📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

ధమ్మపద-అట్ఠకథా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

౧.

మహామోహతమోనద్ధే ¶ ¶ ¶ , లోకే లోకన్తదస్సినా;

యేన సద్ధమ్మపజ్జోతో, జాలితో జలితిద్ధినా.

౨.

తస్స పాదే నమస్సిత్వా, సమ్బుద్ధస్స సిరీమతో;

సద్ధమ్మఞ్చస్స పూజేత్వా, కత్వా సఙ్ఘస్స చఞ్జలిం.

౩.

తం తం కారణమాగమ్మ, ధమ్మాధమ్మేసు కోవిదో;

సమ్పత్తసద్ధమ్మపదో, సత్థా ధమ్మపదం సుభం.

౪.

దేసేసి ¶ కరుణావేగ-సముస్సాహితమానసో;

యం వే దేవమనుస్సానం, పీతిపామోజ్జవడ్ఢనం.

౫.

పరమ్పరాభతా తస్స, నిపుణా అత్థవణ్ణనా;

యా తమ్బపణ్ణిదీపమ్హి, దీపభాసాయ సణ్ఠితా.

౬.

న సాధయతి సేసానం, సత్తానం హితసమ్పదం;

అప్పేవ నామ సాధేయ్య, సబ్బలోకస్స సా హితం.

౭.

ఇతి ఆసీసమానేన, దన్తేన సమచారినా;

కుమారకస్సపేనాహం, థేరేన థిరచేతసా.

౮.

సద్ధమ్మట్ఠితికామేన ¶ , సక్కచ్చం అభియాచితో;

తం భాసం అతివిత్థార-గతఞ్చ వచనక్కమం.

౯.

పహాయారోపయిత్వాన ¶ , తన్తిభాసం మనోరమం;

గాథానం బ్యఞ్జనపదం, యం తత్థ న విభావితం.

౧౦.

కేవలం తం విభావేత్వా, సేసం తమేవ అత్థతో;

భాసన్తరేన భాసిస్సం, ఆవహన్తో విభావినం;

మనసో పీతిపామోజ్జం, అత్థధమ్మూపనిస్సితన్తి.

౧. యమకవగ్గో

౧. చక్ఖుపాలత్థేరవత్థు

౧.

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ¶ ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, చక్కంవ వహతో పద’’న్తి. –

అయం ధమ్మదేసనా కత్థ భాసితాతి? సావత్థియం. కం ఆరబ్భాతి? చక్ఖుపాలత్థేరం.

సావత్థియం కిర మహాసువణ్ణో నామ కుటుమ్బికో అహోసి అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో అపుత్తకో. సో ఏకదివసం న్హానతిత్థం న్హత్వా నత్వా ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే సమ్పన్నపత్తసాఖం ఏకం వనప్పతిం దిస్వా ‘‘అయం మహేసక్ఖాయ దేవతాయ పరిగ్గహితో భవిస్సతీ’’తి తస్స హేట్ఠాభాగం సోధాపేత్వా పాకారపరిక్ఖేపం కారాపేత్వా వాలుకం ఓకిరాపేత్వా ధజపటాకం ఉస్సాపేత్వా వనప్పతిం అలఙ్కరిత్వా అఞ్జలిం కరిత్వా ‘‘సచే పుత్తం వా ధీతరం వా లభేయ్యం, తుమ్హాకం మహాసక్కారం కరిస్సామీ’’తి పత్థనం కత్వా పక్కామి.

అథస్స న చిరస్సేవ భరియాయ కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా ¶ గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం ఞత్వా తస్స ఆరోచేసి. సో తస్సా గబ్భస్స పరిహారమదాసి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి. తం నామగ్గహణదివసే ¶ సేట్ఠి అత్తనా పాలితం వనప్పతిం నిస్సాయ లద్ధత్తా తస్స పాలోతి నామం అకాసి. సా అపరభాగే అఞ్ఞమ్పి పుత్తం లభి. తస్స చూళపాలోతి నామం కత్వా ఇతరస్స మహాపాలోతి నామం అకాసి. తే వయప్పత్తే ఘరబన్ధనేన బన్ధింసు. అపరభాగే మాతాపితరో కాలమకంసు. సబ్బమ్పి విభవం ఇతరేయేవ విచారింసు.

తస్మిం సమయే సత్థా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేనాగన్త్వా అనాథపిణ్డికేన మహాసేట్ఠినా చతుపణ్ణాసకోటిధనం విస్సజ్జేత్వా కారితే జేతవనమహావిహారే విహరతి మహాజనం సగ్గమగ్గే చ మోక్ఖమగ్గే చ పతిట్ఠాపయమానో. తథాగతో హి మాతిపక్ఖతో అసీతియా, పితిపక్ఖతో ¶ అసీతియాతి ద్వేఅసీతిఞాతికులసహస్సేహి కారితే నిగ్రోధమహావిహారే ఏకమేవ వస్సావాసం వసి, అనాథపిణ్డికేన కారితే జేతవనమహావిహారే ఏకూనవీసతివస్సాని, విసాఖాయ సత్తవీసతికోటిధనపరిచ్చాగేన కారితే పుబ్బారామే ఛబ్బస్సానీతి ద్విన్నం కులానం గుణమహత్తతం పటిచ్చ సావత్థిం నిస్సాయ పఞ్చవీసతివస్సాని వస్సావాసం వసి. అనాథపిణ్డికోపి విసాఖాపి మహాఉపాసికా నిబద్ధం దివసస్స ద్వే వారే తథాగతస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛన్తి, గచ్ఛన్తా చ ‘‘దహరసామణేరా నో హత్థే ఓలోకేస్సన్తీ’’తి తుచ్ఛహత్థా న గతపుబ్బా. పురేభత్తం గచ్ఛన్తా ఖాదనీయభోజనీయాదీని ¶ గహేత్వావ గచ్ఛన్తి, పచ్ఛాభత్తం గచ్ఛన్తా పఞ్చ భేసజ్జాని అట్ఠ చ పానాని. నివేసనేసు పన తేసం ద్విన్నం ద్విన్నం భిక్ఖుసహస్సానం నిచ్చం పఞ్ఞత్తాసనానేవ హోన్తి. అన్నపానభేసజ్జేసు యో యం ఇచ్ఛతి, తస్స తం యథిచ్ఛితమేవ సమ్పజ్జతి. తేసు అనాథపిణ్డికేన ఏకదివసమ్పి సత్థా పఞ్హం న పుచ్ఛితపుబ్బో. సో కిర ‘‘తథాగతో బుద్ధసుఖుమాలో ఖత్తియసుఖుమాలో, ‘బహూపకారో మే, గహపతీ’తి మయ్హం ధమ్మం దేసేన్తో కిలమేయ్యా’’తి సత్థరి అధిమత్తసినేహేన పఞ్హం న పుచ్ఛతి. సత్థా పన తస్మిం నిసిన్నమత్తేయేవ ‘‘అయం సేట్ఠి మం అరక్ఖితబ్బట్ఠానే రక్ఖతి. అహఞ్హి కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని అలఙ్కతపటియత్తం అత్తనో సీసం ఛిన్దిత్వా అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం ఉప్పాటేత్వా పాణసమం పుత్తదారం పరిచ్చజిత్వా పారమియో పూరేన్తో పరేసం ధమ్మదేసనత్థమేవ పూరేసిం. ఏస మం అరక్ఖితబ్బట్ఠానే రక్ఖతీ’’తి ఏకం ధమ్మదేసనం కథేతియేవ.

తదా ¶ సావత్థియం సత్త మనుస్సకోటియో వసన్తి. తేసు సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా పఞ్చకోటిమత్తా మనుస్సా అరియసావకా జాతా, ద్వేకోటిమత్తా మనుస్సా పుథుజ్జనా. తేసు అరియసావకానం ద్వేయేవ కిచ్చాని అహేసుం – పురేభత్తం దానం దేన్తి, పచ్ఛాభత్తం గన్ధమాలాదిహత్థా వత్థభేసజ్జపానకాదీని గాహాపేత్వా ధమ్మస్సవనత్థాయ గచ్ఛన్తి. అథేకదివసం మహాపాలో అరియసావకే గన్ధమాలాదిహత్థే ¶ విహారం గచ్ఛన్తే దిస్వా ‘‘అయం మహాజనో కుహిం గచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ధమ్మస్సవనాయా’’తి సుత్వా ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా పరిసపరియన్తే నిసీది.

బుద్ధా చ నామ ధమ్మం దేసేన్తా సరణసీలపబ్బజ్జాదీనం ఉపనిస్సయం ఓలోకేత్వా అజ్ఝాసయవసేన ధమ్మం దేసేన్తి, తస్మా తం దివసం సత్థా తస్స ఉపనిస్సయం ఓలోకేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో అనుపుబ్బికథం కథేసి. సేయ్యథిదం – దానకథం, సీలకథం, సగ్గకథం, కామానం ఆదీనవం, ఓకారం సంకిలేసం, నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి. తం సుత్వా మహాపాలో కుటుమ్బికో చిన్తేసి – ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తం పుత్తధీతరో వా భాతరో వా భోగా వా నానుగచ్ఛన్తి, సరీరమ్పి అత్తనా ¶ సద్ధిం న గచ్ఛతి, కిం మే ఘరావాసేన పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో దేసనాపరియోసానే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం సత్థా – ‘‘అత్థి తే కోచి ఆపుచ్ఛితబ్బయుత్తకో ఞాతీ’’తి ఆహ. ‘‘కనిట్ఠభాతా మే అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి తం ఆపుచ్ఛాహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా గేహం గన్త్వా కనిట్ఠం పక్కోసాపేత్వా – ‘‘తాత, యం మయ్హం ఇమస్మిం గేహే సవిఞ్ఞాణకమ్పి అవిఞ్ఞాణకమ్పి ధనం కిఞ్చి అత్థి, సబ్బం తం తవ భారో, పటిపజ్జాహి న’’న్తి. ‘‘తుమ్హే పన కిం కరిస్సథా’’తి ఆహ. ‘‘అహం సత్థు సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘కిం కథేసి భాతిక, త్వం మే మాతరి మతాయ మాతా వియ, పితరి మతే పితా వియ లద్ధో, గేహే తే మహావిభవో, సక్కా గేహం అజ్ఝావసన్తేహేవ పుఞ్ఞాని కాతుం ¶ , మా ఏవం కరిత్థా’’తి. ‘‘తాత, అహం సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా ఘరావాసే వసితుం న సక్కోమి. సత్థారా హి అతిసణ్హసుఖుమం తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణో ధమ్మో దేసితో, న సక్కా సో అగారమజ్ఝే వసన్తేన పూరేతుం ¶ , పబ్బజిస్సామి, తాతా’’తి. ‘‘భాతిక, తరుణాయేవ తావత్థ, మహల్లకకాలే పబ్బజిస్సథా’’తి. ‘‘తాత, మహల్లకస్స హి అత్తనో హత్థపాదాపి అనస్సవా హోన్తి, న అత్తనో వసే వత్తన్తి, కిమఙ్గం పన ఞాతకా, స్వాహం తవ కథం న కరోమి, సమణపటిపత్తింయేవ పూరేస్సామి’’.

‘‘జరాజజ్జరితా హోన్తి, హత్థపాదా అనస్సవా;

యస్స సో విహతత్థామో, కథం ధమ్మం చరిస్సతి’’. –

పబ్బజిస్సామేవాహం, తాతాతి తస్స విరవన్తస్సేవ సత్థు సన్తికం గన్త్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా లద్ధపబ్బజ్జూపసమ్పదో ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే పఞ్చ వస్సాని వసిత్వా వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా సత్థారముపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం సాసనే కతి ధురానీ’’తి? ‘‘గన్థధురం, విపస్సనాధురన్తి ద్వేయేవ ధురాని భిక్ఖూ’’తి. ‘‘కతమం పన, భన్తే, గన్థధురం, కతమం విపస్సనాధుర’’న్తి? ‘‘అత్తనో పఞ్ఞానురూపేన ఏకం వా ద్వే వా నికాయే సకలం వా పన తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా తస్స ధారణం, కథనం, వాచనన్తి ¶ ఇదం గన్థధురం నామ, సల్లహుకవుత్తినో పన పన్తసేనాసనాభిరతస్స అత్తభావే ఖయవయం పట్ఠపేత్వా సాతచ్చకిరియవసేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తగ్గహణన్తి ఇదం విపస్సనాధురం నామా’’తి. ‘‘భన్తే, అహం మహల్లకకాలే పబ్బజితో గన్థధురం పూరేతుం న సక్ఖిస్సామి, విపస్సనాధురం పన పూరేస్సామి, కమ్మట్ఠానం మే కథేథా’’తి. అథస్స సత్థా యావ అరహత్తం కమ్మట్ఠానం కథేసి.

సో సత్థారం వన్దిత్వా అత్తనా సహగామినో భిక్ఖూ పరియేసన్తో సట్ఠి భిక్ఖూ లభిత్వా తేహి ¶ సద్ధిం నిక్ఖమిత్వా వీసయోజనసతమగ్గం గన్త్వా ఏకం మహన్తం పచ్చన్తగామం పత్వా తత్థ సపరివారో పిణ్డాయ పావిసి. మనుస్సా వత్తసమ్పన్నే భిక్ఖూ దిస్వావ పసన్నచిత్తా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా నిసీదాపేత్వా పణీతేనాహారేన పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, కుహిం అయ్యా గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యథాఫాసుకట్ఠానం ఉపాసకా’’తి వుత్తే పణ్డితా మనుస్సా ‘‘వస్సావాసం సేనాసనం పరియేసన్తి భదన్తా’’తి ఞత్వా, ‘‘భన్తే, సచే అయ్యా ఇమం తేమాసం ఇధ వసేయ్యుం, మయం సరణేసు పతిట్ఠాయ సీలాని గణ్హేయ్యామా’’తి ఆహంసు. తేపి ‘‘మయం ఇమాని కులాని నిస్సాయ భవనిస్సరణం కరిస్సామా’’తి అధివాసేసుం.

మనుస్సా ¶ తేసం పటిఞ్ఞం గహేత్వా విహారం పటిజగ్గిత్వా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని సమ్పాదేత్వా అదంసు. తే నిబద్ధం తమేవ గామం పిణ్డాయ పవిసన్తి. అథ నే ఏకో వేజ్జో ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, బహూనం వసనట్ఠానే అఫాసుకమ్పి నామ హోతి, తస్మిం ఉప్పన్నే మయ్హం కథేయ్యాథ, భేసజ్జం కరిస్సామీ’’తి పవారేసి. థేరో వస్సూపనాయికదివసే తే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛి, ‘‘ఆవుసో ¶ , ఇమం తేమాసం కతిహి ఇరియాపథేహి వీతినామేస్సథా’’తి? ‘‘చతూహి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పనేతం, ఆవుసో, పతిరూపం, నను అప్పమత్తేహి భవితబ్బం’’? ‘‘మయఞ్హి ధరమానకస్స బుద్ధస్స సన్తికా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఆగతా, బుద్ధా చ నామ న సక్కా పమాదేన ఆరాధేతుం, కల్యాణజ్ఝాసయేన తే వో ఆరాధేతబ్బా. పమత్తస్స చ నామ చత్తారో అపాయా సకగేహసదిసా, అప్పమత్తా హోథావుసో’’తి. ‘‘కిం తుమ్హే పన, భన్తే’’తి? ‘‘అహం తీహి ఇరియాపథేహి వీతినామేస్సామి, పిట్ఠిం న పసారేస్సామి, ఆవుసో’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే, అప్పమత్తా హోథా’’తి.

అథ థేరస్స నిద్దం అనోక్కమన్తస్స పఠమమాసే అతిక్కన్తే మజ్ఝిమమాసే సమ్పత్తే అక్ఖిరోగో ఉప్పజ్జి. ఛిద్దఘటతో ఉదకధారా వియ అక్ఖీహి అస్సుధారా పగ్ఘరన్తి. సో సబ్బరత్తిం సమణధమ్మం కత్వా అరుణుగ్గమనే గబ్భం పవిసిత్వా నిసీది. భిక్ఖూ భిక్ఖాచారవేలాయ థేరస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భిక్ఖాచారవేలా, భన్తే’’తి ఆహంసు. ‘‘తేన హి, ఆవుసో, గణ్హథ పత్తచీవర’’న్తి. అత్తనో పత్తచీవరం గాహాపేత్వా నిక్ఖమి. భిక్ఖూ తస్స అక్ఖీహి అస్సూని పగ్ఘరన్తే దిస్వా, ‘‘కిమేతం, భన్తే’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అక్ఖీని మే, ఆవుసో, వాతా విజ్ఝన్తీ’’తి. ‘‘నను, భన్తే, వేజ్జేన పవారితమ్హా, తస్స కథేమా’’తి. ‘‘సాధావుసో’’తి ¶ తే వేజ్జస్స కథయింసు. సో తేలం పచిత్వా పేసేసి. థేరో నాసాయ తేలం ఆసిఞ్చన్తో నిసిన్నకోవ ఆసిఞ్చిత్వా అన్తోగామం పావిసి. వేజ్జో తం దిస్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, అయ్యస్స కిర అక్ఖీని వాతో విజ్ఝతీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఉపాసకా’’తి. ‘‘భన్తే, మయా తేలం పచిత్వా పేసితం, నాసాయ వో తేలం ఆసిత్త’’న్తి? ‘‘ఆమ, ఉపాసకా’’తి. ‘‘ఇదాని ¶ కీదిస’’న్తి? ‘‘రుజ్జతేవ ఉపాసకా’’తి. వేజ్జో ‘‘మయా ఏకవారేనేవ వూపసమనసమత్థం తేలం పహితం, కిం ను ఖో రోగో న వూపసన్తో’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, నిసీదిత్వా వో తేలం ఆసిత్తం, నిపజ్జిత్వా’’తి పుచ్ఛి. థేరో తుణ్హీ అహోసి, పునప్పునం పుచ్ఛియమానోపి న కథేసి. సో ‘‘విహారం గన్త్వా థేరస్స ¶ వసనట్ఠానం ఓలోకేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘తేన హి, భన్తే, గచ్ఛథా’’తి థేరం విస్సజ్జేత్వా విహారం గన్త్వా థేరస్స వసనట్ఠానం ఓలోకేన్తో చఙ్కమననిసీదనట్ఠానమేవ దిస్వా సయనట్ఠానం అదిస్వా, ‘‘భన్తే, నిసిన్నేహి వో ఆసిత్తం, నిపన్నేహీ’’తి పుచ్ఛి. థేరో తుణ్హీ అహోసి. ‘‘మా, భన్తే, ఏవం కరిత్థ, సమణధమ్మో నామ సరీరం యాపేన్తేన సక్కా కాతుం, నిపజ్జిత్వా ఆసిఞ్చథా’’తి పునప్పునం యాచి. ‘‘గచ్ఛ త్వం తావావుసో, మన్తేత్వా జానిస్సామీ’’తి వేజ్జం ఉయ్యోజేసి. థేరస్స చ తత్థ నేవ ఞాతీ, న సాలోహితా అత్థి, తేన సద్ధిం మన్తేయ్య? కరజకాయేన పన సద్ధిం మన్తేన్తో ¶ ‘‘వదేహి తావ, ఆవుసో పాలిత, త్వం కిం అక్ఖీని ఓలోకేస్ససి, ఉదాహు బుద్ధసాసనం? అనమతగ్గస్మిఞ్హి సంసారవట్టే తవ అక్ఖికాణస్స గణనా నామ నత్థి, అనేకాని పన బుద్ధసతాని బుద్ధసహస్సాని అతీతాని. తేసు తే ఏకబుద్ధోపి న పరిచిణ్ణో, ఇదాని ఇమం అన్తోవస్సం తయో మాసే న నిపజ్జిస్సామీతి తేమాసం నిబద్ధవీరియం కరిస్సామి. తస్మా తే చక్ఖూని నస్సన్తు వా భిజ్జన్తు వా, బుద్ధసాసనమేవ ధారేహి, మా చక్ఖూనీ’’తి భూతకాయం ఓవదన్తో ఇమా గాథాయో అభాసి –

‘‘చక్ఖూని హాయన్తు మమాయితాని,

సోతాని హాయన్తు తథేవ కాయో;

సబ్బమ్పిదం హాయతు దేహనిస్సితం,

కిం కారణా పాలిత త్వం పమజ్జసి.

‘‘చక్ఖూని జీరన్తు మమాయితాని,

సోతాని జీరన్తు తథేవ కాయో;

సబ్బమ్పిదం జీరతు దేహనిస్సితం,

కిం కారణా పాలిత త్వం పమజ్జసి.

‘‘చక్ఖూని భిజ్జన్తు మమాయితాని,

సోతాని భిజ్జన్తు తథేవ కాయో;

సబ్బమ్పిదం ¶ భిజ్జతు దేహనిస్సితం,

కిం కారణా పాలిత త్వం పమజ్జసీ’’తి.

ఏవం ¶ ¶ తీహి గాథాహి అత్తనో ఓవాదం దత్వా నిసిన్నకోవ నత్థుకమ్మం కత్వా గామం పిణ్డాయ పావిసి. వేజ్జో తం దిస్వా ‘‘కిం, భన్తే, నత్థుకమ్మం కత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, ఉపాసకా’’తి. ‘‘కీదిసం, భన్తే’’తి? ‘‘రుజ్జతేవ ఉపాసకా’’తి. ‘‘నిసీదిత్వా వో, భన్తే, నత్థుకమ్మం కతం, నిపజ్జిత్వా’’తి. థేరో తుణ్హీ అహోసి, పునప్పునం పుచ్ఛియమానోపి న కిఞ్చి కథేసి. అథ నం వేజ్జో, ‘‘భన్తే, తుమ్హే సప్పాయం న కరోథ, అజ్జతో పట్ఠాయ ‘అసుకేన మే తేలం పక్క’న్తి మా వదిత్థ, అహమ్పి ‘మయా వో తేలం పక్క’న్తి న వక్ఖామీ’’తి ఆహ. సో వేజ్జేన పచ్చక్ఖాతో విహారం గన్త్వా త్వం వేజ్జేనాపి పచ్చక్ఖాతోసి, ఇరియాపథం మా విస్సజ్జి సమణాతి.

‘‘పటిక్ఖిత్తో తికిచ్ఛాయ, వేజ్జేనాపి వివజ్జితో;

నియతో మచ్చురాజస్స, కిం పాలిత పమజ్జసీ’’తి. –

ఇమాయ గాథాయ అత్తానం ఓవదిత్వా సమణధమ్మం అకాసి. అథస్స మజ్ఝిమయామే అతిక్కన్తే అపుబ్బం అచరిమం అక్ఖీని చేవ కిలేసా చ భిజ్జింసు. సో సుక్ఖవిపస్సకో అరహా హుత్వా గబ్భం పవిసిత్వా నిసీది.

భిక్ఖూ భిక్ఖాచారవేలాయ ఆగన్త్వా ‘‘భిక్ఖాచారకాలో, భన్తే’’తి ఆహంసు. ‘‘కాలో, ఆవుసో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి గచ్ఛథా’’తి. ‘‘కిం తుమ్హే పన, భన్తే’’తి? ‘‘అక్ఖీని మే, ఆవుసో, పరిహీనానీ’’తి. తే తస్స అక్ఖీని ఓలోకేత్వా అస్సుపుణ్ణనేత్తా హుత్వా, ‘‘భన్తే, మా చిన్తయిత్థ, మయం ¶ వో పటిజగ్గిస్సామా’’తి థేరం సమస్సాసేత్వా కత్తబ్బయుత్తకం వత్తపటివత్తం కత్వా గామం పిణ్డాయ పవిసింసు. మనుస్సా థేరం అదిస్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం అయ్యో కుహి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా యాగుం పేసేత్వా సయం పిణ్డపాతమాదాయ గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా పాదమూలే పరివత్తమానా రోదిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం వో పటిజగ్గిస్సామ, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థా’’తి సమస్సాసేత్వా పక్కమింసు.

తతో పట్ఠాయ నిబద్ధం యాగుభత్తం విహారమేవ పేసేన్తి. థేరోపి ఇతరే సట్ఠి భిక్ఖూ నిరన్తరం ఓవదతి. తే తస్సోవాదే ఠత్వా ఉపకట్ఠాయ పవారణాయ సబ్బేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు ¶ . తే వుట్ఠవస్సా చ పన సత్థారం దట్ఠుకామా హుత్వా థేరమాహంసు, ‘‘భన్తే, సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి ¶ . థేరో తేసం వచనం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం దుబ్బలో, అన్తరామగ్గే చ అమనుస్సపరిగ్గహితా అటవీ అత్థి, మయి ఏతేహి సద్ధిం గచ్ఛన్తే సబ్బే కిలమిస్సన్తి, భిక్ఖమ్పి లభితుం న సక్ఖిస్సన్తి, ఇమే పురేతరమేవ పేసేస్సామీ’’తి. అథ నే ఆహ – ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే పురతో గచ్ఛథా’’తి. ‘‘తుమ్హే పన భన్తే’’తి? ‘‘అహం దుబ్బలో, అన్తరామగ్గే చ అమనుస్సపరిగ్గహితా అటవీ అత్థి, మయి తుమ్హేహి సద్ధిం గచ్ఛన్తే సబ్బే కిలమిస్సథ, తుమ్హే పురతో గచ్ఛథా’’తి. ‘‘మా, భన్తే, ఏవం కరిత్థ, మయం తుమ్హేహి సద్ధింయేవ గమిస్సామా’’తి. ‘‘మా వో, ఆవుసో, ఏవం రుచ్చిత్థ, ఏవం సన్తే మయ్హం అఫాసుకం భవిస్సతి, మయ్హం కనిట్ఠో పన తుమ్హే దిస్వా పుచ్ఛిస్సతి, అథస్స మమ చక్ఖూనం ¶ పరిహీనభావం ఆరోచేయ్యాథ, సో మయ్హం సన్తికం కఞ్చిదేవ పహిణిస్సతి, తేన సద్ధిం ఆగచ్ఛిస్సామి, తుమ్హే మమ వచనేన దసబలఞ్చ అసీతిమహాథేరే చ వన్దథా’’తి తే ఉయ్యోజేసి.

తే థేరం ఖమాపేత్వా అన్తోగామం పవిసింసు. మనుస్సా తే దిస్వా నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం దత్వా ‘‘కిం, భన్తే, అయ్యానం గమనాకారో పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఉపాసకా, సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి. తే పునప్పునం యాచిత్వా తేసం గమనఛన్దమేవ ఞత్వా అనుగన్త్వా పరిదేవిత్వా నివత్తింసు. తేపి అనుపుబ్బేన జేతవనం గన్త్వా సత్థారఞ్చ అసీతిమహాథేరే చ థేరస్స వచనేన వన్దిత్వా పునదివసే యత్థ థేరస్స కనిట్ఠో వసతి, తం వీథిం పిణ్డాయ పవిసింసు. కుటుమ్బికో తే సఞ్జానిత్వా నిసీదాపేత్వా కతపటిసన్థారో ‘‘భాతికత్థేరో మే, భన్తే, కుహి’’న్తి పుచ్ఛి. అథస్స తే తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. సో తం సుత్వావ తేసం పాదమూలే పరివత్తేన్తో రోదిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇదాని, భన్తే, కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘థేరో ఇతో కస్సచి ఆగమనం పచ్చాసీసతి, తస్స గతకాలే తేన సద్ధిం ఆగమిస్సతీ’’తి. ‘‘అయం మే, భన్తే, భాగినేయ్యో పాలితో నామ, ఏతం పేసేథా’’తి. ‘‘ఏవం పేసేతుం న సక్కా, మగ్గే పరిపన్థో అత్థి, తం పబ్బాజేత్వా పేసేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఏవం కత్వా పేసేథ, భన్తే’’తి. అథ నం పబ్బాజేత్వా అడ్ఢమాసమత్తం పత్తచీవరగ్గహణాదీని సిక్ఖాపేత్వా మగ్గం ఆచిక్ఖిత్వా పహిణింసు.

సో అనుపుబ్బేన తం గామం పత్వా గామద్వారే ఏకం మహల్లకం దిస్వా, ‘‘ఇమం గామం నిస్సాయ కోచి ఆరఞ్ఞకో విహారో అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘కో నామ తత్థ వసతీ’’తి? ‘‘పాలితత్థేరో నామ, భన్తే’’తి. ‘‘మగ్గం మే ఆచిక్ఖథా’’తి. ‘‘కోసి త్వం, భన్తే’’తి? ‘‘థేరస్స భాగినేయ్యోమ్హీ’’తి. అథ ¶ నం గహేత్వా విహారం ¶ నేసి. సో థేరం వన్దిత్వా అడ్ఢమాసమత్తం వత్తపటివత్తం కత్వా థేరం సమ్మా పటిజగ్గిత్వా, ‘‘భన్తే, మాతులకుటుమ్బికో మే తుమ్హాకం ¶ ఆగమనం పచ్చాసీసతి, ఏథ, గచ్ఛామా’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ఇమం మే యట్ఠికోటిం గణ్హాహీ’’తి. సో యట్ఠికోటిం గహేత్వా థేరేన సద్ధిం అన్తోగామం పావిసి. మనుస్సా థేరం నిసీదాపేత్వా ‘‘కిం, భన్తే, గమనాకారో వో పఞ్ఞాయతీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఆమ, ఉపాసకా, గన్త్వా సత్థారం వన్దిస్సామీ’’తి. తే నానప్పకారేన యాచిత్వా అలభన్తా థేరం ఉయ్యోజేత్వా ఉపడ్ఢపథం గన్త్వా రోదిత్వా నివత్తింసు. సామణేరో థేరం యట్ఠికోటియా ఆదాయ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే అటవియం కట్ఠనగరం నామ థేరేన ఉపనిస్సాయ వుట్ఠపుబ్బం గామం సమ్పాపుణి, సో గామతో నిక్ఖమిత్వా అరఞ్ఞే గీతం గాయిత్వా దారూని ఉద్ధరన్తియా ఏకిస్సా ఇత్థియా గీతసద్దం సుత్వా సరే నిమిత్తం గణ్హి. ఇత్థిసద్దో వియ హి అఞ్ఞో సద్దో పురిసానం సకలసరీరం ఫరిత్వా ఠాతుం సమత్థో నామ నత్థి. తేనాహ భగవా –

‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకసద్దమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతి, యథయిదం, భిక్ఖవే, ఇత్థిసద్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨).

సామణేరో తత్థ నిమిత్తం గహేత్వా యట్ఠికోటిం విస్సజ్జేత్వా ‘‘తిట్ఠథ తావ, భన్తే, కిచ్చం మే అత్థీ’’తి తస్సా సన్తికం ¶ గతో. సా తం దిస్వా తుణ్హీ అహోసి. సో తాయ సద్ధిం సీలవిపత్తిం పాపుణి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇదానేవ ఏకో గీతసద్దో సుయ్యిత్థ. సో చ ఖో ఇత్థియా సద్దో ఛిజ్జి, సామణేరోపి చిరాయతి, సో తాయ సద్ధిం సీలవిపత్తిం పత్తో భవిస్సతీ’’తి. సోపి అత్తనో కిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా ఆగన్త్వా ‘‘గచ్ఛామ, భన్తే’’తి ఆహ. అథ నం థేరో పుచ్ఛి – ‘‘పాపోజాతోసి సామణేరా’’తి. సో తుణ్హీ హుత్వా థేరేన పునప్పునం పుట్ఠోపి న కిఞ్చి కథేసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘తాదిసేన పాపేన మమ యట్ఠికోటిగ్గహణకిచ్చం నత్థీ’’తి. సో సంవేగప్పత్తో కాసాయాని అపనేత్వా గిహినియామేన పరిదహిత్వా, ‘‘భన్తే, అహం పుబ్బే సామణేరో, ఇదాని పనమ్హి గిహీ జాతో, పబ్బజన్తోపి చ స్వాహం న సద్ధాయ పబ్బజితో, మగ్గపరిపన్థభయేన పబ్బజితో, ఏథ గచ్ఛామా’’తి ఆహ. ‘‘ఆవుసో, గిహిపాపోపి సమణపాపోపి పాపోయేవ, త్వం సమణభావే ఠత్వాపి సీలమత్తం పూరేతుం నాసక్ఖి, గిహీ హుత్వా కిం ¶ నామ కల్యాణం కరిస్ససి, తాదిసేన పాపేన మమ యట్ఠికోటిగ్గహణకిచ్చం నత్థీ’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, అమనుస్సుపద్దవో మగ్గో, తుమ్హే చ అన్ధా అపరిణాయకా, కథం ఇధ వసిస్సథా’’తి? అథ నం థేరో, ‘‘ఆవుసో, త్వం మా ఏవం చిన్తయి, ఇధేవ మే నిపజ్జిత్వా మరన్తస్సాపి అపరాపరం పరివత్తన్తస్సాపి తయా సద్ధిం గమనం నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘హన్దాహం ¶ హతచక్ఖుస్మి, కన్తారద్ధానమాగతో;

సేయ్యమానో న గచ్ఛామి, నత్థి బాలే సహాయతా.

‘‘హన్దాహం ¶ హతచక్ఖుస్మి, కన్తారద్ధానమాగతో;

మరిస్సామి నో గమిస్సామి, నత్థి బాలే సహాయతా’’తి.

తం సుత్వా ఇతరో సంవేగజాతో ‘‘భారియం వత మే సాహసికం అననుచ్ఛవికం కమ్మం కత’’న్తి బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తో వనసణ్డం పక్ఖన్దిత్వా తథా పక్కన్తోవ అహోసి. థేరస్సాపి సీలతేజేన సట్ఠియోజనాయామం పఞ్ఞాసయోజనవిత్థతం పన్నరసయోజనబహలం జయసుమనపుప్ఫవణ్ణం నిసీదనుట్ఠహనకాలేసు ఓనమనున్నమనపకతికం సక్కస్స దేవరఞ్ఞో పణ్డుకమ్బలసిలాసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ‘‘కో ను ఖో మం ఠానా చావేతుకామో’’తి ఓలోకేన్తో దిబ్బేన చక్ఖునా థేరం అద్దస. తేనాహు పోరాణా –

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దిబ్బచక్ఖుం విసోధయి;

పాపగరహీ అయం పాలో, ఆజీవం పరిసోధయి.

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దిబ్బచక్ఖుం విసోధయి;

ధమ్మగరుకో అయం పాలో, నిసిన్నో సాసనే రతో’’తి.

అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సచాహం ఏవరూపస్స పాపగరహినో ధమ్మగరుకస్స అయ్యస్స సన్తికం న గమిస్సామి, ముద్ధా మే సత్తధా ఫలేయ్య, గమిస్సామి తస్స సన్తిక’’న్తి. తతో –

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దేవరజ్జసిరిన్ధరో;

తఙ్ఖణేన ఆగన్త్వాన, చక్ఖుపాలముపాగమి’’. –

ఉపగన్త్వా ¶ చ పన థేరస్స అవిదూరే పదసద్దమకాసి. అథ నం థేరో పుచ్ఛి – ‘‘కో ఏసో’’తి? ‘‘అహం, భన్తే, అద్ధికో’’తి. ‘‘కుహిం యాసి ఉపాసకా’’తి ¶ ? ‘‘సావత్థియం, భన్తే’’తి. ‘‘యాహి, ఆవుసో’’తి. ‘‘అయ్యో పన, భన్తే, కుహిం గమిస్సతీ’’తి? ‘‘అహమ్పి తత్థేవ గమిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏకతోవ గచ్ఛామ, భన్తే’’తి. ‘‘అహం, ఆవుసో, దుబ్బలో, మయా సద్ధిం గచ్ఛన్తస్స తవ పపఞ్చో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘మయ్హం అచ్చాయికం నత్థి, అహమ్పి అయ్యేన ¶ సద్ధిం గచ్ఛన్తో దససు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు ఏకం లభిస్సామి, ఏకతోవ గచ్ఛామ, భన్తే’’తి. థేరో ‘‘ఏసో సప్పురిసో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘తేన హి సద్ధిం గమిస్సామి, యట్ఠికోటిం గణ్హ ఉపాసకా’’తి ఆహ. సక్కో తథా కత్వా పథవిం సఙ్ఖిపన్తో సాయన్హసమయే జేతవనం సమ్పాపేసి. థేరో సఙ్ఖపణవాదిసద్దం సుత్వా ‘‘కత్థేసో సద్దో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సావత్థియం, భన్తే’’తి? ‘‘పుబ్బే మయం గమనకాలే చిరేన గమిమ్హా’’తి. ‘‘అహం ఉజుమగ్గం జానామి, భన్తే’’తి. తస్మిం ఖణే థేరో ‘‘నాయం మనుస్సో, దేవతా భవిస్సతీ’’తి సల్లక్ఖేసి.

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దేవరజ్జసిరిన్ధరో;

సఙ్ఖిపిత్వాన తం మగ్గం, ఖిప్పం సావత్థిమాగమీ’’తి.

సో థేరం నేత్వా థేరస్సేవత్థాయ కనిట్ఠకుటుమ్బికేన కారితం ¶ పణ్ణసాలం నేత్వా ఫలకే నిసీదాపేత్వా పియసహాయకవణ్ణేన తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘సమ్మ, చూళపాలా’’తి పక్కోసి. ‘‘కిం, సమ్మా’’తి? ‘‘థేరస్సాగతభావం జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, కిం పన థేరో ఆగతో’’తి? ‘‘ఆమ, సమ్మ, ఇదాని అహం విహారం గన్త్వా థేరం తయా కారితపణ్ణసాలాయ నిసిన్నకం దిస్వా ఆగతోమ్హీ’’తి వత్వా పక్కామి. కుటుమ్బికోపి విహారం గన్త్వా థేరం దిస్వా పాదమూలే పరివత్తన్తో రోదిత్వా ‘‘ఇదం దిస్వా అహం, భన్తే, తుమ్హాకం పబ్బజితుం నాదాసి’’న్తిఆదీని వత్వా ద్వే దాసదారకే భుజిస్సే కత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బాజేత్వా ‘‘అన్తోగామతో యాగుభత్తాదీని ఆహరిత్వా థేరం ఉపట్ఠహథా’’తి పటియాదేసి. సామణేరా వత్తపటివత్తం కత్వా థేరం ఉపట్ఠహింసు.

అథేకదివసం దిసావాసినో భిక్ఖూ ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామా’’తి జేతవనం ఆగన్త్వా తథాగతం వన్దిత్వా అసీతిమహాథేరే చ, వన్దిత్వా విహారచారికం చరన్తా చక్ఖుపాలత్థేరస్స వసనట్ఠానం పత్వా ‘‘ఇదమ్పి పస్సిస్సామా’’తి సాయం ¶ తదభిముఖా అహేసుం. తస్మిం ఖణే మహామేఘో ఉట్ఠహి. తే ‘‘ఇదాని అతిసాయన్హో, మేఘో చ ఉట్ఠితో, పాతోవ గన్త్వా పస్సిస్సామా’’తి నివత్తింసు. దేవో పఠమయామం వస్సిత్వా మజ్ఝిమయామే విగతో. థేరో ఆరద్ధవీరియో ఆచిణ్ణచఙ్కమనో, తస్మా పచ్ఛిమయామే చఙ్కమనం ఓతరి. తదా చ పన నవవుట్ఠాయ భూమియా బహూ ఇన్దగోపకా ¶ ఉట్ఠహింసు. తే థేరే చఙ్కమన్తే యేభుయ్యేన విపజ్జింసు. అన్తేవాసికా థేరస్స చఙ్కమనట్ఠానం కాలస్సేవ న సమ్మజ్జింసు. ఇతరే భిక్ఖూ ‘‘థేరస్స వసనట్ఠానం పస్సిస్సామా’’తి ఆగన్త్వా చఙ్కమనే మతపాణకే దిస్వా ‘‘కో ఇమస్మిం చఙ్కమతీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో, భన్తే’’తి. తే ఉజ్ఝాయింసు ‘‘పస్సథావుసో, సమణస్స కమ్మం, సచక్ఖుకకాలే నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో ¶ కిఞ్చి అకత్వా ఇదాని చక్ఖువికలకాలే ‘చఙ్కమామీ’తి ఏత్తకే పాణకే మారేసి ‘అత్థం కరిస్సామీ’తి అనత్థం కరోతీ’’తి.

అథ ఖో తే గన్త్వా తథాగతస్స ఆరోచేసుం, ‘‘భన్తే, చక్ఖుపాలత్థేరో ‘చఙ్కమామీ’తి బహూ పాణకే మారేసీ’’తి. ‘‘కిం పన సో తుమ్హేహి మారేన్తో దిట్ఠో’’తి? ‘‘న దిట్ఠో, భన్తే’’తి. ‘‘యథేవ తుమ్హే తం న పస్సథ, తథేవ సోపి తే పాణే న పస్సతి. ఖీణాసవానం మరణచేతనా నామ నత్థి, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, అరహత్తస్స ఉపనిస్సయే సతి కస్మా అన్ధో జాతో’’తి? ‘‘అత్తనో కతకమ్మవసేన, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, తేన కత’’న్తి? తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథ –

అతీతే బారాణసియం కాసిరఞ్ఞే రజ్జం కారేన్తే ఏకో వేజ్జో గామనిగమేసు చరిత్వా వేజ్జకమ్మం కరోన్తో ఏకం చక్ఖుదుబ్బలం ఇత్థిం దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం తే అఫాసుక’’న్తి? ‘‘అక్ఖీహి న పస్సామీ’’తి. ‘‘భేసజ్జం తే కరిస్సామీ’’తి? ‘‘కరోహి, సామీ’’తి. ‘‘కిం మే దస్ససీ’’తి? ‘‘సచే మే అక్ఖీని పాకతికాని కాతుం సక్ఖిస్ససి, అహం తే సద్ధిం పుత్తధీతాహి దాసీ భవిస్సామీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి భేసజ్జం సంవిదహి, ఏకభేసజ్జేనేవ అక్ఖీని పాకతికాని అహేసుం. సా ¶ చిన్తేసి – ‘‘అహమేతస్స సపుత్తధీతా దాసీ భవిస్సామీ’’తి పటిజానిం, ‘‘న ఖో పన మం సణ్హేన సమ్మాచారేన సముదాచరిస్సతి, వఞ్చేస్సామి న’’న్తి. సా వేజ్జేనాగన్త్వా ‘‘కీదిసం, భద్దే’’తి పుట్ఠా ‘‘పుబ్బే మే అక్ఖీని థోకం రుజ్జింసు, ఇదాని పన అతిరేకతరం రుజ్జన్తీ’’తి ఆహ. వేజ్జో ‘‘అయం మం వఞ్చేత్వా కిఞ్చి అదాతుకామా, న మే ఏతాయ దిన్నాయ ¶ భతియా అత్థో, ఇదానేవ నం అన్ధం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గేహం గన్త్వా భరియాయ ఏతమత్థం ఆచిక్ఖి. సా తుణ్హీ అహోసి. సో ఏకం భేసజ్జం యోజేత్వా తస్సా సన్తికం గన్త్వా ‘‘భద్దే, ఇమం భేసజ్జం అఞ్జేహీ’’తి అఞ్జాపేసి. అథస్సా ద్వే అక్ఖీని దీపసిఖా వియ విజ్ఝాయింసు. సో వేజ్జో చక్ఖుపాలో అహోసి.

భిక్ఖవే, తదా మమ పుత్తేన కతకమ్మం పచ్ఛతో పచ్ఛతో అనుబన్ధి. పాపకమ్మఞ్హి నామేతం ధురం వహతో బలిబద్దస్స పదం చక్కం వియ అనుగచ్ఛతీతి ఇదం వత్థుం కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా పతిట్ఠాపితమత్తికం సాసనం రాజముద్దాయ లఞ్ఛన్తో వియ ధమ్మరాజా ఇమం గాథమాహ –

౧.

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, చక్కంవ వహతో పద’’న్తి.

తత్థ మనోతి కామావచరకుసలాదిభేదం సబ్బమ్పి చతుభూమికచిత్తం. ఇమస్మిం పన పదే తదా తస్స వేజ్జస్స ఉప్పన్నచిత్తవసేన నియమియమానం వవత్థాపియమానం ¶ పరిచ్ఛిజ్జియమానం దోమనస్ససహగతం పటిఘసమ్పయుత్తచిత్తమేవ లబ్భతి. పుబ్బఙ్గమాతి తేన పఠమగామినా హుత్వా సమన్నాగతా. ధమ్మాతి గుణదేసనాపరియత్తినిస్సత్తనిజ్జీవవసేన చత్తారో ధమ్మా నామ. తేసు –

‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతి’’న్తి. (థేరగా. ౩౦౪; జా. ౧.౧౫.౩౮౬) –

అయం గుణధమ్మో నామ. ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి ఆదికల్యాణ’’న్తి (మ. ని. ౩.౪౨౦) అయం దేసనాధమ్మో నామ. ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, ఏకచ్చే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం గేయ్య’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౩౯) అయం పరియత్తిధమ్మో నామ. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి, ఖన్ధా హోన్తీ’’తి (ధ. స. ౧౨౧) అయం నిస్సత్తధమ్మో నామ, నిజ్జీవధమ్మోతిపి ఏసో ఏవ. తేసు ఇమస్మిం ఠానే నిస్సత్తనిజ్జీవధమ్మో అధిప్పేతో. సో అత్థతో తయో అరూపినో ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధోతి. ఏతే హి మనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా నామ.

కథం ¶ పనేతేహి సద్ధిం ఏకవత్థుకో ఏకారమ్మణో అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జమానో మనో పుబ్బఙ్గమో నామ హోతీతి? ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన. యథా హి బహూసు ఏకతో గామఘాతాదీని కమ్మాని కరోన్తేసు ‘‘కో ఏతేసం పుబ్బఙ్గమో’’తి వుత్తే యో నేసం పచ్చయో హోతి, యం నిస్సాయ తే తం కమ్మం కరోన్తి, సో దత్తో వా మిత్తో వా తేసం పుబ్బఙ్గమోతి వుచ్చతి, ఏవంసమ్పదమిదం ¶ వేదితబ్బం. ఇతి ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన మనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా. న హి తే మనే అనుప్పజ్జన్తే ఉప్పజ్జితుం సక్కోన్తి, మనో పన ఏకచ్చేసు చేతసికేసు అనుపజ్జన్తేసుపి ఉప్పజ్జతియేవ. అధిపతివసేన పన మనో సేట్ఠో ఏతేసన్తి మనోసేట్ఠో. యథా హి చోరాదీనం చోరజేట్ఠకాదయో అధిపతినో సేట్ఠా. తథా తేసమ్పి మనో అధిపతి మనోవ సేట్ఠా. యథా పన దారుఆదీహి ¶ నిప్ఫన్నాని తాని తాని భణ్డాని దారుమయాదీని నామ హోన్తి, తథా తేపి మనతో నిప్ఫన్నత్తా మనోమయా నామ.

పదుట్ఠేనాతి ఆగన్తుకేహి అభిజ్ఝాదీహి దోసేహి పదుట్ఠేన. పకతిమనో హి భవఙ్గచిత్తం, తం అపదుట్ఠం. యథా హి పసన్నం ఉదకం ఆగన్తుకేహి నీలాదీహి ఉపక్కిలిట్ఠం నీలోదకాదిభేదం హోతి, న చ నవం ఉదకం, నాపి పురిమం పసన్నఉదకమేవ, తథా తమ్పి ఆగన్తుకేహి అభిజ్ఝాదీహి దోసేహి పదుట్ఠం హోతి, న చ నవం చిత్తం, నాపి పురిమం భవఙ్గచిత్తమేవ, తేనాహ భగవా – ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౪౯). ఏవం మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా సో భాసమానో చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితమేవ భాసతి, కరోన్తో తివిధం కాయదుచ్చరితమేవ కరోతి, అభాసన్తో అకరోన్తో తాయ అభిజ్ఝాదీహి పదుట్ఠమానసతాయ తివిధం మనోదుచ్చరితం పూరేతి. ఏవమస్స దస అకుసలకమ్మపథా పారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

తతో నం దుక్ఖమన్వేతీతి ¶ తతో తివిధదుచ్చరితతో తం పుగ్గలం దుక్ఖం అన్వేతి, దుచ్చరితానుభావేన చతూసు అపాయేసు, మనుస్సేసు వా తమత్తభావం గచ్ఛన్తం కాయవత్థుకమ్పి ఇతరమ్పీతి ఇమినా పరియాయేన కాయికచేతసికం విపాకదుక్ఖం అనుగచ్ఛతి. యథా కిం? చక్కంవ వహతో పదన్తి ధురే యుత్తస్స ధురం వహతో బలిబద్దస్స పదం చక్కం వియ. యథా హి సో ఏకమ్పి దివసం ద్వేపి పఞ్చపి దసపి అడ్ఢమాసమ్పి మాసమ్పి వహన్తో చక్కం నివత్తేతుం జహితుం న సక్కోతి ¶ , అథ ఖ్వస్స పురతో అభిక్కమన్తస్స యుగం గీవం బాధతి, పచ్ఛతో పటిక్కమన్తస్స చక్కం ఊరుమంసం పటిహనతి. ఇమేహి ద్వీహి ఆకారేహి బాధన్తం చక్కం తస్స పదానుపదికం హోతి; తథేవ మనసా పదుట్ఠేన తీణి దుచ్చరితాని పూరేత్వా ఠితం పుగ్గలం నిరయాదీసు తత్థ తత్థ గతగతట్ఠానే దుచ్చరితమూలకం కాయికమ్పి చేతసికమ్పి దుక్ఖమనుబన్ధతీతి.

గాథాపరియోసానే తింససహస్సా భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సమ్పత్తపరిభాయపి దేసనా సాత్థికా సఫలా అహోసీతి.

చక్ఖుపాలత్థేరవత్థు పఠమం

౨. మట్ఠకుణ్డలీవత్థు

౨. మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ధమ్మాతి దుతియగాథాపి ¶ సావత్థియంయేవ మట్ఠకుణ్డలిం ఆరబ్భ భాసితా.

సావత్థియం కిర అదిన్నపుబ్బకో నామ బ్రాహ్మణో అహోసి. తేన కస్సచి కిఞ్చి న దిన్నపుబ్బం, తేన తం ‘‘అదిన్నపుబ్బకో’’త్వేవ సఞ్జానింసు. తస్స ఏకపుత్తకో అహోసి పియో మనాపో. అథస్స పిలన్ధనం కారేతుకామో ‘‘సచే సువణ్ణకారే కారేస్సామి, భత్తవేతనం దాతబ్బం భవిస్సతీ’’తి సయమేవ సువణ్ణం కోట్టేత్వా మట్ఠాని కుణ్డలాని కత్వా అదాసి. తేనస్స పుత్తో మట్ఠకుణ్డలీత్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. తస్స సోళసవస్సికకాలే పణ్డురోగో ఉదపాది. తస్స మాతా పుత్తం ఓలోకేత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, పుత్తస్స తే రోగో ఉప్పన్నో, తికిచ్ఛాపేహి న’’న్తి ఆహ. ‘‘భోతి సచే వేజ్జం ఆనేస్సామి, భత్తవేతనం దాతబ్బం భవిస్సతి; కిం త్వం మమ ధనచ్ఛేదం న ఓలోకేస్ససీ’’తి? ‘‘అథ నం కిం కరిస్ససి, బ్రాహ్మణా’’తి? ‘‘యథా మే ధనచ్ఛేదో న హోతి, తథా కరిస్సామీ’’తి. సో వేజ్జానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘అసుకరోగస్స నామ తుమ్హే కిం భేసజ్జం కరోథా’’తి పుచ్ఛి. అథస్స తే యం వా తం వా రుక్ఖతచాదిం ఆచిక్ఖన్తి. సో తమాహరిత్వా పుత్తస్స భేసజ్జం కరోతి. తం కరోన్తస్సేవస్స రోగో బలవా అహోసి, అతేకిచ్ఛభావం ఉపాగమి. బ్రాహ్మణో ¶ తస్స దుబ్బలభావం ఞత్వా ఏకం వేజ్జం పక్కోసి. సో తం ఓలోకేత్వావ ‘‘అమ్హాకం ఏకం కిచ్చం అత్థి, అఞ్ఞం వేజ్జం పక్కోసిత్వా తికిచ్ఛాపేహీ’’తి తం ¶ పహాయ నిక్ఖమి. బ్రాహ్మణో తస్స మరణసమయం ఞత్వా ‘‘ఇమస్స దస్సనత్థాయ ఆగతా అన్తోగేహే సాపతేయ్యం పస్సిస్సన్తి, బహి నం కరిస్సామీ’’తి పుత్తం నీహరిత్వా బహిఆళిన్దే నిపజ్జాపేసి.

తం దివసం భగవా బలవపచ్చూససమయే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ పుబ్బబుద్ధేసు కతాధికారానం ఉస్సన్నకుసలమూలానం వేనేయ్యబన్ధవానం దస్సనత్థం బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో దససహస్సచక్కవాళేసు ఞాణజాలం పత్థరి. మట్ఠకుణ్డలీ బహిఆళిన్దే నిపన్నాకారేనేవ తస్స అన్తో పఞ్ఞాయి. సత్థా తం దిస్వా తస్స అన్తోగేహా నీహరిత్వా తత్థ నిపజ్జాపితభావం ఞత్వా ‘‘అత్థి ను ఖో మయ్హం ఏత్థ గతపచ్చయేన అత్థో’’తి ఉపధారేన్తో ఇదం అద్దస – అయం మాణవో మయి చిత్తం పసాదేత్వా కాలం కత్వా తావతింసదేవలోకే తింసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తిస్సతి, అచ్ఛరాసహస్సపరివారో భవిస్సతి, బ్రాహ్మణోపి తం ఝాపేత్వా రోదన్తో ఆళాహనే విచరిస్సతి. దేవపుత్తో తిగావుతప్పమాణం సట్ఠిసకటభారాలఙ్కారపటిమణ్డితం అచ్ఛరాసహస్సపరివారం అత్తభావం ఓలోకేత్వా ‘‘కేన ను ఖో కమ్మేన మయా అయం సిరిసమ్పత్తి లద్ధా’’తి ఓలోకేత్వా మయి ¶ చిత్తప్పసాదేన లద్ధభావం ఞత్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో ధనచ్ఛేదభయేన మమ భేసజ్జమకత్వా ఇదాని ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి, విప్పకారప్పత్తం నం కరిస్సామీ’’తి పితరి రోదన్తే మట్ఠకుణ్డలివణ్ణేన ఆగన్త్వా ఆళాహనస్సావిదూరే ¶ నిపజ్జిత్వా రోదిస్సతి. అథ నం బ్రాహ్మణో ‘‘కోసి త్వ’’న్తి పుచ్ఛిస్సతి. ‘‘అహం తే పుత్తో మట్ఠకుణ్డలీ’’తి ఆచిక్ఖిస్సతి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసీ’’తి? ‘‘తావసింసభవనే’’తి. ‘‘కిం కమ్మం కత్వా’’తి వుత్తే మయి చిత్తప్పసాదేన నిబ్బత్తభావం ఆచిక్ఖిస్సతి. బ్రాహ్మణో ‘‘తుమ్హేసు చిత్తం పసాదేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తో నామ అత్థీ’’తి మం పుచ్ఛిస్సతి. అథస్సాహం ‘‘ఏత్తకాని సతాని వా సహస్సాని వా సతసహస్సాని వాతి న సక్కా గణనా పరిచ్ఛిన్దితు’’న్తి వత్వా ధమ్మపదే గాథం భాసిస్సామి. గాథాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి, మట్ఠ కుణ్డలీ సోతాపన్నో భవిస్సతి. తథా అదిన్నపుబ్బకో బ్రాహ్మణో. ఇతి ¶ ఇమం కులపుత్తం నిస్సాయ మహాధమ్మాభిసమయో భవిస్సతీతి దిస్వా పునదివసే కతసరీరపటిజగ్గనో మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో సావత్థిం పిణ్డాయ పవిసిత్వా అనుపుబ్బేన బ్రాహ్మణస్స గేహద్వారం గతో.

తస్మిం ఖణే మట్ఠకుణ్డలీ అన్తోగేహాభిముఖో నిపన్నో హోతి. అథస్స సత్థా అత్తనో అపస్సనభావం ఞత్వా ఏకం రస్మిం విస్సజ్జేసి. మాణవో ‘‘కిం ఓభాసో నామేసో’’తి పరివత్తేత్వా నిపన్నోవ సత్థారం దిస్వా, ‘‘అన్ధబాలపితరం నిస్సాయ ఏవరూపం బుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా కాయవేయ్యావటికం వా కాతుం దానం వా దాతుం ధమ్మం వా సోతుం నాలత్థం, ఇదాని మే హత్థాపి అనధిపతేయ్యా, అఞ్ఞం కత్తబ్బం నత్థీ’’తి మనమేవ పసాదేసి. సత్థా ‘‘అలం ఏత్తకేన చిత్తప్పసాదేన ఇమస్సా’’తి పక్కామి. సో తథాగతే చక్ఖుపథం విజహన్తేయేవ ¶ పసన్నమనో కాలం కత్వా సుత్తప్పబుద్ధో వియ దేవలోకే తింసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తి.

బ్రాహ్మణోపిస్స సరీరం ఝాపేత్వా ఆళాహనే రోదనపరాయణో అహోసి, దేవసికం ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి – ‘‘కహం ఏకపుత్తక, కహం ఏకపుత్తకా’’తి. దేవపుత్తోపి అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా, ‘‘కేన మే కమ్మేన లద్ధా’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘సత్థరి మనోపసాదేనా’’తి ఞత్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో మమ అఫాసుకకాలే భేసజ్జమకారేత్వా ఇదాని ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి, విప్పకారప్పత్తమేవ నం కాతుం వట్టతీ’’తి మట్ఠకుణ్డలివణ్ణేన ఆగన్త్వా ఆళాహనస్సావిదూరే బాహా పగ్గయ్హ రోదన్తో అట్ఠాసి. బ్రాహ్మణో తం దిస్వా ‘‘అహం తావ పుత్తసోకేన రోదామి, ఏస కిమత్థం రోదతి, పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి పుచ్ఛన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అలఙ్కతో ¶ మట్ఠకుణ్డలీ,

మాలధారీ హరిచన్దనుస్సదో;

బాహా పగ్గయ్హ కన్దసి,

వనమజ్ఝే కిం దుక్ఖితో తువ’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౦౭; పే. వ. ౧౮౬);

సో ¶ మాణవో ఆహ –

‘‘సోవణ్ణమయో పభస్సరో,

ఉప్పన్నో రథపఞ్జరో మమ;

తస్స చక్కయుగం న విన్దామి,

తేన దుక్ఖేన జహామి జీవిత’’న్తి. (వ. ౧౨౦౮; పే. వ. ౧౮౭);

అథ ¶ నం బ్రాహ్మణో ఆహ –

‘‘సోవణ్ణమయం మణిమయం,

లోహితకమయం అథ రూపియమయం;

ఆచిక్ఖ మే భద్ద మాణవ,

చక్కయుగం పటిపాదయామి తే’’తి. (వి. వ. ౧౨౦౯; పే. వ. ౧౮౮);

తం సుత్వా మాణవో ‘‘అయం బ్రాహ్మణో పుత్తస్స భేసజ్జమకత్వా పుత్తపతిరూపకం మం దిస్వా రోదన్తో ‘సువణ్ణాదిమయం రథచక్కం కరోమీ’తి వదతి, హోతు నిగ్గణ్హిస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘కీవ మహన్తం మే చక్కయుగం కరిస్ససీ’’తి వత్వా ‘‘యావ మహన్తం ఆకఙ్ఖసి, తావ మహన్తం కరిస్సామీ’’తి వుత్తే ‘‘చన్దిమసూరియేహి మే అత్థో, తే మే దేహీ’’తి యాచన్తో ఆహ –

‘‘సో మాణవో తస్స పావది,

చన్దసూరియా ఉభయేత్థ దిస్సరే;

సోవణ్ణమయో ¶ రథో మమ,

తేన చక్కయుగేన సోభతీ’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౦; పే. వ. ౧౮౯);

అథ నం బ్రాహ్మణో ఆహ –

‘‘బాలో ఖో త్వం అసి మాణవ,

యో త్వం పత్థయసే అపత్థియం;

మఞ్ఞామి తువం మరిస్ససి,

న హి త్వం లచ్ఛసి చన్దసూరియే’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౧; పే. వ. ౧౯౦);

అథ ¶ నం మాణవో ఆహ –

‘‘కిం పన పఞ్ఞాయమానస్సత్థాయ రోదన్తో బాలో హోతి, ఉదాహు అపఞ్ఞాయమానస్సత్థాయా’’తి వత్వా –

‘‘గమనాగమనమ్పి ¶ దిస్సతి,

వణ్ణధాతు ఉభయత్థ వీథియా;

పేతో కాలకతో న దిస్సతి,

కో నిధ కన్దతం బాల్యతరో’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౨; పే. వ. ౧౯౧);

తం సుత్వా బ్రాహ్మణో ‘‘యుత్తం ఏస వదతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా –

‘‘సచ్చం ఖో వదేసి మాణవ,

అహమేవ కన్దతం బాల్యతరో;

చన్దం వియ దారకో రుదం,

పేతం కాలకతాభిపత్థయి’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౧౩; పే. వ. ౧౯౨) –

వత్వా ¶ తస్స కథాయ నిస్సోకో హుత్వా మాణవస్స థుతిం కరోన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘ఆదిత్తం వత మం సన్తం, ఘతసిత్తంవ పావకం;

వారినా వియ ఓసిఞ్చం, సబ్బం నిబ్బాపయే దరం.

‘‘అబ్బహీ వత మే సల్లం, సోకం హదయనిస్సితం;

యో మే సోకపరేతస్స, పుత్తసోకం అపానుది.

‘‘స్వాహం అబ్బూళ్హసల్లోస్మి, సీతిభూతోస్మి నిబ్బుతో;

న సోచామి న రోదామి, తవ సుత్వాన మాణవా’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౪-౧౨౧౬; పే. వ. ౧౯౩-౧౯౫);

అథ ¶ నం ‘‘కో నామ త్వ’’న్తి పుచ్ఛన్తో –

‘‘దేవతానుసి గన్ధబ్బో, అదు సక్కో పురిన్దదో;

కో వా త్వం కస్స వా పుత్తో, కథం జానేము తం మయ’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౧౭; పే. వ. ౧౯౬) –

ఆహ. అథస్స మాణవో –

‘‘యఞ్చ కన్దసి యఞ్చ రోదసి,

పుత్తం ఆళాహనే సయం దహిత్వా;

స్వాహం కుసలం కరిత్వా కమ్మం,

తిదసానం సహబ్యతం గతో’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౮; పే. వ. ౧౯౭) –

ఆచిక్ఖి ¶ . అథ నం బ్రాహ్మణో ఆహ –

‘‘అప్పం వా బహుం వా నాద్దసామ,

దానం దదన్తస్స సకే అగారే;

ఉపోసథకమ్మం ¶ వా తాదిసం,

కేన కమ్మేన గతోసి దేవలోక’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౧౯; పే. వ. ౧౯౮);

మాణవో ఆహ –

‘‘ఆబాధికోహం దుక్ఖితో గిలానో,

ఆతూరరూపోమ్హి సకే నివేసనే;

బుద్ధం విగతరజం వితిణ్ణకఙ్ఖం,

అద్దక్ఖిం సుగతం అనోమపఞ్ఞం.

‘‘స్వాహం ముదితధనో పసన్నచిత్తో,

అఞ్జలిం అకరిం తథాగతస్స;

తాహం కుసలం కరిత్వాన కమ్మం,

తిదసానం సహబ్యతం గతో’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౦-౧౨౨౧; పే. వ. ౧౯౯-౨౦౦);

తస్మిం ¶ కథేన్తేయేవ బ్రాహ్మణస్స సకలసరీరం పీతియా పరిపూరి. సో తం పీతిం పవేదేన్తో –

‘‘అచ్ఛరియం వత అబ్భుతం వత,

అఞ్జలికమ్మస్స అయమీదిసో విపాకో;

అహమ్పి పముదితమనో పసన్నచిత్తో,

అజ్జేవ బుద్ధం సరణం వజామీ’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౨; పే. వ. ౨౦౧) –

ఆహ. అథ నం మాణవో –

‘‘అజ్జేవ బుద్ధం సరణం వజాహి,

ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ పసన్నచిత్తో;

తథేవ ¶ సిక్ఖాపదాని పఞ్చ,

అఖణ్డఫుల్లాని సమాదియస్సు.

పాణాతిపాతా విరమస్సు ఖిప్పం,

లోకే అదిన్నం పరివజ్జయస్సు;

అమజ్జపో మా చ ముసా భణాహి,

సకేన దారేన చ హోహి తుట్ఠో’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౩-౧౨౨౪; పే. వ. ౨౦౨-౨౦౩) –

ఆహ ¶ . సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అత్థకామోసి మే యక్ఖ, హితకామోసి దేవతే;

కరోమి తుయ్హం వచనం, త్వంసి ఆచరియో మమ.

‘‘ఉపేమి సరణం బుద్ధం, ధమ్మఞ్చాపి అనుత్తరం;

సఙ్ఘఞ్చ నరదేవస్స, గచ్ఛామి సరణం అహం.

‘‘పాణాతిపాతా విరమామి ఖిప్పం,

లోకే అదిన్నం పరివజ్జయామి;

అమజ్జపో నో చ ముసా భణామి,

సకేన దారేన చ హోమి తుట్ఠో’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౫-౧౨౨౭; పే. వ. ౨౦౪-౨౦౬);

అథ ¶ నం దేవపుత్తో, ‘‘బ్రాహ్మణ, తే గేహే బహుం ధనం అత్థి, సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా దానం దేహి, ధమ్మం సుణాహి, పఞ్హం పుచ్ఛాహీ’’తి వత్వా తత్థేవ అన్తరధాయి.

బ్రాహ్మణోపి గేహం గన్త్వా బ్రాహ్మణిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘భద్దే, అహం అజ్జ సమణం గోతమం నిమన్తేత్వా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, సక్కారం కరోహీ’’తి వత్వా విహారం గన్త్వా సత్థారం నేవ అభివాదేత్వా న పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం ఠితో, ‘‘భో గోతమ, అధివాసేహి అజ్జతనాయ భత్తం సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేనా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సో సత్థు అధివాసనం విదిత్వా వేగేనాగన్త్వా ¶ సకే నివేసనే పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయఞ్చ పటియాదాపేసి. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో తస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. బ్రాహ్మణో సక్కచ్చం పరివిసి, మహాజనో సన్నిపతి. మిచ్ఛాదిట్ఠికేన కిర తథాగతే నిమన్తితే ద్వే జనకాయా సన్నిపతన్తి మిచ్ఛాదిట్ఠికా ‘‘అజ్జ సమణం గోతమం పఞ్హం పుచ్ఛనాయ విహేఠియమానం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి, సమ్మాదిట్ఠికా ‘‘అజ్జ బుద్ధవిసయం బుద్ధలీళం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి. అథ ఖో బ్రాహ్మణో కతభత్తకిచ్చం తథాగతముపసఙ్కమిత్వా నీచాసనే నిసిన్నో పఞ్హం పుచ్ఛి – ‘‘భో గోతమ, తుమ్హాకం దానం అదత్వా పూజం అకత్వా ధమ్మం అసుత్వా ఉపోసథవాసం అవసిత్వా కేవలం మనోపసాదమత్తేనేవ సగ్గే నిబ్బత్తా నామ హోన్తీ’’తి? ‘‘బ్రాహ్మణ, కస్మా మం పుచ్ఛసి, నను తే పుత్తేన మట్ఠకుణ్డలినా మయి మనం పసాదేత్వా ¶ అత్తనో సగ్గే నిబ్బత్తభావో కథితో’’తి? ‘‘కదా, భో గోతమా’’తి? నను త్వం అజ్జ సుసానం గన్త్వా కన్దన్తో అవిదూరే బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తం ఏకం మాణవం దిస్వా ‘‘అలఙ్కతో మట్ఠకుణ్డలీ, మాలధారీ ¶ హరిచన్దనుస్సదో’’తి ద్వీహి జనేహి కథితకథం పకాసేన్తో సబ్బం మట్ఠకుణ్డలివత్థుం కథేసి. తేనేవేతం బుద్ధభాసితం నామ జాతం.

తం కథేత్వా చ పన ‘‘న ఖో, బ్రాహ్మణ, ఏకసతం వా న ద్వేసతం, అథ ఖో మయి మనం పసాదేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తానం గణనా నామ నత్థీ’’తి ఆహ. అథ మహాజనో న నిబ్బేమతికో హోతి, అథస్స అనిబ్బేమతికభావం విదిత్వా సత్థా ‘‘మట్ఠకుణ్డలిదేవపుత్తో విమానేనేవ సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి అధిట్ఠాసి. సో తిగావుతప్పమాణేనేవ దిబ్బాభరణపటిమణ్డితేన అత్తభావేన ఆగన్త్వా విమానతో ఓరుయ్హ సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం ఇమం సమ్పత్తిం కిం కమ్మం కత్వా పటిలభీ’’తి పుచ్ఛన్తో –

‘‘అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, యా త్వం తిట్ఠసి దేవతే;

ఓభాసేన్తీ దిసా సబ్బా, ఓసధీ వియ తారకా;

పుచ్ఛామి తం దేవ మహానుభావ, మనుస్సభూతో కిమకాసి పుఞ్ఞ’’న్తి. –

గాథమాహ. ‘‘దేవపుత్తో అయం మే, భన్తే, సమ్పత్తి తుమ్హేసు చిత్తం పసాదేత్వా లద్ధా’’తి. ‘‘మయి చిత్తం పసాదేత్వా లద్ధా తే’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. మహాజనో దేవపుత్తం ఓలోకేత్వా ‘‘అచ్ఛరియా వత, భో, బుద్ధగుణా, అదిన్నపుబ్బకబ్రాహ్మణస్స నామ పుత్తో అఞ్ఞం ¶ కిఞ్చి పుఞ్ఞం అకత్వా సత్థరి చిత్తం పసాదేత్వా ఏవరూపం సమ్పత్తిం పటిలభీ’’తి తుట్ఠిం పవేదేసి.

అథ ¶ నేసం కుసలాకుసలకమ్మకరణే మనోవ పుబ్బఙ్గమో, మనోవ సేట్ఠో. పసన్నేన హి మనేన కతం కమ్మం దేవలోకం మనుస్సలోకం గచ్ఛన్తం పుగ్గలం ఛాయావ న విజహతీతి ఇదం వత్థుం కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా పతిట్ఠాపితమత్తికం సాసనం రాజముద్దాయ లఞ్ఛన్తో వియ ధమ్మరాజా ఇమం గాథమాహ –

౨. ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా.

మనసా చే పసన్నేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం సుఖమన్వేతి, ఛాయావ అనపాయినీ’’తి.

తత్థ ¶ కిఞ్చాపి మనోతి అవిసేసేన సబ్బమ్పి చతుభూమికచిత్తం వుచ్చతి, ఇమస్మిం పన పదే నియమియమానం వవత్థాపియమానం పరిచ్ఛిజ్జియమానం అట్ఠవిధం కామావచరకుసలచిత్తం లబ్భతి. వత్థువసేన పనాహరియమానం తతోపి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తమేవ లబ్భతి. పుబ్బఙ్గమాతి తేన పఠమగామినా హుత్వా సమన్నాగతా. ధమ్మాతి వేదనాదయో తయో ఖన్ధా. ఏతే హి ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన సోమనస్ససమ్పయుత్తమనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా నామ. యథా హి బహూసు ఏకతో హుత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘస్స చీవరదానాదీని వా ఉళారపూజాధమ్మస్సవనాదీని వా మాలాగన్ధసక్కారకరణాదీని వా పుఞ్ఞాని కరోన్తేసు ‘‘కో ఏతేసం పుబ్బఙ్గమో’’తి వుత్తే యో తేసం పచ్చయో హోతి, యం నిస్సాయ తే తాని పుఞ్ఞాని కరోన్తి, సో తిస్సో వా ఫుస్సో వా తేసం పుబ్బఙ్గమోతి వుచ్చతి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. ఇతి ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన మనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి ¶ మనోపుబ్బఙ్గమా. న హి తే మనే అనుప్పజ్జన్తే ఉప్పజ్జితుం సక్కోన్తి, మనో పన ఏకచ్చేసు చేతసికేసు అనుప్పజ్జన్తేసుపి ఉప్పజ్జతియేవ. ఏవం అధిపతివసేన పన మనో సేట్ఠో ఏతేసన్తి మనోసేట్ఠా. యథా హి గణాదీనం అధిపతి పురిసో గణసేట్ఠో సేణిసేట్ఠోతి వుచ్చతి, తథా తేసమ్పి మనోవ సేట్ఠో. యథా పన సువణ్ణాదీహి నిప్ఫాదితాని భణ్డాని సువణ్ణమయాదీని నామ హోన్తి, తథా ఏతేపి మనతో నిప్ఫన్నత్తా మనోమయా నామ.

పసన్నేనాతి అనభిజ్ఝాదీహి గుణేహి పసన్నేన. భాసతి వా కరోతి వాతి ఏవరూపేన మనేన భాసన్తో చతుబ్బిధం వచీసుచరితమేవ భాసతి, కరోన్తో తివిధం కాయసుచరితమేవ కరోతి, అభాసన్తో అకరోన్తో తాయ అనభిజ్ఝాదీహి పసన్నమానసతాయ తివిధం మనోసుచరితం పూరేతి. ఏవమస్స దస కుసలకమ్మపథా పారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

తతో నం సుఖమన్వేతీతి తతో తివిధసుచరితతో నం పుగ్గలం సుఖ మన్వేతి. ఇధ తేభూమికమ్పి ¶ కుసలం అధిప్పేతం, తస్మా తేభూమికసుచరితానుభావేన సుగతిభవే నిబ్బత్తం పుగ్గలం, దుగ్గతియం వా సుఖానుభవనట్ఠానే ఠితం కాయవత్థుకమ్పి ఇతరవత్థుకమ్పి అవత్థుకమ్పీతి కాయికచేతసికం విపాకసుఖం అనుగచ్ఛతి, న విజహతీతి అత్థో వేదితబ్బో. యథా కిం? ఛాయావ అనపాయినీతి యథా హి ఛాయా నామ సరీరప్పటిబద్ధా సరీరే గచ్ఛన్తే గచ్ఛతి, తిట్ఠన్తే తిట్ఠతి ¶ , నిసీదన్తే నిసీదతి, న సక్కోతి, ‘‘సణ్హేన వా ఫరుసేన ¶ వా నివత్తాహీ’’తి వత్వా వా పోథేత్వా వా నివత్తాపేతుం. కస్మా? సరీరప్పటిబద్ధత్తా. ఏవమేవ ఇమేసం దసన్నం కుసలకమ్మపథానం ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణకుసలమూలికం కామావచరాదిభేదం కాయికచేతసికసుఖం గతగతట్ఠానే అనపాయినీ ఛాయా వియ హుత్వా న విజహతీతి.

గాథాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, మట్ఠకుణ్డలిదేవపుత్తో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, తథా అదిన్నపుబ్బకో బ్రాహ్మణో. సో తావమహన్తం విభవం బుద్ధసాసనే విప్పకిరీతి.

మట్ఠకుణ్డలీవత్థు దుతియం.

౩. తిస్సత్థేరవత్థు

అక్కోచ్ఛి మన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిరాయస్మా తిస్సత్థేరో భగవతో పితుచ్ఛాపుత్తో అహోసి, మహల్లకకాలే పబ్బజిత్వా బుద్ధానం ఉప్పన్నలాభసక్కారం పరిభుఞ్జన్తో థూలసరీరో ఆకోటితపచ్చాకోటితేహి చీవరేహి నివాసేత్వా యేభుయ్యేన విహారమజ్ఝే ఉపట్ఠానసాలాయం నిసీదతి. తథాగతం దస్సనత్థాయ ఆగతా ఆగన్తుకభిక్ఖూ తం దిస్వా ‘‘ఏకో మహాథేరో భవిస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ తస్స సన్తికం గన్త్వా వత్తం ఆపుచ్ఛన్తి, పాదసమ్బాహనాదీని ఆపుచ్ఛన్తి. సో తుణ్హీ అహోసి. అథ నం ఏకో దహరభిక్ఖు ‘‘కతివస్సా తుమ్హే’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘వస్సం నత్థి, మహల్లకకాలే పబ్బజితా మయ’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆవుసో, దుబ్బినీత, మహల్లక ¶ , అత్తనో పమాణం న జానాసి, ఏత్తకే మహాథేరే దిస్వా సామీచికమ్మమత్తమ్పి న కరోసి, వత్తే ఆపుచ్ఛియమానే తుణ్హీ హోసి, కుక్కుచ్చమత్తమ్పి తే నత్థీ’’తి అచ్ఛరం పహరి. సో ఖత్తియమానం జనేత్వా ‘‘తుమ్హే కస్స సన్తికం ఆగతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సత్థు సన్తిక’’న్తి వుత్తే ‘‘మం పన ‘కో ఏసో’తి సల్లక్ఖేథ, మూలమేవ వో ఛిన్దిస్సామీ’’తి వత్వా రుదన్తో దుక్ఖీ దుమ్మనో సత్థు సన్తికం అగమాసి ¶ . అథ నం సత్థా ‘‘కిం ను త్వం తిస్స దుక్ఖీ దుమ్మనో అస్సుముఖో రోదమానో ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. తేపి భిక్ఖూ ‘‘ఏస గన్త్వా కిఞ్చి ఆలోళం కరేయ్యా’’తి తేనేవ ¶ సద్ధిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సో సత్థారా పుచ్ఛితో ‘‘ఇమే మం, భన్తే, భిక్ఖూ అక్కోసన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘కహం పన త్వం నిసిన్నోసీ’’తి? ‘‘విహారమజ్ఝే ఉపట్ఠానసాలాయం, భన్తే’’తి. ‘‘ఇమే తే భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తా దిట్ఠా’’తి? ‘‘ఆమ, దిట్ఠా, భన్తే’’తి. ‘‘కిం ఉట్ఠాయ తే పచ్చుగ్గమనం కత’’న్తి? ‘‘న కతం, భన్తే’’తి. ‘‘పరిక్ఖారగ్గహణం ఆపుచ్ఛిత’’న్తి? ‘‘నాపుచ్ఛితం, భన్తే’’తి. ‘‘వత్తం వా పానీయం వా ఆపుచ్ఛిత’’న్తి. ‘‘నాపుచ్ఛితం భన్తే’’తి? ‘‘ఆసనం నీహరిత్వా అభివాదేత్వా పాదసమ్బాహనం కత’’న్తి? ‘‘న కతం, భన్తే’’తి. ‘‘తిస్స మహల్లకభిక్ఖూనం సబ్బం ఏతం వత్తం కాతబ్బం, ఏతం వత్తం అకరోన్తేన విహారమజ్ఝే నిసీదితుం న వట్టతి, తవేవ దోసో, ఏతే భిక్ఖూ ఖమాపేహీ’’తి? ‘‘ఏతే మం, భన్తే, అక్కోసింసు ¶ , నాహం ఏతే ఖమాపేమీ’’తి. ‘‘తిస్స మా ఏవం కరి, తవేవ దోసో, ఖమాపేహి నే’’తి? ‘‘న ఖమాపేమి, భన్తే’’తి. అథ సత్థా ‘‘దుబ్బచో ఏస, భన్తే’’తి భిక్ఖూహి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ దుబ్బచో ఏస, పుబ్బేపి ఏస దుబ్బచోయేవా’’తి వత్వా ‘‘ఇదాని తావస్స, భన్తే, దుబ్బచభావో అమ్హేహి ఞాతో, అతీతే ఏస కిం అకాసీ’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథా’’తి వత్వా అతీతమాహరి.

అతీతే బారాణసియం బారాణసిరఞ్ఞే రజ్జం కారేన్తే దేవిలో నామ తాపసో అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా లోణమ్బిలసేవనత్థాయ చత్తారో మాసే నగరముపనిస్సాయ వసితుకామో హిమవన్తతో ఆగన్త్వా నగరద్వారే దారకే దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇమం నగరం సమ్పత్తపబ్బజితా కత్థ వసన్తీ’’తి? ‘‘కుమ్భకారసాలాయం, భన్తే’’తి. తాపసో కుమ్భకారసాలం గన్త్వా ద్వారే ఠత్వా ‘‘సచే తే భగ్గవ అగరు, వసేయ్యామ ఏకరత్తిం సాలాయ’’న్తి ఆహ. కుమ్భకారో ‘‘మయ్హం రత్తిం సాలాయం కిచ్చం నత్థి, మహతీ సాలా, యథాసుఖం వసథ, భన్తే’’తి సాలం నియ్యాదేసి. తస్మిం పవిసిత్వా నిసిన్నే అపరోపి నారదో నామ తాపసో హిమవన్తతో ఆగన్త్వా కుమ్భకారం ఏకరత్తివాసం యాచి. కుమ్భకారో ‘‘పఠమం ఆగతో ఇమినా సద్ధిం ఏకతో వసితుకామో భవేయ్య వా నో వా, అత్తానం పరిమోచేస్సామీ’’తి ¶ చిన్తేత్వా ‘‘సచే, భన్తే, పఠమం ఉపగతో రోచేస్సతి, తస్స రుచియా వసథా’’తి ఆహ. సో తముపసఙ్కమిత్వా ‘‘సచే తే, ఆచరియ అగరు, మయఞ్చేత్థ ఏకరత్తిం వసేయ్యామా’’తి యాచి. ‘‘మహతీ సాలా, పవిసిత్వా ¶ ఏకమన్తే వసాహీ’’తి వుత్తే పవిసిత్వా పురేతరం పవిట్ఠస్స దేవిలస్స అపరభాగే నిసీది. ఉభోపి సారణీయకథం కథేత్వా నిపజ్జింసు.

సయనకాలే ¶ నారదో దేవిలస్స నిపజ్జనట్ఠానఞ్చ ద్వారఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా నిపజ్జి. సో పన దేవిలో నిపజ్జమానో అత్తనో నిపజ్జనట్ఠానే అనిపజ్జిత్వా ద్వారమజ్ఝే తిరియం నిపజ్జి. నారదో రత్తిం నిక్ఖమన్తో తస్స జటాసు అక్కమి. ‘‘కో మం అక్కమీ’’తి చ వుత్తే, ‘‘ఆచరియ, అహ’’న్తి ఆహ. ‘‘కూటజటిల, అరఞ్ఞతో ఆగన్త్వా మమ జటాసు అక్కమసీ’’తి. ‘‘ఆచరియ, తుమ్హాకం ఇధ నిపన్నభావం న జానామి, ఖమథ మే’’తి వత్వా తస్స కన్దన్తస్సేవ బహి నిక్ఖమి. ఇతరో ‘‘అయం పవిసన్తోపి మం అక్కమేయ్యా’’తి పరివత్తేత్వా పాదట్ఠానే సీసం కత్వా నిపజ్జి. నారదోపి పవిసన్తో ‘‘పఠమంపాహం ఆచరియే అపరజ్ఝిం, ఇదానిస్స పాదపస్సేన పవిసిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఆగచ్ఛన్తో గీవాయ అక్కమి. ‘‘కో ఏసో’’తి చ వుత్తే ‘‘అహం, ఆచరియా’’తి వత్వా ‘‘కూటజటిల, పఠమం మమ జటాసు అక్కమిత్వా ఇదాని గీవాయ అక్కమసి, అభిసపిస్సామి త’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆచరియ, మయ్హం దోసో నత్థి, అహం తుమ్హాకం ఏవం నిపన్నభావం న జానామి, ‘పఠమమ్పి మే అపరద్ధం, ఇదాని పాదపస్సేన ¶ పవిసిస్సామీ’తి పవిట్ఠోమ్హి, ఖమథ మే’’తి ఆహ. ‘‘కూటజటిల, అభిసపిస్సామి త’’న్తి. ‘‘మా ఏవం కరిత్థ ఆచరియా’’తి. సో తస్స వచనం అనాదియిత్వా –

‘‘సహస్సరంసీ సతతేజో, సూరియో తమవినోదనో;

పాతోదయన్తే సూరియే, ముద్ధా తే ఫలతు సత్తధా’’తి. –

తం అభిసపి ఏవ. నారదో, ‘‘ఆచరియ, మయ్హం దోసో నత్థీతి మమ వదన్తస్సేవ తుమ్హే అభిసపథ, యస్స దోసో అత్థి, తస్స ముద్ధా ఫలతు, మా నిద్దోసస్సా’’తి వత్వా –

‘‘సహస్సరంసీ సతతేజో, సూరియో తమవినోదనో;

పాతోదయన్తే సూరియే, ముద్ధా తే ఫలతు సత్తధా’’తి. –

అభిసపి. సో పన మహానుభావో అతీతే చత్తాలీస, అనాగతే చత్తాలీసాతి అసీతికప్పే అనుస్సరతి. తస్మా ‘‘కస్స ను ఖో ఉపరి అభిసపో పతిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘ఆచరియస్సా’’తి ఞత్వా తస్మిం అనుకమ్పం పటిచ్చ ఇద్ధిబలేన అరుణుగ్గమనం నివారేతి.

నాగరా ¶ అరుణే అనుగ్గచ్ఛన్తే రాజద్వారం గన్త్వా, ‘‘దేవ, తయి రజ్జం కారేన్తే అరుణో న ఉట్ఠహతి, అరుణం నో ఉట్ఠాపేహీ’’తి కన్దింసు. రాజా అత్తనో కాయకమ్మాదీని ఓలోకేన్తో కిఞ్చి అయుత్తం అదిస్వా ‘‘కిం ను ఖో కారణ’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘పబ్బజితానం వివాదేన భవితబ్బ’’న్తి ¶ పరిసఙ్కమానో ‘‘కచ్చి ఇమస్మిం నగరే పబ్బజితా అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘హియ్యో సాయం కుమ్భకారసాలాయం ఆగతా అత్థి దేవా’’తి వుత్తే తంఖణఞ్ఞేవ రాజా ¶ ఉక్కాహి ధారియమానాహి తత్థ గన్త్వా నారదం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ఆహ –

‘‘కమ్మన్తా నప్పవత్తన్తి, జమ్బుదీపస్స నారద;

కేన లోకో తమోభూతో, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

నారదో సబ్బం తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా ఇమినా కారణేన అహం ఇమినా అభిసపితో, అథాహం ‘‘మయ్హం దోసో నత్థి, యస్స దోసో అత్థి, తస్సేవ ఉపరి అభిసపో పతతూ’’తి వత్వా అభిసపిం. అభిసపిత్వా చ పన ‘‘కస్స ను ఖో ఉపరి అభిసపో పతిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘సూరియుగ్గమనవేలాయ ఆచరియస్స ముద్ధా సత్తధా ఫలిస్సతీ’’తి దిస్వా ఏతస్మిం అనుకమ్పం పటిచ్చ అరుణస్స ఉగ్గమనం న దేమీతి. ‘‘కథం పన అస్స, భన్తే, అన్తరాయో న భవేయ్యా’’తి. ‘‘సచే మం ఖమాపేయ్య, న భవేయ్యా’’తి. ‘‘తేన హి ఖమాపేహీ’’తి వుత్తే ‘‘ఏసో, మహారాజ, మం జటాసు చ గీవాయ చ అక్కమి, నాహం ఏతం కూటజటిలం ఖమాపేమీ’’తి. ‘‘ఖమాపేహి, భన్తే, మా ఏవం కరిత్థా’’తి. ‘‘న ఖమాపేమీ’’తి. ‘‘ముద్ధా తే సత్తధా ఫలిస్సతీ’’తి వుత్తేపి న ఖమాపేతియేవ. అథ నం రాజా ‘‘న త్వం అత్తనో రుచియా ఖమాపేస్ససీ’’తి హత్థపాదకుచ్ఛిగీవాసు గాహాపేత్వా నారదస్స పాదమూలే ఓనమాపేసి. నారదోపి ‘‘ఉట్ఠేహి, ఆచరియ, ఖమామి తే’’తి వత్వా, ‘‘మహారాజ, నాయం యథామనేన ఖమాపేతి, నగరస్స అవిదూరే ¶ ఏకో సరో అత్థి, తత్థ నం సీసే మత్తికాపిణ్డం కత్వా గలప్పమాణే ఉదకే ఠపాపేహీ’’తి ఆహ. రాజా తథా కారేసి. నారదో దేవిలం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఆచరియ, మయా ఇద్ధియా విస్సట్ఠాయ సూరియసన్తాపే ఉట్ఠహన్తే ఉదకే నిముజ్జిత్వా అఞ్ఞేన ఠానేన ఉత్తరిత్వా గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి ఆహ. ‘‘తస్స సూరియరంసీహి సంఫుట్ఠమత్తోవ మత్తికాపిణ్డో సత్తధా ఫలి, సో నిముజ్జిత్వా అఞ్ఞేన ఠానేన పలాయీ’’తి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘తదా, భిక్ఖవే, రాజా ఆనన్దో అహోసి, దేవిలో తిస్సో, నారదో అహమేవాతి ఏవం తదాపేస దుబ్బచోయేవా’’తి ¶ వత్వా తిస్సత్థేరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తిస్స, భిక్ఖునో నామ ‘అసుకేనాహం అక్కుట్ఠో, అసుకేన పహటో, అసుకేన జితో, అసుకో ఖో మే భణ్డం అహాసీ’తి చిన్తేన్తస్స వేరం నామ న వూపసమ్మతి, ఏవం పన అనుపనయ్హన్తస్సేవ ఉపసమ్మతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౩.

‘‘అక్కోచ్ఛి ¶ మం అవధి మం, అజిని మం అహాసి మే;

యే చ తం ఉపనయ్హన్తి, వేరం తేసం న సమ్మతి.

౪.

‘‘అక్కోచ్ఛి మం అవధి మం, అజిని మం అహాసి మే;

యే చ తం నుపనయ్హన్తి, వేరం తేసూపసమ్మతీ’’తి.

తత్థ అక్కోచ్ఛీతి అక్కోసి. అవధీతి పహరి. అజినీతి ¶ కూటసక్ఖిఓతారణేన వా వాదపటివాదేన వా కరణుత్తరియకరణేన వా అజేసి. అహాసి మేతి మమ సన్తకం పత్తాదీసు కిఞ్చిదేవ అవహరి. యే చ తన్తి యే కేచి దేవతా వా మనుస్సా వా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా తం ‘‘అక్కోచ్ఛి మ’’న్తిఆదివత్థుకం కోధం సకటధురం వియ నద్ధినా పూతిమచ్ఛాదీని వియ చ కుసాదీహి పునప్పునం వేఠేత్వా ఉపనయ్హన్తి, తేసం సకిం ఉప్పన్నం వేరం న సమ్మతీతి వూపసమ్మతి. యే చ తం నుపనయ్హన్తీతి అసతియా అమనసికారవసేన వా కమ్మపచ్చవేక్ఖణాదివసేన వా యే తం అక్కోసాదివత్థుకం కోధం తయాపి కోచి నిద్దోసో పురిమభవే అక్కుట్ఠో భవిస్సతి, పహటో భవిస్సతి, కూటసక్ఖిం ఓతారేత్వా జితో భవిస్సతి, కస్సచి తే పసయ్హ కిఞ్చి అచ్ఛిన్నం భవిస్సతి, తస్మా నిద్దోసో హుత్వాపి అక్కోసాదీని పాపుణాసీతి ఏవం న ఉపనయ్హన్తి. తేసు పమాదేన ఉప్పన్నమ్పి వేరం ఇమినా అనుపనయ్హనేన నిరిన్ధనో వియ జాతవేదో వూపసమ్మతీతి.

దేసనాపరియోసానే సతసహస్సభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీని ¶ పాపుణింసు. ధమ్మదేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసి. దుబ్బచోపి సుబ్బచోయేవ జాతోతి.

తిస్సత్థేరవత్థు తతియం.

౪. కాళయక్ఖినీవత్థు

న హి వేరేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం వఞ్ఝిత్థిం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో ¶ కిర కుటుమ్బికపుత్తో పితరి కాలకతే ఖేత్తే చ ఘరే చ సబ్బకమ్మాని అత్తనావ కరోన్తో మాతరం పటిజగ్గి. అథస్స మాతా ‘‘కుమారికం తే, తాత, ఆనేస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘అమ్మ ¶ , మా ఏవం వదేథ, అహం యావజీవం తుమ్హే పటిజగ్గిస్సామీ’’తి. ‘‘తాత, ఖేత్తే చ ఘరే చ కిచ్చం త్వమేవ కరోసి, తేన మయ్హం చిత్తసుఖం నామ న హోతి, ఆనేస్సామీ’’తి. సో పునప్పునం పటిక్ఖిపిత్వా తుణ్హీ అహోసి. సా ఏకం కులం గన్తుకామా గేహా నిక్ఖమి. అథ నం పుత్తో ‘‘కతరం కులం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకకులం నామా’’తి వుత్తే తత్థ గమనం పటిసేధేత్వా అత్తనో అభిరుచితం కులం ఆచిక్ఖి. సా తత్థ గన్త్వా కుమారికం వారేత్వా దివసం వవత్థపేత్వా తం ఆనేత్వా తస్స ఘరే అకాసి. సా వఞ్ఝా అహోసి. అథ నం మాతా, పుత్త, త్వం అత్తనో రుచియా కుమారికం ఆణాపేసి, సా ఇదాని వఞ్ఝా జాతా, అపుత్తకఞ్చ నామ కులం వినస్సతి ¶ , పవేణీ న ఘటీయతి, తేన అఞ్ఞం తే కుమారికం ఆనేమీతి. తేన ‘‘అలం, అమ్మా’’తి వుచ్చమానాపి పునప్పునం కథేసి. వఞ్ఝిత్థీ తం కథం సుత్వా ‘‘పుత్తా నామ మాతాపితూనం వచనం అతిక్కమితుం న సక్కోన్తి, ఇదాని అఞ్ఞం విజాయినిం ఇత్థిం ఆనేత్వా మం దాసిభోగేన భుఞ్జిస్సతి. యంనూనాహం సయమేవ ఏకం కుమారికం ఆనేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా ఏకం కులం గన్త్వా తస్సత్థాయ కుమారికం వారేత్వా ‘‘కిం నామేతం, అమ్మ, వదేసీ’’తి తేహి పటిక్ఖిత్తా ‘‘అహం వఞ్ఝా, అపుత్తకం నామ కులం వినస్సతి, తుమ్హాకం పన ధీతా పుత్తం వా ధీతరం వా లభిత్వా కుటుమ్బికస్స సామినీ భవిస్సతి, మయ్హం సామికస్స నం దేథా’’తి యాచిత్వా సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా ఆనేత్వా సామికస్స ఘరే అకాసి.

అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సచాయం పుత్తం వా ధీతరం వా లభిస్సతి, అయమేవ కుటుమ్బస్స సామినీ భవిస్సతి. యథా దారకం న లభతి, తథేవ నం కాతుం వట్టతీ’’తి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘అమ్మ, యదా తే కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాతి, అథ మే ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా గబ్భే పతిట్ఠితే తస్సా ఆరోచేసి. ఇతరిస్సా పన సా సయమేవ నిచ్చం యాగుభత్తం దేతి, అథస్సా ¶ ఆహారేనేవ సద్ధిం గబ్భపాతనభేసజ్జమదాసి, గబ్భో పతి. దుతియమ్పి గబ్భే పతిట్ఠితే ఆరోచేసి ¶ , ఇతరా దుతియమ్పి తథేవ పాతేసి. అథ నం పటివిస్సకిత్థియో పుచ్ఛింసు – ‘‘కచ్చి తే సపత్తి అన్తరాయం కరోతీ’’తి? సా తమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘అన్ధబాలే, కస్మా ఏవమకాసి, అయం తవ ఇస్సరియభయేన గబ్భస్స పాతనభేసజ్జం యోజేత్వా దేతి, తేన తే గబ్భో పతతి, మా పున ఏవమకత్థా’’తి వుత్తా తతియవారే న కథేసి. అథ సా ఇతరిస్సా ఉదరం దిస్వా ‘‘కస్మా మయ్హం గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం న కథేసీ’’తి వత్వా ‘‘త్వం మం ఆనేత్వా వఞ్చేత్వా ద్వే వారే గబ్భం పాతేసి, కిమత్థం తుయ్హం కథేమీ’’తి వుత్తే ‘‘నట్ఠా దానిమ్హీ’’తి చిన్తేత్వా తస్సా పమాదం ఓలోకేన్తీ పరిణతే గబ్భే ఓకాసం లభిత్వా భేసజ్జం యోజేత్వా అదాసి. గబ్భో పరిణతత్తా పతితుం అసక్కోన్తో తిరియం నిపతి, ఖరా వేదనా ఉప్పజ్జి, జీవితసంసయం పాపుణి. సా ‘‘నాసితమ్హి తయా, త్వమేవ మం ఆనేత్వా త్వమేవ తయోపి వారే ¶ దారకే నాసేసి, ఇదాని అహమ్పి నస్సామి, ఇతో దాని చుతా యక్ఖినీ హుత్వా తవ దారకే ఖాదితుం సమత్థా హుత్వా నిబ్బత్తేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేత్వా కాలం కత్వా తస్మింయేవ ¶ గేహే మజ్జారీ హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతరమ్పి సామికో గహేత్వా ‘‘తయా మే కులూపచ్ఛేదో కతో’’తి కప్పరజణ్ణుకాదీహి సుపోథితం పోథేసి. సా తేనేవాబాధేన కాలం కత్వా తత్థేవ కుక్కుటీ హుత్వా నిబ్బత్తా.

కుక్కుటీ న చిరస్సేవ అణ్డాని విజాయి, మజ్జారీ ఆగన్త్వా తాని అణ్డాని ఖాది. దుతియమ్పి తతియమ్పి ఖాదియేవ. కుక్కుటీ చిన్తేసి – ‘‘తయో వారే మమ అణ్డాని ఖాదిత్వా ఇదాని మమ్పి ఖాదితుకామాసీ’’తి. ‘‘ఇతో చుతా సపుత్తకం తం ఖాదితుం లభేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా తతో చుతా అరఞ్ఞే దీపినీ హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతరా మిగీ హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్సా విజాతకాలే దీపినీ ఆగన్త్వా తయో వారే పుత్తకే ఖాది. మిగీ మరణకాలే ‘‘అయం మే తిక్ఖత్తుం పుత్తకే ఖాదిత్వా ఇదాని మమ్పి ఖాదిస్సతి, ఇతో దాని చుతా ఏతం సపుత్తకం ఖాదితుం లభేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా ఇతో చుతా యక్ఖినీ హుత్వా నిబ్బత్తి. దీపినీపి తథేవ తతో చుతా సావత్థియం కులధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి, సా వుద్ధిప్పత్తా ద్వారగామకే పతికులం అగమాసి, అపరభాగే చ పుత్తం విజాయి. యక్ఖినీపి తస్సా పియసహాయికావణ్ణేన ఆగన్త్వా ‘‘కుహిం మే సహాయికా’’తి ‘‘అన్తోగబ్భే విజాతా’’తి వుత్తే ‘‘పుత్తం ను ఖో విజాతా, ఉదాహు ధీతరన్తి పస్సిస్సామి న’’న్తి గబ్భం పవిసిత్వా పస్సన్తీ వియ దారకం గహేత్వా ¶ ఖాదిత్వా గతా. పున దుతియవారేపి తథేవ ఖాది. తతియవారే ఇతరా గరుభారా హుత్వా సామికం ఆమన్తేత్వా, ‘‘సామి, ఇమస్మిం ఠానే ఏకా యక్ఖినీ మమ ద్వే పుత్తే ఖాదిత్వా గతా, ఇదాని ¶ మమ కులగేహం గన్త్వా విజాయిస్సామీ’’తి కులగేహం గన్త్వా విజాయి.

తదా సా యక్ఖినీ ఉదకవారం గతా హోతి. వేస్సవణస్స హి యక్ఖినియో వారేన అనోతత్తదహతో సీసపరమ్పరాయ ఉదకమాహరన్తి. తా చతుమాసచ్చయేనపి పఞ్చమాసచ్చయేనపి ముచ్చన్తి. అపరా యక్ఖినియో కిలన్తకాయా జీవితక్ఖయమ్పి పాపుణన్తి. సా పన ఉదకవారతో ముత్తమత్తావ వేగేన తం ఘరం గన్త్వా ‘‘కుహిం మే సహాయికా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కుహిం నం పస్సిస్ససి, తస్సా ఇమస్మిం ఠానే జాతజాతదారకే యక్ఖినీ ఆగన్త్వా ఖాదతి, తస్మా కులగేహం గతా’’తి. సా ‘‘యత్థ వా తత్థ వా గచ్ఛతు, న మే ముచ్చిస్సతీ’’తి వేరవేగసముస్సాహితమానసా నగరాభిముఖీ పక్ఖన్ది. ఇతరాపి నామగ్గహణదివసే నం దారకం న్హాపేత్వా నామం కత్వా, ‘‘సామి, ఇదాని సకఘరం గచ్ఛామా’’తి పుత్తమాదాయ సామికేన సద్ధిం విహారమజ్ఝే గతమగ్గేన గచ్ఛన్తీ పుత్తం సామికస్స దత్వా విహారపోక్ఖరణియా న్హాత్వా సామికే న్హాయన్తే ¶ ఉత్తరిత్వా పుత్తస్స థఞ్ఞం పాయమానా ఠితా యక్ఖినిం ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా సఞ్జానిత్వా, ‘‘సామి, వేగేన ఏహి, అయం సా యక్ఖినీ, వేగేన ఏహి, అయం సా యక్ఖినీ’’తి ఉచ్చాసద్దం కత్వా యావ తస్స ఆగమనం ¶ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ నివత్తేత్వా అన్తోవిహారాభిముఖీ పక్ఖన్ది.

తస్మిం సమయే సత్థా పరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేసి. సా పుత్తం తథాగతస్స పాదపిట్ఠే నిపజ్జాపేత్వా ‘‘తుమ్హాకం మయా ఏస దిన్నో, పుత్తస్స మే జీవితం దేథా’’తి ఆహ. ద్వారకోట్ఠకే అధివత్థో సుమనదేవో నామ యక్ఖినియా అన్తో పవిసితుం నాదాసి. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేత్వా ‘‘గచ్ఛ, ఆనన్ద, తం యక్ఖినిం పక్కోసాహీ’’తి ఆహ. థేరో పక్కోసి. ఇతరా ‘‘అయం, భన్తే, ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఏతు, మా సద్దమకాసీ’’తి వత్వా తం ఆగన్త్వా ఠితం ‘‘కస్మా ఏవం కరోసి, సచే తుమ్హే మాదిసస్స బుద్ధస్స సమ్ముఖీభావం నాగమిస్సథ, అహినకులానం వియ అచ్ఛఫన్దనానం వియ కాకోలూకానం వియ చ కప్పట్ఠితికం వో వేరం అభవిస్స ¶ , కస్మా వేరం పటివేరం కరోథ. వేరఞ్హి అవేరేన ఉపసమ్మతి, నో వేరేనా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౫.

‘‘న హి వేరేన వేరాని, సమ్మన్తీధ కుదాచనం;

అవేరేన చ సమ్మన్తి, ఏస ధమ్మో సనన్తనో’’తి.

తత్థ న హి వేరేనాతి యథా హి ఖేళసిఙ్ఘాణికాదీహి అసుచీహి మక్ఖితం ఠానం తేహేవ అసుచీహి ధోవన్తా సుద్ధం ¶ నిగ్గన్ధం కాతుం న సక్కోన్తి, అథ ఖో తం ఠానం భియ్యోసోమత్తాయ అసుద్ధతరఞ్చేవ దుగ్గన్ధతరఞ్చ హోతి; ఏవమేవ అక్కోసన్తం పచ్చక్కోసన్తో పహరన్తం పటిపహరన్తో వేరేన వేరం వూపసమేతుం న సక్కోతి, అథ ఖో భియ్యో భియ్యో వేరమేవ కరోతి. ఇతి వేరాని నామ వేరేన కిస్మిఞ్చి కాలే న సమ్మన్తి, అథ ఖో వడ్ఢన్తియేవ. అవేరేన చ సమ్మన్తీతి యథా పన తాని ఖేళాదీని అసుచీని విప్పసన్నేన ఉదకేన ధోవియమానాని నస్సన్తి, తం ఠానం సుద్ధం హోతి సుగన్ధం; ఏవమేవ అవేరేన ఖన్తిమేత్తోదకేన యోనిసో మనసికారేన పచ్చవేక్ఖణేన వేరాని వూపసమ్మన్తి పటిప్పస్సమ్భన్తి అభావం గచ్ఛన్తి. ఏస ధమ్మో సనన్తనోతి ఏస అవేరేన వేరూపసమనసఙ్ఖాతో పోరాణకో ధమ్మో; సబ్బేసం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవానం గతమగ్గోతి.

గాథాపరియోసానే యక్ఖినీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సమ్పత్తపరిసాయపి ధమ్మదేసనా సాత్థికా అహోసి.

సత్థా ¶ తం ఇత్థిం ఆహ – ‘‘ఏతిస్సా తవ పుత్తం దేహీ’’తి. ‘‘భాయామి, భన్తే’’తి. ‘‘మా భాయి, నత్థి తే ఏతం నిస్సాయ పరిపన్థో’’తి ఆహ. సా తస్సా పుత్తమదాసి. సా తం చుమ్బిత్వా ఆలిఙ్గేత్వా పున మాతుయేవ దత్వా రోదితుం ఆరభి. అథ నం సత్థా ‘‘కిమేత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, అహం పుబ్బే యథా వా తథా వా జీవికం కప్పేన్తీపి కుచ్ఛిపూరం నాలత్థం, ఇదాని కథం జీవిస్సామీ’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘మా చిన్తయీ’’తి సమస్సాసేత్వా తం ఇత్థిమాహ – ‘‘ఇమం నేత్వా ¶ అత్తనో గేహే నివాసాపేత్వా అగ్గయాగుభత్తేహి పటిజగ్గాహీ’’తి. సా తం నేత్వా పిట్ఠివంసే పతిట్ఠాపేత్వా అగ్గయాగుభత్తేహి పటిజగ్గి, తస్సా వీహిపహరణకాలే ముసలగ్గేన ముద్ధం పహరన్తం వియ ఉపట్ఠాసి. సా సహాయికం ఆమన్తేత్వా ‘‘ఇమస్మిం ఠానే వసితుం న సక్కోమి, అఞ్ఞత్థ మం పతిట్ఠాపేహీ’’తి వత్వా ముసలసాలాయ ఉదకచాటియం ఉద్ధనే నిబ్బకోసే సఙ్కారకూటే గామద్వారే చాతి ఏతేసు ఠానేసు ¶ పతిట్ఠాపితాపి ఇధ మే ముసలేన సీసం భిన్దన్తం వియ ఉపట్ఠాతి, ఇధ దారకా ఉచ్ఛిట్ఠోదకం ఓతారేన్తి, ఇధ సునఖా నిపజ్జన్తి, ఇధ దారకా అసుచిం కరోన్తి, ఇధ కచవరం ఛడ్డేన్తి, ఇధ గామదారకా లక్ఖయోగ్గం కరోన్తీతి సబ్బాని తాని పటిక్ఖిపి. అథ నం బహిగామే వివిత్తోకాసే పతిట్ఠాపేత్వా తత్థ తస్సా అగ్గయాగుభత్తాదీని హరిత్వా పటిజగ్గి. సా యక్ఖినీ ఏవం చిన్తేసి – ‘‘అయం మే సహాయికా ఇదాని బహూపకారా, హన్దాహం కిఞ్చి పటిగుణం కరోమీ’’తి. సా ‘‘ఇమస్మిం సంవచ్ఛరే సుబ్బుట్ఠికా భవిస్సతి, థలట్ఠానే సస్సం కరోహి, ఇమస్మిం సంవచ్ఛరే దుబ్బుట్ఠికా భవిస్సతి, నిన్నట్ఠానేయేవ సస్సం కరోహీ’’తి సహాయికాయ ఆరోచేతి. సేసజనేహి కతసస్సం అతిఉదకేన వా అనోదకేన వా నస్సతి, తస్సా అతివియ సమ్పజ్జతి. అథ నం సేసజనా, ‘‘అమ్మ, తయా కతసస్సం నేవ అచ్చోదకేన, న అనుదకేన నస్సతి, సుబ్బుట్ఠిదుబ్బుట్ఠిభావం ఞత్వా కమ్మం కరోసి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అమ్హాకం సహాయికా యక్ఖినీ సుబ్బుట్ఠిదుబ్బుట్ఠిభావం ¶ ఆచిక్ఖతి, మయం తస్సా వచనేన థలేసు నిన్నేసు సస్సాని కరోమ, తేన నో సమ్పజ్జతి. కిం న పస్సథ? నిబద్ధం అమ్హాకం గేహతో యాగుభత్తాదీని హరియమానాని, తాని ఏతిస్సా హరీయన్తి, తుమ్హేపి ఏతిస్సా అగ్గయాగుభత్తాదీని హరథ, తుమ్హాకమ్పి కమ్మన్తే ఓలోకేస్సతీ’’తి. అథస్సా సకలనగరవాసినో సక్కారం కరింసు. సాపి తతో పట్ఠాయ సబ్బేసం కమ్మన్తే ఓలోకేన్తీ లాభగ్గప్పత్తా అహోసి మహాపరివారా. సా అపరభాగే అట్ఠ సలాకభత్తాని పట్ఠపేసి. తాని యావజ్జకాలా దీయన్తియేవాతి.

కాళయక్ఖినీవత్థు చతుత్థం.

౫. కోసమ్బకవత్థు

పరే ¶ చ న విజానన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోసమ్బకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

కోసమ్బియఞ్హి ఘోసితారామే పఞ్చసతపఞ్చసతపరివారా ద్వే భిక్ఖూ విహరింసు వినయధరో చ ధమ్మకథికో చ. తేసు ధమ్మకథికో ఏకదివసం ¶ సరీరవలఞ్జం కత్వా ఉదకకోట్ఠకే ఆచమనఉదకావసేసం భాజనే ఠపేత్వావ నిక్ఖమి. పచ్ఛా వినయధరో తత్థ ¶ పవిట్ఠో తం ఉదకం దిస్వా నిక్ఖమిత్వా ఇతరం పుచ్ఛి, ‘‘ఆవుసో, తయా ఉదకం ఠపిత’’న్తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో’’తి. ‘‘కిం పనేత్థ ఆపత్తిభావం న జానాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, న జానామీ’’తి. ‘‘హోతి, ఆవుసో, ఏత్థ ఆపత్తీ’’తి. ‘‘తేన హి పటికరిస్సామి న’’న్తి. ‘‘సచే పన తే, ఆవుసో, అసఞ్చిచ్చ అస్సతియా కతం, నత్థి ఆపత్తీ’’తి. సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి అహోసి. వినయధరోపి అత్తనో నిస్సితకానం ‘‘అయం ధమ్మకథికో ఆపత్తిం ఆపజ్జమానోపి న జానాతీ’’తి ఆరోచేసి. తే తస్స నిస్సితకే దిస్వా ‘‘తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వాపి ఆపత్తిభావం న జానాతీ’’తి ఆహంసు. తే గన్త్వా అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స ఆరోచేసుం. సో ఏవమాహ – ‘‘అయం వినయధరో పుబ్బే అనాపత్తీతి వత్వా ఇదాని ఆపత్తీతి వదతి, ముసావాదీ ఏసో’’తి. తే గన్త్వా ‘‘తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ముసావాదీ’’తి ఆహంసు. తే ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహం వడ్ఢయింసు. కతో వినయధరో ఓకాసం లభిత్వా ధమ్మకథికస్స ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖేపనీయకమ్మమకాసి. తతో పట్ఠాయ తేసం పచ్చయదాయకా ఉపట్ఠాకాపి ద్వే కోట్ఠాసా అహేసుం, ఓవాదపటిగ్గాహకా భిక్ఖునియోపి ఆరక్ఖదేవతాపి తాసం సన్దిట్ఠసమ్భత్తా ఆకాసట్ఠదేవతాపీతి యావ బ్రహ్మలోకా సబ్బేపి పుథుజ్జనా ద్వే పక్ఖా అహేసుం. చాతుమహారాజికం ఆదిం కత్వా యావ అకనిట్ఠభావనా పన ఏకనిన్నాదం కోలాహలం అగమాసి.

అథేకో అఞ్ఞతరో భిక్ఖు తథాగతముపసఙ్కమిత్వా ఉక్ఖేపకానం వినయధరఅన్తేవాసికానం ‘‘ధమ్మికేనేవాయం వినయకమ్మేన ఉక్ఖిత్తో’’తి లద్ధిఞ్చ, ఉక్ఖిత్తానువత్తకానం ¶ ధమ్మకథికఅన్తేవాసికానం పన ‘‘అధమ్మికేనేవ కమ్మేన ఉక్ఖిత్తో’’తి లద్ధిఞ్చ, ఉక్ఖేపకేహి వారియమానానమ్పి చ తేసం తం అనుపరివారేత్వా విచరణభావఞ్చ ఆరోచేసి భగవా ‘‘సమగ్గా కిర హోన్తూ’’తి ద్వే వారే పేసేత్వా ‘‘న ఇచ్ఛన్తి, భన్తే, సమగ్గా భవితు’’న్తి సుత్వా తతియవారే ‘‘భిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, భిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి తేసం సన్తికం గన్త్వా ఉక్ఖేపకానం ఉక్ఖేపనే, ఇతరేసఞ్చ ఆపత్తియా అదస్సనే ఆదీనవం కథేత్వా పున తేసం తత్థేవ ¶ ఏకసీమాయం ఉపోసథాదీని ¶ అనుజానిత్వా భత్తగ్గాదీసు భణ్డనజాతానం ‘‘ఆసనన్తరికాయ నిసీదితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౪౫౬) భత్తగ్గే వత్తం పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘ఇదానిపి భణ్డనజాతావ విహరన్తీ’’తి సుత్వా తత్థ గన్త్వా ‘‘అలం, భిక్ఖవే, మా భణ్డన’’న్తిఆదీని వత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భణ్డనకలహవిగ్గహవివాదా నామేతే అనత్థకారకా. కలహం నిస్సాయ హి లటుకికాపి సకుణికా హత్థినాగం జీవితక్ఖయం పాపేసీ’’తి లటుకికజాతకం (జా. ౧.౫.౩౯ ఆదయో) కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సమగ్గా హోథ, మా వివదథ. వివాదం నిస్సాయ హి అనేకసతసహస్సా వట్టకాపి జీవితక్ఖయం పత్తా’’తి వట్టకజాతకం (జా. ౧.౧.౧౧౮) కథేసి. ఏవమ్పి తేసు భగవతో వచనం అనాదియన్తేసు అఞ్ఞతరేన ధమ్మవాదినా తథాగతస్స విహేసం అనిచ్ఛన్తేన ‘‘ఆగమేతు, భన్తే భగవా, ధమ్మసామి, అప్పోస్సుక్కో, భన్తే భగవా, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుత్తో ¶ విహరతు, మయమేవ తేన భణ్డనేన కలహేన విగ్గహేన వివాదేన పఞ్ఞాయిస్సామా’’తి (మహావ. ౪౫౭; మ. ని. ౩.౨౩౬) వుత్తే అతీతం ఆహరి –

భూతపుబ్బం, భిక్ఖవే, బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో నామ కాసిరాజా అహోసి. బ్రహ్మదత్తేన దీఘీతిస్స కోసలరఞ్ఞో రజ్జం అచ్ఛిన్దిత్వా అఞ్ఞాతకవేసేన వసన్తస్స పితునో మారితభావఞ్చేవ దీఘావుకుమారేన అత్తనో జీవితే దిన్నే తతో పట్ఠాయ తేసం సమగ్గభావఞ్చ కథేత్వా ‘‘తేసఞ్హి నామ, భిక్ఖవే, రాజూనం ఆదిన్నదణ్డానం ఆదిన్నసత్థానం ఏవరూపం ఖన్తిసోరచ్చం భవిస్సతి. ఇధ ఖో తం, భిక్ఖవే, సోభేథ, యం తుమ్హే ఏవం స్వాఖాతే ధమ్మవినయే పబ్బజితా సమానా ఖమా చ భవేయ్యాథ సోరతా చా’’తి ఓవదిత్వాపి నేవ తే సమగ్గే కాతుం అసక్ఖి. సో తాయ ఆకిణ్ణవిహారతాయ ఉక్కణ్ఠితో ‘‘అహం ఖో ఇదాని ఆకిణ్ణో దుక్ఖం విహరామి, ఇమే చ భిక్ఖూ మమ వచనం న కరోన్తి. యంనూనాహం ఏకకోవ గణమ్హా వూపకట్ఠో విహరేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా కోసమ్బియం పిణ్డాయ చరిత్వా అనపలోకేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఏకకోవ అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ బాలకలోణకగామం గన్త్వా తత్థ భగుత్థేరస్స ఏకచారికవత్తం కథేత్వా పాచినవంసమిగదాయే తిణ్ణం కులపుత్తానం సామగ్గియానిసంసం కథేత్వా యేన ¶ పాలిలేయ్యకం ¶ అత్థి, తదవసరి. తత్ర సుదం భగవా పాలిలేయ్యకం ఉపనిస్సాయ రక్ఖితవనసణ్డే భద్దసాలమూలే పాలిలేయ్యకేన హత్థినా ఉపట్ఠియమానో ఫాసుకం వస్సావాసం వసి.

కోసమ్బివాసినోపి ఖో ఉపాసకా విహారం గన్త్వా సత్థారం అపస్సన్తా ‘‘కుహిం, భన్తే, సత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పాలిలేయ్యకవనసణ్డం గతో’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అమ్హే సమగ్గే కాతుం వాయమి, మయం పన న సమగ్గా అహుమ్హా’’తి. ‘‘కిం, భన్తే, తుమ్హే సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తస్మిం సామగ్గిం కరోన్తే సమగ్గా నాహువత్థా’’తి? ‘‘ఏవమావుసో’’తి. ‘‘మనుస్సా ఇమే ¶ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తస్మిం సామగ్గిం కరోన్తేపి సమగ్గా న జాతా, మయం ఇమే నిస్సాయ సత్థారం దట్ఠుం న లభిమ్హా, ఇమేసం నేవ ఆసనం దస్సామ, న అభివాదనాదీని కరిస్సామా’’తి తతో పట్ఠాయ తేసం సామీచిమత్తమ్పి న కరింసు. తే అప్పాహారతాయ సుస్సమానా కతిపాహేనేవ ఉజుకా హుత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం అచ్చయం దేసేత్వా ఖమాపేత్వా ‘‘ఉపాసకా మయం సమగ్గా జాతా, తుమ్హేపి నో పురిమసదిసా హోథా’’తి ఆహంసు. ‘‘ఖమాపితో పన వో, భన్తే, సత్థా’’తి. ‘‘న ఖమాపితో, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి సత్థారం ఖమాపేథ, సత్థు ఖమాపితకాలే మయమ్పి తుమ్హాకం పురిమసదిసా భవిస్సామా’’తి. తే అన్తోవస్సభావేన సత్థు సన్తికం గన్తుం అవిసహన్తా దుక్ఖేన తం అన్తోవస్సం వీతినామేసుం. సత్థా పన తేన హత్థినా ఉపట్ఠియమానో సుఖం వసి. సోపి హి హత్థినాగో గణం పహాయ ఫాసువిహారత్థాయేవ ¶ తం వనసణ్డం పావిసి.

యథాహ – ‘‘అహం ఖో ఆకిణ్ణో విహరామి హత్థీహి హత్థీనీహి హత్థికలభేహి హత్థిచ్ఛాపేహి, ఛిన్నగ్గాని చేవ తిణాని ఖాదామి, ఓభగ్గోభగ్గఞ్చ మే సాఖాభఙ్గం ఖాదన్తి, ఆవిలాని చ పానీయాని పివామి, ఓగాహా చస్స మే ఉత్తిణ్ణస్స హత్థినియో కాయం ఉపనిఘంసన్తియో గచ్ఛన్తి, యంనూనాహం ఏకోవ గణమ్హా వూపకట్ఠో విహరేయ్య’’న్తి (మహావ. ౪౬౭; ఉదా. ౩౫). అథ ఖో సో హత్థినాగో యూథా అపక్కమ్మ యేన పాలిలేయ్యకం రక్ఖితవనసణ్డం భద్దసాలమూలం, యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పన భగవన్తం వన్దిత్వా ఓలోకేన్తో అఞ్ఞం కిఞ్చి అదిస్వా భద్దసాలమూలం పాదేనేవ పహరన్తో తచ్ఛేత్వా సోణ్డాయ సాఖం గహేత్వా సమ్మజ్జి. తతో పట్ఠాయ సోణ్డాయ ¶ ఘటం గహేత్వా పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతి, ఉణ్హోదకేన అత్థే సతి ఉణ్హోదకం పటియాదేతి. కథం? హత్థేన కట్ఠాని ఘంసిత్వా అగ్గిం సమ్పాదేతి, తత్థ దారూని పక్ఖిపన్తో అగ్గిం జాలేత్వా తత్థ పాసాణే పక్ఖిపిత్వా పచిత్వా దారుదణ్డకేన పవట్టేత్వా పరిచ్ఛిన్నాయ ఖుద్దకసోణ్డికాయ ఖిపతి, తతో హత్థం ఓతారేత్వా ఉదకస్స తత్తభావం జానిత్వా గన్త్వా సత్థారం వన్దతి. సత్థా ‘‘ఉదకం తే తాపితం పాలిలేయ్యకా’’తి వత్వా తత్థ గన్త్వా న్హాయతి ¶ . అథస్స నానావిధాని ఫలాని ఆహరిత్వా దేతి. యదా పన సత్థా గామం పిణ్డాయ పవిసతి, తదా సత్థు పత్తచీవరమాదాయ కుమ్భే పతిట్ఠపేత్వా సత్థారా సద్ధింయేవ గచ్ఛతి. సత్థా గామూపచారం పత్వా ‘‘పాలిలేయ్యక ఇతో పట్ఠాయ తయా గన్తుం న సక్కా, ఆహార మే పత్తచీవర’’న్తి ఆహరాపేత్వా గామం పిణ్డాయ పావిసి. సోపి యావ సత్థు నిక్ఖమనా తత్థేవ ఠత్వా ఆగమనకాలే పచ్చుగ్గమనం కత్వా పురిమనయేనేవ పత్తచీవరం గహేత్వా వసనట్ఠానే ఓతారేత్వా వత్తం దస్సేత్వా సాఖాయ బీజతి, రత్తిం వాళమిగపరిపన్థనివారణత్థం మహన్తం దణ్డం సోణ్డాయ గహేత్వా ‘‘సత్థారం రక్ఖిస్సామీ’’తి యావ అరుణుగ్గమనా వనసణ్డస్స అన్తరన్తరేన విచరతి, తతో ¶ పట్ఠాయయేవ కిర సో వనసణ్డో పాలిలేయ్యకరక్ఖితవనసణ్డో నామ జాతో. అరుణే ఉగ్గతే ముఖోదకదానం ఆదిం కత్వా తేనేవూపాయేన సబ్బవత్తాని కరోతి.

అథేకో మక్కటో తం హత్థిం ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ దివసే దివసే తథాగతస్స ఆభిసమాచారికం కరోన్తం దిస్వా ‘‘అహమ్పి కిఞ్చిదేవ కరిస్సామీ’’తి విచరన్తో ఏకదివసం నిమ్మక్ఖికం దణ్డకమధుం దిస్వా దణ్డకం భఞ్జిత్వా దణ్డకేనేవ సద్ధిం మధుపటలం సత్థు సన్తికం ఆహరిత్వా కదలిపత్తం ఛిన్దిత్వా తత్థ ఠపేత్వా అదాసి ¶ . సత్థా గణ్హి. మక్కటో ‘‘కరిస్సతి ను ఖో పరిభోగం న కరిస్సతీ’’తి ఓలోకేన్తో గహేత్వా నిసిన్నం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో’’తి చిన్తేత్వా దణ్డకోటియం గహేత్వా పరివత్తేత్వా ఉపధారేన్తో అణ్డకాని దిస్వా తాని సణికం అపనేత్వా పున అదాసి. సత్థా పరిభోగమకాసి. సో తుట్ఠమానసో తం తం సాఖం గహేత్వా నచ్చన్తోవ అట్ఠాసి. అథస్స గహితసాఖాపి అక్కన్తసాఖాపి భిజ్జింసు. సో ఏకస్మిం ఖాణుమత్థకే పతిత్వా నివిట్ఠగత్తో సత్థరి పసన్నేనేవ చిత్తేన ¶ కాలం కత్వా తావతింసభవనే తింసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తి, అచ్ఛరాసహస్సపరివారో మక్కటదేవపుత్తో నామ అహోసి.

తథాగతస్స తత్థ హత్థినాగేన ఉపట్ఠియమానస్స వసనభావో సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి. సావత్థినగరతో ‘‘అనాథపిణ్డికో విసాఖా చ మహాఉపాసికా’’తిఏవమాదీని మహాకులాని ఆనన్దత్థేరస్స సాసనం పహిణింసు ‘‘సత్థారం నో, భన్తే, దస్సేథా’’తి. దిసావాసినోపి పఞ్చసతా భిక్ఖూ వుట్ఠవస్సా ఆనన్దత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘చిరస్సుతా నో, ఆవుసో ఆనన్ద, భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మీ కథా, సాధు మయం, ఆవుసో ఆనన్ద, లభేయ్యామ భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మిం కథం సవనాయా’’తి యాచింసు. థేరో తే భిక్ఖూ ఆదాయ తత్థ గన్త్వా ‘‘తేమాసం ఏకవిహారినో తథాగతస్స సన్తికం ఏత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఉపసఙ్కమితుం ¶ అయుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా తే భిక్ఖూ బహి ఠపేత్వా ఏకకోవ సత్థారం ఉపసఙ్కమి. పాలిలేయ్యకో తం దిస్వా దణ్డమాదాయ పక్ఖన్ది. సత్థా ఓలోకేత్వా అపేహి ‘‘అపేహి పాలిలేయ్యక, మా నివారయి, బుద్ధుపట్ఠాకో ఏసో’’తి ఆహ. సో తత్థేవ దణ్డం ఛడ్డేత్వా పత్తచీవరపటిగ్గహణం ఆపుచ్ఛి. థేరో నాదాసి. నాగో ‘‘సచే ఉగ్గహితవత్తో భవిస్సతి, సత్థు నిసీదనపాసాణఫలకే అత్తనో పరిక్ఖారం న ఠపేస్సతీ’’తి చిన్తేసి. థేరో పత్తచీవరం భూమియం ఠపేసి. వత్తసమ్పన్నా హి గరూనం ఆసనే వా సయనే వా అత్తనో పరిక్ఖారం న ఠపేన్తి.

థేరో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా ‘‘ఆనన్ద, ఏకోవ ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా పఞ్చసతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగతభావం సుత్వా ‘‘కహం పనేతే’’తి వత్వా ¶ ‘‘తుమ్హాకం చిత్తం అజానన్తో బహి ఠపేత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘పక్కోసాహి నే’’తి ఆహ. థేరో తథా అకాసి. తే భిక్ఖూ ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా తేహి భిక్ఖూహి, ‘‘భన్తే భగవా, హి బుద్ధసుఖుమాలో చేవ ఖత్తియసుఖుమాలో చ, తుమ్హేహి తేమాసం ఏకకేహి తిట్ఠన్తేహి నిసీదన్తేహి చ దుక్కరం కతం, వత్తపటివత్తకారకోపి ముఖోదకాదిదాయకోపి నాహోసి మఞ్ఞే’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, పాలిలేయ్యకహత్థినా మమ సబ్బకిచ్చాని కతాని. ఏవరూపఞ్హి సహాయం లభన్తేన ¶ ఏకతోవ వసితుం యుత్తం, అలభన్తస్స ఏకచారికభావోవ ¶ సేయ్యో’’తి వత్వా ఇమా నాగవగ్గే తిస్సో గాథా అభాసి –

‘‘సచే లభేథ నిపకం సహాయం,

సద్ధించరం సాధువిహారి ధీరం;

అభిభుయ్య సబ్బాని పరిస్సయాని,

చరేయ్య తేనత్తమనో సతీమా.

‘‘నో చే లభేథ నిపకం సహాయం,

సద్ధించరం సాధువిహారి ధీరం;

రాజావ రట్ఠం విజితం పహాయ,

ఏకో చరే మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో.

‘‘ఏకస్స చరితం సేయ్యో,

నత్థి బాలే సహాయతా;

ఏకో చరే న చ పాపాని కయిరా,

అప్పోస్సుక్కో మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో’’తి. (మహావ. ౪౬౪; మ. ని. ౩.౨౩౭; ధ. ప. ౩౨౮-౩౩౦; సు. ని. ౪౫-౪౬);

గాథాపరియోసానే పఞ్చసతాపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. ఆనన్దత్థేరోపి అనాథపిణ్డికాదీహి పేసితసాసనం ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, అనాథపిణ్డికప్పముఖా తే పఞ్చ అరియసావకకోటియో తుమ్హాకం ఆగమనం పచ్చాసీసన్తీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘తేన హి గణ్హాహి పత్తచీవర’’న్తి పత్తచీవరం గాహాపేత్వా నిక్ఖమి. నాగో గన్త్వా గతమగ్గే తిరియం అట్ఠాసి. ‘‘కిం కరోతి, భన్తే, నాగో’’తి? ‘‘తుమ్హాకం, భిక్ఖవే, భిక్ఖం దాతుం పచ్చాసీసతి, దీఘరత్తం ఖో పనాయం ¶ మయ్హం ఉపకారకో, నాస్స చిత్తం కోపేతుం వట్టతి, నివత్తథ, భిక్ఖవే’’తి సత్థా భిక్ఖూ గహేత్వా ¶ నివత్తి. హత్థీపి వనసణ్డం పవిసిత్వా పనసకదలిఫలాదీని నానాఫలాని సంహరిత్వా రాసిం కత్వా పునదివసే భిక్ఖూనం అదాసి. పఞ్చసతా భిక్ఖూ సబ్బాని ఖేపేతుం నాసక్ఖింసు. భత్తకిచ్చపరియోసానే సత్థా పత్తచీవరం గాహేత్వా నిక్ఖమి. నాగో భిక్ఖూనం అన్తరన్తరేన గన్త్వా సత్థు పురతో తిరియం అట్ఠాసి. ‘‘కిం కరోతి, భన్తే, నాగో’’తి? ‘‘అయఞ్హి భిక్ఖవే, తుమ్హే పేసేత్వా మం నివత్తేతుకామో’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘పాలిలేయ్యక, ఇదం పన ¶ మమ అనివత్తగమనం, తవ ఇమినా అత్తభావేన ఝానం వా విపస్సనం వా మగ్గఫలం వా నత్థి, తిట్ఠ త్వ’’న్తి ఆహ. తం సుత్వా నాగో ముఖే సోణ్డం పక్ఖిపిత్వా రోదన్తో పచ్ఛతో పచ్ఛతో అగమాసి. సో హి సత్థారం నివత్తేతుం లభన్తో తేనేవ నియామేన యావజీవం పటిజగ్గేయ్య, సత్థా పన తం గామూపచారం పత్వా ‘‘పాలిలేయ్యక ఇతో పట్ఠాయ తవ అభూమి, మనుస్సావాసో సపరిపన్థో, తిట్ఠ త్వ’’న్తి ఆహ. సో రోదమానో తత్థేవ ఠత్వా సత్థరి చక్ఖుపథం విజహన్తే హదయేన ఫలితేన కాలం కత్వా సత్థరి పసాదేన తావతింసభవనే తింసయోజనికే కనకవిమానే అచ్ఛరాసహస్సమజ్ఝే నిబ్బత్తి, పాలిలేయ్యకదేవపుత్తోయేవస్స నామం అహోసి.

సత్థాపి అనుపుబ్బేన జేతవనం అగమాసి. కోసమ్బకా భిక్ఖూ ¶ ‘‘సత్థా కిర సావత్థిం ఆగతో’’తి సుత్వా సత్థారం ఖమాపేతుం తత్థ అగమంసు. కోసలరాజా ‘‘తే కిర కోసమ్బకా భణ్డనకారకా భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తీ’’తి సుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, తేసం మమ విజితం పవిసితుం న దస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, సీలవన్తా ఏతే భిక్ఖూ, కేవలం అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదేన మమ వచనం న గణ్హింసు, ఇదాని మం ఖమాపేతుం ఆగచ్ఛన్తి, ఆగచ్ఛన్తు మహారాజా’’తి. అనాథపిణ్డికోపి ‘‘అహం, భన్తే, తేసం విహారం పవిసితుం న దస్సామీ’’తి వత్వా తథేవ భగవతా పటిక్ఖిత్తో తుణ్హీ అహోసి. సావత్థియం అనుప్పత్తానం పన తేసం భగవా ఏకమన్తే వివిత్తం కారాపేత్వా సేనాసనం దాపేసి. అఞ్ఞే భిక్ఖూ తేహి సద్ధిం నేవ ఏకతో నిసీదన్తి, న తిట్ఠన్తి, ఆగతాగతా సత్థారం పుచ్ఛన్తి – ‘‘కతమేతే, భన్తే, భణ్డనకారకా కోసమ్బకా భిక్ఖూ’’తి? సత్థా ‘‘ఏతే’’తి దస్సేతి. ‘‘ఏతే కిర తే, ఏతే కిర తే’’తి ఆగతాగతేహి అఙ్గులికా దస్సియమానా లజ్జాయ సీసం ఉక్ఖిపితుం అసక్కోన్తా భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా భగవన్తం ఖమాపేసుం. సత్థా ‘‘భారియం వో, భిక్ఖవే, కతం, తుమ్హే హి నామ మాదిసస్స బుద్ధస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా మయి సామగ్గిం కరోన్తే మమ వచనం న కరిత్థ, పోరాణకపణ్డితాపి వజ్ఝప్పత్తానం మాతాపితూనం ఓవాదం ¶ సుత్వా తేసు జీవితా వోరోపియమానేసుపి తం అనతిక్కమిత్వా పచ్ఛా ద్వీసు రట్ఠేసు రజ్జం కారయింసూ’’తి వత్వా పునదేవ ¶ కోసమ్బికజాతకం (జా. ౧.౯.౧౦ ఆదయో) కథేత్వా ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, దీఘావుకుమారో మాతాపితూసు ¶ జీవితా వోరోపియమానేసుపి తేసం ఓవాదం అనతిక్కమిత్వా పచ్ఛా బ్రహ్మదత్తస్స ధీతరం లభిత్వా ద్వీసు కాసికోసలరట్ఠేసు రజ్జం కారేసి, తుమ్హేహి పన మమ వచనం అకరోన్తేహి భారియం కత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౬.

‘‘పరే చ న విజానన్తి, మయమేత్థ యమామసే;

యే చ తత్థ విజానన్తి, తతో సమ్మన్తి మేధగా’’తి.

తత్థ పరేతి పణ్డితే ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞే భణ్డనకారకా పరే నామ. తే తత్థ సఙ్ఘమజ్ఝే కోలాహలం కరోన్తా ‘‘మయం యమామసే ఉపరమామ వినస్సామ సతతం సమితం మచ్చుసన్తికం గచ్ఛామా’’తి న విజానన్తి. యే చ తత్థ విజానన్తీతి యే తత్థ పణ్డితా ‘‘మయం మచ్చుసన్తికం గచ్ఛామా’’తి విజానన్తి. తతో సమ్మన్తి మేధగాతి ఏవఞ్హి తే జానన్తా యోనిసోమనసికారం ఉప్పాదేత్వా మేధగానం కలహానం వూపసమాయ పటిపజ్జన్తి. అథ నేసం తాయ పటిపత్తియా తే మేధగా సమ్మన్తీతి. అథ వా పరే చాతి పుబ్బే మయా ‘‘మా, భిక్ఖవే, భణ్డన’’న్తిఆదీని వత్వా ఓవదియమానాపి మమ ఓవాదస్స అపటిగ్గహణేన అతిక్కమనేన అమామకా ¶ పరే నామ. ‘‘మయం ఛన్దాదివసేన మిచ్ఛాగాహం గహేత్వా ఏత్థ సఙ్ఘమజ్ఝే యమామసే భణ్డనాదీనం వుద్ధియా వాయమామా’’తి న విజానన్తి. ఇదాని పన యోనిసో పచ్చవేక్ఖమానా తత్థ తుమ్హాకం అన్తరే యే చ పణ్డితపురిసా ‘‘పుబ్బే మయం ఛన్దాదివసేన వాయమన్తా అయోనిసో పటిపన్నా’’తి విజానన్తి, తతో తేసం సన్తికా తే పణ్డితపురిసే నిస్సాయ ఇమే దాని కలహసఙ్ఖాతా మేధగా సమ్మన్తీతి అయమేత్థ అత్థోతి.

గాథాపరియోసానే సమ్పత్తభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీసు పతిట్ఠహింసూతి.

కోసమ్బకవత్థు పఞ్చమం.

౬. మహాకాళత్థేరవత్థు

సుభానుపస్సిన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సేతబ్యనగరం ఉపనిస్సాయ సింసపావనే విహరన్తో చూళకాళమహాకాళే ఆరబ్భ కథేసి.

సేతబ్యనగరవాసినో ¶ హి చూళకాళో, మజ్ఝిమకాళో, మహాకాళోతి తయో భాతరో కుటుమ్బికా ¶ . తేసు జేట్ఠకనిట్ఠా దిసాసు విచరిత్వా పఞ్చహి సకటసతేహి భణ్డం ఆహరన్తి, మజ్ఝిమకాళో ఆభతం విక్కిణాతి. అథేకస్మిం సమయే తే ఉభోపి భాతరో ¶ పఞ్చహి సకటసతేహి నానాభణ్డం గహేత్వా సావత్థిం గన్త్వా సావత్థియా చ జేతవనస్స చ అన్తరే సకటాని మోచయింసు. తేసు మహాకాళో సాయన్హసమయే మాలాగన్ధాదిహత్థే సావత్థివాసినో అరియసావకే ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛన్తే దిస్వా ‘‘కుహిం ఇమే గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా కనిట్ఠం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, తేసు సకటేసు అప్పమత్తో హోహి, అహం ధమ్మం సోతుం గచ్ఛామీ’’తి వత్వా గన్త్వా తథాగతం వన్దిత్వా పరిసపరియన్తే నిసీది. సత్థా తం దిస్వా తస్స అజ్ఝాసయవసేన అనుపుబ్బిం కథం కథేన్తో దుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తాదివసేన (మ. ని. ౧.౧౬౩ ఆదయో) అనేకపరియాయేన కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసఞ్చ కథేసి. తం సుత్వా మహాకాళో ‘‘సబ్బం కిర పహాయ గన్తబ్బం, పరలోకం గచ్ఛన్తం నేవ భోగా, న ఞాతకా చ అనుగచ్ఛన్తి, కిం మే ఘరావాసేన పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా మహాజనే సత్థారం వన్దిత్వా పక్కన్తే సత్థారం పబ్బజ్జం యాచిత్వా సత్థారా ‘‘నత్థి తే కోచి అపలోకేతబ్బో’’తి వుత్తే, ‘‘కనిట్ఠో మే, భన్తే, అత్థీ’’తి వత్వా తేన హి ‘‘అపలోకేహి న’’న్తి వుత్తే, ‘‘సాధు, భన్తే’’తి వత్వా గన్త్వా కనిట్ఠం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, ఇమం సబ్బం సాపతేయ్యం పటిపజ్జాహీ’’తి ఆహ. ‘‘తుమ్హే ¶ పన కిం కరిస్సథ భాతికా’’తి? ‘‘అహం సత్థు సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో తం నానప్పకారేహి యాచిత్వా నివత్తేతుం అసక్కోన్తో ‘‘సాధు, సామి, యథా అజ్ఝాసయం కరోథా’’తి ఆహ. మహాకాళో గన్త్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. ‘‘అహం భాతికం గహేత్వావ ఉప్పబ్బజిస్సామీ’’తి చూళకాళోపి పబ్బజి. అపరభాగే మహాకాళో ఉపసమ్పదం లభిత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సాసనే ధురాని పుచ్ఛిత్వా సత్థారా ద్వీసు ధురేసు కథితేసు ‘‘అహం, భన్తే, మహల్లకకాలే పబ్బజితత్తా గన్థధురం పూరేతుం న సక్ఖిస్సామి, విపస్సనాధురం పన పూరేస్సామీ’’తి యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా సోసానికధుతఙ్గం సమాదాయ పఠమయామాతిక్కన్తే సబ్బేసు నిద్దం ఓక్కన్తేసు సుసానం గన్త్వా పచ్చూసకాలే సబ్బేసు అనుట్ఠితేసుయేవ విహారం ఆగచ్ఛతి.

అథేకా ¶ సుసానగోపికా కాలీ నామ ఛవడాహికా థేరస్స ఠితట్ఠానం నిసిన్నట్ఠానం చఙ్కమితట్ఠానఞ్చ దిస్వా ‘‘కో ను ఖో ఇధాగచ్ఛతి, పరిగ్గణ్హిస్సామి న’’న్తి పరిగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తీ ఏకదివసం సుసానకుటికాయమేవ దీపం జాలేత్వా పుత్తధీతరో ఆదాయ గన్త్వా ఏకమన్తే నిలీయమానా మజ్ఝిమయామే థేరం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా గన్త్వా వన్దిత్వా, ‘‘అయ్యో, నో, భన్తే, ఇమస్మిం ఠానే విహరతీ’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, ఉపాసికే’’తి. ‘‘భన్తే, సుసానే విహరన్తేహి ¶ నామ వత్తం ఉగ్గణ్హితుం వట్టతీ’’తి. థేరో ‘‘కిం పన మయం తయా కథితవత్తే వత్తిస్సామా’’తి అవత్వా ‘‘కిం కాతుం వట్టతి ఉపాసికే’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, సోసానికేహి నామ ¶ సుసానే వసనభావో సుసానగోపకానఞ్చ విహారే మహాథేరస్స చ గామభోజకస్స చ కథేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘థేరో కిం కారణా’’తి? ‘‘కతకమ్మా చోరా ధనసామికేహి పదానుపదం అనుబద్ధా సుసానే భణ్డకం ఛడ్డేత్వా పలాయన్తి, అథ మనుస్సా సోసానికానం పరిపన్థం కరోన్తి, ఏతేసం పన కథితే ‘మయం ఇమస్స భద్దన్తస్స ఏత్తకం నామ కాలం ఏత్థ వసనభావం జానామ, అచోరో ఏసో’తి ఉపద్దవం నివారేన్తి. తస్మా ఏతేసం కథేతుం వట్టతీ’’తి.

‘‘థేరో అఞ్ఞం కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘భన్తే, సుసానే వసన్తేన నామ అయ్యేన మచ్ఛమంసతిలపిట్ఠతేలగుళాదీని వజ్జేతబ్బాని, దివా న నిద్దాయితబ్బం, కుసీతేన న భవితబ్బం, ఆరద్ధవీరియేన భవితబ్బం, అసఠేన అమాయావినా హుత్వా కల్యాణజ్ఝాసయేన భవితబ్బం, సాయం సబ్బేసు సుత్తేసు విహారతో ఆగన్తబ్బం, పచ్చూసకాలే సబ్బేసు అనుట్ఠితేసుయేవ విహారం గన్తబ్బం. సచే, భన్తే, అయ్యో ఇమస్మిం ఠానే ఏవం విహరన్తో పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పాపేతుం సక్ఖిస్సతి, సచే మతసరీరం ఆనేత్వా ఛడ్డేన్తి, అహం కమ్బలకూటాగారం ఆరోపేత్వా గన్ధమాలాదీహి సక్కారం కత్వా సరీరకిచ్చం కరిస్సామి. నో చే సక్ఖిస్సతి, చితకం ఆరోపేత్వా అగ్గిం జాలేత్వా సఙ్కునా ఆకడ్ఢిత్వా బహి ¶ ఖిపిత్వా ఫరసునా కోట్టేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దిత్వా అగ్గిమ్హి పక్ఖిపిత్వా ఝాపేస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం థేరో ‘‘సాధు భద్దే, ఏకం పన రూపారమ్మణం దిస్వా మయ్హం కథేయ్యాసీ’’తి ఆహ. సా ‘‘సాధూ’’తి పచ్చస్సోసి. థేరో యథాజ్ఝాసయేన సుసానే సమణధమ్మం కరోతి. చూళకాళత్థేరో ¶ పన ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఘరావాసం చిన్తేతి, పుత్తదారం అనుస్సరతి. ‘‘భాతికో మే అతిభారియం కమ్మం కరోతీ’’తి చిన్తేతి.

అథేకా కులధీతా తంముహుత్తసముట్ఠితేన బ్యాధినా సాయన్హసమయే అమిలాతా అకిలన్తా కాలమకాసి. తమేనం ఞాతకాదయో దారుతేలాదీహి సద్ధిం సాయం సుసానం నేత్వా సుసానగోపికాయ ‘‘ఇమం ఝాపేహీ’’తి భతిం దత్వా నియ్యాదేత్వా పక్కమింసు. సా తస్సా పారుతవత్థం అపనేత్వా తంముహుత్తమతం పీణితపీణితం సువణ్ణవణ్ణం సరీరం దిస్వా, ‘‘ఇమం అయ్యస్స దస్సేతుం పతిరూపం ఆరమ్మణ’’న్తి చిన్తేత్వా గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ఏవరూపం నామ ఆరమ్మణం అత్థి, ఓలోకేథ అయ్యా’’తి ఆహ. థేరో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పారుపనం నీహరాపేత్వా పాదతలతో యావ కేసగ్గా ఓలోకేత్వా ‘‘అతిపీణితమేతం ¶ రూపం సువణ్ణవణ్ణం అగ్గిమ్హి నం పక్ఖిపిత్వా మహాజాలాహి గహితమత్తకాలే మయ్హం ఆరోచేయ్యాసీ’’తి వత్వా సకట్ఠానమేవ గన్త్వా నిసీది. సా తథా కత్వా థేరస్స ఆరోచేసి. థేరో గన్త్వా ఓలోకేసి. జాలాయ పహటపహటట్ఠానం కబరగావియా వియ సరీరవణ్ణం అహోసి, పాదా నమిత్వా ఓలమ్బింసు, హత్థా పటికుటింసు, ఊరునలాటం నిచ్చమ్మం అహోసి ¶ . థేరో ‘‘ఇదం సరీరం ఇదానేవ ఓలోకేన్తానం అపరియన్తకరం హుత్వా ఇదానేవ ఖయం పత్తం వయం పత్త’’న్తి రత్తిట్ఠానం గన్త్వా నిసీదిత్వా ఖయవయం సమ్పస్సమానో –

‘‘అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా, ఉప్పాదవయధమ్మినో;

ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి, తేసం వూపసమో సుఖో’’తి. (దీ. ని. ౨.౨౨౧, ౨౭౨; సం. ని. ౧.౧౮౬; ౨.౧౪౩; జా. ౧.౧.౯౫) –

గాథం వత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

తస్మిం అరహత్తం పత్తే సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో చారికం చరమానో సేతబ్యం గన్త్వా సింసపావనం పావిసి. చూళకాళస్స భరియాయో ‘‘సత్థా కిర అనుప్పత్తో సింసపావన’’న్తి సుత్వా ‘‘అమ్హాకం సామికం గణ్హిస్సామా’’తి పేసేత్వా సత్థారం నిమన్తాపేసుం. బుద్ధానం పన అపరిచిణ్ణట్ఠానే ఆసనపఞ్ఞత్తిం ఆచిక్ఖన్తేన ఏకేన భిక్ఖునా పఠమతరం గన్తుం వట్టతి. బుద్ధానఞ్హి మజ్ఝిమట్ఠానే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా తస్స దక్ఖిణతో ¶ సారిపుత్తత్థేరస్స, వామతో ¶ మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స, తతో పట్ఠాయ ఉభోసు పస్సేసు భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బం హోతి. తస్మా మహాకాళత్థేరో చీవరపారుపనట్ఠానే ఠత్వా, ‘‘చూళకాళ, త్వం పురతో గన్త్వా ఆసనపఞ్ఞత్తిం ఆచిక్ఖా’’తి చూళకాళం పేసేసి. తస్స దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ గేహజనా తేన సద్ధిం పరిహాసం కరోన్తా నీచాసనాని సఙ్ఘత్థేరస్స కోటియం అత్థరన్తి, ఉచ్చాసనాని సఙ్ఘనవకస్స కోటియం. ఇతరో ‘‘మా ఏవం కరోథ, నీచాసనాని ఉపరి మా పఞ్ఞాపేథ, ఉచ్చాసనాని ఉపరి పఞ్ఞాపేథ, నీచాసనాని హేట్ఠా’’తి ఆహ. ఇత్థియో తస్స వచనం అసుణన్తియో వియ ‘‘త్వం కిం కరోన్తో విచరసి, కిం తవ ఆసనాని పఞ్ఞాపేతుం న వట్టతి, త్వం కం ఆపుచ్ఛిత్వా పబ్బజితో, కేన పబ్బజితోసి, కస్మా ఇధాగతోసీ’’తి వత్వా నివాసనపారుపనం అచ్ఛిన్దిత్వా సేతకాని నివాసేత్వా సీసే చ మాలాచుమ్బుటకం ఠపేత్వా, ‘‘గచ్ఛ సత్థారం ఆనేహి, మయం ఆసనాని పఞ్ఞాపేస్సామా’’తి పహిణింసు. న చిరం భిక్ఖుభావే ఠత్వా అవస్సికోవ ఉప్పబ్బజితత్తా లజ్జితుం న జానాతి, తస్మా సో తేన ఆకప్పేన నిరాసఙ్కోవ గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆదాయ ఆగతో. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పన భత్తకిచ్చావసానే మహాకాళస్స భరియాయో ‘‘ఇమాహి అత్తనో సామికో గహితో, మయమ్పి అమ్హాకం సామికం గణ్హిస్సామా’’తి ¶ చిన్తేత్వా పునదివసే సత్థారం నిమన్తయింసు. తదా పన ఆసనపఞ్ఞాపనత్థం అఞ్ఞో భిక్ఖు అగమాసి. తా తస్మిం ఖణే ఓకాసం అలభిత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదంసు. చూళకాళస్స పన ద్వే భరియాయో, మజ్ఝిమకాళస్స ¶ చతస్సో, మహాకాళస్స పన అట్ఠ. భిక్ఖూపి భత్తకిచ్చం కాతుకామా నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చమకంసు, బహి గన్తుకామా ఉట్ఠాయ అగమంసు. సత్థా పన నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం కరి. తస్స భత్తకిచ్చపరియోసానే తా ఇత్థియో, ‘‘భన్తే, మహాకాళో అమ్హాకం అనుమోదనం కత్వా ఆగచ్ఛిస్సతి, తుమ్హే పురతో గచ్ఛథా’’తి వదింసు. సత్థా ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పురతో అగమాసి. గామద్వారం పత్వా భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘కిం నామేతం సత్థారా కతం, ఞత్వా ను ఖో కతం, ఉదాహు అజానిత్వా. హియ్యో చూళకాళస్స పురతో గతత్తా పబ్బజ్జన్తరాయో జాతో, అజ్జ అఞ్ఞస్స పురతో గతత్తా అన్తరాయో నాహోసి. ఇదాని మహాకాళం ఠపేత్వా ఆగతో, సీలవా ఖో పన భిక్ఖు ఆచారసమ్పన్నో, కరిస్సతి ను ఖో తస్స పబ్బజ్జన్తరాయ’’న్తి. సత్థా తేసం వచనం సుత్వా నివత్తిత్వా ఠితో ‘‘కిం కథేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛి ¶ . తే తమత్థం ఆరోచేసుం. ‘‘కిం పన తుమ్హే, భిక్ఖవే, చూళకాళం వియ మహాకాళం సల్లక్ఖేథా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’. తస్స హి ద్వే పజాపతియో, ఇమస్స అట్ఠ. ‘‘అట్ఠహి పరిక్ఖిపిత్వా గహితో కిం కరిస్సతి, భన్తే’’తి? సత్థా ‘‘మా, భిక్ఖవే, ఏవం అవచుత్థ, చూళకాళో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ సుభారమ్మణబహులో విహరతి, పపాతే ఠితో దుబ్బలరుక్ఖసదిసో. మయ్హం పన పుత్తో మహాకాళో ¶ అసుభానుపస్సీ విహరతి, ఘనసేలపబ్బతో వియ అచలో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౭.

‘‘సుభానుపస్సిం విహరన్తం, ఇన్ద్రియేసు అసంవుతం;

భోజనమ్హి చామత్తఞ్ఞుం, కుసీతం హీనవీరియం;

తం వే పసహతి మారో, వాతో రుక్ఖంవ దుబ్బలం.

౮.

‘‘అసుభానుపస్సిం విహరన్తం, ఇన్ద్రియేసు సుసంవుతం;

భోజనమ్హి చ మత్తఞ్ఞుం, సద్ధం ఆరద్ధవీరియం;

తం వే నప్పసహతీ మారో, వాతో సేలంవ పబ్బత’’న్తి.

తత్థ సుభానుపస్సిం విహరన్తన్తి సుతం అనుపస్సన్తం, ఇట్ఠారమ్మణే మానసం విస్సజ్జేత్వా విహరన్తన్తి అత్థో. యో హి పుగ్గలో నిమిత్తగ్గాహం అనుబ్యఞ్జనగ్గాహం గణ్హన్తో ‘‘నఖా సోభనా’’తి గణ్హాతి, ‘‘అఙ్గులియో సోభనా’’తి గణ్హాతి, ‘‘హత్థపాదా, జఙ్ఘా, ఊరు, కటి, ఉదరం, థనా, గీవా, ఓట్ఠా, దన్తా, ముఖం, నాసా, అక్ఖీని, కణ్ణా, భముకా, నలాటం, కేసా, సోభనా’’తి గణ్హాతి, ‘‘కేసా, లోమా, నఖా, దన్తా, తచో, సోభనా’’తి ¶ గణ్హాతి, వణ్ణో సుభో, సణ్ఠానం సుభన్తి, అయం సుభానుపస్సీ నామ. ఏవం తం సుభానుపస్సిం విహరన్తం. ఇన్ద్రియేసూతి ¶ చక్ఖాదీసు ఛసు ఇన్ద్రియేసు. అసంవుతన్తి చక్ఖుద్వారాదీని అరక్ఖన్తం. పరియేసనమత్తా పటిగ్గహణమత్తా పరిభోగమత్తాతి ఇమిస్సా మత్తాయ అజాననతో భోజనమ్హి చామత్తఞ్ఞుం. అపిచ పచ్చవేక్ఖణమత్తా విస్సజ్జనమత్తాతి ఇమిస్సాపి మత్తాయ అజాననతో అమత్తఞ్ఞుం, ఇదం భోజనం ధమ్మికం, ఇదం అధమ్మికన్తిపి అజానన్తం. కామచ్ఛన్దబ్యాపాదవిహింసావితక్కవసితాయ కుసీతం. హీనవీరియన్తి నిబ్బీరియం చతూసు ఇరియాపథేసు వీరియకరణరహితం. పసహతీతి అభిభవతి అజ్ఝోత్థరతి. వాతో రుక్ఖంవ దుబ్బలన్తి బలవవాతో ఛిన్నపపాతే జాతం దుబ్బలరుక్ఖం వియ. యథా హి సో వాతో తస్స దుబ్బలరుక్ఖస్స పుప్ఫఫలపల్లవాదీనిపి పాతేతి, ఖుద్దకసాఖాపి భఞ్జతి, మహాసాఖాపి ¶ భఞ్జతి, సమూలకమ్పి తం రుక్ఖం ఉప్పాటేత్వా ఉద్ధంమూలం అధోసాఖం కత్వా గచ్ఛతి, ఏవమేవ ఏవరూపం పుగ్గలం అన్తో ఉప్పన్నో కిలేసమారో పసహతి, బలవవాతో దుబ్బలరుక్ఖస్స ¶ పుప్ఫఫలపల్లవాదిపాతనం వియ ఖుద్దానుఖుద్దకాపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, ఖుద్దకసాఖాభఞ్జనం వియ నిస్సగ్గియాదిఆపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, మహాసాఖాభఞ్జనం వియ తేరససఙ్ఘాదిసేసాపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, ఉప్పాటేత్వా ఉద్ధం, మూలకం హేట్ఠాసాఖం కత్వా పాతనం వియ పారాజికాపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, స్వాక్ఖాతసాసనా నీహరిత్వా కతిపాహేనేవ గిహిభావం పాపేతీతి ఏవం ఏవరూపం పుగ్గలం కిలేసమారో అత్తనో వసే వత్తేతీతి అత్థో.

అసుభానుపస్సిన్తి దససు అసుభేసు అఞ్ఞతరం అసుభం పస్సన్తం పటికూలమనసికారే యుత్తం కేసే అసుభతో పస్సన్తం లోమే నఖే దన్తే తచం వణ్ణం సణ్ఠానం అసుభతో పస్సన్తం. ఇన్ద్రియేసూతి ఛసు ఇన్ద్రియేసు. సుసంవుతన్తి నిమిత్తాదిగ్గాహరహితం పిహితద్వారం. అమత్తఞ్ఞుతాపటిక్ఖేపేన భోజనమ్హి చ మత్తఞ్ఞుం. సద్ధన్తి కమ్మస్స చేవ ఫలస్స చ సద్దహనలక్ఖణాయ లోకికాయ సద్ధాయ చేవ తీసు వత్థూసు అవేచ్చప్పసాదసఙ్ఖాతాయ లోకుత్తరసద్ధాయ చ సమన్నాగతం. ఆరద్ధవీరియన్తి పగ్గహితవీరియం పరిపుణ్ణవీరియం. తం వేతి ఏవరూపం తం పుగ్గలం యథా దుబ్బలవాతో సణికం పహరన్తో ఏకగ్ఘనం సేలం చాలేతుం న సక్కోతి, తథా ¶ అబ్భన్తరే ఉప్పజ్జమానోపి దుబ్బలకిలేసమారో నప్పసహతి, ఖోభేతుం వా చాలేతుం వా న సక్కోతీతి అత్థో.

తాపి ఖో తస్స పురాణదుతియికాయో థేరం పరివారేత్వా ‘‘త్వం కం ఆపుచ్ఛిత్వా పబ్బజితో, ఇదాని గిహీ భవిస్ససి న భవిస్ససీ’’తిఆదీని వత్వా కాసావం నీహరితుకామా అహేసుం. థేరో తాసం ఆకారం సల్లక్ఖేత్వా నిసిన్నాసనా వుట్ఠాయ ఇద్ధియా ఉప్పత్తిత్వా కూటాగారకణ్ణికం ద్విధా భిన్దిత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా సత్థరి గాథా పరియోసాపేన్తేయేవ సత్థు సువణ్ణవణ్ణం సరీరం అభిత్థవన్తో ఆకాసతో ఓతరిత్వా తథాగతస్స పాదే వన్ది.

గాథాపరియోసానే ¶ సమ్పత్తభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీసు పతిట్ఠహింసూతి.

మహాకాళత్థేరవత్థు ఛట్ఠం.

౭. దేవదత్తవత్థు

అనిక్కసావోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో రాజగహే దేవదత్తస్స కాసావలాభం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే ద్వే అగ్గసావకా పఞ్చసతే పఞ్చసతే అత్తనో అత్తనో పరివారే ఆదాయ సత్థారం ఆపుచ్ఛిత్వా వన్దిత్వా జేతవనతో రాజగహం అగమంసు. రాజగహవాసినో ద్వేపి తయోపి బహూపి ఏకతో హుత్వా ఆగన్తుకదానం అదంసు. అథేకదివసం ఆయస్మా సారిపుత్తో అనుమోదనం కరోన్తో ¶ ‘‘ఉపాసకా ఏకో సయం దానం దేతి, పరం న సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే భోగసమ్పదం లభతి, నో పరివారసమ్పదం. ఏకో సయం న దేతి, పరం సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే పరివారసమ్పదం లభతి, నో భోగసమ్పదం. ఏకో సయమ్పి న దేతి, పరమ్పి న సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే కఞ్జికమత్తమ్పి కుచ్ఛిపూరం న లభతి, అనాథో హోతి నిప్పచ్చయో. ఏకో సయమ్పి దేతి, పరమ్పి సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అత్తభావసతేపి అత్తభావసహస్సేపి అత్తభావసతసహస్సేపి భోగసమ్పదఞ్చేవ పరివారసమ్పదఞ్చ లభతీ’’తి ఏవం ధమ్మం దేసేసి.

తమేకో పణ్డితపురిసో ధమ్మం సుత్వా ‘‘అచ్ఛరియా వత భో, అబ్భుతా వత భో ధమ్మదేసనా, సుకారణం కథితం, మయా ఇమాసం ద్విన్నం సమ్పత్తీనం నిప్ఫాదకం కమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘భన్తే, స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి థేరం నిమన్తేసి. ‘‘కిత్తకేహి తే భిక్ఖూహి అత్థో ఉపాసకా’’తి. ‘‘కిత్తకా పన వో, భన్తే, పరివారా’’తి? ‘‘సహస్సమత్తా ఉపాసకా’’తి. ‘‘సబ్బేహి సద్ధింయేవ స్వే భిక్ఖం గణ్హథ, భన్తే’’తి. ‘‘థేరో అధివాసేసి’’. ఉపాసకో నగరవీథియం చరన్తో – ‘‘అమ్మా, తాతా, మయా భిక్ఖుసహస్సం నిమన్తితం, తుమ్హే కిత్తకానం భిక్ఖూనం భిక్ఖం దాతుం సక్ఖిస్సథ, తుమ్హే కిత్తకాన’’న్తి సమాదపేసి. మనుస్సా అత్తనో అత్తనో పహోనకనియామేన ¶ – ‘‘మయం దసన్నం దస్సామ, మయం వీసతియా, మయం సతస్సా’’తి ఆహంసు. ఉపాసకో – ‘‘తేన హి ఏకస్మిం ఠానే సమాగమం కత్వా ఏకతోవ పరివిసిస్సామ ¶ , సబ్బే తిలతణ్డులసప్పిమధుఫాణితాదీని సమాహరథా’’తి ఏకస్మిం ఠానే సమాహరాపేసి.

అథస్స ¶ ఏకో కుటుమ్బికో సతసహస్సగ్ఘనికం గన్ధకాసావవత్థం దత్వా – ‘‘సచే తే దానవత్తం నప్పహోతి, ఇదం విస్సజ్జేత్వా యం ఊనం, తం పూరేయ్యాసి. సచే పహోతి, యస్సిచ్ఛసి, తస్స భిక్ఖునో దదేయ్యాసీ’’తి ఆహ. తదా తస్స సబ్బం దానవత్తం పహోసి, కిఞ్చి ఊనం నామ నాహోసి. సో మనుస్సే పుచ్ఛి – ‘‘ఇదం, అయ్యా, కాసావం ఏకేన కుటుమ్బికేన ఏవం నామ వత్వా దిన్నం అతిరేకం జాతం, కస్స నం దేమా’’తి. ఏకచ్చే ‘‘సారిపుత్తత్థేరస్సా’’తి ఆహంసు. ఏకచ్చే ‘‘థేరో సస్సపాకసమయే ఆగన్త్వా గమనసీలో, దేవదత్తో అమ్హాకం మఙ్గలామఙ్గలేసు సహాయో ఉదకమణికో వియ నిచ్చం పతిట్ఠితో, తస్స తం దేమా’’తి ఆహంసు. సమ్బహులికాయ కథాయపి ‘‘దేవదత్తస్స దాతబ్బ’’న్తి వత్తారో బహుతరా అహేసుం, అథ నం దేవదత్తస్స అదంసు. సో తం ఛిన్దిత్వా సిబ్బిత్వా రజిత్వా నివాసేత్వా పారుపిత్వా విచరతి. తం దిస్వా మనుస్సా ‘‘నయిదం దేవదత్తస్స అనుచ్ఛవికం, సారిపుత్తత్థేరస్స అనుచ్ఛవికం. దేవదత్తో అత్తనో అననుచ్ఛవికం నివాసేత్వా పారుపిత్వా విచరతీ’’తి వదింసు. అథేకో ¶ దిసావాసికో భిక్ఖు రాజగహా సావత్థిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా కతపటిసన్థారో సత్థారా ద్విన్నం అగ్గసావకానం ఫాసువిహారం పుచ్ఛితో ఆదితో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘న ఖో భిక్ఖు ఇదానేవేసో అత్తనో అననుచ్ఛవికం వత్థం ధారేతి, పుబ్బేపి ధారేసియేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బారాణసివాసీ ఏకో హత్థిమారకో హత్థిం మారేత్వా మారేత్వా దన్తే చ నఖే చ అన్తాని చ ఘనమంసఞ్చ ఆహరిత్వా విక్కిణన్తో జీవితం కప్పేతి. అథేకస్మిం అరఞ్ఞే అనేకసహస్సా హత్థినో గోచరం గహేత్వా గచ్ఛన్తా పచ్చేకబుద్ధే దిస్వా తతో పట్ఠాయ గచ్ఛమానా గమనాగమనకాలే జణ్ణుకేహి నిపతిత్వా వన్దిత్వా పక్కమన్తి. ఏకదివసఞ్హి హత్థిమారకో తం కిరియం దిస్వా – ‘‘అహం ఇమే కిచ్ఛేన మారేమి, ఇమే చ గమనాగమనకాలే పచ్చేకబుద్ధే వన్దన్తి, కిం ను ఖో దిస్వా వన్దన్తీ’’తి చిన్తేన్తో – ‘‘కాసావ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా, ‘‘మయాపి ఇదాని కాసావం లద్ధుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకస్స పచ్చేకబుద్ధస్స జాతస్సరం ఓరుయ్హ న్హాయన్తస్స తీరే ఠపితేసు కాసావేసు చీవరం థేనేత్వా ¶ తేసం హత్థీనం గమనాగమనమగ్గే సత్తిం గహేత్వా ససీసం పారుపిత్వా నిసీదతి. హత్థినో తం దిస్వా – ‘‘పచ్చేకబుద్ధో’’తి సఞ్ఞాయ వన్దిత్వా పక్కమన్తి. సో తేసం సబ్బపచ్ఛతో గచ్ఛన్తం సత్తియా పహరిత్వా మారేత్వా దన్తాదీని గహేత్వా సేసం భూమియం ¶ నిఖణిత్వా గచ్ఛతి. అపరభాగే బోధిసత్తో ¶ హత్థియోనియం పటిసన్ధిం గహేత్వా హత్థిజేట్ఠకో యూథపతి అహోసి. తదాపి సో తథేవ కరోతి. మహాపురిసో అత్తనో పరిసాయ పరిహానిం ఞత్వా, ‘‘కుహిం ఇమే హత్థీ గతా, మన్దా జాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘న జానామ, సామీ’’తి వుత్తే, ‘‘కుహిఞ్చి గచ్ఛన్తా మం అనాపుచ్ఛిత్వా న గమిస్సన్తి, పరిపన్థేన భవితబ్బ’’న్తి వత్వా, ‘‘ఏకస్మిం ఠానే కాసావం పారుపిత్వా నిసిన్నస్స సన్తికా పరిపన్థేన భవితబ్బ’’న్తి పరిసఙ్కిత్వా, ‘‘తం పరిగ్గణ్హితుం వట్టతీ’’తి సబ్బే హత్థీ పురతో పేసేత్వా సయం పచ్ఛతో విలమ్బమానో ఆగచ్ఛతి. సో సేసహత్థీసు వన్దిత్వా గతేసు మహాపురిసం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా చీవరం సంహరిత్వా సత్తిం విస్సజ్జి. మహాపురిసో సతిం ఉప్పట్ఠపేత్వా ఆగచ్ఛన్తో పచ్ఛతో పటిక్కమిత్వా సత్తిం వివజ్జేసి. అథ నం ‘‘ఇమినా ఇమే హత్థీ నాసితా’’తి గణ్హితుం పక్ఖన్ది. ఇతరో ఏకం రుక్ఖం పురతో కత్వా నిలీయి. అథ ‘‘నం రుక్ఖేన సద్ధిం సోణ్డాయ పరిక్ఖిపిత్వా గహేత్వా భూమియం పోథేస్సామీ’’తి తేన నీహరిత్వా దస్సితం కాసావం దిస్వా – ‘‘సచాహం ఇమస్మిం దుబ్భిస్సామి, అనేకసహస్సేసు మే బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవేసు లజ్జా నామ భిన్నా భవిస్సతీ’’తి అధివాసేత్వా – ‘‘తయా మే ఏత్తకా ఞాతకా నాసితా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘కస్మా ఏవం భారియకమ్మమకాసి, అత్తనో అననుచ్ఛవికం వీతరాగానం అనుచ్ఛవికం వత్థం పరిదహిత్వా ఏవరూపం కమ్మం కరోన్తేన భారియం తయా కత’’న్తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా ఉత్తరిపి నం నిగ్గణ్హన్తో ‘‘అనిక్కసావో ¶ కాసావం…పే… స వే కాసావమరహతీ’’తి గాథం వత్వా – ‘‘అయుత్తం తే కత’’న్తి వత్వా తం విస్సజ్జేసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా హత్థిమారకో దేవదత్తో అహోసి, తస్స నిగ్గాహకో హత్థినాగో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేత్వా, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి దేవదత్తో అత్తనో అననుచ్ఛవికం వత్థం ధారేసియేవా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౯.

‘‘అనిక్కసావో ¶ కాసావం, యో వత్థం పరిదహిస్సతి;

అపేతో దమసచ్చేన, న సో కాసావమరహతి.

౧౦.

‘‘యో చ వన్తకసావస్స, సీలేసు సుసమాహితో;

ఉపేతో దమసచ్చేన, స వే కాసావమరహతీ’’తి.

ఛద్దన్తజాతకేనాపి (జా. ౧.౧౬.౧౨౨-౧౨౩) చ అయమత్థో దీపేతబ్బో.

తత్థ ¶ అనిక్కసావోతి రాగాదీహి కసావేహి సకసావో. పరిదహిస్సతీతి నివాసనపారుపనఅత్థరణవసేన పరిభుఞ్జిస్సతి. పరిధస్సతీతిపి పాఠో. అపేతో దమసచ్చేనాతి ఇన్ద్రియదమేన చేవ పరమత్థసచ్చపక్ఖికేన వచీసచ్చేన చ అపేతో, వియుత్తో పరిచ్చత్థోతి అత్థో. న సోతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో కాసావం పరిదహితుం నారహతి. వన్తకసావస్సాతి చతూహి మగ్గేహి వన్తకసావో ఛడ్డితకసావో పహీనకసావో అస్స. సీలేసూతి చతుపారిసుద్ధిసీలేసు. సుసమాహితోతి సుట్ఠు సమాహితో సుట్ఠితో. ఉపేతోతి ఇన్ద్రియదమేన చేవ వుత్తప్పకారేన చ సచ్చేన ఉపగతో. స వేతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో తం గన్ధకాసావవత్థం అరహతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ సో దిసావాసికో భిక్ఖు సోతాపన్నో అహోసి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసీతి.

దేవదత్తవత్థు సత్తమం.

౮. సారిపుత్తత్థేరవత్థు

అసారే సారమతినోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అగ్గసావకేహి నివేదితం సఞ్చయస్స అనాగమనం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అమ్హాకఞ్హి సత్థా ఇతో కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే అమరవతియా నామ నగరే సుమేధో నామ బ్రాహ్మణకుమారో హుత్వా సబ్బసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం పత్వా మాతాపితూనం ¶ అచ్చయేన అనేకకోటిసఙ్ఖ్యం ధనం పరిచ్చజిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తే వసన్తో ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్తో దీపఙ్కరదసబలస్స సుదస్సనవిహారతో రమ్మవతీనగరం పవిసనత్థాయ మగ్గం సోధయమానం జనం దిస్వా సయమ్పి ఏకం పదేసం గహేత్వా మగ్గం సోధేతి. తస్మిం అసోధితేయేవ ఆగతస్స సత్థునో అత్తానం సేతుం కత్వా కలలే అజినచమ్మం అత్థరిత్వా ‘‘సత్థా ససావకసఙ్ఘో కలలం అనక్కమిత్వా మం అక్కమన్తో గచ్ఛతూ’’తి నిపన్నో. సత్థారా తం దిస్వావ ‘‘బుద్ధఙ్కురో ఏస, అనాగతే కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం ¶ అసఙ్ఖ్యేయ్యానం పరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకతో. తస్స సత్థునో అపరభాగే ‘‘కోణ్డఞ్ఞో మఙ్గలో సుమనో రేవతో సోభితో అనోమదస్సీ పదుమో నారదో పదుముత్తరో సుమేధో సుజాతో పియదస్సీ అత్థదస్సీ ధమ్మదస్సీ సిద్ధత్థో తిస్సో ఫుస్సో విపస్సీ సిఖీ వేస్సభూ కకుసన్ధో కోణాగమనో కస్సపో’’తి లోకం ఓభాసేత్వా ఉప్పన్నానం ఇమేసమ్పి తేవీసతియా ¶ బుద్ధానం సన్తికే లద్ధబ్యాకరణో, ‘‘దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియో’’తి సమత్తింస పారమియో పూరేత్వా వేస్సన్తరత్తభావే ఠితో పథవికమ్పనాని మహాదానాని దత్వా పుత్తదారం పరిచ్చజిత్వా ఆయుపరియోసానే తుసితపురే నిబ్బత్తిత్వా తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా దస సహస్సచక్కవాళదేవతాహి సన్నిపతిత్వా –

‘‘కాలో దేవ మహావీర, ఉప్పజ్జ మాతుకుచ్ఛియం;

సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి. (బు. వం. ౧.౬౭) –

వుత్తే –

‘‘కాలం దేసఞ్చ దీపఞ్చ, కులం మాతరమేవ చ;

ఇమే పఞ్చ విలోకేత్వా, ఉప్పజ్జతి మహాయసో’’తి. –

పఞ్చ మహావిలోకనాని విలోకేత్వా తతో చుతో సక్యరాజకులే పటిసన్ధిం గహేత్వా దసమాసచ్చయేన మాతుకుచ్ఛితో విజాయి. సోళసవస్సకాలే తత్థ మహాసమ్పత్తియా పరిహరియమానో అనుక్కమేన భద్రయోబ్బనం పత్వా తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు దేవలోకసిరిం ¶ వియ రజ్జసిరిం అనుభవన్తో ఉయ్యానకీళాయ గమనసమయే అనుక్కమేన జిణ్ణబ్యాధిమతసఙ్ఖాతే తయో ¶ దేవదూతే దిస్వా సఞ్జాతసంవేగో నివత్తిత్వా చతుత్థవారే పబ్బజితం దిస్వా, ‘‘సాధు పబ్బజ్జా’’తి పబ్బజ్జాయ రుచిం ఉప్పాదేత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా తత్థ దివసం ఖేపేత్వా మఙ్గలపోక్ఖరణీతీరే నిసిన్నో కప్పకవేసం గహేత్వా ఆగతేన విస్సకమ్మేన దేవపుత్తేన అలఙ్కతపటియత్తో రాహులకుమారస్స జాతసాసనం సుత్వా పుత్తసినేహస్స బలవభావం ఞత్వా, ‘‘యావ ఇదం బన్ధనం న వడ్ఢతి, తావదేవ నం ఛిన్దిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సాయం నగరం పవిసన్తో –

‘‘నిబ్బుతా నూన సా మాతా, నిబ్బుతో నూన సో పితా;

నిబ్బుతా నూన సా నారీ, యస్సాయం ఈదిసో పతీ’’తి. –

కిసాగోతమియా నామ పితుచ్ఛాధీతాయ భాసితం ఇమం గాథం సుత్వా, ‘‘అహం ఇమాయ నిబ్బుతపదం సావితో’’తి ముత్తాహారం ఓముఞ్చిత్వా తస్సా పేసేత్వా అత్తనో భవనం పవిసిత్వా సిరిసయనే నిసిన్నో నిద్దోపగతానం నాటకిత్థీనం విప్పకారం దిస్వా నిబ్బిన్నహదయో ఛన్నం ఉట్ఠాపేత్వా కణ్డకం ఆహరాపేత్వా తం ఆరుయ్హ ఛన్నసహాయో దససహస్సచక్కవాళదేవతాహి పరివుతో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా ¶ అనోమానదీతీరే పబ్బజిత్వా అనుక్కమేన రాజగహం గన్త్వా తత్థ పిణ్డాయ చరిత్వా పణ్డవపబ్బతపబ్భారే నిసిన్నో మగధరఞ్ఞా రజ్జేన నిమన్తియమానో తం పటిక్ఖిపిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా అత్తనో విజితం ఆగమనత్థాయ తేన గహితపటిఞ్ఞో ఆళారఞ్చ ఉదకఞ్చ ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం సన్తికే అధిగతవిసేసం అనలఙ్కరిత్వా ఛబ్బస్సాని మహాపధానం పదహిత్వా విసాఖపుణ్ణమదివసే ¶ పాతోవ సుజాతాయ దిన్నపాయసం పరిభుఞ్జిత్వా నేరఞ్జరాయ నదియా సువణ్ణపాతిం పవాహేత్వా నేరఞ్జరాయ నదియా తీరే మహావనసణ్డే నానాసమాపత్తీహి దివసభాగం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయే సోత్తియేన దిన్నం తిణం గహేత్వా కాళేన నాగరాజేన అభిత్థుతగుణో బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ తిణాని సన్థరిత్వా ‘‘న తావిమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామి, యావ మే అనుపాదాయ ¶ ఆసవేహి చిత్తం న ముచ్చిస్సతీ’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పురత్థాభిముఖో నిసీదిత్వా సూరియే అనత్థఙ్గమితేయేవ మారబలం విధమిత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసఞాణం, మజ్ఝిమయామే చుతూపపాతఞాణం పత్వా పచ్ఛిమయామావసానే పచ్చయాకారే ఞాణం ఓతారేత్వా అరుణుగ్గమనే దసబలచతువేసారజ్జాదిసబ్బగుణపటిమణ్డితం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా సత్తసత్తాహం బోధిమణ్డే వీతినామేత్వా అట్ఠమే సత్తాహే అజపాలనిగ్రోధమూలే నిసిన్నో ధమ్మగమ్భీరతాపచ్చవేక్ఖణేన అప్పోస్సుక్కతం ఆపజ్జమానో దససహస్సచక్కవాళమహాబ్రహ్మపరివారేన సహమ్పతిబ్రహ్మునా ఆయాచితధమ్మదేసనో బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేత్వా బ్రహ్మునో అజ్ఝేసనం అధివాసేత్వా, ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి ఓలోకేన్తో ఆళారుదకానం కాలకతభావం ఞత్వా పఞ్చవగ్గియానం భిక్ఖూనం బహూపకారతం అనుస్సరిత్వా ఉట్ఠాయాసనా కాసిపురం ¶ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే ఉపకేన సద్ధిం మన్తేత్వా ఆసాళ్హిపుణ్ణమదివసే ఇసిపతనే మిగదాయే పఞ్చవగ్గియానం వసనట్ఠానం పత్వా తే అననుచ్ఛవికేన సముదాచారేన సముదాచరన్తే సఞ్ఞాపేత్వా అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞప్పముఖే అట్ఠారస బ్రహ్మకోటియో అమతపానం పాయేన్తో ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో పఞ్చమియం పక్ఖస్స సబ్బేపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తం దివసమేవ యసకులపుత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం దిస్వా తం రత్తిభాగే నిబ్బిన్దిత్వా గేహం పహాయ నిక్ఖన్తం దిస్వా, ‘‘ఏహి యసా’’తి పక్కోసిత్వా తస్మింయేవ రత్తిభాగే సోతాపత్తిఫలం పాపేత్వా పునదివసే అరహత్తం పాపేత్వా అపరేపి తస్స సహాయకే చతుపణ్ణాస జనే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా అరహత్తం పాపేసి.

ఏవం లోకే ఏకసట్ఠియా అరహన్తేసు జాతేసు వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా, ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారిక’’న్తి సట్ఠి భిక్ఖూ దిసాసు పేసేత్వా సయం ఉరువేలం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే కప్పాసికవనసణ్డే తింస జనే భద్దవగ్గియకుమారే వినేసి. తేసు సబ్బపచ్ఛిమకో సోతాపన్నో సబ్బుత్తమో అనాగామీ అహోసి. తే సబ్బేపి ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా దిసాసు పేసేత్వా సయం ¶ ఉరువేలం గన్త్వా అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ఉరువేలకస్సపాదయో ¶ సహస్సజటిలపరివారే తేభాతికజటిలే వినేత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా గయాసీసే ¶ నిసీదాపేత్వా ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (మహావ. ౫౪; సం. ని. ౪.౨౮) అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తేన అరహన్తసహస్సేన పరివుతో ‘‘బిమ్బిసారరఞ్ఞో దిన్నం పటిఞ్ఞం మోచేస్సామీ’’తి రాజగహనగరూపచారే లట్ఠివనుయ్యానం గన్త్వా, ‘‘సత్థా కిర ఆగతో’’తి సుత్వా ద్వాదసనహుతేహి బ్రాహ్మణగహపతికేహి సద్ధిం ఆగతస్స రఞ్ఞో మధురధమ్మకథం కథేన్తో రాజానం ఏకాదసహి నహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా ఏకనహుతం సరణేసు పతిట్ఠాపేత్వా పునదివసే సక్కేన దేవరాజేన మాణవకవణ్ణం గహేత్వా అభిత్థుతగుణో రాజగహనగరం పవిసిత్వా రాజనివేసనే కతభత్తకిచ్చో వేళువనారామం పటిగ్గహేత్వా తత్థేవ వాసం కప్పేసి. తత్థ నం సారిపుత్తమోగ్గల్లానా ఉపసఙ్కమింసు.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అనుప్పన్నేయేవ హి బుద్ధే రాజగహతో అవిదూరే ఉపతిస్సగామో కోలితగామోతి ద్వే బ్రాహ్మణగామా అహేసుం. తేసు ఉపతిస్సగామే సారియా నామ బ్రాహ్మణియా గబ్భస్స పతిట్ఠితదివసేయేవ కోలితగామే మోగ్గలియా నామ బ్రాహ్మణియాపి గబ్భో పతిట్ఠాసి. తాని కిర ద్వేపి కులాని యావ సత్తమా కులపరివట్టా ఆబద్ధపటిబద్ధసహాయకానేవ అహేసుం, తాసం ద్విన్నమ్పి ఏకదివసమేవ గబ్భపరిహారం అదంసు. తా ఉభోపి దసమాసచ్చేయేన పుత్తే విజాయింసు. నామగ్గహణదివసే సారియా బ్రాహ్మణియా పుత్తస్స ఉపతిస్సగామకే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా ఉపతిస్సోతి నామం కరింసు ¶ , ఇతరస్స కోలితగామే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా కోలితోతి నామం కరింసు. తే ఉభోపి వుడ్ఢిమన్వాయ సబ్బసిప్పానం పారం అగమంసు. ఉపతిస్సమాణవస్స కీళనత్థాయ నదిం వా ఉయ్యానం వా గమనకాలే పఞ్చ సువణ్ణసివికసతాని పరివారాని హోన్తి, కోలితమాణవస్స పఞ్చ ఆజఞ్ఞయుత్తరథసతాని. ద్వేపి జనా పఞ్చపఞ్చమాణవకసతపరివారా హోన్తి. రాజగహే చ అనుసంవచ్ఛరం గిరగ్గసమజ్జో నామ అహోసి. తేసం ద్విన్నమ్పి ఏకట్ఠానేయేవ మఞ్చం బన్ధన్తి. ద్వేపి ఏకతో నిసీదిత్వా సమజ్జం పస్సన్తా హసితబ్బట్ఠానే హసన్తి, సంవేగట్ఠానే సంవేజేన్తి, దాయం దాతుం యుత్తట్ఠానే దాయం దేన్తి. తేసం ఇమినావ నియామేన ఏకదివసం సమజ్జం పస్సన్తానం పరిపాకగతత్తా ఞాణస్స పురిమదివసేసు వియ హసితబ్బట్ఠానే హాసో వా సంవేగట్ఠానే సంవేగో వా దాతుం యుత్తట్ఠానే దానం వా నాహోసి ¶ . ద్వేపి పన జనా ఏవం చిన్తయింసు – ‘‘కిమేత్థ ఓలోకేతబ్బం అత్థి, సబ్బేపిమే అప్పత్తే వస్ససతే అప్పణ్ణత్తికభావం గమిస్సన్తి, అమ్హేహి పన ఏకం మోక్ఖధమ్మం పరియేసితుం వట్టతీ’’తి ఆరమ్మణం గహేత్వా నిసీదింసు. తతో కోలితో ఉపతిస్సం ఆహ – ‘‘సమ్మ ఉపతిస్స, న త్వం అఞ్ఞేసు దివసేసు వియ హట్ఠపహట్ఠో, ఇదాని అనత్తమనధాతుకోసి, కిం తే సల్లక్ఖిత’’న్తి? ‘‘సమ్మ కోలిత, ఏతేసం వోలోకనే సారో నత్థి ¶ ¶ , నిరత్థకమేతం, అత్తనో మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి ఇదం చిన్తయన్తో నిసిన్నోమ్హి. త్వం పన కస్మా అనత్తమనోసీతి? సోపి తథేవ ఆహ. అథస్స అత్తనా సద్ధిం ఏకజ్ఝాసయతం ఞత్వా ఉపతిస్సో ఆహ – ‘‘అమ్హాకం ఉభిన్నమ్పి సుచిన్తికం, మోక్ఖధమ్మం పన గవేసన్తేహి ఏకా పబ్బజ్జా లద్ధుం వట్టతి. కస్స సన్తికే పబ్బజామా’’తి?

తేన ఖో పన సమయేన సఞ్చయో నామ పరిబ్బాజకో రాజగహే పటివసతి మహతియా పరిబ్బాజకపరిసాయ సద్ధిం. తే ‘‘తస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామా’’తి పఞ్చమాణవకసతాని ‘‘సివికాయో చ రథే చ గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఉయ్యోజేత్వా ఏకాయ సివికాయ ఏకేన రథేన గన్త్వా సఞ్చయస్స సన్తికే పబ్బజింసు. తేసం పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సఞ్చయో అతిరేకలాభగ్గయసగ్గప్పత్తో అహోసి. తే కతిపాహేనేవ సబ్బం సఞ్చయస్స సమయం పరిమద్దిత్వా, ‘‘ఆచరియ, తుమ్హాకం జాననసమయో ఏత్తకోవ, ఉదాహు ఉత్తరిమ్పి అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఏత్తకోవ సబ్బం తుమ్హేహి ఞాత’’న్తి వుత్తే చిన్తయింసు – ‘‘ఏవం సతి ఇమస్స సన్తికే బ్రహ్మచరియవాసో నిరత్థకో, మయం యం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం నిక్ఖన్తా, సో ఇమస్స సన్తికే ఉప్పాదేతుం న సక్కా, మహా ఖో పన జమ్బుదీపో, గామనిగమరాజధానియో చరన్తా అద్ధా మోక్ఖధమ్మదేసకం కఞ్చి ఆచరియం లభిస్సామా’’తి. తతో పట్ఠాయ, ‘‘యత్థ యత్థ పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా అత్థీ’’తి వదన్తి, తత్థ తత్థ గన్త్వా సాకచ్ఛం కరోన్తి. తేహి పుట్ఠం పఞ్హం అఞ్ఞే కథేతుం ¶ న సక్కోన్తి, తే పన తేసం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తి. ఏవం సకలజమ్బుదీపం పరిగ్గణ్హిత్వా నివత్తిత్వా సకట్ఠానమేవ ఆగన్త్వా, ‘‘సమ్మ కోలిత, అమ్హేసు యో పఠమం అమతం అధిగచ్ఛతి, సో ఇతరస్స ఆరోచేతూ’’తి కతికం అకంసుం.

ఏవం తేసు కతికం కత్వా విహరన్తేసు సత్థా వుత్తానుక్కమేన రాజగహం పత్వా వేళువనం పటిగ్గహేత్వా వేళువనే విహరతి. తదా ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారికం ¶ బహుజనహితాయా’’తి రతనత్తయగుణపకాసనత్థం ఉయ్యోజితానం ఏకసట్ఠియా అరహన్తానం అన్తరే పఞ్చవగ్గియానం అబ్భన్తరో అస్సజిత్థేరో పటినివత్తిత్వా రాజగహం ఆగతో, పునదివసే పాతోవ పత్తచీవరమాదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి. తస్మిం సమయే ఉపతిస్సపరిబ్బాజకోపి పాతోవ భత్తకిచ్చం కత్వా పరిబ్బాజకారామం గచ్ఛన్తో థేరం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఏవరూపో పబ్బజితో నామ న దిట్ఠపుబ్బోయేవ, యే లోకే అరహన్తో వా అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నా, అయం తేసం భిక్ఖూనం అఞ్ఞతరో, యంనూనాహం ఇమం భిక్ఖుం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛేయ్యం – ‘కంసి త్వం, ఆవుసో, ఉద్దిస్స పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’’తి? అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అకాలో ఖో ఇమం భిక్ఖుం పఞ్హం పుచ్ఛితుం, అన్తరఘరం పవిట్ఠో పిణ్డాయ చరతి, యంనూనాహం ఇమం ¶ భిక్ఖుం పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధేయ్యం, అత్థికేహి ఉపఞ్ఞాతం మగ్గ’’న్తి. సో థేరం లద్ధపిణ్డపాతం అఞ్ఞతరం ఓకాసం గచ్ఛన్తం దిస్వా నిసీదితుకామతఞ్చస్స ఞత్వా అత్తనో ¶ పరిబ్బాజకపీఠకం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి, సో భత్తకిచ్చపరియోసానేపిస్స అత్తనో కుణ్డికాయ ఉదకం అదాసి.

ఏవం ఆచరియవత్తం కత్వా కతభత్తకిచ్చేన థేరేన సద్ధిం మధురపటిసన్థారం కత్వా ఏవమాహ – ‘‘విప్పసన్నాని ఖో పన తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో, కంసి త్వం, ఆవుసో, ఉద్దిస్స పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’తి పుచ్ఛి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే పరిబ్బాజకా నామ సాసనస్స పటిపక్ఖభూతా, ఇమస్స సాసనస్స గమ్భీరతం దస్సేస్సామీ’’తి. అత్తనో నవకభావం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అహం ఖో, ఆవుసో, నవో అచిరపబ్బజితో, అధునాగతో ఇమం ధమ్మవినయం, న తావాహం సక్ఖిస్సామి విత్థారేన ధమ్మం దేసేతు’’న్తి. పరిబ్బాజకో – ‘‘అహం ఉపతిస్సో నామ, త్వం యథాసత్తియా అప్పం వా బహుం వా వద, ఏతం నయసతేన నయసహస్సేన పటివిజ్ఝితుం మయ్హం భారో’’తి చిన్తేత్వా ఆహ –

‘‘అప్పం వా బహుం వా భాసస్సు, అత్థంయేవ మే బ్రూహి;

అత్థేనేవ మే అత్థో, కిం కాహసి బ్యఞ్జనం బహు’’న్తి. (మహావ. ౬౦);

ఏవం ¶ వుత్తే థేరో – ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తి (మహావ. ౬౦; అప. థేర ౧.౧.౨౮౬) గాథమాహ. పరిబ్బాజకో పఠమపదద్వయమేవ సుత్వా సహస్సనయపటిమణ్డితే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, ఇతరం పదద్వయం ¶ సోతాపన్నకాలే నిట్ఠాపేసి. సో సోతాపన్నో హుత్వా ఉపరివిసేసే అప్పవత్తన్తే ‘‘భవిస్సతి ఏత్థ కారణ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, మా ఉపరి ధమ్మదేసనం వడ్ఢయిత్థ, ఏత్తకమేవ హోతు, కుహిం అమ్హాకం సత్థా వసతీ’’తి? ‘‘వేళువనే, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, తుమ్హే పురతో యాథ, మయ్హం ఏకో సహాయకో అత్థి, అమ్హేహి చ అఞ్ఞమఞ్ఞం కతికా కతా ‘అమ్హేసు యో అమతం పఠమం అధిగచ్ఛతి, సో ఇతరస్స ఆరోచేతూ’తి. అహం తం పటిఞ్ఞం మోచేత్వా సహాయకం గహేత్వా తుమ్హాకం గతమగ్గేనేవ సత్థు సన్తికం ఆగమిస్సామీతి పఞ్చపతిట్ఠితేన థేరస్స పాదేసు నిపతిత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా థేరం ఉయ్యోజేత్వా పరిబ్బాజకారామాభిముఖో అగమాసి’’.

అథ ఖో కోలితపరిబ్బాజకో తం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘అజ్జ మయ్హం సహాయకస్స ¶ ముఖవణ్ణో న అఞ్ఞదివసేసు వియ, అద్ధా తేన అమతం అధిగతం భవిస్సతీ’’తి అమతాధిగమం పుచ్ఛి. సోపిస్స ‘‘ఆమావుసో, అమతం అధిగత’’న్తి పటిజానిత్వా తమేవ గాథం అభాసి. గాథాపరియోసానే కోలితో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిత్వా ఆహ – ‘‘కుహిం కిర, సమ్మ, అమ్హాకం సత్థా వసతీ’’తి? ‘‘వేళువనే కిర, సమ్మ, ఏవం నో ఆచరియేన అస్సజిత్థేరేన కథిత’’న్తి. ‘‘తేన హి, సమ్మ, ఆయామ, సత్థారం పస్సిస్సామా’’తి. సారిపుత్తత్థేరో చ నామేస సదాపి ఆచరియపూజకోవ, తస్మా సహాయం ఏవమాహ – ‘‘సమ్మ, అమ్హేహి అధిగతం అమతం అమ్హాకం ఆచరియస్స సఞ్చయపరిబ్బాజకస్సాపి కథేస్సామ, బుజ్ఝమానో ¶ పటివిజ్ఝిస్సతి, అప్పటివిజ్ఝన్తో అమ్హాకం సద్దహిత్వా సత్థు, సన్తికం గమిస్సతి, బుద్ధానం దేసనం సుత్వా మగ్గఫలపటివేధం కరిస్సతీ’’తి. తతో ద్వేపి జనా సఞ్చయస్స సన్తికం అగమంసు.

సఞ్చయో తే దిస్వావ – ‘‘కిం, తాతా, కోచి వో అమతమగ్గదేసకో లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, ఆచరియ, లద్ధో, బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, ధమ్మో లోకే ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో లోకే ఉప్పన్నో, తుమ్హే తుచ్ఛే అసారే విచరథ, తస్మా ఏథ, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి. ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం సక్ఖిస్సామీ’’తి ¶ . ‘‘కిం కారణాహి’’? ‘‘అహం మహాజనస్స ఆచరియో హుత్వా విచరిం, విచరన్తస్స మే అన్తేవాసికవాసో చాటియా ఉదఞ్చనభావప్పత్తి వియ హోతి, న సక్ఖిస్సామహం అన్తేవాసికవాసం వసితు’’న్తి. ‘‘మా ఏవం కరిత్థ, ఆచరియా’’తి. ‘‘హోతు, తాతా, గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం సక్ఖిస్సామీ’’తి. ఆచరియ, లోకే బుద్ధస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ మహాజనో గన్ధమాలాదిహత్థో గన్త్వా తమేవ పూజేస్సతి, మయమ్పి తత్థేవ గమిస్సామ. ‘‘తుమ్హే కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘తాతా, కిం ను ఖో ఇమస్మిం లోకే దన్ధా బహూ, ఉదాహు పణ్డితా’’తి. ‘‘దన్ధా, ఆచరియ, బహూ, పణ్డితా చ నామ కతిపయా ఏవ హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, తాతా, పణ్డితా పణ్డితస్స సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గమిస్సన్తి, దన్ధా దన్ధస్స మమ సన్తికం ఆగమిస్సన్తి ¶ , గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం గమిస్సామీ’’తి. తే ‘‘పఞ్ఞాయిస్సథ తుమ్హే, ఆచరియా’’తి పక్కమింసు. తేసు గచ్ఛన్తేసు సఞ్చయస్స పరిసా భిజ్జి, తస్మిం ఖణే ఆరామో తుచ్ఛో అహోసి. సో తుచ్ఛం ఆరామం దిస్వా ఉణ్హం లోహితం ఛడ్డేసి. తేహిపి సద్ధిం గచ్ఛన్తేసు పఞ్చసు పరిబ్బాజకసతేసు సఞ్చయస్స అడ్ఢతేయ్యసతాని నివత్తింసు, అథ ఖో తే అత్తనో అన్తేవాసికేహి అడ్ఢతేయ్యేహి పరిబ్బాజకసతేహి సద్ధిం వేళువనం అగమంసు.

సత్థా చతుపరిసమజ్ఝే నిసిన్నో ధమ్మం దేసేన్తో తే దూరతోవ దిస్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘ఏతే, భిక్ఖవే, ద్వే సహాయకా ఆగచ్ఛన్తి కోలితో చ ఉపతిస్సో చ, ఏతం మే సావకయుగం భవిస్సతి అగ్గం భద్దయుగ’’న్తి. తే సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు, నిసీదిత్వా చ పన ¶ భగవన్తం ఏతదవోచుం – ‘‘లభేయ్యామ మయం, భన్తే, భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం, లభేయ్యామ ఉపసమ్పద’’న్తి. ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి భగవా అవోచ – ‘‘స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, చరథ బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయా’’తి. సబ్బేపి ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సికత్థేరా వియ అహేసుం.

అథ నేసం పరిసాయ చరితవసేన సత్థా ధమ్మదేసనం వడ్ఢేసి. ఠపేత్వా ద్వే అగ్గసావకే అవసేసా అరహత్తం పాపుణింసు, అగ్గసావకానం పన ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం న నిట్ఠాసి. కిం కారణా? సావకపారమిఞాణస్స మహన్తతాయ. అథాయస్మా మహామోగ్గల్లానో పబ్బజితదివసతో ¶ ¶ సత్తమే దివసే మగధరట్ఠే కల్లవాలగామకం ఉపనిస్సాయ విహరన్తో థినమిద్ధే ఓక్కమన్తే సత్థారా సంవేజితో థినమిద్ధం వినోదేత్వా తథాగతేన దిన్నం ధాతుకమ్మట్ఠానం సుణన్తోవ ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. సారిపుత్తత్థేరోపి పబ్బజితదివసతో అడ్ఢమాసం అతిక్కమిత్వా సత్థారా సద్ధిం తమేవ రాజగహం ఉపనిస్సాయ సూకరఖతలేణే విహరన్తో అత్తనో భాగినేయ్యస్స దీఘనఖపరిబ్బాజకస్స వేదనాపరిగ్గహసుత్తన్తే దేసియమానే సుత్తానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా పరస్స వడ్ఢితభత్తం పరిభుఞ్జన్తో వియ సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. నను చాయస్మా మహాపఞ్ఞో, అథ కస్మా మహామోగ్గల్లానతో చిరతరేన సావకపారమిఞాణం పాపుణీతి? పరికమ్మమహన్తతాయ. యథా హి దుగ్గతమనుస్సా యత్థ కత్థచి గన్తుకామా ఖిప్పమేవ నిక్ఖమన్తి, రాజూనం పన హత్థివాహనకప్పనాదిం మహన్తం పరికమ్మం లద్ధుం వట్టతి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

తం దివసఞ్ఞేవ పన సత్థా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ వేళువనే సావకసన్నిపాతం కత్వా ద్విన్నం థేరానం అగ్గసావకట్ఠానం దత్వా పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు – ‘‘సత్థా ముఖోలోకనేన భిక్ఖం దేతి, అగ్గసావకట్ఠానం దదన్తేన నామ పఠమం పబ్బజితానం పఞ్చవగ్గియానం దాతుం వట్టతి, ఏతే అనోలోకేన్తేన యసథేరప్పముఖానం పఞ్చపణ్ణాసభిక్ఖూనం దాతుం వట్టతి, ఏతే అనోలోకేన్తేన భద్దవగ్గియానం ¶ తింసజనానం, ఏతే అనోలోకేన్తేన ఉరువేలకస్సపాదీనం తేభాతికానం, ఏతే పన ఏత్తకే మహాథేరే పహాయ సబ్బపచ్ఛా పబ్బజితానం అగ్గసావకట్ఠానం దదన్తేన ముఖం ఓలోకేత్వా దిన్న’’న్తి. సత్థా, ‘‘కిం కథేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇదం నామా’’తి వుత్తే ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, ముఖం ఓలోకేత్వా భిక్ఖం దేమి, ఏతేసం పన అత్తనా అత్తనా పత్థితపత్థితమేవ దేమి. అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞో హి ఏకస్మిం సస్సే నవ వారే అగ్గసస్సదానం దదన్తో అగ్గసావకట్ఠానం పత్థేత్వా నాదాసి, అగ్గధమ్మం పన అరహత్తం సబ్బపఠమం పటివిజ్ఝితుం పత్థేత్వా అదాసీ’’తి. ‘‘కదా పన భగవా’’తి? ‘‘సుణిస్సథ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి, భగవా అతీతం ఆహరి –

భిక్ఖవే ¶ , ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ నామ భగవా లోకే ఉదపాది. తదా మహాకాళో చూళకాళోతి ద్వేభాతికా కుటుమ్బికా మహన్తం సాలిక్ఖేత్తం ¶ వపాపేసుం. అథేకదివసం చూళకాళో సాలిక్ఖేత్తం గన్త్వా ఏకం సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా ఖాది, తం అతిమధురం అహోసి. సో బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స సాలిగబ్భదానం దాతుకామో హుత్వా జేట్ఠభాతికం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భాతిక, సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా బుద్ధానం అనుచ్ఛవికం కత్వా పచాపేత్వా దానం దేమా’’తి ఆహ. ‘‘కిం వదేసి, తాత, సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా దానం నామ నేవ అతీతే భూతపుబ్బం, న అనాగతేపి భవిస్సతి, మా సస్సం నాసయీ’’తి; వుత్తోపి సో పునప్పునం యాచియేవ ¶ . అథ నం భాతా, ‘‘తేన హి సాలిక్ఖేత్తం ద్వే కోట్ఠాసే కత్వా మమ కోట్ఠాసం అనామసిత్వా అత్తనో కోట్ఠాసే ఖేత్తే యం ఇచ్ఛసి, తం కరోహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి ఖేత్తం విభజిత్వా బహూ మనుస్సే హత్థకమ్మం యాచిత్వా సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా నిరుదకేన ఖీరేన పచాపేత్వా సప్పిమధుసక్ఖరాదీహి యోజేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే – ‘‘ఇదం, భన్తే, మమ అగ్గదానం అగ్గధమ్మస్స సబ్బపఠమం పటివేధాయ సంవత్తతూ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనమకాసి.

సో ఖేత్తం గన్త్వా ఓలోకేన్తో సకలక్ఖేత్తం కణ్ణికబద్ధేహి వియ సాలిసీసేహి సఞ్ఛన్నం దిస్వా పఞ్చవిధపీతిం పటిలభిత్వా, ‘‘లాభా వత మే’’తి చిన్తేత్వా పుథుకకాలే పుథుకగ్గం నామ అదాసి, గామవాసీహి సద్ధిం అగ్గసస్సదానం నామ అదాసి, లాయనే లాయనగ్గం, వేణికరణే వేణగ్గం, కలాపాదీసు కలాపగ్గం, ఖలగ్గం, ఖలభణ్డగ్గం, కోట్ఠగ్గన్తి. ఏవం ఏకసస్సే నవ వారే అగ్గదానం అదాసి. తస్స సబ్బవారేసు గహితగహితట్ఠానం పరిపూరి, సస్సం అతిరేకం ఉట్ఠానసమ్పన్నం అహోసి. ధమ్మో హి నామేస అత్తానం రక్ఖన్తం రక్ఖతి. తేనాహ భగవా –

‘‘ధమ్మో ¶ హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం,

ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతి;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే,

న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨) –

‘‘ఏవమేస ¶ విపస్సీసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే అగ్గధమ్మం పఠమం పటివిజ్ఝితుం పత్థేన్తో నవ వారే అగ్గదానాని అదాసి. ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే పన హంసవతీనగరే పదుముత్తరసమ్బుద్ధకాలేపి సత్తాహం మహాదానం దత్వా తస్స భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా అగ్గధమ్మస్స పఠమం పటివిజ్ఝనత్థమేవ ¶ పత్థనం ఠపేసి. ఇతి ఇమినా పత్థితమేవ మయా దిన్నం, నాహం, భిక్ఖవే, ముఖం ఓలోకేత్వా దేమీ’’తి.

‘‘యసకులపుత్తప్పముఖా పఞ్చపఞ్ఞాస జనా కిం కమ్మం కరింసు, భన్తే’’తి? ‘‘ఏతేపి ఏకస్స బుద్ధస్స సన్తికే అరహత్తం పత్థేన్తా బహుం పుఞ్ఞకమ్మం కత్వా అపరభాగే అనుప్పన్నే బుద్ధే సహాయకా హుత్వా వగ్గబన్ధనేన పుఞ్ఞాని కరోన్తా అనాథమతసరీరాని పటిజగ్గన్తా విచరింసు. తే ఏకదివసం సగబ్భం ఇత్థిం కాలకతం దిస్వా, ‘ఝాపేస్సామా’తి సుసానం హరింసు. తేసు పఞ్చ జనే ‘తుమ్హే ఝాపేథా’తి సుసానే ఠపేత్వా సేసా గామం పవిట్ఠా. యసదారకో తం మతసరీరం సూలేహి విజ్ఝిత్వా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా ఝాపేన్తో అసుభసఞ్ఞం పటిలభి, ఇతరేసమ్పి చతున్నం జనానం – ‘పస్సథ, భో, ఇమం సరీరం తత్థ తత్థ విద్ధంసితచమ్మం, కబరగోరూపం వియ అసుచిం దుగ్గన్ధం పటికూల’న్తి ¶ దస్సేసి. తేపి తత్థ అసుభసఞ్ఞం పటిలభింసు. తే పఞ్చపి జనా గామం గన్త్వా సేససహాయకానం కథయింసు. యసో పన దారకో గేహం గన్త్వా మాతాపితూనఞ్చ భరియాయ చ కథేసి. తే సబ్బేపి అసుభం భావయింసు. ఇదమేతేసం పుబ్బకమ్మం. తేనేవ యసస్స ఇత్థాగారే సుసానసఞ్ఞా ఉప్పజ్జి, తాయ చ ఉపనిస్సయసమ్పత్తియా సబ్బేసమ్పి విసేసాధిగమో నిబ్బత్తి. ఏవం ఇమేపి అత్తనా పత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దమ్మీ’’తి.

‘‘భద్దవగ్గియసహాయకా పన కిం కమ్మం కరింసు, భన్తే’’తి? ‘‘ఏతేపి పుబ్బబుద్ధానం సన్తికే అరహత్తం పత్థేత్వా పుఞ్ఞాని కత్వా అపరభాగే అనుప్పన్నే బుద్ధే తింస ధుత్తా హుత్వా తుణ్డిలోవాదం సుత్వా సట్ఠివస్ససహస్సాని పఞ్చ సీలాని రక్ఖింసు. ఏవం ఇమేపి అత్తనా పత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దమ్మీ’’తి.

‘‘ఉరువేలకస్సపాదయో పన కిం కమ్మం కరింసు, భన్తే’’తి? ‘‘తేపి అరహత్తమేవ పత్థేత్వా పుఞ్ఞాని కరింసు. ఇతో హి ద్వేనవుతికప్పే తిస్సో ¶ ఫుస్సోతి ద్వే బుద్ధా ఉప్పజ్జింసు. ఫుస్సబుద్ధస్స మహిన్దో నామ రాజా పితా అహోసి. తస్మిం పన సమ్బోధిం పత్తే రఞ్ఞో కనిట్ఠపుత్తో పఠమఅగ్గసావకో పురోహితపుత్తో దుతియఅగ్గసావకో అహోసి. రాజా సత్థు సన్తికం గన్త్వా – ‘జేట్ఠపుత్తో మే బుద్ధో, కనిట్ఠపుత్తో పఠమఅగ్గసావకో, పురోహితపుత్తో దుతియఅగ్గసావకో’తి తే ఓలోకేత్వా, ‘మమేవ బుద్ధో, మమేవ ధమ్మో, మమేవ సఙ్ఘో, నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’తి తిక్ఖత్తుం ఉదానం ఉదానేత్వా సత్థు పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ¶ , ‘భన్తే, ఇదాని మే నవుతివస్ససహస్సపరిమాణస్స ఆయునో కోటియం నిసీదిత్వా నిద్దాయనకాలో వియ అఞ్ఞేసం గేహద్వారం అగన్త్వా యావాహం జీవామి, తావ మే చత్తారో పచ్చయే అధివాసేథా’తి ¶ పటిఞ్ఞం గహేత్వా నిబద్ధం బుద్ధుపట్ఠానం కరోతి. రఞ్ఞో పన అపరేపి తతో పుత్తా అహేసుం. తేసు జేట్ఠస్స పఞ్చ యోధసతాని పరివారాని, మజ్ఝిమస్స తీణి, కనిట్ఠస్స ద్వే. తే ‘మయమ్పి భాతికం భోజేస్సామా’తి పితరం ఓకాసం యాచిత్వా అలభమానా పునప్పునం యాచన్తాపి అలభిత్వా పచ్చన్తే కుపితే తస్స వూపసమనత్థాయ పేసితా పచ్చన్తం వూపసమేత్వా పితు సన్తికం ఆగమింసు. అథ నే పితా ఆలిఙ్గిత్వా సీసే చుమ్బిత్వా, ‘వరం వో, తాతా, దమ్మీ’తి ఆహ.

‘‘తే ‘సాధు దేవా’తి వరం గహితకం కత్వా పున కతిపాహచ్చయేన పితరా ‘గణ్హథ, తాతా, వర’న్తి వుత్తా, ‘‘దేవ, అమ్హాకం అఞ్ఞేన కేనచి అత్థో నత్థి, ఇతో పట్ఠాయ మయం భాతికం భోజేస్సామ, ఇమం నో వరం దేహీ’’తి ఆహంసు. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘నిచ్చకాలం అదేన్తో సత్త సంవచ్ఛరాని దేథ, దేవా’తి. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘తేన హి ఛ పఞ్చ చత్తారి తీణి ద్వే ఏకం సంవచ్ఛరం దేథ, దేవా’తి. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘తేన హి, దేవ, సత్త మాసే దేథా’తి. ‘ఛ మాసే పఞ్చ మాసే చత్తారో మాసే తయో మాసే దేథ, దేవా’తి. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘హోతు, దేవ, ఏకేకస్స నో ఏకేకం మాసం కత్వా తయో మాసే దేథా’తి. ‘సాధు, తాతా, తేన హి తయో మాసే భోజేథా’తి ఆహ. తే తుట్ఠా రాజానం వన్దిత్వా సకట్ఠానమేవ గతా. తేసం పన తిణ్ణమ్పి ఏకోవ కోట్ఠాగారికో, ఏకోవ ఆయుత్తకో, తస్స ద్వాదసనహుతా పురిసపరివారా. తే తే పక్కోసాపేత్వా ¶ , ‘మయం ఇమం తేమాసం దస సీలాని గహేత్వా ద్వే కాసావాని ¶ నివాసేత్వా సత్థారా సహవాసం వసిస్సామ, తుమ్హే ఏత్తకం నామ దానవత్తం గహేత్వా దేవసికం నవుతిసహస్సానం భిక్ఖూనం యోధసహస్సస్స చ సబ్బం ఖాదనీయభోజనీయం పవత్తేయ్యాథ. మయఞ్హి ఇతో పట్ఠాయ న కిఞ్చి వక్ఖామా’తి వదింసు.

‘‘తే తయోపి జనా పరివారసహస్సం గహేత్వా దస సీలాని సమాదాయ కాసాయవత్థాని నివాసేత్వా విహారేయేవ వసింసు. కోట్ఠాగారికో చ ఆయుత్తకో చ ఏకతో హుత్వా తిణ్ణం భాతికానం కోట్ఠాగారేహి వారేన వారేన దానవత్తం గహేత్వా దానం దేన్తి, కమ్మకారానం పన పుత్తా యాగుభత్తాదీనం అత్థాయ రోదన్తి. తే తేసం భిక్ఖుసఙ్ఘే అనాగతేయేవ యాగుభత్తాదీని దేన్తి. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స భత్తకిచ్చావసానే కిఞ్చి అతిరేకం న భూతపుబ్బం. తే ‘అపరభాగే దారకానం దేమా’తి అత్తనాపి గహేత్వా ఖాదింసు. మనుఞ్ఞం ఆహారం దిస్వా అధివాసేతుం నాసక్ఖింసు. తే పన చతురాసీతిసహస్సా అహేసుం. తే సఙ్ఘస్స దిన్నదానవత్తం ఖాదిత్వా కాయస్స భేదా పరం మరణా పేత్తివిసయే నిబ్బత్తింసు. తేభాతికా పన పురిససహస్సేన సద్ధిం కాలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవలోకా మనుస్సలోకం, మనుస్సలోకా దేవలోకం సంసరన్తా ద్వేనవుతికప్పే ఖేపేసుం. ‘ఏవం ¶ తే తయో భాతరో అరహత్తం పత్థేన్తా తదా కల్యాణకమ్మం కరింసు. తే అత్తనా పత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దమ్మీ’’’తి.

తదా పన ¶ తేసం ఆయుత్తకో బిమ్బిసారో రాజా అహోసి, కోట్ఠాగారికో విసాఖో ఉపాసకో. తయో రాజకుమారా తయో జటిలా అహేసుం. తేసం కమ్మకారా తదా పేతేసు నిబ్బత్తిత్వా సుగతిదుగ్గతివసేన సంసరన్తా ఇమస్మిం కప్పే చత్తారి బుద్ధన్తరాని పేతలోకేయేవ నిబ్బత్తింసు. తే ఇమస్మిం కప్పే సబ్బపఠమం ఉప్పన్నం చత్తాలీసవస్ససహస్సాయుకం కకుసన్ధం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అమ్హాకం ఆహారం లభనకాలం ఆచిక్ఖథా’’తి పుచ్ఛింసు. సో ‘‘మమ తావ కాలే న లభిస్సథ, మమ పచ్ఛతో మహాపథవియా యోజనమత్తం అభిరుళ్హాయ కోణాగమనో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తం పుచ్ఛేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే తత్తకం కాలం ఖేపేత్వా తస్మిం ఉప్పన్నే తం పుచ్ఛింసు. సోపి ‘‘మమ కాలే న లభిస్సథ, మమ పచ్ఛతో మహాపథవియా యోజనమత్తం అభిరుళ్హాయ కస్సపో నామ ¶ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తం పుచ్ఛేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే తత్తకం కాలం ఖేపేత్వా తస్మిం ఉప్పన్నే తం పుచ్ఛింసు. సోపి ‘‘మమ కాలే న లభిస్సథ, మమ పన పచ్ఛతో మహాపథవియా యోజనమత్తం అభిరుళ్హాయ గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తదా తుమ్హాకం ఞాతకో బిమ్బిసారో నామ రాజా భవిస్సతి, సో సత్థు దానం దత్వా తుమ్హాకం పత్తిం పాపేస్సతి, తదా లభిస్సథా’’తి ఆహ. తేసం ఏకం బుద్ధన్తరం స్వేదివససదిసం అహోసి. తే తథాగతే ఉప్పన్నే బిమ్బిసారరఞ్ఞా పఠమదివసం దానే దిన్నే పత్తిం అలభిత్వా రత్తిభాగే భేరవసద్దం కత్వా రఞ్ఞో అత్తానం దస్సయింసు. సో పునదివసే వేళువనం గన్త్వా తథాగతస్స ¶ తం పవత్తిం ఆరోచేసి.

సత్థా, ‘‘మహారాజ, ఇతో ద్వేనవుతికప్పమత్థకే ఫుస్సబుద్ధకాలే ఏతే తవ ఞాతకా, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దిన్నదానవత్తం ఖాదిత్వా పేతలోకే నిబ్బత్తిత్వా సంసరన్తా కకుసన్ధాదయో బుద్ధే పుచ్ఛిత్వా తేహి ఇదఞ్చిదఞ్చ వుత్తా ఏత్తకం కాలం తవ దానం పచ్చాసీసమానా హియ్యో తయా దానే దిన్నే పత్తిం అలభమానా ఏవమకంసూ’’తి ఆహ. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఇదానిపి దిన్నే లభిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. రాజా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా పునదివసే మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, ఇతో తేసం పేతానం దిబ్బఅన్నపానం సమ్పజ్జతూ’’తి పత్తిం అదాసి, తేసం తథేవ నిబ్బత్తి. పునదివసే నగ్గా హుత్వా అత్తానం దస్సేసుం. రాజా ‘‘అజ్జ, భన్తే, నగ్గా హుత్వా అత్తానం దస్సేసు’’న్తి ఆరోచేసి. ‘‘వత్థాని తే న దిన్నాని, మహారాజా’’తి. రాజాపి పునదివసే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చీవరదానం దత్వా, ‘‘ఇతో తేసం పేతానం దిబ్బవత్థాని హోన్తూ’’తి పాపేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ తేసం దిబ్బవత్థాని ఉప్పజ్జింసు. తే పేతత్తభావం ¶ విజహిత్వా దిబ్బత్తభావే సణ్ఠహింసు. సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘తిరోకుట్టేసు తిట్ఠన్తీ’’తిఆదినా (ఖు. పా. ౭.౧; పే. వ. ౧౪) తిరోకుట్టానుమోదనం అకాసి. అనుమోదనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. ఇతి సత్థా తేభాతికజటిలానం వత్థుం కథేత్వా ఇమమ్పి ధమ్మదేసనం ఆహరి.

అగ్గసావకా పన, ‘‘భన్తే, కిం కరింసూ’’తి? ‘‘అగ్గసావకభావాయ పత్థనం కరింసు’’. ఇతో కప్పసతసహస్సాధికస్స హి కప్పానం అసఙ్ఖ్యేయ్యస్స మత్థకే సారిపుత్తో బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, నామేన సరదమాణవో ¶ నామ అహోసి. మోగ్గల్లానో గహపతిమహాసాలకులే ¶ నిబ్బత్తి, నామేన సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికో నామ అహోసి. తే ఉభోపి సహపంసుకీళకా సహాయకా అహేసుం. తేసు సరదమాణవో పితు అచ్చయేన కుసలన్తకం మహాధనం పటిపజ్జిత్వా ఏకదివసం రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇధలోకత్తభావమేవ జానామి, నో పరలోకత్తభావం. జాతసత్తానఞ్చ మరణం నామ ధువం, మయా ఏకం పబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా మోక్ఖధమ్మగవేసనం కాతుం వట్టతీ’’తి. సో సహాయకం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ సిరివడ్ఢన, అహం పబ్బజిత్వా మోక్ఖధమ్మం గవేసిస్సామి, త్వం మయా సద్ధిం పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససి, న సక్ఖిస్ససీ’’తి? ‘‘న సక్ఖిస్సామి, సమ్మ, త్వంయేవ పబ్బజాహీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తో సహాయే వా ఞాతిమిత్తే వా గహేత్వా గతో నామ నత్థి, అత్తనా కతం అత్తనోవ హోతీ’’తి. తతో రతనకోట్ఠాగారం వివరాపేత్వా కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకానం మహాదానం దత్వా పబ్బతపాదం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. తస్స ఏకో ద్వే తయోతి ఏవం అనుపబ్బజ్జం పబ్బజితా చతుసత్తతిసహస్సమత్తా జటిలా అహేసుం. సో పఞ్చ అభిఞ్ఞా, అట్ఠ చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా తేసం జటిలానం కసిణపరికమ్మం ఆచిక్ఖి. తేపి సబ్బే పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసుం.

తేన సమయేన అనోమదస్సీ నామ సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉదపాది. నగరం చన్దవతీ నామ అహోసి, పితా యసవా నామ ఖత్తియో, మాతా యసోధరా నామ దేవీ, బోధి అజ్జునరుక్ఖో, నిసభో చ అనోమో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నామ ఉపట్ఠాకో, సున్దరా చ సుమనా చ ద్వే అగ్గసావికా అహేసుం. ఆయు వస్ససతసహస్సం అహోసి, సరీరం అట్ఠపఞ్ఞాసహత్థుబ్బేధం ¶ , సరీరప్పభా ద్వాదసయోజనం ఫరి, భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో అహోసి. సో ఏకదివసం పచ్చూసకాలే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ లోకం వోలోకేన్తో సరదతాపసం దిస్వా, ‘‘అజ్జ మయ్హం సరదతాపసస్సం సన్తికం గతపచ్చయేన ధమ్మదేసనా చ మహతీ భవిస్సతి, సో చ అగ్గసావకట్ఠానం పత్థేస్సతి, తస్స సహాయకో సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికో దుతియసావకట్ఠానం, దేసనాపరియోసానే ¶ చస్స పరివారా చతుసత్తతిసహస్సమత్తా జటిలా అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి, మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ అఞ్ఞం కఞ్చి అనామన్తేత్వా సీహో వియ ఏకచరో హుత్వా సరదతాపసస్స ¶ అన్తేవాసికేసు ఫలాఫలత్థాయ గతేసు ‘‘బుద్ధభావం మే జానాతూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా పస్సన్తస్సేవ సరదతాపసస్స ఆకాసతో ఓతరిత్వా పథవియం పతిట్ఠాసి. సరదతాపసో బుద్ధానుభావఞ్చేవ సరీరనిప్ఫత్తిఞ్చస్స దిస్వా లక్ఖణమన్తే సమ్మసిత్వా ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో నామ అగారమజ్ఝే వసన్తో రాజా హోతి చక్కవత్తీ, పబ్బజన్తో లోకే వివట్టచ్ఛదో సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో హోతి. అయం పురిసో నిస్సంసయం బుద్ధో’’తి జానిత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా అగ్గాసనం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. నిసీది భగవా పఞ్ఞత్తే అగ్గాసనే. సరదతాపసోపి అత్తనో అనుచ్ఛవికం ఆసనం గహేత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

తస్మిం సమయే చతుసత్తతిసహస్సజటిలా పణీతపణీతాని ఓజవన్తాని ఫలాఫలాని గహేత్వా ఆచరియస్స సన్తికం సమ్పత్తా బుద్ధానఞ్చేవ ఆచరియస్స చ నిసిన్నాసనం ఓలోకేత్వా ఆహంసు – ‘‘ఆచరియ ¶ , మయం ‘ఇమస్మిం లోకే తుమ్హేహి మహన్తతరో నత్థీ’తి విచరామ, అయం పన పురిసో తుమ్హేహి మహన్తతరో మఞ్ఞే’’తి? ‘‘తాతా, కిం వదేథ, సాసపేన సద్ధిం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధం సినేరుం సమం కాతుం ఇచ్ఛథ, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన సద్ధిం మమం ఉపమం మా కరిత్థ పుత్తకా’’తి. అథ తే తాపసా, ‘‘సచాయం ఇత్తరసత్తో అభవిస్స, అమ్హాకం ఆచరియో న ఏవరూపం ఉపమం ఆహరిస్స, యావ మహా వతాయం పురిసో’’తి సబ్బేవ పాదేసు నిపతిత్వా సిరసా వన్దింసు. అథ నే ఆచరియో ఆహ – ‘‘తాతా, అమ్హాకం బుద్ధానం అనుచ్ఛవికో దేయ్యధమ్మో నత్థి, సత్థా చ భిక్ఖాచారవేలాయం ఇధాగతో, మయం యథాసత్తి యథాబలం దేయ్యధమ్మం దస్సామ, తుమ్హే యం యం పణీతం ఫలాఫలం, తం తం ఆహరథా’’తి ఆహరాపేత్వా హత్థే ధోవిత్వా సయం తథాగతస్స పత్తే పతిట్ఠాపేసి. సత్థారా ఫలాఫలే పటిగ్గహితమత్తే దేవతా దిబ్బోజం పక్ఖిపింసు. సో తాపసో ఉదకమ్పి సయమేవ పరిస్సావేత్వా అదాసి. తతో భత్తకిచ్చం కత్వా నిసిన్నే సత్థరి సబ్బే అన్తేవాసికే పక్కోసిత్వా సత్థు సన్తికే సారణీయకథం కథేన్తో నిసీది. సత్థా ‘‘ద్వే అగ్గసావకా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి చిన్తేసి. తే సత్థు చిత్తం ఞత్వా సతసహస్సఖీణాసవపరివారా ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు.

తతో ¶ సరదతాపసో ¶ అన్తేవాసికే ఆమన్తేసి – ‘‘తాతా, బుద్ధానం నిసిన్నాసనమ్పి నీచం, సమణసతసహస్సానమ్పి ఆసనం నత్థి, అజ్జ తుమ్హేహి ఉళారం బుద్ధసక్కారం కాతుం వట్టతి, పబ్బతపాదతో వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఆహరథా’’తి. కథనకాలో పపఞ్చో వియ హోతి, ఇద్ధిమతో ¶ పన ఇద్ధివిసయో అచిన్తేయ్యోతి ముహుత్తమత్తేనేవ తే తాపసా వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఆహరిత్వా బుద్ధానం యోజనప్పమాణం పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేసుం. ఉభిన్నం అగ్గసావకానం తిగావుతం, సేసభిక్ఖూనం అడ్ఢయోజనికాదిభేదం, సఙ్ఘనవకస్స ఉసభమత్తం అహోసి. ‘‘కథం ఏకస్మిం అస్సమపదే తావ మహన్తాని ఆసనాని పఞ్ఞత్తానీ’’తి న చిన్తేతబ్బం. ఇద్ధివిసయో హేస. ఏవం పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు సరదతాపసో తథాగతస్స పురతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో, ‘‘భన్తే, మయ్హం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ ఇమం పుప్ఫాసనం అభిరుహథా’’తి ఆహ. తేన వుత్తం –

‘‘నానాపుప్ఫఞ్చ గన్ధఞ్చ, సమ్పాదేత్వాన ఏకతో;

పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేత్వా, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘‘ఇదం మే ఆసనం వీర, పఞ్ఞత్తం తవనుచ్ఛవిం;

మమ చిత్తం పసాదేన్తో, నిసీద పుప్ఫమాసనే.

‘‘సత్తరత్తిన్దివం బుద్ధో, నిసీది పుప్ఫమాసనే;

మమ చిత్తం పసాదేత్వా, హాసయిత్వా సదేవకే’’తి.

ఏవం నిసిన్నే సత్థరి ద్వే అగ్గసావకా సేసభిక్ఖూ చ ¶ అత్తనో అత్తనో పత్తాసనే నిసీదింసు. సరదతాపసో మహన్తం పుప్ఫచ్ఛత్తం గహేత్వా తథాగతస్స మత్థకే ధారేన్తో అట్ఠాసి. సత్థా ‘‘జటిలానం అయం సక్కారో మహప్ఫలో హోతూ’’తి నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జి. సత్థు సమాపత్తిం సమాపన్నభావం ఞత్వా ద్వే అగ్గసావకాపి సేసభిక్ఖూపి సమాపత్తిం సమాపజ్జింసు. తథాగతే సత్తాహం నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నే అన్తేవాసికా భిక్ఖాచారకాలే సమ్పత్తే వనమూలఫలాఫలం పరిభుఞ్జిత్వా సేసకాలే బుద్ధానం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ తిట్ఠన్తి. సరదతాపసో పన భిక్ఖాచారమ్పి అగన్త్వా పుప్ఫచ్ఛత్తం ధారయమానోవ సత్తాహం పీతిసుఖేన వీతినామేసి. సత్థా నిరోధతో వుట్ఠాయ దక్ఖిణపస్సే నిసిన్నం పఠమఅగ్గసావకం నిసభత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘నిసభ, సక్కారకారకానం ¶ తాపసానం పుప్ఫాసనానుమోదనం కరోహీ’’తి. థేరో చక్కవత్తిరఞ్ఞో సన్తికా పటిలద్ధమహాలాభో మహాయోధో వియ తుట్ఠమానసో సావకపారమిఞాణే ఠత్వా పుప్ఫాసనానుమోదనం ఆరభి. తస్స దేసనావసానే దుతియసావకం ఆమన్తేసి – ‘‘త్వమ్పి భిక్ఖు ధమ్మం దేసేహీ’’తి. అనోమత్థేరో తేపిటకం బుద్ధవచనం సమ్మసిత్వా ధమ్మం కథేసి. ద్విన్నం అగ్గసావకానం దేసనాయ ఏకస్సాపి అభిసమయో నాహోసి. అథ సత్థా అపరిమాణే బుద్ధవిసయే ఠత్వా ధమ్మదేసనం ఆరభి. దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా సరదతాపసం సబ్బేపి చతుసత్తతిసహస్సజటిలా అరహత్తం పాపుణింసు ¶ , సత్థా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. తేసం తావదేవ కేసమస్సూని అన్తరధాయింసు, అట్ఠపరిక్ఖారా కాయే పటిముక్కావ అహేసుం.

సరదతాపసో ‘‘కస్మా అరహత్తం న పత్తో’’తి? విక్ఖిత్తచిత్తత్తా. సో కిర బుద్ధానం దుతియాసనే ¶ నిసీదిత్వా సావకపారమిఞాణే ఠత్వా ధమ్మం దేసయతో అగ్గసావకస్స ధమ్మదేసనం సోతుం ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ, ‘‘అహో వతాహమ్పి అనాగతే ఉప్పజ్జనకబుద్ధస్స సాసనే ఇమినా సావకేన పటిలద్ధధురం లభేయ్య’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. సో తేన పరివితక్కేన మగ్గఫలపటివేధం కాతుం నాసక్ఖి. తథాగతం పన వన్దిత్వా సమ్ముఖే ఠత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం అనన్తరాసనే నిసిన్నో భిక్ఖు తుమ్హాకం సాసనే కో నామ హోతీ’’తి? ‘‘మయా పవత్తితం ధమ్మచక్కం అనుపవత్తేన్తో సావకపారమిఞాణస్స కోటిప్పత్తో సోళస పఞ్ఞా పటివిజ్ఝిత్వా ఠితో మయ్హం సాసనే అగ్గసావకో నిసభో నామ ఏసో’’తి. ‘‘భన్తే, య్వాయం మయా సత్తాహం పుప్ఫచ్ఛత్తం ధారేన్తేన సక్కారో కతో, అహం ఇమస్స ఫలేన అఞ్ఞం సక్కత్తం వా బ్రహ్మత్తం వా న పత్థేమి, అనాగతే పన అయం నిసభత్థేరో వియ ఏకస్స బుద్ధస్స అగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసిన్తి. సత్థా ‘‘సమజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఇమస్స పురిసస్స పత్థనా’’తి అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా ఓలోకేన్తో కప్పసతసహస్సాధికం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా సమిజ్ఝనభావం అద్దస. దిస్వాన సరదతాపసం ఆహ – ‘‘న తే అయం పత్థనా మోఘా భవిస్సతి, అనాగతే పన కప్పసతసహస్సాధికం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్స మాతా మహామాయా ¶ నామ దేవీ భవిస్సతి, పితా సుద్ధోదనో నామ మహారాజా, పుత్తో రాహులో నామ, ఉపట్ఠాకో ఆనన్దో నామ, దుతియఅగ్గసావకో మోగ్గల్లానో నామ, త్వం పనస్స పఠమఅగ్గసావకో ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తో నామ భవిస్ససీ’’తి ¶ . ఏవం తాపసం బ్యాకరిత్వా ధమ్మకథం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఆకాసం పక్ఖన్ది.

సరదతాపసోపి అన్తేవాసికత్థేరానం సన్తికం గన్త్వా సహాయకస్స సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికస్స సాసనం పేసేసి, ‘‘భన్తే, మమ సహాయకస్స వదేథ, సహాయకేన తే సరదతాపసేన అనోమదస్సీబుద్ధస్స పాదమూలే అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స గోతమబుద్ధస్స సాసనే పఠమఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థితం, త్వం దుతియఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థేహీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా థేరేహి పురేతరమేవ ఏకపస్సేన గన్త్వా సిరివడ్ఢనస్స నివేసనద్వారే అట్ఠాసి. సిరివడ్ఢనో ‘‘చిరస్సం వత మే అయ్యో ఆగతో’’తి ఆసనే నిసీదాపేత్వా అత్తనా నీచాసనే నిసిన్నో, ‘‘అన్తేవాసికపరిసా పన వో, భన్తే, న పఞ్ఞాయతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సమ్మ, అమ్హాకం అస్సమం అనోమదస్సీ బుద్ధో ఆగతో, మయం తస్స అత్తనో బలేన సక్కారం అకరిమ్హా, సత్థా సబ్బేసం ¶ ధమ్మం దేసేసి, దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా మం సేసా అరహత్తం పత్వా పబ్బజింసు. అహం సత్థు పఠమఅగ్గసావకం నిసభత్థేరం దిస్వా అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స గోతమబుద్ధస్స నామ సాసనే పఠమఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థేసిం, త్వమ్పి తస్స సాసనే దుతియఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థేహీ’’తి. ‘‘మయ్హం బుద్ధేహి సద్ధిం పరిచయో నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘బుద్ధేహి సద్ధిం కథనం మయ్హం భారో హోతు, త్వం మహన్తం సక్కారం సజ్జేహీ’’తి.

సిరివడ్ఢనో తస్స వచనం సుత్వా అత్తనో నివేసనద్వారే రాజమానేన అట్ఠకరీసమత్తం ఠానం సమతలం కారేత్వా వాలుకం ఓకిరాపేత్వా ¶ లాజపఞ్చమానిపుప్ఫాని వికిరాపేత్వా నీలుప్పలచ్ఛదనం మణ్డపం కారేత్వా బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా సేసభిక్ఖూనమ్పి ఆసనాని పటియాదేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం సజ్జేత్వా బుద్ధానం నిమన్తనత్థాయ సరదతాపసస్స సఞ్ఞం అదాసి. తాపసో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా తస్స నివేసనం అగమాసి. సిరివడ్ఢనోపి పచ్చుగ్గమనం కత్వా తథాగతస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా మణ్డపం పవేసేత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసిన్నస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దక్ఖిణోదకం ¶ దత్వా పణీతేన భోజనేన పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం మహారహేహి వత్థేహి అచ్ఛాదేత్వా, ‘‘భన్తే, నాయం ఆరబ్భో అప్పమత్తకట్ఠానత్థాయ, ఇమినావ నియామేన సత్తాహం అనుకమ్పం కరోథా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సో తేనేవ నియామేన సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో ఆహ – ‘‘భన్తే, మమ సహాయో సరదతాపసో యస్స సత్థుస్స పఠమఅగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థేసి, అహమ్పి ‘‘తస్సేవ దుతియఅగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థేమీతి.

సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం దిస్వా బ్యాకాసి – ‘‘త్వం ఇతో కప్పసతసహస్సాధికం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా గోతమబుద్ధస్స దుతియఅగ్గసావకో భవిస్ససీ’’తి. బుద్ధానం బ్యాకరణం సుత్వా సిరివడ్ఢనో హట్ఠపహట్ఠో అహోసి. సత్థాపి భత్తానుమోదనం కత్వా సపరివారో విహారమేవ గతో. ‘‘అయం, భిక్ఖవే, మమ పుత్తేహి తదా పత్థితపత్థనా. తే యథాపత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దేమీ’’తి.

ఏవం ¶ వుత్తే ద్వే అగ్గసావకా భగవన్తం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం అగారియభూతా సమానా గిరగ్గసమజ్జం దస్సనాయ గతా’’తి యావ అస్సజిత్థేరస్స సన్తికా సోతాపత్తిఫలపటివేధా సబ్బం పచ్చుప్పన్నవత్థుం కథేత్వా, ‘‘తే మయం, భన్తే, ఆచరియస్స సఞ్చయస్స సన్తికం గన్త్వా తం తుమ్హాకం పాదమూలే ఆనేతుకామా తస్స లద్ధియా నిస్సారభావం కథేత్వా ఇధాగమనే ఆనిసంసం కథయిమ్హా. సో ఇదాని మయ్హం అన్తేవాసికవాసో నామ చాటియా ఉదఞ్చనభావప్పత్తిసదిసో, న సక్ఖిస్సామి ¶ అన్తేవాసివాసం వసితు’’న్తి వత్వా, ‘‘ఆచరియ, ఇదాని మహాజనో గన్ధమాలాదిహత్థో గన్త్వా సత్థారమేవ పూజేస్సతి, తుమ్హే కథం భవిస్సథా’’తి వుత్తే ‘‘కిం పన ఇమస్మిం లోకే పణ్డితా బహూ, ఉదాహు దన్ధా’’తి? ‘‘దన్ధా’’తి కథితే ‘‘తేన హి పణ్డితా పణ్డితస్స సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గమిస్సన్తి, దన్ధా దన్ధస్స మమ సన్తికం ఆగమిస్సన్తి, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి వత్వా ‘‘ఆగన్తుం న ఇచ్ఛి, భన్తే’’తి. తం సుత్వా సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, సఞ్చయో అత్తనో మిచ్ఛాదిట్ఠితాయ అసారం సారోతి, సారఞ్చ అసారోతి గణ్హి. తుమ్హే పన అత్తనో పణ్డితతాయ సారఞ్చ సారతో, అసారఞ్చ అసారతో ఞత్వా అసారం పహాయ సారమేవ గణ్హిత్థా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౧౧.

‘‘అసారే ¶ సారమతినో, సారే చాసారదస్సినో;

తే సారం నాధిగచ్ఛన్తి, మిచ్ఛాసఙ్కప్పగోచరా.

౧౨.

‘‘సారఞ్చ ¶ సారతో ఞత్వా, అసారఞ్చ అసారతో;

తే సారం అధిగచ్ఛన్తి, సమ్మాసఙ్కప్పగోచరా’’తి.

తత్థ అసారే సారమతినోతి చత్తారో పచ్చయా, దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి, తస్సా ఉపనిస్సయభూతా ధమ్మదేసనాతి అయం అసారో నామ, తస్మిం సారదిట్ఠినోతి అత్థో. సారే చాసారదస్సినోతి దసవత్థుకా సమ్మాదిట్ఠి, తస్సా ఉపనిస్సయభూతా ధమ్మదేసనాతి అయం సారో నామ, తస్మిం ‘‘నాయం సారో’’తి అసారదస్సినో. తే సారన్తి తే పన తం మిచ్ఛాదిట్ఠిగ్గహణం గహేత్వా ఠితా కామవితక్కాదీనం వసేన మిచ్ఛాసఙ్కప్పగోచరా హుత్వా సీలసారం, సమాధిసారం, పఞ్ఞాసారం, విముత్తిసారం, విముత్తిఞాణదస్సనసారం, ‘‘పరమత్థసారం, నిబ్బానఞ్చ నాధిగచ్ఛ’’న్తి. సారఞ్చాతి తమేవ సీలసారాదిసారం ‘‘సారో నామాయ’’న్తి, వుత్తప్పకారఞ్చ అసారం ‘‘అసారో అయ’’న్తి ఞత్వా. తే సారన్తి తే పణ్డితా ఏవం సమ్మాదస్సనం గహేత్వా ఠితా నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పాదీనం వసేన సమ్మాసఙ్కప్పగోచరా హుత్వా తం వుత్తప్పకారం సారం అధిగచ్ఛన్తీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. సన్నిపతితానం సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సారిపుత్తత్థేరవత్థు అట్ఠమం.

౯. నన్దత్థేరవత్థు

యథా ¶ ¶ అగారన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఆయస్మన్తం నన్దం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థా హి పవత్తితవరధమ్మచక్కో రాజగహం గన్త్వా వేళువనే విహరన్తో – ‘‘పుత్తం మే ఆనేత్వా దస్సేథా’’తి సుద్ధోదనమహారాజేన పేసితానం సహస్ససహస్సపరివారానం దసన్నం దూతానం సబ్బపచ్ఛతో గన్త్వా అరహత్తప్పత్తేన కాళుదాయిత్థేరేన గమనకాలం ఞత్వా మగ్గవణ్ణం వణ్ణేత్వా వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో ¶ కపిలపురం నీతో ఞాతిసమాగమే పోక్ఖరవస్సం అత్థుప్పత్తిం కత్వా వేస్సన్తరజాతకం (జా. ౨.౨౨.౧౬౫౫ ఆదయో) కథేత్వా పునదివసే పిణ్డాయ పవిట్ఠో, ‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్యా’’తి (ధ. ప. ౧౬౮) గాథాయ పితరం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా, ‘‘ధమ్మఞ్చరే’’తి (ధ. ప. ౧౬౯) గాథాయ మహాపజాపతిం సోతాపత్తిఫలే, రాజానఞ్చ సకదాగామిఫలే పతిట్ఠాపేసి. భత్తకిచ్చావసానే పన రాహులమాతుగుణకథం నిస్సాయ చన్దకిన్నరీజాతకం (జా. ౧.౧౪.౧౮ ఆదయో) కథేత్వా తతో తతియదివసే నన్దకుమారస్స అభిసేకగేహప్పవేసనవివాహమఙ్గలేసు పవత్తమానేసు పిణ్డాయ పవిసిత్వా నన్దకుమారస్స హత్థే పత్తం దత్వా మఙ్గలం వత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కమన్తో నన్దకుమారస్స హత్థతో పత్తం న గణ్హి. సోపి తథాగతగారవేన ‘‘పత్తం వో, భన్తే, గణ్హథా’’తి వత్తుం నాసక్ఖి. ఏవం పన చిన్తేసి – ‘‘సోపానసీసే పత్తం గణ్హిస్సతీ’’తి. సత్థా తస్మిమ్పి ఠానే న గణ్హి. ఇతరో ‘‘సోపానపాదమూలే గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా తత్థాపి న ¶ గణ్హి. ఇతరో ‘‘రాజఙ్గణే గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా తత్థాపి న గణ్హి. కుమారో నివత్తితుకామో అరుచియా గచ్ఛన్తో సత్థుగారవేన ‘‘పత్తం గణ్హథా’’తి వత్తుం న సక్కోతి. ‘‘ఇధ గణ్హిస్సతి, ఏత్థ గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో గచ్ఛతి.

తస్మిం ఖణే అఞ్ఞా ఇత్థియో తం దిస్వా జనపదకల్యాణియా ఆచిక్ఖింసు – ‘‘అయ్యే, భగవా నన్దకుమారం గహేత్వా గతో, తుమ్హేహి తం వినా కరిస్సతీ’’తి. సా ఉదకబిన్దూహి పగ్ఘరన్తేహేవ అడ్ఢుల్లిఖితేహి కేసేహి వేగేన గన్త్వా, ‘‘తువటం ఖో, అయ్యపుత్త, ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి ఆహ. తం తస్సా వచనం తస్స హదయే తిరియం పతిత్వా వియ ఠితం. సత్థాపిస్స హత్థతో పత్తం అగ్గణ్హిత్వావ తం విహారం నేత్వా, ‘‘పబ్బజిస్ససి నన్దా’’తిఆహ. సో బుద్ధగారవేన ‘‘న పబ్బజిస్సామీ’’తి అవత్వా, ‘‘ఆమ, పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘తేన హి నన్దం పబ్బాజేథా’’తి ఆహ. సత్థా కపిలపురం గన్త్వా తతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసి.

సత్తమే ¶ దివసే రాహులమాతా కుమారం అలఙ్కరిత్వా భగవతో సన్తికం పేసేసి – ‘‘పస్స, తాత, ఏతం వీసతిసహస్ససమణపరివుతం సువణ్ణవణ్ణం బ్రహ్మరూపివణ్ణం సమణం, అయం తే పితా, ఏతస్స మహన్తా నిధికుమ్భియో అహేసుం. త్యాస్స నిక్ఖమనతో పట్ఠాయ న పస్సామ, గచ్ఛ నం దాయజ్జం యాచస్సు – ‘అహం ¶ , తాత, కుమారో, అభిసేకం పత్వా చక్కవత్తీ భవిస్సామి, ధనేన మే అత్థో, ధనం మే దేహి. సామికో హి పుత్తో పితుసన్తకస్సా’’’తి. కుమారో భగవతో సన్తికం గన్త్వావ పితుసినేహం పటిలభిత్వా హట్ఠచిత్తో ‘‘సుఖా తే, సమణ, ఛాయా’’తి వత్వా అఞ్ఞమ్పి ¶ బహుం అత్తనో అనురూపం వదన్తో అట్ఠాసి. భగవా కతభత్తకిచ్చో అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. కుమారోపి ‘‘దాయజ్జం మే, సమణ, దేహి, దాయజ్జం మే, సమణ, దేహీ’’తి భగవన్తం అనుబన్ధి. భగవాపి కుమారం న నివత్తాపేసి. పరిజనోపి భగవతా సద్ధిం గచ్ఛన్తం నివత్తేతుం నాసక్ఖి. ఇతి సో భగవతా సద్ధిం ఆరామమేవ అగమాసి.

తతో భగవా చిన్తేసి – ‘‘యం అయం పితుసన్తకం ధనం ఇచ్ఛతి, తం వట్టానుగతం సవిఘాతం, హన్దస్స బోధితలే పటిలద్ధం సత్తవిధం అరియధనం దేమి, లోకుత్తరదాయజ్జస్స నం సామికం కరోమీ’’తి. అథ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఆమన్తేసి – ‘‘తేన హి త్వం, సారిపుత్త, రాహులకుమారం పబ్బాజేహీ’’తి. థేరో కుమారం పబ్బాజేసి. పబ్బజితే చ పన కుమారే రఞ్ఞో అధిమత్తం దుక్ఖం ఉప్పజ్జి. తం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో భగవతో నివేదేత్వా, ‘‘సాధు, భన్తే, అయ్యా, మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేయ్యు’’న్తి వరం యాచి. భగవా తస్స తం వరం దత్వా పునేకదివసం రాజనివేసనే కతపాతరాసో ఏకమన్తం నిసిన్నేన రఞ్ఞా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం దుక్కరకారికకాలే ఏకా దేవతా మం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘పుత్తో తే కాలకతో’తి ఆహ. అహం తస్సా వచనం అసద్దహన్తో ‘న మయ్హం పుత్తో బోధిం అప్పత్వా కాలం కరోతీ’తి పటిక్ఖిపి’’న్తి వుత్తే – ‘‘ఇదాని కిం సద్దహిస్సథ, పుబ్బేపి అట్ఠికాని దస్సేత్వా, ‘పుత్తో తే మతో’తి వుత్తే న సద్దహిత్వా’’తి ఇమిస్సా అత్థుప్పత్తియా మహాధమ్మపాలజాతకం (జా. ౧.౧౦.౯౨ ఆదయో) కథేసి. గాథాపరియోసానే రాజా అనాగామిఫలే పతిట్ఠహి. ఇతి భగవా పితరం తీసు ఫలేసు పతిట్ఠాపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ¶ పునదేవ రాజగహం గన్త్వా తతో అనాథపిణ్డికేన సావత్థిం ఆగమనత్థాయ గహితపటిఞ్ఞో నిట్ఠితే జేతవనే విహారే తత్థ గన్త్వా వాసం కప్పేసి.

ఏవం సత్థరి జేతవనే విహరన్తే ఆయస్మా నన్దో ఉక్కణ్ఠిత్వా భిక్ఖూనం ఏతమత్థం ఆరోచేసి – ‘‘అనభిరతో అహం, ఆవుసో, బ్రహ్మచరియం చరామి, న ¶ సక్కోమి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’’తి. భగవా తం పవత్తిం సుత్వా ఆయస్మన్తం నన్దం పక్కోసాపేత్వా ఏతదవోచ – ‘‘సచ్చం కిర త్వం, నన్ద, సమ్బహులానం భిక్ఖూనం ఏవం ఆరోచేసి ¶ – ‘అనభిరతో, ఆవుసో, బ్రహ్మచరియం చరామి, న సక్కోమి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’’’తి? ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. ‘‘కిస్స పన త్వం, నన్ద, అనభిరతో బ్రహ్మచరియం చరసి, న సక్కోసి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్ససీ’’తి? ‘‘సాకియానీ మం, భన్తే, జనపదకల్యాణీ ఘరా నిక్ఖమన్తస్స అడ్ఢుల్లిఖితేహి కేసేహి అపలోకేత్వా మం ఏతదవోచ – ‘తువటం ఖో, అయ్యపుత్త, ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’తి, సో ఖో అహం, భన్తే, తం అనుస్సరమానో అనభిరతో బ్రహ్మచరియం చరామి, న సక్కోమి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’’తి.

అథ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం నన్దం బాహాయం గహేత్వా ఇద్ధిబలేన తావతింసదేవలోకం ఆనేన్తో అన్తరామగ్గే ఏకస్మిం ఝామక్ఖేత్తే ఝామఖాణుకే నిసిన్నం ఛిన్నకణ్ణనాసనఙ్గుట్ఠం ఏకం పలుట్ఠమక్కటిం దస్సేత్వా తావతింసభవనే సక్కస్స దేవరఞ్ఞో ఉపట్ఠానం ఆగతాని కకుటపాదాని పఞ్చ అచ్ఛరాసతాని దస్సేసి. కకుటపాదానీతి ¶ రత్తవణ్ణతాయ పారేవతపాదసదిసపాదాని. దస్సేత్వా చ పనాహ – ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, నన్ద, కతమా ను ఖో అభిరూపతరా వా దస్సనీయతరా వా పాసాదికతరా వా సాకియానీ వా జనపదకల్యాణీ, ఇమాని వా పఞ్చ అచ్ఛరాసతాని కకుటపాదానీ’’తి? తం సుత్వా ఆహ – ‘‘సేయ్యథాపి సా, భన్తే, ఛిన్నకణ్ణనాసనఙ్గుట్ఠా పలుట్ఠమక్కటీ, ఏవమేవ ఖో, భన్తే, సాకియానీ జనపదకల్యాణీ, ఇమేసం పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం ఉపనిధాయ సఙ్ఖ్యమ్పి న ఉపేతి, కలమ్పి న ఉపేతి, కలభాగమ్పి న ఉపేతి. అథ ఖో ఇమానేవ పఞ్చ అచ్ఛరాసతాని అభిరూపతరాని చేవ దస్సనీయతరాని చ పాసాదికతరాని చా’’తి. ‘‘అభిరమ, నన్ద, అభిరమ, నన్ద, అహం తే పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదాన’’న్తి. ‘‘సచే మే, భన్తే భగవా, పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదానం, అభిరమిస్సామహం, భన్తే, భగవతి బ్రహ్మచరియే’’తి.

అథ ¶ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం నన్దం గహేత్వా తత్థ అన్తరహితో జేతవనేయేవ పాతురహోసి. అస్సోసుం ఖో భిక్ఖూ, ‘‘ఆయస్మా కిర నన్దో భగవతో భాతా మాతుచ్ఛాపుత్తో అచ్ఛరానం హేతు బ్రహ్మచరియం చరతి. భగవా కిరస్స పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదాన’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మతో నన్దస్స సహాయకా భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం నన్దం భతకవాదేన చ ఉపక్కితకవాదేన చ సముదాచరన్తి, ‘‘భతకో కిరాయస్మా నన్దో, ఉపక్కితకో కిరాయస్మా నన్దో, అచ్ఛరానం హేతు బ్రహ్మచరియం చరతి. భగవా కిరస్స పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదాన’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మా నన్దో సహాయకానం భిక్ఖూనం ¶ భతకవాదేన చ ఉపక్కితకవాదేన చ అట్టియమానో హరాయమానో జిగుచ్ఛమానో ¶ ఏకో వూపకట్ఠో అప్పమత్తో ఆతాపీ పహితత్తో విహరన్తో న చిరస్సేవ యస్సత్థాయ కులపుత్తా సమ్మదేవ అగారస్మా అనగారియం పబ్బజన్తి, తదనుత్తరం బ్రహ్మచరియపరియోసానం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహాసి, ‘‘ఖీణా జాతి, వుసితం బ్రహ్మచరియం, కతం కరణీయం, నాపరం ఇత్థత్తాయా’’తి అబ్భఞ్ఞాసి. అఞ్ఞతరో చ ఖో పనాయస్మా నన్దో అరహతం అహోసి.

అథేకా దేవతా రత్తిభాగే సకలం జేతవనం ఓభాసేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఆరోచేసి – ‘‘ఆయస్మా, భన్తే, నన్దో భగవతో భాతా మాతుచ్ఛాపుత్తో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి. భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాది ‘‘నన్దో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి. సోపాయస్మా నన్దో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏతదవోచ – ‘‘యం మే, భన్తే, భగవా పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదానం, ముఞ్చామహం, భన్తే, భగవన్తం ఏతస్మా పటిస్సవా’’తి. ‘‘మయాపి ఖో తే, నన్ద, చేతసా చేతో పరిచ్చ విదితో ‘నన్దో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం ¶ పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’తి. దేవతాపి మే ఏతమత్థం ఆరోచేసి – ‘ఆయస్మా, భన్తే, నన్దో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’తి. యదేవ ఖో తే, నన్ద, అనుపాదాయ ఆసవేహి ¶ చిత్తం విముత్తం, అథాహం ముత్తో ఏతస్మా పటిస్సవా’’తి. అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘యస్స నిత్తిణ్ణో పఙ్కో, మద్దితో కామకణ్టకో;

మోహక్ఖయం అనుప్పత్తో, సుఖదుక్ఖేసు న వేధతీ స భిక్ఖూ’’తి. (ఉదా. ౨౨);

అథేకదివసం భిక్ఖూ తం ఆయస్మన్తం నన్దం పుచ్ఛింసు – ‘‘ఆవుసో నన్ద, పుబ్బే త్వం ‘ఉక్కణ్ఠితోమీ’తి వదేసి, ఇదాని తే కథ’’న్తి? ‘‘నత్థి మే, ఆవుసో, గిహిభావాయ ఆలయో’’తి. తం సుత్వా భిక్ఖూ – ‘‘అభూతం ఆయస్మా నన్దో కథేతి, అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, అతీతదివసేసు ‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’తి వత్వా ఇదాని ‘నత్థి మే గిహిభావాయ ఆలయో’తి కథేతీ’’తి గన్త్వా భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. భగవా ‘‘భిక్ఖవే, అతీతదివసేసు నన్దస్స అత్తభావో దుచ్ఛన్నగేహసదిసో అహోసి, ఇదాని సుచ్ఛన్నగేహసదిసో జాతో. అయఞ్హి దిబ్బచ్ఛరానం ¶ దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ పబ్బజితకిచ్చస్స మత్థకం పాపేతుం ¶ వాయమన్తో తం కిచ్చం పత్తో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౧౩.

‘‘యథా అగారం దుచ్ఛన్నం, వుట్ఠీ సమతివిజ్ఝతి;

ఏవం అభావితం చిత్తం, రాగో సమతివిజ్ఝతి.

౧౪.

‘‘యథా అగారం సుచ్ఛన్నం, వుట్ఠీ న సమతివిజ్ఝతి;

ఏవం సుభావితం చిత్తం, రాగో న సమతివిజ్ఝతీ’’తి.

తత్థ అగారన్తి యంకిఞ్చి గేహం. దుచ్ఛన్నన్తి విరళచ్ఛన్నం ఛిద్దావఛిద్దం. సమతివిజ్ఝతీతి వస్సవుట్ఠి వినివిజ్ఝతి. అభావితన్తి తం అగారం వుట్ఠి వియ భావనాయ రహితత్తా అభావితం చిత్తం రాగో సమతి విజ్ఝతి. న కేవలం రాగోవ, దోసమోహమానాదయో సబ్బకిలేసా తథారూపం చిత్తం అతివియ విజ్ఝన్తియేవ. సుభావితన్తి సమథవిపస్సనాభావనాహి సుభావితం. ఏవరూపం చిత్తం సుచ్ఛన్నం గేహం వుట్ఠి వియ రాగాదయో కిలేసా అతివిజ్ఝితుం న సక్కోన్తీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. మహాజనస్స దేసనా సాత్థికా అహోసి.

అథ ఖో భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, బుద్ధా నామ అచ్ఛరియా, జనపదకల్యాణిం నిస్సాయ ఉక్కణ్ఠితో నామాయస్మా నన్దో ¶ సత్థారా దేవచ్ఛరా ఆమిసం కత్వా వినీతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా – ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ ¶ , పుబ్బేపేస మయా మాతుగామేన పలోభేత్వా వినీతోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బారాణసివాసీ కప్పటో నామ వాణిజో అహోసి. తస్సేకో గద్రభో కుమ్భభారం వహతి, ఏకదివసేన సత్త యోజనాని గచ్ఛతి. సో ఏకస్మిం సమయే గద్రభభారకేహి సద్ధిం తక్కసిలం గన్త్వా యావ భణ్డస్స విస్సజ్జనం, తావ గద్రభం చరితుం విస్సజ్జేసి. అథస్స సో గద్రభో పరిఖాపిట్ఠే చరమానో ఏకం గద్రభిం దిస్వా ఉపసఙ్కమి. సా తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తీ ఆహ – ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘బారాణసితో’’తి. ‘‘కేన కమ్మేనా’’తి? ‘‘వాణిజ్జకమ్మేనా’’తి. ‘‘కిత్తకం భారం వహసీ’’తి ¶ ? ‘‘కుమ్భభార’’న్తి? ‘‘ఏత్తకం భారం వహన్తో కతి యోజనాని గచ్ఛసీ’’తి? ‘‘సత్త యోజనానీ’’తి. ‘‘గతగతట్ఠానే తే కాచి పాదపరికమ్మపిట్ఠిపరికమ్మకరా అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థీ’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే మహాదుక్ఖం నామ అనుభోసీ’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి హి తిరచ్ఛానగతానం పాదపరికమ్మాదికారకా నామ నత్థి, కామసంయోజనఘట్టనత్థాయ పన ఏవరూపం కథం కథేసి’’? సో తస్సా కథాయ ఉక్కణ్ఠి. కప్పటోపి భణ్డం విస్సజ్జేత్వా తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా – ‘‘ఏహి, తాత, గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం గమిస్సామీ’’తి. అథ నం ¶ పునప్పునం యాచిత్వా, ‘‘అనిచ్ఛన్తం పరిభాసేత్వా నం నేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

‘‘పతోదం తే కరిస్సామి, సాళసఙ్గులికణ్టకం;

సఞ్ఛిన్దిస్సామి తే కాయం, ఏవం జానాహి గద్రభా’’తి.

తం సుత్వా గద్రభో ‘‘ఏవం సన్తే అహమ్పి తే కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పతోదం మే కరిస్ససి, సోళసఙ్గులికణ్టకం;

పురతో పతిట్ఠహిత్వాన, ఉద్ధరిత్వాన పచ్ఛతో;

దన్తం తే పాతయిస్సామి, ఏవం జానాహి కప్పటా’’తి.

తం ¶ సుత్వా వాణిజో – ‘‘కేన ను ఖో కారణేన ఏస ఏవం వదతీ’’తి చిన్తేత్వా, ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో తం గద్రభిం దిస్వా, ‘‘ఇమాయేస ఏవం సిక్ఖాపితో భవిస్సతి, ‘ఏవరూపిం నామ తే గద్రభిం ఆనేస్సామీ’తి మాతుగామేన నం పలోభేత్వా నేస్సామీ’’తి ఇమం గాథమాహ –

‘‘చతుప్పదిం సఙ్ఖముఖిం, నారిం సబ్బఙ్గసోభినిం;

భరియం తే ఆనయిస్సామి, ఏవం జానాహి గద్రభా’’తి.

తం సుత్వా తుట్ఠచిత్తో గద్రభో ఇమం గాథమాహ –

‘‘చతుప్పదిం సఙ్ఖముఖిం, నారిం సబ్బఙ్గసోభినిం;

భరియం మే ఆనయిస్ససి, ఏవం జానాహి కప్పట;

కప్పట భియ్యో గమిస్సామి, యోజనాని చతుద్దసా’’తి.

అథ ¶ ¶ నం కప్పటో, ‘‘తేన హి ఏహీ’’తి గహేత్వా సకట్ఠానం అగమాసి. సో కతిపాహచ్చయేన నం ఆహ – ‘‘నను మం తుమ్హే ‘భరియం తే ఆనయిస్సామీ’తి అవోచుత్థా’’తి? ‘‘ఆమ, వుత్తం, నాహం అత్తనో కథం భిన్దిస్సామి, భరియం తే ఆనేస్సామి, వేతనం పన తుయ్హం ఏకకస్సేవ దస్సామి, తుయ్హం వేతనం దుతియస్స పహోతు వా మా వా, త్వమేవ జానేయ్యాసి. ఉభిన్నం పన వో సంవాసమన్వాయ పుత్తా విజాయిస్సన్తి, తేహిపి బహూహి సద్ధిం తుయ్హం తం పహోతు వా మా వా, త్వమేవ జానేయ్యాసీ’’తి. గద్రభో తస్మిం కథేన్తేయేవ అనపేక్ఖో అహోసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా, భిక్ఖవే, గద్రభీ జనపదకల్యాణీ అహోసి, గద్రభో నన్దో, వాణిజో అహమేవ. ఏవం పుబ్బేపేస మయా మాతుగామేన పలోభేత్వా వినీతో’’తి జాతకం నిట్ఠాపేసీతి.

నన్దత్థేరవత్థు నవమం.

౧౦. చున్దసూకరికవత్థు

ఇధ సోచేతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో చున్దసూకరికం నామ పురిసం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర పఞ్చపణ్ణాస వస్సాని సూకరే వధిత్వా ఖాదన్తో చ విక్కిణన్తో చ జీవికం కప్పేసి. ఛాతకాలే సకటేన వీహిం ఆదాయ జనపదం గన్త్వా ఏకనాళిద్వేనాళిమత్తేన గామసూకరపోతకే ¶ కిణిత్వా సకటం పూరేత్వా ఆగన్త్వా పచ్ఛానివేసనే వజం వియ ఏకం ఠానం పరిక్ఖిపిత్వా తత్థేవ తేసం నివాపం రోపేత్వా, తేసు నానాగచ్ఛే చ సరీరమలఞ్చ ఖాదిత్వా వడ్ఢితేసు యం యం మారేతుకామో హోతి, తం తం ఆళానే నిచ్చలం బన్ధిత్వా సరీరమంసస్స ఉద్ధుమాయిత్వా బహలభావత్థం చతురస్సముగ్గరేన పోథేత్వా, ‘‘బహలమంసో జాతో’’తి ఞత్వా ముఖం వివరిత్వా అన్తరే దణ్డకం దత్వా లోహథాలియా పక్కుథితం ఉణ్హోదకం ముఖే ఆసిఞ్చతి. తం కుచ్ఛిం పవిసిత్వా పక్కుథితం కరీసం ఆదాయ అధోభాగేన నిక్ఖమతి, యావ థోకమ్పి కరీసం అత్థి, తావ ఆవిలం హుత్వా నిక్ఖమతి, సుద్ధే ఉదరే అచ్ఛం అనావిలం హుత్వా నిక్ఖమతి. అథస్స అవసేసం ఉదకం పిట్ఠియం ఆసిఞ్చతి. తం కాళచమ్మం ఉప్పాటేత్వా గచ్ఛతి. తతో తిణుక్కాయ లోమాని ఝాపేత్వా తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దతి. పగ్ఘరణతం లోహితం భాజనేన పటిగ్గహేత్వా మంసం లోహితేన మద్దిత్వా పచిత్వా పుత్తదారమజ్ఝే నిసిన్నో ఖాదిత్వా సేసం విక్కిణాతి. తస్స ఇమినావ నియామేన జీవికం కప్పేన్తస్స పఞ్చపణ్ణాస వస్సాని అతిక్కన్తాని ¶ . తథాగతే ధురవిహారే వసన్తే ఏకదివసమ్పి పుప్ఫముట్ఠిమత్తేన పూజా వా కటచ్ఛుమత్తం భిక్ఖదానం వా అఞ్ఞం వా కిఞ్చి పుఞ్ఞం నామ నాహోసి. అథస్స సరీరే రోగో ఉప్పజ్జి, జీవన్తస్సేవ ¶ అవీచిమహానిరయసన్తాపో ఉపట్ఠహి. అవీచిసన్తాపో నామ యోజనసతే ఠత్వా ఓలోకేన్తస్స అక్ఖీనం భిజ్జనసమత్థో పరిళాహో హోతి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తస్స అయోమయా భూమి, జలితా తేజసాయుతా;

సమన్తా యోజనసతం, ఫరిత్వా తిట్ఠతి సబ్బదా’’తి. (మ. ని. ౩.౨౬౭; అ. ని. ౩.౩౬);

నాగసేనత్థేరేన పనస్స పాకతికగ్గిసన్తాపతో అధిమత్తతాయ అయం ఉపమా వుత్తా – ‘‘యథా, మహారాజ, కూటాగారమత్తో పాసాణోపి నేరయికగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తో ఖణేన విలయం గచ్ఛతి, నిబ్బత్తసత్తా పనేత్థ కమ్మబలేన ¶ మాతుకుచ్ఛిగతా వియ న విలీయన్తీ’’తి (మి. ప. ౨.౪.౬). తస్స తస్మిం సన్తాపే ఉపట్ఠితే కమ్మసరిక్ఖకో ఆకారో ఉప్పజ్జి. గేహమజ్ఝేయేవ సూకరరవం రవిత్వా జణ్ణుకేహి విచరన్తో పురత్థిమవత్థుమ్పి పచ్ఛిమవత్థుమ్పి గచ్ఛతి. అథస్స గేహమానుసకా తం దళ్హం గహేత్వా ముఖం పిదహన్తి. కమ్మవిపాకో నామ న సక్కా కేనచి పటిబాహితుం. సో విరవన్తోవ ఇతో చితో చ విచరతి. సమన్తా సత్తసు ఘరేసు మనుస్సా నిద్దం న లభన్తి. మరణభయేన తజ్జితస్స పన బహినిక్ఖమనం నివారేతుం అసక్కోన్తో సబ్బో గేహజనో యథా అన్తోఠితో బహి విచరితుం న సక్కోతి, తథా గేహద్వారాని థకేత్వా బహిగేహం పరివారేత్వా రక్ఖన్తో అచ్ఛతి. ఇతరో అన్తోగేహేయేవ నిరయసన్తాపేన విరవన్తో ఇతో చితో చ విచరతి. ఏవం సత్తదివసాని విచరిత్వా అట్ఠమే దివసే కాలం కత్వా అవీచిమహానిరయే నిబ్బత్తి. అవీచిమహానిరయో దేవదూతసుత్తేన (మ. ని. ౩.౨౬౧ ఆదయో; అ. ని. ౩.౩౬) వణ్ణేతబ్బోతి.

భిక్ఖూ తస్స ఘరద్వారేన గచ్ఛన్తా ¶ తం సద్దం సుత్వా, ‘‘సూకరసద్దో’’తి సఞ్ఞినో హుత్వా విహారం గన్త్వా సత్థు సన్తికే నిసిన్నా ఏవమాహంసు – ‘‘భన్తే, చున్దసూకరితస్స గేహద్వారం పిదహిత్వా సూకరానం మారియమానానం అజ్జ సత్తమో దివసో, గేహే కాచి మఙ్గలకిరియా భవిస్సతి మఞ్ఞే. ఏత్తకే నామ, భన్తే, సూకరే మారేన్తస్స ఏకమ్పి మేత్తచిత్తం వా కారుఞ్ఞం వా నత్థి, న వత నో ఏవరూపో కక్ఖళో ఫరుసో సత్తో దిట్ఠపుబ్బో’’తి. సత్థా – ‘‘న, భిక్ఖవే, సో ఇమే సత్తదివసే సూకరే మారేతి, కమ్మసరిక్ఖకం పనస్స విపాకం ఉదపాది, జీవన్తస్సేవ అవీచిమహానిరయసన్తాపో ఉపట్ఠాసి. సో తేన సన్తాపేన సత్త దివసాని సూకరరవం ¶ రవన్తో అన్తోనివేసనే విచరిత్వా అజ్జ కాలం కత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తో’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధ లోకే ఏవం సోచిత్వా పున గన్త్వా సోచనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తో’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పమత్తా నామ గహట్ఠా వా హోన్తు పబ్బజితా వా, ఉభయత్థ సోచన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౫.

‘‘ఇధ సోచతి పేచ్చ సోచతి,

పాపకారీ ఉభయత్థ సోచతి;

సో సోచతి సో విహఞ్ఞతి;

దిస్వా కమ్మకిలిట్ఠమత్తనో’’తి.

తత్థ ¶ పాపకారీతి నానప్పకారస్స పాపకమ్మస్స కారకో పుగ్గలో ‘‘అకతం వత మే కల్యాణం, కతం పాప’’న్తి ఏకంసేనేవ మరణసమయే ఇధ సోచతి, ఇదమస్స కమ్మసోచనం. విపాకం అనుభవన్తో పన పేచ్చ సోచతి. ఇదమస్స పరలోకే విపాకసోచనం. ఏవం సో ఉభయత్థ సోచతియేవ. తేనేవ కారణేన జీవమానోయేవ సో చున్దసూకరికోపి సోచతి. దిస్వా కమ్మకిలిట్ఠన్తి ¶ అత్తనో కిలిట్ఠకమ్మం పస్సిత్వా నానప్పకారకం విలపన్తో విహఞ్ఞతీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

చున్దసూకరికవత్థు దసమం.

౧౧. ధమ్మికఉపాసకవత్థు

ఇధ మోదతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ధమ్మికఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర పఞ్చసతా ధమ్మికఉపాసకా నామ అహేసుం. తేసు ఏకేకస్స పఞ్చ పఞ్చ ఉపాసకసతాని పరివారా. యో తేసం జేట్ఠకో, తస్స సత్త పుత్తా సత్త ధీతరో. తేసు ఏకేకస్స ఏకేకా సలాకయాగు సలాకభత్తం పక్ఖికభత్తం నిమన్తనభత్తం ఉపోసథికభత్తం ఆగన్తుకభత్తం సఙ్ఘభత్తం వస్సావాసికం అహోసి. తేపి సబ్బేవ అనుజాతపుత్తా నామ అహేసుం. ఇతి చుద్దసన్నం పుత్తానం భరియాయ ఉపాసకస్సాతి సోళస సలాకయాగుఆదీని పవత్తన్తి. ఇతి సో సపుత్తదారో సీలవా ¶ కల్యాణధమ్మో దానసంవిభాగరతో అహోసి. అథస్స అపరభాగే రోగో ఉప్పజ్జి, ఆయుసఙ్ఖారో పరిహాయి. సో ధమ్మం ¶ సోతుకామో ‘‘అట్ఠ వా మే సోళస వా భిక్ఖూ పేసేథా’’తి సత్థు సన్తికం పహిణి. సత్థా పేసేసి. తే గన్త్వా తస్స మఞ్చం పరివారేత్వా పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు నిసిన్నా. ‘‘భన్తే, అయ్యానం మే దస్సనం దుల్లభం భవిస్సతి, దుబ్బలోమ్హి, ఏకం మే సుత్తం సజ్ఝాయథా’’తి వుత్తే ‘‘కతరం సుత్తం సోతుకామో ఉపాసకా’’తి? ‘‘సబ్బబుద్ధానం అవిజహితం సతిపట్ఠానసుత్త’’న్తి వుత్తే – ‘‘ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో సత్తానం విసుద్ధియా’’తి ¶ (దీ. ని. ౨.౩౭౩; మ. ని. ౧.౧౦౬) సుత్తన్తం పట్ఠపేసుం. తస్మిం ఖణే ఛహి దేవలోకేహి సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా సహస్ససిన్ధవయుత్తా దియడ్ఢయోజనసతికా ఛ రథా ఆగమింసు. తేసు ఠితా దేవతా ‘‘అమ్హాకం దేవలోకం నేస్సామ, అమ్హాకం దేవలోకం నేస్సామ, అమ్భో మత్తికభాజనం భిన్దిత్వా సువణ్ణభాజనం గణ్హన్తో వియ అమ్హాకం దేవలోకే అభిరమితుం ఇధ నిబ్బత్తాహి, అమ్హాకం దేవలోకే అభిరమితుం ఇధ నిబ్బత్తాహీ’’తి వదింసు. ఉపాసకో ధమ్మస్సవనన్తరాయం అనిచ్ఛన్తో – ‘‘ఆగమేథ ఆగమేథా’’తి ఆహ. భిక్ఖూ ‘‘అమ్హే వారేతీ’’తి సఞ్ఞాయ తుణ్హీ అహేసుం.

అథస్స పుత్తధీతరో ‘‘అమ్హాకం పితా పుబ్బే ధమ్మస్సవనేన అతిత్తో అహోసి, ఇదాని పన భిక్ఖూ పక్కోసాపేత్వా సజ్ఝాయం కారేత్వా సయమేవ వారేతి, మరణస్స అభాయనకసత్తో నామ నత్థీ’’తి విరవింసు. భిక్ఖూ ‘‘ఇదాని అనోకాసో’’తి ఉట్ఠాయాసనా పక్కమింసు. ఉపాసకో థోకం వీతినామేత్వా సతిం పటిలభిత్వా పుత్తే పుచ్ఛి – ‘‘కస్మా కన్దథా’’తి? ‘‘తాత, తుమ్హే భిక్ఖూ పక్కోసాపేత్వా ధమ్మం సుణన్తా సయమేవ వారయిత్థ, అథ మయం ‘మరణస్స అభాయనకసత్తో నామ నత్థీ’తి కన్దిమ్హా’’తి ¶ . ‘‘అయ్యా పన కుహి’’న్తి? ‘‘‘అనోకాసో’తి ఉట్ఠాయాసనా పక్కన్తా, తాతా’’తి. ‘‘నాహం, అయ్యేహి సద్ధిం కథేమీ’’తి వుత్తే ‘‘అథ కేన సద్ధిం కథేథా’’తి. ‘‘ఛహి దేవలోకేహి దేవతా ఛ రథే అలఙ్కరిత్వా ఆదాయ ఆకాసే ఠత్వా ‘అమ్హాహి దేవలోకే అభిరమ, అమ్హాకం దేవలోకే అభిరమా’తి సద్దం కరోన్తి, తాహి సద్ధిం కథేమీ’’తి. ‘‘కుహిం, తాత, రథా, న మయం పస్సామా’’తి? ‘‘అత్థి పన మయ్హం గన్థితాని పుప్ఫానీ’’తి? ‘‘అత్థి, తాతా’’తి. ‘‘కతరో దేవలోకో రమణీయో’’తి? ‘‘సబ్బబోధిసత్తానం బుద్ధమాతాపితూనఞ్చ వసితట్ఠానం తుసితభవనం రమణీయం, తాతా’’తి. ‘‘తేన హి ‘తుసితభవనతో ఆగతరథే లగ్గతూ’తి పుప్ఫదామం ఖిపథా’’తి. తే ఖిపింసు. తం రథధురే లగ్గిత్వా ఆకాసే ఓలమ్బి. మహాజనో తదేవ పస్సతి, రథం న పస్సతి. ఉపాసకో ‘‘పస్సథేతం పుప్ఫదామ’’న్తి వత్వా, ‘‘ఆమ, పస్సామా’’తి వుత్తే – ‘‘ఏతం తుసితభవనతో ఆగతరథే ఓలమ్బతి, అహం తుసితభవనం గచ్ఛామి ¶ , తుమ్హే మా చిన్తయిత్థ, మమ సన్తికే నిబ్బత్తితుకామా హుత్వా మయా కతనియామేనేవ పుఞ్ఞాని కరోథా’’తి వత్వా కాలం కత్వా రథే పతిట్ఠాసి.

తావదేవస్స ¶ తిగావుతప్పమాణో సట్ఠిసకటభారాలఙ్కారపటిమణ్డితో అత్తభావో నిబ్బత్తి, అచ్ఛరాసహస్సం పరివారేసి, పఞ్చవీసతియోజనికం కనకవిమానం పాతురహోసి. తేపి భిక్ఖూ విహారం అనుప్పత్తే సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘సుతా, భిక్ఖవే, ఉపాసకేన ధమ్మదేసనా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అన్తరాయేవ పన ‘ఆగమేథా’తి వారేసి. అథస్స పుత్తధీతరో కన్దింసు ¶ . మయం ‘ఇదాని అనోకాసో’తి ఉట్ఠాయాసనా నిక్ఖన్తా’’తి. ‘‘న సో, భిక్ఖవే, తుమ్హేహి సద్ధిం కథేసి, ఛహి దేవలోకేహి దేవతా ఛ రథే అలఙ్కరిత్వా ఆహరిత్వా తం ఉపాసకం పక్కోసింసు. సో ధమ్మదేసనాయ అన్తరాయం అనిచ్ఛన్తో తాహి సద్ధిం కథేసీ’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘ఇదాని కుహిం నిబ్బత్తో’’తి? ‘‘తుసితభవనే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, ఇదాని ఇధ ఞాతిమజ్ఝే మోదమానో విచరిత్వా ఇదానేవ గన్త్వా పున మోదనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా హి గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా సబ్బత్థ మోదన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౬.

‘‘ఇధ మోదతి పేచ్చ మోదతి,

కతపుఞ్ఞో ఉభయత్థ మోదతి;

సో మోదతి సో పమోదతి,

దిస్వా కమ్మవిసుద్ధిమత్తనో’’తి.

తత్థ కతపుఞ్ఞోతి నానప్పకారస్స కుసలస్స కారకో పుగ్గలో ‘‘అకతం వత మే పాపం, కతం మే కల్యాణ’’న్తి ఇధ కమ్మమోదనేన, పేచ్చ విపాకమోదనేన మోదతి. ఏవం ఉభయత్థ మోదతి నామ. కమ్మవిసుద్ధిన్తి ధమ్మికఉపాసకోపి అత్తనో కమ్మవిసుద్ధిం పుఞ్ఞకమ్మసమ్పత్తిం దిస్వా కాలకిరియతో పుబ్బే ఇధలోకేపి మోదతి, కాలం కత్వా ఇదాని పరలోకేపి అతిమోదతియేవాతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

ధమ్మికఉపాసకవత్థు ఏకాదసమం.

౧౨. దేవదత్తవత్థు

ఇధ ¶ ¶ ¶ తప్పతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

దేవదత్తస్స వత్థు పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ యావ పథవిప్పవేసనా దేవదత్తం ఆరబ్భ భాసితాని సబ్బాని జాతకాని విత్థారేత్వా కథితం. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – సత్థరి అనుపియం నామ మల్లానం నిగమో అత్థి. తం నిస్సాయ అనుపియమ్బవనే విహరన్తేయేవ తథాగతస్స లక్ఖణపటిగ్గహణదివసేయేవ అసీతిసహస్సేహి ఞాతికులేహి ‘‘రాజా వా హోతు, బుద్ధో వా, ఖత్తియపరివారోవ విచరిస్సతీ’’తి అసీతిసహస్సపుత్తా పటిఞ్ఞాతా. తేసు యేభుయ్యేన పబ్బజితేసు భద్దియం నామ రాజానం, అనురుద్ధం, ఆనన్దం, భగుం, కిమిలం, దేవదత్తన్తి ఇమే ఛ సక్యే అపబ్బజన్తే దిస్వా, ‘‘మయం అత్తనో పుత్తే పబ్బాజేమ, ఇమే ఛ సక్యా న ఞాతకా మఞ్ఞే, కస్మా న పబ్బజన్తీ’’తి? కథం సముట్ఠాపేసుం. అథ ఖో మహానామో సక్యో అనురుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘తాత, అమ్హాకం కులా పబ్బజితో నత్థి, త్వం వా పబ్బజ, అహం వా పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సో పన సుఖుమాలో హోతి సమ్పన్నభోగో, ‘‘నత్థీ’’తి వచనమ్పి తేన న సుతపుబ్బం. ఏకదివసఞ్హి తేసు ఛసు ఖత్తియేసు గుళకీళం కీళన్తేసు అనురుద్ధో పూవేన పరాజితో పూవత్థాయ పహిణి, అథస్స మాతా పూవే సజ్జేత్వా పహిణి ¶ . తే ఖాదిత్వా పున కీళింసు. పునప్పునం తస్సేవ పరాజయో హోతి. మాతా పనస్స పహితే పహితే తిక్ఖత్తుం పూవే పహిణిత్వా చతుత్థవారే ‘‘పూవా నత్థీ’’తి పహిణి. సో ‘‘నత్థీ’’తి వచనస్స అసుకపుబ్బత్తా ‘‘ఏసాపేకా పూవవికతి భవిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానో ‘‘నత్థిపూవం మే ఆహరథా’’తి పేసేసి. మాతా పనస్స ‘‘నత్థిపూవం కిర, అయ్యే, దేథా’’తి వుత్తే, ‘‘మమ పుత్తేన ‘నత్థీ’తి పదం న సుతపుబ్బం, ఇమినా పన ఉపాయేన నం ఏతమత్థం జానాపేస్సామీ’’తి తుచ్ఛం సువణ్ణపాతిం అఞ్ఞాయ సువణ్ణపాతియా పటికుజ్జిత్వా పేసేసి. నగరపరిగ్గాహికా దేవతా చిన్తేసుం – ‘‘అనురుద్ధసక్యేన అన్నభారకాలే అత్తనో భాగభత్తం ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధస్స దత్వా ‘‘‘నత్థీ’తి మే వచనస్స సవనం మా హోతు, భోజనుప్పత్తిట్ఠానజాననం మా ‘హోతూ’తి పత్థనా కతా, సచాయం తుచ్ఛపాతిం పస్సిస్సతి, దేవసమాగమం పవిసితుం న లభిస్సామ, సీసమ్పి నో సత్తధా ఫలేయ్యా’’తి. అథ ¶ నం పాతిం దిబ్బపూవేహి పుణ్ణం అకంసు. కస్సా గుళమణ్డలే ఠపేత్వా ఉగ్ఘాటితమత్తాయ పూవగన్ధో సకలనగరే ఛాదేత్వా ఠితో. పూవఖణ్డం ముఖే ఠపితమత్తమేవ సత్తరసహరణీసహస్సాని అనుఫరి.

సో చిన్తేసి – ‘‘నాహం మాతు పియో, ఏత్తకం మే కాలం ఇమం నత్థిపూవం ¶ నామ న పచి, ఇతో పట్ఠాయ అఞ్ఞం పూవం నామ న ఖాదిస్సామీ’’తి, సో గేహం గన్త్వావ మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ ¶ , తుమ్హాకం అహం పియో, అప్పియో’’తి? ‘‘తాత, ఏకక్ఖినో అక్ఖి వియ చ హదయం వియ చ అతివియ పియో మే అహోసీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా ఏత్తకం కాలం మయ్హం నత్థి పూవం న పచిత్థ, అమ్మా’’తి? సా చూళూపట్ఠాకం పుచ్ఛి – ‘‘అత్థి కిఞ్చి పాతియం, తాతా’’తి? ‘‘పరిపుణ్ణా, అయ్యే, పాతి పూవేహి, ఏవరూపా పూవా నామ మే న దిట్ఠపుబ్బా’’తి ఆరోచేసి. సా చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం పుత్తో పుఞ్ఞవా కతాభినీహారో భవిస్సతి, దేవతాహి పాతిం పూరేత్వా పూవా పహితా భవిస్సన్తీ’’తి. ‘‘అథ నం పుత్తో, అమ్మ, ఇతో పట్ఠాయాహం అఞ్ఞం పూవం నామ న ఖాదిస్సామి, నత్థిపూవమేవ పచేయ్యాసీ’’తి. సాపిస్స తతో పట్ఠాయ ‘‘పూవం ఖాదితుకామోమ్హీ’’తి వుత్తే తుచ్ఛపాతిమేవ అఞ్ఞాయ పాతియా పటికుచ్ఛిత్వా పేసేసి. యావ అగారమజ్ఝే వసి, తావస్స దేవతావ పూవే పహిణింసు.

సో ఏత్తకమ్పి అజానన్తో పబ్బజ్జం నామ కిం జానిస్సతి? తస్మా ‘‘కా ఏసా పబ్బజ్జా నామా’’తి భాతరం పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఓహారితకేసమస్సునా కాసాయనివత్థేన కట్ఠత్థరకే వా బిదలమఞ్చకే వా నిపజ్జిత్వా పిణ్డాయ చరన్తేన విహరితబ్బం. ఏసా పబ్బజ్జా నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భాతిక, అహం సుఖుమాలో. నాహం సక్ఖిస్సామి పబ్బజితు’’న్తి ¶ ఆహ. ‘‘తేన హి, తాత, కమ్మన్తం ఉగ్గహేత్వా ఘరావాసం వస. న హి సక్కా అమ్హేసు ఏకేన అపబ్బజితు’’న్తి. అథ నం ‘‘కో ఏస కమ్మన్తో నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భత్తుట్ఠానట్ఠానమ్పి అజానన్తో కులపుత్తో కమ్మన్తం నామ కిం జానిస్సతీ’’తి? ఏకదివసఞ్హి తిణ్ణం ఖత్తియానం కథా ఉదపాది – ‘‘భత్తం నామ కుహిం ఉట్ఠహతీ’’తి? కిమిలో ఆహ – ‘‘కోట్ఠే ఉట్ఠహతీ’’తి. అథ నం భద్దియో ‘‘త్వం భత్తస్స ఉట్ఠానట్ఠానం న జానాసి, భత్తం నామ ఉక్ఖలియం ఉట్ఠహతీ’’తి ఆహ. అనురుద్ధో ‘‘తుమ్హే ద్వేపి న జానాథ, భత్తం నామ రతనమకుళాయ సువణ్ణపాతియం ఉట్ఠహతీ’’తి ఆహ.

తేసు ¶ కిర ఏకదివసం కిమిలో కోట్ఠతో వీహీ ఓతారియమానే దిస్వా, ‘‘ఏతే కోట్ఠేయేవ జాతా’’తి సఞ్ఞీ అహోసి. భద్దియో ఏకదివసం ఉక్ఖలితో భత్తం వడ్ఢియమానం దిస్వా ‘‘ఉక్ఖలియఞ్ఞేవ ఉప్పన్న’’న్తి సఞ్ఞీ అహోసి. అనురుద్ధేన పన నేవ వీహీ కోట్టేన్తా, న భత్తం పచన్తా, న వడ్ఢేన్తా దిట్ఠపుబ్బా, వడ్ఢేత్వా పన పురతో ఠపితమేవ పస్సతి. సో భుఞ్జితుకామకాలే ‘‘భత్తం పాతియం ఉట్ఠహతీ’’తి సఞ్ఞమకాసి. ఏవం తయోపి తే భత్తుట్ఠానట్ఠానం న జానన్తి. తేనాయం ‘‘కో ఏస కమ్మన్తో నామా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘పఠమం ఖేత్తం కసాపేతబ్బ’’న్తిఆదికం సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే కత్తబ్బం కిచ్చం సుత్వా, ‘‘కదా కమ్మన్తానం అన్తో పఞ్ఞాయిస్సతి, కదా మయం అప్పోస్సుక్కా భోగే భుఞ్జిస్సామా’’తి వత్వా కమ్మన్తానం అపరియన్తతాయ అక్ఖాతాయ ‘‘తేన హి త్వఞ్ఞేవ ఘరావాసం వస, న మయ్హం ఏతేనత్థో’’తి మాతరం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ ¶ , ‘‘అనుజానాహి మం, అమ్మ, పబ్బజిస్సామీ’’తి వత్వా తాయ నానప్పకారేహి తిక్ఖత్తుం పటిక్ఖిపిత్వా, ‘‘సచే తే సహాయకో భద్దియరాజా పబ్బజిస్సతి, తేన సద్ధిం పబ్బజాహీ’’తి వుత్తే తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘మమ ఖో, సమ్మ, పబ్బజ్జా తవ పటిబద్ధా’’తి వత్వా తం నానప్పకారేహి సఞ్ఞాపేత్వా సత్తమే దివసే అత్తనా సద్ధిం పబ్బజనత్థాయ పటిఞ్ఞం గణ్హి.

తతో భద్దియో సక్యరాజా అనురుద్ధో ఆనన్దో భగు కిమిలో దేవదత్తోతి ఇమే ఛ ఖత్తియా ఉపాలికప్పకసత్తమా దేవా వియ దిబ్బసమ్పత్తిం సత్తాహం సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా ఉయ్యానం గచ్ఛన్తా వియ చతురఙ్గినియా సేనాయ నిక్ఖమిత్వా పరవిసయం పత్వా రాజాణాయ సేనం నివత్తాపేత్వా పరవిసయం ఓక్కమింసు. తత్థ ఛ ఖత్తియా అత్తనో అత్తనో ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా భణ్డికం కత్వా, ‘‘హన్ద భణే, ఉపాలి, నివత్తస్సు, అలం తే ఏత్తకం జీవికాయా’’తి తస్స అదంసు. సో తేసం పాదమూలే పరివత్తిత్వా పరిదేవిత్వా తేసం ఆణం అతిక్కమితుం అసక్కోన్తో ఉట్ఠాయ తం గహేత్వా నివత్తి. తేసం ద్విధా జాతకాలే, వనం ఆరోదనప్పత్తం వియ పథవీకమ్పమానాకారప్పత్తా వియ అహోసి. ఉపాలి కప్పకోపి థోకం గన్త్వా నివత్తిత్వా ‘‘చణ్డా ఖో సాకియా, ‘ఇమినా కుమారా నిప్పాతితా’తి ఘాతేయ్యుమ్పి మం. ఇమే హి నామ సక్యకుమారా ఏవరూపం సమ్పత్తిం పహాయ ఇమాని అనగ్ఘాని ఆభరణాని ఖేళపిణ్డం వియ ఛడ్డేత్వా పబ్బజిస్సన్తి, కిమఙ్గం ¶ ¶ పనాహ’’న్తి భణ్డికం ఓముఞ్చిత్వా తాని ఆభరణాని రుక్ఖే లగ్గేత్వా ‘‘అత్థికా గణ్హన్తూ’’తి వత్వా తేసం సన్తికం గన్త్వా తేహి ‘‘కస్మా నివత్తోసీ’’తి పుట్ఠో తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం తే ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘మయం, భన్తే, సాకియా నామ మాననిస్సితా, అయం అమ్హాకం దీఘరత్తం పరిచారకో, ఇమం పఠమతరం పబ్బాజేథ, మయమస్స అభివాదనాదీని కరిస్సామ, ఏవం నో మానో నిమ్మానాయిస్సతీ’’తి వత్వా తం పఠమతరం పబ్బాజేత్వా పచ్ఛా సయం పబ్బజింసు. తేసు ఆయస్మా భద్దియో తేనేవ అన్తరవస్సేన తేవిజ్జో అహోసి. ఆయస్మా అనురుద్ధో దిబ్బచక్ఖుకో హుత్వా పచ్ఛా మహావితక్కసుత్తం (అ. ని. ౮.౩౦) సుత్వా అరహత్తం పాపుణి. ఆయస్మా ఆనన్దో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. భగుత్థేరో చ కిమిలత్థేరో చ అపరభాగే విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. దేవదత్తో పోథుజ్జనికం ఇద్ధిం పత్తో.

అపరభాగే సత్థరి కోసమ్బియం విహరన్తే ససావకసఙ్ఘస్స తథాగతస్స మహన్తో లాభసక్కారో నిబ్బత్తి. వత్థభేసజ్జాదిహత్థా మనుస్సా విహారం పవిసిత్వా ‘‘కుహిం సత్థా, కుహిం సారిపుత్తత్థేరో, కుహిం మహామోగ్గల్లానత్థేరో, కుహిం మహాకస్సపత్థేరో, కుహిం భద్దియత్థేరో, కుహిం అనురుద్ధత్థేరో, కుహిం ఆనన్దత్థేరో, కుహిం భగుత్థేరో, కుహిం కిమిలత్థేరో’’తి అసీతిమహాసావకానం నిసిన్నట్ఠానం ¶ ఓలోకేన్తా విచరన్తి. ‘‘దేవదత్తత్థేరో కుహిం నిసిన్నో వా, ఠితో వా’’తి పుచ్ఛన్తో నామ నత్థి. సో చిన్తేసి – ‘‘అహమ్పి ఏతేహి సద్ధిఞ్ఞేవ పబ్బజితో, ఏతేపి ఖత్తియపబ్బజితా, అహమ్పి ఖత్తియపబ్బజితో, లాభసక్కారహత్థా ¶ మనుస్సా ఏతేయేవ పరియేసన్తి, మమ నామం గహేతాపి నత్థి. కేన ను ఖో సద్ధిం ఏకతో హుత్వా కం పసాదేత్వా మమ లాభసక్కారం నిబ్బత్తేయ్య’’న్తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం ఖో రాజా బిమ్బిసారో పఠమదస్సనేనేవ ఏకాదసహి నహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో, న సక్కా ఏతేన సద్ధిం ఏకతో భవితుం, కోసలరఞ్ఞాపి సద్ధిం న సక్కా భవితుం. అయం ఖో పన రఞ్ఞో పుత్తో అజాతసత్తు కుమారో కస్సచి గుణదోసే న జానాతి, ఏతేన సద్ధిం ఏకతో భవిస్సామీ’’తి. సో కోసమ్బితో రాజగహం గన్త్వా కుమారకవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా చత్తారో ఆసీవిసే చతూసు హత్థపాదేసు ఏకం గీవాయ పిలన్ధిత్వా ¶ ఏకం సీసే చుమ్బటకం కత్వా ఏకం ఏకంసం కరిత్వా ఇమాయ అహిమేఖలాయ ఆకాసతో ఓరుయ్హ అజాతసత్తుస్స ఉచ్ఛఙ్గే నిసీదిత్వా తేన భీతేన ‘‘కోసి త్వ’’న్తి వుత్తే ‘‘అహం దేవదత్తో’’తి వత్వా తస్స భయవినోదనత్థం తం అత్తభావం పటిసంహరిత్వా సఙ్ఘాటిపత్తచీవరధరో పురతో ఠత్వా తం పసాదేత్వా లాభసక్కారం నిబ్బత్తేసి. సో లాభసక్కారాభిభూతో ‘‘అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’తి పాపకం చిత్తం ఉప్పాదేత్వా సహ చిత్తుప్పాదేన ఇద్ధితో పరిహాయిత్వా సత్థారం వేళువనవిహారే సరాజికాయ పరిసాయ ధమ్మం దేసేన్తం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ – ‘‘భగవా, భన్తే, ఏతరహి జిణ్ణో వుడ్ఢో మహల్లకో, అప్పోస్సుక్కో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారం అనుయుఞ్జతు, అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామి, నియ్యాదేథ మే భిక్ఖుసఙ్ఘ’’న్తి ¶ వత్వా సత్థారా ఖేళాసకవాదేన అపసాదేత్వా పటిక్ఖిత్తో అనత్తమనో ఇమం పఠమం తథాగతే ఆఘాతం బన్ధిత్వా పక్కామి.

అథస్స భగవా రాజగహే పకాసనీయకమ్మం కారేసి. సో ‘‘పరిచ్చత్తో దాని అహం సమణేన గోతమేన, ఇదానిస్స అనత్థం కరిస్సామీ’’తి అజాతసత్తుం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘పుబ్బే ఖో, కుమార, మనుస్సా దీఘాయుకా, ఏతరహి అప్పాయుకా. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం త్వం కుమారోవ సమానో కాలం కరేయ్యాసి, తేన హి త్వం, కుమార, పితరం హన్త్వా రాజా హోహి, అహం భగవన్తం హన్త్వా బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి వత్వా తస్మిం రజ్జే పతిట్ఠితే తథాగతస్స వధాయ పురిసే పయోజేత్వా తేసు సోతాపత్తిఫలం పత్వా నివత్తేసు సయం గిజ్ఝకూటపబ్బతం అభిరుహిత్వా, ‘‘అహమేవ సమణం గోతమం జీవితా వోరోపేస్సామీ’’తి సిలం పవిజ్ఝిత్వా రుహిరుప్పాదకకమ్మం కత్వా ఇమినాపి ఉపాయేన మారేతుం అసక్కోన్తో పున నాళాగిరిం విస్సజ్జాపేసి. తస్మిం ఆగచ్ఛన్తే ఆనన్దత్థేరో అత్తనో జీవితం సత్థు పరిచ్చజిత్వా పురతో అట్ఠాసి. సత్థా నాగం దమేత్వా నగరా నిక్ఖమిత్వా విహారం గన్త్వా అనేకసహస్సేహి ఉపాసకేహి అభిహటం మహాదానం పరిభుఞ్జిత్వా తస్మిం ¶ దివసే సన్నిపతితానం అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖాతానం రాజగహవాసీనం అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయే జాతే ‘‘అహో ఆయస్మా ఆనన్దో మహాగుణో, తథారూపే నామ హత్థినాగే ఆగచ్ఛన్తే అత్తనో జీవితం పరిచ్చజిత్వా ¶ ¶ సత్థు పురతోవ అట్ఠాసీ’’తి థేరస్స గుణకథం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస మమత్థాయ జీవితం పరిచ్చజియేవా’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో చూళహంస (జా. ౧.౧౫.౧౩౩ ఆదయో; ౨.౨౧.౧ ఆదయో) – మహాహంస (జా. ౨.౨౧.౮౯ ఆదయో) – కక్కటకజాతకాని (జా. ౧.౩.౪౯ ఆదయో) కథేసి. దేవదత్తస్సాపి కమ్మం నేవ పాకటం, తథా రఞ్ఞో మారాపితత్తా, న వధకానం పయోజితత్తా న సిలాయ పవిద్ధత్తా పాకటం అహోసి, యథా నాళాగిరిహత్థినో విస్సజ్జితత్తా. తదా హి మహాజనో ‘‘రాజాపి దేవదత్తేనేవ మారాపితో, వధకోపి పయోజితో, సిలాపి అపవిద్ధా. ఇదాని పన తేన నాళాగిరి విస్సజ్జాపితో, ఏవరూపం నామ పాపకం గహేత్వా రాజా విచరతీ’’తి కోలాహలమకాసి.

రాజా మహాజనస్స కథం సుత్వా పఞ్చ థాలిపాకసతాని నీహరాపేత్వా న పున తస్సూపట్ఠానం అగమాసి, నాగరాపిస్స కులం ఉపగతస్స భిక్ఖామత్తమ్పి న అదంసు. సో పరిహీనలాభసక్కారో కోహఞ్ఞేన జీవితుకామో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్చ వత్థూని యాచిత్వా భగవతో ‘‘అలం, దేవదత్త, యో ఇచ్ఛతి, సో ఆరఞ్ఞకో హోతూ’’తి పటిక్ఖిత్తో కస్సావుసో, వచనం సోభనం, కిం తథాగతస్స ఉదాహు మమ, అహఞ్హి ఉక్కట్ఠవసేన ఏవం వదామి, ‘‘సాధు, భన్తే, భిక్ఖూ యావజీవం ఆరఞ్ఞకా అస్సు, పిణ్డపాతికా, పంసుకూలికా, రుక్ఖమూలికా, మచ్ఛమంసం న ఖాదేయ్యు’’న్తి. ‘‘యో దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, సో మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి వత్వా పక్కామి. తస్స వచనం ¶ సుత్వా ఏకచ్చే నవకపబ్బజితా మన్దబుద్ధినో ‘‘కల్యాణం దేవదత్తో ఆహ, ఏతేన సద్ధిం విచరిస్సామా’’తి తేన సద్ధిం ఏకతో అహేసుం. ఇతి సో పఞ్చసతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం తేహి పఞ్చహి వత్థూహి లూఖప్పసన్నం జనం సఞ్ఞాపేన్తో కులేసు విఞ్ఞాపేత్వా విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జన్తో సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమి. సో భగవతా, ‘‘సచ్చం కిర త్వం, దేవదత్త, సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమసి చక్కభేదాయా’’తి పుట్ఠో ‘‘సచ్చం భగవా’’తి వత్వా, ‘‘గరుకో ఖో, దేవదత్త, సఙ్ఘభేదో’’తిఆదీహి ఓవదితోపి సత్థు వచనం అనాదియిత్వా పక్కన్తో ఆయస్మన్తం ఆనన్దం రాజగహే పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా, ‘‘అజ్జతగ్గే దానాహం, ఆవుసో ఆనన్ద, అఞ్ఞత్రేవ భగవతా, అఞ్ఞత్ర, భిక్ఖుసఙ్ఘా ఉపోసథం కరిస్సామి, సఙ్ఘకమ్మం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. థేరో తమత్థం భగవతో ఆరోచేసి. తం విదిత్వా సత్థా ఉప్పన్నధమ్మసంవేగో హుత్వా, ‘‘దేవదత్తో ¶ సదేవకస్స లోకస్స అనత్థనిస్సితం అత్తనో అవీచిమ్హి పచ్చనకకమ్మం కరోతీ’’తి వితక్కేత్వా –

‘‘సుకరాని ¶ అసాధూని, అత్తనో అహితాని చ;

యం వే హితఞ్చ సాధుఞ్చ, తం వే పరమదుక్కర’’న్తి. (ధ. ప. ౧౬౩) –

ఇమం గాథం వత్వా పున ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘సుకరం సాధునా సాధు, సాధు పాపేన దుక్కరం;

పాపం పాపేన సుకరం, పాపమరియేహి దుక్కర’’న్తి. (ఉదా. ౪౮; చూళవ. ౩౪౩);

అథ ఖో దేవదత్తో ఉపోసథదివసే అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం ఏకమన్తం నిసీదిత్వా, ‘‘యస్సిమాని పఞ్చ వత్థూని ఖమన్తి ¶ , సో సలాకం గణ్హతూ’’తి వత్వా పఞ్చసతేహి వజ్జిపుత్తకేహి నవకేహి అప్పకతఞ్ఞూహి సలాకాయ గహితాయ సఙ్ఘం భిన్దిత్వా తే భిక్ఖూ ఆదాయ గయాసీసం అగమాసి. తస్స తత్థ గతభావం సుత్వా సత్థా తేసం భిక్ఖూనం ఆనయనత్థాయ ద్వే అగ్గసావకే పేసేసి. తే తత్థ గన్త్వా ఆదేసనాపాటిహారియానుసాసనియా చేవ ఇద్ధిపాటిహారియానుసాసనియా చ అనుసాసన్తా తే అమతం పాయేత్వా ఆదాయ ఆకాసేన ఆగమింసు. కోకాలికోపి ఖో ‘‘ఉట్ఠేహి, ఆవుసో దేవదత్త, నీతా తే భిక్ఖూ సారిపుత్తమోగ్గల్లానేహి, నను త్వం మయా వుత్తో ‘మా, ఆవుసో, సారిపుత్తమోగ్గల్లానే విస్సాసీ’తి. పాపిచ్ఛా సారిపుత్తమోగ్గల్లానా, పాపికానం ఇచ్ఛానం వసం గతా’’తి వత్వా జణ్ణుకేన హదయమజ్ఝే పహరి, తస్స తత్థేవ ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛి. ఆయస్మన్తం పన సారిపుత్తం భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం ఆకాసేన ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘భన్తే, ఆయస్మా సారిపుత్తో గమనకాలే అత్తదుతియో గతో, ఇదాని మహాపరివారో ఆగచ్ఛన్తో సోభతీ’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ సారిపుత్తో సోభతి, పుబ్బే తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తకాలేపి మయ్హం పుత్తో మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో సోభియేవా’’తి వత్వా –

‘‘హోతి సీలవతం అత్థో, పటిసన్థారవుత్తినం;

లక్ఖణం పస్స ఆయన్తం, ఞాతిసఙ్ఘపురక్ఖతం;

అథ పస్ససిమం కాళం, సువిహీనంవ ఞాతిభీ’’తి. (జా. ౧.౧.౧౧) –

ఇదం ¶ ¶ జాతకం కథేసి. పున భిక్ఖూహి, ‘‘భన్తే, దేవదత్తో కిర ద్వే అగ్గసావకే ఉభోసు పస్సేసు నిసీదాపేత్వా ‘బుద్ధలీళాయ ధమ్మం దేసేస్సామీ’తి తుమ్హాకం అనుకిరియం కరోతీ’’తి వుత్తే, ‘‘న ¶ , భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస మమ అనుకిరియం కాతుం వాయమి, న పన సక్ఖీ’’తి వత్వా –

‘‘అపి వీరక పస్సేసి, సకుణం మఞ్జుభాణకం;

మయూరగీవసఙ్కాసం, పతిం మయ్హం సవిట్ఠకం.

‘‘ఉదకథలచరస్స పక్ఖినో,

నిచ్చం ఆమకమచ్ఛభోజినో;

తస్సానుకరం సవిట్ఠకో,

సేవాలే పలిగుణ్ఠితో మతో’’తి. (జా. ౧.౨.౧౦౭-౧౦౮) –

ఆదినా జాతకం వత్వా అపరాపరేసుపి దివసేసు తథానురూపమేవ కథం ఆరబ్భ –

‘‘అచారి వతాయం వితుదం వనాని,

కట్ఠఙ్గరుక్ఖేసు అసారకేసు;

అథాసదా ఖదిరం జాతసారం,

యత్థబ్భిదా గరుళో ఉత్తమఙ్గ’’న్తి. (జా. ౧.౨.౧౨౦);

‘‘లసీ ¶ చ తే నిప్ఫలికా, మత్థకో చ పదాలితో;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, అజ్జ ఖో త్వం విరోచసీ’’తి. (జా. ౧.౧.౧౪౩) –

ఏవమాదీని జాతకాని కథేసి. పున ‘‘అకతఞ్ఞూ దేవదత్తో’’తి కథం ఆరబ్భ –

‘‘అకరమ్హస తే కిచ్చం, యం బలం అహువమ్హసే;

మిగరాజ నమో త్యత్థు, అపి కిఞ్చి లభామసే.

‘‘మమ లోహితభక్ఖస్స, నిచ్చం లుద్దాని కుబ్బతో;

దన్తన్తరగతో సన్తో, తం బహుం యమ్పి జీవసీ’’తి. (జా. ౧.౪.౨౯-౩౦) –

ఆదీని ¶ జాతకాని కథేసి. పున వధాయ పరిసక్కనమస్స ఆరబ్భ –

‘‘ఞాతమేతం కురుఙ్గస్స, యం త్వం సేపణ్ణి సియ్యసి;

అఞ్ఞం సేపణ్ణి గచ్ఛామి, న మే తే రుచ్చతే ఫల’’న్తి. (జా. ౧.౧.౨౧) –

ఆదీని ¶ జాతకాని కథేసి. పునదివసే ‘‘ఉభతో పరిహీనో దేవదత్తో లాభసక్కారతో చ సామఞ్ఞతో చా’’తి కథాసు పవత్తమానాసు ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ దేవదత్తో పరిహీనో, పుబ్బేపేస పరిహీనోయేవా’’తి వత్వా –

‘‘అక్ఖీ ¶ భిన్నా పటో నట్ఠో, సఖిగేహే చ భణ్డనం;

ఉభతో పదుట్ఠా కమ్మన్తా, ఉదకమ్హి థలమ్హి చా’’తి. (జా. ౧.౧.౧౩౯) –

ఆదీని జాతకాని కథేసి. ఏవం రాజగహే విహరన్తోవ దేవదత్తం ఆరబ్భ బహూని జాతకాని కథేత్వా రాజగహతో సావత్థిం గన్త్వా జేతవనే విహారే వాసం కప్పేసి. దేవదత్తోపి ఖో నవ మాసే గిలానో పచ్ఛిమే కాలే సత్థారం దట్ఠుకామో హుత్వా అత్తనో సావకే ఆహ – ‘‘అహం సత్థారం దట్ఠుకామో, తం మే దస్సేథా’’తి. ‘‘త్వం సమత్థకాలే సత్థారా సద్ధిం వేరీ హుత్వా అచరి, న మయం తత్థ నేస్సామా’’తి వుత్తే, ‘‘మా మం నాసేథ, మయా సత్థరి ఆఘాతో కతో, సత్థు పన మయి కేసగ్గమత్తోపి ఆఘాతో నత్థి’’. సో హి భగవా –

‘‘వధకే దేవదత్తమ్హి, చోరే అఙ్గులిమాలకే;

ధనపాలే రాహులే చ, సబ్బత్థ సమమానసో’’తి. (అప. థేర ౧.౧.౫౮౫; మి. ప. ౬.౬.౫) –

‘‘దస్సేథ మే భగవన్త’’న్తి పునప్పునం యాచి. అథ నం తే మఞ్చకేనాదాయ నిక్ఖమింసు. తస్స ఆగమనం సుత్వా భిక్ఖూ సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, దేవదత్తో కిర తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ ఆగచ్ఛతీ’’తి. ‘‘న, భిక్ఖవే, సో తేనత్తభావేన మం పస్సితుం లభిస్సతీ’’తి. దేవదత్తో కిర పఞ్చన్నం వత్థూనం ఆయాచితకాలతో పట్ఠాయ పున బుద్ధం దట్ఠుం న లభతి, అయం ¶ ధమ్మతా. ‘‘అసుకట్ఠానఞ్చ అసుకట్ఠానఞ్చ ఆగతో, భన్తే’’తి. ‘‘యం ఇచ్ఛతి, తం కరోతు, న సో మం పస్సితుం లభిస్సతీ’’తి. ‘‘భన్తే, ఇతో యోజనమత్తం ఆగతో, అడ్ఢయోజనం, గావుతం, జేతవనపోక్ఖరణీసమీపం ఆగతో, భన్తే’’తి. ‘‘సచేపి అన్తోజేతవనం పవిసతి, నేవ మం పస్సితుం ¶ లభిస్సతీ’’తి. దేవదత్తం గహేత్వా ఆగతా జేతవనపోక్ఖరణీతీరే మఞ్చం ఓతారేత్వా పోక్ఖరణిం న్హాయితుం ఓతరింసు. దేవదత్తోపి ఖో మఞ్చతో వుట్ఠాయ ఉభో పాదే భూమియం ఠపేత్వా నిసీది. పాదా పథవిం పవిసింసు ¶ . సో అనుక్కమేన యావ గోప్ఫకా, యావ జణ్ణుకా, యావ కటితో, యావ థనతో, యావ గీవతో పవిసిత్వా హనుకట్ఠికస్స భూమియం పవిట్ఠకాలే –

‘‘ఇమేహి అట్ఠీహి తమగ్గపుగ్గలం,

దేవాతిదేవం నరదమ్మసారథిం;

సమన్తచక్ఖుం సతపుఞ్ఞలక్ఖణం,

పాణేహి బుద్ధం సరణం ఉపేమీ’’తి. (మి. ప. ౪.౧.౩) –

ఇమం గాథమాహ. ఇదం కిర ఠానం దిస్వా తథాగతో దేవదత్తం పబ్బాజేసి. సచే హి న సో పబ్బజిస్స, గిహీ హుత్వా కమ్మఞ్చ భారియం అకరిస్స, ఆయతిం భవనిస్సరణపచ్చయం కాతుం న సక్ఖిస్స, పబ్బజిత్వా చ పన కిఞ్చాపి కమ్మం భారియం కరిస్సతి, ఆయతిం భవనిస్సరణపచ్చయం కాతుం ¶ సక్ఖిస్సతీతి తం సత్థా పబ్బాజేసి. సో హి ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే అట్ఠిస్సరో నామ పచ్చేకబుద్ధో భవిస్సతి, సో పథవిం పవిసిత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తి. నిచ్చలే బుద్ధే అపరజ్ఝభావేన పన నిచ్చలోవ హుత్వా పచ్చతూతి యోజనసతికే అన్తో అవీచిమ్హి యోజనసతుబ్బేధమేవస్స సరీరం నిబ్బత్తి. సీసం యావ కణ్ణసక్ఖలితో ఉపరి అయకపల్లం పావిసి, పాదా యావ గోప్ఫకా హేట్ఠా అయపథవియం పవిట్ఠా, మహాతాలక్ఖన్ధపరిమాణం అయసూలం పచ్ఛిమభిత్తితో నిక్ఖమిత్వా పిట్ఠిమజ్ఝం భిన్దిత్వా ఉరేన నిక్ఖమిత్వా పురిమభిత్తిం పావిసి, అపరం దక్ఖిణభిత్తితో నిక్ఖమిత్వా దక్ఖిణపస్సం భిన్దిత్వా వామపస్సేన నిక్ఖమిత్వా ఉత్తరభిత్తిం పావిసి, అపరం ఉపరి కపల్లతో నిక్ఖమిత్వా మత్థకం భిన్దిత్వా అధోభాగేన నిక్ఖమిత్వా అయపథవిం పావిసి. ఏవం సో తత్థ నిచ్చలోవ పచ్చి.

భిక్ఖూ ‘‘ఏత్తకం ఠానం దేవదత్తో ఆగచ్ఛన్తో సత్థారం దట్ఠుం అలభిత్వావ పథవిం పవిట్ఠో’’తి కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, దేవదత్తో ఇదానేవ మయి అపరజ్ఝిత్వా పథవిం పావిసి, పుబ్బేపి పవిట్ఠోయేవా’’తి వత్వా హత్థిరాజకాలే మగ్గమూళ్హం పురిసం సమస్సాసేత్వా అత్తనో పిట్ఠిం ఆరోపేత్వా ఖేమన్తం పాపితస్స పున తిక్ఖత్తుం ఆగన్త్వా అగ్గట్ఠానే మజ్ఝిమట్ఠానే ¶ మూలేహి ఏవం దన్తే ఛిన్దిత్వా తతియవారే మహాపురిసస్స చక్ఖుపథం అతిక్కమన్తస్స తస్స పథవిం పవిట్ఠభావం దీపేతుం –

‘‘అకతఞ్ఞుస్స ¶ ¶ పోసస్స, నిచ్చం వివరదస్సినో;

సబ్బం చే పథవిం దజ్జా, నేవ నం అభిరాధయే’’తి. (జా. ౧.౧.౭౨; ౧.౯.౧౦౭) –

ఇదం జాతకం కథేత్వా పునపి తథేవ కథాయ సముట్ఠితాయ ఖన్తివాదిభూతే అత్తని అపరజ్ఝిత్వా కలాబురాజభూతస్స తస్స పథవిం పవిట్ఠభావం దీపేతుం ఖన్తివాదిజాతకఞ్చ (జా. ౧.౪.౪౯ ఆదయో), చూళధమ్మపాలభూతే అత్తని అపరజ్ఝిత్వా మహాపతాపరాజభూతస్స తస్స పథవిం పవిట్ఠభావం దీపేతుం చూళధమ్మపాలజాతకఞ్చ (జా. ౧.౫.౪౪ ఆదయో) కథేసి.

పథవిం పవిట్ఠే పన దేవదత్తే మహాజనో హట్ఠతుట్ఠో ధజపటాకకదలియో ఉస్సాపేత్వా పుణ్ణఘటే ఠపేత్వా ‘‘లాభా వత నో’’తి మహన్తం ఛణం అనుభోతి. తమత్థం భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ దేవదత్తే మతే మహాజనో తుస్సతి, పుబ్బేపి తుస్సియేవా’’తి వత్వా సబ్బజనస్స అప్పియే చణ్డే ఫరుసే బారాణసియం పిఙ్గలరఞ్ఞే నామ మతే మహాజనస్స తుట్ఠభావం దీపేతుం –

‘‘సబ్బో జనో హింసితో పిఙ్గలేన,

తస్మిం మతే పచ్చయా వేదయన్తి;

పియో ను తే ఆసి అకణ్హనేత్తో,

కస్మా తువం రోదసి ద్వారపాల.

‘‘న ¶ మే పియో ఆసి అకణ్హనేత్తో,

భాయామి పచ్చాగమనాయ తస్స;

ఇతో గతో హింసేయ్య మచ్చురాజం,

సో హింసితో ఆనేయ్య పున ఇధా’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౯-౧౮౦) –

ఇదం పిఙ్గలజాతకం కథేసి. భిక్ఖూ సత్థారం పుచ్ఛింసు – ‘‘ఇదాని, భన్తే, దేవదత్తో కుహిం నిబ్బత్తో’’తి? ‘‘అవీచిమహానిరయే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, ఇధ తప్పన్తో విచరిత్వా పున గన్త్వా తప్పనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పబ్బజితా వా హోన్తు గహట్ఠా వా, పమాదవిహారినో ఉభయత్థ తప్పన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౭.

‘‘ఇధ ¶ ¶ తప్పతి పేచ్చ తప్పతి, పాపకారీ ఉభయత్థ తప్పతి;

పాపం మే కతన్తి తప్పతి, భియ్యో తప్పతి దుగ్గతిం గతో’’తి.

తత్థ ఇధ తప్పతీతి ఇధ కమ్మతప్పనేన దోమనస్సమత్తేన తప్పతి. పేచ్చాతి పరలోకే పన విపాకతప్పనేన అతిదారుణేన అపాయదుక్ఖేన తప్పతి. పాపకారీతి నానప్పకారస్స పాపస్స కత్తా. ఉభయత్థాతి ఇమినా వుత్తప్పకారేన తప్పనేన ఉభయత్థ తప్పతి నామ. పాపం మేతి సో హి కమ్మతప్పనేన కప్పన్తో ‘‘పాపం మే కత’’న్తి తప్పతి. తం అప్పమత్తకం తప్పనం, విపాకతప్పనేన పన తప్పన్తో భియ్యో తప్పతి దుగ్గతిం గతో అతిఫరుసేన తప్పనేన అతివియ తప్పతీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

దేవదత్తవత్థు ద్వాదసమం.

౧౩. సుమనాదేవీవత్థు

ఇధ ¶ నన్దతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సుమనాదేవిం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియఞ్హి దేవసికం అనాథపిణ్డికస్స గేహే ద్వే భిక్ఖూసహస్సాని భుఞ్జన్తి, తథా విసాఖాయ మహాఉపాసికాయ. సావత్థియం యో యో దానం దాతుకామో హోతి, సో సో తేసం ఉభిన్నం ఓకాసం లభిత్వావ కరోతి. కిం కారణా? ‘‘తుమ్హాకం దానగ్గం అనాథపిణ్డికో వా విసాఖా వా ఆగతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నాగతా’’తి వుత్తే సతసహస్సం విస్సజ్జేత్వా కతదానమ్పి ‘‘కిం దానం నామేత’’న్తి గరహన్తి. ఉభోపి హి తే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స రుచిఞ్చ అనుచ్ఛవికకిచ్చాని చ అతివియ జానన్తి, తేసు విచారేన్తేసు భిక్ఖూ చిత్తరూపం భుఞ్జన్తి. తస్మా సబ్బే దానం దాతుకామా తే గహేత్వావ గచ్ఛన్తి. ఇతి తే అత్తనో అత్తనో ఘరే భిక్ఖూ పరివిసితుం న లభన్తి. తతో విసాఖా, ‘‘కో ను ఖో మమ ఠానే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తీ పుత్తస్స ధీతరం దిస్వా తం అత్తనో ఠానే ఠపేసి. సా తస్సా నివేసనే భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసతి. అనాథపిణ్డికోపి మహాసుభద్దం నామ జేట్ఠధీతరం ఠపేసి. సా భిక్ఖూనం ¶ వేయ్యావచ్చం కరోన్తీ ధమ్మం సుణన్తీ సోతాపన్నా హుత్వా పతికులం అగమాసి. తతో చూళసుభద్దం ఠపేసి. సాపి తథేవ కరోన్తీ సోతాపన్నా హుత్వా పతికులం గతా. అథ సుమనదేవిం నామ కనిట్ఠధీతరం ఠపేసి. సా పన ధమ్మం సుత్వా సకదాగామిఫలం పత్వా కుమారికావ హుత్వా తథారూపేన ¶ అఫాసుకేన ఆతురా ఆహారుపచ్ఛేదం కత్వా ¶ పితరం దట్ఠుకామా హుత్వా పక్కోసాపేసి. సో ఏకస్మిం దానగ్గే తస్సా సాసనం సుత్వావ ఆగన్త్వా, ‘‘కిం, అమ్మ సుమనే’’తి ఆహ. సాపి నం ఆహ – ‘‘కిం, తాత కనిట్ఠభాతికా’’తి? ‘‘విలపసి అమ్మా’’తి? ‘‘న విలపామి, కనిట్ఠభాతికా’’తి. ‘‘భాయసి, అమ్మా’’తి? ‘‘న భాయామి, కనిట్ఠభాతికా’’తి. ఏత్తకం వత్వాయేవ పన సా కాలమకాసి. సో సోతాపన్నోపి సమానో సేట్ఠిధీతరి ఉప్పన్నసోకం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో ధీతు సరీరకిచ్చం కారేత్వా రోదన్తో సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం, గహపతి, దుక్ఖీ దుమ్మనో అస్సుముఖో రోదమానో ఆగతోసీ’’తి వుత్తే, ‘‘ధీతా మే, భన్తే, సుమనదేవీ కాలకతా’’తి ఆహ. ‘‘అథ కస్మా సోచసి, నను సబ్బేసం ఏకంసికం మరణ’’న్తి? ‘‘జానామేతం, భన్తే, ఏవరూపా నామ మే హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నా ధీతా, సా మరణకాలే సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తీ విలపమానా మతా, తేన మే అనప్పకం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘కిం పన తాయ కథితం మహాసేట్ఠీ’’తి? ‘‘అహం తం, భన్తే, ‘అమ్మ, సుమనే’తి ఆమన్తేసిం. అథ మం ఆహ – ‘కిం, తాత, కనిట్ఠభాతికా’తి? ‘విలపసి, అమ్మా’తి? ‘న విలపామి, కనిట్ఠభాతికా’తి. ‘భాయసి, అమ్మా’తి? ‘న భాయామి కనిట్ఠభాతికా’తి. ఏత్తకం వత్వా కాలమకాసీ’’తి. అథ నం భగవా ఆహ – ‘‘న తే మహాసేట్ఠి ధీతా విలపతీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా భన్తే ఏవమాహా’’తి? ‘‘కనిట్ఠత్తాయేవ ¶ . ధీతా హి తే, గహపతి, మగ్గఫలేహి తయా మహల్లికా. త్వఞ్హి సోతాపన్నో, ధీతా పన తే సకదాగామినీ. సా మగ్గఫలేహి తయా మహల్లికత్తా తం ఏవమాహా’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి? ‘‘ఏవం, గహపతీ’’తి. ‘‘ఇదాని కుహిం నిబ్బత్తా, భన్తే’’తి? ‘‘తుసితభవనే, గహపతీ’’తి. ‘‘భన్తే, మమ ధీతా ఇధ ఞాతకానం అన్తరే నన్దమానా విచరిత్వా ఇతో గన్త్వాపి నన్దనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘ఆమ, గహపతి, అప్పమత్తా నామ గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా ఇధ లోకే చ పరలోకే చ నన్దన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౮.

‘‘ఇధ ¶ నన్దతి పేచ్చ నన్దతి, కతపుఞ్ఞో ఉభయత్థ నన్దతి;

పుఞ్ఞం మే కతన్తి నన్దతి, భియ్యో నన్దతి సుగ్గతిం గతో’’తి.

తత్థ ఇధాతి ఇధ లోకే కమ్మనన్దనేన నన్దతి. పేచ్చాతి పరలోకే విపాకనన్దనేన నన్దతి. కతపుఞ్ఞోతి నానప్పకారస్స పుఞ్ఞస్స కత్తా. ఉభయత్థాతి ఇధ ‘‘కతం మే కుసలం, అకతం మే పాప’’న్తి నన్దతి, పరత్థ విపాకం అనుభవన్తో నన్దతి. పుఞ్ఞం మేతి ఇధ నన్దన్తో పన ‘‘పుఞ్ఞం మే కత’’న్తి సోమనస్సమత్తేనేవ కమ్మనన్దనం ఉపాదాయ నన్దతి. భియ్యోతి విపాకనన్దనేన పన సుగతిం గతో సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటియో సట్ఠివస్ససతసహస్సాని దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తో తుసితపురే అతివియ నన్దతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ ¶ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

సుమనాదేవీవత్థు తేరసమం.

౧౪. ద్వేసహాయకభిక్ఖువత్థు

బహుమ్పి చేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే సహాయకే ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థివాసినో హి ద్వే కులపుత్తా సహాయకా విహారం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా కామే పహాయ సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజిత్వా పఞ్చ వస్సాని ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే వసిత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సాసనే ధురం పుచ్ఛిత్వా విపస్సనాధురఞ్చ గన్థధురఞ్చ విత్థారతో సుత్వా ఏకో తావ ‘‘అహం, భన్తే, మహల్లకకాలే పబ్బజితో న సక్ఖిస్సామి గన్థధురం పూరేతుం, విపస్సనాధురం పన పూరేస్సామీ’’తి యావ అరహత్తా విపస్సనాధురం కథాపేత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఇతరో పన ‘‘అహం గన్థధురం పూరేస్సామీ’’తి అనుక్కమేన తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా గతగతట్ఠానే ధమ్మం కథేతి, సరభఞ్ఞం భణతి, పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం ధమ్మం వాచేన్తో విచరతి. అట్ఠారసన్నం మహాగణానం ఆచరియో అహోసి. భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ¶ ఇతరస్స థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తస్స ఓవాదే ఠత్వా అరహత్తం పత్వా థేరం వన్దిత్వా, ‘‘సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి ¶ వదన్తి. థేరో ‘‘గచ్ఛథ, ఆవుసో, మమ వచనేన సత్థారం వన్దిత్వా అసీతి మహాథేరే వన్దథ, సహాయకత్థేరమ్పి మే ‘అమ్హాకం ఆచరియో తుమ్హే వన్దతీ’తి వదథా’’తి పేసేతి. తే భిక్ఖూ విహారం గన్త్వా సత్థారఞ్చేవ అసీతి మహాథేరే చ వన్దిత్వా గన్థికత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం ఆచరియో తుమ్హే వన్దతీ’’తి వదన్తి. ఇతరేన చ ‘‘కో నామ సో’’తి వుత్తే, ‘‘తుమ్హాకం సహాయకభిక్ఖు, భన్తే’’తి వదన్తి. ఏవం థేరే పునప్పునం సాసనం పహిణన్తే సో భిక్ఖు థోకం కాలం సహిత్వా అపరభాగే సహితుం అసక్కోన్తో ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో తుమ్హే వన్దతీ’’తి వుత్తే, ‘‘కో ఏసో’’తి వత్వా ‘‘తుమ్హాకం సహాయకభిక్ఖూ’’తి వుత్తే, ‘‘కిం పన తుమ్హేహి తస్స సన్తికే ఉగ్గహితం, కిం దీఘనికాయాదీసు అఞ్ఞతరో నికాయో, కిం తీసు పిటకేసు ఏకం పిటక’’న్తి వత్వా ‘‘చతుప్పదికమ్పి గాథం న జానాతి, పంసుకూలం గహేత్వా పబ్బజితకాలేయేవ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో, బహూ వత అన్తేవాసికే లభి, తస్స ఆగతకాలే మయా పఞ్హం పుచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేసి.

అథ అపరభాగే థేరో సత్థారం దట్ఠుం ఆగతో. సహాయకస్స థేరస్స సన్తికే పత్తచీవరం ఠపేత్వా ¶ గన్త్వా సత్థారఞ్చేవ అసీతి మహాథేరే చ వన్దిత్వా సహాయకస్స వసనట్ఠానం పచ్చాగమి. అథస్స సో వత్తం కారేత్వా సమప్పమాణం ఆసనం గహేత్వా, ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి నిసీది. తస్మిం ఖణే సత్థా ‘‘ఏస ఏవరూపం మమ పుత్తం విహేఠేత్వా నిరయే నిబ్బత్తేయ్యా’’తి తస్మిం అనుకమ్పాయ విహారచారికం చరన్తో వియ తేసం నిసిన్నట్ఠానం గన్త్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది. తత్థ తత్థ నిసీదన్తా హి భిక్ఖూ బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వావ నిసీదన్తి. తేన ¶ సత్థా పకతిపఞ్ఞత్తేయేవ ఆసనే నిసీది. నిసజ్జ ఖో పన గన్థికభిక్ఖుం పఠమజ్ఝానే పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా తస్మిం అకథితే దుతియజ్ఝానం ఆదిం కత్వా అట్ఠసుపి సమాపత్తీసు రూపారూపేసు చ పఞ్హం పుచ్ఛి. గన్థికత్థేరో ఏకమ్పి కథేతుం నాసక్ఖి. ఇతరో తం సబ్బం కథేసి. అథ నం సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి. గన్థికత్థేరో కథేతుం నాసక్ఖి. తతో ఖీణాసవత్థేరం పుచ్ఛి. థేరో కథేసి. సత్థా ‘‘సాధు సాధు, భిక్ఖూ’’తి అభినన్దిత్వా సేసమగ్గేసుపి పటిపాటియా ¶ పఞ్హం పుచ్ఛి. గన్థికో ఏకమ్పి కథేతుం నాసక్ఖి, ఖీణాసవో పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం కథేసి. సత్థా చతూసుపి ఠానేసు తస్స సాధుకారం అదాసి. తం సుత్వా భుమ్మదేవే ఆదిం కత్వా యావ బ్రహ్మలోకా సబ్బా దేవతా చేవ నాగసుపణ్ణా చ సాధుకారం అదంసు. తం సాధుకారం సుత్వా తస్స అన్తేవాసికా చేవ సద్ధివిహారినో చ సత్థారం ఉజ్ఝాయింసు – ‘‘కిం నామేతం సత్థారా కతం, కిఞ్చి అజానన్తస్స మహల్లకత్థేరస్స చతూసు ఠానేసు సాధుకారం అదాసి, అమ్హాకం పనాచరియస్స సబ్బపరియత్తిధరస్స పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం పామోక్ఖస్స పసంసామత్తమ్పి న కరీ’’తి. అథ నే సత్థా ‘‘కిం నామేతం, భిక్ఖవే, కథేథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తస్మిం అత్థే ఆరోచితే, ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హాకం ఆచరియో మమ సాసనే భతియా గావో రక్ఖణసదిసో, మయ్హం పన పుత్తో యథారుచియా పఞ్చ గోరసే పరిభుఞ్జనకసామిసదిసో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౧౯.

‘‘బహుమ్పి ¶ చే సంహిత భాసమానో,

న తక్కరో హోతి నరో పమత్తో;

గోపోవ గావో గణయం పరేసం,

న భాగవా సామఞ్ఞస్స హోతి.

౨౦.

‘‘అప్పమ్పి చే సంహిత భాసమానో,

ధమ్మస్స హోతి అనుధమ్మచారీ;

రాగఞ్చ దోసఞ్చ పహాయ మోహం,

సమ్మప్పజానో సువిముత్తచిత్తో.

‘‘అనుపాదియానో ¶ ఇధ వా హురం వా,

స భాగవా సామఞ్ఞస్స హోతీ’’తి.

తత్థ సంహితన్తి తేపిటకస్స బుద్ధవచనస్సేతం నామం. తం ఆచరియే ఉపసఙ్కమిత్వా ఉగ్గణ్హిత్వా బహుమ్పి పరేసం భాసమానో వాచేన్తో తం ధమ్మం సుత్వా యం కారకేన పుగ్గలేన కత్తబ్బం, తక్కరో న హోతి. కుక్కుటస్స పక్ఖపహరణమత్తమ్పి అనిచ్చాదివసేన యోనిసోమనసికారం నప్పవత్తేతి. ఏసో యథా నామ దివసం భతియా గావో రక్ఖన్తో గోపో పాతోవ నిరవసేసం సమ్పటిచ్ఛిత్వా సాయం గహేత్వా సామికానం నియ్యాదేత్వా దివసభతిమత్తం గణ్హాతి, యథారుచియా పన పఞ్చ గోరసే పరిభుఞ్జితుం ¶ న లభతి, ఏవమేవ కేవలం అన్తేవాసికానం సన్తికా వత్తపటివత్తకరణమత్తస్స భాగీ హోతి, సామఞ్ఞస్స పన భాగీ న హోతి. యథా పన గోపాలకేన నియ్యాదితానం ¶ గున్నం గోరసం సామికావ పరిభుఞ్జన్తి, తథా తేన కథితం ధమ్మం సుత్వా కారకపుగ్గలా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిత్వా కేచి పఠమజ్ఝానాదీని పాపుణన్తి, కేచి విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మగ్గఫలాని పాపుణన్తి, గోణసామికా గోరసస్సేవ సామఞ్ఞస్స భాగినో హోన్తి.

ఇతి సత్థా సీలసమ్పన్నస్స బహుస్సుతస్స పమాదవిహారినో అనిచ్చాదివసేన యోనిసోమనసికారే పమత్తస్స భిక్ఖునో వసేన పఠమం గాథం కథేసి, న దుస్సీలస్స. దుతియగాథా పన అప్పస్సుతస్సపి యోనిసోమనసికారే కమ్మం కరోన్తస్స కారకపుగ్గలస్స వసేన కథితా.

తత్థ అప్పమ్పీ చేతి థోకం ఏకవగ్గద్వివగ్గమత్తమ్పి. ధమ్మస్స హోతి అనుధమ్మచారీతి అత్థమఞ్ఞాయ ధమ్మమఞ్ఞాయ నవలోకుత్తరధమ్మస్స అనురూపం ధమ్మం పుబ్బభాగపటిపదాసఙ్ఖాతం చతుపారిసుద్ధిసీలధుతఙ్గఅసుభకమ్మట్ఠానాదిభేదం చరన్తో అనుధమ్మచారీ హోతి. సో ‘‘అజ్జ అజ్జేవా’’తి పటివేధం ఆకఙ్ఖన్తో విచరతి. సో ఇమాయ సమ్మాపటిపత్తియా రాగఞ్చ దోసఞ్చ పహాయ మోహం సమ్మా హేతునా నయేన పరిజానితబ్బే ధమ్మే పరిజానన్తో తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తీనం వసేన సువిముత్తచిత్తో, అనుపాదియానో ఇధ వా హురం వాతి ఇధలోకపరలోకపరియాపన్నా వా అజ్ఝత్తికబాహిరా వా ఖన్ధాయతనధాతుయో చతూహి ఉపాదానేహి అనుపాదియన్తో మహాఖీణాసవో మగ్గసఙ్ఖాతస్స సామఞ్ఞస్స వసేన ఆగతస్స ఫలసామఞ్ఞస్స ¶ చేవ పఞ్చఅసేక్ఖధమ్మక్ఖన్ధస్స చ భాగవా హోతీతి రతనకూటేన వియ అగారస్స అరహత్తేన దేసనాయ కూటం గణ్హీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

ద్వేసహాయకభిక్ఖువత్థు చుద్దసమం.

యమకవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమో వగ్గో.

౨. అప్పమాదవగ్గో

౧. సామావతీవత్థు

అప్పమాదో ¶ ¶ ¶ అమతపదన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కోసమ్బిం ఉపనిస్సాయ ఘోసితారామే విహరన్తో సామావతిప్పముఖానం పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం, మాగణ్డియప్పముఖానఞ్చ ఏతిస్సా పఞ్చన్నం ఞాతిసతానం మరణబ్యసనం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అతీతే అల్లకప్పరట్ఠే అల్లకప్పరాజా నామ, వేఠదీపకరట్ఠే వేఠదీపకరాజా నామాతి ఇమే ద్వే దహరకాలతో పట్ఠాయ సహాయకా హుత్వా ఏకాచరియకులే సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా అత్తనో అత్తనో పితూనం అచ్చయేన ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా ఆయామేన దసదసయోజనికే రట్ఠే రాజానో అహేసుం. తే కాలేన కాలం సమాగన్త్వా ఏకతో తిట్ఠన్తా నిసీదన్తా నిపజ్జన్తా మహాజనం జాయమానఞ్చ జీయమానఞ్చ మీయమానఞ్చ దిస్వా ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తం అనుగచ్ఛన్తో నామ నత్థి, అన్తమసో ¶ అత్తనో సరీరమ్పి నానుగచ్ఛతి, సబ్బం పహాయ గన్తబ్బం, కిం నో ఘరావాసేన, పబ్బజిస్సామా’’తి మన్తేత్వా రజ్జాని పుత్తదారానం నియ్యాదేత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తప్పదేసే వసన్తా మన్తయింసు – ‘‘మయం రజ్జం పహాయ పబ్బజితా, న జీవితుం అసక్కోన్తా. తే మయం ఏకట్ఠానే వసన్తా అపబ్బజితసదిసాయేవ హోమ, తస్మా విసుం వసిస్సామ. త్వం ఏతస్మిం పబ్బతే వస, అహం ఇమస్మిం పబ్బతే వసిస్సామి. అన్వడ్ఢమాసం పన ఉపోసథదివసే ఏకతో భవిస్సామా’’తి. అథ ఖో నేసం ఏతదహోసి – ‘‘ఏవమ్పి నో గణసఙ్గణికావ భవిస్సతి, త్వం పన తవ పబ్బతే అగ్గిం జాలేయ్యాసి, అహం మమ పబ్బతే అగ్గిం జాలేస్సామి, తాయ సఞ్ఞాయ అత్థిభావం జానిస్సామా’’తి. తే తథా కరింసు.

అథ అపరభాగే వేఠదీపకతాపసో కాలం కత్వా మహేసక్ఖో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తో. తతో అడ్ఢమాసే సమ్పత్తే అగ్గిం అదిస్వావ ఇతరో ‘‘సహాయకో మే కాలకతో’’తి అఞ్ఞాసి. ఇతరోపి నిబ్బత్తక్ఖణేయేవ అత్తనో దేవసిరిం ఓలోకేత్వా కమ్మం ఉపధారేన్తో నిక్ఖమనతో పట్ఠాయ అత్తనో తపచరియం దిస్వా ‘‘గన్త్వా మమ సహాయకం పస్సిస్సామీ’’తి ¶ తం అత్తభావం విజహిత్వా మగ్గికపురిసో వియ తస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సో ¶ ఆహ – ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘మగ్గికపురిసో ¶ అహం, భన్తే, దూరతోవ ఆగతోమ్హి. కిం పన, భన్తే, అయ్యో ఇమస్మిం ఠానే ఏకకోవ వసతి, అఞ్ఞోపి కోచి అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి మే ఏకో సహాయకో’’తి. ‘‘కుహిం సో’’తి? ‘‘ఏతస్మిం పబ్బతే వసతి, ఉపోసథదివసే పన అగ్గిం న జాలేతి, మతో నూన భవిస్సతీ’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి? ‘‘ఏవమావుసో’’తి. ‘‘అహం సో, భన్తే’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసీ’’తి? ‘‘దేవలోకే మహేసక్ఖో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తోస్మి, భన్తే, ‘అయ్యం పస్సిస్సామీ’తి పున ఆగతోమ్హి. అపి ను ఖో అయ్యానం ఇమస్మిం ఠానే వసన్తానం కోచి ఉపద్దవో అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో, హత్థీ నిస్సాయ కిలమామీ’’తి. ‘‘కిం వో, భన్తే, హత్థీ కరోన్తీ’’తి? ‘‘సమ్మజ్జనట్ఠానే లణ్డం పాతేన్తి, పాదేహి భూమియం పహరిత్వా పంసుం ఉద్ధరన్తి, స్వాహం లణ్డం ఛడ్డేన్తో పంసుం సమం కరోన్తో కిలమామీ’’తి. ‘‘కిం పన తేసం అనాగమనం ఇచ్ఛథా’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. ‘‘తేన హి తేసం అనాగమనం కరిస్సామీ’’తి తాపసస్స హత్థికన్తవీణఞ్చేవ హత్థికన్తమన్తఞ్చ అదాసి. దదన్తో చ పన వీణాయ తిస్సో తన్తియో దస్సేత్వా తయో మన్తే ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి అసక్కోన్తా హత్థీ పలాయన్తి, ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే నివత్తిత్వా పచ్ఛతో ఓలోకేన్తా ఓలోకేన్తా పలాయన్తి, ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే హత్థియూథపతి పిట్ఠిం ఉపనామేన్తో ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘యం వో రుచ్చతి, తం కరేయ్యాథా’’తి ¶ వత్వా తాపసం వన్దిత్వా పక్కామి. తాపసో పలాయనమన్తం వత్వా పలాయనతన్తిం పహరిత్వా హత్థీ పలాపేత్వా వసి.

తస్మిం సమయే కోసమ్బియం పూరన్తప్పో నామ రాజా హోతి. సో ఏకదివసం గబ్భినియా దేవియా సద్ధిం బాలసూరియతపం తప్పమానో అబ్భోకాసతలే నిసీది. దేవీ రఞ్ఞో పారుపనం సతసహస్సగ్ఘనికం రత్తకమ్బలం పారుపిత్వా నిసిన్నా రఞ్ఞా సద్ధిం సముల్లపమానా రఞ్ఞో అఙ్గులితో సతసహస్సగ్ఘనికం రాజముద్దికం నీహరిత్వా అత్తనో అఙ్గులియం పిలన్ధి. తస్మిం సమయే హత్థిలిఙ్గసకుణో ఆకాసేన గచ్ఛన్తో దూరతో రత్తకమ్బలపారుపనం దేవిం దిస్వా ‘‘మంసపేసీ’’తి సఞ్ఞాయ పక్ఖే విస్సజ్జేత్వా ఓతరి. రాజా ¶ తస్స ఓతరణసద్దేన భీతో ఉట్ఠాయ అన్తోనివేసనం పావిసి. దేవీ గరుగబ్భతాయ చేవ భీరుకజాతికతాయ చ వేగేన గన్తుం నాసక్ఖి. అథ నం సో సకుణో అజ్ఝప్పత్తో నఖపఞ్జరే నిసీదాపేత్వా ఆకాసం పక్ఖన్ది. తే కిర సకుణా పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారేన్తి. తస్మా ఆకాసేన నేత్వా యథారుచితట్ఠానే నిసీదిత్వా మంసం ఖాదన్తి. సాపి తేన నీయమానా మరణభయభీతా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం విరవిస్సామి, మనుస్ససద్దో నామ తిరచ్ఛానగతానం ఉబ్బేజనీయో, తం సుత్వా మం ఛడ్డేస్సతి. ఏవం సన్తే ¶ సహ గబ్భేన జీవితక్ఖయం పాపుణిస్సామి, యస్మిం పన ఠానే నిసీదిత్వా మం ఖాదితుం ఆరభిస్సతి, తత్ర నం సద్దం కత్వా పలాపేస్సామీ’’తి. సా అత్తనో పణ్డితతాయ అధివాసేసి.

తదా చ హిమవన్తపదేసే థోకం వడ్ఢిత్వా మణ్డపాకారేన ¶ ఠితో ఏకో మహానిగ్రోధో హోతి. సో సకుణో మిగరూపాదీని తత్థ నేత్వా ఖాదతి, తస్మా తమ్పి తత్థేవ నేత్వా విటపబ్భన్తరే ఠపేత్వా ఆగతమగ్గం ఓలోకేసి. ఆగతమగ్గోలోకనం కిర తేసం ధమ్మతా. తస్మిం ఖణే దేవీ, ‘‘ఇదాని ఇమం పలాపేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా పాణిసద్దఞ్చేవ ముఖసద్దఞ్చ కత్వా తం పలాపేసి. అథస్సా సూరియత్థఙ్గమనకాలే గబ్భే కమ్మజవాతా చలింసు. సబ్బదిసాసు గజ్జన్తో మహామేఘో ఉట్ఠహి. సుఖేధితాయ రాజమహేసియా ‘‘మా భాయి, అయ్యే’’తి వచనమత్తమ్పి అలభమానాయ దుక్ఖపరేతాయ సబ్బరత్తిం నిద్దా నామ నాహోసి. విభాతాయ పన రత్తియా వలాహకవిగమో చ అరుణుగ్గమనఞ్చ తస్సా గబ్భవుట్ఠానఞ్చ ఏకక్ఖణేయేవ అహోసి. సా మేఘఉతుఞ్చ పబ్బతఉతుఞ్చ అరుణఉతుఞ్చ గహేత్వా జాతత్తా పుత్తస్స ఉతేనోతి నామం అకాసి.

అల్లకప్పతాపసస్సపి ఖో తతో అవిదూరే వసనట్ఠానం హోతి. సో పకతియావ వస్సదివసే సీతభయేన ఫలాఫలత్థాయ వనం న పవిసతి, తం రుక్ఖమూలం గన్త్వా సకుణేహి ఖాదితమంసానం అట్ఠిం ఆహరిత్వా కోట్టేత్వా రసం కత్వా పివతి. తస్మా తం దివసం ‘‘అట్ఠిం ఆహరిస్సామీ’’తి తత్థ గన్త్వా రుక్ఖమూలే అట్ఠిం పరియేసేన్తో ¶ ఉపరి దారకసద్దం సుత్వా ఉల్లోకేన్తో దేవిం దిస్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి వత్వా ‘‘మానుసిత్థిమ్హీ’’తి. ‘‘కథం ఆగతాసీ’’తి? ‘‘హత్థిలిఙ్గసకుణేనానీతామ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘ఓతరాహీ’’తి ఆహ ¶ . ‘‘జాతిసమ్భేదతో భాయామి, అయ్యా’’తి. ‘‘కాసి త్వ’’న్తి? ‘‘ఖత్తియామ్హీ’’తి. ‘‘అహమ్పి ఖత్తియోయేవా’’తి. ‘‘తేన హి ఖత్తియమాయం కథేహీ’’తి. సో ఖత్తియమాయం కథేసి. ‘‘తేన హి ఆరుయ్హ పుత్తం మే ఓతారేహీ’’తి. సో ఏకేన పస్సేన అభిరుహనమగ్గం కత్వా అభిరుహిత్వా దారకం గణ్హి. ‘‘మా మం హత్థేన ఛుపీ’’తి చ వుత్తే తం అఛుపిత్వావ దారకం ఓతారేసి. దేవీపి ఓతరి. అథ నం అస్సమపదం నేత్వా సీలభేదం అకత్వావ అనుకమ్పాయ పటిజగ్గి, నిమ్మక్ఖికమధుం ఆహరిత్వా సయంజాతసాలిం ఆహరిత్వా యాగుం పచిత్వా అదాసి. ఏవం తస్మిం పటిజగ్గన్తే సా అపరభాగే చిన్తేసి – ‘‘అహం నేవ ఆగతమగ్గం జానామి, న గమనమగ్గం జానామి, ఇమినాపి మే సద్ధిం విస్సాసమత్తమ్పి నత్థి. సచే పనాయం అమ్హే పహాయ కత్థచి గమిస్సతి, ఉభోపి ఇధేవ మరణం పాపుణిస్సామ, యంకిఞ్చి కత్వా ఇమస్స సీలం భిన్దిత్వా యథా మం ¶ న ముఞ్చతి, తథా తం కాతుం వట్టతీ’’తి. అథ నం దున్నివత్థదుప్పారుతదస్సనేన పలోభేత్వా సీలవినాసం పాపేసి. తతో పట్ఠాయ ద్వేపి సమగ్గవాసం వసింసు.

అథేకదివసం తాపసో నక్ఖత్తయోగం ఉల్లోకేన్తో పూరన్తప్పస్స నక్ఖత్తమిలాయనం దిస్వా ‘‘భద్దే కోసమ్బియం పూరన్తప్పరాజా ¶ మతో’’తి ఆహ. ‘‘కస్మా, అయ్య, ఏవం వదేసి? కిం తే తేన సద్ధిం ఆఘాతో అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థి, భద్దే, నక్ఖత్తమిలాయనమస్స దిస్వా ఏవం వదామీ’’తి, సా పరోది. అథ నం ‘‘కస్మా రోదసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తాయ తస్స అత్తనో సామికభావే అక్ఖాతే ఆహ – ‘‘మా, భద్దే, రోది, జాతస్స నామ నియతో మచ్చూ’’తి. ‘‘జానామి, అయ్యా’’తి వుత్తే ‘‘అథ కస్మా రోదసీ’’తి? ‘‘పుత్తో మే కులసన్తకస్స రజ్జస్స అనుచ్ఛవికో, ‘సచే తత్ర అభవిస్స, సేతచ్ఛత్తం ఉస్సాపయిస్స. ఇదాని మహాజానికో వత జాతో’తి సోకేన రోదామి, అయ్యా’’తి. ‘‘హోతు, భద్దే, మా చిన్తయి, సచస్స రజ్జం పత్థేసి, అహమస్స రజ్జలభనాకారం కరిస్సామీ’’తి. అథస్స హత్థికన్తవీణఞ్చేవ హత్థికన్తమన్తే చ అదాసి. తదా అనేకాని హత్థిసహస్సాని ఆగన్త్వా వటరుక్ఖమూలే నిసీదన్తి. అథ నం ఆహ – ‘‘హత్థీసు అనాగతేసుయేవ రుక్ఖం అభిరుహిత్వా తేసు ఆగతేసు ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహర, సబ్బే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి అసక్కోన్తా పలాయిస్సన్తి, అథ ఓతరిత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సో తథా కత్వా ఆగన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి. అథ నం దుతియదివసే ఆహ – ‘‘అజ్జ ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహరేయ్యాసి ¶ , సబ్బే నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తా పలాయిస్సన్తీ’’తి. తదాపి తథా కత్వా ఆగన్త్వా ఆరోచేసి ¶ . అథ నం తతియదివసే ఆహ – ‘‘అజ్జ ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహరేయ్యాసి, యూథపతి పిట్ఠిం ఉపనామేన్తో ఆగమిస్సతీ’’తి. తదాపి తథా కత్వా ఆరోచేసి.

అథస్స మాతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘భద్దే, పుత్తస్స తే సాసనం వదేహి, ఏత్తోవ గన్త్వా రాజా భవిస్సతీ’’తి ఆహ. సా పుత్తం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, త్వం కోసమ్బియం పూరన్తప్పరఞ్ఞో పుత్తో, మం సగబ్భం హత్థిలిఙ్గసకుణో ఆనేసీ’’తి వత్వా సేనాపతిఆదీనం నామాని ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘అసద్దహన్తానం ఇమం పితు పారుపనకమ్బలఞ్చేవ పిలన్ధనముద్దికఞ్చ దస్సేయ్యాసీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. కుమారో తాపసం ‘‘ఇదాని కిం కరోమీ’’తి ఆహ. ‘‘రుక్ఖస్స హేట్ఠిమసాఖాయ నిసీదిత్వా ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహర, జేట్ఠకహత్థీ తే పిట్ఠిం ఉపనాపేత్వా ఉపసఙ్కమిస్సతి, తస్స పిట్ఠియం నిసిన్నోవ రట్ఠం గన్త్వా రజ్జం గణ్హాహీ’’తి. సో మాతాపితరో వన్దిత్వా తథా కత్వా ఆగతస్స హత్థినో పిట్ఠియం నిసీదిత్వా కణ్ణే మన్తయి – ‘‘అహం కోసమ్బియం పూరన్తప్పరఞ్ఞో పుత్తో, పేత్తికం మే రజ్జం గణ్హిత్వా దేహి సామీ’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘అనేకాని ¶ హత్థిసహస్సాని సన్నిపతన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, అనేకాని హత్థిసహస్సాని సన్నిపతింసు. పున ‘‘జిణ్ణా హత్థీ పటిక్కమన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, జిణ్ణా హత్థీ పటిక్కమింసు. పున ‘‘అతితరుణా హత్థీ నివత్తన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, తేపి నివత్తింసు. సో అనేకేహి యూథహత్థిసహస్సేహేవ పరివుతో పచ్చన్తగామం పత్వా ‘‘అహం రఞ్ఞో పుత్తో, సమ్పత్తిం ¶ పత్థయమానా మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి ఆహ. ‘‘తతో పట్ఠాయ మనుస్సానం సఙ్గహం కరోన్తో గన్త్వా నగరం పరివారేత్వా ‘యుద్ధం వా మే దేతు, రజ్జం వా’’’తి సాసనం పేసేసి. నాగరా ఆహంసు – ‘‘మయం ద్వేపి న దస్సామ. అమ్హాకఞ్హి దేవీ గరుగబ్భా హత్థిలిఙ్గసకుణేన నీతా, తస్సా అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా మయం న జానామ. యావ తస్సా పవత్తిం న సుణామ. తావ నేవ యుద్ధం దస్సామ, న రజ్జ’’న్తి. తదా కిర తం పవేణిరజ్జం అహోసి. తతో కుమారో ‘‘అహం తస్సా పుత్తో’’తి వత్వా సేనాపతిఆదీనం నామాని కథేత్వా తథాపి అసద్దహన్తానం కమ్బలఞ్చ ముద్దికఞ్చ దస్సేసి. తే కమ్బలఞ్చ ముద్దికఞ్చ సఞ్జానిత్వా నిక్కఙ్ఖా హుత్వా ద్వారం వివరిత్వా తం రజ్జే అభిసిఞ్చింసు. అయం తావ ఉతేనస్స ఉప్పత్తి.

అల్లకప్పరట్ఠే ¶ పన దుబ్భిక్ఖే జీవితుం అసక్కోన్తో ఏకో కోతుహలికో నామ మనుస్సో కాపిం నామ తరుణపుత్తఞ్చ కాళిం నామ భరియఞ్చ ఆదాయ ‘‘కోసమ్బిం గన్త్వా జీవిస్సామీ’’తి పాథేయ్యం గహేత్వా నిక్ఖమి. ‘‘అహివాతరోగేన మహాజనే మరన్తే దిస్వా నిక్ఖమీ’’తిపి వదన్తియేవ. తే గచ్ఛన్తా పాథేయ్యే పరిక్ఖీణే ఖుదాభిభూతా దారకం వహితుం నాసక్ఖింసు. అథ సామికో పజాపతిం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయం జీవన్తా పున పుత్తం లభిస్సామ, ఛడ్డేత్వా నం గచ్ఛామా’’తి. మాతు హదయం నామ ముదుకం హోతి. తస్మా సా ఆహ – ‘‘నాహం జీవన్తమేవ పుత్తం ఛడ్డేతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి. ‘‘అథ కిం కరోమా’’తి? ‘‘వారేన నం వహామా’’తి. మాతా అత్తనో వారే పుప్ఫదామం వియ నం ఉక్ఖిపిత్వా ఉరే నిపజ్జాపేత్వా ¶ అఙ్కేన వహిత్వా పితునో దేతి. తస్స తం గహేత్వా గమనకాలే ఛాతకతోపి బలవతరా వేదనా ఉప్పజ్జి. సో పునప్పునం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయం జీవన్తా పుత్తం లభిస్సామ, ఛడ్డేమ న’’న్తి. సాపి పునప్పునం పటిక్ఖిపిత్వా పటివచనం నాదాసి. దారకో వారేన పరివత్తియమానో కిలన్తో పితు హత్థే నిద్దాయి. సో తస్స నిద్దాయనభావం ఞత్వా మాతరం పురతో కత్వా ఏకస్స గచ్ఛస్స హేట్ఠా పణ్ణసన్థరే తం నిపజ్జాపేత్వా పాయాసి. మాతా నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తీ పుత్తం అదిస్వా, ‘‘సామి, కుహిం మే పుత్తో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకస్స మే గచ్ఛస్స హేట్ఠా నిపజ్జాపితో’’తి. ‘‘సామి, మా మం నాసయి, పుత్తం వినా జీవితుం న సక్ఖిస్సామి, ఆనేహి మే పుత్త’’న్తి ఉరం పహరిత్వా పరిదేవి. అథ నం నివత్తిత్వా ఆనేసి. పుత్తోపి అన్తరామగ్గే మతో హోతి. ఇతి సో ఏత్తకే ఠానే పుత్తం ఛడ్డేత్వా తస్స నిస్సన్దేన భవన్తరే సత్త వారే ఛడ్డితో. ‘‘పాపకమ్మం నామేతం అప్పక’’న్తి న అవమఞ్ఞితబ్బం.

తే ¶ గచ్ఛన్తా ఏకం గోపాలకులం పాపుణింసు. తం దివసఞ్చ గోపాలకస్స ధేనుమఙ్గలం హోతి. గోపాలకస్స గేహే నిబద్ధం ఏకో పచ్చేకబుద్ధో భుఞ్జతి. సో తం భోజేత్వా మఙ్గలమకాసి. బహు పాయాసో పటియత్తో హోతి. గోపాలకో తే ఆగతే దిస్వా, ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా సబ్బం పవత్తిం సుత్వా ముదుజాతికో కులపుత్తో తేసు అనుకమ్పం కత్వా బహుకేన సప్పినా పాయాసం దాపేసి. భరియా ‘‘సామి, తయి జీవన్తే అహమ్పి జీవామి నామ, దీఘరత్తం ఊనోదరోసి, యావదత్థం భుఞ్జాహీ’’తి సప్పిఞ్చ దధిఞ్చ తదభిముఖఞ్ఞేవ కత్వా అత్తనా మన్దసప్పినా ¶ థోకమేవ భుఞ్జి. ఇతరో బహుం భుఞ్జిత్వా సత్తట్ఠదివసే ఛాతతాయ ఆహారతణ్హం ఛిన్దితుం నాసక్ఖి. గోపాలకో తేసం పాయాసం దాపేత్వా సయం ¶ భుఞ్జితుం ఆరభి. కోతుహలికో తం ఓలోకేన్తో నిసీదిత్వా హేట్ఠాపీఠే నిపన్నాయ సునఖియా గోపాలకేన వడ్ఢేత్వా దియ్యమానం పాయాసపిణ్డం దిస్వా ‘‘పుఞ్ఞా వతాయం సునఖీ, నిబద్ధం ఏవరూపం భోజనం లభతీ’’తి చిన్తేసి. సో రత్తిభాగే తం పాయాసం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో కాలం కత్వా తస్సా సునఖియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి.

అథస్స భరియా సరీరకిచ్చం కత్వా తస్మింయేవ గేహే భతిం కత్వా తణ్డులనాళిం లభిత్వా పచిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తే పతిట్ఠాపేత్వా, ‘‘దాసస్స వో పాపుణాతూ’’తి వత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఇధేవ వసితుం వట్టతి, నిబద్ధం, అయ్యో, ఇధాగచ్ఛతి, దేయ్యధమ్మో హోతు వా, మా వా, దేవసికం వన్దన్తీ వేయ్యావచ్చం కరోన్తీ చిత్తం పసాదేన్తీ బహుం పుఞ్ఞం పసవిస్సామీ’’తి. సా తత్థేవ భతిం కరోన్తీ వసి. సాపి సునఖీ ఛట్ఠే వా సత్తమే వా మాసే ఏకమేవ కుక్కురం విజాయి. గోపాలకో తస్స ఏకధేనుయా ఖీరం దాపేసి. సో న చిరస్సేవ వడ్ఢి. అథస్స పచ్చేకబుద్ధో భుఞ్జన్తో నిబద్ధం ఏకం భత్తపిణ్డం దేతి. సో భత్తపిణ్డం నిస్సాయ పచ్చేకబుద్ధే సినేహమకాసి. గోపాలకోపి నిబద్ధం ద్వే వారే పచ్చేకబుద్ధస్సుపట్ఠానం యాతి. గచ్ఛన్తోపి అన్తరామగ్గే వాళమిగట్ఠానే దణ్డేన గచ్ఛే చ భూమిఞ్చ పహరిత్వా ‘‘సుసూ’’తి తిక్ఖత్తుం సద్దం కత్వా వాళమిగే పలాపేతి. సునఖోపి తేన సద్ధిం గచ్ఛతి.

సో ఏకదివసం పచ్చేకబుద్ధం ఆహ – ‘‘భన్తే, యదా మే ఓకాసో న భవిస్సతి, తదా ఇమం సునఖం పేసేస్సామి, తేన సఞ్ఞాణేన ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి. తతో పట్ఠాయ అనోకాసదివసే, ‘‘గచ్ఛ, తాత, అయ్యం ఆనేహీ’’తి సునఖం పేసేసి. సో ఏకవచనేనేవ పక్ఖన్దిత్వా సామికస్స గచ్ఛపోథనభూమిపోథనట్ఠానే తిక్ఖత్తుం భుస్సిత్వా తేన సద్దేన వాళమిగానం పలాతభావం ఞత్వా ¶ పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసిన్నస్స పచ్చేకబుద్ధస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా పణ్ణసాలద్వారే తిక్ఖత్తుం భుస్సిత్వా అత్తనో ఆగతభావం జానాపేత్వా ఏకమన్తే నిపజ్జతి, పచ్చేకబుద్ధే వేలం సల్లక్ఖేత్వా నిక్ఖన్తే భుస్సన్తో పురతో గచ్ఛతి. అన్తరన్తరా పచ్చేకబుద్ధో ¶ తం వీమంసన్తో అఞ్ఞం మగ్గం పటిపజ్జతి. అథస్స పురతో ¶ తిరియం ఠత్వా భుస్సిత్వా ఇతరమగ్గమేవ నం ఆరోపేతి. అథేకదివసం అఞ్ఞం మగ్గం పటిపజ్జిత్వా తేన పురతో తిరియం ఠత్వా వారియమానోపి అనివత్తిత్వా సునఖం పాదేన పహరిత్వా పాయాసి. సునఖో తస్స అనివత్తనభావం ఞత్వా నివాసనకణ్ణే డంసిత్వా ఆకడ్ఢన్తో ఇతరమగ్గమేవ నం ఆరోపేసి. ఏవం సో తస్మిం బలవసినేహం ఉప్పాదేసి.

తతో అపరభాగే పచ్చేకబుద్ధస్స చీవరం జీరి. అథస్స గోపాలకో చీవరవత్థాని అదాసి. తమేనం పచ్చేకబుద్ధో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, చీవరం నామ ఏకకేన కాతుం దుక్కరం, ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా కారేస్సామీ’’తి. ‘‘ఇధేవ, భన్తే, కరోథా’’తి. ‘‘న సక్కా, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, మా చిరం బహి వసిత్థా’’తి. సునఖో తేసం కథం సుణన్తోవ అట్ఠాసి, పచ్చేకబుద్ధోపి ‘‘తిట్ఠ, ఉపాసకా’’తి గోపాలకం నివత్తాపేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా గన్ధమాదనాభిముఖో పాయాసి. సునఖస్స తం ఆకాసేన గచ్ఛన్తం ¶ దిస్వా భుక్కరిత్వా ఠితస్స తస్మిం చక్ఖుపథం విజహన్తే హదయం ఫలిత్వా మతో. తిరచ్ఛానా కిర నామేతే ఉజుజాతికా హోన్తి అకుటిలా. మనుస్సా పన అఞ్ఞం హదయేన చిన్తేన్తి, అఞ్ఞం ముఖేన కథేన్తి. తేనేవాహ – ‘‘గహనఞ్హేతం, భన్తే, యదిదం మనుస్సా, ఉత్తానకఞ్హేతం, భన్తే, యదిదం పసవో’’తి (మ. ని. ౨.౩).

ఇతి సో తాయ ఉజుచిత్తతాయ అకుటిలతాయ కాలం కత్వా తావతింసభవనే నిబ్బత్తో అచ్ఛరాసహస్సపరివుతో మహాసమ్పత్తిం అనుభోసి. తస్స కణ్ణమూలే మన్తయన్తస్స సద్దో సోళసయోజనట్ఠానం ఫరతి, పకతికథాసద్దో పన సకలం దసయోజనసహస్సం దేవనగరం ఛాదేతి. తేనేవస్స ‘‘ఘోసకదేవపుత్తో’’తి నామం అహోసి. ‘‘కిస్స పనేస నిస్సన్దో’’తి. పచ్చేకబుద్ధే పేమేన భుక్కరణస్స నిస్సన్దో. సో తత్థ న చిరం ఠత్వా చవి. దేవలోకతో హి దేవపుత్తా ఆయుక్ఖయేన పుఞ్ఞక్ఖయేన ఆహారక్ఖయేన కోపేనాతి చతూహి కారణేహి చవన్తి.

తత్థ యేన బహుం పుఞ్ఞకమ్మం కతం హోతి, సో దేవలోకే ఉప్పజ్జిత్వా యావతాయుకం ఠత్వా ఉపరూపరి నిబ్బత్తతి. ఏవం ఆయుక్ఖయేన చవతి నామ. యేన పరిత్తం పుఞ్ఞం కతం హోతి, తస్స రాజకోట్ఠాగారే పక్ఖిత్తం తిచతునాళిమత్తం ధఞ్ఞం వియ అన్తరావ తం పుఞ్ఞంఖీయతి, అన్తరావ కాలం కరోతి ¶ . ఏవం పుఞ్ఞక్ఖయేన చవతి నామ. అపరోపి కామగుణే పరిభుఞ్జమానో సతిసమ్మోసేన ఆహారం అపరిభుఞ్జిత్వా కిలన్తకాయో కాలం కరోతి. ఏవం ఆహారక్ఖయేన చవతి నామ. అపరోపి పరస్స సమ్పత్తిం అసహన్తో ¶ కుజ్ఝిత్వా కాలం కరోతి. ఏవం కోపేన చవతి నామ.

అయం ¶ పన కామగుణే పరిభుఞ్జన్తో ముట్ఠస్సతి హుత్వా ఆహారక్ఖయేన చవి, చవిత్వా చ పన కోసమ్బియం నగరసోభినియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. సాపి జాతదివసే ‘‘కిం ఏత’’న్తి దాసిం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘పుత్తో, అయ్యే’’తి వుత్తే – ‘‘హన్ద, జే, ఇమం దారకం కత్తరసుప్పే ఆరోపేత్వా సఙ్కారకూటే ఛడ్డేహీ’’తి ఛడ్డాపేసి. నగరసోభినియో హి ధీతరం పటిజగ్గన్తి, న పుత్తం. ధీతరా హి తాసం పవేణీ ఘటీయతి. దారకం కాకాపి సునఖాపి పరివారేత్వా నిసీదింసు. పచ్చేకబుద్ధే సినేహప్పభవస్స భుక్కరణస్స నిస్సన్దేన ఏకోపి ఉపగన్తుం న విసహి. తస్మిం ఖణే ఏకో మనుస్సో బహి నిక్ఖన్తో తం కాకసునఖసన్నిపాతం దిస్వా, ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి గన్త్వా దారకం దిస్వా పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి గేహం నేసి. తదా కోసమ్బకసేట్ఠి రాజకులం గచ్ఛన్తో రాజనివేసనతో ఆగచ్ఛన్తం పురోహితం దిస్వా, ‘‘కిం, ఆచరియ, అజ్జ తే తిథికరణనక్ఖత్తయోగో ఓలోకితో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మహాసేట్ఠి, అమ్హాకం కిం అఞ్ఞం కిచ్చన్తి? జనపదస్స కిం భవిస్సతీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞం నత్థి, ఇమస్మిం పన నగరే అజ్జ జాతదారకో జేట్ఠకసేట్ఠి భవిస్సతీ’’తి. తదా సేట్ఠినో భరియా గరుగబ్భా హోతి. తస్మా సో సీఘం గేహం పురిసం పేసేసి – ‘‘గచ్ఛ భణే, జానాహి నం విజాతా వా, నో వా’’తి. ‘‘న విజాయతీ’’తి సుత్వా రాజానం దిస్వావ వేగేన గేహం గన్త్వా కాళిం నామ దాసిం పక్కోసిత్వా సహస్సం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ ¶ జే, ఇమస్మిం నగరే ఉపధారేత్వా సహస్సం దత్వా అజ్జ జాతదారకం గణ్హిత్వా ఏహీ’’తి. సా ఉపధారేన్తీ తం గేహం గన్త్వా దారకం దిస్వా, ‘‘అయం దారకో కదా జాతో’’తి గహపతానిం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అజ్జ జాతో’’తి వుత్తే, ‘‘ఇమం మయ్హం దేహీ’’తి ఏకకహాపణం ఆదిం కత్వా మూలం వడ్ఢేన్తీ సహస్సం దత్వా తం ఆనేత్వా సేట్ఠినో దస్సేసి. సేట్ఠి ‘‘సచే మే ధీతా విజాయిస్సతి, తాయ నం సద్ధిం నివేసేత్వా సేట్ఠిట్ఠానస్స సామికం కరిస్సామి. సచే మే పుత్తో విజాయిస్సతి, మారేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా తం గేహే కారేసి.

అథస్స ¶ భరియా కతిపాహచ్చయేన పుత్తం విజాయి. సేట్ఠి ‘‘ఇమస్మిం అసతి మమ పుత్తోవ సేట్ఠిట్ఠానం లభిస్సతి, ఇదానేవ తం మారేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా కాళిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘గచ్ఛ, జే, వజతో గున్నం నిక్ఖమనవేలాయ వజద్వారమజ్ఝే ఇమం తిరియం నిపజ్జాపేహి, గావియో నం మద్దిత్వా మారేస్సన్తి, మద్దితామద్దితభావం పనస్స ఞత్వా ఏహీ’’తి ఆహ. సా గన్త్వా గోపాలకేన వజద్వారే వివటమత్తేయేవ తం తథా నిపజ్జాపేసి. గోగణజేట్ఠకో ఉసభో అఞ్ఞస్మిం కాలే సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమన్తోపి తం దివసం సబ్బపఠమం నిక్ఖమిత్వా దారకం చతున్నం పాదానం అన్తరే కత్వా అట్ఠాసి. అనేకసతగావియో ఉసభస్స ద్వే పస్సాని ఘంసన్తియో నిక్ఖమింసు. గోపాలకోపి ‘‘అయం ఉసభో పుబ్బే సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమతి, అజ్జ పన సబ్బపఠమం నిక్ఖమిత్వా ¶ వజద్వారమజ్ఝే నిచ్చలోవ ఠితో, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా గన్త్వా తస్స హేట్ఠా నిపన్నం దారకం దిస్వా పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి గేహం నేసి.

కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా సహస్సం దత్వా పున ఆనేత్వా అదాసి. అథ ¶ నం ఆహ – ‘‘అమ్మ, కాళి ఇమస్మిం నగరే పఞ్చ సకటసతాని పచ్చూసకాలే ఉట్ఠాయ వాణిజ్జాయ గచ్ఛన్తి, త్వం ఇమం నేత్వా చక్కమగ్గే నిపజ్జాపేహి, గోణా వా నం మద్దిస్సన్తి, చక్కా వా ఛిన్దిస్సన్తి, పవత్తిం చస్స ఞత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం నేత్వా చక్కమగ్గే నిపజ్జాపేసి. తదా సాకటికజేట్ఠకో పురతో అహోసి. అథస్స గోణా తం ఠానం పత్వా ధురం ఛడ్డేసుం, పునప్పునం ఆరోపేత్వా పాజియమానాపి పురతో న గచ్ఛింసు. ఏవం తస్స తేహి సద్ధిం వాయమన్తస్సేవ అరుణం ఉట్ఠహి. సో ‘‘కిం నామేతం గోణా కరింసూ’’తి మగ్గం ఓలోకేన్తో దారకం దిస్వా, ‘‘భారియం వత మే కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి తుట్ఠమానసో తం గేహం నేసి.

కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘ఇదాని నం ఆమకసుసానం నేత్వా గచ్ఛన్తరే నిపజ్జాపేహి, తత్థ సునఖాదీహి వా ఖాదితో, అమనుస్సేహి వా పహటో మరిస్సతి, మాతామతభావఞ్చస్స జానిత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం నేత్వా తత్థ నిపజ్జాపేత్వా ఏకమన్తే అట్ఠాసి. తం సునఖో వా కాకో వా అమనుస్సో వా ఉపసఙ్కమితుం ¶ నాసక్ఖి. ‘‘నను చస్స నేవ మాతా న పితా న భాతికాదీసు కోచి రక్ఖితా నామ అత్థి, కో తం రక్ఖతీ’’తి? సునఖకాలే పచ్చేకబుద్ధే సినేహేన పవత్తితభుక్కరణమత్తమేవ తం రక్ఖతి. అథేకో అజపాలకో అనేకసహస్సా అజా గోచరం నేన్తో సుసానపస్సేన గచ్ఛతి. ఏకా అజా పణ్ణాని ఖాదమానా గచ్ఛన్తరం పవిట్ఠా దారకం దిస్వా జణ్ణుకేహి ఠత్వా దారకస్స థనం అదాసి, అజపాలకేన ‘‘హే హే’’తి సద్దే కతేపి న నిక్ఖమి. సో ‘‘యట్ఠియా నం పహరిత్వా నీహరిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తరం పవిట్ఠో జణ్ణుకేహి ¶ ఠత్వా దారకం ఖీరం పాయన్తిం అజిం దిస్వా దారకే పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి ఆదాయ పక్కామి.

కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. అథ నం ఆహ – ‘‘అమ్మ కాళి, ఇమం ఆదాయ చోరపపాతపబ్బతం అభిరుహిత్వా పపాతే ఖిప, పబ్బతకుచ్ఛియం పటిహఞ్ఞమానో ఖణ్డాఖణ్డికో హుత్వా భూమియం పతిస్సతి, మతామతభావఞ్చస్స ఞత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం తత్థ నేత్వా పబ్బతమత్థకే ¶ ఠత్వా ఖిపి. తం ఖో పన పబ్బతకుచ్ఛిం నిస్సాయ మహావేళుగుమ్బో పబ్బతానుసారేనేవ వడ్ఢి, తస్స మత్థకం ఘనజాతో జిఞ్జుకగుమ్బో అవత్థరి. దారకో పతన్తో కోజవకే వియ తస్మిం పతి. తం దివసఞ్చ నళకారజేట్ఠకస్స వేళుబలి పత్తో హోతి. సో పుత్తేన సద్ధిం గన్త్వా తం వేళుగుమ్బం ఛిన్దితుం ఆరభి. తస్మిం చలన్తే దారకో సద్దమకాసి. సో ‘‘దారకసద్దో వియా’’తి ఏకేన పస్సేన అభిరుహిత్వా తం దిస్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి తుట్ఠచిత్తో ఆదాయ గతో.

కాళీ సేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా తేన పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. సేట్ఠినో ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోన్తస్సేవ దారకో వడ్ఢితో ‘‘ఘోసకో’’త్వేవస్స నామం అహోసి. సో సేట్ఠినో అక్ఖిమ్హి కణ్టకో వియ ఖాయి, ఉజుకం తం ఓలోకేతుమ్పి న విసతి. అథస్స మారణూపాయం చిన్తేన్తో అత్తనో సహాయకస్స కుమ్భకారస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కదా త్వం ఆవాపం ఆలిమ్పేస్ససీ’’తి పుచ్ఛిత్వా – ‘‘స్వే’’తి వుత్తే, ‘‘తేన ¶ హి ఇదం సహస్సం గహేత్వా మమ ఏకం ¶ కమ్మం కరోహీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం, సామీ’’తి? ‘‘ఏకో మే అవజాతపుత్తో అత్థి, తం తవ సన్తికం పేసేస్సామి, అథ నం గహేత్వా గబ్భం పవేసేత్వా తిఖిణాయ వాసియా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దిత్వా చాటియం పక్ఖిపిత్వా ఆవాపే పచేయ్యాసి, ఇదం తే సహస్సం సచ్చకారసదిసం. ఉత్తరిం పన తే కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా కరిస్సామీ’’తి. కుమ్భకారో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. సేట్ఠి పునదివసే ఘోసకం పక్కోసిత్వా, ‘‘హియ్యో మయా కుమ్భకారో ఏకం కమ్మం ఆణత్తో, ఏహి, త్వం తస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవం వదేహి – ‘హియ్యో కిర మే పితరా ఆణత్తం కమ్మం నిప్ఫాదేహీ’’’తి పహిణి. సో ‘‘సాధూ’’తి అగమాసి. తం తత్థ గచ్ఛన్తం ఇతరో సేట్ఠినో పుత్తో దారకేహి సద్ధిం గుళం కీళన్తో దిస్వా తం పక్కోసిత్వా, ‘‘కుహిం గచ్ఛసి భాతికా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పితు సాసనం గహేత్వా కుమ్భకారస్స సన్తిక’’న్తి వుత్తే ‘‘అహం తత్థ గమిస్సామి. ఇమే మం దారకా బహుం లక్ఖం జినింసు, తం మే పటిజినిత్వా దేహీ’’తి ఆహ. ‘‘అహం పితు భాయామీ’’తి. ‘‘మా భాయి, భాతిక, అహం తం సాసనం హరిస్సామి. బహూహి జితో, యావాహం ఆగచ్ఛామి, తావ మే లక్ఖం పటిజినా’’తి.

ఘోసకో కిర గుళకీళాయ ఛేకో, తేన నం ఏవం నిబన్ధి. సోపి తం ‘‘తేన హి గన్త్వా కుమ్భకారం వదేహి – ‘పితరా కిర మే హియ్యో ఏకం కమ్మం ఆణత్తం, తం నిప్ఫాదేహీ’’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో తస్స సన్తికం గన్త్వా తథా అవచ. అథ నం కుమ్భకారో సేట్ఠినా వుత్తనియామేనేవ మారేత్వా ఆవాపే ఖిపి. ఘోసకోపి దివసభాగం కీళిత్వా సాయన్హసమయే గేహం గన్త్వా ¶ ¶ ‘‘కిం, తాత, న గతోసీ’’తి వుత్తే అత్తనో అగతకారణఞ్చ కనిట్ఠస్స గతకారణఞ్చ ఆరోచేసి. తం సుత్వా సేట్ఠి ‘‘అహం ధీ’’తి మహావిరవం విరవిత్వా సకలసరీరే పక్కుథితలోహితో వియ హుత్వా, ‘‘అమ్భో, కుమ్భకార, మా మం నాసయి, మా మం నాసయీ’’తి బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తో తస్స సన్తికం అగమాసి. కుమ్భకారో తం తథా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘సామి, మా సద్దం కరి, కమ్మం తే నిప్ఫన్న’’న్తి ఆహ. సో పబ్బతేన వియ మహన్తేన సోకేన అవత్థటో హుత్వా అనప్పకం దోమనస్సం పటిసంవేదేసి. యథా తం అప్పదుట్ఠస్స పదుస్సమానో. తేనాహ భగవా –

‘‘యో ¶ దణ్డేన అదణ్డేసు, అప్పదుట్ఠేసు దుస్సతి;

దసన్నమఞ్ఞతరం ఠానం, ఖిప్పమేవ నిగచ్ఛతి.

‘‘వేదనం ఫరుసం జానిం, సరీరస్స చ భేదనం;

గరుకం వాపి ఆబాధం, చిత్తక్ఖేపఞ్చ పాపుణే.

‘‘రాజతో వా ఉపసగ్గం, అబ్భక్ఖానఞ్చ దారుణం;

పరిక్ఖయఞ్చ ఞాతీనం, భోగానఞ్చ పభఙ్గురం.

‘‘అథ వాస్స అగారాని, అగ్గి డహతి పావకో;

కాయస్స భేదా దుప్పఞ్ఞో, నిరయం సోపపజ్జతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౩౭-౧౪౦);

ఏవం ¶ సన్తేపి పున నం సేట్ఠి ఉజుకం ఓలోకేతుం న సక్కోతి. ‘‘కిన్తి నం మారేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో, ‘‘మమ గామసతే ఆయుత్తకస్స సన్తికం పేసేత్వా మారేస్సామీ’’తి ఉపాయం దిస్వా, ‘‘అయం మే అవజాతపుత్తో, ఇమం మారేత్వా వచ్చకూపే ఖిపతు, ఏవం కతే అహం మాతులస్స కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి తస్స పణ్ణం లిఖిత్వా, ‘‘తాత ఘోసక, అమ్హాకం గామసతే ఆయుత్తకో అత్థి, ఇమం పణ్ణం హరిత్వా తస్స దేహీ’’తి వత్వా పణ్ణం తస్స దుస్సన్తే బన్ధి. సో పన అక్ఖరసమయం న జానాతి. దహరకాలతో పట్ఠాయ హి నం మారాపేన్తోవ సేట్ఠి మారేతుం నాసక్ఖి, కిం అక్ఖరసమయం సిక్ఖాపేస్సతి? ఇతి సో అత్తనో మారాపనపణ్ణమేవ దుస్సన్తే బన్ధిత్వా నిక్ఖమన్తో ఆహ – ‘‘పాథేయ్యం మే, తాత, నత్థీ’’తి. ‘‘పాథేయ్యేన తే కమ్మం నత్థి, అన్తరామగ్గే ‘అసుకగామే నామ మమసహాయకో సేట్ఠి అత్థి, తస్స ఘరే పాతరాసం కత్వా పురతో గచ్ఛాహీ’’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పితరం వన్దిత్వా నిక్ఖన్తో తం గామం పత్వా సేట్ఠిస్స ఘరం ¶ పుచ్ఛిత్వా గన్త్వా సేట్ఠిజాయం పస్సి. ‘‘త్వం కుతో ఆగతోసీ’’తి చ వుత్తే, ‘‘అన్తోనగరతో’’తి ఆహ. ‘‘కస్స పుత్తోసీ’’తి? ‘‘తుమ్హాకం సహాయకసేట్ఠినో, అమ్మా’’తి. ‘‘త్వంసి ఘోసకో నామా’’తి? ‘‘ఆమ, అమ్మా’’తి. తస్సా సహ దస్సనేనేవ తస్మిం పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి. సేట్ఠినో పనేకా ధీతా అత్థి పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా పాసాదికా, తం రక్ఖితుం ఏకమేవ పేసనకారికం దాసిం దత్వా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే సిరిగబ్భే వసాపేన్తి. సేట్ఠిధీతా తస్మిం ¶ ఖణే తం దాసిం అన్తరాపణం పేసేసి. అథ నం సేట్ఠిజాయా దిస్వా, ‘‘కుహిం గచ్ఛసీ’’తి ¶ పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అయ్యధీతాయ పేసనేనా’’తి వుత్తే ‘‘ఇతో తావ ఏహి, తిట్ఠతు పేసనం, పుత్తస్స మే పీఠకం అత్థరిత్వా పాదే ధోవిత్వా తేలం మక్ఖిత్వా సయనం అత్థరిత్వా దేహి, పచ్ఛా పేసనం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. సా తథా అకాసి.

అథ నం చిరేనాగతం సేట్ఠిధీతా సన్తజ్జేసి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘మా మే కుజ్ఝి, సేట్ఠిపుత్తో ఘోసకో ఆగతో, తస్స ఇదఞ్చిదఞ్చ కత్వా తత్థ గన్త్వా ఆగతామ్హీ’’తి. సేట్ఠిధీతాయ ‘‘సేట్ఠిపుత్తో ఘోసకో’’తి నామం సుత్వావ పేమం ఛవియాదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ ఠితం. కోతుహలకాలస్మిఞ్హి సా తస్స పజాపతీ హుత్వా నాళికోదనం పచ్చేకబుద్ధస్స అదాసి, తస్సానుభావేనాగన్త్వా ఇమస్మిం సేట్ఠికులే నిబ్బత్తా. ఇతి తం సో పుబ్బసినేహో అవత్థరిత్వా గణ్హి. తేనాహ భగవా –

‘‘పుబ్బేవ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;

ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౪);

అథ నం పుచ్ఛి – ‘‘కుహిం సో, అమ్మా’’తి? ‘‘సయనే నిపన్నో నిద్దాయతీ’’తి. ‘‘అత్థి పనస్స హత్థే కిఞ్చీ’’తి? ‘‘దుస్సన్తే పణ్ణం అత్థీ’’తి. సా ‘‘కిం పణ్ణం ను ఖో ఏత’’న్తి తస్మిం నిద్దాయన్తే మాతాపితూనం అఞ్ఞవిహితతాయ అపస్సన్తానం ఓతరిత్వా సమీపం గన్త్వా తం పణ్ణం మోచేత్వా ఆదాయ అత్తనో గబ్భం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ వాతపానం వివరిత్వా అక్ఖరసమయే కుసలతాయ పణ్ణం వాచేత్వా, ‘‘అహో వత బాలో, అత్తనో మరణపణ్ణం దుస్సన్తే బన్ధిత్వా ¶ విచరతి, సచే మయా న దిట్ఠం అస్స, నత్థిస్స జీవిత’’న్తి తం పణ్ణం ఫాలేత్వా సేట్ఠిస్స వచనేన అపరం పణ్ణం లిఖి – ‘‘అయం మమ పుత్తో ఘోసకో నామ, గామసతతో పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా ఇమస్స జనపదసేట్ఠినో ధీతరా సద్ధిం మఙ్గలం కత్వా అత్తనో వసనగామస్స మజ్ఝే ద్విభూమకం గేహం కారేత్వా పాకారపరిక్ఖేపేన చేవ పురిసగుత్తియా చ సుసంవిహితారక్ఖం కరోతు, మయ్హఞ్చ ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయా కత’న్తి సాసనం పేసేతు, ఏవం కతే అహం ¶ మాతులస్స కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి, లిఖిత్వా చ పన సఙ్ఘరిత్వా ఓతరిత్వా దుస్సన్తేయేవస్స బన్ధి.

సో ¶ దివసభాగం నిద్దాయిత్వా ఉట్ఠాయ భుఞ్జిత్వా పక్కామి. పునదివసే పాతోవ తం గామం గన్త్వా ఆయుత్తకం గామకిచ్చం కరోన్తంయేవ పస్సి. సో తం దిస్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పితరా మే తుమ్హాకం పణ్ణం పేసిత’’న్తి. ‘‘కిం పణ్ణం, తాత, ఆహరా’’తి పణ్ణం గహేత్వా వాచేత్వా తుట్ఠమానసో ‘‘పస్సథ, భో, మమ సామినో మయి సినేహం కత్వా జేట్ఠపుత్తస్స మే మఙ్గలం కరోతూ’’తి మమ సన్తికం పహిణి. ‘‘సీఘం దారుఆదీని ఆహరథా’’తి గహపతికే వత్వా గామమజ్ఝే వుత్తపకారం గేహం కారాపేత్వా గామసతతో పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా జనపదసేట్ఠినో సన్తికా ధీతరం ఆనేత్వా మఙ్గలం కత్వా సేట్ఠిస్స సాసనం పహిణి ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయా కత’’న్తి.

తం సుత్వా సేట్ఠినో ‘‘యం కారేమి, తం న హోతి; యం న కారేమి, తదేవ హోతీ’’తి మహన్తం దోమనస్సం ఉప్పజ్జి. పుత్తసోకేన సద్ధిం సో సోకో ఏకతో హుత్వా కుచ్ఛిడాహం ఉప్పాదేత్వా అతిసారం జనేసి. సేట్ఠిధీతాపి ‘‘సచే కోచి సేట్ఠినో సన్తికా ఆగచ్ఛతి, మమ అకథేత్వా సేట్ఠిపుత్తస్స పఠమతరం మా కథయిత్థా’’తి ¶ జనే ఆణాపేసి. సేట్ఠిపి ఖో ‘‘దాని తం దుట్ఠపుత్తం మమ సాపతేయ్యస్స సామికం న కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకం ఆయుత్తకం ఆహ – ‘‘మాతుల, పుత్తం మే దట్ఠుకామోమ్హి, ఏకం పాదమూలికం పేసేత్వా మమ పుత్తం పక్కోసాపేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పణ్ణం దత్వా ఏకం పురిసం పేసేసి. సేట్ఠిధీతాపి తస్స ఆగన్త్వా ద్వారే ఠితభావం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. సో ఆహ – ‘‘సేట్ఠి గిలానో, పుత్తం పస్సితుం పక్కోసాపేసి, అయ్యే’’తి. ‘‘కిం, తాత, బలవా, దుబ్బలో’’తి? ‘‘బలవా తావ, ఆహారం భుఞ్జతియేవ, అయ్యే’’తి. సా సేట్ఠిపుత్తం అజానాపేత్వావ తస్స నివేసనఞ్చ పరిబ్బయఞ్చ దాపేత్వా ‘‘మయా పేసితకాలే గమిస్ససి, అచ్ఛస్సు తావా’’తి ఆహ. సేట్ఠి పున ఆయుత్తకం అవచ, ‘‘కిం, మాతుల, న తే మమ పుత్తస్స సన్తికం పహిత’’న్తి? ‘‘పహితం, సామి, గతపురిసో న తావ ఏతీ’’తి. ‘‘తేన హి పున అపరం పేసేహీ’’తి. సో పేసేసి. సేట్ఠిధీతా తస్మిమ్పి తథేవ పటిపజ్జి. అథ సేట్ఠినో రోగో బలవా జాతో, ఏకం భాజనం పవిసతి, ఏకం నిక్ఖమతి. పున సేట్ఠి ఆయుత్తకం పుచ్ఛి – ‘‘కిం, మాతుల, న తే మమ పుత్తస్స సన్తికం పహిత’’న్తి? ‘‘పహితం, సామి, గతపురిసో న తావ ¶ ఏతీ’’తి. ‘‘తేన హి పున అపరం పేసేహీ’’తి. సో పేసేసి. సేట్ఠిధీతా తతియవారే ఆగతమ్పి తం పవత్తిం పుచ్ఛి. సో ‘‘బాళ్హగిలానో, అయ్యే, సేట్ఠి ఆహారం పచ్ఛిన్దిత్వా మచ్చుపరాయణో జాతో, ఏకం భాజనం నిక్ఖమతి ¶ , ఏకం పవిసతీ’’తి ఆహ. సేట్ఠిధీతా ‘‘ఇదాని గన్తుం కాలో’’తి సేట్ఠిపుత్తస్స ‘‘పితా తే కిర గిలానో’’తి ఆరోచేత్వా ‘‘కిం వదేసి భద్దే’’తి వుత్తే ‘‘అఫాసుకమస్స, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి. సామి? ‘‘గామసతతో వుట్ఠానకపణ్ణాకారం ¶ ఆదాయ గన్త్వా పస్సిస్సామ న’’న్తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా సకటేహి ఆదాయ పక్కామి.

అథ నం సా ‘‘పితా తే దుబ్బలో, ఏత్తకం పణ్ణాకారం గహేత్వా గచ్ఛన్తానం పపఞ్చో భవిస్సతి, ఏతం నివత్తాపేహీ’’తి వత్వా తం సబ్బం అత్తనో కులగేహం పేసేత్వా పున తం ఆహ – ‘‘సామి, త్వం అత్తనో పితు పాదపస్సే తిట్ఠేయ్యాసి, అహం ఉస్సీసకపస్సే ఠస్సామీ’’తి. గేహం పవిసమానాయేవ చ ‘‘గేహస్స పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆరక్ఖం గణ్హథా’’తి అత్తనో పురిసే ఆణాపేసి. పవిట్ఠకాలే పన సేట్ఠిపుత్తో పితు పాదపస్సే అట్ఠాసి, ఇతరా ఉస్సీసకపస్సే.

తస్మిం ఖణే సేట్ఠి ఉత్తానకో నిపన్నో హోతి. ఆయుత్తకో పన తస్స పాదే పరిమజ్జన్తో ‘‘పుత్తో తే, సామి, ఆగతో’’తి ఆహ. ‘‘కుహిం సో’’తి? ‘‘ఏస పాదమూలే ఠితో’’తి. అథ నం దిస్వా ఆయకమ్మికం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘మమ గేహే కిత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, ధనస్సేవ చత్తాలీసకోటియో, ఉపభోగపరిభోగభణ్డానం పన వనగామక్ఖేత్తద్విపదచతుప్పదయానవాహనానఞ్చ అయఞ్చ అయఞ్చ పరిచ్ఛేదో’’తి వుత్తే, ‘‘అహం ఏత్తకం ధనం మమ పుత్తస్స ఘోసకస్స న దేమీ’’తి వత్తుకామో ‘‘దేమీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా సేట్ఠిధీతా ‘‘అయం పున కథేన్తో అఞ్ఞం కిఞ్చి కథేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా సోకాతురా వియ కేసే వికిరిత్వా రోదమానా ‘‘కిం నామేతం, తాత, వదేథ, ఇదమ్పి నామ వో వచనం సుణోమ, అలక్ఖికా వతమ్హా’’తి వత్వా మత్థకేన నం ఉరమజ్ఝే పహరన్తీ పతిత్వా యథా పున వత్తుం న సక్కోతి, తథాస్స ఉరమజ్ఝే మత్థకేన ఘంసేన్తీ ఆరోదనం దస్సేసి. సేట్ఠి తంఖణఞ్ఞేవ కాలమకాసి. ‘‘సేట్ఠి మతో’’తి గన్త్వా ¶ ¶ ఉతేనస్స రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా తస్స సరీరకిచ్చం కారాపేత్వా, ‘‘అత్థి పనస్స పుత్తో వా ధీతా వా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, దేవ, ఘోసకో నామ తస్స పుత్తో, సబ్బం సాపతేయ్యం తస్స నియ్యాదేత్వావ మతో, దేవా’’తి.

రాజా అపరభాగే సేట్ఠిపుత్తం పక్కోసాపేసి. తస్మిఞ్చ దివసే దేవో వస్సి. రాజఙ్గణే తత్థ తత్థ ఉదకం సణ్ఠాతి. సేట్ఠిపుత్తో ‘‘రాజానం పస్సిస్సామీ’’తి పాయాసి. రాజా వాతపానం వివరిత్వా తం ఆగచ్ఛన్తం ఓలోకేన్తో రాజఙ్గణే ఉదకం లఙ్ఘిత్వా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ఠితం ‘‘త్వం ఘోసకో నామ, తాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘పితా మే ¶ మతోతి మా సోచి, తవ పేత్తికం సేట్ఠిట్ఠానం తుయ్హమేవ దస్సామీ’’తి తం సమస్సాసేత్వా ‘‘గచ్ఛ, తాతా’’తి ఉయ్యోజేసి. రాజా గచ్ఛన్తఞ్చ నం ఓలోకేన్తోవ అట్ఠాసి. సో ఆగమనకాలే లఙ్ఘితం ఉదకం గమనకాలే ఓతరిత్వా సణికం అగమాసి. అథ నం రాజా తతోవ పక్కోసాపేత్వా, ‘‘కిం ను ఖో, తాత, త్వం మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో ఉదకం లఙ్ఘిత్వా ఆగమ్మ గచ్ఛన్తో ఓతరిత్వా సణికం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, దేవ, అహం తస్మిం ఖణే కుమారకో, కీళనకాలో నామ, సో ఇదాని పన మే దేవేన ఠానన్తరం పటిస్సుతం. తస్మా యథా పురే అచరిత్వా ఇదాని సన్నిసిన్నేన హుత్వా చరితుం వట్టతీ’’తి. తం సుత్వా రాజా ‘‘ధితిమాయం పురిసో, ఇదానేవస్స ఠానన్తరం దస్సామీ’’తి పితరా భుత్తం భోగం దత్వా సబ్బసతేన సేట్ఠిట్ఠానం అదాసి.

సో రథే ఠత్వా నగరం పదక్ఖిణం అకాసి. ఓలోకితోలోకితట్ఠానం కమ్పతి. సేట్ఠిధీతా కాళిదాసియా సద్ధిం మన్తయమానా నిసిన్నా ¶ ‘‘అమ్మ కాళి, పుత్తస్స తే ఏత్తికా సమ్పత్తి మం నిస్సాయ ఉప్పన్నా’’తి ఆహ. ‘‘కిం కారణా, అమ్మా’’తి? ‘‘అయఞ్హి అత్తనో మరణపణ్ణం దుస్సన్తే బన్ధిత్వా అమ్హాకం ఘరం ఆగతో, అథస్స మయా తం పణ్ణం ఫాలేత్వా మయా సద్ధిం మఙ్గలకరణత్థాయ అఞ్ఞం పణ్ణం లిఖిత్వా ఏత్తకం కాలం తత్థ ఆరక్ఖో కతో’’తి. ‘‘అమ్మ, త్వం ఏత్తకం పస్ససి, ఇమం పన సేట్ఠి దహరకాలతో పట్ఠాయ మారేతుకామో మారేతుం నాసక్ఖి, కేవలం ఇమం నిస్సాయ బహుం ధనం ఖీయీ’’తి. ‘‘అమ్మ, అతిభారియం వత సేట్ఠినా కత’’న్తి. నగరం పదక్ఖిణం కత్వా గేహం పవిసన్తం పన నం దిస్వా, ‘‘అయం ఏత్తికా సమ్పత్తి మం నిస్సాయ ¶ ఉప్పన్నా’’తి హసితం అకాసి. అథ నం సేట్ఠిపుత్తో దిస్వా, ‘‘కిం కారణా హసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకం కారణం నిస్సాయా’’తి. ‘‘కథేహి న’’న్తి? ‘‘సా న కథేసి’’. సో ‘‘సచే న కథేస్ససి, ద్విధా తం ఛిన్దిస్సామీ’’తి తజ్జేత్వా అసిం నిక్కడ్ఢి. సా ‘‘అయం ఏత్తికా సమ్పత్తి తయా మం నిస్సాయ లద్ధాతి చిన్తేత్వా హసిత’’న్తి ఆహ. ‘‘యది మమ పితరా అత్తనో సన్తకం మయ్హం నియ్యాదితం, త్వం ఏత్థ కిం హోసీ’’తి? సో కిర ఏత్తకం కాలం కిఞ్చి న జానాతి, తేనస్సా వచనం న సద్దహి. అథస్స సా ‘‘తుమ్హాకం పితరా మరణపణ్ణం దత్వా పేసితా, తుమ్హే మయా ఇదఞ్చిదఞ్చ కత్వా రక్ఖితా’’తి సబ్బం కథేసి. ‘‘త్వం అభూతం కథేసీ’’తి అసద్దహన్తో ‘‘మాతరం కాళిం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘ఆమ, తాత, దహరకాలతో పట్ఠాయ తం మారేతుకామో మారేతుం అసక్కోన్తో తం నిస్సాయ బహుం ధనం ఖీయి, సత్తసు ఠానేసు త్వం మరణతో ముత్తో, ఇదాని భోగగామతో ఆగమ్మ ¶ సబ్బసతేన సద్ధిం సేట్ఠిట్ఠానం పత్తో’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘భారియం వత కమ్మం, ఏవరూపా ఖో పన మరణా ముత్తస్స మమ పమాదజీవితం జీవితుం అయుత్తం, అప్పమత్తో భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా దేవసికం సహస్సం ¶ విస్సజ్జేత్వా అద్ధికకపణాదీనం దానం పట్ఠపేసి. మిత్తో నామస్స కుటుమ్బికో దానబ్యావటో అహోసి. అయం ఘోసకసేట్ఠినో ఉప్పత్తి.

తస్మిం పన కాలే భద్దవతీనగరే భద్దవతియసేట్ఠి నామ ఘోసకసేట్ఠినో అదిట్ఠపుబ్బసహాయకో అహోసి. భద్దవతీనగరతో ఆగతానం వాణిజానం సన్తికే ఘోసకసేట్ఠి భద్దవతియసేట్ఠినో సమ్పత్తిఞ్చ వయప్పదేసఞ్చ సుత్వా తేన సద్ధిం సహాయకభావం ఇచ్ఛన్తో పణ్ణాకారం పేసేసి. భద్దవతియసేట్ఠిపి కోసమ్బితో ఆగతానం వాణిజానం సన్తికే ఘోసకసేట్ఠినో సమ్పత్తిఞ్చ వయప్పదేసఞ్చ సుత్వా తేన సద్ధిం సహాయకభావం ఇచ్ఛన్తో పణ్ణాకారం పేసేసి. ఏవం తే అఞ్ఞమఞ్ఞం అదిట్ఠపుబ్బసహాయకా హుత్వా వసింసు. అపరభాగే భద్దవతియసేట్ఠినో గేహే అహివాతరోగో పతితో. తస్మిం పతితే పఠమం మక్ఖికా మరన్తి, తతో అనుక్కమేనేవ కీటా మూసికా కుక్కుటా సూకరా గావో దాసీ దాసా సబ్బపచ్ఛా ఘరమానుసకాపి మరన్తి. తేసు యే భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయన్తి, తే జీవితం లభన్తి, తదా పన సేట్ఠి చ భరియా చ ధీతా చస్స తథా పలాయిత్వా ¶ ఘోసకసేట్ఠిం పస్సితుం పత్థేన్తా కోసమ్బిమగ్గం ¶ పటిపజ్జింసు. తే అన్తరామగ్గేయేవ ఖీణపాథేయ్యా వాతాతపేన చేవ ఖుప్పిపాసాహి చ కిలన్తసరీరా కిచ్ఛేన కోసమ్బిం పత్వా ఉదకఫాసుకట్ఠానే ఠత్వా న్హత్వా నగరద్వారే ఏకం సాలం పవిసింసు.

తతో సేట్ఠి భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇమినా నీహారేన గచ్ఛన్తా విజాతమాతుయాపి అమనాపా హోన్తి, సహాయకో కిర మే అద్ధికకపణాదీనం దేవసికం సహస్సం విస్సజ్జేత్వా దానం దాపేసి. తత్థ ధీతరం పేసేత్వా ఆహారం ఆహరాపేత్వా ఏకాహం ద్వీహం ఇధేవ సరీరం సన్తప్పేత్వా సహాయకం పస్సిస్సామా’’తి. సా ‘‘సాధు, సామీ’’తి. తే సాలాయమేవ వసింసు. పునదివసే కాలే ఆరోచితే కపణద్ధికాదీసు ఆహారత్థాయ గచ్ఛన్తేసు మాతాపితరో, ‘‘అమ్మ, గన్త్వా అమ్హాకం ఆహారం ఆహరా’’తి ధీతరం పేసయింసు. మహాభోగకులస్స ధీతా విపత్తియా అచ్ఛిన్నలజ్జితాయ అలజ్జమానా పాతిం గహేత్వా కపణజనేన సద్ధిం ఆహారత్థాయ గన్త్వా ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససి, అమ్మా’’తి పుట్ఠా చ పన ‘‘తయో’’తి ఆహ. అథస్సా తయో పటివీసే అదాసి. తాయ భత్తే ఆహటే తయోపి ఏకతో భుఞ్జితుం నిసీదింసు.

అథ మాతాధీతరో సేట్ఠిం ఆహంసు – ‘‘సామి, విపత్తి నామ మహాకులానమ్పి ఉప్పజ్జతి, మా అమ్హే ఓలోకేత్వా భుఞ్జ, మా చిన్తయీ’’తి. ఇతి నం నానప్పకారేహి యాచిత్వా భోజేసుం. సో భుఞ్జిత్వా ఆహారం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో అరుణే ఉగ్గచ్ఛన్తే కాలమకాసి. మాతాధీతరో నానప్పకారేహి పరిదేవిత్వా రోదింసు. కుమారికా పునదివసే రోదమానా ఆహారత్థాయ గన్త్వా, ‘‘కతి ¶ పటివీసే గణ్హిస్ససీ’’తి ¶ వుత్తా, ‘‘ద్వే’’తి వత్వా ఆహారం ఆహరిత్వా మాతరం యాచిత్వా భోజేసి. సాపి తాయ యాచియమానా భుఞ్జిత్వా ఆహారం జీరాపేతుం అసక్కోన్తీ తం దివసమేవ కాలమకాసి. కుమారికా ఏకికావ రోదిత్వా పరిదేవిత్వా తాయ దుక్ఖుప్పత్తియా అతివియ సఞ్జాతఛాతకదుక్ఖా పునదివసే యాచకేహి సద్ధిం రోదన్తీ ఆహారత్థాయ గన్త్వా, ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససి, అమ్మా’’తి వుత్తా ‘‘ఏక’’న్తి ఆహ. మిత్తకుటుమ్బికో తం తయో దివసే భత్తం గణ్హన్తిం సఞ్జానాతి, తేన తం ‘‘అపేహి నస్స, వసలి, అజ్జ తవ కుచ్ఛిప్పమాణం అఞ్ఞాసీ’’తి ఆహ. హిరోత్తప్పసమ్పన్నా కులధీతా ¶ పచ్చోరస్మిం సత్తిపహారం వియ వణే ఖారోదకసేచనకం వియ చ పత్వా ‘‘కిం, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘తయా పురే తయో కోట్ఠాసా గహితా, హియ్యో ద్వే, అజ్జ ఏకం గణ్హాసి. అజ్జ తే అత్తనో కుచ్ఛిప్పమాణం ఞాత’’న్తి. ‘‘మా మం, సామి, ‘అత్తనోవ అత్థాయ గణ్హీ’తి మఞ్ఞిత్థా’’తి. ‘‘అథ కస్మా ఏవం గణ్హీ’’తి? ‘‘పురే తయో జనా అహుమ్హ, సామి, హియ్యో ద్వే, అజ్జ ఏకికావ జాతామ్హీ’’తి. సో ‘‘కేన కారణేనా’’తి పుచ్ఛిత్వా ఆదితో పట్ఠాయ తాయ కథితం సబ్బం పవత్తిం సుత్వా అస్సూని సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో సఞ్జాతబలవదోమనస్సో హుత్వా, ‘‘అమ్మ, ఏవం సన్తే మా చిన్తయి, త్వం భద్దవతియసేట్ఠినో ధీతా అజ్జకాలతో పట్ఠాయ మమ ధీతాయేవ నామా’’తి వత్వా సీసే చుమ్బిత్వా ఘరం నేత్వా అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేసి.

సా దానగ్గే ఉచ్చాసద్దం మహాసద్దం సుత్వా, ‘‘తాత, కస్మా ఏతం జనం నిస్సద్దం కత్వా దానం న దేథా’’తి ఆహ. ‘‘న సక్కా కాతుం, అమ్మా’’తి. ‘‘సక్కా, తాతా’’తి. ‘‘కథం సక్కా, అమ్మా’’తి? ‘‘తాత దానగ్గం పరిక్ఖిపిత్వా ¶ ఏకేకస్సేవ పవేసనప్పమాణేన ద్వే ద్వారాని యోజేత్వా, ‘ఏకేన ద్వారేన పవిసిత్వా ఏకేన నిక్ఖమథా’తి వదేథ, ఏవం నిస్సద్దా హుత్వావ గణ్హిస్సన్తీ’’తి. సో తం సుత్వా, ‘‘భద్దకోవ, అమ్మ, ఉపాయో’’తి తథా కారేసి. సాపి పుబ్బే సామా నామ. వతియా పన కారితత్తా సామావతీ నామ జాతా. తతో పట్ఠాయ దానగ్గే కోలాహలం పచ్ఛిన్దీ. ఘోసకసేట్ఠి పుబ్బే తం సద్దం సుణన్తో ‘‘మయ్హం దానగ్గే సద్దో’’తి తుస్సతి. ద్వీహతీహం పన సద్దం అసుణన్తో మిత్తకుటుమ్బికం అత్తనో ఉపట్ఠానం ఆగతం పుచ్ఛి – ‘‘దియ్యతి కపణద్ధికాదీనం దాన’’న్తి? ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘అథ కిం ద్వీహతీహం సద్దో న సుయ్యతీ’’తి? ‘‘యథా నిస్సద్దా హుత్వా గణ్హన్తి, తథా మే ఉపాయో కతో’’తి. ‘‘అథ పుబ్బేవ కస్మా నాకాసీ’’తి? ‘‘అజాననతాయ, సామీ’’తి. ‘‘ఇదాని కథం తే ఞాతో’’తి? ‘‘ధీతరా మే అక్ఖాతో, సామీ’’తి. మయ్హం అవిదితా ‘‘తవ ధీతా నామ అత్థీ’’తి. సో అహివాతరోగుప్పత్తితో పట్ఠాయ సబ్బం భద్దవతియసేట్ఠినో పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా తస్సా అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపితభావం ఆరోచేసి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘ఏవం సన్తే మమ కస్మా న కథేసి, మమ సహాయకస్స ¶ ధీతా మమ ధీతా నామా’’తి తం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, సేట్ఠినో ధీతాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. ‘‘తేన హి మా చిన్తయి, త్వం మమ ¶ ధీతాసీ’’తి తం సీసే చుమ్బిత్వా పరివారత్థాయ తస్సా పఞ్చ ఇత్థిసతాని దత్వా తం అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేసి.

అథేకదివసం తస్మిం నగరే నక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం హోతి. తస్మిం పన నక్ఖత్తే బహి అనిక్ఖమనకా కులధీతరోపి అత్తనో పరివారేన సద్ధిం పదసావ ¶ నదిం గన్త్వా న్హాయన్తి. తస్మా తం దివసం సామావతీపి పఞ్చహి ఇత్థిసతేహి పరివారితా రాజఙ్గణేనేవ న్హాయితుం అగమాసి. ఉతేనో సీహపఞ్జరే ఠితో తం దిస్వా ‘‘కస్సిమా నాటకిత్థియో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న కస్సచి నాటకిత్థియో, దేవా’’తి. ‘‘అథ కస్స ధీతరో’’తి? ‘‘ఘోసకసేట్ఠినో ధీతా దేవ, సామావతీ నామేసా’’తి. సో దిస్వావ ఉప్పన్నసినేహో సేట్ఠినో సాసనం పాహేసి – ‘‘ధీతరం కిర మే పేసేతూ’’తి. ‘‘న పేసేమి, దేవా’’తి. ‘‘మా కిర ఏవం కరోతు, పేసేతుయేవా’’తి. ‘‘మయం గహపతికా నామ కుమారికానం పోథేత్వా విహేఠేత్వా కడ్ఢనభయేన న దేమ, దేవా’’తి. రాజా కుజ్ఝిత్వా గేహం లఞ్ఛాపేత్వా సేట్ఠిఞ్చ భరియఞ్చ హత్థే గహేత్వా బహి కారాపేసి. సామావతీ, న్హాయిత్వా ఆగన్త్వా గేహం పవిసితుం ఓకాసం అలభన్తీ, ‘‘కిం ఏతం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్మ, రాజా తవ కారణా పహిణి. అథ ‘న మయం దస్సామా’తి వుత్తే ఘరం లఞ్ఛాపేత్వా అమ్హే బహి కారాపేసీ’’తి. ‘‘తాత, భారియం వో కమ్మం కతం, రఞ్ఞా నామ పహితే ‘న, దేమా’తి అవత్వా ‘సచే మే ధీతరం సపరివారం గణ్హథ, దేమా’తి వత్తబ్బం భవేయ్య, తాతా’’తి. ‘‘సాధు, అమ్మ, తవ రుచియా సతి ఏవం కరిస్సామీ’’తి రఞ్ఞో తథా సాసనం పాహేసి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం సపరివారం ఆనేత్వా అభిసిఞ్చిత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. సేసా తస్సాయేవ పరివారిత్థియో అహేసుం. అయం సామావతియా ఉప్పత్తి.

ఉతేనస్స పన అపరాపి వాసులదత్తా నామ దేవీ అహోసి ¶ చణ్డపజ్జోతస్స ధీతా. ఉజ్జేనియఞ్హి చణ్డపజ్జోతో నామ రాజా అహోసి. సో ఏకదివసం ఉయ్యానతో ఆగచ్ఛన్తో అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా, ‘‘అత్థి ను ఖో అఞ్ఞస్సపి కస్సచి ఏవరూపా సమ్పత్తీ’’తి వత్వా తం సుత్వా మనుస్సేహి ‘‘కిం సమ్పత్తి నామేసా, కోసమ్బియం ఉతేనస్స రఞ్ఞో అతిమహతీ సమ్పతీ’’తి వుత్తే రాజా ఆహ – ‘‘తేన హి గణ్హిస్సామ న’’న్తి? ‘‘న సక్కా సో గహేతు’’న్తి. ‘‘కిఞ్చి కత్వా గణ్హిస్సామయేవా’’తి? ‘‘న సక్కా దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘సో హత్థికన్తం నామ సిప్పం జానాతి, మన్తం ¶ పరివత్తేత్వా హత్థికన్తవీణం వాదేన్తో నాగే పలాపేతిపి గణ్హాతిపి. హత్థివాహనసమ్పన్నో తేన సదిసో నామ నత్థీ’’తి. ‘‘న సక్కా మయా సో గహేతు’’న్తి. ‘‘సచే తే, దేవ, ఏకన్తేన అయం నిచ్ఛయో, తేన హి దారుహత్థిం కారేత్వా ¶ తస్సాసన్నట్ఠానం పేసేహి. సో హత్థివాహనం వా అస్సవాహనం వా సుత్వా దూరమ్పి గచ్ఛతి. తత్థ నం ఆగతం గహేతుం సక్కా భవిస్సతీ’’తి.

రాజా ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి దారుమయం యన్తహత్థిం కారాపేత్వా బహి పిలోతికాహి వేఠేత్వా కతచిత్తకమ్మం కత్వా తస్స విజితే ఆసన్నట్ఠానే ఏకస్మిం సరతీరే విస్సజ్జాపేసి. హత్థినో అన్తోకుచ్ఛియం సట్ఠి పురిసా అపరాపరం చఙ్కమన్తి, హత్థిలణ్డం ఆహరిత్వా తత్థ తత్థ ఛడ్డేసుం. ఏకో వనచరకో హత్థిం దిస్వా, ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో అనుచ్ఛవికో’’తి చిన్తేత్వా, గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘దేవ, మయా సబ్బసేతో కేలాసకూటపటిభాగో తుమ్హాకఞ్ఞేవ అనుచ్ఛవికో వరవారణో దిట్ఠో’’తి. ఉతేనో తమేవ మగ్గదేసకం కత్వా హత్థిం అభిరుయ్హ సపరివారో నిక్ఖమి. తస్స ఆగమనం ఞత్వా ¶ చరపురిసా గన్త్వా చణ్డపజ్జోతస్స ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా మజ్ఝే తుచ్ఛం కత్వా ఉభోసు పస్సేసు బలకాయం పయోజేసి. ఉతేనో తస్సాగమనం అజానన్తో హత్థిం అనుబన్ధి. అన్తో ఠితమనుస్సా వేగేన పలాపేసుం. కట్ఠహత్థీ రఞ్ఞో మన్తం పరివత్తేత్వా వీణం వాదేన్తస్స తన్తిసద్దం అసుణన్తో వియ పలాయతియేవ. రాజా హత్థినాగం పాపుణితుం అసక్కోన్తో అస్సం ఆరుయ్హ అనుబన్ధి. తస్మిం వేగేన అనుబన్ధన్తే బలకాయో ఓహీయి. రాజా ఏకకోవ అహోసి. అథ నం ఉభోసు పస్సేసు పయుత్తా చణ్డపజ్జోతస్స పురిసా గణ్హిత్వా అత్తనో రఞ్ఞో అదంసు. అథస్స బలకాయో అమిత్తవసం గతభావం ఞత్వా బహినగరేవ ఖన్ధావారం నివేసేత్వా అచ్ఛి.

చణ్డపజ్జోతోపి ఉతేనం జీవగ్గాహమేవ గాహాపేత్వా ఏకస్మిం చోరగేహే పక్ఖిపిత్వా ద్వారం పిదహాపేత్వా తయో దివసే జయపానం పివి. ఉతేనో తతియదివసే ఆరక్ఖకే పుచ్ఛి – ‘‘కహం వో, తాత, రాజా’’తి? ‘‘‘పచ్చామిత్తో మే గహితో’తి జయపానం పివతీ’’తి. ‘‘కా నామేసా మాతుగామస్స వియ తుమ్హాకం రఞ్ఞో కిరియా, నను పటిరాజూనం గహేత్వా ¶ విస్సజ్జేతుం వా మారేతుం వా వట్టతి, అమ్హే దుక్ఖం నిసీదాపేత్వా జయపానం కిర పివతీ’’తి. తే గన్త్వా తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ఏవం వదసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘సాధు తం విస్సజ్జేస్సామి, ఏవరూపో కిర తే మన్తో అత్థి, తం మయ్హం దస్ససీ’’తి. ‘‘సాధు దస్సామి, గహణసమయే మం వన్దిత్వా తం గణ్హాహి. కిం పన త్వం వన్దిస్ససీ’’తి? ‘‘క్యాహం తం వన్దిస్సామి, న వన్దిస్సామీ’’తి? ‘‘అహమ్పి తే న దస్సామీ’’తి ¶ . ‘‘ఏవం సన్తే రాజాణం తే కరిస్సామీ’’తి. ‘‘కరోహి, సరీరస్స మే ఇస్సరో, న పన చిత్తస్సా’’తి. రాజా తస్స సూరగజ్జితం సుత్వా, ‘‘కథం ను ఖో ఇమం మన్తం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమం మన్తం అఞ్ఞం జానాపేతుం న సక్కా, మమ ధీతరం ఏతస్స సన్తికే ¶ ఉగ్గణ్హాపేత్వా అహం తస్సా సన్తికే గణ్హిస్సామీ’’తి. అథ నం ఆహ – ‘‘అఞ్ఞస్స వన్దిత్వా గణ్హన్తస్స దస్ససీ’’తి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి అమ్హాకం ఘరే ఏకా ఖుజ్జా అత్థి తస్సా అన్తోసాణియం వన్దిత్వా నిసిన్నాయ త్వం బహిసాణియం ఠితోవ మన్తం వాచేహీ’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, ఖుజ్జా వా హోతు పీఠసప్పి వా, వన్దన్తియా దస్సామీ’’తి. తతో రాజా గన్త్వా ధీతరం వాసులదత్తం ఆహ – ‘‘అమ్మ, ఏకో సఙ్ఖకుట్ఠీ అనగ్ఘమన్తం జానాతి, తం అఞ్ఞం జానాపేతుం న సక్కా. త్వం అన్తోసాణియం నిసీదిత్వా తం వన్దిత్వా మన్తం గణ్హ, సో బహిసాణియం ఠత్వా తుయ్హం వాచేస్సతి. తవ సన్తికా అహం తం గణ్హిస్సామీ’’తి.

ఏవం సో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం సన్థవకరణభయేన ధీతరం ఖుజ్జం, ఇతరం సఙ్ఖకుట్ఠిం కత్వా కథేసి. సో తస్సా అన్తోసాణియం వన్దిత్వా నిసిన్నాయ బహి ఠితో మన్తం వాచేసి. అథ నం ఏకదివసం పునప్పునం వుచ్చమానమ్పి మన్తపదం వత్తుం అసక్కోన్తిం ‘‘అరే ఖుజ్జే అతిబహలోట్ఠకపోలం తే ముఖం, ఏవం నామ వదేహీ’’తి ఆహ. ‘‘సా కుజ్ఝిత్వా అరే దుట్ఠసఙ్ఖకుట్ఠి ¶ కిం వదేసి, కిం మాదిసా ఖుజ్జా నామ హోతీ’’తి? సాణికణ్ణం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి వుత్తే, ‘‘రఞ్ఞో ధీతా వాసులదత్తా నామాహ’’న్తి ఆహ. ‘‘పితా తే తం మయ్హం కథేన్తో ‘ఖుజ్జా’తి కథేసీ’’తి. ‘‘మయ్హమ్పి కథేన్తో తం సఙ్ఖకుట్ఠిం కత్వా కథేసీ’’తి. తే ఉభోపి ‘‘తేన హి అమ్హాకం సన్థవకరణభయేన కథితం భవిస్సతీ’’తి అన్తోసాణియఞ్ఞేవ సన్థవం కరింసు.

తతో పట్ఠాయ మన్తగ్గహణం వా సిప్పగ్గహణం వా నత్థి. రాజాపి ధీతరం నిచ్చం పుచ్ఛతి – ‘‘సిప్పం గణ్హసి, అమ్మా’’తి? ‘‘గణ్హామి, తాతా’’తి. అథ నం ఏకదివసం ఉతేనో ¶ ఆహ – ‘‘భద్దే, సామికేన కత్తబ్బం నామ నేవ మాతాపితరో న భాతుభగినియో కాతుం సక్కోన్తి, సచే మయ్హం జీవితం దస్ససి, పఞ్చ తే ఇత్థిసతాని పరివారం దత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానం దస్సామీ’’తి. ‘‘సచే ఇమస్మిం వచనే పతిట్ఠాతుం సక్ఖిస్సథ, దస్సామి వో జీవిత’’న్తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, భద్దే’’తి. సా ‘‘సాధు, సామీ’’తి పితు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సో పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, నిట్ఠితం సిప్ప’’న్తి? ‘‘న తావ నిట్ఠితం, తాత, సిప్ప’’న్తి. అథ నం సో పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘అమ్హాకం ఏకం ద్వారఞ్చ ఏకం వాహనఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, తాతా’’తి. ‘‘ఇదం కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాత, రత్తిం కిర తారకసఞ్ఞాయ మన్తస్స ఉపచారత్థాయ ఏకం ఓసధం గహేతబ్బం అత్థి. తస్మా అమ్హాకం వేలాయ ¶ వా అవేలాయ వా నిక్ఖమనకాలే ఏకం ద్వారఞ్చేవ ఏకం వాహనఞ్చ లద్ధుం వట్టతీ’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. తే అత్తనో అభిరుచితం ఏకం ద్వారం హత్థగతం కరింసు. రఞ్ఞో పన పఞ్చ వాహనాని అహేసుం. భద్దవతీ నామ కరేణుకా ¶ ఏకదివసం పఞ్ఞాస యోజనాని గచ్ఛతి, కాకో నామ దాసో సట్ఠి యోజనాని గచ్ఛతి, చేలకట్ఠి చ ముఞ్చకేసీ చాతి ద్వే అస్సా యోజనసతం గచ్ఛన్తి, నాళాగిరి హత్థీ వీసతి యోజనసతన్తి.

సో కిర రాజా అనుప్పన్నే బుద్ధే ఏకస్స ఇస్సరస్స ఉపట్ఠాకో అహోసి. అథేకదివసం ఇస్సరే బహినగరం గన్త్వా న్హత్వా ఆగచ్ఛన్తే ఏకో పచ్చేకబుద్ధో నగరం పిణ్డాయ పవిసిత్వా సకలనగరవాసీనం మారేన ఆవట్టితత్తా ఏకం భిక్ఖామ్పి అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖమి. అథ నం నగరద్వారం పత్తకాలే మారో అఞ్ఞాతకవేసేన ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అపి, భన్తే, వో కిఞ్చి లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం పన మే త్వం అలభనాకారం కరీ’’తి? ‘‘తేన హి నివత్తిత్వా పున పవిసథ, ఇదాని న కరిస్సామీ’’తి. ‘‘నాహం పున నివత్తిస్సామీ’’తి. సచే హి నివత్తేయ్య, పున సో సకలనగరవాసీనం సరీరే అధిముఞ్చిత్వా పాణిం పహరిత్వా హసనకేళిం కరేయ్య. పచ్చేకబుద్ధే అనివత్తిత్వా గతే మారో తత్థేవ అన్తరధాయి. అథ సో ఇస్సరో యథాధోతేనేవ పత్తేన ¶ ఆగచ్ఛన్తం పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా వన్దిత్వా, ‘‘అపి, భన్తే, కిఞ్చి లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘చరిత్వా నిక్ఖన్తమ్హావుసో’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయ్యో, మయా పుచ్ఛితం అకథేత్వా అఞ్ఞం వదతి, న కిఞ్చి లద్ధం భవిస్సతీ’’తి. అథస్స పత్తం ఓలోకేన్తో తుచ్ఛం దిస్వా గేహే భత్తస్స ¶ నిట్ఠితానిట్ఠితభావం అజాననతాయ సూరో హుత్వా పత్తం గహేతుం అవిసహన్తో ‘‘థోకం, భన్తే, అధివాసేథా’’తి వత్వా వేగేన ఘరం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం భత్తం నిట్ఠిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నిట్ఠిత’’న్తి వుత్తే తం ఉపట్ఠాకం ఆహ – ‘‘తాత, అఞ్ఞో తయా సమ్పన్నవేగతరో నామ నత్థి, సీఘేన జవేన భదన్తం పత్వా ‘పత్తం మే, భన్తే, దేథా’తి వత్వా పత్తం గహేత్వా వేగేన ఏహీ’’తి. సో ఏకవచనేనేవ పక్ఖన్దిత్వా పత్తం గహేత్వా ఆహరి. ఇస్సరోపి అత్తనో భోజనస్స పత్తం పూరేత్వా ‘‘ఇమం సీఘం గన్త్వా అయ్యస్స సమ్పాదేహి, అహం తే ఇతో పత్తిం దమ్మీ’’తి ఆహ.

సోపి తం గహేత్వా జవేన గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తం దత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ‘వేలా ఉపకట్ఠా’తి అహం అతిసీఘేన జవేన ఆగతో చ గతో చ, ఏతస్స మే జవస్స ఫలేన యోజనానం పణ్ణాససట్ఠిసతవీససతగమనసమత్థాని పఞ్చ వాహనాని నిబ్బత్తన్తు, ఆగచ్ఛన్తస్స చ మే గచ్ఛన్తస్స చ సరీరం సూరియతేజేన తత్థం, తస్స మే ఫలేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే ఆణా సూరియతేజసదిసా హోతు, ఇమస్మిం మే పిణ్డపాతే సామినా పత్తి దిన్నా, తస్సా మే నిస్సన్దేన తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్స ¶ భాగీ హోమీ’’తి ఆహ. పచ్చేకబుద్ధో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి వత్వా –

‘‘ఇచ్ఛితం ¶ పత్థితం తుయ్హం, సబ్బమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౯౫ పుబ్బూపనిస్సయసమ్పత్తికథా; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧. ౧౯౨);

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, మణిజోతిరసో యథా’’తి. –

అనుమోదనం అకాసి. పచ్చేకబుద్ధానం కిర ఇధావ ద్వే గాథా అనుమోదనగాథా నామ హోన్తి. తత్థ జోతిరసోతి సబ్బకామదదం మణిరతనం వుచ్చతి. ఇదం తస్స పుబ్బచరితం. సో ఏతరహి చణ్డపజ్జోతో అహోసి. తస్స చ కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఇమాని పఞ్చ వాహనాని నిబ్బత్తింసు. అథేకదివసం రాజా ఉయ్యానకీళాయ నిక్ఖమి. ఉతేనో ‘‘అజ్జ పలాయితబ్బ’’న్తి మహన్తామహన్తే చమ్మపసిబ్బకే హిరఞ్ఞసువణ్ణస్స పూరేత్వా కరేణుకాపిట్ఠే ఠపేత్వా వాసులదత్తం ఆదాయ పలాయి. అన్తేపురపాలకా పలాయన్తం తం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘సీఘం గచ్ఛథా’’తి బలం పహిణి. ఉతేనో ¶ బలస్స పక్ఖన్దభావం ఞత్వా కహాపణపసిబ్బకం మోచేత్వా పాతేసి, మనుస్సా కహాపణే ఉచ్చినిత్వా పున పక్ఖన్దింసు. ఇతరో సువణ్ణపసిబ్బకం మోచేత్వా పాతేత్వా నేసం సువణ్ణలోభేన పపఞ్చేన్తానఞ్ఞేవ ¶ బహి నివుట్ఠం అత్తనో ఖన్ధావారం పాపుణి. అథ నం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ అత్తనో బలకాయో పరివారేత్వా నగరం పవేసేసి. సో పత్వావ వాసులదత్తం అభిసిఞ్చిత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసీతి. అయం వాసులదత్తాయ ఉప్పత్తి.

అపరా పన మాగణ్డియా నామ రఞ్ఞో సన్తికా అగ్గమహేసిట్ఠానం లభి. సా కిర కురురట్ఠే మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స ధీతా. మాతాపిస్సా మాగణ్డియాయేవ నామం. చూళపితాపిస్సా మాగణ్డియోవ, సా అభిరూపా అహోసి దేవచ్ఛరపటిభాగా. పితా పనస్సా అనుచ్ఛవికం సామికం అలభన్తో మహన్తేహి మహన్తేహి కులేహి యాచితోపి ‘‘న మయ్హం ధీతు తుమ్హే అనుచ్ఛవికా’’తి తజ్జేత్వా ఉయ్యోజేసి. అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స సపజాపతికస్స అనాగామిఫలూపనిస్సయం దిస్వా అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ తస్స బహినిగమే అగ్గిపరిచరణట్ఠానం అగమాసి. సో తథాగతస్స రూపసోభగ్గప్పత్తం అత్తభావం ఓలోకేత్వా, ‘‘ఇమస్మిం లోకే ఇమినా పురిసేన సదిసో అఞ్ఞో పురిసో నామ నత్థి, అయం మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికో, ఇమస్స పోసాపనత్థాయ ధీతరం దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘సమణ, ఏకా మే ధీతా అత్థి, అహం ఏత్తకం కాలం తస్సా అనుచ్ఛవికం పురిసం న పస్సామి, తుమ్హే తస్సా అనుచ్ఛవికా, సా చ తుమ్హాకఞ్ఞేవ అనుచ్ఛవికా. తుమ్హాకఞ్హి ¶ పాదపరిచారికా, తస్సా చ భత్తా ¶ లద్ధుం వట్టతి, తం వో అహం దస్సామి, యావ మమాగమనా ఇధేవ తిట్ఠథా’’తి ఆహ. సత్థా కిఞ్చి అవత్వా తుణ్హీ అహోసి. బ్రాహ్మణో వేగేన ఘరం గన్త్వా, ‘‘భోతి, భోతి ధీతు మే అనుచ్ఛవికో పురిసో దిట్ఠో, సీఘం సీఘం నం అలఙ్కరోహీ’’తి తం అలఙ్కారాపేత్వా సద్ధిం బ్రాహ్మణియా ఆదాయ సత్థు సన్తికం పాయాసి. సకలనగరం సఙ్ఖుభి. అయం ‘‘ఏత్తకం కాలం మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికో నత్థీ’’తి కస్సచి అదత్వా ‘‘అజ్జ మే ధీతు అనుచ్ఛవికో దిట్ఠో’’తి కిర వదేతి, ‘‘కీదిసో ను ఖో సో పురిసో, పస్సిస్సామ న’’న్తి మహాజనో తేనేవ సద్ధిం నిక్ఖమి.

తస్మిం ¶ ధీతరం గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తే సత్థా తేన వుత్తట్ఠానే అట్ఠత్వా తత్థ పదచేతియం దస్సేత్వా గన్త్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే అట్ఠాసి. బుద్ధానఞ్హి పదచేతియం అధిట్ఠహిత్వా అక్కన్తట్ఠానేయేవ పఞ్ఞాయతి, న అఞ్ఞత్థ. యేసఞ్చత్థాయ అధిట్ఠితం హోతి, తేయేవ నం పస్సన్తి. తేసం పన అదస్సనకరణత్థం హత్థిఆదయో వా అక్కమన్తు, మహామేఘో వా పవస్సతు, వేరమ్భవాతా వా పహరన్తు, న తం కోచి మక్ఖేతుం సక్కోతి. అథ బ్రాహ్మణీ బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘కుహిం సో పురిసో’’తి. ‘‘‘ఇమస్మిం ఠానే తిట్ఠాహీ’తి నం అవచం, కుహిం ను ఖో సో గతో’’తి ఇతో చితో ఓలోకేన్తో పదచేతియం దిస్వా ‘‘అయమస్స పదవలఞ్జో’’తి ¶ ఆహ. బ్రాహ్మణీ సలక్ఖణమన్తానం తిణ్ణం వేదానం పగుణతాయ లక్ఖణమన్తే పరివత్తేత్వా పదలక్ఖణం ఉపధారేత్వా, ‘‘నయిదం, బ్రాహ్మణ, పఞ్చకామగుణసేవినో పద’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘రత్తస్స హి ఉక్కుటికం పదం భవే,

దుట్ఠస్స హోతి సహసానుపీళితం;

మూళ్హస్స హోతి అవకడ్ఢితం పదం,

వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; విసుద్ధి. ౧.౪౫);

అథ నం బ్రాహ్మణో ఏవమాహ – ‘‘భోతి త్వం ఉదకపాతియం కుమ్భీలం, గేహమజ్ఝే చ పన చోరం వియ మన్తే పస్సనసీలా, తుణ్హీ హోహీ’’తి. బ్రాహ్మణ, యం ఇచ్ఛసి, తం వదేహి, నయిదం పఞ్చకామగుణసేవినో పదన్తి. తతో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో సత్థారం దిస్వా, ‘‘అయం సో పురిసో’’తి వత్వా బ్రాహ్మణో గన్త్వా, ‘‘సమణ, ధీతరం మే తవ పోసాపనత్థాయ దేమీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ధీతరా తే మయ్హం అత్థో అత్థి వా నత్థి వా’’తి అవత్వావ, ‘‘బ్రాహ్మణ, ఏకం తే కారణం కథేమీ’’తి వత్వా, ‘‘కథేహి సమణా’’తి వుత్తే మహాభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ అజపాలనిగ్రోధమూలా ¶ మారేన అనుబద్ధభావం అజపాలనిగ్రోధమూలే చ పన ‘‘అతీతో దాని మే ఏస విసయ’’న్తి తస్స సోకాతురస్స సోకవూపసమనత్థం ఆగతాహి మారధీతాహి కుమారికవణ్ణాదివసేన ¶ పయోజితం పలోభనం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘తదాపి మయ్హం ఛన్దో నాహోసీ’’తి వత్వా –

‘‘దిస్వాన ¶ తణ్హం అరతిం రగఞ్చ,

నాహోసి ఛన్దో అపి మేథునస్మిం;

కిమేవిదం ముత్తకరీసపుణ్ణం,

పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛే’’తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; సు. ని. ౮౪౧) –

ఇమం గాథమాహ. గాథాపరియోసానే బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ అనాగామిఫలే పతిట్ఠహింసు. మాగణ్డియాపి ఖో ‘‘సచస్స మయా అత్థో నత్థి, అనత్థికభావోవ వత్తబ్బో, అయం పన మం ముత్తకరీసపుణ్ణం కరోతి, పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛేతి, హోతు, అత్తనో జాతికులపదేసభోగయసవయసమ్పత్తిం ఆగమ్మ తథారూపం భత్తారం లభిత్వా సమణస్స గోతమస్స కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి సత్థరి ఆఘాతం బన్ధి. ‘‘కిం పన సత్థా తాయ అత్తని ఆఘాతుప్పత్తిం జానాతి, నో’’తి? ‘‘జానాతియేవ. జానన్తో కస్మా గాథమాహా’’తి? ఇతరేసం ద్విన్నం వసేన. బుద్ధా హి ఆఘాతం అగణేత్వా మగ్గఫలాధిగమారహానం వసేన ధమ్మం దేసేన్తియేవ. మాతాపితరో తం నేత్వా చూళమాగణ్డియం కనిట్ఠం పటిచ్ఛాపేత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. చూళమాగణ్డియోపి ¶ చిన్తేసి – ‘‘మమ ధీతా ఓమకసత్తస్స న అనుచ్ఛవికా, ఏకస్స రఞ్ఞోవ అనుచ్ఛవికా’’తి. తం ఆదాయ కోసమ్బిం గన్త్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా, ‘‘ఇమం ఇత్థిరతనం దేవస్స అనుచ్ఛవిక’’న్తి ఉతేనస్స రఞ్ఞో అదాసి. సో తం దిస్వావ ఉప్పన్నబలవసినేహో అభిసేకం కత్వా పఞ్చసతమాతుగామపరివారం దత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. అయం మాగణ్డియాయ ఉప్పత్తి.

ఏవమస్స దియడ్ఢసహస్సనాటకిత్థిపరివారా తిస్సో అగ్గమహేసియో అహేసుం. తస్మిం ఖో పన సమయే ఘోసకసేట్ఠి కుక్కుటసేట్ఠి పావారికసేట్ఠీతి కోసమ్బియం తయో సేట్ఠినో హోన్తి. తే ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ పఞ్చసతతాపసే హిమవన్తతో ఆగన్త్వా నగరే భిక్ఖాయ చరన్తే దిస్వా పసీదిత్వా నిసీదాపేత్వా భోజేత్వా పటిఞ్ఞం గహేత్వా చత్తారో మాసే అత్తనో సన్తికే వసాపేత్వా పున వస్సారత్తే ఆగమనత్థాయ పటిజానాపేత్వా ఉయ్యోజేసుం. తాపసాపి తతో పట్ఠాయ అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా చత్తారో మాసే తేసం సన్తికే ¶ వసింసు. తే అపరభాగే హిమవన్తతో ఆగచ్ఛన్తా ¶ అరఞ్ఞాయతనే ఏకం మహానిగ్రోధం దిస్వా తస్స మూలే నిసీదింసు. తేసు జేట్ఠకతాపసో చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా ఓరమత్తికా న భవిస్సతి, మహేసక్ఖేనేవేత్థ దేవరాజేన భవితబ్బం ¶ , సాధు వత సచాయం ఇసిగణస్స పానీయం దదేయ్యా’’తి. సోపి పానీయం అదాసి. తాపసో న్హానోదకం చిన్తేసి, తమ్పి అదాసి. తతో భోజనం చిన్తేసి, తమ్పి అదాసి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం దేవరాజా అమ్హేహి చిన్తితం చిన్తితం సబ్బం దేతి, అహో వత నం పస్సేయ్యామా’’తి. సో రుక్ఖక్ఖన్ధం పదాలేత్వా అత్తానం దస్సేసి. అథ నం తాపసా, ‘‘దేవరాజ, మహతీ తే సమ్పత్తి, కిం ను ఖో కత్వా అయం తే లద్ధా’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘మా పుచ్ఛథ, అయ్యా’’తి. ‘‘ఆచిక్ఖ, దేవరాజా’’తి. సో అత్తనా కతకమ్మస్స పరిత్తకత్తా లజ్జమానో కథేతుం న విసహి. తేహి పునప్పునం నిప్పీళియమానో పన ‘‘తేన హి సుణాథా’’తి వత్వా కథేసి.

సో కిరేకో దుగ్గతమనుస్సో హుత్వా భతిం పరియేసన్తో అనాథపిణ్డికస్స సన్తికే భతికమ్మం లభిత్వా తం నిస్సాయ జీవికం కప్పేసి. అథేకస్మిం ఉపోసథదివసే సమ్పత్తే అనాథపిణ్డికో విహారతో ఆగన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘తస్స భతికస్స అజ్జుపోసథదివసభావో కేనచి కథితో’’తి? ‘‘న కథితో, సామీ’’తి. ‘‘తేన హిస్స సాయమాసం పచథా’’తి. అథస్స పత్థోదనం పచింసు. సో దివసం అరఞ్ఞే కమ్మం కత్వా సాయం ఆగన్త్వా భత్తే వడ్ఢేత్వా దిన్నే ‘‘ఛాతోమ్హీ’’తి సహసా అభుఞ్జిత్వావ ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు ఇమస్మిం గేహే ‘భత్తం దేథ, సూపం దేథ, బ్యఞ్జనం దేథా’తి మహాకోలాహలం అహోసి, అజ్జ తే సబ్బే నిస్సద్దా నిపజ్జింసు, మయ్హమేవ ఏకస్సాహారం వడ్ఢయింసు, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అవసేసా భుఞ్జింసు, న భుఞ్జింసూ’’తి? ‘‘న భుఞ్జింసు, తాతా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ఇమస్మిం గేహే ఉపోసథదివసేసు సాయమాసం ¶ న భుఞ్జన్తి, సబ్బేవ ఉపోసథికా హోన్తి. అన్తమసో థనపాయినోపి దారకే ముఖం విక్ఖాలాపేత్వా చతుమధురం ముఖే పక్ఖిపాపేత్వా మహాసేట్ఠి ఉపోసథికే కారేతి. గన్ధతేలప్పదీపే జాలన్తే ఖుద్దకమహల్లకదారకా సయనగతా ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తి. తుయ్హం పన ఉపోసథదివసభావం కథేతుం సతిం న కరిమ్హా. తస్మా తవేవ భత్తం పక్కం, నం భుఞ్జస్సూతి. సచే ఇదాని ఉపోసథికేన ¶ భవితుం వట్టతి, అహమ్పి భవేయ్యన్తి. ‘‘ఇదం సేట్ఠి జానాతీ’’తి. ‘‘తేన హి నం పుచ్ఛథా’’తి. తే గన్త్వా సేట్ఠిం పుచ్ఛింసు. సో ఏవమాహ – ‘‘ఇదాని పన అభుఞ్జిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠహన్తో ఉపడ్ఢం ఉపోసథకమ్మం లభిస్సతీ’’తి. ఇతరో తం సుత్వా తథా అకాసి.

తస్స సకలదివసం కమ్మం కత్వా ఛాతస్స సరీరే వాతా కుప్పింసు. సో యోత్తేన ఉరం బన్ధిత్వా యోత్తకోటియం గహేత్వా పరివత్తతి. సేట్ఠి తం పవత్తిం సుత్వా ఉక్కాహి ధారియమానాహి చతుమధురం గాహాపేత్వా ¶ తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, వాతా మే కుప్పితా’’తి. ‘‘తేన హి ఉట్ఠాయ ఇదం భేసజ్జం ఖాదాహీ’’తి. ‘‘తుమ్హేపి ఖాదథ, సామీ’’తి. ‘‘అమ్హాకం అఫాసుకం నత్థి, త్వం ఖాదాహీ’’తి. ‘‘సామి, అహం ఉపోసథకమ్మం కరోన్తో ¶ సకలం కాతుం నాసక్ఖిం, ఉపడ్ఢకమ్మమ్పి మే వికలం మా అహోసీ’’తి న ఇచ్ఛి. ‘‘మా ఏవం కరి, తాతా’’తి వుచ్చమానోపి అనిచ్ఛిత్వా అరుణే ఉట్ఠహన్తే మిలాతమాలా వియ కాలం కత్వా తస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే దేవతా హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్మా ఇమమత్థం కథేత్వా ‘‘సో సేట్ఠి బుద్ధమామకో, ధమ్మమామకో, సఙ్ఘమామకో, తం నిస్సాయ కతస్స ఉపడ్ఢుపోసథకమ్మస్స నిస్సన్దేనేసా సమ్పత్తి మయా లద్ధా’’తి ఆహ.

‘‘బుద్ధో’’తి వచనం సుత్వావ పఞ్చసతా తాపసా ఉట్ఠాయ దేవతాయ అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘బుద్ధోతి వదేసి, బుద్ధోతి వదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘బుద్ధోతి వదామి, బుద్ధోతి వదామీ’’తి తిక్ఖత్తుం పటిజానాపేత్వా ‘‘ఘోసోపి ఖో ఏసో దుల్లభో లోకస్మి’’న్తి ఉదానం ఉదానేత్వా ‘‘దేవతే అనేకేసు కప్పసతసహస్సేసు అసుతపుబ్బం సద్దం తయా సుణాపితమ్హా’’తి ఆహంసు. అథ అన్తేవాసినో ఆచరియం ఏతదవోచుం – ‘‘తేన హి సత్థు సన్తికం గచ్ఛామా’’తి. ‘‘తాతా, తయో సేట్ఠినో అమ్హాకం బహూపకారా, స్వే తేసం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హిత్వా తేసమ్పి ఆచిక్ఖిత్వా గమిస్సామ, అధివాసేథ, తాతా’’తి. తే అధివాసయింసు. పునదివసే సేట్ఠినో యాగుభత్తం సమ్పాదేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘అజ్జ నో అయ్యానం ఆగమనదివసో’’తి ఞత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా తే ఆదాయ నివేసనం గన్త్వా నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదంసు. తే కతభత్తకిచ్చా మహాసేట్ఠినో ‘‘మయం గమిస్సామా’’తి వదింసు. ‘‘నను, భన్తే, తుమ్హేహి చత్తారో ¶ వస్సికే మాసే అమ్హాకం గహితావ పటిఞ్ఞా, ఇదాని కుహిం గచ్ఛథా’’తి? ‘‘లోకే ¶ కిర బుద్ధో ఉప్పన్నో, ధమ్మో ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో ఉప్పన్నో, తస్మా సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి. ‘‘కిం పన తస్స సత్థునో సన్తికం తుమ్హాకఞ్ఞేవ గన్తుం వట్టతీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞేసమ్పి అవారితం, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఆగమేథ, మయమ్పి గమనపరివచ్ఛం కత్వా గచ్ఛామా’’తి. ‘‘తుమ్హేసు పరివచ్ఛం కరోన్తేసు అమ్హాకం పపఞ్చో హోతి, మయం పురతో గచ్ఛామ, తుమ్హే పచ్ఛా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా తే పురేతరం గన్త్వా సమ్మాసమ్బుద్ధం దిస్వా అభిత్థవిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. అథ నేసం సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే సబ్బేపి సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి వచనసమనన్తరంయేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా ఏహిభిక్ఖూ అహేసుం.

తేపి ఖో తయో సేట్ఠినో పఞ్చహి పఞ్చహి సకటసతేహి భత్తచ్ఛాదనసప్పిమధుఫాణితాదీని దానూపకరణాని ఆదాయ సావత్థిం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా కథాపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే ¶ పతిట్ఠాయ అద్ధమాసమత్తమ్పి దానం దదమానా సత్థు సన్తికే వసిత్వా కోసమ్బిం ఆగమనత్థాయ సత్థారం యాచిత్వా సత్థారా పటిఞ్ఞం దదన్తేన ¶ ‘‘సుఞ్ఞాగారే ఖో గహపతయో తథాగతా అభిరమన్తీ’’తి వుత్తే, ‘‘అఞ్ఞాతం, భన్తే, అమ్హేహి పహితసాసనేన ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి వత్వా కోసమ్బిం గన్త్వా ఘోసకసేట్ఠి ఘోసితారామం, కుక్కుటసేట్ఠి కుక్కుటారామం, పావారికసేట్ఠి పావారికారామన్తి తయో మహావిహారే కారేత్వా సత్థు ఆగమనత్థాయ సాసనం పహిణింసు. సత్థా తేసం సాసనం సుత్వా తత్థ అగమాసి. తే పచ్చుగ్గన్త్వా సత్థారం విహారం పవేసేత్వా వారేన వారేన పటిజగ్గన్తి. సత్థా దేవసికం ఏకేకస్మిం విహారే వసతి. యస్స విహారే వుట్ఠో హోతి, తస్సేవ ఘరద్వారే పిణ్డాయ చరతి. తేసం పన తిణ్ణం సేట్ఠీనం ఉపట్ఠాకో సుమనో నామ మాలాకారో అహోసి. సో తే సేట్ఠినో ఏవమాహ – ‘‘అహం తుమ్హాకం దీఘరత్తం ఉపకారకో, సత్థారం భోజేతుకామోమ్హి, మయ్హమ్పి ఏకదివసం సత్థారం దేథా’’తి. ‘‘తేన హి భణే స్వే భోజేహీ’’తి. ‘‘సాధు, సామీ’’తి సో సత్థారం నిమన్తేత్వా సక్కారం పటియాదేసి.

తదా ¶ రాజా సామావతియా దేవసికం పుప్ఫమూలే అట్ఠ కహాపణే దేతి. తస్సా ఖుజ్జుత్తరా నామ దాసీ సుమనమాలాకారస్స సన్తికం గన్త్వా నిబద్ధం పుప్ఫాని గణ్హాతి. అథ నం తస్మిం దివసే ఆగతం మాలాకారో ఆహ – ‘‘మయా సత్థా నిమన్తితో, అజ్జ పుప్ఫేహి సత్థారం పూజేస్సామి, తిట్ఠ తావ, త్వం పరివేసనాయ సహాయికా హుత్వా ధమ్మం సుత్వా అవసేసాని పుప్ఫాని గహేత్వా గమిస్ససీ’’తి ¶ . సా ‘‘సాధూ’’తి అధివాసేసి. సుమనో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా అనుమోదనకరణత్థాయ పత్తం అగ్గహేసి. సత్థా అనుమోదనధమ్మదేసనం ఆరభి. ఖుజ్జుత్తరాపి సత్థు ధమ్మకథం సుణన్తీయేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సా అఞ్ఞేసు దివసేసు చత్తారో కహాపణే అత్తనో గహేత్వా చతూహి పుప్ఫాని గహేత్వా గచ్ఛతి, తం దివసం అట్ఠహిపి పుప్ఫాని గహేత్వా గతా. అథ నం సామావతీ ఆహ – ‘‘కిం ను ఖో, అమ్మ, అజ్జ అమ్హాకం రఞ్ఞా ద్విగుణం పుప్ఫమూలం దిన్న’’న్తి? ‘‘నో, అయ్యే’’తి. ‘‘అథ కస్మా బహూని పుప్ఫానీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు అహం చత్తారో కహాపణే అత్తనో గహేత్వా చతూహి పుప్ఫాని ఆహరామీ’’తి. ‘‘అజ్జ కస్మా న గణ్హీ’’తి? ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధమ్మకథం సుత్వా ధమ్మస్స అధిగతత్తా’’తి. అథ నం ‘‘అరే, దుట్ఠదాసి ఏత్తకం కాలం తయా గహితకహాపణే మే దేహీ’’తి అతజ్జేత్వా, ‘‘అమ్మ, తయా పివితం అమతం అమ్హేపి పాయేహీ’’తి వత్వా ‘‘తేన హి మం న్హాపేహీ’’తి వుత్తే సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా ద్వే మట్ఠసాటకే దాపేసి. సా ఏకం నివాసేత్వా ఏకం ఏకంసం పారుపిత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా ఏకం బీజనిం ఆహరాపేత్వా ఆసనే నిసీదిత్వా చిత్రబీజనిం ఆదాయ పఞ్చ మాతుగామసతాని ఆమన్తేత్వా తాసం సత్థారా దేసితనియామేనేవ ధమ్మం దేసేసి. తస్సా ధమ్మకథం సుత్వా తా సబ్బాపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు.

తా ¶ సబ్బాపి ఖుజ్జుత్తరం వన్దిత్వా, ‘‘అమ్మ ¶ , అజ్జతో పట్ఠాయ త్వం కిలిట్ఠకమ్మం మా కరి, అమ్హాకం మాతుట్ఠానే చ ఆచరియట్ఠానే చ ఠత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారా దేసితం ధమ్మం సుత్వా అమ్హాకం కథేహీ’’తి వదింసు. సా తథా కరోన్తీ అపరభాగే తిపిటకధరా జాతా. అథ నం సత్థా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావికానం ఉపాసికానం బహుస్సుతానం ధమ్మకథికానం యదిదం ఖుజ్జుత్తరా’’తి ఏతదగ్గే ఠపేసి. తాపి ఖో పఞ్చసతా ఇత్థియో తం ఏవమాహంసు – ‘‘అమ్మ, సత్థారం దట్ఠుకామామ్హా, తం నో దస్సేహి, గన్ధమాలాదీహి ¶ తం పూజేస్సామా’’తి. ‘‘అయ్యే, రాజకులం నామ భారియం, తుమ్హే గహేత్వా బహి గన్తుం న సక్కా’’తి. ‘‘అమ్మ, నో మా నాసేహి, దస్సేహేవ అమ్హాకం సత్థార’’న్తి. ‘‘తేన హి తుమ్హాకం వసనగబ్భానం భిత్తీసు యత్తకేన ఓలోకేతుం సక్కా హోతి, తత్తకం ఛిద్దం కత్వా గన్ధమాలాదీని ఆహరాపేత్వా సత్థారం తిణ్ణం సేట్ఠీనం ఘరద్వారం గచ్ఛన్తం తుమ్హే తేసు తేసు ఠానేసు ఠత్వా ఓలోకేథ చేవ, హత్థే చ పసారేత్వా వన్దథ, పూజేథ చా’’తి. తా తథా కత్వా సత్థారం గచ్ఛన్తఞ్చ ఆగచ్ఛన్తఞ్చ ఓలోకేత్వా వన్దింసు చేవ పూజేసుఞ్చ.

అథేకదివసం మాగణ్డియా అత్తనో పాసాదతలతో నిక్ఖమిత్వా చఙ్కమమానా తాసం వసనట్ఠానం గన్త్వా గబ్భేసు ఛిద్దం దిస్వా, ‘‘ఇదం కి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, తాహి తస్సా సత్థరి ఆఘాతబద్ధభావం అజానన్తీహి ‘‘సత్థా ¶ ఇమం నగరం ఆగతో, మయం ఏత్థ ఠత్వా సత్థారం వన్దామ చేవ పూజేమ చా’’తి వుత్తే, ‘‘ఆగతో నామ ఇమం నగరం సమణో గోతమో, ఇదానిస్స కత్తబ్బం జానిస్సామి, ఇమాపి తస్స ఉపట్ఠాయికా, ఇమాసమ్పి కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘మహారాజ, సామావతిమిస్సికానం బహిద్ధా పత్థనా అత్థి, కతిపాహేనేవ తే జీవితం మారేస్సన్తీ’’తి. రాజా ‘‘న తా ఏవరూపం కరిస్సన్తీ’’తి న సద్దహి. పునప్పునం వుత్తేపి న సద్దహి ఏవ. అథ నం ఏవం తిక్ఖత్తుం వుత్తేపి అసద్దహన్తం ‘‘సచే మే న సద్దహసి, తాసం వసనట్ఠానం గన్త్వా ఉపచారేహి, మహారాజా’’తి ఆహ. రాజా గన్త్వా గబ్భేసు ఛిద్దం దిస్వా, ‘‘ఇదం కి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, తస్మిం అత్థే ఆరోచితే తాసం అకుజ్ఝిత్వా, కిఞ్చి అవత్వావ ఛిద్దాని పిదహాపేత్వా సబ్బగబ్భేసు ఉద్ధచ్ఛిద్దకవాతపానాని కారేసి. ఉద్ధచ్ఛిద్దకవాతపానాని కిర తస్మిం కాలే ఉప్పన్నాని. మాగణ్డియా తాసం కిఞ్చి కాతుం అసక్కుణిత్వా, ‘‘సమణస్స గోతమస్సేవ కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి నాగరానం లఞ్జం దత్వా, ‘‘సమణం గోతమం అన్తోనగరం పవిసిత్వా విచరన్తం దాసకమ్మకరపోరిసేహి అక్కోసేత్వా పరిభాసేత్వా పలాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికా తీసు రతనేసు అప్పసన్నా అన్తోనగరం పవిట్ఠం సత్థారం అనుబన్ధిత్వా ¶ , ‘‘చోరోసి ¶ , బాలోసి, మూళ్హోసి, ఓట్ఠోసి, గోణోసి, గద్రభోసి, నేరయికోసి, తిరచ్ఛానగతోసి, నత్థి తుయ్హం సుగతి, దుగ్గతియేవ తుయ్హం పాటికఙ్ఖా’’తి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి.

తం ¶ సుత్వా ఆయస్మా ఆనన్దో సత్థారం ఏతదవోచ – ‘‘భన్తే, ఇమే నాగరా అమ్హే అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి, ఇతో అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి. ‘‘కుహిం, ఆనన్దోతి’’? ‘‘అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థ మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు పున కత్థ గమిస్సామ, ఆనన్దో’’తి? ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థాపి మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు కుహిం గమిస్సామా’’తి? ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘ఆనన్ద, ఏవం కాతుం న వట్టతి. యత్థ అధికరణం ఉప్పన్నం, తత్థేవ తస్మిం వూపసన్తే అఞ్ఞత్థ గన్తుం వట్టతి. కే పన తే, ఆనన్ద, అక్కోసన్తీ’’తి? ‘‘భన్తే, దాసకమ్మకరే ఉపాదాయ సబ్బే అక్కోసన్తీ’’తి. ‘‘అహం, ఆనన్ద, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థిసదిసో, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థినో హి చతూహి దిసాహి ఆగతే సరే సహితుం భారో, తథేవ బహూహి దుస్సీలేహి కథితకథానం సహనం నామ మయ్హం భారో’’తి వత్వా అత్తానం ఆరబ్భ ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా నాగవగ్గే తిస్సో గాథా అభాసి –

‘‘అహం నాగోవ సఙ్గామే, చాపతో పతితం సరం;

అతివాక్యం తితిక్ఖిస్సం, దుస్సీలో హి బహుజ్జనో.

‘‘దన్తం ¶ నయన్తి సమితిం, దన్తం రాజాభిరూహతి;

దన్తో సేట్ఠో మనుస్సేసు, యోతివాక్యం తితిక్ఖతి.

‘‘వరమస్సతరా దన్తా, ఆజానీయా చ సిన్ధవా;

కుఞ్జరా చ మహానాగా, అత్తదన్తో తతో వర’’న్తి. (ధ. ప. ౩౨౦-౩౨౨);

ధమ్మకథా సమ్పత్తమహాజనస్స సాత్థికా అహోసి. ఏవం ధమ్మం దేసేత్వా మా చిన్తయి, ఆనన్ద, ఏతే సత్తాహమత్తమేవ అక్కోసిస్సన్తి, అట్ఠమే దివసే తుణ్హీ భవిస్సన్తి, బుద్ధానఞ్హి ఉప్పన్నం అధికరణం సత్తాహతో ఉత్తరి న గచ్ఛతి. మాగణ్డియా సత్థారం అక్కోసాపేత్వా పలాపేతుం అసక్కోన్తీ, ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమా ఏతస్స ఉపత్థమ్భభూతా, ఏతాసమ్పి బ్యసనం కరిస్సామీ’’తి ఏకదివసం రఞ్ఞో సురాపానట్ఠానే ఉపట్ఠానం కరోన్తీ చూళపితు సాసనం పహిణి ‘‘అత్థో మే కిర కుక్కుటేహి ¶ , అట్ఠ మతకుక్కుటే, అట్ఠ సజీవకుక్కుటే చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతు, ఆగన్త్వా చ సోపానమత్థకే ఠత్వా ఆగతభావం నివేదేత్వా ‘పవిసతూ’తి వుత్తేపి అపవిసిత్వా పఠమం అట్ఠ సజీవకుక్కుటే పహిణతు, ‘పచ్ఛా ఇతరే’’’తి. చూళాపట్ఠాకస్స చ ‘‘మమ వచనం కరేయ్యాసీ’’తి లఞ్జం అదాసి. మాగణ్డియో ఆగన్త్వా, రఞ్ఞో నివేదాపేత్వా, ‘‘పవిసతూ’’తి వుత్తే, ‘‘రఞ్ఞో ఆపానభూమిం న పవిసిస్సామీ’’తి ఆహ. ఇతరా చూళుపట్ఠాకం ¶ పహిణి ¶ – ‘‘గచ్ఛ, తాత, మమ చూళపితు సన్తిక’’న్తి. సో గన్త్వా తేన దిన్నే అట్ఠ సజీవకుక్కుటే ఆనేత్వా, ‘‘దేవ, పురోహితేన పణ్ణాకారో పహితో’’తి ఆహ. రాజా ‘‘భద్దకో వత నో ఉత్తరిభఙ్గో ఉప్పన్నో, కో ను ఖో పచేయ్యా’’తి ఆహ. మాగణ్డియా, ‘‘మహారాజ, సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో నిక్కమ్మికా విచరన్తి, తాసం పేసేహి, తా పచిత్వా ఆహరిస్సన్తీ’’తి ఆహ. రాజా ‘‘గచ్ఛ, తాసం దత్వా అఞ్ఞస్స కిర హత్థే అదత్వా సయమేవ మారేత్వా పచన్తూ’’తి పేసేసి. చూళుపట్ఠాకో ‘‘సాధు దేవా’’తి గన్త్వా తథా వత్వా తాహి ‘‘మయం పాణాతిపాతం న కరోమా’’తి పటిక్ఖిత్తో ఆగన్త్వా తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. మాగణ్డియా ‘‘దిట్ఠం తే, మహారాజ, ఇదాని తాసం పాణాతిపాతస్స కరణం వా అకరణం వా జానిస్ససి, ‘సమణస్స గోతమస్స పచిత్వా పేసేన్తూ’తి వదేహి దేవా’’తి ఆహ. రాజా తథా వత్వా పేసేసి. ఇతరో తే గహేత్వా గచ్ఛన్తో వియ హుత్వా గన్త్వా తే కుక్కుటే పురోహితస్స దత్వా మతకుక్కుటే తాసం సన్తికం నేత్వా, ‘‘ఇమే కిర కుక్కుటే పచిత్వా సత్థు సన్తికం పహిణథా’’తి ఆహ. తా, ‘‘సామి, ఆహర, ఇదం నామ అమ్హాకం కిచ్చ’’న్తి పచ్చుగ్గన్త్వా గణ్హింసు. సో రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుట్ఠో, ‘‘సమణస్స గోతమస్స పచిత్వా పేసేథాతి వుత్తమత్తేయేవ పటిమగ్గం ఆగన్త్వా గణ్హింసూ’’తి ఆచిక్ఖి. మాగణ్డియా ‘‘పస్స, మహారాజ, న తా తుమ్హాదిసానం కరోన్తి, బహిద్ధా పత్థనా తాసం అత్థీతి వుత్తే న సద్దహసీ’’తి ఆహ. రాజా తం సుత్వాపి అధివాసేత్వా ¶ తుణ్హీయేవ అహోసి. మాగణ్డియా ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేసి.

తదా పన రాజా ‘‘సామావతియా వాసులదత్తాయ మాగణ్డియాయ చా’’తి తిస్సన్నమ్పి ఏతాసం పాసాదతలే వారేన వారేన సత్తాహం సత్తాహం వీతినామేతి ¶ . అథ నం ‘‘స్వే వా పరసువే వా సామావతియా పాసాదతలం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా మాగణ్డియా చూళపితు సాసనం పహిణి – ‘‘అగదేన కిర దాఠా ధోవిత్వా ఏకం సప్పం పేసేతూ’’తి. సో తథా కత్వా పేసేసి. రాజా అత్తనో గమనట్ఠానం హత్థికన్తవీణం ఆదాయయేవ గచ్ఛతి, తస్సా పోక్ఖరే ఏకం ఛిద్దం అత్థి. మాగణ్డియా తేన ఛిద్దేన సప్పం పవేసేత్వా ఛిద్దం మాలాగుళేన థకేసి. సప్పో ద్వీహతీహం అన్తోవీణాయమేవ అహోసి. మాగణ్డియా రఞ్ఞో గమనదివసే ‘‘అజ్జ కతరిస్సిత్థియా పాసాదం గమిస్ససి దేవా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సామావతియా’’తి వుత్తే, ‘‘అజ్జ మయా, మహారాజ, అమనాపో సుపినో దిట్ఠో. న సక్కా తత్థ గన్తుం, దేవా’’తి? ‘‘గచ్ఛామేవా’’తి. సా యావ తతియం వారేత్వా, ‘‘ఏవం సన్తే అహమ్పి తుమ్హేహి సద్ధిం గమిస్సామి, దేవా’’తి వత్వా నివత్తియమానాపి అనివత్తిత్వా, ‘‘న జానామి, కిం భవిస్సతి దేవా’’తి రఞ్ఞా సద్ధింయేవ అగమాసి.

రాజా సామావతిమిస్సికాహి దిన్నాని వత్థపుప్ఫగన్ధాభరణాని ధారేత్వా సుభోజనం భుఞ్జిత్వా వీణం ¶ ఉస్సీసకే ఠపేత్వా సయనే నిపజ్జి. మాగణ్డియా అపరాపరం విచరన్తీ వియ హుత్వా వీణాఛిద్దతో పుప్ఫగుళం అపనేసి. సప్పో ద్వీహతీహం నిరాహారో తేన ఛిద్దేన నిక్ఖమిత్వా పస్ససన్తో ఫణం కత్వా సయనపిట్ఠే నిపజ్జి ¶ . మాగణ్డియా తం దిస్వా, ‘‘ధీ ధీ, దేవ, సప్పో’’తి మహాసద్దం కత్వా రాజానఞ్చ తా చ అక్కోసన్తీ, ‘‘అయం అన్ధబాలరాజా అలక్ఖికో మయ్హం వచనం న సుణాతి, ఇమాపి నిస్సిరీకా దుబ్బినీతా, కిం నామ రఞ్ఞో సన్తికా న లభన్తి, కిం ను తుమ్హే ఇమస్మిం మతేయేవ సుఖం జీవిస్సథ, జీవన్తే దుక్ఖం జీవథ, ‘అజ్జ మయా పాపసుపినో దిట్ఠో, సామావతియా పాసాదం గన్తుం న వట్టతీ’తి వారేన్తియాపి మే వచనం న సుణసి, దేవా’’తి ఆహ. రాజా సప్పం దిస్వా మరణభయతజ్జితో ‘‘ఏవరూపమ్పి నామ ఇమా కరిస్సన్తి, అహో పాపా, అహం ఇమాసం పాపభావం ఆచిక్ఖన్తియాపి ఇమిస్సా వచనం న సద్దహిం, పఠమం అత్తనో గబ్భేసు ఛిద్దాని కత్వా నిసిన్నా, పున మయా పేసితే కుక్కుటే పటిపహిణింసు, అజ్జ సయనే సప్పం విస్సజ్జింసూ’’తి కోధేన సమ్పజ్జలితో వియ అహోసి.

సామావతీపి ¶ పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం ఓవాదం అదాసి – ‘‘అమ్మా, అమ్హాకం అఞ్ఞం పటిసరణం నత్థి, నరిన్దే చ దేవియా చ అత్తని చ సమమేవ మేత్తచిత్తం పవత్తేథ, మా కస్సచి కోపం కరిత్థా’’తి. రాజా సహస్సథామం సిఙ్గధనుం ఆదాయ జియం పోథేత్వా విసపీతం సరం సన్నయ్హిత్వా సామావతిం ధురే కత్వా సబ్బా ¶ తా పటిపాటియా ఠపాపేత్వా సామావతియా ఉరే సరం విస్సజ్జేసి. సో తస్సా మేత్తానుభావేన పటినివత్తిత్వా ఆగతమగ్గాభిముఖోవ హుత్వా రఞ్ఞో హదయం పవిసన్తో వియ అట్ఠాసి. రాజా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఖిత్తో సరో సిలమ్పి వినివిజ్ఝిత్వా గచ్ఛతి, ఆకాసే పటిహననకట్ఠానం నత్థి, అథ చ పనేస నివత్తిత్వా మమ హదయాభిముఖో జాతో, అయఞ్హి నామ నిస్సత్తో నిజ్జీవో సరోపి ఏతిస్సా గుణం జానాతి, అహం మనుస్సభూతోపి న జానామీ’’తి, సో ధనుం ఛడ్డేత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సామావతియా పాదమూలే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సమ్ముయ్హామి పముయ్హామి, సబ్బా ముయ్హన్తి మే దిసా;

సామావతి మం తాయస్సు, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి.

సా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘సాధు, దేవ, మం సరణం గచ్ఛా’’తి అవత్వా, ‘‘యమహం, మహారాజ, సరణం గతా, తమేవ త్వమ్పి సరణం గచ్ఛాహీ’’తి ఇదం వత్వా సామావతీ సమ్మాసమ్బుద్ధసావికా –

‘‘మా ¶ మం త్వం సరణం గచ్ఛ, యమహం సరణం గతా;

ఏస బుద్ధో మహారాజ, ఏస బుద్ధో అనుత్తరో;

సరణం గచ్ఛ తం బుద్ధం, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి. –

ఆహ ¶ . రాజా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘ఇదానాహం అతిరేకతరం భాయామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏస భియ్యో పముయ్హామి, సబ్బా ముయ్హన్తి మే దిసా;

సామావతి మం తాయస్సు, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి.

అథ నం సా పురిమనయేనేవ పున పటిక్ఖిపిత్వా, ‘‘తేన హి త్వఞ్చ సరణం గచ్ఛామి, సత్థారఞ్చ సరణం గచ్ఛామి, వరఞ్చ తే దమ్మీ’’తి వుత్తే, ‘‘వరో గహితో హోతు, మహారాజా’’తి ఆహ. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సరణం గన్త్వా నిమన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సత్తాహం మహాదానం దత్వా ¶ సామావతిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఉట్ఠేహి, వరం గణ్హా’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, మయ్హం హిరఞ్ఞాదీహి అత్థో నత్థి, ఇమం పన మే వరం దేహి, తథా కరోహి, యథా సత్థా నిబద్ధం పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం ఇధాగచ్ఛతి, ధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి. రాజా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం ఇధాగచ్ఛథ, సామావతిమిస్సికా ‘ధమ్మం సుణిస్సామా’తి వదన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, బుద్ధానం నామ ఏకస్మిం ఠానే నిబద్ధం గన్తుం న వట్టతి, మహాజనో సత్థారం ఆగమనత్థాయ పచ్చాసీసతీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఏకం భిక్ఖుం ఆణాపేథా’’తి. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆణాపేసి. సో తతో పట్ఠాయ పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ నిబద్ధం రాజకులం గచ్ఛతి. తాపి దేవియో నిబద్ధం థేరం సపరివారం భోజేన్తి, ధమ్మం సుణన్తి. తా ఏకదివసం థేరస్స ధమ్మకథం సుత్వా పసీదిత్వా, పఞ్చహి ఉత్తరాసఙ్గసతేహి ధమ్మపూజం అకంసు ¶ . ఏకేకో ఉత్తరాసఙ్గో పఞ్చ సతాని పఞ్చ సతాని అగ్ఘతి.

తా ఏకవత్థా దిస్వా రాజా పుచ్ఛి – ‘‘కుహిం వో ఉత్తరాసఙ్గో’’తి. ‘‘అయ్యస్స నో దిన్నా’’తి. ‘‘తేన సబ్బే గహితా’’తి? ‘‘ఆమ, గహితా’’తి. రాజా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా తాహి ఉత్తరాసఙ్గానం దిన్నభావం పుచ్ఛిత్వా తాహి దిన్నభావఞ్చ థేరేన గహితభావఞ్చ సుత్వా, ‘‘నను, భన్తే, అతిబహూని వత్థాని, ఏత్తకేహి కిం కరిస్సథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్హాకం పహోనకాని వత్థాని గణ్హిత్వా సేసాని జిణ్ణచీవరికానం భిక్ఖూనం దస్సామి, మహారాజా’’తి. ‘‘తే అత్తనో జిణ్ణచీవరాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘జిణ్ణతరచీవరికానం దస్సన్తీ’’తి. ‘‘తే ¶ అత్తనో జిణ్ణతరచీవరాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘పచ్చత్థరణాని కరిస్సన్తీ’’తి. ‘‘పురాణపచ్చత్థరణాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘భూమత్థరణాని కరిస్సన్తీ’’తి. ‘‘పురాణభూమత్థరణాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘పాదపుఞ్ఛనాని కరిస్సన్తి, మహారాజా’’తి. ‘‘పురాణపాదపుఞ్ఛనాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఖణ్డాఖణ్డికం కోట్టేత్వా మత్తికాయ మద్దిత్వా భిత్తిం లిమ్పిస్సన్తీ’’తి. ‘‘భన్తే, ఏత్తకాని కత్వాపి అయ్యానం దిన్నాని న నస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. రాజా పసన్నో అపరానిపి పఞ్చ వత్థసతాని ఆహరాపేత్వా థేరస్స పాదమూలే ఠపాపేసి. థేరో కిర పఞ్చసతగ్ఘనకానేవ వత్థాని పఞ్చసతభాగేన ¶ పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని పఞ్చసతక్ఖత్తుం లభి, సహస్సగ్ఘనకాని సహస్సభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని ¶ సహస్సక్ఖత్తుం లభి, సతసహస్సగ్ఘనకాని సతసహస్సభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని సతసహస్సక్ఖత్తుం లభి. ఏకం ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ దసాతిఆదినా నయేన లద్ధానం పన గణనా నామ నత్థి. తథాగతే కిర పరినిబ్బుతే థేరో సకలజమ్బుదీపం విచరిత్వా సబ్బవిహారేసు భిక్ఖూనం అత్తనో సన్తకానేవ పత్తచీవరాని అదాసి.

తదా మాగణ్డియాపి ‘‘యమహం కరోమి. తం తథా అహుత్వా అఞ్ఞథావ హోతి, ఇదాని కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి రఞ్ఞే ఉయ్యానకీళం గచ్ఛన్తే చూళపితు సాసనం పహిణి – ‘‘సామావతియా పాసాదం గన్త్వా, దుస్సకోట్ఠాగారాని చ తేలకోట్ఠాగారాని చ వివరాపేత్వా, దుస్సాని తేలచాటీసు తేమేత్వా తేమేత్వా థమ్భే వేఠేత్వా తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా ద్వారం పిదహిత్వా బహి యన్తకం దత్వా దణ్డదీపికాహి గేహే అగ్గిం దదమానో ఓతరిత్వా గచ్ఛతూ’’తి. సో పాసాదం అభిరుయ్హ కోట్ఠాగారాని ¶ వివరిత్వా వత్థాని తేలచాటీసు తేమేత్వా తేమేత్వా థమ్భే వేఠేతుం ఆరభి. అథ నం సామావతిప్పముఖా ఇత్థియో ‘‘కిం ఏతం చూళపితా’’తి వదన్తియో ఉపసఙ్కమింసు. ‘‘అమ్మా, రాజా దళ్హికమ్మత్థాయ ఇమే థమ్భే తేలపిలోతికాహి వేఠాపేతి, రాజగేహే నామ సుయుత్తం దుయుత్తం దుజ్జానం, మా మే సన్తికే హోథ, అమ్మా’’తి ఏవం వత్వా తా ఆగతా గబ్భే పవేసేత్వా ద్వారాని పిదహిత్వా బహి యన్తకం దత్వా ఆదితో పట్ఠాయ అగ్గిం దేన్తో ఓతరి. సామావతీ తాసం ఓవాదం అదాసి – ‘‘అమ్హాకం అనమతగ్గే సంసారే విచరన్తీనం ఏవమేవ అగ్గినా ఝాయమానానం అత్తభావానం పరిచ్ఛేదో బుద్ధఞాణేనపి న సుకరో, అప్పమత్తా హోథా’’తి. తా గేహే ఝాయన్తే వేదనాపరిగ్గహకమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తియో కాచి దుతియఫలం, కాచి తతియఫలం పాపుణింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా భిక్ఖూ పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసు, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు, ఏకమన్తం నిసిన్నా ఖో తే భిక్ఖూ భగవన్తం ఏతదవోచుం – ‘ఇధ, భన్తే, రఞ్ఞో ఉతేనస్స ఉయ్యానగతస్స అన్తేపురం దడ్ఢం, పఞ్చ చ ఇత్థిసతాని కాలకతాని ¶ సామావతిప్పముఖాని. తాసం, భన్తే, ఉపాసికానం కా గతి, కో అభిసమ్పరాయో’తి? సన్తేత్థ, భిక్ఖవే, ఉపాసికాయో సోతాపన్నా ¶ , సన్తి సకదాగామియో, సన్తి అనాగామియో, సబ్బా తా, భిక్ఖవే ¶ , ఉపాసికాయో అనిప్ఫలా కాలకతా’’తి. అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘మోహసమ్బన్ధనో లోకో, భబ్బరూపోవ దిస్సతి;

ఉపధీబన్ధనో బాలో, తమసా పరివారితో;

సస్సతోరివ ఖాయతి, పస్సతో నత్థి కిఞ్చన’’న్తి. (ఉదా. ౭౦);

ఏవఞ్చ పన వత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సత్తా నామ వట్టే విచరన్తా నిచ్చకాలం అప్పమత్తా హుత్వా పుఞ్ఞకమ్మమేవ న కరోన్తి, పమాదినో హుత్వా పాపకమ్మమ్పి కరోన్తి. తస్మా వట్టే విచరన్తా సుఖమ్పి దుక్ఖమ్పి అనుభవన్తీ’’తి ధమ్మం దేసేసి.

రాజా ‘‘సామావతియా గేహం కిర ఝాయతీ’’తి సుత్వా వేగేనాగచ్ఛన్తోపి అదడ్ఢే సమ్పాపుణితుం నాసక్ఖి. ఆగన్త్వా పన గేహం నిబ్బాపేన్తో ఉప్పన్నబలవదోమనస్సో అమచ్చగణపరివుతో నిసీదిత్వా సామావతియా గుణే అనుస్సరన్తో, ‘‘కస్స ను ఖో ఇదం కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా – ‘‘మాగణ్డియాయ కారితం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘తాసేత్వా పుచ్ఛియమానా న కథేస్సతి, సణికం ఉపాయేన పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అమచ్చే ¶ ఆహ – ‘‘అమ్భో, అహం ఇతో పుబ్బే ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఆసఙ్కితపరిసఙ్కితోవ హోమి, సామావతీ మే నిచ్చం ఓతారమేవ గవేసతి, ఇదాని పన మే చిత్తం నిబ్బుతం భవిస్సతి, సుఖేన చ వసితుం లభిస్సామీ’’తి, తే ‘‘కేన ను ఖో, దేవ, ఇదం కత’’న్తి ఆహంసు. ‘‘మయి సినేహేన కేనచి కతం భవిస్సతీ’’తి. మాగణ్డియాపి సమీపే ఠితా తం సుత్వా, ‘‘నాఞ్ఞో కోచి కాతుం సక్ఖిస్సతి, మయా కతం, దేవ, అహం చూళపితరం ఆణాపేత్వా కారేసి’’న్తి ఆహ. ‘‘తం ఠపేత్వా అఞ్ఞో మయి సినేహో సత్తో నామ నత్థి, పసన్నోస్మి, వరం తే దమ్మి, అత్తనో ఞాతిగణం పక్కోసాపేహీ’’తి. సా ఞాతకానం సాసనం పహిణి – ‘‘రాజా మే పసన్నో వరం దేతి, సీఘం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి. రాజా ఆగతాగతానం మహన్తం సక్కారం కారేసి. తం దిస్వా తస్సా అఞ్ఞాతకాపి లఞ్జం దత్వా ‘‘మయం మాగణ్డియాయ ఞాతకా’’తి ఆగచ్ఛింసు. రాజా తే సబ్బే గాహాపేత్వా రాజఙ్గణే నాభిప్పమాణే ఆవాటే ఖణాపేత్వా తే తత్థ నిసీదాపేత్వా పంసూహి పూరేత్వా ఉపరి పలాలే వికిరాపేత్వా అగ్గిం దాపేసి. చమ్మస్స దడ్ఢకాలే అయనఙ్గలేన ¶ కసాపేత్వా ఖణ్డాఖణ్డం హీరాహీరం కారేసి. మాగణ్డియాయ ¶ సరీరతోపి తిఖిణేన ¶ సత్థేన ఘనఘనట్ఠానేసు మంసం ఉప్పాటేత్వా తేలకపాలం ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా పూవే వియ పచాపేత్వా తమేవ ఖాదాపేసి.

ధమ్మసభాయమ్పి భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘అననుచ్ఛవికం వత, ఆవుసో, ఏవరూపాయ సద్ధాయ పసన్నాయ ఉపాసికాయ ఏవరూపం మరణ’’న్తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖవే, ఇమస్మిం అత్తభావే సామావతిప్పముఖానం ఇత్థీనం ఏతం అయుత్తం సమ్పత్తం. పుబ్బే కతకమ్మస్స పన యుత్తమేవ ఏతాహి లద్ధ’’న్తి వత్వా, ‘‘కిం, భన్తే, ఏతాహి పుబ్బే కతం, తం ఆచిక్ఖథా’’తి తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే రాజగేహే నిబద్ధం అట్ఠ పచ్చేకబుద్ధా భుఞ్జన్తి. పఞ్చసతా ఇత్థియో తే ఉపట్ఠహన్తి. తేసు సత్త పచ్చేకబుద్ధా హిమవన్తం గచ్ఛన్తి, ఏకో నదీతీరే ఏకం తిణగహనం అత్థి, తత్థ ఝానం సమాపజ్జిత్వా నిసీది. అథేకదివసం రాజా పచ్చేకబుద్ధేసు గతేసు తా ఇత్థియో ఆదాయ నదియం ఉదకకీళం ¶ కీళితుం గతో. తత్థ తా ఇత్థియో దివసభాగం ఉదకే కీళిత్వా ఉత్తరిత్వా సీతపీళితా అగ్గిం విసిబ్బేతుకామా ‘‘అమ్హాకం అగ్గికరణట్ఠానం ఓలోకేథా’’తి అపరాపరం విచరన్తియో తం తిణగహనం దిస్వా, ‘‘తిణరాసీ’’తి సఞ్ఞాయ తం పరివారేత్వా ఠితా అగ్గిం అదంసు. తిణేసు ఝాయిత్వా పతన్తేసు పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా, ‘‘నట్ఠామ్హా, అమ్హాకం రఞ్ఞో పచ్చేకబుద్ధో ఝాయతి, రాజా ఞత్వా అమ్హే నాసేస్సతి, సుదడ్ఢం నం కరిస్సామా’’తి సబ్బా తా ఇత్థియో ఇతో చితో చ దారూని ఆహరిత్వా తస్స ఉపరి దారురాసిం కరింసు. మహాదారురాసి అహోసి. అథ నం ఆలిమ్పేత్వా, ‘‘ఇదాని ఝాయిస్సతీ’’తి పక్కమింసు. తా పఠమం అసఞ్చేతనికా హుత్వా కమ్మునా న బజ్ఝింసు, ఇదాని పచ్ఛా సఞ్చేతనాయ కమ్మునా బజ్ఝింసు. పచ్చేకబుద్ధం పన అన్తోసమాపత్తియం సకటసహస్సేహి దారూని ఆహరిత్వా ఆలిమ్పేన్తాపి ఉస్మాకారమత్తమ్పి గహేతుం న సక్కోన్తి. తస్మా సో సత్తమే దివసే ఉట్ఠాయ యథాసుఖం అగమాసి. తా తస్స కమ్మస్స కతత్తా బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన అత్తభావసతే ఇమినావ నియామేన గేహే ఝాయమానే ఝాయింసు. ఇదం ఏతాసం పుబ్బకమ్మన్తి.

ఏవం ¶ వుత్తే భిక్ఖూ సత్థారం పటిపుచ్ఛింసు – ‘‘ఖుజ్జుత్తరా పన, భన్తే, కేన కమ్మేన ఖుజ్జా జాతా, కేన కమ్మేన మహాపఞ్ఞా, కేన కమ్మేన సోతాపత్తిఫలం అధిగతా, కేన కమ్మేన పరేసం పేసనకారితా ¶ జాతా’’తి? భిక్ఖవే, తస్సేవ రఞ్ఞో బారాణసియం రజ్జం కరణకాలే స్వేవ ¶ పచ్చేకబుద్ధో థోకం ఖుజ్జధాతుకో అహోసి. అథేకా ఉపట్ఠాయికా ఇత్థీ కమ్బలం పారుపిత్వా సువణ్ణసరణం గహేత్వా, ‘‘అమ్హాకం పచ్చేకబుద్ధో ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ విచరతీ’’తి ఖుజ్జా హుత్వా తస్స విచరణాకారం దస్సేసి. తస్స నిస్సన్దేన ఖుజ్జా జాతా. తే పన పచ్చేకబుద్ధే పఠమదివసే రాజగేహే నిసీదాపేత్వా పత్తే గాహాపేత్వా పాయాసస్స పూరేత్వా దాపేసి. ఉణ్హపాయాసస్స పూరే పత్తే పచ్చేకబుద్ధా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా గణ్హన్తి. సా ఇత్థీ తే తథా కరోన్తే దిస్వా అత్తనో సన్తకాని అట్ఠ దన్తవలయాని దత్వా, ‘‘ఇధ ఠపేత్వా గణ్హథా’’తి ఆహ. తేసు తథా కత్వా తం ఓలోకేత్వా ఠితేసు తేసం అధిప్పాయం ఞత్వా, ‘‘నత్థి, భన్తే, అమ్హాకం ఏతేహి అత్థో. తుమ్హాకఞ్ఞేవ ఏతాని పరిచ్చత్తాని, గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే గహేత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమంసు. అజ్జతనాపి తాని వలయాని అరోగానేవ. సా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఇదాని తిపిటకధరా మహాపఞ్ఞా జాతా. పచ్చేకబుద్ధానం కతఉపట్ఠానస్స నిస్సన్దేన పన సోతాపత్తిఫలం పత్తా. ఇదమస్సా బుద్ధన్తరే పుబ్బకమ్మం.

కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పన ఏకా బారాణసిసేట్ఠినో ధీతా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ ఆదాసం గహేత్వా అత్తానం అలఙ్కరోన్తీ నిసీది. అథస్సా విస్సాసికా ఏకా ఖీణాసవా ¶ భిక్ఖునీ తం దట్ఠుం అగమాసి. భిక్ఖునియో హి ఖీణాసవాపి సాయన్హసమయే ఉపట్ఠాకకులాని దట్ఠుకామా హోన్తి. తస్మిం పన ఖణే సేట్ఠిధీతాయ సన్తికే కాచి పేసనకారికా నత్థి, సా ‘‘వన్దామి, అయ్యే, ఏతం తావ మే పసాధనపేళకం గహేత్వా దేథా’’తి ఆహ. థేరీ చిన్తేసి – ‘‘సచస్సా ఇమం గణ్హిత్వా న దస్సామి, మయి ఆఘాతం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తిస్సతి. సచే పన దస్సామి, పరస్స పేసనకారికా హుత్వా నిబ్బత్తిస్సతి. నిరయసన్తాపతో ఖో పన పరస్స పేసనభావోవ సేయ్యో’’తి. ‘‘సా అనుదయం పటిచ్చ తం గహేత్వా తస్సా అదాసి. తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన పరేసం పేసనకారికా జాతా’’తి.

అథ ¶ పునేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో గేహే అగ్గినా ఝాయింసు, మాగణ్డియాయ ఞాతకా ఉపరి పలాలగ్గిం దత్వా అయనఙ్గలేహి భిన్నా, మాగణ్డియా పక్కుథితతేలే పక్కా, కే ను ఖో ఏత్థ జీవన్తి నామ, కే మతా నామా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, యే కేచి పమత్తా, తే వస్ససతం జీవన్తాపి మతాయేవ నామ. యే అప్పమత్తా, తే మతాపి జీవన్తియేవ. తస్మా మాగణ్డియా జీవన్తీపి మతాయేవ నామ, సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో మతాపి జీవన్తియేవ నామ. న హి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా మరన్తి నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౨౧.

‘‘అప్పమాదో ¶ ¶ అమతపదం, పమాదో మచ్చునో పదం;

అప్పమత్తా న మీయన్తి, యే పమత్తా యథా మతా.

౨౨.

‘‘ఏవం విసేసతో ఞత్వా, అప్పమాదమ్హి పణ్డితా;

అప్పమాదే పమోదన్తి, అరియానం గోచరే రతా.

౨౩.

‘‘తే ఝాయినో సాతతికా, నిచ్చం దళ్హపరక్కమా;

ఫుసన్తి ధీరా నిబ్బానం, యోగక్ఖేమం అనుత్తర’’న్తి.

తత్థ అప్పమాదోతి పదం మహన్తం అత్థం దీపేతి, మహన్తం అత్థం గహేత్వా తిట్ఠతి. సకలమ్పి హి తేపిటకం బుద్ధవచనం ఆహరిత్వా కథియమానం అప్పమాదపదమేవ ఓతరతి. తేన వుత్తం –

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, యాని కానిచి జఙ్గలానం పాణానం పదజాతాని, సబ్బాని తాని హత్థిపదే సమోధానం గచ్ఛన్తి, హత్థిపదం తేసం అగ్గమక్ఖాయతి యదిదం మహన్తత్తేన. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బేతే అప్పమాదమూలకా అప్పమాదసమోసరణా, అప్పమాదో తేసం ధమ్మానం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౪౦).

సో పనేస అత్థతో సతియా అవిప్పవాసో నామ. నిచ్చం ఉపట్ఠితాయ సతియా చేతం నామం. అమతపదన్తి అమతం వుచ్చతి నిబ్బానం. తఞ్హి అజాతత్తా ను జీయతి న మీయతి, తస్మా అమతన్తి వుచ్చతి. పజ్జన్తి ఇమినాతి పదం, అమతం ¶ పాపుణన్తీతి అత్థో. అమతస్స పదం అమతపదం, అమతస్స అధిగమూపాయోతి వుత్తం హోతి, పమాదోతి పమజ్జనభావో, ముట్ఠస్సతిసఙ్ఖాతస్స సతియా వోసగ్గస్సేతం నామం. మచ్చునోతి ¶ మరణస్స. పదన్తి ఉపాయో మగ్గో. పమత్తో హి జాతిం నాతివత్తతి, జాతో జీయతి చేవ మీయతి చాతి పమాదో మచ్చునో పదం నామ హోతి, మరణం ఉపేతి. అప్పమత్తా న మీయన్తీతి సతియా సమన్నాగతా హి అప్పమత్తా న మరన్తి. అజరా అమరా హోన్తీతి న సల్లక్ఖేతబ్బం. న హి కోచి సత్తో అజరో అమరో నామ అత్థి, పమత్తస్స పన వట్టం నామ అపరిచ్ఛిన్నం, అప్పమత్తస్స పరిచ్ఛిన్నం. తస్మా పమత్తా జాతిఆదీహి అపరిముత్తత్తా జీవన్తాపి మతాయేవ నామ. అప్పమత్తా పన అప్పమాదలక్ఖణం వడ్ఢేత్వా ఖిప్పం మగ్గఫలాని సచ్ఛికత్వా దుతియతతియఅత్తభావేసు న నిబ్బత్తన్తి. తస్మా తే జీవన్తాపి మతాపి న మీయన్తియేవ నామ. యే పమత్తా యథా మతాతి యే పన సత్తా పమత్తా, తే పమాదమరణేన మతత్తా, యథా హి జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదేన మతా దారుక్ఖన్ధసదిసా అపగతవిఞ్ఞాణా ¶ , తథేవ హోన్తి. తేసమ్పి హి మతానం వియ గహట్ఠానం తావ ‘‘దానం దస్సామ, సీలం రక్ఖిస్సామ, ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామా’’తి ఏకచిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతి, పబ్బజితానమ్పి ‘‘ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తాదీని పూరేస్సామ, ధుతఙ్గాని సమాదియిస్సామ, భావనం వడ్ఢేస్సామా’’తి న ఉప్పజ్జతీతి మతేన తే కిం నానాకరణావ హోన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘యే పమత్తా యథా మతా’’తి.

ఏవం విసేసతో ఞత్వాతి పమత్తస్స వట్టతో నిస్సరణం నత్థి, అప్పమత్తస్స అత్థీతి ఏవం ¶ విసేసతోవ జానిత్వా. కే పనేతం విసేసం జానన్తీతి? అప్పమాదమ్హి పణ్డితాతి యే పణ్డితా మేధావినో సప్పఞ్ఞా అత్తనో అప్పమాదే ఠత్వా అప్పమాదం వడ్ఢేన్తి, తే ఏవం విసేసకారణం జానన్తి. అప్పమాదే పమోదన్తీతి తే ఏవం ఞత్వా తస్మిం అత్తనో అప్పమాదే పమోదన్తి, పహంసితముఖా తుట్ఠపహట్ఠా హోన్తి. అరియానం గోచరే రతాతి తే ఏవం అప్పమాదే పమోదన్తా తం అప్పమాదం వడ్ఢేత్వా అరియానం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం గోచరసఙ్ఖాతే చతుసతిపట్ఠానాదిభేదే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే నవవిధలోకుత్తరధమ్మే చ రతా నిరతా, అభిరతా హోన్తీతి అత్థో.

తే ¶ ఝాయినోతి తే అప్పమత్తా పణ్డితా అట్ఠసమాపత్తిసఙ్ఖాతేన ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానేన విపస్సనామగ్గఫలసఙ్ఖాతేన లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన చాతి దువిధేనపి ఝానేన ఝాయినో. సాతతికాతి అభినిక్ఖమనకాలతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా సతతం పవత్తకాయికచేతసికవీరియా. నిచ్చం దళ్హపరక్కమాతి యం తం పురిసథామేన పురిసవీరియేన పురిసపరక్కమేన పత్తబ్బం, న తం అపాపుణిత్వా వీరియస్స సణ్ఠానం భవిస్సతీతి ఏవరూపేన వీరియేన అన్తరా అనోసక్కిత్వా నిచ్చప్పవత్తేన దళ్హపరక్కమేన సమన్నాగతా. ఫుసన్తీతి ఏత్థ ద్వే ఫుసనా ఞాణఫుసనా చ, విపాకఫుసనా చ. తత్థ చత్తారో మగ్గా ఞాణఫుసనా నామ, చత్తారి ఫలాని విపాకఫుసనా నామ. తేసు ఇధ విపాకఫుసనా అధిప్పేతా. అరియఫలేన నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తో ¶ ధీరా పణ్డితా తాయ విపాకఫుసనాయ ఫుసన్తి, నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తి. యోగక్ఖేమం అనుత్తరన్తి యే చత్తారో యోగా మహాజనం వట్టే ఓసీదాపేన్తి, తేహి ఖేమం నిబ్భయం సబ్బేహి లోకియలోకుత్తరధమ్మేహి సేట్ఠత్తా అనుత్తరన్తి.

దేసనాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

సామావతీవత్థు పఠమం.

౨. కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు

ఉట్ఠానవతోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో కుమ్భఘోసకం ఆరబ్భ కథేసి. రాజగహనగరస్మిఞ్హి రాజగహసేట్ఠినో గేహే అహివాతరోగో ఉప్పజ్జి, తస్మిం ఉప్పన్నే మక్ఖికా ఆదిం కత్వా యావ గావా పఠమం తిరచ్ఛానగతా మరన్తి, తతో దాసకమ్మకరో, సబ్బపచ్ఛా గేహసామికా, తస్మా సో రోగో సబ్బపచ్ఛా సేట్ఠిఞ్చ జాయఞ్చ గణ్హి. తే రోగేన ఫుట్ఠా పుత్తం సన్తికే ఠితం ఓలోకేత్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి తం ఆహంసు – ‘‘తాత, ఇమస్మిం కిర రోగే ఉప్పన్నే భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయన్తావ జీవితం లభన్తి, త్వం అమ్హే అనోలోకేత్వా పలాయిత్వా జీవన్తో పునాగన్త్వా అమ్హాకం అసుకట్ఠానే నామ చత్తాలీస ధనకోటియో ¶ నిదహిత్వా ఠపితా, తా ఉద్ధరిత్వా జీవికం కప్పేయ్యాసీ’’తి. సో ¶ తేసం వచనం సుత్వా రుదమానో మాతాపితరో వన్దిత్వా మరణభయభీతో భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయిత్వా పబ్బతగహనం గన్త్వా ద్వాదస వస్సాని తత్థ వసిత్వా మాతాపితువసనట్ఠానం పచ్చాగఞ్ఛి.

అథ నం దహరకాలే గన్త్వా పరూళ్హకేసమస్సుకాలే ఆగతత్తా న కోచి సఞ్జాని. సో మాతాపితూహి దిన్నసఞ్ఞావసేన ధనట్ఠానం గన్త్వా ధనస్స అరోగభావం ఞత్వా చిన్తేసి – ‘‘మం న కోచి సఞ్జానాతి, సచాహం ధనం ఉద్ధరిత్వా వలఞ్జిస్సామి, ‘ఏకేన దుగ్గతేన నిధి ఉద్ధటో’తి మం గహేత్వా విహేఠేయ్యుం, యంనూనాహం భతిం కత్వా జీవేయ్య’’న్తి. అథేకం పిలోతికం నివాసేత్వా, ‘‘అత్థి కోచి భతకేన అత్థికో’’తి పుచ్ఛన్తో భతకవీథిం పాపుణి. అథ నం భతకా దిస్వా, ‘‘సచే అమ్హాకం ఏకం కమ్మం కరిస్ససి, భత్తవేతనం తే దస్సామా’’తి ఆహంసు. ‘‘కిం కమ్మం నామా’’తి? ‘‘పబోధనచోదనకమ్మం. సచే ఉస్సహసి, పాతోవ ఉట్ఠాయ ‘తాతా, ఉట్ఠహథ, సకటాని సన్నయ్హథ, గోణే యోజేథ, హత్థిఅస్సానం తిణత్థాయ గమనవేలా; అమ్మా, తుమ్హేపి ఉట్ఠహథ, యాగుం పచథ, భత్తం పచథా’తి విచరిత్వా ఆరోచేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథస్స వసనత్థాయ ఏకం ఘరం అదంసు. సో దేవసికం తం కమ్మం అకాసి.

అథస్స ఏకదివసం రాజా బిమ్బిసారో సద్దమస్సోసి. సో పన సబ్బరవఞ్ఞూ అహోసి. తస్మా ‘‘మహాధనస్స పురిసస్సేస సద్దో’’తి ఆహ. అథస్స సన్తికే ఠితా ఏకా పరిచారికా ‘‘రాజా యం వా ¶ తం వా న కథేస్సతి, ఇదం మయా ఞాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘గచ్ఛ, తాత, ఏతం జానాహీ’’తి ఏకం పురిసం పహిణి. సో వేగేన గన్త్వా తం దిస్వా ఆగన్త్వా, ‘‘ఏకో భతకానం భతికారకో కపణమనుస్సో ఏసో’’తి ఆరోచేసి. రాజా తస్స వచనం సుత్వా తుణ్హీ హుత్వా దుతియదివసేపి తతియదివసేపి తం తస్స సద్దం సుత్వా తథేవ ఆహ. సాపి పరిచారికా ¶ తథేవ చిన్తేత్వా పునప్పునం పేసేత్వా, ‘‘కపణమనుస్సో ఏసో’’తి వుత్తే చిన్తేసి – ‘‘రాజా ‘కపణమనుస్సో ఏసో’తి వచనం సుత్వాపి న సద్దహతి, పునప్పునం ‘మహాధనస్స పురిసస్సేస సద్దో’తి వదతి, భవితబ్బమేత్థ కారణేన, యథాసభావతో ఏతం ఞాతుం వట్టతీ’’తి. సా రాజానం ఆహ, ‘‘దేవ ¶ , అహం సహస్సం లభమానా ధీతరం ఆదాయ గన్త్వా ఏతం ధనం రాజకులం పవేసేస్సామీ’’తి. రాజా తస్సా సహస్సం దాపేసి.

సా తం గహేత్వా ధీతరం ఏకం మలినధాతుకం వత్థం నివాసాపేత్వా తాయ సద్ధిం రాజగేహతో నిక్ఖమిత్వా మగ్గపటిపన్నా వియ భతకవీథిం గన్త్వా ఏకం ఘరం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మ, మయం మగ్గపటిపన్నా, ఏకాహద్వీహం ఇధ విస్సమిత్వా గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘అమ్మ, బహూని ఘరమానుసకాని, న సక్కా ఇధ వసితుం, ఏతం కుమ్భఘోసకస్స గేహం తుచ్ఛం, తత్థ గచ్ఛథా’’తి. సా తత్థ గన్త్వా, ‘‘సామి, మయం మగ్గపటిపన్నకా, ఏకాహద్వీహం ఇధ వసిస్సామా’’తి వత్వా తేన పునప్పునం పటిక్ఖిత్తాపి, ‘‘సామి, అజ్జేకదివసమత్తం వసిత్వా పాతోవ గమిస్సామా’’తి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛి. సా తత్థేవ వసిత్వా పునదివసే తస్స అరఞ్ఞగమనవేలాయ, ‘‘సామి, తవ నివాపం దత్వా యాహి ¶ , ఆహారం తే పచిస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘అలం, అమ్మ, అహమేవ పచిత్వా భుఞ్జిస్సామీ’’తి వుత్తే పునప్పునం నిబన్ధిత్వా తేన దిన్నే గహితమత్తకేయేవ కత్వా అన్తరాపణతో భాజనాని చేవ పరిసుద్ధతణ్డులాదీని చ ఆహరాపేత్వా రాజకులే పచననియామేన సుపరిసుద్ధం ఓదనం, సాధురసాని చ ద్వే తీణి సూపబ్యఞ్జనాని పచిత్వా తస్స అరఞ్ఞతో ఆగతస్స అదాసి. అథ నం భుఞ్జిత్వా ముదుచిత్తతం ఆపన్నం ఞత్వా, ‘‘సామి, కిలన్తమ్హ, ఏకాహద్వీహం ఇధేవ హోమా’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

అథస్స సాయమ్పి పునదివసేపి మధురభత్తం పచిత్వా అదాసి. అథ ముదుచిత్తతం తస్స ఞత్వా ‘‘సామి, కతిపాహం ఇధేవ వసిస్సామా’’తి. తత్థ వసమానా తిఖిణేన సత్థేన తస్స మఞ్చవాణం హేట్ఠాఅటనియం తహం తహం ఛిన్ది. మఞ్చో తస్మిం ఆగన్త్వా నిసిన్నమత్తేయేవ హేట్ఠా ఓలమ్బి. సో ‘‘కస్మా అయం మఞ్చో ఏవం ఛిజ్జిత్వా గతో’’తి ఆహ. ‘‘సామి, దహరదారకే వారేతుం న సక్కోమి, ఏత్థేవ సన్నిపతన్తీ’’తి. ‘‘అమ్మ, ఇదం మే దుక్ఖం తుమ్హే నిస్సాయ జాతం. అహఞ్హి పుబ్బే కత్థచి గచ్ఛన్తో ద్వారం పిదహిత్వా గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, తాత, వారేతుం న సక్కోమీ’’తి. సా ఇమినావ నియామేన ద్వే తయో దివసే ఛిన్దిత్వా తేన ఉజ్ఝాయిత్వా ఖీయిత్వా వుచ్చమానాపి తథేవ వత్వా పున ఏకం ద్వే రజ్జుకే ఠపేత్వా సేసే ఛిన్ది. తం దివసం ¶ తస్మిం నిసిన్నమత్తేయేవ సబ్బం వాణం భూమియం పతి, సీసం జణ్ణుకేహి సద్ధిం ఏకతో అహోసి, సో ఉట్ఠాయ, ‘‘కిం కరోమి, ఇదాని కుహిం గమిస్సామి ¶ , నిపజ్జనమఞ్చస్సపి తుమ్హేహి అసామికో ¶ వియ కతోమ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తాత, కిం కరోమి, పటివిస్సకదారకే వారేతుం న సక్కోమి, హోతు, మా చిన్తయి, ఇమాయ నామ వేలాయ కుహిం గమిస్ససీ’’తి ధీతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అమ్మ, తవ భాతికస్స నిపజ్జనోకాసం కరోహీ’’తి ఆహ. సా ఏకపస్సే సయిత్వా ‘‘ఇధాగచ్ఛ, సామీ’’తి ఆహ. ఇతరోపి నం ‘‘గచ్ఛ, తాత, భగినియా సద్ధిం నిపజ్జా’’తి వదేసి. సో తాయ సద్ధిం ఏకమఞ్చే నిపజ్జిత్వా తం దివసఞ్ఞేవ సన్థవం అకాసి, కుమారికా పరోది. అథ నం మాతా పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అమ్మ, రోదసీ’’తి? ‘‘అమ్మ, ఇదం నామ జాత’’న్తి. ‘‘హోతు, అమ్మ, కిం సక్కా కాతుం, తయాపి ఏకం భత్తారం ఇమినాపేకం పాదపరిచారికం లద్ధుం వట్టతీ’’తి తం జామాతరం అకాసి. తే సమగ్గవాసం వసింసు.

సా కతిపాహచ్చయేన రఞ్ఞో సాసనం పేసేసి – ‘‘భతకవీథియం ఛణం కరోన్తు. యస్స పన ఘరే ఛణో న కరీయతి, తస్స ఏత్తకో నామ దణ్డోతి ఘోసనం కారేతూ’’తి. రాజా తథా కారేసి. అథ నం సస్సు ఆహ – ‘‘తాత, భతకవీథియం రాజాణాయ ఛణో కత్తబ్బో జాతో, కిం కరోమా’’తి? ‘‘అమ్మ, అహం భతిం కరోన్తోపి జీవితుం న సక్కోమి, కిం కరిస్సామీ’’తి? ‘‘తాత, ఘరావాసం వసన్తా నామ ఇణమ్పి గణ్హన్తి, రఞ్ఞో ¶ ఆణా అకాతుం న లబ్భా. ఇణతో నామ యేన కేనచి ఉపాయేన ముచ్చితుం సక్కా, గచ్ఛ, కుతోచి ఏకం వా ద్వే వా కహాపణే ఆహరా’’తి ఆహ. సో ఉజ్ఝాయన్తో ఖీయన్తో గన్త్వా చత్తాలీసకోటిధనట్ఠానతో ఏకమేవ కహాపణం ఆహరి. సా తం కహాపణం రఞ్ఞో పేసేత్వా అత్తనో కహాపణేన ఛణం కత్వా పున కతిపాహచ్చయేన తథేవ సాసనం పహిణి. పున రాజా తథేవ ‘‘ఛణం కరోన్తు, అకరోన్తానం ఏత్తకో దణ్డో’’తి ఆణాపేసి. పునపి సో తాయ తథేవ వత్వా నిప్పీళియమానో గన్త్వా తయో కహాపణే ఆహరి. సా తేపి కహాపణే రఞ్ఞో పేసేత్వా పున కతిపాహచ్చయేన తథేవ సాసనం పహిణి – ‘‘ఇదాని పురిసే పేసేత్వా ఇమం పక్కోసాపేతూ’’తి. రాజా పేసేసి. పురిసా గన్త్వా, ‘‘కుమ్భఘోసకో నామ కతరో’’తి పుచ్ఛిత్వా పరియేసన్తా తం దిస్వా ‘‘ఏహి, భో రాజా, తం పక్కోసతీ’’తి ఆహంసు. సో భీతో ‘‘న మం రాజా జానాతీ’’తిఆదీని వత్వా గన్తుం న ఇచ్ఛి. అథ నం బలక్కారేన హత్థాదీసు గహేత్వా ¶ ఆకడ్ఢింసు. సా ఇత్థీ తే దిస్వా, ‘‘అరే, దుబ్బినీతా, తుమ్హే మమ జామాతరం హత్థాదీసు గహేతుం అననుచ్ఛవికా’’తి తజ్జేత్వా, ‘‘ఏహి, తాత, మా భాయి, రాజానం దిస్వా తవ హత్థాదిగాహకానం హత్థేయేవ ఛిన్దాపేస్సామీ’’తి ధీతరం ఆదాయ పురతో హుత్వా రాజగేహం పత్వా వేసం పరివత్తేత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. ఇతరమ్పి పరికడ్ఢిత్వా ఆనయింసుయేవ.

అథ నం వన్దిత్వా ఠితం రాజా ఆహ – ‘‘త్వం కుమ్భఘోసకో నామా’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి ¶ . ‘‘కిం కారణా మహాధనం వఞ్చేత్వా ఖాదసీ’’తి ¶ ? ‘‘కుతో మే, దేవ, ధనం భతిం కత్వా జీవన్తస్సా’’తి? ‘‘మా ఏవం కరి, కిం అమ్హే వఞ్చేసీ’’తి? ‘‘న వఞ్చేమి, దేవ, నత్థి మే ధన’’న్తి. అథస్స రాజా తే కహాపణే దస్సేత్వా, ‘‘ఇమే కస్స కహాపణా’’తి ఆహ. సో సఞ్జానిత్వా, ‘‘అహో బాలోమ్హి, కథం ను ఖో ఇమే రఞ్ఞో హత్థం పత్తా’’తి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో తా ద్వేపి పటిమణ్డితపసాధనా గబ్భద్వారమూలే ఠితా దిస్వా, ‘‘భారియం వతిదం కమ్మం, ఇమాహి రఞ్ఞా పయోజితాహి భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేసి. అథ నం రాజా ‘‘వదేహి, భో, కస్మా ఏవం కరోసీ’’తి ఆహ. ‘‘నిస్సయో మే నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘మాదిసో నిస్సయో భవితుం న వట్టతీ’’తి. ‘‘కల్యాణం, దేవ, సచే మే దేవో అవస్సయో హోతీ’’తి. ‘‘హోమి, భో, కిత్తకం తే ధన’’న్తి? ‘‘చత్తాలీసకోటియో, దేవా’’తి. ‘‘కిం లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సకటాని దేవా’’తి? రాజా అనేకసతాని సకటాని యోజాపేత్వా పహిణిత్వా తం ధనం ఆహరాపేత్వా రాజఙ్గణే రాసిం కారాపేత్వా రాజగహవాసినో సన్నిపాతాపేత్వా, ‘‘అత్థి కస్సచి ఇమస్మిం నగరే ‘‘ఏత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘కిం పనస్స కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సక్కారం, దేవా’’తి వుత్తే మహన్తేన సక్కారేన తం సేట్ఠిట్ఠానే ఠపేత్వా ధీతరం తస్సేవ దత్వా తేన సద్ధిం సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, పస్సథిమం పురిసం, ఏవరూపో ధితిమా నామ నత్థి, చత్తాలీసకోటివిభవో హోన్తోపి ఉప్పిలావితాకారం వా అస్మిమానమత్తం వా న కరోతి, కపణో వియ పిలోతికం ¶ నివాసేత్వా భతకవీథియం భతిం కత్వా జీవన్తో మయా ఇమినా నామ ఉపాయేన ఞాతో. జానిత్వా చ పన పక్కోసాపేత్వా సధనభావం సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా తం ధనం ఆహరాపేత్వా ¶ సేట్ఠిట్ఠానే ఠపితో, ధీతా చస్స మయా దిన్నా. భన్తే, మయా చ ఏవరూపో ధితిమా న దిట్ఠపుబ్బో’’తి ఆహ.

తం సుత్వా సత్థా ‘‘ఏవం జీవన్తస్స జీవికం ధమ్మికజీవికం నామ, మహారాజ, చోరికాదికమ్మం పన ఇధలోకే చేవ పీళేతి హింసేతి, పరలోకే చ, తతోనిదానం సుఖం నామ నత్థి. పురిసస్స హి ధనపారిజుఞ్ఞకాలే కసిం వా భతిం వా కత్వా జీవికమేవ ధమ్మికజీవికం నామ. ఏవరూపస్స హి వీరియసమ్పన్నస్స సతిసమ్పన్నస్స కాయవాచాహి పరిసుద్ధకమ్మస్స పఞ్ఞాయ నిసమ్మకారినో కాయాదీహి సఞ్ఞతస్స ధమ్మజీవికం జీవన్తస్స సతిఅవిప్పవాసే ఠితస్స ఇస్సరియం వడ్ఢతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౪.

‘‘ఉట్ఠానవతో సతీమతో,

సుచికమ్మస్స నిసమ్మకారినో;

సఞ్ఞతస్స ¶ ధమ్మజీవినో,

అప్పమత్తస్స యసోభివడ్ఢతీ’’తి.

తత్థ ఉట్ఠానవతోతి ఉట్ఠానవీరియవన్తస్స. సతిమతోతి సతిసమ్పన్నస్స. సుచికమ్మస్సాతి నిద్దోసేహి నిరపరాధేహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతస్స. నిసమ్మకారినోతి ఏవఞ్చే భవిస్సతి, ఏవం కరిస్సామీతి వా, ఇమస్మిం కమ్మే ఏవం కతే ఇదం నామ భవిస్సతీతి వా ఏవం నిదానం సల్లక్ఖేత్వా రోగతికిచ్ఛనం ¶ వియ సబ్బకమ్మాని నిసామేత్వా ఉపధారేత్వా కరోన్తస్స. సఞ్ఞతస్సాతి కాయాదీహి సఞ్ఞతస్స నిచ్ఛిద్దస్స. ధమ్మజీవినోతి అగారికస్స తులాకూటాదీని వజ్జేత్వా కసిగోరక్ఖాదీహి, అనగారికస్స వేజ్జకమ్మదూతకమ్మాదీని వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన భిక్ఖాచరియాయ జీవికం కప్పేన్తస్స. అప్పమత్తస్సాతి అవిప్పవుత్థసతినో. యసోభివడ్ఢతీతి ఇస్సరియభోగసమ్పన్నసఙ్ఖాతో చేవ కిత్తివణ్ణభణనసఙ్ఖాతో చ యసో అభివడ్ఢతీతి.

గాథాపరియోసానే కుమ్భఘోసకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. ఏవం మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు దుతియం.

౩. చూళపన్థకత్థేరవత్థు

ఉట్ఠానేనప్పమాదేనాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో చూళపన్థకత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజగహే కిర ధనసేట్ఠికులస్స ధీతా వయప్పత్తకాలే మాతాపితూహి సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే అతివియ రక్ఖియమానా యోబ్బనమదమత్తతాయ పురిసలోలా హుత్వా అత్తనో ¶ దాసేనేవ సద్ధిం సన్థవం కత్వా, ‘‘అఞ్ఞేపి మే ఇదం కమ్మం జానేయ్యు’’న్తి భీతా ఏవమాహ – ‘‘అమ్హేహి ఇమస్మిం ఠానే న సక్కా వసితుం. సచే మే మాతాపితరో ఇమం దోసం జానిస్సన్తి, ఖణ్డాఖణ్డికం మం కరిస్సన్తి. విదేసం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి. తే హత్థసారం గహేత్వా అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా, ‘‘యత్థ వా తత్థ వా అఞ్ఞేహి అజాననట్ఠానం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి ఉభోపి అగమంసు. తేసం ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం సంవాసమన్వాయ తస్సా కుచ్ఛిస్మిం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా గబ్భపరిపాకం ఆగమ్మ తేన సద్ధిం మన్తేసి, ‘‘గబ్భో మే పరిపాకం గతో, ఞాతిబన్ధువిరహితే ¶ ఠానే గబ్భవుట్ఠానం నామ ఉభిన్నమ్పి అమ్హాకం దుక్ఖావహం, కులగేహమేవ గచ్ఛామా’’తి. సో ‘‘సచాహం తత్థ గమిస్సామి, జీవితం మే నత్థీ’’తి భయేన ‘‘అజ్జ గచ్ఛామ, స్వే గచ్ఛామా’’తి దివసే అతిక్కామేసి. సా చిన్తేసి – ‘‘అయం బాలో అత్తనో దోసమహన్తతాయ గన్తుం న ఉస్సహతి, మాతాపితరో నామ ఏకన్తహితావ, అయం గచ్ఛతు వా, మా వా, అహం గమిస్సామీ’’తి. సా తస్మిం గేహా నిక్ఖన్తే గేహపరిక్ఖారం పటిసామేత్వా అత్తనో కులఘరం గతభావం అనన్తరగేహవాసీనం ఆరోచేత్వా మగ్గం పటిపజ్జి.

సోపి ఘరం ఆగన్త్వా తం అదిస్వా పటివిస్సకే పుచ్ఛిత్వా, ‘‘సా కులఘరం గతా’’తి సుత్వా వేగేన అనుబన్ధిత్వా అన్తరామగ్గే సమ్పాపుణి. తస్సాపి తత్థేవ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సో ‘‘కిం ఇదం, భద్దే’’తి ¶ పుచ్ఛి. ‘‘సామి, మే ఏకో పుత్తో జాతో’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కరిస్సామా’’తి? ‘‘యస్సత్థాయ మయం కులఘరం గచ్ఛేయ్యామ, తం కమ్మం అన్తరామగ్గేవ నిప్ఫన్నం, తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సామ, నివత్తిస్సామా’’తి ద్వేపి ఏకచిత్తా హుత్వా నివత్తింసు. తస్స చ దారకస్స పన్థే జాతత్తా పన్థకోతి నామం కరింసు. తస్సా నచిరస్సేవ అపరోపి గబ్భో పతిట్ఠహి. సబ్బం ¶ పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. తస్సపి దారకస్స పన్థే జాతత్తా పఠమజాతస్స మహాపన్థకోతి నామం కత్వా ఇతరస్స చూళపన్థకోతి నామం కరింసు. తే ద్వేపి దారకే గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతా. తేసం తత్థ వసన్తానం మహాపన్థకదారకో అఞ్ఞే దారకే ‘‘చూళపితా మహాపితాతి, అయ్యకో అయ్యికా’’తి చ వదన్తే సుత్వా మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞే దారకా ‘అయ్యకో అయ్యికా’తిపి, ‘మహాపితా చూళపితా’తిపి వదన్తి, కచ్చి అమ్హాకఞ్ఞేవ ఞాతకా నత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాత, అమ్హాకం ఏత్థ ఞాతకా నత్థి. రాజగహనగరే పన వో ధనసేట్ఠి నామ అయ్యకో, తత్థ అమ్హాకం బహూ ఞాతకా’’తి. ‘‘కస్మా తత్థ న గచ్ఛథ, అమ్మా’’తి? సా అత్తనో అగమనకారణం పుత్తస్స అకథేత్వా పుత్తేసు పునప్పునం కథేన్తేసు సామికం ఆహ – ‘‘ఇమే దారకా ¶ మం అతివియ కిలమేన్తి, కిం నో మాతాపితరో దిస్వా మంసం ఖాదిస్సన్తి, ఏహి, దారకానం అయ్యకకులం దస్సేస్సామా’’తి? ‘‘అహం సమ్ముఖా భవితుం న సక్ఖిస్సామి, తే పన నయిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు యేన కేనచి ఉపాయేన దారకానం అయ్యకకులమేవ దట్ఠుం వట్టతీ’’తి. ద్వేపి జనా దారకే ఆదాయ అనుపుబ్బేన రాజగహం పత్వా నగరద్వారే ఏకిస్సా సాలాయ పవిసిత్వా దారకమాతా ద్వే దారకే గహేత్వా అత్తనో ఆగతభావం మాతాపితూనం ఆరోచాపేసి. తే తం సాసనం సుత్వా, ‘‘సంసారే విచరన్తానం న పుత్తో న ధీతా భూతపుబ్బా నామ నత్థి, తే అమ్హాకం మహాపరాధికా, న సక్కా తేహి అమ్హాకం చక్ఖుపథే ఠాతుం, ఏత్తకం నామ ధనం గహేత్వా ద్వేపి జనా ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా జీవన్తు, దారకే పన ఇధ పేసేన్తూ’’తి ధనం దత్వా దూతం పాహేసుం.

తేహి ¶ పేసితం ధనం గహేత్వా దారకే ఆగతదూతానఞ్ఞేవ హత్థే దత్వా పహిణింసు. దారకా అయ్యకకులే వడ్ఢన్తి. తేసు చూళపన్థకో అతిదహరో, మహాపన్థకో పన అయ్యకేన సద్ధిం దసబలస్స ధమ్మకథం సోతుం గచ్ఛతి. తస్స నిచ్చం సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి. సో అయ్యకం ఆహ – ‘‘సచే మం అనుజానేయ్యాథ, అహం పబ్బజేయ్య’’న్తి ¶ . ‘‘కిం వదేసి, తాత, సకలస్స లోకస్సపి మే పబ్బజ్జాతో తవ పబ్బజ్జా భద్దికా. సచే సక్కోసి పబ్బజాహీ’’తి. తం ¶ సత్థు సన్తికం నేత్వా, ‘‘కిం, గహపతి, దారకో తే లద్ధో’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే, అయం మే నత్తా తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజితుకామో’’తి ఆహ. సత్థా అఞ్ఞతరం పిణ్డపాతచారికం భిక్ఖుం ‘‘ఇమం దారకం పబ్బాజేహీ’’తి ఆణాపేసి. థేరో తస్స తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. సో బహుం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పదం లభిత్వా యోనిసోమనసికారేన కమ్మట్ఠానం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి. సో ఝానసుఖేన ఫలసుఖేన వీతినామేన్తో చిన్తేసి – ‘‘సక్కా ను ఖో ఇదం సుఖం చూళపన్థకస్స దాతు’’న్తి! తతో అయ్యకసేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవమాహ – ‘‘మహాసేట్ఠి, సచే అనుజానేయ్యాథ, అహం చూళపన్థకం పబ్బాజేయ్య’’న్తి. ‘‘పబ్బాజేథ, భన్తే’’తి. సేట్ఠి కిర సాసనే చ సుప్పసన్నో, ‘‘కతరధీతాయ వో ఏతే పుత్తా’’తి పుచ్ఛియమానో చ ‘‘పలాతధీతాయా’’తి వత్తుం లజ్జతి, తస్మా సుఖేనేవ తేసం పబ్బజ్జం అనుజాని. థేరో చూళపన్థకం పబ్బాజేత్వా ¶ సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. సో పబ్బజిత్వావ దన్ధో అహోసి.

‘‘పద్మం యథా కోకనదం సుగన్ధం,

పాతో సియా ఫుల్లమవీతగన్ధం;

అఙ్గీరసం పస్స విరోచమానం,

తపన్తమాదిచ్చమివన్తలిక్ఖే’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౩; అ. ని. ౫.౧౯౫) –

ఇమం ఏకం గాథం చతూహి మాసేహి ఉగ్గణ్హితుం నాసక్ఖి. సో కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పబ్బజిత్వా పఞ్ఞవా హుత్వా అఞ్ఞతరస్స దన్ధభిక్ఖునో ఉద్దేసగ్గహణకాలే పరిహాసకేళిం అకాసి. సో భిక్ఖు తేన పరిహాసేన లజ్జితో నేవ ఉద్దేసం గణ్హి, న సజ్ఝాయమకాసి. తేన కమ్మేన అయం పబ్బజిత్వావ దన్ధో జాతో, గహితగహితం పదం ఉపరూపరిపదం గణ్హన్తస్స నస్సతి. తస్స ఇమమేవ గాథం ఉగ్గహేతుం వాయమన్తస్స చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా. అథ నం మహాపన్థకో, ‘‘చూళపన్థక, త్వం ఇమస్మిం సాసనే అభబ్బో, చతూహి మాసేహి ఏకం గాథమ్పి గణ్హితుం ¶ న సక్కోసి, పబ్బజితకిచ్చం పన కథం మత్థకం పాపేస్ససి, నిక్ఖమ ఇతో’’తి విహారా నిక్కడ్ఢి. చూళపన్థకో బుద్ధసాసనే సినేహేన గిహిభావం న పత్థేతి.

తస్మిఞ్చ కాలే మహాపన్థకో భత్తుద్దేసకో అహోసి. జీవకో కోమారభచ్చో బహుం మాలాగన్ధవిలేపనం ఆదాయ అత్తనో అమ్బవనం ¶ గన్త్వా సత్థారం పూజేత్వా ధమ్మం సుత్వా ఉట్ఠాయాసనా దసబలం వన్దిత్వా మహాపన్థకం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘కిత్తకా ¶ , భన్తే, సత్థు సన్తికే భిక్ఖూ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పఞ్చమత్తాని భిక్ఖుసతానీ’’తి. ‘‘స్వే, భన్తే, బుద్ధప్పముఖాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ అమ్హాకం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. ‘‘ఉపాసక, చూళపన్థకో నామ భిక్ఖు దన్ధో అవిరుళ్హిధమ్మో, తం ఠపేత్వా సేసానం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి థేరో ఆహ. తం సుత్వా చూళపన్థకో చిన్తేసి – ‘‘థేరో ఏత్తకానం భిక్ఖూనం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛన్తో మం బాహిరం కత్వా సమ్పటిచ్ఛతి, నిస్సంసయం మయ్హం భాతికస్స మయి చిత్తం భిన్నం భవిస్సతి, కిం దాని మయ్హం ఇమినా సాసనేన, గిహీ హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తో జీవిస్సామీ’’తి? సో పునదివసే పాతోవ విబ్భమితుం పాయాసి.

సత్థా పచ్చూసకాలేయేవ లోకం వోలోకేన్తో ఇమం కారణం దిస్వా పఠమతరం గన్త్వా చూళపన్థకస్స గమనమగ్గే ద్వారకోట్ఠకే చఙ్కమన్తో అట్ఠాసి. చూళపన్థకో గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కుహిం పన త్వం, చూళపన్థక, ఇమాయ వేలాయ గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. ‘‘భాతా మం, భన్తే, నిక్కడ్ఢతి, తేనాహం విబ్భమితుం గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘చూళపన్థక, తవ పబ్బజ్జా నామ మమ సన్తకా, భాతరా నిక్కడ్ఢితో కస్మా మమ సన్తికం నాగఞ్ఛి, ఏహి, కిం తే గిహిభావేన, మమ సన్తికే భవిస్ససీ’’తి చక్కఙ్కితతలేన పాణినా తం సిరసి పరామసిత్వా ఆదాయ గన్త్వా గన్ధకుటిప్పముఖే నిసీదాపేత్వా, ‘‘చూళపన్థక, పురత్థాభిముఖో హుత్వా ఇమం పిలోతికం ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి పరిమజ్జన్తో ఇధేవ హోహీ’’తి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం పరిసుద్ధం ¶ పిలోతికం దత్వా కాలే ఆరోచితే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో జీవకస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. చూళపన్థకోపి సూరియం ఓలోకేన్తో తం పిలోతికం ‘‘రజోహరణం రజోహరణ’’న్తి పరిమజ్జన్తో నిసీది. తస్స తం పిలోతికఖణ్డం పరిమజ్జన్తస్స కిలిట్ఠం అహోసి. తతో చిన్తేసి – ‘‘ఇదం పిలోతికఖణ్డం అతివియ పరిసుద్ధం, ఇమం పన అత్తభావం నిస్సాయ పురిమపకతిం విజహిత్వా ఏవం కిలిట్ఠం జాతం, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి ఖయవయం పట్ఠపేన్తో విపస్సనం వడ్ఢేసి. సత్థా ‘‘చూళపన్థకస్స చిత్తం విపస్సనం ఆరుళ్హ’’న్తి ఞత్వా, ‘‘చూళపన్థక, త్వం పిలోతికఖణ్డమేవ సంకిలిట్ఠం ‘రజం రజ’న్తి ¶ మా సఞ్ఞం కరి, అబ్భన్తరే పన తే రాగరజాదయో అత్థి, తే హరాహీ’’తి ¶ వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా పురతో నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానరూపో హుత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘రాగో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,

రాగస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజ్జం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.

‘‘దోసో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,

దోసస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.

‘‘మోహో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,

మోహస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే’’తి. (మహాని. ౨౦౯);

గాథాపరియోసానే ¶ చూళపన్థకో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సహ పటిసమ్భిదాహియేవస్స తీణి పిటకాని ఆగమింసు.

సో కిర పుబ్బే రాజా హుత్వా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో నలాటతో సేదే ముచ్చన్తే పరిసుద్ధేన సాటకేన నలాటన్తం పుఞ్ఛి, సాటకో కిలిట్ఠో అహోసి. సో ‘‘ఇమం సరీరం నిస్సాయ ఏవరూపో పరిసుద్ధో సాటకో పకతిం జహిత్వా కిలిట్ఠో జాతో, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తే కారణేనస్స రజోహరణమేవ పచ్చయో జాతో.

జీవకోపి ఖో కోమారభచ్చో దసబలస్స దక్ఖిణోదకం ఉపనామేసి. సత్థా ‘‘నను, జీవక, విహారే భిక్ఖూ అత్థీ’’తి హత్థేన పత్తం పిదహి. మహాపన్థకో ‘‘నను, భన్తే, విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘అత్థి, జీవకా’’తి ఆహ. జీవకో ‘‘తేన హి భణే గచ్ఛ, విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా త్వఞ్ఞేవ జానాహీ’’తి పురిసం పేసేసి. తస్మిం ¶ ఖణే చూళపన్థకో ‘‘మయ్హం భాతికో ‘విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’తి భణతి ¶ , విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావమస్స పకాసేస్సామీ’’తి సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూనఞ్ఞేవ పూరేసి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ చీవరకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే రజనకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే సజ్ఝాయం కరోన్తి. ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞఅసదిసం భిక్ఖుసహస్సం మాపేసి. సో పురిసో విహారే బహూ భిక్ఖూ దిస్వా నివత్తిత్వా, ‘‘అయ్య, సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూహి పరిపుణ్ణ’’న్తి జీవకస్స ఆరోచేసి. థేరోపి ఖో తత్థేవ –

‘‘సహస్సక్ఖత్తుమత్తానం ¶ , నిమ్మినిత్వాన పన్థకో;

నిసీదమ్బవనే రమ్మే, యావ కాలప్పవేదనా’’తి.

అథ సత్థా తం పురిసం ఆహ – ‘‘విహారం గన్త్వా ‘సత్థా చూళపన్థకం నామ పక్కోసతీ’తి వదేహీ’’తి. తేన గన్త్వా తథా వుత్తే, ‘‘అహం చూళపన్థకో, అహం చూళపన్థకో’’తి ముఖసహస్సం ఉట్ఠహి. సో పురిసో పున గన్త్వా, ‘‘సబ్బేపి కిర, భన్తే, చూళపన్థకాయేవ నామా’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి గన్త్వా యో ‘అహం చూళపన్థకో’తి పఠమం వదతి, తం హత్థే గణ్హ, అవసేసా అన్తరధాయిస్సన్తీ’’తి. సో తథా అకాసి. తావదేవ సహస్సమత్తా భిక్ఖూ అన్తరధాయింసు. థేరోపి తేన పురిసేన సద్ధిం అగమాసి. సత్థా భత్తకిచ్చపరియోసానే జీవకం ఆమన్తేసి – ‘‘జీవక, చూళపన్థకస్స పత్తం గణ్హాహి, అయం తే అనుమోదనం కరిస్సతీ’’తి. జీవకో తథా అకాసి. థేరో సీహనాదం నదన్తో తరుణసీహో వియ తీహి పిటకేహి సఙ్ఖోభేత్వా అనుమోదనమకాసి. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో విహారం గన్త్వా భిక్ఖూహి వత్తే దస్సితే గన్ధకుటిప్పముఖే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సుగతోవాదం దత్వా కమ్మట్ఠానం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉయ్యోజేత్వా సురభిగన్ధవాసితం గన్ధకుటిం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సీహసేయ్యం ఉపగతో. అథ సాయన్హసమయే భిక్ఖూ ఇతో చితో చ సమోసరిత్వా రత్తకమ్బలసాణియా పరిక్ఖిత్తా వియ ¶ నిసీదిత్వా సత్థు గుణకథం ఆరభింసు, ‘‘ఆవుసో, మహాపన్థకో చూళపన్థకస్స అజ్ఝాసయం అజానన్తో చతూహి మాసేహి ఏకం గాథం ఉగ్గణ్హాపేతుం న సక్కోతి, ‘దన్ధో అయ’న్తి విహారా నిక్కడ్ఢి, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అత్తనో అనుత్తరధమ్మరాజతాయ ఏకస్మింయేవస్స అన్తరభత్తే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం అదాసి, తీణి పిటకాని సహ పటిసమ్భిదాహియేవ ఆగతాని, అహో బుద్ధానం బలం నామ మహన్త’’న్తి.

అథ ¶ భగవా ధమ్మసభాయం ఇమం కథాపవత్తిం ఞత్వా, ‘‘అజ్జ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి బుద్ధసేయ్యాయ ఉట్ఠాయ సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా విజ్జులతం వియ కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలసదిసం సుగతమహాచీవరం పారుపిత్వా సురభిగన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ మత్తవరవారణసీహవిజమ్భితవిలాసేన ¶ అనన్తాయ బుద్ధలీళాయ ధమ్మసభం గన్త్వా అలఙ్కతమణ్డలమాళమజ్ఝే సుపఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనం అభిరుయ్హ ఛబ్బణ్ణబుద్ధరంసియో విస్సజ్జేన్తో అణ్ణవకుచ్ఛిం ఖోభయమానో యుగన్ధరమత్థకే బాలసూరియో వియ ఆసనమజ్ఝే నిసీది. సమ్మాసమ్బుద్ధే పన ఆగతమత్తే భిక్ఖుసఙ్ఘో కథం పచ్ఛిన్దిత్వా తుణ్హీ అహోసి. సత్థా ముదుకేన మేత్తచిత్తేన ¶ పరిసం ఓలోకేత్వా, ‘‘అయం పరిసా అతివియ సోభతి, ఏకస్సపి హత్థకుక్కుచ్చం వా పాదకుక్కుచ్చం వా ఉక్కాసితసద్దో వా ఖిపితసద్దో వా నత్థి, సబ్బేపి ఇమే బుద్ధగారవేన సగారవా, బుద్ధతేజేన తజ్జితా. మయి ఆయుకప్పమ్పి అకథేత్వా నిసిన్నే పఠమం కథం సముట్ఠాపేత్వా న కథేస్సన్తి. కథాసముట్ఠాపనవత్తం నామ మయావ జానితబ్బం, అహమేవ పఠమం కథేస్సామీ’’తి మధురేన బ్రహ్మస్సరేన భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా, కా చ పన వో అన్తరాకథా విప్పకతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, చూళపన్థకో ఇదానేవ దన్ధో, పుబ్బేపి దన్ధోయేవ. న కేవలఞ్చస్సాహం ఇదానేవ అవస్సయో జాతో, పుబ్బేపి అవస్సయో అహోసిమేవ. పుబ్బే పనాహం ఇమం లోకియకుటుమ్బస్స సామికం అకాసిం, ఇదాని లోకుత్తరకుటుమ్బస్సా’’తి వత్వా తమత్థం విత్థారతో సోతుకామేహి భిక్ఖూహి ఆయాచితో అతీతం ఆహరి –

‘‘అతీతే, భిక్ఖవే, బారాణసినగరవాసీ ఏకో మాణవో తక్కసిలం గన్త్వా సిప్పుగ్గహణత్థాయ దిసాపామోక్ఖస్స ఆచరియస్స ధమ్మన్తేవాసికో హుత్వా పఞ్చన్నం మాణవకసతానం అన్తరే అతివియ ఆచరియస్స ఉపకారకో అహోసి, పాదపరికమ్మాదీని సబ్బకిచ్చాని కరోతి. దన్ధతాయ పన కిఞ్చి ఉగ్గణ్హితుం న సక్కో’’తి. ఆచరియో ‘‘అయం మమ బహూపకారో, సిక్ఖాపేస్సామి న’’న్తి వాయమన్తోపి కిఞ్చి సిక్ఖాపేతుం ¶ న సక్కోతి. సో చిరం వసిత్వా ఏకగాథమ్పి ఉగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తో ఉక్కణ్ఠిత్వా ‘‘గమిస్సామీ’’తి ఆచరియం ఆపుచ్ఛి. ఆచరియో చిన్తేసి – ‘‘అయం మయ్హం ఉపకారకో, పణ్డితభావమస్స పచ్చాసీసామి, న నం కాతుం సక్కోమి ¶ , అవస్సం మయా ఇమస్స పచ్చుపకారో కాతబ్బో, ఏకమస్స మన్తం బన్ధిత్వా దస్సామీ’’తి సో తం అరఞ్ఞం నేత్వా ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఇమం మన్తం బన్ధిత్వా ఉగ్గణ్హాపేన్తో అనేకసతక్ఖత్తుం పరివత్తాపేత్వా, ‘‘పఞ్ఞాయతి తే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తే ‘‘దన్ధేన నామ వాయామం కత్వా పగుణం కతం సిప్పం న పలాయతీ’’తి చిన్తేత్వా మగ్గపరిబ్బయం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ, ఇమం మన్తం నిస్సాయ జీవిస్ససి, అపలాయనత్థాయ పనస్స నిచ్చం సజ్ఝాయం కరేయ్యాసీ’’తి వత్వా తం ఉయ్యోజేసి. అథస్స మాతా బారాణసియం సమ్పత్తకాలే ‘‘పుత్తో మే సిప్పం సిక్ఖిత్వా ఆగతో’’తి మహాసక్కారసమ్మానం అకాసి.

తదా ¶ బారాణసిరాజా ‘‘అత్థి ను ఖో మే కాయకమ్మాదీసు కోచి దోసో’’తి పచ్చవేక్ఖన్తో అత్తనో అరుచ్చనకం కిఞ్చి కమ్మం అదిస్వా ‘‘అత్తనో వజ్జం నామ అత్తనో న పఞ్ఞాయతి, పరేసం పఞ్ఞాయతి, నాగరానం పరిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సాయం అఞ్ఞాతకవేసేన నిక్ఖమిత్వా, ‘‘సాయమాసం భుఞ్జిత్వా నిసిన్నమనుస్సానం కథాసల్లాపో నామ నానప్పకారకో హోతి, ‘సచాహం అధమ్మేన రజ్జం కారేమి, పాపేన అధమ్మికేన రఞ్ఞా దణ్డబలిఆదీహి హతమ్హా’తి వక్ఖన్తి. ‘సచే ధమ్మేన రజ్జం కారేమి, దీఘాయుకో హోతు నో రాజా’తిఆదీని ¶ వత్వా మమ గుణం కథేస్సన్తీ’’తి తేసం తేసం గేహానం భిత్తిఅనుసారేనేవ విచరతి.

తస్మిం ఖణే ఉమఙ్గచోరా ద్విన్నం గేహానం అన్తరే ఉమఙ్గం భిన్దన్తి ఏకఉమఙ్గేనేవ ద్వే గేహాని పవిసనత్థాయ. రాజా తే దిస్వా గేహచ్ఛాయాయ అట్ఠాసి. తేసం ఉమఙ్గం భిన్దిత్వా గేహం పవిసిత్వా భణ్డకం ఓలోకితకాలే మాణవో పబుజ్ఝిత్వా తం మన్తం సజ్ఝాయన్తో ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఆహ. తే తం సుత్వా, ‘‘ఇమినా కిరమ్హా ఞాతా, ఇదాని నో నాసేస్సతీ’’తి నివత్థవత్థానిపి ఛడ్డేత్వా భీతా సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయింసు. రాజా తే పలాయన్తే దిస్వా ఇతరస్స చ మన్తసజ్ఝాయనసద్దం సుత్వా గేహఞ్ఞేవ వవత్థపేత్వా నాగరానం పరిగ్గణ్హిత్వా నివేసనం పావిసి. సో విభాతాయ పన రత్తియా పాతోవేకం పురిసం పక్కోసిత్వా ఆహ – ‘‘గచ్ఛ భణే, అసుకవీథియం నామ యస్మిం గేహే ఉమఙ్గో భిన్నో, తత్థ తక్కసిలతో సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగతమాణవో అత్థి, తం ఆనేహీ’’తి. సో ¶ గన్త్వా ‘‘రాజా తం పక్కోసతీ’’తి వత్వా మాణవం ఆనేసి. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘త్వం, తాత, తక్కసిలతో సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగతమాణవో’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి తం సిప్పం దేహీ’’తి. ‘‘సాధు, దేవ, సమానాసనే నిసీదిత్వా గణ్హాహీ’’తి. రాజాపి తథా కత్వా మన్తం గహేత్వా ‘‘అయం తే ¶ ఆచరియభాగో’’తి సహస్సం అదాసి.

తదా సేనాపతి రఞ్ఞో కప్పకం ఆహ – ‘‘కదా రఞ్ఞో మస్సుం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘స్వే వా పరసువే వా’’తి. సో తస్స సహస్సం దత్వా ‘‘కిచ్చం మే అత్థీ’’తి వత్వా, ‘‘కిం, సామీ’’తి వుత్తే ‘‘రఞ్ఞో మస్సుకమ్మం కరోన్తో వియ హుత్వా ఖురం అతివియ పహంసిత్వా గలనాళిం ఛిన్ద, త్వం సేనాపతి భవిస్ససి, అహం రాజా’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా రఞ్ఞో మస్సుకమ్మకరణదివసే గన్ధోదకేన మస్సుం తేమేత్వా ఖురం పహంసిత్వా నలాటన్తే గహేత్వా, ‘‘ఖురో థోకం కుణ్ఠధారో, ఏకప్పహారేనేవ గలనాళిం ఛిన్దితుం వట్టతీ’’తి పున ఏకమన్తం ఠత్వా ఖురం పహంసి. తస్మిం ఖణే రాజా అత్తనో మన్తం సరిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తో ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ¶ ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఆహ. న్హాపితస్స నలాటతో సేదా ముచ్చింసు. సో ‘‘జానాతి మమ కారణం రాజా’’తి భీతో ఖురం భూమియం ఖిపిత్వా పాదమూలే ఉరేన నిపజ్జి. రాజానో నామ ఛేకా హోన్తి, తేన తం ఏవమాహ – ‘‘అరే, దుట్ఠ, న్హాపిత, ‘న మం రాజా జానాతీ’తి సఞ్ఞం కరోసీ’’తి. ‘‘అభయం మే దేహి, దేవా’’తి. ‘‘హోతు, మా భాయి, కథేహీ’’తి. సేనాపతి మే, దేవ, సహస్సం దత్వా, ‘‘రఞ్ఞో మస్సుం కరోన్తో వియ గలనాళిం ఛిన్ద, అహం రాజా హుత్వా తం సేనాపతిం కరిస్సామీ’’తి ఆహాతి. రాజా తం సుత్వా ‘‘ఆచరియం మే నిస్సాయ జీవితం లద్ధ’’న్తి చిన్తేత్వా సేనాపతిం ¶ పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అమ్భో, సేనాపతి, కిం నామ తయా మమ సన్తికా న లద్ధం, ఇదాని తం దట్ఠుం న సక్కోమి, మమ రట్ఠా నిక్ఖమాహీ’’తి తం రట్ఠా పబ్బాజేత్వా ఆచరియం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘ఆచరియ, తం నిస్సాయ మయా జీవితం లద్ధ’’న్తి వత్వా మహన్తం సక్కారం కరిత్వా తస్స సేనాపతిట్ఠానం అదాసి. ‘‘సో తదా చూళపన్థకో అహోసి, సత్థా దిసాపామోక్ఖో ఆచరియో’’తి.

సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా, ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, పుబ్బేపి చూళపన్థకో దన్ధోయేవ అహోసి, తదాపిస్సాహం అవస్సయో హుత్వా తం లోకియకుటుమ్బే ¶ పతిట్ఠాపేసి’’న్తి వత్వా పున ఏకదివసం ‘‘అహో సత్థా చూళపన్థకస్స అవస్సయో జాతో’’తి కథాయ సముట్ఠితాయ చూళసేట్ఠిజాతకే అతీతవత్థుం కథేత్వా –

‘‘అప్పకేనాపి మేధావీ, పాభతేన విచక్ఖణో;

సముట్ఠాపేతి అత్తానం, అణుం అగ్గింవ సన్ధమ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౪) –

గాథం వత్వా, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవాహం ఇమస్స అవస్సయో జాతో, పుబ్బేపి అవస్సయో అహోసిమేవ. పుబ్బే పనాహం ఇమం లోకియకుటుమ్బస్స సామికం అకాసిం, ఇదాని లోకుత్తరకుటుమ్బస్స. తదా హి చూళన్తేవాసికో చూళపన్థకో అహోసి, చూళసేట్ఠి పన పణ్డితో బ్యత్తో నక్ఖత్తకోవిదో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేసి.

పునేకదివసం ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, చూళపన్థకో చతూహి మాసేహి చతుప్పదం గాథం గహేతుం అసక్కోన్తోపి వీరియం అనోస్సజ్జిత్వావ అరహత్తే పతిట్ఠితో ¶ , ఇదాని లోకుత్తరధమ్మకుటుమ్బస్స సామికో జాతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మమ సాసనే ఆరద్ధవీరియో భిక్ఖు లోకుత్తరధమ్మస్స సామికో హోతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౫.

‘‘ఉట్ఠానేనప్పమాదేన ¶ , సంయమేన దమేన చ;

దీపం కయిరాథ మేధావీ, యం ఓఘో నాభికీరతీ’’తి.

తత్థ దీపం కయిరాథాతి వీరియసఙ్ఖాతేన ఉట్ఠానేన, సతియా అవిప్పవాసాకారసఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన, చతుపారిసుద్ధిసీలసఙ్ఖాతేన సంయమేన, ఇన్ద్రియదమేన చాతి ఇమేహి కారణభూతేహి చతూహి ధమ్మేహి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో మేధావీ ఇమస్మిం అతివియ దుల్లభపతిట్ఠతాయ అతిగమ్భీరే సంసారసాగరే అత్తనో పతిట్ఠానభూతం అరహత్తఫలం దీపం కయిరాథ కరేయ్య, కాతుం సక్కుణేయ్యాతి అత్థో. కీదిసం? యం ఓఘో నాభికీరతీతి యం చతుబ్బిధోపి కిలేసోఘో అభికిరితుం విద్ధంసేతుం న సక్కోతి. న హి సక్కా అరహత్తం ఓఘేన అభికిరితున్తి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. ఏవం దేసనా సమ్పత్తపరిసాయ సాత్థికా జాతాతి.

చూళపన్థకత్థేరవత్థు తతియం.

౪. బాలనక్ఖత్తసఙ్ఘుట్ఠవత్థు

పమాదమనుయుఞ్జన్తీతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బాలనక్ఖత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సావత్థియం బాలనక్ఖత్తం నామ సఙ్ఘుట్ఠం. తస్మిం నక్ఖత్తే బాలా దుమ్మేధినో జనా ఛారికాయ చేవ గోమయేన చ సరీరం మక్ఖేత్వా సత్తాహం అసబ్భం భణన్తా విచరన్తి. కిఞ్చి ఞాతి సుహజ్జం వా పబ్బజితం వా దిస్వా లజ్జన్తా నామ నత్థి. ద్వారే ద్వారే ఠత్వా అసబ్భం భణన్తి. మనుస్సా తేసం అసబ్భం సోతుం అసక్కోన్తా యథాబలం అడ్ఢం వా పాదం వా కహాపణం వా పేసేన్తి. తే తేసం ద్వారే లద్ధం లద్ధం గహేత్వా పక్కమన్తి. తదా పన సావత్థియం పఞ్చ కోటిమత్తా అరియసావకా వసన్తి, తే సత్థు సన్తికం సాసనం పేసయింసు – ‘‘భగవా, భన్తే, సత్తాహం భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం నగరం అప్పవిసిత్వా విహారేయేవ హోతూ’’తి. తఞ్చ పన సత్తాహం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స విహారేయేవ యాగుభత్తాదీని సమ్పాదేత్వా పహిణింసు, సయమ్పి గేహా న నిక్ఖమింసు. తే నక్ఖత్తే పన పరియోసితే అట్ఠమే దివసే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా నగరం పవేసేత్వా మహాదానం దత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా, ‘‘భన్తే, అతిదుక్ఖేన నో సత్త దివసాని అతిక్కన్తాని, బాలానం అసబ్భాని సుణన్తానం ¶ కణ్ణా భిజ్జనాకారప్పత్తా హోన్తి, కోచి కస్సచి ¶ న లజ్జతి, తేన మయం తుమ్హాకం అన్తోనగరం పవిసితుం నాదమ్హ, మయమ్పి గేహతో న నిక్ఖమిమ్హా’’తి ఆహంసు. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘బాలానం దుమ్మేధానం కిరియా నామ ఏవరూపా హోతి, మేధావినో పన ధనసారం వియ అప్పమాదం రక్ఖిత్వా అమతమహానిబ్బానసమ్పత్తిం పాపుణన్తీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౨౬.

‘‘పమాదమనుయుఞ్జన్తి, బాలా దుమ్మేధినో జనా;

అప్పమాదఞ్చ మేధావీ, ధనం సేట్ఠంవ రక్ఖతి.

౨౭.

‘‘మా ¶ పమాదమనుయుఞ్జేథ, మా కామరతిసన్థవం;

అప్పమత్తో హి ఝాయన్తో, పప్పోతి విపులం సుఖ’’న్తి.

తత్థ బాలాతి బాల్యేన సమన్నాగతా ఇధలోకపరలోకత్థం అజానన్తా. దుమ్మేధినోతి నిప్పఞ్ఞా. తే పమాదే ఆదీనవం అపస్సన్తా పమాదం అనుయుఞ్జన్తి పవత్తేన్తి, పమాదేన కాలం వీతినామేన్తి. మేధావీతి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో పన పణ్డితో కులవంసాగతం సేట్ఠం ఉత్తమం సత్తరతనధనం వియ అప్పమాదం రక్ఖతి. యథా హి ఉత్తమం ధనం నిస్సాయ ‘‘కామగుణసమ్పత్తిం పాపుణిస్సామ, పుత్తదారం పోసేస్సామ, పరలోకగమనమగ్గం సోధేస్సామా’’తి ధనే ఆనిసంసం పస్సన్తా తం రక్ఖన్తి, ఏవం పణ్డితోపి అప్పమత్తో ‘‘పఠమజ్ఝానాదీని ¶ పటిలభిస్సామి, మగ్గఫలాదీని పాపుణిస్సామి, తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞా సమ్పాదేస్సామీ’’తి అప్పమాదే ఆనిసంసం పస్సన్తో ధనం సేట్ఠంవ అప్పమాదం రక్ఖతీతి అత్థో. మా పమాదన్తి తస్మా తుమ్హే మా పమాదమనుయుఞ్జేథ మా పమాదేన కాలం వీతినామయిత్థ. మా కామరతిసన్థవన్తి వత్థుకామకిలేసకామేసు రతిసఙ్ఖాతం తణ్హాసన్థవమ్పి మా అనుయుఞ్జేథ మా చిన్తయిత్థ మా పటిలభిత్థ. అప్పమత్తో హీతి ఉపట్ఠితస్సతితాయ హి అప్పమత్తో ఝాయన్తో పుగ్గలో విపులం ఉళారం నిబ్బానసుఖం పాపుణాతీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

బాలనక్ఖత్తసఙ్ఘుట్ఠవత్థు చతుత్థం.

౫. మహాకస్సపత్థేరవత్థు

పమాదం ¶ అప్పమాదేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే థేరో పిప్ఫలిగుహాయం విహరన్తో రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో ఆలోకం వడ్ఢేత్వా పమత్తే చ అప్పమత్తే చ ఉదకపథవీపబ్బతాదీసు చవనకే ఉపపజ్జనకే చ సత్తే ¶ దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తో నిసీది. సత్థా జేతవనే నిసిన్నకోవ ¶ ‘‘కేన ను ఖో విహారేన అజ్జ మమ పుత్తో కస్సపో విహరతీ’’తి దిబ్బేన చక్ఖునా ఉపధారేన్తో ‘‘సత్తానం చుతూపపాతం ఓలోకేన్తో విహరతీ’’తి ఞత్వా ‘‘సత్తానం చుతూపపాతో నామ బుద్ధఞాణేనపి అపరిచ్ఛిన్నో, మాతుకుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గహేత్వా మాతాపితరో అజానాపేత్వా చవనసత్తానం పరిచ్ఛేదో కాతుం న సక్కా, తే జానితుం తవ అవిసయో, కస్సప, అప్పమత్తకో తవ విసయో, సబ్బసో పన చవన్తే చ ఉపపజ్జన్తే చ జానితుం పస్సితుం బుద్ధానమేవ విసయో’’తి వత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా సమ్ముఖే నిసిన్నో వియ హుత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౮.

‘‘పమాదం అప్పమాదేన, యదా నుదతి పణ్డితో;

పఞ్ఞాపాసాదమారుయ్హ, అసోకో సోకినిం పజం;

పబ్బతట్ఠోవ భూమట్ఠే, ధీరో బాలే అవేక్ఖతీ’’తి.

తత్థ నుదతీతి యథా నామ పోక్ఖరణిం పవిసన్తం నవోదకం పురాణోదకం ఖోభేత్వా తస్సోకాసం అదత్వా తం అత్తనో మత్థకమత్థకేన పలాయన్తం నుదతి నీహరతి, ఏవమేవ పణ్డితో అప్పమాదలక్ఖణం బ్రూహేన్తో పమాదస్సోకాసం అదత్వా యదా అప్పమాదవేగేన తం నుదతి నీహరతి, అథ సో పనున్నపమాదో అచ్చుగ్గతత్థేన పరిసుద్ధం దిబ్బచక్ఖుసఙ్ఖాతం పఞ్ఞాపాసాదం తస్స అనుచ్ఛవికం పటిపదం పూరేన్తో తాయ పటిపదాయ నిస్సేణియా పాసాదం వియ ఆరుయ్హ పహీనసోకసల్లతాయ అసోకో, అప్పహీనసోకసల్లతాయ సోకినిం పజం సత్తనికాయం చవమానఞ్చేవ ఉపపజ్జమానఞ్చ దిబ్బచక్ఖునా అవేక్ఖతి పస్సతి. యథా కిం? పబ్బతట్ఠోవ ¶ భూమట్ఠేతి పబ్బతముద్ధని ఠితో భూమియం ఠితే, ఉపరిపాసాదే వా పన ఠితో పాసాదపరివేణే ఠితే అకిచ్ఛేన అవేక్ఖతి, తథా సోపి ధీరో పణ్డితో మహాఖీణాసవో అసముచ్ఛిన్నవట్టబీజే బాలే చవన్తే చ ఉపపజ్జన్తే చ అకిచ్ఛేన అవేక్ఖతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని సచ్ఛికరింసూతి.

మహాకస్సపత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. పమత్తాపమత్తద్వేసహాయకవత్థు

అప్పమత్తో ¶ పమత్తేసూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే సహాయకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఆరఞ్ఞకవిహారం పవిసింసు. తేసు ఏకో కిర కాలస్సేవ దారూని ఆహరిత్వా అఙ్గారకపల్లం సజ్జేత్వా దహరసామణేరేహి సద్ధిం సల్లపన్తో పఠమయామం విసిబ్బమానో నిసీదతి. ఏకో అప్పమత్తో సమణధమ్మం కరోన్తో ఇతరం ఓవదతి, ‘‘ఆవుసో, మా ఏవం కరి, పమత్తస్స హి చత్తారో అపాయా సకఘరసదిసా. బుద్ధా నామ సాఠేయ్యేన ఆరాధేతుం న సక్కా’’తి సో తస్సోవాదం న సుణాతి. ఇతరో ‘‘నాయం వచనక్ఖమో’’తి తం అవత్వా అప్పమత్తోవ సమణధమ్మమకాసి. అలసత్థేరోపి ¶ పఠమయామే విసిబ్బేత్వా ఇతరస్స చఙ్కమిత్వా గబ్భం పవిట్ఠకాలే పవిసిత్వా, ‘‘మహాకుసీత, త్వం నిపజ్జిత్వా సయనత్థాయ అరఞ్ఞం పవిట్ఠోసి, కిం బుద్ధానం సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఉట్ఠాయ సమణధమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం పవిసిత్వా నిపజ్జిత్వా సుపతి. ఇతరోపి మజ్ఝిమయామే విస్సమిత్వా పచ్ఛిమయామే పచ్చుట్ఠాయ సమణధమ్మం కరోతి. సో ఏవం అప్పమత్తో విహరన్తో న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఇతరో పమాదేనేవ కాలం వీతినామేసి. తే వుట్ఠవస్సా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా, ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా సమణధమ్మం కరిత్థ, కచ్చి వో పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి పుచ్ఛి. పఠమం పమత్తో భిక్ఖు ఆహ – ‘‘కుతో, భన్తే, ఏతస్స అప్పమాదో, గతకాలతో పట్ఠాయ నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో కాలం వీతినామేసీ’’తి. ‘‘త్వం పన భిక్ఖూ’’తి. ‘‘అహం, భన్తే, కాలస్సేవ దారూని ఆహరిత్వా అఙ్గారకపల్లం సజ్జేత్వా పఠమయామే విసిబ్బేన్తో నిసీదిత్వా అనిద్దాయన్తోవ కాలం వీతినామేసి’’న్తి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం పమత్తో కాలం వీతినామేత్వా ‘అప్పమత్తోమ్హీ’తి వదసి, అప్పమత్తం పన పమత్తం కరోసీ’’తి ఆహ. పున పమాదే దోసే, అప్పమాదే ఆనిసంసే పకాసేతుం, ‘‘త్వం మమ పుత్తస్స ¶ సన్తికే జవచ్ఛిన్నో దుబ్బలస్సో వియ, ఏస పన తవ సన్తికే సీఘజవస్సో వియా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౯.

‘‘అప్పమత్తో ¶ ¶ పమత్తేసు, సుత్తేసు బహుజాగరో;

అబలస్సంవ సీఘస్సో, హిత్వా యాతి సుమేధసో’’తి.

తత్థ అప్పమత్తోతి సతివేపుల్లప్పత్తతాయ అప్పమాదసమ్పన్నే ఖీణాసవో. పమత్తేసూతి సతివోసగ్గే ఠితేసు సత్తేసు. సుత్తేసూతి సతిజాగరియాభావేన సబ్బిరియాపథేసు నిద్దాయన్తేసు. బహుజాగరోతి మహన్తే సతివేపుల్లే జాగరియే ఠితో. అబలస్సంవాతి కుణ్ఠపాదం ఛిన్నజవం దుబ్బలస్సం సీఘజవో సిన్ధవాజానీయో వియ. సుమేధసోతి ఉత్తమపఞ్ఞో. తథారూపం పుగ్గలం ఆగమేనపి అధిగమేనపి హిత్వా యాతి. మన్దపఞ్ఞస్మిఞ్హి ఏకం సుత్తం గహేతుం వాయమన్తేయేవ సుమేధసో ఏకం వగ్గం గణ్హాతి, ఏవం తావ ఆగమేన హిత్వా యాతి. మన్దపఞ్ఞే పన రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని కాతుం వాయమన్తేయేవ కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా సజ్ఝాయన్తేయేవ చ సుమేధసో పుబ్బభాగేపి పరేన కతం రత్తిట్ఠానం వా దివాట్ఠానం వా పవిసిత్వా కమ్మట్ఠానం సమ్మసన్తో సబ్బకిలేసే ఖేపేత్వా నేవ లోకుత్తరధమ్మే హత్థగతే ¶ కరోతి, ఏవం అధిగమేనపి హిత్వా యాతి. వట్టే పన నం హిత్వా ఛడ్డేత్వా వట్టతో నిస్సరన్తో యాతియేవాతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పమత్తాపమత్తద్వేసహాయకవత్థు ఛట్ఠం.

౭. మఘవత్థు

అప్పమాదేన మఘవాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలియం ఉపనిస్సాయ కూటాగారసాలాయం విహరన్తో సక్కం దేవరాజానం ఆరబ్భ కథేసి.

వేసాలియఞ్హి మహాలి నామ లిచ్ఛవీ వసతి, సో తథాగతస్స సక్కపఞ్హసుత్తన్తదేసనం (దీ. ని. ౨.౩౪౪ ఆదయో) సుత్వా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో సక్కసమ్పత్తిం మహతిం కత్వా కథేసి, ‘దిస్వా ను ఖో కథేసి, ఉదాహు అదిస్వా. జానాతి ను ఖో సక్కం, ఉదాహు నో’తి పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి చిన్తేసి. అథ ఖో, మహాలి, లిచ్ఛవీ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో, మహాలి, లిచ్ఛవీ భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘దిట్ఠో ¶ ఖో, భన్తే, భగవతా సక్కో దేవానమిన్దో’’తి? ‘‘దిట్ఠో ఖో మే ¶ , మహాలి, సక్కో దేవానమిన్దో’’తి. ‘‘సో హి నున, భన్తే, సక్కపతిరూపకో భవిస్సతి ¶ . దుద్దసో హి, భన్తే, సక్కో దేవానమిన్దో’’తి. ‘‘సక్కఞ్చ ఖ్వాహం, మహాలి, పజానామి సక్కకరణే చ ధమ్మే, యేసం ధమ్మానం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగా, తఞ్చ పజానామి’’.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో మఘో నామ మాణవో అహోసి, తస్మా ‘‘మఘవా’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో పురే దానం అదాసి, తస్మా ‘‘పురిన్దదో’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో సక్కచ్చం దానం అదాసి, తస్మా ‘‘సక్కో’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో ఆవసథం అదాసి, తస్మా ‘‘వాసవో’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో సహస్సమ్పి అత్థం ముహుత్తేన చిన్తేతి, తస్మా ‘‘సహస్సక్ఖో’’తి వుచ్చతి.

సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స సుజా నామ అసురకఞ్ఞా, పజాపతి, తస్మా ‘‘సుజమ్పతీ’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో దేవానం తావతింసానం ఇస్సరియాధిపచ్చం రజ్జం కారేతి, తస్మా ‘‘దేవానమిన్దో’’తి వుచ్చతి.

సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స పుబ్బే మనుస్సభూతస్స సత్త వతపదాని సమత్తాని సమాదిన్నాని అహేసుం, యేసం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం ¶ అజ్ఝగా. కతమాని సత్త వతపదాని? యావజీవం మాతాపేత్తిభరో అస్సం, యావజీవం కులే జేట్ఠాపచాయీ అస్సం, యావజీవం సణ్హవాచో అస్సం, యావజీవం అపిసుణవాచో అస్సం, యావజీవం విగతమలమచ్ఛేరేన చేతసా అగారం అజ్ఝావసేయ్యం, ముత్తచాగో పయతపాణి వోసగ్గరతో యాచయోగో దానసంవిభాగరతో అస్సం. యావజీవం ¶ సచ్చవాచో అస్సం, యావజీవం అక్కోధనో అస్సం, ‘‘సచేపి మే కోధో ఉప్పజ్జేయ్య, ఖిప్పమేవ న పటివినేయ్య’’న్తి. సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స పుబ్బే మనుస్సభూతస్స ఇమాని ¶ సత్త వతపదాని సమత్తాని సమాదిన్నాని అహేసుం, యేసం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగాతి.

‘‘మాతాపేత్తిభరం జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;

సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.

‘‘మచ్ఛేరవినయే యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;

తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు సప్పురిసో ఇతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫౭) –

ఇదం, మహాలి, సక్కేన మఘమాణవకాలే కతకమ్మన్తి వత్వా పున తేన ‘‘కథం, భన్తే, మఘమాణవో పటిపజ్జీ’’తి? తస్స పటిపత్తిం విత్థారతో సోతుకామేన పుట్ఠో ‘‘తేన హి, మహాలి, సుణాహీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే మగధరట్ఠే మచలగామే మఘో నామ మాణవో ¶ గామకమ్మకరణట్ఠానం గన్త్వా అత్తనో ఠితట్ఠానం పాదన్తేన పంసుం వియూహిత్వా రమణీయం కత్వా అట్ఠాసి. అపరో తం బాహునా పహరిత్వా తతో అపనేత్వా సయం తత్థ అట్ఠాసి. సో తస్స అకుజ్ఝిత్వావ అఞ్ఞం ఠానం రమణీయం కత్వా ఠితో. తతోపి నం అఞ్ఞో ఆగన్త్వా బాహునా పహరిత్వా అపనేత్వా సయం అట్ఠాసి. సో తస్సపి అకుజ్ఝిత్వావ అఞ్ఞం ఠానం రమణీయం కత్వా ఠితో, ఇతి తం గేహతో నిక్ఖన్తా నిక్ఖన్తా పురిసా బాహునా పహరిత్వా ఠితఠితట్ఠానతో అపనేసుం. సో ‘‘సబ్బేపేతే మం నిస్సాయ సుఖితా జాతా, ఇమినా కమ్మేన మయ్హం సుఖదాయకేన పుఞ్ఞకమ్మేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా, పునదివసే కుదాలం ఆదాయ ఖలమణ్డలమత్తం ఠానం రమణీయం అకాసి. సబ్బే గన్త్వా తత్థేవ అట్ఠంసు. అథ నేసం సీతసమయే అగ్గిం కత్వా అదాసి, గిమ్హకాలే ఉదకం. తతో ‘‘రమణీయం ఠానం నామ సబ్బేసం పియం, కస్సచి అప్పియం నామ నత్థి, ఇతో పట్ఠాయ మయా మగ్గం సమం కరోన్తేన విచరితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, పాతోవ నిక్ఖమిత్వా, మగ్గం సమం కరోన్తో ఛిన్దిత్వా, హరితబ్బయుత్తకా రుక్ఖసాఖా హరన్తో విచరతి. అథ నం అపరో దిస్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ, కిం కరోసీ’’తి? ‘‘మయ్హం సగ్గగామినం మగ్గం కరోమి, సమ్మా’’తి. ‘‘తేన హి అహమ్పి తే సహాయో హోమీ’’తి. ‘‘హోహి, సమ్మ, సగ్గో నామ బహూనమ్పి మనాపో సుఖబహులో’’తి. తతో పట్ఠాయ ద్వే జనా ¶ అహేసుం. తే దిస్వా ¶ తథేవ పుచ్ఛిత్వా చ సుత్వా చ అపరోపి ¶ తేసం సహాయో జాతో, ఏవం అపరోపి అపరోపీతి సబ్బేపి తేత్తింస జనా జాతా. తే సబ్బేపి కుదాలాదిహత్థా మగ్గం సమం కరోన్తా ఏకయోజనద్వియోజనమత్తట్ఠానం గచ్ఛన్తి.

తే దిస్వా గామభోజకో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మనుస్సా అయోగే యుత్తా, సచే ఇమే అరఞ్ఞతో మచ్ఛమంసాదీని వా ఆహరేయ్యుం. సురం వా కత్వా పివేయ్యుం, అఞ్ఞం వా తాదిసం కమ్మం కరేయ్యుం, అహమ్పి కిఞ్చి కిఞ్చి లభేయ్య’’న్తి. అథ నే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం కరోన్తా విచరథా’’తి? ‘‘సగ్గమగ్గం, సామీ’’తి. ‘‘ఘరావాసం వసన్తేహి నామ ఏవం కాతుం న వట్టతి, అరఞ్ఞతో మచ్ఛమంసాదీని ఆహరితుం, సురం కత్వా పాతుం, నానప్పకారే చ కమ్మన్తే కాతుం వట్టతీ’’తి. తే తస్స వచనం పటిక్ఖిపింసు, ఏవం పునప్పునం వుచ్చమానాపి పటిక్ఖిపింసుయేవ. సో కుజ్ఝిత్వా ‘‘నాసేస్సామి నే’’తి రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘చోరే తే, దేవ, వగ్గబన్ధనేన విచరన్తే పస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తే గహేత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తే తథా కత్వా సబ్బే తే బన్ధిత్వా ఆనేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసి. రాజా అవీమంసిత్వావ ‘‘హత్థినా మద్దాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మఘో సేసానం ఓవాదమదాసి – ‘‘సమ్మా, ఠపేత్వా మేత్తం అఞ్ఞో అమ్హాకం అవస్సయో నత్థి, తుమ్హే కత్థచి కోపం అకత్వా రఞ్ఞే చ గామభోజకే చ మద్దనహత్థిమ్హి చ అత్తని చ మేత్తచిత్తేన సమచిత్తావ హోథా’’తి. తే తథా కరింసు. అథ నేసం మేత్తానుభావేన హత్థీ ఉప్పసఙ్కమితుమ్పి న విసహి. రాజా తమత్థం సుత్వా బహూ ¶ మనుస్సే దిస్వా మద్దితుం న విసహిస్సతి? ‘‘గచ్ఛథ, నే కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా మద్దాపేథా’’తి ఆహ. తే కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా మద్దితుం పేసియమానోపి హత్థీ దూరతోవ పటిక్కమి.

రాజా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘కారణేనేత్థ భవితబ్బ’’న్తి తే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘తాతా, మం నిస్సాయ తుమ్హే కిం న లభథా’’తి? ‘‘కిం నామేతం, దేవా’’తి? ‘‘తుమ్హే కిర వగ్గబన్ధనేన చోరా హుత్వా అరఞ్ఞే విచరథా’’తి? ‘‘కో ఏవమాహ, దేవా’’తి? ‘‘గామభోజకో, తాతా’’తి. ‘‘న మయం, దేవ, చోరా, మయం పన అత్తనో సగ్గమగ్గం సోధేన్తా ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోమ, గామభోజకో అమ్హే అకుసలకిరియాయ నియోజేత్వా అత్తనో వచనం అకరోన్తే నాసేతుకామో కుజ్ఝిత్వా ఏవమాహా’’తి. అథ రాజా తేసం కథం సుత్వా సోమనస్సప్పత్తో హుత్వా, ‘‘తాతా, అయం తిరచ్ఛానో తుమ్హాకం ¶ గుణే జానాతి, అహం మనుస్సభూతో జానితుం నాసక్ఖిం, ఖమథ మే’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా సపుత్తదారం గామభోజకం తేసం దాసం, హత్థిం ఆరోహనియం, తఞ్చ గామం యథాసుఖం పరిభోగం కత్వా అదాసి. తే ‘‘ఇధేవ నో కతపుఞ్ఞస్సానిసంసో దిట్ఠో’’తి భియ్యోసోమత్తాయ పసన్నమానసా హుత్వా తం హత్థిం వారేన వారేన అభిరుయ్హ గచ్ఛన్తా మన్తయింసు ¶ ‘‘ఇదాని అమ్హేహి ¶ అతిరేకతరం పుఞ్ఞం కాతబ్బం, కిం కరోమ? చతుమహాపథే థావరం కత్వా మహాజనస్స విస్సమనసాలం కరిస్సామా’’తి. తే వడ్ఢకిం పక్కోసాపేత్వా సాలం పట్ఠపేసుం. మాతుగామేసు పన విగతచ్ఛన్దతాయ తస్సా సాలాయ మాతుగామానం పత్తిం నాదంసు.

మఘస్స పన గేహే నన్దా, చిత్తా, సుధమ్మా, సుజాతి చతస్సో ఇత్థియో హోన్తి. తాసు సుధమ్మా వడ్ఢకినా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా, ‘‘భాతిక, ఇమిస్సా సాలాయ మం జేట్ఠికం కరోహీ’’తి వత్వా లఞ్జం అదాసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పఠమమేవ కణ్ణికత్థాయ రుక్ఖం సుక్ఖాపేత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా కణ్ణికం నిట్ఠాపేత్వా, ‘‘సుధమ్మా నామ అయం సాలా’’తి అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా వత్థేన పలివేఠేత్వా ఠపేసి. అథ నే వడ్ఢకీ సాలం నిట్ఠాపేత్వా కణ్ణికారోపనదివసే ‘‘అహో, అయ్యా, ఏకం కరణీయం న సరిమ్హా’’తి ఆహ. ‘‘కిం నామ, భో’’తి? ‘‘కణ్ణిక’’న్తి. ‘‘హోతు తం ఆహరిస్సామా’’తి. ‘‘ఇదాని ఛిన్నరుక్ఖేన కాతుం న సక్కా, పుబ్బేయేవ తం ఛిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా ఠపితకణ్ణికా లద్ధుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘సచే కస్సచి గేహే నిట్ఠాపేత్వా ఠపితా విక్కాయికకణ్ణికా ¶ అత్థి, సా పరియేసితబ్బా’’తి. తే పరియేసన్తా సుధమ్మాయ గేహే దిస్వా సహస్సం దత్వాపి మూలేన న లభింసు. ‘‘సచే మం సాలాయ పత్తిం కరోథ, దస్సామీ’’తి వుత్తే పన ‘‘మయం మాతుగామానం పత్తిం న దమ్మా’’తి ఆహంసు.

అథ నే వడ్ఢకీ ఆహ – ‘‘అయ్యా, తుమ్హే కిం కథేథ, ఠపేత్వా బ్రహ్మలోకం అఞ్ఞం మాతుగామరహితట్ఠానం నామ నత్థి, గణ్హథ కణ్ణికం. ఏవం సన్తే అమ్హాకం కమ్మం నిట్ఠం గమిస్సతీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి కణ్ణికం గహేత్వా సాలం నిట్ఠాపేత్వా తిధా విభజింసు. ఏకస్మిం కోట్ఠాసే ఇస్సరానం వసనట్ఠానం కరింసు, ఏకస్మిం దుగ్గతానం, ఏకస్మిం గిలానానం. తేత్తింస జనా తేత్తింస ఫలకాని పఞ్ఞపేత్వా హత్థిస్స సఞ్ఞం అదంసు – ‘‘ఆగన్తుకో ఆగన్త్వా యస్స అత్థతఫలకే నిసీదతి, తం గహేత్వా ఫలకసామికస్సేవ ¶ గేహే పతిట్ఠపేహి, తస్స పాదపరికమ్మపిట్ఠిపరికమ్మపానీయఖాదనీయభోజనీయసయనాని సబ్బాని ఫలకసామికస్సేవ భారో భవిస్సతీ’’తి. హత్థీ ఆగతాగతం గహేత్వా ఫలకసామికస్సేవ ఘరం నేతి. సో తస్స తం దివసం కత్తబ్బం కరోతి. మఘో సాలాయ అవిదూరే కోవిళారరుక్ఖం రోపేత్వా తస్స మూలే పాసాణఫలకం అత్థరి. సాలం పవిట్ఠపవిట్ఠా జనా కణ్ణికం ఓలోకేత్వా అక్ఖరాని వాచేత్వా, ‘‘సుధమ్మా నామేసా సాలా’’తి వదన్తి. తేత్తింసజనానం నామం న పఞ్ఞాయతి. నన్దా చిన్తేసి – ‘‘ఇమే సాలం కరోన్తా అమ్హే అపత్తికా కరింసు, సుధమ్మా ¶ పన అత్తనో బ్యత్తతాయ కణ్ణికం కత్వా పత్తికా జాతా, మయాపి కిఞ్చి కాతుం వట్టతి, కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి ¶ – ‘‘సాలం ఆగతాగతానం పానీయఞ్చేవ న్హానోదకఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, పోక్ఖరణిం ఖణాపేస్సామీ’’తి. సా పోక్ఖరణిం కారేసి. చిత్తా చిన్తేసి – ‘‘సుధమ్మాయ కణ్ణికా దిన్నా, నన్దాయ పోక్ఖరణీ కారితా, మయాపి కిఞ్చి కాతుం వట్టతి, కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సాలం ఆగతాగతేహి పానీయం పివిత్వా న్హత్వా గమనకాలేపి మాలం పిలన్ధిత్వా గన్తుం వట్టతి, పుప్ఫారామం కారాపేస్సామీ’’తి. సా రమణీయం పుప్ఫారామం కారేసి. యేభుయ్యేన తస్మిం ఆరామే ‘‘అసుకో నామ పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖో నత్థీ’’తి నాహోసి.

సుజా పన ‘‘అహం మఘస్స మాతులధీతా చేవ పాదపరిచారికా చ, ఏతేన కతం కమ్మం మయ్హమేవ, మయా కతం ఏతస్సేవా’’తి చిన్తేత్వా, కిఞ్చి అకత్వా అత్తభావమేవ మణ్డయమానా కాలం వీతినామేసి. మఘోపి మాతాపితుఉపట్ఠానం కులే జేట్ఠాపచాయనకమ్మం సచ్చవాచం అఫరుసవాచం అపి, సుణవాచం మచ్ఛేరవినయం అక్కోధనన్తి ఇమాని సత్త వతపదాని పూరేత్వా –

‘‘మాతాపేత్తిభరం ¶ జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;

సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.

‘‘మచ్ఛేరవినయే యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;

తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు ‘సప్పురిసో’ఇతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫౭) –

ఏవం పసంసియభావం ఆపజ్జిత్వా జీవితపరియోసానే తావతింసభవనే సక్కో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి, తేపిస్స సహాయకా తత్థేవ ¶ నిబ్బత్తింసు, వడ్ఢకీ విస్సకమ్మదేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తదా తావతింసభవనే అసురా వసన్తి. తే ‘‘అభినవా దేవపుత్తా నిబ్బత్తా’’తి దిబ్బపానం సజ్జయింసు. సక్కో అత్తనో పరిసాయ కస్సచి అపివనత్థాయ సఞ్ఞమదాసి. అసురా దిబ్బపానం పివిత్వా మజ్జింసు. సక్కో ‘‘కిం మే ఇమేహి సాధారణేన రజ్జేనా’’తి అత్తనో పరిసాయ సఞ్ఞం దత్వా తే పాదేసు గాహాపేత్వా మహాసముద్దే ఖిపాపేసి. తే అవంసిరా సముద్దే పతింసు. అథ నేసం పుఞ్ఞానుభావేన సినేరునో హేట్ఠిమతలే అసురవిమానం నామ నిబ్బత్తి, చిత్తపాటలి నామ నిబ్బత్తి.

దేవాసురసఙ్గామే పన అసురేసు పరాజితేసు దసయోజనసహస్సం తావతింసదేవనగరం నామ నిబ్బత్తి. తస్స పన నగరస్స పాచీనపచ్ఛిమద్వారానం అన్తరా దసయోజనసహస్సం హోతి, తథా దక్ఖిణుత్తరద్వారానం. తం ఖో పన నగరం ద్వారసహస్సయుత్తం అహోసి ఆరామపోక్ఖరణిపటిమణ్డితం. తస్స ¶ మజ్ఝే సాలాయ ¶ నిస్సన్దేన తియోజనసతుబ్బేధేహి ధజేహి పటిమణ్డితో సత్తరతనమయో సత్తయోజనసతుబ్బేధో వేజయన్తో నామ పాసాదో ఉగ్గఞ్ఛి. సువణ్ణయట్ఠీసు మణిధజా అహేసుం, మణియట్ఠీసు సువణ్ణధజా; పవాళయట్ఠీసు ముత్తధజా, ముత్తయట్ఠీసు పవాళధజా; సత్తరతనమయాసు యట్ఠీసు సత్తరతనధజా, మజ్ఝే ఠితో ధజో తియోజనసతుబ్బేధో అహోసి. ఇతి సాలాయ నిస్సన్దేన యోజనసహస్సుబ్బేధో పాసాదో సత్తరతనమయోవ హుత్వా నిబ్బత్తి, కోవిళారరుక్ఖస్స నిస్సన్దేన సమన్తా తియోజనసతపరిమణ్డలో పారిచ్ఛత్తకో నిబ్బత్తి, పాసాణఫలకస్స నిస్సన్దేన పారిచ్ఛత్తకమూలే దీఘతో సట్ఠియోజనా పుథులతో పణ్ణాసయోజనా బహలతో పఞ్చదసయోజనా జయసుమనరత్తకమ్బలవణ్ణా పణ్డుకమ్బలసిలా నిబ్బత్తి. తత్థ నిసిన్నకాలే ఉపడ్ఢకాయో పవిసతి, ఉట్ఠితకాలే ఊనం పరిపూరతి.

హత్థీ పన ఏరావణో నామ దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. దేవలోకస్మిఞ్హి తిరచ్ఛానగతా న హోన్తి. తస్మా సో ఉయ్యానకీళాయ నిక్ఖమనకాలే అత్తభావం విజహిత్వా దియడ్ఢయోజనసతికో ఏరావణో నామ హత్థీ అహోసి. సో తేత్తింసజనానం అత్థాయ తేత్తింస కుమ్భే మాపేసి ¶ ఆవట్టేన తిగావుతఅడ్ఢయోజనప్పమాణే, సబ్బేసం మజ్ఝే సక్కస్స అత్థాయ సుదస్సనం నామ తింసయోజనికం కుమ్భం మాపేసి. తస్స ఉపరి ద్వాదసయోజనికో రతనమణ్డపో ¶ హోతి. తత్థ అన్తరన్తరా సత్తరతనమయా యోజనుబ్బేధా ధజా ఉట్ఠహన్తి. పరియన్తే కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బతి. యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికతూరియసద్దసంమిస్సో దిబ్బగీతసద్దో వియ రవో నిచ్ఛరతి. మణ్డపమజ్ఝే సక్కస్సత్థాయ యోజనికో మణిపల్లఙ్కో పఞ్ఞత్తో హోతి, తత్థ సక్కో నిసీది. తేత్తింస దేవపుత్తా అత్తనో కుమ్భే రతనపల్లఙ్కే నిసీదింసు. తేత్తింసాయ కుమ్భానం ఏకేకస్మిం కుమ్భే సత్త సత్త దన్తే మాపేసి. తేసు ఏకేకో పణ్ణాసయోజనాయామో, ఏకేకస్మిఞ్చేత్థ దన్తే సత్త సత్త పోక్ఖరణియో హోన్తి, ఏకేకాయ పోక్ఖరణియా సత్త సత్త పదుమినీగచ్ఛాని, ఏకేకస్మిం గచ్ఛే సత్త సత్త పుప్ఫాని హోన్తి, ఏకేకస్మిం పుప్ఫే సత్త సత్త పత్తాని, ఏకేకస్మిం పత్తే సత్త సత్త దేవధీతరో నచ్చన్తి. ఏవం సమన్తా పణ్ణాసయోజనఠానేసు హత్థిదన్తేసుయేవ నటసమజ్జా హోన్తి. ఏవం మహన్తం యసం అనుభవన్తో సక్కో దేవరాజా విచరతి.

సుధమ్మాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి. తస్సా సుధమ్మా నామ నవ యోజనసతికా దేవసభా నిబ్బత్తి. తతో రమణీయతరం కిర అఞ్ఞం ఠానం నామ నత్థి ¶ , మాసస్స అట్ఠ దివసే ధమ్మస్సవనం తత్థేవ హోతి. యావజ్జతనా అఞ్ఞతరం రమణీయం ఠానం దిస్వా, ‘‘సుధమ్మా దేవసభా వియా’’తి వదన్తి. నన్దాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి, తస్సా పఞ్చయోజనసతికా నన్దా నామ పోక్ఖరణీ నిబ్బత్తి. చిత్తాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి ¶ , తస్సాపి పఞ్చయోజనసతికం చిత్తలతావనం నామ నిబ్బత్తి, తత్థ ఉప్పన్నపుబ్బనిమిత్తే దేవపుత్తే నేత్వా మోహయమానా విచరన్తి. సుజా పన కాలం కత్వా ఏకిస్సా గిరికన్దరాయ ఏకా బకసకుణికా హుత్వా నిబ్బత్తి. సక్కో అత్తనో పరిచారికా ఓలోకేన్తో ‘‘సుధమ్మా ఇధేవ నిబ్బత్తా, తథా నన్దా చ చిత్తా చ, సుజా ను ఖో కుహిం నిబ్బత్తా’’తి చిన్తేన్తో తం తత్థ నిబ్బత్తం దిస్వా, ‘‘బాలా కిఞ్చి పుఞ్ఞం అకత్వా ఇదాని తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తా, ఇదాని పన తం పుఞ్ఞం కారేత్వా ఇధానేతుం వట్టతీ’’తి అత్తభావం విజహిత్వా అఞ్ఞాతకవేసేన తస్సా ¶ సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం కరోన్తీ ఇధ విచరసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కో పన త్వం, సామీ’’తి? ‘‘అహం తే సామికో మఘో’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసి, సామీ’’తి? ‘‘అహం తావతింసదేవలోకే నిబ్బత్తో’’. ‘‘తవ సహాయికానం పన నిబ్బత్తట్ఠానం జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, సామీ’’తి. ‘‘తాపి మమేవ సన్తికే నిబ్బత్తా, పస్సిస్ససి తా సహాయికా’’తి. ‘‘కథాహం తత్థ గమిస్సామీ’’తి? సక్కో ‘‘అహం తం తత్థ నేస్సామీ’’తి వత్వా హత్థతలే ఠపేత్వా దేవలోకం నేత్వా నన్దాయ పోక్ఖరణియా తీరే విస్సజ్జేత్వా ఇతరాసం తిస్సన్నం ఆరోచేసి – ‘‘తుమ్హాకం సహాయికం సుజం పస్సిస్సథా’’తి. ‘‘కుహిం సా, దేవా’’తి ¶ ? ‘‘నన్దాయ పోక్ఖరణియా తీరే ఠితా’’తి ఆహ. తా తిస్సోపి గన్త్వా, ‘‘అహో అయ్యాయ ఏవరూపం అత్తభావమణ్డనస్స ఫలం, ఇదానిస్సా తుణ్డం పస్సథ, పాదే పస్సథ, జఙ్ఘా పస్సథ, సోభతి వతస్సా అత్తభావో’’తి కేళిం కత్వా పక్కమింసు.

పున సక్కో తస్సా సన్తికం గన్త్వా, ‘‘దిట్ఠా తే సహాయికా’’తి వత్వా ‘‘దిట్ఠా మం ఉప్పణ్డేత్వా గతా, తత్థేవ మం నేహీ’’తి వుత్తే తం తత్థేవ నేత్వా ఉదకే విస్సజ్జేత్వా, ‘‘దిట్ఠా తే తాసం సమ్పత్తీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దిట్ఠా, దేవా’’తి? ‘‘తయాపి తత్థ నిబ్బత్తనూపాయం కాతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, దేవా’’తి? ‘‘మయా దిన్నం ఓవాదం రక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘రక్ఖిస్సామి, దేవా’’తి. అథస్సా పఞ్చ సీలాని దత్వా, ‘‘అప్పమత్తా రక్ఖాహీ’’తి వత్వా పక్కామి. సా తతో పట్ఠాయ సయంమతమచ్ఛకేయేవ పరియేసిత్వా ఖాదతి. సక్కో కతిపాహచ్చయేన తస్సా వీమంసనత్థాయ గన్త్వా, వాలుకాపిట్ఠే మతమచ్ఛకో వియ హుత్వా ఉత్తానో నిపజ్జి. సా తం దిస్వా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ అగ్గహేసి. మచ్ఛో గిలనకాలే నఙ్గుట్ఠం చాలేసి. సా ‘‘సజీవమచ్ఛకో’’తి ఉదకే విస్సజ్జేసి. సో థోకం వీతినామేత్వా పున తస్సా పురతో ఉత్తానో హుత్వా నిపజ్జి. పున సా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ గహేత్వా గిలనకాలే అగ్గనఙ్గుట్ఠం చాలేసి. తం దిస్వా ‘‘సజీవమచ్ఛో’’తి విస్సజ్జేసి. ఏవం తిక్ఖత్తుం వీమంసిత్వా ‘‘సాధుకం సీలం రక్ఖతీ’’తి అత్తానం జానాపేత్వా ‘‘అహం తవ వీమంసనత్థాయ ఆగతో, సాధుకం సీలం రక్ఖసి, ఏవం రక్ఖమానా ¶ న చిరస్సేవ మమ సన్తికే నిబ్బత్తిస్ససి, అప్పమత్తా హోహీ’’తి వత్వా పక్కామి.

సా ¶ ¶ తతో పట్ఠాయ పన సయంమతమచ్ఛం లభతి వా, న వా. అలభమానా కతిపాహచ్చయేనేవ సుస్సిత్వా కాలం కత్వా తస్స సీలస్స ఫలేన బారాణసియం కుమ్భకారస్స ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి. అథస్సా పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికకాలే సక్కో ‘‘కుహిం ను ఖో సా నిబ్బత్తా’’తి ఆవజ్జేన్తో దిస్వా, ‘‘ఇదాని మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి ఏళాలుకవణ్ణేన పఞ్ఞాయమానేహి సత్తహి రతనేహి యానకం పూరేత్వా తం పాజేన్తో బారాణసిం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, ఏళాలుకాని గణ్హథ గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసేన్తో వీథిం పటిపజ్జి. ముగ్గమాసాదీని గహేత్వా ఆగతే పన ‘‘మూలేన న దేమీ’’తి వత్వా, ‘‘కథం దేసీ’’తి వుత్తే, ‘‘సీలరక్ఖికాయ ఇత్థియా దమ్మీ’’తి ఆహ. ‘‘సీలం నామ, సామి, కీదిసం, కిం కాళం, ఉదాహు నీలాదివణ్ణ’’న్తి? ‘‘తుమ్హే ‘సీలం కీదిస’న్తిపి న జానాథ, కిమేవ నం రక్ఖిస్సథ, సీలరక్ఖికాయ పన దస్సామీ’’తి. ‘‘సామి, ఏసా కుమ్భకారస్స ధీతా ‘సీలం రక్ఖామీ’తి విచరతి, ఏతిస్సా దేహీ’’తి. సాపి నం ‘‘తేన హి మయ్హం దేహి, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కాసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం అవిజహితపఞ్చసీలా’’తి. ‘‘తుయ్హమేవేతాని ¶ మయా ఆనీతానీ’’తి యానకం పాజేన్తో తస్సా ఘరం గన్త్వా అఞ్ఞేహి అనాహరియం కత్వా ఏళాలుకవణ్ణేన దేవదత్తియం ధనం దత్వా అత్తానం జానాపేత్వా, ‘‘ఇదం తే జీవితవుత్తియా ధనం, పఞ్చసీలాని అఖణ్డాదీని కత్వా రక్ఖాహీ’’తి వత్వా పక్కామి.

సాపి తతో చవిత్వా అసురభవనే అసురజేట్ఠకస్స ధీతా హుత్వా సక్కస్స వేరిఘరే నిబ్బత్తి. ద్వీసు పన అత్తభావేసు సీలస్స సురక్ఖితత్తా అభిరూపా అహోసి సువణ్ణవణ్ణా అసాధారణాయ రూపసిరియా సమన్నాగతా. వేపచిత్తిఅసురిన్దో ఆగతాగతానం అసురానం ‘‘తుమ్హే మమ ధీతు అనుచ్ఛవికా న హోథా’’తి తం కస్సచి అదత్వా, ‘‘మమ ధీతా అత్తనావ అత్తనో అనుచ్ఛవికం సామికం గహేస్సతీ’’తి అసురబలం సన్నిపాతాపేత్వా, ‘‘తుయ్హం అనుచ్ఛవికం సామికం గణ్హా’’తి తస్సా, హత్థే పుప్ఫదామం అదాసి. తస్మిం ఖణే సక్కో తస్సా నిబ్బత్తట్ఠానం ఓలోకేన్తో తం పవత్తిం ఞత్వా, ‘‘ఇదాని మయా గన్త్వా తం ఆనేతుం వట్టతీ’’తి మహల్లకఅసురవణ్ణం నిమ్మినిత్వా గన్త్వా పరిసపరియన్తే అట్ఠాసి. సాపి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తీ తం దిట్ఠమత్తావ పుబ్బసన్నివాసవసేన ఉప్పన్నేన పేమేన మహోఘేనేవ అజ్ఝోత్థటహదయా హుత్వా, ‘‘ఏసో మే సామికో’’తి తస్స ఉపరి పుప్ఫదామం ఖిపి ¶ . అసురా ‘‘అమ్హాకం రాజా ఏత్తకం కాలం ధీతు అనుచ్ఛవికం అలభిత్వా ఇదాని లభి, అయమేవస్స ధీతు పితామహతో మహల్లకో అనుచ్ఛవికో’’తి లజ్జమానా ¶ అపక్కమింసు. సక్కోపి తం హత్థే గహేత్వా ‘‘సక్కోహమస్మీ’’తి నదిత్వా ఆకాసే పక్ఖన్ది. అసురా ‘‘వఞ్చితమ్హా జరసక్కేనా’’తి తం అనుబన్ధింసు. మాతలి, సఙ్గాహకో వేజయన్తరథం ఆహరిత్వా అన్తరామగ్గే అట్ఠాసి. సక్కో తం తత్థ ఆరోపేత్వా దేవనగరాభిముఖో పాయాసి. అథస్స సిప్పలివనం సమ్పత్తకాలే రథసద్దం సుత్వా భీతా గరుళపోతకా ¶ విరవింసు. తేసం సద్దం సుత్వా సక్కో మాతలిం పుచ్ఛి – ‘‘కే ఏతే విరవన్తీ’’తి? ‘‘గరుళపోతకా, దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘రథసద్దం సుత్వా మరణభయేనా’’తి. ‘‘మం ఏకం నిస్సాయ ఏత్తకో దిజో రథవేగేన విచుణ్ణితో మా నస్సి, నివత్తేహి రథ’’న్తి. సోపి సిన్ధవసహస్సస్స దణ్డకసఞ్ఞం దత్వా రథం నివత్తేసి. తం దిస్వా అసురా ‘‘జరసక్కో అసురపురతో పట్ఠాయ పలాయన్తో ఇదాని రథం నివత్తేసి, అద్ధా తేన ఉపత్థమ్భో లద్ధో భవిస్సతీ’’తి నివత్తేత్వా ఆగమనమగ్గేనేవ అసురపురం పవిసిత్వా పున సీసం న ఉక్ఖిపింసు.

సక్కోపి సుజం అసురకఞ్ఞం దేవనగరం నేత్వా అడ్ఢతేయ్యానం అచ్ఛరాకోటీనం జేట్ఠికట్ఠానే ఠపేసి. సా సక్కం వరం యాచి – ‘‘మహారాజ, మమ ఇమస్మిం దేవలోకే మాతాపితరో వా భాతికభగినియో వా నత్థి, యత్థ యత్థ గచ్ఛసి, తత్థ తత్థ మం గహేత్వావ ¶ గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి తస్సా పటిఞ్ఞం అదాసి. తతో పట్ఠాయ చిత్తపాటలియా పుప్ఫితాయ అసురా ‘‘అమ్హాకం నిబ్బత్తట్ఠానే దిబ్బపారిచ్ఛత్తకస్స పుప్ఫనకాలో’’తి యుద్ధత్థాయ సగ్గం అభిరుహన్తి. సక్కో హేట్ఠాసముద్దే నాగానం ఆరక్ఖం అదాసి, తతో సుపణ్ణానం, తతో కుమ్భణ్డానం, తతో యక్ఖానం. తతో చతున్నం మహారాజానం. సబ్బూపరి పన ఉపద్దవనివత్తనత్థాయ దేవనగరద్వారేసు వజిరహత్థా ఇన్దపటిమా ఠపేసి. అసురా నాగాదయో జినిత్వా ఆగతాపి ఇన్దపటిమా దూరతో దిస్వా ‘‘సక్కో నిక్ఖన్తో’’తి పలాయన్తి. ఏవం, మహాలి, మఘో మాణవో అప్పమాదపటిపదం పటిపజ్జి. ఏవం అప్పమత్తో పనేస ఏవరూపం ఇస్సరియం పత్వా ద్వీసు దేవలోకేసు రజ్జం కారేసి. అప్పమాదో నామేస బుద్ధాదీహి పసత్థో. అప్పమాదఞ్హి నిస్సాయ సబ్బేసమ్పి లోకియలోకుత్తరానం విసేసానం అధిగమో హోతీతి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౦.

‘‘అప్పమాదేన ¶ మఘవా, దేవానం సేట్ఠతం గతో;

అప్పమాదం పసంసన్తి, పమాదో గరహితో సదా’’తి.

తత్థ అప్పమాదేనాతి మచలగామే భూమిప్పదేససోధనం ఆదిం కత్వా కతేన అప్పమాదేన. మఘవాతి ఇదాని ‘‘మఘవా’’తిపఞ్ఞాతో మఘో మాణవో ద్విన్నం దేవలోకానం రాజభావేన దేవానం సేట్ఠతం గతో. పసంసన్తీతి బుద్ధాదయో పణ్డితా అప్పమాదమేవ థోమేన్తి ¶ వణ్ణయన్తి. కిం కారణా? సబ్బేసం లోకియలోకుత్తరానం విసేసానం పటిలాభకారణత్తా. పమాదో గరహితో సదాతి పమాదో పన తేహి అరియేహి నిచ్చం గరహితో నిన్దితో. కిం కారణా? సబ్బవిపత్తీనం మూలభావతో. మనుస్సదోభగ్గం వా హి అపాయుప్పత్తి వా సబ్బా పమాదమూలికాయేవాతి.

గాథాపరియోసానే ¶ మహాలి లిచ్ఛవీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతాతి.

మఘవత్థు సత్తమం.

౮. అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు

అప్పమాదరతో భిక్ఖూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో అరహత్తం పత్తుం నాసక్ఖి. సో ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేస్సామీ’’తి తతో నిక్ఖమిత్వా సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మహన్తం దావగ్గిం ఉట్ఠితం దిస్వా వేగేన ఏకం ముణ్డపబ్బతమత్థకం అభిరుయ్హ నిసిన్నో అరఞ్ఞం ¶ డయ్హమానం అగ్గిం దిస్వా ఆరమ్మణం గణ్హి – ‘‘యథా అయం అగ్గి మహన్తాని చ ఖుద్దకాని చ ఉపాదానాని డహన్తో గచ్ఛతి, ఏవం అరియమగ్గఞాణగ్గినాపి మహన్తాని చ ఖుద్దకాని చ సంయోజనాని డహన్తేన గన్తబ్బం భవిస్సతీ’’తి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తస్స చిత్తాచారం ఞత్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖు, మహన్తానిపి ఖుద్దకానిపి ఉపాదానాని వియ ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరే ఉప్పజ్జమానాని అణుంథూలాని సంయోజనాని, తాని ¶ ఞాణగ్గినా ఝాపేత్వా అభబ్బుప్పత్తికాని కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా తస్స భిక్ఖునో అభిముఖే నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానో ఇమం ఓభాసగాథమాహ –

౩౧.

‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;

సంయోజనం అణుం థూలం, డహం అగ్గీవ గచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ అప్పమాదరతోతి అప్పమాదే రతో అభిరతో, అప్పమాదేన వీతినామేన్తోతి అత్థో. పమాదే భయదస్సి వాతి నిరయుప్పత్తిఆదికం పమాదే భయం భయతో పస్సన్తో, తాసం వా ఉప్పత్తీనం మూలత్తా పమాదం భయతో పస్సన్తో. సంయోజనన్తి వట్టదుక్ఖేన సద్ధిం యోజనం బన్ధనం పజానం వట్టే ఓసీదాపనసమత్థం దసవిధం సంయోజనం. అణుం థూలన్తి మహన్తఞ్చ ఖుద్దకఞ్చ. డహం అగ్గీవ గచ్ఛతీతి యథా అయం అగ్గీ ఏతం మహన్తఞ్చ ¶ ఖుద్దకఞ్చ ఉపాదానం డహన్తోవ గచ్ఛతి. ఏవమేసో ¶ అప్పమాదరతో భిక్ఖు అప్పమాదాధిగతేన ఞాణగ్గినా ఏతం సంయోజనం డహన్తో అభబ్బుప్పత్తికం కరోన్తో గచ్ఛతీతి అత్థో.

గాథాపరియోసానే సో భిక్ఖు యథానిసిన్నోవ సబ్బసంయోజనాని ఝాపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా తథాగతస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం థోమేత్వా వణ్ణేత్వా వన్దమానోవ పక్కామీతి.

అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు అట్ఠమం.

౯. నిగమవాసితిస్సత్థేరవత్థు

అప్పమాదరతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నిగమవాసితిస్సత్థేరం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సావత్థితో అవిదూరే నిగమగామే జాతసంవడ్ఢో ఏకో కులపుత్తో సత్థు సాసనే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో ‘‘నిగమవాసితిస్సత్థేరో నామ అప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో పవివిత్తో ఆరద్ధవీరియో’’తి పఞ్ఞాయి. సో నిబద్ధం ఞాతిగామేయేవ పిణ్డాయ విచరతి. అనాథపిణ్డికాదీసు మహాదానాని కరోన్తేసు, పసేనదికోసలే అసదిసదానం కరోన్తేపి ¶ సావత్థిం నాగచ్ఛతి. భిక్ఖూ ‘‘అయం నిగమవాసితిస్సత్థేరో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఞాతిసంసట్ఠో విహరతి, అనాథపిణ్డికాదీసు మహాదానాదీని కరోన్తేసు, పసేనదికోసలే అసదిసదానం కరోన్తేపి నేవ ఆగచ్ఛతీ’’తి కథం సముట్ఠాపేత్వా ¶ సత్థు ఆరోచయింసు. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఏవం కరోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నత్థి, భన్తే, మయ్హం ఞాతిసంసగ్గో, అహం ఏతే మనుస్సే నిస్సాయ అజ్ఝోహరణీయమత్తం ఆహారం లభామి లూఖే వా పణీతే వా. యాపనమత్తే లద్ధే పున కిం ఆహారపరియేసనేనాతి న గచ్ఛామి, ఞాతీహి పన మే సంసగ్గో నామ నత్థి, భన్తే’’తి వుత్తే సత్థా పకతియాపి తస్స అజ్ఝాసయం విజానన్తో – ‘‘సాధు సాధు, భిక్ఖూ’’తి తస్స సాధుకారం దత్వా, ‘‘అనచ్ఛరియం ఖో పనేతం భిక్ఖు, యం త్వం మాదిసం ఆచరియం లభిత్వా అప్పిచ్ఛో అహోసి. అయఞ్హి అప్పిచ్ఛతా నామ మమ తన్తి, మమ పవేణీ’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో అతీతం ఆహరి –

అతీతే హిమవన్తే గఙ్గాతీరే ఏకస్మిం ఉదుమ్బరవనే అనేకసహస్సా సువా వసింసు. తత్రేకో సువరాజా ¶ అత్తనో నివాసరుక్ఖస్స ఫలేసు ఖీణేసు యం యదేవ అవసిట్ఠం హోతి అఙ్కురో వా పత్తం వా తచో వా, తం తం ఖాదిత్వా గఙ్గాయం పానీయం పివిత్వా పరమప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో హుత్వా అఞ్ఞత్థ న గచ్ఛతి. తస్స అప్పిచ్ఛసన్తుట్ఠభావగుణేన సక్కస్స భవనం కమ్పి. సక్కో ఆవజ్జమానో తం దిస్వా తస్స వీమంసనత్థం అత్తనో ఆనుభావేన తం రుక్ఖం సుక్ఖాపేసి. రుక్ఖో ఓభగ్గో ఖాణుమత్తో ఛిద్దావఛిద్దోవ హుత్వా వాతే పహరన్తే ఆకోటితో వియ సద్దం నిచ్ఛారేన్తో అట్ఠాసి. తస్స ఛిద్దేహి చుణ్ణాని నిక్ఖమన్తి. సువరాజా ¶ తాని ఖాదిత్వా గఙ్గాయం పానీయం పివిత్వా అఞ్ఞత్థ అగన్త్వా వాతాతపం అగణేత్వా ఉదుమ్బరఖాణుమత్థకే నిసీదతి. సక్కో తస్స పరమప్పిచ్ఛభావం ఞత్వా, ‘‘మిత్తధమ్మగుణం కథాపేత్వా వరమస్స దత్వా ఉదుమ్బరం అమతఫలం కత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి ఏకో హంసరాజా హుత్వా సుజం అసురకఞ్ఞం పురతో కత్వా ఉదుమ్బరవనం గన్త్వా అవిదూరే ఏకస్స రుక్ఖస్స సాఖాయ నిసీదిత్వా తేన సద్ధిం కథేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘సన్తి రుక్ఖా హరిపత్తా, దుమానేకఫలా బహూ;

కస్మా ను సుక్ఖే కోళాపే, సువస్స నిరతో మనో’’తి. (జా. ౧.౯.౩౦);

సబ్బం ¶ సువజాతకం నవకనిపాతే ఆగతనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. అట్ఠుప్పత్తియేవ హి తత్థ చ ఇధ చ నానా, సేసం తాదిసమేవ. సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా సక్కో ఆనన్దో అహోసి, సువరాజా అహమేవా’’తి వత్వా, ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, అప్పిచ్ఛతా నామేసా మమ తన్తి, మమ పవేణీ, అనచ్ఛరియా మమ పుత్తస్స నిగమవాసితిస్సస్స మాదిసం ఆచరియం లభిత్వా అప్పిచ్ఛతా, భిక్ఖునా నామ నిగమవాసితిస్సేన వియ అప్పిచ్ఛేనేవ భవితబ్బం. ఏవరూపో హి భిక్ఖు అభబ్బో సమథవిపస్సనాధమ్మేహి వా మగ్గఫలేహి వా పరిహానాయ, అఞ్ఞదత్థు నిబ్బానస్సేవ సన్తికే హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౨.

‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;

అభబ్బో పరిహానాయ, నిబ్బానస్సేవ సన్తికే’’తి.

తత్థ అభబ్బో పరిహానాయాతి సో ఏవరూపో భిక్ఖు సమథవిపస్సనాధమ్మేహి వా మగ్గఫలేహి వా పరిహానాయ ¶ అభబ్బో, నాపి పత్తేహి పరిహాయతి, న అప్పత్తాని న పాపుణాతి. నిబ్బానస్సేవ సన్తికేతి కిలేసపరినిబ్బానస్సపి అనుపాదాపరినిబ్బానస్సాపి సన్తికేయేవాతి.

గాథాపరియోసానే ¶ నిగమవాసితిస్సత్థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

నిగమవాసితిస్సత్థేరవత్థు నవమం.

అప్పమాదవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా. దుతియో వగ్గో.

౩. చిత్తవగ్గో

౧. మేఘియత్థేరవత్థు

ఫన్దనం ¶ ¶ ¶ చపలం చిత్తన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా చాలికాయ పబ్బతే విహరన్తో ఆయస్మన్తం మేఘియం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స వత్థుం విభావనత్థం సబ్బం మేఘియసుత్తన్తం (ఉదా. ౩౧) విత్థారేతబ్బం. సత్థా పన తీహి వితక్కేహి అన్వాసత్తతాయ తస్మిం అమ్బవనే పధానం అనుయుఞ్జితుం అసక్కుణిత్వా ఆగతం మేఘియత్థేరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అతిభారియం తే, మేఘియ, కతం ‘ఆగమేహి తావ, మేఘియ, ఏకకోమ్హి యావ అఞ్ఞోపి కోచి భిక్ఖు ఆగచ్ఛతీ’తి మం యాచన్తం ఏకకం పహాయ గచ్ఛన్తేన భిక్ఖునా నామ ఏవం చిత్తవసికేన భవితుం న వట్టతి, చిత్తం నామేతం లహుకం, తం అత్తనో వసే వత్తేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

౩౩.

‘‘ఫన్దనం చపలం చిత్తం, దూరక్ఖం దున్నివారయం;

ఉజుం కరోతి మేధావీ, ఉసుకారోవ తేజనం.

౩౪.

‘‘వారిజోవ థలే ఖిత్తో, ఓకమోకతఉబ్భతో;

పరిప్ఫన్దతిదం చిత్తం, మారధేయ్యం పహాతవే’’తి.

తత్థ ¶ ఫన్దనన్తి రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు విప్ఫన్దమానం. చపలన్తి ఏకఇరియాపథేన అసణ్ఠహన్తో గామదారకో వియ ఏకస్మిం ఆరమ్మణే అసణ్ఠహనతో చపలం. చిత్తన్తి విఞ్ఞాణం, భూమివత్థుఆరమ్మణకిరియాదివిచిత్తతాయ పనేతం ‘‘చిత్త’’న్తి వుత్తం. దూరక్ఖన్తి కిట్ఠసమ్బాధే ఠానే కిట్ఠఖాదకగోణం వియ ఏకేకస్మిం సప్పాయారమ్మణేయేవ దుట్ఠపనతో దూరక్ఖం. దున్నివారయన్తి విసభాగారమ్మణం గచ్ఛన్తం పటిసేధేతుం దుక్ఖత్తా దున్నివారయం. ఉసుకారోవ తేజనన్తి యథా నామ ఉసుకారో అరఞ్ఞతో ఏకం వఙ్కదణ్డకం ఆహరిత్వా నిత్తచం కత్వా కఞ్జియతేలేన మక్ఖేత్వా అఙ్గారకపల్లే తాపేత్వా రుక్ఖాలకే ఉప్పీళేత్వా నివఙ్కం ఉజుం వాలవిజ్ఝనయోగ్గం కరోతి, కత్వా చ ¶ పన రాజరాజమహామత్తానం సిప్పం దస్సేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం లభతి, ఏవమేవ ¶ మేధావీ పణ్డితో విఞ్ఞూ పురిసో ఫన్దనాదిసభావమేతం చిత్తం ధుతఙ్గారఞ్ఞావాసవసేన, నిత్తచం అపగతఓళారికకిలేసం కత్వా సద్ధాసినేహేన తేమేత్వా కాయికచేతసికవీరియేన తాపేత్వా సమథవిపస్సనాలకే ఉప్పీళేత్వా ఉజుం అకుటిలం నిబ్బిసేవనం కరోతి, కత్వా చ పన సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా మహన్తం అవిజ్జక్ఖన్ధం పదాలేత్వా, ‘‘తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞా, నవ లోకుత్తరధమ్మే’’తి ఇమం విసేసం హత్థగతమేవ కత్వా అగ్గదక్ఖిణేయ్యభావం ¶ లభతి.

వారిజోవాతి మచ్ఛో వియ, థలే ఖిత్తోతి హత్థేన వా పాదేన వా జాలాదీనం వా అఞ్ఞతరేన థలే ఛడ్డితో. ఓకమోకతఉబ్భతోతి ‘‘ఓకపుణ్ణేహి చీవరేహీ’’తి ఏత్థ (మహావ. ౩౦౬) ఉదకం ఓకం, ‘‘ఓకం పహాయ అనికేతసారీ’’తి ఏత్థ (సు. ని. ౮౫౦) ఆలయో, ఏత్థ ఉభయమ్పి లబ్భతి. ‘‘ఓకమోకతఉబ్భతో’’తి హి ఏత్థ ఓకమోకతోతి ఉదకసఙ్ఖాతా ఆలయాతి అయమత్థో. ఉబ్భతోతి ఉద్ధటో. పరిప్ఫన్దతిదం చిత్తన్తి యథా సో ఉదకాలయతో ఉబ్భతో థలే ఖిత్తో మచ్ఛో ఉదకం అలభన్తో పరిప్ఫన్దతి, ఏవమిదం పఞ్చకామగుణాలయాభిరతం చిత్తం తతో ఉద్ధరిత్వా మారధేయ్యసఙ్ఖాతం వట్టం పహాతుం విపస్సనాకమ్మట్ఠానే ఖిత్తం కాయికచేతసికవీరియేన సన్తాపియమానం పరిప్ఫన్దతి, సణ్ఠాతుం న సక్కోతి. ఏవం సన్తేపి ధురం అనిక్ఖిపిత్వా మేధావీ పుగ్గలో తం వుత్తనయేనేవ ఉజుం కమ్మనియం కరోతీతి అత్థో. అపరో నయో – ఇదం మారధేయ్యం కిలేసవట్టం అవిజహిత్వా ఠితం చిత్తం సో వారిజో వియ పరిప్ఫన్దతి, తస్మా మారధేయ్యం పహాతవే, యేన కిలేసవట్టసఙ్ఖాతేన మారధేయ్యేనేవ పరిప్ఫన్దతి, తం పహాతబ్బన్తి.

గాథాపరియోసానే మేఘియత్థేరో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతాతి.

మేఘియత్థేరవత్థు పఠమం.

౨. అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు

దున్నిగ్గహస్స ¶ లహునోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

కోసలరఞ్ఞో ¶ కిర విజితే పబ్బతపాదే మాతికగామో నామ ఏకో ఘనవాసో గామో అహోసి. అథేకదివసం సట్ఠిమత్తా భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా తం ¶ గామం గన్త్వా పిణ్డాయ పవిసింసు. అథ నే యో తస్స గామస్స సామికో మాతికో నామ, తస్స మాతా దిస్వా గేహే నిసీదాపేత్వా నానగ్గరసేన యాగుభత్తేన పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, కత్థ గన్తుకామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘యథా ఫాసుకట్ఠానం మహాఉపాసికే’’తి. సా ‘‘వస్సావాసట్ఠానం, అయ్యా, పరియేసన్తి మఞ్ఞే’’తి ఞత్వా పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘సచే, అయ్యా, ఇమం తేమాసం ఇధ వసిస్సన్తి, అహం తీణి సరణాని, పఞ్చ సీలాని గహేత్వా ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. భిక్ఖూ ‘‘మయం ఇమం నిస్సాయ భిక్ఖాయ అకిలమన్తా భవనిస్సరణం కాతుం సక్ఖిస్సామా’’తి అధివాసయింసు. సా తేసం వసనట్ఠానం విహారం పటిజగ్గిత్వా అదాసి.

తే తత్థేవ వసన్తా ఏకదివసం సన్నిపతిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓవదింసు, ‘‘ఆవుసో, అమ్హేహి పమాదచారం చరితుం న వట్టతి. అమ్హాకఞ్హి సకగేహం వియ అట్ఠ మహానిరయా వివటద్వారాయేవ, ధరమానకబుద్ధస్స ఖో పన సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా మయం ఆగతా, బుద్ధా చ నామ పదానుపదికం విచరన్తేనాపి సఠేన ఆరాధేతుం న సక్కా, యథాజ్ఝాసయేనేవ ఆరాధేతుం సక్కా, అప్పమత్తా హోథ, ద్వీహి ఏకట్ఠానే న ఠాతబ్బం, న నిసీదితబ్బం, సాయం ఖో పన థేరూపట్ఠానకాలే పాతోవ భిక్ఖాచారకాలే ఏకతో భవిస్సామ, సేసకాలే ద్వే ఏకతో న భవిస్సామ, అపిచ ఖో పన అఫాసుకేన భిక్ఖునా ¶ ఆగన్త్వా విహారమజ్ఝే ఘణ్డియా పహతాయ ఘణ్డిసఞ్ఞాయ ఆగన్త్వా తస్స భేసజ్జం కరిస్సామా’’తి.

తేసు ఏవం కతికం కత్వా విహరన్తేసు ఏకదివసం సా ఉపాసికా సప్పితేలఫాణితాదీని గాహాపేత్వా దాసదాసికమ్మకరాదీహి పరివుతా సాయన్హసమయే తం విహారం గన్త్వా విహారమజ్ఝే భిక్ఖూ అదిస్వా, ‘‘కహం ను ఖో, అయ్యా, గతా’’తి పురిసే పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అత్తనో అత్తనో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు నిసిన్నా భవిస్సన్తి, అయ్యే’’తి వుత్తే, ‘‘కిం ను ఖో కత్వా దట్ఠుం ¶ సక్ఖిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స కతికవత్తం జాననమనుస్సా ఆహంసు – ‘‘ఘణ్డియా పహతాయ సన్నిపతిస్సన్తి, అయ్యే’’తి. సా చ ఘణ్డిం పహరాపేసి. భిక్ఖూ ఘణ్డిసద్దం సుత్వా, ‘‘కస్సచి అఫాసుకం భవిస్సతీ’’తి సకసకట్ఠానేహి నిక్ఖమిత్వా విహారమజ్ఝే సన్నిపతింసు. ద్వేపి జనా ఏకమగ్గేనాగతా నామ నత్థి. ఉపాసికా ఏకేకట్ఠానతో ఏకేకమేవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘మమ పుత్తేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహో కతో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం వన్దిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కలహం ను ఖో, భన్తే, కరిత్థా’’తి? ‘‘న కరోమ, మహాఉపాసికే’’తి. ‘‘సచే వో, భన్తే, కలహో నత్థి, అథ కస్మా యథా అమ్హాకం గేహం ఆగచ్ఛన్తా సబ్బే ఏకతోవ ఆగచ్ఛథ, ఏవం అనాగన్త్వా ఏకేకట్ఠానతో ఏకేకావ ఆగతా’’తి? ‘‘మహాఉపాసికే, ఏకేకస్మిం ఠానే నిసీదిత్వా సమణధమ్మం కరిమ్హా’’తి. ‘‘కో ఏస ¶ , భన్తే, సమణధమ్మో నామా’’తి? ‘‘ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం కరోమ, అత్తభావే చ ఖయవయం పట్ఠపేమ, మహాఉపాసికే’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం కాతుం, అత్తభావే చ ఖయవయం పట్ఠపేతుం తుమ్హాకమేవ వట్టతి, ఉదాహు అమ్హాకమ్పీతి, కస్సచిపి ¶ అవారితో ఏస ధమ్మో, మహాఉపాసికే’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, మయ్హమ్పి ద్వత్తింసాకారం దేథ, అత్తభావే చ ఖయవయపట్ఠపనం ఆచిక్ఖథా’’తి. ‘‘తేన హి ఉగ్గణ్హ, మహాఉపాసికే’’తి సబ్బం ఉగ్గణ్హాపేసుం.

సా తతో పట్ఠాయ ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం కత్వా అత్తని ఖయవయం పట్ఠపేత్వా తేహి భిక్ఖూహి పురేతరమేవ తయో మగ్గే, తీణి చ ఫలాని పాపుణి. మగ్గేనేవ చస్సా చతస్సో పటిసమ్భిదా లోకియఅభిఞ్ఞా చ ఆగమింసు. సా మగ్గఫలసుఖతో వుట్ఠాయ దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేత్వా, ‘‘కదా ను ఖో మమ పుత్తేహి అయం ధమ్మో అధిగతో’’తి ఉపధారేన్తీ సబ్బేపిమే సరాగా సదోసా సమోహా ఝానవిపస్సనామత్తమ్పి తేసం నత్థి, ‘‘కిం ను ఖో మయ్హం పుత్తానం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయో అత్థి, నత్థీ’’తి ఆవజ్జేత్వా, ‘‘అత్థీ’’తి దిస్వా, ‘‘సేనాసనసప్పాయం ను ఖో అత్థి, నత్థీ’’తి ఆవజ్జేత్వా తమ్పి దిస్వా, ‘‘పుగ్గలసప్పాయం ను ఖో లభన్తి, న లభన్తీ’’తి ఆవజ్జేసి, పుగ్గలసప్పాయమ్పి దిస్వా, ‘‘ఆహారసప్పాయం ను ఖో లభన్తి, న లభన్తీ’’తి ఉపధారేన్తీ ‘‘ఆహారసప్పాయం నేసం నత్థీ’’తి దిస్వా తతో పట్ఠాయ నానావిధం యాగుం, అనేకప్పకారం ఖజ్జకం, నానగ్గరసఞ్చ భోజనం సమ్పాదేత్వా గేహే భిక్ఖూ నిసీదాపేత్వా దక్ఖిణోదకం దత్వా, ‘‘భన్తే ¶ , తుమ్హాకం యం యం రుచ్చతి, తం తం గహేత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి నియ్యాదేసి. తే యథారుచి యాగుఆదీని గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తి. తేసం సప్పాయాహారం లభన్తానం చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి.

తే ఏకగ్గేన చిత్తేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా చిన్తయింసు – ‘‘అహో మహాఉపాసికా అమ్హాకం పతిట్ఠా జాతా, సచే మయం సప్పాయాహారం న లభిమ్హ, న నో మగ్గఫలపటివేధో అభవిస్స, ఇదాని వుట్ఠవస్సా పవారేత్వా సత్థు ¶ సన్తికం గమిస్సామా’’తి. తే ‘‘సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి మహాఉపాసికం ఆపుచ్ఛింసు. ‘‘మహాఉపాసికా సాధు, అయ్యా’’తి. తే అనుగన్త్వా పునపి, ‘‘భన్తే, అమ్హే ఓలోకేయ్యాథా’’తి బహూని పియవచనాని వత్వా పటినివత్తి. తేపి ఖో భిక్ఖూ సావత్థిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, న చ పిణ్డకేన కిలమిత్థా’’తి వుత్తే ‘‘ఖమనీయం, భన్తే, యాపనీయం, భన్తే, పిణ్డకేన పన నేవ కిలమిమ్హ. అమ్హాకఞ్హి మాతికమాతా నామేకా ఉపాసికా చిత్తాచారం ఞత్వా, ‘అహో వత నో ఏవరూపం నామ ¶ ఆహారం పటియాదేయ్యా’తి చిన్తితే యథాచిన్తితం ఆహారం పటియాదేత్వా అదాసీ’’తి తస్సా గుణకథం కథయింసు.

అఞ్ఞతరో భిక్ఖు తస్సా గుణకథం సుత్వా తత్థ గన్తుకామో హుత్వా సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘భన్తే, తం గామం గమిస్సామీ’’తి సత్థారం ఆపుచ్ఛిత్వా జేతవనతో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన తం గామం పత్వా విహారం పవిసనదివసేయేవ చిన్తేసి – ‘‘అయం కిర ఉపాసికా చిన్తితచిన్తితం జానాతి, అహఞ్చ మగ్గకిలన్తో విహారం పటిజగ్గితుం న సక్ఖిస్సామి, అహో వత మే విహారపటిజగ్గకం మనుస్సం పేసేయ్యా’’తి. ఉపాసికా గేహే నిసిన్నావ ఆవజ్జేన్తీ తమత్థం ఞత్వా, ‘‘గచ్ఛ, విహారం పటిజగ్గిత్వా ఏహీ’’తి మనుస్సం పేసేసి. ఇతరోపి పానీయం పివితుకామో ‘‘అహో వత మే సక్ఖరపానకం కత్వా పేసేయ్యా’’తి చిన్తేసి. ఉపాసికా తమ్పి పేసేసి. సో పునదివసే ‘‘పాతోవ సినిద్ధయాగుం మే సఉత్తరిభఙ్గం పేసేతూ’’తి చిన్తేసి. ఉపాసికా తథా అకాసి ¶ . సో యాగుం పివిత్వా, ‘‘అహో వత మే ఏవరూపం ఖజ్జకం పేసేయ్యా’’తి చిన్తేసి. ఉపాసికా తమ్పి పేసేసి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం ఉపాసికా మయా సబ్బం చిన్తితచిన్తితం పేసేసి, అహం ¶ ఏతం దట్ఠుకామో, అహో వత మే నానగ్గరసభోజనం గాహాపేత్వా సయమేవ ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి. ఉపాసికా ‘‘మమ పుత్తో మం దట్ఠుకామో, ఆగమనం మే పచ్చాసీసతీ’’తి భోజనం గాహాపేత్వా విహారం గన్త్వా తస్స అదాసి. సో కతభత్తకిచ్చో ‘‘మాతికమాతా నామ త్వం, మహాఉపాసికే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. ‘‘త్వం పరచిత్తం జానాసీ’’తి? ‘‘కిం మం పుచ్ఛసి, తాతా’’తి? ‘‘మయా చిన్తితచిన్తితం సబ్బమకాసి, తేన తం పుచ్ఛామీ’’తి. ‘‘పరచిత్తజాననకభిక్ఖూ బహూ, తాతా’’తి? ‘‘నాహం అఞ్ఞే పుచ్ఛామి, తువం పుచ్ఛామి, ఉపాసికే’’తి. ఏవం సన్తేపి ఉపాసికా ‘‘పరచిత్తం జానామీ’’తి అవత్వా ‘‘పరచిత్తం జానన్తా నామ ఏవం కరోన్తి పుత్తా’’తి ఆహ. సో ‘‘భారియం వతిదం కమ్మం, పుథుజ్జనా నామ సోభనమ్పి అసోభనమ్పి చిన్తేన్తి, సచాహం కిఞ్చి అయుత్తం చిన్తయిస్సామి, సహ భణ్డకేన చోరం చూళాయ గణ్హన్తీ వియ మం విప్పకారం పాపేయ్య, మయా ఇతో పలాయితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఉపాసికే, అహం గమిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కహం, అయ్యా’’తి? ‘‘సత్థు సన్తికం, ఉపాసికే’’తి. ‘‘వసథ తావ, భన్తే, ఇధా’’తి. ‘‘న వసిస్సామి, ఉపాసికే, గమిస్సామేవా’’తి నిక్ఖమిత్వా సత్థు సన్తికం అగమాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం భిక్ఖు న త్వం తత్థ వససీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే, న సక్కా తత్థ వసితు’’న్తి. ‘‘కిం కారణా భిక్ఖూ’’తి? ‘‘భన్తే, సా ఉపాసికా చిన్తితచిన్తితం సబ్బం జానాతి, పుథుజ్జనా చ నామ సోభనమ్పి అసోభనమ్పి చిన్తేన్తి, సచాహం కిఞ్చి అయుత్తం చిన్తేస్సామి, సహ భణ్డకేన చోరం చూళాయ గణ్హన్తీ వియ మం విప్పకారం పాపేస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ¶ ఆగతోమ్హీతి. ‘‘భిక్ఖు, తత్థేవ తయా వసితుం వట్టతీ’’తి ¶ , ‘‘న సక్కోమి, భన్తే, నాహం తత్థ వసిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి త్వం, భిక్ఖు, ఏకమేవ రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘తవ చిత్తమేవ రక్ఖ, చిత్తం నామేతం దురక్ఖం, త్వం అత్తనో చిత్తమేవ నిగ్గణ్హ, మా అఞ్ఞం కిఞ్చి చిన్తయి, చిత్తం నామేతం దున్నిగ్గహ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౫.

‘‘దున్నిగ్గహస్స లహునో, యత్థకామనిపాతినో;

చిత్తస్స దమథో సాధు, చిత్తం దన్తం సుఖావహ’’న్తి.

తత్థ చిత్తం నామేతం దుక్ఖేన నిగ్గయ్హతీతి దున్నిగ్గహం. లహుం ఉప్పజ్జతి చ నిరుజ్ఝతి చాతి లహు. తస్స దున్నిగ్గహస్స లహునో. యత్థకామనిపాతినోతి యత్థ కత్థచిదేవ నిపతనసీలస్స. ఏతఞ్హి లభితబ్బట్ఠానం వా అలభితబ్బట్ఠానం వా యుత్తట్ఠానం వా అయుత్తట్ఠానం వా న జానాతి, నేవ జాతిం ¶ ఓలోకేతి, న గోత్తం, న వయం. యత్థ యత్థ ఇచ్ఛతి, తత్థ తత్థేవ నిపతతీతి ‘‘యత్థకామనిపాతీ’’తి వుచ్చతి. తస్స ఏవరూపస్స చిత్తస్స దమథో సాధు చతూహి అరియమగ్గేహి దన్తభావో యథా నిబ్బిసేవనం హోతి, తథా కతభావో సాధు. కిం కారణా? ఇదఞ్హి చిత్తం దన్తం సుఖావహం నిబ్బిసేవనం కతం మగ్గఫలసుఖం పరమత్థనిబ్బానసుఖఞ్చ ఆవహతీతి.

దేసనాపరియోసానే సమ్పత్తపరిసాయ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం, మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

సత్థా తస్స ¶ భిక్ఖునో ఇమం ఓవాదం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ, భిక్ఖు, అఞ్ఞం కిఞ్చి అచిన్తయిత్వా తత్థేవ వసాహీ’’తి పహిణి. సో భిక్ఖు సత్థు సన్తికా ఓవాదం లభిత్వా తత్థ అగమాసి. కిఞ్చి బహిద్ధా చిన్తనం నామ న చిన్తేసి. మహాఉపాసికాపి దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తీ థేరం దిస్వా, ‘‘ఇదాని ఓవాదదాయకం ఆచరియం లభిత్వా పునాగతో మమ పుత్తో’’తి అత్తనో ఞాణేనేవ పరిచ్ఛిన్దిత్వా తస్స సప్పాయాహారం పటియాదేత్వా అదాసి. సో సప్పాయభోజనం సేవిత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పత్వా మగ్గఫలసుఖేన వీతినామేన్తో ‘‘అహో మహాఉపాసికా మయ్హం పతిట్ఠా జాతా, అహం ఇమం నిస్సాయ భవనిస్సరణం పత్తోమ్హీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమస్మిం తావ మే అత్తభావే పతిట్ఠా జాతా, సంసారే పన మే సంసరన్తస్స అఞ్ఞేసుపి అత్తభావేసు అయం పతిట్ఠా భూతపుబ్బా, నో’’తి ఉపధారేన్తో ఏకూనఅత్తభావసతం అనుస్సరి. సాపి ఏకూనఅత్తభావసతే తస్స పాదపరిచారికా అఞ్ఞేసు పటిబద్ధచిత్తా హుత్వా తం జీవితా వోరోపేసి. థేరో ¶ తస్సా ఏత్తకం అగుణం దిస్వా, ‘‘అహో మయం మహాఉపాసికా భారియం కమ్మం అకాసీ’’తి చిన్తేసి.

మహాఉపాసికాపి గేహే నిసిన్నావ ‘‘కిం ను ఖో మయ్హం పుత్తస్స పబ్బజితకిచ్చం మత్తకం పత్తం, నో’’తి ఉపధారయమానా తస్స అరహత్తపత్తిం ఞత్వా ఉత్తరి ఉపధారియమానా, ‘‘మమ పుత్తో అరహత్తం పత్వా అహో వత మే అయం ఉపాసికా మహతీ పతిట్ఠా జాతా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అతీతేపి ను ఖో మే అయం పతిట్ఠా భూతపుబ్బా, నో’’తి ఉపధారేన్తో ఏకూనఅత్తభావసతం అనుస్సరి, ‘‘అహం ఖో పన ఏకూనఅత్తభావసతే అఞ్ఞేహి సద్ధిం ఏకతో ¶ హుత్వా ఏతం జీవితా వోరోపేసిం, అయం మే ఏత్తకం అగుణం ¶ దిస్వా ‘అహో భారియం కమ్మం కతం ఉపాసికాయా’’తి చిన్తేసి. ‘‘అత్థి ను ఖో ఏవం సంసారే సంసరన్తియా మమ పుత్తస్స ఉపకారో కతపుబ్బో’’తి ఉపధారయమానా తతో ఉత్తరిం సతమం అత్తభావం అనుస్సరిత్వా సతమే అత్తభావే మయా ఏతస్స పాదపరిచారికాయ హుత్వా ఏతస్మిం జీవితా వోరోపనట్ఠానే జీవితదానం దిన్నం, అహో మయా మమ పుత్తస్స మహాఉపకారో కతపుబ్బో’’తి గేహే నిసిన్నావ ఉత్తరిం విసేసేత్వా ‘‘ఉపధారేథా’’తి ఆహ. సో దిబ్బాయ సోతధాతుయా సద్దం సుత్వా విసేసేత్వా సతమం అత్తభావం అనుస్సరిత్వా తత్థ తాయ అత్తనో జీవితస్స దిన్నభావం దిస్వా, ‘‘అహో మమ ఇమాయ మహాఉపాసికాయ ఉపకారో కతపుబ్బో’’తి అత్తమనో హుత్వా తస్సా తత్థేవ చతూసు మగ్గఫలేసు పఞ్హం కథేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయీతి.

అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు దుతియం.

౩. అఞ్ఞతరఉక్కణ్ఠితభిక్ఖువత్థు

సుదుద్దసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో అఞ్ఞతరం ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థరి కిర సావత్థియం విహరన్తే ఏకో సేట్ఠిపుత్తో అత్తనో కులూపగత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, అహం దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, ఏకం మే దుక్ఖతో ముచ్చనకారణం కథేథా’’తి ¶ ఆహ. ‘‘సాధావుసో, సచేసి దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, సలాకభత్తం దేహి, పక్ఖికభత్తం దేహి, వస్సావాసికం దేహి, చీవరాదయో పచ్చయే దేహి, అత్తనో సాపతేయ్యం తయో కోట్ఠాసే కత్వా ఏకేన కమ్మన్తం పయోజేహి, ఏకేన పుత్తదారం పోసేహి, ఏకం బుద్ధసాసనే దేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి ¶ వుత్తపటిపాటియా సబ్బం కత్వా పున థేరం పుచ్ఛి – ‘‘తతో ఉత్తరిం అఞ్ఞం కిం కరోమి, భన్తే’’తి? ‘‘ఆవుసో, తీణి సరణాని గణ్హ, పఞ్చ సీలాని గణ్హాహీ’’తి. తానిపి పటిగ్గహేత్వా తతో ఉత్తరిం పుచ్ఛి. ‘‘తేన హి దస సీలాని గణ్హాహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి గణ్హి. సో ఏవం అనుపుబ్బేన పుఞ్ఞకమ్మస్స కతత్తా అనుపుబ్బసేట్ఠిపుత్తో నామ జాతో. తతో ‘‘ఉత్తరిమ్పి కత్తబ్బం అత్థి, భన్తే’’తి పున పుచ్ఛిత్వా, ‘‘తేన హి పబ్బజాహీ’’తి వుత్తో నిక్ఖమిత్వా ¶ పబ్బజి. తస్సేకో ఆభిధమ్మికభిక్ఖు ఆచరియో అహోసి. ఏకో వినయధరో ఉపజ్ఝాయో. తస్స లద్ధూపసమ్పదస్స ఆచరియో అత్తనో సన్తికం ఆగతకాలే అభిధమ్మే పఞ్హం కథేసి – ‘‘బుద్ధసాసనే నామ ఇదం కాతుం వట్టతి, ఇదం న వట్టతీ’’తి. ఉపజ్ఝాయోపిస్స అత్తనో సన్తికం ఆగతకాలే వినయే పఞ్హం కథేసి – ‘‘బుద్ధసాసనే నామ ఇదం కాతుం వట్టతి, ఇదం న వట్టతి, ఇదం కప్పతి, ఇదం న కప్పతీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘అహో భారియం ఇదం కమ్మం, అహం దుక్ఖా ముచ్చితుకామో పబ్బజితో, ఇధ చ మమ హత్థపసారణట్ఠానమ్పి న పఞ్ఞాయతి, గేహే ¶ ఠత్వావ దుక్ఖా ముచ్చితుం సక్కా, మయా గిహినా భవితుం వట్టతీ’’తి. సో తతో పట్ఠాయ ఉక్కణ్ఠితో అనభిరతో ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం న కరోతి, ఉద్దేసం న గణ్హాతి, కిసో లూఖో ధమనిసన్థతగత్తో ఆలస్సియాభిభూతో కచ్ఛుపరికిణ్ణో అహోసి.

అథ నం దహరసామణేరా, ‘‘ఆవుసో, కిం త్వం ఠితట్ఠానే ఠితోవ నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నోవ అహోసి, పణ్డురోగాభిభూతో కిసో లూఖో ధమనిసన్థతగత్తో ఆలస్సియాభిభూతో కచ్ఛుపరికిణ్ణో, కిం తే కత’’న్తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హి, ఆవుసో’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? సో తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తే తస్స ఆచరియుపజ్ఝాయానం ఆచిక్ఖింసు. ఆచరియుపజ్ఝాయా తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమంసు. సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, ఆగతత్థా’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు తుమ్హాకం సాసనే ఉక్కణ్ఠితో’’తి. ‘‘ఏవం కిర భిక్ఖూ’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అహం, భన్తే, దుక్ఖా ముచ్చితుకామోవ పబ్బజితో, తస్స మే ఆచరియో అభిధమ్మకథం కథేసి, ఉపజ్ఝాయో వినయకథం కథేసి, స్వాహం ‘ఇధ మే హత్థపసారణట్ఠానమ్పి నత్థి, గిహినా హుత్వా సక్కా దుక్ఖా ముచ్చితుం, గిహి భవిస్సామీ’తి సన్నిట్ఠానమకాసిం, భన్తే’’తి. ‘‘సచే త్వం, భిక్ఖు, ఏకమేవ రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససి, అవసేసానం రక్ఖనకిచ్చం నత్థీ’’తి. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘తవ చిత్తమేవ రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి అత్తనో చిత్తమేవ రక్ఖాహి, సక్కా దుక్ఖా ముచ్చితు’’న్తి ఇమం ఓవాదం దత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౬.

‘‘సుదుద్దసం ¶ సునిపుణం, యత్థకామనిపాతినం;

చిత్తం రక్ఖేథ మేధావీ, చిత్తం గుత్తం సుఖావహ’’న్తి.

తత్థ ¶ సుదుద్దసన్తి ¶ సుట్ఠు దుద్దసం. సునిపుణన్తి సుట్ఠు నిపుణం పరమసణ్హం. యత్థకామనిపాతినన్తి జాతిఆదీని అనోలోకేత్వా లభితబ్బాలభితబ్బయుత్తాయుత్తట్ఠానేసు యత్థ కత్థచి నిపతనసీలం. చిత్తం రక్ఖేథ మేధావీతి అన్ధబాలో దుమ్మేధో అత్తనో చిత్తం రక్ఖితుం సమత్థో నామ నత్థి, చిత్తవసికో హుత్వా అనయబ్యసనం పాపుణాతి. మేధావీ పన పణ్డితోవ చిత్తం రక్ఖితుం సక్కోతి, తస్మా త్వమ్పి చిత్తమేవ గోపేహి. ఇదఞ్హి చిత్తం గుత్తం సుఖావహం మగ్గఫలనిబ్బానసుఖాని ఆవహతీతి.

దేసనాపరియోసానే సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసీతి.

అఞ్ఞతరఉక్కణ్ఠితభిక్ఖువత్థు తతియం.

౪. సఙ్ఘరక్ఖితభాగినేయ్యత్థేరవత్థు

దూరఙ్గమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో సఙ్ఘరక్ఖితం నామ భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో కులపుత్తో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో లద్ధూపసమ్పదో సఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో నామ హుత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి. తస్స ¶ కనిట్ఠభగినీ పుత్తం లభిత్వా థేరస్స నామం అకాసి. సో భాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితో నామ హుత్వా వయప్పత్తో థేరస్సేవ సన్తికే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో అఞ్ఞతరస్మిం గామకారామే వస్సం ఉపగన్త్వా, ‘‘ఏకం సత్తహత్థం, ఏకం అట్ఠహత్థ’’న్తి ద్వే వస్సావాసికసాటకే లభిత్వా అట్ఠహత్థం ‘‘ఉపజ్ఝాయస్స మే భవిస్సతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా ‘‘సత్తహత్థం మయ్హం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా వుట్ఠవస్సో ‘‘ఉపజ్ఝాయం పస్సిస్సామీ’’తి ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే పిణ్డాయ చరన్తో ఆగన్త్వా థేరే విహారం అనాగతేయేవ విహారం పవిసిత్వా థేరస్స దివాట్ఠానం సమ్మజ్జిత్వా పాదోదకం ఉపట్ఠపేత్వా ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తో నిసీది. అథస్సాగమనభావం దిస్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా పత్తచీవరం ¶ పటిగ్గహేత్వా, ‘‘నిసీదథ, భన్తే’’తి థేరం నిసీదాపేత్వా తాలవణ్టం ఆదాయ ¶ బీజిత్వా పానీయం దత్వా పాదే ధోవిత్వా తం సాటకం ఆనేత్వా పాదమూలే ఠపేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం పరిభుఞ్జథా’’తి వత్వా బీజయమానో అట్ఠాసి.

అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘సఙ్ఘరక్ఖిత, మయ్హం చీవరం పరిపుణ్ణం, త్వమేవ పరిభుఞ్జా’’తి. ‘‘భన్తే, మయా లద్ధకాలతో పట్ఠాయ అయం తుమ్హాకమేవ సల్లక్ఖితో, పరిభోగం కరోథా’’తి. ‘‘హోతు, సఙ్ఘరక్ఖిత, పరిపుణ్ణం మే చీవరం, త్వమేవ పరిభుఞ్జా’’తి. ‘‘భన్తే, మా ఏవం కరోథ, తుమ్హేహి పరిభుత్తే మయ్హం మహప్ఫలం భవిస్సతీ’’తి. అథ నం తస్స పునప్పునం కథేన్తస్సపి ¶ థేరో న ఇచ్ఛియేవ.

ఏవం సో బీజయమానో ఠితోవ చిన్తేసి – ‘‘అహం థేరస్స గిహికాలే భాగినేయ్యో, పబ్బజితకాలే సద్ధివిహారికో, ఏవమ్పి మయా సద్ధిం ఉపజ్ఝాయో పరిభోగం న కత్తుకామో. ఇమస్మిం మయా సద్ధిం పరిభోగం అకరోన్తే కిం మే సమణభావేన, గిహి భవిస్సామీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘దుస్సణ్ఠాపితో ఘరావాసో, కిం ను ఖో కత్వా గిహిభూతో జీవిస్సామీ’’తి. తతో చిన్తేసి – ‘‘అట్ఠహత్థసాటకం విక్కిణిత్వా ఏకం ఏళికం గణ్హిస్సామి, ఏళికా నామ ఖిప్పం విజాయతి, స్వాహం విజాతం విజాతం విక్కిణిత్వా మూలం కరిస్సామి, మూలే బహూ కత్వా ఏకం పజాపతిం ఆనేస్సామి, సా ఏకం పుత్తం విజాయిస్సతి. అథస్స మమ మాతులస్స నామం కత్వా చూళయానకే నిసీదాపేత్వా మమ పుత్తఞ్చ భరియఞ్చ ఆదాయ మాతులం వన్దితుం ఆగమిస్సామి, ఆగచ్ఛన్తే అన్తరామగ్గే మమ భరియం ఏవం వక్ఖామి – ‘ఆనేహి తావ మే పుత్తం వహిస్సామిన’న్తి. సా ‘కిం తే పుత్తేన, ఏహి, ఇమం యానకం పాజేహీ’తి వత్వా పుత్తం గహేత్వా, ‘అహం నేస్సామి న’న్తి నేత్వా సన్ధారేతుం అసక్కోన్తీ చక్కపథే ఛడ్డేస్సతి. అథస్స సరీరం అభిరుహిత్వా చక్కం గమిస్సతి, అథ నం ‘త్వం మమ పుత్తం నేవ మయ్హం అదాసి, నం సన్ధారేతుం నాసక్ఖి నాసితోస్మి తయా’తి వత్వా పతోదయట్ఠియా పిట్ఠియం పహరిస్సామీ’’తి.

సో ఏవం చిన్తేన్తోవ ఠత్వా ¶ బీజయమానో థేరస్స సీసే తాలవణ్టేన పహరి. థేరో ‘‘కిం ను ఖో అహం సఙ్ఘరక్ఖితేన సీసే పహతో’’తి ¶ ఉపధారేన్తో తేన చిన్తితచిన్తితం సబ్బం ఞత్వా, ‘‘సఙ్ఘరక్ఖిత, మాతుగామస్స పహారం దాతుం నాసక్ఖి, కో ఏత్థ మహల్లకత్థేరస్స దోసో’’తి ఆహ. సో ‘‘అహో నట్ఠోమ్హి, ఞాతం కిర మే ఉపజ్ఝాయేన చిన్తితచిన్తితం, కిం మే సమణభావేనా’’తి తాలవణ్టం ఛడ్డేత్వా పలాయితుం ఆరద్ధో.

అథ నం దహరా చ సామణేరా చ అనుబన్ధిత్వా ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమంసు. సత్థా తే ¶ భిక్ఖూ దిస్వావ ‘‘కిం, భిక్ఖవే, ఆగతత్థ, ఏకో వో భిక్ఖు లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే, ఇమం దహరం ఉక్కణ్ఠిత్వా పలాయన్తం గహేత్వా తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతమ్హా’’తి. ‘‘ఏవం కిర భిక్ఖూ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిమత్థం తే భిక్ఖు ఏవం భారియం కమ్మం కతం, నను త్వం ఆరద్ధవీరియస్స ఏకస్స బుద్ధస్స పుత్తో, మాదిసస్స నామ బుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా అత్తానం దమేత్వా సోతాపన్నోతి వా సకదాగామీతి వా అనాగామీతి వా అరహాతి వా వదాపేతుం నాసక్ఖి, కిమత్థం ఏవం భారియం కమ్మమకాసీ’’తి? ‘‘ఉక్కణ్ఠితోస్మి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి? సో ఏవం వస్సావాసికసాటకానం లద్ధదివసతో పట్ఠాయ యావ థేరస్స తాలవణ్టేన పహారా సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా, ‘‘ఇమినా కారణేన పలాతోస్మి, భన్తే’’తి ¶ ఆహ. అథ నం సత్థా ‘‘ఏహి భిక్ఖు, మా చిన్తయి చిత్తం నామేతం దూరే హోన్తమ్పి ఆరమ్మణం సమ్పటిచ్ఛనకజాతికం, రాగదోసమోహబన్ధనా ముచ్చనత్థాయ వాయమితుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౭.

‘‘దూరఙ్గమం ఏకచరం, అసరీరం గుహాసయం;

యే చిత్తం సంయమేస్సన్తి, మోక్ఖన్తి మారబన్ధనా’’తి.

తత్థ దూరఙ్గమన్తి చిత్తస్స హి మక్కటసుత్తమత్తకమ్పి పురత్థిమాదిదిసాభాగేన గమనాగమనం నామ నత్థి, దూరే సన్తమ్పి పన ఆరమ్మణం సమ్పటిచ్ఛతీతి దూరఙ్గమం నామ జాతం. సత్తట్ఠచిత్తాని పన ఏకతో కణ్ణికబద్ధాని ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జితుం సమత్థాని నామ నత్థి. ఉప్పత్తికాలే ఏకేకమేవ చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం నిరుద్ధే పున ఏకేకమేవ ఉప్పజ్జతీతి ఏకచరం నామ జాతం. చిత్తస్స సరీరసణ్ఠానం వా నీలాదిప్పకారో వణ్ణభేదో వా నత్థీతి అసరీరం నామ జాతం. గుహా నామ చతుమహాభూతగుహా, ఇదఞ్చ హదయరూపం నిస్సాయ పవత్తతీతి గుహాసయం ¶ నామ జాతం. యే చిత్తన్తి యే కేచి పురిసా వా ఇత్థియో వా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా అనుప్పజ్జనకకిలేసస్స ఉప్పజ్జితుం అదేన్తా సతిసమ్మోసేన ఉప్పన్నకిలేసం పజహన్తా చిత్తం సంయమేస్సన్తి సంయతం అవిక్ఖిత్తం కరిస్సన్తి. మోక్ఖన్తి మారబన్ధనాతి ¶ సబ్బేతే కిలేసబన్ధనాభావేన మారబన్ధనసఙ్ఖాతా తేభూమకవట్టా ముచ్చిస్సన్తీతి.

దేసనాపరియోసానే భాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతా, మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సఙ్ఘరక్ఖితభాగినేయ్యత్థేరవత్థు చతుత్థం.

౫. చిత్తహత్థత్థేరవత్థు

అనవట్ఠితచిత్తస్సాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో చిత్తహత్థత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర సావత్థివాసీ కులపుత్తో నట్ఠగోణం పరియేసన్తో అరఞ్ఞం పవిసిత్వా మజ్ఝన్హికే కాలే గోణం దిస్వా గోయూథే విస్సజ్జేత్వా, ‘‘అవస్సం అయ్యానం సన్తికే ఆహారమత్తం లభిస్సామీ’’తి ఖుప్పిపాసాపీళితో విహారం పవిసిత్వా భిక్ఖూనం సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తస్మిం ఖో పన సమయే భిక్ఖూనం అవక్కారపాతియం భుత్తావసేసకం భత్తం హోతి, తే తం ఛాతకపీళితం దిస్వా, ‘‘ఇతో భత్తం గహేత్వా భుఞ్జాహీ’’తి వదింసు. బుద్ధకాలే చ పన అనేకసూపబ్యఞ్జనం భత్తం ఉప్పజ్జతి, సో తతో యాపనమత్తం ¶ గహేత్వా భుఞ్జిత్వా పానీయం పివిత్వా హత్థే ధోవిత్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా, ‘‘కిం, భన్తే, అజ్జ, అయ్యా, నిమన్తనట్ఠానం అగమంసూ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నత్థి, ఉపాసక, భిక్ఖూ ఇమినావ నీహారేన నిబద్ధం లభన్తీ’’తి. సో ‘‘మయం ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ రత్తిన్దివం నిబద్ధం కమ్మం కరోన్తాపి ఏవం మధురబ్యఞ్జనం భత్తం న లభామ, ఇమే కిర నిబద్ధం భుఞ్జన్తి, కిం మే గిహిభావేన, భిక్ఖు భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం భిక్ఖూ ‘‘సాధు ఉపాసకా’’తి పబ్బాజేసుం.

సో ¶ లద్ధూపసమ్పదో సబ్బప్పకారం వత్తపటివత్తం అకాసి. సో బుద్ధానం ఉప్పన్నేన లాభసక్కారేన కతిపాహచ్చయేన థూలసరీరో అహోసి. తతో చిన్తేసి – ‘‘కిం మే భిక్ఖాయ చరిత్వా జీవితేన, గిహీ భవిస్సామీ’’తి. సో విబ్భమిత్వా గేహం పావిసి. తస్స గేహే కమ్మం కరోన్తస్స కతిపాహేనేవ సరీరం మిలాయి. తతో ‘‘కిం మే ఇమినా దుక్ఖేన, సమణో భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పున గన్త్వా పబ్బజి. సో కతిపాహం వీతినామేత్వా పున ఉక్కణ్ఠిత్వా విబ్భమి, పబ్బజితకాలే పన భిక్ఖూనం ఉపకారకో హోతి. సో కతిపాహేనేవ పునపి ఉక్కణ్ఠిత్వా, ‘‘కిం మే గిహిభావేన, పబ్బజిస్సామీ’’తి గన్త్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం భిక్ఖూ ఉపకారవసేన పున పబ్బాజయింసు. ఏవం సో ఇమినా నియామేనేవ ఛక్ఖత్తుం పబ్బజిత్వా ఉప్పబ్బజితో. తస్స భిక్ఖూ ‘‘ఏస చిత్తవసికో హుత్వా విచరతీ’’తి చిత్తహత్థత్థేరోతి నామం కరింసు.

తస్సేవం అపరాపరం విచరన్తస్సేవ భరియా గబ్భినీ అహోసి. సో సత్తమే వారే అరఞ్ఞతో కసిభణ్డమాదాయ ¶ గేహం గన్త్వా భణ్డకం ఠపేత్వా ‘‘అత్తనో కాసావం గణ్హిస్సామీ’’తి గబ్భం పావిసి ¶ . తస్మిం ఖణే తస్స భరియా నిపజ్జిత్వా నిద్దాయతి. తస్సా నివత్థసాటకో అపగతో హోతి, ముఖతో చ లాలా పగ్ఘరతి, నాసా ఘురఘురాయతి, ముఖం వివట్టం, దన్తం ఘంసతి, సా తస్స ఉద్ధుమాతకసరీరం వియ ఉపట్ఠాసి. సో ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం ఇద’’న్తి సఞ్ఞం లభిత్వా, ‘‘అహం ఏత్తకం కాలం పబ్బజిత్వా ఇమం నిస్సాయ భిక్ఖుభావే సణ్ఠాతుం నాసక్ఖి’’న్తి కాసాయకోటియం గహేత్వా ఉదరే బన్ధిత్వా గేహా నిక్ఖమి.

అథస్స అనన్తరగేహే ఠితా సస్సు తం తథా గచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘అయం పటిఉక్కణ్ఠితో భవిస్సతి, ఇదానేవ అరఞ్ఞతో ఆగన్త్వా కాసావం ఉదరే బన్ధిత్వావ గేహా నిక్ఖన్తో విహారాభిముఖో గచ్ఛతి, కిం ను ఖో’’తి గేహం పవిసిత్వా నిద్దాయమానం ధీతరం పస్సిత్వా ‘‘ఇమం దిస్వా సో విప్పటిసారీ హుత్వా గతో’’తి ఞత్వా ధీతరం పహరిత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి కాళకణ్ణి, సామికో తే తం నిద్దాయమానం దిస్వా విప్పటిసారీ హుత్వా గతో, నత్థి సో ఇతో పట్ఠాయ తుయ్హ’’న్తి ఆహ. ‘‘అపేహి అపేహి, అమ్మ, కుతో తస్స గమనం అత్థి, కతిపాహేనేవ పునాగమిస్సతీ’’తి ఆహ. సోపి ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖ’’న్తి వత్వా ¶ గచ్ఛన్తో గచ్ఛన్తోవ సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. సో ¶ గన్త్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. ‘‘న సక్ఖిస్సామ మంయం తం పబ్బాజేతుం, కుతో తుయ్హం సమణభావో, సత్థకనిసానపాసాణసదిసం తవ సీస’’న్తి. ‘‘భన్తే, ఇదాని మం అనుకమ్పాయ ఏకవారం పబ్బాజేథా’’తి. తే తం ఉపకారవసేన పబ్బాజయింసు. సో కతిపాహేనేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

తేపి నం ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో చిత్తహత్థ, తవ గమనసమయం త్వమేవ జానేయ్యాసి, ఇమస్మిం వారే తే చిరాయిత’’న్తి. ‘‘భన్తే, సంసగ్గస్స అత్థిభావకాలే గతమ్హా, సో నో సంసగ్గో ఛిన్నో, ఇదాని అగమనధమ్మా జాతమ్హా’’తి. భిక్ఖూ సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు అమ్హేహి ఏవం వుత్తో ఏవం నామ కథేసి, అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, అభూతం వదతీ’’తి ఆహంసు. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అత్తనో అనవట్ఠితచిత్తకాలే సద్ధమ్మం అజాననకాలే గమనాగమనం అకాసి, ఇదానిస్స పుఞ్ఞఞ్చ పాపఞ్చ పహీన’’న్తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా ఆహ –

౩౮.

‘‘అనవట్ఠితచిత్తస్స, సద్ధమ్మం అవిజానతో;

పరిప్లవపసాదస్స, పఞ్ఞా న పరిపూరతి.

౩౯.

‘‘అనవస్సుతచిత్తస్స, అనన్వాహతచేతసో;

పుఞ్ఞపాపపహీనస్స, నత్థి జాగరతో భయ’’న్తి.

తత్థ ¶ అనవట్ఠితచిత్తస్సాతి చిత్తం నామేతం కస్సచి నిబద్ధం వా థావరం వా నత్థి. యో పన పుగ్గలో అస్సపిట్ఠే ¶ ఠపితకుమ్భణ్డం వియ చ థుసరాసిమ్హి కోట్టితఖాణుకో వియ చ ఖల్లాటసీసే ఠపితకదమ్బపుప్ఫం వియ చ న కత్థచి సణ్ఠాతి, కదాచి బుద్ధసావకో హోతి, కదాచి ఆజీవకో, కదాచి నిగణ్ఠో, కదాచి తాపసో. ఏవరూపో పుగ్గలో అనవట్ఠితచిత్తో నామ. తస్స అనవట్ఠితచిత్తస్స. సద్ధమ్మం అవిజానతోతి సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మభేదం ఇమం సద్ధమ్మం అవిజానన్తస్స పరిత్తసద్ధతాయ వా ఉప్లవసద్ధతాయ వా పరిప్లవపసాదస్స కామావచరరూపావచరాదిభేదా పఞ్ఞా న పరిపూరతి. కామావచరాయపి అపరిపూరయమానాయ కుతోవ రూపావచరారూపావచరలోకుత్తరపఞ్ఞా పరిపూరిస్సతీతి దీపేతి. అనవస్సుతచిత్తస్సాతి రాగేన అతిన్తచిత్తస్స. అనన్వాహతచేతసోతి ‘‘ఆహతచిత్తో ఖిలజాతో’’తి ¶ (దీ. ని. ౩.౩౧౯; విభ. ౯౪౧; మ. ని. ౧.౧౮౫) ఆగతట్ఠానే దోసేన చిత్తస్స పహతభావో వుత్తో, ఇధ పన దోసేన అప్పటిహతచిత్తస్సాతి అత్థో. పుఞ్ఞపాపపహీనస్సాతి చతుత్థమగ్గేన పహీనపుఞ్ఞస్స చేవ పహీనపాపస్స చ ఖీణాసవస్స. నత్థి జాగరతో భయన్తి ఖీణాసవస్స జాగరన్తస్సేవ అభయభావో కథితో వియ. సో పన సద్ధాదీహి పఞ్చహి జాగరధమ్మేహి సమన్నాగతత్తా జాగరో ¶ నామ. తస్మా తస్స జాగరన్తస్సాపి అజాగరన్తస్సాపి కిలేసభయం నత్థి కిలేసానం అపచ్ఛావత్తనతో. న హి తం కిలేసా అనుబన్ధన్తి తేన తేన మగ్గేన పహీనానం కిలేసానం పున అనుపగమనతో. తేనేవాహ – ‘‘సోతాపత్తిమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతి, సకదాగామిఅనాగామిఅరహత్తమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతీ’’తి (చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౭).

దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా సఫలా అహోసి.

అథేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘భారియా వతిమే, ఆవుసో, కిలేసా నామ, ఏవరూపస్స అరహత్తస్స ఉపనిస్సాయసమ్పన్నో కులపుత్తో కిలేసేహి ఆలోళితో సత్తవారే గిహీ హుత్వా సత్తవారే పబ్బజితో’’తి. సత్థా తేసం తం కథాపవత్తిం సుత్వా తఙ్ఖణానురూపేన గమనేన ధమ్మసభం గన్త్వా బుద్ధాసనే నిసిన్నో ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ఏవమేవ, భిక్ఖవే, కిలేసా నామ భారియా, సచే ఏతే రూపినో హుత్వా కత్థచి పక్ఖిపితుం సక్కా భవేయ్యుం, చక్కవాళం అతిసమ్బాధం, బ్రహ్మలోకో అతినీచకోతి ఓకాసో నేసం న భవేయ్య, మాదిసమ్పి నామేతే పఞ్ఞాసమ్పన్నం పురిసాజానేయ్యం ఆలోళేన్తి, అవసేసేసు కా కథా? ‘‘అహఞ్హి అడ్ఢనాళిమత్తం వరకచోరకం ¶ కుణ్ఠకుదాలఞ్చ నిస్సాయ ¶ ఛ వారే పబ్బజిత్వా ఉప్పబ్బజితపుబ్బో’’తి. ‘‘కదా, భన్తే, కదా సుగతా’’తి? ‘‘సుణిస్సథ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి సుణాథా’’తి అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే కుదాలపణ్డితో నామ బాహిరకపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా వస్సారత్తసమయే భూమియా తిన్తాయ ‘‘గేహే మే అడ్ఢనాళిమత్తో వరకచోరకో చ కుణ్ఠకుదాలకో ¶ చ అత్థి, వరకచోరకబీజం మా నస్సీ’’తి ఉప్పబ్బజిత్వా ఏకం ఠానం కుదాలేన కసిత్వా తం బీజం వపిత్వా వతిం కత్వా పక్కకాలే ఉద్ధరిత్వా నాళిమత్తబీజం ఠపేత్వా సేసం ఖాది. సో ‘‘కిం మే దాని గేహేన, పున అట్ఠ మాసే పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. ఇమినావ నీహారేన నాళిమత్తం వరకచోరకఞ్చ కుణ్ఠకుదాలఞ్చ నిస్సాయ సత్తవారే గిహీ హుత్వా సత్తవారే పబ్బజిత్వా సత్తమే పన వారే చిన్తేసి – ‘‘అహం ఛ వారే ఇమం కుణ్ఠకుదాలం నిస్సాయ గిహీ హుత్వా పబ్బజితో, కత్థచిదేవ నం ఛడ్డేస్సామీ’’తి. సో గఙ్గాయ తీరం గన్త్వా, ‘‘పతితట్ఠానం పస్సన్తో ఓతరిత్వా గణ్హేయ్యం, యథాస్స పతితట్ఠానం న పస్సామి, తథా నం ఛడ్డేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నాళిమత్తం బీజం పిలోతికాయ బన్ధిత్వా పిలోతికం కుదాలఫలకే బన్ధిత్వా కుదాలం అగ్గదణ్డకే గహేత్వా గఙ్గాయ తీరే ఠితో అక్ఖీని నిమీలేత్వా ఉపరిసీసే తిక్ఖత్తుం ఆవిజ్ఝిత్వా గఙ్గాయం ఖిపిత్వా ¶ నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తో పతితట్ఠానం అదిస్వా ‘‘జితం మే, జితం మే’’తి తిక్ఖత్తుం సద్దమకాసి.

తస్మిం ఖణే బారాణసిరాజా పచ్చన్తం వూపసమేత్వా ఆగన్త్వా నదీతీరే ఖన్ధావారం నివాసేత్వా న్హానత్థాయ నదిం ఓతిణ్ణో తం సద్దం అస్సోసి. రాజూనఞ్చ నామ ‘‘జితం మే’’తి సద్దో అమనాపో హోతి, సో తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘అహం ఇదాని అమిత్తమద్దనం కత్వా ‘జితం మే’తి ఆగతో, త్వం పన ‘జితం మే, జితం మే’తి విరవసి, కిం నామేత’’న్తి పుచ్ఛి. కుదాలపణ్డితో ‘‘త్వం బాహిరకచోరే జిని, తయా జితం పున అవజితమేవ హోతి, మయా పన అజ్ఝత్తికో లోభచోరో జితో, సో పున మం న జినిస్సతి, తస్సేవ జయో సాధూ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న తం జితం సాధు జితం, యం జితం అవజీయతి;

తం ఖో జితం సాధు జితం, యం జితం నావజీయతీ’’తి. (జా. ౧.౧.౭౦);

తం ఖణంయేవ చ గఙ్గం ఓలోకేన్తో ఆపోకసిణం నిబ్బత్తేత్వా అధిగతవిసేసో ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీది. రాజా మహాపురిసస్స ధమ్మకథం సుత్వా వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా సద్ధిం బలకాయేన ¶ పబ్బజి. యోజనమత్తా పరిసా అహోసి. అపరోపి సామన్తరాజా తస్స పబ్బజితభావం సుత్వా, ‘‘తస్స రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి ఆగన్త్వా తథా సమిద్ధం నగరం ¶ సుఞ్ఞం దిస్వా, ‘‘ఏవరూపం నగరం ఛడ్డేత్వా పబ్బజితో రాజా ఓరకే ఠానే న పబ్బజిస్సతి, మయాపి పబ్బజితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తత్థ గన్త్వా మహాపురిసం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా సపరివారో పబ్బజి. ఏతేనేవ నీహారేన సత్త రాజానో పబ్బజింసు. సత్తయోజనికో అస్సమో అహోసి. సత్త రాజానో భోగే ¶ ఛడ్డేత్వా ఏత్తకం జనం గహేత్వా పబ్బజింసు. మహాపురిసో బ్రహ్మచరియవాసం వసిత్వా బ్రహ్మలోకూపగో అహోసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘అహం, భిక్ఖవే, తదా కుదాలపణ్డితో అహోసిం, కిలేసా నామేతే ఏవం భారియా’’తి ఆహ.

చిత్తహత్థత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. పఞ్చసతభిక్ఖువత్థు

కుమ్భూపమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఆరద్ధవిపస్సకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర పఞ్చసతా భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘సమణధమ్మం కరిస్సామా’’తి యోజనసతమగ్గం గన్త్వా ఏకం మహావాసగామం అగమంసు. అథ తే మనుస్సా దిస్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా పణీతేహి యాగుభత్తాదీహి పరివిసిత్వా, ‘‘కహం, భన్తే, గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘యథాఫాసుకట్ఠాన’’న్తి వుత్తే, ‘‘భన్తే, ఇమం తేమాసం ఇధేవ వసథ, మయమ్పి తుమ్హాకం సన్తికే సరణేసు పతిట్ఠాయ పఞ్చ సీలాని రక్ఖిస్సామా’’తి యాచిత్వా తేసం అధివాసనం విదిత్వా, ‘‘అవిదూరే ఠానే మహన్తో వనసణ్డో అత్థి, ఏత్థ వసథ, భన్తే’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసుం. భిక్ఖూ తం వనసణ్డం పవిసింసు. తస్మిం వనసణ్డే అధివత్థా దేవతా ‘‘సీలవన్తో, అయ్యా, ఇమం వనసణ్డం ¶ అనుప్పత్తా, అయుత్తం ఖో పన అస్మాకం అయ్యేసు ఇధ వసన్తేసు పుత్తదారే గహేత్వా రుక్ఖే అభిరుయ్హ వసితు’’న్తి రుక్ఖతో ఓతరిత్వా భూమియం నిసీదిత్వా చిన్తయింసు, ‘‘అయ్యా, ఇమస్మిం ఠానే అజ్జేకరత్తిం వసిత్వా అద్ధా స్వే గమిస్సన్తీ’’తి. భిక్ఖూపి పునదివసే అన్తోగామే పిణ్డాయ చరిత్వా పున తమేవ వనసణ్డం ఆగమింసు. దేవతా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో ¶ స్వాతనాయ కేనచి నిమన్తితో భవిస్సతి, తస్మా పునాగచ్ఛతి ¶ , అజ్జ గమనం న భవిస్సతి, స్వే గమిస్సతి మఞ్ఞే’’తి ఇమినా ఉపాయేన అడ్ఢమాసమత్తం భూమియమేవ అచ్ఛింసు.

తతో చిన్తయింసు – ‘‘భదన్తా ఇమం తేమాసం ఇధేవ మఞ్ఞే వసిస్సన్తి, ఇధేవ ఖో పన ఇమేసు వసన్తేసు అమ్హాకం రుక్ఖే అభిరుహిత్వా నిసీదితుమ్పి న యుత్తం, తేమాసం పుత్తదారే గహేత్వా భూమియం నిసీదనట్ఠానానిపి దుక్ఖాని, కిఞ్చి కత్వా ఇమే భిక్ఖూ పలాపేతుం వట్టతీ’’తి. తా తేసు తేసు రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు చేవ చఙ్కమనకోటీసు చ ఛిన్నసీసాని కబన్ధాని దస్సేతుం అమనుస్ససద్దఞ్చ భావేతుం ఆరభింసు. భిక్ఖూనం ఖిపితకాసాదయో రోగా పవత్తింసు. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం ‘‘తుయ్హం, ఆవుసో, కిం రుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛన్తా, ‘‘మయ్హం ఖిపితరోగో, మయ్హం కాసో’’తి వత్వా, ‘‘ఆవుసో, అహం అజ్జ చఙ్కమనకోటియం ఛిన్నసీసం అద్దసం, అహం రత్తిట్ఠానే కబన్ధం అద్దసం ¶ , అహం దివాట్ఠానే అమనుస్ససద్దం అస్సోసిం, పరివజ్జేతబ్బయుత్తకమిదం ఠానం, అమ్హాకం ఇధ అఫాసుకం అహోసి, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు.

అథ నే సత్థా ఆహ – ‘‘కిం, భిక్ఖవే, తస్మిం ఠానే వసితుం న సక్ఖిస్సథా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అమ్హాకం తస్మిం ఠానే వసన్తానం ఏవరూపాని భేరవారమ్మణాని ఉపట్ఠహన్తి, ఏవరూపం అఫాసుకం హోతి, తేన మయం ‘వజ్జేతబ్బయుత్తకమిదం ఠాన’న్తి తం ఛడ్డేత్వా తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతా’’తి. ‘‘భిక్ఖవే, తత్థేవ తుమ్హాకం గన్తుం వట్టతీ’’తి. ‘‘న సక్కా, భన్తే’’తి. ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హే ఆవుధం అగ్గహేత్వా గతా, ఇదాని ఆవుధం గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి. ‘‘కతరావుధం, భన్తే’’తి? సత్థా ‘‘అహం ఆవుధం వో దస్సామి, మయా దిన్నం ఆవుధం గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి వత్వా –

‘‘కరణీయమత్థకుసలేన, యన్త సన్తం పదం అభిసమేచ్చ;

సక్కో ఉజూ చ సుహుజూ చ, సువచో చస్స ముదు అనతిమానీ’’తి. (ఖు. పా. ౯.౧; సు. ని. ౧౪౩) –

సకలం మేత్తసుత్తం కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇమం తుమ్హే బహి విహారస్స వనసణ్డతో పట్ఠాయ సజ్ఝాయన్తా అన్తోవిహారం పవిసేయ్యాథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే సత్థారం వన్దిత్వా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన తం ఠానం పత్వా బహివిహారే గణసజ్ఝాయం కత్వా సజ్ఝాయమానా వనసణ్డం పవిసింసు. సకలవనసణ్డే దేవతా మేత్తచిత్తం పటిలభిత్వా తేసం పచ్చుగ్గమనం కత్వా పత్తచీవరపటిగ్గహణం ¶ ఆపుచ్ఛింసు, హత్థపాదసమ్బాహనం ¶ ఆపుచ్ఛింసు, తేసం తత్థ తత్థ ఆరక్ఖం సంవిదహింసు, పక్కధూపనతేలం ¶ వియ సన్నిసిన్నా అహేసుం. కత్థచి అమనుస్ససద్దో నామ నాహోసి. తేసం భిక్ఖూనం చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి. తే రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు నిసిన్నా విపస్సనాయ చిత్తం ఓతారేత్వా అత్తని ఖయవయం పట్ఠపేత్వా, ‘‘అయం అత్తభావో నామ భిజ్జనకట్ఠేన అథావరట్ఠేన కులాలభాజనసదిసో’’తి విపస్సనం వడ్ఢయింసు. సమ్మాసమ్బుద్ధో గన్ధకుటియా నిసిన్నోవ తేసం విపస్సనాయ ఆరద్ధభావం ఞత్వా తే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖవే, అయం అత్తభావో నామ భిజ్జనకట్ఠేన అథావరట్ఠేన కులాలభాజనసదిసో ఏవా’’తి వత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా యోజనసతే ఠితోపి అభిముఖే నిసిన్నో వియ ఛబ్బణ్ణరంసియో విస్సజ్జేత్వా దిస్సమానేన రూపేన ఇమం గాథమాహ –

౪౦.

‘‘కుమ్భూపమం కాయమింమ విదిత్వా, నగరూపమం చిత్తమిదం ఠపేత్వా;

యోధేథ మారం పఞ్ఞావుధేన, జితఞ్చ రక్ఖే అనివేసనో సియా’’తి.

తత్థ కుమ్భూపమన్తి అబలదుబ్బలట్ఠేన అనద్ధనియతావకాలికట్ఠేన ఇమం కేసాదిసమూహసఙ్ఖాతం ¶ కాయం కుమ్భూపమం కులాలభాజనసదిసం విదిత్వా. నగరూపమం చిత్తమిదం ఠపేత్వాతి నగరం నామ బహిద్ధా థిరం హోతి, గమ్భీరపరిఖం పాకారపరిక్ఖిత్తం ద్వారట్టాలకయుత్తం, అన్తోసువిభత్తవీథిచతుక్కసిఙ్ఘాటకసమ్పన్నం అన్తరాపణం, తం ‘‘విలుమ్పిస్సామా’’తి బహిద్ధా చోరా ఆగన్త్వా పవిసితుం అసక్కోన్తా పబ్బతం ఆసజ్జ పటిహతా వియ గచ్ఛన్తి, ఏవమేవ పణ్డితో కులపుత్తో అత్తనో విపస్సనాచిత్తం థిరం నగరసదిసం కత్వా ఠపేత్వా నగరే ఠితో ఏకతోధారాదినానప్పకారావుధేన చోరగణం వియ విపస్సనామయేన చ అరియమగ్గమయేన చ పఞ్ఞావుధేన తంతంమగ్గవజ్ఝం కిలేసమారం పటిబాహన్తో తం తం కిలేసమారం యోధేథ, పహరేయ్యాథాతి అత్థో. జితఞ్చ రక్ఖేతి జితఞ్చ ఉప్పాదితం తరుణవిపస్సనం ఆవాససప్పాయఉతుసప్పాయభోజనసప్పాయపుగ్గలసప్పాయధమ్మస్సవనసప్పాయాదీని ఆసేవన్తో అన్తరన్తరా సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సుద్ధచిత్తేన సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో రక్ఖేయ్య.

అనివేసనో ¶ సియాతి అనాలయో భవేయ్య. యథా నామ యోధో సఙ్గామసీసే బలకోట్ఠకం కత్వా అమిత్తేహి సద్ధిం యుజ్ఝన్తో ఛాతో వా పిపాసితో ¶ వా హుత్వా సన్నాహే వా సిథిలే ఆవుధే వా పతితే బలకోట్ఠకం పవిసిత్వా విస్సమిత్వా భుఞ్జిత్వా పివిత్వా సన్నహిత్వా ఆవుధం గహేత్వా పున నిక్ఖమిత్వా యుజ్ఝన్తో పరసేనం మద్దతి, అజితం జినాతి, జితం రక్ఖతి. సో హి సచే బలకోట్ఠకే ఠితో ఏవం విస్సమన్తో తం అస్సాదేన్తో అచ్ఛేయ్య, రజ్జం పరహత్థగతం కరేయ్య, ఏవమేవ, భిక్ఖు, పటిలద్ధం తరుణవిపస్సనం పునప్పునం సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ¶ సుద్ధచిత్తేన సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో రక్ఖితుం సక్కోతి, ఉత్తరిమగ్గఫలపటిలాభేన కిలేసమారం జినాతి. సచే పన సో సమాపత్తిమేవ అస్సాదేతి, సుద్ధచిత్తేన పునప్పునం సఙ్ఖారే న సమ్మసతి, మగ్గఫలపటివేధం కాతుం న సక్కోతి. తస్మా రక్ఖితబ్బయుత్తకం రక్ఖన్తో అనివేసనో సియా, సమాపత్తిం నివేసనం కత్వా తత్థ న నివేసేయ్య, ఆలయం న కరేయ్యాతి అత్థో. ‘‘అద్ధా తుమ్హేపి ఏవం కరోథా’’తి ఏవం సత్థా తేసం భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేసి.

దేసనావసానే పఞ్చసతా భిక్ఖూ నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నాయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా తథాగతస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం వణ్ణయన్తా థోమేన్తా వన్దన్తావ ఆగచ్ఛింసూతి.

పఞ్చసతభిక్ఖువత్థు ఛట్ఠం.

౭. పూతిగత్తతిస్సత్థేరవత్థు

అచిరం ¶ వతయం కాయోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పూతిగత్తతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర సావత్థివాసీ కులపుత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజితో, సో లద్ధూపసమ్పదో తిస్సత్థేరో నామ అహోసి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే తస్స సరీరే రోగో ఉదపాది. సాసపమత్తియో పిళకా ఉట్ఠహింసు. తా అనుపుబ్బేన ముగ్గమత్తా కలాయమత్తా కోలట్ఠిమత్తా ఆమలకమత్తా బేళువసలాటుమత్తా బేళువమత్తా హుత్వా పభిజ్జింసు, సకలసరీరం ఛిద్దావఛిద్దం అహోసి. పూతిగత్తతిస్సత్థేరోత్వేవస్స నామం ఉదపాది. అథస్స అపరభాగే అట్ఠీని భిజ్జింసు. సో అప్పటిజగ్గియో ¶ అహోసి. నివాసనపారుపనం పుబ్బలోహితమక్ఖితం జాలపూవసదిసం అహోసి. సద్ధివిహారికాదయో పటిజగ్గితుం అసక్కోన్తా ఛడ్డయింసు. సో అనాథో హుత్వా నిపజ్జి.

బుద్ధానఞ్చ నామ ద్వే వారే లోకవోలోకనం అవిజహితం హోతి. పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తా చక్కవాళముఖవట్టితో పట్ఠాయ గన్ధకుటిఅభిముఖం ఞాణం కత్వా ఓలోకేన్తి, సాయం ఓలోకేన్తా గన్ధకుటితో పట్ఠాయ బాహిరాభిముఖం ఞాణం కత్వా ఓలోకేన్తి. తస్మిం పన సమయే భగవతో ఞాణజాలస్స అన్తో పూతిగత్తతిస్సత్థేరో పఞ్ఞాయి. సత్థా తస్స భిక్ఖునో అరహత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా, ‘‘అయం సద్ధివిహారికాదీహి ఛడ్డితో, ఇదానిస్స మం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పటిసరణం ¶ నత్థీ’’తి గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా విహారచారికం చరమానో వియ అగ్గిసాలం గన్త్వా ఉక్ఖలిం ధోవిత్వా ఉదకం దత్వా ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా ఉదకస్స తత్తభావం ఆగమయమానో అగ్గిసాలాయమేవ అట్ఠాసి. తత్తభావం జానిత్వా గన్త్వా తస్స భిక్ఖునో నిపన్నమఞ్చకోటియం ¶ గణ్హి, తదా భిక్ఖూ ‘‘అపేథ, భన్తే, మయం గణ్హిస్సామా’’తి మఞ్చకం గహేత్వా అగ్గిసాలం ఆనయింసు. సత్థా అమ్బణం ఆహరాపేత్వా ఉణ్హోదకం ఆసిఞ్చిత్వా తేహి భిక్ఖూహి తస్స పారుపనం గాహాపేత్వా ఉణ్హోదకే మద్దాపేత్వా మన్దాతపే విస్సజ్జాపేసి. అథస్స సన్తికే ఠత్వా సరీరం ఉణ్హోదకేన తేమేత్వా ఘంసిత్వా న్హాపేసి, తస్స నహానపరియోసానే పారుపనం సుక్ఖి. అథ నం తం నివాసాపేత్వా నివత్థకాసావం ఉదకే మద్దాపేత్వా ఆతపే విస్సజ్జాపేసి. అథస్స గత్తే ఉదకే ఛిన్నమత్తే తమ్పి సుక్ఖి. సో ఏకం కాసావం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా సల్లహుకసరీరో ఏకగ్గచిత్తో మఞ్చకే నిపజ్జి. సత్థా తస్స ఉస్సీసకే ఠత్వా, ‘‘భిక్ఖు అయం తవ కాయో అపేతవిఞ్ఞాణో నిరుపకారో హుత్వా కలిఙ్గరం వియ పథవియం సేస్సతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౧.

‘‘అచిరం వతయం కాయో, పథవిం అధిసేస్సతి;

ఛుద్ధో అపేతవిఞ్ఞాణో, నిరత్థంవ కలిఙ్గర’’న్తి.

తత్థ అచిరం వతాతి భిక్ఖు న చిరస్సేవ అయం కాయో పథవిం అధిసేస్సతి, ఇమిస్సా పకతిసయనేన సయితాయ పథవియా ఉపరి సయిస్సతి ¶ . ఛుద్ధోతి అపవిద్ధో, అపగతవిఞ్ఞాణతాయ ¶ తుచ్ఛో హుత్వా సేస్సతీతి దస్సేతి. యథా కిం? నిరత్థంవ కలిఙ్గరం నిరుపకారం నిరత్థకం కట్ఠఖణ్డం వియ. దబ్బసమ్భారత్థికా హి మనుస్సా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఉజుకం ఉజుకసణ్ఠానేన వఙ్కం వఙ్కసణ్ఠానేన ఛిన్దిత్వా దబ్బసమ్భారం గణ్హన్తి, అవసేసం పన సుసిరఞ్చ పూతికఞ్చ అసారకఞ్చ గణ్ఠిజాతఞ్చ ఛిన్దిత్వా తత్థేవ ఛడ్డేన్తి. అఞ్ఞే దబ్బసమ్భారత్థికా ఆగన్త్వా తం గహేతారో నామ నత్థి, ఓలోకేత్వా అత్తనో ఉపకారకమేవ గణ్హన్తి, ఇతరం పథవీగతమేవ హోతి. తం పన తేన తేన ఉపాయేన మఞ్చపటిపాదకం వా పాదకథలికం వా ఫలకపీఠం వా కాతుం సక్కాపి భవేయ్య. ఇమస్మిం పన అత్తభావే ద్వత్తింసాయ కోట్ఠాసేసు ఏకకోట్ఠాసోపి మఞ్చపటిపాదకాదివసేన అఞ్ఞేన వా ఉపకారముఖేన గయ్హూపగో నామ నత్థి, కేవలం నిరత్థంవ కలిఙ్గరం అయం కాయో అపగతవిఞ్ఞాణో కతిపాహేనేవ పథవియం సేస్సతీతి.

దేసనావసానే పూతిగత్తతిస్సత్థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో ¶ అహేసుం. థేరోపి అరహత్తం పత్వావ పరినిబ్బాయి. సత్థా తస్స సరీరకిచ్చం కారాపేత్వా ధాతుయో గహేత్వా చేతియం కారాపేసి. భిక్ఖూ సత్థారం పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, పూతిగత్తతిస్సత్థేరో కుహిం నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘పరినిబ్బుతో, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, ఏవరూపస్స పన అరహత్తూపనిస్సయసమ్పన్నస్స భిక్ఖునో కిం కారణా గత్తం పుతికం జాతం, కిం కారణా అట్ఠీని భిన్నాని, కిమస్స కారణం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయభావం పత్త’’న్తి? ‘‘భిక్ఖవే, సబ్బమేతం ఏతస్స అత్తనా కతకమ్మేనేవ నిబ్బత్త’’న్తి. ‘‘కిం పన తేన, భన్తే, కత’’న్తి? ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథా’’తి అతీతం ఆహరి –

అయం ¶ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే సాకుణికో హుత్వా బహూ సకుణే వధిత్వా ఇస్సరజనం ఉపట్ఠహి. తేసం దిన్నావసేసే విక్కిణాతి, ‘‘విక్కితావసేసా మారేత్వా ఠపితా పూతికా భవిస్సన్తీ’’తి యథా ఉప్పతితుం న సక్కోన్తి, తథా తేసం జఙ్ఘట్ఠీని చ పక్ఖట్ఠీని చ భిన్దిత్వా రాసిం కత్వా ఠపేతి, తే పునదివసే విక్కిణాతి. అతిబహూనం పన లద్ధకాలే అత్తనోపి అత్థాయ పచాపేతి. తస్సేకదివసం రసభోజనే పక్కే ఏకో ఖీణాసవో పిణ్డాయ చరన్తో గేహద్వారే అట్ఠాసి. సో థేరం దిస్వా ¶ చిత్తం పసాదేత్వా, ‘‘మయా బహూ పాణా మారేత్వా ఖాదితా, అయ్యో చ మే గేహద్వారే ఠితో, అన్తోగేహే చ రసభోజనం సంవిజ్జతి, పిణ్డపాతమస్స దస్సామీ’’తి తస్స పత్తం ఆదాయ పూరేత్వా రసపిణ్డపాతం దత్వా థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్స మత్థకం పాపుణేయ్య’’న్తి ఆహ. థేరో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనం అకాసి. ‘‘భిక్ఖవే, తదా కతకమ్మవసేనేతం తిస్సస్స నిప్ఫన్నం, సకుణానం అట్ఠిభేదననిస్సన్దేన తిస్సస్స గత్తఞ్చ పూతికం జాతం, అట్ఠీని చ భిన్నాని, ఖీణాసవస్స రసపిణ్డపాతదాననిస్సన్దేన అరహత్తం పత్తో’’తి.

పూతిగత్తతిస్సత్థేరవత్థు సత్తమం.

౮. నన్దగోపాలకవత్థు

దిసో దిసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కోసలజనపదే నన్దగోపాలకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర అనాథపిణ్డికస్స గహపతినో నన్దో నామ ¶ గోపాలకో గోయూథం రక్ఖతి అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో. సో కిర యథా కేణియో జటిలో పబ్బజ్జావేసేన, ఏవం గోపాలకత్తేన రాజబలిం పరిహరన్తో అత్తనో కుటుమ్బం రక్ఖతి. సో కాలేన కాలం పఞ్చ గోరసే ఆదాయ ¶ అనాథపిణ్డికస్స సన్తికం ఆగన్త్వా సత్థారం పస్సతి, ధమ్మం సుణాతి, అత్తనో వసనట్ఠానం ఆగమనత్థాయ సత్థారం యాచతి. సత్థా తస్స ఞాణపరిపాకం ఆగమయమానో ఆగన్త్వా పరిపక్కభావం ఞత్వా ఏకదివసం మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో చారికం చరన్తో మగ్గా ఓక్కమ్మ తస్స వసనట్ఠానాసన్నే అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది. నన్దో సత్థు సన్తికం అగన్త్వా వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్థాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పణీతం పఞ్చగోరసదానం అదాసి. సత్తమే దివసే సత్థా అనుమోదనం కత్వా దానకథాదిభేదం అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. కథాపరియోసానే నన్దగోపాలకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ సత్థు పత్తం గహేత్వా సత్థారం అనుగచ్ఛన్తో దూరం గన్త్వా, ‘‘తిట్ఠ, ఉపాసకా’’తి నివత్తియమానో వన్దిత్వా నివత్తి. అథ నం ఏకో లుద్దకో విజ్ఝిత్వా మారేసి. పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తా భిక్ఖూ నం దిస్వా గన్త్వా సత్థారం ¶ ఆహంసు – ‘‘నన్దో, భన్తే, గోపాలకో తుమ్హాకం ఇధాగతత్తా మహాదానం దత్వా అనుగన్త్వా నివత్తేన్తో మారితో, సచే తుమ్హే నాగచ్ఛిస్సథ, నాస్స మరణం అభవిస్సా’’తి. సత్థా ¶ , ‘‘భిక్ఖవే, మయి ఆగతేపి అనాగతేపి తస్స చతస్సో దిసా చతస్సో అనుదిసా చ గచ్ఛన్తస్సాపి మరణతో ముచ్చనూపాయో నామ నత్థి. యఞ్హి నేవ చోరా, న వేరినో కరోన్తి, తం ఇమేసం సత్తానం అన్తోపదుట్ఠం మిచ్ఛాపణిహితం చిత్తమేవ కరోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౨.

‘‘దిసో దిసం యం తం కయిరా, వేరీ వా పన వేరినం;

మిచ్ఛాపణిహితం చిత్తం, పాపియో నం తతో కరే’’తి.

తత్థ దిసో దిసన్తి చోరో చోరం. ‘‘దిస్వా’’తి పాఠసేసో. యం తం కయిరాతి యం తం తస్స అనయబ్యసనం కరేయ్య. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏకో ఏకస్స మిత్తదుబ్భీ చోరో పుత్తదారఖేత్తవత్థు గోమహింసాదీసు అపరజ్ఝన్తో యస్స అపరజ్ఝతి, తమ్పి తథేవ అత్తని అపరజ్ఝన్తం చోరం దిస్వా, వేరి వా పన కేనచిదేవ కారణేన బద్ధవేరం వేరిం దిస్వా అత్తనో కక్ఖళతాయ దారుణతాయ యం తం తస్స అనయబ్యసనం కరేయ్య, పుత్తదారం వా పీళేయ్య, ఖేత్తాదీని వా నాసేయ్య, జీవితా వా పన నం వోరోపేయ్య, దససు అకుసలకమ్మపథేసు మిచ్ఛాఠపితత్తా మిచ్ఛాపహిణితం చిత్తం పాపియో నం తతో కరే తం పురిసం తతో పాపతరం కరేయ్య. వుత్తప్పకారేహి, దిసో దిసస్స వా వేరీ వేరినో వా ఇమస్మింయేవ ¶ అత్తభావే దుక్ఖం వా ఉప్పాదేయ్య, జీవితక్ఖయం వా కరేయ్య. ఇదం పన అకుసలకమ్మపథేసు మిచ్ఛాఠపితం చిత్తం దిట్ఠేవ ధమ్మే అనయబ్యసనం పాపేతి, అత్తభావసతసహస్సేసుపి చతూసు అపాయేసు ఖిపిత్వా సీసం ఉక్ఖిపితుం న దేతీతి.

దేసనాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. మహాజనస్స సాత్థికా దేసనా జాతా. ఉపాసకేన పన భవన్తరే కతకమ్మం భిక్ఖూహి న పుచ్ఛితం, తస్మా సత్థారా న కథితన్తి.

నన్దగోపాలకవత్థు అట్ఠమం.

౯. సోరేయ్యత్థేరవత్థు

న ¶ తం మాతా పితా కయిరాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం జేతవనే విహరన్తో సోరేయ్యత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

వత్థు సోరేయ్యనగరే సముట్ఠితం, సావత్థియం నిట్ఠాపేసి. సమ్మాసమ్బుద్ధే సావత్థియం విహరన్తే సోరేయ్యనగరే సోరేయ్యసేట్ఠిపుత్తో ఏకేన సహాయకేన సద్ధిం సుఖయానకే నిసీదిత్వా మహన్తేన పరివారేన న్హానత్థాయ నగరా నిక్ఖమి. తస్మిం ఖణే మహాకచ్చాయనత్థేరో సోరేయ్యనగరం పిణ్డాయ పవిసితుకామో హుత్వా బహినగరే సఙ్ఘాటిం పారుపతి. థేరస్స చ సువణ్ణవణ్ణం సరీరం. సోరేయ్యసేట్ఠిపుత్తో తం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అహో వత అయం వా థేరో మమ భరియా భవేయ్య, మమ వా భరియాయ సరీరవణ్ణో ఏతస్స సరీరవణ్ణో ¶ వియ భవేయ్యా’’తి. తస్స చిన్తితమత్తేయేవ పురిసలిఙ్గం అన్తరధాయి, ఇత్థిలిఙ్గం పాతురహోసి. సో లజ్జమానో యానకా ఓరుయ్హ పలాయి. పరిజనో తం అసఞ్జానన్తో ‘‘కిమేత’’న్తి ఆహ. సాపి తక్కసిలమగ్గం పటిపజ్జి. సహాయకోపిస్సా ఇతో చితో చ విచరిత్వాపి నాద్దస. సబ్బే న్హాయిత్వా గేహం అగమింసు. ‘‘కహం సేట్ఠిపుత్తో’’తి చ వుత్తే, ‘‘న్హత్వా ఆగతో భవిస్సతీతి మఞ్ఞిమ్హా’’తి వదింసు. అథస్స మాతాపితరో తత్థ తత్థ పరియేసిత్వా అపస్సన్తా రోదిత్వా పరిదేవిత్వా, ‘‘మతో భవిస్సతీ’’తి మతకభత్తం అదంసు. సా ఏకం తక్కసిలగామిం సత్థవాహం దిస్వా యానకస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో అనుబన్ధి.

అథ నం మనుస్సా దిస్వా, ‘‘అమ్హాకం యానకస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో అనుగచ్ఛతి, మయం ‘కస్సేసా దారికా’తి తం న జానామా’’తి వదింసు. సాపి ‘‘తుమ్హే అత్తనో యానకం పాజేథ, అహం పదసా గమిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తీ అఙ్గులిముద్దికం దత్వా ఏకస్మిం యానకే ఓకాసం కారేసి. మనుస్సా చిన్తయింసు – ‘‘తక్కసిలనగరే అమ్హాకం సేట్ఠిపుత్తస్స భరియా నత్థి, తస్స ఆచిక్ఖిస్సామ, మహాపణ్ణాకారో నో భవిస్సతీ’’తి. తే గేహం గన్త్వా, ‘‘సామి, అమ్హేహి తుమ్హాకం ¶ ఏకం ఇత్థిరతనం ఆనీత’’న్తి ఆహంసు. సో తం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా అత్తనో వయానురూపం ¶ అభిరూపం పాసాదికం దిస్వా ఉప్పన్నసినేహో గేహే అకాసి. పురిసా హి ఇత్థియో, ఇత్థియో ¶ వా పురిసా అభూతపుబ్బా నామ నత్థి. పురిసా హి పరస్స దారేసు అతిచరిత్వా కాలం కత్వా బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా మనుస్సజాతిం ఆగచ్ఛన్తా అత్తభావసతే ఇత్థిభావం ఆపజ్జన్తి.

ఆనన్దత్థేరోపి కప్పసతసహస్సం పూరితపారమీ అరియసావకో సంసారే సంసరన్తో ఏకస్మిం అత్తభావే కమ్మారకులే నిబ్బత్తో. పరదారకమ్మం కత్వా నిరయే పచ్చిత్వా పక్కావసేసేన చుద్దససు అత్తభావేసు పురిసస్స పాదపరిచారికా ఇత్థీ అహోసి, సత్తసు అత్తభావేసు బీజుద్ధరణం పాపుణి. ఇత్థియో పన దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా ఇత్థిభావే ఛన్దం విరాజేత్వా, ‘‘ఇదం నో పుఞ్ఞం పురిసత్తభావపటిలాభాయ సంవత్తతూ’’తి చిత్తం అధిట్ఠహిత్వా కాలం కత్వా పురిసత్తభావం పటిలభన్తి, పతిదేవతా హుత్వా సామికే సమ్మాపటిపత్తివసేనాపి పురిసత్తభావం పటిలభన్తేవ.

అయం పన సేట్ఠిపుత్తో థేరే అయోనిసో చిత్తం ఉప్పాదేత్వా ఇమస్మింయేవ అత్తభావే ఇత్థిభావం పటిలభి. తక్కసిలాయం సేట్ఠిపుత్తేన సద్ధిం సంవాసమన్వాయ పన తస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం లభిత్వా తస్స పదసా గమనకాలే అపరమ్పి పుత్తం పటిలభి. ఏవమస్సా కుచ్ఛియం వుత్థా ద్వే, సోరేయ్యనగరే తం పటిచ్చ నిబ్బత్తా ద్వేతి చత్తారో పుత్తా అహేసుం. తస్మిం కాలే సోరేయ్యనగరతో తస్సా సహాయకో సేట్ఠిపుత్తో పఞ్చహి సకటసతేహి తక్కసిలం ¶ గన్త్వా సుఖయానకే నిసిన్నో నగరం పావిసి. అథ నం సా ఉపరిపాసాదతలే వాతపానం వివరిత్వా అన్తరవీథిం ఓలోకయమానా ఠితా దిస్వా సఞ్జానిత్వా దాసిం పేసేత్వా పక్కోసాపేత్వా మహాతలే నిసీదాపేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం అకాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘భద్దే, త్వం ఇతో పుబ్బే అమ్హేహి న దిట్ఠపుబ్బా, అథ చ పన నో మహన్తం సక్కారం కరోసి, జానాసి త్వం అమ్హే’’తి. ‘‘ఆమ, సామి, జానామి, నను తుమ్హే సోరేయ్యనగరవాసినో’’తి? ‘‘ఆమ, భద్దే’’తి. సా మాతాపితూనఞ్చ భరియాయ చ పుత్తానఞ్చ అరోగభావం పుచ్ఛి. ఇతరో ‘‘ఆమ, భద్దే, అరోగా’’తి వత్వా ‘‘జానాసి త్వం ఏతే’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ సామి, జానామి. తేసం ఏకో పుత్తో అత్థి, సో కహం, సామీ’’తి? ‘‘భద్దే, మా ఏతం కథేహి, మయం తేన సద్ధిం ఏకదివసం సుఖయానకే నిసీదిత్వా న్హాయితుం నిక్ఖన్తా నేవస్స గతిం జానామ, ఇతో చితో చ విచరిత్వా తం అదిస్వా మాతాపితూనం ¶ ఆరోచయిమ్హా, తేపిస్స రోదిత్వా కన్దిత్వా పేతకిచ్చం కిరింసూ’’తి. ‘‘అహం సో, సామీ’’తి. ‘‘అపేహి, భద్దే, కిం కథేసి మయ్హం సహాయో దేవకుమారో వియ ఏకో పురిసో’’తి? ‘‘హోతు, సామి, అహం సో’’తి. ‘‘అథ ఇదం కిం నామా’’తి? ‘‘తం దివసం తే అయ్యో మహాకచ్చాయనత్థేరో దిట్ఠో’’తి? ‘‘ఆమ, దిట్ఠో’’తి. అహం అయ్యం ¶ మహాకచ్చాయనత్థేరం ఓలోకేత్వా, ‘‘అహో వత అయం వా థేరో మమ భరియా భవేయ్య ¶ , ఏతస్స వా సరీరవణ్ణో వియ మమ భరియాయ సరీరవణ్ణో భవేయ్యా’’తి చిన్తేసిం. చిన్తితక్ఖణేయేవ మే పురిసలిఙ్గం అన్తరధాయి, ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభవి. అథాహం లజ్జమానా కస్సచి కిఞ్చి వత్తుం అసక్కుణిత్వా తతో పలాయిత్వా ఇధాగతా, సామీతి.

‘‘అహో వత తే భారియం కమ్మం కతం, కస్మా మయ్హం నాచిక్ఖి, అపిచ పన తే థేరో ఖమాపితో’’తి? ‘‘న ఖమాపితో, సామి. జానాసి పన త్వం కహం థేరో’’తి? ‘‘ఇమమేవ నగరం ఉపనిస్సాయ విహరతీ’’తి. ‘‘సచే పిణ్డాయ చరన్తో ఇధాగచ్ఛేయ్య, అహం మమ అయ్యస్స భిక్ఖాహారం దదేయ్యం, సామీ’’తి. ‘‘తేన హి సీఘం సక్కారం కరోహి, అమ్హాకం అయ్యం ఖమాపేస్సామా’’తి సో థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో, ‘‘భన్తే, స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. ‘‘నను త్వం, సేట్ఠిపుత్త, ఆగన్తుకోసీ’’తి. ‘‘భన్తే, మా అమ్హాకం ఆగన్తుకభావం పుచ్ఛథ, స్వే మే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. థేరో అధివాసేసి, గేహేపి థేరస్స మహాసక్కారో పటియత్తో. థేరో పునదివసే తం గేహద్వారం అగమాసి. అథ నం నిసీదాపేత్వా పణీతేనాహారేన పరివిసిత్వా సేట్ఠిపుత్తో తం ఇత్థిం గహేత్వా థేరస్స పాదమూలే నిపజ్జాపేత్వా, ‘‘భన్తే, మయ్హం సహాయికాయ ఖమథా’’తి ఆహ. ‘‘కిమేత’’న్తి? ‘‘అయం, భన్తే, పుబ్బే మయ్హం పియసహాయకో హుత్వా తుమ్హే ఓలోకేత్వా ఏవం నామ చిన్తేసి, అథస్స పురిసలిఙ్గం అన్తరధాయి, ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభవి, ఖమథ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి ఉట్ఠహథ, ఖమామి వో అహ’’న్తి. థేరేన ¶ ‘‘ఖమామీ’’తి వుత్తమత్తేయేవ ఇత్థిలిఙ్గం అన్తరధాయి, పురిసలిఙ్గం పాతుభవి.

పురిసలిఙ్గే పాతుభూతమత్తేయేవ తం తక్కసిలాయ సేట్ఠిపుత్తో ఆహ – ‘‘సమ్మ సహాయక, ఇమే ద్వే దారకా తవ కుచ్ఛియం వుత్థత్తా మం పటిచ్చ నిబ్బత్తత్తా ఉభిన్నమ్పినో పుత్తా ఏవ, ఇధేవ వసిస్సామ, మా ఉక్కణ్ఠీ’’తి. ‘‘సమ్మ, అహం ఏకేనత్తభావేన పఠమం పురిసో హుత్వా ఇత్థిభావం పత్వా పున ¶ పురిసో జాతోతి విప్పకారప్పత్తో, పఠమం మం పటిచ్చ ద్వే పుత్తా నిబ్బత్తా, ఇదాని మే కుచ్ఛితో ద్వే పుత్తా నిక్ఖన్తా, స్వాహం ఏకేనత్తభావేన విప్పకారప్పత్తో, పున ‘గేహే వసిస్సతీ’తి సఞ్ఞం మా కరి, అహం మమ అయ్యస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామి. ఇమే ద్వే దారకా తవ భారాతి, ఇమేసు మా పమజ్జీ’’తి వత్వా పుత్తే సీసే పరిచుమ్బిత్వా పరిమజ్జిత్వా ఉరే నిపజ్జాపేత్వా పితు నియ్యాదేత్వా నిక్ఖమిత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బజ్జం యాచి. థేరోపి నం పబ్బాజేత్వా ఉపసమ్పాదేత్వా గణ్హిత్వావ చారికం చరమానో అనుపుబ్బేన సావత్థిం అగమాసి. తస్స సోరేయ్యత్థేరోతి నామం అహోసి. జనపదవాసినో తం పవత్తిం ఞత్వా సఙ్ఖుభిత్వా కోతూహలజాతా తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛింసు ¶ – ‘‘ఏవం కిర, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో’’తి. ‘‘భన్తే, ఏవరూపమ్పి కారణం నామ హోతి’’? ‘‘తుమ్హాకం కుచ్ఛియం కిర ద్వే పుత్తా నిబ్బత్తా, తుమ్హే పటిచ్చ ¶ ద్వే జాతా, తేసం వో కతరేసు బలవసినేహో హోతీ’’తి? ‘‘కుచ్ఛియం వుత్థకేసు, ఆవుసో’’తి. ఆగతాగతా నిబద్ధం తథేవ పుచ్ఛింసు.

థేరో ‘‘కుచ్ఛియం వుత్తకేసు ఏవ సినేహో బలవా’’తి పునప్పునం కథేన్తో హరాయమానో ఏకోవ నిసీదతి, ఏకోవ తిట్ఠతి. సో ఏవం ఏకత్తూపగతో అత్తభావే ఖయవయం సముట్ఠాపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అథ నం ఆగతాగతా పుచ్ఛన్తి – ‘‘భన్తే, ఏవం కిర నామ అహోసీ’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. ‘‘కతరేసు సినేహో బలవా’’తి? ‘‘మయ్హం కత్థచి సినేహో నామ నత్థీ’’తి. భిక్ఖూ ‘‘అయం అభూతం కథేసి, పురిమదివసేసు ‘కుచ్ఛియం వుత్థపుత్తేసు సినేహో బలవా’తి వత్వా ఇదాని ‘మయ్హం కత్థచి సినేహో నత్థీ’తి వదతి, అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, భన్తే’’తి ఆహంసు. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, మమ పుత్తస్స సమ్మాపణిహితేన చిత్తేన మగ్గస్స దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ న కత్థచి సినేహో జాతో, యం సమ్పత్తిం నేవ మాతా, న పితా కాతుం సక్కోతి, తం ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరే పవత్తం సమ్మాపణిహితం చిత్తమేవ దేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౩.

‘‘న ¶ తం మాతా పితా కయిరా, అఞ్ఞే వాపి చ ఞాతకా;

సమ్మాపణిహితం చిత్తం, సేయ్యసో నం తతో కరే’’తి.

తత్థన తన్తి తం కారణం నేవ మాతా కరేయ్య, న పితా, న అఞ్ఞే ఞాతకా. సమ్మాపణిహితన్తి దససు కుసలకమ్మపథేసు సమ్మా ఠపితం. సేయ్యసో ¶ నం తతో కరేతి తతో కారణతో సేయ్యసో నం వరతరం ఉత్తరితరం కరేయ్య, కరోతీతి అత్థో. మాతాపితరో హి పుత్తానం ధనం దదమానా ఏకస్మింయేవ అత్తభావే కమ్మం అకత్వా సుఖేన జీవికకప్పనం ధనం దాతుం సక్కోన్తి. విసాఖాయ మాతాపితరోపి తావ మహద్ధనా మహాభోగా, తస్సా ఏకస్మింయేవ అత్తభావే సుఖేన జీవికకప్పనం ధనం అదంసు. చతూసు పన దీపేసు చక్కవత్తిసిరిం దాతుం సమత్థా మాతాపితరోపి నామ పుత్తానం నత్థి, పగేవ దిబ్బసమ్పత్తిం వా పఠమజ్ఝానాదిసమ్పత్తిం వా, లోకుత్తరసమ్పత్తిదానే కథావ నత్థి, సమ్మాపణిహితం పన చిత్తం సబ్బమ్పేతం సమ్పత్తిం దాతుం సక్కోతి. తేన వుత్తం ‘‘సేయ్యసో నం తతో కరే’’తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

సోరేయ్యత్థేరవత్థు నవమం.

చిత్తవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియో వగ్గో.

౪. పుప్ఫవగ్గో

౧. పథవికథాపసుతపఞ్చసతభిక్ఖువత్థు

కో ¶ ¶ ¶ ఇమం పథవిం విచేస్సతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పథవికథాపసుతే పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర భగవతా సద్ధిం జనపదచారికం చరిత్వా జేతవనం ఆగన్త్వా సాయన్హసమయే ఉపట్ఠానసాలాయం సన్నిసిన్నా అత్తనా గతగతట్ఠానేసు ‘‘అసుకగామతో అసుకగామగమనట్ఠానే సమం విసమం కద్దమబహులం సక్ఖరబహులం కాళమత్తికం తమ్బమత్తిక’’న్తి పథవికథం కథేసుం. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హేహి విచరితట్ఠానే పథవికథాయా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఏసా బాహిరపథవీ నామ, తుమ్హేహి అజ్ఝుత్తికపథవియం పరికమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

౪౪.

‘‘కో ఇమం పథవిం విచేస్సతి,

యమలోకఞ్చ ఇమం సదేవకం;

కో ధమ్మపదం సుదేసితం,

కుసలో పుప్ఫమివ పచేస్సతి.

౪౫.

‘‘సేఖో ¶ పథవిం విచేస్సతి,

యమలోకఞ్చ ఇమం సదేవకం;

సేఖో ధమ్మపదం సుదేసితం,

కుసలో పుప్ఫమివ పచేస్సతీ’’తి.

తత్థ కో ఇమన్తి కో ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం పథవిం. విచేస్సతీతి అత్తనో ఞాణేన విచినిస్సతి విజానిస్సతి, పటివిజ్ఝిస్సతి, సచ్ఛికరిస్సతీతి అత్థో. యమలోకఞ్చాతి చతుబ్బిధం అపాయలోకఞ్చ. ఇమం సదేవకన్తి ఇమం మనుస్సలోకఞ్చ దేవలోకేన సద్ధిం కో విచేస్సతి ¶ విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతీతి పుచ్ఛి. కో ధమ్మపదం సుదేసితన్తి యథాసభావతో కథితత్తా సుదేసితం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మసఙ్ఖాతం ధమ్మపదం కుసలో మాలాకారో పుప్ఫం విచినన్తో వియ కో ¶ పచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి ఉపపరిక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి, సచ్ఛికరిస్సతీతి అత్థో. సేఖోతి అధిసీలసిక్ఖా, అధిచిత్తసిక్ఖా, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి ఇమా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖనతో సోతాపత్తిమగ్గట్ఠం ఆదిం కత్వా యావ అరహత్తమగ్గట్ఠా సత్తవిధో సేఖో ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం పథవిం అరహత్తమగ్గేన తతో ఛన్దరాగం అపకడ్ఢన్తో విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి ¶ పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతి. యమలోకఞ్చాతి తం యథావుత్తపకారం యమలోకఞ్చ ఇమం మనుస్సలోకఞ్చ సహ దేవేహి సదేవకం స్వేవ విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతి. సేఖోతి స్వేవ సత్తవిధో సేఖో, యథా నామ కుసలో మాలాకారో పుప్ఫారామం పవిసిత్వా తరుణమకుళాని చ పాణకవిద్ధాని చ మిలాతాని చ గణ్ఠికజాతాని చ పుప్ఫాని వజ్జేత్వా సోభనాని సుజాతసుజాతానేవ పుప్ఫాని విచినాతి, ఏవమేవ ఇమం సుకథితం సునిద్దిట్ఠం బోధిపక్ఖియధమ్మపదమ్పి పఞ్ఞాయ పచేస్సతి విచినిస్సతి ఉపపరిక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతీతి సత్థా సయమేవ పఞ్హం విస్సజ్జేసి.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

పథవికథాపసుతపఞ్చసతభిక్ఖువత్థు పఠమం.

౨. మరీచికమ్మట్ఠానికత్థేరవత్థు

ఫేణూపమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో అఞ్ఞతరం మరీచికమ్మట్ఠానికం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర భిక్ఖు సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేత్వా వాయమిత్వా అరహత్తం పత్తుం అసక్కోన్తో ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మరీచిం దిస్వా, ‘‘యథా అయం గిమ్హసమయే ఉట్ఠితా మరీచి దూరే ఠితానం రూపగతా వియ పఞ్ఞాయతి, సన్తికం ఆగచ్ఛన్తానం నేవ పఞ్ఞాయతి, అయం అత్తభావోపి ఉప్పాదవయట్ఠేన ఏవరూపో’’తి మరీచికమ్మట్ఠానం భావేన్తో ఆగన్త్వా ¶ మగ్గకిలన్తో అచిరవతియం న్హాయిత్వా ఏకస్మిం ¶ చణ్డసోతతీరే రుక్ఖఛాయాయ నిసిన్నో ఉదకవేగాభిఘాతేన ఉట్ఠహిత్వా మహన్తే మహన్తే ఫేణపిణ్డే భిజ్జమానే దిస్వా, ‘‘అయం అత్తభావోపి ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జనట్ఠేన ఏవరూపోయేవా’’తి ఆరమ్మణం అగ్గహేసి. సత్థా గన్ధకుటియం ఠితోవ తం థేరం దిస్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖు, ఏవరూపోవాయం అత్తభావో ఫేణపిణ్డో వియ మరీచి వియ ఉప్పజ్జనభిజ్జనసభావోయేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౬.

‘‘ఫేణూపమం కాయమిమం విదిత్వా,

మరీచిధమ్మం అభిసమ్బుధానో;

ఛేత్వాన మారస్స పపుప్ఫకాని,

అదస్సనం మచ్చురాజస్స గచ్ఛే’’తి.

తత్థ ఫేణూపమన్తి ఇమం కేసాదిసమూహసఙ్ఖాతం కాయం అబలదుబ్బలట్ఠేన అనద్ధనియతావకాలికట్ఠేన ఫేణపిణ్డసరిక్ఖకోతి ¶ విదిత్వా. మరీచిధమ్మన్తి యథా మరీచి దూరే ఠితానం రూపగతా వియ గయ్హూపగా వియ హోతి, సన్తికే ఉపగచ్ఛన్తానం రిత్తా తుచ్ఛా అగయ్హూపగా సమ్పజ్జతి, ఏవమేవ ఖణికఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన అయం కాయోపి మరీచిధమ్మోతి అభిసమ్బుధానో బుజ్ఝన్తో, జానన్తోతి అత్థో. మారస్స పపుప్ఫకానీతి మారస్స పపుప్ఫకసఙ్ఖాతాని తేభూమకాని వట్టాని అరియమగ్గేన ఛిన్దిత్వా ఖీణాసవో భిక్ఖు మచ్చురాజస్స అదస్సనం అవిసయం అమతమహానిబ్బానం గచ్ఛేయ్యాతి.

గాథాపరియోసానే థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా సత్థు సువణ్ణవణ్ణం సరీరం థోమేన్తో వణ్ణేన్తో వన్దన్తోవ ఆగతోతి.

మరీచికమ్మట్ఠానికత్థేరవత్థు దుతియం.

౩. విటటూభవత్థు

పుప్ఫానిహేవ పచినన్తన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో సపరిసం మహోఘేన అజ్ఝోత్థరిత్వా మారితం విటటూభం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం ¶ అనుపుబ్బికథా – సావత్థియఞ్హి మహాకోసలరఞ్ఞో పుత్తో పసేనదికుమారో నామ. వేసాలియం ¶ లిచ్ఛవిరఞ్ఞో పుత్తో లిచ్ఛవికుమారో ¶ మహాలి నామ, కుసినారాయం మల్లరాజపుత్తో బన్ధులో నామాతి ఇమే తయో దిసాపామోక్ఖస్సాచరియస్స సన్తికే సిప్పుగ్గహణత్థం తక్కసిలం గన్త్వా బహినగరే సాలాయ సమాగతా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆగతకారణఞ్చ కులఞ్చ నామఞ్చ పుచ్ఛిత్వా సహాయకా హుత్వా ఏకతోవ ఆచరియం ఉపసఙ్కమిత్వా సిప్పం సిక్ఖన్తా న చిరస్సేవ ఉగ్గహితసిప్పా ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా ఏకతోవ నిక్ఖమిత్వా సకసకట్ఠానాని అగమంసు. తేసు పసేనదికుమారో పితు సిప్పం దస్సేత్వా పసన్నేన పితరా రజ్జే అభిసిత్తో. మహాలికుమారో లిచ్ఛవీనం సిప్పం దస్సేన్తో మహన్తేన ఉస్సాహేన దస్సేసి, తస్స అక్ఖీని భిజ్జిత్వా అగమంసు. లిచ్ఛవిరాజానో ‘‘అహో వత అమ్హాకం ఆచరియో అక్ఖివినాసం పత్తో, న నం పరిచ్చజిస్సామ, ఉపట్ఠహిస్సామ న’’న్తి తస్స సతసహస్సుట్ఠానకం ఏకం ద్వారం అదంసు. సో తం నిస్సాయ పఞ్చసతే లిచ్ఛవిరాజపుత్తే సిప్పం సిక్ఖాపేన్తో వసి. బన్ధులకుమారో సట్ఠిం సట్ఠిం వేళూ గహేత్వా మజ్ఝే అయసలాకం పక్ఖిపిత్వా సట్ఠికలాపే ఉస్సాపేత్వా ఠపితే మల్లరాజకులేహి ‘‘ఇమే కప్పేతూ’’తి వుత్తో అసీతిహత్థం ఆకాసం ఉల్లఙ్ఘిత్వా అసినా కప్పేన్తో అగమాసి. సో ఓసానకలాపే ¶ అయసలాకాయ ‘‘కిరీ’’తి సద్దం సుత్వా, ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా సబ్బకలాపేసు అయసలాకానం ఠపితభావం ఞత్వా అసిం ఛడ్డేత్వా రోదమానో ‘‘మయ్హం ఏత్తకేసు ఞాతిసుహజ్జేసు ఏకోపి ససినేహో హుత్వా ఇమం కారణం నాచిక్ఖి. సచే హి అహం జానేయ్యం, అయసలాకాయ సద్దం అనుట్ఠాపేన్తోవ ఛిన్దేయ్య’’న్తి వత్వా, ‘‘సబ్బేపిమే మారేత్వా రజ్జం కరేయ్య’’న్తి మాతాపితూనం కథేసి. తేహి ‘‘పవేణిరజ్జం నామ, తాత, ఇదం న లబ్భా ఏవం కాతు’’న్తి నానప్పకారేన వారితో ‘‘తేన హి మమ సహాయకస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి సావత్థిం అగమాసి.

పసేనది కోసలో రాజా తస్సాగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గన్త్వా మహన్తేన సక్కారేన తం నగరం పవేసేత్వా సేనాపతిట్ఠానే ఠపేసి. సో మాతాపితరో పక్కోసాపేత్వా తత్థేవ వాసం కప్పేసి. అథేకదివసం రాజా ¶ ఉపరిపాసాదే ఠితో అన్తరవీథిం ఓలోకయమానో ‘‘అనాథపిణ్డికస్స చూళఅనాథపిణ్డికస్స విసాఖాయ సుప్పవాసాయా’’తి ఏతేసం గేహే నిచ్చం భత్తకిచ్చత్థాయ గచ్ఛన్తే అనేకసహస్సే భిక్ఖూ దిస్వా, ‘‘కహం, అయ్యా, గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘దేవ, అనాథపిణ్డికస్స గేహే నిచ్చభత్తసలాకభత్తగిలానభత్తాదీనం అత్థాయ దేవసికం ద్వే భిక్ఖుసహస్సాని గచ్ఛన్తి, చూళఅనాథపిణ్డికస్స గేహే పఞ్చసతాని, తథా విసాఖాయ తథా సుప్పవాసాయా’’తి వుత్తే సయమ్పి భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపట్ఠహితుకామో విహారం గన్త్వా భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం ¶ సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం సహత్థా దానం దత్వా సత్తమే దివసే సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పఞ్చహి మే భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ బుద్ధా ¶ నామ ఏకట్ఠానే నిబద్ధం భిక్ఖం న గణ్హన్తి, బహూ జనా బుద్ధానం ఆగమనం పచ్చాసీసన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏకం భిక్ఖుం నిబద్ధం పేసేథా’’తి ఆహ. సత్థా ఆనన్దత్థేరస్స భారం అకాసి. రాజా భిక్ఖుసఙ్ఘే ఆగతే పత్తం గహేత్వా, ‘‘ఇమే నామ పరివిసన్తూ’’తి అవిచారేత్వావ సత్తాహం సయమేవ పరివిసిత్వా అట్ఠమే దివసే విక్ఖిత్తచిత్తో పమజ్జమకాసి. రాజకులే నామ అనాణత్తా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా భిక్ఖూ నిసీదాపేత్వా పరివిసితుం న లభన్తి ‘‘న మయం ఇధ ఠాతుం సక్ఖిస్సామా’’తి బహూ భిక్ఖూ పక్కమింసు. రాజా దుతియదివసేపి పమజ్జి, దుతియదివసేపి బహూ భిక్ఖూ పక్కమింసు. తతియదివసేపి పమజ్జి, తదా ఆనన్దత్థేరం ఏకకమేవ ఠపేత్వా అవసేసా పక్కమింసు. పుఞ్ఞవన్తా నామ కారణవసికా హోన్తి, కులానం పసాదం రక్ఖన్తి. తథాగతస్స చ సారిపుత్తత్థేరో మహామోగ్గల్లానత్థేరోతి ద్వే అగ్గసావకా, ఖేమా ఉప్పలవణ్ణాతి ద్వే అగ్గసావికా, ఉపాసకేసు చిత్తో, గహపతి, హత్థకో ఆళవకోతి ద్వే అగ్గఉపాసకా, ఉపాసికాసు వేళుకణ్ఠకీ నన్దమాతా, ఖుజ్జుత్తరాతి ద్వే అగ్గఉపాసికా, ఇతి ఇమే అట్ఠ జనే ఆదిం కత్వా ఠానన్తరపత్తా సబ్బేపి సావకా ఏకదేసేన దసన్నం పారమీనం పూరితత్తా మహాపుఞ్ఞా అభినీహారసమ్పన్నా. ఆనన్దత్థేరోపి ¶ కప్పసతసహస్సం పూరితపారమీ అభినీహారసమ్పన్నో మహాపుఞ్ఞో అత్తనో కారణవసికతాయ కులస్స పసాదం రక్ఖన్తో అట్ఠాసి. తం ఏకకమేవ నిసీదాపేత్వా పరివిసింసు.

రాజా ¶ భిక్ఖూనం గతకాలే ఆగన్త్వా ఖాదనీయభోజనీయాని తథేవ ఠితాని దిస్వా, ‘‘కిం, అయ్యా, నాగమింసూ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆనన్దత్థేరో ఏకకోవ ఆగతో దేవా’’తి సుత్వా, ‘‘అద్ధా ఏత్తకం మే భత్తచ్ఛేదనమకంసూ’’తి భిక్ఖూనం కుద్ధో సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, మయా పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం భిక్ఖా పటియత్తా, ఆనన్దత్థేరో కిర ఏకకోవాగతో, పటియత్తా భిక్ఖా తథేవ ఠితా, పఞ్చసతా భిక్ఖూ మమ గేహే సఞ్ఞం న కరింసు, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి ఆహ. సత్థా భిక్ఖూనం దోసం అవత్వా, ‘‘మహారాజ, మమ సావకానం తుమ్హేహి సద్ధిం విస్సాసో నత్థి, తేన న గతా భవిస్సన్తీ’’తి వత్వా కులానం అనుపగమనకారణఞ్చ ఉపగమనకారణఞ్చ పకాసేన్తో భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ఇమం సుత్తమాహ –

‘‘నవహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా నాలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా నాలం ఉపనిసీదితుం. కతమేహి నవహి? న మనాపేన పచ్చుట్ఠేన్తి, న మనాపేన అభివాదేన్తి, న మనాపేన ఆసనం దేన్తి, సన్తమస్స పరిగుహన్తి, బహుకమ్పి థోకం దేన్తి, పణీతమ్పి లూఖం దేన్తి, అసక్కచ్చం దేన్తి నో సక్కచ్చం, న ఉపనిసీదన్తి ధమ్మస్సవనాయ, భాసితమస్స న సుస్సూసన్తి ¶ . ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, నవహఙ్గేహి ¶ సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా నాలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా నాలం ఉపనిసీదితుం.

‘‘నవహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా అలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా అలం ఉపనిసీదితుం. కతమేహి నవహి? మనాపేన పచ్చుట్ఠేన్తి, మనాపేన అభివాదేన్తి, మనాపేన ఆసనం దేన్తి, సన్తమస్స న పరిగుహన్తి, బహుకమ్పి బహుకం దేన్తి, పణీతమ్పి పణీతం దేన్తి, సక్కచ్చం దేన్తి నో అసక్కచ్చం, ఉపనిసీదన్తి ధమ్మస్సవనాయ, భాసితమస్స సుస్సూసన్తి. ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, నవహఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా అలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా అలం ఉపనిసీదితు’’న్తి (అ. ని. ౯.౧౭).

ఇతి ఖో, మహారాజ, మమ సావకా తుమ్హాకం సన్తికా విస్సాసం అలభన్తా న గతా భవిస్సన్తీతి. పోరాణకపణ్డితాపి హి అవిస్సాసికట్ఠానే సక్కచ్చం ఉపట్ఠియమానాపి మారణన్తికం వేదనం పత్వా విస్సాసికట్ఠానమేవ అగమింసూతి. ‘‘కదా, భన్తే’’తి రఞ్ఞా పుట్ఠో అతీతం ఆహరి –

అతీతే ¶ బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే కేసవో నామ రాజా రజ్జం పహాయ ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. తం పఞ్చ పురిససతాని అనుపబ్బజింసు. సో కేసవతాపసో నామ అహోసి. పసాధనకప్పకో పనస్స అనుపబ్బజిత్వా కప్పకో నామ అన్తేవాసికో అహోసి. కేసవతాపసో పరిసాయ సద్ధిం అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా వస్సారత్తసమయే లోణమ్బిలసేవనత్థాయ ¶ బారాణసిం పత్వా భిక్ఖాయ పావిసి. అథ నం రాజా దిస్వా పసీదిత్వా చతుమాసం అత్తనో సన్తికే వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం గహేత్వా ఉయ్యానేవ వసాపేన్తో సయం సాయంపాతం అస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి. అవసేసా తాపసా కతిపాహం వసిత్వా హత్థిసద్దాదీహి ఉబ్బాళ్హా హుత్వా ఉక్కణ్ఠిత్వా, ‘‘ఆచరియ, ఉక్కణ్ఠితమ్హా, గచ్ఛామా’’తి ఆహంసు. ‘‘కహం, తాతా’’తి? ‘‘హిమవన్తం, ఆచరియా’’తి. రాజా అమ్హాకం ఆగతదివసేయేవ చతుమాసం ఇధ వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం గణ్హి. ‘‘కథం గమిస్సథ, తాతా’’తి? ‘‘తుమ్హేహి అమ్హాకం అనాచిక్ఖిత్వావ పటిఞ్ఞా దిన్నా, మయం ఇధ న సక్కోమ వసితుం, ఇతో అవిదూరే తుమ్హాకం పవత్తిస్సవనట్ఠానే వసిస్సామా’’తి వన్దిత్వా పక్కమింసు. కప్పన్తేవాసికేన సద్ధిం ఆచరియో ఓహీయి.

రాజా ఉపట్ఠానం ఆగతో, ‘‘కహం, అయ్యా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సబ్బే ఉక్కణ్ఠితమ్హాతి వత్వా హిమవన్తం ¶ గతా, మహారాజా’’తి ఆహ. కప్పకోపి న చిరస్సేవ ఉక్కణ్ఠిత్వా ఆచరియేన పునప్పునం వారియమానోపి ‘‘న సక్కోమీ’’తి వత్వా పక్కామి. ఇతరేసం పన సన్తికం అగన్త్వా ఆచరియస్స పవత్తిం సుణన్తో అవిదూరే ఠానే వసి. అపరభాగే ఆచరియస్స అన్తేవాసికే అనుస్సరన్తస్స కుచ్ఛిరోగో ఉప్పజ్జి. రాజా వేజ్జేహి తికిచ్ఛాపేసి, రోగో న వూపసమ్మతి. తాపసో ఆహ – ‘‘కిం, మహారాజ, ఇచ్ఛసి మే రోగవూపసమ’’న్తి? ‘‘భన్తే, సచాహం సక్కుణేయ్యం, ఇదానేవ వో ఫాసుకం కరేయ్య’’న్తి. ‘‘మహారాజ, సచే మే ఫాసుకం ఇచ్ఛసి, మం అన్తేవాసికానం సన్తికం పేసేహీ’’తి. రాజా ‘‘సాధు ¶ , భన్తే’’తి తం మఞ్చకే నిపజ్జాపేత్వా నారదఅమచ్చప్పముఖే చత్తారో అమచ్చే ‘‘మమ అయ్యస్స పవత్తిం ఞత్వా, మయ్హం సాసనం పహిణేయ్యాథా’’తి ఉయ్యోజేసి. కప్పన్తేవాసికో ఆచరియస్స ఆగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా ఇతరే ‘‘కహ’’న్తి వుత్తే, ‘‘అసుకట్ఠానే కిర వసన్తీ’’తి ఆహ. తేపి ఆచరియస్సాగమనభావం సుత్వా తత్థేవ సమోసరిత్వా ఆచరియస్స ఉణ్హోదకం దత్వా ఫలాఫలం అదంసు. తం ¶ ఖణఞ్ఞేవ రోగో వూపసమ్మతి. సో కతిపాహేనేవ సువణ్ణవణ్ణో అహోసి. అథ నం నారదో పుచ్ఛి –

‘‘మనుస్సిన్దం జహిత్వాన, సబ్బకామసమిద్ధినం;

కథం ను భగవా కేసీ, కప్పస్స రమతి అస్సమే.

‘‘సాదూని రమణీయాని, సన్తి వక్ఖా మనోరమా;

సుభాసితాని కప్పస్స, నారద రమయన్తి మం.

‘‘సాలీనం ఓదనం భుఞ్జే, సుచిం మంసూపసేచనం;

కథం సామాకనీవారం, అలోణం ఛాదయన్తి తం.

‘‘సాదుం వా యది వాసాదుం, అప్పం వా యది వా బహుం;

విస్సత్థో యత్థ భుఞ్జేయ్య, విస్సాసపరమా రసా’’తి. (జా. ౧.౪.౧౮౧-౧౮౪);

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా జాతకం సమోధానేన్తో ‘‘తదా రాజా మోగ్గల్లానో అహోసి, నారదో సారిపుత్తో, కప్పన్తేవాసికో ¶ ఆనన్దో, కేసవతాపసో అహమేవా’’తి వత్వా, ‘‘ఏవం, మహారాజ, పుబ్బేపి పణ్డితా మారణన్తికం వేదనం పత్వా విస్సాసికట్ఠానం గమింసు, మమ సావకా ¶ తుమ్హాకం సన్తికే విస్సాసం న లభన్తి మఞ్ఞే’’తి ఆహ. రాజా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం మయా విస్సాసం కాతుం వట్టతి, కథం ను ఖో కరిస్సామీతి సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఞాతిధీతరం మమ గేహే కాతుం వట్టతి, ఏవం సన్తే ‘దహరా చ సామణేరా చ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఞాతిరాజా’తి మమ సన్తికం విస్సత్థా నిబద్ధం ఆగమిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘ఏకం మే ధీతరం దేన్తూ’’తి సాకియానం సన్తికం సాసనం పేసేసి. ‘‘కతరస్స సక్యస్స ధీతా’’తి చ పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఞత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా దూతే ఆణాపేసి. దూతా గన్త్వా సాకియే దారికం యాచింసు. తే సన్నిపతిత్వా, ‘‘పక్ఖన్తరికో రాజా, సచే న దస్సామ, వినాసేస్సతి నో, న ఖో పన అమ్హేహి కులేన సదిసో, కిం ను ఖో కాతబ్బ’’న్తి మన్తయింసు. మహానామో ‘‘మమ దాసియా కుచ్ఛిమ్హి జాతా వాసభఖత్తియా నామ ధీతా రూపసోభగ్గప్పత్తా అత్థి, తం దస్సామా’’తి వత్వా దూతే ఆహ – ‘‘సాధు, రఞ్ఞో దారికం దస్సామా’’తి. ‘‘సా కస్స, ధీతా’’తి? ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స చూళపితుపుత్తస్స మహానామస్స సక్కస్స ధీతా వాసభఖత్తియా నామా’’తి.

తే ¶ గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘యది ఏవం, సాధు, సీఘం ఆనేథ, ఖత్తియా చ నామ బహుమాయా, దాసిధీతరమ్పి పహిణేయ్యుం, పితరా సద్ధిం ఏకభాజనే భుఞ్జన్తిం ఆనేయ్యాథా’’తి ¶ పేసేసి. తే గన్త్వా, ‘‘దేవ, తుమ్హేహి సద్ధిం ఏకతో భుఞ్జన్తిం రాజా ఇచ్ఛతీ’’తి ఆహంసు. మహానామో ‘‘సాధు, తాతా’’తి తం అలఙ్కారాపేత్వా అత్తనో భోజనకాలే పక్కోసాపేత్వా తాయ సద్ధిం ఏకతో భుఞ్జనాకారం దస్సేత్వా దూతానం నియ్యాదేసి. తే తం ఆదాయ సావత్థిం గన్త్వా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా తుట్ఠమానసో తం పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం జేట్ఠికం కత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే అభిసిఞ్చి. సా న చిరస్సేవ సువణ్ణవణ్ణం పుత్తం విజాయి.

అథస్స నామగ్గహణదివసే రాజా దారకస్స అయ్యకస్స సన్తికం పేసేసి ‘‘సక్యరాజధీతా వాసభఖత్తియా పుత్తం విజాతా, కిమస్స నామం కరోమా’’తి? తం పన సాసనం గహేత్వా గతో అమచ్చో థోకం బధిరధాతుకో, సో గన్త్వా రఞ్ఞో అయ్యకస్స ఆరోచేసి, సో తం సుత్వా ‘‘వాసభఖత్తియా పుత్తం అవిజాయిత్వాపి సబ్బజనం అభిభవి, ఇదాని పన రఞ్ఞో అతివియ వల్లభా భవిస్సతీ’’తి ఆహ. బధిరో అమచ్చో ‘‘వల్లభా’’తి వచనం దుస్సుతం సుత్వా ‘‘విటటూభో’’తి సల్లక్ఖేత్వా రాజానం ఉపగన్త్వా, ‘‘దేవ, కుమారస్స కిర ‘విటటూభో’తి నామం కరోథా’’తి ఆహ. రాజా ‘‘పోరాణకం నో కులసన్తకం నామం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా తం నామం అకాసి. అథస్స దహరకాలేయేవ రాజా ‘‘సత్థు పియం కరోమీ’’తి సేనాపతిట్ఠానం అదాసి.

సో కుమారపరిహారేన వడ్ఢన్తో సత్తవస్సికకాలే అఞ్ఞేసం కుమారానం మాతామహకులతో హత్థిరూపకఅస్సరూపకాదీని ¶ ఆహరియమానాని దిస్వా మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞేసం మాతామహకులతో ¶ పణ్ణాకారో ఆహరీయతి, మయ్హం కోచి కిఞ్చి న పేసేసి, కిం త్వం నిమాతా నిపితా’’తి? అథ నం సా, ‘‘తాత, తవ సక్యరాజానో మాతామహా దూరే పన వసన్తి, తేన తే కిఞ్చి న పేసేన్తీ’’తి వఞ్చేసి. సోళసవస్సికకాలే, ‘‘అమ్మ, తవ మాతామహకులం పస్సితుకామోమ్హీ’’తి వత్వా, ‘‘అలం, తాత, కిం తత్థ గన్త్వా కరిస్సతీ’’తి వారియమానోపి పునప్పునం యాచి. అథస్స మాతా ‘‘తేన హి గచ్ఛా’’తి సమ్పటిచ్ఛి. సో పితు ఆరోచేత్వా మహన్తేన పరివారేన నిక్ఖమి. వాసభఖత్తియా పురేతరం పణ్ణం పేసేసి – ‘‘అహం ¶ ఇధ సుఖం వసామి, మాస్స కిఞ్చి సామినో అన్తరం దస్సయింసూ’’తి. సాకియా విటటూభస్స ఆగమనం ఞత్వా, ‘‘వన్దితుం న సక్కోమా’’తి తస్స దహరదహరే కుమారే జనపదం పహిణిత్వా తస్మిం కపిలపురం సమ్పత్తే సన్థాగారే సన్నిపతింసు. కుమారో తత్థ గన్త్వా అట్ఠాసి.

అథ నం ‘‘అయం తే, తాత, మాతామహో, అయం మాతులో’’తి వత్వా వన్దాపేసుం. సో సబ్బే వన్దమానో విచరిత్వా ఏకమ్పి అత్తానం వన్దన్తం అదిస్వా ‘‘కిం ను ఖో మం వన్దన్తా నత్థీ’’తి పుచ్ఛి. సాకియా, ‘‘తాత, తే కనిట్ఠకుమారా జనపదం గతా’’తి వత్వా తస్స మహన్తం సక్కారం ¶ కరింసు. సో కతిపాహం వసిత్వా మహన్తేన పరివారేన నిక్ఖమి. అథేకా దాసీ సన్థాగారే తేన నిసిన్నఫలకం ‘‘ఇదం వాసభఖత్తియాయ దాసియా పుత్తస్స నిసిన్నఫలక’’న్తి అక్కోసిత్వా పరిభాసిత్వా ఖీరోదకేన ధోవి. ఏకో పురిసో అత్తనో ఆవుధం పముస్సిత్వా నివత్తో తం గణ్హన్తో విటటూభకుమారస్స అక్కోసనసద్దం సుత్వా తం కారణం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘వాసభఖత్తియా దాసియా కుచ్ఛిమ్హి మహానామసక్కం పటిచ్చ జాతా’’తి ఞత్వా బలకాయస్స కథేసి. ‘‘వాసభఖత్తియా కిర దాసిధీతా’’తి మహాకోలాహలం అహోసి. తం సుత్వా విటటూభో ‘‘ఏతే తావ మమ నిసిన్నఫలకం ఖీరోదకేన ధోవన్తు, అహం పన రజ్జే పతిట్ఠితకాలే ఏతేసం గలలోహితం గహేత్వా మమ నిసిన్నఫలకం ధోవిస్సామీ’’తి చిత్తం పట్ఠపేసి. తస్మిం సావత్థిం గతే అమచ్చా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘మయ్హం దాసిధీతరం అదంసూ’’తి సాకియానం కుజ్ఝిత్వా వాసభఖత్తియాయ చ పుత్తస్స చ దిన్నపరిహారం అచ్ఛిన్దిత్వా దాసదాసీహి లద్ధబ్బమత్తమేవ దాపేసి.

తతో కతిపాహచ్చయేన సత్థా రాజనివేసనం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. రాజా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం కిర ఞాతకేహి దాసిధీతా మయ్హం ¶ దిన్నా, తేనస్సా అహం సపుత్తాయ పరిహారం అచ్ఛిన్దిత్వా దాసదాసీహి లద్ధబ్బమత్తమేవ దాపేసి’’న్తి ఆహ. సత్థా ‘‘అయుత్తం, మహారాజ, సాకియేహి కతం, దదన్తేహి నామ సమానజాతికా దాతబ్బా అస్స, తం పన ¶ , మహారాజ, వదామి, వాసభఖత్తియా ఖత్తియరాజధీతా ఖత్తియరఞ్ఞో గేహే అభిసేకం లభి. విటటూభోపి ఖత్తియరాజానమేవ పటిచ్చ జాతో, మాతుగోత్తం ¶ నామ కిం కరిస్సతి, పితుగోత్తమేవ పమాణన్తి. పోరాణకపణ్డితా దలిద్దిత్థియా కట్ఠహారికాయ అగ్గమహేసిట్ఠానం అదంసు, తస్సా చ కుచ్ఛిమ్హి జాతకుమారో ద్వాదసయోజనికాయ బారాణసియా రజ్జం పత్వా కట్ఠవాహనరాజా నామ జాతో’’తి కట్ఠహారిజాతకం (జా. ౧.౧.౭) కథేసి. రాజా ధమ్మకథం సుత్వా ‘‘పితుగోత్తమేవ కిర పమాణ’’న్తి తుస్సిత్వా వాసభఖత్తియాయ చ పుత్తస్స చ పకతిపరిహారమేవ దాపేసి.

బన్ధులసేనాపతిస్సపి ఖో కుసినారాయం మల్లరాజధీతా మల్లికా నామ భరియా దీఘరత్తం పుత్తం న విజాయి. అథ నం బన్ధులో ‘‘అత్తనో కులఘరమేవ గచ్ఛా’’తి ఉయ్యోజేసి. సా ‘‘సత్థారం దిస్వావ గమిస్సామీ’’తి జేతవనం పవిసిత్వా తథాగతం వన్దిత్వా ఠితా, ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి వుత్తా ‘‘సామికో మం ¶ భన్తే, కులఘరం పేసేతీ’’ ఆహ. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘వఞ్ఝా కిరస్మి అపుత్తికా’’తి. ‘‘యది ఏవం, గమనకిచ్చం నత్థి, నివత్తస్సూ’’తి. సా తుట్ఠమానసా సత్థారం వన్దిత్వా నివేసనం గన్త్వా ‘‘కస్మా నివత్తాసీ’’తి వుత్తా ‘‘దసబలేన నివత్తితామ్హీ’’తి ఆహ బన్ధులో ‘‘దిట్ఠం భవిస్సతి దీఘదస్సినా కారణ’’న్తి సమ్పటిచ్ఛి. సా న చిరస్సేవ గబ్భం పటిలభిత్వా ఉప్పన్నదాహళా ‘‘దోహళో మే ఉప్పన్నో’’తి ఆరోచేసి. ‘‘కిం దోహళో’’తి? ‘‘వేసాలినగరే గణరాజకులానం అభిసేకమఙ్గలపోక్ఖరణియం ఓతరిత్వా న్హత్వా పానీయం పాతుకామామ్హి, సామీ’’తి. బన్ధులో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా సహస్సథామధనుం గహేత్వా తం రథం ఆరోపేత్వా సావత్థితో నిక్ఖమిత్వా రథం పాజేన్తో మహాలిలిచ్ఛవినో దిన్నద్వారేన వేసాలిం పావిసి. మహాలిలిచ్ఛవినో చ ద్వారసమీపే ఏవ నివేసనం హోతి. సో రథస్స ఉమ్మారే పనిఘాతసద్దం సుత్వావ ‘‘బన్ధులస్స రథసద్దో ఏసో, అజ్జ లిచ్ఛవీనం భయం ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఆహ.

పోక్ఖరణియా అన్తో చ బహి చ ఆరక్ఖా బలవతీ, ఉపరి లోహజాలం పత్థటం, సకుణానమ్పి ఓకాసో నత్థి. బన్ధులసేనాపతి ¶ పన రథా ఓతరిత్వా ఆరక్ఖకే మనుస్సే వేత్తేన పహరన్తో పలాపేత్వా లోహజాలం ఛిన్దిత్వా అన్తోపోక్ఖరణీయం భరియం న్హాపేత్వా సయమ్పి న్హత్వా పున తం రథం ఆరోపేత్వా నగరా నిక్ఖమిత్వా ఆగతమగ్గేనేవ పాయాసి. తే ఆరక్ఖమనుస్సా లిచ్ఛవిరాజూనం ఆరోచేసుం. లిచ్ఛవిరాజానో కుజ్ఝిత్వా పఞ్చ రథసతాని ఆరుయ్హ ‘‘బన్ధులమల్లం గణ్హిస్సామా’’తి నిక్ఖమింసు. తం పవత్తిం ¶ మహాలిస్స ఆరోచేసుం. మహాలి, ‘‘మా గమిత్థ, సో హి వో సబ్బే ఘోతేస్సతీ’’తి ఆహ. తేపి ‘‘మయం గమిస్సామ ఏవా’’తి వదింసు. ‘‘తేన హి తస్స రథచక్కస్స యావ నాభితో పథవిం పవిట్ఠట్ఠానం దిస్వా నివత్తేయ్యాథ, తతో ¶ అనివత్తన్తా పురతో అసనిసద్దం వియ సుణిస్సథ, తమ్హా ఠానా నివత్తేయ్యాథ. తతో అనివత్తన్తా తుమ్హాకం రథధురేసు ఛిద్దం పస్సిస్సథ, తమ్హా ఠానా నివత్తేయ్యాథ, పురతో మా గమిత్థా’’తి. తే తస్స వచనేన అనివత్తిత్వా తం అనుబన్ధింసు ¶ ఏవ. మల్లికా దిస్వా, ‘‘రథా, సామి, పఞ్ఞాయన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ఏకస్సేవ రథస్స పఞ్ఞాయనకాలే మం ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. సా యదా సబ్బే రథా ఏకో వియ హుత్వా పఞ్ఞాయింసు, తదా ‘‘ఏకమేవ, సామి, రథసీసం పఞ్ఞాయతీ’’తి ఆహ. బన్ధులో ‘‘తేన హి ఇమా రస్మియో గణ్హాహీ’’తి తస్సా రస్మియో దత్వా రథే ఠితోవ ధనుం ఆరోపేసి, రథచక్కం యావ నాభితో పథవిం పావిసి.

లిచ్ఛవినో తం ఠానం దిస్వాపి న నివత్తింసు. ఇతరో థోకం గన్త్వా జియం పోథేసి, అసనిసద్దో వియ అహోసి. తే తతోపి న నివత్తింసు, అనుబన్ధన్తా గచ్ఛన్తేవ. బన్ధులో రథే ఠితకోవ ఏకసరం ఖిపి, సో పఞ్చన్నం రథసతానం రథసీసే ఛిద్దం కత్వా పఞ్చ రాజసతాని పరికరబన్ధనట్ఠానే వినివిజ్ఝిత్వా పథవిం పావిసి. తే అత్తనో పవిద్ధభావం అజానిత్వా, ‘‘తిట్ఠ, రే, తిట్ఠ, రే’’తి వదన్తా అనుబన్ధింసు ఏవ. బన్ధులో రథం ఠపేత్వా ‘‘తుమ్హే మతకా, మతకేహి సద్ధిం మయ్హం యుద్ధం నామ నత్థీ’’తి ఆహ. ‘‘మతకా నామ అమ్హాదిసా న హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి సబ్బపచ్ఛిమస్స పరికరం మోచేథా’’తి. తే మోచయింసు. సో ముత్తమత్తే ఏవ మరిత్వా పతితో. అథ తే సబ్బేపి ‘‘తుమ్హే ఏవరూపా, అత్తనో ఘరాని గన్త్వా సంవిధాతబ్బం సంవిదహిత్వా పుత్తదారం అనుసాసిత్వా సన్నాహం ¶ మోచేథా’’తి ఆహ. తే తథా కత్వా సబ్బేపి జీవితక్ఖయం పత్తా. బన్ధులోపి మల్లికం సావత్థిం ఆనేసి. సా సోళసక్ఖత్తుం యమకే యమకే పుత్తే విజాయి. సబ్బేపి సూరా థామసమ్పన్నా అహేసుం, సబ్బసిప్పానం నిప్ఫత్తిం పాపుణింసు. ఏకేకస్స పురిససహస్సం పరివారో అహోసి. పితరా సద్ధిం రాజనివేసనం గచ్ఛన్తేహి తేహేవ రాజఙ్గణం పరిపూరి.

అథేకదివసం ¶ వినిచ్ఛయే కూటట్టపరాజితా మనుస్సా బన్ధులం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా మహావిరవం విరవన్తా వినిచ్ఛయఅమచ్చానం కూటట్టకరణం తస్స ఆరోచేసుం. సో వినిచ్ఛయం గన్త్వా తం అట్టం విచారేత్వా సామికమేవ సామికం అకాసి. మహాజనో మహాసద్దేన సాధుకారం పవత్తేతి. రాజా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా తుస్సిత్వా సబ్బేపి తే అమచ్చే హారేత్వా బన్ధులస్సేవ వినిచ్ఛయం నియ్యాదేసి. సో తతో పట్ఠాయ సమ్మా వినిచ్ఛయి. తతో తే పోరాణకవినిచ్ఛయికా అమచ్చా కిఞ్చి లఞ్జం అలభన్తా అప్పలాభా హుత్వా ‘‘బన్ధులో రజ్జం పత్థేతీ’’తి రాజకులే పరిభిన్దింసు. రాజా తేసం కథం సద్దహిత్వా చిత్తం నిగ్గహేతుం నాసక్ఖి. ‘‘ఇమస్మిం ఇధేవ ఘాతియమానే గరహా మే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి పున చిన్తేత్వా పయుత్తపురిసేహి పచ్చన్తం పహారాపేత్వా బన్ధులం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘పచ్చన్తో కిర కుపితో, తవ పుత్తేహి సద్ధిం గన్త్వా ¶ , చోరే గణ్హాహీ’’తి ¶ పహిణిత్వా, ‘‘ఏత్థేవస్స ద్వత్తింసాయ పుత్తేహి సద్ధిం సీసం ఛిన్దిత్వా ఆహరథా’’తి తేహి సద్ధిం అఞ్ఞేపి సమత్థే మహాయోధే పేసేసి. తస్మిం పచ్చన్తం గచ్ఛన్తేయేవ ‘‘సేనాపతి కిర ఆగచ్ఛతీ’’తి పయుత్తచోరా పలాయింసు. సో తం పదేసం ఆవాసాపేత్వా సణ్ఠాపేత్వా నివత్తి.

అథస్స నగరతో అవిదూరే ఠానే తే యోధా పుత్తేహి సద్ధిం సీసం ఛిన్దింసు. తం దివసం మల్లికాయ పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం ద్వే అగ్గసావకా నిమన్తితా హోన్తి. అథస్సా పుబ్బణ్హే ఏవ ‘‘సామికస్స తే సద్ధిం పుత్తేహి సీసం ఛిన్న’’న్తి పణ్ణం ఆహరిత్వా అదంసు. సా తం పవత్తిం ఞత్వా కస్సచి కిఞ్చి అవత్వా పణ్ణం ఉచ్ఛఙ్గే ఠపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘమేవ పరివిసి. అథస్సా పరిచారికాయో భిక్ఖూనం భత్తం దత్వా సప్పిచాటిం ఆహరన్తియో థేరానం పురతో సప్పిచాటిం భిన్దింసు. ధమ్మసేనాపతి ‘‘భేదనధమ్మం భిన్నం, న చిన్తితబ్బ’’న్తి ఆహ. సా ఉచ్ఛఙ్గతో పణ్ణం నీహరిత్వా ‘‘ద్వత్తింసాయ పుత్తేహి సద్ధిం పితుసీసం ఛిన్నన్తి మే ఇమం పణ్ణం ఆహరింసు, అహం ఇదం సుత్వాపి న చిన్తేమి, సప్పిచాటియా భిన్నాయ కిం చిన్తయిస్సామి, భన్తే’’తి ఆహ. ధమ్మసేనాపతి ‘‘అనిమిత్తమనఞ్ఞాతం ¶ , మచ్చానం ఇధ జీవిత’’న్తిఆదీని (సు. ని. ౫౭౯) వత్వా ధమ్మం దేసేత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం అగమాసి. సాపి ద్వత్తింస సుణిసాయో పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తుమ్హాకం సామికా నిరపరాధా అత్తనో పురిమకమ్మఫలం లభింసు ¶ , తుమ్హే మా సోచయిత్థ, మా పరిదేవిత్థ, రఞ్ఞో ఉపరి మనోపదోసం మా కరిత్థా’’తి ఓవది.

రఞ్ఞో చరపురిసా తం కథం సుత్వా గన్త్వా తేసం నిద్దోసభావం రఞ్ఞో కథయింసు. రాజా సంవేగప్పత్తో తస్సా నివేసనం గన్త్వా మల్లికఞ్చ సుణిసాయో చస్సా ఖమాపేత్వా మల్లికాయ వరం అదాసి. సా ‘‘వరో గహితో మే హోతూ’’తి వత్వా తస్మిం గతే మతకభత్తం దత్వా న్హత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా, ‘‘దేవ, తుమ్హేహి మయ్హం వరో దిన్నో, మయ్హఞ్చ అఞ్ఞేన అత్థో నత్థి, ద్వత్తింసాయ మే సుణిసానం మమఞ్చ కులఘరగమనం అనుజానాథా’’తి ఆహ. రాజా సమ్పటిచ్ఛి. సా ద్వత్తింస సుణిసాయో యథాసకాని కులాని పేసేసి, సయమ్పి కుసినారానగరే అత్తనో కులఘరం అగమాసి.

రాజాపి బన్ధులసేనాపతినో భాగినేయ్యస్స దీఘకారాయనస్స నామ సేనాపతిట్ఠానం అదాసి. సో పన ‘‘మాతులో మే ఇమినా మారితో’’తి రఞ్ఞో ఓతారం గవేసన్తో విచరతి. రాజాపి నిరపరాధస్స ¶ బన్ధులస్స మారితకాలతో పట్ఠాయ విప్పటిసారీ హుత్వా చిత్తస్సాదం న లభతి, రజ్జసుఖం నానుభోతి. తదా సత్థా సక్యానం మేదాళుపం నామ నిగమం ఉపనిస్సాయ విహరతి. రాజా తత్థ గన్త్వా ఆరామతో అవిదూరే ఖన్ధావారం నివాసేత్వా, ‘‘మన్దేన పరివారేన సత్థారం వన్దిస్సామీ’’తి ¶ విహారం గన్త్వా పఞ్చరాజాకకుధభణ్డాని దీఘకారాయనస్స దత్వా ఏకకోవ గన్ధకుటిం పావిసి. సబ్బం ధమ్మచేతియసుత్తనియామేన (మ. ని. ౨.౩౬౪ ఆదయో) దీపేతబ్బం. తస్మిం గన్ధకుటిం పవిట్ఠే దీఘకారాయనో తాని పఞ్చ రాజకకుధభణ్డాని గహేత్వా విటటూభం రాజానం కత్వా రఞ్ఞో ఏకం అస్సం ఏకఞ్చ ఉపట్ఠానకారికం మాతుగామం ఠపేత్వా నివత్తేత్వా సావత్థిం అగమాసి.

రాజా సత్థారా సద్ధిం పియకథం కథేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిక్ఖన్తో సేనం అదిస్వా తం మాతుగామం పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా, ‘‘అహం భాగినేయ్యం ఆదాయ గన్త్వా, విటటూభం గహేస్సామీ’’తి రాజగహనగరం గచ్ఛన్తో వికాలే ద్వారేసు పిదహితేసు నగరం పత్వా ఏకిస్సా సాలాయ నిపజ్జిత్వా వాతాతపేహి కిలన్తో రత్తిభాగే తత్థేవ కాలమకాసి. విభాతాయ రత్తియా, ‘‘దేవ, కోసలనరిన్ద అనాథో జాతోసీ’’తి విప్పలపన్తియా ¶ తస్సా ఇత్థియా సద్దం సుత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో మాతులస్స మహన్తేన సక్కారేన సరీరకిచ్చం కారేసి.

విటటూభోపి ¶ రజ్జం లభిత్వా తం వేరం సరిత్వా ‘‘సబ్బేపి సాకియే మారేస్సామీ’’తి మహతియా సేనాయ నిక్ఖమి. తం దివసం సత్థా పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో ఞాతిసఙ్ఘస్స వినాసం దిస్వా, ‘‘ఞాతిసఙ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా పుబ్బణ్హసమయే పిణ్డాయ చరిత్వా, పిణ్డపాతపటిక్కన్తో గన్ధకుటియం సీహసేయ్యం కప్పేత్వా, సాయన్హసమయే ఆకాసేన గన్త్వా, కపిలవత్థుసామన్తే ఏకస్మిం కబరచ్ఛాయే రుక్ఖమూలే నిసీది. తతో విటటూభస్స రజ్జసీమాయ మహన్తో సన్దచ్ఛాయో నిగ్రోధో అత్థి. విటటూభో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, కిం కారణా ఏవరూపాయ ఉణ్హవేలాయ ఇమస్మిం కబరచ్ఛాయే రుక్ఖమూలే నిసీదథ, ఏతస్మిం సన్దచ్ఛాయే నిగ్రోధమూలే నిసీదథ, భన్తే’’తి వత్వా, ‘‘హోతు, మహారాజ, ఞాతకానం ఛాయా నామ సీతలా’’తి వుత్తే, ‘‘ఞాతకానురక్ఖనత్థాయ సత్థా ఆగతో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా నివత్తిత్వా సావత్థింయేవ పచ్చాగమి. సత్థాపి ఉప్పతిత్వా జేతవనమేవ గతో.

రాజా సాకియానం దోసం సరిత్వా దుతియమ్పి నిక్ఖమిత్వా తథేవ సత్థారం పస్సిత్వా పున నివత్తి. తతియవారేపి నిక్ఖమిత్వా తథేవ సత్థారం పస్సిత్వా పున నివత్తి. చతుత్థవారే పన తస్మిం నిక్ఖన్తే సత్థా సాకియానం పుబ్బకమ్మం ఓలోకేత్వా తేసం ఏకదివసం నదియం విసపక్ఖిపనపాపకమ్మస్స అప్పటిబాహియభావం ఞత్వా చతుత్థవారే నాగమాసి. విటటూభో ‘‘సాకియే ఘాతేస్సామీ’’తి మహన్తేన బలకాయేన ¶ నిక్ఖమి. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పన ఞాతకా అసత్తఘాతకా నామ, అత్తనా మరన్తాపి పరేసం జీవితం న వోరోపేన్తి. తే చిన్తయింసు – ‘‘మయం సుసిక్ఖితా ¶ కతహత్థా కతూపాసనా మహిస్సాసా, న ఖో పన సక్కా అమ్హేహి పరం జీవితా వోరోపేతుం, అత్తనో కమ్మం దస్సేత్వా పలాపేస్సామా’’తి తే కతసన్నాహా నిక్ఖమిత్వా యుద్ధం ఆరభింసు. తేహి ఖిత్తా సరా విటటూభస్స పురిసానం అన్తరన్తరేన గచ్ఛన్తి, ఫలకన్తరకణ్ణఛిద్దన్తరాదీహి నిక్ఖమన్తి. విటటూభో దిస్వా నను భణే ‘‘సాకియా అసత్తఘాతకామ్హా’’తి వదన్తి, అథ చ పన మే పురిసే నాసేన్తీతి.

అథ ¶ నం ఏకో పురిసో ఆహ – ‘‘కిం సామి, నివత్తిత్వా ఓలోకేసీ’’తి? ‘‘సాకియా మే పురిసే నాసేన్తీ’’తి. ‘‘తుమ్హాకం కోచి పురిసో మతో నామ నత్థి. ఇఙ్ఘ తే గణాపేథా’’తి. గణాపేన్తో ఏకస్సపి ఖయం న పస్సి. సో తతో నివత్తిత్వా ‘‘యే యే పన భణే ‘సాకియమ్హా’తి భణన్తి, సబ్బే మారేథ, మాతామహస్స పన మహానామసక్కస్స సన్తికే ఠితానం జీవితం దేథా’’తి ఆహ. సాకియా గహేతబ్బగహణం అపస్సన్తా ఏకచ్చే తిణం డంసిత్వా, ఏకచ్చే నళం గహేత్వా అట్ఠంసు. ‘‘తుమ్హే సాకియా, నో’’తి పుచ్ఛితా యస్మా తే మరన్తాపి ముసావాదం న భణన్తి, తస్మా తిణం డంసిత్వా ఠితా ‘‘నో సాకో, తిణ’’న్తి ¶ వదన్తి. నళం గహేత్వా ఠితా ‘‘నో సాకో, నళో’’తి వదన్తి. యే చ మహానామస్స సన్తికే ఠితా, తే చ జీవితం లభింసు. తేసు తిణం డంసిత్వా ఠితా తిణసాకియా నామ, నళం గహేత్వా ఠితా నళసాకియా నామ జాతాతి, విటటూభో అవసేసే ఖీరపకేపి దారకే అవిస్సజ్జేత్వా ఘాతాపేన్తో లోహితనదిం పవత్తేత్వా తేసం గలలోహితేన ఫలకం ధోవాపేసి. ఏవం సాకియవంసో విటటూభేన ఉపచ్ఛిన్నో.

సో మహానామసక్కం గాహాపేత్వా నివత్తో ‘‘పాతరాసవేలాయ పాతరాసం కరిస్సామీ’’తి ఏకస్మిం ఠానే ఓతరిత్వా భోజనే ఉపనీతే ‘‘ఏకతోవ భుఞ్జిస్సామా’’తి అయ్యకం పక్కోసాపేసి. ఖత్తియా పన జీవితం చజన్తాపి దాసిపుత్తేహి సద్ధిం న భుఞ్జన్తి. తస్మా మహానామో ఏకం సరం ఓలోకేత్వా ‘‘కిలిట్ఠగత్తోమ్హి, న్హాయిస్సామి, తాతా’’తి ఆహ. ‘‘సాధు, అయ్యక, న్హాయథా’’తి. సో ‘‘అయం మం ఏకతో అభుఞ్జన్తం ఘాతేస్సతి, సయమేవ మే మతం సేయ్యో’’తి కేసే ముఞ్చిత్వా అగ్గే గణ్ఠిం కత్వా కేసేసు పాదఙ్గుట్ఠకే పవేసేత్వా ఉదకే నిముజ్జి. తస్స గుణతేజేన నాగభవనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. నాగరాజా ‘‘కిం ను ఖో’’తి ఉపధారేన్తో తం ఞత్వా తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా తం అత్తనో ఫణే నిసీదాపేత్వా నాగభవనం పవేసేసి. సో ద్వాదస్స వస్సాని తత్థేవ వసి. విటటూభోపి ‘‘మయ్హం అయ్యకో ఇదాని ఆగమిస్సతి, ఇదాని ఆగమిస్సతీ’’తి ఆగమయమానోవ నిసీది. తస్మిం అతిచిరాయన్తే సరం విచినాపేత్వా దీపాలోకేన పురిసబ్భన్తరానిపి ఓలోకేత్వా అదిస్వా ‘‘గతో భవిస్సతీ’’తి పక్కామి. సో ¶ రత్తిభాగే అచిరవతిం ¶ పత్వా ఖన్ధావారం నివాసేసి. ఏకచ్చే అన్తోనదియం వాలుకాపులినే నిపజ్జింసు ¶ , ఏకచ్చే బహిథలే, అన్తోనిపన్నేసుపి పుబ్బే అకతపాపకమ్మా అత్థి, బహినిపన్నేసుపి పుబ్బే కతపాపకమ్మా అత్థి, తేసం నిపన్నట్ఠానేసు కిపిల్లికా ఉట్ఠహింసు. తే ‘‘మయ్హం నిపన్నట్ఠానే కిపిల్లికా, మయ్హం నిపన్నట్ఠానే కిపిల్లికా’’తి ఉట్ఠహిత్వా అకతపాపకమ్మా ఉత్తరిత్వా థలే నిపజ్జింసు, కతపాపకమ్మా ఓతరిత్వా వాలుకాపులినే నిపజ్జింసు. తస్మిం ఖణే మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా ఘనవస్సం వస్సి. నదియా ఓఘో ఆగన్త్వా విటటూభం సద్ధిం పరిసాయ సముద్దమేవ పాపేసి. సబ్బే తత్థ మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖా అహేసుం.

మహాజనో కథం సముట్ఠాపేసి ‘‘సాకియానం మరణం అయుత్తం, ‘ఏవం నామ కోట్టేత్వా కోట్టేత్వా సాకియా మారేతబ్బా’తి అననుచ్ఛవికమేత’’న్తి. సత్థా తం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇమస్మిం అత్తభావే కిఞ్చాపి సాకియానం ఏవం మరణం అయుత్తం, పుబ్బే కతపాపకమ్మవసేన పన యుత్తమేవేతేహి లద్ధ’’న్తి ఆహ. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఏతే పుబ్బే అకంసూ’’తి? సబ్బే ఏకతో హుత్వా నదియం విసం పక్ఖిపింసూతి. పునేకదివసం ధమ్మసభాయం భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘విటటూభో ఏత్తకే సాకియే మారేత్వా ఆగచ్ఛన్తో అత్తనో మనోరథే మత్థకం అప్పత్తేయేవ ఏత్తకం జనం ఆదాయ మహాసముద్దే మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖో జాతో’’తి ¶ . సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘ఇమేసం సత్తానం మనోరథే మత్థకం అప్పత్తేయేవ మచ్చురాజా సుత్తం గామం అజ్ఝోత్థరన్తో మహోఘో వియ జీవితిన్ద్రియం ఛిన్దిత్వా చతూసు అపాయసముద్దేసు నిముజ్జాపేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౭.

‘‘పుప్ఫాని హేవ పచినన్తం, బ్యాసత్తమనసం నరం;

సుత్తం గామం మహోఘోవ, మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ బ్యాసత్తమనసం నరన్తి సమ్పత్తే వా అసమ్పత్తే వా లగ్గమానసం. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా మాలాకారో పుప్ఫారామం పవిసిత్వా ‘‘పుప్ఫాని పచినిస్సామీ’’తి తతో పుప్ఫాని గహేత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం వా గచ్ఛం పత్థేన్తో సకలే పుప్ఫారామే మనం పేసేతి, ‘‘ఇతో చితో చ పుప్ఫాని పచినిస్సామీ’’తి తతో పుప్ఫాని అగ్గహేత్వా అఞ్ఞత్థ మనం పేసేసి, తమేవ గచ్ఛం పచినన్తో ¶ పమాదమాపజ్జతి, ఏవమేవ ఏకచ్చో పుప్ఫారామసదిసం పఞ్చకామగుణమజ్ఝం ఓతరిత్వా మనోరమం రూపం లభిత్వా మనోరమానం సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బానం అఞ్ఞతరం పత్థేతి. అఞ్ఞో తేసు వా అఞ్ఞతరం లభిత్వా అఞ్ఞతరం పత్థేతి ¶ , రూపమేవ వా లభిత్వా అఞ్ఞం అపత్థేన్తో తమేవ అస్సాదేతి, సద్దాదీసు వా అఞ్ఞతరం. ఏసేవ నయో గోమహింసదాసిదాసఖేత్తవత్థుగామనిగమజనపదాదీసు, పబ్బజితానమ్పి పరివేణవిహారపత్తచీవరాదీసూతి ఏవం పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతాని పుప్ఫాని ఏవ పచినన్తం ¶ సమ్పత్తే వా అసమ్పత్తే వా కామగుణే బ్యాసత్తమనసం నరం. సుత్తం గామన్తి గామస్స గేహభిత్తిఆదీనం పన సుపనవసేన సుపనం నామ నత్థి, సత్తానం పన సుత్తపమత్తతం ఉపాదాయ సుత్తో నామ హోతి. ఏవం సుత్తం గామం ద్వే తీణి యోజనాని ఆయతగమ్భీరో మహోఘోవ మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతి. యథా సో మహోఘో ఇత్థిపురిసగోమహింసకుక్కుటాదీసు కిఞ్చి అనవసేసేత్వా సబ్బం తం గామం సముద్దం పాపేత్వా మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖం కరోతి, ఏవమేవ బ్యాసత్తమనసం నరం మచ్చు ఆదాయ జీవితిన్ద్రియమస్స ఛిన్దిత్వా చతూసు అపాయసముద్దేసు నిముజ్జాపేతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. మహాజనస్స సాత్థికా దేసనా జాతాతి.

విటటూభవత్థు తతియం.

౪. పతిపూజికకుమారివత్థు

పుప్ఫాని హేవాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పతిపూజికం నామ కుమారికం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ¶ తావతింసదేవలోకే సముట్ఠితం.

తత్థ కిర మాలభారీ నామ దేవపుత్తో అచ్ఛరాసహస్సపరివుతో ఉయ్యానం పావిసి. పఞ్చసతా దేవధీతరో రుక్ఖం ఆరుయ్హ పుప్ఫాని పాతేన్తి, పఞ్చసతా పతితాని పుప్ఫాని గహేత్వా దేవపుత్తం అలఙ్కరోన్తి. తాసు ఏకా దేవధీతా రుక్ఖసాఖాయమేవ చుతా, సరీరం దీపసిఖా వియ నిబ్బాయి. సా సావత్థియం ఏకస్మిం కులగేహే పటిసన్ధిం గహేత్వా జాతకాలే ¶ జాతిస్సరా హుత్వా ‘‘మాలభారీదేవపుత్తస్స భరియామ్హీ’’తి అనుస్సరన్తీ వుడ్ఢిమన్వాయ గన్ధమాలాదీహి పూజం కత్వా సామికస్స సన్తికే అభినిబ్బత్తిం పత్థేసి. సా సోళసవస్సకాలే పరకులం గతాపి సలాకభత్తపక్ఖికభత్తవస్సావాసికాదీని దత్వా, ‘‘అయం మే సామికస్స సన్తికే నిబ్బత్తనత్థాయ పచ్చయో హోతూ’’తి వదతి. అథస్సా భిక్ఖూ ‘‘అయం కుమారికా ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ పతిమేవ పత్థేతీతి పతిపూజికా’’తి నామం కరింసు. సాపి నిబద్ధం ఆసనసాలం పటిజగ్గతి, పానీయం ఉపట్ఠపేతి, ఆసనాని పఞ్ఞపేతి. అఞ్ఞేపి మనుస్సా సలాకభత్తాదీని దాతుకామా, ‘‘అమ్మ, ఇమానిపి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పటిపాదేయ్యాసీ’’తి వత్వా ఆహరిత్వా దేన్తి. సాపి ఏతేన నియామేన ఆగచ్ఛన్తీ గచ్ఛన్తీ ఏకపదవారే ఛపఞ్ఞాస కుసలధమ్మే (ధ. స. ౧; ధ. స. అట్ఠ. ౧ యేవాపనకవణ్ణనా) పటిలభతి. తస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠహి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి. తస్స పదసా గమనకాలే అఞ్ఞమ్పి అఞ్ఞమ్పీతి చత్తారో పుత్తే పటిలభి.

సా ¶ ఏకదివసం దానం దత్వా పూజం కత్వా ధమ్మం సుత్వా ¶ సిక్ఖాపదాని రక్ఖిత్వా దివసపరియోసానే తం ఖణం నిబ్బత్తేన కేనచి రోగేన కాలం కత్వా అత్తనో సామికస్సేవ సన్తికే నిబ్బత్తి. ఇతరాపి ఏత్తకం కాలం దేవపుత్తం అలఙ్కరోన్తి ఏవ. దేవపుత్తో తం దిస్వా ‘‘త్వం పాతోవ పట్ఠాయ న దిస్ససి, కుహిం గతాసీ’’తి ఆహ. ‘‘చుతామ్హి సామీ’’తి. ‘‘కిం వదేసీ’’తి? ‘‘ఏవమేతం, సామీ’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తాసీ’’తి? ‘‘సావత్థియం కులగేహే’’తి. ‘‘కిత్తకం కాలం తత్థ ఠితాసీ’’తి? ‘‘దసమాసచ్చయేన మాతు కుచ్ఛితో నిక్ఖమిత్వా సోళసవస్సకాలే పరకులం గన్త్వా చత్తారో పుత్తే విజాయిత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా తుమ్హే పత్థేత్వా ఆగన్త్వా తుమ్హాకమేవ సన్తికే నిబ్బత్తామ్హి, సామీ’’తి. ‘‘మనుస్సానం కిత్తకం ఆయూ’’తి? ‘‘వస్ససతమత్త’’న్తి. ‘‘ఏత్తకమేవా’’తి? ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘ఏత్తకం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తమనుస్సా కిం ను ఖో సుత్తపమత్తా కాలం అతిక్కామేన్తి, ఉదాహు దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తీ’’తి. ‘‘కిం వదేథ, సామి’’? ‘‘అసఙ్ఖ్యేయ్యం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తా వియ అజరామరా వియ చ నిచ్చం పమత్తా, మనుస్సా’’తి. మాలభారీదేవపుత్తస్స మహాసంవేగో ఉదపాది ‘‘వస్ససతమత్తమాయుం గహేత్వా నిబ్బత్తమనుస్సా కిర పమత్తా నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తి, కదా ను ఖో దుక్ఖా ముచ్చిస్సన్తీ’’తి? మనుస్సానం ¶ పన వస్ససతం తావతింసానం దేవానం ఏకో రత్తిన్దివో, తాయ రత్తియా తింసరత్తియో మాసో, తేన మాసేన ద్వాదసమాసికో సంవచ్ఛరో, తేన సంవచ్ఛరేన దిబ్బవస్ససహస్సం ఆయుప్పమాణం ¶ , తం మనుస్సగణనాయ తిస్సో వస్సకోటియో, సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని హోన్తి. తస్మా తస్స దేవపుత్తస్స ఏకదివసోపి నాతిక్కన్తో ముహుత్తసదిసోవ కాలో అహోసి. ఏవం అప్పాయుకమనుస్సానం పమాదో నామ అతివియ అయుత్తోతి.

పునదివసే భిక్ఖూ గామం పవిట్ఠా ఆసనసాలం అపటిజగ్గితం, ఆసనాని అపఞ్ఞత్తాని, పానీయం అనుట్ఠపితం దిస్వా, ‘‘కహం పతిపూజికా’’తి ఆహంసు. ‘‘భన్తే, కహం తుమ్హే తం దక్ఖిస్సథ, హియ్యో అయ్యేసు భుఞ్జిత్వా గతేసు సాయన్హసమయే మతా’’తి. తం సుత్వా పుథుజ్జనా భిక్ఖూ తస్సా ఉపకారం సరన్తా అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖింసు. ఖీణాసవానం ధమ్మసంవేగో ఉదపాది. తే భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, పతిపూజికా నామ ఉపాసికా ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ నానప్పకారాని పుఞ్ఞాని కత్వా సామికమేవ పత్థేసి, సా ఇదాని మతా, కహం ను ఖో నిబ్బత్తా’’తి? ‘‘అత్తనో సామికస్సేవ సన్తికే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘నత్థి, భన్తే, సామికస్స సన్తికే’’తి. ‘‘న సా, భిక్ఖవే, ఏతం సామికం పత్థేతి, తావతింసభవనే తస్సా మాలభారీదేవపుత్తో నామ సామికో, సా తస్స పుప్ఫపిలన్ధనట్ఠానతో చవిత్వా పున గన్త్వా తస్సేవ సన్తికే నిబ్బత్తా’’తి. ‘‘ఏవం కిర, భన్తే’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘అహో పరిత్తం, భన్తే, సత్తానం జీవితం, పాతోవ అమ్హే పరివిసిత్వా ¶ సాయం ఉప్పన్నబ్యాధినా మతా’’తి. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పరిత్తం సత్తానం జీవితం నామ, తేనేవ ఇమే సత్తే వత్థుకామేహి చేవ కిలేసకామేహి చ అతిత్తే ఏవ అన్తకో అత్తనో వసే ¶ వత్తేత్వా కన్దన్తే పరిదేవన్తే గహేత్వా గచ్ఛతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౮.

‘‘పుప్ఫాని హేవ పచినన్తం, బ్యాసత్తమనసం నరం;

అతిత్తంయేవ కామేసు, అన్తకో కురుతే వస’’న్తి.

తత్థ పుప్ఫాని హేవ పచినన్తన్తి పుప్ఫారామే మాలాకారో నానాపుప్ఫాని వియ అత్తభావపటిబద్ధాని చేవ ఉపకరణపటిబద్ధాని చ కామగుణపుప్ఫాని ఓచినన్తమేవ ¶ . బ్యాసత్తమనసం నరన్తి అసమ్పత్తేసు పత్థనావసేన, సమ్పత్తేసు గేధవసేన వివిధేనాకారేన ఆసత్తచిత్తం. అతిత్తంయేవ కామేసూతి వత్థుకామకిలేసకామేసు పరియేసనేనపి పటిలాభేనపి పరిభోగేనపి నిధానేనపి అతిత్తం ఏవ సమానం. అన్తకో కురుతే వసన్తి మరణసఙ్ఖాతో అన్తకో కన్దన్తం పరిదేవన్తం గహేత్వా గచ్ఛన్తో అత్తనో వసం పాపేతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

పతిపూజికకుమారివత్థు చతుత్థం.

౫. మచ్ఛరియకోసియసేట్ఠివత్థు

యథాపి భమరో పుప్ఫన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో మచ్ఛరియకోసియసేట్ఠిం ఆరబ్భ కథేసి. తస్స వత్థు రాజగహే సముట్ఠితం.

రాజగహనగరస్స ¶ కిర అవిదూరే సక్కారం నామ నిగమో అహోసి. తత్థేకో మచ్ఛరియకోసియో నామ సేట్ఠి అసీతికోటివిభవో పటివసతి. సో తిణగ్గేన తేలబిన్దుమ్పి పరేసం న దేతి, న అత్తనా పరిభుఞ్జతి. ఇతిస్స తం విభవజాతం నేవ పుత్తదారాదీనం, న సమణబ్రాహ్మణానం అత్థం అనుభోతి, రక్ఖసపరిగ్గహితా పోక్ఖరణీ వియ అపరిభోగం తిట్ఠతి. సత్థా ఏకదివసం పచ్చూససమయే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ సకలలోకధాతుయం బోధనేయ్యబన్ధవే ఓలోకేన్తో పఞ్చచత్తాలీసయోజనమత్థకే వసన్తస్స సేట్ఠినో సపజాపతికస్స సోతాపత్తిఫలస్స ఉపనిస్సయం అద్దస. తతో పురిమదివసే పన సో రాజానం ఉపట్ఠాతుం రాజగేహం గన్త్వా రాజూపట్ఠానం కత్వా ¶ ఆగచ్ఛన్తో ఏకం ఛాతజ్ఝత్తం జనపదమనుస్సం కుమ్మాసపూరం కపల్లకపూవం ఖాదన్తం దిస్వా తత్థ పిపాసం ఉప్పాదేత్వా అత్తనో ఘరం గన్త్వా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం కపల్లకపూవం ఖాదితుకామోమ్హీతి వక్ఖామి, బహూ మనుస్సా మయా సద్ధిం ఖాదితుకామా భవిస్సన్తి, ఏవం మే బహూని తిలతణ్డులసప్పిఫాణితాదీని పరిక్ఖయం గమిస్సన్తి, న ¶ కస్సచి కథేస్సామీ’’తి తణ్హం అధివాసేన్తో చరతి. సో గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతో ధమనిసన్థతగత్తో జాతో. తతో తణ్హం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో గబ్భం పవిసిత్వా మఞ్చకే ఉపగూహిత్వా నిపజ్జి. ఏవం గతోపి ¶ ధనహానిభయేన న కస్సచి కిఞ్చి కథేసి.

అథ నం భరియా ఉపసఙ్కమిత్వా పిట్ఠిం పరిమజ్జిత్వా, ‘‘కిం తే, సామి, అఫాసుకం జాత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘న మే కిఞ్చి అఫాసుకం అత్థీ’’తి. ‘‘కిం ను ఖో తే రాజా కుపితో’’తి? ‘‘రాజాపి మే న కుప్పతీ’’తి. ‘‘అథ కిం తే పుత్తధీతాహి వా దాసకమ్మకరాదీహి వా కిఞ్చి అమనాపం కతం అత్థీ’’తి? ‘‘ఏవరూపమ్పి నత్థీ’’తి. ‘‘కిస్మిఞ్చి పన తే తణ్హా అత్థీ’’తి? ఏవం వుత్తేపి ధనహానిభయేన కిఞ్చి అవత్వా నిస్సద్దోవ నిపజ్జి, అథ నం భరియా ‘‘కథేహి, సామి కిస్మిఞ్చి తే తణ్హా అత్థీ’’తి ఆహ. సో వచనం పరిగిలన్తో వియ ‘‘అత్థి మే తణ్హా’’తి ఆహ. ‘‘కిం తణ్హా, సామీ’’తి? ‘‘కపల్లకపూవం ఖాదితుకామోమ్హీ’’తి. ‘‘అథ కిమత్థం మే న కథేసి, కిం త్వం దలిద్దోసి, ఇదాని సకలనిగమవాసీనం పహోనకే కపల్లకపూవే పచిస్సామీ’’తి. ‘‘కిం తే ఏతేహి, అత్తనో కమ్మం కత్వా ఖాదిస్సన్తీ’’తి? ‘‘తేన హి ఏకరచ్ఛవాసీనం పహోనకే పచిస్సామీ’’తి. ‘‘జానామహం తవ మహద్ధనభావ’’న్తి. ‘‘ఇమస్మిం గేహసామన్తే సబ్బేసం పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి. ‘‘జానామహం తవ మహజ్ఝాసయభావ’’న్తి. ‘‘తేన హి తే పుత్తదారమత్తస్సేవ పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి. ‘‘కిం తే ఏతేహీ’’తి? ‘‘కిం పన తుయ్హఞ్చ మయ్హఞ్చ పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి? ‘‘త్వం కిం కరిస్ససీ’’తి ¶ ? ‘‘తేన హి ఏకకస్సేవ తే పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి. ‘‘ఇమస్మిం ఠానే పచమానే బహూ పచ్చాసీసన్తి. సకలతణ్డులే ఠపేత్వా భిన్నతణ్డులే చ ఉద్ధనకపల్లాని చ ఆదాయ థోకం ఖీరసప్పిమధుఫాణితఞ్చ గహేత్వా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలం ఆరుయ్హ పచ, తత్థాహం ఏకకోవ నిసీదిత్వా ఖాదిస్సామీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా గహేతబ్బం గాహాపేత్వా పాసాదం అభిరుయ్హ దాసియో విస్సజ్జేత్వా సేట్ఠిం పక్కోసాపేసి, సో ఆదితో పట్ఠాయ ద్వారాని పిదహన్తో సబ్బద్వారేసు సూచిఘటికం దత్వా సత్తమతలం అభిరుహిత్వా తత్థపి ద్వారం పిదహిత్వా నిసీది. భరియాపిస్స ఉద్ధనే అగ్గిం జాలేత్వా కపల్లం ఆరోపేత్వా పూవే పచితుం ఆరభి.

అథ ¶ ¶ సత్థా పాతోవ మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఏసో, మోగ్గల్లాన, రాజగహస్స అవిదూరే సక్కారనిగమే మచ్ఛరియసేట్ఠి ‘కపల్లకపూవే ఖాదిస్సామీ’తి అఞ్ఞేసం దస్సనభయేన సత్తభూమికే పాసాదే కపల్లకపూవే పచాపేతి, త్వం తత్థ గన్త్వా సేట్ఠిం దమేత్వా నిబ్బిసేవనం కత్వా ఉభోపి జాయమ్పతికే పూవే చ ఖీరసప్పిమధుఫాణితాని చ గాహాపేత్వా అత్తనో బలేన జేతవనం ఆనేహి, అజ్జాహం పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం విహారే ఏవ నిసీదిస్సామి, పూవేహేవ భత్తకిచ్చం కరిస్సామీ’’తి.

థేరో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ¶ తావదేవ ఇద్ధిబలేన తం నిగమం గన్త్వా తస్స పాసాదస్స సీహపఞ్జరద్వారే సునివత్థో సుపారుతో ఆకాసే ఏవ మణిరూపకం వియ అట్ఠాసి. మహాసేట్ఠినో థేరం దిస్వావ హదయమంసం కమ్పి. సో అహం ఏవరూపానంయేవ దస్సనభయేన ఇమం ఠానమాగతో, అయఞ్చ భిక్ఖు ఆకాసేనాగన్త్వా వాతపానద్వారే ఠితోతి. సో గహేతబ్బగహణం అపస్సన్తో అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తలోణసక్ఖరా వియ దోసేన తటతటాయన్తో ఏవమాహ – ‘‘సమణ, ఆకాసే ఠత్వాపి కిం లభిస్ససి, ఆకాసే అపదే పదం దస్సేత్వా చఙ్కమన్తోపి నేవ లభిస్ససీ’’తి. థేరో తస్మిం ఏవ ఠానే అపరాపరం చఙ్కమి. సేట్ఠి ‘‘చఙ్కమన్తో కిం లభిస్ససి, ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదన్తోపి న లభిస్ససియేవా’’తి ఆహ. థేరో పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. అథ నం ‘‘ఆకాసే నిసిన్నో కిం లభిస్ససి, ఆగన్త్వా వాతపానస్స ఉమ్మారే ఠితోపి న లభిస్ససీ’’తి ఆహ. థేరో ఉమ్మారే ఠితో. ‘‘ఉమ్మారే ఠితోపి కిం లభిస్ససి, ధూమాయన్తోపి న లభిస్ససి ఏవా’’తి ఆహ. థేరోపి ధూమాయి. సకలపాసాదో ఏకధూమో అహోసి. సేట్ఠినో అక్ఖీనం సూచియా విజ్ఝనకాలో వియ అహోసి, గేహజ్ఝాయనభయేన పన ‘‘త్వం పజ్జలన్తోపి న లభిస్ససీ’’తి అవత్వా ‘‘అయం సమణో సుట్ఠు లగ్గో, అలద్ధా న గమిస్సతి ¶ , ఏకమస్స పూవం దాపేస్సామీ’’తి భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే ఏకం ఖుద్దకపూవం పచిత్వా సమణస్స దత్వా ఉయ్యోజేహి న’’న్తి. సా థోకం ఏవ పిట్ఠం కపల్లపాతియం పక్ఖిపి, మహాపూవో హుత్వా సకలపాతిం పూరేత్వా ఉద్ధుమాతో హుత్వా అట్ఠాసి.

సేట్ఠి తం దిస్వా ‘‘బహుం తయా పిట్ఠం గహితం భవిస్సతీ’’తి సయమేవ దబ్బికణ్ణేన థోకం పిట్ఠం గహేత్వా పక్ఖిపి, పూవో పురిమపూవతో మహన్తతరో జాతో ¶ . ఏవం యం యం పచతి, సో సో మహన్తమహన్తోవ హోతి. సో నిబ్బిన్నో భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇమస్స ఏకం పూవం దేహీ’’తి. తస్సా పచ్ఛితో ఏకం పూవం గణ్హన్తియా సబ్బే ఏకాబద్ధా అల్లీయింసు. సా సేట్ఠిం ఆహ – ‘‘సామి, సబ్బే పూవా ఏకతో లగ్గా, విసుం కాతుం న సక్కోమీ’’తి. ‘‘అహం కరిస్సామీ’’తి సోపి కాతుం నాసక్ఖి. ఉభోపి జనా కోటియం గహేత్వా కడ్ఢన్తాపి వియోజేతుం నాసక్ఖింసు ఏవ ¶ . అథస్స పూవేహి సద్ధిం వాయమన్తస్సేవ సరీరతో సేదా ముచ్చింసు, పిపాసా ఉపచ్ఛిజ్జి. తతో భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, న మే పూవేహి అత్థో, పచ్ఛియా సద్ధింయేవ ఇమస్స దేహీ’’తి. సా పచ్ఛిం ఆదాయ థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా అదాసి. థేరో ఉభిన్నమ్పి ధమ్మం దేసేసి, తిణ్ణం రతనానం గుణం కథేసి, ‘‘అత్థి ¶ దిన్నం, అత్థి యిట్ఠ’’న్తి దిన్నదానాదీనం ఫలం గగనతలే పుణ్ణచన్దం వియ దస్సేసి.

తం సుత్వా పసన్నచిత్తో హుత్వా సేట్ఠి ‘‘భన్తే, ఆగన్త్వా ఇమస్మిం పల్లఙ్కే నిసీదిత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి ఆహ. థేరో, ‘‘మహాసేట్ఠి, సమ్మాసమ్బుద్ధో ‘పూవే ఖాదిస్సామీ’తి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం విహారే నిసిన్నో, తుమ్హాకం రుచియా సతి అహం వో నేస్సామి, సేట్ఠిభరియం పూవే చ ఖీరాదీని చ గణ్హాపేథ, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘కహం పన, భన్తే, ఏతరహి సత్థా’’తి? ‘‘ఇతో పఞ్చచత్తాలీసయోజనమత్థకే జేతవనవిహారే, మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘భన్తే, కాలం అనతిక్కమిత్వా ఏత్తకం అద్ధానం కథం గమిస్సామా’’తి. ‘‘మహాసేట్ఠి, తుమ్హాకం రుచియా సతి అహం వో అత్తనో ఇద్ధిబలేన నేస్సామి, తుమ్హాకం పాసాదే సోపానసీసం అత్తనో ఠానే ఏవ భవిస్సతి, సోపానపరియోసానం పన వో జేతవనద్వారకోట్ఠకే భవిస్సతి, ఉపరిపాసాదా హేట్ఠాపాసాదం ఓతరణకాలమత్తేనేవ జేతవనం నేస్సామీ’’తి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

థేరో సోపానసీసం తత్థేవ కత్వా ‘‘సోపానపాదమూలం జేతవనద్వారకోట్ఠకే హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి. తథేవ అహోసి. ఇతి థేరో సేట్ఠిఞ్చ సేట్ఠిభరియఞ్చ ఉపరిపాసాదా హేట్ఠాపాసాదం ఓతరణకాలతో ఖిప్పతరం జేతవనం సమ్పాపేసి. తే ఉభోపి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా కాలం ఆరోచేసుం. సత్థా భత్తగ్గం పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన. మహాసేట్ఠి బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దక్ఖిణోదకం ¶ అదాసి. భరియాపిస్స తథాగతస్స పత్తే పూవం పతిట్ఠాపేసి. సత్థా అత్తనో ¶ యాపనమత్తం గణ్హి, పఞ్చసతా భిక్ఖూపి యాపనమత్తం గణ్హింసు. సేట్ఠి ఖీరసప్పిమధుసక్ఖరాదీని దదమానో న ఖయం అగమాసి. సత్థా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేసి. మహాసేట్ఠిపి సద్ధిం భరియాయ యావదత్థం ఖాది. పూవానం పరియోసానమేవ న పఞ్ఞాయతి. సకలవిహారే భిక్ఖూనఞ్చ విఘాసాదానఞ్చ దిన్నేసుపి పరియన్తో న పఞ్ఞాయతేవ. ‘‘భన్తే, పూవా పరిక్ఖయం న గచ్ఛన్తీ’’తి భగవతో ఆరోచేసుం. ‘‘తేన హి జేతవనద్వారకోట్ఠకే ఛడ్డేథా’’తి. అథ నే ద్వారకోట్ఠకస్స అవిదూరే పబ్భారట్ఠానే ఛడ్డయింసు. యావజ్జతనాపి తం ఠానం కపల్లకపూవపబ్భారన్తేవ పఞ్ఞాయతి. మహాసేట్ఠి సహ భరియాయ భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. భగవా అనుమోదనమకాసి. అనుమోదనావసానే ఉభోపి ¶ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ సత్థారం వన్దిత్వా ద్వారకోట్ఠకే సోపానం ఆరుయ్హ అత్తనో పాసాదేయేవ పతిట్ఠహింసు.

తతో పట్ఠాయ సేట్ఠి అసీతికోటిధనం బుద్ధసాసనేయేవ విక్కిరి. పునదివసే సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా భిక్ఖూ ‘‘పస్సథావుసో, మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స ఆనుభావం, అనుపహచ్చ నామ సద్ధం, అనుపహచ్చ భోగే మచ్ఛరియసేట్ఠిం ¶ ముహుత్తేనేవ దమేత్వా నిబ్బిసేవనం కత్వా పూవే గాహాపేత్వా జేతవనం ఆనేత్వా సత్థు సమ్ముఖం కత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేసి, అహో మహానుభావో థేరో’’తి థేరస్స గుణం కథేన్తా నిసీదింసు. సత్థా దిబ్బాయ సోతధాతుయా కథం సుత్వా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, కులదమకేన నామ భిక్ఖునా అనుపహచ్చ సద్ధం, అనుపహచ్చ భోగే, కులం అకిలమేత్వా అవిహేఠేత్వా పుప్ఫతో రేణుం గణ్హన్తేన భమరేన వియ ఉపసఙ్కమిత్వా బుద్ధగుణం జానాపేతబ్బం, తాదిసో మమ పుత్తో మోగ్గల్లానో’’తి థేరం పసంసిత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౯.

‘‘యథాపి భమరో పుప్ఫం, వణ్ణగన్ధమహేఠయం;

పలేతి రసమాదాయ, ఏవం గామే మునీ చరే’’తి.

తత్థ భమరోతి యా కాచి మధుకరజాతి. పుప్ఫన్తి పుప్ఫారామే చరన్తో పుప్ఫఞ్చ వణ్ణఞ్చ గన్ధఞ్చ అహేఠయన్తో అవినాసేన్తో విచరతీతి అత్థో. పలేతీతి ఏవం చరిత్వా యావదత్థం రసం పివిత్వా అపరమ్పి మధుకరణత్థాయ ¶ ఆదాయ ¶ పలేతి, సో ఏవం వనగహనం అజ్ఝోగాహేత్వా ఏకస్మిం రుక్ఖసుసిరే తం రజమిస్సకం రసం ఠపేత్వా అనుపుబ్బేన మధురరసం మధుం కరోతి, న తస్స పుప్ఫారామే విచరితపచ్చయా పుప్ఫం వా వణ్ణగన్ధం వాస్స విగచ్ఛతి, అథ ఖో సబ్బం పాకతికమేవ హోతి. ఏవం గామే మునీ చరేతి ఏవం సేఖాసేఖభేదో అనాగారియముని కులపటిపాటియా గామే భిక్ఖం గణ్హన్తో విచరతీతి అత్థో. న హి తస్స గామే చరణపచ్చయా కులానం సద్ధాహాని వా భోగహాని వా హోన్తి. సద్ధాపి భోగాపి పాకతికావ హోన్తి. ఏవం చరిత్వా చ పన నిక్ఖమిత్వా సేఖముని తావ బహిగామే ఉదకఫాసుకట్ఠానే సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞాపేత్వా నిసిన్నో అక్ఖభఞ్జనవణపటిచ్ఛాదనపుత్తమంసూపమాదివసేన పచ్చవేక్ఖన్తో పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా తథారూపం వనసణ్డం అనుపవిసిత్వా అజ్ఝత్తికకమ్మట్ఠానం సమ్మసన్తో చత్తారో మగ్గే, చత్తారి చ సామఞ్ఞఫలాని హత్థగతానేవ కరోతి. అసేఖముని పన దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుఞ్జతి ¶ . అయమస్స భమరేన సద్ధిం మధుకరణసరిక్ఖతా వేదితబ్బా. ఇధ పన ఖీణాసవోవ అధిప్పేతో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం వత్వా ఉత్తరిపి థేరస్స గుణం పకాసేతుం ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ మోగ్గల్లానేన మచ్ఛరియసేట్ఠి దమితో, పుబ్బేపి నం దమేత్వా కమ్మఫలసమ్బన్ధం జానాపేసి ఏవా’’తి వత్వా ఇమమత్థం పకాసేన్తో అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘ఉభో ఖఞ్జా ఉభో కుణీ, ఉభో విసమచక్ఖుకా;

ఉభిన్నం పిళకా జాతా, నాహం పస్సామి ఇల్లిస’’న్తి. (జా. ౧.౧.౭౮) –

ఇమం ఇల్లిసజాతకం కథేసీతి.

మచ్ఛరియకోసియసేట్ఠివత్థు పఞ్చమం.

౬. పావేయ్యకాజీవకవత్థు

న పరేసం విలోమానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పావేయ్యం నామ ఆజీవకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం ¶ కిరేకా గహపతానీ పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా పావేయ్యం నామ ఆజీవకం పటిజగ్గి. తస్సానన్తరఘరేసు మనుస్సా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా ఆగన్త్వా, ‘‘అహో అచ్ఛరియా బుద్ధానం ధమ్మదేసనా’’తి నానప్పకారేహి బుద్ధగుణే వణ్ణేన్తి. సా బుద్ధానం గుణకథం సుత్వా విహారం ¶ గన్త్వా ధమ్మం సోతుకామా ఆజీవకస్స ఏతమత్థం కథేత్వా, ‘‘గచ్ఛిస్సామి అహం బుద్ధసన్తికం, అయ్యా’’తి ఆహ. సో ‘‘మా గచ్ఛాహీ’’తి నివారేత్వా తం పునప్పునం యాచమానమ్పి నివారేసి ఏవ. సా ‘‘అయం మమ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సోతుం న దేతి, సత్థారం నిమన్తేత్వా ఇధేవ ధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి సాయన్హసమయే పుత్తం పక్కోసిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తాత, స్వాతనాయ సత్థారం నిమన్తేహీ’’తి పేసేసి. సో గచ్ఛన్తో పఠమతరం ఆజీవకస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తం వన్దిత్వా నిసీది. అథ నం సో ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. ‘‘మాతు వచనేన సత్థారం నిమన్తేతుం గచ్ఛామీ’’తి ఆహ. ‘‘మా తస్స సన్తికం గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘అలం, అయ్య, మమ మాతు భాయామి, గచ్ఛిస్సామహ’’న్తి. ‘‘ఏతస్స కతసక్కారం ఉభోపి ఖాదిస్సామ, మా గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘అలం, అయ్య, మాతా మే తజ్జేస్సతీ’’తి. తేన హి గచ్ఛ, గన్త్వా పన నిమన్తేత్వా, ‘‘అమ్హాకం గేహం అసుకట్ఠానే ¶ వా అసుకవీథియం వా అసుకమగ్గేన వా గన్తబ్బ’’న్తి మా ఆచిక్ఖి. ‘‘సన్తికే ఠితో వియ అఞ్ఞేన మగ్గేన గచ్ఛన్తో వియ పలాయిత్వా ఏహీ’’తి. సో ఆజీవకస్స వచనం సుత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా నిమన్తేత్వా ఆజీవకేన వుత్తనియామేనేవ సబ్బం కత్వా తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం తే కత’’న్తి పుట్ఠో, ‘‘సబ్బం కతం, అయ్యా’’తి ఆహ. ‘‘భద్దకం తే కతం, తస్స సక్కారం ఉభోపి ఖాదిస్సామా’’తి వత్వా పునదివసే ఆజీవకో పాతోవ తం గేహం అగమాసి. తం గహేత్వా పచ్ఛాగబ్భే నిసీదాపేసుం.

పటివిస్సకమనుస్సా తం గేహం అల్లగోమయేన ఉపలిమ్పిత్వా లాజపఞ్చమాని ¶ పుప్ఫాని వికిరిత్వా సత్థు నిసీదనత్థాయ మహారహం ఆసనం పఞ్ఞాపేసుం. బుద్ధేహి సద్ధిం అపరిచితమనుస్సా హి ఆసనపఞ్ఞత్తిం న జానన్తి, బుద్ధానఞ్చ మగ్గదేసకేన కిచ్చం నామ నత్థి, బోధిమూలే దససహస్సిసోకధాతుం కమ్పేత్వా సమ్బోధిం పత్తదివసేయేవ హి నేసం ‘‘అయం మగ్గో నిరయం గచ్ఛతి, అయం తిరచ్ఛానయోనిం, అయం పేత్తివిసయం, అయం మనుస్సలోకం, అయం దేవలోకం, అయం అమతమహానిబ్బాన’’న్తి సబ్బే మగ్గా ఆవిభూతా. గామనిగమాదీనం పన మగ్గే వత్తబ్బమేవ నత్థి. తస్మా సత్థా పాతోవ పత్తచీవరమాదాయ మహాఉపాసికాయ గేహద్వారం గతో. సా గేహా నిక్ఖమిత్వా సత్థారం ¶ పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా అన్తోనివేసనం పవేసేత్వా ఆసనే నిసీదాపేత్వా దక్ఖిణోదకం దత్వా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసి. ఉపాసికా కతభత్తకిచ్చస్స సత్థునో అనుమోదనం కారేతుకామా పత్తం గణ్హి. సత్థా మధురస్సరేన అనుమోదనధమ్మకథం ఆరభి. ఉపాసికా ‘‘సాధు, సాధూ’’తి సాధుకారం దదమానా ధమ్మం సుణి. ఆజీవకోపి పచ్ఛాగబ్భే నిసిన్నోవ తస్సా సాధుకారం దత్వా ధమ్మం సుణన్తియా సద్దం సుత్వా సన్ధారేతుం నాసక్ఖి. ‘‘న ఇదానేసా మయ్హ’’న్తి నిక్ఖమిత్వా ‘‘నట్ఠాసి కాళకణ్ణి, ఏతస్స ఏవం సక్కారం కరోతీ’’తి నానప్పకారేన ఉపాసికఞ్చ సత్థారఞ్చ అక్కోసన్తో పలాయి. ఉపాసికా తస్స కథాయ లజ్జితా అఞ్ఞథత్తం గతం చిత్తం దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేతుం నాసక్ఖి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం ఉపాసికే చిత్తం దేసనానుగతం కాతుం న సక్కోసీ’’తి? ‘‘భన్తే, ఏతస్స మే కథాయ చిత్తం అఞ్ఞథత్తం ఉపగత’’న్తి ¶ . సత్థా ‘‘ఏవరూపస్స విసభాగజనస్స కథితం కథం నామ ఆవజ్జితుం న వట్టతి, ఏవరూపం అసమన్నాహరిత్వా అత్తనో కతాకతమేవ ఓలోకేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౫౦.

‘‘న పరేసం విలోమాని, న పరేసం కతాకతం;

అత్తనోవ అవేక్ఖేయ్య, కతాని అకతాని చా’’తి.

తత్థ ¶ న పరేసం విలోమానీతి పరేసం విలోమాని ఫరుసాని మమ్మచ్ఛేదకవచనాని న మనసికాతబ్బాని. న పరేసం కతాకతన్తి ‘‘అసుకో ఉపాసకో అస్సద్ధో అప్పసన్నో, నాపిస్స గేహే కటచ్ఛుభిక్ఖాదీని దియ్యన్తి, న సలాకభత్తాదీని, న చీవరాదిపచ్చయదానం ఏతస్స అత్థి, తథా అసుకా ఉపాసికా అస్సద్ధా అప్పసన్నా, నాపిస్సా గేహే కటచ్ఛుభిక్ఖాదీని దియ్యన్తి, న సలాకభత్తాదీని, న చీవరాదిపచ్చయదానం ఏతిస్సా అత్థి, తథా అసుకో భిక్ఖు అస్సద్ధో అప్పసన్నో, నాపి ఉపజ్ఝాయవత్తం కరోతి, న ఆచరియవత్తం, న ఆగన్తుకవత్తం, న గమికవత్తం, న చేతియఙ్గణవత్తం, న ఉపోసథాగారవత్తం, న భోజనసాలావత్తం, న జన్తాఘరవత్తాదీని, నాపిస్స కిఞ్చి ధుతఙ్గం అత్థి, న భావనారామతాయ ఉస్సాహమత్తమ్పీ’’తి ఏవం పరేసం కతాకతం నామ న ఓలోకేతబ్బం. అత్తనోవ అవేక్ఖేయ్యాతి ‘‘కథం భూతస్స మే రత్తిన్దివా వీతివత్తన్తీతి పబ్బజితేన అభిణ్హం పచ్చవేక్ఖితబ్బ’’న్తి (అ. ని. ౧౦.౪౮) ఇమం ఓవాదం అనుస్సరన్తో సద్ధాపబ్బజితో కులపుత్తో ‘‘కిం ను ఖో అహం ‘అనిచ్చం ¶ దుక్ఖం అనత్తా’తి తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా యోగే కమ్మం కాతుం సక్ఖిం ¶ , నాసక్ఖి’’న్తి ఏవం అత్తనో కతాకతాని ఓలోకేయ్యాతి.

దేసనావసానే సా ఉపాసికా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితా, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

పావేయ్యకాజీవకవత్థు ఛట్ఠం.

౭. ఛత్తపాణిఉపాసకవత్థు

యథాపి రుచిరం పుప్ఫన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఛత్తపాణిఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియఞ్హి ఛత్తపాణి నామ ఉపాసకో తిపిటకధరో అనాగామీ. సో పాతోవ ఉపోసథికో హుత్వా సత్థు ఉపట్ఠానం అగమాసి. అనాగామిఅరియసావకానఞ్హి సమాదానవసేన ఉపోసథకమ్మం నామ నత్థి, మగ్గేనేవ తేసం బ్రహ్మచరియఞ్చ ఏకభత్తికఞ్చ ఆగతం. తేనేవాహ – ‘‘ఘటికారో ఖో, మహారాజ, కుమ్భకారో ఏకభత్తికో బ్రహ్మచారీ సీలవా కల్యాణధమ్మో’’తి (మ. ని. ౨.౨౮౮). ఏవం అనాగామినో పకతియావ ఏకభత్తికా చ బ్రహ్మచారినో చ హోన్తి. సోపి తథేవ ఉపోసథికో హుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ధమ్మకథం సుణన్తో నిసీది. తస్మిం సమయే రాజా పసేనది కోసలో సత్థు ఉపట్ఠానం అగమాసి. ఛత్తపాణి ఉపాసకో ¶ తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘ఉట్ఠాతబ్బం ను ఖో, నో’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘అహం అగ్గరాజస్స సన్తికే నిసిన్నో, తస్స మే పదేసరాజానం దిస్వా ఉట్ఠాతుం న యుత్తం, రాజా ఖో పన మే అనుట్ఠహన్తస్స కుజ్ఝిస్సతి, ఏతస్మిం కుజ్ఝన్తేపి నేవ ఉట్ఠహిస్సామి ¶ . రాజానం దిస్వా ఉట్ఠహన్తేన హి రాజా గరుకతో హోతి, నో సత్థా, తస్మా నేవ ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి న ఉట్ఠహి. పణ్డితపురిసా నామ గరుతరానం సన్తికే నిసీదిత్వా అనుట్ఠహన్తం దిస్వా న కుజ్ఝన్తి. రాజా పన తం అనుట్ఠహన్తం దిస్వా కుపితమానసో సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా కుపితభావం ఞత్వా, ‘‘మహారాజ, అయం ఛత్తపాణి ఉపాసకో పణ్డితో దిట్ఠధమ్మో తిపిటకధరో అత్థానత్థకుసలో’’తి ఉపాసకస్స గుణం కథేసి. రఞ్ఞో తస్స గుణకథం సుణన్తస్సేవ చిత్తం ముదుకం జాతం.

అథేకదివసం ¶ రాజా ఉపరిపాసాదే ఠితో ఛత్తపాణిం ఉపాసకం కతభత్తకిచ్చం ఛత్తమాదాయ ఉపాహనమారుయ్హ రాజఙ్గణేన గచ్ఛన్తం దిస్వా పక్కోసాపేసి. సో ఛత్తుపాహనం అపనేత్వా రాజానముపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘భో ఉపాసక, కిన్తే ఛత్తుపాహనం అపనీత’’న్తి. ‘‘‘రాజా పక్కోసతీ’తి సుత్వా అపనేత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి. ‘‘అజ్జ అమ్హాకం రాజభావో తుమ్హేహి ఞాతో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘సదాపి మయం, దేవ, తుమ్హాకం రాజభావం జానామా’’తి. ‘‘యది ఏవం కస్మా పురిమదివసే సత్థు సన్తికే నిసిన్నో మం దిస్వా న ఉట్ఠహీ’’తి? ‘‘మహారాజ, అహం అగ్గరాజస్స సన్తికే నిసిన్నో, పదేసరాజానం దిస్వా ఉట్ఠహన్తో సత్థరి అగారవం పవేదేయ్యం, తస్మా న ఉట్ఠహి’’న్తి. ‘‘హోతు, భో, తిట్ఠతేతం’’. ‘‘తుమ్హే కిర దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికానం ¶ అత్థానత్థానం కుసలా తిపిటకధరా అమ్హాకం అన్తేపురే ధమ్మం వాచేథా’’తి. ‘‘న సక్కోమి, దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘రాజగేహం నామ మహాసావజ్జం, దుయుత్తసుయుత్తకాని గరుకానేత్థ, దేవా’’తి. ‘‘మా ఏవం వదేథ, ‘పురిమదివసే మం దిస్వా న ఉట్ఠితోమ్హీ’తి మా కుక్కుచ్చం కరోథా’’తి. ‘‘దేవ, గిహీనం విచరణట్ఠానం నామ మహాసావజ్జం, ఏకం పబ్బజితం పక్కోసాపేత్వా ధమ్మం వాచాపేథా’’తి. రాజా ‘‘సాధు, భో, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి తం ఉయ్యోజేత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం యాచి, ‘‘భన్తే, మల్లికా చ దేవీ వాసభఖత్తియా చ ధమ్మం పరియాపుణిస్సామాతి వదన్తి, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం మమ గేహం గన్త్వా తాసం ధమ్మం ఉద్దిసథా’’తి. ‘‘బుద్ధానం నిబద్ధం ఏకట్ఠానగమనం నామ నత్థి, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, అఞ్ఞం ఏకం భిక్ఖుం దేథా’’తి. సత్థా ఆనన్దత్థేరస్స భారమకాసి. థేరో నిబద్ధం గన్త్వా తాసం ఉద్దేసం ఉద్దిసతి. తాసు మల్లికా సక్కచ్చం గహేత్వా సజ్ఝాయిత్వా ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేసి. వాసభఖత్తియా పన నేవ సక్కచ్చం గణ్హాతి, న సజ్ఝాయతి, న ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేతుం సక్కోతి.

అథేకదివసం ¶ సత్థా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘కిమానన్ద, ఉపాసికా ధమ్మం పరియాపుణన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కా సక్కచ్చం గణ్హాతీ’’తి? ‘‘మల్లికా, భన్తే, సక్కచ్చం గణ్హాతి, సక్కచ్చం సజ్ఝాయతి, సక్కచ్చం ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేతుం సక్కోతి. తుమ్హాకం పన ఞాతిధీతా నేవ సక్కచ్చం గణ్హాతి, న సజ్ఝాయతి, న ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేతుం సక్కోతీ’’తి. సత్థా థేరస్స వచనం సుత్వా, ‘‘ఆనన్ద, మయా కథితధమ్మో నామ సక్కచ్చమసుణన్తస్స అగ్గణ్హన్తస్స అసజ్ఝాయన్తస్స ¶ అదేసేన్తస్స వణ్ణసమ్పన్నం అగన్ధకపుప్ఫం వియ అఫలో హోతి, సక్కచ్చం పన ¶ సవనాదీని కరోన్తస్స మహప్ఫలో హోతి మహానిసంసో’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

౫౧.

‘‘యథాపి రుచిరం పుప్ఫం, వణ్ణవన్తం అగన్ధకం;

ఏవం సుభాసితా వాచా, అఫలా హోతి అకుబ్బతో.

౫౨.

‘‘యథాపి రుచిరం పుప్ఫం, వణ్ణవన్తం సగన్ధకం;

ఏవం సుభాసితా వాచా, సఫలా హోతి కుబ్బతో’’తి.

తత్థ రుచిరన్తి సోభనం. వణ్ణవన్తన్తి వణ్ణసణ్ఠానసమ్పన్నం, అగన్ధకన్తి గన్ధవిరహితం పాలిభద్దకగిరికణ్ణికజయసుమనాదిభేదం. ఏవం సుభాసితా వాచాతి సుభాసితా వాచా నామ తేపిటకం బుద్ధవచనం. తం వణ్ణసణ్ఠానసమ్పన్నం అగన్ధకపుప్ఫసదిసం. యథా పన అగన్ధకపుప్ఫం యో నం ధారేతి, తస్స సరీరే గన్ధం న ఫరతి, ఏవం ఏతమ్పి యో నం సక్కచ్చం సవనాదీహి న సమాచరతి, తస్స సక్కచ్చం అసమాచరన్తస్స యం తత్థ కత్తబ్బం, తం అకుబ్బతో సుతగన్ధఞ్చ వాచాగన్ధఞ్చ పటిపత్తిగన్ధఞ్చ న ఆవహతి అఫలా హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఏవం ¶ సుభాసితా వాచా, అఫలా హోతి అకుబ్బతో’’తి. సగన్ధకన్తి చమ్పకనీలుప్పలాదిభేదం. ఏవన్తి యథా తం పుప్ఫం ధారేన్తస్స సరీరే గన్ధో ఫరతి, ఏవం తేపిటకబుద్ధవచనసఙ్ఖాతా సుభాసితా వాచాపి. కుబ్బతోతి యో సక్కచ్చం సవనాదీహి తత్థ కత్తబ్బం కరోతి, సా అస్స పుగ్గలస్స సఫలా హోతి, సుతగన్ధవాచాగన్ధపటిపత్తిగన్ధానం ఆవహనతో మహప్ఫలా హోతి, మహానిసంసాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

ఛత్తపాణిఉపాసకవత్థు సత్తమం.

౮. విసాఖావత్థు

యథాపి ¶ పుప్ఫరాసిమ్హాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం ఉపనిస్సాయ పుబ్బారామే విహరన్తో విసాఖం ఉపాసికం ఆరబ్భ కథేసి.

సా ¶ కిర అఙ్గరట్ఠే భద్దియనగరే మేణ్డకసేట్ఠిపుత్తస్స ధనఞ్చయసేట్ఠినో అగ్గమహేసియా సుమనదేవియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తి. తస్సా సత్తవస్సికకాలే సత్థా సేలబ్రాహ్మణాదీనం బోధనేయ్యబన్ధవానం ఉపనిస్సయసమ్పదం దిస్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో చారికం చరమానో తం నగరం పాపుణి.

తస్మిఞ్చ సమయే మేణ్డకో, గహపతి, తస్మిం నగరే పఞ్చన్నం మహాపుఞ్ఞానం జేట్ఠకో ¶ హుత్వా సేట్ఠిట్ఠానం కరోతి. పఞ్చ మహాపుఞ్ఞా నామ మేణ్డకో సేట్ఠి, చన్దపదుమా నామ తస్సేవ జేట్ఠకభరియా, తస్సేవ జేట్ఠకపుత్తో ధనఞ్చయో నామ, తస్స భరియా సుమనదేవీ నామ, మేణ్డకసేట్ఠినో దాసో పుణ్ణో నామాతి. న కేవలఞ్చ మేణ్డకసేట్ఠియేవ, బిమ్బిసారరఞ్ఞో పన విజితే పఞ్చ అమితభోగా నామ అహేసుం – జోతికో, జటిలో, మేణ్డకో, పుణ్ణకో, కాకవలియోతి. తేసు అయం మేణ్డకసేట్ఠి దసబలస్స అత్తనో నగరం సమ్పత్తభావం ఞత్వా పుత్తస్స ధనఞ్చయసేట్ఠినో ధీతరం విసాఖం దారికం పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘అమ్మ, తుయ్హమ్పి మఙ్గలం, అమ్హాకమ్పి మఙ్గలం, తవ పరివారేహి పఞ్చహి దారికాసతేహి సద్ధిం పఞ్చ రథసతాని ఆరుయ్హ పఞ్చహి దాసిసతేహి పరివుతా దసబలస్స పచ్చుగ్గమనం కరోహీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తథా అకాసి. కారణాకారణేసు పన కుసలత్తా యావతికా యానస్స భూమి, యానేన గన్త్వా యానా పచ్చోరోహిత్వా పత్తికావ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథస్సా చరియావసేన సత్థా ధమ్మం దేసేసి. సా దేసనావసానే పఞ్చహి దారికాసతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. మేణ్డకసేట్ఠిపి ఖో సత్థారముపసఙ్కమిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా పునదివసే అత్తనో నివేసనే పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా ఏతేనేవ ఉపాయేన అడ్ఢమాసం మహాదానమదాసి. సత్థా భద్దియనగరే యథాభిరన్తం విహరిత్వా పక్కామి.

తేన ఖో పన సమయేన బిమ్బిసారో చ పసేనది కోసలో చ అఞ్ఞమఞ్ఞం భగినిపతికా హోన్తి. అథేకదివసం కోసలరాజా ¶ చిన్తేసి – ‘‘బిమ్బిసారస్స విజితే పఞ్చ అమితభోగా మహాపుఞ్ఞా వసన్తి, మయ్హం విజితే ఏకోపి తాదిసో నత్థి, యంనూనాహం బిమ్బిసారస్స సన్తికం గన్త్వా ¶ ఏకం మహాపుఞ్ఞం యాచేయ్య’’న్తి. సో తత్థ గన్త్వా రఞ్ఞా కతపటిసన్థారో ‘‘కిం కారణా ఆగతోసీ’’తి ¶ పుట్ఠో ‘‘‘తుమ్హాకం విజితే పఞ్చ అమితభోగా మహాపుఞ్ఞా వసన్తి, తతో ఏకం గహేత్వా గమిస్సామీ’తి ఆగతోమ్హి, తేసు మే ఏకం దేథా’’తి ఆహ. ‘‘మహాకులాని అమ్హేహి చాలేతుం న సక్కా’’తి ఆహ. ‘‘అహం అలద్ధా న గమిస్సామీ’’తి ఆహ. రాజా అమచ్చేహి సద్ధిం మన్తేత్వా ‘‘జోతికాదీనం మహాకులానం చాలనం నామ మహాపథవియా చాలనసదిసం, మేణ్డకమహాసేట్ఠిస్స పుత్తో ధనఞ్చయసేట్ఠి నామ అత్థి, తేన సద్ధిం మన్తేత్వా పటివచనం తే దస్సామీ’’తి వత్వా తం పక్కోసాపేత్వా, తాత, కోసలరాజా ‘‘‘ఏకం ధనసేట్ఠిం గహేత్వా గమిస్సామీ’తి వదతి, త్వం తేన సద్ధిం గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘తుమ్హేసు పహిణన్తేసు గమిస్సామి, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి పరివచ్ఛం కత్వా గచ్ఛ, తాతా’’తి. సో అత్తనో కత్తబ్బయుత్తకమకాసి. రాజాపిస్స మహన్తం సక్కారం కత్వా, ‘‘ఇమం ఆదాయ గచ్ఛథా’’తి పసేనదిరాజానం ఉయ్యోజేసి. సో తం ఆదాయ సబ్బత్థ ఏకరత్తివాసేన గచ్ఛన్తో ఏకం ఫాసుకట్ఠానం పత్వా నివాసం గణ్హి, అథ నం ధనఞ్చయసేట్ఠి పుచ్ఛి – ‘‘ఇదం కస్స విజిత’’న్తి? ‘‘మయ్హం, సేట్ఠీ’’తి. ‘‘కీవ దూరో ఇతో సావత్థీ’’తి ¶ ? ‘‘సత్తయోజనమత్థకే’’తి. ‘‘అన్తోనగరం సమ్బాధం, అమ్హాకం పరిజనో మహన్తో, సచే రోచేథ, ఇధేవ వసేయ్యామ, దేవా’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తస్మిం ఠానే నగరం మాపేత్వా తస్స దత్వా అగమాసి. తస్మిం పదేసే సయం వసనట్ఠానస్స గహితత్తా నగరస్స సాకేతన్త్వేవ నామం అహోసి.

సావత్థియమ్పి ఖో మిగారసేట్ఠినో పుత్తో పుణ్ణవడ్ఢనకుమారో నామ వయప్పత్తో అహోసి. అథ నం మాతాపితరో వదింసు – ‘‘తాత, తవ రుచ్చనట్ఠానే ఏకం దారికం ఉపధారేహీ’’తి. ‘‘‘మయ్హం ఏవరూపాయ భరియాయ కిచ్చం నత్థీ’తి, పుత్త, మా ఏవం కరి, కులం నామ అపుత్తకం న తిట్ఠతీ’’తి. సో పునప్పునం వుచ్చమానో ‘‘తేన హి పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతం దారికం లభమానో తుమ్హాకం వచనం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కాని పనేతాని పఞ్చ కల్యాణాని నామ, తాతా’’తి. కేసకల్యాణం, మంసకల్యాణం, అట్ఠికల్యాణం, ఛవికల్యాణం, వయకల్యాణన్తి. మహాపుఞ్ఞాయ హి ఇత్థియా కేసా మోరకలాపసదిసా హుత్వా ముఞ్చిత్వా విస్సట్ఠా నివాసనన్తం పహరిత్వా నివత్తిత్వా ఉద్ధగ్గా తిట్ఠన్తి, ఇదం కేసకల్యాణం నామ, దన్తావరణం బిమ్బఫలసదిసం వణ్ణసమ్పన్నం సమం సుఫుసితం హోతి ¶ , ఇదం మంసకల్యాణం నామ, దన్తా సుక్కా సమా అవిరళా ఉస్సాపేత్వా ఠపితవజిరపన్తి వియ సమచ్ఛిన్నసఙ్ఖపన్తి వియ చ సోభన్తి, ఇదం అట్ఠికల్యాణం నామ, కాళియా చుణ్ణకాదీహి అవిలిత్తో ఏవ ¶ ఛవివణ్ణో సినిద్ధో నీలుప్పలదామసదిసో హోతి, ఓదాతాయ చ కణికారపుప్ఫదామసదిసో హోతి, ఇదం ఛవికల్యాణం నామ, దసక్ఖత్తుం విజాతాపి ఖో పన సకిం విజాతా వియ అవిగతయోబ్బనాయేవ హోతి, ఇదం వయకల్యాణం నామ హోతి. అథస్స ¶ మాతాపితరో అట్ఠుత్తరసతబ్రాహ్మణే నిమన్తేత్వా భోజేత్వా ‘‘పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతా ఇత్థియో నామ హోన్తీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఆమ, హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏవరూపం దారికం పరియేసితుం అట్ఠ జనా గచ్ఛన్తూ’’తి బహుం ధనం దత్వా ‘‘ఆగతకాలే వో కత్తబ్బం జానిస్సామ, గచ్ఛథ, ఏవరూపం దారికం పరియేసథ, దిట్ఠకాలే చ ఇమం పిలన్ధనం దదేయ్యాథా’’తి సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణమాలం దత్వా ఉయ్యోజేసుం.

తే మహన్తమహన్తాని నగరాని గన్త్వా పరియేసమానా పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతం దారికం అదిస్వా నివత్తిత్వా ఆగచ్ఛన్తా వివటనక్ఖత్తదివసే సాకేతం అనుప్పత్తా – ‘‘అజ్జ అమ్హాకం కమ్మం నిప్ఫజ్జిస్సతీ’’తి చిన్తయింసు. తస్మిం పన నగరే అనుసంవచ్ఛరం వివటనక్ఖత్తం నామ హోతి. తదా బహి అనిక్ఖమనకులానిపి పరివారేన సద్ధిం గేహా నిక్ఖమిత్వా అప్పటిచ్ఛన్నేన సరీరేన పదసావ నదీతీరం గచ్ఛన్తి. తస్మిం దివసే ఖత్తియమహాసాలాదీనం పుత్తాపి ‘‘అత్తనో సమానజాతికం మనాపం కులదారికం దిస్వా మాలాగుళేన పరిక్ఖిపిస్సామా’’తి తం తం మగ్గం నిస్సాయ తిట్ఠన్తి. తేపి ఖో బ్రాహ్మణా నదీతీరే ఏకం సాలం పవిసిత్వా అట్ఠంసు. ‘‘తస్మిం ఖణే విసాఖా పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికా హుత్వా సబ్బాభరణపటిమణ్డితా పఞ్చహి కుమారికాసతేహి పరివుతా నదిం గన్త్వా న్హాయిస్సామీ’’తి తం పదేసం పత్తా, అథ ఖో మేఘో ¶ ఉట్ఠహిత్వా పావస్సి. పఞ్చసతా కుమారికాయో వేగేన గన్త్వా సాలం పవిసింసు. బ్రాహ్మణా ఓలోకేన్తా తాసు ఏకమ్పి పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతం న పస్సింసు. అథ విసాఖా పకతిగమనేనేవ సాలం పావిసి, వత్థాభరణాని తేమింసు. బ్రాహ్మణా తస్సా చత్తారి కల్యాణాని దిస్వా దన్తే పస్సితుకామా ‘‘అలసజాతికా అమ్హాకం ధీతా, ఏతిస్సా సామికో కఞ్జికమత్తమ్పి న లభిస్సతి మఞ్ఞే’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం కథయింసు. అథ నే విసాఖా ఆహ – ‘‘కం వదేథ తుమ్హే’’తి? ‘‘తం కథేమ, అమ్మా’’తి. మధురో హి తస్సా సద్దో కంసతాళసరో వియ నిచ్ఛరతి. అథ నే ¶ పున మధురసద్దేన ‘‘కిం కారణా భణథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘తవ పరివారిత్థియో వత్థాలఙ్కారే అతేమేత్వా వేగేన సాలం పవిట్ఠా, తుయ్హం ఏత్తకం ఠానం వేగేన ఆగమనమత్తమ్పి నత్థి, వత్థాభరణాని తేమేత్వా ఆగతాసి. తస్మా కథేమ, అమ్మా’’తి.

‘‘తాతా, ఏవం మా వదేథ, అహం ఏతాహి బలవతరా, కారణం పన సల్లక్ఖేత్వా జవేన నాగతామ్హీ’’తి. ‘‘కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాతా, చత్తారో జనా జవమానా న సోభన్తి, అపరమ్పి కారణం అత్థీ’’తి. ‘‘కతమే చత్తారో జనా జవమానా న సోభన్తి, అమ్మా’’తి? తాతా, అభిసిత్తరాజా తావ సబ్బాభరణపటిమణ్డితో కచ్ఛం బన్ధిత్వా రాజఙ్గణే జవమానో న సోభతి, ‘‘కిం అయం రాజా గహపతికో వియ ధావతీ’’తి అఞ్ఞదత్థు గరహం లభతి, సణికం గచ్ఛన్తోవ ¶ సోభతి. రఞ్ఞో మఙ్గలహత్థీపి అలఙ్కతో జవమానో న సోభతి, వారణలీళాయ గచ్ఛన్తోవ సోభతి. పబ్బజితో జవమానో న సోభతి, ‘‘కిం అయం సమణో గిహీ వియ ధావతీ’’తి కేవలం గరహమేవ ¶ లభతి, సమితగమనేన పన సోభతి. ఇత్థీ జవమానా న సోభతి, ‘‘కిం ఏసా ఇత్థీ పురిసో వియ ధావతీ’’తి గరహితబ్బావ హోతి, ‘‘ఇమే చత్తారో జనా జవమానా న సోభన్తి, తాతా’’తి. ‘‘కతమం పన అపరం కారణం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాతా, మాతాపితరో నామ ధీతరం అఙ్గపచ్చఙ్గాని సణ్ఠాపేత్వా పోసేన్తి. మయఞ్హి విక్కిణేయ్యభణ్డం నామ, అమ్హే పరకులపేసనత్థాయ పోసేన్తి. సచే జవమానానం నివత్థదుస్సకణ్ణే వా అక్కమిత్వా భూమియం వా పక్ఖలిత్వా పతితకాలే హత్థో వా పాదో వా భిజ్జేయ్య, కులస్సేవ భారో భవేయ్య, పసాధనభణ్డం పన మే తేమేత్వా సుస్సిస్సతి. ఇమం కారణం సల్లక్ఖేత్వా న ధావితామ్హి, తాతా’’తి.

బ్రాహ్మణా తస్సా కథనకాలే దన్తసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘ఏవరూపా నో దన్తసమ్పత్తి దిట్ఠపుబ్బా’’తి తస్సా సాధుకారం దత్వా, ‘‘అమ్మ, తుయ్హమేవేసా అనుచ్ఛవికా’’తి వత్వా తం సువణ్ణమాలం పిలన్ధయింసు. అథ నే పుచ్ఛి – ‘‘కతరనగరతో ఆగతాత్థ, తాతా’’తి? ‘‘సావత్థితో, అమ్మా’’తి. ‘‘సేట్ఠికులం కతరం నామా’’తి? ‘‘మిగారసేట్ఠి నామ, అమ్మా’’తి. ‘‘అయ్యపుత్తో కో ¶ నామా’’తి? ‘‘పుణ్ణవడ్ఢనకుమారో నామ, అమ్మా’’తి. సా ‘‘సమానజాతికం నో కుల’’న్తి అధివాసేత్వా పితు సాసనం పహిణి ‘‘అమ్హాకం రథం పేసేతూ’’తి ¶ . కిఞ్చాపి హి సా ఆగమనకాలే పదసా ఆగతా, సువణ్ణమాలాయ పన పిలన్ధనకాలతో పట్ఠాయ తథా గన్తుం న లభతి, ఇస్సరదారికా రథాదీహి గచ్ఛన్తి, ఇతరా పకతియానకం వా అభిరుహన్తి, ఛత్తం వా తాలపణ్ణం వా ఉపరి కరోన్తి, తస్మిమ్పి అసతి నివత్థసాటకస్స దసన్తం ఉక్ఖిపిత్వా అంసే ఖిపన్తా గచ్ఛన్తి ఏవ. తస్సా పన పితా పఞ్చ రథసతాని పేసేసి. సా సపరివారా రథం ఆరుయ్హ గతా. బ్రాహ్మణాపి ఏకతోవ అగమంసు. అథ నే సేట్ఠి పుచ్ఛి – ‘‘కుతో ఆగతాత్థా’’తి? ‘‘సావత్థితో మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘సేట్ఠి కతరో నామా’’తి? ‘‘మిగారసేట్ఠి నామా’’తి. ‘‘పుత్తో కో నామా’’తి? ‘‘పుణ్ణవడ్ఢనకుమారో నామ మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘ధనం కిత్తక’’న్తి? ‘‘చత్తాలీసకోటియో మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘ధనం తావ అమ్హాకం ధనం ఉపాదాయ కాకణికమత్తం, దారికాయ పన ఆరక్ఖమత్తాయ లద్ధకాలతో పట్ఠాయ కిం అఞ్ఞేన కారణేనా’’తి అధివాసేసి. సో తేసం సక్కారం కత్వా ఏకాహద్వీహం వసాపేత్వా ఉయ్యోజేసి.

తే సావత్థిం గన్త్వా మిగారసేట్ఠిస్స ‘‘లద్ధా నో దారికా’’తి ఆరోచయింసు. ‘‘కస్స ధీతా’’తి? ‘‘ధనఞ్చయసేట్ఠినో’’తి. సో ‘‘మహాకులస్స మే దారికా లద్ధా, ఖిప్పమేవ నం ఆనేతుం ¶ వట్టతీ’’తి తత్థ గమనత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘‘మహాకులం ఏతం మయా బిమ్బిసారస్స సన్తికా ఆనేత్వా సాకేతే నివేసితం, తస్స ¶ సమ్మానం కాతుం వట్టతీ’తి అహమ్పి ఆగమిస్సామీ’’తి ఆహ, సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి వత్వా ధనఞ్చయసేట్ఠినో సాసనం పేసేసి – ‘‘మయి ఆగచ్ఛన్తే రాజాపి ఆగమిస్సతి, మహన్తం రాజబలం ఏత్తకస్స జనస్స కత్తబ్బయుత్తకం కాతుం సక్ఖిస్ససి, న సక్ఖిస్ససీ’’తి? ఇతరోపి ‘‘సచేపి దస రాజానో ఆగచ్ఛన్తి, ఆగచ్ఛన్తూ’’తి పటిసాసనం పేసేసి. మిగారసేట్ఠి తావ మహన్తే నగరే గేహగోపకమత్తం ఠపేత్వా సేసజనం ఆదాయ గన్త్వా అడ్ఢయోజనమత్తే ఠానే ఠత్వా ‘‘ఆగతామ్హా’’తి సాసనం పహిణి. ధనఞ్చయసేట్ఠి బహుపణ్ణాకారం పేసేత్వా ధీతరా సద్ధిం మన్తేసి, ‘‘అమ్మ, ససురో కిర తే కోసలరఞ్ఞా సద్ధిం ఆగతో, తస్స కతరం గేహం పటిజగ్గితబ్బం, రఞ్ఞో కతరం ¶ , ఉపరాజాదీనం కతరానీ’’తి? పణ్డితా సేట్ఠిధీతా వజిరగ్గతిఖిణఞాణా కప్పసతసహస్సం పత్థితపత్థనా అభినీహారసమ్పన్నా ‘‘ససురస్స మే అసుకగేహం పటిజగ్గథ, రఞ్ఞో అసుకగేహం, ఉపరాజాదీనం అసుకానీ’’తి సంవిదహిత్వా దాసకమ్మకరే పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏత్తకా రఞ్ఞో కత్తబ్బకిచ్చం కరోథ, ఏత్తకా ఉపరాజాదీనం, హత్థిఅస్సాదయోపి తుమ్హేయేవ పటిజగ్గథ, అస్సబన్ధాదయోపి ఆగన్త్వా మఙ్గలఛణం అనుభవిస్సన్తీ’’తి సంవిదహి. ‘‘కిం కారణా’’? ‘‘‘మయం విసాఖాయ మఙ్గలట్ఠానం గన్త్వా న కిఞ్చి లభిమ్హ, అస్సరక్ఖణాదీని కరోన్తా సుఖం న విచరిమ్హా’తి కేచి వత్తుం మా లభింసూ’’తి.

తం దివసమేవ విసాఖాయ పితా పఞ్చసతే సువణ్ణకారే పక్కోసాపేత్వా ‘‘ధీతు మే మహాలతాపసాధనం నామ ¶ కరోథా’’తి రత్తసువణ్ణస్స నిక్ఖసహస్సం, తదనురూపాని చ రజతమణిముత్తాపవాళవజిరాదీని దాపేసి. రాజా కతిపాహం వసిత్వావ ధనఞ్చయసేట్ఠిస్స సాసనం పహిణి ‘‘న సక్కా సేట్ఠినా అమ్హాకం చిరం పోసనం నామ కాతుం, దాని దారికాయ గమనకాలం జానాతూ’’తి. సోపి రఞ్ఞో సాసనం పేసేసి – ‘‘ఇదాని వస్సకాలో ఆగతో, న సక్కా చతుమాసం విచరితుం, తుమ్హాకం బలకాయస్స యం యం లద్ధుం వట్టతి, సబ్బం తం మమ భారో, మయా పేసితకాలే దేవో గమిస్సతీ’’తి. తతో పట్ఠాయ సాకేతనగరం నిచ్చనక్ఖత్తం వియ అహోసి. రాజానం ఆదిం కత్వా సబ్బేసం మాలాగన్ధవత్థాదీని పటియత్తానేవ హోన్తి. తతో తే జనా చిన్తయింసు – ‘‘సేట్ఠి అమ్హాకమేవ సక్కారం కరోతీ’’తి, ఏవం తయో మాసా అతిక్కన్తా, పసాధనం పన తావ న నిట్ఠాతి. కమ్మన్తాధిట్ఠాయకా ఆగన్త్వా సేట్ఠినో ఆరోచేసుం – ‘‘అఞ్ఞం అసన్తం నామ నత్థి, బలకాయస్స పన భత్తపచనదారూని నప్పహోన్తీ’’తి. ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, ఇమస్మిం నగరే పరిజిణ్ణా హత్థిసాలాదయో చేవ పరిజిణ్ణకాని చ గేహాని గహేత్వా పచథా’’తి. ఏవం పచన్తానమ్పి అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తో. తతో పునపి ‘‘దారూని నత్థీ’’తి ఆరోచయింసు ¶ . ‘‘ఇమస్మిం కాలే న సక్కా దారూని లద్ధుం, దుస్సకోట్ఠాగారాని వివరిత్వా థూలసాటకేహి వట్టియో కత్వా తేలచాటీసు ¶ తేమేత్వా భత్తం పచథా’’తి. తే అడ్ఢమాసం తథా అకంసు. ఏవం చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా, పసాధనమ్పి నిట్ఠితం.

తస్మిం పసాధనే చతస్సో వజిరనాళియో ఉపయోగం అగమంసు, ముత్తానం ఏకాదస నాళియో, పవాళస్స బావీసతి నాళియో, మణీనం తేత్తింస ¶ నాళియో. ఇతి ఏతేహి చ అఞ్ఞేహి చ రతనేహి నిట్ఠానం అగమాసి. అసుత్తమయం పసాధనం రజతేన సుత్తకిచ్చం కరింసు. తం సీసే పటిముక్కం పాదపిట్ఠిం గచ్ఛతి. తస్మిం తస్మిం ఠానే ముద్దికా యోజేత్వా కతా సువణ్ణమయా గణ్ఠికా హోన్తి, రజతమయా పాసకా, మత్థకమజ్ఝే ఏకా ముద్దికా, ద్వీసు కణ్ణపిట్ఠీసు ద్వే, గలవాటకే ఏకా, ద్వీసు జత్తూసు ద్వే, ద్వీసు కప్పరేసు ద్వే, ద్వీసు కటిపస్సేసు ద్వేతి. తస్మిం ఖో పన పసాధనే ఏకం మోరం కరింసు, తస్స దక్ఖిణపక్ఖే రత్తసువణ్ణమయాని పఞ్చ పత్తసతాని అహేసుం, వామపక్ఖే పఞ్చ పత్తసతాని, తుణ్డం పవాళమయం, అక్ఖీని మణిమయాని, తథా గీవా చ పిఞ్ఛాని చ, పత్తనాళియో రజతమయా, తథా జఙ్ఘాయో. సో విసాఖాయ మత్థకమజ్ఝే పబ్బతకూటే ఠత్వా నచ్చనమయూరో వియ ఖాయతి. పత్తనాళిసహస్సస్స సద్దో దిబ్బసఙ్గీతం వియ పఞ్చఙ్గికతూరియఘోసో వియ చ పవత్తతి. సన్తికం ఉపగతాయేవ తస్సా అమోరభావం జానన్తి. పసాధనం ¶ నవకోటిఅగ్ఘనకం అహోసి, సతసహస్సం హత్థకమ్మమూలం దీయిత్థ.

‘‘కిస్స పన నిస్సన్దేన తాయేతం పసాధనం లద్ధ’’న్తి? సా కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం చీవరసాటకం దత్వా సుత్తమ్పి సూచియోపి రజనమ్పి అత్తనో సన్తకమేవ అదాసి. తస్స చీవరదానస్స నిస్సన్దేన ఇమం మహాలతాపసాధనం లభి. ఇత్థీనఞ్హి చీవరదానం మహాలతాపసాధనభణ్డేన మత్థకం పప్పోతి, పురిసానం ఇద్ధిమయపత్తచీవరేనాతి. ఏవం మహాసేట్ఠి చతూహి మాసేహి ధీతు పరివచ్ఛం కత్వా తస్సా దేయ్యధమ్మం దదమానో కహాపణపూరాని పఞ్చ సకటసతాని అదాసి, సువణ్ణభాజనపూరాని పఞ్చ, రజతభాజనపూరాని పఞ్చ, తమ్బభాజనపూరాని పఞ్చ, పత్తుణ్ణవత్థకోసేయ్యవత్థపూరాని పఞ్చ, సప్పిపూరాని పఞ్చ, తేలపూరాని పఞ్చ, సాలితణ్డులపూరాని పఞ్చ, నఙ్గలఫాలాదిఉపకరణపూరాని పఞ్చసకటసతాని అదాసి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘మమ ధీతు గతట్ఠానే ‘అసుకేన నామ మే అత్థో’తి మా పరస్స గేహద్వారం పహిణీ’’తి. తస్మా సబ్బూపకరణాని దాపేసి. ఏకేకస్మిం రథే సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా తిస్సో తిస్సో వణ్ణదాసియో ఠపేత్వా పఞ్చ రథసతాని అదాసి. ‘‘ఏతం న్హాపేన్తియో భోజేన్తియో అలఙ్కరోన్తియో విచరథా’’తి దియడ్ఢసహస్సపరిచారికాయో ¶ అదాసి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘మమ ధీతు గావో దస్సామీ’’తి. సో పురిసే ¶ ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛథ ¶ భణే చూళవజస్స ద్వారం వివరిత్వా తీసు గావుతేసు తిస్సో భేరియో గహేత్వా తిట్ఠథ, పుథులతో ఉసభమత్తే ఠానే ఉభోసు పస్సేసు తిట్ఠథ. గావీనం తతో పరం గన్తుం మా అదత్థ. ఏవం ఠితకాలే భేరిసఞ్ఞం కరేయ్యాథా’’తి. తే తథా అకంసు. తే గావీనం వజతో నిక్ఖమిత్వా గావుతం గతకాలే భేరిసఞ్ఞం అకంసు, పున అడ్ఢయోజనం గతకాలే అకంసు. పునపి తిగావుతం గతకాలే భేరిసఞ్ఞం అకంసు, పుథులతో గమనఞ్చ నివారేసుం. ఏవం దీఘతో తిగావుతే, పుథులతో ఉసభమత్తే ఠానే గావియో అఞ్ఞమఞ్ఞం నిఘంసన్తియో అట్ఠంసు.

మహాసేట్ఠి ‘‘మమ ధీతు ఏత్తకా గావో అలం, ద్వారం పిదహథా’’తి వజద్వారం పిదహాపేసి. ద్వారస్మిం పిదహితే విసాఖాయ పుఞ్ఞబలేన బలవగావో చ ధేనుయో చ ఉప్పతిత్వా ఉప్పతిత్వా నిక్ఖమింసు. మనుస్సానం వారేన్తానం వారేన్తానమేవ సట్ఠిసహస్సా బలవగావో చ సట్ఠిసహస్సా ధేనుయో చ నిక్ఖన్తా, తత్తకా బలవవచ్ఛా తాసం ధేనూనం ఉసభా ఉప్పతిత్వా అనుబన్ధా అహేసుం. ‘‘కిస్స పన నిస్సన్దేన ఏవం గావో గతా’’తి? నివారేన్తానం నివారేన్తానం దిన్నదానస్స. సా కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే కికిస్స రఞ్ఞో సత్తన్నం ధీతానం కనిట్ఠా సఙ్ఘదాసీ నామ హుత్వా వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం పఞ్చగోరసదానం ¶ దదమానా థేరానఞ్చ దహరానఞ్చ సామణేరానఞ్చ పత్తం పిదహిత్వా, ‘‘అలం, అల’’న్తి నివారేన్తానమ్పి ‘‘ఇదం మధురం, ఇదం మనాప’’న్తి అదాసి. ఏవం తస్స నిస్సన్దేన వారియమానాపి గావో నిక్ఖమింసు. సేట్ఠినా ఏత్తకస్స ధనస్స దిన్నకాలే సేట్ఠిభరియా ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి మయ్హం ధీతు సబ్బం సంవిదహితం, వేయ్యావచ్చకరా పన దాసదాసియో న సంవిదహితా, కిం కారణా’’తి? ‘‘మమ ధీతరి ససినేహనిస్సినేహానం జాననత్థం. అహఞ్హి తాయ సద్ధిం ఆగచ్ఛమానకే గీవాయ గహేత్వా న పహిణామి, యానం ఆరుయ్హ గమనకాలేయేవ ఏతాయ సద్ధిం గన్తుకామా గచ్ఛన్తు, మా అగన్తుకామాతి వక్ఖామీ’’తి ఆహ.

అథ ‘‘స్వే మమ ధీతా గమిస్సతీ’’తి గబ్భే నిసిన్నో ధీతరం సమీపే నిసీదాపేత్వా, ‘‘అమ్మ, పతికులే వసన్తియా నామ ఇమఞ్చ ఇమఞ్చ ఆచారం రక్ఖితుం ¶ వట్టతీ’’తి ఓవాదమదాసి. అయమ్పి మిగారసేట్ఠి అనన్తరగబ్భే నిసిన్నో ధనఞ్చయసేట్ఠినో ఓవాదం అస్సోసి. సోపి సేట్ఠి ధీతరం ఏవం ఓవది –

‘‘అమ్మ, ససురకులే వసన్తియా నామ అన్తోఅగ్గి బహి న నీహరితబ్బో, బహిఅగ్గి అన్తో న పవేసేతబ్బో, దదన్తస్సేవ దాతబ్బం, అదదన్తస్స న దాతబ్బం, దదన్తస్సాపి ¶ అదదన్తస్సాపి దాతబ్బం, సుఖం నిసీదితబ్బం, సుఖం భుఞ్జితబ్బం, సుఖం నిపజ్జితబ్బం, అగ్గి పరిచరితబ్బో, అన్తోదేవతా నమస్సితబ్బా’’తి.

ఇమం ¶ దసవిధం ఓవాదం దత్వా పునదివసే సబ్బా సేనియో సన్నిపాతేత్వా రాజసేనాయ మజ్ఝే అట్ఠ కుటుమ్బికే పాటిభోగే గహేత్వా, ‘‘సచే మే గతట్ఠానే ధీతు దోసో ఉప్పజ్జతి, తుమ్హేహి సోధేతబ్బో’’తి వత్వా నవకోటిఅగ్ఘనకేన మహాలతాపసాధనేన ధీతరం పసాధేత్వా న్హానచుణ్ణమూలకం చతుపణ్ణాసకోటిధనం దత్వా యానం ఆరోపేత్వా సాకేతస్స సామన్తా అత్తనో సన్తకేసు అనురాధపురమత్తేసు చుద్దససు భత్తగామేసు భేరిం చరాపేసి – ‘‘మమ ధీతరా సద్ధిం గన్తుకామా గచ్ఛన్తూ’’తి. తే సద్దం సుత్వావ – ‘‘అమ్హాకం అయ్యాయ గమనకాలే కిం అమ్హాకం ఇధా’’తి చుద్దస గామకా కిఞ్చి అసేసేత్వా నిక్ఖమింసు? ధనఞ్చయసేట్ఠిపి రఞ్ఞో చ మిగారసేట్ఠినో చ సక్కారం కత్వా థోకం అనుగన్త్వా తేహి సద్ధిం ధీతరం ఉయ్యోజేసి.

మిగారసేట్ఠిపి సబ్బపచ్ఛతో యానకే నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తో బలకాయం దిస్వా, ‘‘కే నామేతే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సుణిసాయ వో వేయ్యావచ్చకరా దాసిదాసా’’తి. ‘‘ఏత్తకే కో పోసేస్స’’తి? ‘‘పోథేత్వా తే పలాపేథ, అపలాయన్తే ఇతో దణ్డం కరోథా’’తి. విసాఖా పన ‘‘అపేథ, మా వారేథ, బలమేవ బలస్స భత్తం దస్సతీ’’తి ఆహ. సేట్ఠి ఏవం ¶ వుత్తేపి, ‘‘అమ్మ, నత్థి అమ్హాకం ఏతేహి అత్థో, కో ఏతే పోసేస్సతీ’’తి లేడ్డుదణ్డాదీహి పోథేత్వా పలాపేత్వా సేసకే ‘‘అలం అమ్హాకం ఏత్తకేహీ’’తి గహేత్వా పాయాసి. అథ విసాఖా సావత్థినగరద్వారం సమ్పత్తకాలే చిన్తేసి – ‘‘పటిచ్ఛన్నయానస్మిం ను ఖో నిసీదిత్వా పవిసిస్సామి, ఉదాహు రథే ఠత్వా’’తి. అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘పటిచ్ఛన్నయానేన మే పవిసన్తియా మహాలతాపసాధనస్స విసేసో న పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి. సా ¶ సకలనగరస్స అత్తానం దస్సేన్తీ రథే ఠత్వా నగరం పావిసి. సావత్థివాసినో విసాఖాయ సమ్పత్తిం దిస్వా, ‘‘ఏసా కిర విసాఖా నామ, ఏవరూపా అయం సమ్పత్తి ఏతిస్సావ అనుచ్ఛవికా’’తి ఆహంసు. ఇతి సా మహాసమ్పత్తియా సేట్ఠినో గేహం పావిసి. గతదివసే చస్సా సకలనగరవాసినో ‘‘అమ్హాకం ధనఞ్చయసేట్ఠి అత్తనో నగరం సమ్పత్తానం మహాసక్కారం అకాసీ’’తి యథాసత్తి యథాబలం పణ్ణాకారం పహిణింసు. విసాఖా పహితపహితం పణ్ణాకారం తస్మింయేవ నగరే అఞ్ఞమఞ్ఞేసు కులేసు సబ్బత్థకమేవ దాపేసి. ఇతి సా ‘‘ఇదం మయ్హం మాతు దేథ, ఇదం మయ్హం పితు దేథ, ఇదం మయ్హం భాతు దేథ, ఇదం మయ్హం భగినియా దేథా’’తి తేసం తేసం వయానురూపం పియవచనం వత్వా పణ్ణాకారం పేసేన్తీ సకలనగరవాసినో ఞాతకే వియ అకాసి. అథస్సా రత్తిభాగసమనన్తరే ఆజఞ్ఞవళవాయ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సా దాసీహి దణ్డదీపికా గాహాపేత్వా తత్థ గన్త్వా వళవం ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా తేలేన ¶ మక్ఖాపేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ అగమాసి.

మిగారసేట్ఠిపి పుత్తస్స ఆవాహమఙ్గలం కరోన్తో ధురవిహారే వసన్తమ్పి తథాగతం అమనసికరిత్వా ¶ దీఘరత్తం నగ్గసమణకేసు పతిట్ఠితేన పేమేన చోదియమానో ‘‘మయ్హం అయ్యానమ్పి సక్కారం కరిస్సామీ’’తి ఏకదివసం అనేకసతేసు నవభాజనేసు నిరుదకపాయాసం పచాపేత్వా పఞ్చసతే అచేలకే నిమన్తాపేత్వా అన్తోగేహం పవేసేత్వా, ‘‘ఆగచ్ఛతు మే సుణిసా, అరహన్తే వన్దతూ’’తి విసాఖాయ సాసనం పహిణి. సా ‘‘అరహన్తో’’తి వచనం సుత్వా సోతాపన్నా అరియసావికా హట్ఠతుట్ఠా హుత్వా తేసం భోజనట్ఠానం ఆగన్త్వా తే ఓలోకేత్వా, ‘‘ఏవరూపా హిరోత్తప్పవిరహితా అరహన్తా నామ న హోన్తి, కస్మా మం ససురో పక్కోసాపేసీ’’తి, ‘‘ధీ, ధీ’’తి సేట్ఠిం గరహిత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతా. అచేలకా తం దిస్వా సబ్బే ఏకప్పహారేనేవ సేట్ఠిం గరహింసు – ‘‘కిం త్వం, గహపతి, అఞ్ఞం నాలత్థ, సమణస్స గోతమస్స సావికం మహాకాళకణ్ణిం ఇధ పవేసేసి, వేగేన నం ఇమస్మా గేహా నిక్కడ్ఢాపేహీ’’తి. సో ‘‘న సక్కా మయా ఇమేసం వచనమత్తేనేవ నిక్కడ్ఢాపేతుం, మహాకులస్స సా ధీతా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అయ్యా, దహరా నామ జానిత్వా వా అజానిత్వా వా కరేయ్యుం, తుమ్హే తుణ్హీ హోథా’’తి తే ఉయ్యోజేత్వా ¶ సయం మహారహే ఆసనే నిసీదిత్వా సువణ్ణపాతియం నిరుదకం మధుపాయాసం పరిభుఞ్జి.

తస్మిం సమయే ఏకో పిణ్డపాతికత్థేరో పిణ్డాయ ¶ చరన్తో తం నివేసనం పావిసి. విసాఖా ససురం బీజయమానా ఠితా తం దిస్వా ‘‘ససురస్స ఆచిక్ఖితుం అయుత్త’’న్తి యథా సో థేరం పస్సతి, ఏవం అపగన్త్వా అట్ఠాసి. సో పన బాలో థేరం దిస్వాపి అపస్సన్తో వియ హుత్వా అధోముఖో భుఞ్జతేవ. విసాఖా ‘‘థేరం దిస్వాపి మే ససురో సఞ్ఞం న కరోతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే, మయ్హం ససురో పురాణం ఖాదతీ’’తి ఆహ. సో నిగణ్ఠేహి కథితకాలే అధివాసేత్వాపి ‘‘పురాణం ఖాదతీ’’తి వుత్తక్ఖణేయేవ హత్థం అపనేత్వా, ‘‘ఇమం పాయాసం ఇతో నీహరథ, ఏతం ఇమస్మా గేహా నిక్కడ్ఢథ, అయం మం ఏవరూపే మఙ్గలకాలే అసుచిఖాదకం నామ కరోతీ’’తి ఆహ. తస్మిం ఖో పన నివేసనే సబ్బేపి దాసకమ్మకరా విసాఖాయ సన్తకావ, కో నం హత్థే వా పాదే వా గణ్హిస్సతి, ముఖేన కథేతుం సమత్థోపి నత్థి. విసాఖా ససురస్స కథం సుత్వా ఆహ – ‘‘తాత, న ఏత్తకేనేవ మయం నిక్ఖమామ, నాహం తుమ్హేహి ఉదకతిత్థతో కుమ్భదాసీ వియ ఆనీతా, ధరమానకమాతాపితూనం ధీతరో నామ న ఏత్తకేనేవ నిక్ఖమన్తి, ఏతేనేవ మే కారణేన పితా ఇధాగమనకాలే అట్ఠ కుటుమ్బికే పక్కోసాపేత్వా ‘సచే మే ధీతు దోసో ఉప్పజ్జతి, సోధేయ్యాథా’తి వత్వా మం తేసం హత్థే ఠపేసి, తే పక్కోసాపేత్వా మయ్హం దోసాదోసం సోధాపేథా’’తి.

సేట్ఠి ‘‘కల్యాణం ఏసా కథేతీ’’తి అట్ఠ కుటుమ్బికే పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అయం దారికా మఙ్గలకాలే నిసీదిత్వా సువణ్ణపాతియం నిరుదకపాయాసం పరిభుఞ్జన్తం మం ‘అసుచిఖాదకో’తి వదతీ’’తి ¶ ¶ ఆహ, ‘‘ఇమిస్సా దోసం ఆరోపేత్వా ఇమం గేహతో నిక్కడ్ఢథా’’తి. ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. నాహం ఏవం వదామి, ఏకస్మిం పన పిణ్డపాతికత్థేరే ఘరద్వారే ఠితే ససురో మే అప్పోదకం మధుపాయాసం పరిభుఞ్జన్తో తం న మనసికరోతి, అహం ‘‘మయ్హం ససురో ఇమస్మిం అత్తభావే పుఞ్ఞం న కరోతి, పురాణపుఞ్ఞమేవ ఖాదతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే, మయ్హం ససురో పురాణం ఖాదతీ’’తి అవచం, ‘‘ఏత్థ మే కో దోసో’’తి? ‘‘అయ్య, ఇధ దోసో నత్థి, అమ్హాకం ధీతా యుత్తం కథేతి, త్వం కస్మా కుజ్ఝసీ’’తి? ‘‘అయ్యా, ఏస తావ దోసో ¶ మా హోతు, అయం పన ఏకదివసం మజ్ఝిమయామే దాసీపరివుతా పచ్ఛాగేహం అగమాసీ’’తి. ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘తాతా, నాహం అఞ్ఞేన కారణేన గతా, ఇమస్మిం పన గేహే ఆజానేయ్యవళవాయ విజాతాయ సఞ్ఞమ్పి అకత్వా నిసీదితుం నామ అయుత్త’’న్తి దణ్డదీపికా గాహాపేత్వా ఉణ్హోదకాదీనిపి గాహాపేత్వా దాసీహి సద్ధిం గన్త్వా వళవాయ విజాతపరిహారం కారాపేసిం, ‘‘ఏత్థ మే కో దోసో’’తి? ‘‘అయ్య, ఇధ దోసో నత్థి, అమ్హాకం ధీతా తవ గేహే దాసీహిపి అకత్తబ్బయుత్తకం కమ్మం కరోతి, త్వం కిం ఏత్థ దోసం పస్ససీ’’తి?

అయ్యా, ఇధాపి తావ దోసో మా హోతు, ఇమిస్సా పన పితా ఇధాగమనకాలే ఇమం ఓవదన్తో గుయ్హే పటిచ్ఛన్నే దస ఓవాదే అదాసి, తేసం అత్థం న జానామి, తేసం మే అత్థం కథేతు. ఇమిస్సా పన ¶ పితా ‘‘అన్తోఅగ్గి బహి న నీహరితబ్బో’’తి ఆహ, ‘‘సక్కా ను ఖో అమ్హేహి ఉభతో పటివిస్సకగేహానం అగ్గిం అదత్వా వసితు’’న్తి? ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘తాతా, మయ్హం పితా న ఏతం సన్ధాయ కథేసి. ఇదం పన సన్ధాయ కథేసి – ‘అమ్మ, తవ సస్సుససురసామికానం అగుణం దిస్వా బహి తస్మిం తస్మిం గేహే ఠత్వా మా కథేసి. ఏవరూపో హి అగ్గిసదిసో అగ్గి నామ నత్థీ’’’తి.

అయ్యా, ఏతం తావ ఏవం హోతు, ఇమిస్సా పన పితా ‘‘బాహిరతో అగ్గి న అన్తో పవేసేతబ్బో’’తి ఆహ, ‘‘కిం సక్కా అమ్హేహి అన్తో అగ్గిమ్హి నిబ్బుతే బాహిరతో అగ్గిం అనాహరితు’’న్తి? ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. తాతా, మయ్హం పితా న ఏతం సన్ధాయ కథేసి, ఇదం పన సన్ధాయ కథేసి – సచే పటివిస్సకగేహేసు ఇత్థియో వా పురిసా వా సస్సుససురసామికానం అగుణం కథేన్తి, తేహి కథితం ఆహరిత్వా ‘‘అసుకో నామ తుమ్హాకం ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ అగుణం కథేతీ’’తి పున మా కథేయ్యాసి. ‘‘ఏతేన హి అగ్గినా సదిసో అగ్గి నామ నత్థీ’’తి. ఏవం ఇమస్మిమ్పి కారణే సా నిద్దోసావ అహోసి. యథా చ ఏత్థ, ఏవం సేసేసుపి.

తేసు పన అయమధిప్పాయో – యమ్పి హి తస్సా పితరా ‘‘యే దదన్తి, తేసంయేవ దాతబ్బ’’న్తి ¶ వుత్తం. తం ‘‘యాచితకం ఉపకరణం గహేత్వా యే పటిదేన్తి, తేసఞ్ఞేవ దాతబ్బ’’న్తి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘యే న దేన్తి, తేసం న దాతబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి యే యాచితకం గహేత్వా న పటిదేన్తి, తేసం న దాతబ్బన్తి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘దదన్తస్సాపి ¶ అదదన్తస్సాపి దాతబ్బ’’న్తి ఇదం పన దలిద్దేసు ఞాతిమిత్తేసు ¶ సమ్పత్తేసు తే పటిదాతుం సక్కోన్తు వా మా వా, తేసం దాతుమేవ వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘సుఖం నిసీదితబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి సస్సుససురసామికే దిస్వా వుట్ఠాతబ్బట్ఠానే నిసీదితుం న వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘సుఖం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి ఇదం పన సస్సుససురసామికేహి పురేతరం అభుఞ్జిత్వా తే పరివిసిత్వా సబ్బేహి లద్ధాలద్ధం ఞత్వా పచ్ఛా సయం భుఞ్జితుం వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘సుఖం నిపజ్జితబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి సస్సుససురసామికేహి పురేతరం సయనం ఆరుయ్హ న నిపజ్జితబ్బం, తేసం కత్తబ్బయుత్తకం వత్తపటివత్తం కత్వా పచ్ఛా సయం నిపజ్జితుం యుత్తన్తి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘అగ్గి పరిచరితబ్బో’’తి ఇదం పన సస్సుమ్పి ససురమ్పి సామికమ్పి అగ్గిక్ఖన్ధం వియ ఉరగరాజానం వియ చ కత్వా పస్సితుం వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.

‘‘అన్తోదేవతా నమస్సితబ్బా’’తి ఇదమ్పి సస్సుఞ్చ ససురఞ్చ సామికఞ్చ దేవతా వియ కత్వా దట్ఠుం వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం. ఏవం సేట్ఠి ఇమేసం దసఓవాదానం అత్థం సుత్వా పటివచనం అపస్సన్తో అధోముఖో నిసీది.

అథ నం కుటుమ్బికా ‘‘కిం సేట్ఠి అఞ్ఞోపి అమ్హాకం ధీతు దోసో అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘నత్థి, అయ్యా’’తి. ‘‘అథ కస్మా నం నిద్దోసం అకారణేన గేహా నిక్కడ్ఢాపేసీ’’తి ఏవం వుత్తే విసాఖా ఆహ – ‘‘తాతా, కిఞ్చాపి మయ్హం ససురస్స వచనేన పఠమమేవ గమనం న యుత్తం, పితా పన మే ఆగమనకాలే మమ దోససోధనత్థాయ మం తుమ్హాకం హత్థే ఠపేసి, తుమ్హేహి చ మే నిద్దోసభావో ¶ ఞాతో, ఇదాని చ మయ్హం గన్తుం యుత్త’’న్తి దాసిదాసే ‘‘యానాదీహి సజ్జాపేథా’’తి ఆణాపేసి. అథ నం సేట్ఠి కుటుమ్బికే గహేత్వా ‘‘అమ్మ, మయా ¶ అజానిత్వావ కథితం, ఖమాహి మే’’తి ఆహ. ‘‘తాత, తుమ్హాకం ఖమితబ్బం తావ ఖమామి, అహం పన బుద్ధసాసనే అవేచ్చప్పసన్నస్స కులస్స ధీతా, న మయం వినా భిక్ఖుసఙ్ఘేన వత్తామ, సచే మమ రుచియా భిక్ఖుసఙ్ఘం పటిజగ్గితుం లభామి, వసిస్సామీ’’తి. ‘‘అమ్మ, త్వం యథారుచియా తవ సమణే పటిజగ్గా’’తి ఆహ.

విసాఖా ¶ దసబలం నిమన్తాపేత్వా పునదివసే నివేసనం పవేసేసి. నగ్గసమణాపి సత్థు మిగారసేట్ఠినో గేహం గమనభావం సుత్వా గన్త్వా గేహం పరివారేత్వా నిసీదింసు. విసాఖా దక్ఖిణోదకం దత్వా ‘‘సబ్బో సక్కారో పటియాదితో, ససురో మే ఆగన్త్వా దసబలం పరివిసతూ’’తి సాసనం పేసేసి. అథ నం గన్తుకామం ఆజీవకా ‘‘మా ఖో త్వం, గహపతి, సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గచ్ఛా’’తి నివారేసుం. సో ‘‘సుణ్హా మే సయమేవ పరివిసతూ’’తి సాసనం పహిణి. సా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా నిట్ఠితే భత్తకిచ్చే పున సాసనం పేసేసి – ‘‘ససురో మే ఆగన్త్వా ధమ్మకథం సుణాతూ’’తి. అథ నం ‘‘ఇదాని అగమనం నామ అతివియ అయుత్త’’న్తి ధమ్మం సోతుకామతాయ గచ్ఛన్తం పున తే ఆహంసు – ‘‘తేన హి సమణస్స గోతమస్స ధమ్మం సుణన్తో బహిసాణియా నిసీదిత్వా సుణాహీ’’తి. పురేతరమేవస్స గన్త్వా సాణిం పరిక్ఖిపింసు. సో గన్త్వా బహిసాణియం నిసీది. సత్థా ‘‘త్వం బహిసాణియం వా నిసీద, పరకుట్టే వా పరసేలే వా పరచక్కవాళే వా పన నిసీద, అహం బుద్ధో నామ సక్కోమి తం మమ సద్దం సావేతు’’న్తి ¶ మహాజమ్బుం ఖన్ధే గహేత్వా చాలేన్తో వియ అమతవస్సం వస్సేన్తో వియ చ ధమ్మం దేసేతుం అనుపుబ్బిం కథం ఆరభి.

సమ్మాసమ్బుద్ధే చ పన ధమ్మం దేసేన్తే పురతో ఠితాపి పచ్ఛతో ఠితాపి చక్కవాళసతం చక్కవాళసహస్సం అతిక్కమిత్వా ఠితాపి అకనిట్ఠభవనే ఠితాపి ‘‘సత్థా మమఞ్ఞేవ ఓలోకేతి, మయ్హమేవ ధమ్మం దేసేతీ’’తి వదన్తి. సత్థా హి తం తం ఓలోకేన్తో వియ తేన తేన సద్ధిం సల్లపన్తో వియ చ అహోసి. చన్దసమా కిర బుద్ధా. యథా చన్దో గగనమజ్ఝే ఠితో ‘‘మయ్హం ఉపరి చన్దో, మయ్హం ఉపరి చన్దో’’తి సబ్బసత్తానం ఖాయతి, ఏవమేవ యత్థ కత్థచి ఠితానం అభిముఖే ఠితా వియ ఖాయన్తి. ఇదం కిర తేసం అలఙ్కతసీసం ఛిన్దిత్వా అఞ్జితఅక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం ఉప్పాటేత్వా పరస్స దాసత్థాయ జాలిసదిసే పుత్తే కణ్హాజినాసదిసా ధీతరో మద్దిసదిసా పజాపతియో పరిచ్చజిత్వా దిన్నదానస్స ఫలం. మిగారసేట్ఠిపి ఖో తథాగతే ధమ్మదేసనం వినివత్తేన్తే బహిసాణియం నిసిన్నోవ సహస్స నయపటిమణ్డితే ¶ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అచలాయ సద్ధాయ సమన్నాగతో తీసు రతనేసు నిక్కఙ్ఖో హుత్వా సాణికణ్ణం ఉక్ఖిపిత్వా ఆగన్త్వా సుణ్హాయ థనం ముఖేన గహేత్వా, ‘‘త్వం మే అజ్జతో పట్ఠాయ మాతా’’తి ¶ తం మాతుట్ఠానే ఠపేసి. తతో పట్ఠాయ మిగారమాతా నామ జాతా. పచ్ఛాభాగే ¶ పుత్తం లభిత్వాపి మిగారోతిస్స నామమకాసి.

మహాసేట్ఠి సుణ్హాయ థనం విస్సజ్జేత్వా గన్త్వా భగవతో ద్వీసు పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా పాదే పాణీహి చ పరిసమ్బాహన్తో ముఖేన చ పరిచుమ్బన్తో ‘‘మిగారో అహం, భన్తే, మిగారో అహం, భన్తే’’తి తిక్ఖత్తుం నామం సావేత్వా, ‘‘అహం, భన్తే, ఏత్తకం కాలం యత్థ నామ ద్విన్నం మహప్ఫలన్తి న జానామి, ఇదాని చ మే సుణిసం నిస్సాయ ఞాతం, సబ్బా అపాయదుక్ఖా ముత్తోమ్హి, సుణిసా మే ఇమం గేహం ఆగచ్ఛన్తీ మమ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ ఆగతా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సోహం అజ్జ పజానామి, యత్థ దిన్నం మహప్ఫలం;

అత్థాయ వత మే భద్దా, సుణిసా ఘరమాగతా’’తి.

విసాఖా పునదివసత్థాయపి సత్థారం నిమన్తేసి. అథస్సా పునదివసేపి సస్సు సోతాపత్తిఫలం పత్తా. తతో పట్ఠాయ తం గేహం సాసనస్స వివటద్వారం అహోసి. తతో సేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘బహూపకారా మే సుణిసా పసన్నాకారమస్సా కరిస్సామి, ఏతిస్సా భారియం పసాధనం నిచ్చకాలం పసాధేతుం న సక్కా, సల్లహుకమస్సా దివా చ రత్తో చ సబ్బఇరియాపథేసు పసాధనయోగ్గం పసాధనం కారేస్సామీ’’తి సతసహస్సగ్ఘనకం ఘనమట్ఠకం నామ పసాధనం కారేత్వా తస్మిం నిట్ఠితే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా సక్కచ్చం భోజేత్వా విసాఖం సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా సత్థు సమ్ముఖే ఠపేత్వా పసాధేత్వా సత్థారం వన్దాపేసి. సత్థా అనుమోదనం ¶ కత్వా విహారమేవ గతో. విసాఖాపి తతో పట్ఠాయ దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తీ సత్థు సన్తికా అట్ఠ వరే (మహావ. ౩౫౦) లభిత్వా గగనతలే చన్దలేఖా వియ పఞ్ఞాయమానా పుత్తధీతాహి వుడ్ఢిం పాపుణి. తస్సా కిర దస పుత్తా దస ధీతరో చ అహేసుం. తేసు ఏకేకస్స దస దస పుత్తా దస దస ధీతరో అహేసుం. తేసు తేసుపి ఏకేకస్స దస దస పుత్తా దస దస ధీతరో చాతి ఏవమస్సా పుత్తనత్తపనత్తసన్తానవసేన పవత్తాని వీసాధికాని చత్తారి సతాని అట్ఠ చ పాణసహస్సాని అహేసుం. తేనాహు పోరాణా –

‘‘విసాఖా ¶ ¶ వీసతి పుత్తా, నత్తా చ చతురో సతా;

పనత్తా అట్ఠసహస్సా, జమ్బుదీపే సుపాకటా’’తి.

ఆయు వీసవస్ససతం అహోసి, సీసే ఏకమ్పి పలితం నామ నాహోసి, నిచ్చం సోళసవస్సుద్దేసికా వియ అహోసి. తం పుత్తనత్తపనత్తపరివారం విహారం గచ్ఛన్తిం దిస్వా, ‘‘కతమా ఏత్థ విసాఖా’’తి పరిపుచ్ఛితారో హోన్తి? యే నం గచ్ఛన్తిం పస్సన్తి, ‘‘ఇదాని థోకం గచ్ఛతు, గచ్ఛమానావ నో, అయ్యా సోభతీ’’తి, చిన్తేన్తి. యే నం ఠితం నిసిన్నం నిపన్నం పస్సన్తి, ‘‘ఇదాని థోకం నిపజ్జతు, నిపన్నావ నో, అయ్యా, సోభతీ’’తి చిన్తేన్తి. ఇతి సా ‘‘చతూసు ఇరియాపథేసు అసుకఇరియాపథేన నామ న సోభతీ’’తి వత్తబ్బా న హోతి. పఞ్చన్నం ఖో పన హత్థీనం ¶ బలం ధారేతి. రాజా ‘‘విసాఖా కిర పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారేతీ’’తి సుత్వా తస్సా విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుత్వా ఆగమనవేలాయ థామం వీమంసితుకామో హత్థిం విస్సజ్జాపేసి, సో సోణ్డం ఉక్ఖిపిత్వా విసాఖాభిముఖో అగమాసి. తస్సా పరివారిత్థియో పఞ్చసతా ఏకచ్చా పలాయింసు, ఏకచ్చా న పరిస్సజ్జిత్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి వుత్తే – ‘‘రాజా కిర తే, అయ్యే, బలం వీమంసితుకామో హత్థిం విస్సజ్జాపేసీ’’తి వదింసు. విసాఖా ఇమం దిస్వా, ‘‘కిం పలాయితేన, కథం ను ఖో తం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘సచే తం దళ్హం గణ్హిస్సామి, వినస్సేయ్యా’’తి ద్వీహి అఙ్గులీహి సోణ్డాయ గహేత్వా పటిపణామేసి. హత్థీ అత్తానం సన్ధారేత్వా ఠాతుం నాసక్ఖి, రాజఙ్గణే ఉక్కుటికో హుత్వా పతితో. మహాజనో సాధుకారం అదాసి. సాపి సపరివారా సోత్థినా గేహం అగమాసి.

తేన ఖో పన సమయేన సావత్థియం విసాఖా మిగారమాతా బహుపుత్తా హోతి బహునత్తా అరోగపుత్తా అరోగనత్తా అభిమఙ్గలసమ్మతా, తావతకేసు పుత్తనత్తేసు ఏకోపి అన్తరా మరణం పత్తో నామ నాహోసి. సావత్థివాసినో మఙ్గలేసు ఛణేసు విసాఖం పఠమం నిమన్తేత్వా భోజేన్తి. అథేకస్మిం ఉస్సవదివసే మహాజనే మణ్డితపసాధితే ధమ్మస్సవనాయ విహారం గచ్ఛన్తే విసాఖాపి ¶ నిమన్తితట్ఠానే భుఞ్జిత్వా మహాలతాపసాధనం పసాధేత్వా మహాజనేన సద్ధిం విహారం గన్త్వా ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన భణ్డికం బన్ధిత్వా దాసియా అదాసి. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘తేన ¶ ఖో పన సమయేన సావత్థియం ఉస్సవో హోతి, మనుస్సా అలఙ్కతపటియత్తా ఆరామం గచ్ఛన్తి, విసాఖాపి మిగారమాతా అలఙ్కతపటియత్తా విహారం గచ్ఛతి. అథ ఖో ¶ విసాఖా మిగారమాతా ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన భణ్డికం బన్ధిత్వా దాసియా అదాసి ‘హన్ద జే ఇమం భణ్డికం గణ్హాహీ’’’తి (పాచి. ౫౦౩).

సా కిర విహారం గచ్ఛన్తీ చిన్తేసి – ‘‘ఏవరూపం మహగ్ఘం పసాధనం సీసే పటిముక్కం యావ పాదపిట్ఠిం అలఙ్కారం అలఙ్కరిత్వా విహారం పవిసితుం అయుత్త’’న్తి నం ఓముఞ్చిత్వా భణ్డికం కత్వా అత్తనో పుఞ్ఞేనేవ నిబ్బత్తాయ పఞ్చహత్థిథామధరాయ దాసియా హత్థే అదాసి. సా ఏవ కిర తం గణ్హితుం సక్కోతి. తేన నం ఆహ – ‘‘అమ్మ, ఇమం పసాధనం గణ్హ, సత్థుసన్తికా నివత్తనకాలే పసాధేస్సామి న’’న్తి. తం పన దత్వా ఘనమట్ఠకం పసాధనం పసాధేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం అస్సోసి, ధమ్మస్సవనావసానే భగవన్తం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయ పక్కామి. సాపిస్సా దాసీ తం పసాధనం పముట్ఠా. ధమ్మం సుత్వా పన పక్కన్తాయ పరిసాయ సచే కిఞ్చి పముట్ఠం హోతి, తం ఆనన్దత్థేరో పటిసామేతి. ఇతి సో తం దివసం మహాలతాపసాధనం దిస్వా సత్థు ఆరోచేసి – ‘‘భన్తే, విసాఖా పసాధనం పముస్సిత్వా గతా’’తి. ‘‘ఏకమన్తం ఠపేహి, ఆనన్దా’’తి. థేరో తం ఉక్ఖిపిత్వా సోపానపస్సే లగ్గేత్వా ¶ ఠపేసి.

విసాఖాపి సుప్పియాయ సద్ధిం ‘‘ఆగన్తుకగమికగిలానాదీనం కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి అన్తోవిహారే విచరి. తా పన ఉపాసికాయో అన్తోవిహారే దిస్వా సప్పిమధుతేలాదీహి అత్థికా పకతియావ దహరా చ సామణేరా చ థాలకాదీని గహేత్వా ఉపసఙ్కమన్తి. తస్మిమ్పి దివసే తథేవ కరింసు. అథేకం గిలానం భిక్ఖుం దిస్వా సుప్పియా (మహావ. ౨౮౦) ‘‘కేనత్థో అయ్యస్సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పటిచ్ఛాదనీయేనా’’తి వుత్తే హోతు, అయ్య, పేసేస్సామీతి దుతియదివసే కప్పియమంసం అలభన్తీ అత్తనో ఊరుమంసేన కత్తబ్బకిచ్చం కత్వా పున సత్థరి పసాదేన పాకతికసరీరావ అహోసి. విసాఖాపి గిలానే చ దహరే చ సామణేరే చ ఓలోకేత్వా అఞ్ఞేన ద్వారేన నిక్ఖమిత్వా విహారూపచారే ఠితా, ‘‘అమ్మ, పసాధనం ఆహర పసాధేస్సామీ’’తి ఆహ. తస్మిం ఖణే సా దాసీ పముస్సిత్వా నిక్ఖన్తభావం ఞత్వా, ‘‘అయ్యే, పముట్ఠామ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి గన్త్వా గణ్హిత్వా ఏహి, సచే పన ¶ మయ్హం అయ్యేన ఆనన్దత్థేరేన ఉక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే ఠపితం హోతి, మా ఆహరేయ్యాసి, అయ్యస్సేవ తం మయా పరిచ్చత్త’’న్తి. జానాతి కిర సా ‘‘కులమనుస్సానం పముట్ఠభణ్డకం థేరో పటిసామేతీ’’తి; తస్మా ఏవమాహ. థేరోపి తం దాసిం దిస్వావ ‘‘కిమత్థం ఆగతాసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అయ్యాయ మే పసాధనం పముస్సిత్వా ఆగతామ్హీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఏతస్మిం మే సోపానపస్సే ఠపితం, గచ్ఛ నం గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సా, ‘‘అయ్య, తుమ్హాకం హత్థేన ఆమట్ఠభణ్డకం మయ్హం అయ్యాయ ¶ అనాహారియం కత’’న్తి వత్వా తుచ్ఛహత్థావ గన్త్వా, ‘‘కిం, అమ్మా’’తి విసాఖాయ పుట్ఠా తమత్థం ఆరోచేసి. ‘‘అమ్మ ¶ , నాహం మమ అయ్యేన ఆమట్ఠభణ్డం పిలన్ధిస్సామి, పరిచ్చత్తం మయా. అయ్యానం పన పటిజగ్గితుం దుక్ఖం, తం విస్సజ్జేత్వా కప్పియభణ్డం ఉపనేస్సామి, గచ్ఛ, తం ఆహరాహీ’’తి. సా గన్త్వా ఆహరి. విసాఖా తం అపిలన్ధిత్వావ కమ్మారే పక్కోసాపేత్వా అగ్ఘాపేసి. తేహి ‘‘నవ కోటియో అగ్ఘతి, హత్థకారాపణియం పనస్స సతసహస్స’’న్తి వుత్తే పసాధనం యానే ఠపాపేత్వా ‘‘తేన హి తం విక్కిణథా’’తి ఆహ. భత్తకం ధనం దత్వా గణ్హింతు న కోచి సక్ఖిస్సతి. తఞ్హి పసాధనం పసాధేతుం అనుచ్ఛవికా ఇత్థియో నామ దుల్లభా. పథవిమణ్డలస్మిఞ్హి తిస్సోవ ఇత్థియో మహాలతాపసాధనం లభింసు విసాఖా మహాఉపాసికా, బన్ధులమల్లసేనాపతిస్స భరియా, మల్లికా, బారాణసీసేట్ఠినో ధీతాతి.

తస్మా విసాఖా సయమేవ తస్స మూలం దత్వా సతసహస్సాధికా నవ కోటియో సకటే ఆరోపేత్వా విహారం నేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, మయ్హం అయ్యేన ఆనన్దత్థేరేన మమ పసాధనం హత్థేన ఆమట్ఠం, తేన ఆమట్ఠకాలతో పట్ఠాయ న సక్కా తం మయా పిలన్ధితుం. తం పన విస్సజ్జేత్వా కప్పియం ఉపనేస్సామీతి విక్కిణాపేన్తీ అఞ్ఞం తం గణ్హితుం సమత్థం అదిస్వా అహమేవ తస్స మూలం గాహాపేత్వా ఆగతా, చతూసు పచ్చయేసు కతరపచ్చయేన ఉపనేస్సామి, భన్తే’’తి. పాచీనద్వారే సఙ్ఘస్స వసనట్ఠానం ¶ కాతుం తే యుత్తం విసాఖేతి ‘‘యుత్తం, భన్తే’’తి విసాఖా తుట్ఠమానసా నవకోటీహి భూమిమేవ గణ్హి. అపరాహి నవకోటీహి విహారం కాతుం ఆరభి.

అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో దేవలోకా చవిత్వా భద్దియనగరే సేట్ఠికులే నిబ్బత్తస్స భద్దియస్స నామ సేట్ఠిపుత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం దిస్వా అనాథపిణ్డికస్స గేహే భత్తకిచ్చం ¶ కత్వా ఉత్తరద్వారాభిముఖో అహోసి. పకతియా హి సత్థా విసాఖాయ గేహే భిక్ఖం గణ్హిత్వా దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా జేతవనే వసతి. అనాథపిణ్డికస్స గేహే భిక్ఖం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా పుబ్బారామే వసతి. ఉత్తరద్వారం సన్ధాయ గచ్ఛన్తంయేవ భగవన్తం దిస్వా, ‘‘చారికం పక్కమిస్సతీ’’తి జానన్తి. విసాఖాపి తం దివసం ‘‘సత్థా ఉత్తరద్వారాభిముఖో గతో’’తి సుత్వా వేగేన గన్త్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘చారికం గన్తుకామత్థ, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమ, విసాఖే’’తి. ‘‘భన్తే, ఏత్తకం ధనం పరిచ్చజిత్వా తుమ్హాకం విహారం కారేమి, నివత్తథ, భన్తే’’తి. ‘‘అనివత్తగమనం ఇదం విసాఖే’’తి. సా ‘‘అద్ధా హేతుసమ్పన్నం కఞ్చి పస్సిస్సతి భగవా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘తేన హి, భన్తే, మయ్హం కతాకతవిజాననకం ఏకం భిక్ఖుం నివత్తేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఆహ. ‘‘యం రుచ్చసి, తస్స పత్తం ¶ గణ్హ విసాఖే’’తి ఆహ. సా కిఞ్చాపి ఆనన్దత్థేరం పియాయతి, ‘‘మహామోగ్గల్లానత్థేరో ఇద్ధిమా, ఏతం మే నిస్సాయ కమ్మం లహుం ¶ నిప్ఫజ్జిస్సతీ’’తి పన చిన్తేత్వా థేరస్స పత్తం గణ్హి. థేరో సత్థారం ఓలోకేసి. సత్థా ‘‘తవ పరివారే పఞ్చసతే భిక్ఖూ గహేత్వా నివత్త మోగ్గల్లానా’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. తస్సానుభావేన పఞ్ఞాససట్ఠియోజనానిపి రుక్ఖత్థాయ చ పాసాణత్థాయ చ గతా మనుస్సా మహన్తే మహన్తే రుక్ఖే చ పాసాణే చ గహేత్వా తం దివసమేవ ఆగచ్ఛన్తి, నేవ సకటే రుక్ఖపాసాణే ఆరోపేన్తా కిలమన్తి, న అక్ఖో భిజ్జతి. న చిరస్సేవ ద్వేభూమికం పాసాదం కరింసు. హేట్ఠాభూమియం పఞ్చ గబ్భసతాని, ఉపరిభూమియం పఞ్చ గబ్భసతానీతి గబ్భసహస్సపటిమణ్డితో పాసాదో అహోసి. అట్ఠకరీసే పరిసుద్ధే భూమిభాగే పాసాదం కారాపేసి, ‘‘సుద్ధపాసాదో పన న సోభతీ’’తి తం పరివారేత్వా పఞ్చ పధానవేత్తగేహసతాని, పఞ్చ చూళపాసాదసతాని, పఞ్చ దీఘమాళకసతాని కారాపేసి.

అథ సత్థా నవహి మాసేహి చారికం చరిత్వా పున సావత్థిం అగమాసి. విసాఖాయపి పాసాదే కమ్మం నవహి మాసేహి నిట్ఠితం. పాసాదకూటం ఘనకోట్టితరత్తసువణ్ణేనేవ సట్ఠిఉదకఘటగణ్హనకం ¶ కారాపేసి. ‘‘సత్థా జేతవనవిహారం గచ్ఛతీ’’తి చ సుత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా సత్థారం అత్తనో విహారం నేత్వా పటిఞ్ఞం గణ్హి, ‘‘భన్తే, ఇమం చతుమాసం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా ఇధేవ వసథ, పాసాదమహం కరిస్సామీ’’తి. సత్థా అధివాసేసి. సా ¶ తతో పట్ఠాయ బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స విహారే ఏవ దానం దేతి. అథస్సా ఏకా సహాయికా సతసహస్సగ్ఘనకం ఏకం వత్థం ఆదాయ ఆగన్త్వా, ‘‘సహాయికే అహం ఇమం వత్థం తవ పాసాదే భూమత్థరణసఙ్ఖేపేన అత్థరితుకామా, అత్థరణట్ఠానం మే ఆచిక్ఖథా’’తి ఆహ. ‘‘సాధు సహాయికే, సచే త్యాహం ‘ఓకాసో నత్థీ’తి వక్ఖామి, త్వం ‘మే ఓకాసం అదాతుకామా’తి మఞ్ఞిస్ససి, సయమేవ పాసాదస్స ద్వే భూమియో గబ్భసహస్సఞ్చ ఓలోకేత్వా అత్థరణట్ఠానం జానాహీ’’తి ఆహ. సా సతసహస్సగ్ఘనకం వత్థం గహేత్వా తత్థ తత్థ విచరన్తీ తతో అప్పతరమూలం వత్థం అదిస్వా ‘‘నాహం ఇమస్మిం పాసాదే పుఞ్ఞభాగం లభామీ’’తి దోమనస్సప్పత్తా ఏకస్మిం ఠానే రోదన్తీ అట్ఠాసి. అథ నం ఆనన్దత్థేరో దిస్వా, ‘‘కస్మా రోదసీ’’తి పుచ్ఛి. సా తమత్థం ఆరోచేసి. థేరో ‘‘మా చిన్తయి, అహం తే అత్థరణట్ఠానం ఆచిక్ఖిస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘సోపానపాదమూలే పాదధోవనట్ఠానే ఇమం పాదపుఞ్ఛనకం కత్వా అత్థరాహి, భిక్ఖూ పాదే ధోవిత్వా పఠమం ఏత్థ పాదం పుఞ్ఛిత్వా ¶ అన్తో పవిసిస్సన్తి, ఏవం తే మహప్ఫలం భవిస్సతీ’’తి ఆహ. విసాఖాయ కిరేతం అసల్లక్ఖితట్ఠానం.

విసాఖా చత్తారో మాసే అన్తోవిహారే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం అదాసి, అవసానదివసే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చీవరసాటకే అదాసి. సఙ్ఘనవకేన లద్ధచీవరసాటకా సహస్సగ్ఘనకా ¶ హోన్తి. సబ్బేసం పత్తాని పూరేత్వా భేసజ్జం అదాసి. దానపరిచ్చాగే నవ కోటియో అగమంసు. ఇతి విహారస్స భూమిగ్గహణే నవ కోటియో, విహారస్స కారాపనే నవ, విహారమహే నవాతి సబ్బాపి సత్తవీసతి కోటియో సా బుద్ధసాసనే పరిచ్చజి. ఇత్థిభావే ఠత్వా మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స గేహే వసమానాయ ఏవరూపో మహాపరిచ్చాగో నామ అఞ్ఞిస్సా నత్థి. సా విహారమహస్స నిట్ఠితదివసే వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ పుత్తనత్తపనత్తపరివుతా ‘‘యం యం మయా పుబ్బే పత్థితం, సబ్బమేవ మత్థకం పత్త’’న్తి పాసాదం అనుపరియాయన్తీ పఞ్చహి గాథాహి మధురసద్దేన ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘కదాహం పాసాదం రమ్మం, సుధామత్తికలేపనం;

విహారదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.

‘‘కదాహం ¶ మఞ్చపీఠఞ్చ, భిసిబిమ్బోహనాని చ;

సేనాసనభణ్డం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.

‘‘కదాహం ¶ సలాకభత్తం, సుచిం మంసూపసేచనం;

భోజనదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.

‘‘కదాహం కాసికం వత్థం, ఖోమకప్పాసికాని చ;

చీవరదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.

‘‘కదాహం సప్పినవనీతం, మధుతేలఞ్చ ఫాణితం;

భేసజ్జదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో’’తి.

భిక్ఖూ తస్సా సద్దం సుత్వా సత్థు ఆరోచయింసు – ‘‘భన్తే, అమ్హేహి ఏత్తకే అద్ధానే విసాఖాయ గాయనం నామ న దిట్ఠపుబ్బం, సా అజ్జ పుత్తనత్తపనత్తపరివుతా గాయమానా పాసాదం అనుపరియాయతి, కిం ను ఖ్వస్సా పిత్తం వా కుపితం, ఉదాహు ఉమ్మత్తికా జాతా’’తి? సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మయ్హం ధీతా గాయతి, అత్తనో పనస్సా అజ్ఝాసయో పరిపుణ్ణో, సా ‘పత్థితపత్థనా మే మత్థకం పత్తా’తి తుట్ఠమానసా ఉదానం ఉదానేన్తీ విచరతీ’’తి వత్వా ‘‘కదా పన, భన్తే, తాయ పత్థనా పత్థితా’’తి? ‘‘సుణిస్సథ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘సుణిస్సామ, భన్తే’’తి వుత్తే అతీతం ఆహరి –

‘‘అతీతే ¶ , భిక్ఖవే, ఇతో కప్పసతసహస్సమత్థకే పదుముత్తరో నామ బుద్ధో లోకే నిబ్బత్తి. తస్స వస్ససతసహస్సం ఆయు అహోసి, ఖీణాసవానం సతసహస్సపరివారో, నగరం హంసవతీ నామ, పితా సునన్దో నామ రాజా, మాతా సుజాతా నామ దేవీ, తస్స అగ్గఉపట్ఠాయికా ఏకా ఉపాసికా అట్ఠ వరే యాచిత్వా మాతుట్ఠానే ఠత్వా సత్థారం చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గన్తీ సాయంపాతం ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి. తస్సా ఏకా సహాయికా తాయ సద్ధిం విహారం నిబద్ధం గచ్ఛతి. సా తస్సా సత్థారా సద్ధిం విస్సాసేన కథనఞ్చ వల్లభభావఞ్చ దిస్వా, ‘కిం ను ఖో కత్వా ఏవం బుద్ధానం వల్లతా హోతీ’తి చిన్తేత్వా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘భన్తే, ఏసా ఇత్థీ తుమ్హాకం కిం హోతీ’’’తి? ‘‘ఉపట్ఠాయికానం ¶ అగ్గా’’తి. ‘‘భన్తే, కిం కత్వా ఉపట్ఠాయికానం అగ్గా హోతీ’’తి? ‘‘కప్పసతసహస్సం పత్థనం పత్థేత్వా’’తి. ‘‘ఇదాని పత్థేత్వా లద్ధుం సక్కా, భన్తే’’తి. ‘‘ఆమ, సక్కా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, భిక్ఖుసతసహస్సేన సద్ధిం సత్తాహం మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సా సత్తాహం దానం దత్వా ఓసానదివసే చీవరసాటకే దత్వా సత్థారం ¶ వన్దిత్వా పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘భన్తే, నాహం ఇమస్స దానస్స ఫలేన దేవిస్సరియాదీనం అఞ్ఞతరం పత్థేమి, తుమ్హాదిసస్స పనేకస్స బుద్ధస్స సన్తికే అట్ఠ వరే లభిత్వా మాతుట్ఠానే ఠత్వా చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గితుం సమత్థానం అగ్గా భవేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేసి. సత్థా ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఇమిస్సా పత్థనా’’తి అనాగతం ఆవజ్జేన్తో కప్పసతసహస్సం ఓలోకేత్వా ‘‘కప్పసతసహస్సపరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తదా త్వం విసాఖా నామ ఉపాసికా హుత్వా తస్స సన్తికే అట్ఠ వరే లభిత్వా మాతుట్ఠానే ఠత్వా చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గన్తీనం ఉపట్ఠాయికానం అగ్గా భవిస్ససీ’’తి ఆహ. తస్సా సా సమ్పత్తి స్వేవ లద్ధబ్బా వియ అహోసి.

సా యావతాయుకం పుఞ్ఞం కత్వా తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తీ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే కికిస్స కాసిరఞ్ఞో సత్తన్నం ధీతానం కనిట్ఠా సఙ్ఘదాసీ నామ హుత్వా పరకులం అగన్త్వా తాహి జేట్ఠభగినీహి సద్ధిం దీఘరత్తం దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స పాదమూలేపి ‘‘అనాగతే తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స మాతుట్ఠానే ఠత్వా చతుపచ్చయదాయికానం అగ్గా భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సా తతో పట్ఠాయ పన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తీ ఇమస్మిం అత్తభావే మేణ్డకసేట్ఠిపుత్తస్స ¶ ధనఞ్చయసేట్ఠినో ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తా. మయ్హం సాసనే బహూని పుఞ్ఞాని అకాసి. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ‘‘న మయ్హం ధీతా గాయతి, పత్థితపత్థనాయ పన నిప్ఫత్తిం దిస్వా ఉదానం ఉదానేతీ’’తి వత్వా సత్థా ధమ్మం దేసేన్తో, ‘‘భిక్ఖవే, యథా నామ ఛేకో మాలాకారో నానాపుప్ఫానం మహన్తం రాసిం కత్వా నానప్పకారే మాలాగుణే కరోతి, ఏవమేవ విసాఖాయ నానప్పకారాని పుఞ్ఞాని కాతుం చిత్తం నమతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౫౩.

‘‘యథాపి ¶ పుప్ఫరాసిమ్హా, కయిరా మాలాగుణే బహూ;

ఏవం జాతేన మచ్చేన, కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి.

తత్థ పుప్ఫరాసిమ్హాతి నానప్పకారానం పుప్ఫానం రాసిమ్హా. కయిరాతి కరేయ్య. మాలాగుణే బహూతి ఏకతో వణ్టికమాలాదిభేదా నానప్పకారా మాలావికతియో. మచ్చేనాతి మరితబ్బసభావతాయ ‘‘మచ్చో’’తి లద్ధనామేన సత్తేన చీవరదానాదిభేదం బహుం కుసలం కత్తబ్బం. తత్థ పుప్ఫరాసిగ్గహణం బహుపుప్ఫదస్సనత్థం. సచే హి అప్పాని పుప్ఫాని హోన్తి, మాలాకారో చ ఛేకో ¶ నేవ బహూ మాలాగుణే కాతుం సక్కోతి, అఛేకో పన అప్పేసు బహూసుపి పుప్ఫేసు న సక్కోతియేవ. బహూసు పన పుప్ఫేసు సతి ఛేకో మాలాకారో దక్ఖో కుసలో బహూ మాలాగుణే కరోతి, ఏవమేవ సచే ఏకచ్చస్స సద్ధా మన్దా హోతి, భోగా చ బహూ సంవిజ్జన్తి, నేవ సక్కోతి బహూని కుసలాని కాతుం, మన్దాయ చ ¶ పన సద్ధాయ మన్దేసు చ పన భోగేసు న సక్కోతి. ఉళారాయ చ పన సద్ధాయ మన్దేసు చ భోగేసు న సక్కోతియేవ. ఉళారాయ చ పన సద్ధాయ ఉళారేసు చ భోగేసు సతి సక్కోతి. తథారూపా చ విసాఖా ఉపాసికా. తం సన్ధాయేతం వుత్తం – ‘‘యథాపి…పే… కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

విసాఖావత్థు అట్ఠమం

౯. ఆనన్దత్థేరపఞ్హావత్థు

న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఆనన్దత్థేరస్స పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో కథేసి.

థేరో కిర సాయన్హసమయే పటిసల్లీనో చిన్తేసి – ‘‘భగవతా మూలగన్ధో, సారగన్ధో, పుప్ఫగన్ధోతి తయో ఉత్తమగన్ధా వుత్తా, తేసం అనువాతమేవ గన్ధో గచ్ఛతి, నో పటివాతం. అత్థి ను ఖో తం గన్ధజాతం, యస్స పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘కిం మయ్హం అత్తనా వినిచ్ఛితేన, సత్థారంయేవ పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి. తేన వుత్తం –

‘‘అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో సాయన్హసమయే పటిసల్లానా వుట్ఠితో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి ¶ , ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో భగవన్తం ¶ ఏతదవోచ –

‘‘తీణిమాని, భన్తే, గన్ధజాతాని, యేసం అనువాతమేవ గన్ధో గచ్ఛతి, నో పటివాతం. కతమాని తీణి? మూలగన్ధో, సారగన్ధో, పుప్ఫగన్ధో ¶ , ఇమాని ఖో, భన్తే, తీణి గన్ధజాతాని. యేసం అనువాతమేవ గన్ధో గచ్ఛతి, నో పటివాతం. అత్థి ను ఖో, భన్తే, కిఞ్చి గన్ధజాతం యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి? (అ. ని. ౩.౮౦)

అథస్స భగవా పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో –

‘‘అత్థానన్ద, కిఞ్చి గన్ధజాతం, యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘కతమం పన తం, భన్తే, గన్ధజాతం’’? ‘‘యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి?

‘‘ఇధానన్ద, యస్మిం గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా పురిసో వా బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి, పాణాతిపాతా పటివిరతో హోతి, అదిన్నాదానా పటివిరతో హోతి, కామేసుమిచ్ఛాచారా పటివిరతో హోతి, ముసావాదా పటివిరతో హోతి, సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానా పటివిరతో హోతి, సీలవా హోతి కల్యాణధమ్మో, విగతమలమచ్ఛేరేన చేతసా అగారం అజ్ఝావసతి ముత్తచాగో పయతపాణి వోస్సగ్గరతో యాచయోగో దానసంవిభాగరతో.

‘‘తస్స దిసాసు సమణబ్రాహ్మణా వణ్ణం భాసన్తి, ‘అముకస్మిం నామ గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా పురిసో వా బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి…పే… దానసంవిభాగరతో’’’తి.

‘‘దేవతాపిస్స వణ్ణం భాసన్తి, ‘అముకస్మిం నామ ¶ గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా పురిసో వా బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి…పే… దానసంవిభాగరతో’’’తి. ‘‘ఇదం ఖో తం, ఆనన్ద, గన్ధజాతం, యస్స అనువాతమ్పి ¶ గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి ¶ , అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి (అ. ని. ౩.౮౦) వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౫౪.

‘‘న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతి,

న చన్దనం తగరమల్లికా వా;

సతఞ్చ గన్ధో పటివాతమేతి,

సబ్బా దిసా సప్పురిసో పవాయతి. (అ. ని. ౩.౮౦);

౫౫.

‘‘చన్దనం తగరం వాపి, ఉప్పలం అథ వస్సికీ;

ఏతేసం గన్ధజాతానం, సీలగన్ధో అనుత్తరో’’తి.

తత్థ న పుప్ఫగన్ధోతి తావతింసభవనే పరిచ్ఛత్తకరుక్ఖో ఆయామతో చ విత్థారతో చ యోజనసతికో, తస్స పుప్ఫానం ఆభా పఞ్ఞాస యోజనాని గచ్ఛతి, గన్ధో యోజనసతం, సోపి అనువాతమేవ గచ్ఛతి, పటివాతం పన అట్ఠఙ్గులమత్తమ్పి గన్తుం న సక్కోతి, ఏవరూపోపి న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతి. చన్దనన్తి చన్దనగన్ధో. తగరమల్లికా వాతి ఇమేసమ్పి గన్ధో ఏవ అధిప్పేతో. సారగన్ధానం అగ్గస్స హి లోహితచన్దనస్సాపి తగరస్సపి మల్లికాయపి అనువాతమేవ వాయతి, నో పటివాతం. సతఞ్చ గన్ధోతి సప్పురిసానం పన బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం సీలగన్ధో పటివాతమేతి. కిం కారణా? సబ్బా దిసా సప్పురిసో పవాయతి యస్మా పన సప్పురిసో సీలగన్ధేన సబ్బాపి దిసా అజ్ఝోత్థరిత్వావ గచ్ఛతి, తస్మా ‘‘తస్స గన్ధో న పటివాతమేతీ’’తి న వత్తబ్బో ¶ . తేన వుత్తం ‘‘పటివాతమేతీ’’తి. వస్సికీతి జాతిసుమనా. ఏతేసన్తి ఇమేసం చన్దనాదీనం గన్ధజాతానం గన్ధతో సీలవన్తానం సప్పురిసానం సీలగన్ధోవ అనుత్తరో అసదిసో అపటిభాగోతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

ఆనన్దత్థేరపఞ్హావత్థు నవమం.

౧౦. మహాకస్సపత్థేరపిణ్డపాతదిన్నవత్థు

అప్పమత్తో ¶ ¶ అయం గన్ధోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరస్స పిణ్డపాతదానం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే థేరో సత్తాహచ్చయేన నిరోధా వుట్ఠాయ ‘‘రాజగహే సపదానం పిణ్డాయ చరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమి. తస్మిం పన సమయే సక్కస్స దేవరఞ్ఞో పరిచారికా కకుటపాదినియో పఞ్చసతా అచ్ఛరాయో ‘‘థేరస్స పిణ్డపాతం దస్సామా’’తి ఉస్సాహజాతా పఞ్చ పిణ్డపాతసతాని సజ్జేత్వా ఆదాయ అన్తరామగ్గే ఠత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం పిణ్డపాతం గణ్హథ, సఙ్గహం నో కరోథా’’తి వదింసు. ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, అహం దుగ్గతానం సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి. ‘‘భన్తే, మా నో నాసేథ, సఙ్గహం నో కరోథా’’తి. థేరో ఞత్వా పున పటిక్ఖిపిత్వా పునపి అపగన్తుం అనిచ్ఛమానా ¶ యాచన్తియో ‘‘అత్తనో పమాణం న జానాథ, అపగచ్ఛథా’’తి అచ్ఛరం పహరి. తా థేరస్స అచ్ఛరసద్దం సుత్వా సన్థమ్భిత్వా సమ్ముఖా ఠాతుం అసక్కోన్తియో పలాయిత్వా దేవలోకమేవ గన్త్వా, సక్కేన ‘‘కహం గతాత్థా’’తి పుట్ఠా, ‘‘‘సమాపత్తితో వుట్ఠితస్స థేరస్స పిణ్డపాతం దస్సామా’తి గతామ్హా, దేవా’’తి. ‘‘దిన్నో పన వా’’తి? ‘‘గణ్హితుం న ఇచ్ఛతీ’’తి. ‘‘కిం కథేసీ’’తి? ‘‘‘దుగ్గతానం సఙ్గహం కరిస్సామీ’తి ఆహ, దేవా’’తి. ‘‘తుమ్హే కేనాకారేన గతా’’తి. ‘‘ఇమినావ, దేవా’’తి. సక్కో ‘‘తుమ్హాదిసియో థేరస్స పిణ్డపాతం కిం దస్సన్తీ’’తి సయం దాతుకామో హుత్వా, జరాజిణ్ణో మహల్లకో ఖణ్డదన్తో పలితకేసో ఓతగ్గసరీరో మహల్లకతన్త వాయో హుత్వా సుజమ్పి దేవధీతరం తథారూపమేవ మహల్లికం కత్వా ఏకం పేసకారవీథిం మాపేత్వా తన్తం పసారేన్తో అచ్ఛి.

థేరోపి ‘‘దుగ్గతానం సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి నగరాభిముఖో గచ్ఛన్తో బహినగరే ఏవ తం వీథిం దిస్వా ఓలోకేన్తో ద్వే జనే అద్దస. తస్మిం ఖణే సక్కో తన్తం పసారేతి, సుజా తసరం వట్టేతి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మహల్లకకాలేపి కమ్మం కరోన్తియేవ ఇమస్మిం నగరే ఇమేహి దుగ్గతతరా నత్థి మఞ్ఞే, ఇమేహి ¶ దిన్నం ఉళుఙ్కమత్తమ్పి సాకమత్తమ్పి గహేత్వా ఇమేసం సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి. సో తేసం గేహాభిముఖో అహోసి. సక్కో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సుజం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయ్హం అయ్యో ఇతో ఆగచ్ఛతి, త్వం అపస్సన్తీ వియ తుణ్హీ హుత్వా నిసీద, ఖణేన థేరం వఞ్చేత్వా పిణ్డపాతం దస్సామా’’తి. థేరో ఆగన్త్వా గేహద్వారే ¶ అట్ఠాసి. తేపి అపస్సన్తా వియ అత్తనో కమ్మమేవ కరోన్తా థోకం ఆగమింసు.

అథ ¶ సక్కో ‘‘గేహద్వారే ఏకో థేరో వియ ఠితో, ఉపధారేహి తావా’’తి ఆహ. ‘‘గన్త్వా ఉపధారేథ, సామీ’’తి. సో గేహా నిక్ఖమిత్వా థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ఉభోహి హత్థేహి జణ్ణుకాని ఓలమ్బిత్వా నిత్థునన్తో ఉట్ఠాయ ‘‘కతరో థేరో ను ఖో అయ్యో’’తి థోకం ఓసక్కిత్వా ‘‘అక్ఖీని మే ధూమాయన్తీ’’తి వత్వా నలాటే హత్థం ఠపేత్వా ఉద్ధం ఓలోకేత్వా ‘‘అహో దుక్ఖం, అయ్యో నో మహాకస్సపత్థేరో చిరస్సం మే కుటిద్వారం ఆగతో, అత్థి ను ఖో కిఞ్చి గేహే’’తి ఆహ. సుజా థోకం ఆకులం వియ హుత్వా ‘‘అత్థి, సామీ’’తి పటివచనం అదాసి. సక్కో, ‘‘భన్తే, లూఖం వా పణీతం వాతి అచిన్తేత్వా సఙ్గహం నో కరోథా’’తి పత్తం గణ్హి. థేరో ‘‘ఏతేహి దిన్నం సాకం వా హోతు కుణ్డకముట్ఠి వా, సఙ్గహం ¶ నేసం కరిస్సామీ’’తి పత్తం అదాసి. సో అన్తోఘరం పవిసిత్వా ఘటిఓదనం నామ ఘటియా ఉద్ధరిత్వా పత్తం పూరేత్వా థేరస్స హత్థే ఠపేసి. సో అహోసి పిణ్డపాతో అనేకసూపబ్యఞ్జనో, సకలం రాజగహనగరం గన్ధేన అజ్ఝోత్థరి.

తదా థేరో చిన్తేసి – ‘‘అయం పురిసో అప్పేసక్ఖో, పిణ్డపాతో మహేసక్ఖో, సక్కస్స భోజనసదిసో, కో ను ఖో ఏసో’’తి. అథ నం ‘‘సక్కో’’తి ఞత్వా ఆహ – ‘‘భారియం తే కమ్మం కతం దుగ్గతానం సమ్పత్తిం విలుమ్పన్తేన, అజ్జ మయ్హం దానం దత్వా కోచిదేవ దుగ్గతో సేనాపతిట్ఠానం వా సేట్ఠిట్ఠానం వా లభేయ్యా’’తి. ‘‘మయా దుగ్గతతరో నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా త్వం దుగ్గతో దేవలోకే రజ్జసిరిం అనుభవన్తో’’తి? ‘‘భన్తే, ఏవం నామేతం, మయా పన అనుప్పన్నే బుద్ధే కల్యాణకమ్మం కతం, బుద్ధుప్పాదే వత్తమానే కల్యాణకమ్మం కత్వా చూళరథదేవపుత్తో మహారథదేవపుత్తో అనేకవణ్ణదేవపుత్తోతి ఇమే తయో సమానదేవపుత్తా మమ ఆసన్నట్ఠానే నిబ్బత్తా, మయా తేజవన్తతరా. అహఞ్హి తేసు దేవపుత్తేసు ‘నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’తి పరిచారికాయో గహేత్వా ¶ అన్తరవీథిం ఓతిణ్ణేసు పలాయిత్వా గేహం పవిసామి. తేసఞ్హి సరీరతో తేజో మమ సరీరం ఓత్థరతి, మమ సరీరతో తేజో తేసం సరీరం న ఓత్థరతి, ‘కో మయా దుగ్గతతరో, భన్తే’తి. ‘ఏవం సన్తేపి ఇతో పట్ఠాయ ¶ మయ్హం మా ఏవం వఞ్చేత్వా దానమదాసీ’’’తి. ‘‘వఞ్చేత్వా తుమ్హాకం దానే దిన్నే మయ్హం కుసలం అత్థి, న అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థావుసో’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే కుసలకమ్మకరణం నామ మయ్హం భారో, భన్తే’’తి. సో ఏవం వత్వా థేరం వన్దిత్వా సుజం గహేత్వా థేరం పదక్ఖిణం కత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ‘‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠిత’’న్తి ఉదానం ఉదానేసి. తేన వుత్తం –

‘‘ఏకం సమయం భగవా రాజగహే విహరతి వేళువనే కలన్దకనివాపే. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా మహాకస్సపో పిప్పలిగుహాయం విహరతి, సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో ¶ హోతి అఞ్ఞతరం సమాధిం సమాపజ్జిత్వా. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో తస్స సత్తాహస్స అచ్చయేన తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠాసి. అథ ఖో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠితస్స ఏతదహోసి – ‘‘యంనూనాహం రాజగహం పిణ్డాయ పవిసేయ్య’’న్తి.

‘‘తేన ఖో పన సమయేన పఞ్చమత్తాని దేవతాసతాని ఉస్సుక్కం ఆపన్నాని హోన్తి ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స పిణ్డపాతపటిలాభాయ. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో తాని పఞ్చమత్తాని దేవతాసతాని ¶ పటిక్ఖిపిత్వా పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి.

‘‘తేన ఖో పన సమయేన సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స పిణ్డపాతం దాతుకామో హోతి. పేసకారవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా తన్తం వినాతి, సుజా అసురకఞ్ఞా తసరం పూరేతి. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో రాజగహే సపదానం పిణ్డాయ చరమానో యేన సక్కస్స దేవానమిన్దస్స నివేసనం తేనుపసఙ్కమి, అద్దసా ఖో సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మన్తం మహాకస్సపం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం, దిస్వా ఘరా నిక్ఖమిత్వా పచ్చుగ్గన్త్వా హత్థతో పత్తం గహేత్వా ఘరం పవిసిత్వా ఘటియా ఓదనం ఉద్ధరిత్వా పత్తం పూరేత్వా ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స అదాసి. సో అహోసి పిణ్డపాతో అనేకసూపో అనేకబ్యఞ్జనో అనేకరసబ్యఞ్జనో. అథ ఖో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స ఏతదహోసి – ‘కో ను ఖో అయం సత్తో, యస్సాయం ఏవరూపో ఇద్ధానుభావో’తి. అథ ఖో ఆయస్మతో ¶ మహాకస్సపస్స ఏతదహోసి – ‘సక్కో ఖో అయం దేవానమిన్దో’తి విదిత్వా సక్కం దేవానమిన్దం ఏతదవోచ – ‘కతం ఖో ¶ తే ఇదం, కోసియ, మా పునపి ఏవరూపమకాసీ’’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి, భన్తే కస్సప, పుఞ్ఞేన అత్థో, అమ్హాకమ్పి పుఞ్ఞేన కరణీయ’’న్తి.

‘‘అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మన్తం మహాకస్సపం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఆకాసే అన్తలిక్ఖే తిక్ఖత్తుం ఉదానం ఉదానేసి – ‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠిత’’’న్తి (ఉదా. ౨౭).

అథ ఖో భగవా విహారే ఠితో ఏవ తస్స తం సద్దం సుత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా – ‘‘పస్సథ ¶ , భిక్ఖవే, సక్కం దేవానమిన్దం ఉదానం ఉదానేత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్త’’న్తి ఆహ. ‘‘కిం పన తేన కతం, భన్తే’’తి? ‘‘వఞ్చేత్వా తేన మయ్హం పుత్తస్స కస్సపస్స పిణ్డపాతో దిన్నో, తం దత్వా తుట్ఠమానసో ఉదానం ఉదానేన్తో గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘థేరస్స పిణ్డపాతం దాతుం వట్టతీ’’తి కథం, భన్తే, తేన ఞాతన్తి. ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తేన సదిసం నామ పిణ్డపాతికం దేవాపి మనుస్సాపి పిహయన్తీతి వత్వా సయమ్పి ఉదానం ఉదానే’’సి. సుత్తే పన ఏత్థకమేవ ఆగతం –

‘‘అస్సోసి ఖో భగవా దిబ్బాయ సోతధాతుయా విసుద్ధాయ అతిక్కన్తమానుసికాయ సక్కస్స దేవానమిన్దస్స వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఆకాసే అన్తలిక్ఖే తిక్ఖత్తుం ఉదానం ఉదానేన్తస్స ‘‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠిత’’న్తి (ఉదా. ౨౭).

అథ ¶ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘పిణ్డపాతికస్స ¶ భిక్ఖునో,

అత్తభరస్స అనఞ్ఞపోసినో;

దేవా పిహయన్తి తాదినో,

ఉపసన్తస్స సదా సతీమతో’’తి. (ఉదా. ౨౭);

ఇమఞ్చ పన ఉదానం ఉదానేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సక్కో దేవానమిన్దో మమ పుత్తస్స సీలగన్ధేన ఆగన్త్వా పిణ్డపాతం అదాసీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౫౬.

‘‘అప్పమత్తో అయం గన్ధో, య్వాయం తగరచన్దనం;

యో చ సీలవతం గన్ధో, వాతి దేవేసు ఉత్తమో’’తి.

తత్థ అప్పమత్తోతి పరిత్తప్పమాణో. యో చ సీలవతన్తి యో పన సీలవన్తానం సీలగన్ధో, సో తగరం వియ లోహితచన్దనం వియ చ పరిత్తకో న హోతి, అతివియ ఉళారో విప్ఫారితో. తేనేవ కారణేన వాతి దేవేసు ఉత్తమోతి పవరో సేట్ఠో హుత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సబ్బత్థమేవ వాయతి, ఓత్థరన్తో గచ్ఛతీతి.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

మహాకస్సపత్థేరపిణ్డపాతదిన్నవత్థు దసమం.

౧౧. గోధికత్థేరపరినిబ్బానవత్థు

తేసం ¶ సమ్పన్నసీలానన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరన్తో గోధికత్థేరస్స పరినిబ్బానం ఆరబ్భ కథేసి.

సో హి ఆయస్మా ఇసిగిలిపస్సే కాళసిలాయం విహరన్తో అప్పమత్తో ఆతాపీ పహితత్తో సామాయికం చేతోవిముత్తిం ఫుసిత్వా ఏకస్స అనుస్సాయికస్స రోగస్స వసేన తతో పరిహాయి. సో దుతియమ్పి తతియమ్పి ఛక్ఖత్తుం ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పరిహీనో, సత్తమే వారే ఉప్పాదేత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం ఛక్ఖత్తుం ఝానా పరిహీనో, పరిహీనజ్ఝానస్స ఖో ¶ పన అనియతా గతి, ఇదానేవ సత్థం ఆహరిస్సామీ’’తి కేసోరోపనసత్థకం గహేత్వా గలనాళిం ఛిన్దితుం పఞ్చకే నిపజ్జి. మారో తస్స చిత్తం ఞత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు సత్థం ఆహరితుకామో, సత్థం ఆహరన్తా ఖో పన జీవితే నిరపేక్ఖా హోన్తి, తే విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తమ్పి పాపుణన్తి, సచాహం ఏతం వారేస్సామి, న మే వచనం కరిస్సతి, సత్థారం వారాపేస్సామీ’’తి అఞ్ఞాతకవేసేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ –

‘‘మహావీర ¶ మహాపఞ్ఞ, ఇద్ధియా యససా జలం;

సబ్బవేరభయాతీత, పాదే వన్దామి చక్ఖుమ.

‘‘సావకో తే మహావీర, మరణం మరణాభిభూ;

ఆకఙ్ఖతి చేతయతి, తం నిసేధ జుతిన్ధర.

‘‘కథఞ్హి భగవా తుయ్హం, సావకో సాసనే రతో;

అప్పత్తమానసో సేక్ఖో, కాలం కయిరా జనే సుతా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯);

తస్మిం ¶ ఖణే థేరేన సత్థం ఆహరితం హోతి. సత్థా ‘‘మారో అయ’’న్తి విదిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏవఞ్హి ధీరా కుబ్బన్తి, నావకఙ్ఖన్తి జీవితం;

సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, గోధికో పరినిబ్బుతో’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯);

అథ ఖో భగవా సమ్బహులేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం థేరస్స సత్థం ఆహరిత్వా నిపన్నట్ఠానం అగమాసి. తస్మిం ఖణే మారో పాపిమా ‘‘కత్థ ను ఖో ఇమస్స పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం పతిట్ఠిత’’న్తి ధూమరాసి వియ తిమిరపుఞ్జో వియ చ హుత్వా సబ్బదిసాసు థేరస్స విఞ్ఞాణం సమన్వేసతి. భగవా తం ధూమతిమిరభావం భిక్ఖూనం దస్సేత్వా ‘‘ఏసో ఖో, భిక్ఖవే, మారో పాపిమా గోధికస్స కులపుత్తస్స విఞ్ఞాణం సమన్వేసతి ‘కత్థ గోధికస్స కులపుత్తస్స విఞ్ఞాణం పతిట్ఠిత’న్తి. అపతిట్ఠితేన చ, భిక్ఖవే, విఞ్ఞాణేన గోధికో కులపుత్తో పరినిబ్బుతో’’తి ఆహ. మారోపి తస్స విఞ్ఞాణట్ఠానం దట్ఠుం అసక్కోన్తో కుమారకవణ్ణో హుత్వా ¶ బేలువపణ్డువీణం ఆదాయ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి –

‘‘ఉద్ధం ¶ అధో చ తిరియం, దిసా అనుదిసా స్వహం;

అన్వేసం నాధిగచ్ఛామి, గోధికో సో కుహిం గతో’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯);

అథ నం సత్థా ఆహ –

‘‘యో ధీరో ధితిసమ్పన్నో, ఝాయీ ఝానరతో సదా;

అహోరత్తం అనుయుఞ్జం, జీవితం అనికామయం.

‘‘జేత్వాన మచ్చునో సేనం, అనాగన్త్వా పునబ్భవం;

సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, గోధికో పరినిబ్బుతో’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯);

ఏవం వుత్తే మారో పాపిమా భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసి –

‘‘తస్స ¶ సోకపరేతస్స, వీణా కచ్ఛా అభస్సథ;

తతో సో దుమ్మనో యక్ఖో, తత్థేవన్తరధాయథా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯);

సత్థాపి ‘‘కిం తే, పాపిమ, గోధికస్స కులపుత్తస్స నిబ్బత్తట్ఠానేన? తస్స హి నిబ్బత్తట్ఠానం తుమ్హాదిసానం సతమ్పి సహస్సమ్పి దట్ఠుం న సక్కోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౫౭.

‘‘తేసం సమ్పన్నసీలానం, అప్పమాదవిహారినం;

సమ్మదఞ్ఞా విముత్తానం, మారో మగ్గం న విన్దతీ’’తి.

తత్థ ¶ తేసన్తి యథా అప్పతిట్ఠితేన విఞ్ఞాణేన గోధికో కులపుత్తో పరినిబ్బుతో, యే చ ఏవం పరినిబ్బాయన్తి, తేసం సమ్పన్నసీలానన్తి పరిపుణ్ణసీలానం. అప్పమాదవిహారినన్తి సతిఅవిప్పవాససఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన విహరన్తానం. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తానన్తి హేతునా ఞాయేన కారణేన జానిత్వా ‘‘తదఙ్గవిముత్తియా, విక్ఖమ్భనవిముత్తియా, సముచ్ఛేదవిముత్తియా, పటిప్పస్సద్ధివిముత్తియా, నిస్సరణవిముత్తియా’’తి ఇమాహి పఞ్చహి విముత్తీహి విముత్తానం. మారో మగ్గం న విన్దతీతి ఏవరూపానం మహాఖీణాసవానం సబ్బథామేన మగ్గన్తోపి మారో గతమగ్గం న విన్దతి న లభతి న పస్సతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

గోధికత్థేరపరినిబ్బానవత్థు ఏకాదసమం.

౧౨. గరహదిన్నవత్థు

యథా ¶ సఙ్కారట్ఠానస్మిన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో గరహదిన్నం నామ నిగణ్ఠసావకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియఞ్హి సిరిగుత్తో చ గరహదిన్నో చాతి ద్వే సహాయకా అహేసుం. తేసు సిరిగుత్తో ఉపాసకో బుద్ధసావకో, గరహదిన్నో నిగణ్ఠసావకో ¶ . తం నిగణ్ఠా అభిక్ఖణం ఏవం వదన్తి – ‘‘తవ సహాయకం సిరిగుత్తం ‘కిం త్వం సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమసి, తస్స సన్తికే కిం లభిస్ససీ’తి ¶ వత్వా యథా అమ్హే ఉపసఙ్కమిత్వా అమ్హాకఞ్చ దేయ్యధమ్మం దస్సతి, కిం ఏవం ఓవదితుం న వట్టతీ’’తి. గరహదిన్నో తేసం వచనం సుత్వా అభిక్ఖణం గన్త్వా ఠితనిసిన్నట్ఠానాదీసు సిరిగుత్తం ఏవం ఓవదతి – ‘‘సమ్మ, కిం తే సమణేన గోతమేన, తం ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససి, కిం తే మమ, అయ్యే, ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం దానం దాతుం న వట్టతీ’’తి? సిరిగుత్తో తస్స కథం సుత్వాపి బహూ దివసే తుణ్హీ హుత్వా నిబ్బిజ్జిత్వా ఏకదివసం, ‘‘సమ్మ, త్వం అభిక్ఖణం ఆగన్త్వా మం ఠితట్ఠానాదీసు ఏవం వదేసి, ‘సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససి, మమ, అయ్యే, ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం దానం దేహీ’తి, కథేహి తావ మే, తవ, అయ్యా, కిం జానన్తీ’’తి? ‘‘‘అహో, సామి, మా ఏవం వద, మమ అయ్యానం అఞ్ఞాతం నామ నత్థి, సబ్బం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం సబ్బం కాయవచీమనోకమ్మం ఇదం భవిస్సతి, ఇదం న భవిస్సతీ’తి సబ్బం భబ్బాభబ్బం జానన్తీ’’తి? ‘‘ఏవం వదేసీ’’తి. ‘‘ఆమ, వదేమీ’’తి. ‘‘యది ఏవం, అతిభారియం తే కతం, ఏత్తకం కాలం మయ్హం ఏతమత్థం అనాచిక్ఖన్తేన, అజ్జ మయా ¶ అయ్యానం ఞాణానుభావో ఞాతో, గచ్ఛ, సమ్మ, అయ్యే, మమ వచనేన నిమన్తేహీ’’తి. సో నిగణ్ఠానం సన్తికం గన్త్వా తే వన్దిత్వా ‘‘మయ్హం సహాయకో సిరిగుత్తో స్వాతనాయ తుమ్హే నిమన్తేతీ’’తి ఆహ. ‘‘సిరిగుత్తేన సామం త్వం వుత్తో’’తి? ‘‘ఆమ, అయ్యా’’తి. తే హట్ఠతుట్ఠా హుత్వా ‘‘నిప్ఫన్నం నో కిచ్చం, సిరిగుత్తస్స అమ్హేసు పసన్నకాలతో పట్ఠాయ కా నామ సమ్పత్తి అమ్హాకం న భవిస్సతీ’’తి వదింసు.

సిరిగుత్తస్సాపి మహన్తం నివేసనం. సో తస్మిం ద్విన్నం గేహానం అన్తరే ఉభతో దీఘం ఆవాటం ఖణాపేత్వా గూథకలలస్స పూరాపేసి. బహిఆవాటే ద్వీసు పరియన్తేసు ఖాణుకే కోట్టాపేత్వా తేసు రజ్జుయో బన్ధాపేత్వా ఆసనానం పురిమపాదే ఆవాటస్స పురిమపస్సే ఠపాపేత్వా పచ్ఛిమపాదే రజ్జుకేసు ఠపాపేసి. ‘‘ఏవం నిసిన్నకాలే ఏవం అవంసిరా పతిస్సన్తీ’’తి ¶ మఞ్ఞమానో యథా ఆవాటో న పఞ్ఞాయతి, ఏవం ఆసనానం ఉపరి పచ్చత్థరణాని దాపేసి. మహన్తా మహన్తా చాటియో ఠపాపేత్వా కదలిపణ్ణేహి చ సేతపిలోతికాహి చ ముఖాని బన్ధాపేత్వా తా తుచ్ఛా ఏవ గేహస్స పచ్ఛిమభాగే బహి యాగుభత్తసిత్థసప్పితేలమధుఫాణితపూవచుణ్ణమక్ఖితా కత్వా ఠపాపేసి. గరహదిన్నో పాతోవ తస్స ఘరం వేగేన గన్త్వా, ‘‘అయ్యానం సక్కారో సజ్జితో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సమ్మ, సజ్జితో’’తి. ‘‘కహం పన ఏసో’’తి. ‘‘ఏతాసు ఏత్తికాసు చాటీసు యాగు, ఏత్తికాసు భత్తం, ఏత్తికాసు సప్పిఫాణితపూవాదీని ¶ పూరితాని, ఆసనాని పఞ్ఞత్తానీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా గతో తస్స గతకాలే పఞ్చసతా నిగణ్ఠా ఆగమింసు. సిరిగుత్తో గేహా నిక్ఖమిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన నిగణ్ఠే వన్దిత్వా తేసం పురతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘తుమ్హే కిర అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాథ, ఏవం తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకేన మయ్హం ¶ కథితం. సచే సబ్బం తుమ్హే జానాథ, మయ్హం గేహం మా పవిసిత్థ. మమ గేహం పవిట్ఠానఞ్హి వో నేవ యాగు అత్థి, న భత్తాదీని. సచే అజానిత్వా పవిసిస్సథ, గూథఆవాటే వో పాతేత్వా పోథేస్సామీ’’తి ఏవం చిన్తేత్వా పురిసానం సఞ్ఞం అదాసి. ఏవం తేసం నిసీదనభావం ఞత్వా పచ్ఛిమపస్సే ఠత్వా ఆసనానం ఉపరి పచ్చత్థరణాని అపనేయ్యాథ, మా తాని అసుచినా మక్ఖయింసూతి.

అథ నిగణ్ఠే ‘‘ఇతో ఏథ, భన్తే’’తి ఆహ. నిగణ్ఠా పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసీదితుం ఆరభింసు. అథ నే మనుస్సా వదింసు – ‘‘ఆగమేథ, భన్తే, మా తావ నిసీదథా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అమ్హాకం గేహం పవిట్ఠానం అయ్యానం వత్తం ఞత్వా నిసీదితుం వట్టతీ’’తి. ‘‘కిం కాతుం వట్టతి, ఆవుసో’’తి? ‘‘అత్తనో అత్తనో పత్తాసనమూలేసు ఠత్వా సబ్బేపి ఏకప్పహారేనేవ నిసీదితుం వట్టతీ’’తి. ఇదం కిరస్స అధిప్పాయో – ‘‘ఏకస్మిం ఆవాటే పతితే ‘మా, ఆవుసో, అవసేసా ఆసనే నిసీదన్తూ’తి ¶ వత్తుం మా లభతూ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి వత్వా ‘‘ఇమేహి కథితకథం అమ్హేహి కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తయింసు. అథ సబ్బే అత్తనో అత్తనో పత్తాసనమూలే పటిపాటియా అట్ఠంసు. అథ నే, ‘‘భన్తే, ఖిప్పం ఏకప్పహారేనేవ నిసీదథా’’తి వత్వా తేసం నిసిన్నభావం ఞత్వా ఆసనానం ఉపరి పచ్చత్థరణాని నీహరింసు. నిగణ్ఠా ఏకప్పహారేనేవ నిసిన్నా, రజ్జూనం ఉపరి ఠపితా ఆసనపాదా భట్ఠా, నిగణ్ఠా అవంసిరా ఆవాటే పతింసు. సిరిగుత్తో తేసు పతితేసు ద్వారం పిదహిత్వా ¶ తే ఉత్తిణ్ణుత్తిణ్ణే ‘‘అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం కస్మా న జానాథా’’తి దణ్డేహి పాథేత్వా ‘‘ఏత్తకం ఏతేసం వట్టిస్సతీ’’తి ద్వారం వివరాపేసి. తే నిక్ఖమిత్వా పలాయితుం ఆరభింసు. గమనమగ్గే పన తేసం సుధాపరికమ్మకతం భూమిం పిచ్ఛిలం కారాపేసి. తే తత్థ అసణ్ఠహిత్వా పతితే పతితే పున పోథాపేత్వా ‘‘అలం ఏత్తకం తుమ్హాక’’న్తి ఉయ్యోజేసి. తే ‘‘నాసితమ్హా తయా, నాసితమ్హా తయా’’తి కన్దన్తా ఉపట్ఠాకస్స గేహద్వారం అగమంసు.

గరహదిన్నో తం విప్పకారం దిస్వా కుద్ధో ‘‘నాసితమ్హి సిరిగుత్తేన, హత్థం పసారేత్వా వన్దన్తానం సదేవకే లోకే యథారుచియా దాతుం సమత్థే నామ పుఞ్ఞక్ఖేత్తభూతే మమ, అయ్యే ¶ , పోథాపేత్వా బ్యసనం పాపేసీ’’తి రాజకులం గన్త్వా తస్స కహాపణసహస్సం దణ్డం కారేసి. అథస్స రాజా సాసనం పేసేసి. సో గన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా, ‘‘దేవ, ఉపపరిక్ఖిత్వా దణ్డం గణ్హథ, మా అనుపపరిక్ఖిత్వా’’తి ఆహ. ‘‘ఉపపరిక్ఖిత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి గణ్హాహీ’’తి. దేవ, మయ్హం సహాయకో నిగణ్ఠసావకో మం ఉపసఙ్కమిత్వా ఠితనిసిన్నట్ఠానాదీసు అభిణ్హం ఏవం వదేసి – ‘‘సమ్మ, కిం తే సమణేన గోతమేన, తం ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససీ’’తి ఇదం ¶ ఆదిం కత్వా సిరిగుత్తో సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘దేవ, సచే ఇమస్మిం కారణే దణ్డం గహేతుం యుత్తం, గణ్హథా’’తి. రాజా గరహదిన్నం ఓలోకేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తే ఏవం వుత్త’’న్తి ఆహ. ‘‘సచ్చం, దేవా’’తి. త్వం ఏత్తకమ్పి అజానన్తే సత్థారోతి గహేత్వా విచరన్తో ‘‘సబ్బం జానన్తీ’’తి కిం కారణా తథాగతసావకస్స కథేసి. ‘‘తయా ఆరోపితదణ్డో తుయ్హమేవ హోతూ’’తి ఏవం స్వేవ దణ్డం పాపితో, తస్సేవ కులూపకా పోథేత్వా నీహటా.

సో తం కుజ్ఝిత్వా తతో పట్ఠాయ అడ్ఢమాసమత్తమ్పి సిరిగుత్తేన సద్ధిం అకథేత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఏవం విచరితుం మయ్హం అయుత్తం, ఏతస్స కులూపకానమ్పి మయా బ్యసనం కాతుం వట్టతీ’’తి సిరిగుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘సహాయ సిరిగుత్తా’’తి. ‘‘కిం, సమ్మా’’తి? ‘‘ఞాతిసుహజ్జానం ¶ నామ కలహోపి హోతి వివాదోపి, కిం త్వం కిఞ్చి న కథేసి, కస్మా ఏవం కరోసీ’’తి? ‘‘సమ్మ, తవ మయా సద్ధిం అకథనతో న కథేమీ’’తి. ‘‘యం, సమ్మ, కతం, కతమేవ తం న మయం మేత్తిం భిన్దిస్సామా’’తి. తతో పట్ఠాయ ఉభోపి ఏకట్ఠానే తిట్ఠన్తి నిసీదన్తి ¶ . అథేకదివసం సిరిగుత్తో గరహదిన్నం ఆహ – ‘‘కిం తే నిగణ్ఠేహి, తే ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససి, మమ సత్థారం ఉపసఙ్కమితుం వా అయ్యానం దానం దాతుం వా కిం తే న వట్టతీ’’తి? సోపి ఏతమేవ పచ్చాసీసతి, తేనస్స కణ్డువనట్ఠానే నఖేన విలేఖితం వియ అహోసి. సో, ‘‘సిరిగుత్త, తవ సత్థా కిం జానాతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్భో, మా ఏవం వద, సత్థు మే అజానితబ్బం నామ నత్థి, అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాతి, సోళసహాకారేహి సత్తానం చిత్తం పరిచ్ఛిన్దతీ’’తి. ‘‘అహం ఏవం న జానామి, కస్మా మయ్హం ఏత్తకం కాలం న కథేసి, తేన హి త్వం గచ్ఛ, తవ సత్థారం స్వాతనాయ నిమన్తేహి, భోజేస్సామి, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం మమ భిక్ఖం గణ్హితుం వదేహీ’’తి.

సిరిగుత్తో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, మమ సహాయకో గరహదిన్నో తుమ్హే నిమన్తాపేతి, పఞ్చహి కిర భిక్ఖుసతేహి ¶ సద్ధిం స్వే తస్స భిక్ఖం గణ్హథ, పురిమదివసే ఖో పన తస్స కులూపకానం మయా ఇదం నామ కతం, మయా కతస్స పటికరణమ్పి న జానామి, తుమ్హాకం సుద్ధచిత్తేన భిక్ఖం దాతుకామతమ్పి న జానామి, ఆవజ్జేత్వా యుత్తం చే, అధివాసేథ. నో చే, మా అధివాసయిత్థా’’తి. సత్థా ‘‘కిం ను ఖో సో అమ్హాకం కాతు కామో’’తి ఆవజ్జేత్వా అద్దస ‘‘ద్విన్నం గేహానం అన్తరే మహన్తం ఆవాటం ఖణాపేత్వా అసీతిసకటమత్తాని ఖదిరదారూని ఆహరాపేత్వా పూరాపేత్వా అగ్గిం దత్వా అమ్హే అఙ్గారఆవాటే పాతేత్వా నిగ్గణ్హితుకామో’’తి. పున ఆవజ్జేసి – ‘‘కిం ను ఖో తత్థ గతపచ్చయా అత్థో అత్థి, నత్థీ’’తి. తతో ఇదం అద్దస – ‘‘అహం అఙ్గారఆవాటే పాదం పసారేస్సామి, తం పటిచ్ఛాదేత్వా ¶ ఠపితకిలఞ్జం అన్తరధాయిస్సతి, అఙ్గారకాసుం భిన్దిత్వా చక్కమత్తం మహాపదుమం ఉట్ఠహిస్సతి, అథాహం పదుమకణ్ణికా అక్కమన్తో ఆసనే నిసీదిస్సామి, పఞ్చసతా భిక్ఖూపి తథేవ గన్త్వా నిసీదిస్సన్తి, మహాజనో సన్నిపతిస్సతి, అహం తస్మిం సమాగమే ద్వీహి గాథాహి అనుమోదనం కరిస్సామి, అనుమోదనపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి, సిరిగుత్తో చ గరహదిన్నో చ సోతాపన్నా భవిస్సన్తి, అత్తనో చ ధనరాసిం సాసనే వికిరిస్సన్తి, ఇమం కులపుత్తం నిస్సాయ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి ¶ భిక్ఖం అధివాసేసి.

సిరిగుత్తో గన్త్వా సత్థు అధివాసనం గరహదిన్నస్స ఆరోచేత్వా ‘‘లోకజేట్ఠస్స సక్కారం కరోహీ’’తి ఆహ. గరహదిన్నో ‘‘ఇదానిస్స ¶ కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి ద్విన్నం గేహానం అన్తరే మహన్తం ఆవాటం ఖణాపేత్వా అసీతిసకటమత్తాని ఖదిరదారూని ఆహరాపేత్వా పూరాపేత్వా అగ్గిం దత్వా ఖదిరఙ్గారరాసీనం యోజాపేత్వా సబ్బరత్తిం ధమాపేత్వా ఖదిరఙ్గారరాసిం కారాపేత్వా ఆవాటమత్థకే రుక్ఖపదరాని ఠపాపేత్వా కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా గోమయేన లిమ్పాపేత్వా ఏకేన పస్సేన దుబ్బలదణ్డకే అత్థరిత్వా గమనమగ్గం కారేసి, ‘‘ఏవం అక్కన్తఅక్కన్తకాలే దణ్డకేసు భగ్గేసు పరివట్టేత్వా అఙ్గారకాసుయం పతిస్సన్తీ’’తి మఞ్ఞమానో గేహపచ్ఛాభాగే సిరిగుత్తేన ఠపితనియామేనేవ చాటియో ఠపాపేసి, ఆసనానిపి తథేవ పఞ్ఞాపేసి. సిరిగుత్తో పాతోవ తస్స గేహం గన్త్వా ‘‘కతో తే, సమ్మ, సక్కారో’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, సమ్మా’’తి. ‘‘కహం పన సో’’తి? ‘‘ఏహి, పస్సామా’’తి సబ్బం సిరిగుత్తేన దస్సితనయేనేవ దస్సేసి. సిరిగుత్తో ‘‘సాధు, సమ్మా’’తి ఆహ. మహాజనో సన్నిపతి. మిచ్ఛాదిట్ఠికేన హి నిమన్తితే మహన్తో సన్నిపాతో అహోసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికాపి ‘‘సమణస్స గోతమస్స విప్పకారం ¶ పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి, సమ్మాదిట్ఠికాపి ‘‘అజ్జ సత్థా మహాధమ్మదేసనం దేసేస్సతి, బుద్ధవిసయం బుద్ధలీలం ఉపధారేస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి.

పునదివసే సత్థా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం గరహదిన్నస్స గేహద్వారం అగమాసి. సో గేహా నిక్ఖమిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పురతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో చిన్తేసి – ‘‘భన్తే, ‘తుమ్హే కిర అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాథ, సత్తానం సోళసహాకారేహి చిత్తం పరిచ్ఛిన్దథా’తి ఏవం తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకేన మయ్హం కథితం. సచే జానాథ, మయ్హం గేహం మా పవిసిత్థ. పవిట్ఠానఞ్హి వో నేవ యాగు అత్థి, న భత్తాదీని, సబ్బే ఖో పన తుమ్హే అఙ్గారకాసుయం పాతేత్వా నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. ఏవం చిన్తేత్వా సత్థు పత్తం గహేత్వా ‘‘ఇతో ఏథ భగవా’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం గేహం ఆగతానం వత్తం ఞత్వా ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం కాతుం వట్టతి, ఆవుసో’’తి? ‘‘ఏకేకస్స పవిసిత్వా పురతో గన్త్వా నిసిన్నకాలే పచ్ఛా అఞ్ఞేన ¶ ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘పురతో గచ్ఛన్తం అఙ్గారకాసుయం పతితం దిస్వా అవసేసా న ఆగచ్ఛిస్సన్తి, ఏకేకమేవ పాతేత్వా నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. సత్థా ‘‘సాధూ’’తి వత్వా ఏకకోవ పాయాసి. గరహదిన్నో అఙ్గారకాసుం పత్వా అపసక్కిత్వా ఠితో ¶ ‘‘పురతో యాథ, భన్తే’’తి ఆహ. అథ సత్థా అఙ్గారకాసుమత్థకే పాదం పసారేసి, కిలఞ్జం అన్తరధాయి, అఙ్గారకాసుం భిన్దిత్వా చక్కమత్తాని పదుమాని ఉట్ఠహింసు ¶ . సత్థా పదుమకణ్ణికా అక్కమన్తో గన్త్వా పఞ్ఞత్తే బుద్ధాసనే నిసీది, భిక్ఖూపి తథేవ గన్త్వా నిసీదింసు. గరహదిన్నస్స కాయతో డాహో ఉట్ఠహి.

సో వేగేన గన్త్వా సిరిగుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘సామి, మే తాణం హోహీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం ఏత’’న్తి? ‘‘పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం గేహే యాగు వా భత్తాదీని వా నత్థి, కిం ను ఖో కరోమీ’’తి? ‘‘కిం పన తయా కత’’న్తి ఆహ. అహం ద్విన్నం గేహానం అన్తరే మహన్తం ఆవాటం అఙ్గారస్స పూరం కారేసిం – ‘‘తత్థ పాతేత్వా నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. ‘‘అథ నం భిన్దిత్వా మహాపదుమాని ఉట్ఠహింసు. సబ్బే పదుమకణ్ణికా అక్కమిత్వా గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసిన్నా, ఇదాని కిం కరోమి, సామీ’’తి? నను త్వం ఇదానేవ మయ్హం ‘‘‘ఏత్తికా చాటియో, ఏత్తికా యాగు, ఏత్తకాని సత్తాదీనీ’తి దస్సేసీ’’తి. ‘‘ముసా తం, సామి, తుచ్ఛావ చాటియో’’తి. హోతు, ‘‘గచ్ఛ, తాసు చాటీసు యాగుఆదీని ఓలోకేహీ’’తి. తం ఖణఞ్ఞేవ తేన యాసు చాటీసు ‘‘యాగూ’’తి వుత్తం, తా యాగుయా పూరయింసు, యాసు ‘‘భత్తాదీనీ’’తి వుత్తం, తా భత్తాదీనం పరిపుణ్ణావ ¶ అహేసుం. తం సమ్పత్తిం దిస్వావ గరహదిన్నస్స సరీరం పీతిపామోజ్జేన పరిపూరితం, చిత్తం పసన్నం. సో సక్కచ్చం బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా కతభత్తకిచ్చస్స సత్థునో అనుమోదనం కారేతుకామో పత్తం గణ్హి. సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘ఇమే సత్తా పఞ్ఞాచక్ఖునో అభావేనేవ మమ సావకానం బుద్ధసాసనస్స గుణం న జానన్తి. పఞ్ఞాచక్ఖువిరహితా హి అన్ధా నామ, పఞ్ఞవన్తో సచక్ఖుకా నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౫౮.

‘‘యథా సఙ్కారధానస్మిం, ఉజ్ఝితస్మిం మహాపథే;

పదుమం తత్థ జాయేథ, సుచిగన్ధం మనోరమం.

౫౯.

‘‘ఏవం సఙ్కారభూతేసు, అన్ధభూతే పుథుజ్జనే;

అతిరోచతి పఞ్ఞాయ, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో’’తి.

తత్థ సఙ్కారధానస్మిన్తి సఙ్కారఠానస్మిం, కచవరరాసిమ్హీతి అత్థో. ఉజ్ఝితస్మిం మహాపథేతి మహామగ్గే ¶ ఛడ్డితస్మిం. సుచిగన్ధన్తి సురభిగన్ధం. మనో ఏత్థ రమతీతి మనోరమం. సఙ్కారభూతేసూతి సఙ్కారమివ భూతేసు. పుథుజ్జనేతి ¶ పుథూనం కిలేసానం జననతో ఏవంలద్ధనామే ¶ లోకియమహాజనే. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా నామ మహాపథే ఛడ్డితే సఙ్కారరాసిమ్హి అసుచిజేగుచ్ఛియపటికూలేపి సుచిగన్ధం పదుమం జాయేథ, తం రాజరాజమహామత్తాదీనం మనోరమం పియం మనాపం ఉపరిమత్థకే పతిట్ఠానారహమేవ భవేయ్య, ఏవమేవ సఙ్కారభూతేసుపి పుథుజ్జనేసు జాతో నిప్పఞ్ఞస్స మహాజనస్స అచక్ఖుకస్స అన్తరే నిబ్బత్తోపి అత్తనో పఞ్ఞాబలేన కామేసు ఆదీనవం, నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో పబ్బజ్జామత్తేనపి, కతో ఉత్తరిం సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనాని ఆరాధేత్వాపి అతిరోచతి. సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో హి ఖీణాసవో భిక్ఖు అన్ధభూతే పుథుజ్జనే అతిక్కమిత్వా రోచతి విరోచతి సోభతీతి.

దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. గరహదిన్నో చ సిరిగుత్తో చ సోతాపత్తిఫలం పాపుణింసు. తే సబ్బం అత్తనో ధనం బుద్ధసాసనే విప్పకిరింసు. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా విహారమగమాసి. భిక్ఖూ సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘అహో అచ్ఛరియా బుద్ధగుణా నామ, తథారూపం నామ ఖదిరఙ్గారరాసిం భిన్దిత్వా పదుమాని ఉట్ఠహింసూ’’తి. సత్థా ¶ ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే – ‘‘అనచ్ఛరియం, భిక్ఖవే, యం మమ ఏతరహి బుద్ధభూతస్స అఙ్గారరాసిమ్హా పదుమాని ఉట్ఠితాని, అపరిపక్కే ఞాణే వత్తమానస్స బోధిసత్తభూతస్సపి మే ఉట్ఠహింసూ’’తి వత్వా, ‘‘కదా, భన్తే, ఆచిక్ఖథ నో’’తి యాచితో అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘కామం పతామి నిరయం, ఉద్ధంపాదో అవంసిరో;

నానరియం కరిస్సామి, హన్ద పిణ్డం పటిగ్గహా’’తి. (జా. ౧.౧.౪౦) –

ఇదం ఖదిరఙ్గారజాతకం విత్థారేత్వా కథేసీతి.

గరహదిన్నవత్థు ద్వాదసమం.

పుప్ఫవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుత్థో వగ్గో.

౫. బాలవగ్గో

౧. అఞ్ఞతరపురిసవత్థు

దీఘా ¶ ¶ ¶ జాగరతో రత్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పసేనదికోసలఞ్చేవ అఞ్ఞతరఞ్చ పురిసం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజా కిర పసేనది కోసలో ఏకస్మిం ఛణదివసే అలఙ్కతపటియత్తం సబ్బసేతం ఏకం పుణ్డరీకం నామ హత్థిం అభిరుయ్హ మహన్తేన రాజానుభావేన నగరం పదక్ఖిణం కరోతి. ఉస్సారణాయ వత్తమానాయ లేడ్డుదణ్డాదీహి పోథియమానో మహాజనో పలాయన్తో గీవం పరివట్టేత్వాపి ఓలోకేతియేవ. రాజూనం కిర సుదిన్నదానస్సేతం ఫలం. అఞ్ఞతరస్సాపి దుగ్గతపురిసస్స భరియా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరితలే ఠితా ఏకం వాతపానకవాటం వివరిత్వా రాజానం ఓలోకేత్వావ అపగచ్ఛి. రఞ్ఞో పుణ్ణచన్దో వలాహకన్తరం పవిట్ఠో వియ ఉపట్ఠాసి. సో తస్సా పటిబద్ధచిత్తో హత్థిక్ఖన్ధతో పతనాకారప్పత్తో వియ హుత్వా ఖిప్పం ¶ నగరం పదక్ఖిణం కత్వా అన్తేపురం పవిసిత్వా ఏకం విస్సాసకం అమచ్చం ఆహ – ‘‘అసుకట్ఠానే తే మయా ఓలోకితపాసాదో దిట్ఠో’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘తత్థేకం ఇత్థిం అద్దసా’’తి? ‘‘అద్దసం, దేవా’’తి. ‘‘గచ్ఛ, తస్సా ససామికఅసామికభావం జానాహీ’’తి. సో గన్త్వా తస్సా ససామికభావం ఞత్వా ఆగన్త్వా రఞ్ఞో ‘‘ససామికా’’తి ఆరోచేసి. అథ రఞ్ఞా ‘‘తేన హి తస్సా సామికం పక్కోసాహీ’’తి వుత్తే సో గన్త్వా, ‘‘ఏహి, భో, రాజా తం పక్కోసతీ’’తి ఆహ. సో ‘‘భరియం మే నిస్సాయ భయేన ఉప్పన్నేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా రఞ్ఞో ఆణం పటిబాహితుం అసక్కోన్తో గన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం రాజా ‘‘మం ఇతో పట్ఠాయ ఉపట్ఠాహీ’’తి ఆహ. ‘‘అలం, దేవ, అహం అత్తనో కమ్మం కత్వా తుమ్హాకం సుఙ్కం దదామి, ఘరేయేవ మే జీవికా హోతూ’’తి. ‘‘తవ సుఙ్కేన మయ్హం అత్థో నత్థి, అజ్జతో పట్ఠాయ మం ఉపట్ఠాహీ’’తి తస్స ఫలకఞ్చ ఆవుధఞ్చ దాపేసి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘కఞ్చిదేవస్స దోసం ఆరోపేత్వా ఘాతేత్వా భరియం గణ్హిస్సామీ’’తి. అథ నం సో మరణభయభీతో అప్పమత్తో హుత్వా ఉపట్ఠాసి.

రాజా ¶ ¶ తస్స దోసం అపస్సన్తో కామపరిళాహే వడ్ఢన్తే ‘‘ఏకమస్స ¶ దోసం ఆరోపేత్వా రాజాణం కరిస్సామీ’’తి పక్కోసాపేత్వా ఏవమాహ – ‘‘అమ్భో ఇతో యోజనమత్థకే నదియా అసుకట్ఠానం నామ గన్త్వా సాయం మమ న్హానవేలాయ కుముదుప్పలాని చేవ అరుణవతీమత్తికఞ్చ ఆహర. సచే తస్మిం ఖణే నాగచ్ఛసి, ఆణం తే కరిస్సామీ’’తి. సేవకో కిర చతూహిపి దాసేహి పతికిట్ఠతరో. ధనక్కీతాదయో హి దాసా ‘‘సీసం మే రుజ్జతి, పిట్ఠి మే రుజ్జతీ’’తి వత్వా అచ్ఛితుం లభన్తియేవ. సేవకస్సేతం నత్థి, ఆణత్తకమ్మం కాతుమేవ వట్టతి. తస్మా సో ‘‘అవస్సం మయా గన్తబ్బం, కుముదుప్పలేహి సద్ధిం అరుణవతీమత్తికా నామ నాగభవనే ఉప్పజ్జతి, అహం కుహిం లభిస్సామీ’’తి చిన్తేన్తో మరణభయభీతో వేగేన గేహం గన్త్వా, ‘‘భద్దే, నిట్ఠితం మే భత్త’’న్తి ఆహ. ‘‘ఉద్ధనమత్థకే, సామీ’’తి. సో యావ భత్తం ఓతరతి, తావ సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో ఉళుఙ్కేన కఞ్జికం హరాపేత్వా యథాలద్ధేన బ్యఞ్జనేన సద్ధిం అల్లమేవ భత్తం పచ్ఛియం ఓపీళేత్వా ఆదాయ యోజనికం మగ్గం పక్ఖన్దో, తస్స గచ్ఛన్తస్సేవ భత్తం పక్కం అహోసి. సో అనుచ్ఛిట్ఠం కత్వావ థోకం భత్తం అపనేత్వా భుఞ్జన్తో ఏకం అద్ధికం దిస్వా మయా అపనేత్వా ఠపితం థోకం అనుచ్ఛిట్ఠం భత్తమేవ అత్థి గహేత్వా భుఞ్జ సామీతి. సో గణ్హిత్వా భుఞ్జి. ఇతరోపి భుఞ్జిత్వా ఏకం భత్తముట్ఠిం ¶ ఉదకే ఖిపిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా మహన్తేన సద్దేన ‘‘ఇమస్మిం నదీపదేసే అధివత్థా నాగా సుపణ్ణా దేవతా చ వచనం మే సుణన్తు, రాజా మయ్హం ఆణం కాతుకామో ‘కుముదుప్పలేహి సద్ధిం అరుణవతీమత్తికం ఆహరా’తి మం ఆణాపేసి, అద్ధికమనుస్సస్స చ మే భత్తం దిన్నం, తం సహస్సానిసంసం, ఉదకే మచ్ఛానం దిన్నం, తం సతానిసంసం. ఏత్తకం పుఞ్ఞఫలం తుమ్హాకం పత్తిం కత్వా దమ్మి, మయ్హం కుముదుప్పలేహి సద్ధిం అరుణవతీమత్తికం ఆహరథా’’తి తిక్ఖత్తుం అనుస్సావేసి. తత్థ అధివత్థో నాగరాజా తం సద్దం సుత్వా మహల్లకవేసేన తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం వదేసీ’’తి ఆహ. సో పునపి తథేవ వత్వా ‘‘మయ్హం తం పత్తిం దేహీ’’తి వుత్తే, ‘‘దేమీ’’తి ఆహ. పునపి ‘‘దేహీ’’తి వుత్తే, ‘‘దేమి, సామీ’’తి ఆహ. ఏవం సో ద్వే తయో వారే పత్తిం ఆహరాపేత్వా కుముదుప్పలేహి సద్ధిం అరుణవతీమత్తికం అదాసి.

రాజా ¶ పన చిన్తేసి – ‘‘మనుస్సా నామ బహుమాయా, సచే సో కేనచి ఉపాయేన లభేయ్య, కిచ్చం మే న నిప్ఫజ్జేయ్యా’’తి. సో కాలస్సేవ ద్వారం పిదహాపేత్వా ముద్దికం అత్తనో సన్తికం ఆహరాపేసి. ఇతరోపి పురిసో రఞ్ఞో న్హానవేలాయమేవాగన్త్వా ద్వారం అలభన్తో ద్వారపాలం పక్కోసేత్వా ‘‘ద్వారం వివరా’’తి ఆహ. ‘‘న సక్కా వివరితుం, రాజా కాలస్సేవ ముద్దికం దత్వా రాజగేహం ఆహరాపేసీ’’తి. సో ‘‘రాజదూతో అహం, ద్వారం వివరా’’తి వత్వాపి ‘‘ద్వారం అలభన్తో నత్థి మే ఇదాని జీవితం. కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ద్వారస్స ఉపరిఉమ్మారే ¶ మత్తికాపిణ్డం ¶ ఖిపిత్వా తస్సూపరి పుప్ఫాని లగ్గేత్వా మహాసద్దం కరోన్తో, ‘‘అమ్భో, నగరవాసినో రఞ్ఞో మయా ఆణత్తియా గతభావం జానాథ, రాజా మం అకారణేన వినాసేతుకామో’’తి తిక్ఖత్తుం విరవిత్వా ‘‘కత్థ ను ఖో గచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘భిక్ఖూ నామ ముదుహదయా, విహారం గన్త్వా నిపజ్జిస్సామీ’’తి సన్నిట్ఠానమకాసి. ఇమే హి నామ సత్తా సుఖితకాలే భిక్ఖూనం అత్థిభావమ్పి అజానిత్వా దుక్ఖాభిభూతకాలే విహారం గన్తుకామా హోన్తి, తస్మా సోపి ‘‘మే అఞ్ఞం తాణం నత్థీ’’తి విహారం గన్త్వా ఏకస్మిం ఫాసుకట్ఠానే నిపజ్జి. అథ రఞ్ఞోపి తం రత్తిం నిద్దం అలభన్తస్స తం ఇత్థిం అనుస్సరన్తస్స కామపరిళాహో ఉప్పజ్జి. సో చిన్తేసి – ‘‘విభాతక్ఖణేయేవ తం పురిసం ఘాతాపేత్వా తం ఇత్థిం ఆనేస్సామీ’’తి.

తస్మిం ఖణేయేవ సట్ఠియోజనికాయ లోహకుమ్భియా నిబ్బత్తా చత్తారో పురిసా పక్కుథితాయ ఉక్ఖలియా తణ్డులా వియ సమ్పరివత్తకం పచ్చమానా తింసాయ వస్ససహస్సేహి హేట్ఠిమతలం పత్వా అపరేహి తింసాయ వస్ససహస్సేహి పున ముఖవట్టియం పాపుణింసు. తే సీసం ఉక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓలోకేత్వా ఏకేకం గాథం వత్తుకామా వత్తుం అసక్కోన్తా ఏకేకం అక్ఖరం వత్వా పరివత్తిత్వా లోహకుమ్భిమేవ పవిట్ఠా. రాజా నిద్దం అలభన్తో మజ్ఝిమయామసమనన్తరే తం సద్దం సుత్వా ¶ భీతో ఉత్రస్తమానసో ‘‘కిం ను ఖో మయ్హం జీవితన్తరాయో భవిస్సతి, ఉదాహు మే అగ్గమహేసియా, ఉదాహు మే రజ్జం వినస్సిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో సకలరత్తిం అక్ఖీని నిమీలేతుం నాసక్ఖి. సో అరుణుగ్గమనవేలాయ ఏవ పురోహితం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘ఆచరియ, మయా మజ్ఝిమయామసమనన్తరే మహన్తా భేరవసద్దా సుతా, ‘రజ్జస్స వా అగ్గమహేసియా వా మయ్హం వా కస్స అన్తరాయో ¶ భవిస్సతీ’తి న జానామి, తేన మే త్వం పక్కోసాపితో’’తి ఆహ. మహారాజ, కిం తే సద్దా సుతాతి? ‘‘ఆచరియ, దు-ఇతి స-ఇతి న-ఇతి సో-ఇతీతి ఇమే సద్దే అస్సోసిం, ఇమేసం నిప్ఫత్తిం ఉపధారేహీ’’తి. బ్రాహ్మణస్స మహాఅన్ధకారం పవిట్ఠస్స వియ న కిఞ్చి పఞ్ఞాయతి, ‘‘న జానామీ’’తి వుత్తే ‘‘పన లాభసక్కారో మే పరిహాయిస్సతీ’’తి భాయిత్వా ‘‘భారియం, మహారాజా’’తి ఆహ. ‘‘కిం, ఆచరియా’’తి? ‘‘జీవితన్తరాయో తే పఞ్ఞాయతీ’’తి. సో ద్విగుణం భీతో, ‘‘ఆచరియ, అత్థి కిఞ్చి పన పటిఘాతకారణ’’న్తి ఆహ. ‘‘అత్థి, మహారాజ, మా భాయి, అహం తయో వేదే జానామీ’’తి. ‘‘కిం పన లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సబ్బసతయఞ్ఞం యజిత్వా జీవితం లభిస్ససి, దేవా’’తి. ‘‘కిం లద్ధుం వట్టతీ’’తి? హత్థిసతం అస్ససతం ఉసభసతం ధేనుసతం అజసతం ఉరబ్భసతం కుక్కుటసతం సూకరసతం దారకసతం దారికాసతన్తి ఏవం ఏకేకం పాణజాతిం సతం సతం కత్వా ¶ గణ్హాపేన్తో ‘‘సచే మిగజాతిమేవ గణ్హాపేస్సామి, ‘అత్తనో ఖాదనీయమేవ గణ్హాపేతీ’తి వక్ఖన్తీ’’తి హత్థిఅస్సమనుస్సేపి గణ్హాపేతి. రాజా ‘‘మమ జీవితమేవ మయ్హం లాభో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘సబ్బపాణే ¶ సీఘం గణ్హథా’’తి ఆహ. ఆణత్తమనుస్సా అధికతరం గణ్హింసు. వుత్తమ్పి చేతం కోసలసంయుత్తే –

‘‘తేన ఖో పన సమయేన రఞ్ఞో పసేనదిస్స కోసలస్స మహాయఞ్ఞో పచ్చుపట్ఠితో హోతి, పఞ్చ చ ఉసభసతాని పఞ్చ చ వచ్ఛతరసతాని పఞ్చ చ వచ్ఛతరిసతాని పఞ్చ చ అజసతాని పఞ్చ చ ఉరబ్భసతాని థూణూపనీతాని హోన్తి యఞ్ఞత్థాయ. యేపిస్స తే హోన్తి దాసాతి వా పేస్సాతి వా కమ్మకరాతి వా, తేపి దణ్డతజ్జితా భయతజ్జితా అస్సుముఖా రుదమానా పరికమ్మాని కరోన్తీ’’తి (సం. ని. ౧.౧౨౦).

మహాజనో అత్తనో అత్తనో పుత్తధీతుఞాతీనం అత్థాయ పరిదేవమానో మహాసద్దమకాసి, మహాపథవీఉన్ద్రియనసద్దో వియ అహోసి. అథ మల్లికా దేవీ తం సద్దం సుత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం ను ఖో తే, మహారాజ, ఇన్ద్రియాని అపాకతికాని, కిలన్తరూపాని వియ పఞ్ఞాయన్తీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం తుయ్హం ¶ , మల్లికే, త్వం మమ కణ్ణమూలేన ఆసివిసమ్పి గచ్ఛన్తం న జానాసీ’’తి? ‘‘కిం పనేతం, దేవా’’తి? ‘‘రత్తిభాగే మే ఏవరూపో నామ సద్దో సుతో ¶ , స్వాహం పురోహితం పుచ్ఛిత్వా జీవితన్తరాయో తే పఞ్ఞాయతి, సబ్బసతయఞ్ఞం యజిత్వా జీవితం లభిస్ససీ’’తి సుత్వా ‘‘మమ జీవితమేవ మయ్హం లాభో’’తి ఇమే పాణే గణ్హాపేసిన్తి. మల్లికా దేవీ, ‘‘అన్ధబాలోసి, మహారాజ, కిఞ్చాపి మహాభక్ఖోసి, అనేకసూపబ్యఞ్జనవికతికం దోణపాకం భోజనం భుఞ్జసి, ద్వీసు రట్ఠేసు రజ్జం కారేసి, పఞ్ఞా పన తే మన్దా’’తి ఆహ. ‘‘కస్మా ఏవం వదేసి, దేవీ’’తి? ‘‘కహం తయా అఞ్ఞస్స మరణేన అఞ్ఞస్స జీవితలాభో దిట్ఠపుబ్బో, అన్ధబాలస్స బ్రాహ్మణస్స కథం గహేత్వా కస్మా మహాజనస్స ఉపరి దుక్ఖం ఖిపసి, ధురవిహారే సదేవకస్స లోకస్స అగ్గపుగ్గలో అతీతాదీసు అప్పటిహతఞాణో సత్థా వసతి, తం పుచ్ఛిత్వా తస్సోవాదం కరోహీ’’తి వుత్తే రాజా సల్లహుకేహి యానేహి మల్లికాయ సద్ధిం విహారం గన్త్వా మరణభయతజ్జితో కిఞ్చి వత్తుం అసక్కోన్తో సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

అథ నం సత్థా ‘‘హన్ద కుతో ను త్వం, మహారాజ, ఆగచ్ఛసి దివా దివస్సా’’తి పఠమతరం ఆలపి. సో తుణ్హీయేవ నిసీది. తతో మల్లికా భగవతో ఆరోచేసి – ‘‘భన్తే, రఞ్ఞా కిర మజ్ఝిమయామసమనన్తరే సద్దో సుతో. అథ నం పురోహితస్స ఆరోచేసి. పురోహితో ‘జీవితన్తరాయో తే భవిస్సతి, తస్స పటిఘాతత్థాయ సబ్బసతే ¶ పాణే గహేత్వా తేసం గలలోహితేన యఞ్ఞే యజితే జీవితం లభిస్ససీ’తి ఆహ. రాజా పాణే గణ్హాపేసి, తేనాయం మయా ¶ ఇధానీతో’’తి. ‘‘ఏవం కిర, మహారాజా’’తి? ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. ‘‘కిన్తి తే సద్దో సుతో’’తి? సో అత్తనా సుతనియామేనేవ ఆచిక్ఖి. తథాగతస్స తం సుత్వావ ఏకోభాసో అహోసి. అథ నం సత్తా ఆహ – ‘‘మా భాయి, మహారాజ, తవ అన్తరాయో నత్థి, పాపకమ్మినో సత్థా అత్తనో దుక్ఖం ఆవీకరోన్తా ఏవమాహంసూ’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, తేహి కత’’న్తి? అథ ఖో భగవా తేసం కమ్మం ఆచిక్ఖితుం ‘‘తేన హి, మహారాజ, సుణాహీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే వీసతివస్ససహస్సాయుకేసు మనుస్సేసు కస్సపో భగవా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా వీసతియా ఖీణాసవసహస్సేహి సద్ధిం చారికం చరమానో బారాణసిమగమాసి. బారాణసివాసినో ద్వేపి తయోపి బహుతరాపి ¶ ఏకతో హుత్వా ఆగన్తుకదానం పవత్తయింసు. తదా బారాణసియం చత్తాలీసకోటివిభవా చత్తారో సేట్ఠిపుత్తా సహాయకా అహేసుం. తే మన్తయింసు – ‘‘అమ్హాకం గేహే బహుధనం, తేన కిం కరోమా’’తి? ‘‘ఏవరూపే బుద్ధే చారికం చరమానే దానం దస్సామ, సీలం రక్ఖిస్సామ, పూజం కరిస్సామా’’తి ఏకోపి అవత్వా తేసు ఏకో తావ ఏవమాహ – ‘‘తిఖిణసురం పివన్తా మధురమంసం ఖాదన్తా విచరిస్సామ, ఇదం అమ్హాకం జీవితఫల’’న్తి. అపరోపి ఏవమాహ – ‘‘దేవసికం తివస్సికగన్ధసాలిభత్తం ¶ నానగ్గరసేహి భుఞ్జన్తా విచరిస్సామా’’తి. అపరోపి ఏవమాహ – ‘‘నానప్పకారం పూవఖజ్జకవికతిం పచాపేత్వా ఖాదన్తా విచరిస్సామా’’తి. అపరోపి ఏవమాహ – ‘‘సమ్మా మయం అఞ్ఞం కిఞ్చి న కరిస్సామ, ‘ధనం దస్సామా’తి వుత్తే అనిచ్ఛమానా ఇత్థీ నామ నత్థి, తస్మా ధనేన పలోభేత్వా పారదారికకమ్మం కరిస్సామా’’తి. ‘‘సాధు, సాధూ’’తి సబ్బేవ తస్స కథాయ అట్ఠంసు.

తే తతో పట్ఠాయ అభిరూపానం ఇత్థీనం ధనం పేసేత్వా వీసతివస్ససహస్సాని పారదారికకమ్మం కత్వా కాలం కత్వా అవీచినిరయే నిబ్బత్తా. తే ఏకం బుద్ధన్తరం నిరయే పచ్చిత్వా తత్థ కాలం కత్వా పక్కావసేసేన సట్ఠియోజనికాయ లోహకుమ్భియా నిబ్బత్తిత్వా తింసాయ వస్ససహస్సేహి హేట్ఠిమతలం పత్వా పునపి తింసాయ వస్ససహస్సేహి లోహకుమ్భిముఖం పత్వా ఏకేకం గాథం వత్తుకామా హుత్వా వత్తుం అసక్కోన్తా ఏకేకం అక్ఖరం వత్వా పున పరివత్తిత్వా, లోహకుమ్భిమేవ పవిట్ఠా. ‘‘వదేహి, మహారాజ, పఠమం తే కిం సద్దో నామ సుతో’’తి? ‘‘దు-ఇతి, భన్తే’’తి. సత్థా తేన అపరిపుణ్ణం కత్వా వుత్తం గాథం పరిపుణ్ణం కత్వా దస్సేన్తో ఏవమాహ –

‘‘దుజ్జీవితమజీవిమ్హ ¶ , యే సన్తే న దదమ్హసే;

విజ్జమానేసు భోగేసు, దీపం నాకమ్హ అత్తనో’’తి. (జా. ౧.౪.౫౩; పే. వ. ౮౦౪);

అథ ¶ రఞ్ఞో ఇమిస్సా గాథాయ అత్థం పకాసేత్వా, ‘‘కిం తే, మహారాజ, దుతియసద్దో తతియసద్దో చతుత్థసద్దో సుతో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏవం నామా’’తి వుత్తే అవసేసం పరిపూరేన్తో –

‘‘సట్ఠివస్ససహస్సాని, పరిపుణ్ణాని సబ్బసో;

నిరయే పచ్చమానానం, కదా అన్తో భవిస్సతి.

‘‘నత్థి ¶ అన్తో కుతో అన్తో, న అన్తో పటిదిస్సతి;

తదా హి పకతం పాపం, మమ తుయ్హఞ్చ మారిసా.

‘‘సోహం నూన ఇతో గన్త్వా, యోనిం లద్ధాన మానుసిం;

వదఞ్ఞూ సీలసమ్పన్నో, కాహామి కుసలం బహు’’న్తి. (జా. ౧.౪.౫౪-౫౬; పే. వ. ౮౦౨, ౮౦౩, ౮౦౫) –

పటిపాటియా ఇమా గాథా వత్వా తాసం అత్థం పకాసేత్వా ‘‘ఇతి ఖో, మహారాజ, తే చత్తారో జనా ఏకేకం గాథం వత్తుకామాపి వత్తుం అసక్కోన్తా ఏకకమేవ అక్ఖరం వత్వా పున లోహకుమ్భిమేవ పవిట్ఠా’’తి ఆహ.

రఞ్ఞా కిర పసేనదికోసలేన తస్స సద్దస్స సుతకాలతో పట్ఠాయ తే హేట్ఠా భస్సన్తి ఏవ, అజ్జాపి ఏకం వస్ససహస్సం నాతిక్కమన్తి. రఞ్ఞో తం దేసనం సుత్వా మహాసంవేగో ఉప్పజ్జి. సో ‘‘భారియం వతిదం పారదారికకమ్మం నామ, ఏకం కిర బుద్ధన్తరం నిరయే పచ్చిత్వా తతో చుతా సట్ఠియోజనికాయ లోహకుమ్భియా నిబ్బత్తిత్వా తత్థ సట్ఠివస్ససహస్సాని పచ్చిత్వా ఏవమ్పి నేసం దుక్ఖా ముచ్చనకాలో న పఞ్ఞాయతి, అహమ్పి పరదారే సినేహం కత్వా సబ్బరత్తిం ¶ నిద్దం న లభిం, ఇదాని ఇతో పట్ఠాయ పరదారే మానసం న బన్ధిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తథాగతం ఆహ – ‘‘భన్తే, అజ్జ మే రత్తియా దీఘభావో ఞాతో’’తి. సోపి పురిసో తత్థేవ నిసిన్నో తం కథం సుత్వా ‘‘లద్ధో మే బలవప్పచ్చయో’’తి సత్థారం ఆహ – ‘‘భన్తే, రఞ్ఞా తావ అజ్జ రత్తియా దీఘభావో ఞాతో, అహం పన హియ్యో సయమేవ యోజనస్స దీఘభావం అఞ్ఞాసి’’న్తి. సత్థా ద్విన్నమ్పి ¶ కథం సంసన్దిత్వా ‘‘ఏకచ్చస్స రత్తి దీఘా హోతి, ఏకచ్చస్స యోజనం దీఘం హోతి, బాలస్స పన సంసారో దీఘో హోతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౦.

‘‘దీఘా జాగరతో రత్తి, దీఘం సన్తస్స యోజనం;

దీఘో బాలాన సంసారో, సద్ధమ్మం అవిజానత’’న్తి.

తత్థ దీఘాతి రత్తి నామేసా తియామమత్తావ, జాగరన్తస్స పన దీఘా హోతి, ద్విగుణతిగుణా వియ హుత్వా ఖాయతి. తస్సా దీఘభావం అత్తానం మఙ్కుణసఙ్ఘస్స భత్తం కత్వా యావ సూరియుగ్గమనా సమ్పరివత్తకం సేమానో ¶ మహాకుసీతోపి, సుభోజనం భుఞ్జిత్వా సిరిసయనే సయమానో కామభోగీపి న జానాతి, సబ్బరత్తిం పన పధానం పదహన్తో యోగావచరో చ, ధమ్మకథం కథేన్తో ¶ ధమ్మకథికో చ, ఆసనసమీపే ఠత్వా ధమ్మం సుణన్తో చ, సీసరోగాదిఫుట్ఠో వా హత్థపాదచ్ఛేదనాదిం పత్తో వా వేదనాభిభూతో చ, రత్తిం మగ్గపటిపన్నో అద్ధికో చ జానాతి. యోజనన్తి యోజనమ్పి చతుగావుతమత్తమేవ, సన్తస్స పన కిలన్తస్స దీఘం హోతి, ద్విగుణతిగుణం వియ ఖాయతి. సకలదివసఞ్హి మగ్గం గన్త్వా కిలన్తో పటిపథం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘పురతో గామో కీవదూరో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యోజన’’న్తి వుత్తే థోకం గన్త్వా అపరమ్పి పుచ్ఛిత్వా తేనాపి ‘‘యోజన’’న్తి వుత్తే పున థోకం గన్త్వా అపరమ్పి పుచ్ఛతి. సోపి ‘‘యోజన’’న్తి వదతి. సో పుచ్ఛితపుచ్ఛితా యోజనన్తేవ వదన్తి, దీఘం వతిదం యోజనం, ఏకయోజనం ద్వే తీణి యోజనాని వియ మఞ్ఞేతి. బాలానన్తి ఇధలోకపరలోకత్థం పన అజానన్తానం బాలానం సంసారవట్టస్స పరియన్తం కాతుం అసక్కోన్తానం యం సత్తతింసబోధిపక్ఖియభేదం సద్ధమ్మం ఞత్వా సంసారస్స అన్తం కరోన్తి, తం సద్ధమ్మం అవిజానతం సంసారో దీఘో నామ హోతి. సో హి అత్తనో ధమ్మతాయ ఏవ దీఘో నామ. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘అనమతగ్గోయం, భిక్ఖవే, సంసారో, పుబ్బా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి (సం. ని. ౨.౧౨౪). బాలానం పన పరియన్తం కాతుం అసక్కోన్తానం అతిదీఘోయేవాతి.

దేసనావసానే ¶ సో పురిసో సోతాపత్తిఫలం పత్తో, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

రాజా సత్థారం వన్దిత్వా గచ్ఛన్తోయేవ తే సత్తే బన్ధనా మోచేసి. తత్థ ఇత్థిపురిసా బన్ధనా ముత్తా సీసం న్హత్వా సకాని గేహాని గచ్ఛన్తా ‘‘చిరం జీవతు నో, అయ్యా, మల్లికా దేవీ, తం నిస్సాయ జీవితం లభిమ్హా’’తి మల్లికాయ గుణకథం కథయింసు. సాయన్హసమయే భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘అహో పణ్డితా వతాయం, మల్లికా, అత్తనో పఞ్ఞం నిస్సాయ ఏత్తకస్స ¶ జనస్స జీవితదానం అదాసీ’’తి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తేసం భిక్ఖూనం కథం సుత్వా గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా ధమ్మసభం పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ ¶ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, మల్లికా, ఇదానేవ అత్తనో పఞ్ఞం నిస్సాయ మహాజనస్స జీవితదానం దేతి, పుబ్బేపి అదాసియేవా’’తి వత్వా తమత్థం పకాసన్తో అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం రఞ్ఞో పుత్తో ఏకం నిగ్రోధరుక్ఖం ఉపసఙ్కమిత్వా తత్థ నిబ్బత్తాయ దేవతాయ ఆయాచి – ‘‘సామి దేవరాజ, ఇమస్మిం జమ్బుదీపే ఏకసతరాజానో ఏకసతఅగ్గమహేసియో, సచాహం పితు అచ్చయేన రజ్జం లభిస్సామీ, ఏతేసం గలలోహితేన బలిం కరిస్సామీ’’తి. సో పితరి కాలకతే రజ్జం పత్వా ‘‘దేవతాయ మే ఆనుభావేన రజ్జం పత్తం, బలిమస్సా కరిస్సామీ’’తి మహతియా సేనాయ నిక్ఖమిత్వా ఏకం రాజానం అత్తనో వసే వత్తేత్వా తేన సద్ధిం అపరమ్పి ¶ అపరమ్పీతి సబ్బే రాజానో అత్తనో వసే కత్వా సద్ధిం అగ్గమహేసీహి ఆదాయ గచ్ఛన్తో ఉగ్గసేనస్స నామ సబ్బకనిట్ఠస్స రఞ్ఞో ధమ్మదిన్నా నామ అగ్గమహేసీ గరుగబ్భా, తం ఓహాయ ఆగన్త్వా ‘‘ఏత్తకజనం విసపానకం పాయేత్వా మారేస్సామీ’’తి రుక్ఖమూలం సోధాపేసి. దేవతా చిన్తేసి – ‘‘అయం రాజా ఏత్తకే రాజానో గణ్హన్తో ‘మం నిస్సాయ గహితా ఇమే’తి చిన్తేత్వా తేసం గలలోహితేన మయ్హం బలిం కాతుకామో, సచే పనాయం ఏతే ఘాతేస్సతి, జమ్బుదీపే రాజవంసో ఉపచ్ఛిజ్జిస్సతి, రుక్ఖమూలేపి, మే అసుచి భవిస్సతి, సక్ఖిస్సామి ను ఖో ఏతం నివారేతు’’న్తి. సా ఉపధారేన్తీ ‘‘నాహం సక్ఖిస్సామీ’’తి ఞత్వా అఞ్ఞమ్పి దేవతం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘త్వం సక్ఖిస్ససీ’’తి ఆహ. తాయపి పటిక్ఖిత్తా అఞ్ఞమ్పి అఞ్ఞమ్పీతి ఏవం సకలచక్కవాళదేవతాయో ఉపసఙ్కమిత్వా తాహిపి పటిక్ఖిత్తా చతున్నం మహారాజూనం సన్తికం గన్త్వా ‘‘మయం న సక్కోమ, అమ్హాకం పన రాజా అమ్హేహి పుఞ్ఞేన చ పఞ్ఞాయ చ విసిట్ఠో, తం పుచ్ఛా’’తి తేహిపి పటిక్ఖిత్తకాలే సక్కం ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘దేవ, తుమ్హేసు అప్పోస్సుక్కతం ఆపన్నేసు ఖత్తియవంసో ఉపచ్ఛిజ్జిస్సతి, తస్స పటిసరణం హోథా’’తి ¶ ఆహ. సక్కో ‘‘అహమ్పి నం పటిబాహితుం న సక్ఖిస్సామి, ఉపాయం పన తే వక్ఖామీ’’తి వత్వా ఉపాయం ఆచిక్ఖి – ‘‘గచ్ఛ, త్వం రఞ్ఞో పస్సన్తస్సేవ రత్తవత్థం నివాసేత్వా అత్తనో రుక్ఖతో నిక్ఖమిత్వా గమనాకారం దస్సేహి. అథ తం రాజా ‘దేవతా గచ్ఛతి, నివత్తాపేస్సామి న’న్తి నానప్పకారేన యాచిస్సతి. అథ నం వదేయ్యాసి ‘త్వం ఏకసతరాజానో ¶ సద్ధిం అగ్గమహేసీహి ఆనేత్వా తేసం గలలోహితేన బలిం కరిస్సామీ’తి మయ్హం ఆయాచిత్వా ఉగ్గసేనస్స రఞ్ఞో దేవిం ఓహాయ ఆగతో, నాహం తాదిసస్స ముసావాదస్స బలిం సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి, ‘‘ఏవం కిర వుత్తే రాజా తం ఆణాపేస్సతి, సా రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేత్వా ఏత్తకస్స ¶ జనస్స జీవితదానం దస్సతీ’’తి. ఇమినా కారణేన సక్కో దేవతాయ ఇమం ఉపాయం ఆచిక్ఖి. దేవతా తథా అకాసి.

రాజాపి తం ఆణాపేసి. సా ఆగన్త్వా తేసం రాజూనం పరియన్తే నిసిన్నమ్పి అత్తనో రాజానమేవ వన్ది. రాజా ‘‘మయి సబ్బరాజజేట్ఠకే ఠితే సబ్బకనిట్ఠం అత్తనో సామికం వన్దతీ’’తి తస్సా కుజ్ఝి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘కిం మయ్హం తయి పటిబద్ధం, అయం పన మే సామికో ఇస్సరియస్స దాయకో, ఇమం అవన్దిత్వా కస్మా తం వన్దిస్సామీ’’తి? రుక్ఖదేవతా పస్సన్తస్సేవ మహాజనస్స ‘‘ఏవం, భద్దే, ఏవం, భద్దే’’తి వత్వా తం పుప్ఫముట్ఠినా పూజేసి ¶ . పున రాజా ఆహ – ‘‘సచే మం న వన్దసి, మయ్హం రజ్జసిరిదాయికం ఏవం మహానుభావం దేవతం కస్మా న వన్దసీ’’తి? ‘‘మహారాజ, తయా అత్తనో పుఞ్ఞే ఠత్వా రాజానో గహితా, న దేవతాయ గహేత్వా దిన్నా’’తి. పునపి తం దేవతా ‘‘ఏవం, భద్దే, ఏవం, భద్దే’’తి వత్వా తథేవ పూజేసి. పున సా రాజానం ఆహ – ‘‘త్వం ‘దేవతాయ మే ఏత్తకా రాజానో గహేత్వా దిన్నా’తి వదేసి, ఇదాని తే దేవతాయ ఉపరి వామపస్సే రుక్ఖో అగ్గినా దడ్ఢో, సా తం అగ్గిం నిబ్బాపేతుం కస్మా నాసక్ఖి, యది ఏవం మహానుభావా’’తి. పునపి తం దేవతా ‘‘ఏవం, భద్దే, ఏవం, భద్దే’’తి వత్వా తథేవ పూజేసి.

సా కథయమానా ఠితా రోది చేవ హసి చ. అథ నం రాజా ‘‘కిం ఉమ్మత్తికాసీ’’తి ఆహ. ‘‘కస్మా దేవ ఏవం వదేసి’’? ‘‘న మాదిసియో ఉమ్మత్తికా హోన్తీ’’తి. అథ ‘‘నం కిం కారణా రోదసి చేవ హససి చా’’తి? ‘‘సుణాహి, మహారాజ, అహఞ్హి అతీతే కులధీతా హుత్వా పతికులే వసన్తీ సామికస్స సహాయకం పాహునకం ఆగతం దిస్వా తస్స భత్తం పచితుకామా ‘మంసం ఆహరా’తి దాసియా కహాపణం దత్వా తాయ మంసం అలభిత్వా ఆగతాయ ‘నత్థి మంస’న్తి వుత్తే గేహస్స పచ్ఛిమభాగే సయితాయ ఏళికాయ సీసం ఛిన్దిత్వా భత్తం సమ్పాదేసిం. సాహం ఏకిస్సాయ ఏళికాయ సీసం ఛిన్దిత్వా నిరయే పచ్చిత్వా పక్కావసేసేన తస్సా లోమగణనాయ సీసచ్ఛేదం పాపుణిం, ‘త్వం ఏత్తకం జనం వధిత్వా కదా దుక్ఖా ¶ ముచ్చిస్ససీ’తి ¶ ఏవమహం తవ దుక్ఖం అనుస్సరన్తీ రోది’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏకిస్సా కణ్ఠం ఛేత్వాన, లోమగణనాయ పచ్చిసం;

బహూనం కణ్ఠే ఛేత్వాన, కథం కాహసి ఖత్తియా’’తి.

అథ ‘‘కస్మా త్వం హససీ’’తి? ‘‘‘ఏతస్మా దుక్ఖా ముత్తామ్హీ’తి తుస్సిత్వా, మహారాజా’’తి ¶ . పునపి తం దేవతా ‘‘ఏవం, భద్దే, ఏవం, భద్దే’’తి వత్వా పుప్ఫముట్ఠినా పూజేసి. రాజా ‘‘అహో మే భారియం కతం కమ్మం, అయం కిర ఏకం ఏళికం వధిత్వా నిరయే పక్కావసేసేన తస్సా లోమగణనాయ సీసచ్ఛేదం పాపుణి, అహం ఏత్తకం జనం వధిత్వా కదా సోత్థిం పాపుణిస్సామీ’’తి సబ్బే రాజానో మోచేత్వా అత్తనో మహల్లకతరే వన్దిత్వా దహరదహరానం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సబ్బే ఖమాపేత్వా సకసకట్ఠానమేవ పహిణి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, న ఇదానేవ, మల్లికా దేవీ, అత్తనో పఞ్ఞం నిస్సాయ మహాజనస్స జీవితదానం దేతి, పుబ్బేపి అదాసియేవా’’తి వత్వా అతీతం సమోధానేసి – ‘‘తదా బారాణసిరాజా పసేనది కోసలో అహోసి, ధమ్మదిన్నా, దేవీ మల్లికా, రుక్ఖదేవతా అహమేవా’’తి. ఏవం అతీతం సమోధానేత్వా పున ధమ్మం దేసేన్తో, ‘‘భిక్ఖవే, పాణాతిపాతో ¶ నామ న కత్తబ్బయుత్తకో. పాణాతిపాతినో హి దీఘరత్తం సోచన్తీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా ఆహ –

‘‘ఇధ సోచతి పేచ్చ సోచతి,

పాపకారీ ఉభయత్థ సోచతి;

సో సోచతి సో విహఞ్ఞతి,

దిస్వా కమ్మకిలిట్ఠమత్తనో’’తి. (ధ. ప. ౧౫);

‘‘ఏవం చే సత్తా జానేయ్యుం, దుక్ఖాయం జాతిసమ్భవో;

న పాణో పాణినం హఞ్ఞే, పాణఘాతీ హి సోచతీ’’తి. (జా. ౧.౧.౧౮);

అఞ్ఞతరపురిసవత్థు పఠమం.

౨. మహాకస్సపత్థేరసద్ధివిహారికవత్థు

చరఞ్చే ¶ నాధిగచ్ఛేయ్యాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం జేతవనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరస్స సద్ధివిహారికం ఆరబ్భ కథేసి. దేసనా రాజగహే సముట్ఠితా.

థేరం కిర రాజగహం నిస్సాయ పిప్పలిగుహాయం వసన్తం ద్వే సద్ధివిహారికా ఉపట్ఠహింసు. తేసు ఏకో సక్కచ్చం వత్తం కరోతి, ఏకో తేన కతం కతం అత్తనా కతం వియ దస్సేన్తో ముఖోదకదన్తకట్ఠానం ¶ పటియాదితభావం ఞత్వా, ‘‘భన్తే, ముఖోదకదన్తకట్ఠాని మే పటియాదితాని, ముఖం ధోవథా’’తి వదతి, పాదధోవనన్హానాదికాలేపి ఏవమేవ వదతి. ఇతరో చిన్తేసి – ‘‘అయం నిచ్చకాలం మయా కతం కతం అత్తనా కతం వియ కత్వా దస్సేతి, హోతు, కత్తబ్బయుత్తకమస్స కరిస్సామీ’’తి. తస్స భుఞ్జిత్వా సుపన్తస్సేవ న్హానోదకం తాపేత్వా ఏకస్మిం ఘటే కత్వా పిట్ఠికోట్ఠకే ఠపేసి, ఉదకతాపనభాజనే పన నాళిమత్తం ఉదకం ¶ సేసేత్వా ఉసుమం ముఞ్చన్తం ఠపేసి. తం ఇతరో సాయన్హసమయే పబుజ్ఝిత్వా ఉసుమం నిక్ఖన్తం దిస్వా ‘‘ఉదకం తాపేత్వా కోట్ఠకే ఠపితం భవిస్సతీ’’తి వేగేన గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, కోట్ఠకే ఉదకం ఠపితం, న్హాయథా’’తి వత్వా థేరేన సద్ధింయేవ కోట్ఠకం పావిసి. థేరో ఉదకం అపస్సన్తో ‘‘కహం ఉదకం, ఆవుసో’’తి ఆహ. దహరో అగ్గిసాలం గన్త్వా భాజనే ఉళుఙ్కం ఓతారేత్వా తుచ్ఛభావం ఞత్వా ‘‘పస్సథ దుట్ఠస్స కమ్మం తుచ్ఛభాజనం ఉద్ధనే ఆరోపేత్వా కుహిం గతో, అహం ‘కోట్ఠకే ఉదక’న్తి సఞ్ఞాయ ఆరోచేసి’’న్తి ఉజ్ఝాయన్తో ఘటం ఆదాయ తిత్థం అగమాసి. ఇతరోపి పిట్ఠికోట్ఠకతో ఉదకం ఆహరిత్వా కోట్ఠకే ఠపేసి.

థేరో చిన్తేసి – ‘‘అయం దహరో ‘ఉదకం మే తాపేత్వా కోట్ఠకే ఠపితం, ఏథ, భన్తే, న్హాయథా’తి వత్వా ఇదాని ఉజ్ఝాయన్తో ఘటం ఆదాయ తిత్థం గచ్ఛతి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఉపధారేన్తో ‘‘ఏత్తకం కాలం ఏస దహరో ఇమినా కతం వత్తం అత్తనావ కతం వియ పకాసేతీ’’తి ఞత్వా సాయం ఆగన్త్వా నిసిన్నస్స ఓవాదమదాసి, ‘‘ఆవుసో, భిక్ఖునా నామ ‘అత్తనా కతమేవ కత’న్తి వత్తుం వట్టతి, నో అకతం, త్వం ఇదానేవ ‘కోట్ఠకే ఉదకం ఠపితం, న్హాయథ, భన్తే’తి వత్వా మయి పవిసిత్వా ఠితే ఘటం ¶ ఆదాయ ఉజ్ఝాయన్తో గచ్ఛసి, పబ్బజితస్స నామ ఏవం కాతుం న వట్టతీ’’తి. సో ‘‘పస్సథ థేరస్స కమ్మం, ఉదకమత్తకం నామ నిస్సాయ మం ఏవం వదేసీ’’తి కుజ్ఝిత్వా పునదివసే థేరేన సద్ధిం పిణ్డాయ న పావిసి. థేరో ఇతరేన సద్ధిం ఏకం పదేసం అగమాసి. సో తస్మిం గతే థేరస్స ఉపట్ఠాకకులం గన్త్వా ‘‘థేరో కహం, భన్తే’’తి పుట్ఠో ¶ ‘‘థేరస్స అఫాసుకం జాతం, విహారేయేవ నిసిన్నో’’తి ఆహ. ‘‘కిం పన, భన్తే, లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘ఏవరూపం కిర నామ ఆహారం దేథా’’తి వుత్తే తేన వుత్తనియామేనేవ సమ్పాదేత్వా అదంసు. సో అన్తరామగ్గేవ తం భత్తం భుఞ్జిత్వా విహారం గతో. థేరోపి గతట్ఠానే మహన్తం సుఖుమవత్థం లభిత్వా అత్తనా సద్ధిం గతదహరస్స అదాసి. సో తం రజిత్వా అత్తనో నివాసనపారుపనం అకాసి.

థేరో పునదివసే తం ఉపట్ఠాకకులం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, ‘తుమ్హాకం కిర అఫాసుకం జాత’న్తి అమ్హేహి దహరేన వుత్తనియామేనేవ పటియాదేత్వా ఆహారో పేసితో, పరిభుఞ్జిత్వా వో ఫాసుకం జాత’’న్తి ¶ వుత్తే తుణ్హీ అహోసి. విహారం పన గన్త్వా తం దహరం వన్దిత్వా నిసిన్నం ఏవమాహ – ‘‘ఆవుసో, తయా కిర హియ్యో, ఇదం నామ కతం, ఇదం పబ్బజితానం న అనుచ్ఛవికం, విఞ్ఞత్తిం కత్వా భుఞ్జితుం న వట్టతీ’’తి. సో కుజ్ఝిత్వా థేరే ఆఘాతం బన్ధిత్వా ‘‘పురిమదివసే ఉదకమత్తం నిస్సాయ మం ముసావాదిం కత్వా అజ్జ అత్తనో ఉపట్ఠాకకులే భత్తముట్ఠియా భుత్తకారణా మం ‘విఞ్ఞత్తిం కత్వా భుఞ్జితుం న వట్టతీ’తి వదతి, వత్థమ్పి తేన అత్తనో ఉపట్ఠాకస్సేవ దిన్నం, అహో థేరస్స భారియం కమ్మం, జానిస్సామిస్స కత్తబ్బయుత్తక’’న్తి పునదివసే థేరే గామం పవిసన్తే సయం విహారే ఓహీయిత్వా దణ్డం గహేత్వా పరిభోగభాజనాని భిన్దిత్వా థేరస్స పణ్ణసాలాయ అగ్గిం దత్వా యం న ఝాయతి, తం ముగ్గరేన పహరన్తో భిన్దిత్వా నిక్ఖమిత్వా పలాతో. సో కాలం కత్వా అవీచిమహానిరయే నిబ్బత్తి.

మహాజనో ¶ కథం సముట్ఠాపేసి – ‘‘థేరస్స కిర సద్ధివిహారికో ఓవాదమత్తం అసహన్తో కుజ్ఝిత్వా పణ్ణసాలం ఝాపేత్వా పలాతో’’తి. అథేకో భిక్ఖు అపరభాగే రాజగహా నిక్ఖమిత్వా సత్థారం దట్ఠుకామో జేతవనం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా సత్థారా పటిసన్థారం కత్వా ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘రాజగహతో, భన్తే’’తి ఆహ. ‘‘మమ పుత్తస్స మహాకస్సపస్స ఖమనీయ’’న్తి? ‘‘ఖమనీయం, భన్తే, ఏకో పన సద్ధివిహారికో ఓవాదమత్తేన ¶ కుజ్ఝిత్వా పణ్ణసాలం ఝాపేత్వా పలాతో’’తి. సత్థా ‘‘న సో ఇదానేవ ఓవాదం సుత్వా కుజ్ఝతి, పుబ్బేపి కుజ్ఝియేవ. న ఇదానేవ కుటిం దూసేతి, పుబ్బేపి దూసేసియేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే హిమవన్తపదేసే ఏకో సిఙ్గిలసకుణో కులావకం కత్వా వసి. అథేకదివసం దేవే వస్సన్తే ఏకో మక్కటో సీతేన కమ్పమానో తం పదేసం అగమాసి. సిఙ్గిలో తం దిస్వా గాథమాహ –

‘‘మనుస్సస్సేవ తే సీసం, హత్థపాదా చ వానర;

అథ కేన ను వణ్ణేన, అగారం తే న విజ్జతీ’’తి. (జా. ౧.౪.౮౧);

మక్కటో ‘‘కిఞ్చాపి మే హత్థపాదా అత్థి, యాయ పన పఞ్ఞాయ విచారేత్వా అగారం కరేయ్యం, సా మే పఞ్ఞా నత్థీ’’తి చిన్తేత్వా తమత్థం విఞ్ఞాపేతుకామో ఇమం గాథమాహ –

‘‘మనుస్సస్సేవ మే సీసం, హత్థపాదా చ సిఙ్గిల;

యాహు సేట్ఠా మనుస్సేసు, సా మే పఞ్ఞా న విజ్జతీ’’తి. (జా. ౧.౪.౮౨);

అథ ¶ నం ‘‘ఏవరూపస్స తవ కథం ఘరావాసో ఇజ్ఝిస్సతీ’’తి గరహన్తో సిఙ్గిలో ఇమం గాథాద్వయమాహ –

‘‘అనవట్ఠితచిత్తస్స ¶ , లహుచిత్తస్స దుబ్భినో;

నిచ్చం అద్ధువసీలస్స, సుఖభావో న విజ్జతి.

‘‘సో కరస్సు ఆనుభావం, వీతివత్తస్సు సీలియం;

సీతవాతపరిత్తాణం, కరస్సు కుటవం కపీ’’తి. (జా. ౧.౪.౮౩-౮౪);

మక్కటో ‘‘అయం మం అనవట్ఠితచిత్తం లహుచిత్తం మిత్తదుబ్భిం అద్ధువసీలం కరోతి, ఇదానిస్స మిత్తదుబ్భిభావం దస్సేస్సామీ’’తి కులావకం విద్ధంసేత్వా విప్పకిరి. సకుణో తస్మిం కులావకం గణ్హన్తే ఏవ ఏకేన పస్సేన నిక్ఖమిత్వా పలాయి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మక్కటో కుటిదూసకభిక్ఖు అహోసి, సిఙ్గిలసకుణో కస్సపో అహోసీ’’తి ¶ . జాతకం సమోధానేత్వా ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, న ఇదానేవ, పుబ్బేపి సో ఓవాదక్ఖణే కుజ్ఝిత్వా కుటిం దూసేసి, మమ పుత్తస్స కస్సపస్స ఏవరూపేన బాలేన సద్ధిం వసనతో ఏకకస్సేవ నివాసో సేయ్యో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౬౧.

‘‘చరఞ్చే నాధిగచ్ఛేయ్య, సేయ్యం సదిసమత్తనో;

ఏకచరియం దళ్హం కయిరా, నత్థి బాలే సహాయతా’’తి.

తత్థ చరన్తి ఇరియాపథచారం అగ్గహేత్వా మనసాచారో వేదితబ్బో, కల్యాణమిత్తం పరియేసన్తోతి అత్థో. సేయ్యం సదిసమత్తనోతి అత్తనో సీలసమాధిపఞ్ఞాగుణేహి అధికతరం ¶ వా సదిసం వా న లభేయ్య చే. ఏకచరియన్తి ఏతేసు హి సేయ్యం లభమానో సీలాదీహి వడ్ఢతి, సదిసం లభమానో న పరిహాయతి, హీనేన పన సద్ధిం ఏకతో వసన్తో ఏకతో సంభోగపరిభోగం కరోన్తో సీలాదీహి పరిహాయతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఏవరూపో పుగ్గలో న సేవితబ్బో న భజితబ్బో న పయిరుపాసితబ్బో అఞ్ఞత్ర అనుద్దయా అఞ్ఞత్ర అనుకమ్పా’’తి (పు. ప. ౧౨౧; అ. ని. ౩.౨౬). తస్మా సచే కారుఞ్ఞం పటిచ్చ ‘‘అయం మం నిస్సాయ సీలాదీహి వడ్ఢిస్సతీ’’తి తమ్హా పుగ్గలా కిఞ్చి అపచ్చాసీసన్తో తం సఙ్గణ్హితుం సక్కోతి, ఇచ్చేతం కుసలం ¶ . నో చే సక్కోతి, ఏకచరియం దళ్హం కయిరా ఏకీభావమేవ థిరం కత్వా సబ్బఇరియాపథేసు ఏకకోవ విహరేయ్య. కిం కారణా? నత్థి బాలే సహాయతాతి సహాయతా నామ చూళసీలం మజ్ఝిమసీలం మహాసీలం దస కథావత్థూని తేరస ధుతఙ్గగుణా విపస్సనాగుణా చత్తారో మగ్గా చత్తారి ఫలాని తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా. అయం సహాయతాగుణో బాలం నిస్సాయ నత్థీతి.

దేసనావసానే ఆగన్తుకో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలం పత్తో, అఞ్ఞేపి ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసీతి.

మహాకస్సపత్థేరసద్ధివిహారికవత్థు దుతియం.

౩. ఆనన్దసేట్ఠివత్థు

పుత్తా ¶ మత్థీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఆనన్దసేట్ఠిం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర ఆనన్దసేట్ఠి నామ చత్తాలీసకోటివిభవో మహామచ్ఛరీ అహోసి. సో అన్వడ్ఢమాసం ఞాతకే సన్నిపాతేత్వా పుత్తం మూలసిరిం నామ తీసు వేలాసు ఏవం ఓవదతి – ‘‘ఇదం చత్తాలీసకోటిధనం ‘బహూ’’’తి మా సఞ్ఞం కరి, విజ్జమానం ధనం న దాతబ్బం, నవం ధనం ఉప్పాదేతబ్బం. ఏకేకమ్పి హి కహాపణం వయం కరోన్తస్స పన ఖీయతేవ. తస్మా –

‘‘అఞ్జనానం ఖయం దిస్వా, ఉపచికానఞ్చ ఆచయం;

మధూనఞ్చ సమాహారం, పణ్డితో ఘరమావసే’’తి.

సో అపరేన సమయేన అత్తనో పఞ్చ మహానిధియో పుత్తస్స అనాచిక్ఖిత్వా ధననిస్సితో మచ్ఛేరమలమలినో కాలం కత్వా తస్సేవ నగరస్స ఏకస్మిం ద్వారగామకే చణ్డాలానం కులసహస్సం పటివసతి. తత్థేకిస్సా చణ్డాలియా కుచ్ఛిస్మిం ¶ పటిసన్ధిం గణ్హి. రాజా తస్స కాలకిరియం సుత్వా పుత్తమస్స మూలసిరిం పక్కోసాపేత్వా సేట్ఠిట్ఠానే ఠపేసి. తమ్పి చణ్డాలకులసహస్సం ఏకతోవ భతియా కమ్మం కత్వా జీవమానం తస్స పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ నేవ భతిం లభతి, న యాపనమత్తతో పరం భత్తపిణ్డమ్పి. తే ‘‘మయం ఏతరహి కమ్మం కరోన్తాపి పిణ్డభత్తమ్పి న లభామ, అమ్హాకం అన్తరే కాళకణ్ణియా భవితబ్బ’’న్తి ద్వే కోట్ఠాసా హుత్వా యావ తస్స మాతాపితరో ¶ విసుం హోన్తి, తావ విభజిత్వా ‘‘ఇమస్మిం కులే కాళకణ్ణీ ఉప్పన్నా’’తి తస్స మాతరం నీహరింసు.

సాపి యావస్సా సో కుచ్ఛిగతో, తావ యాపనమత్తమ్పి కిచ్ఛేన లభిత్వా పుత్తం విజాయి. తస్స హత్థా చ పాదా చ అక్ఖీని చ కణ్ణా చ నాసా చ ముఖఞ్చ యథాఠానే న అహేసుం. సో ఏవరూపేన అఙ్గవేకల్లేన సమన్నాగతో పంసుపిసాచకో వియ అతివిరూపో అహోసి. ఏవం సన్తేపి తం మాతా న పరిచ్చజి. కుచ్ఛియం వసితపుత్తస్మిఞ్హి సినేహో బలవా హోతి. సా తం కిచ్ఛేన పోసయమానా తం ఆదాయ గతదివసే కిఞ్చి అలభిత్వా గేహే కత్వా సయమేవ గతదివసే భతిం లభతి. అథ నం పిణ్డాయ చరిత్వా జీవితుం సమత్థకాలే సా కపాలకం హత్థే ఠపేత్వా, ‘‘తాత ¶ , మయం తం నిస్సాయ మహాదుక్ఖం పత్తా, ఇదాని న సక్కోమి తం పోసేతుం, ఇమస్మిం నగరే కపణద్ధికాదీనం ¶ పటియత్తభత్తాని అత్థి, తత్థ భిక్ఖాయ చరిత్వా జీవాహీ’’తి తం విస్సజ్జేసి. సో ఘరపటిపాటియా చరన్తో ఆనన్దసేట్ఠికాలే నివుత్తట్ఠానం గన్త్వా జాతిస్సరో హుత్వా అత్తనో గేహం పావిసి. తీసు పన ద్వారకోట్ఠకేసు న కోచి సల్లక్ఖేసి. చతుత్థే ద్వారకోట్ఠకే మూలసిరిసేట్ఠినో పుత్తకా దిస్వా ఉబ్బిగ్గహదయా పరోదింసు. అథ నం సేట్ఠిపురిసా ‘‘నిక్ఖమ కాళకణ్ణీ’’తి పోథేత్వా నీహరిత్వా సఙ్కారట్ఠానే ఖిపింసు. సత్థా ఆనన్దత్థేరేన పచ్ఛాసమణేన పిణ్డాయ చరన్తో తం ఠానం పత్తో థేరం ఓలోకేత్వా తేన పుట్ఠో తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. థేరో మూలసిరిం పక్కోసాపేసి. అథ మహాజనకాయో సన్నిపతి. సత్థా మూలసిరిం ఆమన్తేత్వా ‘‘జానాసి ఏత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘న జానామీ’’తి వుత్తే, ‘‘పితా తే ఆనన్దసేట్ఠీ’’తి వత్వా అసద్దహన్తం ‘‘ఆనన్దసేట్ఠి పుత్తస్స తే పఞ్చ మహానిధియో ఆచిక్ఖాహీ’’తి ఆచిక్ఖాపేత్వా సద్దహాపేసి. సో సత్థారం సరణం అగమాసి. తస్స ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౨.

‘‘పుత్తా మత్థి ధనమ్మత్థి, ఇతి బాలో విహఞ్ఞతి;

అత్తా హి అత్తనో నత్థి, కుతో పుత్తా కుతో ధన’’న్తి.

తస్సత్థో ¶ – పుత్తా మే అత్థి, ధనం మే అత్థి, ఇతి బాలో పుత్తతణ్హాయ చేవ ధనతణ్హాయ చ హఞ్ఞతి విహఞ్ఞతి దుక్ఖయతి, ‘‘పుత్తా మే నస్సింసూ’’తి విహఞ్ఞతి, ‘‘నస్సన్తీ’’తి విహఞ్ఞతి, ‘‘నస్సిస్సన్తీ’’తి విహఞ్ఞతి. ధనేపి ఏసేవ నయో. ఇతి ఛహాకారేహి విహఞ్ఞతి. ‘‘పుత్తే పోసేస్సామీ’’తి రత్తిఞ్చ దివా చ థలజలపథాదీసు నానప్పకారతో వాయమన్తోపి విహఞ్ఞతి, ‘‘ధనం ఉప్పాదేస్సామీ’’తి కసివాణిజ్జాదీని కరోన్తోపి విహఞ్ఞతేవ. ఏవం ¶ విహఞ్ఞస్స చ అత్తా హి అత్తనో నత్థి తేన విఘాతేన దుక్ఖితం అత్తానం సుఖితం కాతుం అసక్కోన్తస్స పవత్తియమ్పిస్స అత్తా హి అత్తనో నత్థి, మరణమఞ్చే నిపన్నస్స మారణన్తికాహి వేదనాహి అగ్గిజాలాహి వియ పరిడయ్హమానస్స ఛిజ్జమానేసు సన్ధిబన్ధనేసు, భిజ్జమానేసు అట్ఠిసఙ్ఘాటేసు నిమీలేత్వా పరలోకం ఉమ్మీలేత్వా ఇధలోకం పస్సన్తస్సాపి దివసే దివసే ద్విక్ఖత్తుం న్హాపేత్వా తిక్ఖత్తుం భోజేత్వా గన్ధమాలాదీహి అలఙ్కరిత్వా యావజీవం పోసితోపి సహాయభావేన ¶ దుక్ఖపరిత్తాణం కాతుం అసమత్థతాయ అత్తా హి అత్తనో నత్థి. కుతో ¶ పుత్తా కుతో ధనం పుత్తా వా ధనం వా తస్మిం సమయే కిమేవ కరిస్సన్తి, ఆనన్దసేట్ఠినోపి కస్సచి కిఞ్చి అదత్వా పుత్తస్సత్థాయ ధనం సణ్ఠపేత్వా పుబ్బే వా మరణమఞ్చే నిపన్నస్స, ఇదాని వా ఇమం దుక్ఖం పత్తస్స కుతో పుత్తా కుతో ధనం. పుత్తా వా ధనం వా తస్మిం సమయే కిం దుక్ఖం హరింసు, కిం వా సుఖం ఉప్పాదయింసూతి.

దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసీతి.

ఆనన్దసేట్ఠివత్థు తతియం.

౪. గణ్ఠిభేదకచోరవత్థు

యో బాలోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో గణ్ఠిభేదకచోరే ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర ద్వే సహాయకా ధమ్మస్సవనత్థాయ గచ్ఛన్తేన మహాజనేన సద్ధిం జేతవనం గన్త్వా ఏకో ధమ్మకథం అస్సోసి, ఏకో అత్తనో గయ్హూపగం ఓలోకేసి. తేసు ఏకో ధమ్మం సుణమానో సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, ఇతరో ఏకస్స దుస్సన్తే బద్ధం పఞ్చమాసకమత్తం లభి. తస్స తం గేహే పాకభత్తం జాతం, ఇతరస్స గేహే న పచ్చతి. అథ నం సహాయకచోరో అత్తనో భరియాయ సద్ధిం ఉప్పణ్డయమానో ‘‘త్వం అతిపణ్డితతాయ అత్తనో గేహే పాకభత్తమూలమ్పి న నిప్ఫాదేసీ’’తి ఆహ. ఇతరో పన ‘‘బాలభావేనేవ వతాయం అత్తనో పణ్డితభావం మఞ్ఞతీ’’తి తం పవత్తిం సత్థు ఆరోచేతుం ¶ ఞాతీహి సద్ధిం జేతవనం గన్త్వా ఆరోచేసి. సత్థా తస్స ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౩.

‘‘యో ¶ బాలో మఞ్ఞతి బాల్యం, పణ్డితో వాపి తేన సో;

బాలో చ పణ్డితమానీ, స వే ‘బాలో’తి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ యో బాలోతి యో అన్ధబాలో అపణ్డితో సమానో ‘‘బాలో అహ’’న్తి అత్తనో బాల్యం బాలభావం మఞ్ఞతి జానాతి. తేన సోతి ¶ తేన కారణేన సో పుగ్గలో పణ్డితో వాపి హోతి పణ్డితసదిసో వా. సో హి ‘‘బాలో అహ’’న్తి జానమానో అఞ్ఞం పణ్డితం ఉపసఙ్కమన్తో పయిరుపాసన్తో తేన పణ్డితభావత్థాయ ఓవదియమానో అనుసాసియమానో తం ఓవాదం గణ్హిత్వా పణ్డితో వా హోతి పణ్డితతరో వా. స వే బాలోతి యో చ బాలో సమానో ‘‘కో అఞ్ఞో మయా సదిసో బహుస్సుతో వా ధమ్మకథికో వా వినయధరో వా ధుతఙ్గధరో వా అత్థీ’’తి ఏవం పణ్డితమానీ హోతి. సో అఞ్ఞం పణ్డితం అనుపసఙ్కమన్తో అపయిరుపాసన్తో నేవ పరియత్తిం ఉగ్గణ్హాతి, న పటిపత్తిం పూరేతి, ఏకన్తబాలభావమేవ పాపుణాతి. సో గణ్ఠిభేదకచోరో వియ. తేన వుత్తం ‘‘స వే ‘బాలో’తి వుచ్చతీ’’తి.

దేసనాపరియోసానే ఇతరస్స ఞాతకేహి సద్ధిం మహాజనో సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణీతి.

గణ్ఠిభేదకచోరవత్థు చతుత్థం.

౫. ఉదాయిత్థేరవత్థు

యావజీవమ్పి చే బాలోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉదాయిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర మహాథేరేసు పటిక్కన్తేసు ధమ్మసభం గన్త్వా ధమ్మాసనే నిసీది. అథ నం ఏకదివసం ఆగన్తుకా భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘అయం బహుస్సుతో మహాథేరో భవిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానా ఖన్ధాదిపటిసంయుత్తం పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా కిఞ్చి అజానమానం ‘‘కో ఏసో, బుద్ధేహి సద్ధిం ఏకవిహారే వసమానో ఖన్ధధాతుఆయతనమత్తమ్పి న జానాతీ’’తి గరహిత్వా తం పవత్తిం తథాగతస్స ఆరోచేసుం. సత్థా తేసం ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౪.

‘‘యావజీవమ్పి చే బాలో, పణ్డితం పయిరుపాసతి;

న సో ధమ్మం విజానాతి, దబ్బీ సూపరసం యథా’’తి.

తస్సత్థో ¶ – బాలో నామేస యావజీవమ్పి పణ్డితం ఉపసఙ్కమన్తో పయిరుపాసన్తో ‘‘ఇదం బుద్ధవచనం, ఏత్తకం బుద్ధవచన’’న్తి ఏవం పరియత్తిధమ్మం వా ‘‘అయం ¶ చారో, అయం విహారో, అయం ఆచారో, అయం గోచరో, ఇదం సావజ్జం, ఇదం అనవజ్జం, ఇదం సేవితబ్బం, ఇదం న సేవితబ్బం, ఇదం పటివిజ్ఝితబ్బం, ఇదం సచ్ఛికాతబ్బ’’న్తి ఏవం పటిపత్తిపటివేధధమ్మం వా న జానాతి. యథా కిం? దబ్బీ సూపరసం యథాతి. యథా హి దబ్బీ యావ పరిక్ఖయా నానప్పకారాయ సూపవికతియా సమ్పరివత్తమానాపి ‘‘ఇదం లోణికం, ఇదం అలోణికం, ఇదం తిత్తకం, ఇదం ఖారికం, ఇదం కటుకం, ఇదం అమ్బిలం, ఇదం అనమ్బిలం, ఇదం కసావ’’న్తి ¶ సూపరసం న జానాతి, ఏవమేవ బాలో యావజీవమ్పి పణ్డితం పయిరుపాసమానో వుత్తప్పకారం ధమ్మం న జానాతీతి.

దేసనావసానే ఆగన్తుకా భిక్ఖూ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసూతి.

ఉదాయిత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. తింసమత్తపావేయ్యకభిక్ఖువత్థు

ముహుత్తమపి చే విఞ్ఞూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తింసమత్తే పావేయ్యకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తేసఞ్హి భగవా ఇత్థిం పరియేసన్తానం కప్పాసికవనసణ్డే పఠమం ధమ్మం దేసేసి. తదా తే సబ్బేవ ఏహిభిక్ఖుభావం పత్వా ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా హుత్వా తేరస ధుతఙ్గాని సమాదాయ వత్తమానా పునపి దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా అనమతగ్గధమ్మదేసనం సుత్వా తస్మింయేవ ఆసనే అరహత్తం పాపుణింసు. భిక్ఖూ ‘‘అహో వతిమేహి భిక్ఖూహి ఖిప్పమేవ ధమ్మో విఞ్ఞాతో’’తి ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా తం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి ఇమే తింసమత్తా సహాయకా ధుత్తా హుత్వా తుణ్డిలజాతకే (జా. ౧.౬.౮౮ ఆదయో) మహాతుణ్డిలస్స ధమ్మదేసనం సుత్వాపి ఖిప్పమేవ ¶ ధమ్మం విఞ్ఞాయ పఞ్చ సీలాని సమాదియింసు, తే తేనేవ ఉపనిస్సయేన ఏతరహి నిసిన్నాసనేయేవ అరహత్తం పత్తా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౫.

‘‘ముహుత్తమపి చే విఞ్ఞూ, పణ్డితం పయిరుపాసతి;

ఖిప్పం ధమ్మం విజానాతి, జివ్హా సూపరసం యథా’’తి.

తస్సత్థో ¶ ¶ – విఞ్ఞూ పణ్డితపురిసో ముహుత్తమపి చే అఞ్ఞం పణ్డితం పయిరుపాసతి, సో తస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హన్తో పరిపుచ్ఛన్తో ఖిప్పమేవ పరియత్తిధమ్మం విజానాతి. తతో కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా పటిపత్తియం ఘటేన్తో వాయమన్తో యథా నామ అనుపహతజివ్హాపసాదో పురిసో రసవిజాననత్థం జివ్హగ్గే ఠపేత్వా ఏవ లోణికాదిభేదం రసం విజానాతి, ఏవం పణ్డితో ఖిప్పమేవ లోకుత్తరధమ్మమ్పి విజానాతీతి.

దేసనావసానే బహూ భిక్ఖూ అరహత్తం పాపుణింసూతి.

తింసమత్తపావేయ్యకభిక్ఖువత్థు ఛట్ఠం.

౭. సుప్పబుద్ధకుట్ఠివత్థు

చరన్తి బాలా దుమ్మేధాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సుప్పబుద్ధకుట్ఠిం ఆరబ్భ కథేసి. సుప్పబుద్ధకుట్ఠివత్థు ఉదానే (ఉదా. ౪౩) ఆగతమేవ.

తదా హి సుప్పబుద్ధకుట్ఠి పరిసపరియన్తే నిసిన్నో భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా సోతాపత్తిఫలం పత్వా అత్తనా పటిలద్ధగుణం ¶ సత్థు ఆరోచేతుకామో పరిసమజ్ఝే ఓగాహితుం అవిసహన్తో మహాజనస్స సత్థారం వన్దిత్వా అనుగన్త్వా నివత్తనకాలే విహారం అగమాసి. తస్మిం ఖణే సక్కో దేవరాజా ‘‘అయం సుప్పబుద్ధకుట్ఠి అత్తనో సత్థు సాసనే పటిలద్ధగుణం పాకటం కాతుకామో’’తి ఞత్వా ‘‘వీమంసిస్సామి న’’న్తి గన్త్వా ఆకాసే ఠితోవ ఏతదవోచ – ‘‘సుప్పబుద్ధ, త్వం మనుస్సదలిద్దో మనుస్సవరాకో, అహం తే అపరియన్తం ధనం దస్సామి, ‘బుద్ధో న బుద్ధో, ధమ్మో న ధమ్మో, సఙ్ఘో న సఙ్ఘో, అలం మే బుద్ధేన, అలం మే ధమ్మేన, అలం మే సఙ్ఘేనా’తి వదేహీ’’తి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘కోసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం సక్కో’’తి. అన్ధబాల, అహిరిక త్వం మయా సద్ధిం కథేతుం న యుత్తరూపో, త్వం మం ‘‘దుగ్గతో దలిద్దో కపణో’’తి వదేసి, నేవాహం దుగ్గతో, న దలిద్దో, సుఖప్పత్తో అహమస్మి మహద్ధనో –

‘‘సద్ధాధనం సీలధనం, హిరీ ఓత్తప్పియం ధనం;

సుతధనఞ్చ చాగో చ, పఞ్ఞా వే సత్తమం ధనం.

‘‘యస్స ¶ ¶ ఏతే ధనా అత్థి, ఇత్థియా పురిసస్స వా;

‘అదలిద్దో’తి తం ఆహు, అమోఘం తస్స జీవిత’’న్తి. (అ. ని. ౭.౫-౬) –

ఇమాని మే సత్తవిధఅరియధనాని సన్తి, యేసఞ్హి ఇమాని సత్త ధనాని సన్తి, న తే బుద్ధేహి వా పచ్చేకబుద్ధేహి వా ‘‘దలిద్దా’’తి ¶ వుచ్చన్తీతి. సక్కో తస్స కథం సుత్వా తం అన్తరామగ్గే ఓహాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా సబ్బం తం వచనపటివచనం ఆరోచేసి. అథ నం భగవా ఆహ – ‘‘న ఖో, సక్క, సక్కా తాదిసానం సతేనపి సహస్సేనపి సుప్పబుద్ధకుట్ఠిం ‘బుద్ధో న బుద్ధో’తి వా, ‘ధమ్మో న ధమ్మో’తి వా, ‘సఙ్ఘో న సఙ్ఘో’తి వా కథాపేతు’’న్తి. సుప్పబుద్ధోపి ఖో కుట్ఠి సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారా కతపటిసన్థారో సమ్మోదమానో అత్తనా పటిలద్ధగుణం ఆరోచేత్వా వుట్ఠాయాసనా పక్కామి. అథ నం అచిరపక్కన్తం గావీ తరుణవచ్ఛా జీవితా వోరోపేసి.

సా కిర ఏకా యక్ఖినీ పుక్కుసాతికులపుత్తం, బాహియం దారుచీరియం, తమ్బదాఠికచోరఘాతకం, సుప్పబుద్ధకుట్ఠిన్తి ఇమేసం చతున్నం జనానం అనేకసతే అత్తభావే గావీ హుత్వా జీవితా వోరోపేసి. తే కిర అతీతే చత్తారో సేట్ఠిపుత్తా హుత్వా ఏకం నగరసోభినిం గణికం ఉయ్యానం నేత్వా దివసం సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా సాయన్హసమయే ఏవం సమ్మన్తయింసు – ‘‘ఇమస్మిం ఠానే అఞ్ఞో నత్థి, ఇమిస్సా అమ్హేహి దిన్నం కహాపణసహస్సఞ్చ సబ్బఞ్చ పసాధనభణ్డం గహేత్వా ఇమం మారేత్వా గచ్ఛామా’’తి. సా తేసం కథం సుత్వా ‘‘ఇమే నిల్లజ్జా, మయా సద్ధిం అభిరమిత్వా ఇదాని మం మారేతుకామా, జానిస్సామి నేసం కత్తబ్బయుత్తక’’న్తి తేహి మారియమానా ¶ ‘‘అహం యక్ఖినీ హుత్వా యథా మం ఏతే మారేన్తి, ఏవమేవ తే మారేతుం సమత్థా భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. తస్స నిస్సన్దేన ఇమే మారేసి. సమ్బహులా భిక్ఖూ తస్స కాలకిరియం భగవతో ఆరోచేత్వా ‘‘తస్స కా గతి, కేన చ కారణేన కుట్ఠిభావం పత్తో’’తి పుచ్ఛింసు. సత్థా సోతాపత్తిఫలం పత్వా తస్స తావతింసభవనే ఉప్పన్నభావఞ్చ తగరసిఖిపచ్చేకబుద్ధం దిస్వా నిట్ఠుభిత్వా అపసబ్యం కత్వా దీఘరత్తం నిరయే పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన ఇదాని కుట్ఠిభావప్పత్తిఞ్చ బ్యాకరిత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇమే సత్తా అత్తనావ ¶ అత్తనో కటుకవిపాకకమ్మం కరోన్తా విచరన్తీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ఉత్తరి ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౬.

‘‘చరన్తి బాలా దుమ్మేధా, అమిత్తేనేవ అత్తనా;

కరోన్తా పాపకం కమ్మం, యం హోతి కటుకప్ఫల’’న్తి.

తత్థ ¶ చరన్తీతి చతూహి ఇరియాపథేహి అకుసలమేవ కరోన్తా విచరన్తి. బాలాతి ఇధలోకత్థఞ్చ పరలోకత్థఞ్చ అజానన్తా ఇధ బాలా నామ. దుమ్మేధాతి దుప్పఞ్ఞా. అమిత్తేనేవ ¶ అత్తనాతి అత్తనా అమిత్తభూతేన వియ వేరినా హుత్వా. కటుకప్ఫలన్తి తిఖిణఫలం దుక్ఖఫలన్తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సుప్పబుద్ధకుట్ఠివత్థు సత్తమం.

౮. కస్సకవత్థు

న తం కమ్మం కతం సాధూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం కస్సకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సావత్థితో అవిదూరే ఏకం ఖేత్తం కసతి. చోరా ఉదకనిద్ధమనేన నగరం పవిసిత్వా ఏకస్మిం అడ్ఢకులే ఉమఙ్గం భిన్దిత్వా బహుం హిరఞ్ఞసువణ్ణం గహేత్వా ఉదకనిద్ధమనేనేవ నిక్ఖమింసు. ఏకో చోరో తే వఞ్చేత్వా ఏకం సహస్సత్థవికం ఓవట్టికాయ కత్వా తం ఖేత్తం గన్త్వా తేహి సద్ధిం భణ్డం భాజేత్వా ఆదాయ గచ్ఛన్తో ఓవట్టికతో పతమానం సహస్సత్థవికం న సల్లక్ఖేసి. తం దివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో తం కస్సకం అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తోపవిట్ఠం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారయమానో ఇదం అద్దస – ‘‘అయం కస్సకో పాతోవ కసితుం గమిస్సతి, భణ్డసామికా చోరానం అనుపదం గన్త్వా ఓవట్టికతో పతమానం సహస్సత్థవికం దిస్వా ఏతం గణ్హిస్సన్తి, మం ఠపేత్వా తస్స అఞ్ఞో సక్ఖీ నామ ¶ న భవిస్సతి, సోతాపత్తిమగ్గస్స ఉపనిస్సయోపిస్స అత్థి, తత్థ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి. సోపి కస్సకో పాతోవ కసితుం గతో. సత్థా ఆనన్దత్థేరేన పచ్ఛాసమణేన తత్థ అగమాసి. కస్సకో సత్థారం దిస్వా గన్త్వా భగవన్తం ¶ వన్దిత్వా పున కసితుం ఆరభి. సత్థా తేన సద్ధిం కిఞ్చి అవత్వావ సహస్సత్థవికాయ పతితట్ఠానం గన్త్వా తం దిస్వా ఆనన్దత్థేరం ఆహ – ‘‘పస్స, ఆనన్ద, ఆసీవిసో’’తి. ‘‘పస్సామి, భన్తే, ఘోరవిసో’’తి.

కస్సకో తం కథం సుత్వా ‘‘మమ వేలాయ వా అవేలాయ వా విచరణట్ఠానమేతం, ఆసీవిసో కిరేత్థ అత్థీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థరి ఏత్తకం వత్వా పక్కన్తే ‘‘మారేస్సామి న’’న్తి పతోదలట్ఠిం ఆదాయ గతో సహస్సభణ్డికం దిస్వా ‘‘ఇమం సన్ధాయ సత్థారా కథితం భవిస్సతీ’’తి తం ఆదాయ ¶ నివత్తో, అబ్యత్తతాయ ఏకమన్తే ఠపేత్వా పంసునా పటిచ్ఛాదేత్వా పున కసితుం ఆరభి. మనుస్సా చ విభాతాయ రత్తియా గేహే చోరేహి కతకమ్మం దిస్వా పదానుపదం గచ్ఛన్తా తం ఖేత్తం గన్త్వా తత్థ చోరేహి భణ్డస్స భాజితట్ఠానం దిస్వా కస్సకస్స పదవలఞ్జం అద్దసంసు. తే తస్స పదానుసారేన గన్త్వా థవికాయ ఠపితట్ఠానం దిస్వా పంసుం వియూహిత్వా థవికం ఆదాయ ‘‘త్వం గేహం విలుమ్పిత్వా ఖేత్తం కసమానో వియ విచరసీ’’తి తజ్జేత్వా పోథేత్వా నేత్వా రఞ్ఞో దస్సయింసు. రాజా తం పవత్తిం సుత్వా ¶ తస్స వధం ఆణాపేసి. రాజపురిసా తం పచ్ఛాబాహం బన్ధిత్వా కసాహి తాళేన్తా ఆఘాతనం నయింసు. సో కసాహి తాళియమానో అఞ్ఞం కిఞ్చి అవత్వా ‘‘పస్సానన్ద, ఆసీవిసోతి, పస్సామి భగవా ఘోరవిసో’’తి వదన్తో గచ్ఛతి. అథ నం రాజపురిసా ‘‘త్వం సత్థు చేవ ఆనన్దత్థేరస్స చ కథం కథేసి, కిం నామేత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా – ‘‘రాజానం దట్ఠుం లభమానో కథేస్సామీ’’తి వుత్తే రఞ్ఞో సన్తికం నేత్వా రఞ్ఞో తం పవత్తిం కథయింసు. అథ నం రాజా ‘‘కస్మా ఏవం కథేసీ’’తి పుచ్ఛి. సో ‘‘నాహం, దేవ, చోరో’’తి వత్వా కసనత్థాయ నిక్ఖన్తకాలతో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆచిక్ఖి. రాజా తస్స కథం సుత్వా ‘‘అయం భణే లోకే అగ్గపుగ్గలం సత్థారం సక్ఖిం అపదిసతి, న యుత్తం ఏతస్స దోసం ఆరోపేతుం, అహమేత్థ కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి తం ఆదాయ సాయన్హసమయే సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘భగవా కచ్చి తుమ్హే ఆనన్దత్థేరేన సద్ధిం ఏతస్స కస్సకస్స కసనట్ఠానం గతా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘కిం వో తత్థ దిట్ఠ’’న్తి? ‘‘సహస్సత్థవికా, మహారాజా’’తి. ‘‘దిస్వా కిం అవోచుత్థా’’తి? ‘‘ఇదం నామ, మహారాజా’’తి. ‘‘భన్తే, సచాయం పురిసో తుమ్హాదిసం అపదిసం నాకరిస్స, న జీవితం అలభిస్స, తుమ్హేహి పన కథితకథం ¶ కథేత్వా తేన జీవితం లద్ధ’’న్తి. తం సుత్వా సత్థా ‘‘ఆమ, మహారాజ, అహమ్పి ఏత్తకమేవ వత్వా గతో, పణ్డితేన నామ యం కమ్మం కత్వా పచ్ఛానుతప్పం ¶ హోతి, తం న కత్తబ్బ’’న్తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౭.

‘‘న తం కమ్మం కతం సాధు, యం కత్వా అనుతప్పతి;

యస్స అస్సుముఖో రోదం, విపాకం పటిసేవతీ’’తి.

తత్థ న తం కమ్మన్తి యం నిరయాదీసు నిబ్బత్తనసమత్థం దుక్ఖుద్రయం కమ్మం కత్వా అనుస్సరన్తో అనుస్సరితానుస్సరితక్ఖణే అనుతప్పతి అనుసోచతి, తం కతం న సాధు న సున్దరం నిరత్థకం. యస్స అస్సుముఖోతి యస్స అస్సూహి తిన్తముఖో రోదన్తో విపాకం అనుభోతీతి.

దేసనావసానే ¶ కస్సకో ఉపాసకో సోతాపత్తిఫలం పత్తో, సమ్పత్తభిక్ఖూపి సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కస్సకవత్థు అట్ఠమం.

౯. సుమనమాలాకారవత్థు

తఞ్చ కమ్మం కతం సాధూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సుమనం నామ మాలాకారం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర దేవసికం బిమ్బిసారరాజానం పాతోవ అట్ఠహి సుమనపుప్ఫనాళీహి ఉపట్ఠహన్తో అట్ఠ కహాపణే లభతి. అథేకదివసం తస్మిం పుప్ఫాని గహేత్వా నగరం పవిట్ఠమత్తే భగవా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఛబ్బణ్ణరంసియో విస్సజ్జేత్వా మహతా బుద్ధానుభావేన మహతియా బుద్ధలీళాయ నగరం పిణ్డాయ పావిసి. భగవా హి ఏకదా ఛబ్బణ్ణరంసియో చీవరేన పటిచ్ఛాదేత్వా అఞ్ఞతరో పిణ్డపాతికో వియ చరతి తింసయోజనమగ్గం అఙ్గులిమాలస్స పచ్చుగ్గమనం గచ్ఛన్తో వియ, ఏకదా ఛబ్బణ్ణరంసియో విస్సజ్జేత్వా కపిలవత్థుప్పవేసనాదీసు వియ. తస్మిమ్పి దివసే సరీరతో ఛబ్బణ్ణరంసియో విస్సజ్జేన్తో మహన్తేన బుద్ధానుభావేన మహతియా బుద్ధలీళాయ రాజగహం పావిసి. మాలాకారో భగవతో రతనగ్ఘియసదిసం అత్తభావం దిస్వా ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణఅసీతానుబ్యఞ్జనసరీరసోభగ్గం ¶ ఓలోకేత్వా పసన్నచిత్తో ‘‘కిం ను ఖో సత్థు అధికారం కరోమీ’’తి చిన్తేత్వా అఞ్ఞం అపస్సన్తో ‘‘ఇమేహి పుప్ఫేహి భగవన్తం పూజేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పున చిన్తేసి – ‘‘ఇమాని రఞ్ఞో నిబద్ధం ఉపట్ఠానపుప్ఫాని, రాజా ఇమాని అలభన్తో మం బన్ధాపేయ్య వా ఘాతాపేయ్య వా రట్ఠతో వా పబ్బాజేయ్య, కిం ను ఖో కరోమీ’’తి? అథస్స ఏతదహోసి ‘‘రాజా మం ఘాతేతు వా బన్ధాపేతు వా రట్ఠతో పబ్బాజేతు వా, సో హి మయ్హం దదమానోపి ఇమస్మిం అత్తభావే జీవితమత్తం ధనం దదేయ్య, సత్థుపూజా పన మే అనేకాసు కప్పకోటీసు అలం హితాయ చేవ సుఖాయ చా’’తి అత్తనో ¶ జీవితం తథాగతస్స పరిచ్చజి.

సో ‘‘యావ మే పసన్నం చిత్తం న పతికుటతి, తం తావదేవ పూజం కరిస్సామీ’’తి హట్ఠతుట్ఠో ఉదగ్గుదగ్గో సత్థారం పూజేసి. కథం? పఠమం తావ ద్వేవ పుప్ఫముట్ఠియో తథాగతస్స ఉపరి ఖిపి, తా ఉపరిమత్థకే వితానం హుత్వా అట్ఠంసు. అపరా ద్వే ముట్ఠియో ఖిపి, తా దక్ఖిణహత్థపస్సేన మాలాపటచ్ఛన్నేన ¶ ఓతరిత్వా అట్ఠంసు. అపరా ద్వే ముట్ఠియో ఖిపి, తా పిట్ఠిపస్సేన ఓతరిత్వా తథేవ అట్ఠంసు. అపరా ద్వే ముట్ఠియో ఖిపి, తా వామహత్థపస్సేన ఓతరిత్వా తథేవ అట్ఠంసు. ఏవం అట్ఠ నాళియో అట్ఠ ముట్ఠియో హుత్వా చతూసు ఠానేసు తథాగతం పరిక్ఖిపింసు. పురతో గమనద్వారమత్తమేవ అహోసి. పుప్ఫానం వణ్టాని అన్తో అహేసుం, పత్తాని బహిముఖాని. భగవా రజతపత్తపరిక్ఖిత్తో వియ హుత్వా పాయాసి. పుప్ఫాని అచిత్తకానిపి సచిత్తకం నిస్సాయ సచిత్తకాని వియ అభిజ్జిత్వా అపతిత్వా సత్థారా సద్ధింయేవ గచ్ఛన్తి, ఠితఠితట్ఠానే తిట్ఠన్తి. సత్థు సరీరతో సతసహస్సవిజ్జులతా వియ రంసియో నిక్ఖమింసు. పురతో చ పచ్ఛతో చ దక్ఖిణతో చ వామతో చ సీసమత్థకతో చ నిరన్తరం నిక్ఖన్తరంసీసు ఏకాపి సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ అపలాయిత్వా సబ్బాపి సత్థారం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా తరుణతాలక్ఖన్ధప్పమాణా ¶ హుత్వా పురతో ఏవ ధావన్తి. సకలనగరం సఙ్ఖుభి. అన్తోనగరే నవ కోటియో, బహినగరే నవ కోటియోతి అట్ఠారససు కోటీసు ఏకోపి పురిసో వా ఇత్థీ వా భిక్ఖం గహేత్వా అనిక్ఖన్తో నామ నత్థి. మహాజనో సీహనాదం నదన్తో చేలుక్ఖేపసహస్సాని కరోన్తో సత్థు పురతోవ గచ్ఛతి. సత్థాపి మాలాకారస్స గుణం పాకటం కాతుం తిగావుతప్పమాణే నగరే భేరిచరణమగ్గేనేవ ¶ అచరి. మాలాకారస్స సకలసరీరం పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా పరిపూరి.

సో థోకఞ్ఞేవ తథాగతేన సద్ధిం చరిత్వా మనోసిలారసే నిముగ్గో వియ బుద్ధరస్మీనం అన్తో పవిట్ఠో సత్థారం థోమేత్వా వన్దిత్వా తుచ్ఛపచ్ఛిమేవ గహేత్వా గేహం అగమాసి. అథ నం భరియా పుచ్ఛి ‘‘కహం పుప్ఫానీ’’తి? ‘‘సత్థా మే పూజితో’’తి. ‘‘రఞ్ఞో దాని కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘రాజా మం ఘాతేతు వా రట్ఠతో వా నీహరతు, అహం జీవితం పరిచ్చజిత్వా సత్థారం పూజేసిం, సబ్బపుప్ఫాని అట్ఠ ముట్ఠియోవ అహేసుం, ఏవరూపా నామ పూజా జాతా. మహాజనో ఉక్కుట్ఠిసహస్సాని కరోన్తో సత్థారా సద్ధిం చరతి, యో ఏస మహాజనస్స ఉక్కుట్ఠిసద్దో, తస్మిం ఠానే ఏసో’’తి. అథస్స భరియా అన్ధబాలతాయ ఏవరూపే పాటిహారియే ¶ పసాదం నామ అజనేత్వా తం అక్కోసిత్వా పరిభాసిత్వా ‘‘రాజానో నామ చణ్డా, సకిం కుద్ధా హత్థపాదాదిచ్ఛేదనేన బహుమ్పి అనత్థం కరోన్తి, తయా కతకమ్మేన మయ్హమ్పి అనత్థో సియా’’తి పుత్తే ఆదాయ రాజకులం గన్త్వా రఞ్ఞా పక్కోసిత్వా ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛితా ఆహ – ‘‘మమ సామికో తుమ్హాకం ఉపట్ఠానపుప్ఫేహి సత్థారం పూజేత్వా తుచ్ఛహత్థో ఘరం ఆగన్త్వా ‘కహం పుప్ఫానీ’తి మయా పుట్ఠో ఇదం నామ వదేసి, అహం తం పరిభాసిత్వా ‘రాజానో నామ చణ్డా, సకిం కుద్ధా హత్థపాదాదిచ్ఛేదనేన బహుమ్పి అనత్థం కరోన్తి, తయా కతకమ్మేన మయ్హమ్పి అనత్థో సియా’తి తం ఛడ్డేత్వా ఇధాగతా, తేన కతం కమ్మం సుకతం వా హోతు, దుక్కటం వా, తస్సేవేతం, మయా తస్స ఛడ్డితభావం జానాహి, దేవా’’తి. రాజా పఠమదస్సనేనేవ సోతాపత్తిఫలం పత్తో సద్ధో పసన్నో అరియసావకో చిన్తేసి ¶ – ‘‘అహో అయం ఇత్థీ అన్ధబాలా, ఏవరూపే గుణే పసాదం న ఉప్పాదేసీ’’తి. సో కుద్ధో వియ హుత్వా, ‘‘అమ్మ, కిం వదేసి, మయ్హం ఉపట్ఠానపుప్ఫేహి తేన పూజా కతా’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘భద్దకం తే కతం తం ఛడ్డేన్తియా, మమ పుప్ఫేహి పూజాకారస్స అహం కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి తం ఉయ్యోజేత్వా వేగేన సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా సత్థారా ¶ సద్ధింయేవ విచరి.

సత్థా రఞ్ఞో చిత్తప్పసాదం ఞత్వా భేరిచరణవీథియా నగరం చరిత్వా రఞ్ఞో ఘరద్వారం అగమాసి. రాజా పత్తం గహేత్వా సత్థారం గేహం పవేసేతుకామో అహోసి. సత్థా పన రాజఙ్గణేయేవ నిసీదనాకారం దస్సేసి ¶ . రాజా తం ఞత్వా ‘‘సీఘం మణ్డపం కరోథా’’తి తఙ్ఖణఞ్ఞేవ మణ్డపం కారాపేసి. నిసీది సత్థా సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన. కస్మా పన సత్థా రాజగేహం న పావిసి?

ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సచాహం అన్తో పవిసిత్వా నిసీదేయ్యం, మహాజనో మం దట్ఠుం న లభేయ్య, మాలాకారస్స గుణో పాకటో న భవేయ్య, రాజఙ్గణే పన మం నిసిన్నం మహాజనో దట్ఠుం లభిస్సతి, మాలాకారస్స గుణో పాకటో భవిస్సతీ’’తి. గుణవన్తానఞ్హి గుణం బుద్ధా ఏవ పాకటం కాతుం సక్కోన్తి, అవసేసజనో గుణవన్తానం గుణం కథేన్తో మచ్ఛరాయతి. చత్తారో పుప్ఫపటా చతుద్దిసం అట్ఠంసు. మహాజనో సత్థారం పరివారేసి. రాజా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పణీతేనాహారేన పరివిసి. సత్థా భత్తకిచ్చావసానే అనుమోదనం కత్వా పురిమనయేనేవ చతూహి పుప్ఫపటేహి పరిక్ఖిత్తో సీహనాదం నదన్తో మహాజనేన పరివుతో విహారం అగమాసి. రాజా సత్థారం అనుగన్త్వా నివత్తో మాలాకారం పక్కోసాపేత్వా ‘‘మమ ఆహరితపుప్ఫేహి కిన్తి కత్వా సత్థారం పూజేసీ’’తి పుచ్ఛి. మాలాకారో ‘‘రాజా మం ఘాతేతు వా రట్ఠతో వా పబ్బాజేతూతి జీవితం పరిచ్చజిత్వా పూజేసిం దేవా’’తి ఆహ. రాజా ‘‘త్వం మహాపురిసో నామా’’తి వత్వా అట్ఠ హత్థీ చ అస్సే చ దాసే చ దాసియో ¶ చ మహాపసాధనాని చ అట్ఠ కహాపణసహస్సాని చ రాజకులతో నీహరిత్వా సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితా అట్ఠ నారియో చ అట్ఠ గామవరే చాతి ఇదం సబ్బట్ఠకం నామ దానం అదాసి.

ఆనన్దత్థేరో చిన్తేసి – ‘‘అజ్జ పాతోవ పట్ఠాయ సీహనాదసహస్సాని చేవ చేలుక్ఖేపసహస్సాని చ పవత్తన్తి, కో ను ఖో మాలాకారస్స విపాకో’’తి? సో సత్థారం పుచ్ఛి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘ఆనన్ద, ఇమినా మాలాకారేన అప్పమత్తకం కమ్మం కత’’న్తి మా సల్లక్ఖేసి, అయఞ్హి మయ్హం జీవితం పరిచ్చజిత్వా పూజం అకాసి. సో ఏవం మయి చిత్తం పసాదేత్వా –

‘‘కప్పానం ¶ సతసహస్సం, దుగ్గతిం న గమిస్సతి;

ఠత్వా దేవమనుస్సేసు, ఫలం ఏతస్స కమ్మునో;

పచ్ఛా పచ్చేకసమ్బుద్ధో, సుమనో నామ భవిస్సతీ’’తి. –

ఆహ. సత్థు పన విహారం గన్త్వా గన్ధకుటిపవిసనకాలే తాని పుప్ఫాని ద్వారకోట్ఠకే పతింసు. సాయన్హసమయే భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ¶ – ‘‘అహో అచ్ఛరియం మాలాకారస్స కమ్మం, ధరమానకబుద్ధస్స జీవితం పరిచ్చజిత్వా పుప్ఫపూజం కత్వా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ సబ్బట్ఠకం నామ లభతీ’’తి. సత్థా గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా తిణ్ణం గమనానం అఞ్ఞతరేన గమనేన ధమ్మసభం ¶ గన్త్వా బుద్ధాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, యస్స కమ్మస్స కతత్తా పచ్ఛానుతప్పం న హోతి, అనుస్సరితానుస్సరితక్ఖణే సోమనస్సమేవ ఉప్పజ్జతి, ఏవరూపం కమ్మం కత్తబ్బమేవా’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౮.

‘‘తఞ్చ కమ్మం కతం సాధు, యం కత్వా నానుతప్పతి;

యస్స పతీతో సుమనో, విపాకం పటిసేవతీ’’తి.

తత్థ యం కత్వాతి యం దేవమనుస్ససమ్పత్తీనఞ్చేవ నిబ్బానసమ్పత్తియా చ నిబ్బత్తనసమత్థం సుఖుద్రయం కమ్మం కత్వా నానుతప్పతి, అథ ఖో దిట్ఠధమ్మేయేవ అనుస్సరితానుస్సరితక్ఖణేయేవ పీతివేగేన పతీతో సోమనస్సవేగేన చ సుమనో హుత్వా ఆయతిం పీతిసోమనస్సజాతో హుత్వా విపాకం పటిసేవతి, తం కమ్మం కతం సాధు భద్దకన్తి.

దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

సుమనమాలాకారవత్థు నవమం.

౧౦. ఉప్పలవణ్ణత్థేరీవత్థు

మధువా ¶ మఞ్ఞతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉప్పలవణ్ణత్థేరిం ఆరబ్భ కథేసి.

సా ¶ కిర పదుముత్తరబుద్ధస్స పాదమూలే పత్థనం పట్ఠపేత్వా కప్పసతసహస్సం పుఞ్ఞాని కురుమానా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తీ ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే దేవలోకతో చవిత్వా సావత్థియం సేట్ఠికులే పటిసన్ధిం గణ్హి. నీలుప్పలగబ్భసమానవణ్ణతాయ చస్సా ఉప్పలవణ్ణాత్వేవ నామం అకంసు. అథస్సా వయప్పత్తకాలే సకలజమ్బుదీపే రాజానో చ సేట్ఠినో చ సేట్ఠిస్స సన్తికం సాసనం పహిణింసు – ‘‘ధీతరం అమ్హాకం దేతూ’’తి ¶ . అపహిణన్తో నామ నాహోసి. తతో సేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘అహం సబ్బేసం మనం గహేతుం న సక్ఖిస్సామి, ఉపాయం పనేకం కరిస్సామీ’’తి ధీతరం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అమ్మ, పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి ఆహ. తస్సా పచ్ఛిమభవికత్తా తం వచనం సీసే ఆసిత్తం సతపాకతేలం వియ అహోసి. తస్మా పితరం ‘‘పబ్బజిస్సామి, తాతా’’తి ఆహ. సో తస్సా మహన్తం సక్కారం కత్వా భిక్ఖునీఉపస్సయం నేత్వా పబ్బాజేసి ¶ . తస్సా అచిరపబ్బజితాయ ఏవ ఉపోసథాగారే కాలవారో పాపుణి. సా దీపం జాలేత్వా ఉపోసథాగారం సమ్మజ్జిత్వా దీపసిఖాయ నిమిత్తం గణ్హిత్వా ఠితావ పునప్పునం ఓలోకయమానా తేజోకసిణారమ్మణం ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తమేవ పాదకం కత్వా అరహత్తం పాపుణి సద్ధిం పటిసమ్భిదాహి చేవ అభిఞ్ఞాహి చ.

సా అపరేన సమయేన జనపదచారికం చరిత్వా పచ్చాగన్త్వా అన్ధవనం పావిసి. తదా భిక్ఖునీనం అరఞ్ఞవాసో అప్పటిక్ఖిత్తో హోతి. అథస్సా తత్థ కుటికం కత్వా మఞ్చకం పఞ్ఞాపేత్వా సాణియా పరిక్ఖిపింసు. సా సావత్థియం పిణ్డాయ పవిసిత్వా నిక్ఖమి. మాతులపుత్తో పనస్సా నన్దమాణవో నామ గిహికాలతో పట్ఠాయ పటిబద్ధచిత్తో. సో తస్సా ఆగతభావం సుత్వా థేరియా ఆగమనతో పురేతరమేవ అన్ధవనం గన్త్వా తం కుటికం పవిసిత్వా హేట్ఠామఞ్చకే నిలీనో థేరియా ఆగన్త్వా కుటికం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ మఞ్చకే నిసిన్నమత్తాయ బహి ఆతపతో ఆగతత్తా చక్ఖుపథే అన్ధకారే అవిగతేయేవ హేట్ఠామఞ్చకతో నిక్ఖమిత్వా మఞ్చకం అభిరుయ్హ ‘‘మా నస్సి బాల, మా నస్సి బాలా’’తి థేరియా వారియమానోయేవ అభిభవిత్వా అత్తనా పత్థితకమ్మం కత్వా పాయాసి. అథస్స అగుణం ధారేతుం అసక్కోన్తీ ¶ వియ మహాపథవీ ద్వేధా భిజ్జి. సో పథవిం పవిట్ఠో గన్త్వా మహాఅవీచిమ్హి ఏవ నిబ్బత్తి. థేరీపి తమత్థం భిక్ఖునీనం ఆరోచేసి. భిక్ఖునియో భిక్ఖూనం ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. భిక్ఖూ భగవతో ఆరోచయింసు. తం సుత్వా సత్థా భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖుభిక్ఖూనీ ఉపాసకఉపాసికాసు యో కోచి బాలో పాపకమ్మం కరోన్తో మధుసక్ఖరాదీసు కిఞ్చి దేవ మధురరసం ఖాదమానో పురిసో వియ తుట్ఠహట్ఠో ఉదగ్గుదగ్గో వియ కరోతీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౬౯.

‘‘మధువా ¶ ¶ మఞ్ఞతి బాలో, యావ పాపం న పచ్చతి;

యదా చ పచ్చతి పాపం, బాలో దుక్ఖం నిగచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ మధువాతి బాలస్స హి పాపం అకుసలకమ్మం కరోన్తస్స తం కమ్మం మధు వియ మధురరసం వియ ఇట్ఠం కన్తం మనాపం వియ ఉపట్ఠాతి. ఇతి నం సో మధుంవ మఞ్ఞతి. యావాతి యత్తకం కాలం. పాపం న పచ్చతీతి దిట్ఠధమ్మే వా సమ్పరాయే వా విపాకం న దేతి, తావ నం ఏవం మఞ్ఞతి. యదా చాతి యదా పనస్స దిట్ఠధమ్మే వా వివిధా కమ్మకారణా కయిరమానస్స, సమ్పరాయే వా నిరయాదీసు మహాదుక్ఖం అనుభవన్తస్స తం పాపం పచ్చతి, అథ సో బాలో దుక్ఖం నిగచ్ఛతి విన్దతి పటిలభతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు.

అపరేన ¶ పన సమయేన ధమ్మసభాయం మహాజనో కథం సముట్ఠాపేసి ‘‘ఖీణాసవాపి మఞ్ఞే కామసుఖం సాదియన్తి, కామం సేవన్తి, కిం న సేవిస్సన్తి, న హి ఏతే కోళాపరుక్ఖా, న చ వమ్మికా అల్లమంససరీరావ, తస్మా ఏతేపి కామసుఖం సాదియన్తి, కామం సేవన్తీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఖీణాసవా కామసుఖం సాదియన్తి, న కామం సేవన్తి. యథా హి పదుమపత్తే పతితం ఉదకబిన్దు, న విలిమ్పతి, న సణ్ఠాతి, వినివత్తేత్వా పతతేవ, యథా చ ఆరగ్గే సాసపో న విలిమ్పతి, న సణ్ఠాతి, వినివత్తేత్వా పతతేవ, ఏవం ఖీణాసవస్స చిత్తే దువిధోపి కామో న విలిమ్పతి, న సణ్ఠాతీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం బ్రాహ్మణవగ్గే గాథమాహ –

‘‘వారి పోక్ఖరపత్తేవ, ఆరగ్గేరివ సాసపో;

యో న లిమ్పతి కామేసు, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౪౦౧);

ఇమిస్సా అత్థో బ్రాహ్మణవగ్గేయేవ ఆవి భవిస్సతి. సత్థా పన రాజానం పసేనదికోసలం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘మహారాజ, ఇమస్మిం సాసనే యథేవ కులపుత్తా, ఏవం కులధీతరోపి మహన్తం ఞాతిగణఞ్చ భోగక్ఖన్ధఞ్చ ¶ పహాయ పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తి. తా ఏవం విహరమానా రాగరత్తా పాపపుగ్గలా ఓమానాతిమానవసేన విహేఠేన్తిపి, బ్రహ్మచరియన్తరాయమ్పి పాపేన్తి, తస్మా భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స అన్తోనగరే వసనట్ఠానం కాతుం ¶ వట్టతీ’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా నగరస్స ¶ ఏకపస్సే భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స వసనట్ఠానం కారాపేసి. తతో పట్ఠాయ భిక్ఖునియో అన్తోగామేయేవ వసన్తీతి.

ఉప్పలవణ్ణత్థేరీవత్థు దసమం.

౧౧. జమ్బుకత్థేరవత్థు

మాసే మాసేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో జమ్బుకం ఆజీవకం ఆరబ్భ కథేసి.

అతీతే కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే గామవాసీ ఏకో కుటుమ్బికో ఏకస్స థేరస్స విహారం కత్వా తం తత్థ విహరన్తం చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహి. థేరో తస్స గేహే నిబద్ధం భుఞ్జతి. అథేకో ఖీణాసవో భిక్ఖు దివా పిణ్డాయ చరన్తో తస్స గేహద్వారం పాపుణి. కుటుమ్బికో తం దిస్వా తస్స ఇరియాపథే పసన్నో గేహం పవేసేత్వా సక్కచ్చం పణీతేన భోజనేన పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం సాటకం రజిత్వా నివాసేయ్యాథా’’తి మహన్తం సాటకం దత్వా, ‘‘భన్తే, కేసా ¶ వో దీఘా, తుమ్హాకం కేసోరోపనత్థాయ న్హాపితం ఆనేస్సామి, సయనత్థాయ చ వో మఞ్చకం గాహాపేత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి ఆహ. నిబద్ధం గేహే భుఞ్జన్తో కులూపకో భిక్ఖు తం తస్స సక్కారం దిస్వా చిత్తం పసాదేతుం నాసక్ఖి, ‘‘అయం తం ముహుత్తం దిట్ఠకస్స ఏవరూపం సక్కారం కరోతి, నిబద్ధం గేహే భుఞ్జన్తస్స పన మయ్హం న కరోతీ’’తి చిన్తేత్వా విహారం అగమాసి. ఇతరోపి తేనేవ సద్ధిం గన్త్వా కుటుమ్బికేన దిన్నసాటకం రజిత్వా నివాసేసి. కుటమ్బికోపి న్హాపితం ఆదాయ గన్త్వా థేరస్స కేసే ఓహారాపేత్వా మఞ్చకం అత్థరాపేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమస్మింయేవ మఞ్చకే సయథా’’తి వత్వా ద్వేపి థేరే స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా పక్కామి.

నేవాసికో తస్స తం సక్కారం కయిరమానం అధివాసేతుం నాసక్ఖి. అథస్స సో సాయం థేరస్స నిపన్నట్ఠానం గన్త్వా చతూహాకారేహి థేరం అక్కోసి, ‘‘ఆవుసో, ఆగన్తుక కుటుమ్బికస్స తే గేహే భత్తం భుఞ్జనతో వరతరం మీళ్హం ఖాదితుం, కుటుమ్బికేన ఆనీతన్హాపితేన కేసోహారాపనతో వరతరం తాలట్ఠికేన కేసే లుఞ్చాపేతుం. కుటుమ్బికేన దిన్నసాటకనివాసనతో వరతరం నగ్గేన విచరితుం, కుటుమ్బికేన ఆభతమఞ్చకే నిపజ్జనతో వరతరం ¶ భూమియం నిపజ్జితు’’న్తి. థేరోపి ‘‘మా ఏస బాలో మం నిస్సాయ నస్సీ’’తి నిమన్తనం అనాదియిత్వా పాతోవ ఉట్ఠాయ యథాసుఖం అగమాసి ¶ . నేవాసికోపి పాతోవ విహారే కత్తబ్బవత్తం కత్వా భిక్ఖాచారవేలాయ ¶ ‘‘ఇదానిపి ఆగన్తుకో నిద్దాయతి, ఘణ్డికసద్దేన పబుజ్ఝేయ్యా’’తి సఞ్ఞాయ నఖపిట్ఠేనేవ ఘణ్డిం పహరిత్వా గామం పిణ్డాయ పావిసి. కుటుమ్బికోపి సక్కారం కత్వా థేరానం ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తో నేవాసికం దిస్వా, ‘‘భన్తే, థేరో కుహి’’న్తి పుచ్ఛి. అథ నం నేవాసికో ‘‘మా, ఆవుసో, కిఞ్చి అవచ, తుయ్హం కులూపకో హియ్యో, తవ నిక్ఖన్తవేలాయ ఓవరకం పవిసిత్వా నిద్దం ఓక్కన్తో పాతోవ ఉట్ఠాయ మమ విహారసమ్మజ్జనసద్దమ్పి పానీయఘటపరిభోజనీయఘటేసు ఉదకసిఞ్చనసద్దమ్పి ఘణ్డికసద్దమ్పి కరోన్తస్స న జానాతీ’’తి ఆహ. కుటుమ్బికో చిన్తేసి – ‘‘తాదిసాయ ఇరియాపథసమ్పత్తియా సమన్నాగతస్స మే అయ్యస్స యావ ఇమమ్హా కాలా నిద్దాయనం నామ నత్థి, మం పన తస్స సక్కారం కరోన్తం దిస్వా అద్ధా ఇమినా భదన్తేన కిఞ్చి వుత్తం భవిస్సతీ’’తి. సో అత్తనో పణ్డితభావేన తం సక్కచ్చం భోజేత్వా తస్స పత్తం సాధుకం ధోవిత్వా నానగ్గరసభోజనస్స పూరేత్వా, ‘‘భన్తే, సచే మే అయ్యం పస్సేయ్యాథ, ఇమమస్స పిణ్డపాతం దదేయ్యాథా’’తి ఆహ.

ఇతరో తం గహేత్వావ చిన్తేసి – ‘‘సచే సో ఏవరూపం పిణ్డపాతం భుఞ్జిస్సతి, ఇమస్మింయేవ ఠానే పలుద్ధో భవిస్సతీ’’తి అన్తరామగ్గే తం పిణ్డపాతం ఛడ్డేత్వా థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తం తత్థ ఓలోకేన్తో న అద్దస. అథ నం ఏత్తకస్స కమ్మస్స కతత్తా వీసతివస్ససహస్సాని ¶ కతోపి సమణధమ్మో రక్ఖితుం నాసక్ఖి. ఆయుపరియోసానే పన కాలం కత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం మహాదుక్ఖం అనుభవిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహనగరే ఏకస్మిం బహ్వన్నపానే కులఘరే నిబ్బత్తి. సో పదసా గమనకాలతో పట్ఠాయ నేవ సయనే సయితుం, న భత్తం భుఞ్జితుం ఇచ్ఛతి, అత్తనో సరీరవలఞ్జమేవ ఖాదతి. ‘‘బాలతాయ అజానన్తో కరోతీ’’తి తం పోసయింసు. మహల్లకకాలేపి వత్థం నివాసేతుం న ఇచ్ఛతి, నగ్గోవ విచరతి, భూమియం సయతి, అత్తనో సరీరవలఞ్జమేవ ఖాదతి. అథస్స మాతాపితరో ‘‘నాయం కులఘరస్స అనుచ్ఛవికో, కేవలం అలజ్జనకో ఆజీవకానం ఏస అనుచ్ఛవికో’’తి తేసం సన్తికం నేత్వా ‘‘ఇమం దారకం పబ్బాజేథా’’తి అదంసు. అథ నం తే పబ్బాజేసుం. పబ్బాజేన్తా చ ¶ పన గలప్పమాణే ఆవాటే ఠపేత్వా ద్విన్నం అంసకూటానం ఉపరిం పదరాని దత్వా తేసం ఉపరి నిసీదిత్వా తాలట్ఠిఖణ్డేన కేసే లుఞ్చింసు. అథ నే తస్స మాతాపితరో స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా పక్కమింసు.

పునదివసే ఆజీవకా ‘‘ఏహి, గామం పవిసిస్సామా’’తి తం వదింసు. సో ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, అహం ఇధేవ భవిస్సామీ’’తి న ఇచ్ఛి. అథ నం పునప్పునం వత్వా అనిచ్ఛమానం ఓహాయ అగమంసు. సోపి తేసం గతభావం ఞత్వా వచ్చకుటియా పదరం వివరిత్వా ఓరుయ్హ ఉభోహి హత్థేహి ఆలోపం ¶ ఆలోపం కత్వా గూథం ఖాది ¶ . ఆజీవకా తస్స అన్తోగామతో ఆహారం పహిణింసు. తమ్పి న ఇచ్ఛి. పునప్పునం వుచ్చమానోపి ‘‘న మే ఇమినా అత్థో. లద్ధో మే ఆహారో’’తి ఆహ. ‘‘కహం లద్ధో’’తి? ‘‘ఇధేవ లద్ధో’’తి. ఏవం దుతియే తతియే చతుత్థేపి దివసే తేహి బహుమ్పి వుచ్చమానో ‘‘అహం ఇధేవ భవిస్సామీ’’తి గామం గన్తుం న ఇచ్ఛి. ఆజీవకా ‘‘అయం దివసే దివసే నేవ గామం పవిసితుం ఇచ్ఛతి, న అమ్హేహి పహితాహారం ఆహరితుం ఇచ్ఛతి, ‘ఇధేవ మే లద్ధో’తి వదతి, కిం ను ఖో కరోతి, పరిగ్గణ్హిస్సామ న’’న్తి గామం పవిసన్తా ఏకం ద్వే జనే తస్స పరిగ్గణ్హనత్థం ఓహాయ గమింసు. తే పచ్ఛతో గచ్ఛన్తా వియ హుత్వా నిలీయింసు. సోపి తేసం గతభావం ఞత్వా పురిమనయేనేవ వచ్చకుటిం ఓరుయ్హ గూథం ఖాది.

ఇతరే తస్స కిరియం దిస్వా ఆజీవకానం ఆరోచయింసు. తం సుత్వా ఆజీవకా ‘‘అహో భారియం కమ్మం, సచే సమణస్స గోతమస్స సావకా జానేయ్యుం, ‘ఆజీవకా గూథం ఖాదమానా విచరన్తీ’తి అమ్హాకం అకిత్తిం పకాసేయ్యుం, నాయం అమ్హాకం అనుచ్ఛవికో’’తి తం అత్తనో సన్తికా నీహరింసు. సో తేహి నీహరితో మహాజనస్స ఉచ్చారకరణట్ఠానే పత్థరితో ఏకో పిట్ఠిపాసాణో అత్థి. తస్మిం మహన్తం సోణ్డి, పిట్ఠిపాసాణం నిస్సాయ మహాజనస్స ఉచ్చారకరణట్ఠానం. సో తత్థ గన్త్వా రత్తిం గూథం ఖాదిత్వా మహాజనస్స సరీరవలఞ్జనత్థాయ ఆగమనకాలే ఏకేన హత్థేన పాసాణస్స ఏకం అన్తం ఓలుబ్భ ¶ ఏకం పాదం ఉక్ఖిపిత్వా జణ్ణుకే ఠపేత్వా ఉద్ధంవాతాభిముఖో ముఖం వివరిత్వా తిట్ఠతి. మహాజనో తం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, కస్మా అయ్యో ముఖం వివరిత్వా ఠితో’’తి పుచ్ఛతి. ‘‘అహం వాతభక్ఖో, అఞ్ఞో మే ఆహారో నత్థీ’’తి. అథ ‘‘కస్మా ఏకం పాదం జణ్ణుకే కత్వా ఠితోసి, భన్తే’’తి? ‘‘అహం ఉగ్గతపో ¶ ఘోరతపో, మయా ద్వీహి పాదేహి అక్కన్తా పథవీ కమ్పతి, తస్మా ఏకం పాదం ఉక్ఖిపిత్వా జణ్ణుకే ఠపేత్వా ఠితోమ్హి. అహఞ్హి రత్తిన్దివం ఠితకోవ వీతినామేమి, న నిసీదామి, న నిపజ్జామీ’’తి. మనుస్సా నామ యేభుయ్యేన వచనమత్తమేవ సద్దహన్తి, తస్మా ‘‘అహో అచ్ఛరియం, ఏవరూపాపి నామ తపస్సినో హోన్తి, న నో ఏవరూపా దిట్ఠపుబ్బా’’తి యేభుయ్యేన అఙ్గమగధవాసినో సఙ్ఖుభిత్వా ఉపసఙ్కమిత్వా మాసే మాసే మహన్తం సక్కారం అభిహరన్తి. సో ‘‘అహం వాతమేవ భక్ఖామి, న అఞ్ఞం ఆహారం. అఞ్ఞఞ్హి మే ఖాదన్తస్స తపో నస్సతీ’’తి తేహి అభిహటం న కిఞ్చి ఇచ్ఛతి. మనుస్సా ‘‘మా నో, భన్తే, నాసేథ, తుమ్హాదిసేన ఘోరతపేన పరిభోగే కతే అమ్హాకం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తతీ’’తి పునప్పునం యాచన్తి. తస్స అఞ్ఞో ఆహారో న రుచ్చతి. మహాజనస్స పన యాచనాయ పీళితో తేహి ఆభతాని సప్పిఫాణితాదీని కుసగ్గేన జివ్హగ్గే ఠపేత్వా ‘‘గచ్ఛథ, అలం ¶ వో ఏత్తకం హితాయ సుఖాయ చా’’తి ఉయ్యోజేసి. ఏవం సో పఞ్చపఞ్ఞాస వస్సాని నగ్గో గూథం ఖాదన్తో కేసే లుఞ్చన్తో భూమియం సయమానో వీతినామేసి.

బుద్ధానమ్పి ¶ ఖో పచ్చూసకాలే లోకవోలోకనం అవిజహితమేవ హోతి. తస్మా ఏకదివసం భగవతో పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తస్స అయం జమ్బుకాజీవకో ఞాణజాలస్స అన్తో పఞ్ఞాయి. సత్థా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఆవజ్జేత్వా తస్స సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తస్సూపనిస్సయం దిస్వా ‘‘అహం ఏతం ఆదిం కత్వా ఏకం గాథం భాసిస్సామి, గాథావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి. ఇమం కులపుత్తం నిస్సాయ మహాజనో సోత్థిభావం పాపుణిస్సతీ’’తి ఞత్వా పునదివసే రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తో ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఆనన్ద, జమ్బుకాజీవకస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి. ‘‘భన్తే, కిం తుమ్హేయేవ గమిస్సథా’’తి? ‘‘ఆమ, అహమేవా’’తి ఏవం వత్వా సత్థా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ తస్స సన్తికం పాయాసి.

దేవతా చిన్తయింసు – ‘‘సత్థా సాయం జమ్బుకాజీవకస్స సన్తికం గచ్ఛతి, సో చ జేగుచ్ఛే ఉచ్చారపస్సావదన్తకట్ఠకిలిట్ఠే పిట్ఠిపాసాణే వసతి, దేవం వస్సాపేతుం వట్టతీ’’తి అత్తనో ఆనుభావేన తం ముహుత్తంయేవ దేవం వస్సాపేసుం. పిట్ఠిపాసాణో సుచి నిమ్మలో అహోసి. అథస్స ఉపరి ¶ పఞ్చవణ్ణం పుప్ఫవస్సం వస్సాపేసుం. సత్థా సాయం జమ్బుకాజీవకస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘జమ్బుకా’’తి సద్దమకాసి. జమ్బుకో ‘‘కో ను ఖో ఏస, దుజ్జనో మం జమ్బుకవాదేన వదతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కో ఏసో’’తి ఆహ. ‘‘అహం సమణో’’తి. ‘‘కిం మహాసమణా’’తి? ‘‘అజ్జ మే ఏకరత్తిం ఇధ వసనట్ఠానం దేహీ’’తి. ‘‘నత్థి, మహాసమణ, ఇమస్మిం ఠానే వసనట్ఠాన’’న్తి ¶ . ‘‘జమ్బుక, మా ఏవం కరి, ఏకరత్తిం మే వసనట్ఠానం దేహి, పబ్బజితా నామ పబ్బజితం పత్థేన్తి, మనుస్సా మనుస్సం, పసవో పసవ’’న్తి. ‘‘కిం పన త్వం పబ్బజితో’’తి? ‘‘ఆమ, పబ్బజితోమ్హీ’’తి. ‘‘సచే త్వం పబ్బజితో, కహం తే లాబుకం, కహం ధూమకటచ్ఛుకో, కహం యఞ్ఞసుత్తక’’న్తి? ‘‘‘అత్థేతం మయ్హం, విసుం విసుం పన గహేత్వా విచరణం దుక్ఖ’న్తి అబ్భన్తరేనేవ గహేత్వా చరామీ’’తి. సో ‘‘చరిస్ససి త్వం ఏతం అగ్గణ్హిత్వా’’తి కుజ్ఝి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘హోతు, జమ్బుక, మా కుజ్ఝ, వసనట్ఠానం మే ఆచిక్ఖా’’తి. ‘‘నత్థి, మహాసమణ, ఏత్థ వసనట్ఠాన’’న్తి.

సత్థా తస్స వసనట్ఠానతో అవిదూరే ఏకం పబ్భారం అత్థి, తం నిద్దిసన్తో ‘‘ఏతస్మిం పబ్భారే కో వసతీ’’తి ఆహ. ‘‘నత్థి కోచి, మహాసమణా’’తి. ‘‘తేన హి ఏతం మయ్హం దేహీ’’తి ¶ . ‘‘త్వఞ్ఞేవ జాన, మహాసమణా’’తి. సత్థా పబ్భారే నిసీదనం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీది. పఠమయామే చత్తారో మహారాజానో చతుద్దిసం ఏకోభాసం కరోన్తా సత్థు ఉపట్ఠానం ఆగమింసు. జమ్బుకో ఓభాసం దిస్వా ‘‘కో ఓభాసో నామేసో’’తి చిన్తేసి. మజ్ఝిమయామే సక్కో దేవరాజా ఆగమి. జమ్బుకో తమ్పి దిస్వా ‘‘కో నామేసో’’తి చిన్తేసి. పచ్ఛిమయామే ఏకాయ అఙ్గులియా ఏకం, ద్వీహి ద్వే, దసహి దస చక్కవాళాని ఓభాసేతుం సమత్థో మహాబ్రహ్మా సకలం అరఞ్ఞం ఏకోభాసం కరోన్తో ఆగమి. జమ్బుకో తమ్పి ¶ దిస్వా ‘‘కో ను ఖో ఏసో’’తి చిన్తేత్వా పాతోవ సత్థు సన్తికం గన్త్వా పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం ఠితో సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘మహాసమణ, తుమ్హాకం సన్తికం చతస్సో దిసా ఓభాసేన్తో కే ఆగతా’’తి? ‘‘చత్తారో మహారాజానో’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘మం ఉపట్ఠాతు’’న్తి. ‘‘కిం పన త్వం చతూహి మహారాజేహి ఉత్తరితరో’’తి? ‘‘ఆమ, జమ్బుక, మహారాజూనమ్పి అతిరాజా’’తి. ‘‘మజ్ఝిమయామే పన కో ఆగతో’’తి? ‘‘సక్కో దేవరాజా, జమ్బుకా’’తి ¶ . ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘మం ఉపట్ఠాతుమేవా’’తి. ‘‘కిం పన త్వం సక్కదేవరాజతోపి ఉత్తరితరో’’తి? ‘‘ఆమ, జమ్బుక, సక్కతోపి ఉత్తరితరోమ్హి, ఏసో పన మయ్హం గిలానుపట్ఠాకో కప్పియకారకసామణేరసదిసో’’తి. ‘‘పచ్ఛిమయామే సకలం అరఞ్ఞం ఓభాసేత్వా కో ఆగతో’’తి? ‘‘యం లోకే బ్రాహ్మణాదయో ఖిపిత్వా పక్ఖలిత్వా ‘నమో మహాబ్రహ్మునో’తి వదన్తి, సో ఏవ మహాబ్రహ్మా’’తి. ‘‘కిం పన త్వం మహాబ్రహ్మతోపి ఉత్తరితరో’’తి? ‘‘ఆమ, జమ్బుక, అహఞ్హి బ్రహ్మునాపి అతిబ్రహ్మా’’తి. ‘‘అచ్ఛరియోసి త్వం, మహాసమణ, మయ్హం పన పఞ్చ పఞ్ఞాస వస్సాని ఇధ వసన్తస్స ఏతేసు ఏకోపి మం ఉపట్ఠాతుం నాగతపుబ్బో. అహఞ్హి ఏత్తకం అద్ధానం వాతభక్ఖో హుత్వా ఠితకోవ వీతినామేసిం, న తావ తే మయ్హం ఉపట్ఠానం ఆగతపుబ్బా’’తి.

అథ నం సత్థా ఆహ – జమ్బుక, త్వం లోకస్మిం అన్ధబాలం మహాజనం వఞ్చయమానో మమ్పి వఞ్చేతుకామో జాతో, నను త్వం పఞ్చపఞ్ఞాస వస్సాని గూథమేవ ఖాది, భూమియంయేవ నిపజ్జి, నగ్గో హుత్వా విచరి, తాలట్ఠిఖణ్డేన కేసే లుఞ్చి. అథ ¶ చ పన లోకం వఞ్చేన్తో ‘‘అహం వాతభక్ఖో, ఏకపాదేన తిట్ఠామి, న నిసీదామి, న నిపజ్జామీ’’తి వదేసి, ‘‘మమమ్పి వఞ్చేతుకామోసి పుబ్బేపి త్వం పాపికం లామికం దిట్ఠిం నిస్సాయ ఏత్తకం కాలం గూథభక్ఖో భూమిసయో నగ్గో విచరన్తో తాలట్ఠిఖణ్డేన కేసలుఞ్చనం పత్తో, ఇదానిపి పాపికం లామికం దిట్ఠిమేవ గణ్హాసీ’’తి. ‘‘కిం పన మయా కతం, మహాసమణా’’తి? అథస్స సత్థా పుబ్బే కతకమ్మం ఆచిక్ఖి. తస్స సత్థరి కథేన్తేయేవ సంవేగో ఉప్పజ్జి, హిరోత్తప్పం ఉపట్ఠితం, సో ఉక్కుటికో నిసీది. అథస్స సత్థా ఉదకసాటికం ఖిపిత్వా అదాసి. సో తం నివాసేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థాపిస్స అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా ధమ్మం దేసేసి. సో దేసనావసానే ¶ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ యాచి. ఏత్తావతా తస్స పురిమకమ్మం పరిక్ఖీణం. అయఞ్హి ఖీణాసవమహాథేరం చతూహి అక్కోసేహి అక్కోసిత్వా యావాయం మహాపథవీ తిగావుతాధికం యోజనం ఉస్సన్నా, తావ అవీచిమ్హి పచ్చిత్వా తత్థ పక్కావసేసేన పఞ్చపఞ్ఞాస వస్సాని ఇమం విప్పకారం పత్తో. తేనస్స తం కమ్మం ఖీణం. వీసతి పన వస్ససహస్సాని ఇమినా కతస్స సమణధమ్మస్స ఫలం నాసేతుం న సక్కా. తస్మా సత్థా దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ‘‘ఏహి, భిక్ఖు, చర బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స ¶ అన్తకిరియాయా’’తి ఆహ. తావదేవస్స గిహిలిఙ్గం అన్తరధాయి అట్ఠపరిక్ఖారధరో సట్ఠివస్సికమహాథేరో ¶ వియ అహోసి.

అఙ్గమగధవాసీనం తస్స సక్కారం గహేత్వా ఆగతదివసో కిరేస, తస్మా ఉభయరట్ఠవాసినో సక్కారం గహేత్వా ఆగతా తథాగతం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో అమ్హాకం అయ్యో జమ్బుకో మహా, ఉదాహు సమణో గోతమో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘సచే సమణో గోతమో మహా భవేయ్య, అయం సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గచ్ఛేయ్య, జమ్బుకాజీవకస్స పన మహన్తతాయ సమణో గోతమో ఇమస్స సన్తికం ఆగతో’’తి చిన్తయింసు. సత్థా మహాజనస్స పరివితక్కం ఞత్వా, ‘‘జమ్బుక, తవ ఉపట్ఠాకానం కఙ్ఖం ఛిన్దాహీ’’తి ఆహ, సో ‘‘అహమ్పి, భన్తే, ఏత్తకమేవ పచ్చాసీసామీ’’తి వత్వా చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ తాలప్పమాణం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ‘‘సత్థా మే, భన్తే భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి వత్వా ఓరుయ్హ వన్దిత్వా పున ద్వితాలమత్తం తితాలమత్తన్తి ఏవం సత్తతాలమత్తం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఓరుయ్హ అత్తనో సావకభావం జానాపేసి. తం దిస్వా మహాజనో ‘‘అహో బుద్ధా నామ అచ్ఛరియా అనోపమగుణా’’తి చిన్తేసి. సత్థా మహాజనేన సద్ధిం కథేన్తో ఏవమాహ – ‘‘అయం ఏత్తకం కాలం తుమ్హేహి ఆభతం సక్కారం కుసగ్గేన జివ్హగ్గే ఠపేత్వా ‘తపచరణం పూరేమీ’తి ఇధ నివుట్ఠో, సచేపి ఇమినా ఉపాయేన వస్ససతం తపచరణం పూరేయ్య, యా చస్స ఇదాని కాలం వా భత్తం వా కుక్కుచ్చాయిత్వా అభుఞ్జన్తస్స భత్తచ్ఛేదనకుసలచేతనా, తస్సా తం తపచరణం సోళసిం కలమ్పి న అగ్ఘతీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౦.

‘‘మాసే మాసే కుసగ్గేన, బాలో భుఞ్జేయ్య భోజనం;

న సో సఙ్ఖాతధమ్మానం, కలం అగ్ఘతి సోళసి’’న్తి.

తస్సత్థో ¶ – సచే బాలో అపరిఞ్ఞాతధమ్మో సీలాదిగుణా పరిబాహిరో తిత్థాయతనే పబ్బజితో ‘‘తపచరణం పూరేస్సామీ’’తి మాసే మాసే పత్తే కుసగ్గేన భోజనం భుఞ్జన్తో వస్ససతం భుఞ్జేయ్య ¶ భోజనం. న సో సఙ్ఖాతధమ్మానం, కలం అగ్ఘతి సోళసిన్తి సఙ్ఖాతధమ్మా వుచ్చన్తి ఞాతధమ్మా తులితధమ్మా. తేసు హేట్ఠిమకోటియా సోతాపన్నో సఙ్ఖాతధమ్మో, ఉపరిమకోటియా ఖీణాసవో. ఇమేసం సఙ్ఖాతధమ్మానం సో బాలో కలం న ¶ అగ్ఘతి సోళసిన్తి పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా. అయం పనేత్థ అత్థో – యా చస్స తథా తపచరణం పూరేన్తస్స వస్ససతం చేతనా యా చ సఙ్ఖాతధమ్మానం కాలం వా భత్తం వా కుక్కుచ్చాయిత్వా అభుఞ్జన్తానం ఏకా భత్తచ్ఛేదనకుసలచేతనా, తస్సా చేతనాయ సా తావ దీఘరత్తం పవత్తచేతనా సోళసిం కలం న అగ్ఘతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యం తస్సా సఙ్ఖాతధమ్మానం చేతనాయ ఫలం, తం సోళస కోట్ఠాసే కత్వా తతో ఏకేకం పున సోళస సోళస కోట్ఠాసే కత్వా తతో ఏకస్స కోట్ఠాసస్స యం ఫలం, తదేవ తస్స బాలస్స తపచరణతో మహప్ఫలతరన్తి.

దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

జమ్బుకత్థేరవత్థు ఏకాదసమం.

౧౨. అహిపేతవత్థు

న హి పాపం కతం కమ్మన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం అహిపేతం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి ¶ దివసే జటిలసహస్సస్స అబ్భన్తరో ఆయస్మా లక్ఖణత్థేరో చ మహామోగ్గల్లానత్థేరో చ ‘‘రాజగహే పిణ్డాయ చరిస్సామా’’తి గిజ్ఝకూటతో ఓతరన్తి. తేసు ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానత్థేరో ఏకం అహిపేతం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి. అథ నం లక్ఖణత్థేరో ‘‘కస్మా, ఆవుసో, సితం పాతుకరోసీ’’తి సితకారణం పుచ్ఛి. ‘‘అకాలో, ఆవుసో లక్ఖణ, ఇమస్స పఞ్హస్స, భగవతో సన్తికే మం పుచ్ఛేయ్యాసీ’’తి థేరో ఆహ. తేసు రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా భగవతో సన్తికం గన్త్వా నిసిన్నేసు లక్ఖణత్థేరో పుచ్ఛి, ‘‘ఆవుసో, మోగ్గల్లానం త్వం గిజ్ఝకూటా ఓతరన్తో సితం పాతుకరిత్వా మయా సితకారణం పుట్ఠో ‘భగవతో సన్తికే మం పుచ్ఛేయ్యాసీ’తి అవచ, కథేహి ఇదాని తం కారణ’’న్తి. థేరో ఆహ – ‘‘అహం, ఆవుసో, ఏకం పేతం దిస్వా సితం పాత్వాకాసిం. తస్స ఏవరూపో అత్తభావో – మనుస్ససీసం వియ అస్స సీసం, అహిస్స వియ ¶ సేసో అత్తభావో, అహిపేతో నామేస పమాణతో పఞ్చవీసతియోజనికో, తస్స సీసతో ఉట్ఠితా అగ్గిజాలా యావ నఙ్గుట్ఠా గచ్ఛన్తి, నఙ్గుట్ఠతో ఉట్ఠితా అగ్గిజాలా యావ సీసా, మజ్ఝేసీసతో ఉట్ఠితా ద్వే పస్సాని గచ్ఛన్తి, ద్వీహి పస్సేహి ఉట్ఠితా మజ్ఝే ఓతరన్తీ’’తి ¶ . ద్విన్నంయేవ కిర పేతానం అత్తభావో పఞ్చవీసతియోజనికో, అవసేసానం తిగావుతప్పమాణో. ఇమస్స చేవ అహిపేతస్స కాకపేతస్స చ పఞ్చవీసతియోజనికో. తేసు అయం తావ అహిపేతో. కాకపేతమ్పి మహామోగ్గల్లానో గిజ్ఝకూటమత్థకే పచ్చమానం దిస్వా తస్స పుబ్బకమ్మం పుచ్ఛన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పఞ్చయోజనికా ¶ జివ్హా, సీసం తే నవయోజనం;

కాయో అచ్చుగ్గతో తుయ్హం, పఞ్చవీసతియోజనం;

కిం ను కమ్మం కరిత్వాన, పత్తోసి దుక్ఖమీదిస’’న్తి.

అథస్స పేతో ఆచిక్ఖన్తో –

‘‘అహం భన్తే మోగ్గల్లాన, కస్సపస్స మహేసినో;

సఙ్ఘస్స ఆభతం భత్తం, ఆహారేసిం యదిచ్ఛక’’న్తి. –

గాథం వత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, కస్సపబుద్ధకాలే సమ్బహులా భిక్ఖూ గామం పిణ్డాయ పవిసింసు,. మనుస్సా థేరే దిస్వా సమ్పియాయమానా ఆసనసాలాయం నిసీదాపేత్వా పాదే ధోవిత్వా తేలం మక్ఖేత్వా యాగుం పాయేత్వా ఖజ్జకం దత్వా పిణ్డపాతకాలం ఆగమయమానా ధమ్మం సుణన్తా నిసీదింసు. ధమ్మకథావసానే థేరానం పత్తే ఆదాయ అత్తనో అత్తనో గేహా నానగ్గరసభోజనస్స పూరేత్వా ఆహరింసు. తదా అహం కాకో హుత్వా ఆసనసాలాయ ఛదనపిట్ఠే నిలీనో తం దిస్వా ఏకేన గహితపత్తతో తిక్ఖత్తుం ముఖం పూరేన్తో తయో కబళే అగ్గహేసిం. తం పన భత్తం నేవ సఙ్ఘస్స సన్తకం, న సఙ్ఘస్స నియమేత్వా దిన్నం, న భిక్ఖూహి గహితావసేసకం. అత్తనో అత్తనో గేహం నేత్వా మనుస్సేహి భుఞ్జితబ్బకం, కేవలం సఙ్ఘం ఉద్దిస్స అభిహటమత్తమేవ. తతో మయా తయో కబళా గహితా, ఏత్తకం మే పుబ్బకమ్మం. స్వాహం కాలం కత్వా తస్స కమ్మస్స విపాకేన అవీచిమ్హి ¶ పచ్చిత్వా తత్థ పక్కావసేసేన ఇదాని గిజ్ఝకూటే కాకపేతో హుత్వా నిబ్బత్తో ఇమం దుక్ఖం పచ్చానుభోమీ’’తి. ఇదం కాకపేతస్స వత్థు.

ఇధ ¶ పన థేరో ‘‘అహిపేతం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి’’న్తి ఆహ. అథస్స సత్థా సక్ఖీ హుత్వాపి ఉట్ఠాయ ‘‘సచ్చం, భిక్ఖవే, మోగ్గల్లానో ఆహ. మయాపేస సమ్బోధిపత్తదివసేయేవ దిట్ఠో, అపిచాహం ‘యే మే వచనం న సద్దహేయ్యుం, తేసం అహితాయ భవేయ్యా’తి పరానుద్దయాయ న కథేసి’’న్తి ఆహ. లక్ఖణసంయుత్తేపి (సం. ని. ౨.౨౦౨ ఆదయో) హి మహామోగ్గల్లానేన దిట్ఠకాలేయేవ ¶ సత్థా తస్స సక్ఖీ హుత్వా వినీతవత్థూని కథేసి, ఇదమ్పి తేన తథేవ కథితం. తం సుత్వా భిక్ఖూ తస్స పుబ్బకమ్మం పుచ్ఛింసు. సత్థాపి తేసం కథేసి –

అతీతే కిర బారాణసిం నిస్సాయ నదీతీరే పచ్చేకబుద్ధస్స పణ్ణసాలం కరింసు. సో తత్థ విహరన్తో నిబద్ధం నగరే పిణ్డాయ చరతి. నాగరాపి సాయంపాతం గన్ధపుప్ఫాదిహత్థా పచ్చేకబుద్ధస్సూపట్ఠానం గచ్ఛన్తి. ఏకో బారాణసివాసీ పురిసో తం మగ్గం నిస్సాయ ఖేత్తం కసి. మహాజనో సాయంపాతం పచ్చేకబుద్ధస్సూపట్ఠానం గచ్ఛన్తో తం ఖేత్తం మద్దన్తో గచ్ఛతి. కస్సకో చ ‘‘మా మే ఖేత్తం మద్దథా’’తి వారేన్తోపి వారేతుం నాసక్ఖి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సచే ఇమస్మిం ఠానే పచ్చేకబుద్ధస్స పణ్ణసాలా న భవేయ్య, న మే ఖేత్తం మద్దేయ్యు’’న్తి. సో పచ్చేకబుద్ధస్స పిణ్డాయ పవిట్ఠకాలే పరిభోగభాజనాని భిన్దిత్వా పణ్ణసాలం ఝాపేసి. పచ్చేకబుద్ధో ¶ తం ఝామం దిస్వా యథాసుఖం పక్కామి. మహాజనో గన్ధమాలం ఆదాయ ఆగతో ఝామపణ్ణసాలం దిస్వా ‘‘కహం ను ఖో నో అయ్యో గతో’’తి ఆహ. సోపి మహాజనేనేవ సద్ధిం గతో మహాజనమజ్ఝే ఠితకోవ ఏవమాహ – ‘‘మయా తస్స పణ్ణసాలా ఝాపితా’’తి. అథ నం ‘‘గణ్హథ, ఇమం పాపిమం నిస్సాయ మయం పచ్చేకబుద్ధం దట్ఠుం న లభిమ్హా’’తి దణ్డాదీహి పోథేత్వా జీవితక్ఖయం పాపేసుం. సో అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా యావాయం మహాపథవీ యోజనమత్తం ఉస్సన్నా, తావ నిరయే పచ్చిత్వా పక్కావసేసేన గిజ్ఝకూటే అహిపేతో హుత్వా నిబ్బత్తి. సత్థా ఇదం తస్స పుబ్బకమ్మం కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, పాపకమ్మం నామేతం ఖీరసదిసం, యథా ఖీరం దుయ్హమానమేవ న పరిణమతి. తథా కమ్మం కయిరమానమేవ న విపచ్చతి. యదా పన విపచ్చతి, తదా ఏవరూపేన దుక్ఖేన సోచతీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౧.

‘‘న ¶ హి పాపం కతం కమ్మం, సజ్జుఖీరంవ ముచ్చతి;

డహన్తం బాలమన్వేతి, భస్మచ్ఛన్నోవ పావకో’’తి.

తత్థ సజ్జుఖీరం వాతి తం ఖణంయేవ ధేనుయా థనేహి నిక్ఖన్తం అబ్భుణ్హం ఖీరం న ముచ్చతి న పరిణమతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా ఇదం సజ్జుఖీరం తం ఖణఞ్ఞేవ న ముచ్చతి న పరిణమతి న పకతిం విజహతి. యస్మిం పన భాజనే దుహిత్వా గహితం యావ తత్థ ¶ తక్కాదిఅమ్బిలం న పక్ఖిపతి, యావ దధిభాజనాదికం అమ్బిలభాజనం న పాపుణాతి, తావ పకతిం అవిజహిత్వా పచ్ఛా జహతి, ఏవమేవ పాపకమ్మమ్పి కరియమానమేవ న విపచ్చతి. యది విపచ్చేయ్య, న కోచి పాపకమ్మం కాతుం విసహేయ్య. యావ పన కుసలాభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ధరన్తి, తావ నం తే రక్ఖన్తి. తేసం భేదా అపాయే నిబ్బత్తక్ఖన్ధేసు విపచ్చతి, విపచ్చమానఞ్చ ¶ డహన్తం బాలమన్వేతి.‘‘కిం వియా’’తి? ‘‘భస్మచ్ఛన్నోవ పావకో’’తి. యథా హి ఛారికాయ పటిచ్ఛన్నో వీతచ్చితఙ్గారో అక్కన్తోపి ఛారికాయ పటిచ్ఛన్నత్తా న తావ డహతి, ఛారికం పన తాపేత్వా చమ్మాదీనం డహనవసేన యావ మత్థలుఙ్గా డహన్తో గచ్ఛతి, ఏవమేవ పాపకమ్మమ్పి యేన కతం హోతి, తం బాలం దుతియే వా తతియే వా అత్తభావే నిరయాదీసు నిబ్బత్తం డహన్తం అనుగచ్ఛతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసున్తి.

అహిపేతవత్థు ద్వాదసమం.

౧౩. సట్ఠికూటపేతవత్థు

యావదేవ అనత్థాయాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సట్ఠికూటపేతం ఆరబ్భ కథేసి.

పురిమనయేనేవ హి మహామోగ్గల్లానత్థేరో లక్ఖణత్థేరేన సద్ధిం గిజ్ఝకూటా ఓరోహన్తో అఞ్ఞతరస్మిం పదేసే సితం పాత్వాకాసి. థేరేన సితకారణం పుట్ఠో ‘‘భగవతో సన్తికే ¶ మం పుచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా పిణ్డాయ చరిత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా నిసిన్నకాలే పున పుట్ఠో ఆహ – ‘‘అహం, ఆవుసో, ఏకం పేతం అద్దసం తిగావుతప్పమాణేన అత్తభావేన, తస్స సట్ఠి అయకూటసహస్సాని ఆదిత్తాని సమ్పజ్జలితాని ఉపరిమత్థకే పతిత్వా పతిత్వా ఉట్ఠహన్తి సీసం భిన్దన్తి, భిన్నం భిన్నం పున సముట్ఠహతి ¶ , ఇమినా అత్తభావేన మయా ఏవరూపో అత్తభావో న దిట్ఠపుబ్బో, అహం తం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి’’న్తి. పేతవత్థుస్మిఞ్హి –

‘‘సట్ఠి కూటసహస్సాని, పరిపుణ్ణాని సబ్బసో;

సీసే తుయ్హం నిపతన్తి, వోభిన్దన్తేవ మత్థక’’న్తి. (పే. వ. ౮౦౮, ౮౧౦, ౮౧౩) ఆది –

ఇమమేవ పేతం సన్ధాయ వుత్తం. సత్థా థేరస్స కథం సుత్వావ, ‘‘భిక్ఖవే, మయాపేస సత్తో బోధిమణ్డే నిసిన్నేనేవ దిట్ఠో ‘యే చ పన మే వచనం న సద్దహేయ్యుం, తేసం అహితాయ భవేయ్యా’తి పరేసం అనుకమ్పాయ ¶ న కథేసిం, ఇదాని పన మోగ్గల్లానస్స సక్ఖీ హుత్వా కథేమీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా భిక్ఖూ తస్స పుబ్బకమ్మం పుచ్ఛింసు. సత్థాపి నేసం కథేసి –

అతీతే కిర బారాణసియం సాళిత్తకసిప్పే నిప్ఫత్తిం పత్తో ఏకో పీఠసప్పి అహోసి. సో నగరద్వారే ఏకస్స వటరుక్ఖస్స హేట్ఠా నిసిన్నో సక్ఖరాని ఖిపిత్వా తస్స పణ్ణాని ఛిన్దన్తో ‘‘హత్థిరూపకం నో దస్సేహి, అస్సరూపకం నో దస్సేహీ’’తి గామదారకేహి ¶ వుచ్చమానో ఇచ్ఛితిచ్ఛితాని రూపాని దస్సేత్వా తేసం సన్తికా ఖాదనీయాదీని లభతి. అథేకదివసం రాజా ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో తం పదేసం పాపుణి. దారకా పీఠసప్పిం పారోహన్తరే కత్వా పలాయింసు. రఞ్ఞో ఠితమజ్ఝన్హికే రుక్ఖమూలం పవిట్ఠస్స ఛిద్దావఛిద్దచ్ఛాయా సరీరం ఫరి. సో ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఉద్ధం ఓలోకేన్తో రుక్ఖపణ్ణేసు హత్థిరూపకాదీని దిస్వా ‘‘కస్సేతం కమ్మ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పీఠసప్పినో’’తి సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘మయ్హం పురోహితో అతిముఖరో అప్పమత్తకేపి వుత్తే బహుం భణన్తో మం ఉపద్దవేతి, సక్ఖిస్ససి తస్స ముఖే నాళిమత్తా అజలణ్డికా ఖిపితు’’న్తి? ‘‘సక్ఖిస్సామి, దేవ. అజలణ్డికా ఆహరాపేత్వా పురోహితేన సద్ధిం తుమ్హే అన్తోసాణియం నిసీదథ, అహమేత్థ కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి. అథ రాజా తథా కారేసి. ఇతరో కత్తరియగ్గేన సాణియా ఛిద్దం కత్వా పురోహితస్స రఞ్ఞా సద్ధిం కథేన్తస్స ముఖే వివటమత్తే ఏకేకం అజలణ్డికం ఖిపి. పురోహితో ముఖం పవిట్ఠం పవిట్ఠం గిలి. పీఠసప్పీ ఖీణాసు అజలణ్డికాసు సాణిం చాలేసి. రాజా తాయ సఞ్ఞాయ అజలణ్డికానం ఖీణభావం ఞత్వా ఆహ – ‘‘ఆచరియ, అహం తుమ్హేహి సద్ధిం కథేన్తో కథం ¶ నిత్థరితుం న సక్ఖిస్సామి, తుమ్హే అతిముఖరతాయ నాళిమత్తా అజలణ్డికా గిలన్తాపి తుణ్హీభావం నాపజ్జథా’’తి. బ్రాహ్మణో ¶ మఙ్గుఉభావం ఆపజ్జిత్వా తతో పట్ఠాయ ముఖం వివరిత్వా రఞ్ఞా సద్ధిం సల్లపితుం నసక్ఖి. రాజా పీఠసప్పిగుణం అనుస్సరిత్వా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తం నిస్సాయ మే సుఖం లద్ధ’’న్తి తుట్ఠో తస్స సబ్బట్ఠకం నామ ధనం దత్వా నగరస్స చతూసు దిసాసు చత్తారో వరగామే అదాసి. తమత్థం విదిత్వా రఞ్ఞో అత్థధమ్మానుసాసకో అమచ్చో ఇమం గాథమాహ –

‘‘సాధు ఖో సిప్పకం నామ, అపి యాదిస కీదిసం;

పస్స ఖఞ్జప్పహారేన, లద్ధా గామా చతుద్దిసా’’తి. (జా. ౧.౧.౧౦౭);

సో పన అమచ్చో తేన సమయేన అయమేవ భగవా అహోసి. అథేకో పురిసో పీఠసప్పినా లద్ధసమ్పత్తిం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం నామ పీఠసప్పీ హుత్వా ఇమం సిప్పం నిస్సాయ మహాసమ్పత్తిం పత్తో, మయాపేతం సిక్ఖితుం వట్టతీ’’తి. సో తం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ‘‘ఇదం మే ¶ , ఆచరియ, సిప్పం దేథా’’తి ఆహ. ‘‘న సక్కా, తాత, దాతు’’న్తి. సో తేన పటిక్ఖిత్తో ‘‘హోతు, ఆరాధేస్సామి న’’న్తి తస్స హత్థపాదపరికమ్మాదీని కరోన్తో చిరస్సం తం ఆరాధేత్వా పునప్పునం యాచి, పీఠసప్పీ ‘‘అయం మే అతివియ ఉపకారో’’తి తం పటిబాహితుం అసక్కోన్తో సిప్పం సిక్ఖాపేత్వా ‘‘నిప్ఫన్నం తే, తాత, సిప్పం, ఇదాని కిం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘బహి గన్త్వా సిప్పం వీమంసిస్సామీ’’తి. ‘‘కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘గావిం వా మనుస్సం వా పహరిత్వా మారేస్సామీ’’తి. ‘‘తాతా, గావిం మారేన్తస్స సతం దణ్డో హోతి మనుస్సం మారేన్తస్స సహస్సం, త్వం సపుత్తదారోపి తం నిత్థరితుం న సక్ఖిస్ససి, మా వినస్స, యమ్హి ¶ పహటే దణ్డో నత్థి, తాదిసం నిమాతాపితికం కఞ్చి ఉపధారేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సక్ఖరా ఉచ్ఛఙ్గే కత్వా తాదిసం ఉపధారయమానో విచరన్తో గావిం దిస్వా ‘‘అయం ససామికా’’తి పహరితుం న విసహి, మనుస్సం దిస్వా ‘‘అయం సమాతాపితికో’’తి పహరితుం న విసతి.

తేన సమయేన సునేత్తో నామ పచ్చేకబుద్ధో తం నగరం నిస్సాయ పణ్ణసాలాయ విహరతి. సో తం పిణ్డాయ పవిసన్తం నగరద్వారన్తరే దిస్వా ‘‘అయం నిమాతాపితికో, ఇమస్మిం పహటే దణ్డో నత్థి, ఇమం పహరిత్వా సిప్పం వీమంసిస్సామీ’’తి పచ్చేకబుద్ధస్స దక్ఖిణకణ్ణసోతం సన్ధాయ సక్ఖరం ¶ ఖిపి. సా దక్ఖిణకణ్ణసోతేన పవిసిత్వా వామేన నిక్ఖమి, దుక్ఖా వేదనా ఉప్పజ్జి. పచ్చేకబుద్ధో భిక్ఖాయ చరితుం నాసక్ఖి, ఆకాసేన పణ్ణసాలం గన్త్వా పరినిబ్బాయి. మనుస్సా పచ్చేకబుద్ధే అనాగచ్ఛన్తే ‘‘కిఞ్చి అఫాసుకం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా తత్థ గన్త్వా తం పరినిబ్బుతం దిస్వా రోదింసు పరిదేవింసు. సోపి మహాజనం గచ్ఛన్తం దిస్వా తత్థ గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధం సఞ్జానిత్వా ‘‘అయం పిణ్డాయ పవిసన్తో ద్వారన్తరే మమ సమ్ముఖీభూతో, అహం అత్తనో సిప్పం వీమంసన్తో ఇమం పహరి’’న్తి ఆహ. మనుస్సా ‘‘ఇమినా కిర పాపకేన పచ్చేకబుద్ధో పహటో, గణ్హథ గణ్హథా’’తి పోథేత్వా తత్థేవ నం జీవితక్ఖయం పాపేసుం. సో అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా యావాయం మహాపథవీ యోజనమత్తం ఉస్సన్నా, తావ పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన గిజ్ఝకూటమత్థకే సట్ఠికూటపేతో హుత్వా నిబ్బత్తి. సత్థా తస్స ఇమం పుబ్బకమ్మం కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, బాలస్స ¶ నామ సిప్పం వా ఇస్సరియం వా ఉప్పజ్జమానం అనత్థాయ ఉప్పజ్జతి. బాలో హి సిప్పం వా ఇస్సరియం వా లభిత్వా అత్తనో అనత్థమేవ కరోతీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ.

౭౨.

‘‘యావదేవ అనత్థాయ, ఞత్తం బాలస్స జాయతి;

హన్తి బాలస్స సుక్కంసం, ముద్ధమస్స విపాతయ’’న్తి.

తత్థ యావదేవాతి అవధిపరిచ్ఛేదనత్థే నిపాతో. ఞత్తన్తి జాననసభావో. యం సిప్పం జానాతి ¶ , యమ్హి వా ఇస్సరియే యసే సమ్పత్తియఞ్చ ఠితో జనేన ఞాయతి, పాకటో పఞ్ఞాతో హోతి, తస్సేతం నామం. సిప్పం వా హి ఇస్సరియాదిభావో వా బాలస్స అనత్థాయేవ జాయతి. తం నిస్సాయ సో అత్తనో అనత్థమేవ కరోతి. హన్తీతి వినాసేతి. సుక్కంసన్తి కుసలకోట్ఠాసం, బాలస్స హి సిప్పం వా ఇస్సరియం వా ఉప్పజ్జమానం కుసలకోట్ఠాసం ఘాతేన్తమేవ ఉప్పజ్జతి. ముద్ధన్తి పఞ్ఞాయేతం నామం. విపాతయన్తి విద్ధంసయమానం. తస్స హి తం సుక్కంసం హనన్తం పఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ముద్ధం విపాతేన్తం విద్ధంసేన్తమేవ హన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు.

సట్ఠికూటపేతవత్థు తేరసమం.

౧౪. చిత్తగహపతివత్థు

అసన్తం ¶ ¶ భావనమిచ్ఛేయ్యాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సుధమ్మత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. దేసనా మచ్ఛికాసణ్డే సముట్ఠాయ సావత్థియం నిట్ఠితా.

మచ్ఛికాసణ్డనగరస్మిఞ్హి చిత్తో నామ గహపతి పఞ్చవగ్గియానం అబ్భన్తరం మహానామత్థేరం నామ పిణ్డాయ చరమానం దిస్వా తస్స ఇరియాపథే పసీదిత్వా పత్తం ఆదాయ గేహం పవేసేత్వా భోజేత్వా భత్తకిచ్చావసానే ధమ్మకథం సుణన్తో సోతాపత్తిఫలం పత్వా అచలసద్ధో హుత్వా అమ్బాటకవనం నామ అత్తనో ఉయ్యానం సఙ్ఘారామం కత్తుకామో థేరస్స హత్థే ఉదకం పాతేత్వా నియ్యాదేసి. తస్మిం ఖణే ‘‘పతిట్ఠితం బుద్ధసాసన’’న్తి ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ కమ్పి. మహాసేట్ఠి ఉయ్యానే మహావిహారం కారేత్వా సబ్బదిసాహి ఆగతానం భిక్ఖూనం వివటద్వారో అహోసి. మచ్ఛికాసణ్డే సుధమ్మత్థేరో నామ నేవాసికో అహోసి.

అపరేన సమయేన చిత్తస్స గుణకథం సుత్వా ద్వే అగ్గసావకా తస్స సఙ్గహం కత్తుకామా మచ్ఛికాసణ్డం అగమంసు. చిత్తో గహపతి తేసం ఆగమనం సుత్వా అడ్ఢయోజనమగ్గం పచ్చుగ్గన్త్వా తే ఆదాయ అత్తనో విహారం పవేసేత్వా ఆగన్తుకవత్తం కత్వా, ‘‘భన్తే, థోకం ధమ్మకథం సోతుకామోమ్హీ’’తి ధమ్మసేనాపతిం యాచి. అథ నం థేరో, ‘‘ఉపాసక, అద్ధానేన ఆగతామ్హా కిలన్తరూపా. అపిచ థోకం సుణాహీ’’తి తస్స ధమ్మం కథేసి. సో థేరస్స ధమ్మం సుణన్తోవ అనాగామిఫలం పాపుణి. సో ద్వే అగ్గసావకే వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, స్వే భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం మమ ¶ గేహే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేత్వా ¶ పచ్ఛా నేవాసికం సుధమ్మత్థేరం ‘‘తుమ్హేపి, భన్తే, స్వే థేరేహి సద్ధిం ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి నిమన్తేసి. సో ‘‘అయం మం పచ్ఛా నిమన్తేతీ’’తి కుద్ధో పటిక్ఖిపిత్వా పునప్పునం యాచియమానోపి పటిక్ఖిపి ఏవ. ఉపాసకో ‘‘పఞ్ఞాయిస్సథ, భన్తే’’తి పక్కమిత్వా పునదివసే అత్తనో నివేసనే మహాదానం సజ్జేసి. సుధమ్మత్థేరోపి పచ్చూసకాలేయేవ ‘‘కీదిసో ను ఖో గహపతినా అగ్గసావకానం సక్కారో సజ్జితో, స్వే గన్త్వా పస్సిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పాతోవ పత్తచీవరం ఆదాయ తస్స గేహం అగమాసి.

సో గహపతినా ‘‘నిసీదథ, భన్తే’’తి వుచ్చమానోపి ‘‘నాహం నిసీదామి, పిణ్డాయ చరిస్సామీ’’తి వత్వా అగ్గసావకానం పటియాదితం సక్కారం ఓలోకేత్వా ¶ గహపతిం జాతియా ఘట్టేతుకామో ‘‘ఉళారో తే, గహపతి, సక్కారో, అపిచేత్థ ఏకఞ్ఞేవ నత్థీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘తిలసంగుళికా, గహపతీ’’తి వత్వా గహపతినా కాకోపమాయ అపసాదితో కుజ్ఝిత్వా ‘‘ఏసో తే, గహపతి, ఆవాసో, పక్కమిస్సామహ’’న్తి వత్వా యావతతియం వారియమానోపి పక్కమిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా చిత్తేన చ అత్తనా చ వుత్తవచనం ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘తయా ఉపాసకో సద్ధో పసన్నో హీనేన ఖుంసితో’’తి తస్సేవ దోసం ఆరోపేత్వా పటిసారణీయకమ్మం కారాపేత్వా ‘‘గచ్ఛ, చిత్తగహపతిం ఖమాపేహీ’’తి పేసేసి. సో తత్థ గన్త్వా, ‘‘గహపతి, మయ్హమేవ సో దోసో, ఖమాహి మే’’తి వత్వాపి ‘‘నాహం ఖమామీ’’తి ¶ తేన పటిక్ఖిత్తో మఙ్కుభూతో తం ఖమాపేతుం నాసక్ఖి. పునదేవ సత్థు సన్తికం పచ్చాగమాసి. సత్థా ‘‘నాస్స ఉపాసకో ఖమిస్సతీ’’తి జానన్తోపి ‘‘మానథద్ధో ఏస, తింసయోజనం తావ మగ్గం గన్త్వా పచ్చాగచ్ఛతూ’’తి ఖమనూపాయం అనాచిక్ఖిత్వావ ఉయ్యోజేసి. అథస్స పునాగతకాలే నిహతమానస్స అనుదూతం దత్వా ‘‘గచ్ఛ, ఇమినా సద్ధిం గన్త్వా ఉపాసకం ఖమాపేహీ’’తి వత్వా ‘‘సమణేన నామ ‘మయ్హం విహారో, మయ్హం నివాసట్ఠానం, మయ్హం ఉపాసకో, మయ్హం ఉపాసికా’తి మానం వా ఇస్సం వా కాతుం న వట్టతి. ఏవం కరోన్తస్స హి ఇచ్ఛామానాదయో కిలేసా వడ్ఢన్తీ’’తి అనుసన్ధిం ఘట్టేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

౭౩.

‘‘అసన్తం భావనమిచ్ఛేయ్య, పురేక్ఖారఞ్చ భిక్ఖుసు;

ఆవాసేసు ఇస్సరియం, పూజా పరకులేసు చ.

౭౪.

‘‘మమేవ కత మఞ్ఞన్తు, గిహీ పబ్బజితా ఉభో.

మమేవాతివసా అస్సు, కిచ్చాకిచ్చేసు కిస్మిచి;

ఇతి బాలస్స సఙ్కప్పో, ఇచ్ఛా మానో చ వడ్ఢతీ’’తి.

తత్థ ¶ అసన్తన్తి యో బాలో భిక్ఖు అవిజ్జమానం సమ్భావనం ఇచ్ఛేయ్య, ‘‘అస్సద్ధోవ సమానో ‘సద్ధోతి మం జనో ¶ జానాతూ’తి ఇచ్ఛతీ’’తి. పాపిచ్ఛతానిద్దేసే (విభ. ౮౫౧) వుత్తనయేనేవ బాలో ‘‘అసద్ధో దుస్సీలో అప్పస్సుతో అప్పవివిత్తో కుసీతో అనుపట్ఠితస్సతి అసమాహితో దుప్పఞ్ఞో అఖీణాసవోవ సమానో ‘అహో వత మం జనో అయం సద్ధో, సీలవా, బహుస్సుతో, పవివిత్తో, ఆరద్ధవీరియో, ఉపట్ఠితస్సతి, సమాహితో, పఞ్ఞవా ¶ , ఖీణాసవో’తి జానేయ్యా’’తి ఇదం అసన్తసమ్భావనం ఇచ్ఛతి. పురేక్ఖారన్తి పరివారం. ‘‘అహో వత మం సకలవిహారే భిక్ఖూ పరివారేత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తా విహరేయ్యు’’న్తి ఏవం ఇచ్ఛాచారే ఠత్వా పురేక్ఖారఞ్చ భిక్ఖూసు ఇచ్ఛతి. ఆవాసేసూతి సఙ్ఘికేసు చ ఆవాసేసు యాని విహారమజ్ఝే పణీతసేనాసనాని, తాని అత్తనో సన్దిట్ఠసమ్భత్తాదీనం భిక్ఖూనం ‘‘తుమ్హే ఇధ వసథా’’తి విచారేన్తో సయమ్పి వరతరం సేనాసనం పలిబోధేన్తో, సేసానం ఆగన్తుకభిక్ఖూనం పచ్చన్తిమాని లామకసేనాసనాని చేవ అమనుస్సపరిగ్గహితాని చ ‘‘తుమ్హే ఇధ వసథా’’తి విచారేన్తో ఆవాసేసు ఇస్సరియం ఇచ్ఛతి. పూజా పరకులేసు చాతి నేవ మాతాపితూనం న ఞాతకానం పరేసుయేవ కులేసు ‘‘అహో వతిమే మయ్హమేవ దదేయ్యుం, న అఞ్ఞేస’’న్తి ఏవం చతుప్పచ్చయేహి పూజం ఇచ్ఛతి.

మమేవ కత మఞ్ఞన్తూతి యస్స చ బాలస్స ¶ ‘‘యంకిఞ్చి విహారే ఉపోసథాగారాదికరణవసేన కతం నవకమ్మం, తం సబ్బం అమ్హాకం థేరేన కతన్తి ఏవం గిహీ చ పబ్బజితా చ ఉభోపి మమేవ నిస్సాయ కతం పరికమ్మం నిట్ఠితం మఞ్ఞన్తూ’’తి సఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి. మమేవాతివసా అస్సూతి ‘‘గిహీ చ పబ్బజితా చ సబ్బేపి మమేవ వసే వత్తన్తు, సకటగోణవాసిఫరసుఆదీని వా లద్ధబ్బాని హోన్తు, అన్తమసో యాగుమత్తమ్పి తాపేత్వా పివనాదీని వా, ఏవరూపేసు కిచ్చాకిచ్చేసు ఖుద్దకమహన్తేసు కరణీయేసు కిస్మిఞ్చి ఏకకిచ్చేపి మమేవ వసే వత్తన్తు, మమేవ ఆపుచ్ఛిత్వా కరోన్తూ’’తి సఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి. ఇతి బాలస్సాతి యస్స బాలస్స సా చ ఇచ్ఛా అయఞ్చ ఏవరూపో సఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి, తస్స నేవ విపస్సనా, న మగ్గఫలాని వడ్ఢన్తి. కేవలం పనస్స చన్దోదయే సముద్దస్స ఉదకం వియ ఛసు ద్వారేసు ఉప్పజ్జమానా తణ్హా చేవ నవవిధమానో చ వడ్ఢతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సుధమ్మత్థేరోపి ఇమం ఓవాదం సుత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పదక్ఖిణం కత్వా తేన అనుదూతేన భిక్ఖునా సద్ధిం గన్త్వా ఉపాసకస్స చక్ఖుపథే ఆపత్తిం పటికరిత్వా ఉపాసకం ఖమాపేసి. సో ఉపాసకేన ‘‘ఖమామహం, భన్తే, సచే మయ్హం దోసో అత్థి, ఖమథ మే’’తి పటిఖమాపితో ¶ సత్థారా దిన్నే ఓవాదే ఠత్వా కతిపాహేనేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం ¶ పాపుణి. ఉపాసకోపి ¶ చిన్తేసి – ‘‘మయా సత్థారం అదిస్వావ సోతాపత్తిఫలం పత్తం, అదిస్వా ఏవ అనాగామిఫలే పతిట్ఠితో, సత్థారం మే దట్ఠుం వట్టతీ’’తి. సో తిలతణ్డులసప్పిఫాణితవత్థచ్ఛాదనాదీహి పరిపూరాని పఞ్చ సకటసతాని యోజాపేత్వా ‘‘సత్థారం దట్ఠుకామా ఆగచ్ఛన్తు, పిణ్డపాతాదీహి న కిలమిస్సన్తీ’’తి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచాపేత్వా భిక్ఖునీసఙ్ఘస్సాపి ఉపాసకానమ్పి ఉపాసికానమ్పి ఆరోచాపేసి. తేన సద్ధిం పఞ్చసతా పఞ్చసతా భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చ ఉపాసకా చ ఉపాసికాయో చ నిక్ఖమింసు. సో తేసఞ్చేవ అత్తనో పరిసాయ చాతి తిణ్ణం జనసహస్సానం యథా తింసయోజనే మగ్గే యాగుభత్తాదీహి కిఞ్చి వేకల్లం న హోతి, తథా సంవిదహి. తస్స పన నిక్ఖన్తభావం ఞత్వా యోజనే యోజనే దేవతా ఖన్ధావారం బన్ధిత్వా దిబ్బేహి యాగుఖజ్జకభత్తపానకాదీహి తం మహాజనం ఉపట్ఠహింసు, కస్సచి కేనచి వేకల్లం న హోతి. ఏవం దేవతాహి ఉపట్ఠియమానో దేవసికం యోజనం గచ్ఛన్తో మాసేన సావత్థిం పాపుణి, పఞ్చ సకటసతాని యథాపూరితానేవ అహేసుం. దేవతాహి చేవ మనుస్సేహి చ అభిహటం పణ్ణాకారం విస్సజ్జేన్తోవ అగమాసి.

సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆహ – ‘‘ఆనన్ద, అజ్జ వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ చిత్తో గహపతి పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి పరివుతో ఆగన్త్వా మం వన్దిస్సతీ’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, తస్స తుమ్హాకం ¶ వన్దనకాలే కిఞ్చి పాటిహారియం భవిస్సతీ’’తి? ‘‘భవిస్సతి, ఆనన్దా’’తి. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? తస్స ఆగన్త్వా ‘‘మం వన్దనకాలే రాజమానేన అట్ఠకరీసమత్తే పదేసే జణ్ణుకమత్తేన ఓధినా పఞ్చవణ్ణానం దిబ్బపుప్ఫానం ఘనవస్సం వస్సిస్సతీ’’తి. తం కథం సుత్వా నగరవాసినో ‘‘ఏవం మహాపుఞ్ఞో కిర చిత్తో నామ గహపతి ఆగన్త్వా అజ్జ సత్థారం వన్దిస్సతి, ఏవరూపం కిర పాటిహారియం భవిస్సతి, మయమ్పి తం మహాపుఞ్ఞం దట్ఠుం లభిస్సామా’’తి పణ్ణాకారం ఆదాయ మగ్గస్స ఉభోసు పస్సేసు అట్ఠంసు. విహారసమీపే ఆగతకాలే పఞ్చ భిక్ఖుసతాని పఠమం ఆగమింసు. చిత్తో గహపతి, ‘‘అమ్మా, తుమ్హే పచ్ఛతో ఆగచ్ఛథా’’తి మహాఉపాసికాయో ఠపేత్వా పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి పరివుతో సత్థు సన్తికం అగమాసి. బుద్ధానం సమ్ముఖట్ఠానే పన ఠితా వా నిసిన్నా వా ఇతో వా ఏత్తో వా న హోన్తి, బుద్ధవీథియా ద్వీసు పస్సేసు నిచ్చలావ తిట్ఠన్తి. చిత్తో గహపతి మహన్తం బుద్ధవీథిం ఓక్కమి. తీణి ఫలాని పత్తేన అరియసావకేన ఓలోకితోలోకితట్ఠానం కమ్పి. ‘‘ఏసో కిర చిత్తో గహపతీ’’తి మహాజనో ఓలోకేసి ¶ . సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఛబ్బణ్ణానం బుద్ధరస్మీనం అన్తో పవిసిత్వా ద్వీసు గోప్ఫకేసు సత్థు పాదే గహేత్వా వన్ది. తం ఖణఞ్ఞేవ వుత్తప్పకారం పుప్ఫవస్సం వస్సి, సాధుకారసహస్సాని పవత్తయింసు. సో ఏకమాసం సత్థు సన్తికే వసి, వసమానో చ సకలం బుద్ధప్పముఖం ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘం ¶ విహారేయేవ నిసీదాపేత్వా మహాదానం అదాసి, అత్తనా సద్ధిం ఆగతేపి అన్తోవిహారేయేవ కత్వా పటిజగ్గి. ఏకదివసమ్పి అత్తనో సకటేసు కిఞ్చి గహేతబ్బం నాహోసి, దేవమనుస్సేహి ఆభతపణ్ణాకారేనేవ దానం అదాసి, సబ్బకిచ్చాని అకాసి. సో సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, అహం ‘తుమ్హాకం దానం దస్సామీ’తి ఆగచ్ఛన్తో మాసం అన్తరామగ్గే అహోసిం. ఇధేవ మే మాసో వీతివత్తో, మయా ఆభతం పణ్ణాకారం కిఞ్చి గహేతుం న లభామి, ఏత్తకం కాలం దేవమనుస్సేహి ఆభతపణ్ణాకారేనేవ దానం అదాసిం, సోహం సచేపి ఇధ సంవచ్ఛరం వసిస్సామి, నేవ మమ దేయ్యధమ్మం దాతుం లభిస్సామి. అహం సకటాని ఓతారేత్వా గన్తుం ఇచ్ఛామి, పటిసామనట్ఠానం మే ఆరోచాపేథా’’తి.

సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆహ – ‘‘ఆనన్ద, ఉపాసకస్స ఏకం పదేసం తుచ్ఛం కారేత్వా దేహీ’’తి. థేరో తథా అకాసి. కప్పియభూమి (మహావ. ౨౯౫) కిర చిత్తస్స గహపతినో అనుఞ్ఞాతా. ఉపాసకోపి అత్తనా సద్ధిం ఆగతేహి తీహి జనసహస్సేహి సద్ధిం తుచ్ఛసకటేహి పున మగ్గం పటిపజ్జి. దేవమనుస్సా ఉట్ఠాయ, ‘‘అయ్య, తయా తుచ్ఛసకటేహి గమనకమ్మం కత’’న్తి సత్తహి రతనేహి సకటాని పూరయింసు. సో అత్తనో ఆభతపణ్ణాకారేనేవ మహాజనం పటిజగ్గన్తో అగమాసి. ఆనన్దత్థేరో సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛన్తోపి మాసేన ఆగతో, ఇధాపి మాసమేవ వుట్ఠో, ఏత్తకం కాలం దేవమనుస్సేహి అభిహటపణ్ణాకారేనేవ మహావదానం అదాసి, ఇదాని పఞ్చ సకటసతాని తుచ్ఛాని కత్వా మాసేనేవ కిర గమిస్సతి, దేవమనుస్సా పనస్స ఉట్ఠాయ, ‘అయ్య ¶ , తయా తుచ్ఛసకటేహి గమనకమ్మం కత’న్తి పఞ్చ సకటసతాని సత్తరతనేహి పూరయింసు. సో పున అత్తనో ఆభతపణ్ణాకారేనేవ కిర మహాజనం పటిజగ్గన్తో గమిస్సతీ’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఏతస్స తుమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛన్తస్సేవాయం సక్కారో ఉప్పజ్జతి, ఉదాహు అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్సాపి ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘ఆనన్ద, మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తస్సాపి అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్సాపి ఏతస్స ¶ ఉప్పజ్జతేవ. అయఞ్హి ఉపాసకో సద్ధో పసన్నో సమ్పన్నసీలో, ఏవరూపో పుగ్గలో యం యం పదేసం భజతి, తత్థ తత్థేవస్స లాభసక్కారో నిబ్బత్తతీ’’తి వత్వా సత్థా ఇమం పకిణ్ణకవగ్గే గాథమాహ –

‘‘సద్ధో సీలేన సమ్పన్నో, యసో భోగసమప్పితో;

యం యం పదేసం భజతి, తత్థ తత్థేవ పూజితో’’తి. (ధ. ప. ౩౦౩);

అత్థో పనస్సా తత్థేవ ఆవిభవిస్సతి.

ఏవం ¶ వుత్తే ఆనన్దత్థేరో చిత్తస్స పుబ్బకమ్మం పుచ్ఛి. అథస్స సత్థా ఆచిక్ఖన్తో ఆహ –

ఆనన్ద, అయం పదుముత్తరస్స భగవతో పాదమూలే కతాభినీహారో కప్పసతసహస్సం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా కస్సపబుద్ధకాలే మిగలుద్దకకులే నిబ్బత్తో వుద్ధిమన్వాయ ఏకదివసం దేవే వస్సన్తే మిగానం మారణత్తాయ సత్తిం ఆదాయ అరఞ్ఞం గన్త్వా మిగే ఓలోకేన్తో ఏకస్మిం అకటపబ్భారే ససీసం పారుపిత్వా ఏకం భిక్ఖుం నిసిన్నం దిస్వా ‘‘ఏకో, అయ్యో, సమణధమ్మం కరోన్తో నిసిన్నో భవిస్సతి, భత్తమస్స ఆహరిస్సామీ’’తి వేగేన గేహం గన్త్వా ఏకస్మిం ఉద్ధనే హియ్యో, ఆభతమంసం, ఏకస్మిం భత్తం పచాపేత్వా అఞ్ఞే పిణ్డపాతచారికే భిక్ఖూ దిస్వా తేసమ్పి పత్తే ఆదాయ పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం సమ్పాదేత్వా, ‘‘అయ్యే, పరివిసథా’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేత్వా తం భత్తం పుటకే పక్ఖిపిత్వా ఆదాయ ¶ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే నానాపుప్ఫాని ఓచినిత్వా పత్తపుటే కత్వా థేరస్స నిసిన్నట్ఠానం గన్త్వా ‘‘మయ్హం, భన్తే, సఙ్గహం కరోథా’’తి వత్వా పత్తం ఆదాయ పూరేత్వా థేరస్స హత్థే ఠపేత్వా తేహి పుప్ఫేహి పూజం కత్వా ‘‘యథా మే అయం రసపిణ్డపాతో పుప్ఫపూజాయ సద్ధిం చిత్తం తోసేసి, ఏవం నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే పణ్ణాకారసహస్సాని ఆదాయ ఆగన్త్వా మయ్హం చిత్తం తోసేన్తు, పఞ్చవణ్ణకుసుమవస్సఞ్చ వస్సతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి. సో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తి, నిబ్బత్తట్ఠానే జణ్ణుకమత్తేన ఓధినా దిబ్బపుప్ఫవస్సం వస్సి. ఇదానిపిస్స జాతదివసే చేవ ఇధ చ ఆగతస్స పుప్ఫవస్సవస్సనఞ్చ పణ్ణాకారాభిహారో చ సత్తహి రతనేహి సకటపూరణఞ్చ తస్సేవ కమ్మస్స నిస్సన్దోతి.

చిత్తగహపతివత్థు చుద్దసమం.

౧౫. వనవాసీతిస్ససామణేరవత్థు

అఞ్ఞా ¶ ¶ హి లాభూపనిసాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో వనవాసికతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. దేసనా రాజగహే సముట్ఠితా.

సారిపుత్తత్థేరస కిర పితు వఙ్గన్తబ్రాహ్మణస్స సహాయకో మహాసేనబ్రాహ్మణో నామ రాజగహే వసతి. సారిపుత్తత్థేరో ఏకదివసం పిణ్డాయ చరన్తో తస్మిం అనుకమ్పాయ తస్స గేహద్వారం అగమాసి. సో పన పరిక్ఖీణవిభవో దలిద్దో. సో ‘‘మమ పుత్తో మయ్హం గేహద్వారం పిణ్డాయ చరితుం ఆగతో భవిస్సతి, అహఞ్చమ్హి దుగ్గతో, మయ్హం దుగ్గతభావం న జానాతి మఞ్ఞే, నత్థి మే కోచి దేయ్యధమ్మో’’తి థేరస్స సమ్ముఖా భవితుం అసక్కోన్తో నిలీయి. థేరో అపరమ్పి దివసం ¶ అగమాసి, బ్రాహ్మణో తథేవ నిలీయి. ‘‘కిఞ్చిదేవ లభిత్వా దస్సామీ’’తి చిన్తేన్తోపి నాలభి. అథేకదివసం ఏకస్మిం బ్రాహ్మణవాచకే థూలసాటకేన సద్ధిం పాయసపాతిం లభిత్వా ఆదాయ గేహం గన్త్వావ థేరం అనుస్సరి, ‘‘ఇమం పిణ్డపాతం మయా థేరస్స దాతుం వట్టతీ’’తి. థేరోపి తం ఖణం ఝానం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ తం బ్రాహ్మణం దిస్వా ‘‘బ్రాహ్మణో దేయ్యధమ్మం లభిత్వా మమ ఆగమనం పచ్చాసీసతి, మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా పత్తం ఆదాయ తస్స గేహద్వారే ఠితమేవ అత్తానం దస్సేసి.

బ్రాహ్మణో థేరం దిస్వావ చిత్తం పసీది. అథ నం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా అన్తోగేహే నిసీదాపేత్వా పాయసపాతిం గహేత్వా థేరస్స పత్తే ఆకిరి ¶ . థేరో ఉపడ్ఢం సమ్పటిచ్ఛిత్వా హత్థేన పత్తం పిదహి. అథ నం బ్రాహ్మణో ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏకపటివీసమత్తోవ అయం పాయసో, పరలోకసఙ్గహం మే కరోథ, మా ఇధలోకసఙ్గహం, నిరవసేసమేవ దాతుకామోమ్హీ’’తి సబ్బం ఆకిరి. థేరో తత్థేవ పరిభుఞ్జి. అథస్స భత్తకిచ్చపరియోసానే తమ్పి సాటకం దత్వా వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, అహమ్పి తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మమేవ పాపుణేయ్య’’న్తి. థేరో ‘‘ఏవం హోతు బ్రాహ్మణా’’తి తస్స అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కమన్తో అనుపుబ్బేన చారికం చరన్తో జేతవనం అగమాసి. ‘‘దుగ్గతకాలే దిన్నదానం పన అతివియ తోసేతీ’’తి బ్రాహ్మణోపి తం దానం దత్వా పసన్నచిత్తో సోమనస్సజాతో థేరే అధిమత్తం సినేహమకాసి. సో థేరే సినేహేనేవ కాలం కత్వా సావత్థియం థేరస్సూపట్ఠాకకులే పటిసన్ధిం గణ్హి ¶ . తంఖణేయేవ పనస్స మాతా ‘‘కుచ్ఛియం మే గబ్భో పతిట్ఠితో’’తి ఞత్వా సామికస్స ఆరోచేసి. సో తస్సా గబ్భపరిహారం అదాసి.

తస్సా అచ్చుణ్హఅతిసీతఅతిఅమ్బిలాదిపరిభోగం వజ్జేత్వా సుఖేన గబ్భం పరిహరియమానాయ ఏవరూపో దోహళో ఉప్పజ్జి ‘‘అహో వతాహం సారిపుత్తత్థేరప్పముఖాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని నిమన్తేత్వా గేహే నిసీదాపేత్వా అసమ్భిన్నఖీరపాయసం దత్వా సయమ్పి కాసాయవత్థాని పరిదహిత్వా సువణ్ణసరకం ఆదాయ ఆసనపరియన్తే నిసీదిత్వా ఏత్తకానం భిక్ఖూనం ఉచ్ఛిట్ఠపాయసం పరిభుఞ్జేయ్య’’న్తి. తస్సా కిర సో కాసాయవత్థపరిదహనే దోహళో కుచ్ఛియం పుత్తస్స బుద్ధసాసనే పబ్బజ్జాయ పుబ్బనిమిత్తం అహోసి. అథస్సా ఞాతకా ¶ ‘‘ధమ్మికో నో ధీతాయ దోహళో’’తి సారిపుత్తత్థేరం సఙ్ఘత్థేరం కత్వా పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అసమ్భిన్నఖీరపాయసం అదంసు. సాపి ఏకం కాసావం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా సువణ్ణసరకం గహేత్వా ఆసనపరియన్తే నిసిన్నా ఉచ్ఛిట్ఠపాయసం పరిభుఞ్జి, దోహళో పటిప్పస్సమ్భి. తస్సా యావ గబ్భవుట్ఠానా అన్తరన్తరా కతమఙ్గలేసుపి, దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాతాయ కతమఙ్గలేసుపి సారిపుత్తత్థేరప్పముఖానం ¶ పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అప్పోదకమధుపాయసమేవ అదంసు. పుబ్బే కిరేస దారకేన బ్రాహ్మణకాలే దిన్నపాయసస్స నిస్సన్దో.

జాతమఙ్గలదివసే పన తం దారకం పాతోవ న్హాపేత్వా మణ్డేత్వా సిరిసయనే సతసహస్సగ్ఘనికస్స కమ్బలస్స ఉపరి నిపజ్జాపేసుం. సో తత్థ నిపన్నకోవ థేరం ఓలోకేత్వా ‘‘అయం మే పుబ్బాచరియో, మయా థేరం నిస్సాయ అయం సమ్పత్తి లద్ధా, మయా ఇమస్స ఏకం పరిచ్చాగం కాతుం వట్టతీ’’తి సిక్ఖాపదగహణత్థాయ ఆనీయమానో తం కమ్బలం చూళఙ్గులియా వేఠేత్వా అగ్గహేసి. అథస్స ‘‘అఙ్గులియం కమ్బలో లగ్గో’’తి తే తం హరితుం ఆరభింసు. సో పరోది. ఞాతకా ‘‘అపేథ, మా దారకం రోదాపేథా’’తి కమ్బలేనేవ సద్ధిం ఆనయింసు. సో థేరం వన్దనకాలే కమ్బలతో అఙ్గులిం అపకడ్ఢిత్వా కమ్బలం థేరస్స పాదమూలే పాతేసి. ఞాతకా ‘‘దహరకుమారేన అజానిత్వా కత’’న్తి అవత్వా ‘‘పుత్తేన నో దిన్నం, పరిచ్చత్తమేవ హోతు, భన్తే’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, సతసహస్సగ్ఘనికేన కమ్బలేన పూజాకారకస్స తుమ్హాకం దాసస్స సిక్ఖాపదాని దేథా’’తి ¶ ఆహంసు. ‘‘కో నామో అయం దారకో’’తి? ‘‘భన్తే, అయ్యేన సమాననామకో ¶ , తిస్సో నామేస భవిస్సతీ’’తి. థేరో కిర గిహికాలే ఉపతిస్సమాణవో నామ అహోసి. మాతాపిస్స చిన్తేసి – ‘‘న మయా పుత్తస్స అజ్ఝాసయో భిన్దితబ్బో’’తి. ఏవం దారకస్స నామకరణమఙ్గలం కత్వా పున తస్స ఆహారపరిభోగమఙ్గలేపి పున తస్స కణ్ణవిజ్ఝనమఙ్గలేపి దుస్సగహణమఙ్గలేపి చూళాకప్పనమఙ్గలేపి సారిపుత్తత్థేరప్పముఖానం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అప్పోదకమధుపాయసమేవ అదంసు.

దారకో వుద్ధిమన్వాయ సత్తవస్సికకాలే మాతరం ఆహ – ‘‘అమ్మ, థేరస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, తాత, పుబ్బేవాహం ‘న మయా పుత్తస్స అజ్ఝాసయో భిన్దితబ్బో’తి మనం అకాసిం, పబ్బజ, పుత్తా’’తి థేరం నిమన్తాపేత్వా తస్స ఆగతస్స భిక్ఖఞ్చ దత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం దాసో ‘పబ్బజిస్సామీ’తి వదతి, ఇమం ఆదాయ సాయం విహారం ఆగమిస్సామా’’తి థేరం ఉయ్యోజేత్వా సాయన్హసమయే మహన్తేన సక్కారసమ్మానేన పుత్తం ఆదాయ విహారం గన్త్వా థేరస్స నియ్యాదేసి. థేరో తేన సద్ధిం కథేసి – ‘‘తిస్స, పబ్బజ్జా నామ దుక్కరా, ఉణ్హేన అత్థే సతి సీతం లభతి, సీతేన అత్థే సతి ఉణ్హం లభతి, పబ్బజితా కిచ్ఛేన జీవన్తి, త్వఞ్చ సుఖేధితో’’తి. ‘‘భన్తే, అహం తుమ్హేహి వుత్తనియామేనేవ సబ్బం కాతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి. థేరో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా తస్స పటికూలమనసికారవసేన తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ¶ ఆచిక్ఖిత్వా తం పబ్బాజేసి. సకలమ్పి హి ద్వత్తింసాకారం కథేతుం వట్టతియేవ. సబ్బం కథేతుం అసక్కోన్తేన పన తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం కథేతబ్బమేవ. ఇదఞ్హి కమ్మట్ఠానం ¶ సబ్బబుద్ధానం అవిజహితమేవ. కేసాదీసు ఏకేకకోట్ఠాసేసు అరహత్తం పత్తానం భిక్ఖూనమ్పి భిక్ఖునీనమ్పి ఉపాసకానమ్పి ఉపాసికానమ్పి పరిచ్ఛేదో నత్థి. అబ్యత్తా భిక్ఖూ పన పబ్బజేన్తా అరహత్తస్సూపనిస్సయం నాసేన్తి. తస్మా థేరో కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేత్వా దససు సీలేసు పతిట్ఠాపేసి.

మాతాపితరో పుత్తస్స పబ్బజితసక్కారం కరోన్తా సత్తాహం విహారేయేవ బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అప్పోదకమధుపాయసమేవ అదంసు. భిక్ఖూపి ‘‘నిబద్ధం అప్పోదకమధుపాయసం పరిభుఞ్జితుం న సక్కోమా’’తి ఉజ్ఝాయింసు. తస్సపి మాతాపితరో సత్తమే దివసే సాయం గేహం అగమంసు. సామణేరో అట్ఠమే దివసే భిక్ఖూహి సద్ధిం పిణ్డాయ పావిసి. సావత్థివాసినో ‘‘సామణేరో కిర అజ్జ పిణ్డాయ పవిసిస్సతి, సక్కారమస్స ¶ కరిస్సామా’’తి పఞ్చహి సాటకసతేహి చుమ్బటకాని కత్వా పఞ్చ పిణ్డపాతసతాని సజ్జేత్వా ఆదాయ పటిపథే ఠత్వా అదంసు, పునదివసే విహారస్స ఉపవనం ఆగన్త్వా అదంసు. ఏవం సామణేరో ద్వీహేవ దివసేహి సాటకసహస్సేహి సద్ధిం పిణ్డపాతసహస్సం లభిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దాపేసి. బ్రాహ్మణకాలే దిన్నథూలసాటకస్స కిరేస నిస్సన్దో. అథస్స భిక్ఖూ ‘‘పిణ్డపాతదాయకతిస్సో’’తి నామం కరింసు.

పునేకదివసం సామణేరో సీతకాలే విహారచారికం చరన్తో భిక్ఖూ తత్థ తత్థ అగ్గిసాలాదీసు ¶ విసిబ్బేన్తే దిస్వా ఆహ – ‘‘కిం, భన్తే, విసిబ్బేన్తా నిసిన్నాత్థా’’తి? ‘‘సీతం నో పీళేతి సామణేరో’’తి. ‘‘భన్తే, సీతకాలే నామ కమ్బలం పారుపితుం వట్టతి. సో హి సీతం పటిబాహితుం సమత్థో’’తి. సామణేర ‘‘త్వం మహాపుఞ్ఞో కమ్బలం లభేయ్యాసి, అమ్హాకం కుతో కమ్బలో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, కమ్బలత్థికా మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి సకలవిహారే ఆరోచాపేసి. అథ భిక్ఖూ ‘‘సామణేరేన సద్ధిం గన్త్వా కమ్బలం ఆహరిస్సామా’’తి సత్తవస్సికసామణేరం నిస్సాయ సహస్సమత్తా భిక్ఖూ నిక్ఖమింసు. సో ‘‘ఏత్తకానం భిక్ఖూనం కుతో కమ్బలం లభిస్సామీ’’తి చిత్తమ్పి అనుప్పాదేత్వా తే ఆదాయ నగరాభిముఖో పాయాసి. సుదిన్నస్స హి దానస్స ఏవరూపో ఆనుభావో హోతి. సో బహినగరేయేవ ఘరపటిపాటియా చరన్తో పఞ్చ కమ్బలసతాని లభిత్వా అన్తోనగరం పావిసి. మనుస్సా ఇతో చితో చ కమ్బలే ఆహరన్తి.

ఏకో పన పురిసో ఆపణద్వారేన ఆగచ్ఛన్తో పఞ్చ కమ్బలసతాని పసారేత్వా నిసిన్నం ఏకం ఆపణికం దిస్వా ఆహ – ‘‘అమ్భో, ఏకో సామణేరో కమ్బలే సంహరన్తో ఆగచ్ఛతి, తవ కమ్బలే పటిచ్ఛాదేహీ’’తి? ‘‘కిం పన సో దిన్నకే గణ్హాతి, ఉదాహు అదిన్నకే’’తి? ‘‘దిన్నకే గణ్హాతీ’’తి ¶ . ‘‘ఏవం సన్తే సచే ఇచ్ఛామి, దస్సామి, నో చే, న దస్సామి, గచ్ఛ త్వ’’న్తి ఉయ్యోజేసి. మచ్ఛరినో హి అన్ధబాలా ఏవరూపేసు దానం దదమానేసు మచ్ఛరాయిత్వా అసదిసదానం దిస్వా మచ్ఛరాయన్తో కాళో (ధ. ప. ౧౭౭) వియ నిరయే నిబ్బత్తన్తి. ఆపణికో చిన్తేసి – ‘‘అయం పురిసో అత్తనో ధమ్మతాయ ఆగచ్ఛమానో ‘తవ కమ్బలే పటిచ్ఛాదేహీ’తి మం ఆహ. ‘సచేపి సో దిన్నకం ¶ గణ్హా’తి, అహం పన ‘మమ సన్తకం సచే ఇచ్ఛామి, దస్సామి, నో చే, న ¶ దస్సామీ’తి అవచం, దిట్ఠకం పన అదేన్తస్స లజ్జా ఉప్పజ్జతి, అత్తనో సన్తకం పటిచ్ఛాదేన్తస్స దోసో నత్థి, ఇమేసు పఞ్చకమ్బలసతేసు ద్వే కమ్బలాని సతసహస్సగ్ఘనికాని, ఇమానేవ పటిచ్ఛాదేతుం వట్టతీ’’తి. ద్వేపి కమ్బలే దసాయ దసం సమ్బన్ధిత్వా తేసం అన్తరే పక్ఖిపిత్వా పటిచ్ఛాదేసి. సామణేరోపి భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం తం పదేసం పాపుణి. ఆపణికస్స సామణేరం దిస్వావ పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి, సకలసరీరం సినేహేన పరిపుణ్ణం అహోసి. సో చిన్తేసి – ‘‘తిట్ఠతు కమ్బలాని, ఇమం దిస్వా హదయమంసమ్పి దాతుం యుత్త’’న్తి. తే ద్వేపి కమ్బలే నీహరిత్వా సామణేరస్స పాదమూలే ఠపేత్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తయా దిట్ఠధమ్మస్స భాగీ అస్స’’న్తి అవచ. సోపిస్స ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనం అకాసి.

సామణేరో అన్తోనగరేపి పఞ్చ కమ్బలసతాని లభి. ఏవం ఏకదివసంయేవ కమ్బలసహస్సం లభిత్వా భిక్ఖుసహస్సస్స అదాసి. అథస్స కమ్బలదాయకతిస్సత్థేరోతి నామం కరింసు. ఏవం నామకరణదివసే దిన్నకమ్బలో సత్తవస్సికకాలే కమ్బలసహస్సభావం పాపుణి. బుద్ధసాసనఞ్హి ఠపేత్వా నత్థఞ్ఞం తం ఠానం, యత్థ అప్పం దిన్నం బహుం హోతి, బహుం దిన్నం బహుతరం. తేనాహ భగవా –

‘‘తథారూపోయం, భిక్ఖవే, భిక్ఖుసఙ్ఘో, యథారూపే భిక్ఖుసఙ్ఘే అప్పం దిన్నం బహుం హోతి, బహుం దిన్నం బహుతర’’న్తి ¶ (మ. ని. ౩.౧౪౬) –

ఏవం సామణేరో ఏకకమ్బలస్స నిస్సన్దేన సత్తవస్సికోవ కమ్బలసహస్సం లభి. తస్స జేతవనే విహరన్తస్స అభిక్ఖణం ఞాతిదాయకా సన్తికం ఆగన్త్వా కథాసల్లాపం కరోన్తి. సో చిన్తేసి – ‘‘మయా ఇధ వసన్తేన ఞాతిదాయకేసు ఆగన్త్వా కథేన్తేసు అకథేతుమ్పి న సక్కా, ఏతేహి సద్ధిం కథాపపఞ్చేన అత్తనో పతిట్ఠం కాతుం న సక్కా, యంనూనాహం సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిత్వా అరఞ్ఞం పవిసేయ్య’’న్తి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా ఉపజ్ఝాయం వన్దిత్వా పత్తచీవరమాదాయ విహారా నిక్ఖమిత్వా ‘‘సచే ఆసన్నట్ఠానే వసిస్సామి, ఞాతకా మం పక్కోసిస్సన్తీ’’తి వీసతి యోజనసతం మగ్గం అగమాసి. అథేకేన గామద్వారేన గచ్ఛన్తో ఏకం మహల్లకపురిసం దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం ను ఖో, మహాఉపాసక ¶ , ఇమస్మిం పదేసే వసన్తానం ¶ ఆరఞ్ఞకవిహారో అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి మే మగ్గం ఆచిక్ఖాహీ’’తి. మహల్లకఉపాసకస్స పన తం దిస్వావ పుత్తసినేహో ఉదపాది. అథస్స తత్థేవ ఠితో అనాచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏహి, భన్తే, ఆచిక్ఖిస్సామి ¶ తే’’తి గహేత్వా అగమాసి. సామణేరో తేన సద్ధిం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే నానాపుప్ఫఫలపటిమణ్డితే రుక్ఖపబ్బతపదేసే దిస్వా ‘‘అయం, ఉపాసక, కిం పదేసో నామ, అయం ఉపాసక కిం పదేసో నామా’’తి పుచ్ఛి. సోపిస్స తేసం నామాని ఆచిక్ఖన్తో ఆరఞ్ఞకవిహారం పత్వా ‘‘ఇదం, భన్తే, ఫాసుకట్ఠానం, ఇధేవ వసాహీ’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, కో నామో త్వ’’న్తి నామం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అహం వనవాసీతిస్సో నామ ఉపాసకా’’తి వుత్తే, ‘‘స్వే అమ్హాకం గామే భిక్ఖాయ చరితుం వట్టతీ’’తి వత్వా నివత్తిత్వా అన్తోగామమేవ గతో. ‘‘వనవాసీతిస్సో నామ విహారం ఆగతో, తస్స యాగుభత్తాదీని పటియాదేథా’’తి మనుస్సానం ఆరోచేసి.

సామణేరో పఠమమేవ తిస్సో నామ హుత్వా తతో పిణ్డపాతదాయకతిస్సో కమ్బలదాయకతిస్సో వనవాసీతిస్సోతి తీణి నామాని లభిత్వా సత్తవస్సబ్భన్తరే చత్తారి నామాని లభి. సో పునదివసే పాతోవ తం గామం పిణ్డాయ పావిసి. మనుస్సా భిక్ఖం దత్వా వన్దింసు. సామణేరో ‘‘సుఖితా హోథ, దుక్ఖా ముచ్చథా’’తి ఆహ. ఏకమనుస్సోపి తస్స భిక్ఖం దత్వా పున గేహం గన్తుం నాసక్ఖి, సబ్బేవ ఓలోకేన్తా అట్ఠంసు. సోపి అత్తనో యాపనమత్తమేవ గణ్హి. సకలగామవాసినో తస్స పాదమూలే ఉరేన నిపజ్జిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేసు ఇమం తేమాసం ఇధ వసన్తేసు మయం తీణి సరణాని గహేత్వా పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాయ మాసస్స అట్ఠ ఉపోసథకమ్మాని ¶ ఉపవసిస్సామ, ఇధ వసనత్థాయ నో పటిఞ్ఞం దేథా’’తి. సో ఉపకారం సల్లక్ఖేత్వా తేసం పటిఞ్ఞం దత్వా నిబద్ధం తత్థేవ పిణ్డపాతచారం చరి. వన్దితవన్దితక్ఖణే చ ‘‘సుఖితా హోథ, దుక్ఖా ముచ్చథా’’తి పదద్వయమేవ కథేత్వా పక్కామి. సో తత్థేవపఠమమాసఞ్చ దుతియమాసఞ్చ వీతినామేత్వా తతియమాసే గచ్ఛన్తే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

అథస్స పవారేత్వా వుట్ఠవస్సకాలే ఉపజ్ఝాయో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, తిస్ససామణేరస్స సన్తికం గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘గచ్ఛ, సారిపుత్తా’’తి. సో అత్తనో పరివారే పఞ్చసతే భిక్ఖూ ¶ ఆదాయ పక్కన్తో, ‘‘ఆవుసో మోగ్గల్లాన, అహం తిస్ససామణేరస్స సన్తికం గచ్ఛామీ’’తి ఆహ. మహామోగ్గల్లానత్థేరో ‘‘అహమ్పి, ఆవుసో, గచ్ఛామీ’’తి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిక్ఖమి. ఏతేనుపాయేన మహాకస్సపత్థేరో అనురుద్ధత్థేరో ఉపాలిత్థేరో పుణ్ణత్థేరోతి సబ్బే మహాసావకా పఞ్చహి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిక్ఖమింసు. సబ్బేపి మహాసావకానం పరివారా చత్తాలీస భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తే వీసతియోజనసతం మగ్గం గన్త్వా ¶ గోచరగామం సమ్పత్తా. సామణేరస్స నిబద్ధూపట్ఠాకో ఉపాసకో ద్వారేయేవ ¶ దిస్వా పచ్చుగ్గన్త్వా వన్ది.

అథ నం సారిపుత్తత్థేరో పుచ్ఛి – ‘‘అత్థి ను ఖో, ఉపాసక, ఇమస్మిం పదేసే ఆరఞ్ఞకవిహారో’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘సభిక్ఖుకో, అభిక్ఖుకో’’తి? ‘‘సభిక్ఖుకో, భన్తే’’తి. ‘‘కో నామో తత్థ వసతీ’’తి? ‘‘వనవాసీతిస్సో, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి మగ్గం నో ఆచిక్ఖా’’తి. ‘‘కే తుమ్హే, భన్తే’’తి? ‘‘మయం సామణేరస్స సన్తికం ఆగతా’’తి. ఉపాసకో ఓలోకేత్వా ధమ్మసేనాపతిం ఆదిం కత్వా సబ్బేపి మహాసావకే సఞ్జానిత్వా నిరన్తరం పీతియా ఫుట్ఠసరీరో హుత్వా ‘‘తిట్ఠథ తావ, భన్తే’’తి వేగేన గామం పవిసిత్వా ‘‘ఏతే, అయ్యా, సారిపుత్తత్థేరం ఆదిం కత్వా అసీతి మహాసావకా అత్తనో అత్తనో పరివారేహి సద్ధిం సామణేరస్స సన్తికం ఆగతా, మఞ్చపీఠపచ్చత్థరణదీపతేలాదీని గహేత్వా వేగేన నిక్ఖమథా’’తి ఉగ్ఘోసేసి. మనుస్సా ‘‘తావదేవ మఞ్చాదీని గహేత్వా థేరానం పదానుపదికా హుత్వా థేరేహి సద్ధింయేవ విహారం పవిసింసు. సామణేరో భిక్ఖుసఙ్ఘం సఞ్జానిత్వా కతిపయానం మహాథేరానం పత్తచీవరాని పటిగ్గహేత్వా వత్తమకాసి. తస్స థేరానం వసనట్ఠానం సంవిదహన్తస్స పత్తచీవరం పటిసామేన్తస్సేవ అన్ధకారో జాతా’’తి. సారిపుత్తత్థేరో ఉపాసకే ఆహ – ‘‘గచ్ఛథ, ఉపాసకా, తుమ్హాకం అన్ధకారో జాతో’’తి. ‘‘భన్తే, అజ్జ ధమ్మస్సవనదివసో, న మయం గమిస్సామ, ధమ్మం సుణిస్సామ, ఇతో పుబ్బే ధమ్మస్సవనమ్పి నత్థీ’’తి. ‘‘తేన హి, సామణేర, దీపం జాలేత్వా ధమ్మస్సవనస్స కాలం ఘోసేహీ’’తి. సో తథా అకాసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘తిస్స తవ ఉపట్ఠాకా ‘ధమ్మం సోతుకామామ్హా’తి వదన్తి ¶ , కథేహి తేసం ధమ్మ’’న్తి. ఉపాసకా ఏకప్పహారేనేవ ఉట్ఠాయ, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం అయ్యో ‘సుఖితా హోథ, దుక్ఖా ముచ్చథా’తి ఇమాని ద్వే పదాని ఠపేత్వా అఞ్ఞం ధమ్మకథం న జానాతి ¶ , అమ్హాకం అఞ్ఞం ధమ్మకథికం దేథా’’తి వదింసు. ‘‘సామణేరో పన అరహత్తం పత్వాపి నేవ తేసం ధమ్మకథం కథేసీ’’తి.

తదా పన నం ఉపజ్ఝాయో, ‘‘సామణేర, కథం పన సుఖితా హోన్తి, ‘కథం పన దుక్ఖా ముచ్చన్తీ’తి ఇమేసం నో ద్విన్నం పదానం అత్థం కథేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి చిత్తబీజనిం గహేత్వా ధమ్మాసనం ఆరుయ్హ పఞ్చహి నికాయేహి అత్థఞ్చ కారణఞ్చ ఆకడ్ఢిత్వా ఘనవస్సం వస్సన్తో చాతుద్దీపకమహామేఘో వియ ఖన్ధధాతుఆయతనబోధిపక్ఖియధమ్మే విభజన్తో అరహత్తకూటేన ధమ్మకథం కథేత్వా, ‘‘భన్తే, ఏవం అరహత్తప్పత్తస్స సుఖం హోతి, అరహత్తం పత్తోయేవ దుక్ఖా ముచ్చతి, సేసజనా జాతిదుక్ఖాదీహి చేవ నిరయదుక్ఖాదీహి చ న పరిముచ్చన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘సాధు, సామణేర, సుకథితో తే పటిభాణో, ఇదాని సరభఞ్ఞం భణాహీ’’తి. సో సరభఞ్ఞమ్పి ¶ భణి. అరుణే ఉగ్గచ్ఛన్తే సామణేరస్స ఉపట్ఠాకమనుస్సా ద్వే భాగా అహేసుం. ఏకచ్చే ‘‘న వత నో ఇతో పుబ్బే ఏవరూపో కక్ఖళో దిట్ఠపుబ్బో. కథఞ్హి నామ ఏవరూపం ధమ్మకథం జానన్తో ఏత్తకం కాలం మాతాపితుట్ఠానే ఠత్వా ఉపట్ఠహన్తానం మనుస్సానం ఏకమ్పి ధమ్మపదం న కథేసీ’’తి కుజ్ఝింసు. ఏకచ్చే ‘‘లాభా వత నో, యే మయం ఏవరూపం భదన్తం గుణం వా అగుణం వా అజానన్తాపి ఉపట్ఠహిమ్హ ¶ , ఇదాని చ పనస్స సన్తికే ధమ్మం సోతుం లభిమ్హా’’తి తుస్సింసు.

సమ్మాసమ్బుద్ధోపి తం దివసం పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో వనవాసీతిస్సస్స ఉపట్ఠాకే అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠే దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ఇమమత్థం ఉపధారేసి ‘‘వనవాసీతిస్ససామణేరస్స ఉపట్ఠాకా ఏకచ్చే తుట్ఠా, ఏకచ్చే కుద్ధా, మయ్హం పుత్తస్స పన సామణేరస్స కుద్ధా నిరయభాగినో భవిస్సన్తి, గన్తబ్బమేవ తత్థ మయా, మయి గతే సబ్బేపి తే సామణేరే మేత్తచిత్తం కత్వా దుక్ఖా ముచ్చిస్సన్తీ’’తి. తేపి మనుస్సా భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా గామం గన్త్వా మణ్డపం కారేత్వా యాగుభత్తాదీని సమ్పాదేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా సఙ్ఘస్స ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తా నిసీదింసు. భిక్ఖూపి సరీరపటిజగ్గనం కత్వా భిక్ఖాచారవేలాయ గామం పిణ్డాయ పవిసన్తా సామణేరం పుచ్ఛింసు – ‘‘కిం, తిస్స, త్వం అమ్హేహి సద్ధిం గమిస్ససి, ఉదాహు పచ్ఛా’’తి? ‘‘మమ గమనవేలాయమేవ గమిస్సామి, గచ్ఛథ తుమ్హే, భన్తే’’తి. భిక్ఖూ పత్తచీవరమాదాయ పవిసింసు.

సత్థా ¶ జేతవనస్మింయేవ చీవరం పారుపిత్వా పత్తమాదాయ ఏకచిత్తక్ఖణేనేవ గన్త్వా భిక్ఖూనం పురతో ఠితమేవ అత్తానం దస్సేసి. ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో ఆగతో’’తి సకలగామో సఙ్ఖుభిత్వా ఏకకోలాహలో అహోసి. మనుస్సా ఉదగ్గచిత్తా బుద్ధప్పముఖం ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా యాగుం దత్వా ఖజ్జకం అదంసు. సామణేరో భత్తే అనిట్ఠితేయేవ అన్తోగామం పావిసి. గామవాసినో నీహరిత్వా తస్స సక్కచ్చం భిక్ఖం అదంసు. సో యాపనమత్తం గహేత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా పత్తం ఉపనామేసి. సత్థా ‘‘ఆహర, తిస్సా’’తి హత్థం పసారేత్వా పత్తం గహేత్వా ‘‘పస్స, సారిపుత్త, తవ సామణేరస్స పత్త’’న్తి థేరస్స దస్సేసి. థేరో సత్థు హత్థతో పత్తం గహేత్వా సామణేరస్స దత్వా ‘‘గచ్ఛ, అత్తనో పత్తట్ఠానే నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం కరోహీ’’తి ఆహ.

గామవాసినో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా అనుమోదనం యాచింసు. సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ఏవమాహ – ‘‘లాభా వత వో ఉపాసకా, యే తుమ్హే అత్తనో కులూపకం సామణేరం నిస్సాయ సారిపుత్తం మోగ్గల్లానం కస్సపం అనురుద్ధన్తి అసీతిమహాసావకే ¶ దస్సనాయ లభథ, అహమ్పి తుమ్హాకం కులూపకమేవ నిస్సాయ ఆగతో, బుద్ధదస్సనమ్పి వో ఇమం నిస్సాయేవ లద్ధం, లాభా వో, సులద్ధం వో’’తి. మనుస్సా చిన్తయింసు – ‘‘అహో అమ్హాకం లాభా, బుద్ధానఞ్చేవ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ ఆరాధనసమత్థం అమ్హాకం అయ్యం దస్సనాయ లభామ, దేయ్యధమ్మఞ్చస్స దాతుం లభామా’’తి సామణేరస్స కుద్ధా మనుస్సా తుస్సింసు. తుట్ఠా మనుస్సా భియ్యోసోమత్తాయ పసీదింసు. అనుమోదనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. మనుస్సా సత్థారం అనుగన్త్వా వన్దిత్వా నివత్తింసు. సత్థా సామణేరేన సద్ధిం సమధురేన గచ్ఛన్తో ¶ , ‘‘సామణేర, అయం పదేసో కోనామో, అయం పదేసో కోనామో’’తి పుబ్బే తస్స ఉపాసకేన దస్సితపదేసే పుచ్ఛన్తో అగమాసి. సామణేరోపి, ‘‘భన్తే, అయం ఇత్థన్నామో, అయం ఇత్థన్నామో’’తి ఆచిక్ఖమానోవ అగమాసి. సత్థా తస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా పబ్బతమత్థకం అభిరుహి. తత్థ ఠితానం పన మహాసముద్దో పఞ్ఞాయతి. సత్థా సామణేరం పుచ్ఛి – ‘‘తిస్స, పబ్బతమత్థకే ఠితో ఇతో చితో చ ఓలోకేత్వా కిం పస్ససీ’’తి? ‘‘మహాసముద్దం, భన్తే’’తి. ‘‘మహాసముద్దం దిస్వా కిం చిన్తేసీ’’తి? ‘‘మమ దుక్ఖితకాలే రోదన్తస్స చతూహి మహాసముద్దేహి అతిరేకతరేన ¶ అస్సునా భవితబ్బన్తి ఇదం, భన్తే, చిన్తేసి’’న్తి. ‘‘సాధు సాధు, తిస్స, ఏవమేతం. ఏకేకస్స హి సత్తస్స దుక్ఖితకాలే పగ్ఘరితఅస్సూని చతూహి మహాసముద్దేహి అతిరేకతరానేవా’’తి. ఇదఞ్చ పన వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘చతూసు సముద్దేసు జలం పరిత్తకం,

తతో బహుం అస్సుజలం అనప్పకం;

దుక్ఖేన ఫుట్ఠస్స నరస్స సోచనా,

కింకారణా సమ్మ తువం పమజ్జసీ’’తి.

అథ నం పున పుచ్ఛి – ‘‘తిస్స, కహం వససీ’’తి? ‘‘ఇమస్మిం పబ్భారే, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థ పన వసన్తో కిం చిన్తేసీ’’తి? ‘‘మయా మరన్తేన ఇమస్మిం ఠానే కతస్స సరీరనిక్ఖేపస్స పరిచ్ఛేదో ‘నత్థీ’తి చిన్తేసిం, భన్తే’’తి. ‘‘సాధు సాధు, తిస్స, ఏవమేతం. ఇమేసఞ్హి సత్తానం పథవియం ¶ నిపజ్జిత్వా అమతట్ఠానం నామ నత్థీ’’తి వత్వా –

‘‘ఉపసాళకనామాని, సహస్సాని చతుద్దస;

అస్మిం పదేసే దడ్ఢాని, నత్థి లోకే అనామతం.

‘‘యమ్హి ¶ సచ్చఞ్చ ధమ్మో చ, అహింసా సంయమో దమో;

ఏతం అరియా సేవన్తి, ఏతం లోకే అనామత’’న్తి. (జా.౧.౨.౩౧-౩౨) –

ఇమం దుకనిపాతే ఉపసాళకజాతకం కథేసి. ఇతి పథవియం సరీరనిక్ఖేపం కత్వా మరన్తేసు సత్తేసు అమతపుబ్బపదేసే మరన్తా నామ నత్థి, ఆనన్దత్థేరసదిసా పన అమతపుబ్బపదేసే పరినిబ్బాయన్తి.

ఆనన్దత్థేరో కిర వీసవస్ససతికకాలే ఆయుసఙ్ఖారం ఓలోకేన్తో పరిక్ఖీణభావం ఞత్వా ‘‘ఇతో సత్తమే దివసే పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి ఆరోచేసి. తం పవత్తిం సుత్వా రోహిణీనదియా ఉభయతీరవాసికేసు మనుస్సేసు ఓరిమతీరవాసికా ‘‘మయం థేరస్స బహూపకారా, అమ్హాకం సన్తికే పరినిబ్బాయిస్సతీ’’తి వదింసు. పరతీరవాసికాపి ‘‘మయం థేరస్స బహూపకారా, అమ్హాకం సన్తికే పరినిబ్బాయిస్సతీ’’తి వదింసు. థేరో తేసం వచనం సుత్వా ‘‘ఉభయతీరవాసినో మయ్హం ఉపకారా, ఇమే నామ అనుపకారాతి న సక్కా వత్తుం, సచాహం ఓరిమతీరే ¶ పరినిబ్బాయిస్సామి, పరతీరవాసినో ధాతుగహణత్థం తేహి సద్ధిం కలహం కరిస్సన్తి. సచే పరతీరే పరినిబ్బాయిస్సామి, ఓరిమతీరవాసినోపి తథా కరిస్సన్తి, కలహో ఉప్పజ్జమానోపి మం నిస్సాయేవ ఉప్పజ్జిస్సతి, వూపసమమానోపి మం నిస్సాయేవ ¶ వూపసమిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఓరిమతీరవాసినోపి మయ్హం ఉపకారా, పరతీరవాసినోపి మయ్హం ఉపకారా, అనుపకారాపి నామ నత్థి, ఓరిమతీరవాసినో ఓరిమతీరేయేవ సన్నిపతన్తు, పరతీరవాసినోపి పరతీరేయేవా’’తి ఆహ. తతో సత్తమే దివసే మజ్ఝేనదియా సత్తతాలప్పమాణే ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా మహాజనస్స ధమ్మం కథేత్వా ‘‘మమ సరీరం మజ్ఝే భిజ్జిత్వా ఏకో భాగో ఓరిమతీరే పతతు, ఏకో భాగో పరతీరే’’తి అధిట్ఠాయ యథానిసిన్నోవ తేజోధాతుం సమాపజ్జి, జాలా ఉట్ఠహింసు. సరీరం మజ్ఝే భిజ్జిత్వా ఏకో భాగో ఓరిమతీరే పతి, ఏకో భాగో పరతీరే. తతో మహాజనో పరిదేవి, పథవిఉన్ద్రియనసద్దో వియ ఆరోదనసద్దో అహోసి. సత్థు పరినిబ్బానే ఆరోదనసద్దతోపి కారుఞ్ఞతరో అహోసి. మనుస్సా చత్తారో మాసే రోదన్తా పరిదేవన్తా ‘‘సత్థు పత్తచీవరగ్గాహకే తిట్ఠన్తే సత్థు ఠితకాలో వియ నో అహోసి, ఇదాని నో సత్థా పరినిబ్బుతో’’తి విప్పలపన్తా విరవన్తా విచరింసూతి.

పున సత్థా సామణేరం పుచ్ఛి – ‘‘తిస్స, ఇమస్మిం వనసణ్డే దీపిఆదీనం సద్దేన భాయసి, న భాయసీ’’తి? ‘‘న భాయామి భగవా, అపిచ ఖో పన మే ఏతేసం సద్దం సుత్వా వనరతి నామ ఉప్పజ్జతీ’’తి వత్వా సట్ఠిమత్తాహి గాథాహి వనవణ్ణనం నామ కథేసి. అథ నం సత్థా ‘‘తిస్సా’’తి ఆమన్తేసి. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘మయం గచ్ఛామ, త్వం గమిస్ససి, నివత్తిస్ససీ’’తి. ‘‘మయ్హం ఉపజ్ఝాయే మం ఆదాయ గచ్ఛన్తే గమిస్సామి, నివత్తేన్తే నివత్తిస్సామి ¶ , భన్తే’’తి ¶ . సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం పక్కామి. సామణేరస్స పన నివత్తితుమేవ అజ్ఝాసయో, థేరో తం ఞత్వా ‘‘తిస్స, సచే నివత్తితుకామో, నివత్తా’’తి ఆహ. సో సత్థారఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ వన్దిత్వా నివత్తి. సత్థా జేతవనమేవ అగమాసి.

భిక్ఖూనం ధమ్మసభాయం కథా ఉదపాది – ‘‘అహో వత వనవాసీతిస్ససామణేరో దుక్కరం కరోతి, పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయస్స ఞాతకా సత్తసు మఙ్గలేసు పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అప్పోదకమధుపాయసమేవ అదంసు, పబ్బజితకాలే అన్తోవిహారే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సత్త దివసాని అప్పోదకమధుపాయసమేవ ¶ అదంసు. పబ్బజిత్వా అట్ఠమే దివసే అన్తోగామం పవిసన్తో ద్వీహేవ దివసేహి సాటకసహస్సేన సద్ధిం పిణ్డపాతసహస్సం లభి, పునేకదివసం కమ్బలసహస్సం లభి. ఇతిస్స ఇధ వసనకాలే మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి, ఇదాని ఏవరూపం లాభసక్కారం ఛడ్డేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా మిస్సకాహారేన యాపేతి, దుక్కరకారకో వత తిస్ససామణేరో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, లాభూపనిసా నామేసా అఞ్ఞా, నిబ్బానగామినీ పటిపదా అఞ్ఞా. ‘ఏవం లాభం లభిస్సామీ’తి హి ఆరఞ్ఞికాదిధుతఙ్గసమాదానవసేన లాభూపనిసం రక్ఖన్తస్స భిక్ఖునో చత్తారో అపాయా వివటద్వారా ఏవ తిట్ఠన్తి, నిబ్బానగామినియా పన పటిపదాయ ఉప్పన్నం లాభసక్కారం పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో అరహత్తం గణ్హాతీ’’తి అనుసన్ధిం ¶ ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౫.

‘‘అఞ్ఞా హి లాభూపనిసా, అఞ్ఞా నిబ్బానగామినీ;

ఏవమేతం అభిఞ్ఞాయ, భిక్ఖు బుద్ధస్స సావకో;

సక్కారం నాభినన్దేయ్య, వివేకమనుబ్రూహయే’’తి.

తత్థ అఞ్ఞా హి లాభూపనిసా, అఞ్ఞా నిబ్బానగామినీతి లాభూపనిసా నామేసా అఞ్ఞా ఏవ, అఞ్ఞా నిబ్బానగామినీ పటిపదా. లాభుప్పాదకేన హి భిక్ఖునా థోకం అకుసలకమ్మం కాతుం వట్టతి, కాయవఙ్కాదీని కాతబ్బాని హోన్తి. యస్మిఞ్హి కాలే కాయవఙ్కాదీసు కిఞ్చి కరోతి, తదా లాభో ఉప్పజ్జతి. పాయసపాతియఞ్హి వఙ్కం అకత్వా ఉజుకమేవ హత్థం ఓతారేత్వా ఉక్ఖిపన్తస్స హత్థో మక్ఖితమత్తకోవ హోతి, వఙ్కం కత్వా ఓతారేత్వా ఉక్ఖిపన్తస్స పన పాయసపిణ్డం ఉద్ధరన్తోవ నిక్ఖమతి, ఏవం కాయవఙ్కాదీని కరణకాలేయేవ లాభో ఉప్పజ్జతి. అయం అధమ్మికా లాభూపనిస్సా నామ. ఉపధిసమ్పదా చీవరధారణం బాహుసచ్చం పరివారో అరఞ్ఞవాసోతి ఏవరూపేహి పన కారణేహి ఉప్పన్నో లాభో ధమ్మికో నామ హోతి. నిబ్బానగామినిం ¶ పటిపదం పూరేన్తేన పన భిక్ఖునా కాయవఙ్కాదీని పహాతబ్బాని. అనన్ధేనేవ అన్ధేన వియ, అమూగేనేవ మూగేన వియ, అబధిరేనేవ బధిరేన వియ భవితుం వట్టతి. అసఠేన అమాయేన భవితుం వట్టతి. ఏవమేతన్తి ఏతం లాభుప్పాదనం పటిపదఞ్చ నిబ్బానగామినిం పటిపదఞ్చ ¶ ఏవం ఞత్వా సబ్బేసం సఙ్ఖతాసఙ్ఖతధమ్మానం బుజ్ఝనట్ఠేన ¶ బుద్ధస్స సవనన్తే జాతట్ఠేన ఓవాదానుసాసనిం వా సవనట్ఠేన సావకో భిక్ఖు అధమ్మికం చతుపచ్చయసక్కారం నాభినన్దేయ్య, న చేవ ధమ్మికం పటిక్కోసేయ్య, కాయవివేకాదికం వివేకం అనుబ్రూహయే. తత్థ కాయవివేకోతి కాయస్స ఏకీభావో. చిత్తవివేకోతి అట్ఠ సమాపత్తియో. ఉపధివివేకోతి నిబ్బానం. తేసు కాయవివేకో గణసఙ్గణికం వినోదేతి, చిత్తవివేకో కిలేససఙ్గణికం వినోదేతి, ఉపధివివేకో సఙ్ఖారసఙ్గణికం వినోదేతి. కాయవివేకో చిత్తవివేకస్స పచ్చయో హోతి, చిత్తవివేకో ఉపధివివేకస్స పచ్చయో హోతి. వుత్తమ్పిహేతం –

‘‘కాయవివేకో చ వివేకట్ఠకాయానం నేక్ఖమ్మాభిరతానం, చిత్తవివేకో చ పరిసుద్ధచిత్తానం పరమవోదానప్పత్తానం, ఉపధివివేకో చ నిరుపధీనం పుగ్గలానం విసఙ్ఖారగతాన’’న్తి (మహాని. ౧౫౦). –

ఇమం తివిధమ్పి వివేకం బ్రూహేయ్య వడ్ఢేయ్య, ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

వనవాసీతిస్ససామణేరవత్థు పన్నరసమం.

బాలవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్చమో వగ్గో.

౬. పణ్డితవగ్గో

౧. రాధత్థేరవత్థు

నిధీనంవ ¶ ¶ ¶ పవత్తారన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఆయస్మన్తం రాధత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర గిహికాలే సావత్థియం దుగ్గతబ్రాహ్మణో అహోసి. సో ‘‘భిక్ఖూనం సన్తికే జీవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా విహారం గన్త్వా అప్పహరితకం కరోన్తో పరివేణం సమ్మజ్జన్తో ముఖధోవనాదీని దదన్తో అన్తోవిహారేయేవ వసి. భిక్ఖూపి నం సఙ్గణ్హింసు, పబ్బాజేతుం పన న ఇచ్ఛన్తి. సో పబ్బజ్జం అలభమానో కిసో అహోసి. అథేకదివసం సత్థా పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో తం బ్రాహ్మణం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘అరహా భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా సాయన్హసమయే విహారచారికం చరన్తో వియ బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, కిం కరోన్తో విచరసీ’’తి ఆహ. ‘‘భిక్ఖూనం వత్తపటివత్తం కరోన్తో, భన్తే’’తి ¶ . ‘‘లభసి నేసం సన్తికా సఙ్గహ’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, ఆహారమత్తం లభామి, న పన మం పబ్బాజేన్తీ’’తి. సత్థా ఏతస్మిం నిదానే భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా తమత్థం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, అత్థి కోచి ఇమస్స బ్రాహ్మణస్స అధికారం సరతీ’’తి పుచ్ఛి. సారిపుత్తత్థేరో ‘‘అహం, భన్తే, సరామి, అయం మే రాజగహే పిణ్డాయ చరన్తస్స అత్తనో అభిహటం కటచ్ఛుభిక్ఖం దాపేసి, ఇమమస్సాహం అధికారం సరామీ’’తి ఆహ. సో సత్థారా ‘‘కిం పన తే, సారిపుత్త, ఏవం కతూపకారం దుక్ఖతో మోచేతుం న వట్టతీ’’తి వుత్తే, ‘‘సాధు, భన్తే, పబ్బాజేస్సామీ’’తి తం బ్రాహ్మణం పబ్బాజేసి. తస్స భత్తగ్గే ఆసనపరియన్తే ఆసనం పాపుణాతి, యాగుభత్తాదీహిపి కిలమతి. థేరో తం ఆదాయ చారికం పక్కామి, అభిక్ఖణఞ్చ నం ‘‘ఇదం తే కత్తబ్బం, ఇదం తే న కత్తబ్బ’’న్తి ఓవది అనుసాసి. సో సువచో అహోసి పదక్ఖిణగ్గాహీ. తస్మా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానో కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి.

థేరో తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా నిసీది. అథ నం సత్థా పటిసన్థారం కత్వా ఆహ – ‘‘సువచో ను ఖో, సారిపుత్త, తే అన్తేవాసికో’’తి ¶ . ‘‘ఆమ, భన్తే, అతివియ ¶ సువచో, కిస్మిఞ్చి దోసే వుచ్చమానే న కుద్ధపుబ్బో’’తి. ‘‘సారిపుత్త ¶ , ఏవరూపే సద్ధివిహారికే లభన్తో కిత్తకే గణ్హేయ్యాసీ’’తి? ‘‘భన్తే, బహుకేపి గణ్హేయ్యమేవా’’తి. అథేకదివసం ధమ్మసభాయ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘సారిపుత్తత్థేరో కిర కతఞ్ఞూ కతవేదీ, కటచ్ఛుభిక్ఖామత్తం ఉపకారం సరిత్వా దుగ్గతబ్రాహ్మణం పబ్బాజేసి. థేరోపి ఓవాదక్ఖమో ఓవాదక్ఖమమేవ లభీ’’తి. సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి సారిపుత్తో కతఞ్ఞూ కతవేదీయేవా’’తి వత్వా తమత్థం పకాసేతుం –

‘‘అలీనచిత్తం నిస్సాయ, పహట్ఠా మహతీ చమూ;

కోసలం సేనాసన్తుట్ఠం, జీవగ్గాహం అగాహయి.

‘‘ఏవం నిస్సయసమ్పన్నో, భిక్ఖు ఆరద్ధవీరియో;

భావయం కుసలం ధమ్మం, యోగక్ఖేమస్స పత్తియా;

పాపుణే అనుపుబ్బేన, సబ్బసంయోజనక్ఖయ’’న్తి. (జా. ౧.౨.౧౧-౧౨) –

ఇమం దుకనిపాతే అలీనచిత్తజాతకం విత్థారేత్వా కథేసి. తదా కిర వడ్ఢకీహి పాదస్స అరోగకరణభావేన కహం అత్తనో ఉపకారం ఞత్వా సబ్బసేతస్స హత్థిపోతకస్స దాయకో ఏకచారికో హత్థీ సారిపుత్తత్థేరో అహోసీతి ఏవం థేరం ఆరబ్భ జాతకం కథేత్వా రాధత్థేరం ఆరబ్భ, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ రాధేన వియ సువచేన భవితబ్బం, దోసం దస్సేత్వా ఓవదియమానేనపి న కుజ్ఝితబ్బం, ఓవాదదాయకో పన నిధిఆచిక్ఖణకో వియ దట్ఠబ్బో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ¶ ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౬.

‘‘నిధీనంవ పవత్తారం, యం పస్సే వజ్జదస్సినం;

నిగ్గయ్హవాదిం మేధావిం, తాదిసం పణ్డితం భజే;

తాదిసం భజమానస్స, సేయ్యో హోతి న పాపియో’’తి.

తత్థ నిధీనన్తి తత్థ తత్థ నిదహిత్వా ఠపితానం హిరఞ్ఞసువణ్ణాదిపూరానం నిధికుమ్భీనం. పవత్తారన్తి కిచ్ఛజీవికే దుగ్గతమనుస్సే అనుకమ్పం కత్వా ‘‘ఏహి, సుఖేన జీవనూపాయం దస్సేస్సామీ’’తి నిధిట్ఠానం నేత్వా హత్థం పసారేత్వా ‘‘ఇమం గహేత్వా సుఖేన జీవా’’తి ఆచిక్ఖితారం వియ. వజ్జదస్సినన్తి ద్వే వజ్జదస్సినో ‘‘ఇమినా నం అసారుప్పేన వా ఖలితేన వా సఙ్ఘమజ్ఝే నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి రన్ధగవేసకో ¶ చ, అఞ్ఞాతం ఞాపనత్థాయ ఞాతం అనుగ్గహణత్థాయ ¶ సీలాదీనమస్స వుద్ధికామతాయ తం తం వజ్జం ఓలోకనేన ఉల్లుమ్పనసభావసణ్ఠితో చ. అయం ఇధ అధిప్పేతో. యథా హి దుగ్గతమనుస్సో ‘‘ఇమం గణ్హాహీ’’తి తజ్జేత్వాపి పోథేత్వాపి నిధిం దస్సేన్తే కోపం న కరోతి, పముదితో ఏవ హోతి, ఏవమేవ ఏవరూపే పుగ్గలే అసారుప్పం వా ఖలితం వా దిస్వా ఆచిక్ఖన్తే కోపో న కాతబ్బో, తుట్ఠేనేవ భవితబ్బం, ‘‘భన్తే, మహన్తం వో కమ్మం కతం ¶ , మయ్హం ఆచరియుపజ్ఝాయట్ఠానే ఠత్వా ఓవదన్తేహి పునపి మం వదేయ్యాథా’’తి పవారేతబ్బమేవ. నిగ్గయ్హవాదిన్తి ఏకచ్చో హి సద్ధివిహారికాదీనం అసారుప్పం వా ఖలితం వా దిస్వా ‘‘అయం మే ముఖోదకదానాదీహి సక్కచ్చం ఉపట్ఠహతి, సచే నం వక్ఖామి, న మం ఉపట్ఠహిస్సతి, ఏవం మే పరిహాని భవిస్సతీ’’తి వత్థుం అవిసహన్తో న నిగ్గయ్హవాదీ నామ హోతి. సో ఇమస్మిం సాసనే కచవరం ఆకిరతి. యో పన తథారూపం వజ్జం దిస్వా వజ్జానురూపం తజ్జేన్తో పణామేన్తో దణ్డకమ్మం కరోన్తో విహారా తం నీహరన్తో సిక్ఖాపేతి, అయం నిగ్గయ్హవాదీ నామ సేయ్యథాపి సమ్మాసమ్బుద్ధో. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘నిగ్గయ్హ నిగ్గయ్హాహం, ఆనన్ద, వక్ఖామి, పవయ్హ పవయ్హ, ఆనన్ద, వక్ఖామి, యో సారో సో ఠస్సతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౯౬). మేధావిన్తి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతం. తాదిసన్తి ఏవరూపం పణ్డితం భజేయ్య పయిరుపాసేయ్య. తాదిసఞ్హి ఆచరియం భజమానస్స అన్తేవాసికస్స సేయ్యో హోతి, న పాపియో వడ్ఢియేవ హోతి, నో పరిహానీతి.

దేసనాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

రాధత్థేరవత్థు పఠమం.

౨. అస్సజిపునబ్బసుకవత్థు

ఓవదేయ్యానుసాసేయ్యాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అస్సజిపునబ్బసుకభిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి. దేసనా ¶ పన కీటాగిరిస్మిం సముట్ఠితా.

తే కిర ద్వే భిక్ఖూ కిఞ్చాపి అగ్గసావకానం సద్ధివిహారికా, అలజ్జినో పన అహేసుం పాపభిక్ఖూ. తే పాపకేహి అత్తనో పరివారేహి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి ¶ సద్ధిం కీటాగిరిస్మిం విహరన్తా ‘‘మాలావచ్ఛం రోపేన్తిపి రోపాపేన్తిపీ’’తిఆదికం (పారా. ౪౩౧; చూళవ. ౨౧) నానప్పకారం అనాచారం కరోన్తా కులదూసకకమ్మం కత్వా తతో ఉప్పన్నేహి పచ్చయేహి జీవికం కప్పేన్తా తం ఆవాసం పేసలానం భిక్ఖూనం అనావాసం అకంసు. సత్థా తం పవత్తిం ¶ సుత్వా తేసం పబ్బాజనీయకమ్మకరణత్థాయ సపరివారే ద్వే అగ్గసావకే ఆమన్తేత్వా ‘‘గచ్ఛథ, సారిపుత్తా, తేసు యే తుమ్హాకం వచనం న కరోన్తి, తేసం పబ్బాజనీయకమ్మం కరోథ, యే పన కరోన్తి, తే ఓవదథ అనుసాసథ. ఓవదన్తో హి అనుసాసన్తో అపణ్డితానంయేవ అప్పియో హోతి అమనాపో, పణ్డితానం పన పియో హోతి మనాపో’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౭.

‘‘ఓవదేయ్యానుసాసేయ్య, అసబ్భా చ నివారయే;

సతఞ్హి సో పియో హోతి, అసతం హోతి అప్పియో’’తి.

తత్థ ఓవదేయ్యాతి ఉప్పన్నే వత్థుస్మిం వదన్తో ఓవదతి నామ, అనుప్పన్నే వత్థుస్మిం ‘‘అయసోపి తే సియా’’తిఆదివసేన అనాగతం దస్సేన్తో అనుసాసతి నామ. సమ్ముఖా వదన్తో ఓవదతి నామ, పరమ్ముఖా దూతం వా సాసనం వా పేసేన్తో అనుసాసతి నామ. సకిం వదన్తో ఓవదతి నామ, పునప్పునం ¶ వదన్తో అనుసాసతి నామ. ఓవదన్తో ఏవ వా అనుసాసతి నామాతి ఏవం ఓవదేయ్య అనుసాసేయ్య. అసబ్భా చాతి అకుసలధమ్మా చ నివారేయ్య, కుసలధమ్మే పతిట్ఠాపేయ్యాతి అత్థో. సతఞ్హి సో పియో హోతీతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో బుద్ధాదీనం సప్పురిసానం పియో హోతి. యే పన అదిట్ఠధమ్మా అవితిణ్ణపరలోకా ఆమిసచక్ఖుకా జీవికత్థాయ పబ్బజితా, తేసం అసతం సో ఓవాదకో అనుసాసకో, ‘‘‘న త్వం అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో, న ఆచరియో, కస్మా అమ్హే ఓవదసీ’తి ఏవం ముఖసత్తీహి విజ్ఝన్తానం అప్పియో హోతీ’’తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి. సారిపుత్తమోగ్గల్లానాపి తత్థ గన్త్వా తే భిక్ఖూ ఓవదింసు అనుసాసింసు. తేసు ఏకచ్చే ఓవాదం సమ్పటిచ్ఛిత్వా సమ్మా వత్తింసు, ఏకచ్చే విబ్భమింసు, ఏకచ్చే పబ్బాజనీయకమ్మం పాపుణింసూతి.

అస్సజిపునబ్బసుకవత్థు దుతియం.

౩. ఛన్నత్థేరవత్థు

న ¶ భజే పాపకే మిత్తేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఛన్నత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర ఆయస్మా ‘‘అహం అమ్హాకం అయ్యపుత్తేన సద్ధిం మహాభినిక్ఖమనం ¶ నిక్ఖన్తో తదా అఞ్ఞం ఏకమ్పి న పస్సామి, ఇదాని పన ‘అహం సారిపుత్తో నామ, అహం మోగ్గల్లానో నామ, మయం అగ్గసావకమ్హా’తి వత్వా ఇమే విచరన్తీ’’తి ద్వే అగ్గసావకే అక్కోసతి. సత్థా భిక్ఖూనం సన్తికా తం పవత్తిం సుత్వా ఛన్నత్థేరం పక్కోసాపేత్వా ఓవదతి. సో తఙ్ఖణేయేవ తుణ్హీ హుత్వా పున గన్త్వా థేరే అక్కోసతియేవ. ఏవం యావతతియం అక్కోసన్తం పక్కోసాపేత్వా సత్థా ఓవదిత్వా ‘‘ఛన్న, ద్వే అగ్గసావకా నామ తుయ్హం కల్యాణమిత్తా ఉత్తమపురిసా, ఏవరూపే కల్యాణమిత్తే సేవస్సు భజస్సూ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౮.

‘‘న భజే పాపకే మిత్తే, న భజే పురిసాధమే;

భజేథ మిత్తే కల్యాణే, భజేథ పురిసుత్తమే’’తి.

తస్సత్థో – కాయదుచ్చరితాదిఅకుసలకమ్మాభిరతా పాపమిత్తా నామ. సన్ధిచ్ఛేదనాదికే వా ఏకవీసతిఅనేసనాదిభేదే వా అట్ఠానే నియోజకా పురిసాధమా నామ. ఉభోపి వా ఏతే పాపమిత్తా చేవ పురిసాధమా చ, తే న భజేయ్య న పయిరుపాసేయ్య, విపరీతా పన కల్యాణమిత్తా చేవ సప్పురిసా చ, తే భజేథ పయిరుపాసేథాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఛన్నత్థేరో పన తం ఓవాదం సుత్వాపి పురిమనయేనేవ భిక్ఖూ అక్కోసతి పరిభాసతి. పునపి సత్థు ఆరోచేసుం ¶ . సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, మయి ధరన్తే ఛన్నం సిక్ఖాపేతుం న సక్ఖిస్సథ, మయి పన పరినిబ్బుతే సక్ఖిస్సథా’’తి వత్వా పరినిబ్బానకాలే ఆయస్మతా ఆనన్దేన, ‘‘భన్తే, కథం ఛన్నత్థేరే అమ్హేహి పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆనన్ద, ఛన్నస్స భిక్ఖునో బ్రహ్మదణ్డో దాతబ్బో’’తి ఆణాపేసి. సో సత్థరి పరినిబ్బుతే ఆనన్దత్థేరేన ఆరోచితం బ్రహ్మదణ్డం సుత్వా దుక్ఖీ దుమ్మనో తిక్ఖత్తుం ముచ్ఛితో పతిత్వా ‘‘మా ¶ మం, భన్తే, నాసయిత్థా’’తి యాచిత్వా సమ్మా వత్తం పూరేన్తో న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణీతి.

ఛన్నత్థేరవత్థు తతియం.

౪. మహాకప్పినత్థేరవత్థు

ధమ్మపీతి ¶ సుఖం సేతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాకప్పినత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బీ కథా – అతీతే కిర ఆయస్మా మహాకప్పినో పదుముత్తరబుద్ధస్స పాదమూలే కతాభినీహారో సంసారే సంసరన్తో బారాణసితో అవిదూరే ఏకస్మిం పేసకారగామే జేట్ఠకపేసకారో హుత్వా నిబ్బత్తి. తదా సహస్సమత్తా పచ్చేకబుద్ధా అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా వస్సికే చత్తారో మాసే జనపదే వసన్తి. తే ఏకవారం బారాణసియా అవిదూరే ఓతరిత్వా ‘‘సేనాసనకరణత్థాయ హత్థకమ్మం యాచథా’’తి ¶ రఞ్ఞో సన్తికం అట్ఠ పచ్చేకబుద్ధే పహిణింసు. తదా పన రఞ్ఞో వప్పమఙ్గలకాలో హోతి. సో ‘‘పచ్చేకబుద్ధా కిర ఆగతా’’తి సుత్వా తస్మిం ఖణే నిక్ఖమిత్వా ఆగతకారణం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అజ్జ, భన్తే, ఓకాసో నత్థి, స్వే అమ్హాకం వప్పమఙ్గలం, తతియదివసే కరిస్సామీ’’తి వత్వా పచ్చేకబుద్ధే అనిమన్తేత్వావ పావిసి. పచ్చేకబుద్ధా ‘‘అఞ్ఞత్థ గమిస్సామా’’తి పక్కమింసు. తస్మిం ఖణే జేట్ఠపేసకారస్స భరియా కేనచిదేవ కరణీయేన బారాణసిం గచ్ఛన్తీ తే పచ్చేకబుద్ధే దిస్వా వన్దిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, అవేలాయ, అయ్యా, ఆగతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ఆదితో పట్ఠాయ కథేసుం. తం పవత్తిం సుత్వా సద్ధాసమ్పన్నా ఞాణసమ్పన్నా ఇత్థీ ‘‘స్వే, భన్తే, అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేసి. ‘‘బహుకా మయం భగినీ’’తి. ‘‘కిత్తకా, భన్తే’’తి? ‘‘సహస్సమత్తా’’తి. ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం గామే సహస్సపేసకారా వసిమ్హ. ఏకేకో ఏకేకస్స భిక్ఖం దస్సతి, భిక్ఖం అధివాసేథ, అహమేవ వో వసనట్ఠానమ్పి కారేస్సామీ’’తి ఆహ. పచ్చేకబుద్ధా అధివాసయింసు.

సా గామం పవిసిత్వా ఉగ్ఘోసేసి – ‘‘అహం సహస్సమత్తే పచ్చేకబుద్ధే దిస్వా నిమన్తయిం, అయ్యానం నిసీదనట్ఠానం సంవిదహథ ¶ , యాగుభత్తాదీని సమ్పాదేథా’’తి ¶ . గామమజ్ఝే మణ్డపం కారేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా పునదివసే పచ్చేకబుద్ధే నిసీదాపేత్వా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చావసానే తస్మిం గామే సబ్బా ఇత్థియో ఆదాయ తాహి సద్ధిం పచ్చేకబుద్ధే వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తేమాసం వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం దేథా’’తి తేసం పటిఞ్ఞం గహేత్వా పున గామే ఉగ్ఘోసేసి – ‘‘అమ్మతాతా, ఏకేకకులతో ఏకేకో పురిసో ఫరసువాసిఆదీని గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా దబ్బసమ్భారే ఆహరిత్వా అయ్యానం వసనట్ఠానం కరోతూ’’తి. గామవాసినో తస్సాయేవ వచనం సుత్వా ఏకేకో ఏకేకం కత్వా సద్ధిం రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేహి పణ్ణసాలసహస్సం కారేత్వా అత్తనో అత్తనో పణ్ణసాలాయం వస్సూపగతే పచ్చేకబుద్ధే ‘‘అహం సక్కచ్చం ఉపట్ఠహిస్సామి, అహం సక్కచ్చం ¶ ఉపట్ఠహిస్సామీ’’తి ఉపట్ఠహింసు. వస్సంవుట్ఠకాలే ‘‘అత్తనో అత్తనో పణ్ణసాలాయ వస్సంవుట్ఠానం పచ్చేకబుద్ధానం చీవరసాటకే సజ్జేథా’’తి సమాదపేత్వా ఏకేకస్స సహస్ససహస్సమూలం చీవరం దాపేసి. పచ్చేకబుద్ధా వుట్ఠవస్సా అనుమోదనం కత్వా పక్కమింసు.

గామవాసినోపి ఇదం పుఞ్ఞకమ్మం కత్వా ఇతో చుతా తావతింసభవనే నిబ్బత్తిత్వా గణదేవపుత్తా నామ అహేసుం. తే తత్థ దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవిత్వా కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే ¶ బారాణసియం కుటుమ్బికగేహేసు నిబ్బత్తింసు. జేట్ఠకపేసకారో జేట్ఠకకుటుమ్బికస్స పుత్తో అహోసి. భరియాపిస్స జేట్ఠకకుటుమ్బికస్సేవ ధీతా అహోసి. తా సబ్బాపి వయప్పత్తా పరకులం గచ్ఛన్తియో తేసం తేసంయేవ గేహాని అగమింసు. అథేకదివసం విహారే ధమ్మస్సవనం సఙ్ఘుట్ఠం. ‘‘సత్థా ధమ్మం దేసేస్సతీ’’తి సుత్వా సబ్బేపి తే కుటుమ్బికా ‘‘ధమ్మం సోస్సామా’’తి భరియాహి సద్ధిం విహారం అగమింసు. తేసం విహారమజ్ఝం పవిట్ఠక్ఖణే వస్సం ఉట్ఠహి. యేసం కులూపకా వా ఞాతిసామణేరాదయో వా అత్థి, తే తేసం పరివేణాని పవిసింసు. తే పన తథారూపానం నత్థితాయ కత్థచి, పవిసితుం అవిసహన్తా విహారమజ్ఝేయేవ అట్ఠంసు. అథ నే జేట్ఠకకుటుమ్బికో ఆహ – ‘‘పస్సథ అమ్హాకం విప్పకారం, కులపుత్తేహి నామ ఏత్తకేన లజ్జితుం యుత్త’’న్తి. ‘‘అయ్య, కిం పన కరోమా’’తి? ‘‘మయం విస్సాసికట్ఠానస్స అభావేన ఇమం విప్పకారం పత్తా, సబ్బే ¶ ధనం సంహరిత్వా పరివేణం కరోమా’’తి. ‘‘సాధు, అయ్యా’’తి జేట్ఠకో సహస్సం అదాసి, సేసా పఞ్చ పఞ్చ సతాని. ఇత్థియో అడ్ఢతేయ్యాని అడ్ఢతేయ్యాని సతాని. తే తం ధనం సంహరిత్వా సహస్సకూటాగారపరివారం ¶ సత్థు వసనత్థాయ మహాపరివేణం నామ ఆరభింసు. నవకమ్మస్స మహన్తతాయ ధనే అప్పహోన్తే పుబ్బే దిన్నధనతో పున ఉపడ్ఢూపడ్ఢం అదంసు. నిట్ఠితే పరివేణే విహారమహం కరోన్తా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సత్తాహం మహాదానం దత్వా వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం చీవరాని సజ్జింసు.

జేట్ఠకకుటుమ్బికస్స పన భరియా సబ్బేహి సమానం అకత్వా అత్తనో పఞ్ఞాయ ఠితా ‘‘అతిరేకతరం కత్వా సత్థారం పూజేస్సామీ’’తి అనోజపుప్ఫవణ్ణేన సహస్సమూలేన సాటకేన సద్ధిం అనోజపుప్ఫచఙ్కోటకం గహేత్వా అనుమోదనకాలే సత్థారం అనోజపుప్ఫేహి పూజేత్వా తం సాటకం సత్థు పాదమూలే ఠపేత్వా, ‘‘భన్తే, నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అనోజపుప్ఫవణ్ణంయేవ మే సరీరం హోతు, అనోజా ఏవ చ మే నామం హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి. సత్థా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనం అకాసి. తే సబ్బేపి యావతాయుకం ఠత్వా తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే దేవలోకా చవిత్వా జేట్ఠకకుటుమ్బికో కుక్కుటవతీనగరే రాజకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో మహాకప్పినరాజా నామ అహోసి, సేసా అమచ్చకులే నిబ్బత్తింసు. జేట్ఠకకుటుమ్బికస్స భరియా మద్దరట్ఠే సాగలనగరే రాజకులే ¶ నిబ్బత్తి, అనోజపుప్ఫవణ్ణమేవస్సా సరీరం అహోసి, అనోజాత్వేవస్సా నామం కరింసు. సా ¶ వయప్పత్తా మహాకప్పినరఞ్ఞో గేహం గన్త్వా అనోజాదేవీ నామ అహోసి. సేసిత్థియోపి అమచ్చకులేసు నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తా తేసంయేవ అమచ్చపుత్తానం గేహాని అగమంసు. తే సబ్బే రఞ్ఞో సమ్పత్తిసదిసం సమ్పత్తిం అనుభవింసు. యదా రాజా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితో హత్థిం అభిరుహిత్వా విచరి, తదా తేపి తథేవ విచరన్తి. తస్మిం అస్సేన వా రథేన వా విచరన్తే తేపి తథేవ విచరన్తి? ఏవం తే ఏకతో హుత్వా కతానం పుఞ్ఞానం ఆనుభావేన ఏకతోవ సమ్పత్తిం అనుభవింసు. రఞ్ఞో పన బలో, బలవాహనో, పుప్ఫో, పుప్ఫవాహనో, సుపత్తోతి పఞ్చ అస్సా హోన్తి. రాజా తేసు సుపత్తం అస్సం సయం ఆరోహతి, ఇతరే చత్తారో అస్సారోహానం సాసనాహరణత్థాయ అదాసి. రాజా తే పాతోవ భోజేత్వా ‘‘గచ్ఛథ ¶ ద్వే వా తీణి వా యోజనాని ఆహిణ్డిత్వా బుద్ధస్స వా ధమ్మస్స వా సఙ్ఘస్స వా ఉప్పన్నభావం ఞత్వా మయ్హం సుఖసాసనం ఆహరథా’’తి పేసేసి. తే చతూహి ద్వారేహి నిక్ఖమిత్వా తీణి యోజనాని ఆహిణ్డిత్వా సాసనం అలభిత్వా పచ్చాగచ్ఛన్తి.

అథేకదివసం రాజా సుపత్తం అస్సం ఆరుయ్హ అమచ్చసహస్సపరివుతో ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో కిలన్తరూపే పఞ్చసతవాణిజకే నగరం పవిసన్తే దిస్వా ‘‘ఇమే అద్ధానకిలన్తా, అద్ధా ఇమేసం సన్తికా ఏకం భద్దకం సాసనం సోస్సామీ’’తి ¶ తే పక్కోసాపేత్వా ‘‘కుతో ఆగచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, దేవ, ఇతో వీసతియోజనసతమత్థకే సావత్థి నామ నగరం, తతో ఆగచ్ఛామా’’తి. ‘‘అత్థి పన వో పదేసే కిఞ్చి సాసనం ఉప్పన్న’’న్తి. ‘‘దేవ, అఞ్ఞం కిఞ్చి నత్థి, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన ఉప్పన్నో’’తి. రాజా తావదేవ పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా ఫుట్ఠసరీరో కిఞ్చి సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తో ముహుత్తం వీతినామేత్వా, ‘‘తాతా, కిం వదేథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘బుద్ధో, దేవ, ఉప్పన్నో’’తి. రాజా దుతియమ్పి తతియమ్పి తథేవ వీతినామేత్వా చతుత్థే వారే ‘‘కిం వదేథ, తాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘బుద్ధో, దేవ, ఉప్పన్నో’’తి వుత్తే, ‘‘తాతా, వో సతసహస్సం దదామీ’’తి వత్వా ‘‘అఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి సాసనం అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, దేవ, ధమ్మో ఉప్పన్నో’’తి. రాజా తమ్పి సుత్వా పురిమనయేనేవ తయో వారే వీతినామేత్వా చతుత్థే వారే ‘‘ధమ్మో ఉప్పన్నో’’తి వుత్తే ‘‘ఇధాపి వో సతసహస్సం దమ్మీ’’తి వత్వా ‘‘అపరమ్పి సాసనం అత్థి, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, దేవ, సఙ్ఘరతనం ఉప్పన్న’’న్తి. రాజా తమ్పి సుత్వా తయో వారే వీతినామేత్వా చతుత్థే వారే ‘‘సఙ్ఘో’’తి పదే వుత్తే ‘‘ఇధాపి వో సతసహస్సం దమ్మీ’’తి వత్వా అమచ్చసహస్సం ఓలోకేత్వా, ‘‘తాతా, కిం కరిస్సథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, తుమ్హే కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘అహం, తాతా, ‘బుద్ధో ఉప్పన్నో, ధమ్మో ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో ఉప్పన్నో’తి సుత్వా న పున నివత్తిస్సామి, సత్థారం ఉద్దిస్స గన్త్వా తస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘మయమ్పి, దేవ ¶ , తుమ్హేహి సద్ధిం పబ్బజిస్సామా’’తి. రాజా సువణ్ణపట్టే అక్ఖరాని లిఖాపేత్వా వాణిజకే ఆహ ¶ – ‘‘అనోజా నామ దేవీ తుమ్హాకం తీణి సతసహస్సాని దస్సతి, ఏవఞ్చ పన నం వదేయ్యాథ ‘రఞ్ఞో కిర తే ఇస్సరియం విస్సట్ఠం, యథాసుఖం సమ్పత్తిం పరిభుఞ్జాహీ’తి, సచే పన వో ‘రాజా కహ’న్తి పుచ్ఛతి, ‘సత్థారం ఉద్దిస్స పబ్బజిస్సామీతి వత్వా గతో’తి ఆరోచేయ్యాథా’’తి. అమచ్చాపి అత్తనో అత్తనో భరియానం తథేవ సాసనం పహిణింసు ¶ . రాజా వాణిజకే ఉయ్యోజేత్వా అస్సం అభిరుయ్హ అమచ్చసహస్సపరివుతో తం ఖణంయేవ నిక్ఖమి.

సత్థాపి తం దివసం పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో మహాకప్పినరాజానం సపరివారం దిస్వా ‘‘అయం మహాకప్పినో వాణిజకానం సన్తికా తిణ్ణం రతనానం ఉప్పన్నభావం సుత్వా తేసం వచనం తీహి సతసహస్సేహి పూజేత్వా రజ్జం పహాయ అమచ్చసహస్సేహి పరివుతో మం ఉద్దిస్స పబ్బజితుకామో స్వే నిక్ఖమిస్సతి. సో సపరివారో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణిస్సతి, పచ్చుగ్గమనమస్స కరిస్సామీ’’తి పునదివసే చక్కవత్తీ వియ ఖుద్దకగామభోజకం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తో సయమేవ పత్తచీవరం గహేత్వా వీసయోజనసతం మగ్గం పచ్చుగ్గన్త్వా చన్దభాగాయ నదియా తీరే నిగ్రోధరుక్ఖమూలే ఛబ్బణ్ణరస్మియో విస్సజ్జేన్తో నిసీది. ‘‘రాజాపి ఆగచ్ఛన్తో ఏకం నదిం పత్వా ‘‘కా నామేసా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అపరచ్ఛా నామ, దేవా’’తి. ‘‘కిమస్సా పరిమాణం, తాతా’’తి? ‘‘గమ్భీరతో ¶ గావుతం, పుథులతో ద్వే గావుతాని, దేవా’’తి. ‘‘అత్థి పనేత్థ నావా వా ఉళుమ్పో వా’’తి? ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘నావాదీని ఓలోకేన్తే అమ్హే జాతి జరం ఉపనేతి, జరా మరణం. అహం నిబ్బేమతికో హుత్వా తీణి రతనాని ఉద్దిస్స నిక్ఖన్తో, తేసం మే ఆనుభావేన ఇమం ఉదకం ఉదకం వియ మా అహోసీ’’తి తిణ్ణం రతనానం గుణం ఆవజ్జేత్వా ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి బుద్ధానుస్సతిం అనుస్సరన్తో సపరివారో అస్ససహస్సేన ఉదకపిట్ఠిం పక్ఖన్ది. సిన్ధవా పిట్ఠిపాసాణే వియ పక్ఖన్దింసు. ఖురానం అగ్గా నేవ తేమింసు.

సో తం ఉత్తరిత్వా పురతో గచ్ఛన్తో అపరమ్పి నదిం దిస్వా ‘‘అయం కా నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నీలవాహినీ నామ, దేవా’’తి. ‘‘కిమస్సా పరిమాణ’’న్తి? ‘‘గమ్భీరతోపి పుథులతోపి అడ్ఢయోజనం, దేవా’’తి. సేసం పురిమసదిసమేవ. తం పన నదిం దిస్వా ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తి ధమ్మానుస్సతిం అనుస్సరన్తో పక్ఖన్ది. తమ్పి అతిక్కమిత్వా గచ్ఛన్తో అపరమ్పి నదిం దిస్వా ‘‘అయం కా నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘చన్దభాగా నామ, దేవా’’తి. ‘‘కిమస్సా పరిమాణ’’న్తి? ‘‘గమ్భీరతోపి పుథులతోపి యోజనం, దేవా’’తి. సేసం పురిమసదిసమేవ. ఇమం ¶ పన నదిం దిస్వా ‘‘సుప్పటిపన్నో ¶ భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తి సఙ్ఘానుస్సతిం అనుస్సరన్తో ¶ పక్ఖన్ది. తం పన నదిం అతిక్కమిత్వా గచ్ఛన్తో సత్థు సరీరతో నిక్ఖన్తా ఛబ్బణ్ణరస్మియో అద్దస. నిగ్రోధరుక్ఖస్స సాఖావిటపపలాసాని సోవణ్ణమయాని వియ అహేసుం. రాజా చిన్తేసి – ‘‘అయం పన ఓభాసో నేవ చన్దస్స, న సూరియస్స, న దేవమారబ్రహ్మనాగసుపణ్ణాదీనం అఞ్ఞతరస్స, అద్ధా అహం సత్థారం ఉద్దిస్స ఆగచ్ఛన్తో మహాగోతమబుద్ధేన దిట్ఠో భవిస్సామీ’’తి. సో తావదేవ అస్సపిట్ఠితో ఓతరిత్వా ఓనతసరీరో రస్మిఅనుసారేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా మనోసిలారసే నిముజ్జన్తో వియ బుద్ధరస్మీనం అన్తో పవిసిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది సద్ధిం అమచ్చసహస్సేన, సత్థా తస్స అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. దేసనావసానే రాజా సపరివారో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. అథ సబ్బేవ ఉట్ఠహిత్వా పబ్బజ్జం యాచింసు. సత్థా ‘‘ఆగమిస్సతి ను ఖో ఇమేసం కులపుత్తానం ఇద్ధిమయపత్తచీవర’’న్తి ఉపధారేన్తో ‘‘ఇమే కులపుత్తా పచ్చేకబుద్ధసహస్సస్స చీవరసహస్సం అదంసు, కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానమ్పి వీసతిచీవరసహస్సానిపి అదంసు. అనచ్ఛరియం ఇమేసం ఇద్ధిమయపత్తచీవరాగమన’’న్తి ఞత్వా దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ¶ ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో, చరథ బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయా’’తి ఆహ. తే తావదేవ అట్ఠపరిక్ఖారధరా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ హుత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పచ్చోరోహిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీదింసు.

తేపి వాణిజకా రాజకులం గన్త్వా రఞ్ఞా పహితభావం ఆరోచాపేత్వా దేవియా ‘‘ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తే పవిసిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు. అథ నే దేవీ పుచ్ఛి – ‘‘తాతా, కిం కారణా ఆగతాత్థా’’తి? ‘‘మయం రఞ్ఞా తుమ్హాకం సన్తికం పహితా, తీణి కిర నో సతసహస్సాని దేథా’’తి. ‘‘తాతా, అతిబహుం భణథ, కిం తుమ్హేహి రఞ్ఞో కతం, కిస్మిం వో రాజా పసన్నో ఏత్తకం ధనం దాపేసీ’’తి? ‘‘దేవి, న అఞ్ఞం కిఞ్చి కతం, రఞ్ఞో పన ఏకం సాసనం ఆరోచయిమ్హా’’తి? ‘‘సక్కా పన, తాతా, మయ్హం ఆరోచేతు’’న్తి. ‘‘సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, తాతా, వదేథా’’తి. ‘‘దేవి బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’’తి. సాపి ‘‘తం సుత్వా పురిమనయేనేవ పీతియా ఫుట్ఠసరీరా తిక్ఖత్తుం కిఞ్చి అసల్లక్ఖేత్వా చతుత్థే వారే ‘బుద్ధో’తి పదం సుత్వా, తాతా, ఇమస్మిం పదే రఞ్ఞా కిం దిన్న’’న్తి? ‘‘సతసహస్సం, దేవీ’’తి. ‘‘తాతా ¶ , అననుచ్ఛవికం రఞ్ఞా కతం ఏవరూపం సాసనం సుత్వా తుమ్హాకం సతసహస్సం దదమానేన. అహఞ్హి వో మమ దుగ్గతపణ్ణాకారే తీణి సతసహస్సాని దమ్మి, అపరమ్పి తుమ్హేహి రఞ్ఞో కిం ఆరోచిత’’న్తి? తే ఇదఞ్చిదఞ్చాతి ¶ ఇతరానిపి ద్వే సాసనాని ఆరోచయింసు. దేవీ పురిమనయేనేవ పీతియా ఫుట్ఠసరీరా తిక్ఖత్తుం కిఞ్చి అసల్లక్ఖేత్వా చతుత్థే వారే తథేవ సుత్వా తీణి తీణి సతసహస్సాని దాపేసి, ఏవం తే సబ్బానిపి ద్వాదస సతసహస్సాని లభింసు.

అథ ¶ నే దేవీ పుచ్ఛి – ‘‘రాజా కహం, తాతా’’తి? దేవి, ‘‘సత్థారం ఉద్దిస్స ‘పబ్బజిస్సామీ’తి గతో’’తి. ‘‘మయ్హం తేన కిం సాసనం దిన్న’’న్తి? ‘‘సబ్బం కిర తేన తుమ్హాకం ఇస్సరియం విస్సట్ఠం, తుమ్హే కిర యథారుచియా సమ్పత్తిం అనుభవథా’’తి. ‘‘అమచ్చా పన కహం, తాతా’’తి? తేపి ‘‘‘రఞ్ఞా సద్ధింయేవ పబ్బజిస్సామా’తి గతా, దేవీ’’తి. సా తేసం భరియాయో పక్కోసాపేత్వా, అమ్మా, తుమ్హాకం సామికా ‘‘రఞ్ఞా సద్ధిం పబ్బజిస్సామా’’తి గతా, ‘‘తుమ్హే కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘కిం పన తేహి అమ్హాకం సాసనం పహితం, దేవీ’’తి? ‘‘తేహి కిర అత్తనో సమ్పత్తి తుమ్హాకం విస్సట్ఠా, తుమ్హే కిర తం సమ్పత్తిం యథారుచి పరిభుఞ్జథా’’తి. ‘‘తుమ్హే పన, దేవి, కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘అమ్మా, సో తావ రాజా సాసనం సుత్వా మగ్గే ఠితకోవ తీహి సతసహస్సేహి తీణి రతనాని పూజేత్వా ఖేళపిణ్డం వియ సమ్పత్తిం పహాయ ‘పబ్బజిస్సామీ’తి నిక్ఖన్తో, మయా పన తిణ్ణం రతనానం సాసనం సుత్వా తీణి రతనాని నవహి సతసహస్సేహి పూజితాని, న ఖో పనేసా సమ్పత్తి నామ రఞ్ఞోయేవ దుక్ఖా, మయ్హమ్పి దుక్ఖాయేవ. కో రఞ్ఞా ఛడ్డితఖేళపిణ్డం జాణుకేహి పతిట్ఠహిత్వా ముఖేన గణ్హిస్సతి, న మయ్హం సమ్పత్తియా అత్థో, అహమ్పి సత్థారం ఉద్దిస్స గన్త్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘దేవి, మయమ్పి తుమ్హేహేవ సద్ధిం పబ్బజిస్సామా’’తి. ‘‘సచే సక్కోథ, సాధు, అమ్మా’’తి? ‘‘సక్కోమ, దేవీ’’తి. ‘‘సాధు, అమ్మా, తేన ¶ హి ఏథా’’తి రథసహస్సం యోజాపేత్వా రథం ఆరుయ్హ తాహి సద్ధిం నిక్ఖమిత్వా అన్తరామగ్గే పఠమం నదిం దిస్వా యథా రఞ్ఞా పుట్ఠం, తథేవ పుచ్ఛిత్వా సబ్బపవత్తిం సుత్వా ‘‘రఞ్ఞో గతమగ్గం ఓలోకేథా’’తి వత్వా ‘‘సిన్ధవానం పదవలఞ్జం న పస్సామ, దేవీ’’తి వుత్తే ‘‘రాజా తీణి రతనాని ఉద్దిస్స నిక్ఖన్తో సచ్చకిరియం కత్వా గతో భవిస్సతి. అహమ్పి తీణి రతనాని ఉద్దిస్స నిక్ఖన్తా, తేసమేవ అనుభావేన ఇదం ఉదకం వియ మా అహోసీ’’తి ¶ తిణ్ణం రతనానం గుణం అనుస్సరిత్వా రథసహస్సం పేసేసి. ఉదకం పిట్ఠిపాసాణసదిసం అహోసి. చక్కానం అగ్గగ్గనేమివట్టియో నేవ తేమింసు. ఏతేనేవ ఉపాయేన ఇతరా ద్వే నదియో ఉత్తరి.

అథ సత్థా తస్సాగమనభావం ఞత్వా యథా అత్తనో సన్తికే నిసిన్నా భిక్ఖూ న పఞ్ఞాయన్తి, ఏవమకాసి. సాపి గచ్ఛన్తీ గచ్ఛన్తీ సత్థు సరీరతో నిక్ఖన్తా ఛబ్బణ్ణరస్మియో దిస్వా తథేవ చిన్తేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, మహాకప్పినో తుమ్హాకం ఉద్దిస్స నిక్ఖన్తో ఆగతేత్థ మఞ్ఞే, కహం సో, అమ్హాకమ్పి నం దస్సేథా’’తి? ‘‘నిసీదథ తావ, ఇధేవ నం పస్సిస్సథా’’తి ¶ . తా సబ్బాపి తుట్ఠచిత్తా ‘‘ఇధేవ కిర నిసిన్నా సామికే పస్సిస్సామా’’తి నిసీదింసు. సత్థా తాసం అనుపుబ్బిం కథం కథేసి, అనోజాదేవీ దేసనావసానే సపరివారా సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. మహాకప్పినత్థేరో తాసం వడ్ఢితధమ్మదేసనం ¶ సుణన్తో సపరివారో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. తస్మిం ఖణే సత్థా తాసం తే భిక్ఖూ అరహత్తప్పత్తే దస్సేసి. తాసం కిర ఆగతక్ఖణేయేవ అత్తనో సామికే కాసావధరే ముణ్డకసీసే దిస్వా చిత్తం ఏకగ్గం న భవేయ్య, తేన మగ్గఫలాని పత్తుం న సక్కుణేయ్యుం. తస్మా అచలసద్ధాయ పతిట్ఠితకాలే తాసం తే భిక్ఖూ అరహత్తప్పత్తేయేవ దస్సేసి.

తాపి తే దిస్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం తావ పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి వత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితా పబ్బజ్జం యాచింసు. ఏవం కిర వుత్తే ‘‘సత్థా ఉప్పలవణ్ణాయ ఆగమనం చిన్తేసీ’’తి ఏకచ్చే వదన్తి. సత్థా పన తా ఉపాసికాయో ఆహ – ‘‘సావత్థిం గన్త్వా భిక్ఖునీఉపస్సయే పబ్బజేథా’’తి. తా అనుపుబ్బేన జనపదచారికం చరమానా అన్తరామగ్గే మహాజనేన అభిహటసక్కారసమ్మానా పదసావ వీసయోజనసతికం గన్త్వా భిక్ఖునీఉపస్సయే పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. సత్థాపి భిక్ఖుసహస్సం ఆదాయ ఆకాసేనేవ జేతవనం అగమాసి. తత్ర సుదం ఆయస్మా మహాకప్పినో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాదీసు ‘‘అహో సుఖం ¶ , అహో సుఖ’’న్తి ఉదానం ఉదానేన్తో విచరతి. భిక్ఖూ భగవతో ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, మహాకప్పినో ‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’న్తి ఉదానం ఉదానేన్తో విచరతి, అత్తనో కామసుఖం రజ్జసుఖం ఆరబ్భ కథేసి మఞ్ఞే’’తి. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం, కప్పిన, కామసుఖం రజ్జసుఖం ¶ ఆరబ్భ ఉదానం ఉదానేసీ’’తి. ‘‘భగవా మే, భన్తే, తం ఆరబ్భ ఉదానభావం వా అనుదానభావం వా జానాతీ’’తి? సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో కామసుఖం రజ్జసుఖం ఆరబ్భ ఉదానం ఉదానేతి, పుత్తస్స పన మే ధమ్మపీతి నామ ధమ్మరతి నామ ఉప్పజ్జతి, సో అమతమహానిబ్బానం ఆరబ్భ ఏవ ఉదానం ఉదానేసీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౭౯.

‘‘ధమ్మపీతి సుఖం సేతి, విప్పసన్నేన చేతసా;

అరియప్పవేదితే ధమ్మే, సదా రమతి పణ్డితో’’తి.

తత్థ ధమ్మపీతీతి ధమ్మపాయకో, ధమ్మం పివన్తోతి అత్థో. ధమ్మో చ నామేస న సక్కా భాజనేన యాగుఆదీని వియ పాతుం? నవవిధం పన లోకుత్తరధమ్మం నామకాయేన ఫుసన్తో ఆరమ్మణతో సచ్ఛికరోన్తో పరిఞ్ఞాభిసమయాదీహి దుక్ఖాదీని అరియసచ్చాని పటివిజ్ఝన్తో ¶ ధమ్మం పివతి నామ. సుఖం సేతీతి దేసనామత్తమేవేతం, చతూహిపి ఇరియాపథేహి సుఖం విహరతీతి అత్థో. విప్పసన్నేనాతి అనావిలేన నిరుపక్కిలేసేన. అరియప్పవేదితేతి బుద్ధాదీహి అరియేహి పవేదితే ¶ సతిపట్ఠానాదిభేదే బోధిపక్ఖియధమ్మే. సదా రమతీతి ఏవరూపో ధమ్మపీతి విప్పసన్నేన చేతసా విహరన్తో పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతో సదా రమతి అభిరమతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసున్తి.

మహాకప్పినత్థేరవత్థు చతుత్థం.

౫. పణ్డితసామణేరవత్థు

ఉదకఞ్హి నయన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పణ్డితసామణేరం ఆరబ్భ కథేసి.

అతీతే కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధో వీసతిఖీణాసవసహస్సపరివారో బారాణసిం అగమాసి. మనుస్సా అత్తనో బలం సల్లక్ఖేత్వా అట్ఠపి దసపి ఏకతో హుత్వా అగన్తుకదానాదీని అదంసు. అథేకదివసం సత్థా భత్తకిచ్చపరియోసానే ఏవం అనుమోదనమకాసి –

‘‘ఉపాసకా ఇధ ఏకచ్చో ‘అత్తనో సన్తకమేవ దాతుం వట్టతి, కిం పరేన సమాదపితేనా’తి అత్తనావ దానం దేతి, పరం న సమాదపేతి ¶ . సో ¶ నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే భోగసమ్పదం లభతి, నో పరివారసమ్పదం. ఏకచ్చో పరం సమాదపేతి, అత్తనా న దేతి. సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే పరివారసమ్పదం లభతి, నో భోగసమ్పదం ఏకచ్చో అత్తనాపి న దేతి, పరమ్పి న సమాదపేతి. సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే నేవ భోగసమ్పదం లభతి, న పరివారసమ్పదం, విఘాసాదోవ హుత్వా జీవతి. ఏకచ్చో అత్తనా చ దేతి, పరఞ్చ సమాదపేతి. సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే భోగసమ్పదమ్పి లభతి పరివారసమ్పదమ్పీ’’తి.

తం సుత్వా సమీపే ఠితో ఏకో పణ్డితపురిసో చిన్తేసి – ‘‘అహం దాని తథా కరిస్సామి, యథా మే ద్వేపి సమ్పత్తియో భవిస్సన్తీ’’తి. సో సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, స్వాతనాయ మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. ‘‘కిత్తకేహి తే భిక్ఖూహి అత్థో’’తి? ‘‘కిత్తకో పన వో, భన్తే, పరివారో’’తి? ‘‘వీసతి భిక్ఖుసహస్సానీ’’తి. ‘‘భన్తే, సబ్బేహి సద్ధిం స్వాతనాయ మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. సత్థా అధివాసేసి. సో గామం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, స్వాతనాయ మయా బుద్ధప్పముఖో భిక్ఖుసఙ్ఘో నిమన్తితో, తుమ్హే యత్తకానం భిక్ఖూనం దాతుం ¶ సక్ఖిస్సథ, తత్తకానం దానం దేథా’’తి ఆరోచేత్వా విచరన్తో అత్తనో అత్తనో బలం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘మయం దసన్నం దస్సామ, మయం వీసతియా, మయం సతస్స, మయం పఞ్చసతాన’’న్తి వుత్తే సబ్బేసం వచనం ఆదితో పట్ఠాయ పణ్ణే ఆరోపేసి.

తేన చ సమయేన తస్మిం నగరే అతిదుగ్గతభావేనేవ ‘‘మహాదుగ్గతో’’తి ¶ పఞ్ఞాతో ఏకో పురిసో అత్థి. సో తమ్పి సమ్ముఖాగతం దిస్వా, సమ్మ మహాదుగ్గత, మయా స్వాతనాయ బుద్ధప్పముఖో భిక్ఖుసఙ్ఘో నిమన్తితో, స్వే నగరవాసినో దానం దస్సన్తి, ‘‘త్వం కతి భిక్ఖూ భోజేస్ససీ’’తి? ‘‘సామి, మయ్హం కిం భిక్ఖూహి, భిక్ఖూహి నామ సధనానం అత్థో, మయ్హం పన స్వే యాగుఅత్థాయ తణ్డులనాళిమత్తమ్పి నత్థి, అహం భతిం కత్వా జీవామి, కిం మే భిక్ఖూహీ’’తి? సమాదపకేన నామ బ్యత్తేన భవితబ్బం. తస్మా సో తేన ‘‘నత్థీ’’తి వుత్తేపి తుణ్హీభూతో అహుత్వా ఏవమాహ – ‘‘సమ్మ మహాదుగ్గత, ఇమస్మిం నగరే సుభోజనం భుఞ్జిత్వా సుఖుమవత్థం నివాసేత్వా నానాభరణపటిమణ్డితా సిరిసయనే సయమానా బహూ జనా సమ్పత్తిం అనుభవన్తి, త్వం పన దివసం భతిం కత్వా కుచ్ఛిపూరణమత్తమ్పి న లభసి, ఏవం ¶ సన్తేపి ‘అహం పుబ్బే పుఞ్ఞం అకతత్తా కిఞ్చి న లభామీ’తి న జానాసీ’’తి? ‘‘జానామి, సామీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా ఇదాని పుఞ్ఞం న కరోసి, త్వం యువా బలసమ్పన్నో, కిం తయా భతిం కత్వాపి యథాబలం దానం దాతుం న వట్టతీ’’తి? సో తస్మిం కథేన్తేయేవ సంవేగప్పత్తో హుత్వా ‘‘మయ్హమ్పి ఏకం భిక్ఖుం పణ్ణే ఆరోపేహి, కిఞ్చిదేవ భతిం కత్వా ఏకస్స భిక్ఖం దస్సామీ’’తి ఆహ. ఇతరో ‘‘కిం ఏకేన భిక్ఖునా పణ్ణే ఆరోపితేనా’’తి న ఆరోపేసి? మహాదుగ్గతోపి ¶ గేహం గన్త్వా భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, నగరవాసినో స్వే సఙ్ఘభత్తం కరిస్సన్తి, అహమ్పి సమాదపకేన ‘ఏకస్స భిక్ఖం దేహీ’తి వుత్తో, మయమ్పి స్వే ఏకస్స భిక్ఖం దస్సామా’’తి. అథస్స భరియా ‘‘మయం దలిద్దా, కస్మా తయా సమ్పటిచ్ఛిత’’న్తి అవత్వావ, ‘‘సామి, భద్దకం తే కతం, మయం పుబ్బేపి కిఞ్చి అదత్వా ఇదాని దుగ్గతా జాతా, మయం ఉభోపి భతిం కత్వా ఏకస్స భిక్ఖం దస్సామ, సామీ’’తి వత్వా ఉభోపి గేహా నిక్ఖమిత్వా భతిట్ఠానం అగమంసు.

మహాసేట్ఠి తం దిస్వా ‘‘కిం, సమ్మ మహాదుగ్గత, భతిం కరిస్ససీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, అయ్యా’’తి. ‘‘కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘యం తుమ్హే కారేస్సథ, తం కరిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి మయం స్వే ద్వే తీణి భిక్ఖుసతాని భోజేస్సామ, ఏహి, దారూని ఫాలేహీ’’తి వాసిఫరసుం నీహరిత్వా దాపేసి. మహాదుగ్గతో దళ్హం కచ్ఛం బన్ధిత్వా మహుస్సాహప్పత్తో వాసిం పహాయ ఫరసుం గణ్హన్తో, ఫరసుం పహాయ వాసిం గణ్హన్తో దారూని ఫాలేతి. అథ నం సేట్ఠి ఆహ – ‘‘సమ్మ, త్వం అజ్జ అతివియ ఉస్సాహప్పత్తో కమ్మం కరోసి, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి? ‘‘సామి, అహం స్వే ¶ ఏకం భిక్ఖుం భోజేస్సామీ’’తి. తం సుత్వా సేట్ఠి పసన్నమానసో చిన్తేసి – ‘‘అహో ఇమినా దుక్కరం కతం, ‘అహం దుగ్గతో’తి తుణ్హీభావం అనాపజ్జిత్వా ‘భతిం కత్వా ఏకం భిక్ఖుం భోజేస్సామీ’తి వదతీ’’తి. సేట్ఠిభరియాపి తస్స భరియం దిస్వా, ‘‘అమ్మ, కిం కమ్మం కరిస్ససీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యం తుమ్హే ¶ కారేస్సథ, తం కరోమీ’’తి వుత్తే ఉదుక్ఖలసాలం పవేసేత్వా సుప్పముసలాదీని దాపేసి. సా నచ్చన్తీ వియ తుట్ఠపహట్ఠా వీహిం కోట్టేతి చేవ ఓఫుణాతి చ. అథ నం సేట్ఠిభరియా పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, త్వం అతివియ తుట్ఠపహట్ఠా కమ్మం కరోసి, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి? ‘‘అయ్యే, ఇమం భతిం కత్వా మయమ్పి ఏకం భిక్ఖుం భోజేస్సామా’’తి. తం సుత్వా సేట్ఠిభరియాపి తస్సం ‘‘అహో వతాయం దుక్కరకారికా’’తి పసీది. సేట్ఠి మహాదుగ్గతస్స దారూనం ¶ ఫాలితకాలే ‘‘అయం తే భతీ’’తి సాలీనం చతస్సో నాళియో దాపేత్వా ‘‘అయం తే తుట్ఠిదాయో’’తి అపరాపి చతస్సో నాళియో దాపేసి.

సో గేహం గన్త్వా భరియం ఆహ – ‘‘మయా భతిం కత్వా సాలి లద్ధో, అయం నివాపో భవిస్సతి, తయా లద్ధాయ భతియా దధితేలకటుకభణ్డాని గణ్హాహీ’’తి. సేట్ఠిభరియాపి పున తస్సా ఏకం సప్పికరోటికఞ్చేవ దధిభాజనఞ్చ కటుకభణ్డఞ్చ సుద్ధతణ్డుళినాళిఞ్చ దాపేసి. ఇతి చ ఉభిన్నమ్పి నవ తణ్డులనాళియో అహేసుం. తే ‘‘దేయ్యధమ్మో నో లద్ధో’’తి తుట్ఠహట్ఠా పాతోవ ఉట్ఠహింసు. భరియా మహాదుగ్గతం ఆహ – ‘‘గచ్ఛ, సామి, పణ్ణం పరియేసిత్వా ఆహరా’’తి. సో అన్తరాపణే పణ్ణం అదిస్వా నదీతీరం గన్త్వా ‘‘అజ్జ అయ్యానం భోజనం దాతుం లభిస్సామీ’’తి పహట్ఠమానసో గాయన్తో పణ్ణం ఉచ్చినతి. మహాజాలం ఖిపిత్వా ఠితో కేవట్టో ¶ ‘‘మహాదుగ్గతస్స సద్దేన భవితబ్బ’’న్తి తం పక్కోసిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అతివియ తుట్ఠచిత్తో గాయసి, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి? ‘‘పణ్ణం ఉచ్చినామి, సమ్మా’’తి. ‘‘కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘ఏకం భిక్ఖుం భోజేస్సామీ’’తి. ‘‘అహో సుఖితో, భిక్ఖు, సో తవ కిం పణ్ణం ఖాదిస్సతీ’’తి? ‘‘కిం కరోమి, సమ్మ, అత్తనా లద్ధపణ్ణేన భోజేస్సామీ’’తి? ‘‘తేన హి ఏహీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, సమ్మా’’తి? ‘‘ఇమే మచ్ఛే గహేత్వా పాదగ్ఘనకాని అడ్ఢగ్ఘనకాని కహాపణగ్ఘనకాని చ ఉద్దానాని కరోహీ’’తి. సో తథా అకాసి. బద్ధబద్ధే మచ్ఛే నగరవాసినో నిమన్తితనిమన్తితానం భిక్ఖూనం అత్థాయ హరింసు. తస్స మచ్ఛుద్దానాని కరోన్తస్సేవ భిక్ఖాచారవేలా పాపుణి. సో వేలం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘గమిస్సామహం, సమ్మ, అయం భిక్ఖూనం ఆగమనవేలా’’తి ఆహ. ‘‘అత్థి పన కిఞ్చి మచ్ఛుద్దాన’’న్తి? ‘‘నత్థి, సమ్మ, సబ్బాని ఖీణానీ’’తి. ‘‘తేన హి మయా అత్తనో అత్థాయ వాలుకాయ నిఖణిత్వా చత్తారో రోహితమచ్ఛా ఠపితా, సచే భిక్ఖుం భోజేతుకామోసి, ఇమే గహేత్వా గచ్ఛా’’తి తే మచ్ఛే తస్స అదాసి.

తం ¶ దివసం పన సత్థా పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో మహాదుగ్గతం అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘మహాదుగ్గతో ‘ఏకం భిక్ఖుం భోజేస్సామీ’తి భరియాయ ¶ సద్ధిం హియ్యో భతిం అకాసి, కతరం ను ఖో భిక్ఖుం లభిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మనుస్సా ¶ పణ్ణే ఆరోపితసఞ్ఞాయ భిక్ఖూ గహేత్వా అత్తనో అత్తనో గేహేసు నిసీదాపేస్సన్తి, మహాదుగ్గతో మం ఠపేత్వా అఞ్ఞం భిక్ఖుం న లభిస్సతీ’’తి ఉపధారేసి. బుద్ధా కిర దుగ్గతేసు అనుకమ్పం కరోన్తి. తస్మా సత్థా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా ‘‘మహాదుగ్గతం సఙ్గణ్హిస్సామీ’’తి గన్ధకుటిం పవిసిత్వా నిసీది. మహాదుగ్గతేపి మచ్ఛే గహేత్వా గేహం పవిసన్తే సక్కస్స పణ్డుకమ్బలసిలాసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సో ‘‘కిం ను ఖో కారణ’’న్తి ఓలోకేన్తో ‘‘హియ్యో, మహాదుగ్గతో ‘ఏకస్స భిక్ఖునో భిక్ఖం దస్సామీ’తి అత్తనో భరియాయ సద్ధిం భతిం అకాసి, కతరం ను ఖో భిక్ఖుం లభిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘నత్థేతస్స అఞ్ఞో భిక్ఖు, సత్థా పన మహాదుగ్గతస్స సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి గన్ధకుటియం నిసిన్నో. మహాదుగ్గతో అత్తనో ఉపకప్పనకం యాగుభత్తం పణ్ణసూపేయ్యమ్పి తథాగతస్స దదేయ్య, ‘‘యంనూనాహం మహాదుగ్గతస్స గేహం గన్త్వా భత్తకారకకమ్మం కరేయ్య’’న్తి అఞ్ఞాతకవేసేన తస్స గేహసమీపం గన్త్వా ‘‘అత్థి ను ఖో కస్సచి కిఞ్చి భతియా కాతబ్బ’’న్తి పుచ్ఛి. మహాదుగ్గతో తం దిస్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ, కిం కమ్మం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘అహం, సామి, సబ్బసిప్పికో, మయ్హం అజాననసిప్పం నామ నత్థి, యాగుభత్తాదీనిపి సమ్పాదేతుం జానామీ’’తి. ‘‘సమ్మ, మయం తవ కమ్మేన అత్థికా, తుయ్హం పన కిఞ్చి దాతబ్బం భతిం న పస్సామా’’తి. ‘‘కిం పన తే కత్తబ్బ’’న్తి? ‘‘ఏకస్స ¶ భిక్ఖుస్స భిక్ఖం దాతుకామోమ్హి, తస్స యాగుభత్తసంవిధానం ఇచ్ఛామీ’’తి. ‘‘సచే భిక్ఖుస్స భిక్ఖం దస్ససి, న మే భతియా అత్థో, కిం మమ పుఞ్ఞం న వట్టతీ’’తి? ‘‘ఏవం సన్తే సాధు, సమ్మ, పవిసా’’తి. సో తస్స గేహం పవిసిత్వా తేలతణ్డులాదీని ఆహరాపేత్వా ‘‘గచ్ఛ, అత్తనో పత్తభిక్ఖుం ఆనేహీ’’తి తం ఉయ్యోజేసి. దానవేయ్యావటికోపి పణ్ణే ఆరోపితనియామేనేవ తేసం తేసం గేహాని భిక్ఖూ పహిణి.

మహాదుగ్గతో తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మయ్హం పత్తభిక్ఖుం దేహీ’’తి ఆహ. సో తస్మిం ఖణే సతిం లభిత్వా ‘‘అహం తవ భిక్ఖుం పముట్ఠో’’తి ఆహ. మహాదుగ్గతో తిఖిణాయ సత్తియా కుచ్ఛియం పహటో వియ, ‘‘సామి, కస్మా మం నాసేసి, అహం తయా హియ్యో సమాదపితో భరియాయ సద్ధిం దివసం భతిం కత్వా అజ్జ పాతోవ పణ్ణత్థాయ నదీతీరే ఆహిణ్డిత్వా ఆగతో, దేహి మే ఏకం భిక్ఖు’’న్తి బాహా పగ్గయ్హ పరిదేవి. మనుస్సా సన్నిపతిత్వా ¶ ‘‘కిమేతం, మహాదుగ్గతా’’తి పుచ్ఛింసు. సో తమత్థం ఆరోచేసి. తే వేయ్యావటికం పుచ్ఛింసు – ‘‘సచ్చం కిర, సమ్మ, తయా ఏస ‘భతిం కత్వా ఏకస్స భిక్ఖుస్స భిక్ఖం దేహీ’తి సమాదపితో’’తి? ‘‘ఆమ ¶ , అయ్యా’’తి. ‘‘భారియం తే కమ్మం కతం, యో త్వం ఏత్తకే భిక్ఖూ సంవిదహన్తో ఏతస్స ఏకం భిక్ఖుం నాదాసీ’’తి. సో తేసం వచనేన మఙ్కుభూతో తం ఆహ – ‘‘సమ్మ మహాదుగ్గత, మా మం నాసయి, అహం ¶ తవ కారణా మహావిహేసం పత్తో, మనుస్సా పణ్ణే ఆరోపితనియామేన అత్తనో అత్తనో పత్తభిక్ఖూ నయింసు, అత్తనో గేహే నిసిన్నభిక్ఖుం నీహరిత్వా దేన్తో నామ నత్థి, సత్థా పన ముఖం ధోవిత్వా గన్ధకుటియమేవ నిసిన్నో, రాజయువరాజసేనాపతిఆదయో సత్థు గన్ధకుటితో నిక్ఖమనం ఓలోకేన్తా నిసిన్నా సత్థు పత్తం గహేత్వా ‘గమిస్సామా’తి. బుద్ధా నామ దుగ్గతే అనుకమ్పం కరోన్తి, త్వం విహారం గన్త్వా ‘దుగ్గతోమ్హి, భన్తే, మమ సఙ్గహం కరోథా’తి సత్థారం వన్ద, సచే తే పుఞ్ఞం అత్థి, అద్ధా లచ్ఛసీ’’తి.

సో విహారం అగమాసి. అథ నం అఞ్ఞేసు దివసేసు విహారే విఘాసాదభావేన దిట్ఠత్తా రాజయువరాజాదయో, ‘‘మహాదుగ్గత, న తావ భత్తకాలో, కస్మా త్వం ఆగచ్ఛసీ’’తి ఆహంసు. సో ‘‘జానామి, సామి, ‘న తావ భత్తకాలో’తి. సత్థారం పన వన్దితుం ఆగచ్ఛామీ’’తి వదన్తో గన్త్వా గన్ధకుటియా ఉమ్మారే సీసం ఠపేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం నగరే మయా దుగ్గతతరో నత్థి, అవస్సయో మే హోథ, కరోథ మే సఙ్గహ’’న్తి ఆహ. సత్థా గన్ధకుటిద్వారం వివరిత్వా పత్తం నీహరిత్వా తస్స హత్థే ఠపేసి. సో చక్కవత్తిసిరిం పత్తో వియ అహోసి, రాజయువరాజాదయో అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ముఖాని ఓలోకయింసు. సత్థారా దిన్నపత్తఞ్హి ¶ కోచి ఇస్సరియవసేన గహేతుం సమత్థో నామ నత్థి. ఏవం పన వదింసు, ‘‘సమ్మ మహాదుగ్గత, సత్థు పత్తం అమ్హాకం దేహి ఏత్తకం నామ తే ధనం దస్సామ, త్వం దుగ్గతో ధనం గణ్హాహి, కిం తే పత్తేనా’’తి? మహాదుగ్గతో ‘‘న కస్సచి దస్సామి, న మే ధనేన అత్థో, సత్థారంయేవ భోజేస్సామీ’’తి ఆహ. అవసేసా తం యాచిత్వా పత్తం అలభిత్వా నివత్తింసు. రాజా పన ‘‘మహాదుగ్గతో ధనేన పలోభియమానోపి సత్థు పత్తం న దేతి, సత్థారా చ సయం దిన్నపత్తం కోచి గహేతుం న సక్కోతి, ఇమస్స దేయ్యధమ్మో నామ కిత్తకో భవిస్సతి, ఇమినా దేయ్యధమ్మస్స దిన్నకాలే సత్థారం ఆదాయ గేహం నేత్వా మయ్హం సమ్పాదితం ఆహారం దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థారా సద్ధింయేవ ¶ అగమాసి. సక్కోపి దేవరాజా యాగుఖజ్జకభత్తసూపేయ్యపణ్ణాదీని సమ్పాదేత్వా సత్థు నిసీదనారహం ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా నిసీది.

మహాదుగ్గతో సత్థారం నేత్వా ‘‘పవిసథ, భన్తే’’తి ఆహ. వసనగేహఞ్చస్స నీచం హోతి, అనోనతేన పవిసితుం న సక్కా. బుద్ధా చ నామ గేహం పవిసన్తా న ఓనమిత్వా పవిసన్తి. గేహఞ్హి పవిసనకాలే మహాపథవీ వా హేట్ఠా ఓగచ్ఛతి, గేహం వా ఉద్ధం గచ్ఛతి. ఇదం తేసం సుదిన్నదానస్స ఫలం. పున నిక్ఖమిత్వా గతకాలే సబ్బం పాకతికమేవ హోతి. తస్మా సత్థా ఠితకోవ ¶ ¶ గేహం పవిసిత్వా సక్కేన పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. సత్థరి నిసిన్నే రాజా ఆహ – ‘‘సమ్మ మహాదుగ్గత, తయా అమ్హాకం యాచన్తానమ్పి సత్థు పత్తో న దిన్నో, పస్సామ తావ, కీదిసో తే సత్థు సక్కారో కతో’’తి? అథస్స సక్కో యాగుఖజ్జకాదీని వివరిత్వా దస్సేసి. తేసం వాసగన్ధో సకలనగరం ఛాదేత్వా అట్ఠాసి. రాజా యాగుఆదీని ఓలోకేత్వా భగవన్తం ఆహ – ‘‘భన్తే, ‘అహం మహాదుగ్గతస్స దేయ్యధమ్మో కిత్తకో భవిస్సతి, ఇమినా దేయ్యధమ్మే దిన్నే సత్థారం గేహం నేత్వా అత్తనో సమ్పాదితం ఆహారం దస్సామీ’తి చిన్తేత్వా ఆగతో, మయా ఏవరూపో ఆహారో న దిట్ఠపుబ్బో, మయి ఇధ ఠితే మహాదుగ్గతో కిలమేయ్య, గచ్ఛామహ’’న్తి సత్థారం వన్దిత్వా పక్కామి. సక్కోపి సత్థారం యాగుఆదీని దత్వా సక్కచ్చం పరివిసి. సత్థాపి కతభత్తకిచ్చో అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి.

సక్కో మహాదుగ్గతస్స సఞ్ఞం అదాసి. సో పత్తం గహేత్వా సత్థారం అనుగచ్ఛి. సక్కో నివత్తిత్వా మహాదుగ్గతస్స గేహద్వారే ఠితో ఆకాసం ఓలోకేసి. తావదేవ ఆకాసతో సత్తరతనవస్సం వస్సిత్వా తస్స గేహే సబ్బభాజనాని పూరేత్వా సకలం గేహం పూరేసి. తస్స గేహే ఓకాసో నాహోసి. తస్స భరియా దారకే హత్థేసు గహేత్వా నీహరిత్వా బహి అట్ఠాసి. సో సత్థారం అనుగన్త్వా నివత్తో దారకే బహి దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, సకలం నో గేహం సత్తహి రతనేహి పుణ్ణం, పవిసితుం ఓకాసో నత్థీ’’తి. సో ‘‘అజ్జేవ మే దానేన విపాకో దిన్నో’’తి చిన్తేత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ¶ వన్దిత్వా, ‘‘కస్మా ఆగతోసీ’’తి వుత్తే ఆహ –‘‘దేవ, గేహం మే సత్తహి రతనేహి పుణ్ణం, తం ధనం గణ్హథా’’తి. రాజా ‘‘అహో బుద్ధానం ¶ దిన్నదానం, అజ్జేవ మత్థకం పత్త’’న్తి చిన్తేత్వా తం ఆహ – ‘‘కిం తే లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘ధనహరణత్థాయ సకటసహస్సం, దేవా’’తి. రాజా సకటసహస్సం పేసేత్వా ధనం ఆహరాపేత్వా రాజఙ్గణే ఓకిరాపేసి. తాలప్పమాణో రాసి అహోసి. రాజా నగరే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘ఇమస్మిం నగరే అత్థి కస్సచి ఏత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘ఏవం మహాధనస్స కిం కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సేట్ఠిట్ఠానం దాతుం వట్టతి, దేవా’’తి. రాజా తస్స మహాసక్కారం కత్వా సేట్ఠిట్ఠానం దాపేసి.

అథస్స పుబ్బే ఏకస్స సేట్ఠినో గేహట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏత్థ జాతే గచ్ఛే హరాపేత్వా గేహం ఉట్ఠాపేత్వా వసాహీ’’తి ఆహ. తస్స తం ఠానం సోధేత్వా సమం కత్వా భూమియా ఖఞ్ఞమానాయ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆహచ్చ నిధికుమ్భియో ఉట్ఠహింసు. తేన రఞ్ఞో ఆరోచితే ‘‘తవ పుఞ్ఞేన నిబ్బత్తా, త్వమేవ గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సో గేహం కారేత్వా సత్తాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. తతో పరమ్పి యావతాయుకం తిట్ఠన్తో పుఞ్ఞాని కరిత్వా ఆయుపరియోసానే దేవలోకే నిబ్బత్తో.

ఏకం ¶ బుద్ధన్తరం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే తతో చుతో ¶ సావత్థియం సారిపుత్తత్థేరస్సూపట్ఠాకకులే సేట్ఠిధీతు కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హి. అథస్సా మాతాపితరో గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం ఞత్వా గబ్భపరిహారం అదంసు. తస్సా అపరేన సమయేన ఏవరూపో దోహళో ఉప్పజ్జి – ‘‘అహో వతాహం ధమ్మదేసనాపతిం ఆదిం కత్వా పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం రోహితమచ్ఛరసేన దానం దత్వా కాసాయాని వత్థాని నివాసేత్వా ఆసనపరియన్తే నిసిన్నా తేసం భిక్ఖూనం ఉచ్ఛిట్ఠభత్తం పరిభుఞ్జేయ్య’’న్తి. సా మాతాపితూనం ఆరోచేత్వా తథా అకాసి, దోహళో పటిపస్సమ్భి. అథస్సా తతో అపరేసుపి సత్తసు మఙ్గలేసు రోహితమచ్ఛరసేనేవ ధమ్మసేనాపతిత్థేరప్పముఖాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని భోజేసుం. సబ్బం తిస్సకుమారస్స వత్థుమ్హి వుత్తనియామేనేవ వేదితబ్బం. అయమస్స పన మహాదుగ్గతకాలే దిన్నస్స రోహితమచ్ఛరసదానస్సేవ నిస్సన్దో. నామగ్గహణదివసే పనస్స, ‘‘భన్తే, దాసస్స వో సిక్ఖాపదాని దేథా’’తి మాతరా వుత్తే థేరో ఆహ – ‘‘కోనామో అయం దారకో’’తి? ‘‘భన్తే, ఇమస్స దారకస్స కుచ్ఛియం పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ ఇమస్మిం గేహే జళా ఏళమూగాపి పణ్డితా ¶ జాతా, తస్మా మే పుత్తస్స పణ్డితోత్వేవ నామం భవిస్సతీ’’తి. థేరో సిక్ఖాపదాని అదాసి. జాతదివసతో పట్ఠాయ పనస్స ‘‘నాహం మమ పుత్తస్స అజ్ఝాసయం భిన్దిస్సామీ’’తి మాతు చిత్తం ఉప్పజ్జి. సో సత్తవస్సికకాలే మాతరం ¶ ఆహ – ‘‘అమ్మ, థేరస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, తాత, ‘అహం తవ అజ్ఝాసయం న భిన్దిస్సామిచ్చేవ మనం ఉప్పాదేసి’’’న్తి వత్వా థేరం నిమన్తేత్వా భోజేత్వా, ‘‘భన్తే, దాసో వో పబ్బజితుకామో, అహం ఇమం సాయన్హసమయే విహారం ఆనేస్సామీ’’తి థేరం ఉయ్యోజేత్వా ఞాతకే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘మమ పుత్తస్స గిహికాలే కత్తబ్బసక్కారం అజ్జేవ కరిస్సామా’’తి మహన్తం సక్కారం కారేత్వా తం ఆదాయ విహారం గన్త్వా ‘‘ఇమం, భన్తే, పబ్బాజేథా’’తి థేరస్స అదాసి.

థేరో పబ్బజ్జాయ దుక్కరభావం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘కరిస్సామహం, భన్తే, తుమ్హాకం ఓవాద’’న్తి వుత్తే ‘‘తేన హి ఏహీ’’తి కేసే తేమేత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. మాతాపితరోపిస్స సత్తాహం విహారేయేవ వసన్తా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స రోహితమచ్ఛరసేనేవ దానం దత్వా సత్తమే దివసే సాయం గేహం అగమంసు. థేరో అట్ఠమే దివసే అన్తోగామం గచ్ఛన్తో తం ఆదాయ గచ్ఛతి, భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం నాగమాసి. కిం కారణా? న తావస్స పత్తచీవరగ్గహణాని వా ఇరియాపథో వా పాసాదికో హోతి, అపిచ విహారే థేరస్స కత్తబ్బవత్తం అత్థి. థేరో హి భిక్ఖుసఙ్ఘే అన్తోగామం పవిట్ఠే సకలవిహారం విచరన్తో అసమ్మజ్జనట్ఠానం సమ్మజ్జిత్వా తుచ్ఛభాజనేసు పానీయపరిభోజనీయాని ఉపట్ఠపేత్వా దున్నిక్ఖిత్తాని మఞ్చపీఠాదీని పటిసామేత్వా పచ్ఛా గామం పవిసతి. అపిచ ‘‘అఞ్ఞతిత్థియా ¶ తుచ్ఛవిహారం పవిసిత్వా ‘పస్సథ ¶ సమణస్స గోతమస్స సావకానం నిసిన్నట్ఠానానీ’తి వత్తుం మా లభింసూ’’తి సకలవిహారం పటిజగ్గిత్వా పచ్ఛా గామం పవిసతి. తస్మా తం దివసమ్పి సామణేరేన పత్తచీవరం గాహాపేత్వా దివాతరం పిణ్డాయ పావిసి.

సామణేరో ఉపజ్ఝాయేన సద్ధిం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మాతికం దిస్వా, ‘‘భన్తే, ఇదం కిం నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మాతికా నామ, సామణేరా’’తి. ‘‘ఇమాయ కిం కరోన్తీ’’తి? ‘‘ఇతో చితో చ ఉదకం ఆహరిత్వా అత్తనో సస్సకమ్మం సమ్పాదేన్తీ’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఉదకస్స చిత్తం అత్థీ’’తి ¶ ? ‘‘నత్థావుసో’’తి. ‘‘ఏవరూపం అచిత్తకం అత్తనో ఇచ్ఛితట్ఠానం హరన్తి, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘సచే ఏవరూపమ్పి అచిత్తకం అత్తనో ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానం హరిత్వా కమ్మం కరోన్తి, కస్మా సచిత్తకాపి చిత్తం అత్తనో వసే వత్తేత్వా సమణధమ్మం కాతుం న సక్ఖిస్సన్తీ’’తి. అథేసో పురతో గచ్ఛన్తో ఉసుకారే సరదణ్డకం అగ్గిమ్హి తాపేత్వా అక్ఖికోటియా ఓలోకేత్వా ఉజుకం కరోన్తే దిస్వా, ‘‘ఇమే, భన్తే, కే నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఉసుకారా నామావుసో’’తి. ‘‘కిం పనేతే కరోన్తీ’’తి? ‘‘అగ్గిమ్హి తాపేత్వా సరదణ్డకం ఉజుం కరోన్తీ’’తి. ‘‘సచిత్తకో, భన్తే, ఏసో’’తి? ‘‘అచిత్తకో, ఆవుసో’’తి ¶ . సో చిన్తేసి – ‘‘సచే అచిత్తకం గహేత్వా అగ్గిమ్హి తాపేత్వా ఉజుం కరోన్తి, కస్మా సచిత్తకాపి అత్తనో చిత్తం వసే వత్తేత్వా సమణధమ్మం కాతుం న సక్ఖిస్సన్తీ’’తి. అథేసో పురతో గచ్ఛన్తో దారూని అరనేమినాభిఆదీని తచ్ఛన్తే దిస్వా, ‘‘భన్తే, ఇమే కే నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘తచ్ఛకా నామావుసో’’తి. ‘‘కిం పనేతే కరోన్తీ’’తి? ‘‘దారూని గహేత్వా యానకాదీనం చక్కాదీని కరోన్తి, ఆవుసో’’తి. ‘‘ఏతాని పన సచిత్తకాని, భన్తే’’తి? ‘‘అచిత్తకాని, ఆవుసో’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సచే అచిత్తకాని కట్ఠకలిఙ్గరాని గహేత్వా చక్కాదీని కరోన్తి, కస్మా సచిత్తకా అత్తనో చిత్తం వసే వత్తేత్వా సమణధమ్మం కాతుం న సక్ఖిస్సన్తీ’’తి. సో ఇమాని కారణాని దిస్వా, ‘‘భన్తే, సచే తుమ్హాకం పత్తచీవరే తుమ్హే గణ్హేయ్యాథ, అహం నివత్తేయ్య’’న్తి. థేరో ‘‘అయం అధునా పబ్బజితో దహరసామణేరో మం అనుబన్ధమానో ఏవం వదేతీ’’తి చిత్తం అనుప్పాదేత్వావ ‘‘ఆహర, సామణేరా’’తి వత్వా అత్తనో పత్తచీవరం అగ్గహేసి.

సామణేరోపి ఉపజ్ఝాయం వన్దిత్వా నివత్తన్తో, ‘‘భన్తే, మయ్హం ఆహారం ఆహరన్తో రోహితమచ్ఛరసేనేవ ఆహరేయ్యాథా’’తి ఆహ. ‘‘కథం లభిస్సామావుసో’’తి? ‘‘భన్తే, అత్తనో పుఞ్ఞేన అలభన్తా మమ పుఞ్ఞేన లభిస్సథా’’తి ఆహ. థేరో ‘‘దహరసామణేరస్స బహి నిసిన్నకస్స పరిపన్థోపి ¶ భవేయ్యా’’తి కుఞ్జికం దత్వా ‘‘మయ్హం వసనగబ్భస్స ద్వారం వివరిత్వా అన్తో ¶ పవిసిత్వా నిసీదేయ్యాసీ’’తి ఆహ. సో తథా కత్వా అత్తనో కరజకాయే ఞాణం ఓతారేత్వా అత్తభావం సమ్మసన్తో నిసీది. అథస్స గుణతేజేన సక్కస్స ఆసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సో ‘‘కిం ను ఖో కారణ’’న్తి ¶ ఉపధారేన్తో ‘‘పణ్డితసామణేరో ఉపజ్ఝాయస్స పత్తచీవరం దత్వా ‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి నివత్తో, మయాపి తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా చత్తారో మహారాజే ఆమన్తేత్వా ‘‘విహారస్స ఉపవనే వసన్తే సకుణే పలాపేత్వా సమన్తతో ఆరక్ఖం గణ్హథా’’తి వత్వా చన్దదేవపుత్తం ‘‘చన్దమణ్డలం ఆకడ్ఢిత్వా గణ్హాహీ’’తి, సూరియదేవపుత్తం ‘‘సూరియమణ్డలం ఆకడ్ఢిత్వా గణ్హాహీ’’తి వత్వా సయం గన్త్వా ఆవిఞ్ఛనరజ్జుట్ఠానే ఆరక్ఖం గహేత్వా అట్ఠాసి, విహారే పురాణపణ్ణస్స పతన్తస్సపి సద్దో నాహోసి, సామణేరస్స చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి. సో అన్తరాభత్తేయేవ అత్తభావం సమ్మసిత్వా తీణి ఫలాని పాపుణి.

థేరోపి ‘‘సామణేరో విహారే నిసిన్నో, తస్స ఉపకప్పనకం భోజనం అసుకకులే నామ సక్కా లద్ధు’’న్తి ఏకం పేమగారవయుత్తం ఉపట్ఠాకకులం అగమాసి. తత్థ చ మనుస్సా తం దివసం రోహితమచ్ఛే లభిత్వా థేరస్సేవ ఆగమనం ఓలోకేన్తో నిసీదింసు. తే థేరం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ¶ , ‘‘భన్తే, భద్దకం వో కతం ఇధాగచ్ఛన్తేహీ’’తి అన్తోగేహే పవేసేత్వా యాగుఖజ్జకాదీని దత్వా రోహితమచ్ఛరసేనస్స పిణ్డపాతం అదంసు. థేరో హరణాకారం దస్సేసి. మనుస్సా ‘‘పరిభుఞ్జథ, భన్తే, హరణకభత్తమ్పి లభిస్సథా’’తి వత్వా థేరస్స భత్తకిచ్చావసానే పత్తం రోహితమచ్ఛరసభోజనస్స పూరేత్వా అదంసు. థేరో ‘‘సామణేరో మే ఛాతో’’తి సీఘం అగమాసి. సత్థాపి తం దివసం కాలస్సేవ భుఞ్జిత్వా విహారం గన్త్వా ఏవం ఆవజ్జేసి – ‘‘పణ్డితసామణేరో ఉపజ్ఝాయస్స పత్తచీవరం దత్వా ‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి నివత్తో, నిప్ఫజ్జిస్సతి ను ఖో అస్స పబ్బజితకిచ్చ’’న్తి ఉపధారేన్తో తిణ్ణం ఫలానం పత్తభావం ఞత్వా ‘‘అరహత్తస్స ఉపనిస్సయో అత్థి, నత్థీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘అత్థీ’’తి దిస్వా ‘‘పురేభత్తమేవ అరహత్తం పత్తుం సక్ఖిస్సతి, న సక్ఖిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘సక్ఖిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సారిపుత్తో సామణేరస్స భత్తం ఆదాయ సీఘం ఆగచ్ఛతి, అన్తరాయమ్పిస్స కరేయ్య ద్వారకోట్ఠకే ఆరక్ఖం గహేత్వా నిసీదిస్సామి, అథ నం పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, తస్మిం పఞ్హే విస్సజ్జియమానే సామణేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి. తతో గన్త్వా ¶ ద్వారకోట్ఠకే ఠత్వా సమ్పత్తం థేరం చత్తారో పఞ్హే పుచ్ఛి, పుట్ఠం పుట్ఠం పఞ్హం విస్సజ్జేసి.

తత్రిదం పుచ్ఛావిస్సజ్జనం – సత్థా కిర నం ¶ ఆహ – ‘‘సారిపుత్త, కిం తే లద్ధ’’న్తి? ‘‘ఆహారో, భన్తే’’తి. ‘‘ఆహారో నామ కిం ఆహరతి, సారిపుత్తా’’తి? ‘‘వేదనం, భన్తే’’తి. ‘‘వేదనం కిం ఆహరతి, సారిపుత్తా’’తి? ‘‘రూపం, భన్తే’’తి. ‘‘రూపం పన కిం ఆహరతి, సారిపుత్తా’’తి ¶ ? ‘‘ఫస్సం, భన్తే’’తి. తత్రాయం అధిప్పాయో – ‘‘జిఘచ్ఛితేన హి పరిభుత్తో ఆహారో తస్స ఖుద్దం పరిహరిత్వా సుఖం వేదనం ఆహరతి. ఆహారపరిభోగేన సుఖితస్స సుఖాయ వేదనాయ ఉప్పజ్జమానాయ సరీరే వణ్ణసమ్పత్తి హోతి. ఏవం వేదనా రూపం ఆహరతి. సుఖితో పన ఆహారజరూపవసేన ఉప్పన్నసుఖసోమనస్సో ‘ఇదాని మే అస్సాదో జాతో’తి నిప్పజ్జన్తో వా నిసీదన్తో వా సుఖసమ్ఫస్సం పటిలభతీ’’తి.

ఏవం ఇమేసు చతూసు పఞ్హేసు విస్సజ్జికేసు సామణేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్తో. సత్థాపి థేరం ఆహ – ‘‘గచ్ఛ, సారిపుత్త, తవ సామణేరస్స భత్తం దేహీ’’తి. థేరో గన్త్వా ద్వారం ఆకోటేసి. సామణేరో నిక్ఖమిత్వా థేరస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా ఏకమన్తం ఠపేత్వా తాలవణ్టేన థేరం బీజి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘సామణేర, భత్తకిచ్చం కరోహీ’’తి. ‘‘తుమ్హే పన, భన్తే’’తి. ‘‘కతం మయా భత్తకిచ్చం, త్వం కరోహీ’’తి. సత్తవస్సికదారకో పబ్బజిత్వా అట్ఠమే దివసే తం ఖణం వికసితపదుముప్పలసదిసో అరహత్తం పత్తో, పచ్చవేక్ఖితట్ఠానం పన పచ్చవేక్ఖన్తో నిసీదిత్వా ¶ భత్తకిచ్చమకాసి. తేన పత్తం ధోవిత్వా పటిసామితకాలే చన్దదేవపుత్తో చన్దమణ్డలం విస్సజ్జేసి, సూరియదేవపుత్తో సూరియమణ్డలం. చత్తారో మహారాజానో చతుద్దిసం ఆరక్ఖం విస్సజ్జేసుం, సక్కో దేవరాజా ఆవిఞ్ఛనకే ఆరక్ఖం విస్సజ్జేసి. సూరియో మజ్ఝట్ఠానతో గలిత్వా గతో.

భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు, ‘‘ఛాయా అధికప్పమాణా జాతా, సూరియో మజ్ఝట్ఠానతో గలిత్వా గతో, సామణేరేన చ ఇదానేవ భుత్తం, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి. సత్థా తం పవత్తిం ఞత్వా ఆగన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘భిక్ఖవే, కిం కథేథా’’తి? ‘‘ఇదం నామ, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పుఞ్ఞవతో సమణధమ్మం కరణకాలే ¶ చన్దదేవపుత్తో చన్దమణ్డలం, సూరియదేవపుత్తో సూరియమణ్డలం ఆకడ్ఢిత్వా గణ్హి, చత్తారో మహారాజానో విహారోపవనే చతుద్దిసం ఆరక్ఖం గణ్హింసు, సక్కో దేవరాజా ఆవిఞ్ఛనకే ఆరక్ఖం గణ్హి, అహమ్పి ‘బుద్ధోమ్హీ’తి అప్పోస్సుక్కో నిసీదితుం నాలత్థం, గన్త్వా ద్వారకోట్ఠకే మమ పుత్తస్స ఆరక్ఖం అగ్గహేసిం, నేత్తికే చ మాతికాయ ఉదకం హరన్తే, ఉసుకారే చ ఉసుం ఉజుం కరోన్తే, తచ్ఛకే చ దారూని తచ్ఛన్తే దిస్వా ఏత్తకం ఆరమ్మణం గహేత్వా పణ్డితా అత్తానం దమేత్వా అరహత్తం గణ్హన్తియేవా’’తి ¶ వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౮౦.

‘‘ఉదకఞ్హి నయన్తి నేత్తికా, ఉసుకారా నమయన్తి తేజనం;

దారుం నమయన్తి తచ్ఛకా, అత్తానం దమయన్తి పణ్డితా’’తి.

తత్థ ¶ ఉదకన్తి పథవియా థలట్ఠానం ఖణిత్వా ఆవాటట్ఠానం పూరేత్వా మాతికం వా కత్వా రుక్ఖదోణిం వా ఠపేత్వా అత్తనా ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానం ఉదకం. నేన్తీతి నేత్తికా. తేజనన్తి కణ్డం. ఇదం వుత్తం హోతి – నేత్తికా అత్తనో రుచియా ఉదకం నయన్తి, ఉసుకారాపి తాపేత్వా తేజనం నమయన్తి ఉసుం ఉజుం కరోన్తి. తచ్ఛకాపి నేమిఆదీనం అత్థాయ తచ్ఛన్తా దారుం నమయన్తి అత్తనో రుచియా ఉజుం వా వఙ్కం వా కరోన్తి. ఏవం ఏత్తకం ఆరమ్మణం కత్వా పణ్డితా సోతాపత్తిమగ్గాదీని ఉప్పాదేన్తా అత్తానం దమయన్తి, అరహత్తప్పత్తా పన ఏకన్తదన్తా నామ హోన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పణ్డితసామణేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. లకుణ్డకభద్దియత్థేరవత్థు

సేలో ¶ యథాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లకుణ్డకభద్దియత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

పుథుజ్జనా ¶ కిర సామణేరాదయో థేరం దిస్వా సీసేపి కణ్ణేసుపి నాసాయపి గహేత్వా ‘‘కిం, చూళపిత, సాసనస్మిం న ఉక్కణ్ఠసి, అభిరమసీ’’తి వదన్తి. థేరో తేసు నేవ కుజ్ఝతి, న దుస్సతి. ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘పస్సథావుసో, లకుణ్డకభద్దియత్థేరం దిస్వా సామణేరాదయో ఏవఞ్చేవఞ్చ విహేఠేన్తి, సో తేసు నేవ కుజ్ఝతి, న దుస్సతీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కిం కథేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమం నామ, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, ఖీణాసవా నామ నేవ కుజ్ఝన్తి, న దుస్సన్తి. ఘనసేలసదిసా హేతే అచలా అకమ్పియా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౮౧.

‘‘సేలో యథా ఏకఘనో, వాతేన న సమీరతి;

ఏవం నిన్దాపసంసాసు, న సమిఞ్జన్తి పణ్డితా’’తి.

తత్థ నిన్దాపసంసాసూతి కిఞ్చాపి ఇధ ద్వే లోకధమ్మా వుత్తా, అత్థో పన అట్ఠన్నమ్పి వసేన వేదితబ్బో. యథా హి ఏకఘనో అసుసిరో సేలో పురత్థిమాదిభేదేన ¶ వాతేన న సమీరతి న ఇఞ్జతి ¶ న చలతి, ఏవం అట్ఠసుపి లోకధమ్మేసు అజ్ఝోత్థరన్తేసు పణ్డితా న సమిఞ్జన్తి, పటిఘవసేన వా అనునయవసేన వా న చలన్తి న కమ్పన్తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

లకుణ్డకభద్దియత్థేరవత్థు ఛట్ఠం.

౭. కాణమాతువత్థు

యథాపి రహదోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కాణమాతరం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు వినయే (పాచి. ౨౩౦) ఆగతమేవ.

తదా పన కాణమాతరా అతుచ్ఛహత్థం ధీతరం పతికులం పేసేతుం పక్కేసు పూవేసు చతుక్ఖత్తుం చతున్నం భిక్ఖూనం దిన్నకాలే సత్థారా తస్మిం వత్థుస్మిం సిక్ఖాపదే పఞ్ఞత్తే కాణాయ సామికేన అఞ్ఞాయ పజాపతియా ఆనీతాయ కాణా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘ఇమేహి మే ఘరావాసో నాసితో’’తి దిట్ఠదిట్ఠే భిక్ఖూ అక్కోసతి పరిభాసతి. భిక్ఖూ ¶ తం వీథిం పటిపజ్జితుం న విసహింసు. సత్థా తం పవత్తిం ఞత్వా తత్థ అగమాసి. కాణమాతా సత్థారం వన్దిత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకం అదాసి. సత్థా కతపాతరాసో ‘‘కహం కాణా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏసా, భన్తే, తుమ్హే దిస్వా మఙ్కుభూతా రోదన్తీ ఠితా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘ఏసా, భన్తే, భిక్ఖూ ¶ అక్కోసతి పరిభాసతి, తస్మా తుమ్హే దిస్వా మఙ్కుభూతా రోదమానా ఠితా’’తి. అథ నం సత్థా పక్కోసాపేత్వా – ‘‘కాణే, కస్మా మం దిస్వా మఙ్కుభూతా నిలీయిత్వా రోదసీ’’తి. అథస్సా మాతా తాయ కతకిరియం ఆరోచేసి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘కిం పన కాణమాతే మమ సావకా తయా దిన్నకం గణ్హింసు, అదిన్నక’’న్తి? ‘‘దిన్నకం, భన్తే’’తి. ‘‘సచే మమ సావకా పిణ్డాయ చరన్తా తవ గేహద్వారం పత్తా తయా దిన్నకం గణ్హింసు, కో తేసం దోసో’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే, అయ్యానం దోసో’’. ‘‘ఏతిస్సాయేవ దోసో’’తి. సత్థా కాణం ఆహ – ‘‘కాణే, మయ్హం కిర సావకా పిణ్డాయ చరమానా గేహద్వారం ఆగతా, అథ నేసం తవ మాతరా పూవా దిన్నా, కో నామేత్థ మమ సావకానం దోసో’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే, అయ్యానం దోసో, మయ్హమేవ దోసో’’తి సత్థారం వన్దిత్వా ఖమాపేసి.

అథస్సా సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేసి, సా సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా ¶ విహారం గచ్ఛన్తో రాజఙ్గణేన పాయాసి. రాజా దిస్వా ‘‘సత్థా వియ భణే’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘గచ్ఛథ, మమ ఆగన్త్వా వన్దనభావం ఆరోచేథా’’తి పేసేత్వా రాజఙ్గణే ఠితం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ‘‘కహం, భన్తే, గతాత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కాణమాతాయ గేహం, మహారాజా’’తి. ‘‘కిం కారణా, భన్తే’’తి? ‘‘కాణా కిర భిక్ఖూ అక్కోసతి పరిభాసతి, తంకారణా గతోమ్హీ’’తి. ‘‘కిం పన వో, భన్తే, తస్సా అనక్కోసనభావో కతో’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భిక్ఖూనఞ్చ అనక్కోసికా కతా, లోకుత్తరకుటుమ్బసామినీ చా’’తి ¶ . ‘‘హోతు, భన్తే, తుమ్హేహి సా లోకుత్తరకుటుమ్బసామినీ కతా, అహం పన నం లోకియకుటుమ్బసామినిం కరిస్సామీ’’తి వత్వా రాజా సత్థారం వన్దిత్వా పటినివత్తో పటిచ్ఛన్నమహాయోగ్గం పహిణిత్వా కాణం పక్కోసాపేత్వా సబ్బాభరణేహి అలఙ్కరిత్వా జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేత్వా ‘‘మమ ధీతరం పోసేతుం ¶ సమత్థా గణ్హన్తూ’’తి ఆహ. అథేకో సబ్బత్థకమహామత్తో ‘‘అహం దేవస్స ధీతరం పోసేస్సామీ’’తి తం అత్తనో గేహం నేత్వా సబ్బం ఇస్సరియం పటిచ్ఛాపేత్వా ‘‘యథారుచి పుఞ్ఞాని కరోహీ’’తి ఆహ. తతో పట్ఠాయ కాణా చతూసు ద్వారేసు పురిసే ఠపేత్వా అత్తనా ఉపట్ఠాతబ్బే భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చ పరియేసమానాపి న లభతి. కాణాయ గేహద్వారే పటియాదేత్వా ఠపితం ఖాదనీయభోజనీయం మహోఘో వియ పవత్తతి. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘పుబ్బే, ఆవుసో, చత్తారో మహల్లకత్థేరా కాణాయ విప్పటిసారం కరింసు, సా ఏవం విప్పటిసారినీ హుత్వాపి సత్థారం ఆగమ్మ సద్ధాసమ్పదం లభి. సత్థారా పున తస్సా గేహద్వారం భిక్ఖూనం ఉపసఙ్కమనారహం కతం. ఇదాని ఉపట్ఠాతబ్బే భిక్ఖూ వా భిక్ఖునియో వా పరియేసమానాపి న లభతి, అహో బుద్ధా నామ అచ్ఛరియగుణా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి ¶ వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ తేహి మహల్లకభిక్ఖూహి కాణాయ విప్పటిసారో కతో, పుబ్బేపి కరింసుయేవ. న చ ఇదానేవ మయా కాణా మమ వచనకారికా కతా, పుబ్బేపి కతాయేవా’’తి వత్వా తమత్థం సోతుకామేహి భిక్ఖూహి యాచితో –

‘‘యత్థేకో లభతే బబ్బు, దుతియో తత్థ జాయతి;

తతియో చ చతుత్థో చ, ఇదం తే బబ్బుకా బిల’’న్తి. (జా. ౧.౧.౧౩౭) –

ఇదం బబ్బుజాతకం విత్థారేన కథేత్వా ‘‘తదా చత్తారో మహల్లకభిక్ఖూ చత్తారో బిళారా అహేసుం, మూసికా కాణా, మణికారో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేత్వా ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, అతీతేపి కాణా దుమ్మనా ఆవిలచిత్తా విక్ఖిత్తచిత్తా హుత్వా మమ వచనేన పసన్నఉదకరహదో వియ విప్పసన్నచిత్తా అహోసీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౮౨.

‘‘యథాపి ¶ రహదో గమ్భీరో, విప్పసన్నో అనావిలో;

ఏవం ధమ్మాని సుత్వాన, విప్పసీదన్తి పణ్డితా’’తి.

తత్థ ¶ రహదోతి యో చతురఙ్గినియాపి సేనాయ ఓగాహన్తియా నఖుభతి ఏవరూపో ఉదకణ్ణవో, సబ్బాకారేన పన చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరో నీలమహాసముద్దో రహదో నామ. తస్స హి హేట్ఠా చత్తాలీసయోజనసహస్సమత్తే ఠానే ¶ ఉదకం మచ్ఛేహి చలతి, ఉపరి తావత్తకేయేవ ఠానే ఉదకం వాతేన చలతి, మజ్ఝే చతుయోజనసహస్సమత్తే ఠానే ఉదకం నిచ్చలం తిట్ఠతి. అయం గమ్భీరో రహదో నామ. ఏవం ధమ్మానీతి దేసనాధమ్మాని. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా నామ రహదో అనాకులతాయ విప్పసన్నో, అచలతాయ అనావిలో, ఏవం మమ దేసనాధమ్మం సుత్వా సోతాపత్తిమగ్గాదివసేన నిరుపక్కిలేసచిత్తతం ఆపజ్జన్తా విప్పసీదన్తి పణ్డితా, అరహత్తప్పత్తా పన ఏకన్తవిప్పసన్నావ హోన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కాణమాతువత్థు సత్తమం.

౮. పఞ్చసతభిక్ఖువత్థు

సబ్బత్థ వే సప్పురిసా చజన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి. దేసనా వేరఞ్జాయం సముట్ఠితా.

పఠమబోధియఞ్హి భగవా వేరఞ్జం గన్త్వా వేరఞ్జేన బ్రాహ్మణేన నిమన్తితో పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం వస్సం ఉపగఞ్ఛి. వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో మారావట్టనేన ఆవట్టో ఏకదివసమ్పి సత్థారం ఆరబ్భ సతిం న ఉప్పాదేసి. వేరఞ్జాపి దుబ్భిక్ఖా అహోసి, భిక్ఖూ సన్తరబాహిరం ¶ వేరఞ్జం పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతం అలభన్తా కిలమింసు. తేసం అస్సవాణిజకా పత్థపత్థపులకం భిక్ఖం పఞ్ఞాపేసుం. తే కిలమన్తే దిస్వా మహామోగ్గల్లానత్థేరో పథవోజం భోజేతుకామో, ఉత్తరకురుఞ్చ పిణ్డాయ పవేసేతుకామో అహోసి, సత్థా తం పటిక్ఖిపి. భిక్ఖూనం ఏకదివసమ్పి పిణ్డపాతం ఆరబ్భ పరిత్తాసో నాహోసి ¶ , ఇచ్ఛాచారం వజ్జేత్వా ఏవ విహరింసు. సత్థా తత్థ తేమాసం వసిత్వా వేరఞ్జం బ్రాహ్మణం అపలోకేత్వా తేన కతసక్కారసమ్మానో తం సరణేసు పతిట్ఠాపేత్వా తతో నిక్ఖన్తో అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో ఏకస్మిం సమయే సావత్థిం పత్వా ¶ జేతవనే విహాసి, సావత్థివాసినో సత్థు ఆగన్తుకభత్తాని కరింసు. తదా పన పఞ్చసతమత్తా విఘాసాదా భిక్ఖూ నిస్సాయ అన్తోవిహారేయేవ వసన్తి. తే భిక్ఖూనం భుత్తావసేసాని పణీతభోజనాని భుఞ్జిత్వా నిద్దాయిత్వా ఉట్ఠాయ నదీతీరం గన్త్వా నదన్తా వగ్గన్తా మల్లముట్ఠియుద్ధం యుజ్ఝన్తా కీళన్తా అన్తోవిహారేపి బహివిహారేపి అనాచారమేవ చరన్తా విచరన్తి. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘పస్సథావుసో ¶ , ఇమే విఘాసాదా దుబ్భిక్ఖకాలే వేరఞ్జాయం కఞ్చి వికారం న దస్సేసుం, ఇదాని పన ఏవరూపాని పణీతభోజనాని భుఞ్జిత్వా అనేకప్పకారం వికారం దస్సేన్తా విచరన్తి. భిక్ఖూ పన వేరఞ్జాయమ్పి ఉపసన్తరూపా విహరిత్వా ఇదానిపి ఉపసన్తుపసన్తావ విహరన్తీ’’తి. సత్థా ధమ్మసభం గన్త్వా, ‘‘భిక్ఖవే, కిం కథేథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇదం నామా’’తి వుత్తే ‘‘పుబ్బేపేతే గద్రభయోనియం నిబ్బత్తా పఞ్చసతా గద్రభా హుత్వా పఞ్చసతానం ఆజానీయసిన్ధవానం అల్లరసముద్దికపానకపీతావసేసం ఉచ్ఛిట్ఠకసటం ఉదకేన మద్దిత్వా మకచిపిలోతికాహి పరిస్సావితత్తా ‘వోలోదక’న్తి సఙ్ఖ్యం గతం అప్పరసం నిహీనం పివిత్వా మధుమత్తా వియ నదన్తా విచరింసూతి వత్వా –

‘‘వాలోదకం అప్పరసం నిహీనం,

పిత్వా మదో జాయతి గద్రభానం;

ఇమఞ్చ పిత్వాన రసం పణీతం,

మదో న సఞ్జాయతి సిన్ధవానం.

‘‘అప్పం ¶ పివిత్వాన నిహీనజచ్చో,

సో మజ్జతీ తేన జనిన్ద పుట్ఠో;

ధోరయ్హసీలీ చ కులమ్హి జాతో,

న మజ్జతీ అగ్గరసం పివిత్వా’’తి. (జా. ౧.౨.౬౫);

ఇదం వాలోదకజాతకం విత్థారేన కథేత్వా ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, సప్పురిసా లోకధమ్మం వివజ్జేత్వా సుఖితకాలేపి దుక్ఖితకాలేపి నిబ్బికారావ ¶ హోన్తీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౮౩.

‘‘సబ్బత్థ వే సప్పురిసా చజన్తి,

న కామకామా లపయన్తి సన్తో;

సుఖేన ¶ ఫుట్ఠా అథ వా దుఖేన,

న ఉచ్చావచం పణ్డితా దస్సయన్తీ’’తి.

తత్థ సబ్బత్థాతి పఞ్చక్ఖన్ధాదిభేదేసు సబ్బధమ్మేసు. సప్పురిసాతి సుపురిసా. చజన్తీతి అరహత్తమగ్గఞాణేన అపకడ్ఢన్తా ఛన్దరాగం విజహన్తి. కామకామాతి కామే కామయన్తా కామహేతు కామకారణా. న లపయన్తి సన్తోతి బుద్ధాదయో సన్తో కామహేతు నేవ అత్తనా ¶ లపయన్తి, న పరం లపాపేన్తి. యే హి భిక్ఖాయ పవిట్ఠా ఇచ్ఛాచారే ఠితా ‘‘కిం, ఉపాసక, సుఖం తే పుత్తదారస్స, రాజచోరాదీనం వసేన ద్విపదచతుప్పదేసు నత్థి కోచి ఉపద్దవో’’తిఆదీని వదన్తి, తావ తే లపయన్తి నామ. తథా పన వత్వా ‘‘ఆమ, భన్తే, సబ్బేసం నో సుఖం, నత్థి కోచి ఉపద్దవో, ఇదాని నో గేహం పహూతఅన్నపానం, ఇధేవ వసథా’’తి అత్తానం నిమన్తాపేన్తా లపాపేన్తి నామ. సన్తో పన ఇదం ఉభయమ్పి న కరోన్తి. సుఖేన ఫుట్ఠా అథ వా దుఖేనాతి దేసనామత్తమేతం, అట్ఠహి పన లోకధమ్మేహి ఫుట్ఠా తుట్ఠిభావమఙ్కుభావవసేన వా వణ్ణభణనఅవణ్ణభణనవసేన వా ఉచ్చావచం ఆకారం పణ్డితా న దస్సయన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పఞ్చసతభిక్ఖువత్థు అట్ఠమం.

౯. ధమ్మికత్థేరవత్థు

న అత్తహేతూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ధమ్మికత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో ఉపాసకో ధమ్మేన సమేన అగారం అజ్ఝావసతి. సో పబ్బజితుకామో హుత్వా ఏకదివసం భరియాయ సద్ధిం నిసీదిత్వా ¶ సుఖకథం కథేన్తో ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇచ్ఛామహం పబ్బజితు’’న్తి. ‘‘తేన హి, సామి, ఆగమేహి తావ ¶ , యావాహం కుచ్ఛిగతం దారకం విజాయామీ’’తి. సో ఆగమేత్వా దారకస్స పదసా గమనకాలే పున తం ఆపుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆగమేహి తావ, సామి, యావాయం వయప్పత్తో హోతీ’’తి వుత్తే ‘‘కిం మే ఇమాయ అపలోకితాయ వా అనపలోకితాయ వా, అత్తనో దుక్ఖనిస్సరణం కరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. సో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో అత్తనో పబ్బజితకిచ్చం నిట్ఠపేత్వా తేసం దస్సనత్థాయ పున సావత్థిం గన్త్వా పుత్తస్స ధమ్మకథం కథేసి. సోపి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి, పబ్బజిత్వా చ పన న ¶ చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. పురాణదుతియికాపిస్స ‘‘యేసం అత్థాయ అహం ఘరావాసే వసేయ్యం, తే ఉభోపి పబ్బజితా, ఇదాని మే కిం ఘరావాసేన, పబ్బజిస్సామీ’’తి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి, పబ్బజిత్వా చ పన న చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. అథేకదివసం ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘ఆవుసో, ధమ్మికఉపాసకో అత్తనో ధమ్మే పతిట్ఠితత్తా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పత్తో పుత్తదారస్సాపి పతిట్ఠా జాతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘ఇమాయ నామా’’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, పణ్డితేన నామ నేవ అత్తహేతు, న పరహేతు సమిద్ధి ఇచ్ఛితబ్బా, ధమ్మికేనేవ ¶ పన ధమ్మపటిసరణేన భవితబ్బ’’న్తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౮౪.

‘‘న అత్తహేతు న పరస్స హేతు,

న పుత్తమిచ్ఛే న ధనం న రట్ఠం;

న ఇచ్ఛేయ్య అధమ్మేన సమిద్ధిమత్తనో,

స సీలవా పఞ్ఞవా ధమ్మికో సియా’’తి.

తత్థ న అత్తహేతూతి పణ్డితో నామ అత్తహేతు వా పరహేతు వా పాపం న కరోతి. న పుత్తమిచ్ఛేతి పుత్తం వా ధనం వా రట్ఠం వా పాపకమ్మేన న ఇచ్ఛేయ్య, ఏతానిపి ఇచ్ఛతో పాపకమ్మం న కరోతియేవాతి అత్థో. సమిద్ధిమత్తనోతి యా అత్తనో సమిద్ధి, తమ్పి అధమ్మేన న ఇచ్ఛేయ్య,సమిద్ధికారణాపి పాపం న కరోతీతి అత్థో. స సీలవాతి యో ఏవరూపో పుగ్గలో ¶ , సో ఏవ సీలవా చ పఞ్ఞవా చ ధమ్మికోచ సియా, న అఞ్ఞోతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ధమ్మికత్థేరవత్థు నవమం.

౧౦. ధమ్మస్సవనవత్థు

అప్పకా తే మనుస్సేసూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ధమ్మస్సవనం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర ఏకవీథివాసినో మనుస్సా సమగ్గా హుత్వా ¶ గణబన్ధేన దానం దత్వా సబ్బరత్తిం ¶ ధమ్మస్సవనం కారేసుం, సబ్బరత్తిం పన ధమ్మం సోతుం నాసక్ఖింసు. ఏకచ్చే కామరతినిస్సితా హుత్వా, పున గేహమేవ గతా, ఏకచ్చే దోసనిస్సితా హుత్వా, ఏకచ్చే మాననిస్సితా హుత్వా, ఏకచ్చే థినమిద్ధసమఙ్గినో హుత్వా తత్థేవ నిసీదిత్వా పచలాయన్తా సోతుం నాసక్ఖింసు. పునదివసే భిక్ఖూ తం పవత్తిం ఞత్వా ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఇమా సత్తా నామ యేభుయ్యేన భవనిస్సితా, భవేసు ఏవ లగ్గా విహరన్తి, పారగామినో నామ అప్పకా’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా ఆహ –

౮౫.

‘‘అప్పకా తే మనుస్సేసు, యే జనా పారగామినో;

అథాయం ఇతరా పజా, తీరమేవానుధావతి.

౮౬.

‘‘యే చ ఖో సమ్మదక్ఖాతే, ధమ్మే ధమ్మానువత్తినో;

తే జనా పారమేస్సన్తి, మచ్చుధేయ్యం సుదుత్తర’’న్తి.

తత్థ అప్పకాతి థోకా న బహూ. పారగామినోతి నిబ్బానపారగామినో. అథాయం ఇతరా పజాతి యా పనాయం అవసేసా పజా సక్కాయదిట్ఠితీరమేవ అనుధావతి, అయమేవ బహుతరాతి ¶ అత్థో. సమ్మదక్ఖాతేతి సమ్మా అక్ఖాతే సుకథితే. ధమ్మేతి దేసనాధమ్మే. ధమ్మానువత్తినోతి తం ధమ్మం ¶ సుత్వా తదనుచ్ఛవికం పటిపదం పూరేత్వా మగ్గఫలసచ్ఛికరణేన ధమ్మానువత్తినో. పారమేస్సన్తీతి తే ఏవరూపా జనా నిబ్బానపారం గమిస్సన్తి. మచ్చుధేయ్యన్తి కిలేసమారసఙ్ఖాతస్స మచ్చుస్స నివాసట్ఠానభూతం తేభూమికవట్టం. సుదుత్తరన్తి యే జనా ధమ్మానువత్తినో, తే ఏతం సుదుత్తరం దురతిక్కమం మారధేయ్యం తరిత్వా అతిక్కమిత్వా నిబ్బానపారం గమిస్సన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ధమ్మస్సవనవత్థు దసమం.

౧౧. పఞ్చసతఆగన్తుకభిక్ఖువత్థు

కణ్హం ధమ్మం విప్పహాయాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చసతే ఆగన్తుకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

కోసలరట్ఠే ¶ కిర పఞ్చసతా భిక్ఖూ వస్సం వసిత్వా వుట్ఠవస్సా ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామా’’తి జేతవనం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేసం చరియపటిపక్ఖం నిసామేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

౮౭.

‘‘కణ్హం ధమ్మం విప్పహాయ, సుక్కం భావేథ పణ్డితో;

ఓకా అనోకమాగమ్మ, వివేకే యత్థ దూరమం.

౮౮.

‘‘తత్రాభిరతిమిచ్ఛేయ్య ¶ , హిత్వా కామే అకిఞ్చనో;

పరియోదపేయ్య అత్తానం, చిత్తక్లేసేహి పణ్డితో.

౮౯.

‘‘యేసం సమ్బోధియఙ్గేసు, సమ్మా చిత్తం సుభావితం;

ఆదానపటినిస్సగ్గే, అనుపాదాయ యే రతా;

ఖీణాసవా జుతిమన్తో, తే లోకే పరినిబ్బుతా’’తి.

తత్థ కణ్హం ధమ్మన్తి కాయదుచరితాదిభేదం అకుసలం ధమ్మం విప్పహాయ జహిత్వా. సుక్కం భావేథాతి పణ్డితో భిక్ఖు అభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా కాయసుచరితాదిభేదం సుక్కం ధమ్మం భావేయ్య. కథం? ఓకా ¶ అనోకమాగమ్మాతి ఓకం వుచ్చతి ఆలయో, అనోకం వుచ్చతి అనాలయో, ఆలయతో నిక్ఖమిత్వా అనాలయసఙ్ఖాతం నిబ్బానం పటిచ్చ ఆరబ్భ తం పత్థయమానో భావేయ్యాతి అత్థో. తత్రాభిరతిమిచ్ఛేయ్యాతి యస్మిం అనాలయసఙ్ఖాతే వివేకే నిబ్బానే ఇమేహి సత్తేహి దురభిరమం, తత్ర అభిరతిం ఇచ్ఛేయ్య. హిత్వా కామేతి వత్థుకామకిలేసకామే హిత్వా అకిఞ్చనో హుత్వా వివేకే అభిరతిం ఇచ్ఛేయ్యాతి అత్థో. చిత్తక్లేసేహీతి పఞ్చహి నీవరణేహి, అత్తానం పరియోదపేయ్య వోదాపేయ్య, పరిసోధేయ్యాతి అత్థో. సమ్బోధియఙ్గేసూతి సమ్బోజ్ఝఙ్గేసు. సమ్మా చిత్తం సుభావితన్తి హేతునా నయేన చిత్తం సుట్ఠు భావితం వడ్ఢితం. ఆదానపటినిస్సగ్గేతి ¶ ఆదానం వుచ్చతి గహణం, తస్స పటినిస్సగ్గసఙ్ఖాతే అగ్గహణే చతూహి ఉపాదానేహి కిఞ్చి అనుపాదియిత్వా యే రతాతి అత్థో. జుతిమన్తోతి ఆనుభావవన్తో, అరహత్తమగ్గఞాణజుతియా ఖన్ధాదిభేదే ధమ్మే జోతేత్వా ఠితాతి అత్థో. తే లోకేతి ఇమస్మిం ఖన్ధాదిలోకే పరినిబ్బుతా నామ అరహత్తపత్తితో పట్ఠాయ కిలేసవట్టస్స ఖేపితత్తా సఉపాదిసేసేన, చరిమచిత్తనిరోధేన ఖన్ధవట్టస్స ఖేపితత్తా అనుపాదిసేసేన చాతి ద్వీహి పరినిబ్బానేహి పరినిబ్బుతా, అనుపాదానో వియ పదీపో అపణ్ణత్తికభావం గతాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పఞ్చసతఆగన్తుకభిక్ఖువత్థు ఏకాదసమం.

పణ్డితవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఛట్ఠో వగ్గో.

౭. అరహన్తవగ్గో

౧. జీవకపఞ్హవత్థు

గతద్ధినోతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జీవకమ్బవనే విహరన్తో జీవకేన పుట్ఠపఞ్హం ఆరబ్భ కథేసి. జీవకవత్థు ఖన్ధకే (మహావ. ౩౨౬ ఆదయో) విత్థారితమేవ.

ఏకస్మిం పన సమయే దేవదత్తో అజాతసత్తునా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా గిజ్ఝకూటం అభిరుహిత్వా పదుట్ఠచిత్తో ‘‘సత్థారం వధిస్సామీ’’తి సిలం పవిజ్ఝి. తం ద్వే పబ్బతకూటాని సమ్పటిచ్ఛింసు. తతో భిజ్జిత్వా గతా పపటికా భగవతో పాదం పహరిత్వా లోహితం ఉప్పాదేసి, భుసా వేదనా పవత్తింసు. భిక్ఖూ సత్థారం మద్దకుచ్ఛిం నయింసు. సత్థా తతోపి జీవకమ్బవనం గన్తుకామో ‘‘తత్థ మం నేథా’’తి ఆహ. భిక్ఖూ భగవన్తం ఆదాయ జీవకమ్బవనం అగమంసు. జీవకో తం పవత్తిం సుత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వణపటికమ్మత్థాయ తిఖిణభేసజ్జం ¶ దత్వా వణం బన్ధిత్వా సత్థారం ఏతదవోచ – ‘‘భన్తే, మయా అన్తోనగరే ఏకస్స మనుస్సస్స భేసజ్జం కతం, తస్స సన్తికం గన్త్వా పున ఆగమిస్సామి, ఇదం భేసజ్జం యావ మమాగమనా బద్ధనియామేనేవ తిట్ఠతూ’’తి. సో గన్త్వా తస్స పురిసస్స కత్తబ్బకిచ్చం కత్వా ద్వారపిదహనవేలాయ ఆగచ్ఛన్తో ద్వారం న సమ్పాపుణి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అహో మయా భారియం కమ్మం కతం, య్వాహం అఞ్ఞతరస్స పురిసస్స వియ తథాగతస్స పాదే తిఖిణభేసజ్జం దత్వా వణం బన్ధిం, అయం తస్స మోచనవేలా, తస్మిం అముచ్చమానే సబ్బరత్తిం భగవతో సరీరే పరిళాహో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి. తస్మిం ఖణే సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఆనన్ద, జీవకో సాయం ఆగచ్ఛన్తో ద్వారం న సమ్పాపుణి, ‘అయం వణస్స మోచనవేలా’తి పన చిన్తేసి, మోచేసి న’’న్తి. థేరో మోచేసి, వణో రుక్ఖతో ఛల్లి వియ అపగతో. జీవకో అన్తోఅరుణేయేవ సత్థు సన్తికం వేగేన ఆగన్త్వా ‘‘కిం ను ఖో, భన్తే, సరీరే వో పరిళాహో ఉప్పన్నో’’తి పుచ్ఛి. సత్థా ‘‘తథాగతస్స ఖో, జీవక, బోధిమణ్డేయేవ సబ్బపరిళాహో వూపసన్తో’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౦.

‘‘గతద్ధినో ¶ ¶ విసోకస్స, విప్పముత్తస్స సబ్బధి;

సబ్బగన్థప్పహీనస్స, పరిళాహో న విజ్జతీ’’తి.

తత్థ ¶ గతద్ధినోతి గతమగ్గస్స కన్తారద్ధా వట్టద్ధాతి ద్వే అద్ధా నామ. తేసు కన్తారపటిపన్నో యావ ఇచ్ఛితట్ఠానం న పాపుణాతి, తావ అద్ధికోయేవ, ఏతస్మిం పన పత్తే గతద్ధి నామ హోతి. వట్టసన్నిస్సితాపి సత్తా యావ వట్టే వసన్తి, తావ అద్ధికా ఏవ. కస్మా? వట్టస్స అఖేపితత్తా. సోతాపన్నాదయోపి అద్ధికా ఏవ, వట్టం పన ఖేపేత్వా ఠితో ఖీణాసవో గతద్ధి నామ హోతి. తస్స గతద్ధినో. విసోకస్సాతి వట్టమూలకస్స సోకస్స విగతత్తా విసోకస్స. విప్పముత్తస్స సబ్బధీతి సబ్బేసు ఖన్ధాదిధమ్మేసు విప్పముత్తస్స, సబ్బగన్థప్పహీనస్సాతి చతున్నమ్పి గన్థానం పహీనత్తా సబ్బాగన్థప్పహీనస్స. పరిళాహో న విజ్జతీతి దువిధో పరిళాహో కాయికో చేతసికో చాతి. తేసు ఖీణాసవస్స సీతుణ్హాదివసేన ఉప్పన్నత్తా కాయికపరిళాహో అనిబ్బుతోవ, తం సన్ధాయ జీవకో పుచ్ఛతి. సత్థా పన ధమ్మరాజతాయ దేసనావిధికుసలతాయ చేతసికపరిళాహవసేన దేసనం వినివత్తేన్తో, ‘‘జీవక, పరమత్థేన ఏవరూపస్స ఖీణాసవస్స పరిళాహో న విజ్జతీ’’తి ఆహ.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

జీవకపఞ్హవత్థు పఠమం.

౨. మహాకస్సపత్థేరవత్థు

ఉయ్యుఞ్జన్తీతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సత్థా రాజగహే వుట్ఠవస్సో ‘‘అద్ధమాసచ్చయేన చారికం పక్కమిస్సామీ’’తి భిక్ఖూనం ఆరోచాపేసి. వత్తం కిరేతం బుద్ధానం భిక్ఖూహి సద్ధిం చారికం చరితుకామానం ‘‘ఏవం భిక్ఖూ అత్తనో పత్తపచనచీవరరజనాదీని కత్వా సుఖం గమిస్సన్తీ’’తి ‘‘ఇదాని అద్ధమాసచ్చయేన చారికం పక్కమిస్సామీ’’తి భిక్ఖూనం ఆరోచాపనం. భిక్ఖూసు పన అత్తనో పత్తచీవరాదీని కరోన్తేసు ¶ మహాకస్సపత్థేరోపి చీవరాని ధోవి. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘థేరో కస్మా చీవరాని ధోవతి, ఇమస్మిం నగరే అన్తో చ బహి చ అట్ఠారస మనుస్సకోటియో వసన్తి ¶ . తత్థ యే థేరస్స న ఞాతకా, తే ఉపట్ఠాకా, యే న ఉపట్ఠాకా, తే ఞాతకా. తే థేరస్స చతూహి పచ్చయేహి సమ్మానసక్కారం కరోన్తి. ఏత్తకం ఉపకారం పహాయ ఏస కహం గమిస్సతి? సచేపి గచ్ఛేయ్య, మాపమాదకన్దరతో పరం న గమిస్సతీ’’తి. సత్థా కిర యం కన్దరం పత్వా నివత్తేతబ్బయుత్తకే భిక్ఖూ ‘‘తుమ్హే ఇతో నివత్తథ, మా పమజ్జిత్థా’’తి వదతి. తం ‘‘మాపమాదకన్దర’’న్తి వుచ్చతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

సత్థాపి చారికం పక్కమన్తో ¶ చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం నగరే అన్తో చ బహి చ అట్ఠారస మనుస్సకోటియో వసన్తి. మనుస్సానం మఙ్గలామఙ్గలట్ఠానేసు భిక్ఖూహి గన్తబ్బం హోతి, న సక్కా విహారం తుచ్ఛం కాతుం, కం ను ఖో నివత్తేస్సామీ’’తి? అథస్స ఏతదహోసి –‘‘కస్సపస్స హేతే మనుస్సా ఞాతకా చ ఉపట్ఠాకా చ, కస్సపం నివత్తేతుం వట్టతీ’’తి. సో థేరం ఆహ – ‘‘కస్సప, న సక్కా విహారం తుచ్ఛం కాతుం, మనుస్సానం మఙ్గలామఙ్గలట్ఠానేసు భిక్ఖూహి అత్థో హోతి, త్వం అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం నివత్తస్సూ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో పరిసం ఆదాయ నివత్తి. భిక్ఖూ ఉపజ్ఝాయింసు ‘‘దిట్ఠం వో, ఆవుసో, నను ఇదానేవ అమ్హేహి వుత్తం ‘మహాకస్సపో కస్మా చీవరాని ధోవతి, న ఏసో సత్థారా సద్ధిం గమిస్సతీ’తి, యం అమ్హేహి వుత్తం, తదేవ జాత’’న్తి. సత్థా భిక్ఖూనం కథం సుత్వా నివత్తిత్వా ఠితో ఆహ – ‘‘భిక్ఖవే, కిం నామేతం కథేథా’’తి? ‘‘మహాకస్సపత్థేరం ఆరబ్భ కథేమ, భన్తే’’తి అత్తనా కథితనియామేనేవ సబ్బం ఆరోచేసుం. తం సుత్వా సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, తుమ్హే కస్సపం ‘కులేసు చ పచ్చయేసు చ లగ్గో’తి వదేథ, సో ‘మమ వచనం కరిస్సామీ’తి నివత్తో. ఏసో హి పుబ్బే పత్థనం కరోన్తోయేవ ‘చతూసు పచ్చయేసు అలగ్గో చన్దూపమో హుత్వా కులాని ఉపసఙ్కమితుం సమత్థో భవేయ్య’న్తి పత్థనం అకాసి. నత్థేతస్స ¶ కులే వా పచ్చయే వా లగ్గో, అహం చన్దోపమప్పటిపదఞ్చేవ (సం. ని. ౨.౧౪౬) అరియవంసప్పటిపదఞ్చ కథేన్తో మమ పుత్తం కస్సపం ఆదిం కత్వా కథేసి’’న్తి ఆహ.

భిక్ఖూ ¶ సత్థారం పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, కదా పన థేరేన పత్థనా ఠపితా’’తి? ‘‘సోతుకామాత్థ, భిక్ఖవే’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. సత్థా తేసం, ‘‘భిక్ఖవే, ఇతో కప్పసతసహస్సమత్థకే పదుముత్తరో నామ బుద్ధో లోకే ఉదపాదీ’’తి వత్వా పదుముత్తరపాదమూలే తేన ఠపితపత్థనం ఆదిం కత్వా సబ్బం థేరస్స పుబ్బచరితం కథేసి. తం థేరపాళియం (థేరగా. ౧౦౫౪ ఆదయో) విత్థారితమేవ. సత్థా పన ఇమం థేరస్స పుబ్బచరితం విత్థారేత్వా ‘‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, అహం చన్దోపమప్పటిపదఞ్చేవ అరియవంసప్పటిపదఞ్చ మమ పుత్తం కస్సపం ఆదిం కత్వా కథేసిం, మమ పుత్తస్స కస్సపస్స పచ్చయేసు వా కులేసు వా విహారేసు వా పరివేణేసు వా లగ్గో నామ నత్థి ¶ , పల్లలే ఓతరిత్వా తత్థ చరిత్వా గచ్ఛన్తో రాజహంసో వియ కత్థచి అలగ్గోయేవ మమ పుత్తో’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౧.

‘‘ఉయ్యుఞ్జన్తి సతీమన్తో, న నికేతే రమన్తి తే;

హంసావ పల్లలం హిత్వా, ఓకమోకం జహన్తి తే’’తి.

తత్థ ¶ ఉయ్యుఞ్జన్తి సతీమన్తోతి సతివేపుల్లప్పత్తా ఖీణాసవా అత్తనా పటివిద్ధగుణేసు ఝానవిపస్సనాదీసు ఆవజ్జనసమాపజ్జనవుట్ఠానాధిట్ఠానపచ్చవేక్ఖణాహి యుఞ్జన్తి ఘటేన్తి. న నికేతే రమన్తి తేతి తేసం ఆలయే రతి నామ నత్థి. హంసావాతి దేసనాసీసమేతం, అయం పనేత్థ అత్థో – యథా గోచరసమ్పన్నే పల్లలే సకుణా అత్తనో గోచరం గహేత్వా గమనకాలే ‘‘మమ ఉదకం, మమ పదుమం, మమ ఉప్పలం, మమ కణ్ణికా’’తి తస్మిం ఠానే కఞ్చి ఆలయం అకత్వా అనపేక్ఖావ తం ఠానం పహాయ ఉప్పతిత్వా ఆకాసే కీళమానా గచ్ఛన్తి; ఏవమేవం ఖీణాసవా యత్థ కత్థచి విహరన్తాపి కులాదీసు అలగ్గా ఏవ విహరిత్వా గమనసమయేపి తం ఠానం పహాయ గచ్ఛన్తా ‘‘మమ విహారో, మమ పరివేణం, మమూపట్ఠాకా’’తి అనాలయా అనుపేక్ఖావ గచ్ఛన్తి. ఓకమోకన్తి ఆలయాలయం, సబ్బాలయే పరిచ్చజన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మహాకస్సపత్థేరవత్థు దుతియం.

౩. బేలట్ఠసీసత్థేరవత్థు

యేసం ¶ సన్నిచయో నత్థీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఆయస్మన్తం బేలట్ఠసీసం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిరాయస్మా అన్తోగామే ఏకం వీథిం పిణ్డాయ చరిత్వా భత్తకిచ్చం కత్వా పున అపరం వీథిం చరిత్వా సుక్ఖం కూరం ఆదాయ విహారం హరిత్వా పటిసామేత్వా ‘‘నిబద్ధం పిణ్డపాతపరియేసనం నామ దుక్ఖ’’న్తి కతిపాహం ఝానసుఖేన వీతినామేత్వా ఆహారేన అత్థే సతి తం పరిభుఞ్జతి. భిక్ఖూ ఞత్వా ఉజ్ఝాయిత్వా తమత్థం భగవతో ఆరోచేసుం. సత్థా ఏతస్మిం నిదానే ఆయతిం సన్నిధికారపరివజ్జనత్థాయ భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేత్వాపి థేరేన పన అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే ¶ అప్పిచ్ఛతం నిస్సాయ కతత్తా తస్స దోసాభావం పకాసేన్తో అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౨.

‘‘యేసం సన్నిచయో నత్థి, యే పరిఞ్ఞాతభోజనా;

సుఞ్ఞతో అనిమిత్తో చ, విమోక్ఖో యేసం గోచరో;

ఆకాసేవ సకున్తానం, గతి తేసం దురన్నయా’’తి.

తత్థ సన్నిచయోతి ద్వే సన్నిచయా – కమ్మసన్నిచయో చ, పచ్చయసన్నిచయో చ. తేసు కుసలాకుసలకమ్మం కమ్మసన్నిచయో నామ, చత్తారో పచ్చయా పచ్చయసన్నిచయో నామ. తత్థ విహారే వసన్తస్స భిక్ఖునో ఏకం గుళపిణ్డం, చతుభాగమత్తం సప్పిం, ఏకఞ్చ తణ్డులనాళిం ఠపేన్తస్స పచ్చయసన్నిచయో నత్థి, తతో ఉత్తరి హోతి. యేసం అయం దువిధోపి సన్నిచయో నత్థి. పరిఞ్ఞాతభోజనాతి ¶ తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతభోజనా. యాగుఆదీనఞ్హి యాగుభావాదిజాననం ఞాతపరిఞ్ఞా, ఆహారే పటికూలసఞ్ఞావసేన పన భోజనస్స పరిజాననం తీరణపరిఞ్ఞా, కబళీకారాహారే ఛన్దరాగఅపకడ్ఢనఞాణం పహానపరిఞ్ఞా. ఇమాహి తీహి పరిఞ్ఞాహి యే పరిఞ్ఞాతభోజనా. సుఞ్ఞతో అనిమిత్తో చాతి ఏత్థ అప్పణిహితవిమోక్ఖోపి గహితోయేవ. తీణిపి చేతాని నిబ్బానస్సేవ నామాని. నిబ్బానఞ్హి రాగదోసమోహానం అభావేన సుఞ్ఞతో, తేహి చ విముత్తన్తి సుఞ్ఞతో విమోక్ఖో, తథా రాగాదినిమిత్తానం అభావేన అనిమిత్తం, తేహి చ విముత్తన్తి అనిమిత్తో విమోక్ఖో, రాగాదిపణిధీనం పన అభావేన అప్పణిహితం ¶ , తేహి చ విముత్తన్తి అప్పణిహితో విమోక్ఖోతి వుచ్చతి. ఫలసమాపత్తివసేన తం ఆరమ్మణం కత్వా విహరన్తానం అయం తివిధో విమోక్ఖో యేసం గోచరో. గతి తేసం దురన్నయాతి యథా నామ ఆకాసేన గతానం సకుణానం పదనిక్ఖేపస్స అదస్సనేన గతి దురన్నయా న సక్కా జానితుం, ఏవమేవ యేసం అయం దువిధో సన్నిచయో నత్థి, ఇమాహి చ తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతభోజనా, యేసఞ్చ ¶ అయం వుత్తప్పకారో విమోక్ఖో గోచరో, తేసం తయో భవా, చతస్సో యోనియో, పఞ్చ గతియో, సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో, నవ సత్తావాసాతి ఇమేసు పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు ఇమినా నామ గతాతి గమనస్స అపఞ్ఞాయనతో గతి దురన్నయా న సక్కా పఞ్ఞాపేతున్తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

బేలట్ఠసీసత్థేరవత్థు తతియం.

౪. అనురుద్ధత్థేరవత్థు

యస్సాసవాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అనురుద్ధత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే థేరో జిణ్ణచీవరో సఙ్కారకూటాదీసు చీవరం పరియేసతి. తస్స ఇతో తతియే అత్తభావే పురాణదుతియికా తావతింసభవనే నిబ్బత్తిత్వా జాలినీ నామ దేవధీతా అహోసి. సా థేరం చోళకాని పరియేసమానం దిస్వా థేరస్స అత్థాయ తేరసహత్థాయతాని చతుహత్థవిత్థతాని తీణి దిబ్బదుస్సాని గహేత్వా ‘‘సచాహం ఇమాని ఇమినా నీహారేన దస్సామి, థేరో న గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్స చోళకాని పరియేసమానస్స పురతో ఏకస్మిం సఙ్కారకూటే యథా నేసం దసన్తమత్తమేవ పఞ్ఞాయతి, తథా ఠపేసి. థేరో తేన మగ్గేన ¶ చోళకపరియేసమానం చరన్తో నేసం దసన్తం దిస్వా తత్థేవ గహేత్వా ఆకడ్ఢమానో వుత్తప్పమాణాని దిబ్బదుస్సాని దిస్వా ‘‘ఉక్కట్ఠపంసుకూలం వత ఇద’’న్తి ఆదాయ పక్కామి. అథస్స చీవరకరణదివసే సత్థా పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో విహారం గన్త్వా నిసీది, అసీతిమహాథేరాపి తత్థేవ నిసీదింసు, చీవరం సిబ్బేతుం మహాకస్సపత్థేరో మూలే నిసీది, సారిపుత్తత్థేరో మజ్ఝే, ఆనన్దత్థేరో అగ్గే, భిక్ఖుసఙ్ఘో సుత్తం వట్టేసి, సత్థా సూచిపాసకే ¶ ఆవుణి, మహామోగ్గల్లానత్థేరో యేన యేన అత్థో, తం తం ఉపనేన్తో విచరి.

దేవధీతాపి అన్తోగామం పవిసిత్వా ‘‘భోన్తా అయ్యస్స నో అనురుద్ధత్థేరస్స చీవరం కరోన్తో సత్థా అసీతిమహాసావకపరివుతో పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం విహారే నిసీది, యాగుఆదీని ఆదాయ విహారం గచ్ఛథా’’తి భిక్ఖం సమాదపేసి. మహామోగ్గల్లానత్థేరోపి అన్తరాభత్తే మహాజమ్బుపేసిం ఆహరి, పఞ్చసతా భిక్ఖూ పరిక్ఖీణం ఖాదితుం నాసక్ఖింసు. సక్కో చీవరకరణట్ఠానే భూమిపరిభణ్డమకాసి, భూమి అలత్తకరసరఞ్జితా వియ అహోసి. భిక్ఖూహి పరిభుత్తావసేసానం యాగుఖజ్జకభత్తానం మహారాసి అహోసి. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘ఏత్తకానం భిక్ఖూనం ¶ కిం ఏవంబహుకేహి యాగుఆదీహి, నను నామ పమాణం సల్లక్ఖేత్వా ఏత్తకం నామ ఆహరథా’’తి ఞాతకా చ ఉపట్ఠాకా చ వత్తబ్బా సియుం, అనురుద్ధత్థేరో అత్తనో ఞాతిఉపట్ఠాకానం బహుభావం ఞాపేతుకామో మఞ్ఞే’’తి, అథ నే సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, కథేథా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇదం నామా’’తి వుత్తే ‘‘కిం పన తుమ్హే, భిక్ఖవే, ‘ఇదం అనురుద్ధేన ఆహరాపిత’న్తి మఞ్ఞథా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అనురుద్ధో ఏవరూపం వదేతి. న హి ఖీణాసవా పచ్చయపటిసంయుత్తం కథం కథేన్తి, అయం పన పిణ్డపాతో దేవతానుభావేన నిబ్బత్తో’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౩.

‘‘యస్సాసవా ¶ పరిక్ఖీణా, ఆహారే చ అనిస్సితో;

సుఞ్ఞతో అనిమిత్తో చ, విమోక్ఖో యస్స గోచరో;

ఆకాసేవ సకున్తానం, పదం తస్స దురన్నయ’’న్తి.

తత్థ యస్సాసవాతి యస్స చత్తారో ఆసవా పరిక్ఖీణా. ఆహారే చ అనిస్సితోతి ఆహారస్మిఞ్చ తణ్హాదిట్ఠినిస్సయేహి అనిస్సితో. పదం తస్స దురన్నయన్తి యథా ఆకాసే గచ్ఛన్తానం సకుణానం ‘‘ఇమస్మిం ఠానే పాదేహి అక్కమిత్వా గతా, ఇదం ఠానం ఉరేన పహరిత్వా గతా, ఇదం సీసేన, ఇదం పక్ఖేహీ’’తి న సక్కా ఞాతుం, ఏవమేవ ఏవరూపస్స భిక్ఖునో ‘‘నిరయపదేన వా గతో, తిరచ్ఛానయోనిపదేన వా’’తిఆదినా నయేన పదం పఞ్ఞాపేతుం నామ న సక్కోతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తి ఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అనురుద్ధత్థేరవత్థు చతుత్థం.

౫. మహాకచ్చాయనత్థేరవత్థు

యస్సిన్ద్రియానీతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పుబ్బారామే విహరన్తో మహాకచ్చాయనత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే భగవా మహాపవారణాయ మిగారమాతుయా పాసాదస్స హేట్ఠా మహాసావకపరివుతో నిసీది. తస్మిం సమయే మహాకచ్చాయనత్థేరో అవన్తీసు విహరతి. సో పనాయస్మా దూరతోపి ఆగన్త్వా ధమ్మస్సవనం పగ్గణ్హాతియేవ. తస్మా మహాథేరా నిసీదన్తా మహాకచ్చాయనత్థేరస్స ఆసనం ఠపేత్వా నిసీదింసు. సక్కో దేవరాజా ద్వీహి దేవలోకేహి దేవపరిసాయ సద్ధిం ఆగన్త్వా దిబ్బగన్ధమాలాదీహి సత్థారం పూజేత్వా ఠితో మహాకచ్చాయనత్థేరం అదిస్వా కిం ను ఖో మమ, అయ్యో, న దిస్సతి, సాధు ఖో పనస్స సచే ఆగచ్ఛేయ్యాతి. థేరోపి తం ఖణఞ్ఞేవ ఆగన్త్వా అత్తనో ఆసనే నిసిన్నమేవ అత్తానం దస్సేసి. సక్కో థేరం దిస్వా గోప్ఫకేసు దళ్హం గహేత్వా ‘‘సాధు వత మే, అయ్యో, ఆగతో, అహం అయ్యస్స ఆగమనమేవ పచ్చాసీసామీ’’తి వత్వా ఉభోహి హత్థేహి పాదే సమ్బాహిత్వా గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు. ‘‘సక్కో ముఖం ¶ ఓలోకేత్వా సక్కారం కరోతి, అవసేసమహాసావకానం ఏవరూపం సక్కారం అకరిత్వా మహాకచ్చాయనం దిస్వా వేగేన గోప్ఫకేసు ¶ గహేత్వా ‘సాధు వత మే, అయ్యో, ఆగతో, అహం అయ్యస్స ఆగమనమేవ పచ్చాసీసామీ’తి వత్వా ఉభోహి హత్థేహి పాదే సమ్బాహిత్వా పూజేత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో’’తి. సత్థా తేసం తం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తేన మహాకచ్చాయనేన సదిసా ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారా భిక్ఖూ దేవానమ్పి మనుస్సానమ్పి పియాయేవా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౪.

‘‘యస్సిన్ద్రియాని సమథఙ్గతాని,

అస్సా యథా సారథినా సుదన్తా;

పహీనమానస్స అనాసవస్స,

దేవాపి తస్స పిహయన్తి తాదినో’’తి.

తస్సత్థో ¶ – యస్స భిక్ఖునో ఛేకేన సారథినా సుదన్తా అస్సా వియ ఛ ఇన్ద్రియాని సమథం దన్తభావం నిబ్బిసేవనభావం గతాని, తస్స నవవిధం మానం పహాయ ఠితత్తా పహీనమానస్స చతున్నం ఆసవానం అభావేన అనాసవస్స. తాదినోతి తాదిభావసణ్ఠితస్స తథారూపస్స దేవాపి పిహయన్తి, మనుస్సాపి దస్సనఞ్చ ఆగమనఞ్చ పత్థేన్తియేవాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మహాకచ్చాయనత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. సారిపుత్తత్థేరవత్థు

పథవిసమోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే ఆయస్మా సారిపుత్తో వుట్ఠవస్సో చారికం పక్కమితుకామో భగవన్తం ఆపుచ్ఛిత్వా వన్దిత్వా అత్తనో పరివారేన సద్ధిం నిక్ఖమి. అఞ్ఞేపి బహూ భిక్ఖూ థేరం అనుగచ్ఛింసు. థేరో చ నామగోత్తవసేన పఞ్ఞాయమానే భిక్ఖూ నామగోత్తవసేన కథేత్వా నివత్తాపేసి. అఞ్ఞతరో నామగోత్తవసేన అపాకటో భిక్ఖు చిన్తేసి – ‘‘అహో వత మమ్పి నామగోత్తవసేన పగ్గణ్హన్తో కథేత్వా నివత్తాపేయ్యా’’తి థేరో మహాభిక్ఖుసఙ్ఘస్స అన్తరే తం న సల్లక్ఖేసి. సో ‘‘అఞ్ఞే వియ భిక్ఖూ న మం పగ్గణ్హాతీ’’తి థేరే ఆఘాతం బన్ధి. థేరస్సపి సఙ్ఘాటికణ్ణో ¶ తస్స భిక్ఖునో సరీరం ఫుసి, తేనాపి ఆఘాతం బన్ధియేవ. సో ‘‘దాని థేరో విహారూపచారం అతిక్కన్తో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఆయస్మా మం, భన్తే, సారిపుత్తో తుమ్హాకం అగ్గసావకోమ్హీతి కణ్ణసక్ఖలిం భిన్దన్తో వియ పహరిత్వా అఖమాపేత్వావ చారికం పక్కన్తో’’తి ఆహ. సత్థా థేరం పక్కోసాపేసి.

తస్మిం ఖణే మహామోగ్గల్లానత్థేరో చ ఆనన్దత్థేరో చ చిన్తేసుం – ‘‘అమ్హాకం అగ్గజేట్ఠభాతరా ఇమస్స భిక్ఖునో అపహటభావం సత్థా నో న జానాతి, సీహనాదం పన ¶ నదాపేతుకామో భవిస్సతీతి పరిసం సన్నిపాతాపేస్సామా’’తి. తే కుఞ్చికహత్థా పరివేణద్వారాని వివరిత్వా ‘‘అభిక్కమథాయస్మన్తో ¶ , అభిక్కమథాయస్మన్తో, ఇదానాయస్మా సారిపుత్తో భగవతో సమ్ముఖా సీహనాదం నదిస్సతీ’’తి (అ. ని. ౯.౧౧) మహాభిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేసుం. థేరోపి ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీది. అథ నం సత్థా తమత్థం పుచ్ఛి. థేరో ‘‘నాయం భిక్ఖు మయా పహటో’’తి అవత్వావ అత్తనో గుణకథం కథేన్తో ‘‘యస్స నూన, భన్తే, కాయే కాయగతాసతి అనుపట్ఠితా అస్స, సో ఇధ అఞ్ఞతరం సబ్రహ్మచారిం ఆసజ్జ అప్పటినిస్సజ్జ చారికం పక్కమేయ్యా’’తి వత్వా ‘‘సేయ్యథాపి, భన్తే, పథవియం సుచిమ్పి నిక్ఖిపన్తి, అసుచిమ్పి నిక్ఖిపన్తీ’’తిఆదినా నయేన అత్తనో పథవీసమచిత్తతఞ్చ ఆపోతేజోవాయో రజోహరణచణ్డాలకుమారకఉసభఛిన్నవిసాణసమచిత్తతఞ్చ అహికుణపాదీహి వియ అత్తనో కాయేన అట్టియనఞ్చ మేదకథాలికా వియ అత్తనో కాయపరిహరణఞ్చ పకాసేసి. ఇమాహి చ పన నవహి ఉపమాహి థేరే అత్తనో గుణే కథేన్తే నవసుపి ఠానేసు ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ కమ్పి. రజోహరణచణ్డాలకుమారకమేదకథాలికో పమానం పన ఆహరణకాలే పుథుజ్జనా భిక్ఖూ అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖింసు, ఖీణాసవానం ధమ్మసంవేగో ఉదపాది.

థేరే అత్తనో గుణం కథేన్తేయేవ అబ్భాచిక్ఖనకస్స ¶ భిక్ఖునో సకలసరీరే డాహో ఉప్పజ్జి, సో తావదేవ భగవతో పాదేసు పతిత్వా అత్తనో అబ్భాచిక్ఖనదోసం పకాసేత్వా అచ్చయం దేసేసి. సత్థా థేరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘సారిపుత్త, ఖమ ఇమస్స మోఘపురిసస్స, యావస్స సత్తధా ముద్ధా న ఫలతీ’’తి ఆహ. థేరో ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘ఖమామహం, భన్తే, తస్స ఆయస్మతో, ఖమతు చ మే సో ఆయస్మా, సచే మయ్హం దోసో అత్థీ’’తి ఆహ. భిక్ఖూ కథయింసు ‘‘పస్సథ దానావుసో, థేరస్స అనోపమగుణం, ఏవరూపస్స నామ ముసావాదేన అబ్భాచిక్ఖనకస్స భిక్ఖునో ఉపరి అప్పమత్తకమ్పి కోపం వా దోసం వా అకత్వా సయమేవ ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఖమాపేతీ’’తి. ‘‘సత్థా తం కథం సుత్వా, భిక్ఖవే, కిం కథేథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇదం నామ, భన్తే’’తి వుత్తే, ‘‘న భిక్ఖవే, సక్కా సారిపుత్తసదిసానం కోపం వా దోసం వా ఉప్పాదేతుం ¶ , మహాపథవీసదిసం, భిక్ఖవే, ఇన్దఖీలసదిసం పసన్నఉదకరహదసదిసఞ్చ ¶ సారిపుత్తస్స చిత్త’’న్తి వత్వా అనుసన్ధిం ¶ ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౫.

‘‘పథవిసమో నో విరుజ్ఝతి,

ఇన్దఖిలుపమో తాది సుబ్బతో;

రహదోవ అపేతకద్దమో,

సంసారా న భవన్తి తాదినో’’తి.

తస్సత్థో – భిక్ఖవే, యథా నామ పథవియం సుచీని గన్ధమాలాదీనిపి నిక్ఖిపన్తి, అసుచీని ముత్తకరీసాదీనిపి నిక్ఖిపన్తి, యథా నామ నగరద్వారే నిఖాతం ఇన్దఖీలం దారకాదయో ఓముత్తేన్తిపి ఊహదన్తిపి, అపరే పన తం గన్ధమాలాదీహి సక్కరోన్తి. తత్థ పథవియా ఇన్దఖీలస్స చ నేవ అనురోధో ఉప్పజ్జతి, న విరోధో; ఏవమేవ య్వాయం ఖీణాసవో భిక్ఖు అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అకమ్పియభావేన తాది, వతానం సున్దరతాయ సుబ్బతో. సో ‘‘ఇమే మం చతూహి పచ్చయేహి సక్కరోన్తి, ఇమే పన న సక్కరోన్తీ’’తి సక్కారఞ్చ అసక్కారఞ్చ కరోన్తేసు నేవ అనురుజ్ఝతి, నో విరుజ్ఝతి, అథ ఖో పథవిసమో చ ఇన్దఖిలుపమో ఏవ చ హోతి. యథా ¶ చ అపగతకద్దమో రహదో పసన్నోదకో హోతి, ఏవం అపగతకిలేసతాయ రాగకద్దమాదీహి అకద్దమో విప్పసన్నోవ హోతి. తాదినోతి తస్స పన ఏవరూపస్స సుగతిదుగ్గతీసు సంసరణవసేన సంసారా నామ న హోన్తీతి.

దేసనావసానే నవ భిక్ఖుసహస్సాని సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసూతి.

సారిపుత్తత్థేరవత్థు ఛట్ఠం.

౭. కోసమ్బివాసీతిస్సత్థేరసామణేరవత్థు

సన్తం తస్స మనం హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిస్సత్థేరస్స సామణేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర కోసమ్బివాసీ కులపుత్తో సత్థు సాసనే పబ్బజిత్వా లద్ధుపసమ్పదో ‘‘కోసమ్బివాసీతిస్సత్థేరో’’తి పఞ్ఞాయి. తస్స కోసమ్బియం వుట్ఠవస్సస్స ¶ ఉపట్ఠాకో తిచీవరఞ్చేవ ¶ సప్పిఫాణితఞ్చ ఆహరిత్వా పాదమూలే ఠపేసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘కిం ఇదం ఉపాసకా’’తి. ‘‘నను మయా, భన్తే, తుమ్హే వస్సం వాసితా, అమ్హాకఞ్చ విహారే వుట్ఠవస్సా ఇమం లాభం లభన్తి, గణ్హథ, భన్తే’’తి. ‘‘హోతు, ఉపాసక, న మయ్హం ఇమినా అత్థో’’తి. ‘‘కిం కారణా, భన్తే’’తి? ‘‘మమ సన్తికే కప్పియకారకో సామణేరోపి నత్థి, ఆవుసో’’తి. ‘‘సచే, భన్తే, కప్పియకారకో నత్థి, మమ పుత్తో అయ్యస్స సన్తికే సామణేరో భవిస్సతీ’’తి. థేరో అధివాసేసి. ఉపాసకో సత్తవస్సికం అత్తనో పుత్తం థేరస్స సన్తికం నేత్వా ‘‘ఇమం పబ్బాజేథా’’తి అదాసి. అథస్స థేరో కేసే తేమేత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి ¶ . సో ఖురగ్గేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

థేరో తం పబ్బాజేత్వా అడ్ఢమాసం తత్థ వసిత్వా ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామీ’’తి సామణేరం భణ్డకం గాహాపేత్వా గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే ఏకం విహారం పావిసి. సామణేరో ఉపజ్ఝాయస్స సేనాసనం గహేత్వా పటిజగ్గి. తస్స తం పటిజగ్గన్తస్సేవ వికాలో జాతో, తేన అత్తనో సేనాసనం పటిజగ్గితుం నాసక్ఖి. అథ నం ఉపట్ఠానవేలాయం ఆగన్త్వా నిసిన్నం థేరో పుచ్ఛి – ‘‘సామణేర, అత్తనో వసనట్ఠానం పటిజగ్గిత’’న్తి? ‘‘భన్తే, పటిజగ్గితుం ఓకాసం నాలత్థ’’న్తి. ‘‘తేన హి మమ వసనట్ఠానేయేవ వస, దుక్ఖం తే ఆగన్తుకట్ఠానే బహి వసితు’’న్తి తం గహేత్వావ సేనాసనం పావిసి. థేరో పన పుథుజ్జనో నిపన్నమత్తోవ నిద్దం ఓక్కమి. సామణేరో చిన్తేసి – ‘‘అజ్జ మే ఉపజ్ఝాయేన సద్ధిం తతియో దివసో ఏకసేనాసనే వసన్తస్స, ‘సచే నిపజ్జిత్వా నిద్దాయిస్సామి, థేరో సహసేయ్యం ఆపజ్జేయ్యా’తి నిసిన్నకోవ వీతినామేస్సామీ’’తి ఉపజ్ఝాయస్స మఞ్చకసమీపే పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నకోవ రత్తిం వీతినామేసి. థేరో పచ్చూసకాలే పచ్చుట్ఠాయ ‘‘సామణేరం నిక్ఖమాపేతుం వట్టతీ’’తి మఞ్చకపస్సే ఠపితబీజనిం గహేత్వా బీజనిపత్తస్స అగ్గేన సామణేరస్స కటసారకం పహరిత్వా బీజనిం ఉద్ధం ఉక్ఖిపన్తో ¶ ‘‘సామణేర, బహి నిక్ఖమా’’తి ఆహ, బీజనిపత్తదణ్డకో అక్ఖిమ్హి పటిహఞ్ఞి, తావదేవ అక్ఖి భిజ్జి. సో ‘‘కిం, భన్తే’’తి వత్వా ఉట్ఠాయ ‘‘బహి నిక్ఖమా’’తి వుత్తే ‘‘అక్ఖి మే, భన్తే, భిన్న’’న్తి అవత్వా ఏకేన హత్థేన పటిచ్ఛాదేత్వా నిక్ఖమి. వత్తకరణకాలే చ పన ‘‘అక్ఖి మే భిన్న’’న్తి తుణ్హీ అనిసీదిత్వా ఏకేన హత్థేన అక్ఖిం గహేత్వా ఏకేన హత్థేన ¶ ముట్ఠిసమ్ముఞ్జనిం ఆదాయ వచ్చకుటిఞ్చ ముఖధోవనట్ఠానఞ్చ సమ్మజ్జిత్వా ముఖధోవనోదకఞ్చ ఠపేత్వా పరివేణం సమ్మజ్జి. సో ఉపజ్ఝాయస్స దన్తకట్ఠం దదమానో ఏకేనేవ హత్థేన అదాసి.

అథ నం ఉపజ్ఝాయో ఆహ – ‘‘అసిక్ఖితో వతాయం సామణేరో, ఆచరియుపజ్ఝాయానం ఏకేన ¶ హత్థేన దన్తకట్ఠం దాతుం న వట్టతీ’’తి. జానామహం, భన్తే, ‘‘న ఏవం వట్టతీ’’తి, ఏకో పన మే హత్థో న తుచ్ఛోతి. ‘‘కిం సామణేరా’’తి? సో ఆదితో పట్ఠాయ తం పవత్తిం ఆరోచేసి. థేరో సుత్వావ సంవిగ్గమానసో ‘‘అహో వత మయా భారియం కమ్మం కత’’న్తి వత్వా ‘‘ఖమాహి మే, సప్పురిస, నాహమేతం జానామి, అవస్సయో మే హోహీ’’తి అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సత్తవస్సికదారకస్స పాదమూలే ఉక్కుటికం నిసీది. అథ నం సామణేరో ఆహ – ‘‘నాహం, భన్తే, ఏతదత్థాయ కథేసిం, తుమ్హాకం చిత్తం ¶ అనురక్ఖన్తేన మయా ఏవం వుత్తం నేవేత్థ తుమ్హాకం దోసో అత్థి, న మయ్హం. వట్టస్సేవేసో దోసో, మా చిన్తయిత్థ, మయా తుమ్హాకం విప్పటిసారం రక్ఖన్తేనేవ నారోచిత’’న్తి. థేరో సామణేరేన అస్సాసియమానోపి అనస్సాసిత్వా ఉప్పన్నసంవేగో సామణేరస్స భణ్డకం గహేత్వా సత్థు సన్తికం పాయాసి. సత్థాపిస్స ఆగమనం ఓలోకేన్తోవ నిసీది. సో గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా సత్థారా సద్ధిం పటిసమ్మోదనం కత్వా ‘‘ఖమనీయం తే భిక్ఖు, కిఞ్చి అతిరేకం అఫాసుకం అత్థీ’’తి పుచ్ఛితో ఆహ – ‘‘ఖమనీయం, భన్తే, నత్థి మే కిఞ్చి అతిరేకం అఫాసుకం, అపిచ ఖో పన మే అయం దహరసామణేరో వియ అఞ్ఞో అతిరేకగుణో న దిట్ఠపుబ్బో’’తి. ‘‘కిం పన ఇమినా కతం భిక్ఖూ’’తి. సో ఆదితో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం భగవతో ఆరోచేన్తో ఆహ – ‘‘ఏవం, భన్తే, మయా ఖమాపియమానో మం ఏవం వదేసి ‘నేవేత్థ తుమ్హాకం దోసో అత్థి, న మయ్హం. వట్టస్సేవేసో దోసో, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థా’తి, ఇతి మం అస్సాసేసియేవ, మయి నేవ కోపం, న దోసమకాసి, న మే, భన్తే, ఏవరూపో గుణసమ్పన్నో దిట్ఠపుబ్బో’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘భిక్ఖు ఖీణాసవా నామ న కస్సచి కుప్పన్తి, న దుస్సన్తి, సన్తిన్ద్రియా సన్తమానసావ హోన్తీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౬.

‘‘సన్తం ¶ తస్స మనం హోతి, సన్తా వాచా చ కమ్మ చ;

సమ్మదఞ్ఞా విముత్తస్స, ఉపసన్తస్స తాదినో’’తి.

తత్థ సన్తం తస్సాతి తస్స ఖీణాసవసామణేరస్స అభిజ్ఝాదీనం అభావేన మనం సన్తమేవ హోతి ఉపసన్తం నిబ్బుతం ¶ . తథా ముసావాదాదీనం అభావేన వాచా చ పాణాతిపాతాదీనం అభావేన కాయకమ్మఞ్చ సన్తమేవ హోతి. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తస్సాతి నయేన హేతునా జానిత్వా పఞ్చహి విముత్తీహి విముత్తస్స. ఉపసన్తస్సాతి అబ్భన్తరే రాగాదీనం ఉపసమేన ఉపసన్తస్స. తాదినోతి తథారూపస్స గుణసమ్పన్నస్సాతి.

దేసనావసానే ¶ కోసమ్బివాసీతిస్సత్థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సేసమహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

కోసమ్బివాసీతిస్సత్థేరసామణేరవత్థు సత్తమం.

౮. సారిపుత్తత్థేరవత్థు

అస్సద్ధోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే తింసమత్తా ఆరఞ్ఞకా భిక్ఖూ సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా నిసీదింసు. సత్థా తేసం సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తస్సూపనిస్సయం దిస్వా సారిపుత్తత్థేరం ఆమన్తేత్వా ‘‘సద్దహసి త్వం, సారిపుత్త, సద్ధిన్ద్రియం భావితం బహులీకతం అమతోగధం హోతి అమతపరియోసాన’’న్తి (సం. ని. ౫.౫౧౪) ఏవం పఞ్చిన్ద్రియాని ఆరబ్భ పఞ్హం పుచ్ఛి. థేరో ‘‘న ఖ్వాహం, భన్తే, ఏత్థ భగవతో సద్ధాయ గచ్ఛామి, సద్ధిన్ద్రియం…పే… అమతపరియోసానం. యేసఞ్హేతం, భన్తే, అఞ్ఞాతం అస్స అదిట్ఠం అవిదితం అసచ్ఛికతం అఫస్సితం పఞ్ఞాయ, తే తత్థ పరేసం ¶ సద్ధాయ గచ్ఛేయ్యుం. సద్ధిన్ద్రియం…పే… అమతపరియోసాన’’న్తి (సం. ని. ౫.౫౧౪) ఏవం తం పఞ్హం బ్యాకాసి. తం సుత్వా భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘సారిపుత్తత్థేరో మిచ్ఛాగహణం నేవ విస్సజ్జేసి, అజ్జాపి సమ్మాసమ్బుద్ధస్స న సద్దహతియేవా’’తి. తం సుత్వా సత్థా ‘‘కిం నామేతం, భిక్ఖవే, వదేథ. అహఞ్హి ‘పఞ్చిన్ద్రియాని అభావేత్వా సమథవిపస్సనం అవడ్ఢేత్వా ¶ మగ్గఫలాని సచ్ఛికాతుం సమత్థో నామ అత్థీతి సద్దహసి త్వం సారిపుత్తో’తి పుచ్ఛిం. సో ‘ఏవం సచ్ఛికరోన్తో అత్థి నామాతి న సద్దహామి, భన్తే’తి కథేసి. న దిన్నస్స వా కతస్స వా ఫలం విపాకం న సద్దహతి, నాపి బుద్ధాదీనం గుణం న సద్దహతి. ఏసో పన అత్తనా పటివిద్ధేసు ఝానవిపస్సనామగ్గఫలధమ్మేసు పరేసం సద్ధాయ న గచ్ఛతి. తస్మా అనుపవజ్జో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౭.

‘‘అస్సద్ధో అకతఞ్ఞూ చ, సన్ధిచ్ఛేదో చ యో నరో,

హతావకాసో వన్తాసో, స వే ఉత్తమపోరిసో’’తి.

తస్సథో – అత్తనో పటివిద్ధగుణం పరేసం కథాయ న సద్దహతీతి అస్సద్ధో. అకతం నిబ్బానం ¶ జానాతీతి అకతఞ్ఞూ ¶ , సచ్ఛికతనిబ్బానోతి అత్థో. వట్టసన్ధిం, సంసారసన్ధిం ఛిన్దిత్వా ఠితోతి సన్ధిచ్ఛేదో. కుసలాకుసలకమ్మబీజస్స ఖీణత్తా నిబ్బత్తనావకాసో హతో అస్సాతి హతావకాసో. చతూహి మగ్గేహి కత్తబ్బకిచ్చస్స కతత్తా,సబ్బా ఆసా ఇమినా వన్తాతి వన్తాసో. సో ఏవరూపో నరో. పటివిద్ధలోకుత్తరధమ్మతాయ పురిసేసు ఉత్తమభావం పత్తోతి పురిసుత్తమోతి.

గాథావసానే తే ఆరఞ్ఞకా తింసమత్తా భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సేసజనస్సాపి సత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సారిపుత్తత్థేరవత్థు అట్ఠమం.

౯. ఖదిరవనియరేవతత్థేరవత్థు

గామే వాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఖదిరవనియరేవతత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఆయస్మా హి సారిపుత్తో సత్తాసీతికోటిధనం పహాయ పబ్బజిత్వా చాలా, ఉపచాలా, సీసూపచాలాతి తిస్సో భగినియో, చున్దో ఉపసేనోతి ఇమే ద్వే చ భాతరో పబ్బాజేసి. రేవతకుమారో ఏకోవ గేహే అవసిట్ఠో. అథస్స మాతా చిన్తేసి – ‘‘మమ పుత్తో ¶ ఉపతిస్సో ఏత్తకం ¶ ధనం పహాయ పబ్బజిత్వా తిస్సో చ భగినియో ద్వే చ భాతరో పబ్బాజేసి, రేవతో ఏకోవ అవసేసో. సచే ఇమమ్పి పబ్బాజేస్సతి, ఏత్తకం నో ధనం నస్సిస్సతి, కులవంసో పచ్ఛిజ్జిస్సతి, దహరకాలేయేవ నం ఘరావాసేన బన్ధిస్సామీ’’తి. సారిపుత్తత్థేరోపి పటికచ్చేవ భిక్ఖూ ఆణాపేసి ‘‘సచే, ఆవుసో, రేవతో పబ్బజితుకామో ఆగచ్ఛతి, ఆగతమత్తమేవ నం పబ్బాజేయ్యాథ, మమ మాతాపితరో మిచ్ఛాదిట్ఠికా, కిం తేహి ఆపుచ్ఛితేహి, అహమేవ తస్స మాతా చ పితా చా’’తి. మాతాపిస్స రేవతకుమారం సత్తవస్సికమేవ ఘరబన్ధనేన బన్ధితుకామా సమానజాతికే కులే దారికం వారేత్వా దివసం వవత్థపేత్వా కుమారం మణ్డేత్వా పసాధేత్వా మహతా పరివారేన సద్ధిం ఆదాయ కుమారికాయ ఞాతిఘరం అగమాసి. అథ నేసం కతమఙ్గలానం ద్విన్నమ్పి ఞాతకేసు సన్నిపతితేసు ఉదకపాతియం హత్థే ఓతారేత్వా మఙ్గలాని వత్వా కుమారికాయ వుడ్ఢిం ఆకఙ్ఖమానా ఞాతకా ‘‘తవ అయ్యికాయ దిట్ఠధమ్మం పస్స, అయ్యికా వియ చిరం జీవ, అమ్మా’’తి ఆహంసు. రేవతకుమారో ‘‘కో ను ఖో ఇమిస్సా అయ్యికాయ దిట్ఠధమ్మో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కతరా ¶ ఇమిస్సా అయ్యికా’’తి పుచ్ఛి. అథ నం ఆహంసు, ‘‘తాత, కిం న పస్ససి ఇమం వీసవస్ససతికం ఖణ్డదన్తం పలితకేసం ¶ వలిత్తచం తిలకాహతగత్తం గోపానసివఙ్కం, ఏసా ఏతిస్సా అయ్యికా’’తి. ‘‘కిం పన అయమ్పి ఏవరూపా భవిస్సతీ’’తి? ‘‘సచే జీవిస్సతి, భవిస్సతి, తాతా’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘ఏవరూపమ్పి నామ సరీరం జరాయ ఇమం విప్పకారం పాపుణిస్సతి, ఇమం మే భాతరా ఉపతిస్సేన దిట్ఠం భవిస్సతి, అజ్జేవ మయా పలాయిత్వా పబ్బజితుం వట్టతీ’’తి. అథ నం ఞాతకా కుమారికాయ సద్ధిం ఏకయానం ఆరోపేత్వా ఆదాయ పక్కమింసు.

సో థోకం గన్త్వా సరీరకిచ్చం అపదిసిత్వా ‘‘ఠపేథ తావ యానం, ఓతరిత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి యానా ఓతరిత్వా ఏకస్మిం గుమ్బే థోకం పపఞ్చం కత్వా అగమాసి. పునపి థోకం గన్త్వా తేనేవ అపదేసేన ఓతరిత్వా అభిరుహి, పునపి తథేవ అకాసి. అథస్స ఞాతకా ‘‘అద్ధా ఇమస్స ఉట్ఠానాని వత్తన్తీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా నాతిదళ్హం ఆరక్ఖం కరింసు. సో పునపి థోకం గన్త్వా తేనేవ అపదేసేన ఓతరిత్వా ‘‘తుమ్హే పాజేన్తో పురతో గచ్ఛథ, మయం పచ్ఛతో సణికం ఆగమిస్సామా’’తి వత్వా ఓతరిత్వా గుమ్బాభిముఖో అహోసి. ఞాతకాపిస్స ‘‘పచ్ఛతో ఆగమిస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ యానం పాజేన్తా ¶ గమింసు. సోపి ¶ తతో పలాయిత్వా ఏకస్మిం పదేసే తింసమత్తా భిక్ఖూ వసన్తి, తేసం సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘పబ్బాజేథ మం, భన్తే’’తి. ‘‘ఆవుసో, త్వం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితో, మయం తే రాజపుత్తభావం వా అమచ్చపుత్తభావం వా న జానామ, కథం పబ్బాజేస్సామా’’తి? ‘‘తుమ్హే మం, భన్తే, న జానాథా’’తి? ‘‘న జానామావుసో’’తి. ‘‘అహం ఉపతిస్సస్స కనిట్ఠభాతికో’’తి. ‘‘కో ఏస ఉపతిస్సో నామా’’తి? ‘‘భన్తే, భద్దన్తా మమ భాతరం ‘సారిపుత్తో’తి వదన్తి, తస్మా మయా ‘ఉపతిస్సో’తి వుత్తే న జానన్తీ’’తి. ‘‘కిం పన త్వం సారిపుత్తత్థేరస్స కనిట్ఠభాతికో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి ఏహి, భాతరా తే అనుఞ్ఞాతమేవా’’తి వత్వా భిక్ఖూ తస్స ఆభరణాని ఓముఞ్చాపేత్వా ఏకమన్తం ఠపేత్వా తం పబ్బాజేత్వా థేరస్స సాసనం పహిణింసు. థేరో తం సుత్వా భగవతో ఆరోచేసి – ‘‘భన్తే, ‘ఆరఞ్ఞికభిక్ఖూహి కిర రేవతో పబ్బాజితో’తి సాసనం పహిణింసు, గన్త్వా తం పస్సిత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి. సత్థా ‘‘అధివాసేహి తావ, సారిపుత్తా’’తి గన్తుం న అదాసి. థేరో పున కతిపాహచ్చయేన సత్థారం ఆపుచ్ఛి. సత్థా ‘‘అధివాసేహి తావ, సారిపుత్త, మయమ్పి ఆగమిస్సామా’’తి నేవ గన్తుం అదాసి.

సామణేరోపి ‘‘సచాహం ఇధ వసిస్సామి ¶ , ఞాతకా మం అనుబన్ధిత్వా పక్కోసిస్సన్తీ’’తి తేసం భిక్ఖూనం సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిత్వా పత్తచీవరమాదాయ చారికం చరమానో ¶ తతో తింసయోజనికే ఠానే ఖదిరవనం గన్త్వా అన్తోవస్సేయేవ తేమాసబ్భన్తరే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. థేరోపి పవారేత్వా సత్థారం పున తత్థ గమనత్థాయ ఆపుచ్ఛి. సత్థా ‘‘మయమ్పి గమిస్సామ, సారిపుత్తా’’తి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిక్ఖమి. థోకం గతకాలే ఆనన్దత్థేరో ద్వేధాపథే ఠత్వా సత్థారం ఆహ – ‘‘భన్తే, రేవతస్స సన్తికం గమనమగ్గేసు అయం పరిహారపథో సట్ఠియోజనికో మనుస్సావాసో, అయం ఉజుమగ్గో తింసయోజనికో అమనుస్సపరిగ్గహితో, కతరేన గచ్ఛామా’’తి. ‘‘సీవలి, పన, ఆనన్ద, అమ్హేహి సద్ధిం ఆగతో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘సచే, సీవలి, ఆగతో, ఉజుమగ్గమేవ గణ్హాహీ’’తి. సత్థా కిర ‘‘అహం తుమ్హాకం యాగుభత్తం ఉప్పాదేస్సామి, ఉజుమగ్గం గణ్హాహీ’’తి అవత్వా ‘‘తేసం తేసం జనానం పుఞ్ఞస్స విపాకదానట్ఠానం ఏత’’న్తి ఞత్వా ‘‘సచే, సీవలి, ఆగతో, ఉజుమగ్గం గణ్హాహీ’’తి ¶ ఆహ. సత్థరి పన తం మగ్గం పటిపన్నే దేవతా ‘‘అమ్హాకం అయ్యస్స సీవలిత్థేరస్స సక్కారం కరిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా ఏకేకయోజనే విహారే కారేత్వా ఏకయోజనతో ఉద్ధం గన్తుం అదత్వా పాతో వుట్ఠాయ దిబ్బయాగుఆదీని ¶ గహేత్వా, ‘‘అయ్యో, నో సీవలిత్థేరో కహం నిసిన్నో’’తి విచరన్తి. థేరో అత్తనో అభిహటం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దాపేసి. ఏవం సత్థా సపరివారో తింసయోజనికం కన్తారం సీవలిత్థేరస్స పుఞ్ఞం అనుభవమానోవ ఆగమాసి. రేవతత్థేరోపి సత్థు ఆగమనం ఞత్వా భగవతో గన్ధకుటిం మాపేత్వా పఞ్చ కూటాగారసతాని, పఞ్చ చఙ్కమనసతాని, పఞ్చరత్తిట్ఠానదివాట్ఠానసతాని చ మాపేసి. సత్థా తస్స సన్తికే మాసమత్తమేవ వసి. తస్మిం వసమానోపి సీవలిత్థేరస్సేవ పుఞ్ఞం అనుభవి.

తత్థ పన ద్వే మహల్లకభిక్ఖూ సత్థు ఖదిరవనం పవిసనకాలే ఏవం చిన్తయింసు – ‘‘అయం భిక్ఖు ఏత్తకం నవకమ్మం కరోన్తో కిం సక్ఖిస్సతి సమణధమ్మం కాతుం, సత్థా ‘సారిపుత్తస్స కనిట్ఠో’తి ముఖోలోకనకిచ్చం కరోన్తో ఏవరూపస్స నవకమ్మికస్స భిక్ఖుస్స సన్తికం ఆగతో’’తి. సత్థాపి తం దివసం పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేత్వా తే భిక్ఖూ దిస్వా తేసం చిత్తాచారం అఞ్ఞాసి. తస్మా తత్థ మాసమత్తం వసిత్వా నిక్ఖమనదివసే యథా తే భిక్ఖూ అత్తనో తేలనాళిఞ్చ ఉదకతుమ్బఞ్చ ఉపాహనాని చ పముస్సన్తి, తథా అధిట్ఠహిత్వా నిక్ఖమన్తో విహారూపచారతో బహి నిక్ఖన్తకాలే ఇద్ధిం విస్సజ్జేసి. అథ తే భిక్ఖూ ‘‘మయా ఇదఞ్చిదఞ్చ పముట్ఠం ¶ , మయాపి పముట్ఠ’’న్తి ఉభోపి నివత్తిత్వా తం ఠానం అసల్లక్ఖేత్వా ఖదిరరుక్ఖకణ్టకేహి విజ్ఝమానా విచరిత్వా ఏకస్మిం ఖదిరరుక్ఖే ఓలమ్బన్తం అత్తనో భణ్డకం దిస్వా ఆదాయ పక్కమింసు. సత్థాపి భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆదాయ పున మాసమత్తేనేవ సీవలిత్థేరస్స పుఞ్ఞం అనుభవమానో పటిగన్త్వా పుబ్బారామం పావిసి.

అథ ¶ తే మహల్లకభిక్ఖూ పాతోవ ముఖం ధోవిత్వా ‘‘ఆగన్తుకభత్తదాయికాయ విసాఖాయ ఘరం యాగుం పివిస్సామా’’తి గన్త్వా యాగుం పివిత్వా ఖజ్జకం ఖాదిత్వా నిసీదింసు. అథ నే విసాఖా పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హేపి, భన్తే, సత్థారా సద్ధిం రేవతత్థేరస్స వసనట్ఠానం అగమిత్థా’’తి. ‘‘ఆమ, ఉపాసికేతి, రమణీయం, భన్తే, థేరస్స వసనట్ఠాన’’న్తి. ‘‘కుతో తస్స రమణీయతా సేతకణ్టకఖదిరరుక్ఖగహనం పేతానం నివాసనట్ఠానసదిసం ఉపాసికే’’తి. అథఞ్ఞే ద్వే దహరభిక్ఖూ ఆగమింసు. ఉపాసికా తేసమ్పి యాగుఖజ్జకం దత్వా తథేవ పటిపుచ్ఛి ¶ . తే ఆహంసు – ‘‘న సక్కా ఉపాసికే వణ్ణేతుం, సుధమ్మదేవసభాసదిసం ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం వియ థేరస్స వసనట్ఠాన’’న్తి. ఉపాసికా చిన్తేసి – ‘‘పఠమం ఆగతా భిక్ఖూ అఞ్ఞథా వదింసు, ఇమే అఞ్ఞథా వదన్తి, పఠమం ఆగతా భిక్ఖూ కిఞ్చిదేవ పముస్సిత్వా ఇద్ధియా విస్సట్ఠకాలే పటినివత్తిత్వా గతా భవిస్సన్తి, ఇమే పన ఇద్ధియా ¶ అభిసఙ్ఖరిత్వా నిమ్మితకాలే గతా భవిస్సన్తీ’’తి అత్తనో పణ్డితభావేన ఏతమత్థం ఞత్వా ‘‘సత్థారం ఆగతకాలే పుచ్ఛిస్సామీ’’తి అట్ఠాసి. తతో ముహుత్తంయేవ సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో విసాఖాయ గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. సా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం సక్కచ్చం పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చావసానే సత్థారం వన్దిత్వా పటిపుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి సద్ధిం గతభిక్ఖూసు ఏకచ్చే రేవతత్థేరస్స వసనట్ఠానం ‘ఖదిరగహనం అరఞ్ఞ’న్తి వదన్తి, ఏకచ్చే ‘రమణీయ’న్తి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి? తం సుత్వా సత్థా ‘‘ఉపాసికే గామో వా హోతు అరఞ్ఞం వా, యస్మిం ఠానే అరహన్తో విహరన్తి, తం రమణీయమేవా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౮.

‘‘గామే వా యది వారఞ్ఞే, నిన్నే వా యది వా థలే;

యత్థ అరహన్తో విహరన్తి, తం భూమిరామణేయ్యక’’న్తి.

తత్థ కిఞ్చాపి అరహన్తో గామన్తే కాయవివేకం న లభన్తి, చిత్తవివేకం పన లభన్తేవ. తేసఞ్హి దిబ్బపటిభాగానిపి ఆరమ్మణాని చిత్తం చాలేతుం న సక్కోన్తి. తస్మా గామో వా హోతు అరఞ్ఞాదీనం వా అఞ్ఞతరం, యత్థ అరహన్తో విహరన్తి, తం భూమిరామణేయ్యకన్తి సో భూమిపదేసో రమణీయో ఏవాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అపరేన ¶ సమయేన భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘ఆవుసో, కేన ను ఖో కారణేన ఆయస్మా సీవలిత్థేరో సత్తదివససత్తమాసాధికాని సత్త వస్సాని మాతు కుచ్ఛియం వసి, కేన నిరయే ¶ పచ్చి, కేన నిస్సన్దేన లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో జాతో’’తి? సత్థా తం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, కిం కథేథా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇదం నామా’’తి వుత్తే తస్సాయస్మతో పుబ్బకమ్మం కథేన్తో ఆహ –

భిక్ఖవే ¶ , ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ భగవా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా ఏకస్మిం సమయే జనపదచారికం చరిత్వా పితు నగరం పచ్చాగమాసి. రాజా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆగన్తుకదానం సజ్జేత్వా నాగరానం సాసనం పేసేసి ‘‘ఆగన్త్వా మయ్హం దానే సహాయకా హోన్తూ’’తి. తే తథా కత్వా ‘‘రఞ్ఞా దిన్నదానతో అతిరేకతరం దస్సామా’’తి సత్థారం నిమన్తేత్వా పునదివసే దానం పటియాదేత్వా రఞ్ఞో సాసనం పహిణింసు. రాజా ఆగన్త్వా తేసం దానం దిస్వా ‘‘ఇతో అధికతరం దస్సామీ’’తి పునదివసత్థాయ సత్థారం నిమన్తేసి, నేవ రాజా నాగరే పరాజేతుం సక్ఖి, న నాగరా రాజానం. నాగరా ఛట్ఠే వారే ‘‘స్వే దాని యథా ‘ఇమస్మిం దానే ఇదం నామ నత్థీ’తి న సక్కా హోతి వత్తుం, ఏవం దానం దస్సామా’’తి చిన్తేత్వా పునదివసే దానం పటియాదేత్వా ‘‘కిం ను ఖో ఏత్థ నత్థీ’’తి ఓలోకేన్తా అల్లమధుమేవ ¶ న అద్దసంసు. పక్కమధు పన బహుం అత్థి. తే అల్లమధుస్సత్థాయ చతూసు నగరద్వారేసు చత్తారి కహాపణసహస్సాని గాహాపేత్వా పహిణింసు. అథేకో జనపదమనుస్సో గామభోజకం పస్సితుం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మధుపటలం దిస్వా మక్ఖికా పలాపేత్వా సాఖం ఛిన్దిత్వా సాఖాదణ్డకేనేవ సద్ధిం మధుపటలం ఆదాయ ‘‘గామభోజకస్స దస్సామీ’’తి నగరం పావిసి. మధుఅత్థాయ గతో తం దిస్వా, ‘‘అమ్భో, విక్కిణియం మధు’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘న విక్కిణియం, సామీ’’తి. ‘‘హన్ద, ఇమం కహాపణం గహేత్వా దేహీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘ఇమం మధుపటలం పాదమత్తమ్పి న అగ్ఘతి, అయం పన కహాపణం దేతి. బహుకహాపణకో మఞ్ఞే, మయా వడ్ఢేతుం వట్టతీ’’తి. అథ నం ‘‘న దేమీ’’తి ఆహ, ‘‘తేన హి ద్వే కహాపణే గణ్హాహీ’’తి. ‘‘ద్వీహిపి న దేమీ’’తి. ఏవం తావ వడ్ఢేసి, యావ సో ‘‘తేన హి ఇదం సహస్సం గణ్హాహీ’’తి భణ్డికం ఉపనేసి.

అథ నం సో ఆహ – ‘‘కిం ను ఖో త్వం ఉమ్మత్తకో ¶ , ఉదాహు కహాపణానం ఠపనోకాసం న లభసి, పాదమ్పి న అగ్ఘనకం మధుం ‘సహస్సం గహేత్వా దేహీ’తి వదసి, ‘కిం నామేత’’’న్తి? ‘జానామహం, భో, ఇమినా పన మే కమ్మం అత్థి, తేనేవం వదామీ’తి. ‘‘కిం కమ్మం, సామీ’’తి? ‘‘అమ్హేహి విపస్సీబుద్ధస్స అట్ఠసట్ఠిసమణసహస్సపరివారస్స మహాదానం సజ్జితం, తత్రేకం అల్లమధుమేవ నత్థి, తస్మా ఏవం గణ్హామీ’’తి. ఏవం, సన్తే, నాహం మూలేన దస్సామి, సచే ‘‘అహమ్పి దానే పత్తిం లభిస్సామి, దస్సామీ’’తి. సో గన్త్వా నాగరానం తమత్థం ఆరోచేసి. నాగరా తస్స సద్ధాయ బలవభావం ఞత్వా, ‘‘సాధు, పత్తికో హోతూ’’తి ¶ పటిజానింసు, తే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం ¶ నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకం దత్వా మహతిం సువణ్ణపాతిం ఆహరాపేత్వా మధుపటలం పీళాపేసుం. తేనేవ మనుస్సేన పణ్ణాకారత్థాయ దధివారకోపి ఆహటో అత్థి, సో తమ్పి దధిం పాతియం ఆకిరిత్వా తేన మధునా సంసన్దిత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆదితో పట్ఠాయ అదాసి. తం యావదత్థం గణ్హన్తానం సబ్బేసం పాపుణి ఉత్తరిమ్పి అవసిట్ఠం అహోసియేవ. ‘‘ఏవం థోకం మధు కథం తావ బహూనం ¶ పాపుణీ’’తి న చిన్తేతబ్బం. తఞ్హి బుద్ధానుభావేన పాపుణి. బుద్ధవిసయో న చిన్తేతబ్బో. చత్తారి హి ‘‘అచిన్తేయ్యానీ’’తి (అ. ని. ౪.౭౭) వుత్తాని. తాని చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్సేవ భాగీ హోతీతి. సో పురిసో ఏత్తకం కమ్మం కత్వా ఆయుపరియోసానే దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఏత్తకం కాలం సంసరన్తో ఏకస్మిం సమయే దేవలోకా చవిత్వా బారాణసియం రాజకులే నిబ్బత్తో పితు అచ్చయేన రజ్జం పాపుణి. సో ‘‘ఏకం నగరం గణ్హిస్సామీ’’తి గన్త్వా పరివారేసి, నాగరానఞ్చ సాసనం పహిణి ‘‘రజ్జం వా మే దేన్తు యుద్ధం వా’’తి. తే ‘‘నేవ రజ్జం దస్సామ, న యుద్ధ’’న్తి వత్వా చూళద్వారేహి నిక్ఖమిత్వా దారూదకాదీని ఆహరన్తి, సబ్బకిచ్చాని కరోన్తి.

ఇతరోపి చత్తారి మహాద్వారాని రక్ఖన్తో సత్తమాసాధికాని సత్త వస్సాని నగరం ఉపరున్ధి. అథస్స మాతా ‘‘కిం మే పుత్తో కరోతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇదం నామ దేవీ’’తి తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘బాలో మమ పుత్తో, గచ్ఛథ, తస్స ‘చూళద్వారానిపి పిధాయ నగరం ఉపరున్ధతూ’తి వదేథా’’తి. సో మాతు సాసనం సుత్వా తథా అకాసి. నాగరాపి బహి నిక్ఖమితుం అలభన్తా సత్తమే దివసే అత్తనో రాజానం మారేత్వా తస్స రజ్జం అదంసు. సో ఇమం కమ్మం కత్వా ఆయుపరియోసానే అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా యావాయం పథవీ యోజనమత్తం ¶ ఉస్సన్నా, తావ నిరయే పచ్చిత్వా చతున్నం చూళద్వారానం పిదహితత్తా తతో చుతో తస్సా ఏవ మాతు కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గహేత్వా సత్తమాసాధికాని సత్త వస్సాని అన్తోకుచ్ఛిస్మిం వసిత్వా సత్త దివసాని యోనిముఖే తిరియం నిపజ్జి. ఏవం, భిక్ఖవే, సీవలి, తదా నగరం ఉపరున్ధిత్వా గహితకమ్మేన ఏత్తకం కాలం నిరయే పచ్చిత్వా చతున్నం చూళద్వారానం పిదహితత్తా తతో చుతో తస్సా ఏవ మాతు కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గహేత్వా ఏత్తకం కాలం కుచ్ఛియం వసి. నవమధునో దిన్నత్తా లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో జాతోతి.

పునేకదివసం ¶ భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘అహో సామణేరస్స లాభో, అహో పుఞ్ఞం, యేన ఏకకేన పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం పఞ్చకూటాగారసతాదీని కతానీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మయ్హం పుత్తస్స నేవ పుఞ్ఞం అత్థి, న పాపం, ఉభయమస్స పహీన’’న్తి వత్వా బ్రాహ్మణవగ్గే ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోధ ¶ పుఞ్ఞఞ్చ పాపఞ్చ, ఉభో సఙ్గముపచ్చగా;

అసోకం విరజం సుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౪౧౨);

ఖదిరవనియరేవతత్థేరవత్థు నవమం.

౧౦. అఞ్ఞతరఇత్థివత్థు

రమణీయానీతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం ఇత్థిం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర పిణ్డపాతికో భిక్ఖు సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఏకం జిణ్ణఉయ్యానం పవిసిత్వా సమణధమ్మం కరోతి. ఏకా నగరసోభినీ ఇత్థీ పురిసేన సద్ధిం ‘‘అహం అసుకట్ఠానం నామ గమిస్సామి, త్వం తత్థ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి సఙ్కేతం కత్వా అగమాసి. సో పురిసో నాగచ్ఛి. సా తస్స ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తీ తం అదిస్వా ఉక్కణ్ఠిత్వా ఇతో చితో చ విచరమానా తం ఉయ్యానం పవిసిత్వా థేరం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నం దిస్వా ఇతో చితో చ ఓలోకయమానా అఞ్ఞం కఞ్చి అదిస్వా ‘‘అయఞ్చ పురిసో ఏవ, ఇమస్స చిత్తం పమోహేస్సామీ’’తి తస్స పురతో ఠత్వా పునప్పునం నివత్థసాటకం మోచేత్వా నివాసేతి, కేసే ముఞ్చిత్వా బన్ధతి, పాణిం పహరిత్వా హసతి. థేరస్స సంవేగో ఉప్పజ్జిత్వా సకలసరీరం ఫరి. సో ‘‘కిం ను ఖో ఇద’’న్తి చిన్తేసి. సత్థాపి ‘‘మమ సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి గతస్స భిక్ఖునో కా ను ఖో పవత్తీ’’తి ఉపధారేన్తో తం ఇత్థిం దిస్వా తస్సా అనాచారకిరియం, థేరస్స చ సంవేగుప్పత్తిం ఞత్వా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తేన సద్ధిం కథేసి ¶ – ‘‘భిక్ఖు, కామగవేసకానం అరమణట్ఠానమేవ వీతరాగానం రమణట్ఠానం హోతీ’’తి ¶ . ఏవఞ్చ పన వత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా తస్స ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౯౯.

‘‘రమణీయాని అరఞ్ఞాని, యత్థ న రమతీ జనో;

వీతరాగా రమిస్సన్తి, న తే కామగవేసినో’’తి.

తత్థ అరఞ్ఞానీతి సుపుప్ఫితతరువనసణ్డపటిమణ్డితాని విమలసలిలసమ్పన్నాని అరఞ్ఞాని నామ రమణీయాని. యత్థాతి యేసు అరఞ్ఞేసు వికసితేసు పదుమవనేసు గామమక్ఖికా వియ కామగవేసకో జనో న రమతి. వీతరాగాతి విగతరాగా పన ఖీణాసవా నామ భమరమధుకరా వియ పదుమవనేసు ¶ తథారూపేసు అరఞ్ఞేసు రమిస్సన్తి. కిం కారణా? న తే కామపవేసినో, యస్మా తే కామగవేసినో న హోన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో థేరో యథానిసిన్నోవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణిత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా థుతిం కరోన్తో తథాగతస్స పాదే వన్దిత్వా అగమాసీతి.

అఞ్ఞతరఇత్థివత్థు దసమం.

అరహన్తవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సత్తమో వగ్గో.

౮. సహస్సవగ్గో

౧. తమ్బదాఠికచోరఘాతకవత్థు

సహస్సమపి ¶ ¶ ¶ చే వాచాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో తమ్బదాఠికచోరఘాతకం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకూనపఞ్చసతా కిర చోరా గామఘాతకాదీని కరోన్తా జీవికం కప్పేసుం. అథేకో పురిసో నిబ్బిద్ధపిఙ్గలో తమ్బదాఠికో తేసం సన్తికం గన్త్వా ‘‘అహమ్పి తుమ్హేహి సద్ధిం జీవిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం చోరజేట్ఠకస్స దస్సేత్వా ‘‘అయమ్పి అమ్హాకం సన్తికే వసితుం ఇచ్ఛతీ’’తి ఆహంసు. అథ నం చోరజేట్ఠకో ఓలోకేత్వా ‘‘అయం మాతు థనం ఛిన్దిత్వా పితు వా గలలోహితం నీహరిత్వా ఖాదనసమత్థో అతికక్ఖళో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘నత్థేతస్స అమ్హాకం సన్తికే వసనకిచ్చ’’న్తి పటిక్ఖిపి. సో ఏవం పటిక్ఖిత్తోపి ఆగన్త్వా ఏకం తస్సేవ అన్తేవాసికం ఉపట్ఠహన్తో ఆరాధేసి. సో తం ఆదాయ చోరజేట్ఠకం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘సామి, భద్దకో ఏస, అమ్హాకం ఉపకారకో, సఙ్గణ్హథ న’’న్తి యాచిత్వా చోరజేట్ఠకం పటిచ్ఛాపేసి. అథేకదివసం ¶ నాగరా రాజపురిసేహి సద్ధిం ఏకతో హుత్వా తే చోరే గహేత్వా వినిచ్ఛయమహామచ్చానం సన్తికం నయింసు. అమచ్చా తేసం ఫరసునా సీసచ్ఛేదం ఆణాపేసుం. తతో ‘‘కో ను ఖో ఇమే మారేస్సతీ’’తి పరియేసన్తా తే మారేతుం ఇచ్ఛన్తం కఞ్చి అదిస్వా చోరజేట్ఠకం ఆహంసు – ‘‘త్వం ఇమే మారేత్వా జీవితఞ్చేవ లభిస్ససి సమ్మానఞ్చ, మారేహి నే’’తి. సోపి అత్తానం నిస్సాయ వసితత్తా తే మారేతుం న ఇచ్ఛి. ఏతేనూపాయేన ఏకూనపఞ్చసతే పుచ్ఛింసు, సబ్బేపి న ఇచ్ఛింసు. సబ్బపచ్ఛా తం నిబ్బిద్ధపిఙ్గలం తమ్బదాఠికం పుచ్ఛింసు. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తే సబ్బేపి మారేత్వా జీవితఞ్చేవ సమ్మానఞ్చ లభి. ఏతేనూపాయేన నగరస్స దక్ఖిణతోపి పఞ్చ చోరసతాని ఆనేత్వా అమచ్చానం దస్సేత్వా తేహి తేసమ్పి సీసచ్ఛేదే ఆణత్తే చోరజేట్ఠకం ఆదిం కత్వా పుచ్ఛన్తా కఞ్చి మారేతుం ఇచ్ఛన్తం అదిస్వా ‘‘పురిమదివసే ఏకో పురిసో పఞ్చసతే చోరే మారేసి, కహం ను ఖో సో’’తి. ‘‘అసుకట్ఠానే అమ్హేతి దిట్ఠో’’తి వుత్తే తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఇమే మారేహి, సమ్మానం లచ్ఛసీ’’తి ఆణాపేసుం. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తే సబ్బేపి మారేత్వా సమ్మానం లభి. అథ నం ‘‘భద్దకో అయం ¶ పురిసో, నిబద్ధం చోరఘాతకమేవ ఏతం కరిస్సామా’’తి ¶ మన్తేత్వా తస్స తం ఠానన్తరం దత్వావ ¶ సమ్మానం కరింసు. సో పచ్ఛిమదిసతోపి ఉత్తరదిసతోపి ఆనీతే పఞ్చసతే పఞ్చసతే చోరే ఘాతేసియేవ. ఏవం చతూహి దిసాహి ఆనీతాని ద్వే సహస్సాని మారేత్వా తతో పట్ఠాయ దేవసికం ఏకం ద్వేతి ఆనీతే తే మనుస్సే మారేత్వా పఞ్చపణ్ణాస సంవచ్ఛరాని చోరఘాతకకమ్మం అకాసి.

సో మహల్లకకాలే ఏకప్పహారేనేవ సీసం ఛిన్దితుం న సక్కోతి, ద్వే తయో వారే పహరన్తో మనుస్సే కిలమేతి. నాగరా చిన్తయింసు – ‘‘అఞ్ఞోపి చోరఘాతకో ఉప్పజ్జిస్సతి, అయం అతివియ మనుస్సే కిలమేతి, కిం ఇమినా’’తి తస్స తం ఠానన్తరం హరింసు. సో పుబ్బే చోరఘాతకకమ్మం కరోన్తో ‘‘అహతసాటకే నివాసేతుం, నవసప్పినా సఙ్ఖతం ఖీరయాగుం పివితుం, సుమనపుప్ఫాని పిలన్ధితుం, గన్ధే విలిమ్పితు’’న్తి ఇమాని చత్తారి న లభి. సో ఠానా చావితదివసే ‘‘ఖీరయాగుం మే పచథా’’తి వత్వా అహతవత్థసుమనమాలావిలేపనాని గాహాపేత్వా నదిం గన్త్వా న్హత్వా అహతవత్థాని నివాసేత్వా మాలా పిలన్ధిత్వా గన్ధేహి అనులిత్తగత్తో గేహం ఆగన్త్వా నిసీది. అథస్స నవసప్పినా సఙ్ఖతం ¶ ఖీరయాగుం పురతో ఠపేత్వా హత్థధోవనోదకం ఆహరింసు. తస్మిం ఖణే సారిపుత్తత్థేరో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘కత్థ ను ఖో అజ్జ మయా గన్తబ్బ’’న్తి అత్తనో భిక్ఖాచారం ఓలోకేన్తో తస్స గేహే ఖీరయాగుం దిస్వా ‘‘కరిస్సతి ను ఖో మే పురిసో సఙ్గహ’’న్తి ఉపధారేన్తో ‘‘మం దిస్వా మమ సఙ్గహం కరిస్సతి, కరిత్వా చ పన మహాసమ్పత్తిం లభిస్సతి అయం కులపుత్తో’’తి ఞత్వా చీవరం పారుపిత్వా పత్తం ఆదాయ తస్స గేహద్వారే ఠితమేవ అత్తానం దస్సేసి.

సో థేరం దిస్వా పసన్నచిత్తో చిన్తేసి – ‘‘మయా చిరం చోరఘాతకకమ్మం కతం, బహూ మనుస్సా మారితా, ఇదాని మే గేహే ఖీరయాగు పటియత్తా, థేరో ఆగన్త్వా మమ గేహద్వారే ఠితో, ఇదాని మయా అయ్యస్స దేయ్యధమ్మం దాతుం వట్టతీ’’తి పురతో ఠపితయాగుం అపనేత్వా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా అన్తోగేహే నిసీదాపేత్వా పత్తే ఖీరయాగుం ఆకిరిత్వా నవసప్పిం ఆసిఞ్చిత్వా థేరం బీజమానో అట్ఠాసి. అథస్స చ దీఘరత్తం అలద్ధపుబ్బతాయ ఖీరయాగుం పాతుం బలవఅజ్ఝాసయో అహోసి. థేరో తస్స అజ్ఝాసయం ఞత్వా ‘‘త్వం, ఉపాసక, అత్తనో యాగుం పివా’’తి ¶ ఆహ. సో అఞ్ఞస్స హత్థే బీజనిం దత్వా యాగుం పివి. థేరో బీజమానం పురిసం ‘‘గచ్ఛ, ఉపాసకమేవ బీజాహీ’’తి ఆహ. సో బీజియమానో కుచ్ఛిపూరం యాగుం పివిత్వా ఆగన్త్వా థేరం బీజమానో ఠత్వా కతాహారకిచ్చస్స థేరస్స ¶ పత్తం అగ్గహేసి. థేరో తస్స అనుమోదనం ఆరభి. సో అత్తనో చిత్తం థేరస్స ధమ్మదేసనానుగం కాతుం నాసక్ఖి. థేరో సల్లక్ఖేత్వా, ‘‘ఉపాసక, కస్మా చిత్తం దేసనానుగం కాతుం న సక్కోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, మయా దీఘరత్తం కక్ఖళకమ్మం కతం, బహూ మనుస్సా మారితా, తమహం అత్తనో కమ్మం అనుస్సరన్తో చిత్తం ¶ అయ్యస్స దేసనానుగం కాతుం నాసక్ఖి’’న్తి. థేరో ‘‘వఞ్చేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘కిం పన త్వం అత్తనో రుచియా అకాసి, అఞ్ఞేహి కారితోసీ’’తి? ‘‘రాజా మం కారేసి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం ను ఖో తే, ఉపాసక, ఏవం సన్తే అకుసలం హోతీ’’తి? మన్దధాతుకో ఉపాసకో థేరేనేవం వుత్తే ‘‘నత్థి మయ్హం అకుసల’’న్తి సఞ్ఞీ హుత్వా తేన హి, ‘‘భన్తే, ధమ్మం కథేథా’’తి. సో థేరే అనుమోదనం కరోన్తే ఏకగ్గచిత్తో హుత్వా ధమ్మం సుణన్తో సోతాపత్తిమగ్గస్స ఓరతో అనులోమికం ఖన్తిం నిబ్బత్తేసి. థేరోపి అనుమోదనం కత్వా పక్కామి.

ఉపాసకం థేరం అనుగన్త్వా నివత్తమానం ఏకా యక్ఖినీ ధేనువేసేన ఆగన్త్వా ఉరే పహరిత్వా మారేసి. సో కాలం కత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తి. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘చోరఘాతకో పఞ్చపణ్ణాస వస్సాని కక్ఖళకమ్మం కత్వా అజ్జేవ తతో ముత్తో, అజ్జేవ థేరస్స భిక్ఖం దత్వా అజ్జేవ కాలం కతో, కహం ను ఖో నిబ్బత్తో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ¶ , ‘‘భిక్ఖవే, తుసితపురే నిబ్బత్తో’’తి ఆహ. ‘‘కిం, భన్తే, వదేథ, ఏత్తకం కాలం ఏత్తకే మనుస్సే ఘాతేత్వా తుసితవిమానే నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మహన్తో తేన కల్యాణమిత్తో లద్ధో, సో సారిపుత్తస్స ధమ్మదేసనం సుత్వా అనులోమఞాణం నిబ్బత్తేత్వా ఇతో చుతో తుసితవిమానే నిబ్బత్తో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సుభాసితం సుణిత్వాన, నగరే చోరఘాతకో;

అనులోమఖన్తిం లద్ధాన, మోదతీ తిదివం గతో’’తి.

‘‘భన్తే ¶ , అనుమోదనకథా నామ న బలవా, తేన కతం అకుసలకమ్మం మహన్తం, కథం ఏత్తకేన విసేసం నిబ్బత్తేసీ’’తి. సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, ‘మయా దేసితధమ్మస్స అప్పం వా బహుం వా’తి మా పమాణం గణ్హథ. ఏకవాచాపి హి అత్థనిస్సితా సేయ్యావా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౦౦.

‘‘సహస్సమపి చే వాచా, అనత్థపదసంహితా;

ఏకం అత్థపదం సేయ్యో, యం సుత్వా ఉపసమ్మతీ’’తి.

తత్థ సహస్సమపీతి పరిచ్ఛేదవచనం, ఏకం సహస్సం ద్వే సహస్సానీతి ఏవం సహస్సేన చేపి పరిచ్ఛిన్నవాచా హోన్తి, తా చ పన అనత్థపదసంహితా ఆకాసవణ్ణనాపబ్బతవణ్ణనావనవణ్ణనాదీని ¶ ¶ పకాసకేహి అనియ్యానదీపకేహి అనత్థకేహి పదేహి సంహితా యావ బహుకా హోతి, తావ పాపికా ఏవాతి అత్థో. ఏకం అత్థపదన్తి యం పన ‘‘అయం కాయో, అయం కాయగతాసతి, తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తో, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి ఏవరూపం ఏకం అత్థపదం సుత్వా రాగాదివూపసమేన ఉపసమ్మతి, తం అత్థసాధకం నిబ్బానప్పటిసంయుత్తం ఖన్ధధాతుఆయతనఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గసతిపట్ఠానపరిదీపకం ఏకమ్పి పదం సేయ్యోయేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

తమ్బదాఠికచోరఘాతకవత్థు పఠమం.

౨. బాహియదారుచీరియత్థేరవత్థు

సహస్సమపి చే గాథాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో దారుచీరియత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి కాలే బహూ మనుస్సా నావాయ మహాసముద్దం పక్ఖన్దిత్వా అన్తోమహాసముద్దే భిన్నాయ నావాయ మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖా ¶ అహేసుం. ఏకోవేత్థ ఏకం ఫలకం గహేత్వా వాయమన్తో సుప్పారకపట్టనతీరం ఓక్కమి, తస్స నివాసనపారుపనం నత్థి. సో అఞ్ఞం కిఞ్చి అపస్సన్తో సుక్ఖకట్ఠదణ్డకే వాకేహి పలివేఠేత్వా నివాసనపారుపనం కత్వా దేవకులతో కపాలం ¶ గహేత్వా సుప్పారకపట్టనం అగమాసి, మనుస్సా తం దిస్వా యాగుభత్తాదీని దత్వా ‘‘అయం ఏకో అరహా’’తి సమ్భావేసుం. సో వత్థేసు ఉపనీతేసు ‘‘సచాహం నివాసేస్సామి వా పారుపిస్సామి వా, లాభసక్కారో మే పరిహాయిస్సతీ’’తి తాని వత్థాని పటిక్ఖిపిత్వా దారుచీరానేవ పరిదహి. అథస్స బహూహి ‘‘అరహా అరహా’’తి వుచ్చమానస్స ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది ‘‘యే ఖో కేచి లోకే అరహన్తో వా అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నా, అహం తేసం అఞ్ఞతరో’’తి. అథస్స పురాణసాలోహితా దేవతా ఏవం చిన్తేసి.

పురాణసాలోహితాతి పుబ్బే ఏకతో కతసమణధమ్మా. పుబ్బే కిర కస్సపదసబలస్స సాసనే ఓసక్కమానే సామణేరాదీనం విప్పకారం దిస్వా సత్త భిక్ఖూ సంవేగప్పత్తా ‘‘యావ సాసనస్స అన్తరధానం న హోతి, తావ అత్తనో పతిట్ఠం కరిస్సామా’’తి సువణ్ణచేతియం వన్దిత్వా అరఞ్ఞం పవిట్ఠా ఏకం పబ్బతం దిస్వా ‘‘జీవితే సాలయా ¶ నివత్తన్తు. నిరాలయా ఇమం పబ్బతం అభిరుహన్తూ’’తి ¶ వత్వా నిస్సేణిం బన్ధిత్వా సబ్బేపి తం అభిరుయ్హ నిస్సేణిం పాతేత్వా సమణధమ్మం కరింసు. తేసు సఙ్ఘత్థేరో ఏకరత్తాతిక్కమేనేవ అరహత్తం పాపుణి. సో అనోతత్తదహే నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా ఉత్తరకురుతో పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా తే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘ఆవుసో, ఇమం దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా ముఖం ధోవిత్వా ఇమం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జథా’’తి. కిం పన, భన్తే, అమ్హేహి ఏవం కతికా కతా ‘‘యో పఠమం అరహత్తం పాపుణాతి, తేనాభతం పిణ్డపాతం అవసేసా పరిభుఞ్జిస్సన్తీ’’తి? ‘‘నో హేతం, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి సచే మయమ్పి తుమ్హే వియ విసేసం నిబ్బత్తేస్సామ, సయం ఆహరిత్వా పరిభుఞ్జిస్సామా’’తి న ఇచ్ఛింసు. దుతియదివసే దుతియత్థేరో అనాగామిఫలం పాపుణి. సోపి తథేవ పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా ఇతరే నిమన్తేసి. తే ఏవమాహంసు – ‘‘కిం పన, భన్తే, అమ్హేహి ఏవం కతికా కతా ‘మహాథేరేన ఆభతం పిణ్డపాతం అభుఞ్జిత్వా అనుథేరేన ఆభతం భుఞ్జిస్సామా’’’తి? ‘‘నో హేతం, ఆవుసో’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే తుమ్హే వియ మయమ్పి విసేసం నిబ్బత్తేత్వా అత్తనో పురిసకారేన భుఞ్జితుం సక్కోన్తా భుఞ్జిస్సామా’’తి న ఇచ్ఛింసు. తేసు అరహత్తం పత్తో భిక్ఖు పరినిబ్బాయి, అనాగామీ బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. ఇతరే ¶ పఞ్చ థేరా విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా సుస్సిత్వా సత్తమే దివసే కాలం కత్వా ¶ దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే తతో చవిత్వా తత్థ తత్థ కులఘరేసు నిబ్బత్తింసు. తేసు ఏకో పుక్కుసాతి రాజా (మ. ని. ౩.౩౪౨) అహోసి, ఏకో కుమారకస్సపో (మ. ని. ౧.౨౪౯), ఏకో దారుచీరియో (ఉదా. ౧౦), ఏకో దబ్బో మల్లపుత్తో (పారా. ౩౮౦; ఉదా. ౭౯) ఏకో సభియో పరిబ్బాజకోతి (సు. ని. సభియసుత్తం). తత్థ యో బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తో భిక్ఖు తం సన్ధాయేతం వుత్తం ‘‘పురాణసాలోహితా దేవతా’’తి.

తస్స హి బ్రహ్మునో ఏతదహోసి – ‘‘అయం మయా సద్ధిం నిస్సేణిం బన్ధిత్వా పబ్బతం అభిరుహిత్వా సమణధమ్మం అకాసి, ఇదాని ఇమం లద్ధిం గహేత్వా విచరన్తో వినస్సేయ్య, సంవేజేస్సామి న’’న్తి. అథ నం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ – ‘‘నేవ ఖో త్వం, బాహియ, అరహా, నపి అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నో, సాపి తే పటిపదా నత్థి, యాయ త్వం అరహా వా అస్స అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నో’’తి. బాహియో ఆకాసే ఠత్వా కథేన్తం మహాబ్రహ్మానం ఓలోకేత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహో భారియం కమ్మం కతం, అహం ‘అరహన్తోమ్హీ’తి చిన్తేసిం, అయఞ్చ మం ‘న త్వం అరహా, నపి అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నోసీ’తి వదతి, అత్థి ను ఖో ¶ లోకే అఞ్ఞో అరహా’’తి. అథ నం పుచ్ఛి – ‘‘అత్థి ను ఖో ఏతరహి దేవతే లోకే అరహా వా అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నో’’తి. అథస్స దేవతా ఆచిక్ఖి – ‘‘అత్థి, బాహియ, ఉత్తరేసు జనపదేసు సావత్థి నామ నగరం, తత్థ సో భగవా ఏతరహి విహరతి అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో. సో హి, బాహియ, భగవా అరహా చేవ అరహత్తత్థాయ చ ధమ్మం దేసేతీ’’తి.

బాహియో ¶ రత్తిభాగే దేవతాయ కథం సుత్వా సంవిగ్గమానసో తం ఖణంయేవ సుప్పారకా నిక్ఖమిత్వా ఏకరత్తివాసేన సావత్థిం అగమాసి, సబ్బం వీసయోజనసతికం మగ్గం ఏకరత్తివాసేనేవ అగమాసి. గచ్ఛన్తో చ పన దేవతానుభావేన గతో. ‘‘బుద్ధానుభావేనా’’తిపి వదన్తియేవ. తస్మిం పన ఖణే సత్థా సావత్థిం పిణ్డాయ పవిట్ఠో హోతి. సో భుత్తపాతరాసే కాయఆలసియవిమోచనత్థం అబ్భోకాసే చఙ్కమన్తే సమ్బహులే భిక్ఖూ ‘‘కహం ఏతరహి సత్థా’’తి పుచ్ఛి. భిక్ఖూ ‘‘భగవా సావత్థిం పిణ్డాయ పవిట్ఠో’’తి వత్వా తం పుచ్ఛింసు – ‘‘త్వం పన కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘సుప్పారకా ఆగతోమ్హీ’’తి. ‘‘కదా ¶ నిక్ఖన్తోసీ’’తి? ‘‘హియ్యో సాయం ¶ నిక్ఖన్తోమ్హీ’’తి. ‘‘దూరతోసి ఆగతో, నిసీద, తవ పాదే ధోవిత్వా తేలేన మక్ఖేత్వా థోకం విస్సమాహి, ఆగతకాలే సత్థారం దక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘అహం, భన్తే, సత్థు వా అత్తనో వా జీవితన్తరాయం న జానామి, ఏకరత్తేనేవమ్హి కత్థచి అట్ఠత్వా అనిసీదిత్వా వీసయోజనసతికం మగ్గం ఆగతో, సత్థారం పస్సిత్వావ విస్సమిస్సామీ’’తి. సో ఏవం వత్వా తరమానరూపో సావత్థిం పవిసిత్వా భగవన్తం అనోపమాయ బుద్ధసిరియా పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా ‘‘చిరస్సం వత మే గోతమో సమ్మాసమ్బుద్ధో దిట్ఠో’’తి దిట్ఠట్ఠానతో పట్ఠాయ ఓనతసరీరో గన్త్వా అన్తరవీథియమేవ పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా గోప్ఫకేసు దళ్హం గహేత్వా ఏవమాహ – ‘‘దేసేతు మే, భన్తే, భగవా ధమ్మం, దేసేతు సుగతో ధమ్మం, యం మమస్స దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘అకాలో ఖో తావ, బాహియ, అన్తరఘరం పవిట్ఠమ్హా పిణ్డాయా’’తి పటిక్ఖిపి.

తం సుత్వా బాహియో, భన్తే, సంసారే సంసరన్తేన కబళీకారాహారో న అలద్ధపుబ్బో, తుమ్హాకం వా మయ్హం వా జీవితన్తరాయం న జానామి, దేసేతు మే ధమ్మన్తి. సత్థా దుతియమ్పి పటిక్ఖిపియేవ. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘ఇమస్స మం దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ సకలసరీరం పీతియా నిరన్తరం అజ్ఝోత్థటం హోతి, బలవపీతివేగో ధమ్మం సుత్వాపి న సక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝితుం, మజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ తావ ¶ తిట్ఠతు, ఏకరత్తేనేవ వీసయోజనసతికం మగ్గం ఆగతత్తా దరథోపిస్స బలవా, సోపి తావ పటిప్పస్సమ్భతూ’’తి. తస్మా ద్విక్ఖత్తుం పటిక్ఖిపిత్వా తతియం యాచితో అన్తరవీథియం ఠితోవ ‘‘తస్మాతిహ తే, బాహియ, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ‘దిట్ఠే దిట్ఠమత్తం భవిస్సతీ’’’తిఆదినా (ఉదా. ౧౦) నయేన ధమ్మం దేసేసి. సో సత్థు ధమ్మం సుణన్తోయేవ సబ్బాసవే ఖేపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. తావదేవ చ పన భగవన్తం పబ్బజ్జం యాచి, ‘‘పరిపుణ్ణం తే పత్తచీవర’’న్తి పుట్ఠో ‘‘న పరిపుణ్ణ’’న్తి ఆహ. అథ నం సత్థా ‘‘తేన హి పత్తచీవరం పరియేసాహీ’’తి వత్వా పక్కామి.

‘‘సో కిర వీసతి వస్ససహస్సాని సమణధమ్మం కరోన్తో ‘భిక్ఖునా నామ అత్తనా పచ్చయే ¶ లభిత్వా అఞ్ఞం అనోలోకేత్వా సయమేవ పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’తి ఏకభిక్ఖుస్సాపి పత్తేన వా చీవరేన వా సఙ్గహం న అకాసి ¶ , తేనస్స ఇద్ధిమయపత్తచీవరం న ఉపజ్జిస్సతీ’’తి ఞత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేన పబ్బజ్జం న అదాసి. తమ్పి పత్తచీవరం పరియేసమానమేవ ఏకా యక్ఖినీ ధేనురూపేన ఆగన్త్వా ఉరమ్హి పహరిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేసి. సత్థా పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చో సమ్బహులేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం నిక్ఖన్తో బాహియస్స ¶ సరీరం సఙ్కారట్ఠానే పతితం దిస్వా భిక్ఖూ ఆణాపేసి, ‘‘భిక్ఖవే, ఏకస్మిం గేహద్వారే ఠత్వా మఞ్చకం ఆహరాపేత్వా ఇమం సరీరం నగరతో నీహరిత్వా ఝాపేత్వా థూపం కరోథా’’తి. భిక్ఖూ తథా కరింసు, కత్వా చ పన విహారం గన్త్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా అత్తనా కతకిచ్చం ఆరోచేత్వా తస్స అభిసమ్పరాయం పుచ్ఛింసు. అథ నేసం భగవా తస్స పరినిబ్బుతభావం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ఖిప్పాభిఞ్ఞానం యదిదం బాహియో దారుచీరియో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౬) ఏతదగ్గే ఠపేసి. అథ నం భిక్ఖూ పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, తుమ్హే ‘బాహియో అరహత్తం పత్తో’తి వదేథ, కదా సో అరహత్తం పత్తో’’తి? ‘‘మమ ధమ్మం సుతకాలే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘కదా పనస్స, భన్తే, తుమ్హేహి ధమ్మో కథితో’’తి? ‘‘పిణ్డాయ చరన్తేన అన్తరవీథియం ఠత్వా’’తి. ‘‘అప్పమత్తకో హి, భన్తే, తుమ్హేహి అన్తరవీథియం ఠత్వా కథితధమ్మో కథం సో తావత్తకేన విసేసం నిబ్బత్తేసీ’’తి, అథ నే సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, మమ ధమ్మం ‘అప్పం వా బహుం వా’తి మా పమాణం గణ్హథ. అనేకానిపి హి గాథాసహస్సాని అనత్థనిస్సితాని న సేయ్యో, అత్థనిస్సితం పన ఏకమ్పి గాథాపదం సేయ్యో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౦౧.

‘‘సహస్సమపి చే గాథా, అనత్థపదసంహితా;

ఏకం గాథాపదం సేయ్యో, యం సుత్వా ఉపసమ్మతీ’’తి.

తత్థ ¶ ఏకం గాథాపదం సేయ్యోతి ‘‘అప్పమాదో అమతపదం…పే… యథా మయా’’తి (ధ. ప. ౨౧) ఏవరూపా ఏకా గాథాపి సేయ్యోతి అత్థో. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

బాహియదారుచీరియత్థేరవత్థు దుతియం.

౩. కుణ్డలకేసిత్థేరీవత్థు

యో ¶ ¶ చ గాథాసతం భాసేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కుణ్డలకేసిం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజగహే కిర ఏకా సేట్ఠిధీతా సోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా అహోసి దస్సనీయా పాసాదికా. తస్మిఞ్చ వయే ఠితా నారియో పురిసజ్ఝాసయా హోన్తి పురిసలోలా. అథ నం మాతాపితరో సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే సిరిగబ్భే నివాసాపేసుం. ఏకమేవస్సా దాసిం పరిచారికం అదంసు. అథేకం కులపుత్తం చోరకమ్మం కరోన్తం గహేత్వా పచ్ఛాబాహం బన్ధిత్వా చతుక్కే చతుక్కే కసాహి పహరిత్వా ఆఘాతనం నయింసు. సేట్ఠిధీతా మహాజనస్స సద్దం సుత్వా ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి పాసాదతలే ఠత్వా ఓలోకేన్తీ తం దిస్వా పటిబద్ధచిత్తా ¶ హుత్వా తం పత్థయమానా ఆహారం పటిక్ఖిపిత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి. అథ నం మాతా పుచ్ఛి – ‘‘కిం ఇదం, అమ్మా’’తి? ‘‘సచే ఏతం ‘చోరో’తి గహేత్వా నియ్యమానం పురిసం లభిస్సామి, జీవిస్సామి. నో చే లభిస్సామి, జీవితం మే నత్థి, ఇధేవ మరిస్సామీ’’తి. ‘‘అమ్మ, మా ఏవం కరి, అమ్హాకం జాతియా చ గోత్తేన చ భోగేన చ సదిసం అఞ్ఞం సామికం లభిస్ససీ’’తి. ‘‘మయ్హం అఞ్ఞేన కిచ్చం నత్థి, ఇమం అలభమానా మరిస్సామీ’’తి. మాతా ధీతరం సఞ్ఞాపేతుం అసక్కోన్తీ పితునో ఆరోచేసి. సోపి నం సఞ్ఞాపేతుం అసక్కోన్తో ‘‘కిం సక్కా కాతు’’న్తి చిన్తేత్వా తం చోరం గహేత్వా గచ్ఛన్తస్స రాజపురిసస్స సహస్సభణ్డికం పేసేసి – ‘‘ఇమం గహేత్వా ఏతం పురిసం మయ్హం దేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి కహాపణే గహేత్వా తం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞం మారేత్వా ‘‘మారితో, దేవ, చోరో’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. సేట్ఠిపి తస్స ధీతరం అదాసి.

సా తతో పట్ఠాయ ‘‘సామికం ఆరాధేస్సామీ’’తి సబ్బాభరణపటిమణ్డితా సయమేవ తస్స యాగుఆదీని సంవిదహతి, చోరో కతిపాహచ్చయేన చిన్తేసి – ‘‘కదా ను ఖో ఇమం మారేత్వా ఏతిస్సా ఆభరణాని గహేత్వా ఏకస్మిం సురాగేహే విక్కిణిత్వా ఖాదితుం లభిస్సామీ’’తి? సో ‘‘అత్థేకో ఉపాయో’’తి చిన్తేత్వా ఆహారం పటిక్ఖిపిత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి, అథ నం సా ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం తే, సామి, రుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న కిఞ్చి మే, భద్దేతి, కచ్చి పన మే మాతాపితరో తుయ్హం కుద్ధా’’తి? ‘‘న కుజ్ఝన్తి, భద్దే’’తి ¶ . అథ ‘‘కిం నామేత’’న్తి? ‘‘భద్దే, అహం తం దివసం బన్ధిత్వా నియ్యమానో ¶ చోరపపాతే అధివత్థాయ దేవతాయ బలికమ్మం పటిస్సుణిత్వా జీవితం లభిం, త్వమ్పి మయా తస్సా ఏవ ఆనుభావేన లద్ధా, ‘తం మే దేవతాయ బలికమ్మం ఠపిత’న్తి చిన్తేమి, భద్దే’’తి. ‘‘సామి, మా చిన్తయి, కరిస్సామి బలికమ్మం, వదేహి ¶ , కేనత్థో’’తి? ‘‘అప్పోదకమధుపాయసేన చ లాజపఞ్చమకపుప్ఫేహి చా’’తి. ‘‘సాధు, సామి, అహం పటియాదేస్సామీ’’తి సా సబ్బం బలికమ్మం పటియాదేత్వా ‘‘ఏహి, సామి, గచ్ఛామా’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి, భద్దే, తవ ఞాతకే నివత్తేత్వా మహగ్ఘాని వత్థాభరణాని గహేత్వా అత్తానం అలఙ్కరోహి, హసన్తా కీళన్తా సుఖం గమిస్సామా’’తి. సా తథా అకాసి.

అథ నం సో పబ్బతపాదం గతకాలే ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇతో పరం ఉభోవ జనా గమిస్సామ, సేసజనం యానకేన సద్ధిం నివత్తాపేత్వా బలికమ్మభాజనం సయం ఉక్ఖిపిత్వా గణ్హాహీ’’తి. సా తథా అకాసి. చోరో తం గహేత్వా చోరపపాతపబ్బతం అభిరుహి. తస్స హి ఏకేన పస్సేన మనుస్సా అభిరుహన్తి, ఏకం పస్సం ఛిన్నపపాతం. పబ్బతమత్థకే ఠితా తేన పస్సేన చోరే పాతేన్తి. తే ఖణ్డాఖణ్డం హుత్వా భూమియం పతన్తి. తస్మా ‘‘చోరపపాతో’’తి వుచ్చతి. సా తస్స పబ్బతస్స మత్థకే ఠత్వా ‘‘బలికమ్మం తే, సామి, కరోహీ’’తి ఆహ. సో తుణ్హీ అహోసి. పున తాయ ¶ ‘‘కస్మా, సామి, తుణ్హీభూతోసీ’’తి వుత్తే తం ఆహ – ‘‘న మయ్హం బలికమ్మేనత్థో, వఞ్చేత్వా పన తం ఆదాయ ఆగతోమ్హీ’’తి. ‘‘కిం కారణా, సామీ’’తి? ‘‘తం మారేత్వా తవ ఆభరణాని గహేత్వా పలాయనత్థాయా’’తి. సా మరణభయతజ్జితా ఆహ – ‘‘సామి, అహఞ్చ ఆభరణాని చ తవ సన్తకానేవ, కస్మా ఏవం వదేసీ’’తి? సో, ‘‘మా ఏవం కరోహీ’’తి, పునప్పునం యాచియమానోపి ‘‘మారేమి ఏవా’’తి ఆహ. ‘‘ఏవం సన్తే కిం తే మమ మరణేన? ఇమాని ఆభరణాని గహేత్వా మయ్హం జీవితం దేహి, ఇతో పట్ఠాయ మం ‘మతా’తి ధారేహి, దాసీ వా తే హుత్వా కమ్మం కరిస్సామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇదం సువణ్ణకేయూరం, ముత్తా వేళురియా బహూ;

సబ్బం హరస్సు భద్దన్తే, మం చ దాసీతి సావయా’’తి. (అప. థేరీ ౨.౩.౨౭);

తం ¶ సుత్వా చోరో ‘‘ఏవం కతే త్వం గన్త్వా మాతాపితూనం ఆచిక్ఖిస్ససి, మారేస్సామియేవ, మా త్వం బాళ్హం పరిదేవసీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘మా బాళ్హం పరిదేవేసి, ఖిప్పం బన్ధాహి భణ్డికం;

న తుయ్హం జీవితం అత్థి, సబ్బం గణ్హామి భణ్డక’’న్తి. –

సా ¶ చిన్తేసి – ‘‘అహో ఇదం కమ్మం భారియం. పఞ్ఞా నామ న పచిత్వా ఖాదనత్థాయ కతా, అథ ఖో విచారణత్థాయ కతా, జానిస్సామిస్స కత్తబ్బ’’న్తి, అథ నం ఆహ – ‘‘సామి, యదా త్వం ¶ ‘చోరో’తి గహేత్వా నీయసి, తదాహం మాతాపితూనం ఆచిక్ఖిం, తే సహస్సం విస్సజ్జేత్వా తం ఆహరాపేత్వా గేహే కరింసు. తతో పట్ఠాయ అహం తుయ్హం ఉపకారికా, అజ్జ మే సుదిట్ఠం కత్వా అత్తానం వన్దితుం దేహీ’’తి. సో ‘‘సాధు, భద్దే, సుదిట్ఠం కత్వా వన్దాహీ’’తి వత్వా పబ్బతన్తే అట్ఠాసి. అథ నం సా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా చతూసు ఠానేసు వన్దిత్వా, ‘‘సామి, ఇదం తే పచ్ఛిమదస్సనం, ఇదాని తుయ్హం వా మమ దస్సనం, మయ్హం వా తవ దస్సనం నత్థీ’’తి పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆలిఙ్గిత్వా పమత్తం హుత్వా పబ్బతన్తే ఠితం పిట్ఠిపస్సే ఠత్వా ఏకేన హత్థేన ఖన్ధే గహేత్వా ఏకేన పిట్ఠికచ్ఛాయ గహేత్వా పబ్బతపపాతే ఖిపి. సో పబ్బతకుచ్ఛియం పటిహతో ఖణ్డాఖణ్డికం హుత్వా భూమియం పతి. చోరపపాతమత్థకే అధివత్థా దేవతా తేసం ద్విన్నమ్పి కిరియం దిస్వా తస్సా ఇత్థియా సాధుకారం దత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న హి సబ్బేసు ఠానేసు, పురిసో హోతి పణ్డితో;

ఇత్థీపి పణ్డితా హోతి, తత్థ తత్థ విచక్ఖణా’’తి. (అప. థేరీ ౨.౩.౩౧);

సాపి ¶ చోరం పపాతే ఖిపిత్వా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం గేహం గమిస్సామి, ‘సామికో తే కుహి’న్తి పుచ్ఛిస్సన్తి, సచాహం ఏవం పుట్ఠా ‘మారితో మే’తి వక్ఖామి, ‘దుబ్బినీతే సహస్సం దత్వా తం ఆహరాపేత్వా ఇదాని నం మారేసీ’తి మం ముఖసత్తీహి విజ్ఝిస్సన్తి, ‘ఆభరణత్థాయ సో మం మారేతుకామో అహోసీ’తి వుత్తేపి న సద్దహిస్సన్తి, అలం మే గేహేనా’’తి తత్థేవాభరణాని ఛడ్డేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా అనుపుబ్బేన విచరన్తీ ఏకం పరిబ్బాజకానం అస్సమం పత్వా వన్దిత్వా ‘‘మయ్హం, భన్తే, తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజ్జం దేథా’’తి ఆహ. అథ నం పబ్బాజేసుం. సా పబ్బజిత్వావ పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం పబ్బజ్జాయ కిం ఉత్తమ’’న్తి? ‘‘భద్దే, దససు వా కసిణేసు పరికమ్మం కత్వా ఝానం నిబ్బత్తేతబ్బం ¶ , వాదసహస్సం వా ఉగ్గణ్హితబ్బం, అయం అమ్హాకం పబ్బజ్జాయ ఉత్తమత్థో’’తి. ‘‘ఝానం తావ నిబ్బత్తేతుం అహం న సక్ఖిస్సామి, వాదసహస్సం పన ఉగ్గణ్హిస్సామి, అయ్యా’’తి. అథ నం తే వాదసహస్సం ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘ఉగ్గహితం తే సిప్పం, ఇదాని త్వం జమ్బుదీపతలే విచరిత్వా అత్తనా సద్ధిం పఞ్హం కథేతుం సమత్థం ఓలోకేహీ’’తి తస్స హత్థే జమ్బుసాఖం ¶ దత్వా ఉయ్యోజేసుం – ‘‘గచ్ఛ, భద్దే, సచే కోచి గిహిభూతో తయా సద్ధిం పఞ్హం కథేతుం సక్కోతి, తస్సేవ పాదపరిచారికా భవాహి, సచే పబ్బజితో సక్కోతి, తస్స సన్తికే పబ్బజాహీ’’తి.

సా నామేన జమ్బుపరిబ్బాజికా నామ హుత్వా తతో నిక్ఖమిత్వా దిట్ఠే దిట్ఠే పఞ్హం పుచ్ఛన్తీ విచరతి. తాయ సద్ధిం కథేతుం సమత్థో నామ నాహోసి. ‘‘ఇతో జమ్బుపరిబ్బాజికా ఆగచ్ఛతీ’’తి ¶ సుత్వావ మనుస్సా పలాయన్తి. సా గామం వా నిగమం వా భిక్ఖాయ పవిసన్తీ గామద్వారే వాలుకరాసిం కత్వా తత్థ జమ్బుసాఖం ఠపేత్వా ‘‘మయా సద్ధిం కథేతుం సమత్థో జమ్బుసాఖం మద్దతూ’’తి వత్వా గామం పావిసి. తం ఠానం ఉపసఙ్కమితుం సమత్థో నామ నాహోసి. సాపి మిలాతాయ జమ్బుసాఖాయ అఞ్ఞం జమ్బుసాఖం గణ్హాతి, ఇమినా నీహారేన విచరన్తీ సావత్థిం పత్వా గామద్వారే వాలుకరాసిం కత్వా జమ్బుసాఖం ఠపేత్వా వుత్తనయేనేవ వత్వా భిక్ఖాయ పావిసి. సమ్బహులా గామదారకా జమ్బుసాఖం పరివారేత్వా అట్ఠంసు. తదా సారిపుత్తత్థేరో పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చో నగరా నిక్ఖన్తో తే దారకే జమ్బుసాఖం పరివారేత్వా ఠితే దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛి. దారకా థేరస్స తం పవత్తిం ఆచిక్ఖింసు. ‘‘తేన హి దారకా ఇమం సాఖం మద్దథా’’తి. ‘‘భాయామ, భన్తే’’తి ¶ . ‘‘అహం పఞ్హం కథేస్సామి, మద్దథ తుమ్హే’’తి. తే థేరస్స వచనేన సఞ్జాతుస్సాహా తథా కత్వా మద్దన్తా జమ్బుసాఖం ఉక్ఖిపింసు. పరిబ్బాజికా ఆగన్త్వా తే పరిభాసిత్వా ‘‘తుమ్హేహి సద్ధిం మమ పఞ్హేన కిచ్చం నత్థి, కస్మా మే సాఖం మద్దథా’’తి ఆహ. ‘‘అయ్యేనమ్హా మద్దాపితా’’తి ఆహంసు. ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి మే సాఖా మద్దాపితా’’తి? ‘‘ఆమ, భగినీ’’తి. ‘‘తేన హి మయా సద్ధిం పఞ్హం కథేథా’’తి. ‘‘సాధు కథేస్సామీ’’తి.

సా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ పఞ్హం పుచ్ఛితుం థేరస్స సన్తికం అగమాసి, సకలనగరం సఙ్ఖుభి. ‘‘ద్విన్నం పణ్డితానం కథం సుణిస్సామా’’తి నాగరా తాయ సద్ధింయేవ గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. పరిబ్బాజికా థేరం ¶ ఆహ – ‘‘భన్తే, పుచ్ఛామి తే పఞ్హ’’న్తి. ‘‘పుచ్ఛ, భగినీ’’తి. సా వాదసహస్సం పుచ్ఛి, పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం థేరో విస్సజ్జేసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘ఏత్తకా ఏవ తే పఞ్హా, అఞ్ఞేపి అత్థీ’’తి? ‘‘ఏత్తకా ఏవ, భన్తే’’తి. ‘‘తయా బహూ పఞ్హా పుట్ఠా, మయమ్పి ఏకం పుచ్ఛామ, విస్సజ్జిస్ససి నో’’తి? ‘‘జానమానా విస్సజ్జిస్సామి పుచ్ఛథ, భన్తే’’తి. థేరో ‘‘ఏకం నామ ¶ కి’’న్తి (ఖు. పా. ౪.౧) పఞ్హం పుచ్ఛి. సా ‘‘ఏవం నామేస విస్సజ్జేతబ్బో’’తి అజానన్తీ ‘‘కిం నామేతం, భన్తే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘బుద్ధపఞ్హో నామ, భగినీ’’తి. ‘‘మయ్హమ్పి తం దేథ, భన్తే’’తి. ‘‘సచే మాదిసా భవిస్ససి, దస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి మం పబ్బాజేథా’’తి. థేరో భిక్ఖునీనం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. సా పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదా కుణ్డలకేసిత్థేరీ నామ హుత్వా కతిపాహచ్చయేనేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘కుణ్డలకేసిత్థేరియా ధమ్మస్సవనఞ్చ బహుం నత్థి, పబ్బజితకిచ్చఞ్చస్సా మత్థకం పత్తం, ఏకేన కిర చోరేన సద్ధిం మహాసఙ్గామం కత్వా జినిత్వా ఆగతా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ¶ ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మయా దేసితధమ్మం ‘అప్పం వా బహుం వా’తి పమాణం మా గణ్హథ, అనత్థకం పదసతమ్పి సేయ్యో న హోతి, ధమ్మపదం పన ఏకమ్పి సేయ్యోవ. అవసేసచోరే జినన్తస్స చ జయో నామ న హోతి, అజ్ఝత్తికకిలేసచోరే జినన్తస్సేవ పన జయో నామ హోతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

౧౦౨.

‘‘యో చ గాథాసతం భాసే, అనత్థపదసంహితా;

ఏకం ధమ్మపదం సేయ్యో, యం సుత్వా ఉపసమ్మతి.

౧౦౩.

‘‘యో ¶ సహస్సం సహస్సేన, సఙ్గామే మానుసే జినే;

ఏకఞ్చ జేయ్యమత్తానం, స వే సఙ్గామజుత్తమో’’తి.

తత్థ గాథాసతన్తి యో చ పుగ్గలో సతపరిచ్ఛేదా బహూపి గాథా భాసేయ్యాతి అత్థో. అనత్థపదసంహితాతి ఆకాసవణ్ణనాదివసేన అనత్థకేహి పదేహి సంహితా. ధమ్మపదన్తి అత్థసాధకం ఖన్ధాదిపటిసంయుత్తం, ‘‘చత్తారిమాని పరిబ్బాజకా ధమ్మపదాని. కతమాని చత్తారి? అనభిజ్ఝా పరిబ్బాజకా ధమ్మపదం, అబ్యాపాదో పరిబ్బాజకా ధమ్మపదం, సమ్మాసతి పరిబ్బాజకా ధమ్మపదం ¶ , సమ్మాసమాధి పరిబ్బాజకా ధమ్మపద’’న్తి (అ. ని. ౪.౩౦) ఏవం వుత్తేసు చతూసు ధమ్మపదేసు ఏకమ్పి ధమ్మపదం సేయ్యో. యో సహస్సం సహస్సేనాతి యో ఏకో సఙ్గామయోధో సహస్సేన గుణితం సహస్సం మానుసే ఏకస్మిం సఙ్గామే జినేయ్య, దసమనుస్ససతసహస్సం జినిత్వా జయం ఆహరేయ్య, అయమ్పి సఙ్గామజినతం ఉత్తమో పవరో నామ న హోతి. ఏకఞ్చ జేయ్యమత్తానన్తి యో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు అజ్ఝత్తికకమ్మట్ఠానం సమ్మసన్తో అత్తనో లోభాదికిలేసజయేన అత్తానం జినేయ్య ¶ . స వే సఙ్గామజుత్తమోతి సో సఙ్గామజినానం ఉత్తమో పవరో సఙ్గామసీసయోధోతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కుణ్డలకేసిత్థేరీవత్థు తతియం.

౪. అనత్థపుచ్ఛకబ్రాహ్మణవత్థు

అత్తా హవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అనత్థపుచ్ఛకం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర బ్రాహ్మణో ‘‘కిం ను ఖో సమ్మాసమ్బుద్ధో అత్థమేవ జానాతి, ఉదాహు అనత్థమ్పి, పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, తుమ్హే అత్థమేవ జానాథ మఞ్ఞే, నో అనత్థ’’న్తి? ‘‘అత్థఞ్చాహం, బ్రాహ్మణ, జానామి అనత్థఞ్చా’’తి. ‘‘తేన హి మే అనత్థం కథేథా’’తి. అథస్స సత్థా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉస్సూరసేయ్యం ఆలస్యం, చణ్డిక్కం దీఘసోణ్డియం;

ఏకస్సద్ధానగమనం పరదారూపసేవనం;

ఏతం బ్రాహ్మణ సేవస్సు, అనత్థం తే భవిస్సతీ’’తి.

తం సుత్వా బ్రాహ్మణో సాధుకారమదాసి ‘‘సాధు సాధు, గణాచరియ, గణజేట్ఠక, తుమ్హే అత్థఞ్చ జానాథ అనత్థఞ్చా’’తి ¶ . ‘‘ఏవం ఖో, బ్రాహ్మణ, అత్థానత్థజాననకో నామ మయా సదిసో నత్థీ’’తి. అథస్స సత్థా అజ్ఝాసయం ఉపధారేత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, కేన కమ్మేన జీవసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘జూతకమ్మేన, భో గోతమా’’తి. ‘‘కిం పన తే జయో హోతి పరాజయో’’తి ¶ . ‘‘జయోపి హోతి పరాజయోపీ’’తి వుత్తే, ‘‘బ్రాహ్మణ, అప్పమత్తకో ఏస, పరం జినన్తస్స జయో నామ న సేయ్యో. యో పన కిలేసజయేన అత్తానం జినాతి, తస్స జయో సేయ్యో. న హి తం జయం కోచి అపజయం కాతుం సక్కోతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

౧౦౪.

‘‘అత్తా హవే జితం సేయ్యో, యా చాయం ఇతరా పజా;

అత్తదన్తస్స పోసస్స, నిచ్చం సఞ్ఞతచారినో.

౧౦౫.

‘‘నేవ దేవో న గన్ధబ్బో, న మారో సహ బ్రహ్మునా;

జితం అపజితం కయిరా, తథారూపస్స జన్తునో’’తి.

తత్థ హవేతి నిపాతో. జితన్తి లిఙ్గవిపల్లాసో, అత్తనో కిలేసజయేన అత్తా జితో సేయ్యోతి అత్థో. యా చాయం ఇతరా పజాతి యా పనాయం అవసేసా పజా జూతేన వా ¶ ధనహరణేన వా సఙ్గామేన వా బలాభిభవేన వా జితా భవేయ్య, తం జినన్తేన యం జితం, న తం సేయ్యోతి అత్థో. కస్మా పన తదేవ జితం సేయ్యో, ఇదం న సేయ్యోతి? యస్మా అత్తదన్తస్స…పే… తథారూపస్స జన్తునోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్మా హి య్వాయం నిక్కిలేసతాయ అత్తదన్తో పోసో, తస్స అత్తదన్తస్స కాయాదీహి నిచ్చం సఞ్ఞతచారినో ఏవరూపస్స ఇమేహి కాయసఞ్ఞమాదీహి సఞ్ఞతస్స జన్తునో దేవో వా గన్ధబ్బో వా మారో వా బ్రహ్మునా సహ ఉట్ఠహిత్వా ‘‘అహమస్స జితం అపజితం ¶ కరిస్సామి, మగ్గభావనాయ పహీనే కిలేసే పున ఉప్పాదేస్సామీ’’తి ఘటేన్తోపి వాయమన్తోపి యథా ధనాదీహి పరాజితో పక్ఖన్తరో హుత్వా ఇతరేన జితం పున జినన్తో అపజితం కరేయ్య, ‘‘ఏవం అపజితం కాతుం నేవ సక్కుణేయ్యా’’తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అనత్థపుచ్ఛకబ్రాహ్మణవత్థు చతుత్థం.

౫. సారిపుత్తత్థేరస్స మాతులబ్రాహ్మణవత్థు

మాసే ¶ ¶ మాసేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరస్స మాతులబ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

థేరో కిర తస్స సన్తికం గన్త్వా ఆహ – ‘‘కిం ను ఖో, బ్రాహ్మణ, కిఞ్చిదేవ కుసలం కరోసీ’’తి? ‘‘కరోమి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కరోసీ’’తి? ‘‘మాసే మాసే సహస్సపరిచ్చాగేన దానం దమ్మీ’’తి. ‘‘కస్స దేసీ’’తి? ‘‘నిగణ్ఠానం, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పత్థయన్తో’’తి? ‘‘బ్రహ్మలోకం, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పన బ్రహ్మలోకస్స అయం మగ్గో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కో ఏవమాహా’’తి? ‘‘ఆచరియేహి మే కథితం, భన్తే’’తి. ‘‘నో త్వం బ్రహ్మలోకస్స మగ్గం జానాసి, నాపి తే ఆచరియా, సత్థావ ఏకో జానాతి, ఏహి, బ్రాహ్మణ, బ్రహ్మలోకస్స తే మగ్గం కథాపేస్సామీ’’తి తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం నేత్వా, ‘‘భన్తే, అయం బ్రాహ్మణో ఏవమాహా’’తి, ‘‘తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా సాధు వతస్స బ్రహ్మలోకస్స మగ్గం కథేథా’’తి. సత్థా ‘‘ఏవం కిర, బ్రాహ్మణా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, భో గోతమా’’తి వుత్తే, ‘‘బ్రాహ్మణ, తయా ఏవం దదమానేన వస్ససతం దిన్నదానతోపి ముహుత్తమత్తం పసన్నచిత్తేన మమ సావకస్స ¶ ఓలోకనం వా కటచ్ఛుభిక్ఖామత్తదానం వా మహప్ఫలతర’’న్తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౦౬.

‘‘మాసే మాసే సహస్సేన, యో యజేథ సతం సమం;

ఏకఞ్చ భావితత్తానం, ముహుత్తమపి పూజయే;

సాయేవ పూజనా సేయ్యో, యఞ్చే వస్ససతం హుత’’న్తి.

తత్థ ¶ సహస్సేనాహి సహస్సపరిచ్చాగేన. యో యజేథ సతం సమన్తి యో వస్ససతం మాసే మాసే సహస్సం పరిచ్చజన్తో లోకియమహాజనస్స దానం దదేయ్య, ఏకఞ్చ భావితత్తానన్తి యో పన ఏకం సీలాదిగుణవిసేసేన వడ్ఢితఅత్తానం హేట్ఠిమకోటియా సోతాపన్నం, ఉపరిమకోటియా ఖీణాసవం ఘరద్వారం సమ్పత్తం కటచ్ఛుభిక్ఖాదానవసేన వా యాపనమత్తఆహారదానవసేన వా థూలసాటకదానమత్తేన వా పూజేయ్య. యం ఇతరేన వస్ససతం హుతం. తతో సాయేవ పూజనా సేయ్యో. సేట్ఠో ఉత్తమోతి అత్థోతి.

దేసనావసానే ¶ సో బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలం పత్తో, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సారిపుత్తత్థేరస్స మాతులబ్రాహ్మణవత్థు పఞ్చమం.

౬. సారిపుత్తత్థేరస్స భాగినేయ్యవత్థు

యో ¶ చ వస్ససతం జన్తూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరస్స భాగినేయ్యం ఆరబ్భ కథేసి.

తమ్పి హి థేరో ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘కిం, బ్రాహ్మణ, కుసలం కరోసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కరోసీ’’తి? ‘‘మాసే మాసే ఏకం ఏకం పసుం ఘాతేత్వా అగ్గిం పరిచరామీ’’తి. ‘‘కిమత్థం ఏవం కరోసీ’’తి? ‘‘బ్రహ్మలోకమగ్గో కిరేసో’’తి. ‘‘కేనేవం కథిత’’న్తి? ‘‘ఆచరియేహి మే, భన్తే’’తి. ‘‘నేవ త్వం బ్రహ్మలోకస్స మగ్గం జానాసి, నాపి తే ఆచరియా, ఏహి, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి తం సత్థు సన్తికం నేత్వా తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘ఇమస్స, భన్తే, బ్రహ్మలోకస్స మగ్గం కథేథా’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఏవం కిరా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏవం, భో గోతమా’’తి వుత్తే, ‘‘బ్రాహ్మణ, వస్ససతమ్పి ఏవం అగ్గిం పరిచరన్తస్స తవ అగ్గిపారిచరియా మమ సావకస్స తఙ్ఖణమత్తం పూజమ్పి న పాపుణాతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౦౭.

‘‘యో చ వస్ససతం జన్తు, అగ్గిం పరిచరే వనే;

ఏకఞ్చ భావితత్తానం, ముహుత్తమపి పూజయే;

సాయేవ పూజనా సేయ్యో, యఞ్చే వస్ససతం హుత’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ జన్తూతి సత్తాధివచనమేతం. అగ్గిం పరిచరే వనేతి నిప్పపఞ్చభావపత్థనాయ వనం పవిసిత్వాపి తత్థ అగ్గిం పరిచరేయ్య. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

దేసనావసానే సో బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సారిపుత్తత్థేరస్స భాగినేయ్యవత్థు ఛట్ఠం.

౭. సారిపుత్తత్థేరస్స సహాయకబ్రాహ్మణవత్థు

యం ¶ కిఞ్చి యిట్ఠం వాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరస్స సహాయకబ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

తమ్పి హి థేరో ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం, బ్రాహ్మణ, కిఞ్చి కుసలం కరోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కరోసీ’’తి? ‘‘యిట్ఠయాగం యజామీ’’తి. ‘‘తదా కిర తం యాగం మహాపరిచ్చాగేన యజ’’న్తి. ఇతో పరం థేరో పురిమనయేనేవ పుచ్ఛిత్వా తం సత్థు సన్తికం నేత్వా తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘ఇమస్స, భన్తే, బ్రహ్మలోకస్స మగ్గం కథేథా’’తి ఆహ. సత్థా, ‘‘బ్రాహ్మణ, ఏవం కిరా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏవం, భో గోతమా’’తి వుత్తే, ‘‘బ్రాహ్మణ, తయా సంవచ్ఛరం యిట్ఠయాగం యజన్తేన లోకియమహాజనస్స దిన్నదానం పసన్నచిత్తేన ¶ మమ సావకానం వన్దన్తానం ఉప్పన్నకుసలచేతనాయ చతుభాగమత్తమ్పి న అగ్ఘతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౦౮.

‘‘యం కిఞ్చి యిట్ఠం వ హుతం వ లోకే,

సంవచ్ఛరం యజేథ పుఞ్ఞపేక్ఖో;

సబ్బమ్పి తం న చతుభాగమేతి,

అభివాదనా ఉజ్జుగతేసు సేయ్యో’’తి.

తత్థ యం కిఞ్చీతి అనవసేసపరియాదానవచనమేతం. యిట్ఠన్తి యేభుయ్యేన మఙ్గలకిరియాదివసేసు దిన్నదానం. హుతన్తి అభిసఙ్ఖరిత్వా కతం పాహునదానఞ్చేవ, కమ్మఞ్చ ఫలఞ్చ సద్దహిత్వా కతదానఞ్చ. సంవచ్ఛరం యజేథాతి ఏకసంవచ్ఛరం నిరన్తరమేవ వుత్తప్పకారం దానం సకలచక్కవాళేపి ¶ లోకియమహాజనస్స దదేయ్య. పుఞ్ఞపేక్ఖోతి పుఞ్ఞం ఇచ్ఛన్తో. ఉజ్జుగతేసూతి హేట్ఠిమకోటియా సోతాపన్నేసు ఉపరిమకోటియా ఖీణాసవేసు. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘ఏవరూపేసు పసన్నచిత్తేన సరీరం ఓనమిత్వా వన్దన్తస్స కుసలచేతనాయ యం ఫలం, తతో చతుభాగమ్పి సబ్బం తం దానం న అగ్ఘతి, తస్మా ఉజుగతేసు అభివాదనమేవ సేయ్యో’’తి.

దేసనావసానే ¶ సో బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలం పత్తో, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సారిపుత్తత్థేరస్స సహాయకబ్రాహ్మణవత్థు సత్తమం.

౮. ఆయువడ్ఢనకుమారవత్థు

అభివాదనసీలిస్సాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా దీఘలఙ్ఘికం నిస్సాయ అరఞ్ఞకుటియం విహరన్తో దీఘాయుకుమారం ఆరబ్భ కథేసి.

దీఘలఙ్ఘికనగరవాసినో కిర ద్వే బ్రాహ్మణా బాహిరకపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అట్ఠచత్తాలీస వస్సాని తపచరణం కరింసు. తేసు ఏకో ‘‘పవేణి మే నస్సిస్సతి, విబ్భమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అత్తనా కతం తపం పరేసం విక్కిణిత్వా గోసతేన చేవ కహాపణసతేన చ సద్ధిం భరియం లభిత్వా కుటుమ్బం సణ్ఠపేసి. అథస్స భరియా పుత్తం విజాయి. ఇతరో పనస్స సహాయకో పవాసం గన్త్వా పునదేవ తం నగరం పచ్చాగమి. సో తస్స ఆగతభావం సుత్వా పుత్తదారం ఆదాయ సహాయకస్స దస్సనత్థాయ అగమాసి. గన్త్వా పుత్తం మాతు హత్థే దత్వా సయం తావ వన్ది, మాతాపి పుత్తం పితు హత్థే దత్వా వన్ది. సో ‘‘దీఘాయుకా హోథా’’తి ¶ ఆహ, పుత్తే పన వన్దాపితే తుణ్హీ అహోసి. అథ నం ‘‘కస్మా, భన్తే, అమ్హేహి వన్దితే ‘దీఘాయుకా హోథా’తి వత్వా ఇమస్స వన్దనకాలే కిఞ్చి న వదేథా’’తి ఆహ. ‘‘ఇమస్సేకో అన్తరాయో అత్థి, బ్రాహ్మణా’’తి. ‘‘కిత్తకం జీవిస్సతి, భన్తే’’తి? ‘‘సత్తాహం, బ్రాహ్మణా’’తి. ‘‘పటిబాహనకారణం అత్థి, భన్తే’’తి? ‘‘నాహం పటిబాహనకారణం జానామీ’’తి. ‘‘కో పన జానేయ్య, భన్తే’’తి? ‘‘సమణో గోతమో జానేయ్య, తస్స సన్తికం గన్త్వా పుచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘తత్థ గచ్ఛన్తో తపపరిహానితో భాయామీ’’తి. ‘‘సచే తే పుత్తసినేహో అత్థి, తపపరిహానిం అచిన్తేత్వా తస్స సన్తికం గన్త్వా పుచ్ఛాహీ’’తి.

సో ¶ సత్థు సన్తికం గన్త్వా సయం తావ వన్ది. సత్థా ‘‘దీఘాయుకో హోహీ’’తి ఆహ, పజాపతియా వన్దనకాలేపి తస్సా తథేవ వత్వా పుత్తస్స వన్దాపనకాలే తుణ్హీ అహోసి. సో పురిమనయేనేవ సత్థారం పుచ్ఛి, సత్థాపి తథేవ బ్యాకాసి. సో కిర బ్రాహ్మణో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అపటివిజ్ఝిత్వావ అత్తనో మన్తం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సంసన్దేసి, పటిబాహనూపాయం పన న జానాతి. బ్రాహ్మణో సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘అత్థి పన, భన్తే, పటిబాహనూపాయో’’తి? ‘‘భవేయ్య, బ్రాహ్మణా’’తి. ‘‘కిం భవేయ్యా’’తి? ‘‘సచే త్వం అత్తనో గేహద్వారే మణ్డపం కారేత్వా తస్స మజ్ఝే ¶ పీఠికం కారేత్వా తం పరిక్ఖిపన్తో అట్ఠ వా సోళస వా ఆసనాని ¶ పఞ్ఞాపేత్వా తేసు మమ సావకే నిసీదాపేత్వా సత్తాహం నిరన్తరం పరిత్తం కాతుం సక్కుణేయ్యాసి, ఏవమస్స అన్తరాయో నస్సేయ్యా’’తి. ‘‘భో గోతమ, మయా మణ్డపాదీని సక్కా కాతుం, తుమ్హాకం పన సావకే కథం లచ్ఛామీ’’తి? ‘‘తయా ఏత్తకే కతే అహం మమ సావకే పహిణిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, భో గోతమా’’తి సో అత్తనో గేహద్వారే సబ్బం కిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా సత్థు సన్తికం అగమాసి. సత్థా భిక్ఖూ పహిణి, తే గన్త్వా తత్థ నిసీదింసు, దారకమ్పి పీఠికాయం నిపజ్జాపేసుం, భిక్ఖూ సత్తరత్తిన్దివం నిరన్తరం పరిత్తం భణింసు, సత్తమే దివసే సాయం సత్థా ఆగచ్ఛి. తస్మిం ఆగతే సబ్బచక్కవాళదేవతా సన్నిపతింసు. ఏకో పన అవరుద్ధకో నామ యక్ఖో ద్వాదస సంవచ్ఛరాని వేస్సవణం ఉపట్ఠహిత్వా తస్స సన్తికా వరం లభన్తో ‘‘ఇతో సత్తమే దివసే ఇమం దారకం గణ్హేయ్యాసీ’’తి లభి. తస్మా సోపి ఆగన్త్వా అట్ఠాసి.

సత్థరి పన తత్థ గతే మహేసక్ఖాసు దేవతాసు సన్నిపతితాసు అప్పేసక్ఖా దేవతా ఓసక్కిత్వా ఓసక్కిత్వా ఓకాసం అలభమానా ద్వాదస ¶ యోజనాని పటిక్కమింసు. అవరుద్ధకోపి తథేవ పటిక్కమి, సత్థాపి సబ్బరత్తిం పరిత్తమకాసి. సత్తాహే వీతివత్తే అవరుద్ధకో దారకం న లభి. అట్ఠమే పన దివసే అరుణే ఉగ్గతమత్తే దారకం ఆనేత్వా సత్థారం వన్దాపేసుం. సత్థా ‘‘దీఘాయుకో హోహీ’’తి ఆహ. ‘‘కీవచిరం పన, భో గోతమ, దారకో ఠస్సతీ’’తి? ‘‘వీసవస్ససతం, బ్రాహ్మణా’’తి. అథస్స ‘‘ఆయువడ్ఢనకుమారో’’తి నామం కరింసు. సో వుద్ధిమన్వాయ పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి పరివుతో విచరి. అథేకదివసం ధమ్మసభాయం భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘పస్సథావుసో, ఆయువడ్ఢనకుమారేన కిర సత్తమే దివసే మరితబ్బం అభవిస్స, సో ఇదాని వీసవస్ససతట్ఠాయీ హుత్వా పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి పరివుతో విచరతి, అత్థి మఞ్ఞే ఇమేసం సత్తానం ఆయువడ్ఢనకారణ’’న్తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, న కేవలం ఆయువడ్ఢనమేవ, ఇమే పన సత్తా గుణవన్తే వన్దన్తా అభివాదేన్తా చతూహి కారణేహి వడ్ఢన్తి, పరిస్సయతో ¶ ముచ్చన్తి, యావతాయుకమేవ తిట్ఠన్తీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౦౯.

‘‘అభివాదనసీలిస్స ¶ ¶ , నిచ్చం వుడ్ఢాపచాయినో;

చత్తారో ధమ్మా వడ్ఢన్తి, ఆయు వణ్ణో సుఖం బల’’న్తి.

తత్థ అభివాదనసీలిస్సాతి వన్దనసీలిస్స, అభిణ్హం వన్దనకిచ్చపసుతస్సాతి అత్థో. వుడ్ఢాపచాయినోతి గిహిస్స వా తదహుపబ్బజితే దహరసామణేరేపి, పబ్బజితస్స వా పన పబ్బజ్జాయ వా ఉపసమ్పదాయ వా వుడ్ఢతరే గుణవుడ్ఢే అపచాయమానస్స, అభివాదనేన వా నిచ్చం పూజేన్తస్సాతి అత్థో. చత్తారో ధమ్మా వడ్ఢన్తీతి ఆయుమ్హి వడ్ఢమానే యత్తకం కాలం తం వడ్ఢతి, తత్తకం ఇతరేపి వడ్ఢన్తియేవ. యేన హి పఞ్ఞాసవస్సఆయుసంవత్తనికం కుసలం కతం, పఞ్చవీసతివస్సకాలే చస్స జీవితన్తరాయో ఉప్పజ్జేయ్య, సో అభివాదనసీలతాయ పటిప్పస్సమ్భతి, సో యావతాయుకమేవ తిట్ఠతి, వణ్ణాదయోపిస్స ఆయునావ సద్ధిం వడ్ఢన్తి. ఇతో ఉత్తరిపి ఏసేవ నయో. అనన్తరాయేన పవత్తస్సాయునో వడ్ఢనం నామ నత్థి.

దేసనావసానే ఆయువడ్ఢనకుమారో పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఆయువడ్ఢనకుమారవత్థు అట్ఠమం.

౯. సంకిచ్చసామణేరవత్థు

యో ¶ చ వస్ససతం జీవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సంకిచ్చసామణేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర తింసమత్తా కులపుత్తా సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజింసు. తే ఉపసమ్పదాయ పఞ్చవస్సా హుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా గన్థధురం విపస్సనాధురన్తి ద్వే ధురానీతి సుత్వా ‘‘మయం మహల్లకకాలే పబ్బజితా’’తి గన్థధురే ఉస్సాహం అకత్వా విపస్సనాధురం పూరేతుకామా యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా, ‘‘భన్తే, ఏకం అరఞ్ఞాయతనం గమిస్సామా’’తి సత్థారం ఆపుచ్ఛింసు. సత్థా ‘‘కతరం ఠానం గమిస్సథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకం నామా’’తి వుత్తే ‘‘తత్థ తేసం ¶ ఏకం విఘాసాదం నిస్సాయ భయం ఉప్పజ్జిస్సతి, తఞ్చ పన సంకిచ్చసామణేరే గతే వూపసమిస్సతి, అథ నేసం పబ్బజితకిచ్చం పారిపూరిం గమిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి.

సంకిచ్చసామణేరో ¶ నామ సారిపుత్తత్థేరస్స సామణేరో సత్తవస్సికో జాతియా. తస్స కిర మాతా సావత్థియం అడ్ఢకులస్స ధీతా. సా తస్మిం కుచ్ఛిగతే ఏకేన బ్యాధినా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ కాలమకాసి. తస్సా ఝాపియమానాయ ఠపేత్వా గబ్భమంసం సేసం ఝాయి. అథస్సా గబ్భమంసం చితకతో ఓతారేత్వా ద్వీసు తీసు ఠానేసు సూలేహి విజ్ఝింసు. సూలకోటి దారకస్స అక్ఖికోటిం పహరి. ఏవం గబ్భమంసం ¶ విజ్ఝిత్వా అఙ్గారరాసిమ్హి ఖిపిత్వా అఙ్గారేహేవ పటిచ్ఛాదేత్వా పక్కమింసు. గబ్భమంసం ఝాయి, అఙ్గారమత్థకే పన సువణ్ణబిమ్బసదిసో దారకో పదుమగబ్భే నిపన్నో వియ అహోసి. పచ్ఛిమభవికస్స సత్తస్స హి సినేరునా ఓత్థరియమానస్సపి అరహత్తం అప్పత్వా జీవితక్ఖయో నామ నత్థి. పునదివసే ‘‘చితకం నిబ్బాపేస్సామా’’తి ఆగతా తథానిపన్నం దారకం దిస్వా అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతా ‘‘కథఞ్హి నామ ఏత్తకేసు దారూసు ఖీయమానేసు సకలసరీరే ఝాపియమానే దారకో న ఝాయి, కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి దారకం ఆదాయ అన్తోగామం గన్త్వా నేమిత్తకే పుచ్ఛింసు. నేమిత్తకా ‘‘సచే అయం దారకో అగారం అజ్ఝావస్సిస్సతి, యావ సత్తమా కులపరివట్టా ఞాతకా దుగ్గతా భవిస్సన్తి? సచే పబ్బజిస్సతి, పఞ్చహి సమణసతేహి పరివుతో విచరిస్సతీ’’తి ఆహంసు. తస్స సఙ్కునా అక్ఖికోటియా భిన్నత్తా సంకిచ్చన్తి నామం కరింసు. సో అపరేన సమయేన సంకిచ్చోతి పఞ్ఞాయి. అథ నం ఞాతకా ‘‘హోతు, వడ్ఢితకాలే అమ్హాకం అయ్యస్స సారిపుత్తస్స సన్తికే పబ్బాజేస్సామా’’తి పోసింసు. సో సత్తవస్సికకాలే ‘‘తవ మాతుకుచ్ఛియం ¶ వసనకాలే మాతా తే కాలమకాసి, తస్సా సరీరే ఝాపియమానేపి త్వం న ఝాయీ’’తి కుమారకానం కథం సుత్వా ‘‘అహం కిర ఏవరూపా భయా ముత్తో, కిం మే ఘరావాసేన, పబ్బజిస్సామీ’’తి ఞాతకానం ఆరోచేసి. తే ‘‘సాధు, తాతా’’తి సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికం నేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం పబ్బాజేథా’’తి అదంసు. థేరో తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి. సో ఖురగ్గేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అయం సంకిచ్చసామణేరో నామ.

సత్థా ‘‘ఏతస్మిం గతే తం భయం వూపసమిస్సతి, అథ నేసం పబ్బజితకిచ్చం పారిపూరిం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హాకం జేట్ఠభాతికం సారిపుత్తత్థేరం ఓలోకేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి వత్వా థేరస్స ¶ సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం, ఆవుసో’’తి వుత్తే మయం సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసితుకామా హుత్వా ఆపుచ్ఛిమ్హా, అథ నో సత్థా ఏవమాహ – ‘‘తుమ్హాకం జేట్ఠభాతికం ఓలోకేత్వా గచ్ఛథా’’తి? ‘‘తేనమ్హా ఇధాగతా’’తి. థేరో ‘‘సత్థారా ¶ ఇమే ఏకం కారణం దిస్వా ఇధ పహితా భవిస్సన్తి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఆవజ్జేన్తో తమత్థం ఞత్వా ఆహ – ‘‘అత్థి పన వో, ఆవుసో, సామణేరో’’తి? ‘‘నత్థి, ఆవుసో’’తి. ‘‘సచే నత్థి, ఇమం సంకిచ్చసామణేరం గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి. ‘‘అలం, ఆవుసో, సామణేరం నిస్సాయ నో పలిబోధో భవిస్సతి, కిం అరఞ్ఞే వసన్తానం సామణేరేనా’’తి? ‘‘నావుసో ¶ , ఇమం నిస్సాయ తుమ్హాకం పలిబోధో, అపిచ ఖో పన తుమ్హే నిస్సాయ ఇమస్స పలిబోధో భవిస్సతి. సత్థాపి తుమ్హే మమ సన్తికం పహిణన్తో తుమ్హేహి సద్ధిం సామణేరస్స పహిణనం పచ్చాసీసన్తో పహిణి, ఇమం గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి అధివాసేత్వా సామణేరేన సద్ధిం ఏకతింస జనా థేరం అపలోకేత్వా విహారా నిక్ఖమ్మ చారికం చరన్తా వీసయోజనసతమత్థకే ఏకం సహస్సకులం గామం పాపుణింసు.

మనుస్సా తే దిస్వా పసన్నచిత్తా సక్కచ్చం పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, కత్థ గమిస్సథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యథాఫాసుకట్ఠానం, ఆవుసో’’తి వుత్తే పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘మయం, భన్తే, అయ్యేసు ఇమం ఠానం నిస్సాయ అన్తోవస్సం వసన్తేసు పఞ్చసీలం సమాదాయ ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామా’’తి యాచింసు. థేరా అధివాసేసుం. అథ నేసం మనుస్సా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానచఙ్కమనపణ్ణసాలాయో సంవిదహిత్వా ‘‘అజ్జ మయం, స్వే మయ’’న్తి ఉస్సాహప్పత్తా ఉపట్ఠానమకంసు. థేరా వస్సూపనాయికదివసే కతికవత్తం కరింసు, ‘‘ఆవుసో, అమ్హేహి ధరమానకబుద్ధస్స సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహితం, న ఖో పన సక్కా అఞ్ఞత్ర పటిపత్తిసమ్పదాయ బుద్ధే ఆరాధేతుం, అమ్హాకఞ్చ అపాయద్వారాని వివటానేవ, తస్మా అఞ్ఞత్ర పాతో భిక్ఖాచారవేలం, సాయం థేరూపట్ఠానవేలఞ్చ ¶ సేసకాలే ద్వే ఏకట్ఠానే న భవిస్సామ, యస్స అఫాసుకం భవిస్సతి, తేన ఘణ్డియా పహటాయ తస్స సన్తికం గన్త్వా భేసజ్జం కరిస్సామ, ఇతో అఞ్ఞస్మిం రత్తిభాగే వా దివసభాగే వా అప్పమత్తా కమ్మట్ఠానమనుయుఞ్జిస్సామా’’తి.

తేసు ¶ ఏవం కతికం కత్వా విహరన్తేసు ఏకో దుగ్గతపురిసో ధీతరం ఉపనిస్సాయ జీవన్తో తస్మిం ఠానే దుబ్భిక్ఖే ఉప్పన్నే అపరం ధీతరం ఉపనిస్సాయ జీవితుకామో మగ్గం పటిపజ్జి. థేరాపి గామే పిణ్డాయ చరిత్వా వసనట్ఠానం ఆగచ్ఛన్తా అన్తరామగ్గే ఏకిస్సా నదియా న్హత్వా వాలుకపులినే నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం కరింసు. తస్మిం ఖణే సో పురిసో తం ఠానం పత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం థేరా ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో తమత్థం ఆరోచేసి. థేరా తస్మిం కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా, ‘‘ఉపాసక, అతివియ ఛాతోసి, గచ్ఛ, పణ్ణం ఆహర, ఏకమేకం తే భత్తపిణ్డం దస్సామా’’తి వత్వా తేన పణ్ణే ఆహటే అత్తనా అత్తనా భుఞ్జననియామేనేవ సూపబ్యఞ్జనేహి సన్నహిత్వా ఏకమేకం పిణ్డం అదంసు. ఏతదేవ కిర వత్తం, యం భోజనకాలే ఆగతస్స ¶ భత్తం దదమానేన ¶ భిక్ఖునా అగ్గభత్తం అదత్వా అత్తనా భుఞ్జననియామేనేవ థోకం వా బహుం వా దాతబ్బం. తస్మా తేపి తథా అదంసు. సో కతభత్తకిచ్చో థేరే వన్దిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం, భన్తే, అయ్యా, కేనచి నిమన్తితా’’తి? ‘‘నత్థి, ఉపాసక, నిమన్తనం, మనుస్సా దేవసికం ఏవరూపమేవ ఆహారం దేన్తీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘మయం నిచ్చకాలం ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ కమ్మం కరోన్తాపి ఏవరూపం ఆహారం లద్ధుం న సక్కోమ, కిం మే అఞ్ఞత్థ గతేన, ఇమేసం సన్తికేయేవ జీవిస్సామీ’’తి. అథ నే ఆహ – ‘‘అహం వత్తపటివత్తం కత్వా అయ్యానం సన్తికే వసితుం ఇచ్ఛామీ’’తి. ‘‘సాధు, ఉపాసకా’’తి. సో తేహి సద్ధిం తేసం వసనట్ఠానం గన్త్వా సాధుకం వత్తపటివత్తం కరోన్తో భిక్ఖూ అతివియ ఆరాధేత్వా ద్వేమాసచ్చయేన ధీతరం దట్ఠుకామో హుత్వా ‘‘సచే, అయ్యే, ఆపుచ్ఛిస్సామి, న మం విస్సజ్జిస్సన్తి, అనాపుచ్ఛా గమిస్సామీ’’తి తేసం అనాచిక్ఖిత్వావ నిక్ఖమి. ఏత్తకమేవ కిరస్స ఓళారికం ఖలితం అహోసి, యం భిక్ఖూనం అనారోచేత్వా పక్కామి.

తస్స పన గమనమగ్గే ఏకా అటవీ అత్థి. తత్థ పఞ్చసతానం చోరానం ‘‘యో ఇమం అటవిం పవిసతి, తం మారేత్వా తస్స మంసలోహితేన తుయ్హం బలికమ్మం కరిస్సామా’’తి దేవతాయ ఆయాచనం కత్వా వసన్తానం సత్తమో దివసో హోతి. తస్మా సత్తమే దివసే చోరజేట్ఠకో రుక్ఖం ఆరుయ్హ ¶ ఓలోకేన్తో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా చోరానం సఞ్ఞమదాసి. తే తస్స అటవిమజ్ఝం పవిట్ఠభావం ఞత్వా పరిక్ఖిపిత్వా తం గణ్హిత్వా గాళ్హబన్ధనం కత్వా ¶ అరణిసహితేన అగ్గిం నిబ్బత్తేత్వా దారూని సఙ్కడ్ఢిత్వా మహన్తం అగ్గిక్ఖన్ధం కత్వా సూలాని తచ్ఛింసు. సో తేసం తం కిరియం దిస్వా, ‘‘సామి, ఇమస్మిం ఠానే నేవ సూకరా, న మిగాదయో దిస్సన్తి, కిం కారణా ఇదం కరోథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘తం మారేత్వా తవ మంసలోహితేన దేవతాయ బలికమ్మం కరిస్సామా’’తి. సో మరణభయతజ్జితో భిక్ఖూనం తం ఉపకారం అచిన్తేత్వా కేవలం అత్తనో జీవితమేవ రక్ఖమానో ఏవమాహ – ‘‘సామి, అహం విఘాసాదో, ఉచ్ఛిట్ఠభత్తం భుఞ్జిత్వా వడ్ఢితో, విఘాసాదో నామ కాళకణ్ణికో, అయ్యా పన యతో తతో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితాపి ఖత్తియావ, అసుకస్మిం ఠానే ఏకతింస భిక్ఖూ వసన్తి, తే మారేత్వా బలికమ్మం కరోథ, అతివియ వో దేవతా తుస్సిస్సతీ’’తి. తం సుత్వా చోరా ‘‘భద్దకం ఏస వదేతి, కిం ఇమినా కాళకణ్ణినా, ఖత్తియే మారేత్వా బలికమ్మం కరిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఏహి, నేసం వసనట్ఠానం దస్సేహీ’’తి తమేవ మగ్గదేసకం కత్వా తం ఠానం పత్వా విహారమజ్ఝే భిక్ఖూ అదిస్వా ‘‘కహం భిక్ఖూ’’తి నం పుచ్ఛింసు. సో ద్వే మాసే వసితత్తా తేసం కతికవత్తం జానన్తో ఏవమాహ ¶ – ‘‘అత్తనో దివాట్ఠానరత్తిట్ఠానేసు నిసిన్నా, ఏతం ఘణ్డిం పహరథ, ఘణ్డిసద్దేన సన్నిపతిస్సన్తీ’’తి. చోరజేట్ఠకో ఘణ్డిం పహరి.

భిక్ఖూ ¶ ఘణ్డిసద్దం సుత్వా ‘‘అకాలే ఘణ్డి పహటా, కస్సచి అఫాసుకం భవిస్సతీ’’తి ఆగన్త్వా విహారమజ్ఝే పటిపాటియా పఞ్ఞత్తేసు పాసాణఫలకేసు నిసీదింసు. సఙ్ఘత్థేరో చోరే ఓలోకేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఉపాసకా కేనాయం ఘణ్డి పహటా’’తి? చోరజేట్ఠకో ఆహ – ‘‘మయా, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అమ్హేహి అటవిదేవతాయ ఆయాచితం అత్థి, తస్సా బలికమ్మకరణత్థాయ ఏకం భిక్ఖుం గహేత్వా గమిస్సామా’’తి. తం సుత్వా మహాథేరో భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘ఆవుసో, భాతికానం ఉప్పన్నకిచ్చం నామ జేట్ఠభాతికేన నిత్థరితబ్బం, అహం అత్తనో జీవితం తుమ్హాకం పరిచ్చజిత్వా ఇమేహి సద్ధిం గమిస్సామి, మా సబ్బేసం అన్తరాయో హోతు, అప్పమత్తా సమణధమ్మం కరోథా’’తి. అనుథేరో ఆహ – ‘‘భన్తే, జేట్ఠభాతు కిచ్చం నామ కనిట్ఠస్స భారో, అహం గమిస్సామి, తుమ్హే అప్పమత్తా హోథా’’తి. ఇమినా ఉపాయేన ‘‘అహమేవ అహమేవా’’తి వత్వా పటిపాటియా తింసపి జనా ఉట్ఠహింసు, ఏవం తే నేవ ఏకిస్సా మాతుయా పుత్తా, న ¶ ఏకస్స పితునో, నాపి వీతరాగా, అథ చ పన అవసేసానం అత్థాయ పటిపాటియా జీవితం పరిచ్చజింసు. తేసు ఏకోపి ‘‘త్వం యాహీ’’తి వత్తుం సమత్థో నామ నాహోసి.

సంకిచ్చసామణేరో తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హే తిట్ఠథ ¶ , అహం తుమ్హాకం జీవితం పరిచ్చజిత్వా గమిస్సామీ’’తి ఆహ. తే ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, మయం సబ్బే ఏకతో మారియమానాపి తం ఏకకం న విస్సజ్జేస్సామా’’తి. ‘‘కిం కారణా, భన్తే’’తి? ‘‘‘ఆవుసో, త్వం ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరస్స సామణేరో, సచే తం విస్సజ్జేస్సామ, సామణేరం మే ఆదాయ గన్త్వా చోరానం నియ్యాదింసూ’తి థేరో నో గరహిస్సతి, తం నిన్దం నిత్థరితుం న సక్ఖిస్సామ, తేన తం న విస్సజ్జేస్సామా’’తి. ‘‘భన్తే, సమ్మాసమ్బుద్ధో తుమ్హే మమ ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికం పహిణన్తోపి, మమ ఉపజ్ఝాయో మం తుమ్హేహి సద్ధిం పహిణన్తోపి ఇదమేవ కారణం దిస్వా పహిణి, తిట్ఠథ తుమ్హే, అహమేవ గమిస్సామీ’’తి సో తింస భిక్ఖూ వన్దిత్వా ‘‘సచే, భన్తే, మే దోసో అత్థి, ఖమథా’’తి వత్వా నిక్ఖమి. తదా భిక్ఖూనం మహాసంవేగో ఉప్పజ్జి, అక్ఖీని అస్సుపుణ్ణాని హదయమంసం పవేధి. మహాథేరో చోరే ఆహ – ‘‘ఉపాసకా అయం దహరకో తుమ్హే అగ్గిం కరోన్తే, సూలాని తచ్ఛన్తే, పణ్ణాని అత్థరన్తే దిస్వా భాయిస్సతి, ఇమం ఏకమన్తే ఠపేత్వా తాని కిచ్చాని కరేయ్యాథా’’తి. చోరా సామణేరం ఆదాయ గన్త్వా ఏకమన్తే ఠపేత్వా సబ్బకిచ్చాని కరింసు.

కిచ్చపరియోసానే చోరజేట్ఠకో ¶ అసిం అబ్బాహిత్వా సామణేరం ఉపసఙ్కమి. సామణేరో నిసీదమానో ఝానం సమాపజ్జిత్వావ నిసీది. చోరజేట్ఠకో అసిం పరివత్తేత్వా సామణేరస్స ఖన్ధే పాతేసి, అసి నమిత్వా ధారాయ ధారం పహరి, సో ‘‘న సమ్మా పహరి’’న్తి మఞ్ఞమానో పున తం ఉజుకం ¶ కత్వా పహరి. అసి తాలపణ్ణం వియ వేఠయమానో థరుమూలం అగమాసి. సామణేరఞ్హి తస్మిం కాలే సినేరునా అవత్థరన్తోపి మారేతుం సమత్థో నామ నత్థి, పగేవ అసినా. తం పాటిహారియం దిస్వా చోరజేట్ఠకో చిన్తేసి – ‘‘పుబ్బే మే అసి సిలాథమ్భం వా ఖదిరఖాణుం వా కళీరం వియ ఛిన్దతి, ఇదాని ఏకవారం నమి, ఏకవారం తాలపత్తవేఠకో వియ జాతో. అయం నామ అసి అచేతనా హుత్వాపి ఇమస్స గుణం జానాతి, అహం సచేతనోపి న జానామీ’’తి. సో అసిం భూమియం ¶ ఖిపిత్వా తస్స పాదమూలే ఉరేన నిపజ్జిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం ధనకారణా అటవిం పవిట్ఠామ్హా, అమ్హే దూరతోవ దిస్వా సహస్సమత్తాపి మనుస్సా పవేధన్తి, ద్వే ¶ తిస్సో కథా కథేతుం న సక్కోన్తి. తవ పన సన్తాసమత్తమ్పి నత్థి, ఉక్కాముఖే సువణ్ణం వియ సుపుప్ఫితకణికారం వియ చ తే ముఖం విరోచతి, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి పుచ్ఛన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘తస్స తే నత్థి భీతత్తం, భియ్యో వణ్ణో పసీదతి;

కస్మా న పరిదేవేసి, ఏవరూపే మహబ్భయే’’తి. (థేరగా. ౭౦౬);

సామణేరో ఝానా వుట్ఠాయ తస్స ధమ్మం దేసేన్తో, ‘‘ఆవుసో గామణి, ఖీణాసవస్స అత్తభావో నామ సీసే ఠపితభారో వియ హోతి, సో తస్మిం భిజ్జన్తే వా నస్సన్తే వా తుస్సతేవ, న భాయతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘నత్థి చేతసికం దుక్ఖం, అనపేక్ఖస్స గామణి;

అతిక్కన్తా భయా సబ్బే, ఖీణసంయోజనస్స వే.

‘‘ఖీణాయ భవనేత్తియా, దిట్ఠే ధమ్మే యథాతథే;

న భయం మరణే హోతి, భారనిక్ఖేపనే యథా’’తి. (థేరగా. ౭౦౭-౭౦౮);

సో తస్స కథం సుత్వా పఞ్చ చోరసతాని ఓలోకేత్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హే కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘తుమ్హే పన, సామీ’’తి. ‘‘మమ తావ, భో, ‘ఏవరూపం పాటిహారియం దిస్వా అగారమజ్ఝే కమ్మం నత్థి, అయ్యస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’తి. మయమ్పి తథేవ కరిస్సామా’’తి. ‘‘సాధు, తాతా’’తి తతో పఞ్చసతాపి చోరా సామణేరం వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచింసు ¶ . సో తేసం అసిధారాహి ఏవ కేసే చేవ వత్థదసా చ ఛిన్దిత్వా తమ్బమత్తికాయ రజిత్వా తాని కాసాయాని అచ్ఛాదాపేత్వా దససు సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా తే ఆదాయ గచ్ఛన్తో చిన్తేసి ¶ – ‘‘సచాహం థేరే అదిస్వావ గమిస్సామి, తే ¶ సమణధమ్మం కాతుం న సక్ఖిస్సన్తి. చోరానఞ్హి మం గహేత్వా నిక్ఖన్తకాలతో పట్ఠాయ తేసు ఏకోపి అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖి, ‘మారితో ను ఖో సామణేరో, నో’తి చిన్తేన్తానం కమ్మట్ఠానం అభిముఖం న భవిస్సతి, తస్మా దిస్వావ నే గమిస్సామీ’’తి. సో పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో తత్థ గన్త్వా అత్తనో దస్సనేన పటిలద్ధఅస్సాసేహి తేహి ‘‘కిం, సప్పురిస, సంకిచ్చ, లద్ధం తే జీవిత’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే, ఇమే మం మారేతుకామా హుత్వా మారేతుం అసక్కోన్తా మమ గుణే పసీదిత్వా ధమ్మం సుత్వా పబ్బజితా, అహం ‘తుమ్హే దిస్వావ గమిస్సామీ’తి ఆగతో, అప్పమత్తా సమణధమ్మం కరోథ, అహం సత్థు సన్తికం గమిస్సామీ’’తి తే భిక్ఖూ వన్దిత్వా ఇతరే ఆదాయ ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం సంకిచ్చ, అన్తేవాసికా తే లద్ధా’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి తం పవత్తిం ఆరోచేసి. థేరేన ‘‘గచ్ఛ సంకిచ్చ, సత్థారం పస్సాహీ’’తి వుత్తే, ‘‘సాధూ’’తి థేరం వన్దిత్వా తే ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారాపి ¶ ‘‘కిం సంకిచ్చ, అన్తేవాసికా తే లద్ధా’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘ఏవం కిర, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హాకం చోరకమ్మం కత్వా దుస్సీలే పతిట్ఠాయ వస్ససతం జీవనతో ఇదాని సీలే పతిట్ఠాయ ఏకదివసమ్పి జీవితం సేయ్యో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౧౦.

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, దుస్సీలో అసమాహితో;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, సీలవన్తస్స ఝాయినో’’తి.

తత్థ దుస్సీలోతి నిస్సీలో. సీలవన్తస్సాతి దుస్సీలస్స వస్ససతం జీవనతో సీలవన్తస్స ద్వీహి ఝానేహి ఝాయినో ఏకదివసమ్పి ఏకముహుత్తమ్పి జీవితం సేయ్యో, ఉత్తమన్తి అత్థో.

దేసనావసానే తే పఞ్చసతాపి భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు, సమ్పత్తమహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అపరేన సమయేన సంకిచ్చో ఉపసమ్పదం లభిత్వా దసవస్సో హుత్వా సామణేరం గణ్హి. సో పన తస్సేవ భాగినేయ్యో అధిముత్తసామణేరో నామ. అథ నం థేరో పరిపుణ్ణవస్సకాలే ఆమన్తేత్వా ‘‘ఉపసమ్పదం తే కరిస్సామి, గచ్ఛ, ఞాతకానం సన్తికే వస్సపరిమాణం పుచ్ఛిత్వా ¶ ఏహీ’’తి ఉయ్యోజేసి. సో మాతాపితూనం సన్తికం ¶ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే పఞ్చసతేహి చోరేహి బలికమ్మత్థాయ మారియమానో తేసం ధమ్మం దేసేత్వా పసన్నచిత్తేహి తేహి ‘‘న తే ఇమస్మిం ఠానే అమ్హాకం ¶ అత్థిభావో కస్సచి ఆరోచేతబ్బో’’తి విస్సట్ఠో పటిపథే మాతాపితరో ఆగచ్ఛన్తే దిస్వా తమేవ మగ్గం పటిపజ్జన్తానమ్పి తేసం సచ్చమనురక్ఖన్తో నారోచేసి. తేసం చోరేహి విహేఠియమానానం ‘‘త్వమ్పి చోరేహి సద్ధిం ఏకతో హుత్వా మఞ్ఞే, అమ్హాకం నారోచేసీ’’తి పరిదేవన్తానం సద్దం సుత్వా తే మాతాపితూనమ్పి అనారోచితభావం ఞత్వా పసన్నచిత్తా పబ్బజ్జం యాచింసు. సోపి సంకిచ్చసామణేరో వియ తే సబ్బే పబ్బాజేత్వా ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికం ఆనేత్వా తేన సత్థు సన్తికం పేసితో గన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘ఏవం కిర, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే పురిమనయేనేవ అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమమేవ గాథమాహ –

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, దుస్సీలో అసమాహితో;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, సీలవన్తస్స ఝాయినో’’తి.

ఇదమ్పి అధిముత్తసామణేరవత్థు వుత్తనయమేవాతి.

సంకిచ్చసామణేరవత్థు నవమం.

౧౦. ఖాణుకోణ్డఞ్ఞత్థేరవత్థు

యో ¶ చ వస్ససతం జీవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఖాణుకోణ్డఞ్ఞత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర థేరో సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో అరహత్తం పత్వా ‘‘సత్థు ఆరోచేస్సామీ’’తి తతో ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే కిలన్తో మగ్గా ఓక్కమ్మ ఏకస్మిం పిట్ఠిపాసాణే నిసిన్నో ఝానం సమాపజ్జి. అథేకం గామం విలుమ్పిత్వా పఞ్చసతా చోరా అత్తనో బలానురూపేన భణ్డికం బన్ధిత్వా సీసేనాదాయ గచ్ఛన్తా దూరం గన్త్వా కిలన్తరూపా ‘‘దూరం ఆగతామ్హ, ఇమస్మిం పిట్ఠిపాసాణే విస్సమిస్సామా’’తి మగ్గా ఓక్కమ్మ ¶ పిట్ఠిపాసాణస్స సన్తికం గన్త్వా థేరం దిస్వాపి ‘‘ఖాణుకో అయ’’న్తి సఞ్ఞినో అహేసుం. అథేకో చోరో థేరస్స సీసే భణ్డికం ఠపేసి, అపరోపి తం నిస్సాయ భణ్డికం ఠపేసి. ఏవం పఞ్చసతాపి చోరా పఞ్చహి భణ్డికసతేహి థేరం పరిక్ఖిపిత్వా సయమ్పి నిసిన్నా నిద్దాయిత్వా అరుణుగ్గమనకాలే పబుజ్ఝిత్వా అత్తనో అత్తనో భణ్డికం గణ్హన్తా థేరం దిస్వా ‘‘అమనుస్సో’’తి సఞ్ఞాయ పలాయితుం ¶ ఆరభింసు. అథ నే థేరో ఆహ – ‘‘మా భాయిత్థ ఉపాసకా, పబ్బజితో అహ’’న్తి. తే థేరస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘ఖమథ, భన్తే, మయం ఖాణుకసఞ్ఞినో అహుమ్హా’’తి థేరం ఖమాపేత్వా చోరజేట్ఠకేన ‘‘అహం అయ్యస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి వుత్తే సేసా ‘‘మయమ్పి పబ్బజిస్సామా’’తి ¶ వత్వా సబ్బేపి ఏకచ్ఛన్దా హుత్వా థేరం పబ్బజ్జం యాచింసు. థేరో సంకిచ్చసామణేరో వియ సబ్బేపి తే పబ్బాజేసి. తతో పట్ఠాయ ఖాణుకోణ్డఞ్ఞోతి పఞ్ఞాయి. సో తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారా ‘‘కిం, కోణ్డఞ్ఞ, అన్తేవాసికా తే లద్ధా’’తి వుత్తే తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘ఏవం కిర, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, భన్తే, న నో అఞ్ఞస్స ఏవరూపో ఆనుభావో దిట్ఠపుబ్బో, తేనమ్హా పబ్బజితా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఏవరూపే దుప్పఞ్ఞకమ్మే పతిట్ఠాయ వస్ససతం జీవనతో ఇదాని వో పఞ్ఞాసమ్పదాయ వత్తమానానం ఏకాహమ్పి జీవితం సేయ్యో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౧౧.

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, దుప్పఞ్ఞో అసమాహితో;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, పఞ్ఞవన్తస్స ఝాయినో’’తి.

తత్థ దుప్పఞ్ఞో నిప్పఞ్ఞో. పఞ్ఞవన్తస్సాతి సప్పఞ్ఞస్స. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి తే భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సమ్పత్తమహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

ఖాణుకోణ్డఞ్ఞత్థేరవత్థు దసమం.

౧౧. సప్పదాసత్థేరవత్థు

యో ¶ చ వస్ససతం జీవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సప్పదాసత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం ¶ కిరేకో కులపుత్తో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో అపరేన సమయేన ఉక్కణ్ఠిత్వా ‘‘మాదిసస్స కులపుత్తస్స గిహిభావో నామ అయుత్తో, పబ్బజ్జాయ ఠత్వా మరణమ్హి మే సేయ్యో’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో మరణూపాయం చిన్తేన్తో విచరతి. అథేకదివసం పాతోవ ¶ కతభత్తకిచ్చా భిక్ఖూ విహారం గన్త్వా అగ్గిసాలాయ సప్పం దిస్వా తం ఏకస్మిం కుటే పక్ఖిపిత్వా కుటం పిదహిత్వా ఆదాయ విహారా నిక్ఖమింసు. ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖుపి భత్తకిచ్చం కత్వా ఆగచ్ఛన్తో తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘కిం ఇదం, ఆవుసో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సప్పో, ఆవుసో’’తి వుత్తే ఇమినా ‘‘కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘ఛడ్డేస్సామ న’’న్తి. తేసం వచనం సుత్వా ‘‘ఇమినా అత్తానం డంసాపేత్వా మరిస్సామీ’’తి ‘‘ఆహరథ, అహం తం ఛడ్డేస్సామీ’’తి తేసం హత్థతో కుటం గహేత్వా ఏకస్మిం ఠానే నిసిన్నో తేన సప్పేన అత్తానం డంసాపేతి, సప్పో డంసితుం న ఇచ్ఛతి. సో కుటే హత్థం ఓతారేత్వా ఇతో చితో చ ఆలోలేతి, ఘోరసప్పస్స ముఖం వివరిత్వా అఙ్గులిం పక్ఖిపతి, నేవ నం సప్పో డంసి. సో ‘‘నాయం ఆసీవిసో, ఘరసప్పో ఏసో’’తి తం పహాయ విహారం అగమాసి. అథ నం భిక్ఖూ ‘‘ఛడ్డితో తే, ఆవుసో, సప్పో’’తి ఆహంసు. ‘‘న సో, ఆవుసో, ఘోరసప్పో, ఘరసప్పో ఏసో’’తి. ‘‘ఘోరసప్పోయేవావుసో, మహన్తం ¶ ఫణం కత్వా సుసుయన్తో దుక్ఖేన అమ్హేహి గహితో, కిం కారణా ఏవం త్వం వదేసీ’’తి ఆహంసు. ‘‘అహం, ఆవుసో, తేన అత్తానం డంసాపేన్తోపి ముఖే అఙ్గులిం పక్ఖిపేన్తోపి తం డంసాపేతుం నాసక్ఖి’’న్తి. తం సుత్వా భిక్ఖూ తుణ్హీ అహేసుం.

అథేకదివసం న్హాపితో ద్వే తయో ఖురే ఆదాయ విహారం గన్త్వా ఏకం భూమియం ఠపేత్వా ఏకేన భిక్ఖూనం కేసే ఓహారేతి. సో భూమియం ఠపితం ఖురం గహేత్వా ‘‘ఇమినా గీవం ఛిన్దిత్వా మరిస్సామీ’’తి ఏకస్మిం రుక్ఖే గీవం ఉపనిధాయ ఖురధారం గలనాళియం కత్వా ఠితో ఉపసమ్పదామాళతో పట్ఠాయ అత్తనో సీలం ఆవజ్జేన్తో విమలచన్దమణ్డలం వియ సుధోతమణిఖన్ధమివ చ నిమ్మలం సీలం అద్దస. తస్స తం ఓలోకేన్తస్స సకలసరీరం ఫరన్తీ పీతి ఉప్పజ్జి. సో పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ఖురం ఆదాయ విహారమజ్ఝం పావిసి. అథ నం భిక్ఖూ ‘‘కహం గతోసి, ఆవుసో’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘‘ఇమినా ఖురేన గలనాళిం ఛిన్దిత్వా ¶ మరిస్సామీ’తి గతోమ్హి ¶ , ఆవుసో’’తి. అథ ‘‘కస్మా న మతోసీ’’తి? ఇదానిమ్హి సత్థం ఆహరితుం అభబ్బో జాతో. అహఞ్హి ‘‘ఇమినా ఖురేన గలనాళిం ఛిన్దిస్సామీ’’తి ఞాణఖురేన సబ్బకిలేసే ఛిన్దిన్తి. భిక్ఖూ ‘‘అయం అభూతేన అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా తేసం కథం సుత్వా ఆహ – ‘‘న, భిక్ఖవే, ఖీణాసవా నామ సహత్థా అత్తానం జీవితా వోరోపేన్తీ’’తి. భన్తే, తుమ్హే ఇమం ‘‘ఖీణాసవో’’తి వదథ, ఏవం అరహత్తూపనిస్సయసమ్పన్నో పనాయం కస్మా ఉక్కణ్ఠతి, కిమస్స అరహత్తూపనిస్సయకారణం ‘‘కస్మా సో సప్పో ఏతం న డంసతీ’’తి? ‘‘భిక్ఖవే, సో తావ సప్పో ఇమస్స ఇతో తతియే అత్తభావే దాసో అహోసి, సో అత్తనో సామికస్స సరీరం డంసితుం న విసహతీ’’తి. ఏవం ¶ తావ నేసం సత్థా ఏకం కారణం ఆచిక్ఖి. తతో పట్ఠాయ చ సో భిక్ఖు సప్పదాసో నామ జాతో.

కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే కిరేకో కులపుత్తో సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా ఉప్పన్నసంవేగో పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో అపరేన సమయేన అనభిరతియా ఉప్పన్నాయ ఏకస్స సహాయకస్స భిక్ఖునో ఆరోచేసి. సో తస్స అభిణ్హం గిహిభావే ఆదీనవం కథేసి. తం సుత్వా ఇతరో సాసనే అభిరమిత్వా పుబ్బే అనభిరతకాలే మలగ్గహితే సమణపరిక్ఖారే ఏకస్మిం సోణ్డితీరే నిమ్మలే కరోన్తో నిసీది. సహాయకోపిస్స సన్తికేయేవ నిసిన్నో. అథ నం సో ఏవమాహ – ‘‘అహం, ఆవుసో, ఉప్పబ్బజన్తో ఇమే పరిక్ఖారే తుయ్హం దాతుకామో ¶ అహోసి’’న్తి. సో లోభం ఉప్పాదేత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఇమినా మయ్హం పబ్బజితేన వా ఉప్పబ్బజితేన వా కో అత్థో, ఇదాని పరిక్ఖారే గణ్హిస్సామీ’’తి. సో తతో పట్ఠాయ ‘‘కిం దానావుసో, అమ్హాకం జీవితేన, యే మయం కపాలహత్థా పరకులేసు భిక్ఖాయ చరామ, పుత్తదారేహి సద్ధిం ఆలాపసల్లాపం న కరోమా’’తిఆదీని వదన్తో గిహిభావస్స గుణం కథేసి. సో తస్స కథం సుత్వా పున ఉక్కణ్ఠితో హుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం మయా ‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’తి వుత్తే పఠమం గిహిభావే ఆదీనవం కథేత్వా ఇదాని అభిణ్హం గుణం కథేతి, ‘కిం ను ఖో కారణ’’’న్తి చిన్తేన్తో ‘‘ఇమేసు సమణపరిక్ఖారేసు లోభేనా’’తి ఞత్వా సయమేవ అత్తనో చిత్తం నివత్తేసి. ఏవమస్స కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే ఏకస్స భిక్ఖునో ఉక్కణ్ఠాపితత్తా ఇదాని అనభిరతి ¶ ఉప్పన్నా. యో పన తేనేవ తదా వీసతి వస్ససహస్సాని సమణధమ్మో కతో, స్వస్స ఏతరహి అరహత్తూపనిస్సయో జాతోతి.

ఇమమత్థం తే భిక్ఖూ భగవతో సన్తికా సుత్వా ఉత్తరిం పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, అయం కిర భిక్ఖు ఖురధారం గలనాళియం కత్వా ఠితోవ అరహత్తం పాపుణాతి, ఉప్పజ్జిస్సతి ను ఖో ఏత్తకేన ఖణేన అరహత్తమగ్గో’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, ఆరద్ధవీరియస్స భిక్ఖునో పాదం ఉక్ఖిపిత్వా భూమియం ఠపేన్తస్స పాదే భూమియం అసమ్పత్తేయేవ అరహత్తమగ్గో ఉప్పజ్జతి. కుసీతస్స ¶ పుగ్గలస్స హి వస్ససతం జీవనతో ఆరద్ధవీరియస్స ఖణమత్తమ్పి జీవితం సేయ్యో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౧౨.

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, కుసీతో హీనవీరియో;

ఏకాహం జీవికం సేయ్యో, వీరియమారభతో దళ్హ’’న్తి.

తత్థ ¶ కుసీతోతి కామవితక్కాదీహి తీహి వితక్కేహి వీతినామేన్తో పుగ్గలో. హీనవీరియోతి నిబ్బీరియో. వీరియమారభతో దళ్హన్తి దువిధజ్ఝాననిబ్బత్తనసమత్థం థిరం వీరియం ఆరభన్తస్స. సేసం పురిమసదిసమేవ.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సప్పదాసత్థేరవత్థు ఏకాదసమం.

౧౨. పటాచారాథేరీవత్థు

యో చ వస్ససతం జీవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పటాచారం థేరిం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర సావత్థియం చత్తాలీసకోటివిభవస్స సేట్ఠినో ధీతా అహోసి అభిరూపా. తం సోళసవస్సుద్దేసికకాలే సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే రక్ఖన్తా వసాపేసుం. ఏవం సన్తేపి సా ఏకేన అత్తనో చూళూపట్ఠాకేన సద్ధిం విప్పటిపజ్జి ¶ . అథస్సా మాతాపితరో సమజాతికకులే ఏకస్స కుమారస్స పటిస్సుణిత్వా వివాహదివసం ఠపేసుం. తస్మిం ఉపకట్ఠే సా తం చూళూపట్ఠాకం ఆహ – ‘‘మం కిర అసుకకులస్స నామ దస్సన్తి, మయి పతికులం గతే మమ పణ్ణాకారం గహేత్వా ఆగతోపి తత్థ పవేసనం న లభిస్ససి, సచే తే మయి సినేహో అత్థి, ఇదానేవ ¶ మం గహేత్వా యేన వా తేన వా పలాయస్సూ’’తి. ‘‘సో సాధు, భద్దే’’తి. ‘‘తేన హి అహం స్వే పాతోవ నగరద్వారస్స అసుకట్ఠానే నామ ఠస్సామి, త్వం ఏకేన ఉపాయేన నిక్ఖమిత్వా తత్థ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా దుతియదివసే సఙ్కేతట్ఠానే అట్ఠాసి. సాపి పాతోవ కిలిట్ఠం వత్థం నివాసేత్వా కేసే విక్కిరిత్వా కుణ్డకేన సరీరం మక్ఖిత్వా కుటం ఆదాయ దాసీహి సద్ధిం గచ్ఛన్తీ వియ ఘరా నిక్ఖమిత్వా తం ఠానం అగమాసి. సో తం ఆదాయ దూరం గన్త్వా ఏకస్మిం గామే నివాసం కప్పేత్వా అరఞ్ఞే ఖేత్తం కసిత్వా దారుపణ్ణాదీని ఆహరతి. ఇతరా కుటేన ఉదకం ఆహరిత్వా సహత్థా కోట్టనపచనాదీని కరోన్తీ అత్తనో పాపస్స ఫలం అనుభోతి. అథస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా పరిపుణ్ణగబ్భా ‘‘ఇధ మే కోచి ఉపకారకో నత్థి, మాతాపితరో నామ పుత్తేసు ముదుహదయా హోన్తి, తేసం సన్తికం మం నేహి, తత్థ మే గబ్భవుట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి సామికం ¶ యాచి. సో ‘‘కిం, భద్దే, కథేసి, మం దిస్వా తవ మాతాపితరో వివిధా కమ్మకారణా కరేయ్యుం, న సక్కా మయా తత్థ గన్తు’’న్తి పటిక్ఖిపి. సా పునప్పునం యాచిత్వాపి ¶ గమనం అలభమానా తస్స అరఞ్ఞం గతకాలే పటివిస్సకే ఆమన్తేత్వా ‘‘సచే సో ఆగన్త్వా మం అపస్సన్తో ‘కహం గతా’తి పుచ్ఛిస్సతి, మమ అత్తనో కులఘరం గతభావం ఆచిక్ఖేయ్యాథా’’తి వత్వా గేహద్వారం పిదహిత్వా పక్కామి. సోపి ఆగన్త్వా తం అపస్సన్తో పటివిస్సకే పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘నివత్తేస్సామి న’’న్తి అనుబన్ధిత్వా తం దిస్వా నానప్పకారం యాచియమానోపి నివత్తేతుం నాసక్ఖి. అథస్సా ఏకస్మిం ఠానే కమ్మజవాతా చలింసు. సా ఏకం గచ్ఛన్తరం పవిసిత్వా, ‘‘సామి, కమ్మజవాతా మే చలితా’’తి వత్వా భూమియం నిపజ్జిత్వా సమ్పరివత్తమానా కిచ్ఛేన దారకం విజాయిత్వా ‘‘యస్సత్థాయాహం కులఘరం గచ్ఛేయ్యం, సో అత్థో నిప్ఫన్నో’’తి పునదేవ తేన సద్ధిం గేహం ఆగన్త్వా వాసం కప్పేసి.

తస్సా అపరేన సమయేన పున గబ్భో పతిట్ఠహి. సా పరిపుణ్ణగబ్భా హుత్వా పురిమనయేనేవ సామికం యాచిత్వా గమనం అలభమానా పుత్తం అఙ్కేనాదాయ తథేవ పక్కమిత్వా తేన అనుబన్ధిత్వా ‘‘తిట్ఠాహీ’’తి వుత్తే నివత్తితుం న ఇచ్ఛి. అథ నేసం గచ్ఛన్తానం మహా అకాలమేఘో ఉదపాది సమన్తా విజ్జులతాహి ¶ ఆదిత్తం వియ మేఘత్థనితేహి, భిజ్జమానం వియ ¶ ఉదకధారానిపాతనిరన్తరం నభం అహోసి. తస్మిం ఖణే తస్సా కమ్మజవాతా చలింసు. సా సామికం ఆమన్తేత్వా, ‘‘సామి, కమ్మజవాతా మే చలితా, న సక్కోమి సన్ధారేతుం, అనోవస్సకట్ఠానం మే జానాహీ’’తి ఆహ. సో హత్థగతాయ వాసియా ఇతో చితో చ ఉపధారేన్తో ఏకస్మిం వమ్మికమత్థకే జాతం గుమ్బం దిస్వా ఛిన్దితుం ఆరభి. అథ నం వమ్మికతో నిక్ఖమిత్వా ఘోరవిసో ఆసీవిసో డంసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవస్స సరీరం అన్తోసముట్ఠితాహి అగ్గిజాలాహి డయ్హమానం వియ నీలవణ్ణం హుత్వా తత్థేవ పతి. ఇతరాపి మహాదుక్ఖం అనుభవమానా తస్స ఆగమనం ఓలోకేన్తీపి తం అదిస్వావ అపరమ్పి పుత్తం విజాయి. ద్వే దారకా వాతవుట్ఠివేగం అసహమానా మహావిరవం విరవన్తి. సా ఉభోపి తే ఉరన్తరే కత్వా ద్వీహి జణ్ణుకేహి చేవ హత్థేహి చ భూమియం ఉప్పీళేత్వా తథా ఠితావ రత్తిం వీతినామేసి. సకలసరీరం నిల్లోహితం వియ పణ్డుపలాసవణ్ణం అహోసి. సా ఉట్ఠితే అరుణే మంసపేసివణ్ణం ఏకం పుత్తం అఙ్కేనాదాయ ఇతరం అఙ్గులియా గహేత్వా ‘‘ఏహి, తాత, పితా తే ఇతో గతో’’తి వత్వా సామికస్స గతమగ్గేన గచ్ఛన్తీ ¶ తం వమ్మికమత్థకే కాలం కత్వా పతితం నీలవణ్ణం థద్ధసరీరం దిస్వా ‘‘మం నిస్సాయ మమ సామికో పన్థే మతో’’తి రోదన్తీ పరిదేవన్తీ పాయాసి.

సా సకలరత్తిం దేవేన వుట్ఠత్తా అచిరవతిం నదిం జణ్ణుప్పమాణేన కటిప్పమాణేన థనప్పమాణేన ఉదకేన పరిపుణ్ణం దిస్వా అత్తనో మన్దబుద్ధితాయ ద్వీహి దారకేహి సద్ధిం ఉదకం ఓతరితుం అవిసహన్తీ జేట్ఠపుత్తం ఓరిమతీరే ఠపేత్వా ఇతరం ఆదాయ పరతీరం గన్త్వా సాఖాభఙ్గం అత్థరిత్వా ¶ నిపజ్జాపేత్వా ‘‘ఇతరస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి బాలపుత్తకం పహాయ తరితుం అసక్కోన్తీ పునప్పునం నివత్తిత్వా ఓలోకయమానా పాయాసి. అథస్సా నదీమజ్ఝం గతకాలే ఏకో సేనో తం కుమారం దిస్వా ‘‘మంసపేసీ’’తి సఞ్ఞాయ ఆకాసతో భస్సి. సా తం పుత్తస్సత్థాయ భస్సన్తం దిస్వా ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘సూసూ’’తి తిక్ఖత్తుం మహాసద్దం నిచ్ఛారేసి. సేనో దూరభావేన తం అసుత్వావ కుమారకం గహేత్వా వేహాసం ఉప్పతిత్వా గతో. ఓరిమతీరే ఠితపుత్తో మాతరం నదీమజ్ఝే ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా మహాసద్దం నిచ్ఛారయమానం దిస్వా ¶ ‘‘మం పక్కోసతీ’’తి సఞ్ఞాయ వేగేన ఉదకే పతి. ఇతిస్సా బాలపుత్తం సేనో హరి, జేట్ఠపుత్తో ఉదకేన వూళ్హో.

సా ‘‘ఏకో మే పుత్తో సేనేన గహితో, ఏకో ఉదకేన ¶ వూళ్హో, పన్థే మే పతి మతో’’తి రోదన్తీ పరిదేవన్తీ గచ్ఛమానా సావత్థితో ఆగచ్ఛన్తం ఏకం పురిసం దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘కత్థ వాసికోసి, తాతా’’తి? ‘‘సావత్థివాసికోమ్హి, అమ్మా’’తి. ‘‘సావత్థినగరే అసుకవీథియం ఏవరూపం అసుకకులం నామ అత్థి, జానాసి, తాతా’’తి? ‘‘జానామి, అమ్మ, తం పన మా పుచ్ఛి, సచే అఞ్ఞం జానాసి పుచ్ఛా’’తి. ‘‘అఞ్ఞేన మే కమ్మం నత్థి, తదేవ పుచ్ఛామి, తాతా’’తి. ‘‘అమ్మ, త్వం అత్తనో అనాచిక్ఖితుం న దేసి, అజ్జ తే సబ్బరత్తిం దేవో వస్సన్తో దిట్ఠో’’తి. ‘‘దిట్ఠో మే, తాత, మయ్హమేవేసో సబ్బరత్తిం వుట్ఠో, న అఞ్ఞస్స. మయ్హం పన వుట్ఠకారణం పచ్ఛా తే కథేస్సామి, ఏతస్మిం తావ మే సేట్ఠిగేహే పవత్తిం కథేహీ’’తి. ‘‘అమ్మ, అజ్జ రత్తిం సేట్ఠిఞ్చ సేట్ఠిభరియఞ్చ సేట్ఠిపుత్తఞ్చాతి తయోపి జనే అవత్థరమానం గేహం పతి, తే ఏకచితకస్మిం ఝాయన్తి. ఏస ధూమో పఞ్ఞాయతి, అమ్మా’’తి. సా తస్మిం ఖణే నివత్థవత్థం పతమానం న సఞ్జాని, ఉమ్మత్తికభావం ¶ పత్వా యథాజాతావ రోదన్తీ పరిదేవన్తీ –

‘‘ఉభో పుత్తా కాలకతా, పన్థే మయ్హం పతీ మతో;

మాతా పితా చ భాతా చ, ఏకచితమ్హి డయ్హరే’’తి. (అప. థేరీ ౨.౨.౪౯౮) –

విలపన్తీ పరిబ్భమి. మనుస్సా తం దిస్వా ‘‘ఉమ్మత్తికా ఉమ్మత్తికా’’తి కచవరం గహేత్వా పంసుం గహేత్వా మత్థకే ఓకిరన్తా లేడ్డూహి పహరన్తి. సత్థా జేతవనమహావిహారే అట్ఠపరిసమజ్ఝే నిసీదిత్వా ధమ్మం దేసేన్తో తం ఆగచ్ఛమానం అద్దస కప్పసతసహస్సం పూరితపారమిం అభినీహారసమ్పన్నం.

సా ¶ కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే పదుముత్తరసత్థారా ఏకం వినయధరత్థేరిం బాహాయ గహేత్వా నన్దనవనే ఠపేన్తం వియ ఏతదగ్గట్ఠానే ఠపియమానం దిస్వా ‘‘అహమ్పి తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స సన్తికే వినయధరత్థేరీనం అగ్గట్ఠానం లభేయ్య’’న్తి అధికారం కత్వా పత్థనం ఠపేసి. పదుముత్తరబుద్ధో అనాగతంసఞాణం పత్థరిత్వా పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం ఞత్వా ‘‘అనాగతే గోతమబుద్ధస్స నామ సాసనే అయం పటాచారా నామేన వినయధరత్థేరీనం అగ్గా ¶ భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తం ¶ ఏవం పత్థితపత్థనం అభినీహారసమ్పన్నం సత్థా దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా ‘‘ఇమిస్సా ఠపేత్వా మం అఞ్ఞో అవస్సయో భవితుం సమత్థో నామ నత్థీ’’తి చిన్తేత్వా తం యథా విహారాభిముఖం ఆగచ్ఛతి, ఏవం అకాసి. పరిసా తం దిస్వావ ‘‘ఇమిస్సా ఉమ్మత్తికాయ ఇతో ఆగన్తుం మా దదిత్థా’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘అపేథ, మా నం వారయిత్థా’’తి వత్వా అవిదూరట్ఠానం ఆగతకాలే ‘‘సతిం పటిలభ భగినీ’’తి ఆహ. సా తం ఖణంయేవ బుద్ధానుభావేన సతిం పటిలభి. తస్మింకాలే నివత్థవత్థస్స పతితభావం సల్లక్ఖేత్వా హిరోత్తప్పం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా ఉక్కుటికం నిసీది. అథస్సా ఏకో పురిసో ఉత్తరసాటకం ఖిపి. సా తం నివాసేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సువణ్ణవణ్ణేసు పాదేసు పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అవస్సయో మే హోథ, పతిట్ఠా మే హోథ. ఏకఞ్హి మే పుత్తం సేనో గణ్హి, ఏకో ఉదకేన వూళ్హో, పన్థే మే పతి మతో, మాతాపితరో చేవ మే భాతా చ గేహేన అవత్థటా ఏకచితకస్మిం ఝాయన్తీ’’తి.

సత్థా తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘పటాచారే, మా చిన్తయి, తవ తాణం సరణం అవస్సయో భవితుం సమత్థస్సేవ సన్తికం ఆగతాసి. యథా హి తవ ఇదాని ఏకో పుత్తకో సేనేన గహితో, ఏకో ఉదకేన వూళ్హో, పన్థే ¶ పతి మతో, మాతాపితరో చేవ భాతా చ గేహేన అవత్థటా; ఏవమేవ ఇమస్మిం సంసారే పుత్తాదీనం మతకాలే తవ రోదన్తియా పగ్ఘరితఅస్సు చతున్నం మహాసముద్దానం ఉదకతో బహుతర’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘చతూసు సముద్దేసు జలం పరిత్తకం,

తతో బహుం అస్సుజలం అనప్పకం;

దుక్ఖేన ఫుట్ఠస్స నరస్స సోచనా,

కిం కారణా అమ్మ తువం పమజ్జసీ’’తి.

ఏవం సత్థరి అనమతగ్గపరియాయం కథేన్తే తస్స సరీరే సోకో తనుత్తం అగమాసి. అథ నం తనుభూతసోకం ఞత్వా పున సత్థా ఆమన్తేత్వా ‘‘పటాచారే పుత్తాదయో నామ పరలోకం గచ్ఛన్తస్స తాణం వా లేణం వా సరణం వా భవితుం న సక్కోన్తి, తస్మా విజ్జమానాపి తే న సన్తియేవ, పణ్డితేన ¶ పన సీలం విసోధేత్వా అత్తనో నిబ్బానగామిమగ్గం ఖిప్పమేవ సోధేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న ¶ సన్తి పుత్తా తాణాయ, న పితా నాపి బన్ధవా;

అన్తకేనాధిపన్నస్స, నత్థి ఞాతీసు తాణతా. (ధ. ప. ౨౮౮; అప. థేరీ ౨.౨.౫౦౧);

‘‘ఏతమత్థవస్సం ఞత్వా, పణ్డితో సీలసంవుతో;

నిబ్బానగమనం మగ్గం, ఖిప్పమేవ విసోధయే’’తి. (ధ. ప. ౨౮౯);

దేసనావసానే ¶ పటాచారా మహాపథవియం పంసుపరిమాణే కిలేసే ఝాపేత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి. సా పన సోతాపన్నా హుత్వా సత్థారం పబ్బజ్జం యాచి. సత్థా తం భిక్ఖునీనం సన్తికం పహిణిత్వా పబ్బాజేసి. సా లద్ధూపసమ్పదా పటితాచారత్తా పటాచారాత్వేవ పఞ్ఞాయి. సా ఏకదివసం కుటేన ఉదకం ఆదాయ పాదే ధోవన్తీ ఉదకం ఆసిఞ్చి, తం థోకం గన్త్వా పచ్ఛిజ్జి. దుతియవారే ఆసిత్తం తతో దూరతరం అగమాసి. తతియవారే ఆసిత్తం తతోపి దూరతరన్తి. సా తదేవ ఆరమ్మణం గహేత్వా తయో వయే పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘మయా పఠమం ఆసిత్తం ఉదకం వియ ఇమే సత్తా పఠమవయేపి మరన్తి, తతో దూరతరం గతం దుతియవారే ఆసిత్తం ఉదకం వియ మజ్ఝిమవయేపి మరన్తి, తతోపి దూరతరం గతం తతియవారే ఆసిత్తం ఉదకం వియ పచ్ఛిమవయేపి మరన్తియేవా’’తి చిన్తేసి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఓభాసం ఫరిత్వా తస్సా సమ్ముఖే ఠత్వా కథేన్తో వియ ‘‘ఏవమేతం పటాచారే, పఞ్చన్నమ్పి ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం అపస్సన్తస్స వస్ససతం జీవనతో తేసం ఉదయబ్బయం పస్సన్తస్స ఏకాహమ్పి ఏకక్ఖణమ్పి జీవితం సేయ్యో’’తి ¶ వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో గాథమాహ –

౧౧౩.

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, అపస్సం ఉదయబ్బయం;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, పస్సతో ఉదయబ్బయ’’న్తి.

తత్థ అపస్సం ఉదయబ్బయన్తి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం పఞ్చవీసతియా లక్ఖణేహి ఉదయఞ్చ వయఞ్చ అపస్సన్తో. పస్సతో ఉదయబ్బయన్తి తేసం ఉదయఞ్చ వయఞ్చ పస్సన్తస్స. ఇతరస్స జీవనతో ఏకాహమ్పి జీవితం సేయ్యోతి.

దేసనావసానే ¶ పటాచారా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

పటాచారాథేరీవత్థు ద్వాదసమం.

౧౩. కిసాగోతమీవత్థు

యో ¶ చ వస్ససతం జీవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కిసాగోతమిం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకస్స సేట్ఠిస్స గేహే చత్తాలీసకోటిధనం అఙ్గారా ఏవ హుత్వా అట్ఠాసి. సేట్ఠి తం దిస్వా ఉప్పన్నసోకో ఆహారం పటిక్ఖిపిత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి. తస్సేకో సహాయకో గేహం గన్త్వా, ‘‘సమ్మ, కస్మా సోచసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా, ‘‘సమ్మ, మా సోచి, అహం ఏకం ఉపాయం ¶ జానామి, తం కరోహీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, సమ్మా’’తి? అత్తనో ఆపణే కిలఞ్జం పసారేత్వా తత్థ తే అఙ్గారే రాసిం కత్వా విక్కిణన్తో వియ నిసీద, ఆగతాగతేసు మనుస్సేసు యే ఏవం వదన్తి – ‘‘సేసజనా వత్థతేలమధుఫాణితాదీని విక్కిణన్తి, త్వం పన అఙ్గారే విక్కిణన్తో నిసిన్నో’’తి. తే వదేయ్యాసి – ‘‘అత్తనో సన్తకం అవిక్కిణన్తో కిం కరోమీ’’తి? యో పన తం ఏవం వదతి ‘‘సేసజనా వత్థతేలమధుఫాణితాదీని విక్కిణన్తి, త్వం పన హిరఞ్ఞసువణ్ణం విక్కిణన్తో నిసిన్నో’’తి. తం వదేయ్యాసి ‘‘కహం హిరఞ్ఞసువణ్ణ’’న్తి. ‘‘ఇద’’న్తి చ వుత్తే ‘‘ఆహర, తావ న’’న్తి హత్థేహి పటిచ్ఛేయ్యాసి. ఏవం దిన్నం తవ హత్థే హిరఞ్ఞసువణ్ణం భవిస్సతి. సా పన సచే కుమారికా హోతి, తవ గేహే పుత్తస్స నం ఆహరిత్వా చత్తాలీసకోటిధనం తస్సా నియ్యాదేత్వా తాయ దిన్నం వలఞ్జేయ్యాసి. సచే కుమారకో హోతి, తవ గేహే వయప్పత్తం ధీతరం తస్స దత్వా చత్తాలీసకోటిధనం నియ్యాదేత్వా తేన దిన్నం వలఞ్జేయ్యాసీతి. సో ‘‘భద్దకో ఉపాయో’’తి అత్తనో ¶ ఆపణే అఙ్గారే రాసిం కత్వా విక్కిణన్తో వియ నిసీది. యే పన నం ఏవమాహంసు – ‘‘సేసజనా వత్థతేలమధుఫాణితాదీని విక్కిణన్తి, కిం పన త్వం అఙ్గారే విక్కిణన్తో నిసిన్నో’’తి? తేసం ‘‘అత్తనో సన్తకం అవిక్కిణన్తో కిం కరోమీ’’తి పటివచనం అదాసి. అథేకా గోతమీ నామ కుమారికా కిససరీరతాయ కిసాగోతమీతి పఞ్ఞాయమానా పరిజిణ్ణకులస్స ధీతా అత్తనో ఏకేన కిచ్చేన ఆపణద్వారం గన్త్వా తం సేట్ఠిం దిస్వా ఏవమాహ – ‘‘కిం, తాత, సేసజనా వత్థతేలమధుఫాణితాదీని విక్కిణన్తి, త్వం హిరఞ్ఞసువణ్ణం విక్కిణన్తో నిసిన్నో’’తి? ‘‘కహం, అమ్మ, హిరఞ్ఞసువణ్ణ’’న్తి ¶ ? ‘‘నను ‘త్వం తదేవ గహేత్వా నిసిన్నోసీ’తి, ఆహర, తావ నం, అమ్మా’’తి. సా హత్థపూరం గహేత్వా తస్స హత్థేసు ఠపేసి, తం హిరఞ్ఞసువణ్ణమేవ అహోసి.

అథ ¶ నం సేట్ఠి ‘‘కతరం తే, అమ్మ, గేహ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకం నామా’’తి వుత్తే తస్సా అస్సామికభావం ఞత్వా ధనం పటిసామేత్వా తం అత్తనో పుత్తస్స ఆనేత్వా చత్తాలీసకోటిధనం పటిచ్ఛాపేసి. సబ్బం హిరఞ్ఞసువణ్ణమేవ అహోసి. తస్సా అపరేన సమయేన గబ్భో పతిట్ఠహి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి. సో పదసా గమనకాలే కాలమకాసి. సా అదిట్ఠపుబ్బమరణతాయ తం ఝాపేతుం నీహరన్తే వారేత్వా ‘‘పుత్తస్స మే భేసజ్జం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి మతకళేవరం అఙ్కేనాదాయ ‘‘అపి ను మే పుత్తస్స భేసజ్జం ¶ జానాథా’’తి పుచ్ఛన్తీ ఘరపటిపాటియా విచరతి. అథ నం మనుస్సా, ‘‘అమ్మ, త్వం ఉమ్మత్తికా జాతా, మతకపుత్తస్స భేసజ్జం పుచ్ఛన్తీ విచరసీ’’తి వదన్తి. సా ‘‘అవస్సం మమ పుత్తస్స భేసజ్జం జాననకం లభిస్సామీ’’తి మఞ్ఞమానా విచరతి. అథ నం ఏకో పణ్డితపురిసో దిస్వా, ‘‘అయం మమ ధీతా పఠమం పుత్తకం విజాతా భవిస్సతి అదిట్ఠపుబ్బమరణా, మయా ఇమిస్సా అవస్సయేన భవితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఆహ – ‘‘అమ్మ, అహం భేసజ్జం న జానామి, భేసజ్జజాననకం పన జానామీ’’తి. ‘‘కో జానాతి, తాతా’’తి? ‘‘సత్థా, అమ్మ, జానాతి, గచ్ఛ, తం పుచ్ఛాహీ’’తి. సా ‘‘గమిస్సామి, తాత, పుచ్ఛిస్సామి, తాతా’’తి వత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితా పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హే కిర మే పుత్తస్స భేసజ్జం జానాథ, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమ, జానామీ’’తి. ‘‘కిం లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘అచ్ఛరగ్గహణమత్తే సిద్ధత్థకే లద్ధుం వట్టతీ’’తి. ‘‘లభిస్సామి, భన్తే’’. ‘‘కస్స పన గేహే లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘యస్స గేహే పుత్తో వా ధీతా వా న కోచి మతపుబ్బో’’తి. సా ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సత్థారం వన్దిత్వా మతపుత్తకం అఙ్కేనాదాయ అన్తోగామం పవిసిత్వా పఠమగేహస్స ద్వారే ఠత్వా ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమస్మిం గేహే సిద్ధత్థకో, పుత్తస్స కిర ¶ మే భేసజ్జం ఏత’’న్తి వత్వా ‘‘అత్థీ’’తి వుత్తే తేన హి దేథాతి. తేహి ఆహరిత్వా సిద్ధత్థకేసు దియ్యమానేసు ‘‘ఇమస్మిం గేహే పుత్తో వా ధీతా వా మతపుబ్బో కోచి నత్థి, అమ్మా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘కిం వదేసి, అమ్మ? జీవమానా హి కతిపయా, మతకా ఏవ బహుకా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి గణ్హథ వో సిద్ధత్థకే, నేతం మమ పుత్తస్స భేసజ్జ’’న్తి పటిఅదాసి.

సా ఇమినా నీయామేన ఆదితో పట్ఠాయ నం పుచ్ఛన్తీ విచరి. సా ఏకగేహేపి సిద్ధత్థకే అగహేత్వా సాయన్హసమయే చిన్తేసి – ‘‘అహో భారియం ¶ కమ్మం, అహం ‘మమేవ పుత్తో మతో’తి సఞ్ఞమకాసిం, సకలగామేపి పన జీవన్తేహి మతకావ బహుతరా’’తి. తస్సా ఏవం చిన్తయమానాయ పుత్తసినేహం ముదుకహదయం థద్ధభావం అగమాసి. సా పుత్తం అరఞ్ఞే ఛడ్డేత్వా సత్థు సన్తికం ¶ గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘లద్ధా తే ఏకచ్ఛరమత్తా సిద్ధత్థకా’’తి ఆహ. ‘‘న లద్ధా, భన్తే, సకలగామే జీవన్తేహి మతకావ బహుతరా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం ‘మమేవ పుత్తో మతో’తి సల్లక్ఖేసి, ధువధమ్మో ఏస సత్తానం. మచ్చురాజా హి సబ్బసత్తే అపరిపుణ్ణజ్ఝాసయే ఏవ మహోఘో వియ ¶ పరికడ్ఢమానోయేవ అపాయసముద్దే పక్ఖిపతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘తం పుత్తపసుసమ్మత్తం, బ్యాసత్తమనసం నరం;

సుత్తం గామం మహోఘోవ, మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతీ’’తి. (ధ. ప. ౨౮౭);

గాథాపరియోసానే కిసాగోతమీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సా పన సత్థారం పబ్బజ్జం యాచి, సత్థా తం భిక్ఖునీనం సన్తికం పేసేత్వా పబ్బాజేసి. సా లద్ధూపసమ్పదా కిసాగోతమీ థేరీతి పఞ్ఞాయి. సా ఏకదివసం ఉపోసథాగారే వారం పత్వా దీపం జాలేత్వా నిసిన్నా దీపజాలా ఉప్పజ్జన్తియో చ భిజ్జన్తియో చ దిస్వా ‘‘ఏవమేవ ఇమే సత్తా ఉప్పజ్జన్తి చేవ నిరుజ్ఝన్తి చ, నిబ్బానప్పత్తా ఏవ న పఞ్ఞాయన్తీ’’తి ఆరమ్మణం అగ్గహేసి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఓభాసం ఫరిత్వా తస్సా సమ్ముఖే నిసీదిత్వా కథేన్తో వియ ‘‘ఏవమేవ, గోతమి, ఇమే సత్తా దీపజాలా వియ ఉప్పజ్జన్తి చేవ నిరుజ్ఝన్తి చ, నిబ్బానప్పత్తా ఏవ న పఞ్ఞాయన్తి, ఏవం నిబ్బానం అపస్సన్తానం వస్ససతం జీవనతో నిబ్బానం పస్సన్తస్స ఖణమత్తమ్పి జీవితం సేయ్యో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౧౪.

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, అపస్సం అమతం పదం;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, పస్సతో అమతం పద’’న్తి.

తత్థ అమతం పదన్తి మరణవిరహితకోట్ఠాసం, అమతమహానిబ్బానన్తి అత్థో. సేసం పురిమసదిసమేవ.

దేసనావసానే ¶ కిసాగోతమీ యథానిసిన్నావ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తే పతిట్ఠహీతి.

కిసాగోతమీవత్థు తేరసమం.

౧౪. బహుపుత్తికత్థేరీవత్థు

యో ¶ ¶ చ వస్ససతం జీవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బహుపుత్తికం థేరిం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకస్మిం కులే సత్త పుత్తా సత్త చ ధీతరో అహేసుం. తే సబ్బేపి వయప్పత్తా గేహే పతిట్ఠహిత్వా అత్తనో ధమ్మతాయ సుఖప్పత్తా అహేసుం. తేసం అపరేన సమయేన పితా కాలమకాసి. మహాఉపాసికా సామికే నట్ఠేపి న తావ కుటుమ్బం విభజతి. అథ నం పుత్తా ఆహంసు – ‘‘అమ్మ, అమ్హాకం పితరి నట్ఠే తుయ్హం కో అత్థో కుటుమ్బేన, కిం మయం తం ఉపట్ఠాతుం న సక్కోమా’’తి. సా తేసం కథం సుత్వా తుణ్హీ హుత్వా పునప్పునం తేహి వుచ్చమానా ‘‘పుత్తా మం పటిజగ్గిస్సన్తి, కిం మే విసుం కుటుమ్బేనా’’తి సబ్బం సాపతేయ్యం మజ్ఝే భిన్దిత్వా అదాసి. అథ నం కతిపాహచ్చయేన జేట్ఠపుత్తస్స భరియా ‘‘అహో అమ్హాకం, అయ్యా, ‘జేట్ఠపుత్తో మే’తి ద్వే కోట్ఠాసే దత్వా వియ ఇమమేవ గేహం ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆహ. సేసపుత్తానం భరియాపి ఏవమేవ వదింసు. జేట్ఠధీతరం ఆదిం కత్వా తాసం గేహం గతకాలేపి నం ఏవమేవ వదింసు. సా అవమానప్పత్తా హుత్వా ‘‘కిం ఇమేసం సన్తికే వుట్ఠేన, భిక్ఖునీ హుత్వా జీవిస్సామీ’’తి భిక్ఖునీఉపస్సయం గన్త్వా ¶ పబ్బజ్జం యాచి. తా నం పబ్బాజేసుం. సా లద్ధూపసమ్పదా హుత్వా బహుపుత్తికత్థేరీతి పఞ్ఞాయి. సా ‘‘అహం మహల్లకకాలే పబ్బజితా, అప్పమత్తాయ మే భవితబ్బ’’న్తి భిక్ఖునీనం వత్తపటివత్తం కరోన్తీ ‘‘సబ్బరత్తిం సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి హేట్ఠాపాసాదే ఏకం థమ్భం హత్థేన గహేత్వా తం ఆవిఞ్ఛమానావ సమణధమ్మం కరోతి, చఙ్కమమానాపి ‘‘అన్ధకారట్ఠానే మే రుక్ఖే వా కత్థచి వా సీసం పటిహఞ్ఞేయ్యా’’తి తం రుక్ఖం హత్థేన గహేత్వా తం ఆవిఞ్ఛమానావ సమణధమ్మం కరోతి, ‘‘సత్థారా దేసితధమ్మమేవ కరిస్సామీ’’తి ధమ్మం ఆవజ్జేత్వా ధమ్మం అనుస్సరమానావ సమణధమ్మం కరోతి. అథ ¶ సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఓభాసం ఫరిత్వా సమ్ముఖే నిసిన్నో వియ తాయ సద్ధిం కథేన్తో ‘‘బహుపుత్తికే మయా దేసితం ధమ్మం అనావజ్జేన్తస్స అపస్సన్తస్స వస్ససతం జీవనతో మయా దేసితం ధమ్మం పస్సన్తస్స ముహుత్తమ్పి జీవితం సేయ్యో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

౧౧౫.

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, అపస్సం ధమ్మముత్తమం;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, పస్సతో ధమ్మముత్తమ’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ ధమ్మముత్తమన్తి నవవిధం లోకుత్తరధమ్మం. సో హి ఉత్తమో ధమ్మో నామ. యో హి తం న పస్సతి, తస్స వస్ససతమ్పి జీవనతో తం ధమ్మం పస్సన్తస్స పటివిజ్ఝన్తస్స ఏకాహమ్పి ఏకక్ఖణమ్పి జీవితం సేయ్యోతి.

గాథాపరియోసానే బహుపుత్తికత్థేరీ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తే పతిట్ఠహీతి.

బహుపుత్తికత్థేరీవత్థు చుద్దసమం.

సహస్సవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అట్ఠమో వగ్గో.