📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

ధమ్మపద-అట్ఠకథా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

౧.

మహామోహతమోనద్ధే ¶ ¶ ¶ , లోకే లోకన్తదస్సినా;

యేన సద్ధమ్మపజ్జోతో, జాలితో జలితిద్ధినా.

౨.

తస్స పాదే నమస్సిత్వా, సమ్బుద్ధస్స సిరీమతో;

సద్ధమ్మఞ్చస్స పూజేత్వా, కత్వా సఙ్ఘస్స చఞ్జలిం.

౩.

తం తం కారణమాగమ్మ, ధమ్మాధమ్మేసు కోవిదో;

సమ్పత్తసద్ధమ్మపదో, సత్థా ధమ్మపదం సుభం.

౪.

దేసేసి ¶ కరుణావేగ-సముస్సాహితమానసో;

యం వే దేవమనుస్సానం, పీతిపామోజ్జవడ్ఢనం.

౫.

పరమ్పరాభతా తస్స, నిపుణా అత్థవణ్ణనా;

యా తమ్బపణ్ణిదీపమ్హి, దీపభాసాయ సణ్ఠితా.

౬.

న సాధయతి సేసానం, సత్తానం హితసమ్పదం;

అప్పేవ నామ సాధేయ్య, సబ్బలోకస్స సా హితం.

౭.

ఇతి ఆసీసమానేన, దన్తేన సమచారినా;

కుమారకస్సపేనాహం, థేరేన థిరచేతసా.

౮.

సద్ధమ్మట్ఠితికామేన ¶ , సక్కచ్చం అభియాచితో;

తం భాసం అతివిత్థార-గతఞ్చ వచనక్కమం.

౯.

పహాయారోపయిత్వాన ¶ , తన్తిభాసం మనోరమం;

గాథానం బ్యఞ్జనపదం, యం తత్థ న విభావితం.

౧౦.

కేవలం తం విభావేత్వా, సేసం తమేవ అత్థతో;

భాసన్తరేన భాసిస్సం, ఆవహన్తో విభావినం;

మనసో పీతిపామోజ్జం, అత్థధమ్మూపనిస్సితన్తి.

౧. యమకవగ్గో

౧. చక్ఖుపాలత్థేరవత్థు

౧.

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ¶ ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, చక్కంవ వహతో పద’’న్తి. –

అయం ధమ్మదేసనా కత్థ భాసితాతి? సావత్థియం. కం ఆరబ్భాతి? చక్ఖుపాలత్థేరం.

సావత్థియం కిర మహాసువణ్ణో నామ కుటుమ్బికో అహోసి అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో అపుత్తకో. సో ఏకదివసం న్హానతిత్థం న్హత్వా నత్వా ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే సమ్పన్నపత్తసాఖం ఏకం వనప్పతిం దిస్వా ‘‘అయం మహేసక్ఖాయ దేవతాయ పరిగ్గహితో భవిస్సతీ’’తి తస్స హేట్ఠాభాగం సోధాపేత్వా పాకారపరిక్ఖేపం కారాపేత్వా వాలుకం ఓకిరాపేత్వా ధజపటాకం ఉస్సాపేత్వా వనప్పతిం అలఙ్కరిత్వా అఞ్జలిం కరిత్వా ‘‘సచే పుత్తం వా ధీతరం వా లభేయ్యం, తుమ్హాకం మహాసక్కారం కరిస్సామీ’’తి పత్థనం కత్వా పక్కామి.

అథస్స న చిరస్సేవ భరియాయ కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా ¶ గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం ఞత్వా తస్స ఆరోచేసి. సో తస్సా గబ్భస్స పరిహారమదాసి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి. తం నామగ్గహణదివసే ¶ సేట్ఠి అత్తనా పాలితం వనప్పతిం నిస్సాయ లద్ధత్తా తస్స పాలోతి నామం అకాసి. సా అపరభాగే అఞ్ఞమ్పి పుత్తం లభి. తస్స చూళపాలోతి నామం కత్వా ఇతరస్స మహాపాలోతి నామం అకాసి. తే వయప్పత్తే ఘరబన్ధనేన బన్ధింసు. అపరభాగే మాతాపితరో కాలమకంసు. సబ్బమ్పి విభవం ఇతరేయేవ విచారింసు.

తస్మిం సమయే సత్థా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేనాగన్త్వా అనాథపిణ్డికేన మహాసేట్ఠినా చతుపణ్ణాసకోటిధనం విస్సజ్జేత్వా కారితే జేతవనమహావిహారే విహరతి మహాజనం సగ్గమగ్గే చ మోక్ఖమగ్గే చ పతిట్ఠాపయమానో. తథాగతో హి మాతిపక్ఖతో అసీతియా, పితిపక్ఖతో ¶ అసీతియాతి ద్వేఅసీతిఞాతికులసహస్సేహి కారితే నిగ్రోధమహావిహారే ఏకమేవ వస్సావాసం వసి, అనాథపిణ్డికేన కారితే జేతవనమహావిహారే ఏకూనవీసతివస్సాని, విసాఖాయ సత్తవీసతికోటిధనపరిచ్చాగేన కారితే పుబ్బారామే ఛబ్బస్సానీతి ద్విన్నం కులానం గుణమహత్తతం పటిచ్చ సావత్థిం నిస్సాయ పఞ్చవీసతివస్సాని వస్సావాసం వసి. అనాథపిణ్డికోపి విసాఖాపి మహాఉపాసికా నిబద్ధం దివసస్స ద్వే వారే తథాగతస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛన్తి, గచ్ఛన్తా చ ‘‘దహరసామణేరా నో హత్థే ఓలోకేస్సన్తీ’’తి తుచ్ఛహత్థా న గతపుబ్బా. పురేభత్తం గచ్ఛన్తా ఖాదనీయభోజనీయాదీని ¶ గహేత్వావ గచ్ఛన్తి, పచ్ఛాభత్తం గచ్ఛన్తా పఞ్చ భేసజ్జాని అట్ఠ చ పానాని. నివేసనేసు పన తేసం ద్విన్నం ద్విన్నం భిక్ఖుసహస్సానం నిచ్చం పఞ్ఞత్తాసనానేవ హోన్తి. అన్నపానభేసజ్జేసు యో యం ఇచ్ఛతి, తస్స తం యథిచ్ఛితమేవ సమ్పజ్జతి. తేసు అనాథపిణ్డికేన ఏకదివసమ్పి సత్థా పఞ్హం న పుచ్ఛితపుబ్బో. సో కిర ‘‘తథాగతో బుద్ధసుఖుమాలో ఖత్తియసుఖుమాలో, ‘బహూపకారో మే, గహపతీ’తి మయ్హం ధమ్మం దేసేన్తో కిలమేయ్యా’’తి సత్థరి అధిమత్తసినేహేన పఞ్హం న పుచ్ఛతి. సత్థా పన తస్మిం నిసిన్నమత్తేయేవ ‘‘అయం సేట్ఠి మం అరక్ఖితబ్బట్ఠానే రక్ఖతి. అహఞ్హి కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని అలఙ్కతపటియత్తం అత్తనో సీసం ఛిన్దిత్వా అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం ఉప్పాటేత్వా పాణసమం పుత్తదారం పరిచ్చజిత్వా పారమియో పూరేన్తో పరేసం ధమ్మదేసనత్థమేవ పూరేసిం. ఏస మం అరక్ఖితబ్బట్ఠానే రక్ఖతీ’’తి ఏకం ధమ్మదేసనం కథేతియేవ.

తదా ¶ సావత్థియం సత్త మనుస్సకోటియో వసన్తి. తేసు సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా పఞ్చకోటిమత్తా మనుస్సా అరియసావకా జాతా, ద్వేకోటిమత్తా మనుస్సా పుథుజ్జనా. తేసు అరియసావకానం ద్వేయేవ కిచ్చాని అహేసుం – పురేభత్తం దానం దేన్తి, పచ్ఛాభత్తం గన్ధమాలాదిహత్థా వత్థభేసజ్జపానకాదీని గాహాపేత్వా ధమ్మస్సవనత్థాయ గచ్ఛన్తి. అథేకదివసం మహాపాలో అరియసావకే గన్ధమాలాదిహత్థే ¶ విహారం గచ్ఛన్తే దిస్వా ‘‘అయం మహాజనో కుహిం గచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ధమ్మస్సవనాయా’’తి సుత్వా ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా పరిసపరియన్తే నిసీది.

బుద్ధా చ నామ ధమ్మం దేసేన్తా సరణసీలపబ్బజ్జాదీనం ఉపనిస్సయం ఓలోకేత్వా అజ్ఝాసయవసేన ధమ్మం దేసేన్తి, తస్మా తం దివసం సత్థా తస్స ఉపనిస్సయం ఓలోకేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో అనుపుబ్బికథం కథేసి. సేయ్యథిదం – దానకథం, సీలకథం, సగ్గకథం, కామానం ఆదీనవం, ఓకారం సంకిలేసం, నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి. తం సుత్వా మహాపాలో కుటుమ్బికో చిన్తేసి – ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తం పుత్తధీతరో వా భాతరో వా భోగా వా నానుగచ్ఛన్తి, సరీరమ్పి అత్తనా ¶ సద్ధిం న గచ్ఛతి, కిం మే ఘరావాసేన పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో దేసనాపరియోసానే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం సత్థా – ‘‘అత్థి తే కోచి ఆపుచ్ఛితబ్బయుత్తకో ఞాతీ’’తి ఆహ. ‘‘కనిట్ఠభాతా మే అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి తం ఆపుచ్ఛాహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా గేహం గన్త్వా కనిట్ఠం పక్కోసాపేత్వా – ‘‘తాత, యం మయ్హం ఇమస్మిం గేహే సవిఞ్ఞాణకమ్పి అవిఞ్ఞాణకమ్పి ధనం కిఞ్చి అత్థి, సబ్బం తం తవ భారో, పటిపజ్జాహి న’’న్తి. ‘‘తుమ్హే పన కిం కరిస్సథా’’తి ఆహ. ‘‘అహం సత్థు సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘కిం కథేసి భాతిక, త్వం మే మాతరి మతాయ మాతా వియ, పితరి మతే పితా వియ లద్ధో, గేహే తే మహావిభవో, సక్కా గేహం అజ్ఝావసన్తేహేవ పుఞ్ఞాని కాతుం ¶ , మా ఏవం కరిత్థా’’తి. ‘‘తాత, అహం సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా ఘరావాసే వసితుం న సక్కోమి. సత్థారా హి అతిసణ్హసుఖుమం తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణో ధమ్మో దేసితో, న సక్కా సో అగారమజ్ఝే వసన్తేన పూరేతుం ¶ , పబ్బజిస్సామి, తాతా’’తి. ‘‘భాతిక, తరుణాయేవ తావత్థ, మహల్లకకాలే పబ్బజిస్సథా’’తి. ‘‘తాత, మహల్లకస్స హి అత్తనో హత్థపాదాపి అనస్సవా హోన్తి, న అత్తనో వసే వత్తన్తి, కిమఙ్గం పన ఞాతకా, స్వాహం తవ కథం న కరోమి, సమణపటిపత్తింయేవ పూరేస్సామి’’.

‘‘జరాజజ్జరితా హోన్తి, హత్థపాదా అనస్సవా;

యస్స సో విహతత్థామో, కథం ధమ్మం చరిస్సతి’’. –

పబ్బజిస్సామేవాహం, తాతాతి తస్స విరవన్తస్సేవ సత్థు సన్తికం గన్త్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా లద్ధపబ్బజ్జూపసమ్పదో ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే పఞ్చ వస్సాని వసిత్వా వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా సత్థారముపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం సాసనే కతి ధురానీ’’తి? ‘‘గన్థధురం, విపస్సనాధురన్తి ద్వేయేవ ధురాని భిక్ఖూ’’తి. ‘‘కతమం పన, భన్తే, గన్థధురం, కతమం విపస్సనాధుర’’న్తి? ‘‘అత్తనో పఞ్ఞానురూపేన ఏకం వా ద్వే వా నికాయే సకలం వా పన తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా తస్స ధారణం, కథనం, వాచనన్తి ¶ ఇదం గన్థధురం నామ, సల్లహుకవుత్తినో పన పన్తసేనాసనాభిరతస్స అత్తభావే ఖయవయం పట్ఠపేత్వా సాతచ్చకిరియవసేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తగ్గహణన్తి ఇదం విపస్సనాధురం నామా’’తి. ‘‘భన్తే, అహం మహల్లకకాలే పబ్బజితో గన్థధురం పూరేతుం న సక్ఖిస్సామి, విపస్సనాధురం పన పూరేస్సామి, కమ్మట్ఠానం మే కథేథా’’తి. అథస్స సత్థా యావ అరహత్తం కమ్మట్ఠానం కథేసి.

సో సత్థారం వన్దిత్వా అత్తనా సహగామినో భిక్ఖూ పరియేసన్తో సట్ఠి భిక్ఖూ లభిత్వా తేహి ¶ సద్ధిం నిక్ఖమిత్వా వీసయోజనసతమగ్గం గన్త్వా ఏకం మహన్తం పచ్చన్తగామం పత్వా తత్థ సపరివారో పిణ్డాయ పావిసి. మనుస్సా వత్తసమ్పన్నే భిక్ఖూ దిస్వావ పసన్నచిత్తా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా నిసీదాపేత్వా పణీతేనాహారేన పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, కుహిం అయ్యా గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘యథాఫాసుకట్ఠానం ఉపాసకా’’తి వుత్తే పణ్డితా మనుస్సా ‘‘వస్సావాసం సేనాసనం పరియేసన్తి భదన్తా’’తి ఞత్వా, ‘‘భన్తే, సచే అయ్యా ఇమం తేమాసం ఇధ వసేయ్యుం, మయం సరణేసు పతిట్ఠాయ సీలాని గణ్హేయ్యామా’’తి ఆహంసు. తేపి ‘‘మయం ఇమాని కులాని నిస్సాయ భవనిస్సరణం కరిస్సామా’’తి అధివాసేసుం.

మనుస్సా ¶ తేసం పటిఞ్ఞం గహేత్వా విహారం పటిజగ్గిత్వా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని సమ్పాదేత్వా అదంసు. తే నిబద్ధం తమేవ గామం పిణ్డాయ పవిసన్తి. అథ నే ఏకో వేజ్జో ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, బహూనం వసనట్ఠానే అఫాసుకమ్పి నామ హోతి, తస్మిం ఉప్పన్నే మయ్హం కథేయ్యాథ, భేసజ్జం కరిస్సామీ’’తి పవారేసి. థేరో వస్సూపనాయికదివసే తే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛి, ‘‘ఆవుసో ¶ , ఇమం తేమాసం కతిహి ఇరియాపథేహి వీతినామేస్సథా’’తి? ‘‘చతూహి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పనేతం, ఆవుసో, పతిరూపం, నను అప్పమత్తేహి భవితబ్బం’’? ‘‘మయఞ్హి ధరమానకస్స బుద్ధస్స సన్తికా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఆగతా, బుద్ధా చ నామ న సక్కా పమాదేన ఆరాధేతుం, కల్యాణజ్ఝాసయేన తే వో ఆరాధేతబ్బా. పమత్తస్స చ నామ చత్తారో అపాయా సకగేహసదిసా, అప్పమత్తా హోథావుసో’’తి. ‘‘కిం తుమ్హే పన, భన్తే’’తి? ‘‘అహం తీహి ఇరియాపథేహి వీతినామేస్సామి, పిట్ఠిం న పసారేస్సామి, ఆవుసో’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే, అప్పమత్తా హోథా’’తి.

అథ థేరస్స నిద్దం అనోక్కమన్తస్స పఠమమాసే అతిక్కన్తే మజ్ఝిమమాసే సమ్పత్తే అక్ఖిరోగో ఉప్పజ్జి. ఛిద్దఘటతో ఉదకధారా వియ అక్ఖీహి అస్సుధారా పగ్ఘరన్తి. సో సబ్బరత్తిం సమణధమ్మం కత్వా అరుణుగ్గమనే గబ్భం పవిసిత్వా నిసీది. భిక్ఖూ భిక్ఖాచారవేలాయ థేరస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భిక్ఖాచారవేలా, భన్తే’’తి ఆహంసు. ‘‘తేన హి, ఆవుసో, గణ్హథ పత్తచీవర’’న్తి. అత్తనో పత్తచీవరం గాహాపేత్వా నిక్ఖమి. భిక్ఖూ తస్స అక్ఖీహి అస్సూని పగ్ఘరన్తే దిస్వా, ‘‘కిమేతం, భన్తే’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అక్ఖీని మే, ఆవుసో, వాతా విజ్ఝన్తీ’’తి. ‘‘నను, భన్తే, వేజ్జేన పవారితమ్హా, తస్స కథేమా’’తి. ‘‘సాధావుసో’’తి ¶ తే వేజ్జస్స కథయింసు. సో తేలం పచిత్వా పేసేసి. థేరో నాసాయ తేలం ఆసిఞ్చన్తో నిసిన్నకోవ ఆసిఞ్చిత్వా అన్తోగామం పావిసి. వేజ్జో తం దిస్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, అయ్యస్స కిర అక్ఖీని వాతో విజ్ఝతీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఉపాసకా’’తి. ‘‘భన్తే, మయా తేలం పచిత్వా పేసితం, నాసాయ వో తేలం ఆసిత్త’’న్తి? ‘‘ఆమ, ఉపాసకా’’తి. ‘‘ఇదాని ¶ కీదిస’’న్తి? ‘‘రుజ్జతేవ ఉపాసకా’’తి. వేజ్జో ‘‘మయా ఏకవారేనేవ వూపసమనసమత్థం తేలం పహితం, కిం ను ఖో రోగో న వూపసన్తో’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, నిసీదిత్వా వో తేలం ఆసిత్తం, నిపజ్జిత్వా’’తి పుచ్ఛి. థేరో తుణ్హీ అహోసి, పునప్పునం పుచ్ఛియమానోపి న కథేసి. సో ‘‘విహారం గన్త్వా థేరస్స ¶ వసనట్ఠానం ఓలోకేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘తేన హి, భన్తే, గచ్ఛథా’’తి థేరం విస్సజ్జేత్వా విహారం గన్త్వా థేరస్స వసనట్ఠానం ఓలోకేన్తో చఙ్కమననిసీదనట్ఠానమేవ దిస్వా సయనట్ఠానం అదిస్వా, ‘‘భన్తే, నిసిన్నేహి వో ఆసిత్తం, నిపన్నేహీ’’తి పుచ్ఛి. థేరో తుణ్హీ అహోసి. ‘‘మా, భన్తే, ఏవం కరిత్థ, సమణధమ్మో నామ సరీరం యాపేన్తేన సక్కా కాతుం, నిపజ్జిత్వా ఆసిఞ్చథా’’తి పునప్పునం యాచి. ‘‘గచ్ఛ త్వం తావావుసో, మన్తేత్వా జానిస్సామీ’’తి వేజ్జం ఉయ్యోజేసి. థేరస్స చ తత్థ నేవ ఞాతీ, న సాలోహితా అత్థి, తేన సద్ధిం మన్తేయ్య? కరజకాయేన పన సద్ధిం మన్తేన్తో ¶ ‘‘వదేహి తావ, ఆవుసో పాలిత, త్వం కిం అక్ఖీని ఓలోకేస్ససి, ఉదాహు బుద్ధసాసనం? అనమతగ్గస్మిఞ్హి సంసారవట్టే తవ అక్ఖికాణస్స గణనా నామ నత్థి, అనేకాని పన బుద్ధసతాని బుద్ధసహస్సాని అతీతాని. తేసు తే ఏకబుద్ధోపి న పరిచిణ్ణో, ఇదాని ఇమం అన్తోవస్సం తయో మాసే న నిపజ్జిస్సామీతి తేమాసం నిబద్ధవీరియం కరిస్సామి. తస్మా తే చక్ఖూని నస్సన్తు వా భిజ్జన్తు వా, బుద్ధసాసనమేవ ధారేహి, మా చక్ఖూనీ’’తి భూతకాయం ఓవదన్తో ఇమా గాథాయో అభాసి –

‘‘చక్ఖూని హాయన్తు మమాయితాని,

సోతాని హాయన్తు తథేవ కాయో;

సబ్బమ్పిదం హాయతు దేహనిస్సితం,

కిం కారణా పాలిత త్వం పమజ్జసి.

‘‘చక్ఖూని జీరన్తు మమాయితాని,

సోతాని జీరన్తు తథేవ కాయో;

సబ్బమ్పిదం జీరతు దేహనిస్సితం,

కిం కారణా పాలిత త్వం పమజ్జసి.

‘‘చక్ఖూని భిజ్జన్తు మమాయితాని,

సోతాని భిజ్జన్తు తథేవ కాయో;

సబ్బమ్పిదం ¶ భిజ్జతు దేహనిస్సితం,

కిం కారణా పాలిత త్వం పమజ్జసీ’’తి.

ఏవం ¶ ¶ తీహి గాథాహి అత్తనో ఓవాదం దత్వా నిసిన్నకోవ నత్థుకమ్మం కత్వా గామం పిణ్డాయ పావిసి. వేజ్జో తం దిస్వా ‘‘కిం, భన్తే, నత్థుకమ్మం కత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, ఉపాసకా’’తి. ‘‘కీదిసం, భన్తే’’తి? ‘‘రుజ్జతేవ ఉపాసకా’’తి. ‘‘నిసీదిత్వా వో, భన్తే, నత్థుకమ్మం కతం, నిపజ్జిత్వా’’తి. థేరో తుణ్హీ అహోసి, పునప్పునం పుచ్ఛియమానోపి న కిఞ్చి కథేసి. అథ నం వేజ్జో, ‘‘భన్తే, తుమ్హే సప్పాయం న కరోథ, అజ్జతో పట్ఠాయ ‘అసుకేన మే తేలం పక్క’న్తి మా వదిత్థ, అహమ్పి ‘మయా వో తేలం పక్క’న్తి న వక్ఖామీ’’తి ఆహ. సో వేజ్జేన పచ్చక్ఖాతో విహారం గన్త్వా త్వం వేజ్జేనాపి పచ్చక్ఖాతోసి, ఇరియాపథం మా విస్సజ్జి సమణాతి.

‘‘పటిక్ఖిత్తో తికిచ్ఛాయ, వేజ్జేనాపి వివజ్జితో;

నియతో మచ్చురాజస్స, కిం పాలిత పమజ్జసీ’’తి. –

ఇమాయ గాథాయ అత్తానం ఓవదిత్వా సమణధమ్మం అకాసి. అథస్స మజ్ఝిమయామే అతిక్కన్తే అపుబ్బం అచరిమం అక్ఖీని చేవ కిలేసా చ భిజ్జింసు. సో సుక్ఖవిపస్సకో అరహా హుత్వా గబ్భం పవిసిత్వా నిసీది.

భిక్ఖూ భిక్ఖాచారవేలాయ ఆగన్త్వా ‘‘భిక్ఖాచారకాలో, భన్తే’’తి ఆహంసు. ‘‘కాలో, ఆవుసో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి గచ్ఛథా’’తి. ‘‘కిం తుమ్హే పన, భన్తే’’తి? ‘‘అక్ఖీని మే, ఆవుసో, పరిహీనానీ’’తి. తే తస్స అక్ఖీని ఓలోకేత్వా అస్సుపుణ్ణనేత్తా హుత్వా, ‘‘భన్తే, మా చిన్తయిత్థ, మయం ¶ వో పటిజగ్గిస్సామా’’తి థేరం సమస్సాసేత్వా కత్తబ్బయుత్తకం వత్తపటివత్తం కత్వా గామం పిణ్డాయ పవిసింసు. మనుస్సా థేరం అదిస్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం అయ్యో కుహి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా యాగుం పేసేత్వా సయం పిణ్డపాతమాదాయ గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా పాదమూలే పరివత్తమానా రోదిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం వో పటిజగ్గిస్సామ, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థా’’తి సమస్సాసేత్వా పక్కమింసు.

తతో పట్ఠాయ నిబద్ధం యాగుభత్తం విహారమేవ పేసేన్తి. థేరోపి ఇతరే సట్ఠి భిక్ఖూ నిరన్తరం ఓవదతి. తే తస్సోవాదే ఠత్వా ఉపకట్ఠాయ పవారణాయ సబ్బేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు ¶ . తే వుట్ఠవస్సా చ పన సత్థారం దట్ఠుకామా హుత్వా థేరమాహంసు, ‘‘భన్తే, సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి ¶ . థేరో తేసం వచనం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం దుబ్బలో, అన్తరామగ్గే చ అమనుస్సపరిగ్గహితా అటవీ అత్థి, మయి ఏతేహి సద్ధిం గచ్ఛన్తే సబ్బే కిలమిస్సన్తి, భిక్ఖమ్పి లభితుం న సక్ఖిస్సన్తి, ఇమే పురేతరమేవ పేసేస్సామీ’’తి. అథ నే ఆహ – ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే పురతో గచ్ఛథా’’తి. ‘‘తుమ్హే పన భన్తే’’తి? ‘‘అహం దుబ్బలో, అన్తరామగ్గే చ అమనుస్సపరిగ్గహితా అటవీ అత్థి, మయి తుమ్హేహి సద్ధిం గచ్ఛన్తే సబ్బే కిలమిస్సథ, తుమ్హే పురతో గచ్ఛథా’’తి. ‘‘మా, భన్తే, ఏవం కరిత్థ, మయం తుమ్హేహి సద్ధింయేవ గమిస్సామా’’తి. ‘‘మా వో, ఆవుసో, ఏవం రుచ్చిత్థ, ఏవం సన్తే మయ్హం అఫాసుకం భవిస్సతి, మయ్హం కనిట్ఠో పన తుమ్హే దిస్వా పుచ్ఛిస్సతి, అథస్స మమ చక్ఖూనం ¶ పరిహీనభావం ఆరోచేయ్యాథ, సో మయ్హం సన్తికం కఞ్చిదేవ పహిణిస్సతి, తేన సద్ధిం ఆగచ్ఛిస్సామి, తుమ్హే మమ వచనేన దసబలఞ్చ అసీతిమహాథేరే చ వన్దథా’’తి తే ఉయ్యోజేసి.

తే థేరం ఖమాపేత్వా అన్తోగామం పవిసింసు. మనుస్సా తే దిస్వా నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం దత్వా ‘‘కిం, భన్తే, అయ్యానం గమనాకారో పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఉపాసకా, సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి. తే పునప్పునం యాచిత్వా తేసం గమనఛన్దమేవ ఞత్వా అనుగన్త్వా పరిదేవిత్వా నివత్తింసు. తేపి అనుపుబ్బేన జేతవనం గన్త్వా సత్థారఞ్చ అసీతిమహాథేరే చ థేరస్స వచనేన వన్దిత్వా పునదివసే యత్థ థేరస్స కనిట్ఠో వసతి, తం వీథిం పిణ్డాయ పవిసింసు. కుటుమ్బికో తే సఞ్జానిత్వా నిసీదాపేత్వా కతపటిసన్థారో ‘‘భాతికత్థేరో మే, భన్తే, కుహి’’న్తి పుచ్ఛి. అథస్స తే తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. సో తం సుత్వావ తేసం పాదమూలే పరివత్తేన్తో రోదిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇదాని, భన్తే, కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘థేరో ఇతో కస్సచి ఆగమనం పచ్చాసీసతి, తస్స గతకాలే తేన సద్ధిం ఆగమిస్సతీ’’తి. ‘‘అయం మే, భన్తే, భాగినేయ్యో పాలితో నామ, ఏతం పేసేథా’’తి. ‘‘ఏవం పేసేతుం న సక్కా, మగ్గే పరిపన్థో అత్థి, తం పబ్బాజేత్వా పేసేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఏవం కత్వా పేసేథ, భన్తే’’తి. అథ నం పబ్బాజేత్వా అడ్ఢమాసమత్తం పత్తచీవరగ్గహణాదీని సిక్ఖాపేత్వా మగ్గం ఆచిక్ఖిత్వా పహిణింసు.

సో అనుపుబ్బేన తం గామం పత్వా గామద్వారే ఏకం మహల్లకం దిస్వా, ‘‘ఇమం గామం నిస్సాయ కోచి ఆరఞ్ఞకో విహారో అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘కో నామ తత్థ వసతీ’’తి? ‘‘పాలితత్థేరో నామ, భన్తే’’తి. ‘‘మగ్గం మే ఆచిక్ఖథా’’తి. ‘‘కోసి త్వం, భన్తే’’తి? ‘‘థేరస్స భాగినేయ్యోమ్హీ’’తి. అథ ¶ నం గహేత్వా విహారం ¶ నేసి. సో థేరం వన్దిత్వా అడ్ఢమాసమత్తం వత్తపటివత్తం కత్వా థేరం సమ్మా పటిజగ్గిత్వా, ‘‘భన్తే, మాతులకుటుమ్బికో మే తుమ్హాకం ¶ ఆగమనం పచ్చాసీసతి, ఏథ, గచ్ఛామా’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ఇమం మే యట్ఠికోటిం గణ్హాహీ’’తి. సో యట్ఠికోటిం గహేత్వా థేరేన సద్ధిం అన్తోగామం పావిసి. మనుస్సా థేరం నిసీదాపేత్వా ‘‘కిం, భన్తే, గమనాకారో వో పఞ్ఞాయతీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఆమ, ఉపాసకా, గన్త్వా సత్థారం వన్దిస్సామీ’’తి. తే నానప్పకారేన యాచిత్వా అలభన్తా థేరం ఉయ్యోజేత్వా ఉపడ్ఢపథం గన్త్వా రోదిత్వా నివత్తింసు. సామణేరో థేరం యట్ఠికోటియా ఆదాయ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే అటవియం కట్ఠనగరం నామ థేరేన ఉపనిస్సాయ వుట్ఠపుబ్బం గామం సమ్పాపుణి, సో గామతో నిక్ఖమిత్వా అరఞ్ఞే గీతం గాయిత్వా దారూని ఉద్ధరన్తియా ఏకిస్సా ఇత్థియా గీతసద్దం సుత్వా సరే నిమిత్తం గణ్హి. ఇత్థిసద్దో వియ హి అఞ్ఞో సద్దో పురిసానం సకలసరీరం ఫరిత్వా ఠాతుం సమత్థో నామ నత్థి. తేనాహ భగవా –

‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకసద్దమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం పురిసస్స చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠతి, యథయిదం, భిక్ఖవే, ఇత్థిసద్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨).

సామణేరో తత్థ నిమిత్తం గహేత్వా యట్ఠికోటిం విస్సజ్జేత్వా ‘‘తిట్ఠథ తావ, భన్తే, కిచ్చం మే అత్థీ’’తి తస్సా సన్తికం ¶ గతో. సా తం దిస్వా తుణ్హీ అహోసి. సో తాయ సద్ధిం సీలవిపత్తిం పాపుణి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇదానేవ ఏకో గీతసద్దో సుయ్యిత్థ. సో చ ఖో ఇత్థియా సద్దో ఛిజ్జి, సామణేరోపి చిరాయతి, సో తాయ సద్ధిం సీలవిపత్తిం పత్తో భవిస్సతీ’’తి. సోపి అత్తనో కిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా ఆగన్త్వా ‘‘గచ్ఛామ, భన్తే’’తి ఆహ. అథ నం థేరో పుచ్ఛి – ‘‘పాపోజాతోసి సామణేరా’’తి. సో తుణ్హీ హుత్వా థేరేన పునప్పునం పుట్ఠోపి న కిఞ్చి కథేసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘తాదిసేన పాపేన మమ యట్ఠికోటిగ్గహణకిచ్చం నత్థీ’’తి. సో సంవేగప్పత్తో కాసాయాని అపనేత్వా గిహినియామేన పరిదహిత్వా, ‘‘భన్తే, అహం పుబ్బే సామణేరో, ఇదాని పనమ్హి గిహీ జాతో, పబ్బజన్తోపి చ స్వాహం న సద్ధాయ పబ్బజితో, మగ్గపరిపన్థభయేన పబ్బజితో, ఏథ గచ్ఛామా’’తి ఆహ. ‘‘ఆవుసో, గిహిపాపోపి సమణపాపోపి పాపోయేవ, త్వం సమణభావే ఠత్వాపి సీలమత్తం పూరేతుం నాసక్ఖి, గిహీ హుత్వా కిం ¶ నామ కల్యాణం కరిస్ససి, తాదిసేన పాపేన మమ యట్ఠికోటిగ్గహణకిచ్చం నత్థీ’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, అమనుస్సుపద్దవో మగ్గో, తుమ్హే చ అన్ధా అపరిణాయకా, కథం ఇధ వసిస్సథా’’తి? అథ నం థేరో, ‘‘ఆవుసో, త్వం మా ఏవం చిన్తయి, ఇధేవ మే నిపజ్జిత్వా మరన్తస్సాపి అపరాపరం పరివత్తన్తస్సాపి తయా సద్ధిం గమనం నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘హన్దాహం ¶ హతచక్ఖుస్మి, కన్తారద్ధానమాగతో;

సేయ్యమానో న గచ్ఛామి, నత్థి బాలే సహాయతా.

‘‘హన్దాహం ¶ హతచక్ఖుస్మి, కన్తారద్ధానమాగతో;

మరిస్సామి నో గమిస్సామి, నత్థి బాలే సహాయతా’’తి.

తం సుత్వా ఇతరో సంవేగజాతో ‘‘భారియం వత మే సాహసికం అననుచ్ఛవికం కమ్మం కత’’న్తి బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తో వనసణ్డం పక్ఖన్దిత్వా తథా పక్కన్తోవ అహోసి. థేరస్సాపి సీలతేజేన సట్ఠియోజనాయామం పఞ్ఞాసయోజనవిత్థతం పన్నరసయోజనబహలం జయసుమనపుప్ఫవణ్ణం నిసీదనుట్ఠహనకాలేసు ఓనమనున్నమనపకతికం సక్కస్స దేవరఞ్ఞో పణ్డుకమ్బలసిలాసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ‘‘కో ను ఖో మం ఠానా చావేతుకామో’’తి ఓలోకేన్తో దిబ్బేన చక్ఖునా థేరం అద్దస. తేనాహు పోరాణా –

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దిబ్బచక్ఖుం విసోధయి;

పాపగరహీ అయం పాలో, ఆజీవం పరిసోధయి.

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దిబ్బచక్ఖుం విసోధయి;

ధమ్మగరుకో అయం పాలో, నిసిన్నో సాసనే రతో’’తి.

అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సచాహం ఏవరూపస్స పాపగరహినో ధమ్మగరుకస్స అయ్యస్స సన్తికం న గమిస్సామి, ముద్ధా మే సత్తధా ఫలేయ్య, గమిస్సామి తస్స సన్తిక’’న్తి. తతో –

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దేవరజ్జసిరిన్ధరో;

తఙ్ఖణేన ఆగన్త్వాన, చక్ఖుపాలముపాగమి’’. –

ఉపగన్త్వా ¶ చ పన థేరస్స అవిదూరే పదసద్దమకాసి. అథ నం థేరో పుచ్ఛి – ‘‘కో ఏసో’’తి? ‘‘అహం, భన్తే, అద్ధికో’’తి. ‘‘కుహిం యాసి ఉపాసకా’’తి ¶ ? ‘‘సావత్థియం, భన్తే’’తి. ‘‘యాహి, ఆవుసో’’తి. ‘‘అయ్యో పన, భన్తే, కుహిం గమిస్సతీ’’తి? ‘‘అహమ్పి తత్థేవ గమిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏకతోవ గచ్ఛామ, భన్తే’’తి. ‘‘అహం, ఆవుసో, దుబ్బలో, మయా సద్ధిం గచ్ఛన్తస్స తవ పపఞ్చో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘మయ్హం అచ్చాయికం నత్థి, అహమ్పి అయ్యేన ¶ సద్ధిం గచ్ఛన్తో దససు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు ఏకం లభిస్సామి, ఏకతోవ గచ్ఛామ, భన్తే’’తి. థేరో ‘‘ఏసో సప్పురిసో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘తేన హి సద్ధిం గమిస్సామి, యట్ఠికోటిం గణ్హ ఉపాసకా’’తి ఆహ. సక్కో తథా కత్వా పథవిం సఙ్ఖిపన్తో సాయన్హసమయే జేతవనం సమ్పాపేసి. థేరో సఙ్ఖపణవాదిసద్దం సుత్వా ‘‘కత్థేసో సద్దో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సావత్థియం, భన్తే’’తి? ‘‘పుబ్బే మయం గమనకాలే చిరేన గమిమ్హా’’తి. ‘‘అహం ఉజుమగ్గం జానామి, భన్తే’’తి. తస్మిం ఖణే థేరో ‘‘నాయం మనుస్సో, దేవతా భవిస్సతీ’’తి సల్లక్ఖేసి.

‘‘సహస్సనేత్తో దేవిన్దో, దేవరజ్జసిరిన్ధరో;

సఙ్ఖిపిత్వాన తం మగ్గం, ఖిప్పం సావత్థిమాగమీ’’తి.

సో థేరం నేత్వా థేరస్సేవత్థాయ కనిట్ఠకుటుమ్బికేన కారితం ¶ పణ్ణసాలం నేత్వా ఫలకే నిసీదాపేత్వా పియసహాయకవణ్ణేన తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘సమ్మ, చూళపాలా’’తి పక్కోసి. ‘‘కిం, సమ్మా’’తి? ‘‘థేరస్సాగతభావం జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, కిం పన థేరో ఆగతో’’తి? ‘‘ఆమ, సమ్మ, ఇదాని అహం విహారం గన్త్వా థేరం తయా కారితపణ్ణసాలాయ నిసిన్నకం దిస్వా ఆగతోమ్హీ’’తి వత్వా పక్కామి. కుటుమ్బికోపి విహారం గన్త్వా థేరం దిస్వా పాదమూలే పరివత్తన్తో రోదిత్వా ‘‘ఇదం దిస్వా అహం, భన్తే, తుమ్హాకం పబ్బజితుం నాదాసి’’న్తిఆదీని వత్వా ద్వే దాసదారకే భుజిస్సే కత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బాజేత్వా ‘‘అన్తోగామతో యాగుభత్తాదీని ఆహరిత్వా థేరం ఉపట్ఠహథా’’తి పటియాదేసి. సామణేరా వత్తపటివత్తం కత్వా థేరం ఉపట్ఠహింసు.

అథేకదివసం దిసావాసినో భిక్ఖూ ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామా’’తి జేతవనం ఆగన్త్వా తథాగతం వన్దిత్వా అసీతిమహాథేరే చ, వన్దిత్వా విహారచారికం చరన్తా చక్ఖుపాలత్థేరస్స వసనట్ఠానం పత్వా ‘‘ఇదమ్పి పస్సిస్సామా’’తి సాయం ¶ తదభిముఖా అహేసుం. తస్మిం ఖణే మహామేఘో ఉట్ఠహి. తే ‘‘ఇదాని అతిసాయన్హో, మేఘో చ ఉట్ఠితో, పాతోవ గన్త్వా పస్సిస్సామా’’తి నివత్తింసు. దేవో పఠమయామం వస్సిత్వా మజ్ఝిమయామే విగతో. థేరో ఆరద్ధవీరియో ఆచిణ్ణచఙ్కమనో, తస్మా పచ్ఛిమయామే చఙ్కమనం ఓతరి. తదా చ పన నవవుట్ఠాయ భూమియా బహూ ఇన్దగోపకా ¶ ఉట్ఠహింసు. తే థేరే చఙ్కమన్తే యేభుయ్యేన విపజ్జింసు. అన్తేవాసికా థేరస్స చఙ్కమనట్ఠానం కాలస్సేవ న సమ్మజ్జింసు. ఇతరే భిక్ఖూ ‘‘థేరస్స వసనట్ఠానం పస్సిస్సామా’’తి ఆగన్త్వా చఙ్కమనే మతపాణకే దిస్వా ‘‘కో ఇమస్మిం చఙ్కమతీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో, భన్తే’’తి. తే ఉజ్ఝాయింసు ‘‘పస్సథావుసో, సమణస్స కమ్మం, సచక్ఖుకకాలే నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో ¶ కిఞ్చి అకత్వా ఇదాని చక్ఖువికలకాలే ‘చఙ్కమామీ’తి ఏత్తకే పాణకే మారేసి ‘అత్థం కరిస్సామీ’తి అనత్థం కరోతీ’’తి.

అథ ఖో తే గన్త్వా తథాగతస్స ఆరోచేసుం, ‘‘భన్తే, చక్ఖుపాలత్థేరో ‘చఙ్కమామీ’తి బహూ పాణకే మారేసీ’’తి. ‘‘కిం పన సో తుమ్హేహి మారేన్తో దిట్ఠో’’తి? ‘‘న దిట్ఠో, భన్తే’’తి. ‘‘యథేవ తుమ్హే తం న పస్సథ, తథేవ సోపి తే పాణే న పస్సతి. ఖీణాసవానం మరణచేతనా నామ నత్థి, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, అరహత్తస్స ఉపనిస్సయే సతి కస్మా అన్ధో జాతో’’తి? ‘‘అత్తనో కతకమ్మవసేన, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, తేన కత’’న్తి? తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథ –

అతీతే బారాణసియం కాసిరఞ్ఞే రజ్జం కారేన్తే ఏకో వేజ్జో గామనిగమేసు చరిత్వా వేజ్జకమ్మం కరోన్తో ఏకం చక్ఖుదుబ్బలం ఇత్థిం దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం తే అఫాసుక’’న్తి? ‘‘అక్ఖీహి న పస్సామీ’’తి. ‘‘భేసజ్జం తే కరిస్సామీ’’తి? ‘‘కరోహి, సామీ’’తి. ‘‘కిం మే దస్ససీ’’తి? ‘‘సచే మే అక్ఖీని పాకతికాని కాతుం సక్ఖిస్ససి, అహం తే సద్ధిం పుత్తధీతాహి దాసీ భవిస్సామీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి భేసజ్జం సంవిదహి, ఏకభేసజ్జేనేవ అక్ఖీని పాకతికాని అహేసుం. సా ¶ చిన్తేసి – ‘‘అహమేతస్స సపుత్తధీతా దాసీ భవిస్సామీ’’తి పటిజానిం, ‘‘న ఖో పన మం సణ్హేన సమ్మాచారేన సముదాచరిస్సతి, వఞ్చేస్సామి న’’న్తి. సా వేజ్జేనాగన్త్వా ‘‘కీదిసం, భద్దే’’తి పుట్ఠా ‘‘పుబ్బే మే అక్ఖీని థోకం రుజ్జింసు, ఇదాని పన అతిరేకతరం రుజ్జన్తీ’’తి ఆహ. వేజ్జో ‘‘అయం మం వఞ్చేత్వా కిఞ్చి అదాతుకామా, న మే ఏతాయ దిన్నాయ ¶ భతియా అత్థో, ఇదానేవ నం అన్ధం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గేహం గన్త్వా భరియాయ ఏతమత్థం ఆచిక్ఖి. సా తుణ్హీ అహోసి. సో ఏకం భేసజ్జం యోజేత్వా తస్సా సన్తికం గన్త్వా ‘‘భద్దే, ఇమం భేసజ్జం అఞ్జేహీ’’తి అఞ్జాపేసి. అథస్సా ద్వే అక్ఖీని దీపసిఖా వియ విజ్ఝాయింసు. సో వేజ్జో చక్ఖుపాలో అహోసి.

భిక్ఖవే, తదా మమ పుత్తేన కతకమ్మం పచ్ఛతో పచ్ఛతో అనుబన్ధి. పాపకమ్మఞ్హి నామేతం ధురం వహతో బలిబద్దస్స పదం చక్కం వియ అనుగచ్ఛతీతి ఇదం వత్థుం కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా పతిట్ఠాపితమత్తికం సాసనం రాజముద్దాయ లఞ్ఛన్తో వియ ధమ్మరాజా ఇమం గాథమాహ –

౧.

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, చక్కంవ వహతో పద’’న్తి.

తత్థ మనోతి కామావచరకుసలాదిభేదం సబ్బమ్పి చతుభూమికచిత్తం. ఇమస్మిం పన పదే తదా తస్స వేజ్జస్స ఉప్పన్నచిత్తవసేన నియమియమానం వవత్థాపియమానం ¶ పరిచ్ఛిజ్జియమానం దోమనస్ససహగతం పటిఘసమ్పయుత్తచిత్తమేవ లబ్భతి. పుబ్బఙ్గమాతి తేన పఠమగామినా హుత్వా సమన్నాగతా. ధమ్మాతి గుణదేసనాపరియత్తినిస్సత్తనిజ్జీవవసేన చత్తారో ధమ్మా నామ. తేసు –

‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతి’’న్తి. (థేరగా. ౩౦౪; జా. ౧.౧౫.౩౮౬) –

అయం గుణధమ్మో నామ. ‘‘ధమ్మం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి ఆదికల్యాణ’’న్తి (మ. ని. ౩.౪౨౦) అయం దేసనాధమ్మో నామ. ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, ఏకచ్చే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం గేయ్య’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౩౯) అయం పరియత్తిధమ్మో నామ. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి, ఖన్ధా హోన్తీ’’తి (ధ. స. ౧౨౧) అయం నిస్సత్తధమ్మో నామ, నిజ్జీవధమ్మోతిపి ఏసో ఏవ. తేసు ఇమస్మిం ఠానే నిస్సత్తనిజ్జీవధమ్మో అధిప్పేతో. సో అత్థతో తయో అరూపినో ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధోతి. ఏతే హి మనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా నామ.

కథం ¶ పనేతేహి సద్ధిం ఏకవత్థుకో ఏకారమ్మణో అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జమానో మనో పుబ్బఙ్గమో నామ హోతీతి? ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన. యథా హి బహూసు ఏకతో గామఘాతాదీని కమ్మాని కరోన్తేసు ‘‘కో ఏతేసం పుబ్బఙ్గమో’’తి వుత్తే యో నేసం పచ్చయో హోతి, యం నిస్సాయ తే తం కమ్మం కరోన్తి, సో దత్తో వా మిత్తో వా తేసం పుబ్బఙ్గమోతి వుచ్చతి, ఏవంసమ్పదమిదం ¶ వేదితబ్బం. ఇతి ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన మనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా. న హి తే మనే అనుప్పజ్జన్తే ఉప్పజ్జితుం సక్కోన్తి, మనో పన ఏకచ్చేసు చేతసికేసు అనుపజ్జన్తేసుపి ఉప్పజ్జతియేవ. అధిపతివసేన పన మనో సేట్ఠో ఏతేసన్తి మనోసేట్ఠో. యథా హి చోరాదీనం చోరజేట్ఠకాదయో అధిపతినో సేట్ఠా. తథా తేసమ్పి మనో అధిపతి మనోవ సేట్ఠా. యథా పన దారుఆదీహి ¶ నిప్ఫన్నాని తాని తాని భణ్డాని దారుమయాదీని నామ హోన్తి, తథా తేపి మనతో నిప్ఫన్నత్తా మనోమయా నామ.

పదుట్ఠేనాతి ఆగన్తుకేహి అభిజ్ఝాదీహి దోసేహి పదుట్ఠేన. పకతిమనో హి భవఙ్గచిత్తం, తం అపదుట్ఠం. యథా హి పసన్నం ఉదకం ఆగన్తుకేహి నీలాదీహి ఉపక్కిలిట్ఠం నీలోదకాదిభేదం హోతి, న చ నవం ఉదకం, నాపి పురిమం పసన్నఉదకమేవ, తథా తమ్పి ఆగన్తుకేహి అభిజ్ఝాదీహి దోసేహి పదుట్ఠం హోతి, న చ నవం చిత్తం, నాపి పురిమం భవఙ్గచిత్తమేవ, తేనాహ భగవా – ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౪౯). ఏవం మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా సో భాసమానో చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితమేవ భాసతి, కరోన్తో తివిధం కాయదుచ్చరితమేవ కరోతి, అభాసన్తో అకరోన్తో తాయ అభిజ్ఝాదీహి పదుట్ఠమానసతాయ తివిధం మనోదుచ్చరితం పూరేతి. ఏవమస్స దస అకుసలకమ్మపథా పారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

తతో నం దుక్ఖమన్వేతీతి ¶ తతో తివిధదుచ్చరితతో తం పుగ్గలం దుక్ఖం అన్వేతి, దుచ్చరితానుభావేన చతూసు అపాయేసు, మనుస్సేసు వా తమత్తభావం గచ్ఛన్తం కాయవత్థుకమ్పి ఇతరమ్పీతి ఇమినా పరియాయేన కాయికచేతసికం విపాకదుక్ఖం అనుగచ్ఛతి. యథా కిం? చక్కంవ వహతో పదన్తి ధురే యుత్తస్స ధురం వహతో బలిబద్దస్స పదం చక్కం వియ. యథా హి సో ఏకమ్పి దివసం ద్వేపి పఞ్చపి దసపి అడ్ఢమాసమ్పి మాసమ్పి వహన్తో చక్కం నివత్తేతుం జహితుం న సక్కోతి ¶ , అథ ఖ్వస్స పురతో అభిక్కమన్తస్స యుగం గీవం బాధతి, పచ్ఛతో పటిక్కమన్తస్స చక్కం ఊరుమంసం పటిహనతి. ఇమేహి ద్వీహి ఆకారేహి బాధన్తం చక్కం తస్స పదానుపదికం హోతి; తథేవ మనసా పదుట్ఠేన తీణి దుచ్చరితాని పూరేత్వా ఠితం పుగ్గలం నిరయాదీసు తత్థ తత్థ గతగతట్ఠానే దుచ్చరితమూలకం కాయికమ్పి చేతసికమ్పి దుక్ఖమనుబన్ధతీతి.

గాథాపరియోసానే తింససహస్సా భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సమ్పత్తపరిభాయపి దేసనా సాత్థికా సఫలా అహోసీతి.

చక్ఖుపాలత్థేరవత్థు పఠమం

౨. మట్ఠకుణ్డలీవత్థు

౨. మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ధమ్మాతి దుతియగాథాపి ¶ సావత్థియంయేవ మట్ఠకుణ్డలిం ఆరబ్భ భాసితా.

సావత్థియం కిర అదిన్నపుబ్బకో నామ బ్రాహ్మణో అహోసి. తేన కస్సచి కిఞ్చి న దిన్నపుబ్బం, తేన తం ‘‘అదిన్నపుబ్బకో’’త్వేవ సఞ్జానింసు. తస్స ఏకపుత్తకో అహోసి పియో మనాపో. అథస్స పిలన్ధనం కారేతుకామో ‘‘సచే సువణ్ణకారే కారేస్సామి, భత్తవేతనం దాతబ్బం భవిస్సతీ’’తి సయమేవ సువణ్ణం కోట్టేత్వా మట్ఠాని కుణ్డలాని కత్వా అదాసి. తేనస్స పుత్తో మట్ఠకుణ్డలీత్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. తస్స సోళసవస్సికకాలే పణ్డురోగో ఉదపాది. తస్స మాతా పుత్తం ఓలోకేత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, పుత్తస్స తే రోగో ఉప్పన్నో, తికిచ్ఛాపేహి న’’న్తి ఆహ. ‘‘భోతి సచే వేజ్జం ఆనేస్సామి, భత్తవేతనం దాతబ్బం భవిస్సతి; కిం త్వం మమ ధనచ్ఛేదం న ఓలోకేస్ససీ’’తి? ‘‘అథ నం కిం కరిస్ససి, బ్రాహ్మణా’’తి? ‘‘యథా మే ధనచ్ఛేదో న హోతి, తథా కరిస్సామీ’’తి. సో వేజ్జానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘అసుకరోగస్స నామ తుమ్హే కిం భేసజ్జం కరోథా’’తి పుచ్ఛి. అథస్స తే యం వా తం వా రుక్ఖతచాదిం ఆచిక్ఖన్తి. సో తమాహరిత్వా పుత్తస్స భేసజ్జం కరోతి. తం కరోన్తస్సేవస్స రోగో బలవా అహోసి, అతేకిచ్ఛభావం ఉపాగమి. బ్రాహ్మణో ¶ తస్స దుబ్బలభావం ఞత్వా ఏకం వేజ్జం పక్కోసి. సో తం ఓలోకేత్వావ ‘‘అమ్హాకం ఏకం కిచ్చం అత్థి, అఞ్ఞం వేజ్జం పక్కోసిత్వా తికిచ్ఛాపేహీ’’తి తం ¶ పహాయ నిక్ఖమి. బ్రాహ్మణో తస్స మరణసమయం ఞత్వా ‘‘ఇమస్స దస్సనత్థాయ ఆగతా అన్తోగేహే సాపతేయ్యం పస్సిస్సన్తి, బహి నం కరిస్సామీ’’తి పుత్తం నీహరిత్వా బహిఆళిన్దే నిపజ్జాపేసి.

తం దివసం భగవా బలవపచ్చూససమయే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ పుబ్బబుద్ధేసు కతాధికారానం ఉస్సన్నకుసలమూలానం వేనేయ్యబన్ధవానం దస్సనత్థం బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో దససహస్సచక్కవాళేసు ఞాణజాలం పత్థరి. మట్ఠకుణ్డలీ బహిఆళిన్దే నిపన్నాకారేనేవ తస్స అన్తో పఞ్ఞాయి. సత్థా తం దిస్వా తస్స అన్తోగేహా నీహరిత్వా తత్థ నిపజ్జాపితభావం ఞత్వా ‘‘అత్థి ను ఖో మయ్హం ఏత్థ గతపచ్చయేన అత్థో’’తి ఉపధారేన్తో ఇదం అద్దస – అయం మాణవో మయి చిత్తం పసాదేత్వా కాలం కత్వా తావతింసదేవలోకే తింసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తిస్సతి, అచ్ఛరాసహస్సపరివారో భవిస్సతి, బ్రాహ్మణోపి తం ఝాపేత్వా రోదన్తో ఆళాహనే విచరిస్సతి. దేవపుత్తో తిగావుతప్పమాణం సట్ఠిసకటభారాలఙ్కారపటిమణ్డితం అచ్ఛరాసహస్సపరివారం అత్తభావం ఓలోకేత్వా ‘‘కేన ను ఖో కమ్మేన మయా అయం సిరిసమ్పత్తి లద్ధా’’తి ఓలోకేత్వా మయి ¶ చిత్తప్పసాదేన లద్ధభావం ఞత్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో ధనచ్ఛేదభయేన మమ భేసజ్జమకత్వా ఇదాని ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి, విప్పకారప్పత్తం నం కరిస్సామీ’’తి పితరి రోదన్తే మట్ఠకుణ్డలివణ్ణేన ఆగన్త్వా ఆళాహనస్సావిదూరే ¶ నిపజ్జిత్వా రోదిస్సతి. అథ నం బ్రాహ్మణో ‘‘కోసి త్వ’’న్తి పుచ్ఛిస్సతి. ‘‘అహం తే పుత్తో మట్ఠకుణ్డలీ’’తి ఆచిక్ఖిస్సతి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసీ’’తి? ‘‘తావసింసభవనే’’తి. ‘‘కిం కమ్మం కత్వా’’తి వుత్తే మయి చిత్తప్పసాదేన నిబ్బత్తభావం ఆచిక్ఖిస్సతి. బ్రాహ్మణో ‘‘తుమ్హేసు చిత్తం పసాదేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తో నామ అత్థీ’’తి మం పుచ్ఛిస్సతి. అథస్సాహం ‘‘ఏత్తకాని సతాని వా సహస్సాని వా సతసహస్సాని వాతి న సక్కా గణనా పరిచ్ఛిన్దితు’’న్తి వత్వా ధమ్మపదే గాథం భాసిస్సామి. గాథాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి, మట్ఠ కుణ్డలీ సోతాపన్నో భవిస్సతి. తథా అదిన్నపుబ్బకో బ్రాహ్మణో. ఇతి ¶ ఇమం కులపుత్తం నిస్సాయ మహాధమ్మాభిసమయో భవిస్సతీతి దిస్వా పునదివసే కతసరీరపటిజగ్గనో మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో సావత్థిం పిణ్డాయ పవిసిత్వా అనుపుబ్బేన బ్రాహ్మణస్స గేహద్వారం గతో.

తస్మిం ఖణే మట్ఠకుణ్డలీ అన్తోగేహాభిముఖో నిపన్నో హోతి. అథస్స సత్థా అత్తనో అపస్సనభావం ఞత్వా ఏకం రస్మిం విస్సజ్జేసి. మాణవో ‘‘కిం ఓభాసో నామేసో’’తి పరివత్తేత్వా నిపన్నోవ సత్థారం దిస్వా, ‘‘అన్ధబాలపితరం నిస్సాయ ఏవరూపం బుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా కాయవేయ్యావటికం వా కాతుం దానం వా దాతుం ధమ్మం వా సోతుం నాలత్థం, ఇదాని మే హత్థాపి అనధిపతేయ్యా, అఞ్ఞం కత్తబ్బం నత్థీ’’తి మనమేవ పసాదేసి. సత్థా ‘‘అలం ఏత్తకేన చిత్తప్పసాదేన ఇమస్సా’’తి పక్కామి. సో తథాగతే చక్ఖుపథం విజహన్తేయేవ ¶ పసన్నమనో కాలం కత్వా సుత్తప్పబుద్ధో వియ దేవలోకే తింసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తి.

బ్రాహ్మణోపిస్స సరీరం ఝాపేత్వా ఆళాహనే రోదనపరాయణో అహోసి, దేవసికం ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి – ‘‘కహం ఏకపుత్తక, కహం ఏకపుత్తకా’’తి. దేవపుత్తోపి అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా, ‘‘కేన మే కమ్మేన లద్ధా’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘సత్థరి మనోపసాదేనా’’తి ఞత్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో మమ అఫాసుకకాలే భేసజ్జమకారేత్వా ఇదాని ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి, విప్పకారప్పత్తమేవ నం కాతుం వట్టతీ’’తి మట్ఠకుణ్డలివణ్ణేన ఆగన్త్వా ఆళాహనస్సావిదూరే బాహా పగ్గయ్హ రోదన్తో అట్ఠాసి. బ్రాహ్మణో తం దిస్వా ‘‘అహం తావ పుత్తసోకేన రోదామి, ఏస కిమత్థం రోదతి, పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి పుచ్ఛన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అలఙ్కతో ¶ మట్ఠకుణ్డలీ,

మాలధారీ హరిచన్దనుస్సదో;

బాహా పగ్గయ్హ కన్దసి,

వనమజ్ఝే కిం దుక్ఖితో తువ’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౦౭; పే. వ. ౧౮౬);

సో ¶ మాణవో ఆహ –

‘‘సోవణ్ణమయో పభస్సరో,

ఉప్పన్నో రథపఞ్జరో మమ;

తస్స చక్కయుగం న విన్దామి,

తేన దుక్ఖేన జహామి జీవిత’’న్తి. (వ. ౧౨౦౮; పే. వ. ౧౮౭);

అథ ¶ నం బ్రాహ్మణో ఆహ –

‘‘సోవణ్ణమయం మణిమయం,

లోహితకమయం అథ రూపియమయం;

ఆచిక్ఖ మే భద్ద మాణవ,

చక్కయుగం పటిపాదయామి తే’’తి. (వి. వ. ౧౨౦౯; పే. వ. ౧౮౮);

తం సుత్వా మాణవో ‘‘అయం బ్రాహ్మణో పుత్తస్స భేసజ్జమకత్వా పుత్తపతిరూపకం మం దిస్వా రోదన్తో ‘సువణ్ణాదిమయం రథచక్కం కరోమీ’తి వదతి, హోతు నిగ్గణ్హిస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘కీవ మహన్తం మే చక్కయుగం కరిస్ససీ’’తి వత్వా ‘‘యావ మహన్తం ఆకఙ్ఖసి, తావ మహన్తం కరిస్సామీ’’తి వుత్తే ‘‘చన్దిమసూరియేహి మే అత్థో, తే మే దేహీ’’తి యాచన్తో ఆహ –

‘‘సో మాణవో తస్స పావది,

చన్దసూరియా ఉభయేత్థ దిస్సరే;

సోవణ్ణమయో ¶ రథో మమ,

తేన చక్కయుగేన సోభతీ’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౦; పే. వ. ౧౮౯);

అథ నం బ్రాహ్మణో ఆహ –

‘‘బాలో ఖో త్వం అసి మాణవ,

యో త్వం పత్థయసే అపత్థియం;

మఞ్ఞామి తువం మరిస్ససి,

న హి త్వం లచ్ఛసి చన్దసూరియే’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౧; పే. వ. ౧౯౦);

అథ ¶ నం మాణవో ఆహ –

‘‘కిం పన పఞ్ఞాయమానస్సత్థాయ రోదన్తో బాలో హోతి, ఉదాహు అపఞ్ఞాయమానస్సత్థాయా’’తి వత్వా –

‘‘గమనాగమనమ్పి ¶ దిస్సతి,

వణ్ణధాతు ఉభయత్థ వీథియా;

పేతో కాలకతో న దిస్సతి,

కో నిధ కన్దతం బాల్యతరో’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౨; పే. వ. ౧౯౧);

తం సుత్వా బ్రాహ్మణో ‘‘యుత్తం ఏస వదతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా –

‘‘సచ్చం ఖో వదేసి మాణవ,

అహమేవ కన్దతం బాల్యతరో;

చన్దం వియ దారకో రుదం,

పేతం కాలకతాభిపత్థయి’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౧౩; పే. వ. ౧౯౨) –

వత్వా ¶ తస్స కథాయ నిస్సోకో హుత్వా మాణవస్స థుతిం కరోన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘ఆదిత్తం వత మం సన్తం, ఘతసిత్తంవ పావకం;

వారినా వియ ఓసిఞ్చం, సబ్బం నిబ్బాపయే దరం.

‘‘అబ్బహీ వత మే సల్లం, సోకం హదయనిస్సితం;

యో మే సోకపరేతస్స, పుత్తసోకం అపానుది.

‘‘స్వాహం అబ్బూళ్హసల్లోస్మి, సీతిభూతోస్మి నిబ్బుతో;

న సోచామి న రోదామి, తవ సుత్వాన మాణవా’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౪-౧౨౧౬; పే. వ. ౧౯౩-౧౯౫);

అథ ¶ నం ‘‘కో నామ త్వ’’న్తి పుచ్ఛన్తో –

‘‘దేవతానుసి గన్ధబ్బో, అదు సక్కో పురిన్దదో;

కో వా త్వం కస్స వా పుత్తో, కథం జానేము తం మయ’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౧౭; పే. వ. ౧౯౬) –

ఆహ. అథస్స మాణవో –

‘‘యఞ్చ కన్దసి యఞ్చ రోదసి,

పుత్తం ఆళాహనే సయం దహిత్వా;

స్వాహం కుసలం కరిత్వా కమ్మం,

తిదసానం సహబ్యతం గతో’’తి. (వి. వ. ౧౨౧౮; పే. వ. ౧౯౭) –

ఆచిక్ఖి ¶ . అథ నం బ్రాహ్మణో ఆహ –

‘‘అప్పం వా బహుం వా నాద్దసామ,

దానం దదన్తస్స సకే అగారే;

ఉపోసథకమ్మం ¶ వా తాదిసం,

కేన కమ్మేన గతోసి దేవలోక’’న్తి. (వి. వ. ౧౨౧౯; పే. వ. ౧౯౮);

మాణవో ఆహ –

‘‘ఆబాధికోహం దుక్ఖితో గిలానో,

ఆతూరరూపోమ్హి సకే నివేసనే;

బుద్ధం విగతరజం వితిణ్ణకఙ్ఖం,

అద్దక్ఖిం సుగతం అనోమపఞ్ఞం.

‘‘స్వాహం ముదితధనో పసన్నచిత్తో,

అఞ్జలిం అకరిం తథాగతస్స;

తాహం కుసలం కరిత్వాన కమ్మం,

తిదసానం సహబ్యతం గతో’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౦-౧౨౨౧; పే. వ. ౧౯౯-౨౦౦);

తస్మిం ¶ కథేన్తేయేవ బ్రాహ్మణస్స సకలసరీరం పీతియా పరిపూరి. సో తం పీతిం పవేదేన్తో –

‘‘అచ్ఛరియం వత అబ్భుతం వత,

అఞ్జలికమ్మస్స అయమీదిసో విపాకో;

అహమ్పి పముదితమనో పసన్నచిత్తో,

అజ్జేవ బుద్ధం సరణం వజామీ’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౨; పే. వ. ౨౦౧) –

ఆహ. అథ నం మాణవో –

‘‘అజ్జేవ బుద్ధం సరణం వజాహి,

ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ పసన్నచిత్తో;

తథేవ ¶ సిక్ఖాపదాని పఞ్చ,

అఖణ్డఫుల్లాని సమాదియస్సు.

పాణాతిపాతా విరమస్సు ఖిప్పం,

లోకే అదిన్నం పరివజ్జయస్సు;

అమజ్జపో మా చ ముసా భణాహి,

సకేన దారేన చ హోహి తుట్ఠో’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౩-౧౨౨౪; పే. వ. ౨౦౨-౨౦౩) –

ఆహ ¶ . సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అత్థకామోసి మే యక్ఖ, హితకామోసి దేవతే;

కరోమి తుయ్హం వచనం, త్వంసి ఆచరియో మమ.

‘‘ఉపేమి సరణం బుద్ధం, ధమ్మఞ్చాపి అనుత్తరం;

సఙ్ఘఞ్చ నరదేవస్స, గచ్ఛామి సరణం అహం.

‘‘పాణాతిపాతా విరమామి ఖిప్పం,

లోకే అదిన్నం పరివజ్జయామి;

అమజ్జపో నో చ ముసా భణామి,

సకేన దారేన చ హోమి తుట్ఠో’’తి. (వి. వ. ౧౨౨౫-౧౨౨౭; పే. వ. ౨౦౪-౨౦౬);

అథ ¶ నం దేవపుత్తో, ‘‘బ్రాహ్మణ, తే గేహే బహుం ధనం అత్థి, సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా దానం దేహి, ధమ్మం సుణాహి, పఞ్హం పుచ్ఛాహీ’’తి వత్వా తత్థేవ అన్తరధాయి.

బ్రాహ్మణోపి గేహం గన్త్వా బ్రాహ్మణిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘భద్దే, అహం అజ్జ సమణం గోతమం నిమన్తేత్వా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, సక్కారం కరోహీ’’తి వత్వా విహారం గన్త్వా సత్థారం నేవ అభివాదేత్వా న పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం ఠితో, ‘‘భో గోతమ, అధివాసేహి అజ్జతనాయ భత్తం సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేనా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సో సత్థు అధివాసనం విదిత్వా వేగేనాగన్త్వా ¶ సకే నివేసనే పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయఞ్చ పటియాదాపేసి. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో తస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. బ్రాహ్మణో సక్కచ్చం పరివిసి, మహాజనో సన్నిపతి. మిచ్ఛాదిట్ఠికేన కిర తథాగతే నిమన్తితే ద్వే జనకాయా సన్నిపతన్తి మిచ్ఛాదిట్ఠికా ‘‘అజ్జ సమణం గోతమం పఞ్హం పుచ్ఛనాయ విహేఠియమానం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి, సమ్మాదిట్ఠికా ‘‘అజ్జ బుద్ధవిసయం బుద్ధలీళం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి. అథ ఖో బ్రాహ్మణో కతభత్తకిచ్చం తథాగతముపసఙ్కమిత్వా నీచాసనే నిసిన్నో పఞ్హం పుచ్ఛి – ‘‘భో గోతమ, తుమ్హాకం దానం అదత్వా పూజం అకత్వా ధమ్మం అసుత్వా ఉపోసథవాసం అవసిత్వా కేవలం మనోపసాదమత్తేనేవ సగ్గే నిబ్బత్తా నామ హోన్తీ’’తి? ‘‘బ్రాహ్మణ, కస్మా మం పుచ్ఛసి, నను తే పుత్తేన మట్ఠకుణ్డలినా మయి మనం పసాదేత్వా ¶ అత్తనో సగ్గే నిబ్బత్తభావో కథితో’’తి? ‘‘కదా, భో గోతమా’’తి? నను త్వం అజ్జ సుసానం గన్త్వా కన్దన్తో అవిదూరే బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తం ఏకం మాణవం దిస్వా ‘‘అలఙ్కతో మట్ఠకుణ్డలీ, మాలధారీ ¶ హరిచన్దనుస్సదో’’తి ద్వీహి జనేహి కథితకథం పకాసేన్తో సబ్బం మట్ఠకుణ్డలివత్థుం కథేసి. తేనేవేతం బుద్ధభాసితం నామ జాతం.

తం కథేత్వా చ పన ‘‘న ఖో, బ్రాహ్మణ, ఏకసతం వా న ద్వేసతం, అథ ఖో మయి మనం పసాదేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తానం గణనా నామ నత్థీ’’తి ఆహ. అథ మహాజనో న నిబ్బేమతికో హోతి, అథస్స అనిబ్బేమతికభావం విదిత్వా సత్థా ‘‘మట్ఠకుణ్డలిదేవపుత్తో విమానేనేవ సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి అధిట్ఠాసి. సో తిగావుతప్పమాణేనేవ దిబ్బాభరణపటిమణ్డితేన అత్తభావేన ఆగన్త్వా విమానతో ఓరుయ్హ సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం ఇమం సమ్పత్తిం కిం కమ్మం కత్వా పటిలభీ’’తి పుచ్ఛన్తో –

‘‘అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, యా త్వం తిట్ఠసి దేవతే;

ఓభాసేన్తీ దిసా సబ్బా, ఓసధీ వియ తారకా;

పుచ్ఛామి తం దేవ మహానుభావ, మనుస్సభూతో కిమకాసి పుఞ్ఞ’’న్తి. –

గాథమాహ. ‘‘దేవపుత్తో అయం మే, భన్తే, సమ్పత్తి తుమ్హేసు చిత్తం పసాదేత్వా లద్ధా’’తి. ‘‘మయి చిత్తం పసాదేత్వా లద్ధా తే’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. మహాజనో దేవపుత్తం ఓలోకేత్వా ‘‘అచ్ఛరియా వత, భో, బుద్ధగుణా, అదిన్నపుబ్బకబ్రాహ్మణస్స నామ పుత్తో అఞ్ఞం ¶ కిఞ్చి పుఞ్ఞం అకత్వా సత్థరి చిత్తం పసాదేత్వా ఏవరూపం సమ్పత్తిం పటిలభీ’’తి తుట్ఠిం పవేదేసి.

అథ ¶ నేసం కుసలాకుసలకమ్మకరణే మనోవ పుబ్బఙ్గమో, మనోవ సేట్ఠో. పసన్నేన హి మనేన కతం కమ్మం దేవలోకం మనుస్సలోకం గచ్ఛన్తం పుగ్గలం ఛాయావ న విజహతీతి ఇదం వత్థుం కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా పతిట్ఠాపితమత్తికం సాసనం రాజముద్దాయ లఞ్ఛన్తో వియ ధమ్మరాజా ఇమం గాథమాహ –

౨. ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా.

మనసా చే పసన్నేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం సుఖమన్వేతి, ఛాయావ అనపాయినీ’’తి.

తత్థ ¶ కిఞ్చాపి మనోతి అవిసేసేన సబ్బమ్పి చతుభూమికచిత్తం వుచ్చతి, ఇమస్మిం పన పదే నియమియమానం వవత్థాపియమానం పరిచ్ఛిజ్జియమానం అట్ఠవిధం కామావచరకుసలచిత్తం లబ్భతి. వత్థువసేన పనాహరియమానం తతోపి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తమేవ లబ్భతి. పుబ్బఙ్గమాతి తేన పఠమగామినా హుత్వా సమన్నాగతా. ధమ్మాతి వేదనాదయో తయో ఖన్ధా. ఏతే హి ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన సోమనస్ససమ్పయుత్తమనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి మనోపుబ్బఙ్గమా నామ. యథా హి బహూసు ఏకతో హుత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘస్స చీవరదానాదీని వా ఉళారపూజాధమ్మస్సవనాదీని వా మాలాగన్ధసక్కారకరణాదీని వా పుఞ్ఞాని కరోన్తేసు ‘‘కో ఏతేసం పుబ్బఙ్గమో’’తి వుత్తే యో తేసం పచ్చయో హోతి, యం నిస్సాయ తే తాని పుఞ్ఞాని కరోన్తి, సో తిస్సో వా ఫుస్సో వా తేసం పుబ్బఙ్గమోతి వుచ్చతి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. ఇతి ఉప్పాదపచ్చయట్ఠేన మనో పుబ్బఙ్గమో ఏతేసన్తి ¶ మనోపుబ్బఙ్గమా. న హి తే మనే అనుప్పజ్జన్తే ఉప్పజ్జితుం సక్కోన్తి, మనో పన ఏకచ్చేసు చేతసికేసు అనుప్పజ్జన్తేసుపి ఉప్పజ్జతియేవ. ఏవం అధిపతివసేన పన మనో సేట్ఠో ఏతేసన్తి మనోసేట్ఠా. యథా హి గణాదీనం అధిపతి పురిసో గణసేట్ఠో సేణిసేట్ఠోతి వుచ్చతి, తథా తేసమ్పి మనోవ సేట్ఠో. యథా పన సువణ్ణాదీహి నిప్ఫాదితాని భణ్డాని సువణ్ణమయాదీని నామ హోన్తి, తథా ఏతేపి మనతో నిప్ఫన్నత్తా మనోమయా నామ.

పసన్నేనాతి అనభిజ్ఝాదీహి గుణేహి పసన్నేన. భాసతి వా కరోతి వాతి ఏవరూపేన మనేన భాసన్తో చతుబ్బిధం వచీసుచరితమేవ భాసతి, కరోన్తో తివిధం కాయసుచరితమేవ కరోతి, అభాసన్తో అకరోన్తో తాయ అనభిజ్ఝాదీహి పసన్నమానసతాయ తివిధం మనోసుచరితం పూరేతి. ఏవమస్స దస కుసలకమ్మపథా పారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

తతో నం సుఖమన్వేతీతి తతో తివిధసుచరితతో నం పుగ్గలం సుఖ మన్వేతి. ఇధ తేభూమికమ్పి ¶ కుసలం అధిప్పేతం, తస్మా తేభూమికసుచరితానుభావేన సుగతిభవే నిబ్బత్తం పుగ్గలం, దుగ్గతియం వా సుఖానుభవనట్ఠానే ఠితం కాయవత్థుకమ్పి ఇతరవత్థుకమ్పి అవత్థుకమ్పీతి కాయికచేతసికం విపాకసుఖం అనుగచ్ఛతి, న విజహతీతి అత్థో వేదితబ్బో. యథా కిం? ఛాయావ అనపాయినీతి యథా హి ఛాయా నామ సరీరప్పటిబద్ధా సరీరే గచ్ఛన్తే గచ్ఛతి, తిట్ఠన్తే తిట్ఠతి ¶ , నిసీదన్తే నిసీదతి, న సక్కోతి, ‘‘సణ్హేన వా ఫరుసేన ¶ వా నివత్తాహీ’’తి వత్వా వా పోథేత్వా వా నివత్తాపేతుం. కస్మా? సరీరప్పటిబద్ధత్తా. ఏవమేవ ఇమేసం దసన్నం కుసలకమ్మపథానం ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణకుసలమూలికం కామావచరాదిభేదం కాయికచేతసికసుఖం గతగతట్ఠానే అనపాయినీ ఛాయా వియ హుత్వా న విజహతీతి.

గాథాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, మట్ఠకుణ్డలిదేవపుత్తో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, తథా అదిన్నపుబ్బకో బ్రాహ్మణో. సో తావమహన్తం విభవం బుద్ధసాసనే విప్పకిరీతి.

మట్ఠకుణ్డలీవత్థు దుతియం.

౩. తిస్సత్థేరవత్థు

అక్కోచ్ఛి మన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిరాయస్మా తిస్సత్థేరో భగవతో పితుచ్ఛాపుత్తో అహోసి, మహల్లకకాలే పబ్బజిత్వా బుద్ధానం ఉప్పన్నలాభసక్కారం పరిభుఞ్జన్తో థూలసరీరో ఆకోటితపచ్చాకోటితేహి చీవరేహి నివాసేత్వా యేభుయ్యేన విహారమజ్ఝే ఉపట్ఠానసాలాయం నిసీదతి. తథాగతం దస్సనత్థాయ ఆగతా ఆగన్తుకభిక్ఖూ తం దిస్వా ‘‘ఏకో మహాథేరో భవిస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ తస్స సన్తికం గన్త్వా వత్తం ఆపుచ్ఛన్తి, పాదసమ్బాహనాదీని ఆపుచ్ఛన్తి. సో తుణ్హీ అహోసి. అథ నం ఏకో దహరభిక్ఖు ‘‘కతివస్సా తుమ్హే’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘వస్సం నత్థి, మహల్లకకాలే పబ్బజితా మయ’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆవుసో, దుబ్బినీత, మహల్లక ¶ , అత్తనో పమాణం న జానాసి, ఏత్తకే మహాథేరే దిస్వా సామీచికమ్మమత్తమ్పి న కరోసి, వత్తే ఆపుచ్ఛియమానే తుణ్హీ హోసి, కుక్కుచ్చమత్తమ్పి తే నత్థీ’’తి అచ్ఛరం పహరి. సో ఖత్తియమానం జనేత్వా ‘‘తుమ్హే కస్స సన్తికం ఆగతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సత్థు సన్తిక’’న్తి వుత్తే ‘‘మం పన ‘కో ఏసో’తి సల్లక్ఖేథ, మూలమేవ వో ఛిన్దిస్సామీ’’తి వత్వా రుదన్తో దుక్ఖీ దుమ్మనో సత్థు సన్తికం అగమాసి ¶ . అథ నం సత్థా ‘‘కిం ను త్వం తిస్స దుక్ఖీ దుమ్మనో అస్సుముఖో రోదమానో ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. తేపి భిక్ఖూ ‘‘ఏస గన్త్వా కిఞ్చి ఆలోళం కరేయ్యా’’తి తేనేవ ¶ సద్ధిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సో సత్థారా పుచ్ఛితో ‘‘ఇమే మం, భన్తే, భిక్ఖూ అక్కోసన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘కహం పన త్వం నిసిన్నోసీ’’తి? ‘‘విహారమజ్ఝే ఉపట్ఠానసాలాయం, భన్తే’’తి. ‘‘ఇమే తే భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తా దిట్ఠా’’తి? ‘‘ఆమ, దిట్ఠా, భన్తే’’తి. ‘‘కిం ఉట్ఠాయ తే పచ్చుగ్గమనం కత’’న్తి? ‘‘న కతం, భన్తే’’తి. ‘‘పరిక్ఖారగ్గహణం ఆపుచ్ఛిత’’న్తి? ‘‘నాపుచ్ఛితం, భన్తే’’తి. ‘‘వత్తం వా పానీయం వా ఆపుచ్ఛిత’’న్తి. ‘‘నాపుచ్ఛితం భన్తే’’తి? ‘‘ఆసనం నీహరిత్వా అభివాదేత్వా పాదసమ్బాహనం కత’’న్తి? ‘‘న కతం, భన్తే’’తి. ‘‘తిస్స మహల్లకభిక్ఖూనం సబ్బం ఏతం వత్తం కాతబ్బం, ఏతం వత్తం అకరోన్తేన విహారమజ్ఝే నిసీదితుం న వట్టతి, తవేవ దోసో, ఏతే భిక్ఖూ ఖమాపేహీ’’తి? ‘‘ఏతే మం, భన్తే, అక్కోసింసు ¶ , నాహం ఏతే ఖమాపేమీ’’తి. ‘‘తిస్స మా ఏవం కరి, తవేవ దోసో, ఖమాపేహి నే’’తి? ‘‘న ఖమాపేమి, భన్తే’’తి. అథ సత్థా ‘‘దుబ్బచో ఏస, భన్తే’’తి భిక్ఖూహి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ దుబ్బచో ఏస, పుబ్బేపి ఏస దుబ్బచోయేవా’’తి వత్వా ‘‘ఇదాని తావస్స, భన్తే, దుబ్బచభావో అమ్హేహి ఞాతో, అతీతే ఏస కిం అకాసీ’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథా’’తి వత్వా అతీతమాహరి.

అతీతే బారాణసియం బారాణసిరఞ్ఞే రజ్జం కారేన్తే దేవిలో నామ తాపసో అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా లోణమ్బిలసేవనత్థాయ చత్తారో మాసే నగరముపనిస్సాయ వసితుకామో హిమవన్తతో ఆగన్త్వా నగరద్వారే దారకే దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇమం నగరం సమ్పత్తపబ్బజితా కత్థ వసన్తీ’’తి? ‘‘కుమ్భకారసాలాయం, భన్తే’’తి. తాపసో కుమ్భకారసాలం గన్త్వా ద్వారే ఠత్వా ‘‘సచే తే భగ్గవ అగరు, వసేయ్యామ ఏకరత్తిం సాలాయ’’న్తి ఆహ. కుమ్భకారో ‘‘మయ్హం రత్తిం సాలాయం కిచ్చం నత్థి, మహతీ సాలా, యథాసుఖం వసథ, భన్తే’’తి సాలం నియ్యాదేసి. తస్మిం పవిసిత్వా నిసిన్నే అపరోపి నారదో నామ తాపసో హిమవన్తతో ఆగన్త్వా కుమ్భకారం ఏకరత్తివాసం యాచి. కుమ్భకారో ‘‘పఠమం ఆగతో ఇమినా సద్ధిం ఏకతో వసితుకామో భవేయ్య వా నో వా, అత్తానం పరిమోచేస్సామీ’’తి ¶ చిన్తేత్వా ‘‘సచే, భన్తే, పఠమం ఉపగతో రోచేస్సతి, తస్స రుచియా వసథా’’తి ఆహ. సో తముపసఙ్కమిత్వా ‘‘సచే తే, ఆచరియ అగరు, మయఞ్చేత్థ ఏకరత్తిం వసేయ్యామా’’తి యాచి. ‘‘మహతీ సాలా, పవిసిత్వా ¶ ఏకమన్తే వసాహీ’’తి వుత్తే పవిసిత్వా పురేతరం పవిట్ఠస్స దేవిలస్స అపరభాగే నిసీది. ఉభోపి సారణీయకథం కథేత్వా నిపజ్జింసు.

సయనకాలే ¶ నారదో దేవిలస్స నిపజ్జనట్ఠానఞ్చ ద్వారఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా నిపజ్జి. సో పన దేవిలో నిపజ్జమానో అత్తనో నిపజ్జనట్ఠానే అనిపజ్జిత్వా ద్వారమజ్ఝే తిరియం నిపజ్జి. నారదో రత్తిం నిక్ఖమన్తో తస్స జటాసు అక్కమి. ‘‘కో మం అక్కమీ’’తి చ వుత్తే, ‘‘ఆచరియ, అహ’’న్తి ఆహ. ‘‘కూటజటిల, అరఞ్ఞతో ఆగన్త్వా మమ జటాసు అక్కమసీ’’తి. ‘‘ఆచరియ, తుమ్హాకం ఇధ నిపన్నభావం న జానామి, ఖమథ మే’’తి వత్వా తస్స కన్దన్తస్సేవ బహి నిక్ఖమి. ఇతరో ‘‘అయం పవిసన్తోపి మం అక్కమేయ్యా’’తి పరివత్తేత్వా పాదట్ఠానే సీసం కత్వా నిపజ్జి. నారదోపి పవిసన్తో ‘‘పఠమంపాహం ఆచరియే అపరజ్ఝిం, ఇదానిస్స పాదపస్సేన పవిసిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఆగచ్ఛన్తో గీవాయ అక్కమి. ‘‘కో ఏసో’’తి చ వుత్తే ‘‘అహం, ఆచరియా’’తి వత్వా ‘‘కూటజటిల, పఠమం మమ జటాసు అక్కమిత్వా ఇదాని గీవాయ అక్కమసి, అభిసపిస్సామి త’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆచరియ, మయ్హం దోసో నత్థి, అహం తుమ్హాకం ఏవం నిపన్నభావం న జానామి, ‘పఠమమ్పి మే అపరద్ధం, ఇదాని పాదపస్సేన ¶ పవిసిస్సామీ’తి పవిట్ఠోమ్హి, ఖమథ మే’’తి ఆహ. ‘‘కూటజటిల, అభిసపిస్సామి త’’న్తి. ‘‘మా ఏవం కరిత్థ ఆచరియా’’తి. సో తస్స వచనం అనాదియిత్వా –

‘‘సహస్సరంసీ సతతేజో, సూరియో తమవినోదనో;

పాతోదయన్తే సూరియే, ముద్ధా తే ఫలతు సత్తధా’’తి. –

తం అభిసపి ఏవ. నారదో, ‘‘ఆచరియ, మయ్హం దోసో నత్థీతి మమ వదన్తస్సేవ తుమ్హే అభిసపథ, యస్స దోసో అత్థి, తస్స ముద్ధా ఫలతు, మా నిద్దోసస్సా’’తి వత్వా –

‘‘సహస్సరంసీ సతతేజో, సూరియో తమవినోదనో;

పాతోదయన్తే సూరియే, ముద్ధా తే ఫలతు సత్తధా’’తి. –

అభిసపి. సో పన మహానుభావో అతీతే చత్తాలీస, అనాగతే చత్తాలీసాతి అసీతికప్పే అనుస్సరతి. తస్మా ‘‘కస్స ను ఖో ఉపరి అభిసపో పతిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘ఆచరియస్సా’’తి ఞత్వా తస్మిం అనుకమ్పం పటిచ్చ ఇద్ధిబలేన అరుణుగ్గమనం నివారేతి.

నాగరా ¶ అరుణే అనుగ్గచ్ఛన్తే రాజద్వారం గన్త్వా, ‘‘దేవ, తయి రజ్జం కారేన్తే అరుణో న ఉట్ఠహతి, అరుణం నో ఉట్ఠాపేహీ’’తి కన్దింసు. రాజా అత్తనో కాయకమ్మాదీని ఓలోకేన్తో కిఞ్చి అయుత్తం అదిస్వా ‘‘కిం ను ఖో కారణ’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘పబ్బజితానం వివాదేన భవితబ్బ’’న్తి ¶ పరిసఙ్కమానో ‘‘కచ్చి ఇమస్మిం నగరే పబ్బజితా అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘హియ్యో సాయం కుమ్భకారసాలాయం ఆగతా అత్థి దేవా’’తి వుత్తే తంఖణఞ్ఞేవ రాజా ¶ ఉక్కాహి ధారియమానాహి తత్థ గన్త్వా నారదం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ఆహ –

‘‘కమ్మన్తా నప్పవత్తన్తి, జమ్బుదీపస్స నారద;

కేన లోకో తమోభూతో, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

నారదో సబ్బం తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా ఇమినా కారణేన అహం ఇమినా అభిసపితో, అథాహం ‘‘మయ్హం దోసో నత్థి, యస్స దోసో అత్థి, తస్సేవ ఉపరి అభిసపో పతతూ’’తి వత్వా అభిసపిం. అభిసపిత్వా చ పన ‘‘కస్స ను ఖో ఉపరి అభిసపో పతిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘సూరియుగ్గమనవేలాయ ఆచరియస్స ముద్ధా సత్తధా ఫలిస్సతీ’’తి దిస్వా ఏతస్మిం అనుకమ్పం పటిచ్చ అరుణస్స ఉగ్గమనం న దేమీతి. ‘‘కథం పన అస్స, భన్తే, అన్తరాయో న భవేయ్యా’’తి. ‘‘సచే మం ఖమాపేయ్య, న భవేయ్యా’’తి. ‘‘తేన హి ఖమాపేహీ’’తి వుత్తే ‘‘ఏసో, మహారాజ, మం జటాసు చ గీవాయ చ అక్కమి, నాహం ఏతం కూటజటిలం ఖమాపేమీ’’తి. ‘‘ఖమాపేహి, భన్తే, మా ఏవం కరిత్థా’’తి. ‘‘న ఖమాపేమీ’’తి. ‘‘ముద్ధా తే సత్తధా ఫలిస్సతీ’’తి వుత్తేపి న ఖమాపేతియేవ. అథ నం రాజా ‘‘న త్వం అత్తనో రుచియా ఖమాపేస్ససీ’’తి హత్థపాదకుచ్ఛిగీవాసు గాహాపేత్వా నారదస్స పాదమూలే ఓనమాపేసి. నారదోపి ‘‘ఉట్ఠేహి, ఆచరియ, ఖమామి తే’’తి వత్వా, ‘‘మహారాజ, నాయం యథామనేన ఖమాపేతి, నగరస్స అవిదూరే ¶ ఏకో సరో అత్థి, తత్థ నం సీసే మత్తికాపిణ్డం కత్వా గలప్పమాణే ఉదకే ఠపాపేహీ’’తి ఆహ. రాజా తథా కారేసి. నారదో దేవిలం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఆచరియ, మయా ఇద్ధియా విస్సట్ఠాయ సూరియసన్తాపే ఉట్ఠహన్తే ఉదకే నిముజ్జిత్వా అఞ్ఞేన ఠానేన ఉత్తరిత్వా గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి ఆహ. ‘‘తస్స సూరియరంసీహి సంఫుట్ఠమత్తోవ మత్తికాపిణ్డో సత్తధా ఫలి, సో నిముజ్జిత్వా అఞ్ఞేన ఠానేన పలాయీ’’తి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘తదా, భిక్ఖవే, రాజా ఆనన్దో అహోసి, దేవిలో తిస్సో, నారదో అహమేవాతి ఏవం తదాపేస దుబ్బచోయేవా’’తి ¶ వత్వా తిస్సత్థేరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తిస్స, భిక్ఖునో నామ ‘అసుకేనాహం అక్కుట్ఠో, అసుకేన పహటో, అసుకేన జితో, అసుకో ఖో మే భణ్డం అహాసీ’తి చిన్తేన్తస్స వేరం నామ న వూపసమ్మతి, ఏవం పన అనుపనయ్హన్తస్సేవ ఉపసమ్మతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౩.

‘‘అక్కోచ్ఛి ¶ మం అవధి మం, అజిని మం అహాసి మే;

యే చ తం ఉపనయ్హన్తి, వేరం తేసం న సమ్మతి.

౪.

‘‘అక్కోచ్ఛి మం అవధి మం, అజిని మం అహాసి మే;

యే చ తం నుపనయ్హన్తి, వేరం తేసూపసమ్మతీ’’తి.

తత్థ అక్కోచ్ఛీతి అక్కోసి. అవధీతి పహరి. అజినీతి ¶ కూటసక్ఖిఓతారణేన వా వాదపటివాదేన వా కరణుత్తరియకరణేన వా అజేసి. అహాసి మేతి మమ సన్తకం పత్తాదీసు కిఞ్చిదేవ అవహరి. యే చ తన్తి యే కేచి దేవతా వా మనుస్సా వా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా తం ‘‘అక్కోచ్ఛి మ’’న్తిఆదివత్థుకం కోధం సకటధురం వియ నద్ధినా పూతిమచ్ఛాదీని వియ చ కుసాదీహి పునప్పునం వేఠేత్వా ఉపనయ్హన్తి, తేసం సకిం ఉప్పన్నం వేరం న సమ్మతీతి వూపసమ్మతి. యే చ తం నుపనయ్హన్తీతి అసతియా అమనసికారవసేన వా కమ్మపచ్చవేక్ఖణాదివసేన వా యే తం అక్కోసాదివత్థుకం కోధం తయాపి కోచి నిద్దోసో పురిమభవే అక్కుట్ఠో భవిస్సతి, పహటో భవిస్సతి, కూటసక్ఖిం ఓతారేత్వా జితో భవిస్సతి, కస్సచి తే పసయ్హ కిఞ్చి అచ్ఛిన్నం భవిస్సతి, తస్మా నిద్దోసో హుత్వాపి అక్కోసాదీని పాపుణాసీతి ఏవం న ఉపనయ్హన్తి. తేసు పమాదేన ఉప్పన్నమ్పి వేరం ఇమినా అనుపనయ్హనేన నిరిన్ధనో వియ జాతవేదో వూపసమ్మతీతి.

దేసనాపరియోసానే సతసహస్సభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీని ¶ పాపుణింసు. ధమ్మదేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసి. దుబ్బచోపి సుబ్బచోయేవ జాతోతి.

తిస్సత్థేరవత్థు తతియం.

౪. కాళయక్ఖినీవత్థు

న హి వేరేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం వఞ్ఝిత్థిం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో ¶ కిర కుటుమ్బికపుత్తో పితరి కాలకతే ఖేత్తే చ ఘరే చ సబ్బకమ్మాని అత్తనావ కరోన్తో మాతరం పటిజగ్గి. అథస్స మాతా ‘‘కుమారికం తే, తాత, ఆనేస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘అమ్మ ¶ , మా ఏవం వదేథ, అహం యావజీవం తుమ్హే పటిజగ్గిస్సామీ’’తి. ‘‘తాత, ఖేత్తే చ ఘరే చ కిచ్చం త్వమేవ కరోసి, తేన మయ్హం చిత్తసుఖం నామ న హోతి, ఆనేస్సామీ’’తి. సో పునప్పునం పటిక్ఖిపిత్వా తుణ్హీ అహోసి. సా ఏకం కులం గన్తుకామా గేహా నిక్ఖమి. అథ నం పుత్తో ‘‘కతరం కులం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకకులం నామా’’తి వుత్తే తత్థ గమనం పటిసేధేత్వా అత్తనో అభిరుచితం కులం ఆచిక్ఖి. సా తత్థ గన్త్వా కుమారికం వారేత్వా దివసం వవత్థపేత్వా తం ఆనేత్వా తస్స ఘరే అకాసి. సా వఞ్ఝా అహోసి. అథ నం మాతా, పుత్త, త్వం అత్తనో రుచియా కుమారికం ఆణాపేసి, సా ఇదాని వఞ్ఝా జాతా, అపుత్తకఞ్చ నామ కులం వినస్సతి ¶ , పవేణీ న ఘటీయతి, తేన అఞ్ఞం తే కుమారికం ఆనేమీతి. తేన ‘‘అలం, అమ్మా’’తి వుచ్చమానాపి పునప్పునం కథేసి. వఞ్ఝిత్థీ తం కథం సుత్వా ‘‘పుత్తా నామ మాతాపితూనం వచనం అతిక్కమితుం న సక్కోన్తి, ఇదాని అఞ్ఞం విజాయినిం ఇత్థిం ఆనేత్వా మం దాసిభోగేన భుఞ్జిస్సతి. యంనూనాహం సయమేవ ఏకం కుమారికం ఆనేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా ఏకం కులం గన్త్వా తస్సత్థాయ కుమారికం వారేత్వా ‘‘కిం నామేతం, అమ్మ, వదేసీ’’తి తేహి పటిక్ఖిత్తా ‘‘అహం వఞ్ఝా, అపుత్తకం నామ కులం వినస్సతి, తుమ్హాకం పన ధీతా పుత్తం వా ధీతరం వా లభిత్వా కుటుమ్బికస్స సామినీ భవిస్సతి, మయ్హం సామికస్స నం దేథా’’తి యాచిత్వా సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా ఆనేత్వా సామికస్స ఘరే అకాసి.

అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సచాయం పుత్తం వా ధీతరం వా లభిస్సతి, అయమేవ కుటుమ్బస్స సామినీ భవిస్సతి. యథా దారకం న లభతి, తథేవ నం కాతుం వట్టతీ’’తి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘అమ్మ, యదా తే కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాతి, అథ మే ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా గబ్భే పతిట్ఠితే తస్సా ఆరోచేసి. ఇతరిస్సా పన సా సయమేవ నిచ్చం యాగుభత్తం దేతి, అథస్సా ¶ ఆహారేనేవ సద్ధిం గబ్భపాతనభేసజ్జమదాసి, గబ్భో పతి. దుతియమ్పి గబ్భే పతిట్ఠితే ఆరోచేసి ¶ , ఇతరా దుతియమ్పి తథేవ పాతేసి. అథ నం పటివిస్సకిత్థియో పుచ్ఛింసు – ‘‘కచ్చి తే సపత్తి అన్తరాయం కరోతీ’’తి? సా తమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘అన్ధబాలే, కస్మా ఏవమకాసి, అయం తవ ఇస్సరియభయేన గబ్భస్స పాతనభేసజ్జం యోజేత్వా దేతి, తేన తే గబ్భో పతతి, మా పున ఏవమకత్థా’’తి వుత్తా తతియవారే న కథేసి. అథ సా ఇతరిస్సా ఉదరం దిస్వా ‘‘కస్మా మయ్హం గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం న కథేసీ’’తి వత్వా ‘‘త్వం మం ఆనేత్వా వఞ్చేత్వా ద్వే వారే గబ్భం పాతేసి, కిమత్థం తుయ్హం కథేమీ’’తి వుత్తే ‘‘నట్ఠా దానిమ్హీ’’తి చిన్తేత్వా తస్సా పమాదం ఓలోకేన్తీ పరిణతే గబ్భే ఓకాసం లభిత్వా భేసజ్జం యోజేత్వా అదాసి. గబ్భో పరిణతత్తా పతితుం అసక్కోన్తో తిరియం నిపతి, ఖరా వేదనా ఉప్పజ్జి, జీవితసంసయం పాపుణి. సా ‘‘నాసితమ్హి తయా, త్వమేవ మం ఆనేత్వా త్వమేవ తయోపి వారే ¶ దారకే నాసేసి, ఇదాని అహమ్పి నస్సామి, ఇతో దాని చుతా యక్ఖినీ హుత్వా తవ దారకే ఖాదితుం సమత్థా హుత్వా నిబ్బత్తేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేత్వా కాలం కత్వా తస్మింయేవ ¶ గేహే మజ్జారీ హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతరమ్పి సామికో గహేత్వా ‘‘తయా మే కులూపచ్ఛేదో కతో’’తి కప్పరజణ్ణుకాదీహి సుపోథితం పోథేసి. సా తేనేవాబాధేన కాలం కత్వా తత్థేవ కుక్కుటీ హుత్వా నిబ్బత్తా.

కుక్కుటీ న చిరస్సేవ అణ్డాని విజాయి, మజ్జారీ ఆగన్త్వా తాని అణ్డాని ఖాది. దుతియమ్పి తతియమ్పి ఖాదియేవ. కుక్కుటీ చిన్తేసి – ‘‘తయో వారే మమ అణ్డాని ఖాదిత్వా ఇదాని మమ్పి ఖాదితుకామాసీ’’తి. ‘‘ఇతో చుతా సపుత్తకం తం ఖాదితుం లభేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా తతో చుతా అరఞ్ఞే దీపినీ హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతరా మిగీ హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్సా విజాతకాలే దీపినీ ఆగన్త్వా తయో వారే పుత్తకే ఖాది. మిగీ మరణకాలే ‘‘అయం మే తిక్ఖత్తుం పుత్తకే ఖాదిత్వా ఇదాని మమ్పి ఖాదిస్సతి, ఇతో దాని చుతా ఏతం సపుత్తకం ఖాదితుం లభేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా ఇతో చుతా యక్ఖినీ హుత్వా నిబ్బత్తి. దీపినీపి తథేవ తతో చుతా సావత్థియం కులధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి, సా వుద్ధిప్పత్తా ద్వారగామకే పతికులం అగమాసి, అపరభాగే చ పుత్తం విజాయి. యక్ఖినీపి తస్సా పియసహాయికావణ్ణేన ఆగన్త్వా ‘‘కుహిం మే సహాయికా’’తి ‘‘అన్తోగబ్భే విజాతా’’తి వుత్తే ‘‘పుత్తం ను ఖో విజాతా, ఉదాహు ధీతరన్తి పస్సిస్సామి న’’న్తి గబ్భం పవిసిత్వా పస్సన్తీ వియ దారకం గహేత్వా ¶ ఖాదిత్వా గతా. పున దుతియవారేపి తథేవ ఖాది. తతియవారే ఇతరా గరుభారా హుత్వా సామికం ఆమన్తేత్వా, ‘‘సామి, ఇమస్మిం ఠానే ఏకా యక్ఖినీ మమ ద్వే పుత్తే ఖాదిత్వా గతా, ఇదాని ¶ మమ కులగేహం గన్త్వా విజాయిస్సామీ’’తి కులగేహం గన్త్వా విజాయి.

తదా సా యక్ఖినీ ఉదకవారం గతా హోతి. వేస్సవణస్స హి యక్ఖినియో వారేన అనోతత్తదహతో సీసపరమ్పరాయ ఉదకమాహరన్తి. తా చతుమాసచ్చయేనపి పఞ్చమాసచ్చయేనపి ముచ్చన్తి. అపరా యక్ఖినియో కిలన్తకాయా జీవితక్ఖయమ్పి పాపుణన్తి. సా పన ఉదకవారతో ముత్తమత్తావ వేగేన తం ఘరం గన్త్వా ‘‘కుహిం మే సహాయికా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కుహిం నం పస్సిస్ససి, తస్సా ఇమస్మిం ఠానే జాతజాతదారకే యక్ఖినీ ఆగన్త్వా ఖాదతి, తస్మా కులగేహం గతా’’తి. సా ‘‘యత్థ వా తత్థ వా గచ్ఛతు, న మే ముచ్చిస్సతీ’’తి వేరవేగసముస్సాహితమానసా నగరాభిముఖీ పక్ఖన్ది. ఇతరాపి నామగ్గహణదివసే నం దారకం న్హాపేత్వా నామం కత్వా, ‘‘సామి, ఇదాని సకఘరం గచ్ఛామా’’తి పుత్తమాదాయ సామికేన సద్ధిం విహారమజ్ఝే గతమగ్గేన గచ్ఛన్తీ పుత్తం సామికస్స దత్వా విహారపోక్ఖరణియా న్హాత్వా సామికే న్హాయన్తే ¶ ఉత్తరిత్వా పుత్తస్స థఞ్ఞం పాయమానా ఠితా యక్ఖినిం ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా సఞ్జానిత్వా, ‘‘సామి, వేగేన ఏహి, అయం సా యక్ఖినీ, వేగేన ఏహి, అయం సా యక్ఖినీ’’తి ఉచ్చాసద్దం కత్వా యావ తస్స ఆగమనం ¶ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ నివత్తేత్వా అన్తోవిహారాభిముఖీ పక్ఖన్ది.

తస్మిం సమయే సత్థా పరిసమజ్ఝే ధమ్మం దేసేసి. సా పుత్తం తథాగతస్స పాదపిట్ఠే నిపజ్జాపేత్వా ‘‘తుమ్హాకం మయా ఏస దిన్నో, పుత్తస్స మే జీవితం దేథా’’తి ఆహ. ద్వారకోట్ఠకే అధివత్థో సుమనదేవో నామ యక్ఖినియా అన్తో పవిసితుం నాదాసి. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేత్వా ‘‘గచ్ఛ, ఆనన్ద, తం యక్ఖినిం పక్కోసాహీ’’తి ఆహ. థేరో పక్కోసి. ఇతరా ‘‘అయం, భన్తే, ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఏతు, మా సద్దమకాసీ’’తి వత్వా తం ఆగన్త్వా ఠితం ‘‘కస్మా ఏవం కరోసి, సచే తుమ్హే మాదిసస్స బుద్ధస్స సమ్ముఖీభావం నాగమిస్సథ, అహినకులానం వియ అచ్ఛఫన్దనానం వియ కాకోలూకానం వియ చ కప్పట్ఠితికం వో వేరం అభవిస్స ¶ , కస్మా వేరం పటివేరం కరోథ. వేరఞ్హి అవేరేన ఉపసమ్మతి, నో వేరేనా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౫.

‘‘న హి వేరేన వేరాని, సమ్మన్తీధ కుదాచనం;

అవేరేన చ సమ్మన్తి, ఏస ధమ్మో సనన్తనో’’తి.

తత్థ న హి వేరేనాతి యథా హి ఖేళసిఙ్ఘాణికాదీహి అసుచీహి మక్ఖితం ఠానం తేహేవ అసుచీహి ధోవన్తా సుద్ధం ¶ నిగ్గన్ధం కాతుం న సక్కోన్తి, అథ ఖో తం ఠానం భియ్యోసోమత్తాయ అసుద్ధతరఞ్చేవ దుగ్గన్ధతరఞ్చ హోతి; ఏవమేవ అక్కోసన్తం పచ్చక్కోసన్తో పహరన్తం పటిపహరన్తో వేరేన వేరం వూపసమేతుం న సక్కోతి, అథ ఖో భియ్యో భియ్యో వేరమేవ కరోతి. ఇతి వేరాని నామ వేరేన కిస్మిఞ్చి కాలే న సమ్మన్తి, అథ ఖో వడ్ఢన్తియేవ. అవేరేన చ సమ్మన్తీతి యథా పన తాని ఖేళాదీని అసుచీని విప్పసన్నేన ఉదకేన ధోవియమానాని నస్సన్తి, తం ఠానం సుద్ధం హోతి సుగన్ధం; ఏవమేవ అవేరేన ఖన్తిమేత్తోదకేన యోనిసో మనసికారేన పచ్చవేక్ఖణేన వేరాని వూపసమ్మన్తి పటిప్పస్సమ్భన్తి అభావం గచ్ఛన్తి. ఏస ధమ్మో సనన్తనోతి ఏస అవేరేన వేరూపసమనసఙ్ఖాతో పోరాణకో ధమ్మో; సబ్బేసం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవానం గతమగ్గోతి.

గాథాపరియోసానే యక్ఖినీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సమ్పత్తపరిసాయపి ధమ్మదేసనా సాత్థికా అహోసి.

సత్థా ¶ తం ఇత్థిం ఆహ – ‘‘ఏతిస్సా తవ పుత్తం దేహీ’’తి. ‘‘భాయామి, భన్తే’’తి. ‘‘మా భాయి, నత్థి తే ఏతం నిస్సాయ పరిపన్థో’’తి ఆహ. సా తస్సా పుత్తమదాసి. సా తం చుమ్బిత్వా ఆలిఙ్గేత్వా పున మాతుయేవ దత్వా రోదితుం ఆరభి. అథ నం సత్థా ‘‘కిమేత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, అహం పుబ్బే యథా వా తథా వా జీవికం కప్పేన్తీపి కుచ్ఛిపూరం నాలత్థం, ఇదాని కథం జీవిస్సామీ’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘మా చిన్తయీ’’తి సమస్సాసేత్వా తం ఇత్థిమాహ – ‘‘ఇమం నేత్వా ¶ అత్తనో గేహే నివాసాపేత్వా అగ్గయాగుభత్తేహి పటిజగ్గాహీ’’తి. సా తం నేత్వా పిట్ఠివంసే పతిట్ఠాపేత్వా అగ్గయాగుభత్తేహి పటిజగ్గి, తస్సా వీహిపహరణకాలే ముసలగ్గేన ముద్ధం పహరన్తం వియ ఉపట్ఠాసి. సా సహాయికం ఆమన్తేత్వా ‘‘ఇమస్మిం ఠానే వసితుం న సక్కోమి, అఞ్ఞత్థ మం పతిట్ఠాపేహీ’’తి వత్వా ముసలసాలాయ ఉదకచాటియం ఉద్ధనే నిబ్బకోసే సఙ్కారకూటే గామద్వారే చాతి ఏతేసు ఠానేసు ¶ పతిట్ఠాపితాపి ఇధ మే ముసలేన సీసం భిన్దన్తం వియ ఉపట్ఠాతి, ఇధ దారకా ఉచ్ఛిట్ఠోదకం ఓతారేన్తి, ఇధ సునఖా నిపజ్జన్తి, ఇధ దారకా అసుచిం కరోన్తి, ఇధ కచవరం ఛడ్డేన్తి, ఇధ గామదారకా లక్ఖయోగ్గం కరోన్తీతి సబ్బాని తాని పటిక్ఖిపి. అథ నం బహిగామే వివిత్తోకాసే పతిట్ఠాపేత్వా తత్థ తస్సా అగ్గయాగుభత్తాదీని హరిత్వా పటిజగ్గి. సా యక్ఖినీ ఏవం చిన్తేసి – ‘‘అయం మే సహాయికా ఇదాని బహూపకారా, హన్దాహం కిఞ్చి పటిగుణం కరోమీ’’తి. సా ‘‘ఇమస్మిం సంవచ్ఛరే సుబ్బుట్ఠికా భవిస్సతి, థలట్ఠానే సస్సం కరోహి, ఇమస్మిం సంవచ్ఛరే దుబ్బుట్ఠికా భవిస్సతి, నిన్నట్ఠానేయేవ సస్సం కరోహీ’’తి సహాయికాయ ఆరోచేతి. సేసజనేహి కతసస్సం అతిఉదకేన వా అనోదకేన వా నస్సతి, తస్సా అతివియ సమ్పజ్జతి. అథ నం సేసజనా, ‘‘అమ్మ, తయా కతసస్సం నేవ అచ్చోదకేన, న అనుదకేన నస్సతి, సుబ్బుట్ఠిదుబ్బుట్ఠిభావం ఞత్వా కమ్మం కరోసి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అమ్హాకం సహాయికా యక్ఖినీ సుబ్బుట్ఠిదుబ్బుట్ఠిభావం ¶ ఆచిక్ఖతి, మయం తస్సా వచనేన థలేసు నిన్నేసు సస్సాని కరోమ, తేన నో సమ్పజ్జతి. కిం న పస్సథ? నిబద్ధం అమ్హాకం గేహతో యాగుభత్తాదీని హరియమానాని, తాని ఏతిస్సా హరీయన్తి, తుమ్హేపి ఏతిస్సా అగ్గయాగుభత్తాదీని హరథ, తుమ్హాకమ్పి కమ్మన్తే ఓలోకేస్సతీ’’తి. అథస్సా సకలనగరవాసినో సక్కారం కరింసు. సాపి తతో పట్ఠాయ సబ్బేసం కమ్మన్తే ఓలోకేన్తీ లాభగ్గప్పత్తా అహోసి మహాపరివారా. సా అపరభాగే అట్ఠ సలాకభత్తాని పట్ఠపేసి. తాని యావజ్జకాలా దీయన్తియేవాతి.

కాళయక్ఖినీవత్థు చతుత్థం.

౫. కోసమ్బకవత్థు

పరే ¶ చ న విజానన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోసమ్బకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

కోసమ్బియఞ్హి ఘోసితారామే పఞ్చసతపఞ్చసతపరివారా ద్వే భిక్ఖూ విహరింసు వినయధరో చ ధమ్మకథికో చ. తేసు ధమ్మకథికో ఏకదివసం ¶ సరీరవలఞ్జం కత్వా ఉదకకోట్ఠకే ఆచమనఉదకావసేసం భాజనే ఠపేత్వావ నిక్ఖమి. పచ్ఛా వినయధరో తత్థ ¶ పవిట్ఠో తం ఉదకం దిస్వా నిక్ఖమిత్వా ఇతరం పుచ్ఛి, ‘‘ఆవుసో, తయా ఉదకం ఠపిత’’న్తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో’’తి. ‘‘కిం పనేత్థ ఆపత్తిభావం న జానాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, న జానామీ’’తి. ‘‘హోతి, ఆవుసో, ఏత్థ ఆపత్తీ’’తి. ‘‘తేన హి పటికరిస్సామి న’’న్తి. ‘‘సచే పన తే, ఆవుసో, అసఞ్చిచ్చ అస్సతియా కతం, నత్థి ఆపత్తీ’’తి. సో తస్సా ఆపత్తియా అనాపత్తిదిట్ఠి అహోసి. వినయధరోపి అత్తనో నిస్సితకానం ‘‘అయం ధమ్మకథికో ఆపత్తిం ఆపజ్జమానోపి న జానాతీ’’తి ఆరోచేసి. తే తస్స నిస్సితకే దిస్వా ‘‘తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వాపి ఆపత్తిభావం న జానాతీ’’తి ఆహంసు. తే గన్త్వా అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స ఆరోచేసుం. సో ఏవమాహ – ‘‘అయం వినయధరో పుబ్బే అనాపత్తీతి వత్వా ఇదాని ఆపత్తీతి వదతి, ముసావాదీ ఏసో’’తి. తే గన్త్వా ‘‘తుమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ముసావాదీ’’తి ఆహంసు. తే ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహం వడ్ఢయింసు. కతో వినయధరో ఓకాసం లభిత్వా ధమ్మకథికస్స ఆపత్తియా అదస్సనే ఉక్ఖేపనీయకమ్మమకాసి. తతో పట్ఠాయ తేసం పచ్చయదాయకా ఉపట్ఠాకాపి ద్వే కోట్ఠాసా అహేసుం, ఓవాదపటిగ్గాహకా భిక్ఖునియోపి ఆరక్ఖదేవతాపి తాసం సన్దిట్ఠసమ్భత్తా ఆకాసట్ఠదేవతాపీతి యావ బ్రహ్మలోకా సబ్బేపి పుథుజ్జనా ద్వే పక్ఖా అహేసుం. చాతుమహారాజికం ఆదిం కత్వా యావ అకనిట్ఠభావనా పన ఏకనిన్నాదం కోలాహలం అగమాసి.

అథేకో అఞ్ఞతరో భిక్ఖు తథాగతముపసఙ్కమిత్వా ఉక్ఖేపకానం వినయధరఅన్తేవాసికానం ‘‘ధమ్మికేనేవాయం వినయకమ్మేన ఉక్ఖిత్తో’’తి లద్ధిఞ్చ, ఉక్ఖిత్తానువత్తకానం ¶ ధమ్మకథికఅన్తేవాసికానం పన ‘‘అధమ్మికేనేవ కమ్మేన ఉక్ఖిత్తో’’తి లద్ధిఞ్చ, ఉక్ఖేపకేహి వారియమానానమ్పి చ తేసం తం అనుపరివారేత్వా విచరణభావఞ్చ ఆరోచేసి భగవా ‘‘సమగ్గా కిర హోన్తూ’’తి ద్వే వారే పేసేత్వా ‘‘న ఇచ్ఛన్తి, భన్తే, సమగ్గా భవితు’’న్తి సుత్వా తతియవారే ‘‘భిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, భిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి తేసం సన్తికం గన్త్వా ఉక్ఖేపకానం ఉక్ఖేపనే, ఇతరేసఞ్చ ఆపత్తియా అదస్సనే ఆదీనవం కథేత్వా పున తేసం తత్థేవ ¶ ఏకసీమాయం ఉపోసథాదీని ¶ అనుజానిత్వా భత్తగ్గాదీసు భణ్డనజాతానం ‘‘ఆసనన్తరికాయ నిసీదితబ్బ’’న్తి (మహావ. ౪౫౬) భత్తగ్గే వత్తం పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘ఇదానిపి భణ్డనజాతావ విహరన్తీ’’తి సుత్వా తత్థ గన్త్వా ‘‘అలం, భిక్ఖవే, మా భణ్డన’’న్తిఆదీని వత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భణ్డనకలహవిగ్గహవివాదా నామేతే అనత్థకారకా. కలహం నిస్సాయ హి లటుకికాపి సకుణికా హత్థినాగం జీవితక్ఖయం పాపేసీ’’తి లటుకికజాతకం (జా. ౧.౫.౩౯ ఆదయో) కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సమగ్గా హోథ, మా వివదథ. వివాదం నిస్సాయ హి అనేకసతసహస్సా వట్టకాపి జీవితక్ఖయం పత్తా’’తి వట్టకజాతకం (జా. ౧.౧.౧౧౮) కథేసి. ఏవమ్పి తేసు భగవతో వచనం అనాదియన్తేసు అఞ్ఞతరేన ధమ్మవాదినా తథాగతస్స విహేసం అనిచ్ఛన్తేన ‘‘ఆగమేతు, భన్తే భగవా, ధమ్మసామి, అప్పోస్సుక్కో, భన్తే భగవా, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుత్తో ¶ విహరతు, మయమేవ తేన భణ్డనేన కలహేన విగ్గహేన వివాదేన పఞ్ఞాయిస్సామా’’తి (మహావ. ౪౫౭; మ. ని. ౩.౨౩౬) వుత్తే అతీతం ఆహరి –

భూతపుబ్బం, భిక్ఖవే, బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో నామ కాసిరాజా అహోసి. బ్రహ్మదత్తేన దీఘీతిస్స కోసలరఞ్ఞో రజ్జం అచ్ఛిన్దిత్వా అఞ్ఞాతకవేసేన వసన్తస్స పితునో మారితభావఞ్చేవ దీఘావుకుమారేన అత్తనో జీవితే దిన్నే తతో పట్ఠాయ తేసం సమగ్గభావఞ్చ కథేత్వా ‘‘తేసఞ్హి నామ, భిక్ఖవే, రాజూనం ఆదిన్నదణ్డానం ఆదిన్నసత్థానం ఏవరూపం ఖన్తిసోరచ్చం భవిస్సతి. ఇధ ఖో తం, భిక్ఖవే, సోభేథ, యం తుమ్హే ఏవం స్వాఖాతే ధమ్మవినయే పబ్బజితా సమానా ఖమా చ భవేయ్యాథ సోరతా చా’’తి ఓవదిత్వాపి నేవ తే సమగ్గే కాతుం అసక్ఖి. సో తాయ ఆకిణ్ణవిహారతాయ ఉక్కణ్ఠితో ‘‘అహం ఖో ఇదాని ఆకిణ్ణో దుక్ఖం విహరామి, ఇమే చ భిక్ఖూ మమ వచనం న కరోన్తి. యంనూనాహం ఏకకోవ గణమ్హా వూపకట్ఠో విహరేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా కోసమ్బియం పిణ్డాయ చరిత్వా అనపలోకేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఏకకోవ అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ బాలకలోణకగామం గన్త్వా తత్థ భగుత్థేరస్స ఏకచారికవత్తం కథేత్వా పాచినవంసమిగదాయే తిణ్ణం కులపుత్తానం సామగ్గియానిసంసం కథేత్వా యేన ¶ పాలిలేయ్యకం ¶ అత్థి, తదవసరి. తత్ర సుదం భగవా పాలిలేయ్యకం ఉపనిస్సాయ రక్ఖితవనసణ్డే భద్దసాలమూలే పాలిలేయ్యకేన హత్థినా ఉపట్ఠియమానో ఫాసుకం వస్సావాసం వసి.

కోసమ్బివాసినోపి ఖో ఉపాసకా విహారం గన్త్వా సత్థారం అపస్సన్తా ‘‘కుహిం, భన్తే, సత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పాలిలేయ్యకవనసణ్డం గతో’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అమ్హే సమగ్గే కాతుం వాయమి, మయం పన న సమగ్గా అహుమ్హా’’తి. ‘‘కిం, భన్తే, తుమ్హే సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తస్మిం సామగ్గిం కరోన్తే సమగ్గా నాహువత్థా’’తి? ‘‘ఏవమావుసో’’తి. ‘‘మనుస్సా ఇమే ¶ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తస్మిం సామగ్గిం కరోన్తేపి సమగ్గా న జాతా, మయం ఇమే నిస్సాయ సత్థారం దట్ఠుం న లభిమ్హా, ఇమేసం నేవ ఆసనం దస్సామ, న అభివాదనాదీని కరిస్సామా’’తి తతో పట్ఠాయ తేసం సామీచిమత్తమ్పి న కరింసు. తే అప్పాహారతాయ సుస్సమానా కతిపాహేనేవ ఉజుకా హుత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం అచ్చయం దేసేత్వా ఖమాపేత్వా ‘‘ఉపాసకా మయం సమగ్గా జాతా, తుమ్హేపి నో పురిమసదిసా హోథా’’తి ఆహంసు. ‘‘ఖమాపితో పన వో, భన్తే, సత్థా’’తి. ‘‘న ఖమాపితో, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి సత్థారం ఖమాపేథ, సత్థు ఖమాపితకాలే మయమ్పి తుమ్హాకం పురిమసదిసా భవిస్సామా’’తి. తే అన్తోవస్సభావేన సత్థు సన్తికం గన్తుం అవిసహన్తా దుక్ఖేన తం అన్తోవస్సం వీతినామేసుం. సత్థా పన తేన హత్థినా ఉపట్ఠియమానో సుఖం వసి. సోపి హి హత్థినాగో గణం పహాయ ఫాసువిహారత్థాయేవ ¶ తం వనసణ్డం పావిసి.

యథాహ – ‘‘అహం ఖో ఆకిణ్ణో విహరామి హత్థీహి హత్థీనీహి హత్థికలభేహి హత్థిచ్ఛాపేహి, ఛిన్నగ్గాని చేవ తిణాని ఖాదామి, ఓభగ్గోభగ్గఞ్చ మే సాఖాభఙ్గం ఖాదన్తి, ఆవిలాని చ పానీయాని పివామి, ఓగాహా చస్స మే ఉత్తిణ్ణస్స హత్థినియో కాయం ఉపనిఘంసన్తియో గచ్ఛన్తి, యంనూనాహం ఏకోవ గణమ్హా వూపకట్ఠో విహరేయ్య’’న్తి (మహావ. ౪౬౭; ఉదా. ౩౫). అథ ఖో సో హత్థినాగో యూథా అపక్కమ్మ యేన పాలిలేయ్యకం రక్ఖితవనసణ్డం భద్దసాలమూలం, యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పన భగవన్తం వన్దిత్వా ఓలోకేన్తో అఞ్ఞం కిఞ్చి అదిస్వా భద్దసాలమూలం పాదేనేవ పహరన్తో తచ్ఛేత్వా సోణ్డాయ సాఖం గహేత్వా సమ్మజ్జి. తతో పట్ఠాయ సోణ్డాయ ¶ ఘటం గహేత్వా పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతి, ఉణ్హోదకేన అత్థే సతి ఉణ్హోదకం పటియాదేతి. కథం? హత్థేన కట్ఠాని ఘంసిత్వా అగ్గిం సమ్పాదేతి, తత్థ దారూని పక్ఖిపన్తో అగ్గిం జాలేత్వా తత్థ పాసాణే పక్ఖిపిత్వా పచిత్వా దారుదణ్డకేన పవట్టేత్వా పరిచ్ఛిన్నాయ ఖుద్దకసోణ్డికాయ ఖిపతి, తతో హత్థం ఓతారేత్వా ఉదకస్స తత్తభావం జానిత్వా గన్త్వా సత్థారం వన్దతి. సత్థా ‘‘ఉదకం తే తాపితం పాలిలేయ్యకా’’తి వత్వా తత్థ గన్త్వా న్హాయతి ¶ . అథస్స నానావిధాని ఫలాని ఆహరిత్వా దేతి. యదా పన సత్థా గామం పిణ్డాయ పవిసతి, తదా సత్థు పత్తచీవరమాదాయ కుమ్భే పతిట్ఠపేత్వా సత్థారా సద్ధింయేవ గచ్ఛతి. సత్థా గామూపచారం పత్వా ‘‘పాలిలేయ్యక ఇతో పట్ఠాయ తయా గన్తుం న సక్కా, ఆహార మే పత్తచీవర’’న్తి ఆహరాపేత్వా గామం పిణ్డాయ పావిసి. సోపి యావ సత్థు నిక్ఖమనా తత్థేవ ఠత్వా ఆగమనకాలే పచ్చుగ్గమనం కత్వా పురిమనయేనేవ పత్తచీవరం గహేత్వా వసనట్ఠానే ఓతారేత్వా వత్తం దస్సేత్వా సాఖాయ బీజతి, రత్తిం వాళమిగపరిపన్థనివారణత్థం మహన్తం దణ్డం సోణ్డాయ గహేత్వా ‘‘సత్థారం రక్ఖిస్సామీ’’తి యావ అరుణుగ్గమనా వనసణ్డస్స అన్తరన్తరేన విచరతి, తతో ¶ పట్ఠాయయేవ కిర సో వనసణ్డో పాలిలేయ్యకరక్ఖితవనసణ్డో నామ జాతో. అరుణే ఉగ్గతే ముఖోదకదానం ఆదిం కత్వా తేనేవూపాయేన సబ్బవత్తాని కరోతి.

అథేకో మక్కటో తం హత్థిం ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ దివసే దివసే తథాగతస్స ఆభిసమాచారికం కరోన్తం దిస్వా ‘‘అహమ్పి కిఞ్చిదేవ కరిస్సామీ’’తి విచరన్తో ఏకదివసం నిమ్మక్ఖికం దణ్డకమధుం దిస్వా దణ్డకం భఞ్జిత్వా దణ్డకేనేవ సద్ధిం మధుపటలం సత్థు సన్తికం ఆహరిత్వా కదలిపత్తం ఛిన్దిత్వా తత్థ ఠపేత్వా అదాసి ¶ . సత్థా గణ్హి. మక్కటో ‘‘కరిస్సతి ను ఖో పరిభోగం న కరిస్సతీ’’తి ఓలోకేన్తో గహేత్వా నిసిన్నం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో’’తి చిన్తేత్వా దణ్డకోటియం గహేత్వా పరివత్తేత్వా ఉపధారేన్తో అణ్డకాని దిస్వా తాని సణికం అపనేత్వా పున అదాసి. సత్థా పరిభోగమకాసి. సో తుట్ఠమానసో తం తం సాఖం గహేత్వా నచ్చన్తోవ అట్ఠాసి. అథస్స గహితసాఖాపి అక్కన్తసాఖాపి భిజ్జింసు. సో ఏకస్మిం ఖాణుమత్థకే పతిత్వా నివిట్ఠగత్తో సత్థరి పసన్నేనేవ చిత్తేన ¶ కాలం కత్వా తావతింసభవనే తింసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తి, అచ్ఛరాసహస్సపరివారో మక్కటదేవపుత్తో నామ అహోసి.

తథాగతస్స తత్థ హత్థినాగేన ఉపట్ఠియమానస్స వసనభావో సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి. సావత్థినగరతో ‘‘అనాథపిణ్డికో విసాఖా చ మహాఉపాసికా’’తిఏవమాదీని మహాకులాని ఆనన్దత్థేరస్స సాసనం పహిణింసు ‘‘సత్థారం నో, భన్తే, దస్సేథా’’తి. దిసావాసినోపి పఞ్చసతా భిక్ఖూ వుట్ఠవస్సా ఆనన్దత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘చిరస్సుతా నో, ఆవుసో ఆనన్ద, భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మీ కథా, సాధు మయం, ఆవుసో ఆనన్ద, లభేయ్యామ భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మిం కథం సవనాయా’’తి యాచింసు. థేరో తే భిక్ఖూ ఆదాయ తత్థ గన్త్వా ‘‘తేమాసం ఏకవిహారినో తథాగతస్స సన్తికం ఏత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఉపసఙ్కమితుం ¶ అయుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా తే భిక్ఖూ బహి ఠపేత్వా ఏకకోవ సత్థారం ఉపసఙ్కమి. పాలిలేయ్యకో తం దిస్వా దణ్డమాదాయ పక్ఖన్ది. సత్థా ఓలోకేత్వా అపేహి ‘‘అపేహి పాలిలేయ్యక, మా నివారయి, బుద్ధుపట్ఠాకో ఏసో’’తి ఆహ. సో తత్థేవ దణ్డం ఛడ్డేత్వా పత్తచీవరపటిగ్గహణం ఆపుచ్ఛి. థేరో నాదాసి. నాగో ‘‘సచే ఉగ్గహితవత్తో భవిస్సతి, సత్థు నిసీదనపాసాణఫలకే అత్తనో పరిక్ఖారం న ఠపేస్సతీ’’తి చిన్తేసి. థేరో పత్తచీవరం భూమియం ఠపేసి. వత్తసమ్పన్నా హి గరూనం ఆసనే వా సయనే వా అత్తనో పరిక్ఖారం న ఠపేన్తి.

థేరో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా ‘‘ఆనన్ద, ఏకోవ ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా పఞ్చసతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగతభావం సుత్వా ‘‘కహం పనేతే’’తి వత్వా ¶ ‘‘తుమ్హాకం చిత్తం అజానన్తో బహి ఠపేత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘పక్కోసాహి నే’’తి ఆహ. థేరో తథా అకాసి. తే భిక్ఖూ ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా తేహి భిక్ఖూహి, ‘‘భన్తే భగవా, హి బుద్ధసుఖుమాలో చేవ ఖత్తియసుఖుమాలో చ, తుమ్హేహి తేమాసం ఏకకేహి తిట్ఠన్తేహి నిసీదన్తేహి చ దుక్కరం కతం, వత్తపటివత్తకారకోపి ముఖోదకాదిదాయకోపి నాహోసి మఞ్ఞే’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, పాలిలేయ్యకహత్థినా మమ సబ్బకిచ్చాని కతాని. ఏవరూపఞ్హి సహాయం లభన్తేన ¶ ఏకతోవ వసితుం యుత్తం, అలభన్తస్స ఏకచారికభావోవ ¶ సేయ్యో’’తి వత్వా ఇమా నాగవగ్గే తిస్సో గాథా అభాసి –

‘‘సచే లభేథ నిపకం సహాయం,

సద్ధించరం సాధువిహారి ధీరం;

అభిభుయ్య సబ్బాని పరిస్సయాని,

చరేయ్య తేనత్తమనో సతీమా.

‘‘నో చే లభేథ నిపకం సహాయం,

సద్ధించరం సాధువిహారి ధీరం;

రాజావ రట్ఠం విజితం పహాయ,

ఏకో చరే మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో.

‘‘ఏకస్స చరితం సేయ్యో,

నత్థి బాలే సహాయతా;

ఏకో చరే న చ పాపాని కయిరా,

అప్పోస్సుక్కో మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో’’తి. (మహావ. ౪౬౪; మ. ని. ౩.౨౩౭; ధ. ప. ౩౨౮-౩౩౦; సు. ని. ౪౫-౪౬);

గాథాపరియోసానే పఞ్చసతాపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. ఆనన్దత్థేరోపి అనాథపిణ్డికాదీహి పేసితసాసనం ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, అనాథపిణ్డికప్పముఖా తే పఞ్చ అరియసావకకోటియో తుమ్హాకం ఆగమనం పచ్చాసీసన్తీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘తేన హి గణ్హాహి పత్తచీవర’’న్తి పత్తచీవరం గాహాపేత్వా నిక్ఖమి. నాగో గన్త్వా గతమగ్గే తిరియం అట్ఠాసి. ‘‘కిం కరోతి, భన్తే, నాగో’’తి? ‘‘తుమ్హాకం, భిక్ఖవే, భిక్ఖం దాతుం పచ్చాసీసతి, దీఘరత్తం ఖో పనాయం ¶ మయ్హం ఉపకారకో, నాస్స చిత్తం కోపేతుం వట్టతి, నివత్తథ, భిక్ఖవే’’తి సత్థా భిక్ఖూ గహేత్వా ¶ నివత్తి. హత్థీపి వనసణ్డం పవిసిత్వా పనసకదలిఫలాదీని నానాఫలాని సంహరిత్వా రాసిం కత్వా పునదివసే భిక్ఖూనం అదాసి. పఞ్చసతా భిక్ఖూ సబ్బాని ఖేపేతుం నాసక్ఖింసు. భత్తకిచ్చపరియోసానే సత్థా పత్తచీవరం గాహేత్వా నిక్ఖమి. నాగో భిక్ఖూనం అన్తరన్తరేన గన్త్వా సత్థు పురతో తిరియం అట్ఠాసి. ‘‘కిం కరోతి, భన్తే, నాగో’’తి? ‘‘అయఞ్హి భిక్ఖవే, తుమ్హే పేసేత్వా మం నివత్తేతుకామో’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘పాలిలేయ్యక, ఇదం పన ¶ మమ అనివత్తగమనం, తవ ఇమినా అత్తభావేన ఝానం వా విపస్సనం వా మగ్గఫలం వా నత్థి, తిట్ఠ త్వ’’న్తి ఆహ. తం సుత్వా నాగో ముఖే సోణ్డం పక్ఖిపిత్వా రోదన్తో పచ్ఛతో పచ్ఛతో అగమాసి. సో హి సత్థారం నివత్తేతుం లభన్తో తేనేవ నియామేన యావజీవం పటిజగ్గేయ్య, సత్థా పన తం గామూపచారం పత్వా ‘‘పాలిలేయ్యక ఇతో పట్ఠాయ తవ అభూమి, మనుస్సావాసో సపరిపన్థో, తిట్ఠ త్వ’’న్తి ఆహ. సో రోదమానో తత్థేవ ఠత్వా సత్థరి చక్ఖుపథం విజహన్తే హదయేన ఫలితేన కాలం కత్వా సత్థరి పసాదేన తావతింసభవనే తింసయోజనికే కనకవిమానే అచ్ఛరాసహస్సమజ్ఝే నిబ్బత్తి, పాలిలేయ్యకదేవపుత్తోయేవస్స నామం అహోసి.

సత్థాపి అనుపుబ్బేన జేతవనం అగమాసి. కోసమ్బకా భిక్ఖూ ¶ ‘‘సత్థా కిర సావత్థిం ఆగతో’’తి సుత్వా సత్థారం ఖమాపేతుం తత్థ అగమంసు. కోసలరాజా ‘‘తే కిర కోసమ్బకా భణ్డనకారకా భిక్ఖూ ఆగచ్ఛన్తీ’’తి సుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, తేసం మమ విజితం పవిసితుం న దస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, సీలవన్తా ఏతే భిక్ఖూ, కేవలం అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదేన మమ వచనం న గణ్హింసు, ఇదాని మం ఖమాపేతుం ఆగచ్ఛన్తి, ఆగచ్ఛన్తు మహారాజా’’తి. అనాథపిణ్డికోపి ‘‘అహం, భన్తే, తేసం విహారం పవిసితుం న దస్సామీ’’తి వత్వా తథేవ భగవతా పటిక్ఖిత్తో తుణ్హీ అహోసి. సావత్థియం అనుప్పత్తానం పన తేసం భగవా ఏకమన్తే వివిత్తం కారాపేత్వా సేనాసనం దాపేసి. అఞ్ఞే భిక్ఖూ తేహి సద్ధిం నేవ ఏకతో నిసీదన్తి, న తిట్ఠన్తి, ఆగతాగతా సత్థారం పుచ్ఛన్తి – ‘‘కతమేతే, భన్తే, భణ్డనకారకా కోసమ్బకా భిక్ఖూ’’తి? సత్థా ‘‘ఏతే’’తి దస్సేతి. ‘‘ఏతే కిర తే, ఏతే కిర తే’’తి ఆగతాగతేహి అఙ్గులికా దస్సియమానా లజ్జాయ సీసం ఉక్ఖిపితుం అసక్కోన్తా భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా భగవన్తం ఖమాపేసుం. సత్థా ‘‘భారియం వో, భిక్ఖవే, కతం, తుమ్హే హి నామ మాదిసస్స బుద్ధస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా మయి సామగ్గిం కరోన్తే మమ వచనం న కరిత్థ, పోరాణకపణ్డితాపి వజ్ఝప్పత్తానం మాతాపితూనం ఓవాదం ¶ సుత్వా తేసు జీవితా వోరోపియమానేసుపి తం అనతిక్కమిత్వా పచ్ఛా ద్వీసు రట్ఠేసు రజ్జం కారయింసూ’’తి వత్వా పునదేవ ¶ కోసమ్బికజాతకం (జా. ౧.౯.౧౦ ఆదయో) కథేత్వా ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, దీఘావుకుమారో మాతాపితూసు ¶ జీవితా వోరోపియమానేసుపి తేసం ఓవాదం అనతిక్కమిత్వా పచ్ఛా బ్రహ్మదత్తస్స ధీతరం లభిత్వా ద్వీసు కాసికోసలరట్ఠేసు రజ్జం కారేసి, తుమ్హేహి పన మమ వచనం అకరోన్తేహి భారియం కత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౬.

‘‘పరే చ న విజానన్తి, మయమేత్థ యమామసే;

యే చ తత్థ విజానన్తి, తతో సమ్మన్తి మేధగా’’తి.

తత్థ పరేతి పణ్డితే ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞే భణ్డనకారకా పరే నామ. తే తత్థ సఙ్ఘమజ్ఝే కోలాహలం కరోన్తా ‘‘మయం యమామసే ఉపరమామ వినస్సామ సతతం సమితం మచ్చుసన్తికం గచ్ఛామా’’తి న విజానన్తి. యే చ తత్థ విజానన్తీతి యే తత్థ పణ్డితా ‘‘మయం మచ్చుసన్తికం గచ్ఛామా’’తి విజానన్తి. తతో సమ్మన్తి మేధగాతి ఏవఞ్హి తే జానన్తా యోనిసోమనసికారం ఉప్పాదేత్వా మేధగానం కలహానం వూపసమాయ పటిపజ్జన్తి. అథ నేసం తాయ పటిపత్తియా తే మేధగా సమ్మన్తీతి. అథ వా పరే చాతి పుబ్బే మయా ‘‘మా, భిక్ఖవే, భణ్డన’’న్తిఆదీని వత్వా ఓవదియమానాపి మమ ఓవాదస్స అపటిగ్గహణేన అతిక్కమనేన అమామకా ¶ పరే నామ. ‘‘మయం ఛన్దాదివసేన మిచ్ఛాగాహం గహేత్వా ఏత్థ సఙ్ఘమజ్ఝే యమామసే భణ్డనాదీనం వుద్ధియా వాయమామా’’తి న విజానన్తి. ఇదాని పన యోనిసో పచ్చవేక్ఖమానా తత్థ తుమ్హాకం అన్తరే యే చ పణ్డితపురిసా ‘‘పుబ్బే మయం ఛన్దాదివసేన వాయమన్తా అయోనిసో పటిపన్నా’’తి విజానన్తి, తతో తేసం సన్తికా తే పణ్డితపురిసే నిస్సాయ ఇమే దాని కలహసఙ్ఖాతా మేధగా సమ్మన్తీతి అయమేత్థ అత్థోతి.

గాథాపరియోసానే సమ్పత్తభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీసు పతిట్ఠహింసూతి.

కోసమ్బకవత్థు పఞ్చమం.

౬. మహాకాళత్థేరవత్థు

సుభానుపస్సిన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సేతబ్యనగరం ఉపనిస్సాయ సింసపావనే విహరన్తో చూళకాళమహాకాళే ఆరబ్భ కథేసి.

సేతబ్యనగరవాసినో ¶ హి చూళకాళో, మజ్ఝిమకాళో, మహాకాళోతి తయో భాతరో కుటుమ్బికా ¶ . తేసు జేట్ఠకనిట్ఠా దిసాసు విచరిత్వా పఞ్చహి సకటసతేహి భణ్డం ఆహరన్తి, మజ్ఝిమకాళో ఆభతం విక్కిణాతి. అథేకస్మిం సమయే తే ఉభోపి భాతరో ¶ పఞ్చహి సకటసతేహి నానాభణ్డం గహేత్వా సావత్థిం గన్త్వా సావత్థియా చ జేతవనస్స చ అన్తరే సకటాని మోచయింసు. తేసు మహాకాళో సాయన్హసమయే మాలాగన్ధాదిహత్థే సావత్థివాసినో అరియసావకే ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛన్తే దిస్వా ‘‘కుహిం ఇమే గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా కనిట్ఠం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, తేసు సకటేసు అప్పమత్తో హోహి, అహం ధమ్మం సోతుం గచ్ఛామీ’’తి వత్వా గన్త్వా తథాగతం వన్దిత్వా పరిసపరియన్తే నిసీది. సత్థా తం దిస్వా తస్స అజ్ఝాసయవసేన అనుపుబ్బిం కథం కథేన్తో దుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తాదివసేన (మ. ని. ౧.౧౬౩ ఆదయో) అనేకపరియాయేన కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసఞ్చ కథేసి. తం సుత్వా మహాకాళో ‘‘సబ్బం కిర పహాయ గన్తబ్బం, పరలోకం గచ్ఛన్తం నేవ భోగా, న ఞాతకా చ అనుగచ్ఛన్తి, కిం మే ఘరావాసేన పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా మహాజనే సత్థారం వన్దిత్వా పక్కన్తే సత్థారం పబ్బజ్జం యాచిత్వా సత్థారా ‘‘నత్థి తే కోచి అపలోకేతబ్బో’’తి వుత్తే, ‘‘కనిట్ఠో మే, భన్తే, అత్థీ’’తి వత్వా తేన హి ‘‘అపలోకేహి న’’న్తి వుత్తే, ‘‘సాధు, భన్తే’’తి వత్వా గన్త్వా కనిట్ఠం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, ఇమం సబ్బం సాపతేయ్యం పటిపజ్జాహీ’’తి ఆహ. ‘‘తుమ్హే ¶ పన కిం కరిస్సథ భాతికా’’తి? ‘‘అహం సత్థు సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో తం నానప్పకారేహి యాచిత్వా నివత్తేతుం అసక్కోన్తో ‘‘సాధు, సామి, యథా అజ్ఝాసయం కరోథా’’తి ఆహ. మహాకాళో గన్త్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. ‘‘అహం భాతికం గహేత్వావ ఉప్పబ్బజిస్సామీ’’తి చూళకాళోపి పబ్బజి. అపరభాగే మహాకాళో ఉపసమ్పదం లభిత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సాసనే ధురాని పుచ్ఛిత్వా సత్థారా ద్వీసు ధురేసు కథితేసు ‘‘అహం, భన్తే, మహల్లకకాలే పబ్బజితత్తా గన్థధురం పూరేతుం న సక్ఖిస్సామి, విపస్సనాధురం పన పూరేస్సామీ’’తి యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా సోసానికధుతఙ్గం సమాదాయ పఠమయామాతిక్కన్తే సబ్బేసు నిద్దం ఓక్కన్తేసు సుసానం గన్త్వా పచ్చూసకాలే సబ్బేసు అనుట్ఠితేసుయేవ విహారం ఆగచ్ఛతి.

అథేకా ¶ సుసానగోపికా కాలీ నామ ఛవడాహికా థేరస్స ఠితట్ఠానం నిసిన్నట్ఠానం చఙ్కమితట్ఠానఞ్చ దిస్వా ‘‘కో ను ఖో ఇధాగచ్ఛతి, పరిగ్గణ్హిస్సామి న’’న్తి పరిగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తీ ఏకదివసం సుసానకుటికాయమేవ దీపం జాలేత్వా పుత్తధీతరో ఆదాయ గన్త్వా ఏకమన్తే నిలీయమానా మజ్ఝిమయామే థేరం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా గన్త్వా వన్దిత్వా, ‘‘అయ్యో, నో, భన్తే, ఇమస్మిం ఠానే విహరతీ’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, ఉపాసికే’’తి. ‘‘భన్తే, సుసానే విహరన్తేహి ¶ నామ వత్తం ఉగ్గణ్హితుం వట్టతీ’’తి. థేరో ‘‘కిం పన మయం తయా కథితవత్తే వత్తిస్సామా’’తి అవత్వా ‘‘కిం కాతుం వట్టతి ఉపాసికే’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, సోసానికేహి నామ ¶ సుసానే వసనభావో సుసానగోపకానఞ్చ విహారే మహాథేరస్స చ గామభోజకస్స చ కథేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘థేరో కిం కారణా’’తి? ‘‘కతకమ్మా చోరా ధనసామికేహి పదానుపదం అనుబద్ధా సుసానే భణ్డకం ఛడ్డేత్వా పలాయన్తి, అథ మనుస్సా సోసానికానం పరిపన్థం కరోన్తి, ఏతేసం పన కథితే ‘మయం ఇమస్స భద్దన్తస్స ఏత్తకం నామ కాలం ఏత్థ వసనభావం జానామ, అచోరో ఏసో’తి ఉపద్దవం నివారేన్తి. తస్మా ఏతేసం కథేతుం వట్టతీ’’తి.

‘‘థేరో అఞ్ఞం కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘భన్తే, సుసానే వసన్తేన నామ అయ్యేన మచ్ఛమంసతిలపిట్ఠతేలగుళాదీని వజ్జేతబ్బాని, దివా న నిద్దాయితబ్బం, కుసీతేన న భవితబ్బం, ఆరద్ధవీరియేన భవితబ్బం, అసఠేన అమాయావినా హుత్వా కల్యాణజ్ఝాసయేన భవితబ్బం, సాయం సబ్బేసు సుత్తేసు విహారతో ఆగన్తబ్బం, పచ్చూసకాలే సబ్బేసు అనుట్ఠితేసుయేవ విహారం గన్తబ్బం. సచే, భన్తే, అయ్యో ఇమస్మిం ఠానే ఏవం విహరన్తో పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పాపేతుం సక్ఖిస్సతి, సచే మతసరీరం ఆనేత్వా ఛడ్డేన్తి, అహం కమ్బలకూటాగారం ఆరోపేత్వా గన్ధమాలాదీహి సక్కారం కత్వా సరీరకిచ్చం కరిస్సామి. నో చే సక్ఖిస్సతి, చితకం ఆరోపేత్వా అగ్గిం జాలేత్వా సఙ్కునా ఆకడ్ఢిత్వా బహి ¶ ఖిపిత్వా ఫరసునా కోట్టేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దిత్వా అగ్గిమ్హి పక్ఖిపిత్వా ఝాపేస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం థేరో ‘‘సాధు భద్దే, ఏకం పన రూపారమ్మణం దిస్వా మయ్హం కథేయ్యాసీ’’తి ఆహ. సా ‘‘సాధూ’’తి పచ్చస్సోసి. థేరో యథాజ్ఝాసయేన సుసానే సమణధమ్మం కరోతి. చూళకాళత్థేరో ¶ పన ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఘరావాసం చిన్తేతి, పుత్తదారం అనుస్సరతి. ‘‘భాతికో మే అతిభారియం కమ్మం కరోతీ’’తి చిన్తేతి.

అథేకా కులధీతా తంముహుత్తసముట్ఠితేన బ్యాధినా సాయన్హసమయే అమిలాతా అకిలన్తా కాలమకాసి. తమేనం ఞాతకాదయో దారుతేలాదీహి సద్ధిం సాయం సుసానం నేత్వా సుసానగోపికాయ ‘‘ఇమం ఝాపేహీ’’తి భతిం దత్వా నియ్యాదేత్వా పక్కమింసు. సా తస్సా పారుతవత్థం అపనేత్వా తంముహుత్తమతం పీణితపీణితం సువణ్ణవణ్ణం సరీరం దిస్వా, ‘‘ఇమం అయ్యస్స దస్సేతుం పతిరూపం ఆరమ్మణ’’న్తి చిన్తేత్వా గన్త్వా థేరం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ఏవరూపం నామ ఆరమ్మణం అత్థి, ఓలోకేథ అయ్యా’’తి ఆహ. థేరో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పారుపనం నీహరాపేత్వా పాదతలతో యావ కేసగ్గా ఓలోకేత్వా ‘‘అతిపీణితమేతం ¶ రూపం సువణ్ణవణ్ణం అగ్గిమ్హి నం పక్ఖిపిత్వా మహాజాలాహి గహితమత్తకాలే మయ్హం ఆరోచేయ్యాసీ’’తి వత్వా సకట్ఠానమేవ గన్త్వా నిసీది. సా తథా కత్వా థేరస్స ఆరోచేసి. థేరో గన్త్వా ఓలోకేసి. జాలాయ పహటపహటట్ఠానం కబరగావియా వియ సరీరవణ్ణం అహోసి, పాదా నమిత్వా ఓలమ్బింసు, హత్థా పటికుటింసు, ఊరునలాటం నిచ్చమ్మం అహోసి ¶ . థేరో ‘‘ఇదం సరీరం ఇదానేవ ఓలోకేన్తానం అపరియన్తకరం హుత్వా ఇదానేవ ఖయం పత్తం వయం పత్త’’న్తి రత్తిట్ఠానం గన్త్వా నిసీదిత్వా ఖయవయం సమ్పస్సమానో –

‘‘అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా, ఉప్పాదవయధమ్మినో;

ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి, తేసం వూపసమో సుఖో’’తి. (దీ. ని. ౨.౨౨౧, ౨౭౨; సం. ని. ౧.౧౮౬; ౨.౧౪౩; జా. ౧.౧.౯౫) –

గాథం వత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

తస్మిం అరహత్తం పత్తే సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో చారికం చరమానో సేతబ్యం గన్త్వా సింసపావనం పావిసి. చూళకాళస్స భరియాయో ‘‘సత్థా కిర అనుప్పత్తో సింసపావన’’న్తి సుత్వా ‘‘అమ్హాకం సామికం గణ్హిస్సామా’’తి పేసేత్వా సత్థారం నిమన్తాపేసుం. బుద్ధానం పన అపరిచిణ్ణట్ఠానే ఆసనపఞ్ఞత్తిం ఆచిక్ఖన్తేన ఏకేన భిక్ఖునా పఠమతరం గన్తుం వట్టతి. బుద్ధానఞ్హి మజ్ఝిమట్ఠానే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా తస్స దక్ఖిణతో ¶ సారిపుత్తత్థేరస్స, వామతో ¶ మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స, తతో పట్ఠాయ ఉభోసు పస్సేసు భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బం హోతి. తస్మా మహాకాళత్థేరో చీవరపారుపనట్ఠానే ఠత్వా, ‘‘చూళకాళ, త్వం పురతో గన్త్వా ఆసనపఞ్ఞత్తిం ఆచిక్ఖా’’తి చూళకాళం పేసేసి. తస్స దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ గేహజనా తేన సద్ధిం పరిహాసం కరోన్తా నీచాసనాని సఙ్ఘత్థేరస్స కోటియం అత్థరన్తి, ఉచ్చాసనాని సఙ్ఘనవకస్స కోటియం. ఇతరో ‘‘మా ఏవం కరోథ, నీచాసనాని ఉపరి మా పఞ్ఞాపేథ, ఉచ్చాసనాని ఉపరి పఞ్ఞాపేథ, నీచాసనాని హేట్ఠా’’తి ఆహ. ఇత్థియో తస్స వచనం అసుణన్తియో వియ ‘‘త్వం కిం కరోన్తో విచరసి, కిం తవ ఆసనాని పఞ్ఞాపేతుం న వట్టతి, త్వం కం ఆపుచ్ఛిత్వా పబ్బజితో, కేన పబ్బజితోసి, కస్మా ఇధాగతోసీ’’తి వత్వా నివాసనపారుపనం అచ్ఛిన్దిత్వా సేతకాని నివాసేత్వా సీసే చ మాలాచుమ్బుటకం ఠపేత్వా, ‘‘గచ్ఛ సత్థారం ఆనేహి, మయం ఆసనాని పఞ్ఞాపేస్సామా’’తి పహిణింసు. న చిరం భిక్ఖుభావే ఠత్వా అవస్సికోవ ఉప్పబ్బజితత్తా లజ్జితుం న జానాతి, తస్మా సో తేన ఆకప్పేన నిరాసఙ్కోవ గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆదాయ ఆగతో. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పన భత్తకిచ్చావసానే మహాకాళస్స భరియాయో ‘‘ఇమాహి అత్తనో సామికో గహితో, మయమ్పి అమ్హాకం సామికం గణ్హిస్సామా’’తి ¶ చిన్తేత్వా పునదివసే సత్థారం నిమన్తయింసు. తదా పన ఆసనపఞ్ఞాపనత్థం అఞ్ఞో భిక్ఖు అగమాసి. తా తస్మిం ఖణే ఓకాసం అలభిత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదంసు. చూళకాళస్స పన ద్వే భరియాయో, మజ్ఝిమకాళస్స ¶ చతస్సో, మహాకాళస్స పన అట్ఠ. భిక్ఖూపి భత్తకిచ్చం కాతుకామా నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చమకంసు, బహి గన్తుకామా ఉట్ఠాయ అగమంసు. సత్థా పన నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం కరి. తస్స భత్తకిచ్చపరియోసానే తా ఇత్థియో, ‘‘భన్తే, మహాకాళో అమ్హాకం అనుమోదనం కత్వా ఆగచ్ఛిస్సతి, తుమ్హే పురతో గచ్ఛథా’’తి వదింసు. సత్థా ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పురతో అగమాసి. గామద్వారం పత్వా భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘కిం నామేతం సత్థారా కతం, ఞత్వా ను ఖో కతం, ఉదాహు అజానిత్వా. హియ్యో చూళకాళస్స పురతో గతత్తా పబ్బజ్జన్తరాయో జాతో, అజ్జ అఞ్ఞస్స పురతో గతత్తా అన్తరాయో నాహోసి. ఇదాని మహాకాళం ఠపేత్వా ఆగతో, సీలవా ఖో పన భిక్ఖు ఆచారసమ్పన్నో, కరిస్సతి ను ఖో తస్స పబ్బజ్జన్తరాయ’’న్తి. సత్థా తేసం వచనం సుత్వా నివత్తిత్వా ఠితో ‘‘కిం కథేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛి ¶ . తే తమత్థం ఆరోచేసుం. ‘‘కిం పన తుమ్హే, భిక్ఖవే, చూళకాళం వియ మహాకాళం సల్లక్ఖేథా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’. తస్స హి ద్వే పజాపతియో, ఇమస్స అట్ఠ. ‘‘అట్ఠహి పరిక్ఖిపిత్వా గహితో కిం కరిస్సతి, భన్తే’’తి? సత్థా ‘‘మా, భిక్ఖవే, ఏవం అవచుత్థ, చూళకాళో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ సుభారమ్మణబహులో విహరతి, పపాతే ఠితో దుబ్బలరుక్ఖసదిసో. మయ్హం పన పుత్తో మహాకాళో ¶ అసుభానుపస్సీ విహరతి, ఘనసేలపబ్బతో వియ అచలో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౭.

‘‘సుభానుపస్సిం విహరన్తం, ఇన్ద్రియేసు అసంవుతం;

భోజనమ్హి చామత్తఞ్ఞుం, కుసీతం హీనవీరియం;

తం వే పసహతి మారో, వాతో రుక్ఖంవ దుబ్బలం.

౮.

‘‘అసుభానుపస్సిం విహరన్తం, ఇన్ద్రియేసు సుసంవుతం;

భోజనమ్హి చ మత్తఞ్ఞుం, సద్ధం ఆరద్ధవీరియం;

తం వే నప్పసహతీ మారో, వాతో సేలంవ పబ్బత’’న్తి.

తత్థ సుభానుపస్సిం విహరన్తన్తి సుతం అనుపస్సన్తం, ఇట్ఠారమ్మణే మానసం విస్సజ్జేత్వా విహరన్తన్తి అత్థో. యో హి పుగ్గలో నిమిత్తగ్గాహం అనుబ్యఞ్జనగ్గాహం గణ్హన్తో ‘‘నఖా సోభనా’’తి గణ్హాతి, ‘‘అఙ్గులియో సోభనా’’తి గణ్హాతి, ‘‘హత్థపాదా, జఙ్ఘా, ఊరు, కటి, ఉదరం, థనా, గీవా, ఓట్ఠా, దన్తా, ముఖం, నాసా, అక్ఖీని, కణ్ణా, భముకా, నలాటం, కేసా, సోభనా’’తి గణ్హాతి, ‘‘కేసా, లోమా, నఖా, దన్తా, తచో, సోభనా’’తి ¶ గణ్హాతి, వణ్ణో సుభో, సణ్ఠానం సుభన్తి, అయం సుభానుపస్సీ నామ. ఏవం తం సుభానుపస్సిం విహరన్తం. ఇన్ద్రియేసూతి ¶ చక్ఖాదీసు ఛసు ఇన్ద్రియేసు. అసంవుతన్తి చక్ఖుద్వారాదీని అరక్ఖన్తం. పరియేసనమత్తా పటిగ్గహణమత్తా పరిభోగమత్తాతి ఇమిస్సా మత్తాయ అజాననతో భోజనమ్హి చామత్తఞ్ఞుం. అపిచ పచ్చవేక్ఖణమత్తా విస్సజ్జనమత్తాతి ఇమిస్సాపి మత్తాయ అజాననతో అమత్తఞ్ఞుం, ఇదం భోజనం ధమ్మికం, ఇదం అధమ్మికన్తిపి అజానన్తం. కామచ్ఛన్దబ్యాపాదవిహింసావితక్కవసితాయ కుసీతం. హీనవీరియన్తి నిబ్బీరియం చతూసు ఇరియాపథేసు వీరియకరణరహితం. పసహతీతి అభిభవతి అజ్ఝోత్థరతి. వాతో రుక్ఖంవ దుబ్బలన్తి బలవవాతో ఛిన్నపపాతే జాతం దుబ్బలరుక్ఖం వియ. యథా హి సో వాతో తస్స దుబ్బలరుక్ఖస్స పుప్ఫఫలపల్లవాదీనిపి పాతేతి, ఖుద్దకసాఖాపి భఞ్జతి, మహాసాఖాపి ¶ భఞ్జతి, సమూలకమ్పి తం రుక్ఖం ఉప్పాటేత్వా ఉద్ధంమూలం అధోసాఖం కత్వా గచ్ఛతి, ఏవమేవ ఏవరూపం పుగ్గలం అన్తో ఉప్పన్నో కిలేసమారో పసహతి, బలవవాతో దుబ్బలరుక్ఖస్స ¶ పుప్ఫఫలపల్లవాదిపాతనం వియ ఖుద్దానుఖుద్దకాపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, ఖుద్దకసాఖాభఞ్జనం వియ నిస్సగ్గియాదిఆపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, మహాసాఖాభఞ్జనం వియ తేరససఙ్ఘాదిసేసాపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, ఉప్పాటేత్వా ఉద్ధం, మూలకం హేట్ఠాసాఖం కత్వా పాతనం వియ పారాజికాపత్తిఆపజ్జనమ్పి కరోతి, స్వాక్ఖాతసాసనా నీహరిత్వా కతిపాహేనేవ గిహిభావం పాపేతీతి ఏవం ఏవరూపం పుగ్గలం కిలేసమారో అత్తనో వసే వత్తేతీతి అత్థో.

అసుభానుపస్సిన్తి దససు అసుభేసు అఞ్ఞతరం అసుభం పస్సన్తం పటికూలమనసికారే యుత్తం కేసే అసుభతో పస్సన్తం లోమే నఖే దన్తే తచం వణ్ణం సణ్ఠానం అసుభతో పస్సన్తం. ఇన్ద్రియేసూతి ఛసు ఇన్ద్రియేసు. సుసంవుతన్తి నిమిత్తాదిగ్గాహరహితం పిహితద్వారం. అమత్తఞ్ఞుతాపటిక్ఖేపేన భోజనమ్హి చ మత్తఞ్ఞుం. సద్ధన్తి కమ్మస్స చేవ ఫలస్స చ సద్దహనలక్ఖణాయ లోకికాయ సద్ధాయ చేవ తీసు వత్థూసు అవేచ్చప్పసాదసఙ్ఖాతాయ లోకుత్తరసద్ధాయ చ సమన్నాగతం. ఆరద్ధవీరియన్తి పగ్గహితవీరియం పరిపుణ్ణవీరియం. తం వేతి ఏవరూపం తం పుగ్గలం యథా దుబ్బలవాతో సణికం పహరన్తో ఏకగ్ఘనం సేలం చాలేతుం న సక్కోతి, తథా ¶ అబ్భన్తరే ఉప్పజ్జమానోపి దుబ్బలకిలేసమారో నప్పసహతి, ఖోభేతుం వా చాలేతుం వా న సక్కోతీతి అత్థో.

తాపి ఖో తస్స పురాణదుతియికాయో థేరం పరివారేత్వా ‘‘త్వం కం ఆపుచ్ఛిత్వా పబ్బజితో, ఇదాని గిహీ భవిస్ససి న భవిస్ససీ’’తిఆదీని వత్వా కాసావం నీహరితుకామా అహేసుం. థేరో తాసం ఆకారం సల్లక్ఖేత్వా నిసిన్నాసనా వుట్ఠాయ ఇద్ధియా ఉప్పత్తిత్వా కూటాగారకణ్ణికం ద్విధా భిన్దిత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా సత్థరి గాథా పరియోసాపేన్తేయేవ సత్థు సువణ్ణవణ్ణం సరీరం అభిత్థవన్తో ఆకాసతో ఓతరిత్వా తథాగతస్స పాదే వన్ది.

గాథాపరియోసానే ¶ సమ్పత్తభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీసు పతిట్ఠహింసూతి.

మహాకాళత్థేరవత్థు ఛట్ఠం.

౭. దేవదత్తవత్థు

అనిక్కసావోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో రాజగహే దేవదత్తస్స కాసావలాభం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే ద్వే అగ్గసావకా పఞ్చసతే పఞ్చసతే అత్తనో అత్తనో పరివారే ఆదాయ సత్థారం ఆపుచ్ఛిత్వా వన్దిత్వా జేతవనతో రాజగహం అగమంసు. రాజగహవాసినో ద్వేపి తయోపి బహూపి ఏకతో హుత్వా ఆగన్తుకదానం అదంసు. అథేకదివసం ఆయస్మా సారిపుత్తో అనుమోదనం కరోన్తో ¶ ‘‘ఉపాసకా ఏకో సయం దానం దేతి, పరం న సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే భోగసమ్పదం లభతి, నో పరివారసమ్పదం. ఏకో సయం న దేతి, పరం సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే పరివారసమ్పదం లభతి, నో భోగసమ్పదం. ఏకో సయమ్పి న దేతి, పరమ్పి న సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే కఞ్జికమత్తమ్పి కుచ్ఛిపూరం న లభతి, అనాథో హోతి నిప్పచ్చయో. ఏకో సయమ్పి దేతి, పరమ్పి సమాదపేతి, సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అత్తభావసతేపి అత్తభావసహస్సేపి అత్తభావసతసహస్సేపి భోగసమ్పదఞ్చేవ పరివారసమ్పదఞ్చ లభతీ’’తి ఏవం ధమ్మం దేసేసి.

తమేకో పణ్డితపురిసో ధమ్మం సుత్వా ‘‘అచ్ఛరియా వత భో, అబ్భుతా వత భో ధమ్మదేసనా, సుకారణం కథితం, మయా ఇమాసం ద్విన్నం సమ్పత్తీనం నిప్ఫాదకం కమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘భన్తే, స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి థేరం నిమన్తేసి. ‘‘కిత్తకేహి తే భిక్ఖూహి అత్థో ఉపాసకా’’తి. ‘‘కిత్తకా పన వో, భన్తే, పరివారా’’తి? ‘‘సహస్సమత్తా ఉపాసకా’’తి. ‘‘సబ్బేహి సద్ధింయేవ స్వే భిక్ఖం గణ్హథ, భన్తే’’తి. ‘‘థేరో అధివాసేసి’’. ఉపాసకో నగరవీథియం చరన్తో – ‘‘అమ్మా, తాతా, మయా భిక్ఖుసహస్సం నిమన్తితం, తుమ్హే కిత్తకానం భిక్ఖూనం భిక్ఖం దాతుం సక్ఖిస్సథ, తుమ్హే కిత్తకాన’’న్తి సమాదపేసి. మనుస్సా అత్తనో అత్తనో పహోనకనియామేన ¶ – ‘‘మయం దసన్నం దస్సామ, మయం వీసతియా, మయం సతస్సా’’తి ఆహంసు. ఉపాసకో – ‘‘తేన హి ఏకస్మిం ఠానే సమాగమం కత్వా ఏకతోవ పరివిసిస్సామ ¶ , సబ్బే తిలతణ్డులసప్పిమధుఫాణితాదీని సమాహరథా’’తి ఏకస్మిం ఠానే సమాహరాపేసి.

అథస్స ¶ ఏకో కుటుమ్బికో సతసహస్సగ్ఘనికం గన్ధకాసావవత్థం దత్వా – ‘‘సచే తే దానవత్తం నప్పహోతి, ఇదం విస్సజ్జేత్వా యం ఊనం, తం పూరేయ్యాసి. సచే పహోతి, యస్సిచ్ఛసి, తస్స భిక్ఖునో దదేయ్యాసీ’’తి ఆహ. తదా తస్స సబ్బం దానవత్తం పహోసి, కిఞ్చి ఊనం నామ నాహోసి. సో మనుస్సే పుచ్ఛి – ‘‘ఇదం, అయ్యా, కాసావం ఏకేన కుటుమ్బికేన ఏవం నామ వత్వా దిన్నం అతిరేకం జాతం, కస్స నం దేమా’’తి. ఏకచ్చే ‘‘సారిపుత్తత్థేరస్సా’’తి ఆహంసు. ఏకచ్చే ‘‘థేరో సస్సపాకసమయే ఆగన్త్వా గమనసీలో, దేవదత్తో అమ్హాకం మఙ్గలామఙ్గలేసు సహాయో ఉదకమణికో వియ నిచ్చం పతిట్ఠితో, తస్స తం దేమా’’తి ఆహంసు. సమ్బహులికాయ కథాయపి ‘‘దేవదత్తస్స దాతబ్బ’’న్తి వత్తారో బహుతరా అహేసుం, అథ నం దేవదత్తస్స అదంసు. సో తం ఛిన్దిత్వా సిబ్బిత్వా రజిత్వా నివాసేత్వా పారుపిత్వా విచరతి. తం దిస్వా మనుస్సా ‘‘నయిదం దేవదత్తస్స అనుచ్ఛవికం, సారిపుత్తత్థేరస్స అనుచ్ఛవికం. దేవదత్తో అత్తనో అననుచ్ఛవికం నివాసేత్వా పారుపిత్వా విచరతీ’’తి వదింసు. అథేకో ¶ దిసావాసికో భిక్ఖు రాజగహా సావత్థిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా కతపటిసన్థారో సత్థారా ద్విన్నం అగ్గసావకానం ఫాసువిహారం పుచ్ఛితో ఆదితో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘న ఖో భిక్ఖు ఇదానేవేసో అత్తనో అననుచ్ఛవికం వత్థం ధారేతి, పుబ్బేపి ధారేసియేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బారాణసివాసీ ఏకో హత్థిమారకో హత్థిం మారేత్వా మారేత్వా దన్తే చ నఖే చ అన్తాని చ ఘనమంసఞ్చ ఆహరిత్వా విక్కిణన్తో జీవితం కప్పేతి. అథేకస్మిం అరఞ్ఞే అనేకసహస్సా హత్థినో గోచరం గహేత్వా గచ్ఛన్తా పచ్చేకబుద్ధే దిస్వా తతో పట్ఠాయ గచ్ఛమానా గమనాగమనకాలే జణ్ణుకేహి నిపతిత్వా వన్దిత్వా పక్కమన్తి. ఏకదివసఞ్హి హత్థిమారకో తం కిరియం దిస్వా – ‘‘అహం ఇమే కిచ్ఛేన మారేమి, ఇమే చ గమనాగమనకాలే పచ్చేకబుద్ధే వన్దన్తి, కిం ను ఖో దిస్వా వన్దన్తీ’’తి చిన్తేన్తో – ‘‘కాసావ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా, ‘‘మయాపి ఇదాని కాసావం లద్ధుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకస్స పచ్చేకబుద్ధస్స జాతస్సరం ఓరుయ్హ న్హాయన్తస్స తీరే ఠపితేసు కాసావేసు చీవరం థేనేత్వా ¶ తేసం హత్థీనం గమనాగమనమగ్గే సత్తిం గహేత్వా ససీసం పారుపిత్వా నిసీదతి. హత్థినో తం దిస్వా – ‘‘పచ్చేకబుద్ధో’’తి సఞ్ఞాయ వన్దిత్వా పక్కమన్తి. సో తేసం సబ్బపచ్ఛతో గచ్ఛన్తం సత్తియా పహరిత్వా మారేత్వా దన్తాదీని గహేత్వా సేసం భూమియం ¶ నిఖణిత్వా గచ్ఛతి. అపరభాగే బోధిసత్తో ¶ హత్థియోనియం పటిసన్ధిం గహేత్వా హత్థిజేట్ఠకో యూథపతి అహోసి. తదాపి సో తథేవ కరోతి. మహాపురిసో అత్తనో పరిసాయ పరిహానిం ఞత్వా, ‘‘కుహిం ఇమే హత్థీ గతా, మన్దా జాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘న జానామ, సామీ’’తి వుత్తే, ‘‘కుహిఞ్చి గచ్ఛన్తా మం అనాపుచ్ఛిత్వా న గమిస్సన్తి, పరిపన్థేన భవితబ్బ’’న్తి వత్వా, ‘‘ఏకస్మిం ఠానే కాసావం పారుపిత్వా నిసిన్నస్స సన్తికా పరిపన్థేన భవితబ్బ’’న్తి పరిసఙ్కిత్వా, ‘‘తం పరిగ్గణ్హితుం వట్టతీ’’తి సబ్బే హత్థీ పురతో పేసేత్వా సయం పచ్ఛతో విలమ్బమానో ఆగచ్ఛతి. సో సేసహత్థీసు వన్దిత్వా గతేసు మహాపురిసం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా చీవరం సంహరిత్వా సత్తిం విస్సజ్జి. మహాపురిసో సతిం ఉప్పట్ఠపేత్వా ఆగచ్ఛన్తో పచ్ఛతో పటిక్కమిత్వా సత్తిం వివజ్జేసి. అథ నం ‘‘ఇమినా ఇమే హత్థీ నాసితా’’తి గణ్హితుం పక్ఖన్ది. ఇతరో ఏకం రుక్ఖం పురతో కత్వా నిలీయి. అథ ‘‘నం రుక్ఖేన సద్ధిం సోణ్డాయ పరిక్ఖిపిత్వా గహేత్వా భూమియం పోథేస్సామీ’’తి తేన నీహరిత్వా దస్సితం కాసావం దిస్వా – ‘‘సచాహం ఇమస్మిం దుబ్భిస్సామి, అనేకసహస్సేసు మే బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవేసు లజ్జా నామ భిన్నా భవిస్సతీ’’తి అధివాసేత్వా – ‘‘తయా మే ఏత్తకా ఞాతకా నాసితా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘కస్మా ఏవం భారియకమ్మమకాసి, అత్తనో అననుచ్ఛవికం వీతరాగానం అనుచ్ఛవికం వత్థం పరిదహిత్వా ఏవరూపం కమ్మం కరోన్తేన భారియం తయా కత’’న్తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా ఉత్తరిపి నం నిగ్గణ్హన్తో ‘‘అనిక్కసావో ¶ కాసావం…పే… స వే కాసావమరహతీ’’తి గాథం వత్వా – ‘‘అయుత్తం తే కత’’న్తి వత్వా తం విస్సజ్జేసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా హత్థిమారకో దేవదత్తో అహోసి, తస్స నిగ్గాహకో హత్థినాగో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేత్వా, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి దేవదత్తో అత్తనో అననుచ్ఛవికం వత్థం ధారేసియేవా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౯.

‘‘అనిక్కసావో ¶ కాసావం, యో వత్థం పరిదహిస్సతి;

అపేతో దమసచ్చేన, న సో కాసావమరహతి.

౧౦.

‘‘యో చ వన్తకసావస్స, సీలేసు సుసమాహితో;

ఉపేతో దమసచ్చేన, స వే కాసావమరహతీ’’తి.

ఛద్దన్తజాతకేనాపి (జా. ౧.౧౬.౧౨౨-౧౨౩) చ అయమత్థో దీపేతబ్బో.

తత్థ ¶ అనిక్కసావోతి రాగాదీహి కసావేహి సకసావో. పరిదహిస్సతీతి నివాసనపారుపనఅత్థరణవసేన పరిభుఞ్జిస్సతి. పరిధస్సతీతిపి పాఠో. అపేతో దమసచ్చేనాతి ఇన్ద్రియదమేన చేవ పరమత్థసచ్చపక్ఖికేన వచీసచ్చేన చ అపేతో, వియుత్తో పరిచ్చత్థోతి అత్థో. న సోతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో కాసావం పరిదహితుం నారహతి. వన్తకసావస్సాతి చతూహి మగ్గేహి వన్తకసావో ఛడ్డితకసావో పహీనకసావో అస్స. సీలేసూతి చతుపారిసుద్ధిసీలేసు. సుసమాహితోతి సుట్ఠు సమాహితో సుట్ఠితో. ఉపేతోతి ఇన్ద్రియదమేన చేవ వుత్తప్పకారేన చ సచ్చేన ఉపగతో. స వేతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో తం గన్ధకాసావవత్థం అరహతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ సో దిసావాసికో భిక్ఖు సోతాపన్నో అహోసి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసీతి.

దేవదత్తవత్థు సత్తమం.

౮. సారిపుత్తత్థేరవత్థు

అసారే సారమతినోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అగ్గసావకేహి నివేదితం సఞ్చయస్స అనాగమనం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అమ్హాకఞ్హి సత్థా ఇతో కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే అమరవతియా నామ నగరే సుమేధో నామ బ్రాహ్మణకుమారో హుత్వా సబ్బసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం పత్వా మాతాపితూనం ¶ అచ్చయేన అనేకకోటిసఙ్ఖ్యం ధనం పరిచ్చజిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తే వసన్తో ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్తో దీపఙ్కరదసబలస్స సుదస్సనవిహారతో రమ్మవతీనగరం పవిసనత్థాయ మగ్గం సోధయమానం జనం దిస్వా సయమ్పి ఏకం పదేసం గహేత్వా మగ్గం సోధేతి. తస్మిం అసోధితేయేవ ఆగతస్స సత్థునో అత్తానం సేతుం కత్వా కలలే అజినచమ్మం అత్థరిత్వా ‘‘సత్థా ససావకసఙ్ఘో కలలం అనక్కమిత్వా మం అక్కమన్తో గచ్ఛతూ’’తి నిపన్నో. సత్థారా తం దిస్వావ ‘‘బుద్ధఙ్కురో ఏస, అనాగతే కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం ¶ అసఙ్ఖ్యేయ్యానం పరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకతో. తస్స సత్థునో అపరభాగే ‘‘కోణ్డఞ్ఞో మఙ్గలో సుమనో రేవతో సోభితో అనోమదస్సీ పదుమో నారదో పదుముత్తరో సుమేధో సుజాతో పియదస్సీ అత్థదస్సీ ధమ్మదస్సీ సిద్ధత్థో తిస్సో ఫుస్సో విపస్సీ సిఖీ వేస్సభూ కకుసన్ధో కోణాగమనో కస్సపో’’తి లోకం ఓభాసేత్వా ఉప్పన్నానం ఇమేసమ్పి తేవీసతియా ¶ బుద్ధానం సన్తికే లద్ధబ్యాకరణో, ‘‘దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియో’’తి సమత్తింస పారమియో పూరేత్వా వేస్సన్తరత్తభావే ఠితో పథవికమ్పనాని మహాదానాని దత్వా పుత్తదారం పరిచ్చజిత్వా ఆయుపరియోసానే తుసితపురే నిబ్బత్తిత్వా తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా దస సహస్సచక్కవాళదేవతాహి సన్నిపతిత్వా –

‘‘కాలో దేవ మహావీర, ఉప్పజ్జ మాతుకుచ్ఛియం;

సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి. (బు. వం. ౧.౬౭) –

వుత్తే –

‘‘కాలం దేసఞ్చ దీపఞ్చ, కులం మాతరమేవ చ;

ఇమే పఞ్చ విలోకేత్వా, ఉప్పజ్జతి మహాయసో’’తి. –

పఞ్చ మహావిలోకనాని విలోకేత్వా తతో చుతో సక్యరాజకులే పటిసన్ధిం గహేత్వా దసమాసచ్చయేన మాతుకుచ్ఛితో విజాయి. సోళసవస్సకాలే తత్థ మహాసమ్పత్తియా పరిహరియమానో అనుక్కమేన భద్రయోబ్బనం పత్వా తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు దేవలోకసిరిం ¶ వియ రజ్జసిరిం అనుభవన్తో ఉయ్యానకీళాయ గమనసమయే అనుక్కమేన జిణ్ణబ్యాధిమతసఙ్ఖాతే తయో ¶ దేవదూతే దిస్వా సఞ్జాతసంవేగో నివత్తిత్వా చతుత్థవారే పబ్బజితం దిస్వా, ‘‘సాధు పబ్బజ్జా’’తి పబ్బజ్జాయ రుచిం ఉప్పాదేత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా తత్థ దివసం ఖేపేత్వా మఙ్గలపోక్ఖరణీతీరే నిసిన్నో కప్పకవేసం గహేత్వా ఆగతేన విస్సకమ్మేన దేవపుత్తేన అలఙ్కతపటియత్తో రాహులకుమారస్స జాతసాసనం సుత్వా పుత్తసినేహస్స బలవభావం ఞత్వా, ‘‘యావ ఇదం బన్ధనం న వడ్ఢతి, తావదేవ నం ఛిన్దిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సాయం నగరం పవిసన్తో –

‘‘నిబ్బుతా నూన సా మాతా, నిబ్బుతో నూన సో పితా;

నిబ్బుతా నూన సా నారీ, యస్సాయం ఈదిసో పతీ’’తి. –

కిసాగోతమియా నామ పితుచ్ఛాధీతాయ భాసితం ఇమం గాథం సుత్వా, ‘‘అహం ఇమాయ నిబ్బుతపదం సావితో’’తి ముత్తాహారం ఓముఞ్చిత్వా తస్సా పేసేత్వా అత్తనో భవనం పవిసిత్వా సిరిసయనే నిసిన్నో నిద్దోపగతానం నాటకిత్థీనం విప్పకారం దిస్వా నిబ్బిన్నహదయో ఛన్నం ఉట్ఠాపేత్వా కణ్డకం ఆహరాపేత్వా తం ఆరుయ్హ ఛన్నసహాయో దససహస్సచక్కవాళదేవతాహి పరివుతో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా ¶ అనోమానదీతీరే పబ్బజిత్వా అనుక్కమేన రాజగహం గన్త్వా తత్థ పిణ్డాయ చరిత్వా పణ్డవపబ్బతపబ్భారే నిసిన్నో మగధరఞ్ఞా రజ్జేన నిమన్తియమానో తం పటిక్ఖిపిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా అత్తనో విజితం ఆగమనత్థాయ తేన గహితపటిఞ్ఞో ఆళారఞ్చ ఉదకఞ్చ ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం సన్తికే అధిగతవిసేసం అనలఙ్కరిత్వా ఛబ్బస్సాని మహాపధానం పదహిత్వా విసాఖపుణ్ణమదివసే ¶ పాతోవ సుజాతాయ దిన్నపాయసం పరిభుఞ్జిత్వా నేరఞ్జరాయ నదియా సువణ్ణపాతిం పవాహేత్వా నేరఞ్జరాయ నదియా తీరే మహావనసణ్డే నానాసమాపత్తీహి దివసభాగం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయే సోత్తియేన దిన్నం తిణం గహేత్వా కాళేన నాగరాజేన అభిత్థుతగుణో బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ తిణాని సన్థరిత్వా ‘‘న తావిమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామి, యావ మే అనుపాదాయ ¶ ఆసవేహి చిత్తం న ముచ్చిస్సతీ’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పురత్థాభిముఖో నిసీదిత్వా సూరియే అనత్థఙ్గమితేయేవ మారబలం విధమిత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసఞాణం, మజ్ఝిమయామే చుతూపపాతఞాణం పత్వా పచ్ఛిమయామావసానే పచ్చయాకారే ఞాణం ఓతారేత్వా అరుణుగ్గమనే దసబలచతువేసారజ్జాదిసబ్బగుణపటిమణ్డితం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా సత్తసత్తాహం బోధిమణ్డే వీతినామేత్వా అట్ఠమే సత్తాహే అజపాలనిగ్రోధమూలే నిసిన్నో ధమ్మగమ్భీరతాపచ్చవేక్ఖణేన అప్పోస్సుక్కతం ఆపజ్జమానో దససహస్సచక్కవాళమహాబ్రహ్మపరివారేన సహమ్పతిబ్రహ్మునా ఆయాచితధమ్మదేసనో బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేత్వా బ్రహ్మునో అజ్ఝేసనం అధివాసేత్వా, ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి ఓలోకేన్తో ఆళారుదకానం కాలకతభావం ఞత్వా పఞ్చవగ్గియానం భిక్ఖూనం బహూపకారతం అనుస్సరిత్వా ఉట్ఠాయాసనా కాసిపురం ¶ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే ఉపకేన సద్ధిం మన్తేత్వా ఆసాళ్హిపుణ్ణమదివసే ఇసిపతనే మిగదాయే పఞ్చవగ్గియానం వసనట్ఠానం పత్వా తే అననుచ్ఛవికేన సముదాచారేన సముదాచరన్తే సఞ్ఞాపేత్వా అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞప్పముఖే అట్ఠారస బ్రహ్మకోటియో అమతపానం పాయేన్తో ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో పఞ్చమియం పక్ఖస్స సబ్బేపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తం దివసమేవ యసకులపుత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం దిస్వా తం రత్తిభాగే నిబ్బిన్దిత్వా గేహం పహాయ నిక్ఖన్తం దిస్వా, ‘‘ఏహి యసా’’తి పక్కోసిత్వా తస్మింయేవ రత్తిభాగే సోతాపత్తిఫలం పాపేత్వా పునదివసే అరహత్తం పాపేత్వా అపరేపి తస్స సహాయకే చతుపణ్ణాస జనే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా అరహత్తం పాపేసి.

ఏవం లోకే ఏకసట్ఠియా అరహన్తేసు జాతేసు వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా, ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారిక’’న్తి సట్ఠి భిక్ఖూ దిసాసు పేసేత్వా సయం ఉరువేలం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే కప్పాసికవనసణ్డే తింస జనే భద్దవగ్గియకుమారే వినేసి. తేసు సబ్బపచ్ఛిమకో సోతాపన్నో సబ్బుత్తమో అనాగామీ అహోసి. తే సబ్బేపి ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా దిసాసు పేసేత్వా సయం ¶ ఉరువేలం గన్త్వా అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ఉరువేలకస్సపాదయో ¶ సహస్సజటిలపరివారే తేభాతికజటిలే వినేత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా గయాసీసే ¶ నిసీదాపేత్వా ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (మహావ. ౫౪; సం. ని. ౪.౨౮) అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తేన అరహన్తసహస్సేన పరివుతో ‘‘బిమ్బిసారరఞ్ఞో దిన్నం పటిఞ్ఞం మోచేస్సామీ’’తి రాజగహనగరూపచారే లట్ఠివనుయ్యానం గన్త్వా, ‘‘సత్థా కిర ఆగతో’’తి సుత్వా ద్వాదసనహుతేహి బ్రాహ్మణగహపతికేహి సద్ధిం ఆగతస్స రఞ్ఞో మధురధమ్మకథం కథేన్తో రాజానం ఏకాదసహి నహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా ఏకనహుతం సరణేసు పతిట్ఠాపేత్వా పునదివసే సక్కేన దేవరాజేన మాణవకవణ్ణం గహేత్వా అభిత్థుతగుణో రాజగహనగరం పవిసిత్వా రాజనివేసనే కతభత్తకిచ్చో వేళువనారామం పటిగ్గహేత్వా తత్థేవ వాసం కప్పేసి. తత్థ నం సారిపుత్తమోగ్గల్లానా ఉపసఙ్కమింసు.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అనుప్పన్నేయేవ హి బుద్ధే రాజగహతో అవిదూరే ఉపతిస్సగామో కోలితగామోతి ద్వే బ్రాహ్మణగామా అహేసుం. తేసు ఉపతిస్సగామే సారియా నామ బ్రాహ్మణియా గబ్భస్స పతిట్ఠితదివసేయేవ కోలితగామే మోగ్గలియా నామ బ్రాహ్మణియాపి గబ్భో పతిట్ఠాసి. తాని కిర ద్వేపి కులాని యావ సత్తమా కులపరివట్టా ఆబద్ధపటిబద్ధసహాయకానేవ అహేసుం, తాసం ద్విన్నమ్పి ఏకదివసమేవ గబ్భపరిహారం అదంసు. తా ఉభోపి దసమాసచ్చేయేన పుత్తే విజాయింసు. నామగ్గహణదివసే సారియా బ్రాహ్మణియా పుత్తస్స ఉపతిస్సగామకే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా ఉపతిస్సోతి నామం కరింసు ¶ , ఇతరస్స కోలితగామే జేట్ఠకులస్స పుత్తత్తా కోలితోతి నామం కరింసు. తే ఉభోపి వుడ్ఢిమన్వాయ సబ్బసిప్పానం పారం అగమంసు. ఉపతిస్సమాణవస్స కీళనత్థాయ నదిం వా ఉయ్యానం వా గమనకాలే పఞ్చ సువణ్ణసివికసతాని పరివారాని హోన్తి, కోలితమాణవస్స పఞ్చ ఆజఞ్ఞయుత్తరథసతాని. ద్వేపి జనా పఞ్చపఞ్చమాణవకసతపరివారా హోన్తి. రాజగహే చ అనుసంవచ్ఛరం గిరగ్గసమజ్జో నామ అహోసి. తేసం ద్విన్నమ్పి ఏకట్ఠానేయేవ మఞ్చం బన్ధన్తి. ద్వేపి ఏకతో నిసీదిత్వా సమజ్జం పస్సన్తా హసితబ్బట్ఠానే హసన్తి, సంవేగట్ఠానే సంవేజేన్తి, దాయం దాతుం యుత్తట్ఠానే దాయం దేన్తి. తేసం ఇమినావ నియామేన ఏకదివసం సమజ్జం పస్సన్తానం పరిపాకగతత్తా ఞాణస్స పురిమదివసేసు వియ హసితబ్బట్ఠానే హాసో వా సంవేగట్ఠానే సంవేగో వా దాతుం యుత్తట్ఠానే దానం వా నాహోసి ¶ . ద్వేపి పన జనా ఏవం చిన్తయింసు – ‘‘కిమేత్థ ఓలోకేతబ్బం అత్థి, సబ్బేపిమే అప్పత్తే వస్ససతే అప్పణ్ణత్తికభావం గమిస్సన్తి, అమ్హేహి పన ఏకం మోక్ఖధమ్మం పరియేసితుం వట్టతీ’’తి ఆరమ్మణం గహేత్వా నిసీదింసు. తతో కోలితో ఉపతిస్సం ఆహ – ‘‘సమ్మ ఉపతిస్స, న త్వం అఞ్ఞేసు దివసేసు వియ హట్ఠపహట్ఠో, ఇదాని అనత్తమనధాతుకోసి, కిం తే సల్లక్ఖిత’’న్తి? ‘‘సమ్మ కోలిత, ఏతేసం వోలోకనే సారో నత్థి ¶ ¶ , నిరత్థకమేతం, అత్తనో మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం వట్టతీ’’తి ఇదం చిన్తయన్తో నిసిన్నోమ్హి. త్వం పన కస్మా అనత్తమనోసీతి? సోపి తథేవ ఆహ. అథస్స అత్తనా సద్ధిం ఏకజ్ఝాసయతం ఞత్వా ఉపతిస్సో ఆహ – ‘‘అమ్హాకం ఉభిన్నమ్పి సుచిన్తికం, మోక్ఖధమ్మం పన గవేసన్తేహి ఏకా పబ్బజ్జా లద్ధుం వట్టతి. కస్స సన్తికే పబ్బజామా’’తి?

తేన ఖో పన సమయేన సఞ్చయో నామ పరిబ్బాజకో రాజగహే పటివసతి మహతియా పరిబ్బాజకపరిసాయ సద్ధిం. తే ‘‘తస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామా’’తి పఞ్చమాణవకసతాని ‘‘సివికాయో చ రథే చ గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఉయ్యోజేత్వా ఏకాయ సివికాయ ఏకేన రథేన గన్త్వా సఞ్చయస్స సన్తికే పబ్బజింసు. తేసం పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సఞ్చయో అతిరేకలాభగ్గయసగ్గప్పత్తో అహోసి. తే కతిపాహేనేవ సబ్బం సఞ్చయస్స సమయం పరిమద్దిత్వా, ‘‘ఆచరియ, తుమ్హాకం జాననసమయో ఏత్తకోవ, ఉదాహు ఉత్తరిమ్పి అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఏత్తకోవ సబ్బం తుమ్హేహి ఞాత’’న్తి వుత్తే చిన్తయింసు – ‘‘ఏవం సతి ఇమస్స సన్తికే బ్రహ్మచరియవాసో నిరత్థకో, మయం యం మోక్ఖధమ్మం గవేసితుం నిక్ఖన్తా, సో ఇమస్స సన్తికే ఉప్పాదేతుం న సక్కా, మహా ఖో పన జమ్బుదీపో, గామనిగమరాజధానియో చరన్తా అద్ధా మోక్ఖధమ్మదేసకం కఞ్చి ఆచరియం లభిస్సామా’’తి. తతో పట్ఠాయ, ‘‘యత్థ యత్థ పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా అత్థీ’’తి వదన్తి, తత్థ తత్థ గన్త్వా సాకచ్ఛం కరోన్తి. తేహి పుట్ఠం పఞ్హం అఞ్ఞే కథేతుం ¶ న సక్కోన్తి, తే పన తేసం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తి. ఏవం సకలజమ్బుదీపం పరిగ్గణ్హిత్వా నివత్తిత్వా సకట్ఠానమేవ ఆగన్త్వా, ‘‘సమ్మ కోలిత, అమ్హేసు యో పఠమం అమతం అధిగచ్ఛతి, సో ఇతరస్స ఆరోచేతూ’’తి కతికం అకంసుం.

ఏవం తేసు కతికం కత్వా విహరన్తేసు సత్థా వుత్తానుక్కమేన రాజగహం పత్వా వేళువనం పటిగ్గహేత్వా వేళువనే విహరతి. తదా ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారికం ¶ బహుజనహితాయా’’తి రతనత్తయగుణపకాసనత్థం ఉయ్యోజితానం ఏకసట్ఠియా అరహన్తానం అన్తరే పఞ్చవగ్గియానం అబ్భన్తరో అస్సజిత్థేరో పటినివత్తిత్వా రాజగహం ఆగతో, పునదివసే పాతోవ పత్తచీవరమాదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి. తస్మిం సమయే ఉపతిస్సపరిబ్బాజకోపి పాతోవ భత్తకిచ్చం కత్వా పరిబ్బాజకారామం గచ్ఛన్తో థేరం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఏవరూపో పబ్బజితో నామ న దిట్ఠపుబ్బోయేవ, యే లోకే అరహన్తో వా అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నా, అయం తేసం భిక్ఖూనం అఞ్ఞతరో, యంనూనాహం ఇమం భిక్ఖుం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛేయ్యం – ‘కంసి త్వం, ఆవుసో, ఉద్దిస్స పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’’తి? అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అకాలో ఖో ఇమం భిక్ఖుం పఞ్హం పుచ్ఛితుం, అన్తరఘరం పవిట్ఠో పిణ్డాయ చరతి, యంనూనాహం ఇమం ¶ భిక్ఖుం పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధేయ్యం, అత్థికేహి ఉపఞ్ఞాతం మగ్గ’’న్తి. సో థేరం లద్ధపిణ్డపాతం అఞ్ఞతరం ఓకాసం గచ్ఛన్తం దిస్వా నిసీదితుకామతఞ్చస్స ఞత్వా అత్తనో ¶ పరిబ్బాజకపీఠకం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి, సో భత్తకిచ్చపరియోసానేపిస్స అత్తనో కుణ్డికాయ ఉదకం అదాసి.

ఏవం ఆచరియవత్తం కత్వా కతభత్తకిచ్చేన థేరేన సద్ధిం మధురపటిసన్థారం కత్వా ఏవమాహ – ‘‘విప్పసన్నాని ఖో పన తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో, కంసి త్వం, ఆవుసో, ఉద్దిస్స పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’తి పుచ్ఛి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే పరిబ్బాజకా నామ సాసనస్స పటిపక్ఖభూతా, ఇమస్స సాసనస్స గమ్భీరతం దస్సేస్సామీ’’తి. అత్తనో నవకభావం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అహం ఖో, ఆవుసో, నవో అచిరపబ్బజితో, అధునాగతో ఇమం ధమ్మవినయం, న తావాహం సక్ఖిస్సామి విత్థారేన ధమ్మం దేసేతు’’న్తి. పరిబ్బాజకో – ‘‘అహం ఉపతిస్సో నామ, త్వం యథాసత్తియా అప్పం వా బహుం వా వద, ఏతం నయసతేన నయసహస్సేన పటివిజ్ఝితుం మయ్హం భారో’’తి చిన్తేత్వా ఆహ –

‘‘అప్పం వా బహుం వా భాసస్సు, అత్థంయేవ మే బ్రూహి;

అత్థేనేవ మే అత్థో, కిం కాహసి బ్యఞ్జనం బహు’’న్తి. (మహావ. ౬౦);

ఏవం ¶ వుత్తే థేరో – ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తి (మహావ. ౬౦; అప. థేర ౧.౧.౨౮౬) గాథమాహ. పరిబ్బాజకో పఠమపదద్వయమేవ సుత్వా సహస్సనయపటిమణ్డితే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, ఇతరం పదద్వయం ¶ సోతాపన్నకాలే నిట్ఠాపేసి. సో సోతాపన్నో హుత్వా ఉపరివిసేసే అప్పవత్తన్తే ‘‘భవిస్సతి ఏత్థ కారణ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, మా ఉపరి ధమ్మదేసనం వడ్ఢయిత్థ, ఏత్తకమేవ హోతు, కుహిం అమ్హాకం సత్థా వసతీ’’తి? ‘‘వేళువనే, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, తుమ్హే పురతో యాథ, మయ్హం ఏకో సహాయకో అత్థి, అమ్హేహి చ అఞ్ఞమఞ్ఞం కతికా కతా ‘అమ్హేసు యో అమతం పఠమం అధిగచ్ఛతి, సో ఇతరస్స ఆరోచేతూ’తి. అహం తం పటిఞ్ఞం మోచేత్వా సహాయకం గహేత్వా తుమ్హాకం గతమగ్గేనేవ సత్థు సన్తికం ఆగమిస్సామీతి పఞ్చపతిట్ఠితేన థేరస్స పాదేసు నిపతిత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా థేరం ఉయ్యోజేత్వా పరిబ్బాజకారామాభిముఖో అగమాసి’’.

అథ ఖో కోలితపరిబ్బాజకో తం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘అజ్జ మయ్హం సహాయకస్స ¶ ముఖవణ్ణో న అఞ్ఞదివసేసు వియ, అద్ధా తేన అమతం అధిగతం భవిస్సతీ’’తి అమతాధిగమం పుచ్ఛి. సోపిస్స ‘‘ఆమావుసో, అమతం అధిగత’’న్తి పటిజానిత్వా తమేవ గాథం అభాసి. గాథాపరియోసానే కోలితో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిత్వా ఆహ – ‘‘కుహిం కిర, సమ్మ, అమ్హాకం సత్థా వసతీ’’తి? ‘‘వేళువనే కిర, సమ్మ, ఏవం నో ఆచరియేన అస్సజిత్థేరేన కథిత’’న్తి. ‘‘తేన హి, సమ్మ, ఆయామ, సత్థారం పస్సిస్సామా’’తి. సారిపుత్తత్థేరో చ నామేస సదాపి ఆచరియపూజకోవ, తస్మా సహాయం ఏవమాహ – ‘‘సమ్మ, అమ్హేహి అధిగతం అమతం అమ్హాకం ఆచరియస్స సఞ్చయపరిబ్బాజకస్సాపి కథేస్సామ, బుజ్ఝమానో ¶ పటివిజ్ఝిస్సతి, అప్పటివిజ్ఝన్తో అమ్హాకం సద్దహిత్వా సత్థు, సన్తికం గమిస్సతి, బుద్ధానం దేసనం సుత్వా మగ్గఫలపటివేధం కరిస్సతీ’’తి. తతో ద్వేపి జనా సఞ్చయస్స సన్తికం అగమంసు.

సఞ్చయో తే దిస్వావ – ‘‘కిం, తాతా, కోచి వో అమతమగ్గదేసకో లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, ఆచరియ, లద్ధో, బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, ధమ్మో లోకే ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో లోకే ఉప్పన్నో, తుమ్హే తుచ్ఛే అసారే విచరథ, తస్మా ఏథ, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి. ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం సక్ఖిస్సామీ’’తి ¶ . ‘‘కిం కారణాహి’’? ‘‘అహం మహాజనస్స ఆచరియో హుత్వా విచరిం, విచరన్తస్స మే అన్తేవాసికవాసో చాటియా ఉదఞ్చనభావప్పత్తి వియ హోతి, న సక్ఖిస్సామహం అన్తేవాసికవాసం వసితు’’న్తి. ‘‘మా ఏవం కరిత్థ, ఆచరియా’’తి. ‘‘హోతు, తాతా, గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం సక్ఖిస్సామీ’’తి. ఆచరియ, లోకే బుద్ధస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ మహాజనో గన్ధమాలాదిహత్థో గన్త్వా తమేవ పూజేస్సతి, మయమ్పి తత్థేవ గమిస్సామ. ‘‘తుమ్హే కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘తాతా, కిం ను ఖో ఇమస్మిం లోకే దన్ధా బహూ, ఉదాహు పణ్డితా’’తి. ‘‘దన్ధా, ఆచరియ, బహూ, పణ్డితా చ నామ కతిపయా ఏవ హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, తాతా, పణ్డితా పణ్డితస్స సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గమిస్సన్తి, దన్ధా దన్ధస్స మమ సన్తికం ఆగమిస్సన్తి ¶ , గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం గమిస్సామీ’’తి. తే ‘‘పఞ్ఞాయిస్సథ తుమ్హే, ఆచరియా’’తి పక్కమింసు. తేసు గచ్ఛన్తేసు సఞ్చయస్స పరిసా భిజ్జి, తస్మిం ఖణే ఆరామో తుచ్ఛో అహోసి. సో తుచ్ఛం ఆరామం దిస్వా ఉణ్హం లోహితం ఛడ్డేసి. తేహిపి సద్ధిం గచ్ఛన్తేసు పఞ్చసు పరిబ్బాజకసతేసు సఞ్చయస్స అడ్ఢతేయ్యసతాని నివత్తింసు, అథ ఖో తే అత్తనో అన్తేవాసికేహి అడ్ఢతేయ్యేహి పరిబ్బాజకసతేహి సద్ధిం వేళువనం అగమంసు.

సత్థా చతుపరిసమజ్ఝే నిసిన్నో ధమ్మం దేసేన్తో తే దూరతోవ దిస్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘ఏతే, భిక్ఖవే, ద్వే సహాయకా ఆగచ్ఛన్తి కోలితో చ ఉపతిస్సో చ, ఏతం మే సావకయుగం భవిస్సతి అగ్గం భద్దయుగ’’న్తి. తే సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు, నిసీదిత్వా చ పన ¶ భగవన్తం ఏతదవోచుం – ‘‘లభేయ్యామ మయం, భన్తే, భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం, లభేయ్యామ ఉపసమ్పద’’న్తి. ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి భగవా అవోచ – ‘‘స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, చరథ బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయా’’తి. సబ్బేపి ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సికత్థేరా వియ అహేసుం.

అథ నేసం పరిసాయ చరితవసేన సత్థా ధమ్మదేసనం వడ్ఢేసి. ఠపేత్వా ద్వే అగ్గసావకే అవసేసా అరహత్తం పాపుణింసు, అగ్గసావకానం పన ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం న నిట్ఠాసి. కిం కారణా? సావకపారమిఞాణస్స మహన్తతాయ. అథాయస్మా మహామోగ్గల్లానో పబ్బజితదివసతో ¶ ¶ సత్తమే దివసే మగధరట్ఠే కల్లవాలగామకం ఉపనిస్సాయ విహరన్తో థినమిద్ధే ఓక్కమన్తే సత్థారా సంవేజితో థినమిద్ధం వినోదేత్వా తథాగతేన దిన్నం ధాతుకమ్మట్ఠానం సుణన్తోవ ఉపరిమగ్గత్తయకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. సారిపుత్తత్థేరోపి పబ్బజితదివసతో అడ్ఢమాసం అతిక్కమిత్వా సత్థారా సద్ధిం తమేవ రాజగహం ఉపనిస్సాయ సూకరఖతలేణే విహరన్తో అత్తనో భాగినేయ్యస్స దీఘనఖపరిబ్బాజకస్స వేదనాపరిగ్గహసుత్తన్తే దేసియమానే సుత్తానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా పరస్స వడ్ఢితభత్తం పరిభుఞ్జన్తో వియ సావకపారమిఞాణస్స మత్థకం పత్తో. నను చాయస్మా మహాపఞ్ఞో, అథ కస్మా మహామోగ్గల్లానతో చిరతరేన సావకపారమిఞాణం పాపుణీతి? పరికమ్మమహన్తతాయ. యథా హి దుగ్గతమనుస్సా యత్థ కత్థచి గన్తుకామా ఖిప్పమేవ నిక్ఖమన్తి, రాజూనం పన హత్థివాహనకప్పనాదిం మహన్తం పరికమ్మం లద్ధుం వట్టతి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

తం దివసఞ్ఞేవ పన సత్థా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ వేళువనే సావకసన్నిపాతం కత్వా ద్విన్నం థేరానం అగ్గసావకట్ఠానం దత్వా పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు – ‘‘సత్థా ముఖోలోకనేన భిక్ఖం దేతి, అగ్గసావకట్ఠానం దదన్తేన నామ పఠమం పబ్బజితానం పఞ్చవగ్గియానం దాతుం వట్టతి, ఏతే అనోలోకేన్తేన యసథేరప్పముఖానం పఞ్చపణ్ణాసభిక్ఖూనం దాతుం వట్టతి, ఏతే అనోలోకేన్తేన భద్దవగ్గియానం ¶ తింసజనానం, ఏతే అనోలోకేన్తేన ఉరువేలకస్సపాదీనం తేభాతికానం, ఏతే పన ఏత్తకే మహాథేరే పహాయ సబ్బపచ్ఛా పబ్బజితానం అగ్గసావకట్ఠానం దదన్తేన ముఖం ఓలోకేత్వా దిన్న’’న్తి. సత్థా, ‘‘కిం కథేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇదం నామా’’తి వుత్తే ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, ముఖం ఓలోకేత్వా భిక్ఖం దేమి, ఏతేసం పన అత్తనా అత్తనా పత్థితపత్థితమేవ దేమి. అఞ్ఞాతకోణ్డఞ్ఞో హి ఏకస్మిం సస్సే నవ వారే అగ్గసస్సదానం దదన్తో అగ్గసావకట్ఠానం పత్థేత్వా నాదాసి, అగ్గధమ్మం పన అరహత్తం సబ్బపఠమం పటివిజ్ఝితుం పత్థేత్వా అదాసీ’’తి. ‘‘కదా పన భగవా’’తి? ‘‘సుణిస్సథ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి, భగవా అతీతం ఆహరి –

భిక్ఖవే ¶ , ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ నామ భగవా లోకే ఉదపాది. తదా మహాకాళో చూళకాళోతి ద్వేభాతికా కుటుమ్బికా మహన్తం సాలిక్ఖేత్తం ¶ వపాపేసుం. అథేకదివసం చూళకాళో సాలిక్ఖేత్తం గన్త్వా ఏకం సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా ఖాది, తం అతిమధురం అహోసి. సో బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స సాలిగబ్భదానం దాతుకామో హుత్వా జేట్ఠభాతికం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భాతిక, సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా బుద్ధానం అనుచ్ఛవికం కత్వా పచాపేత్వా దానం దేమా’’తి ఆహ. ‘‘కిం వదేసి, తాత, సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా దానం నామ నేవ అతీతే భూతపుబ్బం, న అనాగతేపి భవిస్సతి, మా సస్సం నాసయీ’’తి; వుత్తోపి సో పునప్పునం యాచియేవ ¶ . అథ నం భాతా, ‘‘తేన హి సాలిక్ఖేత్తం ద్వే కోట్ఠాసే కత్వా మమ కోట్ఠాసం అనామసిత్వా అత్తనో కోట్ఠాసే ఖేత్తే యం ఇచ్ఛసి, తం కరోహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి ఖేత్తం విభజిత్వా బహూ మనుస్సే హత్థకమ్మం యాచిత్వా సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా నిరుదకేన ఖీరేన పచాపేత్వా సప్పిమధుసక్ఖరాదీహి యోజేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే – ‘‘ఇదం, భన్తే, మమ అగ్గదానం అగ్గధమ్మస్స సబ్బపఠమం పటివేధాయ సంవత్తతూ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనమకాసి.

సో ఖేత్తం గన్త్వా ఓలోకేన్తో సకలక్ఖేత్తం కణ్ణికబద్ధేహి వియ సాలిసీసేహి సఞ్ఛన్నం దిస్వా పఞ్చవిధపీతిం పటిలభిత్వా, ‘‘లాభా వత మే’’తి చిన్తేత్వా పుథుకకాలే పుథుకగ్గం నామ అదాసి, గామవాసీహి సద్ధిం అగ్గసస్సదానం నామ అదాసి, లాయనే లాయనగ్గం, వేణికరణే వేణగ్గం, కలాపాదీసు కలాపగ్గం, ఖలగ్గం, ఖలభణ్డగ్గం, కోట్ఠగ్గన్తి. ఏవం ఏకసస్సే నవ వారే అగ్గదానం అదాసి. తస్స సబ్బవారేసు గహితగహితట్ఠానం పరిపూరి, సస్సం అతిరేకం ఉట్ఠానసమ్పన్నం అహోసి. ధమ్మో హి నామేస అత్తానం రక్ఖన్తం రక్ఖతి. తేనాహ భగవా –

‘‘ధమ్మో ¶ హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం,

ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతి;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే,

న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨) –

‘‘ఏవమేస ¶ విపస్సీసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే అగ్గధమ్మం పఠమం పటివిజ్ఝితుం పత్థేన్తో నవ వారే అగ్గదానాని అదాసి. ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే పన హంసవతీనగరే పదుముత్తరసమ్బుద్ధకాలేపి సత్తాహం మహాదానం దత్వా తస్స భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా అగ్గధమ్మస్స పఠమం పటివిజ్ఝనత్థమేవ ¶ పత్థనం ఠపేసి. ఇతి ఇమినా పత్థితమేవ మయా దిన్నం, నాహం, భిక్ఖవే, ముఖం ఓలోకేత్వా దేమీ’’తి.

‘‘యసకులపుత్తప్పముఖా పఞ్చపఞ్ఞాస జనా కిం కమ్మం కరింసు, భన్తే’’తి? ‘‘ఏతేపి ఏకస్స బుద్ధస్స సన్తికే అరహత్తం పత్థేన్తా బహుం పుఞ్ఞకమ్మం కత్వా అపరభాగే అనుప్పన్నే బుద్ధే సహాయకా హుత్వా వగ్గబన్ధనేన పుఞ్ఞాని కరోన్తా అనాథమతసరీరాని పటిజగ్గన్తా విచరింసు. తే ఏకదివసం సగబ్భం ఇత్థిం కాలకతం దిస్వా, ‘ఝాపేస్సామా’తి సుసానం హరింసు. తేసు పఞ్చ జనే ‘తుమ్హే ఝాపేథా’తి సుసానే ఠపేత్వా సేసా గామం పవిట్ఠా. యసదారకో తం మతసరీరం సూలేహి విజ్ఝిత్వా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా ఝాపేన్తో అసుభసఞ్ఞం పటిలభి, ఇతరేసమ్పి చతున్నం జనానం – ‘పస్సథ, భో, ఇమం సరీరం తత్థ తత్థ విద్ధంసితచమ్మం, కబరగోరూపం వియ అసుచిం దుగ్గన్ధం పటికూల’న్తి ¶ దస్సేసి. తేపి తత్థ అసుభసఞ్ఞం పటిలభింసు. తే పఞ్చపి జనా గామం గన్త్వా సేససహాయకానం కథయింసు. యసో పన దారకో గేహం గన్త్వా మాతాపితూనఞ్చ భరియాయ చ కథేసి. తే సబ్బేపి అసుభం భావయింసు. ఇదమేతేసం పుబ్బకమ్మం. తేనేవ యసస్స ఇత్థాగారే సుసానసఞ్ఞా ఉప్పజ్జి, తాయ చ ఉపనిస్సయసమ్పత్తియా సబ్బేసమ్పి విసేసాధిగమో నిబ్బత్తి. ఏవం ఇమేపి అత్తనా పత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దమ్మీ’’తి.

‘‘భద్దవగ్గియసహాయకా పన కిం కమ్మం కరింసు, భన్తే’’తి? ‘‘ఏతేపి పుబ్బబుద్ధానం సన్తికే అరహత్తం పత్థేత్వా పుఞ్ఞాని కత్వా అపరభాగే అనుప్పన్నే బుద్ధే తింస ధుత్తా హుత్వా తుణ్డిలోవాదం సుత్వా సట్ఠివస్ససహస్సాని పఞ్చ సీలాని రక్ఖింసు. ఏవం ఇమేపి అత్తనా పత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దమ్మీ’’తి.

‘‘ఉరువేలకస్సపాదయో పన కిం కమ్మం కరింసు, భన్తే’’తి? ‘‘తేపి అరహత్తమేవ పత్థేత్వా పుఞ్ఞాని కరింసు. ఇతో హి ద్వేనవుతికప్పే తిస్సో ¶ ఫుస్సోతి ద్వే బుద్ధా ఉప్పజ్జింసు. ఫుస్సబుద్ధస్స మహిన్దో నామ రాజా పితా అహోసి. తస్మిం పన సమ్బోధిం పత్తే రఞ్ఞో కనిట్ఠపుత్తో పఠమఅగ్గసావకో పురోహితపుత్తో దుతియఅగ్గసావకో అహోసి. రాజా సత్థు సన్తికం గన్త్వా – ‘జేట్ఠపుత్తో మే బుద్ధో, కనిట్ఠపుత్తో పఠమఅగ్గసావకో, పురోహితపుత్తో దుతియఅగ్గసావకో’తి తే ఓలోకేత్వా, ‘మమేవ బుద్ధో, మమేవ ధమ్మో, మమేవ సఙ్ఘో, నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’తి తిక్ఖత్తుం ఉదానం ఉదానేత్వా సత్థు పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ¶ , ‘భన్తే, ఇదాని మే నవుతివస్ససహస్సపరిమాణస్స ఆయునో కోటియం నిసీదిత్వా నిద్దాయనకాలో వియ అఞ్ఞేసం గేహద్వారం అగన్త్వా యావాహం జీవామి, తావ మే చత్తారో పచ్చయే అధివాసేథా’తి ¶ పటిఞ్ఞం గహేత్వా నిబద్ధం బుద్ధుపట్ఠానం కరోతి. రఞ్ఞో పన అపరేపి తతో పుత్తా అహేసుం. తేసు జేట్ఠస్స పఞ్చ యోధసతాని పరివారాని, మజ్ఝిమస్స తీణి, కనిట్ఠస్స ద్వే. తే ‘మయమ్పి భాతికం భోజేస్సామా’తి పితరం ఓకాసం యాచిత్వా అలభమానా పునప్పునం యాచన్తాపి అలభిత్వా పచ్చన్తే కుపితే తస్స వూపసమనత్థాయ పేసితా పచ్చన్తం వూపసమేత్వా పితు సన్తికం ఆగమింసు. అథ నే పితా ఆలిఙ్గిత్వా సీసే చుమ్బిత్వా, ‘వరం వో, తాతా, దమ్మీ’తి ఆహ.

‘‘తే ‘సాధు దేవా’తి వరం గహితకం కత్వా పున కతిపాహచ్చయేన పితరా ‘గణ్హథ, తాతా, వర’న్తి వుత్తా, ‘‘దేవ, అమ్హాకం అఞ్ఞేన కేనచి అత్థో నత్థి, ఇతో పట్ఠాయ మయం భాతికం భోజేస్సామ, ఇమం నో వరం దేహీ’’తి ఆహంసు. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘నిచ్చకాలం అదేన్తో సత్త సంవచ్ఛరాని దేథ, దేవా’తి. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘తేన హి ఛ పఞ్చ చత్తారి తీణి ద్వే ఏకం సంవచ్ఛరం దేథ, దేవా’తి. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘తేన హి, దేవ, సత్త మాసే దేథా’తి. ‘ఛ మాసే పఞ్చ మాసే చత్తారో మాసే తయో మాసే దేథ, దేవా’తి. ‘న దేమి, తాతా’తి. ‘హోతు, దేవ, ఏకేకస్స నో ఏకేకం మాసం కత్వా తయో మాసే దేథా’తి. ‘సాధు, తాతా, తేన హి తయో మాసే భోజేథా’తి ఆహ. తే తుట్ఠా రాజానం వన్దిత్వా సకట్ఠానమేవ గతా. తేసం పన తిణ్ణమ్పి ఏకోవ కోట్ఠాగారికో, ఏకోవ ఆయుత్తకో, తస్స ద్వాదసనహుతా పురిసపరివారా. తే తే పక్కోసాపేత్వా ¶ , ‘మయం ఇమం తేమాసం దస సీలాని గహేత్వా ద్వే కాసావాని ¶ నివాసేత్వా సత్థారా సహవాసం వసిస్సామ, తుమ్హే ఏత్తకం నామ దానవత్తం గహేత్వా దేవసికం నవుతిసహస్సానం భిక్ఖూనం యోధసహస్సస్స చ సబ్బం ఖాదనీయభోజనీయం పవత్తేయ్యాథ. మయఞ్హి ఇతో పట్ఠాయ న కిఞ్చి వక్ఖామా’తి వదింసు.

‘‘తే తయోపి జనా పరివారసహస్సం గహేత్వా దస సీలాని సమాదాయ కాసాయవత్థాని నివాసేత్వా విహారేయేవ వసింసు. కోట్ఠాగారికో చ ఆయుత్తకో చ ఏకతో హుత్వా తిణ్ణం భాతికానం కోట్ఠాగారేహి వారేన వారేన దానవత్తం గహేత్వా దానం దేన్తి, కమ్మకారానం పన పుత్తా యాగుభత్తాదీనం అత్థాయ రోదన్తి. తే తేసం భిక్ఖుసఙ్ఘే అనాగతేయేవ యాగుభత్తాదీని దేన్తి. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స భత్తకిచ్చావసానే కిఞ్చి అతిరేకం న భూతపుబ్బం. తే ‘అపరభాగే దారకానం దేమా’తి అత్తనాపి గహేత్వా ఖాదింసు. మనుఞ్ఞం ఆహారం దిస్వా అధివాసేతుం నాసక్ఖింసు. తే పన చతురాసీతిసహస్సా అహేసుం. తే సఙ్ఘస్స దిన్నదానవత్తం ఖాదిత్వా కాయస్స భేదా పరం మరణా పేత్తివిసయే నిబ్బత్తింసు. తేభాతికా పన పురిససహస్సేన సద్ధిం కాలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవలోకా మనుస్సలోకం, మనుస్సలోకా దేవలోకం సంసరన్తా ద్వేనవుతికప్పే ఖేపేసుం. ‘ఏవం ¶ తే తయో భాతరో అరహత్తం పత్థేన్తా తదా కల్యాణకమ్మం కరింసు. తే అత్తనా పత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దమ్మీ’’’తి.

తదా పన ¶ తేసం ఆయుత్తకో బిమ్బిసారో రాజా అహోసి, కోట్ఠాగారికో విసాఖో ఉపాసకో. తయో రాజకుమారా తయో జటిలా అహేసుం. తేసం కమ్మకారా తదా పేతేసు నిబ్బత్తిత్వా సుగతిదుగ్గతివసేన సంసరన్తా ఇమస్మిం కప్పే చత్తారి బుద్ధన్తరాని పేతలోకేయేవ నిబ్బత్తింసు. తే ఇమస్మిం కప్పే సబ్బపఠమం ఉప్పన్నం చత్తాలీసవస్ససహస్సాయుకం కకుసన్ధం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అమ్హాకం ఆహారం లభనకాలం ఆచిక్ఖథా’’తి పుచ్ఛింసు. సో ‘‘మమ తావ కాలే న లభిస్సథ, మమ పచ్ఛతో మహాపథవియా యోజనమత్తం అభిరుళ్హాయ కోణాగమనో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తం పుచ్ఛేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే తత్తకం కాలం ఖేపేత్వా తస్మిం ఉప్పన్నే తం పుచ్ఛింసు. సోపి ‘‘మమ కాలే న లభిస్సథ, మమ పచ్ఛతో మహాపథవియా యోజనమత్తం అభిరుళ్హాయ కస్సపో నామ ¶ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తం పుచ్ఛేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే తత్తకం కాలం ఖేపేత్వా తస్మిం ఉప్పన్నే తం పుచ్ఛింసు. సోపి ‘‘మమ కాలే న లభిస్సథ, మమ పన పచ్ఛతో మహాపథవియా యోజనమత్తం అభిరుళ్హాయ గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తదా తుమ్హాకం ఞాతకో బిమ్బిసారో నామ రాజా భవిస్సతి, సో సత్థు దానం దత్వా తుమ్హాకం పత్తిం పాపేస్సతి, తదా లభిస్సథా’’తి ఆహ. తేసం ఏకం బుద్ధన్తరం స్వేదివససదిసం అహోసి. తే తథాగతే ఉప్పన్నే బిమ్బిసారరఞ్ఞా పఠమదివసం దానే దిన్నే పత్తిం అలభిత్వా రత్తిభాగే భేరవసద్దం కత్వా రఞ్ఞో అత్తానం దస్సయింసు. సో పునదివసే వేళువనం గన్త్వా తథాగతస్స ¶ తం పవత్తిం ఆరోచేసి.

సత్థా, ‘‘మహారాజ, ఇతో ద్వేనవుతికప్పమత్థకే ఫుస్సబుద్ధకాలే ఏతే తవ ఞాతకా, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దిన్నదానవత్తం ఖాదిత్వా పేతలోకే నిబ్బత్తిత్వా సంసరన్తా కకుసన్ధాదయో బుద్ధే పుచ్ఛిత్వా తేహి ఇదఞ్చిదఞ్చ వుత్తా ఏత్తకం కాలం తవ దానం పచ్చాసీసమానా హియ్యో తయా దానే దిన్నే పత్తిం అలభమానా ఏవమకంసూ’’తి ఆహ. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఇదానిపి దిన్నే లభిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. రాజా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా పునదివసే మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, ఇతో తేసం పేతానం దిబ్బఅన్నపానం సమ్పజ్జతూ’’తి పత్తిం అదాసి, తేసం తథేవ నిబ్బత్తి. పునదివసే నగ్గా హుత్వా అత్తానం దస్సేసుం. రాజా ‘‘అజ్జ, భన్తే, నగ్గా హుత్వా అత్తానం దస్సేసు’’న్తి ఆరోచేసి. ‘‘వత్థాని తే న దిన్నాని, మహారాజా’’తి. రాజాపి పునదివసే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చీవరదానం దత్వా, ‘‘ఇతో తేసం పేతానం దిబ్బవత్థాని హోన్తూ’’తి పాపేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ తేసం దిబ్బవత్థాని ఉప్పజ్జింసు. తే పేతత్తభావం ¶ విజహిత్వా దిబ్బత్తభావే సణ్ఠహింసు. సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘తిరోకుట్టేసు తిట్ఠన్తీ’’తిఆదినా (ఖు. పా. ౭.౧; పే. వ. ౧౪) తిరోకుట్టానుమోదనం అకాసి. అనుమోదనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. ఇతి సత్థా తేభాతికజటిలానం వత్థుం కథేత్వా ఇమమ్పి ధమ్మదేసనం ఆహరి.

అగ్గసావకా పన, ‘‘భన్తే, కిం కరింసూ’’తి? ‘‘అగ్గసావకభావాయ పత్థనం కరింసు’’. ఇతో కప్పసతసహస్సాధికస్స హి కప్పానం అసఙ్ఖ్యేయ్యస్స మత్థకే సారిపుత్తో బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, నామేన సరదమాణవో ¶ నామ అహోసి. మోగ్గల్లానో గహపతిమహాసాలకులే ¶ నిబ్బత్తి, నామేన సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికో నామ అహోసి. తే ఉభోపి సహపంసుకీళకా సహాయకా అహేసుం. తేసు సరదమాణవో పితు అచ్చయేన కుసలన్తకం మహాధనం పటిపజ్జిత్వా ఏకదివసం రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇధలోకత్తభావమేవ జానామి, నో పరలోకత్తభావం. జాతసత్తానఞ్చ మరణం నామ ధువం, మయా ఏకం పబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా మోక్ఖధమ్మగవేసనం కాతుం వట్టతీ’’తి. సో సహాయకం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ సిరివడ్ఢన, అహం పబ్బజిత్వా మోక్ఖధమ్మం గవేసిస్సామి, త్వం మయా సద్ధిం పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససి, న సక్ఖిస్ససీ’’తి? ‘‘న సక్ఖిస్సామి, సమ్మ, త్వంయేవ పబ్బజాహీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తో సహాయే వా ఞాతిమిత్తే వా గహేత్వా గతో నామ నత్థి, అత్తనా కతం అత్తనోవ హోతీ’’తి. తతో రతనకోట్ఠాగారం వివరాపేత్వా కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకానం మహాదానం దత్వా పబ్బతపాదం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. తస్స ఏకో ద్వే తయోతి ఏవం అనుపబ్బజ్జం పబ్బజితా చతుసత్తతిసహస్సమత్తా జటిలా అహేసుం. సో పఞ్చ అభిఞ్ఞా, అట్ఠ చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా తేసం జటిలానం కసిణపరికమ్మం ఆచిక్ఖి. తేపి సబ్బే పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ చ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసుం.

తేన సమయేన అనోమదస్సీ నామ సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉదపాది. నగరం చన్దవతీ నామ అహోసి, పితా యసవా నామ ఖత్తియో, మాతా యసోధరా నామ దేవీ, బోధి అజ్జునరుక్ఖో, నిసభో చ అనోమో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నామ ఉపట్ఠాకో, సున్దరా చ సుమనా చ ద్వే అగ్గసావికా అహేసుం. ఆయు వస్ససతసహస్సం అహోసి, సరీరం అట్ఠపఞ్ఞాసహత్థుబ్బేధం ¶ , సరీరప్పభా ద్వాదసయోజనం ఫరి, భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో అహోసి. సో ఏకదివసం పచ్చూసకాలే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ లోకం వోలోకేన్తో సరదతాపసం దిస్వా, ‘‘అజ్జ మయ్హం సరదతాపసస్సం సన్తికం గతపచ్చయేన ధమ్మదేసనా చ మహతీ భవిస్సతి, సో చ అగ్గసావకట్ఠానం పత్థేస్సతి, తస్స సహాయకో సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికో దుతియసావకట్ఠానం, దేసనాపరియోసానే ¶ చస్స పరివారా చతుసత్తతిసహస్సమత్తా జటిలా అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి, మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ అఞ్ఞం కఞ్చి అనామన్తేత్వా సీహో వియ ఏకచరో హుత్వా సరదతాపసస్స ¶ అన్తేవాసికేసు ఫలాఫలత్థాయ గతేసు ‘‘బుద్ధభావం మే జానాతూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా పస్సన్తస్సేవ సరదతాపసస్స ఆకాసతో ఓతరిత్వా పథవియం పతిట్ఠాసి. సరదతాపసో బుద్ధానుభావఞ్చేవ సరీరనిప్ఫత్తిఞ్చస్స దిస్వా లక్ఖణమన్తే సమ్మసిత్వా ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో నామ అగారమజ్ఝే వసన్తో రాజా హోతి చక్కవత్తీ, పబ్బజన్తో లోకే వివట్టచ్ఛదో సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో హోతి. అయం పురిసో నిస్సంసయం బుద్ధో’’తి జానిత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా అగ్గాసనం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. నిసీది భగవా పఞ్ఞత్తే అగ్గాసనే. సరదతాపసోపి అత్తనో అనుచ్ఛవికం ఆసనం గహేత్వా ఏకమన్తం నిసీది.

తస్మిం సమయే చతుసత్తతిసహస్సజటిలా పణీతపణీతాని ఓజవన్తాని ఫలాఫలాని గహేత్వా ఆచరియస్స సన్తికం సమ్పత్తా బుద్ధానఞ్చేవ ఆచరియస్స చ నిసిన్నాసనం ఓలోకేత్వా ఆహంసు – ‘‘ఆచరియ ¶ , మయం ‘ఇమస్మిం లోకే తుమ్హేహి మహన్తతరో నత్థీ’తి విచరామ, అయం పన పురిసో తుమ్హేహి మహన్తతరో మఞ్ఞే’’తి? ‘‘తాతా, కిం వదేథ, సాసపేన సద్ధిం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధం సినేరుం సమం కాతుం ఇచ్ఛథ, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన సద్ధిం మమం ఉపమం మా కరిత్థ పుత్తకా’’తి. అథ తే తాపసా, ‘‘సచాయం ఇత్తరసత్తో అభవిస్స, అమ్హాకం ఆచరియో న ఏవరూపం ఉపమం ఆహరిస్స, యావ మహా వతాయం పురిసో’’తి సబ్బేవ పాదేసు నిపతిత్వా సిరసా వన్దింసు. అథ నే ఆచరియో ఆహ – ‘‘తాతా, అమ్హాకం బుద్ధానం అనుచ్ఛవికో దేయ్యధమ్మో నత్థి, సత్థా చ భిక్ఖాచారవేలాయం ఇధాగతో, మయం యథాసత్తి యథాబలం దేయ్యధమ్మం దస్సామ, తుమ్హే యం యం పణీతం ఫలాఫలం, తం తం ఆహరథా’’తి ఆహరాపేత్వా హత్థే ధోవిత్వా సయం తథాగతస్స పత్తే పతిట్ఠాపేసి. సత్థారా ఫలాఫలే పటిగ్గహితమత్తే దేవతా దిబ్బోజం పక్ఖిపింసు. సో తాపసో ఉదకమ్పి సయమేవ పరిస్సావేత్వా అదాసి. తతో భత్తకిచ్చం కత్వా నిసిన్నే సత్థరి సబ్బే అన్తేవాసికే పక్కోసిత్వా సత్థు సన్తికే సారణీయకథం కథేన్తో నిసీది. సత్థా ‘‘ద్వే అగ్గసావకా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి చిన్తేసి. తే సత్థు చిత్తం ఞత్వా సతసహస్సఖీణాసవపరివారా ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు.

తతో ¶ సరదతాపసో ¶ అన్తేవాసికే ఆమన్తేసి – ‘‘తాతా, బుద్ధానం నిసిన్నాసనమ్పి నీచం, సమణసతసహస్సానమ్పి ఆసనం నత్థి, అజ్జ తుమ్హేహి ఉళారం బుద్ధసక్కారం కాతుం వట్టతి, పబ్బతపాదతో వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఆహరథా’’తి. కథనకాలో పపఞ్చో వియ హోతి, ఇద్ధిమతో ¶ పన ఇద్ధివిసయో అచిన్తేయ్యోతి ముహుత్తమత్తేనేవ తే తాపసా వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని ఆహరిత్వా బుద్ధానం యోజనప్పమాణం పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేసుం. ఉభిన్నం అగ్గసావకానం తిగావుతం, సేసభిక్ఖూనం అడ్ఢయోజనికాదిభేదం, సఙ్ఘనవకస్స ఉసభమత్తం అహోసి. ‘‘కథం ఏకస్మిం అస్సమపదే తావ మహన్తాని ఆసనాని పఞ్ఞత్తానీ’’తి న చిన్తేతబ్బం. ఇద్ధివిసయో హేస. ఏవం పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు సరదతాపసో తథాగతస్స పురతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో, ‘‘భన్తే, మయ్హం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ ఇమం పుప్ఫాసనం అభిరుహథా’’తి ఆహ. తేన వుత్తం –

‘‘నానాపుప్ఫఞ్చ గన్ధఞ్చ, సమ్పాదేత్వాన ఏకతో;

పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేత్వా, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘‘ఇదం మే ఆసనం వీర, పఞ్ఞత్తం తవనుచ్ఛవిం;

మమ చిత్తం పసాదేన్తో, నిసీద పుప్ఫమాసనే.

‘‘సత్తరత్తిన్దివం బుద్ధో, నిసీది పుప్ఫమాసనే;

మమ చిత్తం పసాదేత్వా, హాసయిత్వా సదేవకే’’తి.

ఏవం నిసిన్నే సత్థరి ద్వే అగ్గసావకా సేసభిక్ఖూ చ ¶ అత్తనో అత్తనో పత్తాసనే నిసీదింసు. సరదతాపసో మహన్తం పుప్ఫచ్ఛత్తం గహేత్వా తథాగతస్స మత్థకే ధారేన్తో అట్ఠాసి. సత్థా ‘‘జటిలానం అయం సక్కారో మహప్ఫలో హోతూ’’తి నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జి. సత్థు సమాపత్తిం సమాపన్నభావం ఞత్వా ద్వే అగ్గసావకాపి సేసభిక్ఖూపి సమాపత్తిం సమాపజ్జింసు. తథాగతే సత్తాహం నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నే అన్తేవాసికా భిక్ఖాచారకాలే సమ్పత్తే వనమూలఫలాఫలం పరిభుఞ్జిత్వా సేసకాలే బుద్ధానం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ తిట్ఠన్తి. సరదతాపసో పన భిక్ఖాచారమ్పి అగన్త్వా పుప్ఫచ్ఛత్తం ధారయమానోవ సత్తాహం పీతిసుఖేన వీతినామేసి. సత్థా నిరోధతో వుట్ఠాయ దక్ఖిణపస్సే నిసిన్నం పఠమఅగ్గసావకం నిసభత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘నిసభ, సక్కారకారకానం ¶ తాపసానం పుప్ఫాసనానుమోదనం కరోహీ’’తి. థేరో చక్కవత్తిరఞ్ఞో సన్తికా పటిలద్ధమహాలాభో మహాయోధో వియ తుట్ఠమానసో సావకపారమిఞాణే ఠత్వా పుప్ఫాసనానుమోదనం ఆరభి. తస్స దేసనావసానే దుతియసావకం ఆమన్తేసి – ‘‘త్వమ్పి భిక్ఖు ధమ్మం దేసేహీ’’తి. అనోమత్థేరో తేపిటకం బుద్ధవచనం సమ్మసిత్వా ధమ్మం కథేసి. ద్విన్నం అగ్గసావకానం దేసనాయ ఏకస్సాపి అభిసమయో నాహోసి. అథ సత్థా అపరిమాణే బుద్ధవిసయే ఠత్వా ధమ్మదేసనం ఆరభి. దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా సరదతాపసం సబ్బేపి చతుసత్తతిసహస్సజటిలా అరహత్తం పాపుణింసు ¶ , సత్థా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. తేసం తావదేవ కేసమస్సూని అన్తరధాయింసు, అట్ఠపరిక్ఖారా కాయే పటిముక్కావ అహేసుం.

సరదతాపసో ‘‘కస్మా అరహత్తం న పత్తో’’తి? విక్ఖిత్తచిత్తత్తా. సో కిర బుద్ధానం దుతియాసనే ¶ నిసీదిత్వా సావకపారమిఞాణే ఠత్వా ధమ్మం దేసయతో అగ్గసావకస్స ధమ్మదేసనం సోతుం ఆరద్ధకాలతో పట్ఠాయ, ‘‘అహో వతాహమ్పి అనాగతే ఉప్పజ్జనకబుద్ధస్స సాసనే ఇమినా సావకేన పటిలద్ధధురం లభేయ్య’’న్తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. సో తేన పరివితక్కేన మగ్గఫలపటివేధం కాతుం నాసక్ఖి. తథాగతం పన వన్దిత్వా సమ్ముఖే ఠత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం అనన్తరాసనే నిసిన్నో భిక్ఖు తుమ్హాకం సాసనే కో నామ హోతీ’’తి? ‘‘మయా పవత్తితం ధమ్మచక్కం అనుపవత్తేన్తో సావకపారమిఞాణస్స కోటిప్పత్తో సోళస పఞ్ఞా పటివిజ్ఝిత్వా ఠితో మయ్హం సాసనే అగ్గసావకో నిసభో నామ ఏసో’’తి. ‘‘భన్తే, య్వాయం మయా సత్తాహం పుప్ఫచ్ఛత్తం ధారేన్తేన సక్కారో కతో, అహం ఇమస్స ఫలేన అఞ్ఞం సక్కత్తం వా బ్రహ్మత్తం వా న పత్థేమి, అనాగతే పన అయం నిసభత్థేరో వియ ఏకస్స బుద్ధస్స అగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసిన్తి. సత్థా ‘‘సమజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఇమస్స పురిసస్స పత్థనా’’తి అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా ఓలోకేన్తో కప్పసతసహస్సాధికం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా సమిజ్ఝనభావం అద్దస. దిస్వాన సరదతాపసం ఆహ – ‘‘న తే అయం పత్థనా మోఘా భవిస్సతి, అనాగతే పన కప్పసతసహస్సాధికం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్స మాతా మహామాయా ¶ నామ దేవీ భవిస్సతి, పితా సుద్ధోదనో నామ మహారాజా, పుత్తో రాహులో నామ, ఉపట్ఠాకో ఆనన్దో నామ, దుతియఅగ్గసావకో మోగ్గల్లానో నామ, త్వం పనస్స పఠమఅగ్గసావకో ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తో నామ భవిస్ససీ’’తి ¶ . ఏవం తాపసం బ్యాకరిత్వా ధమ్మకథం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఆకాసం పక్ఖన్ది.

సరదతాపసోపి అన్తేవాసికత్థేరానం సన్తికం గన్త్వా సహాయకస్స సిరివడ్ఢనకుటుమ్బికస్స సాసనం పేసేసి, ‘‘భన్తే, మమ సహాయకస్స వదేథ, సహాయకేన తే సరదతాపసేన అనోమదస్సీబుద్ధస్స పాదమూలే అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స గోతమబుద్ధస్స సాసనే పఠమఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థితం, త్వం దుతియఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థేహీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా థేరేహి పురేతరమేవ ఏకపస్సేన గన్త్వా సిరివడ్ఢనస్స నివేసనద్వారే అట్ఠాసి. సిరివడ్ఢనో ‘‘చిరస్సం వత మే అయ్యో ఆగతో’’తి ఆసనే నిసీదాపేత్వా అత్తనా నీచాసనే నిసిన్నో, ‘‘అన్తేవాసికపరిసా పన వో, భన్తే, న పఞ్ఞాయతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సమ్మ, అమ్హాకం అస్సమం అనోమదస్సీ బుద్ధో ఆగతో, మయం తస్స అత్తనో బలేన సక్కారం అకరిమ్హా, సత్థా సబ్బేసం ¶ ధమ్మం దేసేసి, దేసనాపరియోసానే ఠపేత్వా మం సేసా అరహత్తం పత్వా పబ్బజింసు. అహం సత్థు పఠమఅగ్గసావకం నిసభత్థేరం దిస్వా అనాగతే ఉప్పజ్జనకస్స గోతమబుద్ధస్స నామ సాసనే పఠమఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థేసిం, త్వమ్పి తస్స సాసనే దుతియఅగ్గసావకట్ఠానం పత్థేహీ’’తి. ‘‘మయ్హం బుద్ధేహి సద్ధిం పరిచయో నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘బుద్ధేహి సద్ధిం కథనం మయ్హం భారో హోతు, త్వం మహన్తం సక్కారం సజ్జేహీ’’తి.

సిరివడ్ఢనో తస్స వచనం సుత్వా అత్తనో నివేసనద్వారే రాజమానేన అట్ఠకరీసమత్తం ఠానం సమతలం కారేత్వా వాలుకం ఓకిరాపేత్వా ¶ లాజపఞ్చమానిపుప్ఫాని వికిరాపేత్వా నీలుప్పలచ్ఛదనం మణ్డపం కారేత్వా బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా సేసభిక్ఖూనమ్పి ఆసనాని పటియాదేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం సజ్జేత్వా బుద్ధానం నిమన్తనత్థాయ సరదతాపసస్స సఞ్ఞం అదాసి. తాపసో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా తస్స నివేసనం అగమాసి. సిరివడ్ఢనోపి పచ్చుగ్గమనం కత్వా తథాగతస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా మణ్డపం పవేసేత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసిన్నస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దక్ఖిణోదకం ¶ దత్వా పణీతేన భోజనేన పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం మహారహేహి వత్థేహి అచ్ఛాదేత్వా, ‘‘భన్తే, నాయం ఆరబ్భో అప్పమత్తకట్ఠానత్థాయ, ఇమినావ నియామేన సత్తాహం అనుకమ్పం కరోథా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సో తేనేవ నియామేన సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో ఆహ – ‘‘భన్తే, మమ సహాయో సరదతాపసో యస్స సత్థుస్స పఠమఅగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థేసి, అహమ్పి ‘‘తస్సేవ దుతియఅగ్గసావకో భవేయ్య’’న్తి పత్థేమీతి.

సత్థా అనాగతం ఓలోకేత్వా తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం దిస్వా బ్యాకాసి – ‘‘త్వం ఇతో కప్పసతసహస్సాధికం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా గోతమబుద్ధస్స దుతియఅగ్గసావకో భవిస్ససీ’’తి. బుద్ధానం బ్యాకరణం సుత్వా సిరివడ్ఢనో హట్ఠపహట్ఠో అహోసి. సత్థాపి భత్తానుమోదనం కత్వా సపరివారో విహారమేవ గతో. ‘‘అయం, భిక్ఖవే, మమ పుత్తేహి తదా పత్థితపత్థనా. తే యథాపత్థితమేవ లభింసు. నాహం ముఖం ఓలోకేత్వా దేమీ’’తి.

ఏవం ¶ వుత్తే ద్వే అగ్గసావకా భగవన్తం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం అగారియభూతా సమానా గిరగ్గసమజ్జం దస్సనాయ గతా’’తి యావ అస్సజిత్థేరస్స సన్తికా సోతాపత్తిఫలపటివేధా సబ్బం పచ్చుప్పన్నవత్థుం కథేత్వా, ‘‘తే మయం, భన్తే, ఆచరియస్స సఞ్చయస్స సన్తికం గన్త్వా తం తుమ్హాకం పాదమూలే ఆనేతుకామా తస్స లద్ధియా నిస్సారభావం కథేత్వా ఇధాగమనే ఆనిసంసం కథయిమ్హా. సో ఇదాని మయ్హం అన్తేవాసికవాసో నామ చాటియా ఉదఞ్చనభావప్పత్తిసదిసో, న సక్ఖిస్సామి ¶ అన్తేవాసివాసం వసితు’’న్తి వత్వా, ‘‘ఆచరియ, ఇదాని మహాజనో గన్ధమాలాదిహత్థో గన్త్వా సత్థారమేవ పూజేస్సతి, తుమ్హే కథం భవిస్సథా’’తి వుత్తే ‘‘కిం పన ఇమస్మిం లోకే పణ్డితా బహూ, ఉదాహు దన్ధా’’తి? ‘‘దన్ధా’’తి కథితే ‘‘తేన హి పణ్డితా పణ్డితస్స సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గమిస్సన్తి, దన్ధా దన్ధస్స మమ సన్తికం ఆగమిస్సన్తి, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి వత్వా ‘‘ఆగన్తుం న ఇచ్ఛి, భన్తే’’తి. తం సుత్వా సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, సఞ్చయో అత్తనో మిచ్ఛాదిట్ఠితాయ అసారం సారోతి, సారఞ్చ అసారోతి గణ్హి. తుమ్హే పన అత్తనో పణ్డితతాయ సారఞ్చ సారతో, అసారఞ్చ అసారతో ఞత్వా అసారం పహాయ సారమేవ గణ్హిత్థా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౧౧.

‘‘అసారే ¶ సారమతినో, సారే చాసారదస్సినో;

తే సారం నాధిగచ్ఛన్తి, మిచ్ఛాసఙ్కప్పగోచరా.

౧౨.

‘‘సారఞ్చ ¶ సారతో ఞత్వా, అసారఞ్చ అసారతో;

తే సారం అధిగచ్ఛన్తి, సమ్మాసఙ్కప్పగోచరా’’తి.

తత్థ అసారే సారమతినోతి చత్తారో పచ్చయా, దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి, తస్సా ఉపనిస్సయభూతా ధమ్మదేసనాతి అయం అసారో నామ, తస్మిం సారదిట్ఠినోతి అత్థో. సారే చాసారదస్సినోతి దసవత్థుకా సమ్మాదిట్ఠి, తస్సా ఉపనిస్సయభూతా ధమ్మదేసనాతి అయం సారో నామ, తస్మిం ‘‘నాయం సారో’’తి అసారదస్సినో. తే సారన్తి తే పన తం మిచ్ఛాదిట్ఠిగ్గహణం గహేత్వా ఠితా కామవితక్కాదీనం వసేన మిచ్ఛాసఙ్కప్పగోచరా హుత్వా సీలసారం, సమాధిసారం, పఞ్ఞాసారం, విముత్తిసారం, విముత్తిఞాణదస్సనసారం, ‘‘పరమత్థసారం, నిబ్బానఞ్చ నాధిగచ్ఛ’’న్తి. సారఞ్చాతి తమేవ సీలసారాదిసారం ‘‘సారో నామాయ’’న్తి, వుత్తప్పకారఞ్చ అసారం ‘‘అసారో అయ’’న్తి ఞత్వా. తే సారన్తి తే పణ్డితా ఏవం సమ్మాదస్సనం గహేత్వా ఠితా నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పాదీనం వసేన సమ్మాసఙ్కప్పగోచరా హుత్వా తం వుత్తప్పకారం సారం అధిగచ్ఛన్తీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. సన్నిపతితానం సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సారిపుత్తత్థేరవత్థు అట్ఠమం.

౯. నన్దత్థేరవత్థు

యథా ¶ ¶ అగారన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఆయస్మన్తం నన్దం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థా హి పవత్తితవరధమ్మచక్కో రాజగహం గన్త్వా వేళువనే విహరన్తో – ‘‘పుత్తం మే ఆనేత్వా దస్సేథా’’తి సుద్ధోదనమహారాజేన పేసితానం సహస్ససహస్సపరివారానం దసన్నం దూతానం సబ్బపచ్ఛతో గన్త్వా అరహత్తప్పత్తేన కాళుదాయిత్థేరేన గమనకాలం ఞత్వా మగ్గవణ్ణం వణ్ణేత్వా వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో ¶ కపిలపురం నీతో ఞాతిసమాగమే పోక్ఖరవస్సం అత్థుప్పత్తిం కత్వా వేస్సన్తరజాతకం (జా. ౨.౨౨.౧౬౫౫ ఆదయో) కథేత్వా పునదివసే పిణ్డాయ పవిట్ఠో, ‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్యా’’తి (ధ. ప. ౧౬౮) గాథాయ పితరం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా, ‘‘ధమ్మఞ్చరే’’తి (ధ. ప. ౧౬౯) గాథాయ మహాపజాపతిం సోతాపత్తిఫలే, రాజానఞ్చ సకదాగామిఫలే పతిట్ఠాపేసి. భత్తకిచ్చావసానే పన రాహులమాతుగుణకథం నిస్సాయ చన్దకిన్నరీజాతకం (జా. ౧.౧౪.౧౮ ఆదయో) కథేత్వా తతో తతియదివసే నన్దకుమారస్స అభిసేకగేహప్పవేసనవివాహమఙ్గలేసు పవత్తమానేసు పిణ్డాయ పవిసిత్వా నన్దకుమారస్స హత్థే పత్తం దత్వా మఙ్గలం వత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కమన్తో నన్దకుమారస్స హత్థతో పత్తం న గణ్హి. సోపి తథాగతగారవేన ‘‘పత్తం వో, భన్తే, గణ్హథా’’తి వత్తుం నాసక్ఖి. ఏవం పన చిన్తేసి – ‘‘సోపానసీసే పత్తం గణ్హిస్సతీ’’తి. సత్థా తస్మిమ్పి ఠానే న గణ్హి. ఇతరో ‘‘సోపానపాదమూలే గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా తత్థాపి న ¶ గణ్హి. ఇతరో ‘‘రాజఙ్గణే గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా తత్థాపి న గణ్హి. కుమారో నివత్తితుకామో అరుచియా గచ్ఛన్తో సత్థుగారవేన ‘‘పత్తం గణ్హథా’’తి వత్తుం న సక్కోతి. ‘‘ఇధ గణ్హిస్సతి, ఏత్థ గణ్హిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో గచ్ఛతి.

తస్మిం ఖణే అఞ్ఞా ఇత్థియో తం దిస్వా జనపదకల్యాణియా ఆచిక్ఖింసు – ‘‘అయ్యే, భగవా నన్దకుమారం గహేత్వా గతో, తుమ్హేహి తం వినా కరిస్సతీ’’తి. సా ఉదకబిన్దూహి పగ్ఘరన్తేహేవ అడ్ఢుల్లిఖితేహి కేసేహి వేగేన గన్త్వా, ‘‘తువటం ఖో, అయ్యపుత్త, ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి ఆహ. తం తస్సా వచనం తస్స హదయే తిరియం పతిత్వా వియ ఠితం. సత్థాపిస్స హత్థతో పత్తం అగ్గణ్హిత్వావ తం విహారం నేత్వా, ‘‘పబ్బజిస్ససి నన్దా’’తిఆహ. సో బుద్ధగారవేన ‘‘న పబ్బజిస్సామీ’’తి అవత్వా, ‘‘ఆమ, పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘తేన హి నన్దం పబ్బాజేథా’’తి ఆహ. సత్థా కపిలపురం గన్త్వా తతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసి.

సత్తమే ¶ దివసే రాహులమాతా కుమారం అలఙ్కరిత్వా భగవతో సన్తికం పేసేసి – ‘‘పస్స, తాత, ఏతం వీసతిసహస్ససమణపరివుతం సువణ్ణవణ్ణం బ్రహ్మరూపివణ్ణం సమణం, అయం తే పితా, ఏతస్స మహన్తా నిధికుమ్భియో అహేసుం. త్యాస్స నిక్ఖమనతో పట్ఠాయ న పస్సామ, గచ్ఛ నం దాయజ్జం యాచస్సు – ‘అహం ¶ , తాత, కుమారో, అభిసేకం పత్వా చక్కవత్తీ భవిస్సామి, ధనేన మే అత్థో, ధనం మే దేహి. సామికో హి పుత్తో పితుసన్తకస్సా’’’తి. కుమారో భగవతో సన్తికం గన్త్వావ పితుసినేహం పటిలభిత్వా హట్ఠచిత్తో ‘‘సుఖా తే, సమణ, ఛాయా’’తి వత్వా అఞ్ఞమ్పి ¶ బహుం అత్తనో అనురూపం వదన్తో అట్ఠాసి. భగవా కతభత్తకిచ్చో అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. కుమారోపి ‘‘దాయజ్జం మే, సమణ, దేహి, దాయజ్జం మే, సమణ, దేహీ’’తి భగవన్తం అనుబన్ధి. భగవాపి కుమారం న నివత్తాపేసి. పరిజనోపి భగవతా సద్ధిం గచ్ఛన్తం నివత్తేతుం నాసక్ఖి. ఇతి సో భగవతా సద్ధిం ఆరామమేవ అగమాసి.

తతో భగవా చిన్తేసి – ‘‘యం అయం పితుసన్తకం ధనం ఇచ్ఛతి, తం వట్టానుగతం సవిఘాతం, హన్దస్స బోధితలే పటిలద్ధం సత్తవిధం అరియధనం దేమి, లోకుత్తరదాయజ్జస్స నం సామికం కరోమీ’’తి. అథ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఆమన్తేసి – ‘‘తేన హి త్వం, సారిపుత్త, రాహులకుమారం పబ్బాజేహీ’’తి. థేరో కుమారం పబ్బాజేసి. పబ్బజితే చ పన కుమారే రఞ్ఞో అధిమత్తం దుక్ఖం ఉప్పజ్జి. తం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో భగవతో నివేదేత్వా, ‘‘సాధు, భన్తే, అయ్యా, మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేయ్యు’’న్తి వరం యాచి. భగవా తస్స తం వరం దత్వా పునేకదివసం రాజనివేసనే కతపాతరాసో ఏకమన్తం నిసిన్నేన రఞ్ఞా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం దుక్కరకారికకాలే ఏకా దేవతా మం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘పుత్తో తే కాలకతో’తి ఆహ. అహం తస్సా వచనం అసద్దహన్తో ‘న మయ్హం పుత్తో బోధిం అప్పత్వా కాలం కరోతీ’తి పటిక్ఖిపి’’న్తి వుత్తే – ‘‘ఇదాని కిం సద్దహిస్సథ, పుబ్బేపి అట్ఠికాని దస్సేత్వా, ‘పుత్తో తే మతో’తి వుత్తే న సద్దహిత్వా’’తి ఇమిస్సా అత్థుప్పత్తియా మహాధమ్మపాలజాతకం (జా. ౧.౧౦.౯౨ ఆదయో) కథేసి. గాథాపరియోసానే రాజా అనాగామిఫలే పతిట్ఠహి. ఇతి భగవా పితరం తీసు ఫలేసు పతిట్ఠాపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ¶ పునదేవ రాజగహం గన్త్వా తతో అనాథపిణ్డికేన సావత్థిం ఆగమనత్థాయ గహితపటిఞ్ఞో నిట్ఠితే జేతవనే విహారే తత్థ గన్త్వా వాసం కప్పేసి.

ఏవం సత్థరి జేతవనే విహరన్తే ఆయస్మా నన్దో ఉక్కణ్ఠిత్వా భిక్ఖూనం ఏతమత్థం ఆరోచేసి – ‘‘అనభిరతో అహం, ఆవుసో, బ్రహ్మచరియం చరామి, న ¶ సక్కోమి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’’తి. భగవా తం పవత్తిం సుత్వా ఆయస్మన్తం నన్దం పక్కోసాపేత్వా ఏతదవోచ – ‘‘సచ్చం కిర త్వం, నన్ద, సమ్బహులానం భిక్ఖూనం ఏవం ఆరోచేసి ¶ – ‘అనభిరతో, ఆవుసో, బ్రహ్మచరియం చరామి, న సక్కోమి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’’’తి? ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. ‘‘కిస్స పన త్వం, నన్ద, అనభిరతో బ్రహ్మచరియం చరసి, న సక్కోసి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్ససీ’’తి? ‘‘సాకియానీ మం, భన్తే, జనపదకల్యాణీ ఘరా నిక్ఖమన్తస్స అడ్ఢుల్లిఖితేహి కేసేహి అపలోకేత్వా మం ఏతదవోచ – ‘తువటం ఖో, అయ్యపుత్త, ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’తి, సో ఖో అహం, భన్తే, తం అనుస్సరమానో అనభిరతో బ్రహ్మచరియం చరామి, న సక్కోమి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’’తి.

అథ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం నన్దం బాహాయం గహేత్వా ఇద్ధిబలేన తావతింసదేవలోకం ఆనేన్తో అన్తరామగ్గే ఏకస్మిం ఝామక్ఖేత్తే ఝామఖాణుకే నిసిన్నం ఛిన్నకణ్ణనాసనఙ్గుట్ఠం ఏకం పలుట్ఠమక్కటిం దస్సేత్వా తావతింసభవనే సక్కస్స దేవరఞ్ఞో ఉపట్ఠానం ఆగతాని కకుటపాదాని పఞ్చ అచ్ఛరాసతాని దస్సేసి. కకుటపాదానీతి ¶ రత్తవణ్ణతాయ పారేవతపాదసదిసపాదాని. దస్సేత్వా చ పనాహ – ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, నన్ద, కతమా ను ఖో అభిరూపతరా వా దస్సనీయతరా వా పాసాదికతరా వా సాకియానీ వా జనపదకల్యాణీ, ఇమాని వా పఞ్చ అచ్ఛరాసతాని కకుటపాదానీ’’తి? తం సుత్వా ఆహ – ‘‘సేయ్యథాపి సా, భన్తే, ఛిన్నకణ్ణనాసనఙ్గుట్ఠా పలుట్ఠమక్కటీ, ఏవమేవ ఖో, భన్తే, సాకియానీ జనపదకల్యాణీ, ఇమేసం పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం ఉపనిధాయ సఙ్ఖ్యమ్పి న ఉపేతి, కలమ్పి న ఉపేతి, కలభాగమ్పి న ఉపేతి. అథ ఖో ఇమానేవ పఞ్చ అచ్ఛరాసతాని అభిరూపతరాని చేవ దస్సనీయతరాని చ పాసాదికతరాని చా’’తి. ‘‘అభిరమ, నన్ద, అభిరమ, నన్ద, అహం తే పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదాన’’న్తి. ‘‘సచే మే, భన్తే భగవా, పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదానం, అభిరమిస్సామహం, భన్తే, భగవతి బ్రహ్మచరియే’’తి.

అథ ¶ ఖో భగవా ఆయస్మన్తం నన్దం గహేత్వా తత్థ అన్తరహితో జేతవనేయేవ పాతురహోసి. అస్సోసుం ఖో భిక్ఖూ, ‘‘ఆయస్మా కిర నన్దో భగవతో భాతా మాతుచ్ఛాపుత్తో అచ్ఛరానం హేతు బ్రహ్మచరియం చరతి. భగవా కిరస్స పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదాన’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మతో నన్దస్స సహాయకా భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం నన్దం భతకవాదేన చ ఉపక్కితకవాదేన చ సముదాచరన్తి, ‘‘భతకో కిరాయస్మా నన్దో, ఉపక్కితకో కిరాయస్మా నన్దో, అచ్ఛరానం హేతు బ్రహ్మచరియం చరతి. భగవా కిరస్స పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదాన’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మా నన్దో సహాయకానం భిక్ఖూనం ¶ భతకవాదేన చ ఉపక్కితకవాదేన చ అట్టియమానో హరాయమానో జిగుచ్ఛమానో ¶ ఏకో వూపకట్ఠో అప్పమత్తో ఆతాపీ పహితత్తో విహరన్తో న చిరస్సేవ యస్సత్థాయ కులపుత్తా సమ్మదేవ అగారస్మా అనగారియం పబ్బజన్తి, తదనుత్తరం బ్రహ్మచరియపరియోసానం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహాసి, ‘‘ఖీణా జాతి, వుసితం బ్రహ్మచరియం, కతం కరణీయం, నాపరం ఇత్థత్తాయా’’తి అబ్భఞ్ఞాసి. అఞ్ఞతరో చ ఖో పనాయస్మా నన్దో అరహతం అహోసి.

అథేకా దేవతా రత్తిభాగే సకలం జేతవనం ఓభాసేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఆరోచేసి – ‘‘ఆయస్మా, భన్తే, నన్దో భగవతో భాతా మాతుచ్ఛాపుత్తో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి. భగవతోపి ఖో ఞాణం ఉదపాది ‘‘నన్దో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి. సోపాయస్మా నన్దో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏతదవోచ – ‘‘యం మే, భన్తే, భగవా పాటిభోగో పఞ్చన్నం అచ్ఛరాసతానం పటిలాభాయ కకుటపాదానం, ముఞ్చామహం, భన్తే, భగవన్తం ఏతస్మా పటిస్సవా’’తి. ‘‘మయాపి ఖో తే, నన్ద, చేతసా చేతో పరిచ్చ విదితో ‘నన్దో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం ¶ పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’తి. దేవతాపి మే ఏతమత్థం ఆరోచేసి – ‘ఆయస్మా, భన్తే, నన్దో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’తి. యదేవ ఖో తే, నన్ద, అనుపాదాయ ఆసవేహి ¶ చిత్తం విముత్తం, అథాహం ముత్తో ఏతస్మా పటిస్సవా’’తి. అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘యస్స నిత్తిణ్ణో పఙ్కో, మద్దితో కామకణ్టకో;

మోహక్ఖయం అనుప్పత్తో, సుఖదుక్ఖేసు న వేధతీ స భిక్ఖూ’’తి. (ఉదా. ౨౨);

అథేకదివసం భిక్ఖూ తం ఆయస్మన్తం నన్దం పుచ్ఛింసు – ‘‘ఆవుసో నన్ద, పుబ్బే త్వం ‘ఉక్కణ్ఠితోమీ’తి వదేసి, ఇదాని తే కథ’’న్తి? ‘‘నత్థి మే, ఆవుసో, గిహిభావాయ ఆలయో’’తి. తం సుత్వా భిక్ఖూ – ‘‘అభూతం ఆయస్మా నన్దో కథేతి, అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, అతీతదివసేసు ‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’తి వత్వా ఇదాని ‘నత్థి మే గిహిభావాయ ఆలయో’తి కథేతీ’’తి గన్త్వా భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. భగవా ‘‘భిక్ఖవే, అతీతదివసేసు నన్దస్స అత్తభావో దుచ్ఛన్నగేహసదిసో అహోసి, ఇదాని సుచ్ఛన్నగేహసదిసో జాతో. అయఞ్హి దిబ్బచ్ఛరానం ¶ దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ పబ్బజితకిచ్చస్స మత్థకం పాపేతుం ¶ వాయమన్తో తం కిచ్చం పత్తో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౧౩.

‘‘యథా అగారం దుచ్ఛన్నం, వుట్ఠీ సమతివిజ్ఝతి;

ఏవం అభావితం చిత్తం, రాగో సమతివిజ్ఝతి.

౧౪.

‘‘యథా అగారం సుచ్ఛన్నం, వుట్ఠీ న సమతివిజ్ఝతి;

ఏవం సుభావితం చిత్తం, రాగో న సమతివిజ్ఝతీ’’తి.

తత్థ అగారన్తి యంకిఞ్చి గేహం. దుచ్ఛన్నన్తి విరళచ్ఛన్నం ఛిద్దావఛిద్దం. సమతివిజ్ఝతీతి వస్సవుట్ఠి వినివిజ్ఝతి. అభావితన్తి తం అగారం వుట్ఠి వియ భావనాయ రహితత్తా అభావితం చిత్తం రాగో సమతి విజ్ఝతి. న కేవలం రాగోవ, దోసమోహమానాదయో సబ్బకిలేసా తథారూపం చిత్తం అతివియ విజ్ఝన్తియేవ. సుభావితన్తి సమథవిపస్సనాభావనాహి సుభావితం. ఏవరూపం చిత్తం సుచ్ఛన్నం గేహం వుట్ఠి వియ రాగాదయో కిలేసా అతివిజ్ఝితుం న సక్కోన్తీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. మహాజనస్స దేసనా సాత్థికా అహోసి.

అథ ఖో భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, బుద్ధా నామ అచ్ఛరియా, జనపదకల్యాణిం నిస్సాయ ఉక్కణ్ఠితో నామాయస్మా నన్దో ¶ సత్థారా దేవచ్ఛరా ఆమిసం కత్వా వినీతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా – ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ ¶ , పుబ్బేపేస మయా మాతుగామేన పలోభేత్వా వినీతోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బారాణసివాసీ కప్పటో నామ వాణిజో అహోసి. తస్సేకో గద్రభో కుమ్భభారం వహతి, ఏకదివసేన సత్త యోజనాని గచ్ఛతి. సో ఏకస్మిం సమయే గద్రభభారకేహి సద్ధిం తక్కసిలం గన్త్వా యావ భణ్డస్స విస్సజ్జనం, తావ గద్రభం చరితుం విస్సజ్జేసి. అథస్స సో గద్రభో పరిఖాపిట్ఠే చరమానో ఏకం గద్రభిం దిస్వా ఉపసఙ్కమి. సా తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తీ ఆహ – ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘బారాణసితో’’తి. ‘‘కేన కమ్మేనా’’తి? ‘‘వాణిజ్జకమ్మేనా’’తి. ‘‘కిత్తకం భారం వహసీ’’తి ¶ ? ‘‘కుమ్భభార’’న్తి? ‘‘ఏత్తకం భారం వహన్తో కతి యోజనాని గచ్ఛసీ’’తి? ‘‘సత్త యోజనానీ’’తి. ‘‘గతగతట్ఠానే తే కాచి పాదపరికమ్మపిట్ఠిపరికమ్మకరా అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థీ’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే మహాదుక్ఖం నామ అనుభోసీ’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి హి తిరచ్ఛానగతానం పాదపరికమ్మాదికారకా నామ నత్థి, కామసంయోజనఘట్టనత్థాయ పన ఏవరూపం కథం కథేసి’’? సో తస్సా కథాయ ఉక్కణ్ఠి. కప్పటోపి భణ్డం విస్సజ్జేత్వా తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా – ‘‘ఏహి, తాత, గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, నాహం గమిస్సామీ’’తి. అథ నం ¶ పునప్పునం యాచిత్వా, ‘‘అనిచ్ఛన్తం పరిభాసేత్వా నం నేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

‘‘పతోదం తే కరిస్సామి, సాళసఙ్గులికణ్టకం;

సఞ్ఛిన్దిస్సామి తే కాయం, ఏవం జానాహి గద్రభా’’తి.

తం సుత్వా గద్రభో ‘‘ఏవం సన్తే అహమ్పి తే కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పతోదం మే కరిస్ససి, సోళసఙ్గులికణ్టకం;

పురతో పతిట్ఠహిత్వాన, ఉద్ధరిత్వాన పచ్ఛతో;

దన్తం తే పాతయిస్సామి, ఏవం జానాహి కప్పటా’’తి.

తం ¶ సుత్వా వాణిజో – ‘‘కేన ను ఖో కారణేన ఏస ఏవం వదతీ’’తి చిన్తేత్వా, ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో తం గద్రభిం దిస్వా, ‘‘ఇమాయేస ఏవం సిక్ఖాపితో భవిస్సతి, ‘ఏవరూపిం నామ తే గద్రభిం ఆనేస్సామీ’తి మాతుగామేన నం పలోభేత్వా నేస్సామీ’’తి ఇమం గాథమాహ –

‘‘చతుప్పదిం సఙ్ఖముఖిం, నారిం సబ్బఙ్గసోభినిం;

భరియం తే ఆనయిస్సామి, ఏవం జానాహి గద్రభా’’తి.

తం సుత్వా తుట్ఠచిత్తో గద్రభో ఇమం గాథమాహ –

‘‘చతుప్పదిం సఙ్ఖముఖిం, నారిం సబ్బఙ్గసోభినిం;

భరియం మే ఆనయిస్ససి, ఏవం జానాహి కప్పట;

కప్పట భియ్యో గమిస్సామి, యోజనాని చతుద్దసా’’తి.

అథ ¶ ¶ నం కప్పటో, ‘‘తేన హి ఏహీ’’తి గహేత్వా సకట్ఠానం అగమాసి. సో కతిపాహచ్చయేన నం ఆహ – ‘‘నను మం తుమ్హే ‘భరియం తే ఆనయిస్సామీ’తి అవోచుత్థా’’తి? ‘‘ఆమ, వుత్తం, నాహం అత్తనో కథం భిన్దిస్సామి, భరియం తే ఆనేస్సామి, వేతనం పన తుయ్హం ఏకకస్సేవ దస్సామి, తుయ్హం వేతనం దుతియస్స పహోతు వా మా వా, త్వమేవ జానేయ్యాసి. ఉభిన్నం పన వో సంవాసమన్వాయ పుత్తా విజాయిస్సన్తి, తేహిపి బహూహి సద్ధిం తుయ్హం తం పహోతు వా మా వా, త్వమేవ జానేయ్యాసీ’’తి. గద్రభో తస్మిం కథేన్తేయేవ అనపేక్ఖో అహోసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా, భిక్ఖవే, గద్రభీ జనపదకల్యాణీ అహోసి, గద్రభో నన్దో, వాణిజో అహమేవ. ఏవం పుబ్బేపేస మయా మాతుగామేన పలోభేత్వా వినీతో’’తి జాతకం నిట్ఠాపేసీతి.

నన్దత్థేరవత్థు నవమం.

౧౦. చున్దసూకరికవత్థు

ఇధ సోచేతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో చున్దసూకరికం నామ పురిసం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర పఞ్చపణ్ణాస వస్సాని సూకరే వధిత్వా ఖాదన్తో చ విక్కిణన్తో చ జీవికం కప్పేసి. ఛాతకాలే సకటేన వీహిం ఆదాయ జనపదం గన్త్వా ఏకనాళిద్వేనాళిమత్తేన గామసూకరపోతకే ¶ కిణిత్వా సకటం పూరేత్వా ఆగన్త్వా పచ్ఛానివేసనే వజం వియ ఏకం ఠానం పరిక్ఖిపిత్వా తత్థేవ తేసం నివాపం రోపేత్వా, తేసు నానాగచ్ఛే చ సరీరమలఞ్చ ఖాదిత్వా వడ్ఢితేసు యం యం మారేతుకామో హోతి, తం తం ఆళానే నిచ్చలం బన్ధిత్వా సరీరమంసస్స ఉద్ధుమాయిత్వా బహలభావత్థం చతురస్సముగ్గరేన పోథేత్వా, ‘‘బహలమంసో జాతో’’తి ఞత్వా ముఖం వివరిత్వా అన్తరే దణ్డకం దత్వా లోహథాలియా పక్కుథితం ఉణ్హోదకం ముఖే ఆసిఞ్చతి. తం కుచ్ఛిం పవిసిత్వా పక్కుథితం కరీసం ఆదాయ అధోభాగేన నిక్ఖమతి, యావ థోకమ్పి కరీసం అత్థి, తావ ఆవిలం హుత్వా నిక్ఖమతి, సుద్ధే ఉదరే అచ్ఛం అనావిలం హుత్వా నిక్ఖమతి. అథస్స అవసేసం ఉదకం పిట్ఠియం ఆసిఞ్చతి. తం కాళచమ్మం ఉప్పాటేత్వా గచ్ఛతి. తతో తిణుక్కాయ లోమాని ఝాపేత్వా తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దతి. పగ్ఘరణతం లోహితం భాజనేన పటిగ్గహేత్వా మంసం లోహితేన మద్దిత్వా పచిత్వా పుత్తదారమజ్ఝే నిసిన్నో ఖాదిత్వా సేసం విక్కిణాతి. తస్స ఇమినావ నియామేన జీవికం కప్పేన్తస్స పఞ్చపణ్ణాస వస్సాని అతిక్కన్తాని ¶ . తథాగతే ధురవిహారే వసన్తే ఏకదివసమ్పి పుప్ఫముట్ఠిమత్తేన పూజా వా కటచ్ఛుమత్తం భిక్ఖదానం వా అఞ్ఞం వా కిఞ్చి పుఞ్ఞం నామ నాహోసి. అథస్స సరీరే రోగో ఉప్పజ్జి, జీవన్తస్సేవ ¶ అవీచిమహానిరయసన్తాపో ఉపట్ఠహి. అవీచిసన్తాపో నామ యోజనసతే ఠత్వా ఓలోకేన్తస్స అక్ఖీనం భిజ్జనసమత్థో పరిళాహో హోతి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘తస్స అయోమయా భూమి, జలితా తేజసాయుతా;

సమన్తా యోజనసతం, ఫరిత్వా తిట్ఠతి సబ్బదా’’తి. (మ. ని. ౩.౨౬౭; అ. ని. ౩.౩౬);

నాగసేనత్థేరేన పనస్స పాకతికగ్గిసన్తాపతో అధిమత్తతాయ అయం ఉపమా వుత్తా – ‘‘యథా, మహారాజ, కూటాగారమత్తో పాసాణోపి నేరయికగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తో ఖణేన విలయం గచ్ఛతి, నిబ్బత్తసత్తా పనేత్థ కమ్మబలేన ¶ మాతుకుచ్ఛిగతా వియ న విలీయన్తీ’’తి (మి. ప. ౨.౪.౬). తస్స తస్మిం సన్తాపే ఉపట్ఠితే కమ్మసరిక్ఖకో ఆకారో ఉప్పజ్జి. గేహమజ్ఝేయేవ సూకరరవం రవిత్వా జణ్ణుకేహి విచరన్తో పురత్థిమవత్థుమ్పి పచ్ఛిమవత్థుమ్పి గచ్ఛతి. అథస్స గేహమానుసకా తం దళ్హం గహేత్వా ముఖం పిదహన్తి. కమ్మవిపాకో నామ న సక్కా కేనచి పటిబాహితుం. సో విరవన్తోవ ఇతో చితో చ విచరతి. సమన్తా సత్తసు ఘరేసు మనుస్సా నిద్దం న లభన్తి. మరణభయేన తజ్జితస్స పన బహినిక్ఖమనం నివారేతుం అసక్కోన్తో సబ్బో గేహజనో యథా అన్తోఠితో బహి విచరితుం న సక్కోతి, తథా గేహద్వారాని థకేత్వా బహిగేహం పరివారేత్వా రక్ఖన్తో అచ్ఛతి. ఇతరో అన్తోగేహేయేవ నిరయసన్తాపేన విరవన్తో ఇతో చితో చ విచరతి. ఏవం సత్తదివసాని విచరిత్వా అట్ఠమే దివసే కాలం కత్వా అవీచిమహానిరయే నిబ్బత్తి. అవీచిమహానిరయో దేవదూతసుత్తేన (మ. ని. ౩.౨౬౧ ఆదయో; అ. ని. ౩.౩౬) వణ్ణేతబ్బోతి.

భిక్ఖూ తస్స ఘరద్వారేన గచ్ఛన్తా ¶ తం సద్దం సుత్వా, ‘‘సూకరసద్దో’’తి సఞ్ఞినో హుత్వా విహారం గన్త్వా సత్థు సన్తికే నిసిన్నా ఏవమాహంసు – ‘‘భన్తే, చున్దసూకరితస్స గేహద్వారం పిదహిత్వా సూకరానం మారియమానానం అజ్జ సత్తమో దివసో, గేహే కాచి మఙ్గలకిరియా భవిస్సతి మఞ్ఞే. ఏత్తకే నామ, భన్తే, సూకరే మారేన్తస్స ఏకమ్పి మేత్తచిత్తం వా కారుఞ్ఞం వా నత్థి, న వత నో ఏవరూపో కక్ఖళో ఫరుసో సత్తో దిట్ఠపుబ్బో’’తి. సత్థా – ‘‘న, భిక్ఖవే, సో ఇమే సత్తదివసే సూకరే మారేతి, కమ్మసరిక్ఖకం పనస్స విపాకం ఉదపాది, జీవన్తస్సేవ అవీచిమహానిరయసన్తాపో ఉపట్ఠాసి. సో తేన సన్తాపేన సత్త దివసాని సూకరరవం ¶ రవన్తో అన్తోనివేసనే విచరిత్వా అజ్జ కాలం కత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తో’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధ లోకే ఏవం సోచిత్వా పున గన్త్వా సోచనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తో’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పమత్తా నామ గహట్ఠా వా హోన్తు పబ్బజితా వా, ఉభయత్థ సోచన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౫.

‘‘ఇధ సోచతి పేచ్చ సోచతి,

పాపకారీ ఉభయత్థ సోచతి;

సో సోచతి సో విహఞ్ఞతి;

దిస్వా కమ్మకిలిట్ఠమత్తనో’’తి.

తత్థ ¶ పాపకారీతి నానప్పకారస్స పాపకమ్మస్స కారకో పుగ్గలో ‘‘అకతం వత మే కల్యాణం, కతం పాప’’న్తి ఏకంసేనేవ మరణసమయే ఇధ సోచతి, ఇదమస్స కమ్మసోచనం. విపాకం అనుభవన్తో పన పేచ్చ సోచతి. ఇదమస్స పరలోకే విపాకసోచనం. ఏవం సో ఉభయత్థ సోచతియేవ. తేనేవ కారణేన జీవమానోయేవ సో చున్దసూకరికోపి సోచతి. దిస్వా కమ్మకిలిట్ఠన్తి ¶ అత్తనో కిలిట్ఠకమ్మం పస్సిత్వా నానప్పకారకం విలపన్తో విహఞ్ఞతీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

చున్దసూకరికవత్థు దసమం.

౧౧. ధమ్మికఉపాసకవత్థు

ఇధ మోదతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ధమ్మికఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర పఞ్చసతా ధమ్మికఉపాసకా నామ అహేసుం. తేసు ఏకేకస్స పఞ్చ పఞ్చ ఉపాసకసతాని పరివారా. యో తేసం జేట్ఠకో, తస్స సత్త పుత్తా సత్త ధీతరో. తేసు ఏకేకస్స ఏకేకా సలాకయాగు సలాకభత్తం పక్ఖికభత్తం నిమన్తనభత్తం ఉపోసథికభత్తం ఆగన్తుకభత్తం సఙ్ఘభత్తం వస్సావాసికం అహోసి. తేపి సబ్బేవ అనుజాతపుత్తా నామ అహేసుం. ఇతి చుద్దసన్నం పుత్తానం భరియాయ ఉపాసకస్సాతి సోళస సలాకయాగుఆదీని పవత్తన్తి. ఇతి సో సపుత్తదారో సీలవా ¶ కల్యాణధమ్మో దానసంవిభాగరతో అహోసి. అథస్స అపరభాగే రోగో ఉప్పజ్జి, ఆయుసఙ్ఖారో పరిహాయి. సో ధమ్మం ¶ సోతుకామో ‘‘అట్ఠ వా మే సోళస వా భిక్ఖూ పేసేథా’’తి సత్థు సన్తికం పహిణి. సత్థా పేసేసి. తే గన్త్వా తస్స మఞ్చం పరివారేత్వా పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు నిసిన్నా. ‘‘భన్తే, అయ్యానం మే దస్సనం దుల్లభం భవిస్సతి, దుబ్బలోమ్హి, ఏకం మే సుత్తం సజ్ఝాయథా’’తి వుత్తే ‘‘కతరం సుత్తం సోతుకామో ఉపాసకా’’తి? ‘‘సబ్బబుద్ధానం అవిజహితం సతిపట్ఠానసుత్త’’న్తి వుత్తే – ‘‘ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో సత్తానం విసుద్ధియా’’తి ¶ (దీ. ని. ౨.౩౭౩; మ. ని. ౧.౧౦౬) సుత్తన్తం పట్ఠపేసుం. తస్మిం ఖణే ఛహి దేవలోకేహి సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా సహస్ససిన్ధవయుత్తా దియడ్ఢయోజనసతికా ఛ రథా ఆగమింసు. తేసు ఠితా దేవతా ‘‘అమ్హాకం దేవలోకం నేస్సామ, అమ్హాకం దేవలోకం నేస్సామ, అమ్భో మత్తికభాజనం భిన్దిత్వా సువణ్ణభాజనం గణ్హన్తో వియ అమ్హాకం దేవలోకే అభిరమితుం ఇధ నిబ్బత్తాహి, అమ్హాకం దేవలోకే అభిరమితుం ఇధ నిబ్బత్తాహీ’’తి వదింసు. ఉపాసకో ధమ్మస్సవనన్తరాయం అనిచ్ఛన్తో – ‘‘ఆగమేథ ఆగమేథా’’తి ఆహ. భిక్ఖూ ‘‘అమ్హే వారేతీ’’తి సఞ్ఞాయ తుణ్హీ అహేసుం.

అథస్స పుత్తధీతరో ‘‘అమ్హాకం పితా పుబ్బే ధమ్మస్సవనేన అతిత్తో అహోసి, ఇదాని పన భిక్ఖూ పక్కోసాపేత్వా సజ్ఝాయం కారేత్వా సయమేవ వారేతి, మరణస్స అభాయనకసత్తో నామ నత్థీ’’తి విరవింసు. భిక్ఖూ ‘‘ఇదాని అనోకాసో’’తి ఉట్ఠాయాసనా పక్కమింసు. ఉపాసకో థోకం వీతినామేత్వా సతిం పటిలభిత్వా పుత్తే పుచ్ఛి – ‘‘కస్మా కన్దథా’’తి? ‘‘తాత, తుమ్హే భిక్ఖూ పక్కోసాపేత్వా ధమ్మం సుణన్తా సయమేవ వారయిత్థ, అథ మయం ‘మరణస్స అభాయనకసత్తో నామ నత్థీ’తి కన్దిమ్హా’’తి ¶ . ‘‘అయ్యా పన కుహి’’న్తి? ‘‘‘అనోకాసో’తి ఉట్ఠాయాసనా పక్కన్తా, తాతా’’తి. ‘‘నాహం, అయ్యేహి సద్ధిం కథేమీ’’తి వుత్తే ‘‘అథ కేన సద్ధిం కథేథా’’తి. ‘‘ఛహి దేవలోకేహి దేవతా ఛ రథే అలఙ్కరిత్వా ఆదాయ ఆకాసే ఠత్వా ‘అమ్హాహి దేవలోకే అభిరమ, అమ్హాకం దేవలోకే అభిరమా’తి సద్దం కరోన్తి, తాహి సద్ధిం కథేమీ’’తి. ‘‘కుహిం, తాత, రథా, న మయం పస్సామా’’తి? ‘‘అత్థి పన మయ్హం గన్థితాని పుప్ఫానీ’’తి? ‘‘అత్థి, తాతా’’తి. ‘‘కతరో దేవలోకో రమణీయో’’తి? ‘‘సబ్బబోధిసత్తానం బుద్ధమాతాపితూనఞ్చ వసితట్ఠానం తుసితభవనం రమణీయం, తాతా’’తి. ‘‘తేన హి ‘తుసితభవనతో ఆగతరథే లగ్గతూ’తి పుప్ఫదామం ఖిపథా’’తి. తే ఖిపింసు. తం రథధురే లగ్గిత్వా ఆకాసే ఓలమ్బి. మహాజనో తదేవ పస్సతి, రథం న పస్సతి. ఉపాసకో ‘‘పస్సథేతం పుప్ఫదామ’’న్తి వత్వా, ‘‘ఆమ, పస్సామా’’తి వుత్తే – ‘‘ఏతం తుసితభవనతో ఆగతరథే ఓలమ్బతి, అహం తుసితభవనం గచ్ఛామి ¶ , తుమ్హే మా చిన్తయిత్థ, మమ సన్తికే నిబ్బత్తితుకామా హుత్వా మయా కతనియామేనేవ పుఞ్ఞాని కరోథా’’తి వత్వా కాలం కత్వా రథే పతిట్ఠాసి.

తావదేవస్స ¶ తిగావుతప్పమాణో సట్ఠిసకటభారాలఙ్కారపటిమణ్డితో అత్తభావో నిబ్బత్తి, అచ్ఛరాసహస్సం పరివారేసి, పఞ్చవీసతియోజనికం కనకవిమానం పాతురహోసి. తేపి భిక్ఖూ విహారం అనుప్పత్తే సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘సుతా, భిక్ఖవే, ఉపాసకేన ధమ్మదేసనా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అన్తరాయేవ పన ‘ఆగమేథా’తి వారేసి. అథస్స పుత్తధీతరో కన్దింసు ¶ . మయం ‘ఇదాని అనోకాసో’తి ఉట్ఠాయాసనా నిక్ఖన్తా’’తి. ‘‘న సో, భిక్ఖవే, తుమ్హేహి సద్ధిం కథేసి, ఛహి దేవలోకేహి దేవతా ఛ రథే అలఙ్కరిత్వా ఆహరిత్వా తం ఉపాసకం పక్కోసింసు. సో ధమ్మదేసనాయ అన్తరాయం అనిచ్ఛన్తో తాహి సద్ధిం కథేసీ’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘ఇదాని కుహిం నిబ్బత్తో’’తి? ‘‘తుసితభవనే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, ఇదాని ఇధ ఞాతిమజ్ఝే మోదమానో విచరిత్వా ఇదానేవ గన్త్వా పున మోదనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా హి గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా సబ్బత్థ మోదన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౬.

‘‘ఇధ మోదతి పేచ్చ మోదతి,

కతపుఞ్ఞో ఉభయత్థ మోదతి;

సో మోదతి సో పమోదతి,

దిస్వా కమ్మవిసుద్ధిమత్తనో’’తి.

తత్థ కతపుఞ్ఞోతి నానప్పకారస్స కుసలస్స కారకో పుగ్గలో ‘‘అకతం వత మే పాపం, కతం మే కల్యాణ’’న్తి ఇధ కమ్మమోదనేన, పేచ్చ విపాకమోదనేన మోదతి. ఏవం ఉభయత్థ మోదతి నామ. కమ్మవిసుద్ధిన్తి ధమ్మికఉపాసకోపి అత్తనో కమ్మవిసుద్ధిం పుఞ్ఞకమ్మసమ్పత్తిం దిస్వా కాలకిరియతో పుబ్బే ఇధలోకేపి మోదతి, కాలం కత్వా ఇదాని పరలోకేపి అతిమోదతియేవాతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

ధమ్మికఉపాసకవత్థు ఏకాదసమం.

౧౨. దేవదత్తవత్థు

ఇధ ¶ ¶ ¶ తప్పతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

దేవదత్తస్స వత్థు పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ యావ పథవిప్పవేసనా దేవదత్తం ఆరబ్భ భాసితాని సబ్బాని జాతకాని విత్థారేత్వా కథితం. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – సత్థరి అనుపియం నామ మల్లానం నిగమో అత్థి. తం నిస్సాయ అనుపియమ్బవనే విహరన్తేయేవ తథాగతస్స లక్ఖణపటిగ్గహణదివసేయేవ అసీతిసహస్సేహి ఞాతికులేహి ‘‘రాజా వా హోతు, బుద్ధో వా, ఖత్తియపరివారోవ విచరిస్సతీ’’తి అసీతిసహస్సపుత్తా పటిఞ్ఞాతా. తేసు యేభుయ్యేన పబ్బజితేసు భద్దియం నామ రాజానం, అనురుద్ధం, ఆనన్దం, భగుం, కిమిలం, దేవదత్తన్తి ఇమే ఛ సక్యే అపబ్బజన్తే దిస్వా, ‘‘మయం అత్తనో పుత్తే పబ్బాజేమ, ఇమే ఛ సక్యా న ఞాతకా మఞ్ఞే, కస్మా న పబ్బజన్తీ’’తి? కథం సముట్ఠాపేసుం. అథ ఖో మహానామో సక్యో అనురుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘తాత, అమ్హాకం కులా పబ్బజితో నత్థి, త్వం వా పబ్బజ, అహం వా పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సో పన సుఖుమాలో హోతి సమ్పన్నభోగో, ‘‘నత్థీ’’తి వచనమ్పి తేన న సుతపుబ్బం. ఏకదివసఞ్హి తేసు ఛసు ఖత్తియేసు గుళకీళం కీళన్తేసు అనురుద్ధో పూవేన పరాజితో పూవత్థాయ పహిణి, అథస్స మాతా పూవే సజ్జేత్వా పహిణి ¶ . తే ఖాదిత్వా పున కీళింసు. పునప్పునం తస్సేవ పరాజయో హోతి. మాతా పనస్స పహితే పహితే తిక్ఖత్తుం పూవే పహిణిత్వా చతుత్థవారే ‘‘పూవా నత్థీ’’తి పహిణి. సో ‘‘నత్థీ’’తి వచనస్స అసుకపుబ్బత్తా ‘‘ఏసాపేకా పూవవికతి భవిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానో ‘‘నత్థిపూవం మే ఆహరథా’’తి పేసేసి. మాతా పనస్స ‘‘నత్థిపూవం కిర, అయ్యే, దేథా’’తి వుత్తే, ‘‘మమ పుత్తేన ‘నత్థీ’తి పదం న సుతపుబ్బం, ఇమినా పన ఉపాయేన నం ఏతమత్థం జానాపేస్సామీ’’తి తుచ్ఛం సువణ్ణపాతిం అఞ్ఞాయ సువణ్ణపాతియా పటికుజ్జిత్వా పేసేసి. నగరపరిగ్గాహికా దేవతా చిన్తేసుం – ‘‘అనురుద్ధసక్యేన అన్నభారకాలే అత్తనో భాగభత్తం ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధస్స దత్వా ‘‘‘నత్థీ’తి మే వచనస్స సవనం మా హోతు, భోజనుప్పత్తిట్ఠానజాననం మా ‘హోతూ’తి పత్థనా కతా, సచాయం తుచ్ఛపాతిం పస్సిస్సతి, దేవసమాగమం పవిసితుం న లభిస్సామ, సీసమ్పి నో సత్తధా ఫలేయ్యా’’తి. అథ ¶ నం పాతిం దిబ్బపూవేహి పుణ్ణం అకంసు. కస్సా గుళమణ్డలే ఠపేత్వా ఉగ్ఘాటితమత్తాయ పూవగన్ధో సకలనగరే ఛాదేత్వా ఠితో. పూవఖణ్డం ముఖే ఠపితమత్తమేవ సత్తరసహరణీసహస్సాని అనుఫరి.

సో చిన్తేసి – ‘‘నాహం మాతు పియో, ఏత్తకం మే కాలం ఇమం నత్థిపూవం ¶ నామ న పచి, ఇతో పట్ఠాయ అఞ్ఞం పూవం నామ న ఖాదిస్సామీ’’తి, సో గేహం గన్త్వావ మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ ¶ , తుమ్హాకం అహం పియో, అప్పియో’’తి? ‘‘తాత, ఏకక్ఖినో అక్ఖి వియ చ హదయం వియ చ అతివియ పియో మే అహోసీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా ఏత్తకం కాలం మయ్హం నత్థి పూవం న పచిత్థ, అమ్మా’’తి? సా చూళూపట్ఠాకం పుచ్ఛి – ‘‘అత్థి కిఞ్చి పాతియం, తాతా’’తి? ‘‘పరిపుణ్ణా, అయ్యే, పాతి పూవేహి, ఏవరూపా పూవా నామ మే న దిట్ఠపుబ్బా’’తి ఆరోచేసి. సా చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం పుత్తో పుఞ్ఞవా కతాభినీహారో భవిస్సతి, దేవతాహి పాతిం పూరేత్వా పూవా పహితా భవిస్సన్తీ’’తి. ‘‘అథ నం పుత్తో, అమ్మ, ఇతో పట్ఠాయాహం అఞ్ఞం పూవం నామ న ఖాదిస్సామి, నత్థిపూవమేవ పచేయ్యాసీ’’తి. సాపిస్స తతో పట్ఠాయ ‘‘పూవం ఖాదితుకామోమ్హీ’’తి వుత్తే తుచ్ఛపాతిమేవ అఞ్ఞాయ పాతియా పటికుచ్ఛిత్వా పేసేసి. యావ అగారమజ్ఝే వసి, తావస్స దేవతావ పూవే పహిణింసు.

సో ఏత్తకమ్పి అజానన్తో పబ్బజ్జం నామ కిం జానిస్సతి? తస్మా ‘‘కా ఏసా పబ్బజ్జా నామా’’తి భాతరం పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఓహారితకేసమస్సునా కాసాయనివత్థేన కట్ఠత్థరకే వా బిదలమఞ్చకే వా నిపజ్జిత్వా పిణ్డాయ చరన్తేన విహరితబ్బం. ఏసా పబ్బజ్జా నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భాతిక, అహం సుఖుమాలో. నాహం సక్ఖిస్సామి పబ్బజితు’’న్తి ¶ ఆహ. ‘‘తేన హి, తాత, కమ్మన్తం ఉగ్గహేత్వా ఘరావాసం వస. న హి సక్కా అమ్హేసు ఏకేన అపబ్బజితు’’న్తి. అథ నం ‘‘కో ఏస కమ్మన్తో నామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భత్తుట్ఠానట్ఠానమ్పి అజానన్తో కులపుత్తో కమ్మన్తం నామ కిం జానిస్సతీ’’తి? ఏకదివసఞ్హి తిణ్ణం ఖత్తియానం కథా ఉదపాది – ‘‘భత్తం నామ కుహిం ఉట్ఠహతీ’’తి? కిమిలో ఆహ – ‘‘కోట్ఠే ఉట్ఠహతీ’’తి. అథ నం భద్దియో ‘‘త్వం భత్తస్స ఉట్ఠానట్ఠానం న జానాసి, భత్తం నామ ఉక్ఖలియం ఉట్ఠహతీ’’తి ఆహ. అనురుద్ధో ‘‘తుమ్హే ద్వేపి న జానాథ, భత్తం నామ రతనమకుళాయ సువణ్ణపాతియం ఉట్ఠహతీ’’తి ఆహ.

తేసు ¶ కిర ఏకదివసం కిమిలో కోట్ఠతో వీహీ ఓతారియమానే దిస్వా, ‘‘ఏతే కోట్ఠేయేవ జాతా’’తి సఞ్ఞీ అహోసి. భద్దియో ఏకదివసం ఉక్ఖలితో భత్తం వడ్ఢియమానం దిస్వా ‘‘ఉక్ఖలియఞ్ఞేవ ఉప్పన్న’’న్తి సఞ్ఞీ అహోసి. అనురుద్ధేన పన నేవ వీహీ కోట్టేన్తా, న భత్తం పచన్తా, న వడ్ఢేన్తా దిట్ఠపుబ్బా, వడ్ఢేత్వా పన పురతో ఠపితమేవ పస్సతి. సో భుఞ్జితుకామకాలే ‘‘భత్తం పాతియం ఉట్ఠహతీ’’తి సఞ్ఞమకాసి. ఏవం తయోపి తే భత్తుట్ఠానట్ఠానం న జానన్తి. తేనాయం ‘‘కో ఏస కమ్మన్తో నామా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘పఠమం ఖేత్తం కసాపేతబ్బ’’న్తిఆదికం సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే కత్తబ్బం కిచ్చం సుత్వా, ‘‘కదా కమ్మన్తానం అన్తో పఞ్ఞాయిస్సతి, కదా మయం అప్పోస్సుక్కా భోగే భుఞ్జిస్సామా’’తి వత్వా కమ్మన్తానం అపరియన్తతాయ అక్ఖాతాయ ‘‘తేన హి త్వఞ్ఞేవ ఘరావాసం వస, న మయ్హం ఏతేనత్థో’’తి మాతరం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ ¶ , ‘‘అనుజానాహి మం, అమ్మ, పబ్బజిస్సామీ’’తి వత్వా తాయ నానప్పకారేహి తిక్ఖత్తుం పటిక్ఖిపిత్వా, ‘‘సచే తే సహాయకో భద్దియరాజా పబ్బజిస్సతి, తేన సద్ధిం పబ్బజాహీ’’తి వుత్తే తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘మమ ఖో, సమ్మ, పబ్బజ్జా తవ పటిబద్ధా’’తి వత్వా తం నానప్పకారేహి సఞ్ఞాపేత్వా సత్తమే దివసే అత్తనా సద్ధిం పబ్బజనత్థాయ పటిఞ్ఞం గణ్హి.

తతో భద్దియో సక్యరాజా అనురుద్ధో ఆనన్దో భగు కిమిలో దేవదత్తోతి ఇమే ఛ ఖత్తియా ఉపాలికప్పకసత్తమా దేవా వియ దిబ్బసమ్పత్తిం సత్తాహం సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా ఉయ్యానం గచ్ఛన్తా వియ చతురఙ్గినియా సేనాయ నిక్ఖమిత్వా పరవిసయం పత్వా రాజాణాయ సేనం నివత్తాపేత్వా పరవిసయం ఓక్కమింసు. తత్థ ఛ ఖత్తియా అత్తనో అత్తనో ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా భణ్డికం కత్వా, ‘‘హన్ద భణే, ఉపాలి, నివత్తస్సు, అలం తే ఏత్తకం జీవికాయా’’తి తస్స అదంసు. సో తేసం పాదమూలే పరివత్తిత్వా పరిదేవిత్వా తేసం ఆణం అతిక్కమితుం అసక్కోన్తో ఉట్ఠాయ తం గహేత్వా నివత్తి. తేసం ద్విధా జాతకాలే, వనం ఆరోదనప్పత్తం వియ పథవీకమ్పమానాకారప్పత్తా వియ అహోసి. ఉపాలి కప్పకోపి థోకం గన్త్వా నివత్తిత్వా ‘‘చణ్డా ఖో సాకియా, ‘ఇమినా కుమారా నిప్పాతితా’తి ఘాతేయ్యుమ్పి మం. ఇమే హి నామ సక్యకుమారా ఏవరూపం సమ్పత్తిం పహాయ ఇమాని అనగ్ఘాని ఆభరణాని ఖేళపిణ్డం వియ ఛడ్డేత్వా పబ్బజిస్సన్తి, కిమఙ్గం ¶ ¶ పనాహ’’న్తి భణ్డికం ఓముఞ్చిత్వా తాని ఆభరణాని రుక్ఖే లగ్గేత్వా ‘‘అత్థికా గణ్హన్తూ’’తి వత్వా తేసం సన్తికం గన్త్వా తేహి ‘‘కస్మా నివత్తోసీ’’తి పుట్ఠో తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం తే ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘మయం, భన్తే, సాకియా నామ మాననిస్సితా, అయం అమ్హాకం దీఘరత్తం పరిచారకో, ఇమం పఠమతరం పబ్బాజేథ, మయమస్స అభివాదనాదీని కరిస్సామ, ఏవం నో మానో నిమ్మానాయిస్సతీ’’తి వత్వా తం పఠమతరం పబ్బాజేత్వా పచ్ఛా సయం పబ్బజింసు. తేసు ఆయస్మా భద్దియో తేనేవ అన్తరవస్సేన తేవిజ్జో అహోసి. ఆయస్మా అనురుద్ధో దిబ్బచక్ఖుకో హుత్వా పచ్ఛా మహావితక్కసుత్తం (అ. ని. ౮.౩౦) సుత్వా అరహత్తం పాపుణి. ఆయస్మా ఆనన్దో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. భగుత్థేరో చ కిమిలత్థేరో చ అపరభాగే విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. దేవదత్తో పోథుజ్జనికం ఇద్ధిం పత్తో.

అపరభాగే సత్థరి కోసమ్బియం విహరన్తే ససావకసఙ్ఘస్స తథాగతస్స మహన్తో లాభసక్కారో నిబ్బత్తి. వత్థభేసజ్జాదిహత్థా మనుస్సా విహారం పవిసిత్వా ‘‘కుహిం సత్థా, కుహిం సారిపుత్తత్థేరో, కుహిం మహామోగ్గల్లానత్థేరో, కుహిం మహాకస్సపత్థేరో, కుహిం భద్దియత్థేరో, కుహిం అనురుద్ధత్థేరో, కుహిం ఆనన్దత్థేరో, కుహిం భగుత్థేరో, కుహిం కిమిలత్థేరో’’తి అసీతిమహాసావకానం నిసిన్నట్ఠానం ¶ ఓలోకేన్తా విచరన్తి. ‘‘దేవదత్తత్థేరో కుహిం నిసిన్నో వా, ఠితో వా’’తి పుచ్ఛన్తో నామ నత్థి. సో చిన్తేసి – ‘‘అహమ్పి ఏతేహి సద్ధిఞ్ఞేవ పబ్బజితో, ఏతేపి ఖత్తియపబ్బజితా, అహమ్పి ఖత్తియపబ్బజితో, లాభసక్కారహత్థా ¶ మనుస్సా ఏతేయేవ పరియేసన్తి, మమ నామం గహేతాపి నత్థి. కేన ను ఖో సద్ధిం ఏకతో హుత్వా కం పసాదేత్వా మమ లాభసక్కారం నిబ్బత్తేయ్య’’న్తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం ఖో రాజా బిమ్బిసారో పఠమదస్సనేనేవ ఏకాదసహి నహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో, న సక్కా ఏతేన సద్ధిం ఏకతో భవితుం, కోసలరఞ్ఞాపి సద్ధిం న సక్కా భవితుం. అయం ఖో పన రఞ్ఞో పుత్తో అజాతసత్తు కుమారో కస్సచి గుణదోసే న జానాతి, ఏతేన సద్ధిం ఏకతో భవిస్సామీ’’తి. సో కోసమ్బితో రాజగహం గన్త్వా కుమారకవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా చత్తారో ఆసీవిసే చతూసు హత్థపాదేసు ఏకం గీవాయ పిలన్ధిత్వా ¶ ఏకం సీసే చుమ్బటకం కత్వా ఏకం ఏకంసం కరిత్వా ఇమాయ అహిమేఖలాయ ఆకాసతో ఓరుయ్హ అజాతసత్తుస్స ఉచ్ఛఙ్గే నిసీదిత్వా తేన భీతేన ‘‘కోసి త్వ’’న్తి వుత్తే ‘‘అహం దేవదత్తో’’తి వత్వా తస్స భయవినోదనత్థం తం అత్తభావం పటిసంహరిత్వా సఙ్ఘాటిపత్తచీవరధరో పురతో ఠత్వా తం పసాదేత్వా లాభసక్కారం నిబ్బత్తేసి. సో లాభసక్కారాభిభూతో ‘‘అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’తి పాపకం చిత్తం ఉప్పాదేత్వా సహ చిత్తుప్పాదేన ఇద్ధితో పరిహాయిత్వా సత్థారం వేళువనవిహారే సరాజికాయ పరిసాయ ధమ్మం దేసేన్తం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ – ‘‘భగవా, భన్తే, ఏతరహి జిణ్ణో వుడ్ఢో మహల్లకో, అప్పోస్సుక్కో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారం అనుయుఞ్జతు, అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామి, నియ్యాదేథ మే భిక్ఖుసఙ్ఘ’’న్తి ¶ వత్వా సత్థారా ఖేళాసకవాదేన అపసాదేత్వా పటిక్ఖిత్తో అనత్తమనో ఇమం పఠమం తథాగతే ఆఘాతం బన్ధిత్వా పక్కామి.

అథస్స భగవా రాజగహే పకాసనీయకమ్మం కారేసి. సో ‘‘పరిచ్చత్తో దాని అహం సమణేన గోతమేన, ఇదానిస్స అనత్థం కరిస్సామీ’’తి అజాతసత్తుం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘పుబ్బే ఖో, కుమార, మనుస్సా దీఘాయుకా, ఏతరహి అప్పాయుకా. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం త్వం కుమారోవ సమానో కాలం కరేయ్యాసి, తేన హి త్వం, కుమార, పితరం హన్త్వా రాజా హోహి, అహం భగవన్తం హన్త్వా బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి వత్వా తస్మిం రజ్జే పతిట్ఠితే తథాగతస్స వధాయ పురిసే పయోజేత్వా తేసు సోతాపత్తిఫలం పత్వా నివత్తేసు సయం గిజ్ఝకూటపబ్బతం అభిరుహిత్వా, ‘‘అహమేవ సమణం గోతమం జీవితా వోరోపేస్సామీ’’తి సిలం పవిజ్ఝిత్వా రుహిరుప్పాదకకమ్మం కత్వా ఇమినాపి ఉపాయేన మారేతుం అసక్కోన్తో పున నాళాగిరిం విస్సజ్జాపేసి. తస్మిం ఆగచ్ఛన్తే ఆనన్దత్థేరో అత్తనో జీవితం సత్థు పరిచ్చజిత్వా పురతో అట్ఠాసి. సత్థా నాగం దమేత్వా నగరా నిక్ఖమిత్వా విహారం గన్త్వా అనేకసహస్సేహి ఉపాసకేహి అభిహటం మహాదానం పరిభుఞ్జిత్వా తస్మిం ¶ దివసే సన్నిపతితానం అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖాతానం రాజగహవాసీనం అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయే జాతే ‘‘అహో ఆయస్మా ఆనన్దో మహాగుణో, తథారూపే నామ హత్థినాగే ఆగచ్ఛన్తే అత్తనో జీవితం పరిచ్చజిత్వా ¶ ¶ సత్థు పురతోవ అట్ఠాసీ’’తి థేరస్స గుణకథం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస మమత్థాయ జీవితం పరిచ్చజియేవా’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో చూళహంస (జా. ౧.౧౫.౧౩౩ ఆదయో; ౨.౨౧.౧ ఆదయో) – మహాహంస (జా. ౨.౨౧.౮౯ ఆదయో) – కక్కటకజాతకాని (జా. ౧.౩.౪౯ ఆదయో) కథేసి. దేవదత్తస్సాపి కమ్మం నేవ పాకటం, తథా రఞ్ఞో మారాపితత్తా, న వధకానం పయోజితత్తా న సిలాయ పవిద్ధత్తా పాకటం అహోసి, యథా నాళాగిరిహత్థినో విస్సజ్జితత్తా. తదా హి మహాజనో ‘‘రాజాపి దేవదత్తేనేవ మారాపితో, వధకోపి పయోజితో, సిలాపి అపవిద్ధా. ఇదాని పన తేన నాళాగిరి విస్సజ్జాపితో, ఏవరూపం నామ పాపకం గహేత్వా రాజా విచరతీ’’తి కోలాహలమకాసి.

రాజా మహాజనస్స కథం సుత్వా పఞ్చ థాలిపాకసతాని నీహరాపేత్వా న పున తస్సూపట్ఠానం అగమాసి, నాగరాపిస్స కులం ఉపగతస్స భిక్ఖామత్తమ్పి న అదంసు. సో పరిహీనలాభసక్కారో కోహఞ్ఞేన జీవితుకామో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్చ వత్థూని యాచిత్వా భగవతో ‘‘అలం, దేవదత్త, యో ఇచ్ఛతి, సో ఆరఞ్ఞకో హోతూ’’తి పటిక్ఖిత్తో కస్సావుసో, వచనం సోభనం, కిం తథాగతస్స ఉదాహు మమ, అహఞ్హి ఉక్కట్ఠవసేన ఏవం వదామి, ‘‘సాధు, భన్తే, భిక్ఖూ యావజీవం ఆరఞ్ఞకా అస్సు, పిణ్డపాతికా, పంసుకూలికా, రుక్ఖమూలికా, మచ్ఛమంసం న ఖాదేయ్యు’’న్తి. ‘‘యో దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, సో మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి వత్వా పక్కామి. తస్స వచనం ¶ సుత్వా ఏకచ్చే నవకపబ్బజితా మన్దబుద్ధినో ‘‘కల్యాణం దేవదత్తో ఆహ, ఏతేన సద్ధిం విచరిస్సామా’’తి తేన సద్ధిం ఏకతో అహేసుం. ఇతి సో పఞ్చసతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం తేహి పఞ్చహి వత్థూహి లూఖప్పసన్నం జనం సఞ్ఞాపేన్తో కులేసు విఞ్ఞాపేత్వా విఞ్ఞాపేత్వా భుఞ్జన్తో సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమి. సో భగవతా, ‘‘సచ్చం కిర త్వం, దేవదత్త, సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమసి చక్కభేదాయా’’తి పుట్ఠో ‘‘సచ్చం భగవా’’తి వత్వా, ‘‘గరుకో ఖో, దేవదత్త, సఙ్ఘభేదో’’తిఆదీహి ఓవదితోపి సత్థు వచనం అనాదియిత్వా పక్కన్తో ఆయస్మన్తం ఆనన్దం రాజగహే పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా, ‘‘అజ్జతగ్గే దానాహం, ఆవుసో ఆనన్ద, అఞ్ఞత్రేవ భగవతా, అఞ్ఞత్ర, భిక్ఖుసఙ్ఘా ఉపోసథం కరిస్సామి, సఙ్ఘకమ్మం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. థేరో తమత్థం భగవతో ఆరోచేసి. తం విదిత్వా సత్థా ఉప్పన్నధమ్మసంవేగో హుత్వా, ‘‘దేవదత్తో ¶ సదేవకస్స లోకస్స అనత్థనిస్సితం అత్తనో అవీచిమ్హి పచ్చనకకమ్మం కరోతీ’’తి వితక్కేత్వా –

‘‘సుకరాని ¶ అసాధూని, అత్తనో అహితాని చ;

యం వే హితఞ్చ సాధుఞ్చ, తం వే పరమదుక్కర’’న్తి. (ధ. ప. ౧౬౩) –

ఇమం గాథం వత్వా పున ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘సుకరం సాధునా సాధు, సాధు పాపేన దుక్కరం;

పాపం పాపేన సుకరం, పాపమరియేహి దుక్కర’’న్తి. (ఉదా. ౪౮; చూళవ. ౩౪౩);

అథ ఖో దేవదత్తో ఉపోసథదివసే అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం ఏకమన్తం నిసీదిత్వా, ‘‘యస్సిమాని పఞ్చ వత్థూని ఖమన్తి ¶ , సో సలాకం గణ్హతూ’’తి వత్వా పఞ్చసతేహి వజ్జిపుత్తకేహి నవకేహి అప్పకతఞ్ఞూహి సలాకాయ గహితాయ సఙ్ఘం భిన్దిత్వా తే భిక్ఖూ ఆదాయ గయాసీసం అగమాసి. తస్స తత్థ గతభావం సుత్వా సత్థా తేసం భిక్ఖూనం ఆనయనత్థాయ ద్వే అగ్గసావకే పేసేసి. తే తత్థ గన్త్వా ఆదేసనాపాటిహారియానుసాసనియా చేవ ఇద్ధిపాటిహారియానుసాసనియా చ అనుసాసన్తా తే అమతం పాయేత్వా ఆదాయ ఆకాసేన ఆగమింసు. కోకాలికోపి ఖో ‘‘ఉట్ఠేహి, ఆవుసో దేవదత్త, నీతా తే భిక్ఖూ సారిపుత్తమోగ్గల్లానేహి, నను త్వం మయా వుత్తో ‘మా, ఆవుసో, సారిపుత్తమోగ్గల్లానే విస్సాసీ’తి. పాపిచ్ఛా సారిపుత్తమోగ్గల్లానా, పాపికానం ఇచ్ఛానం వసం గతా’’తి వత్వా జణ్ణుకేన హదయమజ్ఝే పహరి, తస్స తత్థేవ ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛి. ఆయస్మన్తం పన సారిపుత్తం భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం ఆకాసేన ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘భన్తే, ఆయస్మా సారిపుత్తో గమనకాలే అత్తదుతియో గతో, ఇదాని మహాపరివారో ఆగచ్ఛన్తో సోభతీ’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ సారిపుత్తో సోభతి, పుబ్బే తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తకాలేపి మయ్హం పుత్తో మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో సోభియేవా’’తి వత్వా –

‘‘హోతి సీలవతం అత్థో, పటిసన్థారవుత్తినం;

లక్ఖణం పస్స ఆయన్తం, ఞాతిసఙ్ఘపురక్ఖతం;

అథ పస్ససిమం కాళం, సువిహీనంవ ఞాతిభీ’’తి. (జా. ౧.౧.౧౧) –

ఇదం ¶ ¶ జాతకం కథేసి. పున భిక్ఖూహి, ‘‘భన్తే, దేవదత్తో కిర ద్వే అగ్గసావకే ఉభోసు పస్సేసు నిసీదాపేత్వా ‘బుద్ధలీళాయ ధమ్మం దేసేస్సామీ’తి తుమ్హాకం అనుకిరియం కరోతీ’’తి వుత్తే, ‘‘న ¶ , భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస మమ అనుకిరియం కాతుం వాయమి, న పన సక్ఖీ’’తి వత్వా –

‘‘అపి వీరక పస్సేసి, సకుణం మఞ్జుభాణకం;

మయూరగీవసఙ్కాసం, పతిం మయ్హం సవిట్ఠకం.

‘‘ఉదకథలచరస్స పక్ఖినో,

నిచ్చం ఆమకమచ్ఛభోజినో;

తస్సానుకరం సవిట్ఠకో,

సేవాలే పలిగుణ్ఠితో మతో’’తి. (జా. ౧.౨.౧౦౭-౧౦౮) –

ఆదినా జాతకం వత్వా అపరాపరేసుపి దివసేసు తథానురూపమేవ కథం ఆరబ్భ –

‘‘అచారి వతాయం వితుదం వనాని,

కట్ఠఙ్గరుక్ఖేసు అసారకేసు;

అథాసదా ఖదిరం జాతసారం,

యత్థబ్భిదా గరుళో ఉత్తమఙ్గ’’న్తి. (జా. ౧.౨.౧౨౦);

‘‘లసీ ¶ చ తే నిప్ఫలికా, మత్థకో చ పదాలితో;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, అజ్జ ఖో త్వం విరోచసీ’’తి. (జా. ౧.౧.౧౪౩) –

ఏవమాదీని జాతకాని కథేసి. పున ‘‘అకతఞ్ఞూ దేవదత్తో’’తి కథం ఆరబ్భ –

‘‘అకరమ్హస తే కిచ్చం, యం బలం అహువమ్హసే;

మిగరాజ నమో త్యత్థు, అపి కిఞ్చి లభామసే.

‘‘మమ లోహితభక్ఖస్స, నిచ్చం లుద్దాని కుబ్బతో;

దన్తన్తరగతో సన్తో, తం బహుం యమ్పి జీవసీ’’తి. (జా. ౧.౪.౨౯-౩౦) –

ఆదీని ¶ జాతకాని కథేసి. పున వధాయ పరిసక్కనమస్స ఆరబ్భ –

‘‘ఞాతమేతం కురుఙ్గస్స, యం త్వం సేపణ్ణి సియ్యసి;

అఞ్ఞం సేపణ్ణి గచ్ఛామి, న మే తే రుచ్చతే ఫల’’న్తి. (జా. ౧.౧.౨౧) –

ఆదీని ¶ జాతకాని కథేసి. పునదివసే ‘‘ఉభతో పరిహీనో దేవదత్తో లాభసక్కారతో చ సామఞ్ఞతో చా’’తి కథాసు పవత్తమానాసు ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ దేవదత్తో పరిహీనో, పుబ్బేపేస పరిహీనోయేవా’’తి వత్వా –

‘‘అక్ఖీ ¶ భిన్నా పటో నట్ఠో, సఖిగేహే చ భణ్డనం;

ఉభతో పదుట్ఠా కమ్మన్తా, ఉదకమ్హి థలమ్హి చా’’తి. (జా. ౧.౧.౧౩౯) –

ఆదీని జాతకాని కథేసి. ఏవం రాజగహే విహరన్తోవ దేవదత్తం ఆరబ్భ బహూని జాతకాని కథేత్వా రాజగహతో సావత్థిం గన్త్వా జేతవనే విహారే వాసం కప్పేసి. దేవదత్తోపి ఖో నవ మాసే గిలానో పచ్ఛిమే కాలే సత్థారం దట్ఠుకామో హుత్వా అత్తనో సావకే ఆహ – ‘‘అహం సత్థారం దట్ఠుకామో, తం మే దస్సేథా’’తి. ‘‘త్వం సమత్థకాలే సత్థారా సద్ధిం వేరీ హుత్వా అచరి, న మయం తత్థ నేస్సామా’’తి వుత్తే, ‘‘మా మం నాసేథ, మయా సత్థరి ఆఘాతో కతో, సత్థు పన మయి కేసగ్గమత్తోపి ఆఘాతో నత్థి’’. సో హి భగవా –

‘‘వధకే దేవదత్తమ్హి, చోరే అఙ్గులిమాలకే;

ధనపాలే రాహులే చ, సబ్బత్థ సమమానసో’’తి. (అప. థేర ౧.౧.౫౮౫; మి. ప. ౬.౬.౫) –

‘‘దస్సేథ మే భగవన్త’’న్తి పునప్పునం యాచి. అథ నం తే మఞ్చకేనాదాయ నిక్ఖమింసు. తస్స ఆగమనం సుత్వా భిక్ఖూ సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, దేవదత్తో కిర తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ ఆగచ్ఛతీ’’తి. ‘‘న, భిక్ఖవే, సో తేనత్తభావేన మం పస్సితుం లభిస్సతీ’’తి. దేవదత్తో కిర పఞ్చన్నం వత్థూనం ఆయాచితకాలతో పట్ఠాయ పున బుద్ధం దట్ఠుం న లభతి, అయం ¶ ధమ్మతా. ‘‘అసుకట్ఠానఞ్చ అసుకట్ఠానఞ్చ ఆగతో, భన్తే’’తి. ‘‘యం ఇచ్ఛతి, తం కరోతు, న సో మం పస్సితుం లభిస్సతీ’’తి. ‘‘భన్తే, ఇతో యోజనమత్తం ఆగతో, అడ్ఢయోజనం, గావుతం, జేతవనపోక్ఖరణీసమీపం ఆగతో, భన్తే’’తి. ‘‘సచేపి అన్తోజేతవనం పవిసతి, నేవ మం పస్సితుం ¶ లభిస్సతీ’’తి. దేవదత్తం గహేత్వా ఆగతా జేతవనపోక్ఖరణీతీరే మఞ్చం ఓతారేత్వా పోక్ఖరణిం న్హాయితుం ఓతరింసు. దేవదత్తోపి ఖో మఞ్చతో వుట్ఠాయ ఉభో పాదే భూమియం ఠపేత్వా నిసీది. పాదా పథవిం పవిసింసు ¶ . సో అనుక్కమేన యావ గోప్ఫకా, యావ జణ్ణుకా, యావ కటితో, యావ థనతో, యావ గీవతో పవిసిత్వా హనుకట్ఠికస్స భూమియం పవిట్ఠకాలే –

‘‘ఇమేహి అట్ఠీహి తమగ్గపుగ్గలం,

దేవాతిదేవం నరదమ్మసారథిం;

సమన్తచక్ఖుం సతపుఞ్ఞలక్ఖణం,

పాణేహి బుద్ధం సరణం ఉపేమీ’’తి. (మి. ప. ౪.౧.౩) –

ఇమం గాథమాహ. ఇదం కిర ఠానం దిస్వా తథాగతో దేవదత్తం పబ్బాజేసి. సచే హి న సో పబ్బజిస్స, గిహీ హుత్వా కమ్మఞ్చ భారియం అకరిస్స, ఆయతిం భవనిస్సరణపచ్చయం కాతుం న సక్ఖిస్స, పబ్బజిత్వా చ పన కిఞ్చాపి కమ్మం భారియం కరిస్సతి, ఆయతిం భవనిస్సరణపచ్చయం కాతుం ¶ సక్ఖిస్సతీతి తం సత్థా పబ్బాజేసి. సో హి ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే అట్ఠిస్సరో నామ పచ్చేకబుద్ధో భవిస్సతి, సో పథవిం పవిసిత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తి. నిచ్చలే బుద్ధే అపరజ్ఝభావేన పన నిచ్చలోవ హుత్వా పచ్చతూతి యోజనసతికే అన్తో అవీచిమ్హి యోజనసతుబ్బేధమేవస్స సరీరం నిబ్బత్తి. సీసం యావ కణ్ణసక్ఖలితో ఉపరి అయకపల్లం పావిసి, పాదా యావ గోప్ఫకా హేట్ఠా అయపథవియం పవిట్ఠా, మహాతాలక్ఖన్ధపరిమాణం అయసూలం పచ్ఛిమభిత్తితో నిక్ఖమిత్వా పిట్ఠిమజ్ఝం భిన్దిత్వా ఉరేన నిక్ఖమిత్వా పురిమభిత్తిం పావిసి, అపరం దక్ఖిణభిత్తితో నిక్ఖమిత్వా దక్ఖిణపస్సం భిన్దిత్వా వామపస్సేన నిక్ఖమిత్వా ఉత్తరభిత్తిం పావిసి, అపరం ఉపరి కపల్లతో నిక్ఖమిత్వా మత్థకం భిన్దిత్వా అధోభాగేన నిక్ఖమిత్వా అయపథవిం పావిసి. ఏవం సో తత్థ నిచ్చలోవ పచ్చి.

భిక్ఖూ ‘‘ఏత్తకం ఠానం దేవదత్తో ఆగచ్ఛన్తో సత్థారం దట్ఠుం అలభిత్వావ పథవిం పవిట్ఠో’’తి కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, దేవదత్తో ఇదానేవ మయి అపరజ్ఝిత్వా పథవిం పావిసి, పుబ్బేపి పవిట్ఠోయేవా’’తి వత్వా హత్థిరాజకాలే మగ్గమూళ్హం పురిసం సమస్సాసేత్వా అత్తనో పిట్ఠిం ఆరోపేత్వా ఖేమన్తం పాపితస్స పున తిక్ఖత్తుం ఆగన్త్వా అగ్గట్ఠానే మజ్ఝిమట్ఠానే ¶ మూలేహి ఏవం దన్తే ఛిన్దిత్వా తతియవారే మహాపురిసస్స చక్ఖుపథం అతిక్కమన్తస్స తస్స పథవిం పవిట్ఠభావం దీపేతుం –

‘‘అకతఞ్ఞుస్స ¶ ¶ పోసస్స, నిచ్చం వివరదస్సినో;

సబ్బం చే పథవిం దజ్జా, నేవ నం అభిరాధయే’’తి. (జా. ౧.౧.౭౨; ౧.౯.౧౦౭) –

ఇదం జాతకం కథేత్వా పునపి తథేవ కథాయ సముట్ఠితాయ ఖన్తివాదిభూతే అత్తని అపరజ్ఝిత్వా కలాబురాజభూతస్స తస్స పథవిం పవిట్ఠభావం దీపేతుం ఖన్తివాదిజాతకఞ్చ (జా. ౧.౪.౪౯ ఆదయో), చూళధమ్మపాలభూతే అత్తని అపరజ్ఝిత్వా మహాపతాపరాజభూతస్స తస్స పథవిం పవిట్ఠభావం దీపేతుం చూళధమ్మపాలజాతకఞ్చ (జా. ౧.౫.౪౪ ఆదయో) కథేసి.

పథవిం పవిట్ఠే పన దేవదత్తే మహాజనో హట్ఠతుట్ఠో ధజపటాకకదలియో ఉస్సాపేత్వా పుణ్ణఘటే ఠపేత్వా ‘‘లాభా వత నో’’తి మహన్తం ఛణం అనుభోతి. తమత్థం భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ దేవదత్తే మతే మహాజనో తుస్సతి, పుబ్బేపి తుస్సియేవా’’తి వత్వా సబ్బజనస్స అప్పియే చణ్డే ఫరుసే బారాణసియం పిఙ్గలరఞ్ఞే నామ మతే మహాజనస్స తుట్ఠభావం దీపేతుం –

‘‘సబ్బో జనో హింసితో పిఙ్గలేన,

తస్మిం మతే పచ్చయా వేదయన్తి;

పియో ను తే ఆసి అకణ్హనేత్తో,

కస్మా తువం రోదసి ద్వారపాల.

‘‘న ¶ మే పియో ఆసి అకణ్హనేత్తో,

భాయామి పచ్చాగమనాయ తస్స;

ఇతో గతో హింసేయ్య మచ్చురాజం,

సో హింసితో ఆనేయ్య పున ఇధా’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౯-౧౮౦) –

ఇదం పిఙ్గలజాతకం కథేసి. భిక్ఖూ సత్థారం పుచ్ఛింసు – ‘‘ఇదాని, భన్తే, దేవదత్తో కుహిం నిబ్బత్తో’’తి? ‘‘అవీచిమహానిరయే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, ఇధ తప్పన్తో విచరిత్వా పున గన్త్వా తప్పనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పబ్బజితా వా హోన్తు గహట్ఠా వా, పమాదవిహారినో ఉభయత్థ తప్పన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౭.

‘‘ఇధ ¶ ¶ తప్పతి పేచ్చ తప్పతి, పాపకారీ ఉభయత్థ తప్పతి;

పాపం మే కతన్తి తప్పతి, భియ్యో తప్పతి దుగ్గతిం గతో’’తి.

తత్థ ఇధ తప్పతీతి ఇధ కమ్మతప్పనేన దోమనస్సమత్తేన తప్పతి. పేచ్చాతి పరలోకే పన విపాకతప్పనేన అతిదారుణేన అపాయదుక్ఖేన తప్పతి. పాపకారీతి నానప్పకారస్స పాపస్స కత్తా. ఉభయత్థాతి ఇమినా వుత్తప్పకారేన తప్పనేన ఉభయత్థ తప్పతి నామ. పాపం మేతి సో హి కమ్మతప్పనేన కప్పన్తో ‘‘పాపం మే కత’’న్తి తప్పతి. తం అప్పమత్తకం తప్పనం, విపాకతప్పనేన పన తప్పన్తో భియ్యో తప్పతి దుగ్గతిం గతో అతిఫరుసేన తప్పనేన అతివియ తప్పతీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

దేవదత్తవత్థు ద్వాదసమం.

౧౩. సుమనాదేవీవత్థు

ఇధ ¶ నన్దతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సుమనాదేవిం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియఞ్హి దేవసికం అనాథపిణ్డికస్స గేహే ద్వే భిక్ఖూసహస్సాని భుఞ్జన్తి, తథా విసాఖాయ మహాఉపాసికాయ. సావత్థియం యో యో దానం దాతుకామో హోతి, సో సో తేసం ఉభిన్నం ఓకాసం లభిత్వావ కరోతి. కిం కారణా? ‘‘తుమ్హాకం దానగ్గం అనాథపిణ్డికో వా విసాఖా వా ఆగతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నాగతా’’తి వుత్తే సతసహస్సం విస్సజ్జేత్వా కతదానమ్పి ‘‘కిం దానం నామేత’’న్తి గరహన్తి. ఉభోపి హి తే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స రుచిఞ్చ అనుచ్ఛవికకిచ్చాని చ అతివియ జానన్తి, తేసు విచారేన్తేసు భిక్ఖూ చిత్తరూపం భుఞ్జన్తి. తస్మా సబ్బే దానం దాతుకామా తే గహేత్వావ గచ్ఛన్తి. ఇతి తే అత్తనో అత్తనో ఘరే భిక్ఖూ పరివిసితుం న లభన్తి. తతో విసాఖా, ‘‘కో ను ఖో మమ ఠానే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తీ పుత్తస్స ధీతరం దిస్వా తం అత్తనో ఠానే ఠపేసి. సా తస్సా నివేసనే భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసతి. అనాథపిణ్డికోపి మహాసుభద్దం నామ జేట్ఠధీతరం ఠపేసి. సా భిక్ఖూనం ¶ వేయ్యావచ్చం కరోన్తీ ధమ్మం సుణన్తీ సోతాపన్నా హుత్వా పతికులం అగమాసి. తతో చూళసుభద్దం ఠపేసి. సాపి తథేవ కరోన్తీ సోతాపన్నా హుత్వా పతికులం గతా. అథ సుమనదేవిం నామ కనిట్ఠధీతరం ఠపేసి. సా పన ధమ్మం సుత్వా సకదాగామిఫలం పత్వా కుమారికావ హుత్వా తథారూపేన ¶ అఫాసుకేన ఆతురా ఆహారుపచ్ఛేదం కత్వా ¶ పితరం దట్ఠుకామా హుత్వా పక్కోసాపేసి. సో ఏకస్మిం దానగ్గే తస్సా సాసనం సుత్వావ ఆగన్త్వా, ‘‘కిం, అమ్మ సుమనే’’తి ఆహ. సాపి నం ఆహ – ‘‘కిం, తాత కనిట్ఠభాతికా’’తి? ‘‘విలపసి అమ్మా’’తి? ‘‘న విలపామి, కనిట్ఠభాతికా’’తి. ‘‘భాయసి, అమ్మా’’తి? ‘‘న భాయామి, కనిట్ఠభాతికా’’తి. ఏత్తకం వత్వాయేవ పన సా కాలమకాసి. సో సోతాపన్నోపి సమానో సేట్ఠిధీతరి ఉప్పన్నసోకం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో ధీతు సరీరకిచ్చం కారేత్వా రోదన్తో సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం, గహపతి, దుక్ఖీ దుమ్మనో అస్సుముఖో రోదమానో ఆగతోసీ’’తి వుత్తే, ‘‘ధీతా మే, భన్తే, సుమనదేవీ కాలకతా’’తి ఆహ. ‘‘అథ కస్మా సోచసి, నను సబ్బేసం ఏకంసికం మరణ’’న్తి? ‘‘జానామేతం, భన్తే, ఏవరూపా నామ మే హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నా ధీతా, సా మరణకాలే సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తీ విలపమానా మతా, తేన మే అనప్పకం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘కిం పన తాయ కథితం మహాసేట్ఠీ’’తి? ‘‘అహం తం, భన్తే, ‘అమ్మ, సుమనే’తి ఆమన్తేసిం. అథ మం ఆహ – ‘కిం, తాత, కనిట్ఠభాతికా’తి? ‘విలపసి, అమ్మా’తి? ‘న విలపామి, కనిట్ఠభాతికా’తి. ‘భాయసి, అమ్మా’తి? ‘న భాయామి కనిట్ఠభాతికా’తి. ఏత్తకం వత్వా కాలమకాసీ’’తి. అథ నం భగవా ఆహ – ‘‘న తే మహాసేట్ఠి ధీతా విలపతీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా భన్తే ఏవమాహా’’తి? ‘‘కనిట్ఠత్తాయేవ ¶ . ధీతా హి తే, గహపతి, మగ్గఫలేహి తయా మహల్లికా. త్వఞ్హి సోతాపన్నో, ధీతా పన తే సకదాగామినీ. సా మగ్గఫలేహి తయా మహల్లికత్తా తం ఏవమాహా’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి? ‘‘ఏవం, గహపతీ’’తి. ‘‘ఇదాని కుహిం నిబ్బత్తా, భన్తే’’తి? ‘‘తుసితభవనే, గహపతీ’’తి. ‘‘భన్తే, మమ ధీతా ఇధ ఞాతకానం అన్తరే నన్దమానా విచరిత్వా ఇతో గన్త్వాపి నన్దనట్ఠానేయేవ నిబ్బత్తా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘ఆమ, గహపతి, అప్పమత్తా నామ గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా ఇధ లోకే చ పరలోకే చ నన్దన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౧౮.

‘‘ఇధ ¶ నన్దతి పేచ్చ నన్దతి, కతపుఞ్ఞో ఉభయత్థ నన్దతి;

పుఞ్ఞం మే కతన్తి నన్దతి, భియ్యో నన్దతి సుగ్గతిం గతో’’తి.

తత్థ ఇధాతి ఇధ లోకే కమ్మనన్దనేన నన్దతి. పేచ్చాతి పరలోకే విపాకనన్దనేన నన్దతి. కతపుఞ్ఞోతి నానప్పకారస్స పుఞ్ఞస్స కత్తా. ఉభయత్థాతి ఇధ ‘‘కతం మే కుసలం, అకతం మే పాప’’న్తి నన్దతి, పరత్థ విపాకం అనుభవన్తో నన్దతి. పుఞ్ఞం మేతి ఇధ నన్దన్తో పన ‘‘పుఞ్ఞం మే కత’’న్తి సోమనస్సమత్తేనేవ కమ్మనన్దనం ఉపాదాయ నన్దతి. భియ్యోతి విపాకనన్దనేన పన సుగతిం గతో సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటియో సట్ఠివస్ససతసహస్సాని దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తో తుసితపురే అతివియ నన్దతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ ¶ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

సుమనాదేవీవత్థు తేరసమం.

౧౪. ద్వేసహాయకభిక్ఖువత్థు

బహుమ్పి చేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే సహాయకే ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థివాసినో హి ద్వే కులపుత్తా సహాయకా విహారం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా కామే పహాయ సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజిత్వా పఞ్చ వస్సాని ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే వసిత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సాసనే ధురం పుచ్ఛిత్వా విపస్సనాధురఞ్చ గన్థధురఞ్చ విత్థారతో సుత్వా ఏకో తావ ‘‘అహం, భన్తే, మహల్లకకాలే పబ్బజితో న సక్ఖిస్సామి గన్థధురం పూరేతుం, విపస్సనాధురం పన పూరేస్సామీ’’తి యావ అరహత్తా విపస్సనాధురం కథాపేత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఇతరో పన ‘‘అహం గన్థధురం పూరేస్సామీ’’తి అనుక్కమేన తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా గతగతట్ఠానే ధమ్మం కథేతి, సరభఞ్ఞం భణతి, పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం ధమ్మం వాచేన్తో విచరతి. అట్ఠారసన్నం మహాగణానం ఆచరియో అహోసి. భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ¶ ఇతరస్స థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తస్స ఓవాదే ఠత్వా అరహత్తం పత్వా థేరం వన్దిత్వా, ‘‘సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి ¶ వదన్తి. థేరో ‘‘గచ్ఛథ, ఆవుసో, మమ వచనేన సత్థారం వన్దిత్వా అసీతి మహాథేరే వన్దథ, సహాయకత్థేరమ్పి మే ‘అమ్హాకం ఆచరియో తుమ్హే వన్దతీ’తి వదథా’’తి పేసేతి. తే భిక్ఖూ విహారం గన్త్వా సత్థారఞ్చేవ అసీతి మహాథేరే చ వన్దిత్వా గన్థికత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం ఆచరియో తుమ్హే వన్దతీ’’తి వదన్తి. ఇతరేన చ ‘‘కో నామ సో’’తి వుత్తే, ‘‘తుమ్హాకం సహాయకభిక్ఖు, భన్తే’’తి వదన్తి. ఏవం థేరే పునప్పునం సాసనం పహిణన్తే సో భిక్ఖు థోకం కాలం సహిత్వా అపరభాగే సహితుం అసక్కోన్తో ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో తుమ్హే వన్దతీ’’తి వుత్తే, ‘‘కో ఏసో’’తి వత్వా ‘‘తుమ్హాకం సహాయకభిక్ఖూ’’తి వుత్తే, ‘‘కిం పన తుమ్హేహి తస్స సన్తికే ఉగ్గహితం, కిం దీఘనికాయాదీసు అఞ్ఞతరో నికాయో, కిం తీసు పిటకేసు ఏకం పిటక’’న్తి వత్వా ‘‘చతుప్పదికమ్పి గాథం న జానాతి, పంసుకూలం గహేత్వా పబ్బజితకాలేయేవ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో, బహూ వత అన్తేవాసికే లభి, తస్స ఆగతకాలే మయా పఞ్హం పుచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేసి.

అథ అపరభాగే థేరో సత్థారం దట్ఠుం ఆగతో. సహాయకస్స థేరస్స సన్తికే పత్తచీవరం ఠపేత్వా ¶ గన్త్వా సత్థారఞ్చేవ అసీతి మహాథేరే చ వన్దిత్వా సహాయకస్స వసనట్ఠానం పచ్చాగమి. అథస్స సో వత్తం కారేత్వా సమప్పమాణం ఆసనం గహేత్వా, ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి నిసీది. తస్మిం ఖణే సత్థా ‘‘ఏస ఏవరూపం మమ పుత్తం విహేఠేత్వా నిరయే నిబ్బత్తేయ్యా’’తి తస్మిం అనుకమ్పాయ విహారచారికం చరన్తో వియ తేసం నిసిన్నట్ఠానం గన్త్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది. తత్థ తత్థ నిసీదన్తా హి భిక్ఖూ బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వావ నిసీదన్తి. తేన ¶ సత్థా పకతిపఞ్ఞత్తేయేవ ఆసనే నిసీది. నిసజ్జ ఖో పన గన్థికభిక్ఖుం పఠమజ్ఝానే పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా తస్మిం అకథితే దుతియజ్ఝానం ఆదిం కత్వా అట్ఠసుపి సమాపత్తీసు రూపారూపేసు చ పఞ్హం పుచ్ఛి. గన్థికత్థేరో ఏకమ్పి కథేతుం నాసక్ఖి. ఇతరో తం సబ్బం కథేసి. అథ నం సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి. గన్థికత్థేరో కథేతుం నాసక్ఖి. తతో ఖీణాసవత్థేరం పుచ్ఛి. థేరో కథేసి. సత్థా ‘‘సాధు సాధు, భిక్ఖూ’’తి అభినన్దిత్వా సేసమగ్గేసుపి పటిపాటియా ¶ పఞ్హం పుచ్ఛి. గన్థికో ఏకమ్పి కథేతుం నాసక్ఖి, ఖీణాసవో పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం కథేసి. సత్థా చతూసుపి ఠానేసు తస్స సాధుకారం అదాసి. తం సుత్వా భుమ్మదేవే ఆదిం కత్వా యావ బ్రహ్మలోకా సబ్బా దేవతా చేవ నాగసుపణ్ణా చ సాధుకారం అదంసు. తం సాధుకారం సుత్వా తస్స అన్తేవాసికా చేవ సద్ధివిహారినో చ సత్థారం ఉజ్ఝాయింసు – ‘‘కిం నామేతం సత్థారా కతం, కిఞ్చి అజానన్తస్స మహల్లకత్థేరస్స చతూసు ఠానేసు సాధుకారం అదాసి, అమ్హాకం పనాచరియస్స సబ్బపరియత్తిధరస్స పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం పామోక్ఖస్స పసంసామత్తమ్పి న కరీ’’తి. అథ నే సత్థా ‘‘కిం నామేతం, భిక్ఖవే, కథేథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తస్మిం అత్థే ఆరోచితే, ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హాకం ఆచరియో మమ సాసనే భతియా గావో రక్ఖణసదిసో, మయ్హం పన పుత్తో యథారుచియా పఞ్చ గోరసే పరిభుఞ్జనకసామిసదిసో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౧౯.

‘‘బహుమ్పి ¶ చే సంహిత భాసమానో,

న తక్కరో హోతి నరో పమత్తో;

గోపోవ గావో గణయం పరేసం,

న భాగవా సామఞ్ఞస్స హోతి.

౨౦.

‘‘అప్పమ్పి చే సంహిత భాసమానో,

ధమ్మస్స హోతి అనుధమ్మచారీ;

రాగఞ్చ దోసఞ్చ పహాయ మోహం,

సమ్మప్పజానో సువిముత్తచిత్తో.

‘‘అనుపాదియానో ¶ ఇధ వా హురం వా,

స భాగవా సామఞ్ఞస్స హోతీ’’తి.

తత్థ సంహితన్తి తేపిటకస్స బుద్ధవచనస్సేతం నామం. తం ఆచరియే ఉపసఙ్కమిత్వా ఉగ్గణ్హిత్వా బహుమ్పి పరేసం భాసమానో వాచేన్తో తం ధమ్మం సుత్వా యం కారకేన పుగ్గలేన కత్తబ్బం, తక్కరో న హోతి. కుక్కుటస్స పక్ఖపహరణమత్తమ్పి అనిచ్చాదివసేన యోనిసోమనసికారం నప్పవత్తేతి. ఏసో యథా నామ దివసం భతియా గావో రక్ఖన్తో గోపో పాతోవ నిరవసేసం సమ్పటిచ్ఛిత్వా సాయం గహేత్వా సామికానం నియ్యాదేత్వా దివసభతిమత్తం గణ్హాతి, యథారుచియా పన పఞ్చ గోరసే పరిభుఞ్జితుం ¶ న లభతి, ఏవమేవ కేవలం అన్తేవాసికానం సన్తికా వత్తపటివత్తకరణమత్తస్స భాగీ హోతి, సామఞ్ఞస్స పన భాగీ న హోతి. యథా పన గోపాలకేన నియ్యాదితానం ¶ గున్నం గోరసం సామికావ పరిభుఞ్జన్తి, తథా తేన కథితం ధమ్మం సుత్వా కారకపుగ్గలా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిత్వా కేచి పఠమజ్ఝానాదీని పాపుణన్తి, కేచి విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మగ్గఫలాని పాపుణన్తి, గోణసామికా గోరసస్సేవ సామఞ్ఞస్స భాగినో హోన్తి.

ఇతి సత్థా సీలసమ్పన్నస్స బహుస్సుతస్స పమాదవిహారినో అనిచ్చాదివసేన యోనిసోమనసికారే పమత్తస్స భిక్ఖునో వసేన పఠమం గాథం కథేసి, న దుస్సీలస్స. దుతియగాథా పన అప్పస్సుతస్సపి యోనిసోమనసికారే కమ్మం కరోన్తస్స కారకపుగ్గలస్స వసేన కథితా.

తత్థ అప్పమ్పీ చేతి థోకం ఏకవగ్గద్వివగ్గమత్తమ్పి. ధమ్మస్స హోతి అనుధమ్మచారీతి అత్థమఞ్ఞాయ ధమ్మమఞ్ఞాయ నవలోకుత్తరధమ్మస్స అనురూపం ధమ్మం పుబ్బభాగపటిపదాసఙ్ఖాతం చతుపారిసుద్ధిసీలధుతఙ్గఅసుభకమ్మట్ఠానాదిభేదం చరన్తో అనుధమ్మచారీ హోతి. సో ‘‘అజ్జ అజ్జేవా’’తి పటివేధం ఆకఙ్ఖన్తో విచరతి. సో ఇమాయ సమ్మాపటిపత్తియా రాగఞ్చ దోసఞ్చ పహాయ మోహం సమ్మా హేతునా నయేన పరిజానితబ్బే ధమ్మే పరిజానన్తో తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తీనం వసేన సువిముత్తచిత్తో, అనుపాదియానో ఇధ వా హురం వాతి ఇధలోకపరలోకపరియాపన్నా వా అజ్ఝత్తికబాహిరా వా ఖన్ధాయతనధాతుయో చతూహి ఉపాదానేహి అనుపాదియన్తో మహాఖీణాసవో మగ్గసఙ్ఖాతస్స సామఞ్ఞస్స వసేన ఆగతస్స ఫలసామఞ్ఞస్స ¶ చేవ పఞ్చఅసేక్ఖధమ్మక్ఖన్ధస్స చ భాగవా హోతీతి రతనకూటేన వియ అగారస్స అరహత్తేన దేసనాయ కూటం గణ్హీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

ద్వేసహాయకభిక్ఖువత్థు చుద్దసమం.

యమకవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమో వగ్గో.

౨. అప్పమాదవగ్గో

౧. సామావతీవత్థు

అప్పమాదో ¶ ¶ ¶ అమతపదన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కోసమ్బిం ఉపనిస్సాయ ఘోసితారామే విహరన్తో సామావతిప్పముఖానం పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం, మాగణ్డియప్పముఖానఞ్చ ఏతిస్సా పఞ్చన్నం ఞాతిసతానం మరణబ్యసనం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అతీతే అల్లకప్పరట్ఠే అల్లకప్పరాజా నామ, వేఠదీపకరట్ఠే వేఠదీపకరాజా నామాతి ఇమే ద్వే దహరకాలతో పట్ఠాయ సహాయకా హుత్వా ఏకాచరియకులే సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా అత్తనో అత్తనో పితూనం అచ్చయేన ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా ఆయామేన దసదసయోజనికే రట్ఠే రాజానో అహేసుం. తే కాలేన కాలం సమాగన్త్వా ఏకతో తిట్ఠన్తా నిసీదన్తా నిపజ్జన్తా మహాజనం జాయమానఞ్చ జీయమానఞ్చ మీయమానఞ్చ దిస్వా ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తం అనుగచ్ఛన్తో నామ నత్థి, అన్తమసో ¶ అత్తనో సరీరమ్పి నానుగచ్ఛతి, సబ్బం పహాయ గన్తబ్బం, కిం నో ఘరావాసేన, పబ్బజిస్సామా’’తి మన్తేత్వా రజ్జాని పుత్తదారానం నియ్యాదేత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తప్పదేసే వసన్తా మన్తయింసు – ‘‘మయం రజ్జం పహాయ పబ్బజితా, న జీవితుం అసక్కోన్తా. తే మయం ఏకట్ఠానే వసన్తా అపబ్బజితసదిసాయేవ హోమ, తస్మా విసుం వసిస్సామ. త్వం ఏతస్మిం పబ్బతే వస, అహం ఇమస్మిం పబ్బతే వసిస్సామి. అన్వడ్ఢమాసం పన ఉపోసథదివసే ఏకతో భవిస్సామా’’తి. అథ ఖో నేసం ఏతదహోసి – ‘‘ఏవమ్పి నో గణసఙ్గణికావ భవిస్సతి, త్వం పన తవ పబ్బతే అగ్గిం జాలేయ్యాసి, అహం మమ పబ్బతే అగ్గిం జాలేస్సామి, తాయ సఞ్ఞాయ అత్థిభావం జానిస్సామా’’తి. తే తథా కరింసు.

అథ అపరభాగే వేఠదీపకతాపసో కాలం కత్వా మహేసక్ఖో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తో. తతో అడ్ఢమాసే సమ్పత్తే అగ్గిం అదిస్వావ ఇతరో ‘‘సహాయకో మే కాలకతో’’తి అఞ్ఞాసి. ఇతరోపి నిబ్బత్తక్ఖణేయేవ అత్తనో దేవసిరిం ఓలోకేత్వా కమ్మం ఉపధారేన్తో నిక్ఖమనతో పట్ఠాయ అత్తనో తపచరియం దిస్వా ‘‘గన్త్వా మమ సహాయకం పస్సిస్సామీ’’తి ¶ తం అత్తభావం విజహిత్వా మగ్గికపురిసో వియ తస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సో ¶ ఆహ – ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘మగ్గికపురిసో ¶ అహం, భన్తే, దూరతోవ ఆగతోమ్హి. కిం పన, భన్తే, అయ్యో ఇమస్మిం ఠానే ఏకకోవ వసతి, అఞ్ఞోపి కోచి అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి మే ఏకో సహాయకో’’తి. ‘‘కుహిం సో’’తి? ‘‘ఏతస్మిం పబ్బతే వసతి, ఉపోసథదివసే పన అగ్గిం న జాలేతి, మతో నూన భవిస్సతీ’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి? ‘‘ఏవమావుసో’’తి. ‘‘అహం సో, భన్తే’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసీ’’తి? ‘‘దేవలోకే మహేసక్ఖో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తోస్మి, భన్తే, ‘అయ్యం పస్సిస్సామీ’తి పున ఆగతోమ్హి. అపి ను ఖో అయ్యానం ఇమస్మిం ఠానే వసన్తానం కోచి ఉపద్దవో అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో, హత్థీ నిస్సాయ కిలమామీ’’తి. ‘‘కిం వో, భన్తే, హత్థీ కరోన్తీ’’తి? ‘‘సమ్మజ్జనట్ఠానే లణ్డం పాతేన్తి, పాదేహి భూమియం పహరిత్వా పంసుం ఉద్ధరన్తి, స్వాహం లణ్డం ఛడ్డేన్తో పంసుం సమం కరోన్తో కిలమామీ’’తి. ‘‘కిం పన తేసం అనాగమనం ఇచ్ఛథా’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. ‘‘తేన హి తేసం అనాగమనం కరిస్సామీ’’తి తాపసస్స హత్థికన్తవీణఞ్చేవ హత్థికన్తమన్తఞ్చ అదాసి. దదన్తో చ పన వీణాయ తిస్సో తన్తియో దస్సేత్వా తయో మన్తే ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి అసక్కోన్తా హత్థీ పలాయన్తి, ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే నివత్తిత్వా పచ్ఛతో ఓలోకేన్తా ఓలోకేన్తా పలాయన్తి, ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే హత్థియూథపతి పిట్ఠిం ఉపనామేన్తో ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘యం వో రుచ్చతి, తం కరేయ్యాథా’’తి ¶ వత్వా తాపసం వన్దిత్వా పక్కామి. తాపసో పలాయనమన్తం వత్వా పలాయనతన్తిం పహరిత్వా హత్థీ పలాపేత్వా వసి.

తస్మిం సమయే కోసమ్బియం పూరన్తప్పో నామ రాజా హోతి. సో ఏకదివసం గబ్భినియా దేవియా సద్ధిం బాలసూరియతపం తప్పమానో అబ్భోకాసతలే నిసీది. దేవీ రఞ్ఞో పారుపనం సతసహస్సగ్ఘనికం రత్తకమ్బలం పారుపిత్వా నిసిన్నా రఞ్ఞా సద్ధిం సముల్లపమానా రఞ్ఞో అఙ్గులితో సతసహస్సగ్ఘనికం రాజముద్దికం నీహరిత్వా అత్తనో అఙ్గులియం పిలన్ధి. తస్మిం సమయే హత్థిలిఙ్గసకుణో ఆకాసేన గచ్ఛన్తో దూరతో రత్తకమ్బలపారుపనం దేవిం దిస్వా ‘‘మంసపేసీ’’తి సఞ్ఞాయ పక్ఖే విస్సజ్జేత్వా ఓతరి. రాజా ¶ తస్స ఓతరణసద్దేన భీతో ఉట్ఠాయ అన్తోనివేసనం పావిసి. దేవీ గరుగబ్భతాయ చేవ భీరుకజాతికతాయ చ వేగేన గన్తుం నాసక్ఖి. అథ నం సో సకుణో అజ్ఝప్పత్తో నఖపఞ్జరే నిసీదాపేత్వా ఆకాసం పక్ఖన్ది. తే కిర సకుణా పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారేన్తి. తస్మా ఆకాసేన నేత్వా యథారుచితట్ఠానే నిసీదిత్వా మంసం ఖాదన్తి. సాపి తేన నీయమానా మరణభయభీతా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం విరవిస్సామి, మనుస్ససద్దో నామ తిరచ్ఛానగతానం ఉబ్బేజనీయో, తం సుత్వా మం ఛడ్డేస్సతి. ఏవం సన్తే ¶ సహ గబ్భేన జీవితక్ఖయం పాపుణిస్సామి, యస్మిం పన ఠానే నిసీదిత్వా మం ఖాదితుం ఆరభిస్సతి, తత్ర నం సద్దం కత్వా పలాపేస్సామీ’’తి. సా అత్తనో పణ్డితతాయ అధివాసేసి.

తదా చ హిమవన్తపదేసే థోకం వడ్ఢిత్వా మణ్డపాకారేన ¶ ఠితో ఏకో మహానిగ్రోధో హోతి. సో సకుణో మిగరూపాదీని తత్థ నేత్వా ఖాదతి, తస్మా తమ్పి తత్థేవ నేత్వా విటపబ్భన్తరే ఠపేత్వా ఆగతమగ్గం ఓలోకేసి. ఆగతమగ్గోలోకనం కిర తేసం ధమ్మతా. తస్మిం ఖణే దేవీ, ‘‘ఇదాని ఇమం పలాపేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా పాణిసద్దఞ్చేవ ముఖసద్దఞ్చ కత్వా తం పలాపేసి. అథస్సా సూరియత్థఙ్గమనకాలే గబ్భే కమ్మజవాతా చలింసు. సబ్బదిసాసు గజ్జన్తో మహామేఘో ఉట్ఠహి. సుఖేధితాయ రాజమహేసియా ‘‘మా భాయి, అయ్యే’’తి వచనమత్తమ్పి అలభమానాయ దుక్ఖపరేతాయ సబ్బరత్తిం నిద్దా నామ నాహోసి. విభాతాయ పన రత్తియా వలాహకవిగమో చ అరుణుగ్గమనఞ్చ తస్సా గబ్భవుట్ఠానఞ్చ ఏకక్ఖణేయేవ అహోసి. సా మేఘఉతుఞ్చ పబ్బతఉతుఞ్చ అరుణఉతుఞ్చ గహేత్వా జాతత్తా పుత్తస్స ఉతేనోతి నామం అకాసి.

అల్లకప్పతాపసస్సపి ఖో తతో అవిదూరే వసనట్ఠానం హోతి. సో పకతియావ వస్సదివసే సీతభయేన ఫలాఫలత్థాయ వనం న పవిసతి, తం రుక్ఖమూలం గన్త్వా సకుణేహి ఖాదితమంసానం అట్ఠిం ఆహరిత్వా కోట్టేత్వా రసం కత్వా పివతి. తస్మా తం దివసం ‘‘అట్ఠిం ఆహరిస్సామీ’’తి తత్థ గన్త్వా రుక్ఖమూలే అట్ఠిం పరియేసేన్తో ¶ ఉపరి దారకసద్దం సుత్వా ఉల్లోకేన్తో దేవిం దిస్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి వత్వా ‘‘మానుసిత్థిమ్హీ’’తి. ‘‘కథం ఆగతాసీ’’తి? ‘‘హత్థిలిఙ్గసకుణేనానీతామ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘ఓతరాహీ’’తి ఆహ ¶ . ‘‘జాతిసమ్భేదతో భాయామి, అయ్యా’’తి. ‘‘కాసి త్వ’’న్తి? ‘‘ఖత్తియామ్హీ’’తి. ‘‘అహమ్పి ఖత్తియోయేవా’’తి. ‘‘తేన హి ఖత్తియమాయం కథేహీ’’తి. సో ఖత్తియమాయం కథేసి. ‘‘తేన హి ఆరుయ్హ పుత్తం మే ఓతారేహీ’’తి. సో ఏకేన పస్సేన అభిరుహనమగ్గం కత్వా అభిరుహిత్వా దారకం గణ్హి. ‘‘మా మం హత్థేన ఛుపీ’’తి చ వుత్తే తం అఛుపిత్వావ దారకం ఓతారేసి. దేవీపి ఓతరి. అథ నం అస్సమపదం నేత్వా సీలభేదం అకత్వావ అనుకమ్పాయ పటిజగ్గి, నిమ్మక్ఖికమధుం ఆహరిత్వా సయంజాతసాలిం ఆహరిత్వా యాగుం పచిత్వా అదాసి. ఏవం తస్మిం పటిజగ్గన్తే సా అపరభాగే చిన్తేసి – ‘‘అహం నేవ ఆగతమగ్గం జానామి, న గమనమగ్గం జానామి, ఇమినాపి మే సద్ధిం విస్సాసమత్తమ్పి నత్థి. సచే పనాయం అమ్హే పహాయ కత్థచి గమిస్సతి, ఉభోపి ఇధేవ మరణం పాపుణిస్సామ, యంకిఞ్చి కత్వా ఇమస్స సీలం భిన్దిత్వా యథా మం ¶ న ముఞ్చతి, తథా తం కాతుం వట్టతీ’’తి. అథ నం దున్నివత్థదుప్పారుతదస్సనేన పలోభేత్వా సీలవినాసం పాపేసి. తతో పట్ఠాయ ద్వేపి సమగ్గవాసం వసింసు.

అథేకదివసం తాపసో నక్ఖత్తయోగం ఉల్లోకేన్తో పూరన్తప్పస్స నక్ఖత్తమిలాయనం దిస్వా ‘‘భద్దే కోసమ్బియం పూరన్తప్పరాజా ¶ మతో’’తి ఆహ. ‘‘కస్మా, అయ్య, ఏవం వదేసి? కిం తే తేన సద్ధిం ఆఘాతో అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థి, భద్దే, నక్ఖత్తమిలాయనమస్స దిస్వా ఏవం వదామీ’’తి, సా పరోది. అథ నం ‘‘కస్మా రోదసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తాయ తస్స అత్తనో సామికభావే అక్ఖాతే ఆహ – ‘‘మా, భద్దే, రోది, జాతస్స నామ నియతో మచ్చూ’’తి. ‘‘జానామి, అయ్యా’’తి వుత్తే ‘‘అథ కస్మా రోదసీ’’తి? ‘‘పుత్తో మే కులసన్తకస్స రజ్జస్స అనుచ్ఛవికో, ‘సచే తత్ర అభవిస్స, సేతచ్ఛత్తం ఉస్సాపయిస్స. ఇదాని మహాజానికో వత జాతో’తి సోకేన రోదామి, అయ్యా’’తి. ‘‘హోతు, భద్దే, మా చిన్తయి, సచస్స రజ్జం పత్థేసి, అహమస్స రజ్జలభనాకారం కరిస్సామీ’’తి. అథస్స హత్థికన్తవీణఞ్చేవ హత్థికన్తమన్తే చ అదాసి. తదా అనేకాని హత్థిసహస్సాని ఆగన్త్వా వటరుక్ఖమూలే నిసీదన్తి. అథ నం ఆహ – ‘‘హత్థీసు అనాగతేసుయేవ రుక్ఖం అభిరుహిత్వా తేసు ఆగతేసు ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహర, సబ్బే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి అసక్కోన్తా పలాయిస్సన్తి, అథ ఓతరిత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సో తథా కత్వా ఆగన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి. అథ నం దుతియదివసే ఆహ – ‘‘అజ్జ ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహరేయ్యాసి ¶ , సబ్బే నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తా పలాయిస్సన్తీ’’తి. తదాపి తథా కత్వా ఆగన్త్వా ఆరోచేసి ¶ . అథ నం తతియదివసే ఆహ – ‘‘అజ్జ ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహరేయ్యాసి, యూథపతి పిట్ఠిం ఉపనామేన్తో ఆగమిస్సతీ’’తి. తదాపి తథా కత్వా ఆరోచేసి.

అథస్స మాతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘భద్దే, పుత్తస్స తే సాసనం వదేహి, ఏత్తోవ గన్త్వా రాజా భవిస్సతీ’’తి ఆహ. సా పుత్తం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, త్వం కోసమ్బియం పూరన్తప్పరఞ్ఞో పుత్తో, మం సగబ్భం హత్థిలిఙ్గసకుణో ఆనేసీ’’తి వత్వా సేనాపతిఆదీనం నామాని ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘అసద్దహన్తానం ఇమం పితు పారుపనకమ్బలఞ్చేవ పిలన్ధనముద్దికఞ్చ దస్సేయ్యాసీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. కుమారో తాపసం ‘‘ఇదాని కిం కరోమీ’’తి ఆహ. ‘‘రుక్ఖస్స హేట్ఠిమసాఖాయ నిసీదిత్వా ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహర, జేట్ఠకహత్థీ తే పిట్ఠిం ఉపనాపేత్వా ఉపసఙ్కమిస్సతి, తస్స పిట్ఠియం నిసిన్నోవ రట్ఠం గన్త్వా రజ్జం గణ్హాహీ’’తి. సో మాతాపితరో వన్దిత్వా తథా కత్వా ఆగతస్స హత్థినో పిట్ఠియం నిసీదిత్వా కణ్ణే మన్తయి – ‘‘అహం కోసమ్బియం పూరన్తప్పరఞ్ఞో పుత్తో, పేత్తికం మే రజ్జం గణ్హిత్వా దేహి సామీ’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘అనేకాని ¶ హత్థిసహస్సాని సన్నిపతన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, అనేకాని హత్థిసహస్సాని సన్నిపతింసు. పున ‘‘జిణ్ణా హత్థీ పటిక్కమన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, జిణ్ణా హత్థీ పటిక్కమింసు. పున ‘‘అతితరుణా హత్థీ నివత్తన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, తేపి నివత్తింసు. సో అనేకేహి యూథహత్థిసహస్సేహేవ పరివుతో పచ్చన్తగామం పత్వా ‘‘అహం రఞ్ఞో పుత్తో, సమ్పత్తిం ¶ పత్థయమానా మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి ఆహ. ‘‘తతో పట్ఠాయ మనుస్సానం సఙ్గహం కరోన్తో గన్త్వా నగరం పరివారేత్వా ‘యుద్ధం వా మే దేతు, రజ్జం వా’’’తి సాసనం పేసేసి. నాగరా ఆహంసు – ‘‘మయం ద్వేపి న దస్సామ. అమ్హాకఞ్హి దేవీ గరుగబ్భా హత్థిలిఙ్గసకుణేన నీతా, తస్సా అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా మయం న జానామ. యావ తస్సా పవత్తిం న సుణామ. తావ నేవ యుద్ధం దస్సామ, న రజ్జ’’న్తి. తదా కిర తం పవేణిరజ్జం అహోసి. తతో కుమారో ‘‘అహం తస్సా పుత్తో’’తి వత్వా సేనాపతిఆదీనం నామాని కథేత్వా తథాపి అసద్దహన్తానం కమ్బలఞ్చ ముద్దికఞ్చ దస్సేసి. తే కమ్బలఞ్చ ముద్దికఞ్చ సఞ్జానిత్వా నిక్కఙ్ఖా హుత్వా ద్వారం వివరిత్వా తం రజ్జే అభిసిఞ్చింసు. అయం తావ ఉతేనస్స ఉప్పత్తి.

అల్లకప్పరట్ఠే ¶ పన దుబ్భిక్ఖే జీవితుం అసక్కోన్తో ఏకో కోతుహలికో నామ మనుస్సో కాపిం నామ తరుణపుత్తఞ్చ కాళిం నామ భరియఞ్చ ఆదాయ ‘‘కోసమ్బిం గన్త్వా జీవిస్సామీ’’తి పాథేయ్యం గహేత్వా నిక్ఖమి. ‘‘అహివాతరోగేన మహాజనే మరన్తే దిస్వా నిక్ఖమీ’’తిపి వదన్తియేవ. తే గచ్ఛన్తా పాథేయ్యే పరిక్ఖీణే ఖుదాభిభూతా దారకం వహితుం నాసక్ఖింసు. అథ సామికో పజాపతిం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయం జీవన్తా పున పుత్తం లభిస్సామ, ఛడ్డేత్వా నం గచ్ఛామా’’తి. మాతు హదయం నామ ముదుకం హోతి. తస్మా సా ఆహ – ‘‘నాహం జీవన్తమేవ పుత్తం ఛడ్డేతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి. ‘‘అథ కిం కరోమా’’తి? ‘‘వారేన నం వహామా’’తి. మాతా అత్తనో వారే పుప్ఫదామం వియ నం ఉక్ఖిపిత్వా ఉరే నిపజ్జాపేత్వా ¶ అఙ్కేన వహిత్వా పితునో దేతి. తస్స తం గహేత్వా గమనకాలే ఛాతకతోపి బలవతరా వేదనా ఉప్పజ్జి. సో పునప్పునం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయం జీవన్తా పుత్తం లభిస్సామ, ఛడ్డేమ న’’న్తి. సాపి పునప్పునం పటిక్ఖిపిత్వా పటివచనం నాదాసి. దారకో వారేన పరివత్తియమానో కిలన్తో పితు హత్థే నిద్దాయి. సో తస్స నిద్దాయనభావం ఞత్వా మాతరం పురతో కత్వా ఏకస్స గచ్ఛస్స హేట్ఠా పణ్ణసన్థరే తం నిపజ్జాపేత్వా పాయాసి. మాతా నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తీ పుత్తం అదిస్వా, ‘‘సామి, కుహిం మే పుత్తో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకస్స మే గచ్ఛస్స హేట్ఠా నిపజ్జాపితో’’తి. ‘‘సామి, మా మం నాసయి, పుత్తం వినా జీవితుం న సక్ఖిస్సామి, ఆనేహి మే పుత్త’’న్తి ఉరం పహరిత్వా పరిదేవి. అథ నం నివత్తిత్వా ఆనేసి. పుత్తోపి అన్తరామగ్గే మతో హోతి. ఇతి సో ఏత్తకే ఠానే పుత్తం ఛడ్డేత్వా తస్స నిస్సన్దేన భవన్తరే సత్త వారే ఛడ్డితో. ‘‘పాపకమ్మం నామేతం అప్పక’’న్తి న అవమఞ్ఞితబ్బం.

తే ¶ గచ్ఛన్తా ఏకం గోపాలకులం పాపుణింసు. తం దివసఞ్చ గోపాలకస్స ధేనుమఙ్గలం హోతి. గోపాలకస్స గేహే నిబద్ధం ఏకో పచ్చేకబుద్ధో భుఞ్జతి. సో తం భోజేత్వా మఙ్గలమకాసి. బహు పాయాసో పటియత్తో హోతి. గోపాలకో తే ఆగతే దిస్వా, ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా సబ్బం పవత్తిం సుత్వా ముదుజాతికో కులపుత్తో తేసు అనుకమ్పం కత్వా బహుకేన సప్పినా పాయాసం దాపేసి. భరియా ‘‘సామి, తయి జీవన్తే అహమ్పి జీవామి నామ, దీఘరత్తం ఊనోదరోసి, యావదత్థం భుఞ్జాహీ’’తి సప్పిఞ్చ దధిఞ్చ తదభిముఖఞ్ఞేవ కత్వా అత్తనా మన్దసప్పినా ¶ థోకమేవ భుఞ్జి. ఇతరో బహుం భుఞ్జిత్వా సత్తట్ఠదివసే ఛాతతాయ ఆహారతణ్హం ఛిన్దితుం నాసక్ఖి. గోపాలకో తేసం పాయాసం దాపేత్వా సయం ¶ భుఞ్జితుం ఆరభి. కోతుహలికో తం ఓలోకేన్తో నిసీదిత్వా హేట్ఠాపీఠే నిపన్నాయ సునఖియా గోపాలకేన వడ్ఢేత్వా దియ్యమానం పాయాసపిణ్డం దిస్వా ‘‘పుఞ్ఞా వతాయం సునఖీ, నిబద్ధం ఏవరూపం భోజనం లభతీ’’తి చిన్తేసి. సో రత్తిభాగే తం పాయాసం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో కాలం కత్వా తస్సా సునఖియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి.

అథస్స భరియా సరీరకిచ్చం కత్వా తస్మింయేవ గేహే భతిం కత్వా తణ్డులనాళిం లభిత్వా పచిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తే పతిట్ఠాపేత్వా, ‘‘దాసస్స వో పాపుణాతూ’’తి వత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఇధేవ వసితుం వట్టతి, నిబద్ధం, అయ్యో, ఇధాగచ్ఛతి, దేయ్యధమ్మో హోతు వా, మా వా, దేవసికం వన్దన్తీ వేయ్యావచ్చం కరోన్తీ చిత్తం పసాదేన్తీ బహుం పుఞ్ఞం పసవిస్సామీ’’తి. సా తత్థేవ భతిం కరోన్తీ వసి. సాపి సునఖీ ఛట్ఠే వా సత్తమే వా మాసే ఏకమేవ కుక్కురం విజాయి. గోపాలకో తస్స ఏకధేనుయా ఖీరం దాపేసి. సో న చిరస్సేవ వడ్ఢి. అథస్స పచ్చేకబుద్ధో భుఞ్జన్తో నిబద్ధం ఏకం భత్తపిణ్డం దేతి. సో భత్తపిణ్డం నిస్సాయ పచ్చేకబుద్ధే సినేహమకాసి. గోపాలకోపి నిబద్ధం ద్వే వారే పచ్చేకబుద్ధస్సుపట్ఠానం యాతి. గచ్ఛన్తోపి అన్తరామగ్గే వాళమిగట్ఠానే దణ్డేన గచ్ఛే చ భూమిఞ్చ పహరిత్వా ‘‘సుసూ’’తి తిక్ఖత్తుం సద్దం కత్వా వాళమిగే పలాపేతి. సునఖోపి తేన సద్ధిం గచ్ఛతి.

సో ఏకదివసం పచ్చేకబుద్ధం ఆహ – ‘‘భన్తే, యదా మే ఓకాసో న భవిస్సతి, తదా ఇమం సునఖం పేసేస్సామి, తేన సఞ్ఞాణేన ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి. తతో పట్ఠాయ అనోకాసదివసే, ‘‘గచ్ఛ, తాత, అయ్యం ఆనేహీ’’తి సునఖం పేసేసి. సో ఏకవచనేనేవ పక్ఖన్దిత్వా సామికస్స గచ్ఛపోథనభూమిపోథనట్ఠానే తిక్ఖత్తుం భుస్సిత్వా తేన సద్దేన వాళమిగానం పలాతభావం ఞత్వా ¶ పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసిన్నస్స పచ్చేకబుద్ధస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా పణ్ణసాలద్వారే తిక్ఖత్తుం భుస్సిత్వా అత్తనో ఆగతభావం జానాపేత్వా ఏకమన్తే నిపజ్జతి, పచ్చేకబుద్ధే వేలం సల్లక్ఖేత్వా నిక్ఖన్తే భుస్సన్తో పురతో గచ్ఛతి. అన్తరన్తరా పచ్చేకబుద్ధో ¶ తం వీమంసన్తో అఞ్ఞం మగ్గం పటిపజ్జతి. అథస్స పురతో ¶ తిరియం ఠత్వా భుస్సిత్వా ఇతరమగ్గమేవ నం ఆరోపేతి. అథేకదివసం అఞ్ఞం మగ్గం పటిపజ్జిత్వా తేన పురతో తిరియం ఠత్వా వారియమానోపి అనివత్తిత్వా సునఖం పాదేన పహరిత్వా పాయాసి. సునఖో తస్స అనివత్తనభావం ఞత్వా నివాసనకణ్ణే డంసిత్వా ఆకడ్ఢన్తో ఇతరమగ్గమేవ నం ఆరోపేసి. ఏవం సో తస్మిం బలవసినేహం ఉప్పాదేసి.

తతో అపరభాగే పచ్చేకబుద్ధస్స చీవరం జీరి. అథస్స గోపాలకో చీవరవత్థాని అదాసి. తమేనం పచ్చేకబుద్ధో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, చీవరం నామ ఏకకేన కాతుం దుక్కరం, ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా కారేస్సామీ’’తి. ‘‘ఇధేవ, భన్తే, కరోథా’’తి. ‘‘న సక్కా, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, మా చిరం బహి వసిత్థా’’తి. సునఖో తేసం కథం సుణన్తోవ అట్ఠాసి, పచ్చేకబుద్ధోపి ‘‘తిట్ఠ, ఉపాసకా’’తి గోపాలకం నివత్తాపేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా గన్ధమాదనాభిముఖో పాయాసి. సునఖస్స తం ఆకాసేన గచ్ఛన్తం ¶ దిస్వా భుక్కరిత్వా ఠితస్స తస్మిం చక్ఖుపథం విజహన్తే హదయం ఫలిత్వా మతో. తిరచ్ఛానా కిర నామేతే ఉజుజాతికా హోన్తి అకుటిలా. మనుస్సా పన అఞ్ఞం హదయేన చిన్తేన్తి, అఞ్ఞం ముఖేన కథేన్తి. తేనేవాహ – ‘‘గహనఞ్హేతం, భన్తే, యదిదం మనుస్సా, ఉత్తానకఞ్హేతం, భన్తే, యదిదం పసవో’’తి (మ. ని. ౨.౩).

ఇతి సో తాయ ఉజుచిత్తతాయ అకుటిలతాయ కాలం కత్వా తావతింసభవనే నిబ్బత్తో అచ్ఛరాసహస్సపరివుతో మహాసమ్పత్తిం అనుభోసి. తస్స కణ్ణమూలే మన్తయన్తస్స సద్దో సోళసయోజనట్ఠానం ఫరతి, పకతికథాసద్దో పన సకలం దసయోజనసహస్సం దేవనగరం ఛాదేతి. తేనేవస్స ‘‘ఘోసకదేవపుత్తో’’తి నామం అహోసి. ‘‘కిస్స పనేస నిస్సన్దో’’తి. పచ్చేకబుద్ధే పేమేన భుక్కరణస్స నిస్సన్దో. సో తత్థ న చిరం ఠత్వా చవి. దేవలోకతో హి దేవపుత్తా ఆయుక్ఖయేన పుఞ్ఞక్ఖయేన ఆహారక్ఖయేన కోపేనాతి చతూహి కారణేహి చవన్తి.

తత్థ యేన బహుం పుఞ్ఞకమ్మం కతం హోతి, సో దేవలోకే ఉప్పజ్జిత్వా యావతాయుకం ఠత్వా ఉపరూపరి నిబ్బత్తతి. ఏవం ఆయుక్ఖయేన చవతి నామ. యేన పరిత్తం పుఞ్ఞం కతం హోతి, తస్స రాజకోట్ఠాగారే పక్ఖిత్తం తిచతునాళిమత్తం ధఞ్ఞం వియ అన్తరావ తం పుఞ్ఞంఖీయతి, అన్తరావ కాలం కరోతి ¶ . ఏవం పుఞ్ఞక్ఖయేన చవతి నామ. అపరోపి కామగుణే పరిభుఞ్జమానో సతిసమ్మోసేన ఆహారం అపరిభుఞ్జిత్వా కిలన్తకాయో కాలం కరోతి. ఏవం ఆహారక్ఖయేన చవతి నామ. అపరోపి పరస్స సమ్పత్తిం అసహన్తో ¶ కుజ్ఝిత్వా కాలం కరోతి. ఏవం కోపేన చవతి నామ.

అయం ¶ పన కామగుణే పరిభుఞ్జన్తో ముట్ఠస్సతి హుత్వా ఆహారక్ఖయేన చవి, చవిత్వా చ పన కోసమ్బియం నగరసోభినియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. సాపి జాతదివసే ‘‘కిం ఏత’’న్తి దాసిం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘పుత్తో, అయ్యే’’తి వుత్తే – ‘‘హన్ద, జే, ఇమం దారకం కత్తరసుప్పే ఆరోపేత్వా సఙ్కారకూటే ఛడ్డేహీ’’తి ఛడ్డాపేసి. నగరసోభినియో హి ధీతరం పటిజగ్గన్తి, న పుత్తం. ధీతరా హి తాసం పవేణీ ఘటీయతి. దారకం కాకాపి సునఖాపి పరివారేత్వా నిసీదింసు. పచ్చేకబుద్ధే సినేహప్పభవస్స భుక్కరణస్స నిస్సన్దేన ఏకోపి ఉపగన్తుం న విసహి. తస్మిం ఖణే ఏకో మనుస్సో బహి నిక్ఖన్తో తం కాకసునఖసన్నిపాతం దిస్వా, ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి గన్త్వా దారకం దిస్వా పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి గేహం నేసి. తదా కోసమ్బకసేట్ఠి రాజకులం గచ్ఛన్తో రాజనివేసనతో ఆగచ్ఛన్తం పురోహితం దిస్వా, ‘‘కిం, ఆచరియ, అజ్జ తే తిథికరణనక్ఖత్తయోగో ఓలోకితో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మహాసేట్ఠి, అమ్హాకం కిం అఞ్ఞం కిచ్చన్తి? జనపదస్స కిం భవిస్సతీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞం నత్థి, ఇమస్మిం పన నగరే అజ్జ జాతదారకో జేట్ఠకసేట్ఠి భవిస్సతీ’’తి. తదా సేట్ఠినో భరియా గరుగబ్భా హోతి. తస్మా సో సీఘం గేహం పురిసం పేసేసి – ‘‘గచ్ఛ భణే, జానాహి నం విజాతా వా, నో వా’’తి. ‘‘న విజాయతీ’’తి సుత్వా రాజానం దిస్వావ వేగేన గేహం గన్త్వా కాళిం నామ దాసిం పక్కోసిత్వా సహస్సం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ ¶ జే, ఇమస్మిం నగరే ఉపధారేత్వా సహస్సం దత్వా అజ్జ జాతదారకం గణ్హిత్వా ఏహీ’’తి. సా ఉపధారేన్తీ తం గేహం గన్త్వా దారకం దిస్వా, ‘‘అయం దారకో కదా జాతో’’తి గహపతానిం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అజ్జ జాతో’’తి వుత్తే, ‘‘ఇమం మయ్హం దేహీ’’తి ఏకకహాపణం ఆదిం కత్వా మూలం వడ్ఢేన్తీ సహస్సం దత్వా తం ఆనేత్వా సేట్ఠినో దస్సేసి. సేట్ఠి ‘‘సచే మే ధీతా విజాయిస్సతి, తాయ నం సద్ధిం నివేసేత్వా సేట్ఠిట్ఠానస్స సామికం కరిస్సామి. సచే మే పుత్తో విజాయిస్సతి, మారేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా తం గేహే కారేసి.

అథస్స ¶ భరియా కతిపాహచ్చయేన పుత్తం విజాయి. సేట్ఠి ‘‘ఇమస్మిం అసతి మమ పుత్తోవ సేట్ఠిట్ఠానం లభిస్సతి, ఇదానేవ తం మారేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా కాళిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘గచ్ఛ, జే, వజతో గున్నం నిక్ఖమనవేలాయ వజద్వారమజ్ఝే ఇమం తిరియం నిపజ్జాపేహి, గావియో నం మద్దిత్వా మారేస్సన్తి, మద్దితామద్దితభావం పనస్స ఞత్వా ఏహీ’’తి ఆహ. సా గన్త్వా గోపాలకేన వజద్వారే వివటమత్తేయేవ తం తథా నిపజ్జాపేసి. గోగణజేట్ఠకో ఉసభో అఞ్ఞస్మిం కాలే సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమన్తోపి తం దివసం సబ్బపఠమం నిక్ఖమిత్వా దారకం చతున్నం పాదానం అన్తరే కత్వా అట్ఠాసి. అనేకసతగావియో ఉసభస్స ద్వే పస్సాని ఘంసన్తియో నిక్ఖమింసు. గోపాలకోపి ‘‘అయం ఉసభో పుబ్బే సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమతి, అజ్జ పన సబ్బపఠమం నిక్ఖమిత్వా ¶ వజద్వారమజ్ఝే నిచ్చలోవ ఠితో, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా గన్త్వా తస్స హేట్ఠా నిపన్నం దారకం దిస్వా పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి గేహం నేసి.

కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా సహస్సం దత్వా పున ఆనేత్వా అదాసి. అథ ¶ నం ఆహ – ‘‘అమ్మ, కాళి ఇమస్మిం నగరే పఞ్చ సకటసతాని పచ్చూసకాలే ఉట్ఠాయ వాణిజ్జాయ గచ్ఛన్తి, త్వం ఇమం నేత్వా చక్కమగ్గే నిపజ్జాపేహి, గోణా వా నం మద్దిస్సన్తి, చక్కా వా ఛిన్దిస్సన్తి, పవత్తిం చస్స ఞత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం నేత్వా చక్కమగ్గే నిపజ్జాపేసి. తదా సాకటికజేట్ఠకో పురతో అహోసి. అథస్స గోణా తం ఠానం పత్వా ధురం ఛడ్డేసుం, పునప్పునం ఆరోపేత్వా పాజియమానాపి పురతో న గచ్ఛింసు. ఏవం తస్స తేహి సద్ధిం వాయమన్తస్సేవ అరుణం ఉట్ఠహి. సో ‘‘కిం నామేతం గోణా కరింసూ’’తి మగ్గం ఓలోకేన్తో దారకం దిస్వా, ‘‘భారియం వత మే కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి తుట్ఠమానసో తం గేహం నేసి.

కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘ఇదాని నం ఆమకసుసానం నేత్వా గచ్ఛన్తరే నిపజ్జాపేహి, తత్థ సునఖాదీహి వా ఖాదితో, అమనుస్సేహి వా పహటో మరిస్సతి, మాతామతభావఞ్చస్స జానిత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం నేత్వా తత్థ నిపజ్జాపేత్వా ఏకమన్తే అట్ఠాసి. తం సునఖో వా కాకో వా అమనుస్సో వా ఉపసఙ్కమితుం ¶ నాసక్ఖి. ‘‘నను చస్స నేవ మాతా న పితా న భాతికాదీసు కోచి రక్ఖితా నామ అత్థి, కో తం రక్ఖతీ’’తి? సునఖకాలే పచ్చేకబుద్ధే సినేహేన పవత్తితభుక్కరణమత్తమేవ తం రక్ఖతి. అథేకో అజపాలకో అనేకసహస్సా అజా గోచరం నేన్తో సుసానపస్సేన గచ్ఛతి. ఏకా అజా పణ్ణాని ఖాదమానా గచ్ఛన్తరం పవిట్ఠా దారకం దిస్వా జణ్ణుకేహి ఠత్వా దారకస్స థనం అదాసి, అజపాలకేన ‘‘హే హే’’తి సద్దే కతేపి న నిక్ఖమి. సో ‘‘యట్ఠియా నం పహరిత్వా నీహరిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తరం పవిట్ఠో జణ్ణుకేహి ¶ ఠత్వా దారకం ఖీరం పాయన్తిం అజిం దిస్వా దారకే పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి ఆదాయ పక్కామి.

కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. అథ నం ఆహ – ‘‘అమ్మ కాళి, ఇమం ఆదాయ చోరపపాతపబ్బతం అభిరుహిత్వా పపాతే ఖిప, పబ్బతకుచ్ఛియం పటిహఞ్ఞమానో ఖణ్డాఖణ్డికో హుత్వా భూమియం పతిస్సతి, మతామతభావఞ్చస్స ఞత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం తత్థ నేత్వా పబ్బతమత్థకే ¶ ఠత్వా ఖిపి. తం ఖో పన పబ్బతకుచ్ఛిం నిస్సాయ మహావేళుగుమ్బో పబ్బతానుసారేనేవ వడ్ఢి, తస్స మత్థకం ఘనజాతో జిఞ్జుకగుమ్బో అవత్థరి. దారకో పతన్తో కోజవకే వియ తస్మిం పతి. తం దివసఞ్చ నళకారజేట్ఠకస్స వేళుబలి పత్తో హోతి. సో పుత్తేన సద్ధిం గన్త్వా తం వేళుగుమ్బం ఛిన్దితుం ఆరభి. తస్మిం చలన్తే దారకో సద్దమకాసి. సో ‘‘దారకసద్దో వియా’’తి ఏకేన పస్సేన అభిరుహిత్వా తం దిస్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి తుట్ఠచిత్తో ఆదాయ గతో.

కాళీ సేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా తేన పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. సేట్ఠినో ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోన్తస్సేవ దారకో వడ్ఢితో ‘‘ఘోసకో’’త్వేవస్స నామం అహోసి. సో సేట్ఠినో అక్ఖిమ్హి కణ్టకో వియ ఖాయి, ఉజుకం తం ఓలోకేతుమ్పి న విసతి. అథస్స మారణూపాయం చిన్తేన్తో అత్తనో సహాయకస్స కుమ్భకారస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కదా త్వం ఆవాపం ఆలిమ్పేస్ససీ’’తి పుచ్ఛిత్వా – ‘‘స్వే’’తి వుత్తే, ‘‘తేన ¶ హి ఇదం సహస్సం గహేత్వా మమ ఏకం ¶ కమ్మం కరోహీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం, సామీ’’తి? ‘‘ఏకో మే అవజాతపుత్తో అత్థి, తం తవ సన్తికం పేసేస్సామి, అథ నం గహేత్వా గబ్భం పవేసేత్వా తిఖిణాయ వాసియా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దిత్వా చాటియం పక్ఖిపిత్వా ఆవాపే పచేయ్యాసి, ఇదం తే సహస్సం సచ్చకారసదిసం. ఉత్తరిం పన తే కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా కరిస్సామీ’’తి. కుమ్భకారో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. సేట్ఠి పునదివసే ఘోసకం పక్కోసిత్వా, ‘‘హియ్యో మయా కుమ్భకారో ఏకం కమ్మం ఆణత్తో, ఏహి, త్వం తస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవం వదేహి – ‘హియ్యో కిర మే పితరా ఆణత్తం కమ్మం నిప్ఫాదేహీ’’’తి పహిణి. సో ‘‘సాధూ’’తి అగమాసి. తం తత్థ గచ్ఛన్తం ఇతరో సేట్ఠినో పుత్తో దారకేహి సద్ధిం గుళం కీళన్తో దిస్వా తం పక్కోసిత్వా, ‘‘కుహిం గచ్ఛసి భాతికా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పితు సాసనం గహేత్వా కుమ్భకారస్స సన్తిక’’న్తి వుత్తే ‘‘అహం తత్థ గమిస్సామి. ఇమే మం దారకా బహుం లక్ఖం జినింసు, తం మే పటిజినిత్వా దేహీ’’తి ఆహ. ‘‘అహం పితు భాయామీ’’తి. ‘‘మా భాయి, భాతిక, అహం తం సాసనం హరిస్సామి. బహూహి జితో, యావాహం ఆగచ్ఛామి, తావ మే లక్ఖం పటిజినా’’తి.

ఘోసకో కిర గుళకీళాయ ఛేకో, తేన నం ఏవం నిబన్ధి. సోపి తం ‘‘తేన హి గన్త్వా కుమ్భకారం వదేహి – ‘పితరా కిర మే హియ్యో ఏకం కమ్మం ఆణత్తం, తం నిప్ఫాదేహీ’’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో తస్స సన్తికం గన్త్వా తథా అవచ. అథ నం కుమ్భకారో సేట్ఠినా వుత్తనియామేనేవ మారేత్వా ఆవాపే ఖిపి. ఘోసకోపి దివసభాగం కీళిత్వా సాయన్హసమయే గేహం గన్త్వా ¶ ¶ ‘‘కిం, తాత, న గతోసీ’’తి వుత్తే అత్తనో అగతకారణఞ్చ కనిట్ఠస్స గతకారణఞ్చ ఆరోచేసి. తం సుత్వా సేట్ఠి ‘‘అహం ధీ’’తి మహావిరవం విరవిత్వా సకలసరీరే పక్కుథితలోహితో వియ హుత్వా, ‘‘అమ్భో, కుమ్భకార, మా మం నాసయి, మా మం నాసయీ’’తి బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తో తస్స సన్తికం అగమాసి. కుమ్భకారో తం తథా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘సామి, మా సద్దం కరి, కమ్మం తే నిప్ఫన్న’’న్తి ఆహ. సో పబ్బతేన వియ మహన్తేన సోకేన అవత్థటో హుత్వా అనప్పకం దోమనస్సం పటిసంవేదేసి. యథా తం అప్పదుట్ఠస్స పదుస్సమానో. తేనాహ భగవా –

‘‘యో ¶ దణ్డేన అదణ్డేసు, అప్పదుట్ఠేసు దుస్సతి;

దసన్నమఞ్ఞతరం ఠానం, ఖిప్పమేవ నిగచ్ఛతి.

‘‘వేదనం ఫరుసం జానిం, సరీరస్స చ భేదనం;

గరుకం వాపి ఆబాధం, చిత్తక్ఖేపఞ్చ పాపుణే.

‘‘రాజతో వా ఉపసగ్గం, అబ్భక్ఖానఞ్చ దారుణం;

పరిక్ఖయఞ్చ ఞాతీనం, భోగానఞ్చ పభఙ్గురం.

‘‘అథ వాస్స అగారాని, అగ్గి డహతి పావకో;

కాయస్స భేదా దుప్పఞ్ఞో, నిరయం సోపపజ్జతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౩౭-౧౪౦);

ఏవం ¶ సన్తేపి పున నం సేట్ఠి ఉజుకం ఓలోకేతుం న సక్కోతి. ‘‘కిన్తి నం మారేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో, ‘‘మమ గామసతే ఆయుత్తకస్స సన్తికం పేసేత్వా మారేస్సామీ’’తి ఉపాయం దిస్వా, ‘‘అయం మే అవజాతపుత్తో, ఇమం మారేత్వా వచ్చకూపే ఖిపతు, ఏవం కతే అహం మాతులస్స కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి తస్స పణ్ణం లిఖిత్వా, ‘‘తాత ఘోసక, అమ్హాకం గామసతే ఆయుత్తకో అత్థి, ఇమం పణ్ణం హరిత్వా తస్స దేహీ’’తి వత్వా పణ్ణం తస్స దుస్సన్తే బన్ధి. సో పన అక్ఖరసమయం న జానాతి. దహరకాలతో పట్ఠాయ హి నం మారాపేన్తోవ సేట్ఠి మారేతుం నాసక్ఖి, కిం అక్ఖరసమయం సిక్ఖాపేస్సతి? ఇతి సో అత్తనో మారాపనపణ్ణమేవ దుస్సన్తే బన్ధిత్వా నిక్ఖమన్తో ఆహ – ‘‘పాథేయ్యం మే, తాత, నత్థీ’’తి. ‘‘పాథేయ్యేన తే కమ్మం నత్థి, అన్తరామగ్గే ‘అసుకగామే నామ మమసహాయకో సేట్ఠి అత్థి, తస్స ఘరే పాతరాసం కత్వా పురతో గచ్ఛాహీ’’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పితరం వన్దిత్వా నిక్ఖన్తో తం గామం పత్వా సేట్ఠిస్స ఘరం ¶ పుచ్ఛిత్వా గన్త్వా సేట్ఠిజాయం పస్సి. ‘‘త్వం కుతో ఆగతోసీ’’తి చ వుత్తే, ‘‘అన్తోనగరతో’’తి ఆహ. ‘‘కస్స పుత్తోసీ’’తి? ‘‘తుమ్హాకం సహాయకసేట్ఠినో, అమ్మా’’తి. ‘‘త్వంసి ఘోసకో నామా’’తి? ‘‘ఆమ, అమ్మా’’తి. తస్సా సహ దస్సనేనేవ తస్మిం పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి. సేట్ఠినో పనేకా ధీతా అత్థి పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా పాసాదికా, తం రక్ఖితుం ఏకమేవ పేసనకారికం దాసిం దత్వా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే సిరిగబ్భే వసాపేన్తి. సేట్ఠిధీతా తస్మిం ¶ ఖణే తం దాసిం అన్తరాపణం పేసేసి. అథ నం సేట్ఠిజాయా దిస్వా, ‘‘కుహిం గచ్ఛసీ’’తి ¶ పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అయ్యధీతాయ పేసనేనా’’తి వుత్తే ‘‘ఇతో తావ ఏహి, తిట్ఠతు పేసనం, పుత్తస్స మే పీఠకం అత్థరిత్వా పాదే ధోవిత్వా తేలం మక్ఖిత్వా సయనం అత్థరిత్వా దేహి, పచ్ఛా పేసనం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. సా తథా అకాసి.

అథ నం చిరేనాగతం సేట్ఠిధీతా సన్తజ్జేసి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘మా మే కుజ్ఝి, సేట్ఠిపుత్తో ఘోసకో ఆగతో, తస్స ఇదఞ్చిదఞ్చ కత్వా తత్థ గన్త్వా ఆగతామ్హీ’’తి. సేట్ఠిధీతాయ ‘‘సేట్ఠిపుత్తో ఘోసకో’’తి నామం సుత్వావ పేమం ఛవియాదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ ఠితం. కోతుహలకాలస్మిఞ్హి సా తస్స పజాపతీ హుత్వా నాళికోదనం పచ్చేకబుద్ధస్స అదాసి, తస్సానుభావేనాగన్త్వా ఇమస్మిం సేట్ఠికులే నిబ్బత్తా. ఇతి తం సో పుబ్బసినేహో అవత్థరిత్వా గణ్హి. తేనాహ భగవా –

‘‘పుబ్బేవ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;

ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౪);

అథ నం పుచ్ఛి – ‘‘కుహిం సో, అమ్మా’’తి? ‘‘సయనే నిపన్నో నిద్దాయతీ’’తి. ‘‘అత్థి పనస్స హత్థే కిఞ్చీ’’తి? ‘‘దుస్సన్తే పణ్ణం అత్థీ’’తి. సా ‘‘కిం పణ్ణం ను ఖో ఏత’’న్తి తస్మిం నిద్దాయన్తే మాతాపితూనం అఞ్ఞవిహితతాయ అపస్సన్తానం ఓతరిత్వా సమీపం గన్త్వా తం పణ్ణం మోచేత్వా ఆదాయ అత్తనో గబ్భం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ వాతపానం వివరిత్వా అక్ఖరసమయే కుసలతాయ పణ్ణం వాచేత్వా, ‘‘అహో వత బాలో, అత్తనో మరణపణ్ణం దుస్సన్తే బన్ధిత్వా ¶ విచరతి, సచే మయా న దిట్ఠం అస్స, నత్థిస్స జీవిత’’న్తి తం పణ్ణం ఫాలేత్వా సేట్ఠిస్స వచనేన అపరం పణ్ణం లిఖి – ‘‘అయం మమ పుత్తో ఘోసకో నామ, గామసతతో పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా ఇమస్స జనపదసేట్ఠినో ధీతరా సద్ధిం మఙ్గలం కత్వా అత్తనో వసనగామస్స మజ్ఝే ద్విభూమకం గేహం కారేత్వా పాకారపరిక్ఖేపేన చేవ పురిసగుత్తియా చ సుసంవిహితారక్ఖం కరోతు, మయ్హఞ్చ ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయా కత’న్తి సాసనం పేసేతు, ఏవం కతే అహం ¶ మాతులస్స కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి, లిఖిత్వా చ పన సఙ్ఘరిత్వా ఓతరిత్వా దుస్సన్తేయేవస్స బన్ధి.

సో ¶ దివసభాగం నిద్దాయిత్వా ఉట్ఠాయ భుఞ్జిత్వా పక్కామి. పునదివసే పాతోవ తం గామం గన్త్వా ఆయుత్తకం గామకిచ్చం కరోన్తంయేవ పస్సి. సో తం దిస్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పితరా మే తుమ్హాకం పణ్ణం పేసిత’’న్తి. ‘‘కిం పణ్ణం, తాత, ఆహరా’’తి పణ్ణం గహేత్వా వాచేత్వా తుట్ఠమానసో ‘‘పస్సథ, భో, మమ సామినో మయి సినేహం కత్వా జేట్ఠపుత్తస్స మే మఙ్గలం కరోతూ’’తి మమ సన్తికం పహిణి. ‘‘సీఘం దారుఆదీని ఆహరథా’’తి గహపతికే వత్వా గామమజ్ఝే వుత్తపకారం గేహం కారాపేత్వా గామసతతో పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా జనపదసేట్ఠినో సన్తికా ధీతరం ఆనేత్వా మఙ్గలం కత్వా సేట్ఠిస్స సాసనం పహిణి ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయా కత’’న్తి.

తం సుత్వా సేట్ఠినో ‘‘యం కారేమి, తం న హోతి; యం న కారేమి, తదేవ హోతీ’’తి మహన్తం దోమనస్సం ఉప్పజ్జి. పుత్తసోకేన సద్ధిం సో సోకో ఏకతో హుత్వా కుచ్ఛిడాహం ఉప్పాదేత్వా అతిసారం జనేసి. సేట్ఠిధీతాపి ‘‘సచే కోచి సేట్ఠినో సన్తికా ఆగచ్ఛతి, మమ అకథేత్వా సేట్ఠిపుత్తస్స పఠమతరం మా కథయిత్థా’’తి ¶ జనే ఆణాపేసి. సేట్ఠిపి ఖో ‘‘దాని తం దుట్ఠపుత్తం మమ సాపతేయ్యస్స సామికం న కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకం ఆయుత్తకం ఆహ – ‘‘మాతుల, పుత్తం మే దట్ఠుకామోమ్హి, ఏకం పాదమూలికం పేసేత్వా మమ పుత్తం పక్కోసాపేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పణ్ణం దత్వా ఏకం పురిసం పేసేసి. సేట్ఠిధీతాపి తస్స ఆగన్త్వా ద్వారే ఠితభావం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. సో ఆహ – ‘‘సేట్ఠి గిలానో, పుత్తం పస్సితుం పక్కోసాపేసి, అయ్యే’’తి. ‘‘కిం, తాత, బలవా, దుబ్బలో’’తి? ‘‘బలవా తావ, ఆహారం భుఞ్జతియేవ, అయ్యే’’తి. సా సేట్ఠిపుత్తం అజానాపేత్వావ తస్స నివేసనఞ్చ పరిబ్బయఞ్చ దాపేత్వా ‘‘మయా పేసితకాలే గమిస్ససి, అచ్ఛస్సు తావా’’తి ఆహ. సేట్ఠి పున ఆయుత్తకం అవచ, ‘‘కిం, మాతుల, న తే మమ పుత్తస్స సన్తికం పహిత’’న్తి? ‘‘పహితం, సామి, గతపురిసో న తావ ఏతీ’’తి. ‘‘తేన హి పున అపరం పేసేహీ’’తి. సో పేసేసి. సేట్ఠిధీతా తస్మిమ్పి తథేవ పటిపజ్జి. అథ సేట్ఠినో రోగో బలవా జాతో, ఏకం భాజనం పవిసతి, ఏకం నిక్ఖమతి. పున సేట్ఠి ఆయుత్తకం పుచ్ఛి – ‘‘కిం, మాతుల, న తే మమ పుత్తస్స సన్తికం పహిత’’న్తి? ‘‘పహితం, సామి, గతపురిసో న తావ ¶ ఏతీ’’తి. ‘‘తేన హి పున అపరం పేసేహీ’’తి. సో పేసేసి. సేట్ఠిధీతా తతియవారే ఆగతమ్పి తం పవత్తిం పుచ్ఛి. సో ‘‘బాళ్హగిలానో, అయ్యే, సేట్ఠి ఆహారం పచ్ఛిన్దిత్వా మచ్చుపరాయణో జాతో, ఏకం భాజనం నిక్ఖమతి ¶ , ఏకం పవిసతీ’’తి ఆహ. సేట్ఠిధీతా ‘‘ఇదాని గన్తుం కాలో’’తి సేట్ఠిపుత్తస్స ‘‘పితా తే కిర గిలానో’’తి ఆరోచేత్వా ‘‘కిం వదేసి భద్దే’’తి వుత్తే ‘‘అఫాసుకమస్స, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి. సామి? ‘‘గామసతతో వుట్ఠానకపణ్ణాకారం ¶ ఆదాయ గన్త్వా పస్సిస్సామ న’’న్తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా సకటేహి ఆదాయ పక్కామి.

అథ నం సా ‘‘పితా తే దుబ్బలో, ఏత్తకం పణ్ణాకారం గహేత్వా గచ్ఛన్తానం పపఞ్చో భవిస్సతి, ఏతం నివత్తాపేహీ’’తి వత్వా తం సబ్బం అత్తనో కులగేహం పేసేత్వా పున తం ఆహ – ‘‘సామి, త్వం అత్తనో పితు పాదపస్సే తిట్ఠేయ్యాసి, అహం ఉస్సీసకపస్సే ఠస్సామీ’’తి. గేహం పవిసమానాయేవ చ ‘‘గేహస్స పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆరక్ఖం గణ్హథా’’తి అత్తనో పురిసే ఆణాపేసి. పవిట్ఠకాలే పన సేట్ఠిపుత్తో పితు పాదపస్సే అట్ఠాసి, ఇతరా ఉస్సీసకపస్సే.

తస్మిం ఖణే సేట్ఠి ఉత్తానకో నిపన్నో హోతి. ఆయుత్తకో పన తస్స పాదే పరిమజ్జన్తో ‘‘పుత్తో తే, సామి, ఆగతో’’తి ఆహ. ‘‘కుహిం సో’’తి? ‘‘ఏస పాదమూలే ఠితో’’తి. అథ నం దిస్వా ఆయకమ్మికం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘మమ గేహే కిత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, ధనస్సేవ చత్తాలీసకోటియో, ఉపభోగపరిభోగభణ్డానం పన వనగామక్ఖేత్తద్విపదచతుప్పదయానవాహనానఞ్చ అయఞ్చ అయఞ్చ పరిచ్ఛేదో’’తి వుత్తే, ‘‘అహం ఏత్తకం ధనం మమ పుత్తస్స ఘోసకస్స న దేమీ’’తి వత్తుకామో ‘‘దేమీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా సేట్ఠిధీతా ‘‘అయం పున కథేన్తో అఞ్ఞం కిఞ్చి కథేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా సోకాతురా వియ కేసే వికిరిత్వా రోదమానా ‘‘కిం నామేతం, తాత, వదేథ, ఇదమ్పి నామ వో వచనం సుణోమ, అలక్ఖికా వతమ్హా’’తి వత్వా మత్థకేన నం ఉరమజ్ఝే పహరన్తీ పతిత్వా యథా పున వత్తుం న సక్కోతి, తథాస్స ఉరమజ్ఝే మత్థకేన ఘంసేన్తీ ఆరోదనం దస్సేసి. సేట్ఠి తంఖణఞ్ఞేవ కాలమకాసి. ‘‘సేట్ఠి మతో’’తి గన్త్వా ¶ ¶ ఉతేనస్స రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా తస్స సరీరకిచ్చం కారాపేత్వా, ‘‘అత్థి పనస్స పుత్తో వా ధీతా వా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, దేవ, ఘోసకో నామ తస్స పుత్తో, సబ్బం సాపతేయ్యం తస్స నియ్యాదేత్వావ మతో, దేవా’’తి.

రాజా అపరభాగే సేట్ఠిపుత్తం పక్కోసాపేసి. తస్మిఞ్చ దివసే దేవో వస్సి. రాజఙ్గణే తత్థ తత్థ ఉదకం సణ్ఠాతి. సేట్ఠిపుత్తో ‘‘రాజానం పస్సిస్సామీ’’తి పాయాసి. రాజా వాతపానం వివరిత్వా తం ఆగచ్ఛన్తం ఓలోకేన్తో రాజఙ్గణే ఉదకం లఙ్ఘిత్వా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ఠితం ‘‘త్వం ఘోసకో నామ, తాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘పితా మే ¶ మతోతి మా సోచి, తవ పేత్తికం సేట్ఠిట్ఠానం తుయ్హమేవ దస్సామీ’’తి తం సమస్సాసేత్వా ‘‘గచ్ఛ, తాతా’’తి ఉయ్యోజేసి. రాజా గచ్ఛన్తఞ్చ నం ఓలోకేన్తోవ అట్ఠాసి. సో ఆగమనకాలే లఙ్ఘితం ఉదకం గమనకాలే ఓతరిత్వా సణికం అగమాసి. అథ నం రాజా తతోవ పక్కోసాపేత్వా, ‘‘కిం ను ఖో, తాత, త్వం మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో ఉదకం లఙ్ఘిత్వా ఆగమ్మ గచ్ఛన్తో ఓతరిత్వా సణికం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, దేవ, అహం తస్మిం ఖణే కుమారకో, కీళనకాలో నామ, సో ఇదాని పన మే దేవేన ఠానన్తరం పటిస్సుతం. తస్మా యథా పురే అచరిత్వా ఇదాని సన్నిసిన్నేన హుత్వా చరితుం వట్టతీ’’తి. తం సుత్వా రాజా ‘‘ధితిమాయం పురిసో, ఇదానేవస్స ఠానన్తరం దస్సామీ’’తి పితరా భుత్తం భోగం దత్వా సబ్బసతేన సేట్ఠిట్ఠానం అదాసి.

సో రథే ఠత్వా నగరం పదక్ఖిణం అకాసి. ఓలోకితోలోకితట్ఠానం కమ్పతి. సేట్ఠిధీతా కాళిదాసియా సద్ధిం మన్తయమానా నిసిన్నా ¶ ‘‘అమ్మ కాళి, పుత్తస్స తే ఏత్తికా సమ్పత్తి మం నిస్సాయ ఉప్పన్నా’’తి ఆహ. ‘‘కిం కారణా, అమ్మా’’తి? ‘‘అయఞ్హి అత్తనో మరణపణ్ణం దుస్సన్తే బన్ధిత్వా అమ్హాకం ఘరం ఆగతో, అథస్స మయా తం పణ్ణం ఫాలేత్వా మయా సద్ధిం మఙ్గలకరణత్థాయ అఞ్ఞం పణ్ణం లిఖిత్వా ఏత్తకం కాలం తత్థ ఆరక్ఖో కతో’’తి. ‘‘అమ్మ, త్వం ఏత్తకం పస్ససి, ఇమం పన సేట్ఠి దహరకాలతో పట్ఠాయ మారేతుకామో మారేతుం నాసక్ఖి, కేవలం ఇమం నిస్సాయ బహుం ధనం ఖీయీ’’తి. ‘‘అమ్మ, అతిభారియం వత సేట్ఠినా కత’’న్తి. నగరం పదక్ఖిణం కత్వా గేహం పవిసన్తం పన నం దిస్వా, ‘‘అయం ఏత్తికా సమ్పత్తి మం నిస్సాయ ¶ ఉప్పన్నా’’తి హసితం అకాసి. అథ నం సేట్ఠిపుత్తో దిస్వా, ‘‘కిం కారణా హసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకం కారణం నిస్సాయా’’తి. ‘‘కథేహి న’’న్తి? ‘‘సా న కథేసి’’. సో ‘‘సచే న కథేస్ససి, ద్విధా తం ఛిన్దిస్సామీ’’తి తజ్జేత్వా అసిం నిక్కడ్ఢి. సా ‘‘అయం ఏత్తికా సమ్పత్తి తయా మం నిస్సాయ లద్ధాతి చిన్తేత్వా హసిత’’న్తి ఆహ. ‘‘యది మమ పితరా అత్తనో సన్తకం మయ్హం నియ్యాదితం, త్వం ఏత్థ కిం హోసీ’’తి? సో కిర ఏత్తకం కాలం కిఞ్చి న జానాతి, తేనస్సా వచనం న సద్దహి. అథస్స సా ‘‘తుమ్హాకం పితరా మరణపణ్ణం దత్వా పేసితా, తుమ్హే మయా ఇదఞ్చిదఞ్చ కత్వా రక్ఖితా’’తి సబ్బం కథేసి. ‘‘త్వం అభూతం కథేసీ’’తి అసద్దహన్తో ‘‘మాతరం కాళిం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘ఆమ, తాత, దహరకాలతో పట్ఠాయ తం మారేతుకామో మారేతుం అసక్కోన్తో తం నిస్సాయ బహుం ధనం ఖీయి, సత్తసు ఠానేసు త్వం మరణతో ముత్తో, ఇదాని భోగగామతో ఆగమ్మ ¶ సబ్బసతేన సద్ధిం సేట్ఠిట్ఠానం పత్తో’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘భారియం వత కమ్మం, ఏవరూపా ఖో పన మరణా ముత్తస్స మమ పమాదజీవితం జీవితుం అయుత్తం, అప్పమత్తో భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా దేవసికం సహస్సం ¶ విస్సజ్జేత్వా అద్ధికకపణాదీనం దానం పట్ఠపేసి. మిత్తో నామస్స కుటుమ్బికో దానబ్యావటో అహోసి. అయం ఘోసకసేట్ఠినో ఉప్పత్తి.

తస్మిం పన కాలే భద్దవతీనగరే భద్దవతియసేట్ఠి నామ ఘోసకసేట్ఠినో అదిట్ఠపుబ్బసహాయకో అహోసి. భద్దవతీనగరతో ఆగతానం వాణిజానం సన్తికే ఘోసకసేట్ఠి భద్దవతియసేట్ఠినో సమ్పత్తిఞ్చ వయప్పదేసఞ్చ సుత్వా తేన సద్ధిం సహాయకభావం ఇచ్ఛన్తో పణ్ణాకారం పేసేసి. భద్దవతియసేట్ఠిపి కోసమ్బితో ఆగతానం వాణిజానం సన్తికే ఘోసకసేట్ఠినో సమ్పత్తిఞ్చ వయప్పదేసఞ్చ సుత్వా తేన సద్ధిం సహాయకభావం ఇచ్ఛన్తో పణ్ణాకారం పేసేసి. ఏవం తే అఞ్ఞమఞ్ఞం అదిట్ఠపుబ్బసహాయకా హుత్వా వసింసు. అపరభాగే భద్దవతియసేట్ఠినో గేహే అహివాతరోగో పతితో. తస్మిం పతితే పఠమం మక్ఖికా మరన్తి, తతో అనుక్కమేనేవ కీటా మూసికా కుక్కుటా సూకరా గావో దాసీ దాసా సబ్బపచ్ఛా ఘరమానుసకాపి మరన్తి. తేసు యే భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయన్తి, తే జీవితం లభన్తి, తదా పన సేట్ఠి చ భరియా చ ధీతా చస్స తథా పలాయిత్వా ¶ ఘోసకసేట్ఠిం పస్సితుం పత్థేన్తా కోసమ్బిమగ్గం ¶ పటిపజ్జింసు. తే అన్తరామగ్గేయేవ ఖీణపాథేయ్యా వాతాతపేన చేవ ఖుప్పిపాసాహి చ కిలన్తసరీరా కిచ్ఛేన కోసమ్బిం పత్వా ఉదకఫాసుకట్ఠానే ఠత్వా న్హత్వా నగరద్వారే ఏకం సాలం పవిసింసు.

తతో సేట్ఠి భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇమినా నీహారేన గచ్ఛన్తా విజాతమాతుయాపి అమనాపా హోన్తి, సహాయకో కిర మే అద్ధికకపణాదీనం దేవసికం సహస్సం విస్సజ్జేత్వా దానం దాపేసి. తత్థ ధీతరం పేసేత్వా ఆహారం ఆహరాపేత్వా ఏకాహం ద్వీహం ఇధేవ సరీరం సన్తప్పేత్వా సహాయకం పస్సిస్సామా’’తి. సా ‘‘సాధు, సామీ’’తి. తే సాలాయమేవ వసింసు. పునదివసే కాలే ఆరోచితే కపణద్ధికాదీసు ఆహారత్థాయ గచ్ఛన్తేసు మాతాపితరో, ‘‘అమ్మ, గన్త్వా అమ్హాకం ఆహారం ఆహరా’’తి ధీతరం పేసయింసు. మహాభోగకులస్స ధీతా విపత్తియా అచ్ఛిన్నలజ్జితాయ అలజ్జమానా పాతిం గహేత్వా కపణజనేన సద్ధిం ఆహారత్థాయ గన్త్వా ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససి, అమ్మా’’తి పుట్ఠా చ పన ‘‘తయో’’తి ఆహ. అథస్సా తయో పటివీసే అదాసి. తాయ భత్తే ఆహటే తయోపి ఏకతో భుఞ్జితుం నిసీదింసు.

అథ మాతాధీతరో సేట్ఠిం ఆహంసు – ‘‘సామి, విపత్తి నామ మహాకులానమ్పి ఉప్పజ్జతి, మా అమ్హే ఓలోకేత్వా భుఞ్జ, మా చిన్తయీ’’తి. ఇతి నం నానప్పకారేహి యాచిత్వా భోజేసుం. సో భుఞ్జిత్వా ఆహారం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో అరుణే ఉగ్గచ్ఛన్తే కాలమకాసి. మాతాధీతరో నానప్పకారేహి పరిదేవిత్వా రోదింసు. కుమారికా పునదివసే రోదమానా ఆహారత్థాయ గన్త్వా, ‘‘కతి ¶ పటివీసే గణ్హిస్ససీ’’తి ¶ వుత్తా, ‘‘ద్వే’’తి వత్వా ఆహారం ఆహరిత్వా మాతరం యాచిత్వా భోజేసి. సాపి తాయ యాచియమానా భుఞ్జిత్వా ఆహారం జీరాపేతుం అసక్కోన్తీ తం దివసమేవ కాలమకాసి. కుమారికా ఏకికావ రోదిత్వా పరిదేవిత్వా తాయ దుక్ఖుప్పత్తియా అతివియ సఞ్జాతఛాతకదుక్ఖా పునదివసే యాచకేహి సద్ధిం రోదన్తీ ఆహారత్థాయ గన్త్వా, ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససి, అమ్మా’’తి వుత్తా ‘‘ఏక’’న్తి ఆహ. మిత్తకుటుమ్బికో తం తయో దివసే భత్తం గణ్హన్తిం సఞ్జానాతి, తేన తం ‘‘అపేహి నస్స, వసలి, అజ్జ తవ కుచ్ఛిప్పమాణం అఞ్ఞాసీ’’తి ఆహ. హిరోత్తప్పసమ్పన్నా కులధీతా ¶ పచ్చోరస్మిం సత్తిపహారం వియ వణే ఖారోదకసేచనకం వియ చ పత్వా ‘‘కిం, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘తయా పురే తయో కోట్ఠాసా గహితా, హియ్యో ద్వే, అజ్జ ఏకం గణ్హాసి. అజ్జ తే అత్తనో కుచ్ఛిప్పమాణం ఞాత’’న్తి. ‘‘మా మం, సామి, ‘అత్తనోవ అత్థాయ గణ్హీ’తి మఞ్ఞిత్థా’’తి. ‘‘అథ కస్మా ఏవం గణ్హీ’’తి? ‘‘పురే తయో జనా అహుమ్హ, సామి, హియ్యో ద్వే, అజ్జ ఏకికావ జాతామ్హీ’’తి. సో ‘‘కేన కారణేనా’’తి పుచ్ఛిత్వా ఆదితో పట్ఠాయ తాయ కథితం సబ్బం పవత్తిం సుత్వా అస్సూని సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో సఞ్జాతబలవదోమనస్సో హుత్వా, ‘‘అమ్మ, ఏవం సన్తే మా చిన్తయి, త్వం భద్దవతియసేట్ఠినో ధీతా అజ్జకాలతో పట్ఠాయ మమ ధీతాయేవ నామా’’తి వత్వా సీసే చుమ్బిత్వా ఘరం నేత్వా అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేసి.

సా దానగ్గే ఉచ్చాసద్దం మహాసద్దం సుత్వా, ‘‘తాత, కస్మా ఏతం జనం నిస్సద్దం కత్వా దానం న దేథా’’తి ఆహ. ‘‘న సక్కా కాతుం, అమ్మా’’తి. ‘‘సక్కా, తాతా’’తి. ‘‘కథం సక్కా, అమ్మా’’తి? ‘‘తాత దానగ్గం పరిక్ఖిపిత్వా ¶ ఏకేకస్సేవ పవేసనప్పమాణేన ద్వే ద్వారాని యోజేత్వా, ‘ఏకేన ద్వారేన పవిసిత్వా ఏకేన నిక్ఖమథా’తి వదేథ, ఏవం నిస్సద్దా హుత్వావ గణ్హిస్సన్తీ’’తి. సో తం సుత్వా, ‘‘భద్దకోవ, అమ్మ, ఉపాయో’’తి తథా కారేసి. సాపి పుబ్బే సామా నామ. వతియా పన కారితత్తా సామావతీ నామ జాతా. తతో పట్ఠాయ దానగ్గే కోలాహలం పచ్ఛిన్దీ. ఘోసకసేట్ఠి పుబ్బే తం సద్దం సుణన్తో ‘‘మయ్హం దానగ్గే సద్దో’’తి తుస్సతి. ద్వీహతీహం పన సద్దం అసుణన్తో మిత్తకుటుమ్బికం అత్తనో ఉపట్ఠానం ఆగతం పుచ్ఛి – ‘‘దియ్యతి కపణద్ధికాదీనం దాన’’న్తి? ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘అథ కిం ద్వీహతీహం సద్దో న సుయ్యతీ’’తి? ‘‘యథా నిస్సద్దా హుత్వా గణ్హన్తి, తథా మే ఉపాయో కతో’’తి. ‘‘అథ పుబ్బేవ కస్మా నాకాసీ’’తి? ‘‘అజాననతాయ, సామీ’’తి. ‘‘ఇదాని కథం తే ఞాతో’’తి? ‘‘ధీతరా మే అక్ఖాతో, సామీ’’తి. మయ్హం అవిదితా ‘‘తవ ధీతా నామ అత్థీ’’తి. సో అహివాతరోగుప్పత్తితో పట్ఠాయ సబ్బం భద్దవతియసేట్ఠినో పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా తస్సా అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపితభావం ఆరోచేసి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘ఏవం సన్తే మమ కస్మా న కథేసి, మమ సహాయకస్స ¶ ధీతా మమ ధీతా నామా’’తి తం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, సేట్ఠినో ధీతాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. ‘‘తేన హి మా చిన్తయి, త్వం మమ ¶ ధీతాసీ’’తి తం సీసే చుమ్బిత్వా పరివారత్థాయ తస్సా పఞ్చ ఇత్థిసతాని దత్వా తం అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేసి.

అథేకదివసం తస్మిం నగరే నక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం హోతి. తస్మిం పన నక్ఖత్తే బహి అనిక్ఖమనకా కులధీతరోపి అత్తనో పరివారేన సద్ధిం పదసావ ¶ నదిం గన్త్వా న్హాయన్తి. తస్మా తం దివసం సామావతీపి పఞ్చహి ఇత్థిసతేహి పరివారితా రాజఙ్గణేనేవ న్హాయితుం అగమాసి. ఉతేనో సీహపఞ్జరే ఠితో తం దిస్వా ‘‘కస్సిమా నాటకిత్థియో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న కస్సచి నాటకిత్థియో, దేవా’’తి. ‘‘అథ కస్స ధీతరో’’తి? ‘‘ఘోసకసేట్ఠినో ధీతా దేవ, సామావతీ నామేసా’’తి. సో దిస్వావ ఉప్పన్నసినేహో సేట్ఠినో సాసనం పాహేసి – ‘‘ధీతరం కిర మే పేసేతూ’’తి. ‘‘న పేసేమి, దేవా’’తి. ‘‘మా కిర ఏవం కరోతు, పేసేతుయేవా’’తి. ‘‘మయం గహపతికా నామ కుమారికానం పోథేత్వా విహేఠేత్వా కడ్ఢనభయేన న దేమ, దేవా’’తి. రాజా కుజ్ఝిత్వా గేహం లఞ్ఛాపేత్వా సేట్ఠిఞ్చ భరియఞ్చ హత్థే గహేత్వా బహి కారాపేసి. సామావతీ, న్హాయిత్వా ఆగన్త్వా గేహం పవిసితుం ఓకాసం అలభన్తీ, ‘‘కిం ఏతం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్మ, రాజా తవ కారణా పహిణి. అథ ‘న మయం దస్సామా’తి వుత్తే ఘరం లఞ్ఛాపేత్వా అమ్హే బహి కారాపేసీ’’తి. ‘‘తాత, భారియం వో కమ్మం కతం, రఞ్ఞా నామ పహితే ‘న, దేమా’తి అవత్వా ‘సచే మే ధీతరం సపరివారం గణ్హథ, దేమా’తి వత్తబ్బం భవేయ్య, తాతా’’తి. ‘‘సాధు, అమ్మ, తవ రుచియా సతి ఏవం కరిస్సామీ’’తి రఞ్ఞో తథా సాసనం పాహేసి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం సపరివారం ఆనేత్వా అభిసిఞ్చిత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. సేసా తస్సాయేవ పరివారిత్థియో అహేసుం. అయం సామావతియా ఉప్పత్తి.

ఉతేనస్స పన అపరాపి వాసులదత్తా నామ దేవీ అహోసి ¶ చణ్డపజ్జోతస్స ధీతా. ఉజ్జేనియఞ్హి చణ్డపజ్జోతో నామ రాజా అహోసి. సో ఏకదివసం ఉయ్యానతో ఆగచ్ఛన్తో అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా, ‘‘అత్థి ను ఖో అఞ్ఞస్సపి కస్సచి ఏవరూపా సమ్పత్తీ’’తి వత్వా తం సుత్వా మనుస్సేహి ‘‘కిం సమ్పత్తి నామేసా, కోసమ్బియం ఉతేనస్స రఞ్ఞో అతిమహతీ సమ్పతీ’’తి వుత్తే రాజా ఆహ – ‘‘తేన హి గణ్హిస్సామ న’’న్తి? ‘‘న సక్కా సో గహేతు’’న్తి. ‘‘కిఞ్చి కత్వా గణ్హిస్సామయేవా’’తి? ‘‘న సక్కా దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘సో హత్థికన్తం నామ సిప్పం జానాతి, మన్తం ¶ పరివత్తేత్వా హత్థికన్తవీణం వాదేన్తో నాగే పలాపేతిపి గణ్హాతిపి. హత్థివాహనసమ్పన్నో తేన సదిసో నామ నత్థీ’’తి. ‘‘న సక్కా మయా సో గహేతు’’న్తి. ‘‘సచే తే, దేవ, ఏకన్తేన అయం నిచ్ఛయో, తేన హి దారుహత్థిం కారేత్వా ¶ తస్సాసన్నట్ఠానం పేసేహి. సో హత్థివాహనం వా అస్సవాహనం వా సుత్వా దూరమ్పి గచ్ఛతి. తత్థ నం ఆగతం గహేతుం సక్కా భవిస్సతీ’’తి.

రాజా ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి దారుమయం యన్తహత్థిం కారాపేత్వా బహి పిలోతికాహి వేఠేత్వా కతచిత్తకమ్మం కత్వా తస్స విజితే ఆసన్నట్ఠానే ఏకస్మిం సరతీరే విస్సజ్జాపేసి. హత్థినో అన్తోకుచ్ఛియం సట్ఠి పురిసా అపరాపరం చఙ్కమన్తి, హత్థిలణ్డం ఆహరిత్వా తత్థ తత్థ ఛడ్డేసుం. ఏకో వనచరకో హత్థిం దిస్వా, ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో అనుచ్ఛవికో’’తి చిన్తేత్వా, గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘దేవ, మయా సబ్బసేతో కేలాసకూటపటిభాగో తుమ్హాకఞ్ఞేవ అనుచ్ఛవికో వరవారణో దిట్ఠో’’తి. ఉతేనో తమేవ మగ్గదేసకం కత్వా హత్థిం అభిరుయ్హ సపరివారో నిక్ఖమి. తస్స ఆగమనం ఞత్వా ¶ చరపురిసా గన్త్వా చణ్డపజ్జోతస్స ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా మజ్ఝే తుచ్ఛం కత్వా ఉభోసు పస్సేసు బలకాయం పయోజేసి. ఉతేనో తస్సాగమనం అజానన్తో హత్థిం అనుబన్ధి. అన్తో ఠితమనుస్సా వేగేన పలాపేసుం. కట్ఠహత్థీ రఞ్ఞో మన్తం పరివత్తేత్వా వీణం వాదేన్తస్స తన్తిసద్దం అసుణన్తో వియ పలాయతియేవ. రాజా హత్థినాగం పాపుణితుం అసక్కోన్తో అస్సం ఆరుయ్హ అనుబన్ధి. తస్మిం వేగేన అనుబన్ధన్తే బలకాయో ఓహీయి. రాజా ఏకకోవ అహోసి. అథ నం ఉభోసు పస్సేసు పయుత్తా చణ్డపజ్జోతస్స పురిసా గణ్హిత్వా అత్తనో రఞ్ఞో అదంసు. అథస్స బలకాయో అమిత్తవసం గతభావం ఞత్వా బహినగరేవ ఖన్ధావారం నివేసేత్వా అచ్ఛి.

చణ్డపజ్జోతోపి ఉతేనం జీవగ్గాహమేవ గాహాపేత్వా ఏకస్మిం చోరగేహే పక్ఖిపిత్వా ద్వారం పిదహాపేత్వా తయో దివసే జయపానం పివి. ఉతేనో తతియదివసే ఆరక్ఖకే పుచ్ఛి – ‘‘కహం వో, తాత, రాజా’’తి? ‘‘‘పచ్చామిత్తో మే గహితో’తి జయపానం పివతీ’’తి. ‘‘కా నామేసా మాతుగామస్స వియ తుమ్హాకం రఞ్ఞో కిరియా, నను పటిరాజూనం గహేత్వా ¶ విస్సజ్జేతుం వా మారేతుం వా వట్టతి, అమ్హే దుక్ఖం నిసీదాపేత్వా జయపానం కిర పివతీ’’తి. తే గన్త్వా తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ఏవం వదసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘సాధు తం విస్సజ్జేస్సామి, ఏవరూపో కిర తే మన్తో అత్థి, తం మయ్హం దస్ససీ’’తి. ‘‘సాధు దస్సామి, గహణసమయే మం వన్దిత్వా తం గణ్హాహి. కిం పన త్వం వన్దిస్ససీ’’తి? ‘‘క్యాహం తం వన్దిస్సామి, న వన్దిస్సామీ’’తి? ‘‘అహమ్పి తే న దస్సామీ’’తి ¶ . ‘‘ఏవం సన్తే రాజాణం తే కరిస్సామీ’’తి. ‘‘కరోహి, సరీరస్స మే ఇస్సరో, న పన చిత్తస్సా’’తి. రాజా తస్స సూరగజ్జితం సుత్వా, ‘‘కథం ను ఖో ఇమం మన్తం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమం మన్తం అఞ్ఞం జానాపేతుం న సక్కా, మమ ధీతరం ఏతస్స సన్తికే ¶ ఉగ్గణ్హాపేత్వా అహం తస్సా సన్తికే గణ్హిస్సామీ’’తి. అథ నం ఆహ – ‘‘అఞ్ఞస్స వన్దిత్వా గణ్హన్తస్స దస్ససీ’’తి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి అమ్హాకం ఘరే ఏకా ఖుజ్జా అత్థి తస్సా అన్తోసాణియం వన్దిత్వా నిసిన్నాయ త్వం బహిసాణియం ఠితోవ మన్తం వాచేహీ’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, ఖుజ్జా వా హోతు పీఠసప్పి వా, వన్దన్తియా దస్సామీ’’తి. తతో రాజా గన్త్వా ధీతరం వాసులదత్తం ఆహ – ‘‘అమ్మ, ఏకో సఙ్ఖకుట్ఠీ అనగ్ఘమన్తం జానాతి, తం అఞ్ఞం జానాపేతుం న సక్కా. త్వం అన్తోసాణియం నిసీదిత్వా తం వన్దిత్వా మన్తం గణ్హ, సో బహిసాణియం ఠత్వా తుయ్హం వాచేస్సతి. తవ సన్తికా అహం తం గణ్హిస్సామీ’’తి.

ఏవం సో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం సన్థవకరణభయేన ధీతరం ఖుజ్జం, ఇతరం సఙ్ఖకుట్ఠిం కత్వా కథేసి. సో తస్సా అన్తోసాణియం వన్దిత్వా నిసిన్నాయ బహి ఠితో మన్తం వాచేసి. అథ నం ఏకదివసం పునప్పునం వుచ్చమానమ్పి మన్తపదం వత్తుం అసక్కోన్తిం ‘‘అరే ఖుజ్జే అతిబహలోట్ఠకపోలం తే ముఖం, ఏవం నామ వదేహీ’’తి ఆహ. ‘‘సా కుజ్ఝిత్వా అరే దుట్ఠసఙ్ఖకుట్ఠి ¶ కిం వదేసి, కిం మాదిసా ఖుజ్జా నామ హోతీ’’తి? సాణికణ్ణం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి వుత్తే, ‘‘రఞ్ఞో ధీతా వాసులదత్తా నామాహ’’న్తి ఆహ. ‘‘పితా తే తం మయ్హం కథేన్తో ‘ఖుజ్జా’తి కథేసీ’’తి. ‘‘మయ్హమ్పి కథేన్తో తం సఙ్ఖకుట్ఠిం కత్వా కథేసీ’’తి. తే ఉభోపి ‘‘తేన హి అమ్హాకం సన్థవకరణభయేన కథితం భవిస్సతీ’’తి అన్తోసాణియఞ్ఞేవ సన్థవం కరింసు.

తతో పట్ఠాయ మన్తగ్గహణం వా సిప్పగ్గహణం వా నత్థి. రాజాపి ధీతరం నిచ్చం పుచ్ఛతి – ‘‘సిప్పం గణ్హసి, అమ్మా’’తి? ‘‘గణ్హామి, తాతా’’తి. అథ నం ఏకదివసం ఉతేనో ¶ ఆహ – ‘‘భద్దే, సామికేన కత్తబ్బం నామ నేవ మాతాపితరో న భాతుభగినియో కాతుం సక్కోన్తి, సచే మయ్హం జీవితం దస్ససి, పఞ్చ తే ఇత్థిసతాని పరివారం దత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానం దస్సామీ’’తి. ‘‘సచే ఇమస్మిం వచనే పతిట్ఠాతుం సక్ఖిస్సథ, దస్సామి వో జీవిత’’న్తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, భద్దే’’తి. సా ‘‘సాధు, సామీ’’తి పితు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సో పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, నిట్ఠితం సిప్ప’’న్తి? ‘‘న తావ నిట్ఠితం, తాత, సిప్ప’’న్తి. అథ నం సో పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘అమ్హాకం ఏకం ద్వారఞ్చ ఏకం వాహనఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, తాతా’’తి. ‘‘ఇదం కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాత, రత్తిం కిర తారకసఞ్ఞాయ మన్తస్స ఉపచారత్థాయ ఏకం ఓసధం గహేతబ్బం అత్థి. తస్మా అమ్హాకం వేలాయ ¶ వా అవేలాయ వా నిక్ఖమనకాలే ఏకం ద్వారఞ్చేవ ఏకం వాహనఞ్చ లద్ధుం వట్టతీ’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. తే అత్తనో అభిరుచితం ఏకం ద్వారం హత్థగతం కరింసు. రఞ్ఞో పన పఞ్చ వాహనాని అహేసుం. భద్దవతీ నామ కరేణుకా ¶ ఏకదివసం పఞ్ఞాస యోజనాని గచ్ఛతి, కాకో నామ దాసో సట్ఠి యోజనాని గచ్ఛతి, చేలకట్ఠి చ ముఞ్చకేసీ చాతి ద్వే అస్సా యోజనసతం గచ్ఛన్తి, నాళాగిరి హత్థీ వీసతి యోజనసతన్తి.

సో కిర రాజా అనుప్పన్నే బుద్ధే ఏకస్స ఇస్సరస్స ఉపట్ఠాకో అహోసి. అథేకదివసం ఇస్సరే బహినగరం గన్త్వా న్హత్వా ఆగచ్ఛన్తే ఏకో పచ్చేకబుద్ధో నగరం పిణ్డాయ పవిసిత్వా సకలనగరవాసీనం మారేన ఆవట్టితత్తా ఏకం భిక్ఖామ్పి అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖమి. అథ నం నగరద్వారం పత్తకాలే మారో అఞ్ఞాతకవేసేన ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అపి, భన్తే, వో కిఞ్చి లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం పన మే త్వం అలభనాకారం కరీ’’తి? ‘‘తేన హి నివత్తిత్వా పున పవిసథ, ఇదాని న కరిస్సామీ’’తి. ‘‘నాహం పున నివత్తిస్సామీ’’తి. సచే హి నివత్తేయ్య, పున సో సకలనగరవాసీనం సరీరే అధిముఞ్చిత్వా పాణిం పహరిత్వా హసనకేళిం కరేయ్య. పచ్చేకబుద్ధే అనివత్తిత్వా గతే మారో తత్థేవ అన్తరధాయి. అథ సో ఇస్సరో యథాధోతేనేవ పత్తేన ¶ ఆగచ్ఛన్తం పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా వన్దిత్వా, ‘‘అపి, భన్తే, కిఞ్చి లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘చరిత్వా నిక్ఖన్తమ్హావుసో’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయ్యో, మయా పుచ్ఛితం అకథేత్వా అఞ్ఞం వదతి, న కిఞ్చి లద్ధం భవిస్సతీ’’తి. అథస్స పత్తం ఓలోకేన్తో తుచ్ఛం దిస్వా గేహే భత్తస్స ¶ నిట్ఠితానిట్ఠితభావం అజాననతాయ సూరో హుత్వా పత్తం గహేతుం అవిసహన్తో ‘‘థోకం, భన్తే, అధివాసేథా’’తి వత్వా వేగేన ఘరం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం భత్తం నిట్ఠిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నిట్ఠిత’’న్తి వుత్తే తం ఉపట్ఠాకం ఆహ – ‘‘తాత, అఞ్ఞో తయా సమ్పన్నవేగతరో నామ నత్థి, సీఘేన జవేన భదన్తం పత్వా ‘పత్తం మే, భన్తే, దేథా’తి వత్వా పత్తం గహేత్వా వేగేన ఏహీ’’తి. సో ఏకవచనేనేవ పక్ఖన్దిత్వా పత్తం గహేత్వా ఆహరి. ఇస్సరోపి అత్తనో భోజనస్స పత్తం పూరేత్వా ‘‘ఇమం సీఘం గన్త్వా అయ్యస్స సమ్పాదేహి, అహం తే ఇతో పత్తిం దమ్మీ’’తి ఆహ.

సోపి తం గహేత్వా జవేన గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తం దత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ‘వేలా ఉపకట్ఠా’తి అహం అతిసీఘేన జవేన ఆగతో చ గతో చ, ఏతస్స మే జవస్స ఫలేన యోజనానం పణ్ణాససట్ఠిసతవీససతగమనసమత్థాని పఞ్చ వాహనాని నిబ్బత్తన్తు, ఆగచ్ఛన్తస్స చ మే గచ్ఛన్తస్స చ సరీరం సూరియతేజేన తత్థం, తస్స మే ఫలేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే ఆణా సూరియతేజసదిసా హోతు, ఇమస్మిం మే పిణ్డపాతే సామినా పత్తి దిన్నా, తస్సా మే నిస్సన్దేన తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్స ¶ భాగీ హోమీ’’తి ఆహ. పచ్చేకబుద్ధో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి వత్వా –

‘‘ఇచ్ఛితం ¶ పత్థితం తుయ్హం, సబ్బమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౯౫ పుబ్బూపనిస్సయసమ్పత్తికథా; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧. ౧౯౨);

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, మణిజోతిరసో యథా’’తి. –

అనుమోదనం అకాసి. పచ్చేకబుద్ధానం కిర ఇధావ ద్వే గాథా అనుమోదనగాథా నామ హోన్తి. తత్థ జోతిరసోతి సబ్బకామదదం మణిరతనం వుచ్చతి. ఇదం తస్స పుబ్బచరితం. సో ఏతరహి చణ్డపజ్జోతో అహోసి. తస్స చ కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఇమాని పఞ్చ వాహనాని నిబ్బత్తింసు. అథేకదివసం రాజా ఉయ్యానకీళాయ నిక్ఖమి. ఉతేనో ‘‘అజ్జ పలాయితబ్బ’’న్తి మహన్తామహన్తే చమ్మపసిబ్బకే హిరఞ్ఞసువణ్ణస్స పూరేత్వా కరేణుకాపిట్ఠే ఠపేత్వా వాసులదత్తం ఆదాయ పలాయి. అన్తేపురపాలకా పలాయన్తం తం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘సీఘం గచ్ఛథా’’తి బలం పహిణి. ఉతేనో ¶ బలస్స పక్ఖన్దభావం ఞత్వా కహాపణపసిబ్బకం మోచేత్వా పాతేసి, మనుస్సా కహాపణే ఉచ్చినిత్వా పున పక్ఖన్దింసు. ఇతరో సువణ్ణపసిబ్బకం మోచేత్వా పాతేత్వా నేసం సువణ్ణలోభేన పపఞ్చేన్తానఞ్ఞేవ ¶ బహి నివుట్ఠం అత్తనో ఖన్ధావారం పాపుణి. అథ నం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ అత్తనో బలకాయో పరివారేత్వా నగరం పవేసేసి. సో పత్వావ వాసులదత్తం అభిసిఞ్చిత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసీతి. అయం వాసులదత్తాయ ఉప్పత్తి.

అపరా పన మాగణ్డియా నామ రఞ్ఞో సన్తికా అగ్గమహేసిట్ఠానం లభి. సా కిర కురురట్ఠే మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స ధీతా. మాతాపిస్సా మాగణ్డియాయేవ నామం. చూళపితాపిస్సా మాగణ్డియోవ, సా అభిరూపా అహోసి దేవచ్ఛరపటిభాగా. పితా పనస్సా అనుచ్ఛవికం సామికం అలభన్తో మహన్తేహి మహన్తేహి కులేహి యాచితోపి ‘‘న మయ్హం ధీతు తుమ్హే అనుచ్ఛవికా’’తి తజ్జేత్వా ఉయ్యోజేసి. అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స సపజాపతికస్స అనాగామిఫలూపనిస్సయం దిస్వా అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ తస్స బహినిగమే అగ్గిపరిచరణట్ఠానం అగమాసి. సో తథాగతస్స రూపసోభగ్గప్పత్తం అత్తభావం ఓలోకేత్వా, ‘‘ఇమస్మిం లోకే ఇమినా పురిసేన సదిసో అఞ్ఞో పురిసో నామ నత్థి, అయం మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికో, ఇమస్స పోసాపనత్థాయ ధీతరం దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘సమణ, ఏకా మే ధీతా అత్థి, అహం ఏత్తకం కాలం తస్సా అనుచ్ఛవికం పురిసం న పస్సామి, తుమ్హే తస్సా అనుచ్ఛవికా, సా చ తుమ్హాకఞ్ఞేవ అనుచ్ఛవికా. తుమ్హాకఞ్హి ¶ పాదపరిచారికా, తస్సా చ భత్తా ¶ లద్ధుం వట్టతి, తం వో అహం దస్సామి, యావ మమాగమనా ఇధేవ తిట్ఠథా’’తి ఆహ. సత్థా కిఞ్చి అవత్వా తుణ్హీ అహోసి. బ్రాహ్మణో వేగేన ఘరం గన్త్వా, ‘‘భోతి, భోతి ధీతు మే అనుచ్ఛవికో పురిసో దిట్ఠో, సీఘం సీఘం నం అలఙ్కరోహీ’’తి తం అలఙ్కారాపేత్వా సద్ధిం బ్రాహ్మణియా ఆదాయ సత్థు సన్తికం పాయాసి. సకలనగరం సఙ్ఖుభి. అయం ‘‘ఏత్తకం కాలం మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికో నత్థీ’’తి కస్సచి అదత్వా ‘‘అజ్జ మే ధీతు అనుచ్ఛవికో దిట్ఠో’’తి కిర వదేతి, ‘‘కీదిసో ను ఖో సో పురిసో, పస్సిస్సామ న’’న్తి మహాజనో తేనేవ సద్ధిం నిక్ఖమి.

తస్మిం ¶ ధీతరం గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తే సత్థా తేన వుత్తట్ఠానే అట్ఠత్వా తత్థ పదచేతియం దస్సేత్వా గన్త్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే అట్ఠాసి. బుద్ధానఞ్హి పదచేతియం అధిట్ఠహిత్వా అక్కన్తట్ఠానేయేవ పఞ్ఞాయతి, న అఞ్ఞత్థ. యేసఞ్చత్థాయ అధిట్ఠితం హోతి, తేయేవ నం పస్సన్తి. తేసం పన అదస్సనకరణత్థం హత్థిఆదయో వా అక్కమన్తు, మహామేఘో వా పవస్సతు, వేరమ్భవాతా వా పహరన్తు, న తం కోచి మక్ఖేతుం సక్కోతి. అథ బ్రాహ్మణీ బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘కుహిం సో పురిసో’’తి. ‘‘‘ఇమస్మిం ఠానే తిట్ఠాహీ’తి నం అవచం, కుహిం ను ఖో సో గతో’’తి ఇతో చితో ఓలోకేన్తో పదచేతియం దిస్వా ‘‘అయమస్స పదవలఞ్జో’’తి ¶ ఆహ. బ్రాహ్మణీ సలక్ఖణమన్తానం తిణ్ణం వేదానం పగుణతాయ లక్ఖణమన్తే పరివత్తేత్వా పదలక్ఖణం ఉపధారేత్వా, ‘‘నయిదం, బ్రాహ్మణ, పఞ్చకామగుణసేవినో పద’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘రత్తస్స హి ఉక్కుటికం పదం భవే,

దుట్ఠస్స హోతి సహసానుపీళితం;

మూళ్హస్స హోతి అవకడ్ఢితం పదం,

వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; విసుద్ధి. ౧.౪౫);

అథ నం బ్రాహ్మణో ఏవమాహ – ‘‘భోతి త్వం ఉదకపాతియం కుమ్భీలం, గేహమజ్ఝే చ పన చోరం వియ మన్తే పస్సనసీలా, తుణ్హీ హోహీ’’తి. బ్రాహ్మణ, యం ఇచ్ఛసి, తం వదేహి, నయిదం పఞ్చకామగుణసేవినో పదన్తి. తతో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో సత్థారం దిస్వా, ‘‘అయం సో పురిసో’’తి వత్వా బ్రాహ్మణో గన్త్వా, ‘‘సమణ, ధీతరం మే తవ పోసాపనత్థాయ దేమీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ధీతరా తే మయ్హం అత్థో అత్థి వా నత్థి వా’’తి అవత్వావ, ‘‘బ్రాహ్మణ, ఏకం తే కారణం కథేమీ’’తి వత్వా, ‘‘కథేహి సమణా’’తి వుత్తే మహాభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ అజపాలనిగ్రోధమూలా ¶ మారేన అనుబద్ధభావం అజపాలనిగ్రోధమూలే చ పన ‘‘అతీతో దాని మే ఏస విసయ’’న్తి తస్స సోకాతురస్స సోకవూపసమనత్థం ఆగతాహి మారధీతాహి కుమారికవణ్ణాదివసేన ¶ పయోజితం పలోభనం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘తదాపి మయ్హం ఛన్దో నాహోసీ’’తి వత్వా –

‘‘దిస్వాన ¶ తణ్హం అరతిం రగఞ్చ,

నాహోసి ఛన్దో అపి మేథునస్మిం;

కిమేవిదం ముత్తకరీసపుణ్ణం,

పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛే’’తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; సు. ని. ౮౪౧) –

ఇమం గాథమాహ. గాథాపరియోసానే బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ అనాగామిఫలే పతిట్ఠహింసు. మాగణ్డియాపి ఖో ‘‘సచస్స మయా అత్థో నత్థి, అనత్థికభావోవ వత్తబ్బో, అయం పన మం ముత్తకరీసపుణ్ణం కరోతి, పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛేతి, హోతు, అత్తనో జాతికులపదేసభోగయసవయసమ్పత్తిం ఆగమ్మ తథారూపం భత్తారం లభిత్వా సమణస్స గోతమస్స కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి సత్థరి ఆఘాతం బన్ధి. ‘‘కిం పన సత్థా తాయ అత్తని ఆఘాతుప్పత్తిం జానాతి, నో’’తి? ‘‘జానాతియేవ. జానన్తో కస్మా గాథమాహా’’తి? ఇతరేసం ద్విన్నం వసేన. బుద్ధా హి ఆఘాతం అగణేత్వా మగ్గఫలాధిగమారహానం వసేన ధమ్మం దేసేన్తియేవ. మాతాపితరో తం నేత్వా చూళమాగణ్డియం కనిట్ఠం పటిచ్ఛాపేత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. చూళమాగణ్డియోపి ¶ చిన్తేసి – ‘‘మమ ధీతా ఓమకసత్తస్స న అనుచ్ఛవికా, ఏకస్స రఞ్ఞోవ అనుచ్ఛవికా’’తి. తం ఆదాయ కోసమ్బిం గన్త్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా, ‘‘ఇమం ఇత్థిరతనం దేవస్స అనుచ్ఛవిక’’న్తి ఉతేనస్స రఞ్ఞో అదాసి. సో తం దిస్వావ ఉప్పన్నబలవసినేహో అభిసేకం కత్వా పఞ్చసతమాతుగామపరివారం దత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. అయం మాగణ్డియాయ ఉప్పత్తి.

ఏవమస్స దియడ్ఢసహస్సనాటకిత్థిపరివారా తిస్సో అగ్గమహేసియో అహేసుం. తస్మిం ఖో పన సమయే ఘోసకసేట్ఠి కుక్కుటసేట్ఠి పావారికసేట్ఠీతి కోసమ్బియం తయో సేట్ఠినో హోన్తి. తే ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ పఞ్చసతతాపసే హిమవన్తతో ఆగన్త్వా నగరే భిక్ఖాయ చరన్తే దిస్వా పసీదిత్వా నిసీదాపేత్వా భోజేత్వా పటిఞ్ఞం గహేత్వా చత్తారో మాసే అత్తనో సన్తికే వసాపేత్వా పున వస్సారత్తే ఆగమనత్థాయ పటిజానాపేత్వా ఉయ్యోజేసుం. తాపసాపి తతో పట్ఠాయ అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా చత్తారో మాసే తేసం సన్తికే ¶ వసింసు. తే అపరభాగే హిమవన్తతో ఆగచ్ఛన్తా ¶ అరఞ్ఞాయతనే ఏకం మహానిగ్రోధం దిస్వా తస్స మూలే నిసీదింసు. తేసు జేట్ఠకతాపసో చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా ఓరమత్తికా న భవిస్సతి, మహేసక్ఖేనేవేత్థ దేవరాజేన భవితబ్బం ¶ , సాధు వత సచాయం ఇసిగణస్స పానీయం దదేయ్యా’’తి. సోపి పానీయం అదాసి. తాపసో న్హానోదకం చిన్తేసి, తమ్పి అదాసి. తతో భోజనం చిన్తేసి, తమ్పి అదాసి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం దేవరాజా అమ్హేహి చిన్తితం చిన్తితం సబ్బం దేతి, అహో వత నం పస్సేయ్యామా’’తి. సో రుక్ఖక్ఖన్ధం పదాలేత్వా అత్తానం దస్సేసి. అథ నం తాపసా, ‘‘దేవరాజ, మహతీ తే సమ్పత్తి, కిం ను ఖో కత్వా అయం తే లద్ధా’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘మా పుచ్ఛథ, అయ్యా’’తి. ‘‘ఆచిక్ఖ, దేవరాజా’’తి. సో అత్తనా కతకమ్మస్స పరిత్తకత్తా లజ్జమానో కథేతుం న విసహి. తేహి పునప్పునం నిప్పీళియమానో పన ‘‘తేన హి సుణాథా’’తి వత్వా కథేసి.

సో కిరేకో దుగ్గతమనుస్సో హుత్వా భతిం పరియేసన్తో అనాథపిణ్డికస్స సన్తికే భతికమ్మం లభిత్వా తం నిస్సాయ జీవికం కప్పేసి. అథేకస్మిం ఉపోసథదివసే సమ్పత్తే అనాథపిణ్డికో విహారతో ఆగన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘తస్స భతికస్స అజ్జుపోసథదివసభావో కేనచి కథితో’’తి? ‘‘న కథితో, సామీ’’తి. ‘‘తేన హిస్స సాయమాసం పచథా’’తి. అథస్స పత్థోదనం పచింసు. సో దివసం అరఞ్ఞే కమ్మం కత్వా సాయం ఆగన్త్వా భత్తే వడ్ఢేత్వా దిన్నే ‘‘ఛాతోమ్హీ’’తి సహసా అభుఞ్జిత్వావ ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు ఇమస్మిం గేహే ‘భత్తం దేథ, సూపం దేథ, బ్యఞ్జనం దేథా’తి మహాకోలాహలం అహోసి, అజ్జ తే సబ్బే నిస్సద్దా నిపజ్జింసు, మయ్హమేవ ఏకస్సాహారం వడ్ఢయింసు, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అవసేసా భుఞ్జింసు, న భుఞ్జింసూ’’తి? ‘‘న భుఞ్జింసు, తాతా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ఇమస్మిం గేహే ఉపోసథదివసేసు సాయమాసం ¶ న భుఞ్జన్తి, సబ్బేవ ఉపోసథికా హోన్తి. అన్తమసో థనపాయినోపి దారకే ముఖం విక్ఖాలాపేత్వా చతుమధురం ముఖే పక్ఖిపాపేత్వా మహాసేట్ఠి ఉపోసథికే కారేతి. గన్ధతేలప్పదీపే జాలన్తే ఖుద్దకమహల్లకదారకా సయనగతా ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తి. తుయ్హం పన ఉపోసథదివసభావం కథేతుం సతిం న కరిమ్హా. తస్మా తవేవ భత్తం పక్కం, నం భుఞ్జస్సూతి. సచే ఇదాని ఉపోసథికేన ¶ భవితుం వట్టతి, అహమ్పి భవేయ్యన్తి. ‘‘ఇదం సేట్ఠి జానాతీ’’తి. ‘‘తేన హి నం పుచ్ఛథా’’తి. తే గన్త్వా సేట్ఠిం పుచ్ఛింసు. సో ఏవమాహ – ‘‘ఇదాని పన అభుఞ్జిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠహన్తో ఉపడ్ఢం ఉపోసథకమ్మం లభిస్సతీ’’తి. ఇతరో తం సుత్వా తథా అకాసి.

తస్స సకలదివసం కమ్మం కత్వా ఛాతస్స సరీరే వాతా కుప్పింసు. సో యోత్తేన ఉరం బన్ధిత్వా యోత్తకోటియం గహేత్వా పరివత్తతి. సేట్ఠి తం పవత్తిం సుత్వా ఉక్కాహి ధారియమానాహి చతుమధురం గాహాపేత్వా ¶ తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, వాతా మే కుప్పితా’’తి. ‘‘తేన హి ఉట్ఠాయ ఇదం భేసజ్జం ఖాదాహీ’’తి. ‘‘తుమ్హేపి ఖాదథ, సామీ’’తి. ‘‘అమ్హాకం అఫాసుకం నత్థి, త్వం ఖాదాహీ’’తి. ‘‘సామి, అహం ఉపోసథకమ్మం కరోన్తో ¶ సకలం కాతుం నాసక్ఖిం, ఉపడ్ఢకమ్మమ్పి మే వికలం మా అహోసీ’’తి న ఇచ్ఛి. ‘‘మా ఏవం కరి, తాతా’’తి వుచ్చమానోపి అనిచ్ఛిత్వా అరుణే ఉట్ఠహన్తే మిలాతమాలా వియ కాలం కత్వా తస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే దేవతా హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్మా ఇమమత్థం కథేత్వా ‘‘సో సేట్ఠి బుద్ధమామకో, ధమ్మమామకో, సఙ్ఘమామకో, తం నిస్సాయ కతస్స ఉపడ్ఢుపోసథకమ్మస్స నిస్సన్దేనేసా సమ్పత్తి మయా లద్ధా’’తి ఆహ.

‘‘బుద్ధో’’తి వచనం సుత్వావ పఞ్చసతా తాపసా ఉట్ఠాయ దేవతాయ అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘బుద్ధోతి వదేసి, బుద్ధోతి వదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘బుద్ధోతి వదామి, బుద్ధోతి వదామీ’’తి తిక్ఖత్తుం పటిజానాపేత్వా ‘‘ఘోసోపి ఖో ఏసో దుల్లభో లోకస్మి’’న్తి ఉదానం ఉదానేత్వా ‘‘దేవతే అనేకేసు కప్పసతసహస్సేసు అసుతపుబ్బం సద్దం తయా సుణాపితమ్హా’’తి ఆహంసు. అథ అన్తేవాసినో ఆచరియం ఏతదవోచుం – ‘‘తేన హి సత్థు సన్తికం గచ్ఛామా’’తి. ‘‘తాతా, తయో సేట్ఠినో అమ్హాకం బహూపకారా, స్వే తేసం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హిత్వా తేసమ్పి ఆచిక్ఖిత్వా గమిస్సామ, అధివాసేథ, తాతా’’తి. తే అధివాసయింసు. పునదివసే సేట్ఠినో యాగుభత్తం సమ్పాదేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘అజ్జ నో అయ్యానం ఆగమనదివసో’’తి ఞత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా తే ఆదాయ నివేసనం గన్త్వా నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదంసు. తే కతభత్తకిచ్చా మహాసేట్ఠినో ‘‘మయం గమిస్సామా’’తి వదింసు. ‘‘నను, భన్తే, తుమ్హేహి చత్తారో ¶ వస్సికే మాసే అమ్హాకం గహితావ పటిఞ్ఞా, ఇదాని కుహిం గచ్ఛథా’’తి? ‘‘లోకే ¶ కిర బుద్ధో ఉప్పన్నో, ధమ్మో ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో ఉప్పన్నో, తస్మా సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి. ‘‘కిం పన తస్స సత్థునో సన్తికం తుమ్హాకఞ్ఞేవ గన్తుం వట్టతీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞేసమ్పి అవారితం, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఆగమేథ, మయమ్పి గమనపరివచ్ఛం కత్వా గచ్ఛామా’’తి. ‘‘తుమ్హేసు పరివచ్ఛం కరోన్తేసు అమ్హాకం పపఞ్చో హోతి, మయం పురతో గచ్ఛామ, తుమ్హే పచ్ఛా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా తే పురేతరం గన్త్వా సమ్మాసమ్బుద్ధం దిస్వా అభిత్థవిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. అథ నేసం సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే సబ్బేపి సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి వచనసమనన్తరంయేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా ఏహిభిక్ఖూ అహేసుం.

తేపి ఖో తయో సేట్ఠినో పఞ్చహి పఞ్చహి సకటసతేహి భత్తచ్ఛాదనసప్పిమధుఫాణితాదీని దానూపకరణాని ఆదాయ సావత్థిం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా కథాపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే ¶ పతిట్ఠాయ అద్ధమాసమత్తమ్పి దానం దదమానా సత్థు సన్తికే వసిత్వా కోసమ్బిం ఆగమనత్థాయ సత్థారం యాచిత్వా సత్థారా పటిఞ్ఞం దదన్తేన ¶ ‘‘సుఞ్ఞాగారే ఖో గహపతయో తథాగతా అభిరమన్తీ’’తి వుత్తే, ‘‘అఞ్ఞాతం, భన్తే, అమ్హేహి పహితసాసనేన ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి వత్వా కోసమ్బిం గన్త్వా ఘోసకసేట్ఠి ఘోసితారామం, కుక్కుటసేట్ఠి కుక్కుటారామం, పావారికసేట్ఠి పావారికారామన్తి తయో మహావిహారే కారేత్వా సత్థు ఆగమనత్థాయ సాసనం పహిణింసు. సత్థా తేసం సాసనం సుత్వా తత్థ అగమాసి. తే పచ్చుగ్గన్త్వా సత్థారం విహారం పవేసేత్వా వారేన వారేన పటిజగ్గన్తి. సత్థా దేవసికం ఏకేకస్మిం విహారే వసతి. యస్స విహారే వుట్ఠో హోతి, తస్సేవ ఘరద్వారే పిణ్డాయ చరతి. తేసం పన తిణ్ణం సేట్ఠీనం ఉపట్ఠాకో సుమనో నామ మాలాకారో అహోసి. సో తే సేట్ఠినో ఏవమాహ – ‘‘అహం తుమ్హాకం దీఘరత్తం ఉపకారకో, సత్థారం భోజేతుకామోమ్హి, మయ్హమ్పి ఏకదివసం సత్థారం దేథా’’తి. ‘‘తేన హి భణే స్వే భోజేహీ’’తి. ‘‘సాధు, సామీ’’తి సో సత్థారం నిమన్తేత్వా సక్కారం పటియాదేసి.

తదా ¶ రాజా సామావతియా దేవసికం పుప్ఫమూలే అట్ఠ కహాపణే దేతి. తస్సా ఖుజ్జుత్తరా నామ దాసీ సుమనమాలాకారస్స సన్తికం గన్త్వా నిబద్ధం పుప్ఫాని గణ్హాతి. అథ నం తస్మిం దివసే ఆగతం మాలాకారో ఆహ – ‘‘మయా సత్థా నిమన్తితో, అజ్జ పుప్ఫేహి సత్థారం పూజేస్సామి, తిట్ఠ తావ, త్వం పరివేసనాయ సహాయికా హుత్వా ధమ్మం సుత్వా అవసేసాని పుప్ఫాని గహేత్వా గమిస్ససీ’’తి ¶ . సా ‘‘సాధూ’’తి అధివాసేసి. సుమనో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా అనుమోదనకరణత్థాయ పత్తం అగ్గహేసి. సత్థా అనుమోదనధమ్మదేసనం ఆరభి. ఖుజ్జుత్తరాపి సత్థు ధమ్మకథం సుణన్తీయేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సా అఞ్ఞేసు దివసేసు చత్తారో కహాపణే అత్తనో గహేత్వా చతూహి పుప్ఫాని గహేత్వా గచ్ఛతి, తం దివసం అట్ఠహిపి పుప్ఫాని గహేత్వా గతా. అథ నం సామావతీ ఆహ – ‘‘కిం ను ఖో, అమ్మ, అజ్జ అమ్హాకం రఞ్ఞా ద్విగుణం పుప్ఫమూలం దిన్న’’న్తి? ‘‘నో, అయ్యే’’తి. ‘‘అథ కస్మా బహూని పుప్ఫానీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు అహం చత్తారో కహాపణే అత్తనో గహేత్వా చతూహి పుప్ఫాని ఆహరామీ’’తి. ‘‘అజ్జ కస్మా న గణ్హీ’’తి? ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధమ్మకథం సుత్వా ధమ్మస్స అధిగతత్తా’’తి. అథ నం ‘‘అరే, దుట్ఠదాసి ఏత్తకం కాలం తయా గహితకహాపణే మే దేహీ’’తి అతజ్జేత్వా, ‘‘అమ్మ, తయా పివితం అమతం అమ్హేపి పాయేహీ’’తి వత్వా ‘‘తేన హి మం న్హాపేహీ’’తి వుత్తే సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా ద్వే మట్ఠసాటకే దాపేసి. సా ఏకం నివాసేత్వా ఏకం ఏకంసం పారుపిత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా ఏకం బీజనిం ఆహరాపేత్వా ఆసనే నిసీదిత్వా చిత్రబీజనిం ఆదాయ పఞ్చ మాతుగామసతాని ఆమన్తేత్వా తాసం సత్థారా దేసితనియామేనేవ ధమ్మం దేసేసి. తస్సా ధమ్మకథం సుత్వా తా సబ్బాపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు.

తా ¶ సబ్బాపి ఖుజ్జుత్తరం వన్దిత్వా, ‘‘అమ్మ ¶ , అజ్జతో పట్ఠాయ త్వం కిలిట్ఠకమ్మం మా కరి, అమ్హాకం మాతుట్ఠానే చ ఆచరియట్ఠానే చ ఠత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారా దేసితం ధమ్మం సుత్వా అమ్హాకం కథేహీ’’తి వదింసు. సా తథా కరోన్తీ అపరభాగే తిపిటకధరా జాతా. అథ నం సత్థా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావికానం ఉపాసికానం బహుస్సుతానం ధమ్మకథికానం యదిదం ఖుజ్జుత్తరా’’తి ఏతదగ్గే ఠపేసి. తాపి ఖో పఞ్చసతా ఇత్థియో తం ఏవమాహంసు – ‘‘అమ్మ, సత్థారం దట్ఠుకామామ్హా, తం నో దస్సేహి, గన్ధమాలాదీహి ¶ తం పూజేస్సామా’’తి. ‘‘అయ్యే, రాజకులం నామ భారియం, తుమ్హే గహేత్వా బహి గన్తుం న సక్కా’’తి. ‘‘అమ్మ, నో మా నాసేహి, దస్సేహేవ అమ్హాకం సత్థార’’న్తి. ‘‘తేన హి తుమ్హాకం వసనగబ్భానం భిత్తీసు యత్తకేన ఓలోకేతుం సక్కా హోతి, తత్తకం ఛిద్దం కత్వా గన్ధమాలాదీని ఆహరాపేత్వా సత్థారం తిణ్ణం సేట్ఠీనం ఘరద్వారం గచ్ఛన్తం తుమ్హే తేసు తేసు ఠానేసు ఠత్వా ఓలోకేథ చేవ, హత్థే చ పసారేత్వా వన్దథ, పూజేథ చా’’తి. తా తథా కత్వా సత్థారం గచ్ఛన్తఞ్చ ఆగచ్ఛన్తఞ్చ ఓలోకేత్వా వన్దింసు చేవ పూజేసుఞ్చ.

అథేకదివసం మాగణ్డియా అత్తనో పాసాదతలతో నిక్ఖమిత్వా చఙ్కమమానా తాసం వసనట్ఠానం గన్త్వా గబ్భేసు ఛిద్దం దిస్వా, ‘‘ఇదం కి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, తాహి తస్సా సత్థరి ఆఘాతబద్ధభావం అజానన్తీహి ‘‘సత్థా ¶ ఇమం నగరం ఆగతో, మయం ఏత్థ ఠత్వా సత్థారం వన్దామ చేవ పూజేమ చా’’తి వుత్తే, ‘‘ఆగతో నామ ఇమం నగరం సమణో గోతమో, ఇదానిస్స కత్తబ్బం జానిస్సామి, ఇమాపి తస్స ఉపట్ఠాయికా, ఇమాసమ్పి కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘మహారాజ, సామావతిమిస్సికానం బహిద్ధా పత్థనా అత్థి, కతిపాహేనేవ తే జీవితం మారేస్సన్తీ’’తి. రాజా ‘‘న తా ఏవరూపం కరిస్సన్తీ’’తి న సద్దహి. పునప్పునం వుత్తేపి న సద్దహి ఏవ. అథ నం ఏవం తిక్ఖత్తుం వుత్తేపి అసద్దహన్తం ‘‘సచే మే న సద్దహసి, తాసం వసనట్ఠానం గన్త్వా ఉపచారేహి, మహారాజా’’తి ఆహ. రాజా గన్త్వా గబ్భేసు ఛిద్దం దిస్వా, ‘‘ఇదం కి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, తస్మిం అత్థే ఆరోచితే తాసం అకుజ్ఝిత్వా, కిఞ్చి అవత్వావ ఛిద్దాని పిదహాపేత్వా సబ్బగబ్భేసు ఉద్ధచ్ఛిద్దకవాతపానాని కారేసి. ఉద్ధచ్ఛిద్దకవాతపానాని కిర తస్మిం కాలే ఉప్పన్నాని. మాగణ్డియా తాసం కిఞ్చి కాతుం అసక్కుణిత్వా, ‘‘సమణస్స గోతమస్సేవ కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి నాగరానం లఞ్జం దత్వా, ‘‘సమణం గోతమం అన్తోనగరం పవిసిత్వా విచరన్తం దాసకమ్మకరపోరిసేహి అక్కోసేత్వా పరిభాసేత్వా పలాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికా తీసు రతనేసు అప్పసన్నా అన్తోనగరం పవిట్ఠం సత్థారం అనుబన్ధిత్వా ¶ , ‘‘చోరోసి ¶ , బాలోసి, మూళ్హోసి, ఓట్ఠోసి, గోణోసి, గద్రభోసి, నేరయికోసి, తిరచ్ఛానగతోసి, నత్థి తుయ్హం సుగతి, దుగ్గతియేవ తుయ్హం పాటికఙ్ఖా’’తి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి.

తం ¶ సుత్వా ఆయస్మా ఆనన్దో సత్థారం ఏతదవోచ – ‘‘భన్తే, ఇమే నాగరా అమ్హే అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి, ఇతో అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి. ‘‘కుహిం, ఆనన్దోతి’’? ‘‘అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థ మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు పున కత్థ గమిస్సామ, ఆనన్దో’’తి? ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థాపి మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు కుహిం గమిస్సామా’’తి? ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘ఆనన్ద, ఏవం కాతుం న వట్టతి. యత్థ అధికరణం ఉప్పన్నం, తత్థేవ తస్మిం వూపసన్తే అఞ్ఞత్థ గన్తుం వట్టతి. కే పన తే, ఆనన్ద, అక్కోసన్తీ’’తి? ‘‘భన్తే, దాసకమ్మకరే ఉపాదాయ సబ్బే అక్కోసన్తీ’’తి. ‘‘అహం, ఆనన్ద, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థిసదిసో, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థినో హి చతూహి దిసాహి ఆగతే సరే సహితుం భారో, తథేవ బహూహి దుస్సీలేహి కథితకథానం సహనం నామ మయ్హం భారో’’తి వత్వా అత్తానం ఆరబ్భ ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా నాగవగ్గే తిస్సో గాథా అభాసి –

‘‘అహం నాగోవ సఙ్గామే, చాపతో పతితం సరం;

అతివాక్యం తితిక్ఖిస్సం, దుస్సీలో హి బహుజ్జనో.

‘‘దన్తం ¶ నయన్తి సమితిం, దన్తం రాజాభిరూహతి;

దన్తో సేట్ఠో మనుస్సేసు, యోతివాక్యం తితిక్ఖతి.

‘‘వరమస్సతరా దన్తా, ఆజానీయా చ సిన్ధవా;

కుఞ్జరా చ మహానాగా, అత్తదన్తో తతో వర’’న్తి. (ధ. ప. ౩౨౦-౩౨౨);

ధమ్మకథా సమ్పత్తమహాజనస్స సాత్థికా అహోసి. ఏవం ధమ్మం దేసేత్వా మా చిన్తయి, ఆనన్ద, ఏతే సత్తాహమత్తమేవ అక్కోసిస్సన్తి, అట్ఠమే దివసే తుణ్హీ భవిస్సన్తి, బుద్ధానఞ్హి ఉప్పన్నం అధికరణం సత్తాహతో ఉత్తరి న గచ్ఛతి. మాగణ్డియా సత్థారం అక్కోసాపేత్వా పలాపేతుం అసక్కోన్తీ, ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమా ఏతస్స ఉపత్థమ్భభూతా, ఏతాసమ్పి బ్యసనం కరిస్సామీ’’తి ఏకదివసం రఞ్ఞో సురాపానట్ఠానే ఉపట్ఠానం కరోన్తీ చూళపితు సాసనం పహిణి ‘‘అత్థో మే కిర కుక్కుటేహి ¶ , అట్ఠ మతకుక్కుటే, అట్ఠ సజీవకుక్కుటే చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతు, ఆగన్త్వా చ సోపానమత్థకే ఠత్వా ఆగతభావం నివేదేత్వా ‘పవిసతూ’తి వుత్తేపి అపవిసిత్వా పఠమం అట్ఠ సజీవకుక్కుటే పహిణతు, ‘పచ్ఛా ఇతరే’’’తి. చూళాపట్ఠాకస్స చ ‘‘మమ వచనం కరేయ్యాసీ’’తి లఞ్జం అదాసి. మాగణ్డియో ఆగన్త్వా, రఞ్ఞో నివేదాపేత్వా, ‘‘పవిసతూ’’తి వుత్తే, ‘‘రఞ్ఞో ఆపానభూమిం న పవిసిస్సామీ’’తి ఆహ. ఇతరా చూళుపట్ఠాకం ¶ పహిణి ¶ – ‘‘గచ్ఛ, తాత, మమ చూళపితు సన్తిక’’న్తి. సో గన్త్వా తేన దిన్నే అట్ఠ సజీవకుక్కుటే ఆనేత్వా, ‘‘దేవ, పురోహితేన పణ్ణాకారో పహితో’’తి ఆహ. రాజా ‘‘భద్దకో వత నో ఉత్తరిభఙ్గో ఉప్పన్నో, కో ను ఖో పచేయ్యా’’తి ఆహ. మాగణ్డియా, ‘‘మహారాజ, సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో నిక్కమ్మికా విచరన్తి, తాసం పేసేహి, తా పచిత్వా ఆహరిస్సన్తీ’’తి ఆహ. రాజా ‘‘గచ్ఛ, తాసం దత్వా అఞ్ఞస్స కిర హత్థే అదత్వా సయమేవ మారేత్వా పచన్తూ’’తి పేసేసి. చూళుపట్ఠాకో ‘‘సాధు దేవా’’తి గన్త్వా తథా వత్వా తాహి ‘‘మయం పాణాతిపాతం న కరోమా’’తి పటిక్ఖిత్తో ఆగన్త్వా తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. మాగణ్డియా ‘‘దిట్ఠం తే, మహారాజ, ఇదాని తాసం పాణాతిపాతస్స కరణం వా అకరణం వా జానిస్ససి, ‘సమణస్స గోతమస్స పచిత్వా పేసేన్తూ’తి వదేహి దేవా’’తి ఆహ. రాజా తథా వత్వా పేసేసి. ఇతరో తే గహేత్వా గచ్ఛన్తో వియ హుత్వా గన్త్వా తే కుక్కుటే పురోహితస్స దత్వా మతకుక్కుటే తాసం సన్తికం నేత్వా, ‘‘ఇమే కిర కుక్కుటే పచిత్వా సత్థు సన్తికం పహిణథా’’తి ఆహ. తా, ‘‘సామి, ఆహర, ఇదం నామ అమ్హాకం కిచ్చ’’న్తి పచ్చుగ్గన్త్వా గణ్హింసు. సో రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుట్ఠో, ‘‘సమణస్స గోతమస్స పచిత్వా పేసేథాతి వుత్తమత్తేయేవ పటిమగ్గం ఆగన్త్వా గణ్హింసూ’’తి ఆచిక్ఖి. మాగణ్డియా ‘‘పస్స, మహారాజ, న తా తుమ్హాదిసానం కరోన్తి, బహిద్ధా పత్థనా తాసం అత్థీతి వుత్తే న సద్దహసీ’’తి ఆహ. రాజా తం సుత్వాపి అధివాసేత్వా ¶ తుణ్హీయేవ అహోసి. మాగణ్డియా ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేసి.

తదా పన రాజా ‘‘సామావతియా వాసులదత్తాయ మాగణ్డియాయ చా’’తి తిస్సన్నమ్పి ఏతాసం పాసాదతలే వారేన వారేన సత్తాహం సత్తాహం వీతినామేతి ¶ . అథ నం ‘‘స్వే వా పరసువే వా సామావతియా పాసాదతలం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా మాగణ్డియా చూళపితు సాసనం పహిణి – ‘‘అగదేన కిర దాఠా ధోవిత్వా ఏకం సప్పం పేసేతూ’’తి. సో తథా కత్వా పేసేసి. రాజా అత్తనో గమనట్ఠానం హత్థికన్తవీణం ఆదాయయేవ గచ్ఛతి, తస్సా పోక్ఖరే ఏకం ఛిద్దం అత్థి. మాగణ్డియా తేన ఛిద్దేన సప్పం పవేసేత్వా ఛిద్దం మాలాగుళేన థకేసి. సప్పో ద్వీహతీహం అన్తోవీణాయమేవ అహోసి. మాగణ్డియా రఞ్ఞో గమనదివసే ‘‘అజ్జ కతరిస్సిత్థియా పాసాదం గమిస్ససి దేవా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సామావతియా’’తి వుత్తే, ‘‘అజ్జ మయా, మహారాజ, అమనాపో సుపినో దిట్ఠో. న సక్కా తత్థ గన్తుం, దేవా’’తి? ‘‘గచ్ఛామేవా’’తి. సా యావ తతియం వారేత్వా, ‘‘ఏవం సన్తే అహమ్పి తుమ్హేహి సద్ధిం గమిస్సామి, దేవా’’తి వత్వా నివత్తియమానాపి అనివత్తిత్వా, ‘‘న జానామి, కిం భవిస్సతి దేవా’’తి రఞ్ఞా సద్ధింయేవ అగమాసి.

రాజా సామావతిమిస్సికాహి దిన్నాని వత్థపుప్ఫగన్ధాభరణాని ధారేత్వా సుభోజనం భుఞ్జిత్వా వీణం ¶ ఉస్సీసకే ఠపేత్వా సయనే నిపజ్జి. మాగణ్డియా అపరాపరం విచరన్తీ వియ హుత్వా వీణాఛిద్దతో పుప్ఫగుళం అపనేసి. సప్పో ద్వీహతీహం నిరాహారో తేన ఛిద్దేన నిక్ఖమిత్వా పస్ససన్తో ఫణం కత్వా సయనపిట్ఠే నిపజ్జి ¶ . మాగణ్డియా తం దిస్వా, ‘‘ధీ ధీ, దేవ, సప్పో’’తి మహాసద్దం కత్వా రాజానఞ్చ తా చ అక్కోసన్తీ, ‘‘అయం అన్ధబాలరాజా అలక్ఖికో మయ్హం వచనం న సుణాతి, ఇమాపి నిస్సిరీకా దుబ్బినీతా, కిం నామ రఞ్ఞో సన్తికా న లభన్తి, కిం ను తుమ్హే ఇమస్మిం మతేయేవ సుఖం జీవిస్సథ, జీవన్తే దుక్ఖం జీవథ, ‘అజ్జ మయా పాపసుపినో దిట్ఠో, సామావతియా పాసాదం గన్తుం న వట్టతీ’తి వారేన్తియాపి మే వచనం న సుణసి, దేవా’’తి ఆహ. రాజా సప్పం దిస్వా మరణభయతజ్జితో ‘‘ఏవరూపమ్పి నామ ఇమా కరిస్సన్తి, అహో పాపా, అహం ఇమాసం పాపభావం ఆచిక్ఖన్తియాపి ఇమిస్సా వచనం న సద్దహిం, పఠమం అత్తనో గబ్భేసు ఛిద్దాని కత్వా నిసిన్నా, పున మయా పేసితే కుక్కుటే పటిపహిణింసు, అజ్జ సయనే సప్పం విస్సజ్జింసూ’’తి కోధేన సమ్పజ్జలితో వియ అహోసి.

సామావతీపి ¶ పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం ఓవాదం అదాసి – ‘‘అమ్మా, అమ్హాకం అఞ్ఞం పటిసరణం నత్థి, నరిన్దే చ దేవియా చ అత్తని చ సమమేవ మేత్తచిత్తం పవత్తేథ, మా కస్సచి కోపం కరిత్థా’’తి. రాజా సహస్సథామం సిఙ్గధనుం ఆదాయ జియం పోథేత్వా విసపీతం సరం సన్నయ్హిత్వా సామావతిం ధురే కత్వా సబ్బా ¶ తా పటిపాటియా ఠపాపేత్వా సామావతియా ఉరే సరం విస్సజ్జేసి. సో తస్సా మేత్తానుభావేన పటినివత్తిత్వా ఆగతమగ్గాభిముఖోవ హుత్వా రఞ్ఞో హదయం పవిసన్తో వియ అట్ఠాసి. రాజా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఖిత్తో సరో సిలమ్పి వినివిజ్ఝిత్వా గచ్ఛతి, ఆకాసే పటిహననకట్ఠానం నత్థి, అథ చ పనేస నివత్తిత్వా మమ హదయాభిముఖో జాతో, అయఞ్హి నామ నిస్సత్తో నిజ్జీవో సరోపి ఏతిస్సా గుణం జానాతి, అహం మనుస్సభూతోపి న జానామీ’’తి, సో ధనుం ఛడ్డేత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సామావతియా పాదమూలే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సమ్ముయ్హామి పముయ్హామి, సబ్బా ముయ్హన్తి మే దిసా;

సామావతి మం తాయస్సు, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి.

సా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘సాధు, దేవ, మం సరణం గచ్ఛా’’తి అవత్వా, ‘‘యమహం, మహారాజ, సరణం గతా, తమేవ త్వమ్పి సరణం గచ్ఛాహీ’’తి ఇదం వత్వా సామావతీ సమ్మాసమ్బుద్ధసావికా –

‘‘మా ¶ మం త్వం సరణం గచ్ఛ, యమహం సరణం గతా;

ఏస బుద్ధో మహారాజ, ఏస బుద్ధో అనుత్తరో;

సరణం గచ్ఛ తం బుద్ధం, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి. –

ఆహ ¶ . రాజా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘ఇదానాహం అతిరేకతరం భాయామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏస భియ్యో పముయ్హామి, సబ్బా ముయ్హన్తి మే దిసా;

సామావతి మం తాయస్సు, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి.

అథ నం సా పురిమనయేనేవ పున పటిక్ఖిపిత్వా, ‘‘తేన హి త్వఞ్చ సరణం గచ్ఛామి, సత్థారఞ్చ సరణం గచ్ఛామి, వరఞ్చ తే దమ్మీ’’తి వుత్తే, ‘‘వరో గహితో హోతు, మహారాజా’’తి ఆహ. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సరణం గన్త్వా నిమన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సత్తాహం మహాదానం దత్వా ¶ సామావతిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఉట్ఠేహి, వరం గణ్హా’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, మయ్హం హిరఞ్ఞాదీహి అత్థో నత్థి, ఇమం పన మే వరం దేహి, తథా కరోహి, యథా సత్థా నిబద్ధం పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం ఇధాగచ్ఛతి, ధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి. రాజా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం ఇధాగచ్ఛథ, సామావతిమిస్సికా ‘ధమ్మం సుణిస్సామా’తి వదన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, బుద్ధానం నామ ఏకస్మిం ఠానే నిబద్ధం గన్తుం న వట్టతి, మహాజనో సత్థారం ఆగమనత్థాయ పచ్చాసీసతీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఏకం భిక్ఖుం ఆణాపేథా’’తి. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆణాపేసి. సో తతో పట్ఠాయ పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ నిబద్ధం రాజకులం గచ్ఛతి. తాపి దేవియో నిబద్ధం థేరం సపరివారం భోజేన్తి, ధమ్మం సుణన్తి. తా ఏకదివసం థేరస్స ధమ్మకథం సుత్వా పసీదిత్వా, పఞ్చహి ఉత్తరాసఙ్గసతేహి ధమ్మపూజం అకంసు ¶ . ఏకేకో ఉత్తరాసఙ్గో పఞ్చ సతాని పఞ్చ సతాని అగ్ఘతి.

తా ఏకవత్థా దిస్వా రాజా పుచ్ఛి – ‘‘కుహిం వో ఉత్తరాసఙ్గో’’తి. ‘‘అయ్యస్స నో దిన్నా’’తి. ‘‘తేన సబ్బే గహితా’’తి? ‘‘ఆమ, గహితా’’తి. రాజా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా తాహి ఉత్తరాసఙ్గానం దిన్నభావం పుచ్ఛిత్వా తాహి దిన్నభావఞ్చ థేరేన గహితభావఞ్చ సుత్వా, ‘‘నను, భన్తే, అతిబహూని వత్థాని, ఏత్తకేహి కిం కరిస్సథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్హాకం పహోనకాని వత్థాని గణ్హిత్వా సేసాని జిణ్ణచీవరికానం భిక్ఖూనం దస్సామి, మహారాజా’’తి. ‘‘తే అత్తనో జిణ్ణచీవరాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘జిణ్ణతరచీవరికానం దస్సన్తీ’’తి. ‘‘తే ¶ అత్తనో జిణ్ణతరచీవరాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘పచ్చత్థరణాని కరిస్సన్తీ’’తి. ‘‘పురాణపచ్చత్థరణాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘భూమత్థరణాని కరిస్సన్తీ’’తి. ‘‘పురాణభూమత్థరణాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘పాదపుఞ్ఛనాని కరిస్సన్తి, మహారాజా’’తి. ‘‘పురాణపాదపుఞ్ఛనాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఖణ్డాఖణ్డికం కోట్టేత్వా మత్తికాయ మద్దిత్వా భిత్తిం లిమ్పిస్సన్తీ’’తి. ‘‘భన్తే, ఏత్తకాని కత్వాపి అయ్యానం దిన్నాని న నస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. రాజా పసన్నో అపరానిపి పఞ్చ వత్థసతాని ఆహరాపేత్వా థేరస్స పాదమూలే ఠపాపేసి. థేరో కిర పఞ్చసతగ్ఘనకానేవ వత్థాని పఞ్చసతభాగేన ¶ పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని పఞ్చసతక్ఖత్తుం లభి, సహస్సగ్ఘనకాని సహస్సభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని ¶ సహస్సక్ఖత్తుం లభి, సతసహస్సగ్ఘనకాని సతసహస్సభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని సతసహస్సక్ఖత్తుం లభి. ఏకం ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ దసాతిఆదినా నయేన లద్ధానం పన గణనా నామ నత్థి. తథాగతే కిర పరినిబ్బుతే థేరో సకలజమ్బుదీపం విచరిత్వా సబ్బవిహారేసు భిక్ఖూనం అత్తనో సన్తకానేవ పత్తచీవరాని అదాసి.

తదా మాగణ్డియాపి ‘‘యమహం కరోమి. తం తథా అహుత్వా అఞ్ఞథావ హోతి, ఇదాని కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి రఞ్ఞే ఉయ్యానకీళం గచ్ఛన్తే చూళపితు సాసనం పహిణి – ‘‘సామావతియా పాసాదం గన్త్వా, దుస్సకోట్ఠాగారాని చ తేలకోట్ఠాగారాని చ వివరాపేత్వా, దుస్సాని తేలచాటీసు తేమేత్వా తేమేత్వా థమ్భే వేఠేత్వా తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా ద్వారం పిదహిత్వా బహి యన్తకం దత్వా దణ్డదీపికాహి గేహే అగ్గిం దదమానో ఓతరిత్వా గచ్ఛతూ’’తి. సో పాసాదం అభిరుయ్హ కోట్ఠాగారాని ¶ వివరిత్వా వత్థాని తేలచాటీసు తేమేత్వా తేమేత్వా థమ్భే వేఠేతుం ఆరభి. అథ నం సామావతిప్పముఖా ఇత్థియో ‘‘కిం ఏతం చూళపితా’’తి వదన్తియో ఉపసఙ్కమింసు. ‘‘అమ్మా, రాజా దళ్హికమ్మత్థాయ ఇమే థమ్భే తేలపిలోతికాహి వేఠాపేతి, రాజగేహే నామ సుయుత్తం దుయుత్తం దుజ్జానం, మా మే సన్తికే హోథ, అమ్మా’’తి ఏవం వత్వా తా ఆగతా గబ్భే పవేసేత్వా ద్వారాని పిదహిత్వా బహి యన్తకం దత్వా ఆదితో పట్ఠాయ అగ్గిం దేన్తో ఓతరి. సామావతీ తాసం ఓవాదం అదాసి – ‘‘అమ్హాకం అనమతగ్గే సంసారే విచరన్తీనం ఏవమేవ అగ్గినా ఝాయమానానం అత్తభావానం పరిచ్ఛేదో బుద్ధఞాణేనపి న సుకరో, అప్పమత్తా హోథా’’తి. తా గేహే ఝాయన్తే వేదనాపరిగ్గహకమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తియో కాచి దుతియఫలం, కాచి తతియఫలం పాపుణింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా భిక్ఖూ పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసు, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు, ఏకమన్తం నిసిన్నా ఖో తే భిక్ఖూ భగవన్తం ఏతదవోచుం – ‘ఇధ, భన్తే, రఞ్ఞో ఉతేనస్స ఉయ్యానగతస్స అన్తేపురం దడ్ఢం, పఞ్చ చ ఇత్థిసతాని కాలకతాని ¶ సామావతిప్పముఖాని. తాసం, భన్తే, ఉపాసికానం కా గతి, కో అభిసమ్పరాయో’తి? సన్తేత్థ, భిక్ఖవే, ఉపాసికాయో సోతాపన్నా ¶ , సన్తి సకదాగామియో, సన్తి అనాగామియో, సబ్బా తా, భిక్ఖవే ¶ , ఉపాసికాయో అనిప్ఫలా కాలకతా’’తి. అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘మోహసమ్బన్ధనో లోకో, భబ్బరూపోవ దిస్సతి;

ఉపధీబన్ధనో బాలో, తమసా పరివారితో;

సస్సతోరివ ఖాయతి, పస్సతో నత్థి కిఞ్చన’’న్తి. (ఉదా. ౭౦);

ఏవఞ్చ పన వత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సత్తా నామ వట్టే విచరన్తా నిచ్చకాలం అప్పమత్తా హుత్వా పుఞ్ఞకమ్మమేవ న కరోన్తి, పమాదినో హుత్వా పాపకమ్మమ్పి కరోన్తి. తస్మా వట్టే విచరన్తా సుఖమ్పి దుక్ఖమ్పి అనుభవన్తీ’’తి ధమ్మం దేసేసి.

రాజా ‘‘సామావతియా గేహం కిర ఝాయతీ’’తి సుత్వా వేగేనాగచ్ఛన్తోపి అదడ్ఢే సమ్పాపుణితుం నాసక్ఖి. ఆగన్త్వా పన గేహం నిబ్బాపేన్తో ఉప్పన్నబలవదోమనస్సో అమచ్చగణపరివుతో నిసీదిత్వా సామావతియా గుణే అనుస్సరన్తో, ‘‘కస్స ను ఖో ఇదం కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా – ‘‘మాగణ్డియాయ కారితం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘తాసేత్వా పుచ్ఛియమానా న కథేస్సతి, సణికం ఉపాయేన పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అమచ్చే ¶ ఆహ – ‘‘అమ్భో, అహం ఇతో పుబ్బే ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఆసఙ్కితపరిసఙ్కితోవ హోమి, సామావతీ మే నిచ్చం ఓతారమేవ గవేసతి, ఇదాని పన మే చిత్తం నిబ్బుతం భవిస్సతి, సుఖేన చ వసితుం లభిస్సామీ’’తి, తే ‘‘కేన ను ఖో, దేవ, ఇదం కత’’న్తి ఆహంసు. ‘‘మయి సినేహేన కేనచి కతం భవిస్సతీ’’తి. మాగణ్డియాపి సమీపే ఠితా తం సుత్వా, ‘‘నాఞ్ఞో కోచి కాతుం సక్ఖిస్సతి, మయా కతం, దేవ, అహం చూళపితరం ఆణాపేత్వా కారేసి’’న్తి ఆహ. ‘‘తం ఠపేత్వా అఞ్ఞో మయి సినేహో సత్తో నామ నత్థి, పసన్నోస్మి, వరం తే దమ్మి, అత్తనో ఞాతిగణం పక్కోసాపేహీ’’తి. సా ఞాతకానం సాసనం పహిణి – ‘‘రాజా మే పసన్నో వరం దేతి, సీఘం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి. రాజా ఆగతాగతానం మహన్తం సక్కారం కారేసి. తం దిస్వా తస్సా అఞ్ఞాతకాపి లఞ్జం దత్వా ‘‘మయం మాగణ్డియాయ ఞాతకా’’తి ఆగచ్ఛింసు. రాజా తే సబ్బే గాహాపేత్వా రాజఙ్గణే నాభిప్పమాణే ఆవాటే ఖణాపేత్వా తే తత్థ నిసీదాపేత్వా పంసూహి పూరేత్వా ఉపరి పలాలే వికిరాపేత్వా అగ్గిం దాపేసి. చమ్మస్స దడ్ఢకాలే అయనఙ్గలేన ¶ కసాపేత్వా ఖణ్డాఖణ్డం హీరాహీరం కారేసి. మాగణ్డియాయ ¶ సరీరతోపి తిఖిణేన ¶ సత్థేన ఘనఘనట్ఠానేసు మంసం ఉప్పాటేత్వా తేలకపాలం ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా పూవే వియ పచాపేత్వా తమేవ ఖాదాపేసి.

ధమ్మసభాయమ్పి భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘అననుచ్ఛవికం వత, ఆవుసో, ఏవరూపాయ సద్ధాయ పసన్నాయ ఉపాసికాయ ఏవరూపం మరణ’’న్తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖవే, ఇమస్మిం అత్తభావే సామావతిప్పముఖానం ఇత్థీనం ఏతం అయుత్తం సమ్పత్తం. పుబ్బే కతకమ్మస్స పన యుత్తమేవ ఏతాహి లద్ధ’’న్తి వత్వా, ‘‘కిం, భన్తే, ఏతాహి పుబ్బే కతం, తం ఆచిక్ఖథా’’తి తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే రాజగేహే నిబద్ధం అట్ఠ పచ్చేకబుద్ధా భుఞ్జన్తి. పఞ్చసతా ఇత్థియో తే ఉపట్ఠహన్తి. తేసు సత్త పచ్చేకబుద్ధా హిమవన్తం గచ్ఛన్తి, ఏకో నదీతీరే ఏకం తిణగహనం అత్థి, తత్థ ఝానం సమాపజ్జిత్వా నిసీది. అథేకదివసం రాజా పచ్చేకబుద్ధేసు గతేసు తా ఇత్థియో ఆదాయ నదియం ఉదకకీళం ¶ కీళితుం గతో. తత్థ తా ఇత్థియో దివసభాగం ఉదకే కీళిత్వా ఉత్తరిత్వా సీతపీళితా అగ్గిం విసిబ్బేతుకామా ‘‘అమ్హాకం అగ్గికరణట్ఠానం ఓలోకేథా’’తి అపరాపరం విచరన్తియో తం తిణగహనం దిస్వా, ‘‘తిణరాసీ’’తి సఞ్ఞాయ తం పరివారేత్వా ఠితా అగ్గిం అదంసు. తిణేసు ఝాయిత్వా పతన్తేసు పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా, ‘‘నట్ఠామ్హా, అమ్హాకం రఞ్ఞో పచ్చేకబుద్ధో ఝాయతి, రాజా ఞత్వా అమ్హే నాసేస్సతి, సుదడ్ఢం నం కరిస్సామా’’తి సబ్బా తా ఇత్థియో ఇతో చితో చ దారూని ఆహరిత్వా తస్స ఉపరి దారురాసిం కరింసు. మహాదారురాసి అహోసి. అథ నం ఆలిమ్పేత్వా, ‘‘ఇదాని ఝాయిస్సతీ’’తి పక్కమింసు. తా పఠమం అసఞ్చేతనికా హుత్వా కమ్మునా న బజ్ఝింసు, ఇదాని పచ్ఛా సఞ్చేతనాయ కమ్మునా బజ్ఝింసు. పచ్చేకబుద్ధం పన అన్తోసమాపత్తియం సకటసహస్సేహి దారూని ఆహరిత్వా ఆలిమ్పేన్తాపి ఉస్మాకారమత్తమ్పి గహేతుం న సక్కోన్తి. తస్మా సో సత్తమే దివసే ఉట్ఠాయ యథాసుఖం అగమాసి. తా తస్స కమ్మస్స కతత్తా బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన అత్తభావసతే ఇమినావ నియామేన గేహే ఝాయమానే ఝాయింసు. ఇదం ఏతాసం పుబ్బకమ్మన్తి.

ఏవం ¶ వుత్తే భిక్ఖూ సత్థారం పటిపుచ్ఛింసు – ‘‘ఖుజ్జుత్తరా పన, భన్తే, కేన కమ్మేన ఖుజ్జా జాతా, కేన కమ్మేన మహాపఞ్ఞా, కేన కమ్మేన సోతాపత్తిఫలం అధిగతా, కేన కమ్మేన పరేసం పేసనకారితా ¶ జాతా’’తి? భిక్ఖవే, తస్సేవ రఞ్ఞో బారాణసియం రజ్జం కరణకాలే స్వేవ ¶ పచ్చేకబుద్ధో థోకం ఖుజ్జధాతుకో అహోసి. అథేకా ఉపట్ఠాయికా ఇత్థీ కమ్బలం పారుపిత్వా సువణ్ణసరణం గహేత్వా, ‘‘అమ్హాకం పచ్చేకబుద్ధో ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ విచరతీ’’తి ఖుజ్జా హుత్వా తస్స విచరణాకారం దస్సేసి. తస్స నిస్సన్దేన ఖుజ్జా జాతా. తే పన పచ్చేకబుద్ధే పఠమదివసే రాజగేహే నిసీదాపేత్వా పత్తే గాహాపేత్వా పాయాసస్స పూరేత్వా దాపేసి. ఉణ్హపాయాసస్స పూరే పత్తే పచ్చేకబుద్ధా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా గణ్హన్తి. సా ఇత్థీ తే తథా కరోన్తే దిస్వా అత్తనో సన్తకాని అట్ఠ దన్తవలయాని దత్వా, ‘‘ఇధ ఠపేత్వా గణ్హథా’’తి ఆహ. తేసు తథా కత్వా తం ఓలోకేత్వా ఠితేసు తేసం అధిప్పాయం ఞత్వా, ‘‘నత్థి, భన్తే, అమ్హాకం ఏతేహి అత్థో. తుమ్హాకఞ్ఞేవ ఏతాని పరిచ్చత్తాని, గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే గహేత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమంసు. అజ్జతనాపి తాని వలయాని అరోగానేవ. సా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఇదాని తిపిటకధరా మహాపఞ్ఞా జాతా. పచ్చేకబుద్ధానం కతఉపట్ఠానస్స నిస్సన్దేన పన సోతాపత్తిఫలం పత్తా. ఇదమస్సా బుద్ధన్తరే పుబ్బకమ్మం.

కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పన ఏకా బారాణసిసేట్ఠినో ధీతా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ ఆదాసం గహేత్వా అత్తానం అలఙ్కరోన్తీ నిసీది. అథస్సా విస్సాసికా ఏకా ఖీణాసవా ¶ భిక్ఖునీ తం దట్ఠుం అగమాసి. భిక్ఖునియో హి ఖీణాసవాపి సాయన్హసమయే ఉపట్ఠాకకులాని దట్ఠుకామా హోన్తి. తస్మిం పన ఖణే సేట్ఠిధీతాయ సన్తికే కాచి పేసనకారికా నత్థి, సా ‘‘వన్దామి, అయ్యే, ఏతం తావ మే పసాధనపేళకం గహేత్వా దేథా’’తి ఆహ. థేరీ చిన్తేసి – ‘‘సచస్సా ఇమం గణ్హిత్వా న దస్సామి, మయి ఆఘాతం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తిస్సతి. సచే పన దస్సామి, పరస్స పేసనకారికా హుత్వా నిబ్బత్తిస్సతి. నిరయసన్తాపతో ఖో పన పరస్స పేసనభావోవ సేయ్యో’’తి. ‘‘సా అనుదయం పటిచ్చ తం గహేత్వా తస్సా అదాసి. తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన పరేసం పేసనకారికా జాతా’’తి.

అథ ¶ పునేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో గేహే అగ్గినా ఝాయింసు, మాగణ్డియాయ ఞాతకా ఉపరి పలాలగ్గిం దత్వా అయనఙ్గలేహి భిన్నా, మాగణ్డియా పక్కుథితతేలే పక్కా, కే ను ఖో ఏత్థ జీవన్తి నామ, కే మతా నామా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, యే కేచి పమత్తా, తే వస్ససతం జీవన్తాపి మతాయేవ నామ. యే అప్పమత్తా, తే మతాపి జీవన్తియేవ. తస్మా మాగణ్డియా జీవన్తీపి మతాయేవ నామ, సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో మతాపి జీవన్తియేవ నామ. న హి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా మరన్తి నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౨౧.

‘‘అప్పమాదో ¶ ¶ అమతపదం, పమాదో మచ్చునో పదం;

అప్పమత్తా న మీయన్తి, యే పమత్తా యథా మతా.

౨౨.

‘‘ఏవం విసేసతో ఞత్వా, అప్పమాదమ్హి పణ్డితా;

అప్పమాదే పమోదన్తి, అరియానం గోచరే రతా.

౨౩.

‘‘తే ఝాయినో సాతతికా, నిచ్చం దళ్హపరక్కమా;

ఫుసన్తి ధీరా నిబ్బానం, యోగక్ఖేమం అనుత్తర’’న్తి.

తత్థ అప్పమాదోతి పదం మహన్తం అత్థం దీపేతి, మహన్తం అత్థం గహేత్వా తిట్ఠతి. సకలమ్పి హి తేపిటకం బుద్ధవచనం ఆహరిత్వా కథియమానం అప్పమాదపదమేవ ఓతరతి. తేన వుత్తం –

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, యాని కానిచి జఙ్గలానం పాణానం పదజాతాని, సబ్బాని తాని హత్థిపదే సమోధానం గచ్ఛన్తి, హత్థిపదం తేసం అగ్గమక్ఖాయతి యదిదం మహన్తత్తేన. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బేతే అప్పమాదమూలకా అప్పమాదసమోసరణా, అప్పమాదో తేసం ధమ్మానం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౪౦).

సో పనేస అత్థతో సతియా అవిప్పవాసో నామ. నిచ్చం ఉపట్ఠితాయ సతియా చేతం నామం. అమతపదన్తి అమతం వుచ్చతి నిబ్బానం. తఞ్హి అజాతత్తా ను జీయతి న మీయతి, తస్మా అమతన్తి వుచ్చతి. పజ్జన్తి ఇమినాతి పదం, అమతం ¶ పాపుణన్తీతి అత్థో. అమతస్స పదం అమతపదం, అమతస్స అధిగమూపాయోతి వుత్తం హోతి, పమాదోతి పమజ్జనభావో, ముట్ఠస్సతిసఙ్ఖాతస్స సతియా వోసగ్గస్సేతం నామం. మచ్చునోతి ¶ మరణస్స. పదన్తి ఉపాయో మగ్గో. పమత్తో హి జాతిం నాతివత్తతి, జాతో జీయతి చేవ మీయతి చాతి పమాదో మచ్చునో పదం నామ హోతి, మరణం ఉపేతి. అప్పమత్తా న మీయన్తీతి సతియా సమన్నాగతా హి అప్పమత్తా న మరన్తి. అజరా అమరా హోన్తీతి న సల్లక్ఖేతబ్బం. న హి కోచి సత్తో అజరో అమరో నామ అత్థి, పమత్తస్స పన వట్టం నామ అపరిచ్ఛిన్నం, అప్పమత్తస్స పరిచ్ఛిన్నం. తస్మా పమత్తా జాతిఆదీహి అపరిముత్తత్తా జీవన్తాపి మతాయేవ నామ. అప్పమత్తా పన అప్పమాదలక్ఖణం వడ్ఢేత్వా ఖిప్పం మగ్గఫలాని సచ్ఛికత్వా దుతియతతియఅత్తభావేసు న నిబ్బత్తన్తి. తస్మా తే జీవన్తాపి మతాపి న మీయన్తియేవ నామ. యే పమత్తా యథా మతాతి యే పన సత్తా పమత్తా, తే పమాదమరణేన మతత్తా, యథా హి జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదేన మతా దారుక్ఖన్ధసదిసా అపగతవిఞ్ఞాణా ¶ , తథేవ హోన్తి. తేసమ్పి హి మతానం వియ గహట్ఠానం తావ ‘‘దానం దస్సామ, సీలం రక్ఖిస్సామ, ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామా’’తి ఏకచిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతి, పబ్బజితానమ్పి ‘‘ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తాదీని పూరేస్సామ, ధుతఙ్గాని సమాదియిస్సామ, భావనం వడ్ఢేస్సామా’’తి న ఉప్పజ్జతీతి మతేన తే కిం నానాకరణావ హోన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘యే పమత్తా యథా మతా’’తి.

ఏవం విసేసతో ఞత్వాతి పమత్తస్స వట్టతో నిస్సరణం నత్థి, అప్పమత్తస్స అత్థీతి ఏవం ¶ విసేసతోవ జానిత్వా. కే పనేతం విసేసం జానన్తీతి? అప్పమాదమ్హి పణ్డితాతి యే పణ్డితా మేధావినో సప్పఞ్ఞా అత్తనో అప్పమాదే ఠత్వా అప్పమాదం వడ్ఢేన్తి, తే ఏవం విసేసకారణం జానన్తి. అప్పమాదే పమోదన్తీతి తే ఏవం ఞత్వా తస్మిం అత్తనో అప్పమాదే పమోదన్తి, పహంసితముఖా తుట్ఠపహట్ఠా హోన్తి. అరియానం గోచరే రతాతి తే ఏవం అప్పమాదే పమోదన్తా తం అప్పమాదం వడ్ఢేత్వా అరియానం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం గోచరసఙ్ఖాతే చతుసతిపట్ఠానాదిభేదే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే నవవిధలోకుత్తరధమ్మే చ రతా నిరతా, అభిరతా హోన్తీతి అత్థో.

తే ¶ ఝాయినోతి తే అప్పమత్తా పణ్డితా అట్ఠసమాపత్తిసఙ్ఖాతేన ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానేన విపస్సనామగ్గఫలసఙ్ఖాతేన లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన చాతి దువిధేనపి ఝానేన ఝాయినో. సాతతికాతి అభినిక్ఖమనకాలతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా సతతం పవత్తకాయికచేతసికవీరియా. నిచ్చం దళ్హపరక్కమాతి యం తం పురిసథామేన పురిసవీరియేన పురిసపరక్కమేన పత్తబ్బం, న తం అపాపుణిత్వా వీరియస్స సణ్ఠానం భవిస్సతీతి ఏవరూపేన వీరియేన అన్తరా అనోసక్కిత్వా నిచ్చప్పవత్తేన దళ్హపరక్కమేన సమన్నాగతా. ఫుసన్తీతి ఏత్థ ద్వే ఫుసనా ఞాణఫుసనా చ, విపాకఫుసనా చ. తత్థ చత్తారో మగ్గా ఞాణఫుసనా నామ, చత్తారి ఫలాని విపాకఫుసనా నామ. తేసు ఇధ విపాకఫుసనా అధిప్పేతా. అరియఫలేన నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తో ¶ ధీరా పణ్డితా తాయ విపాకఫుసనాయ ఫుసన్తి, నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తి. యోగక్ఖేమం అనుత్తరన్తి యే చత్తారో యోగా మహాజనం వట్టే ఓసీదాపేన్తి, తేహి ఖేమం నిబ్భయం సబ్బేహి లోకియలోకుత్తరధమ్మేహి సేట్ఠత్తా అనుత్తరన్తి.

దేసనాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

సామావతీవత్థు పఠమం.

౨. కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు

ఉట్ఠానవతోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో కుమ్భఘోసకం ఆరబ్భ కథేసి. రాజగహనగరస్మిఞ్హి రాజగహసేట్ఠినో గేహే అహివాతరోగో ఉప్పజ్జి, తస్మిం ఉప్పన్నే మక్ఖికా ఆదిం కత్వా యావ గావా పఠమం తిరచ్ఛానగతా మరన్తి, తతో దాసకమ్మకరో, సబ్బపచ్ఛా గేహసామికా, తస్మా సో రోగో సబ్బపచ్ఛా సేట్ఠిఞ్చ జాయఞ్చ గణ్హి. తే రోగేన ఫుట్ఠా పుత్తం సన్తికే ఠితం ఓలోకేత్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి తం ఆహంసు – ‘‘తాత, ఇమస్మిం కిర రోగే ఉప్పన్నే భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయన్తావ జీవితం లభన్తి, త్వం అమ్హే అనోలోకేత్వా పలాయిత్వా జీవన్తో పునాగన్త్వా అమ్హాకం అసుకట్ఠానే నామ చత్తాలీస ధనకోటియో ¶ నిదహిత్వా ఠపితా, తా ఉద్ధరిత్వా జీవికం కప్పేయ్యాసీ’’తి. సో ¶ తేసం వచనం సుత్వా రుదమానో మాతాపితరో వన్దిత్వా మరణభయభీతో భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయిత్వా పబ్బతగహనం గన్త్వా ద్వాదస వస్సాని తత్థ వసిత్వా మాతాపితువసనట్ఠానం పచ్చాగఞ్ఛి.

అథ నం దహరకాలే గన్త్వా పరూళ్హకేసమస్సుకాలే ఆగతత్తా న కోచి సఞ్జాని. సో మాతాపితూహి దిన్నసఞ్ఞావసేన ధనట్ఠానం గన్త్వా ధనస్స అరోగభావం ఞత్వా చిన్తేసి – ‘‘మం న కోచి సఞ్జానాతి, సచాహం ధనం ఉద్ధరిత్వా వలఞ్జిస్సామి, ‘ఏకేన దుగ్గతేన నిధి ఉద్ధటో’తి మం గహేత్వా విహేఠేయ్యుం, యంనూనాహం భతిం కత్వా జీవేయ్య’’న్తి. అథేకం పిలోతికం నివాసేత్వా, ‘‘అత్థి కోచి భతకేన అత్థికో’’తి పుచ్ఛన్తో భతకవీథిం పాపుణి. అథ నం భతకా దిస్వా, ‘‘సచే అమ్హాకం ఏకం కమ్మం కరిస్ససి, భత్తవేతనం తే దస్సామా’’తి ఆహంసు. ‘‘కిం కమ్మం నామా’’తి? ‘‘పబోధనచోదనకమ్మం. సచే ఉస్సహసి, పాతోవ ఉట్ఠాయ ‘తాతా, ఉట్ఠహథ, సకటాని సన్నయ్హథ, గోణే యోజేథ, హత్థిఅస్సానం తిణత్థాయ గమనవేలా; అమ్మా, తుమ్హేపి ఉట్ఠహథ, యాగుం పచథ, భత్తం పచథా’తి విచరిత్వా ఆరోచేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథస్స వసనత్థాయ ఏకం ఘరం అదంసు. సో దేవసికం తం కమ్మం అకాసి.

అథస్స ఏకదివసం రాజా బిమ్బిసారో సద్దమస్సోసి. సో పన సబ్బరవఞ్ఞూ అహోసి. తస్మా ‘‘మహాధనస్స పురిసస్సేస సద్దో’’తి ఆహ. అథస్స సన్తికే ఠితా ఏకా పరిచారికా ‘‘రాజా యం వా ¶ తం వా న కథేస్సతి, ఇదం మయా ఞాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘గచ్ఛ, తాత, ఏతం జానాహీ’’తి ఏకం పురిసం పహిణి. సో వేగేన గన్త్వా తం దిస్వా ఆగన్త్వా, ‘‘ఏకో భతకానం భతికారకో కపణమనుస్సో ఏసో’’తి ఆరోచేసి. రాజా తస్స వచనం సుత్వా తుణ్హీ హుత్వా దుతియదివసేపి తతియదివసేపి తం తస్స సద్దం సుత్వా తథేవ ఆహ. సాపి పరిచారికా ¶ తథేవ చిన్తేత్వా పునప్పునం పేసేత్వా, ‘‘కపణమనుస్సో ఏసో’’తి వుత్తే చిన్తేసి – ‘‘రాజా ‘కపణమనుస్సో ఏసో’తి వచనం సుత్వాపి న సద్దహతి, పునప్పునం ‘మహాధనస్స పురిసస్సేస సద్దో’తి వదతి, భవితబ్బమేత్థ కారణేన, యథాసభావతో ఏతం ఞాతుం వట్టతీ’’తి. సా రాజానం ఆహ, ‘‘దేవ ¶ , అహం సహస్సం లభమానా ధీతరం ఆదాయ గన్త్వా ఏతం ధనం రాజకులం పవేసేస్సామీ’’తి. రాజా తస్సా సహస్సం దాపేసి.

సా తం గహేత్వా ధీతరం ఏకం మలినధాతుకం వత్థం నివాసాపేత్వా తాయ సద్ధిం రాజగేహతో నిక్ఖమిత్వా మగ్గపటిపన్నా వియ భతకవీథిం గన్త్వా ఏకం ఘరం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మ, మయం మగ్గపటిపన్నా, ఏకాహద్వీహం ఇధ విస్సమిత్వా గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘అమ్మ, బహూని ఘరమానుసకాని, న సక్కా ఇధ వసితుం, ఏతం కుమ్భఘోసకస్స గేహం తుచ్ఛం, తత్థ గచ్ఛథా’’తి. సా తత్థ గన్త్వా, ‘‘సామి, మయం మగ్గపటిపన్నకా, ఏకాహద్వీహం ఇధ వసిస్సామా’’తి వత్వా తేన పునప్పునం పటిక్ఖిత్తాపి, ‘‘సామి, అజ్జేకదివసమత్తం వసిత్వా పాతోవ గమిస్సామా’’తి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛి. సా తత్థేవ వసిత్వా పునదివసే తస్స అరఞ్ఞగమనవేలాయ, ‘‘సామి, తవ నివాపం దత్వా యాహి ¶ , ఆహారం తే పచిస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘అలం, అమ్మ, అహమేవ పచిత్వా భుఞ్జిస్సామీ’’తి వుత్తే పునప్పునం నిబన్ధిత్వా తేన దిన్నే గహితమత్తకేయేవ కత్వా అన్తరాపణతో భాజనాని చేవ పరిసుద్ధతణ్డులాదీని చ ఆహరాపేత్వా రాజకులే పచననియామేన సుపరిసుద్ధం ఓదనం, సాధురసాని చ ద్వే తీణి సూపబ్యఞ్జనాని పచిత్వా తస్స అరఞ్ఞతో ఆగతస్స అదాసి. అథ నం భుఞ్జిత్వా ముదుచిత్తతం ఆపన్నం ఞత్వా, ‘‘సామి, కిలన్తమ్హ, ఏకాహద్వీహం ఇధేవ హోమా’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

అథస్స సాయమ్పి పునదివసేపి మధురభత్తం పచిత్వా అదాసి. అథ ముదుచిత్తతం తస్స ఞత్వా ‘‘సామి, కతిపాహం ఇధేవ వసిస్సామా’’తి. తత్థ వసమానా తిఖిణేన సత్థేన తస్స మఞ్చవాణం హేట్ఠాఅటనియం తహం తహం ఛిన్ది. మఞ్చో తస్మిం ఆగన్త్వా నిసిన్నమత్తేయేవ హేట్ఠా ఓలమ్బి. సో ‘‘కస్మా అయం మఞ్చో ఏవం ఛిజ్జిత్వా గతో’’తి ఆహ. ‘‘సామి, దహరదారకే వారేతుం న సక్కోమి, ఏత్థేవ సన్నిపతన్తీ’’తి. ‘‘అమ్మ, ఇదం మే దుక్ఖం తుమ్హే నిస్సాయ జాతం. అహఞ్హి పుబ్బే కత్థచి గచ్ఛన్తో ద్వారం పిదహిత్వా గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, తాత, వారేతుం న సక్కోమీ’’తి. సా ఇమినావ నియామేన ద్వే తయో దివసే ఛిన్దిత్వా తేన ఉజ్ఝాయిత్వా ఖీయిత్వా వుచ్చమానాపి తథేవ వత్వా పున ఏకం ద్వే రజ్జుకే ఠపేత్వా సేసే ఛిన్ది. తం దివసం ¶ తస్మిం నిసిన్నమత్తేయేవ సబ్బం వాణం భూమియం పతి, సీసం జణ్ణుకేహి సద్ధిం ఏకతో అహోసి, సో ఉట్ఠాయ, ‘‘కిం కరోమి, ఇదాని కుహిం గమిస్సామి ¶ , నిపజ్జనమఞ్చస్సపి తుమ్హేహి అసామికో ¶ వియ కతోమ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తాత, కిం కరోమి, పటివిస్సకదారకే వారేతుం న సక్కోమి, హోతు, మా చిన్తయి, ఇమాయ నామ వేలాయ కుహిం గమిస్ససీ’’తి ధీతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అమ్మ, తవ భాతికస్స నిపజ్జనోకాసం కరోహీ’’తి ఆహ. సా ఏకపస్సే సయిత్వా ‘‘ఇధాగచ్ఛ, సామీ’’తి ఆహ. ఇతరోపి నం ‘‘గచ్ఛ, తాత, భగినియా సద్ధిం నిపజ్జా’’తి వదేసి. సో తాయ సద్ధిం ఏకమఞ్చే నిపజ్జిత్వా తం దివసఞ్ఞేవ సన్థవం అకాసి, కుమారికా పరోది. అథ నం మాతా పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అమ్మ, రోదసీ’’తి? ‘‘అమ్మ, ఇదం నామ జాత’’న్తి. ‘‘హోతు, అమ్మ, కిం సక్కా కాతుం, తయాపి ఏకం భత్తారం ఇమినాపేకం పాదపరిచారికం లద్ధుం వట్టతీ’’తి తం జామాతరం అకాసి. తే సమగ్గవాసం వసింసు.

సా కతిపాహచ్చయేన రఞ్ఞో సాసనం పేసేసి – ‘‘భతకవీథియం ఛణం కరోన్తు. యస్స పన ఘరే ఛణో న కరీయతి, తస్స ఏత్తకో నామ దణ్డోతి ఘోసనం కారేతూ’’తి. రాజా తథా కారేసి. అథ నం సస్సు ఆహ – ‘‘తాత, భతకవీథియం రాజాణాయ ఛణో కత్తబ్బో జాతో, కిం కరోమా’’తి? ‘‘అమ్మ, అహం భతిం కరోన్తోపి జీవితుం న సక్కోమి, కిం కరిస్సామీ’’తి? ‘‘తాత, ఘరావాసం వసన్తా నామ ఇణమ్పి గణ్హన్తి, రఞ్ఞో ¶ ఆణా అకాతుం న లబ్భా. ఇణతో నామ యేన కేనచి ఉపాయేన ముచ్చితుం సక్కా, గచ్ఛ, కుతోచి ఏకం వా ద్వే వా కహాపణే ఆహరా’’తి ఆహ. సో ఉజ్ఝాయన్తో ఖీయన్తో గన్త్వా చత్తాలీసకోటిధనట్ఠానతో ఏకమేవ కహాపణం ఆహరి. సా తం కహాపణం రఞ్ఞో పేసేత్వా అత్తనో కహాపణేన ఛణం కత్వా పున కతిపాహచ్చయేన తథేవ సాసనం పహిణి. పున రాజా తథేవ ‘‘ఛణం కరోన్తు, అకరోన్తానం ఏత్తకో దణ్డో’’తి ఆణాపేసి. పునపి సో తాయ తథేవ వత్వా నిప్పీళియమానో గన్త్వా తయో కహాపణే ఆహరి. సా తేపి కహాపణే రఞ్ఞో పేసేత్వా పున కతిపాహచ్చయేన తథేవ సాసనం పహిణి – ‘‘ఇదాని పురిసే పేసేత్వా ఇమం పక్కోసాపేతూ’’తి. రాజా పేసేసి. పురిసా గన్త్వా, ‘‘కుమ్భఘోసకో నామ కతరో’’తి పుచ్ఛిత్వా పరియేసన్తా తం దిస్వా ‘‘ఏహి, భో రాజా, తం పక్కోసతీ’’తి ఆహంసు. సో భీతో ‘‘న మం రాజా జానాతీ’’తిఆదీని వత్వా గన్తుం న ఇచ్ఛి. అథ నం బలక్కారేన హత్థాదీసు గహేత్వా ¶ ఆకడ్ఢింసు. సా ఇత్థీ తే దిస్వా, ‘‘అరే, దుబ్బినీతా, తుమ్హే మమ జామాతరం హత్థాదీసు గహేతుం అననుచ్ఛవికా’’తి తజ్జేత్వా, ‘‘ఏహి, తాత, మా భాయి, రాజానం దిస్వా తవ హత్థాదిగాహకానం హత్థేయేవ ఛిన్దాపేస్సామీ’’తి ధీతరం ఆదాయ పురతో హుత్వా రాజగేహం పత్వా వేసం పరివత్తేత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. ఇతరమ్పి పరికడ్ఢిత్వా ఆనయింసుయేవ.

అథ నం వన్దిత్వా ఠితం రాజా ఆహ – ‘‘త్వం కుమ్భఘోసకో నామా’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి ¶ . ‘‘కిం కారణా మహాధనం వఞ్చేత్వా ఖాదసీ’’తి ¶ ? ‘‘కుతో మే, దేవ, ధనం భతిం కత్వా జీవన్తస్సా’’తి? ‘‘మా ఏవం కరి, కిం అమ్హే వఞ్చేసీ’’తి? ‘‘న వఞ్చేమి, దేవ, నత్థి మే ధన’’న్తి. అథస్స రాజా తే కహాపణే దస్సేత్వా, ‘‘ఇమే కస్స కహాపణా’’తి ఆహ. సో సఞ్జానిత్వా, ‘‘అహో బాలోమ్హి, కథం ను ఖో ఇమే రఞ్ఞో హత్థం పత్తా’’తి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో తా ద్వేపి పటిమణ్డితపసాధనా గబ్భద్వారమూలే ఠితా దిస్వా, ‘‘భారియం వతిదం కమ్మం, ఇమాహి రఞ్ఞా పయోజితాహి భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేసి. అథ నం రాజా ‘‘వదేహి, భో, కస్మా ఏవం కరోసీ’’తి ఆహ. ‘‘నిస్సయో మే నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘మాదిసో నిస్సయో భవితుం న వట్టతీ’’తి. ‘‘కల్యాణం, దేవ, సచే మే దేవో అవస్సయో హోతీ’’తి. ‘‘హోమి, భో, కిత్తకం తే ధన’’న్తి? ‘‘చత్తాలీసకోటియో, దేవా’’తి. ‘‘కిం లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సకటాని దేవా’’తి? రాజా అనేకసతాని సకటాని యోజాపేత్వా పహిణిత్వా తం ధనం ఆహరాపేత్వా రాజఙ్గణే రాసిం కారాపేత్వా రాజగహవాసినో సన్నిపాతాపేత్వా, ‘‘అత్థి కస్సచి ఇమస్మిం నగరే ‘‘ఏత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘కిం పనస్స కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సక్కారం, దేవా’’తి వుత్తే మహన్తేన సక్కారేన తం సేట్ఠిట్ఠానే ఠపేత్వా ధీతరం తస్సేవ దత్వా తేన సద్ధిం సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, పస్సథిమం పురిసం, ఏవరూపో ధితిమా నామ నత్థి, చత్తాలీసకోటివిభవో హోన్తోపి ఉప్పిలావితాకారం వా అస్మిమానమత్తం వా న కరోతి, కపణో వియ పిలోతికం ¶ నివాసేత్వా భతకవీథియం భతిం కత్వా జీవన్తో మయా ఇమినా నామ ఉపాయేన ఞాతో. జానిత్వా చ పన పక్కోసాపేత్వా సధనభావం సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా తం ధనం ఆహరాపేత్వా ¶ సేట్ఠిట్ఠానే ఠపితో, ధీతా చస్స మయా దిన్నా. భన్తే, మయా చ ఏవరూపో ధితిమా న దిట్ఠపుబ్బో’’తి ఆహ.

తం సుత్వా సత్థా ‘‘ఏవం జీవన్తస్స జీవికం ధమ్మికజీవికం నామ, మహారాజ, చోరికాదికమ్మం పన ఇధలోకే చేవ పీళేతి హింసేతి, పరలోకే చ, తతోనిదానం సుఖం నామ నత్థి. పురిసస్స హి ధనపారిజుఞ్ఞకాలే కసిం వా భతిం వా కత్వా జీవికమేవ ధమ్మికజీవికం నామ. ఏవరూపస్స హి వీరియసమ్పన్నస్స సతిసమ్పన్నస్స కాయవాచాహి పరిసుద్ధకమ్మస్స పఞ్ఞాయ నిసమ్మకారినో కాయాదీహి సఞ్ఞతస్స ధమ్మజీవికం జీవన్తస్స సతిఅవిప్పవాసే ఠితస్స ఇస్సరియం వడ్ఢతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౪.

‘‘ఉట్ఠానవతో సతీమతో,

సుచికమ్మస్స నిసమ్మకారినో;

సఞ్ఞతస్స ¶ ధమ్మజీవినో,

అప్పమత్తస్స యసోభివడ్ఢతీ’’తి.

తత్థ ఉట్ఠానవతోతి ఉట్ఠానవీరియవన్తస్స. సతిమతోతి సతిసమ్పన్నస్స. సుచికమ్మస్సాతి నిద్దోసేహి నిరపరాధేహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతస్స. నిసమ్మకారినోతి ఏవఞ్చే భవిస్సతి, ఏవం కరిస్సామీతి వా, ఇమస్మిం కమ్మే ఏవం కతే ఇదం నామ భవిస్సతీతి వా ఏవం నిదానం సల్లక్ఖేత్వా రోగతికిచ్ఛనం ¶ వియ సబ్బకమ్మాని నిసామేత్వా ఉపధారేత్వా కరోన్తస్స. సఞ్ఞతస్సాతి కాయాదీహి సఞ్ఞతస్స నిచ్ఛిద్దస్స. ధమ్మజీవినోతి అగారికస్స తులాకూటాదీని వజ్జేత్వా కసిగోరక్ఖాదీహి, అనగారికస్స వేజ్జకమ్మదూతకమ్మాదీని వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన భిక్ఖాచరియాయ జీవికం కప్పేన్తస్స. అప్పమత్తస్సాతి అవిప్పవుత్థసతినో. యసోభివడ్ఢతీతి ఇస్సరియభోగసమ్పన్నసఙ్ఖాతో చేవ కిత్తివణ్ణభణనసఙ్ఖాతో చ యసో అభివడ్ఢతీతి.

గాథాపరియోసానే కుమ్భఘోసకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. ఏవం మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు దుతియం.

౩. చూళపన్థకత్థేరవత్థు

ఉట్ఠానేనప్పమాదేనాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో చూళపన్థకత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజగహే కిర ధనసేట్ఠికులస్స ధీతా వయప్పత్తకాలే మాతాపితూహి సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే అతివియ రక్ఖియమానా యోబ్బనమదమత్తతాయ పురిసలోలా హుత్వా అత్తనో ¶ దాసేనేవ సద్ధిం సన్థవం కత్వా, ‘‘అఞ్ఞేపి మే ఇదం కమ్మం జానేయ్యు’’న్తి భీతా ఏవమాహ – ‘‘అమ్హేహి ఇమస్మిం ఠానే న సక్కా వసితుం. సచే మే మాతాపితరో ఇమం దోసం జానిస్సన్తి, ఖణ్డాఖణ్డికం మం కరిస్సన్తి. విదేసం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి. తే హత్థసారం గహేత్వా అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా, ‘‘యత్థ వా తత్థ వా అఞ్ఞేహి అజాననట్ఠానం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి ఉభోపి అగమంసు. తేసం ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం సంవాసమన్వాయ తస్సా కుచ్ఛిస్మిం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా గబ్భపరిపాకం ఆగమ్మ తేన సద్ధిం మన్తేసి, ‘‘గబ్భో మే పరిపాకం గతో, ఞాతిబన్ధువిరహితే ¶ ఠానే గబ్భవుట్ఠానం నామ ఉభిన్నమ్పి అమ్హాకం దుక్ఖావహం, కులగేహమేవ గచ్ఛామా’’తి. సో ‘‘సచాహం తత్థ గమిస్సామి, జీవితం మే నత్థీ’’తి భయేన ‘‘అజ్జ గచ్ఛామ, స్వే గచ్ఛామా’’తి దివసే అతిక్కామేసి. సా చిన్తేసి – ‘‘అయం బాలో అత్తనో దోసమహన్తతాయ గన్తుం న ఉస్సహతి, మాతాపితరో నామ ఏకన్తహితావ, అయం గచ్ఛతు వా, మా వా, అహం గమిస్సామీ’’తి. సా తస్మిం గేహా నిక్ఖన్తే గేహపరిక్ఖారం పటిసామేత్వా అత్తనో కులఘరం గతభావం అనన్తరగేహవాసీనం ఆరోచేత్వా మగ్గం పటిపజ్జి.

సోపి ఘరం ఆగన్త్వా తం అదిస్వా పటివిస్సకే పుచ్ఛిత్వా, ‘‘సా కులఘరం గతా’’తి సుత్వా వేగేన అనుబన్ధిత్వా అన్తరామగ్గే సమ్పాపుణి. తస్సాపి తత్థేవ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సో ‘‘కిం ఇదం, భద్దే’’తి ¶ పుచ్ఛి. ‘‘సామి, మే ఏకో పుత్తో జాతో’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కరిస్సామా’’తి? ‘‘యస్సత్థాయ మయం కులఘరం గచ్ఛేయ్యామ, తం కమ్మం అన్తరామగ్గేవ నిప్ఫన్నం, తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సామ, నివత్తిస్సామా’’తి ద్వేపి ఏకచిత్తా హుత్వా నివత్తింసు. తస్స చ దారకస్స పన్థే జాతత్తా పన్థకోతి నామం కరింసు. తస్సా నచిరస్సేవ అపరోపి గబ్భో పతిట్ఠహి. సబ్బం ¶ పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. తస్సపి దారకస్స పన్థే జాతత్తా పఠమజాతస్స మహాపన్థకోతి నామం కత్వా ఇతరస్స చూళపన్థకోతి నామం కరింసు. తే ద్వేపి దారకే గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతా. తేసం తత్థ వసన్తానం మహాపన్థకదారకో అఞ్ఞే దారకే ‘‘చూళపితా మహాపితాతి, అయ్యకో అయ్యికా’’తి చ వదన్తే సుత్వా మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞే దారకా ‘అయ్యకో అయ్యికా’తిపి, ‘మహాపితా చూళపితా’తిపి వదన్తి, కచ్చి అమ్హాకఞ్ఞేవ ఞాతకా నత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాత, అమ్హాకం ఏత్థ ఞాతకా నత్థి. రాజగహనగరే పన వో ధనసేట్ఠి నామ అయ్యకో, తత్థ అమ్హాకం బహూ ఞాతకా’’తి. ‘‘కస్మా తత్థ న గచ్ఛథ, అమ్మా’’తి? సా అత్తనో అగమనకారణం పుత్తస్స అకథేత్వా పుత్తేసు పునప్పునం కథేన్తేసు సామికం ఆహ – ‘‘ఇమే దారకా ¶ మం అతివియ కిలమేన్తి, కిం నో మాతాపితరో దిస్వా మంసం ఖాదిస్సన్తి, ఏహి, దారకానం అయ్యకకులం దస్సేస్సామా’’తి? ‘‘అహం సమ్ముఖా భవితుం న సక్ఖిస్సామి, తే పన నయిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు యేన కేనచి ఉపాయేన దారకానం అయ్యకకులమేవ దట్ఠుం వట్టతీ’’తి. ద్వేపి జనా దారకే ఆదాయ అనుపుబ్బేన రాజగహం పత్వా నగరద్వారే ఏకిస్సా సాలాయ పవిసిత్వా దారకమాతా ద్వే దారకే గహేత్వా అత్తనో ఆగతభావం మాతాపితూనం ఆరోచాపేసి. తే తం సాసనం సుత్వా, ‘‘సంసారే విచరన్తానం న పుత్తో న ధీతా భూతపుబ్బా నామ నత్థి, తే అమ్హాకం మహాపరాధికా, న సక్కా తేహి అమ్హాకం చక్ఖుపథే ఠాతుం, ఏత్తకం నామ ధనం గహేత్వా ద్వేపి జనా ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా జీవన్తు, దారకే పన ఇధ పేసేన్తూ’’తి ధనం దత్వా దూతం పాహేసుం.

తేహి ¶ పేసితం ధనం గహేత్వా దారకే ఆగతదూతానఞ్ఞేవ హత్థే దత్వా పహిణింసు. దారకా అయ్యకకులే వడ్ఢన్తి. తేసు చూళపన్థకో అతిదహరో, మహాపన్థకో పన అయ్యకేన సద్ధిం దసబలస్స ధమ్మకథం సోతుం గచ్ఛతి. తస్స నిచ్చం సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి. సో అయ్యకం ఆహ – ‘‘సచే మం అనుజానేయ్యాథ, అహం పబ్బజేయ్య’’న్తి ¶ . ‘‘కిం వదేసి, తాత, సకలస్స లోకస్సపి మే పబ్బజ్జాతో తవ పబ్బజ్జా భద్దికా. సచే సక్కోసి పబ్బజాహీ’’తి. తం ¶ సత్థు సన్తికం నేత్వా, ‘‘కిం, గహపతి, దారకో తే లద్ధో’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే, అయం మే నత్తా తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజితుకామో’’తి ఆహ. సత్థా అఞ్ఞతరం పిణ్డపాతచారికం భిక్ఖుం ‘‘ఇమం దారకం పబ్బాజేహీ’’తి ఆణాపేసి. థేరో తస్స తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. సో బహుం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పదం లభిత్వా యోనిసోమనసికారేన కమ్మట్ఠానం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి. సో ఝానసుఖేన ఫలసుఖేన వీతినామేన్తో చిన్తేసి – ‘‘సక్కా ను ఖో ఇదం సుఖం చూళపన్థకస్స దాతు’’న్తి! తతో అయ్యకసేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవమాహ – ‘‘మహాసేట్ఠి, సచే అనుజానేయ్యాథ, అహం చూళపన్థకం పబ్బాజేయ్య’’న్తి. ‘‘పబ్బాజేథ, భన్తే’’తి. సేట్ఠి కిర సాసనే చ సుప్పసన్నో, ‘‘కతరధీతాయ వో ఏతే పుత్తా’’తి పుచ్ఛియమానో చ ‘‘పలాతధీతాయా’’తి వత్తుం లజ్జతి, తస్మా సుఖేనేవ తేసం పబ్బజ్జం అనుజాని. థేరో చూళపన్థకం పబ్బాజేత్వా ¶ సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. సో పబ్బజిత్వావ దన్ధో అహోసి.

‘‘పద్మం యథా కోకనదం సుగన్ధం,

పాతో సియా ఫుల్లమవీతగన్ధం;

అఙ్గీరసం పస్స విరోచమానం,

తపన్తమాదిచ్చమివన్తలిక్ఖే’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౩; అ. ని. ౫.౧౯౫) –

ఇమం ఏకం గాథం చతూహి మాసేహి ఉగ్గణ్హితుం నాసక్ఖి. సో కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పబ్బజిత్వా పఞ్ఞవా హుత్వా అఞ్ఞతరస్స దన్ధభిక్ఖునో ఉద్దేసగ్గహణకాలే పరిహాసకేళిం అకాసి. సో భిక్ఖు తేన పరిహాసేన లజ్జితో నేవ ఉద్దేసం గణ్హి, న సజ్ఝాయమకాసి. తేన కమ్మేన అయం పబ్బజిత్వావ దన్ధో జాతో, గహితగహితం పదం ఉపరూపరిపదం గణ్హన్తస్స నస్సతి. తస్స ఇమమేవ గాథం ఉగ్గహేతుం వాయమన్తస్స చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా. అథ నం మహాపన్థకో, ‘‘చూళపన్థక, త్వం ఇమస్మిం సాసనే అభబ్బో, చతూహి మాసేహి ఏకం గాథమ్పి గణ్హితుం ¶ న సక్కోసి, పబ్బజితకిచ్చం పన కథం మత్థకం పాపేస్ససి, నిక్ఖమ ఇతో’’తి విహారా నిక్కడ్ఢి. చూళపన్థకో బుద్ధసాసనే సినేహేన గిహిభావం న పత్థేతి.

తస్మిఞ్చ కాలే మహాపన్థకో భత్తుద్దేసకో అహోసి. జీవకో కోమారభచ్చో బహుం మాలాగన్ధవిలేపనం ఆదాయ అత్తనో అమ్బవనం ¶ గన్త్వా సత్థారం పూజేత్వా ధమ్మం సుత్వా ఉట్ఠాయాసనా దసబలం వన్దిత్వా మహాపన్థకం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘కిత్తకా ¶ , భన్తే, సత్థు సన్తికే భిక్ఖూ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పఞ్చమత్తాని భిక్ఖుసతానీ’’తి. ‘‘స్వే, భన్తే, బుద్ధప్పముఖాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ అమ్హాకం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. ‘‘ఉపాసక, చూళపన్థకో నామ భిక్ఖు దన్ధో అవిరుళ్హిధమ్మో, తం ఠపేత్వా సేసానం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి థేరో ఆహ. తం సుత్వా చూళపన్థకో చిన్తేసి – ‘‘థేరో ఏత్తకానం భిక్ఖూనం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛన్తో మం బాహిరం కత్వా సమ్పటిచ్ఛతి, నిస్సంసయం మయ్హం భాతికస్స మయి చిత్తం భిన్నం భవిస్సతి, కిం దాని మయ్హం ఇమినా సాసనేన, గిహీ హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తో జీవిస్సామీ’’తి? సో పునదివసే పాతోవ విబ్భమితుం పాయాసి.

సత్థా పచ్చూసకాలేయేవ లోకం వోలోకేన్తో ఇమం కారణం దిస్వా పఠమతరం గన్త్వా చూళపన్థకస్స గమనమగ్గే ద్వారకోట్ఠకే చఙ్కమన్తో అట్ఠాసి. చూళపన్థకో గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కుహిం పన త్వం, చూళపన్థక, ఇమాయ వేలాయ గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. ‘‘భాతా మం, భన్తే, నిక్కడ్ఢతి, తేనాహం విబ్భమితుం గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘చూళపన్థక, తవ పబ్బజ్జా నామ మమ సన్తకా, భాతరా నిక్కడ్ఢితో కస్మా మమ సన్తికం నాగఞ్ఛి, ఏహి, కిం తే గిహిభావేన, మమ సన్తికే భవిస్ససీ’’తి చక్కఙ్కితతలేన పాణినా తం సిరసి పరామసిత్వా ఆదాయ గన్త్వా గన్ధకుటిప్పముఖే నిసీదాపేత్వా, ‘‘చూళపన్థక, పురత్థాభిముఖో హుత్వా ఇమం పిలోతికం ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి పరిమజ్జన్తో ఇధేవ హోహీ’’తి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం పరిసుద్ధం ¶ పిలోతికం దత్వా కాలే ఆరోచితే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో జీవకస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. చూళపన్థకోపి సూరియం ఓలోకేన్తో తం పిలోతికం ‘‘రజోహరణం రజోహరణ’’న్తి పరిమజ్జన్తో నిసీది. తస్స తం పిలోతికఖణ్డం పరిమజ్జన్తస్స కిలిట్ఠం అహోసి. తతో చిన్తేసి – ‘‘ఇదం పిలోతికఖణ్డం అతివియ పరిసుద్ధం, ఇమం పన అత్తభావం నిస్సాయ పురిమపకతిం విజహిత్వా ఏవం కిలిట్ఠం జాతం, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి ఖయవయం పట్ఠపేన్తో విపస్సనం వడ్ఢేసి. సత్థా ‘‘చూళపన్థకస్స చిత్తం విపస్సనం ఆరుళ్హ’’న్తి ఞత్వా, ‘‘చూళపన్థక, త్వం పిలోతికఖణ్డమేవ సంకిలిట్ఠం ‘రజం రజ’న్తి ¶ మా సఞ్ఞం కరి, అబ్భన్తరే పన తే రాగరజాదయో అత్థి, తే హరాహీ’’తి ¶ వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా పురతో నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానరూపో హుత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘రాగో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,

రాగస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజ్జం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.

‘‘దోసో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,

దోసస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.

‘‘మోహో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,

మోహస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,

విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే’’తి. (మహాని. ౨౦౯);

గాథాపరియోసానే ¶ చూళపన్థకో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సహ పటిసమ్భిదాహియేవస్స తీణి పిటకాని ఆగమింసు.

సో కిర పుబ్బే రాజా హుత్వా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో నలాటతో సేదే ముచ్చన్తే పరిసుద్ధేన సాటకేన నలాటన్తం పుఞ్ఛి, సాటకో కిలిట్ఠో అహోసి. సో ‘‘ఇమం సరీరం నిస్సాయ ఏవరూపో పరిసుద్ధో సాటకో పకతిం జహిత్వా కిలిట్ఠో జాతో, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తే కారణేనస్స రజోహరణమేవ పచ్చయో జాతో.

జీవకోపి ఖో కోమారభచ్చో దసబలస్స దక్ఖిణోదకం ఉపనామేసి. సత్థా ‘‘నను, జీవక, విహారే భిక్ఖూ అత్థీ’’తి హత్థేన పత్తం పిదహి. మహాపన్థకో ‘‘నను, భన్తే, విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘అత్థి, జీవకా’’తి ఆహ. జీవకో ‘‘తేన హి భణే గచ్ఛ, విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా త్వఞ్ఞేవ జానాహీ’’తి పురిసం పేసేసి. తస్మిం ¶ ఖణే చూళపన్థకో ‘‘మయ్హం భాతికో ‘విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’తి భణతి ¶ , విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావమస్స పకాసేస్సామీ’’తి సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూనఞ్ఞేవ పూరేసి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ చీవరకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే రజనకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే సజ్ఝాయం కరోన్తి. ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞఅసదిసం భిక్ఖుసహస్సం మాపేసి. సో పురిసో విహారే బహూ భిక్ఖూ దిస్వా నివత్తిత్వా, ‘‘అయ్య, సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూహి పరిపుణ్ణ’’న్తి జీవకస్స ఆరోచేసి. థేరోపి ఖో తత్థేవ –

‘‘సహస్సక్ఖత్తుమత్తానం ¶ , నిమ్మినిత్వాన పన్థకో;

నిసీదమ్బవనే రమ్మే, యావ కాలప్పవేదనా’’తి.

అథ సత్థా తం పురిసం ఆహ – ‘‘విహారం గన్త్వా ‘సత్థా చూళపన్థకం నామ పక్కోసతీ’తి వదేహీ’’తి. తేన గన్త్వా తథా వుత్తే, ‘‘అహం చూళపన్థకో, అహం చూళపన్థకో’’తి ముఖసహస్సం ఉట్ఠహి. సో పురిసో పున గన్త్వా, ‘‘సబ్బేపి కిర, భన్తే, చూళపన్థకాయేవ నామా’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి గన్త్వా యో ‘అహం చూళపన్థకో’తి పఠమం వదతి, తం హత్థే గణ్హ, అవసేసా అన్తరధాయిస్సన్తీ’’తి. సో తథా అకాసి. తావదేవ సహస్సమత్తా భిక్ఖూ అన్తరధాయింసు. థేరోపి తేన పురిసేన సద్ధిం అగమాసి. సత్థా భత్తకిచ్చపరియోసానే జీవకం ఆమన్తేసి – ‘‘జీవక, చూళపన్థకస్స పత్తం గణ్హాహి, అయం తే అనుమోదనం కరిస్సతీ’’తి. జీవకో తథా అకాసి. థేరో సీహనాదం నదన్తో తరుణసీహో వియ తీహి పిటకేహి సఙ్ఖోభేత్వా అనుమోదనమకాసి. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో విహారం గన్త్వా భిక్ఖూహి వత్తే దస్సితే గన్ధకుటిప్పముఖే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సుగతోవాదం దత్వా కమ్మట్ఠానం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉయ్యోజేత్వా సురభిగన్ధవాసితం గన్ధకుటిం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సీహసేయ్యం ఉపగతో. అథ సాయన్హసమయే భిక్ఖూ ఇతో చితో చ సమోసరిత్వా రత్తకమ్బలసాణియా పరిక్ఖిత్తా వియ ¶ నిసీదిత్వా సత్థు గుణకథం ఆరభింసు, ‘‘ఆవుసో, మహాపన్థకో చూళపన్థకస్స అజ్ఝాసయం అజానన్తో చతూహి మాసేహి ఏకం గాథం ఉగ్గణ్హాపేతుం న సక్కోతి, ‘దన్ధో అయ’న్తి విహారా నిక్కడ్ఢి, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అత్తనో అనుత్తరధమ్మరాజతాయ ఏకస్మింయేవస్స అన్తరభత్తే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం అదాసి, తీణి పిటకాని సహ పటిసమ్భిదాహియేవ ఆగతాని, అహో బుద్ధానం బలం నామ మహన్త’’న్తి.

అథ ¶ భగవా ధమ్మసభాయం ఇమం కథాపవత్తిం ఞత్వా, ‘‘అజ్జ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి బుద్ధసేయ్యాయ ఉట్ఠాయ సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా విజ్జులతం వియ కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలసదిసం సుగతమహాచీవరం పారుపిత్వా సురభిగన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ మత్తవరవారణసీహవిజమ్భితవిలాసేన ¶ అనన్తాయ బుద్ధలీళాయ ధమ్మసభం గన్త్వా అలఙ్కతమణ్డలమాళమజ్ఝే సుపఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనం అభిరుయ్హ ఛబ్బణ్ణబుద్ధరంసియో విస్సజ్జేన్తో అణ్ణవకుచ్ఛిం ఖోభయమానో యుగన్ధరమత్థకే బాలసూరియో వియ ఆసనమజ్ఝే నిసీది. సమ్మాసమ్బుద్ధే పన ఆగతమత్తే భిక్ఖుసఙ్ఘో కథం పచ్ఛిన్దిత్వా తుణ్హీ అహోసి. సత్థా ముదుకేన మేత్తచిత్తేన ¶ పరిసం ఓలోకేత్వా, ‘‘అయం పరిసా అతివియ సోభతి, ఏకస్సపి హత్థకుక్కుచ్చం వా పాదకుక్కుచ్చం వా ఉక్కాసితసద్దో వా ఖిపితసద్దో వా నత్థి, సబ్బేపి ఇమే బుద్ధగారవేన సగారవా, బుద్ధతేజేన తజ్జితా. మయి ఆయుకప్పమ్పి అకథేత్వా నిసిన్నే పఠమం కథం సముట్ఠాపేత్వా న కథేస్సన్తి. కథాసముట్ఠాపనవత్తం నామ మయావ జానితబ్బం, అహమేవ పఠమం కథేస్సామీ’’తి మధురేన బ్రహ్మస్సరేన భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా, కా చ పన వో అన్తరాకథా విప్పకతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, చూళపన్థకో ఇదానేవ దన్ధో, పుబ్బేపి దన్ధోయేవ. న కేవలఞ్చస్సాహం ఇదానేవ అవస్సయో జాతో, పుబ్బేపి అవస్సయో అహోసిమేవ. పుబ్బే పనాహం ఇమం లోకియకుటుమ్బస్స సామికం అకాసిం, ఇదాని లోకుత్తరకుటుమ్బస్సా’’తి వత్వా తమత్థం విత్థారతో సోతుకామేహి భిక్ఖూహి ఆయాచితో అతీతం ఆహరి –

‘‘అతీతే, భిక్ఖవే, బారాణసినగరవాసీ ఏకో మాణవో తక్కసిలం గన్త్వా సిప్పుగ్గహణత్థాయ దిసాపామోక్ఖస్స ఆచరియస్స ధమ్మన్తేవాసికో హుత్వా పఞ్చన్నం మాణవకసతానం అన్తరే అతివియ ఆచరియస్స ఉపకారకో అహోసి, పాదపరికమ్మాదీని సబ్బకిచ్చాని కరోతి. దన్ధతాయ పన కిఞ్చి ఉగ్గణ్హితుం న సక్కో’’తి. ఆచరియో ‘‘అయం మమ బహూపకారో, సిక్ఖాపేస్సామి న’’న్తి వాయమన్తోపి కిఞ్చి సిక్ఖాపేతుం ¶ న సక్కోతి. సో చిరం వసిత్వా ఏకగాథమ్పి ఉగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తో ఉక్కణ్ఠిత్వా ‘‘గమిస్సామీ’’తి ఆచరియం ఆపుచ్ఛి. ఆచరియో చిన్తేసి – ‘‘అయం మయ్హం ఉపకారకో, పణ్డితభావమస్స పచ్చాసీసామి, న నం కాతుం సక్కోమి ¶ , అవస్సం మయా ఇమస్స పచ్చుపకారో కాతబ్బో, ఏకమస్స మన్తం బన్ధిత్వా దస్సామీ’’తి సో తం అరఞ్ఞం నేత్వా ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఇమం మన్తం బన్ధిత్వా ఉగ్గణ్హాపేన్తో అనేకసతక్ఖత్తుం పరివత్తాపేత్వా, ‘‘పఞ్ఞాయతి తే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తే ‘‘దన్ధేన నామ వాయామం కత్వా పగుణం కతం సిప్పం న పలాయతీ’’తి చిన్తేత్వా మగ్గపరిబ్బయం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ, ఇమం మన్తం నిస్సాయ జీవిస్ససి, అపలాయనత్థాయ పనస్స నిచ్చం సజ్ఝాయం కరేయ్యాసీ’’తి వత్వా తం ఉయ్యోజేసి. అథస్స మాతా బారాణసియం సమ్పత్తకాలే ‘‘పుత్తో మే సిప్పం సిక్ఖిత్వా ఆగతో’’తి మహాసక్కారసమ్మానం అకాసి.

తదా ¶ బారాణసిరాజా ‘‘అత్థి ను ఖో మే కాయకమ్మాదీసు కోచి దోసో’’తి పచ్చవేక్ఖన్తో అత్తనో అరుచ్చనకం కిఞ్చి కమ్మం అదిస్వా ‘‘అత్తనో వజ్జం నామ అత్తనో న పఞ్ఞాయతి, పరేసం పఞ్ఞాయతి, నాగరానం పరిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సాయం అఞ్ఞాతకవేసేన నిక్ఖమిత్వా, ‘‘సాయమాసం భుఞ్జిత్వా నిసిన్నమనుస్సానం కథాసల్లాపో నామ నానప్పకారకో హోతి, ‘సచాహం అధమ్మేన రజ్జం కారేమి, పాపేన అధమ్మికేన రఞ్ఞా దణ్డబలిఆదీహి హతమ్హా’తి వక్ఖన్తి. ‘సచే ధమ్మేన రజ్జం కారేమి, దీఘాయుకో హోతు నో రాజా’తిఆదీని ¶ వత్వా మమ గుణం కథేస్సన్తీ’’తి తేసం తేసం గేహానం భిత్తిఅనుసారేనేవ విచరతి.

తస్మిం ఖణే ఉమఙ్గచోరా ద్విన్నం గేహానం అన్తరే ఉమఙ్గం భిన్దన్తి ఏకఉమఙ్గేనేవ ద్వే గేహాని పవిసనత్థాయ. రాజా తే దిస్వా గేహచ్ఛాయాయ అట్ఠాసి. తేసం ఉమఙ్గం భిన్దిత్వా గేహం పవిసిత్వా భణ్డకం ఓలోకితకాలే మాణవో పబుజ్ఝిత్వా తం మన్తం సజ్ఝాయన్తో ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఆహ. తే తం సుత్వా, ‘‘ఇమినా కిరమ్హా ఞాతా, ఇదాని నో నాసేస్సతీ’’తి నివత్థవత్థానిపి ఛడ్డేత్వా భీతా సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయింసు. రాజా తే పలాయన్తే దిస్వా ఇతరస్స చ మన్తసజ్ఝాయనసద్దం సుత్వా గేహఞ్ఞేవ వవత్థపేత్వా నాగరానం పరిగ్గణ్హిత్వా నివేసనం పావిసి. సో విభాతాయ పన రత్తియా పాతోవేకం పురిసం పక్కోసిత్వా ఆహ – ‘‘గచ్ఛ భణే, అసుకవీథియం నామ యస్మిం గేహే ఉమఙ్గో భిన్నో, తత్థ తక్కసిలతో సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగతమాణవో అత్థి, తం ఆనేహీ’’తి. సో ¶ గన్త్వా ‘‘రాజా తం పక్కోసతీ’’తి వత్వా మాణవం ఆనేసి. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘త్వం, తాత, తక్కసిలతో సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగతమాణవో’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి తం సిప్పం దేహీ’’తి. ‘‘సాధు, దేవ, సమానాసనే నిసీదిత్వా గణ్హాహీ’’తి. రాజాపి తథా కత్వా మన్తం గహేత్వా ‘‘అయం తే ¶ ఆచరియభాగో’’తి సహస్సం అదాసి.

తదా సేనాపతి రఞ్ఞో కప్పకం ఆహ – ‘‘కదా రఞ్ఞో మస్సుం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘స్వే వా పరసువే వా’’తి. సో తస్స సహస్సం దత్వా ‘‘కిచ్చం మే అత్థీ’’తి వత్వా, ‘‘కిం, సామీ’’తి వుత్తే ‘‘రఞ్ఞో మస్సుకమ్మం కరోన్తో వియ హుత్వా ఖురం అతివియ పహంసిత్వా గలనాళిం ఛిన్ద, త్వం సేనాపతి భవిస్ససి, అహం రాజా’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా రఞ్ఞో మస్సుకమ్మకరణదివసే గన్ధోదకేన మస్సుం తేమేత్వా ఖురం పహంసిత్వా నలాటన్తే గహేత్వా, ‘‘ఖురో థోకం కుణ్ఠధారో, ఏకప్పహారేనేవ గలనాళిం ఛిన్దితుం వట్టతీ’’తి పున ఏకమన్తం ఠత్వా ఖురం పహంసి. తస్మిం ఖణే రాజా అత్తనో మన్తం సరిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తో ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ¶ ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఆహ. న్హాపితస్స నలాటతో సేదా ముచ్చింసు. సో ‘‘జానాతి మమ కారణం రాజా’’తి భీతో ఖురం భూమియం ఖిపిత్వా పాదమూలే ఉరేన నిపజ్జి. రాజానో నామ ఛేకా హోన్తి, తేన తం ఏవమాహ – ‘‘అరే, దుట్ఠ, న్హాపిత, ‘న మం రాజా జానాతీ’తి సఞ్ఞం కరోసీ’’తి. ‘‘అభయం మే దేహి, దేవా’’తి. ‘‘హోతు, మా భాయి, కథేహీ’’తి. సేనాపతి మే, దేవ, సహస్సం దత్వా, ‘‘రఞ్ఞో మస్సుం కరోన్తో వియ గలనాళిం ఛిన్ద, అహం రాజా హుత్వా తం సేనాపతిం కరిస్సామీ’’తి ఆహాతి. రాజా తం సుత్వా ‘‘ఆచరియం మే నిస్సాయ జీవితం లద్ధ’’న్తి చిన్తేత్వా సేనాపతిం ¶ పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అమ్భో, సేనాపతి, కిం నామ తయా మమ సన్తికా న లద్ధం, ఇదాని తం దట్ఠుం న సక్కోమి, మమ రట్ఠా నిక్ఖమాహీ’’తి తం రట్ఠా పబ్బాజేత్వా ఆచరియం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘ఆచరియ, తం నిస్సాయ మయా జీవితం లద్ధ’’న్తి వత్వా మహన్తం సక్కారం కరిత్వా తస్స సేనాపతిట్ఠానం అదాసి. ‘‘సో తదా చూళపన్థకో అహోసి, సత్థా దిసాపామోక్ఖో ఆచరియో’’తి.

సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా, ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, పుబ్బేపి చూళపన్థకో దన్ధోయేవ అహోసి, తదాపిస్సాహం అవస్సయో హుత్వా తం లోకియకుటుమ్బే ¶ పతిట్ఠాపేసి’’న్తి వత్వా పున ఏకదివసం ‘‘అహో సత్థా చూళపన్థకస్స అవస్సయో జాతో’’తి కథాయ సముట్ఠితాయ చూళసేట్ఠిజాతకే అతీతవత్థుం కథేత్వా –

‘‘అప్పకేనాపి మేధావీ, పాభతేన విచక్ఖణో;

సముట్ఠాపేతి అత్తానం, అణుం అగ్గింవ సన్ధమ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౪) –

గాథం వత్వా, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవాహం ఇమస్స అవస్సయో జాతో, పుబ్బేపి అవస్సయో అహోసిమేవ. పుబ్బే పనాహం ఇమం లోకియకుటుమ్బస్స సామికం అకాసిం, ఇదాని లోకుత్తరకుటుమ్బస్స. తదా హి చూళన్తేవాసికో చూళపన్థకో అహోసి, చూళసేట్ఠి పన పణ్డితో బ్యత్తో నక్ఖత్తకోవిదో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేసి.

పునేకదివసం ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, చూళపన్థకో చతూహి మాసేహి చతుప్పదం గాథం గహేతుం అసక్కోన్తోపి వీరియం అనోస్సజ్జిత్వావ అరహత్తే పతిట్ఠితో ¶ , ఇదాని లోకుత్తరధమ్మకుటుమ్బస్స సామికో జాతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మమ సాసనే ఆరద్ధవీరియో భిక్ఖు లోకుత్తరధమ్మస్స సామికో హోతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౫.

‘‘ఉట్ఠానేనప్పమాదేన ¶ , సంయమేన దమేన చ;

దీపం కయిరాథ మేధావీ, యం ఓఘో నాభికీరతీ’’తి.

తత్థ దీపం కయిరాథాతి వీరియసఙ్ఖాతేన ఉట్ఠానేన, సతియా అవిప్పవాసాకారసఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన, చతుపారిసుద్ధిసీలసఙ్ఖాతేన సంయమేన, ఇన్ద్రియదమేన చాతి ఇమేహి కారణభూతేహి చతూహి ధమ్మేహి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో మేధావీ ఇమస్మిం అతివియ దుల్లభపతిట్ఠతాయ అతిగమ్భీరే సంసారసాగరే అత్తనో పతిట్ఠానభూతం అరహత్తఫలం దీపం కయిరాథ కరేయ్య, కాతుం సక్కుణేయ్యాతి అత్థో. కీదిసం? యం ఓఘో నాభికీరతీతి యం చతుబ్బిధోపి కిలేసోఘో అభికిరితుం విద్ధంసేతుం న సక్కోతి. న హి సక్కా అరహత్తం ఓఘేన అభికిరితున్తి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. ఏవం దేసనా సమ్పత్తపరిసాయ సాత్థికా జాతాతి.

చూళపన్థకత్థేరవత్థు తతియం.

౪. బాలనక్ఖత్తసఙ్ఘుట్ఠవత్థు

పమాదమనుయుఞ్జన్తీతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బాలనక్ఖత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సావత్థియం బాలనక్ఖత్తం నామ సఙ్ఘుట్ఠం. తస్మిం నక్ఖత్తే బాలా దుమ్మేధినో జనా ఛారికాయ చేవ గోమయేన చ సరీరం మక్ఖేత్వా సత్తాహం అసబ్భం భణన్తా విచరన్తి. కిఞ్చి ఞాతి సుహజ్జం వా పబ్బజితం వా దిస్వా లజ్జన్తా నామ నత్థి. ద్వారే ద్వారే ఠత్వా అసబ్భం భణన్తి. మనుస్సా తేసం అసబ్భం సోతుం అసక్కోన్తా యథాబలం అడ్ఢం వా పాదం వా కహాపణం వా పేసేన్తి. తే తేసం ద్వారే లద్ధం లద్ధం గహేత్వా పక్కమన్తి. తదా పన సావత్థియం పఞ్చ కోటిమత్తా అరియసావకా వసన్తి, తే సత్థు సన్తికం సాసనం పేసయింసు – ‘‘భగవా, భన్తే, సత్తాహం భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం నగరం అప్పవిసిత్వా విహారేయేవ హోతూ’’తి. తఞ్చ పన సత్తాహం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స విహారేయేవ యాగుభత్తాదీని సమ్పాదేత్వా పహిణింసు, సయమ్పి గేహా న నిక్ఖమింసు. తే నక్ఖత్తే పన పరియోసితే అట్ఠమే దివసే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా నగరం పవేసేత్వా మహాదానం దత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా, ‘‘భన్తే, అతిదుక్ఖేన నో సత్త దివసాని అతిక్కన్తాని, బాలానం అసబ్భాని సుణన్తానం ¶ కణ్ణా భిజ్జనాకారప్పత్తా హోన్తి, కోచి కస్సచి ¶ న లజ్జతి, తేన మయం తుమ్హాకం అన్తోనగరం పవిసితుం నాదమ్హ, మయమ్పి గేహతో న నిక్ఖమిమ్హా’’తి ఆహంసు. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘బాలానం దుమ్మేధానం కిరియా నామ ఏవరూపా హోతి, మేధావినో పన ధనసారం వియ అప్పమాదం రక్ఖిత్వా అమతమహానిబ్బానసమ్పత్తిం పాపుణన్తీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

౨౬.

‘‘పమాదమనుయుఞ్జన్తి, బాలా దుమ్మేధినో జనా;

అప్పమాదఞ్చ మేధావీ, ధనం సేట్ఠంవ రక్ఖతి.

౨౭.

‘‘మా ¶ పమాదమనుయుఞ్జేథ, మా కామరతిసన్థవం;

అప్పమత్తో హి ఝాయన్తో, పప్పోతి విపులం సుఖ’’న్తి.

తత్థ బాలాతి బాల్యేన సమన్నాగతా ఇధలోకపరలోకత్థం అజానన్తా. దుమ్మేధినోతి నిప్పఞ్ఞా. తే పమాదే ఆదీనవం అపస్సన్తా పమాదం అనుయుఞ్జన్తి పవత్తేన్తి, పమాదేన కాలం వీతినామేన్తి. మేధావీతి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో పన పణ్డితో కులవంసాగతం సేట్ఠం ఉత్తమం సత్తరతనధనం వియ అప్పమాదం రక్ఖతి. యథా హి ఉత్తమం ధనం నిస్సాయ ‘‘కామగుణసమ్పత్తిం పాపుణిస్సామ, పుత్తదారం పోసేస్సామ, పరలోకగమనమగ్గం సోధేస్సామా’’తి ధనే ఆనిసంసం పస్సన్తా తం రక్ఖన్తి, ఏవం పణ్డితోపి అప్పమత్తో ‘‘పఠమజ్ఝానాదీని ¶ పటిలభిస్సామి, మగ్గఫలాదీని పాపుణిస్సామి, తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞా సమ్పాదేస్సామీ’’తి అప్పమాదే ఆనిసంసం పస్సన్తో ధనం సేట్ఠంవ అప్పమాదం రక్ఖతీతి అత్థో. మా పమాదన్తి తస్మా తుమ్హే మా పమాదమనుయుఞ్జేథ మా పమాదేన కాలం వీతినామయిత్థ. మా కామరతిసన్థవన్తి వత్థుకామకిలేసకామేసు రతిసఙ్ఖాతం తణ్హాసన్థవమ్పి మా అనుయుఞ్జేథ మా చిన్తయిత్థ మా పటిలభిత్థ. అప్పమత్తో హీతి ఉపట్ఠితస్సతితాయ హి అప్పమత్తో ఝాయన్తో పుగ్గలో విపులం ఉళారం నిబ్బానసుఖం పాపుణాతీతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

బాలనక్ఖత్తసఙ్ఘుట్ఠవత్థు చతుత్థం.

౫. మహాకస్సపత్థేరవత్థు

పమాదం ¶ అప్పమాదేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే థేరో పిప్ఫలిగుహాయం విహరన్తో రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో ఆలోకం వడ్ఢేత్వా పమత్తే చ అప్పమత్తే చ ఉదకపథవీపబ్బతాదీసు చవనకే ఉపపజ్జనకే చ సత్తే ¶ దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తో నిసీది. సత్థా జేతవనే నిసిన్నకోవ ¶ ‘‘కేన ను ఖో విహారేన అజ్జ మమ పుత్తో కస్సపో విహరతీ’’తి దిబ్బేన చక్ఖునా ఉపధారేన్తో ‘‘సత్తానం చుతూపపాతం ఓలోకేన్తో విహరతీ’’తి ఞత్వా ‘‘సత్తానం చుతూపపాతో నామ బుద్ధఞాణేనపి అపరిచ్ఛిన్నో, మాతుకుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గహేత్వా మాతాపితరో అజానాపేత్వా చవనసత్తానం పరిచ్ఛేదో కాతుం న సక్కా, తే జానితుం తవ అవిసయో, కస్సప, అప్పమత్తకో తవ విసయో, సబ్బసో పన చవన్తే చ ఉపపజ్జన్తే చ జానితుం పస్సితుం బుద్ధానమేవ విసయో’’తి వత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా సమ్ముఖే నిసిన్నో వియ హుత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౮.

‘‘పమాదం అప్పమాదేన, యదా నుదతి పణ్డితో;

పఞ్ఞాపాసాదమారుయ్హ, అసోకో సోకినిం పజం;

పబ్బతట్ఠోవ భూమట్ఠే, ధీరో బాలే అవేక్ఖతీ’’తి.

తత్థ నుదతీతి యథా నామ పోక్ఖరణిం పవిసన్తం నవోదకం పురాణోదకం ఖోభేత్వా తస్సోకాసం అదత్వా తం అత్తనో మత్థకమత్థకేన పలాయన్తం నుదతి నీహరతి, ఏవమేవ పణ్డితో అప్పమాదలక్ఖణం బ్రూహేన్తో పమాదస్సోకాసం అదత్వా యదా అప్పమాదవేగేన తం నుదతి నీహరతి, అథ సో పనున్నపమాదో అచ్చుగ్గతత్థేన పరిసుద్ధం దిబ్బచక్ఖుసఙ్ఖాతం పఞ్ఞాపాసాదం తస్స అనుచ్ఛవికం పటిపదం పూరేన్తో తాయ పటిపదాయ నిస్సేణియా పాసాదం వియ ఆరుయ్హ పహీనసోకసల్లతాయ అసోకో, అప్పహీనసోకసల్లతాయ సోకినిం పజం సత్తనికాయం చవమానఞ్చేవ ఉపపజ్జమానఞ్చ దిబ్బచక్ఖునా అవేక్ఖతి పస్సతి. యథా కిం? పబ్బతట్ఠోవ ¶ భూమట్ఠేతి పబ్బతముద్ధని ఠితో భూమియం ఠితే, ఉపరిపాసాదే వా పన ఠితో పాసాదపరివేణే ఠితే అకిచ్ఛేన అవేక్ఖతి, తథా సోపి ధీరో పణ్డితో మహాఖీణాసవో అసముచ్ఛిన్నవట్టబీజే బాలే చవన్తే చ ఉపపజ్జన్తే చ అకిచ్ఛేన అవేక్ఖతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని సచ్ఛికరింసూతి.

మహాకస్సపత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. పమత్తాపమత్తద్వేసహాయకవత్థు

అప్పమత్తో ¶ పమత్తేసూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే సహాయకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఆరఞ్ఞకవిహారం పవిసింసు. తేసు ఏకో కిర కాలస్సేవ దారూని ఆహరిత్వా అఙ్గారకపల్లం సజ్జేత్వా దహరసామణేరేహి సద్ధిం సల్లపన్తో పఠమయామం విసిబ్బమానో నిసీదతి. ఏకో అప్పమత్తో సమణధమ్మం కరోన్తో ఇతరం ఓవదతి, ‘‘ఆవుసో, మా ఏవం కరి, పమత్తస్స హి చత్తారో అపాయా సకఘరసదిసా. బుద్ధా నామ సాఠేయ్యేన ఆరాధేతుం న సక్కా’’తి సో తస్సోవాదం న సుణాతి. ఇతరో ‘‘నాయం వచనక్ఖమో’’తి తం అవత్వా అప్పమత్తోవ సమణధమ్మమకాసి. అలసత్థేరోపి ¶ పఠమయామే విసిబ్బేత్వా ఇతరస్స చఙ్కమిత్వా గబ్భం పవిట్ఠకాలే పవిసిత్వా, ‘‘మహాకుసీత, త్వం నిపజ్జిత్వా సయనత్థాయ అరఞ్ఞం పవిట్ఠోసి, కిం బుద్ధానం సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఉట్ఠాయ సమణధమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం పవిసిత్వా నిపజ్జిత్వా సుపతి. ఇతరోపి మజ్ఝిమయామే విస్సమిత్వా పచ్ఛిమయామే పచ్చుట్ఠాయ సమణధమ్మం కరోతి. సో ఏవం అప్పమత్తో విహరన్తో న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఇతరో పమాదేనేవ కాలం వీతినామేసి. తే వుట్ఠవస్సా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా, ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా సమణధమ్మం కరిత్థ, కచ్చి వో పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి పుచ్ఛి. పఠమం పమత్తో భిక్ఖు ఆహ – ‘‘కుతో, భన్తే, ఏతస్స అప్పమాదో, గతకాలతో పట్ఠాయ నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో కాలం వీతినామేసీ’’తి. ‘‘త్వం పన భిక్ఖూ’’తి. ‘‘అహం, భన్తే, కాలస్సేవ దారూని ఆహరిత్వా అఙ్గారకపల్లం సజ్జేత్వా పఠమయామే విసిబ్బేన్తో నిసీదిత్వా అనిద్దాయన్తోవ కాలం వీతినామేసి’’న్తి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం పమత్తో కాలం వీతినామేత్వా ‘అప్పమత్తోమ్హీ’తి వదసి, అప్పమత్తం పన పమత్తం కరోసీ’’తి ఆహ. పున పమాదే దోసే, అప్పమాదే ఆనిసంసే పకాసేతుం, ‘‘త్వం మమ పుత్తస్స ¶ సన్తికే జవచ్ఛిన్నో దుబ్బలస్సో వియ, ఏస పన తవ సన్తికే సీఘజవస్సో వియా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౨౯.

‘‘అప్పమత్తో ¶ ¶ పమత్తేసు, సుత్తేసు బహుజాగరో;

అబలస్సంవ సీఘస్సో, హిత్వా యాతి సుమేధసో’’తి.

తత్థ అప్పమత్తోతి సతివేపుల్లప్పత్తతాయ అప్పమాదసమ్పన్నే ఖీణాసవో. పమత్తేసూతి సతివోసగ్గే ఠితేసు సత్తేసు. సుత్తేసూతి సతిజాగరియాభావేన సబ్బిరియాపథేసు నిద్దాయన్తేసు. బహుజాగరోతి మహన్తే సతివేపుల్లే జాగరియే ఠితో. అబలస్సంవాతి కుణ్ఠపాదం ఛిన్నజవం దుబ్బలస్సం సీఘజవో సిన్ధవాజానీయో వియ. సుమేధసోతి ఉత్తమపఞ్ఞో. తథారూపం పుగ్గలం ఆగమేనపి అధిగమేనపి హిత్వా యాతి. మన్దపఞ్ఞస్మిఞ్హి ఏకం సుత్తం గహేతుం వాయమన్తేయేవ సుమేధసో ఏకం వగ్గం గణ్హాతి, ఏవం తావ ఆగమేన హిత్వా యాతి. మన్దపఞ్ఞే పన రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని కాతుం వాయమన్తేయేవ కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా సజ్ఝాయన్తేయేవ చ సుమేధసో పుబ్బభాగేపి పరేన కతం రత్తిట్ఠానం వా దివాట్ఠానం వా పవిసిత్వా కమ్మట్ఠానం సమ్మసన్తో సబ్బకిలేసే ఖేపేత్వా నేవ లోకుత్తరధమ్మే హత్థగతే ¶ కరోతి, ఏవం అధిగమేనపి హిత్వా యాతి. వట్టే పన నం హిత్వా ఛడ్డేత్వా వట్టతో నిస్సరన్తో యాతియేవాతి.

గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పమత్తాపమత్తద్వేసహాయకవత్థు ఛట్ఠం.

౭. మఘవత్థు

అప్పమాదేన మఘవాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలియం ఉపనిస్సాయ కూటాగారసాలాయం విహరన్తో సక్కం దేవరాజానం ఆరబ్భ కథేసి.

వేసాలియఞ్హి మహాలి నామ లిచ్ఛవీ వసతి, సో తథాగతస్స సక్కపఞ్హసుత్తన్తదేసనం (దీ. ని. ౨.౩౪౪ ఆదయో) సుత్వా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో సక్కసమ్పత్తిం మహతిం కత్వా కథేసి, ‘దిస్వా ను ఖో కథేసి, ఉదాహు అదిస్వా. జానాతి ను ఖో సక్కం, ఉదాహు నో’తి పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి చిన్తేసి. అథ ఖో, మహాలి, లిచ్ఛవీ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో, మహాలి, లిచ్ఛవీ భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘దిట్ఠో ¶ ఖో, భన్తే, భగవతా సక్కో దేవానమిన్దో’’తి? ‘‘దిట్ఠో ఖో మే ¶ , మహాలి, సక్కో దేవానమిన్దో’’తి. ‘‘సో హి నున, భన్తే, సక్కపతిరూపకో భవిస్సతి ¶ . దుద్దసో హి, భన్తే, సక్కో దేవానమిన్దో’’తి. ‘‘సక్కఞ్చ ఖ్వాహం, మహాలి, పజానామి సక్కకరణే చ ధమ్మే, యేసం ధమ్మానం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగా, తఞ్చ పజానామి’’.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో మఘో నామ మాణవో అహోసి, తస్మా ‘‘మఘవా’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో పురే దానం అదాసి, తస్మా ‘‘పురిన్దదో’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో సక్కచ్చం దానం అదాసి, తస్మా ‘‘సక్కో’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో ఆవసథం అదాసి, తస్మా ‘‘వాసవో’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో సహస్సమ్పి అత్థం ముహుత్తేన చిన్తేతి, తస్మా ‘‘సహస్సక్ఖో’’తి వుచ్చతి.

సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స సుజా నామ అసురకఞ్ఞా, పజాపతి, తస్మా ‘‘సుజమ్పతీ’’తి వుచ్చతి.

సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో దేవానం తావతింసానం ఇస్సరియాధిపచ్చం రజ్జం కారేతి, తస్మా ‘‘దేవానమిన్దో’’తి వుచ్చతి.

సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స పుబ్బే మనుస్సభూతస్స సత్త వతపదాని సమత్తాని సమాదిన్నాని అహేసుం, యేసం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం ¶ అజ్ఝగా. కతమాని సత్త వతపదాని? యావజీవం మాతాపేత్తిభరో అస్సం, యావజీవం కులే జేట్ఠాపచాయీ అస్సం, యావజీవం సణ్హవాచో అస్సం, యావజీవం అపిసుణవాచో అస్సం, యావజీవం విగతమలమచ్ఛేరేన చేతసా అగారం అజ్ఝావసేయ్యం, ముత్తచాగో పయతపాణి వోసగ్గరతో యాచయోగో దానసంవిభాగరతో అస్సం. యావజీవం ¶ సచ్చవాచో అస్సం, యావజీవం అక్కోధనో అస్సం, ‘‘సచేపి మే కోధో ఉప్పజ్జేయ్య, ఖిప్పమేవ న పటివినేయ్య’’న్తి. సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స పుబ్బే మనుస్సభూతస్స ఇమాని ¶ సత్త వతపదాని సమత్తాని సమాదిన్నాని అహేసుం, యేసం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగాతి.

‘‘మాతాపేత్తిభరం జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;

సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.

‘‘మచ్ఛేరవినయే యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;

తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు సప్పురిసో ఇతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫౭) –

ఇదం, మహాలి, సక్కేన మఘమాణవకాలే కతకమ్మన్తి వత్వా పున తేన ‘‘కథం, భన్తే, మఘమాణవో పటిపజ్జీ’’తి? తస్స పటిపత్తిం విత్థారతో సోతుకామేన పుట్ఠో ‘‘తేన హి, మహాలి, సుణాహీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే మగధరట్ఠే మచలగామే మఘో నామ మాణవో ¶ గామకమ్మకరణట్ఠానం గన్త్వా అత్తనో ఠితట్ఠానం పాదన్తేన పంసుం వియూహిత్వా రమణీయం కత్వా అట్ఠాసి. అపరో తం బాహునా పహరిత్వా తతో అపనేత్వా సయం తత్థ అట్ఠాసి. సో తస్స అకుజ్ఝిత్వావ అఞ్ఞం ఠానం రమణీయం కత్వా ఠితో. తతోపి నం అఞ్ఞో ఆగన్త్వా బాహునా పహరిత్వా అపనేత్వా సయం అట్ఠాసి. సో తస్సపి అకుజ్ఝిత్వావ అఞ్ఞం ఠానం రమణీయం కత్వా ఠితో, ఇతి తం గేహతో నిక్ఖన్తా నిక్ఖన్తా పురిసా బాహునా పహరిత్వా ఠితఠితట్ఠానతో అపనేసుం. సో ‘‘సబ్బేపేతే మం నిస్సాయ సుఖితా జాతా, ఇమినా కమ్మేన మయ్హం సుఖదాయకేన పుఞ్ఞకమ్మేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా, పునదివసే కుదాలం ఆదాయ ఖలమణ్డలమత్తం ఠానం రమణీయం అకాసి. సబ్బే గన్త్వా తత్థేవ అట్ఠంసు. అథ నేసం సీతసమయే అగ్గిం కత్వా అదాసి, గిమ్హకాలే ఉదకం. తతో ‘‘రమణీయం ఠానం నామ సబ్బేసం పియం, కస్సచి అప్పియం నామ నత్థి, ఇతో పట్ఠాయ మయా మగ్గం సమం కరోన్తేన విచరితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, పాతోవ నిక్ఖమిత్వా, మగ్గం సమం కరోన్తో ఛిన్దిత్వా, హరితబ్బయుత్తకా రుక్ఖసాఖా హరన్తో విచరతి. అథ నం అపరో దిస్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ, కిం కరోసీ’’తి? ‘‘మయ్హం సగ్గగామినం మగ్గం కరోమి, సమ్మా’’తి. ‘‘తేన హి అహమ్పి తే సహాయో హోమీ’’తి. ‘‘హోహి, సమ్మ, సగ్గో నామ బహూనమ్పి మనాపో సుఖబహులో’’తి. తతో పట్ఠాయ ద్వే జనా ¶ అహేసుం. తే దిస్వా ¶ తథేవ పుచ్ఛిత్వా చ సుత్వా చ అపరోపి ¶ తేసం సహాయో జాతో, ఏవం అపరోపి అపరోపీతి సబ్బేపి తేత్తింస జనా జాతా. తే సబ్బేపి కుదాలాదిహత్థా మగ్గం సమం కరోన్తా ఏకయోజనద్వియోజనమత్తట్ఠానం గచ్ఛన్తి.

తే దిస్వా గామభోజకో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మనుస్సా అయోగే యుత్తా, సచే ఇమే అరఞ్ఞతో మచ్ఛమంసాదీని వా ఆహరేయ్యుం. సురం వా కత్వా పివేయ్యుం, అఞ్ఞం వా తాదిసం కమ్మం కరేయ్యుం, అహమ్పి కిఞ్చి కిఞ్చి లభేయ్య’’న్తి. అథ నే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం కరోన్తా విచరథా’’తి? ‘‘సగ్గమగ్గం, సామీ’’తి. ‘‘ఘరావాసం వసన్తేహి నామ ఏవం కాతుం న వట్టతి, అరఞ్ఞతో మచ్ఛమంసాదీని ఆహరితుం, సురం కత్వా పాతుం, నానప్పకారే చ కమ్మన్తే కాతుం వట్టతీ’’తి. తే తస్స వచనం పటిక్ఖిపింసు, ఏవం పునప్పునం వుచ్చమానాపి పటిక్ఖిపింసుయేవ. సో కుజ్ఝిత్వా ‘‘నాసేస్సామి నే’’తి రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘చోరే తే, దేవ, వగ్గబన్ధనేన విచరన్తే పస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తే గహేత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తే తథా కత్వా సబ్బే తే బన్ధిత్వా ఆనేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసి. రాజా అవీమంసిత్వావ ‘‘హత్థినా మద్దాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మఘో సేసానం ఓవాదమదాసి – ‘‘సమ్మా, ఠపేత్వా మేత్తం అఞ్ఞో అమ్హాకం అవస్సయో నత్థి, తుమ్హే కత్థచి కోపం అకత్వా రఞ్ఞే చ గామభోజకే చ మద్దనహత్థిమ్హి చ అత్తని చ మేత్తచిత్తేన సమచిత్తావ హోథా’’తి. తే తథా కరింసు. అథ నేసం మేత్తానుభావేన హత్థీ ఉప్పసఙ్కమితుమ్పి న విసహి. రాజా తమత్థం సుత్వా బహూ ¶ మనుస్సే దిస్వా మద్దితుం న విసహిస్సతి? ‘‘గచ్ఛథ, నే కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా మద్దాపేథా’’తి ఆహ. తే కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా మద్దితుం పేసియమానోపి హత్థీ దూరతోవ పటిక్కమి.

రాజా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘కారణేనేత్థ భవితబ్బ’’న్తి తే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘తాతా, మం నిస్సాయ తుమ్హే కిం న లభథా’’తి? ‘‘కిం నామేతం, దేవా’’తి? ‘‘తుమ్హే కిర వగ్గబన్ధనేన చోరా హుత్వా అరఞ్ఞే విచరథా’’తి? ‘‘కో ఏవమాహ, దేవా’’తి? ‘‘గామభోజకో, తాతా’’తి. ‘‘న మయం, దేవ, చోరా, మయం పన అత్తనో సగ్గమగ్గం సోధేన్తా ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోమ, గామభోజకో అమ్హే అకుసలకిరియాయ నియోజేత్వా అత్తనో వచనం అకరోన్తే నాసేతుకామో కుజ్ఝిత్వా ఏవమాహా’’తి. అథ రాజా తేసం కథం సుత్వా సోమనస్సప్పత్తో హుత్వా, ‘‘తాతా, అయం తిరచ్ఛానో తుమ్హాకం ¶ గుణే జానాతి, అహం మనుస్సభూతో జానితుం నాసక్ఖిం, ఖమథ మే’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా సపుత్తదారం గామభోజకం తేసం దాసం, హత్థిం ఆరోహనియం, తఞ్చ గామం యథాసుఖం పరిభోగం కత్వా అదాసి. తే ‘‘ఇధేవ నో కతపుఞ్ఞస్సానిసంసో దిట్ఠో’’తి భియ్యోసోమత్తాయ పసన్నమానసా హుత్వా తం హత్థిం వారేన వారేన అభిరుయ్హ గచ్ఛన్తా మన్తయింసు ¶ ‘‘ఇదాని అమ్హేహి ¶ అతిరేకతరం పుఞ్ఞం కాతబ్బం, కిం కరోమ? చతుమహాపథే థావరం కత్వా మహాజనస్స విస్సమనసాలం కరిస్సామా’’తి. తే వడ్ఢకిం పక్కోసాపేత్వా సాలం పట్ఠపేసుం. మాతుగామేసు పన విగతచ్ఛన్దతాయ తస్సా సాలాయ మాతుగామానం పత్తిం నాదంసు.

మఘస్స పన గేహే నన్దా, చిత్తా, సుధమ్మా, సుజాతి చతస్సో ఇత్థియో హోన్తి. తాసు సుధమ్మా వడ్ఢకినా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా, ‘‘భాతిక, ఇమిస్సా సాలాయ మం జేట్ఠికం కరోహీ’’తి వత్వా లఞ్జం అదాసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పఠమమేవ కణ్ణికత్థాయ రుక్ఖం సుక్ఖాపేత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా కణ్ణికం నిట్ఠాపేత్వా, ‘‘సుధమ్మా నామ అయం సాలా’’తి అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా వత్థేన పలివేఠేత్వా ఠపేసి. అథ నే వడ్ఢకీ సాలం నిట్ఠాపేత్వా కణ్ణికారోపనదివసే ‘‘అహో, అయ్యా, ఏకం కరణీయం న సరిమ్హా’’తి ఆహ. ‘‘కిం నామ, భో’’తి? ‘‘కణ్ణిక’’న్తి. ‘‘హోతు తం ఆహరిస్సామా’’తి. ‘‘ఇదాని ఛిన్నరుక్ఖేన కాతుం న సక్కా, పుబ్బేయేవ తం ఛిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా ఠపితకణ్ణికా లద్ధుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘సచే కస్సచి గేహే నిట్ఠాపేత్వా ఠపితా విక్కాయికకణ్ణికా ¶ అత్థి, సా పరియేసితబ్బా’’తి. తే పరియేసన్తా సుధమ్మాయ గేహే దిస్వా సహస్సం దత్వాపి మూలేన న లభింసు. ‘‘సచే మం సాలాయ పత్తిం కరోథ, దస్సామీ’’తి వుత్తే పన ‘‘మయం మాతుగామానం పత్తిం న దమ్మా’’తి ఆహంసు.

అథ నే వడ్ఢకీ ఆహ – ‘‘అయ్యా, తుమ్హే కిం కథేథ, ఠపేత్వా బ్రహ్మలోకం అఞ్ఞం మాతుగామరహితట్ఠానం నామ నత్థి, గణ్హథ కణ్ణికం. ఏవం సన్తే అమ్హాకం కమ్మం నిట్ఠం గమిస్సతీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి కణ్ణికం గహేత్వా సాలం నిట్ఠాపేత్వా తిధా విభజింసు. ఏకస్మిం కోట్ఠాసే ఇస్సరానం వసనట్ఠానం కరింసు, ఏకస్మిం దుగ్గతానం, ఏకస్మిం గిలానానం. తేత్తింస జనా తేత్తింస ఫలకాని పఞ్ఞపేత్వా హత్థిస్స సఞ్ఞం అదంసు – ‘‘ఆగన్తుకో ఆగన్త్వా యస్స అత్థతఫలకే నిసీదతి, తం గహేత్వా ఫలకసామికస్సేవ ¶ గేహే పతిట్ఠపేహి, తస్స పాదపరికమ్మపిట్ఠిపరికమ్మపానీయఖాదనీయభోజనీయసయనాని సబ్బాని ఫలకసామికస్సేవ భారో భవిస్సతీ’’తి. హత్థీ ఆగతాగతం గహేత్వా ఫలకసామికస్సేవ ఘరం నేతి. సో తస్స తం దివసం కత్తబ్బం కరోతి. మఘో సాలాయ అవిదూరే కోవిళారరుక్ఖం రోపేత్వా తస్స మూలే పాసాణఫలకం అత్థరి. సాలం పవిట్ఠపవిట్ఠా జనా కణ్ణికం ఓలోకేత్వా అక్ఖరాని వాచేత్వా, ‘‘సుధమ్మా నామేసా సాలా’’తి వదన్తి. తేత్తింసజనానం నామం న పఞ్ఞాయతి. నన్దా చిన్తేసి – ‘‘ఇమే సాలం కరోన్తా అమ్హే అపత్తికా కరింసు, సుధమ్మా ¶ పన అత్తనో బ్యత్తతాయ కణ్ణికం కత్వా పత్తికా జాతా, మయాపి కిఞ్చి కాతుం వట్టతి, కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి ¶ – ‘‘సాలం ఆగతాగతానం పానీయఞ్చేవ న్హానోదకఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, పోక్ఖరణిం ఖణాపేస్సామీ’’తి. సా పోక్ఖరణిం కారేసి. చిత్తా చిన్తేసి – ‘‘సుధమ్మాయ కణ్ణికా దిన్నా, నన్దాయ పోక్ఖరణీ కారితా, మయాపి కిఞ్చి కాతుం వట్టతి, కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సాలం ఆగతాగతేహి పానీయం పివిత్వా న్హత్వా గమనకాలేపి మాలం పిలన్ధిత్వా గన్తుం వట్టతి, పుప్ఫారామం కారాపేస్సామీ’’తి. సా రమణీయం పుప్ఫారామం కారేసి. యేభుయ్యేన తస్మిం ఆరామే ‘‘అసుకో నామ పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖో నత్థీ’’తి నాహోసి.

సుజా పన ‘‘అహం మఘస్స మాతులధీతా చేవ పాదపరిచారికా చ, ఏతేన కతం కమ్మం మయ్హమేవ, మయా కతం ఏతస్సేవా’’తి చిన్తేత్వా, కిఞ్చి అకత్వా అత్తభావమేవ మణ్డయమానా కాలం వీతినామేసి. మఘోపి మాతాపితుఉపట్ఠానం కులే జేట్ఠాపచాయనకమ్మం సచ్చవాచం అఫరుసవాచం అపి, సుణవాచం మచ్ఛేరవినయం అక్కోధనన్తి ఇమాని సత్త వతపదాని పూరేత్వా –

‘‘మాతాపేత్తిభరం ¶ జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;

సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.

‘‘మచ్ఛేరవినయే యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;

తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు ‘సప్పురిసో’ఇతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫౭) –

ఏవం పసంసియభావం ఆపజ్జిత్వా జీవితపరియోసానే తావతింసభవనే సక్కో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి, తేపిస్స సహాయకా తత్థేవ ¶ నిబ్బత్తింసు, వడ్ఢకీ విస్సకమ్మదేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తదా తావతింసభవనే అసురా వసన్తి. తే ‘‘అభినవా దేవపుత్తా నిబ్బత్తా’’తి దిబ్బపానం సజ్జయింసు. సక్కో అత్తనో పరిసాయ కస్సచి అపివనత్థాయ సఞ్ఞమదాసి. అసురా దిబ్బపానం పివిత్వా మజ్జింసు. సక్కో ‘‘కిం మే ఇమేహి సాధారణేన రజ్జేనా’’తి అత్తనో పరిసాయ సఞ్ఞం దత్వా తే పాదేసు గాహాపేత్వా మహాసముద్దే ఖిపాపేసి. తే అవంసిరా సముద్దే పతింసు. అథ నేసం పుఞ్ఞానుభావేన సినేరునో హేట్ఠిమతలే అసురవిమానం నామ నిబ్బత్తి, చిత్తపాటలి నామ నిబ్బత్తి.

దేవాసురసఙ్గామే పన అసురేసు పరాజితేసు దసయోజనసహస్సం తావతింసదేవనగరం నామ నిబ్బత్తి. తస్స పన నగరస్స పాచీనపచ్ఛిమద్వారానం అన్తరా దసయోజనసహస్సం హోతి, తథా దక్ఖిణుత్తరద్వారానం. తం ఖో పన నగరం ద్వారసహస్సయుత్తం అహోసి ఆరామపోక్ఖరణిపటిమణ్డితం. తస్స ¶ మజ్ఝే సాలాయ ¶ నిస్సన్దేన తియోజనసతుబ్బేధేహి ధజేహి పటిమణ్డితో సత్తరతనమయో సత్తయోజనసతుబ్బేధో వేజయన్తో నామ పాసాదో ఉగ్గఞ్ఛి. సువణ్ణయట్ఠీసు మణిధజా అహేసుం, మణియట్ఠీసు సువణ్ణధజా; పవాళయట్ఠీసు ముత్తధజా, ముత్తయట్ఠీసు పవాళధజా; సత్తరతనమయాసు యట్ఠీసు సత్తరతనధజా, మజ్ఝే ఠితో ధజో తియోజనసతుబ్బేధో అహోసి. ఇతి సాలాయ నిస్సన్దేన యోజనసహస్సుబ్బేధో పాసాదో సత్తరతనమయోవ హుత్వా నిబ్బత్తి, కోవిళారరుక్ఖస్స నిస్సన్దేన సమన్తా తియోజనసతపరిమణ్డలో పారిచ్ఛత్తకో నిబ్బత్తి, పాసాణఫలకస్స నిస్సన్దేన పారిచ్ఛత్తకమూలే దీఘతో సట్ఠియోజనా పుథులతో పణ్ణాసయోజనా బహలతో పఞ్చదసయోజనా జయసుమనరత్తకమ్బలవణ్ణా పణ్డుకమ్బలసిలా నిబ్బత్తి. తత్థ నిసిన్నకాలే ఉపడ్ఢకాయో పవిసతి, ఉట్ఠితకాలే ఊనం పరిపూరతి.

హత్థీ పన ఏరావణో నామ దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. దేవలోకస్మిఞ్హి తిరచ్ఛానగతా న హోన్తి. తస్మా సో ఉయ్యానకీళాయ నిక్ఖమనకాలే అత్తభావం విజహిత్వా దియడ్ఢయోజనసతికో ఏరావణో నామ హత్థీ అహోసి. సో తేత్తింసజనానం అత్థాయ తేత్తింస కుమ్భే మాపేసి ¶ ఆవట్టేన తిగావుతఅడ్ఢయోజనప్పమాణే, సబ్బేసం మజ్ఝే సక్కస్స అత్థాయ సుదస్సనం నామ తింసయోజనికం కుమ్భం మాపేసి. తస్స ఉపరి ద్వాదసయోజనికో రతనమణ్డపో ¶ హోతి. తత్థ అన్తరన్తరా సత్తరతనమయా యోజనుబ్బేధా ధజా ఉట్ఠహన్తి. పరియన్తే కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బతి. యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికతూరియసద్దసంమిస్సో దిబ్బగీతసద్దో వియ రవో నిచ్ఛరతి. మణ్డపమజ్ఝే సక్కస్సత్థాయ యోజనికో మణిపల్లఙ్కో పఞ్ఞత్తో హోతి, తత్థ సక్కో నిసీది. తేత్తింస దేవపుత్తా అత్తనో కుమ్భే రతనపల్లఙ్కే నిసీదింసు. తేత్తింసాయ కుమ్భానం ఏకేకస్మిం కుమ్భే సత్త సత్త దన్తే మాపేసి. తేసు ఏకేకో పణ్ణాసయోజనాయామో, ఏకేకస్మిఞ్చేత్థ దన్తే సత్త సత్త పోక్ఖరణియో హోన్తి, ఏకేకాయ పోక్ఖరణియా సత్త సత్త పదుమినీగచ్ఛాని, ఏకేకస్మిం గచ్ఛే సత్త సత్త పుప్ఫాని హోన్తి, ఏకేకస్మిం పుప్ఫే సత్త సత్త పత్తాని, ఏకేకస్మిం పత్తే సత్త సత్త దేవధీతరో నచ్చన్తి. ఏవం సమన్తా పణ్ణాసయోజనఠానేసు హత్థిదన్తేసుయేవ నటసమజ్జా హోన్తి. ఏవం మహన్తం యసం అనుభవన్తో సక్కో దేవరాజా విచరతి.

సుధమ్మాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి. తస్సా సుధమ్మా నామ నవ యోజనసతికా దేవసభా నిబ్బత్తి. తతో రమణీయతరం కిర అఞ్ఞం ఠానం నామ నత్థి ¶ , మాసస్స అట్ఠ దివసే ధమ్మస్సవనం తత్థేవ హోతి. యావజ్జతనా అఞ్ఞతరం రమణీయం ఠానం దిస్వా, ‘‘సుధమ్మా దేవసభా వియా’’తి వదన్తి. నన్దాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి, తస్సా పఞ్చయోజనసతికా నన్దా నామ పోక్ఖరణీ నిబ్బత్తి. చిత్తాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి ¶ , తస్సాపి పఞ్చయోజనసతికం చిత్తలతావనం నామ నిబ్బత్తి, తత్థ ఉప్పన్నపుబ్బనిమిత్తే దేవపుత్తే నేత్వా మోహయమానా విచరన్తి. సుజా పన కాలం కత్వా ఏకిస్సా గిరికన్దరాయ ఏకా బకసకుణికా హుత్వా నిబ్బత్తి. సక్కో అత్తనో పరిచారికా ఓలోకేన్తో ‘‘సుధమ్మా ఇధేవ నిబ్బత్తా, తథా నన్దా చ చిత్తా చ, సుజా ను ఖో కుహిం నిబ్బత్తా’’తి చిన్తేన్తో తం తత్థ నిబ్బత్తం దిస్వా, ‘‘బాలా కిఞ్చి పుఞ్ఞం అకత్వా ఇదాని తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తా, ఇదాని పన తం పుఞ్ఞం కారేత్వా ఇధానేతుం వట్టతీ’’తి అత్తభావం విజహిత్వా అఞ్ఞాతకవేసేన తస్సా ¶ సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం కరోన్తీ ఇధ విచరసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కో పన త్వం, సామీ’’తి? ‘‘అహం తే సామికో మఘో’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసి, సామీ’’తి? ‘‘అహం తావతింసదేవలోకే నిబ్బత్తో’’. ‘‘తవ సహాయికానం పన నిబ్బత్తట్ఠానం జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, సామీ’’తి. ‘‘తాపి మమేవ సన్తికే నిబ్బత్తా, పస్సిస్ససి తా సహాయికా’’తి. ‘‘కథాహం తత్థ గమిస్సామీ’’తి? సక్కో ‘‘అహం తం తత్థ నేస్సామీ’’తి వత్వా హత్థతలే ఠపేత్వా దేవలోకం నేత్వా నన్దాయ పోక్ఖరణియా తీరే విస్సజ్జేత్వా ఇతరాసం తిస్సన్నం ఆరోచేసి – ‘‘తుమ్హాకం సహాయికం సుజం పస్సిస్సథా’’తి. ‘‘కుహిం సా, దేవా’’తి ¶ ? ‘‘నన్దాయ పోక్ఖరణియా తీరే ఠితా’’తి ఆహ. తా తిస్సోపి గన్త్వా, ‘‘అహో అయ్యాయ ఏవరూపం అత్తభావమణ్డనస్స ఫలం, ఇదానిస్సా తుణ్డం పస్సథ, పాదే పస్సథ, జఙ్ఘా పస్సథ, సోభతి వతస్సా అత్తభావో’’తి కేళిం కత్వా పక్కమింసు.

పున సక్కో తస్సా సన్తికం గన్త్వా, ‘‘దిట్ఠా తే సహాయికా’’తి వత్వా ‘‘దిట్ఠా మం ఉప్పణ్డేత్వా గతా, తత్థేవ మం నేహీ’’తి వుత్తే తం తత్థేవ నేత్వా ఉదకే విస్సజ్జేత్వా, ‘‘దిట్ఠా తే తాసం సమ్పత్తీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దిట్ఠా, దేవా’’తి? ‘‘తయాపి తత్థ నిబ్బత్తనూపాయం కాతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, దేవా’’తి? ‘‘మయా దిన్నం ఓవాదం రక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘రక్ఖిస్సామి, దేవా’’తి. అథస్సా పఞ్చ సీలాని దత్వా, ‘‘అప్పమత్తా రక్ఖాహీ’’తి వత్వా పక్కామి. సా తతో పట్ఠాయ సయంమతమచ్ఛకేయేవ పరియేసిత్వా ఖాదతి. సక్కో కతిపాహచ్చయేన తస్సా వీమంసనత్థాయ గన్త్వా, వాలుకాపిట్ఠే మతమచ్ఛకో వియ హుత్వా ఉత్తానో నిపజ్జి. సా తం దిస్వా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ అగ్గహేసి. మచ్ఛో గిలనకాలే నఙ్గుట్ఠం చాలేసి. సా ‘‘సజీవమచ్ఛకో’’తి ఉదకే విస్సజ్జేసి. సో థోకం వీతినామేత్వా పున తస్సా పురతో ఉత్తానో హుత్వా నిపజ్జి. పున సా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ గహేత్వా గిలనకాలే అగ్గనఙ్గుట్ఠం చాలేసి. తం దిస్వా ‘‘సజీవమచ్ఛో’’తి విస్సజ్జేసి. ఏవం తిక్ఖత్తుం వీమంసిత్వా ‘‘సాధుకం సీలం రక్ఖతీ’’తి అత్తానం జానాపేత్వా ‘‘అహం తవ వీమంసనత్థాయ ఆగతో, సాధుకం సీలం రక్ఖసి, ఏవం రక్ఖమానా ¶ న చిరస్సేవ మమ సన్తికే నిబ్బత్తిస్ససి, అప్పమత్తా హోహీ’’తి వత్వా పక్కామి.

సా ¶ ¶ తతో పట్ఠాయ పన సయంమతమచ్ఛం లభతి వా, న వా. అలభమానా కతిపాహచ్చయేనేవ సుస్సిత్వా కాలం కత్వా తస్స సీలస్స ఫలేన బారాణసియం కుమ్భకారస్స ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి. అథస్సా పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికకాలే సక్కో ‘‘కుహిం ను ఖో సా నిబ్బత్తా’’తి ఆవజ్జేన్తో దిస్వా, ‘‘ఇదాని మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి ఏళాలుకవణ్ణేన పఞ్ఞాయమానేహి సత్తహి రతనేహి యానకం పూరేత్వా తం పాజేన్తో బారాణసిం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, ఏళాలుకాని గణ్హథ గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసేన్తో వీథిం పటిపజ్జి. ముగ్గమాసాదీని గహేత్వా ఆగతే పన ‘‘మూలేన న దేమీ’’తి వత్వా, ‘‘కథం దేసీ’’తి వుత్తే, ‘‘సీలరక్ఖికాయ ఇత్థియా దమ్మీ’’తి ఆహ. ‘‘సీలం నామ, సామి, కీదిసం, కిం కాళం, ఉదాహు నీలాదివణ్ణ’’న్తి? ‘‘తుమ్హే ‘సీలం కీదిస’న్తిపి న జానాథ, కిమేవ నం రక్ఖిస్సథ, సీలరక్ఖికాయ పన దస్సామీ’’తి. ‘‘సామి, ఏసా కుమ్భకారస్స ధీతా ‘సీలం రక్ఖామీ’తి విచరతి, ఏతిస్సా దేహీ’’తి. సాపి నం ‘‘తేన హి మయ్హం దేహి, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కాసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం అవిజహితపఞ్చసీలా’’తి. ‘‘తుయ్హమేవేతాని ¶ మయా ఆనీతానీ’’తి యానకం పాజేన్తో తస్సా ఘరం గన్త్వా అఞ్ఞేహి అనాహరియం కత్వా ఏళాలుకవణ్ణేన దేవదత్తియం ధనం దత్వా అత్తానం జానాపేత్వా, ‘‘ఇదం తే జీవితవుత్తియా ధనం, పఞ్చసీలాని అఖణ్డాదీని కత్వా రక్ఖాహీ’’తి వత్వా పక్కామి.

సాపి తతో చవిత్వా అసురభవనే అసురజేట్ఠకస్స ధీతా హుత్వా సక్కస్స వేరిఘరే నిబ్బత్తి. ద్వీసు పన అత్తభావేసు సీలస్స సురక్ఖితత్తా అభిరూపా అహోసి సువణ్ణవణ్ణా అసాధారణాయ రూపసిరియా సమన్నాగతా. వేపచిత్తిఅసురిన్దో ఆగతాగతానం అసురానం ‘‘తుమ్హే మమ ధీతు అనుచ్ఛవికా న హోథా’’తి తం కస్సచి అదత్వా, ‘‘మమ ధీతా అత్తనావ అత్తనో అనుచ్ఛవికం సామికం గహేస్సతీ’’తి అసురబలం సన్నిపాతాపేత్వా, ‘‘తుయ్హం అనుచ్ఛవికం సామికం గణ్హా’’తి తస్సా, హత్థే పుప్ఫదామం అదాసి. తస్మిం ఖణే సక్కో తస్సా నిబ్బత్తట్ఠానం ఓలోకేన్తో తం పవత్తిం ఞత్వా, ‘‘ఇదాని మయా గన్త్వా తం ఆనేతుం వట్టతీ’’తి మహల్లకఅసురవణ్ణం నిమ్మినిత్వా గన్త్వా పరిసపరియన్తే అట్ఠాసి. సాపి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తీ తం దిట్ఠమత్తావ పుబ్బసన్నివాసవసేన ఉప్పన్నేన పేమేన మహోఘేనేవ అజ్ఝోత్థటహదయా హుత్వా, ‘‘ఏసో మే సామికో’’తి తస్స ఉపరి పుప్ఫదామం ఖిపి ¶ . అసురా ‘‘అమ్హాకం రాజా ఏత్తకం కాలం ధీతు అనుచ్ఛవికం అలభిత్వా ఇదాని లభి, అయమేవస్స ధీతు పితామహతో మహల్లకో అనుచ్ఛవికో’’తి లజ్జమానా ¶ అపక్కమింసు. సక్కోపి తం హత్థే గహేత్వా ‘‘సక్కోహమస్మీ’’తి నదిత్వా ఆకాసే పక్ఖన్ది. అసురా ‘‘వఞ్చితమ్హా జరసక్కేనా’’తి తం అనుబన్ధింసు. మాతలి, సఙ్గాహకో వేజయన్తరథం ఆహరిత్వా అన్తరామగ్గే అట్ఠాసి. సక్కో తం తత్థ ఆరోపేత్వా దేవనగరాభిముఖో పాయాసి. అథస్స సిప్పలివనం సమ్పత్తకాలే రథసద్దం సుత్వా భీతా గరుళపోతకా ¶ విరవింసు. తేసం సద్దం సుత్వా సక్కో మాతలిం పుచ్ఛి – ‘‘కే ఏతే విరవన్తీ’’తి? ‘‘గరుళపోతకా, దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘రథసద్దం సుత్వా మరణభయేనా’’తి. ‘‘మం ఏకం నిస్సాయ ఏత్తకో దిజో రథవేగేన విచుణ్ణితో మా నస్సి, నివత్తేహి రథ’’న్తి. సోపి సిన్ధవసహస్సస్స దణ్డకసఞ్ఞం దత్వా రథం నివత్తేసి. తం దిస్వా అసురా ‘‘జరసక్కో అసురపురతో పట్ఠాయ పలాయన్తో ఇదాని రథం నివత్తేసి, అద్ధా తేన ఉపత్థమ్భో లద్ధో భవిస్సతీ’’తి నివత్తేత్వా ఆగమనమగ్గేనేవ అసురపురం పవిసిత్వా పున సీసం న ఉక్ఖిపింసు.

సక్కోపి సుజం అసురకఞ్ఞం దేవనగరం నేత్వా అడ్ఢతేయ్యానం అచ్ఛరాకోటీనం జేట్ఠికట్ఠానే ఠపేసి. సా సక్కం వరం యాచి – ‘‘మహారాజ, మమ ఇమస్మిం దేవలోకే మాతాపితరో వా భాతికభగినియో వా నత్థి, యత్థ యత్థ గచ్ఛసి, తత్థ తత్థ మం గహేత్వావ ¶ గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి తస్సా పటిఞ్ఞం అదాసి. తతో పట్ఠాయ చిత్తపాటలియా పుప్ఫితాయ అసురా ‘‘అమ్హాకం నిబ్బత్తట్ఠానే దిబ్బపారిచ్ఛత్తకస్స పుప్ఫనకాలో’’తి యుద్ధత్థాయ సగ్గం అభిరుహన్తి. సక్కో హేట్ఠాసముద్దే నాగానం ఆరక్ఖం అదాసి, తతో సుపణ్ణానం, తతో కుమ్భణ్డానం, తతో యక్ఖానం. తతో చతున్నం మహారాజానం. సబ్బూపరి పన ఉపద్దవనివత్తనత్థాయ దేవనగరద్వారేసు వజిరహత్థా ఇన్దపటిమా ఠపేసి. అసురా నాగాదయో జినిత్వా ఆగతాపి ఇన్దపటిమా దూరతో దిస్వా ‘‘సక్కో నిక్ఖన్తో’’తి పలాయన్తి. ఏవం, మహాలి, మఘో మాణవో అప్పమాదపటిపదం పటిపజ్జి. ఏవం అప్పమత్తో పనేస ఏవరూపం ఇస్సరియం పత్వా ద్వీసు దేవలోకేసు రజ్జం కారేసి. అప్పమాదో నామేస బుద్ధాదీహి పసత్థో. అప్పమాదఞ్హి నిస్సాయ సబ్బేసమ్పి లోకియలోకుత్తరానం విసేసానం అధిగమో హోతీతి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౦.

‘‘అప్పమాదేన ¶ మఘవా, దేవానం సేట్ఠతం గతో;

అప్పమాదం పసంసన్తి, పమాదో గరహితో సదా’’తి.

తత్థ అప్పమాదేనాతి మచలగామే భూమిప్పదేససోధనం ఆదిం కత్వా కతేన అప్పమాదేన. మఘవాతి ఇదాని ‘‘మఘవా’’తిపఞ్ఞాతో మఘో మాణవో ద్విన్నం దేవలోకానం రాజభావేన దేవానం సేట్ఠతం గతో. పసంసన్తీతి బుద్ధాదయో పణ్డితా అప్పమాదమేవ థోమేన్తి ¶ వణ్ణయన్తి. కిం కారణా? సబ్బేసం లోకియలోకుత్తరానం విసేసానం పటిలాభకారణత్తా. పమాదో గరహితో సదాతి పమాదో పన తేహి అరియేహి నిచ్చం గరహితో నిన్దితో. కిం కారణా? సబ్బవిపత్తీనం మూలభావతో. మనుస్సదోభగ్గం వా హి అపాయుప్పత్తి వా సబ్బా పమాదమూలికాయేవాతి.

గాథాపరియోసానే ¶ మహాలి లిచ్ఛవీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతాతి.

మఘవత్థు సత్తమం.

౮. అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు

అప్పమాదరతో భిక్ఖూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో అరహత్తం పత్తుం నాసక్ఖి. సో ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేస్సామీ’’తి తతో నిక్ఖమిత్వా సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మహన్తం దావగ్గిం ఉట్ఠితం దిస్వా వేగేన ఏకం ముణ్డపబ్బతమత్థకం అభిరుయ్హ నిసిన్నో అరఞ్ఞం ¶ డయ్హమానం అగ్గిం దిస్వా ఆరమ్మణం గణ్హి – ‘‘యథా అయం అగ్గి మహన్తాని చ ఖుద్దకాని చ ఉపాదానాని డహన్తో గచ్ఛతి, ఏవం అరియమగ్గఞాణగ్గినాపి మహన్తాని చ ఖుద్దకాని చ సంయోజనాని డహన్తేన గన్తబ్బం భవిస్సతీ’’తి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తస్స చిత్తాచారం ఞత్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖు, మహన్తానిపి ఖుద్దకానిపి ఉపాదానాని వియ ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరే ఉప్పజ్జమానాని అణుంథూలాని సంయోజనాని, తాని ¶ ఞాణగ్గినా ఝాపేత్వా అభబ్బుప్పత్తికాని కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా తస్స భిక్ఖునో అభిముఖే నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానో ఇమం ఓభాసగాథమాహ –

౩౧.

‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;

సంయోజనం అణుం థూలం, డహం అగ్గీవ గచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ అప్పమాదరతోతి అప్పమాదే రతో అభిరతో, అప్పమాదేన వీతినామేన్తోతి అత్థో. పమాదే భయదస్సి వాతి నిరయుప్పత్తిఆదికం పమాదే భయం భయతో పస్సన్తో, తాసం వా ఉప్పత్తీనం మూలత్తా పమాదం భయతో పస్సన్తో. సంయోజనన్తి వట్టదుక్ఖేన సద్ధిం యోజనం బన్ధనం పజానం వట్టే ఓసీదాపనసమత్థం దసవిధం సంయోజనం. అణుం థూలన్తి మహన్తఞ్చ ఖుద్దకఞ్చ. డహం అగ్గీవ గచ్ఛతీతి యథా అయం అగ్గీ ఏతం మహన్తఞ్చ ¶ ఖుద్దకఞ్చ ఉపాదానం డహన్తోవ గచ్ఛతి. ఏవమేసో ¶ అప్పమాదరతో భిక్ఖు అప్పమాదాధిగతేన ఞాణగ్గినా ఏతం సంయోజనం డహన్తో అభబ్బుప్పత్తికం కరోన్తో గచ్ఛతీతి అత్థో.

గాథాపరియోసానే సో భిక్ఖు యథానిసిన్నోవ సబ్బసంయోజనాని ఝాపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా తథాగతస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం థోమేత్వా వణ్ణేత్వా వన్దమానోవ పక్కామీతి.

అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు అట్ఠమం.

౯. నిగమవాసితిస్సత్థేరవత్థు

అప్పమాదరతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నిగమవాసితిస్సత్థేరం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సావత్థితో అవిదూరే నిగమగామే జాతసంవడ్ఢో ఏకో కులపుత్తో సత్థు సాసనే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో ‘‘నిగమవాసితిస్సత్థేరో నామ అప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో పవివిత్తో ఆరద్ధవీరియో’’తి పఞ్ఞాయి. సో నిబద్ధం ఞాతిగామేయేవ పిణ్డాయ విచరతి. అనాథపిణ్డికాదీసు మహాదానాని కరోన్తేసు, పసేనదికోసలే అసదిసదానం కరోన్తేపి ¶ సావత్థిం నాగచ్ఛతి. భిక్ఖూ ‘‘అయం నిగమవాసితిస్సత్థేరో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఞాతిసంసట్ఠో విహరతి, అనాథపిణ్డికాదీసు మహాదానాదీని కరోన్తేసు, పసేనదికోసలే అసదిసదానం కరోన్తేపి నేవ ఆగచ్ఛతీ’’తి కథం సముట్ఠాపేత్వా ¶ సత్థు ఆరోచయింసు. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఏవం కరోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నత్థి, భన్తే, మయ్హం ఞాతిసంసగ్గో, అహం ఏతే మనుస్సే నిస్సాయ అజ్ఝోహరణీయమత్తం ఆహారం లభామి లూఖే వా పణీతే వా. యాపనమత్తే లద్ధే పున కిం ఆహారపరియేసనేనాతి న గచ్ఛామి, ఞాతీహి పన మే సంసగ్గో నామ నత్థి, భన్తే’’తి వుత్తే సత్థా పకతియాపి తస్స అజ్ఝాసయం విజానన్తో – ‘‘సాధు సాధు, భిక్ఖూ’’తి తస్స సాధుకారం దత్వా, ‘‘అనచ్ఛరియం ఖో పనేతం భిక్ఖు, యం త్వం మాదిసం ఆచరియం లభిత్వా అప్పిచ్ఛో అహోసి. అయఞ్హి అప్పిచ్ఛతా నామ మమ తన్తి, మమ పవేణీ’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో అతీతం ఆహరి –

అతీతే హిమవన్తే గఙ్గాతీరే ఏకస్మిం ఉదుమ్బరవనే అనేకసహస్సా సువా వసింసు. తత్రేకో సువరాజా ¶ అత్తనో నివాసరుక్ఖస్స ఫలేసు ఖీణేసు యం యదేవ అవసిట్ఠం హోతి అఙ్కురో వా పత్తం వా తచో వా, తం తం ఖాదిత్వా గఙ్గాయం పానీయం పివిత్వా పరమప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో హుత్వా అఞ్ఞత్థ న గచ్ఛతి. తస్స అప్పిచ్ఛసన్తుట్ఠభావగుణేన సక్కస్స భవనం కమ్పి. సక్కో ఆవజ్జమానో తం దిస్వా తస్స వీమంసనత్థం అత్తనో ఆనుభావేన తం రుక్ఖం సుక్ఖాపేసి. రుక్ఖో ఓభగ్గో ఖాణుమత్తో ఛిద్దావఛిద్దోవ హుత్వా వాతే పహరన్తే ఆకోటితో వియ సద్దం నిచ్ఛారేన్తో అట్ఠాసి. తస్స ఛిద్దేహి చుణ్ణాని నిక్ఖమన్తి. సువరాజా ¶ తాని ఖాదిత్వా గఙ్గాయం పానీయం పివిత్వా అఞ్ఞత్థ అగన్త్వా వాతాతపం అగణేత్వా ఉదుమ్బరఖాణుమత్థకే నిసీదతి. సక్కో తస్స పరమప్పిచ్ఛభావం ఞత్వా, ‘‘మిత్తధమ్మగుణం కథాపేత్వా వరమస్స దత్వా ఉదుమ్బరం అమతఫలం కత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి ఏకో హంసరాజా హుత్వా సుజం అసురకఞ్ఞం పురతో కత్వా ఉదుమ్బరవనం గన్త్వా అవిదూరే ఏకస్స రుక్ఖస్స సాఖాయ నిసీదిత్వా తేన సద్ధిం కథేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘సన్తి రుక్ఖా హరిపత్తా, దుమానేకఫలా బహూ;

కస్మా ను సుక్ఖే కోళాపే, సువస్స నిరతో మనో’’తి. (జా. ౧.౯.౩౦);

సబ్బం ¶ సువజాతకం నవకనిపాతే ఆగతనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. అట్ఠుప్పత్తియేవ హి తత్థ చ ఇధ చ నానా, సేసం తాదిసమేవ. సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా సక్కో ఆనన్దో అహోసి, సువరాజా అహమేవా’’తి వత్వా, ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, అప్పిచ్ఛతా నామేసా మమ తన్తి, మమ పవేణీ, అనచ్ఛరియా మమ పుత్తస్స నిగమవాసితిస్సస్స మాదిసం ఆచరియం లభిత్వా అప్పిచ్ఛతా, భిక్ఖునా నామ నిగమవాసితిస్సేన వియ అప్పిచ్ఛేనేవ భవితబ్బం. ఏవరూపో హి భిక్ఖు అభబ్బో సమథవిపస్సనాధమ్మేహి వా మగ్గఫలేహి వా పరిహానాయ, అఞ్ఞదత్థు నిబ్బానస్సేవ సన్తికే హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౨.

‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;

అభబ్బో పరిహానాయ, నిబ్బానస్సేవ సన్తికే’’తి.

తత్థ అభబ్బో పరిహానాయాతి సో ఏవరూపో భిక్ఖు సమథవిపస్సనాధమ్మేహి వా మగ్గఫలేహి వా పరిహానాయ ¶ అభబ్బో, నాపి పత్తేహి పరిహాయతి, న అప్పత్తాని న పాపుణాతి. నిబ్బానస్సేవ సన్తికేతి కిలేసపరినిబ్బానస్సపి అనుపాదాపరినిబ్బానస్సాపి సన్తికేయేవాతి.

గాథాపరియోసానే ¶ నిగమవాసితిస్సత్థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

నిగమవాసితిస్సత్థేరవత్థు నవమం.

అప్పమాదవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా. దుతియో వగ్గో.

౩. చిత్తవగ్గో

౧. మేఘియత్థేరవత్థు

ఫన్దనం ¶ ¶ ¶ చపలం చిత్తన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా చాలికాయ పబ్బతే విహరన్తో ఆయస్మన్తం మేఘియం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స వత్థుం విభావనత్థం సబ్బం మేఘియసుత్తన్తం (ఉదా. ౩౧) విత్థారేతబ్బం. సత్థా పన తీహి వితక్కేహి అన్వాసత్తతాయ తస్మిం అమ్బవనే పధానం అనుయుఞ్జితుం అసక్కుణిత్వా ఆగతం మేఘియత్థేరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అతిభారియం తే, మేఘియ, కతం ‘ఆగమేహి తావ, మేఘియ, ఏకకోమ్హి యావ అఞ్ఞోపి కోచి భిక్ఖు ఆగచ్ఛతీ’తి మం యాచన్తం ఏకకం పహాయ గచ్ఛన్తేన భిక్ఖునా నామ ఏవం చిత్తవసికేన భవితుం న వట్టతి, చిత్తం నామేతం లహుకం, తం అత్తనో వసే వత్తేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

౩౩.

‘‘ఫన్దనం చపలం చిత్తం, దూరక్ఖం దున్నివారయం;

ఉజుం కరోతి మేధావీ, ఉసుకారోవ తేజనం.

౩౪.

‘‘వారిజోవ థలే ఖిత్తో, ఓకమోకతఉబ్భతో;

పరిప్ఫన్దతిదం చిత్తం, మారధేయ్యం పహాతవే’’తి.

తత్థ ¶ ఫన్దనన్తి రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు విప్ఫన్దమానం. చపలన్తి ఏకఇరియాపథేన అసణ్ఠహన్తో గామదారకో వియ ఏకస్మిం ఆరమ్మణే అసణ్ఠహనతో చపలం. చిత్తన్తి విఞ్ఞాణం, భూమివత్థుఆరమ్మణకిరియాదివిచిత్తతాయ పనేతం ‘‘చిత్త’’న్తి వుత్తం. దూరక్ఖన్తి కిట్ఠసమ్బాధే ఠానే కిట్ఠఖాదకగోణం వియ ఏకేకస్మిం సప్పాయారమ్మణేయేవ దుట్ఠపనతో దూరక్ఖం. దున్నివారయన్తి విసభాగారమ్మణం గచ్ఛన్తం పటిసేధేతుం దుక్ఖత్తా దున్నివారయం. ఉసుకారోవ తేజనన్తి యథా నామ ఉసుకారో అరఞ్ఞతో ఏకం వఙ్కదణ్డకం ఆహరిత్వా నిత్తచం కత్వా కఞ్జియతేలేన మక్ఖేత్వా అఙ్గారకపల్లే తాపేత్వా రుక్ఖాలకే ఉప్పీళేత్వా నివఙ్కం ఉజుం వాలవిజ్ఝనయోగ్గం కరోతి, కత్వా చ ¶ పన రాజరాజమహామత్తానం సిప్పం దస్సేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం లభతి, ఏవమేవ ¶ మేధావీ పణ్డితో విఞ్ఞూ పురిసో ఫన్దనాదిసభావమేతం చిత్తం ధుతఙ్గారఞ్ఞావాసవసేన, నిత్తచం అపగతఓళారికకిలేసం కత్వా సద్ధాసినేహేన తేమేత్వా కాయికచేతసికవీరియేన తాపేత్వా సమథవిపస్సనాలకే ఉప్పీళేత్వా ఉజుం అకుటిలం నిబ్బిసేవనం కరోతి, కత్వా చ పన సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా మహన్తం అవిజ్జక్ఖన్ధం పదాలేత్వా, ‘‘తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞా, నవ లోకుత్తరధమ్మే’’తి ఇమం విసేసం హత్థగతమేవ కత్వా అగ్గదక్ఖిణేయ్యభావం ¶ లభతి.

వారిజోవాతి మచ్ఛో వియ, థలే ఖిత్తోతి హత్థేన వా పాదేన వా జాలాదీనం వా అఞ్ఞతరేన థలే ఛడ్డితో. ఓకమోకతఉబ్భతోతి ‘‘ఓకపుణ్ణేహి చీవరేహీ’’తి ఏత్థ (మహావ. ౩౦౬) ఉదకం ఓకం, ‘‘ఓకం పహాయ అనికేతసారీ’’తి ఏత్థ (సు. ని. ౮౫౦) ఆలయో, ఏత్థ ఉభయమ్పి లబ్భతి. ‘‘ఓకమోకతఉబ్భతో’’తి హి ఏత్థ ఓకమోకతోతి ఉదకసఙ్ఖాతా ఆలయాతి అయమత్థో. ఉబ్భతోతి ఉద్ధటో. పరిప్ఫన్దతిదం చిత్తన్తి యథా సో ఉదకాలయతో ఉబ్భతో థలే ఖిత్తో మచ్ఛో ఉదకం అలభన్తో పరిప్ఫన్దతి, ఏవమిదం పఞ్చకామగుణాలయాభిరతం చిత్తం తతో ఉద్ధరిత్వా మారధేయ్యసఙ్ఖాతం వట్టం పహాతుం విపస్సనాకమ్మట్ఠానే ఖిత్తం కాయికచేతసికవీరియేన సన్తాపియమానం పరిప్ఫన్దతి, సణ్ఠాతుం న సక్కోతి. ఏవం సన్తేపి ధురం అనిక్ఖిపిత్వా మేధావీ పుగ్గలో తం వుత్తనయేనేవ ఉజుం కమ్మనియం కరోతీతి అత్థో. అపరో నయో – ఇదం మారధేయ్యం కిలేసవట్టం అవిజహిత్వా ఠితం చిత్తం సో వారిజో వియ పరిప్ఫన్దతి, తస్మా మారధేయ్యం పహాతవే, యేన కిలేసవట్టసఙ్ఖాతేన మారధేయ్యేనేవ పరిప్ఫన్దతి, తం పహాతబ్బన్తి.

గాథాపరియోసానే మేఘియత్థేరో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతాతి.

మేఘియత్థేరవత్థు పఠమం.

౨. అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు

దున్నిగ్గహస్స ¶ లహునోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

కోసలరఞ్ఞో ¶ కిర విజితే పబ్బతపాదే మాతికగామో నామ ఏకో ఘనవాసో గామో అహోసి. అథేకదివసం సట్ఠిమత్తా భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా తం ¶ గామం గన్త్వా పిణ్డాయ పవిసింసు. అథ నే యో తస్స గామస్స సామికో మాతికో నామ, తస్స మాతా దిస్వా గేహే నిసీదాపేత్వా నానగ్గరసేన యాగుభత్తేన పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, కత్థ గన్తుకామా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘యథా ఫాసుకట్ఠానం మహాఉపాసికే’’తి. సా ‘‘వస్సావాసట్ఠానం, అయ్యా, పరియేసన్తి మఞ్ఞే’’తి ఞత్వా పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘సచే, అయ్యా, ఇమం తేమాసం ఇధ వసిస్సన్తి, అహం తీణి సరణాని, పఞ్చ సీలాని గహేత్వా ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. భిక్ఖూ ‘‘మయం ఇమం నిస్సాయ భిక్ఖాయ అకిలమన్తా భవనిస్సరణం కాతుం సక్ఖిస్సామా’’తి అధివాసయింసు. సా తేసం వసనట్ఠానం విహారం పటిజగ్గిత్వా అదాసి.

తే తత్థేవ వసన్తా ఏకదివసం సన్నిపతిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓవదింసు, ‘‘ఆవుసో, అమ్హేహి పమాదచారం చరితుం న వట్టతి. అమ్హాకఞ్హి సకగేహం వియ అట్ఠ మహానిరయా వివటద్వారాయేవ, ధరమానకబుద్ధస్స ఖో పన సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా మయం ఆగతా, బుద్ధా చ నామ పదానుపదికం విచరన్తేనాపి సఠేన ఆరాధేతుం న సక్కా, యథాజ్ఝాసయేనేవ ఆరాధేతుం సక్కా, అప్పమత్తా హోథ, ద్వీహి ఏకట్ఠానే న ఠాతబ్బం, న నిసీదితబ్బం, సాయం ఖో పన థేరూపట్ఠానకాలే పాతోవ భిక్ఖాచారకాలే ఏకతో భవిస్సామ, సేసకాలే ద్వే ఏకతో న భవిస్సామ, అపిచ ఖో పన అఫాసుకేన భిక్ఖునా ¶ ఆగన్త్వా విహారమజ్ఝే ఘణ్డియా పహతాయ ఘణ్డిసఞ్ఞాయ ఆగన్త్వా తస్స భేసజ్జం కరిస్సామా’’తి.

తేసు ఏవం కతికం కత్వా విహరన్తేసు ఏకదివసం సా ఉపాసికా సప్పితేలఫాణితాదీని గాహాపేత్వా దాసదాసికమ్మకరాదీహి పరివుతా సాయన్హసమయే తం విహారం గన్త్వా విహారమజ్ఝే భిక్ఖూ అదిస్వా, ‘‘కహం ను ఖో, అయ్యా, గతా’’తి పురిసే పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అత్తనో అత్తనో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు నిసిన్నా భవిస్సన్తి, అయ్యే’’తి వుత్తే, ‘‘కిం ను ఖో కత్వా దట్ఠుం ¶ సక్ఖిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స కతికవత్తం జాననమనుస్సా ఆహంసు – ‘‘ఘణ్డియా పహతాయ సన్నిపతిస్సన్తి, అయ్యే’’తి. సా చ ఘణ్డిం పహరాపేసి. భిక్ఖూ ఘణ్డిసద్దం సుత్వా, ‘‘కస్సచి అఫాసుకం భవిస్సతీ’’తి సకసకట్ఠానేహి నిక్ఖమిత్వా విహారమజ్ఝే సన్నిపతింసు. ద్వేపి జనా ఏకమగ్గేనాగతా నామ నత్థి. ఉపాసికా ఏకేకట్ఠానతో ఏకేకమేవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘మమ పుత్తేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహో కతో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం వన్దిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కలహం ను ఖో, భన్తే, కరిత్థా’’తి? ‘‘న కరోమ, మహాఉపాసికే’’తి. ‘‘సచే వో, భన్తే, కలహో నత్థి, అథ కస్మా యథా అమ్హాకం గేహం ఆగచ్ఛన్తా సబ్బే ఏకతోవ ఆగచ్ఛథ, ఏవం అనాగన్త్వా ఏకేకట్ఠానతో ఏకేకావ ఆగతా’’తి? ‘‘మహాఉపాసికే, ఏకేకస్మిం ఠానే నిసీదిత్వా సమణధమ్మం కరిమ్హా’’తి. ‘‘కో ఏస ¶ , భన్తే, సమణధమ్మో నామా’’తి? ‘‘ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం కరోమ, అత్తభావే చ ఖయవయం పట్ఠపేమ, మహాఉపాసికే’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం కాతుం, అత్తభావే చ ఖయవయం పట్ఠపేతుం తుమ్హాకమేవ వట్టతి, ఉదాహు అమ్హాకమ్పీతి, కస్సచిపి ¶ అవారితో ఏస ధమ్మో, మహాఉపాసికే’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, మయ్హమ్పి ద్వత్తింసాకారం దేథ, అత్తభావే చ ఖయవయపట్ఠపనం ఆచిక్ఖథా’’తి. ‘‘తేన హి ఉగ్గణ్హ, మహాఉపాసికే’’తి సబ్బం ఉగ్గణ్హాపేసుం.

సా తతో పట్ఠాయ ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం కత్వా అత్తని ఖయవయం పట్ఠపేత్వా తేహి భిక్ఖూహి పురేతరమేవ తయో మగ్గే, తీణి చ ఫలాని పాపుణి. మగ్గేనేవ చస్సా చతస్సో పటిసమ్భిదా లోకియఅభిఞ్ఞా చ ఆగమింసు. సా మగ్గఫలసుఖతో వుట్ఠాయ దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేత్వా, ‘‘కదా ను ఖో మమ పుత్తేహి అయం ధమ్మో అధిగతో’’తి ఉపధారేన్తీ సబ్బేపిమే సరాగా సదోసా సమోహా ఝానవిపస్సనామత్తమ్పి తేసం నత్థి, ‘‘కిం ను ఖో మయ్హం పుత్తానం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయో అత్థి, నత్థీ’’తి ఆవజ్జేత్వా, ‘‘అత్థీ’’తి దిస్వా, ‘‘సేనాసనసప్పాయం ను ఖో అత్థి, నత్థీ’’తి ఆవజ్జేత్వా తమ్పి దిస్వా, ‘‘పుగ్గలసప్పాయం ను ఖో లభన్తి, న లభన్తీ’’తి ఆవజ్జేసి, పుగ్గలసప్పాయమ్పి దిస్వా, ‘‘ఆహారసప్పాయం ను ఖో లభన్తి, న లభన్తీ’’తి ఉపధారేన్తీ ‘‘ఆహారసప్పాయం నేసం నత్థీ’’తి దిస్వా తతో పట్ఠాయ నానావిధం యాగుం, అనేకప్పకారం ఖజ్జకం, నానగ్గరసఞ్చ భోజనం సమ్పాదేత్వా గేహే భిక్ఖూ నిసీదాపేత్వా దక్ఖిణోదకం దత్వా, ‘‘భన్తే ¶ , తుమ్హాకం యం యం రుచ్చతి, తం తం గహేత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి నియ్యాదేసి. తే యథారుచి యాగుఆదీని గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తి. తేసం సప్పాయాహారం లభన్తానం చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి.

తే ఏకగ్గేన చిత్తేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా చిన్తయింసు – ‘‘అహో మహాఉపాసికా అమ్హాకం పతిట్ఠా జాతా, సచే మయం సప్పాయాహారం న లభిమ్హ, న నో మగ్గఫలపటివేధో అభవిస్స, ఇదాని వుట్ఠవస్సా పవారేత్వా సత్థు ¶ సన్తికం గమిస్సామా’’తి. తే ‘‘సత్థారం దట్ఠుకామమ్హా’’తి మహాఉపాసికం ఆపుచ్ఛింసు. ‘‘మహాఉపాసికా సాధు, అయ్యా’’తి. తే అనుగన్త్వా పునపి, ‘‘భన్తే, అమ్హే ఓలోకేయ్యాథా’’తి బహూని పియవచనాని వత్వా పటినివత్తి. తేపి ఖో భిక్ఖూ సావత్థిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, న చ పిణ్డకేన కిలమిత్థా’’తి వుత్తే ‘‘ఖమనీయం, భన్తే, యాపనీయం, భన్తే, పిణ్డకేన పన నేవ కిలమిమ్హ. అమ్హాకఞ్హి మాతికమాతా నామేకా ఉపాసికా చిత్తాచారం ఞత్వా, ‘అహో వత నో ఏవరూపం నామ ¶ ఆహారం పటియాదేయ్యా’తి చిన్తితే యథాచిన్తితం ఆహారం పటియాదేత్వా అదాసీ’’తి తస్సా గుణకథం కథయింసు.

అఞ్ఞతరో భిక్ఖు తస్సా గుణకథం సుత్వా తత్థ గన్తుకామో హుత్వా సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘భన్తే, తం గామం గమిస్సామీ’’తి సత్థారం ఆపుచ్ఛిత్వా జేతవనతో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన తం గామం పత్వా విహారం పవిసనదివసేయేవ చిన్తేసి – ‘‘అయం కిర ఉపాసికా చిన్తితచిన్తితం జానాతి, అహఞ్చ మగ్గకిలన్తో విహారం పటిజగ్గితుం న సక్ఖిస్సామి, అహో వత మే విహారపటిజగ్గకం మనుస్సం పేసేయ్యా’’తి. ఉపాసికా గేహే నిసిన్నావ ఆవజ్జేన్తీ తమత్థం ఞత్వా, ‘‘గచ్ఛ, విహారం పటిజగ్గిత్వా ఏహీ’’తి మనుస్సం పేసేసి. ఇతరోపి పానీయం పివితుకామో ‘‘అహో వత మే సక్ఖరపానకం కత్వా పేసేయ్యా’’తి చిన్తేసి. ఉపాసికా తమ్పి పేసేసి. సో పునదివసే ‘‘పాతోవ సినిద్ధయాగుం మే సఉత్తరిభఙ్గం పేసేతూ’’తి చిన్తేసి. ఉపాసికా తథా అకాసి ¶ . సో యాగుం పివిత్వా, ‘‘అహో వత మే ఏవరూపం ఖజ్జకం పేసేయ్యా’’తి చిన్తేసి. ఉపాసికా తమ్పి పేసేసి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం ఉపాసికా మయా సబ్బం చిన్తితచిన్తితం పేసేసి, అహం ¶ ఏతం దట్ఠుకామో, అహో వత మే నానగ్గరసభోజనం గాహాపేత్వా సయమేవ ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి. ఉపాసికా ‘‘మమ పుత్తో మం దట్ఠుకామో, ఆగమనం మే పచ్చాసీసతీ’’తి భోజనం గాహాపేత్వా విహారం గన్త్వా తస్స అదాసి. సో కతభత్తకిచ్చో ‘‘మాతికమాతా నామ త్వం, మహాఉపాసికే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. ‘‘త్వం పరచిత్తం జానాసీ’’తి? ‘‘కిం మం పుచ్ఛసి, తాతా’’తి? ‘‘మయా చిన్తితచిన్తితం సబ్బమకాసి, తేన తం పుచ్ఛామీ’’తి. ‘‘పరచిత్తజాననకభిక్ఖూ బహూ, తాతా’’తి? ‘‘నాహం అఞ్ఞే పుచ్ఛామి, తువం పుచ్ఛామి, ఉపాసికే’’తి. ఏవం సన్తేపి ఉపాసికా ‘‘పరచిత్తం జానామీ’’తి అవత్వా ‘‘పరచిత్తం జానన్తా నామ ఏవం కరోన్తి పుత్తా’’తి ఆహ. సో ‘‘భారియం వతిదం కమ్మం, పుథుజ్జనా నామ సోభనమ్పి అసోభనమ్పి చిన్తేన్తి, సచాహం కిఞ్చి అయుత్తం చిన్తయిస్సామి, సహ భణ్డకేన చోరం చూళాయ గణ్హన్తీ వియ మం విప్పకారం పాపేయ్య, మయా ఇతో పలాయితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఉపాసికే, అహం గమిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కహం, అయ్యా’’తి? ‘‘సత్థు సన్తికం, ఉపాసికే’’తి. ‘‘వసథ తావ, భన్తే, ఇధా’’తి. ‘‘న వసిస్సామి, ఉపాసికే, గమిస్సామేవా’’తి నిక్ఖమిత్వా సత్థు సన్తికం అగమాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం భిక్ఖు న త్వం తత్థ వససీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే, న సక్కా తత్థ వసితు’’న్తి. ‘‘కిం కారణా భిక్ఖూ’’తి? ‘‘భన్తే, సా ఉపాసికా చిన్తితచిన్తితం సబ్బం జానాతి, పుథుజ్జనా చ నామ సోభనమ్పి అసోభనమ్పి చిన్తేన్తి, సచాహం కిఞ్చి అయుత్తం చిన్తేస్సామి, సహ భణ్డకేన చోరం చూళాయ గణ్హన్తీ వియ మం విప్పకారం పాపేస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ¶ ఆగతోమ్హీతి. ‘‘భిక్ఖు, తత్థేవ తయా వసితుం వట్టతీ’’తి ¶ , ‘‘న సక్కోమి, భన్తే, నాహం తత్థ వసిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి త్వం, భిక్ఖు, ఏకమేవ రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘తవ చిత్తమేవ రక్ఖ, చిత్తం నామేతం దురక్ఖం, త్వం అత్తనో చిత్తమేవ నిగ్గణ్హ, మా అఞ్ఞం కిఞ్చి చిన్తయి, చిత్తం నామేతం దున్నిగ్గహ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౫.

‘‘దున్నిగ్గహస్స లహునో, యత్థకామనిపాతినో;

చిత్తస్స దమథో సాధు, చిత్తం దన్తం సుఖావహ’’న్తి.

తత్థ చిత్తం నామేతం దుక్ఖేన నిగ్గయ్హతీతి దున్నిగ్గహం. లహుం ఉప్పజ్జతి చ నిరుజ్ఝతి చాతి లహు. తస్స దున్నిగ్గహస్స లహునో. యత్థకామనిపాతినోతి యత్థ కత్థచిదేవ నిపతనసీలస్స. ఏతఞ్హి లభితబ్బట్ఠానం వా అలభితబ్బట్ఠానం వా యుత్తట్ఠానం వా అయుత్తట్ఠానం వా న జానాతి, నేవ జాతిం ¶ ఓలోకేతి, న గోత్తం, న వయం. యత్థ యత్థ ఇచ్ఛతి, తత్థ తత్థేవ నిపతతీతి ‘‘యత్థకామనిపాతీ’’తి వుచ్చతి. తస్స ఏవరూపస్స చిత్తస్స దమథో సాధు చతూహి అరియమగ్గేహి దన్తభావో యథా నిబ్బిసేవనం హోతి, తథా కతభావో సాధు. కిం కారణా? ఇదఞ్హి చిత్తం దన్తం సుఖావహం నిబ్బిసేవనం కతం మగ్గఫలసుఖం పరమత్థనిబ్బానసుఖఞ్చ ఆవహతీతి.

దేసనాపరియోసానే సమ్పత్తపరిసాయ బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం, మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.

సత్థా తస్స ¶ భిక్ఖునో ఇమం ఓవాదం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ, భిక్ఖు, అఞ్ఞం కిఞ్చి అచిన్తయిత్వా తత్థేవ వసాహీ’’తి పహిణి. సో భిక్ఖు సత్థు సన్తికా ఓవాదం లభిత్వా తత్థ అగమాసి. కిఞ్చి బహిద్ధా చిన్తనం నామ న చిన్తేసి. మహాఉపాసికాపి దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తీ థేరం దిస్వా, ‘‘ఇదాని ఓవాదదాయకం ఆచరియం లభిత్వా పునాగతో మమ పుత్తో’’తి అత్తనో ఞాణేనేవ పరిచ్ఛిన్దిత్వా తస్స సప్పాయాహారం పటియాదేత్వా అదాసి. సో సప్పాయభోజనం సేవిత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పత్వా మగ్గఫలసుఖేన వీతినామేన్తో ‘‘అహో మహాఉపాసికా మయ్హం పతిట్ఠా జాతా, అహం ఇమం నిస్సాయ భవనిస్సరణం పత్తోమ్హీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమస్మిం తావ మే అత్తభావే పతిట్ఠా జాతా, సంసారే పన మే సంసరన్తస్స అఞ్ఞేసుపి అత్తభావేసు అయం పతిట్ఠా భూతపుబ్బా, నో’’తి ఉపధారేన్తో ఏకూనఅత్తభావసతం అనుస్సరి. సాపి ఏకూనఅత్తభావసతే తస్స పాదపరిచారికా అఞ్ఞేసు పటిబద్ధచిత్తా హుత్వా తం జీవితా వోరోపేసి. థేరో ¶ తస్సా ఏత్తకం అగుణం దిస్వా, ‘‘అహో మయం మహాఉపాసికా భారియం కమ్మం అకాసీ’’తి చిన్తేసి.

మహాఉపాసికాపి గేహే నిసిన్నావ ‘‘కిం ను ఖో మయ్హం పుత్తస్స పబ్బజితకిచ్చం మత్తకం పత్తం, నో’’తి ఉపధారయమానా తస్స అరహత్తపత్తిం ఞత్వా ఉత్తరి ఉపధారియమానా, ‘‘మమ పుత్తో అరహత్తం పత్వా అహో వత మే అయం ఉపాసికా మహతీ పతిట్ఠా జాతా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అతీతేపి ను ఖో మే అయం పతిట్ఠా భూతపుబ్బా, నో’’తి ఉపధారేన్తో ఏకూనఅత్తభావసతం అనుస్సరి, ‘‘అహం ఖో పన ఏకూనఅత్తభావసతే అఞ్ఞేహి సద్ధిం ఏకతో ¶ హుత్వా ఏతం జీవితా వోరోపేసిం, అయం మే ఏత్తకం అగుణం ¶ దిస్వా ‘అహో భారియం కమ్మం కతం ఉపాసికాయా’’తి చిన్తేసి. ‘‘అత్థి ను ఖో ఏవం సంసారే సంసరన్తియా మమ పుత్తస్స ఉపకారో కతపుబ్బో’’తి ఉపధారయమానా తతో ఉత్తరిం సతమం అత్తభావం అనుస్సరిత్వా సతమే అత్తభావే మయా ఏతస్స పాదపరిచారికాయ హుత్వా ఏతస్మిం జీవితా వోరోపనట్ఠానే జీవితదానం దిన్నం, అహో మయా మమ పుత్తస్స మహాఉపకారో కతపుబ్బో’’తి గేహే నిసిన్నావ ఉత్తరిం విసేసేత్వా ‘‘ఉపధారేథా’’తి ఆహ. సో దిబ్బాయ సోతధాతుయా సద్దం సుత్వా విసేసేత్వా సతమం అత్తభావం అనుస్సరిత్వా తత్థ తాయ అత్తనో జీవితస్స దిన్నభావం దిస్వా, ‘‘అహో మమ ఇమాయ మహాఉపాసికాయ ఉపకారో కతపుబ్బో’’తి అత్తమనో హుత్వా తస్సా తత్థేవ చతూసు మగ్గఫలేసు పఞ్హం కథేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయీతి.

అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు దుతియం.

౩. అఞ్ఞతరఉక్కణ్ఠితభిక్ఖువత్థు

సుదుద్దసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో అఞ్ఞతరం ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థరి కిర సావత్థియం విహరన్తే ఏకో సేట్ఠిపుత్తో అత్తనో కులూపగత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, అహం దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, ఏకం మే దుక్ఖతో ముచ్చనకారణం కథేథా’’తి ¶ ఆహ. ‘‘సాధావుసో, సచేసి దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, సలాకభత్తం దేహి, పక్ఖికభత్తం దేహి, వస్సావాసికం దేహి, చీవరాదయో పచ్చయే దేహి, అత్తనో సాపతేయ్యం తయో కోట్ఠాసే కత్వా ఏకేన కమ్మన్తం పయోజేహి, ఏకేన పుత్తదారం పోసేహి, ఏకం బుద్ధసాసనే దేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి ¶ వుత్తపటిపాటియా సబ్బం కత్వా పున థేరం పుచ్ఛి – ‘‘తతో ఉత్తరిం అఞ్ఞం కిం కరోమి, భన్తే’’తి? ‘‘ఆవుసో, తీణి సరణాని గణ్హ, పఞ్చ సీలాని గణ్హాహీ’’తి. తానిపి పటిగ్గహేత్వా తతో ఉత్తరిం పుచ్ఛి. ‘‘తేన హి దస సీలాని గణ్హాహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి గణ్హి. సో ఏవం అనుపుబ్బేన పుఞ్ఞకమ్మస్స కతత్తా అనుపుబ్బసేట్ఠిపుత్తో నామ జాతో. తతో ‘‘ఉత్తరిమ్పి కత్తబ్బం అత్థి, భన్తే’’తి పున పుచ్ఛిత్వా, ‘‘తేన హి పబ్బజాహీ’’తి వుత్తో నిక్ఖమిత్వా ¶ పబ్బజి. తస్సేకో ఆభిధమ్మికభిక్ఖు ఆచరియో అహోసి. ఏకో వినయధరో ఉపజ్ఝాయో. తస్స లద్ధూపసమ్పదస్స ఆచరియో అత్తనో సన్తికం ఆగతకాలే అభిధమ్మే పఞ్హం కథేసి – ‘‘బుద్ధసాసనే నామ ఇదం కాతుం వట్టతి, ఇదం న వట్టతీ’’తి. ఉపజ్ఝాయోపిస్స అత్తనో సన్తికం ఆగతకాలే వినయే పఞ్హం కథేసి – ‘‘బుద్ధసాసనే నామ ఇదం కాతుం వట్టతి, ఇదం న వట్టతి, ఇదం కప్పతి, ఇదం న కప్పతీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘అహో భారియం ఇదం కమ్మం, అహం దుక్ఖా ముచ్చితుకామో పబ్బజితో, ఇధ చ మమ హత్థపసారణట్ఠానమ్పి న పఞ్ఞాయతి, గేహే ¶ ఠత్వావ దుక్ఖా ముచ్చితుం సక్కా, మయా గిహినా భవితుం వట్టతీ’’తి. సో తతో పట్ఠాయ ఉక్కణ్ఠితో అనభిరతో ద్వత్తింసాకారే సజ్ఝాయం న కరోతి, ఉద్దేసం న గణ్హాతి, కిసో లూఖో ధమనిసన్థతగత్తో ఆలస్సియాభిభూతో కచ్ఛుపరికిణ్ణో అహోసి.

అథ నం దహరసామణేరా, ‘‘ఆవుసో, కిం త్వం ఠితట్ఠానే ఠితోవ నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నోవ అహోసి, పణ్డురోగాభిభూతో కిసో లూఖో ధమనిసన్థతగత్తో ఆలస్సియాభిభూతో కచ్ఛుపరికిణ్ణో, కిం తే కత’’న్తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హి, ఆవుసో’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? సో తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తే తస్స ఆచరియుపజ్ఝాయానం ఆచిక్ఖింసు. ఆచరియుపజ్ఝాయా తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమంసు. సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, ఆగతత్థా’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు తుమ్హాకం సాసనే ఉక్కణ్ఠితో’’తి. ‘‘ఏవం కిర భిక్ఖూ’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అహం, భన్తే, దుక్ఖా ముచ్చితుకామోవ పబ్బజితో, తస్స మే ఆచరియో అభిధమ్మకథం కథేసి, ఉపజ్ఝాయో వినయకథం కథేసి, స్వాహం ‘ఇధ మే హత్థపసారణట్ఠానమ్పి నత్థి, గిహినా హుత్వా సక్కా దుక్ఖా ముచ్చితుం, గిహి భవిస్సామీ’తి సన్నిట్ఠానమకాసిం, భన్తే’’తి. ‘‘సచే త్వం, భిక్ఖు, ఏకమేవ రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససి, అవసేసానం రక్ఖనకిచ్చం నత్థీ’’తి. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘తవ చిత్తమేవ రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి అత్తనో చిత్తమేవ రక్ఖాహి, సక్కా దుక్ఖా ముచ్చితు’’న్తి ఇమం ఓవాదం దత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౬.

‘‘సుదుద్దసం ¶ సునిపుణం, యత్థకామనిపాతినం;

చిత్తం రక్ఖేథ మేధావీ, చిత్తం గుత్తం సుఖావహ’’న్తి.

తత్థ ¶ సుదుద్దసన్తి ¶ సుట్ఠు దుద్దసం. సునిపుణన్తి సుట్ఠు నిపుణం పరమసణ్హం. యత్థకామనిపాతినన్తి జాతిఆదీని అనోలోకేత్వా లభితబ్బాలభితబ్బయుత్తాయుత్తట్ఠానేసు యత్థ కత్థచి నిపతనసీలం. చిత్తం రక్ఖేథ మేధావీతి అన్ధబాలో దుమ్మేధో అత్తనో చిత్తం రక్ఖితుం సమత్థో నామ నత్థి, చిత్తవసికో హుత్వా అనయబ్యసనం పాపుణాతి. మేధావీ పన పణ్డితోవ చిత్తం రక్ఖితుం సక్కోతి, తస్మా త్వమ్పి చిత్తమేవ గోపేహి. ఇదఞ్హి చిత్తం గుత్తం సుఖావహం మగ్గఫలనిబ్బానసుఖాని ఆవహతీతి.

దేసనాపరియోసానే సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా అహోసీతి.

అఞ్ఞతరఉక్కణ్ఠితభిక్ఖువత్థు తతియం.

౪. సఙ్ఘరక్ఖితభాగినేయ్యత్థేరవత్థు

దూరఙ్గమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో సఙ్ఘరక్ఖితం నామ భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో కులపుత్తో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో లద్ధూపసమ్పదో సఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో నామ హుత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి. తస్స ¶ కనిట్ఠభగినీ పుత్తం లభిత్వా థేరస్స నామం అకాసి. సో భాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితో నామ హుత్వా వయప్పత్తో థేరస్సేవ సన్తికే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో అఞ్ఞతరస్మిం గామకారామే వస్సం ఉపగన్త్వా, ‘‘ఏకం సత్తహత్థం, ఏకం అట్ఠహత్థ’’న్తి ద్వే వస్సావాసికసాటకే లభిత్వా అట్ఠహత్థం ‘‘ఉపజ్ఝాయస్స మే భవిస్సతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా ‘‘సత్తహత్థం మయ్హం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా వుట్ఠవస్సో ‘‘ఉపజ్ఝాయం పస్సిస్సామీ’’తి ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే పిణ్డాయ చరన్తో ఆగన్త్వా థేరే విహారం అనాగతేయేవ విహారం పవిసిత్వా థేరస్స దివాట్ఠానం సమ్మజ్జిత్వా పాదోదకం ఉపట్ఠపేత్వా ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తో నిసీది. అథస్సాగమనభావం దిస్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా పత్తచీవరం ¶ పటిగ్గహేత్వా, ‘‘నిసీదథ, భన్తే’’తి థేరం నిసీదాపేత్వా తాలవణ్టం ఆదాయ ¶ బీజిత్వా పానీయం దత్వా పాదే ధోవిత్వా తం సాటకం ఆనేత్వా పాదమూలే ఠపేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం పరిభుఞ్జథా’’తి వత్వా బీజయమానో అట్ఠాసి.

అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘సఙ్ఘరక్ఖిత, మయ్హం చీవరం పరిపుణ్ణం, త్వమేవ పరిభుఞ్జా’’తి. ‘‘భన్తే, మయా లద్ధకాలతో పట్ఠాయ అయం తుమ్హాకమేవ సల్లక్ఖితో, పరిభోగం కరోథా’’తి. ‘‘హోతు, సఙ్ఘరక్ఖిత, పరిపుణ్ణం మే చీవరం, త్వమేవ పరిభుఞ్జా’’తి. ‘‘భన్తే, మా ఏవం కరోథ, తుమ్హేహి పరిభుత్తే మయ్హం మహప్ఫలం భవిస్సతీ’’తి. అథ నం తస్స పునప్పునం కథేన్తస్సపి ¶ థేరో న ఇచ్ఛియేవ.

ఏవం సో బీజయమానో ఠితోవ చిన్తేసి – ‘‘అహం థేరస్స గిహికాలే భాగినేయ్యో, పబ్బజితకాలే సద్ధివిహారికో, ఏవమ్పి మయా సద్ధిం ఉపజ్ఝాయో పరిభోగం న కత్తుకామో. ఇమస్మిం మయా సద్ధిం పరిభోగం అకరోన్తే కిం మే సమణభావేన, గిహి భవిస్సామీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘దుస్సణ్ఠాపితో ఘరావాసో, కిం ను ఖో కత్వా గిహిభూతో జీవిస్సామీ’’తి. తతో చిన్తేసి – ‘‘అట్ఠహత్థసాటకం విక్కిణిత్వా ఏకం ఏళికం గణ్హిస్సామి, ఏళికా నామ ఖిప్పం విజాయతి, స్వాహం విజాతం విజాతం విక్కిణిత్వా మూలం కరిస్సామి, మూలే బహూ కత్వా ఏకం పజాపతిం ఆనేస్సామి, సా ఏకం పుత్తం విజాయిస్సతి. అథస్స మమ మాతులస్స నామం కత్వా చూళయానకే నిసీదాపేత్వా మమ పుత్తఞ్చ భరియఞ్చ ఆదాయ మాతులం వన్దితుం ఆగమిస్సామి, ఆగచ్ఛన్తే అన్తరామగ్గే మమ భరియం ఏవం వక్ఖామి – ‘ఆనేహి తావ మే పుత్తం వహిస్సామిన’న్తి. సా ‘కిం తే పుత్తేన, ఏహి, ఇమం యానకం పాజేహీ’తి వత్వా పుత్తం గహేత్వా, ‘అహం నేస్సామి న’న్తి నేత్వా సన్ధారేతుం అసక్కోన్తీ చక్కపథే ఛడ్డేస్సతి. అథస్స సరీరం అభిరుహిత్వా చక్కం గమిస్సతి, అథ నం ‘త్వం మమ పుత్తం నేవ మయ్హం అదాసి, నం సన్ధారేతుం నాసక్ఖి నాసితోస్మి తయా’తి వత్వా పతోదయట్ఠియా పిట్ఠియం పహరిస్సామీ’’తి.

సో ఏవం చిన్తేన్తోవ ఠత్వా ¶ బీజయమానో థేరస్స సీసే తాలవణ్టేన పహరి. థేరో ‘‘కిం ను ఖో అహం సఙ్ఘరక్ఖితేన సీసే పహతో’’తి ¶ ఉపధారేన్తో తేన చిన్తితచిన్తితం సబ్బం ఞత్వా, ‘‘సఙ్ఘరక్ఖిత, మాతుగామస్స పహారం దాతుం నాసక్ఖి, కో ఏత్థ మహల్లకత్థేరస్స దోసో’’తి ఆహ. సో ‘‘అహో నట్ఠోమ్హి, ఞాతం కిర మే ఉపజ్ఝాయేన చిన్తితచిన్తితం, కిం మే సమణభావేనా’’తి తాలవణ్టం ఛడ్డేత్వా పలాయితుం ఆరద్ధో.

అథ నం దహరా చ సామణేరా చ అనుబన్ధిత్వా ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమంసు. సత్థా తే ¶ భిక్ఖూ దిస్వావ ‘‘కిం, భిక్ఖవే, ఆగతత్థ, ఏకో వో భిక్ఖు లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే, ఇమం దహరం ఉక్కణ్ఠిత్వా పలాయన్తం గహేత్వా తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతమ్హా’’తి. ‘‘ఏవం కిర భిక్ఖూ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిమత్థం తే భిక్ఖు ఏవం భారియం కమ్మం కతం, నను త్వం ఆరద్ధవీరియస్స ఏకస్స బుద్ధస్స పుత్తో, మాదిసస్స నామ బుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా అత్తానం దమేత్వా సోతాపన్నోతి వా సకదాగామీతి వా అనాగామీతి వా అరహాతి వా వదాపేతుం నాసక్ఖి, కిమత్థం ఏవం భారియం కమ్మమకాసీ’’తి? ‘‘ఉక్కణ్ఠితోస్మి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి? సో ఏవం వస్సావాసికసాటకానం లద్ధదివసతో పట్ఠాయ యావ థేరస్స తాలవణ్టేన పహారా సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా, ‘‘ఇమినా కారణేన పలాతోస్మి, భన్తే’’తి ¶ ఆహ. అథ నం సత్థా ‘‘ఏహి భిక్ఖు, మా చిన్తయి చిత్తం నామేతం దూరే హోన్తమ్పి ఆరమ్మణం సమ్పటిచ్ఛనకజాతికం, రాగదోసమోహబన్ధనా ముచ్చనత్థాయ వాయమితుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౩౭.

‘‘దూరఙ్గమం ఏకచరం, అసరీరం గుహాసయం;

యే చిత్తం సంయమేస్సన్తి, మోక్ఖన్తి మారబన్ధనా’’తి.

తత్థ దూరఙ్గమన్తి చిత్తస్స హి మక్కటసుత్తమత్తకమ్పి పురత్థిమాదిదిసాభాగేన గమనాగమనం నామ నత్థి, దూరే సన్తమ్పి పన ఆరమ్మణం సమ్పటిచ్ఛతీతి దూరఙ్గమం నామ జాతం. సత్తట్ఠచిత్తాని పన ఏకతో కణ్ణికబద్ధాని ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జితుం సమత్థాని నామ నత్థి. ఉప్పత్తికాలే ఏకేకమేవ చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం నిరుద్ధే పున ఏకేకమేవ ఉప్పజ్జతీతి ఏకచరం నామ జాతం. చిత్తస్స సరీరసణ్ఠానం వా నీలాదిప్పకారో వణ్ణభేదో వా నత్థీతి అసరీరం నామ జాతం. గుహా నామ చతుమహాభూతగుహా, ఇదఞ్చ హదయరూపం నిస్సాయ పవత్తతీతి గుహాసయం ¶ నామ జాతం. యే చిత్తన్తి యే కేచి పురిసా వా ఇత్థియో వా గహట్ఠా వా పబ్బజితా వా అనుప్పజ్జనకకిలేసస్స ఉప్పజ్జితుం అదేన్తా సతిసమ్మోసేన ఉప్పన్నకిలేసం పజహన్తా చిత్తం సంయమేస్సన్తి సంయతం అవిక్ఖిత్తం కరిస్సన్తి. మోక్ఖన్తి మారబన్ధనాతి ¶ సబ్బేతే కిలేసబన్ధనాభావేన మారబన్ధనసఙ్ఖాతా తేభూమకవట్టా ముచ్చిస్సన్తీతి.

దేసనాపరియోసానే భాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరో సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతా, మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సఙ్ఘరక్ఖితభాగినేయ్యత్థేరవత్థు చతుత్థం.

౫. చిత్తహత్థత్థేరవత్థు

అనవట్ఠితచిత్తస్సాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో చిత్తహత్థత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర సావత్థివాసీ కులపుత్తో నట్ఠగోణం పరియేసన్తో అరఞ్ఞం పవిసిత్వా మజ్ఝన్హికే కాలే గోణం దిస్వా గోయూథే విస్సజ్జేత్వా, ‘‘అవస్సం అయ్యానం సన్తికే ఆహారమత్తం లభిస్సామీ’’తి ఖుప్పిపాసాపీళితో విహారం పవిసిత్వా భిక్ఖూనం సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తస్మిం ఖో పన సమయే భిక్ఖూనం అవక్కారపాతియం భుత్తావసేసకం భత్తం హోతి, తే తం ఛాతకపీళితం దిస్వా, ‘‘ఇతో భత్తం గహేత్వా భుఞ్జాహీ’’తి వదింసు. బుద్ధకాలే చ పన అనేకసూపబ్యఞ్జనం భత్తం ఉప్పజ్జతి, సో తతో యాపనమత్తం ¶ గహేత్వా భుఞ్జిత్వా పానీయం పివిత్వా హత్థే ధోవిత్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా, ‘‘కిం, భన్తే, అజ్జ, అయ్యా, నిమన్తనట్ఠానం అగమంసూ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నత్థి, ఉపాసక, భిక్ఖూ ఇమినావ నీహారేన నిబద్ధం లభన్తీ’’తి. సో ‘‘మయం ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ రత్తిన్దివం నిబద్ధం కమ్మం కరోన్తాపి ఏవం మధురబ్యఞ్జనం భత్తం న లభామ, ఇమే కిర నిబద్ధం భుఞ్జన్తి, కిం మే గిహిభావేన, భిక్ఖు భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం భిక్ఖూ ‘‘సాధు ఉపాసకా’’తి పబ్బాజేసుం.

సో ¶ లద్ధూపసమ్పదో సబ్బప్పకారం వత్తపటివత్తం అకాసి. సో బుద్ధానం ఉప్పన్నేన లాభసక్కారేన కతిపాహచ్చయేన థూలసరీరో అహోసి. తతో చిన్తేసి – ‘‘కిం మే భిక్ఖాయ చరిత్వా జీవితేన, గిహీ భవిస్సామీ’’తి. సో విబ్భమిత్వా గేహం పావిసి. తస్స గేహే కమ్మం కరోన్తస్స కతిపాహేనేవ సరీరం మిలాయి. తతో ‘‘కిం మే ఇమినా దుక్ఖేన, సమణో భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పున గన్త్వా పబ్బజి. సో కతిపాహం వీతినామేత్వా పున ఉక్కణ్ఠిత్వా విబ్భమి, పబ్బజితకాలే పన భిక్ఖూనం ఉపకారకో హోతి. సో కతిపాహేనేవ పునపి ఉక్కణ్ఠిత్వా, ‘‘కిం మే గిహిభావేన, పబ్బజిస్సామీ’’తి గన్త్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం భిక్ఖూ ఉపకారవసేన పున పబ్బాజయింసు. ఏవం సో ఇమినా నియామేనేవ ఛక్ఖత్తుం పబ్బజిత్వా ఉప్పబ్బజితో. తస్స భిక్ఖూ ‘‘ఏస చిత్తవసికో హుత్వా విచరతీ’’తి చిత్తహత్థత్థేరోతి నామం కరింసు.

తస్సేవం అపరాపరం విచరన్తస్సేవ భరియా గబ్భినీ అహోసి. సో సత్తమే వారే అరఞ్ఞతో కసిభణ్డమాదాయ ¶ గేహం గన్త్వా భణ్డకం ఠపేత్వా ‘‘అత్తనో కాసావం గణ్హిస్సామీ’’తి గబ్భం పావిసి ¶ . తస్మిం ఖణే తస్స భరియా నిపజ్జిత్వా నిద్దాయతి. తస్సా నివత్థసాటకో అపగతో హోతి, ముఖతో చ లాలా పగ్ఘరతి, నాసా ఘురఘురాయతి, ముఖం వివట్టం, దన్తం ఘంసతి, సా తస్స ఉద్ధుమాతకసరీరం వియ ఉపట్ఠాసి. సో ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం ఇద’’న్తి సఞ్ఞం లభిత్వా, ‘‘అహం ఏత్తకం కాలం పబ్బజిత్వా ఇమం నిస్సాయ భిక్ఖుభావే సణ్ఠాతుం నాసక్ఖి’’న్తి కాసాయకోటియం గహేత్వా ఉదరే బన్ధిత్వా గేహా నిక్ఖమి.

అథస్స అనన్తరగేహే ఠితా సస్సు తం తథా గచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘అయం పటిఉక్కణ్ఠితో భవిస్సతి, ఇదానేవ అరఞ్ఞతో ఆగన్త్వా కాసావం ఉదరే బన్ధిత్వావ గేహా నిక్ఖన్తో విహారాభిముఖో గచ్ఛతి, కిం ను ఖో’’తి గేహం పవిసిత్వా నిద్దాయమానం ధీతరం పస్సిత్వా ‘‘ఇమం దిస్వా సో విప్పటిసారీ హుత్వా గతో’’తి ఞత్వా ధీతరం పహరిత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి కాళకణ్ణి, సామికో తే తం నిద్దాయమానం దిస్వా విప్పటిసారీ హుత్వా గతో, నత్థి సో ఇతో పట్ఠాయ తుయ్హ’’న్తి ఆహ. ‘‘అపేహి అపేహి, అమ్మ, కుతో తస్స గమనం అత్థి, కతిపాహేనేవ పునాగమిస్సతీ’’తి ఆహ. సోపి ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖ’’న్తి వత్వా ¶ గచ్ఛన్తో గచ్ఛన్తోవ సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. సో ¶ గన్త్వా భిక్ఖూ వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. ‘‘న సక్ఖిస్సామ మంయం తం పబ్బాజేతుం, కుతో తుయ్హం సమణభావో, సత్థకనిసానపాసాణసదిసం తవ సీస’’న్తి. ‘‘భన్తే, ఇదాని మం అనుకమ్పాయ ఏకవారం పబ్బాజేథా’’తి. తే తం ఉపకారవసేన పబ్బాజయింసు. సో కతిపాహేనేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి.

తేపి నం ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో చిత్తహత్థ, తవ గమనసమయం త్వమేవ జానేయ్యాసి, ఇమస్మిం వారే తే చిరాయిత’’న్తి. ‘‘భన్తే, సంసగ్గస్స అత్థిభావకాలే గతమ్హా, సో నో సంసగ్గో ఛిన్నో, ఇదాని అగమనధమ్మా జాతమ్హా’’తి. భిక్ఖూ సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు అమ్హేహి ఏవం వుత్తో ఏవం నామ కథేసి, అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, అభూతం వదతీ’’తి ఆహంసు. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అత్తనో అనవట్ఠితచిత్తకాలే సద్ధమ్మం అజాననకాలే గమనాగమనం అకాసి, ఇదానిస్స పుఞ్ఞఞ్చ పాపఞ్చ పహీన’’న్తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా ఆహ –

౩౮.

‘‘అనవట్ఠితచిత్తస్స, సద్ధమ్మం అవిజానతో;

పరిప్లవపసాదస్స, పఞ్ఞా న పరిపూరతి.

౩౯.

‘‘అనవస్సుతచిత్తస్స, అనన్వాహతచేతసో;

పుఞ్ఞపాపపహీనస్స, నత్థి జాగరతో భయ’’న్తి.

తత్థ ¶ అనవట్ఠితచిత్తస్సాతి చిత్తం నామేతం కస్సచి నిబద్ధం వా థావరం వా నత్థి. యో పన పుగ్గలో అస్సపిట్ఠే ¶ ఠపితకుమ్భణ్డం వియ చ థుసరాసిమ్హి కోట్టితఖాణుకో వియ చ ఖల్లాటసీసే ఠపితకదమ్బపుప్ఫం వియ చ న కత్థచి సణ్ఠాతి, కదాచి బుద్ధసావకో హోతి, కదాచి ఆజీవకో, కదాచి నిగణ్ఠో, కదాచి తాపసో. ఏవరూపో పుగ్గలో అనవట్ఠితచిత్తో నామ. తస్స అనవట్ఠితచిత్తస్స. సద్ధమ్మం అవిజానతోతి సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మభేదం ఇమం సద్ధమ్మం అవిజానన్తస్స పరిత్తసద్ధతాయ వా ఉప్లవసద్ధతాయ వా పరిప్లవపసాదస్స కామావచరరూపావచరాదిభేదా పఞ్ఞా న పరిపూరతి. కామావచరాయపి అపరిపూరయమానాయ కుతోవ రూపావచరారూపావచరలోకుత్తరపఞ్ఞా పరిపూరిస్సతీతి దీపేతి. అనవస్సుతచిత్తస్సాతి రాగేన అతిన్తచిత్తస్స. అనన్వాహతచేతసోతి ‘‘ఆహతచిత్తో ఖిలజాతో’’తి ¶ (దీ. ని. ౩.౩౧౯; విభ. ౯౪౧; మ. ని. ౧.౧౮౫) ఆగతట్ఠానే దోసేన చిత్తస్స పహతభావో వుత్తో, ఇధ పన దోసేన అప్పటిహతచిత్తస్సాతి అత్థో. పుఞ్ఞపాపపహీనస్సాతి చతుత్థమగ్గేన పహీనపుఞ్ఞస్స చేవ పహీనపాపస్స చ ఖీణాసవస్స. నత్థి జాగరతో భయన్తి ఖీణాసవస్స జాగరన్తస్సేవ అభయభావో కథితో వియ. సో పన సద్ధాదీహి పఞ్చహి జాగరధమ్మేహి సమన్నాగతత్తా జాగరో ¶ నామ. తస్మా తస్స జాగరన్తస్సాపి అజాగరన్తస్సాపి కిలేసభయం నత్థి కిలేసానం అపచ్ఛావత్తనతో. న హి తం కిలేసా అనుబన్ధన్తి తేన తేన మగ్గేన పహీనానం కిలేసానం పున అనుపగమనతో. తేనేవాహ – ‘‘సోతాపత్తిమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతి, సకదాగామిఅనాగామిఅరహత్తమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతీ’’తి (చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౭).

దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా సఫలా అహోసి.

అథేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘భారియా వతిమే, ఆవుసో, కిలేసా నామ, ఏవరూపస్స అరహత్తస్స ఉపనిస్సాయసమ్పన్నో కులపుత్తో కిలేసేహి ఆలోళితో సత్తవారే గిహీ హుత్వా సత్తవారే పబ్బజితో’’తి. సత్థా తేసం తం కథాపవత్తిం సుత్వా తఙ్ఖణానురూపేన గమనేన ధమ్మసభం గన్త్వా బుద్ధాసనే నిసిన్నో ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ఏవమేవ, భిక్ఖవే, కిలేసా నామ భారియా, సచే ఏతే రూపినో హుత్వా కత్థచి పక్ఖిపితుం సక్కా భవేయ్యుం, చక్కవాళం అతిసమ్బాధం, బ్రహ్మలోకో అతినీచకోతి ఓకాసో నేసం న భవేయ్య, మాదిసమ్పి నామేతే పఞ్ఞాసమ్పన్నం పురిసాజానేయ్యం ఆలోళేన్తి, అవసేసేసు కా కథా? ‘‘అహఞ్హి అడ్ఢనాళిమత్తం వరకచోరకం ¶ కుణ్ఠకుదాలఞ్చ నిస్సాయ ¶ ఛ వారే పబ్బజిత్వా ఉప్పబ్బజితపుబ్బో’’తి. ‘‘కదా, భన్తే, కదా సుగతా’’తి? ‘‘సుణిస్సథ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి సుణాథా’’తి అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే కుదాలపణ్డితో నామ బాహిరకపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా వస్సారత్తసమయే భూమియా తిన్తాయ ‘‘గేహే మే అడ్ఢనాళిమత్తో వరకచోరకో చ కుణ్ఠకుదాలకో ¶ చ అత్థి, వరకచోరకబీజం మా నస్సీ’’తి ఉప్పబ్బజిత్వా ఏకం ఠానం కుదాలేన కసిత్వా తం బీజం వపిత్వా వతిం కత్వా పక్కకాలే ఉద్ధరిత్వా నాళిమత్తబీజం ఠపేత్వా సేసం ఖాది. సో ‘‘కిం మే దాని గేహేన, పున అట్ఠ మాసే పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. ఇమినావ నీహారేన నాళిమత్తం వరకచోరకఞ్చ కుణ్ఠకుదాలఞ్చ నిస్సాయ సత్తవారే గిహీ హుత్వా సత్తవారే పబ్బజిత్వా సత్తమే పన వారే చిన్తేసి – ‘‘అహం ఛ వారే ఇమం కుణ్ఠకుదాలం నిస్సాయ గిహీ హుత్వా పబ్బజితో, కత్థచిదేవ నం ఛడ్డేస్సామీ’’తి. సో గఙ్గాయ తీరం గన్త్వా, ‘‘పతితట్ఠానం పస్సన్తో ఓతరిత్వా గణ్హేయ్యం, యథాస్స పతితట్ఠానం న పస్సామి, తథా నం ఛడ్డేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నాళిమత్తం బీజం పిలోతికాయ బన్ధిత్వా పిలోతికం కుదాలఫలకే బన్ధిత్వా కుదాలం అగ్గదణ్డకే గహేత్వా గఙ్గాయ తీరే ఠితో అక్ఖీని నిమీలేత్వా ఉపరిసీసే తిక్ఖత్తుం ఆవిజ్ఝిత్వా గఙ్గాయం ఖిపిత్వా ¶ నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తో పతితట్ఠానం అదిస్వా ‘‘జితం మే, జితం మే’’తి తిక్ఖత్తుం సద్దమకాసి.

తస్మిం ఖణే బారాణసిరాజా పచ్చన్తం వూపసమేత్వా ఆగన్త్వా నదీతీరే ఖన్ధావారం నివాసేత్వా న్హానత్థాయ నదిం ఓతిణ్ణో తం సద్దం అస్సోసి. రాజూనఞ్చ నామ ‘‘జితం మే’’తి సద్దో అమనాపో హోతి, సో తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘అహం ఇదాని అమిత్తమద్దనం కత్వా ‘జితం మే’తి ఆగతో, త్వం పన ‘జితం మే, జితం మే’తి విరవసి, కిం నామేత’’న్తి పుచ్ఛి. కుదాలపణ్డితో ‘‘త్వం బాహిరకచోరే జిని, తయా జితం పున అవజితమేవ హోతి, మయా పన అజ్ఝత్తికో లోభచోరో జితో, సో పున మం న జినిస్సతి, తస్సేవ జయో సాధూ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న తం జితం సాధు జితం, యం జితం అవజీయతి;

తం ఖో జితం సాధు జితం, యం జితం నావజీయతీ’’తి. (జా. ౧.౧.౭౦);

తం ఖణంయేవ చ గఙ్గం ఓలోకేన్తో ఆపోకసిణం నిబ్బత్తేత్వా అధిగతవిసేసో ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీది. రాజా మహాపురిసస్స ధమ్మకథం సుత్వా వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా సద్ధిం బలకాయేన ¶ పబ్బజి. యోజనమత్తా పరిసా అహోసి. అపరోపి సామన్తరాజా తస్స పబ్బజితభావం సుత్వా, ‘‘తస్స రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి ఆగన్త్వా తథా సమిద్ధం నగరం ¶ సుఞ్ఞం దిస్వా, ‘‘ఏవరూపం నగరం ఛడ్డేత్వా పబ్బజితో రాజా ఓరకే ఠానే న పబ్బజిస్సతి, మయాపి పబ్బజితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తత్థ గన్త్వా మహాపురిసం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా సపరివారో పబ్బజి. ఏతేనేవ నీహారేన సత్త రాజానో పబ్బజింసు. సత్తయోజనికో అస్సమో అహోసి. సత్త రాజానో భోగే ¶ ఛడ్డేత్వా ఏత్తకం జనం గహేత్వా పబ్బజింసు. మహాపురిసో బ్రహ్మచరియవాసం వసిత్వా బ్రహ్మలోకూపగో అహోసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘అహం, భిక్ఖవే, తదా కుదాలపణ్డితో అహోసిం, కిలేసా నామేతే ఏవం భారియా’’తి ఆహ.

చిత్తహత్థత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

౬. పఞ్చసతభిక్ఖువత్థు

కుమ్భూపమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఆరద్ధవిపస్సకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర పఞ్చసతా భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘సమణధమ్మం కరిస్సామా’’తి యోజనసతమగ్గం గన్త్వా ఏకం మహావాసగామం అగమంసు. అథ తే మనుస్సా దిస్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా పణీతేహి యాగుభత్తాదీహి పరివిసిత్వా, ‘‘కహం, భన్తే, గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘యథాఫాసుకట్ఠాన’’న్తి వుత్తే, ‘‘భన్తే, ఇమం తేమాసం ఇధేవ వసథ, మయమ్పి తుమ్హాకం సన్తికే సరణేసు పతిట్ఠాయ పఞ్చ సీలాని రక్ఖిస్సామా’’తి యాచిత్వా తేసం అధివాసనం విదిత్వా, ‘‘అవిదూరే ఠానే మహన్తో వనసణ్డో అత్థి, ఏత్థ వసథ, భన్తే’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసుం. భిక్ఖూ తం వనసణ్డం పవిసింసు. తస్మిం వనసణ్డే అధివత్థా దేవతా ‘‘సీలవన్తో, అయ్యా, ఇమం వనసణ్డం ¶ అనుప్పత్తా, అయుత్తం ఖో పన అస్మాకం అయ్యేసు ఇధ వసన్తేసు పుత్తదారే గహేత్వా రుక్ఖే అభిరుయ్హ వసితు’’న్తి రుక్ఖతో ఓతరిత్వా భూమియం నిసీదిత్వా చిన్తయింసు, ‘‘అయ్యా, ఇమస్మిం ఠానే అజ్జేకరత్తిం వసిత్వా అద్ధా స్వే గమిస్సన్తీ’’తి. భిక్ఖూపి పునదివసే అన్తోగామే పిణ్డాయ చరిత్వా పున తమేవ వనసణ్డం ఆగమింసు. దేవతా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో ¶ స్వాతనాయ కేనచి నిమన్తితో భవిస్సతి, తస్మా పునాగచ్ఛతి ¶ , అజ్జ గమనం న భవిస్సతి, స్వే గమిస్సతి మఞ్ఞే’’తి ఇమినా ఉపాయేన అడ్ఢమాసమత్తం భూమియమేవ అచ్ఛింసు.

తతో చిన్తయింసు – ‘‘భదన్తా ఇమం తేమాసం ఇధేవ మఞ్ఞే వసిస్సన్తి, ఇధేవ ఖో పన ఇమేసు వసన్తేసు అమ్హాకం రుక్ఖే అభిరుహిత్వా నిసీదితుమ్పి న యుత్తం, తేమాసం పుత్తదారే గహేత్వా భూమియం నిసీదనట్ఠానానిపి దుక్ఖాని, కిఞ్చి కత్వా ఇమే భిక్ఖూ పలాపేతుం వట్టతీ’’తి. తా తేసు తేసు రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు చేవ చఙ్కమనకోటీసు చ ఛిన్నసీసాని కబన్ధాని దస్సేతుం అమనుస్ససద్దఞ్చ భావేతుం ఆరభింసు. భిక్ఖూనం ఖిపితకాసాదయో రోగా పవత్తింసు. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం ‘‘తుయ్హం, ఆవుసో, కిం రుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛన్తా, ‘‘మయ్హం ఖిపితరోగో, మయ్హం కాసో’’తి వత్వా, ‘‘ఆవుసో, అహం అజ్జ చఙ్కమనకోటియం ఛిన్నసీసం అద్దసం, అహం రత్తిట్ఠానే కబన్ధం అద్దసం ¶ , అహం దివాట్ఠానే అమనుస్ససద్దం అస్సోసిం, పరివజ్జేతబ్బయుత్తకమిదం ఠానం, అమ్హాకం ఇధ అఫాసుకం అహోసి, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు.

అథ నే సత్థా ఆహ – ‘‘కిం, భిక్ఖవే, తస్మిం ఠానే వసితుం న సక్ఖిస్సథా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అమ్హాకం తస్మిం ఠానే వసన్తానం ఏవరూపాని భేరవారమ్మణాని ఉపట్ఠహన్తి, ఏవరూపం అఫాసుకం హోతి, తేన మయం ‘వజ్జేతబ్బయుత్తకమిదం ఠాన’న్తి తం ఛడ్డేత్వా తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతా’’తి. ‘‘భిక్ఖవే, తత్థేవ తుమ్హాకం గన్తుం వట్టతీ’’తి. ‘‘న సక్కా, భన్తే’’తి. ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హే ఆవుధం అగ్గహేత్వా గతా, ఇదాని ఆవుధం గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి. ‘‘కతరావుధం, భన్తే’’తి? సత్థా ‘‘అహం ఆవుధం వో దస్సామి, మయా దిన్నం ఆవుధం గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి వత్వా –

‘‘కరణీయమత్థకుసలేన, యన్త సన్తం పదం అభిసమేచ్చ;

సక్కో ఉజూ చ సుహుజూ చ, సువచో చస్స ముదు అనతిమానీ’’తి. (ఖు. పా. ౯.౧; సు. ని. ౧౪౩) –

సకలం మేత్తసుత్తం కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇమం తుమ్హే బహి విహారస్స వనసణ్డతో పట్ఠాయ సజ్ఝాయన్తా అన్తోవిహారం పవిసేయ్యాథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే సత్థారం వన్దిత్వా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన తం ఠానం పత్వా బహివిహారే గణసజ్ఝాయం కత్వా సజ్ఝాయమానా వనసణ్డం పవిసింసు. సకలవనసణ్డే దేవతా మేత్తచిత్తం పటిలభిత్వా తేసం పచ్చుగ్గమనం కత్వా పత్తచీవరపటిగ్గహణం ¶ ఆపుచ్ఛింసు, హత్థపాదసమ్బాహనం ¶ ఆపుచ్ఛింసు, తేసం తత్థ తత్థ ఆరక్ఖం సంవిదహింసు, పక్కధూపనతేలం ¶ వియ సన్నిసిన్నా అహేసుం. కత్థచి అమనుస్ససద్దో నామ నాహోసి. తేసం భిక్ఖూనం చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి. తే రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు నిసిన్నా విపస్సనాయ చిత్తం ఓతారేత్వా అత్తని ఖయవయం పట్ఠపేత్వా, ‘‘అయం అత్తభావో నామ భిజ్జనకట్ఠేన అథావరట్ఠేన కులాలభాజనసదిసో’’తి విపస్సనం వడ్ఢయింసు. సమ్మాసమ్బుద్ధో గన్ధకుటియా నిసిన్నోవ తేసం విపస్సనాయ ఆరద్ధభావం ఞత్వా తే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖవే, అయం అత్తభావో నామ భిజ్జనకట్ఠేన అథావరట్ఠేన కులాలభాజనసదిసో ఏవా’’తి వత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా యోజనసతే ఠితోపి అభిముఖే నిసిన్నో వియ ఛబ్బణ్ణరంసియో విస్సజ్జేత్వా దిస్సమానేన రూపేన ఇమం గాథమాహ –

౪౦.

‘‘కుమ్భూపమం కాయమింమ విదిత్వా, నగరూపమం చిత్తమిదం ఠపేత్వా;

యోధేథ మారం పఞ్ఞావుధేన, జితఞ్చ రక్ఖే అనివేసనో సియా’’తి.

తత్థ కుమ్భూపమన్తి అబలదుబ్బలట్ఠేన అనద్ధనియతావకాలికట్ఠేన ఇమం కేసాదిసమూహసఙ్ఖాతం ¶ కాయం కుమ్భూపమం కులాలభాజనసదిసం విదిత్వా. నగరూపమం చిత్తమిదం ఠపేత్వాతి నగరం నామ బహిద్ధా థిరం హోతి, గమ్భీరపరిఖం పాకారపరిక్ఖిత్తం ద్వారట్టాలకయుత్తం, అన్తోసువిభత్తవీథిచతుక్కసిఙ్ఘాటకసమ్పన్నం అన్తరాపణం, తం ‘‘విలుమ్పిస్సామా’’తి బహిద్ధా చోరా ఆగన్త్వా పవిసితుం అసక్కోన్తా పబ్బతం ఆసజ్జ పటిహతా వియ గచ్ఛన్తి, ఏవమేవ పణ్డితో కులపుత్తో అత్తనో విపస్సనాచిత్తం థిరం నగరసదిసం కత్వా ఠపేత్వా నగరే ఠితో ఏకతోధారాదినానప్పకారావుధేన చోరగణం వియ విపస్సనామయేన చ అరియమగ్గమయేన చ పఞ్ఞావుధేన తంతంమగ్గవజ్ఝం కిలేసమారం పటిబాహన్తో తం తం కిలేసమారం యోధేథ, పహరేయ్యాథాతి అత్థో. జితఞ్చ రక్ఖేతి జితఞ్చ ఉప్పాదితం తరుణవిపస్సనం ఆవాససప్పాయఉతుసప్పాయభోజనసప్పాయపుగ్గలసప్పాయధమ్మస్సవనసప్పాయాదీని ఆసేవన్తో అన్తరన్తరా సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సుద్ధచిత్తేన సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో రక్ఖేయ్య.

అనివేసనో ¶ సియాతి అనాలయో భవేయ్య. యథా నామ యోధో సఙ్గామసీసే బలకోట్ఠకం కత్వా అమిత్తేహి సద్ధిం యుజ్ఝన్తో ఛాతో వా పిపాసితో ¶ వా హుత్వా సన్నాహే వా సిథిలే ఆవుధే వా పతితే బలకోట్ఠకం పవిసిత్వా విస్సమిత్వా భుఞ్జిత్వా పివిత్వా సన్నహిత్వా ఆవుధం గహేత్వా పున నిక్ఖమిత్వా యుజ్ఝన్తో పరసేనం మద్దతి, అజితం జినాతి, జితం రక్ఖతి. సో హి సచే బలకోట్ఠకే ఠితో ఏవం విస్సమన్తో తం అస్సాదేన్తో అచ్ఛేయ్య, రజ్జం పరహత్థగతం కరేయ్య, ఏవమేవ, భిక్ఖు, పటిలద్ధం తరుణవిపస్సనం పునప్పునం సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ¶ సుద్ధచిత్తేన సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో రక్ఖితుం సక్కోతి, ఉత్తరిమగ్గఫలపటిలాభేన కిలేసమారం జినాతి. సచే పన సో సమాపత్తిమేవ అస్సాదేతి, సుద్ధచిత్తేన పునప్పునం సఙ్ఖారే న సమ్మసతి, మగ్గఫలపటివేధం కాతుం న సక్కోతి. తస్మా రక్ఖితబ్బయుత్తకం రక్ఖన్తో అనివేసనో సియా, సమాపత్తిం నివేసనం కత్వా తత్థ న నివేసేయ్య, ఆలయం న కరేయ్యాతి అత్థో. ‘‘అద్ధా తుమ్హేపి ఏవం కరోథా’’తి ఏవం సత్థా తేసం భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేసి.

దేసనావసానే పఞ్చసతా భిక్ఖూ నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నాయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా తథాగతస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం వణ్ణయన్తా థోమేన్తా వన్దన్తావ ఆగచ్ఛింసూతి.

పఞ్చసతభిక్ఖువత్థు ఛట్ఠం.

౭. పూతిగత్తతిస్సత్థేరవత్థు

అచిరం ¶ వతయం కాయోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పూతిగత్తతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర సావత్థివాసీ కులపుత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజితో, సో లద్ధూపసమ్పదో తిస్సత్థేరో నామ అహోసి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే తస్స సరీరే రోగో ఉదపాది. సాసపమత్తియో పిళకా ఉట్ఠహింసు. తా అనుపుబ్బేన ముగ్గమత్తా కలాయమత్తా కోలట్ఠిమత్తా ఆమలకమత్తా బేళువసలాటుమత్తా బేళువమత్తా హుత్వా పభిజ్జింసు, సకలసరీరం ఛిద్దావఛిద్దం అహోసి. పూతిగత్తతిస్సత్థేరోత్వేవస్స నామం ఉదపాది. అథస్స అపరభాగే అట్ఠీని భిజ్జింసు. సో అప్పటిజగ్గియో ¶ అహోసి. నివాసనపారుపనం పుబ్బలోహితమక్ఖితం జాలపూవసదిసం అహోసి. సద్ధివిహారికాదయో పటిజగ్గితుం అసక్కోన్తా ఛడ్డయింసు. సో అనాథో హుత్వా నిపజ్జి.

బుద్ధానఞ్చ నామ ద్వే వారే లోకవోలోకనం అవిజహితం హోతి. పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తా చక్కవాళముఖవట్టితో పట్ఠాయ గన్ధకుటిఅభిముఖం ఞాణం కత్వా ఓలోకేన్తి, సాయం ఓలోకేన్తా గన్ధకుటితో పట్ఠాయ బాహిరాభిముఖం ఞాణం కత్వా ఓలోకేన్తి. తస్మిం పన సమయే భగవతో ఞాణజాలస్స అన్తో పూతిగత్తతిస్సత్థేరో పఞ్ఞాయి. సత్థా తస్స భిక్ఖునో అరహత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా, ‘‘అయం సద్ధివిహారికాదీహి ఛడ్డితో, ఇదానిస్స మం ఠపేత్వా అఞ్ఞం పటిసరణం ¶ నత్థీ’’తి గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా విహారచారికం చరమానో వియ అగ్గిసాలం గన్త్వా ఉక్ఖలిం ధోవిత్వా ఉదకం దత్వా ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా ఉదకస్స తత్తభావం ఆగమయమానో అగ్గిసాలాయమేవ అట్ఠాసి. తత్తభావం జానిత్వా గన్త్వా తస్స భిక్ఖునో నిపన్నమఞ్చకోటియం ¶ గణ్హి, తదా భిక్ఖూ ‘‘అపేథ, భన్తే, మయం గణ్హిస్సామా’’తి మఞ్చకం గహేత్వా అగ్గిసాలం ఆనయింసు. సత్థా అమ్బణం ఆహరాపేత్వా ఉణ్హోదకం ఆసిఞ్చిత్వా తేహి భిక్ఖూహి తస్స పారుపనం గాహాపేత్వా ఉణ్హోదకే మద్దాపేత్వా మన్దాతపే విస్సజ్జాపేసి. అథస్స సన్తికే ఠత్వా సరీరం ఉణ్హోదకేన తేమేత్వా ఘంసిత్వా న్హాపేసి, తస్స నహానపరియోసానే పారుపనం సుక్ఖి. అథ నం తం నివాసాపేత్వా నివత్థకాసావం ఉదకే మద్దాపేత్వా ఆతపే విస్సజ్జాపేసి. అథస్స గత్తే ఉదకే ఛిన్నమత్తే తమ్పి సుక్ఖి. సో ఏకం కాసావం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా సల్లహుకసరీరో ఏకగ్గచిత్తో మఞ్చకే నిపజ్జి. సత్థా తస్స ఉస్సీసకే ఠత్వా, ‘‘భిక్ఖు అయం తవ కాయో అపేతవిఞ్ఞాణో నిరుపకారో హుత్వా కలిఙ్గరం వియ పథవియం సేస్సతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౧.

‘‘అచిరం వతయం కాయో, పథవిం అధిసేస్సతి;

ఛుద్ధో అపేతవిఞ్ఞాణో, నిరత్థంవ కలిఙ్గర’’న్తి.

తత్థ అచిరం వతాతి భిక్ఖు న చిరస్సేవ అయం కాయో పథవిం అధిసేస్సతి, ఇమిస్సా పకతిసయనేన సయితాయ పథవియా ఉపరి సయిస్సతి ¶ . ఛుద్ధోతి అపవిద్ధో, అపగతవిఞ్ఞాణతాయ ¶ తుచ్ఛో హుత్వా సేస్సతీతి దస్సేతి. యథా కిం? నిరత్థంవ కలిఙ్గరం నిరుపకారం నిరత్థకం కట్ఠఖణ్డం వియ. దబ్బసమ్భారత్థికా హి మనుస్సా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఉజుకం ఉజుకసణ్ఠానేన వఙ్కం వఙ్కసణ్ఠానేన ఛిన్దిత్వా దబ్బసమ్భారం గణ్హన్తి, అవసేసం పన సుసిరఞ్చ పూతికఞ్చ అసారకఞ్చ గణ్ఠిజాతఞ్చ ఛిన్దిత్వా తత్థేవ ఛడ్డేన్తి. అఞ్ఞే దబ్బసమ్భారత్థికా ఆగన్త్వా తం గహేతారో నామ నత్థి, ఓలోకేత్వా అత్తనో ఉపకారకమేవ గణ్హన్తి, ఇతరం పథవీగతమేవ హోతి. తం పన తేన తేన ఉపాయేన మఞ్చపటిపాదకం వా పాదకథలికం వా ఫలకపీఠం వా కాతుం సక్కాపి భవేయ్య. ఇమస్మిం పన అత్తభావే ద్వత్తింసాయ కోట్ఠాసేసు ఏకకోట్ఠాసోపి మఞ్చపటిపాదకాదివసేన అఞ్ఞేన వా ఉపకారముఖేన గయ్హూపగో నామ నత్థి, కేవలం నిరత్థంవ కలిఙ్గరం అయం కాయో అపగతవిఞ్ఞాణో కతిపాహేనేవ పథవియం సేస్సతీతి.

దేసనావసానే పూతిగత్తతిస్సత్థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి, అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో ¶ అహేసుం. థేరోపి అరహత్తం పత్వావ పరినిబ్బాయి. సత్థా తస్స సరీరకిచ్చం కారాపేత్వా ధాతుయో గహేత్వా చేతియం కారాపేసి. భిక్ఖూ సత్థారం పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, పూతిగత్తతిస్సత్థేరో కుహిం నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘పరినిబ్బుతో, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘భన్తే, ఏవరూపస్స పన అరహత్తూపనిస్సయసమ్పన్నస్స భిక్ఖునో కిం కారణా గత్తం పుతికం జాతం, కిం కారణా అట్ఠీని భిన్నాని, కిమస్స కారణం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయభావం పత్త’’న్తి? ‘‘భిక్ఖవే, సబ్బమేతం ఏతస్స అత్తనా కతకమ్మేనేవ నిబ్బత్త’’న్తి. ‘‘కిం పన తేన, భన్తే, కత’’న్తి? ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథా’’తి అతీతం ఆహరి –

అయం ¶ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే సాకుణికో హుత్వా బహూ సకుణే వధిత్వా ఇస్సరజనం ఉపట్ఠహి. తేసం దిన్నావసేసే విక్కిణాతి, ‘‘విక్కితావసేసా మారేత్వా ఠపితా పూతికా భవిస్సన్తీ’’తి యథా ఉప్పతితుం న సక్కోన్తి, తథా తేసం జఙ్ఘట్ఠీని చ పక్ఖట్ఠీని చ భిన్దిత్వా రాసిం కత్వా ఠపేతి, తే పునదివసే విక్కిణాతి. అతిబహూనం పన లద్ధకాలే అత్తనోపి అత్థాయ పచాపేతి. తస్సేకదివసం రసభోజనే పక్కే ఏకో ఖీణాసవో పిణ్డాయ చరన్తో గేహద్వారే అట్ఠాసి. సో థేరం దిస్వా ¶ చిత్తం పసాదేత్వా, ‘‘మయా బహూ పాణా మారేత్వా ఖాదితా, అయ్యో చ మే గేహద్వారే ఠితో, అన్తోగేహే చ రసభోజనం సంవిజ్జతి, పిణ్డపాతమస్స దస్సామీ’’తి తస్స పత్తం ఆదాయ పూరేత్వా రసపిణ్డపాతం దత్వా థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్స మత్థకం పాపుణేయ్య’’న్తి ఆహ. థేరో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనం అకాసి. ‘‘భిక్ఖవే, తదా కతకమ్మవసేనేతం తిస్సస్స నిప్ఫన్నం, సకుణానం అట్ఠిభేదననిస్సన్దేన తిస్సస్స గత్తఞ్చ పూతికం జాతం, అట్ఠీని చ భిన్నాని, ఖీణాసవస్స రసపిణ్డపాతదాననిస్సన్దేన అరహత్తం పత్తో’’తి.

పూతిగత్తతిస్సత్థేరవత్థు సత్తమం.

౮. నన్దగోపాలకవత్థు

దిసో దిసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కోసలజనపదే నన్దగోపాలకం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర అనాథపిణ్డికస్స గహపతినో నన్దో నామ ¶ గోపాలకో గోయూథం రక్ఖతి అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో. సో కిర యథా కేణియో జటిలో పబ్బజ్జావేసేన, ఏవం గోపాలకత్తేన రాజబలిం పరిహరన్తో అత్తనో కుటుమ్బం రక్ఖతి. సో కాలేన కాలం పఞ్చ గోరసే ఆదాయ ¶ అనాథపిణ్డికస్స సన్తికం ఆగన్త్వా సత్థారం పస్సతి, ధమ్మం సుణాతి, అత్తనో వసనట్ఠానం ఆగమనత్థాయ సత్థారం యాచతి. సత్థా తస్స ఞాణపరిపాకం ఆగమయమానో ఆగన్త్వా పరిపక్కభావం ఞత్వా ఏకదివసం మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో చారికం చరన్తో మగ్గా ఓక్కమ్మ తస్స వసనట్ఠానాసన్నే అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది. నన్దో సత్థు సన్తికం అగన్త్వా వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్థాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పణీతం పఞ్చగోరసదానం అదాసి. సత్తమే దివసే సత్థా అనుమోదనం కత్వా దానకథాదిభేదం అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. కథాపరియోసానే నన్దగోపాలకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ సత్థు పత్తం గహేత్వా సత్థారం అనుగచ్ఛన్తో దూరం గన్త్వా, ‘‘తిట్ఠ, ఉపాసకా’’తి నివత్తియమానో వన్దిత్వా నివత్తి. అథ నం ఏకో లుద్దకో విజ్ఝిత్వా మారేసి. పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తా భిక్ఖూ నం దిస్వా గన్త్వా సత్థారం ¶ ఆహంసు – ‘‘నన్దో, భన్తే, గోపాలకో తుమ్హాకం ఇధాగతత్తా మహాదానం దత్వా అనుగన్త్వా నివత్తేన్తో మారితో, సచే తుమ్హే నాగచ్ఛిస్సథ, నాస్స మరణం అభవిస్సా’’తి. సత్థా ¶ , ‘‘భిక్ఖవే, మయి ఆగతేపి అనాగతేపి తస్స చతస్సో దిసా చతస్సో అనుదిసా చ గచ్ఛన్తస్సాపి మరణతో ముచ్చనూపాయో నామ నత్థి. యఞ్హి నేవ చోరా, న వేరినో కరోన్తి, తం ఇమేసం సత్తానం అన్తోపదుట్ఠం మిచ్ఛాపణిహితం చిత్తమేవ కరోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౨.

‘‘దిసో దిసం యం తం కయిరా, వేరీ వా పన వేరినం;

మిచ్ఛాపణిహితం చిత్తం, పాపియో నం తతో కరే’’తి.

తత్థ దిసో దిసన్తి చోరో చోరం. ‘‘దిస్వా’’తి పాఠసేసో. యం తం కయిరాతి యం తం తస్స అనయబ్యసనం కరేయ్య. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏకో ఏకస్స మిత్తదుబ్భీ చోరో పుత్తదారఖేత్తవత్థు గోమహింసాదీసు అపరజ్ఝన్తో యస్స అపరజ్ఝతి, తమ్పి తథేవ అత్తని అపరజ్ఝన్తం చోరం దిస్వా, వేరి వా పన కేనచిదేవ కారణేన బద్ధవేరం వేరిం దిస్వా అత్తనో కక్ఖళతాయ దారుణతాయ యం తం తస్స అనయబ్యసనం కరేయ్య, పుత్తదారం వా పీళేయ్య, ఖేత్తాదీని వా నాసేయ్య, జీవితా వా పన నం వోరోపేయ్య, దససు అకుసలకమ్మపథేసు మిచ్ఛాఠపితత్తా మిచ్ఛాపహిణితం చిత్తం పాపియో నం తతో కరే తం పురిసం తతో పాపతరం కరేయ్య. వుత్తప్పకారేహి, దిసో దిసస్స వా వేరీ వేరినో వా ఇమస్మింయేవ ¶ అత్తభావే దుక్ఖం వా ఉప్పాదేయ్య, జీవితక్ఖయం వా కరేయ్య. ఇదం పన అకుసలకమ్మపథేసు మిచ్ఛాఠపితం చిత్తం దిట్ఠేవ ధమ్మే అనయబ్యసనం పాపేతి, అత్తభావసతసహస్సేసుపి చతూసు అపాయేసు ఖిపిత్వా సీసం ఉక్ఖిపితుం న దేతీతి.

దేసనాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. మహాజనస్స సాత్థికా దేసనా జాతా. ఉపాసకేన పన భవన్తరే కతకమ్మం భిక్ఖూహి న పుచ్ఛితం, తస్మా సత్థారా న కథితన్తి.

నన్దగోపాలకవత్థు అట్ఠమం.

౯. సోరేయ్యత్థేరవత్థు

న ¶ తం మాతా పితా కయిరాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం జేతవనే విహరన్తో సోరేయ్యత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

వత్థు సోరేయ్యనగరే సముట్ఠితం, సావత్థియం నిట్ఠాపేసి. సమ్మాసమ్బుద్ధే సావత్థియం విహరన్తే సోరేయ్యనగరే సోరేయ్యసేట్ఠిపుత్తో ఏకేన సహాయకేన సద్ధిం సుఖయానకే నిసీదిత్వా మహన్తేన పరివారేన న్హానత్థాయ నగరా నిక్ఖమి. తస్మిం ఖణే మహాకచ్చాయనత్థేరో సోరేయ్యనగరం పిణ్డాయ పవిసితుకామో హుత్వా బహినగరే సఙ్ఘాటిం పారుపతి. థేరస్స చ సువణ్ణవణ్ణం సరీరం. సోరేయ్యసేట్ఠిపుత్తో తం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అహో వత అయం వా థేరో మమ భరియా భవేయ్య, మమ వా భరియాయ సరీరవణ్ణో ఏతస్స సరీరవణ్ణో ¶ వియ భవేయ్యా’’తి. తస్స చిన్తితమత్తేయేవ పురిసలిఙ్గం అన్తరధాయి, ఇత్థిలిఙ్గం పాతురహోసి. సో లజ్జమానో యానకా ఓరుయ్హ పలాయి. పరిజనో తం అసఞ్జానన్తో ‘‘కిమేత’’న్తి ఆహ. సాపి తక్కసిలమగ్గం పటిపజ్జి. సహాయకోపిస్సా ఇతో చితో చ విచరిత్వాపి నాద్దస. సబ్బే న్హాయిత్వా గేహం అగమింసు. ‘‘కహం సేట్ఠిపుత్తో’’తి చ వుత్తే, ‘‘న్హత్వా ఆగతో భవిస్సతీతి మఞ్ఞిమ్హా’’తి వదింసు. అథస్స మాతాపితరో తత్థ తత్థ పరియేసిత్వా అపస్సన్తా రోదిత్వా పరిదేవిత్వా, ‘‘మతో భవిస్సతీ’’తి మతకభత్తం అదంసు. సా ఏకం తక్కసిలగామిం సత్థవాహం దిస్వా యానకస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో అనుబన్ధి.

అథ నం మనుస్సా దిస్వా, ‘‘అమ్హాకం యానకస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో అనుగచ్ఛతి, మయం ‘కస్సేసా దారికా’తి తం న జానామా’’తి వదింసు. సాపి ‘‘తుమ్హే అత్తనో యానకం పాజేథ, అహం పదసా గమిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తీ అఙ్గులిముద్దికం దత్వా ఏకస్మిం యానకే ఓకాసం కారేసి. మనుస్సా చిన్తయింసు – ‘‘తక్కసిలనగరే అమ్హాకం సేట్ఠిపుత్తస్స భరియా నత్థి, తస్స ఆచిక్ఖిస్సామ, మహాపణ్ణాకారో నో భవిస్సతీ’’తి. తే గేహం గన్త్వా, ‘‘సామి, అమ్హేహి తుమ్హాకం ¶ ఏకం ఇత్థిరతనం ఆనీత’’న్తి ఆహంసు. సో తం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా అత్తనో వయానురూపం ¶ అభిరూపం పాసాదికం దిస్వా ఉప్పన్నసినేహో గేహే అకాసి. పురిసా హి ఇత్థియో, ఇత్థియో ¶ వా పురిసా అభూతపుబ్బా నామ నత్థి. పురిసా హి పరస్స దారేసు అతిచరిత్వా కాలం కత్వా బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా మనుస్సజాతిం ఆగచ్ఛన్తా అత్తభావసతే ఇత్థిభావం ఆపజ్జన్తి.

ఆనన్దత్థేరోపి కప్పసతసహస్సం పూరితపారమీ అరియసావకో సంసారే సంసరన్తో ఏకస్మిం అత్తభావే కమ్మారకులే నిబ్బత్తో. పరదారకమ్మం కత్వా నిరయే పచ్చిత్వా పక్కావసేసేన చుద్దససు అత్తభావేసు పురిసస్స పాదపరిచారికా ఇత్థీ అహోసి, సత్తసు అత్తభావేసు బీజుద్ధరణం పాపుణి. ఇత్థియో పన దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా ఇత్థిభావే ఛన్దం విరాజేత్వా, ‘‘ఇదం నో పుఞ్ఞం పురిసత్తభావపటిలాభాయ సంవత్తతూ’’తి చిత్తం అధిట్ఠహిత్వా కాలం కత్వా పురిసత్తభావం పటిలభన్తి, పతిదేవతా హుత్వా సామికే సమ్మాపటిపత్తివసేనాపి పురిసత్తభావం పటిలభన్తేవ.

అయం పన సేట్ఠిపుత్తో థేరే అయోనిసో చిత్తం ఉప్పాదేత్వా ఇమస్మింయేవ అత్తభావే ఇత్థిభావం పటిలభి. తక్కసిలాయం సేట్ఠిపుత్తేన సద్ధిం సంవాసమన్వాయ పన తస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం లభిత్వా తస్స పదసా గమనకాలే అపరమ్పి పుత్తం పటిలభి. ఏవమస్సా కుచ్ఛియం వుత్థా ద్వే, సోరేయ్యనగరే తం పటిచ్చ నిబ్బత్తా ద్వేతి చత్తారో పుత్తా అహేసుం. తస్మిం కాలే సోరేయ్యనగరతో తస్సా సహాయకో సేట్ఠిపుత్తో పఞ్చహి సకటసతేహి తక్కసిలం ¶ గన్త్వా సుఖయానకే నిసిన్నో నగరం పావిసి. అథ నం సా ఉపరిపాసాదతలే వాతపానం వివరిత్వా అన్తరవీథిం ఓలోకయమానా ఠితా దిస్వా సఞ్జానిత్వా దాసిం పేసేత్వా పక్కోసాపేత్వా మహాతలే నిసీదాపేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం అకాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘భద్దే, త్వం ఇతో పుబ్బే అమ్హేహి న దిట్ఠపుబ్బా, అథ చ పన నో మహన్తం సక్కారం కరోసి, జానాసి త్వం అమ్హే’’తి. ‘‘ఆమ, సామి, జానామి, నను తుమ్హే సోరేయ్యనగరవాసినో’’తి? ‘‘ఆమ, భద్దే’’తి. సా మాతాపితూనఞ్చ భరియాయ చ పుత్తానఞ్చ అరోగభావం పుచ్ఛి. ఇతరో ‘‘ఆమ, భద్దే, అరోగా’’తి వత్వా ‘‘జానాసి త్వం ఏతే’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ సామి, జానామి. తేసం ఏకో పుత్తో అత్థి, సో కహం, సామీ’’తి? ‘‘భద్దే, మా ఏతం కథేహి, మయం తేన సద్ధిం ఏకదివసం సుఖయానకే నిసీదిత్వా న్హాయితుం నిక్ఖన్తా నేవస్స గతిం జానామ, ఇతో చితో చ విచరిత్వా తం అదిస్వా మాతాపితూనం ¶ ఆరోచయిమ్హా, తేపిస్స రోదిత్వా కన్దిత్వా పేతకిచ్చం కిరింసూ’’తి. ‘‘అహం సో, సామీ’’తి. ‘‘అపేహి, భద్దే, కిం కథేసి మయ్హం సహాయో దేవకుమారో వియ ఏకో పురిసో’’తి? ‘‘హోతు, సామి, అహం సో’’తి. ‘‘అథ ఇదం కిం నామా’’తి? ‘‘తం దివసం తే అయ్యో మహాకచ్చాయనత్థేరో దిట్ఠో’’తి? ‘‘ఆమ, దిట్ఠో’’తి. అహం అయ్యం ¶ మహాకచ్చాయనత్థేరం ఓలోకేత్వా, ‘‘అహో వత అయం వా థేరో మమ భరియా భవేయ్య ¶ , ఏతస్స వా సరీరవణ్ణో వియ మమ భరియాయ సరీరవణ్ణో భవేయ్యా’’తి చిన్తేసిం. చిన్తితక్ఖణేయేవ మే పురిసలిఙ్గం అన్తరధాయి, ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభవి. అథాహం లజ్జమానా కస్సచి కిఞ్చి వత్తుం అసక్కుణిత్వా తతో పలాయిత్వా ఇధాగతా, సామీతి.

‘‘అహో వత తే భారియం కమ్మం కతం, కస్మా మయ్హం నాచిక్ఖి, అపిచ పన తే థేరో ఖమాపితో’’తి? ‘‘న ఖమాపితో, సామి. జానాసి పన త్వం కహం థేరో’’తి? ‘‘ఇమమేవ నగరం ఉపనిస్సాయ విహరతీ’’తి. ‘‘సచే పిణ్డాయ చరన్తో ఇధాగచ్ఛేయ్య, అహం మమ అయ్యస్స భిక్ఖాహారం దదేయ్యం, సామీ’’తి. ‘‘తేన హి సీఘం సక్కారం కరోహి, అమ్హాకం అయ్యం ఖమాపేస్సామా’’తి సో థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో, ‘‘భన్తే, స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. ‘‘నను త్వం, సేట్ఠిపుత్త, ఆగన్తుకోసీ’’తి. ‘‘భన్తే, మా అమ్హాకం ఆగన్తుకభావం పుచ్ఛథ, స్వే మే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. థేరో అధివాసేసి, గేహేపి థేరస్స మహాసక్కారో పటియత్తో. థేరో పునదివసే తం గేహద్వారం అగమాసి. అథ నం నిసీదాపేత్వా పణీతేనాహారేన పరివిసిత్వా సేట్ఠిపుత్తో తం ఇత్థిం గహేత్వా థేరస్స పాదమూలే నిపజ్జాపేత్వా, ‘‘భన్తే, మయ్హం సహాయికాయ ఖమథా’’తి ఆహ. ‘‘కిమేత’’న్తి? ‘‘అయం, భన్తే, పుబ్బే మయ్హం పియసహాయకో హుత్వా తుమ్హే ఓలోకేత్వా ఏవం నామ చిన్తేసి, అథస్స పురిసలిఙ్గం అన్తరధాయి, ఇత్థిలిఙ్గం పాతుభవి, ఖమథ, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి ఉట్ఠహథ, ఖమామి వో అహ’’న్తి. థేరేన ¶ ‘‘ఖమామీ’’తి వుత్తమత్తేయేవ ఇత్థిలిఙ్గం అన్తరధాయి, పురిసలిఙ్గం పాతుభవి.

పురిసలిఙ్గే పాతుభూతమత్తేయేవ తం తక్కసిలాయ సేట్ఠిపుత్తో ఆహ – ‘‘సమ్మ సహాయక, ఇమే ద్వే దారకా తవ కుచ్ఛియం వుత్థత్తా మం పటిచ్చ నిబ్బత్తత్తా ఉభిన్నమ్పినో పుత్తా ఏవ, ఇధేవ వసిస్సామ, మా ఉక్కణ్ఠీ’’తి. ‘‘సమ్మ, అహం ఏకేనత్తభావేన పఠమం పురిసో హుత్వా ఇత్థిభావం పత్వా పున ¶ పురిసో జాతోతి విప్పకారప్పత్తో, పఠమం మం పటిచ్చ ద్వే పుత్తా నిబ్బత్తా, ఇదాని మే కుచ్ఛితో ద్వే పుత్తా నిక్ఖన్తా, స్వాహం ఏకేనత్తభావేన విప్పకారప్పత్తో, పున ‘గేహే వసిస్సతీ’తి సఞ్ఞం మా కరి, అహం మమ అయ్యస్స సన్తికే పబ్బజిస్సామి. ఇమే ద్వే దారకా తవ భారాతి, ఇమేసు మా పమజ్జీ’’తి వత్వా పుత్తే సీసే పరిచుమ్బిత్వా పరిమజ్జిత్వా ఉరే నిపజ్జాపేత్వా పితు నియ్యాదేత్వా నిక్ఖమిత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బజ్జం యాచి. థేరోపి నం పబ్బాజేత్వా ఉపసమ్పాదేత్వా గణ్హిత్వావ చారికం చరమానో అనుపుబ్బేన సావత్థిం అగమాసి. తస్స సోరేయ్యత్థేరోతి నామం అహోసి. జనపదవాసినో తం పవత్తిం ఞత్వా సఙ్ఖుభిత్వా కోతూహలజాతా తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛింసు ¶ – ‘‘ఏవం కిర, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో’’తి. ‘‘భన్తే, ఏవరూపమ్పి కారణం నామ హోతి’’? ‘‘తుమ్హాకం కుచ్ఛియం కిర ద్వే పుత్తా నిబ్బత్తా, తుమ్హే పటిచ్చ ¶ ద్వే జాతా, తేసం వో కతరేసు బలవసినేహో హోతీ’’తి? ‘‘కుచ్ఛియం వుత్థకేసు, ఆవుసో’’తి. ఆగతాగతా నిబద్ధం తథేవ పుచ్ఛింసు.

థేరో ‘‘కుచ్ఛియం వుత్తకేసు ఏవ సినేహో బలవా’’తి పునప్పునం కథేన్తో హరాయమానో ఏకోవ నిసీదతి, ఏకోవ తిట్ఠతి. సో ఏవం ఏకత్తూపగతో అత్తభావే ఖయవయం సముట్ఠాపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అథ నం ఆగతాగతా పుచ్ఛన్తి – ‘‘భన్తే, ఏవం కిర నామ అహోసీ’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. ‘‘కతరేసు సినేహో బలవా’’తి? ‘‘మయ్హం కత్థచి సినేహో నామ నత్థీ’’తి. భిక్ఖూ ‘‘అయం అభూతం కథేసి, పురిమదివసేసు ‘కుచ్ఛియం వుత్థపుత్తేసు సినేహో బలవా’తి వత్వా ఇదాని ‘మయ్హం కత్థచి సినేహో నత్థీ’తి వదతి, అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, భన్తే’’తి ఆహంసు. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, మమ పుత్తస్స సమ్మాపణిహితేన చిత్తేన మగ్గస్స దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ న కత్థచి సినేహో జాతో, యం సమ్పత్తిం నేవ మాతా, న పితా కాతుం సక్కోతి, తం ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరే పవత్తం సమ్మాపణిహితం చిత్తమేవ దేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౩.

‘‘న ¶ తం మాతా పితా కయిరా, అఞ్ఞే వాపి చ ఞాతకా;

సమ్మాపణిహితం చిత్తం, సేయ్యసో నం తతో కరే’’తి.

తత్థన తన్తి తం కారణం నేవ మాతా కరేయ్య, న పితా, న అఞ్ఞే ఞాతకా. సమ్మాపణిహితన్తి దససు కుసలకమ్మపథేసు సమ్మా ఠపితం. సేయ్యసో ¶ నం తతో కరేతి తతో కారణతో సేయ్యసో నం వరతరం ఉత్తరితరం కరేయ్య, కరోతీతి అత్థో. మాతాపితరో హి పుత్తానం ధనం దదమానా ఏకస్మింయేవ అత్తభావే కమ్మం అకత్వా సుఖేన జీవికకప్పనం ధనం దాతుం సక్కోన్తి. విసాఖాయ మాతాపితరోపి తావ మహద్ధనా మహాభోగా, తస్సా ఏకస్మింయేవ అత్తభావే సుఖేన జీవికకప్పనం ధనం అదంసు. చతూసు పన దీపేసు చక్కవత్తిసిరిం దాతుం సమత్థా మాతాపితరోపి నామ పుత్తానం నత్థి, పగేవ దిబ్బసమ్పత్తిం వా పఠమజ్ఝానాదిసమ్పత్తిం వా, లోకుత్తరసమ్పత్తిదానే కథావ నత్థి, సమ్మాపణిహితం పన చిత్తం సబ్బమ్పేతం సమ్పత్తిం దాతుం సక్కోతి. తేన వుత్తం ‘‘సేయ్యసో నం తతో కరే’’తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.

సోరేయ్యత్థేరవత్థు నవమం.

చిత్తవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియో వగ్గో.

౪. పుప్ఫవగ్గో

౧. పథవికథాపసుతపఞ్చసతభిక్ఖువత్థు

కో ¶ ¶ ¶ ఇమం పథవిం విచేస్సతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పథవికథాపసుతే పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర భగవతా సద్ధిం జనపదచారికం చరిత్వా జేతవనం ఆగన్త్వా సాయన్హసమయే ఉపట్ఠానసాలాయం సన్నిసిన్నా అత్తనా గతగతట్ఠానేసు ‘‘అసుకగామతో అసుకగామగమనట్ఠానే సమం విసమం కద్దమబహులం సక్ఖరబహులం కాళమత్తికం తమ్బమత్తిక’’న్తి పథవికథం కథేసుం. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హేహి విచరితట్ఠానే పథవికథాయా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఏసా బాహిరపథవీ నామ, తుమ్హేహి అజ్ఝుత్తికపథవియం పరికమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

౪౪.

‘‘కో ఇమం పథవిం విచేస్సతి,

యమలోకఞ్చ ఇమం సదేవకం;

కో ధమ్మపదం సుదేసితం,

కుసలో పుప్ఫమివ పచేస్సతి.

౪౫.

‘‘సేఖో ¶ పథవిం విచేస్సతి,

యమలోకఞ్చ ఇమం సదేవకం;

సేఖో ధమ్మపదం సుదేసితం,

కుసలో పుప్ఫమివ పచేస్సతీ’’తి.

తత్థ కో ఇమన్తి కో ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం పథవిం. విచేస్సతీతి అత్తనో ఞాణేన విచినిస్సతి విజానిస్సతి, పటివిజ్ఝిస్సతి, సచ్ఛికరిస్సతీతి అత్థో. యమలోకఞ్చాతి చతుబ్బిధం అపాయలోకఞ్చ. ఇమం సదేవకన్తి ఇమం మనుస్సలోకఞ్చ దేవలోకేన సద్ధిం కో విచేస్సతి ¶ విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతీతి పుచ్ఛి. కో ధమ్మపదం సుదేసితన్తి యథాసభావతో కథితత్తా సుదేసితం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మసఙ్ఖాతం ధమ్మపదం కుసలో మాలాకారో పుప్ఫం విచినన్తో వియ కో ¶ పచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి ఉపపరిక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి, సచ్ఛికరిస్సతీతి అత్థో. సేఖోతి అధిసీలసిక్ఖా, అధిచిత్తసిక్ఖా, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి ఇమా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖనతో సోతాపత్తిమగ్గట్ఠం ఆదిం కత్వా యావ అరహత్తమగ్గట్ఠా సత్తవిధో సేఖో ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం పథవిం అరహత్తమగ్గేన తతో ఛన్దరాగం అపకడ్ఢన్తో విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి ¶ పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతి. యమలోకఞ్చాతి తం యథావుత్తపకారం యమలోకఞ్చ ఇమం మనుస్సలోకఞ్చ సహ దేవేహి సదేవకం స్వేవ విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతి. సేఖోతి స్వేవ సత్తవిధో సేఖో, యథా నామ కుసలో మాలాకారో పుప్ఫారామం పవిసిత్వా తరుణమకుళాని చ పాణకవిద్ధాని చ మిలాతాని చ గణ్ఠికజాతాని చ పుప్ఫాని వజ్జేత్వా సోభనాని సుజాతసుజాతానేవ పుప్ఫాని విచినాతి, ఏవమేవ ఇమం సుకథితం సునిద్దిట్ఠం బోధిపక్ఖియధమ్మపదమ్పి పఞ్ఞాయ పచేస్సతి విచినిస్సతి ఉపపరిక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతీతి సత్థా సయమేవ పఞ్హం విస్సజ్జేసి.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

పథవికథాపసుతపఞ్చసతభిక్ఖువత్థు పఠమం.

౨. మరీచికమ్మట్ఠానికత్థేరవత్థు

ఫేణూపమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో అఞ్ఞతరం మరీచికమ్మట్ఠానికం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర భిక్ఖు సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేత్వా వాయమిత్వా అరహత్తం పత్తుం అసక్కోన్తో ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మరీచిం దిస్వా, ‘‘యథా అయం గిమ్హసమయే ఉట్ఠితా మరీచి దూరే ఠితానం రూపగతా వియ పఞ్ఞాయతి, సన్తికం ఆగచ్ఛన్తానం నేవ పఞ్ఞాయతి, అయం అత్తభావోపి ఉప్పాదవయట్ఠేన ఏవరూపో’’తి మరీచికమ్మట్ఠానం భావేన్తో ఆగన్త్వా ¶ మగ్గకిలన్తో అచిరవతియం న్హాయిత్వా ఏకస్మిం ¶ చణ్డసోతతీరే రుక్ఖఛాయాయ నిసిన్నో ఉదకవేగాభిఘాతేన ఉట్ఠహిత్వా మహన్తే మహన్తే ఫేణపిణ్డే భిజ్జమానే దిస్వా, ‘‘అయం అత్తభావోపి ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జనట్ఠేన ఏవరూపోయేవా’’తి ఆరమ్మణం అగ్గహేసి. సత్థా గన్ధకుటియం ఠితోవ తం థేరం దిస్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖు, ఏవరూపోవాయం అత్తభావో ఫేణపిణ్డో వియ మరీచి వియ ఉప్పజ్జనభిజ్జనసభావోయేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

౪౬.

‘‘ఫేణూపమం కాయమిమం విదిత్వా,

మరీచిధమ్మం అభిసమ్బుధానో;

ఛేత్వాన మారస్స పపుప్ఫకాని,

అదస్సనం మచ్చురాజస్స గచ్ఛే’’తి.

తత్థ ఫేణూపమన్తి ఇమం కేసాదిసమూహసఙ్ఖాతం కాయం అబలదుబ్బలట్ఠేన అనద్ధనియతావకాలికట్ఠేన ఫేణపిణ్డసరిక్ఖకోతి ¶ విదిత్వా. మరీచిధమ్మన్తి యథా మరీచి దూరే ఠితానం రూపగతా వియ గయ్హూపగా వియ హోతి, సన్తికే ఉపగచ్ఛన్తానం రిత్తా తుచ్ఛా అగయ్హూపగా సమ్పజ్జతి, ఏవమేవ ఖణికఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన అయం కాయోపి మరీచిధమ్మోతి అభిసమ్బుధానో బుజ్ఝన్తో, జానన్తోతి అత్థో. మారస్స పపుప్ఫకానీతి మారస్స పపుప్ఫకసఙ్ఖాతాని తేభూమకాని వట్టాని అరియమగ్గేన ఛిన్దిత్వా ఖీణాసవో భిక్ఖు మచ్చురాజస్స అదస్సనం అవిసయం అమతమహానిబ్బానం గచ్ఛేయ్యాతి.

గాథాపరియోసానే థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా సత్థు సువణ్ణవణ్ణం సరీరం థోమేన్తో వణ్ణేన్తో వన్దన్తోవ ఆగతోతి.

మరీచికమ్మట్ఠానికత్థేరవత్థు దుతియం.

౩. విటటూభవత్థు

పుప్ఫానిహేవ పచినన్తన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో సపరిసం మహోఘేన అజ్ఝోత్థరిత్వా మారితం విటటూభం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం ¶ అనుపుబ్బికథా – సావత్థియఞ్హి మహాకోసలరఞ్ఞో పుత్తో పసేనదికుమారో నామ. వేసాలియం ¶ లిచ్ఛవిరఞ్ఞో పుత్తో లిచ్ఛవికుమారో ¶ మహాలి నామ, కుసినారాయం మల్లరాజపుత్తో బన్ధులో నామాతి ఇమే తయో దిసాపామోక్ఖస్సాచరియస్స సన్తికే సిప్పుగ్గహణత్థం తక్కసిలం గన్త్వా బహినగరే సాలాయ సమాగతా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆగతకారణఞ్చ కులఞ్చ నామఞ్చ పుచ్ఛిత్వా సహాయకా హుత్వా ఏకతోవ ఆచరియం ఉపసఙ్కమిత్వా సిప్పం సిక్ఖన్తా న చిరస్సేవ ఉగ్గహితసిప్పా ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా ఏకతోవ నిక్ఖమిత్వా సకసకట్ఠానాని అగమంసు. తేసు పసేనదికుమారో పితు సిప్పం దస్సేత్వా పసన్నేన పితరా రజ్జే అభిసిత్తో. మహాలికుమారో లిచ్ఛవీనం సిప్పం దస్సేన్తో మహన్తేన ఉస్సాహేన దస్సేసి, తస్స అక్ఖీని భిజ్జిత్వా అగమంసు. లిచ్ఛవిరాజానో ‘‘అహో వత అమ్హాకం ఆచరియో అక్ఖివినాసం పత్తో, న నం పరిచ్చజిస్సామ, ఉపట్ఠహిస్సామ న’’న్తి తస్స సతసహస్సుట్ఠానకం ఏకం ద్వారం అదంసు. సో తం నిస్సాయ పఞ్చసతే లిచ్ఛవిరాజపుత్తే సిప్పం సిక్ఖాపేన్తో వసి. బన్ధులకుమారో సట్ఠిం సట్ఠిం వేళూ గహేత్వా మజ్ఝే అయసలాకం పక్ఖిపిత్వా సట్ఠికలాపే ఉస్సాపేత్వా ఠపితే మల్లరాజకులేహి ‘‘ఇమే కప్పేతూ’’తి వుత్తో అసీతిహత్థం ఆకాసం ఉల్లఙ్ఘిత్వా అసినా కప్పేన్తో అగమాసి. సో ఓసానకలాపే ¶ అయసలాకాయ ‘‘కిరీ’’తి సద్దం సుత్వా, ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా సబ్బకలాపేసు అయసలాకానం ఠపితభావం ఞత్వా అసిం ఛడ్డేత్వా రోదమానో ‘‘మయ్హం ఏత్తకేసు ఞాతిసుహజ్జేసు ఏకోపి ససినేహో హుత్వా ఇమం కారణం నాచిక్ఖి. సచే హి అహం జానేయ్యం, అయసలాకాయ సద్దం అనుట్ఠాపేన్తోవ ఛిన్దేయ్య’’న్తి వత్వా, ‘‘సబ్బేపిమే మారేత్వా రజ్జం కరేయ్య’’న్తి మాతాపితూనం కథేసి. తేహి ‘‘పవేణిరజ్జం నామ, తాత, ఇదం న లబ్భా ఏవం కాతు’’న్తి నానప్పకారేన వారితో ‘‘తేన హి మమ సహాయకస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి సావత్థిం అగమాసి.

పసేనది కోసలో రాజా తస్సాగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గన్త్వా మహన్తేన సక్కారేన తం నగరం పవేసేత్వా సేనాపతిట్ఠానే ఠపేసి. సో మాతాపితరో పక్కోసాపేత్వా తత్థేవ వాసం కప్పేసి. అథేకదివసం రాజా ¶ ఉపరిపాసాదే ఠితో అన్తరవీథిం ఓలోకయమానో ‘‘అనాథపిణ్డికస్స చూళఅనాథపిణ్డికస్స విసాఖాయ సుప్పవాసాయా’’తి ఏతేసం గేహే నిచ్చం భత్తకిచ్చత్థాయ గచ్ఛన్తే అనేకసహస్సే భిక్ఖూ దిస్వా, ‘‘కహం, అయ్యా, గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘దేవ, అనాథపిణ్డికస్స గేహే నిచ్చభత్తసలాకభత్తగిలానభత్తాదీనం అత్థాయ దేవసికం ద్వే భిక్ఖుసహస్సాని గచ్ఛన్తి, చూళఅనాథపిణ్డికస్స గేహే పఞ్చసతాని, తథా విసాఖాయ తథా సుప్పవాసాయా’’తి వుత్తే సయమ్పి భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపట్ఠహితుకామో విహారం గన్త్వా భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం ¶ సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం సహత్థా దానం దత్వా సత్తమే దివసే సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పఞ్చహి మే భిక్�