపక్ఖస్స సుత్తస్స, సమథవిపస్సనాహి వోదానపక్ఖస్స సుత్తస్స చతుసచ్చయోజనముఖేన నయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో నన్దియావట్టో నయో. తత్థ చతుసచ్చన్తి తణ్హా చ అవిజ్జా చ భవమూలత్తా సముదయసచ్చం, అవసేసా తేభూమకా ధమ్మా దుక్ఖసచ్చం, సమథవిపస్సనా మగ్గసచ్చం, తేన పత్తబ్బా అసఙ్ఖతధాతు నిరోధసచ్చన్తి.

తీహి అవయవేహి లోభాదీహి సంకిలేసపక్ఖే, తీహి అవయవేహి అలోభాదీహి చ వోదానపక్ఖే పుక్ఖలో సోభనోతి తిపుక్ఖలో, అకుసలమూలేహి సంకిలేసపక్ఖస్స, కుసలమూలేహి వోదానపక్ఖస్స సుత్తత్థస్స చతుసచ్చయోజనముఖేన నయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో తిపుక్ఖలో.

సీహస్స భగవతో విక్కీళితం ఏత్థ నయేతి సీహవిక్కీళితో, సుభసఞ్ఞాదీహి విపల్లాసేహి సకలసంకిలేసపక్ఖస్స, సద్ధిన్ద్రియాదీహి వోదానపక్ఖస్స సుత్తత్థస్స చతుసచ్చయోజనముఖేన నయనలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో సీహవిక్కీళితనయో.

అత్థనయత్తయదిసాభావేన కుసలాదిధమ్మానం ఆలోచనం దిసాలోచనం. తస్స తస్స అత్థనయస్స యోజనత్థం కతేసు సుత్తస్స అత్థవిస్సజ్జనేసు యే వోదానాదయో, సంకిలేసికా చ తస్స తస్స నయస్స దిసాభూతా ధమ్మా సుత్తతో నిద్ధారేత్వా కథితా, తేసం యథావుత్తధమ్మానం చిత్తేనేవ ‘‘అయం పఠమా దిసా, అయం దుతియా దిసా’’తిఆదినా ఆలోచనం దిసాలోచనం.

తథా ఆలోచితానం ధమ్మానం అత్థనయత్తయయోజనే సమానయనతో అఙ్కుసో వియాతి అఙ్కుసో, తస్స తస్స నయస్స దిసాభూతానం కుసలాదిధమ్మానం సమానయనం అఙ్కుసో నయో.

లఞ్జేతీతి లఞ్జకో. యో నయో సుత్తత్థం లఞ్జేతి పకాసేతి, ఇతి లఞ్జనతో పకాసనతో సో నయో లఞ్జకో నామ, నయో చ సో లఞ్జకో చాతి నయలఞ్జకో. నయలఞ్జకో పఠమో నన్దియావట్టో నామ, నయలఞ్జకో దుతియో తిపుక్ఖలో నామ, నయలఞ్జకో తతియో సీహవిక్కీళితో నామాతి యోజేతబ్బో.

ఉగ్గతానం విసేసేన ఉగ్గతోతి ఉత్తమో, తం ఉత్తమం. గతాతి ఞాతా, మతాతి అత్థో. ‘‘మతా’’తి వా పాఠో. సేసమేత్థ వుత్తనయానుసారేనపి సంవణ్ణనానుసారేనపి జానితబ్బన్తి.

యథావుత్తనయవిసేససంవణ్ణనాయ టీకాయం –

‘‘సమూహాదిం ఉపాదాయ లోకసఙ్కేతసిద్ధా వోహారమత్తతా సమ్ముతిసభావో, పథవీఫస్సాదీనం కక్ఖళఫుసనాదిలక్ఖణం పరమత్థసభావో. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపో – యస్మిం భిన్నే, ఇతరాపోహే వా చిత్తేన కతే న తథా బుద్ధి, ఇదం సమ్ముతిసచ్చం యథా ఘటే, ససమ్భారజలే చ, తబ్బిపరియాయేన పరమత్థసచ్చ’’న్తి –

వచనే ఘటకథలఆపజలకద్దమాదిసఙ్ఖాతం సమూహాదిం ఉపాదాయ లోకస్స పుబ్బే ఘటకథలఆపజలకద్దమాదిసఙ్కేతసిద్ధా ఘటకథలఆపజలకద్దమాదివోహారమత్తతా సమ్ముతిసభావో సఙ్కేతవసేన అవితథత్తా. పథవీఆదీనం కక్ఖళాదిలక్ఖణం, ఫస్సాదీనం ఫుసనాదిలక్ఖణం పరమత్థసభావో. ‘‘యది ఏవం ఘటాదికే అభిన్నే వా ఆపాదికే వా అనురూపేన ఊనభావేన అప్పవత్తమానే వా సతి సమ్ముతిభావో హోతు, భిన్నే వా ఊనే వా కథం సమ్ముతిభావో భవేయ్య, పథవీఫస్సాదీనమ్పి భిజ్జమానత్తా, కక్ఖళఫుసనాదీనఞ్చ పథవీఫస్సాదీహి అనఞ్ఞత్తా కథం పరమత్థసభావో భవేయ్య, కతమేన సఙ్ఖేపేన అత్థేన సమ్ముతిసభావో, పరమత్థసభావో చ అమ్హేహి జానితబ్బో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఏత్థాతి ఏతేసు సమ్ముతిసభావపరమత్థసభావేసు అయం నయో వుచ్చమానో సఙ్ఖేపో అత్థో దట్ఠబ్బో.

యస్మిం ఘటాదికే భిన్నే సతి తతో ఘటాదితో ఇతరో కథలాదిభావో చిత్తేన పుబ్బే కతేన యథా యేన కథలాదివోహారేన భవతి, యస్మిం ఆపాదికే సమ్భారజలాదికే ఊనభావేన పవత్తమానే సతి వా తతో ఆపాదితో ఇతరో కద్దమాదిభావో చిత్తేన పుబ్బే కతేన యథా యేన కద్దమాదివోహారేన భవతి, తథా తేన వోహారేన బుద్ధి కథలాదిసభావజాననం కద్దమాదిసభావజాననం భవతి, ఇదం అభిన్నే ఘటాదికం వా భిన్నే కథలాదికం వా అనూనే ఆపాదికం వా ఊనే కద్దమాదికం వా సబ్బం సమ్ముతిసచ్చం హోత్వేవ. ‘‘కద్దమస్మిం భిన్నే, కద్దమస్మిం ఊనే వా సతి ఇతరో సమ్ముతిసభావో’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో ‘‘ఘటే, సమ్భారజలే చా’’తి వుత్తం.

సమ్ముతిసచ్చసభావో తుమ్హేహి వుత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో పరమత్థసచ్చసభావో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తబ్బిపరియాయేన పరమత్థసచ్చ’’న్తి వుత్తం. పథవీఆదీనం కక్ఖళాదిలక్ఖణతో ఇతరస్స ఫుసనాదిలక్ఖణస్స అసమ్భవతో, ఫస్సాదీనఞ్చ ఫుసనాదిలక్ఖణతో ఇతరస్స కక్ఖళాదిలక్ఖణస్స అసమ్భవతో పథవీఫస్సాదీనం లక్ఖళఫుసనాదిలక్ఖణం పరమత్థసచ్చం హోత్వేవాతి ఇమస్మిం సఙ్ఖేపత్థే గహితే కోచి విరోధో నత్థీతి అధిప్పాయోతి.

. పఞ్చ నయా సరూపతో ఆచరియేన ఉద్దిట్ఠా, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతా, ‘‘యాని పదాని అట్ఠారస మూలపదాని ఉద్దిట్ఠాని, కతమాని తానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తాని సరూపతో దస్సేతుం ‘‘తత్థ కతమాని అట్ఠారస మూలపదాని’’త్యాదిమాహ. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం నయేపి ఉద్దిసిత్వా ఇదాని మూలపదాని ఉద్దిసితుం ‘తత్థ కతమానీ’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి వుత్తం. తత్థ కుసలాని నవ పదాని, అకుసలాని నవ పదాని అట్ఠారస మూలపదానీతి దట్ఠబ్బానీతి యోజనా. మూలన్తి పతిట్ఠహన్తి ఏతేహి నయా, పతిట్ఠానవిభాగా చాతి మూలాని, పదన్తి పతిట్ఠహన్తి ఏత్థ నయా, పట్ఠానవిభాగా, అధిగమా చాతి పదాని, వుత్తప్పకారట్ఠేన మూలాని చ తాని పదాని చాతి మూలపదాని. కుచ్ఛితే పాపధమ్మే సలయన్తీతి కుసలాని, కుసే రాగాదయో లునన్తీతి కుసలాని, కుసా వియ లునన్తీతి కుసలాని, కుసేన ఞాణేన లాతబ్బాని పవత్తేతబ్బానీతి కుసలాని. కుసలానం పటిపక్ఖానీతి అకుసలాని అ-సద్దో చేత్థ పటిపక్ఖత్థోతి.

నవ పదాని కుసలాని, నవ పదాని అకుసలానీతి గణనపరిచ్ఛేదతో, జాతిభేదతో చ ఉద్దిట్ఠాని, ‘‘కతమాని తానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా నవ పదాని అకుసలాని పచ్చాసత్తిన్యాయేన సరూపతో దస్సేతుం ‘‘కతమాని నవ పదాని అకుసలానీ’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘ఏవం గణనపరిచ్ఛేదతో, జాతిభేదతో చ మూలపదాని దస్సేత్వా ఇదాని సరూపతో దస్సేన్తో సంకిలేసపక్ఖంయేవ పఠమం ఉద్దిసతి ‘తణ్హా’తిఆదినా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩) –

వుత్తం. తత్థ రూపాదికే ఖన్ధే తసతి పరితసతీతి తణ్హా. అవిన్దియం కాయదుచ్చరితాదిం విన్దతీతి అవిజ్జా, విన్దియం కాయసుచరితాదిం న విన్దతీతి అవిజ్జా, విజ్జాయ పటిపక్ఖాతి వా అవిజ్జా. లుబ్భన్తి తేనాతి లోభో, లుబ్భతీతి వా లోభో, లుబ్భనం వా లోభో. దోసమోహేసుపి ఏసేవ నయో. అసుభే రూపక్ఖన్ధాదికే ‘‘సుభ’’న్తి పవత్తా సఞ్ఞా సుభసఞ్ఞా. దుక్ఖదుక్ఖాదికే ‘‘సుఖ’’న్తి పవత్తా సఞ్ఞా సుఖసఞ్ఞా. అనిచ్చే సఙ్ఖారధమ్మే ‘‘నిచ్చ’’న్తి పవత్తా సఞ్ఞా నిచ్చసఞ్ఞా. అనత్తసభావేసు చక్ఖాదీసు ఖన్ధేసు ‘‘అత్తా’’తి పవత్తా సఞ్ఞా అత్తసఞ్ఞా. యత్థాతి యేసు పదేసు సబ్బో అకుసలపక్ఖో సఙ్గహం సమోసరణం గచ్ఛతి, తాని పదాని అకుసలానీతి యోజనా. సఙ్గహం గణనం. సమోసరణం సమారోపనం.

పచ్చనీకధమ్మే ఉద్ధచ్చాదికే నీవరణే సమేతి వూపసమేతి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనవసేనాతి సమథో. సఙ్ఖారే అనిచ్చాదీహి వివిధేహి ఆకారేహి పస్సతీతి విపస్సనా. లోభస్స పటిపక్ఖో అలోభో. దోసస్స పటిపక్ఖో అదోసో. మోహస్స పటిపక్ఖో అమోహో. ఏత్థాపి -సద్దో పటిపక్ఖత్థో, న అభావత్థాదికోతి అధిప్పాయో. అసుభే రూపక్ఖన్ధాదికే, చక్ఖాదిమ్హి వా ‘‘అసుభ’’న్తి పవత్తా సఞ్ఞాపధానచిత్తుప్పాదా అసుభసఞ్ఞా, విసేసతో కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. దుక్ఖదుక్ఖతాదీసు ‘‘దుక్ఖ’’న్తి పవత్తా సఞ్ఞాపధానచిత్తుప్పాదా దుక్ఖసఞ్ఞా, విసేసతో వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. అనిచ్చే ఖన్ధాదికే విపరిణామధమ్మే ‘‘అనిచ్చ’’న్తి పవత్తా సఞ్ఞాపధానచిత్తుప్పాదా అనిచ్చసఞ్ఞా, విసేసతో చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. అనత్తసభావే ఖన్ధే, చక్ఖాదిమ్హి వా ‘‘అనత్తా’’తి పవత్తా సఞ్ఞాపధానచిత్తుప్పాదా అనత్తసఞ్ఞా, విసేసతో ధమ్మానుపస్సనాసతిపధానం. పఞ్ఞాసతిసీసేన హి పవత్తా అయం దేసనా. తేన వుత్తం భగవతా ‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, సతిబలం దట్ఠబ్బం? చతూసు సతిపట్ఠానేసు, ఏత్థ సతిబలం దట్ఠబ్బ’’న్తి. యత్థాతి యేసు పదేసు సబ్బో కుసలపక్ఖో సఙ్గహం సమోసరణం గచ్ఛతి, తాని పదాని కుసలానీతి యోజనా.

ఉద్దానన్తి ఉద్ధం దానం రక్ఖణం ఉద్దానం, సఙ్గహవచనన్తి అత్థో. ఉద్దానే అవుత్తే సతి హేట్ఠా వుత్తస్స అత్థస్స విప్పకిణ్ణభావో దిన్నో వియ భవేయ్య, తస్మా విప్పకిణ్ణభావస్స నివారణత్థం ఉద్దానన్తి అధిప్పాయో. చతురో చ విపల్లాసాతి సుభసుఖనిచ్చఅత్తసఞ్ఞా. కిలేసా భవన్తి ఏత్థ నవపదేసూతి భూమీ, కిలేసానం భూమీతి కిలేసభూమీ, కిలేసపవత్తనట్ఠానాని నవ పదానీతి వుత్తం హోతి.

చతురో సతిపట్ఠానాతి అసుభదుక్ఖఅనిచ్చఅనత్తసఞ్ఞా. ఇన్ద్రియభూమీతి సద్ధాదీనం విముత్తిపరిపాచనిన్ద్రియానం భూమీ పవత్తనట్ఠానాని సమోసరణట్ఠానాని.

నవహి కుసలపదేహి కుసలపక్ఖా యుజ్జన్తి యోజీయన్తి, నవహి అకుసలపదేహి అకుసలపక్ఖా యుజ్జన్తి యోజీయన్తి. నవహి కుసలపదేహి సహ కుసలపక్ఖా యుజ్జన్తి యుజ్జన్తా భవన్తి, నవహి అకుసలపదేహి సహ అకుసలపక్ఖా యుజ్జన్తి యుజ్జన్తా భవన్తీతి ఉద్దేసవారే వుత్తావసేసో సంవణ్ణనానుసారేన విజానితబ్బో.

ఇతి సత్తిబలానురూపా రచితా

ఉద్దేసవారస్స అత్థవిభావనా నిట్ఠితా.

౩. నిద్దేసవారఅత్థవిభావనా

సోళసహారనిద్దేసవిభావనా

. హారాదీసు సముదాయస్స నేత్తిప్పకరణస్స ఉద్దేసో ఉద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో నిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఉద్దిట్ఠే హారాదయో నిద్దిసితుం ‘‘తత్థ సఙ్ఖేపతో నేత్తీ’’తిఆది ఆరద్ధం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం ఉద్దిట్ఠే హారాదయో నిద్దిసితుం ‘తత్థ సఙ్ఖేపతో’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౪) వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తస్మిం ‘‘తత్థ కతమే సోళస హారా? దేసనా విచయో’’తిఆదిఉద్దేసపాఠే. సఙ్ఖేపతోతి సమాసతో. నేత్తీతి నేత్తిప్పకరణం. కిత్తితాతి కథితా, ఇదాని నిద్దేసతో కథేస్సామీతి వుత్తం హోతి.

.

‘‘అస్సాదాదీనవతా, నిస్సరణమ్పి చ ఫలం ఉపాయో చ.

ఆణత్తీ చ భగవతో, యోగీనం దేసనాహారో’’తి. –

గాథాయం యేన సంవణ్ణనావిసేసేన సుత్తే ఆగతా అస్సాదోపి ఆదీనవతా ఆదీనవోపి నిస్సరణమ్పి ఫలమ్పి ఉపాయోపి యోగీనం అత్థాయ భగవతో ఆణత్తిపి ఇమే ధమ్మా దస్సితా సంవణ్ణితా సంవణ్ణనావసేన ఞాపితా, సో సంవణ్ణనావిసేసో దేసనాహారో నామాతి అత్థయోజనా.

వచనత్థాదయో అట్ఠకథాయం విత్థారతో వుత్తావ, తస్మా కిఞ్చిమత్తమేవ కథేస్సామి. అస్సాదీయతేతి అస్సాదో, కో సో? సుఖం, సోమనస్సం, ఇట్ఠారమ్మణభూతా పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా చ. అస్సాదేతి ఏతాయాతి వా అస్సాదో, కో సో? తణ్హా, విపల్లాసా చ. విపల్లాసవసేన హి ఏకచ్చే సత్తా అనిట్ఠమ్పి ఆరమ్మణం ఇట్ఠాకారేన అస్సాదేన్తి.

ఆభుసం కమ్మేన దీనం దుక్ఖాది హుత్వా వాతి పవత్తతీతి ఆదీనవో, దుక్ఖాది. అథ వా అతివియ ఆదీనం కపణం హుత్వా వాతి పవత్తతీతి ఆదీనవో, కపణమనుస్సో, తథాభావా చ తేభూమకా ధమ్మా అనిచ్చతాదియోగతో.

నిస్సరతి ఏతేనాతి నిస్సరణం, అరియమగ్గో. నిస్సరతీతి వా నిస్సరణం, నిబ్బానం. పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. నిస్సరణభేదో అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౪ హారసఙ్ఖేప) బహుధా వుత్తోవ.

ఫలతి పవత్తతీతి ఫలం, దేసనాయ ఫలం. యదిపి దేసనా ఫలనిప్ఫాదికా న హోతి, తథాపి భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా పుఞ్ఞసమ్భారా సమ్భవన్తి, పుఞ్ఞసమ్భారహేతుతో ఫలం పవత్తం, తస్మా దేసనాయ ఫలం నామాతి. కతమం తం? దేవమనుస్సేసు ఆయువణ్ణసుఖబలయసపరివారఅధిపతేయ్యఉపధిసమ్పత్తిచక్కవత్తిసిరిదేవరజ్జ- సిరిచతుసమ్పత్తిచక్కసీలసమాధిసమ్పదా విజ్జాభిఞ్ఞా పటిసమ్భిదా సావకబోధిపచ్చేకబోధిసమ్మాసమ్బోధియో.

పచ్చయసామగ్గిం ఉపగన్త్వా అయతి పవత్తతి ఫలం ఏతేనాతి ఉపాయో, కో సో? అరియమగ్గస్స పుబ్బభాగపటిపదా. పురిమా పటిపదా హి పచ్ఛిమాయ పటిపదాయ అధిగమూపాయో, పరమ్పరాయ మగ్గనిబ్బానాధిగమస్స చ ఉపాయో. కేచి ‘‘మగ్గోపి ఉపాయో’’తి వదన్తి, తేసం మతేన నిబ్బానమేవ నిస్సరణన్తి వుత్తం సియా. ‘‘తే పహాయ తరే ఓఘన్తి ఇదం నిస్సరణ’’న్తి (నేత్తి. ౫) పన అరియమగ్గస్స నిస్సరణభావం వక్ఖతి, తస్మా కేసఞ్చి వాదో న గహేతబ్బో.

ఆణత్తీతి ఆణారహస్స భగవతో వేనేయ్యానం హితసిద్ధియా ‘‘ఏవం సమ్మాపటిపత్తిం పటిపజ్జాహి, మిచ్ఛాపటిపత్తిం మా పటిపజ్జాహీ’’తి విధానం ఆణాఠపనం ఆణత్తి నామ.

యుజ్జన్తి పయుజ్జన్తి చతుసచ్చకమ్మట్ఠానభావనాసూతి యోగినో, వేనేయ్యా, తేసం యోగీనం అత్థాయాతి వచనసేసం నీహరిత్వా యోజనా కాతబ్బా. సుత్తే ఆగతానం సబ్బేసం అస్సాదాదీనం ఏకదేసాగతానమ్పి నీహరిత్వా సబ్బేసం విభజనసంవణ్ణనావిసేసో దేసనాహారోతి నిద్దేసతో గహేతబ్బో, సో చ విభజనాకారో దేసనాహారవిభఙ్గే (నేత్తి. ౫) ఆగమిస్సతీతి ఇధ న దస్సితోతి.

దేసనాహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో విచయహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘యం పుచ్ఛితఞ్చ విస్సజ్జితఞ్చ, సుత్తస్స యా చ అనుగీతి.

సుత్తస్స యో పవిచయో, హారో విచయోతి నిద్దిట్ఠో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ సుత్తస్స యం పుచ్ఛితఞ్చ యా పుచ్ఛా విచయమానా చ సుత్తస్స యం విస్సజ్జితఞ్చ యా విస్సజ్జనా విచయమానా చ సుత్తస్స యో పదాదివిచయో, అస్సాదాదివిచయో చ అత్థి, తే వుత్తప్పకారా విచయమానా పుచ్ఛాదయో యేన సంవణ్ణనావిసేసేన విచియన్తి, సో సంవణ్ణనావిసేసో విచయో హారోతి నిద్దిట్ఠోతి అత్థయోజనా కాతబ్బా.

పుచ్ఛీయతే పుచ్ఛితం. విస్సజ్జీయతే విస్సజ్జితన్తి భావసాధనత్థో దట్ఠబ్బో, న కమ్మసాధనత్థో. తేన వుత్తం టీకాయం ‘‘భావత్థే తోతి ఆహ – ‘విస్సజ్జితన్తి విస్సజ్జనా’’’తి.

‘‘సుత్తస్సా’’తి నియమితత్తా సంవణ్ణనావసేన అట్ఠకథాయం ఆగతం న గహేతబ్బన్తి దట్ఠబ్బం. సో విచయో హారో అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౪ హారసఙ్ఖేప) వుత్తోవ. కథం? –

‘‘అయం పుచ్ఛా అదిట్ఠజోతనా దిట్ఠసంసన్దనా విమతిచ్ఛేదనా అనుమతిపుచ్ఛా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా సత్తాధిట్ఠానా ధమ్మాధిట్ఠానా ఏకాధిట్ఠానా అనేకాధిట్ఠానా సమ్ముతివిసయా పరమత్థవిసయా అతీతవిసయా అనాగతవిసయా పచ్చుప్పన్నవిసయా’’తిఆదినా పుచ్ఛావిచయో వేదితబ్బో. ‘‘ఇదం విస్సజ్జనం ఏకంసబ్యాకరణం విభజ్జబ్యాకరణం పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణం ఠపనం సావసేసం నిరవసేసం సఉత్తరం నిరుత్తరం లోకియం లోకుత్తర’’న్తిఆదినా విస్సజ్జనవిచయో.

‘‘అయం పుచ్ఛా ఇమినా సమేతి, ఏతేన న సమేతీ’’తి పుచ్ఛితత్థం ఆనేత్వా, విచయో పుబ్బేనాపరం సంసన్దిత్వా చ విచయో పుబ్బాపరవిచయో. ‘‘అయం అనుగీతి వుత్తత్థసఙ్గహా అవుత్తత్థసఙ్గహా తదుభయత్థసఙ్గహా కుసలత్థసఙ్గహా అకుసలత్థసఙ్గహా’’తిఆదినా అనుగీతివిచయో. అస్సాదాదీసు సుఖవేదనాయ ‘‘ఇట్ఠారమ్మణానుభవనలక్ఖణా’’తిఆదినా, తణ్హాయ ‘‘ఆరమ్మణగ్గహణలక్ఖణా’’తిఆదినా, విపల్లాసానం ‘‘విపరీతగ్గహణలక్ఖణా’’తిఆదినా, అవసిట్ఠానం తేభూమకధమ్మానం ‘‘యథాసకలక్ఖణా’’తిఆదినా సబ్బేసఞ్చ ద్వావీసతియా తికేసు, ద్వాచత్తాలీసాధికే చ దుకసతే లబ్భమానపదవసేన తంతంఅస్సాదత్థవిసేసనిద్ధారణం అస్సాదవిచయో.

దుక్ఖవేదనాయ ‘‘అనిట్ఠానుభవనలక్ఖణా’’తిఆదినా, దుక్ఖసచ్చానం ‘‘పటిసన్ధిలక్ఖణా’’తిఆదినా, అనిచ్చతాదీనం ఆదిఅన్తవన్తతాయ అనిచ్చన్తికతాయ చ ‘‘అనిచ్చా’’తిఆదినా సబ్బేసఞ్చ లోకియధమ్మానం సంకిలేసభాగియహానభాగియతాదివసేన ఆదీనవవుత్తియా ఓకారనిద్ధారణేన ఆదీనవవిచయో. నిస్సరణపదే అరియమగ్గస్స ఆగమనతో కాయానుపస్సనాదిపుబ్బభాగపటిపదావిభాగవిసేసనిద్ధారణవసేన, నిబ్బానస్స యథావుత్తపరియాయవిభాగవిసేసనిద్ధారణవసేనాతి ఏవం నిస్సరణవిచయో. ఫలాదీనం తంతంసుత్తదేసనాయ సాధేతబ్బఫలస్స తదుపాయస్స తత్థ తత్థ సుత్తవిధివచనస్స చ విభాగనిద్ధారణవసేన విచయో వేదితబ్బో. ఏవం పదపుచ్ఛావిస్సజ్జనపుచ్ఛాపుబ్బాపరానుగీతీనం, అస్సాదాదీనఞ్చ విసేసనిద్ధారణవసేనేవ విచయలక్ఖణో ‘‘విచయో హారో’’తి వేదితబ్బోతి –

ఏవం వుత్తోవ.

విస్సజ్జనవిసేసో పన టీకాయం వుత్తో. కథం? –

‘‘చక్ఖు అనిచ్చ’’న్తి పుట్ఠే ‘‘ఆమ, చక్ఖు అనిచ్చమేవా’’తి ఏకన్తతో విస్సజ్జనం ఏకంసబ్యాకరణం, ‘‘అఞ్ఞిన్ద్రియం భావేతబ్బం, సచ్ఛికాతబ్బఞ్చా’’తి పుట్ఠే ‘‘మగ్గపరియాపన్నం భావేతబ్బం, ఫలపరియాపన్నం సచ్ఛికాతబ్బ’’న్తి విభజిత్వా విస్సజ్జనం విభజ్జబ్యాకరణం, ‘‘అఞ్ఞిన్ద్రియం కుసల’’న్తి పుట్ఠే ‘‘కిం అనవజ్జట్ఠో కుసలత్థో, ఉదాహు సుఖవిపాకట్ఠో’’తి పటిపుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణం, ‘‘సస్సతో అత్తా, అసస్సతో వా’’తి వుత్తే ‘‘అబ్యాకతమేత’’న్తిఆదినా అవిస్సజ్జనం ఠపనం, ‘‘కిం పనేతే ‘కుసలా’తి వా ‘ధమ్మా’తి వా ఏకత్థా, ఉదాహు నానత్థా’’తి ఇదం పుచ్ఛనం సావసేసం. విస్సజ్జనస్స పన సావసేసతో వేనేయ్యజ్ఝాసయవసేన దేసనాయం వేదితబ్బా. అపాటిహీరకం సఉత్తరం సప్పాటిహీరకం నిరుత్తరం, సేసం విచయహారనిద్దేసే సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి –

వుత్తోవ. సంవణ్ణనాసు వుత్తో అత్థో అనాకులో పాకటో యతిపోతేహి విఞ్ఞాతో, సో సబ్బత్థ అమ్హేహి న విభత్తోతి దట్ఠబ్బో.

విచయహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో యుత్తిహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘సబ్బేసం హారానం, యా భూమీ యో చ గోచరో తేసం.

యుత్తాయుత్తపరిక్ఖా, హారో యుత్తీతి నిద్దిట్ఠో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ సబ్బేసం సోళసన్నం హారానం యా భూమి పవత్తనట్ఠానభూతం బ్యఞ్జనం, యో గోచరో సుత్తత్థో చ అత్థి, తేసం భూమిసఙ్ఖాతబ్యఞ్జనగోచరసఙ్ఖాతసుత్తత్థానం యా యుత్తాయుత్తపరిక్ఖా యుత్తాయుత్తీనం విచారణా సంవణ్ణనా కతా, సో యుత్తిఅయుత్తిపరిక్ఖావిచారణసఙ్ఖాతో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘యుత్తి హారో’’తి నిద్దిట్ఠోతి అత్థయోజనా.

తేసం హారానం భూమిభూతస్స సుత్తే ఆగతస్స బ్యఞ్జనస్స యుత్తిభావో దువిధో సభావనిరుత్తిభావో, అధిప్పేతత్థవాచకభావో చ. గోచరభూతస్స పన సుత్తే ఆగతస్స యుత్తిభావో సుత్తవినయధమ్మతాహి అవిలోమనం. అయుత్తిభావో వుత్తవిపరియాయేన గహేతబ్బో.

యుత్తిహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో పదట్ఠానహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘ధమ్మం దేసేతి జినో, తస్స చ ధమ్మస్స యం పదట్ఠానం.

ఇతి యావ సబ్బధమ్మా, ఏసో హారో పదట్ఠానో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ ధమ్మన్తి యం కిఞ్చి కుసలాదిధమ్మం సుత్తే జినో దేసేతి, తస్స సుత్తే జినేన దేసితస్స కుసలాదిధమ్మస్స యఞ్చ పదట్ఠానం నిద్ధారేతబ్బం, తం తం పదట్ఠానఞ్చాతి ఏవం వుత్తనయేన యావ యత్తకా సబ్బే ధమ్మా సుత్తే జినేన దేసితా, తత్తకానం సబ్బేసం ధమ్మానం యఞ్చ పదట్ఠానం నిద్ధారేతబ్బం, తస్స చ పదట్ఠానస్స యఞ్చ పదట్ఠానం నిద్ధారేతబ్బం, తం తం పదట్ఠానఞ్చ, ఇతి ఏవం వుత్తనయేన యావ యత్తకా సబ్బే పదట్ఠానధమ్మా నిద్ధారేతబ్బావ, తత్తకాని సబ్బాని ధమ్మపదట్ఠానాని యథానురూపం నిద్ధారేత్వా యేన సంవణ్ణనావిసేసేన కథితాని, ఏసో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘పదట్ఠానో హారో’’తి నిద్దిట్ఠోతి అత్థయోజనా.

సుత్తే దేసితకుసలధమ్మస్స యోనిసోమనసికారసద్ధమ్మస్సవనసప్పురిసూపనిస్సయాది పదట్ఠానం, సుత్తే దేసితఅకుసలధమ్మస్స అయోనిసోమనసికారఅసద్ధమ్మస్సవనఅసప్పురిసూపనిస్సయాది పదట్ఠానం, అబ్యాకతస్స ధమ్మస్స యథారహం కుసలాకుసలాబ్యాకతా పదట్ఠానన్తిఆదినా నిద్ధారేతబ్బన్తి.

పదట్ఠానహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో లక్ఖణహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా కేచి.

వుత్తా భవన్తి సబ్బే, సో హారో లక్ఖణో నామా’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ ఏకధమ్మే సుత్తే భగవతా వుత్తమ్హి, అట్ఠకథాయం నిద్ధారితే వా సతి తేన ధమ్మేన యే కేచి ధమ్మా ఏకలక్ఖణా భవన్తి, సబ్బే తే ధమ్మా సుత్తే సరూపతో అవుత్తాపి సమానలక్ఖణతాయ సంవణ్ణేతబ్బభావేన ఆనేత్వా యేన సంవణ్ణనావిసేసేన వుత్తా భవన్తి, సో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘లక్ఖణో నామ హారో’’తి నిద్దిట్ఠోతి అత్థయోజనా.

ఏకం సమానం లక్ఖణం ఏతేసన్తి ఏకలక్ఖణా, సమానలక్ఖణా, సహచారితాయ వా సమానకిచ్చతాయ వా సమానహేతుతాయ వా సమానఫలతాయ వా సమానారమ్మణతాయ వా అవుత్తాపి నిద్ధారితాతి. కథం? – ‘‘నానత్తకాయానానత్తసఞ్ఞినో (దీ. ని. ౩.౩౪౧, ౩౫౭, ౩౫౯; అ. ని. ౯.౨౪), నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా’’తిఆదీసు సహచారితాయ సఞ్ఞాయ సహగతా ధమ్మా నిద్ధారితా. ‘‘దదం మిత్తాని గన్థతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౨౪౬; సు. ని. ౧౮౯) సమానకిచ్చతా, పియవచనఅత్థచరియా సమానత్థతాపి నిద్ధారితా, ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౨౬; సం. ని. ౨.౧; మహావ. ౧; విభ. ౨౨౫; ఉదా. ౧; నేత్తి. ౨౪) సమానహేతుతాయ సఞ్ఞాదయోపి నిద్ధారితా, ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౨౬; సం. ని. ౨.౧; మహావ. ౧; విభ. ౨౨౫; ఉదా. ౧; నేత్తి. ౨౪) సమానఫలతాయ తణ్హుపాదానాదయోపి నిద్ధారితా, ‘‘రూపం అస్సాదేతి అభినన్దతి, తం ఆరబ్భ రాగో ఉప్పజ్జతీ’’తిఆదీసు (పట్ఠా. ౧.౧.౪౨౪) సమానారమ్మణతాయ తంసమ్పయుత్తా వేదనాదయోపి నిద్ధారితా, నిద్ధారేత్వా వత్తబ్బాతి అత్థోతి. విత్థారో విభఙ్గవారే (నేత్తి. ౨౩) ఆగమిస్సతి.

లక్ఖణో హారో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో చతుబ్యూహో హారో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘నేరుత్తమధిప్పాయో, బ్యఞ్జనమథ దేసనానిదానఞ్చ;

పుబ్బాపరానుసన్ధీ, ఏసో హారో చతుబ్యూహో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ నేరుత్తం సుత్తపదనిబ్బచనఞ్చ బుద్ధానం తస్స తస్స సుత్తస్స దేసకానం, సావకానం వా అధిప్పాయో చ అత్థబ్యఞ్జనేన బ్యఞ్జనముఖేన దేసనానిదానఞ్చ పుబ్బాపరేన అనుసన్ధి చ ఏతే నిరుత్తాదయో యేన సంవణ్ణనావిసేసేన విభావీయన్తి, ఏసో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘చతుబ్యూహో హారో’’తి నిద్దిట్ఠో. దేసనాపవత్తినిమిత్తం దేసకస్స అజ్ఝాసయాది దేసనానిదానం నామ. చతుబ్యూహహారస్స బహువిసయత్తా విభఙ్గే (నేత్తి. ౨౫ ఆదయో) లక్ఖణసమ్పత్తిం కత్వా కథయిస్సామ.

చతుబ్యూహహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో ఆవట్టహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘ఏకమ్హి పదట్ఠానే, పరియేసతి సేసకం పదట్ఠానం;

ఆవట్టతి పటిపక్ఖే, ఆవట్టో నామ సో హారో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ పరక్కమధాతుఆదీనం పదట్ఠానే ఏకమ్హి ఆరమ్భధాతుఆదికే దేసనారుళ్హే సతి విసభాగతాయ వా సేసకం పదట్ఠానం పరియేసతి, దేసనాయ సరూపతో అగ్గహణేన వా సేసకం పదట్ఠానం పరియేసతి, యేన సంవణ్ణనావిసేసేన పరియేసిత్వా యోజేన్తో దేసనం పమాదాదీనం పదట్ఠానభూతే కోసజ్జాదికే పటిపక్ఖే ఆవట్టతి ఆవట్టాపేతి, సో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘ఆవట్టో హారో నామా’’తి నిద్దిట్ఠోతి అత్థయోజనా.

‘‘పటిపక్ఖే’’తి ఇదం నిదస్సనమత్తం, సేసేపి సభాగే ఆవట్టనతో. న హి ఆరమ్భధాతుఆదికే దేసనారుళ్హే సతి తప్పటిపక్ఖే కోసజ్జాదికేయేవ దేసనం ఆవట్టేతి, అథ ఖో అవసేసవీరియారమ్భాదికేపి దేసనం ఆవట్టేతీతి.

ఆవట్టహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో విభత్తిహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘ధమ్మఞ్చ పదట్ఠానం, భూమిఞ్చ విభజతే అయం హారో.

సాధారణే అసాధారణే చ నేయ్యో విభత్తీ’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ కుసలాదివసేన అనేకవిధం సభావధమ్మఞ్చ దానసీలాదిపదట్ఠానఞ్చ ‘‘దస్సనభూమి భావనాభూమీ’’తి ఏవమాదికం భూమిఞ్చ సాధారణే చ అసాధారణే చ యేన సంవణ్ణనావిసేసేన విభజతే, సో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘విభత్తి హారో’’తి నేయ్యోతి అత్థయోజనా.

‘‘ఇమస్మిం సుత్తే వుత్తా కుసలా వాసనాభాగియా, ఇమస్మిం సుత్తే వుత్తా కుసలా నిబ్బేధభాగియా’’త్యాదినా, ‘‘ఇమస్మిం సుత్తే వుత్తా అకుసలా కిలేసభాగియా’’త్యాదినా ధమ్మఞ్చ, ‘‘ఇదం సీలం ఇమస్స మహగ్గతవిసేసస్స పదట్ఠానం, ఇదం సీలం ఇదం ఝానం ఇమస్స లోకుత్తరస్స పదట్ఠాన’’న్త్యాదినా పదట్ఠానఞ్చ, ‘‘దస్సనపహాతబ్బస్స పుథుజ్జనో భూమి, భావనాపహాతబ్బస్స సోతాపన్నాదయో భూమి’’త్యాదినా భూమిఞ్చ, ‘‘కామరాగబ్యాపాదా పుథుజ్జనసోతాపన్నానం సాధారణా’’త్యాదినా సాధారణే చ, ‘‘కామరాగబ్యాపాదా అనాగామిఅరహన్తానం అసాధారణా’’త్యాదినా అసాధారణే చ యేన విభజతి, సో విభత్తి హారో నామాతిఆదినా (నేత్తి. ౩౩-౩౪) విత్థారేత్వా విభజనాకారో గహేతబ్బో.

విభత్తిహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో పరివత్తనహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

.

‘‘కుసలాకుసలే ధమ్మే, నిద్దిట్ఠే భావితే పహీనే చ.

పరివత్తతి పటిపక్ఖే, హారో పరివత్తనో నామా’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ సుత్తే భావితే భావితబ్బే కుసలే అనవజ్జధమ్మే నిద్దిట్ఠే కథితే, సంవణ్ణితే వా పహీనే పహాతబ్బే అకుసలే సావజ్జధమ్మే నిద్దిట్ఠే కథితే, సంవణ్ణితే వా తేసం ధమ్మానం పటిపక్ఖే విపరీతధమ్మే యేన సంవణ్ణనావిసేసేన పరివత్తతి పరివత్తేతి, సో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘పరివత్తనో హారో నామా’’తి వేదితబ్బోతి అత్థయోజనా.

‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్స పురిసపుగ్గలస్స మిచ్ఛాదిట్ఠి నిజ్జిణ్ణా భవతీ’’తిఆదినా చ ‘‘యస్స వా పాణాతిపాతా పటివిరతస్స పాణాతిపాతో పహీనో’’తిఆదినా చ ‘‘భుఞ్జితబ్బా కామా …పే… కామేహి వేరమణీ తేసం అధమ్మో’’తిఆదినా చ పటిపక్ఖే పరివత్తనభావం విభఙ్గవారే (నేత్తి. ౩౫ ఆదయో) వక్ఖతీతి న విత్థారితా.

పరివత్తనహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో వేవచనహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౦.

‘‘వేవచనాని బహూని తు, సుత్తే వుత్తాని ఏకధమ్మస్స.

యో జానాతి సుత్తవిదూ, వేవచనో నామ సో హారో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ ఏకధమ్మస్స పదత్థస్స సుత్తే వుత్తాని తు వుత్తాని ఏవ, బహూని తు బహూని ఏవ వేవచనాని యేన సంవణ్ణనావిసేసేన యో సుత్తవిదూ జానాతి, జానిత్వా ఏకస్మింయేవ పదత్థే యోజేతి, తస్స సుత్తవిదునో సో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘వేవచనో నామ హారో’’తి నిద్దిట్ఠోతి అత్థయోజనా.

ఏత్థ చ యో సో-సద్దా అసమానత్థా చ హోన్తీతి ‘‘యో సుత్తవిదూ’’తి వత్వా ‘‘సో సంవణ్ణనావిసేసో’’తి వుత్తన్తి. ‘‘భగవా’’తి పదస్స ఏకస్మింయేవ అత్థే భగవతి ‘‘అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో విజ్జాచరణసమ్పన్నో సుగతో లోకవిదూ అనుత్తరో పురిసదమ్మసారథి సత్థా దేవమనుస్సానం బుద్ధో భగవా, ఫలనిప్ఫత్తిగతో వేసారజ్జప్పత్తో అధిగతపటిసమ్భిదో చతుయోగవిప్పహీనో అగతిగమనవీతివత్తో ఉద్ధటసల్లో నిరుళ్హవణో మద్దితకణ్టకో నిబ్బాపితపరియుట్ఠానో బన్ధనాతీతో గన్థవినివేఠనో అజ్ఝాసయవీతివత్తో భిన్నన్ధకారో చక్ఖుమా లోకధమ్మసమతిక్కన్తో అనురోధవిరోధవిప్పయుత్తో ఇట్ఠానిట్ఠేసు ధమ్మేసు అసఙ్ఖేపగతో బన్ధనాతివత్తో ఠపితసఙ్గామో అభిక్కన్తతరో ఉక్కాధరో ఆలోకకరో పజ్జోతకరో తమోనుదో రణఞ్జహో అపరిమాణవణ్ణో అప్పమేయ్యవణ్ణో అసఙ్ఖేయ్యవణ్ణో ఆభఙ్కరో పభఙ్కరో ధమ్మోభాసపజ్జోతకరో’’తి (నేత్తి. ౩౮) ఏవమాదీని బహూని వేవచనాని యోజితాని. విత్థారో విభఙ్గవారే (నేత్తి. ౩౭ ఆదయో) ఆగమిస్సతి.

వేవచనహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో పఞ్ఞత్తిహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౧.

‘‘ఏకం భగవా ధమ్మం, పఞ్ఞత్తీహి వివిధాహి దేసేతి.

సో ఆకారో ఞేయ్యో, పఞ్ఞత్తీ నామ సో హారో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ భగవా ఏకం ఖన్ధాదిధమ్మం వివిధాహి నిక్ఖేపప్పభవపఞ్ఞత్తాదీహి పఞ్ఞత్తీహి యేన పఞ్ఞాపేతబ్బాకారేన దేసేతి, సో పఞ్ఞాపేతబ్బాకారో యేన సంవణ్ణనావిసేసేన విభావితో, సో సంవణ్ణనావిసేసో ‘‘పఞ్ఞత్తి హారో నామా’’తి ఞేయ్యోతి అత్థయోజనా.

తత్థ వివిధాహి పఞ్ఞత్తీహి నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తిపభవపఞ్ఞత్తిపరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తిపహానపఞ్ఞత్తి- భావనాపఞ్ఞత్తిసచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తినిరోధపఞ్ఞత్తినిబ్బిదాపఞ్ఞత్తీతి ఏవమాదిపఞ్ఞత్తీహి ఏకపదత్థస్సేవ పఞ్ఞాపేతబ్బాకారవిభావనాలక్ఖణో సంవణ్ణనావిసేసో పఞ్ఞత్తి హారో నామాతి.

తత్థ ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి అయం పఞ్ఞత్తి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం, ఛన్నం ధాతూనం, అట్ఠారసన్నం ధాతూనం, ద్వాదసన్నం ఆయతనానం, దసన్నం ఇన్ద్రియానం నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి.

‘‘కబళీకారే చే, భిక్ఖవే, ఆహారే అత్థి రాగో, అత్థి నన్దీ, అత్థి తణ్హా, పతిట్ఠితం తత్థ విఞ్ఞాణం విరుళ్హం. యత్థ పతిట్ఠితం విఞ్ఞాణం విరుళ్హం, అత్థి తత్థ నామరూపస్స అవక్కన్తి. యత్థ అత్థి నామరూపస్స అవక్కన్తి, అత్థి తత్థ సఙ్ఖారానం వుద్ధీ’’తి (సం. ని. ౨.౬౪; కథా. ౨౯౬) ఏవమాది పభవపఞ్ఞత్తి దుక్ఖస్స చ సముదయస్స చాతి.

‘‘కబళీకారే చే, భిక్ఖవే, ఆహారే నత్థి రాగో, నత్థి నన్దీ, నత్థి తణ్హా’’తి (సం. ని. ౨.౬౪; కథా. ౨౯౬) ఏవమాది పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి దుక్ఖస్స, ‘‘పహానపఞ్ఞత్తి సముదయస్స, భావనాపఞ్ఞత్తి మగ్గస్స, సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నిరోధస్సా’’తి చ ‘‘నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి సుతమయియా పఞ్ఞాయ, సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియస్స, పవత్తనాపఞ్ఞత్తి ధమ్మచక్కస్సా’’తి ఏవమాదివిత్థారో విభఙ్గే (నేత్తి. ౩౯ ఆదయో) ఆగమిస్సతీతి.

పణ్ణత్తిహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో ఓతరణహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౨.

‘‘యో చ పటిచ్చుప్పాదో, ఇన్ద్రియఖన్ధా చ ధాతుఆయతనా.

ఏతేహి ఓతరతి యో, ఓతరణో నామ సో హారో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ యో పటిచ్చసముప్పాదో చ యే ఇన్ద్రియఖన్ధా చ యాని ధాతుఆయతనాని చ యేన సంవణ్ణనావిసేసేన నిద్ధారితాని, ఏతేహి పటిచ్చసముప్పాదాదిన్ద్రియఖన్ధధాతాయతనేహి, సుత్తే ఆగతపదత్థముఖేన నిద్ధారియమానేహి చ యో సంవణ్ణనావిసేసో ఓతరతి ఓగాహతి పటిచ్చసముప్పాదాదికే తత్థ వాచకవసేన, తత్థ ఞాపకవసేన వా అనుపవిసతి, సో సంవణ్ణనావిసేసో ఓతరణో హారో నామాతి అత్థయోజనా.

తత్థ ఇన్ద్రియఖన్ధాతి ఇన్ద్రియాని చ ఖన్ధా చాతి ఇన్ద్రియఖన్ధా. ధాతుఆయతనాతి ధాతుయో చ ఆయతనాని చ ధాతుఆయతనా. కథం ఓతరణో? ‘‘ఉద్ధం అధో సబ్బధి విప్పముత్తో’’తిఆది (నేత్తి. ౪౨) పాఠో.

ఉద్ధన్తి రూపధాతు చ అరూపధాతు చ. అధోతి కామధాతు. సబ్బధి విప్పముత్తోతి తేధాతుకే అయం అసేక్ఖావిముత్తి. తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని, అయం ఇన్ద్రియేహి ఓతరణా.

తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని విజ్జా, విజ్జుప్పాదా అవిజ్జానిరోధో…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతి, అయం పటిచ్చసముప్పాదేహి ఓతరణా.

తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితాని సీలక్ఖన్ధేన సమాధిక్ఖన్ధేన పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన, అయం ఖన్ధేహి ఓతరణా.

తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని సఙ్ఖారపరియాపన్నాని యే సఙ్ఖారా అనాసవా, నో చ భవఙ్గా, తే సఙ్ఖారా ధమ్మధాతుసఙ్గహితా, అయం ధాతూహి ఓతరణా.

సా ధమ్మధాతు ధమ్మాయతనపరియాపన్నా, యం ఆయతనం అనాసవం, నో చ భవఙ్గం, అయం ఆయతనేహి ఓతరణాతి ఏవమాదీహి విభఙ్గే (నేత్తి. ౪౨ ఆదయో) ఆగమిస్సతీతి.

ఓతరణహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో సోధనహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౩.

‘‘విస్సజ్జితమ్హి పఞ్హే, గాథాయం పుచ్ఛితా యమారబ్భ.

సుద్ధాసుద్ధపరిక్ఖా, హారో సో సోధనో నామా’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ తిస్సం గాథాయం ఆరుళ్హే పఞ్హే ఞాతుమిచ్ఛితే అత్థే భగవతా విస్సజ్జనగాథాయం విస్సజ్జితమ్హి యం సుత్తత్థం ఆరబ్భ అధికిచ్చ సా గాథా పుచ్ఛితా పుచ్ఛనత్థాయ ఠపితా, తస్స సుత్తత్థస్స యేన సంవణ్ణనావిసేసేన సుద్ధాసుద్ధపరిక్ఖా విచారణా భవే, సో సంవణ్ణనావిసేసో సోధనో హారో నామాతి అత్థయోజనా.

కథం? ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి పదం సోధితం, ఆరమ్భో న సోధితో. ‘‘వివిచ్ఛా పమాదా నప్పకాసతీ’’తి పదం సోధితం, ఆరమ్భో న సోధితో. ‘‘జప్పాభిలేపనం బ్రూమీ’’తి పదం సోధితం, ఆరమ్భో న సోధితో. ‘‘దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి పదఞ్చ సోధితం, ఆరమ్భో చ సోధితోతి. ఏవం పదాదీనం సోధితాసోధితభావవిచారో హారో సోధనో నామ. విత్థారతో పన విభఙ్గే (నేత్తి. ౪౫ ఆదయో) ఆగమిస్సతీతి.

సోధనహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో అధిట్ఠానహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౪.

‘‘ఏకత్తతాయ ధమ్మా, యేపి చ వేమత్తతాయ నిద్దిట్ఠా.

తే న వికప్పయితబ్బా, ఏసో హారో అధిట్ఠానో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ యే దుక్ఖసచ్చాదయో ధమ్మా ఏకత్తతాయ సామఞ్ఞేనపి చ వేమత్తతాయ విసేసేనపి నిద్దిట్ఠా, యేన సంవణ్ణనావిసేసేన నిద్దిట్ఠా దుక్ఖసచ్చాదయో ధమ్మా న వికప్పయితబ్బా సామఞ్ఞవిసేసకప్పనాయ వోహారభావేన అనవట్ఠానతో, కాలదిసావిసేసాదీనం వియ అపేక్ఖాసిద్ధితో చ, ఏసో సంవణ్ణనావిసేసో అధిట్ఠానో హారోతి అత్థయోజనా.

తత్థ ఏకత్తతాయాతి ఏకస్స సమానస్స భావో ఏకత్తం, ఏకత్తమేవ ఏకత్తతా, తాయ. ఏకసద్దో చేత్థ సమానత్థవాచకో, న సఙ్ఖ్యావాచకోతి. వేమత్తతాయాతి విసిట్ఠా మత్తా విమత్తా, విమత్తా ఏవ వేమత్తం, వేమత్తస్స భావో వేమత్తతా, తాయ. యథా హి ‘‘అజ్జ స్వే’’తి వుచ్చమానా కాలవిసేసా అనవట్ఠితా భవన్తి, ‘‘పురిమా దిసా, పచ్ఛిమా దిసా’’తి వుచ్చమానా దిసావిసేసా, ఏవం సామఞ్ఞవిసేసా చ అత్థస్స సభావాతి. తథా హి ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి వుచ్చమానం జాతిఆదిం అపేక్ఖాయ సామఞ్ఞం సమానమ్పి సచ్చాపేక్ఖాయ విసేసో హోతి. ఏస నయో సముదయసచ్చాదీసుపీతి. ‘‘దుక్ఖ’’న్తి ఏకత్తతా. ‘‘జాతి దుక్ఖా, జరా దుక్ఖా, మరణం దుక్ఖ’’న్తి ఏవమాది వేమత్తతా. ‘‘దుక్ఖసముదయో’’తి ఏకత్తతా, ‘‘తణ్హా పోనోభవికా నన్దీరాగసహగతా’’తి ఏవమాది వేమత్తతాతి ఏవమాది విత్థారో విభఙ్గే (నేత్తి. ౪౬ ఆదయో) ఆగమిస్సతీతి.

అధిట్ఠానహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో పరిక్ఖారహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౫.

‘‘యే ధమ్మా యం ధమ్మం, జనయన్తిప్పచ్చయా పరమ్పరతో.

హేతుమవకడ్ఢయిత్వా, ఏసో హారో పరిక్ఖారో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ అవిజ్జాదికా యే పచ్చయధమ్మా సఙ్ఖారాదికం యం ఫలధమ్మం పచ్చయా సహజాతపచ్చయేన పరమ్పరతో పరమ్పరపచ్చయభావేన జనయన్తి, తస్స సఙ్ఖారాదిఫలస్స పచ్చయం పరిక్ఖారభూతం పురిముప్పన్నం అవిజ్జాదికం అసాధారణం జనకం హేతుం, అయోనిసోమనసికారాదికం సాధారణం పచ్చయహేతుఞ్చ అవకడ్ఢయిత్వా సుత్తతో నిద్ధారేత్వా యో సంవణ్ణనావిసేసో పరిక్ఖారసంవణ్ణనాభావేన పవత్తో, ఏసో సంవణ్ణనావిసేసో పరిక్ఖారో హారో నామాతి అత్థయోజనా. అవిజ్జాదయో హి అవిజ్జాదీనం అసాధారణహేతూ భవన్తి, అయోనిసోమనసికారాదయో సాధారణపచ్చయా. తేనాహ – ‘‘అసాధారణలక్ఖణో హేతు, సాధారణలక్ఖణో పచ్చయో’’తి, ‘‘అవిజ్జా అవిజ్జాయ హేతు, అయోనిసోమనసికారో పచ్చయో’’తిఆదికం (నేత్తి. ౪౯) విభఙ్గవచనఞ్చ.

పరిక్ఖారహారనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో సమారోపనహారనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౬.

‘‘యే ధమ్మా యంమూలా, యే చేకత్థా పకాసితా మునినా.

తే సమారోపయితబ్బా, ఏస సమారోపనో హారో’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ యే సీలాదయో ధమ్మా యంమూలా యేసం సమాధిఆదీనం మూలా, తే సీలాదయో ధమ్మా తేసం సమాధిఆదీనం పదట్ఠానభావేన సంవణ్ణనావిసేసేన సమారోపయితబ్బా, యే చ రాగవిరాగచేతోవిముత్తిసేక్ఖఫలకామధాతుసమతిక్కమనాదిసద్దా అనాగామిఫలత్థతాయ ఏకత్థా సమానత్థాతి బుద్ధమునినా పకాసితా, తే రాగ…పే… తిక్కమనాదిసద్దా అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనభావేన సమారోపయితబ్బా, ఏసో సంవణ్ణనావిసేసో సమారోపనో హారో నామాతి అత్థయోజనా.

ఏత్థ చ సీలాదిక్ఖన్ధత్తయస్స పరియాయన్తరవిభావనాపారిపూరీ కథితా, భావనాపారిపూరీ చ పహాతబ్బస్స పహానేన హోతీతి భావనాసమారోపనపహానసమారోపనాపి దస్సితాతి చతుబ్బిధో సమారోపనో పదట్ఠానసమారోపనో, వేవచనసమారోపనో, భావనాసమారోపనో, పహానసమారోపనోతి.

తత్థ కాయికసుచరితం, వాచసికసుచరితఞ్చ సీలక్ఖన్ధో, మనోసుచరితే అనభిజ్ఝా, అబ్యాపాదో చ సమాధిక్ఖన్ధో, సమ్మాదిట్ఠి పఞ్ఞాక్ఖన్ధో. సీలక్ఖన్ధో సమాధిక్ఖన్ధస్స పదట్ఠానం, సమాధిక్ఖన్ధో పఞ్ఞాక్ఖన్ధస్స పదట్ఠానం. సీలక్ఖన్ధో, సమాధిక్ఖన్ధో చ సమథస్స పదట్ఠానం, పఞ్ఞాక్ఖన్ధో విపస్సనాయ పదట్ఠానం. సమథో రాగవిరాగచేతోవిముత్తియా పదట్ఠానం, విపస్సనా అవిజ్జావిరాగపఞ్ఞావిముత్తియా పదట్ఠానన్తి ఏవమాది పదట్ఠానసమారోపనో. రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి సేక్ఖఫలం, అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తి అసేక్ఖఫలం, ఇదం వేవచనం. రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి అనాగామిఫలం, అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తి అగ్గఫలం అరహత్తం, ఇదం వేవచనం. రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి కామధాతుసమతిక్కమనం, అవిజ్జావిరాగా చేతోవిముత్తి తేధాతుసమతిక్కమనం, ఇదం వేవచనం. పఞ్ఞిన్ద్రియం, పఞ్ఞాబలం, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, పఞ్ఞాక్ఖన్ధోతి ఏవమాది వేవచనన్తి ఏవమాది వేవచనసమారోపనో. కాయే కాయానుపస్సినో విహరతో చత్తారో సతిపట్ఠానా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి, చతూసు సతిపట్ఠానేసు భావియమానేసు చత్తారో సమ్మప్పధానా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి, చతూసు సమ్మప్పధానేసు భావియమానేసు చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తీతి ఏవమాది భావనాసమారోపనో. కాయే కాయానుపస్సీ విహరన్తో అసుభే ‘‘సుభ’’న్తి విపల్లాసం పజహతి, కబళీకారో చస్స ఆహారో పరిఞ్ఞం గచ్ఛతి, కాముపాదానేన చ అనుపాదానో భవతి, కామయోగేన చ విసంయుత్తో భవతి, అభిజ్ఝాకాయగన్థేన చ విప్పయుజ్జతి, కామాసవేన చ అనాసవో భవతి, కామోఘఞ్చ ఉత్తిణ్ణో భవతి, రాగసల్లేన చ విసల్లో భవతి, రూపూపికా చస్స విఞ్ఞాణట్ఠితి పరిఞ్ఞం గచ్ఛతి, రూపధాతుయం చస్స రాగో పహీనో భవతి, న చ ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి, వేదనాసూతి ఏవమాది పహానసమారోపనోతి ఏవమాది సమారోపనో హారో నియుత్తోతి.

ఇతి సత్తిబలానురూపా రచితా.

సోళసహారనిద్దేసవిభావనా నిట్ఠితా.

నయనిద్దేసవిభావనా

౧౭. హారనిద్దేసా నిద్దిట్ఠా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కతమే నయనిద్దేసా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తణ్హఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. అథ వా ఏవం ఉద్దేసక్కమేనేవ హారే నిద్దిసిత్వా ఇదాని నయే నిద్దిసితుం ‘‘తణ్హఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యో సంవణ్ణనావిసేసో సుత్తే ఆగతం తణ్హఞ్చ అవిజ్జఞ్చ అత్థతో నిద్ధారణవసేన గహితం తణ్హఞ్చ అవిజ్జఞ్చ సంకిలేసపక్ఖం నేతి, సుత్తే ఆగతేన సమథేన, సుత్తే ఆగతాయ విపస్సనాయ అత్థతో నిద్ధారణవసేన వా గహితేన సమథేన, గహితాయ విపస్సనాయ వోదానపక్ఖం నేతి, నయన్తో చ సచ్చేహి యోజేత్వా నేతి, అయం సంవణ్ణనావిసేసో సో నన్దియావట్టో నయో నామాతి అత్థయోజనా.

ఏత్థ చ అత్థనయస్స భూమి, సంవణ్ణనా చ గాథాయం ‘‘నయో’’తి వుత్తా, తస్మా ‘‘సంవణ్ణనావిసేసో’’తి వుత్తం. న హి అత్థనయో సంవణ్ణనా, చతుసచ్చపటివేధస్స అనురూపో పుబ్బభాగే అనుగాహణనయో అత్థనయోవ. తస్స పన అత్థనయస్స యా సంవణ్ణనా ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదీనం వసేన తణ్హాదిముఖేన నయభూమిరచనా పవత్తా, తస్స సంవణ్ణనావ నయవోహారో కతోతి విత్థారతో హారసమ్పాతే (నేత్తి. ౭౮-౭౯) ఆగమిస్సతి.

నన్దియావట్టనయనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో తిపుక్ఖలనయనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౮.

‘‘యో అకుసలే సమూలేహి, నేతి కుసలే చ కుసలమూలేహి.

భూతం తథం అవితథం, తిపుక్ఖలం తం నయం ఆహూ’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ యో సంవణ్ణనావిసేసో అకుసలే సమూలేహి అత్తనో అకుసలస్స తీహి లోభాదీహి మూలేహి సంకిలేసపక్ఖం నేతి, కుసలే చ కుసలమూలేహి తీహి అలోభాదీహి వోదానపక్ఖం నేతి, నయన్తో చ భూతం కుసలాకుసలం నేతి, న అభూతం మాయామరీచిఆదయో వియ, తథం కుసలాకుసలం నేతి, న ఘటాదయో వియ సమ్ముతిసచ్చమత్తం, అవితథం కుసలాకుసలం నేతి, న వితథం. కుసలాకుసలానం సభావతో విజ్జమానత్తా భూతా పరమత్థసచ్చత్తా తథా, అకుసలస్స ఇట్ఠవిపాకతాభావతో, కుసలస్స చ అనిట్ఠవిపాకతాభావతో విపాకే సతి అవిసంవాదకత్తా అవితథా భవన్తి, కుసలాకుసలా హి ఏతేసం తిణ్ణం ‘‘భూతం, తథం, అవితథ’’న్తి పదానం కుసలాకుసలవిసేసనతా దట్ఠబ్బా.

అథ వా అకుసలమూలేహి అకుసలాని, కుసలమూలేహి చ కుసలాని నయన్తో అయం నయో భూతం తథం అవితథం నేతి చత్తారి సచ్చాని నిద్ధారేత్వా యోజేతి. దుక్ఖాదీని హి బాధకాదిభావతో అఞ్ఞథాభావాభావేన భూతాని, సచ్చసభావత్తా తథాని, అవిసంవాదనతో అవితథాని. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథానీ’’తి సం. ని. ౫.౧౦౯౦; పటి. మ. ౨.౮). అకుసలాదిసుత్తత్థస్స చతుసచ్చయోజనముఖేన నయనలక్ఖణం తం సంవణ్ణనావిసేసం తిపుక్ఖలం నయన్తి ఆహూతి అత్థయోజనా.

తత్థ తీహి హేతూహి పుక్ఖలో సోభనోతి తిపుక్ఖలో అకుసలాదికో అత్థనయో సంవణ్ణనావిసేసోతి ఠానూపచారతో తిపుక్ఖలనయో నామాతి. విత్థారో పన హారసమ్పాతే (నేత్తి. ౮౭-౮౮) ఆగమిస్సతి.

తిపుక్ఖలనయనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో సీహవిక్కీళితనయనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౧౯.

‘‘యో నేతి విపల్లాసేహి, కిలేసే ఇన్ద్రియేహి సద్ధమ్మే.

ఏతం నయం నయవిదూ, సీహవిక్కీళితం ఆహూ’’తి. –

గాథా వుత్తా. తత్థ యో సంవణ్ణనావిసేసో సుత్తే వుత్తేహి విపల్లాసేహి కిలేసే సంకిలేసపక్ఖం నేతి, సుత్తే వుత్తేహి ఇన్ద్రియేహి సద్ధమ్మే వోదానపక్ఖం నేతి, ఏతం సంవణ్ణనావిసేసం నయవిదూ సద్ధమ్మనయకోవిదా, అత్థనయకుసలా ఏవ వా సీహవిక్కీళితం నయన్తి ఆహూతి అత్థయోజనా.

తత్థ విపల్లాసేహీతి అసుభే సుభం, దుక్ఖే సుఖం, అనిచ్చే నిచ్చం, అనత్తని అత్తాతి చతూహి విపల్లాసేహి. ఇన్ద్రియేహీతి సద్ధాదీహి ఇన్ద్రియేహి. సద్ధమ్మేతి పటిపత్తిపటివేధసద్ధమ్మే. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. విత్థారో పన హారసమ్పాతే (నేత్తి. ౮౬-౮౭) ఆగమిస్సతీతి.

సీహవిక్కీళితనయనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో దిసాలోచననయనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౨౦.

‘‘వేయ్యాకరణేసు హి యే, కుసలాకుసలా తహిం తహిం వుత్తా.

మనసా వోలోకయతే, తం ఖు దిసాలోచనం ఆహూ’’తి. –

గాథా వుత్తా. ‘‘సీహలోచనం ఆహూ’’తి పాఠో లిఖితో, సో పన న థేరస్స పాఠోతి దట్ఠబ్బో భిన్నలక్ఖణత్తా. తత్థ తహిం తహిం వేయ్యాకరణేసు యే కుసలాకుసలా నయస్స దిసాభూతా ధమ్మా వుత్తా, తే కుసలాకుసలే నయస్స దిసాభూతధమ్మే అబహి అబ్భన్తరం చిత్తే ఏవ యం ఓలోకనం కరోతి, తం ఓలోకనం ఖు ఓలోకనం ఏవ దిసాలోచనన్తి ఆహూతి అత్థయోజనా.

తత్థ వేయ్యాకరణేసూతి తస్స తస్స అత్థనయస్స యోజనత్థం కతేసు సుత్తస్స అత్థవిస్సజ్జనేసు. కుసలాతి వోదానియా. అకుసలాతి సంకిలేసికా. వుత్తాతి సుత్తతో నిద్ధారేత్వా కథితా. ఓలోకయతేతి తే కుసలాదిధమ్మే చిత్తేనేవ ‘‘అయం పఠమా దిసా, అయం దుతియా దిసా’’తిఆదినా తస్స తస్స నయస్స దిసాభావేన ఉపపరిక్ఖతి, విచారేతీతి అత్థో. ఖూతి అవధారణత్థే నిపాతో, తేన దిసాలోచననయో కోచి అత్థవిసేసో న హోతీతి దస్సేతీతి.

౨౧. దిసాలోచననయనిద్దేసో నిద్దిట్ఠో. అమ్హేహి చ ఞాతో. ‘‘కతమో అఙ్కుసనయనిద్దేసో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఓలోకేత్వా’’తిఆదిగాథా వుత్తా. తత్థ తంతంనయదిసాభూతే సబ్బే కుసలాకుసలే దిసాలోచనేన ఓలోకేత్వా ఉక్ఖిపియ సుత్తతో ఉద్ధరిత్వా యం సమానేతి యం సమానయనం కరోతి, అయం సమానయనసఙ్ఖాతో నయో అఙ్కుసో నయో నామాతి అత్థయోజనా.

ఏత్థ చ అఙ్కుసో నామ హత్థీనం ఇచ్ఛితట్ఠానం ఆనయనకారణభూతో వజిరాదిమయో తిక్ఖగ్గో ఉజువఙ్కభూతో దబ్బసమ్భారవిసేసో, అయమ్పి నయో అఙ్కుసో వియాతి అత్థేన అఙ్కుసో. ఏతేన హి నయేన ఇచ్ఛితం సుత్తత్థం నయతీతి. ముఖ్యతో పన అఙ్కే విజ్ఝనట్ఠానే ఉద్ధటో అసతి అన్తో పవిసతీతి అఙ్కుసో. అఙ్కసద్దూపపదఉపుబ్బఅసధాతు అపచ్చయోతి. అయమ్పి నయో కోచిపి అత్థవిసేసో న హోతీతి.

సోళస హారనిద్దేసా చేవ పఞ్చ నయనిద్దేసా చ ఆచరియేన నిద్దిట్ఠా. అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే కిం సోళస హారా పఠమం యోజేతబ్బా, ఉదాహు నయా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౨౨.

‘‘సోళస హారా పఠమం, దిసాలోచనతో దిసా విలోకేత్వా.

సఙ్ఖిపియ అఙ్కుసేన హి, నయేహి తిహి నిద్దిసే సుత్త’’న్తి. –

గాథమాహ. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం హారే, నయే చ నిద్దిసిత్వా ఇదాని నేసం యోజనక్కమం దస్సేన్తో ‘సోళస హారా పఠమ’న్తిఆదిమాహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౨) వుత్తం. తత్థ సోళస హారా బ్యఞ్జనపరియేట్ఠిభావతో సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే సంవణ్ణనాభావేన పఠమం యోజేతబ్బా, యోజేన్తేన నిద్దిట్ఠా హారానుక్కమేనేవ యోజేతబ్బా, న ఉప్పటిపాటియా. హారసంవణ్ణనానుక్కమేన సంవణ్ణేతబ్బం పఠమం సంవణ్ణేత్వా పచ్ఛా దిసాలోచనేన ఓలోకేత్వా అఙ్కుసనయేన నేత్వా తీహి అత్థనయేహి నిద్దిసేతి అధిప్పాయో.

ఇతి సత్తిబలానురూపా రచితా

నయనిద్దేసవిభావనా నిట్ఠితా.

ద్వాదసపదవిభావనా

నేత్తివిసయం సాసనవరసఙ్ఖాతం సంవణ్ణేతబ్బసుత్తం యేసం బ్యఞ్జనపదానం, అత్థపదానఞ్చ వసేన ‘‘ద్వాదస పదాని సుత్త’’న్తి సఙ్గహవారే వుత్తం, ‘‘కతమాని తానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా సరూపతో నిద్దిసితుం –

౨౩.

‘‘అక్ఖరం పదం బ్యఞ్జనం, నిరుత్తి తథేవ నిద్దేసో.

ఆకారఛట్ఠవచనం, ఏత్తావ బ్యఞ్జనం సబ్బం.

౨౪.

సఙ్కాసనా పకాసనా, వివరణా విభజనుత్తానీకమ్మపఞ్ఞత్తి.

ఏతేహి ఛహి పదేహి, అత్థో కమ్మఞ్చ నిద్దిట్ఠ’’న్తి. –

గాథాద్వయం వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఇదాని యేసం బ్యఞ్జనపదానం, అత్థపదానఞ్చ వసేన ‘ద్వాదస పదాని ‘సుత్త’న్తి వుత్తం, తాని పదాని నిద్దిసితుం ‘అక్ఖరపద’న్తిఆదిమాహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౩) వుత్తం.

తత్థ కేనట్ఠేన అక్ఖరన్తి? అక్ఖరట్ఠేన అసఞ్చరణట్ఠేన. అకారాదివణ్ణో హి అకారాదితో ఇకారాదిపరియాయం నక్ఖరతి, న సఞ్చరతి, న సఙ్కమతి. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘అపరియోసితే పదే వణ్ణో అక్ఖరం పరియాయవసేన అక్ఖరణతో అసఞ్చరణతో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౩). అపరియోసితే పదేతి చ విభత్యన్తభావం అప్పత్తే ద్వితిచతుక్ఖరవన్తేసు పదేసు ఏకద్వితిక్ఖరమత్తేయేవ అక్ఖరం నామ, పరియోసితే పదంయేవ, న అక్ఖరన్తి అధిప్పాయో. పదం పన పవేసనతో అత్థవసేన పరియాయం సఞ్చరన్తం వియ హోతి, న ఏవం అకారాదివణ్ణో అవేవచనత్తా. ‘‘మా ఏవం మఞ్ఞసీ’’తిఆదీసు వా ఏకక్ఖరపదా మా-కారాది అక్ఖరం నామ, విభత్యన్తం పదం పన పదమేవ హోతి.

పజ్జతి అత్థో ఏతేనాతి పదం. తం నామాఖ్యాతోపసగ్గనిపాతప్పభేదేన చతుబ్బిధం. తత్థ దబ్బపధానం ‘‘ఫస్సో వేదనా చిత్త’’న్తి ఏవమాదికం నామపదం. తత్థ హి దబ్బమావిభూతరూపం, కిరియా అనావిభూతరూపా. కిరియాపధానం ‘‘ఫుసతి వేదయతి విజానాతీ’’తి ఏవమాదికం ఆఖ్యాతపదం నామ. తత్థ హి ఫుసనాదికిరియా ఆవిభూతరూపా, దబ్బమనావిభూతరూపం. కిరియావిసేసబోధహేతుభూతం ప-ఉప-ఇతిఏవమాదికం ఉపసగ్గపదం నామ. ‘‘చిరప్పవాసిం (ధ. ప. ౨౧౯) ఉపవుత్థ’’న్తి (అ. ని. ౩.౭౧; సు. ని. ౪౦౫) ఏవమాదీసు హి ప-ఉపాదిసద్దా వసనాదికిరియాయ వియోగాదివిసిట్ఠతం దీపేన్తి. వచనత్థో పన నామపదఆఖ్యాతపదద్వయం ఉపగన్త్వా తస్స పదద్వయస్స అత్థం సజ్జన్తీతి ఉపసగ్గాతి దట్ఠబ్బో. కిరియాయ చేవ దబ్బస్స చ సరూపవిసేసపకాసనహేతుభూతం ‘‘ఏవం, ఇతీ’’తి ఏవమాదికం నిపాతపదం అస్సపి సంవణ్ణనాయపి ఇచ్ఛితత్తా, అక్ఖరేన పన కథం గహితోతి చే? అక్ఖరేహి సుయ్యమానేహి సుణన్తానం విసేసవిధానస్స కతత్తా పదపరియోసానే పదత్థసమ్పటిపత్తి హోతి. తస్మా అక్ఖరేనపి అత్థాకారో గహితోవాతి వేదితబ్బో. తేన వుత్తం – ‘‘అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతి, పదేహి పకాసేతి, అక్ఖరేహి చ పదేహి చ ఉగ్ఘటేతీ’’తి (నేత్తి. ౯) చ.

వివరణా విత్థారణా. విభజనా చ ఉత్తానీకమ్మఞ్చ పఞ్ఞత్తి చ విభజనుత్తానీకమ్మపఞ్ఞత్తీతి సమాహారే అయం ద్వన్దసమాసో. తత్థ విభాగకరణం విభజనం నామ. బ్యఞ్జనాకారేహి యో అత్థాకారో నిద్దిసియమానో, సో అత్థాకారో వివరణవిభజనాతి ద్వీహి అత్థపదేహి నిద్దిసితో. పాకటకరణం ఉత్తానీకమ్మం నామ. పకారేహి ఞాపనం పఞ్ఞత్తి. నిరుత్తినిద్దేససఙ్ఖాతేహి బ్యఞ్జనపదేహి పకాసియమానో యో అత్థాకారో అత్థి, సో అత్థాకారో ఉత్తానీకమ్మపఞ్ఞత్తీహి పటినిద్దిసితో. ఏతేహి సఙ్కాసనాదీహి ఛహి అత్థపదేహి అత్థో సుత్తత్థో గహితో, కమ్మఞ్చ ఉగ్ఘటనాదికమ్మఞ్చ నిద్దిట్ఠన్తి అత్థో. యేన సుత్తత్థేన ఉగ్ఘటితఞ్ఞునో చిత్తసన్తానస్స సమ్బోధనకిరియాసఙ్ఖాతస్స ఉగ్ఘటనకమ్మస్స నిబ్బత్తి భవే, సో సుత్తత్థో సఙ్కాసనాపకాసనాకారో హోతి. యేన సుత్తత్థేన విపఞ్చితఞ్ఞునో చిత్తసన్తానస్స బోధనకిరియాసఙ్ఖాతస్స విపఞ్చనకమ్మస్స నిబ్బత్తి, సో సుత్తత్థో వివరణావిభజనాకారో హోతి. యేన సుత్తత్థేన నేయ్యస్స చిత్తసన్తానస్స పబోధనకిరియాసఙ్ఖాతస్స నయకమ్మస్స నిబ్బత్తి, సో సుత్తత్థో ఉత్తానీకమ్మపఞ్ఞత్తాకారో హోతీతి దట్ఠబ్బో. తేనాహ అట్ఠకథాచరియో ‘‘సుత్తత్థేన హి దేసనాయ పవత్తియమానేన ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదివేనేయ్యానం చిత్తసన్తానస్స పబోధనకిరియానిబ్బత్తి, సో చ సుత్తత్థో సఙ్కాసనాదిఆకారో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౪).

‘‘యథావుత్తేహి తీహి అత్థనయేహి చేవ ఛహి అత్థపదేహి అయుత్తోపి అత్థో కిం కోచి అత్థి, ఉదాహు సబ్బో అత్థో యుత్తో ఏవా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

౨౫.

‘‘తీణి చ నయా అనూనా, అత్థస్స చ ఛప్పదాని గణితాని.

నవహి పదేహి భగవతో, వచనస్సత్థో సమాయుత్తో’’తి. –

గాథమాహ. తత్థ తీణీతి లిఙ్గవిపల్లాసనిద్దేసో, తయోతి పన పకతిలిఙ్గనిద్దేసో వత్తబ్బో. గణితా అనూనా తయో అత్థస్స నయా చ గణితాని అనూనాని ఛ అత్థస్స పదాని చ నిద్దిట్ఠాని, నిద్దిట్ఠేహి చ అత్థపదేహి భగవతో వచనస్స సబ్బో అత్థో సమాయుత్తోవ అయుత్తో కోచి అత్థో నత్థీతి యోజనా కాతబ్బా. అత్థస్సాతి సుత్తత్థస్స. నయాతి నేత్తిఅత్థనయా. పదానీతి నేత్తిఅత్థపదాని.

౨౬. యే హారాదయో నిద్దిట్ఠా, తే హారాదయో సమ్పిణ్డేత్వా నేత్తిప్పకరణస్స పదత్థే సుఖగ్గహణత్థం గణనవసేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా దస్సేన్తో ‘‘అత్థస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అత్థస్స సమూహస్స అవయవభూతాని నవభేదాని అత్థపదాని సుత్తబ్యఞ్జనస్స అత్థస్స పరియేట్ఠిసఙ్ఖాతాయ సంవణ్ణనాయ గణనతో చతువీసతి బ్యఞ్జనపదాని హోన్తి, అత్థపదబ్యఞ్జనపదభూతం ఉభయం సఙ్ఖేపయతో సమ్పిణ్డయతో తేత్తింసా తేత్తింసవిధా ఏత్తికా తేత్తింసవిధావ నేత్తీతి యోజనా.

తత్థ నవప్పదానీతి తయో అత్థనయా, ఛ అత్థపదాని చ. చతుబ్బీసాతి సోళస హారా, ఛ బ్యఞ్జనపదాని, ద్వే దిసాలోచననయఅఙ్కుసనయా చాతి ఏవం తేత్తింసవిధా చ నేత్తి నామ, ఇతో వినిముత్తో అఞ్ఞో కోచి నేత్తిపదత్థో నత్థీతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘ఏవం తేత్తింసపదత్థాయ నేత్తియా హారనయానం కతమో దేసనాహారవిచయహారో’’తిఆది దేసనాక్కమేనేవ సిద్ధో, ఏవం సిద్ధే సతిపి ‘‘సోళస హారా పఠమ’’న్తి ఆరమ్భో ‘‘సబ్బేపిమే హారా చేవ నయా చ ఇమినా దస్సితక్కమేనేవ సంవణ్ణేతబ్బేసు సుత్తేసు సంవణ్ణనావసేన యోజేతబ్బా, న ఉప్పటిపాటియా’’తి ఇమమత్థం దీపేతి. దీపనవచనసవనానుసారేన ఞాపేతి, తస్మా ఏవం కమో దస్సితో, అస్సాదాదీనవనిస్సరణాని ధమ్మదేసనాయ నిస్సయాని, ఫలఞ్చ ధమ్మదేసనాయ ఫలం, ఉపాయో చ ధమ్మదేసనాయ ఉపాయో, ఆణత్తి చ ధమ్మదేసనాయ సరీరం. దేసనాహారస్స తాసం అస్సాదాదీనవనిస్సరణఫలుపాయాణత్తీనం విభావనసభావత్తా.

నిద్ధారణేన వినాపి పకతియా సబ్బసంవణ్ణేతబ్బసుత్తేసు అనరూపాతి సువిఞ్ఞేయ్యత్తా, సంవణ్ణనావిసేసానం విచయహారాదీనం నిస్సయభావతో చ పఠమం దేసనాహారో దస్సితో.

పదపుచ్ఛావిస్సజ్జనాపుచ్ఛాపదానుగీతీహి సద్ధిం దేసనాహారపదత్థానం అస్సాదాదీనం పవిచయభావతో దేసనాహారానన్తరం విచయో హారో.

విచయహారేన పవిచితానం అత్థానం యుత్తాయుత్తివిచారణభావతో విచయహారానన్తరం యుత్తి హారో.

పదట్ఠానహారస్స యుత్తాయుత్తానంయేవ అత్థానం ఉపపత్తిఅనురూపం కారణపరమ్పరాయ నిద్ధారణత్తా యుత్తిహారానన్తరం పదట్ఠానహారో.

యుత్తాయుత్తానం కారణపరమ్పరాయ పరిగ్గహితసభావానంయేవ చ ధమ్మానం అవుత్తానమ్పి సమానలక్ఖణతాయ గహణలక్ఖణత్తాయ పదట్ఠానహారానన్తరం లక్ఖణహారో.

లక్ఖణహారేన అత్థతో సుత్తన్తరతో నిద్ధారితానమ్పి ధమ్మానం నిబ్బచనాదీని వత్తబ్బాని, న సుత్తే సరూపతో ఆగతధమ్మానంయేవాతి దస్సనత్థం లక్ఖణహారానన్తరం చతుబ్యూహో హారో. ఏవఞ్హి నిరవసేసతో అత్థావబోధో హోతి.

చతుబ్యూహేన హారేన వుత్తేహి నిబ్బచనాధిప్పాయనిదానేహి సద్ధిం సుత్తే పదత్థానం సుత్తన్తరసంసన్దనసఙ్ఖాతే పుబ్బాపరవిచారే దస్సితే తేసం సుత్తపదత్థానం సభాగవిసభాగధమ్మన్తరావట్టనం సుఖేన సక్కా దస్సేతున్తి చతుబ్యూహహారానన్తరం ఆవట్టో హారో. సుత్తన్తరసంసన్దనస్స హి సభాగవిసభాగధమ్మన్తరావట్టనయస్స ఉపాయభావతో ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథా’’తిఆదిగాథాయ (సం. ని. ౧.౧౮౫; నేత్తి. ౨౯; పేటకో. ౩౮) ఆరమ్భననిక్కమనబుద్ధసాసనయోగధుననేహి వీరియసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియాని నిద్ధారేత్వా తేసు ఆరమ్భననిక్కమనబుద్ధసాసనయోగధుననేసు అననుయోగస్స మూలం పమాదోతి సుత్తన్తరే దస్సితో పమాదో ఆవట్టితోతి.

ఆవట్టేన హారేన సభాగవిసభాగధమ్మావట్టనేన పయోజితే సాధారణాసాధారణవసేన సంకిలేసవోదానధమ్మానం పదట్ఠానతో చేవ భూమితో చ విభాగో సక్కా సుఖేన యోజేతున్తి ఆవట్టహారానన్తరం విభత్తి హారో.

విభత్తిహారేన సంకిలేసవోదానధమ్మానం విభాగే కతే సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే ఆగతా ధమ్మా అకసిరేన పటిపక్ఖతో పరివత్తేతుం సక్కాతి విభత్తిహారానన్తరం పరివత్తనహారో. విభత్తిహారేన హి ‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్స పురిసపుగ్గలస్స మిచ్ఛాదిట్ఠి నిజ్జిణ్ణా హోతీ’’తి (నేత్తి. ౩౫) పటివిభత్తసభావే ఏవ ధమ్మే పరివత్తనహారవిభఙ్గే ఉదాహరీయిస్సతి.

పరివత్తనహారేన పటిపక్ఖతో పరివత్తితాపి ధమ్మా పరియాయవచనేహి బోధేతబ్బా, న సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే ఆగతధమ్మాయేవాతి దస్సనత్థం పరివత్తనహారానన్తరం వేవచనహారో.

వేవచనహారేన పరియాయతో పకాసితానం ధమ్మానం పభేదతో పఞ్ఞత్తివసేన విభజనం సుఖేన సక్కా ఞాతున్తి వేవచనహారానన్తరం పఞ్ఞత్తి హారో.

పఞ్ఞత్తిహారేన పభవపరిఞ్ఞాదిపఞ్ఞత్తివిభాగముఖేన పటిచ్చసముప్పాదసచ్చాదిధమ్మవిభాగే కతే సుత్తే ఆగతధమ్మానం పటిచ్చసముప్పాదాదిముఖేన అవతరణం సక్కా దస్సేతున్తి పఞ్ఞత్తిహారానన్తరం ఓతరణో హారో.

ఓతరణేన హారేన ధాతాయతనాదీసు ఓతారితానం సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే పదత్థానం పుచ్ఛారమ్భసోధనం సక్కా సుఖేన సమ్పాదేతున్తి ఓతరణహారానన్తరం సోధనో హారో.

సోధనేన హారేన సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే పదపదత్థేసు విసోధితేసు తత్థ తత్థ ఏకత్తతాయ వా వేమత్తతాయ వా లబ్భమానసామఞ్ఞవిసేసభావో సుకరో హోతీతి దస్సేతుం సోధనహారానన్తరం అధిట్ఠానో హారో.

సామఞ్ఞవిసేసభూతేసు సాధారణాసాధారణేసు ధమ్మేసు అధిట్ఠానేన హారేన పవేదితేసు పరిక్ఖారసఙ్ఖాతస్స సాధారణాసాధారణరూపస్స పచ్చయహేతురాసిస్స పభేదో సువిఞ్ఞేయ్యోతి అధిట్ఠానహారానన్తరం పరిక్ఖారో హారో.

అసాధారణే, సాధారణే చ కారణే పరిక్ఖారేన హారేన దస్సితే తస్స అత్తనో ఫలేసు కారణాకారో, తేసం హేతుఫలానం పభేదతో దేసనాకారో, భావేతబ్బపహాతబ్బధమ్మానం భావనాపహానాని చ నిద్ధారేత్వా వుచ్చమానాని సమ్మా సంవణ్ణేతబ్బసుత్తస్స అత్థం తథత్తావబోధాయ సంవత్తన్తీతి పరిక్ఖారహారానన్తరం సమారోపనో హారో దస్సితో హోతి. ఇదం హారానం దస్సనానుక్కమకారణం దట్ఠబ్బం.

ఉద్దేసో ఉగ్ఘటితఞ్ఞునో ఉపకారాయ సంవత్తతి యథా, ఏవం నన్దియావట్టనయో ఉగ్ఘటితఞ్ఞునో ఉపకారాయ సంవత్తతి, తస్మా పఠమం నన్దియావట్టనయో దస్సితో. నిద్దేసో విపఞ్చితఞ్ఞునో ఉపకారాయ సంవత్తతి యథా, ఏవం తిపుక్ఖలనయో విపఞ్చితఞ్ఞునో ఉపకారాయ సంవత్తతి, తస్మా నన్దియావట్టనయానన్తరం తిపుక్ఖలనయో. పటినిద్దేసో నేయ్యస్స ఉపకారాయ సంవత్తతి యథా, ఏవం సీహవిక్కీళితనయో నేయ్యస్స ఉపకారాయ సంవత్తతి. తస్మా తిపుక్ఖలానన్తరం సీహవిక్కీళితనయో దస్సితోతి తిణ్ణం అత్థనయానం దస్సనానుక్కమో వేదితబ్బో. అత్థనయానం దిసాభూతాయ భూమియా ఆలోకేత్వా తేసం తస్సా దిసాయ భూమియా సమానయనం హోతి. న హి సక్కా అనోలోకేత్వా సమానేతున్తి దిసాలోచననయం దస్సేత్వా అఙ్కుసనయో దస్సితో. పోత్థకారుళ్హావఛేకా సబ్బాసు దిసాసు హత్థిగమనట్ఠానం ఓలోకేత్వా అఙ్కుసేన ఇచ్ఛితట్ఠానం సమానయన్తి. కేచి అచ్ఛేకా అనోలోకేత్వా వినయన్తి. తేసం నయనమత్తమేవ, న సమానయనం. ఏవమేవ పణ్డితా సుత్తత్థం వణ్ణేన్తా మనసావ ఓలోకేత్వావ నయా నేతబ్బాతి దట్ఠబ్బా.

సముట్ఠానసంవణ్ణనా అధిప్పాయసంవణ్ణనా పదత్థసంవణ్ణనా విధిఅనువాదసంవణ్ణనా నిగమనసంవణ్ణనాతి వా, పయోజనసంవణ్ణనా పిణ్డత్థసంవణ్ణనా అనుసన్ధిసంవణ్ణనా చోదనాసంవణ్ణనా పరిహారసంవణ్ణనాతి వా, ఉపోగ్ఘాటసంవణ్ణనా పదవిగ్గహసంవణ్ణనా పదత్థచాలనసంవణ్ణనా పచ్చుపట్ఠానసంవణ్ణనాతి వా, తథా ఏకనాళికాకథా చతురస్సకథా నిసిన్నవత్తికాకథాతి వా ఆగతా.

తత్థ సముట్ఠానం నిదానమేవ. విధిఅనువాదో విసేసవచనమేవ. ఉపోగ్ఘాటో నిదానమేవ. చాలనా చోదనాయేవ. పచ్చుపట్ఠానం పరిహారోవ.

పాళిం వత్వా ఏకేకపదస్స అత్థకథనసఙ్ఖాతా సంవణ్ణనా ఏకనాళికాకథా నామ.

పటిపక్ఖం దస్సేత్వా పటిపక్ఖస్స ఉపమం దస్సేత్వా సపక్ఖం దస్సేత్వా సపక్ఖస్స ఉపమం దస్సేత్వా కథనసఙ్ఖాతా సంవణ్ణనా చతురస్సకథా నామ.

విసభాగధమ్మవసేనేవ పరియోసానం గన్త్వా పున సభాగధమ్మవసేనేవ పరియోసానగమనసఙ్ఖాతా సంవణ్ణనా నిసిన్నవత్తికాకథా నామ.

తా సబ్బా సంవణ్ణనాయోపి దేసనాహారాదీసు నేత్తిసంవణ్ణనాసు అన్తోగధాయేవ. తేనాహ ‘‘యత్తకా హి సుత్తస్స సంవణ్ణనావిసేసా, సబ్బే తే నేత్తిఉపదేసాయత్తా’’తి. ఏవం ఏత్తావతా ఏతపరమతా దట్ఠబ్బా. హేతుఫలభూమిఉపనిసాసభాగవిసభాగలక్ఖణనయాదయో పన అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౪ ద్వాదసపద) విత్థారతో వుత్తాతి న విత్థారయిస్సామీతి.

ఇతి సత్తిబలానురూపా రచితా

నిద్దేసవారఅత్థవిభావనా నిట్ఠితా.

౪. పటినిద్దేసవారఅత్థవిభావనా

౧. దేసనాహారవిభఙ్గవిభావనా

. ఏవం హారాదయో సరూపతో ఆచరియేన ఉద్దేసతో ఉద్దిట్ఠా, నిద్దేసతో చ నిద్దిట్ఠా, అమ్హేహి చ ఞాతా, అథ కస్మా పున ‘‘తత్థ కతమో దేసనాహారో’’తిఆదికో ఆరద్ధోతి చే? వేనేయ్యానం తివిధత్తా. వేనేయ్యా హి అతితిక్ఖపఞ్ఞో నాతితిక్ఖపఞ్ఞో మన్దపఞ్ఞోతి తివిధా హోన్తి. తేసఞ్హి అతితిక్ఖపఞ్ఞస్సానురూపం హారాదయో ఉద్దేసతో ఉద్దిట్ఠా, నాతితిక్ఖపఞ్ఞస్స అనురూపం నిద్దేసతో నిద్దిట్ఠా, ఇదాని మన్దపఞ్ఞస్సానురూపం హారాదయో విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ కతమో దేసనాహారో’’తిఆదికో విభఙ్గవారో ఆరద్ధో. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం హారాదయోసుఖగ్గహణత్థం గాథాబన్ధవసేన సరూపతో నిద్దిసిత్వా ఇదాని తేసు హారే తావ పటినిద్దేసవసేన విభజితుం ‘తత్థ కతమో దేసనాహారో’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౫) వుత్తం.

తత్థ యే హారాదయో ఉద్దేసనిద్దేసేసు నిద్దిట్ఠా, తత్థ హారాదీసు కతమో దేసనాహారోతి చే? యా ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథా (నేత్తి. ౪) వుత్తా, సా అయం గాథా నిద్దేసవసేన దేసనాహారో నామ, తస్స ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆది (నేత్తి. ౪) నిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘అయం దేసనాహారో కిం దేసయతీ’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో దేసనాహారవిభఙ్గో నామాతి యోజనా. ‘‘అయం దేసనాహారో కిం దేసయతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పుచ్ఛం ఠపేత్వా ‘‘ఇమం దేసయతీ’’తి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘అయం దేసనాహారో కిం దేసయతి? అస్సాదం ఆదీనవ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ అయం దేసనాహారో కిం దేసయతీతి చే? అస్సాదం దేసయతి సంవణ్ణేతి విత్థారేతి, ఆదీనవం దేసయతి…పే… విత్థారేతి, నిస్సరణం దేసయతి…పే… విత్థారేతి, ఫలం దేసయతి…పే… విత్థారేతి, ఉపాయం దేసయతి…పే… విత్థారేతి, ఆణత్తిం దేసయతి సంవణ్ణేతి విత్థారేతీతి యోజనో.

ఏత్థ చ ‘‘అయం దేసనాహారో’’తి సద్దో పుబ్బాపరాపేక్ఖోతి దట్ఠబ్బో. ‘‘‘అస్సాదాదీనవతా’తిఆదిగాథాయం (నేత్తి. ౪) దస్సితా ఇమే అస్సాదాదయో కత్థ సంవణ్ణేతబ్బే పాళిధమ్మే ఆగతా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తిఆది వుత్తం. ‘‘‘అస్సాదాదీనవతా’తిఆదిగాథాయం (నేత్తి. ౪) దస్సితా ఇమే అస్సాదాదయో కత్థ సంవణ్ణేతబ్బే పాళిధమ్మే ఆగతా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి ఆదికల్యాణం మజ్ఝేకల్యాణం పరియోసానకల్యాణం సాత్థం సబ్యఞ్జనం కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం పకాసేస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞాతబ్బే పాళిధమ్మే సంవణ్ణేతబ్బే యే అస్సాదాదయో ఆగతా, తే అయం దేసనాహారో దేసయతీతి అధిప్పాయో.

తత్థ ధమ్మసద్దో పరియత్తిసచ్చసమాధిపఞ్ఞాపకతిపుఞ్ఞాపత్తిఞేయ్యాదీసు బహూసు అత్థేసు పవత్తో, తథాపి ఇధ పరియత్తిధమ్మేయేవ పవత్తోతి దట్ఠబ్బో. అత్థుద్దేసో పన అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౫) వుత్తో, తస్మా ఇధ మయా న వుత్తో. వో-కారోపి ఉపయోగకరణపదపూరణసమ్పదానత్థేసు దిస్సతి చ, తథాపి ఇధ సమ్పదానత్థేవాతి దట్ఠబ్బో. భిక్ఖన్తి యాచన్తి సీలక్ఖన్ధాదయో, పచ్చయే వా కాయవిఞ్ఞత్తియాతి భిక్ఖూ, సంసారే భయం ఇక్ఖన్తి పచ్చవేక్ఖన్తీతి వా భిక్ఖూ. భిక్ఖవేతి తే భిక్ఖూ ఆలపతి, కిమత్థాయాతి అత్తనో ముఖాభిముఖం కత్వా ధమ్మస్సవనే అతిఉస్సాహనే నియోజేతుం ఆలపతీతి వేదితబ్బో.

ధమ్మం దేసేస్సామీతి నాహం ఇస్సరతాయ తుమ్హే అఞ్ఞం కిఞ్చి కారేయ్యామి, ధమ్మంయేవ దేసేస్సామి, దేసేన్తో చ న అఞ్ఞేసం ధమ్మం సుత్వా సుతమయఞాణానుసారేన దేసేస్సామి, అనావరణఞాణేన సబ్బఞేయ్యధమ్మేసు పచ్చక్ఖకారితాయ ఇదాని మయాయేవ పవత్తియమానం ధమ్మం అహం దేసేస్సామీతి పటిజానాతి. ఆదిమ్హి కల్యాణం ఆదికల్యాణం, ఆది కల్యాణమేతస్సాతి వా ఆదికల్యాణం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఆదికల్యాణాదయో చేత్థ అత్థకల్యాణాదివసేన వుత్తాతి దట్ఠబ్బా. తేనాహ – ‘‘సీలేన ఆదికల్యాణం, సమాధినా మజ్ఝేకల్యాణం, పఞ్ఞాయ పరియోసానకల్యాణం. బుద్ధసుబుద్ధతాయ వా ఆదికల్యాణం, ధమ్మసుధమ్మతాయ మజ్ఝేకల్యాణం, సఙ్ఘసుప్పటిపత్తియా పరియోసానకల్యాణం. అథ వా ఉగ్ఘటితఞ్ఞువినయనేన ఆదికల్యాణం, విపఞ్చితఞ్ఞువినయనేన మజ్ఝేకల్యాణం, నేయ్యపుగ్గలవినయనేన పరియోసానకల్యాణం. అయమేవత్థో ఇధాధిప్పేతో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౫).

అరీయతి ఞాయతీతి అత్థో, అర-ధాతుయా నిప్పరియాయతో ఞాణప్పధానో ఆరమ్మణికచిత్తుప్పాదో అత్థో, ఠానూపచారతో అత్థస్స ఞాతబ్బస్స ఆరమ్మణపచ్చయసత్తి అత్థో, ఇతి-సద్దేన సాయేవ సత్తి పరామసీయతి, ఆరమ్మణపచ్చయసత్తిసహితో ఆరమ్మణపచ్చయసఙ్ఖాతో ఞాతబ్బో అత్థో త-పచ్చయస్స అత్థోతి ధాతుపచ్చయానం అత్థవిసేసో దట్ఠబ్బో. అసతి భవతీతి వా అత్థో, సహ అత్థేన యో ధమ్మో వత్తతీతి సో ధమ్మో సాత్థో, అత్థేన సమన్నాగతో వా ధమ్మో సాత్థో, సఙ్కాసనాదిఛఅత్థపదసమాయోగతో వా సాత్థో. అయమేవత్థో ఇధాధిప్పేతో నేత్తివిసయత్తా. సమ్పన్నం బ్యఞ్జనం యస్స ధమ్మస్సాతి సబ్యఞ్జనో. సిథిలధనితదీఘరస్సగరులహుసమ్బన్ధవవత్థితవిముత్తనిగ్గహితసమ్పన్నత్తా, అకారన్తాదిఇత్థిలిఙ్గాదిఏకవచనాదిసమ్పన్నత్తా, పమాదలేఖాదిరహితత్తా చ అవయవో సమ్పన్నో తంసమూహత్తా ధమ్మో సమ్పన్నబ్యఞ్జనో నామ, అక్ఖరాదిఛబ్యఞ్జనపదసమాయోగా వా సబ్యఞ్జనో. అయమేవత్థో ఇధాధిప్పేతో. ఇమస్మిం అయం ఊనో, సో నేతబ్బో పక్ఖిపితబ్బోతి ఉపనేతబ్బాభావతో కేవలపరిపుణ్ణో, సీలక్ఖన్ధసమాధిక్ఖన్ధపఞ్ఞాక్ఖన్ధ- విముత్తిక్ఖన్ధవిముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధపారిపూరియా వా కేవలపరిపుణ్ణో. ఇధాయం అతిరేకో, సో అపనేతబ్బోతి వత్వా అపనేతబ్బాభావతో పరిసుద్ధో, చతురోఘనిత్థరణత్థాయ, లోకామిసనిరపేక్ఖతాయ పవత్తియమానత్తా వా పరిసుద్ధో. సేట్ఠత్తా బ్రహ్మచరియం, బ్రహ్మానం వా సేట్ఠానం అరియానం చరియం బ్రహ్మచరియం, పబ్బజ్జబ్రహ్మచరియమగ్గబ్రహ్మచరియసాసనబ్రహ్మచరియాదీసు సాసనబ్రహ్మచరియం పకాసయిస్సామి, పరిదీపయిస్సామీతి అత్థో.

‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి…పే… పకాసేస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞాతబ్బే పాళిధమ్మే ఆగతే అస్సాదాదయో దేసనాహారో దేసయతి సంవణ్ణేతి విత్థారేతీతి ఆచరియేన సామఞ్ఞవసేనేవ వుత్తం, తస్మా దేసనాహారో ఇధ పాళియం ఆగతం ఇమం అస్సాదం దేసయతి, ఇధ పాళియం ఆగతం ఇమం ఆదీనవం దేసయతీతిఆది విసేసో న విఞ్ఞాతబ్బో, ‘‘కథం విఞ్ఞాతబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇధ పాళియం ఆగతో అయం అస్సాదో, ఇధ పాళియం ఆగతో అయం ఆదీనవో’’తి విసేసం నియమేత్వా ఉపలక్ఖణనయేన దస్సేతుం ‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో? కామం కామయమానస్సా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు విసయవిసయిభేదేసు అస్సాదేసు కతమో అస్సాదో తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళియం ఆగతోతి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘కామం కామయమానస్స, తస్స చేతం సమిజ్ఝతి;

అద్ధా పీతిమనో హోతి, లద్ధా మచ్చో యదిచ్ఛతీ’’తి. (సు. ని. ౭౭౨; మహాని. ౧) –

ఇధ పాళిగాథాయం యో విసయభూతో అస్సాదో ఆగతో, సో అయం అస్సాదేతబ్బో అస్సాదో దేసనాహారస్స విసయోతి. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘ఏవం భగవతా దేసితో, పకాసితో చ సాసనధమ్మో యేసం అస్సాదాదీనం దస్సనవసేన పవత్తో, తే అస్సాదాదయో దేసనాహారస్స విసయభూతా యత్థ యత్థ పాఠే సవిసేసం వుత్తా, తతో తతో నిద్ధారేత్వా ఉదాహరణవసేన ఇధానేత్వా దస్సేతుం ‘తత్థ కతమో అస్సాదో’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౫) వుత్తం.

తత్థ అస్సాదీయతేతి అస్సాదో, అస్సాదేతబ్బో వత్థుకామో. కామీయతేతి కామో, వత్థుకామో చ. తం కామయతీతి కామయమానో, సత్తో. తస్స పీతియా యుత్తం మనో ఏతస్సాతి పీతిమనో. మనతి జానాతీతిఆదివచనత్థేన మచ్చో. కామం కామితబ్బం వత్థు కామయమానస్స తస్స సత్తస్స ఏతం కామితబ్బం వత్థు సచే సమిజ్ఝతి, ఏవం సతి సో సత్తో అద్ధా పీతిమనో హోతి. యో మచ్చో యం వత్థుం ఇచ్ఛతి, తం వత్థుం సో మచ్చో లద్ధా అద్ధా పీతిమనో హోతీతి గాథాయత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘కామం …పే… పీతిమనో హోతీ’’తి ఏత్తకమేవ అవత్వా ‘‘లద్ధా మచ్చో యదిచ్ఛతీ’’తి వుత్తత్తా లోభనీయం వత్థుంయేవ లద్ధా పీతిమనో న హోతి, అథ ఖో పత్థేతబ్బం పూజేతబ్బన్తి సబ్బం లద్ధా మచ్చో పీతిమనో చ హోతీతి అతిరేకత్థో దట్ఠబ్బో.

విసయభూతో అస్సాదేతబ్బో అస్సాదో ఇధ పాళియం గాథాయం ఆగతోతి ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘దుక్ఖదోమనస్సాదిభేదేసు ఆదీనవేసు కతమో ఆదీనవో కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో ఆదీనవో? తస్స చే కామయానస్సా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు దుక్ఖదోమనస్సాదీసు ఆదీనవేసు కతమో ఆదీనవో తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళియం ఆగతోతి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘తస్స చే కామయానస్స, ఛన్దజాతస్స జన్తునో;

తే కామా పరిహాయన్తి, సల్లవిద్ధోవ రుప్పతీ’’తి. (సు. ని. ౭౭౩; మహాని. ౨) –

ఇధ పాళిగాథాయం యో దోమనస్ససఙ్ఖాతో ఆదీనవో ఆగతో, సో అయం దోమనస్ససఙ్ఖాతో ఆదీనవో దేసనాహారస్స విసయోతి.

గాథాయం పన కామయతి ఇచ్ఛతీతి కామయానో. అథ వా యాయతి గచ్ఛతీతి యానో, కామేన యానో కామయానో, తస్స. ఛన్దో జాతో యస్స సో ఛన్దజాతో, తస్స. విజ్ఝీయతేతి విద్ధో, సల్లతి పవిసతీతి సల్లో, సల్లేన విద్ధో సల్లవిద్ధో. కామం కామయానస్స ఛన్దజాతస్స జన్తునో యే కామా లభితబ్బా, తే కామా కేనచి అన్తరాయేన యదా పరిహాయన్తి, తదా సో జన్తు రుప్పతి. కీదిసోవ రుప్పతి? అయోమయసల్లవిద్ధో మిగో రుప్పతి ఇవ, పరిహీనకామో జన్తు రుప్పతీతి దట్ఠబ్బో. ఏత్థ చ ‘‘రుప్పతీ’’తివచనేన దోమనస్సుప్పత్తి దస్సితాతి దట్ఠబ్బా.

దోమనస్సభూతో ఆదీనవో ఇధ పాళియం ఆగతోతి ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘మగ్గనిబ్బానవసేన దువిధేసు నిస్సరణేసు కతమం నిస్సరణం కత్థ పాళియం ఆగత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమం నిస్సరణం? యో కామే పరివజ్జేతీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు మగ్గనిబ్బానవసేన దువిధేసు నిస్సరణేసు కతమం నిస్సరణం తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతన్తి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘యో కామే పరివజ్జేతి, సప్పస్సేవ పదా సిరో;

సోమం విసత్తికం లోకే, సతో సమతివత్తతీ’’తి. (సు. ని. ౭౭౪; మహాని. ౩) –

ఇధ పాళిగాథాయం యం సమతివత్తనకరణం మగ్గసఙ్ఖాతం నిస్సరణం ఆగతం, తం ఇదం మగ్గసఙ్ఖాతం సమతివత్తనకరణం నిస్సరణం దేసనాహారస్స విసయన్తి.

గాథాయం యోతి ఝానలాభీ వా అరియో వా. కామేతి వుత్తప్పకారో వత్థుకామో. తేసు పవత్తఛన్దరాగస్స విక్ఖమ్భనేన వా సముచ్ఛిన్దనేన వా పరివజ్జేతి. కిం పరివజ్జేతి ఇవ వజ్జేతి? సప్పస్స సిరో సిరం చక్ఖుమా పురిసో దిస్వా పదా పాదేన పరివజ్జేతి ఇవ, ఏవం పరివజ్జేతి. సతో సతిసమ్పన్నో సో పుగ్గలో లోకే రూపాదీసు విసత్తికం ఇమం తణ్హం యేన మగ్గేన సమతివత్తతి సం సుట్ఠు అతిక్కమిత్వా వత్తతి, ఇదం మగ్గసఙ్ఖాతం సమతివత్తనకరణం ఏకదేసం నిస్సరణం నామాతి యోజేతబ్బం. ‘‘పాదా’’తి వత్తబ్బే ఆకారస్స రస్సం కత్వా ‘‘పదా’’తి వుత్తం. పాదాతి చ పాదేన యథా ‘‘అమోహభావా అమోహభావేనా’’తి. తేన వుత్తం ‘‘అత్తనో పాదేనా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౫).

ఏకదేసో విసయసఙ్ఖాతో అస్సాదో ఇధ పాళియం ఆగతోతి ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘ఏకదేసో విసయిసఙ్ఖాతో అస్సాదో కత్థ పాళియం ఆగతో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో? ఖేత్తం వత్థు’’న్తిఆది ఆరద్ధం. అథ వా ‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో? ఖేత్తం వత్థు’’న్తిఆది కస్మా ఏవం ఆరద్ధం, నను ‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో? కామం కామయమానస్సా’’తిఆదినా అస్సాదో విభత్తో? సచ్చం, అస్సాదో పన దువిధో విసయవిసయివసేన, తస్మిం విసయసఙ్ఖాతో అస్సాదో పుబ్బే విభత్తో, ఇదాని విసయిసఙ్ఖాతం అస్సాదం విభజితుం ‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో? ఖేత్తం వత్థు’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు విసయవిసయిభేదేసు అస్సాదేసు కతమో అస్సాదో తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళియం ఆగతోతి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘ఖేత్తం వత్థుం హిరఞ్ఞం వా, గవాస్సం దాసపోరిసం;

థియో బన్ధూ పుథూ కామే, యో నరో అనుగిజ్ఝతీ’’తి. (సు. ని. ౭౭౫; మహాని. ౪) –

ఇధ పాళిగాథాయం యో అనుగిజ్ఝనసఙ్ఖాతో అస్సాదో ఆగతో, సో అయం అనుగిజ్ఝనసఙ్ఖాతో విసయిఅస్సాదో దేసనాహారస్స విసయోతి.

గాథాయం ఖేత్తన్తి ఖిపీయన్తి బీజాని ఏత్థ ఠానేతి ఖేత్తం. ఖిపన్తానం జనానం ఖిపనకిరియా ఖిప-ధాతుయా ముఖ్యత్థో, ఖిపనకిరియాజనకో చిత్తుప్పాదో ఫలూపచారత్థో, తస్స చిత్తుప్పాదస్స ఉపనిస్సయపచ్చయభూతస్స కేదారస్స విరుళ్హాపనసత్తి ఫలూపచారత్థో, ఇతి-సద్దేన సా విరుళ్హాపనసత్తియేవ పరామసీయతి, తస్సా సత్తియా పతిట్ఠం కేదారసఙ్ఖాతం ఠానం త-పచ్చయత్థో. ఏస నయో తీసు పిటకేసు ఏవరూపేసు చ వచనత్థేసు యథారహం నీహరిత్వా గహేతబ్బో. వపన్తి పతిట్ఠహన్తి ఏత్థాతి వత్థు. అపరణ్ణాదీనం పతిట్ఠహనం వప-ధాతుయా ముఖ్యత్థో, ఠానస్స పతిట్ఠాపనసత్తి ఫలూపచారత్థో, ఇతి-సద్దేన సా పతిట్ఠాపనసత్తి పరామసీయతి. తస్సా సత్తియా పతిట్ఠట్ఠానం త-పచ్చయత్థో. ఖేత్తం పన పుబ్బణ్ణవిరూహనట్ఠానం, వత్థు అపరణ్ణవిరూహనట్ఠానం.

హినోతి పవత్తతి పీతిసోమనస్సన్తి హి, కిం తం? పీతిసోమనస్సం, రాతి పవత్తేతి జాతరూపన్తి రం, కిం తం? జాతరూపం, హిం రన్తి హిరం, దుతియాతప్పురిససమాసో. ఞాపేతి తోసేతీతి ఞం, కిం తం? జాతరూపం. హిరం హుత్వా ఞం హిరఞ్ఞం, పవత్తమానం పీతిసోమనస్సం పవత్తేత్వా జనే విసేసేన తోసేతీతి అత్థో గహేతబ్బో. వా-సద్దో వుత్తావుత్తత్థసముచ్చయత్థో. గచ్ఛన్తి విసేసేనాతి గావో, రత్తిన్దివం అసన్తి భక్ఖన్తి విసేసేనాతి అస్సా, గావో చ అస్సా చ గవాస్సం. దాతబ్బం పఠమం దేన్తీతి దా, అసన్తి భక్ఖన్తీతి అసా, దత్వా అసా దాసా, సామికానం దాతబ్బం పఠమం దత్వా పచ్ఛా అసన్తి భక్ఖన్తీతి అత్థో. సామికేహి వా దిన్నం అసన్తి భక్ఖన్తీతి దాసా, దుక్ఖేన కసిరేన అసన్తి పవత్తన్తీతి వా దాసా,. మాతాపితూనం హదయం పురేన్తీతి పురిసా, పురం హితం వా ఇసన్తి గవేసన్తీతి పురిసా. బుద్ధపచ్చేకబుద్ధచక్కవత్తిభావం పురేతి కమ్మన్తి పురం, కిం తం? బలవకమ్మం, పురం ఇసన్తి సీలేనాతి వా పురిసా. పురిసా ఏవ హి సమ్మాసమ్బుద్ధపచ్చేకబుద్ధచక్కవత్తిభావం గచ్ఛన్తి. ‘‘పురి ఉచ్చట్ఠానే సేన్తీతి వా పురిసా. పురిసా హి మాతూనం పితుట్ఠానే ఠితా’’తి ఇమే వచనత్థా వుత్తప్పకారా యుత్తాయేవ అత్థసమ్భవతో. దాసా చ పురిసా చ దాసపోరిసం, మజ్ఝే వుద్ధి. ఏత్థ చ దాసగ్గహణేన దాసీపి గహితా. దాసా దుక్కటజనా, పురిసా సుఖితజనాతి విసేసో దట్ఠబ్బో. ఠన్తి పతిట్ఠహన్తి ఏత్థ మాతుగామే పుత్తధీతాతి థియో. నరసద్దస్స విగ్గహత్థో హేట్ఠా వుత్తోవ.

ఏకదేసో దోమనస్ససఙ్ఖాతో ఆదీనవో ఇధ పాళిగాథాయం ఆగతోతి ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘దుక్ఖసఙ్ఖాతో ఆదీనవో కత్థ పాళియం ఆగతో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో ఆదీనవో? అబలా నం బలీయన్తీ’’తిఆది ఆరద్ధం. అథ వా ‘‘తత్థ కతమో ఆదీనవో? అబలా నం బలీయన్తీ’’తిఆది కస్మా ఏవం ఆరద్ధం, నను ‘‘తత్థ కతమో ఆదీనవో? తస్స చే కామయానస్సా’’తిఆదినా ఆదీనవో విభత్తోతి? సచ్చం, ఆదీనవో పన బహువిధో దుక్ఖదోమనస్సాదివసేన, తస్మిం బహువిధే ఆదీనవే ఏకదేసో దోమనస్ససఙ్ఖాతో ఆదీనవో పుబ్బే విభత్తో, ఇదాని దుక్ఖసఙ్ఖాతం ఆదీనవం విభజితుం ‘‘తత్థ కతమో ఆదీనవో? అబలా నం బలీయన్తీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు దుక్ఖదోమనస్సాదీసు ఆదీనవేసు కతమో ఆదీనవో తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతోతి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘అబలా నం బలీయన్తి, మద్దన్తేనం పరిస్సయా;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, నావం భిన్నమివోదక’’న్తి. (సు. ని. ౭౭౬; మహాని. ౫) –

ఇధ పాళిగాథాయం యో దుక్ఖసఙ్ఖాతో ఏకదేసో ఆదీనవో ఆగతో, సో అయం దుక్ఖసఙ్ఖాతో ఏకదేసో ఆదీనవో దేసనాహారస్స విసయోతి.

గాథాయం నత్థి బలం ఏతేసం కిలేసానన్తి అబలా. కస్మా కిలేసా అబలా హోన్తీతి? కుసలేహి పహాతబ్బత్తా. నరన్తి ఖేత్తాదికామే అనుగిజ్ఝన్తం నరం, సద్ధాబలాదివిరహతో వా అబలం తం నరం బలీయన్తి అభిభవన్తి. కిఞ్చాపి కిలేసా కుసలేహి పహాతబ్బత్తా అబలా హోన్తి, తథాపి కామమనుగిజ్ఝన్తం సద్ధాబలాదివిరహితం అభిభవితుం సమత్థా భవన్తి. మద్దన్తేనం పరిస్సయాతి కామగిద్ధం కామే పరియేసన్తం, కామం రక్ఖన్తఞ్చ ఏనం నరం పరి సమన్తతో పరిపీళేత్వా అయన్తి పవత్తన్తీతి పరిస్సయా, సీహబ్యగ్ఘాదయో చేవ కాయదుచ్చరితాదయో చ మద్దన్తి. తతో తేహి పరిస్సయేహి అభిభూతం నం నరం జాతిఆదిదుక్ఖం అన్వేతి అనుగచ్ఛతి. కిమివ అన్వేతి? ఉదకం భిన్ననావం అన్వేతి ఇవ, ఏవం అన్వేతీతి అత్థో.

ఏకదేసం మగ్గసఙ్ఖాతం నిస్సరణం ఇధ పాళిగాథాయం ఆగతన్తి ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేతి చ విఞ్ఞాతం, ‘‘నిబ్బానసఙ్ఖాతం ఏకదేసం నిస్సరణం కత్థ పాళిధమ్మే ఆగత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమం నిస్సరణం? తస్మా జన్తు సదా సతో’’తిఆది ఆరద్ధం. అథ వా ‘‘తత్థ కతమం నిస్సరణం? తస్మా జన్తు సదా సతో’’తిఆది కస్మా ఏవం ఆరద్ధం, నను ‘‘తత్థ కతమం నిస్సరణం? యో కామే పరివజ్జేతీ’’తిఆదినా నిస్సరణం విభత్తన్తి? సచ్చం, నిస్సరణం పన దువిధం మగ్గనిబ్బానవసేన, తత్థ దువిధే నిస్సరణే మగ్గసఙ్ఖాతం నిస్సరణం పుబ్బే విభత్తం, ఇదాని నిబ్బానసఙ్ఖాతం నిస్సరణం విభజితుం ‘‘తత్థ కతమం నిస్సరణం? తస్మా జన్తు సదా సతో’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు మగ్గనిబ్బానేసు నిస్సరణేసు ఏకదేసం నిబ్బానసఙ్ఖాతం నిస్సరణం తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతన్తి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘తస్మా జన్తు సదా సతో, కామాని పరివజ్జయే;

తే పహాయ తరే ఓఘం, నావం సిత్వావ పారగూ’’తి. –

ఇధ పాళిగాథాయం యం నిబ్బానసఙ్ఖాతం నిస్సరణం ఆగతం, ఇదం నిస్సరణం దేసనాహారస్స విసయన్తి.

గాథాయం తస్మాతి యస్మా కామగిద్ధం నరం దుక్ఖం అన్వేతి, తస్మా జన్తు సదా సబ్బకాలే పుబ్బరత్తాపరరత్తే జాగరియానుయోగేన సతో సతిసమ్పన్నో హుత్వా కామాని కిలేసకామే విక్ఖమ్భనవసేన వా సముచ్ఛేదవసేన వా పరివజ్జయే పరిజహేయ్య. తే కామే అరియమగ్గేన పహాయ చతుబ్బిధం ఓఘం తరేయ్య తరితుం సక్కుణేయ్య. కో తరతి ఇవ తరేయ్య? నావాసామికో నావం యం పవిసన్తం ఉదకం సిత్వా బహి సిఞ్చిత్వా లహుకాయ నావాయ అప్పకసిరేన తరిత్వా పారగూ పారం గచ్ఛతి ఇవ, ఏవం అత్తని పవత్తం కిలేసూదకం సిఞ్చిత్వా అరియమగ్గేన నీహరిత్వా లహుకేన అత్తభావేన అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా నిబ్బానేన పారం నిబ్బానం సన్తిం గచ్ఛేయ్యాతి అత్థో. ఇదం నిబ్బానం కస్మా నిస్సరణం హోతి? సబ్బసఙ్ఖతనిస్సరణతో నిస్సరణం నామ.

ఇదం నిస్సరణం ఇధ పాళిధమ్మే ఆగతన్తి ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతం, ‘‘కతమం ఫలం కత్థ పాళిధమ్మే ఆగత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమం ఫలం? ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారి’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు రక్ఖననిప్ఫాదనమచ్చుతరణాదీసు ఫలేసు కతమం ఫలం తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతన్తి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం, ఛత్తం మహన్తం యథ వస్సకాలే;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (సు. ని. ౧౦౨, ౧౦౩) –

ఇధ పాళిగాథాయం యం అనత్థేహి ధమ్మస్స రక్ఖనఫలం ఆగతం, రక్ఖావహనస్స అబ్భుదయస్స యఞ్చ నిప్ఫాదనం ఫలం ఆగతం, ఇదం రక్ఖననిప్ఫాదనం ఫలం దేసనాహారస్స విసయన్తి.

గాథాయం ధమ్మోతి యేన పుగ్గలేన యో దానాదిప్పభేదో పుఞ్ఞధమ్మో నిబ్బత్తితో, సో ధమ్మో. ధమ్మచారిం ధమ్మనిబ్బత్తకం తం పుగ్గలం అనత్థేహి రక్ఖతి. కిమివ? వస్సకాలే దేవే వస్సన్తే సతి మహన్తం కుసలేన ధారేతబ్బం ఛత్తం ధారేన్తం కుసలం తం జనం వస్సతేమనతో రక్ఖతి యథా, ఏవం రక్ఖితబ్బో ధమ్మోపి అత్తసమ్మాపణిధానేన అప్పమత్తో హుత్వా సుట్ఠు ధమ్మం రక్ఖన్తంయేవ రక్ఖతి, తాదిసో ధమ్మచారీయేవ దుగ్గతిం న గచ్ఛతి. ఏసో ఆనిసంసో సుచిణ్ణే సుచిణ్ణస్స ధమ్మే ధమ్మస్స ఆనిసంసోతి అత్థో.

ఏకదేసం ఫలం ఇధ పాళిధమ్మే ఆగతన్తి ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేహి చ ఞాతం, ‘‘కతమో ఉపాయో కత్థ పాళియం ఆగతో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో ఉపాయో? సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠేసు విపస్సనాపుబ్బఙ్గమనిబ్బిదాదీసు ఉపాయేసు కతమో ఉపాయో తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతోతి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా ‘అనిచ్చా’తి…పే…;

సబ్బే ధమ్మా ‘అనత్తా’తి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతీ’’తి. (ధ. ప. ౨౭౭-౨౭౯) –

ఇధ పాళిగాథాసు యో విపస్సనాపుబ్బఙ్గమనిబ్బిదాఞాణసఙ్ఖాతో విసుద్ధియా అధిగమహేతుభావతో మగ్గో ఆగతో, అయం ఉపాయో దేసనాహారస్స విసయోతి.

గాథాసు సబ్బే నిరవసేసా కమ్మచిత్తోతుఆహారేహి సఙ్ఖరితా సఙ్ఖతసఙ్ఖారా హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చా ఇతి యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి, అథ అనిచ్చే దుక్ఖసభావే నిబ్బిన్దతి, ఏసో విపస్సనాపుబ్బఙ్గమో నిబ్బిన్దనఞాణసఙ్ఖాతో ధమ్మో విసుద్ధియా మగ్గోతి. ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదీసు సఙ్ఖారానం సఙ్ఖతధమ్మభావో పచ్చయాకారవిభఙ్గట్ఠకథాయం (విభ. అట్ఠ. ౨౨౬ సఙ్ఖారపదనిద్దేస) వుత్తోవ, తం విభఙ్గట్ఠకథం అనోలోకేత్వా ఏకచ్చే ఆచరియా ‘‘విపస్సనాఞాణారమ్మణత్తా తేభూమకధమ్మాయేవా’’తి వదన్తి, ఏవం సతి మగ్గఫలధమ్మానం నిచ్చాదిభావో భవేయ్య, తస్మా విభఙ్గట్ఠకథానురూపోవ అత్థో దట్ఠబ్బో. దుక్ఖాతి దుక్ఖదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖభావేన దుక్ఖా. అనత్తాతి నిచ్చసారసుఖసారఅత్తసారరహితత్తా అసారకట్ఠేన అనత్తా, అవసవత్తనట్ఠేన వా అనత్తా.

ఏకదేసో ఉపాయో ఇధ పాళిధమ్మే ఆగతోతి ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమా ఆణత్తి కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమా ఆణత్తి? చక్ఖుమా విసమానీవా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘అస్సాదాదీనవతా’’తిఆదిగాథాయం నిద్దిట్ఠాసు పాపదుచ్చరితపరివజ్జనాణత్తికల్యాణసుచరితచరణాణత్తిఆదీసు కతమాణత్తి తత్థ తేసు పాళిధమ్మేసు కత్థ పాళిధమ్మే ఆగతాతి పుచ్ఛిత్వా –

‘‘చక్ఖుమా విసమానీవ, విజ్జమానే పరక్కమే;

పణ్డితో జీవలోకస్మిం, పాపాని పరివజ్జయే’’తి. (ఉదా. ౪౩) –

ఇధ పాళిధమ్మే యా పాపదుచ్చరితపరివజ్జనాణత్తి ఆగతా, అయం పాపదుచ్చరితపరివజ్జనాణత్తి దేసనాహారస్స విసయాతి.

గాథాయం చక్ఖుమా పురిసో విజ్జమానే పరక్కమే ఆవహితం సరీరం ఆవహన్తోవ హుత్వా విసమాని భూమిప్పదేసాని వా విసమే హత్థిఆదయో వా పరివజ్జేతి ఇవ, ఏవం జీవలోకస్మిం పణ్డితో పాపాని లామకాని దుచ్చరితాని పరివజ్జేతి. ఆణత్తి నామ ఆణారహస్స ధమ్మరాజస్స భగవతో ఆణా, సా బహువిధా, తస్మా ‘‘కరేయ్య కల్యాణ’’న్తిఆదిగాథాయం సుచరితచరణా ఆణత్తి.

‘‘ఉపేథ సరణం బుద్ధం, ధమ్మం సఙ్ఘఞ్చ తాదినం;

సమాదియథ సీలాని, తం వో అత్థాయ హేహితీ’’తి. (థేరీగా. ౨౪౯-౨౫౦, ౨౮౯-౨౯౦) –

ఆదీసు గాథాసు సరణగమనాణత్తిసీలసమాదానాణత్తిఆది ఆగతాతి.

‘‘సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సూ’’తిఆది కస్మా ఏవం ఆరద్ధం, నను ‘‘తత్థ కతమం ఫలం? ధమ్మో హవే’’తిఆదినా, ‘‘తత్థ కతమో ఉపాయో? సబ్బే సఙ్ఖారా’’తిఆదినా, ‘‘తత్థ కతమా ఆణత్తి? చక్ఖుమా’’తిఆదినా చ ఫలూపాయాణత్తియో విభత్తాతి? సచ్చం, విసుం విసుం పన సుత్తేసు ఆగతా ఫలూపాయాణత్తియో విభత్తా, ఇదాని ఏకతో ఆగతా ఫలూపాయాణత్తియో విభజితుం ‘‘సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సూ’’తిఆది ఆరద్ధం.

తత్థ సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సూతి సబ్బమ్పి సఙ్ఖారలోకం అత్తతో సుఞ్ఞోతి అవసవత్తితాసల్లక్ఖణవసేన వా తుచ్ఛభావసమనుపస్సనవసేన వా పస్సాతి ఇదం భగవతో వచనం విధానభావతో ఆణత్తి నామ. నిచ్చసారసుఖసారఅత్తసారాదిరహితత్తా ‘‘మోఘరాజా’’తి ఆలపతి, సద్ధాసీలసుతచాగాదిరహితత్తా వా మోఘో.

‘‘సదా సతో’’తి పుగ్గలవసేన వుత్తాయ సతియా సుఞ్ఞతాదస్సనస్స సమ్పజానహేతుభావతో సతియేవ ఉపాయో, న సతిమాతి ఏత్థ సతీతి అధిప్పాయో.

అత్తానుదిట్ఠిం ఊహచ్చాతి ఏత్థ అత్తానుదిట్ఠి నామ ‘‘రూపం అత్తా, రూపవా అత్తా, రూపస్మిం అత్తా, అత్తని రూప’’న్తిఆదిప్పకారా వీసతివత్థుకా దిట్ఠి. మగ్గేన ఊహచ్చ సముచ్ఛిన్దిత్వా ఏవం వుత్తవిధినా మచ్చుతరో మచ్చునో విసయాతిక్కన్తో సియా భవేయ్య. ఏత్థ యం మచ్చువిసయం తరణం అతిక్కమనం, తస్స అతిక్కమనస్స యఞ్చ పుబ్బభాగపటిపదాసమ్పజ్జనం, ఇదం భగవతో దేసనాయ ఫలం దేసనాహారస్స విసయన్తి అధిప్పాయో. పుబ్బే విసుం విసుం ఫలూపాయాణత్తియో విభత్తాపి –

‘‘సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సు, మోఘరాజ సదా సతో;

అత్తానుదిట్ఠిం ఊహచ్చ, ఏవం మచ్చుతరో సియా’’తి. (సు. ని. ౧౧౨౫; మహాని. ౧౮౬; చూళని. పిఙ్గియమాణవపుచ్ఛా ౧౪౪, మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౮) –

ఏకగాథాయం పున ఏకతో విభజనతో ఫలాదీసు ఏకతో దస్సితేసు సబ్బత్థ సుత్తేసు వా సబ్బత్థ గాథాసు వా ఫలాదయో దస్సేతబ్బా అస్సాదాదయో వియ కత్థచి నిద్ధారేత్వాతి విసేసో విజానితబ్బో. తేనాహ అట్ఠకథాచరియో ‘‘యథా పన…పే… ఏకతో ఉదాహరణం కతన్తి దట్ఠబ్బ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౫).

. దేసనాహారస్స విసయభూతా అస్సాదాదయో ‘‘ఇధ పాళిధమ్మే అయం అస్సాదో ఆగతో, ఇధ పాళిధమ్మే అయం ఆదీనవో ఆగతో’’తిఆదినా విసేసతో నిదస్సనవసేన సరూపతో ఆచరియేన విభత్తా, తే అస్సాదాదయో తిణ్ణం ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదీనం పుగ్గలానం సామఞ్ఞతో భగవా కిం ను ఖో దేసేతి, ఉదాహు ఏకస్స పుగ్గలస్స యథాలాభం కిం ను దేసేతీతి అనుయోగస్స సమ్భవతో ఇమస్స పుగ్గలస్స ఇమం దేసేతి, ఇమస్స పుగ్గలస్స ఇమం దేసేతీతి పుగ్గలభేదేన అస్సాదాదయో విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ భగవా ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్సా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తేసు అస్సాదాదీసు. నిస్సరణం ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్స పుగ్గలస్స భగవా దేసేతి, ఆదీనవఞ్చ నిస్సరణఞ్చ ఇమే ద్వే విపఞ్చితఞ్ఞుస్స పుగ్గలస్స భగవా దేసేతి, అస్సాదఞ్చ ఆదీనవఞ్చ నిస్సరణఞ్చ ఇమే తయో నేయ్యస్స పుగ్గలస్స భగవా దేసేతీతి యోజనత్థో దట్ఠబ్బో.

అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం అస్సాదాదయో ఉదాహరణవసేన సరూపతో దస్సేత్వా ఇదాని తత్థ పుగ్గలవిభాగేన దేసనావిభాగం దస్సేతుం ‘తత్థ భగవా’తిఆది వుత్త’’న్తి వుత్తం.

తత్థ ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్సాతి ఉగ్ఘటీయతే పటివిజ్ఝీయతే, ఠపీయతే వా సప్పభేదో విత్థారో అత్థోతి ఉగ్ఘటితో, జానాతీతి ఞూ, ఉగ్ఘటితం అత్థం ఞూ ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ, ఉద్దేసమత్తేనేవ సప్పభేదం సవిత్థారం పటివిజ్ఝితబ్బం అత్థం పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. యో పుగ్గలో ఉద్దేసేనేవ ఉద్దిట్ఠమత్తేనేవ అత్థం ఞత్వా అత్థసిద్ధిప్పత్తో హోతి, సో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ నామ.

విపఞ్చీయతే విత్థరీయతే అత్థోతి విపఞ్చితో, తం జానాతీతి విపఞ్చితఞ్ఞూ. యో పుగ్గలో నిద్దేసేన నిద్దిట్ఠమత్తమేవ అత్థం ఞత్వా అత్థసిద్ధిప్పత్తో, సో విపఞ్చితఞ్ఞూ నామ.

పటినిద్దేసేన అత్థో నేతబ్బో పాపేతబ్బోతి నేయ్యో. యో పుగ్గలో పటినిద్దేసేన వా పటిలోమేన వా విభత్తం ఏవ అత్థం ఞత్వా అత్థసిద్ధిప్పత్తో, సో నేయ్యో నామ. నిస్సరణదేసనాయేవ ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్స పటివేధాభిసమయో సిద్ధో హోతి, ఆదీనవదేసనాయ చేవ నిస్సరణదేసనాయ చ విపఞ్చితఞ్ఞుస్స పటివేధాభిసమయో సిద్ధో హోతి, అస్సాదదేసనాయ చ ఆదీనవదేసనాయ చ నిస్సరణదేసనాయ చ నేయ్యస్స పటివేధాభిసమయో సిద్ధో హోతీతి అధిప్పాయో ఇధ గహేతబ్బో.

పదపరమో పనేత్థ పటివేధాభిసమయభజనాభావతో న గహితో. తస్మిఞ్చ అగ్గహితే అస్సాదో, ఆదీనవో, నిస్సరణం, అస్సాదాదీనవా, అస్సాదనిస్సరణాని, ఆదీనవనిస్సరణాని, అస్సాదాదీనవనిస్సరణాని చాతి సత్తసు పట్ఠాననయేసు తతియఛట్ఠసత్తమావ గహితా, అవసేసా చత్తారో నయా న గహితా. వేనేయ్యవినయనాభావతో హి గహణాగహణం దట్ఠబ్బం. వేనేయ్యవినయఞ్చ వేనేయ్యానం సన్తానే అరియమగ్గస్సుప్పాదనం, న సాసనవినయనమత్తం, అరియమగ్గుప్పాదనఞ్చ యథావుత్తేహి ఏవ తీహి పదట్ఠాననయేహి సిజ్ఝతీతి ఇతరే నయా ఇధ న వుత్తా.

యస్మా పన పేటకే (పేటకో. ౨౩) –

‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో చ ఆదీనవో చ?

‘యాని కరోతి పురిసో, తాని పస్సతి అత్తని;

కల్యాణకారీ కల్యాణం, పాపకారీ చ పాపక’న్తి.

‘‘తత్థ యం కల్యాణకారీ కల్యాణం పచ్చనుభోతి, అయం అస్సాదో. యం పాపకారీ పాపం పచ్చనుభోతి, అయం ఆదీనవో.

‘‘అట్ఠిమే, భిక్ఖవే, లోకధమ్మా. కతమే అట్ఠ? ‘లాభో’తిఆది (అ. ని. ౮.౬). తత్థ లాభో యసో సుఖం పసంసా, అయం అస్సాదో. అలాభో అయసో దుక్ఖం నిన్దా, అయం ఆదీనవో.

‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో చ నిస్సరణఞ్చ?

‘సుఖో విపాకో పుఞ్ఞానం, అధిప్పాయో చ ఇజ్ఝతి;

ఖిప్పఞ్చ పరమం సన్తిం, నిబ్బానమధిగచ్ఛతీ’తి. –

అయం అస్సాదో చ నిస్సరణఞ్చ.

‘‘ద్వత్తింసిమాని, భిక్ఖవే, మహాపురిసస్స మహాపురిసలక్ఖణాని, యేహి సమన్నాగతస్స మహాపురిసస్స ద్వేయేవ గతియో భవన్తి…పే… వివటచ్ఛదోతి సబ్బం లక్ఖణసుత్తం (దీ. ని. ౩.౧౯౯) అయం అస్సాదో చ నిస్సరణఞ్చ.

‘‘తత్థ కతమో ఆదీనవో చ నిస్సరణఞ్చ?

‘భారా హవే పఞ్చక్ఖన్ధా, భారహారో చ పుగ్గలో;

భారాదానం దుఖం లోకే, భారనిక్ఖేపనం సుఖం.

‘నిక్ఖిపిత్వా గరుం భారం, అఞ్ఞం భారం అనాదియ;

సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, నిచ్ఛాతో పరినిబ్బుతో’తి. (సం. ని. ౩.౨౨) –

అయం ఆదీనవో చ నిస్సరణఞ్చ.

‘‘తత్థ కతమో అస్సాదో చ ఆదీనవో చ నిస్సరణఞ్చ?

‘కామా హి చిత్రా మధురా మనోరమా, విరూపరూపేన మథేన్తి చిత్తం;

తస్మా అహం పబ్బజితోమ్హి రాజ, అపణ్ణకం సామఞ్ఞమేవ సేయ్యో’తి. (మ. ని. ౨.౩౦౭; థేరగా. ౭౮౭; పేటకో. ౨౩) –

అయం అస్సాదో చ ఆదీనవో చ నిస్సరణఞ్చా’’తి వుత్తం, తస్మా తేపి నయా ఇధ నిద్ధారేత్వా వేదితబ్బా. ఫలాదీసుపి అయం నయో లబ్భతియేవ.

యస్మా పేటకే (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨; పేటకో. ౨౨; మి. ప. ౨.౧.౯) – ‘‘తత్థ కతమం ఫలఞ్చ ఉపాయో చ? ‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సప్పఞ్ఞో’తి గాథా, ఇదం ఫలఞ్చ ఉపాయో చ.

‘‘తత్థ కతమం ఫలఞ్చ ఆణత్తి చ?

‘సచే భాయథ దుక్ఖస్స, సచే వో దుక్ఖమప్పియం;

మాకత్థ పాపకం కమ్మం, ఆవి వా యది వా రహో’తి. (ఉదా. ౪౪) –

ఇదం ఫలఞ్చ ఆణత్తి చ.

‘‘తత్థ కతమో ఉపాయో చ ఆణత్తి చ?

‘కుమ్భూపమం కాయమిమం విదిత్వా, నగరూపమం చిత్తమిదం ఠపేత్వా;

యోధేథ మారం పఞ్ఞావుధేన, జితఞ్చ రక్ఖే అనివేసనో సియా’తి. (ధ. ప. ౪౦) –

అయం ఉపాయో చ ఆణత్తి చా’’తి వుత్తం, తస్మా ఏవం ఫలాదీనం దుక్ఖవసేనాపి ఉదాహరణం వేదితబ్బం.

‘‘ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదీనం తిణ్ణం పుగ్గలానం ఇమస్స పుగ్గలస్స ఇమం దేసేతి, ఇమస్స పుగ్గలస్స ఇమం దేసేతీ’’తి యేహి పుగ్గలేహి అస్సాదాదయో యథారహం ఆచరియేన విభత్తా, తే పుగ్గలా యాహి పటిపదాహి భిన్నా, తా పటిపదా కిత్తికా భవన్తి, తాహి భిన్నా పుగ్గలా చ కిత్తికాతి విచారణాయ సమ్భవతో తా పటిపదా, తే చ పుగ్గలా ఏత్తకాతి గణనతో దస్సేతుం ‘‘తత్థ చతస్సో పటిపదా’’తిఆది ఆరద్ధం.

తత్థ తత్థాతి తేసు ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదీసు పుగ్గలేసు. యే పుగ్గలా యాహి పటిపదాహి భిన్నా, తా పటిపదా చతస్సో భవన్తి, తే చ పుగ్గలా చత్తారోతి యోజనా కాతబ్బా. కతమా చతస్సో? దుక్ఖాపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, దుక్ఖాపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా, సుఖాపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, సుఖాపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా చాతి చతస్సో. కతమే చత్తారో? తణ్హాచరితో మన్దో పుగ్గలో, తణ్హాచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో, దిట్ఠిచరితో మన్దో పుగ్గలో, దిట్ఠిచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో చాతి చత్తారో.

పటిపదాభిఞ్ఞాహి కతో విభాగోపి పటిపదాహి కతో విభాగో నామ హోతి అవినాభావతోతి మనసి కత్వా ‘‘చతస్సో పటిపదాభిఞ్ఞా’’తి అవత్వా ‘‘చతస్సో పటిపదా’’తి వుత్తా. తా పనేతా సమథవసేనాపి భిన్నా, విపస్సనావసేనాపి భిన్నా. కథం సమథవసేన? పథవీకసిణాదీసు సబ్బపఠమం ‘‘పథవీ పథవీ’’తిఆదినా పవత్తమనసికారతో పట్ఠాయ యావ ఝానస్స ఉపచారం ఉప్పజ్జతి, తావ పవత్తా పఞ్ఞా సమథభావనా ‘‘పటిపదా’’తి వుచ్చతి. ఉపచారతో పన పట్ఠాయ యావ అప్పనా, తావ పవత్తా పఞ్ఞా ‘‘అభిఞ్ఞా’’తి వుచ్చతి హేట్ఠిమపఞ్ఞాతో అధిగతపఞ్ఞాభావతో.

సా చ పటిపదా కస్సచి దుక్ఖా కిచ్ఛా హోతి నీవరణాదిపచ్చనీకధమ్మసముదాచారగ్గహణతాయ, కస్సచి తదభావతో సుఖా అకిచ్ఛా హోతి, అభిఞ్ఞాపి కస్సచి దన్ధా అసీఘప్పవత్తి హోతి అవిసదఞాణతాయ, కస్సచి ఖిప్పా సీఘప్పవత్తి హోతి విసదఞాణతాయాతి.

కథం విపస్సనావసేన? యో రూపారూపముఖేన విపస్సనం అభినివిసన్తో చత్తారి మహాభూతాని పరిగ్గహేత్వా ఉపాదారూపం పరిగ్గణ్హాతి, అరూపం పరిగ్గణ్హాతి, రూపారూపం పన పరిగ్గణ్హన్తో దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో పరిగ్గహఏతఉం సక్కోతి, తస్స దుక్ఖాపటిపదా నామ హోతి. పరిగ్గహితరూపారూపస్స విపస్సనాపరివాసే మగ్గపాతుభావదన్ధతాయ దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. తబ్బిపరియాయేన ఇతరా ద్వే హోన్తి. విపస్సనావసేన పన భిన్నాయేవ పటిపదాభిఞ్ఞాయో ఇధ దట్ఠబ్బా అభిసమయాధికారత్తా, అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం యేసం పుగ్గలానం వసేన దేసనావిభాగో దస్సితో, తే పుగ్గలే పటిపదావిభాగేన విభజిత్వా దస్సేతుం ‘చతస్సో పటిపదా’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౬) వుత్తం. యోజనానయో వుత్తనయానుసారేనేవ వేదితబ్బో.

చతూహి పటిపదాభిఞ్ఞాహి చత్తారో పుగ్గలా సబ్బేవ అనియమతో వట్టదుక్ఖతో కిం ను ఖో నియ్యన్తి, ఉదాహు ‘‘ఇమాయ పటిపదాభిఞ్ఞాయ అయం పుగ్గలో నియ్యాతి, ఇమాయ పటిపదాభిఞ్ఞాయ అయం పుగ్గలో నియ్యాతీ’’తి నియమతో చ నియ్యాతీతి విచారణాయ సమ్భవతో ‘‘అయం పుగ్గలో ఇమేహి నిస్సయేహి ఉపనిస్సయపచ్చయం లభిత్వా ఇమాయ పటిపదాభిఞ్ఞాయ వట్టదుక్ఖతో నియ్యాతీ’’తి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘తణ్హాచరితో మన్దో’’తిఆది వుత్తం.

తత్థ తణ్హాచరితో మన్దో పుగ్గలో సతిపట్ఠానేహి నిస్సయేహి ఉపనిస్సయపచ్చయం లభిత్వా సతిన్ద్రియేన సతిన్ద్రియాధికేన అరియమగ్గేన దుక్ఖాపటిపదాదన్ధాభిఞ్ఞాయ వట్టదుక్ఖతో నియ్యాతి, తణ్హాచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో ఝానేహి నిస్సయేహి ఉపనిస్సయపచ్చయం లభిత్వా సమాధిన్ద్రియేన సమాధిన్ద్రియాధికేన అరియమగ్గేన దుక్ఖాపటిపదాఖిప్పాభిఞ్ఞాయ వట్టదుక్ఖతో నియ్యాతి, దిట్ఠిచరితో మన్దో పుగ్గలో సమ్మప్పధానేహి నిస్సయేహి ఉపనిస్సయపచ్చయం లభిత్వా వీరియిన్ద్రియేన వీరియిన్ద్రియాధికేన అరియమగ్గేన సుఖాపటిపదాదన్ధాభిఞ్ఞాయ వట్టదుక్ఖతో నియ్యాతి, దిట్ఠిచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో సచ్చేహి నిస్సయేహి ఉపనిస్సయపచ్చయం లభిత్వా పఞ్ఞిన్ద్రియేన పఞ్ఞిన్ద్రియాధికేన అరియమగ్గేన సుఖాపటిపదాఖిప్పాభిఞ్ఞాయ వట్టదుక్ఖతో నియ్యాతీతి యోజనా కాతబ్బా. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘చత్తారో పుగ్గలాతి యథావుత్తపటిపదావిభాగేనేవ చత్తారో పటిపన్నకపుగ్గలా, తం పన పటిపదావిభాగం సద్ధిం హేతుపాయఫలేహి దస్సేతుం ‘తణ్హాచరితో’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౬) –

వుత్తం. తత్థ తణ్హాచరితోతి తణ్హాయ నిబ్బత్తితం చరితం ఏతస్స పుగ్గలస్సాతి తణ్హాచరితో. మన్దోతి మన్దియాయ అవిజ్జాయ సమన్నాగతోతి మన్దో, మోహాధికపుగ్గలో. ఉదత్తోతి ఉదఅత్తో, ఉళారపఞ్ఞోతి అత్థో. ఉళారం ఫలం దేతీతి ఉదో, కో సో? పవిచయో, అత్తని నిబ్బత్తోతి అత్తో, ఉదో అత్తో యస్స పుగ్గలస్సాతి ఉదత్తోతి వచనత్థో కాతబ్బో.

పఠమాయ పటిపదాయ హేతు నామ తణ్హాచరితతా, మన్దపఞ్ఞతా చ, ఉపాయో సతిన్ద్రియం, సబ్బాసమ్పి ఫలం నియ్యానమేవ. దుతియాయ పటిపదాయ హేతు నామ తణ్హాచరితతా, ఉదత్తపఞ్ఞతా చ, ఉపాయో వీరియిన్ద్రియం. తతియాయ పటిపదాయ హేతు నామ దిట్ఠిచరితతా, మన్దపఞ్ఞతా చ, ఉపాయో సమాధిన్ద్రియం. చతుత్థియా పటిపదాయ హేతు నామ దిట్ఠిచరితతా, ఉదత్తపఞ్ఞతా చ, ఉపాయో పఞ్ఞిన్ద్రియన్తి హేతుపాయఫలాని దట్ఠబ్బాని.

ఏత్థ చ దిట్ఠిచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ నామ, దిట్ఠిచరితో మన్దో చేవ తణ్హాచరితో ఉదత్తో చ విపఞ్చితఞ్ఞూ నామ, తణ్హాచరితో మన్దో పుగ్గలో నేయ్యో నామ, తస్మా ‘‘తత్థ భగవా ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్స పుగ్గలస్స నిస్సరణం దేసయతీ’’తిఆదినా నయేన ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదివేనేయ్యత్తయస్స భేదదస్సనేన నిస్సరణం దేసయతి, ‘‘ఆదీనవఞ్చ నిస్సరణఞ్చ దేసయతి, అస్సాదఞ్చ ఆదీనవఞ్చ నిస్సరణఞ్చ దేసయతీ’’తి దేసనావిభాగో దస్సితో. ‘‘తత్థ చతస్సో పటిపదా’’తిఆదినా పటిపదాభేదదస్సనేన ‘‘తణ్హాచరితో మన్దో పుగ్గలో, తణ్హాచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో, దిట్ఠిచరితో మన్దో పుగ్గలో, దిట్ఠిచరితో ఉదత్తో పుగ్గలో’’తి చతుధా భిన్నం తణ్హాచరితమన్దాదికం పుగ్గలచతుక్కం దస్సితన్తి దట్ఠబ్బం.

ఇదాని చతూహి పటిపదాభిఞ్ఞాహి చతుధా భిన్నం తణ్హాచరితమన్దచతుక్కం అత్థనయయోజనాయ దుతియాయ విసయం కత్వా దస్సేతుం ‘‘ఉభో తణ్హాచరితా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తణ్హాయ సమాధిపటిపక్ఖత్తా తణ్హాచరితా మన్దఉదత్తా ఉభో పుగ్గలా సమథపుబ్బఙ్గమాయ విపస్సనాయ ఉపనిస్సయం లభిత్వా రాగవిరాగాయ మగ్గపఞ్ఞాయ నియ్యన్తి చేతోవిముత్తియా సేక్ఖఫలభావాయ. సమ్మాదిట్ఠిసహితేనేవ సమ్మాసమాధినా నియ్యానం భవతి, న సమ్మాసమాధినా ఏవ, తస్మా దిట్ఠిచరితా మన్దఉదత్తా ఉభో పుగ్గలా విపస్సనాపుబ్బఙ్గమేన సమథేన అవిజ్జావిరాగాయ మగ్గపఞ్ఞాయ నియ్యన్తి పఞ్ఞావిముత్తియా అసేక్ఖఫలభావాయాతి చత్తారోపి పుగ్గలా దువిధాయేవ భవన్తీతి వుత్తం హోతి.

రాగవిరాగాయాతి రఞ్జతీతి రాగో, సో విరజ్జతి ఏతాయాతి విరాగా, రాగస్స విరాగా రాగవిరాగా, తాయ రాగవిరాగాయ. చేతోతి చిత్తప్పభేదేన చ సమాధి వుచ్చతి యథా ‘‘చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయ’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨; మి. ప. ౨.౧.౯.). పటిప్పస్సద్ధివసేన పటిపక్ఖతో విముచ్చతీతి విముత్తి, చేతసా చిత్తేన సమాధినా విముచ్చతీతి చేతోవిముత్తి, చేతో ఏవ వా విముత్తి చేతోవిముత్తి, అనాగామిఫలసమాధి. అనాగామిపుగ్గలో హి సమాధిస్మిం పరిపూరకారితాయ చేతోవిముత్తియా నియ్యాతి. అవిజ్జావిరాగాయాతి అవిన్దియం కాయదుచ్చరితాదిం విన్దతీతి అవిజ్జా, విన్దియం వా కాయసుచరితాదిం న విన్దతీతి అవిజ్జా నిరుత్తినయేన. విరజ్జతి ఏతాయాతి విరాగా, అవిజ్జాయ విరాగా అవిజ్జావిరాగా, తాయ అవిజ్జావిరాగాయ. పకారేహి జానాతీతి పఞ్ఞా, విముచ్చతీతి విముత్తి, పఞ్ఞాయ విముచ్చతీతి పఞ్ఞావిముత్తి, పఞ్ఞా ఏవ వా విముత్తి పఞ్ఞావిముత్తి, అరహత్తఫలపఞ్ఞా, తాయ పఞ్ఞావిముత్తియా.

‘‘తేసు కతమే పుగ్గలా కేన అత్థనయేన హాతబ్బా’’తి వత్తబ్బతో ‘‘తత్థ యే సమథపుబ్బఙ్గమాహీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు ‘‘ఉభో తణ్హాచరితా’’తిఆదినా విభత్తేసు పుగ్గలేసు యే ఉభో తణ్హాచరితా మన్దఉదత్తా పుగ్గలా సమథ…పే… నియ్యన్తి, తే ఉభో తణ్హాచరితా మన్దఉదత్తా పుగ్గలా నన్దియావట్టేన నయేన హాతబ్బా గమేతబ్బా నేతబ్బా. యే ఉభో దిట్ఠిచరితా మన్దఉదత్తా పుగ్గలా విపస్సనా…పే… సమథేన నియ్యన్తి, తే ఉభో దిట్ఠిచరితా మన్దఉదత్తా పుగ్గలా సీహవిక్కీళితేన నయేన హాతబ్బా గమేతబ్బా నేతబ్బాతి అత్థో.

. ‘‘తత్థ చతస్సో పటిపదా’’తిఆదినా దేసనాహారేన దుక్ఖాపటిపదాభేదేన తణ్హాచరితమన్దాదిభేదో పుగ్గలో విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘తస్స విభత్తానన్తరం స్వాయం దేసనాహారో కత్థ సంవణ్ణేతబ్బే ధమ్మే కేనచి ఆకారేన సమ్భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో ‘‘స్వాయం హారో కత్థ సమ్భవతీ’’తిఆదిమాహ. నవమక్ఖణసమ్పన్నస్స సత్థా యం ధమ్మం దేసేతి, తస్మిం సంవణ్ణేతబ్బే ధమ్మే యా వీమంసాదికా సుతమయాదికా తిస్సో పఞ్ఞా విభత్తా, తాహి పఞ్ఞాహి యే ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదయో తయో పుగ్గలా విభత్తా, ఇతి విభత్తాకారేన అయం దేసనాహారో సత్థారా దేసేతబ్బే ధమ్మే సమ్భవతీతి దట్ఠబ్బో.

తత్థ స్వాయం హారోతి దేసనాహారేన పటిపదావిభాగేన వేనేయ్యపుగ్గలవిభాగో దస్సితో, సో అయం దేసనాహారో. కత్థ సమ్భవతీతి కత్థ సంవణ్ణేతబ్బే ధమ్మే సంవణ్ణనాభావేన సమ్భవతీతి. యస్సాతి యో సో వేనేయ్యో పచ్చన్తజాదీహి అట్ఠహి అక్ఖణేహి విముత్తో, సవనధారణాదీహి చ సమ్పత్తీహి సమన్నాగతో, తస్స వేనేయ్యస్స. సత్థాతి సదేవకం లోకం సాసతి అనుసాసతీతి సత్థా. ధమ్మన్తి దేసితం సంవణ్ణేతబ్బం ధమ్మం. దేసయతీతి సఙ్ఖేపనయవిత్థారనయేహి భాసతి. అఞ్ఞతరోతి భగవతో సావకేసు ఏవం ధమ్మం దేసేతుం సమత్థో సావకో. గరుట్ఠానియోతి గారవస్స ఠానభూతేహి సీలసుతచాగాదిగుణవిసేసేహి యుత్తో మానితో సద్దహితబ్బవచనో. సబ్రహ్మచారీతి సమం, సహ వా బ్రహ్మం సత్థుసాసనం చరతి పటిపజ్జతీతి సబ్రహ్మచారీ. సద్ధం లభతి ‘‘యో సత్థా ధమ్మం దేసేతి, సో సత్థా సమ్మాసమ్బుద్ధో హోతీ’’తి సత్థరి, ‘‘స్వాక్ఖాతో వతాయం ధమ్మో సాత్థో సబ్యఞ్జనో ఏకన్తపరిపుణ్ణో ఏకన్తపరిసుద్ధో అత్థావహో హితావహో సుఖావహో ఝానమగ్గఫలనిబ్బత్తకో, అమ్హేహి చ సద్దహితబ్బో’’తి దేసితే ధమ్మే చ అచలసద్ధం లభతి, సద్దహనం అత్తనో సన్తానే పునప్పునం ఉప్పాదేతి. తథా ‘‘యో సావకో ధమ్మం దేసేతి, సో సావకో సఙ్ఖేపతో వా విత్థారతో వా ధమ్మం దేసేతుం సమత్థో వత గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ మానితో సద్దహితబ్బవచనో’’తి దేసకే సావకే చ ‘‘తాదిసేన సావకేన దేసితో యో ధమ్మో, సో ధమ్మో సాత్థో సబ్యఞ్జనో ఏకన్తపరిపుణ్ణో ఏకన్తపరిసుద్ధో అత్థావహో హితావహో సుఖావహో ఝానమగ్గఫలనిబ్బత్తకో, అమ్హేహి చ సద్దహితబ్బో’’తి సావకేన దేసితధమ్మే చ సద్ధం సద్దహనం అత్తనో సన్తానే పునప్పునం ఉప్పాదేతీతి అత్థో.

తత్థాతి తస్మిం సద్దహితబ్బే సత్థారా దేసితధమ్మే చేవ సావకేన దేసితధమ్మే చ సద్దహన్తస్స వేనేయ్యస్స యా వీమంసా, వీమంసన్తస్స యా ఉస్సాహనా, ఉస్సహన్తస్స యా తులనా, తులయన్తస్స యా ఉపపరిక్ఖా, సా అయం వీమంసాదికా పఞ్ఞా సద్ధానుసారేన పవత్తనతో సుతమయీ పఞ్ఞా నామ. తత్థ వీమంసనం విమంసా, పాళియా, పాళిఅత్థస్స చ వీమంసా. వీమంసతీతి వా వీమంసా, పదం పదన్తరేన, పదత్థం పదత్థన్తరేన విచారణకా పఞ్ఞా. యథా చేత్థ, ఏవం ఉస్సాహనాదీసుపి భావసాధనకత్తుసాధనాని కాతబ్బాని. ఉస్సాహనా చ ఉస్సాహేన ఉపత్థమ్భికా ధమ్మస్స ధారణపరిచయసాధికా పఞ్ఞా చ, న వీరియం, ఏత్థ చ యా సుతమత్తేయేవ పవత్తా, వీమంసాదిభావం అప్పత్తా నివత్తా, సా సుతమయీ పఞ్ఞా న హోతి. యా చ సుత్వా వీమంసిత్వా ఉస్సాహనాదిభావం అప్పత్తా నివత్తా, యా చ సుత్వా వీమంసిత్వా ఉస్సహిత్వా తులనాదిభావం అప్పత్తా నివత్తా, యా చ సుత్వా వీమంసిత్వా ఉస్సహిత్వా తులయిత్వా ఉపపరిక్ఖనభావం అప్పత్తా నివత్తా, సాపి పఞ్ఞా న సుతమయీ పఞ్ఞా హోతీతి దట్ఠబ్బా. యా పన సుత్వా సద్దహన్తస్స వీమంసా, వీమంసన్తస్స ఉస్సాహనా, ఉస్సహన్తస్స తులనా, తులయన్తస్స ఉపపరిక్ఖా హోతి, అయం సుతమయీ పఞ్ఞా నామ హోతీతి దట్ఠబ్బా.

సుతమయీ పఞ్ఞా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కతమా చిన్తామయీ పఞ్ఞా’’తి వత్తబ్బభావతో సుతమయియా పఞ్ఞాయ విభజనానన్తరం చిన్తామయిం పఞ్ఞం విభజితుం ‘‘తథా సుతేన నిస్సయేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుతన్తి సుయ్యతే పరియత్తిధమ్మోతి సుతో, సవనం పరియత్తిధమ్మస్సాతి వా సుతం, దువిధమ్పి సుతం. నిస్సయేన ఉపనిస్సాయాతి అత్థో. ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే చేతం ‘‘సుతేన నిస్సయేనా’’తి కరణవచనం. ఏత్థ పన ‘‘ఇదం పాణాతిపాతాదివిరమనం సీలనట్ఠేన సీలం, అయం ఏకగ్గతా సమాదహనట్ఠేన సమాధి, ఇమాని భూతుపాదాని రుప్పనట్ఠేన రూపాని, ఇమే ఫస్సాదయో నమనట్ఠేన నామాని, ఇమే రూపాదయో పఞ్చ ధమ్మా రాసట్ఠేన ఖన్ధా’’తి తేసం తేసం ధమ్మానం పీళనాదిసభావస్స వీమంసనాభూతా పఞ్ఞా వీమంసా నామ. తేసంయేవ సీలసమాధిఆదీనం సీలతి పతిట్ఠహతి ఏత్థాతి సీలన్తిఆదివచనత్థం పుచ్ఛిత్వా సభాగలక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానానం తులేత్వా వియ గహణపఞ్ఞా తులనం నామ. తేసంయేవ సీలసమాధిఆదీనం ధమ్మానం సభావలక్ఖణం అవిజహిత్వా అనిచ్చతాదుక్ఖతాదినమనరుప్పనాదిసప్పచ్చయసఙ్ఖతాదిఆకారే వితక్కేత్వా ఉపపరిక్ఖణపఞ్ఞా ఏవ ఉపపరిక్ఖా నామాతి విసేసతో దట్ఠబ్బో. సుతధమ్మస్స ధారణపరిచయవసేన పవత్తనతో సుతమయీ పఞ్ఞా ఉస్సాహనా జాతా వియ న చిన్తామయీ పఞ్ఞా చిన్తితస్స ధారణపరిచయవసేన అప్పవత్తనతోతి ‘‘ఉస్సాహనా’’తి న వుత్తం.

సుతమయీ పఞ్ఞా చేవ చిన్తామయీ పఞ్ఞా చ ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కతమా భావనామయీ పఞ్ఞా’’తి వత్తబ్బభావతో కారణభూతానం ద్విన్నం సుతమయిచిన్తామయిపఞ్ఞానం దస్సనానన్తరం ఫలభూతం భావనామయిం పఞ్ఞం విభజన్తో ‘‘ఇమాహి ద్వీహీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఇమాహి ద్వీహి పఞ్ఞాహీతి సుతమయిచిన్తామయిపఞ్ఞాహి కారణభూతాహి. సుతమయిపఞ్ఞాయ వా చిన్తామయిపఞ్ఞాయ వా ఉభయత్థ వా ఠితోయేవ యోగావచరో విపస్సనం ఆరభతీతి. మనసికారసమ్పయుత్తస్సాతి రూపారూపేసు పరిగ్గహాదివసేన సఙ్ఖారేసు అనిచ్చతాదివసేన మనసికారేన సమ్మా పకారేహి యుత్తప్పయుత్తస్స. దిట్ఠివిసుద్ధికఙ్ఖావితరణవిసుద్ధిమగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి- పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిసమ్పాదనేన విపస్సనం ఉస్సుక్కన్తస్స యోగావచరస్స సన్తానే ఞాణదస్సనవిసుద్ధిసఙ్ఖాతం యం అరియమగ్గఞాణం నిబ్బానారమ్మణదస్సనభూమియం వా భావనాభూమియం వా ఉప్పజ్జతి, అయం భావనామయీ పఞ్ఞాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. యదిపి పఠమమగ్గఞాణం పఠమం నిబ్బానదస్సనతో ‘‘దస్సన’’న్తి వుత్తం, భావనావసేన పన పవత్తనతో ‘‘భావనామయీ పఞ్ఞా’’తి వేదితబ్బం. దస్సనభూమీతి పఠమమగ్గఫలాని, సేసాని ‘‘భావనాభూమీ’’తి వుచ్చన్తి.

. అమ్హాకాచరియ తుమ్హేహి ‘‘యస్స సత్థా వా’’తిఆదినా సుతమయిపఞ్ఞాదికా విభత్తా, ఏవం సతి సుతేన వినా చిన్తామయీ పఞ్ఞా నామ న భవేయ్య, మహాబోధిసత్తానం పన సుతేన వినా చిన్తామయీ పఞ్ఞా హోత్వేవాతి చోదనం మనసి కత్వా తస్మిం సఙ్గహేత్వా పకారన్తరేన విభజితుం ‘‘పరతోఘోసా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పరతోఘోసాతి పరతో పవత్తో దేసనాఘోసో పచ్చయో ఏతిస్సాతి పరతోఘోసా. పచ్చత్తసముట్ఠితాతి పతి విసుం అత్తనియేవ సముట్ఠితా. యోనిసోమనసికారాతి తేసం తేసం చిన్తేతబ్బానం రూపాదీనం ధమ్మానం రుప్పననమనాదిసభావపరిగ్గణ్హనాదినా ఉపాయేన పవత్తమనసికారా చిన్తామయీ పఞ్ఞా నామ, ఇమినా సావకాపి సామఞ్ఞతో గహితా, తథాపి ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదీనంయేవ వుత్తత్తా సావకా ఇధ గహితా, తస్మా పురిమనయో యుత్తతరో. పరతోతి ధమ్మదేసకతో పవత్తేన ధమ్మదేసనాఘోసేన హేతునా యం ఞాణం ఉప్పజ్జతి, పచ్చత్తసముట్ఠితేన, యోనిసోమనసికారేన చ హేతునా యం ఞాణం ఉప్పజ్జతి, అయం భావనావసేన పవత్తనతో భావనామయీ పఞ్ఞా నామ, ఇమినా సావకాపి సామఞ్ఞతో గహితా, తథాపి ఉగ్ఘటితఞ్ఞుఆదీనంయేవ వుత్తత్తా సావకా ఇధ గహితా, తస్మా పురిమనయో యుత్తతరో. పరతోతి ధమ్మదేసకతో పవత్తేన ధమ్మదేసనాఘోసేన హేతునా యం ఞాణం ఉప్పజ్జతి, పచ్చత్తసముట్ఠితేన, యోనిసోమనసికారేన చ హేతునా యం ఞాణం ఉప్పజ్జతి, అయం భావనావసేన పవత్తనతో భావనామయీ పఞ్ఞా నామాతి విభజిత్వా పణ్డితేహి ఞేయ్యాతి విత్థారేన గమ్భీరత్థం ఞాతుం ఇచ్ఛన్తేహి ‘‘ఏవం పటిపదావిభాగేనా’’తిఆదినా (నేత్తి. అట్ఠ. ౯) అట్ఠకథావచనేన జానితబ్బో.

సుతమయిపఞ్ఞాదికా తిస్సో పఞ్ఞా ఆచరియేన నానానయేహి విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘తాసు యస్స ఏకా వా ద్వే వా పఞ్ఞా అత్థి, సో పుగ్గలో కోనామో, యస్స ఏకాపి నత్థి, సో పుగ్గలో కోనామో’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో యస్స అయం పఞ్ఞా, ఇమా వా అత్థి, సో పుగ్గలో ఇత్థన్నామో, యస్స నత్థి, సో పుగ్గలో ఇత్థన్నామోతి పటిపదాపఞ్ఞాప్పభేదేన పుగ్గలం విభజితుం ‘‘యస్స ఇమా’’తిఆది వుత్తం.

తత్థ యస్స అతితిక్ఖపఞ్ఞస్స సుతమయీ పఞ్ఞా చేవ చిన్తామయీ పఞ్ఞా చ ఇమా ద్వే పఞ్ఞా అత్థి, అయం అతితిక్ఖపఞ్ఞో ఉద్దేసమత్తేనేవ జాననతో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ నామ. యస్స నాతితిక్ఖపఞ్ఞస్స ఉద్దేసనిద్దేసేహి సుతమయీ పఞ్ఞా అత్థి, చిన్తామయీ పఞ్ఞా నత్థి, అయం నాతితిక్ఖపఞ్ఞో ఉద్దేసనిద్దేసేహి జాననతో విపఞ్చితఞ్ఞూ నామ. యస్స మన్దపఞ్ఞస్స ఉద్దేసనిద్దేసేహి నేవ సుతమయీ పఞ్ఞా అత్థి, న చిన్తామయీ పఞ్ఞా చ, అయం మన్దపఞ్ఞో ఉద్దేసనిద్దేసపటినిద్దేసేహి జాననతో నిరవసేసవిత్థారదేసనాయ నేతబ్బతో నేయ్యో నామాతి. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఇదాని యదత్థం ఇమా పఞ్ఞా ఉద్ధటా, తమేవ వేనేయ్యపుగ్గలవిభాగం యోజేత్వా దస్సేతుం ‘యస్సా’తిఆది వుత్త’’న్తిఆది (నేత్తి. అట్ఠ. ౮) వుత్తం.

. ‘‘తత్థ భగవా ఉగ్ఘటితఞ్ఞుస్సా’’తిఆదినా దేసనం విభావేతి, ‘‘తత్థ చతస్సో పటిపదా’’తిఆదినా పటిపదావిభాగేహి, ‘‘స్వాయం హారో’’తిఆదినా ఞాణవిభాగేహి చ దేసనాభాజనం వేనేయ్యత్తయం ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేహి చ ఞాతం, ‘‘యాయ దేసనాపాళియా దేసనాహారం యోజేతుం పుబ్బే ‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’తిఆదినా దేసనాహారస్స విసయభావేన యా పాళిదేసనా నిక్ఖిత్తా, సా పాళిదేసనా దేసనాహారేన నిద్ధారితేసు అస్సాదాదీసు అత్థేసు కిమత్థం దేసయతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమం అత్థం దేసయతీ’’తి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘సాయం ధమ్మదేసనా’’తిఆది ఆరద్ధం.

తత్థ సాయం ధమ్మదేసనాతి యా ధమ్మదేసనా ఆదికల్యాణాదికా పుబ్బే దేసనాహారస్స విసయభావేన నిక్ఖిత్తా, సాయం ధమ్మదేసనా అస్సాదాదీసు కిమత్థం దేసయతీతి కథేతుకామతాయ పుచ్ఛతి, పుచ్ఛిత్వా ‘‘చత్తారి సచ్చాని దేసయతీ’’తి విస్సజ్జేతి, తాని సరూపతో దస్సేతుం ‘‘దుక్ఖం సముదయం నిరోధం మగ్గ’’న్తి వుత్తం. పవత్తిపవత్తకనివత్తినివత్తనుపాయభావేన అవిపరీతభావతో ‘‘సచ్చానీ’’తి వుత్తాని.

యస్సం దేసనాయం సచ్చాని దేసనాహారేన నిద్ధారితాని, సా దేసనా చత్తారి సచ్చాని దేసయతీతి యుత్తం హోతు. యస్సం దేసనాయం అస్సాదాదయో నిద్ధారితా, సా దేసనా చత్తారి సచ్చాని దేసయతీతి న సక్కా వత్తుం. హేట్ఠా చ అస్సాదాదయో నిద్ధారితా, తస్మా ‘‘అస్సాదాదయో’’తిపి వత్తబ్బన్తి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘ఆదీనవో ఫలఞ్చ దుక్ఖ’’న్తిఆది వుత్తం. దేసనాహారేన సంవణ్ణనానయేన దేసనాయం నిద్ధారితో ఆదీనవో చేవ ఫలఞ్చ దుక్ఖసచ్చం హోతి, అస్సాదో సముదయసచ్చం, నిస్సరణం నిరోధసచ్చం, ఉపాయో చేవ ఆణత్తి చ మగ్గసచ్చం హోతి, తస్మా ‘‘చత్తారి సచ్చాని దేసయతీ’’తి వత్తబ్బమేవాతి.

తణ్హావజ్జా తేభూమకధమ్మా దుక్ఖం, తే చ అనిచ్చాదీహి పీళితత్తా ఆదీనవాయేవ. ఫలన్తి దేసనాయ ఫలం లోకియం, న లోకుత్తరం, తస్మా దుక్ఖన్తి వత్తబ్బమేవ. అస్సాదోతి తణ్హాస్సాదస్స గహితత్తా ‘‘అస్సాదో సముదయో’’తి చ వత్తబ్బం. అస్సాదేకదేసో దుక్ఖమేవ, అస్సాదేకదేసో దుక్ఖఞ్చేవ సముదయో చ. సహ విపస్సనాయ అరియమగ్గో చ భగవతో ఆణత్తి చ దేసనాయ ఫలాధిగమస్స ఉపాయభావతో ‘‘ఉపాయో, ఆణత్తి చ మగ్గో’’తి వుత్తం, నిస్సరణేకదేసోపి మగ్గోతి దట్ఠబ్బో. ‘‘ఇమాని చత్తారి సచ్చాని యా దేసనా విసేసతో దేసయతి, కతమా సా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా విసేసం నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘ఇమాని చత్తారి సచ్చాని ఇదం ధమ్మచక్క’’న్తి వుత్తం. ఇదం వుచ్చమానం ధమ్మచక్కం ఇమాని చత్తారి సచ్చాని విసేసతో దేసయతీతి యోజనా కాతబ్బా.

‘‘యా దేసనా ఇమాని చత్తారి సచ్చాని విసేసతో దేసయతి, తస్సా దేసనాయ ధమ్మచక్కభావం కిం భగవా ఆహా’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదివచనతో (మహావ. ౧౪) తణ్హావజ్జం జాతిఆదికం తేభూమకధమ్మజాతం దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావేన, దుక్ఖదుక్ఖాదిభావేన చ ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వుత్తం. మేతి మయా పవత్తితన్తి యోజనా. భిక్ఖవేతి సవనే ఉస్సాహం జనేతుం ఆలపతి. బారాణసియన్తి బారాణసీనగరస్స అవిదూరే. ఇసిపతనేతి సీలక్ఖన్ధాదీనం ఇసనతో గవేసనతో ‘‘ఇసీ’’తి వోహరితానం పచ్చేకబుద్ధానం పతనట్ఠానే. మిగదాయేతి మిగానం అభయదానట్ఠానే కారితే అస్సమేవ.

అనుత్తరన్తి ఉత్తరితరాభావేన అనుత్తరం అనతిసయం. ధమ్మచక్కన్తి సతిపట్ఠానాదికే సభావధారణాదినా అత్థేన ధమ్మో చేవ పవత్తనట్ఠేన చక్కఞ్చాతి ధమ్మచక్కం. అప్పటివత్తియన్తి అప్పటిసేధనీయం. కస్మా? జనకస్స భగవతో ధమ్మిస్సరత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధత్తా, జఞ్ఞస్స చ అనుత్తరత్తా కోణ్డఞ్ఞాదీనఞ్చేవ అట్ఠారసబ్రహ్మకోటియా చ చతుసచ్చపటివేధసాధనతో చ. ‘‘కేన అప్పటివత్తియ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సమణేన వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సమణేనాతి పబ్బజ్జమత్తూపగతేన. బ్రాహ్మణేనాతి జాతిబ్రాహ్మణేన. పరమత్థానఞ్హి సమణబ్రాహ్మణానం పటిసేధనే చిత్తుప్పాదానుప్పజ్జనమ్పి నత్థి. దేవేనాతి ఛకామావచరదేవేన. బ్రహ్మునాతి రూపబ్రహ్మా గహితా. ‘‘సమణేన వా …పే… బ్రహ్మునా’’తి ఏత్తకమేవ అవత్వా‘‘కేనచీ’’తి వుత్తవచనేన అవసేసఖత్తియగహపతిపరిసజనా సఙ్గహితా. తస్మా ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతిసమణచాతుమహారాజికతావతింసమారబ్రహ్మపరిసా అట్ఠవిధాపి పటిసేధేతుం అసమత్థాయేవాతి వేదితబ్బా. లోకస్మిన్తి సత్తసమూహే ధమ్మచక్కాధారే.

‘‘ద్వాదస పదాని సుత్త’’న్తి గాథానురూపం ధమ్మచక్కసుత్తే పదాని విభజన్తో ‘‘తత్థ అపరిమాణా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి ధమ్మచక్కదేసనాయం (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౩ ఆదయో; పటి. మ. ౨.౩౦). ‘‘అపరిమాణా అక్ఖరా అపరిమాణా పదా’’తి అవత్వా ‘‘అపరిమాణా పదా అపరిమాణా అక్ఖరా’’తి ఉప్పటిపాటివచనేహి యేభుయ్యేన పదసఙ్గహితానీతి దస్సేతి. పదా, అక్ఖరా, బ్యఞ్జనాతి చ లిఙ్గవిపల్లాసానీతి దట్ఠబ్బాని. ఏతస్సేవ అత్థస్సాతి వత్తబ్బాకారస్స చతుసచ్చసఙ్ఖాతస్స అత్థస్సేవ సఙ్కాసనా పకాసనా పకాసనాకారో పఞ్ఞత్తాకారోతి ఆకారవన్తఆకారసమ్బన్ధే సామివచనం. సఙ్కాసనాకారోతి చ సఙ్కాసనీయస్స అత్థస్స ఆకారో. ఏస నయో సేసేసుపి. ఇతిపీతి ఇతి ఇమినా పకారేనపి, ఇమినా పకారేనపి ఇదం జాతిఆదికం దుక్ఖం అరియసచ్చన్తి వేదితబ్బం.

అయన్తి కామతణ్హాదిభేదా అయం తణ్హా. దుక్ఖసముదయోతి దుక్ఖనిబ్బత్తనస్స హేతుభావతో దుక్ఖసముదయో. అయన్తి సబ్బసఙ్ఖతతో నిస్సటా అయం అసఙ్ఖతా ధాతు. దుక్ఖనిరోధోతి జాతిఆదిప్పభేదస్స దుక్ఖస్స అనుప్పాదననిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధో. అయన్తి సమ్మాదిట్ఠాదికో అట్ఠఙ్గికో అరియో మగ్గో. దుక్ఖనిరోధభూతం నిబ్బానం ఆరమ్మణకరణవసేన గతత్తా, దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా పటిపదాభావతో చ దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా. సేసం వుత్తనయమేవ.

‘‘తత్థ అపరిమాణా’’తిఆదినా బ్యఞ్జనపదఅత్థపదాని విభజిత్వా తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం విసయివిసయభావేన సమ్బన్ధభావం దస్సేతుం ‘‘తత్థ భగవా అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతీ’’తిఆది వుత్తం. అథ వా భగవా కిం సామఞ్ఞేహి అక్ఖరాదీహి సఙ్కాసేతి వా పకాసేతి వా, ఉదాహు యథారహం సఙ్కాసేతి పకాసేతీతిఆదివిచారణాయ సమ్భవతో విసయవిసయిభావేన సమ్బన్ధభావం నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ భగవా అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతీ’’తి కస్మా ఏవం వుత్తం, నను ‘‘దుక్ఖసచ్చ’’న్తిఆదీసు పదేనేవ దుక్ఖసచ్చత్థత్తాదికో సఙ్కాసితబ్బోతి? సచ్చం, పదావయవస్స పన అక్ఖరస్స గహణముఖేనేవ అక్ఖరసముదాయస్సపి పదస్స గహణం హోతి, పదే గహితే చ దుక్ఖసచ్చత్థాదికావబోధో హోత్వేవ, ఏవం సతి పదేనేవ సిజ్ఝనతో అక్ఖరో విసుం న గహేతబ్బోతి? న, దుక్ఖసచ్చత్థాదికావబోధస్స విసేసుప్పత్తిభావతో. దు-ఇతి అక్ఖరేన హి అనేకుపద్దవాధిట్ఠానభావేన కుచ్ఛితత్థో గహితో, -ఇతి అక్ఖరేన ధువసుభసుఖత్తభావవిరహేన తుచ్ఛత్థోతి ఏవమాదికావబోధస్స విసేసుప్పత్తి భవతి. తేన వుత్తం ‘‘పదత్థగహణస్స విసేసాధానం జాయతీ’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౯). పదపరియోసానే వాక్యపరియోసానాభావతో అక్ఖరేహి సంఖిత్తేన దీపియమానో అత్థో పదేహి పకాసితోవాతి వుత్తం ‘‘పదేహి పకాసేతీ’’తి. వాక్యపరియోసానే పన సఙ్కాసితో పకాసితో అత్థో వివరితో వివటో కతోవాతి వుత్తం. ‘‘బ్యఞ్జనేహి వివరతీ’’తి. పకారేహి చ వాక్యభేదే కతే సో అత్థో విభత్తో నామాతి వుత్తం ‘‘ఆకారేహి విభజతీ’’తి. వాక్యావయవానం పదానం పచ్చేకం నిబ్బచనవిభాగే కతే సో అత్థో పాకటో కతోవాతి వుత్తం ‘‘నిరుత్తీహి ఉత్తానీకరోతీ’’తి. కతనిబ్బచనేహి వాక్యావయవేహి విత్థారవసేన నిరవసేసతో దేసితేహి వేనేయ్యసత్తానం చిత్తే పరిసమన్తతో తోసనం హోతి, పఞ్ఞాతేజనఞ్చాతి ఆహ ‘‘నిద్దేసేహి పఞ్ఞపేతీ’’తి.

‘‘భగవా అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతీ’’తిఆదీసు ‘‘భగవా ఏవా’’తి వా ‘‘అక్ఖరేహి ఏవా’’తి వా అవధారణే యోజితే ‘‘సావకో న సఙ్కాసేతి, పదాదీహి న సఙ్కాసేతీ’’తి అత్థో భవేయ్య, సావకో చ సఙ్కాసేతి, పదాదీహి చ సఙ్కాసేతి. కత్థ అవధారణం యోజేతబ్బన్తి చే? ‘‘భగవా అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతియేవా’’తి అవధారణం యోజేతబ్బం. ఏవఞ్హి సతి సావకేన సఙ్కాసితో వా పదాదీహి సఙ్కాసితో వా అత్థో సఙ్గహితో హోతి. అత్థపదానఞ్చ అక్ఖరాదినానావిసయతా సిద్ధా హోతి. తేన ఏకానుసన్ధికే సుత్తే ఛళేవ అత్థపదాని నిద్ధారేతబ్బాని, అనేకానుసన్ధికే సుత్తే అనుసన్ధిభేదేన విసుం విసుం ఛ ఛ అత్థపదాని నిద్ధారేతబ్బాని.

‘‘ఛసు బ్యఞ్జనపదేసు కతమేన బ్యఞ్జనపదేన కతమం కిచ్చం సాధేతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమినా ఇదం కిచ్చం, ఇమినా ఇదం కిచ్చం సాధేతీ’’తి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ భగవా అక్ఖరేహి చ పదేహి చ ఉగ్ఘటేతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి అక్ఖరాదీసు బ్యఞ్జనపదేసు. ఉగ్ఘటేతీతి ఉగ్ఘటనకిచ్చం సాధేతీతి అత్థో. కిఞ్చాపి దేసనావ ఉగ్ఘటనకిచ్చం సాధేతి, భగవా పన దేసనాజనకత్తా ఉగ్ఘటనకిచ్చం సాధేతీతి వుచ్చతి. సేసేసుపి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘ఉగ్ఘటనకిచ్చసాధికా దేసనాయేవ కిం విపఞ్చనవిత్థారణకిచ్చసాధికా దేసనాజనకత్తా, ఉదాహు విసుం విసుం కిచ్చసాధికా అఞ్ఞా’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో విసుం విసుం కిచ్చసాధికా అఞ్ఞా దేసనాతి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ ఉగ్ఘటనా ఆదీ’’తిఆదిమాహ. అథ వా ‘‘కతమా ఉగ్ఘటనా, కతమా విపఞ్చనా, కతమా విత్థారణా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా వుత్తం ‘‘తత్థ ఉగ్ఘటనా ఆదీ’’తిఆది. తత్థ తత్థాతి ఉగ్ఘటనాదికిచ్చసాధికాసు దేసనాసు. ఉగ్ఘటనాతి ఉగ్ఘటనకిచ్చసాధికా దేసనా ఆదిదేసనా హోతి. విపఞ్చనాతి విపఞ్చనకిచ్చసాధికా దేసనా మజ్ఝేదేసనా హోతి. విత్థారణాతి విత్థారణకిచ్చసాధికా దేసనా పరియోసానదేసనా హోతీతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘ఉగ్ఘటియన్తో ఉద్దిసియమానో పరియత్తిఅత్థభూతో ధమ్మవినయో కతమం పుగ్గలం వినేతి, విపఞ్చియన్తో నిద్దిసియమానో పరియత్తిఅత్థభూతో ధమ్మవినయో కతమం పుగ్గలం వినేతి, విత్థారియన్తో పటినిద్దిసియమానో పరియత్తిఅత్థభూతో ధమ్మవినయో కతమం పుగ్గలం వినేతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సోయం ధమ్మవినయో’’తిఆదిమాహ. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం ‘అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతీ’తిఆదీనం ఛన్నం బ్యఞ్జనపదానం బ్యాపారం దస్సేత్వా ఇదాని అత్థపదానం బ్యాపారం దస్సేతుం ‘సోయం ధమ్మవినయో’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౯) వుత్తం.

తత్థ ఉగ్ఘటియన్తో ఉద్దిసియమానో ఉద్దేసపరియత్తిఅత్థభూతో సో అయం ధమ్మవినయో ఉగ్ఘటితఞ్ఞుపుగ్గలం వినేతి, తేన ఉగ్ఘటితఞ్ఞునో పుగ్గలస్స వినయనేన నం ఉగ్ఘటియన్తం ఉద్దిసియమానం ఉద్దేసపరియత్తిఅత్థభూతం వినయం ‘‘ఆదికల్యాణో’’తి ఆహు. విపఞ్చియన్తో నిద్దిసియమానో నిద్దేసపరియత్తిఅత్థభూతో సో అయం ధమ్మవినయో విపఞ్చితఞ్ఞుపుగ్గలం వినేతి, తేన విపఞ్చితఞ్ఞుపుగ్గలస్స వినయనేన నం విపఞ్చియన్తం నిద్దిసియమానం నిద్దేసపరియత్తిఅత్థభూతం వినయం ‘‘మజ్ఝేకల్యాణో’’తి ఆహు. విత్థారియన్తో పటినిద్దిసియమానో పటినిద్దేసపరియత్తిఅత్థభూతో సో అయం ధమ్మవినయో నేయ్యం పుగ్గలం వినేతి వినయనం జనేతి, తేన నేయ్యస్స పుగ్గలస్స వినయనేన నం విత్థారియన్తం పటినిద్దిసియమానం పటినిద్దేసపరియత్తిఅత్థభూతం వినయం ‘‘పరియోసానకల్యాణో’’తి ఆహూతి యోజనత్థోతి దట్ఠబ్బో.

అథ వా ‘‘అక్ఖరేహి సఙ్కాసేతీ’’తిఆదినా ఛన్నం పదానం బ్యాపారో దస్సితో, ఏవం సతి అత్థో నిబ్యాపారో సియా, అత్థో చ నిప్పరియాయతో సబ్యాపారోయేవాతి చోదనం మనసి కత్వా ఆహ ‘‘సోయం ధమ్మవినయో’’తిఆది. ఏతేన అత్థోయేవ ముఖ్యతో వేనేయ్యత్తయస్స వినయనకిచ్చం సాధేతి, అత్థవాచకో పన సద్దో ఠానూపచారతో వేనేయ్యత్తయస్స వినయనకిచ్చం సాధేతీతి దస్సేతి. పదపరమస్స పన సచ్చప్పటివేధస్స పతిట్ఠానాభావతో సో ఇధ న వుత్తో. సేక్ఖగ్గహణేన వా కల్యాణపుథుజ్జనస్స వియ నేయ్యగ్గహణేన పదపరమస్స పుగ్గలస్సాపి గహణం దట్ఠబ్బం. అక్ఖరేహీతిఆదీసు కరణత్థే కరణవచనం, న హేత్వత్థే. అక్ఖరాదీనఞ్హి ఉగ్ఘటనాదీని పయోజనానియేవ హోన్తి, న ఉగ్ఘటనాదీనం అక్ఖరాదీని పయోజనానీతి ‘‘అన్నేన వసతీ’’తిఆదీసు వియ న హేతుఅత్థో గహేతబ్బో. తత్థ హి అన్నేన హేతునా వసతి, వసనేన హేతునా అన్నం లద్ధన్తి వసనకిరియాయ ఫలం వసనకిరియాయ హేతుభావేన గహితం. ‘‘అజ్ఝేసనేన వసతీ’’తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. తేనాహ ‘‘యదత్థా చ కిరియా, సో హేతూ’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౯). తత్థ యదత్థాతి సో అన్నాదికో అత్థో యస్సా వసనాదికిరియాయాతి యదత్థా, వసనాదికిరియా, సో అన్నాదికో అత్థో తస్సా వసనాదికిరియాయ హేతూతి అత్థో వేదితబ్బో.

౧౦. ‘‘తత్థ అపరిమాణా పదా’’తిఆదినా ‘‘ధమ్మం వో భిక్ఖవే దేసేస్సామీ’’తి ఉద్దిట్ఠాయ పాళియా ద్వాదసపదసమ్పత్తిసఙ్ఖాతం తివిధకల్యాణతం దస్సేత్వా ఇదాని ఛఅత్థపదఛబ్యఞ్జనపదభేదేన సమ్పత్తిసఙ్ఖాతం అత్థపదబ్యఞ్జనపదకల్యాణతం దస్సేన్తో ‘‘తత్థ ఛప్పదాని అత్థో’’తిఆదిమాహ. అథ వా ‘‘ద్వాదస పదాని సుత్త’’న్తి వుత్తానురూపం ‘‘తత్థ అపరిమాణా’’తిఆదినా ‘‘ధమ్మం వో భిక్ఖవే దేసేస్సామీ’’తి ఉద్దిట్ఠాయ పాళియా ద్వాదసపదతా దస్సేత్వా ‘‘ఆదికల్యాణం మజ్ఝేకల్యాణం పరియోసానకల్యాణ’’న్తి వుత్తానురూపం ‘‘తత్థ భగవా అక్ఖరేహి చా’’తిఆదినా తస్సా పాళియా తివిధకల్యాణతా దస్సితా, దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘సాత్థం సబ్యఞ్జనం కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధ’’న్తి వుత్తానురూపం తస్సా పాళియా ఛఅత్థపదబ్యఞ్జనపదసమ్పన్నతం దస్సేతుం ‘‘తత్థ ఛప్పదాని అత్థో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తిస్సం దేసనాహారవిసయసఙ్ఖాతాయం పాళియం ఛప్పదాని అత్థో. కతమాని ఛప్పదాని? సఙ్కాసనా, పకాసనా, వివరణా, విభజనా, ఉత్తానీకమ్మం, పఞ్ఞత్తి ఇమాని ఛప్పదాని. అత్థో యస్స అత్థి తస్మా సాత్థం. తత్థాతి తిస్సం దేసనాహారవిసయసఙ్ఖాతాయం పాళియం ఛప్పదాని బ్యఞ్జనం. కతమాని ఛప్పదాని? అక్ఖరం, పదం, బ్యఞ్జనం, ఆకారో, నిరుత్తి, నిద్దేసో ఇమాని ఛప్పదాని. బ్యఞ్జనం యస్స అత్థీతి సబ్యఞ్జనన్తి యోజనా కాతబ్బా. తేనాతి తస్సా పాళియా తివిధకల్యాణఛఅత్థపదసమ్పన్నఛబ్యఞ్జనపదసమ్పన్నట్ఠేన, ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే…పే… సుద్ధ’’న్తి భగవా ఆహాతి అత్థో.

కేవలసద్దస్స సకలాదిఅత్థవాచకత్తా అధిప్పేతత్థం నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘కేవలన్తి లోకుత్తరం న మిస్సం లోకియేహి ధమ్మేహీ’’తి వుత్తం. పరిపుణ్ణన్తి అధిప్పేతత్థే ఏకోపి అత్థో ఊనో నత్థి, వాచకసద్దేసుపి అనత్థకో ఏకోపి సద్దో అధికో నత్థీతి పరిపుణ్ణం అనూనం అనతిరేకం. పరిసుద్ధన్తి సద్దదోసఅత్థదోసాదివిరహతో వా పరిసుద్ధం, రాగాదిమలవిరహతో వా పరియోదాతానం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవిసేసానం ఉపట్ఠితట్ఠానత్తా పరిసుద్ధం పరియోదాతం. నిగ్గతం మలం ఏతస్స ధమ్మస్సాతి నిమ్మలం. సద్దదోసాదివిరహతో వా రాగాదివిరహతో వా సబ్బమలేహి అపగతం పరి సమన్తతో ఓదాతన్తి పరియోదాతం. ఉపట్ఠితన్తి ఉపతిట్ఠన్తి ఏత్థ సబ్బవిసేసాతి ఉపట్ఠితం యథా ‘‘పదక్కన్త’’న్తి. పదక్కన్తం పదక్కన్తట్ఠానం. విసిసన్తి మనుస్సధమ్మేహీతి విసేసా, సబ్బే విసేసా సబ్బవిసేసా, సబ్బతో వా విసేసాతి సబ్బవిసేసా, ఉత్తరిమనుస్సధమ్మా. తేసం సబ్బవిసేసానం ఉపట్ఠితన్తి యోజనా. ఇదన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనబ్రహ్మచరియం. తథాగతస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పదన్తి తథాగతపదం. పదన్తి చ పటిపత్తిగమనేన వా దేసనాగమనేన వా కిలేసగ్గహణం. ఓత్థరిత్వా గమనట్ఠానం ఇతిపి వుచ్చతి పవుచ్చతి, తథాగతేన గోచరాసేవనేన వా భావనాసేవనేన వా నిసేవితం భజితం ఇతిపి వుచ్చతి, తథాగతస్స మహావజిరఞాణసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణదన్తేహి ఆరఞ్జితం ఆరఞ్జితట్ఠానం ఇతిపి వుచ్చతి, అతో తథాగతపదాదిభావేన వత్తబ్బభావతో ఏతం సాసనబ్రహ్మచరియం ఇతి పఞ్ఞాయతి. బ్రహ్మచరియన్తి బ్రహ్మునో సబ్బసత్తుత్తమస్స భగవతో చరియం, బ్రహ్మం వా సబ్బసేట్ఠం చరియం బ్రహ్మచరియం. పఞ్ఞాయతీతి యథావుత్తేహి పకారేహి ఞాయతీతి అత్థో వేదితబ్బో.

‘‘ఇమస్స సిక్ఖత్తయస్స సఙ్గహస్స సాసనస్స పరిపుణ్ణభావపరిసుద్ధభావసఙ్ఖాతం తథాగతపదభావం!తథాగతపదభావం, తథాగతనిసేవితభావం, తథాగతఆరఞ్జితభావం, తేహి పకారేహి ఞాపితభావం కథం మయం నిక్కఙ్ఖా జానిస్సామా’’తి వత్తబ్బతో ‘‘తేనాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం, తబ్భావదీపకేన భగవతా వుత్తేన వచనేన తుమ్హేహి నిక్కఙ్ఖేహి జానితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

యది భగవా అక్ఖరేహి చ పదేహి చ ఉగ్ఘటేతి, బ్యఞ్జనేహి చ ఆకారేహి చ విపఞ్చయతి, నిరుత్తీహి చ నిద్దేసేహి చ విత్థారేతి, ఏవం సతి ఆచరియేన రచితేన దేసనాహారేన పయోజనం న భవతి, దేసనాహారేన న వినా భగవతో దేసనాయమేవ అత్థసిజ్ఝనతోతి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘కేసం అయం ధమ్మదేసనా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యోగీన’’న్తి ఆహ. తత్థ యోగీనన్తి యుజ్జన్తి చతుసచ్చకమ్మట్ఠానభావనాయన్తి యోగినో, తేసం యోగీనం. తేన మయా రచితేన దేసనాహారేన సంవణ్ణితా అయం వుత్తప్పకారా భగవతో దేసనా ఉగ్ఘటనాదికిచ్చం సాధేతీతి దేసనాహారో యోగీనం సాత్థకోయేవాతి దట్ఠబ్బో. ‘‘దేసనాహారస్స అస్సాదాదిదేసనాహారభావో కేన అమ్హేహి జానితబ్బో సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహ ఆయస్మా…పే… దేసనాహారో’’తి వుత్తం. తత్థ తేన అస్సాదాదిదేసనాహారభావేన ఆయస్మా మహాకచ్చానో ‘‘అస్సాదాదీనవతా…పే… దేసనాహారో’’తి యం వచనం ఆహ, తేన వచనేన తుమ్హేహి దేసనాహారస్స యోగీనం అస్సాదాదిదేసనాహారభావో జానితబ్బో సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

‘‘కిం పన ఏత్తావతా దేసనాహారో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞో నియుత్తో నత్థీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో దేసనాహారో’’తి వుత్తం. తత్థ యస్సం దేసనాయం అస్సాదాదయో యేన దేసనాహారేన నిద్ధారితా, తస్సం దేసనాయం సో దేసనాహారో నిద్ధారేత్వా యోజితోతి అత్థో దట్ఠబ్బోతి.

ఇతి దేసనాహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౨. విచయహారవిభఙ్గవిభావనా

౧౧. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన దేసనాహారవిభఙ్గేన అస్సాదాదయో సుత్తత్థా ఆచరియేన విభత్తా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో దేసనాహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో విచయో హారో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో విచయో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు హారేసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో విచయో హారో విచయహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘యం పుచ్ఛితఞ్చ విస్సజ్జితఞ్చా’’తిఆదినిద్దేసగాథాయ ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘అయం విచయో హారో కిం విచినతీ’’తిఆదికో సంవణ్ణనావిసేసో విచయహారవిభఙ్గో నామాతి యోజనా.

‘‘అయం విచయో హారో కిం విచినతీ’’తి ఇమినా యో విచయో విచినితబ్బో, తం విచయం విచినితబ్బం పుచ్ఛతి, తస్మా విచినితబ్బం విసయం విసుం విసుం నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘పదం విచినతి, పఞ్హం విచినతీ’’తిఆది వుత్తం. ‘‘కిం విచయో పదవిచయో’’తిఆదిం అవత్వా ‘‘కిం విచినతి, పదం విచినతీ’’తిఆదివచనేన విచయసద్దస్స కత్తుసాధనత్థం దస్సేతి. తత్థ పదం విచినతీతి నవవిధస్స సుత్తన్తస్స సబ్బం పదం యావ నిగమనా నామపదాదిజాతిసద్దాదిఇత్థిలిఙ్గాదిఆకారన్తాదిపఠమవిభత్యన్తాదిఏకవచనాదివసేన విచినతి. పఞ్హం విచినతీతి అదిట్ఠజోతనాదిసత్తాధిట్ఠానాదిసమ్ముతివిసయాదిఅతీతవిసయాదివసేన విచినతి. విస్సజ్జనం విచినతీతి ఏకంసబ్యాకరణవిస్సజ్జనాదిసావసేసబ్యాకరణవిస్సజ్జనాది సఉత్తరబ్యాకరణ విస్సజ్జనాది లోకియబ్యాకరణవిస్సజ్జనాదివసేన విచినతి. పుబ్బాపరం విచినతీతి పుబ్బేన అపరం సంసన్దిత్వా విచినతి. అస్సాదం విచినతీతి అస్సాదకతణ్హాదిఅస్సాదేతబ్బసుఖాదివసేన విచినతి. ఆదీనవం విచినతీతి దుక్ఖదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖవసేన వా అనిట్ఠానుభవనాదిఆదిఅన్తవన్తతాదిసంకిలేసభాగియాదివసేన వా విచినతి. నిస్సరణం విచినతీతి మగ్గవసేన వా నిబ్బానవసేన వా మగ్గస్స వా ఆగమవసేన, నిబ్బానస్స అసఙ్ఖతధాతుఆదిపరియాయవసేన వా విచినతి. ఫలం విచినతీతి ధమ్మచరణస్స దుగ్గతిగమనాభావేన వా మచ్చుతరణాదినా వా దేసనాయ ఫలం, దేసనానుసారేన చరణస్స ఫలం విచినతి. ఉపాయం విచినతీతి అనిచ్చానుపస్సనాదివసేన పవత్తననిబ్బిదాఞాణాదివసేన వా సద్ధాసతివసేన వా విసుద్ధియా ఉపాయం విచినతి. ఆణత్తిం విచినతీతి పాపపరివజ్జనాణత్తివసేన వా లోకస్స సుఞ్ఞతాపేక్ఖనాణత్తివసేన వా విచినతి. అనుగీతిం విచినతీతి వుత్తానుగీతివసేన వా వుచ్చమానానుగీతివసేన వా అనురూపం గీతిం విచినతి. సబ్బే నవ సుత్తన్తే విచినతీతి సుత్తగేయ్యాదికే నవ సుత్తే ఆహచ్చవచనవసేన వా అనుసన్ధివచనవసేన వా నీతత్థవచనవసేన వా నేయ్యత్థవచనవసేన వా సంకిలేసభాగియాదివసేన వా విచినతి.

కిఞ్చాపి పదవిచయో పఠమం విభత్తో, సుత్తస్స పన అనుపదం విచినితబ్బతాయ అతిభారియో, న సుకరో పదవిచయోతి తం అగ్గహేత్వా పఞ్హావిచయవిస్సజ్జనవిచయే తావ విభజన్తో ‘‘యథా కిం భవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ యథా కిం భవేతి యేన పకారేన సో పఞ్హావిచయో పవత్తేతబ్బో, తం పకారజాతం కీదిసం భవేయ్యాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ఆయస్మా అజితో పారాయనే భగవన్తం పఞ్హం యథా యేన పకారేన పుచ్ఛతి, తథా తేన పకారేన పఞ్హావిచయో పవత్తేతబ్బోతి అత్థో. తత్థ ఆయస్మాతి పియవచనం. అజితోతి బావరీబ్రాహ్మణస్స పరిచారకభూతానం సోళసన్నం అఞ్ఞతరో అజితో. పారాయనేతి పారం నిబ్బానం అయతి గచ్ఛతి ఏతేనాతి పారాయనం, అజితసుత్తాదిసోళససుత్తస్సేతం అధివచనం.

‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో, (ఇచ్చాయస్మా అజితో,)

కేనస్సు నప్పకాసతి;

కిస్సాభిలేపనం బ్రూసి, కిం సు తస్స మహబ్భయ’’న్తి. (సు. ని. ౧౦౩౮; చూళని. వత్థుగాథా ౫౭, అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧) –

గాథాయ ‘‘కేన ధమ్మేన లోకో అరియవజ్జో సత్తో నివుతో పటిచ్ఛాదితో, ఇతి ఆయస్మా అజితో పుచ్ఛతి. కేన హేతునా యథావుత్తలోకో నప్పకాసతి, అస్స యథావుత్తలోకస్స కిం అభిలేపనం ఇతి త్వం బ్రూసి, తస్స యథావుత్తలోకస్స కిం మహబ్భయన్తి త్వం బ్రూసీతి పుచ్ఛతీ’’తి అత్థో.

ఇతి ఇమినా పభేదేన చత్తారి ఇమాని గాథాపాదపదాని పుచ్ఛితాని పుచ్ఛావసేన వుత్తాని, పుచ్ఛితత్థదీపకాని వా, పధానవసేన పన సో ‘‘ఏకో పఞ్హో’’తి మతో, యదిపి చతున్నం పదానం పుచ్ఛనవసేన పవత్తత్తా చతుబ్బిధోతి వత్తబ్బో, ఞాతుం పన ఇచ్ఛితస్స ఏకస్సేవ అత్థస్స సమ్భవతో ‘‘ఏకో పఞ్హో’’తి వుత్తం. ‘‘కారణం వదేహీ’’తి వత్తబ్బత్తా కారణమాహ ‘‘ఏకవత్థుపరిగ్గహా’’తి. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘యదిపి నివారణాపకాసనాభిలేపనమహబ్భయసఙ్ఖాతా చత్తారో అత్థా పుచ్ఛాయం గహితా, ఏకస్స పన అభిధేయ్యత్థస్స గహణతో ‘ఏకో పఞ్హో’తి పధానవసేన గహితోతి దట్ఠబ్బో’’తి. ‘‘ఏకవత్థుపరిగ్గహణం కథం అమ్హేహి సద్దహితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బభావతో ‘‘ఏవఞ్హి ఆహా’’తి వుత్తం. ఏవం ఏకవత్థుపరిగ్గహణేనేవ భగవా హి యస్మా ఆహ, ఇతి తస్మా ఏకవత్థుపరిగ్గహణం తుమ్హేహి సద్దహితబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి ఇమినా లోకాధిట్ఠానం పటిచ్ఛాదనం పుచ్ఛతి, న నానాధమ్మాధిట్ఠానం. ‘‘కేనస్సు నప్పకాసతీ’’తి ఇమినా లోకస్సేవ అప్పకాసనం పుచ్ఛతి, న నానాసభావధమ్మస్స. ‘‘కిస్సాభిలేపనం బ్రూసీ’’తి ఇమినా లోకస్సేవ అభిలేపనం పుచ్ఛతి, న నానాసభావధమ్మస్స. ‘‘కిం సు తస్స మహబ్భయ’’న్తి ఇమినా తస్సేవ లోకస్స మహబ్భయం పుచ్ఛతి, న నానాసభావధమ్మస్స. తస్మా ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తిఆదిపఞ్హో ఏకాధిట్ఠాననానాధిట్ఠానేసు ఏకాధిట్ఠానో, ధమ్మాధిట్ఠానసత్తాధిట్ఠానేసు సత్తాధిట్ఠానో, అదిట్ఠజోతనాదీసు అదిట్ఠజోతనాపఞ్హోతిఆదినా యథాసమ్భవం విచినితబ్బోతి అధిప్పాయో.

‘‘పఞ్హస్స యో లోకో ‘అధిట్ఠానో’తి గహితో, సో లోకో తివిధో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘లోకో తివిధో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తయో విధా ఏతస్స లోకస్సాతి తివిధో. కిలిస్సతి రాగాదివసేన కామావచరసత్తోతి కిలేసో, కిలేసో చ సో లోకో చాతి కిలేసలోకో, కామావచరసత్తో. సో హి రాగాదికిలేసబహులతాయ కిలేసలోకోతి. భవతి ఝానాభిఞ్ఞాహి బుద్ధీహీతి భవో, భవో చ సో లోకో చాతి భవలోకో, రూపావచరసత్తో. సో హి ఝానాదిబుద్ధీహి భవతీతి. ఇన్ద్రియేన సమన్నాగతోతి ఇన్ద్రియో, ఇన్ద్రియో చ సో లోకో చాతి ఇన్ద్రియలోకో, అరూపావచరసత్తో. సో హి ఆనేఞ్జసమాధిబహులతాయ విసుద్ధిన్ద్రియో హోతీతి లోకసమఞ్ఞా పరియాపన్నధమ్మవసేన పవత్తా, తస్మా అరియా న గహితాతి.

‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తిఆదిగాథాయ పుచ్ఛావిచయో హారో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘విస్సజ్జనావిచయో హారో కత్థ విస్సజ్జనాయ విభత్తో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ విస్సజ్జనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తస్సం ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తిఆదిపుచ్ఛాయం –

‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో, (అజితాతి భగవా,)

వివిచ్ఛా పమాదా నప్పకాసతి;

జప్పాభిలేపనం బ్రూమి, దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి. (సు. ని. ౧౦౩౯; చూళని. వత్థుగాథా ౫౮, అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస) –

అయం గాథా విస్సజ్జనాతి దట్ఠబ్బా. తత్థ అవిజ్జాయ నివుతో లోకోతి కాళపక్ఖచతుద్దసీ, ఘనవనసణ్డ, మేఘపటలచ్ఛాదన, అడ్ఢరత్తీనం వసేన చతురఙ్గసమన్నాగతేన అన్ధకారేన రథఘటాది పటిచ్ఛాదితో వియ ధమ్మసభావపటిచ్ఛాదనలక్ఖణాయ అవిజ్జాయ సత్తలోకో నివుతో పటిచ్ఛాదితో. ‘‘అజితా’’తి చ ఆలపనం కత్వా భగవా ఆహ. వివిచ్ఛాతి విచికిచ్ఛాయ పమాదహేతు యథావుత్తలోకో నప్పకాసతి. జప్పం తణ్హం యథావుత్తలోకస్స ‘‘అభిలేపన’’న్తి అహం బ్రూమీతి భగవా ఆహ, దుక్ఖం జాతిఆదివట్టదుక్ఖం అస్స యథావుత్తలోకస్స ‘‘మహబ్భయ’’న్తి అహం బ్రూమీతి భగవా అజితం ఆహాతి అత్థో.

‘‘ఇమాయ విస్సజ్జనాయ కథం విచినేయ్యా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమాని చత్తారి పదానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇమాని చత్తారి పదానీతి ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తిఆదిపుచ్ఛాగాథాయం వుత్తాని గాథాపదాని. ఇమేహి చతూహి పదేహీతి ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి విస్సజ్జనాగాథాయం వుత్తేహి గాథాపదేహి విస్సజ్జితాని. కథం? పఠమం పదం పఠమేన పదేన, దుతియం పదం దుతియేన పదేన, తతియం పదం తతియేన పదేన, చతుత్థం పదం చతుత్థేన పదేన విస్సజ్జితం.

‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి పఠమపఞ్హే ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి పఠమా విస్సజ్జనా కతా, న ఉప్పటిపాటియా. విజ్జాయ పటిపక్ఖా అవిజ్జా, తస్మా అవిజ్జాయ అజానకో లోకో భవేయ్య. కథం నివుతో సద్దహితబ్బోతి ఆహ ‘‘నీవరణేహి నివుతో లోకో’’తి. యది ఏవం ‘‘నీవరణేన నివుతో లోకో’’తి విస్సజ్జనా కాతబ్బాతి చోదనం మనసి కత్వా వుత్తం ‘‘అవిజ్జానీవరణా హి సబ్బే సత్తా’’తి. ‘‘సబ్బసత్తానం అవిజ్జానీవరణభావో కేన వచనేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘సబ్బసత్తానం, భిక్ఖవే, సబ్బపాణానం సబ్బభూతానం, పరియాయతో ఏకమేవ నీవరణం వదామి, యదిదం అవిజ్జా. అవిజ్జానీవరణా హి సబ్బే సత్తా. సబ్బసోవ భిక్ఖవే అవిజ్జాయ నిరోధా చాగా పటినిస్సగ్గా నత్థి సత్తానం నీవరణన్తి వదామీ’’తి యం వచనం యథా యేన పకారేన భగవా ఆహ, తథా తేన పకారేన వుత్తేన తేన వచనేన తుమ్హేహి సబ్బసత్తానం అవిజ్జానీవరణభావో సద్దహితబ్బోతి.

‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి పదేన ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి పఠమస్సేవ పదస్స విస్సజ్జనా న సియా, ‘‘కేనస్సు నప్పకాసతీ’’తి దుతియపదస్సాపి విస్సజ్జనా సియాతి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘తేన చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేన ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి పదేన ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి పఠమస్స పదస్స విస్సజ్జనా యుత్తా యుత్తతరా హోతి, యుత్తతరత్తా ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి పఞ్హే ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి విస్సజ్జనాతి మయా వత్తబ్బాయేవాతి అధిప్పాయో.

‘‘కేనస్సు నప్పకాసతీ’’తి ఇమస్మిం పఞ్హే ‘‘వివిచ్ఛా పమాదా నప్పకాసతీ’’తి అయం విస్సజ్జనా కాతబ్బా, వివిచ్ఛాయ పవత్తత్తా, పమాదా లోకో నప్పకాసతీతి అత్థో. అవిజ్జానీవరణాయ నివుతో లోకో నప్పకాసతీతి విస్సజ్జనా కాతబ్బా, ‘‘కథం వివిచ్ఛా పమాదా లోకో నప్పకాసతీతి విస్సజ్జనా కతా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యో పుగ్గలో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యో పుథుజ్జనభూతో పుగ్గలో అవిజ్జానీవరణేహి నివుతో, సో పుథుజ్జనభూతో పుగ్గలో వివిచ్ఛాయ వివిచ్ఛతి. ‘‘యాయ వివిచ్ఛాయ వివిచ్ఛతి, సా వివిచ్ఛా కతమా నామా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘వివిచ్ఛా నామ వుచ్చతి విచికిచ్ఛా’’తి వుత్తం. ‘‘తాయ కస్మా నప్పకాసతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సో విచికిచ్ఛన్తో’’తిఆది వుత్తం. తాయ విచికిచ్ఛన్తో సో పుథుజ్జనభూతో పుగ్గలో సద్దహితబ్బేసు నాభిసద్దహతి; సద్దహితబ్బేసు న అభిసద్దహన్తో అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయ, కుసలానం ధమ్మానం సచ్ఛికిరియాయ ఆరభితబ్బం వీరియం నారభతి; అనారభన్తో సో పుగ్గలో ఇధ లోకే పమాదమనుయుత్తో విహరతీతి, పమాదేన విహరన్తో పమత్తో పుగ్గలో సుక్కే ధమ్మే న ఉప్పాదియతి; అనుప్పాదయన్తస్స తస్స పుగ్గలస్స తే సుక్కా ధమ్మా అనుప్పాదియమానా హుత్వా నప్పకాసన్తి పకాసనవసేన న పవత్తన్తి; తస్మా ‘‘వివిచ్ఛా పమాదా లోకో నప్పకాసతీ’’తి విస్సజ్జనా కాతబ్బాతి అధిప్పాయో.

‘‘తాదిసస్స సుక్కధమ్మానం అప్పకాసనభావో అమ్హేహి కేన వచనేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ –

‘‘దూరే సన్తో పకాసన్తి, హిమవన్తోవ పబ్బతో;

అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా;

తే గుణేహి పకాసన్తి, కిత్తియా చ యసేన చా’’తి. –

యం గాథాపాఠం భగవా యథా యేన అప్పకాసనాకారేన ఆహ, తథా తేన అప్పకాసనాకారేన వుత్తేన తేన గాథాపాఠేన తాదిసస్స పుగ్గలస్స సుక్కధమ్మానం అప్పకాసనభావో తుమ్హేహి సద్దహితబ్బోయేవ, తస్మా ‘‘వివిచ్ఛా పమాదా లోకో నప్పకాసతీ’’తి విస్సజ్జనా కాతబ్బావాతి అధిప్పాయో.

గాథాత్థో పన – హిమవన్తో పబ్బతో దూరే ఠితో దూరే ఠితానమ్పి సచక్ఖుకానం పుగ్గలానం పకాసతి ఇవ, ఏవం సన్తో సప్పురిసా దూరే ఠితానమ్పి గుణవసేన పవత్తాయ కిత్తియా చ గుణవసేన పవత్తేహి యసపరిభోగపరివారేహి చ దూరే ఠితానం పణ్డితానం పకాసన్తి, రత్తికాలే ఖిత్తా సరా ఉసూ న దిస్సన్తి యథా, ఏత్థ సత్తలోకే వివిచ్ఛాపమాదానం వసేన విహరన్తో అసన్తో న దిస్సన్తి. యే సన్తో పకాసన్తి, తే సన్తో గుణేహి పకాసన్తీతి దస్సేతుం ‘‘తే గుణేహి పకాసన్తీ’’తి వుత్తం. గుణా నామ అబ్భన్తరే జాతా, ‘‘కథం గుణేహి పకాసన్తీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కిత్తియా చ యసేన చా’’తి వుత్తం. గుణానుభావేన పవత్తాయ కిత్తియా చ గుణానుభావేన పవత్తేన యసేన చ పకాసన్తా పుగ్గలా గుణేహి పకాసన్తీతి వత్తబ్బావాతి.

యది వివిచ్ఛాపమాదానం వసేన నప్పకాసతి, ఏవం సతి లోకో నివుతో హోతి, తస్మా పఠమస్స పదస్సాపి విస్సజ్జనా కాతబ్బాతి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘తేన చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేనాతి ‘‘వివిచ్ఛా పమాదా నప్పకాసతీ’’తి పదేన ‘‘కేనస్సు నప్పకాసతీ’’తి దుతియస్స పదస్స విస్సజ్జనా యుత్తా యుత్తతరాతి అత్థో. పదేనాతి చ పదత్థట్ఠేన విస్సజ్జనాతి అత్థో. పదస్సాతి పదత్థస్స పుచ్ఛితబ్బస్సాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏస నయో హేట్ఠా, ఉపరి చ.

‘‘కిస్సాభిలేపనం బ్రూసీ’’తి పఞ్హే ‘‘జప్పాభిలేపనం బ్రూమీ’’తి విస్సజ్జనా తస్సా అజితేన దట్ఠబ్బా. ‘‘కతమా జప్పా నామా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘జప్పా నామ వుచ్చతి తణ్హా’’తి వుత్తం. సా తణ్హా లోకం అభిలిమ్పతీతి కథం విఞ్ఞాయతీతి యోజనా. తేన వుత్తం ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది. తత్థ యథా యేన తణ్హాయ అభిలేపనభావేన –

‘‘రత్తో అత్థం న జానాతి, రత్తో ధమ్మం న పస్సతి;

అన్ధం తమం తదా హోతి, యం రాగో సహతే నర’’న్తి. –

యం గాథం భగవా ఆహ, తథా తేన అభిలేపనభావేన వుత్తాయ తాయ గాథాయ సా తణ్హా లోకం అభిలిమ్పతీతి విఞ్ఞాయతీతి అధిప్పాయో.

గాథాయం పన – రజ్జతి సత్తోతి రత్తో, రాగసమఙ్గీసత్తో. కారణం పటిచ్చ అసతి పవత్తతి ఫలన్తి అత్థం, ఫలం. కారణం ఫలం ధారేతి, తం కారణం ధమ్మం నామ. అన్ధకారం అన్ధం. యన్తి యమ్హి కాలే. న్తి హి భుమ్మత్థే పచ్చత్తవచనం. యమ్హి కాలే రాగో నరం రాగసమఙ్గిం సహతే అభిభవతి, తదా కాలే అన్ధం అన్ధకారం తమం హోతీతి యోజనా. రాగో నరం యం యస్మా సహతే, తస్మా అన్ధం తమం తదా హోతీతి వా, రాగో యం నరం సహతే, తస్స నరస్స అన్ధం తమం తదా హోతీతి వా, రాగో నరం యం సహతే అభిభూయతే యం సహనం అభిభవనం నిప్ఫాదేతి, తం సహనం అభిభవనం అన్ధం అన్ధకారం తమం హోతీతి వా యోజనా.

‘‘యది రత్తో అత్థాదికం న జానాతి, ఏవం సతి కథం జప్పాభిలేపనం భవతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సాయం తణ్హా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఆరమ్మణేసు ఆసత్తిబహులస్స ఆసఙ్గబహులస్స తణ్హాసమఙ్గిస్స పుగ్గలస్స సా అయం తణ్హా ఏవం బహుఆసఙ్గవసేన అభిజప్పా పరియుట్ఠానట్ఠాయినీ హోతి. ఇతి కరిత్వా ఇమినా కారణేన తత్థ తణ్హాయ సత్తలోకో కేనచి సిలేసేన అభిలిత్తో మక్ఖితో వియ జప్పాభిలేపేన అభిలిత్తో నామ భవతీతి యోజనా. ‘‘జప్పాభిలేపనం అప్పకాసనస్సపి కారణం భవతి, తస్మా ‘కేనస్సు నప్పకాసతీ’తి దుతియపదత్థస్సపి విస్సజ్జనా సియా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేన చా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘తస్స లోకస్స మహబ్భయం కి’’న్తి ఇమస్మిం చతుత్థపఞ్హే ‘‘అస్స లోకస్స దుక్ఖం మహబ్భయం భవే’’తి అయం విస్సజ్జనా తస్సా అజితేన దట్ఠబ్బా. భాయతి లోకో ఏతస్మాతి భయం, మహన్తం భయం మహబ్భయం. ‘‘కతివిధం దుక్ఖ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘దువిధం దుక్ఖ’’న్తిఆది వుత్తం. ద్వే విధా అస్స దుక్ఖస్సాతి దువిధం. ‘‘కతమం దువిధం దుక్ఖ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘కాయికఞ్చ చేతసికఞ్చా’’తి వుత్తం. ‘‘కతమం కాయికం, కతమం చేతసిక’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యం కాయికం, ఇదం దుక్ఖం యం చేతసికం, ఇదం దోమనస్స’’న్తి వుత్తం.

రోగాదిసత్థాదిఅనిట్ఠరూపం సత్తలోకస్స మహబ్భయం భవేయ్య, ‘‘కథం దుక్ఖం మహబ్భయం భవేతి సద్దహేతబ్బ’’న్తి వత్తబ్బభావతో ‘‘సబ్బే సత్తా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సబ్బే సత్తా యథావుత్తస్స దుక్ఖస్స ఉబ్బిజ్జన్తి, దుక్ఖేన సమసమం అఞ్ఞం భయం సత్తానం నత్థి, దుక్ఖతో ఉత్తరితరం వా పన భయం కుతో అత్థి. హి యస్మా నత్థి, తస్మా దుక్ఖతో అఞ్ఞస్స భయస్స అభావతో ‘‘దుక్ఖం లోకస్స మహబ్భయ’’న్తి వచనం సద్దహితబ్బన్తి అధిప్పాయో.

‘‘సబ్బే సత్తా’’తిఆదివచనేన రోగాదిసత్థాదిఅనిట్ఠరూపం దుక్ఖమూలమేవాతి దస్సేతి. ‘‘కాయికచేతసికవసేన దువిధం దుక్ఖం దుక్ఖవేదనాయేవ, ఏవం సతి సఙ్ఖారదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖానం మహబ్భయభావో న ఆపజ్జేయ్యా’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తిస్సో దుక్ఖతా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘తిస్సో దుక్ఖతా సబ్బేసం సత్తానం సబ్బకాలేసు ఉప్పజ్జన్తి, కదాచి కస్సచి న ఉప్పజ్జన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ లోకో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తాసు తీసు దుక్ఖతాసు. లోకోతి భోగసమ్పన్నో చేవ అప్పాబాధో చ సత్తలోకో. ఓధసో ఓధిసో కదాచి కరహచి అత్తూపక్కమమూలాయ దుక్ఖదుక్ఖతాయ ముచ్చతి, కదాచి పరూపక్కమమూలాయ దుక్ఖదుక్ఖతాయ ముచ్చతి, తథా ఓధసో ఓధిసో కదాచి కరహచి దీఘాయుకో లోకో విపరిణామదుక్ఖతాయ ముచ్చతి, ‘‘కేన హేతునా ముచ్చతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పుచ్ఛం ఠపేత్వా హేతుం దస్సేతుం ‘‘తం కిస్స హేతూ’’తిఆది వుత్తం. సత్తలోకే అప్పేకచ్చే అప్పాబాధా హోన్తి, తే భోగసమ్పన్నత్తా చేవ అప్పాబాధత్తా చ దుక్ఖదుక్ఖతాయ ముచ్చన్తి, విసేసతో రూపావచరసత్తా ముచ్చన్తి. అప్పేకచ్చే దీఘాయుకాపి హోన్తి, తే దీఘాయుకత్తా విపరిణామదుక్ఖతాయ ముచ్చన్తి; విసేసతో అరూపావచరసత్తా ముచ్చన్తి అరూపావచరసత్తానం ఉపేక్ఖాసమాపత్తిబహులత్తా.

తేసం తాహి దుక్ఖతాహి ముచ్చనం అనేకన్తికం హోతి, తస్మా తాహి అనతిక్కన్తత్తా అనేకన్తికం ముచ్చనం తుమ్హేహి వుత్తం, అమ్హేహి చ ఞాతం, ‘‘కతమం ఏకన్తికముచ్చన’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సఙ్ఖారదుక్ఖతాయ పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సఙ్ఖారదుక్ఖతాయాతి దుక్ఖవేదనాపి సఙ్ఖతత్తా సఙ్ఖారపరియాపన్నా, తాదిసాయ సఙ్ఖారదుక్ఖతాయాతి అత్థో గహేతబ్బో. లోకోతి అరహా. ఉపాదీయతి విపాకక్ఖన్ధచతుక్కకటత్తారూపసఙ్ఖాతం ఖన్ధపఞ్చకన్తి ఉపాది, ఉపాదియేవ సేసం ఉపాదిసేసం, ఖన్ధపఞ్చకం, తం నత్థి ఏతిస్సా నిబ్బానధాతుయాతి అనుపాదిసేసా. అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతు హుత్వా ముచ్చతి, ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే చాయం కరణనిద్దేసో. నిబ్బానధాతూతి చ ఖన్ధపఞ్చకస్స నిబ్బాయనమత్తం అధిప్పేతం, న అసఙ్ఖతధాతు. తస్మాతి సఙ్ఖారదుక్ఖతాయ సకలలోకబ్యాపకభావేన సబ్బలోకసఙ్గాహకత్తా వుత్తప్పకారసఙ్ఖారదుక్ఖతాయ సబ్బలోకస్స దుక్ఖం హోతి, ఇతి కత్వా సఙ్ఖారదుక్ఖతాయ సబ్బలోకస్స దుక్ఖభావతో ‘‘దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి భగవతా వుత్తం.

‘‘వేదనాపచ్చయా తణ్హా’’తి (మ. ని. ౩.౧౨౬; సం. ని. ౨.౧, ౩, ౩౬; మహావ. ౧; విభ. ౨౨౫) వచనతో ‘‘దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి పదేన ‘‘కిస్సాభిలేపనం బ్రూసీ’’తి తతియపదస్సాపి విస్సజ్జనా సియాతి ఆసఙ్కభావతో ‘‘తేన చ చతుత్థస్స పదస్స విస్సజ్జనా యుత్తా’’తి వుత్తం. ‘‘కేన యథాక్కమం పుచ్ఛావిస్సజ్జనానం యుత్తతరభావో జానితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. తేన యథాక్కమం పుచ్ఛావిస్సజ్జనానం యుత్తతరత్తా యుత్తతరజాననకో భగవా ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తిఆదిమాహ, తస్మా యుత్తతరభావో తుమ్హేహి జానితబ్బోతి.

ఏత్థ చ లోకస్స నీవరణాదీని అజానన్తేన చ తిత్థియవాదేసు సమయన్తరేసు పరిచయేన చ తేసు సమయన్తరేసు చేవ నీవరణాదీసు చ సంసయపక్ఖన్దేన ఏకంసేనేవ సత్తాధిట్ఠానేన పుచ్ఛితబ్బత్తా, ఏకంసేనేవ సత్తాధిట్ఠానేన బ్యాకాతబ్బత్తా చ సత్తాధిట్ఠానా పుచ్ఛా కతాతి వేదితబ్బా. సా చాయం పుచ్ఛా అజానన్తస్స జాననత్థాయ, జాతసంసయస్స చ సంసయవినోదనత్థాయ విస్సజ్జేతబ్బస్స నీవరణాదివిసయస్స చతుబ్బిధత్తా చతుబ్బిధా. నీవరణాదీనం పన విసయానం లోకో చ ఆధారభావేన గాథాయం వుత్తోతి ‘‘ఏకో పఞ్హో దస్సితో’’తి అయమేత్థ పుచ్ఛావిచయో, విస్సజ్జనావిచయో పన ‘‘అదిట్ఠజోతనా విస్సజ్జనా, విమతిచ్ఛేదనా విస్సజ్జనా’’తిఆదినా పుచ్ఛావిచయే వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

ఏకాధారే పుచ్ఛావిస్సజ్జనే విచయో ఆచరియేహి విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘అనేకాధారే పుచ్ఛావిస్సజ్జనే యో విచయో విభజనారహో, సో విచయో కథం అమ్హేహి విఞ్ఞాయతి, అమ్హాకం విఞ్ఞాపనత్థాయ తస్మిం విచయం విభజథా’’తి వత్తబ్బభావతో అనేకాధారం పుచ్ఛం తావ నీహరిత్వా దస్సేతుం –

‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా, (ఇచ్చాయస్మా అజితో,)

సోతానం కిం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూహి, కేన సోతా పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౦; చూళని. వత్థుగాథా ౫౯, అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩) –

గాథమాహ. గాథాత్థో తావ దట్ఠబ్బో. సవన్తీతి సన్దన్తి, పవత్తన్తీతి అత్థో. సబ్బధీతి తణ్హాదీనం ఆరమ్మణభూతేసు సబ్బేసు రూపాదీసు ఆయతనేసు. సోతాతి తణ్హాభిజ్ఝాబ్యాపాదాదయో సోతా. ఇచ్చాయస్మాతి ఇతి ఏవం ఆయస్మా అజితో ఆహ. సోతానన్తి తణ్హాభిజ్ఝాబ్యాపాదాదీనం సోతానం. కిం నివారణన్తి కిం కతమం ధమ్మజాతం ఆవరణం భవే, కా కతమా ధమ్మజాతి రక్ఖా భవే. సోతానం సంవరం బ్రూహీతి సోతానం తణ్హాభిజ్ఝాబ్యాపాదాదీనం సంవరణం ఆవరణం ఇదం ధమ్మజాతం భవేతి సబ్బసత్తహితత్థం అమ్హాకం త్వం కథేహి. కేన సోతా పిధీయరేతి కేన పహాయకధమ్మేన తణ్హాభిజ్ఝాబ్యాపాదాదయో సోతా పణ్డితేహి పిధీయరేతి పుచ్ఛతీతి పుచ్ఛితాని.

‘‘పుచ్ఛావసేన కథితాయ ‘సవన్తి…పే… పిధీయరే’తి ఇమాయ గాథాయ కిత్తకాని పదాని పుచ్ఛితాని, కిత్తకా పఞ్హా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమాని చత్తారి పదాని పుచ్ఛితాని, తే ద్వే పఞ్హా’’తి వుత్తం. ‘‘పుచ్ఛావసేన పవత్తాయ ఇమిస్సా గాథాయ యది చత్తారి పదాని సియుం, ఏవం సన్తేసు పఞ్హాపి చతుబ్బిధా సియుం, కస్మా ‘ద్వే’తి వుత్తా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కస్మా? ఇమే హి బహ్వాధివచనేన పుచ్ఛితా’’తి వుత్తం. ఇమే ఏతాయ గాథాయ గహితా అత్థా బహ్వాధివచనేన పుచ్ఛితా. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘సవన్తి…పే… పిధీయరేతి బహూని వచనాని అధికిచ్చ పవత్తా సంవరసఙ్ఖాతా సతి చేవ పిదహనహేతుభూతా పఞ్ఞా చాతి ఇమే ద్వే అత్థావ పుచ్ఛితా, తస్మా అత్థవసేన ద్వే పఞ్హా వుత్తా వా’’తి. ‘‘పుచ్ఛాయ దువిధత్థవిసయతా కథం వుత్తా’’తి వత్తబ్బత్తా పుచ్ఛాయ దువిధత్థవిసయతం వివరితుం ‘‘ఏవం సమాపన్నస్సా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏవం సమాపన్నస్సాతి ఇమాహి దుగ్గతిహేతుభూతాహి ఞాతిబ్యసనాదిసఙ్ఖాతాహి ఆపదాహి వా, పాణవధాదీహి ఆపదాహి వా, సమం సహ, సబ్బథా వా అయం సత్తలోకో ఆపన్నో అజ్ఝోత్థటో, ఏవం అజ్ఝోత్థటస్స వా సమాపన్నస్స. ఏవం సంకిలిట్ఠస్సాతి ఞాతిబ్యసనాదయో వా పాణవధాదీని ఆగమ్మ పవత్తేహి దసహి కిలేసవత్థూహి చ అయం సత్తలోకో సంకిలిట్ఠో, ఏవం సంకిలిట్ఠస్స చ లోకస్సాతి సమాపన్నస్స అజ్ఝోత్థటస్స లోకస్స వోదానం వుట్ఠానం కిం కతమం ధమ్మజాతం భవే. ఇతి ఏవఞ్హి సచ్చం అజితసుత్తే ఆహాతి విత్థారత్థో, పుచ్ఛాయ దువిధత్థవిసయతా ఞాతబ్బాతి అధిప్పాయో.

‘‘కిం ను సోతా సబ్బస్స లోకస్స సబ్బధి సవన్తి, ఉదాహు, ఏకచ్చస్సేవా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతాతి, అసమాహితస్స సవన్తి అభిజ్ఝాబ్యాపాదప్పమాదబహులస్సా’’తి వుత్తం. తత్థ అభిజ్ఝాబ్యాపాదప్పమాదబహులత్తా రూపాదీసు నానారమ్మణేసు విక్ఖిత్తచిత్తస్సేవ సోతా సవన్తి పవత్తన్తి, న సమాహితస్స అభిజ్ఝాబ్యాపాదప్పమాదవిరహితస్సాతి అధిప్పాయో దట్ఠబ్బో. ‘‘కతమా అభిజ్ఝా, కతమో బ్యాపాదో, కతమో పమాదో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తత్థ యా అభిజ్ఝా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు అభిజ్ఝాబ్యాపాదప్పమాదేసు. యా అభిజ్ఝా, అయం లోభో, న అభిజ్ఝాయనమత్తం. లోభో చ అకుసలమూలం, న లుబ్భనమత్తం. యో బ్యాపాదో, అయం దోసో, న బ్యాపజ్జనమత్తం. దోసో చ అకుసలమూలం, న దూసనమత్తం. యో పమాదో, అయం మోహో, న సతివిప్పవాసమత్తం. మోహో చ అకుసలమూలం, న మూహనమత్తం. ఏవం ఇమినా వుత్తప్పకారేన అభిజ్ఝాదీనం అకుసలమూలత్తా యస్స అభిజ్ఝాబ్యాపాదప్పమాదబహులస్స అసమాహితస్స ఛసు రూపాదీసు ఆయతనేసు తణ్హా సవన్తి.

‘‘కతివిధా సా తణ్హా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘రూపతణ్హా…పే… ధమ్మతణ్హా’’తి వుత్తం. ‘‘ఛన్నం రూపతణ్హాదీనం ఛసు రూపాదిఆయతనేసు సవనం కేన చ వచనేన అమ్హేహి సద్దహితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘సవతీతి చ ఖో, భిక్ఖవే…పే… పటిహఞ్ఞతీ’’తి యం వచనం భగవా యథా యేన పకారేన ఆహ, తథా తేన పకారేన వుత్తనయేన వచనేన తుమ్హేహి సద్దహితబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఏత్థ చ చక్ఖాదీనం రూపతణ్హాదీనం ఛన్నం సోతానం ద్వారభావేన పవత్తత్తా చక్ఖాదయో నిస్సితూపచారవసేన సయం సవన్తో వియ భగవతా వుత్తా. ఇతీతి ఏవం వుత్తప్పకారేన సబ్బా సబ్బస్మా చక్ఖాదిద్వారతో చ సవతి పవత్తతి. సబ్బథా సబ్బప్పకారేన తణ్హాయనమిచ్ఛాభినివేసనఉన్నమనాదిప్పకారేన సవతి పవత్తతీతి అత్థో. ‘‘కస్మా సబ్బస్మా చక్ఖాదిద్వారతో చ సవతి పవత్తతి, సబ్బప్పకారేన తణ్హాయనమిచ్ఛాభినివేసనఉన్నమనాదిప్పకారేన సవనభావో విజానితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేనాతి అసమాహితస్స అభిజ్ఝాబ్యాపాదాదీనం చక్ఖాదిద్వారతో చ తణ్హాయనమిచ్ఛాభినివేసఉన్నమనాకారేన తణ్హాదివసేన పవత్తనతో పవత్తజాననకో భగవా ‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా’’తి ఆహ.

‘‘సోతానం ‘కిం నివారణ’న్తి ఇమినా కిం పుచ్ఛతి? సోతానం అనుసయప్పహానం పుచ్ఛతి కిం? ఉదాహు వీతిక్కమప్పహానం పుచ్ఛతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సోతానం కిం నివారణన్తి పరియుట్ఠానవిఘాతం పుచ్ఛతీ’’తి వుత్తం. ‘‘ఇదం పరియుట్ఠానవిఘాతం వోదానం, ఉదాహు వుట్ఠానం కి’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఇదం వోదాన’’న్తి వుత్తం. ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూహి, ‘కేన సోతా పిధీయరే’తి ఇమినా కిం పుచ్ఛతి? సోతానం పరియుట్ఠానం పుచ్ఛతి కిం? ఉదాహు వీతిక్కమనం, సముగ్ఘాటం వా పుచ్ఛతి కి’’న్తి వత్తబ్బత్తా సోతానం…పే… పిధీయరేతి అనుసయసముగ్ఘాటం పుచ్ఛతీ’’తి వుత్తం. ‘‘ఇదం అనుసయసముగ్ఘాటం వోదానం కిం, ఉదాహు వుట్ఠానం కి’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఇదం వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం.

‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా’’తిఆదిపుచ్ఛావిచయో ఆచరియేన వుత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో; తాయ పుచ్ఛాయ ‘‘కతమో విస్సజ్జనవిచయో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తత్థ విస్సజ్జనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పుచ్ఛాయం –

‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం, (అజితాతి భగవా,)

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౧ చూళని. వత్థుగాథా ౬౦, అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౪) –

గాథా విస్సజ్జనాతి దట్ఠబ్బా. తస్సం గాథాయం అజిత లోకస్మిం యాని సోతాని సవన్తి, తేసం సోతానం యం నివారణం, సా సతి హోతి; తం సతిం సోతానం సంవరన్తి అహం బ్రూమి; ఏతే సోతా పఞ్ఞాయ పిధీయరేతి యోజనా కాతబ్బా. తత్థ సతీతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ సమ్పయుత్తా సతి. పఞ్ఞాయాతి మగ్గపఞ్ఞాయ. పిధీయరేతి ఉప్పజ్జితుం అప్పదానవసేన పిధీయన్తి పచ్ఛిజ్జన్తి.

‘‘సతి తేసం నివారణం సోతానం సంవరం బ్రూమీ’’తి భగవా ఆహ – ‘‘యాయ కాయచి సతియా సోతానం సంవరణకిచ్చం సిద్ధం కిం, విసిట్ఠాయ సతియా సోతానం సంవరణకిచ్చం సిద్ధం కిం, కతమాయ సతియా సోతానం సంవరణకిచ్చం సిద్ధ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘కాయగతాయ సతియా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కాయగతాయ సతియాతి రూపకాయే గతం కేసాదికం అనిచ్చాదితో విపస్సిత్వా పవత్తాయ విపస్సనాఞాణసమ్పయుత్తాయ సతియా. భావితాయాతి కాయగతం అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో నిబ్బిన్దనతో విరజ్జనతో నిరోధనతో పటినిస్సజ్జనతో అనుపస్సనావసేన భావితాయ. ఏవఞ్హి అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతి; దుక్ఖతో అనుపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞం పజహతి; అనత్తతో అనుపస్సన్తో అత్తసఞ్ఞం పజహతి; నిబ్బిన్దన్తో నన్దిం పజహతి; విరజ్జన్తో రాగం పజహతి; నిరోధేన్తో సముదయం పజహతి; పటినిస్సజ్జన్తో ఆదానం పజహతీతి. బహులీకతాయాతి యథావుత్తప్పకారేన దివసమ్పి మాసమ్పి సంవచ్ఛరమ్పి సత్తసంవచ్ఛరమ్పి బహులీకతాయ. చక్ఖున్తి అభిజ్ఝాదిపవత్తిద్వారభావేన ఠితం చక్ఖుం, నిగ్గహితాగమం దట్ఠబ్బం. నావిఞ్ఛతీతి చక్ఖుద్వారే పవత్తం అభిజ్ఝాదిసహితం చిత్తసన్తానం, తంసమఙ్గీపుగ్గలం వా నాకడ్ఢతి, మనాపికేసు రూపేసు నావిఞ్ఛతీతి యోజనా. అమనాపికేసు రూపేసు న పటిహఞ్ఞతి. కాయగతాయ సతియా భావితాయ బహులీకతాయ సోతం నావిఞ్ఛతి. మనాపికేసు సద్దేసు…పే… అమనాపికేసు సద్దేసు న పటిహఞ్ఞతీతి యోజనా యథాసమ్భవతో కాతబ్బా.

‘‘కేన కారణేన నావిఞ్ఛతి పటిహఞ్ఞతీ’’తి పుచ్ఛతి, ఇన్ద్రియానం సంవుతనివారితత్తా నావిఞ్ఛతి న పటిహఞ్ఞతీతి విస్సజ్జేతి. ‘‘కేనారక్ఖేన తే సంవుతనివారితా’’తి పుచ్ఛతి, సతిఆరక్ఖేన తే సంవుతనివారితాతి విస్సజ్జేతి. ‘‘సతిఆరక్ఖేన సంవుతనివారితభావో కేన అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేనాతి తస్మా సతిఆరక్ఖేన సంవుతనివారితత్తా సంవుతనివారితజాననకో భగవా ‘‘సతి తేసం నివారణ’’న్తి యం వచనం ఆహ, తేన వచనేన తుమ్హేహి సతిఆరక్ఖేన సంవుతనివారితభావో సద్దహితబ్బోతి పుబ్బభాగే పఞ్ఞా సత్యానుగాతి కిచ్చమేవేత్థ అధికన్తి దట్ఠబ్బం.

‘‘సతి తేసం నివారణ’’న్తి విస్సజ్జనస్స విత్థారత్థో ఆచరియేన వుత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి విస్సజ్జనస్స విత్థారత్థో ‘‘కథం అమ్హేహి జానితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి విస్సజ్జనస్స విత్థారత్థం దస్సేన్తో ‘‘పఞ్ఞాయ అనుసయా పహీయన్తీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ పఞ్ఞాయాతి మగ్గపఞ్ఞాయ. అనుసయాతి అనురూపం కారణం లభిత్వా ఉప్పజ్జనారహా కామరాగానుసయాదయో. పహీయన్తి సముచ్ఛేదవసేన అనుసయేసు పఞ్ఞాయ పహీనేసు పరియుట్ఠానాపి అత్థతో పహీయన్తి. కిస్స పహీనత్తా ‘‘పహీయన్తీ’’తి వుచ్చతి? అనుసయస్స పహీనత్తా పరియుట్ఠానా పహీయన్తీతి విస్సజ్జేతి.

‘‘తం అనుసయప్పహానేన పరియుట్ఠానప్పహానం కిం వియ భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తం యథా ఖన్ధవన్తస్సా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఖన్ధవన్తస్స రుక్ఖస్స కుదాలాదినా భూమిం ఖణిత్వా అనవసేసమూలుద్ధరణే కతే తస్స రుక్ఖస్స పుప్ఫఫలపల్లవఙ్కురసన్తతిపి కుదాలాదినా సముచ్ఛిన్నావ భవతి యథా, ఏవం అరహత్తమగ్గఞాణేన అనుసయేసు పహీనేసు అనుసయానం పరియుట్ఠానసన్తతి సముచ్ఛిన్నా పిదహితా పటిచ్ఛన్నా భవతి. కేన సముచ్ఛిన్నా భవతి? పఞ్ఞాయ మగ్గపఞ్ఞాయ సముచ్ఛిన్నా భవతీతి అత్థయోజనా దట్ఠబ్బా. ‘‘పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్నభావో కథం సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి వచనతో అనుసయానం పరియుట్ఠానసన్తతియా పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్నభావో పణ్డితేహి సద్దహితబ్బోతి అధిప్పాయో.

ఇమేసు పఞ్హావిస్సజ్జనేసు సోతానం సంవరం, పిధానఞ్చ అజానన్తేన వా సంసయితేన వా సంవరపిధానానం పుచ్ఛితబ్బత్తా ధమ్మాధిట్ఠానా పుచ్ఛాతి పుచ్ఛావిచయో చేవ సతిపఞ్ఞానం విస్సజ్జేతబ్బత్తా ధమ్మాధిట్ఠానం విస్సజ్జనన్తి విస్సజ్జనవిచయో చ వేదితబ్బో. ఏతేసు చ ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తిఆదికో పఞ్హో నీవరణవిచికిచ్ఛాపమాదజప్పానం వసేన చతుబ్బిధోపి లోకాధిట్ఠానవసేన ఏకో పఞ్హోతి వుత్తో, ఏవం సతి ‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా’’తిఆదికోపి పఞ్హో సంవరపిధానానం వసేన దువిధోపి ఏకత్థవసేన గహేత్వా ఏకాధిట్ఠానవసేన ‘‘ఏకో పఞ్హో’’తి వత్తబ్బో, సోతానం బహుభావతో వా ‘‘బహుపఞ్హో’’తి వత్తబ్బో; తథా పన అవత్వా సోతే అనామసిత్వా సంవరపిధానానం వసేన ‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా’’తిఆదిమ్హి ‘‘ద్వే పఞ్హా’’తి వుత్తా. తదనుసారేన ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తిఆదిమ్హిపి లోకం అనామసిత్వా నీవరణాదీనం చతున్నం వసేన ‘‘చత్తారో పఞ్హా’’తిపి వత్తబ్బాతి అయం నయో దస్సితోతి నయదస్సనం దట్ఠబ్బం.

దేసనాకాలే వుత్తధమ్మస్స అనుసన్ధిమగ్గహేత్వా అత్తనా రచితనియామేనేవ పుచ్ఛితపఞ్హస్స చేవ పఞ్హం అట్ఠపేత్వా, పటిఞ్ఞఞ్చ అకత్వా విస్సజ్జనస్స చ విచయహారో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘దేసనాకాలే వుత్తధమ్మస్స అనుసన్ధిం గహేత్వా పుచ్ఛితపఞ్హస్స చేవ తం పఞ్హం ఠపేత్వా, పటిఞ్ఞఞ్చ కత్వా విస్సజ్జనస్స చ యో విచయో హారో విభత్తో, సో విచయహారో కథం అమ్హేహి విఞ్ఞాయతి, అమ్హాకం విఞ్ఞాపనత్థాయ తస్మిం విచయం విభజేథా’’తి వత్తబ్బభావతో తేసు విచేతబ్బాకారం దస్సేన్తో ‘‘యాని సోతానీ’’తిఆదిగాథాయ విచయాకారదస్సనానన్తరం ‘‘పఞ్ఞా చేవ సతి చా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ గాథాత్థో తావ విఞ్ఞాతబ్బో – యాయ పఞ్ఞాయ అనుసయప్పహానేన సోతనిరుజ్ఝనం వుత్తం, యాయ సతియా చ పరియుట్ఠానప్పహానేన సోతనిరుజ్ఝనం వుత్తం, సాయం పఞ్ఞా చేవ సాయం సతి చ తాహి పఞ్ఞాసతీహి అసేసం సహుప్పన్నం నామఞ్చేవ రూపఞ్చ, ఏతం సబ్బం కత్థ నిరుజ్ఝమానే అసేసం ఉపరుజ్ఝతీతి మారిస మే మయా పుట్ఠో త్వం భగవా మయ్హం ఏతం నిరుజ్ఝనం పబ్రూహి, ఇతి ఆయస్మా అజితో భగవన్తం పుచ్ఛతి.

అజిత త్వం యమేతం పఞ్హం పుచ్ఛితం నిరుజ్ఝనం మం అపుచ్ఛి, అహం తే తవ తం నిరుజ్ఝనం వదామి. యత్థ విఞ్ఞాణనిరోధే పఞ్ఞాసతిసహితం నామఞ్చ రూపఞ్చ విఞ్ఞాణస్స నిరోధేన సహ ఏకతో అసేసం ఉపరుజ్ఝతి, ఏత్థ విఞ్ఞాణనిరోధే ఏతం సబ్బం విఞ్ఞాణనిరోధేన ఏకతో ఏకక్ఖణే అపుబ్బం అచరిమం ఉపరుజ్ఝతి, ఏతం విఞ్ఞాణనిరోధం తస్స నామరూపస్స నిరోధో నాతివత్తతి, తం తం నామరూపనిరోధం సో సో విఞ్ఞాణనిరోధో నాతివత్తతీతి.

‘‘తస్మిం పఞ్హే అయం అజితో కిం పుచ్ఛతి? ఉపరుజ్ఝనమేవ పుచ్ఛతి, ఉదాహు అఞ్ఞం పుచ్ఛతీ’’తి వత్తబ్బతో ‘‘అయం పఞ్హే అనుసన్ధిం పుచ్ఛతీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అయన్తి యో ఆయస్మా అజితో పఞ్హం అపుచ్ఛీతి అయం అజితో. పఞ్హేతి ‘‘పఞ్ఞా చేవ సతి చా’’తిఆదిపఞ్హే. యది అనుసన్ధిం పుచ్ఛతి, ఏవం సతి ‘‘కత్థేతం ఉపరుజ్ఝతీ’’తి పుచ్ఛనం అయుత్తం భవేయ్యాతి? న, అనుసన్ధీయతి ఏతేన ఉపనిరుజ్ఝనేనాతి అనుసన్ధీతి అత్థసమ్భవతో. తేన వుత్తం ‘‘అనుసన్ధిం పుచ్ఛన్తో కిం…పే… నిబ్బానధాతు’’న్తి. అనుసన్ధిపుచ్ఛనేన అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుయాపి పుచ్ఛనతో ‘‘కత్థేతం ఉపరుజ్ఝతీ’’తి పుచ్ఛనం యుత్తమేవ.

‘‘యా అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతు పుచ్ఛితా, తం కతమాయ పటిపదాయ అధిగచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా చతుసచ్చకమ్మట్ఠానభావనాసఙ్ఖాతం పటిపదం విసయేన సహ దస్సేతుం ‘‘తీణీ సచ్చానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సఙ్ఖతానీతి కమ్మాదిపచ్చయేహి సమేచ్చ సమ్భూయ దుక్ఖాదీని కరీయన్తీతి సఙ్ఖతాని. నిరోధధమ్మానీతి నిరుజ్ఝనం నిరోధో, ధమ్మోపి నిరోధధమ్మోవ, తస్మా నిరోధో ధమ్మో సభావో యేసం దుక్ఖాదీనన్తి నిరోధధమ్మానీతి అత్థోవ గహేతబ్బో. తాని తీణి సచ్చాని సరూపతో దస్సేతుం ‘‘దుక్ఖం సముదయో మగ్గో’’తి వుత్తం. తీణి దుక్ఖసముదయమగ్గసచ్చాని సఙ్ఖతానీతి వుత్తాని, ‘‘కిం నిరోధసచ్చ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘నిరోధో అసఙ్ఖతో’’తి వుత్తం. ఇధ ‘‘నిరోధధమ్మో’’తిపి వత్తబ్బం. కమ్మాదిపచ్చయేహి అసఙ్ఖతత్తా అసఙ్ఖతో. ఉప్పాదనిరోధాభావతో అనిరోధధమ్మో. ‘‘పహాయకపహాతబ్బేసు సచ్చేసు కతమేన పహాయకేన కతమో పహాతబ్బో, కతమాయ భూమియా పహీనో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ సముదయో ద్వీసు భూమీసూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ద్వీసు భూమీసూతి దస్సనభావనాభూమీసు. కామచ్ఛన్దోతి కామభవరాగో. రూపరాగోతి రూపభవరాగో. అరూపరాగోతి అరూపభవరాగో. సంయోజనభేదతో దస సంయోజనాని పహీయన్తీతి యోజనా.

౧౨. పహాతబ్బసంయోజనాని దస్సనభూమిభావనాభూమిభేదేన విభత్తాని, అమ్హేహిపి ఞాతాని, ‘‘ఇన్ద్రియభేదతో కథం విభత్తానీ’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తత్థ తీణీ’’తిఆది వుత్తం. అథ వా ‘‘పహాతబ్బసంయోజనేసు కతమాని సంయోజనాని కతమం ఇన్ద్రియం అత్తనో పహాయకం కత్వా నిరుజ్ఝన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ తీణీ’’తిఆది వుత్తం. అధిట్ఠాయ అత్తనో పహాయకం కత్వా నిరుజ్ఝన్తి అనుప్పాదవసేన. ‘‘అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియఞ్చ అఞ్ఞిన్ద్రియఞ్చ సంయోజనానం నిరుజ్ఝనహేతు హోతు, అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం కిస్స హేతూ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యం పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యం యేన అఞ్ఞాతావిన్ద్రియేన అరహా ‘‘మే జాతి ఖీణా’’తి ఏవం జానాతి, ఇదం జాననహేతు అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం ఖయే జాతిక్ఖయే అరహత్తఫలే పవత్తం ఞాణం. యం యేన అఞ్ఞాతావిన్ద్రియేన అరహా ‘‘ఇత్థత్తాయ అపరం న భవిస్సామీ’’తి పజానాతి, ఇదం పజాననహేతు అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం. అనుప్పాదే పన అనుప్పజ్జనే అరహత్తఫలే పవత్తం ఞాణం అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం జాననహేతు హోతీతి వుత్తం హోతి. ఇన్ద్రియఞాణాని పహాయకాని కత్వా సంయోజనాని నిరుజ్ఝన్తి, ‘‘తాని ఞాణాని కదా నిరుజ్ఝన్తీ’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తత్థ యఞ్చా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం అఞ్ఞిన్ద్రియం పాపుణన్తస్స నిరుజ్ఝతు, అఞ్ఞిన్ద్రియం అరహత్తం పాపుణన్తస్స నిరుజ్ఝతు, అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం కదా నిరుజ్ఝతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ యఞ్చ ఖయే’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ద్వేతి కిచ్చభేదేన ద్వే, సభావతో పన ఏకావ.

‘‘పజాననకిచ్చమ్పి ఏకమేవ, కథం ద్వే సియు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. ఆరమ్మణపఞ్ఞాభేదేన ద్వే నామాని లబ్భన్తీతి వుత్తం హోతి. సాతి యా పఞ్ఞా పుబ్బగాథాయం సోతపిధానకిచ్చేన వుత్తా, సా పఞ్ఞా పకారేహి జాననసభావేన పఞ్ఞా నామ. యథాదిట్ఠం ఆరమ్మణం అపిలాపనట్ఠేన ఓగాహనట్ఠేన సతి నామ.

౧౩. ‘‘పఞ్ఞా చేవ సతి చా’’తి పదస్స అత్థో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘నామరూపఞ్చా’తి పదస్స అత్థో కథం అమ్హేహి ఞాతబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా నామరూపం విభజన్తో ‘‘తత్థ యే పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి కమ్మవిపాకవట్టభేదే భవత్తయే. తత్థాతి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధసఙ్ఖాతనామరూపసముదాయే. పఞ్చిన్ద్రియానీతి చక్ఖాదిపఞ్చిన్ద్రియాని. విఞ్ఞాణసమ్పయుత్తన్తి సమ్పయుత్తపచ్చయత్తం సన్ధాయ న వుత్తం, పచురజనస్స పన అవిభజిత్వా గహణీయసభావమత్తం సన్ధాయ వుత్తం. విభాగం జానన్తేహి పన ‘‘నామం విఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం, రూపం పన న విఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం, సహజాత’’న్తి విభజిత్వా గహేతబ్బం. తస్సాతి పఞ్ఞాసతిసహితస్స నామరూపస్స. నిరోధన్తి అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుం.

భగవన్తం పుచ్ఛన్తో ఆయస్మా అజితో ‘‘పఞ్ఞా చేవ…పే… కత్థేతం ఉపరుజ్ఝతీ’’తి ఏవం పారాయనే ఆహ. ‘‘పఞ్ఞా చేవాతిఆదిగాథాయ యా అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతు పుచ్ఛితా, సా అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతు కతమేన అధిగమేన పత్తబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా చతురిద్ధిపాదముఖేన అరియమగ్గాధిగమముఖేన పత్తబ్బా, చతురిద్ధిపాదభావనాయ చ చత్తారిన్ద్రియాని మూలభూతాని, తస్మా మూలభూతాని తాని చత్తారిన్ద్రియాని నిద్ధారేత్వా దస్సేన్తో ‘‘తత్థ సతి చ పఞ్ఞా చా’’తిఆదిమాహ. కుసలాకుసలధమ్మగతియో సమన్వేసమానాయ సతియా సిజ్ఝమానాయ ఏకన్తేన సమాధి నిప్ఫాదేతబ్బో, సతిగ్గహణేన చ పరియుట్ఠానప్పహానం గాథాయం అధిప్పేతం, పరియుట్ఠానప్పహానేన చ సమాధికిచ్చం పాకటన్తి ఆహ ‘‘సతి ద్వే ఇన్ద్రియాని సతిన్ద్రియఞ్చ సమాధిన్ద్రియఞ్చా’’తి. పఞ్ఞాయ అనుసయసముగ్ఘాతం చతుబ్బిధసమ్మప్పధానసఙ్ఖాతేన వీరియేన సిజ్ఝతి, న వినా తేనాతి వుత్తం ‘‘పఞ్ఞా ద్వే ఇన్ద్రియాని పఞ్ఞిన్ద్రియఞ్చ వీరియిన్ద్రియఞ్చా’’తి.

ఇమేసు యథావుత్తేసు చతూసు ఇన్ద్రియేసు పుబ్బభాగే వా మగ్గక్ఖణే వా సిజ్ఝన్తేసు తంసమ్పయుత్తా యా సద్దహనా ఓకప్పనా సిద్ధా, ఇదం సద్దహనఓకప్పనసఙ్ఖాతం ధమ్మజాతం సద్ధిన్ద్రియం సిద్ధం, ‘‘తేసు మూలభూతేసు ఇన్ద్రియేసు సిద్ధేసు కతమేన ఇన్ద్రియేన కతమో ధమ్మో సిద్ధో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమినా అయం సిద్ధోతి దస్సేన్తో ‘‘తత్థ యా సద్ధాధిపతేయ్యా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి సత్యాదీసు. సద్ధాధిపతేయ్యాతి పచ్చయభూతాయ సద్ధాయ సిద్ధో ఛన్దో అధిపతీతి సద్ధాధిపతి, సద్ధాధిపతినా పవత్తేతబ్బా చిత్తేకగ్గతాతి సద్ధాధిపతేయ్యా. ఛన్దసమాధీతి ఛన్దం జేట్ఠకం కత్వా పవత్తితో సమాధి వా ఛన్దాధిపతినా సమ్పయుత్తో పుబ్బభాగే పవత్తో సమాధి వా ఛన్దసమాధి, పహానం పహానహేతు హోతీతి యోజనా కాతబ్బా. పహానన్తి చ పజహతి విక్ఖమ్భితకిలేసే ఏతేన ఛన్దసమాధినాతి పహానన్తి కరణసాధనత్థో గహేతబ్బో. పటిసఙ్ఖానబలేనాతి పరికమ్మబలేన. భావనాబలేనాతి మహగ్గతభావనాబలేన.

‘‘సో ఛన్దసమాధి సయం కేవలోవ పహాన’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తత్థ యే అస్సాసపస్సాసా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తస్మిం సమాహితే చిత్తే చిత్తుప్పాదే. ‘‘తస్మిం సమాహితే చిత్తుప్పాదే అస్సాసా’’తిఆదినా అస్సాసాదిసీసేన అస్సాసాదిజనకా వీరియసఙ్ఖారా గహితా, తే చ యావ భావనాపారిపూరీ, తావ పునప్పునం సరణతో చ సరా, పునప్పునం సఙ్కప్పతో చ సఙ్కప్పా. యో పన ‘‘సరసఙ్కప్పా, ఇమే సఙ్ఖారా చా’’తి ఏవం వుత్తప్పకారో పురిమకో ఛన్దసమాధి వా కిలేసవిక్ఖమ్భనతాయ చ తదఙ్గప్పహానతాయ చ పహానం పహానహేతుపధానం వా, ‘‘ఇమే వుత్తప్పకారా సఙ్ఖారాదయో కిం భావేన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమే చ సఙ్ఖారా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇమే సఙ్ఖారా చ తదుభయఞ్చ ఛన్దసమాధిప్పధానసఙ్ఖారసమన్నాగతం వివేకనిస్సితం విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం వోస్సగ్గపరిణామిం ఇద్ధిపాదం భావేతీతి యోజనా.

ఛన్దసమాధిప్పధానసఙ్ఖారసమన్నాగతన్తి ఛన్దో ఏవ అధిపతి ఛన్దాధిపతి, ఛన్దాధిపతిసమాధి. తేన వుత్తం భగవతా – ‘‘ఛన్దం చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అధిపతిం కరిత్వా లభతి సమాధి’’న్తి (విభ. ౪౩౨). ఛన్దహేతుకో వా సమాధి, ఛన్దాదికో వా సమాధి ఛన్దసమాధి, ఛన్దాధిపతిస్స పచ్చయుప్పన్నో సమాధీతి వుత్తం హోతి. పధానభూతా సఙ్ఖారా పధానసఙ్ఖారా, పధానసద్దేన సఙ్ఖతసఙ్ఖారాదయో నివత్తాపితా, ఛన్దసమాధి చ పధానసఙ్ఖారా చాతి ఛన్దసమాధిప్పధానసఙ్ఖారా, తేహి సమన్నాగతో ఛన్ద…పే… సమన్నాగతో, తం…పే… గతం. ఇజ్ఝతి సమిజ్ఝతి నిప్పజ్జతీతి ఇద్ధి, కోట్ఠాసో, ఇద్ధి ఏవ పాదో కోట్ఠాసోతి ఇద్ధిపాదో, ఇద్ధిపాదచతుత్థో. ఇజ్ఝన్తి వా తాయ సత్తా ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి ఇద్ధి, పజ్జతి ఏతేనాతి పాదో, ఇద్ధియా పాదోతి ఇద్ధిపాదో. ఇద్ధిపాదోతి సామఞ్ఞత్థవసేన వుత్తోపి ‘‘ఛన్దసమాధిప్పధానసఙ్ఖారసమన్నాగత’’న్తి వుత్తత్తా ఛన్దిద్ధిపాదోవ గహేతబ్బో, తం ఇద్ధిపాదం తం ఛన్దిద్ధిపాదం భావేతి వడ్ఢేతీతి అత్థో.

వివేకనిస్సితం విరాగనిస్సితన్తి విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గవివేకనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం, మగ్గక్ఖణే పన కిచ్చతో సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం. విరాగనిస్సితన్తి విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గవిరాగనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం, మగ్గక్ఖణే పన కిచ్చతో సముచ్ఛేదవిరాగనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణవిరాగనిస్సితం. నిరోధనిస్సితన్తి విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గనిరోధనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణనిరోధనిస్సితం, మగ్గక్ఖణే కిచ్చతో సముచ్ఛేదనిరోధనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణనిరోధనిస్సితం. వోస్సగ్గపరిణామిన్తి ఏత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గపక్ఖన్దనవోస్సగ్గవసేన వోస్సగ్గో దువిధో. తత్థపి విపస్సనాక్ఖణే తదఙ్గవసేన పరిచ్చాగవోస్సగ్గో, నిబ్బాననిన్నభావేన పక్ఖన్దనవోస్సగ్గో, మగ్గక్ఖణే సముచ్ఛేదవసేన పరిచ్చాగవోస్సగ్గో, ఆరమ్మణకరణేన నిబ్బానపక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి విభజిత్వా గహేతబ్బో. యథావుత్తవోస్సగ్గత్థం పరిణమతి, పరిణతం వా పరిపచతి పరిపచనం కరోతీతి వోస్సగ్గపరిణామీ, తం వోస్సగ్గపరిణామిం.

ఛన్దిద్ధిపాదభావనాకారో ఆచరియేన వుత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం వీరియిద్ధిపాదభావనాకారో అమ్హేహి విజానితబ్బో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తత్థ యా వీరియాధిపతేయ్యా’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో హేట్ఠా వుత్తనయానుసారేనేవ విఞ్ఞేయ్యో. సంఖిత్తవసేన పన ఠపితం పాఠం విత్థారతో ఠపేస్సామి. కథం? –

‘‘తత్థ యా వీరియాధిపతేయ్యా చిత్తేకగ్గతా, అయం వీరియసమాధి. సమాహితే చిత్తే కిలేసానం విక్ఖమ్భనతాయ పటిసఙ్ఖానబలేన వా భావనాబలేన వా, ఇదం పహానం. తత్థ యే అస్సాసపస్సాసా వితక్కవిచారా సఞ్ఞావేదయితా సరసఙ్కప్పా, ఇమే సఙ్ఖారా. ఇతి పురిమకో చ వీరియసమాధి, కిలేసవిక్ఖమ్భనతాయ చ పహానం ఇమే చ సఙ్ఖారా, తదుభయం వీరియసమాధిప్పధానసఙ్ఖారసమన్నాగతం ఇద్ధిపాదం భావేతి వివేకనిస్సితం విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం వోస్సగ్గపరిణామిం.

‘‘తత్థ యా చిత్తాధిపతేయ్యా చిత్తేకగ్గతా, అయం చిత్తసమాధి. సమాహితే చిత్తే కిలేసానం విక్ఖమ్భనతాయ పటిసఙ్ఖానబలేన వా భావనాబలేన వా, ఇదం పహానం. తత్థ యే అస్సాసపస్సాసా వితక్కవిచారా సఞ్ఞావేదయితా సరసఙ్కప్పా, ఇమే సఙ్ఖారా. ఇతి పురిమకో చ చిత్తసమాధి, కిలేసవిక్ఖమ్భనతాయ చ పహానం ఇమే చ సఙ్ఖారా, తదుభయం చిత్తసమాధిప్పధానసఙ్ఖారసమన్నాగతం ఇద్ధిపాదం భావేతి వివేకనిస్సితం విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం వోస్సగ్గపరిణామిం.

‘‘తత్థ యా వీమంసాధిపతేయ్యా చిత్తేకగ్గతా, అయం వీమంసాసమాధి, సమాహితే చిత్తే కిలేసానం విక్ఖమ్భనతాయ పటిసఙ్ఖానబలేన వా భావనాబలేన వా, ఇదం పహానం. తత్థ యే అస్సాసపస్సాసా వితక్కవిచారా సఞ్ఞావేదయితా సరసఙ్కప్పా, ఇమే సఙ్ఖారా. ఇతి పురిమకో చ వీమంసాసమాధి కిలేసవిక్ఖమ్భనతాయ చ పహానం ఇమే చ సఙ్ఖారా, తదుభయం వీమంసాసమాధిప్పధానసఙ్ఖారసమన్నాగతం ఇద్ధిపాదం భావేతి వివేకనిస్సితం విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం వోస్సగ్గపరిణామి’’న్తి.

అయం పన విసేసో – వీరియసమాధీతి వీరియం జేట్ఠకం కత్వా పవత్తితో సమాధి వా వీరియాధిపతినా సమ్పయుత్తో పుబ్బభాగే పవత్తో సమాధి వా వీరియసమాధి. చిత్తసమాధీతి చిత్తం జేట్ఠకం కత్వా పవత్తితో సమాధి వా చిత్తాధిపతినా సమ్పయుత్తో పుబ్బభాగే పవత్తో సమాధి వా చిత్తసమాధి. వీమంసాసమాధీతి వీమంసం జేట్ఠకం కత్వా పవత్తితో సమాధి వా వీమంసాధిపతినా సమ్పయుత్తో పుబ్బభాగే పవత్తో సమాధి వా వీమంసాసమాధీతి.

సత్తిబలానురూపేనేత్థ సఙ్ఖేపవణ్ణనా కతా, గమ్భీరఞాణేహి పన అట్ఠకథాటీకానురూపేన విత్థారతో వా గమ్భీరతో వా విభజిత్వా గహేతబ్బా.

౧౪. ‘‘ఛన్దసమాధి వీరియసమాధి చిత్తసమాధి వీమంసాసమాధీ’’తి వుత్తో, ‘‘ఏవం సతి వీమంసాసమాధియేవ ఞాణమూలకో ఞాణపుబ్బఙ్గమో ఞాణానుపరివత్తి భవేయ్య, అఞ్ఞే తయో సమాధయో అఞ్ఞాణమూలకా అఞ్ఞాణపుబ్బఙ్గమా అఞ్ఞాణపవత్తియో భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా సబ్బే సమాధయో ఞాణమూలకాదయోయేవాతి దస్సేతుం ‘‘సబ్బో సమాధి ఞాణమూలకో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సబ్బో సమాధీతి ఛన్దసమాధి, వీరియసమాధి, చిత్తసమాధి, వీమంసాసమాధీతి చతుబ్బిధో సమాధి. ఞాణమూలకోతి ఏకావజ్జనవీథినానావజ్జనవీథీసు పవత్తం ఉపచారఞాణమూలకో. ఞాణపుబ్బఙ్గమోతి అధిగమఞాణం పుబ్బఙ్గమం అస్సాతి ఞాణపుబ్బఙ్గమో. ఞాణానుపరివత్తీతి పచ్చవేక్ఖణఞాణం అనుపరివత్తి అస్సాతి ఞాణానుపరివత్తి. అథ వా నానావజ్జనూపచారఞాణం వా పటిసన్ధిఞాణం వా మూలం అస్సాతి ఞాణమూలకో, ఉపచారఞాణం పుబ్బఙ్గమం అస్సాతి ఞాణపుబ్బఙ్గమో, అప్పనాఞాణం అనుపరివత్తి అస్సాతి ఞాణానుపరివత్తి. సబ్బం వా ఉపచారఞాణం మూలం అస్సాతి ఞాణమూలకో. అప్పనాఞాణం పుబ్బఙ్గమం అస్సాతి ఞాణపుబ్బఙ్గమో. అభిఞ్ఞాఞాణం అనుపరివత్తి అస్సాతి ఞాణానుపరివత్తి, అనుపరివత్తనం వా అనుపరివత్తి, ఞాణస్స అనుపరివత్తి ఞాణానుపరివత్తి, ఞాణానుపరివత్తి అస్సాతి ఞాణానుపరివత్తి. ఞాణం పన పుబ్బే వుత్తప్పకారమేవ.

యథా పురే తథా పచ్ఛాతి యథా ఛన్దసమాధిఆదిచతుబ్బిధసమాధిస్స పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణానుపరివత్తిభావేన పురే అతీతాసు జాతీసు అసఙ్ఖ్యేయ్యేసుపి సంవట్టవివట్టేసు అత్తనో ఖన్ధపటిబద్ధస్స, పరేసం ఖన్ధపటిబద్ధస్స చ సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనం తథా తథావుత్తసమాధిస్స అనాగతంసఞాణానుపరివత్తిభావేన పచ్ఛా అనాగతాసు జాతీసు అసఙ్ఖ్యేయ్యేసుపి సంవట్టవివట్టేసు అత్తనో ఖన్ధపటిబద్ధస్స, పరేసం ఖన్ధపటిబద్ధస్స చ సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనన్తి అత్థో దట్ఠబ్బో. యథా పచ్ఛా తథా పురేతి యథా యథావుత్తసమాధిస్స చేతోపరియఞాణానుపరివత్తిభావేన అనాగతేసు సత్తసుయేవ దివసేసు పరసత్తానంయేవ చిత్తస్స సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనం, తథా తథావుత్తసమాధిస్స పురే అతీతేసు సత్తసుయేవ దివసేసు పరసత్తానంయేవ చిత్తస్స సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనన్తి అత్థో.

యథా దివా తథా రత్తిన్తి యథా చక్ఖుమన్తానం సత్తానం దివసభాగే సూరియాలోకేన అన్ధకారస్స విద్ధంసితత్తా ఆపాథగతం చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యం రూపం మనోవిఞ్ఞాణేనపి సువిఞ్ఞేయ్యం, తథా రత్తిభాగే చతురఙ్గసమన్నాగతేపి అన్ధకారే వత్తమానే యథావుత్తసమాధిస్స దిబ్బచక్ఖుఞాణానుపరివత్తిభావేన రూపాయతనస్స సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనం. యథా రత్తిం తథా దివాతి యథా రత్తిభాగే చతురఙ్గసమన్నాగతేపి అన్ధకారే యథావుత్తసమాధిస్స దిబ్బచక్ఖుఞాణానుపరివత్తిభావేన రూపాయతనస్స సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనం, తథా దివసభాగే సుఖుమస్స రూపాయతనస్స వా కేనచి పాకారాదినా తిరోహితస్స రూపాయతనస్స వా అతిదూరట్ఠానే పవత్తస్స రూపాయతనస్స వా యథావుత్తసమాధిస్స దిబ్బచక్ఖుఞాణానుపరివత్తిభావేన సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనన్తి అత్థో దట్ఠబ్బో.

యథా యథావుత్తసమాధిస్స దివసభాగే దిబ్బసోతఞాణానుపరివత్తిభావేన సుఖుమస్స సద్దాయతనస్స వా కేనచి పాకారాదినా తిరోహితస్స సద్దాయతనస్స వా అతిదూరట్ఠానే పవత్తస్స సద్దాయతనస్స వా సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనం, తథా రత్తిభాగేపి యథావుత్తసమాధిస్స దిబ్బసోతఞాణానుపరివత్తిభావేన సుఖుమస్స సద్దాయతనస్స వా కేనచి పాకారాదినా తిరోహితస్స సద్దాయతనస్స వా అతిదూరట్ఠానే పవత్తస్స సద్దాయతనస్స వా సుట్ఠు పటివిజ్ఝనమేవ, న దుప్పటివిజ్ఝనన్తి అయం నయోపి నేతబ్బో. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం

‘‘యథా పురేతి యథా సమాధిస్స పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణానుపరివత్తిభావేనా’’తిఆదిం వత్వా ‘‘యథా చ రూపాయతనే వుత్తం, తథా సమాధిస్స దిబ్బసోతఞాణానుపరివత్తితాయ సద్దాయతనే చ నేతబ్బ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౪).

‘‘ఞాణమూలకాదిసమాధినా పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణానుపరివత్తిభావాదిసహితేన కిం భావేతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇతి వివటేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇతీతి ఏవం వుత్తప్పకారేన. అపరియోనద్ధేనాతి నీవరణాదివిగమనేన. సప్పభాసం చిత్తన్తి ఇద్ధిపాదసమ్పయుత్తం మగ్గచిత్తం భావేతి. ఇద్ధిపాదసమ్పయుత్తే మగ్గచిత్తే ఉప్పజ్జమానే హి మగ్గచిత్తసహభూని కుసలాని సద్ధిన్ద్రియవీరియిన్ద్రియసతిన్ద్రియసమాధిన్ద్రియపఞ్ఞిన్ద్రియభూతాని పఞ్చిన్ద్రియాని ఉప్పజ్జన్తి. మగ్గచిత్తే నిరుజ్ఝమానే అనుప్పజ్జనభావేన నిరుజ్ఝన్తి ఏకచిత్తక్ఖణికత్తా. ఏవం మగ్గవిఞ్ఞాణస్స నిరోధా పఞ్ఞా చ సతి చ నిరుజ్ఝతీతి యోజనా.

‘‘కస్స విఞ్ఞాణస్స నిరోధా నామరూపం నిరుజ్ఝతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నామరూపఞ్చా’’తిఆది వుత్తం, పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స నిరోధా నామరూపఞ్చ నిరుజ్ఝతీతి వుత్తం హోతి. అథ వా ‘‘విఞ్ఞాణస్స నిరోధా పఞ్ఞా చ సతి చాతి వుత్తాని పఞ్చిన్ద్రియాని ఏవం నిరుజ్ఝన్తీ’’తి వత్తబ్బత్తా నామరూపఞ్చ నిరుజ్ఝతి, నిరుజ్ఝమానం పన నామరూపం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స నిరోధా నిరుజ్ఝతీతి దస్సేతుం ‘‘నామరూపఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ నామరూపఞ్చాతి మగ్గేన తణ్హాఅవిజ్జాదికే అనుపచ్ఛిన్నే ఉప్పజ్జనారహం వేదనాదిక్ఖన్ధత్తయం, భూతుపాదారూపఞ్చ. విఞ్ఞాణహేతుకన్తి ఉప్పజ్జనారహం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం హేతు అస్స నామరూపస్సాతి విఞ్ఞాణహేతుకం. విఞ్ఞాణపచ్చయా నిబ్బత్తన్తి విఞ్ఞాణేన పచ్చయేన నిబ్బత్తం. తస్సాతి ఉప్పజ్జనారహస్స పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స. హేతూతి తణ్హాఅవిజ్జాదికో కిలేసో. విఞ్ఞాణన్తి ఉప్పజ్జనారహం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం. అనాహారన్తి అప్పచ్చయం. అనభినన్దితన్తి కామతణ్హాదీహి అనభినన్దితబ్బం. అప్పటిసన్ధికన్తి పునబ్భవాభిసన్దహనరహితం. న్తి తాదిసం విఞ్ఞాణం. అహేతూతి నత్థి హేతుసఙ్ఖాతం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం ఇమస్స నామరూపస్సాతి అహేతు. అప్పచ్చయన్తి సహాయవిరహేన నత్థి పచ్చయా సఙ్ఖారా ఇమస్సాతి అప్పచ్చయం. ఏవం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స నిరోధా నామరూపఞ్చ నిరుజ్ఝతీతి.

‘‘పఞ్ఞాసతీనఞ్చేవ నామరూపస్స చ వుత్తప్పకారేన నిరుజ్ఝనభావో కథం అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. వత్తబ్బాకారేన పఞ్ఞాసతీనఞ్చేవ నామరూపస్స చ నిరుజ్ఝనభావజాననకో భగవా యథానిరుజ్ఝనభావదీపకం ‘‘యమేతం…పే… ఏత్థేతం ఉపరుజ్ఝతీ’’తి గాథావచనం ఆహ. తేన గాథావచనేన తుమ్హేహి మయా వుత్తో నిరుజ్ఝనభావో సద్దహితబ్బోయేవాతి. ఏత్థాపి పఞ్ఞాసతినామరూపానం నిరుజ్ఝనం అజానన్తేన తత్థ వా సంసయన్తేన అజితేన పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛాతి వా దిట్ఠసంసన్దనా పుచ్ఛాతి వా పఞ్ఞాదీనం అనేకత్థత్తా ధమ్మతో వా అనేకాధిట్ఠానా పుచ్ఛాతి వా ధమ్మాధిట్ఠానా పుచ్ఛా’’తి వా ఇచ్చేవమాదిపుచ్ఛావిచయో నిద్ధారేతబ్బో. ‘‘సరూపదస్సనవిస్సజ్జనన్తి వా అనేకాధిట్ఠానవిస్సజ్జనన్తి వా ధమ్మాధిట్ఠానవిస్సజ్జన’’న్తి వా ఇచ్చేవమాదివిస్సజ్జనవిచయో నిద్ధారేతబ్బో.

ఏవం సత్తాధిట్ఠానాదిపుచ్ఛావిస్సజ్జనాని చేవ ధమ్మాధిట్ఠానాదిపుచ్ఛావిస్సజ్జనాని చ విసుం విసుం దస్సేత్వా పుచ్ఛావిచయో చేవ విస్సజ్జనవిచయో చ ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘సత్తాధిట్ఠానధమ్మాధిట్ఠానేసు ఏకతో దస్సితేసు పుచ్ఛావిస్సజ్జనేసు కథం పుచ్ఛావిచయో చేవ విస్సజ్జనవిచయో చ అమ్హేహి విఞ్ఞాతబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా సత్తాధిట్ఠానధమ్మాధిట్ఠానం పుచ్ఛం నీహరిత్వా తత్థ విచయం విభజన్తో ‘‘యే చ సఙ్ఖతధమ్మాసే’’తిఆదిమాహ. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘ఏవం అనుసన్ధిపుచ్ఛమ్పి దస్సేత్వా హేట్ఠా సత్తాధిట్ఠానా, ధమ్మాధిట్ఠానా చ పుచ్ఛా విసుం విసుం దస్సితాతి ఇదాని తా సహ దస్సేతుం ‘‘యే చ సఙ్ఖతధమ్మాసే’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౪) –

వుత్తం. తస్సాయం అత్థో – ఇధ సాసనే యే అరహన్తో సఙ్ఖతధమ్మా హోన్తి, పుథూ బహూయేవ సత్త జనా సేక్ఖా సీలాదిసిక్ఖమానా హోన్తి, తేసం అరహన్తావఞ్చేవ సేక్ఖానఞ్చ ఇరియం పటిపత్తిం మేం మహా పుట్ఠో నిపకో త్వం భగవా పబ్రూహి మారిస ఇతి ఆయస్మా అజితో పుచ్ఛన్తో ఆహాతి.

౧౫. తస్సం గాథాయం ‘‘కిత్తకాని పుచ్ఛితానీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఇమానీ’’తిఆది వుత్తం. పదత్థానురూపం పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమాని తీణి పదాని పుచ్ఛితానీ’’తి వుత్తం. ‘‘యే చ …పే… మారిసా’’తి గాథాయం యే పఞ్హా పుచ్ఛితా, తే పఞ్హా తయో హోన్తి, ‘‘కిస్స కేన కారణేన తయో హోన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘కిస్స…పే… యోగేనా’’తి వుత్తం. సేక్ఖా అరియా చ అసేక్ఖా అరియా చ విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం పహానఞ్చాతి సేఖాసేఖవిపస్సనాపుబ్బఙ్గమప్పహానాని, తేసం యోగోతి సేఖా…పే… యోగో, తేన సేఖా…పే… యోగేన. ఏవం పుచ్ఛావిధినా హి యస్మా ‘‘యే చ సఙ్ఖతధమ్మాసే…పే… మారిసా’’తి గాథమాహ, తస్మా తయో పఞ్హా హోన్తీతి దట్ఠబ్బా.

‘‘యే చ సఙ్ఖతధమ్మాసే’’తి ఇమినా అసేక్ఖానం అరహత్తం పుచ్ఛతి, ‘‘యే చ సేక్ఖా పుథూ ఇధా’’తి ఇమినా సేక్ఖాసేక్ఖానం సేక్ఖసిక్ఖనం పుచ్ఛతి, ‘‘తేసం మే నిపకో ఇరియం, పుట్ఠో పబ్రూహి మారిసా’’తి ఇమినా సేక్ఖాసేక్ఖానం విపస్సనా పుబ్బభాగే తదఙ్గప్పహానం పుచ్ఛతి. ‘‘అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛాతి వా దిట్ఠసంసన్దనా పుచ్ఛాతి వా సత్తాధిట్ఠానా పుచ్ఛాతి వా అనేకాధిట్ఠానా పుచ్ఛా’’తి వా ఇచ్చేవమాదిపుచ్ఛావిచయో నిద్ధారేతబ్బో.

సత్తధమ్మాధిట్ఠానం పుచ్ఛం నీహరిత్వా పుచ్ఛావిచయో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘తస్సం పుచ్ఛాయం కతమా విస్సజ్జనాగాథా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ విస్సజ్జనా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థాతి తస్సం గాథాయం. ‘‘కామేసు…పే… పరిబ్బజే’’తి విస్సజ్జనాగాథా భగవతా వుత్తా. కామేసూతి కామీయన్తీతి కామా, తేసు కామేసు. వత్థుకామేసు కిలేసకామేన పణ్డితేహి నాభిగిజ్ఝేయ్య. మనసా నావిలోసియాతి ఆవిలభావకరే బ్యాపాదవితక్కాదయో చేవ కాయదుచ్చరితాదయో చ ధమ్మే పజహన్తో పణ్డితో మనసా అనావిలో సుప్పసన్నో భవేయ్య. కుసలో సబ్బధమ్మానన్తి సబ్బధమ్మానం అనిచ్చతాదినా పరితులితత్తా అనిచ్చతాదీసు పఞ్చసు ఖన్ధేసు కుసలో ఛేకో. సతోతి కేసాదీసు సరతీతి సతో. భిక్ఖూతి సఙ్ఖతధమ్మే భయాదితో ఇక్ఖతీతి భిక్ఖు. పరిబ్బజేతి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పహానభావేన కిలేసకామవత్థుకామే పరి సమన్తతో వజ్జేయ్య.

పుచ్ఛాగాథాయం ‘‘నిపకో’’తి పదేన పసంసితేన భగవతా విస్సజ్జనాగాథా వుత్తా, తస్స భగవతో యేన అనావరణఞాణేన ఉక్కంసగతేన పక్కభావో దస్సితో, తం అనావరణఞాణం తావ కాయకమ్మాదిభేదేహి విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘భగవతో సబ్బం కాయకమ్మ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అనావరణఞాణేన జానిత్వా కతం సబ్బం కాయకమ్మం ఞాణపుబ్బఙ్గమం ఞాణానుపరివత్తి. ఏస నయో సేసేసుపి. అతీతే అంసేతి అతీతభవే సపరక్ఖన్ధాదికే కోట్ఠాసే అఞ్ఞాణేన అప్పటిహతం భగవతో ఞాణదస్సనం. అనాగతే అంసేతి అనాగతభవే సపరక్ఖన్ధాదికే కోట్ఠాసే. పచ్చుప్పన్నే అంసేతి పచ్చుప్పన్నే భవే సపరక్ఖన్ధాదికే కోట్ఠాసే.

‘‘ఞాణదస్సనస్స కతరస్మిం పటిఘాతో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పుచ్ఛం ఠపేత్వా పటిఘాతవిసయం దస్సేతుం ‘‘కో చా’’తిఆది వుత్తం. అథ వా ‘‘పచ్చుప్పన్నభవే సపరక్ఖన్ధాదికే కోట్ఠాసే అఞ్ఞేసమ్పి ఞాణదస్సనం భవేయ్య, తదనుసారేన అతీతానాగతకోట్ఠాసేసుపి కతరస్మిం అఞ్ఞేసం ఞాణదస్సనస్స పటిఘాతో భవేయ్యా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పుచ్ఛం ఠపేత్వా పటిఘాతవిసయం నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘కో చా’’తి వుత్తం. తత్థ కో చాతి క్వ కతరస్మిం సమయే అఞ్ఞేసం ఞాణదస్సనస్స పటిఘాతో భవేయ్యాతి పుచ్ఛి.

అనిచ్చే, దుక్ఖే, అనత్తనియే చ అఞ్ఞేసం అఞ్ఞాణం యం అదస్సనం అత్థి, అఞ్ఞాణాదస్సనసఙ్ఖాతో సభావో ఞాణదస్సనస్స పటిఘాతో భవతి, న సపరక్ఖన్ధాదిదస్సనమత్తపటిఘాతో. ఏతేన అనిచ్చతో లక్ఖణత్తయే పవత్తస్స ఞాణదస్సనస్స అఞ్ఞేసం దురభిసమ్భవం, భగవతో చ ఞాణదస్సనస్స అఞ్ఞేహి అసాధారణతం దస్సేతి. భగవతో హి లక్ఖణత్తయవిభావనేన వేనేయ్యా చతుసచ్చప్పటివేధం లభన్తి. ‘‘భగవతో ఞాణదస్సనపటిఘాతాభావేన అఞ్ఞేసఞ్చ ఞాణదస్సనస్స పటిఘాతభావో కతమాయ ఉపమాయ అమ్హాకం పాకటో’’తి వత్తబ్బభావతో ఉపమాయ పాకటం కాతుం ‘‘యథా ఇధా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇధ సత్తలోకే చక్ఖుమా పురిసో ఆకాసే తారకాని పస్సేయ్య, గణనసఙ్కేతేన ‘‘ఏత్తకానీ’’తి నో చ జానేయ్య యథా, ఏవం అఞ్ఞేసం ఞాణదస్సనస్స పటిఘాతో అయం అఞ్ఞాణదస్సనసభావో భవతి.

భగవతో పన తథా అభావతో కేనచి అఞ్ఞాణేన అదస్సనేన అప్పటిహతం ఞాణదస్సనం భవతీతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘భగవతో ఞాణదస్సనస్స అప్పటిహతభావో కస్మా అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘అనావరణఞాణదస్సనా హి బుద్ధా భగవన్తో’’తి వుత్తం. ‘‘నిపకస్స…పే… భగవతో అనావరణఞాణం కాయకమ్మాదిభేదేహి ఆచరియేన విభజిత్వా దస్సితం, అమ్హేహి చ ఞాతం, పచ్ఛా గాథాయ ‘ఇరియ’న్తి పదేన పుచ్ఛితా సేక్ఖాసేక్ఖపటిపదా కథం విజానితబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా సేక్ఖాసేక్ఖపటిపదం దస్సేతుం ‘‘తత్థ సేఖేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తస్మిం విస్సజ్జనే. సేఖేనాతి సిక్ఖనసీలేన పుగ్గలేన రజనీయేసు రూపారమ్మణాదీసు ధమ్మేసు గేధా చిత్తం రక్ఖితబ్బం, పరియుట్ఠానీయేసు ఆఘాతవత్థూసు దోసా చిత్తం రక్ఖితబ్బం.

‘‘తేసు గేధదోసేసు కతమం నివారేన్తో భగవా విస్సజ్జనగాథాయం కతమం పదమాహా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ యా ఇచ్ఛా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి గేధదోసేసు. ఇచ్ఛాతి రాగిచ్ఛా. ముచ్ఛాతి లోభమోహసహగతమోహముచ్ఛా. పత్థనాతి రాగపత్థనా. పియాయనాతి తణ్హాపియాయనావ, న మేత్తాపియాయనా. కీళనాతి గేధకీళనా. ఏతాని హి గేధపరియాయవచనాని. తం గేధసఙ్ఖాతం ఇచ్ఛాదికం నివారేన్తో భగవా ‘‘కామేసు నాభిగిజ్ఝేయ్యా’’తి ఏవం విసుం విసుం పకారేన ఆహ.

పరియుట్ఠానవిఘాతం దోసం నివారేన్తో భగవా ‘‘మనసానావిలో సియా’’తి ఏవం విసుం విసుం పకారేన ఆహాతి యోజనా. గేధదోసానం విసుం విసుం నివారేన్తో భగవా ద్వే పదాని ఆహాతి వుత్తం, ‘‘తం కేన అత్థేన సద్దహితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తథా హి సేఖో’’తిఆది వుత్తం. రజనీయేసు అభిగిజ్ఝన్తో సేఖో అనుప్పన్నం లోభపధానం కిలేసఞ్చ ఉప్పాదేతి, ఉప్పన్నం కిలేసఞ్చ ఫాతిం అభివడ్ఢనం కరోతి, పరియుట్ఠానీయేసు ఆవిలో సేఖో అనుప్పన్నం దోసపధానం కిలేసఞ్చ ఉప్పాదేతి, ఉప్పన్నం కిలేసఞ్చ ఫాతిం వడ్ఢనం కరోతి, ఇతి ఇమినా పటిక్ఖేపఅత్థేన తం మమ వచనం సద్దహితబ్బన్తి అధిప్పాయో.

‘‘కిం పన అనభిగిజ్ఝన్తో, అనావిలో చ సేక్ఖో అగేధదోసనివారణమేవ కరోతి, ఉదాహు ఉత్తరిపి పటిపదం పూరేతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఉత్తరిపి పటిపదం పూరేతియేవాతి దస్సేన్తో ‘‘యో పన అనావిలసఙ్కప్పో’’తిఆదిమాహ. తత్థ అనావిలసఙ్కప్పోతి నత్థి ఆవిలకరా సఙ్కప్పా బ్యాపాదసఙ్కప్పవిహింసాసఙ్కప్పా ఏతస్సాతి అనావిలసఙ్కప్పో, ఇచ్ఛాదిగేధస్స అభావేన అనభిగిజ్ఝన్తో వాయమతి కుసలవాయామం పవత్తేతి. ‘‘కథం వాయమతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సో అనుప్పన్నాన’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ సోతి ఉపరిభావనామగ్గభావత్థాయ పటిపజ్జమానో సేక్ఖో. అనుప్పన్నానన్తిఆదీనం అత్థో సక్కా అట్ఠకథావచనేనేవ (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౫-౧౬) జానితున్తి న విభత్తో.

౧౬. యేనాతి అసుభాదీనం అనుస్సరణలక్ఖణేన ఇన్ద్రియేన తణ్హామయితవత్థూసు కామతణ్హాయ సహజాతం వితక్కం వారేతి, ఇదం అసుభాదిఅనుస్సరణలక్ఖణం ఇన్ద్రియం సతిన్ద్రియం. యేన మహగ్గతభావప్పత్తేన అవిక్ఖేపేన బ్యాపాదవితక్కం వారేతి, ఇదం అవిక్ఖేపసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం. యేన సమ్మప్పధానేన విహింసావితక్కం వారేతి, ఇదం సమ్మప్పధానసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం. యేన సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతేన ఇన్ద్రియేన ఉప్పన్నుప్పన్నే…పే… నాధివాసేతి, ఇదం సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. ఇమేసు చతూసు ఇన్ద్రియేసు సహ ఉప్పజ్జమానా యా సద్దహనా ఓకప్పనా ఉప్పజ్జతి, అనావిలభావతో ఇదం సద్దహనసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం సద్ధిన్ద్రియం. ఇమాని సేక్ఖస్స పఞ్చిన్ద్రియాని.

ఏకస్మింయేవ విసయే జేట్ఠకభావం న పాపుణేయ్యుం, అత్తనో విసయే జేట్ఠకభావం పాపుణితుం అరహన్తి, ‘‘కతమం ఇన్ద్రియం కత్థ విసయే జేట్ఠకభావం పవత్త’’న్తి పుచ్ఛితబ్బభావతో ఇదం ఇన్ద్రియం ఇమస్మిం విసయే పవత్తన్తి దస్సేన్తో ‘‘తత్థ సద్ధిన్ద్రియం కత్థ దట్ఠబ్బ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తేసు ఇన్ద్రియేసు చతూసు సోతాపత్తియఙ్గేసు సద్ధిన్ద్రియం జేట్ఠకభావం పవత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఏవం సేసేసుపి యోజేతబ్బం. కిం ను సేక్ఖో పఞ్ఞిన్ద్రియేవ అప్పమత్తో’తి భగవతా వుత్తో థోమితో, ఉదాహు సబ్బేహి కుసలేహి ధమ్మేహీతి పుచ్ఛితబ్బత్తా సబ్బేహి కుసలేహి ధమ్మేహి పఞ్చిన్ద్రియపముఖేహి వుత్తో థోమితో హోతీతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం సేఖో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏవం పఞ్చిన్ద్రియానం నిబ్బత్తిదస్సనేన సేఖో పుగ్గలో సబ్బేహి కుసలేహి ధమ్మేహి అప్పమత్తోతి భగవతా వుత్తో థోమితో అనావిలతాయ మనసాతి యోజనా. ‘‘సేక్ఖస్స అనావిలతా కేన సద్దహితబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహ భగవా మనసానావిలో సియా’’తి వుత్తం. భగవతా ‘‘మనసానావిలో సియా’’తి వుత్తత్తా సేక్ఖస్స అనావిలతా తుమ్హేహి సద్దహితబ్బాతి.

౧౭. సేక్ఖస్స మత్థకప్పత్తా పటిపదా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కథం అసేక్ఖస్స మత్థకప్పత్తా పటిపదా ఞాతబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా అసేక్ఖస్స మత్థకప్పత్తం పటిపదం విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘కుసలో సబ్బధమ్మాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బధమ్మానన్తి సబ్బేసు ధమ్మేసు మత్థకప్పత్తాయ పటిపదాయ అసేక్ఖో కుసలో ఛేకతరోతి భగవతా వుత్తో థోమితో అనావిలతాయ మనసాతి. అసేక్ఖస్స సబ్బధమ్మేసు యం కోసల్లం దస్సేతుకామో, తస్స కోసల్లస్స విసయభూతే సబ్బధమ్మే తావ పుగ్గలాధిట్ఠానేన విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘లోకో నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘సబ్బధమ్మాన’’న్తి ఇమినా వుత్తధమ్మసఙ్ఖాతో లోకో నామ కిలేసలోకో, భవలోకో, ఇన్ద్రియలోకోతి తివిధో హోతీతి యోజనా. తత్థ పరిత్తధమ్మట్ఠో కిలేసజననట్ఠేన కిలేసో, కుసలాదిపవత్తనట్ఠేన లోకో చాతి కిలేసలోకో. మహగ్గతధమ్మట్ఠో భవనట్ఠేన భవో, వుత్తనయేన లోకో చాతి భవలోకో. సద్ధిన్ద్రియాదిధమ్మట్ఠో ఆధిపచ్చట్ఠయోగవసేన ఇన్ద్రియభూతో హుత్వా సద్ధిన్ద్రియాదిపత్తనట్ఠేన లోకో చాతి ఇన్ద్రియలోకో.

‘‘తీసు లోకేసు కతమేన కతమో సముదాగచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘సద్ధాదిఇన్ద్రియాని కో నిబ్బత్తేతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సో ఇన్ద్రియాని నిబ్బత్తేతీ’’తి వుత్తం. తత్థ సోతి యో పుగ్గలో కిలేసలోకసఙ్ఖాతే పరిత్తధమ్మే, భవలోకసఙ్ఖాతే మహగ్గతధమ్మే చ తంతంసమ్పాదనవసేన ఠితో, సో పుగ్గలో సద్ధిన్ద్రియాదీని ఇన్ద్రియాని అత్తసన్తానే నిబ్బత్తేతి.

‘‘ఇన్ద్రియేసు అత్తసన్తానేసు పునప్పునం నిబ్బత్తాపనవసేన వుడ్ఢాపియమానేసు కా పఞ్ఞా భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇన్ద్రియేసూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ నేయ్యస్సాతి అభిఞ్ఞేయ్యస్స. పరిఞ్ఞాతి రూపారూపధమ్మే సలక్ఖణతో, పచ్చయతో చ పరిగ్గహాదివసేన పవత్తపఞ్ఞా. ‘‘సా పరిఞ్ఞా కతివిధేన ఉపపరిక్ఖితబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సా దువిధేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సా పరిఞ్ఞా దస్సనపరిఞ్ఞాయ చ భావనాపరిఞ్ఞాయ చ దువిధేన విఞ్ఞూహి ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బాతి. దస్సనపరిఞ్ఞాయాతి చ దస్సనమగ్గపఞ్ఞాజనికాయ ఞాతపరిఞ్ఞాయాతి అత్థో గహేతబ్బో. తేన అట్ఠకథాయం వుత్తం ‘‘దస్సనపరిఞ్ఞాతి ఞాతపరిఞ్ఞా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౭). భావనాపరిఞ్ఞాయాతి భావనామగ్గపఞ్ఞాజనికాయ తీరణపరిఞ్ఞాయ సద్ధిం పహానపరిఞ్ఞాయాతి అత్థో.

‘‘సా దువిధేనా’తిఆదినా వుత్తో అత్థో అతిసఙ్ఖేపో న సక్కా విఞ్ఞాతుం, విత్థారేత్వా కథేహీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యదా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యదాతి బలవవిపస్సనుప్పజ్జనకాలే. సేఖోతి సిక్ఖనసీలతాయ కల్యాణపుథుజ్జనో చేవ సోతాపన్నాదికో చ. ఞేయ్యన్తి ఞాతబ్బం రూపాదికం సఙ్ఖారం. పరిజానాతీతి పరిగ్గహాదిఞాణేన పరిగ్గహేత్వా జానాతి నిబ్బిదాఞాణసహగతేన. తస్సాతి కల్యాణపుథుజ్జనస్స చేవ సోతాపన్నాదికస్స చ. ద్వే ధమ్మాతి కల్యాణపుథుజ్జనస్స బలవవిపస్సనాధమ్మో చేవ సోతాపన్నాదికస్స చ బలవవిపస్సనాధమ్మో చ. యథాక్కమం దస్సనకోసల్లం సోతాపత్తిమగ్గఞాణఞ్చేవ భావనాకోసల్లం సకదాగామిమగ్గాదికఞ్చ సన్తానే పవత్తాపనవసేన గచ్ఛన్తి.

‘‘పుబ్బే యం ఞాణం ‘నేయ్యస్స పరిఞ్ఞా’తి వుత్తం, తం ఞాణం కతివిధేన వేదితబ్బ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తం ఞాణం పఞ్చవిధేన వేదితబ్బం…పే... సచ్ఛికిరియా’’తి వుత్తం. ‘‘తాసు విపస్సనాభేదేన భిన్నాసు పఞ్చసు అభిఞ్ఞాదీసు కతమా అభిఞ్ఞా, కతమా పరిఞ్ఞా, కతమం పహానం, కతమా భావనా, కతమా సచ్ఛికిరియా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి అభిఞ్ఞాదీసు. యం ధమ్మానం సలక్ఖణే ఞాణన్తి రూపధమ్మానం కక్ఖళాదిసలక్ఖణే, అరూపధమ్మానం ఫుసనాదిసలక్ఖణే ఆరమ్మణకరణవసేన పవత్తం యం ఞాణం హేతుఫలజాననహేతుజాననసఙ్ఖాతా ధమ్మపటిసమ్భిదా చేవ హేతుఫలజాననసఙ్ఖాతా అత్థపటిసమ్భిదా చ భవతి. అయం సలక్ఖణేన సద్ధిం హేతుఫలజాననా పఞ్ఞా అభిఞ్ఞా నామ.

ఏవన్తి వుత్తప్పకారేన. అభిఞ్ఞాఞాణేన అభిజానిత్వా. యా పరిజాననాతిఆదీసు ‘‘ఇదం అనవజ్జం కుసలం, ఇదం సావజ్జం అకుసలం, ఇదం అకుసలవిపాకజనకం సావజ్జం, ఇదం కుసలవిపాకజనకం అనవజ్జం, ఇదం సంకిలిట్ఠం కణ్హం, ఇదం అసంకిలిట్ఠం సుక్కం, ఇదం కుసలం అనవజ్జాదికం సేవితబ్బం, ఇదం అకుసలం సావజ్జాదికం న సేవితబ్బ’’న్తి ఏవం అనిచ్చాదితో కలాపసమ్మసనాదివసేన గహితా సమ్మసితా ఇమే విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా సఙ్ఖతధమ్మా ఇదం ఉదయబ్బయఞాణాదిఫలం ఆనిసంసం అనుక్కమేన నిబ్బత్తాపేన్తి. తన్నిబ్బత్తవిపస్సనాయ ఉప్పజ్జనతో ఉపచారం ఉప్పాదేన్తి, ఏవం అనుక్కమేన గహితానం పవత్తితానం తేసం ఉదయబ్బయఞాణాదీనం అయం సచ్చానుబోధపటివేధో అత్థోతి పరిచ్ఛిన్దిత్వా యా పరిజాననా పవత్తా, సా అయం పరిజాననా పరిఞ్ఞా నామాతి యోజేత్వా, ఏవం వుత్తప్పకారాయ పరిఞ్ఞాపఞ్ఞాయ పరిజానిత్వా పహాతబ్బా, భావేతబ్బా, సచ్ఛికాతబ్బా చ తయో ధమ్మా అవసిట్ఠా భవన్తి. ‘‘యే అకుసలా, తే పహాతబ్బా’’తి యా పరిజాననా పఞ్ఞా పవత్తా, ఇదం పహానం పహానఞాణం. ‘‘యే కుసలా, తే భావేతబ్బా’’తి యా పరిజాననా పఞ్ఞా పవత్తా, సా భావనాపఞ్ఞా. ‘‘యం అసఙ్ఖతం, ఇదం సచ్ఛికిరియ’’న్తి యా పరిజాననా పఞ్ఞా పవత్తా, సా సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞాతి యోజేత్వా అట్ఠకథాధిప్పాయేన అవిరుద్ధో అత్థో గహేతబ్బో.

అభిఞ్ఞాదయో పఞ్చవిధా పఞ్ఞా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘తాహి పరిఞ్ఞాహి జానన్తో పుగ్గలో ‘కి’న్తి వుచ్చతి థోమీయతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యో ఏవ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ యో పుగ్గలో ఏవం వుత్తప్పకారేన జానాతి, అయం జానన్తో పుగ్గలో పచ్చయుప్పన్నేసు ధమ్మేసు కుసలత్తా ఛేకత్తా ‘‘అత్థకుసలో’’తి వుచ్చతి థోమీయతి, పచ్చయధమ్మేసు కుసలత్తా ‘‘ధమ్మకుసలో’’తి చ చతున్నం ఏకత్తాదీనం నయానం యుత్తతాయ కోవిదత్తా ‘‘కల్యాణతాకుసలో’’తి చ ఫలసమాపత్తీసు కోవిదత్తా ‘‘ఫలతాకుసలో’’తి చ వడ్ఢీసు కోవిదత్తా ‘‘ఆయకుసలో’’తి చ అవడ్ఢీసు కోవిదత్తా ‘‘అపాయకుసలో’’తి చ అచ్చాయికే కిచ్చే వా భయే వా ఉప్పన్నే సతి తస్స కిచ్చస్స, భయస్స వా తికిచ్ఛనసమత్థే ఠానుప్పత్తియకారణే కోవిదత్తా ‘‘ఉపాయకుసలో’’తి చ మహన్తేసు అభిక్కమాదీసు సతిసమ్పజఞ్ఞాయ సమ్పన్నత్తా ‘‘మహతా కోసల్లేన సమన్నాగతో’’తి చ వుచ్చతి థోమీయతి. ‘‘తస్స అసేక్ఖస్స అత్థాదీసు కుసలభావో కథం సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘కుసలో సబ్బధమ్మాన’’న్తి వుత్తత్తా సద్దహితబ్బోతి అధిప్పాయో.

‘‘కుసలో సబ్బధమ్మాన’’న్తి పదస్స అత్థో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తి పదస్స అత్థో కథం అమ్హేహి విత్థారతో విఞ్ఞాతో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తిఆది వుత్తం. అథ వా ‘‘సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తి భగవతా వుత్తం, ‘‘కత్థ పవత్తేన సతిసహితేన ఞాణేన సమ్పన్నో సతో కిమత్థం పరిబ్బజే’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమేసు పవత్తేన సతిసహితఞాణేన సమ్పన్నో సతో ఇమమత్థం పరిబ్బజే’’తి నియమేత్వా దస్సేన్తో ‘‘సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తిఆదిమాహ. తత్థ తేనాతి యో అభిక్కమాదీసు పవత్తేన సతిసహితఞాణేన సమన్నాగతో సతో అసేక్ఖభిక్ఖు, తేన అసేక్ఖభిక్ఖునా పరినిట్ఠితసిక్ఖత్తా అఞ్ఞపయోజనాభావతో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థం అభిక్కన్తే…పే… తుణ్హీభావేన సతేన సతిసహితేన సమ్పజానేన ఞాణేన విహాతబ్బం చతుఇరియాపథపరివత్తనసఙ్ఖాతం విహరణం పవత్తేతబ్బం.

‘‘యా సేక్ఖాసేక్ఖపటిపదా నిద్దిట్ఠా, ఇమా సేక్ఖాసేక్ఖపటిపదా సఙ్ఖేపతో కతివిధా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమా పటిపదాసఙ్ఖాతా చరియా సఙ్ఖేపతో పుగ్గలవసేన ద్వేతి దస్సేతుం ‘‘ఇమా ద్వే చరియా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యా చరియా భావేతబ్బకుసలాదిభేదేన వా అత్థకోసల్లాదిభేదేన వా అభిక్కమాదీసు సతిసమ్పజఞ్ఞభేదేన వా నిద్దిట్ఠా, ఇమా చరియా ద్వేతి భగవతా అనుఞ్ఞాతా అనుజాననవసేన దేసితా, విసుద్ధానం అరహన్తానం ఏకా చరియా, విసుజ్ఝన్తానం సేక్ఖానం ఏకా చరియాతి పుగ్గలవసేన ద్వేతి దట్ఠబ్బా.

‘‘అసేక్ఖోయేవ కస్మా ‘సతో అభిక్కమతీ’తిఆదినా వుచ్చతి థోమీయతి, కల్యాణపుథుజ్జనోపి ‘సతో అభిక్కమతీ’తిఆదినా వుచ్చతి థోమీయతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కతకిచ్చాని హీ’’తిఆది వుత్తం. అరహతో ఇన్ద్రియాని కతకిచ్చాని, ఇన్ద్రియానం కతకిచ్చత్తా యం పుచ్ఛం పుచ్ఛితబ్బం, తం సబ్బం చతుబ్బిధం దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాభిసమయేన బోజ్ఝితబ్బం…పే… నిరోధస్స సచ్ఛికిరియాభిసమయేన బోజ్ఝితబ్బం భవే. చతుబ్బిధం ఇదం బోజ్ఝం బోజ్ఝితబ్బం యో అసేక్ఖో సతివేపుల్లప్పత్తత్తా ఏవం పరిఞ్ఞాభిసమయాదినా జానాతి, అయం అసేక్ఖో నిప్పరియాయేన ‘‘రాగస్స ఖయాయ, దోసస్స ఖయాయ, మోహస్స ఖయాయ సతో అభిక్కమతి, సతో పటిక్కమతీ’’తి వుచ్చతి థోమీయతి. సేక్ఖోపి యథావుత్తం బోజ్ఝం బోజ్ఝితబ్బం అత్తనో పరిఞ్ఞాభిసమయాదినా జానాతి, తస్మా ‘‘సతో…పే… మోహస్సా’’తి వుచ్చతి థోమీయతీతి వేదితబ్బో. తేన వుత్తం ‘‘కే విసుజ్ఝన్తా? సేక్ఖా’’తి.

‘‘కస్మా సేక్ఖాసేక్ఖానం సతిసమ్పజఞ్ఞేన అభిక్కమనాదిభావో, రాగాదీనఞ్చ ఖయభావో సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా వుత్తం ‘‘తేనాహ భగవా సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తి. ‘‘భగవతో సబ్బం కాయకమ్మం ఞాణపుబ్బఙ్గమ’న్తిఆదినా (నేత్తి. ౧౫) మనాపికేసు కామేసు నాభిగిజ్ఝనభావో, అమనాపికేసు కామేసు మనసా అనావిలభావో, సబ్బధమ్మేసు కుసలభావో, సతిసమ్పజఞ్ఞేన సమన్నాగతస్స పరిబ్బజనభావో ఆచరియేన నిద్దిట్ఠో, సో నాభిగిజ్ఝనభావాదికో కస్మా అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా వుత్తం ‘‘తేనాహ కామేసు…పే… పరిబ్బజే’’తి. ఇమిస్సా గాథాయపి పుచ్ఛావిస్సజ్జనవిచయో పుబ్బే ఏకాధిట్ఠానాదిధమ్మాధిట్ఠానాదివసేన వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

విచయహారవిభఙ్గే అజితసుత్తం నీహరిత్వా పుచ్ఛావిస్సజ్జనవిచయో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో సుత్తన్తరేసు పుచ్ఛావిస్సజ్జనవిచయో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అజితసుత్తే పుచ్ఛావిస్సజ్జనవిచయనయానుసారేన సుత్తన్తరేసుపి పుచ్ఛావిస్సజ్జనాని నీహరిత్వా పుచ్ఛావిచయవిస్సజ్జనవిచయా యోజేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం పుచ్ఛితబ్బం, ఏవం విస్సజ్జితబ్బ’’న్తి వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన –

ఏత్తావతా చ మహాథేరో విచయహారం విభజన్తో అజితసుత్తవసేన పుచ్ఛావిచయం, విస్సజ్జనవిచయఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని సుత్తన్తరేసుపి పుచ్ఛావిస్సజ్జనవిచయానం నయం దస్సేన్తో ఏవం పుచ్ఛితబ్బం, ఏవం విస్సజ్జితబ్బ’న్తి ఆహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౭) –

వుత్తం. తత్థ ఏవన్తి అజితసుత్తే (సు. ని. ౧౦౩౮ ఆదయో; చూళని. వత్థుగాథా ౫౭, అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧ ఆదయో) వుత్తపుచ్ఛావిచయానుసారేన పుచ్ఛావసేన పవత్తసుత్తం నీహరిత్వా పుచ్ఛావిచయో విభజేతబ్బో, ఏవం అజితసుత్తే (సు. ని. ౧౦౩౮ ఆదయో; చూళని. వత్థుగాథా ౫౭ ఆదయో, అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧ ఆదయో) వుత్తవిస్సజ్జనవిచయానుసారేన సుత్తన్తరేసుపి విస్సజ్జనవసేన పవత్తసుత్తం నీహరిత్వా విస్సజ్జనవిచయో విభజేతబ్బో.

పుచ్ఛావిస్సజ్జనవిచయా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కతమో సుత్తఅనుగీతివిచయో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సుత్తస్స చ అనుగీతీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సుత్తస్సాతి నీహరితసుత్తస్స. అనుగీతీతి సుత్తన్తరదేసనాసఙ్ఖాతా అనుగీతి. అత్థతో చ బ్యఞ్జనతో చ సమానేతబ్బాతి తస్సా అనుగీతియా అత్థతో, బ్యఞ్జనతో చ సంవణ్ణేతబ్బసుత్తేన సమానా సదిసీ కాతబ్బా, తస్మిం వా సంవణ్ణియమానసుత్తే అనుగీతి సుత్తత్థతో, బ్యఞ్జనతో చ సమానేతబ్బా. ‘‘అత్థతో అసమానే కో నామ దోసో ఆపజ్జేయ్యా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అత్థాపగతం హి బ్యఞ్జనం సమ్ఫప్పలాపం భవతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అత్థతో అసమానే దోసో వుత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, బ్యఞ్జనతో అసమానే పన కో నామ దోసో ఆపజ్జతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘దున్నిక్ఖిత్తస్స పదబ్యఞ్జనస్స అత్థోపి దున్నయో భవతీ’’తి వుత్తం. తస్మా సదోసత్తా అనుగీతియా వా సుత్తేన అత్థబ్యఞ్జనూపేతం సఙ్గాయితబ్బం.

అనుగీతివిచయో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమో సుత్తస్స విచయో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా సుత్తఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సుత్తఞ్చాతి నిద్ధారితసుత్తఞ్చ. ‘‘ఇదం నిద్ధారితసుత్తం నామ భగవతా వుత్తం ఆహచ్చవచనం కిం, ఉదాహు సఙ్గాయన్తేహి వుత్తం అనుసన్ధివచనం కి’’న్తి పవిచినితబ్బం, ‘‘ఇదం నిద్ధారితసుత్తం నీతత్థం కిం, ఉదాహు నేయ్యత్థం కి’’న్తి పవిచినితబ్బం, ‘‘ఇదం నిద్ధారితసుత్తం సంకిలేసభాగియం కిం, ఉదాహు వాసనాభాగియం కి’’న్తి పవిచినితబ్బం, ‘‘ఇదం నిద్ధారితసుత్తం నిబ్బేధభాగియం కిం, ఉదాహు అసేక్ఖభాగియం కి’’న్తి పవిచినితబ్బం. ఏవం పవిచినిత్వా యది ఆహచ్చవచనం భవే, ఏవం సతి ‘‘ఆహచ్చవచన’’న్తి నిద్ధారేత్వా గహేతబ్బం. యది అసేక్ఖసుత్తం భవే, ఏవం సతి ‘‘అసేక్ఖసుత్త’’న్తి నిద్ధారేత్వా గహేతబ్బం, ఞాతన్తి అత్థో.

‘‘సుత్తం పవిచినిత్వా సుత్తస్స అత్థభూతాని సబ్బాని సచ్చాని నిద్ధారేత్వా కత్థ పదేసే పస్సితబ్బానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పుచ్ఛం ఠపేత్వా ఇమస్మిం పదేసే పస్సితబ్బానీతి దస్సేతుం ‘‘కుహిం ఇమస్స సుత్తస్స సబ్బాని…పే… పరియోసానే’’తి వుత్తం. తత్థ ఇమస్స సుత్తస్సాతి యం సుత్తం విచినితుం నిద్ధారితం, ఇమస్స సుత్తస్స చతుసచ్చవినిముత్తస్స సుత్తత్థస్స అభావతో సబ్బాని సచ్చాని తస్సేవ సుత్తస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానే పస్సితబ్బానీతి అత్థో.

యథావుత్తం సుత్తవిచయం నిగమేన్తో ‘‘ఏవం సుత్తం పవిచేతబ్బ’’న్తి ఆహ. ‘‘న యథావుత్తపుచ్ఛాదీనం పవిచేతబ్బభావో అమ్హేహి జానితబ్బో సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తేనాహ…పే… అనుగీతీ’’తి వుత్తం. తత్థ తేన యథావుత్తపుచ్ఛాదీనం విచేతబ్బభావేన ఆయస్మా మహాకచ్చానో ‘‘యం పుచ్ఛితఞ్చ…పే… అనుగీతీ’’తిఆదికం యం వచనం ఆహ, తేన వచనేన విచేతబ్బభావో తుమ్హేహి జానితబ్బో సద్దహితబ్బోవాతి వుత్తం హోతి.

‘‘యథావుత్తప్పకారో చ విచయో హారో పరిపుణ్ణో కిం, ఉదాహు అఞ్ఞోపి నిద్ధారేత్వా యోజేతబ్బో అత్థి కి’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో విచయో హారో’’తి వుత్తం. తత్థ పుచ్ఛావిచయవిస్సజ్జనవిచయపుబ్బాపరవిచయఅనుగీతివిచయసుత్తవిచయా సరూపతో విభత్తా, తేహి అవసేసో అస్సాదాదివిచయోపి యథారహం నిద్ధారేత్వా యుత్తో యుఞ్జితబ్బోతి అధిప్పాయో.

ఇతి విచయహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౩. యుత్తిహారవిభఙ్గవిభావనా

౧౮. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన విచయహారవిభఙ్గేన పదపఞ్హాదయో విచితా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో విచయహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో యుత్తిహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో యుత్తిహారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు హారేసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో యుత్తిహారో యుత్తిహారవిభఙ్గోతి పుచ్ఛి. ‘‘సబ్బేసం హారాన’’న్తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని వుచ్చమానో ‘‘అయం యుత్తిహారో’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో యుత్తిహారవిభఙ్గో నామాతి విఞ్ఞేయ్యో. తేన వుత్తం ‘‘తత్థ కతమో యుత్తిహారోతిఆది యుత్తిహారవిభఙ్గో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౮). అయం యుత్తిహారో కిం నామ సుత్తత్థం యుత్తాయుత్తివసేన యోజయతీతి యుఞ్జితబ్బం సుత్తత్థం పుచ్ఛతి. సుత్తత్థో పన దువిధో అతథాకారేన గయ్హమానో, తథాకారేన గయ్హమానో అత్థోతి. తత్థ అతథాకారేన గయ్హమానోవ అత్థో యాథావతో యుత్తినిద్ధారణేన యోజేతబ్బో, ఇతరో పన భూతకథనమత్తేన యోజేతబ్బో. యస్మా పనాయం యుత్తిగవేసనా నామ సంవణ్ణనా మహాపదేసేహి వినా న సమ్భవతి, తస్మా యుత్తిహారం విభజన్తో తస్స యుత్తిహారస్స లక్ఖణం పఠమం ఉపదిసితుం ‘‘చత్తారో మహాపదేసా’’తిఆదిమాహ. తత్థ మహాపదేసాతి మహన్తే బుద్ధాదయో అపదిసిత్వా వుత్తాని కారణాని, మహన్తాని వా ధమ్మస్స అపదేసాని పతిట్ఠానాని. అపదిసీయతేతి అపదేసో, బుద్ధో అపదేసో ఏతస్స కారణస్సాతి బుద్ధాపదేసో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో నేతబ్బో. ‘‘బుద్ధస్స సమ్ముఖా ఏతం సుత్తం మయా సుత’’న్తి వత్వా ఆభతస్స గన్థస్స సుత్తవినయేహి సంసన్దనం ధమ్మో, అసంసన్దనం అధమ్మోతి వినిచ్ఛయకారణం మహాపదేసోతి అధిప్పాయో. ‘‘బుద్ధస్స సమ్ముఖా మయా ఆభతం, సఙ్ఘస్స సమ్ముఖా మయా ఆభతం, సమ్బహులత్థేరానం సమ్ముఖా మయా ఆభతం, ఏకత్థేరస్స సమ్ముఖా మయా ఆభత’’న్తి వత్వా ఆభతస్స గన్థస్స యాని బ్యఞ్జనపదఅత్థపదాని సన్తి, తాని పదబ్యఞ్జనాని భగవతా దేసితే సుత్తే ఓతరయితబ్బాని అనుప్పవేసితాని, వినయే రాగాదివినయే సన్దస్సయితబ్బాని సంసన్దేతబ్బాని. ధమ్మతాయం ఉపనిక్ఖిపితబ్బాని పక్ఖిపితబ్బాని. యది సుత్తత్థేన, వినయత్థేన, ధమ్మతాయ చ అవిరుద్ధాని హోన్తి, ఏవం సతి తవ ఆభతపదబ్యఞ్జనాని యుత్తానీతి వినిచ్ఛయన్తేహి వత్వా గహేతబ్బానీతి అధిప్పాయో.

సుత్తవినయధమ్మతాసు ఓతరయితబ్బాని సన్దస్సయితబ్బాని ఉపనిక్ఖిపితబ్బానీతి ఆచరియేన వుత్తాని, ‘‘కత్థ సుత్తే, కత్థ వినయే, కత్థ ధమ్మతాయ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కతమస్మిం సుత్తే’’తిఆది వుత్తం. తత్థ చతూసు అరియసచ్చేసూతి చతున్నం అరియసచ్చానం దస్సనకేసు సుత్తేసు. రాగో వినస్సతి వూపసమతి ఏతేన అసుభాదినాతి రాగవినయం, కిం తం? అసుభాదినిమిత్తం, తం అస్స అత్థీతి రాగవినయో, కో సో? అసుభాదినిమిత్తదస్సనకో సుత్తన్తవిసేసో. ఏస నయో దోసవినయోతిఆదీసుపి. పటిచ్చసముప్పాదో నామ సస్సతదిట్ఠిఉచ్ఛేదదిట్ఠిం వివజ్జేత్వా ఏకత్తనయాదీనం దీపనేన అవిజ్జాదిసఙ్ఖారాదిసభావధమ్మానం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావదీపకోతి వుత్తం ‘‘కతమిస్సం ధమ్మతాయం ఉపనిక్ఖిపితబ్బాని? పటిచ్చసముప్పాదే’’తి.

‘‘సుత్తాదీసు అవతరన్తే సన్దిస్సన్తే అవిలోమేన్తే కిం న జనేతీ’’తి వత్తబ్బతో ‘‘చతూసూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘బుద్ధాదీనం సమ్ముఖా మయా ఆభత’’న్తి వత్వా ఆభతగన్థో చతూసు అరియసచ్చేసు యది అవతరతి, ఏవం సతి ఆభతగన్థో ఆసవే న జనేతి. రాగాదికిలేసవినయే యది సన్దిస్సతి, ఏవం సతి ఆభతగన్థో ఆసవే న జనేతి. ధమ్మతఞ్చ యది న విలోమేతి, ఏవం సతి ఆభతగన్థో ఆసవే న జనేతీతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘కిమత్థం యుత్తిహారవిభఙ్గే చత్తారో మహాపదేసా ఆభతా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘చతూహి మహాపదేసేహీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆభతగన్థే యం యం అత్థజాతం, యం యం ధమ్మజాతం వా చతూహి మహాపదేసేహి యుజ్జతి, తం తం అత్థజాతం వా తం తం ధమ్మజాతం వా సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే గహేతబ్బం. యేన యేన కారణేన చ చతూహి మహాపదేసేహి యుజ్జతి, తం తం కారణం సంవణ్ణనావసేన సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే గహేతబ్బం. యథా యథా పకారేన చతూహి మహాపదేసేహి యుజ్జతి, సో సో పకారో సంవణ్ణనావసేన సంవణ్ణేతబ్బసుత్తే గహేతబ్బో. ఏవం గాహణత్థం చత్తారో మహాపదేసా ఆభతాతి అత్థో.

౧౯. చతూహి మహాపదేసేహి యుత్తం అవిరుద్ధం తం తం అత్థజాతం గహేతబ్బన్తి ఆచరియేన వుత్తం, ‘‘కత్థ కేన యుత్తినిద్ధారణం కాతబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛితేనా’’తిఆది వుత్తం. పఞ్హే పఞ్హం పుచ్ఛితేన పుగ్గలేన యుత్తినిద్ధారణం కాతబ్బన్తి. తత్థ పఞ్హన్తి పఞ్హితబ్బం సభావధమ్మం. పుచ్ఛితేనాతి విస్సజ్జేతుం సమత్థేన పణ్డితపుగ్గలేన. పఞ్హేతి పుచ్ఛావసేన పవత్తపాఠే. పదాని కతి కిత్తకాని హోన్తీతి పదసో పఠమం పరియోగాహితబ్బం యుత్తిహారేన విచేతబ్బం వీమంసితబ్బం. ‘‘కథం విచేతబ్బ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యది సబ్బానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సబ్బాని పదానీతి పుచ్ఛితపాఠే నిరవసేసాని పదాని ఏకం సమానం అత్థం యది అభివదన్తి, ఏవం సతి అత్థవసేన ఏకో పఞ్హో. ఏస నయో సేసేసుపి. తేన వుత్తం ‘‘తదత్థస్సేకస్స ఞాతుం ఇచ్ఛితత్తా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౧౯).

ఏకన్తి అత్థవసేన ఏకవిధం పఞ్హం. ఉపపరిక్ఖమానేన పుగ్గలేన అఞ్ఞాతబ్బం దళ్హం జానితబ్బం. ‘‘కో ఆజాననాకారో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఆజాననాకారం దస్సేన్తో ‘‘కిం ఇమే ధమ్మా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘యే హి పరియత్తిధమ్మా సంవణ్ణేతబ్బా, ఇమే పరియత్తిధమ్మా నానత్థా హోన్తి కిం, నానాబ్యఞ్జనా హోన్తి కిం, ఉదాహు ఇమేసం పరియత్తిధమ్మానం ఏకో అత్థో హోతి, బ్యఞ్జనమేవ నానం హోతి కి’’న్తి యుత్తితో విచేత్వా అఞ్ఞాతబ్బన్తి యోజనా. ‘‘యథావుత్తో పఞ్హో కిం భవే’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా యథావుత్తం పఞ్హం ఏకదేసం దస్సేతుం ‘‘యథా కిం భవే’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యథా సా’’తిఆదిమాహ.

తస్సం పుచ్ఛాగాథాయం – చోరఘాతకేన మనుస్సేన చోరో అబ్భాహతో వియ కేన ధమ్మేన సత్తలోకో సదా అబ్భాహతో, మాలువలతాయ అత్తనో నిస్సితరుక్ఖో పరివారితో అజ్ఝోత్థటో వియ కేన ధమ్మేన సత్తలోకో సదా పరివారితో అజ్ఝోత్థటో, విసప్పీతఖురప్పేన సల్లేన ఓతిణ్ణో అనుపవిట్ఠో వియ కేన సల్లేన సత్తలోకో సదా ఓతిణ్ణో అనుపవిట్ఠో, కిస్స కేన కారణేన సత్తలోకో సదా ధూపాయితో సన్తాపితోతి యోజనా.

‘‘ఇమాయ పుచ్ఛాగాథాయ కిత్తకాని పదానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పుచ్ఛితానీతి పుచ్ఛితత్థాని పదాని చత్తారి హోన్తి. ‘‘కిత్తకా పఞ్హా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తే తయో పఞ్హా’’తి వుత్తం.

భగవా దేవతాయ హి యస్మా విస్సజ్జేతి, ఇతి తస్మా విస్సజ్జనతో ‘‘తయోపఞ్హా’’తి విఞ్ఞాయతి. ‘‘కతమా విస్సజ్జనగాథా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా –

‘‘మచ్చునాబ్భాహతో లోకో, జరాయ పరివారితో;

తణ్హాసల్లేన ఓతిణ్ణో, ఇచ్ఛాధూపాయితో సదా’’తి. –

వుత్తం. తస్సం విస్సజ్జనగాథాయం – చోరఘాతకేన మనుస్సేన చోరో అబ్భాహతో వియ మచ్చునా సత్తలోకో సదా అబ్భాహతో, మాలువలతాయ అత్తనో నిస్సితరుక్ఖో పరివారితో అజ్ఝోత్థటో వియ జరాయ సత్తలోకో సదా పరివారితో అజ్ఝోత్థటో, విసప్పీతఖురప్పేన సల్లేన ఓతిణ్ణో అనుపవిట్ఠో వియ తణ్హాసల్లేన సత్తలోకో సదా ఓతిణ్ణో అనుపవిట్ఠో, ఇచ్ఛాయ సత్తలోకో సదా ధూపాయితో సన్తాపితోతి యోజనా.

౨౦. ‘‘కతమం మచ్చు, కతమా జరా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ జరా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తిస్సం విస్సజ్జనగాథాయం. దుతియపదే వుత్తా జరా చ పఠమపదే వుత్తం మరణఞ్చ ఇమాని ద్వే సఙ్ఖతస్స ఖన్ధపఞ్చకస్స సఙ్ఖతలక్ఖణాని హోన్తి, సఙ్ఖతం ఖన్ధపఞ్చకం ముఞ్చిత్వా విసుం న ఉపలబ్భతీతి అత్థో. ‘‘సఙ్ఖతలక్ఖణానం జరామరణానం కథం భేదో జానితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘జరాయం ఠితస్సా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ జరాయం ఠితస్స అఞ్ఞథత్తన్తి ఠితస్స ఖన్ధప్పబన్ధస్స యం అఞ్ఞథత్తం, అయం పాకటజరా నామ, న ఖణట్ఠితిజరా. మరణం వయోతి సమ్ముతిమరణం చుతియేవ హోతి, న ఖణికమరణం, న సముచ్ఛేదమరణం. తేన వుత్తం ‘‘ఉప్పాదో పఞ్ఞాయతి, వయో పఞ్ఞాయతి, ఠితస్స అఞ్ఞథత్తం పఞ్ఞాయతీ’’తి (సం. ని. ౩.౩౮; అ. ని. ౩.౪౭; కథా. ౨౧౪).

యది ఠితస్సేవ మరణం సియా, ఏవం సతి జరామరణానం నానత్తం యుత్తం న సియా, అయుత్తే సతి ‘‘తే తయో పఞ్హా’’తి వచనమ్పి అయుత్తమేవాతి వత్తబ్బతో ‘‘తత్థ జరాయ చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తిస్సం విస్సజ్జనగాథాయం వుత్తాయ జరాయ చ వుత్తస్స మరణస్స చ అత్థతో నానత్తం యుత్తం.

‘‘కేన కారణేన యుత్తం, కథం కారణేన నానత్తం సమ్పటిచ్ఛితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘గబ్భగతాపి హి మీయన్తీ’’తి వుత్తం. జరం అప్పత్తా గబ్భగతాపి సత్తా హి యస్మా మీయన్తి, తస్మా నానత్తం సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ‘‘గబ్భగతాపి జరప్పత్తా భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘న చ తే జిణ్ణా భవన్తీ’’తి వుత్తం. జరప్పత్తాపి అజిణ్ణత్తా జిణ్ణజరం అప్పత్తావ మీయన్తి, ఏవం ఇధాధిప్పేతస్స జిణ్ణజరావిరహితస్స మరణస్స సమ్భవతో అఞ్ఞా జరా, అఞ్ఞం మరణన్తి ఞాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘న గబ్భగతానంయేవ జిణ్ణజరం అప్పత్తం మరణం అత్థి, అఞ్ఞేసమ్పి అత్థీ’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘అత్థి చ దేవానం మరణ’’న్తి వుత్తం. ‘‘దేవాపి చిరకాలసమ్భవతో జరం పత్తా భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘న చ తేసం సరీరాని జీరన్తీ’’తి వుత్తం. ‘‘జరామరణానం నానత్తే కారణం ఏత్తకమేవా’’తి వత్తబ్బత్తా అఞ్ఞమ్పి అత్థీతి దస్సేతుం ‘‘సక్కతే వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ జిణ్ణజరాయ పటికమ్మం కాతుం సక్కతేవ, మరణస్స పన పటికమ్మస్స కాతుం న సక్కతేవ, ఇమినాపి కారణేన జరామరణానం నానత్తం సమ్పటిచ్ఛితబ్బమేవాతి అత్థో. ‘‘న సక్కతే మరణస్స పటికమ్మం కాతు’’న్తి కస్మా వుత్తం, నను ఇద్ధిపాదభావనాయ వసీభావే సతి సక్కా మరణస్సాపి పటికమ్మం కాతున్తి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘అఞ్ఞత్రేవ ఇద్ధిమన్తానం ఇద్ధివిసయా’’తి వుత్తం.

జరామరణానం అఞ్ఞమఞ్ఞం నానాభావో ఆచరియేన దస్సితో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం పన తణ్హాయ జరామరణేహి నానాభావో’’తి వత్తబ్బతో తేహి తణ్హాయ నానత్తం దస్సేతుం ‘‘యం పనాహా’’తిఆది వుత్తం. తణ్హాయ అవిజ్జమానాయపి జీరన్తాపి మీయన్తాపి వీతరాగా యస్మా దిస్సన్తి, తస్మా తణ్హాయ జరామరణేహి నానాభావో సమ్పటిచ్ఛితబ్బో.

‘‘తణ్హాయ జీరణభిజ్జనలక్ఖణం అత్థీతి తేహి తణ్హాయ అనఞ్ఞత్తే కో నామ దోసో సియా’’తి వత్తబ్బతో దోసం దస్సేతుం ‘‘యది చా’’తిఆది వుత్తం. జరామరణం యథా యేన జీరణభిజ్జనలక్ఖణేన పాకటం, ఏవం జీరణభిజ్జనలక్ఖణేన తణ్హాపి పాకటా. యది చ సియా; ఏవం సన్తే యోబ్బనట్ఠాపి సబ్బే మాణవా విగతతణ్హా సియుం, న చ విగతతణ్హా, తస్మా నానాభావో సమ్పటిచ్ఛితబ్బో. తతో అఞ్ఞోపి దోసో ఆపజ్జేయ్యాతి దస్సేతుం ‘‘యథా చ తణ్హా దుక్ఖస్సా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ జరామరణానం తణ్హాయ అనఞ్ఞత్తే సతి తణ్హాయ భవతణ్హాయ దుక్ఖసముదయో హోతి, ఏవం జరామరణమ్పి దుక్ఖసముదయో సియా. యస్మా న జరామరణం దుక్ఖసముదయో, తస్మా జరామరణేహి తణ్హాయ నానత్తం వేదితబ్బం.

తేహి తాయ అనఞ్ఞత్తే సతి ఏవమ్పి దోసో ఆపజ్జేయ్యాతి దస్సేతుం ‘‘యథా చ తణ్హా మగ్గవజ్ఝా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేహి తాయ అనఞ్ఞత్తే సతి యథా తణ్హా మగ్గవజ్ఝా హోతి, ఏవం జరామరణమ్పి మగ్గవజ్ఝం సియా. యథా జరామరణం మగ్గవజ్ఝం న హోతి, ఏవం తణ్హాపి మగ్గవజ్ఝా న సియా, తథా చ న హోతి పహాతబ్బాపహాతబ్బభావతో, తస్మాపి జరామరణేహి తణ్హాయ నానత్తం వేదితబ్బం.

‘‘యది చాతిఆదినా వుత్తాయ యుత్తియా ఉపపత్తియా ఏవ జరామరణేహి తణ్హాయ అఞ్ఞత్తం గవేసితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా అఞ్ఞేహిపి కారణేహి గవేసితబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘ఇమాయ యుత్తియా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇమాయ యుత్తియాతి యా యుత్తి ‘‘యది చా’’తిఆదినా వుత్తాయ ఇమాయ యుత్తియా ఉపపత్తియా. అఞ్ఞమఞ్ఞేహి కారణేహి అఞ్ఞేహి అఞ్ఞేహి కారణభూతేహి ఉపపత్తీహి జరామరణేహి తణ్హాయ అఞ్ఞత్తం గవేసితబ్బన్తి అత్థో. ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞేహి కారణేహి గవేసితబ్బ’’న్తి కస్మా వుత్తం, నను యుత్తియా, అత్థతో చ అఞ్ఞత్తం సన్దిస్సతీతి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘యది చ సన్దిస్సతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ యుత్తిసమారుళ్హం అత్థతో చ మరణేహి తణ్హాయ చ అఞ్ఞత్తం యది చ సన్దిస్సతి, బ్యఞ్జనతోపి అఞ్ఞత్తం గవేసితబ్బమేవాతి అత్థో.

‘‘కథం బ్యఞ్జనతో అఞ్ఞత్తం గవేసితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సల్లోతి వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘సల్లో’’తి వా ‘‘ధూపాయన’’న్తి వా ద్వీహి బ్యఞ్జనేహి వుచ్చమానానం ఇమేసం ఇచ్ఛాతణ్హాసఙ్ఖాతానం ధమ్మానం అత్థతో ఏకత్తం సమానత్తం యుజ్జతి, న అఞ్ఞత్తం. ‘‘సల్లో’’తి వా ‘‘ధూపాయన’’న్తి వా ద్వీహి బ్యఞ్జనేహి అవుచ్చమానానం జరామరణానం తణ్హాయ ఏకత్తం న యుజ్జతి. తమేవత్థం వివరితుం ‘‘న హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇచ్ఛాయ చ తణ్హాయ చ అత్థతో అఞ్ఞత్తం న యుజ్జతి, ఏకత్తమేవ యుజ్జతీతి యోజనా. ఇచ్ఛాయ చ తణ్హాయ చ జీరణభిజ్జనసమ్భవతో జరామరణేహి తణ్హాయ ఏకత్తం సియా, ‘‘కస్మా అఞ్ఞత్తం యుత్త’’న్తి వత్తబ్బతో ‘‘తణ్హాయ అధిప్పాయే’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తణ్హాయ అధిప్పాయే అపరిపూరమానే నవసు ఆఘాతవత్థూసు కోధో చ ఉప్పజ్జతి, ఉపనాహో చ ఉప్పజ్జతి. జరామరణేసు అపరిపూరమానేసు నవసు ఆఘాతవత్థూసు కోధో చ న ఉప్పజ్జతి, ఉపనాహో చ న ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమాయ యుత్తియా జరాయ చ మరణస్స చ తణ్హాయ చ అత్థతో అఞ్ఞత్తం యుజ్జతియేవాతి దట్ఠబ్బం.

యది ఇచ్ఛా తణ్హాయ అత్థతో ఏకత్తం యుత్తం, ఏవం సతి కస్మా భగవతా ‘‘మచ్చునాబ్భాహతో లోకో’’తిఆదిగాథాయం ‘‘తణ్హాసల్లేన ఓతిణ్ణో, ఇచ్ఛాధూపాయితో సదా’’తి ద్విధా వుత్తాతి చోదనం పరిహరన్తో ‘‘యం పనిదం భగవతా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘ఇచ్ఛా’’తిపి ‘‘తణ్హా’’తిపి ద్వీహి నామేహి యం పనిదం అభిలపితం యం పనిదం అభిలపనం కతం, ఇదం అభిలపనం భగవతా బాహిరానం ఇచ్ఛితబ్బతసితబ్బానం వత్థూనం రూపాదిఆరమ్మణానం భేదానం వసేన ‘‘ఇచ్ఛా’’తిపి ‘‘తణ్హా’’తిపి ద్వీహి నామేహి అభిలపితం అభిలపనవసేన కతన్తి ఏకత్తం యుత్తమేవ, న నానత్తన్తి అత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘నామవసేన ద్విధా వుత్తానం ఇచ్ఛాతణ్హాదీనం కేన ఏకత్తం యుత్తన్తి సద్దహితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సబ్బాహీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ నానానామవసేన పభేదా సబ్బా ఇచ్ఛాదికా తణ్హా అజ్ఝోసానలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణా హి యస్మా యుత్తా, తస్మా నామవసేన భిన్నానమ్పి ఏకలక్ఖణేన ఏకత్తం యుత్తన్తి సద్దహితబ్బన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘కిమివ యుత్త’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యథా సబ్బో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కట్ఠగ్గిఆదివసేన అనేకో సబ్బో అగ్గి ఉణ్హత్తలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణో యథా, ఏవం అజ్ఝోసానలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణాతి యోజనా. సబ్బస్స అగ్గినో ఉపాదానవసేన అనేకాని నామాని సరూపతో దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో పాకటో. ఆరమ్మణవసేన తణ్హా అఞ్ఞేహి అఞ్ఞేహి నామేహి భగవతా అభిలపితా, ఉపాదానవసేన అగ్గి అఞ్ఞేహి అఞ్ఞేహి నామేహి అభిలపితోతి యోజనా కాతబ్బా.

‘‘విస్సజ్జనగాథాయం ఆగతనామేహి ఏవ తణ్హా అభిలపితా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అనేకేహి నామేహి అభిలపితాతి దస్సేతుం ‘‘ఇచ్ఛాఇతిపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇచ్ఛితబ్బాని అత్థాని రూపాదీని ఆరమ్మణాని సత్తా ఇచ్ఛన్తి ఏతాయాతి ఇచ్ఛా. తసన్తి ఏతాయాతి తణ్హా. సల్లతి పవిసతి విసప్పీతం సల్లం వియాతి సల్లా, సన్తాపం లాతి ఆదదాతీతి వా సల్లా, సన్తాపం లాతి పవత్తేతీతి వా సల్లా. ధూపాయతి సన్తాపేతి పరిదహతీతి ధూపాయనా. సరతి ఆకడ్ఢతి అవహరతి సీఘసోతా సరితా వియాతి సరితా, సరతి సల్లతీతి వా సరితా. విసరతీతి విసత్తికా. పీతివసేన సినేహతీతి సినేహో. తాసు తాసు గతీసు కిలమథం ఉప్పాదేతీతి కిలమథో. సత్తా రూపాదిఆరమ్మణాని మఞ్ఞన్తి ఏతాయాతి మఞ్ఞనా. భవం బన్ధతీతి బన్ధో. ఆసీయతే పత్థీయతేతి ఆసా. ఆసియతి పత్థేతీతి వా ఆసా. పిపాసీయతేతి పిపాసా, ఆరమ్మణరసం పిపాసతీతి వా పిపాసా. అభినన్దీయతేతి అభినన్దనా, అభినన్దతీతి వా అభినన్దనా. విత్థారతో అట్ఠకథావసేన (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౦) వేదితబ్బో.

‘‘తణ్హాయ ఇచ్ఛాదిప్పకారవసేన ఆలపితభావో కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యథా చ వేవచనే’’తిఆది వుత్తం. వేవచనహారవిభఙ్గే ‘‘ఆసా చ పీహా…పే… వేవచన’’న్తి (నేత్తి. ౩౭) యా తణ్హా యథా యేన పకారేన వుత్తా, తథా తేన పకారేన వుత్తాయ తణ్హాయ ఇచ్ఛాదిప్పకారవసేన ఆలపితభావో సద్దహితబ్బో. ‘‘వేవచనవిభఙ్గే ఆచరియేన వుత్తోపి భగవతా అవుత్తే కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. యథా యేన పకారేన భగవా ‘‘రూపే తిస్సా’’తిఆదికం యం వచనమాహ, తథా తేన పకారేన వుత్తేన తేన వచనేన సద్దహితబ్బో వాతి. ఏవం యుజ్జతీతి ఏవం వుత్తనయేన ఇచ్ఛాతణ్హానం అత్థతో ఏకత్తా, జరాయ చ మరణస్స చ తణ్హాయ చ అత్థతో అఞ్ఞత్తా చ ‘‘తయో పఞ్హా’’తి యం వచనం వుత్తం, తం వచనం యుజ్జతీతి అత్థో గహేతబ్బో.

౨౧. ‘‘కేనస్సుబ్భాహతో లోకోతిఆదిగాథాయ తయో పఞ్హా వుత్తా’’తి పఞ్హత్తయభావే యుత్తి ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా. ‘‘తతో అఞ్ఞేహి పకారేహి యుత్తి కథం ఞాతబ్బా’’తి వత్తబ్బభావతో అఞ్ఞేహి పకారేహిపి యుత్తిగవేసనం దస్సేన్తో ‘‘సబ్బో దుక్ఖూపచారో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బో దుక్ఖూపచారో కామతణ్హాసఙ్ఖారమూలకోతి యుజ్జతి, సబ్బో నిబ్బిదూపచారో కామతణ్హాపరిక్ఖారమూలకోతి న యుజ్జతి. వచనత్థతో పన దుక్ఖస్స ఉపచారో పవత్తీతి దుక్ఖూపచారో. కామతణ్హాపచ్చయా పవత్తో సఙ్ఖారో మూలం ఏతస్సాతి కామతణ్హాసఙ్ఖారమూలకో. నిబ్బిదాయ ఉపచారో పవత్తీతి నిబ్బిదూపచారో. కామతణ్హాయ పరిక్ఖారభూతో వత్థుకామో మూలం ఏతస్సాతి కామతణ్హాపరిక్ఖారమూలకోతి. తత్థ అనభిరతిసఙ్ఖాతా ఉక్కణ్ఠా నిబ్బిదా కామతణ్హాపరిక్ఖారమూలికా యుజ్జతి, ఞాణనిబ్బిదా కామతణ్హాపరిక్ఖారమూలికా న యుజ్జతి, తస్మా సబ్బో నిబ్బిదూపచారో కామతణ్హాపరిక్ఖారమూలకోతి న పన యుజ్జతీతి వుత్తం.

‘‘పఞ్హత్తయభావే చేవ దుక్ఖూపచారనిబ్బిదూపచారే చ యా యుత్తి ఆచరియేన విభత్తా, సావ యుత్తి సల్లక్ఖేతబ్బా కిం, ఉదాహు ఇమాయ యుత్తియా అఞ్ఞాపి యుత్తి గవేసితబ్బా కి’’న్తి వత్తబ్బతో నయం దస్సేతుం ‘‘ఇమాయా’’తిఆదిమాహ. ఇదం వుత్తం హోతి – పఞ్హత్తయభావే చేవ దుక్ఖూపచారనిబ్బిదూపచారే చ యా యుత్తి మయా విభత్తా, ఇమాయ యుత్తియా అనుసారేన అఞ్ఞమఞ్ఞేహి కారణేహి తేసు తేసు పాళిప్పదేసేసు యుత్తిపి గవేసితబ్బాతి.

‘‘ఇదం నయదస్సనం సంఖిత్తం, న సక్కా విత్థారతో గవేసితు’’న్తి వత్తబ్బతో తం నయదస్సనం విత్థారతో విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘యథా హి భగవా’’తిఆది ఆరద్ధం. అసుభస్స జిగుచ్ఛనీయభావతో రాగుప్పాదో న యుత్తో, తస్మా రాగచరితస్స పుగ్గలస్స అసుభదేసనా రాగవినయాయ యుత్తా. మేత్తాయ దోసపటిపక్ఖత్తా దోసచరితస్స పుగ్గలస్స మేత్తాదేసనా దోసవినయాయ యుత్తా. పటిచ్చసముప్పాదస్స పఞ్ఞావిసయత్తా మోహచరితస్స పుగ్గలస్స పటిచ్చసముప్పాదదేసనా మోహవినయాయ యుత్తా. ‘‘రాగచరితస్సాపి మేత్తాదిదేసనా యుజ్జేయ్య సబ్బసత్తసాధారణత్తా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యది హి భగవా’’తిఆది వుత్తం. తిబ్బకిలేసస్స రాగచరితస్స అధిప్పేతత్తా తాదిసస్స పుగ్గలస్స మేత్తం చేతోవిముత్తిం యది దేసేయ్య, ఏవం సతి మేత్తావసేనపి రాగుప్పజ్జనతో దేసనా న యుజ్జతి. సుఖం పటిపదం వా యది దేసేయ్య, ఏవం సతి రాగచరితస్స దుక్ఖాపటిపదాయుజ్జనతో దేసనా న యుజ్జతి. విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం పహానం వా యదిపి దేసేయ్య, ఏవం సతి రాగచరితస్స అసుభానుపస్సనం వజ్జేత్వా విపస్సనాపుబ్బఙ్గమస్స పహానస్స దుక్కరతో దేసనా న యుజ్జతీతి యోజనా.

‘‘భగవా రాగచరితస్సా’’తిఆదినా నిరవసేసవసేన యుత్తి న విభత్తా, నయదస్సనమేవాతి యో నయో దస్సితో, తేన నయేన అఞ్ఞాపి గవేసితబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం యం కిఞ్చీ’’తిఆది వుత్తం. రాగస్స యం కిఞ్చి అనులోమప్పహానం, దోసస్స యం కిఞ్చి అనులోమప్పహానం, మోహస్స యం కిఞ్చి అనులోమప్పహానం దేసితం, తం సబ్బం అనులోమప్పహానం యత్తకా పాళిప్పదేసా ఞాణస్స భూమి, తత్తకేసు విచయేన హారేన విచినిత్వా యుత్తిహారేన యోజేతబ్బన్తి యోజనా.

‘‘రాగాదిప్పహానవసేన యుత్తి గవేసితబ్బా’’తి వత్తబ్బభావతో అఞ్ఞేహిపి మేత్తాదిబ్రహ్మవిహారఫలసమాపత్తినవానుపుబ్బసమాపత్తివసీభావేహి విభజిత్వా యుత్తిగవేసనం దస్సేతుం ‘‘మేత్తావిహారిస్సా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ మేత్తావిహారిస్స మేత్తావిహారలాభినో సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స మేత్తాయ బ్యాపాదపటిపక్ఖత్తా బ్యాపాదో చిత్తం పరియాదాయ ఠస్సతీతి దేసనా న యుజ్జతీతి చ, మేత్తావిహారిస్స సతో బ్యాపాదో పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి దేసనా యుజ్జతి. కరుణావిహారిస్స కరుణావిహారలాభినో సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స కరుణాయ విహేసాయ పటిపక్ఖత్తా విహేసా చిత్తం పరియాదాయ ఠస్సతీతి దేసనా న యుజ్జతి, కరుణావిహారిస్స సతో విహేసా పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి దేసనా యుజ్జతి. ముదితావిహారిస్స ముదితావిహారలాభినో సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స ముదితాయ అరతియా పటిపక్ఖత్తా అరతి చిత్తం పరియాదాయ ఠస్సతీతి దేసనా న యుజ్జతి, ముదితావిహారిస్స సతో అరతి పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి దేసనా యుజ్జతి. ఉపేక్ఖావిహారిస్స ఉపేక్ఖావిహారలాభినో సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స ఉపేక్ఖాయ రాగస్స పటిపక్ఖత్తా రాగో చిత్తం పరియాదాయ ఠస్సతీతి దేసనా న యుజ్జతి, ఉపేక్ఖావిహారిస్స సతో రాగో పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి దేసనా యుజ్జతి.

అనిమిత్తవిహారిస్స అనిచ్చానుపస్సనాముఖేన పటిలద్ధఫలసమాపత్తివిహారలాభినో సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స నిమిత్తానుసారి తేన తేనేవ సఙ్ఖారనిమిత్తానుసారేనేవ నిచ్చాదీసు పహీనేన నిమిత్తేన విఞ్ఞాణం పవత్తతీతి దేసనా న యుజ్జతి, అనిమిత్తానుపస్సనాయ నిచ్చాదివిపల్లాసపటిపక్ఖత్తా అనిమిత్తవిహారిస్స సతో నిమిత్తం పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి దేసనా యుజ్జతి. ‘‘అస్మీ’’తి మఞ్ఞితం ఖన్ధపఞ్చకం అత్తవిగతం ‘‘అయం ఖన్ధపఞ్చకో అహం అస్మీ’’తి న సమనుపస్సామి, అథ చ పన అసమనుపస్సనే సతిపి ‘‘మే కిం అస్మీ’’తి ‘‘కథం అస్మీ’’తి విచికిచ్ఛా కథంకథాసల్లం చిత్తం పరియాదాయ ఠస్సతీతి దేసనా న యుజ్జతి, విచికిచ్ఛాయ పహానేకట్ఠభావతో ‘‘అయం ఖన్ధపఞ్చకో అహం అస్మీ’’తి అసమనుపస్సన్తస్స విచికిచ్ఛా కథంకథాసల్లం పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి దేసనా యుజ్జతి.

‘‘ఫలసమాపత్తివసేనేవ యుత్తి గవేసితబ్బా కి’’న్తి వత్తబ్బత్తా ఝానసమాపత్తివసేనపి యుత్తి గవేసితబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యథా వా పన పఠమం ఝాన’’న్తిఆది ఆరద్ధం. అథ వా ‘‘ఫలసమాపత్తివిహారిస్సేవ యుత్తి గవేసితబ్బా కి’’న్తి వత్తబ్బత్తా ఝానసమాపత్తివసేనపి యుత్తి గవేసితబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యథా వా పన పఠమం ఝాన’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యథా పఠమం ఝానం సమాపన్నస్స ఫలసమాపత్తివిహారిస్స యుత్తి గవేసితబ్బా, ఏవం ఝానసమాపత్తివిహారిస్సపి యుత్తి గవేసితబ్బా. కథం? పఠమం ఝానం సమాపన్నస్స పఠమజ్ఝానసమఙ్గినో సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స నీవరణవిక్ఖమ్భనతో కామరాగబ్యాపాదా విసేసాయ దుతియజ్ఝానాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా న యుజ్జతి, కామరాగబ్యాపాదా ఝానస్స హానాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా యుజ్జతి. వితక్కసహగతా సఞ్ఞామనసికారా ఉపచారధమ్మేన సహ దుతియజ్ఝానధమ్మా ఝానస్స హానాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా న యుజ్జతి, వితక్కసహగతా సఞ్ఞామనసికారా విసేసాయ ఉపరిఝానత్థాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా యుజ్జతి.

దుతియం ఝానం సమాపన్నస్స సతో సంవిజ్జమానస్స పుగ్గలస్స వితక్కవిచారసహగతా వా సఞ్ఞామనసికారా ఉపచారధమ్మేన సహ పఠమజ్ఝానధమ్మా విసేసాయ ఉపరిఝానత్థాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా న యుజ్జతి, వితక్కవిచారసహగతా సఞ్ఞామనసికారా అవితక్కఝానస్స హానాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా యుజ్జతి. ఉపేక్ఖాసహగతా వా సఞ్ఞామనసికారా ఉపచారధమ్మేన సహ చతుత్థజ్ఝానధమ్మా ఝానస్స హానాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా న యుజ్జతి, ఉపేక్ఖాసహగతా సఞ్ఞామనసికారా విసేసాయ ఉపరిఝానత్థాయ సంవత్తన్తీతి దేసనా యుజ్జతి. సేసేసుపి అత్థానురూపం యోజనా కాతబ్బా. యథావుత్తసమాపత్తీసు వసీభావేన పరిచితం కల్లతాపరిచితం చిత్తం నామ.

ఏత్తకమేవ యుత్తిగవేసనం న కాతబ్బం, నవవిధసుత్తన్తేసు యథాలద్ధయుత్తిగవేసనమ్పి కాతబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘ఏవం సబ్బే’’తిఆది వుత్తం. ‘‘సబ్బేసం హారానం యథావుత్తభూమిగోచరానం విచయహారేన విచినిత్వా యుత్తిహారేన యోజేతబ్బభావో కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేన యోజేతబ్బభావేన ఆయస్మా మహాకచ్చానో ‘‘సబ్బేస’’న్తిఆదికం యం వచనం ఆహ, తేన వచనేన సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

ఇతి యుత్తిహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౪. పదట్ఠానహారవిభఙ్గవిభావనా

౨౨. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన యుత్తిహారవిభఙ్గభూతేన పఞ్హావిస్సజ్జనాదీనం యుత్తాయుత్తభావో విభత్తో, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో యుత్తిహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో పదట్ఠానహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో పదట్ఠానో హారో’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు హారేసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో పదట్ఠానో హారో పదట్ఠానహారవిభఙ్గోతి పుచ్ఛతి. ‘‘ధమ్మం దేసేసి జినో’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘అయం పదట్ఠానో హారో’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో పదట్ఠానహారవిభఙ్గోతి విఞ్ఞేయ్యో. తేన వుత్తం – ‘‘తత్థ కతమో పదట్ఠానో హారోతిఆది పదట్ఠానహారవిభఙ్గో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౨). ‘‘అయం ఇదాని వుచ్చమానో విత్థారభూతో పదట్ఠానో హారో పిటకత్తయే దేసితేసు ధమ్మేసు కిం నామ ధమ్మం దేసయతి సంవణ్ణేతీ’’తి పుచ్ఛం ఠపేత్వా ‘‘ఇదం ఆసన్నకారణం ఇమస్స ఆసన్నఫలస్స పదట్ఠాన’’న్తి నియమేత్వా విభజితుం ‘‘అయం పదట్ఠానో’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో – సబ్బేసు విఞ్ఞేయ్యధమ్మేసు యాథావతో అసమ్పటివేధో లక్ఖణం ఏతిస్సా అవిజ్జాయాతి సబ్బధమ్మయాథావఅసమ్పటివేధలక్ఖణా, అవిజ్జా, తస్సా అవిజ్జాయ అసుభే ‘‘సుభ’’న్తిఆదివిపల్లాసా పదట్ఠానం ఆసన్నకారణం. విపల్లాసే సతి అవిజ్జా వత్తతి ఉపరూపరి జాయతి న హాయతి, తస్మా విపల్లాసా అవిజ్జాయ పదట్ఠానం ఆసన్నకారణం భవన్తి. అవిజ్జాయ వట్టమూలకత్తా తం ఆదిం కత్వా పదట్ఠానం విభత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

తణ్హాయపి వట్టమూలకత్తా తదనన్తరం తణ్హాయ పదట్ఠానం విభజితుం ‘‘అజ్ఝోసానలక్ఖణా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పియరూపం సాతరూపన్తి పియసభావం సాతసభావం చక్ఖాదిధమ్మజాతం. పియనీయసాతనీయే చక్ఖాదికే సతి తణ్హా వత్తతి ఉపరూపరి జాయతి, తస్మా పియరూపం సాతరూపం తణ్హాయ పదట్ఠానం ఆసన్నకారణం భవతి.

అదిన్నాదానే సతి లోభో వత్తతి, తస్మా అదిన్నాదానం లోభస్స పదట్ఠానం భవతి. అదిన్నాదానఞ్హి ఏకవారం ఉప్పన్నమ్పి అనాదీనవదస్సనతో లోభస్స ఆసన్నకారణం భవత్వేవ.

కేసాదీసు అసుభేసు పవత్తాయపి సుభసఞ్ఞాయ నీలాదివణ్ణదీఘాదిసణ్ఠానహసనాదిబ్యఞ్జనగ్గహణలక్ఖణత్తా చక్ఖున్ద్రియాదీనం అసంవరో సుభసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం భవతి.

దుక్ఖదుక్ఖాదీసు పవత్తాయపి సుఖసఞ్ఞాయ సాసవఫస్సూపగమనలక్ఖణత్తా రూపాదీసు అస్సాదో సుఖసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం.

రూపక్ఖన్ధాదీసు అనిచ్చేసు పవత్తాయపి నిచ్చసఞ్ఞాయ సఙ్ఖతలక్ఖణానం ధమ్మానం అసమనుపస్సనలక్ఖణత్తా రూపక్ఖన్ధాదీసు నిచ్చగ్గహణం విఞ్ఞాణం నిచ్చసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం.

అనిచ్చదుక్ఖానత్తసఙ్ఖాతేసు ఖన్ధాదీసు పవత్తాయపి అత్తసఞ్ఞాయ అనిచ్చసఞ్ఞాదుక్ఖసఞ్ఞానం అసమనుపస్సనలక్ఖణత్తా అహంమమాదివసేన పవత్తో నామకాయో అత్తసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం.

ఏవం అవిజ్జాదీనం అకుసలపక్ఖానం ధమ్మానం పదట్ఠానం దస్సేత్వా ఇదాని తప్పటిపక్ఖానం విజ్జాదీనం ధమ్మానం పదట్ఠానం దస్సేతుం ‘‘సబ్బధమ్మసమ్పటివేధలక్ఖణా’’తిఆది వుత్తం. సబ్బేసు ఞేయ్యధమ్మేసు పవత్తాయ విజ్జాయ సబ్బధమ్మసమ్పటివేధలక్ఖణత్తా సబ్బం నేయ్యం విజ్జాయ పదట్ఠానం.

సమథస్స చిత్తవిక్ఖేపసఙ్ఖాతఉద్ధచ్చపటిసంహరణసఙ్ఖాతవిక్ఖమ్భనలక్ఖణత్తా పటిభాగనిమిత్తభూతా అసుభా సమథస్స పదట్ఠానం. అసుభాయ హి తణ్హాపటిపక్ఖత్తా, తణ్హాయ చ అభావే సమథో తిట్ఠతీతి.

అదిన్నాదానా వేరమణివసేన పవత్తస్స అలోభస్స ఇచ్ఛావచరపటిసంహరణలక్ఖణత్తా అదిన్నాదానా వేరమణీ అలోభస్స పదట్ఠానం.

పాణాతిపాతా వేరమణివసేన పవత్తస్స అదోసస్స అబ్యాపజ్జలక్ఖణత్తా పాణాతిపాతా వేరమణీ అదోసస్స పదట్ఠానం.

సమ్మాపటిపత్తివసేన పవత్తస్స అమోహస్స వత్థుఅవిప్పటిపత్తిలక్ఖణత్తా సమ్మాపటిపత్తి అమోహస్స పదట్ఠానం.

నిబ్బిదావసేన పవత్తాయ అసుభసఞ్ఞాయ వినీలకవిపుబ్బకగహణలక్ఖణత్తా నిబ్బిదా అసుభసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం. నిబ్బిదాఞాణేన హి అనభిరతి పవత్తతి, అనభిరతియా చ అసుభసఞ్ఞా ఠితాతి.

దుక్ఖవేదనావసేన పవత్తాయ దుక్ఖసఞ్ఞాయ సాసవఫస్సపరిజాననలక్ఖణత్తా వేదనా దుక్ఖసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం.

ఉప్పాదవయవసేన పవత్తాయ అనిచ్చసఞ్ఞాయ సఙ్ఖతలక్ఖణానం ధమ్మానం సమనుపస్సనలక్ఖణత్తా ఉప్పాదవయా అనిచ్చసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం. ఉప్పాదవయఞ్హి సమనుపస్సిత్వా అనిచ్చసఞ్ఞా పవత్తా.

ధమ్మమత్తసఞ్ఞావసేన పవత్తాయ అనత్తసఞ్ఞాయ సబ్బధమ్మఅభినివేసలక్ఖణత్తా ధమ్మసఞ్ఞా అనత్తసఞ్ఞాయ పదట్ఠానం.

కామరాగస్స రూపాదిపఞ్చకామగుణారమ్మణత్తా పఞ్చ కామగుణా కామరాగస్స పదట్ఠానం.

రూపసఙ్ఖాతే కాయే ఆరబ్భ పవత్తస్స రూపరాగస్స చక్ఖాదిపఞ్చిన్ద్రియానం అనుసారేన పవత్తనతో పఞ్చిన్ద్రియాని రూపాని రూపరాగస్స పదట్ఠానం.

భవనికన్తివసేన పవత్తస్స భవరాగస్స ఛళాయతనం పదట్ఠానం. నిబ్బత్తభవానుపస్సితాతి ‘‘ఏదిసం అనిట్ఠం రూపం మా నిబ్బత్తతు, ఏదిసం ఇట్ఠం రూపం నిబ్బత్తతు ఏదిసీ దుక్ఖా వేదనా మా నిబ్బత్తతు, ఏదిసీ సుఖా వేదనా నిబ్బత్తతూ’’తి ఏవమాదినా పకారేన పవత్తా రూపాభినన్దనా, సా పఞ్చన్నం ఉపాదానక్ఖన్ధానం పదట్ఠానం.

కమ్మస్సకతఞ్ఞాణస్స పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణానుగతత్తా పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణదస్సనం కమ్మస్సకతఞ్ఞాణస్స పదట్ఠానం.

ఓకప్పనం లక్ఖణం యస్సా సద్ధాయాతి ఓకప్పనలక్ఖణా సద్ధా. అధిముత్తి పచ్చుపట్ఠానం యస్సా సద్ధాయాతి అధిముత్తిపచ్చుపట్ఠానా చ సద్ధా. అనావిలం లక్ఖణం యస్స పసాదస్సాతి అనావిలలక్ఖణోతి పసాదో. సమ్పసీదనం పచ్చుపట్ఠానం యస్స పసాదస్సాతి సమ్పసీదనపచ్చుపట్ఠానో చ పసాదో. సో పన పసాదో సద్ధాయ ఏవ అవత్థావిసేసోతి వేదితబ్బో. అవేచ్చపసాదో అభిపత్థియనలక్ఖణాయ సద్ధాయ పదట్ఠానం, ఓకప్పనలక్ఖణా సద్ధా అనావిలలక్ఖణస్స పసాదస్స పదట్ఠానం, చతుబ్బిధం సమ్మప్పధానం వీరియం ఆరమ్భలక్ఖణస్స వీరియస్స పదట్ఠానం, కాయాదిసతిపట్ఠానం అపిలాపనలక్ఖణాయ సతియా పదట్ఠానం, ఝానసహితస్స సమాధిస్స ఏకగ్గలక్ఖణత్తా వితక్కాదిఝానాని సమాధిస్స పదట్ఠానం, పఞ్ఞాయ కిచ్చపజాననఆరమ్మణపజాననలక్ఖణత్తా సచ్చాని పఞ్ఞాయ పదట్ఠానం.

‘‘యేసం అవిజ్జాదీనం పదట్ఠానాని ఆచరియేన విభత్తాని, తే అవిజ్జాదయో కతమేసం ధమ్మానం పదట్ఠానానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తే అవిజ్జాదయోపి ఇమేసం ధమ్మానం పదట్ఠానాతి దస్సేతుం ‘‘అపరో నయో’’తిఆది వుత్తం. అవిజ్జా అస్సాదమనసికారలక్ఖణస్స అయోనిసోమనసికారస్స పదట్ఠానం. అవిజ్జాయ హి ఆదీనవచ్ఛాదనతో అయోనిసోమనసికారో జాతోతి. సచ్చసమ్మోహనలక్ఖణా అవిజ్జా పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారానం పదట్ఠానం, పునబ్భవవిరోహనలక్ఖణా తేభూమకచేతనా సఙ్ఖారా విపాకవిఞ్ఞాణస్స పదట్ఠానం, ఓపపచ్చయికసఙ్ఖాతేన ఉపపత్తిభవభావేన నిబ్బత్తిలక్ఖణం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం నామరూపస్స పదట్ఠానం, నామకాయరూపకాయసఙ్ఘాతలక్ఖణం నామరూపం ఛళాయతనస్స పదట్ఠానం సహజాతాదిపచ్చయభావతో, చక్ఖాదీనం ఛన్నం ఇన్ద్రియానం పవత్తానం లక్ఖణం ఛళాయతనం ఛబ్బిధస్స ఫస్సస్స యథాక్కమం పదట్ఠానం నిస్సయాదిపచ్చయభావతో, చక్ఖుపసాదరూపారమ్మణం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిసన్నిపాతలక్ఖణో ఛబ్బిధో ఫస్సో, తం వేదనాయ తేన ఛబ్బిధేన ఫస్సేన సహజాతాయ ఛబ్బిధాయ వేదనాయ యథాక్కమం పదట్ఠానం సహజాతాదిపచ్చయభావతో, ఇట్ఠానుభవనఅనిట్ఠానుభవనఇట్ఠానిట్ఠానుభవనలక్ఖణా తివిధా వేదనా, తం తణ్హాయ తాయ తివిధాయ వేదనాయ వసేన పవత్తాయ తణ్హాయ పదట్ఠానం ఉపనిస్సయాదిపచ్చయభావతో, సపరసన్తానేసు అజ్ఝోసానలక్ఖణా తణ్హా, తం ఉపాదానస్స తాయ తణ్హాయ వసేన పవత్తస్స చతుబ్బిధస్స ఉపాదానస్స పదట్ఠానం ఉపనిస్సయాదిపచ్చయభావతో. ‘‘సో వేదనాయా’’తి చ ‘‘సా తణ్హాయా’’తి చ ‘‘సా ఉపాదానస్సా’’తి చ పాఠేన భవితబ్బం, లిఙ్గవిపల్లాసనిద్దేసో వా సియా.

యం ఉపాదానం ఓపపచ్చయికం ఉపపత్తిక్ఖన్ధనిబ్బత్తకం, తం ఉపాదానం దువిధస్స భవస్స పదట్ఠానం. యో కమ్మభవో నామకాయరూపకాయసమ్భవనలక్ఖణో, సో కమ్మభవో జాతియా పదట్ఠానం. యా ఉపపత్తిభూతా జాతి ఖన్ధపాతుభావలక్ఖణా, తం సా జాతి జరాయ పదట్ఠానం. యా జిణ్ణజరా ఉపధిక్ఖన్ధపరిపాకలక్ఖణా, తం సా జిణ్ణజరా మరణస్స పదట్ఠానం. యమ్పి యస్స సమ్ముతిమరణం జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదలక్ఖణం, తమ్పి తస్స సమ్ముతిమరణం సోకస్స పదట్ఠానం. పియస్స మరణం చిన్తేన్తస్స యేభుయ్యేన సోకుప్పజ్జనతో యో సోకో ఞాతిఆదిపియేసు ఉస్సుక్కకారకో, తం సో సోకో పరిదేవస్స పదట్ఠానం. యో పరిదేవో లాలప్పకారకో, తం సో పరిదేవో కాయికదుక్ఖస్స పదట్ఠానం. యం కాయికం దుక్ఖం కాయసమ్పీళనలక్ఖణం, తం కాయికం దుక్ఖం దోమనస్సస్స పదట్ఠానం. యం దోమనస్సం చిత్తసమ్పీళనలక్ఖణం, తం దోమనస్సం ఉపాయాసస్స పదట్ఠానం. యో ఉపాయాసో ఓదహనకారకో అవదహనకారకో, తం సో ఉపాయాసో భవస్స ఉపాయాసస్స నిస్సయసన్తానభవస్స పదట్ఠానం.

భవస్సాతి వుత్తభవం దస్సేతుం ‘‘ఇమానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ భవఙ్గాని కిలేసో భవస్స అఙ్గం కారణం కమ్మవట్టవిపాకవట్టాని భవసఙ్ఖాతాని అఙ్గాని అవయవాని. యదా పచ్చుప్పన్నాదికాలే సమగ్గాని నిబ్బత్తాని భవన్తి, తదా సో కిలేసవట్టకమ్మవట్టవిపాకవట్టసఙ్ఖాతో ధమ్మసమూహో ‘‘భవస్సా’’తి ఏత్థ భవోతి దట్ఠబ్బో. తం భవసఙ్ఖాతం కిలేసవట్టకమ్మవట్టవిపాకవట్టత్తయం సంసారస్స పదట్ఠానం పురిమం పురిమం జాతినిప్ఫన్నకిలేసాదివట్టేన సంసారస్స అబ్బోచ్ఛిన్నుప్పజ్జనతో, యో అరియమగ్గో నియ్యానికలక్ఖణో, తం సో అరియమగ్గో నిరోధస్స నిబ్బానస్స పదట్ఠానం సమ్పాపకహేతుభావతో.

బహుస్సుతో సబ్బసిస్సాదీనం పతిట్ఠానత్తా తిత్థం వియాతి తిత్థం, జానాతీతి ఞూ, తిత్థం ఞూతి తిత్థఞ్ఞూ, తిత్థఞ్ఞునో భావో తిత్థఞ్ఞుతా, సమ్మాపయిరుపాసనా, సా పీతఞ్ఞుతాయ పదట్ఠానం. బహుస్సుతస్స హి సమ్మాపయిరుపాసనాయ ధమ్మూపసఞ్హితం పామోజ్జం జాయతి, పామోజ్జేన చ కమ్మట్ఠానబ్రూహనా జాయతీతి సప్పాయధమ్మస్సవనేన పీతిం జానాతీతి పీతఞ్ఞూ, పీతఞ్ఞునో భావో పీతఞ్ఞుతా, కమ్మట్ఠానస్స బ్రూహనా, సా పత్తఞ్ఞుతాయ పదట్ఠానం. కమ్మట్ఠానబ్రూహనాయ హి భావనాపత్తజాననతా జాయతీతి పత్తఞ్ఞుతా. భావనాపత్తజాననతా అత్తఞ్ఞుతాయ పదట్ఠానం. భావనాపత్తజాననతాయ హి పఞ్చహి పధానియఙ్గేహి సమన్నాగతస్స అత్తనో జాననతా జాయతీతి అత్తఞ్ఞుతా పుబ్బేకతపుఞ్ఞతాయ పదట్ఠానం.

పధానియఙ్గేసు సమన్నాగతత్తజాననతాయ హి పుబ్బే పుఞ్ఞకరణం జాతం, పుబ్బేకతపుఞ్ఞతా పతిరూపదేసవాసస్స పదట్ఠానం. పుబ్బే హి కతేన పుఞ్ఞేన పతిరూపదేసవాసో లద్ధో, పతిరూపదేసవాసో సప్పురిసూపనిస్సయస్స పదట్ఠానం. పతిరూపదేసవాసేన హి సప్పురిసూపనిస్సయో లద్ధో, సప్పురిసూపనిస్సయో అత్తసమ్మాపణిధానస్స పదట్ఠానం. సప్పురిసూపనిస్సయేన హి అత్తసమ్మాపణిధానం జాతం, అత్తసమ్మాపణిధానం సీలానం పదట్ఠానం. అత్తసమ్మాపణిధానేన హి సీలాని సమ్పతిట్ఠితాని, సీలాని అవిప్పటిసారస్స పదట్ఠానం. అత్తని హి సమ్పతిట్ఠితం సీలం పచ్చవేక్ఖన్తస్స విప్పటిసారో నత్థేవాతి, అవిప్పటిసారేన పామోజ్జం జాయతి, తస్మా అవిప్పటిసారో పామోజ్జస్స పదట్ఠానం. పామోజ్జేన పీతి జాయతి, తస్మా పామోజ్జం పీతియా పదట్ఠానం. పీతియా పస్సద్ధి జాయతి, తస్మా పీతి పస్సద్ధియా పదట్ఠానం. పస్సద్ధియా సుఖం జాయతి, తస్మా పస్సద్ధి సుఖస్స పదట్ఠానం. సుఖేన సమాధి జాయతి, తస్మా సుఖం సమాధిస్స పదట్ఠానం. సమాధినా యథాభూతఞాణదస్సనం జాయతి, తస్మా సమాధి యథాభూతఞాణస్స పదట్ఠానం. యథాభూతఞాణదస్సనేన నిబ్బిదాఞాణం జాయతి, తస్మా యథాభూతఞాణదస్సనం నిబ్బిదాయ పదట్ఠానం. నిబ్బిదాయ విరాగో జాయతి, తస్మా నిబ్బిదా విరాగస్స పదట్ఠానం. విరాగేన విముత్తి జాయతి, తస్మా విరాగో విముత్తియా పదట్ఠానం. విముత్తియా విముత్తిఞాణదస్సనం జాయతి, తస్మా విముత్తి విముత్తిఞాణదస్సనస్స పదట్ఠానం. ఏవం యథావుత్తనయేన యో కోచి ధమ్మో ఉపనిస్సయో హోతి, యో కోచి ధమ్మో పచ్చయో హోతి, సబ్బో సో ధమ్మో అత్తనో పచ్చయుప్పన్నస్స ధమ్మస్స పదట్ఠానన్తి దట్ఠబ్బో.

‘‘ఉపనిస్సయధమ్మస్స, పచ్చయధమ్మస్స వా పచ్చయుప్పన్నధమ్మస్స పదట్ఠానభావో కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేనాతి యస్స కస్సచి ఉపనిస్సయధమ్మస్స, పచ్చయధమ్మస్స చ పచ్చయుప్పన్నధమ్మస్స పదట్ఠానభావేన ఆయస్మా మహాకచ్చానో ‘‘ధమ్మం దేసేతి జినో’’తిఆదికం యం వచనం ఆహ, తేన వచనేన తేసం ఉపనిస్సయధమ్మపచ్చయధమ్మానం పదట్ఠానభావో సద్దహితబ్బోతి. ‘‘యథావుత్తో పదట్ఠానో హారో పరిపుణ్ణో కిం, ఉదాహు అఞ్ఞో నిద్ధారేత్వా యోజేతబ్బో అత్థి కి’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో పదట్ఠానో హారో’’తి వుత్తం. ఇధ పాళియం అవిభత్తమ్పి యథాలాభవసేన పదట్ఠానో హారో నీహరిత్వా యుత్తో యుజ్జితబ్బో, విభజితబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

ఇతి పదట్ఠానహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౫. లక్ఖణహారవిభఙ్గవిభావనా

౨౩. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన పదట్ఠానవిభఙ్గేన అవిజ్జాదీనం పదట్ఠానాని విభత్తాని, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో పదట్ఠానహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో లక్ఖణహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో లక్ఖణో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థ-సద్దస్స అత్థో వుత్తోవ. కతమో సంవణ్ణనావిసేసో లక్ఖణో హారో లక్ఖణహారవిభఙ్గోతి పుచ్ఛతి. ‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘యే ధమ్మా’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో లక్ఖణో హారో లక్ఖణహారవిభఙ్గో నామాతి విఞ్ఞేయ్యోతి. తేన వుత్తం –‘‘తత్థ కతమో లక్ఖణో హారోతిఆది లక్ఖణహారవిభఙ్గో నామా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౩). అయం ఇదాని వుచ్చమానో విత్థారభూతో లక్ఖణో హారో పిటకత్తయే దేసితేసు ధమ్మేసు కిం నామ లక్ఖితబ్బం ధమ్మం లక్ఖీయతీతి పుచ్ఛిత్వా పుచ్ఛితే లక్ఖణహారవిచయే ధమ్మే సఙ్ఖేపేన దస్సేతుం ‘‘యే ధమ్మా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యే ధమ్మాతి యే సమూహా ధమ్మా. ఏకలక్ఖణాతి సమానలక్ఖణా. తేసం ధమ్మానన్తి సమానలక్ఖణానం తేసం సమూహధమ్మానం, నిద్ధారణే చేతం. ఏకస్మిం ధమ్మేతి సమానలక్ఖణే ఏకస్మిం ధమ్మే, పాళియం భగవతా వుత్తే సతి వుత్తధమ్మతో అవసిట్ఠసమానలక్ఖణా ధమ్మా సమానలక్ఖణేన వుత్తా భవన్తీతి అత్థో.

లక్ఖణహారవిసయే ధమ్మే విత్థారతో ఇమస్మిం ధమ్మే వుత్తే ఇమే సమానలక్ఖణా ధమ్మాపి వుత్తా భవన్తీతి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘యథా కిం భవే’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యథా యేన పకారేన వుత్తా భవన్తి, సో పకారో కిం భవేతి పుచ్ఛతి. యథా యేన పకారేన వుత్తా భవన్తి, సో పకారో సమానలక్ఖణాతి భావో భవేతి అత్థో. కిన్తి భగవా ఆహ? ‘‘చక్ఖుం భిక్ఖవే’’తిఆదిం భగవా ఆహ. ‘‘చక్ఖుం, భిక్ఖవే, అనవట్ఠిత’’న్తిఆదిమ్హి వుత్తే ‘‘సోతం, భిక్ఖవే, అనవట్ఠిత’’న్తిఆదివచనమ్పి వుత్తమేవ భవతి.

‘‘అనవట్ఠితాదిలక్ఖణేన సమానలక్ఖణత్తా వా అజ్ఝత్తికాయతనభావేన సమానలక్ఖణత్తా వాతి ఆయతనవసేనేవ ఏకలక్ఖణం వత్తబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ఖన్ధవసేనపి ఏకలక్ఖణం దస్సేతుం ‘‘యథా చాహా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘అతీతే, రాధ, రూపే అనపేక్ఖో హోతి, అనాగతం రూపం మా అభినన్ది, పచ్చుప్పన్నస్స రూపస్స నిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ చాగాయ పటినిస్సగ్గాయ పటిపజ్జా’’తి వుత్తే ‘‘అతీతాయ, రాధ, వేదనాయ అనపేక్ఖో హోతి, అనాగతం వేదనం మా అభినన్ది, పచ్చుప్పన్నాయ వేదనాయ నిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ చాగాయ పటినిస్సగ్గాయ పటిపజ్జా’’తిఆది వుత్తం భవే.

‘‘అనపేక్ఖనీయలక్ఖణేన సమానలక్ఖణత్తా వా ఖన్ధలక్ఖణేన సమానలక్ఖణత్తా వాతి ఖన్ధాయతనవసేనేవ ఏకలక్ఖణధమ్మా వత్తబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా సతిపట్ఠానవసేనాపి వత్తబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యథా యేన ఏకలక్ఖణత్తేన చ భగవా ఆహ, తథా చ తేన ఏకలక్ఖణత్తేన చ అవుత్తాపి ధమ్మా వుత్తా భవన్తీతి అత్థో. యే విపస్సకా పుగ్గలా పఞ్చసు ఖన్ధేసు నిచ్చం సుసమారద్ధా నిచ్చం కాయగతాసతిం భావేన్తి, తే విపస్సకా అకిచ్చం సుభసుఖాదికం, కసివాణిజ్జాదికమ్మం వా న సేవన్తి, కిచ్చే అసుభాసుఖాదికే, కాయాదికే వా సాతచ్చకారినో హోన్తీతి భగవా ఆహాతి యోజనా.

ఇతిసద్దస్స చేత్థ ఏకస్స లోపో. ఇతి ఏవం ‘‘యేసఞ్చా’’తిఆదిగాథాయ కేసాదికే కాయే గతాయ పవత్తాయ సతియా భగవతా సరూపేన వుత్తాయ విజ్జమానాయ తదవసేసా వేదనాగతా సతి చ చిత్తగతా సతి చ ధమ్మగతా సతి చ సతిపట్ఠానభావేన ఏకలక్ఖణత్తేన వుత్తా భవన్తీతి సఙ్ఖేపతో నిచ్చం సుసమారద్ధా నిచ్చం వేదనాగతా సతి చ…పే… నిచ్చం చిత్తగతా సతి చ…పే… నిచ్చం ధమ్మగతా సతీతి వత్తబ్బాతి.

‘‘సతిపట్ఠానవసేనేవ ఏకలక్ఖణా ధమ్మా వత్తబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తథా యం కిఞ్చీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యం కిఞ్చి రూపాయతనం చక్ఖువిఞ్ఞాణేన దిట్ఠం, యం కిఞ్చి సద్దాయతనం సోతవిఞ్ఞాణేన సుతం, యం కిఞ్చి గన్ధరసఫోట్ఠబ్బాయతనం ఘానవిఞ్ఞాణాదిత్తయేన విఞ్ఞాణేన ముతం, ఇతి ఏవం దిట్ఠాదిత్తయే భగవతా సరూపేన వుత్తే సతి తదవసేసం యం కిఞ్చి విఞ్ఞాతం ధమ్మారమ్మణపరియాపన్నం రూపం భగవతా ఆలమ్బితబ్బభావేన ఏకలక్ఖణత్తా వుత్తం భవతీతి అత్థో. అథ వా యం కిఞ్చి రూపాయతనం దిట్ఠం భగవతా వుత్తం, తస్మిం వుత్తే సతి తదవసేసం సుతాదికమ్పి వుత్తం హోతీతి ఆదిఅత్థో విసుం విసుం యోజేతబ్బో. తేన వుత్తం – ‘‘దిట్ఠం వా సుతం వా ముతం వా’’తి.

‘‘కాయగతాయ సతియా వుత్తాయ తదవసేసా వేదనాగతాసతిఆదయోయేవ వత్తబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మాపి వుత్తా భవన్తీతి దస్సేతుం ‘‘యథా చాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యథా యేన నియ్యానికలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణత్తేన చ భగవా ఆహ, తథా తేన ఏకలక్ఖణత్తేన చ భగవా ఆహ, తథా తేన ఏకలక్ఖణత్తేన చ వుత్తా భవన్తీతి అత్థో. ‘‘తస్మా అభిజ్ఝాదోమనస్సేన అభిభూతత్తా ఇహ మమ సాసనే, భిక్ఖు, త్వం ఆతాపీ సమ్పజానో సతిమా హుత్వా లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం తదఙ్గప్పహానేన వా విక్ఖమ్భనప్పహానేన వా వినేయ్య వినయిత్వా కాయే కేసాదిరూపకాయే కాయానుపస్సీ కేసాదిరూపకాయానుపస్సీ హుత్వా విహరాహీ’’తి భగవతా వుత్తే సతి ‘‘తస్మాతిహ, త్వం భిక్ఖు, వేదనాసు వేదనానుపస్సీ విహరాహి ఆతాపీ సమ్పజానో సతిమా వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం, తస్మాతిహ, త్వం భిక్ఖు, చిత్తే చిత్తానుపస్సీ విహరాహి…పే… దోమనస్సం, తస్మాతిహ, త్వం భిక్ఖు, ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరాహి…పే… దోమనస్స’’న్తి వుత్తం భవతీతి సఙ్ఖేపత్థో వేదితబ్బో. విత్థారత్థో పన అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౩) బహుధా వుత్తోతి అమ్హేహి న విత్థారితో.

‘‘ఏకస్మిం సతిపట్ఠానే వుత్తే కస్మా చత్తారో సతిపట్ఠానా వుత్తా భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఆతాపీతి వీరియిన్ద్రియ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘ఆతాపీ’’తి ఇమినా పదేన కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు పవత్తం వీరియిన్ద్రియం వుత్తం. ‘‘సమ్పజానో’’తి పదేన కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు పవత్తం పఞ్ఞిన్ద్రియం వుత్తం. ‘‘సతిమా’’తి పదేన కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు పవత్తం సతిన్ద్రియం వుత్తం. ‘‘వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్స’’న్తి పదేన కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు పవత్తం సమాధిన్ద్రియం వుత్తం, న కాయేయేవ పవత్తం. ఏవం పకారేన కాయే కాయానుపస్సినో యోగావచరస్స చత్తారో సతిపట్ఠానా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తీతి చే వదేయ్య, ఏవం సతి చతున్నం వీరియపఞ్ఞాసతిసమాధీనం ఇన్ద్రియానం చతున్నం సతిపట్ఠానానం సాధకభావేన ఏకలక్ఖణత్తా సమానలక్ఖణత్తా పారిపూరిం గచ్ఛన్తీతి యోజనా. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం – ‘‘చతుసతిపట్ఠానసాధనే ఇమేసం ఇన్ద్రియానం సభావభేదాభావతో సమానలక్ఖణత్తా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౩).

౨౪. ‘‘ఏవం వుత్తేపి చత్తారో సతిపట్ఠానాయేవ వత్తబ్బా భవేయ్యుం, కథం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మా వత్తబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘చతూసు సతిపట్ఠానేసూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ చతూసు సతిపట్ఠానేసు యేన యోగావచరేన భావియమానేసు తస్స యోగావచరస్స చత్తారో సమ్మప్పధానా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి. ఏవం సేసేసుపి యోజనా కాతబ్బా. చతున్నం సచ్చానం బుజ్ఝనం బోధం, అరియమగ్గఞాణం, బోధం గచ్ఛన్తీతి బోధఙ్గమా. బోధస్స అరియమగ్గఞాణస్స పక్ఖే భవాతి బోధిపక్ఖియా.

‘‘కుసలాయేవ ధమ్మా ఏకలక్ఖణభావేన నీహరితా కిం, ఉదాహు అకుసలాపి ధమ్మా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఏవం అకుసలాపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కుసలా ధమ్మా ఏకలక్ఖణత్తేన నిద్ధారితా యథా, ఏవం అకుసలాపి ధమ్మా ఏకలక్ఖణత్తేన నిద్ధారితబ్బాయేవాతి అత్థో. ‘‘కథం నిద్ధారేతబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పహానేకట్ఠభావేన నిద్ధారేతబ్బాతి దస్సేన్తో ‘‘ఏకలక్ఖణత్తా పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛన్తీ’’తి ఆహ. తత్థ ఏకలక్ఖణత్తాతి పహానేకట్ఠభావేన సమానలక్ఖణత్తా. ‘‘కతమం పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘చతూసు సతిపట్ఠానేసూ’’తిఆది వుత్తం.

తత్థ చతూసు…పే… పరిఞ్ఞం గచ్ఛన్తీతి కాయాగతాసతిపట్ఠానే యోగావచరేన భావియమానే సతి తేన యోగావచరేన అసుభే కేసాదికే రూపకాయే ‘‘సుభ’’న్తి విపల్లాసో పహీయతి, అస్స యోగావచరస్స కబళీకారాహారో పరిఞ్ఞం గచ్ఛతి, ‘‘ఆహారసముదయా రూపసముదయో’’తి (సం. ని. ౩.౫౬) వుత్తత్తా రూపకాయే ఛన్దరాగం పజహన్తస్స తస్స సముదయే కబళీకారాహారేపి ఛన్దరాగో పహీయతీతి అత్థో. వేదనాగతాసతిపట్ఠానే భావియమానే సతి దుక్ఖే ‘‘సుఖ’’న్తి విపల్లాసో పహీయతి, అస్స యోగావచరస్స ఫస్సాహారో పరిఞ్ఞం గచ్ఛతి, ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి (మ. ని. ౩.౧౨౬; సం. ని. ౨.౧, ౩౯; మహావ. ౧; ఉదా. ౧; విభ. ౨౨౫) వుత్తత్తా వేదనాయ ఛన్దరాగం పజహన్తస్స తస్స పచ్చయే ఫస్సాహారే ఛన్దరాగో పహీయతి. చిత్తగతాసతిపట్ఠానే భావియమానే అనిచ్చే ‘‘నిచ్చ’’న్తి విపల్లాసో పహీయతి, అస్స యోగావచరస్స విఞ్ఞాణాహారో పరిఞ్ఞం గచ్ఛతి. ధమ్మగతాసతిపట్ఠానే భావియమానే అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి విపల్లాసో పహీయతి, అస్స యోగావచరస్స మనోసఞ్చేతనాహారో పరిఞ్ఞం గచ్ఛతీతి విసుం విసుం యోజేత్వా ఏకేకస్మిం పహాతబ్బే వుత్తే తదవసేసా పహాతబ్బా వుత్తా భవన్తి పహాతబ్బభావేన ఏకలక్ఖణత్తాతి అత్థో గహేతబ్బో.

‘‘ఆహారా చస్స పరిఞ్ఞం గచ్ఛన్తీ’’తి వచనే ఆహారేసు పవత్తా కామరాగదోసమోహా బ్యన్తీకతా హోన్తీతి అత్థో గహితో. కబళీకారాహారఞ్హి ఆరబ్భ పవత్తే కామరాగే విజ్జమానే కబళీకారాహారస్స విజాననా నత్థేవ, తస్మిం కామరాగే పన పహీనే పరిజాననా భవతీతి. సేసాహారజాననమ్పి ఏసేవ నయో. యస్స యోగావచరస్స సతిపట్ఠానా భావితా, విపల్లాసా పహీనా, ఆహారపరిజాననా ఉప్పన్నా, సో యోగావచరో ఉపాదానేహి అనుపాదానో భవతి. సుభసఞ్ఞితే హి కాయే కాముపాదానం విసేసేన భవతీతి సుభసఞ్ఞితో కాయో కాముపాదానస్స వత్థు, కాయగతాయ సతియా అనుసరితబ్బో అసుభసఞ్ఞితో కేసాది కాముపాదానస్స వత్థు న హోత్వేవ. సుఖవేదనాయ అస్సాదవసేన దిట్ఠుపాదానం భవతీతి సుఖసఞ్ఞితా వేదనా దిట్ఠుపాదానస్స వత్థు, వేదనాగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా వేదనా దిట్ఠుపాదానస్స వత్థు న హోత్వేవ. ‘‘చిత్తం నిచ్చ’’న్తి దిట్ఠిగహణవసేన తస్స తస్స అత్తనో సీలవతవసేన పరిసుద్ధీతి పరామసనం హోతీతి చిత్తం సీలబ్బతుపాదానస్స వత్థు, చిత్తగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బం చిత్తం సీలబ్బతుపాదానస్స వత్థు న హోత్వేవ. ధమ్మే నామరూపపరిచ్ఛేదేన యథాభూతం అపస్సన్తస్స ధమ్మేసు అత్తాభినివేసో హోతీతి ధమ్మా అత్తవాదుపాదానస్స వత్థు, ధమ్మగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా ధమ్మా అత్తవాదుపాదానస్స వత్థు న హోన్తి ఏవ. తస్మా చతూసు సతిపట్ఠానేసు భావియమానేసు ఉపాదానేహి అనుపాదానో భవతీతి వుత్తన్తి అధిప్పాయో గహేతబ్బో.

‘‘యేన యోగావచరేన సతిపట్ఠానా భావితా, సో యోగావచరో ఉపాదానేహియేవ అనుపాదానో భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా యోగాదీహిపి విసంయుత్తో భవతీతి దస్సేతుం ‘‘యోగేహి చ విసంయుత్తో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యోగేహి చాతి కామయోగభవయోగదిట్ఠియోగఅవిజ్జాయోగేహి చ. విసంయుత్తోతి తదఙ్గప్పహానవిక్ఖమ్భనప్పహానసముచ్ఛేదప్పహానవసేన విగతో, విముత్తో చ భవతీతి అత్థో. సుభసఞ్ఞితో హి రూపకాయో కామరాగస్స వత్థు హోతి, కాయగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బో కాయో కామరాగస్స వత్థు న హోత్వేవ. ‘‘సుఖో’’తి వా ‘‘సుఖహేతూ’’తి వా గహణీయో భవో భవరాగస్స వత్థు హోతి, వేదనాగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బో భవో భవరాగస్స వత్థు న హోతి. ‘‘అత్తా’’తి అభినివిసితబ్బం చిత్తం దిట్ఠియోగస్స వత్థు హోతి, చిత్తగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బం చిత్తం దిట్ఠియోగస్స వత్థు న హోతి. వినిబ్భోగస్స దుక్కరత్తా, ధమ్మానం ధమ్మమత్తతాయ చ దుప్పటివిజ్ఝత్తా అవినిబ్భుజితబ్బా, ధమ్మమత్తతాయ అప్పటివిజ్ఝితబ్బా ధమ్మా అవిజ్జాయోగస్స వత్థు హోన్తి, ధమ్మగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా ధమ్మా అవిజ్జాయోగస్స వత్థు న హోన్తి. తస్మా చతుసతిపట్ఠానానుపస్సకో ‘‘యోగేహి చ విసంయుత్తో’’తి వుత్తో. అయం నయో ఆసవేహి చ అనాసవో భవతి, ఓఘేహి చ నిత్థిణ్ణో భవతీతి ఏత్థాపి యోజేతబ్బో.

గన్థేహి చ విప్పయుత్తో భవతీతి ఏత్థ పన సుభసఞ్ఞితో రూపకాయో అభిజ్ఝాకాయగన్థస్స వత్థు, కాయగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బో రూపకాయో అభిజ్ఝాకాయగన్థస్స వత్థు న హోతి. దుక్ఖదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖభూతా వేదనా బ్యాపాదకాయగన్థస్స వత్థు హోన్తి, తేన వుత్తం – ‘‘దుక్ఖాయ వేదనాయ పటిఘానుసయో అనుసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౫). వేదనాగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా వేదనా బ్యాపాదకాయగన్థస్స వత్థు న హోతి. ‘‘చిత్తం నిచ్చ’’న్తి అభినివేసవసేన సస్సతస్స ‘‘అత్తనో సీలేన సుద్ధి, వతేన సుద్ధీ’’తి పరామసనం హోతి, తస్మా ‘‘నిచ్చ’’న్తి గహితం చిత్తం సీలబ్బతపరామాసకాయగన్థస్స వత్థు, చిత్తగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బం చిత్తం సీలబ్బతపరామాసస్స వత్థు న హోతి. ధమ్మానం సప్పచ్చయనామరూపసభావస్స అదస్సనతో భవదిట్ఠివిభవదిట్ఠి హోతి, తస్మా ‘‘ఇదం సచ్చ’’న్తి అభినివిసితబ్బా ధమ్మా ఇదంసచ్చాభినివేసకాయగన్థస్స వత్థు, ధమ్మగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా ధమ్మా ఇదంసచ్చాభినివేసకాయగన్థస్స వత్థు న హోన్తి, తస్మా చతుసతిపట్ఠానానుపస్సకో ‘‘గన్థేహి చ విప్పయుత్తో’’తి వుత్తో.

సుభసఞ్ఞితో చ కాయో రాగసల్లస్స వత్థు, కాయగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బో కాయో రాగసల్లస్స వత్థు న హోతి. సుఖసఞ్ఞితాయ వేదనాయ దోసో హోతి, తస్మా వేదనా దోససల్లస్స వత్థు, వేదనాగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా వేదనా దోససల్లస్స వత్థు న హోతి. ‘‘చిత్తం అత్తా’’తి గహేత్వా ‘‘అత్తా సేయ్యో’’తిఆదివసేన పవత్తస్స మానసల్లస్స చిత్తం వత్థు, చిత్తగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బం చిత్తం మానసల్లస్స వత్థు న హోతి. ధమ్మానం సప్పచ్చయనామరూపసభావస్స అజాననతో ధమ్మా మోహసల్లస్స వత్థు, ధమ్మగతాయ పన సతియా అనుపస్సితబ్బా ధమ్మా మోహసల్లస్స వత్థు న హోన్తి, తస్మా చతుసతిపట్ఠానానుపస్సకో ‘‘సల్లేహి చ విసల్లో భవతీ’’తి వుత్తో.

‘‘ఆహారా చస్స పరిఞ్ఞం గచ్ఛన్తీ’’తి ఆచరియేన వుత్తం, ‘‘కిం పన ఆహారావ అస్స యోగావచరస్స పరిఞ్ఞం గచ్ఛన్తి, ఉదాహు అఞ్ఞేపీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా విఞ్ఞాణట్ఠితియో చ అస్స యోగావచరస్స పరిఞ్ఞం గచ్ఛన్తీతి దస్సేతుం ‘‘విఞ్ఞాణట్ఠితియో చస్స పరిఞ్ఞం గచ్ఛన్తీ’’తి వుత్తం. యేన యోగావచరేన చత్తారో సతిపట్ఠానా భావితా, తస్స యోగావచరస్స కాయవేదనాచిత్తధమ్మావ పరిఞ్ఞం గచ్ఛేయ్యుం, న విఞ్ఞాణట్ఠితియోతి చే వదేయ్య కాయానుపస్సనాదీహి చ కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు పరిఞ్ఞాతేసు సఞ్ఞాయపి పరిఞ్ఞాతబ్బభావతో. సా హి వేదనాచిత్తసఙ్ఖాతేన ధమ్మేసు పరిఞ్ఞాతేసు అవినాభావతో పరిఞ్ఞాతావాతి.

యేన చత్తారో సతిపట్ఠానా భావితా, సో యోగావచరో ఉపాదానేహి అనుపాదానో చ, యోగేహి విసంయుత్తో చ, ఖన్ధేహి విప్పయుత్తో చ, ఆసవేహి అనాసవో చ, ఓఘేహి నిత్థిణ్ణో చ, సల్లేహి విసల్లో చ భవతీతి వుత్తో, ‘‘కిం పన తథావిధోవ హోతి, ఉదాహు అఞ్ఞథాపీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అగతిమ్పి న గచ్ఛతీతి దస్సేన్తో ‘‘అగతిగమనేహి చ న అగతిం గచ్ఛతీ’’తి ఆహ. సుభాదిసఞ్ఞితే రూపకాయే అపేక్ఖమానో పుగ్గలో ఛన్దాగతిం గచ్ఛతీతి సుభాదిసఞ్ఞితో రూపకాయో విసేసతో ఛన్దాగతియా వత్థు హోతి, కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానేన పన అనుపస్సితబ్బో అస్సాసపస్సాసాదికో కాయో ఛన్దాగతియా వత్థు న హోతి, తస్మా కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనం భావేన్తో పుగ్గలో ఛన్దాగతిం న గచ్ఛతి. సుఖవేదనస్సాదవసేన వేదయమానో తదభావేన బ్యాపాదం ఆగచ్ఛతీతి సుఖవేదనా దోసాగతియా వత్థు హోతి, వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానేన పన అనుపస్సితబ్బా వేదనా దోసాగతియా వత్థు న హోతి, తస్మా వేదనాసతిపట్ఠానభావనం భావేన్తో పుగ్గలో దోసాగతిం న గచ్ఛతి. సన్తతిఘనవసేన ‘‘నిచ్చం, ధువ’’న్తి గహితం చిత్తం మోహస్స వత్థు హోతి, చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానేన పన అనుపస్సితబ్బం చిత్తం మోహస్స వత్థు న హోతి, తస్మా చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనం భావేన్తో పుగ్గలో దోసాగతిం న గచ్ఛతి. విభజిత్వా ధమ్మసభావం అజానన్తస్స భయం జాయతీతి విభజిత్వా అజానియసభావా ధమ్మా భయస్స వత్థు హోన్తి, ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానేన పన అనుపస్సితబ్బా విభజిత్వా జానితబ్బా ధమ్మా రాగస్స వత్థు న హోన్తి, తస్మా ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనం భావేన్తో పుగ్గలో భయాగతిం న గచ్ఛతి. ఏవం పహాతబ్బభావేన ఏకలక్ఖణే అకుసలేపి ధమ్మే నీహరిత్వా ఇదాని నిగమేతుం ‘‘ఏవం అకుసలాపి ధమ్మా ఏకలక్ఖణత్తా పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛన్తీ’’తి పున వుత్తం.

భావేతబ్బేసు ధమ్మేసు ఏకదేసేసు వుత్తే తదవసేసాపి భావేతబ్బా ధమ్మా ఏకలక్ఖణత్తా నీహరిత్వా వత్తబ్బా, పహాతబ్బేసుపి ధమ్మేసు ఏకదేసే వుత్తే తదవసేసాపి ధమ్మా పహాతబ్బా ఏకలక్ఖణత్తా నీహరిత్వా వత్తబ్బాతి ఆచరియేన వుత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘అఞ్ఞథాపి యది వత్తబ్బా సియుం, తేపి వదథా’’తి వత్తబ్బభావతో అఞ్ఞేనపి పరియాయేన లక్ఖణహారస్స ఉదాహరణాని దస్సేతుం ‘‘యత్థ వా పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యత్థ యస్సం రూపేకదేసదేసనాయం రూపిన్ద్రియం రుప్పనలక్ఖణం చక్ఖున్ద్రియాదిజీవితిన్ద్రియపరియోసానం అట్ఠవిధం ఇన్ద్రియం రూపేకదేసం భగవతా దేసితం. తత్థేవ తస్సం రూపేకదేసదేసనాయం రూపధాతు రుప్పనలక్ఖణా చక్ఖుధాతాదిఫోట్ఠబ్బధాతుపరియోసానా దసవిధా రూపధాతు రుప్పనలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణత్తా దేసితా. సబ్బో రూపక్ఖన్ధో చ దేసితో. రూపాయతనం రుప్పనలక్ఖణం చక్ఖాయతనాదిఫోట్ఠబ్బాయతనపరియోసానం దసవిధం ఆయతనం రుప్పనలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణత్తా భగవతా దేసితం.

యత్థ వా పన యస్సం వేదనేకదేసదేసనాయం సుఖా వేదనా భగవతా దేసితా, తత్థ తస్సం వేదనేకదేసదేసనాయం సుఖిన్ద్రియఞ్చ దేసితం, సోమనస్సిన్ద్రియఞ్చ దేసితం, దుక్ఖసముదయో అరియసచ్చఞ్చ దేసితం సుఖవేదనాభావేన ఏకలక్ఖణత్తా. యత్థ వా పన యస్సం వేదనేకదేసదేసనాయం దుక్ఖా వేదనా భగవతా దేసితా, తత్థ తస్సం వేదనేకదేసదేసనాయం దుక్ఖిన్ద్రియఞ్చ దేసితం దోమనస్సిన్ద్రియఞ్చ దేసితం, దుక్ఖం అరియసచ్చఞ్చ దేసితం దుక్ఖవేదనాభావేన ఏకలక్ఖణత్తా. యత్థ వా పన యస్సం వేదనేకదేసదేసనాయం అదుక్ఖమసుఖా వేదనా భగవతా దేసితా, తత్థ తస్సం వేదనేకదేసదేసనాయం ఉపేక్ఖిన్ద్రియఞ్చ దేసితం, సబ్బో పటిచ్చసముప్పాదో చ దేసితోతి యోజనా కాతబ్బా.

యస్సం దేసనాయం అదుక్ఖమసుఖా వేదనా దేసితా, తస్సం దేసనాయం ఉపేక్ఖిన్ద్రియం దేసితం హోతు సమానలక్ఖణత్తా, ‘‘కేన పటిచ్చసముప్పాదో దేసితో భవేయ్యా’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘కేన కారణేనా’’తి పుచ్ఛిత్వా కారణం దస్సేతుం ‘‘అదుక్ఖమసుఖాయా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ హి యస్మా అవిజ్జా అనుసేతి, తస్మా అవిజ్జా దేసితా హోతి. అవిజ్జాయ చ దేసితాయ అవిజ్జామూలకో సబ్బోపి పటిచ్చసముప్పాదో ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతీ’’తి దేసితోవ హోతీతి అధిప్పాయో దట్ఠబ్బో.

‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… సముదయో హోతీ’’తి అనులోమవసేన పవత్తో యో పటిచ్చసముప్పాదో దేసితోతి ఆచరియేన వుత్తో, ‘‘యది తథా పవత్తో సో చ పటిచ్చసముప్పాదో దేసితో, ఏవం సతి సబ్బో చ పటిచ్చసముప్పాదో దేసితో’’తి న వత్తబ్బోతి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘సో చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యో చ అనులోమవసేన పవత్తో, సో చ సరాగసదోససమోహసంకిలేసపక్ఖేన హాతబ్బో. యో చ పటిలోమవసేన ‘‘అవిజ్జాయ త్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో’’తిఆదికో పవత్తో, సో చ వీతరాగవీతదోసవీతమోహఅరియధమ్మేహి హాతబ్బో. యో చ అనులోమపటిలోమవసేన పవత్తో, సో చ తదుభయేహి హాతబ్బో. తస్మా ‘‘సబ్బో చ పటిచ్చసముప్పాదో దేసితో’’తి వత్తబ్బోవాతి అధిప్పాయో గహేతబ్బో.

‘‘యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా, తేసం ధమ్మానం ఏకస్మిం ధమ్మే వుత్తే అవసిట్ఠా ధమ్మా వుత్తా భవన్తీతిఆదినా (నేత్తి. ౨౩) ఆచరియేన యా లక్ఖణహారయోజనా వుత్తా, సావ కాతబ్బా, న అఞ్ఞథా కాతబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో అఞ్ఞథాపి లక్ఖణహారయోజనా కాతబ్బాయేవాతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం యే ధమ్మా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యే పథవీఆదయో రూపధమ్మా, యే ఫస్సాదయో అరూపధమ్మా సన్ధారణాదికిచ్చతో సఙ్ఘట్టనాదికిచ్చతో ఏకలక్ఖణా, తేసం రూపారూపధమ్మానం ఏకస్మిం ధమ్మే వుత్తే అవసిట్ఠా రూపారూపధమ్మా వుత్తా భవన్తి. యే పథవీఆదయో రూపధమ్మా, యే ఫస్సాదయో అరూపధమ్మా కక్ఖళాదిలక్ఖణతో ఫుసనాదిలక్ఖణతో ఏకలక్ఖణా, తేసం రూపారూపధమ్మానం ఏకస్మిం ధమ్మే వుత్తే అవసిట్ఠా రూపారూపధమ్మా వుత్తా భవన్తి. యే ధమ్మా రుప్పనసామఞ్ఞతో నమనసామఞ్ఞతో అనిచ్చాదిసామఞ్ఞతో వా ఖన్ధాయతనాదిసామఞ్ఞతో వా ఏకలక్ఖణా, తేసం సఙ్ఖతధమ్మానం ఏకస్మిం సఙ్ఖతధమ్మే వుత్తే అవసిట్ఠా ధమ్మా వుత్తా భవన్తి. యే సఙ్ఖతధమ్మా భఙ్గుప్పాదతో సఙ్ఖతో చుతూపపాతతో సమాననిరోధుప్పాదసఙ్ఖతతో వా చుతూపపాతతో ఏకలక్ఖణా, తేసం సఙ్ఖతధమ్మానం ఏకస్మిం సఙ్ఖతధమ్మే వుత్తే అవసిట్ఠా సఙ్ఖతధమ్మా వుత్తా భవన్తీతి అత్థయోజనా కాతబ్బా.

కిచ్చతో చ లక్ఖణతో చాతిఆదీసు -సద్దేన సహచరణసమానహేతుతాదయో సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బా. సహచరణాదీసు చ యం వత్తబ్బం, తం ‘‘నానత్తకాయనానత్తసఞ్ఞినో (దీ. ని. ౩.౩౪౧, ౩౫౭, ౩౫౯; అ. ని. ౯.౨౪), నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా’’తిఆదీసు సహచారితాయ సఞ్ఞాసహగతా ధమ్మా నిద్ధారితాతిఆదినా వుత్తమేవ.

‘‘ఏకస్మిం ధమ్మే సరూపతో వుత్తే ఏకలక్ఖణాదితో అవసిట్ఠధమ్మానమ్పి వుత్తభావో కేన అమ్హేహి జానితబ్బో సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేన అవసిట్ఠధమ్మానమ్పి వుత్తభావేన ‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే’’తిఆదికం యం వచనం ఆయస్మా మహాకచ్చానో ఆహ, తేన వచనేన తుమ్హేహి అవసిట్ఠానమ్పి వుత్తభావో జానితబ్బో సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

‘‘ఏత్తావతా చ లక్ఖణహారో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞో నియుత్తో నత్థీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో లక్ఖణో హారో’’తి వుత్తం. తత్థ యస్సం పాళియం ఏకస్మిం ధమ్మే వుత్తే అవసిట్ఠధమ్మాపి యేన లక్ఖణహారేన నిద్ధారితా, తస్సం పాళియం సో లక్ఖణో హారో నియుత్తో నిద్ధారేత్వా యోజితోతి అత్థో దట్ఠబ్బోతి.

ఇతి లక్ఖణహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౬. చతుబ్యూహహారవిభఙ్గవిభావనా

౨౫. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన లక్ఖణహారవిభఙ్గేన సుత్తత్థేహి సమానత్థా విభత్తా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో లక్ఖణహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో చతుబ్యూహహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో చతుబ్యూహో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు. కతమోతి కతమో సంవణ్ణనావిసేసో చతుబ్యూహో హారో చతుబ్యూహహారవిభఙ్గో నామాతి విఞ్ఞేయ్యో. తేన వుత్తం – ‘‘తత్థ కతమో చతుబ్యూహో హారోతి చతుబ్యూహహారవిభఙ్గో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౫). ‘‘ఇమినా చతుబ్యూహహారేన కతమస్స నేరుత్తాదయో గవేసితబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘బ్యఞ్జనేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ బ్యఞ్జనేనాతి చతుబ్యూహహారస్స సుత్తస్స విసేసతో బ్యఞ్జనవిచయభావతో ‘‘బ్యఞ్జనా’’తి వోహారితేన ఇమినా చతుబ్యూహహారేన సుత్తస్స నేరుత్తఞ్చ, సుత్తస్స అధిప్పాయో చ, సుత్తస్స నిదానఞ్చ, సుత్తస్స పుబ్బాపరసన్ధి చ సంవణ్ణేన్తేహి గవేసితబ్బోతి అత్థో.

‘‘చతుబ్యూహహారేన గవేసితబ్బేసు నేరుత్తాదీసు కతమం సుత్తస్స గవేసితబ్బం నేరుత్త’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమం నేరుత్త’’న్తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో – తత్థ తేసు ఇమినా చతుబ్యూహహారేన గవేసితబ్బేసు నేరుత్తాదీసు కతమం సుత్తస్స నేరుత్తం నిబ్బచనం నామాతి చే పుచ్ఛేయ్య? సుత్తస్స యా నిరుత్తి నిద్ధారేత్వా వుత్తా సభావపఞ్ఞత్తి గవేసితబ్బా, ఇదం సభావనిరుత్తిభూతం నిబ్బచనం నేరుత్తం నామాతి. ‘‘యా నిరుత్తి నేరుత్తం నామాతి వుత్తా, కా పన సా నిరుత్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘పదసంహితా’’తి వుత్తం. పదేసు సంహితా యుత్తా పదసంహితా. యథా యథా సుత్తత్థో వత్తబ్బో, తథా తథా యా సభావనిరుత్తి పవత్తా, సా పవత్తా సభావనిరుత్తియేవ నిరుత్తి నామాతి యోజనా. ‘‘కా పన సా సభావనిరుత్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా చ ‘‘యం ధమ్మానం నామసో ఞాణ’’న్తి వుత్తం. యం యాయ కారణభూతాయ నామపఞ్ఞత్తియా ధమ్మానం నేయ్యానం నామసో పథవీనామాదినా వా ఫస్సనామాదినా వా ఖన్ధనామాదినా వా వివిధేన నామేన అత్థధమ్మాదీసు కుసలస్స పుగ్గలస్స ఞాణం పవత్తతి, సా కారణభూతా నామపఞ్ఞత్తి సభావనిరుత్తి నామాతి అత్థో. న్తి చ లిఙ్గవిపల్లాసో, యాయాతి అత్థో. ‘‘లిఙ్గపకతిధమ్మానం నామసో పవత్తమానం ఞాణం వివరిత్వా కథేహీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యదా హీ’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘యదా హి భిక్ఖూతిఆదినా ‘ధమ్మానం నామసో ఞాణ’న్తి పదస్స అత్థం వివరతీ’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౫) వుత్తం. తస్సత్థో అట్ఠకథాయం విభజిత్వా వుత్తోవాతి న విచారితో.

౨౬. నేరుత్తం ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేహి చ ఞాతం ‘‘కతమో సుత్తే గవేసితబ్బో భగవతో అధిప్పాయో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో అధిప్పాయో’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో పాకటో. అపిచ ‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతీ’’తిఆదీసు యేన పుగ్గలేన అత్తనా రక్ఖితేన ధమ్మేన రక్ఖితబ్బభావో ఇచ్ఛితో, సో ధమ్మం రక్ఖిస్సతీతి భగవతో అధిప్పాయో. యో పుగ్గలో దుగ్గతితో ముచ్చితుకామో, సో ధమ్మం రక్ఖిస్సతీతి భగవతో అధిప్పాయో.

చోరో యథా సన్ధిముఖే గహితోతిఆదీసు యో చోరో ఘాతనతో ముచ్చితుకామో, సో చోరకమ్మం న కరిస్సతీతి భగవతో అధిప్పాయో. యో పుగ్గలో అపాయాదిదుక్ఖతో ముచ్చితుకామో, సో పాపకమ్మం న కరిస్సతీతి భగవతో అధిప్పాయో.

సుఖకామానీతిఆదీసు యే పుగ్గలా సుఖం ఇచ్ఛన్తి, తే పరహింసనతో వివజ్జిస్సన్తీతి భగవతో అధిప్పాయో.

మిద్ధీ యదా హోతి మహగ్ఘసో చాతిఆదీసు యే పుగ్గలా పునప్పునం పవత్తమానజాతిజరామరణతో ముచ్చితుకామా, తే భోజనే మత్తఞ్ఞునో భవిస్సన్తి, సన్తుట్ఠా భవిస్సన్తి, సుద్ధాజీవా భవిస్సన్తి, పాతిమోక్ఖసంవరసీలసమ్పన్నా భవిస్సన్తి, అతన్దినో భవిస్సన్తి, విపస్సకా భవిస్సన్తి, సగారవా సప్పతిస్సా భవిస్సన్తీతి భగవతో అధిప్పాయో.

అప్పమాదో అమతపదన్తిఆదీసు యే పుగ్గలా మచ్చునో భాయన్తి, నిబ్బానమిచ్ఛన్తి, తే పుగ్గలా దానసీలభావనాకమ్మేసు అప్పమత్తా భవిస్సన్తీతి భగవతో అధిప్పాయో.

౨౭. సుత్తే గవేసితబ్బో అధిప్పాయో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతో, ‘‘కతమం సుత్తస్స గవేసితబ్బం నిదాన’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమం నిదాన’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ నిదానన్తి ఫలం నీహరిత్వా దేతీతి నిదానం. కిం తం? కారణం. ధనియోతి ధనవడ్ఢనకారణే నియుత్తోతి ధనియో. గోపాలకోతి గావో ఇస్సరభావేన పాలేతి రక్ఖతీతి గోపాలకో. ఉపధీహీతి పుత్తగోణాదీహి (సు. ని. అట్ఠ. ౧.౩౩). నరస్సాతి పుత్తిమన్తస్స వా గోపాలకస్స వా నరస్సాతి చ పదట్ఠానవసేన వా యేభుయ్యవసేన వా గాథాయం ఆగతవసేన వా వుత్తం, నారియాపి ఉపధీహి నన్దనా అత్థేవాతి దట్ఠబ్బా.

ఇమినా వత్థునాతి ఉపధిసఙ్ఖాతేన ఇమినావ పుత్తగవాదినా వత్థునా. వసతి పవత్తతి నన్దనా ఏత్థ పుత్తగోణాదికేతి వత్థు. నన్దనం నీహరిత్వా దేతి పుత్తగోణాదికన్తి నిదానన్తి అత్థం గహేత్వా ధనియో ‘‘ఉపధీహి నరస్స నన్దనా’’తి ఆహ. భగవా పన ‘‘వసతి పవత్తతి సోచనా ఏత్థ పుత్తగోణాదికేహి వత్థు, సోచనం నీహరిత్వా దేతి పుత్తగోణాదికన్తి నిదాన’’న్తి అత్థం గహేత్వా ‘‘ఉపధీహి నరస్స సోచనా’’తి ఆహ. పరిగ్గహీయతేతి పరిగ్గహం. కిం తం? పుత్తగోణాదికం, తం పరిగ్గహం ‘‘ఉపధీ’’తి ఆహ, న కిలేసూపధికాయఖన్ధూపధిన్తి.

ఉపధీసూతి ఖన్ధసఙ్ఖాతేసు కాయేసు. కాయం ‘‘ఉపధీ’’తి ఆహ, న పుత్తగవాదికం, న పరిగ్గహం.

బాహిరేసు వత్థూసూతి మణికుణ్డలపుత్తదారాదీసు వత్థూసు.

కామసుఖన్తి కామనీయేసు అస్సాదసుఖవసేన పవత్తా తణ్హా. బాహిరవత్థుకాయ తణ్హాయాతి కామనీయేసు బాహిరవత్థూసు అస్సాదసుఖవసేన పవత్తాయ తణ్హాయ.

అజ్ఝత్తికవత్థుకాయాతి రూపకాయసఙ్ఖాతే అజ్ఝత్తికవత్థుమ్హి అభినన్దనవసేన పవత్తాయ.

పున అజ్ఝత్తికవత్థుకాయాతి పఞ్చక్ఖన్ధసఙ్ఖాతే అజ్ఝత్తికవత్థుమ్హి సినేహవసేన పవత్తాయ.

గవేసితబ్బం నిదానం విభత్తం, అమ్హేహి చ ఞాతం, ‘‘కతమో గవేసితబ్బో పుబ్బాపరసన్ధీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తత్థ కతమో పుబ్బాపరసన్ధీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నేరుత్తాధిప్పాయనిదానపుబ్బాపరసన్ధీసు. యథాతి యేన అన్ధకారాదినా సభావేన ‘‘కామన్ధా…పే… మాతర’’న్తి యం కామతణ్హం భగవా ఆహ, అయం కామతణ్హా తథా తేన అన్ధకారాదినా సభావేన ‘‘కామన్ధా…పే… మాతర’’న్తి గాథా వుత్తాతి యోజనా.

గాథాత్థో పన – కామేతీతి కామో, కామతణ్హా, కామేన అత్థస్స అజాననతాయ ధమ్మస్స, అపస్సనతాయ చ అన్ధాతి కామన్ధా. కామతణ్హాసఙ్ఖాతేన జాలేన అత్థధమ్మానం అజాననాపస్సనేన సఞ్ఛన్నా పలిగుణ్ఠితాతి జాలసఞ్ఛన్నా. తణ్హాసఙ్ఖాతేన ఛదనేన తేసంయేవ అత్థధమ్మానం అజాననాపస్సనేన ఛాదితా పిహితాతి తణ్హాఛదనఛాదితా. అత్థధమ్మేసు పమత్తసఙ్ఖాతేన పమాదేన బన్ధనేన బద్ధా బన్ధితబ్బా పుగ్గలా జరామరణం అన్వేన్తి, కుమినాముఖే పవత్తా మచ్ఛా మరణం అన్వేన్తి ఇవ చ, ఖీరపకో వచ్ఛో మాతరం అన్వేతి ఇవ చ, తథా జరామరణం అన్వేన్తీతి గహేతబ్బో.

‘‘కామన్ధా…పే… మాతర’న్తి యాయ దేసనాయ, గాథాయ వా కామతణ్హా వుత్తా, సా దేసనా, గాథా వా కతమేన దేసనాభూతేన అపరేన యుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తథా పుచ్ఛిత్వా ఇమాయ దేసనాయ, గాథాయ వా యుజ్జతీతి దస్సేతుం ‘‘సా కతమేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సాతి ‘‘కామన్ధా…పే… అన్వేన్తీ’’తి దేసనా, గాథా వా. పుబ్బాపరేనాతి తతో దేసనాతో పుబ్బేన దేసనావచనేన, గాథావచనేన వా అపరేన దేసనావచనేన, గాథావచనేన వా. యుజ్జతి యుజ్జనం ఏతి సమేతీతి పుచ్ఛతి.

యథాతి యేన అన్ధకరణాదినా. ‘‘రత్తో…పే… నర’’న్తి యం గాథావచనం భగవా ఆహ, తేన గాథావచనేన తథా అన్ధకరణాదినా యుజ్జతీతి యోజనా. గాథాత్థో పన – రత్తో రఞ్జన్తో పుగ్గలో అత్థం అత్తహితపయోజనం పరహితపయోజనం న జానాతి. రత్తో రఞ్జన్తో ధమ్మం యథావుత్తస్స అత్థస్స హేతుం పఞ్ఞాచక్ఖునా న పస్సతి. రాగో యం నరం యదా సహతే, తదా తస్స నరస్స అన్ధం అన్ధకారం తమం అఞ్ఞాణం హోతీతి గహేతబ్బో.

ఇతీతి ఏవం. అన్ధతాయ అన్ధకరణతాయ సఞ్ఛన్నతాయ సఞ్ఛన్నకరణతాయ. సాయేవ తణ్హాతి ‘‘కామన్ధా…పే… మాతర’’న్తి గాథావచనేన యా కామతణ్హా వుత్తా, సాయేవ కామతణ్హా. అభిలపితాతి ‘‘రత్తో…పే… నర’’న్తి అపరేన గాథావచనేన భగవతా వోహారితా వోహరణేన ఞాపితా, అభిలపితస్స అత్థస్స సమానతా పుబ్బదేసనా అపరదేసనాయ యుజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

‘‘ద్వీసు గాథాసు కతమేహి పదేహి సాయేవ తణ్హా అభిలపితా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమేహి అభిలపితాతి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘యఞ్చాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పఠమగాథాయం ‘‘కామన్ధా…పే… ఛాదితా’’తి యఞ్చ పదం ఆహ, దుతియగాథాయఞ్చ ‘‘రత్తో…పే… న పస్సతీ’’తి యఞ్చ పదం ఆహ. పరియుట్ఠానేహి పరియుట్ఠానదీపకేహి ఇమేహి ‘‘కామన్ధా…పే… పస్సతీ’’తి పదేహి సాయేవ పఠమగాథాయ వుత్తా కామతణ్హా చ భగవతా అభిలపితా.

‘‘యం అన్ధకారం వుత్తం, కతమం తం? యా తణ్హా పోనోభవికా వుత్తా, కతమా సా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యం అన్ధకార’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ అన్ధకారం యం అఞ్ఞాణం వుత్తం, అయం దుక్ఖసముదయో భవే. యా చ తణ్హా పోనోభవికా వుత్తా, అయఞ్చ దుక్ఖసముదయో భవేతి యోజనా.

‘‘కామా’’తి యఞ్చ పదం భగవా ఆహ, తేన పదేన ఇమే కిలేసకామా వుత్తా. ‘‘జాలసఞ్ఛన్నా’’తి యఞ్చ పదం భగవా ఆహ, తేన పదేన తేసంయేవ కిలేసకామానం పయోగేన సముదాచారేన పరియుట్ఠానం భగవా దస్సేతి. తస్మాతి యస్మా యస్మిం సన్తానే తణ్హా ఉప్పన్నా, తం సన్తానం సంసారతో నిస్సరితుం అదత్వా రూపారమ్మణాదీహి పలోభయమానా హుత్వా చిత్తం కిలేసేహి పరియాదాయ తిట్ఠతి, తస్మా తణ్హాయ చిత్తం పరియాదాయ సన్తానే తిట్ఠమానత్తా. కిలేసవసేనాతి వీతిక్కమకిలేసవసేన. పరియుట్ఠానవసేనాతి వీతిక్కమనం అప్పత్వా ఉప్పజ్జమానవసేన. యేతి వుత్తప్పకారతణ్హాసహితపుగ్గలసదిసా. తేతి తే తణ్హాబన్ధనబద్ధా చ ఏదిసకా చ పుగ్గలా. జరామరణం అన్వేన్తి జరామరణం అతిక్కమితుం న సక్కుణన్తి. అయన్తి జరామరణానుప్పవత్తి ‘‘జరామరణమన్వేన్తీ’’తి ఇమినా వచనేన భగవతా దస్సితాతి యోజనా.

‘‘కామన్ధా’’తిఆదిగాథాయ చేవ ‘‘రత్తో’’తిఆదిగాథాయ చ పుబ్బాపరసన్ధి ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం ‘యస్స పపఞ్చా ఠితీ చా’తిఆదిగాథాసు పుబ్బాపరసన్ధి అమ్హేహి విఞ్ఞాతబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా యస్స పపఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తస్సా గాథాయ – యస్స మునినో పపఞ్చా తణ్హామానదిట్ఠీ చ నత్థి, తణ్హామానదిట్ఠీహి అభిసఙ్ఖతా సఙ్ఖారా చ నత్థి, ఠితీ అనుసయా తణ్హా చ నత్థి, సన్దానసదిసం తణ్హాపరియుట్ఠానం నత్థి, పలిఘసదిసో మోహో చ నత్థి, సో ముని పపఞ్చాదికం సబ్బం వీతివత్తో అతిక్కన్తోతి వుచ్చతి. నిత్తణ్హం నిమానం నిదిట్ఠిం నిసన్దానం నిపలిఘం లోకే చరన్తం తం మునిం సదేవకో తణ్హాసహితో లోకో న విజానాతీతి అత్థో.

గాథాయం పపఞ్చాదయో భగవతా వుత్తా, ‘‘కతమే తే’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘పపఞ్చా నామా’’తిఆది వుత్తం. అత్తనో ఆధారపుగ్గలం సంసారే చిరం పపఞ్చన్తాపేన్తీ తణ్హామానదిట్ఠియో చ, తాహి తణ్హామానదిట్ఠీహి సహజాతవసేన వా ఉపత్థమ్భనవసేన వా అభిసఙ్ఖతా సఙ్ఖారా చ పపఞ్చా నామ. సన్తానే అప్పహీనట్ఠేన అనుసయా తణ్హా సత్తానం తిట్ఠనహేతుత్తా ఠితీ నామ. పవత్తమానాయ తణ్హాయ యం పరియుట్ఠానఞ్చ ఛత్తింసతణ్హాయ జాలినియా యాని విచరితాని చ వుత్తాని, ఇదం సబ్బం అత్తనో ఆధారం పుగ్గలం బన్ధనట్ఠేన సన్దానసదిసత్తా సన్దానం నామ. మోహో అత్తనో ఆధారస్స పుగ్గలస్స నిబ్బాననగరప్పవేసనస్స పటిసేధకత్తా పలిఘసదిసత్తా పలిఘో నామ. ‘‘యస్స పపఞ్చాదయో నత్థి, సో కిం వీతివత్తో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యే చా’’తిఆది వుత్తం. యే వుత్తప్పకారా పపఞ్చా సఙ్ఖారా, యా చ వుత్తప్పకారా ఠితి, యం వుత్తప్పకారం సన్దానఞ్చ, యం వుత్తప్పకారం పలిఘఞ్చ నత్థీతి వుత్తా, సబ్బం ఏతం పపఞ్చాదికం యో ముని సమతిక్కన్తో, అయం ముని ‘‘నిత్తణ్హో’’తి వుచ్చతీతి దట్ఠబ్బో.

౨౮. ‘‘యస్స పపఞ్చాతిఆదిగాథాయం యే పపఞ్చాదయో వుత్తా, తేసు తణ్హామానదిట్ఠిహేతుకా సఙ్ఖారా కదా కతివిధం ఫలం దేన్తి, తంసఙ్ఖారసమ్పయుత్తా తణ్హా కదా కతివిధం ఫలం దేతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ పరియుట్ఠానసఙ్ఖారా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు పపఞ్చసఙ్ఖారాదీసు. పరియుట్ఠానసఙ్ఖారాతి వీతిక్కమవసేన పవత్తా పరియుట్ఠానా అకుసలసఙ్ఖారా చేతనా. దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదీతి దిట్ఠే పస్సితబ్బే ధమ్మే అత్తభావే వేదనీయం ఫలం దేతీతి దిట్ఠధమ్మవేదనీయా, దిట్ఠే ధమ్మే ఫలం వేదేతీతి వా దిట్ఠధమ్మవేదనీయా. కా సా? అపదుస్సనీయాదీసు అతిదుస్సనాదివసేన పవత్తా పఠమజవనచేతనా. ఉపపజ్జే ఫలం వేదేతీతి ఉపపజ్జవేదనీయా, సత్తమజవనచేతనా. అపరాపరియాయే అత్తభావే ఫలం వేదేతీతి అపరాపరియాయవేదనీయా, మజ్ఝే పవత్తా పఞ్చ జవనచేతనా. తిఫలదానవసేన తివిధా సఙ్ఖారా. ఏవం ఇమాయ తివిధాయ సఙ్ఖారచేతనాయ సమ్పయుత్తా తివిధా తణ్హా తివిధం ఫలం దిట్ఠే వా ధమ్మే అత్తభావే, ఉపపజ్జే వా అనన్తరభవే, అపరే వా పరియాయే భవే దేతి నిబ్బత్తేతీతి ఏవం ఫలనిబ్బత్తకసఙ్ఖారం వా తంసమ్పయుత్తం తణ్హం వా భగవా ఆహ.

‘‘యాయ దేసనాయ, గాథాయ వా ఫలనిబ్బత్తకం సఙ్ఖారం ఆహ, సా దేసనా, గాథా వా కతమేన దేసనాభూతేన వా అపరేన యుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యం లోభపకతం కమ్మం కరోతీ’’తిఆది వుత్తం. యా ‘‘యస్స…పే… లోకో’’తి దేసనా చ యా ‘‘యం లోభపకతం కమ్మం…పే… అపరే వా పరియాయే’’తి దేసనా చ వుత్తా, భగవతో ఇదం దేసనాద్వయం అఞ్ఞమఞ్ఞం పుబ్బాపరేన పుబ్బం అపరేన అపరం పుబ్బేన యుజ్జతి యుజ్జనం ఏతి సమేతి, యథా గఙ్గోదకం యమునోదకేన, యమునోదకమ్పి గఙ్గోదకేన సంసన్దతి సమేతి. ‘‘యస్స…పే… లోకో’’తి దేసనా ‘‘యం లోభపకతం…పే… పరియాయే’’తి దేసనాయ సంసన్దతి సమేతి, ‘‘యం లోభపకతం…పే… పరియాయే’’తి దేసనాపి ‘‘యస్స…పే… లోకో’’తి దేసనాయ సంసన్దతి సమేతీతి అత్థో గహేతబ్బో. ‘‘కథం యుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ పరియుట్ఠాన’’న్తిఆది వుత్తం, దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదిఫలత్తయనిబ్బత్తకట్ఠేన యుజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

యం యం సుత్తం భగవతా దేసితం పుబ్బాపరేన యుజ్జతి, తం తం సుత్తమ్పి నీహరిత్వా పుబ్బాపరసంసన్దనం దస్సేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది వుత్తం. సంసన్దనాకారో వుత్తనయానుసారేన గహేతబ్బో. తత్థాతి తేసు పరియుట్ఠానసఙ్ఖారతణ్హావిచరితేసు. పరియుట్ఠానన్తి రూపారమ్మణాదీని అయోనిసోమనసికారేన ఆరబ్భ సత్తసన్తానే పవత్తం తణ్హాచరితం. పటిసఙ్ఖానబలేనాతి అసుభానిచ్చాదిదస్సనబలేన తదఙ్గప్పహానవసేన పహాతబ్బం. సఙ్ఖారాతి దస్సనపహాతబ్బా సఙ్ఖారా. దస్సనబలేనాతి దస్సనసఙ్ఖాతపఠమమగ్గఞాణబలేన పహాతబ్బా. ఛత్తింస తణ్హావిచరితానీతి దస్సనేన పహాతబ్బతణ్హావిచరితేహి అవసేసాని ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని. నిగ్గతా తణ్హా యస్స సో నిత్తణ్హో, నిత్తణ్హస్స భావో నిత్తణ్హతా, కా సా? సఉపాదిసేసా నిబ్బానధాతు.

పపఞ్చసఙ్ఖారాభినన్దనత్తయం యదిపి అత్థతో ఏకం సమానం, దేసనాయ పన పదక్ఖరాదీహి విసేసో అత్థీతి దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘యోయం పుబ్బాపరసన్ధి ఆచరియేన విభత్తో, సోయం కతివిధో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సో చాయం పుబ్బాపరో సన్ధీ’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన వుత్తం – ‘‘న కేవలం సుత్తన్తరసంసన్దనమేవ పుబ్బాపరసన్ధి, అథ ఖో అఞ్ఞోపి అత్థీతి దస్సేతుం ‘సో చాయ’న్తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౮). తత్థ అత్థసన్ధీతి కిరియాకారకాదివసేన అత్థస్స అత్థేన సన్ధి. పదసన్ధీతి నామపదాదికస్స నామపదాదికన్తరేన సన్ధి. దేసనాసన్ధీతి వుత్తప్పకారస్స దేసనన్తరస్స వుత్తప్పకారేన దేసనన్తరేన సన్ధి. నిద్దేససన్ధీతి నిద్దేసన్తరస్స నిద్దేసన్తరేన సన్ధి.

సన్ధి చ నామ అత్థాదయో ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞో సభావధమ్మో నామ నత్థి, అత్థాదీనఞ్చ ఛఅత్థపదాదీసు అవరోధనతో ‘‘అత్థసన్ధి ఛప్పదానీ’’తిఆది వుత్తం.

అత్థసన్ధిబ్యఞ్జనసన్ధయో ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కతమా దేసనాసన్ధీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘దేసనాసన్ధి న చ పథవి’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ న చ పథవిం నిస్సాయ ఝాయతి ఝాయీ ఝాయతి చాతి ఏత్థ ఝాయీ ఝానసమఙ్గీ పుగ్గలో పథవిం నిస్సాయ ఆలమ్బిత్వా న చ ఝాయతి, సబ్బసఙ్ఖారనిస్సటం పన నిబ్బానం నిస్సాయ ఆలమ్బిత్వా ఫలసమాపత్తిం ఝాయతి సమాపజ్జతి ఏవాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. న చ ఆపన్తిఆదీసుపి ఏస నయో యోజేతబ్బో. ఫలసమాపత్తిసమఙ్గీ పుగ్గలో హి పథవీఆదయో ముఞ్చిత్వా నిబ్బానమేవ ఆరబ్భ ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతీతి. ఏత్థ చ పథవీఆదీహి మహాభూతేహి కామభవరూపభవా గహితా రూపపటిబద్ధవుత్తితాయ. ఆకాసానఞ్చాయతనాదీహిపి అరూపభవో గహితో, భవత్తయం వజ్జేత్వా చ ఝాయతీతి అధిప్పాయో. యది పథవీఆదయో నిస్సాయ న ఝాయీ ఝాయతి చ, ఏవం సతి ఇధలోకసఙ్ఖాతం సత్తసన్తానం వా పరలోకసఙ్ఖాతం సత్తసన్తానం వా అనిన్ద్రియసన్తానం వా నిస్సాయ ఝాయీ ఝాయతీతి ఆసఙ్కనీయత్తా తం పరిహరన్తో ‘‘న చ ఇమం లోక’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇమం లోకన్తి ఇధలోకసఙ్ఖాతో దిట్ఠో అత్తభావో సత్తసన్తానో వుత్తో, తస్మిం నిస్సాయ న ఝాయతి ఝాయీ ఝాయతి చ. పరలోకన్తి ఇధలోకతో అఞ్ఞో భవన్తరసఙ్ఖాతో సత్తసన్తానో వుత్తో, తస్మిం నిస్సాయ న చ ఝాయతి ఝాయీ ఝాయతి చ.

యమిదం ఉభయన్తిఆదీసు ఇదం ఉభయం ఇధలోకపరలోకద్వయం అన్తరేన వజ్జేత్వా యం రూపాయతనం దిట్ఠం, తం రూపాయతనమ్పి. యం సద్దాయతనం సుతం, తం సద్దాయతనమ్పి. యం గన్ధాయతనరసాయతనఫోట్ఠబ్బాయతనం ముతం, తం గన్ధాయతనరసాయతనఫోట్ఠబ్బాయతనమ్పి. యం ఆపోధాతు ఆకాసధాతు లక్ఖణరూపం ఓజాసఙ్ఖాతం ధమ్మాయతనేకదేసరూపం విఞ్ఞాతం, తం ఆపోధాతాదికం ధమ్మాయతనేకదేసరూపమ్పి. యం వత్థు పరియేసితం వా అపరియేసితం వా సన్తికే పత్తం, తం వత్థుమ్పి. యం వత్థు పత్తం వా అప్పత్తం వా పరియేసితం పరియేసనారహం సున్దరం, తం వత్థుమ్పి. యం వత్థు వితక్కితం వితక్కనవసేన ఆలమ్బితబ్బం, తం వత్థుమ్పి. యం వత్థు విచారితం అనుమజ్జనవసేన ఆలమ్బితబ్బం, తం వత్థుమ్పి. యం వత్థు మనసా చిత్తేనేవ అనుచిన్తితం అనుచిన్తనవసేన ఆలమ్బితబ్బం, తం వత్థుమ్పి నిస్సాయ న ఝాయతి ఝాయీ ఝాయతి చాతి యోజనా కాతబ్బా.

ఏత్థ దిట్ఠాదికం బహిద్ధారూపమేవ గహేతబ్బం అనిన్ద్రియబద్ధరూపస్స అధిప్పేతత్తా. తేనాహ అట్ఠకథాచరియో – ‘‘తదుభయవినిముత్తో అనిన్ద్రియబద్ధో రూపసన్తానో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౮). ‘‘యది ఝాయీ పుగ్గలో యథావుత్తే పథవీఆదయో నిస్సాయ న ఝాయతి ఝాయీ ఝాయతి చ, ఏవం సతి అయం ఝాయీ పుగ్గలో ఇదం నామ నిస్సాయ ఝాయతీతి లోకే కేనచి ఞాయతి కిం, ఉదాహు న ఞాయతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా న ఞాయతీతి దస్సేతుం ‘‘అయం సదేవకే లోకే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఫలసమాపత్తిఝానేన ఝాయన్తో అయం ఖీణాసవపుగ్గలో సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ పజాయ యత్థ కత్థచిపి అనిస్సితేన చిత్తేన ఝాయతీతి సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ పజాయ కేనచి న ఞాయతీతి అత్థో గహేతబ్బో. తేన వుత్తం –

‘‘నమో తే పురిసాజఞ్ఞ, నమో తే పురిసుత్తమ;

యస్స తే నాభిజానామ, కిం త్వం నిస్సాయ ఝాయసీ’’తి. (సం. ని. ౩.౭౯; నేత్తి. ౧౦౪);

‘‘కేనచి అవిఞ్ఞాయభావో కేన సుత్తేన విభావేతబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమినా గోధికసుత్తేన (సం. ని. ౧.౧౫౯) విభావేతబ్బోతి దస్సేతుం ‘‘యథా మారో పాపిమా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఇదాని ఖీణాసవచిత్తస్స కత్థచిపి అనిస్సితభావం గోధికసుత్తేన (సం. ని. ౧.౧౫౯) వక్కలిసుత్తేన (సం. ని. ౩.౮౭) చ విభావేతుం ‘యథా మారో’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౮) వుత్తం. తత్థ దానాదిపుఞ్ఞకారకే, పుఞ్ఞే వా మారేతి నివారేతీతి మారో, అత్తహితపరహితే మారేతీతి వా మారో. పాపచిత్తుప్పాదవన్తతాయ పాపిమా. పుబ్బత్తభావే గోధస్స ఘాతకత్తా ‘‘గోధికో’’తి లద్ధనామస్స పరినిబ్బాయన్తస్స కులపుత్తస్స పరినిబ్బానతో ఉద్ధం పటిసన్ధాది విఞ్ఞాణం సమన్వేసన్తో న జానాతి న పస్సతి. ‘‘పరచిత్తజాననకో మారో కస్మా న జానాతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సో హీ’’తిఆది వుత్తం. సో గోధికో హి యస్మా పపఞ్చాతీతో, తస్మా తణ్హాపహానేన దిట్ఠినిస్సయోపి అస్స గోధికస్స యస్మా నత్థి, తస్మా చ న జానాతీతి.

‘‘గోధికసుత్తేనేవ విభావేతబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యథా చా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘గోధికసుత్తవక్కలిసుత్తేహి అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా అనిస్సితభావో విభావితో, ఏవం సతి సఉపాదిసేసనిబ్బానధాతుయా అనిస్సితభావో కేన విఞ్ఞాయతీతి అత్థో భవేయ్యా’’తి వత్తబ్బత్తా తదాపి న విఞ్ఞాయతియేవాతి దస్సేతుం ‘‘సదేవకేన లోకేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సఉపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా ఫలసమాపత్తిఝానేన ఝాయమానా ఇమే ఖీణాసవా కత్థచి అనిస్సితచిత్తా ఝాయన్తీతి సదేవకేన లోకేన న ఞాయన్తి సమారకేన…పే… సదేవమనుస్సాయ న ఞాయన్తీతి యోజనా కాతబ్బా. అనిస్సితచిత్తా న ఞాయన్తీతి ఏత్థ హి -కారో చ ‘‘ఝాయమానా’’తి పదే న సమ్బన్ధితబ్బో ‘‘న ఝాయమానా’’తి అత్థస్స సమ్భవతో. ‘‘న ఞాయన్తీ’’తి పన సమ్బన్ధితబ్బో హేట్ఠా అట్ఠకథాయం ఏవ ‘‘లోకే కేనచిపి న ఞాయతీ’’తి వుత్తత్తా. అయం దేసనాసన్ధీతి గోధికసుత్తవక్కలిసుత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞం అత్థవసేన సంసన్దనా నిద్ధారితా వియ ‘‘న చ పథవిం నిస్సాయా’’తిఆదిదేసనాయ చ ‘‘న చ ఇమం లోక’’న్తిఆదిదేసనాయ చ యాయ దేసనాయ అత్థవసేన సంసన్దనా నిద్ధారితా, తాయ దేసనాయ యత్థ కత్థచి యం కిఞ్చి నిస్సాయ ఝాయీ న ఝాయతి, నిబ్బానం నిస్సాయ ఝాయీ ఝాయతీతి అత్థవసేన నిద్ధారితా, అయం సంసన్దనా దేసనాసన్ధి నామాతి అత్థో గహేతబ్బో.

దేసనాసన్ధి ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కతమా నిద్దేససన్ధీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమా నిద్దేససన్ధీతి నిస్సితచిత్తా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు చతూసు అత్థసన్ధిబ్యఞ్జనసన్ధిదేసనాసన్ధినిద్దేససన్ధీసు యా సన్ధి ‘‘నిద్దేససన్ధీ’’తి ఉద్దిట్ఠా, సా నిద్దేసతో కతమాతి పుచ్ఛతీతి అత్థో. నిస్సితచిత్తాతి తణ్హాదిట్ఠిసహజాతవసేన వా ఉపనిస్సయవసేన వా నిస్సితం చిత్తం యేసం పుథుజ్జనానన్తి నిస్సితచిత్తా, పుథుజ్జనా పుగ్గలా నిద్దిసితబ్బా ఇమాయ దేసనాయ పుగ్గలాధిట్ఠానత్తా. యది దేసనా ధమ్మాధిట్ఠానా, ఏవం సతి నిస్సితం చిత్తం ఏత్థ సుత్తప్పదేసేసు దేసితన్తి నిస్సితచిత్తా నిస్సితచిత్తజాననత్థాయ దేసితా సుత్తప్పదేసా. అనిస్సితం చిత్తం యేసం అరియపుగ్గలానన్తి అనిస్సితచిత్తా, అరియపుగ్గలా నిద్దిసితబ్బా ఇమాయ దేసనాయ పుగ్గలాధిట్ఠానత్తా. ధమ్మాధిట్ఠానాయ పన అనిస్సితం చిత్తం యత్థ సుత్తప్పదేసేసు దేసితన్తి అనిస్సితచిత్తా, అనిస్సితచిత్తజాననత్థాయ దేసితా సుత్తప్పదేసా.

‘‘నిస్సితచిత్తా కేన నిద్దేసేన నిద్దిసితబ్బా, అనిస్సితచిత్తా కేన నిద్దేసేన నిద్దిసితబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘నిస్సితచిత్తా అకుసలపక్ఖేన నిద్దిసితబ్బా’’తిఆది వుత్తం. అకుసలపక్ఖేన నిద్దేసేన నిద్దిసితబ్బా. కుసలపక్ఖేనాతిఆదీసుపి ఏస నయో యోజేతబ్బో. అకుసలపక్ఖసామఞ్ఞకుసలపక్ఖసామఞ్ఞేహి దస్సేత్వా అకుసలవిసేసకుసలవిసేసేహి దస్సేతుం ‘‘నిస్సితచిత్తా సంకిలేసేనా’’తిఆది వుత్తం. అయం నిద్దేససన్ధీతి అకుసలపక్ఖాదికస్స పురిమనిద్దేసస్స సంకిలేసాదికేన పచ్ఛిమేన నిద్దేసేన నిస్సితచిత్తవసేన అయం సంసన్దనా చ నిద్దేససన్ధి నామ. కుసలపక్ఖాదికస్స పురిమస్స నిద్దేసస్స వోదానాదికేన పచ్ఛిమేన నిద్దేసేన అనిస్సితచిత్తవసేన అయం సంసన్దనా చ నిద్దేససన్ధి నామాతి విభజిత్వా వేదితబ్బా.

‘‘చతుబ్యూహహారస్స నేరుత్తమధిప్పాయనిదానపుబ్బాపరసన్ధిప్పభేదేన చేవ అత్థబ్యఞ్జనసన్ధినిద్దేససన్ధిదేసనాసన్ధిప్పభేదేన చ విభజితబ్బభావో కేన అమ్హేహి జానితబ్బో సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బభావతో ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేన తథా విభజితబ్బభావేన ఆయస్మా మహాకచ్చానో ‘‘నేరుత్తమధిప్పాయో’’తిఆదికం (నేత్తి. ౪ హారసఙ్ఖేప) యం వచనం ఆహ, తేన వచనేన తుమ్హేహి చతుబ్యూహహారస్స తథా విభజితబ్బభావో జానితబ్బో సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

‘‘ఏత్తావతా చ చతుబ్యూహహారో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞో నియుత్తో నత్థీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో చతుబ్యూహో హారో’’తి వుత్తం. తత్థ యస్సం యస్సం పాళియం యో యో చతుబ్బిధో, సో సో చతుబ్యూహహారో చ యథాలాభవసేన యోజితో, తస్సం తస్సం పాళియం సో సో చతుబ్బిధో చతుబ్యూహహారో తథా నిద్ధారేత్వా యుత్తో యోజితోతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

ఇతి చతుబ్యూహహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౭. ఆవట్టహారవిభఙ్గవిభావనా

౨౯. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన చతుబ్యూహహారవిభఙ్గేన నేరుత్తాదయో విభత్తా, సో…పే… చతుబ్యూహహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో ఆవట్టో హారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తత్థ కతమో ఆవట్టో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో ఆవట్టో హారో ఆవట్టహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘ఏకమ్హి పదట్ఠానే’’న్తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో ఆవట్టహారవిభఙ్గో నామాతి గహితో. ‘‘తత్థ దేసనాయం ఏకస్మిం పదట్ఠానే దేసనారుళ్హే సేసకం పదట్ఠానం పరియేసతి, పరియేసిత్వా కథం పటిపక్ఖే ఆవట్టేతీ’’తి వత్తబ్బత్తా –

‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథ, యుఞ్జథ బుద్ధసాసనే;

ధునాథ మచ్చునో సేనం, నళాగారంవ కుఞ్జరో’’తి. –

గాథా వుత్తా. ఇధ గాథాయం ఏకస్మిం పదట్ఠానే దేసనారుళ్హే సేసకం పదట్ఠానం పరియేసతీతి వుత్తం హోతి. గాథాత్థో పన అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౨౯) వుత్తో.

‘‘ఆరమ్భథా’తిఆదిగాథాయం కతరస్మిం పదట్ఠానే దేసనారుళ్హే కతమం సేసకం పదట్ఠానం పరియేసతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథాతి వీరియస్స పదట్ఠాన’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘వీరియస్స పదట్ఠాన’’న్తి సామఞ్ఞవసేన వుత్తమ్పి ఆరమ్భధాతుసఙ్ఖాతం వీరియం నిక్కమధాతుసఙ్ఖాతస్స వీరియస్స పదట్ఠానం, నిక్కమధాతుసఙ్ఖాతం వీరియం పరక్కమధాతుసఙ్ఖాతస్స వీరియస్స పదట్ఠానం, పరక్కమధాతుసఙ్ఖాతం వీరియం సమథభావనాసహితస్స వీరియస్స పదట్ఠానన్తిఆదినా పరియేసితబ్బన్తి గహేతబ్బం. ‘‘యుఞ్జథా’’తి ఇమినా వుత్తం సమథభావనాసహితం వీరియం ‘‘బుద్ధసాసనే’’తి ఇమినా వుత్తస్స మహగ్గతసమాధిస్స పదట్ఠానం, దేసనారుళ్హం సుఖాదికం సేసకమ్పి పదట్ఠానం పరియేసితబ్బం. ‘‘ధునాథ మచ్చునో సేన’’న్తి పదేన గహితం విపస్సనాసహితం వీరియం కిలేసధుననే సమత్థాయ పఞ్ఞాయ పదట్ఠానం, దేసనారుళ్హం సమాధిఆదికం సేసకమ్పి పదట్ఠానం పరియేసితబ్బం.

‘‘యది ‘ఆరమ్భథా’తిఆదికం వుత్తం వీరియం సామఞ్ఞభూతానం వీరియసమాధిపఞ్ఞానంయేవ పదట్ఠానం సియా, ఏవం సతి కథం వట్టమూలం ఛిన్దిత్వా వివట్టం పాపేస్సన్తీ’’తి వత్తబ్బత్తా పున ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథాతి వీరియిన్ద్రియస్స పదట్ఠాన’’న్తిఆది వుత్తం. ఆధిపచ్చకిచ్చతాయ యుత్తస్సాపి వీరియాధికస్స పదట్ఠానత్తా ఆరభన్తా యోగావచరపుగ్గలా వట్టమూలం ఛిన్దిత్వా వివట్టం పాపేన్తీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదికా పన యస్మా వీరియారమ్భవత్థుఆదిదేసనా హోతి, తస్మా ఆరమ్భవత్థుఆదీనియేవ సంవణ్ణితాని పదట్ఠానన్తి చోదనం మనసి కత్వా ఆహ ‘‘ఇమాని పదట్ఠానాని దేసనా’’తి. ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదికా యథావుత్తపదట్ఠానాని దేసనా హోతి, న వీరియారమ్భవత్థుఆదీని, తస్మా పదట్ఠానంయేవ సంవణ్ణితన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏవం ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదిదేసనాయ పదట్ఠానవసేన అత్థో విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం తస్సాయేవ దేసనాయ పటిపక్ఖవసేన అత్థో విభజితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘అయుఞ్జన్తానం వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యోగే భావనాయం అయుఞ్జన్తానం సత్తానం అపరిపక్కఞాణానం యోగే యోగహేతు వాసనాభాగియవసేన ఆయతిం జాననత్థాయ ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదిదేసనా ఆరద్ధా. యుఞ్జన్తానం పరిపక్కఞాణానం సత్తానం ఆరమ్భే ఆరమ్భహేతు దిట్ఠేవ ధమ్మే పరిజాననత్థాయ ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదిదేసనా ఆరద్ధా.

తత్థ తేసు యుఞ్జన్తాయుఞ్జన్తేసు పరిపక్కాపరిపక్కఞాణేసు యే అపరిపక్కఞాణా సత్తా న యుఞ్జన్తి, తే అపరిపక్కఞాణా సత్తా పమాదమూలకా హుత్వా యోగే భావనాయం యేన పమాదేన న యుఞ్జన్తి, సో పమాదో తణ్హామూలకో పమాదో, అవిజ్జామూలకో పమాదోతి దుబ్బిధో హోతి. తత్థ తస్మిం దుబ్బిధే పమాదే అఞ్ఞాణేన నివుతో అవిజ్జామూలకో సత్తో యేన పమాదేన ఞేయ్యట్ఠానం ‘‘ఇమే ఉప్పాదవయధమ్మా పఞ్చక్ఖన్ధా ఞేయ్యట్ఠానం నామా’’తి నప్పజానాతి, అయం అఞ్ఞాణహేతుకో పమాదో అవిజ్జామూలకో పమాదా నామ. యో పమాదో తణ్హామూలకో, సో పమాదో తివిధో అనుప్పన్నానం భోగానం ఉప్పాదాయ పరియేసన్తో తణ్హికో సత్తో యం పమాదం ఆపజ్జతి, అయం పమాదో చ, ఉప్పన్నానం భోగానం ఠితత్థాయ రక్ఖన్తో తణ్హికో సత్తో ఆరక్ఖనిమిత్తం యం పమాదం ఆపజ్జతి, అయం పమాదో చ, ఠితం భోగం పరిభుఞ్జన్తో తణ్హికో సత్తో పరిభోగనిమిత్తం యం పమాదం ఆపజ్జతి, అయం పమాదో చాతి తివిధో హోతి. ఇతి లోకే అయం పమాదో చతుబ్బిధో అవిజ్జాపదట్ఠానో ఏకవిధో పమాదో, తణ్హాపదట్ఠానో తివిధో పమాదోతి చతుబ్బిధో హోతి. తత్థ తాసు అవిజ్జాతణ్హాసు నామకాయో ఫస్సాదినామసమూహో అవిజ్జాయ పదట్ఠానం, రూపకాయో పథవీఆదిరూపసమూహో తణ్హాయ పదట్ఠానం హోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – ఆరమ్భధాతునిక్కమధాతుసఙ్ఖాతస్స వీరియస్స పటిపక్ఖో చతుబ్బిధో పమాదో నిద్ధారేతబ్బో, నిద్ధారేత్వా ఏకవిధస్స పమాదస్స అవిజ్జా పదట్ఠానం, తివిధస్స పమాదస్స తణ్హా పదట్ఠానం. అవిజ్జాయ నామకాయో పదట్ఠానం, తణ్హాయ రూపకాయో పదట్ఠానన్తి పటిపక్ఖే ఆవట్టేత్వా పదట్ఠానం పరియేసితబ్బన్తి.

‘‘కస్మా నామకాయో అవిజ్జాయ పదట్ఠానం భవతి, రూపకాయో తణ్హాయ పదట్ఠానం భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తం కిస్స హేతూ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘రూపీసు భవేసు అజ్ఝోసానం, అరూపీసు సమ్మోహో’’తి వుత్తం. రూపీసు భవేసు రూపధమ్మేసు అహంమమాదివసేన అజ్ఝోసానం తణ్హాభినివేసో సత్తేసు పతిట్ఠితో యస్మా హోతి, తస్మా రూపకాయో తణ్హాయ పదట్ఠానం భవతి. అనమతగ్గే హి సంసారే ఇత్థిపురిసా అఞ్ఞమఞ్ఞరూపాభిరామా భవన్తి. అరూపీసు ఫస్సాదీసు సుఖుమభావతో సమ్మోహో సత్తేసు పతిట్ఠితో యస్మా హోతి, తస్మా నామకాయో అవిజ్జాయ పదట్ఠానం భవతీతి యోజనా కాతబ్బా. ఇదం వుత్తం హోతి – రూపకాయనామకాయేసు ఆరమ్మణకరణవసేన తణ్హాయ చ అవిజ్జాయ చ ఉప్పజ్జనతో రూపకాయో తణ్హాయ పదట్ఠానం, నామకాయో అవిజ్జాయ పదట్ఠానన్తి నీహరితబ్బావాతి.

‘‘కతమో రూపకాయో, కతమో నామకాయో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ రూపకాయో రూపక్ఖన్ధో, నామకాయో చత్తారో అరూపినో ఖన్ధా’’తి వుత్తం. తత్థ తేసు రూపకాయనామకాయేసు రూపకాయో రూపసమూహో నామ రూపక్ఖన్ధో హోతి, నామకాయో నామసమూహో నామ చత్తారో అరూపినో ఖన్ధాతి. ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా అవిజ్జాతణ్హానం ఆరమ్మణత్తా సఉపాదానా భవేయ్యుం, ‘‘కతమేన ఉపాదానేన సఉపాదానా భవన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తథేవ పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జేతుం ‘‘ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా కతమేన ఉపాదానేన సఉపాదానా? తణ్హాయ చ అవిజ్జాయ చా’’తి వుత్తం. తత్థ ఉపాదానభూతాయ తణ్హాయ చ ఉపాదానభూతాయ అవిజ్జాయ చ ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా సఉపాదానా నామ భవన్తీతి యోజనా కాతబ్బా.

‘‘కిత్తకాని ఉపాదానాని తణ్హా నామ భవన్తి, కిత్తకాని ఉపాదానాని అవిజ్జా నామ భవన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ తణ్హా ద్వే’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి తాసు తణ్హాఅవిజ్జాసు. కాముపాదానఞ్చ సీలబ్బతుపాదానఞ్చ ద్వే ఉపాదానాని తణ్హా నామ భవన్తి. తణ్హావసేన హి ‘‘మమ సీలం, మమ వత’’న్తి పరామసనం భవతి. దిట్ఠుపాదానఞ్చ అత్తవాదుపాదానఞ్చ ద్వే ఉపాదానాని అవిజ్జా నామ భవన్తి. అవిజ్జావసేన హి సస్సతదిట్ఠి చేవ అహంమమాదిదిట్ఠి చ భవన్తి. ‘‘ఇమేహి చతూహి ఉపాదానేహి సఉపాదానక్ఖన్ధా చతూసు సచ్చేసు కిత్తకం సచ్చం నామా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమేహీ’’తిఆది వుత్తం. యే లోకియక్ఖన్ధా సఉపాదానా ఖన్ధా భవన్తి, ఉపాదానేన హి ఉపాదానానిపి భవన్తి, ఇదం సఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖం దుక్ఖసచ్చం నామ. యాని చత్తారి ఉపాదానాని దుక్ఖకారణాని భవన్తి, అయం ఉపాదానచతుక్కో సముదయో సముదయసచ్చం నామ భవతి. పఞ్చక్ఖన్ధాతి సఉపాదానా పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖవత్థుభావతో దుక్ఖం. తేసన్తి సఉపాదానానం పఞ్చక్ఖన్ధానం. ధమ్మం దేసేతీతి ‘‘ఆరమ్భథా’’తిఆదికం ధమ్మం వేనేయ్యానురూపం భగవా దేసేతి. సామఞ్ఞేన పుబ్బే వుత్తమ్పి అత్థవసేన విసేసం దస్సేతుం పున ‘‘దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాయ, సముదయస్స పహానాయా’’తి వుత్తం.

౩౦. ఆరమ్భపటిపక్ఖభూతపమాదవసేన పురిమసచ్చద్వయం ఆచరియేన నిద్ధారితం, అమ్హేహి చ ఞాతం, ‘‘ఇతరసచ్చద్వయం కథం నిద్ధారితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా తం ద్వయమ్పి పమాదముఖేనేవ నిద్ధారితబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘తత్థ యో తివిధో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు తణ్హామూలకఅవిజ్జామూలకేసు పమాదేసు. తస్సాతి తివిధస్స తణ్హామూలకస్స పమాదస్స. సమ్పటివేధేనాతి అస్సాదాదీనం పరిజాననేన. రక్ఖణాతి అత్తచిత్తస్స రక్ఖణసఙ్ఖాతా. పటిసంహరణాతి ‘‘తస్సా’’తి ఇమినా వుత్తస్స పమాదస్స పటిపక్ఖభూతేన అప్పమాదాననుయోగేన సంహరణా యా ఖేపనా అత్థి, అయం పమాదస్స పటిపక్ఖభూతేన అప్పమాదానుయోగేన పవత్తా ఖేపనసఙ్ఖాతా భావనా సమథో నామాతి పమాదస్స పటిపక్ఖముఖేన పున ఆవట్టేత్వా సమథో నిద్ధారితోతి.

‘‘సో సమథో కథం కేన ఉపాయేన భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తథా పుచ్ఛిత్వా ఉపాయం దస్సేతుం ‘‘సో కథ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ కథన్తి కేన ఉపాయేన. ‘‘కామేన్తీతి కామా, కామీయన్తీతి వా కామా’’తి వుత్తానం ద్విన్నం కామానం పటిచ్చ ఉప్పజ్జమానం అస్సాదఞ్చ, ‘‘అప్పస్సాదా కామా బహుదుక్ఖా’’తిఆది (మ. ని. ౧.౨౩౫) వచనతో అప్పస్సాదనీయానం కామానం పటిచ్చ ఉప్పజ్జమానం ఆదీనవఞ్చ. కామానన్తి చ కమ్మత్థే సామివచనం. తేన వుత్తం –‘‘కామే పటిచ్చా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౦). ‘‘కామానమేతం నిస్సరణం, యదిదం నేక్ఖమ్మ’’న్తి (ఇతివు. ౭౨) వచనతో నిస్సరణన్తి ఇధ పఠమజ్ఝానం అధిప్పేతం. వోకారన్తి ఏత్థ -కారో ఆగమో, ఓ-కారం లామకభావం. ఆనిసంసన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలాదికం. యదా జానాతి, తదా తేన ఉపాయేన సమథో భవతీతి అత్థో.

సమథో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమా విపస్సనా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా విపస్సనం విభజితుం ‘‘తత్థ యా వీమంసా’’తిఆది వుత్తం. అథ వా కామానం అస్సాదాదయో యదా జానాతి, తదా సమథో భవతీతి వుత్తో, ‘‘తస్మిం సమథే భవమానే సతి కతమా భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ యా వీమంసా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తస్మిం సమథే భవమానే సతి అస్సాదాదీనం యా అనిచ్చాదివీమంసా ఉపపరిక్ఖా పఞ్ఞా భవతి, అయం వీమంసా ఉపపరిక్ఖా పఞ్ఞా విసేసేన పస్సనతో విపస్సనా నామ. అథ వా తివిధస్స తణ్హామూలకస్స పమాదస్స సమ్పటివేధేన రక్ఖణా పటిసంహరణా, అయం సమథోతి ఆచరియేన వుత్తో, ‘‘కతమా విపస్సనా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ యా వీమంసా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తస్మిం యథావుత్తే సమథే సతి యథావుత్తస్స పమాదస్స అనిచ్చాదివసేన యా వీమంసా ఉపపరిక్ఖా పఞ్ఞా ఉప్పన్నా, అయం వీమంసా ఉపపరిక్ఖా పఞ్ఞా విసేసేన పస్సనతో విపస్సనా నామ. వీమంసావ దుబ్బలా, ఉపపరిక్ఖా బలవతీతి విసేసో.

సమథో చేవ విపస్సనా చ ద్వే ధమ్మా ఆచరియేన నిద్ధారితా, ‘‘ఇమే నిద్ధారితా ద్వే ధమ్మా కిం గచ్ఛన్తీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఇమే ద్వే’’తిఆది వుత్తం. సమథో సమథభావనాపారిపూరిం గచ్ఛతి, విపస్సనా విపస్సనాభావనాపారిపూరిం గచ్ఛతి. ‘‘ఇమేసు ద్వీసు ధమ్మేసు భావియమానేసు కతమే యోగావచరేన పహీయన్తీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఇమేసూ’’తిఆది వుత్తం. సమథే ధమ్మే భావియమానే తణ్హా యోగావచరేన పహీయతి, విపస్సనాయ భావియమానాయ అవిజ్జా యోగావచరేన పహీయతీతి ఇమే ద్వే పహాతబ్బా ధమ్మా పహీయన్తి తణ్హా చేవ అవిజ్జా చ. ‘‘ఇమేసు ద్వీసు ధమ్మేసు పహీయమానేసు కతమే ధమ్మా నిరుజ్ఝన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఉపాదానాదయోపి నిరుజ్ఝన్తీతి సకలవట్టదుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో ‘‘ఇమేసు ద్వీసు ధమ్మేసు పహీనేసూ’’తిఆదిమాహ. తత్థ తణ్హాయ సమథభావనాయ పహీయమానాయ, అవిజ్జాయ విపస్సనాభావనాయ పహీయమానాయ ఇమేసు ద్వీసు ధమ్మేసు ద్వీహి భావనాహి పహీనేసు కాముపాదానాదీని చత్తారి ఉపాదానాని విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదవసేన నిరుజ్ఝన్తి, న భఙ్గక్ఖణవసేన.

ఏత్థాహ – ‘‘తణ్హానిరోధా ఉపాదాననిరోధో’’తి వుత్తత్తా ‘‘తణ్హాయ పహీయమానాయ ఉపాదానాని నిరుజ్ఝన్తీ’’తి వచనం యుత్తం హోతు, కథం అవిజ్జాయ పహీయమానాయ ఉపాదానాని నిరుజ్ఝన్తీతి? ‘‘తణ్హానిరోధా ఉపాదాననిరోధో’’తి పాఠే అవిజ్జాసహితతణ్హానిరోధా ఉపాదాననిరోధోతి అత్థసమ్భవతో. యథా హి తణ్హాసహితావ అవిజ్జా సఙ్ఖారానం పచ్చయో, ఏవం అవిజ్జాసహితావ తణ్హా ఉపాదానానం పచ్చయో హోతీతి అవిజ్జాసహితతణ్హానిరోధా ఉపాదాననిరోధోతి అత్థో సమ్భవతీతి గహేతబ్బో. విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదవసేన ఉపాదాననిరోధా తథేవ భవనిరోధోతి ఏస నయో సేసేసుపి. ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధోతి ఏత్థాపి తణ్హాసహితఅవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధోతిఆదికో గహితోతి దట్ఠబ్బో. ఇతీతి ఏవం విసభాగసభాగధమ్మానం ఆవట్టనవసేన నిద్ధారితాని చ పురిమకాని ద్వే సచ్చాని చ, సమథో చ విపస్సనా చ ఇమే ద్వే ధమ్మా మగ్గో చ మగ్గసచ్చఞ్చ, వట్టనిరోధో వట్టనిరోధసచ్చఞ్చ నిబ్బానన్తి చత్తారి సచ్చాని నిద్ధారితాని.

‘‘వీరియపటిపక్ఖభూతస్స పమాదాదిధమ్మస్స వసేన వా సభాగభూతస్స పమాదాదిధమ్మస్స వసేన వా ఆవట్టేత్వా చతున్నం సచ్చానం నిద్ధారితబ్బభావో అమ్హేహి కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తేన తథా నిద్ధారితబ్బభావేన భగవా ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథా’’తిఆదిగాథావచనం ఆహ, తేన ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథా’’తిఆదిగాథావచనేన తథా చతున్నం సచ్చానం నిద్ధారితబ్బభావో తుమ్హేహి సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి.

‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథా’తిఆదినా వోదానపక్ఖంయేవ నిక్ఖిపిత్వా తస్సేవ వోదానపక్ఖస్స విసభాగధమ్మసభాగధమ్మవసేనేవ ఆవట్టేత్వా చతుసచ్చనిద్ధారణం కాతబ్బ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా సంకిలేసపక్ఖమ్పి నిక్ఖిపిత్వా తస్సేవ సంకిలేసస్స విసభాగధమ్మసభాగధమ్మవసేనపి ఆవట్టేత్వా చతుసచ్చనిద్ధారణం దస్సేన్తో ‘‘యథాపి మూలే’’తిఆదిగాథావచనమాహ. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘ఏవం వోదానపక్ఖం నిక్ఖిపిత్వా తస్స విసభాగధమ్మవసేన, సభాగధమ్మవసేన చ ఆవట్టనం దస్సేత్వా ఇదాని సంకిలేసపక్ఖం నిక్ఖిపిత్వా తస్స విసభాగధమ్మవసేన, సభాగధమ్మవసేన చ ఆవట్టనం దస్సేతుం ‘యథాపి మూలే’తి గాథమాహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౦) –

వుత్తం. గాథాత్థోపి అట్ఠకథాయం వుత్తో. తథాపి యతిపోతానం అత్థాయ అట్ఠకథానుసారేనేవ కథయిస్సామ.

సమూహో రుక్ఖో మూలతి పతిట్ఠాతి ఏతేన అవయవేన భూమిభాగే ఠితేనాతి మూలం, కిం తం? భూమిభాగే ఠితో మూలసఙ్ఖాతో రుక్ఖావయవో, తస్మిం మూలే. నత్థి ఉపద్దవో ఫరసుఛేదాదిఅన్తరాయో అస్స మూలస్సాతి అనుపద్దవో. దళ్హేతి ఉపద్దవాభావేన సభావతో థిరే సతి. ఛిన్దీయతీతి ఛిన్నో, కో సో? భూమియం పతిట్ఠితమూలసహితో రుక్ఖావయవో, న ఛిన్దిత్వా గహితో రుక్ఖావయవో. రుహతి వడ్ఢతీతి రుక్ఖో. సో చ భూమియం పతిట్ఠితమూలసహితో రుక్ఖావయవో రుక్ఖోతి వుత్తో యథా ‘‘సముద్దో దిట్ఠో’’తి. పునరేవ రూహతీతి పున అఙ్కురుప్పాదనం సన్ధాయ వుత్తం. తణ్హానుసయేతి అత్తభావసఙ్ఖాతస్స రుక్ఖస్స మూలే. అనూహతేతి అరహత్తమగ్గఞాణేన అనుపచ్ఛిన్నే సతి ఇదం అత్తభావసఙ్ఖాతం దుక్ఖం దుక్ఖహేతు పునప్పునం అబ్బోచ్ఛిన్నం నిబ్బత్తతి న నిరుజ్ఝతియేవాతి గాథాత్థో.

‘‘ఇధ గాథాయం యో తణ్హానుసయో అనూహతభావేన దుక్ఖస్స నిబ్బత్తనస్స మూలన్తి వుత్తో, అయం తణ్హానుసయో కతమస్సా తణ్హాయ అనుసయో’’తి పుచ్ఛతి, ‘‘తణ్హాయ కామతణ్హాదివసేన బహువిధత్తా భవతణ్హాయ అనుసయో’’తి విస్సజ్జేతి భవస్సాదతణ్హాభావతో. యో అనుసయో ఏతస్స భవతణ్హాసఙ్ఖాతస్స ధమ్మస్స పచ్చయో హోతి, అయం అనుసయో అవిజ్జానుసయో హోతి. ‘‘అనుసయో బహువిధో, కస్మా అవిజ్జానుసయోతి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా హి భవతణ్హా’’తి వుత్తం. అవిజ్జాయ భవతణ్హాయ పచ్చయత్తా అవిజ్జానుసయో సద్దహితబ్బో. అవిజ్జాయ హి భవేసు ఆదీనవస్స అదస్సనవసేన భవస్సాదతణ్హా భవతీతి. ఇమే ద్వే కిలేసాతిఆదిమ్హి హేట్ఠా వుత్తనయానుసారేన చత్తారి సచ్చాని నిద్ధారేత్వా విసభాగసభాగధమ్మావట్టనం విఞ్ఞాతబ్బం, సమథవిపస్సనా పన మగ్గసమ్పయుత్తావ గహేతబ్బా.

‘‘సబ్బపాపస్సా’’తిఆదికస్స అనుసన్ధ్యత్థో అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౦) వుత్తో. సబ్బపాపస్సాతి కమ్మపథభావప్పత్తాపత్తస్స నిరవసేసస్స అకుసలస్స. అకరణన్తి సపరసన్తానేసు అనుప్పాదనం. కుసలస్సాతి కమ్మపథభావప్పత్తాపత్తస్స తేభూమకకుసలస్స చేవ లోకుత్తరకుసలస్స చ. ఉపసమ్పదాతి సన్తానే ఉప్పాదనవసేన సమ్పదా. సస్స అత్తనో చిత్తన్తి సచిత్తం, సచిత్తస్స పరియోదాపనం వోదానం అరహత్తఫలుప్పత్తియాతి సచిత్తపరియోదాపనం. అరహత్తమగ్గుప్పాదో పన ‘‘కుసలస్స ఉపసమ్పదా’’తి పదేన గహితో. ఏతం అకరణాదిత్తయదీపనం బుద్ధానం సమ్మాసమ్బుద్ధానం సాసనం ఓవాదోతి గాథాత్థో.

గాథాయం యస్స పాపస్స అకరణం వుత్తం, తం పాపం దుచ్చరితకమ్మపథవసేన విభజితుం ‘‘సబ్బపాపం నామా’’తిఆది వుత్తం. దోససముట్ఠానన్తి యేభుయ్యవసేన వుత్తం, లోభసముట్ఠానమ్పి భవతి. లోభసముట్ఠానన్తిపి యేభుయ్యవసేన వుత్తం, దోససముట్ఠానమ్పి భవతి. మోహసముట్ఠానమ్పి తథేవ వుత్తం. లోభసముట్ఠానదోససముట్ఠానమ్పి సమ్భవతీతి దట్ఠబ్బం. సబ్బపాపో దుచ్చరితకమ్మపథప్పభేదేన విభత్తో, ‘‘ఏత్తకేనేవ విభజితబ్బో, ఉదాహు అఞ్ఞేన విభజితబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అఞ్ఞేన అకుసలమూలఅగతిగమనభేదేనపి విభజితుం ‘‘యా అభిజ్ఝా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం దుచ్చరితఅకుసలకమ్మపథకమ్మవిభాగేన ‘సబ్బపాప’న్తి ఏత్థ వుత్తపాపం విభజిత్వా ఇదానిస్స అకుసలమూలవసేన అగతిగమనవిభాగమ్పి దస్సేతుం ‘అకుసలమూల’న్తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౦) అనుసన్ధ్యత్థో వుత్తో. మోహవసేన సభావం అజానన్తస్స భయసమ్భవతో యం భయా చ మోహా చ అగతిం గచ్ఛతి, ఇదం మోహసముట్ఠానన్తి వుత్తం.

సబ్బపాపో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కతమం సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తత్థ లోభో అసుభాయా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘ఏత్తావతా ‘సబ్బపాపస్స అకరణ’న్తి ఏత్థ పాపం దస్సేత్వా ఇదాని తస్స అకరణం దస్సేన్తో ‘లోభో…పే… పఞ్ఞాయా’తి తీహి కుసలమూలేహి తిణ్ణం అకుసలమూలానం పహానవసేన సబ్బపాపస్స అకరణం అనుప్పాదనమాహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౦) –

వుత్తం. సుభాధిముత్తవసేన పవత్తో లోభో అసుభాయ అసుభభావనాయ తథాపవత్తేన అలోభేన తదఙ్గవిక్ఖమ్భనప్పహానేన పహీయతి, సత్తేసు కుజ్ఝనదుస్సనవసేన పవత్తో దోసో మేత్తాయ మేత్తాభావనాయ తథాపవత్తేన అదోసేన చ తదఙ్గవిక్ఖమ్భనప్పహానేన పహీయతి, సత్తేసు చేవ సఙ్ఖారేసు చ ముయ్హనవసేన పవత్తో మోహో పఞ్ఞాయ విచారణపఞ్ఞాయ చ భావనామగ్గపఞ్ఞాయ చ తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పహానేన పహీయతి.

‘‘యది తీహి కుసలమూలేహేవ అకుసలమూలాని పహీయన్తి, ఏవం సతి ఉపేక్ఖాకరుణాముదితా నిరత్థకా భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తథా లోభో ఉపేక్ఖాయా’’తిఆది వుత్తం. ఉపేక్ఖాయాతి ‘‘సబ్బే సత్తా కమ్మస్సకా’’తిఆదినా భావితాయ ఉపేక్ఖాయ. ముదితా అరతిం వూపసమేత్వా అరతియా మూలభూతం మోహమ్పి పజహతీతి మనసి కత్వా ‘‘మోహో ముదితాయ పహానం అబ్భత్థం గచ్ఛతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అకుసలమూలానం కుసలమూలాదీహి పహాతబ్బత్తం కేన అమ్హేహి సద్దహితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తేన తథా పహాతబ్బత్తేన భగవా ‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తి వచనం ఆహ, తేన ‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తి వచనేన తథా పహాతబ్బత్తం తుమ్హేహి సద్దహితబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

౩౧. ‘‘ఏత్తావతా చ సబ్బపాపో విభత్తో, తస్స అకరణఞ్చ విభత్తం సియా, ఏవం సతి అట్ఠమిచ్ఛత్తానం అకరణం అనివారితం సియా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సబ్బపాపం నామ అట్ఠ మిచ్ఛత్తానీ’’తిఆది వుత్తం. మిచ్ఛాసతీతి అనిచ్చాదీసు ‘‘నిచ్చ’’న్తి అనుస్సరణచిన్తనాదివసేన పవత్తఅకుసలప్పవత్తి.

సబ్బపాపస్స అకరణం బహుధా ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతం, ‘‘కథం కుసలస్స సమ్పదా విభజితబ్బా విఞ్ఞాతబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా కుసలస్స సమ్పదం విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘అట్ఠసు మిచ్ఛత్తేసు పహీనేసూ’’తిఆదిమాహ. అట్ఠ సమ్మత్తానీతి సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాసఙ్కప్పో సమ్మావాచా సమ్మాకమ్మన్తో సమ్మాఆజీవో సమ్మావాయామో సమ్మాసతి సమ్మాసమాధీతి అట్ఠసమ్మత్తాని విసభాగపరివత్తనధమ్మవసేన సమ్పజ్జన్తి. అతీతస్సాతి అతీతేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన దేసితస్స. విపస్సినో హి భగవతో అయం పాతిమోక్ఖుద్దేసగాథా. చిత్తే పరియోదాపితేతి చిత్తపటిబద్ధా పఞ్చక్ఖన్ధాపి పరియోదాపితా భవన్తి. ‘‘చిత్తపరియోదాపితేన పఞ్చన్నం ఖన్ధానం పరియోదాపితభావో కథం అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఏవఞ్హీ’’తిఆది వుత్తం. ఏవం వుత్తప్పకారేన భగవా యం ‘‘చేతోవిసుద్ధత్థం భిక్ఖవే తథాగతే బ్రహ్మచరియం వుస్సతీ’’తి వచనం ఆహ, తేన ‘‘చేతో…పే… వుస్సతీ’’తి వచనేన తుమ్హేహి సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి. ‘‘పరియోదాపనా కతివిధా భవన్తీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘దువిధా హీ’’తిఆది వుత్తం. సమథవిపస్సనాయ నీవరణప్పహానఞ్చ అరియమగ్గభావనాయ అనుసయసముగ్ఘాతో చాతి పరియోదాపనస్స దువిధత్తా పఞ్చక్ఖన్ధా పరియోదాపితా భవన్తీతి అత్థో. పహీననీవరణానుసయా హి పుగ్గలా పసాదనీయవణ్ణా హోన్తి.

‘‘పరియోదాపనస్స కిత్తికా భూమియో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ద్వే పరియోదాపనభూమియో’’తిఆది వుత్తం. ‘‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’న్తిఆదిగాథాయ దేసితేసు ధమ్మేసు కతమం దుక్ఖసచ్చం, కతమం సముదయసచ్చం, కతమం మగ్గసచ్చం, కతమం నిరోధసచ్చ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ యం పటివేధేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి గాథాయ దేసితేసు ధమ్మేసు యం ఖన్ధపఞ్చకం పటివేధేన పరిఞ్ఞాభిసమయేన పరియోదాపేతి, ఇదం ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖం దుక్ఖసచ్చం భవే. యతో తణ్హాసంకిలేసతో ఖన్ధపఞ్చకం పరియోదాపేతి, అయం తణ్హాసంకిలేసో సముదయో సముదయసచ్చం. యేన అరియమగ్గఙ్గేన పరియోదాపేతి, అయం అరియమగ్గో మగ్గసచ్చం. యం అసఙ్ఖతధాతుం అధిగతేన పుగ్గలేన పరియోదాపితం, అయం అసఙ్ఖతధాతుధమ్మో నిరోధో నిరోధసచ్చం భవే. ఇమాని చత్తారి సచ్చాని గాథాయ దేసితధమ్మానం సభాగవిసభాగధమ్మావట్టనవసేన నిద్ధారితాని. ‘‘తేనాహా’’తిఆదికస్స అత్థో హేట్ఠా వుత్తనయేన వేదితబ్బో.

‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తిఆదిగాథాయ దేసితానం ధమ్మానం సభాగవిసభాగధమ్మావట్టనవసేన చత్తారి సచ్చాని ఆచరియేన నిద్ధారితాని, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతాని.

‘‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం, ఛత్తం మహన్తం యథ వస్సకాలే;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’తి –

గాథాయ దేసితానం ధమ్మానం విసభాగసభాగధమ్మానం ఆవట్టనవసేన కథం చత్తారి సచ్చాని నిద్ధారితానీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ధమ్మో హవే’’తిఆదిమాహ. తాయ గాథాయ దేసితే ధమ్మే విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘ధమ్మో నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ధమ్మో నామాతి పుఞ్ఞధమ్మో నామ. ఇన్ద్రియసంవరోతి మనచ్ఛట్ఠిన్ద్రియసంవరసీలాదికో సబ్బో సంవరో. తేన వుత్తం –‘‘ఇన్ద్రియసంవరసీసేన చేత్థ సబ్బమ్పి సీలం గహితన్తి దట్ఠబ్బ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౧). చత్తారో అపాయా దుక్కటకమ్మకారీనం గతిభూతత్తా దుగ్గతి. సబ్బా ఉపపత్తియో పన దుక్ఖదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖసమఙ్గీనం గతిభూతత్తా దుగ్గతి నామ.

‘‘తస్మిం దువిధే ధమ్మే ఇన్ద్రియసంవరధమ్మో కత్థ ఠితో, కథం సుచిణ్ణో, కుతో రక్ఖతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ యా సంవరసీలే’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి తస్మిం దువిధే ధమ్మే. సంవరసీలే ఠితా యా అఖణ్డకారితా హోతి, అయం అఖణ్డవసేన కాతబ్బో సంవరసీలే ఠితో సుట్ఠు ఆచిణ్ణపరిచిణ్ణో పుఞ్ఞధమ్మో చతూహి అపాయేహి అత్తనో ఆధారం అత్తానం రక్ఖన్తం పుగ్గలం ఏకన్తికభావేన రక్ఖతి, అనేకన్తికభావేన పన రక్ఖితమత్తో పుఞ్ఞధమ్మోపి రక్ఖతీతి అత్థో గహేతబ్బో. అపాయేహీతి చ పధానవసేన వుత్తం, రోగాదిఅన్తరాయతోపి రక్ఖతి. రోగాదిఅన్తరాయో వా అయతో అపగతత్తా అపాయన్తోగధోతి దట్ఠబ్బో.

‘‘తథా రక్ఖతీతి కేన అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఏవం భగవా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం వుత్తప్పకారేన లక్ఖణపకారదస్సనం భగవా ‘‘ద్వేమా, భిక్ఖవే, సీలవతో గతియో దేవా చ మనుస్సా చా’’తి యం వచనం ఆహ, తేన ‘‘ద్వేమా…పే… మనుస్సా చా’’తి వచనేన తుమ్హేహి సద్దహితబ్బోతి వుత్తం హోతి. ‘‘సంవరసీలే ఠితస్స అఖణ్డకాతబ్బస్స సుచిణ్ణస్స పుఞ్ఞధమ్మస్స అపాయేహి రక్ఖణే ఏకన్తికభావో కేన సుత్తేన దీపేతబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘ఏవఞ్చ నాళన్దాయ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏవఞ్చాతి ఇమినా ఇదాని వుచ్చమానేన పకారేనపి వుత్తప్పకారో అత్థో వేదితబ్బో. నాళన్దాయన్తి నాళన్దనామకే నిగమే నిసిన్నో అసిబన్ధకనామస్స పుత్తో గామణి గామజేట్ఠకో భగవన్తం ఏతం వుచ్చమానం ‘‘బ్రాహ్మణా, భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ.

బ్రాహ్మణాతి బాహిరకా బ్రాహ్మణా. భన్తేతి భగవన్తం గామణి ఆలపతి. పచ్ఛాభూమకాతి పచ్ఛిమదిసాయ నిసిన్నకా. ఉయ్యాపేన్తీతి మనుస్సలోకతో ఉద్ధం దేవలోకం యాపేన్తి పాపేన్తి.

ఇధస్సాతి ఇధలోకే అస్స భవేయ్య. పురిసో పాణాతిపాతీ…పే… మిచ్ఛాదిట్ఠికో అస్స భవేయ్యాతి యోజనా. సేసం పాళితో చేవ వుత్తానుసారేన చ ఞేయ్యం.

౩౨. ‘‘విసభాగధమ్మసభాగధమ్మావట్టనవసేన చతున్నం సచ్చానం నిద్ధారితభావో కేన అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహ మహాకచ్చానో ఏకమ్హి పదట్ఠానే’’తి వుత్తం.

‘‘ఏత్తావతా చ ఆవట్టో హారో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞో నియుత్తో నత్థీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో ఆవట్టో హారో’’తి వుత్తం. యస్సం యస్సం పాళియం యో యో ఆవట్టో హారో యథాలాభవసేన యోజితో, తస్సం తస్సం పాళియం సో సో ఆవట్టో హారో తథా నిద్ధారేత్వా యుత్తో యోజితోతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

ఇతి ఆవట్టహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేనేవ గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౮. విభత్తిహారవిభఙ్గవిభావనా

౩౩. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన ఆవట్టహారవిభఙ్గేన ఆవట్టేతబ్బా పదట్ఠానాదయో విభత్తా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో ఆవట్టహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘తత్థ కతమో విభత్తిహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో విభత్తిహారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో విభత్తిహారో విభత్తిహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘ధమ్మఞ్చ పదట్ఠానం భూమిఞ్చా’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘ద్వే సుత్తానీ’’తిఆదికో విత్థారభూతో సంవణ్ణనావిసేసో విభత్తిహారో విభత్తిహారవిభఙ్గో నామాతి అత్థో గహేతబ్బో.

‘‘యేసు సుత్తేసు వుత్తా ధమ్మపదట్ఠానభూమియో ఇమినా విభత్తిహారేన విభత్తా, తాని సుత్తాని కిత్తకానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తాని సుత్తాని పఠమం దస్సేతుం ‘‘ద్వే సుత్తాని వాసనాభాగియఞ్చ నిబ్బేధభాగియఞ్చా’’తి వుత్తం. తత్థ వాసనాభాగియన్తి పుఞ్ఞభావనా వాసనా నామ, వాసనాయ భాగో కోట్ఠాసో వాసనాభాగో, వాసనాభాగే వాచకభావేన నియుత్తం సుత్తన్తి వాసనాభాగియం, కతమం తం? యస్మిం సుత్తే తీణి పుఞ్ఞకిరియవత్థూని భగవతా దేసితాని, తం సుత్తం వాసనాభాగియం. నిబ్బేధభాగియన్తి లోభక్ఖన్ధాదీనం నిబ్బిజ్ఝనం పదాలనం నిబ్బేధో, నిబ్బేధస్స భాగో కోట్ఠాసో నిబ్బేధభాగో, నిబ్బేధభాగే వాచకభావేన నియుత్తం సుత్తన్తి నిబ్బేధభాగియం, కతమం తం? యస్మిం సుత్తే సేక్ఖాసేక్ఖధమ్మా భగవతా దేసితా, తం సుత్తం నిబ్బేధభాగియం.

‘‘తేసం సుత్తానం పటిగ్గాహకా పుగ్గలా యాహి పటిపదాహి సమ్పజ్జన్తి, తా పటిపదా కిత్తికా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ద్వే పటిపదా’’తిఆది వుత్తం. దానసీలభావనామయపుఞ్ఞభాగే భవా పటిపదాతి పుఞ్ఞభాగియా. ఫలభాగే భవా పటిపదాతి ఫలభాగియా. ‘‘యేసు సీలేసు ఠితా పటిగ్గాహకా పటిపజ్జన్తి, తాని సీలాని కిత్తకానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ద్వే సీలానీ’’తిఆది వుత్తం. సంవరతి ఏతేన సంవరేనాతి సంవరో, సో సంవరో పాతిమోక్ఖసంవరో, సతిసంవరో, ఞాణసంవరో, ఖన్తిసంవరో, వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధో. సబ్బోపి పాపసంవరణతో సంవరో, లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తిట్ఠానత్తా సీలం నామ. పజహతి ఏతేన పహాతబ్బేతి పహానం, పజహనం వా పహానం, తఞ్చ పహానం తదఙ్గప్పహానం, విక్ఖమ్భనప్పహానం, సముచ్ఛేదప్పహానం, పటిపస్సద్ధిప్పహానం, నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధం. తత్థ నిస్సరణప్పహానం వజ్జేత్వా చతుబ్బిధం పహానం వుత్తనయేన సీలం నామ.

‘‘తేసు సుత్తాదీసు భగవా కతమం సుత్తం కతమాయ పటిపదాయ దేసయతి, కతరస్మిం సీలే ఠితో పుగ్గలో కతమేన సీలేన బ్రహ్మచారీ భవతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తథా విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ భగవా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేసు వాసనాభాగియాదీసు సుత్తేసు వాసనాభాగియం సుత్తం తత్థ తాసు పుఞ్ఞభాగియాదిపటిపదాసు పుఞ్ఞభాగియాయ పటిపదాయ భగవా యస్స పుగ్గలస్స దేసయతి, సో వాసనాభాగియసుత్తపటిగ్గాహకో పుగ్గలో తత్థ సంవరసీలాదీసు సంవరసీలే ఠితో హుత్వా తేన సంవరసీలసఙ్ఖాతేన బ్రహ్మచరియేన సేట్ఠచరియేన బ్రహ్మచారీ సేట్ఠాచారపూరకో భవతి. తత్థ తేసు వాసనాభాగియాదీసు సుత్తేసు నిబ్బేధభాగియం సుత్తం తత్థ తాసు పుఞ్ఞభాగియాదిపటిపదాసు ఫలభాగియాయ పటిపదాయ యస్స పుగ్గలస్స భగవా దేసయతి, సో నిబ్బేధభాగియసుత్తపటిగ్గాహకో పుగ్గలో తత్థ సంవరసీలాదీసు పహానసీలే సముచ్ఛేదప్పస్సద్ధిప్పహానవసేన ఠితో హుత్వా తేన పహానసీలసఙ్ఖాతేన విసేసభూతేన మగ్గసఙ్ఖాతేన బ్రహ్మచరియేన బ్రహ్మచారీ భవతీతి యోజనా కాతబ్బా.

‘‘వాసనాభాగియసుత్తాదీసు కతమం వాసనాభాగియం సుత్త’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు వాసనాభాగియసుత్తాదీసు. దానకథాతి సప్పురిసదానదానఫలఅసప్పురిసదానదానఫలకథా. సీలకథాతి పఞ్చసీలాదిసీలఫలకథా. సగ్గకథాతి సగ్గసమ్పత్తిసుఖకథా చేవ సగ్గే నిబ్బత్తాపకపుఞ్ఞకథా చ. ఆదీనవోతి ఆదీనవదస్సకో సుత్తన్తో. ఆనిసంసోతి ఆనిసంసదస్సకో సుత్తన్తో. వాసనాభాగియం సుత్తం నామాతి యోజనా.

‘‘తత్థ కతమ’’న్తిఆదీసు అనుసన్ధ్యత్థో వుత్తనయోవ. యా దేసనా చతుసచ్చప్పకాసనా, సా దేసనా నిబ్బేధభాగియం సుత్తం నామాతి యోజనా. ఏవఞ్చ సతి వాసనాభాగియసుత్తస్సపి నిబ్బేధభాగియసుత్తభావో ఆపజ్జేయ్య చతుసచ్చప్పకాసనతోతి చోదనం మనసి కత్వా ‘‘వాసనాభాగియే సుత్తే’’తిఆది వుత్తం. వాసనాభాగియే సుత్తే పజాననా వుట్ఠానగామినివిపస్సనా అరియమగ్గపదట్ఠానభూతా పఞ్ఞా నత్థి, మగ్గో అరియమగ్గో నత్థి, ఫలం అరియఫలం నత్థి. నిబ్బేధభాగియే సుత్తే పన పజాననాదయో అత్థి, వాసనాభాగియే సుత్తే నత్థి. ‘‘పజాననా’’తిఆదినా చతుసచ్చప్పకాసనా దానకథాదికా నిబ్బేధభాగియే సుత్తే అన్తోగధా, ఇతరంయేవ వాసనాభాగియసుత్తన్తి నామాతి దస్సేతి. యేసు సుత్తేసు వుత్తా ధమ్మపదట్ఠానభూమియో విభత్తా, తాని సుత్తాని ద్వేయేవ న హోన్తి, కస్మా ‘‘ద్వేయేవ సుత్తాని నిద్ధారితానీ’’తి చే వదేయ్యుం? అసఙ్కరతో సుత్తే వుత్తానం ధమ్మపదట్ఠానభూమీనం విభజితబ్బానం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా. ‘‘యది ఏవం సంకిలేసభాగియఅసేక్ఖభాగియసుత్తానిపి నిద్ధారితాని అసఙ్కరత్తా’’తి చే వదేయ్యుం? నో నిద్ధారితాని, వాసనాభాగియసుత్తే నిద్ధారితే సంకిలేసభాగియసుత్తమ్పి నిద్ధారితం, సంకిలేసధమ్మతో నిస్సట్ఠధమ్మానంయేవ వాసనాభాగియధమ్మత్తా నిబ్బేధభాగియసుత్తే చ నిద్ధారితే అసేక్ఖభాగియసుత్తమ్పి నిద్ధారితం అనఞ్ఞత్తా.

‘‘యేసు సుత్తేసు వుత్తా ధమ్మపదట్ఠానభూమియో విభత్తిహారేన విభత్తా, తాని సుత్తాని కతమేన ఫలేన యోజయితబ్బానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఇమాని చత్తారి సుత్తానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇమాని చత్తారి సుత్తానీతి యథానిద్ధారితాని వాసనాభాగియనిబ్బేధభాగియసుత్తాని చేవ తంనిద్ధారణేన నిద్ధారితాని సంకిలేసభాగియఅసేక్ఖభాగియసుత్తాని చాతి చత్తారి సుత్తాని ఇమేసంయేవ చతున్నం సుత్తానం దేసనాయ నయేన నీతేన ఫలేన సబ్బతో సబ్బభాగేన సంవరసీలప్పహానసీలేన బ్రహ్మచరియేన యోజయితబ్బాని. యోజేన్తేన చ సబ్బతో సబ్బభాగేన చ పదాదివిచయేన హారేన సంవరసీలాదికం ఫలం విచినిత్వా యుత్తిహారేన యుత్తం ఫలం గవేసిత్వా ‘‘ఇదం ఫలం ఇమస్స పుగ్గలస్స ఫలం, ఇదం ఫలం ఇమస్స సుత్తస్స ఫల’’న్తి సుత్తాని విసుం విసుం ఫలేన యోజయితబ్బానీతి అత్థో గహేతబ్బో.

‘‘కిత్తకేన ఫలేన బ్రహ్మచరియేన యోజేతబ్బానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యావతికా ఞాణస్స భూమీ’’తి వుత్తం. భగవతా దేసితేన వాసనాభాగియసుత్తేన సిద్ధా యావతికా పుఞ్ఞభాగియా పటిపదాదయో విభజనఞాణస్స భూమి ఆరమ్మణా భవితుమరహన్తి, తావతికాహి భూమీహి వాసనాభాగియసుత్తం యోజయితబ్బం. నిబ్బేధభాగియసుత్తేన సిద్ధా యావతికా ఫలభాగియా పటిపదాదయో విభజనఞాణస్స భూమి ఆరమ్మణా భవితుమరహన్తి, తావతికాహి భూమీహి నిబ్బేధభాగియసుత్తం యోజేతబ్బం. ఇతరద్వయమ్పి సుత్తం యథాసమ్భవం యోజేతబ్బం. ఏతేన ఞాణస్స భూమీనం సుత్తత్థానం బహువిధత్తం దస్సేతి.

౩౪. వాసనాభాగియసుత్తాదీసు వుత్తా ధమ్మా వాసనాభాగియనిబ్బేధభాగియభావేహి ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కథం సంకిలేసభాగియఅసేక్ఖాభాగియభావేహి అసాధారణాసాధారణభావేహి విభజితబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమే ధమ్మా సాధారణా’’తిఆది ఆరద్ధం. అట్ఠకథాయ పన –

‘‘ఏవం వాసనాభాగియనిబ్బేధభాగియభావేహి ధమ్మే ఏకదేసేన విభజిత్వా ఇదాని తేసం కిలేసభాగియఅసేక్ఖభాగియభావేహి సాధారణాసాధారణభావేహి విభజితుం ‘తత్థ కతమే ధమ్మా సాధారణా’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౪) –

వుత్తం. తత్థ తత్థాతి యే ధమ్మా సుత్తే వుత్తా విభత్తిహారేన విభజితబ్బా, తేసు ధమ్మేసు కతమే ధమ్మా సాధారణాతి పుచ్ఛతి, ద్వే ధమ్మా సాధారణాతి విస్సజ్జేతి. తే ద్వే ధమ్మే సరూపతో దస్సేతుం ‘‘నామసాధారణా, వత్థుసాధారణా చా’’తి వుత్తం. తత్థ నామసాధారణాతి నామేన నామపఞ్ఞత్తియా సాధారణా సమానా, ‘‘కుసలా’’తి నామేన ఏకవీసతి చిత్తుప్పాదా సమానా, ‘‘అకుసలా’’త్యాదినామేన ద్వాదస చిత్తుప్పాదా సమానా, కుసలాదినామపఞ్ఞత్తివచనేన వచనీయా అత్థా కుసలాదినామసాధారణాతి వుత్తా. తేన టీకాయం

‘‘నామం నామపఞ్ఞత్తి, తంముఖేనేవ సద్దతో తదత్థావగమో. సద్దేన చ సామఞ్ఞరూపేనేవ తథారూపస్స అత్థస్స గహణం, న విసేసరూపేన. తస్మా సద్దవచనీయా అత్థా సాధారణరూపనామాయత్తగహణీయతాయ నామసాధారణా వుత్తా’’తి –

వుత్తం. వత్థుసాధారణాతి పతిట్ఠానభూతేన వత్థునా సాధారణా. యస్మిం పతిట్ఠానభూతే సన్తానే వా చిత్తుప్పాదాదిమ్హి వా యే ధమ్మా పవత్తన్తి, తే ధమ్మా తేన సన్తానేన వా వత్థునా తేన చిత్తుప్పాదాదినా వా సాధారణా సమానాతి అత్థో. ఏకసన్తానే పతితత్తా ఫుసనాదిసభావతో భిన్నాపి వత్థుసాధారణా సమానవత్థుకాయేవ భవన్తీతి విభత్తిహారేన విభజిత్వాతి వుత్తం హోతి.

‘‘కిం నామసాధారణవత్థుసాధారణాయేవ విభజితబ్బా, అఞ్ఞం విభజితబ్బం నత్థీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యం వా పనా’’తిఆది వుత్తం. నామసాధారణవత్థుసాధారణేహి అఞ్ఞం యం వా పన కిచ్చసాధారణపచ్చయసాధారణపటిపక్ఖాదిసాధారణమ్పి ధమ్మజాతం ఏవంజాతియం సాధారణజాతియం, తమ్పి సబ్బం విచయహారేన విచినిత్వా యుత్తిహారేన గవేసిత్వా యుత్తం సాధారణం విభత్తిహారేన విభజితబ్బన్తి అధిప్పాయో. ‘‘తేసు నామసాధారణాదీసు కతమే నామసాధారణా, కతమే వత్థుసాధారణా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘మిచ్ఛత్తనియతానం సత్తాన’’న్తిఆది వుత్తం. మాతుఘాతకాదీనం ఛన్నం మిచ్ఛత్తనియతకమ్మకరానం సత్తానఞ్చ దుగ్గతిఅహేతుకసుగతిఅహేతుకదుహేతుకతిహేతుకానం చతున్నం పుథుజ్జనానం అనియతకమ్మకరానం సత్తానఞ్చ సన్తానే పవత్తా దస్సనపహాతబ్బా కిలేసా దస్సనపహాతబ్బనామసాధారణా సమానా భవన్తి సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామసనవసేన భిన్నసభావానమ్పి దస్సనపహాతబ్బనామనాతివత్తనతో. వుత్తప్పకారానం నియతానియతసత్తానం దస్సనపహాతబ్బానం కిలేసానం పతిట్ఠానవత్థుభావతో వత్థుసాధారణా చ సమానవత్థుకాతి అత్థో. పుథుజ్జనస్స దుగ్గతిఅహేతుకాదిచతుబ్బిధసత్తస్స, సోతాపన్నస్స చ సన్తానే పవత్తా కామరాగబ్యాపాదా కిలేసా కామరాగబ్యాపాదనామసాధారణా సమానా భవన్తి సకదాగామిమగ్గప్పహాతబ్బఅనాగామిమగ్గప్పహాతబ్బవసేన భిన్నసభావానమ్పి కామరాగబ్యాపాదనామనాతివత్తనతో. వుత్తప్పకారస్స పుథుజ్జనస్స, సోతాపన్నస్స చ కామరాగబ్యాపాదానం పతిట్ఠానవత్థుభావతో వత్థుసాధారణా సమానవత్థుకాతి అత్థో చ గహేతబ్బో. పుథుజ్జనస్స, అనాగామిస్స చ సన్తానే పవత్తా ఉద్ధంభాగియా సంయోజనా ఉద్ధమ్భాగియనామసాధారణా సమానా భవన్తి రూపరాగాదివసేన భిన్నసభావానమ్పి ఉద్ధంభాగియనామనాతివత్తనతో. పుథుజ్జనస్స, అనాగామిస్స చ ఉద్ధంభాగియానం పతిట్ఠానవత్థుభావతో వత్థుసాధారణా సమానవత్థుకాతి అత్థో చ గహేతబ్బో. తేన వుత్తం టీకాయం – ‘‘దస్సనపహాతబ్బానఞ్హి యథా మిచ్ఛత్తనియతసత్తా పవత్తిట్ఠానం, ఏవం అనియతాపీ’’తి వుత్తం. సఙ్ఖేపతో పన సంకిలేసపక్ఖే పహానేకట్ఠా కిలేసా నామసాధారణా హోన్తి, సహజేకట్ఠా కిలేసా వత్థుసాధారణాతి దట్ఠబ్బా.

సంకిలేసపక్ఖే సాధారణా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కథం వోదానపక్ఖే సాధారణా విభత్తా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యం కిఞ్చి అరియసావకో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యం కిఞ్చీతి సామఞ్ఞవసేన వుత్తా పఠమజ్ఝానసమాపత్తిఆదికా లోకియా సమాపత్తియేవ గహితా. అరియసావకోతి అరియస్స భగవతో సావకో అరియసావకోతి వత్తబ్బో, ఝానలాభీ చ ఫలట్ఠో చ పుగ్గలో, న మగ్గట్ఠో. మగ్గట్ఠో హి లోకియం యం కిఞ్చి సమాపత్తిం న సమాపజ్జతి. సబ్బా సా లోకియసమాపత్తి రూపావచరా అరూపావచరా దిబ్బవిహారో బ్రహ్మవిహారో పఠమజ్ఝానసమాపత్తీతి ఏవమాదీహి పరియాయేహి సాధారణా తంసమఙ్గీహి వీతరాగావీతరాగేహి సాధారణా లోకియసమాపత్తినామనాతివత్తనతో చ వీతరాగావీతరాగేహి సమాపజ్జితబ్బతో చ. ‘‘అరియసావకో చ లోకియం సమాపత్తిం సమాపజ్జన్తో ఓధిసో ఓధిసో సమాపజ్జతి, ఏవం సతి కథం వీతరాగేహి సాధారణాతి సద్దహితబ్బా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సాధారణా హి ధమ్మా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన – ‘‘కథం తే ఓధిసో గహితా, అథ ఓధిసో గహేతబ్బా, కథం సాధారణాతి అనుయోగం మనసి కత్వా తం విసోధేన్తో ఆహ – ‘సాధారణా హి ధమ్మా ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞ’న్తిఆదీ’’తి వుత్తం.

తత్థ ఏవం వీతరాగావీతరాగేహి ఓధిసో ఓధిసో సమాపజ్జితబ్బా ధమ్మా పరం పరం పచ్ఛా పచ్ఛా పవత్తియమానం ధమ్మజాతం సకం సకం పుబ్బే పుబ్బే జాతం ‘‘లోకియసమాపత్తీ’’తి నామం నియతవిసయం అఞ్ఞమఞ్ఞం హుత్వా హి యస్మా నాతివత్తన్తి, తస్మా సాధారణాతి సద్దహితబ్బా గహేతబ్బాతి అత్థో. ‘‘పరం పరం సమాపజ్జన్తో కథం నాతివత్తతీ’’తి వత్తబ్బత్తా నాతివత్తనం పాకటం కాతుం ‘‘యోపీ’’తిఆది వుత్తం. యో అరియసావకో వా అవీతరాగో వా. ఇమేహి లోకియసమాపత్తిధమ్మేహి సమన్నాగతో, సో అరియసావకో వా అవీతరాగో వా పరం పరం సమాపజ్జన్తోపి తం ధమ్మం లోకియం సమాపత్తిధమ్మం నాతివత్తతి, అఞ్ఞం ఉపగన్త్వా నాతిక్కమతీతి అత్థో. యేహి లోకియసమాపత్తిధమ్మేహి సమన్నాగతో, ఇమే లోకియసమాపత్తి ధమ్మా సాధారణావాతి దట్ఠబ్బా.

‘‘వాసనాభాగియాదిసుత్తేసు వుత్తా యే ధమ్మా ఇమినా విభత్తిహారేన విభత్తా, యేసు ధమ్మేసు కతమే ధమ్మా అసాధారణా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమే ధమ్మా అసాధారణా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేసు విభజితబ్బేసు ధమ్మేసు కతమే ధమ్మా అసాధారణాతి పుచ్ఛతి, పుచ్ఛిత్వా యావ దేసనం ఉపాదాయ అసాధారణా ధమ్మా గవేసితబ్బా, ‘‘సేక్ఖాసేక్ఖా’’తి వా గవేసితబ్బా, ‘‘భబ్బాభబ్బా’’తి వా గవేసితబ్బా. అథ వా యావ ‘‘సేక్ఖాసేక్ఖా భబ్బాభబ్బా’’తి దేసనా వుత్తా, తావ దేసనం ఉపాదాయ అసాధారణా గవేసితబ్బా. కథం గవేసితబ్బా? అరియేసు సేక్ఖాసేక్ఖధమ్మవసేన ‘‘సేక్ఖా’’తి నామం అసేక్ఖేన అసాధారణం, ‘‘అసేక్ఖా’’తి నామం సేక్ఖేన అసాధారణన్తి వా, అనరియేసు ‘‘భబ్బా’’తి నామం అభబ్బేన అసాధారణం, ‘‘అభబ్బా’’తి నామం భబ్బేన అసాధారణన్తి వా గవేసితబ్బా. కామరాగబ్యాపాదా సంయోజనా అప్పహీనత్తా అనుసయభావేన ఉప్పజ్జనారహత్తా అట్ఠమకస్స సోతాపత్తిమగ్గట్ఠస్స చ సోతాపన్నస్స ఫలట్ఠస్స చ సాధారణా భవన్తి, ధమ్మతా ధమ్మసభావో అసాధారణో. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అట్ఠమకస్స సోతాపత్తిమగ్గట్ఠతా సోతాపన్నస్స అసాధారణా, సోతాపన్నస్స సోతాపన్నఫలట్ఠతా చ అట్ఠమకస్స సోతాపత్తిమగ్గట్ఠస్స అసాధారణా. అట్ఠమకస్స వా పహీయమానకిలేసతా సోతాపన్నస్స అసాధారణా, సోతాపన్నస్స పహీనకిలేసతా చ అట్ఠమకస్స అసాధారణా’’తి.

ఉద్ధమ్భాగియా సంయోజనా అప్పహీనత్తా అనుసయభావేన ఉప్పజ్జనారహత్తా అట్ఠమకస్స మగ్గట్ఠభావేన అట్ఠమకసదిసస్స అనాగామిమగ్గట్ఠస్స చ అనాగామిస్స ఫలట్ఠస్స చ సాధారణా, ధమ్మతా ధమ్మసభావో అసాధారణా. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘అట్ఠమకస్స అనాగామిమగ్గట్ఠతా అనాగామిస్స ఫలట్ఠస్స అసాధారణా, అనాగామిస్స అనాగామిఫలట్ఠతా చ అట్ఠమకస్స అసాధారణా. అట్ఠమకస్స వా పహీయమానకిలేసతా అనాగామిస్స అసాధారణా, అనాగామిస్స ఫలట్ఠస్స పహీనకిలేసతా చ అట్ఠమకస్స అసాధారణా’’తి. ‘‘మగ్గట్ఠతా ఫలట్ఠతాయ అసాధారణా, ఫలట్ఠతా చ మగ్గట్ఠతాయ అసాధారణా’’తిపి వత్తుం వట్టతి. సబ్బేసం సత్తన్నం సేక్ఖానం పుగ్గలానం నామం ‘‘సేక్ఖా’’తి నామం సాధారణం. ధమ్మతా అసాధారణాతి చతున్నం మగ్గట్ఠానం తంతంమగ్గట్ఠతా అఞ్ఞమఞ్ఞం మగ్గట్ఠానం అసాధారణా. హేట్ఠిమఫలత్తయట్ఠానఞ్చ అసాధారణా, హేట్ఠిమఫలత్తయట్ఠానం తంతంఫలట్ఠతా చ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫలట్ఠానం అసాధారణా, చతున్నం మగ్గట్ఠానఞ్చ అసాధారణాతి అత్థో. ‘‘సేక్ఖానం తంతంమగ్గట్ఠతా తంతంఫలట్ఠతాయ అసాధారణా, తంతంఫలట్ఠతా చ తంతంమగ్గట్ఠతాయ అసాధారణా’’తి వత్తుమ్పి వట్టతి. సబ్బేసం పటిపన్నకానన్తి ఫలత్థాయ పటిపజ్జన్తీతి పటిపన్నకా, తేసం మగ్గసమఙ్గీనం చతున్నం పుగ్గలానం నామం ‘‘పటిపన్నకా’’తి నామం సాధారణం, ధమ్మతా తంతంమగ్గట్ఠతా అసాధారణా. సబ్బేసం సేక్ఖానం సత్తన్నం పుగ్గలానం సేక్ఖానం సీలం సాధారణం, ధమ్మతా తంతంమగ్గట్ఠఫలట్ఠతా అసాధారణాతి. వాసనాభాగియసంకిలేసభాగియసుత్తేసు వుత్తా దస్సనేనపహాతబ్బాదయో చేవ నిబ్బేధభాగియఅసేక్ఖభాగియసుత్తేసు వుత్తా సేక్ఖాదయో చ ధమ్మా సాధారణాసాధారణభేదేన విభత్తిహారేన విభజితబ్బాతి అధిప్పాయో వేదితబ్బో.

‘‘అట్ఠమకస్సా’’తిఆదినా అరియేసు పుగ్గలేసు అసాధారణా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కథం అనరియేసు అసాధారణా విభత్తా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అరియేసు వుత్తనయానుసారేన అనరియేసుపి విభజిత్వా గవేసితబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘ఏవం విసేసానుపస్సినా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన – ‘‘ఏవం ‘అట్ఠమకస్సా’తిఆదినా అరియపుగ్గలేసు అసాధారణధమ్మం దస్సేత్వా ఇతరేసు నయదస్సనత్థం ‘ఏవం విసేసానుపస్సినా’తిఆది వుత్త’’న్తి వుత్తం. ఏవం అరియేసు వుత్తనయానుసారేన భబ్బాభబ్బేసు అనరియేసు విసేసానుపస్సినా అసాధారణతో విసేసం అసాధారణం అనుపస్సినా గవేసకేన పణ్డితేన భబ్బాభబ్బేసుపి హీనుక్కట్ఠమజ్ఝిమం ఉపాదాయ గవేసితబ్బం. కథం? మాతుఘాతాదివసేన పవత్తానం పటిఘసమ్పయుత్తదిట్ఠిసమ్పయుత్తసత్తమజవనచిత్తుప్పాదానం మిచ్ఛత్తనియతానం తంసమఙ్గీనం వా తథాపవత్తా పఠమజవనచిత్తుపాదాదయో అనియతా ధమ్మా పటిఘసమ్పయుత్తాదిభావేన సాధారణా, మిచ్ఛత్తనియతా ధమ్మా ఏకచిత్తుప్పాదత్తా అసాధారణా. యథా హి చిత్తం ‘‘చిత్తసంసట్ఠ’’న్తి న వత్తబ్బం, ఏవం మిచ్ఛత్తనియతాపి ‘‘మిచ్ఛత్తనియతసాధారణా’’తి న వత్తబ్బా. మిచ్ఛత్తనియతేసుపి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికానం దిట్ఠిసమ్పయుత్తసత్తమజవనచిత్తుప్పాదసమఙ్గీనం అనియతా దిట్ఠిసమ్పయుత్తపఠమజవనచిత్తుప్పాదాదయో ధమ్మా దిట్ఠిసమ్పయుత్తాదిభావేన సాధారణా, నియతమిచ్ఛాదిట్ఠి ఏకచిత్తుప్పాదసమఙ్గీభావతో అసాధారణా. తేనాహ అట్ఠకథాచరియో –

‘‘మిచ్ఛత్తనియతానం అనియతా ధమ్మా సాధారణ, మిచ్ఛత్తనియతా ధమ్మా అసాధారణా. మిచ్ఛత్తనియతేసుపి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికానం అనియతా ధమ్మా సాధారణా, నియతమిచ్ఛాదిట్ఠి అసాధారణాతి ఇమినా నయేన విసేసానుపస్సినా వేదితబ్బా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౪).

తత్థ ‘‘ఇమినా నయేనా’’తి ఇమినా మిచ్ఛత్తనియతానం ఉప్పజ్జితుం భబ్బా అనియతా ధమ్మా సాధారణా, ఉప్పజ్జితుం అభబ్బా అనియతా ధమ్మా అసాధారణాతి గహితా. తేన వుత్తం ‘‘భబ్బాభబ్బా’’తి. తథా హీనస్స హీనో హీనభావేన సాధారణో, మజ్ఝిముక్కట్ఠా అసాధారణా. మజ్ఝిమస్స మజ్ఝిమో సాధారణో, హీనుక్కట్ఠా అసాధారణా. ఉక్కట్ఠస్స ఉక్కట్ఠో ఉక్కట్ఠభావేన సాధారణో, హీనమజ్ఝిమా అసాధారణాతిపి గవేసితబ్బా. తేనాహ – ‘‘హీనుక్కట్ఠమజ్ఝిమం ఉపాదాయ గవేసితబ్బ’’న్తి.

‘‘తత్థ కతమే ధమ్మా సాధారణా’’తిఆదినా నానావిధేన విభత్తిహారనయేన ధమ్మా విభజిత్వా దస్సితా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కథం భూమిపదట్ఠానాని విభత్తిహారనయేన విభజిత్వా దస్సితానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బభావతో ధమ్మవిభజనానన్తరం భూమిపదట్ఠానాని విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘దస్సనభూమీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ దస్సనభూమీతి దస్సనం భవతి ఏత్థ పఠమమగ్గేతి దస్సనభూమి, సోతాపత్తిమగ్గో. నియామావక్కన్తియాతి నియమనం నియామో, కో సో? సమ్పత్తనియామో, అవక్కనం అవక్కన్తి, సోతాపత్తిఫలం, నియామస్స అవక్కన్తి నియామావక్కన్తి, తాయ. దస్సనభూమినామకో సోతాపత్తిమగ్గో నియామావక్కన్తినామకస్స సోతాపత్తిఫలస్స పత్తియా పదట్ఠానం. పఠమమగ్గసమఙ్గీ పుగ్గలో హి నియామం ఓక్కమన్తో నామ, ఫలసమఙ్గీ పన నియామం ఓక్కన్తో నామ హోతి, తస్మా నియామావక్కన్తిసద్దేన పఠమఫలుప్పత్తి గహితా. భావనాభూమీతి ఉపరిమగ్గత్తయం. ఉత్తరికానన్తి తస్స తస్స మగ్గస్స ఉపరిపవత్తానం తంతంఫలానం పత్తియా పదట్ఠానన్తి పచ్చేకం యోజేతబ్బం.

దుక్ఖా పటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా మన్దపఞ్ఞస్స ఉప్పజ్జనతో సమథం ఆవహన్తీ హుత్వా సమథస్స పదట్ఠానం హోతి, సుఖాపటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా ఞాణాధికస్స ఉప్పజ్జనతో విపస్సనావహన్తీ హుత్వా విపస్సనాయ పదట్ఠానం, అవసేసా ద్వే పటిపదాపి నాతిపఞ్ఞస్స ఉప్పజ్జనతో సమథస్స పదట్ఠానన్తి గహేతబ్బా. తేన అట్ఠకథాయం వుత్తం – ‘‘ఇతరా పన తిస్సోపి పటిపదా సమథం ఆవహన్తీ’’తిఆది (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౪). దానమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు సయమేవ ఏకన్తేన ధమ్మస్సవనస్స పదట్ఠానం న హోతి, వన్దనయాచనపఞ్హాపుచ్ఛనాదయోపి పదట్ఠానం హోన్తి, తస్మా తేహి కారణేహి సాధారణం హుత్వా పరతోఘోసస్స పదట్ఠానం హోతి, పరతోఘోసో చ ధమ్మస్సవనపఞ్హావిస్సజ్జనాదివసేన పవత్తో. దాతబ్బవత్థుపరిచ్చజనవన్దనయాచనకాలేసు హి యేభుయ్యేన ధమ్మం దేసేన్తి, పఞ్హాపుచ్ఛనాదికాలేసు చ విస్సజ్జేన్తి, పటిపుచ్ఛసాకచ్ఛాదీని వా కరోన్తి. సీలమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు పామోజ్జపీతిపస్సద్ధిసుఖసమాధీహి పదట్ఠానభావేన సాధారణం హుత్వా చిన్తామయియా పఞ్ఞాయ పదట్ఠానం హోతి. సీలవన్తస్స హి సీలం పచ్చవేక్ఖన్తస్స పామోజ్జాదయో హోన్తి, సమాహితో చ ధమ్మచిన్తనే సమత్థో హోతి.

భావనామయం పుఞ్ఞకిరియవత్థూతి పురిమా పురిమా సమథభావనా చేవ విపస్సనాభావనా చ పుఞ్ఞకిరియవత్థుదానసీలాదీహి కారణేహి సాధారణం హుత్వా భావనామయియా పఞ్ఞాయ పచ్ఛిమాయ పచ్ఛిమాయ సమథభావనాయ చేవ విపస్సనాభావనాయ చ పదట్ఠానం. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం – ‘‘సాధారణన్తి న బీజం వియ అఙ్కురస్స, దస్సనభూమిఆదయో వియ నియామావక్కన్తిఆదీనం ఆవేణికం, అథ ఖో సాధారణం తదఞ్ఞకారణేహిపీ’’తి. ‘‘దానమయసీలమయభావనామయపుఞ్ఞకిరియవత్థూనం పరతోఘోసచిన్తామయిభావనామయిపఞ్ఞానం పదట్ఠానభావో ఆచరియేన విభత్తో, ఏవం సతి తేసం దానమయాదీనం యథాక్కమం పరియత్తిబాహుసచ్చకమ్మట్ఠానానుయోగమగ్గసమ్మాదిట్ఠీనం పదట్ఠానభావో న భవేయ్యా’’తి వత్తబ్బత్తా తథాపవత్తం పదట్ఠానభావమ్పి దస్సేతుం ‘‘దానమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు పరతో చ ఘోసస్స సుతమయియా చ పఞ్ఞాయా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘ఇదాని యస్మా దానం, సీలం, లోకియభావనా చ న కేవలం యథావుత్తపరతోఘోసాదీనంయేవ, అథ ఖో యథాక్కమం పరియత్తిబాహుసచ్చకమ్మట్ఠానానుయోగమగ్గసమ్మాదిట్ఠీనమ్పి పచ్చయా హోన్తి, తస్మా తమ్పి నయం దస్సేతుం పున ‘దానమయ’న్తిఆదినా దేసనం వడ్ఢేసీ’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౪) –

వుత్తం. తత్థ దానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థునో పరతోఘోసస్స సాధారణపదట్ఠానభావో హేట్ఠా వుత్తనయేన ఞాతబ్బో. దానం పన దత్వా దేసనం సుత్వా సుతానుసారేన విత్థారేత్వా చిన్తేన్తస్స పవత్తమానాయ సుతమయియా పఞ్ఞాయ వన్దనయాచనాదీహి సాధారణం హుత్వా పదట్ఠానం హోతి. సీలమయపుఞ్ఞకిరియవత్థునోపి చిన్తామయియా పఞ్ఞాయ సాధారణపదట్ఠానభావో వుత్తోయేవ. పరిసుద్ధసీలం పన నిస్సాయ ‘‘ఝానం నిబ్బత్తేస్సామి, మగ్గఫలం నిబ్బత్తేస్సామీ’’తిఆదినా పచ్చవేక్ఖన్తస్స పవత్తమానస్స యోనిసోమనసికారస్స పామోజ్జాదీహి సాధారణం హుత్వా పదట్ఠానం హోతి. భావనామయపుఞ్ఞకిరియవత్థునో భావనామయియా పఞ్ఞాయ సాధారణపదట్ఠానభావోపి వుత్తోయేవ. సమథభావనాసఙ్ఖాతం పన ఝానం పాదకం కత్వా వా పరిపాకం విపస్సనాభావంయేవ వా నిస్సాయ పవత్తమానాయ సమ్మాదిట్ఠియా పరిసుద్ధసీలాదీహి సాధారణం హుత్వా పదట్ఠానం హోతి.

దానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థుఆదీనం పరతోఘోసాదీనం పదట్ఠానభావో పునప్పునం ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘పతిరూపదేసవాసాదయోపి ఇమేసం ధమ్మానం పదట్ఠానానీతి యథా విభజితబ్బా, అమ్హేహి చ విఞ్ఞాతబ్బా, తథా విభజిత్వా దస్సేథా’’తి వత్తబ్బత్తా తేపి విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘పతిరూపదేసవాసో’’తిఆదిమాహ. అట్ఠకథాయం పన ‘‘తథా పతిరూపదేసవాసాదయో కాయవివేకచిత్తవివేకాదీనం కారణం హోన్తీతి ఇమం నయం దస్సేతుం ‘పతిరూపదేసవాసో’తిఆదిమాహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౪) వుత్తం. పతిరూపదేసం నిస్సాయ వసన్తస్స కాయవివేకచిత్తవివేకవడ్ఢనతో, సమాధివడ్ఢనతో చ పతిరూపదేసవాసో కాయచిత్తవివేకస్స చ ఉపచారసమాధిఅప్పనాసమాధిస్స చ సీలాదీహి సాధారణం హుత్వా పదట్ఠానం. సప్పురిసూపనిస్సయోతి సప్పురిససన్తానే పవత్తో పయిరుపాసతో ఆలమ్బితబ్బో పసాదో, తతో వా ఉపనిస్సయం లభిత్వా పయిరుపాసన్తానం సన్తానే పవత్తో పుబ్బపసాదో యథావిధో సప్పురిసూపనిస్సయో పయిరుపాసన్తస్స సద్ధాసమ్పన్నస్స రతనత్తయే తిణ్ణం అవేచ్చప్పసాదానం రతనత్తయగుణాదీహి సాధారణం హుత్వా పదట్ఠానం, సమథస్స లభననిమిత్తదాయకం సప్పురిసం పయిరుపాసిత్వా తేన దిన్ననయే ఠత్వా పవత్తేతబ్బస్స సమథస్స సప్పురిసూపనిస్సయో సీలపామోజ్జపీతాదీహి సాధారణం హుత్వా పదట్ఠానం. అత్తసమ్మాపణిహితస్స పాపజిగుచ్ఛాదీనం సమ్భవతో అత్తసమ్మాపణిధానం జాతివయాదిపచ్చవేక్ఖణేన సాధారణం హుత్వా హిరియా చ పదట్ఠానం, అత్తసమ్మాపణిహితస్స నిబ్బిదాదీనం సమ్భవతో సీలాదీహి సాధారణం హుత్వా విపస్సనాయ చ పదట్ఠానం.

తదఙ్గాదివసేన అకుసలపరిచ్చాగో నిబ్బిదాఞాణాదీహి సాధారణం హుత్వా కుసలవీమంసాయ పటిసఙ్ఖానుపస్సనాయ పఞ్ఞాయ చ అరియమగ్గసమాధిన్ద్రియస్స చ పదట్ఠానం. ధమ్మస్వాక్ఖాతతా స్వాక్ఖాతధమ్మస్సవనానుసారేన పవత్తకుసలమూలకా లోకియలోకుత్తరసమ్పత్తి కుసలమూలరోపనా నామ, తాయ చ తథావిధకుసలమూలకాయ ఫలసమాపత్తియా చ పదట్ఠానం. సఙ్ఘసుప్పటిపన్నతా సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ సఙ్ఘస్స ఉపట్ఠాకానం సుట్ఠుభావాయ సప్పతిస్సవాయ వచనసమ్పటిచ్ఛనభావాయ పదట్ఠానం. సత్థుసమ్పదా సత్థరి చేవ ధమ్మాదీసు చ గుణఅజాననతాయ అప్పసన్నానఞ్చ పసాదాయ పసన్నానఞ్చ అప్పమత్తకపసాదానఞ్చ భియ్యోభావాయ వడ్ఢనాయ పదట్ఠానం. అప్పటిహతపాతిమోక్ఖతా సఙ్ఘమజ్ఝే వా పరిసమజ్ఝే వా దుమ్మఙ్కూనం దుమ్ముఖానం దుస్సీలానం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, పేసలానం పాతిమోక్ఖసంవరాదిసీలసమ్పన్నానం పుగ్గలానం ఫాసువిహారాయ చ పదట్ఠానం హోతి. హోన్తో పన యథానురూపేహి అఞ్ఞేహి కారణేహి సాధారణం హుత్వా హోతీతి వేదితబ్బో.

‘‘వాసనాభాగియసుత్తాదీసు వుత్తధమ్మభూమిపదట్ఠానానం విభత్తిహారేన విభజితబ్బభావో అమ్హేహి కేన జానితబ్బో సద్దహితబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

‘‘ఏత్తావతా చ విభత్తిహారో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞో నియుత్తో నత్థీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో విభత్తిహారో’’తి వుత్తం. యత్థ యత్థ సుత్తే యే యే ధమ్మాదయో వుత్తా, తత్థ తత్థ సుత్తే వుత్తేసు తేసు తేసు ధమ్మాదీసు యథాలాభవసేన యో యో విభత్తిహారో యోజితో, సో సో విభత్తిహారో నిద్ధారేత్వా యుత్తో యోజితోతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

ఇతి విభత్తిహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేనేవ గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౯. పరివత్తనహారవిభఙ్గవిభావనా

౩౫. యేన యేన సంవణ్ణావిసేసభూతేన విభత్తిహారవిభఙ్గేన సుత్తే వుత్తా ధమ్మాదయో విభత్తా, సో సంవణ్ణావిసేసభూతో విభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో పరివత్తనహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో పరివత్తనో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో పరివత్తనో హారో పరివత్తనహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘కుసలాకుసలే ధమ్మే’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్స పురిసపుగ్గలస్సా’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో పరివత్తనో హారో పరివత్తనహారవిభఙ్గో నామాతి అత్థో గహేతబ్బో.

‘‘సంవణ్ణియమానే సుత్తే నిద్దిట్ఠస్స కతమస్స భావితబ్బస్స కుసలస్స కతమో పటిపక్ఖో, కథం పరివత్తేతబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమస్స భావితబ్బస్స కుసలస్స అయం పటిపక్ఖో, ఏవం పహాతబ్బభావవసేన పరివత్తేతబ్బోతి దస్సేన్తో ‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్స పురిసపుగ్గలస్సా’’తిఆదిమాహ. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘తత్థ యస్మా సంవణ్ణియమానే సుత్తే యథానిద్దిట్ఠానం కుసలాకుసలధమ్మానం పటిపక్ఖభూతే అకుసలకుసలధమ్మే పహాతబ్బభావాదివసేన నిద్ధారణం పటిపక్ఖతో పరివత్తనం, తస్మా ‘సమ్మాదిట్ఠిస్స పురిసపుగ్గలస్స మిచ్ఛాదిట్ఠి నిజ్జిణ్ణా భవతీ’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౫) –

వుత్తం. పహాయకస్స హి ధమ్మస్స పహాతబ్బభావవసేన నిద్ధారణం, పహాతబ్బస్స చ ధమ్మస్స పహాయకభావవసేన నిద్ధారణం పటిపక్ఖతో పరివత్తనం నామ హోతి. తత్థ సమ్మాదిట్ఠిస్సాతి సమ్మా సున్దరా పసత్థా దిట్ఠి యస్స పుగ్గలస్సాతి సమ్మాదిట్ఠి. పుగ్గలపదట్ఠానా హి అయం దేసనా. తేన వుత్తం ‘‘పురిసపుగ్గలస్సా’’తి. సా పన సమ్మాదిట్ఠి కమ్మకమ్మఫలాదిసద్దహనవసేన వా అనిచ్చాదివిపస్సనావసేన వా మగ్గసమ్మాదస్సనవసేన వా పవత్తా నిరవసేసావ గహితా. ‘‘యాయ భావితాయ సమ్మాదిట్ఠియా పహాతబ్బా మిచ్ఛాదిట్ఠి నిజ్జిణ్ణా భవతి, యది కేవలా మిచ్ఛాదిట్ఠియేవ నిజ్జిణ్ణా భవతి, ఏవం సతి తదవసేసా అకుసలా ధమ్మా అజిణ్ణా

భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యే చస్స మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయా’’తిఆది వుత్తం. మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలాయేవ ధమ్మా చ ఉప్పజ్జేయ్యుం ఉప్పజ్జనారహా భవేయ్యుం, తే చ అకుసలా ధమ్మా అస్స సమ్మాదిట్ఠిసమ్పన్నస్స పురిసపుగ్గలస్స నిజ్జిణ్ణా పహాతబ్బారహా అనుప్పజ్జనసభావా హోన్తి. తేనాహ భగవా – ‘‘ఉపాదాననిరోధా భవనిరోధో’’తి (ఉదా. ౨; మహావ. ౧).

‘‘యది సమ్మాదిట్ఠిస్స పురిసపుగ్గలస్స మిచ్ఛాదిట్ఠి, తప్పచ్చయా అకుసలధమ్మాయేవ నిజ్జిణ్ణా భవన్తి, ఏవం సతి సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయా కుసలా ధమ్మా న సమ్భవేయ్యు’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయా చా’’తిఆది వుత్తం. అస్స సమ్మాదిట్ఠిసమ్పన్నస్స పురిసపుగ్గలస్స ఉప్పజ్జనారహా సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయా అనేకే కుసలా సమథవిపస్సనా వా బోధిపక్ఖియా వా ధమ్మా సమ్భవన్తి, ఉప్పన్నా చ తే ధమ్మా అస్స సమ్మాదిట్ఠిసమ్పన్నస్స పురిసపుగ్గలస్స సన్తానే పునప్పునం పవత్తనవసేన భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

సమ్మాదిట్ఠియా పటిపక్ఖానం మిచ్ఛాదిట్ఠియా, తప్పచ్చయానం అకుసలానం ధమ్మానం పరివత్తనభావో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘సమ్మాసఙ్కప్పస్స ధమ్మస్స పటిపక్ఖో ధమ్మో కథం పరివత్తేతబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సమ్మాసఙ్కప్పస్స పురిసపుగ్గలస్సా’’తిఆది వుత్తం. యోజనత్థ ఆదయో వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బా. సమ్మా సున్దరా పసత్థా వాచా యస్స పుగ్గలస్సాతి సమ్మావాచో, తస్స సమ్మావాచస్స. ‘‘పురిసపుగ్గలస్సా’’తిఆదీనం అత్థోపి వుత్తనయేన వేదితబ్బో. అయం పన విసేసత్థోసమ్మా అవిపరీతతో విముత్తిఞాణదస్సనం యస్స పుగ్గలస్సాతి సమ్మావిముత్తిఞాణదస్సనో, తస్స సమ్మావిముత్తిఞాణదస్సనస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణదస్సనసమ్పన్నస్స పురిసపుగ్గలస్స ‘‘అవిముత్తావ సమానా విముత్తా మయ’’న్తి మిచ్ఛాభినివేసవసేన పవత్తం మిచ్ఛావిముత్తిఞాణదస్సనం నిజ్జిణ్ణం విగతం భవతి. ‘‘యే చస్సా’’తిఆదీనం అనుసన్ధ్యాదికో వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

౩౬. ‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్సాతిఆదినా సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం కుసలానం పటిపక్ఖా మిచ్ఛాదిట్ఠాదికాయేవ అకుసలా పహాతబ్బభావేన పరివత్తేతబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా పాణాతిపాతావేరమణిఆదీనం కుసలానం పటిపక్ఖా పాణాతిపాతాదికాపి అకుసలా పహాతబ్బభావేన పరివత్తేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యస్స వా పాణాతిపాతా పటివిరతస్సా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏవం సమ్మాదిట్ఠిఆదిముఖేన మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదిం దస్సేత్వా పున పాణాతిపాతఅదిన్నాదానకామేసుమిచ్ఛాచారాదితో వేరమణియాదీహి పాణాతిపాతాదీనం పరివత్తనం దస్సేతుం ‘యస్సా’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౬) వుత్తం. తదఙ్గాదివసేనపహీనో హోతి. కాలవాదిస్సాతి వదితబ్బకాలే వదితబ్బం వదతి సీలేనాతి కాలవాదీ, తస్స.

‘‘యథావుత్తప్పకారేనేవ పరివత్తేతబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా అఞ్ఞేన పకారేనపి పరివత్తేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యే చ ఖో కేచీ’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘యే చ ఖో కేచీతిఆదినా సమ్మాదిట్ఠిఆదిముఖేనేవ మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదీహి ఏవ పరివత్తనం పకారన్తరేన దస్సేతీ’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౬) వుత్తం. తత్థ కేచి మిచ్ఛాదిట్ఠికమిచ్ఛాసఙ్కప్పాదికాయేవ పుగ్గలా పరేసం అరియానం అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం గరహన్తి. సన్దిట్ఠికా సన్దిట్ఠే నియుత్తా, సహధమ్మికా సహ ధమ్మేన కారణేన యే వత్తన్తి సహధమ్మికా. గారయ్హా గరహితబ్బాకారే యుత్తా. వాదా చ అనువాదా చ వాదానువాదా, తే భవన్తో సమ్మాదిట్ఠిఞ్చ ధమ్మం గరహన్తి. తేన గరహణేన. పుజ్జా పూజితబ్బా చ న భవన్తి, పాసంసా పసంసితబ్బా చ న భవన్తి. ఏవన్తిఆదీసు సమ్మాసఙ్కప్పం వా సమ్మావాచాదికం వా విసుం విసుం సమ్మాసఙ్కప్పఞ్చ తే భవన్తో ధమ్మం గరహన్తి. తేన హి యే మిచ్ఛాసఙ్కప్పికా, తే భవన్తో న పుజ్జా చ పాసంసా చ…పే… సమ్మావిముత్తిఞ్చ తే భవన్తో ధమ్మం గరహన్తి. తేన హి యే మిచ్ఛాదిట్ఠివాచికా, తే భవన్తో న పుజ్జా చ పాసంసా చ. సమ్మావిముత్తిఞాణదస్సనఞ్చ తే భవన్తో ధమ్మం గరహన్తి. తేన హి యే మిచ్ఛావిముత్తికా, తే భవన్తో న పుజ్జా చ పాసంసా చ. సమ్మావిముత్తిఞాణదస్సనఞ్చ తే భవన్తో ధమ్మం గరహన్తి. తేన హి యే మిచ్ఛావిముత్తిఞాణదస్సనికా, తే భవన్తో న పుజ్జా చ పాసంసా చాతి యోజనా కాతబ్బా. ‘‘మిచ్ఛావిముత్తిఞాణదస్సనా’’తిపి పాఠో అత్థి.

‘‘అరియమగ్గసమ్మాదిట్ఠాదీనం గరహవసేనేవ మిచ్ఛాదిట్ఠాదయో చ పరివత్తేతబ్బా, నావసేసానం పసంసావసేనా’’తి వత్తబ్బత్తా కామాదీనం పసంసావసేనపి కామానం పటిపక్ఖా వేరమణియాదయోపి పరివత్తేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యే చ ఖో కేచి ఏవమాహంసూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ భుఞ్జితబ్బా కామా, పరిభుఞ్జితబ్బా కామా, ఆసేవితబ్బా కామా, నిసేవితబ్బా కామాతి ఏత్థ కామీయన్తేతి కామాతి కమ్మసాధనవసేన వత్థుకామా గహితా, నాతిపణీతా కామా భుఞ్జితబ్బా, అతిపణీతా కామా పరి సమన్తతో భుఞ్జితబ్బా. అతిపణీతతరా కామా భుసో సేవితబ్బా, నియతా సేవితబ్బా. భావయితబ్బా కామా, బహులీకాతబ్బా కామాతి ఏత్థ పన కామేన్తీతి కామాతి కత్తుసాధనవసేన కిలేసకామా గహితా, పునప్పునం ఉప్పాదనవసేన భావయితబ్బా వడ్ఢాపేతబ్బా పవత్తేతబ్బా కిలేసకామా, బహూనం పునప్పునం ఉప్పాదనవసేన కాతబ్బా వడ్ఢాపేతబ్బా కిలేసకామాతి యే చ కామవసికా పుథుజ్జనా కేచి ఏవమాహంసు తేసం కామవసికానం పుథుజ్జనానం కేసఞ్చి తాదిసేహి కామేహి వేరమణీ కుసలచేతనా పటిపక్ఖవసేన అధమ్మో అసేవితబ్బో నామ ఆపజ్జేయ్యాతి అధిప్పాయో గహేతబ్బో.

అన్తద్వయవసేన పరివత్తనం దస్సేతుం ‘‘యే వా పన కేచీ’’తిఆది వుత్తం. అత్తకిలమథానుయోగో ధమ్మోతి నియ్యానికోతి యే వా పన పఞ్చాతపాదిపటిపన్నకా తత్థియా ఏవమాహంసు, తేసం పఞ్చాతపాదిపటిపన్నకానం నియ్యానికో ధమ్మో మజ్ఝిమాపటిపదాసఙ్ఖాతో విపస్సనాసహితో అరియమగ్గో అధమ్మో అనియ్యానికో అభావేతబ్బో నామ ఆపజ్జేయ్యాతి. సుఖదుక్ఖవసేనపి పరివత్తనం దస్సేతుం ‘‘యే చ ఖో’’తిఆది వుత్తం. ‘‘పాపం నిజ్జరాపేస్సామా’’తి అత్తహింసనాదివసేన పటిపన్నకానం పవత్తో సరీరతాపనో దుక్ఖో ధమ్మో నియ్యానికోతి.

యే చ తథాపటిపన్నకా కేచి ఏవమాహంసు, తేసం తథాపటిపన్నకానం అనవజ్జపచ్చయపరిభోగవసేన పవత్తో సరీరదుక్ఖూపసమో సుఖో ధమ్మో అధమ్మో అప్పవత్తేతబ్బో ఆపజ్జేయ్యాతి.

అన్తద్వయాదివసేన పరివత్తనం ఆచరియేన విభత్తం, అమ్హేహి చ ఞాతం, ‘‘కథం అసుభసఞ్ఞాదివసేన పరివత్తేతబ్బో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఏవం అసుభసఞ్ఞాదివసేన సుభసఞ్ఞాదికా పరివత్తేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘యథా వా పనా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఇదాని అసుభసఞ్ఞాదిముఖేన సుభసఞ్ఞాదిపరివత్తనం దస్సేతుం ‘యథా వా పనా’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౬) వుత్తం. సబ్బసఙ్ఖారేసూతి తేభూమకసఙ్ఖారేసు. ఆరద్ధవిపస్సకస్స హి తేభూమకా ధమ్మా కిలేసాసుచిపగ్ఘరణకత్తా అసుభతో ఉపట్ఠహన్తి.

‘‘యది సరూపతోయేవ ఇమేసం ఇమే పటిపక్ఖాతి అపరివత్తేతబ్బా సియుం, ఏవం సతి నిరవసేసా చ పటిపక్ఖా న సక్కా పరివత్తేతుం, కథం సక్కా పరివత్తేతు’’న్తి వత్తబ్బత్తా పరివత్తనలక్ఖణం దస్సేన్తో ‘‘యం యం వా పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ కుసలం వా అకుసలం వా యం యం ధమ్మం పరివత్తేతుకామో ఆచరియో చిత్తేన రోచయతి దిట్ఠియా ఉపగచ్ఛతి, కుసలస్స వా అకుసలస్స వా తస్స తస్స రుచికస్స ఉపగతస్స ధమ్మస్స యో పటిపక్ఖో, సో పటిపక్ఖధమ్మో అసద్ధమ్మో అస్స ధమ్మస్స అనిట్ఠతో పచ్చనీకతో అజ్ఝాపన్నో పరిఞ్ఞాతో. ఇట్ఠం వా అనిట్ఠం వా యం యం ధమ్మం పరివత్తేతుకామో ఆచరియో చిత్తేన రోచయతి దిట్ఠియా ఉపగచ్ఛతి, ఇట్ఠస్స వా అనిట్ఠస్స వా తస్స తస్స రుచికస్స ధమ్మస్స యో పటిపక్ఖో, సో పటిపక్ఖధమ్మో అస్స ధమ్మస్స అనిట్ఠతో పచ్చనీకధమ్మతో అజ్ఝాపన్నో పరిఞ్ఞాతో భవతీతి పరివత్తేతుకామేన ఇచ్ఛితబ్బధమ్మానురూపపటిపక్ఖవసేన పరివత్తనం కాతబ్బన్తి పరివత్తనే పటిపక్ఖలక్ఖణం వుత్తం. తేన అట్ఠకథాయం వుత్తం – ‘‘పటిపక్ఖస్స లక్ఖణం విభావేతీ’’తి.

‘‘ఏవం వుత్తప్పకారం పరివత్తనం అమ్హేహి కథం సద్దహితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బతా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘ఏత్తావతా పరివత్తో హారో పరిపుణ్ణో, అఞ్ఞో నియుత్తో నత్థీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘నియుత్తో పరివత్తనో హారో’’తి వుత్తం. యస్మిం సుత్తే కుసలాకుసలే నిద్దిట్ఠే పటిపక్ఖవసేన నీహరిత్వా యథాసమ్భవం యో యో పరివత్తనో హారో నియుత్తో, తస్మిం సుత్తే నిద్దిట్ఠే పటిపక్ఖవసేన నీహరిత్వా సో సో పరివత్తనో హారో నియుత్తో నిద్ధారేత్వా యుత్తో యోజితోతి అత్థో గహేతబ్బోతి.

ఇతి పరివత్తనహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౧౦. వేవచనహారవిభఙ్గవిభావనా

౩౭. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన పవత్తనహారవిభఙ్గేన పరివత్తేతబ్బా సుత్తత్థా విభత్తా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో పరివత్తనహారవిభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో వేవచనహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో వేవచనో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో వేవచనో హారో వేవచనహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘వేవచనాని బహూనీ’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘ఏకం భగవా ధమ్మ’’న్తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో వేవచనో హారో వేవచనహారవిభఙ్గో నామాతి అత్థో గహేతబ్బో. ‘‘యాని వేవచనాని నిద్ధారితాని, కతమాని తాని వేవచనానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యథా ఏక’’న్తిఆది వుత్తం. ఏకం విఞ్ఞాతబ్బం ధమ్మం సభావధమ్మం పఞ్ఞాపేతబ్బం వా ధమ్మం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి యథా యేహి పకారేహి చేవ వేవచనేహి చ భగవా నిద్దిసతి, తథాపకారాని వేవచనాని విఞ్ఞాతబ్బానీతి అత్థో. ‘‘తాని వేవచనాని కిన్తి భగవా ఆహా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యథాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. యథా యంయంపకారాని వేవచనాని –

‘‘ఆసా చ పిహా చ అభినన్దనా చ, అనేకధాతూసు సరా పతిట్ఠితా;

అఞ్ఞాణమూలప్పభవా పజప్పితా, సబ్బా మయా బ్యన్తికతా సమూలికా’’తి. –

భగవా ఆహ, తంతంపకారాని వేవచనాని విఞ్ఞాతబ్బానీతి అత్థో.

ఏకస్సేవ ధమ్మస్స అనేకేహి పరియాయభూతేహి వేవచనేహి నిద్దిసనే ఫలం అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౭) బహుధా వుత్తం, తస్మా అమ్హేహి న దస్సితం. ‘‘కతమా ఆసా, కతమా పిహాదీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఆసా నామ వుచ్చతీ’’తిఆది వుత్తం. యా భవిస్సస్స అత్థస్స ఆసీసనా అవస్సం ఆగమిస్సతీతి యా ఆసా అస్స ఆసీసన్తస్స పుగ్గలస్స ఉప్పజ్జతి, తస్స ఆసీసనా ‘‘ఆసా నామా’’తి వుచ్చతి. వత్తమానస్స యా పత్థనా అస్స పత్థయన్తస్స ఉప్పజ్జతి, సేయ్యతరం వా అఞ్ఞం దిస్వా ‘‘ఏదిసో అహం భవేయ్య’’న్తి యా పిహా అస్స పిహయన్తస్స ఉప్పజ్జతి, సా పత్థనా ‘‘పిహా నామా’’తి వుచ్చతి. అనాగతత్థం ఆరబ్భ పవత్తా తణ్హా ‘‘ఆసా’’తి వుచ్చతి, అనాగతపచ్చుప్పన్నత్థం ఆరబ్భ పవత్తా తణ్హా ‘‘పిహా’’తి వుచ్చతి, తథాపి తణ్హాభావేన ఏకత్తా ఏకో ధమ్మోవ అత్థస్స ఇచ్ఛితస్స నిప్ఫత్తి అత్థనిప్ఫత్తి, పటిపాలేతి ఏతాయ తణ్హాయాతి పటిపాలనా, అత్థనిప్ఫత్తియా పటిపాలనాతి అత్థనిప్ఫత్తిపటిపాలనా. యా తణ్హా అస్స పాలయన్తస్స పుగ్గలస్స ఉప్పజ్జతి, సా తణ్హా ‘‘అభినన్దనా’’తి వుచ్చతి.

‘‘యా అత్థనిప్ఫత్తి తణ్హాయ పటిపాలేతబ్బా, కతమా సా అత్థనిప్ఫత్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తం అత్థనిప్ఫత్తిం సత్తతో వా సఙ్ఖారతో వా విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘పియం వా ఞాతిం, పియం వా ధమ్మ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘ఞాతి’’న్తి ఇమినా మిత్తబన్ధవాదయోపి గహితా. ధమ్మం పన పియరూపారమ్మణాదికం ఛబ్బిధమ్పి యాయ తణ్హాయ తణ్హికో అభినన్దతి, సా తణ్హా ‘‘అభినన్దనా నామా’’తి వుచ్చతి. పటిక్కూలం ఞాతిం వా ధమ్మం వా విపల్లాసవసేన అప్పటిక్కూలం ఞాతిం వా ధమ్మం వా సభావవసేన అప్పటిక్కూలతో యాయ తణ్హాయ తణ్హికో అభినన్దతి, సా తణ్హా వా ‘‘అభినన్దనా నామా’’తి వుచ్చతీతి యోజేత్వా అత్థో గహేతబ్బో.

‘‘యాసు అనేకాసు ధాతూసు వుత్తప్పకారా తణ్హా ‘సరా’తి భగవతా వుత్తా, కతమా తా ధాతుయో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తా ధాతుయో సరూపతో దస్సేతుం ‘‘చక్ఖుధాతూ’’తిఆది వుత్తం.

‘‘తాసు ధాతూసు కతమాయ ధాతుయా కతమా సరా పతిట్ఠితా పవత్తా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమాయ ధాతుయా అయం సరా పతిట్ఠితా పవత్తాతి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘సరాతి కేచి రూపాధిముత్తా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కేచీతి సరాసఙ్ఖాతాయ రూపతణ్హాయ తణ్హికా పుగ్గలా. రూపాధిముత్తాతి రూపధాతుసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే అధిముత్తా అజ్ఝోసితా. ఇమినా పదేన రూపతణ్హాసఙ్ఖాతా సరా రూపధాతుయా పతిట్ఠితా పవత్తాతి గహితా, ‘‘కేచి సద్దాధిముత్తా’’తిఆదీహిపి సద్దతణ్హాసఙ్ఖాతాదయో సరా సద్దధాతుయాదీసు పతిట్ఠితా పవత్తా సరావ గహితా. కేచి ధమ్మాధిముత్తాతి ఏత్థ ధమ్మగ్గహణేన చక్ఖుధాతుసోతధాతుఘానధాతుజివ్హాధాతుకాయధాతుసత్తవిఞ్ఞాణధాతుధమ్మధాతుయో గహితా, తస్మా అట్ఠారస ధాతుయో పతిట్ఠానభావేన గహితాపి ఛబ్బిధావ గహితాతి దట్ఠబ్బా. ‘‘రూపాధిముత్తాదీసు కిత్తకాని పదాని తణ్హాపక్ఖే తణ్హాయ వేవచనా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఏతాదిసాని ఏత్తకాని పదాని తణ్హాపక్ఖే తణ్హావేవచనానీతి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘తత్థ యాని ఛ గేహసితానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి తేసు ఛసు రూపాదీసు. ఛ గేహసితాని దోమనస్సానీతి ఛసు రూపాదీసు పవత్తం తణ్హాపేమం నిస్సాయ పవత్తాని ఛ దోమనస్సాని. ఏస నయో సేసేసుపి. ‘‘ఛ ఉపేక్ఖా గేహసితాపి భగవతా వుత్తా, కస్మా న గహితా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యా ఛ ఉపేక్ఖా గేహసితా, అయం దిట్ఠిపక్ఖో’’తి వుత్తం, దిట్ఠిపక్ఖత్తా న గహితాతి అత్థో.

౩౮. ‘‘కథం వుత్తప్పకారా తణ్హా ఏవ గహితా’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సాయేవ పత్థనాకారేనా’’తిఆది వుత్తం. సా వుత్తప్పకారా ఏవ తణ్హా పత్థనాకారేన పవత్తనతో ఆసాదిపరియాయేన వుత్తా, రూపాదిఆరమ్మణధమ్మేసు నన్దనతో ‘‘ధమ్మనన్దీ’’తి పరియాయేన వుత్తా, రూపాదిఆరమ్మణధమ్మేసు గిలిత్వా పరినిట్ఠపేతి వియ అజ్ఝోసాయ తిట్ఠనతో ‘‘ధమ్మజ్ఝోసాన’’న్తి పరియాయేన వుత్తా, తస్మా తణ్హాయ వేవచనాని హోన్తి.

తణ్హాయ వేవచనాని ఆచరియేన నిద్దిట్ఠాని, అమ్హేహి చ ఞాతాని, ‘‘కతమాని చిత్తస్స వేవచనానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘చిత్తం మనో’’తిఆది వుత్తం. ‘‘ఆరమ్మణం చిన్తేతీతి చిత్తం. మనతి జానాతీతి మనో. విజానాతీతి విఞ్ఞాణ’’న్తిఆదినా అత్థో పకరణేసు (ధ. స. అట్ఠ. ౫) వుత్తోవ, తస్మా అమ్హేహి న విత్థారితో. వేవచనానియేవ ఇమాని ఇమస్స వేవచనానీతి ఏత్తకానియేవ కథయిస్సామ. ‘‘పఞ్ఞిన్ద్రియం పఞ్ఞాబల’’న్తిఆదీని పఞ్ఞావేవచనాని.

‘‘అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదీని బుద్ధస్స వేవచనాని. ‘‘తాని కత్థ దేసితానీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యథా చ బుద్ధానుస్సతియం వుత్త’’న్తిఆది వుత్తం. బుద్ధానుస్సతిదేసనాయం యథా చ యంయంపకారం వేవచనం భగవతా ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం…పే… భగవతో’’తి వుత్తం, ఏతంపకారం వేవచనం బుద్ధానుస్సతియా వేవచనం బుద్ధస్స వేవచనన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘యథా చ ధమ్మానుస్సతియం వుత్త’’న్తిఆదీసుపి ఏవమేవ యోజనా కాతబ్బా.

‘‘తేనాహా’’తిఆద్యానుసన్ధ్యాదిఅత్థో చేవ ‘‘నియుత్తో వేవచనో హారో’’తిఆనుసన్ధ్యాదిఅత్థో చ వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

ఇతి వేవచనహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౧౧. పఞ్ఞత్తిహారవిభఙ్గవిభావనా

౩౯. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన విభఙ్గేన వేవచనాని విభత్తాని, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో విభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో పఞ్ఞత్తిహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో పఞ్ఞత్తిహారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో పఞ్ఞత్తిహారో పఞ్ఞత్తిహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘ఏకం భగవా ధమ్మం పఞ్ఞత్తీహి వివిధాహి దేసేతీ’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘యా పకతికథాయ దేసనా’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో పఞ్ఞత్తిహారో పఞ్ఞత్తిహారవిభఙ్గో నామాతి గహేతబ్బో.

‘‘యాహి వివిధాహి పఞ్ఞత్తీహి ఏకం ధమ్మం భగవా దేసేతి, కతమా తా వివిధా పఞ్ఞత్తియో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యా పకతికథాయా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పకతికథాయాతి అస్సాదాదిపదత్థవిసేసం అనిద్ధారేత్వా అత్థసభావేన పవత్తాయ కథాయ సాధుకం మనసికారధమ్మకథాయ యా దేసనా యథాధిప్పేతమత్థం వేనేయ్యసన్తానే నిక్ఖిపతి పతిట్ఠపేతి పకారేన ఞాపేతి, తస్మా నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి, తాయ పఞ్ఞత్తియా ధమ్మం దేసేతీతి అత్థో. ‘‘యా పఞ్ఞత్తి ‘పకతికథాయ దేసనా’తి వుత్తా, కతమా సా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా తథా పుచ్ఛిత్వా విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘కా చ పకతికథాయ దేసనా’’తిఆది వుత్తం. అట్ఠకథాయం పన –‘‘ఇతి ‘పకతికథాయ దేసనా’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమత్థం విత్థారేన విభజితుం ‘కా చ పకతికథాయ దేసనా’తి పుచ్ఛిత్వా ‘చత్తారి సచ్చానీ’తిఆదిమాహా’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౩౯) వుత్తం. తత్థ దేసనాదేసేతబ్బస్స భేదభావేపి అభేదోపచారేన ‘‘దేసనా చత్తారి సచ్చానీ’’తి వుత్తం, చతున్నం సచ్చానం పఞ్ఞత్తి దేసనా నామాతి అత్థో.

‘‘కథం తం సచ్చపఞ్ఞత్తిం భగవా ఆహా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యథా భగవా ఆహా’’తి వుత్తం. యథా యేన పకారేన భగవా యం యం పఞ్ఞత్తిం ఆహ, తథా తేన పకారేన సా పఞ్ఞత్తి జానితబ్బా. ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి యం పఞ్ఞత్తిం భగవా ఆహ, అయం ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి పఞ్ఞత్తి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి, ఛన్నం ధాతూనం నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి, అట్ఠారసన్నం ధాతూనం నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి, ద్వాదసన్నం ఆయతనానం నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి, దసన్నం ఇన్ద్రియానం నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తీతి యోజనా కాతబ్బా. ఖన్ధధాతుఆయతనిన్ద్రియాని చ లోకియానేవ. పీళనసఙ్ఖతసన్తాపవిపరిణామత్థతాసామఞ్ఞేన ఏకత్తం ఉపనేత్వా ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి వుత్తా. దసన్నం ఇన్ద్రియానన్తి చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయఇత్థిపురిసజీవితమనవేదనిన్ద్రియానం దసన్నం. అనుభవనలక్ఖణేన ఏకలక్ఖణత్తా వేదనిన్ద్రియం ఏకన్తి గహితం, సద్ధిన్ద్రియాదీని పన మగ్గపరియాపన్నత్తా న గహితాని.

కబళీకారేతి ఠానూపచారేన వోహరితే ఓజాసఙ్ఖాతే ఆహారే, రాగో అరియమగ్గేన అప్పహాతబ్బత్తా అనుసయవసేన, ఆసావసేన వా పత్థనావసేన వా అత్థి నన్దీ. అత్థి తణ్హాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పతిట్ఠితం విరుళ్హన్తి పటిసన్ధిఆకడ్ఢనసమత్థతాపత్తియా పతిట్ఠితత్తా పతిట్ఠితఞ్చేవ విరుళ్హఞ్చాతి గహేతబ్బం. సఙ్ఖారానన్తి పునబ్భవనిబ్బత్తకస్స భవస్స అభినిబ్బత్తిహేతుకానం సఙ్ఖారానం. జాతిజరామరణన్తి అభినిబ్బత్తనలక్ఖణా జాతి, న ఉప్పాదోవ, పరిపాకలక్ఖణా జరా, న ఠితియేవ, భేదనలక్ఖణం మరణం, న భఙ్గమేవ. తేన వుత్తం ‘‘ససోకం సదరం సఉపాయాస’’న్తి.

‘‘ఫస్సే చే, భిక్ఖవే, ఆహారే…పే… మనోసఞ్చేతనాయ చే, భిక్ఖవే, ఆహారే…పే… విఞ్ఞాణే చే, భిక్ఖవే, ఆహారే అత్థి రాగో…పే… వదామీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి దుక్ఖస్స చ సముదయస్స చ పభవస్స పఞ్ఞాపనతో పభవపఞ్ఞత్తి నామ.

వట్టవసేన పఞ్ఞత్తిభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం వివట్టవసేన పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కబళీకారే చే, భిక్ఖవే, ఆహారే నత్థి రాగో’’తిఆది వుత్తం. ‘‘కబళీకారే…పే… అనుపాయాసన్తి వదామీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాయ చ పఞ్ఞాపనతో పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి నామ, సముదయస్స పహానస్స చ పఞ్ఞాపనతో పహానపఞ్ఞత్తి నామ, మగ్గస్స భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, నిరోధస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ.

౪౦. వివట్టవసేన పఞ్ఞత్తిభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం సమ్మసనవసేన పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘సమాధిం, భిక్ఖవే, భావేథా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘సమాధిం, భిక్ఖవే, భావేథ…పే… యథాభూతం పజానాతీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి మగ్గస్స భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాయ చ పఞ్ఞాపనతో పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి నామ, సముదయస్స పహానస్స చ పఞ్ఞాపనతో పహానపఞ్ఞత్తి నామ, నిరోధస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ.

సమ్మసనవసేన పఞ్ఞత్తిభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం ఉపాదానక్ఖన్ధవసేన పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘రూపం, రాధ, వికిరథా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘రూపం, రాధ, వికిరథ…పే… నిబ్బాన’’న్తి అయం పఞ్ఞత్తి తణ్హాసఙ్ఖాతస్స రోధస్స నిరోధస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిరోధపఞ్ఞత్తి నామ, అస్సాదస్స నిబ్బిదాయ చ పఞ్ఞాపనతో నిబ్బిదాపఞ్ఞత్తి నామ, దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాయ చ పఞ్ఞాపనతో పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి నామ, సముదయస్స పహానస్స చ పఞ్ఞాపనతో పహానపఞ్ఞత్తి నామ, మగ్గస్స భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, నిరోధస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ.

‘‘రూపవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణాని వికిరన్తో విద్ధంసేన్తో వికీళనియం కరోన్తో పఞ్ఞాయ తణ్హాక్ఖయాయ పటిపజ్జన్తో కిం పజానాతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘సో ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆది వుత్తం. ‘‘సో ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తి యథాభూతం పజానాతీతి…పే… నిరోధగామినిపటిపదాతి యథాభూతం పజానాతీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి సచ్చానం పటివేధస్స పఞ్ఞాపనతో పటివేధపఞ్ఞత్తి నామ, దస్సనభూమియా నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, మగ్గస్స భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, సోతాపత్తిఫలస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘సో ‘ఇమే ఆసవా’తి యథాభూతం పజానాతి…పే… ‘ఆసవా అసేసం నిరుజ్ఝన్తీ’తి యథాభూతం పజానాతీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి ఖయేఞాణస్స ఉప్పాదస్స చ పఞ్ఞాపనతో ఉప్పాదపఞ్ఞత్తి నామ, అనుప్పాదేఞాణస్స ఓకాసస్స చ పఞ్ఞాపనతో ఓకాసపఞ్ఞత్తి నామ, మగ్గస్స భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాయ చ పఞ్ఞాపనతో పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి నామ, సముదయస్స పహానస్స చ పఞ్ఞాపనతో పహానపఞ్ఞత్తి నామ, వీరియిన్ద్రియస్స ఆరమ్భస్స చ పఞ్ఞాపనతో ఆరమ్భపఞ్ఞత్తి నామ, ఆసాటికానం ఆహటనాయ చ పఞ్ఞాపనతో ఆహటనాపఞ్ఞత్తి నామ, భావనాభూమియా నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం అభినిఘాతస్స చ పఞ్ఞాపనతో అభినిఘాతపఞ్ఞత్తి నామ.

౪౧. వట్టవసేన వా వివట్టవసేన వా ధమ్మసమ్మసనవసేన వా ఉపాదానక్ఖన్ధవసేన వా పజాననవసేన వా సచ్చేసు నానావిధో పఞ్ఞత్తిభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం తేపరివట్టవసేన సచ్చేసు పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా తేపరివట్టవసేన సచ్చేసు పఞ్ఞత్తిభేదం దస్సేతుం ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి మే, భిక్ఖవే’’తిఆది ఆరద్ధం. అట్ఠకథాయం పన – ‘‘ఏవం వట్టవివట్టముఖేన సమ్మసనఉపాదానక్ఖన్ధముఖేనేవ సచ్చేసు పఞ్ఞత్తివిభాగం దస్సేత్వా ఇదాని తేపరివట్టవసేన దస్సేతుం ‘ఇదం దుక్ఖన్తి మే భిక్ఖవే’తిఆది ఆరద్ధ’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౪౧) వుత్తం. తత్థ పుబ్బే పరిజాననతో పట్ఠాయ. అననుస్సుతేసూతి పరిజాననవసేన అననుస్సుతేసు చతూసు సచ్చధమ్మేసు. చక్ఖున్తి పఠమం నిబ్బానదస్సనట్ఠేన చక్ఖు నామ. యథాసభావతో కిచ్చపరిజాననట్ఠేన సచ్ఛికిరియపరిజాననట్ఠేన ఞాణం నామ. యథాసభావతో కిచ్చపరిజాననాదీనం పటివిజ్ఝిత్వా పజాననట్ఠేన పఞ్ఞా నామ. తథా విదితకరణట్ఠేన విజ్జా నామ. ఆలోకోభాసకరణట్ఠేన ఆలోకో నామ. ఇదం చక్ఖాదికం సబ్బం పఞ్ఞావేవచనమేవ. ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి మే భిక్ఖవే…పే… ఉదపాదీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి సచ్చానం దేసనాయ పఞ్ఞాపనతో దేసనాపఞ్ఞత్తి నామ, సుతమయియా పఞ్ఞాయ నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ, ధమ్మచక్కస్స పవత్తనాయ చ పఞ్ఞాపనతో పవత్తనాపఞ్ఞత్తి నామ.

‘‘తం ఖో పనిదం దుక్ఖం పరిఞ్ఞేయ్యం…పే… ఉదపాదీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి మగ్గస్స భావనాయ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, చిన్తామయియా పఞ్ఞాయ నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, అఞ్ఞిన్ద్రియస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ.

‘‘తం ఖో పనిదం దుక్ఖం పరిఞ్ఞాతం…పే… ఉదపాదీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి మగ్గస్స భావనాయ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, భావనామయియా పఞ్ఞాయ నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, అఞ్ఞాతావినో ఇన్ద్రియస్స సచ్ఛికిరియాయ చ పఞ్ఞాపనతో సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞత్తి నామ, ధమ్మచక్కస్స పవత్తనాయ చ పఞ్ఞాపనతో పవత్తనాపఞ్ఞత్తి నామ.

తేపరివట్టవసేన సచ్చేసు నానావిధో పఞ్ఞత్తిభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘కథం కుసలాకుసలాదివసేన దేసితధమ్మస్స పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తులమతులఞ్చ సమ్భవ’’న్తిఆది వుత్తం. అథ వా ధమ్మచక్కసుత్తే పఞ్ఞత్తిభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘తులమతులఞ్చాతిఆదిగాథాయ కథం పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తులమతులఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తులీయతి పరిచ్ఛిజ్జీయతీతి తులం, కామావచరకమ్మం, నత్థి తులం సదిసం అఞ్ఞం లోకియకమ్మం అస్స మహగ్గతకమ్మస్సాతి అతులం, రూపారూపావచరకమ్మం. పునబ్భవం సమ్భవతి ఏతేన సఙ్ఖారేనాతి సమ్భవో, తం సమ్భవం. పునబ్భవం సఙ్ఖరోతీతి భవసఙ్ఖారో. అజ్ఝత్తే విపస్సనావసేన రమతీతి అజ్ఝత్తరతో. సమథవసేన సమాధియతీతి సమాహితో. అత్తని సమ్భవతీతి అత్తసమ్భవో, తం అత్తసమ్భవం. ముని సమ్బుద్ధో సమ్భవం భవసఙ్ఖారం తులఞ్చ అతులఞ్చ అవస్సజి, అజ్ఝత్తరతో సమాహితో కవచం అభిన్ది ఇవ, ఏవం అత్తసమ్భవం అభిన్ది పదాలయీతి యోజనా కాతబ్బా. అథ వా ముని సమ్బుద్ధో ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా విపరిణామధమ్మా, నిబ్బానం పన నిచ్చం సుఖం అసఙ్ఖతం అవిపరిణామధమ్మ’’న్తి తులం తులయన్తో అతులం నిబ్బానం దిస్వా సమ్భవం భవసఙ్ఖారం అరియమగ్గేన అవస్సజి. కథం అవస్సజి? సో హి ముని విపస్సనావసేన అజ్ఝత్తరతో చ హుత్వా, సమథవసేన ఉపచారప్పనాసు సమాహితో చ హుత్వా కవచం అభిన్ది ఇవ, ఏవం అత్తసమ్భవం అత్తని సఞ్జాతం కిలేసం అభిన్ది పదాలయి, కిలేసాభావేన కమ్మఞ్చ జహీతి గాథాత్థో గహేతబ్బో.

‘‘తులమతులఞ్చ సమ్భవ’’న్తి పఞ్ఞత్తి సబ్బధమ్మానం అభిఞ్ఞాయ పఞ్ఞాపనతో అభిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి నామ, ధమ్మపటిసమ్భిదాయ నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, ‘‘భవసఙ్ఖారమవస్సజి మునీ’’తి పఞ్ఞత్తి సముదయస్స పరిచ్చాగస్స చ పఞ్ఞాపనతో పరిచ్చాగపఞ్ఞత్తి నామ, దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాయ చ పఞ్ఞాపనతో పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి నామ, ‘‘అజ్ఝత్తరతో సమాహితో’’తి పఞ్ఞత్తి కాయగతాయ సతియా భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ, చిత్తేకగ్గతాయ ఠితియా చ పఞ్ఞాపనతో ఠితిపఞ్ఞత్తి నామ, ‘‘అభిన్ది కవచమివత్తసమ్భవ’’న్తి పఞ్ఞత్తి చిత్తస్స అభినిబ్బిదాయ చ పఞ్ఞాపనతో అభినిబ్బిదాపఞ్ఞత్తి నామ, సబ్బఞ్ఞుతాయ ఉపాదానస్స చ పఞ్ఞాపనతో ఉపాదానపఞ్ఞత్తి నామ, అవిజ్జాణ్డకోసానం పదాలనాయ చ పఞ్ఞాపనతో పదాలపఞ్ఞత్తి నామ, ‘‘యథావుత్తో పఞ్ఞత్తిప్పభేదో కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. తథావుత్తస్స పఞ్ఞత్తిప్పభేదస్స సమ్భవతో భగవా యం ‘‘తులమతుల’’న్తిఆదిగాథమాహ, తథాసమ్భవతో యథావుత్తాయ గాథాయ యథావుత్తో పఞ్ఞత్తిప్పభేదో సద్దహితబ్బోతి.

‘‘తులమతులఞ్చా’’తిఆదిగాథాయం పఞ్ఞత్తిప్పభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో.

‘యో దుక్ఖమద్దక్ఖి యతోనిదానం, కామేసు సో జన్తు కథం నమేయ్య;

కామా హి లోకే సఙ్గోతి ఞత్వా, తేసం సతీమా వినయాయ సిక్ఖే’తి. –

గాథాయం పన కథం పఞ్ఞత్తిభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యో దుక్ఖమద్దక్ఖీ’’తిఆది వుత్తం. యో ఆరద్ధవిపస్సకో జన్తు యతోనిదానం సబ్బం తేభూమకం హేతుఫలం దుక్ఖం అద్దక్ఖి, సో ఆరద్ధవిపస్సకో జన్తు కామేసు కథం నమేయ్య నమేతుం నారహతి. కామా లోకే ‘‘సఙ్గో’’తి హి యస్మా పస్సితబ్బా, తస్మా నమేతుం నారహతి, ఇతి ఏతం దుక్ఖభావం దుక్ఖహేతుభావం ఞత్వా తేసం కామానం వినయాయ వూపసమాయ సతిమా కాయగతాసతిసమ్పన్నో తీణి సిక్ఖాని సిక్ఖే సిక్ఖేయ్యాతి గాథాత్థో సఙ్ఖేపేన విఞ్ఞాతబ్బో. అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౪౧) పన విత్థారేన సంవణ్ణితో.

‘‘యో దుక్ఖ’’న్తి పఞ్ఞత్తి దుక్ఖస్స వేవచనస్స చ పరిఞ్ఞాయ చ పఞ్ఞాపనతో వేవచనపఞ్ఞత్తి, పరిఞ్ఞాపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘యతోనిదాన’’న్తి పఞ్ఞత్తి సముదయస్స పభవస్స చ పహానస్స చ పఞ్ఞాపనతో పభవపఞ్ఞత్తి చేవ పహానపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘అద్దక్ఖీ’’తి పఞ్ఞత్తి ఞాణచక్ఖుస్స వేవచనస్స చ పటివేధస్స చ పఞ్ఞాపనతో వేవచనపఞ్ఞత్తి చేవ పటివేధపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘కామేసు సో జన్తు కథం నమేయ్యా’’తి పఞ్ఞత్తి కామతణ్హాయ వేవచనస్స చ అనభినివిసస్స చ పఞ్ఞాపనతో వేవచనపఞ్ఞత్తి చేవ అనభినివేసపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘కామా హి లోకే సఙ్గోతి ఞత్వా’’తి పఞ్ఞత్తి కామానం పచ్చత్థికతో దస్సనస్స చ పఞ్ఞాపనతో దస్సనపఞ్ఞత్తి నామ. కామా హి అనత్థజాననతో పచ్చత్థికసదిసా.

‘‘కీదిసా హుత్వా అనత్థజనకా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘కామా హీ’’తిఆది వుత్తం. కామా రాగగ్గిఆదీహి అన్తోదయ్హనతో అఙ్గారకాసూపమా చ, పూతిభావాపజ్జనతో మంసపేసూపమా చ, బహి అఞ్ఞేన దయ్హనతో పావకకప్పా జలితగ్గిక్ఖన్ధూపమా చ, పతిట్ఠానాభావతో పపాతూపమా చ, విససదిసేహి దోసాదీహి పరహింసనతో ఉరగోపమా చ. ‘‘తేసం సతీమా’’తి పఞ్ఞత్తి పహానాయ అపచయస్స చ పఞ్ఞాపనతో అపచయపఞ్ఞత్తి నామ, కాయగతాయ సతియా నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, మగ్గస్స భావనాయ చ పఞ్ఞాపనతో భావనాపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘వినయాయ సిక్ఖే’’తి పఞ్ఞత్తిరాగవినయస్స దోసవినయస్స మోహవినయస్స పటివేధస్స చ పఞ్ఞాపనతో పటివేధపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘జన్తూ’’తి పఞ్ఞత్తి యోగిస్స వేవచనస్స చ పఞ్ఞాపనతో వేవచనపఞ్ఞత్తి నామ.

‘‘జన్తూతి సామఞ్ఞసత్తవాచకో సద్దో కస్మా యోగివాచకోతి విఞ్ఞాతబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యదా హీ’’తిఆది వుత్తం. యోగీ యదా యస్మిం కాలే కామా సఙ్గోతి పజానాతి, తదా తస్మిం కాలే సో యోగీ కామానం అనుప్పాదాయ కుసలే ధమ్మే కాయగతాసతిఆదీహి ఉప్పాదయతి, సో కుసలే ధమ్మే ఉప్పాదేన్తో యోగీ అనుప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానం ఉప్పాదాయ వాయమతి కుసలవీరియం కరోతి, తస్మా యోగీవాచకో జన్తుసద్దోతి విఞ్ఞాతబ్బో. ‘‘జన్తూ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి అప్పత్తస్స కుసలస్స ఝానధమ్మాదికస్స పత్తియా వాయామస్స చ పఞ్ఞాపనతో వాయామపఞ్ఞత్తి నామ, ఓరమత్తికాయ అసన్తుట్ఠియా నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘సో అనుప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానం ఉప్పాదాయ వాయమతీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి వాయామపఞ్ఞత్తి, ‘‘హేతుసో ఉప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానం ఠితియా వాయమతీతి పఞ్ఞత్తి కతమా పఞ్ఞత్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ సో ఉప్పన్నాన’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ తస్మిం ‘‘అనుప్పన్నాన’’న్తిఆదిమ్హి. ‘‘సో ఉప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానం ఠితియా వాయమతీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి భావనాయ అప్పమాదస్స చ పఞ్ఞాపనతో అప్పమాదపఞ్ఞత్తి నామ, వీరియిన్ద్రియస్స నిక్ఖేపస్స చ పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ, కుసలానం ధమ్మానం ఆరక్ఖస్స చ పఞ్ఞాపనతో ఆరక్ఖపఞ్ఞత్తి నామ, అధిచిత్తసిక్ఖాయ ఠితియా చ పఞ్ఞాపనతో ఠితిపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘కేన యథావుత్తప్పకారో పఞ్ఞత్తిప్పభేదో సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం.

‘‘యో దుక్ఖమద్దక్ఖి యతోనిదాన’’న్తిఆదిగాథాయ పఞ్ఞత్తిప్పభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో.

‘‘మోహసమ్బన్ధనో లోకో, భబ్బరూపోవ దిస్సతి;

ఉపధిబన్ధనో బాలో, తమసా పరివారితో;

అస్సిరీ వియ ఖాయతి, పస్సతో నత్థి కిఞ్చనన్తి. –

గాథాయం పన కథం పఞ్ఞత్తిప్పభేదో విభత్తో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘మోహసమ్బన్ధనో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ మోహసమ్బన్ధనోతి మోహహేతుకేహి సంయోజనేహి సమ్బన్ధో. లోకోతి అప్పహీనసంయోజనో సత్తలోకో. భబ్బరూపోవ దిస్సతీతి అభబ్బోపి అత్తా భబ్బరూపోవ భబ్బజాతికో వియ బాలానం అవిపస్సకానం దిస్సతి. ఉపధిబన్ధనోతి కిలేసూపధీహి బన్ధితబ్బో. యు-పచ్చయో హి కమ్మత్థే విహితో. ఉపధీసు వా కిలేసానం బన్ధనం యస్స బాలస్సాతి ఉపధిబన్ధనో. ద్వే అవడ్ఢియో లాతి గణ్హాతీతి బాలో. తమసా సమ్మోహేన పరివారితో పటిచ్ఛాదితో పణ్డితానం విపస్సకానం అస్సిరీ వియ సిరీవిరహితో వియ ఖాయతి ఉపట్ఠాతి. పస్సతో పఞ్ఞాచక్ఖునా పస్సన్తస్స పణ్డితస్స కిఞ్చనం నత్థీతి సఙ్ఖేపత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘మోహసమ్బన్ధనో లోకో’’తి పఞ్ఞత్తి మోహసీసేన గహితానం విపల్లాసానం దేసనాయ పఞ్ఞాపనతో దేసనాపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘భబ్బరూపోవ దిస్సతీ’’తి పఞ్ఞత్తి లోకస్స విపరీతస్స విపరీతాకారేన ఉపట్ఠహన్తస్స పఞ్ఞాపనతో విపరీతపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘ఉపధిబన్ధనో బాలో’’తి పఞ్ఞత్తి పాపకానం ఇచ్ఛావచరానం పభవస్స పఞ్ఞాపనతో పభవపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘ఉపధిబన్ధనో బాలో’’తి పఞ్ఞత్తి పరియుట్ఠానానం అకుసలానం ధమ్మానం బన్ధనకిచ్చస్స పఞ్ఞాపనతో కిచ్చపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘ఉపధిబన్ధనో బాలో’’తి పఞ్ఞత్తి కిలేసానం బన్ధనబలమూహనబలానం పఞ్ఞాపనతో బలపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘ఉపధిబన్ధనో బాలో’’తి పఞ్ఞత్తి సఙ్ఖారానం విరుహనాయ పఞ్ఞాపనతో విరుహనాపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘తమసా పరివారితో’’తి పఞ్ఞత్తి అవిజ్జన్ధకారస్స దేసనాయ పఞ్ఞాపనతో దేసనాపఞ్ఞత్తి నామ, అవిజ్జన్ధకారస్స వేవచనస్స చ పఞ్ఞాపనతో వేవచనపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘అస్సిరీ వియ ఖాయతీ’’తి పఞ్ఞత్తి దిబ్బచక్ఖుస్స దస్సనకిరియాయ పఞ్ఞాపనతో దస్సనపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘అస్సిరీ వియ ఖాయతీ’’తి పఞ్ఞత్తి పఞ్ఞాచక్ఖుస్స నిక్ఖేపస్స పఞ్ఞాపనతో నిక్ఖేపపఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘పస్సతో నత్థి కిఞ్చన’’న్తి పఞ్ఞత్తి సత్తానం అరియానం పటివేధస్స పఞ్ఞాపనతో పటివేధపఞ్ఞత్తి నామ.

‘‘కతమం కిఞ్చన’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘రాగో కిఞ్చన’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘యథావుత్తో పఞ్ఞత్తిప్పభేదో కథం అమ్హేహి సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహా’’తిఆది వుత్తం. యథావుత్తస్స పఞ్ఞత్తిప్పభేదస్స సమ్భవతో భగవా యం ‘‘మోహసమ్బన్ధనో’’తిఆదిమాహ, తథాసమ్భవతో తాయ గాథాయ యథావుత్తో పఞ్ఞత్తిప్పభేదో గాథానుసారేన సద్దహితబ్బో.

‘‘మోహసమ్బన్ధనో లోకో’’తిఆదిగాథాయ పఞ్ఞత్తిప్పభేదో ఆచరియేన విభత్తో, అమ్హేహి చ ఞాతో, ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అజాత’న్తిఆదిపాఠస్స పఞ్ఞత్తిప్పభేదో కథం విభత్తో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘అత్థి భిక్ఖవే’’తిఆదిపాళిమాహ. ‘‘సా పన పాళి కిమత్థం భగవతా వుత్తా’’తి చే పుచ్ఛేయ్య? పరమత్థతో అవిజ్జమానత్తా నిబ్బానం నత్థి, తస్మా ‘‘అత్థి నిబ్బాన’’న్తి వచనం ససవిసాణవచనం వియ అనత్థం, వోహారమత్తమేతన్తి వదన్తానం మిచ్ఛావాదం భఞ్జితుం భగవతా వుత్తాతి దట్ఠబ్బా.

కుతోచిపి అజాతత్తా అభూతత్తా అజాతం అభూతం. పచ్చయేహి అకతత్తా అకతం. సఙ్ఖతాభావతో అసఙ్ఖతం నిబ్బానం అత్థి. ఏతం అజాతాదికం నిబ్బానం నో చే అభవిస్స, ఏవం సతి నిస్సరణం న పఞ్ఞాయేథ, నిబ్బానస్స చ అరియమగ్గఫలానం ఆరమ్మణత్తా, మగ్గఫలానఞ్చ కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనతో పటిప్పస్సమ్భనతో, సముచ్ఛిన్దనేన చ తివిధస్స వట్టస్స అపవట్టనతో అజాతాదికం నిబ్బానం అత్థియేవాతి దట్ఠబ్బం.

‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, అజాతం…పే… అసఙ్ఖత’’న్తి అయం పఞ్ఞత్తి నిబ్బానస్స దేసనాపఞ్ఞత్తి చ నిబ్బానస్స వేవచనపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘నయిధ జాతస్స…పే… పఞ్ఞాయేథా’’తి అయం పఞ్ఞత్తి సఙ్ఖతస్స వేవచనపఞ్ఞత్తి చ సఙ్ఖతస్స ఉపనయనపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘యస్మా చ…పే… అసఙ్ఖత’’న్తి అయం పఞ్ఞత్తి నిబ్బానస్స వేవచనపఞ్ఞత్తి చ నిబ్బానస్స జోతనాపఞ్ఞత్తి చ హోతి. ‘‘యస్మా జాతస్స…పే… పఞ్ఞాయతీ’’తి అయం పఞ్ఞత్తి నిబ్బానస్స వేవచనపఞ్ఞత్తి చ మగ్గస్స సంసారతో నియ్యానికపఞ్ఞత్తి చ నిస్సరణపఞ్ఞత్తి చ హోతీతి పఞ్ఞత్తివిసేసో పణ్డితేహి నిద్ధారేత్వా గహేతబ్బో.

‘‘యథావుత్తో నిబ్బానస్స పఞ్ఞత్తిప్పభేదో కేన సద్దహితబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తేనాహ భగవా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘తేనాహ ఆయస్మా’’తిఆద్యానుసన్ధ్యాదిఅత్థో చేవ ‘‘నియుత్తో పఞ్ఞత్తిహారో’’తి అనుసన్ధ్యాదిఅత్థో చ వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

ఇతి పఞ్ఞత్తిహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౧౨. ఓతరణహారవిభఙ్గవిభావనా

౪౨. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన పఞ్ఞత్తిహారవిభఙ్గేన పఞ్ఞత్తియో విభత్తా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో విభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో ఓతరణో హారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో ఓతరణో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో ఓతరణో హారో ఓతరణహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘యో చ పటిచ్చుప్పాదో’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘ఉద్ధం అధో సబ్బధి విప్పముత్తో’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో ఓతరణో హారో ఓతరణహారవిభఙ్గో నామాతి గహేతబ్బో.

తత్థ పాఠే ‘‘కతమే పటిచ్చసముప్పాదాదయో నిద్ధారేత్వా కతమేహి నిద్ధారితేహి ధమ్మేహి ఓతరతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ఇమస్మిం పాఠే ఇమే పటిచ్చసముప్పాదాదయో నిద్ధారేత్వా ఇమేహి నిద్ధారితేహి ధమ్మేహి ఓతరతీతి దస్సేతుం ‘‘ఉద్ధం అధో సబ్బధి విప్పముత్తో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉద్ధన్తి కామధాతుతో ఉద్ధం ఉపరిభాగే పవత్తాయ రూపధాతుఅరూపధాతుయా. అధోతి రూపధాతుతో హేట్ఠాభాగే పవత్తాయ కామధాతుయా. సబ్బధీతి సబ్బస్మిం కామరూపఅరూపధాతుమ్హి. విప్పముత్తోతి పటిసన్ధివసేన అప్పవత్తనతో విప్పముత్తో అసేక్ఖో. అయం సేక్ఖో దస్సనమగ్గేన సక్కాయదిట్ఠియా సముగ్ఘాతత్తా ‘‘అహం అస్మీ’’తి అనానుపస్సీ విహరతి. ఏవం సేక్ఖాయ విముత్తియా చేవ అసేక్ఖాయ విముత్తియా చ సేక్ఖో చేవ అసేక్ఖో చ అతిణ్ణపుబ్బం ఓఘం అపునబ్భవాయ విముత్తో ఉదతారీతి గాథాత్థో గహేతబ్బో.

తస్మిం గాథాపాఠే ‘‘కతమే నిద్ధారేత్వా కతమేహి ఓతరతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘ఉద్ధన్తి రూపధాతూ’’తిఆది వుత్తం. ఉద్ధన్తి మనుస్సలోకతో ఉద్ధం చాతుమహారాజికాదయోపి గహితాతి అత్థసమ్భవతో తం నివత్తేతుం ‘‘రూపధాతు అరూపధాతూ’’తి వుత్తం. అధోతి మనుస్సభవతో అధో చత్తారో అపాయభూమియో చ గహితాతి అత్థసమ్భవతో తం నివత్తేతుం ‘‘కామధాతూ’’తి వుత్తం. సబ్బధీతి చతుభూమికేతి అత్థసమ్భవతో ‘‘తేధాతుకే’’తి వుత్తం. అయం అసేక్ఖా విముత్తీతి విముత్తస్స అసేక్ఖస్స యా విరాగతా అత్థి, అయమ్పి విరాగతా అసేక్ఖఫలవిముత్తి. ‘‘ఉద్ధం అధో సబ్బధి విప్పముత్తో’’తి పాఠే వుత్తప్పకారా అయం అసేక్ఖా విముత్తి నిద్ధారితాతి అత్థో. నిద్ధారితాయ అసేక్ఖాయ విముత్తియా యాని సద్ధాదిపఞ్చిన్ద్రియాని నిద్ధారితాని, తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని భవన్తి. అయం వుత్తప్పకారా ఓతరణా ఇన్ద్రియేహి విముత్తియా ఓతరణా నామ పవేసనా నామ.

తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని విజ్జాయ ఉపకారకత్తా, పఞ్ఞాపదట్ఠానత్తా వా విజ్జా భవన్తి. విజ్జుప్పాదా తాదిసాయ విజ్జాయ ఉప్పాదా ఉప్పాదహేతుతో అవిజ్జానిరోధో అవిజ్జాయ నిరోధో హోతి…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతి, అయం వుత్తప్పకారా ఓతరణా పటిచ్చసముప్పాదేహి ఓతరణా నామ.

తానియేవ అసేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితాని సద్ధావీరియేహి సీలసమ్భవతో, సతియా చ పఞ్ఞానువత్తకత్తా. సేసా వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బా.

‘‘ఉద్ధం అధో సబ్బధి విప్పముత్తో’’తి పాఠే నిద్ధారేత్వా ఓతరణా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘అయం అహస్మీతి అనానుపస్సీ’’తి పాఠే ‘‘కతమే నిద్ధారేత్వా కతమేహి ఓతరణేహి ఓతరతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘అయం అహస్మీతి అనానుపస్సీతి అయం సక్కాయదిట్ఠియా’’తిఆది వుత్తం. యో అయం సేక్ఖో ‘‘అహమస్మీ’’తి నానుపస్సీ, తస్స సేక్ఖస్స సక్కాయదిట్ఠియా యో సముగ్ఘాతో అత్థి, యా సముగ్ఘాతసఙ్ఖాతా సముగ్ఘాతవిముత్తి సేక్ఖా విముత్తి హోతి, తస్సా సేక్ఖాయ విముత్తియా యాని సద్ధాదిపఞ్చిన్ద్రియాని నిద్ధారితాని, తానియేవ సేక్ఖాని పఞ్చిన్ద్రియాని భవన్తి. అయం వుత్తప్పకారా ఓతరణా ఇన్ద్రియేహి ఓతరణా నామ. సేసా వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బా.

౪౩. ‘‘ఉద్ధం అధో’’తిఆదిగాథాయం ఓతరణా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘నిస్సితస్స చలిత’’న్తిఆదిపాఠే ‘‘కతమే నిద్ధారేత్వా కతమేహి ఓతరతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘నిస్సితస్స చలితం, అనిస్సితస్స చలితం నత్థీ’’తిఆది వుత్తం. నిస్సితస్స పుగ్గలస్స చలితం చలనం అత్థి, అనిస్సితస్స పుగ్గలస్స చలితం చలనం నత్థి. చలితే చలనే అసతి పస్సద్ధి భవతి, పస్సద్ధియా సతి విజ్జమానాయ నతి న హోతి, నతియా అసతి అవిజ్జమానాయ ఆగతిగతి న హోతి, ఆగతిగతియా అసతి అవిజ్జమానాయ చుతూపపాతో న హోతి, చుతూపపాతే అసతి అవిజ్జమానే ఇధ ఛసు అజ్ఝత్తికాయతనేసు అత్తానం నేవ పస్సతి, హురం వా ఛసు బాహిరాయతనేసు అత్తానం న పస్సతి, ఉభయం అన్తరేన వజ్జేత్వా ఫస్సాదిసముదాయేసు ధమ్మేసు అత్తానం న పస్సతి, ఏసోవ పటిచ్చసముప్పాదో ‘‘అవిజ్జానిరోధా’’తిఆదికో దుక్ఖస్స అన్తో అవసానం కరోతీతి అత్థో.

నిస్సితస్స చలితన్తి ఏత్థ ‘‘నిస్సయో కతివిధో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘నిస్సితస్స చలితన్తి నిస్సయో నామా’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి తేసు దువిధేసు తణ్హానిస్సయదిట్ఠినిస్సయేసు యా చేతనా రత్తస్స పుగ్గలస్స నిద్ధారితా, అయం చేతనాధమ్మో తణ్హానిస్సయో నామ. యా చేతనా మూళ్హస్స పుగ్గలస్స నిద్ధారితా. అయం చేతనాధమ్మో దిట్ఠినిస్సయో నామ. సా దువిధా చేతనా పన సఙ్ఖారా నామ. సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం…పే… సబ్బో పటిచ్చసముప్పాదో నిద్ధారితో. అయం వుత్తప్పకారా ఓతరణా పటిచ్చసముప్పాదేహి ఓతరణా నామ.

తత్థాతి తస్మిం తణ్హానిస్సయదిట్ఠినిస్సయే యా వేదనా రత్తస్స పుగ్గలస్స నిద్ధారితా, అయం సుఖా వేదనా. యా చేతనా సమ్మూళ్హస్స పుగ్గలస్స నిద్ధారితా, అయం అదుక్ఖమసుఖా వేదనా. యేభుయ్యేన సేసా వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బా.

౪౪. ‘‘నిస్సితస్స చలిత’’న్తిఆదిపాఠే ఓతరణా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా.

‘‘యే కేచి సోకా పరిదేవితా వా…పే…

పియం న కయిరాథ కుహిఞ్చి లోకే’’తి. –

గాథాపాఠే ‘‘కతమే నిద్ధారేత్వా కతమేహి ఓతరతీ’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యే కేచి సోకా’’తిఆది వుత్తం. యే కేచి సోకా వా యా కాచి పరిదేవితా వా అనేకరూపా యా కాచి దుక్ఖా వా లోకస్మిం సమ్భవన్తి. ఏతే సోకాదయో పియం పటిచ్చ పభవన్తి, పియే అసన్తే ఏతే సోకాదయో న భవన్తి. తస్మా పియే అసన్తే సోకాదీనం అభావతో యేసం వీతసోకానం కుహిఞ్చి లోకేపి నత్థి, తే వీతసోకా సుఖినో భవన్తి. తస్మా వీతసోకానం సుఖసమ్పన్నత్తా అసోకం విరజం పత్థయానో సప్పురిసో కుహిఞ్చి లోకే పియం న కయిరాథాతి గాథాత్థో.

‘‘యే కేచి సోకా పరిదేవితా వా, దుక్ఖా చ లోకస్మిమనేకరూపా పియం పటిచ్చ పభవన్తి ఏతే’’తి ఏత్థ పాఠే యా వేదనా నిద్ధారితా, అయం దుక్ఖా వేదనా. సేసా వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బా.

‘‘యే కేచి సోకా’’తిఆదిగాథాపాఠే ఓతరణా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘కామం కామయమానస్సా’’తిఆదిగాథాపాఠే ‘‘కతమే నిద్ధారేత్వా కతమేహి ఓతరతీ’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘కామం కామయమానస్సా’’తిఆది వుత్తం. తస్సం గాథాయం అత్థో హేట్ఠా వుత్తోవ.

తత్థాతి తస్మిం ‘‘పీతిమనో హోతీ’’తి పాఠే యా పీతిమనతా వుత్తా నిద్ధారితా, అయం పీతిమనతా అనునయో హోతి. ‘‘సల్లవిద్ధోవ రుప్పతీ’’తి పాఠే యం రుప్పనం ఆహ, ఇదం రుప్పనం పటిఘం హోతి, అనునయో చ పటిఘఞ్చ నిద్ధారితాతి అత్థో.

‘‘అనునయే చ పటిఘే చ నిద్ధారితే కతమో ధమ్మో నిద్ధారితో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘అనునయో పటిఘఞ్చ పన తణ్హాపక్ఖో’’తి వుత్తం. తణ్హాపక్ఖోతి తణ్హాపక్ఖత్తా తణ్హా నిద్ధారితా. ‘‘అనునయో తణ్హాపక్ఖో హోతు, పటిఘం పన తణ్హాపక్ఖం న సియా’’తి చే వదేయ్య? పటిఘస్స అత్తసినేహవసేన పవత్తనతో పటిఘమ్పి తణ్హాపక్ఖం హోతి. ‘‘తణ్హాయ నిద్ధారితాయ కతమో నిద్ధారితో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘తణ్హాయ చ పనా’’తిఆది వుత్తం. దసన్నం రూపాయతనానం తణ్హాయ పదట్ఠానత్తా దస రూపాని ఆయతనాని నిద్ధారితాని. అయం వుత్తప్పకారా ఓతరణా ఆయతనేహి ఓతరణా నామ. సుత్తే ఆగతా పటిచ్చసముప్పాదాదయో తేన సంవణ్ణనావిసేసేన నయేన నిద్ధారితా, సుత్తత్థముఖేన వా నిద్ధారితా, తేన…పే… నయేన నిద్ధారితేసు పటిచ్చసముప్పాదాదీసు యో సంవణ్ణనానయవిసేసో తదత్థవాచకవసేన వా తదత్థఞాపకవసేన వా ఓతరతి పవిసతి సమోసరతి, సో సంవణ్ణనానయవిసేసో ఓతరణో హారో నామాతి అధిప్పాయో దట్ఠబ్బో. సేసేసుపి వుత్తనయానుసారేన ఓతరణా గహేతబ్బా. ‘‘తేనాహ ఆయస్మా’’తిఆద్యానుసన్ధ్యాదిఅత్థో చేవ ‘‘నియుత్తో ఓతరణో హారో’’తి అనుసన్ధ్యాదిఅత్థో చ వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

ఇతి ఓతరణహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౧౩. సోధనహారవిభఙ్గవిభావనా

౪౫. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన ఓతరణహారవిభఙ్గేన ఓతరేతబ్బా సుత్తత్థా విభత్తా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో విభఙ్గో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో సోధనహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో సోధనో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో సోధనో హారో సోధనహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘విస్సజ్జితమ్హి పఞ్హే’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘యథా ఆయస్మా అజితో’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో సోధనహారవిభఙ్గో నామాతి గహేతబ్బో. ‘‘కథం తత్థ పఞ్హే సోధనో హారో విఞ్ఞాతబ్బో’’తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యథా ఆయస్మా’’తిఆది వుత్తం. యథా యేన పకారేన ఆయస్మా అజితో పారాయనే భగవన్తం పఞ్హం పుచ్ఛతి, తథా తేన పకారేన విస్సజ్జితమ్హి పఞ్హే అయం సోధనో హారో విఞ్ఞాతబ్బోతి. ‘‘నియమేత్వా విభజేహీ’’తి వత్తబ్బత్తా నియమేత్వా విభజితుం ‘‘కేనస్సూ’’తిఆది వుత్తం. గాథాత్థో వుత్తోవ.

‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో, కేనస్సు నప్పకాసతి;

కిస్సాభిలేపనం బ్రూసి, కింసు తస్స మహబ్భయ’’న్తి. –

పుచ్ఛావసేన పవత్తగాథాయఞ్చ –

‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో, (అజితాతి భగవా,)

వివిచ్ఛా పమాదా నప్పకాసతి;

జప్పాభిలేపనం బ్రూమి, దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి. –

విస్సజ్జనవసేన పవత్తగాథాయఞ్చాతి ఇమాసు ద్వీసు గాథాసు ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి ఇమినా పదేన పఞ్హే పుచ్ఛితే ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి ఇమినా పదేన భగవా ‘‘కేనస్సు నివుతో లోకో’’తి పదం తదత్థే అఞ్ఞాణసంసయాదిమలానం అపనయనేన సోధేతి. తదత్థే హి విస్సజ్జితే అఞ్ఞాణసంసయాదీనం అభావతో అత్థో సోధితో నామ, అత్థే చ సోధితే పదమ్పి సోధితంయేవ. తేనాహ అట్ఠకథాయం – ‘‘తదత్థస్స విస్సజ్జనతో’’తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౪౫), టీకాయఞ్చ ‘‘తబ్బిసయఅఞ్ఞాణసంసయాదిమలాపనయనేన సోధేతీ’’తి వుత్తం. నో చ ఆరమ్భన్తి పుచ్ఛితుం ఆరభితబ్బం సబ్బగాథాపదం, గాథాత్థం వా, ఞాతుం ఇచ్ఛితస్స సబ్బస్స అత్థస్స విస్సజ్జనవసేన అపరియోసితత్తా భగవా ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో లోకో’’తి ఏత్తకేనేవ పదేన సోధేతి. సేసేసుపి ఏస నయో.

‘‘కింసు తస్స మహబ్భయ’’న్తి ఇమినా పదేన పఞ్హే పుచ్ఛితే ‘‘దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి పదేన భగవతా ఆరమ్భో ఞాతుం ఇచ్ఛితో అత్థో సుద్ధో సోధితో హోతి. సేసగాథాసుపి ఏసేవ నయో.

యత్థ పఞ్హే ఏవం నిరవసేసవిస్సజ్జనవసేన ఆరమ్భో సుద్ధో సోధితో భవతి, సో పఞ్హో విస్సజ్జితో సోధితో భవతి. యత్థ పఞ్హే ఏవం నిరవసేసవిస్సజ్జనవసేన ఆరమ్భో యావ అసుద్ధో అసోధితో భవతి, తావ సో పఞ్హో విస్సజ్జితో సోధితో న భవతీతి యోజనా. ‘‘తేనాహా’’తిఆద్యానుసన్ధ్యాద్యత్థో చేవ ‘‘నియుత్తో సోధనో హారో’’తి అనుసన్ధ్యాద్యత్థో చ వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

ఇతి సోధనహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౧౪. అధిట్ఠానహారవిభఙ్గవిభావనా

౪౬. యేన యేన సంవణ్ణనావిసేసభూతేన విభఙ్గేన పఞ్హాదయో సోధితా, సో సంవణ్ణనావిసేసభూతో పరిపుణ్ణో, ‘‘కతమో అధిట్ఠానహారవిభఙ్గో’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘తత్థ కతమో అధిట్ఠానో హారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తత్థాతి తేసు నిద్దిట్ఠేసు సోళససు దేసనాహారాదీసు కతమో సంవణ్ణనావిసేసో పటినిద్దేసతో అధిట్ఠానో హారో అధిట్ఠానహారవిభఙ్గో నామాతి పుచ్ఛతి. ‘‘ఏకత్తతాయ ధమ్మా, యేపి చ వేమత్తతాయ నిద్దిట్ఠా’’తిఆదినిద్దేసస్స ఇదాని మయా వుచ్చమానో ‘‘యే తత్థ నిద్దిట్ఠా, తథా తే ధారయితబ్బా’’తిఆదికో విత్థారసంవణ్ణనావిసేసో అధిట్ఠానహారవిభఙ్గో నామాతి గహేతబ్బో.

‘‘యే ధమ్మా సుత్తేసు ఏకత్తతాయ చ వేమత్తతాయ చ నిద్దిట్ఠా, తే ధమ్మా కిం పన తథేవ ధారయితబ్బా, ఉదాహు అఞ్ఞథాపి వికప్పయితబ్బా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘యే తత్థా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తేసు సుత్తన్తేసు యే దుక్ఖసచ్చాదయో ధమ్మా ఏకత్తతాయ చ వేమత్తతాయ చ నిద్దిట్ఠా, తే దుక్ఖసచ్చాదయో ధమ్మా తథా ఏకత్తతాయ చ వేమత్తతాయ చ ధారయితబ్బా ఉపలక్ఖితబ్బా, న అఞ్ఞథా వికప్పయితబ్బా.

‘‘సామఞ్ఞకప్పనాయ వోహారభావేన అనవట్ఠానతో కతమా ఏకత్తతా, కతమా వేమత్తతా’’తి పుచ్ఛితబ్బత్తా ‘‘దుక్ఖన్తి ఏకత్తతా’’తిఆది వుత్తం. దుక్ఖన్తి జాతిఆదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా దుక్ఖసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం దుక్ఖసామఞ్ఞతా దుక్ఖస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖ’’న్తి పుచ్ఛితా ‘‘జాతి దుక్ఖా, జరా దుక్ఖా…పే... విఞ్ఞాణం దుక్ఖ’’న్తి జాతిఆదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా దుక్ఖవిసేసతా వుత్తా, సా అయం దుక్ఖవిసేసతా దుక్ఖస్స వేమత్తతా నామ. తత్థాతి యే దుక్ఖాదయో ధమ్మా సుత్తే వుత్తా, తత్థ తేసు దుక్ఖాదీసు అత్థేసు.

దుక్ఖసముదయోతి ‘‘తణ్హా పోనోభవికా’’తి విసేసమనపేక్ఖిత్వా యా సముదయసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం సముదయసామఞ్ఞతా సముదయస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో సముదయో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యాయం తణ్హా…పే… విభవతణ్హా’’తి విసేసం అపేక్ఖిత్వా యా సముదయవిసేసతా వుత్తా, సా అయం సముదయవిసేసతా సముదయస్స వేమత్తతా నామ.

దుక్ఖనిరోధోతి ‘‘తస్సాయేవ తణ్హాయ అసేసవిరాగనిరోధో’’తి విసేసమనపేక్ఖిత్వా యా నిరోధసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం నిరోధసామఞ్ఞతా నిరోధస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో దుక్ఖనిరోధో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యో తస్సాయేవ తణ్హాయ అసేసవిరాగనిరోధో చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయో’’తి విసేసమపేక్ఖిత్వా యా నిరోధవిసేసతా వుత్తా, సా అయం నిరోధవిసేసతా నిరోధస్స వేమత్తతా నామ.

దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి? పటిపదాతి సమ్మాదిట్ఠిఆదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా నిరోధగామినిపటిపదాసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం నిరోధగామినిపటిపదాసామఞ్ఞతా మగ్గస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమా దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అయమేవ అరియో…పే… సమ్మాసమాధీ’’తి సమ్మాదిట్ఠిఆదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా విసేసదుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదతా వుత్తా, సా అయం విసేసదుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదతా మగ్గస్స వేమత్తతా నామ.

మగ్గోతి నిరయగామిమగ్గాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా సామఞ్ఞమగ్గతా వుత్తా, సా అయం సామఞ్ఞమగ్గతా మగ్గస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో మగ్గో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నిరయగామీ మగ్గో…పే… నిబ్బానగామీ మగ్గో’’తి నిరయగామిమగ్గాదివిసేసం అపేక్ఖిత్వా యా విసేసమగ్గతా వుత్తా, సా అయం విసేసమగ్గతా మగ్గస్స వేమత్తతా నామ.

నిరోధోతి పటిసఙ్ఖానిరోధాదివిసేసం అనపేక్ఖిత్వా యా సామఞ్ఞనిరోధతా వుత్తా, సా అయం సామఞ్ఞనిరోధతా నిరోధస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో నిరోధో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పటిసఙ్ఖానిరోధో…పే… సబ్బకిలేసనిరోధో’’తి పటిసఙ్ఖానిరోధాదివిసేసం అపేక్ఖిత్వా యా విసేసనిరోధతా వుత్తా, సా అయం విసేసనిరోధతా నిరోధస్స వేమత్తతా నామ.

రూపన్తి చాతుమహాభూతికాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా సామఞ్ఞరూపతా వుత్తా, సా అయం సామఞ్ఞరూపతా రూపస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమం రూప’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘చాతుమహాభూతికం…పే… వాయోధాతుయా చిత్తం విరాజేతీ’’తి చాతుమహాభూతికాదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా విసేసరూపతా వుత్తా, సా అయం విసేసరూపతా రూపస్స వేమత్తతా నామ.

౪౮. అవిజ్జాతి దుక్ఖేఅఞ్ఞాణాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా అవిజ్జాసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం అవిజ్జాసామఞ్ఞతా అవిజ్జాయ ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమా అవిజ్జా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘దుక్ఖే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖసముదయే అఞ్ఞాణం…పే… అవిజ్జాలఙ్ఘీ మోహో అకుసలమూల’’న్తి దుక్ఖేఅఞ్ఞాణాదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా అవిజ్జావిసేసతా వుత్తా, సా అయం అవిజ్జావిసేసతా అవిజ్జాయ వేమత్తతా నామ.

విజ్జాతి దుక్ఖేఞాణాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా విజ్జాసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం విజ్జాసామఞ్ఞతా విజ్జాయ ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమా విజ్జా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘దుక్ఖే ఞాణం, దుక్ఖసముదయే ఞాణం…పే… ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గో మగ్గఙ్గం మగ్గపరియాపన్న’’న్తి దుక్ఖేఞాణాదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా విజ్జావిసేసతా వుత్తా, సా అయం విజ్జావిసేసతా విజ్జాయ వేమత్తతా నామ.

సమాపత్తీతి సఞ్ఞాసమాపత్యాదివిసేసం అనపేక్ఖిత్వా యా సామఞ్ఞసమాపత్తితా వుత్తా, సా సామఞ్ఞసమాపత్తితా సమాపత్తియా ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమా సమాపత్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సఞ్ఞాసమాపత్తి అసఞ్ఞాసమాపత్తి…పే… నిరోధసమాపత్తీ’’తి సఞ్ఞాసమాపత్యాదివిసేసం అపేక్ఖిత్వా యా విసేససమాపత్తితా వుత్తా, సా అయం విసేససమాపత్తితా సమాపత్తియా వేమత్తతా నామ.

ఝాయీతి సేక్ఖఝాయీఆదివిసేసం అనపేక్ఖిత్వా యా ఝాయీసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా ఝాయీసామఞ్ఞతా ఝాయినో ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో ఝాయీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అత్థి సేక్ఖో ఝాయీ, అత్థి అసేక్ఖో ఝాయీ…పే… పఞ్ఞుత్తరో ఝాయీ’’తి సేక్ఖఝాయీఅసేక్ఖఝాయీఆదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా ఝాయీవిసేసతా వుత్తా, సా అయం ఝాయీవిసేసతా ఝాయినో వేమత్తతా నామ.

సమాధీతి సరణసమాధ్యాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా సమాధిసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం సమాధిసామఞ్ఞతా సమాధినో ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో సమాధీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సరణో సమాధి, అరణో సమాధి…పే… మిచ్ఛాసమాధి, సమ్మాసమాధీ’’తి సరణసమాధ్యాదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా సమాధివిసేసతా వుత్తా, సా అయం సమాధివిసేసతా సమాధినో వేమత్తతా నామ.

పటిపదాతి ఆగాళ్హపటిపదాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా పటిపదాసామఞ్ఞతా వుత్తా, అయం పటిపదాసామఞ్ఞతా పటిపదాయ ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమా పటిపదా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆగాళ్హపటిపదా, నిజ్ఝామపటిపదా…పే… సుఖా పటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా’’తి ఆగాళ్హపటిపదాదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా పటిపదావిసేసతా వుత్తా, సా అయం పటిపదావిసేసతా పటిపదాయ వేమత్తతా నామ.

కాయోతి నామకాయాదివిసేసమనపేక్ఖిత్వా యా కాయసామఞ్ఞతా వుత్తా, సా అయం కాయసామఞ్ఞతా కాయస్స ఏకత్తతా నామ. ‘‘తత్థ కతమో కాయో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నామకాయో రూపకాయో…పే… అయం నామకాయో’’తి నామకాయాదివిసేసమపేక్ఖిత్వా యా కాయవిసేసతా వుత్తా, సా అయం కాయవిసేసతా కాయస్స వేమత్తతా నామాతి యోజనా కాతబ్బా. పదత్థాదికో విసేసో అట్ఠకథాయం (నేత్తి. అట్ఠ. ౪౭) విత్థారతో వుత్తో.

వుత్తప్పకారస్స దుక్ఖసముదయాదికస్స ధమ్మస్స ఏకత్తతాదిలక్ఖణం నిగమనవసేన దస్సేతుం ‘‘ఏవం యో ధమ్మో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏవన్తి ఇమినా మయా వుత్తేన ‘‘దుక్ఖన్తి ఏకత్తతా. తత్థ కతమం దుక్ఖం? జాతి దుక్ఖా, జరా దుక్ఖా’’తిఆదివచనేన. యో ధమ్మోతి యో కోచి జాతిజరాబ్యాధ్యాదివిసేసధమ్మో. యస్స ధమ్మస్సాతి తతో జాతిఆదివిసేసధమ్మతో అఞ్ఞస్స జరాదివిసేసధమ్మస్స. సమానభావోతి జాతిఆదివిసేసధమ్మేన జరాదివిసేసధమ్మస్స దుక్ఖభావేన సమానభావో. తస్స ధమ్మస్సాతి జరాదివిసేసధమ్మస్స. ఏకత్తతాయాతి దుక్ఖసముదయతాదిసమానతాయ దుక్ఖసముదయాదిభావానం ఏకీభావేన. ఏకీభవతీతి జాతిఆదివిసేసభేదేన అనేకోపి ‘‘దుక్ఖసముదయో’’తిఆదినా ఏకసద్దాభిధేయ్యతాయ ఏకీభవతి. యేన యేన వా పన విలక్ఖణో, తేన తేన వేమత్తం గచ్ఛతి. యస్స జాతిఆదిధమ్మస్స యేన యేన అభినిబ్బత్తనపరిపాచనాదిసభావేన యో జాతిఆదిధమ్మో జరాదిధమ్మేన విలక్ఖణో విసదిసో హోతి, తస్స జాతిఆదిధమ్మస్స తేన తేన అభినిబ్బత్తనపరిపాచనాదిసభావేన సో జాతిఆదిధమ్మో జరాదిధమ్మేన వేమత్తతం విసదిసత్తం గచ్ఛతి, దుక్ఖసముదయాదిభావేన సమానోపి జాతిఆదిధమ్మో జరాదిధమ్మస్స విసిట్ఠతం గచ్ఛతీతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

దుక్ఖసముదయాదిధమ్మస్స ఏకత్తవేమత్తతా ఆచరియేన విభత్తా, అమ్హేహి చ ఞాతా, ‘‘తాయ ఏకత్తవేమత్తతాయ కత్థ పుచ్ఛితే సతి అధిట్ఠానం వీమంసితబ్బ’’న్తి పుచ్ఛితబ్బత్తా సుత్తాదికే పుచ్ఛితే సతి వీమంసితబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘ఏవం సుత్తే వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏవం ఇమినా వుత్తప్పకారేన సుత్తే వా పుచ్ఛితే, వేయ్యాకరణే వా పుచ్ఛితే, గాథాయం వా పుచ్ఛితాయం సతి అధిట్ఠానం వీమంసితబ్బం. ‘‘కిం వీమంసితబ్బ’’న్తి పుచ్ఛేయ్య ‘‘ఏకత్తతాయ పుచ్ఛతి కిం, ఉదాహు వేమత్తతాయ పుచ్ఛతి కి’’న్తి వీమంసితబ్బన్తి యోజనా. అట్ఠకథాయం పన – ‘‘ఇదాని తావ ఏకత్తవేమత్తతావిసయే నియోజేత్వా దస్సేతుం ‘సుత్తే వా వేయ్యాకరణే వా’తిఆది వుత్త’’న్తి (నేత్తి. అట్ఠ. ౪౮) వుత్తం. ‘‘కథం పుచ్ఛితం, కథం విస్సజ్జితబ్బ’’న్తి వత్తబ్బత్తా ‘‘యది ఏకత్తతాయా’’తిఆది వుత్తం. ‘‘తేనాహా’’తిఆద్యానుసన్ధ్యాదికో చ ‘‘నియుత్తో అధిట్ఠానో హారో’’తి ఇమస్స అనుసన్ధ్యాదికో చ వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

ఇతి అధిట్ఠానహారవిభఙ్గే సత్తిబలానురూపా రచితా

విభావనా నిట్ఠితా.

పణ్డితేహి పన అట్ఠకథాటీకానుసారేన గమ్భీరత్థో విత్థారతో విభజిత్వా గహేతబ్బోతి.

౧౫. పరిక్ఖారహారవిభఙ్గవిభావనా

౪౯. యేన