అట్ఠకథా > సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) > ఖుద్దకనికాయ (అట్ఠకథా)

విపస్సిదసబలస్స కాలస్మిఞ్హి మహాఏకసాటకబ్రాహ్మణో నామ అహోసి, అయం పన ఏతరహి సావత్థియం చూళేకసాటకో నామ. తస్స హి ఏకో నివాసనసాటకో అహోసి, బ్రాహ్మణియాపి ఏకో. ఉభిన్నమ్పి ఏకమేవ పారుపనం, బహి గమనకాలే బ్రాహ్మణో వా బ్రాహ్మణీ వా తం పారుపతి. అథేకదివసం ¶ విహారే ధమ్మస్సవనే ఘోసితే బ్రాహ్మణో ఆహ – ‘‘భోతి ధమ్మస్సవనం ఘోసితం, కిం దివా ధమ్మస్సవనం గమిస్ససి, ఉదాహు రత్తిం. పారుపనస్స హి అభావేన న సక్కా అమ్హేహి ఏకతో గన్తు’’న్తి. బ్రాహ్మణీ, ‘‘సామి, అహం దివా గమిస్సామీ’’తి సాటకం పారుపిత్వా అగమాసి. బ్రాహ్మణో దివసభాగం గేహే వీతినామేత్వా రత్తిం గన్త్వా సత్థు పురతో నిసిన్నోవ ధమ్మం అస్సోసి. అథస్స సరీరం ఫరమానా పఞ్చవణ్ణా పీతి ఉప్పజ్జి. సో సత్థారం పూజితుకామో హుత్వా ‘‘సచే ఇమం సాటకం ¶ దస్సామి, నేవ బ్రాహ్మణియా, న మయ్హం పారుపనం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. అథస్స మచ్ఛేరచిత్తానం సహస్సం ఉప్పజ్జి, పునేకం సద్ధాచిత్తం ఉప్పజ్జి. తం ¶ అభిభవిత్వా పున మచ్ఛేరసహస్సం ఉప్పజ్జి. ఇతిస్స బలవమచ్ఛేరం బన్ధిత్వా గణ్హన్తం వియ సద్ధాచిత్తం పటిబాహతియేవ. తస్స ‘‘దస్సామి, న దస్సామీ’’తి చిన్తేన్తస్సేవ పఠమయామో అపగతో, మజ్ఝిమయామో సమ్పత్తో. తస్మిమ్పి దాతుం నాసక్ఖి. పచ్ఛిమయామే సమ్పత్తే సో చిన్తేసి – ‘‘మమ సద్ధాచిత్తేన మచ్ఛేరచిత్తేన చ సద్ధిం యుజ్ఝన్తస్సేవ ద్వే యామా వీతివత్తా, ఇదం మమ ఏత్తకం మచ్ఛేరచిత్తం వడ్ఢమానం చతూహి అపాయేహి సీసం ఉక్ఖిపితుం న దస్సతి, దస్సామి న’’న్తి. సో మచ్ఛేరసహస్సం అభిభవిత్వా సద్ధాచిత్తం పురేచారికం కత్వా సాటకం ఆదాయ సత్థు పాదమూలే ఠపేత్వా ‘‘జితం మే, జితం మే’’తి తిక్ఖత్తుం మహాసద్దమకాసి.

రాజా పసేనది కోసలో ధమ్మం సుణన్తో తం సద్దం సుత్వా ‘‘పుచ్ఛథ నం, కిం కిర తేన జిత’’న్తి ఆహ. సో రాజపురిసేహి పుచ్ఛితో తమత్థం ఆరోచేసి. తం సుత్వా రాజా ‘‘దుక్కరం కతం బ్రాహ్మణేన, సఙ్గహమస్స కరిస్సామీ’’తి ఏకం సాటకయుగం దాపేసి. సో తమ్పి తథాగతస్సేవ అదాసి. పున రాజా ద్వే చత్తారి అట్ఠ సోళసాతి ద్విగుణం కత్వా దాపేసి. సో తానిపి తథాగతస్సేవ అదాసి. అథస్స రాజా ద్వత్తింస యుగాని దాపేసి. బ్రాహ్మణో ‘‘అత్తనో అగ్గహేత్వా లద్ధం లద్ధం విస్సజ్జేసియేవా’’తి వాదమోచనత్థం తతో ఏకం యుగం అత్తనో, ఏకం బ్రాహ్మణియాతి ద్వే యుగాని గహేత్వా తింస యుగాని తథాగతస్సేవ అదాసి. రాజా పన తస్మిం సత్తక్ఖత్తుమ్పి దదన్తే పున దాతుకామోయేవ అహోసి. పుబ్బే మహాఏకసాటకో చతుసట్ఠియా సాటకయుగేసు ద్వే అగ్గహేసి, అయం పన ద్వత్తింసాయ ¶ లద్ధకాలే ద్వే అగ్గహేసి. రాజా పురిసే ఆణాపేసి – ‘‘దుక్కరం భణే బ్రాహ్మణేన కతం, అన్తేపురే మమ ద్వే కమ్బలాని ఆహరాపేయ్యాథా’’తి. తే తథా కరింసు. రాజా సతసహస్సగ్ఘనకే ద్వే కమ్బలే దాపేసి. బ్రాహ్మణో ‘‘న ఇమే మమ సరీరే ఉపయోగం అరహన్తి, బుద్ధసాసనస్సేవ ఏతే అనుచ్ఛవికా’’తి ఏకం కమ్బలం అన్తోగన్ధకుటియం సత్థు సయనస్స ఉపరి వితానం కత్వా బన్ధి, ఏకం అత్తనో ఘరే నిబద్ధం భుఞ్జన్తస్స భిక్ఖునో భత్తకిచ్చట్ఠానే వితానం కత్వా బన్ధి. రాజా సాయన్హసమయే ¶ సత్థు సన్తికం గన్త్వా తం కమ్బలం సఞ్జానిత్వా, ‘‘భన్తే, కేన పూజా కతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏకసాటకేనా’’తి వుత్తే ‘‘బ్రాహ్మణో మమ ¶ పసాదట్ఠానేయేవ పసీదతీ’’తి వత్వా ‘‘చత్తారో హత్థీ చత్తారో అస్సే చత్తారి కహాపణసహస్సాని చతస్సో ఇత్థియో చతస్సో దాసియో చత్తారో పురిసే చతురో గామవరే’’తి ఏవం యావ సబ్బసతా చత్తారి చత్తారి కత్వా సబ్బచతుక్కం నామ అస్స దాపేసి.

భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘అహో అచ్ఛరియం చూళేకసాటకస్స కమ్మం, తంముహుత్తమేవ సబ్బచతుక్కం లభి, ఇదాని కతేన కల్యాణకమ్మేన అజ్జమేవ విపాకో దిన్నో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, సచాయం ఏకసాటకో పఠమయామే మయ్హం దాతుం అసక్ఖిస్స, సబ్బసోళసకం అలభిస్స. సచే మజ్ఝిమయామే అసక్ఖిస్స, సబ్బట్ఠకం అలభిస్స ¶ . బలవపచ్ఛిమయామే దిన్నత్తా పనేస సబ్బచతుక్కం లభి. కల్యాణకమ్మం కరోన్తేన హి ఉప్పన్నం చిత్తం అహాపేత్వా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ కాతబ్బం. దన్ధం కతం కుసలఞ్హి సమ్పత్తిం దదమానం దన్ధమేవ దదాతి, తస్మా చిత్తుప్పాదసమనన్తరమేవ కల్యాణకమ్మం కాతబ్బ’’న్తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అభిత్థరేథ కల్యాణే, పాపా చిత్తం నివారయే;

దన్ధఞ్హి కరోతో పుఞ్ఞం, పాపస్మిం రమతీ మనో’’తి.

తత్థ అభిత్థరేథాతి తురితతురితం సీఘసీఘం కరేయ్యాతి అత్థో. గిహినా వా హి ‘‘సలాకభత్తదానాదీసు కిఞ్చిదేవ కుసలం కరిస్సామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే యథా అఞ్ఞే ఓకాసం న లభన్తి, ఏవం ‘‘అహం పురే, అహం పురే’’తి తురితతురితమేవ కాతబ్బం. పబ్బజితేన వా ఉపజ్ఝాయవత్తాదీని కరోన్తేన అఞ్ఞస్స ఓకాసం అదత్వా ‘‘అహం పురే, అహం పురే’’తి తురితతురితమేవ కాతబ్బం. పాపా చిత్తన్తి కాయదుచ్చరితాదిపాపకమ్మతో వా అకుసలచిత్తుప్పాదతో వా సబ్బథామేన చిత్తం నివారయే. దన్ధఞ్హి కరోతోతి యో పన ‘‘దస్సామి, న దస్సామి సమ్పజ్జిస్సతి ను ఖో మే, నో’’తి ఏవం చిక్ఖల్లమగ్గేన గచ్ఛన్తో వియ దన్ధం పుఞ్ఞం కరోతి, తస్స ఏకసాటకస్స వియ ¶ మచ్ఛేరసహస్సం పాపం ఓకాసం లభతి. అథస్స పాపస్మిం రమతీ మనో, కుసలకమ్మకరణకాలేయేవ హి చిత్తం కుసలే రమతి, తతో ముచ్చిత్వా పాపనిన్నమేవ హోతీతి.

గాథాపరియోసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

చూళేకసాటకబ్రాహ్మణవత్థు పఠమం.

పాపఞ్చ ¶ పురిసోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సేయ్యసకత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో హి లాళుదాయిత్థేరస్స సద్ధివిహారికో, అత్తనో అనభిరతిం తస్స ఆరోచేత్వా తేన పఠమసఙ్ఘాదిసేసకమ్మే సమాదపితో ఉప్పన్నుప్పన్నాయ అనభిరతియా తం కమ్మమకాసి (పారా. ౨౩౪). సత్థా తస్స కిరియం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏవం కిర త్వం కరోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘కస్మా భారియం కమ్మం అకాసి, అననుచ్ఛవికం మోఘపురిసా’’తి నానప్పకారతో గరహిత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘ఏవరూపఞ్హి కమ్మం దిట్ఠధమ్మేపి సమ్పరాయేపి దుక్ఖసంవత్తనికమేవ హోతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పాపఞ్చే పురిసో కయిరా, న నం కయిరా పునప్పునం;

న తమ్హి ఛన్దం కయిరాథ, దుక్ఖో పాపస్స ఉచ్చయో’’తి.

తస్సత్థో – సచే పురిసో సకిం పాపకమ్మం కరేయ్య, తఙ్ఖణేయేవ పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘ఇదం అప్పతిరూపం ఓళారిక’’న్తి న నం కయిరా పునప్పునం. యోపి తమ్హి ఛన్దో ¶ వా రుచి వా ఉప్పజ్జేయ్య, తమ్పి వినోదేత్వా న కయిరాథేవ. కిం కారణా? దుక్ఖో పాపస్స ఉచ్చయో. పాపస్స హి ఉచ్చయో వుడ్ఢి ఇధలోకేపి సమ్పరాయేపి దుక్ఖమేవ ఆవహతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పుఞ్ఞఞ్చేతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లాజదేవధీతరం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు రాజగహే సముట్ఠితం.

ఆయస్మా ¶ హి మహాకస్సపో పిప్పలిగుహాయం విహరన్తో ఝానం సమాపజ్జిత్వా సత్తమే దివసే వుట్ఠాయ దిబ్బేన చక్ఖునా భిక్ఖాచారట్ఠానం ఓలోకేన్తో ఏకం సాలిఖేత్తపాలికం ఇత్థిం సాలిసీసాని గహేత్వా లాజే కురుమానం దిస్వా ‘‘సద్ధా ను ఖో, అస్సద్ధా’’తి వీమంసిత్వా ‘‘సద్ధా’’తి ఞత్వా ‘‘సక్ఖిస్సతి ను ఖో మే సఙ్గహం కాతుం, నో’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘విసారదా కులధీతా మమ సఙ్గహం కరిస్సతి, కత్వా చ పన మహాసమ్పత్తిం లభిస్సతీ’’తి ఞత్వా చీవరం పారుపిత్వా పత్తమాదాయ సాలిఖేత్తసమీపేయేవ అట్ఠాసి. కులధీతా థేరం దిస్వావ పసన్నచిత్తా పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా ఫుట్ఠసరీరా ‘‘తిట్ఠథ, భన్తే’’తి వత్వా లాజే ఆదాయ వేగేన గన్త్వా థేరస్స పత్తే ఆకిరిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్స భాగినీ అస్స’’న్తి పత్థనం అకాసి. థేరో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనమకాసి. సాపి థేరం వన్దిత్వా అత్తనా దిన్నదానం ఆవజ్జమానా నివత్తి. తాయ చ పన కేదారమరియాదాయ ¶ గమనమగ్గే ఏకస్మిం బిలే ఘోరవిసో సప్పో నిపజ్జి. సో థేరస్స కాసాయపటిచ్ఛన్నం జఙ్ఘం డంసితుం నాసక్ఖి. ఇతరా దానం ఆవజ్జమానా నివత్తన్తీ తం పదేసం పాపుణి. సప్పో బిలా నిక్ఖమిత్వా తం డంసిత్వా తత్థేవ పాతేసి. సా పసన్నచిత్తేన కాలం కత్వా తావతింసభవనే తింసయోజనికే కనకవిమానే సుత్తప్పబుద్ధా వియ సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితేన తిగావుతేన అత్తభావేన నిబ్బత్తి. సా ద్వాదసయోజనికం ఏకం దిబ్బవత్థం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా అచ్ఛరాసహస్సపరివుతా పుబ్బకమ్మపకాసనత్థాయ సువణ్ణలాజభరితేన ఓలమ్బకేన సువణ్ణసరకేన పటిమణ్డితే విమానద్వారే ఠితా అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా ‘‘కిం ను ఖో మే కత్వా అయం సమ్పత్తి లద్ధా’’తి దిబ్బేన చక్ఖునా ఉపధారేన్తీ ‘‘అయ్యస్స మే మహాకస్సపత్థేరస్స దిన్నలాజనిస్సన్దేన సా లద్ధా’’తి అఞ్ఞాసి.

సా ఏవం పరిత్తకేన కమ్మేన ఏవరూపం సమ్పత్తిం లభిత్వా ‘‘న దాని మయా పమజ్జితుం వట్టతి, అయ్యస్స వత్తపటివత్తం కత్వా ఇమం సమ్పత్తిం థావరం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పాతోవ కనకమయం సమ్మజ్జనిఞ్చేవ కచవరఛడ్డనకఞ్చ పచ్ఛిం ¶ ఆదాయ గన్త్వా థేరస్స పరివేణం సమ్మజ్జిత్వా పానీయపరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేసి. థేరో తం దిస్వా ‘‘కేనచి దహరేన వా సామణేరేన వా వత్తం కతం భవిస్సతీ’’తి సల్లక్ఖేసి. సా దుతియదివసేపి తథేవ అకాసి, థేరోపి తథేవ సల్లక్ఖేసి. తతియదివసే పన థేరో తస్సా సమ్మజ్జనిసద్దం ¶ సుత్వా తాలచ్ఛిద్దాదీహి చ పవిట్ఠం సరీరోభాసం దిస్వా ద్వారం వివరిత్వా ‘‘కో ఏస సమ్మజ్జతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అహం, భన్తే, తుమ్హాకం ఉపట్ఠాయికా లాజదేవధీతా’’తి. ‘‘నను మయ్హం ఏవంనామికా ఉపట్ఠాయికా నామ నత్థీ’’తి. ‘‘అహం, భన్తే, సాలిఖేత్తం రక్ఖమానా లాజే దత్వా పసన్నచిత్తా నివత్తన్తీ సప్పేన దట్ఠా కాలం కత్వా తావతింసదేవలోకే ఉప్పన్నా, మయా అయ్యం నిస్సాయ అయం సమ్పత్తి లద్ధా, ఇదానిపి తుమ్హాకం వత్తపటివత్తం కత్వా ‘సమ్పత్తిం థావరం కరిస్సామీ’తి ఆగతామ్హి, భన్తే’’తి. ‘‘హియ్యోపి పరేపి తయావేతం ¶ ఠానం సమ్మజ్జితం, తయావ పానీయభోజనీయం ఉపట్ఠాపిత’’న్తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘అపేహి దేవధీతే, తయా కతం వత్తం కతంవ హోతు, ఇతో పట్ఠాయ ఇమం ఠానం మా ఆగమీ’’తి. ‘‘భన్తే, మా మం నాసేథ, తుమ్హాకం వత్తం కత్వా సమ్పత్తిం మే థిరం కాతుం దేథా’’తి. ‘‘అపేహి దేవధీతే, మా మం అనాగతే చిత్తబీజనిం గహేత్వా నిసిన్నేహి ధమ్మకథికేహి ‘మహాకస్సపత్థేరస్స కిర ఏకా దేవధీతా ఆగన్త్వా వత్తపటివత్తం కత్వా పానీయపరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేసీ’తి వత్తబ్బతం కరి, ఇతో పట్ఠాయ ఇధ మా ఆగమి, పటిక్కమా’’తి. సా ‘‘మా మం, భన్తే, నాసేథా’’తి పునప్పునం యాచియేవ. థేరో ‘‘నాయం మమ వచనం సుణాతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘తువం పమాణం న జానాసీ’’తి అచ్ఛరం పహరి. సా తత్థ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ ఆకాసే ఉప్పతిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ, ‘‘భన్తే, మయా లద్ధసమ్పత్తిం మా నాసేథ, థావరం కాతుం దేథా’’తి రోదన్తీ ఆకాసే అట్ఠాసి.

సత్థా జేతవనే గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ¶ తస్సా రోదితసద్దం సుత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా దేవధీతాయ సమ్ముఖే నిసీదిత్వా కథేన్తో వియ ‘‘దేవధీతే మమ పుత్తస్స కస్సపస్స సంవరకరణమేవ భారో, పుఞ్ఞత్థికానం పన ‘అయం నో అత్థో’తి సల్లక్ఖేత్వా పుఞ్ఞకరణమేవ భారో. పుఞ్ఞకరణఞ్హి ఇధ చేవ సమ్పరాయే చ సుఖమేవా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పుఞ్ఞఞ్చే ¶ పురిసో కయిరా, కయిరా నం పునప్పునం;

తమ్హి ఛన్దం కయిరాథ, సుఖో పుఞ్ఞస్స ఉచ్చయో’’తి.

తస్సత్థో – సచే పురిసో పుఞ్ఞం కరేయ్య, ‘‘ఏకవారం మే పుఞ్ఞం కతం, అలం ఏత్తావతా’’తి అనోరమిత్వా పునప్పునం కరోథేవ. తస్స అకరణక్ఖణేపి తమ్హి పుఞ్ఞే ఛన్దం రుచిం ఉస్సాహం కరోథేవ. కిం కారణా? సుఖో పుఞ్ఞస్స ఉచ్చయో. పుఞ్ఞస్స హి ఉచ్చయో వుడ్ఢి ఇధలోకపరలోకసుఖావహనతో సుఖోతి.

దేసనావసానే దేవధీతా పఞ్చచత్తాలీసయోజనమత్థకే ఠితావ సోతాపత్తిఫలం పాపుణీతి.

పాపోపి ¶ పస్సతీ భద్రన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అనాథపిణ్డికం ఆరబ్భ కథేసి.

అనాథపిణ్డికో ¶ హి విహారమేవ ఉద్దిస్స చతుపణ్ణాసకోటిధనం బుద్ధసాసనే వికిరిత్వా సత్థరి జేతవనే విహరన్తే దేవసికం తీణి మహాఉపట్ఠానాని గచ్ఛతి, గచ్ఛన్తో చ ‘‘కిం ను ఖో ఆదాయ ఆగతోతి సామణేరా వా దహరా వా హత్థమ్పి మే ఓలోకేయ్యు’’న్తి తుచ్ఛహత్థో నామ న గతపుబ్బో. పాతోవ గచ్ఛన్తో యాగుం గాహాపేత్వావ గచ్ఛతి, కతపాతరాసో సప్పినవనీతాదీని భేసజ్జాని. సాయన్హసమయే మాలాగన్ధవిలేపనవత్థాదీని గాహాపేత్వా గచ్ఛతి. ఏవం నిచ్చకాలమేవ దివసే దివసే దానం దత్వా సీలం రక్ఖతి. అపరభాగే ధనం పరిక్ఖయం గచ్ఛతి. వోహారూపజీవినోపిస్స హత్థతో అట్ఠారసకోటిధనం ఇణం గణ్హింసు, కులసన్తకాపిస్స అట్ఠారసహిరఞ్ఞకోటియో, నదీతీరే నిదహిత్వా ఠపితా ఉదకేన కూలే భిన్నే మహాసముద్దం పవిసింసు. ఏవమస్స అనుపుబ్బేన ధనం పరిక్ఖయం అగమాసి. సో ఏవంభూతోపి సఙ్ఘస్స దానం దేతియేవ, పణీతం పన కత్వా దాతుం న సక్కోతి.

సో ఏకదివసం సత్థారా ‘‘దీయతి పన తే, గహపతి, కులే దాన’’న్తి వుత్తే ‘‘దీయతి, భన్తే, తఞ్చ ఖో కణాజకం బిలఙ్గదుతియ’’న్తి ఆహ. అథ నం ¶ సత్థా, ‘‘గహపతి, ‘లూఖం దానం దేమీ’తి మా చిన్తయి. చిత్తస్మిఞ్హి పణీతే బుద్ధాదీనం దిన్నదానం లూఖం నామ నత్థి, అపిచ త్వం అట్ఠన్నం అరియపుగ్గలానం దానం దేసి, అహం పన వేలామకాలే సకలజమ్బుదీపం ఉన్నఙ్గలం కత్వా మహాదానం ¶ పవత్తయమానోపి తిసరణగతమ్పి కఞ్చి నాలత్థం, దక్ఖిణేయ్యా నామ ఏవం దుల్లభా. తస్మా ‘లూఖం మే దాన’న్తి మా చిన్తయీ’’తి వత్వా వేలామసుత్తమస్స (అ. ని. ౯.౨౦) కథేసి. అథస్స ద్వారకోట్ఠకే అధివత్థా దేవతా సత్థరి చేవ సత్థుసావకేసు చ గేహం పవిసన్తేసు తేసం తేజేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ, ‘‘యథా ఇమే ఇమం గేహం న పవిసన్తి, తథా గహపతిం పరిభిన్దిస్సామీ’’తి తం వత్తుకామాపి ఇస్సరకాలే కిఞ్చి వత్తుం నాసక్ఖి, ఇదాని ‘‘పనాయం దుగ్గతో గణ్హిస్సతి మే వచన’’న్తి రత్తిభాగే సేట్ఠిస్స సిరిగబ్భం పవిసిత్వా ఆకాసే అట్ఠాసి. అథ సేట్ఠి నం దిస్వా ‘‘కో ఏసో’’తి ఆహ. అహం తే మహాసేట్ఠి చతుత్థద్వారకోట్ఠకే అధివత్థా దేవతా, తుయ్హం ఓవాదదానత్థాయ ఆగతాతి. తేన హి ఓవదేహీతి. మహాసేట్ఠి తయా పచ్ఛిమకాలం అనోలోకేత్వావ సమణస్స గోతమస్స సాసనే బహుం ధనం విప్పకిణ్ణం, ఇదాని దుగ్గతో హుత్వాపి తం న ముఞ్చసియేవ, ఏవం వత్తమానో కతిపాహేనేవ ఘాసచ్ఛాదనమత్తమ్పి న లభిస్ససి ¶ , కిం తే సమణేన గోతమేన, అతిపరిచ్చాగతో ఓరమిత్వా కమ్మన్తే పయోజేన్తో కుటుమ్బం సణ్ఠాపేహీతి. అయం మే తయా దిన్నఓవాదోతి. ఆమ, సేట్ఠీతి. గచ్ఛ, నాహం తాదిసీనం సతేనపి సహస్సేనపి సతసహస్సేనపి ¶ సక్కా కమ్పేతుం, అయుత్తం తే వుత్తం, కం తయా మమ గేహే వసమానాయ, సీఘం సీఘం మే ఘరా నిక్ఖమాహీతి. సా సోతాపన్నస్స అరియసావకస్స వచనం సుత్వా ఠాతుం అసక్కోన్తీ దారకే ఆదాయ నిక్ఖమి, నిక్ఖమిత్వా చ పన అఞ్ఞత్థ వసనట్ఠానం అలభమానా ‘‘సేట్ఠిం ఖమాపేత్వా తత్థేవ వసిస్సామీ’’తి నగరపరిగ్గాహకం దేవపుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా అత్తనా కతాపరాధం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏహి, మం సేట్ఠిస్స సన్తికం నేత్వా ఖమాపేత్వా వసనట్ఠానం దాపేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘అయుత్తం తయా వుత్తం, నాహం తస్స సన్తికం గన్తుం ఉస్సహామీ’’తి తం పటిక్ఖిపి. సా చతున్నం మహారాజానం సన్తికం గన్త్వా తేహిపి పటిక్ఖిత్తా సక్కం దేవరాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘అహం, దేవ, వసనట్ఠానం అలభమానా దారకే ¶ హత్థేన గహేత్వా అనాథా విచరామి, వసనట్ఠానం మే దాపేహీ’’తి సుట్ఠుతరం యాచి.

అథ నం సో ‘‘అహమ్పి తవ కారణా సేట్ఠిం వత్తుం న సక్ఖిస్సామి, ఏకం పన తే ఉపాయం కథేస్సామీ’’తి ఆహ. సాధు, దేవ, కథేహీతి. గచ్ఛ, సేట్ఠినో ఆయుత్తకవేసం గహేత్వా సేట్ఠిస్స హత్థతో పణ్ణం ఆరోపేత్వా వోహారూపజీవీహి గహితం అట్ఠారసకోటిధనం అత్తనో ఆనుభావేన సోధేత్వా తుచ్ఛగబ్భే పూరేత్వా మహాసముద్దం ¶ పవిట్ఠం అట్ఠారసకోటిధనం అత్థి, అఞ్ఞమ్పి అసుకట్ఠానే నామ అస్సామికం అట్ఠారసకోటిధనం అత్థి, తం సబ్బం సంహరిత్వా తస్స తుచ్ఛగబ్భే పూరేత్వా దణ్డకమ్మం కత్వా ఖమాపేహీతి. సా ‘‘సాధు, దేవా’’తి వుత్తనయేనేవ తం సబ్బం కత్వా పున తస్స సిరిగబ్భం ఓభాసయమానా ఆకాసే ఠత్వా ‘‘కో ఏసో’’తి వుత్తే అహం తే చతుత్థద్వారకోట్ఠకే అధివత్థా అన్ధబాలదేవతా, మయా అన్ధబాలతాయ యం తుమ్హాకం సన్తికే కథితం, తం మే ఖమథ. సక్కస్స హి మే వచనేన చతుపణ్ణాసకోటిధనం సంహరిత్వా తుచ్ఛగబ్భపూరణం దణ్డకమ్మం కతం, వసనట్ఠానం అలభమానా కిలమామీతి. అనాథపిణ్డికో చిన్తేసి – ‘‘అయం దేవతా ‘దణ్డకమ్మఞ్చ మే కత’న్తి వదతి, అత్తనో చ దోసం పటిజానాతి, సమ్మాసమ్బుద్ధస్స నం దస్సేస్సామీ’’తి. సో తం సత్థు సన్తికం నేత్వా తాయ కతకమ్మం సబ్బం ఆరోచేసి. దేవతా సత్థు పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా, ‘‘భన్తే, యం మయా అన్ధబాలతాయ తుమ్హాకం గుణే అజానిత్వా పాపకం వచనం వుత్తం, తం మే ఖమథా’’తి సత్థారం ఖమాపేత్వా మహాసేట్ఠిం ఖమాపేసి. సత్థా కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకవసేన సేట్ఠిఞ్చేవ దేవతఞ్చ ఓవదన్తో ‘‘ఇధ, గహపతి, పాపపుగ్గలోపి యావ పాపం న పచ్చతి, తావ భద్రమ్పి పస్సతి. యదా పనస్స పాపం పచ్చతి, తదా పాపమేవ పస్సతి. భద్రపుగ్గలోపి యావ భద్రం న పచ్చతి, తావ పాపాని పస్సతి. యదా పనస్స ¶ భద్రం పచ్చతి, తదా భద్రమేవ ¶ పస్సతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘పాపోపి పస్సతీ భద్రం, యావ పాపం న పచ్చతి;

యదా చ పచ్చతీ పాపం, అథ పాపో పాపాని పస్సతి.

‘‘భద్రోపి పస్సతీ పాపం, యావ భద్రం న పచ్చతి;

యదా చ పచ్చతీ భద్రం, అథ భద్రో భద్రాని పస్సతీ’’తి.

తత్థ ¶ పాపోతి కాయదుచ్చరితాదినా పాపకమ్మేన యుత్తపుగ్గలో. సోపి హి పురిమసుచరితానుభావేన నిబ్బత్తం సుఖం అనుభవమానో భద్రమ్పి పస్సతి. యావ పాపం న పచ్చతీతి యావస్స తం పాపకమ్మం దిట్ఠధమ్మే వా సమ్పరాయే వా విపాకం న దేతి. యదా పనస్స తం దిట్ఠధమ్మే వా సమ్పరాయే వా విపాకం దేతి, అథ దిట్ఠధమ్మే వివిధా కమ్మకారణా, సమ్పరాయే చ అపాయదుక్ఖం అనుభోన్తో సో పాపో పాపానియేవ పస్సతి. దుతియగాథాయపి కాయసుచరితాదినా భద్రకమ్మేన యుత్తో భద్రో. సోపి హి పురిమదుచ్చరితానుభావేన నిబ్బత్తం దుక్ఖం అనుభవమానో పాపం పస్సతి. యావ భద్రం న పచ్చతీతి యావస్స తం భద్రం కమ్మం దిట్ఠధమ్మే వా సమ్పరాయే వా విపాకం న దేతి. యదా పన తం విపాకం దేతి, అథ దిట్ఠధమ్మే లాభసక్కారాదిసుఖం, సమ్పరాయే చ దిబ్బసమ్పత్తిసుఖం అనుభవమానో సో భద్రో భద్రానియేవ పస్సతీతి.

దేసనావసానే ¶ సా దేవతా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అనాథపిణ్డికసేట్ఠివత్థు చతుత్థం.

౫. అసఞ్ఞతపరిక్ఖారభిక్ఖువత్థు

మావమఞ్ఞేథ పాపస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం అసఞ్ఞతపరిక్ఖారం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర యం కిఞ్చి మఞ్చపీఠాదిభేదం పరిక్ఖారం బహి పరిభుఞ్జిత్వా తత్థేవ ఛడ్డేతి. పరిక్ఖారో ¶ వస్సేనపి ఆతపేనపి ఉపచికాదీహిపి వినస్సతి. సో భిక్ఖూహి ‘‘నను, ఆవుసో, పరిక్ఖారో నామ పటిసామితబ్బో’’తి వుత్తే ‘‘అప్పకం మయా కతం, ఆవుసో, ఏతం, న ఏతస్స చిత్తం అత్థి, న పిత్త’’న్తి వత్వా తథేవ కరోతి. భిక్ఖూ తస్స కిరియం సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు ఏవం కరోసీ’’తి పుచ్ఛి. సో సత్థారా పుచ్ఛితోపి ‘‘కిం ఏతం భగవా అప్పకం మయా కతం, న తస్స చిత్తం అత్థి, నాస్స పిత్త’’న్తి తథేవ అవమఞ్ఞన్తో ఆహ. అథ నం సత్థా ‘‘భిక్ఖూహి ఏవం కాతుం న వట్టతి, పాపకమ్మం నామ ‘అప్పక’న్తి న అవమఞ్ఞితబ్బం. అజ్ఝోకాసే ఠపితఞ్హి వివటముఖం భాజనం దేవే వస్సన్తే ¶ కిఞ్చాపి ఏకబిన్దునా న పూరతి, పునప్పునం ¶ వస్సన్తే పన పూరతేవ, ఏవమేవం పాపం కరోన్తో పుగ్గలో అనుపుబ్బేన మహన్తం పాపరాసిం కరోతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘మావమఞ్ఞేథ పాపస్స, న మన్దం ఆగమిస్సతి;

ఉదబిన్దునిపాతేన, ఉదకుమ్భోపి పూరతి;

బాలో పూరతి పాపస్స, థోకం థోకమ్పి ఆచిన’’న్తి.

తత్థ మావమఞ్ఞేథాతి న అవజానేయ్య. పాపస్సాతి పాపం. న మన్దం ఆగమిస్సతీతి ‘‘అప్పమత్తకం మే పాపకం కతం, కదా ఏతం విపచ్చిస్సతీ’’తి ఏవం పాపం నావజానేయ్యాతి అత్థో. ఉదకుమ్భోపీతి దేవే వస్సన్తే ముఖం వివరిత్వా ఠపితం యం కిఞ్చి కులాలభాజనం యథా తం ఏకేకస్సాపి ఉదకబిన్దునో నిపాతేన అనుపుబ్బేన పూరతి, ఏవం బాలపుగ్గలో థోకం థోకమ్పి పాపం ఆచినన్తో కరోన్తో వడ్ఢేన్తో పాపస్స పూరతియేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. సత్థాపి ‘‘అజ్ఝోకాసే సేయ్యం సన్థరిత్వా పటిపాకతికం అకరోన్తో ఇమం నామ ఆపత్తిమాపజ్జతీ’’తి (పాచి. ౧౦౮-౧౧౦) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసీతి.

అసఞ్ఞతపరిక్ఖారభిక్ఖువత్థు పఞ్చమం.

మావమఞ్ఞేథ ¶ ¶ పుఞ్ఞస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బిళాలపాదకసేట్ఠిం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సావత్థివాసినో వగ్గబన్ధనేన బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దేన్తి. అథేకదివసం సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ఏవమాహ –

‘‘ఉపాసకా ఇధేకచ్చో అత్తనావ దానం దేతి, పరం న సమాదపేతి. సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే భోగసమ్పదం లభతి, నో పరివారసమ్పదం. ఏకచ్చో అత్తనా దానం న దేతి, పరం సమాదపేతి. సో ¶ నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే పరివారసమ్పదం లభతి, నో భోగసమ్పదం. ఏకచ్చో అత్తనా చ న దేతి, పరఞ్చ న సమాదపేతి. సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే నేవ భోగసమ్పదం లభతి, న పరివారసమ్పదం, విఘాసాదో హుత్వా విచరతి. ఏకచ్చో అత్తనా చ దేతి, పరఞ్చ సమాదపేతి. సో నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే భోగసమ్పదఞ్చేవ లభతి, పరివారసమ్పదఞ్చా’’తి.

అథేకో పణ్డితపురిసో తం ధమ్మదేసనం సుత్వా ‘‘అహో అచ్ఛరియమిదం కారణం, అహం దాని ఉభయసమ్పత్తిసంవత్తనికం కమ్మం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం ఉట్ఠాయ గమనకాలే ఆహ – ‘‘భన్తే, స్వే అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. కిత్తకేహి పన తే భిక్ఖూహి అత్థోతి? సబ్బభిక్ఖూహి, భన్తేతి. సత్థా అధివాసేసి ¶ . సోపి గామం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, మయా స్వాతనాయ బుద్ధప్పముఖో భిక్ఖుసఙ్ఘో నిమన్తితో, యో యత్తకానం భిక్ఖూనం సక్కోతి, సో తత్తకానం యాగుఆదీనం అత్థాయ తణ్డులాదీని దేతు, ఏకస్మిం ఠానే పచాపేత్వా దానం దస్సామా’’తి ఉగ్ఘోసేన్తో విచరి.

అథ నం ఏకో సేట్ఠి అత్తనో ఆపణద్వారం సమ్పత్తం దిస్వా ‘‘అయం అత్తనో పహోనకే భిక్ఖూ అనిమన్తేత్వా పన సకలగామం సమాదపేన్తో విచరతీ’’తి కుజ్ఝిత్వా ‘‘తయా గహితభాజనం ఆహరా’’తి తీహి అఙ్గులీహి గహేత్వా థోకే తణ్డులే అదాసి, తథా ముగ్గే, తథా మాసేతి. సో తతో పట్ఠాయ బిళాలపాదకసేట్ఠి నామ జాతో, సప్పిఫాణితాదీని దేన్తోపి కరణ్డం కుటే పక్ఖిపిత్వా ఏకతో కోణం కత్వా బిన్దుం బిన్దుం పగ్ఘరాయన్తో థోకథోకమేవ అదాసి. ఉపాసకో అవసేసేహి దిన్నం ఏకతో కత్వా ఇమినా దిన్నం విసుంయేవ అగ్గహేసి. సో సేట్ఠి తస్స కిరియం ¶ దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో ఏస మయా దిన్నం విసుం గణ్హాతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో ఏకం చూళుపట్ఠాకం పహిణి ‘‘గచ్ఛ, యం ఏస కరోతి, తం జానాహీ’’తి. సో గన్త్వా ‘‘సేట్ఠిస్స మహప్ఫలం హోతూ’’తి యాగుభత్తపూవానం అత్థాయ ఏకం ద్వే తణ్డులే పక్ఖిపిత్వా ముగ్గమాసేపి తేలఫాణితాదిబిన్దూనిపి సబ్బభాజనేసు పక్ఖిపి. చూళుపట్ఠాకో గన్త్వా సేట్ఠిస్స ఆరోచేసి ¶ . తం సుత్వా సేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘సచే మే సో పరిసమజ్ఝే అవణ్ణం భాసిస్సతి, మమ నామే గహితమత్తేయేవ నం పహరిత్వా మారేస్సామీ’’తి నివాసనన్తరే ఛురికం బన్ధిత్వా పునదివసే గన్త్వా భత్తగ్గే అట్ఠాసి. సో పురిసో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా ¶ భగవన్తం ఆహ – ‘‘భన్తే, మయా మహాజనం సమాదపేత్వా ఇమం దానం దిన్నం, తత్థ సమాదపితమనుస్సా అత్తనో అత్తనో బలేన బహూనిపి థోకానిపి తణ్డులాదీని అదంసు, తేసం సబ్బేసం మహప్ఫలం హోతూ’’తి. తం సుత్వా సో సేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘అహం ‘అసుకేన నామ అచ్ఛరాయ గణ్హిత్వా తణ్డులాదీని దిన్నానీతి మమ నామే గహితమత్తే ఇమం మారేస్సామీ’తి ఆగతో, అయం పన సబ్బసఙ్గాహికం కత్వా ‘యేహిపి నాళిఆదీహి మినిత్వా దిన్నం, యేహిపి అచ్ఛరాయ గహేత్వా దిన్నం, సబ్బేసం మహప్ఫలం హోతూ’తి వదతి. సచాహం ఏవరూపం న ఖమాపేస్సామి, దేవదణ్డో మమ మత్థకే పతిస్సతీ’’తి. సో తస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘ఖమాహి మే, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం ఇద’’న్తి చ తేన వుత్తే సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తం కిరియం దిస్వా సత్థా ‘‘కిం ఇద’’న్తి దానవేయ్యావటికం పుచ్ఛి. సో అతీతదివసతో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. అథ నం సత్థా ‘‘ఏవం కిర సేట్ఠీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే, ‘‘ఉపాసక, పుఞ్ఞం నామ ‘అప్పక’న్తి న అవమఞ్ఞితబ్బం, మాదిసస్స బుద్ధప్పముఖస్స ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా ‘అప్పక’న్తి న అవమఞ్ఞితబ్బం. పణ్డితమనుస్సా హి పుఞ్ఞం కరోన్తా వివటభాజనం వియ ఉదకేన అనుక్కమేన పుఞ్ఞేన పూరన్తియేవా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘మావమఞ్ఞేథ పుఞ్ఞస్స, న మన్దం ఆగమిస్సతి;

ఉదబిన్దునిపాతేన, ఉదకుమ్భోపి పూరతి;

ధీరో పూరతి పుఞ్ఞస్స, థోకం థోకమ్పి ఆచిన’’న్తి.

తస్సత్థో – పణ్డితమనుస్సో పుఞ్ఞం కత్వా ‘‘అప్పకమత్తం మయా కతం, న మన్దం విపాకవసేన ఆగమిస్సతి, ఏవం పరిత్తకం కమ్మం కహం మం దక్ఖిస్సతి, అహం వా తం కహం దక్ఖిస్సామి, కదా ఏతం విపచ్చిస్సతీ’’తి ఏవం పుఞ్ఞం మావమఞ్ఞేథ న అవజానేయ్య. యథా హి నిరన్తరం ఉదబిన్దునిపాతేన వివరిత్వా ఠపితం కులాలభాజనం పూరతి, ఏవం ధీరో పణ్డితపురిసో థోకం థోకమ్పి పుఞ్ఞం ఆచినన్తో పుఞ్ఞస్స పూరతీతి.

దేసనావసానే ¶ సో సేట్ఠి సోతాపత్తిఫలం పాపుణి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

వాణిజోవాతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాధనవాణిజం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స కిర వాణిజస్స గేహే పఞ్చసతా చోరా ఓతారం గవేసమానా ఓతారం న లభింసు. అపరేన సమయేన వాణిజో పఞ్చ సకటసతాని భణ్డస్స పూరేత్వా భిక్ఖూనం ఆరోచాపేసి – ‘‘అహం అసుకట్ఠానం నామ వాణిజ్జత్థాయ గచ్ఛామి, యే, అయ్యా, తం ఠానం గన్తుకామా, తే నిక్ఖమన్తు, మగ్గే భిక్ఖాయ న కిలమిస్సన్తీ’’తి. తం సుత్వా పఞ్చసతా భిక్ఖూ తేన సద్ధిం మగ్గం పటిపజ్జింసు. తేపి చోరా ‘‘సో కిర వాణిజో నిక్ఖన్తో’’తి గన్త్వా అటవియం అట్ఠంసు. వాణిజోపి గన్త్వా అటవిముఖే ఏకస్మిం గామే వాసం కత్వా ద్వే తయోపి దివసే గోణసకటాదీని సంవిదహి, తేసం పన భిక్ఖూనం నిబద్ధం భిక్ఖం దేతియేవ. చోరా తస్మిం అతిచిరాయన్తే ‘‘గచ్ఛ, తస్స నిక్ఖమనదివసం ఞత్వా ఏహీ’’తి ఏకం పురిసం పహిణింసు. సో తం గామం గన్త్వా ఏకం సహాయకం పుచ్ఛి – ‘‘కదా వాణిజో నిక్ఖమిస్సతీ’’తి. సో ‘‘ద్వీహతీహచ్చయేనా’’తి వత్వా ‘‘కిమత్థం పన పుచ్ఛసీ’’తి ఆహ. అథస్స సో ‘‘మయం పఞ్చసతా చోరా ఏతస్సత్థాయ అటవియం ఠితా’’తి ఆచిక్ఖి. ఇతరో ‘‘తేన హి గచ్ఛ, సీఘం నిక్ఖమిస్సతీ’’తి తం ఉయ్యోజేత్వా, ‘‘కిం ¶ ను ఖో చోరే వారేమి, ఉదాహు వాణిజ’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘కిం మే చోరేహి, వాణిజం నిస్సాయ పఞ్చసతా భిక్ఖూ జీవన్తి, వాణిజస్స సఞ్ఞం దస్సామీ’’తి సో తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కదా గమిస్సథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘తతియదివసే’’తి వుత్తే మయ్హం వచనం కరోథ, అటవియం కిర తుమ్హాకం అత్థాయ పఞ్చసతా చోరా ఠితా, మా తావ గమిత్థాతి. త్వం కథం జానాసీతి? తేసం అన్తరే మమ సహాయో అత్థి, తస్స మే కథాయ ఞాతన్తి. ‘‘తేన హి ‘కిం మే ఏత్తో గతేనా’తి నివత్తిత్వా గేహమేవ గమిస్సామీ’’తి ఆహ. తస్మిం చిరాయన్తే పున తేహి చోరేహి పేసితో పురిసో ఆగన్త్వా తం సహాయకం పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘నివత్తిత్వా గేహమేవ కిర గమిస్సతీ’’తి గన్త్వా చోరానం ఆరోచేసి. తం సుత్వా చోరా తతో నిక్ఖమిత్వా ఇతరస్మిం మగ్గే అట్ఠంసు, తస్మిం చిరయన్తే పునపి తే చోరా తస్స సన్తికం పురిసం పేసేసుం. సో తేసం తత్థ ఠితభావం ఞత్వా పున వాణిజస్స ఆరోచేసి. వాణిజో ¶ ‘‘ఇధాపి మే వేకల్లం నత్థి, ఏవం సన్తే ¶ నేవ ఏత్తో గమిస్సామి, న ఇతో, ఇధేవ భవిస్సామీ’’తి భిక్ఖూనం ¶ సన్తికం గన్త్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, చోరా కిర మం విలుమ్పితుకామా మగ్గే ఠితా, ‘పున నివత్తిస్సతీ’తి సుత్వా ఇతరస్మిం మగ్గే ఠితా, అహం ఏత్తో వా ఇతో వా అగన్త్వా థోకం ఇధేవ భవిస్సామి, భదన్తా ఇధేవ వసితుకామా వసన్తు, గన్తుకామా అత్తనో రుచిం కరోన్తూ’’తి. భిక్ఖూ ‘‘ఏవం సన్తే మయం నివత్తిస్సామా’’తి వాణిజం ఆపుచ్ఛిత్వా పునదేవ సావత్థిం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీదింసు. సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, మహాధనవాణిజేన సద్ధిం న గమిత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, భన్తే, మహాధనవాణిజస్స విలుమ్పనత్థాయ ద్వీసుపి మగ్గేసు చోరా పరియుట్ఠింసు, తేన సో తత్థేవ ఠితో, మయం పన తం ఆపుచ్ఛిత్వా ఆగతా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మహాధనవాణిజో చోరానం అత్థితాయ మగ్గం పరివజ్జతి, జీవితుకామో వియ పురిసో హలాహలం విసం పరివజ్జేతి, భిక్ఖునాపి ‘తయో భవా చోరేహి పరియుట్ఠితమగ్గసదిసా’తి ఞత్వా పాపం పరివజ్జేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘వాణిజోవ భయం మగ్గం, అప్పసత్థో మహద్ధనో;

విసం జీవితుకామోవ, పాపాని పరివజ్జయే’’తి.

తత్థ భయన్తి భాయితబ్బం, చోరేహి పరియుట్ఠితత్తా సప్పటిభయన్తి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా మహాధనవాణిజో ¶ అప్పసత్థో సప్పటిభయం మగ్గం, యథా చ జీవితుకామో హలాహలం విసం పరివజ్జేతి, ఏవం పణ్డితో భిక్ఖు అప్పమత్తకానిపి పాపాని పరివజ్జేయ్యాతి.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు, సమ్పత్తమహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

పాణిమ్హి చేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో కుక్కుటమిత్తం నామ నేసాదం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజగహే ¶ కిర ఏకా సేట్ఠిధీతా వయప్పత్తా సత్తభూమికపాసాదస్స ఉపరి సిరిగబ్భే ఆరక్ఖణత్థాయ ¶ ఏకం పరిచారికం దత్వా మాతాపితూహి వాసియమానా ఏకదివసం సాయన్హసమయే వాతపానేన అన్తరవీథిం ఓలోకేన్తీ పఞ్చ పాససతాని పఞ్చ సూలసతాని ఆదాయ మిగే వధిత్వా జీవమానం ఏకం కుక్కుటమిత్తం నామ నేసాదం పఞ్చ మిగసతాని వధిత్వా తేసం మంసేన మహాసకటం పూరేత్వా సకటధురే నిసీదిత్వా మంసవిక్కిణనత్థాయ నగరం పవిసన్తం దిస్వా తస్మిం పటిబద్ధచిత్తా పరిచారికాయ హత్థే పణ్ణాకారం దత్వా ‘‘గచ్ఛ, ఏతస్స పణ్ణాకారం దత్వా గమనకాలం ఞత్వా ఏహీ’’తి పేసేసి. సా గన్త్వా తస్స పణ్ణాకారం దత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కదా గమిస్ససీ’’తి? సో ‘‘అజ్జ మంసం విక్కిణిత్వా పాతోవ అసుకద్వారేన నామ ¶ నిక్ఖమిత్వా గమిస్సామీ’’తి ఆహ. సా తేన కథితకథం సుత్వా ఆగన్త్వా తస్సా ఆరోచేసి. సేట్ఠిధీతా అత్తనా గహేతబ్బయుత్తకం వత్థాభరణజాతం సంవిదహిత్వా పాతోవ మలినవత్థం నివాసేత్వా కుటం ఆదాయ దాసీహి సద్ధిం ఉదకతిత్థం గచ్ఛన్తీ వియ నిక్ఖమిత్వా తం ఠానం గన్త్వా తస్సాగమనం ఓలోకేన్తీ అట్ఠాసి. సోపి పాతోవ సకటం పాజేన్తో నిక్ఖమి. సా తస్స పచ్ఛతో పచ్ఛతో పాయాసి. సో తం దిస్వా ‘‘అహం తం ‘అసుకస్స నామ ధీతా’తి న జానామి, మా మం అనుబన్ధి, అమ్మా’’తి ఆహ. న మం త్వం పక్కోససి, అహం అత్తనో ధమ్మతాయ ఆగచ్ఛామి, త్వం తుణ్హీ హుత్వా అత్తనో సకటం పాజేహీతి. సో పునప్పునం తం నివారేతియేవ. అథ నం సా ఆహ – ‘‘సామి, సిరీ నామ అత్తనో సన్తికం ఆగచ్ఛన్తీ నివారేతుం న వట్టతీ’’తి. సో తస్సా నిస్సంసయేన ఆగమనకారణం ఞత్వా తం సకటం ఆరోపేత్వా అగమాసి. తస్సా మాతాపితరో ఇతో చితో చ పరియేసాపేత్వా అపస్సన్తా ‘‘మతా భవిస్సతీ’’తి మతకభత్తం కరింసు. సాపి తేన సద్ధిం సంవాసమన్వాయ పటిపాటియా సత్త పుత్తే విజాయిత్వా తే వయప్పత్తే ఘరబన్ధనేన బన్ధి.

అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో కుక్కుటమిత్తం సపుత్తం ససుణిసం అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం దిస్వా, ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఉపధారేన్తో తేసం పన్నరసన్నమ్పి సోతాపత్తిమగ్గస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా పాతోవ పత్తచీవరం ఆదాయ తస్స పాసట్ఠానం అగమాసి ¶ . తం దివసం పాసే బద్ధో ఏకమిగోపి నాహోసి. సత్థా ¶ తస్స పాసమూలే పదవలఞ్జం దస్సేత్వా పురతో ఏకస్స గుమ్బస్స హేట్ఠా ఛాయాయం నిసీది. కుక్కుటమిత్తో పాతోవ ధనుం ఆదాయ పాసట్ఠానం గన్త్వా ఆదితో పట్ఠాయ పాసే ఓలోకయమానో పాసే బద్ధం ఏకమ్పి మిగం అదిస్వా సత్థు పదవలఞ్జం అద్దస. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘కో మయ్హం బద్ధమిగే మోచేన్తో విచరతీ’’తి. సో సత్థరి ఆఘాతం బన్ధిత్వా గచ్ఛన్తో గుమ్బమూలే నిసిన్నం సత్థారం దిస్వా, ‘‘ఇమినా మమ మిగా మోచితా భవిస్సన్తి, మారేస్సామి న’’న్తి ధనుం ఆకడ్ఢి. సత్థా ధనుం ఆకడ్ఢితుం దత్వా విస్సజ్జేతుం నాదాసి. సో సరం విస్సజ్జేతుమ్పి ఓరోపేతుమ్పి అసక్కోన్తో ఫాసుకాహి భిజ్జన్తీహి ¶ వియ ముఖతో ఖేళేన పగ్ఘరన్తేన కిలన్తరూపో అట్ఠాసి. అథస్స పుత్తా గేహం గన్త్వా ‘‘పితా నో చిరాయతి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి వత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, పితు సన్తిక’’న్తి మాతరా పేసితా ధనూని ఆదాయ గన్త్వా పితరం తథాఠితం దిస్వా ‘‘అయం నో పితు పచ్చామిత్తో భవిస్సతీ’’తి సత్తపి జనా ధనూని ఆకడ్ఢిత్వా బుద్ధానుభావేన యథా నేసం పితా ఠితో, తథేవ అట్ఠంసు. అథ నేసం మాతా ‘‘కిం ను ఖో మే పుత్తాపి చిరాయన్తీ’’తి వత్వా సత్తహి సుణిసాహి సద్ధిం గన్త్వా తే తథాఠితే దిస్వా ‘‘కస్స ను ఖో ఇమే ధనూని ఆకడ్ఢిత్వా ఠితా’’తి ఓలోకేన్తీ సత్థారం దిస్వా బాహా పగ్గయ్హ – ‘‘మా మే పితరం నాసేథ, మా మే పితరం నాసేథా’’తి మహాసద్దమకాసి. కుక్కుటమిత్తో తం సద్దం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘నట్ఠో వతమ్హి, ససురో కిర మే ఏస, అహో మయా భారియం ¶ కమ్మం కత’’న్తి. పుత్తావిస్స ‘‘అయ్యకో కిర నో ఏస, అహో భారియం కమ్మం కత’’న్తి చిన్తయింసు. కుక్కుటమిత్తో ‘‘అయం ససురో మే’’తి మేత్తచిత్తం ఉపట్ఠపేసి, పుత్తాపిస్స ‘‘అయ్యకో నో’’తి మేత్తచిత్తం ఉపట్ఠపేసుం. అథ తే నేసం మాతా సేట్ఠిధీతా ‘‘ఖిప్పం ధనూని ఛడ్డేత్వా పితరం మే ఖమాపేథా’’తి ఆహ.

సత్థా తేసం ముదుచిత్తతం ఞత్వా ధనుం ఓతారేతుం అదాసి. తే సబ్బే సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘ఖమథ నో, భన్తే’’తి ఖమాపేత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. అథ నేసం సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. దేసనావసానే కుక్కుటమిత్తో సద్ధిం పుత్తేహి చేవ సుణిసాహి చ అత్తపఞ్చదసమో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సత్థా పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం విహారం అగమాసి. అథ నం ఆనన్దత్థేరో పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, కహం గమిత్థా’’తి. కుక్కుటమిత్తస్స సన్తికం ¶ , ఆనన్దాతి. పాణాతిపాతకమ్మస్స వో, భన్తే, అకారకో కతోతి. ఆమానన్ద, సో అత్తపఞ్చదసమో అచలసద్ధాయ పతిట్ఠాయ తీసు రతనేసు నిక్కఙ్ఖో హుత్వా పాణాతిపాతకమ్మస్స అకారకో జాతోతి. భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘నను, భన్తే, భరియాపిస్స అత్థీ’’తి. ఆమ, భిక్ఖవే, సా కులగేహే కుమారికా హుత్వా సోతాపత్తిఫలం పత్తాతి. భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘కుక్కుటమిత్తస్స కిర భరియా కుమారికకాలే ఏవ సోతాపత్తిఫలం పత్వా తస్స గేహం గన్త్వా సత్త పుత్తే లభి, సా ఏత్తకం కాలం సామికేన ‘ధనుం ఆహర, సరే ఆహర, సత్తిం ఆహర, సూలం ఆహర, జాలం ఆహరా’తి వుచ్చమానా తాని అదాసి. సోపి తాయ దిన్నాని ఆదాయ గన్త్వా పాణాతిపాతం కరోతి, కిం ను ఖో సోతాపన్నాపి పాణాతిపాతం కరోన్తీ’’తి. సత్థా ¶ ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, సోతాపన్నా పాణాతిపాతం కరోన్తి, సా పన ‘సామికస్స వచనం కరోమీ’తి తథా అకాసి. ‘ఇదం గహేత్వా ఏస గన్త్వా పాణాతిపాతం కరోతూ’తి తస్సా చిత్తం నత్థి. పాణితలస్మిఞ్హి వణే అసతి విసం గణ్హన్తస్స తం విసం అనుడహితుం న సక్కోతి, ఏవమేవం అకుసలచేతనాయ అభావేన ¶ పాపం అకరోన్తస్స ధనుఆదీని నీహరిత్వా దదతోపి పాపం నామ న హోతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పాణిమ్హి చే వణో నాస్స, హరేయ్య పాణినా విసం;

నాబ్బణం విసమన్వేతి, నత్థి పాపం అకుబ్బతో’’తి.

తత్థ నాస్సాతి న భవేయ్య. హరేయ్యాతి హరితుం సక్కుణేయ్య. కిం కారణా? యస్మా నాబ్బణం విసమన్వేతి అవణఞ్హి పాణిం విసం అన్వేతుం న సక్కోతి, ఏవమేవ ధనుఆదీని నీహరిత్వా దేన్తస్సాపి అకుసలచేతనాయ అభావేన పాపం అకుబ్బతో పాపం నామ నత్థి, అవణం పాణిం విసం వియ నాస్స చిత్తం పాపం అనుగచ్ఛతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అపరేన సమయేన భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘కో ను ఖో కుక్కుటమిత్తస్స సపుత్తస్స ససుణిసస్స సోతాపత్తిమగ్గస్సూపనిస్సయో, కేన కారణేన నేసాదకులే నిబ్బత్తో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే ¶ , ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి ¶ వుత్తే, భిక్ఖవే, అతీతే కస్సపదసబలస్స ధాతుచేతియం సంవిదహన్తా ఏవమాహంసు – ‘‘కిం ను ఖో ఇమస్స చేతియస్స మత్తికా భవిస్సతి, కిం ఉదక’’న్తి. అథ నేసం ఏతదహోసి – ‘‘హరితాలమనోసిలా మత్తికా భవిస్సతి, తిలతేలం ఉదక’’న్తి. తే హరితాలమనోసిలా కోట్టేత్వా తిలతేలేన సంసన్దిత్వా ఇట్ఠకాయ ఘటేత్వా సువణ్ణేన ఖచిత్వా అన్తో చినింసు, బహిముఖే పన ఏకగ్ఘనసువణ్ణఇట్ఠకావ అహేసుం. ఏకేకా సతసహస్సగ్ఘనికా అహోసి. తే యావ ధాతునిధానా చేతియే నిట్ఠితే చిన్తయింసు – ‘‘ధాతునిధానకాలే బహునా ధనేన అత్థో, కం ను ఖో జేట్ఠకం కరోమా’’తి.

అథేకో గామవాసికో సేట్ఠి ‘‘అహం జేట్ఠకో భవిస్సామీ’’తి ధాతునిధానే ఏకం హిరఞ్ఞకోటిం పక్ఖిపి. తం దిస్వా రట్ఠవాసినో ‘‘అయం నగరసేట్ఠి ధనమేవ సంహరతి, ఏవరూపే చేతియే జేట్ఠకో భవితుం న సక్కోతి, గామవాసీ పన కోటిధనం పక్ఖిపిత్వా జేట్ఠకో జాతో’’తి ఉజ్ఝాయింసు. సో తేసం కథం సుత్వా ‘‘అహం ద్వే కోటియో దత్వా జేట్ఠకో భవిస్సామీ’’తి ద్వే కోటియో అదాసి. ఇతరో ‘‘అహమేవ జేట్ఠకో భవిస్సామీ’’తి తిస్సో కోటియో అదాసి. ఏవం వడ్ఢేత్వా వడ్ఢేత్వా నగరవాసీ అట్ఠ కోటియో అదాసి. గామవాసినో పన ¶ గేహే నవకోటిధనమేవ అత్థి, నగరవాసినో చత్తాలీసకోటిధనం. తస్మా గామవాసీ చిన్తేసి – ‘‘సచాహం నవ కోటియో దస్సామి, అయం ‘దస ¶ కోటియో దస్సామీ’తి వక్ఖతి, అథ మే నిద్ధనభావో పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి. సో ఏవమాహ – ‘‘అహం ఏత్తకఞ్చ ధనం దస్సామి, సపుత్తదారో చ చేతియస్స దాసో భవిస్సామీ’’తి సత్త పుత్తే సత్త సుణిసాయో భరియఞ్చ గహేత్వా అత్తనా సద్ధిం చేతియస్స నియ్యాదేసి. రట్ఠవాసినో ‘‘ధనం నామ సక్కా ఉప్పాదేతుం, అయం పన సపుత్తదారో అత్తానం నియ్యాదేసి, అయమేవ జేట్ఠకో హోతూ’’తి తం జేట్ఠకం కరింసు. ఇతి తే సోళసపి జనా చేతియస్స దాసా అహేసుం. రట్ఠవాసినో పన తే భుజిస్సే అకంసు. ఏవం సన్తేపి చేతియమేవ పటిజగ్గిత్వా యావతాయుకం ఠత్వా తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తింసు. తేసు ఏకం బుద్ధన్తరం దేవలోకే వసన్తేసు ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే భరియా తతో చవిత్వా రాజగహే ¶ సేట్ఠినో ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి. సా కుమారికావ హుత్వా సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. అదిట్ఠసచ్చస్స పన పటిసన్ధి నామ భారియాతి తస్సా సామికో సమ్పరివత్తమానో గన్త్వా నేసాదకులే నిబ్బత్తి. తస్స సహ దస్సనేనేవ సేట్ఠిధీతరం పుబ్బసినేహో అజ్ఝోత్థరి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘పుబ్బేవ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;

ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౪);

సా పుబ్బసినేహేనేవ నేసాదకులం అగమాసి. పుత్తాపిస్సా దేవలోకా చవిత్వా తస్సా ఏవ కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హింసు, సుణిసాయోపిస్సా తత్థ తత్థ నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తా ¶ తేసంయేవ గేహం అగమంసు. ఏవం తే సబ్బేపి తదా చేతియం పటిజగ్గిత్వా తస్స కమ్మస్సానుభావేన సోతాపత్తిఫలం పత్తాతి.

కుక్కుటమిత్తనేసాదవత్థు అట్ఠమం.

యో అప్పదుట్ఠస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోకం నామ సునఖలుద్దకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకదివసం పుబ్బణ్హసమయే ధనుం ఆదాయ సునఖపరివుతో అరఞ్ఞం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే ఏకం పిణ్డాయ పవిసన్తం భిక్ఖుం దిస్వా కుజ్ఝిత్వా ‘‘కాళకణ్ణి మే దిట్ఠో, అజ్జ ¶ కిఞ్చి న లభిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పక్కామి. థేరోపి గామే పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చో పున విహారం పాయాసి. ఇతరోపి అరఞ్ఞే విచరిత్వా కిఞ్చి అలభిత్వా పచ్చాగచ్ఛన్తో పున థేరం దిస్వా ‘‘అజ్జాహం ఇమం కాళకణ్ణిం దిస్వా అరఞ్ఞం గతో కిఞ్చి న లభిం, ఇదాని మే పునపి అభిముఖో జాతో, సునఖేహి నం ఖాదాపేస్సామీ’’తి సఞ్ఞం దత్వా సునఖే విస్సజ్జేసి. థేరోపి ‘‘మా ఏవం కరి ఉపాసకా’’తి యాచి. సో ‘‘అజ్జాహం తవ సమ్ముఖీభూతత్తా కిఞ్చి నాలత్థం, పునపి మే సమ్ముఖీభావమాగతోసి, ఖాదాపేస్సామేవ త’’న్తి వత్వా సునఖే ఉయ్యోజేసి. థేరో వేగేన ఏకం రుక్ఖం అభిరుహిత్వా పురిసప్పమాణే ఠానే నిసీది. సునఖా ¶ రుక్ఖం ¶ పరివారేసుం. లుద్దకో గన్త్వా ‘‘రుక్ఖం అభిరుహతోపి తే మోక్ఖో నత్థీ’’తి తం సరతుణ్డేన పాదతలే విజ్ఝి. థేరో ‘‘మా ఏవం కరోహీ’’తి తం యాచియేవ. ఇతరో తస్స యాచనం అనాదియిత్వా పునప్పునం విజ్ఝియేవ. థేరో ఏకస్మిం పాదతలే విజ్ఝియమానే తం ఉక్ఖిపిత్వా దుతియం పాదం ఓలమ్బిత్వా తస్మిం విజ్ఝియమానే తమ్పి ఉక్ఖిపతి, ఏవమస్స సో యాచనం అనాదియిత్వావ ద్వేపి పాదతలాని విజ్ఝియేవ. థేరస్స సరీరం ఉక్కాహి ఆదిత్తం వియ అహోసి. సో వేదనానువత్తికో హుత్వా సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం నాసక్ఖి, పారుతచీవరం భస్సన్తమ్పి న సల్లక్ఖేసి. తం పతమానం కోకం సీసతో పట్ఠాయ పరిక్ఖిపన్తమేవ పతి. సునఖా ‘‘థేరో పతితో’’తి సఞ్ఞాయ చీవరన్తరం పవిసిత్వా అత్తనో సామికం లుఞ్జిత్వా ఖాదన్తా అట్ఠిమత్తావసేసం కరింసు. సునఖా చీవరన్తరతో నిక్ఖమిత్వా బహి అట్ఠంసు.

అథ నేసం థేరో ఏకం సుక్ఖదణ్డకం భఞ్జిత్వా ఖిపి. సునఖా థేరం దిస్వా ‘‘సామికోవ అమ్హేహి ఖాదితో’’తి ఞత్వా అరఞ్ఞం పవిసింసు. థేరో కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేసి ‘‘మమ చీవరన్తరం పవిసిత్వా ఏస నట్ఠో, అరోగం ను ఖో మే సీల’’న్తి. సో రుక్ఖా ఓతరిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా ఆదితో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా – ‘‘భన్తే, మమ చీవరం నిస్సాయ ¶ సో ఉపాసకో నట్ఠో, కచ్చి మే అరోగం సీలం, అత్థి మే సమణభావో’’తి పుచ్ఛి. సత్థా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘భిక్ఖు అరోగం తే సీలం, అత్థి తే సమణభావో, సో అప్పదుట్ఠస్స పదుస్సిత్వా వినాసం పత్తో, న కేవలఞ్చ ఇదానేవ, అతీతేపి అప్పదుట్ఠానం పదుస్సిత్వా వినాసం పత్తోయేవా’’తి వత్వా తమత్థం పకాసేన్తో అతీతం ఆహరి –

అతీతే కిరేకో వేజ్జో వేజ్జకమ్మత్థాయ గామం విచరిత్వా కిఞ్చి కమ్మం అలభిత్వా ఛాతజ్ఝత్తో నిక్ఖమిత్వా గామద్వారే సమ్బహులే కుమారకే కీళన్తే దిస్వా ‘‘ఇమే సప్పేన డంసాపేత్వా తికిచ్ఛిత్వా ఆహారం లభిస్సామీ’’తి ఏకస్మిం రుక్ఖబిలే సీసం నిహరిత్వా నిపన్నం సప్పం దస్సేత్వా, ‘‘అమ్భో, కుమారకా ఏసో సాళికపోతకో, గణ్హథ న’’న్తి ఆహ. అథేకో కుమారకో ¶ సప్పం గీవాయం దళ్హం గహేత్వా నీహరిత్వా తస్స సప్పభావం ఞత్వా విరవన్తో అవిదూరే ఠితస్స వేజ్జస్స మత్థకే ఖిపి. సప్పో వేజ్జస్స ఖన్ధట్ఠికం పరిక్ఖిపిత్వా దళ్హం డంసిత్వా తత్థేవ జీవితక్ఖయం పాపేసి, ఏవమేస కోకో సునఖలుద్దకో పుబ్బేపి అప్పదుట్ఠస్స పదుస్సిత్వా వినాసం పత్తోయేవాతి.

సత్థా ¶ ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో అప్పదుట్ఠస్స నరస్స దుస్సతి, సుద్ధస్స పోసస్స అనఙ్గణస్స;

తమేవ బాలం పచ్చేతి పాపం, సుఖుమో రజో పటివాతంవ ఖిత్తో’’తి.

తత్థ ¶ అప్పదుట్ఠస్సాతి అత్తనో వా సబ్బసత్తానం వా అదుట్ఠస్స. నరస్సాతి సత్తస్స. దుస్సతీతి అపరజ్ఝతి. సుద్ధస్సాతి నిరపరాధస్సేవ. పోసస్సాతి ఇదమ్పి అపరేనాకారేన సత్తాధివచనమేవ. అనఙ్గణస్సాతి నిక్కిలేసస్స. పచ్చేతీతి పతిఏతి. పటివాతన్తి యథా ఏకేన పురిసేన పటివాతే ఠితం పహరితుకామతాయ ఖిత్తో సుఖుమో రజోతి తమేవ పురిసం పచ్చేతి, తస్సేవ ఉపరి పతతి, ఏవమేవ యో పుగ్గలో అపదుట్ఠస్స పురిసస్స పాణిప్పహరాదీని దదన్తో పదుస్సతి, తమేవ బాలం దిట్ఠేవ ధమ్మే, సమ్పరాయే వా నిరయాదీసు విపచ్చమానం తం పాపం విపాకదుక్ఖవసేన పచ్చేతీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

౧౦. మణికారకులూపకతిస్సత్థేరవత్థు

గబ్భమేకేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మణికారకులూపకం తిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర థేరో ఏకస్స మణికారస్స కులే ద్వాదస వస్సాని భుఞ్జి. తస్మిం కులే జయమ్పతికా మాతాపితుట్ఠానే ఠత్వా థేరం పటిజగ్గింసు. అథేకదివసం సో మణికారో థేరస్స పురతో మంసం ఛిన్దన్తో నిసిన్నో హోతి. తస్మిం ఖణే రాజా పసేనది కోసలో ఏకం మణిరతనం ‘‘ఇమం ¶ ధోవిత్వా విజ్ఝిత్వా పహిణతూ’’తి పేసేసి. మణికారో సలోహితేనేవ ¶ హత్థేన తం పటిగ్గహేత్వా పేళాయ ఉపరి ఠపేత్వా ¶ హత్థధోవనత్థం అన్తో పావిసి. తస్మిం పన గేహే పోసావనియకోఞ్చసకుణో అత్థి. సో లోహితగన్ధేన మంససఞ్ఞాయ తం మణిం థేరస్స పస్సన్తస్సేవ గిలి. మణికారో ఆగన్త్వా మణిం అపస్సన్తో ‘‘మణి కేన గహితో’’తి భరియఞ్చ పుత్తకే చ పటిపాటియా పుచ్ఛిత్వా తేహి ‘‘న గణ్హామా’’తి వుత్తే ‘‘థేరేన గహితో భవిస్సతీ’’తి. చిన్తేత్వా భరియాయ సద్ధిం మన్తేసి – ‘‘థేరేన మణి గహితో భవిస్సతీ’’తి. సా, సామి, మా ఏవం అవచ, ఏత్తకం కాలం మయా థేరస్స న కిఞ్చి వజ్జం దిట్ఠపుబ్బం, న సో మణిం గణ్హాతీతి. మణికారో థేరం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం ఠానే మణిరతనం తుమ్హేహి గహిత’’న్తి. న గణ్హామి, ఉపాసకాతి. భన్తే, న ఇధ అఞ్ఞో అత్థి, తుమ్హేహియేవ గహితో భవిస్సతి, దేథ మే మణిరతనన్తి. సో తస్మిం అసమ్పటిచ్ఛన్తే పున భరియం ఆహ – ‘‘థేరేనేవ మణి గహితో, పీళేత్వా నం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. సా, సామి, మా నో నాసయి, వరం అమ్హేహి దాసబ్యం ఉపగన్తుం, న చ థేరం ఏవరూపం వత్తున్తి. సో ‘‘సబ్బేవ మయం దాసత్తం ఉపగచ్ఛన్తా మణిమూలం న అగ్ఘామా’’తి రజ్జుం గహేత్వా థేరస్స సీసం వేఠేత్వా దణ్డేన ¶ ఘట్టేసి. థేరస్స సీసతో చ కణ్ణనాసాహి చ లోహితం పగ్ఘరి, అక్ఖీని నిక్ఖమనాకారప్పత్తాని అహేసుం, సో వేదనాపమత్తో భూమియం పతి. కోఞ్చో లోహితగన్ధేనా గన్త్వా లోహితం పివి. అథ నం మణికారో థేరే ఉప్పన్నకోధవేగేన ‘‘త్వం కిం కరోసీ’’తి పాదేన పహరిత్వా ఖిపి. సో ఏకప్పహారేనేవ మరిత్వా ఉత్తానో అహోసి.

థేరో తం దిస్వా, ఉపాసక, సీసే వేఠనం తావ మే సిథిలం కత్వా ఇమం కోఞ్చం ఓలోకేహి ‘‘మతో వా, నో వా’’తి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘ఏసో వియ త్వమ్పి మరిస్ససీ’’తి. ఉపాసక, ఇమినా సో మణి గిలితో, సచే అయం న అమరిస్సా, న తే అహం మరన్తోపి మణిం ఆచిక్ఖిస్సన్తి. సో తస్స ఉదరం ఫాలేత్వా మణిం దిస్వా పవేధేన్తో సంవిగ్గమానసో థేరస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘ఖమథ, మే, భన్తే, అజానన్తేన మయా కత’’న్తి ఆహ. ఉపాసక, నేవ తుయ్హం దోసో అత్థి, న మయ్హం, వట్టస్సేవేస దోసో, ఖమామి తేతి. భన్తే, సచే మే ఖమథ, పకతినియామేనేవ మే గేహే నిసీదిత్వా భిక్ఖం గణ్హథాతి. ‘‘ఉపాసక, న దానాహం ఇతో పట్ఠాయ పరేసం ¶ గేహస్స అన్తోఛదనం పవిసిస్సామి, అన్తోగేహపవేసనస్సేవ హి ¶ అయం దోసో, ఇతో పట్ఠాయ పాదేసు ఆవహన్తేసు గేహద్వారే ఠితోవ భిక్ఖం గణ్హిస్సామీ’’తి వత్వా ధుతఙ్గం సమాదాయ ఇమం గాథమాహ –

‘‘పచ్చతి ¶ మునినో భత్తం, థోకం థోకం కులే కులే;

పిణ్డికాయ చరిస్సామి, అత్థి జఙ్ఘబలం మమా’’తి. (థేరగా. ౨౪౮) –

ఇదఞ్చ పన వత్వా థేరో తేనేవ బ్యాధినా న చిరస్సేవ పరినిబ్బాయి. కోఞ్చో మణికారస్స భరియాయ కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి. మణికారో కాలం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తి. మణికారస్స భరియా థేరే ముదుచిత్తతాయ కాలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తి. భిక్ఖూ సత్థారం తేసం అభిసమ్పరాయం పుచ్ఛింసు. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చే గబ్భే నిబ్బత్తన్తి, ఏకచ్చే పాపకారినో నిరయే నిబ్బత్తన్తి, ఏకచ్చే కతకల్యాణా దేవలోకే నిబ్బత్తన్తి, అనాసవా పన పరినిబ్బాయన్తీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘గబ్భమేకే ఉప్పజ్జన్తి, నిరయం పాపకమ్మినో;

సగ్గం సుగతినో యన్తి, పరినిబ్బన్తి అనాసవా’’తి.

తత్థ గబ్భన్తి ఇధ మనుస్సగబ్భోవ అధిప్పేతో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మణికారకులూపకతిస్సత్థేరవత్థు దసమం.

న ¶ అన్తలిక్ఖేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తయో జనే ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థరి కిర జేతవనే విహరన్తే సమ్బహులా భిక్ఖూ సత్థు దస్సనత్థాయ ఆగచ్ఛన్తా ఏకం గామం పిణ్డాయ పవిసింసు. గామవాసినో తే సమ్పత్తే ఆదాయ ఆసనసాలాయ నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకం దత్వా పిణ్డపాతవేలం ఆగమయమానా ధమ్మం సుణన్తా నిసీదింసు. తస్మిం ఖణే భత్తం ¶ పచిత్వా సూపబ్యఞ్జనం ధూపయమానాయ ఏకిస్సా ఇత్థియా భాజనతో అగ్గిజాలా ఉట్ఠహిత్వా ఛదనం గణ్హి. తతో ఏకం తిణకరళం ఉట్ఠహిత్వా జలమానం ఆకాసం పక్ఖన్ది. తస్మిం ఖణే ఏకో కాకో ఆకాసేన గచ్ఛన్తో తత్థ గీవం పవేసేత్వా తిణవల్లివేఠితో ఝాయిత్వా గామమజ్ఝే పతి ¶ . భిక్ఖూ తం దిస్వా ‘‘అహో భారియం కమ్మం, పస్సథావుసో, కాకేన పత్తం విప్పకారం, ఇమినా కతకమ్మం అఞ్ఞత్ర సత్థారా కో జానిస్సతి, సత్థారమస్స కమ్మం పుచ్ఛిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా పక్కమింసు.

అపరేసమ్పి భిక్ఖూనం సత్థు దస్సనత్థాయ నావం అభిరుయ్హ గచ్ఛన్తానం నావా సముద్దే నిచ్చలా అట్ఠాసి. మనుస్సా ‘‘కాళకణ్ణినా ఏత్థ భవితబ్బ’’న్తి సలాకం విచారేసుం. నావికస్స చ భరియా పఠమవయే ఠితా దస్సనీయా పాసాదికా, సలాకా తస్సా పాపుణి. ‘‘సలాకం పున విచారేథా’’తి వత్వా యావతతియం విచారేసుం, తిక్ఖత్తుమ్పి తస్సా ¶ ఏవ పాపుణి. మనుస్సా ‘‘కిం, సామీ’’తి నావికస్స ముఖం ఓలోకేసుం. నావికో ‘‘న సక్కా ఏకిస్సా అత్థాయ మహాజనం నాసేతుం, ఉదకే నం ఖిపథా’’తి ఆహ. సా గహేత్వా ఉదకే ఖిపియమానా మరణభయతజ్జితా విరవం అకాసి. తం సుత్వా నావికో కో అత్థో ఇమిస్సా ఆభరణేహి నట్ఠేహి, సబ్బాభరణాని ఓముఞ్చిత్వా ఏకం పిలోతికం నివాసాపేత్వా ఛడ్డేథ నం, అహం పనేతం ఉదకపిట్ఠే ప్లవమానం దట్ఠుం న సక్ఖిస్సామీ తస్మా యథా నం అహం న పస్సామి, తథా ఏకం వాలుకకుటం గీవాయ బన్ధిత్వా సముద్దే ఖిపథాతి. తే తథా కరింసు. తమ్పి పతితట్ఠానేయేవ మచ్ఛకచ్ఛపా విలుమ్పింసు. భిక్ఖూ తం పవత్తిం ఞత్వా ‘‘ఠపేత్వా సత్థారం కో అఞ్ఞో ఏతిస్సా ఇత్థియా కతకమ్మం జానిస్సతి, సత్థారం తస్సా కమ్మం పుచ్ఛిస్సామా’’తి ఇచ్ఛితట్ఠానం పత్వా నావాతో ఓరుయ్హ పక్కమింసు.

అపరేపి సత్త భిక్ఖూ సత్థు దస్సనత్థాయ గచ్ఛన్తా సాయం ఏకం విహారం పవిసిత్వా వసనట్ఠానం పుచ్ఛింసు. ఏకస్మిఞ్చ లేణే సత్త మఞ్చా హోన్తి. తేసం తదేవ లభిత్వా తత్థ నిపన్నానం రత్తిభాగే కూటాగారమత్తో పాసాణో పవట్టమానో ఆగన్త్వా లేణద్వారం పిదహి. నేవాసికా భిక్ఖూ ‘‘మయం ఇమం లేణం ఆగన్తుకభిక్ఖూనం పాపయిమ్హా, అయఞ్చ మహాపాసాణో లేణద్వారం పిదహన్తో అట్ఠాసి, అపనేస్సామ ¶ న’’న్తి సమన్తా సత్తహి గామేహి ¶ మనుస్సే సన్నిపాతేత్వా వాయమన్తాపి ఠానా చాలేతుం నాసక్ఖింసు. అన్తో పవిట్ఠభిక్ఖూపి వాయమింసుయేవ. ఏవం సన్తేపి సత్తాహం పాసాణం చాలేతుం నాసక్ఖింసు. ఆగన్తుకా సత్తాహం ఛాతజ్ఝత్తా మహాదుక్ఖం అనుభవింసు. సత్తమే దివసే పాసాణో సయమేవ పవట్టిత్వా అపగతో. భిక్ఖూ నిక్ఖమిత్వా ‘‘అమ్హాకం ఇమం పాపం అఞ్ఞత్ర సత్థారా కో జానిస్సతి, సత్థారం పుచ్ఛిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా పక్కమింసు. తే పురిమేహి సద్ధిం అన్తరామగ్గే సమాగన్త్వా సబ్బే ఏకతోవ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా సత్థారా కతపటిసన్థారా అత్తనా అత్తనా దిట్ఠానుభూతాని కారణాని పటిపాటియా పుచ్ఛింసు.

సత్థాపి ¶ తేసం పటిపాటియా ఏవం బ్యాకాసి – ‘‘భిక్ఖవే, సో తావ కాకో అత్తనా కతకమ్మమేవ అనుభోసి. అతీతకాలే హి బారాణసియం ఏకో కస్సకో అత్తనో గోణం దమేన్తో దమేతుం నాసక్ఖి. సో హిస్స గోణో థోకం గన్త్వా నిపజ్జి, పోథేత్వా ఉట్ఠాపితోపి థోకం గన్త్వా పునపి తథేవ నిపజ్జి. సో వాయమిత్వా తం దమేతుం అసక్కోన్తో కోధాభిభూతో హుత్వా ‘ఇతో ¶ దాని పట్ఠాయ సుఖం నిపజ్జిస్ససీ’తి పలాలపిణ్డం వియ కరోన్తో పలాలేన తస్స గీవం పలివేఠేత్వా అగ్గిమదాసి, గోణో తత్థేవ ఝాయిత్వా మతో. తదా, భిక్ఖవే, తేన కాకేన తం పాపకమ్మం కతం. సో తస్స విపాకేన దీఘరత్తం నిరయే పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన సత్తక్ఖత్తుం కాకయోనియం నిబ్బత్తిత్వా ఏవమేవ ఆకాసే ఝాయిత్వావ మతో’’తి.

సాపి, భిక్ఖవే, ఇత్థీ అత్తనా కతకమ్మమేవ అనుభోసి. సా హి అతీతే బారాణసియం ఏకస్స గహపతికస్స భరియా ఉదకహరణకోట్టనపచనాదీని సబ్బకిచ్చాని సహత్థేనేవ అకాసి. తస్సా ఏకో సునఖో తం గేహే సబ్బకిచ్చాని కురుమానం ఓలోకేన్తోవ నిసీదతి. ఖేత్తే భత్తం హరన్తియా దారుపణ్ణాదీనం వా అత్థాయ అరఞ్ఞం గచ్ఛన్తియా తాయ సద్ధింయేవ గచ్ఛతి. తం దిస్వా దహరమనుస్సా ‘‘అమ్భో నిక్ఖన్తో సునఖలుద్దకో, అజ్జ మయం మంసేన భుఞ్జిస్సామా’’తి ఉప్పణ్డేన్తి. సా తేసం కథాయ మఙ్కు హుత్వా సునఖం లేడ్డుదణ్డాదీహి పహరిత్వా పలాపేతి, సునఖో నివత్తిత్వా పున అనుబన్ధతి. సో కిరస్సా తతియే అత్తభావే భత్తా అహోసి, తస్మా సినేహం ఛిన్దితుం న సక్కోతి. కిఞ్చాపి హి అనమతగ్గే సంసారే జాయా వా పతి వా అభూతపుబ్బా నామ నత్థి, అవిదూరే పన అత్తభావే ఞాతకేసు అధిమత్తో సినేహో ¶ హోతి, తస్మా ¶ సో సునఖో తం విజహితుం న సక్కోతి. సా తస్స కుజ్ఝిత్వా ఖేత్తం సామికస్స యాగుం హరమానా రజ్జుం ఉచ్ఛఙ్గే ఠపేత్వా అగమాసి, సునఖో తాయేవ సద్ధిం గతో. సా సామికస్స యాగుం దత్వా తుచ్ఛకుటం ఆదాయ ఏకం ఉదకట్ఠానం గన్త్వా కుటం వాలుకాయ పూరేత్వా సమీపే ఓలోకేత్వా ఠితస్స సునఖస్స సద్దమకాసి. సునఖో ‘‘చిరస్సం వత మే అజ్జ మధురకథా లద్ధా’’తి నఙ్గుట్ఠం చాలేన్తో తం ఉపసఙ్కమి. సా తం గీవాయం దళ్హం గహేత్వా ఏకాయ రజ్జుకోటియా కుటం బన్ధిత్వా ఏకం రజ్జుకోటిం సునఖస్స గీవాయం బన్ధిత్వా కుటం ఉదకాభిముఖం పవట్టేసి. సునఖో కుటం అనుబన్ధన్తో ఉదకే పతిత్వా తత్థేవ కాలమకాసి. సా తస్స కమ్మస్స విపాకేన దీఘరత్తం నిరయే పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన అత్తభావసతే వాలుకకుటం గీవాయం బన్ధిత్వా ఉదకే పక్ఖిత్తా కాలమకాసీతి.

తుమ్హేహిపి, భిక్ఖవే, అత్తనా కతకమ్మమేవ అనుభూతం. అతీతస్మిఞ్హి బారాణసివాసినో సత్త గోపాలకదారకా ఏకస్మిం అటవిపదేసే సత్తాహవారేన గావియో విచరన్తా ఏకదివసం గావియో ¶ విచారేత్వా ఆగచ్ఛన్తా ఏకం మహాగోధం దిస్వా అనుబన్ధింసు. గోధా పలాయిత్వా ఏకం వమ్మికం పావిసి. తస్స పన వమ్మికస్స సత్త ఛిద్దాని, దారకా ‘‘మయం దాని గహేతుం న సక్ఖిస్సామ, స్వే ఆగన్త్వా గణ్హిస్సామా’’తి ఏకేకో ఏకేకం సాఖభఙ్గముట్ఠిం ఆదాయ సత్తపి జనా సత్త ఛిద్దాని పిదహిత్వా పక్కమింసు ¶ . తే పునదివసే తం గోధం అమనసికత్వా అఞ్ఞస్మిం పదేసే గావియో విచారేత్వా సత్తమే దివసే గావియో ఆదాయ గచ్ఛన్తా తం వమ్మికం దిస్వా సతిం పటిలభిత్వా ‘‘కా ను ఖో తస్సా గోధాయ పవత్తీ’’తి అత్తనా అత్తనా పిదహితాని ఛిద్దాని వివరింసు. గోధా జీవితే నిరాలయా హుత్వా అట్ఠిచమ్మావసేసా పవేధమానా నిక్ఖమి. తే తం దిస్వా అనుకమ్పం కత్వా ‘‘మా నం మారేథ, సత్తాహం ఛిన్నభత్తా జాతా’’తి తస్సా పిట్ఠిం పరిమజ్జిత్వా ‘‘సుఖేన గచ్ఛాహీ’’తి విస్సజ్జేసుం. తే గోధాయ అమారితత్తా నిరయే తావ న పచ్చింసు. తే పన సత్త జనా ఏకతో హుత్వా చుద్దససు అత్తభావేసు సత్త సత్త దివసాని ఛిన్నభత్తా అహేసుం. తదా, భిక్ఖవే, తుమ్హేహి సత్తహి గోపాలకేహి హుత్వా తం కమ్మం కతన్తి. ఏవం సత్థా తేహి పుట్ఠపుట్ఠం పఞ్హం బ్యాకాసి.

అథేకో ¶ భిక్ఖు సత్థారం ఆహ – ‘‘కిం పన, భన్తే, పాపకమ్మం కత్వా ఆకాసే ఉప్పతితస్సపి సముద్దం పక్ఖన్దస్సాపి పబ్బతన్తరం పవిట్ఠస్సాపి మోక్ఖో నత్థీ’’తి. సత్థా ‘‘ఏవమేతం, భిక్ఖవే, ఆకాసాదీసుపి ఏకపదేసోపి నత్థి, యత్థ ఠితో పాపకమ్మతో ముచ్చేయ్యా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘న ¶ అన్తలిక్ఖే న సముద్దమజ్ఝే, న పబ్బతానం వివరం పవిస్స;

న విజ్జతీ సో జగతిప్పదేసో, యత్థట్ఠితో ముచ్చేయ్య పాపకమ్మా’’తి.

తస్సత్థో – సచే హి కోచి ‘‘ఇమినా ఉపాయేన పాపకమ్మతో ముచ్చిస్సామీ’’తి అన్తలిక్ఖే వా నిసీదేయ్య, చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరం మహాసముద్దం వా పవిసేయ్య, పబ్బతన్తరే వా నిసీదేయ్య, నేవ పాపకమ్మతో ముచ్చేయ్య. పురత్థిమాదీసు జగతిపదేసేసు పథవీభాగేసు న సో వాలగ్గమత్తోపి ఓకాసో అత్థి, యత్థ ఠితో పాపకమ్మతో ముచ్చితుం సక్కుణేయ్యాతి.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు, సమ్పత్తమహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

న ¶ అన్తలిక్ఖేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా నిగ్రోధారామే విహరన్తో సుప్పబుద్ధం సక్కం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ‘‘అయం మమ ధీతరం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖన్తో చ, మమ పుత్తం పబ్బాజేత్వా తస్స వేరిట్ఠానే ఠితో చా’’తి ¶ ఇమేహి ద్వీహి కారణేహి సత్థరి ఆఘాతం బన్ధిత్వా ఏకదివసం ‘‘న దానిస్స నిమన్తనట్ఠానం గన్త్వా భుఞ్జితుం దస్సామీ’’తి గమనమగ్గం పిదహిత్వా అన్తరవీథియం సురం పివన్తో నిసీది. అథస్స సత్థరి భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతే తం ఠానం ఆగతే ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి ఆరోచేసుం ¶ . సో ఆహ – ‘‘పురతో గచ్ఛాతి తస్స వదేథ, నాయం మయా మహల్లకతరో, నాస్స మగ్గం దస్సామీ’’తి పునప్పునం వుచ్చమానోపి తథేవ వత్వా నిసీది. సత్థా మాతులస్స సన్తికా మగ్గం అలభిత్వా తతో నివత్తి. సోపి ఏకం చరపురిసం పేసేసి ‘‘గచ్ఛ, తస్స కథం సుత్వా ఏహీ’’తి. సత్థాపి నివత్తన్తో సితం కత్వా ఆనన్దత్థేరేన ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, సితస్స పాతుకమ్మస్స పచ్చయో’’తి పుట్ఠో ఆహ – ‘‘పస్ససి, ఆనన్ద, సుప్పబుద్ధ’’న్తి. పస్సామి, భన్తేతి. భారియం తేన కమ్మం కతం మాదిసస్స బుద్ధస్స మగ్గం అదేన్తేన, ఇతో సత్తమే దివసే హేట్ఠాపాసాదే సోపానపాదమూలే పథవిం పవిసిస్సతీతి. చరపురిసో తం కథం సుత్వా సుప్పబుద్ధస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం మమ భాగినేయ్యేన నివత్తన్తేన వుత్త’’న్తి పుట్ఠో యథాసుతం ఆరోచేసి. సో తస్స వచనం సుత్వా ‘‘న దాని మమ భాగినేయ్యస్స కథాయ దోసో అత్థి, అద్ధా యం సో వదతి, తం తథేవ హోతి. ఏవం సన్తేపి నం ఇదాని ¶ ముసావాదేన నిగ్గణ్హిస్సామి. సో హి మం ‘సత్తమే దివసే పథవిం పవిసిస్సతీ’తి అనియమేన అవత్వా ‘హేట్ఠాపాసాదే సోపానపాదమూలే పథవిం పవిసిస్సతీ’’’తి ఆహ. ‘‘ఇతో దాని పట్ఠాయాహం తం ఠానం న గమిస్సామి, అథ నం తస్మిం ఠానే పథవిం అపవిసిత్వా ముసావాదేన నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి అత్తనో ఉపభోగజాతం సబ్బం సత్తభూమికపాసాదస్స ఉపరి ఆరోపేత్వా సోపానం హరాపేత్వా ద్వారం పిదహాపేత్వా ఏకేకస్మిం ద్వారే ద్వే ద్వే మల్లే ఠపేత్వా ‘‘సచాహం పమాదేన హేట్ఠా ఓరోహితుకామో హోమి, నివారేయ్యాథ మ’’న్తి వత్వా సత్తమే పాసాదతలే సిరిగబ్భే నిసీది. సత్థా తం పవత్తిం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సుప్పబుద్ధో న కేవలం పాసాదతలే వేహాసం ఉప్పతిత్వా ఆకాసే వా నిసీదతు, నావాయ వా సముద్దం పక్ఖన్దతు, పబ్బతన్తరం వా పవిసతు, బుద్ధానం కథాయ ద్విధాభావో నామ నత్థి, మయా వుత్తట్ఠానేయేవ సో పథవిం పవిసిస్సతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘న ¶ అన్తలిక్ఖే న సముద్దమజ్ఝే, న పబ్బతానం వివరం పవిస్స;

న విజ్జతీ సో జగతిప్పదేసో, యత్థట్ఠితం నప్పసహేయ్య మచ్చూ’’తి.

తత్థ ¶ యత్థ ఠితం నప్పసహేయ్య, మచ్చూతి యస్మిం పదేసే ఠితం మరణం నప్పసహేయ్య నాభిభవేయ్య, కేసగ్గమత్తోపి ¶ పథవిప్పదేసో నత్థి. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సత్తమే దివసే సత్థు భిక్ఖాచారమగ్గస్స నిరుద్ధవేలాయ హేట్ఠాపాసాదే సుప్పబుద్ధస్స మఙ్గలస్సో ఉద్దామో హుత్వా తం తం భిత్తిం పహరి. సో ఉపరి నిసిన్నోవస్స సద్దం సుత్వా ‘‘కిమేత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘మఙ్గలస్సో ఉద్దామో’’తి. సో పనస్సో సుప్పబుద్ధం దిస్వావ సన్నిసీదతి. అథ నం సో గణ్హితుకామో హుత్వా నిసిన్నట్ఠానా ఉట్ఠాయ ద్వారాభిముఖో అహోసి, ద్వారాని సయమేవ వివటాని, సోపానం సకట్ఠానేయేవ ఠితం. ద్వారే ఠితా మల్లా తం గీవాయం గహేత్వా హేట్ఠాభిముఖం ఖిపింసు. ఏతేనుపాయేన సత్తసుపి తలేసు ద్వారాని సయమేవ వివటాని, సోపానాని యథాఠానే ఠితాని. తత్థ తత్థ మల్లా తం గీవాయమేవ గహేత్వా హేట్ఠాభిముఖం ఖిపింసు. అథ నం హేట్ఠాపాసాదే సోపానపాదమూలం సమ్పత్తమేవ మహాపథవీ వివరమానా భిజ్జిత్వా సమ్పటిచ్ఛి, సో గన్త్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తీతి.

సుప్పబుద్ధసక్యవత్థు ద్వాదసమం.

సబ్బే ¶ ¶ ¶ తసన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సత్తరసవగ్గియేహి సేనాసనే పటిజగ్గితే ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ ‘‘నిక్ఖమథ, మయం మహల్లకతరా, అమ్హాకం ఏతం పాపుణాతీ’’తి వత్వా తేహి ‘‘న మయం దస్సామ, అమ్హేహి పఠమం పటిజగ్గిత’’న్తి వుత్తే తే భిక్ఖూ పహరింసు. సత్తరసవగ్గియా మరణభయతజ్జితా మహావిరవం విరవింసు. సత్థా తేసం సద్దం సుత్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇదం నామా’’తి ఆరోచితే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇతో పట్ఠాయ భిక్ఖునా నామ ఏవం కత్తబ్బం, యో కరోతి, సో ఇమం నామ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి పహారదానసిక్ఖాపదం (పాచి. ౪౪౯ ఆదయో) పఞ్ఞాపేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ ‘యథా అహం, తథేవ అఞ్ఞేపి దణ్డస్స తసన్తి, మచ్చునో భాయన్తీ’తి ఞత్వా పరో న పహరితబ్బో, న ఘాతేతబ్బో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో;

అత్తానం ఉపమం కత్వా, న హనేయ్య న ఘాతయే’’తి.

తత్థ ¶ సబ్బే తసన్తీతి సబ్బేపి సత్తా అత్తని దణ్డే పతన్తే తస్స దణ్డస్స తసన్తి. మచ్చునోతి మరణస్సాపి భాయన్తియేవ. ఇమిస్సా చ దేసనాయ బ్యఞ్జనం నిరవసేసం, అత్థో పన సావసేసో. యథా హి రఞ్ఞా ‘‘సబ్బే సన్నిపతన్తూ’’తి భేరియా చరాపితాయపి రాజమహామత్తే ఠపేత్వా సేసా సన్నిపతన్తి, ఏవమిధ ‘‘సబ్బే తసన్తీ’’తి వుత్తేపి హత్థాజానేయ్యో అస్సాజానేయ్యో ఉసభాజానేయ్యో ఖీణాసవోతి ఇమే చత్తారో ఠపేత్వా అవసేసావ తసన్తీతి వేదితబ్బా. ఇమేసు హి ఖీణాసవో సక్కాయదిట్ఠియా పహీనత్తా మరణకసత్తం అపస్సన్తో న భాయతి, ఇతరే తయో సక్కాయదిట్ఠియా ¶ బలవత్తా అత్తనో పటిపక్ఖభూతం సత్తం అపస్సన్తా న భాయన్తీతి. న హనేయ్య న ఘాతయేతి యథా అహం ¶ , ఏవం అఞ్ఞేపి సత్తాతి నేవ పరం పహరేయ్య న పహరాపేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సబ్బే తసన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తేయేవ ¶ ఏకస్మిఞ్హి సమయే తేనేవ కారణేన పురిమసిక్ఖాపదే సత్తరసవగ్గియే పహరింసు. తేనేవ కారణేన తేసం తలసత్తికం ఉగ్గిరింసు. ఇధాపి సత్థా తేసం సద్దం సుత్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇదం నామా’’తి ఆరోచితే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇతో పట్ఠాయ భిక్ఖునా నామ ఏవం కత్తబ్బం, యో కరోతి, సో ఇమం నామ ఆపత్తిం ఆపజ్జతీ’’తి తలసత్తికసిక్ఖాపదం (పాచి. ౪౫౪ ఆదయో) పఞ్ఞాపేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ ‘యథా అహం, తథేవ అఞ్ఞేపి దణ్డస్స తసన్తి, యథా చ మయ్హం, తథేవ నేసం జీవితం పియ’న్తి ఞత్వా పరో న పహరితబ్బో న ఘాటేతబ్బో’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బేసం జీవితం పియం;

అత్తానం ఉపమం కత్వా, న హనేయ్య న ఘాతయే’’తి.

తత్థ సబ్బేసం జీవితం పియన్తి ఖీణాసవం ఠపేత్వా సేససత్తానం జీవితం పియం మధురం, ఖీణాసవో పన జీవితే వా మరణే వా ఉపేక్ఖకోవ హోతి. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఛబ్బగ్గియభిక్ఖువత్థు దుతియం.

సుఖకామాని ¶ ¶ భూతానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే కుమారకే ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి ¶ సమయే సత్థా సావత్థియం పిణ్డాయ పవిసన్తో అన్తరామగ్గే సమ్బహులే కుమారకే ఏకం ఘరసప్పజాతికం అహిం దణ్డకేన పహరన్తే దిస్వా ‘‘కుమారకా కిం కరోథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అహిం, భన్తే, దణ్డకేన పహరామా’’తి వుత్తే ‘‘కిం కారణా’’తి పున పుచ్ఛిత్వా ‘‘డంసనభయేన, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘తుమ్హే ‘అత్తనో సుఖం కరిస్సామా’తి ఇమం పహరన్తా నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సుఖలాభినో న భవిస్సథ. అత్తనో సుఖం పత్థేన్తేన హి పరం పహరితుం న వట్టతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘సుఖకామాని భూతాని, యో దణ్డేన విహింసతి;

అత్తనో సుఖమేసానో, పేచ్చ సో న లభతే సుఖం.

‘‘సుఖకామాని భూతాని, యో దణ్డేన న హింసతి;

అత్తనో సుఖమేసానో, పేచ్చ సో లభతే సుఖ’’న్తి.

తత్థ యో దణ్డేనాతి యో పుగ్గలో దణ్డేన వా లేడ్డుఆదీహి వా విహేఠేతి. పేచ్చ సో న లభతే సుఖన్తి సో పుగ్గలో పరలోకే మనుస్ససుఖం వా దిబ్బసుఖం వా పరమత్థభూతం వా నిబ్బానసుఖం న లభతి. దుతియగాథాయ పేచ్చ సో లభతేతి సో పుగ్గలో పరలోకే వుత్తప్పకారం తివిధమ్పి సుఖం లభతీతి అత్థో.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి తే కుమారకా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

మావోచ ¶ ఫరుసం కఞ్చీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోణ్డధానత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స ¶ ¶ కిర పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ ఏకం ఇత్థిరూపం థేరేన సద్ధింయేవ విచరతి. తం థేరో న పస్సతి, మహాజనో పన పస్సతి. అన్తోగామం పిణ్డాయ చరతోపిస్స మనుస్సా ఏకం భిక్ఖం దత్వా, ‘‘భన్తే, అయం తుమ్హాకం హోతు, అయం పన తుమ్హాకం సహాయికాయా’’తి వత్వా దుతియమ్పి దదన్తి.

కిం తస్స పుబ్బకమ్మన్తి? కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే కిర ద్వే సహాయకా భిక్ఖూ ఏకమాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తసదిసా అతివియ సమగ్గా అహేసుం. దీఘాయుకబుద్ధకాలే చ అనుసంవచ్ఛరం వా అనుఛమాసం వా భిక్ఖూ ఉపోసథత్థాయ సన్నిపతన్తి. తస్మా తేపి ‘‘ఉపోసథగ్గం గమిస్సామా’’తి వసనట్ఠానా నిక్ఖమింసు. తే ఏకా తావతింసభవనే నిబ్బత్తదేవతా దిస్వా ‘‘ఇమే భిక్ఖూ అతివియ సమగ్గా, సక్కా ను ఖో ఇమే భిన్దితు’’న్తి చిన్తేత్వా అత్తనో బాలతాయ చిన్తితసమనన్తరమేవ ఆగన్త్వా తేసు ఏకేన, ‘‘ఆవుసో, ముహుత్తం ఆగమేహి, సరీరకిచ్చేనమ్హి అత్థికో’’తి వుత్తే సా దేవతా ఏకం మనుస్సిత్థివణ్ణం ¶ మాపేత్వా థేరస్స గచ్ఛన్తరం పవిసిత్వా నిక్ఖమనకాలే ఏకేన హత్థేన కేసకలాపం, ఏకేన నివాసనం సణ్ఠాపయమానా తస్స పిట్ఠితో నిక్ఖమి. సో తం న పస్సతి, తమాగమయమానో పన పురతో ఠితభిక్ఖు నివత్తిత్వా ఓలోకయమానో తం తథా కత్వా నిక్ఖమన్తం పస్సి. సా తేన దిట్ఠభావం ఞత్వా అన్తరధాయి. ఇతరో తం భిక్ఖుం అత్తనో సన్తికం ఆగతకాలే ఆహ – ‘‘ఆవుసో, సీలం తే భిన్న’’న్తి. ‘‘నత్థావుసో, మయ్హం ఏవరూప’’న్తి. ఇదానేవ తే మయా పచ్ఛతో నిక్ఖమమానా తరుణఇత్థీ ఇదం నామ కరోన్తీ దిట్ఠా, త్వం ‘‘నత్థి మయ్హం ఏవరూప’’న్తి కిం వదేసీతి. సో అసనియా మత్థకే అవత్థటో వియ మా మం, ఆవుసో, నాసేహి, నత్థి మయ్హం ఏవరూపన్తి. ఇతరో ‘‘మయా సామం అక్ఖీహి దిట్ఠం, కిం తవ సద్దహిస్సామీ’’తి దణ్డకో వియ భిజ్జిత్వా పక్కామి, ఉపోసథగ్గేపి ‘‘నాహం ఇమినా సద్ధిం ఉపోసథం కరిస్సామీ’’తి నిసీది. ఇతరో ‘‘మయ్హం, భన్తే, సీలే అణుమత్తమ్పి కాళం నత్థీ’’తి భిక్ఖూనం కథేసి. సోపి ‘‘మయా సామం దిట్ఠ’’న్తి ఆహ. దేవతా తం తేన సద్ధిం ఉపోసథం కాతుం అనిచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘భారియం మయా కమ్మం కత’’న్తి చిన్తేత్వా – ‘‘భన్తే, మయ్హం అయ్యస్స సీలభేదో నత్థి, మయా పన వీమంసనవసేనేతం కతం, కరోథ తేన ¶ సద్ధిం ఉపోసథ’’న్తి ఆహ. సో తస్సా ఆకాసే ఠత్వా కథేన్తియా సద్దహిత్వా ఉపోసథం అకాసి ¶ , న పన థేరే పుబ్బే వియ ముదుచిత్తో అహోసి. ఏత్తకం దేవతాయ పుబ్బకమ్మం.

ఆయుపరియోసానే పన తే థేరా యథాసుఖం దేవలోకే నిబ్బత్తింసు. దేవతా అపీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం తత్థ పచ్చిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం నిబ్బత్తిత్వా వుద్ధిమన్వాయ సాసనే పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పదం లభి. తస్స పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ తం ఇత్థిరూపం ¶ తథేవ పఞ్ఞాయి. తేనేవస్స కోణ్డధానత్థేరోతి నామం కరింసు. తం తథావిచరన్తం దిస్వా భిక్ఖూ అనాథపిణ్డికం ఆహంసు – ‘‘మహాసేట్ఠి, ఇమం దుస్సీలం తవ విహారా నీహర. ఇమఞ్హి నిస్సాయ సేసభిక్ఖూనం అయసో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి. కిం పన, భన్తే, సత్థా విహారే నత్థీతి? అత్థి ఉపాసకాతి. తేన హి, భన్తే, సత్థావ జానిస్సతీతి. భిక్ఖూ గన్త్వా విసాఖాయపి తథేవ కథేసుం. సాపి నేసం తథేవ పటివచనం అదాసి.

భిక్ఖూపి తేహి అసమ్పటిచ్ఛితవచనా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘మహారాజ, కోణ్డధానత్థేరో ఏకం ఇత్థిం గహేత్వా విచరన్తో సబ్బేసం అయసం ఉప్పాదేసి, తం తుమ్హాకం విజితా నీహరథా’’తి. ‘‘కహం పన సో, భన్తే’’తి? ‘‘విహారే, మహారాజా’’తి. ‘‘కతరస్మిం సేనాసనే విహరతీ’’తి? ‘‘అసుకస్మిం నామా’’తి. ‘‘తేన హి గచ్ఛథ, అహం తం గణ్హిస్సామీ’’తి సో సాయన్హసమయే విహారం గన్త్వా తం సేనాసనం పురిసేహి పరిక్ఖిపాపేత్వా థేరస్స వసనట్ఠానాభిముఖో అగమాసి. థేరో మహాసద్దం సుత్వా విహారా నిక్ఖమిత్వా పముఖే అట్ఠాసి. తమ్పిస్స ఇత్థిరూపం ¶ పిట్ఠిపస్సే ఠితం రాజా అద్దస. థేరో రఞ్ఞో ఆగమనం ఞత్వా విహారం అభిరుహిత్వా నిసీది. రాజా థేరం న వన్ది, తమ్పి ఇత్థిం నాద్దస. సో ద్వారన్తరేపి హేట్ఠామఞ్చేపి ఓలోకేన్తో అదిస్వావ థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం ఠానే ఏకం ఇత్థిం అద్దసం, కహం సా’’తి? ‘‘న పస్సామి, మహారాజా’’తి. ‘‘ఇదాని మయా తుమ్హాకం పిట్ఠిపస్సే ఠితా దిట్ఠా’’తి వుత్తేపి ‘‘అహం న పస్సామి’’చ్చేవాహ. రాజా ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇతో తావ నిక్ఖమథా’’తి ఆహ. థేరే నిక్ఖమిత్వా పముఖే ఠితే పున సా థేరస్స పిట్ఠిపస్సే అట్ఠాసి. రాజా తం దిస్వా పున ఉపరితలం అభిరుహి, తస్స ఆగతభావం ఞత్వా థేరో నిసీది. పున రాజా తం సబ్బట్ఠానేసు ఓలోకేన్తోపి అదిస్వా, ‘‘భన్తే, కహం సా ఇత్థీ’’తి పున థేరం ¶ పుచ్ఛి. నాహం పస్సామి మహారాజాతి. ‘‘కిం కథేథ, భన్తే, మయా ఇదానేవ తుమ్హాకం పిట్ఠిపస్సే ఠితా దిట్ఠా’’తి ఆహ. ఆమ, మహారాజ, మహాజనోపి ‘‘మే పచ్ఛతో పచ్ఛతో ఇత్థీ విచరతీ’’తి వదతి, అహం పన న పస్సామీతి ¶ . రాజా ‘‘పటిరూపకేన భవితబ్బ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా పున థేరం, ‘‘భన్తే, ఇతో తావ ఓతరథా’’తి వత్వా థేరే ఓతరిత్వా పముఖే ఠితే పున తం తస్స పిట్ఠిపస్సే ఠితం దిస్వా ఉపరితలం అభిరుహి. పున నాద్దస. సో పున థేరం పుచ్ఛిత్వా తేన ‘‘న పస్సామి’’చ్చేవ వుత్తే ‘‘పటిరూపకమేవేత’’న్తి నిట్ఠం గన్త్వా థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏవరూపే సంకిలేసే తుమ్హాకం పిట్ఠితో విచరన్తే అఞ్ఞో కోచి తుమ్హాకం భిక్ఖం న దస్సతి, నిబద్ధం మమ గేహం పవిసథ, అహమేవ చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహిస్సామీ’’తి థేరం నిమన్తేత్వా పక్కామి.

భిక్ఖూ ‘‘పస్సథావుసో, రఞ్ఞో పాపకిరియం, ‘ఏతం విహారతో నీహరా’తి వుత్తే ఆగన్త్వా చతూహి ¶ పచ్చయేహి నిమన్తేత్వా గతో’’తి ఉజ్ఝాయింసు. తమ్పి థేరం ఆహంసు – ‘‘అమ్భో, దుస్సీల, ఇదానిసి రాజకోణ్డో జాతో’’తి. సోపి పుబ్బే భిక్ఖూ కిఞ్చి వత్తుం అసక్కోన్తో ‘‘తుమ్హే దుస్సీలా, తుమ్హే కోణ్డా, తుమ్హే ఇత్థిం గహేత్వా విచరథా’’తి ఆహ. తే గన్త్వా సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, కోణ్డధానత్థేరో అమ్హేహి వుత్తో అమ్హే ‘దుస్సీలా’తిఆదీని వత్వా అక్కోసతీ’’తి. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఏవం వదేసీ’’తి? ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘మయా సద్ధిం కథితకారణా’’తి. ‘‘తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఇమినా సద్ధిం కస్మా కథేథా’’తి. ‘‘ఇమస్స పచ్ఛతో ఇత్థిం విచరన్తిం దిస్వా, భన్తే’’తి. ‘‘ఇమే కిర తయా సద్ధిం ఇత్థిం విచరన్తిం దిస్వా వదన్తి, త్వం కస్మా కథేసి ¶ , ఏతే తావ దిస్వా కథేన్తి. త్వం అదిస్వావ ఇమేహి సద్ధిం కస్మా కథేసి, నను పుబ్బే తవేవ పాపికం దిట్ఠిం నిస్సాయ ఇదం జాతం, ఇదాని కస్మా పున పాపికం దిట్ఠిం గణ్హాసీ’’తి. భిక్ఖూ ‘‘కిం పన, భన్తే, ఇమినా పుబ్బే కత’’న్తి పుచ్ఛింసు. అథ నేసం సత్థా తస్స పుబ్బకమ్మం కథేత్వా ‘‘భిక్ఖు ఇదం పాపకమ్మం నిస్సాయ త్వం ఇమం విప్పకారం పత్తో, ఇదాని తే పున తథారూపం పాపికం దిట్ఠిం గహేతుం న యుత్తం, మా పున భిక్ఖూహి సద్ధిం కిఞ్చి కథేహి, నిస్సద్దో ముఖవట్టియం ఛిన్నకంసథాలసదిసో హోహి, ఏవం కరోన్తో నిబ్బానప్పత్తో నామ భవిస్సతీ’’తి ¶ వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘మావోచ ఫరుసం కఞ్చి, వుత్తా పటివదేయ్యు తం;

దుక్ఖా హి సారమ్భకథా, పటిదణ్డా ఫుసేయ్యు తం.

‘‘సచే నేరేసి అత్తానం, కంసో ఉపహతో యథా;

ఏస పత్తోసి నిబ్బానం, సారమ్భో తే న విజ్జతీ’’తి.

తత్థ మావోచ ఫరుసం కఞ్చీతి కఞ్చి ఏకపుగ్గలమ్పి ఫరుసం మా అవచ. వుత్తాతి తయా పరే ‘‘దుస్సీలా’’తి వుత్తా, తమ్పి తథేవ పటివదేయ్యుం. సారమ్భకథాతి ఏసా కరణుత్తరా యుగగ్గాహకథా నామ దుక్ఖా. పటిదణ్డాతి కాయదణ్డాదీహి ¶ పరం పహరన్తస్స తాదిసా పటిదణ్డా చ తవ మత్థకే పతేయ్యుం. సచే నేరేసీతి సచే అత్తానం నిచ్చలం కాతుం సక్ఖిస్ససి. కంసో ఉపహతో యథాతి ముఖవట్టియం ఛిన్దిత్వా తలమత్తం కత్వా ఠపితకంసథాలం వియ. తఞ్హి హత్థపాదేహి వా దణ్డకేన వా పహటమ్పి సద్దం న కరోతి, ఏస పత్తోసీతి సచే ఏవరూపో భవితుం సక్ఖిస్ససి, ఇమం పటిపదం పూరయమానో ఇదాని అప్పత్తోపి ఏసో నిబ్బానప్పత్తో నామ. సారమ్భో తే న విజ్జతీతి ఏవం సన్తే చ పన ‘‘త్వం దుస్సీలో, తుమ్హే దుస్సీలా’’తిఏవమాదికో ఉత్తరకరణవాచాలక్ఖణో సారమ్భోపి తే న విజ్జతి, న భవిస్సతియేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు, కోణ్డధానత్థేరోపి సత్థారా దిన్నఓవాదే ఠత్వా అరహత్తం పాపుణి, న చిరస్సేవ ఆకాసే ఉప్పతిత్వా పఠమం సలాకం గణ్హీతి.

యథా దణ్డేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పుబ్బారామే విహరన్తో విసాఖాదీనం ఉపాసికానం ఉపోసథకమ్మం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం ¶ ¶ కిర ఏకస్మిం మహాఉపోసథదివసే పఞ్చసతమత్తా ఇత్థియో ఉపోసథికా హుత్వా విహారం అగమింసు. విసాఖా తాసు మహల్లకిత్థియో ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి, ‘‘అమ్మా, కిమత్థం ఉపోసథికా జాతత్థా’’తి. తాహి ‘‘దిబ్బసమ్పత్తిం పత్థేత్వా’’తి వుత్తే మజ్ఝిమిత్థియో పుచ్ఛి, తాహి ‘‘సపత్తివాసా ముచ్చనత్థాయా’’తి వుత్తే తరుణిత్థియో పుచ్ఛి, తాహి ‘‘పఠమగబ్భే పుత్తపటిలాభత్థాయా’’తి వుత్తే కుమారికాయో పుచ్ఛి, తాహి ‘‘తరుణభావేయేవ పతికులగమనత్థాయా’’తి వుత్తే తం సబ్బమ్పి తాసం కథం సుత్వా తా ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా పటిపాటియా ఆరోచేసి. తం సుత్వా సత్థా ‘‘విసాఖే ఇమేసం సత్తానం జాతిఆదయో నామ దణ్డహత్థకగోపాలకసదిసా, జాతి జరాయ సన్తికం, జరా బ్యాధినో సన్తికం, బ్యాధి మరణస్స సన్తికం పేసేత్వా మరణం కుఠారియా ఛిన్దన్తా వియ జీవితం ఛిన్దతి, ఏవం సన్తేపి వివట్టం పత్థేన్తా నామ నత్థి, వట్టమేవ పన పత్థేన్తీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యథా దణ్డేన గోపాలో, గావో పాజేతి గోచరం;

ఏవం జరా చ మచ్చు చ, ఆయుం పాజేన్తి పాణిన’’న్తి.

తత్థ పాజేతీతి ఛేకో గోపాలో కేదారన్తరం పవిసన్తియో గావో దణ్డేన నివారేత్వా తేనేవ పోథేన్తో సులభతిణోదకం ¶ గోచరం నేతి. ఆయుం పాజేన్తీతి జీవితిన్ద్రియం ఛిన్దన్తి ఖేపేన్తి. గోపాలకో వియ హి జరా చ మచ్చు చ, గోగణో వియ జీవితిన్ద్రియం, గోచరభూమి వియ మరణం. తత్థ జాతి తావ సత్తానం జీవితిన్ద్రియం జరాయ సన్తికం పేసేసి, జరా బ్యాధినో సన్తికం ¶ , బ్యాధి మరణస్స సన్తికం. తమేవ మరణం కుఠారియా ఛేదం వియ ఛిన్దిత్వా గచ్ఛతీతి ఇదమేత్థ ఓపమ్మసమ్పటిపాదనం.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అథ ¶ పాపాని కమ్మానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అజగరపేతం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే మహామోగ్గల్లానత్థేరో లక్ఖణత్థేరేన సద్ధిం గిజ్ఝకూటతో ఓతరన్తో దిబ్బేన చక్ఖునా పఞ్చవీసతియోజనికం అజగరపేతం నామ అద్దస. తస్స సీసతో అగ్గిజాలా ఉట్ఠహిత్వా పరియన్తం గచ్ఛన్తి, పరియన్తతో ఉట్ఠహిత్వా సీసం గచ్ఛన్తి, ఉభయతో ఉట్ఠహిత్వా మజ్ఝే ఓతరన్తి. థేరో తం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి. లక్ఖణత్థేరేన సితకారణం పుట్ఠో ‘‘అకాలో, ఆవుసో, ఇమస్స పఞ్హస్స వేయ్యాకరణాయ, సత్థు సన్తికే మం పుచ్ఛేయ్యాసీ’’తి ¶ వత్వా రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా సత్థు సన్తికం గతకాలే లక్ఖణత్థేరేన పుట్ఠో ఆహ – ‘‘తత్రాహం, ఆవుసో, ఏకం పేతం అద్దసం, తస్స ఏవరూపో నామ అత్తభావో, అహం తం దిస్వా ‘న వత మే ఏవరూపో అత్తభావో దిట్ఠపుబ్బో’తి సితం పాత్వాకాసి’’న్తి. సత్థా ‘‘చక్ఖుభూతా వత, భిక్ఖవే, సావకా విహరన్తీ’’తిఆదీని (పారా. ౨౨౮; సం. ని. ౨.౨౦౨) వదన్తో థేరస్స కథం పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘మయాపి ఏసో, భిక్ఖవే, పేతో బోధిమణ్డేయేవ దిట్ఠో, ‘యే చ పన మే వచనం న సద్దహేయ్యుం, తేసం తం అహితాయ అస్సా’తి న కథేసిం, ఇదాని మోగ్గల్లానం సక్ఖిం లభిత్వా కథేమీ’’తి వత్వా భిక్ఖూహి తస్స పుబ్బకమ్మం పుట్ఠో బ్యాకాసి –

కస్సపబుద్ధకాలే కిర సుమఙ్గలసేట్ఠి నామ సువణ్ణిట్ఠకాహి భూమిం సన్థరిత్వా వీసతిఉసభట్ఠానే తత్తకేనేవ ధనేన విహారం కారేత్వా తావత్తకేనేవ విహారమహం కారేసి. సో ఏకదివసం పాతోవ సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తో నగరద్వారే ఏకిస్సా సాలాయ కాసావం ససీసం పారుపిత్వా కలలమక్ఖితేహి పాదేహి నిపన్నం ఏకం చోరం దిస్వా ‘‘అయం కలలమక్ఖితపాదో రత్తిం విచరిత్వా దివా నిపన్నమనుస్సో భవిస్సతీ’’తి ఆహ. చోరో ముఖం వివరిత్వా సేట్ఠిం దిస్వా ¶ ‘‘హోతు, జానిస్సామి తే కత్తబ్బ’’న్తి ఆఘాతం బన్ధిత్వా సత్తక్ఖత్తుం ఖేత్తం ఝాపేసి, సత్తక్ఖత్తుం వజే గున్నం పాదే ఛిన్ది, సత్తక్ఖత్తుం గేహం ఝాపేసి, సో ఏత్తకేనాపి కోపం నిబ్బాపేతుం అసక్కోన్తో తస్స చూళూపట్ఠాకేన సద్ధిం మిత్తసన్థవం కత్వా ‘‘కిం ¶ ¶ తే సేట్ఠినో పియ’’న్తి పుట్ఠో ‘‘గన్ధకుటితో అఞ్ఞం తస్స పియతరం నత్థీ’’తి సుత్వా ‘‘హోతు, గన్ధకుటిం ఝాపేత్వా కోపం నిబ్బాపేస్సామీ’’తి సత్థరి పిణ్డాయ పవిట్ఠే పానీయపరిభోజనీయఘటే భిన్దిత్వా గన్ధకుటియం అగ్గిం అదాసి. సేట్ఠి ‘‘గన్ధకుటి కిర ఝాయతీ’’తి సుత్వా ఆగచ్ఛన్తో ఝామకాలే ఆగన్త్వా గన్ధకుటిం ఝామం ఓలోకేన్తో వాలగ్గమత్తమ్పి దోమనస్సం అకత్వా వామబాహుం సమఞ్జిత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన మహాఅప్ఫోటనం అప్ఫోటేసి. అథ నం సమీపే ఠితా పుచ్ఛింసు – ‘‘కస్మా, సామి, ఏత్తకం ధనం విస్సజ్జేత్వా కతగన్ధకుటియా ఝామకాలే అప్ఫోటేసీ’’తి? సో ఆహ – ‘‘ఏత్తకం మే, తాతా, అగ్గిఆదీహి అసాధారణే బుద్ధస్స సాసనే ధనం నిదహితుం లద్ధం, ‘పునపి ఏత్తకం ధనం విస్సజ్జేత్వా సత్థు గన్ధకుటిం కాతుం లభిస్సామీ’తి తుట్ఠమానసో అప్ఫోటేసి’’న్తి. సో పున తత్తకం ధనం విస్సజ్జేత్వా గన్ధకుటిం కారేత్వా వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివారస్స సత్థునో దానం అదాసి. తం దిస్వా చోరో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇమం అమారేత్వా మఙ్కుకాతుం న సక్ఖిస్సామి, హోతు, మారేస్సామి న’’న్తి నివాసనన్తరే ఛురికం బన్ధిత్వా సత్తాహం విహారే విచరన్తోపి ఓకాసం న లభి. మహాసేట్ఠిపి సత్త దివసాని బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, మమ ఏకేన పురిసేన సత్తక్ఖత్తుం ¶ ఖేత్తం ఝాపితం, సత్తక్ఖత్తుం వజే గున్నం పాదా ఛిన్నా, సత్తక్ఖత్తుం గేహం ఝాపితం, ఇదాని గన్ధకుటిపి తేనేవ ఝాపితా భవిస్సతి, అహం ఇమస్మిం దానే పఠమం పత్తిం తస్స దమ్మీ’’తి.

తం సుత్వా చోరో ‘‘భారియం వత మే కమ్మం కతం, ఏవం అపరాధకారకే మయి ఇమస్స కోపమత్తమ్పి నత్థి, ఇమస్మిమ్పి దానే మయ్హమేవ పఠమం పత్తిం దేతి, అహం ఇమస్మిం దుబ్భామి, ఏవరూపం మే పురిసం అఖమాపేన్తస్స దేవదణ్డోపి మే మత్థకే పతేయ్యా’’తి గన్త్వా సేట్ఠిస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘ఖమాహి మే, సామీ’’తి వత్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి వుత్తే, ‘‘సామి, ఏవం అయుత్తకం కమ్మం మయా కతం, తస్స మే ఖమాహీ’’తి ఆహ. అథ నం సేట్ఠి ‘‘తయా మే ఇదఞ్చిదఞ్చ కత’’న్తి సబ్బం పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, మయా కత’’న్తి వుత్తే, ‘‘త్వం మయా న దిట్ఠపుబ్బో, కస్మా మే కుజ్ఝిత్వా ఏవమకాసీ’’తి పుచ్ఛి. సో ఏకదివసం నగరా నిక్ఖన్తేన తేన వుత్తవచనం సారేత్వా ‘‘ఇమినా మే కారణేన కోపో ఉప్పాదితో’’తి ఆహ. సేట్ఠి అత్తనా వుత్తం సరిత్వా ‘‘ఆమ, తాత, వుత్తం మయా ¶ , తం మే ఖమాహీ’’తి చోరం ఖమాపేత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి, తాత, ఖమామి తే, గచ్ఛ, తాతా’’తి ఆహ. సచే మే, సామి, ఖమసి, సపుత్తదారం మం గేహే దాసం కరోహీతి. తాత, త్వం మయా ఏత్తకే కథితే ఏవరూపం ఛేదనం అకాసి, గేహే ¶ వసన్తేన పన ¶ సద్ధిం న సక్కా కిఞ్చి కథేతుం, న మే తయా గేహే వసన్తేన కిచ్చం అత్థి, ఖమామి తే, గచ్ఛ, తాతాతి. చోరో తం కమ్మం కత్వా ఆయుపరియోసానే అవీచిమ్హి నిబ్బత్తో దీఘరత్తం తత్థ పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన ఇదాని గిజ్ఝకూటే పబ్బతే పచ్చతీతి.

ఏవం సత్థా తస్స పుబ్బకమ్మం కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, బాలా నామ పాపాని కమ్మాని కరోన్తా న బుజ్ఝన్తి, పచ్ఛా పన అత్తనా కతకమ్మేహి డయ్హమానా అత్తనావ అత్తనో దావగ్గిసదిసావ హోన్తీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అథ పాపాని కమ్మాని, కరం బాలో న బుజ్ఝతి;

సేహి కమ్మేహి దుమ్మేధో, అగ్గిడడ్ఢోవ తప్పతీ’’తి.

తత్థ అథ పాపానీతి న కేవలం బాలో కోధవసేన పాపాని కరోతి, కరోన్తోపి పన న బుజ్ఝతీతి అత్థో. పాపం కరోన్తో చ ‘‘పాపం కరోమీ’’తి అబుజ్ఝనకో నామ నత్థి. ‘‘ఇమస్స కమ్మస్స ఏవరూపో నామ విపాకో’’తి అజాననతాయ ‘‘న బుజ్ఝతీ’’తి వుత్తం. సేహీతి సో తేహి అత్తనో సన్తకేహి కమ్మేహి దుమ్మేధో నిప్పఞ్ఞో పుగ్గలో నిరయే నిబ్బత్తిత్వా అగ్గిడడ్ఢోవ తప్పతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యో ¶ దణ్డేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే తిత్థియా సన్నిపతిత్వా మన్తేసుం – ‘‘జానాథావుసో, ‘కేన కారణేన సమణస్స గోతమస్స లాభసక్కారో మహా హుత్వా నిబ్బత్తో’తి ¶ . మయం న జానామ, తుమ్హే పన జానాథాతి. ఆమ, జానామ, మహామోగ్గల్లానం నామ ఏకం నిస్సాయ ఉప్పన్నో. సో హి దేవలోకం గన్త్వా దేవతాహి కతకమ్మం పుచ్ఛిత్వా ఆగన్త్వా మనుస్సానం కథేతి ‘ఇదం నామ కత్వా ఏవరూపం సమ్పత్తిం ¶ లభన్తీ’తి. నిరయే నిబ్బత్తానమ్పి కమ్మం పుచ్ఛిత్వా ఆగన్త్వా మనుస్సానం కథేతి ‘ఇదం నామ కత్వా ఏవరూపం దుక్ఖం అనుభవన్తీ’తి. మనుస్సా తస్స కథం సుత్వా మహన్తం లాభసక్కారం అభిహరన్తి, సచే తం మారేతుం సక్ఖిస్సామ, సో లాభసక్కారో అమ్హాకం నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి. తే ‘‘అత్థేకో ఉపాయో’’తి సబ్బే ఏకచ్ఛన్దా హుత్వా ‘‘యంకిఞ్చి కత్వా తం మారాపేస్సామా’’తి అత్తనో ఉపట్ఠాకే సమాదపేత్వా కహాపణసహస్సం లభిత్వా పురిసఘాతకమ్మం కత్వా చరన్తే చోరే పక్కోసాపేత్వా ‘‘మహామోగ్గల్లానత్థేరో నామ కాళసిలాయం వసతి, తత్థ గన్త్వా తం మారేథా’’తి తేసం కహాపణే అదంసు. చోరా ధనలోభేన సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘థేరం మారేస్సామా’’తి గన్త్వా తస్స వసనట్ఠానం పరివారేసుం. థేరో తేహి పరిక్ఖిత్తభావం ఞత్వా కుఞ్చికచ్ఛిద్దేన నిక్ఖమిత్వా పక్కామి. తే చోరా తం దివసం థేరం అదిస్వా పునేకదివసం గన్త్వా పరిక్ఖిపింసు. థేరో ¶ ఞత్వా కణ్ణికామణ్డలం భిన్దిత్వా ఆకాసం పక్ఖన్ది. ఏవం తే పఠమమాసేపి మజ్ఝిమమాసేపి థేరం గహేతుం నాసక్ఖింసు. పచ్ఛిమమాసే పన సమ్పత్తే థేరో అత్తనా కతకమ్మస్స ఆకడ్ఢనభావం ఞత్వా న అపగచ్ఛి. చోరా గన్త్వా థేరం గహేత్వా తణ్డులకణమత్తానిస్స అట్ఠీని కరోన్తా భిన్దింసు. అథ నం ‘‘మతో’’తి సఞ్ఞాయ ఏకస్మిం గుమ్బపిట్ఠే ఖిపిత్వా పక్కమింసు.

థేరో ‘‘సత్థారం పస్సిత్వావ పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి అత్తభావం ఝానవేఠనేన వేఠేత్వా థిరం కత్వా ఆకాసేన సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘పరినిబ్బాయిస్ససి, మోగ్గల్లానా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కత్థ గన్త్వా’’తి? ‘‘కాళసిలాపదేసం, భన్తే’’తి. తేన హి, మోగ్గల్లాన, మయ్హం ధమ్మం కథేత్వా యాహి. తాదిసస్స హి మే సావకస్స ఇదాని దస్సనం నత్థీతి. సో ‘‘ఏవం కరిస్సామి, భన్తే’’తి సత్థారం వన్దిత్వా ఆకాసం ఉప్పతిత్వా పరినిబ్బానదివసే సారిపుత్తత్థేరో వియ నానప్పకారా ఇద్ధియో కత్వా ధమ్మం కథేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ¶ కాళసిలాటవిం గన్త్వా పరినిబ్బాయి. ‘‘థేరం కిర చోరా మారేసు’’న్తి అయమ్పి కథా సకలజమ్బుదీపే పత్థరి. రాజా అజాతసత్తు చోరే పరియేసనత్థాయ చరపురిసే పయోజేసి. తేసుపి చోరేసు సురాపానే సురం పివన్తేసు ఏకో ఏకస్స పిట్ఠిం పహరిత్వా పాతేసి. సో తం సన్తేజ్జేత్వా ‘‘అమ్భో దుబ్బినీత, త్వం కస్మా మే పిట్ఠిం పాతేసీ’’తి ¶ ఆహ. కిం పన హరే దుట్ఠచోర, తయా మహామోగ్గల్లానత్థేరో పఠమం పహటోతి? కిం పన మయా పహటభావం త్వం న జానాసీతి? ఇతి నేసం ‘‘మయా పహటో, మయా పహటో’’తి వదన్తానం వచనం సుత్వా తే చరపురిసా తే సబ్బే చోరే గహేత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా చోరే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హేహి థేరో మారితో’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘కేన తుమ్హే ఉయ్యోజితా’’తి? ‘‘నగ్గసమణకేహి, దేవా’’తి. రాజా పఞ్చసతే నగ్గసమణకే గాహాపేత్వా పఞ్చసతేహి చోరేహి సద్ధిం రాజఙ్గణే నాభిప్పమాణేసు ఆవాటేసు నిఖణాపేత్వా పలాలేహి పటిచ్ఛాదాపేత్వా అగ్గిం దాపేసి ¶ . అథ నేసం ఝామభావం ఞత్వా అయనఙ్గలేహి కసాపేత్వా సబ్బే ఖణ్డాఖణ్డికం కారాపేసి.

భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘మహామోగ్గల్లానత్థేరో అత్తనో అననురూపమేవ మరణం పత్తో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మోగ్గల్లానో ఇమస్సేవ అత్తభావస్స అననురూపం మరణం పత్తో, పుబ్బే పన తేన కతస్స కమ్మస్స అనురూపమేవ మరణం పత్తో’’తి వత్వా ‘‘కిం పనస్స, భన్తే, పుబ్బకమ్మ’’న్తి పుట్ఠో విత్థారేత్వా కథేసి –

అతీతే ¶ కిర బారాణసివాసీ ఏకో కులపుత్తో సయమేవ కోట్టనపచనాదీని కమ్మాని కరోన్తో మాతాపితరో పటిజగ్గి. అథస్స మాతాపితరో నం, ‘‘తాత, త్వం ఏకకోవ గేహే చ అరఞ్ఞే చ కమ్మం కరోన్తో కిలమసి, ఏకం తే కుమారికం ఆనేస్సామా’’తి వత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, న మయ్హం ఏవరూపాయత్థో, అహం యావ తుమ్హే జీవథ, తావ వో సహత్థా ఉపట్ఠహిస్సామీ’’తి తేన పటిక్ఖిత్తా పునప్పునం తం యాచిత్వా కుమారికం ఆనయింసు. సా కతిపాహమేవ తే ఉపట్ఠహిత్వా పచ్ఛా తేసం దస్సనమ్పి అనిచ్ఛన్తీ ‘‘న సక్కా తవ మాతాపితూహి సద్ధిం ఏకట్ఠానే వసితు’’న్తి ఉజ్ఝాయిత్వా తస్మిం ¶ అత్తనో కథం అగ్గణ్హన్తే తస్స బహిగతకాలే మకచివాకఖణ్డాని చ యాగుఫేణఞ్చ గహేత్వా తత్థ తత్థ ఆకిరిత్వా తేనాగన్త్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుట్ఠా ఆహ – ‘‘ఇమేసం అన్ధమహల్లకానం ఏతం కమ్మం, సబ్బం గేహం కిలిట్ఠం కరోన్తా విచరన్తి, న సక్కా ఏతేహి సద్ధిం ఏకట్ఠానే వసితు’’న్తి. ఏవం తాయ నం పునప్పునం కథయమానాయ ఏవరూపోపి పూరితపారమీ సత్తో మాతాపితూహి సద్ధిం భిజ్జి. సో ‘‘హోతు, జానిస్సామి నేసం కత్తబ్బ’’న్తి తే భోజేత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, అసుకట్ఠానే నామ తుమ్హాకం ¶ ఞాతకా ఆగమనం పచ్చాసీసన్తి, తత్థ గమిస్సామా’’తి తే యానకం ఆరోపేత్వా ఆదాయ గచ్ఛన్తో అటవిమజ్ఝం పత్తకాలే, ‘‘తాత, రస్మియో గణ్హాథ, గావో పతోదసఞ్ఞాయ గమిస్సన్తి, ఇమస్మిం ఠానే చోరా వసన్తి, అహం ఓతరామీ’’తి పితు హత్థే రస్మియో దత్వా ఓతరిత్వా గచ్ఛన్తో సద్దం పరివత్తేత్వా చోరానం ఉట్ఠితసద్దమకాసి. మాతాపితరో సద్దం సుత్వా ‘‘చోరా ఉట్ఠితా’’తి సఞ్ఞాయ, ‘‘తాత, మయం మహల్లకా, త్వం అత్తానమేవ రక్ఖాహీ’’తి ఆహంసు. సో మాతాపితరో తథావిరవన్తేపి చోరసద్దం కరోన్తో కోట్టేత్వా మారేత్వా అటవియం ఖిపిత్వా పచ్చాగమి.

సత్థా ఇదం తస్స పుబ్బకమ్మం కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, మోగ్గల్లానో ఏత్తకం కమ్మం కత్వా అనేకవస్ససతసహస్సాని ¶ నిరయే పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన అత్తభావసతే ఏవమేవ కోట్టేత్వా సంచుణ్ణితో మరణం పత్తో. ఏవం మోగ్గల్లానేన అత్తనో కమ్మానురూపమేవ మరణం లద్ధం, పఞ్చహి చోరసతేహి సద్ధిం లభింసు. అప్పదుట్ఠేసు హి పదుస్సన్తో దసహి కారణేహి అనయబ్యసనం పాపుణాతియేవా’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘యో ¶ దణ్డేన అదణ్డేసు, అప్పదుట్ఠేసు దుస్సతి;

దసన్నమఞ్ఞతరం ఠానం, ఖిప్పమేవ నిగచ్ఛతి.

‘‘వేదనం ఫరుసం జానిం, సరీరస్స వ భేదనం;

గరుకం వాపి ఆబాధం, చిత్తక్ఖేపం వ పాపుణే.

‘‘రాజతో ¶ వా ఉపసగ్గం, అబ్భక్ఖానం వ దారుణం;

పరిక్ఖయం వ ఞాతీనం, భోగానం వ పభఙ్గురం.

‘‘అథ వాస్స అగారాని, అగ్గి డహతి పావకో;

కాయస్స భేదా దుప్పఞ్ఞో, నిరయం సోపపజ్జతీ’’తి.

తత్థ అదణ్డేసూతి కాయదణ్డాదిరహితేసు ఖీణాసవేసు. అప్పదుట్ఠేసూతి పరేసు వా అత్తని వా నిరపరాధేసు. దసన్నమఞ్ఞతరం ఠానన్తి దససు దుక్ఖకారణేసు అఞ్ఞతరం కారణం. వేదనన్తి సీసరోగాదిభేదం ఫరుసం వేదనం. జానిన్తి కిచ్ఛాధిగతస్స ధనస్స జానిం. భేదనన్తి హత్థచ్ఛేదాదికం సరీరభేదనం. గరుకన్తి పక్ఖహతఏకచక్ఖుకపీఠసప్పికుణీభావకుట్ఠరోగాదిభేదం గరుకాబాధం వా. చిత్తక్ఖేపన్తి ఉమ్మాదం. ఉపసగ్గన్తి యసవిలోపసేనాపతిట్ఠానాదిఅచ్ఛిన్దనాదికం రాజతో ఉపసగ్గం వా. అబ్భక్ఖానన్తి ¶ అదిట్ఠఅసుతఅచిన్తితపుబ్బం ‘‘ఇదం సన్ధిచ్ఛేదాదికమ్మం, ఇదం వా రాజాపరాధితకమ్మం తయా కత’’న్తి ఏవరూపం దారుణం అబ్భక్ఖానం వా. పరిక్ఖయం వ ఞాతీనన్తి అత్తనో అవస్సయో భవితుం సమత్థానం ఞాతీనం పరిక్ఖయం వా. పభఙ్గురన్తి పభఙ్గుభావం పూతిభావం. యం హిస్స గేహే ధఞ్ఞం, తం పూతిభావం ఆపజ్జతి, సువణ్ణం అఙ్గారభావం, ముత్తా కప్పాసట్ఠిభావం, కహాపణం కపాలఖణ్డాదిభావం, ద్విపదచతుప్పదా కాణకుణాదిభావన్తి అత్థో. అగ్గి డహతీతి ఏకసంవచ్ఛరే ద్వత్తిక్ఖత్తుం అఞ్ఞస్మిం డాహకే అవిజ్జమానేపి అసనిఅగ్గి వా పతిత్వా డహతి, అత్తనోవ ధమ్మతాయ ఉట్ఠితో పావకో వా డహతియేవ. నిరయన్తి దిట్ఠేవ ధమ్మే ఇమేసం ¶ దసన్నం ఠానానం అఞ్ఞతరం పత్వాపి ఏకంసేన సమ్పరాయే పత్తబ్బం దస్సేతుం ‘‘నిరయం సోపపజ్జతీ’’తి వుత్తం.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మహామోగ్గల్లానత్థేరవత్థు సత్తమం.

న ¶ నగ్గచరియాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బహుభణ్డికం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థివాసీ ¶ కిరేకో కుటుమ్బికో భరియాయ కాలకతాయ పబ్బజి. సో పబ్బజన్తో అత్తనో పరివేణఞ్చ అగ్గిసాలఞ్చ భణ్డగబ్భఞ్చ కారేత్వా సబ్బమ్పి భణ్డగబ్భం సప్పిమధుతేలాదీహి పూరేత్వా పబ్బజి, పబ్బజిత్వా చ పన అత్తనో దాసే పక్కోసాపేత్వా యథారుచికం ఆహారం పచాపేత్వా భుఞ్జతి. బహుభణ్డో చ బహుపరిక్ఖారో చ అహోసి. రత్తిం అఞ్ఞం నివాసనపారుపనం హోతి, దివా అఞ్ఞం నివాసనపారుపనం హోతి, దివా అఞ్ఞం విహారపచ్చన్తే వసతి. తస్సేకదివసం చీవరపచ్చత్థరణాని సుక్ఖాపేన్తస్స సేనాసనచారికం ఆహిణ్డన్తా భిక్ఖూ పస్సిత్వా ‘‘కస్సిమాని, ఆవుసో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘మయ్హ’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆవుసో, భగవతా తిచీవరాని అనుఞ్ఞాతాని, త్వఞ్చ పన ఏవం అప్పిచ్ఛస్స బుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా ఏవం బహుపరిక్ఖారో జాతో’’తి తం సత్థు సన్తికం నేత్వా, ‘‘భన్తే ¶ , అయం భిక్ఖు అతిబహుభణ్డో’’తి ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘సచ్చం కిర తం భిక్ఖూ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే ఆహ – ‘‘కస్మా పన త్వం, భిక్ఖు, మయా అప్పిచ్ఛతాయ ధమ్మే దేసితే ఏవం బహుభణ్డో జాతో’’తి. సో తావత్తకేనేవ కుపితో ‘‘ఇమినా దాని నీహారేన చరిస్సామీ’’తి పారుపనం ఛడ్డేత్వా పరిసమజ్ఝే ఏకచీవరో అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ఉపత్థమ్భయమానో నను త్వం భిక్ఖు పుబ్బే హిరోత్తప్పగవేసకో దకరక్ఖసకాలేపి హిరోత్తప్పం గవేసమానో ద్వాదస వస్సాని విహాసి, కస్మా ఇదాని ఏవం గరుకే బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా చతుపరిసమజ్ఝే పారుపనం ఛడ్డేత్వా హిరోత్తప్పం పహాయ ఠితోసీతి. సో సత్థు వచనం సుత్వా హిరోత్తప్పం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా తం చీవరం పారుపిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. భిక్ఖూ తస్స అత్థస్స ఆవిభావత్థం భగవన్తం యాచింసు. భగవా అతీతం ఆహరిత్వా కథేసి –

అతీతే ¶ కిర బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం బోధిసత్తో పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్స నామగ్గహణదివసే మహింసకుమారోతి నామం కరింసు. తస్స కనిట్ఠభాతా చన్దకుమారో నామ అహోసి. తేసం మాతరి కాలకతాయ రాజా అఞ్ఞం అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. సాపి పుత్తం విజాయి, సూరియకుమారోతిస్స నామం కరింసు. తం దిస్వా రాజా తుట్ఠో ‘‘పుత్తస్స తే వరం దమ్మీ’’తి ఆహ. సాపి ఖో, ‘‘దేవ, ఇచ్ఛితకాలే గణ్హిస్సామీ’’తి వత్వా పుత్తస్స వయప్పత్తకాలే ¶ రాజానం ఆహ – ‘‘దేవేన మయ్హం పుత్తస్స జాతకాలే వరో దిన్నో, ఇదాని మే పుత్తస్స రజ్జం దేహీ’’తి ¶ . రాజా ‘‘మమ ద్వే పుత్తా అగ్గిక్ఖన్ధా వియ జలన్తా విచరన్తి, న సక్కా తస్స రజ్జం దాతు’’న్తి పటిక్ఖిపిత్వాపి తం పునప్పునం యాచమానమేవ దిస్వా ‘‘అయం మే పుత్తానం అనత్థమ్పి కరేయ్యా’’తి పుత్తే పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాతా, అహం సూరియకుమారస్స జాతకాలే వరం అదాసిం, ఇదానిస్స మాతా రజ్జం యాచతి, అహం తస్స న దాతుకామో, తస్స మాతా తుమ్హాకం అనత్థమ్పి కరేయ్య, గచ్ఛథ తుమ్హే, అరఞ్ఞే వసిత్వా మమచ్చయేనాగన్త్వా రజ్జం గణ్హథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే పితరం వన్దిత్వా పాసాదా ఓతరన్తే రాజఙ్గణే కీళమానో సూరియకుమారో దిస్వా తం కారణం ఞత్వా తేహి సద్ధిం నిక్ఖమి. తేసం హిమవన్తం పవిట్ఠకాలే బోధిసత్తో మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీదిత్వా సూరియకుమారం ఆహ – ‘‘తాత, ఏతం సరం గన్త్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ అమ్హాకమ్పి పదుమినిపణ్ణేహి ఉదకం ఆహరా’’తి. సో పన సరో వేస్సవణ్ణస్స సన్తికా ఏకేన దకరక్ఖసేన లద్ధో హోతి. వేస్సవణ్ణో చ తం ఆహ – ‘‘ఠపేత్వా దేవధమ్మజాననకే యే చ అఞ్ఞే ఇమం సరం ఓతరన్తి, తే ఖాదితుం లభసీ’’తి. తతో పట్ఠాయ సో తం సరం ఓతిణ్ణోతిణ్ణే దేవధమ్మే పుచ్ఛిత్వా అజానన్తే ఖాదతి, సూరియకుమారోపి ¶ తం సరం అవీమంసిత్వావ ఓతరి, తేన చ ‘‘దేవధమ్మే జానాసీ’’తి పుచ్ఛితో ‘‘దేవధమ్మా నామ చన్దిమసూరియా’’తి ఆహ. అథ నం ‘‘త్వం దేవధమ్మే న జానాసీ’’తి ఉదకం పవేసేత్వా అత్తనో భవనే ఠపేసి. బోధిసత్తోపి తం చిరాయన్తం దిస్వా చన్దకుమారం పేసేసి. సోపి తేన ‘‘దేవధమ్మే జానాసీ’’తి పుచ్ఛితో ‘‘దేవధమ్మా నామ చతస్సో దిసా’’తి ఆహ. దకరక్ఖసో తమ్పి ఉదకం పవేసేత్వా తత్థేవ ఠపేసి.

బోధిసత్తో తస్మిమ్పి చిరాయన్తే ‘‘అన్తరాయేన భవితబ్బ’’న్తి సయం గన్త్వా ద్విన్నమ్పి ఓతరణపదంయేవ దిస్వా ‘‘అయం సరో రక్ఖసపరిగ్గహితో’’తి ఞత్వా ఖగ్గం సన్నయ్హిత్వా ధనుం గహేత్వా అట్ఠాసి. రక్ఖసో తం అనోతరన్తం దిస్వా వనకమ్మికపురిసవేసేనాగన్త్వా ఆహ – ‘‘భో పురిస, త్వం మగ్గకిలన్తో, కస్మా ఇమం సరం ఓతరిత్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ భిసములాలం ఖాదిత్వా పుప్ఫాని పిలన్ధిత్వా న గచ్ఛసీ’’తి. బోధిసత్తో తం దిస్వావ ‘‘ఏస సో యక్ఖో’’తి ఞత్వా ‘‘తయా మే భాతరో గహితా’’తి ఆహ. ఆమ, మయా గహితాతి. కిం కారణాతి? అహం ఇమం సరం ఓతిణ్ణోతిణ్ణే లభామీతి ¶ . కిం పన సబ్బేవ లభసీతి? దేవధమ్మజాననకే ¶ ఠపేత్వా అవసేసే లభామీతి. అత్థి పన తే దేవధమ్మేహి అత్థోతి? ఆమ, అత్థీతి. అహం కథేస్సామీతి. తేన హి కథేహీతి. న సక్కా కిలిట్ఠేన గత్తేన కథేతున్తి. యక్ఖో బోధిసత్తం ¶ న్హాపేత్వా పానీయం పాయేత్వా అలఙ్కరిత్వా అలఙ్కతమణ్డపమజ్ఝే పల్లఙ్కం ఆరోపేత్వా సయమస్స పాదమూలే నిసీది. అథ నం బోధిసత్తో ‘‘సక్కచ్చం సుణాహీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నా, సుక్కధమ్మసమాహితా;

సన్తో సప్పురిసా లోకే, దేవధమ్మాతి వుచ్చరే’’తి. (జా. ౧.౧.౬);

యక్ఖో ఇమం ధమ్మదేసనం సుత్వా పసన్నో బోధిసత్తం ఆహ – ‘‘పణ్డిత, అహం తే పసన్నో, ఏకం భాతరం దమ్మి, కతరం ఆనేమీ’’తి? ‘‘కనిట్ఠం ఆనేహీ’’తి. పణ్డిత, త్వం కేవలం దేవధమ్మే జానాసియేవ, న పన తేసు వత్తసీతి. కిం కారణాతి? యస్మా జేట్ఠం ఠపేత్వా కనిట్ఠం ఆహరాపేన్తో జేట్ఠాపచాయికకమ్మం న కరోసీతి, దేవధమ్మే చాహం యక్ఖ జానామి, తేసు చ వత్తామి. మయఞ్హి ఏతం నిస్సాయ ఇమం అరఞ్ఞం పవిట్ఠా. ఏతస్స హి అత్థాయ అమ్హాకం పితరం ఏతస్స మాతా రజ్జం యాచి, అమ్హాకం పన పితా తం వరం అదత్వా అమ్హాకం అనురక్ఖణత్థాయ అరఞ్ఞే వాసం అనుజాని, సో కుమారో అనివత్తిత్వా అమ్హేహి సద్ధిం ఆగతో. ‘‘తం అరఞ్ఞే ఏకో యక్ఖో ఖాదీ’’తి వుత్తేపి న కోచి సద్దహిస్సతి. తేనాహం గరహభయభీతో తమేవాహరాపేమీతి. యక్ఖో బోధిసత్తస్స పసీదిత్వా ‘‘సాధు పణ్డిత, త్వమేవ దేవధమ్మే జానాసి, దేవధమ్మేసు చ వత్తసీ’’తి ద్వే భాతరో ఆనేత్వా అదాసి. అథ నం బోధిసత్తో యక్ఖభావే ఆదీనవం కథేత్వా పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. సో తేన సుసంవిహితారక్ఖో తస్మిం అరఞ్ఞే వసిత్వా పితరి కాలకతే యక్ఖం ఆదాయ బారాణసిం గన్త్వా ¶ రజ్జం గహేత్వా చన్దకుమారస్స ఉపరజ్జం, సూరియకుమారస్స సేనాపతిట్ఠానం దత్వా యక్ఖస్స రమణీయే ఠానే ఆయతనం కారాపేత్వా యథా సో లాభగ్గప్పత్తో హోతి, తథా అకాసి.

సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా రక్ఖసో బహుభణ్డికభిక్ఖు అహోసి, సూరియకుమారో ఆనన్దో, చన్దకుమారో సారిపుత్తో, మహింసకుమారో పన అహమేవా’’తి. ఏవం సత్థా జాతకం కథేత్వా ‘‘ఏవం త్వం, భిక్ఖు, పుబ్బే దేవధమ్మే గవేసమానో హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నో విచరిత్వా ఇదాని చతుపరిసమజ్ఝే ఇమినా నీహారేన ఠత్వా మమ పురతో ‘అప్పిచ్ఛోమ్హీ’తి వదన్తో అయుత్తం అకాసి. న హి సాటకపటిక్ఖేపాదిమత్తేన సమణో నామ హోతీ’’తి వత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘న ¶ నగ్గచరియా న జటా న పఙ్కా, నానాసకా థణ్డిలసాయికా వా;

రజోజల్లం ఉక్కుటికప్పధానం, సోధేన్తి మచ్చం అవితిణ్ణకఙ్ఖ’’న్తి.

తత్థ నానాసకాతి న అనసకా, భత్తపటిక్ఖేపకాతి అత్థో. థణ్డిలసాయికాతి భూమిసయనా. రజోజల్లన్తి కద్దమలేపనాకారేన సరీరే సన్నిహితరజో ¶ . ఉక్కుటికప్పధానన్తి ఉక్కుటికభావేన ఆరద్ధవీరియం. ఇదం వుత్తం హోతి – యో హి మచ్చో ‘‘ఏవం అహం లోకనిస్సరణసఙ్ఖాతం సుద్ధిం పాపుణిస్సామీ’’తి ఇమేసు నగ్గచరియాదీసు యం కిఞ్చి సమాదాయ వత్తేయ్య, సో కేవలం మిచ్ఛాదస్సనఞ్చేవ వడ్ఢేయ్య, కిలమథస్స చ భాగీ అస్స. న హి ఏతాని సుసమాదిన్నానిపి అట్ఠవత్థుకాయ కఙ్ఖాయ అవితిణ్ణభావేన అవితిణ్ణకఙ్ఖం మచ్చం సోధేన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

బహుభణ్డికభిక్ఖువత్థు అట్ఠమం.

అలఙ్కతో చేపీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సన్తతిమహామత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

సో హి ఏకస్మిం కాలే రఞ్ఞో పసేనదికోసలస్స పచ్చన్తం కుపితం వూపసమేత్వా ఆగతో. అథస్స రాజా తుట్ఠో సత్త దివసాని రజ్జం దత్వా ఏకం ¶ నచ్చగీతకుసలం ఇత్థిం అదాసి. సో సత్త దివసాని సురామదమత్తో హుత్వా సత్తమే దివసే సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితో హత్థిక్ఖన్ధవరగతో న్హానతిత్థం గచ్ఛన్తో సత్థారం పిణ్డాయ పవిసన్తం ద్వారన్తరే దిస్వా హత్థిక్ఖన్ధవరగతోవ సీసం చాలేత్వా వన్దిత్వా పక్కామి. సత్థా సితం కత్వా ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, సితపాతుకరణే హేతూ’’తి ¶ ఆనన్దత్థేరేన పుట్ఠో సితకారణం ఆచిక్ఖన్తో ఆహ – ‘‘పస్సానన్ద, సన్తతిమహామత్తం, అజ్జ సబ్బాభరణపటిమణ్డితోవ మమ సన్తికం ఆగన్త్వా చతుప్పదికగాథావసానే అరహత్తం పత్వా సత్తతాలమత్తే ఆకాసే నిసీదిత్వా పరినిబ్బాయిస్సతీ’’తి. మహాజనో థేరేన సద్ధిం కథేన్తస్స సత్థు వచనం అస్సోసి. తత్థ మిచ్ఛాదిట్ఠికా చిన్తయింసు – ‘‘పస్సథ సమణస్స గోతమస్స కిరియం, ముఖప్పత్తమేవ భాసతి, అజ్జ కిర ఏస ఏవం సురామదమత్తో యథాలఙ్కతోవ ఏతస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పరినిబ్బాయిస్సతి, అజ్జేవ తం ముసావాదేన నిగ్గణ్హిస్సామా’’తి. సమ్మాదిట్ఠికా ¶ చిన్తేసుం – ‘‘అహో బుద్ధానం మహానుభావతా, అజ్జ బుద్ధలీళఞ్చేవ సన్తతిమహామత్తలీళఞ్చ దట్ఠుం లభిస్సామా’’తి.

సన్తతిమహామత్తోపి న్హానతిత్థే దివసభాగం ఉదకకీళం కీళిత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా ఆపానభూమియం నిసీది. సాపి ఇత్థీ రఙ్గమజ్ఝం ఓతరిత్వా నచ్చగీతం దస్సేతుం ఆరభి. తస్సా సరీరలీళాయ దస్సనత్థం సత్తాహం అప్పాహారతాయ తం దివసం నచ్చగీతం దస్సయమానాయ అన్తోకుచ్ఛియం సత్థకవాతా సముట్ఠాయ హదయమంసం కన్తిత్వా అగమంసు. సా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ముఖేన చేవ అక్ఖీహి చ వివటేహి కాలమకాసి. సన్తతిమహామత్తో ‘‘ఉపధారేథ న’’న్తి వత్వా ‘‘నిరుద్ధా, సామీ’’తి చ వుత్తమత్తేయేవ ¶ బలవసోకేన అభిభూతో తఙ్ఖణఞ్ఞేవస్స సత్తాహం పీతసురా తత్తకపాలే ఉదకబిన్దు వియ పరిక్ఖయం అగమాసి. సో ‘‘న మే ఇమం సోకం అఞ్ఞే నిబ్బాపేతుం సక్ఖిస్సన్తి అఞ్ఞత్ర తథాగతేనా’’తి బలకాయపరివుతో సాయన్హసమయే సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, ‘ఏవరూపో మే సోకో ఉప్పన్నో, తం మే తుమ్హే నిబ్బాపేతుం సక్ఖిస్సథా’తి ఆగతోమ్హి, పటిసరణం మే హోథా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘సోకం నిబ్బాపేతుం సమత్థస్సేవ సన్తికం ఆగతోసి. ఇమిస్సా హి ఇత్థియా ఇమినావ ఆకారేన మతకాలే ¶ తవ రోదన్తస్స పగ్ఘరితఅస్సూని చతున్నం మహాసముద్దానం ఉదకతో అతిరేకతరానీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యం పుబ్బే తం విసోసేహి, పచ్ఛా తే మాహు కిఞ్చనం;

మజ్ఝే చే నో గహేస్ససి, ఉపసన్తో చరిస్ససీ’’తి. (సు. ని. ౯౫౫, ౧౧౦౫; చూళని. జతుకణ్ణిమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౬౮);

గాథాపరియోసానే సన్తతిమహామత్తో అరహత్తం పత్వా అత్తనో ఆయుసఙ్ఖారం ఓలోకేన్తో తస్స అప్పవత్తనభావం ఞత్వా సత్థారం ఆహ – ‘‘భన్తే, పరినిబ్బానం మే అనుజానాథా’’తి. సత్థా తేన కతకమ్మం జానన్తోపి ‘‘ముసావాదేన నిగ్గణ్హనత్థం సన్నిపతితా మిచ్ఛాదిట్ఠికా ఓకాసం న లభిస్సన్తి, ‘బుద్ధలీళఞ్చేవ సన్తతిమహామత్తలీళఞ్చ పస్సిస్సామా’తి సన్నిపతితా సమ్మాదిట్ఠికా ఇమినా కతకమ్మం సుత్వా పుఞ్ఞేసు ఆదరం కరిస్సన్తీ’’తి ¶ సల్లక్ఖేత్వా ‘‘తేన హి తయా కతకమ్మం మయ్హం కథేహి, కథేన్తో చ భూమియం ఠితో అకథేత్వా సత్తతాలమత్తే ఆకాసే ఠితో కథేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సత్థారం వన్దిత్వా ఏకతాలప్పమాణం ఉగ్గమ్మ ఓరోహిత్వా పున సత్థారం వన్దిత్వా ఉగ్గచ్ఛన్తో పటిపాటియా సత్తతాలప్పమాణే ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా ‘‘సుణాథ మే, భన్తే, పుబ్బకమ్మ’’న్తి వత్వా ఆహ –

ఇతో ¶ ఏకనవుతికప్పే విపస్సీసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే అహం బన్ధుమతినగరే ఏకస్మిం కులే నిబ్బత్తిత్వా చిన్తేసిం – ‘‘కిం ను ఖో పరేసం ఛేదం వా పీళం వా అకరణకమ్మ’’న్తి ఉపధారేన్తో ధమ్మఘోసకకమ్మం దిస్వా తతో పట్ఠాయ తం కమ్మం కరోన్తో మహాజనం సమాదపేత్వా ‘‘పుఞ్ఞాని కరోథ, ఉపోసథదివసేసు ఉపోసథం సమాదియథ, దానం దేథ, ధమ్మం సుణాథ, బుద్ధరతనాదీహి సదిసం అఞ్ఞం నామ నత్థి, తిణ్ణం రతనానం సక్కారం కరోథా’’తి ఉగ్ఘోసేన్తో విచరామి. తస్స మయ్హం సద్దం సుత్వా బుద్ధపితా బన్ధుమతిమహారాజా మం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, కిం కరోన్తో విచరసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘దేవ, తిణ్ణం రతనానం గుణం పకాసేత్వా మహాజనం పుఞ్ఞకమ్మేసు సమాదపేన్తో విచరామీ’’తి వుత్తే, ‘‘కత్థ నిసిన్నో విచరసీ’’తి మం పుచ్ఛిత్వా ‘‘పదసావ, దేవా’’తి ¶ మయా వుత్తే, ‘‘తాత, న త్వం ఏవం విచరితుం అరహసి, ఇమం పుప్ఫదామం పిలన్ధిత్వా అస్సపిట్ఠే నిసిన్నోవ విచరా’’తి మయ్హం ముత్తాదామసదిసం పుప్ఫదామం దత్వా దన్తం అస్సం అదాసి. అథ మం రఞ్ఞా దిన్నపరిహారేన తథేవ ఉగ్ఘోసేత్వా ¶ విచరన్తం పున రాజా పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, కిం కరోన్తో విచరసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘తదేవ, దేవా’’తి వుత్తే, ‘‘తాత, అస్సోపి తే నానుచ్ఛవికో, ఇధ నిసీదిత్వా విచరా’’తి చతుసిన్ధవయుత్తరథం అదాసి. తతియవారేపి మే రాజా సద్దం సుత్వా పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, కిం కరోన్తో విచరసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘తదేవ, దేవా’’తి వుత్తే, ‘‘తాత, రథోపి తే నానుచ్ఛవికో’’తి మయ్హం మహన్తం భోగక్ఖన్ధం మహాపసాధనఞ్చ దత్వా ఏకఞ్చ హత్థిం అదాసి. స్వాహం సబ్బాభరణపటిమణ్డితో హత్థిక్ఖన్ధే నిసిన్నో అసీతి వస్ససహస్సాని ధమ్మఘోసకకమ్మం అకాసిం, తస్స మే ఏత్తకం కాలం కాయతో చన్దనగన్ధో వాయతి, ముఖతో ఉప్పలగన్ధో వాయతి. ఇదం మయా కతకమ్మన్తి.

ఏవం సో అత్తనో పుబ్బకమ్మం కథేత్వా ఆకాసే నిసిన్నోవ తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా పరినిబ్బాయి. సరీరే అగ్గిజాలా ఉట్ఠహిత్వా మంసలోహితం ఝాపేసి, సుమనపుప్ఫాని వియ ధాతుయో అవసిస్సింసు. సత్థా సుద్ధవత్థం పసారేసి, ధాతుయో ¶ తత్థ పతింసు. తా పత్తే పక్ఖిపిత్వా చతుమహాపథే థూపం కారేసి ‘‘మహాజనో వన్దిత్వా పుఞ్ఞభాగీ భవిస్సతీ’’తి. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, సన్తతిమహామత్తో గాథావసానే అరహత్తం పత్వా అలఙ్కతపటియత్తోయేవ ఆకాసే నిసీదిత్వా పరినిబ్బుతో, కిం ను ఖో ఏతం ‘సమణో’తి వత్తుం వట్టతి ఉదాహు బ్రాహ్మణో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తం ‘సమణో’తిపి వత్తుం వట్టతి, ‘బ్రాహ్మణో’తిపి వత్తుం వట్టతియేవా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

సో బ్రాహ్మణో సో సమణో స భిక్ఖూ’’తి.

తత్థ అలఙ్కతోతి వత్థాభరణేహి పటిమణ్డితో. తస్సత్థో – వత్థాలఙ్కారాదీహి అలఙ్కతో చేపి పుగ్గలో కాయాదీహి సమం చరేయ్య, రాగాదివూపసమేన సన్తో ఇన్ద్రియదమనేన దన్తో చతుమగ్గనియమేన నియతో సేట్ఠచరియాయ ¶ బ్రహ్మచారీ కాయదణ్డాదీనం ఓరోపితతాయ సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం. సో ఏవరూపో బాహితపాపత్తా ¶ బ్రాహ్మణోతిపి సమితపాపత్తా సమణోతిపి భిన్నకిలేసత్తా భిక్ఖూతిపి వత్తబ్బోయేవాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

హిరీనిసేధోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పిలోతికత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే ఆనన్దత్థేరో ఏకం పిలోతికఖణ్డనివత్థం కపాలం ఆదాయ భిక్ఖాయ చరన్తం దారకం దిస్వా ‘‘కిం తే ఏవం విచరిత్వా జీవనతో పబ్బజ్జా న ఉత్తరితరా’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, కో మం పబ్బాజేస్సతీ’’తి వుత్తే ‘‘అహం పబ్బాజేస్సామీ’’తి తం ఆదాయ గన్త్వా సహత్థా న్హాపేత్వా కమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి. తఞ్చ పన నివత్థపిలోతికఖణ్డం పసారేత్వా ఓలోకేన్తో పరిస్సావనకరణమత్తమ్పి గయ్హూపగం కఞ్చి పదేసం అదిస్వా కపాలేన సద్ధిం ఏకిస్సా రుక్ఖసాఖాయ ఠపేసి. సో పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో బుద్ధానం ఉప్పన్నలాభసక్కారం పరిభుఞ్జమానో మహగ్ఘాని చీవరాని అచ్ఛాదేత్వా విచరన్తో థూలసరీరో హుత్వా ఉక్కణ్ఠిత్వా ‘‘కిం మే జనస్స సద్ధాదేయ్యం నివాసేత్వా విచరణేన, అత్తనో పిలోతికమేవ నివాసేస్సామీ’’తి తం ఠానం గన్త్వా పిలోతికం గహేత్వా ‘‘అహిరిక ¶ నిల్లజ్జ ఏవరూపానం వత్థానం అచ్ఛాదనట్ఠానం పహాయ ఇమం పిలోతికఖణ్డం నివాసేత్వా కపాలహత్థో భిక్ఖాయ చరితుం గచ్ఛసీ’’తి తం ఆరమ్మణం కత్వా అత్తనావ అత్తానం ఓవది, ఓవదన్తస్సేవ పనస్స చిత్తం సన్నిసీది. సో తం పిలోతికం తత్థేవ పటిసామేత్వా నివత్తిత్వా విహారమేవ గతో. సో కతిపాహచ్చయేన పునపి ఉక్కణ్ఠిత్వా తథేవ వత్వా నివత్తి, పునపి తథేవాతి. తం ఏవం అపరాపరం విచరన్తం దిస్వా భిక్ఖూ ¶ ‘‘కహం ¶ , ఆవుసో, గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛన్తి. సో ‘‘ఆచరియస్స సన్తికం గచ్ఛామావుసో’’తి వత్వా ఏతేనేవ నీహారేన అత్తనో పిలోతికఖణ్డమేవ ఆరమ్మణం కత్వా అత్తానం నిసేధేత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి. భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘కిం, ఆవుసో, న దాని ఆచరియస్స సన్తికం గచ్ఛసి, నను అయం తే విచరణమగ్గో’’తి. ఆవుసో, ఆచరియేన సద్ధిం సంసగ్గే సతి గతోమ్హి, ఇదాని పన మే ఛిన్నో సంసగ్గో, తేనస్స సన్తికం న గచ్ఛామీతి. భిక్ఖూ తథాగతస్స ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, పిలోతికత్థేరో అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి. కిమాహ, భిక్ఖవేతి? ఇదం నామ, భన్తేతి. తం సుత్వా సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో సంసగ్గే సతి ఆచరియస్స సన్తికం గతో, ఇదాని పనస్స సంసగ్గో ఛిన్నో, అత్తనావ అత్తానం నిసేధేత్వా అరహత్తం పత్తో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘హిరీనిసేధో పురిసో, కోచి లోకస్మిం విజ్జతి;

యో నిద్దం అపబోధేతి, అస్సో భద్రో కసామివ.

‘‘అస్సో ¶ యథా భద్రో కసానివిట్ఠో,

జహిస్సథ దుక్ఖమిదం అనప్పక’’న్తి.

తత్థ అన్తో ఉప్పన్నం అకుసలవితక్కం హిరియా నిసేధేతీతి హిరీనిసేధో. కోచి లోకస్మిన్తి ఏవరూపో పుగ్గలో దుల్లభో, కోచిదేవ లోకస్మిం విజ్జతి. యో నిద్దన్తి అప్పమత్తో సమణధమ్మం కరోన్తో అత్తనో ఉప్పన్నం నిద్దం అపహరన్తో బుజ్ఝతీతి అపబోధేతి. కసామివాతి యథా భద్రో అస్సో అత్తని పతమానం కసం అపహరతి, అత్తని పతితుం న దేతి. యో ఏవం నిద్దం అపబోధేతి, సో దుల్లభోతి అత్థో.

దుతియగాథాయ అయం సఙ్ఖేపత్థో – ‘‘భిక్ఖవే, యథా భద్రో అస్సో పమాదమాగమ్మ కసాయ నివిట్ఠో, అహమ్పి నామ కసాయ పహటో’’తి అపరభాగే ఆతప్పం కరోతి, ఏవం తుమ్హేపి ఆతాపినో సంవేగినో భవథ ¶ , ఏవంభూతా లోకియలోకుత్తరాయ దువిధాయ సద్ధాయ చ చతుపారిసుద్ధిసీలేన చ కాయికచేతసికవీరియేన చ అట్ఠసమాపత్తిసమాధినా చ కారణాకారణజాననలక్ఖణేన ¶ ధమ్మవినిచ్ఛయేన చ సమన్నాగతా హుత్వా తిస్సన్నం వా అట్ఠన్నం వా విజ్జానం, పఞ్చదసన్నఞ్చ చరణానం సమ్పత్తియా సమ్పన్నవిజ్జాచరణా ¶ . ఉపట్ఠితసతితాయ పతిస్సతా హుత్వా ఇదం అనప్పకం వట్టదుక్ఖం పజహిస్సథాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పిలోతికతిస్సత్థేరవత్థు దసమం.

ఉదకఞ్హి నయన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సుఖసామణేరం ఆరబ్భ కథేసి.

అతీతస్మిఞ్హి బారాణసిసేట్ఠినో గన్ధకుమారో నామ పుత్తో అహోసి. రాజా తస్స పితరి కాలకతే తం పక్కోసాపేత్వా సమస్సాసేత్వా మహన్తేన సక్కారేన తస్సేవ సేట్ఠిట్ఠానం అదాసి. సో తతో పట్ఠాయ గన్ధసేట్ఠీతి పఞ్ఞాయి. అథస్స భణ్డాగారికో ధనగబ్భద్వారం వివరిత్వా, ‘‘సామి, ఇదం తే ఏత్తకం పితు ధనం, ఏత్తకం పితామహాదీన’’న్తి నీహరిత్వా దస్సేసి. సో తం ధనరాసిం ఓలోకేత్వా ఆహ – ‘‘కిం పన తే ఇమం ధనం గహేత్వా న గమింసూ’’తి. ‘‘సామి, ధనం గహేత్వా గతా నామ నత్థి. అత్తనా కతం కుసలాకుసలమేవ హి ఆదాయ సత్తా గచ్ఛన్తీ’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘తే బాలతాయ ధనం సణ్ఠాపేత్వా పహాయ గతా, అహం పనేతం గహేత్వావ గమిస్సామీ’’తి. ఏవం పన చిన్తేన్తో ‘‘దానం వా దస్సామి, పూజం ¶ వా కరిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా ‘‘ఇదం సబ్బం ఖాదిత్వావ గమిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. సో సతసహస్సం విస్సజ్జేత్వా ఫలికమయం న్హానకోట్ఠకం కారేసి, సతసహస్సం దత్వా ఫలికమయమేవ న్హానఫలకం, సతసహస్సం దత్వా నిసీదనపల్లఙ్కం, సతసహస్సం దత్వా భోజనపాతిం, సతసహస్సమేవ దత్వా భోజనట్ఠానే మణ్డపం కారాపేసి, సతసహస్సం దత్వా భోజనపాతియా ఆసిత్తకూపధానం కారేసి, సతసహస్సేనేవ గేహే ¶ సీహపఞ్జరం సణ్ఠాపేసి, అత్తనో పాతరాసత్థాయ సహస్సం అదాసి, సాయమాసత్థాయపి సహస్సమేవ. పుణ్ణమదివసే పన భోజనత్థాయ సతసహస్సం దాపేసి, తం భత్తం భుఞ్జనదివసే సతసహస్సం విస్సజ్జేత్వా నగరం అలఙ్కరిత్వా భేరిం చరాపేసి – ‘‘గన్ధసేట్ఠిస్స కిర భత్తభుఞ్జనాకారం ఓలోకేన్తూ’’తి.

మహాజనో ¶ మఞ్చాతిమఞ్చే బన్ధిత్వా సన్నిపతి. సోపి సతసహస్సగ్ఘనకే న్హానకోట్ఠకే సతసహస్సగ్ఘనకే ఫలకే నిసీదిత్వా సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హత్వా తం సీహపఞ్జరం వివరిత్వా తస్మిం పల్లఙ్కే నిసీది. అథస్స తస్మిం ఆసిత్తకూపధానే తం పాతిం ఠపేత్వా సతసహస్సగ్ఘనకం భోజనం వడ్ఢేసుం. సో నాటకపరివుతో ఏవరూపాయ సమ్పత్తియా తం భోజనం భుఞ్జతి. అపరేన సమయేన ఏకో గామికమనుస్సో అత్తనో పరిబ్బయాహరణత్థం దారుఆదీని యానకే పక్ఖిపిత్వా నగరం గన్త్వా సహాయకస్స గేహే నివాసం గణ్హి. తదా పన పుణ్ణమదివసో ¶ హోతి. ‘‘గన్ధసేట్ఠినో భుఞ్జనలీళం ఓలోకేన్తూ’’తి నగరే భేరిం చరాపేసి. అథ నం సహాయకో ఆహ – ‘‘సమ్మ, గన్ధసేట్ఠినో తే భుఞ్జనలీళం దిట్ఠపుబ్బ’’న్తి. ‘‘న దిట్ఠపుబ్బం, సమ్మా’’తి. ‘‘తేన హి ఏహి, గచ్ఛామ, అయం నగరే భేరీ చరతి, ఏతస్స మహాసమ్పత్తిం పస్సామా’’తి నగరవాసీ జనపదవాసిం గహేత్వా అగమాసి. మహాజనోపి మఞ్చాతిమఞ్చే అభిరుహిత్వా పస్సతి. గామవాసీ భత్తగన్ధం ఘాయిత్వావ నగరవాసిం ఆహ – ‘‘మయ్హం ఏతాయ పాతియా భత్తపిణ్డే పిపాసా జాతా’’తి. సమ్మ, మా ఏతం పత్థయి, న సక్కా లద్ధున్తి. సమ్మ, అలభన్తో న జీవిస్సామీతి. సో తం పటిబాహితుం అసక్కోన్తో పరిసపరియన్తే ఠత్వా ‘‘పణమామి తే, సామీ’’తి తిక్ఖత్తుం మహాసద్దం నిచ్ఛారేత్వా ‘‘కో ఏసో’’తి వుత్తే అహం, సామీతి. ‘‘కిమేత’’న్తి. ‘‘అయం ఏకో గామవాసీ తుమ్హాకం పాతియం భత్తపిణ్డే పిపాసం ఉపాదేసి, ఏకం భత్తపిణ్డం దాపేథా’’తి. ‘‘న సక్కా లద్ధు’’న్తి. ‘‘కిం, సమ్మ, సుతం తే’’తి? ‘‘సుతం మే, అపిచ లభన్తో జీవిస్సామి, అలభన్తస్స మే మరణం భవిస్సతీ’’తి. సో పునపి విరవి – ‘‘అయం కిర, సామి, అలభన్తో మరిస్సతి, జీవితమస్స దేథా’’తి. అమ్భో భత్తపిణ్డో నామ సతమ్పి అగ్ఘతి, సతద్వయమ్పి అగ్ఘతి. యో యో యాచతి, తస్స తస్స దదమానో అహం ¶ కిం భుఞ్జిస్సామీతి? సామి, అయం అలభన్తో మరిస్సతి, జీవితమస్స దేథాతి. న సక్కావ ముధా లద్ధుం, యది పన ¶ అలభన్తో న జీవతి, తీణి సంవచ్ఛరాని మమ గేహే భతిం కరోతు, ఏవమస్స భత్తపాతిం దాపేస్సామీతి. గామవాసీ తం సుత్వా ‘‘ఏవం హోతు, సమ్మా’’తి సహాయకం వత్వా పుత్తదారం పహాయ ‘‘భత్తపాతిఅత్థాయ తీణి సంవచ్ఛరాని భతిం కరిస్సామీ’’తి సేట్ఠిస్స గేహం పావిసి. సో భతిం కరోన్తో సబ్బకిచ్చాని సక్కచ్చం అకాసి. గేహే వా అరఞ్ఞే వా రత్తిం వా దివా వా సబ్బాని కత్తబ్బకమ్మాని కతానేవ పఞ్ఞాయింసు. ‘‘భత్తభతికో’’తి చ వుత్తే సకలనగరేపి పఞ్ఞాయి. అథస్స దివసే పరిపుణ్ణే భత్తవేయ్యావటికో ‘‘భత్తభతికస్స, సామి, దివసో పుణ్ణో, దుక్కరం తేన కతం తీణి సంవచ్ఛరాని భతిం కరోన్తేన, ఏకమ్పి కమ్మం న కోపితపుబ్బ’’న్తి ఆహ.

అథస్స సేట్ఠి అత్తనో సాయపాతరాసత్థాయ ద్వే సహస్సాని, తస్స పాతరాసత్థాయ సహస్సన్తి తీణి ¶ సహస్సాని దాపేత్వా ఆహ – ‘‘అజ్జ మయ్హం కత్తబ్బం పరిహారం తస్సేవ కరోథా’’తి. వత్వా చ పన ఠపేత్వా ఏకం చిన్తామణిం నామ పియభరియం అవసేసజనమ్పి ‘‘అజ్జ తమేవ పరివారేథా’’తి వత్వా సబ్బసమ్పత్తిం తస్స నియ్యాదేసి. సో సేట్ఠినో న్హానోదకేన తస్సేవ కోట్ఠకే తస్మిం ఫలకే నిసిన్నో న్హత్వా తస్సేవ నివాసనసాటకే ¶ నివాసేత్వా తస్సేవ పల్లఙ్కే నిసీది. సేట్ఠిపి నగరే భేరిం చరాపేసి – ‘‘భత్తభతికో గన్ధసేట్ఠిస్స గేహే తీణి సంవచ్ఛరాని భతిం కత్వా పాతిం లభి, తస్స భుఞ్జనసమ్పత్తిం ఓలోకేన్తూ’’తి. మహాజనో మఞ్చాతిమఞ్చే అభిరుహిత్వా పస్సతి, గామవాసిస్స ఓలోకితోలోకితట్ఠానం కమ్పనాకారప్పత్తం అహోసి. నాటకా పరివారేత్వా అట్ఠసుం, తస్స పురతో భత్తపాతిం వడ్ఢేత్వా ఠపయింసు. అథస్స హత్థధోవనవేలాయ గన్ధమాదనే ఏకో పచ్చేకబుద్ధో సత్తమే దివసే సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘కత్థ ను ఖో అజ్జ భిక్ఖాచారత్థాయ గచ్ఛామీ’’తి ఉపధారేన్తో భత్తభతికం అద్దస. అథ సో ‘‘అయం తీణి సంవచ్ఛరాని భతిం కత్వా భత్తపాతిం లభి, అత్థి ను ఖో ఏతస్స సద్ధా, నత్థీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘అత్థీ’’తి ఞత్వా ‘‘సద్ధాపి ఏకచ్చే సఙ్గహం కాతుం న సక్కోన్తి, సక్ఖిస్సతి ను ఖో మే సఙ్గహం కాతు’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘సక్ఖిస్సతి చేవ మమ చ సఙ్గహకరణం నిస్సాయ మహాసమ్పత్తిం లభిస్సతీ’’తి ¶ ఞత్వా చీవరం పారుపిత్వా పత్తమాదాయ వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పరిసన్తరేన గన్త్వా తస్స పురతో ఠితమేవ అత్తానం దస్సేసి.

సో పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం పుబ్బే అదిన్నభావేన ఏకిస్సా భత్తపాతియా అత్థాయ తీణి సంవచ్ఛరాని పరగేహే భతిం అకాసిం, ఇదాని మే ఇదం భత్తం ఏకం రత్తిన్దివం రక్ఖేయ్య, సచే పన నం అయ్యస్స దస్సామి, అనేకానిపి కప్పకోటిసహస్సాని రక్ఖిస్సతి ¶ , అయ్యస్సేవ నం దస్సామీ’’తి. సో తీణి సంవచ్ఛరాని భతిం కత్వా లద్ధభత్తపాతితో ఏకపిణ్డమ్పి ముఖే అట్ఠపేత్వా తణ్హం వినోదేత్వా సయమేవ పాతిం ఉక్ఖిపిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స సన్తికం గన్త్వా పాతిం అఞ్ఞస్స హత్థే దత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పాతిం వామహత్థేన గహేత్వా దక్ఖిణహత్థేన తస్స పత్తే భత్తం ఆకిరి. పచ్చేకబుద్ధో భత్తస్స ఉపడ్ఢసేసకాలే పత్తం హత్థేన పిదహి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏకోవ పటివిసో న సక్కా ద్విధా కాతుం, మా మం ఇధలోకేన సఙ్గణ్హథ, పరలోకేన సఙ్గహమేవ కరోథ, సావసేసం అకత్వా నిరవసేసమేవ దస్సామీ’’తి. అత్తనో హి థోకమ్పి అనవసేసేత్వా దిన్నం నిరవసేసదానం నామ, తం మహప్ఫలం హోతి. సో తథా కరోన్తో సబ్బం దత్వా పున వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏకం భత్తపాతిం నిస్సాయ తీణి సంవచ్ఛరాని మే పరగేహే భతిం కరోన్తేన దుక్ఖం అనుభూతం, ఇదాని మే నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సుఖమేవ హోతు, తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్సేవ భాగీ అస్స’’న్తి. పచ్చేకబుద్ధో ‘‘ఏవం హోతు, చిన్తామణి వియ తే సబ్బకామదదో మనోసఙ్కప్పా పుణ్ణచన్దో వియ పూరేన్తూ’’తి అనుమోదనం కరోన్తో –

‘‘ఇచ్ఛితం ¶ పత్థితం తుయ్హం, సబ్బమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా.

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థికం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, మణి జోతిరసో యథా’’తి. –

వత్వా ¶ ‘‘అయం మహాజనో యావ గన్ధమాదనపబ్బతగమనా మం పస్సన్తో తిట్ఠతూ’’తి అధిట్ఠాయ ఆకాసేన గన్ధమాదనం అగమాసి.

మహాజనోపి ¶ నం పస్సన్తోవ అట్ఠాసి. సో తత్థ గన్త్వా తం పిణ్డపాతం పఞ్చసతానం పచ్చేకబుద్ధానం విభజిత్వా అదాసి. సబ్బే అత్తనో పహోనకం గణ్హింసు. ‘‘అప్పో పిణ్డపాతో కథం పహోసీ’’తి న చిన్తేతబ్బం. చత్తారి హి అచిన్తేయ్యాని (అ. ని. ౪.౭౭) వుత్తాని, తత్రాయం పచ్చేకబుద్ధవిసయోతి. మహాజనో పచ్చేకబుద్ధానం పిణ్డపాతం విభజిత్వా దియ్యమానం దిస్వా సాధుకారసహస్సాని పవత్తేసి, అసనిసతనిపాకసద్దో వియ అహోసి. తం సుత్వా గన్ధసేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘భత్తభతికో మయా దిన్నసమ్పత్తిం ధారేతుం నాసక్ఖి మఞ్ఞే, తేనాయం మహాజనో పరిహాసం కరోన్తో సన్నిపతితో నదతీ’’తి. సో తప్పవత్తిజాననత్థం మనుస్సే పేసేసి. తే ఆగన్త్వా ‘‘సమ్పత్తిధారకా నామ, సామి, ఏవం హోన్తూ’’తి వత్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. సేట్ఠి తం సుత్వావ పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా ఫుట్ఠసరీరో హుత్వా ‘‘అహో దుక్కరం తేన కతం, అహం ఏత్తకం కాలం ఏవరూపాయ సమ్పత్తియా ఠితో కిఞ్చి దాతుం నాసక్ఖి’’న్తి తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తయా ఇదం నామ కత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, సామీ’’తి వుత్తే, ‘‘హన్ద, సహస్సం గహేత్వా తవ దానే మయ్హమ్పి పత్తిం దేహీ’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. సేట్ఠిపిస్స సబ్బం అత్తనో సన్తకం మజ్ఝే భిన్దిత్వా అదాసి.

చతస్సో హి సమ్పదా నామ – వత్థుసమ్పదా, పచ్చయసమ్పదా, చేతనాసమ్పదా, గుణాతిరేకసమ్పదాతి. తత్థ నిరోధసమాపత్తిరహో ¶ అరహా వా అనాగామీ వా దక్ఖిణేయ్యో వత్థుసమ్పదా నామ. పచ్చయానం ధమ్మేన సమేన ఉప్పత్తి పచ్చయసమ్పదా నామ. దానతో పుబ్బే దానకాలే పచ్ఛా భాగేతి తీసు కాలేసు చేతనాయ సోమనస్ససహగతఞాణసమ్పయుత్తభావో చేతనాసమ్పదా నామ. దక్ఖిణేయ్యస్స సమాపత్తితో వుట్ఠితభావో గుణాతిరేకసమ్పదా నామాతి. ఇమస్స చ ఖీణాసవో పచ్చేకబుద్ధో దక్ఖిణేయ్యా, భతిం కత్వా లద్ధభావేన పచ్చయో ధమ్మతో ఉప్పన్నో, తీసు కాలేసు పరిసుద్ధా చేతనా, సమాపత్తితో వుట్ఠితమత్తో పచ్చేకబుద్ధో గుణాతిరేకోతి చతస్సోపి ¶ సమ్పదా నిప్ఫన్నా. ఏతాసం ఆనుభావేన దిట్ఠేవ ధమ్మే మహాసమ్పత్తిం పాపుణన్తి. తస్మా సో సేట్ఠినో సన్తికా సమ్పత్తిం లభి. అపరభాగే ¶ చ రాజాపి ఇమినా కతకమ్మం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా సహస్సం దత్వా పత్తిం గహేత్వా తుట్ఠమానసో మహన్తం భోగక్ఖన్ధం దత్వా సేట్ఠిట్ఠానం అదాసి. భత్తభతికసేట్ఠీతిస్స నామం అకాసి. సో గన్ధసేట్ఠినా సద్ధిం సహాయో హుత్వా ఏకతో ఖాదన్తో పివన్తో యావతాయుకం ఠత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం సారిపుత్తత్థేరస్సూపట్ఠాకకులే ¶ పటిసన్ధిం గణ్హి. అథస్స మాతా లద్ధగబ్భపరిహారా కతిపాహచ్చయేన ‘‘అహో వతాహం పఞ్చసతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం సారిపుత్తత్థేరస్స సతరసభోజనం దత్వా కాసాయవత్థనివత్థా సువణ్ణసరకం ఆదాయ ఆసనపరియన్తే నిసిన్నా తేసం భిక్ఖూనం ఉచ్ఛిట్ఠావసేసకం పరిభుఞ్జేయ్య’’న్తి దోహళినీ హుత్వా తథేవ కత్వా దోహళం పటివినోదేసి. సా సేసమఙ్గలేసుపి తథారూపమేవ దానం దత్వా పుత్తం విజాయిత్వా నామగ్గహణదివసే ‘‘పుత్తస్స మే, భన్తే, సిక్ఖాపదాని దేథా’’తి థేరం ఆహ. థేరో ‘‘కిమస్స నామ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, పుత్తస్స మే పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ ఇమస్మిం గేహే కస్సచి దుక్ఖం నామ న భూతపుబ్బం, తేనేవస్స సుఖకుమారోతి నామం భవిస్సతీ’’తి వుత్తే తదేవస్స నామం గహేత్వా సిక్ఖాపదాని అదాసి.

తదా ఏవఞ్చస్స మాతు ‘‘నాహం మమ పుత్తస్స అజ్ఝాసయం భిన్దిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జి. సా తస్స కణ్ణవిజ్ఝనమఙ్గలాదీసుపి తథేవ దానం అదాసి. కుమారోపి సత్తవస్సికకాలే ‘‘ఇచ్ఛామహం, అమ్మ, థేరస్స సన్తికే పబ్బజితు’’న్తి ఆహ. సా ‘‘సాధు, తాత, నాహం తవ అజ్ఝాసయం భిన్దిస్సామీ’’తి థేరం నిమన్తేత్వా భోజేత్వా, ‘‘భన్తే, పుత్తో మే పబ్బజితుం ఇచ్ఛతి, ఇమాహం సాయన్హసమయే విహారం ఆనేస్సామీ’’తి థేరం ఉయ్యోజేత్వా ఞాతకే సన్నిపాతేత్వా ‘‘పుత్తస్స మే గిహికాలే కత్తబ్బం కిచ్చం అజ్జేవ కరిస్సామా’’తి వత్వా పుత్తం అలఙ్కరిత్వా మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన విహారం నేత్వా థేరస్స నియ్యాదేసి. థేరోపి తం, ‘‘తాత, పబ్బజ్జా నామ దుక్కరా ¶ , సక్ఖిస్ససి అభిరమితు’’న్తి వత్వా ‘‘కరిస్సామి వో, భన్తే, ఓవాద’’న్తి వుత్తే కమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి. మాతాపితరోపిస్స పబ్బజ్జాయ సక్కారం కరోన్తా అన్తోవిహారేయేవ సత్తాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సతరసభోజనం దత్వా సాయం అత్తనో గేహం అగమంసు. అట్ఠమే దివసే సారిపుత్తత్థేరో భిక్ఖుసఙ్ఘే గామం పవిట్ఠే విహారే కత్తబ్బకిచ్చం కత్వా సామణేరం పత్తచీవరం గాహాపేత్వా ¶ గామం పిణ్డాయ పావిసి. సామణేరో అన్తరామగ్గే మాతికాదీని దిస్వా పణ్డితసామణేరో వియ పుచ్ఛి. థేరోపి తస్స తథేవ బ్యాకాసి. సామణేరో తాని కారణాని సుత్వా ‘‘సచే తుమ్హే అత్తనో పత్తచీవరం గణ్హేయ్యాథ, అహం నివత్తేయ్య’’న్తి వత్వా థేరేన తస్స అజ్ఝాసయం అభిన్దిత్వా, ‘‘సామణేర, దేహి మమ పత్తచీవర’’న్తి ¶ పత్తచీవరే గహితే థేరం వన్దిత్వా నివత్తమానో, ‘‘భన్తే, మయ్హం ఆహారం ఆహరమానో సతరసభోజనం ఆహరేయ్యాథా’’తి ఆహ. కుతో తం లభిస్సామీతి? అత్తనో పుఞ్ఞేన అలభన్తో మమ పుఞ్ఞేన లభిస్సథ, భన్తేతి. అథస్స థేరో కుఞ్చికం దత్వా గామం పిణ్డాయ పావిసి. సోపి విహారం ఆగన్త్వా థేరస్స గబ్భం వివరిత్వా పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ అత్తనో కాయే ఞాణం ఓతారేత్వా నిసీది.

తస్స గుణతేజేన సక్కస్స ఆసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఓలోకేన్తో సామణేరం దిస్వా ‘‘సుఖసామణేరో అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స పత్తచీవరం దత్వా ‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి నివత్తో, మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా చత్తారో మహారాజే పక్కోసాపేత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, విహారస్సూపవనే దుస్సద్దకే ¶ సకుణే పలాపేథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే తథా కత్వా సామన్తా ఆరక్ఖం గణ్హింసు. చన్దిమసూరియే ‘‘అత్తనో విమానాని గహేత్వా తిట్ఠథా’’తి ఆణాపేసి. తేపి తథా కరింసు. సయమ్పి ఆవిఞ్ఛనట్ఠానే ఆరక్ఖం గణ్హి. విహారో సన్నిసిన్నో నిరవో అహోసి. సామణేరో ఏకగ్గచిత్తేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా తీణి మగ్గఫలాని పాపుణి. థేరో ‘‘సామణేరేన ‘సతరసభోజనం ఆహరేయ్యాథా’తి వుత్తం, కస్స ను ఖో ఘరే సక్కా లద్ధు’’న్తి ఓలోకేన్తో ఏకం అజ్ఝాసయసమ్పన్నం ఉపట్ఠాకతులం దిస్వా తత్థ గన్త్వా, ‘‘భన్తే, సాధు వో కతం అజ్జ ఇధాగచ్ఛన్తేహీ’’తి తేహి తుట్ఠమానసేహి పత్తం గహేత్వా నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకం దత్వా యావ భత్తకాలం ధమ్మకథం యాచితో తేసం సారణీయధమ్మకథం కథేత్వా కాలం సల్లక్ఖేత్వా దేసనం నిట్ఠాపేసి. అథస్స సతరసభోజనం దత్వా తం ఆదాయ గన్తుకామం థేరం దిస్వా ‘‘భుఞ్జథ, భన్తే, అపరమ్పి తే దస్సామా’’తి థేరం భోజేత్వా పున పత్తపూరం అదంసు. థేరో తం ఆదాయ ‘‘సామణేరో మే ఛాతో’’తి తురితతురితో ¶ విహారం పాయాసి. తం దివసం సత్థా పాతోవ నిక్ఖమిత్వా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఆవజ్జేసి – ‘‘అజ్జ సుఖసామణేరో ఉపజ్ఝాయస్స పత్తచీవరం దత్వా ‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి నివత్తో, నిప్ఫన్నం ను ఖో తస్స కిచ్చ’’న్తి. సో తిణ్ణంయేవ మగ్గఫలానం పత్తభావం దిస్వా ఉత్తరిపి ఉపధారేన్తో ‘‘సక్ఖిస్సతాయం అజ్జ అరహత్తం పాపుణితుం ¶ , సారిపుత్తో పన ‘సామణేరో మే ఛాతో’తి వేగేన భత్తం ఆదాయ నిక్ఖమతి, సచే ఇమస్మిం అరహత్తం అప్పత్తే భత్తం ఆహరిస్సతి, ఇమస్స అన్తరాయో భవిస్సతి, మయా గన్త్వా ద్వారకోట్ఠకే ఆరక్ఖం గణ్హితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా ద్వారకోట్ఠకే ఠత్వా ఆరక్ఖం గణ్హి.

థేరోపి భత్తం ఆహరి. అథ నం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ చత్తారో పఞ్హే పుచ్ఛి. పఞ్హవిస్సజ్జనావసానే సామణేరో అరహత్తం పాపుణి. సత్థా థేరం ఆమన్తేత్వా ‘‘గచ్ఛ, సారిపుత్త, సామణేరస్స ¶ తే భత్తం దేహీ’’తి ఆహ. థేరో గన్త్వా ద్వారం ఆకోటేసి. సామణేరోపి నిక్ఖమిత్వా ఉపజ్ఝాయస్స వత్తం కత్వా ‘‘భత్తకిచ్చం కరోహీ’’తి వుత్తే థేరస్స భత్తేన అనత్థికభావం ఞత్వా సత్తవస్సికకుమారో తఙ్ఖణఞ్ఞేవ అరహత్తం పత్తో నీచాసనట్ఠానం పచ్చవేక్ఖన్తో భత్తకిచ్చం కత్వా పత్తం ధోవి. తస్మిం కాలే చత్తారో మహారాజానో ఆరక్ఖం విస్సజ్జేసుం. చన్దిమసూరియాపి విమానాని ముఞ్చింసు. సక్కోపి ఆవిఞ్ఛనట్ఠానే ఆరక్ఖం విస్సజ్జేసి. సూరియో నభమజ్ఝం అతిక్కన్తోయేవ పఞ్ఞాయి. భిక్ఖూ ‘‘సాయన్హో పఞ్ఞాయతి, సామణేరేన చ ఇదానేవ భత్తకిచ్చం కతం, కిం ను ఖో అజ్జ పుబ్బణ్హో బలవా జాతో, సాయన్హో మన్దో’’తి వదింసు. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, అజ్జ పుబ్బణ్హో బలవా జాతో, సాయన్హో మన్దో, సామణేరేన ¶ చ ఇదానేవ భత్తకిచ్చం కతం, అథ చ పన సూరియో నభమజ్ఝం అతిక్కన్తోయేవ పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఏవమేవం హోతి పుఞ్ఞవన్తానం సమణధమ్మకరణకాలే. అజ్జ హి చత్తారో మహారాజానో సామన్తా ఆరక్ఖం గణ్హింసు, చన్దిమసూరియా విమానాని గహేత్వా అట్ఠంసు, సక్కో ఆవిఞ్ఛనకే ఆరక్ఖం గణ్హి, అహమ్పి ద్వారకోట్ఠకే ఆరక్ఖం గణ్హిం, అజ్జ సుఖసామణేరో మాతికాయ ఉదకం హరన్తే, ఉసుకారే ఉసుం ఉజుం కరోన్తే ¶ , తచ్ఛకే చక్కాదీని కరోన్తే దిస్వా అత్తానం దమేత్వా అరహత్తం పత్తో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉదకఞ్హి నయన్తి నేత్తికా, ఉసుకారా నమయన్తి తేజనం;

దారుం నమయన్తి తచ్ఛకా, అత్తానం దమయన్తి సుబ్బతా’’తి.

తత్థ సుబ్బతాతి సువదా, సుఖేన ఓవదితబ్బా అనుసాసితబ్బాతి అత్థో. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కో ¶ ¶ ¶ ను హాసో కిమానన్దోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో విసాఖాయ సహాయికాయో ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర పఞ్చసతా కులపుత్తా ‘‘ఏవం ఇమా అప్పమాదవిహారినియో భవిస్సన్తీ’’తి అత్తనో అత్తనో భరియాయో విసాఖం మహాఉపాసికం సమ్పటిచ్ఛాపేసుం. తా ఉయ్యానం వా విహారం వా గచ్ఛన్తియో తాయ సద్ధింయేవ గచ్ఛన్తి. తా ఏకస్మిం కాలే ‘‘సత్తాహం సురాఛణో భవిస్సతీ’’తి ఛణే సఙ్ఘుట్ఠే అత్తనో అత్తనో సామికానం సురం పటియాదేసుం. తే సత్తాహం సురాఛణం కీళిత్వా అట్ఠమే దివసే కమ్మన్తభేరియా నిక్ఖన్తాయ కమ్మన్తే అగమంసు. తాపి ఇత్థియో ‘‘మయం సామికానం సమ్ముఖా సురం పాతుం న లభిమ్హా, అవసేసా సురా చ అత్థి, ఇదం యథా తే న జానన్తి, తథా పివిస్సామా’’తి విసాఖాయ సన్తికం గన్త్వా ‘‘ఇచ్ఛామ, అయ్యే, ఉయ్యానం దట్ఠు’’న్తి వత్వా ‘‘సాధు, అమ్మా, తేన హి కత్తబ్బకిచ్చాని కత్వా నిక్ఖమథా’’తి వుత్తే తాయ సద్ధిం గన్త్వా పటిచ్ఛన్నాకారేన ¶ సురం నీహరాపేత్వా ఉయ్యానే పివిత్వా మత్తా విచరింసు. విసాఖాపి ‘‘అయుత్తం ఇమాహి కతం, ఇదాని మం ‘సమణస్స గోతమస్స సావికా విసాఖా సురం పివిత్వా విచరతీ’తి తిత్థియాపి గరహిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా తా ఇత్థియో ఆహ – ‘‘అమ్మా అయుత్తం వో కతం, మమపి అయసో ఉప్పాదితో, సామికాపి వో కుజ్ఝిస్సన్తి, ఇదాని కిం కరిస్సథా’’తి. గిలానాలయం దస్సయిస్సామ, అయ్యేతి. తేన హి పఞ్ఞాయిస్సథ సకేన కమ్మేనాతి. తా గేహం గన్త్వా గిలానాలయం కరింసు. అథ తాసం సామికా ‘‘ఇత్థన్నామా చ ఇత్థన్నామా చ కహ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘గిలానా’’తి సుత్వా ‘‘అద్ధా ఏతాహి అవసేససురా పీతా భవిస్సన్తీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా తా పోథేత్వా అనయబ్యసనం పాపేసుం. తా అపరస్మిమ్పి ఛణవారే తథేవ సురం పివితుకామా విసాఖం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అయ్యే, ఉయ్యానం నో నేహీ’’తి వత్వా ‘‘పుబ్బేపి మే తుమ్హేహి అయసో ఉప్పాదితో, గచ్ఛథ, న వో అహం నేస్సామీ’’తి తాయ పటిక్ఖిత్తా ‘‘ఇదాని ఏవం న కరిస్సామా’’తి సమ్మన్తయిత్వా పున తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు, ‘‘అయ్యే ¶ , బుద్ధపూజం కాతుకామామ్హా, విహారం నో నేహీ’’తి. ఇదాని అమ్మా యుజ్జతి, గచ్ఛథ, పరివచ్ఛం కరోథాతి. తా చఙ్కోటకేహి గన్ధమాలాదీని గాహాపేత్వా సురాపుణ్ణే ముట్ఠివారకే ¶ హత్థేహి ఓలమ్బేత్వా మహాపటే పారుపిత్వా విసాఖం ఉపసఙ్కమిత్వా తాయ సద్ధిం విహారం పవిసమానా ఏకమన్తం గన్త్వా ముట్ఠివారకేహేవ సురం పివిత్వా వారకే ఛడ్డేత్వా ధమ్మసభాయం సత్థు పురతో నిసీదింసు ¶ .

విసాఖా ‘‘ఇమాసం, భన్తే, ధమ్మం కథేథా’’తి ఆహ. తాపి మదవేగేన కమ్పమానసరీరా ‘‘ఇచ్చామ, గాయామా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసుం. అథేకా మారకాయికా దేవతా ‘‘ఇమాసం సరీరే అధిముచ్చిత్వా సమణస్స గోతమస్స పురతో విప్పకారం దస్సేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తాసం సరీరే అధిముచ్చి. తాసు ఏకచ్చా సత్థు పురతో పాణిం పహరిత్వా హసితుం, ఏకచ్చా నచ్చితుం ఆరభింసు. సత్థా ‘‘కిం ఇద’’న్తి ఆవజ్జేన్తో తం కారణం ఞత్వా ‘‘న ఇదాని మారకాయికానం ఓతారం లభితుం దస్సామి. న హి మయా ఏత్తకం కాలం పారమియో పూరేన్తేన మారకాయికానం ఓతారలాభత్థాయ పూరితా’’తి తా సంవేజేతుం భముకలోమతో రస్మియో విస్సజ్జేసి, తావదేవ అన్ధకారతిమిసా అహోసి. తా భీతా అహేసుం మరణభయతజ్జితా. తేన తాసం కుచ్ఛియం సురా జీరి. సత్థా నిసిన్నపల్లఙ్కే అన్తరహితో సినేరుముద్ధని ఠత్వా ఉణ్ణాలోమతో రస్మిం విస్సజ్జేసి, తఙ్ఖణంయేవ చన్దసహస్సుగ్గమనం వియ అహోసి. అథ సత్థా తా ఇత్థియో ఆమన్తేత్వా ‘‘తుమ్హేహి మమ సన్తికం ఆగచ్ఛమానాహి పమత్తాహి ఆగన్తుం న వట్టతి. తుమ్హాకఞ్హి పమాదేనేవ మారకాయికా దేవతా ఓతారం లభిత్వా తుమ్హే హసాదీనం అకరణట్ఠానే హసాదీని కారాపేసి, ఇదాని తుమ్హేహి రాగాదీనం ¶ అగ్గీనం నిబ్బాపనత్థాయ ఉస్సాహం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘కో ను హాసో కిమానన్దో, నిచ్చం పజ్జలితే సతి;

అన్ధకారేన ఓనద్ధా, పదీపం న గవేసథా’’తి.

తత్థ ఆనన్దోతి తుట్ఠి. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమస్మిం లోకసన్నివాసే రాగాదీహి ఏకాదసహి అగ్గీహి నిచ్చం పజ్జలితే సతి కో ను తుమ్హాకం హాసో వా ¶ తుట్ఠి వా? నను ఏస అకత్తబ్బరూపోయేవ. అట్ఠవత్థుకేన హి అవిజ్జాన్ధకారేన ఓనద్ధా తుమ్హే తస్సేవ అన్ధకారస్స విధమనత్థాయ కిం కారణా ఞాణప్పదీపం న గవేసథ న కరోథాతి.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి తా ఇత్థియో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు.

సత్థా తాసం అచలసద్ధాయ పతిట్ఠితభావం ఞత్వా సినేరుమత్థకా ఓతరిత్వా బుద్ధాసనే నిసీది. అథ నం విసాఖా ఆహ – ‘‘భన్తే, సురా నామేసా పాపికా. ఏవరూపా హి నామ ఇమా ¶ ఇత్థియో తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స పురతో నిసీదిత్వా ఇరియాపథమత్తమ్పి సణ్ఠాపేతుం అసక్కోన్తియో ఉట్ఠాయ పాణిం పహరిత్వా హసనగీతనచ్చాదీని ఆరభింసూ’’తి. సత్థా ‘‘ఆమ, విసాఖే, పాపికా ఏవ ఏసా సురా నామ. ఏతఞ్హి నిస్సాయ అనేకే సత్తా అనయబ్యసనం పత్తా’’తి వత్వా ‘‘కదా పనేసా, భన్తే, ఉప్పన్నా’’తి వుత్తే తస్సా ఉప్పత్తిం విత్థారేన కథేతుం అతీతం ఆహరిత్వా కుమ్భజాతకం (జా. ౧.౧౬.౩౩ ఆదయో) కథేసీతి.

పస్స ¶ చిత్తకతన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సిరిమం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర రాజగహే అభిరూపా గణికా. ఏకస్మిం పన అన్తోవస్సే సుమనసేట్ఠిపుత్తస్స భరియాయ పుణ్ణకసేట్ఠిస్స ధీతాయ ఉత్తరాయ నామ ఉపాసికాయ అపరజ్ఝిత్వా తం పసాదేతుకామా తస్సా గేహే భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం కతభత్తకిచ్చం సత్థారం ఖమాపేత్వా తం దివసం దసబలస్స భత్తానుమోదనం సుత్వా –

‘‘అక్కోధేన జినే కోధం, అసాధుం సాధునా జినే;

జినే కదరియం దానేన, సచ్చేనాలికవాదిన’’న్తి. (జా. ౧.౨.౨; ధ. ప. ౨౨౩) –

గాథాపరియోసానే ¶ సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారకథా పన కోధవగ్గే అనుమోదనగాథావణ్ణనాయమేవ ఆవిభవిస్సతి. ఏవం సోతాపత్తిఫలం పత్తా పన సిరిమా దసబలం నిమన్తేత్వా పునదివసే మహాదానం దత్వా సఙ్ఘస్స అట్ఠకభత్తం నిబద్ధం దాపేసి. ఆదితో పట్ఠాయ నిబద్ధం అట్ఠ భిక్ఖూ గేహం గచ్ఛన్తి. ‘‘సప్పిం గణ్హథ, ఖీరం గణ్హథా’’తిఆదీని వత్వా తేసం పత్తే పూరేతి. ఏకేన లద్ధం తిణ్ణమ్పి చతున్నమ్పి పహోతి. దేవసికం సోళసకహాపణపరిబ్బయేన పిణ్డపాతో దీయతి. అథేకదివసం ఏకో భిక్ఖు తస్సా గేహే అట్ఠకభత్తం భుఞ్జిత్వా తియోజనమత్థకే ఏకం విహారం అగమాసి. అథ నం సాయం థేరుపట్ఠానే నిసిన్నం పుచ్ఛింసు – ‘‘ఆవుసో, కహం భిక్ఖం ¶ గహేత్వా ఆగతోసీ’’తి. సిరిమాయ అట్ఠకభత్తం మే భుత్తన్తి. మనాపం కత్వా దేతి, ఆవుసోతి. ‘‘న సక్కా తస్సా భత్తం వణ్ణేతుం, అతివియ పణీతం కత్వా దేతి, ఏకేన ¶ లద్ధం తిణ్ణమ్పి చతున్నమ్పి పహోతి, తస్సా పన దేయ్యధమ్మతోపి దస్సనమేవ ఉత్తరితరం. సా హి ఇత్థీ ఏవరూపా చ ఏవరూపా చా’’తి తస్సా గుణే వణ్ణేసి.

అథేకో భిక్ఖు తస్సా గుణకథం సుత్వా అదస్సనేనేవ సినేహం ఉప్పాదేత్వా ‘‘మయా గన్త్వా తం దట్ఠుం వట్టతీ’’తి అత్తనో వస్సగ్గం కథేత్వా తం భిక్ఖుం ఠితికం పుచ్ఛిత్వా ‘‘స్వే, ఆవుసో, తస్మిం గేహే త్వం సఙ్ఘత్థేరో హుత్వా అట్ఠకభత్తం లభిస్ససీ’’తి సుత్వా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ పత్తచీవరం ఆదాయ పక్కన్తోపి పాతోవ అరుణే ఉగ్గతే సలాకగ్గం పవిసిత్వా ఠితో సఙ్ఘత్థేరో హుత్వా తస్సా గేహే అట్ఠకభత్తం లభి. యో పన భిక్ఖు హియ్యో భుఞ్జిత్వా పక్కామి, తస్స గతవేలాయమేవ అస్సా సరీరే రోగో ఉప్పజ్జి. తస్మా సా ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా నిపజ్జి. అథస్సా దాసియో అట్ఠకభత్తం లభిత్వా ఆగతే భిక్ఖూ దిస్వా ఆరోచేసుం. సా సహత్థా పత్తే గహేత్వా నిసీదాపేతుం వా పరివిసితుం వా అసక్కోన్తీ దాసియో ఆణాపేసి – ‘‘అమ్మా పత్తే గహేత్వా, అయ్యే, నిసీదాపేత్వా యాగుం పాయేత్వా ఖజ్జకం దత్వా భత్తవేలాయ ¶ పత్తే పూరేత్వా దేథా’’తి. తా ‘‘సాధు, అయ్యే’’తి భిక్ఖూ పవేసేత్వా యాగుం పాయేత్వా ఖజ్జకం దత్వా భత్తవేలాయ భత్తస్స పత్తే పూరేత్వా తస్సా ఆరోచయింసు. సా ‘‘మం పరిగ్గహేత్వా నేథ, అయ్యే, వన్దిస్సామీ’’తి వత్వా తాహి పరిగ్గహేత్వా భిక్ఖూనం సన్తికం నీతా వేధమానేన సరీరేన భిక్ఖూ వన్ది. సో భిక్ఖు తం ఓలోకేత్వా ¶ చిన్తేసి – ‘‘గిలానాయ తావ ఏవరూపా అయం ఏతిస్సా రూపసోభా, అరోగకాలే పన సబ్బాభరణపటిమణ్డితాయ ఇమిస్సా కీదిసీ రూపసమ్పత్తీ’’తి. అథస్స అనేకవస్సకోటిసన్నిచితో కిలేసో సముదాచరి, సో అఞ్ఞాణీ హుత్వా భత్తం భుఞ్జితుం అసక్కోన్తో పత్తమాదాయ విహారం గన్త్వా పత్తం పిధాయ ఏకమన్తే ఠపేత్వా చీవరం పత్థరిత్వా నిపజ్జి.

అథ నం ఏకో సహాయకో భిక్ఖు యాచన్తోపి భోజేతుం నాసక్ఖి. సో ఛిన్నభత్తో అహోసి. తం దివసమేవ సాయన్హసమయే సిరిమా కాలమకాసి. రాజా సత్థు సాసనం పేసేసి – ‘‘భన్తే, జీవకస్స కనిట్ఠభగినీ, సిరిమా, కాలమకాసీ’’తి. సత్థా తం సుత్వా రఞ్ఞో సాసనం పహిణి ‘‘సిరిమాయ ఝాపనకిచ్చం నత్థి, ఆమకసుసానే తం యథా కాకసునఖాదయో న ఖాదన్తి, తథా నిపజ్జాపేత్వా రక్ఖాపేథా’’తి. రాజాపి తథా అకాసి. పటిపాటియా తయో దివసా అతిక్కన్తా, చతుత్థే దివసే సరీరం ఉద్ధుమాయి, నవహి వణముఖేహి పుళవా పగ్ఘరింసు ¶ , సకలసరీరం భిన్నం సాలిభత్తచాటి వియ అహోసి. రాజా నగరే భేరిం చరాపేసి – ‘‘ఠపేత్వా గేహరక్ఖకే దారకే సిరిమాయ దస్సనత్థం అనాగచ్ఛన్తానం అట్ఠ కహాపణాని దణ్డో’’తి. సత్థు సన్తి కఞ్చ పేసేసి – ‘‘బుద్ధప్పముఖో కిర భిక్ఖుసఙ్ఘో సిరిమాయ దస్సనత్థం ఆగచ్ఛతూ’’తి. సత్థా భిక్ఖూనం ఆరోచేసి – ‘‘సిరిమాయ దస్సనత్థం గమిస్సామా’’తి. సోపి దహరభిక్ఖు చత్తారో ¶ దివసే కస్సచి వచనం అగ్గహేత్వా ఛిన్నభత్తోవ నిపజ్జి. పత్తే భత్తం పూతికం జాతం, పత్తే మలం ఉట్ఠహి. అథ నం సో సహాయకో భిక్ఖు ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘ఆవుసో, సత్థా సిరిమాయ దస్సనత్థం గచ్ఛతీ’’తి ఆహ. సో తథా ఛాతజ్ఝత్తోపి ‘‘సిరిమా’’తి వుత్తపదేయేవ సహసా ఉట్ఠహిత్వా ‘‘కిం భణసీ’’తి ఆహ. ‘‘సత్థా సిరిమం దట్ఠుం గచ్ఛతి, త్వమ్పి గమిస్ససీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, గమిస్సామీ’’తి భత్తం ఛడ్డేత్వా పత్తం ధోవిత్వా థవికాయ పక్ఖిపిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం అగమాసి. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో ఏకపస్సే అట్ఠాసి, భిక్ఖునిసఙ్ఘోపి రాజపరిసాపి ఉపాసకపరిసాపి ఉపాసికాపరిసాపి ఏకేకపస్సే అట్ఠంసు ¶ .

సత్థా రాజానం పుచ్ఛి – ‘‘కా ఏసా, మహారాజో’’తి. భన్తే, జీవకస్స భగినీ, సిరిమా, నామాతి. సిరిమా, ఏసాతి. ఆమ, భన్తేతి. తేన ¶ హి నగరే భేరిం చరాపేహి ‘‘సహస్సం దత్వా సిరిమం గణ్హన్తూ’’తి. రాజా తథా కారేసి. ఏకోపి ‘హ’న్తి వా ‘హు’న్తి వా వదన్తో నామ నాహోసి. రాజా సత్థు ఆరోచేసి – ‘‘న గణ్హన్తి, భన్తే’’తి. తేన హి, మహారాజ, అగ్ఘం ఓహారేహీతి. రాజా ‘‘పఞ్చసతాని దత్వా గణ్హన్తూ’’తి భేరిం చరాపేత్వా కఞ్చి గణ్హనకం అదిస్వా ‘‘అడ్ఢతేయ్యాని సతాని, ద్వే సతాని, సతం, పణ్ణాసం, పఞ్చవీసతి కహాపణే, దస కహాపణే, పఞ్చ కహాపణే, ఏకం కహాపణం అడ్ఢం, పాదం, మాసకం, కాకణికం దత్వా సిరిమం గణ్హన్తూ’’తి భేరిం చరాపేసి. కోచి తం న ఇచ్ఛి. ‘‘ముధాపి గణ్హన్తూ’’తి భేరిం చరాపేసి. ‘హ’న్తి వా ‘హు’న్తి వా వదన్తో నామ నాహోసి. రాజా ‘‘ముధాపి, భన్తే, గణ్హన్తో నామ నత్థీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘పస్సథ, భిక్ఖవే, మహాజనస్స పియం మాతుగామం, ఇమస్మింయేవ నగరే సహస్సం దత్వా పుబ్బే ఏకదివసం లభింసు, ఇదాని ముధా గణ్హన్తోపి నత్థి, ఏవరూపం నామ ¶ రూపం ఖయవయప్పత్తం, పస్సథ, భిక్ఖవే, ఆతురం అత్తభావ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పస్స చిత్తకతం బిమ్బం, అరుకాయం సముస్సితం;

ఆతురం బహుసఙ్కప్పం, యస్స నత్థి ధువం ఠితీ’’తి.

తత్థ చిత్తకతన్తి కతచిత్తం, వత్థాభరణమాలాలత్తకాదీహి విచిత్తన్తి అత్థో. బిమ్బన్తి దీఘాదియుత్తట్ఠానేసు దీఘాదీహి అఙ్గపచ్చఙ్గేహి సణ్ఠితం అత్తభావం. అరుకాయన్తి నవన్నం వణముఖానం వసేన అరుభూతం కాయం. సముస్సితన్తి తీహి అట్ఠిసతేహి సముస్సితం. ఆతురన్తి సబ్బకాలం ఇరియాపథాదీహి పరిహరితబ్బతాయ నిచ్చగిలానం. బహుసఙ్కప్పన్తి మహాజనేన బహుధా సఙ్కప్పితం. యస్స నత్థి ధువం ఠితీతి యస్స ధువభావో వా ఠితిభావో వా నత్థి, ఏకన్తేన భేదనవికిరణవిద్ధంసనధమ్మమేవేతం, ఇమం పస్సథాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, సోపి భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహీతి.

పరిజిణ్ణమిదన్తి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉత్తరాథేరిం నామ భిక్ఖునిం ఆరబ్భ కథేసి.

థేరీ కిర వీసవస్ససతికా జాతియా పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధపిణ్డపాతా అన్తరవీథియం ఏకం భిక్ఖుం దిస్వా పిణ్డపాతేన ఆపుచ్ఛిత్వా తస్స అపటిక్ఖిపిత్వా గణ్హన్తస్స సబ్బం దత్వా నిరాహారా అహోసి. ఏవం దుతియేపి తతియేపి దివసే తస్సేవ భిక్ఖునో తస్మింయేవ ఠానే భత్తం దత్వా నిరాహారా అహోసి, చతుత్థే దివసే పన పిణ్డాయ చరన్తీ ఏకస్మిం సమ్బాధట్ఠానే సత్థారం దిస్వా పటిక్కమన్తీ ఓలమ్బన్తం అత్తనో చీవరకణ్ణం అక్కమిత్వా సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ పరివత్తిత్వా పతి. సత్థా తస్సా సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భగిని, పరిజిణ్ణో తే అత్తభావో న చిరస్సేవ భిజ్జిస్సతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పరిజిణ్ణమిదం రూపం, రోగనీళం పభఙ్గురం;

భిజ్జతి పూతిసన్దేహో, మరణన్తఞ్హి జీవిత’’న్తి.

తస్సత్థో – భగిని ఇదం తవ సరీరసఙ్ఖాతం రూపం మహల్లకభావేన పరిజిణ్ణం, తఞ్చ ఖో సబ్బరోగానం నివాసట్ఠానట్ఠేన రోగనీళం, యథా ఖో పన తరుణోపి సిఙ్గాలో ‘‘జరసిఙ్గాలో’’తి వుచ్చతి, తరుణాపి గళోచీలతా ‘‘పూతిలతా’’తి ¶ వుచ్చతి, ఏవం తదహుజాతం సువణ్ణవణ్ణమ్పి సమానం నిచ్చం పగ్ఘరణట్ఠేన పూతితాయ పభఙ్గురం, సో ఏస పూతికో సమానో తవ దేహో భిజ్జతి, న చిరస్సేవ భిజ్జిస్సతీతి వేదితబ్బో. కిం కారణా? మరణన్తఞ్హి జీవితం యస్మా సబ్బసత్తానం జీవితం మరణపరియోసానమేవాతి వుత్తం హోతి.

దేసనావసానే సా థేరీ సోతాపత్తిఫలం పత్తా, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

౪. సమ్బహులఅధిమానికభిక్ఖువత్థు

యానిమానీతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే అధిమానికే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

పఞ్చసతా కిర భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేన్తా వాయమన్తా ఝానం నిబ్బత్తేత్వా ‘‘కిలేసానం అసముదాచారేన పబ్బజితకిచ్చం నో నిప్ఫన్నం, అత్తనా పటిలద్ధగుణం సత్థు ఆరోచేస్సామా’’తి ఆగమింసు. సత్థా తేసం బహిద్వారకోట్ఠకం పత్తకాలేయేవ ఆనన్దత్థేరం ఆహ – ‘‘ఆనన్ద, ఏతేసం భిక్ఖూనం పవిసిత్వా మయా దిట్ఠేన కమ్మం నత్థి, ఆమకసుసానం ¶ గన్త్వా తతో ఆగన్త్వా మం పస్సన్తూ’’తి. థేరో గన్త్వా తేసం తమత్థం ఆరోచేసి. తే ‘‘కిం అమ్హాకం ఆమకసుసానేనా’’తి అవత్వావ ‘‘దీఘదస్సినా బుద్ధేన కారణం దిట్ఠం భవిస్సతీ’’తి ఆమకసుసానం గన్త్వా తత్థ కుణపాని పస్సన్తా ఏకాహద్వీహపతితేసు కుణపేసు ఆఘాతం పటిలభిత్వా తం ఖణం పతితేసు అల్లసరీరేసు రాగం ఉప్పాదయింసు, తస్మిం ఖణే అత్తనో సకిలేసభావం జానింసు. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఓభాసం ఫరిత్వా తేసం భిక్ఖూనం సమ్ముఖే కథేన్తో వియ ‘‘నప్పతిరూపం ను ఖో, భిక్ఖవే, తుమ్హాకం ఏవరూపం అట్ఠిసఙ్ఘాతం దిస్వా రాగరతిం ఉప్పాదేతు’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యానిమాని అపత్థాని, అలాబూనేవ సారదే;

కాపోతకాని అట్ఠీని, తాని దిస్వాన కా రతీ’’తి.

తత్థ అపత్థానీతి ఛడ్డితాని. సారదేతి సరదకాలే వాతాతపపహతాని తత్థ తత్థ విప్పకిణ్ణఅలాబూని వియ. కాపోతకానీతి కపోతకవణ్ణాని. తాని దిస్వానాతి తాని ఏవరూపాని అట్ఠీని దిస్వా తుమ్హాకం కా రతి, నను అప్పమత్తకమ్పి కామరతిం కాతుం న వట్టతియేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ యథాఠితావ అరహత్తం పత్వా భగవన్తం అభిత్థవమానా ఆగన్త్వా వన్దింసూతి.

సమ్బహులఅధిమానికభిక్ఖువత్థు చతుత్థం.

౫. జనపదకల్యాణీ రూపనన్దాథేరీవత్థు

అట్ఠీనం ¶ ¶ ¶ నగరం కతన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో జనపదకల్యాణిం రూపనన్దాథేరిం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర ఏకదివసం చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం జేట్ఠభాతికో రజ్జసిరిం పహాయ పబ్బజిత్వా లోకే అగ్గపుగ్గలో బుద్ధో జాతో, పుత్తోపిస్స రాహులకుమారో పబ్బజితో, భత్తాపి మే పబ్బజితో, మాతాపి మే పబ్బజితా, అహమ్పి ఏత్తకే ఞాతిజనే పబ్బజితే గేహే కిం కరిస్సామి, పబ్బజిస్సామా’’తి. సా భిక్ఖునుపస్సయం గన్త్వా పబ్బజి ఞాతిసినేహేనేవ, నో సద్ధాయ, అభిరూపతాయ పన రూపనన్దాతి పఞ్ఞాయి. ‘‘సత్థా కిర ‘రూపం అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, వేదనా… సఞ్ఞా… సఙ్ఖారా… విఞ్ఞాణం అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’తి వదేతీ’’తి సుత్వా సా ఏవం దస్సనీయే పాసాదికే మమపి రూపే దోసం కథేయ్యాతి సత్థు సమ్ముఖీభావం న గచ్ఛతి. సావత్థివాసినో పాతోవ దానం దత్వా సమాదిన్నుపోసథా సుద్ధుత్తరాసఙ్గా గన్ధమాలాదిహత్థా సాయన్హసమయే జేతవనే సన్నిపతిత్వా ధమ్మం సుణన్తి. భిక్ఖునిసఙ్ఘోపి సత్థు ధమ్మదేసనాయ ఉప్పన్నచ్ఛన్దో విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణాతి. ధమ్మం సుత్వా నగరం పవిసన్తో సత్థు గుణకథం కథేన్తోవ పవిసతి.

చతుప్పమాణికే హి లోకసన్నివాసే అప్పకావ తే సత్తా, యేసం తథాగతం పస్సన్తానం పసాదో న ఉప్పజ్జతి. రూపప్పమాణికాపి హి తథాగతస్స లక్ఖణానుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితం సువణ్ణవణ్ణం సరీరం దిస్వా పసీదన్తి, ఘోసప్పమాణికాపి ¶ అనేకాని జాతిసతాని నిస్సాయ పవత్తం సత్థు గుణఘోసఞ్చేవ అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ధమ్మదేసనాఘోసఞ్చ సుత్వా పసీదన్తి, లూఖప్పమాణికాపిస్స చీవరాదిలూఖతం పటిచ్చ పసీదన్తి, ధమ్మప్పమాణికాపి ‘‘ఏవరూపం దసబలస్స సీలం, ఏవరూపో సమాధి, ఏవరూపా పఞ్ఞా, భగవా సీలాదీహి గుణేహి అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి పసీదన్తి. తేసం తథాగతస్స గుణం కథేన్తానం ముఖం నప్పహోతి. రూపనన్దా భిక్ఖునీనఞ్చేవ ఉపాసికానఞ్చ సన్తికా తథాగతస్స గుణకథం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అతివియ మే భాతికస్స వణ్ణం కథేన్తియేవ. ఏకదివసమ్పి మే రూపే దోసం కథేన్తో కిత్తకం కథేస్సతి. యంనూనాహం భిక్ఖునీహి సద్ధిం గన్త్వా అత్తానం అదస్సేత్వావ తథాగతం పస్సిత్వా ధమ్మమస్స సుణిత్వా ఆగచ్ఛేయ్య’’న్తి. సా ‘‘అహమ్పి అజ్జ ధమ్మస్సవనం గమిస్సామీ’’తి భిక్ఖునీనం ¶ ఆరోచేసి.

భిక్ఖునియో ¶ ‘‘చిరస్సం వత రూపనన్దాయ సత్థు ఉపట్ఠానం గన్తుకామతా ఉప్పన్నా, అజ్జ సత్థా ¶ ఇమం నిస్సాయ విచిత్రధమ్మదేసనం నానానయం దేసేస్సతీ’’తి తుట్ఠమానసా తం ఆదాయ నిక్ఖమింసు. సా నిక్ఖన్తకాలతో పట్ఠాయ ‘‘అహం అత్తానం నేవ దస్సేస్సామీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా ‘‘అజ్జ రూపనన్దా మయ్హం ఉపట్ఠానం ఆగమిస్సతి, కీదిసీ ను ఖో తస్సా ధమ్మదేసనా సప్పాయా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘రూపగరుకా ఏసా అత్తభావే బలవసినేహా, కణ్టకేన కణ్టకుద్ధరణం వియ రూపేనేవస్సా రూపమదనిమ్మదనం సప్పాయ’’న్తి సన్నిట్ఠానం కత్వా తస్సా విహారం పవిసనసమయే ఏకం పన అభిరూపం ఇత్థిం సోళసవస్సుద్దేసికం రత్తవత్థనివత్థం సబ్బాభరణపటిమణ్డితం బీజనిం గహేత్వా అత్తనో సన్తికే ఠత్వా బీజయమానం ఇద్ధిబలేన అభినిమ్మిని. తం ఖో పన ఇత్థిం సత్థా చేవ పస్సతి రూపనన్దా చ. సా భిక్ఖునీహి సద్ధిం విహారం పవిసిత్వా భిక్ఖునీనం పిట్ఠిపస్సే ఠత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన సత్థారం వన్దిత్వా భిక్ఖునీనం అన్తరే నిసిన్నా పాదన్తతో పట్ఠాయ సత్థారం ఓలోకేన్తీ లక్ఖణవిచిత్తం అనుబ్యఞ్జనసముజ్జలం బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తం సత్థు సరీరం దిస్వా పుణ్ణచన్దసస్సిరికం ముఖం ఓలోకేన్తీ సమీపే ఠితం ఇత్థిరూపం అద్దస ¶ . సా తం ఓలోకేత్వా అత్తభావం ఓలోకేన్తీ సువణ్ణరాజహంసియా పురతో కాకీసదిసం అత్తానం అవమఞ్ఞి. ఇద్ధిమయరూపం దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయేవ హి తస్సా అక్ఖీని భమింసు. సా ‘‘అహో ఇమిస్సా కేసా సోభనా, అహో నలాటం సోభన’’న్తి సబ్బేసం సారీరప్పదేసానం రూపసిరియా సమాకడ్ఢితచిత్తా తస్మిం రూపే బలవసినేహా అహోసి.

సత్థా తస్సా తత్థ అభిరతిం ఞత్వా ధమ్మం దేసేన్తోవ తం రూపం సోళసవస్సుద్దేసికభావం అతిక్కమిత్వా వీసతివస్సుద్దేసికం కత్వా దస్సేసి. రూపనన్దా ఓలోకేత్వా ‘‘న వతిదం రూపం పురిమసదిస’’న్తి థోకం విరత్తచిత్తా అహోసి. సత్థా అనుక్కమేనేవ తస్సా ఇత్థియా సకిం విజాతవణ్ణం మజ్ఝిమిత్థివణ్ణం జరాజిణ్ణమహల్లికిత్థివణ్ణఞ్చ దస్సేసి. సాపి అనుపుబ్బేనేవ ‘‘ఇదమ్పి అన్తరహితం, ఇదమ్పి అన్తరహిత’’న్తి జరాజిణ్ణకాలే తం విరజ్జమానా ఖణ్డదన్తిం పలితసిరం ఓభగ్గం గోపానసివఙ్కం దణ్డపరాయణం పవేధమానం దిస్వా అతివియ విరజ్జి. అథ సత్థా తం బ్యాధినా అభిభూతం కత్వా దస్సేసి. సా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ దణ్డఞ్చ తాలవణ్టఞ్చ ఛడ్డేత్వా మహావిరవం ¶ విరవమానా భూమియం పతిత్వా సకే ముత్తకరీసే నిముగ్గా అపరాపరం పరివత్తి. రూపనన్దా తమ్పి ¶ దిస్వా అతివియ విరజ్జి. సత్థాపి తస్సా ఇత్థియా మరణం దస్సేసి. సా తఙ్ఖణంయేవ ఉద్ధుమాతకభావం ఆపజ్జి, నవహి వణముఖేహి పుబ్బవట్టియో చేవ పుళవా చ పగ్ఘరింసు, కాకాదయో సన్నిపతిత్వా విలుమ్పింసు. రూపనన్దాపి తం ఓలోకేత్వా ‘‘అయం ఇత్థీ ఇమస్మింయేవ ఠానే జరం పత్తా, బ్యాధిం పత్తా, మరణం పత్తా, ఇమస్సాపి మే అత్తభావస్స ఏవమేవ జరాబ్యాధిమరణాని ఆగమిస్సన్తీ’’తి అత్తభావం అనిచ్చతో పస్సి. అనిచ్చతో దిట్ఠత్తా ఏవ పన దుక్ఖతో అనత్తతో దిట్ఠోయేవ హోతి. అథస్సా తయో భవా ఆదిత్తా గేహా వియ గీవాయ బద్ధకుణపం వియ చ ¶ ఉపట్ఠహింసు, కమ్మట్ఠానాభిముఖం చిత్తం పక్ఖన్ది. సత్థా తాయ అనిచ్చతో దిట్ఠభావం ఞత్వా ‘‘సక్ఖిస్సతి ను ఖో సయమేవ అత్తనో పతిట్ఠం కాతు’’న్తి ఓలోకేన్తో ‘‘న సక్ఖిస్సతి, బహిద్ధా పచ్చయం లద్ధుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్సా సప్పాయవసేన ధమ్మం దేసేన్తో ఆహ –

‘‘ఆతురం అసుచిం పూతిం, పస్స నన్దే సముస్సయం;

ఉగ్ఘరన్తం పగ్ఘరన్తం, బాలానం అభిపత్థితం.

‘‘యథా ఇదం తథా ఏతం, యథా ఏతం తథా ఇదం;

ధాతుతో సుఞ్ఞతో పస్స, మా లోకం పునరాగమి;

భవే ఛన్దం విరాజేత్వా, ఉపసన్తో చరిస్సతీ’’తి. –

ఇత్థం ¶ సుదం భగవా నన్దం భిక్ఖునిం ఆరబ్భ ఇమా గాథాయో అభాసిత్థాతి. నన్దా దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. అథస్సా ఉపరి తిణ్ణం మగ్గఫలానం విపస్సనాపరివాసత్థాయ సుఞ్ఞతాకమ్మట్ఠానం కథేతుం, ‘‘నన్దే, మా ‘ఇమస్మిం సరీరే సారో అత్థీ’తి సఞ్ఞం కరి. అప్పమత్తకోపి హి ఏత్థ సారో నత్థి, తీణి అట్ఠిసతాని ఉస్సాపేత్వా కతం అట్ఠినగరమేత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అట్ఠీనం నగరం కతం, మంసలోహితలేపనం;

యత్థ జరా చ మచ్చు చ, మానో మక్ఖో చ ఓహితో’’తి.

తస్సత్థో – యథేవ హి పుబ్బణ్ణాపరణ్ణాదీనం ఓదహనత్థాయ కట్ఠాని ఉస్సాపేత్వా వల్లీహి బన్ధిత్వా మత్తికాయ విలిమ్పేత్వా నగరసఙ్ఖాతం బహిద్ధా గేహం ¶ కరోన్తి, ఏవమిదం అజ్ఝత్తికమ్పి తీణి అట్ఠిసతాని ఉస్సాపేత్వా న్హారువినద్ధం మంసలోహితలేపనం తచపటిచ్ఛన్నం జీరణలక్ఖణాయ జరాయ మరణలక్ఖణస్స మచ్చునో ఆరోహసమ్పదాదీని పటిచ్చ మఞ్ఞనలక్ఖణస్స మానస్స సుకతకారణవినాసనలక్ఖణస్స మక్ఖస్స చ ఓదహనత్థాయ ¶ నగరం కతం. ఏవరూపో ఏవ హి ఏత్థ కాయికచేతసికో ఆబాధో ఓహితో, ఇతో ఉద్ధం కిఞ్చి గయ్హూపగం నత్థీతి.

దేసనావసానే సా థేరీ అరహత్తం పాపుణి, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

జనపదకల్యాణీ రూపనన్దాథేరీవత్థు పఞ్చమం.

జీరన్తి ¶ వేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మల్లికం దేవిం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర ఏకదివసం న్హానకోట్ఠకం పవిట్ఠా ముఖం ధోవిత్వా ఓనతసరీరా జఙ్ఘం ధోవితుం ఆరభి. తాయ చ సద్ధింయేవ పవిట్ఠో ఏకో వల్లభసునఖో అత్థి. సో తం తథా ఓనతం దిస్వా అసద్ధమ్మసన్థవం కాతుం ఆరభి. సా ఫస్సం సాదియన్తీ అట్ఠాసి. రాజాపి ఉపరిపాసాదే వాతపానేన ఓలోకేన్తో తం దిస్వా తతో ఆగతకాలే ‘‘నస్స, వసలి, కస్మా ఏవరూపమకాసీ’’తి ఆహ. కిం మయా కతం, దేవాతి. సునఖేన సద్ధిం సన్థవోతి. నత్థేతం, దేవాతి. మయా సామం దిట్ఠం, నాహం తవ సద్దహిస్సామి, నస్స, వసలీతి. ‘‘మహారాజ, యో కోచి ఇమం కోట్ఠకం పవిట్ఠో ఇమినా వాతపానేన ఓలోకేన్తస్స ఏకోవ ద్విధా పఞ్ఞాయతీ’’తి అభూతం కథేసి. దేవ, సచే మే సద్దహసి, ఏతం కోట్ఠకం పవిస, అహం తం ఇమినా వాతపానేన ¶ ఓలోకేస్సామీతి. రాజా మూళ్హధాతుకో తస్సా వచనం సద్దహిత్వా కోట్ఠకం పావిసి. సాపి ఖో దేవీ వాతపానే ఠత్వా ఓలోకేన్తీ ‘‘అన్ధబాల, మహారాజ, కిం నామేతం, అజికాయ సద్ధిం సన్థవం కరోసీ’’తి ఆహ. ‘‘నాహం, భద్దే, ఏవరూపం కరోమీ’’తి చ వుత్తేపి ‘‘మయా సామం దిట్ఠం, నాహం తవ సద్దహిస్సామీ’’తి ఆహ.

తం ¶ సుత్వా రాజా ‘‘అద్ధా ఇమం కోట్ఠకం పవిట్ఠో ఏకోవ ద్విధా పఞ్ఞాయతీ’’తి సద్దహి. మల్లికా చిన్తేసి – ‘‘అయం రాజా అన్ధబాలతాయ మయా వఞ్చితో, పాపం మే కతం, అయఞ్చ మే అభూతేన అబ్భాచిక్ఖితో, ఇదం మే కమ్మం సత్థాపి జానిస్సతి, ద్వే అగ్గసావకాపి అసీతి మహాసావకాపి జానిస్సన్తి, అహో వత మే భారియం కమ్మం కత’’న్తి. అయం కిర రఞ్ఞో అసదిసదానే సహాయికా అహోసి. తత్థ చ ఏకదివసం కతపరిచ్చాగో ధనస్స చుద్దసకోటిఅగ్ఘనకో అహోసి. తథాగతస్స సేతచ్ఛత్తం నిసీదనపల్లఙ్కో ఆధారకో పాదపీఠన్తి ఇమాని పన చత్తారి అనగ్ఘానేవ అహేసుం. సా మరణకాలే ఏవరూపం మహాపరిచ్చాగం నానుస్సరిత్వా తదేవ పాపకమ్మం అనుస్సరన్తీ కాలం కత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తి. రఞ్ఞో పన సా అతివియ పియా అహోసి. సో బలవసోకాభిభూతో తస్సా సరీరకిచ్చం కారేత్వా ‘‘నిబ్బత్తట్ఠానమస్సా పుచ్ఛిస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికం అగమాసి. సత్థా యథా సో ఆగతకారణం న సరతి, తథా అకాసి. సో సత్థు సన్తికే సారణీయధమ్మకథం ¶ సుత్వా గేహం పవిట్ఠకాలే సరిత్వా ‘‘అహం భణే మల్లికాయ నిబ్బత్తట్ఠానం పుచ్ఛిస్సామీతి సత్థు సన్తికం గన్త్వా పముట్ఠో, స్వే పున పుచ్ఛిస్సామీ’’తి పునదివసేపి అగమాసి. సత్థాపి పటిపాటియా సత్త దివసాని యథా సో న సరతి ¶ , తథా అకాసి. సాపి సత్తాహమేవ నిరయే పచ్చిత్వా అట్ఠమే దివసే తతో చుతా తుసితభవనే నిబ్బత్తి. కస్మా పనస్స సత్థా అసరణభావం అకాసీతి? సా కిర తస్స అతివియ పియా అహోసి మనాపా, తస్మా తస్సా నిరయే నిబ్బత్తభావం సుత్వా ‘‘సచే ఏవరూపా సద్ధాసమ్పన్నా నిరయే నిబ్బత్తా, దానం దత్వా కిం కరిస్సామీ’’తి మిచ్ఛాదిట్ఠిం గహేత్వా పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం గేహే పవత్తం నిచ్చభత్తం హరాపేత్వా నిరయే నిబ్బత్తేయ్య, తేనస్స సత్థా సత్తాహం అసరణభావం కత్వా అట్ఠమే దివసే పిణ్డాయ చరన్తో సయమేవ రాజకులద్వారం అగమాసి.

రాజా ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి సుత్వా నిక్ఖమిత్వా పత్తం ఆదాయ పాసాదం అభిరుహితుం ఆరభి. సత్థా పన రథసాలాయ నిసీదితుం ఆకారం దస్సేసి. రాజా సత్థారం తత్థేవ నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకేన పటిమానేత్వా వన్దిత్వా నిసిన్నోవ అహం, భన్తే, మల్లికాయ దేవియా నిబ్బత్తట్ఠానం పుచ్ఛిస్సామీతి గన్త్వా పముట్ఠో, కత్థ ను ఖో సా, భన్తే, నిబ్బత్తాతి. తుసితభవనే, మహారాజాతి, భన్తే, తాయ తుసితభవనే అనిబ్బత్తన్తియా కో అఞ్ఞో నిబ్బత్తిస్సతి ¶ , భన్తే, నత్థి తాయ సదిసా ఇత్థీ. తస్సా హి నిసిన్నట్ఠానాదీసు ‘‘స్వే తథాగతస్స ¶ ఇదం దస్సామి, ఇదం కరిస్సామీ’’తి దానసంవిధానం ఠపేత్వా అఞ్ఞం కిచ్చమేవ నత్థి, భన్తే, తస్సా పరలోకం గతకాలతో పట్ఠాయ సరీరం మే న వహతీతి. అథ నం సత్థా ‘‘మా చిన్తయి, మహారాజ, సబ్బేసం ధువధమ్మో అయ’’న్తి వత్వా ‘‘అయం, మహారాజ, రథో కస్సా’’తి పుచ్ఛి. తం సుత్వా రాజా సిరస్మిం అఞ్జలిం పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘పితామహస్స మే, భన్తే’’తి ఆహ. ‘‘అయం కస్సా’’తి? ‘‘పితు మే, భన్తే’’తి. ‘‘అయం పన రథో కస్సా’’తి? ‘‘మమ, భన్తే’’తి. ఏవం వుత్తే సత్థా, ‘‘మహారాజ, తవ పితామహస్స రథో తేనేవాకారేన తవ పితు రథం న పాపుణి, తవ పితు రథో తవ రథం న పాపుణి, ఏవరూపస్స నామ కట్ఠకలిఙ్గరస్సాపి జరా ఆగచ్ఛతి, కిమఙ్గం పన అత్తభావస్స. మహారాజ, సప్పురిసధమ్మస్సేవ హి జరా నత్థి, సత్తా పన అజీరకా నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

సన్తో హవే సబ్భి పవేదయన్తీ’’తి.

తత్థ వేతి నిపాతో. సుచిత్తాతి సత్తహి రతనేహి అపరేహి చ రథాలఙ్కారేహి సుట్ఠు చిత్తితా రాజూనం రథాపి జీరన్తి. సరీరమ్పీతి న కేవలం రథా ఏవ, ఇదం సుప్పటిజగ్గితం ¶ సరీరమ్పి ఖణ్డిచ్చాదీని ¶ పాపుణన్తం జరం ఉపేతి. సతఞ్చాతి బుద్ధాదీనం పన సన్తానం నవవిధో లోకుత్తరధమ్మో చ కిఞ్చి ఉపఘాతం న ఉపేతీతి న జరం ఉపేతి నామ. పవేదయన్తీతి ఏవం సన్తో బుద్ధాదయో సబ్భి పణ్డితేహి సద్ధిం కథేన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అప్పస్సుతాయన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లాళుదాయిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర మఙ్గలం కరోన్తానం గేహం గన్త్వా ‘‘తిరోకుట్టేసు తిట్ఠన్తీ’’తిఆదినా (ఖు. పా. ౭.౧; పే. వ. ౧౪) నయేన అవమఙ్గలం కథేతి, అవమఙ్గలం కరోన్తానం గేహం గన్త్వా తిరోకుట్టాదీసు కథేతబ్బేసు ‘‘దానఞ్చ ధమ్మచరియా చా’’తిఆదినా (ఖు. పా. ౫.౭; సు. ని. ౨౬౬) నయేన మఙ్గలగాథా వా ‘‘యం కిఞ్చి విత్తం ఇధ వా హురం వా’’తి రతనసుత్తం (ఖు. పా. ౬.౩; సు. ని. ౨౨౬) వా కథేతి. ఏవం తేసు తేసు ఠానేసు ‘‘అఞ్ఞం కథేస్సామీ’’తి అఞ్ఞం కథేన్తోపి ‘‘అఞ్ఞం కథేమీ’’తి న జానాతి. భిక్ఖూ తస్స కథం సుత్వా సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘కిం, భన్తే, లాళుదాయిస్స మఙ్గలామఙ్గలట్ఠానేసు గమనేన, అఞ్ఞస్మిం కథేతబ్బే అఞ్ఞమేవ ¶ కథేతీ’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవేస ఏవం కథేతి, పుబ్బేపి అఞ్ఞస్మిం కథేతబ్బే అఞ్ఞమేవ కథేసీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే కిర బారాణసియం అగ్గిదత్తస్స నామ బ్రాహ్మణస్స పుత్తో సోమదత్తకుమారో నామ రాజానం ఉపట్ఠహి. సో రఞ్ఞా పియో అహోసి మనాపో. బ్రాహ్మణో పన కసికమ్మం నిస్సాయ జీవతి. తస్స ద్వేయేవ గోణా అహేసుం. తేసు ఏకో మతో. బ్రాహ్మణో పుత్తం ఆహ – ‘‘తాత, సోమదత్త, రాజానం మే యాచిత్వా ఏకం గోణం ఆహరా’’తి. సోమదత్తో ‘‘సచాహం రాజానం యాచిస్సామి, లహుభావో మే పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘తుమ్హేయేవ, తాత, రాజానం యాచథా’’తి వత్వా ‘‘తేన హి, తాత, మం గహేత్వా యాహీ’’తి వుత్తో చిన్తేసి – ‘‘అయం బ్రాహ్మణో దన్ధపఞ్ఞో అభిక్కమాదివచనమత్తమ్పి న జానాతి, అఞ్ఞస్మిం వత్తబ్బే అఞ్ఞమేవ వదతి, సిక్ఖాపేత్వా పన నం నేస్సామీ’’తి. సో తం ఆదాయ బీరణత్థమ్భకం నామ సుసానం గన్త్వా తిణకలాపే బన్ధిత్వా ‘‘అయం ¶ రాజా, అయం ఉపరాజా, అయం సేనాపతీ’’తి నామాని కత్వా పటిపాటియా పితు దస్సేత్వా ‘‘తుమ్హేహి రాజకులం గన్త్వా ఏవం అభిక్కమితబ్బం, ఏవం పటిక్కమితబ్బం, ఏవం నామ రాజా వత్తబ్బో, ఏవం నామ ఉపరాజా, రాజానం పన ఉపసఙ్కమిత్వా ‘జయతు భవం, మహారాజా’తి వత్వా ఏవం ఠత్వా ఇమం ¶ గాథం వత్వా గోణం యాచేయ్యాథా’’తి గాథం ఉగ్గణ్హాపేసి –

‘‘ద్వే మే గోణా మహారాజ, యేహి ఖేత్తం కసామసే;

తేసు ఏకో మతో దేవ, దుతియం దేహి ఖత్తియా’’తి.

సో హి సంవచ్ఛరమత్తేన తం గాథం పగుణం కత్వా పగుణభావం పుత్తస్స ఆరోచేత్వా ‘‘తేన హి, తాత, కఞ్చిదేవ పణ్ణాకారం ఆదాయ ఆగచ్ఛథ, అహం ¶ పురిమతరం గన్త్వా రఞ్ఞో సన్తికే ఠస్సామీ’’తి వుత్తే ‘‘సాధు, తాతా’’తి పణ్ణాకారం గహేత్వా సోమదత్తస్స రఞ్ఞో సన్తికే ఠితకాలే ఉస్సాహప్పత్తో రాజకులం గన్త్వా రఞ్ఞా తుట్ఠచిత్తేన కతపటిసమ్మోదనో, ‘‘తాత, చిరస్సం వత ఆగతత్థ, ఇదమాసనం నిసీదిత్వా వదథ, యేనత్థో’’తి వుత్తే ఇమం గాథమాహ –

‘‘ద్వే మే గోణా మహారాజ, యేహి ఖేత్తం కసామసే;

తేసు ఏకో మతో దేవ, దుతియం గణ్హ ఖత్తియా’’తి.

రఞ్ఞా ‘‘కిం వదేసి, తాత, పున వదేహీ’’తి వుత్తేపి తమేవ గాథం ఆహ. రాజా తేన విరజ్ఝిత్వా కథితభావం ఞత్వా సితం కత్వా, ‘‘సోమదత్త, తుమ్హాకం గేహే బహూ మఞ్ఞే గోణా’’తి వత్వా ‘‘తుమ్హేహి దిన్నా బహూ భవిస్సన్తి, దేవా’’తి వుత్తే బోధిసత్తస్స తుస్సిత్వా బ్రాహ్మణస్స సోళస గోణే అలఙ్కారభణ్డకం నివాసగామఞ్చస్స బ్రహ్మదేయ్యం దత్వా మహన్తేన యసేన బ్రాహ్మణం ఉయ్యోజేసీతి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘తదా రాజా ఆనన్దో అహోసి, బ్రాహ్మణో లాళుదాయీ, సోమదత్తో పన అహమేవా’’తి జాతకం ¶ సమోధానేత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస అత్తనో అప్పస్సుతతాయ అఞ్ఞస్మిం వత్తబ్బే అఞ్ఞమేవ వదతి. అప్పస్సుతపురిసో హి బలిబద్దసదిసో నామ హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అప్పస్సుతాయం పురిసో, బలిబద్దోవ జీరతి;

మంసాని తస్స వడ్ఢన్తి, పఞ్ఞా తస్స న వడ్ఢతీ’’తి.

తత్థ ¶ అప్పస్సుతాయన్తి ఏకస్స వా ద్విన్నం వా పణ్ణాసకానం. అథ వా పన వగ్గానం సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన ఏకస్స వా ద్విన్నం వా సుత్తన్తానం వాపి అభావేన అప్పస్సుతో అయం. కమ్మట్ఠానం పన ఉగ్గహేత్వా అనుయుఞ్జన్తో బహుస్సుతోవ. బలిబద్దోవ జీరతీతి యథా హి బలిబద్దో జీరమానో వడ్ఢమానో నేవ మాతు, న పితు, న సేసఞాతకానం అత్థాయ వడ్ఢతి, అథ ఖో నిరత్థకమేవ జీరతి, ఏవమేవం అయమ్పి న ఉపజ్ఝాయవత్తం కరోతి, న ఆచరియవత్తం, న ఆగన్తుకవత్తాదీని, న భావనారామతం అనుయుఞ్జతి, నిరత్థకమేవ జీరతి, మంసాని తస్స వడ్ఢన్తీతి యథా బలిబద్దస్స ‘‘యుగనఙ్గలాదీని వహితుం అసమత్థో ఏసో’’తి అరఞ్ఞే విస్సట్ఠస్స తత్థేవ విచరన్తస్స ¶ ఖాదన్తస్స పివన్తస్స మంసాని వడ్ఢన్తి, ఏవమేవ ఇమస్సాపి ఉపజ్ఝాయాదీహి విస్సట్ఠస్స సఙ్ఘం నిస్సాయ చత్తారో పచ్చయే లభిత్వా ఉద్ధవిరేచనాదీని కత్వా కాయం పోసేన్తస్స ¶ మంసాని వడ్ఢన్తి, థూలసరీరో హుత్వా విచరతి. పఞ్ఞా తస్సాతి లోకియలోకుత్తరా పనస్స పఞ్ఞా ఏకఙ్గులమత్తాపి న వడ్ఢతి, అరఞ్ఞే పన గచ్ఛలతాదీని వియ ఛ ద్వారాని నిస్సాయ తణ్హా చేవ నవవిధమానో చ వడ్ఢతీతి అత్థో.

దేసనావసానే మహాజనో సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణీతి.

అనేకజాతిసంసారన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా బోధిరుక్ఖమూలే నిసిన్నో ఉదానవసేన ఉదానేత్వా అపరభాగే ఆనన్దత్థేరేన పుట్ఠో కథేసి.

సో హి బోధిరుక్ఖమూలే నిసిన్నో సూరియే అనత్థఙ్గతేయేవ మారబలం విద్ధంసేత్వా పఠమయామే పుబ్బేనివాసపటిచ్ఛాదకం తమం పదాలేత్వా మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేత్వా పచ్ఛిమయామే సత్తేసు కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ పచ్చయాకారే ఞాణం ఓతారేత్వా తం అనులోమపటిలోమవసేన సమ్మసన్తో అరుణుగ్గమనవేలాయ సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా అనేకేహి బుద్ధసతసహస్సేహి అవిజహితం ఉదానం ఉదానేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అనేకజాతిసంసారం, సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;

గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.

‘‘గహకారక ¶ ¶ దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;

విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి.

తత్థ గహకారం గవేసన్తోతి అహం ఇమస్స అత్తభావసఙ్ఖాతస్స గేహస్స కారకం తణ్హావడ్ఢకిం గవేసన్తో యేన ఞాణేన సక్కా తం దట్ఠుం ¶ , తస్స బోధిఞాణస్సత్థాయ దీపఙ్కరపాదమూలే కతాభినీహారో ఏత్తకం కాలం అనేకజాతిసంసారం అనేకజాతిసతసహస్ససఙ్ఖాతం ఇమం సంసారవట్టం అనిబ్బిసం తం ఞాణం అవిన్దన్తో అలభన్తోయేవ సన్ధావిస్సం సంసరిం, అపరాపరం అనువిచరిన్తి అత్థో. దుక్ఖా జాతి పునప్పునన్తి ఇదం గహకారకగవేసనస్స కారణవచనం. యస్మా జరాబ్యాధిమరణమిస్సితాయ జాతి నామేసా పునప్పునం ఉపగన్తుం దుక్ఖా, న చ సా తస్మిం అదిట్ఠే నివత్తతి. తస్మా తం గవేసన్తో సన్ధావిస్సన్తి అత్థో. దిట్ఠోసీతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝన్తేన మయా ఇదాని దిట్ఠోసి. పున గేహన్తి పున ఇమస్మిం సంసారవట్టే అత్తభావసఙ్ఖాతం మమ గేహం న కాహసి. సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గాతి తవ సబ్బా అవసేసా కిలేసఫాసుకా మయా భగ్గా. గహకూటం విసఙ్ఖతన్తి ఇమస్స తయా కతస్స అత్తభావగేహస్స అవిజ్జాసఙ్ఖాతం ¶ కణ్ణికమణ్డలమ్పి మయా విద్ధంసితం. విసఙ్ఖారగతం చిత్తన్తి ఇదాని మమ చిత్తం విసఙ్ఖారం నిబ్బానం ఆరమ్మణకరణవసేన గతం అనుపవిట్ఠం. తణ్హానం ఖయమజ్ఝగాతి తణ్హానం ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తం అధిగతోస్మీతి.

అచరిత్వాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా ఇసిపతనే మిగదాయే విహరన్తో మహాధనసేట్ఠిపుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర బారాణసియం అసీతికోటివిభవే కులే నిబ్బత్తి. అథస్స మాతాపితరో చిన్తేసుం – ‘‘అమ్హాకం కులే మహాభోగక్ఖన్ధో, పుత్తస్స నో హత్థే ఠపేత్వా యథాసుఖం పరిభోగం కరిస్సామ, అఞ్ఞేన కమ్మేన కిచ్చం నత్థీ’’తి. తం నచ్చగీతవాదితమత్తమేవ సిక్ఖాపేసుం. తస్మింయేవ నగరే అఞ్ఞస్మిం అసీతికోటివిభవే కులే ఏకా ధీతాపి నిబ్బత్తి. తస్సాపి మాతాపితరో తథేవ చిన్తేత్వా తం నచ్చగీతవాదితమత్తమేవ సిక్ఖాపేసుం. తేసం వయప్పత్తానం ఆవాహవివాహో అహోసి. అథ నేసం అపరభాగే మాతాపితరో కాలమకంసు. ద్వేఅసీతికోటిధనం ఏకస్మింయేవ ¶ గేహే అహోసి. సేట్ఠిపుత్తో దివసస్స తిక్ఖత్తుం రఞ్ఞో ¶ ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి. అథ తస్మిం నగరే ధుత్తా చిన్తేసుం – ‘‘సచాయం సేట్ఠిపుత్తో సురాసోణ్డో భవిస్సతి, అమ్హాకం ఫాసుకం భవిస్సతి, ఉగ్గణ్హాపేమ నం సురాసోణ్డభావ’’న్తి. తే సురం ఆదాయ ఖజ్జకమంసే చేవ లోణసక్ఖరా ¶ చ దుస్సన్తే బన్ధిత్వా మూలకన్దే గహేత్వా తస్స రాజకులతో ఆగచ్ఛన్తస్స మగ్గం ఓలోకయమానా నిసీదిత్వా తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సురం పివిత్వా లోణసక్ఖరం ముఖే ఖిపిత్వా మూలకన్దం డంసిత్వా ‘‘వస్ససతం జీవ సామి, సేట్ఠిపుత్త, తం నిస్సాయ మయం ఖాదనపివనసమత్థా భవేయ్యామా’’తి ఆహంసు. సో తేసం వచనం సుత్వా పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తం చూళూపట్ఠాకం పుచ్ఛి – ‘‘కిం ఏతే పివన్తీ’’తి. ఏకం పానకం, సామీతి. మనాపజాతికం ఏతన్తి. సామి, ఇమస్మిం జీవలోకే ఇమినా సదిసం పాతబ్బయుత్తకం నామ నత్థీతి. సో ‘‘ఏవం సన్తే మయాపి పాతుం వట్టతీ’’తి థోకం థోకం ఆహరాపేత్వా పివతి. అథస్స నచిరస్సేవ తే ధుత్తా పివనభావం ఞత్వా తం పరివారయింసు. గచ్ఛన్తే కాలే పరివారో మహా అహోసి. సో సతేనపి సతద్వయేనపి సురం ఆహరాపేత్వా పివన్తో ఇమినా అనుక్కమేనేవ నిసిన్నట్ఠానాదీసు కహాపణరాసిం ఠపేత్వా సురం పివన్తో ‘‘ఇమినా మాలా ఆహరథ, ఇమినా గన్ధే, అయం జనో జుతే ఛేకో, అయం నచ్చే, అయం గీతే, అయం వాదితే. ఇమస్స సహస్సం దేథ, ఇమస్స ద్వే సహస్సానీ’’తి ఏవం వికిరన్తో నచిరస్సేవ అత్తనో సన్తకం అసీతికోటిధనం ఖేపేత్వా ‘‘ఖీణం తే, సామి, ధన’’న్తి వుత్తే కిం భరియాయ మే సన్తకం నత్థీతి. అత్థి, సామీతి ¶ . తేన హి తం ఆహరథాతి. తమ్పి తథేవ ఖేపేత్వా అనుపుబ్బేన ఖేత్తఆరాముయ్యానయోగ్గాదికమ్పి అన్తమసో భాజనభణ్డకమ్పి అత్థరణపావురణనిసీదనమ్పి సబ్బం అత్తనో సన్తకం విక్కిణిత్వా ఖాది. అథ నం మహల్లకకాలే యేహిస్స కులసన్తకం గేహం విక్కిణిత్వా గహితం, తే తం గేహా నీహరింసు. సో భరియం ఆదాయ పరజనస్స గేహభిత్తిం నిస్సాయ వసన్తో కపాలఖణ్డం ఆదాయ భిక్ఖాయ చరిత్వా జనస్స ఉచ్ఛిట్ఠకం భుఞ్జితుం ఆరభి.

అథ నం ఏకదివసం ఆసనసాలాయ ద్వారే ఠత్వా దహరసామణేరేహి దియ్యమానం ఉచ్ఛిట్ఠకభోజనం పటిగ్గణ్హన్తం దిస్వా సత్థా సితం పాత్వాకాసి. అథ నం ఆనన్దత్థేరో సితకారణం పుచ్ఛి. సత్థా సితకారణం కథేన్తో ‘‘పస్సానన్ద, ఇమం మహాధనసేట్ఠిపుత్తం ఇమస్మిం నగరే ద్వేఅసీతికోటిధనం ¶ ఖేపేత్వా భరియం ఆదాయ భిక్ఖాయ చరన్తం. సచే హి అయం పఠమవయే భోగే అఖేపేత్వా కమ్మన్తే పయోజయిస్స, ఇమస్మింయేవ నగరే అగ్గసేట్ఠి అభవిస్స. సచే పన నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్స, అరహత్తం పాపుణిస్స, భరియాపిస్స అనాగామిఫలే పతిట్ఠహిస్స. సచే మజ్ఝిమవయే భోగే అఖేపేత్వా కమ్మన్తే పయోజయిస్స, దుతియసేట్ఠి అభవిస్స, నిక్ఖమిత్వా పబ్బజన్తో అనాగామీ అభవిస్స. భరియాపిస్స సకదాగామిఫలే పతిట్ఠహిస్స. సచే పచ్ఛిమవయే భోగే అఖేపేత్వా కమ్మన్తే పయోజయిస్స, తతియసేట్ఠి అభవిస్స, నిక్ఖమిత్వా పబ్బజన్తోపి ¶ సకదాగామీ అభవిస్స ¶ , భరియాపిస్స సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిస్స. ఇదాని పనేస గిహిభోగతోపి పరిహీనో సామఞ్ఞతోపి. పరిహాయిత్వా చ పన సుక్ఖపల్లలే కోఞ్చసకుణో వియ జాతో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అచరిత్వా బ్రహ్మచరియం, అలద్ధా యోబ్బనే ధనం;

జిణ్ణకోఞ్చావ ఝాయన్తి, ఖీణమచ్ఛేవ పల్లలే.

‘‘అచరిత్వా బ్రహ్మచరియం, అలద్ధా యోబ్బనే ధనం;

సేన్తి చాపాతిఖీణావ, పురాణాని అనుత్థున’’న్తి.

తత్థ అచరిత్వాతి బ్రహ్మచరియవాసం అవసిత్వా. యోబ్బనేతి అనుప్పన్నే వా భోగే ఉప్పాదేతుం ఉప్పన్నే వా భోగే రక్ఖితుం సమత్థకాలే ధనమ్పి అలభిత్వా. ఖీణమచ్ఛేతి తే ఏవరూపా బాలా ఉదకస్స అభావా ఖీణమచ్ఛే పల్లలే పరిక్ఖీణపత్తా జిణ్ణకోఞ్చా వియ అవఝాయన్తి. ఇదం వుత్తం హోతి – పల్లలే ఉదకస్స అభావో వియ హి ఇమేసం వసనట్ఠానస్స అభావో, మచ్ఛానం ఖీణభావో వియ ఇమేసం భోగానం అభావో, ఖీణపత్తానం కోఞ్చానం ఉప్పతిత్వా గమనాభావో వియ ఇమేసం ఇదాని జలథలపథాదీహి భోగే సణ్ఠాపేతుం అసమత్థభావో. తస్మా తే ఖీణపత్తా కోఞ్చా వియ ఏత్థేవ బజ్ఝిత్వా అవఝాయన్తీతి. చాపాతిఖీణావాతి చాపతో అతిఖీణా, చాపా వినిముత్తాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా చాపా వినిముత్తా సరా యథావేగం గన్త్వా పతితా, తం గహేత్వా ఉక్ఖిపన్తే ¶ అసతి తత్థేవ ఉపచికానం భత్తం హోన్తి, ఏవం ఇమేపి తయో ¶ వయే అతిక్కన్తా ఇదాని అత్తానం ఉద్ధరితుం అసమత్థతాయ మరణం ఉపగమిస్సన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘సేన్తి చాపాతిఖీణావా’’తి. పురాణాని అనుత్థునన్తి ‘‘ఇతి అమ్హేహి ఖాదితం ఇతి పీత’’న్తి పుబ్బే కతాని ఖాదితపివితనచ్చగీతవాదితాదీని అనుత్థునన్తా సోచన్తా అనుసోచన్తా సేన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అత్తానఞ్చేతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా భేసకళావనే విహరన్తో బోధిరాజకుమారం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర పథవీతలే అఞ్ఞేహి పాసాదేహి అసదిసరూపం ఆకాసే ఉప్పతమానం వియ కోకనుదం నామ పాసాదం కారేత్వా వడ్ఢకిం పుచ్ఛి – ‘‘కిం తయా అఞ్ఞత్థాపి ఏవరూపో పాసాదో కతపుబ్బో, ఉదాహు పఠమసిప్పమేవ తే ఇద’’న్తి. ‘‘పఠమసిప్పమేవ, దేవా’’తి చ వుత్తే చిన్తేసి – ‘‘సచే అయం అఞ్ఞస్సపి ఏవరూపం పాసాదం కరిస్సతి, అయం పాసాదో అనచ్ఛరియో భవిస్సతి. ఇమం మయా మారేతుం వా హత్థపాదే వాస్స ఛిన్దితుం అక్ఖీని వా ఉప్పాటేతుం వట్టతి, ఏవం అఞ్ఞస్స పాసాదం న కరిస్సతీ’’తి. సో తమత్థం అత్తనో పియసహాయకస్స సఞ్జీవకపుత్తస్స నామ మాణవకస్స కథేసి. సో చిన్తేసి – ‘‘నిస్సంసయం ఏస వడ్ఢకిం నాసేస్సతి, అనగ్ఘో సిప్పీ, సో మయి పస్సన్తే మా నస్సతు, సఞ్ఞమస్స దస్సామీ’’తి. సో తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాసాదే తే కమ్మం నిట్ఠితం, నో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నిట్ఠిత’’న్తి వుత్తే ‘‘రాజకుమారో తం నాసేతుకామో అత్తానం రక్ఖేయ్యాసీ’’తి ఆహ ¶ . వడ్ఢకీపి ‘‘భద్దకం తే, సామి, కతం మమ ఆరోచేన్తేన, అహమేత్థ కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘కిం, సమ్మ, అమ్హాకం పాసాదే కమ్మం నిట్ఠిత’’న్తి రాజకుమారేన పుట్ఠో ‘‘న తావ, దేవ, నిట్ఠితం, బహు అవసిట్ఠ’’న్తి ఆహ. కిం కమ్మం నామ అవసిట్ఠన్తి? పచ్ఛా, దేవ, ఆచిక్ఖిస్సామి, దారూని తావ ఆహరాపేథాతి. కిం దారూని నామాతి? నిస్సారాని సుక్ఖదారూని, దేవాతి. సో ఆహరాపేత్వా అదాసి. అథ నం ఆహ – ‘‘దేవ, తే ఇతో పట్ఠాయ మమ సన్తికం నాగన్తబ్బం. కిం కారణా? సుఖుమకమ్మం కరోన్తస్స హి అఞ్ఞేహి సద్ధిం సల్లపన్తస్స మే కమ్మవిక్ఖేపో హోతి, ఆహారవేలాయం పన మే భరియావ ఆహారం ఆహరిస్సతీ’’తి. రాజకుమారోపి ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణి. సోపి ఏకస్మిం గబ్భే నిసీదిత్వా తాని దారూని తచ్ఛేత్వా అత్తనో పుత్తదారస్స అన్తో నిసీదనయోగ్గం గరుళసకుణం కత్వా ఆహారవేలాయ పన భరియం ఆహ – ‘‘గేహే విజ్జమానకం సబ్బం విక్కిణిత్వా హిరఞ్ఞసువణ్ణం ¶ గణ్హాహీ’’తి. రాజకుమారోపి వడ్ఢకిస్స అనిక్ఖమనత్థాయ గేహం పరిక్ఖిపిత్వా ఆరక్ఖం ఠపేసి. వడ్ఢకీపి ¶ సకుణస్స నిట్ఠితకాలే ‘‘అజ్జ సబ్బేపి దారకే గహేత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి భరియం వత్వా భుత్తపాతరాసో పుత్తదారం సకుణస్స కుచ్ఛియం నిసీదాపేత్వా వాతపానేన నిక్ఖమిత్వా పలాయి. సో తేసం, ‘‘దేవ, వడ్ఢకీ పలాయతీ’’తి కన్దన్తానంయేవ గన్త్వా హిమవన్తే ఓతరిత్వా ఏకం నగరం మాపేత్వా కట్ఠవాహనరాజా నామ జాతో.

రాజకుమారోపి ¶ ‘‘పాసాదమహం కరిస్సామీ’’తి సత్థారం నిమన్తేత్వా పాసాదే చతుజ్జాతియగన్ధేహి పరిభణ్డికం కత్వా పఠమఉమ్మారతో పట్ఠాయ చేలపటికం పత్థరి. సో కిర అపుత్తకో, తస్మా ‘‘సచాహం పుత్తం వా ధీతరం వా లచ్ఛామి, సత్థా ఇమం అక్కమిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా పత్థరి. సో సత్థరి ఆగతే సత్థారం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పత్తం గహేత్వా ‘‘పవిసథ, భన్తే’’తి ఆహ. సత్థా న పావిసి, సో దుతియమ్పి తతియమ్పి యాచి. సత్థా అపవిసిత్వావ ఆనన్దత్థేరం ఓలోకేసి. థేరో ఓలోకితసఞ్ఞాయేవ వత్థానం అనక్కమనభావం ఞత్వా తం ‘‘సంహరతు, రాజకుమార, దుస్సాని, న భగవా చేలపటికం అక్కమిస్సతి, పచ్ఛిమజనతం తథాగతో ఓలోకేతీ’’తి దుస్సాని సంహరాపేసి. సో దుస్సాని సంహరిత్వా సత్థారం అన్తోనివేసనం పవేసత్వా యాగుఖజ్జకేన సమ్మానేత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, అహం తుమ్హాకం ఉపకారకో తిక్ఖత్తుం సరణం గతో, కుచ్ఛిగతో చ కిరమ్హి ఏకవారం సరణం గతో, దుతియం తరుణదారకకాలే, తతియం విఞ్ఞుభావం పత్తకాలే. తస్స మే కస్మా చేలపటికం న అక్కమిత్థా’’తి? ‘‘కిం పన త్వం, కుమార, చిన్తేత్వా చేలాని అత్థరీ’’తి? ‘‘సచే పుత్తం వా ధీతరం వా లచ్ఛామి, సత్థా మే చేలపటికం అక్కమిస్సతీ’’తి ఇదం చిన్తేత్వా, భన్తేతి. తేనేవాహం తం న అక్కమిన్తి. ‘‘కిం పనాహం, భన్తే, పుత్తం ¶ వా ధీతరం వా నేవ లచ్ఛామీ’’తి? ‘‘ఆమ, కుమారా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘పురిమకఅత్తభావే జాయాయ సద్ధిం పమాదం ఆపన్నత్తా’’తి. ‘‘కస్మిం కాలే, భన్తే’’తి? అథస్స సత్థా అతీతం ఆహరిత్వా దస్సేసి –

అతీతే కిర అనేకసతా మనుస్సా మహతియా నావాయ సముద్దం పక్ఖన్దింసు. నావా సముద్దమజ్ఝే భిజ్జి. ద్వే జయమ్పతికా ఏకం ఫలకం గహేత్వా అన్తరదీపకం పవిసింసు, సేసా సబ్బే తత్థేవ మరింసు. తస్మిం ఖో పన దీపకే ¶ మహాసకుణసఙ్ఘో వసతి. తే అఞ్ఞం ఖాదితబ్బకం అదిస్వా ఛాతజ్ఝత్తా సకుణఅణ్డాని అఙ్గారేసు పచిత్వా ఖాదింసు, తేసు అప్పహోన్తేసు సకుణచ్ఛాపే గహేత్వా ఖాదింసు. ఏవం పఠమవయేపి మజ్ఝిమవయేపి పచ్ఛిమవయేపి ఖాదింసుయేవ. ఏకస్మిమ్పి వయే అప్పమాదం నాపజ్జింసు, ఏకోపి చ నేసం అప్పమాదం నాపజ్జి.

సత్థా ఇదం తస్స పుబ్బకమ్మం దస్సేత్వా ‘‘సచే హి త్వం, కుమార, తదా ఏకస్మిమ్పి వయే భరియాయ ¶ సద్ధిం అప్పమాదం ఆపజ్జిస్స, ఏకస్మిమ్పి వయే పుత్తో వా ధీతా వా ఉప్పజ్జేయ్య. సచే పన వో ఏకోపి అప్పమత్తో అభవిస్స, తం పటిచ్చ పుత్తో వా ధీతా వా ఉప్పజ్జిస్స. కుమార, అత్తానఞ్హి పియం మఞ్ఞమానేన తీసుపి వయేసు అప్పమత్తేన అత్తా రక్ఖితబ్బో, ఏవం అసక్కోన్తేన ఏకవయేపి రక్ఖితబ్బోయేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తానఞ్చే పియం జఞ్ఞా, రక్ఖేయ్య నం సురక్ఖితం;

తిణ్ణం అఞ్ఞతరం యామం, పటిజగ్గేయ్య పణ్డితో’’తి.

తత్థ ¶ యామన్తి సత్థా అత్తనో ధమ్మిస్సరతాయ దేసనాకుసలతాయ చ ఇధ తిణ్ణం వయానం అఞ్ఞతరం వయం యామన్తి కత్వా దేసేసి, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సచే అత్తానం పియం జానేయ్య, రక్ఖేయ్య నం సురక్ఖితన్తి యథా సో సురక్ఖితో హోతి, ఏవం నం రక్ఖేయ్య. తత్థ సచే గీహీ సమానో ‘‘అత్తానం రక్ఖిస్సామీ’’తి ఉపరిపాసాదతలే సుసంవుతం గబ్భం పవిసిత్వా సమ్పన్నారక్ఖో హుత్వా వసన్తోపి, పబ్బజితో హుత్వా సుసంవుతే పిహితద్వారవాతపానే లేణే విహరన్తోపి అత్తానం న రక్ఖతియేవ. గిహీ పన సమానో యథాబలం దానసీలాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తో, పబ్బజితో వా పన వత్తపటివత్తపరియత్తిమనసికారేసు ఉస్సుక్కం ఆపజ్జన్తో అత్తానం రక్ఖతి నామ. ఏవం తీసు వయేసు అసక్కోన్తో అఞ్ఞతరస్మిమ్పి వయే పణ్డితపురిసో అత్తానం పటిజగ్గతియేవ. సచే హి గిహిభూతో పఠమవయే ఖిడ్డాపసుతతాయ కుసలం కాతుం న సక్కోతి, మజ్ఝిమవయే అప్పమత్తేన హుత్వా కుసలం కాతబ్బం. సచే మజ్ఝిమవయే పుత్తదారం పోసేన్తో కుసలం కాతుం న సక్కోతి, పచ్ఛిమవయే కాతబ్బమేవ. ఏవమ్పి కరోన్తేన అత్తా పటిజగ్గితోవ హోతి. ఏవం అకరోన్తస్స పన అత్తా పియో నామ న హోతి, అపాయపరాయణమేవ నం కరోతి. సచే పన ¶ పబ్బజితో పఠమవయే సజ్ఝాయం కరోన్తో ధారేన్తో వాచేన్తో వత్తపటివత్తం కరోన్తో పమాదం ఆపజ్జతి, మజ్ఝిమవయే అప్పమత్తేన సమణధమ్మో ¶ కాతబ్బో. సచే పఠమవయే ఉగ్గహితపరియత్తియా అట్ఠకథం వినిచ్ఛయం కారణాకారణఞ్చ పుచ్ఛన్తో మజ్ఝిమవయే పమాదం ఆపజ్జతి, పచ్ఛిమవయే అప్పమత్తేన సమణధమ్మో కాతబ్బోయేవ. ఏవమ్పి కరోన్తేన అత్తా పటిజగ్గితోవ హోతి. ఏవం అకరోన్తస్స పన అత్తా పియో నామ న హోతి, పచ్ఛానుతాపేనేవ నం తాపేతీతి.

దేసనావసానే బోధిరాజకుమారో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

౨. ఉపనన్దసక్యపుత్తత్థేరవత్థు

అత్తానమేవ ¶ పఠమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉపనన్దం సక్యపుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర థేరో ధమ్మకథం కథేతుం ఛేకో. తస్స అప్పిచ్ఛతాదిపటిసంయుత్తం ధమ్మకథం సుత్వా బహూ భిక్ఖు తం తిచీవరేహి పూజేత్వా ధుతఙ్గాని సమాదియింసు. తేహి విస్సట్ఠపరిక్ఖారే సోయేవ గణ్హి. సో ఏకస్మిం అన్తోవస్సే ఉపకట్ఠే జనపదం అగమాసి. అథ నం ఏకస్మిం విహారే దహరసామణేరా ధమ్మకథికపేమేన, ‘‘భన్తే, ఇధ వస్సం ఉపేథా’’తి వదింసు. ‘‘ఇధ కిత్తకం వస్సావాసికం లబ్భతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తేహి ‘‘ఏకేకో సాటకో’’తి వుత్తే తత్థ ఉపాహనా ఠపేత్వా అఞ్ఞం విహారం అగమాసి ¶ . దుతియం విహారం గన్త్వా ‘‘ఇధ కిం లబ్భతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ద్వే సాటకా’’తి వుత్తే కత్తరయట్ఠిం ఠపేసి. తతియం విహారం గన్త్వా ‘‘ఇధ కిం లబ్భతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘తయో సాటకా’’తి వుత్తే తత్థ ఉదకతుమ్బం ఠపేసి. చతుత్థం విహారం గన్త్వా ‘‘ఇధ కిం లబ్భతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘చత్తారో సాటకా’’తి వుత్తే ‘‘సాధు ఇధ వసిస్సామీ’’తి తత్థ వస్సం ఉపగన్త్వా గహట్ఠానఞ్చేవ భిక్ఖూనఞ్చ ధమ్మకథం కథేసి. తే నం బహూహి వత్థేహి చేవ చీవరేహి చ పూజేసుం. సో వుట్ఠవస్సో ఇతరేసుపి విహారేసు సాసనం పేసేత్వా ‘‘మయా పరిక్ఖారస్స ఠపితత్తా వస్సావాసికం లద్ధబ్బం, తం మే పహిణన్తూ’’తి సబ్బం ఆహరాపేత్వా యానకం పూరేత్వా పాయాసి.

అథేకస్మిం ¶ విహారే ద్వే దహరభిక్ఖూ ద్వే సాటకే ఏకఞ్చ కమ్బలం లభిత్వా ‘‘తుయ్హం సాటకా హోన్తు, మయ్హం కమ్బలో’’తి భాజేతుం అసక్కోన్తా మగ్గసమీపే నిసీదిత్వా వివదన్తి. తే తం థేరం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హే నో భాజేత్వా దేథా’’తి వదింసు. తుమ్హేయేవ భాజేథాతి. న సక్కోమ, భన్తే, తుమ్హేయేవ నో భాజేత్వా దేథాతి. తేన హి మమ వచనే ఠస్సథాతి. ఆమ, ఠస్సామాతి. ‘‘తేన హి సాధూ’’తి తేసం ద్వే సాటకే దత్వా ‘‘అయం ధమ్మకథం కథేన్తానం అమ్హాకం పారుపనారహో’’తి మహగ్ఘం కమ్బలం ఆదాయ పక్కామి. దహరభిక్ఖూ విప్పటిసారినో హుత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ తుమ్హాకం సన్తకం ¶ గహేత్వా తుమ్హే విప్పటిసారినో కరోతి, పుబ్బేపి అకాసియేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతస్మిం అనుతీరచారీ చ గమ్భీరచారీ చాతి ద్వే ఉద్దా మహన్తం రోహితమచ్ఛం లభిత్వా ‘‘మయ్హం సీసం హోతు, తవ నఙ్గుట్ఠ’’న్తి వివాదాపన్నా భాజేతుం అసక్కోన్తా ఏకం సిఙ్గాలం దిస్వా ఆహంసు – ‘‘మాతుల, ఇమం నో భాజేత్వా దేహీ’’తి. అహం రఞ్ఞా వినిచ్ఛయట్ఠానే ఠపితో, తత్థ చిరం ¶ నిసీదిత్వా జఙ్ఘవిహారత్థాయ ఆగతోమ్హి, ఇదాని మే ఓకాసో నత్థీతి. మాతుల, మా ఏవం కరోథ, భాజేత్వా ఏవ నో దేథాతి. మమ వచనే ఠస్సథాతి. ఠస్సామ, మాతులాతి. ‘‘తేన హి సాధూ’’తి సో సీసం ఛిన్దిత్వా ఏకమన్తే అకాసి, నఙ్గుట్ఠం ఏకమన్తే. కత్వా చ పన, ‘‘తాతా, యేన వో అనుతీరే చరితం, సో నఙ్గుట్ఠం గణ్హాతు. యేన గమ్భీరే చరితం, తస్స సీసం హోతు. అయం పన మజ్ఝిమో ఖణ్డో మమ వినిచ్ఛయధమ్మే ఠితస్స భవిస్సతీ’’తి తే సఞ్ఞాపేన్తో –

‘‘అనుతీరచారి నఙ్గుట్ఠం, సీసం గమ్భీరచారినో;

అచ్చాయం మజ్ఝిమో ఖణ్డో, ధమ్మట్ఠస్స భవిస్సతీ’’తి. (జా. ౧.౭.౩౩) –

ఇమం గాథం వత్వా మజ్ఝిమఖణ్డం ఆదాయ పక్కామి. తేపి విప్పటిసారినో తం ఓలోకేత్వా అట్ఠంసు.

సత్థా ఇమం అతీతం దస్సేత్వా ‘‘ఏవమేస అతీతేపి తుమ్హే విప్పటిసారినో అకాసియేవా’’తి తే భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేత్వా ఉపనన్దం గరహన్తో, ‘‘భిక్ఖవే ¶ , పరం ఓవదన్తేన నామ పఠమమేవ అత్తా పతిరూపే పతిట్ఠాపేతబ్బో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తానమేవ పఠమం, పతిరూపే నివేసయే;

అథఞ్ఞమనుసాసేయ్య, న కిలిస్సేయ్య పణ్డితో’’తి.

తత్థ ¶ పతిరూపే నివేసయేతి అనుచ్ఛవికే గుణే పతిట్ఠాపేయ్య. ఇదం వుత్తం హోతి – యో అప్పిచ్ఛతాదిగుణేహి వా అరియవంసపటిపదాదీహి వా పరం అనుసాసితుకామో, సో అత్తానమేవ పఠమం తస్మిం గుణే పతిట్ఠాపేయ్య. ఏవం పతిట్ఠాపేత్వా అథఞ్ఞం తేహి గుణేహి అనుసాసేయ్య. అత్తానఞ్హి తత్థ అనివేసేత్వా కేవలం పరమేవ అనుసాసమానో పరతో నిన్దం లభిత్వా కిలిస్సతి నామ, తత్థ అత్తానం నివేసేత్వా అనుసాసమానో పరతో పసంసం లభతి, తస్మా న కిలిస్సతి నామ. ఏవం కరోన్తో పణ్డితో న కిలిస్సేయ్యాతి.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

ఉపనన్దసక్యపుత్తత్థేరవత్థు దుతియం.

అత్తానఞ్చేతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పధానికతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆదాయ అరఞ్ఞే వస్సం ఉపగన్త్వా, ‘‘ఆవుసో, ధరమానకస్స బుద్ధస్స సన్తికే వో కమ్మట్ఠానం గహితం, అప్పమత్తావ సమణధమ్మం కరోథా’’తి ఓవదిత్వా సయం గన్త్వా నిపజ్జిత్వా సుపతి. తే భిక్ఖూ పఠమయామే చఙ్కమిత్వా మజ్ఝిమయామే విహారం పవిసన్తి. సో నిద్దాయిత్వా పబుద్ధకాలే తేసం సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం తుమ్హే ‘నిపజ్జిత్వా నిద్దాయిస్సామా’తి ఆగతా, సీఘం నిక్ఖమిత్వా ¶ సమణధమ్మం కరోథా’’తి వత్వా సయం గన్త్వా తథేవ సుపతి. ఇతరే మజ్ఝిమయామే బహి చఙ్కమిత్వా పచ్ఛిమయామే విహారం పవిసన్తి. సో పునపి పబుజ్ఝిత్వా తేసం సన్తికం గన్త్వా తే విహారా నీహరిత్వా సయం పున గన్త్వా తథేవ సుపతి. తస్మిం నిచ్చకాలం ఏవం కరోన్తే తే భిక్ఖూ సజ్ఝాయం వా కమ్మట్ఠానం ¶ వా మనసికాతుం నాసక్ఖింసు, చిత్తం అఞ్ఞథత్తం అగమాసి. తే ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో అతివియ ఆరద్ధవీరియో, పరిగ్గణ్హిస్సామ న’’న్తి పరిగ్గణ్హన్తా తస్స కిరియం దిస్వా ‘‘నట్ఠమ్హా, ఆవుసో, ఆచరియో నో తుచ్ఛరవం రవతీ’’తి వదింసు. తేసం అతివియ నిద్దాయ కిలమన్తానం ఏకభిక్ఖుపి విసేసం నిబ్బత్తేతుం నాసక్ఖి. తే వుట్ఠవస్సా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారా కతపటిసన్థారా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా హుత్వా సమణధమ్మం కరిత్థా’’తి పుచ్ఛితా తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస తుమ్హాకం అన్తరాయమకాసియేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో –

‘‘అమాతాపితరసంవడ్ఢో, అనాచేరకులే వసం;

నాయం కాలం అకాలం వా, అభిజానాతి కుక్కుటో’’తి. (జా. ౧.౧.౧౧౯) –

ఇమం అకాలరావికుక్కుటజాతకం విత్థారేత్వా కథేసి. ‘‘తదా హి సో కుక్కుటో అయం పధానికతిస్సత్థేరో అహోసి, ఇమే పఞ్చ సతా భిక్ఖూ తే మాణవా అహేసుం, దిసాపామోక్ఖో ఆచరియో అహమేవా’’తి సత్థా ఇమం జాతకం విత్థారేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, పరం ఓవదన్తేన నామ అత్తా సుదన్తో కాతబ్బో. ఏవం ఓవదన్తో హి ¶ సుదన్తో హుత్వా దమేతి నామా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తానఞ్చే ¶ తథా కయిరా, యథాఞ్ఞమనుసాసతి;

సుదన్తో వత దమేథ, అత్తా హి కిర దుద్దమో’’తి.

తస్సత్థో – యో హి భిక్ఖు ‘‘పఠమయామాదీసు చఙ్కమితబ్బ’’న్తి వత్వా పరం ఓవదతి, సయం చఙ్కమనాదీని అధిట్ఠహన్తో అత్తానఞ్చే తథా కయిరా, యథాఞ్ఞమనుసాసతి, ఏవం సన్తే సుదన్తో వత దమేథాతి యేన గుణేన పరం అనుసాసతి, తేన అత్తనా సుదన్తో హుత్వా దమేయ్య. అత్తా హి కిర దుద్దమోతి అయఞ్హి అత్తా నామ దుద్దమో. తస్మా యథా సో సుదన్తో హోతి, తథా దమేతబ్బోతి.

దేసనావసానే పఞ్చ సతాపి తే భిక్ఖూ అరహత్తం పాపుణింసూతి.

పధానికతిస్సత్థేరవత్థు తతియం.

అత్తా ¶ హి అత్తనో నాథోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కుమారకస్సపత్థేరస్స మాతరం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర రాజగహనగరే సేట్ఠిధీతా విఞ్ఞుతం పత్తకాలతో పట్ఠాయ పబ్బజ్జం యాచి. అథ సా పునప్పునం యాచమానాపి మాతాపితూనం సన్తికా పబ్బజ్జం అలభిత్వా వయప్పత్తా ¶ పతికులం గన్త్వా పతిదేవతా హుత్వా అగారం అజ్ఝావసి. అథస్సా న చిరస్సేవ కుచ్ఛిస్మిం గబ్భో పతిట్ఠహి. సా గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం అజానిత్వావ సామికం ఆరాధేత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం సో మహన్తేన సక్కారేన భిక్ఖునుపస్సయం నేత్వా అజానన్తో దేవదత్తపక్ఖికానం భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బాజేసి. అపరేన సమయేన భిక్ఖునియో తస్సా గబ్భినిభావం ఞత్వా తాహి ‘‘కిం ఇద’’న్తి వుత్తా నాహం, అయ్యే, జానామి ‘‘కిమేతం’’, సీలం వత మే అరోగమేవాతి. భిక్ఖునియో తం దేవదత్తస్స సన్తికం నేత్వా ‘‘అయం భిక్ఖునీ సద్ధాపబ్బజితా, ఇమిస్సా మయం గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం జానామ, కాలం న జానామ, కిం దాని కరోమా’’తి పుచ్ఛింసు. దేవదత్తో ‘‘మా మయ్హం ఓవాదకారికానం భిక్ఖునీనం అయసో ఉప్పజ్జతూ’’తి ఏత్తకమేవ చిన్తేత్వా ‘‘ఉప్పబ్బాజేథ న’’న్తి ఆహ. తం సుత్వా సా దహరా మా మం, అయ్యే, నాసేథ, నాహం దేవదత్తం ఉద్దిస్స పబ్బజితా, ఏథ, మం సత్థు సన్తికం జేతవనం నేథాతి. తా తం ఆదాయ జేతవనం గన్త్వా సత్థు ¶ ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘తస్సా గిహికాలే గబ్భో పతిట్ఠితో’’తి జానన్తోపి పరవాదమోచనత్థం రాజానం పసేనదికోసలం మహాఅనాథపిణ్డికం చూళఅనాథపిణ్డికం విసాఖాఉపాసికం అఞ్ఞాని చ మహాకులాని పక్కోసాపేత్వా ఉపాలిత్థేరం ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛ, ఇమిస్సా దహరాయ భిక్ఖునియా చతుపరిసమజ్ఝే కమ్మం పరిసోధేహీ’’తి. థేరో రఞ్ఞో పురతో విసాఖం పక్కోసాపేత్వా తం అధికరణం పటిచ్ఛాపేసి. సా సాణిపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా అన్తోసాణియం తస్సా హత్థపాదనాభిఉదరపరియోసానాని ¶ ఓలోకేత్వా మాసదివసే సమానేత్వా ‘‘గిహిభావే ఇమాయ గబ్భో లద్ధో’’తి ఞత్వా థేరస్స తమత్థం ఆరోచేసి. అథస్సా థేరో పరిసమజ్ఝే పరిసుద్ధభావం పతిట్ఠాపేసి. సా అపరేన సమయేన పదుముత్తరబుద్ధస్స పాదమూలే పత్థితపత్థనం మహానుభావం పుత్తం విజాయి.

అథేకదివసం ¶ రాజా భిక్ఖునుపస్సయసమీపేన గచ్ఛన్తో దారకసద్దం సుత్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘దేవ, ఏకిస్సా భిక్ఖునియా పుత్తో జాతో, తస్సేస సద్దో’’తి వుత్తే తం కుమారం అత్తనో ఘరం నేత్వా ధాతీనం అదాసి. నామగ్గహణదివసే చస్స కస్సపోతి నామం కత్వా కుమారపరిహారేన వడ్ఢితత్తా కుమారకస్సపోతి సఞ్జానింసు. సో కీళామణ్డలే దారకే పహరిత్వా ‘‘నిమ్మాతాపితికేనమ్హా పహటా’’తి వుత్తే రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘దేవ, మం ‘నిమ్మాతాపితికో’తి వదన్తి, మాతరం మే ఆచిక్ఖథా’’తి పుచ్ఛిత్వా రఞ్ఞా ధాతియో దస్సేత్వా ‘‘ఇమా తే మాతరో’’తి వుత్తే ‘‘న ఏత్తికా మే మాతరో, ఏకాయ మే మాతరా భవితబ్బం, తం మే ఆచిక్ఖథా’’తి ఆహ. రాజా ‘‘న సక్కా ఇమం వఞ్చేతు’’న్తి చిన్తేత్వా, తాత, తవ మాతా భిక్ఖునీ, త్వం మయా భిక్ఖునుపస్సయా ఆనీతోతి. సో తావతకేనేవ సముప్పన్నసంవేగో హుత్వా, ‘‘తాత, పబ్బాజేథ మ’’న్తి ఆహ. రాజా ‘‘సాధు, తాతా’’తి తం మహన్తేన సక్కారేన సత్థు సన్తికే పబ్బాజేసి. సో లద్ధూపసమ్పదో కుమారకస్సపత్థేరోతి పఞ్ఞాయి. సో సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా వాయమిత్వా విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో ‘‘పున కమ్మట్ఠానం విసేసేత్వా గహేస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికం గన్త్వా అన్ధవనే విహాసి.

అథ నం కస్సపబుద్ధకాలే ఏకతో సమణధమ్మం కత్వా అనాగామిఫలం పత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తభిక్ఖు బ్రహ్మలోకతో ఆగన్త్వా పన్నరస పఞ్హే పుచ్ఛిత్వా ¶ ‘‘ఇమే పఞ్హే ఠపేత్వా సత్థారం అఞ్ఞో బ్యాకాతుం సమత్థో నామ నత్థి, గచ్ఛ, సత్థు సన్తికే ఇమేసం అత్థం ఉగ్గణ్హా’’తి ఉయ్యోజేసి. సో తథా కత్వా పఞ్హవిస్సజ్జనావసానే అరహత్తం పాపుణి. తస్స పన నిక్ఖన్తదివసతో పట్ఠాయ ద్వాదస వస్సాని మాతుభిక్ఖునియా అక్ఖీహి అస్సూని పవత్తింసు. సా పుత్తవియోగదుక్ఖితా అస్సుతిన్తేనేవ ముఖేన భిక్ఖాయ చరమానా అన్తరవీథియం థేరం దిస్వావ, ‘‘పుత్త ¶ , పుత్తా’’తి విరవన్తీ తం గణ్హితుం ఉపధావమానా పరివత్తిత్వా పతి. సా థనేహి ఖీరం ముఞ్చన్తేహి ఉట్ఠహిత్వా అల్లచీవరా గన్త్వా థేరం గణ్హి. సో చిన్తేసి – ‘‘సచాయం మమ సన్తికా మధురవచనం లభిస్సతి, వినస్సిస్సతి. థద్ధమేవ కత్వా ఇమాయ సద్ధిం సల్లపిస్సామీ’’తి. అథ నం ఆహ – ‘‘కిం కరోన్తీ విచరసి, సినేహమత్తమ్పి ఛిన్దితుం న సక్కోసీ’’తి. సా ‘‘అహో కక్ఖళా థేరస్స ¶ కథా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కిం వదేసి, తాతా’’తి వత్వా పునపి తేన తథేవ వుత్తా చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇమస్స కారణా ద్వాదస వస్సాని అస్సూని సన్ధారేతుం న సక్కోమి, అయం పనేవం థద్ధహదయో, కిం మే ఇమినా’’తి పుత్తసినేహం ఛిన్దిత్వా తందివసమేవ అరహత్తం పాపుణి.

అపరేన సమయేన ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘ఆవుసో, దేవదత్తేన ఏవం ఉపనిస్సయసమ్పన్నో కుమారకస్సపో చ థేరీ చ నాసితా, సత్థా పన తేసం పతిట్ఠా జాతో, అహో బుద్ధా నామ లోకానుకమ్పకా’’తి ¶ . సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ అహం ఇమేసం పచ్చయో పతిట్ఠా జాతో, పుబ్బేపి నేసం అహం పతిట్ఠా అహోసింయేవా’’తి వత్వా –

‘‘నిగ్రోధమేవ సేవేయ్య, న సాఖముపసంవసే;

నిగ్రోధస్మిం మతం సేయ్యో, యఞ్చే సాఖస్మి జీవిత’’న్తి. (జా. ౧.౧.౧౨; ౧.౧౦.౮౧) –

ఇమం నిగ్రోధజాతకం విత్థారేన కథేత్వా ‘‘తదా సాఖమిగో దేవదత్తో అహోసి, పరిసాపిస్స దేవదత్తపరిసా, వారప్పత్తా మిగధేను థేరీ అహోసి, పుత్తో కుమారకస్సపో, గబ్భినీమిగియా జీవితం పరిచ్చజిత్వా గతో నిగ్రోధమిగరాజా పన అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేత్వా పుత్తసినేహం ఛిన్దిత్వా థేరియా అత్తనావ అత్తనో పతిట్ఠానకతభావం పకాసేన్తో, ‘‘భిక్ఖవే, యస్మా పరస్స అత్తని ఠితేన సగ్గపరాయణేన వా మగ్గపరాయణేన వా భవితుం న సక్కా, తస్మా అత్తావ అత్తనో నాథో, పరో కిం కరిస్సతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తా హి అత్తనో నాథో, కో హి నాథో పరో సియా;

అత్తనా హి సుదన్తేన, నాథం లభతి దుల్లభ’’న్తి.

తత్థ నాథోతి పతిట్ఠా. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్మా అత్తని ఠితేన అత్తసమ్పన్నేన కుసలం కత్వా ¶ సగ్గం వా పాపుణితుం, మగ్గం వా భావేతుం, ఫలం వా సచ్ఛికాతుం సక్కా ¶ . తస్మా హి అత్తావ అత్తనో పతిట్ఠా హోతి, పరో కో నామ కస్స పతిట్ఠా సియా. అత్తనా ఏవ హి సుదన్తేన నిబ్బిసేవనేన ¶ అరహత్తఫలసఙ్ఖాతం దుల్లభం నాథం లభతి. అరహత్తఞ్హి సన్ధాయ ఇధ ‘‘నాథం లభతి దుల్లభ’’న్తి వుత్తం.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కుమారకస్సపమాతుథేరీవత్థు చతుత్థం.

అత్తనా హి కతం పాపన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం మహాకాలం నామ సోతాపన్నఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర మాసస్స అట్ఠదివసేసు ఉపోసథికో హుత్వా విహారే సబ్బరత్తిం ధమ్మకథం సుణాతి. అథ రత్తిం చోరా ఏకస్మిం గేహే సన్ధిం ఛిన్దిత్వా భణ్డకం గహేత్వా లోహభాజనసద్దేన పబుద్ధేహి సామికేహి అనుబద్ధా గహితభణ్డం ఛడ్డేత్వా పలాయింసు. సామికాపి తే అనుబన్ధింసుయేవ, తే దిసా పక్ఖన్దింసు. ఏకో పన విహారమగ్గం గహేత్వా మహాకాలస్స రత్తిం ధమ్మకథం సుత్వా పాతోవ పోక్ఖరణితీరే ముఖం ధోవన్తస్స పురతో భణ్డికం ఛడ్డేత్వా పలాయి. చోరే అనుబన్ధిత్వా ఆగతమనుస్సా భణ్డికం దిస్వా ‘‘త్వం నో గేహసన్ధిం ఛిన్దిత్వా భణ్డికం హరిత్వా ధమ్మం సుణన్తో వియ విచరసీ’’తి ¶ తం గహేత్వా పోథేత్వా మారేత్వా ఛడ్డేత్వా అగమింసు. అథ నం పాతోవ పానీయఘటం ఆదాయ గతా దహరసామణేరా దిస్వా ‘‘విహారే ధమ్మకథం సుత్వా సయితఉపాసకో అయుత్తం మరణం లభతీ’’తి వత్వా సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, ఇమస్మిం అత్తభావే కాలేన అప్పతిరూపం మరణం లద్ధం, పుబ్బే కతకమ్మస్స పన తేన యుత్తమేవ లద్ధ’’న్తి వత్వా తేహి యాచితో తస్స పుబ్బకమ్మం కథేసి –

అతీతే కిర బారాణసిరఞ్ఞో విజితే ఏకస్స పచ్చన్తగామస్స అటవిముఖే చోరా పహరన్తి. రాజా అటవిముఖే ఏకం రాజభటం ఠపేసి, సో భతిం గహేత్వా మనుస్సే ఓరతో పారం నేతి, పారతో ఓరం ఆనేతి. అథేకో మనుస్సో అభిరూపం అత్తనో భరియం చూళయానకం ఆరోపేత్వా ¶ తం ఠానం అగమాసి. రాజభటో తం ఇత్థిం దిస్వావ సఞ్జాతసినేహో తేన ‘‘అటవిం నో ¶ , సామి, అతిక్కామేహీ’’తి వుత్తేపి ‘‘ఇదాని వికాలో, పాతోవ అతిక్కామేస్సామీ’’తి ఆహ. సో సకాలో, సామి, ఇదానేవ నో నేహీతి. నివత్త, భో, అమ్హాకంయేవ గేహే ఆహారో చ నివాసో చ భవిస్సతీతి. సో నేవ నివత్తితుం ఇచ్ఛి. ఇతరో పురిసానం సఞ్ఞం దత్వా యానకం నివత్తాపేత్వా అనిచ్ఛన్తస్సేవ ద్వారకోట్ఠకే నివాసం దత్వా ఆహారం పటియాదాపేసి. తస్స పన గేహే ఏకం మణిరతనం అత్థి. సో తం తస్స యానకన్తరే పక్ఖిపాపేత్వా పచ్చూసకాలే చోరానం పవిట్ఠసద్దం కారేసి. అథస్స పురిసా ‘‘మణిరతనం, సామి, చోరేహి హట’’న్తి ఆరోచేసుం. సో గామద్వారేసు ఆరక్ఖం ఠపేత్వా ‘‘అన్తోగామతో నిక్ఖమన్తే విచినథా’’తి ఆహ. ఇతరోపి పాతోవ యానకం యోజేత్వా ¶ పాయాసి. అథస్స యానకం సోధేన్తా అత్తనా ఠపితం మణిరతనం దిస్వా సన్తజ్జేత్వా ‘‘త్వం మణిం గహేత్వా పలాయసీ’’తి పోథేత్వా ‘‘గహితో నో, సామి, చోరో’’తి గామభోజకస్స దస్సేసుం. సో ‘‘భతకస్స వత మే గేహే నివాసం దత్వా భత్తం దిన్నం, మణిం గహేత్వా గతో, గణ్హథ నం పాపపురిస’’న్తి పోథాపేత్వా మారేత్వా ఛడ్డాపేసి. ఇదం తస్స పుబ్బకమ్మం. సో తతో చుతో అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా తత్థ దీఘరత్తం పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన అత్తభావసతే తథేవ పోథితో మరణం పాపుణి.

ఏవం సత్థా మహాకాలస్స పుబ్బకమ్మం దస్సేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఏవం ఇమే సత్తే అత్తనా కతపాపకమ్మమేవ చతూసు అపాయేసు అభిమత్థతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తనా హి కతం పాపం, అత్తజం అత్తసమ్భవం;

అభిమత్థతి దుమ్మేధం, వజిరంవస్మమయం మణి’’న్తి.

తత్థ వజిరంవస్మమయం మణిన్తి వజిరంవ అస్మమయం మణిం. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా పాసాణమయం పాసాణసమ్భవం వజిరం తమేవ అస్మమయం మణిం అత్తనో ఉట్ఠానట్ఠానసఙ్ఖాతం పాసాణమణిం ఖాదిత్వా ఛిద్దం ఛిద్దం ఖణ్డం ఖణ్డం కత్వా అపరిభోగం కరోతి, ఏవమేవ అత్తనా కతం అత్తని జాతం అత్తసమ్భవం ¶ ¶ పాపం దుమ్మేధం నిప్పఞ్ఞం పుగ్గలం చతూసు అపాయేసు అభిమత్థతి కన్తతి విద్ధంసేతీతి.

దేసనావసానే సమ్పత్తభిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యస్స ¶ అచ్చన్తదుస్సీల్యన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘ఆవుసో, దేవదత్తో దుస్సీలో పాపధమ్మో దుస్సీల్యకారణేన వడ్ఢితాయ తణ్హాయ అజాతసత్తుం సఙ్గణ్హిత్వా మహన్తం లాభసక్కారం నిబ్బత్తేత్వా అజాతసత్తుం పితువధే సమాదపేత్వా తేన సద్ధిం ఏకతో హుత్వా నానప్పకారేన తథాగతస్స వధాయ పరిసక్కతీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి దేవదత్తో నానప్పకారేన మయ్హం వధాయ పరిసక్కతీ’’తి వత్వా కురుఙ్గమిగజాతకాదీని (జా. ౧.౨.౧౧౧-౨) కథేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, అచ్చన్తదుస్సీలపుగ్గలం నామ దుస్సీల్యకారణా ఉప్పన్నా తణ్హా మాలువా వియ సాలం పరియోనన్ధిత్వా సమ్భఞ్జమానా నిరయాదీసు పక్ఖిపతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథామాహ –

‘‘యస్స ¶ అచ్చన్తదుస్సీల్యం, మాలువా సాలమివోత్థతం;

కరోతి సో తథత్తానం, యథా నం ఇచ్ఛతీ దిసో’’తి.

తత్థ అచ్చన్తదుస్సీల్యన్తి ఏకన్తదుస్సీలభావో. గిహీ వా జాతితో పట్ఠాయ దస అకుసలకమ్మపథే కరోన్తో, పబ్బజితో వా ఉపసమ్పన్నదివసతో పట్ఠాయ గరుకాపత్తిం ఆపజ్జమానో అచ్చన్తదుస్సీలో నామ. ఇధ పన యో ద్వీసు తీసు అత్తభావేసు దుస్సీలో, ఏతస్స గతియా ఆగతం దుస్సీలభావం సన్ధాయేతం వుత్తం. దుస్సీలభావోతి చేత్థ దుస్సీలస్స ఛ ¶ ద్వారాని నిస్సాయ ఉప్పన్నా తణ్హా వేదితబ్బా. మాలువా సాలమివోత్థతన్తి యస్స పుగ్గలస్స తం తణ్హాసఙ్ఖాతం దుస్సీల్యం యథా నామ మాలువా సాలం ఓత్థరన్తీ దేవే వస్సన్తే పత్తేహి ఉదకం సమ్పటిచ్ఛిత్వా సమ్భఞ్జనవసేన సబ్బత్థకమేవ పరియోనన్ధతి, ఏవం అత్తభావం ఓత్థతం పరియోనన్ధిత్వా ఠితం. సో మాలువాయ సమ్భఞ్జిత్వా భూమియం పాతియమానో రుక్ఖో వియ తాయ దుస్సీల్యసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ సమ్భఞ్జిత్వా అపాయేసు పాతియమానో, యథా నం అనత్థకామో దిసో ఇచ్ఛతి, తథా అత్తానం కరోతి నామాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సుకరానీతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సఙ్ఘభేదపరిసక్కనం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి దేవదత్తో సఙ్ఘభేదాయ పరిసక్కన్తో ఆయస్మన్తం ఆనన్దం పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా అత్తనో అధిప్పాయం ఆరోచేసి. తం సుత్వా థేరో సత్థు సన్తికం గన్త్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘ఇధాహం, భన్తే, పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసిం. అద్దసా ఖో మం, భన్తే, దేవదత్తో రాజగహే పిణ్డాయ చరన్తం. దిస్వా యేనాహం తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా మం ఏతదవోచ – ‘అజ్జతగ్గే దానాహం, ఆవుసో ఆనన్ద, అఞ్ఞత్రేవ భగవతా అఞ్ఞత్ర భిక్ఖుసఙ్ఘేన ఉపోసథం కరిస్సామి సఙ్ఘకమ్మఞ్చా’తి. అజ్జ భగవా దేవదత్తో సఙ్ఘం భిన్దిస్సతి, ఉపోసథఞ్చ కరిస్సతి సఙ్ఘకమ్మాని చా’’తి. ఏవం వుత్తే సత్థా –

‘‘సుకరం సాధునా సాధు, సాధు పాపేన దుక్కరం;

పాపం పాపేన సుకరం, పాపమరియేహి దుక్కర’’న్తి. (ఉదా. ౪౮) –

ఇమం ¶ ఉదానం ఉదానేత్వా, ‘‘ఆనన్ద, అత్తనో అహితకమ్మం నామ సుకరం, హితకమ్మమేవ దుక్కర’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సుకరాని అసాధూని, అత్తనో అహితాని చ;

యం వే హితఞ్చ సాధుఞ్చ, తం వే పరమదుక్కర’’న్తి.

తస్సత్థో – యాని కమ్మాని అసాధూని సావజ్జాని అపాయసంవత్తనికత్తాయేవ అత్తనో అహితాని చ హోన్తి, తాని సుకరాని ¶ . యం పన సుగతిసంవత్తనికత్తా అత్తనో హితఞ్చ అనవజ్జత్థేన సాధుఞ్చ సుగతిసంవత్తనికఞ్చేవ నిబ్బానసంవత్తనికఞ్చ కమ్మం, తం పాచీననిన్నాయ గఙ్గాయ ఉబ్బత్తేత్వా పచ్ఛాముఖకరణం వియ అతిదుక్కరన్తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సఙ్ఘభేదపరిసక్కనవత్థు సత్తమం.

యో ¶ సాసనన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కాలత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకా ఇత్థీ మాతుట్ఠానే ఠత్వా తం థేరం ఉపట్ఠహి. తస్సా పటివిస్సకగేహే మనుస్సా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా ఆగన్త్వా ‘‘అహో బుద్ధా నామ అచ్ఛరియా, అహో ధమ్మదేసనా మధురా’’తి పసంసన్తి. సా ఇత్థీ తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భన్తే, అహమ్పి సత్థు ధమ్మదేసనం సోతుకామా’’తి తస్స ఆరోచేసి. సో ‘‘తత్థ మా గమీ’’తి తం నివారేసి. సా పునదివసే పునదివసేపీతి యావతతియం తేన నివారియమానాపి సోతుకామావ అహోసి. కస్మా సో పనేతం నివారేసీతి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా మయి భిజ్జిస్సతీ’’తి. సా ఏకదివసం పాతోవ భుత్తపాతరాసా ఉపోసథం సమాదియిత్వా, ‘‘అమ్మ, సాధుకం అయ్యం పరివిసేయ్యాసీ’’తి ధీతరం ఆణాపేత్వా విహారం అగమాసి. ధీతాపిస్సా తం భిక్ఖుం ఆగతకాలే పరివిసిత్వా ‘‘కుహిం మహాఉపాసికా’’తి వుత్తా ‘‘ధమ్మస్సవనాయ ¶ విహారం గతా’’తి ఆహ. సో తం ¶ సుత్వావ కుచ్ఛియం ఉట్ఠితేన డాహేన సన్తప్పమానో ‘‘ఇదాని సా మయి భిన్నా’’తి వేగేన గన్త్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణమానం దిస్వా సత్థారం ఆహ, ‘‘భన్తే, అయం ఇత్థీ దన్ధా సుఖుమం ధమ్మకథం న జానాతి, ఇమిస్సా ఖన్ధాదిపటిసంయుత్తం సుఖుమం ధమ్మకథం అకథేత్వా దానకథం వా సీలకథం వా కథేతుం వట్టతీ’’తి. సత్థా తస్సజ్ఝాసయం విదిత్వా ‘‘త్వం దుప్పఞ్ఞో పాపికం దిట్ఠిం నిస్సాయ బుద్ధానం సాసనం పటిక్కోససి. అత్తఘాతాయేవ వాయమసీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో సాసనం అరహతం, అరియానం ధమ్మజీవినం;

పటిక్కోసతి దుమ్మేధో, దిట్ఠిం నిస్సాయ పాపికం;

ఫలాని కట్ఠకస్సేవ, అత్తఘాతాయ ఫల్లతీ’’తి.

తస్సత్థో – యో దుమ్మేధో పుగ్గలో అత్తనో సక్కారహానిభయేన పాపికం దిట్ఠిం నిస్సాయ ‘‘ధమ్మం వా సోస్సామ, దానం వా దస్సామా’’తి వదన్తే పటిక్కోసన్తో అరహతం అరియానం ధమ్మజీవినం బుద్ధానం సాసనం పటిక్కోసతి, తస్స తం పటిక్కోసనం సా చ పాపికా దిట్ఠి వేళుసఙ్ఖాతస్స కట్ఠకస్స ఫలాని వియ హోతి. తస్మా యథా కట్ఠకో ఫలాని గణ్హన్తో అత్తఘాతాయ ఫల్లతి, అత్తనో ఘాతత్థమేవ ఫలతి, ఏవం సోపి అత్తఘాతాయ ఫల్లతీతి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ఫలం ¶ వే కదలిం హన్తి, ఫలం వేళుం ఫలం నళం;

సక్కారో కాపురిసం హన్తి, గబ్భో అస్సతరిం యథా’’తి. (చూళవ. ౩౩౫; అ. ని. ౪.౬౮);

దేసనావసానే ఉపాసికా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అత్తనా ¶ ¶ హి కతన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చూళకాలం ఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి మహాకాలవత్థుస్మిం వుత్తనయేనేవ ఉమఙ్గచోరా సామికేహి అనుబద్ధా రత్తిం విహారే ధమ్మకథం సుత్వా పాతోవ విహారా నిక్ఖమిత్వా సావత్థిం ఆగచ్ఛన్తస్స తస్స ఉపాసకస్స పురతో భణ్డికం ఛడ్డేత్వా పలాయింసు. మనుస్సా తం దిస్వా ‘‘అయం రత్తిం చోరకమ్మం కత్వా ధమ్మం సుణన్తో వియ చరతి, గణ్హథ న’’న్తి తం పోథయింసు. కుమ్భదాసియో ఉదకతిత్థం గచ్ఛమానా తం దిస్వా ‘‘అపేథ, సామి, నాయం ఏవరూపం కరోతీ’’తి తం మోచేసుం. సో విహారం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, అహమ్హి మనుస్సేహి నాసితో, కుమ్భదాసియో మే నిస్సాయ జీవితం లద్ధ’’న్తి భిక్ఖూనం ఆరోచేసి. భిక్ఖూ తథాగతస్స తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, చూళకాలఉపాసకో కుమ్భదాసియో చేవ నిస్సాయ, అత్తనో చ అకరణభావేన జీవితం లభి. ఇమే హి నామ సత్తా అత్తనా పాపకమ్మం కత్వా నిరయాదీసు అత్తనావ కిలిస్సన్తి, కుసలం కత్వా పన సుగతిఞ్చేవ నిబ్బానఞ్చ గచ్ఛన్తా అత్తనావ విసుజ్ఝన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తనా హి కతం పాపం, అత్తనా సంకిలిస్సతి;

అత్తనా అకతం పాపం, అత్తనావ విసుజ్ఝతి;

సుద్ధీ అసుద్ధి పచ్చత్తం, నాఞ్ఞో అఞ్ఞం విసోధయే’’తి.

తస్సత్థో ¶ – యేన అత్తనా అకుసలకమ్మం కతం హోతి, సో చతూసు అపాయేసు దుక్ఖం అనుభవన్తో ¶ అత్తనావ సంకిలిస్సతి. యేన పన అత్తనా అకతం పాపం, సో సుగతిఞ్చేవ నిబ్బానఞ్చ గచ్ఛన్తో అత్తనావ విసుజ్ఝతి. కుసలకమ్మసఙ్ఖాతా సుద్ధి అకుసలకమ్మసఙ్ఖాతా చ అసుద్ధి పచ్చత్తం కారకసత్తానం అత్తనియేవ విపచ్చతి. అఞ్ఞో పుగ్గలో అఞ్ఞం పుగ్గలం న విసోధయే నేవ విసోధేతి, న కిలేసేతీతి వుత్తం హోతి.

దేసనావసానే ¶ చూళకాలో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అత్తదత్థన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అత్తదత్థత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థారా హి పరినిబ్బానకాలే, ‘‘భిక్ఖవే, అహం ఇతో చతుమాసచ్చయేన పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి వుత్తే ఉప్పన్నసంవేగా సత్తసతా పుథుజ్జనా భిక్ఖూ సత్థు సన్తికం అవిజహిత్వా ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, కరిస్సామా’’తి సమ్మన్తయమానా విచరన్తి. అత్తదత్థత్థేరో పన చిన్తేసి – ‘‘సత్థా కిర చతుమాసచ్చయేన పరినిబ్బాయిస్సతి, అహఞ్చమ్హి అవీతరాగో, సత్థరి ధరమానేయేవ అరహత్తత్థాయ వాయమిస్సామీ’’తి. సో భిక్ఖూనం సన్తికం న గచ్ఛతి. అథ నం భిక్ఖూ ‘‘కస్మా, ఆవుసో, త్వం నేవ అమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛసి, న కిఞ్చి మన్తేసీ’’తి వత్వా సత్థు సన్తికం నేత్వా ‘‘అయం, భన్తే, ఏవం నామ కరోతీ’’తి ఆరోచయింసు. సో సత్థారాపి ‘‘కస్మా ఏవం కరోసీ’’తి వుత్తే ‘‘తుమ్హే కిర, భన్తే, చతుమాసచ్చయేన ¶ పరినిబ్బాయిస్సథ, అహం తుమ్హేసు ధరన్తేసుయేవ అరహత్తప్పత్తియా వాయమిస్సామీ’’తి. సత్థా తస్స సాధుకారం దత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, యస్స మయి సినేహో అత్థి, తేన అత్తదత్థేన వియ భవితుం వట్టతి. న హి గన్ధాదీహి పూజేన్తా మం పూజేన్తి, ధమ్మానుధమ్మపటిపత్తియా పన మం పూజేన్తి. తస్మా అఞ్ఞేనపి అత్తదత్థసదిసేనేవ భవితబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అత్తదత్థం పరత్థేన, బహునాపి న హాపయే;

అత్తదత్థమభిఞ్ఞాయ, సదత్థపసుతో సియా’’తి.

తస్సత్థో – గిహిభూతా తావ కాకణికమత్తమ్పి అత్తనో అత్థం సహస్సమత్తేనాపి పరస్స అత్థేన ¶ న హాపయే. కాకణికమత్తేనాపి హిస్స అత్తదత్థోవ ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా నిప్ఫాదేయ్య, న పరత్థో. ఇదం ¶ పన ఏవం అకథేత్వా కమ్మట్ఠానసీసేన కథితం, తస్మా ‘‘అత్తదత్థం న హాపేమీ’’తి భిక్ఖునా నామ సఙ్ఘస్స ఉప్పన్నం చేతియపటిసఙ్ఖరణాదికిచ్చం వా ఉపజ్ఝాయాదివత్తం వా న హాపేతబ్బం. ఆభిసమాచారికవత్తఞ్హి పూరేన్తోయేవ అరియఫలాదీని సచ్ఛికరోతి, తస్మా అయమ్పి అత్తదత్థోవ. యో పన అచ్చారద్ధవిపస్సకో ‘‘అజ్జ వా సువే వా’’తి పటివేధం పత్థయమానో విచరతి, తేన ఉపజ్ఝాయవత్తాదీనిపి హాపేత్వా అత్తనో కిచ్చమేవ కాతబ్బం. ఏవరూపఞ్హి అత్తదత్థమభిఞ్ఞాయ ‘‘అయం మే అత్తనో అత్థో’’తి సల్లక్ఖేత్వా ¶ , సదత్థపసుతో సియాతి తస్మిం సకే అత్థే ఉయ్యుత్తపయుత్తో భవేయ్యాతి.

దేసనావసానే సో థేరో అరహత్తే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తభిక్ఖూనమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

హీనం ¶ ¶ ¶ ధమ్మన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం దహరభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

అఞ్ఞతరో కిర థేరో దహరభిక్ఖునా సద్ధిం పాతోవ విసాఖాయ గేహం అగమాసి. విసాఖాయ గేహే పఞ్చసతానం భిక్ఖూనం ధువయాగు నిచ్చపఞ్ఞత్తా హోతి. థేరో తత్థ యాగుం పివిత్వా దహరభిక్ఖుం నిసీదాపేత్వా సయం అఞ్ఞం గేహం అగమాసి. తేన చ సమయేన విసాఖాయ పుత్తస్స ధీతా అయ్యికాయ ఠానే ఠత్వా భిక్ఖూనం వేయ్యావచ్చం కరోతి. సా తస్స దహరస్స ఉదకం పరిస్సావేన్తీ చాటియం అత్తనో ముఖనిమిత్తం దిస్వా హసి, దహరోపి తం ఓలోకేత్వా హసి. సా తం హసమానం దిస్వా ‘‘ఛిన్నసీసో హసతీ’’తి ఆహ. అథ నం దహరో ‘‘త్వం ఛిన్నసీసా, మాతాపితరోపి తే ఛిన్నసీసా’’తి అక్కోసి. సా రోదమానా మహానసే అయ్యికాయ సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం ఇదం, అమ్మా’’తి వుత్తే తమత్థం ఆరోచేసి. సా దహరస్స సన్తికం ఆగన్త్వా, ‘‘భన్తే, మా కుజ్ఝి, న ఏతం ఛిన్నకేసనఖస్స ఛిన్ననివాసనపారుపనస్స ¶ మజ్ఝే ఛిన్నకపాలం ఆదాయ భిక్ఖాయ చరన్తస్స అయ్యస్స అగరుక’’న్తి ఆహ. దహరో ఆమ, ఉపాసికే, త్వం మమ ఛిన్నకేసాదిభావం జానాసి, ఇమిస్సా మం ‘‘ఛిన్నసీసో’’తి కత్వా అక్కోసితుం వట్టిస్సతీతి. విసాఖా నేవ దహరం సఞ్ఞాపేతుం అసక్ఖి, నపి దారికం. తస్మిం ఖణే థేరో ఆగన్త్వా ‘‘కిమిదం ఉపాసికే’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా దహరం ఓవదన్తో ఆహ – ‘‘అపేహి, ఆవుసో, నాయం ఛిన్నకేసనఖవత్థస్స మజ్ఝే ఛిన్నకపాలం ఆదాయ భిక్ఖాయ చరన్తస్స అక్కోసో, తుణ్హీ హోహీ’’తి. ఆమ, భన్తే, కిం తుమ్హే అత్తనో ఉపట్ఠాయికం అతజ్జేత్వా మం తజ్జేథ, మం ‘‘ఛిన్నసీసో’’తి అక్కోసితుం వట్టిస్సతీతి. తస్మిం ఖణే సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛి. విసాఖా ఆదితో పట్ఠాయ తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా తస్స దహరస్స సోతాపత్తిఫలూపనిస్సయం దిస్వా ‘‘మయా ఇమం దహరం అనువత్తితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా విసాఖం ఆహ – ‘‘కిం పన విసాఖే తవ దారికాయ ఛిన్నకేసాదిమత్తకేనేవ మమ సావకే ¶ ఛిన్నసీసే కత్వా అక్కోసితుం వట్టతీ’’తి? దహరో తావదేవ ఉట్ఠాయ అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ¶ , ‘‘భన్తే, ఏతం పఞ్హం తుమ్హేవ సుట్ఠు జానాథ, అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో చ ఉపాసికా చ సుట్ఠు న జానన్తీ’’తి ఆహ. సత్థా దహరస్స అత్తనో అనుకులభావం ఞత్వా ‘‘కామగుణం ఆరబ్భ హసనభావో నామ హీనో ధమ్మో, హీనఞ్చ నామ ధమ్మం సేవితుం పమాదేన సద్ధిం సంవసితుం న వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘హీనం ¶ ధమ్మం న సేవేయ్య, పమాదేన న సంవసే;

మిచ్ఛాదిట్ఠిం న సేవేయ్య, న సియా లోకవడ్ఢనో’’తి.

తత్థ హీనం ధమ్మన్తి పఞ్చకామగుణం ధమ్మం. సో హి హీనో ధమ్మో న అన్తమసో ఓట్ఠగోణాదీహిపి పటిసేవితబ్బో. హీనేసు చ నిరయాదీసు ఠానేసు నిబ్బత్తాపేతీతి హీనో నామ, తం న సేవేయ్య. పమాదేనాతి సతివోస్సగ్గలక్ఖణేన పమాదేనాపి న సంవసే. న సేవేయ్యాతి మిచ్ఛాదిట్ఠిమ్పి న గణ్హేయ్య. లోకవడ్ఢనోతి యో హి ఏవం కరోతి, సో లోకవడ్ఢనో నామ హోతి. తస్మా ఏవం అకరణేన న సియా లోకవడ్ఢనోతి.

దేసనావసానే సో దహరో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

ఉత్తిట్ఠేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా నిగ్రోధారామే విహరన్తో పితరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సత్థా పఠమగమనేన కపిలపురం గన్త్వా ఞాతీహి కతపచ్చుగ్గమనో నిగ్రోధారామం పత్వా ఞాతీనం మానభిన్దనత్థాయ ఆకాసే రతనచఙ్కమం మాపేత్వా తత్థ చఙ్కమన్తో ధమ్మం దేసేసి. ఞాతీ పసన్నచిత్తా సుద్ధోదనమహారాజానం ఆదిం కత్వా వన్దింసు. తస్మిం ఞాతిసమాగమే పోక్ఖరవస్సం వస్సి. తం ఆరబ్భ మహాజనేన కథాయ ¶ సముట్ఠాపితాయ ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి మయ్హం ఞాతిసమాగమే పోక్ఖరవస్సం వస్సియేవా’’తి ¶ వత్వా వేస్సన్తరజాతకం (జా. ౨.౨౨.౧౬౫౫ ఆదయో) కథేసి. ధమ్మదేసనం సుత్వా పక్కమన్తేసు ఞాతీసు ఏకోపి సత్థారం న నిమన్తేసి. రాజాపి ‘‘మయ్హం పుత్తో మమ గేహం అనాగన్త్వా కహం గమిస్సతీ’’తి అనిమన్తేత్వావ అగమాసి. గన్త్వా చ పన గేహే వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం యాగుఆదీని పటియాదాపేత్వా ఆసనాని ¶ పఞ్ఞాపేసి. పునదివసే సత్థా పిణ్డాయ పవిసన్తో ‘‘కిం ను ఖో అతీతబుద్ధా పితు నగరం పత్వా ఉజుకమేవ ఞాతికులం పవిసింసు, ఉదాహు పటిపాటియా పిణ్డాయ చరింసూ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘పటిపాటియా చరింసూ’’తి దిస్వా పఠమగేహతో పట్ఠాయ పిణ్డాయ చరన్తో పాయాసి. రాహులమాతా పాసాదతలే నిసిన్నావ దిస్వా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా సాటకం సణ్ఠాపేన్తో వేగేన నిక్ఖమిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా – ‘‘పుత్త, కస్మా మం నాసేసి, అతివియ తే పిణ్డాయ చరన్తేన లజ్జా ఉప్పాదితా, యుత్తం నామ వో ఇమస్మింయేవ నగరే సువణ్ణసివికాదీహి విచరిత్వా పిణ్డాయ చరితుం, కిం మం లజ్జాపేసీ’’తి? ‘‘నాహం తం, మహారాజ, లజ్జాపేమి, అత్తనో పన కులవంసం అనువత్తామీ’’తి. ‘‘కిం పన, తాత, పిణ్డాయ చరిత్వా జీవనవంసో మమ వంసో’’తి? ‘‘నేసో, మహారాజ, తవ వంసో, మమ పనేసో వంసో. అనేకాని హి బుద్ధసహస్సాని పిణ్డాయ చరిత్వావ జీవింసూ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ధమ్మం సుచరితం చరే;

ధమ్మచారీ సుఖం సేతి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చ.

‘‘ధమ్మం చరే సుచరితం, న నం దుచ్చరితం చరే;

ధమ్మచారీ సుఖం సేతి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చా’’తి.

తత్థ ¶ ఉత్తిట్ఠేతి ఉట్ఠహిత్వా పరేసం ఘరద్వారే ఠత్వా గహేతబ్బపిణ్డే. నప్పమజ్జేయ్యాతి పిణ్డచారికవత్తఞ్హి హాపేత్వా పణీతభోజనాని పరియేసన్తో ఉత్తిట్ఠే పమజ్జతి నామ, సపదానం పిణ్డాయ చరన్తో పన న పమజ్జతి నామ. ఏవం కరోన్తో ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య. ధమ్మన్తి అనేసనం పహాయ ¶ సపదానం చరన్తో తమేవ భిక్ఖాచరియధమ్మం సుచరితం చరే. సుఖం సేతీతి దేసనామత్తమేతం, ఏవం పనేతం భిక్ఖాచరియధమ్మం చరన్తో ధమ్మచారీ ఇధ లోకే చతూహి ఇరియాపథేహి సుఖం విహరతీతి అత్థో. న నం దుచ్చరితన్తి వేసియాదిభేదే అగోచరే చరన్తో భిక్ఖాచరియధమ్మం దుచ్చరితం చరతి నామ. ఏవం అచరిత్వా ధమ్మం చరే సుచరితం, న నం దుచ్చరితం చరే. సేసం వుత్తత్థమేవ.

దేసనావసానే రాజా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

యథా ¶ పుబ్బుళకన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చసతే విపస్సకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేన్తా వాయమన్తా అప్పవిసేసా ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం గహేస్సామా’’తి సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తా అన్తరామగ్గే మరీచికమ్మట్ఠానం భావేన్తావ ఆగమింసు ¶ . తేసం విహారం పవిట్ఠక్ఖణేయేవ దేవో వస్సి. తే తత్థ తత్థ పముఖేసు ఠత్వా ధారావేగేన ఉట్ఠహిత్వా భిజ్జన్తే పుబ్బళకే దిస్వా ‘‘అయమ్పి అత్తభావో ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జనత్థేన పుబ్బుళకసదిసోయేవా’’తి ఆరమ్మణం గణ్హింసు. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తే భిక్ఖూ ఓలోకేత్వా తేహి సద్ధిం కథేన్తో వియ ఓభాసం ఫరిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యథా పుబ్బుళకం పస్సే, యథా పస్సే మరీచికం;

ఏవం లోకం అవేక్ఖన్తం, మచ్చురాజా న పస్సతీ’’తి.

తత్థ మరీచికన్తి మయూఖం. తే హి దూరతోవ గేహసణ్ఠానాదివసేన ఉపట్ఠితాపి ఉపగచ్ఛన్తానం అగయ్హూపగా రిత్తకా తుచ్ఛకావ. తస్మా యథా ఉప్పజ్జిత్వా ¶ భిజ్జనత్థేన పుబ్బుళకం రిత్తతుచ్ఛాదిభావేనేవ పస్సేయ్య, ఏవం ఖన్ధాదిలోకం అవేక్ఖన్తం మచ్చురాజా న పస్సతీతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ ఠితట్ఠానేయేవ అరహత్తం పాపుణింసూతి.

పఞ్చసతవిపస్సకభిక్ఖువత్థు తతియం.

ఏథ పస్సథిమం లోకన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అభయరాజకుమారం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స కిర పచ్చన్తం వూపసమేత్వా ఆగతస్స పితా బిమ్బిసారో తుస్సిత్వా ఏకం నచ్చగీతకుసలం ¶ నాటకిత్థిం దత్వా ¶ సత్తాహం రజ్జమదాసి. సో సత్తాహం గేహా బహి అనిక్ఖన్తోవ రజ్జసిరిం అనుభవిత్వా అట్ఠమే దివసే నదీతిత్థం గన్త్వా న్హత్వా ఉయ్యానం పవిసిత్వా సన్తతిమహామత్తో వియ తస్సా ఇత్థియా నచ్చగీతం పస్సన్తో నిసీది. సాపి తఙ్ఖణఞ్ఞేవ సన్తతిమహామత్తస్స నాటకిత్థీ వియ సత్థకవాతానం వసేన కాలమకాసి. కుమారో తస్సా కాలకిరియాయ ఉప్పన్నసోకో ‘‘న మే ఇమం సోకం ఠపేత్వా సత్థారం అఞ్ఞో నిబ్బాపేతుం సక్ఖిస్సతీ’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, సోకం మే నిబ్బాపేథా’’తి ఆహ. సత్థా తం సమస్సాసేత్వా ‘‘తయా హి, కుమార, ఇమిస్సా ఇత్థియా ఏవమేవ మతకాలే రోదన్తేన పవత్తితానం అస్సూనం అనమతగ్గే సంసారే పమాణం నత్థీ’’తి వత్వా తాయ దేసనాయ సోకస్స తనుభావం ఞత్వా, ‘‘కుమార, మా సోచి, బాలజనానం సంసీదనట్ఠానమేత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏథ పస్సథిమం లోకం, చిత్తం రాజరథూపమం;

యత్థ బాలా విసీదన్తి, నత్థి సఙ్గో విజానత’’న్తి.

తత్థ తే పస్సథాతి రాజకుమారమేవ సన్ధాయాహ. ఇమం లోకన్తి ఇమం ఖన్ధలోకాదిసఙ్ఖాతం అత్తభావం. చిత్తన్తి సత్తరతనాదివిచిత్తం రాజరథం వియ వత్థాలఙ్కారాదిచిత్తితం. యత్థ బాలాతి యస్మిం అత్తభావే బాలా ఏవం ¶ విసీదన్తి. విజానతన్తి విజానన్తానం పణ్డితానం ఏత్థ రాగసఙ్గాదీసు ఏకోపి సఙ్గో నత్థీతి అత్థో.

దేసనావసానే రాజకుమారో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

యో ¶ చ పుబ్బేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్మజ్జనత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర పాతో వా సాయం వాతి వేలం పమాణం అకత్వా అభిక్ఖణం సమ్మజ్జన్తోవ విచరతి. సో ఏకదివసం సమ్మజ్జనిం గహేత్వా దివాట్ఠానే నిసిన్నస్స రేవతత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘అయం మహాకుసీతో జనస్స సద్ధాదేయ్యం భుఞ్జిత్వా ఆగన్త్వా నిసీదతి, కిం నామేతస్స సమ్మజ్జనిం ¶ గహేత్వా ఏకం ఠానం సమ్మజ్జితుం న వట్టతీ’’తి ఆహ. థేరో ‘‘ఓవాదమస్స దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏహావుసోతి. కిం, భన్తేతి? గచ్ఛ న్హత్వా ఏహీతి. సో తథా అకాసి. అథ నం థేరో ఏకమన్తం నిసీదాపేత్వా ఓవదన్తో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, భిక్ఖునా నామ న సబ్బకాలం సమ్మజ్జన్తేన విచరితుం వట్టతి, పాతో ఏవ పన సమ్మజ్జిత్వా పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తేన ఆగన్త్వా రత్తిట్ఠానే వా దివాట్ఠానే వా నిసిన్నేన ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయిత్వా అత్తభావే ఖయవయం పట్ఠపేత్వా సాయన్హే ఉట్ఠాయ సమ్మజ్జితుం వట్టతి, నిచ్చకాలం అసమ్మజ్జిత్వా అత్తనోపి నామ ఓకాసో కాతబ్బో’’తి. సో థేరస్స ఓవాదే ఠత్వా న చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తం తం ఠానం ఉక్లాపం అహోసి. అథ నం భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో సమ్మజ్జనత్థేర, తం తం ఠానం ఉక్లాపం కస్మా న సమ్మజ్జసీ’’తి? ‘‘భన్తే, మయా పమాదకాలే ఏవం కతం, ఇదానామ్హి అప్పమత్తో’’తి. భిక్ఖూ ‘‘అయం థేరో అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో పుబ్బే పమాదకాలే సమ్మజ్జన్తో విచరి, ఇదాని పన మగ్గఫలసుఖేన వీతినామేన్తో న సమ్మజ్జతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో ¶ ¶ చ పుబ్బే పమజ్జిత్వా, పచ్ఛా సో నప్పమజ్జతి;

సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి.

తస్సత్థో – యో పుగ్గలో పుబ్బే వత్తపటివత్తకరణేన వా సజ్ఝాయాదీహి వా పమజ్జిత్వా పచ్ఛా మగ్గఫలసుఖేన వీతినామేన్తో నప్పమజ్జతి, సో అబ్భాదీహి ముత్తో చన్దోవ ఓకాసలోకం మగ్గఞాణేన ఇమం ఖన్ధాదిలోకం ఓభాసేతి, ఏకాలోకం కరోతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యస్స పాపన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఙ్గులిమాలత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు అఙ్గులిమాలసుత్తన్తవసేనేవ (మ. ని. ౨.౩౪౭ ఆదయో) వేదితబ్బం.

థేరో ¶ పన సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. అథ ఖో ఆయస్మా అఙ్గులిమాలో రహోగతో పటిసల్లీనో విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ. తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘యో చ పుబ్బే పమజ్జిత్వా, పచ్ఛా సో నప్పమజ్జతి;

సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి. –

ఆదినా నయేన ఉదానం ఉదానేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతో. భిక్ఖూ ‘‘కహం ను ఖో, ఆవుసో, థేరో ఉప్పన్నో’’తి ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం? సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ ¶ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, అఙ్గులిమాలత్థేరస్స నిబ్బత్తట్ఠానకథాయా’’తి వుత్తే ‘‘పరినిబ్బుతో చ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో’’తి. ‘‘భన్తే, ఏత్తకే మనుస్సే మారేత్వా పరినిబ్బుతో’’తి? ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, సో పుబ్బే ఏకం కల్యాణమిత్తం అలభిత్వా ఏత్తకం పాపమకాసి, పచ్ఛా పన కల్యాణమిత్తపచ్చయం లభిత్వా అప్పమత్తో అహోసి. తేనస్స తం పాపకమ్మం కుసలేన పిహిత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యస్స ¶ పాపం కతం కమ్మం, కుసలేన పిధీయతి;

సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి.

తత్థ కుసలేనాతి అరహత్తమగ్గం సన్ధాయ వుత్తం. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అన్ధభూతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా అగ్గాళవే చేతియే విహరన్తో ఏకం పేసకారధీతరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి ఆళవివాసినో సత్థరి ఆళవిం సమ్పత్తే నిమన్తేత్వా దానం అదంసు. సత్థా భత్తకిచ్చావసానే అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘అద్ధువం మే జీవితం, ధువం మే మరణం, అవస్సం మయా మరితబ్బమేవ ¶ , మరణపరియోసానం మే జీవితం, జీవితమేవ అనియతం, మరణం నియతన్తి ¶ ఏవం మరణస్సతిం భావేథ. యేసఞ్హి మరణస్సతి అభావితా, తే పచ్ఛిమే కాలే ఆసీవిసం దిస్వా భీతఅదణ్డపురిసో వియ సన్తాసప్పత్తా భేరవరవం రవన్తా కాలం కరోన్తి. యేసం పన మరణస్సతి భావితా, తే దూరతోవ ఆసీవిసం దిస్వా దణ్డకేన గహేత్వా ఛడ్డేత్వా ఠితపురిసో వియ పచ్ఛిమే కాలే న సన్తసన్తి, తస్మా మరణస్సతి భావేతబ్బా’’తి ఆహ. తం ధమ్మదేసనం సుత్వా అవసేసజనా సకిచ్చప్పసుతావ అహేసుం. ఏకా పన సోళసవస్సుద్దేసికా పేసకారధీతా ‘‘అహో బుద్ధానం కథా నామ అచ్ఛరియా, మయా పన మరణస్సతిం భావేతుం వట్టతీ’’తి రత్తిన్దివం మరణస్సతిమేవ భావేసి. సత్థాపి తతో నిక్ఖమిత్వా జేతవనం అగమాసి. సాపి కుమారికా తీణి వస్సాని మరణస్సతిం భావేసియేవ.

అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం ఓలోకేన్తో తం కుమారికం అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తోపవిట్ఠం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘ఇమాయ కుమారికాయ మమ ధమ్మదేసనాయ సుతదివసతో పట్ఠాయ తీణి వస్సాని మరణస్సతి భావితా, ఇదానాహం తత్థ గన్త్వా ఇమం కుమారికం చత్తారో పఞ్హే పుచ్ఛిత్వా తాయ విస్సజ్జేన్తియా ¶ చతూసు ఠానేసు సాధుకారం దత్వా ఇమం గాథం భాసిస్సామి. సా గాథావసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిస్సతి, తం నిస్సాయ మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో జేతవనా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన అగ్గాళవవిహారం అగమాసి. ఆళవివాసినో ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి సుత్వా తం విహారం గన్త్వా నిమన్తయింసు. తదా సాపి కుమారికా సత్థు ఆగమనం సుత్వా ‘‘ఆగతో కిర మయ్హం పితా, సామి, ఆచరియో పుణ్ణచన్దముఖో మహాగోతమబుద్ధో’’తి తుట్ఠమానసా ‘‘ఇతో మే తిణ్ణం సంవచ్ఛరానం మత్థకే సువణ్ణవణ్ణో సత్థా దిట్ఠపుబ్బో, ఇదానిస్స సువణ్ణవణ్ణం ¶ సరీరం దట్ఠుం మధురోజఞ్చ వరధమ్మం సోతుం లభిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. పితా పనస్సా సాలం గచ్ఛన్తో ఆహ – ‘‘అమ్మ, పరసన్తకో మే సాటకో ఆరోపితో, తస్స విదత్థిమత్తం అనిట్ఠితం, తం అజ్జ నిట్ఠాపేస్సామి, సీఘం మే తసరం వట్టేత్వా ఆహరేయ్యాసీ’’తి. సా చిన్తేసి – ‘‘అహం సత్థు ధమ్మం సోతుకామా, పితా చ మం ఏవం ఆహ. కిం ను ఖో సత్థు ధమ్మం సుణామి, ఉదాహు పితు తసరం వట్టేత్వా హరామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి ‘‘పితా మం తసరే అనాహరియమానే పోథేయ్యపి పహరేయ్యపి, తస్మా తసరం వట్టేత్వా తస్స దత్వా పచ్ఛా ధమ్మం సోస్సామీ’’తి పీఠకే నిసీదిత్వా తసరం వట్టేసి.

ఆళవివాసినోపి సత్థారం పరివిసిత్వా పత్తం గహేత్వా అనుమోదనత్థాయ అట్ఠంసు. సత్థా ‘‘యమహం కులధీతరం నిస్సాయ తింసయోజనమగ్గం ఆగతో, సా అజ్జాపి ఓకాసం న లభతి. తాయ ¶ ఓకాసే లద్ధే అనుమోదనం కరిస్సామీ’’తి తుణ్హీభూతో అహోసి. ఏవం తుణ్హీభూతమ్పి సత్థారం సదేవకే లోకే కోచి కిఞ్చి వత్తుం న విసహతి. సాపి ఖో కుమారికా తసరం వట్టేత్వా పచ్ఛియం ఠపేత్వా పితు సన్తికం గచ్ఛమానా పరిసపరియన్తే ఠత్వా సత్థారం ఓలోకయమానావ అట్ఠాసి. సత్థాపి గీవం ఉక్ఖిపిత్వా తం ఓలోకేసి. సా ఓలోకితాకారేనేవ అఞ్ఞాసి – ‘‘సత్థా ఏవరూపాయ పరిసాయ మజ్ఝే నిసీదిత్వావ మం ఓలోకేన్తో మమాగమనం పచ్చాసీసతి, అత్తనో సన్తికం ఆగమనమేవ పచ్చాసీసతీ’’తి. సా తసరపచ్ఛిం ఠపేత్వా సత్థు ¶ సన్తికం అగమాసి. కస్మా పన నం సత్థా ఓలోకేసీతి? ఏవం కిరస్స అహోసి ‘‘ఏసా ఏత్తోవ గచ్ఛమానా పుథుజ్జనకాలకిరియం ¶ కత్వా అనియతగతికా భవిస్సతి, మమ సన్తికం ఆగన్త్వా గచ్ఛమానా సోతాపత్తిఫలం పత్వా నియతగతికా హుత్వా తుసితవిమానే నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి. తస్సా కిర తం దివసం మరణతో ముత్తి నామ నత్థి. సా ఓలోకితసఞ్ఞాణేనేవ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఛబ్బణ్ణరంసీనం అన్తరం పవిసిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. తథారూపాయ పరిసాయ మజ్ఝే నిసీదిత్వా తుణ్హీభూతం సత్థారం వన్దిత్వా ఠితక్ఖణేయేవ తం ఆహ – ‘‘కుమారికే, కుతో ఆగచ్ఛసీ’’తి? ‘‘న జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘కత్థ గమిస్ససీ’’తి? ‘‘న జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘న జానాసీ’’తి? ‘‘జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, భన్తే’’తి. ఇతి నం సత్థా చత్తారో పఞ్హే పుచ్ఛి. మహాజనో ఉజ్ఝాయి – ‘‘అమ్భో, పస్సథ, అయం పేసకారధీతా సమ్మాసమ్బుద్ధేన సద్ధిం ఇచ్ఛితిచ్ఛితం కథేసి, నను నామ ఇమాయ ‘కుతో ఆగచ్ఛసీ’తి వుత్తే ‘పేసకారగేహతో’తి వత్తబ్బం. ‘కహం గచ్ఛసీ’తి వుత్తే ‘పేసకారసాల’న్తి వత్తబ్బం సియా’’తి.

సత్థా మహాజనం నిస్సద్దం కత్వా, ‘‘కుమారికే, త్వం కుతో ఆగచ్ఛసీ’’తి వుత్తే ‘‘కస్మా న జానామీతి వదేసీ’’తి పుచ్ఛి. భన్తే, తుమ్హే మమ పేసకారగేహతో ఆగతభావం జానాథ, ‘‘కుతో ఆగతాసీ’’తి పుచ్ఛన్తా పన ‘‘కుతో ఆగన్త్వా ఇధ నిబ్బత్తాసీ’’తి పుచ్ఛథ. అహం పన న జానామి ‘‘కుతో చ ఆగన్త్వా ఇధ నిబ్బత్తామ్హీ’’తి. అథస్సా సత్థా ‘‘సాధు సాధు, కుమారికే, మయా పుచ్ఛితపఞ్హోవ తయా విస్సజ్జితో’’తి పఠమం సాధుకారం ¶ దత్వా ఉత్తరిమ్పి పుచ్ఛి – ‘‘కత్థ గమిస్ససీతి పున పుట్ఠా కస్మా ‘న జానామీ’తి వదేసీ’’తి? భన్తే, తుమ్హే మం తసరపచ్ఛిం గహేత్వా పేసకారసాలం గచ్ఛన్తిం జానాథ, ‘‘ఇతో గన్త్వా కత్థ నిబ్బత్తిస్ససీ’’తి పుచ్ఛథ. అహఞ్చ ఇతో చుతా న జానామి ‘‘కత్థ గన్త్వా నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి. అథస్సా సత్థా ‘‘మయా పుచ్ఛితపఞ్హోయేవ తయా విస్సజ్జితో’’తి దుతియం సాధుకారం దత్వా ఉత్తరిమ్పి పుచ్ఛి – ‘‘అథ కస్మా ‘న జానాసీ’తి పుట్ఠా ‘జానామీ’తి వదేసీ’’తి? ‘‘మరణభావం జానామి, భన్తే, తస్మా ఏవం వదేమీ’’తి. అథస్సా సత్థా ‘‘మయా పుచ్ఛితపఞ్హోయేవ తయా విస్సజ్జితో’’తి తతియం ¶ సాధుకారం దత్వా ఉత్తరిమ్పి పుచ్ఛి – ‘‘అథ కస్మా ‘జానాసీ’తి పుట్ఠా ‘న జానామీ’తి వదేసీ’’తి. మమ మరణభావమేవ అహం జానామి, భన్తే, ‘‘రత్తిన్దివపుబ్బణ్హాదీసు పన అసుకకాలే నామ మరిస్సామీ’’తి న ¶ జానామి, తస్మా ఏవం వదేమీతి. అథస్సా సత్థా ‘‘మయా పుచ్ఛితపఞ్హోయేవ తయా విస్సజ్జితో’’తి చతుత్థం సాధుకారం దత్వా పరిసం ఆమన్తేత్వా ‘‘ఏత్తకం నామ తుమ్హే ఇమాయ కథితం న జానాథ, కేవలం ఉజ్ఝాయథేవ. యేసఞ్హి పఞ్ఞాచక్ఖు నత్థి, తే అన్ధా ఏవ ¶ . యేసం పఞ్ఞాచక్ఖు అత్థి, తే ఏవ చక్ఖుమన్తో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అన్ధభూతో అయం లోకో, తనుకేత్థ విపస్సతి;

సకుణో జాలముత్తోవ, అప్పో సగ్గాయ గచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ అన్ధభూతో అయం లోకోతి అయం లోకియమహాజనో పఞ్ఞాచక్ఖునో అభావేన అన్ధభూతో. తనుకేత్థాతి తనుకో ఏత్థ, న బహు జనో అనిచ్చాదివసేన విపస్సతి. జాలముత్తోవాతి యథా ఛేకేన సాకుణికేన జాలేన ఓత్థరిత్వా గయ్హమానేసు వట్టకేసు కోచిదేవ జాలతో ముచ్చతి. సేసా అన్తోజాలమేవ పవిసన్తి. తథా మరణజాలేన ఓత్థటేసు సత్తేసు బహూ అపాయగామినో హోన్తి, అప్పో కోచిదేవ సత్తో సగ్గాయ గచ్ఛతి, సుగతిం వా నిబ్బానం వా పాపుణాతీతి అత్థో.

దేసనావసానే కుమారికా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సాపి తసరపచ్ఛిం గహేత్వా పితు సన్తికం అగమాసి, సోపి నిసిన్నకోవ నిద్దాయి. తస్సా అసల్లక్ఖేత్వావ తసరపచ్ఛిం ఉపనామేన్తియా తసరపచ్ఛి వేమకోటియం పటిహఞ్ఞిత్వా సద్దం కురుమానా పతి. సో పబుజ్ఝిత్వా గహితనిమిత్తేనేవ వేమకోటిం ఆకడ్ఢి. వేమకోటి గన్త్వా తం ¶ కుమారికం ఉరే పహరి, సా తత్థేవ కాలం కత్వా తుసితభవనే నిబ్బత్తి. అథస్సా పితా తం ఓలోకేన్తో సకలసరీరేన లోహితమక్ఖితేన పతిత్వా మతం అద్దస. అథస్స మహాసోకో ఉప్పజ్జి. సో ‘‘న మమ సోకం అఞ్ఞో నిబ్బాపేతుం సక్ఖిస్సతీ’’తి రోదన్తో సత్థు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, సోకం మే నిబ్బాపేథా’’తి ఆహ. సత్థా తం సమస్సాసేత్వా ‘‘మా సోచి, ఉపాసక. అనమతగ్గస్మిఞ్హి సంసారే తవ ఏవమేవ ధీతు మరణకాలే పగ్ఘరితఅస్సు చతున్నం మహాసముద్దానం ఉదకతో అతిరేకతర’’న్తి వత్వా అనమతగ్గకథం ¶ కథేసి ¶ . సో తనుభూతసోకో సత్థారం పబ్బజ్జం యాచిత్వా లద్ధూపసమ్పదో న చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణీతి.

హంసాదిచ్చపథేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తింస భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే తింసమత్తా దిసావాసికా భిక్ఖూ సత్థారం ఉపసఙ్కమింసు. ఆనన్దత్థేరో సత్థు వత్తకరణవేలాయ ఆగన్త్వా తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘సత్థారా ఇమేహి సద్ధిం పటిసన్థారే కతే వత్తం కరిస్సామీ’’తి ద్వారకోట్ఠకే ¶ అట్ఠాసి. సత్థాపి తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా తేసం సారణీయధమ్మం కథేసి. తం సుత్వా తే సబ్బేపి అరహత్తం పత్వా ఉప్పతిత్వా ఆకాసేన అగమింసు. ఆనన్దత్థేరో తేసు చిరాయన్తేసు సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇదానేవ తింసమత్తా భిక్ఖూ ఆగతా, తే కుహి’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘గతా, ఆనన్దా’’తి. ‘‘కతరేన మగ్గేన, భన్తే’’తి? ‘‘ఆకాసేనానన్దా’’తి. ‘‘కిం పన తే, భన్తే, ఖీణాసవా’’తి? ‘‘ఆమానన్ద, మమ సన్తికే ధమ్మం సుత్వా అరహత్తం పత్తా’’తి. తస్మిం పన ఖణే ఆకాసేన హంసా ఆగమింసు. సత్థా ‘‘యస్స ఖో పనానన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా సుభావితా, సో హంసా వియ ఆకాసేన గచ్ఛతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘హంసాదిచ్చపథే యన్తి, ఆకాసే యన్తి ఇద్ధియా;

నీయన్తి ధీరా లోకమ్హా, జేత్వా మారం సవాహిని’’న్తి.

తస్సత్థో – ఇమే హంసా ఆదిచ్చపథే ఆకాసే గచ్ఛన్తి. యేసం ఇద్ధిపాదా సుభావితా, తేపి ఆకాసే యన్తి ఇద్ధియా. ధీరా పణ్డితా సవాహినిం మారం జేత్వా ఇమమ్హా వట్టలోకా నీయన్తి, నిబ్బానం పాపుణన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఏకం ¶ ¶ ¶ ధమ్మన్తి ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చిఞ్చమాణవికం ఆరబ్భ కథేసి.

పఠమబోధియఞ్హి దసబలస్స పుథుభూతేసు సావకేసు అప్పమాణేసు దేవమనుస్సేసు అరియభూమిం ఓక్కన్తేసు పత్థటే గుణసముదయే మహాలాభసక్కారో ఉదపాది. తిత్థియా సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకసదిసా అహేసుం హతలాభసక్కారా. తే అన్తరవీథియం ఠత్వా ‘‘కిం సమణో గోతమోవ బుద్ధో, మయమ్పి బుద్ధా, కిం తస్సేవ దిన్నం మహప్ఫలం, అమ్హాకమ్పి దిన్నం మహప్ఫలమేవ, అమ్హాకమ్పి దేథ సక్కరోథా’’తి ఏవం మనుస్సే విఞ్ఞాపేన్తాపి లాభసక్కారం అలభిత్వా రహో సన్నిపతిత్వా ‘‘కేన ను ఖో ఉపాయేన సమణస్స గోతమస్స మనుస్సానం అన్తరే అవణ్ణం ఉప్పాదేత్వా లాభసక్కారం నాసేయ్యామా’’తి చిన్తయింసు.

తదా సావత్థియం చిఞ్చమాణవికా నామేకా పరిబ్బాజికా ఉత్తమరూపధరా సోభగ్గప్పత్తా దేవచ్ఛరా వియ. అస్సా సరీరతో రస్మియో నిచ్ఛరన్తి. అథేకో ఖరమన్తీ ఏవమాహ – ‘‘చిఞ్చమాణవికం పటిచ్చ సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం ఉప్పాదేత్వా లాభసక్కారం నాసేస్సామా’’తి. తే ‘‘అత్థేకో ఉపాయో’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు. అథ సా తిత్థియారామం గన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి, తిత్థియా తాయ సద్ధిం న కథేసుం. సా ‘‘కో ను ఖో మే దోసో’’తి యావతతియం ‘‘వన్దామి, అయ్యా’’తి వత్వా, ‘‘అయ్యా, కో ను ఖో మే దోసో, కిం మయా సద్ధిం న కథేథా’’తి ఆహ. ‘‘భగిని, సమణం గోతమం అమ్హే విహేఠయన్తం హతలాభసక్కారే ¶ కత్వా విచరన్తం న జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, అయ్యా, కిం పనేత్థ మయా కత్తబ్బ’’న్తి. ‘‘సచే త్వం, భగిని, అమ్హాకం సుఖమిచ్ఛసి, అత్తానం పటిచ్చ సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం ఉప్పాదేత్వా లాభసక్కారం నాసేహీ’’తి.

సా ‘‘సాధు, అయ్యా, మయ్హంవేసో భారో, మా చిన్తయిత్థా’’తి వత్వా పక్కమిత్వా ఇత్థిమాయాసు కుసలతాయ తతో పట్ఠాయ సావత్థివాసీనం ధమ్మకథం సుత్వా జేతవనా నిక్ఖమనసమయే ఇన్దగోపకవణ్ణం పటం పారుపిత్వా గన్ధమాలాదిహత్థా జేతవనాభిముఖీ గచ్ఛతి. ‘‘ఇమాయ వేలాయ కుహిం గచ్ఛసీ’’తి వుత్తే, ‘‘కిం తుమ్హాకం మమ గమనట్ఠానేనా’’తి వత్వా జేతవనసమీపే తిత్థియారామే వసిత్వా పాతోవ ‘‘అగ్గవన్దనం వన్దిస్సామా’’తి నగరా నిక్ఖమన్తే ఉపాసకజనే ¶ జేతవనస్స అన్తోవుట్ఠా వియ హుత్వా నగరం పవిసతి. ‘‘కుహిం వుట్ఠాసీ’’తి వుత్తే, ‘‘కిం తుమ్హాకం మమ వుట్ఠట్ఠానేనా’’తి వత్వా మాసద్ధమాసచ్చయేన పుచ్ఛియమానా జేతవనే సమణేన గోతమేన సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియా వుట్ఠామ్హీతి. పుథుజ్జనానం ¶ ‘‘సచ్చం ను ఖో ఏతం, నో’’తి కఙ్ఖం ఉప్పాదేత్వా తేమాసచతుమాసచ్చయేన పిలోతికాహి ఉదరం వేఠేత్వా గబ్భినివణ్ణం దస్సేత్వా ఉపరి రత్తపటం పారుపిత్వా ‘‘సమణం గోతమం పటిచ్చ గబ్భో ఉప్పన్నో’’తి అన్ధబాలే సద్దహాపేత్వా అట్ఠనవమాసచ్చయేన ఉదరే దారుమణ్డలికం బన్ధిత్వా ఉపరి పటం పారుపిత్వా ¶ హత్థపాదపిట్ఠియో గోహనుకేన కోట్టాపేత్వా ఉస్సదే దస్సేత్వా కిలన్తిన్ద్రియా హుత్వా సాయన్హసమయే తథాగతే అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదిత్వా ధమ్మం దేసేన్తే ధమ్మసభం గన్త్వా తథాగతస్స పురతో ఠత్వా, ‘‘మహాసమణ, మహాజనస్స తావ ధమ్మం దేసేసి, మధురో తే సద్దో, సమ్ఫుసితం దన్తావరణం. అహం పన తం పటిచ్చ గబ్భం లభిత్వా పరిపుణ్ణగబ్భా జాతా, నేవ మే సూతిఘరం జానాసి, సప్పితేలాదీని సయం అకరోన్తో ఉపట్ఠాకానమ్పి అఞ్ఞతరం కోసలరాజానం వా అనాథపిణ్డికం వా విసాఖం ఉపాసికం వా ‘ఇమిస్సా చిఞ్చమాణవికాయ కత్తబ్బయుత్తకం కరోహీ’తి న వదేసి, అభిరమితుంయేవ జానాసి, గబ్భపరిహారం న జానాసీ’’తి గూథపిణ్డం గహేత్వా చన్దమణ్డలం దూసేతుం వాయమన్తీ వియ పరిసమజ్ఝే తథాగతం అక్కోసి. తథాగతో ధమ్మకథం ఠపేత్వా సీహో వియ అభినదన్తో, ‘‘భగిని, తయా కథితస్స తథభావం వా వితథభావం వా అహమేవ చ త్వఞ్చ జానామా’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, మహాసమణ, తయా చ మయా చ ఞాతభావేనేతం జాత’’న్తి.

తస్మిం ఖణే సక్కస్స ఆసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సో ఆవజ్జమానో ‘‘చిఞ్చమాణవికా తథాగతం అభూతేన అక్కోసతీ’’తి ఞత్వా ‘‘ఇదం వత్థుం సోధేస్సామీ’’తి చతూహి దేవపుత్తేహి సద్ధిం ఆగమి. దేవపుత్తా మూసికపోతకా హుత్వా దారుమణ్డలికస్స బన్ధనరజ్జుకే ఏకప్పహారేనేవ ఛిన్దింసు, పారుతపటం వాతో ఉక్ఖిపి, దారుమణ్డలికం పతమానం తస్సా పాదపిట్ఠియం పతి ¶ , ఉభో అగ్గపాదా ఛిజ్జింసు. మనుస్సా ‘‘ధీ కాళకణ్ణి, సమ్మాసమ్బుద్ధం అక్కోసీ’’తి సీసే ఖేళం పాతేత్వా లేడ్డుదణ్డాదిహత్తా జేతవనా నీహరింసు. అథస్సా తథాగతస్స చక్ఖుపథం అతిక్కన్తకాలే మహాపథవీ భిజ్జిత్వా ¶ వివరమదాసి, అవీచితో అగ్గిజాలా ఉట్ఠహి. సా కులదత్తియం కమ్బలం పారుపమానా వియ గన్త్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తి. అఞ్ఞతిత్థియానం లాభసక్కారో పరిహాయి, దసబలస్స భియ్యోసోమత్తాయ వడ్ఢి. పునదివసే ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, చిఞ్చమాణవికా ఏవం ఉళారగుణం అగ్గదక్ఖిణేయ్యం సమ్మాసమ్బుద్ధం అభూతేన అక్కోసిత్వా మహావినాసం పత్తా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి ఏసా మం అభూతేన అక్కోసిత్వా వినాసం పత్తాయేవా’’తి వత్వా –

‘‘నాదట్ఠా పరతో దోసం, అణుం థూలాని సబ్బసో;

ఇస్సరో పణయే దణ్డం, సామం అప్పటివేక్ఖియా’’తి. –

ఇమం ¶ ద్వాదసనిపాతే మహాపదుమజాతకం (జా. ౧.౧౨.౧౦౬) విత్థారేత్వా కథేసి –

తదా కిరేసా మహాపదుమకుమారస్స బోధిసత్తస్స మాతు సపత్తీ రఞ్ఞో అగ్గమహేసీ హుత్వా మహాసత్తం అసద్ధమ్మేన నిమన్తేత్వా తస్స మనం అలభిత్వా అత్తనావ అత్తని విప్పకారం కత్వా గిలానాలయం దస్సేత్వా ‘‘తవ పుత్తో మం అనిచ్ఛన్తిం ఇమం విప్పకారం పాపేసీ’’తి ¶ రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా కుద్ధో మహాసత్తం చోరపపాతే ఖిపి. అథ నం పబ్బతకుచ్ఛియం అధివత్థా దేవతా పటిగ్గహేత్వా నాగరాజస్స ఫణగబ్భే పతిట్ఠపేసి. నాగరాజా తం నాగభవనం నేత్వా ఉపడ్ఢరజ్జేన సమ్మానేసి. సో తత్థ సంవచ్ఛరం వసిత్వా పబ్బజితుకామో హిమవన్తప్పదేసం పత్వా పబ్బజిత్వా ఝానాభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేసి. అథ నం ఏకో వనచరకో దిస్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తస్స సన్తికం గన్త్వా కతపటిసన్థారో సబ్బం తం పవత్తిం ఞత్వా మహాసత్తం రజ్జేన నిమన్తేత్వా తేన ‘‘మయ్హం రజ్జేన కిచ్చం నత్థి, త్వం పన దస రాజధమ్మే అకోపేత్వా అగతిగమనం పహాయ ధమ్మేన రజ్జం కారేహీ’’తి ఓవదితో ఉట్ఠాయాసనా రోదిత్వా నగరం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే అమచ్చే పుచ్ఛి – ‘‘అహం కం నిస్సాయ ఏవం ఆచారసమ్పన్నేన పుత్తేన వియోగం పత్తో’’తి? ‘‘అగ్గమహేసిం నిస్సాయ, దేవా’’తి. రాజా తం ఉద్ధంపాదం గహేత్వా చోరపపాతే ఖిపాపేత్వా నగరం పవిసిత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేసి. తదా మహాపదుమకుమారో సత్థా అహోసి, మాతు సపత్తీ చిఞ్చమాణవికాతి.

సత్థా ¶ ఇమమత్థం పకాసేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఏకం ధమ్మఞ్హి సచ్చవచనం పహాయ ముసావాదే పతిట్ఠితానం విస్సట్ఠపరలోకానం అకత్తబ్బపాపకమ్మం నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏకం ధమ్మం అతీతస్స, ముసావాదిస్స జన్తునో;

వితిణ్ణపరలోకస్స, నత్థి పాపం అకారియ’’న్తి.

తత్థ ఏకం ధమ్మన్తి సచ్చం. ముసావాదిస్సాతి యస్స దససు వచనేసు ఏకమ్పి సచ్చం నత్థి, ఏవరూపస్స ముసావాదినో ¶ . వితిణ్ణపరలోకస్సాతి విస్సట్ఠపరలోకస్స. ఏవరూపో హి మనుస్ససమ్పత్తిం దేవసమ్పత్తిం అవసానే నిబ్బానసమ్పత్తిన్తి ఇమా తిస్సోపి సమ్పత్తియో న పస్సతి. నత్థి పాపన్తి తస్స ఏవరూపస్స ఇదం నామ పాపం అకత్తబ్బన్తి నత్థి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న ¶ వే కదరియాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అసదిసదానం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సత్థా చారికం చరిత్వా పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో జేతవనం పావిసి. రాజా విహారం గన్త్వా సత్థారం నిమన్తేత్వా పునదివసే ఆగన్తుకదానం సజ్జేత్వా ‘‘దానం మే పస్సన్తూ’’తి నాగరే పక్కోసి. నాగరా ఆగన్త్వా రఞ్ఞో దానం దిస్వా పునదివసే సత్థారం నిమన్తేత్వా దానం సజ్జేత్వా ‘‘అమ్హాకమ్పి దానం, దేవో, పస్సతూ’’తి రఞ్ఞో పహిణింసు. రాజా తేసం దానం దిస్వా ‘‘ఇమేహి మమ దానతో ఉత్తరితరం కతం, పున దానం కరిస్సామీ’’తి పునదివసేపి దానం సజ్జేసి. నాగరాపి తం దిస్వా పునదివసే సజ్జయింసు. ఏవం నేవ రాజా నాగరే పరాజేతుం సక్కోతి, న ¶ నాగరా రాజానం. అథ ఛట్ఠే వారే నాగరా సతగుణం సహస్సగుణం వడ్ఢేత్వా యథా న సక్కా హోతి ‘‘ఇదం నామ ఇమేసం దానే నత్థీ’’తి వత్తుం, ఏవం దానం సజ్జయింసు. రాజా తం దిస్వా ‘‘సచాహం ఇమేసం దానతో ఉత్తరితరం కాతుం న సక్ఖిస్సామి, కిం మే జీవితేనా’’తి ఉపాయం చిన్తేన్తో నిపజ్జి. అథ నం మల్లికా ¶ దేవీ ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘కస్మా, మహారాజ, ఏవం నిపన్నోసి, కేన తే ఇన్ద్రియాని కిలన్తాని వియా’’తి పుచ్ఛి. రాజా ఆహ – ‘‘న దాని త్వం, దేవి, జానాసీ’’తి. ‘‘న జానామి, దేవా’’తి. సో తస్సా తమత్థం ఆరోచేసి.

అథ నం మల్లికా ఆహ – ‘‘దేవ, మా చిన్తయి, కహం తయా పథవిస్సరో రాజా నాగరేహి పరాజియమానో దిట్ఠపుబ్బో వా సుతపుబ్బో వా, అహం తే దానం సంవిదహిస్సామీ’’తి. ఇతిస్స అసదిసదానం సంవిదహితుకామతాయ ఏవం వత్వా, మహారాజ, సాలకల్యాణిపదరేహి పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అన్తో ఆవట్టే నిసీదనమణ్డపం కారేహి, సేసా బహిఆవట్టే నిసీదిస్సన్తి. పఞ్చ సేతచ్ఛత్తసతాని కారేహి, తాని గహేత్వా పఞ్చసతా హత్థీ పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం మత్థకే ధారయమానా ఠస్సన్తి. అట్ఠ వా దస వా రత్తసువణ్ణనావాయో కారేహి, తా మణ్డపమజ్ఝే భవిస్సన్తి. ద్విన్నం ద్విన్నం భిక్ఖూనం అన్తరే ఏకేకా ఖత్తియధీతా నిసీదిత్వా గన్ధే పిసిస్సతి, ఏకేకా ఖత్తియధీతా బీజనం ఆదాయ ద్వే ద్వే భిక్ఖూ బీజమానా ఠస్సతి, సేసా ఖత్తియధీతరో పిసే పిసే గన్ధే హరిత్వా ¶ సువణ్ణనావాసు పక్ఖిపిస్సన్తి, తాసు ఏకచ్చా ఖత్తియధీతరో నీలుప్పలకలాపే గహేత్వా సువణ్ణనావాసు పక్ఖిత్తగన్ధే ఆలోళేత్వా వాసం గాహాపేస్సన్తి. నాగరానఞ్హినేవ ఖత్తియధీతరో అత్థి, న సేతచ్ఛత్తాని, న హత్థినో చ. ఇమేహి కారణేహి నాగరా ¶ పరాజిస్సన్తి, ఏవం కరోహి, మహారాజాతి. రాజా ‘‘సాధు, దేవి, కల్యాణం తే కథిత’’న్తి తాయ కథితనియామేన సబ్బం కారేసి. ఏకస్స పన భిక్ఖునో ఏకో హత్థి నప్పహోసి. అథ రాజా మల్లికం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఏకస్స భిక్ఖునో ఏకో హత్థి నప్పహోతి, కిం కరిస్సామా’’తి. ‘‘కిం, దేవ, పఞ్చ హత్థిసతాని నత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి, దేవి, అవసేసా దుట్ఠహత్థినో, తే భిక్ఖూ దిస్వావ వేరమ్భవాతా వియ చణ్డా హోన్తీ’’తి. ‘‘దేవ, అహం ఏకస్స దుట్ఠహత్థిపోతకస్స ఛత్తం గహేత్వా తిట్ఠనట్ఠానం జానామీ’’తి. ‘‘కత్థ నం ఠపేస్సామా’’తి? ‘‘అయ్యస్స అఙ్గులిమాలస్స సన్తికే’’తి. రాజా తథా కారేసి. హత్థిపోతకో వాలధిం అన్తరసత్థిమ్హి పక్ఖిపిత్వా ఉభో కణ్ణే పాతేత్వా అక్ఖీని నిమిలేత్వా అట్ఠాసి. మహాజనో ‘‘ఏవరూపస్స నామ చణ్డహత్థినో అయమాకారో’’తి హత్థిమేవ ఓలోకేసి.

రాజా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, యం ఇమస్మిం దానగ్గే కప్పియభణ్డం వా అకప్పియభణ్డం వా, సబ్బం తం తుమ్హాకమేవ దమ్మీ’’తి ఆహ ¶ . తస్మిం ¶ పన దానే ఏకదివసేనేవ పరిచ్చత్తం చుద్దసకోటిధనం హోతి. సత్థు పన సేతచ్ఛత్తం నిసీదనపల్లఙ్కో ఆధారకో పాదపీఠికాతి చత్తారి అనగ్ఘానేవ. పున ఏవరూపం కత్వా బుద్ధానం దానం నామ దాతుం సమత్థో నాహోసి, తేనేవ తం ‘‘అసదిసదాన’’న్తి పఞ్ఞాయి. తం కిర సబ్బబుద్ధానం ఏకవారం హోతియేవ, సబ్బేసం పన ఇత్థీయేవ సంవిదహతి. రఞ్ఞో పన కాళో చ జుణ్హో చాతి ద్వే అమచ్చా అహేసుం. తేసు కాళో చిన్తేసి – ‘‘అహో రాజకులస్స పరిహాని, ఏకదివసేనేవ చుద్దసకోటిధనం ఖయం గచ్ఛతి, ఇమే ఇమం దానం భుఞ్జిత్వా గన్త్వా నిపన్నా నిద్దాయిస్సన్తి, అహో నట్ఠం రాజకుల’’న్తి. జుణ్హో చిన్తేసి – ‘‘అహో రఞ్ఞో దానం సుదిన్నం. న హి సక్కా రాజభావే అట్ఠితేన ఏవరూపం దానం దాతుం, సబ్బసత్తానం పత్తిం అదేన్తో నామ నత్థి, అహం పనిదం దానం అనుమోదామీ’’తి.

సత్థు భత్తకిచ్చావసానే రాజా అనుమోదనత్థాయ పత్తం గణ్హి. సత్థా చిన్తేసి – ‘‘రఞ్ఞా మహోఘం పవత్తేన్తేన వియ మహాదానం దిన్నం, అసక్ఖి ను ఖో మహాజనో చిత్తం పసాదేతుం, ఉదాహు నో’’తి. సో తేసం అమచ్చానం చిత్తాచారం ఞత్వా ‘‘సచే రఞ్ఞో దానానుచ్ఛవికం అనుమోదనం కరిస్సామి, కాళస్స ముద్ధా సత్తధా ఫలిస్సతి, జుణ్హో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిస్సతీ’’తి ఞత్వా కాళే అనుకమ్పం పటిచ్చ ఏవరూపం దానం దత్వా ఠితస్స రఞ్ఞో చతుప్పదికం గాథమేవ వత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం గతో. భిక్ఖూ ¶ అఙ్గులిమాలం పుచ్ఛింసు – ‘‘న కిం ను ఖో, ఆవుసో, దుట్ఠహత్థిం ఛత్తం ధారేత్వా ఠితం దిస్వా భాయీ’’తి? ‘‘న భాయిం, ఆవుసో’’తి. తే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు – ‘‘అఙ్గులిమాలో, భన్తే, అఞ్ఞం బ్యాకరోసీ’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే ¶ , అఙ్గులిమాలో భాయతి. ఖీణాసవఉసభానఞ్హి అన్తరే జేట్ఠకఉసభా మమ పుత్తసదిసా భిక్ఖూ న భాయన్తీ’’తి వత్వా బ్రాహ్మణవగ్గే ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉసభం పవరం వీరం, మహేసిం విజితావినం;

అనేజం న్హాతకం బుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౪౨౨; సు. ని. ౬౫౧);

రాజాపి దోమనస్సప్పత్తో ‘‘ఏవరూపాయ నామ పరిసాయ దానం దత్వా ఠితస్స మయ్హం అనుచ్ఛవికం అనుమోదనం అకత్వా గాథమేవ వత్వా సత్థా ఉట్ఠాయాసనా గతో. మయా సత్థు అనుచ్ఛవికం దానం అకత్వా అననుచ్ఛవికం కతం భవిస్సతి ¶ , కప్పియభణ్డం అదత్వా అకప్పియభణ్డం వా దిన్నం భవిస్సతి, సత్థారా మే కుపితేన భవితబ్బం. ఏవఞ్హి అసదిసదానం నామ, దానానురూపం అనుమోదనం కాతుం వట్టతీ’’తి విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏతదవోచ – ‘‘కిం ను ఖో మే, భన్తే, దాతబ్బయుత్తకం దానం న దిన్నం, ఉదాహు దానానురూపం కప్పియభణ్డం అదత్వా అకప్పియభణ్డమేవ దిన్న’’న్తి. ‘‘కిమేతం ¶ , మహారాజా’’తి? ‘‘న మే తుమ్హేహి దానానుచ్ఛవికా అనుమోదనా కతా’’తి? ‘‘మహారాజ, అనుచ్ఛవికమేవ తే దానం దిన్నం. ఏతఞ్హి అసదిసదానం నామ, ఏకస్స బుద్ధస్స ఏకవారమేవ సక్కా దాతుం, పున ఏవరూపం నామ దానం దుద్దద’’న్తి. ‘‘అథ కస్మా, భన్తే, మే దానానురూపం అనుమోదనం న కరిత్థా’’తి? ‘‘పరిసాయ అసుద్ధత్తా, మహారాజా’’తి. ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, పరిసాయ దోసో’’తి? అథస్స సత్థా ద్విన్నమ్పి అమచ్చానం చిత్తాచారం ఆరోచేత్వా కాళే అనుకమ్పం పటిచ్చ అనుమోదనాయ అకతభావం ఆచిక్ఖి. రాజా ‘‘సచ్చం కిర తే, కాళ, ఏవం చిన్తిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చ’’న్తి వుత్తే ‘‘తవ సన్తకం అగ్గహేత్వా మమ పుత్తదారేహి సద్ధిం మయి అత్తనో సన్తకం దేన్తే తుయ్హం కా పీళా. గచ్ఛ, భో, యం తే మయా దిన్నం, తం దిన్నమేవ హోతు, రట్ఠతో పన మే నిక్ఖమా’’తి తం రట్ఠా నీహరిత్వా జుణ్హం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తే ఏవం చిన్తిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చ’’న్తి వుత్తే, ‘‘సాధు, మాతుల, పసన్నోస్మి, త్వం మమ పరిజనం గహేత్వా మయా దిన్ననియామేనేవ సత్త దివసాని దానం దేహీ’’తి సత్తాహం రజ్జం నియ్యాదేత్వా సత్థారం ఆహ – ‘‘పస్సథ, భన్తే, బాలస్స కరణం, మయా ఏవం దిన్నదానే పహారమదాసీ’’తి. సత్థా ‘‘ఆమ, మహారాజ, బాలా నామ పరస్స దానం అనభినన్దిత్వా దుగ్గతిపరాయణా హోన్తి, ధీరా పన పరేసమ్పి దానం అనుమోదిత్వా సగ్గపరాయణా ఏవ హోన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న ¶ వే కదరియా దేవలోకం వజన్తి, బాలా హవే నప్పసంసన్తి దానం;

ధీరో చ దానం అనుమోదమానో, తేనేవ సో హోతి సుఖీ పరత్థా’’తి.

తత్థ ¶ కదరియాతి థద్ధమచ్ఛరినో. బాలాతి ఇధలోకపరలోకం అజాననకా. ధీరోతి పణ్డితో. సుఖీ పరత్థాతి తేనేవ సో దానానుమోదనపుఞ్ఞేన పరలోకే దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవమానో సుఖీ హోతీతి.

దేసనావసానే ¶ జుణ్హో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసి, జుణ్హోపి సోతాపన్నో హుత్వా సత్తాహం రఞ్ఞా దిన్ననియామేనేవ దానం అదాసీతి.

పథబ్యా ఏకరజ్జేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కాలం నామ అనాథపిణ్డికస్స పుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర తథావిధస్స సద్ధాసమ్పన్నస్స సేట్ఠినో పుత్తో హుత్వా నేవ సత్థు సన్తికం గన్తుం, న గేహం ఆగతకాలే దట్ఠుం, న ధమ్మం సోతుం, న సఙ్ఘస్స వేయ్యావచ్చం కాతుం ఇచ్ఛతి. పితరా ‘‘మా ఏవం, తాత, కరీ’’తి వుత్తోపి తస్స వచనం న సుణాతి. అథస్స పితా చిన్తేసి – ‘‘అయం ఏవరూపం దిట్ఠిం గహేత్వా విచరన్తో అవీచిపరాయణో భవిస్సతి, న ఖో పనేతం పతిరూపం, యం మయి పస్సన్తే మమ పుత్తో నిరయం గచ్ఛేయ్య. ఇమస్మిం ఖో పన లోకే ధనదానేన అభిజ్జనకసత్తో నామ నత్థి, ధనేన నం భిన్దిస్సామీ’’తి. అథ నం ఆహ – ‘‘తాత, ఉపోసథికో హుత్వా విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుత్వా ఏహి, కహాపణసతం తే ¶ దస్సామీ’’తి. దస్సథ, తాతాతి. దస్సామి, పుత్తాతి. సో యావతతియం పటిఞ్ఞం గహేత్వా ఉపోసథికో హుత్వా విహారం అగమాసి. ధమ్మస్సవనేన పనస్స కిచ్చం నత్థి, యథాఫాసుకట్ఠానే సయిత్వా పాతోవ గేహం అగమాసి. అథస్స పితా ‘‘పుత్తో మే ఉపోసథికో అహోసి, సీఘమస్స యాగుఆదీని ఆహరథా’’తి వత్వా దాపేసి. సో ‘‘కహాపణే అగ్గహేత్వా న భుఞ్జిస్సామీ’’తి ఆహటాహటం పటిక్ఖిపి. అథస్స పితా పీళం అసహన్తో కహాపణభణ్డం దాపేసి. సో తం హత్థేన గహేత్వావ ఆహారం పరిభుఞ్జి.

అథ ¶ నం పునదివసే సేట్ఠి, ‘‘తాత, కహాపణసహస్సం తే దస్సామి, సత్థు పురతో ఠత్వా ఏకం ధమ్మపదం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి పేసేసి. సోపి విహారం గన్త్వా సత్థు పురతో ఠత్వావ ఏకమేవ పదం ఉగ్గణ్హిత్వా పలాయితుకామో అహోసి. అథస్స సత్థా అసల్లక్ఖణాకారం అకాసి. సో తం పదం అసల్లక్ఖేత్వా ఉపరిపదం ఉగ్గణ్హిస్సామీతి ఠత్వా అస్సోసియేవ ¶ . ఉగ్గణ్హిస్సామీతి సుణన్తోవ కిర సక్కచ్చం సుణాతి నామ. ఏవఞ్చ కిర సుణన్తానం ధమ్మో సోతాపత్తిమగ్గాదయో దేతి. సోపి ఉగ్గణ్హిస్సామీతి సుణాతి, సత్థాపిస్స అసల్లక్ఖణాకారం కరోతి. సో ‘‘ఉపరిపదం ఉగ్గణ్హిస్సామీ’’తి ఠత్వా సుణన్తోవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి.

సో పునదివసే బుద్ధప్పముఖేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధింయేవ సావత్థిం పావిసి. మహాసేట్ఠి తం దిస్వా ‘‘అజ్జ ¶ మమ పుత్తస్స ఆకారో రుచ్చతీ’’తి చిన్తేసి. తస్సపి ఏతదహోసి – ‘‘అహో వత మే పితా అజ్జ సత్థు సన్తికే కహాపణే న దదేయ్య, కహాపణకారణా మయ్హం ఉపోసథికభావం పటిచ్ఛాదేయ్యా’’తి. సత్థా పనస్స హియ్యోవ కహాపణస్స కారణా ఉపోసథికభావం అఞ్ఞాసి. మహాసేట్ఠి, బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స యాగుం దాపేత్వా పుత్తస్సపి దాపేసి. సో నిసీదిత్వా తుణ్హీభూతోవ యాగుం పివి, ఖాదనీయం ఖాది, భత్తం భుఞ్జి. మహాసేట్ఠి సత్థు భత్తకిచ్చావసానే పుత్తస్స పురతో సహస్సభణ్డికం ఠపాపేత్వా, ‘‘తాత, మయా తే ‘సహస్సం దస్సామీ’తి వత్వా ఉపోసథం సమాదాపేత్వా విహారం పహితో. ఇదం తే సహస్స’’న్తి ఆహ. సో సత్థు పురతో కహాపణే దియ్యమానే దిస్వా లజ్జన్తో ‘‘అలం మే కహాపణేహీ’’తి వత్వా, ‘‘గణ్హ, తాతా’’తి వుచ్చమానోపి న గణ్హి. అథస్స పితా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అజ్జ మే పుత్తస్స ఆకారో రుచ్చతీ’’తి వత్వా ‘‘కిం, మహాసేట్ఠీ’’తి వుత్తే ‘‘మయా ఏస పురిమదివసే ‘కహాపణసతం తే దస్సామీ’తి వత్వా విహారం పేసితో. పునదివసే కహాపణే అగ్గహేత్వా భుఞ్జితుం న ఇచ్ఛి, అజ్జ పన దియ్యమానేపి కహాపణే న ఇచ్ఛతీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఆమ, మహాసేట్ఠి, అజ్జ తవ పుత్తస్స చక్కవత్తిసమ్పత్తితోపి దేవలోకబ్రహ్మలోకసమ్పత్తీహిపి సోతాపత్తిఫలమేవ వర’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పథబ్యా ఏకరజ్జేన, సగ్గస్స గమనేన వా;

సబ్బలోకాధిపచ్చేన, సోతాపత్తిఫలం వర’’న్తి.

తత్థ పథబ్యా ఏకరజ్జేనాతి చక్కవత్తిరజ్జేన. సగ్గస్స గమనేన వాతి ఛబ్బీసతివిధస్స సగ్గస్స ¶ అధిగమనేన. సబ్బలోకాధిపచ్చేనాతి న ఏకస్మిం ఏత్తకే ¶ లోకే నాగసుపణ్ణవేమానికపేతేహి సద్ధిం, సబ్బస్మిం లోకే ఆధిపచ్చేన. సోతాపత్తిఫలం వరన్తి యస్మా ఏత్తకే ఠానే ¶ రజ్జం కారేత్వాపి నిరయాదీహి అముత్తోవ హోతి, సోతాపన్నో పన పిహితాపాయద్వారో హుత్వా సబ్బదుబ్బలోపి అట్ఠమే భవే న నిబ్బత్తతి, తస్మా సోతాపత్తిఫలమేవ వరం ఉత్తమన్తి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అనాథపిణ్డకపుత్తకాలవత్థు ఏకాదసమం.

యస్స ¶ ¶ ¶ జితన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా బోధిమణ్డే విహరన్తో మారధీతరో ఆరబ్భ కథేసి. దేసనం పన సావత్థియం సముట్ఠాపేత్వా పున కురురట్ఠే మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స కథేసి.

కురురట్ఠే కిర మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స ధీతా మాగణ్డియాయేవ నామ అహోసి ఉత్తమరూపధరా. తం పత్థయమానా అనేకబ్రాహ్మణమహాసాలా చేవ ఖత్తియమహాసాలా చ ‘‘ధీతరం నో దేతూ’’తి మాగణ్డియస్స పహిణింసు. సోపి ‘‘న తుమ్హే మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికా’’తి సబ్బే పటిక్ఖిపతేవ. అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం మాగణ్డియబ్రాహ్మణం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో బ్రాహ్మణస్స చ బ్రాహ్మణియా చ తిణ్ణం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయం అద్దస. బ్రాహ్మణోపి బహిగామే నిబద్ధం అగ్గిం పరిచరతి. సత్థా పాతోవ పత్తచీవరమాదాయ తం ఠానం అగమాసి. బ్రాహ్మణో సత్థు రూపసిరిం ఓలోకేన్తో ‘‘ఇమస్మిం లోకే ఇమినా సదిసో పురిసో నామ నత్థి, అయం మయ్హం ¶ ధీతు అనుచ్ఛవికో, ఇమస్స మే ధీతరం దస్సామా’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం ఆహ – ‘‘సమణ, మమ ఏకా ధీతా అత్థి, అహం తస్సా అనుచ్ఛవికం పురిసం అపస్సన్తో తం న కస్సచి అదాసిం, త్వం పనస్సా అనుచ్ఛవికో, అహం తే ధీతరం పాదపరిచారికం కత్వా దాతుకామో, యావ నం ఆనేమి, తావ ఇధేవ తిట్ఠాహీ’’తి. సత్థా తస్స కథం సుత్వా నేవ అభినన్ది, న పటిక్కోసి.

బ్రాహ్మణోపి గేహం గన్త్వా బ్రాహ్మణిం ఆహ – ‘‘భోతి, అజ్జ మే ధీతు అనుచ్ఛవికో పురిసో దిట్ఠో, తస్స నం దస్సామా’’తి ధీతరం అలఙ్కారాపేత్వా ఆదాయ బ్రాహ్మణియా సద్ధిం తం ఠానం అగమాసి. మహాజనోపి కుతూహలజాతో నిక్ఖమి. సత్థా బ్రాహ్మణేన వుత్తట్ఠానే అట్ఠత్వా తత్థ పదచేతియం దస్సేత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే అట్ఠాసి. బుద్ధానం కిర పదచేతియం ‘‘ఇదం అసుకో నామ పస్సతూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా అక్కన్తట్ఠానేయేవ పఞ్ఞాయతి, సేసట్ఠానే తం పస్సన్తో నామ నత్థి. బ్రాహ్మణో అత్తనా సద్ధిం ¶ గచ్ఛమానాయ బ్రాహ్మణియా ‘‘కహం సో’’తి పుట్ఠో ‘‘ఇమస్మిం ఠానే తిట్ఠాహీతి తం అవచ’’న్తి ఓలోకేన్తో పదవలఞ్జం దిస్వా ‘‘ఇదమస్స పద’’న్తి దస్సేసి. సా లక్ఖణమన్తకుసలతాయ ¶ ‘‘న ఇదం, బ్రాహ్మణ, కామభోగినో పద’’న్తి వత్వా బ్రాహ్మణేన, ‘‘భోతి, త్వం ఉదకపాతిమ్హి సుసుమారం పస్ససి, మయా సో సమణో దిట్ఠో ‘ధీతరం తే దస్సామీ’తి వుత్తో, తేనాపి అధివాసిత’’న్తి వుత్తే, ‘‘బ్రాహ్మణ, కిఞ్చాపి త్వం ఏవం వదేసి, ఇదం పన నిక్కిలేసస్సేవ పద’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘రత్తస్స ¶ హి ఉక్కుటికం పదం భవే,

వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి. (విసుద్ధి. ౧.౪౫; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.సామావతీవత్థు);

అథ నం బ్రాహ్మణో, ‘‘భోతి, మా విరవి, తుణ్హీభూతావ ఏహీ’’తి గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా ‘‘అయం సో పురిసో’’తి తస్సా దస్సేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘సమణ, ధీతరం తే దస్సామీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘న మే తవ ధీతాయ అత్థో’’తి అవత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, ఏకం తే కారణం కథేస్సామి, సుణిస్ససీ’’తి వత్వా ‘‘కథేహి, భో సమణ, సుణిస్సామీ’’తి వుత్తే అభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ అతీతం ఆహరిత్వా దస్సేసి.

తత్రాయం సఙ్ఖేపకథా – మహాసత్తో రజ్జసిరిం పహాయ కణ్టకం ఆరుయ్హ ఛన్నసహాయో అభినిక్ఖమన్తో నగరద్వారే ఠితేన మారేన ‘‘సిద్ధత్థ, నివత్త, ఇతో తే సత్తమే దివసే చక్కరతనం పాతుభవిస్సతీ’’తి వుత్తే, ‘‘అహమేతం, మార, జానామి, న మే తేనత్థో’’తి ఆహ. అథ కిమత్థాయ నిక్ఖమసీతి? సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణత్థాయాతి. ‘‘తేన హి సచే అజ్జతో పట్ఠాయ కామవితక్కాదీనం ఏకమ్పి వితక్కం వితక్కేస్ససి, జానిస్సామి తే కత్తబ్బ’’న్తి ఆహ. సో తతో పట్ఠాయ ఓతారాపేక్ఖో సత్త వస్సాని మహాసత్తం అనుబన్ధి.

సత్థాపి ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం చరిత్వా పచ్చత్తపురిసకారం నిస్సాయ బోధిమూలే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా విముత్తిసుఖం పటిసంవేదయమానో పఞ్చమసత్తాహే అజపాలనిగ్రోధమూలే నిసీది. తస్మిం సమయే మారో ‘‘అహం ¶ ఏత్తకం కాలం అనుబన్ధిత్వా ఓతారాపేక్ఖోపి ¶ ఇమస్స కిఞ్చి ఖలితం నాద్దసం, అతిక్కన్తో ఇదాని ఏస మమ విసయ’’న్తి దోమనస్సప్పత్తో మహామగ్గే నిసీది. అథస్స తణ్హా అరతీ రగాతి ఇమా తిస్సో ధీతరో ‘‘పితా నో న పఞ్ఞాయతి, కహం ను ఖో ఏతరహీ’’తి ఓలోకయమానా తం తథా నిసిన్నం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కస్మా ¶ , తాత, దుక్ఖీ దుమ్మనోసీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో తాసం తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం తా ఆహంసు – ‘‘తాత, మా చిన్తయి, మయం తం అత్తనో వసే కత్వా ఆనేస్సామా’’తి. ‘‘న సక్కా అమ్మా, ఏస కేనచి వసే కాతున్తి. ‘‘తాత, మయం ఇత్థియో నామ ఇదానేవ నం రాగపాసాదీహి బన్ధిత్వా ఆనేస్సామ, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థా’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాదే తే, సమణ, పరిచారేమా’’తి ఆహంసు. సత్థా నేవ తాసం వచనం మనసాకాసి, న అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకేసి.

పున మారధీతరో ‘‘ఉచ్చావచా ఖో పురిసానం అధిప్పాయా, కేసఞ్చి కుమారికాసు పేమం హోతి, కేసఞ్చి పఠమవయే ఠితాసు, కేసఞ్చి మజ్ఝిమవయే ఠితాసు, కేసఞ్చి పచ్ఛిమవయే ఠితాసు, నానప్పకారేహి తం పలోభేస్సామా’’తి ఏకేకా కుమారికవణ్ణాదివసేన సతం సతం అత్తభావే అభినిమ్మినిత్వా కుమారియో, అవిజాతా, సకిం విజాతా, దువిజాతా, మజ్ఝిమిత్థియో, మహల్లకిత్థియో చ హుత్వా ఛక్ఖత్తుం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాదే తే, సమణ, పరిచారేమా’’తి ఆహంసు. తమ్పి భగవా న మనసాకాసి యథా తం అనుత్తరే ఉపధిసఙ్ఖయే విముత్తోతి. అథ సత్థా ¶ ఏత్తకేనపి తా అనుగచ్ఛన్తియో ‘‘అపేథ, కిం దిస్వా ఏవం వాయమథ, ఏవరూపం నామ వీతరాగానం పురతో కాతుం న వట్టతి. తథాగతస్స పన రాగాదయో పహీనా. కేన తం కారణేన అత్తనో వసం నేస్సథా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

తత్థ యస్స జితం నావజీయతీతి యస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తేన తేన మగ్గేన జితం రాగాదికిలేసజాతం పున అసముదాచరణతో నావజీయతి, దుజ్జితం నామ న హోతి. నోయాతీతి న ఉయ్యాతి, యస్స జితం కిలేసజాతం రాగాదీసు కోచి ఏకో కిలేసోపి లోకే పచ్ఛతో వత్తీ నామ ¶ న హోతి, నానుబన్ధతీతి అత్థో. అనన్తగోచరన్తి అనన్తారమ్మణస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స వసేన అపరియన్త గోచరం. కేన పదేనాతి యస్స హి రాగపదాదీసు ఏకపదమ్పి అత్థి, తం తుమ్హే తేన పదేన నేస్సథ. బుద్ధస్స పన ఏకపదమ్పి ¶ నత్థి, తం అపదం బుద్ధం తుమ్హే కేన పదేన నేస్సథ.

దుతియగాథాయ తణ్హా నామేసా సంసిబ్బితపరియోనన్ధనట్ఠేన జాలమస్సా అత్థీతిపి జాలకారికాతిపి జాలూపమాతిపి జాలినీ. రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు విసత్తతాయ విసత్తమనతాయ విసాహరతాయ విసపుప్ఫతాయ విసఫలతాయ విసపరిభోగతాయ విసత్తికా. సా ఏవరూపా తణ్హా యస్స కుహిఞ్చి భవే నేతుం నత్థి, తం తుమ్హే అపదం బుద్ధం కేన పదేన నేస్సథాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూనం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. మారధీతరోపి తత్థేవ అన్తరధాయింసు.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘మాగణ్డియ, అహం పుబ్బే ఇమా తిస్సో మారధీతరో అద్దసం సేమ్హాదీహి అపలిబుద్ధేన సువణ్ణక్ఖన్ధసదిసేన అత్తభావేన సమన్నాగతా, తదాపి మేథునస్మిం ఛన్దో నాహోసియేవ. తవ ధీతు సరీరం ద్వత్తింసాకారకుణపపరిపూరం బహివిచిత్తో వియ అసుచిఘటో. సచే హి మమ పాదో అసుచిమక్ఖితో భవేయ్య, అయఞ్చ ఉమ్మారట్ఠానే తిట్ఠేయ్య, తథాపిస్సా సరీరే అహం పాదే న ఫుసేయ్య’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘దిస్వాన ¶ ¶ తణ్హం అరతిం రగఞ్చ,

పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛే’’తి. (సు. ని. ౮౪౧; మహాని. ౭౦);

దేసనావసానే ఉభోపి జయమ్పతికా అనాగామిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

యే ¶ ఝానపసుతా ధీరాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సఙ్కస్సనగరద్వారే బహూ దేవమనుస్సే ఆరబ్భ కథేసి. దేసనా పన రాజగహే సముట్ఠితా.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే రాజగహసేట్ఠి పరిస్సయమోచనత్థఞ్చేవ పమాదేన గలితానం ఆభరణాదీనం రక్ఖణత్థఞ్చ జాలకరణ్డకం పరిక్ఖిపాపేత్వా గఙ్గాయ ఉదకకీళం కీళి. అథేకో రత్తచన్దనరుక్ఖో గఙ్గాయ ఉపరితీరే జాతో గఙ్గోదకేన ధోతమూలో పతిత్వా తత్థ తత్థ పాసాణేసు సంభజ్జమానో విప్పకిరి. తతో ఏకా ఘటప్పమాణా ఘటికా పాసాణేహి ఘంసియమానా ఉదకఊమీహి పోథియమానా మట్ఠా హుత్వా అనుపుబ్బేన వుయ్హమానా సేవాలపరియోనద్ధా ఆగన్త్వా తస్స జాలే లగ్గి. సేట్ఠి ‘‘కిమేత’’న్తి వత్వా ‘‘రుక్ఖఘటికా’’తి సుత్వా తం ఆహరాపేత్వా ‘‘కిం నామేత’’న్తి ఉపధారణత్థం వాసికణ్ణేన తచ్ఛాపేసి. తావదేవ అలత్తకవణ్ణం రత్తచన్దనం ¶ పఞ్ఞాయి. సేట్ఠి పన నేవ సమ్మాదిట్ఠి న మిచ్ఛాదిట్ఠి, మజ్ఝత్తధాతుకో. సో చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం గేహే రత్తచన్దనం బహు, కిం ను ఖో ఇమినా కరిస్సామీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమస్మిం లోకే ‘మయం అరహన్తో మయం అరహన్తో’తి వత్తారో బహూ, అహం ఏకం అరహన్తమ్పి న పస్సామి. గేహే భమం యోజేత్వా పత్తం లిఖాపేత్వా సిక్కాయ ఠపేత్వా వేళుపరమ్పరాయ సట్ఠిహత్థమత్తే ఆకాసే ఓలమ్బాపేత్వా ‘సచే అరహా అత్థి, ఇమం ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హాతూ’తి వక్ఖామి. యో తం గహేస్సతి, తం సపుత్తదారో సరణం గమిస్సామీ’’తి. సో చిన్తితనియామేనేవ పత్తం లిఖాపేత్వా వేళుపరమ్పరాయ ఉస్సాపేత్వా ‘‘యో ఇమస్మిం లోకే అరహా, సో ఆకాసేనాగన్త్వా ఇమం పత్తం గణ్హాతూ’’తి ఆహ.

ఛ ¶ సత్థారో ‘‘అమ్హాకం ఏస అనుచ్ఛవికో, అమ్హాకమేవ నం దేహీ’’తి వదింసు. సో ‘‘ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హథా’’తి ఆహ. అథ ఛట్ఠే దివసే నిగణ్ఠో నాటపుత్తో అన్తేవాసికే పేసేసి – ‘‘గచ్ఛథ, సేట్ఠిం ఏవం వదేథ – ‘అమ్హాకం ఆచరియస్సేవ అనుచ్ఛవికోయం, మా అప్పమత్తకస్స కారణా ఆకాసేనాగమనం కరి, దేహి కిర మే తం పత్త’’’న్తి ¶ . తే గన్త్వా సేట్ఠిం తథా వదింసు. సేట్ఠి ‘‘ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హితుం సమత్థోవ గణ్హాతూ’’తి ఆహ. నాటపుత్తో సయం గన్తుకామో అన్తేవాసికానం సఞ్ఞం అదాసి – ‘‘అహం ఏకం హత్థఞ్చ పాదఞ్చ ఉక్ఖిపిత్వా ఉప్పతితుకామో వియ భవిస్సామి, తుమ్హే మం, ‘ఆచరియ, కిం కరోథ, దారుమయపత్తస్స కారణా పటిచ్ఛన్నం అరహత్తగుణం మహాజనస్స మా దస్సయిత్థా’తి వత్వా మం హత్థేసు చ పాదేసు చ గహేత్వా ఆకడ్ఢన్తా భూమియం పాతేయ్యాథా’’తి. సో తత్థ గన్త్వా సేట్ఠిం ఆహ, ‘‘మహాసేట్ఠి, మయ్హం అయం పత్తో అనుచ్ఛవికో, అఞ్ఞేసం నానుచ్ఛవికో, మా తే అప్పమత్తకస్స కారణా మమ ఆకాసే ఉప్పతనం ¶ రుచ్చి, దేహి మే పత్త’’న్తి. భన్తే, ఆకాసే ఉప్పతిత్వావ గణ్హథాతి. తతో నాటపుత్తో ‘‘తేన హి అపేథ అపేథా’’తి అన్తేవాసికే అపనేత్వా ‘‘ఆకాసే ఉప్పతిస్సామీ’’తి ఏకం హత్థఞ్చ పాదఞ్చ ఉక్ఖిపి. అథ నం అన్తేవాసికా, ‘‘ఆచరియ, కిం నామేతం కరోథ, ఛవస్స లామకస్స దారుమయపత్తస్స కారణా పటిచ్ఛన్నగుణేన మహాజనస్స దస్సితేన కో అత్థో’’తి తం హత్థపాదేసు గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా భూమియం పాతేసుం. సో సేట్ఠిం ఆహ – ‘‘ఇమే, మహాసేట్ఠి, ఉప్పతితుం న దేన్తి, దేహి మే పత్త’’న్తి. ఉప్పతిత్వా గణ్హథ, భన్తేతి. ఏవం తిత్థియా ఛ దివసాని వాయమిత్వాపి తం పత్తం న లభింసుయేవ.

సత్తమే దివసే ఆయస్మతో మహామోగ్గల్లానస్స చ ఆయస్మతో పిణ్డోలభారద్వాజస్స చ ‘‘రాజగహే పిణ్డాయ చరిస్సామా’’తి గన్త్వా ఏకస్మిం పిట్ఠిపాసాణే ఠత్వా చీవరం పారుపనకాలే ¶ ధుత్తకా కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అమ్భో పుబ్బే ఛ సత్థారో లోకే ‘మయం అరహన్తమ్హా’తి విచరింసు., రాజగహసేట్ఠినో పన అజ్జ సత్తమో దివసో పత్తం ఉస్సాపేత్వా ‘సచే అరహా అత్థి, ఆకాసేనాగన్త్వా గణ్హాతూ’తి వదన్తస్స, ఏకోపి ‘అహం అరహా’తి ఆకాసే ఉప్పతన్తో నత్థి. అజ్జ నో లోకే అరహన్తానం నత్థిభావో ఞాతో’’తి. తం కథం సుత్వా ఆయస్మా ¶ మహామోగ్గల్లానో ఆయస్మన్తం పిణ్డోలభారద్వాజం ఆహ – ‘‘సుతం తే, ఆవుసో భారద్వాజ, ఇమేసం వచనం, ఇమే బుద్ధస్స సాసనం పరిగ్గణ్హన్తా వియ వదన్తి. త్వఞ్చ మహిద్ధికో మహానుభావో, గచ్ఛ తం పత్తం ఆకాసేన గన్త్వా గణ్హాహీ’’తి. ఆవుసో మహామోగ్గల్లాన, త్వం ఇద్ధిమన్తానం అగ్గో, త్వం ఏతం గణ్హాహి, తయి పన అగ్గణ్హన్తే అహం గణ్హిస్సామీతి. ‘‘గణ్హావుసో’’తి వుత్తే ఆయస్మా పిణ్డోలభారద్వాజో అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ తిగావుతం పిట్ఠిపాసాణం పాదన్తేన పటిచ్ఛాదేన్తో తులపిచు వియ ఆకాసే ఉట్ఠాపేత్వా రాజగహనగరస్స ఉపరి సత్తక్ఖత్తుం అనుపరియాయి. సో తిగావుతపమాణస్స నగరస్స పిధానం వియ పఞ్ఞాయి. నగరవాసినో ‘‘పాసాణో నో అవత్థరిత్వా గణ్హాతీ’’తి భీతా సుప్పాదీని మత్థకే కత్వా తత్థ తత్థ నిలీయింసు ¶ . సత్తమే వారే థేరో పిట్ఠిపాసాణం భిన్దిత్వా అత్తానం దస్సేసి. మహాజనో థేరం దిస్వా, ‘‘భన్తే పిణ్డోలభారద్వాజ, తవ పాసాణం దళ్హం కత్వా గణ్హ, మా నో సబ్బే నాసయీ’’తి. థేరో పాసాణం పాదన్తేన ఖిపిత్వా విస్సజ్జేసి. సో గన్త్వా యథాఠానేయేవ పతిట్ఠాసి. థేరో సేట్ఠిస్స గేహమత్థకే అట్ఠాసి. తం దిస్వా సేట్ఠి ఉరేన నిపజ్జిత్వా ‘‘ఓతరథ సామీ’’తి వత్వా ఆకాసతో ఓతిణ్ణం థేరం నిసీదాపేత్వా పత్తం ఓతారాపేత్వా చతుమధురపుణ్ణం కత్వా థేరస్స అదాసి. థేరో పత్తం గహేత్వా విహారాభిముఖో పాయాసి. అథస్స యే అరఞ్ఞగతా వా సుఞ్ఞాగారగతా వా తం పాటిహారియం నాద్దసంసు. తే సన్నిపతిత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకమ్పి పాటిహారియం దస్సేహీ’’తి థేరం అనుబన్ధింసు. సో తేసం తేసం పాటిహారియం దస్సేత్వా విహారం అగమాసి.

సత్థా ¶ తం అనుబన్ధిత్వా ఉన్నాదేన్తస్స మహాజనస్స సద్దం సుత్వా, ‘‘ఆనన్ద, కస్సేసో సద్దో’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, పిణ్డోలభారద్వాజేన ఆకాసే ఉప్పతిత్వా చన్దనపత్తో గహితో, తస్స సన్తికే ఏసో సద్దో’’తి సుత్వా భారద్వాజం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తయా ఏవం కత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే, ‘‘కస్మా తే, భారద్వాజ, ఏవం కత’’న్తి థేరం గరహిత్వా తం పత్తం ఖణ్డాఖణ్డం భేదాపేత్వా భిక్ఖూనం అఞ్జనపిసనత్థాయ దాపేత్వా పాటిహారియస్స అకరణత్థాయ సావకానం సిక్ఖాపదం (చూళవ. ౨౫౨) పఞ్ఞాపేసి.

తిత్థియా ¶ ¶ ‘‘సమణో కిర గోతమో తం పత్తం భేదాపేత్వా పాటిహారియస్స అకరణత్థాయ సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసీ’’తి సుత్వా ‘‘సమణస్స గోతమస్స సావకా పఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదం జీవితహేతుపి నాతిక్కమన్తి, సమణోపి గోతమో తం రక్ఖిస్సతేవ. ఇదాని అమ్హేహి ఓకాసో లద్ధో’’తి నగరవీథీసు ఆరోచేన్తా విచరింసు ‘‘మయం అత్తనో గుణం రక్ఖన్తా పుబ్బే దారుమయపత్తస్స కారణా అత్తనో గుణం మహాజనస్స న దస్సయిమ్హా, సమణస్స గోతమస్స సావకా పత్తకమత్తస్స కారణా అత్తనో గుణం మహాజనస్స దస్సేసుం. సమణో గోతమో అత్తనో పణ్డితతాయ పత్తం భేదాపేత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసి, ఇదాని మయం తేనేవ సద్ధిం పాటిహారియం కరిస్సామా’’తి.

రాజా బిమ్బిసారో తం కథం సుత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా ‘‘తుమ్హేహి కిర, భన్తే, పాటిహారియస్స అకరణత్థాయ సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్త’’న్తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ఇదాని తిత్థియా ‘‘తుమ్హేహి సద్ధిం పాటిహారియం కరిస్సామా’’తి వదన్తి, కిం ఇదాని కరిస్సథాతి? ‘‘తేసు కరోన్తేసు కరిస్సామి, మహారాజా’’తి. నను తుమ్హేహి సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి. నాహం, మహారాజ, అత్తనో సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసిం, తం మమేవ సావకానం పఞ్ఞత్తన్తి. తుమ్హే ఠపేత్వా అఞ్ఞత్థ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం నామ హోతి, భన్తేతి. తేన హి, మహారాజ, తమేవేత్థ పటిపుచ్ఛామి, ‘‘అత్థి పన తే, మహారాజ, విజితే ఉయ్యాన’’న్తి. ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘సచే తే, మహారాజ, ఉయ్యానే మహాజనో అమ్బాదీని ఖాదేయ్య, కిమస్స కత్తబ్బ’’న్తి? ‘‘దణ్డో, భన్తే’’తి. ‘‘త్వం పన ఖాదితుం లభసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, మయ్హం దణ్డో నత్థి, అహం అత్తనో సన్తకం ఖాదితుం లభామీ’’తి. ‘‘మహారాజ, యథా తవ ¶ తియోజనసతికే రజ్జే ఆణా పవత్తతి, అత్తనో ఉయ్యానే అమ్బాదీని ఖాదన్తస్స దణ్డో నత్థి, అఞ్ఞేసం అత్థి, ఏవం మమపి చక్కవాళకోటిసతసహస్సే ఆణా పవత్తతి, అత్తనో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అతిక్కమో నామ నత్థి, అఞ్ఞేసం పన అత్థి, కరిస్సామహం పాటిహారియ’’న్తి. తిత్థియా తం కథం సుత్వా ‘‘ఇదానమ్హా నట్ఠా, సమణేన కిర గోతమేన సావకానంయేవ ¶ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, న అత్తనో. సయమేవ కిర పాటిహారియం కత్తుకామో, కిం ను ఖో కరోమా’’తి మన్తయింసు.

రాజా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, కదా పాటిహారియం కరిస్సథా’’తి. ‘‘ఇతో చతుమాసచ్చయేన ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయం, మహారాజా’’తి. ‘‘కత్థ కరిస్సథ, భన్తే’’తి ¶ ? ‘‘సావత్థిం నిస్సాయ, మహారాజా’’తి. ‘‘కస్మా పన సత్థా ఏవం దూరట్ఠానం అపదిసీ’’తి? ‘‘యస్మా తం సబ్బబుద్ధానం మహాపాటిహారియకరణట్ఠానం, అపిచ మహాజనస్స సన్నిపాతనత్థాయపి దూరట్ఠానమేవ అపదిసీ’’తి. తిత్థియా తం కథం సుత్వా ‘‘ఇతో కిర చతున్నం మాసానం అచ్చయేన సమణో గోతమో సావత్థియం పాటిహారియం కరిస్సతి, ఇదాని తం అముఞ్చిత్వావ అనుబన్ధిస్సామ, మహాజనో అమ్హే దిస్వా ‘కిం ఇద’న్తి పుచ్ఛిస్సతి. అథస్స వక్ఖామ ‘మయం సమణేన గోతమేన సద్ధిం పాటిహారియం కరిస్సామా’తి వదిమ్హా. సో పలాయతి, మయమస్స పలాయితుం అదత్వా అనుబన్ధామా’’తి. సత్థా రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా నిక్ఖమి. తిత్థియాపిస్స పచ్ఛతోవ నిక్ఖమిత్వా భత్తకిచ్చట్ఠానే వసన్తి. వసితట్ఠానే పునదివసే పాతరాసం కరోన్తి. తే మనుస్సేహి ‘‘కిమిద’’న్తి పుచ్ఛితా హేట్ఠా చిన్తితనియామేనేవ ఆరోచేసుం ¶ . మహాజనోపి ‘‘పాటిహారియం పస్సిస్సామా’’తి అనుబన్ధి.

సత్థా అనుపుబ్బేన సావత్థిం పాపుణి. తిత్థియాపి తేన సద్ధింయేవ గన్త్వా ఉపట్ఠాకే సమాదపేత్వా సతసహస్సం లభిత్వా ఖదిరథమ్భేహి మణ్డపం కారేత్వా నీలుప్పలేహి ఛాదాపేత్వా ‘‘ఇధ పాటిహారియం కరిస్సామా’’తి నిసీదింసు. రాజా పసేనది కోసలో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, తిత్థియేహి మణ్డపో కారితో, అహమ్పి తుమ్హాకం మణ్డపం కరిస్సామీ’’తి. ‘‘అలం, మహారాజ, అత్థి మయ్హం మణ్డపకారకో’’తి. ‘‘భన్తే, మం ఠపేత్వా కో అఞ్ఞో కాతుం సక్ఖిస్సతీ’’తి? ‘‘సక్కో, దేవరాజా’’తి. ‘‘కహం పన, భన్తే, పాటిహారియం కరిస్సథా’’తి? ‘‘కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే, మహారాజా’’తి. తిత్థియా ‘‘అమ్బరుక్ఖమూలే కిర పాటిహారియం కరిస్సతీ’’తి సుత్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకానం ఆరోచేత్వా యోజనబ్భన్తరే ఠానే అన్తమసో తదహుజాతమ్పి అమ్బపోతకం ఉప్పాటేత్వా అరఞ్ఞే ఖిపాపేసుం.

సత్థా ఆసాళ్హిపుణ్ణమదివసే అన్తోనగరం పావిసి. రఞ్ఞోపి ఉయ్యానపాలో కణ్డో నామ ఏకం పిఙ్గలకిపిల్లికేహి కతపత్తపుటస్స అన్తరే మహన్తం అమ్బపక్కం దిస్వా తస్స గన్ధరసలోభేన సమ్పతన్తే వాయసే పలాపేత్వా రఞ్ఞో ఖాదనత్థాయ ఆదాయ గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే సత్థారం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘రాజా ఇమం అమ్బం ఖాదిత్వా మయ్హం అట్ఠ వా సోళస వా కహాపణే దదేయ్య, తం మే ఏకత్తభావేపి ¶ జీవితవుత్తియా నాలం. సచే పనాహం సత్థు ఇమం ¶ దస్సామి, అవస్సం తం మే దీఘకాలం హితావహం భవిస్సతీ’’తి. సో తం అమ్బపక్కం సత్థు ఉపనామేసి. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఓలోకేసి ¶ . అథస్స థేరో చతుమహారాజదత్తియం పత్తం నీహరిత్వా హత్థే ఠపేసి. సత్థా పత్తం ఉపనామేత్వా అమ్బపక్కం పటిగ్గహేత్వా తత్థేవ నిసీదనాకారం దస్సేసి. థేరో చీవరం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. అథస్స తస్మిం నిసిన్నే థేరో పానీయం పరిస్సావేత్వా అమ్బపక్కం మద్దిత్వా పానకం కత్వా అదాసి. సత్థా అమ్బపానకం పివిత్వా కణ్డం ఆహ – ‘‘ఇమం అమ్బట్ఠిం ఇధేవ పంసుం వియూహిత్వా రోపేహీ’’తి. సో తథా అకాసి. సత్థా తస్స ఉపరి హత్థం ధోవి. హత్థే ధోవితమత్తేయేవ నఙ్గలసీసమత్తక్ఖన్ధో హుత్వా ఉబ్బేధేన పణ్ణాసహత్థో అమ్బరుక్ఖో ఉట్ఠహి. చతూసు దిసాసు ఏకేకా, ఉద్ధం ఏకాతి పఞ్చ మహాసాఖా పణ్ణాసహత్థా అహేసుం. సో తావదేవ పుప్ఫఫలసఞ్ఛన్నో హుత్వా ఏకేకస్మిం ఠానే పరిపక్కఅమ్బపిణ్డిధరో అహోసి. పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తా భిక్ఖూ అమ్బపక్కాని ఖాదన్తా ఏవ ఆగమింసు. రాజా ‘‘ఏవరూపో కిర అమ్బరుక్ఖో ఉట్ఠితో’’తి సుత్వా ‘‘మా నం కోచి ఛిన్దీ’’తి ఆరక్ఖం ఠపేసి. సో పన కణ్డేన రోపితత్తా కణ్డమ్బరుక్ఖోత్వేవ పఞ్ఞాయి. ధుత్తకాపి అమ్బపక్కాని ఖాదిత్వా ‘‘హరే దుట్ఠతిత్థియా ‘సమణో కిర గోతమో కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే పాటిహారియం కరిస్సతీ’తి తుమ్హేహి యోజనబ్భన్తరే తదహుజాతాపి అమ్బపోతకా ¶ ఉప్పాటాపితా, కణ్డమ్బో నామ అయ’’న్తి వత్వా తే ఉచ్ఛిట్ఠఅమ్బట్ఠీహి పహరింసు.

సక్కో వాతవలాహకం దేవపుత్తం ఆణాపేసి ‘‘తిత్థియానం మణ్డపం వాతేహి ఉప్పాటేత్వా ఉక్కారభూమియం ఖిపాపేహీ’’తి. సో తథా అకాసి. సూరియమ్పి దేవపుత్తం ఆణాపేసి ‘‘సూరియమణ్డలం నికడ్ఢన్తో తాపేహీ’’తి. సో తథా అకాసి. పున వాతవలాహకం ఆణాపేసి ‘‘వాతమణ్డలం ఉట్ఠాపేన్తో యాహీ’’తి. సో తథా కరోన్తో తిత్థియానం పగ్ఘరితసేదసరీరే రజోవట్టియా ఓకిరి. తే తమ్బమత్తికసదిసా అహేసుం. వస్సవలాహకమ్పి ఆణాపేసి ‘‘మహన్తాని బిన్దూని పాతేహీ’’తి. సో తథా అకాసి. అథ నేసం కాయో కబరగావిసదిసో అహోసి. తే నిగణ్ఠా లజ్జమానా హుత్వా సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయింసు. ఏవం పలాయన్తేసు పురాణకస్సపస్స ఉపట్ఠాకో ఏకో కస్సకో ‘‘ఇదాని మే అయ్యానం పాటిహారియకరణవేలా, గన్త్వా పాటిహారియం పస్సిస్సామీ’’తి గోణే విస్సజ్జేత్వా పాతోవ ఆభతం యాగుకుటఞ్చేవ యోత్తకఞ్చ గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తో పురాణం తథా పలాయన్తం దిస్వా, భన్తే ¶ , అజ్జ ‘అయ్యానం పాటిహారియం పస్సిస్సామీ’తి ఆగచ్ఛామి, తుమ్హే కహం గచ్ఛథా’’తి. కిం తే పాటిహారియేన, ఇమం కుటఞ్చ ¶ యోత్తఞ్చ దేహీతి. సో తేన దిన్నం కుటఞ్చ యోత్తఞ్చ ఆదాయ నదీతీరం గన్త్వా కుటం యోత్తేన అత్తనో గీవాయ బన్ధిత్వా లజ్జన్తో కిఞ్చి అకథేత్వా రహదే పతిత్వా ఉదకపుబ్బుళే ఉట్ఠాపేన్తో కాలం కత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తి.

సక్కో ¶ ఆకాసే రతనచఙ్కమం మాపేసి. తస్స ఏకా కోటి పాచీనచక్కవాళముఖవట్టియం అహోసి, ఏకా పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టియం. సత్థా సన్నిపతితాయ ఛత్తింసయోజనికాయ పరిసాయ వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ ‘‘ఇదాని పాటిహారియకరణవేలా’’తి గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా పముఖే అట్ఠాసి. అథ నం ఘరణీ నామ ఇద్ధిమన్తీ ఏకా అనాగామిఉపాసికా ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, మాదిసాయ ధీతరి విజ్జమానాయ తుమ్హాకం కిలమనకిచ్చం నత్థి, అహం పాటిహారియం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కథం త్వం కరిస్ససి, ఘరణీ’’తి? ‘‘భన్తే, ఏకస్మిం చక్కవాళగబ్భే మహాపథవిం ఉదకం కత్వా ఉదకసకుణికా వియ నిముజ్జిత్వా పాచీనచక్కవాళముఖవట్టియం అత్తానం దస్సేస్సామి, తథా పచ్ఛిమఉత్తరదక్ఖిణచక్కవాళముఖవట్టియం, తథా మజ్ఝే’’. మహాజనో మం దిస్వా ‘‘కా ఏసా’’తి వుత్తే వక్ఖతి ‘‘ఘరణీ నామేసా, అయం తావ ఏకిస్సా ఇత్థియా ఆనుభావో, బుద్ధానుభావో పన కీదిసో భవిస్సతీ’’తి ¶ . ఏవం తిత్థియా తుమ్హే అదిస్వావ పలాయిస్సన్తీతి. అథ నం సత్థా ‘‘జానామి తే ఘరణీ ఏవరూపం పాటిహారియం కాతుం సమత్థభావం, న పనాయం తవత్థాయ బద్ధో మాలాపుటో’’తి వత్వా పటిక్ఖిపి. సా ‘‘న మే సత్థా అనుజానాతి, అద్ధా మయా ఉత్తరితరం పాటిహారియం కాతుం సమత్థో అఞ్ఞో అత్థీ’’తి ఏకమన్తం అట్ఠాసి. సత్థాపి ‘‘ఏవమేవ తేసం గుణో పాకటో భవిస్సతీతి ఏవం ఛత్తింసయోజనికాయ పరిసాయ మజ్ఝే సీహనాదం నదిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానో అపరేపి పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హే కథం పాటిహారియం కరిస్సథా’’తి. తే ‘‘ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ కరిస్సామ, భన్తే’’తి సత్థు పురతో ఠితావ సీహనాదం నదింసు. తేసు కిర చూళఅనాథపిణ్డికో ‘‘మాదిసే అనాగామిఉపాసకే పుత్తే విజ్జమానే సత్థు కిలమనకిచ్చం నత్థీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అహం, భన్తే, పాటిహారియం కరిస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘కథం కరిస్ససీ’’తి పుట్ఠో ‘‘అహం, భన్తే, ద్వాదసయోజనికం బ్రహ్మత్తభావం నిమ్మినిత్వా ఇమిస్సా పరిసాయ మజ్ఝే మహామేఘగజ్జితసదిసేన సద్దేన బ్రహ్మఅప్ఫోటనం నామ అప్ఫోటేస్సామీ’’తి. మహాజనో ‘‘కిం నామేసో సద్దో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘చూళఅనాథపిణ్డికస్స కిర ¶ బ్రహ్మఅప్ఫోటనసద్దో నామా’’తి వక్ఖతి. తిత్థియా ‘‘గహపతికస్స కిర తావ ఏసో ఆనుభావో, బుద్ధానుభావో కీదిసో భవిస్సతీ’’తి తుమ్హే అదిస్వావ పలాయిస్సన్తీతి. సత్థా ‘‘జానామి తే ఆనుభావ’’న్తి తస్సపి తథేవ వత్వా పాటిహారియకరణం నానుజాని.

అథేకా పటిసమ్భిదప్పత్తా సత్తవస్సికా ¶ చీరసామణేరీ కిర నామ సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, పాటిహారియం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కథం కరిస్ససి చీరే’’తి? ‘‘భన్తే, సినేరుఞ్చ చక్కవాళపబ్బతఞ్చ హిమవన్తఞ్చ ఆహరిత్వా ఇమస్మిం ఠానే పటిపాటియా ఠపేత్వా అహం హంససకుణీ వియ తతో తతో నిక్ఖమిత్వా అసజ్జమానా గమిస్సామి, మహాజనో మం దిస్వా ‘కా ఏసా’తి పుచ్ఛిత్వా ‘చీరసామణేరీ’తి వక్ఖతి. తిత్థియా ‘సత్తవస్సికాయ తావ సామణేరియా ¶ అయమానుభావో, బుద్ధానుభావో కీదిసో భవిస్సతీ’తి తుమ్హే అదిస్వావ పలాయిస్సన్తీ’’తి. ఇతో పరం ఏవరూపాని వచనాని వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బాని. తస్సాపి భగవా ‘‘జానామి తే ఆనుభావ’’న్తి వత్వా పాటిహారియకరణం నానుజాని. అథేకో పటిసమ్భిదప్పత్తో ఖీణాసవో చున్దసామణేరో నామ జాతియా సత్తవస్సికో సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘అహం భగవా పాటిహారియం కరిస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘కథం కరిస్ససీ’’తి పుట్ఠో ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, జమ్బుదీపస్స ధజభూతం మహాజమ్బురుక్ఖం ఖన్ధే గహేత్వా చాలేత్వా మహాజమ్బుపేసియో ఆహరిత్వా ఇమం పరిసం ఖాదాపేస్సామి, పారిచ్ఛత్తకకుసుమాని చ ఆహరిత్వా తుమ్హే వన్దిస్సామీ’’తి. సత్థా ‘‘జానామి తే ఆనుభావ’’న్తి తస్స పాటిహారియకరణం పటిక్ఖిపి.

అథ ఉప్పలవణ్ణా థేరీ సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, పాటిహారియం కరిస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘కథం కరిస్ససీ’’తి పుట్ఠా ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, సమన్తా ద్వాదసయోజనికం పరిసం దస్సేత్వా ఆవట్టతో ఛత్తింసయోజనాయ పరిసాయ పరివుతో చక్కవత్తిరాజా హుత్వా ఆగన్త్వా తుమ్హే వన్దిస్సామీ’’తి ¶ . సత్థా ‘‘జానామి తే ఆనుభావ’’న్తి తస్సాపి పాటిహారియకరణం పటిక్ఖిపి. అథ మహామోగ్గల్లానత్థేరో భగవన్తం వన్దిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, పాటిహారియం కరిస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘కథం కరిస్ససీ’’తి పుట్ఠో ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, సినేరుపబ్బతరాజానం దన్తన్తరే ఠపేత్వా మాససాసపబీజం వియ ఖాదిస్సామీ’’తి. ‘‘అఞ్ఞం కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘ఇమం మహాపథవిం కటసారకం వియ సంవేల్లిత్వా అఙ్గులన్తరే నిక్ఖిపిస్సామీ’’తి. ‘‘అఞ్ఞం కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘మహాపథవిం కులాలచక్కం వియ పరివత్తేత్వా మహాజనం పథవోజం ¶ ఖాదాపేస్సామీ’’తి. ‘‘అఞ్ఞం కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘వామహత్థే పథవిం కత్వా ఇమే సత్తే దక్ఖిణహత్థేన అఞ్ఞస్మిం దీపే ఠపేస్సామీ’’తి. ‘‘అఞ్ఞం కిం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘సినేరుం ఛత్తదణ్డం వియ కత్వా మహాపథవిం ఉక్ఖిపిత్వా తస్సుపరి ఠపేత్వా ఛత్తహత్థో భిక్ఖు వియ ఏకహత్థేనాదాయ ఆకాసే చఙ్కమిస్సామీ’’తి. సత్థా ‘‘జానామి తే ఆనుభావ’’న్తి తస్సపి పాటిహారియకరణం నానుజాని. సో ‘‘జానాతి మఞ్ఞే సత్థా మయా ఉత్తరితరం పాటిహారియం కాతుం సమత్థ’’న్తి ఏకమన్తం అట్ఠాసి.

అథ నం సత్థా ‘‘నాయం మోగ్గల్లానం తవత్థాయ బద్ధో బాలాపుటో. అహఞ్హి అసమధురో, మమ ధురం అఞ్ఞో వహితుం సమత్థో నామ నత్థి. అనచ్ఛరియమేతం, యం ఇదాని మమ ధురం వహితుం సమత్థో నామ భవేయ్య. అహేతుకతిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తకాలేపి మమ ధురం అఞ్ఞో వహితుం సమత్థో నామ నాహోసియేవా’’తి వత్వా ‘‘కదా ¶ పన, భన్తే’’తి థేరేన పుట్ఠో అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘యతో ¶ యతో గరు ధురం, యతో గమ్భీరవత్తనీ;

తదాస్సు కణ్హం యుఞ్జన్తి, స్వాస్సు తం వహతే ధుర’’న్తి. –

ఇదం కణ్హఉసభజాతకం (జా. ౧.౧.౨౯) విత్థారేత్వా పున తమేవ వత్థుం విసేసేత్వా దస్సేన్తో –

‘‘మనుఞ్ఞమేవ భాసేయ్య, నామనుఞ్ఞం కుదాచనం;

మనుఞ్ఞం భాసమానస్స, గరుం భారం ఉదద్ధరి;

ధనఞ్చ నం అలాభేసి, తేన చత్తమనో అహూ’’తి. –

ఇదం నన్దివిసాలజాతకం విత్థారేత్వా కథేసి. కథేత్వా చ పన సత్థా రతనచఙ్కమం అభిరుహి, పురతో ద్వాదసయోజనికా పరిసా అహోసి తథా పచ్ఛతో చ ఉత్తరతో చ దక్ఖిణతో చ. ఉజుకం పన చతువీసతియోజనికాయ పరిసాయ మజ్ఝే భగవా యమకపాటిహారియం అకాసి.

తం పాళితో తావ ఏవం వేదితబ్బం (పటి. మ. ౧.౧౧౬) – కతమం తథాగతస్స యమకపాటిహారియే ఞాణం? ఇధం తథాగతో యమకపాటిహారియం కరోతి అసాధారణం సావకేహి, ఉపరిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, హేట్ఠిమకాయతో ¶ ఉదకధారా పవత్తతి ¶ . హేట్ఠిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఉపరిమకాయతో ఉదకధారా పవత్తతి. పురత్థిమకాయతో, పచ్ఛిమకాయతో; పచ్ఛిమకాయతో, పురత్థిమకాయతో; దక్ఖిణఅక్ఖితో, వామఅక్ఖితో; వామఅక్ఖితో, దక్ఖిణఅక్ఖితో; దక్ఖిణకణ్ణసోతతో, వామకణ్ణసోతతో; వామకణ్ణసోతతో, దక్ఖిణకణ్ణసోతతో; దక్ఖిణనాసికాసోతతో, వామనాసికాసోతతో; వామనాసికాసోతతో, దక్ఖిణనాసికాసోతతో; దక్ఖిణఅంసకూటతో, వామఅంసకూటతో; వామఅంసకూటతో, దక్ఖిణఅంసకూటతో; దక్ఖిణహత్థతో, వామహత్థతో; వామహత్థతో, దక్ఖిణహత్థతో; దక్ఖిణపస్సతో, వామపస్సతో; వామపస్సతో, దక్ఖిణపస్సతో; దక్ఖిణపాదతో, వామపాదతో; వామపాదతో, దక్ఖిణపాదతో; అఙ్గులఙ్గులేహి, అఙ్గులన్తరికాహి; అఙ్గులన్తరికాహి, అఙ్గులఙ్గులేహి; ఏకేకలోమకూపతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఏకేకలోమతో ఉదకధారా పవత్తతి. ఏకేకలోమతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఏకేకలోమకూపతో ఉదకధారా పవత్తతి ఛన్నం వణ్ణానం నీలానం పీతకానం లోహితకానం ఓదాతానం మఞ్జేట్ఠానం పభస్సరానం. భగవా చఙ్కమతి, బుద్ధనిమ్మితో తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా సేయ్యం వా కప్పేతి…పే… నిమ్మితో సేయ్యం కప్పేతి, భగవా చఙ్కమతి వా తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా. ఇదం తథాగతస్స యమకపాటిహారియే ఞాణన్తి.

ఇదం ¶ పన పాటిహారియం భగవా తస్మిం చఙ్కమే చఙ్కమిత్వా అకాసి. తస్స తేజోకసిణసమాపత్తివసేన ఉపరిమకాయతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఆపోకసిణసమాపత్తివసేన హేట్ఠిమకాయతో ¶ ఉదకధారా పవత్తతి. న పన ఉదకధారాయ పవత్తనట్ఠానతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, అగ్గిక్ఖన్ధస్స పవత్తనట్ఠానతో ఉదకధారా పవత్తతీతి దస్సేతుం ‘‘హేట్ఠిమకాయతో ఉపరిమకాయతో’’తి వుత్తం. ఏసేవ నయో సబ్బపదేసు. అగ్గిక్ఖన్ధో పనేత్థ ఉదకధారాయ అసమ్మిస్సో అహోసి, తథా ఉదకధారా అగ్గిక్ఖన్ధేన. ఉభయమ్పి కిర చేతం యావ బ్రహ్మలోకా ఉగ్గన్త్వా చక్కవాళముఖవట్టియం పతతి. ‘‘ఛన్నం వణ్ణాన’’న్తి వుత్తా పనస్స ఛబ్బణ్ణరంసియో ఘటేహి ఆసిఞ్చమానం విలీనసువణ్ణం వియ యన్తనాలికతో నిక్ఖన్తసువణ్ణరసధారా వియ చ ఏకచక్కవాళగబ్భతో ఉగ్గన్త్వా బ్రహ్మలోకం ఆహచ్చ పటినివత్తిత్వా ¶ చక్కవాళముఖవట్టిమేవ గణ్హింసు. ఏకచక్కవాళగబ్భం వఙ్కగోపానసికం వియ బోధిఘరం అహోసి ఏకాలోకం.

తందివసం సత్థా చఙ్కమిత్వా పాటిహారియం కరోన్తో అన్తరన్తరా మహాజనస్స ధమ్మం కథేసి. కథేన్తో చ జనం నిరస్సాసం అకత్వా తస్స అస్సాసవారం దేతి. తస్మిం ఖణే మహాజనో సాధుకారం పవత్తేసి. తస్స సాధుకారపవత్తనకాలే సత్థా తావమహతియా పరిసాయ చిత్తం ఓలోకేన్తో ఏకేకస్స సోళసన్నం ఆకారానం వసేన చిత్తాచారం అఞ్ఞాసి. ఏవం లహుకపరివత్తం బుద్ధానం చిత్తం ¶ . యో యో యస్మిఞ్చ ధమ్మే యస్మిఞ్చ పాటిహీరే పసన్నో, తస్స తస్స అజ్ఝాసయవసేనేవ ధమ్మఞ్చ కథేసి, పాటిహీరఞ్చ అకాసి. ఏవం ధమ్మే దేసియమానే పాటిహీరే చ కరియమానే మహాజనస్స ధమ్మాభిసమయో అహోసి. సత్థా పన తస్మిం సమాగమే అత్తనో మనం గహేత్వా అఞ్ఞం పఞ్హం పుచ్ఛితుం సమత్థం అదిస్వా నిమ్మితబుద్ధం మాపేసి. తేన పుచ్ఛితం పఞ్హం సత్థా విస్సజ్జేసి, సత్థారా పుచ్ఛితం సో విస్సజ్జేసి. భగవతో చఙ్కమనకాలే నిమ్మితో ఠానాదీసు అఞ్ఞతరం కప్పేసి, నిమ్మితస్స చఙ్కమనకాలే భగవా ఠానాదీసు అఞ్ఞతరం కప్పేసి. తమత్థం దస్సేతుం ‘‘నిమ్మితో చఙ్కమతి వా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం కరోన్తస్స సత్థు పాటిహారియం దిస్వా ధమ్మకథం సుత్వా తస్మిం సమాగమే వీసతియా పాణకోటీనం ధమ్మాభిసమయో అహోసి.

సత్థా పాటిహీరం కరోన్తోవ ‘‘కత్థ ను ఖో అతీతబుద్ధా ఇదం పాటిహీరం కత్వా వస్సం ఉపేన్తీ’’తి ఆవజ్జేత్వా ‘‘తావతింసభవనే వస్సం ఉపగన్త్వా మాతు అభిధమ్మపిటకం దేసేన్తీ’’తి దిస్వా దక్ఖిణపాదం ఉక్ఖిపిత్వా యుగన్ధరమత్థకే ఠపేత్వా ఇతరం పాదం ఉక్ఖిపిత్వా సినేరుమత్థకే ఠపేసి. ఏవం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సట్ఠానే తయో పదవారా అహేసుం, ద్వే పాదఛిద్దాని. సత్థా పాదం పసారేత్వా అక్కమీతి న సల్లక్ఖేతబ్బం. తస్స హి పాదుక్ఖిపనకాలేయేవ పబ్బతా పాదమూలం ¶ ఆగన్త్వా సమ్పటిచ్ఛింసు, సత్థారా అక్కమనకాలే తే పబ్బతా ఉట్ఠాయ సకట్ఠానేయేవ అట్ఠంసు. సక్కో సత్థారం ¶ దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘పణ్డుకమ్బలసిలాయ మఞ్ఞే సత్థా ఇమం వస్సావాసం ఉపేస్సతి, బహూనఞ్చ దేవతానం ఉపకారో భవిస్సతి, సత్థరి పనేత్థ వస్సావాసం ఉపగతే అఞ్ఞా దేవతా హత్థమ్పి ఠపేతుం న సక్ఖిస్సన్తి. అయం ఖో ¶ పన పణ్డుకమ్బలసిలా దీఘతో సట్ఠియోజనా, విత్థారతో పణ్ణాసయోజనా, పుథులతో పన్నరసయోజనా, సత్థరి నిసిన్నేపి తుచ్ఛం భవిస్సతీ’’తి. సత్థా తస్స అజ్ఝాసయం విదిత్వా అత్తనో సఙ్ఘాటిం సిలాసనం పటిచ్ఛాదయమానం ఖిపి. సక్కో చిన్తేసి – ‘‘చీవరం తావ పటిచ్ఛాదయమానం ఖిపి, సయం పన పరిత్తకే ఠానే నిసీదిస్సతీ’’తి. సత్థా తస్స అజ్ఝాసయం విదిత్వా నీచపీఠకం మహాపంసుకూలికో వియ పణ్డుకమ్బలసిలం అన్తోచీవరభోగేయేవ కత్వా నిసీది. మహాజనోపి తంఖణఞ్ఞేవ సత్థారం ఓలోకేన్తో నాద్దస, చన్దస్స అత్థఙ్గమితకాలో వియ సూరియస్స చ అత్థఙ్గమితకాలో వియ అహోసి. మహాజనో –

‘‘గతో ను చిత్తకూటం వా, కేలాసం వా యుగన్ధరం;

న నో దక్ఖేము సమ్బుద్ధం, లోకజేట్ఠం నరాసభ’’న్తి. –

ఇమం ¶ గాథం వదన్తో పరిదేవి. అపరే ‘‘సత్థా నామ పవివేకరతో, సో ‘ఏవరూపాయ మే పరిసాయ ఏవరూపం పాటిహీరం కత’న్తి లజ్జాయ అఞ్ఞం రట్ఠం వా జనపదం వా గతో భవిస్సతి, న దాని తం దక్ఖిస్సామా’’తి పరిదేవన్తా ఇమం గాథమాహంసు –

‘‘పవివేకరతో ధీరో, నిమం లోకం పునేహితి;

న నో దక్ఖేము సమ్బుద్ధం, లోకజేట్ఠం నరాసభ’’న్తి.

తే మహామోగ్గల్లానం పుచ్ఛింసు – ‘‘కహం, భన్తే, సత్థా’’తి? సో సయం జానన్తోపి ‘‘పరేసమ్పి గుణా పాకటా హోన్తూ’’తి అజ్ఝాసయేన ‘‘అనురుద్ధం పుచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే థేరం తథా పుచ్ఛింసు – ‘‘కహం, భన్తే, సత్థా’’తి? తావతింసభవనే పణ్డుకమ్బలసిలాయం వస్సం ఉపగన్త్వా మాతు అభిధమ్మపిటకం దేసేతుం గతోతి. ‘‘కదా ఆగమిస్సతి, భన్తే’’తి? ‘‘తయో మాసే అభిధమ్మపిటకం దేసేత్వా మహాపవారణదివసే’’తి. తే ‘‘సత్థారం అదిస్వా న గమిస్సామా’’తి తత్థేవ ఖన్ధావారం బన్ధింసు. ఆకాసమేవ కిర నేసం ఛదనం అహోసి. తాయ చ మహతియా పరిసాయ సరీరనిఘంసో నామ న పఞ్ఞాయి, పథవీ వివరం అదాసి, సబ్బత్థ పరిసుద్ధమేవ భూమితలం అహోసి.

సత్థా పఠమమేవ మోగ్గల్లానత్థేరం అవోచ – ‘‘మోగ్గల్లాన, త్వం ఏతిస్సాయ పరిసాయ ధమ్మం దేసేయ్యాసి, చూళఅనాథపిణ్డికో ఆహారం దస్సతీ’’తి. తస్మా ¶ తం తేమాసం చూళఅనాథపిణ్డికోవ తస్సా ¶ పరిసాయ యాపనం యాగుభత్తం ¶ ఖాదనీయం తమ్బులతేలగన్ధమాలాపిలన్ధనాని చ అదాసి. మహామోగ్గల్లానో ధమ్మం దేసేసి, పాటిహారియదస్సనత్థం ఆగతాగతేహి పుట్ఠపఞ్హే చ విస్సజ్జేసి. సత్థారమ్పి మాతు అభిధమ్మదేసనత్థం పణ్డుకమ్బలసిలాయం వస్సం ఉపగతం దససహస్సచక్కవాళదేవతా పరివారయింసు. తేన వుత్తం –

‘‘తావతింసే యదా బుద్ధో, సిలాయం పణ్డుకమ్బలే;

పారిచ్ఛత్తకమూలమ్హి, విహాసి పురిసుత్తమో.

‘‘దససు లోకధాతూసు, సన్నిపతిత్వాన దేవతా;

పయిరుపాసన్తి సమ్బుద్ధం, వసన్తం నాగముద్ధని.

‘‘న కోచి దేవో వణ్ణేన, సమ్బుద్ధస్స విరోచతి;

సబ్బే దేవే అతిక్కమ్మ, సమ్బుద్ధోవ విరోచతీ’’తి. (పే. వ. ౩౧౭-౩౧౯);

ఏవం సబ్బా దేవతా అత్తనో సరీరప్పభాయ అభిభవిత్వా నిసిన్నస్స పనస్స మాతా తుసితవిమానతో ఆగన్త్వా దక్ఖిణపస్సే నిసీది. ఇన్దకోపి దేవపుత్తో ఆగన్త్వా దక్ఖిణపస్సేయేవ నిసీది, అఙ్కురో వామపస్సే నిసీది. సో మహేసక్ఖాసు దేవతాసు సన్నిపతన్తీసు అపగన్త్వా ద్వాదసయోజనికే ఠానే ఓకాసం లభి, ఇన్దకో తత్థేవ నిసీది. సత్థా తే ఉభోపి ఓలోకేత్వా అత్తనో సాసనే దక్ఖిణేయ్యపుగ్గలానం దిన్నదానస్స మహప్ఫలభావం ఞాపేతుకామో ఏవమాహ – ‘‘అఙ్కుర, తయా దీఘమన్తరే దసవస్ససహస్సపరిమాణకాలే ద్వాదసయోజనికం ఉద్ధనపన్తిం కత్వా మహాదానం ¶ దిన్నం, ఇదాని మమ సమాగమం ఆగన్త్వా ద్వాదసయోజనికే ఠానే ఓకాసం లభి, కిం ను ఖో ఏత్థ కారణ’’న్తి? వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ఓలోకేత్వాన సమ్బుద్ధో, అఙ్కురఞ్చాపి ఇన్దకం;

దక్ఖిణేయ్యం సమ్భావేన్తో, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘‘మహాదానం ¶ తయా దిన్నం, అఙ్కుర దీఘమన్తరే;

అతిదూరే నిసిన్నోసి, ఆగచ్ఛ మమ సన్తికే’’తి. (పే. వ. ౩౨౧-౩౨౨);

సో సద్ధో పథవీతలం పాపుణి. సబ్బాపి నం సా పరిసా అస్సోసి. ఏవం వుత్తే –

‘‘చోదితో ¶ భావితత్తేన, అఙ్కురో ఏతమబ్రవి;

కిం మయ్హం తేన దానేన, దక్ఖిణేయ్యేన సుఞ్ఞతం.

‘‘అయం సో ఇన్దకో యక్ఖో, దజ్జా దానం పరిత్తకం;

అతిరోచతి అమ్హేహి, చన్దో తారాగణే యథా’’తి. (పే. వ. ౩౨౩-౩౨౪);

తత్థ దజ్జాతి దత్వా. ఏవం వుత్తే సత్థా ఇన్దకం ఆహ – ‘‘ఇన్దక, త్వం మమ దక్ఖిణపస్సే నిసిన్నో, కస్మా అనపగన్త్వావ నిసీదసీ’’తి? సో ‘‘అహం, భన్తే, సుఖేత్తే అప్పకబీజం వపనకస్సకో వియ దక్ఖిణేయ్యసమ్పదం అలత్థ’’న్తి దక్ఖిణేయ్యం పభావేన్తో ఆహ –

‘‘ఉజ్జఙ్గలే యథా ఖేత్తే, బీజం బహుమ్పి రోపితం;

న ఫలం విపులం హోతి, నపి తోసేతి కస్సకం.

‘‘తథేవ దానం బహుకం, దుస్సీలేసు పతిట్ఠితం;

న ఫలం విపులం హోతి, నపి తోసేతి దాయకం.

‘‘యథాపి ¶ భద్దకే ఖేత్తే, బీజం అప్పమ్పి రోపితం;

సమ్మా ధారం పవేచ్ఛన్తే, ఫలం తోసేతి కస్సకం.

‘‘తథేవ సీలవన్తేసు, గుణవన్తేసు తాదిసు;

అప్పకమ్పి కతం కారం, పుఞ్ఞం హోతి మహప్ఫల’’న్తి. (పే. వ. ౩౨౫-౩౨౮);

కిం పనేతస్స పుబ్బకమ్మన్తి? సో కిర అనురుద్ధత్థేరస్స అన్తోగామం పిణ్డాయ పవిట్ఠస్స అత్తనో ఆభతం కటచ్ఛుభిక్ఖం దాపేసి. తదా తస్స పుఞ్ఞం అఙ్కురేన దసవస్ససహస్సాని ద్వాదసయోజనికం ఉద్ధనపన్తిం కత్వా దిన్నదానతో మహప్ఫలతరం జాతం. తస్మా ఏవమాహ.

ఏవం వుత్తే సత్థా, ‘‘అఙ్కుర, దానం నామ విచేయ్య దాతుం వట్టతి, ఏవం తం సుఖేత్తేసు వుత్తబీజం వియ మహప్ఫలం హోతి. త్వం పన న తథా అకాసి, తేన తే దానం మహప్ఫలం న జాత’’న్తి ఇమమత్థం విభావేన్తో –

‘‘విచేయ్య ¶ ¶ దానం దాతబ్బం, యత్థ దిన్నం మహప్ఫలం…పే….

బీజాని వుత్తాని యథా సుఖేత్తే’’తి. (పే. వ. ౩౨౯-౩౩౦) –

వత్వా ఉత్తరిమ్పి ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, రాగదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతరాగేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, దోసదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతదోసేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, మోహదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతమోహేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘తిణదోసాని ¶ ఖేత్తాని, ఇచ్ఛాదోసా అయం పజా;

తస్మా హి విగతిచ్ఛేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫల’’న్తి.

దేసనావసానే అఙ్కురో చ ఇన్దకో చ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అథ సత్థా దేవపరిసాయ మజ్ఝే నిసిన్నో మాతరం ఆరబ్భ ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి అభిధమ్మపిటకం పట్ఠపేసి. ఏవం తయో మాసే నిరన్తరం అభిధమ్మపిటకం కథేసి. కథేన్తో పన భిక్ఖాచారవేలాయ ‘‘యావ మమాగమనా ఏత్తకం నామ ధమ్మం దేసేతూ’’తి నిమ్మితబుద్ధం మాపేత్వా హిమవన్తం గన్త్వా నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా ఉత్తరకురుతో పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా మహాసాలమాళకే నిసిన్నో భత్తకిచ్చం అకాసి. సారిపుత్తత్థేరో తత్థ గన్త్వా సత్థు వత్తం కరోతి. సత్థా భత్తకిచ్చపరియోసానే, ‘‘సారిపుత్త ¶ , అజ్జ మయా ఏత్తకో నామ ధమ్మో భాసితో, త్వం అత్తనో అన్తేవాసికానం భిక్ఖూనం వాచేహీ’’తి థేరస్స కథేసి. యమకపాటిహీరే కిర పసీదిత్వా పఞ్చసతా కులపుత్తా థేరస్స సన్తికే ¶ పబ్బజింసు. తే సన్ధాయ థేరం ¶ ఏవమాహ. వత్వా చ పన దేవలోకం గన్త్వా నిమ్మితబుద్ధేన దేసితట్ఠానతో పట్ఠాయ సయం ధమ్మం దేసేసి. థేరోపి గన్త్వా తేసం భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేసి. తే సత్థరి దేవలోకే విహరన్తేయేవ సత్తపకరణికా అహేసుం.

తే కిర కస్సపబుద్ధకాలే ఖుద్దకవగ్గులియో హుత్వా ఏకస్మిం పబ్భారే ఓలమ్బన్తా ద్విన్నం థేరానం చఙ్కమిత్వా అభిధమ్మం సజ్ఝాయన్తానం సద్దం సుత్వా సరే నిమిత్తం అగ్గహేసుం. తే ‘‘ఇమే ఖన్ధా నామ, ఇమా ధాతుయో నామా’’తి అజానిత్వా సరే నిమిత్తగహణమత్తేనేవ తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తా, ఏకం బుద్ధన్తరం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవిత్వా తతో చవిత్వా సావత్థియం కులఘరేసు నిబ్బత్తా. యమకపాటిహీరే ఉప్పన్నపసాదా థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా సబ్బపఠమం సత్తపకరణికా అహేసుం. సత్థాపి తేనేవ నీహారేన తం తేమాసం అభిధమ్మం దేసేసి. దేసనావసానే అసీతికోటిసహస్సానం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, మహామాయాపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి.

సాపి ¶ ఖో ఛత్తింసయోజనపరిమణ్డలా పరిసా ‘‘ఇదాని సత్తమే దివసే మహాపవారణా భవిస్సతీ’’తి మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే సత్థు, ఓరోహణదివసం సఞ్ఞాతుం వట్టతి, న హి మయం సత్థారం అదిస్వా గమిస్సామా’’తి. ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో తం కథం సుత్వా ‘‘సాధావుసో’’తి వత్వా తత్థేవ పథవియం నిముగ్గో సినేరుపాదం గన్త్వా ‘‘మం అభిరుహన్తం పరిసా పస్సతూ’’తి అధిట్ఠాయ మణిరతనేన ఆవుతం పణ్డుకమ్బలసుత్తం వియ పఞ్ఞాయమానరూపోవ సినేరుమజ్ఝేన అభిరుహి. మనుస్సాపి నం ‘‘ఏకయోజనం అభిరుళ్హో, ద్వియోజనం అభిరుళ్హో’’తి ఓలోకయింసు. థేరోపి సత్థు పాదే సీసేన ఉక్ఖిపన్తో వియ అభిరుహిత్వా వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, పరిసా తుమ్హే దిస్వావ గన్తుకామా, కదా ఓరోహిస్సథా’’తి. ‘‘కహం పన తే, మోగ్గల్లాన, జేట్ఠభాతికో సారిపుత్తో’’తి. ‘‘భన్తే, సఙ్కస్సనగరే వస్సం ఉపగతో’’తి. మోగ్గల్లాన, అహం ఇతో సత్తమే దివసే మహాపవారణాయ సఙ్కస్సనగరద్వారే ఓతరిస్సామి, మం దట్ఠుకామా తత్థ ఆగచ్ఛన్తు, సావత్థితో సఙ్కస్సనగరద్వారం తింసయోజనాని, ఏత్తకే మగ్గే కస్సచి పాథేయ్యకిచ్చం నత్థి, ఉపోసథికా హుత్వా ధురవిహారం ధమ్మస్సవనత్థాయ ¶ గచ్ఛన్తా వియ ఆగచ్ఛేయ్యాథాతి తేసం ఆరోచేయ్యాసీతి. థేరో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి గన్త్వా తథా ఆరోచేసి.

సత్థా ¶ వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా సక్కస్స ఆరోచేసి – ‘‘మహారాజ, మనుస్సపథం గమిస్సామీ’’తి ¶ . సక్కో సువణ్ణమయం మణిమయం రజతమయన్తి తీణి సోపానాని మాపేసి. తేసం పాదా సఙ్కస్సనగరద్వారే పతిట్ఠహింసు, సీసాని సినేరుముద్ధని. తేసు దక్ఖిణపస్సే సువణ్ణమయం సోపానం దేవతానం అహోసి, వామపస్సే రజతమయం సోపానం మహాబ్రహ్మానం అహోసి, మజ్ఝే మణిమయం సోపానం తథాగతస్స అహోసి. సత్థాపి సినేరుముద్ధని ఠత్వా దేవోరోహణసమయే యమకపాటిహారియం కత్వా ఉద్ధం ఓలోకేసి, యావ బ్రహ్మలోకా ఏకఙ్గణా అహేసుం. అధో ఓలోకేసి, యావ అవీచితో ఏకఙ్గణం అహోసి. దిసావిదిసా ఓలోకేసి, అనేకాని చక్కవాళసతసహస్సాని ఏకఙ్గణాని అహేసుం. దేవా మనుస్సే పస్సింసు, మనుస్సాపి దేవే పస్సింసు, సబ్బే సమ్ముఖావ పస్సింసు.

భగవా ఛబ్బణ్ణరంసియో విస్సజ్జేసి. తం దివసం బుద్ధసిరిం ఓలోకేత్వా ఛత్తింసయోజన పరిమణ్డలాయ పరిసాయ ఏకోపి బుద్ధభావం అపత్థేన్తో నామ నత్థి. సువణ్ణసోపానేన దేవా ఓతరింసు, రజతసోపానేన మహాబ్రహ్మానో ఓతరింసు, మణిసోపానేన సమ్మాసమ్బుద్ధో ఓతరి. పఞ్చసిఖో గన్ధబ్బదేవపుత్తో బేలువపణ్డువీణం ఆదాయ దక్ఖిణపస్సే ఠత్వా సత్థు గన్ధబ్బమధురదిబ్బవీణాయ సద్దేన పూజం కరోన్తో ఓతరి, మాతలి, సఙ్గాహకో వామపస్సే ¶ ఠత్వా దిబ్బగన్ధమాలాపుప్ఫం గహేత్వా నమస్సమానో పూజం కత్వా ఓతరి, మహాబ్రహ్మా ఛత్తం ధారేసి, సుయామో వాలబీజనిం ధారేసి. సత్థా ఇమినా పరివారేన సద్ధిం ఓతరిత్వా సఙ్కస్సనగరద్వారే పతిట్ఠహి. సారిపుత్తత్థేరోపి ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా యస్మా సారిపుత్తత్థేరేన తథారూపాయ బుద్ధసిరియా ఓతరన్తో సత్థా ఇతో పుబ్బే న దిట్ఠపుబ్బో, తస్మా –

‘‘న మే దిట్ఠో ఇతో పుబ్బే, న సుతో ఉద కస్సచి;

ఏవం వగ్గువదో సత్థా, తుసితా గణిమాగతో’’తి. (సు. ని. ౯౬౧; మహాని. ౧౯౦) –

ఆదీహి ¶ అత్తనో తుట్ఠిం పకాసేత్వా, ‘‘భన్తే, అజ్జ సబ్బేపి దేవమనుస్సా తుమ్హాకం పిహయన్తి, పత్థేన్తీ’’తి ఆహ. అథ నం సత్థా, ‘‘సారిపుత్త, ఏవరూపేహి గుణేహి సమన్నాగతా బుద్ధా దేవమనుస్సానం పియా హోన్తియేవా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యే ఝానపసుతా ధీరా, నేక్ఖమ్మూపసమే రతా;

దేవాపి తేసం పిహయన్తి, సమ్బుద్ధానం సతీమత’’న్తి.

తత్థ యే ఝానపసుతాతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానన్తి ఇమేసు ద్వీసు ఝానేసు ఆవజ్జనసమాపజ్జనఅధిట్ఠానవుట్ఠానపచ్చవేక్ఖణేహి ¶ యుత్తప్పయుత్తా. నేక్ఖమ్మూపసమే రతాతి ¶ ఏత్థ పబ్బజ్జా నేక్ఖమ్మన్తి న గహేతబ్బా, కిలేసవూపసమనిబ్బానరతిం పన సన్ధాయేతం వుత్తం. దేవాపీతి దేవాపి మనుస్సాపి తేసం పిహయన్తి పత్థేన్తి. సతీమతన్తి ఏవరూపగుణానం తేసం సతియా సమన్నాగతానం సమ్బుద్ధానం. ‘‘అహో వత మయం బుద్ధా భవేయ్యామా’’తి బుద్ధభావం ఇచ్ఛమానా పిహయన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే తింసమత్తానం పాణకోటీనం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, థేరస్స సద్ధివిహారికా పఞ్చసతభిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు.

సబ్బబుద్ధానం కిర అవిజహితమేవ యమకపాటిహీరం కత్వా దేవలోకే వస్సం వసిత్వా సఙ్కస్సనగరద్వారే ఓతరణం. తత్థ పన దక్ఖిణపాదస్స పతిట్ఠితట్ఠానం అచలచేతియట్ఠానం నామ హోతి. సత్థా తత్థ ఠత్వా పుథుజ్జనాదీనం విసయే పఞ్హం పుచ్ఛి, పుథుజ్జనా అత్తనో విసయే పఞ్హే విస్సజ్జేత్వా సోతాపన్నవిసయే పఞ్హం విస్సజ్జేతుం నాసక్ఖింసు. తథా సకదాగామిఆదీనం విసయే సోతాపన్నాదయో, మహామోగ్గల్లానవిసయే సేసమహాసావకా, సారిపుత్తత్థేరస్స విసయే మహామోగ్గల్లానో, బుద్ధవిసయే ¶ చ సారిపుత్తోపి విస్సజ్జేతుం నాసక్ఖియేవ. సో పాచీనదిసం ఆదిం కత్వా సబ్బదిసా ఓలోకేసి, సబ్బత్థ ఏకఙ్గణమేవ అహోసి. అట్ఠసు దిసాసు దేవమనుస్సా ఉద్ధం యావ బ్రహ్మలోకా హేట్ఠా భూమట్ఠా చ యక్ఖనాగసుపణ్ణా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధ తస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జేతా నత్థి, ఏత్థేవ ఉపధారేథా’’తి ఆహంసు. సత్థా సారిపుత్తో కిలమతి. కిఞ్చాపి హేస –

‘‘యే ¶ చ సఙ్ఖాతధమ్మాసే, యే చ సేఖా పుథూ ఇధ;

తేసం మే నిపకో ఇరియం, పుట్ఠో పబ్రూహి మారిసా’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౪; చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౭) –

ఇమం బుద్ధవిసయే పుట్ఠపఞ్హం సుత్వా ‘సత్థా మం సేఖాసేఖానం ఆగమనపటిపదం పుచ్ఛతీ’తి పఞ్హే నిక్కఙ్ఖో, ఖన్ధాదీసు పన కతరేన ను ఖో ముఖేన ఇమం పటిపదం కథేన్తో ‘అహం సత్థు అజ్ఝాసయం గణ్హితుం న సక్ఖిస్సామీ’తి మమ అజ్ఝాసయే కఙ్ఖతి, సో మయా నయే అదిన్నే కథేతుం న సక్ఖిస్సతి, నయమస్స దస్సామీతి నయం దస్సేన్తో ‘‘భూతమిదం, సారిపుత్త, సమనుపస్ససీ’’తి ఆహ. ఏవం కిరస్స అహోసి ‘‘సారిపుత్తో మమ అజ్ఝాసయం గహేత్వా కథేన్తో ఖన్ధవసేన ¶ కథేస్సతీ’’తి. థేరస్స సహ నయదానేన సో పఞ్హో నయసతేన నయసహస్సేన నయసతసహస్సేన ¶ ఉపట్ఠాసి. సో సత్థారా దిన్ననయే ఠత్వా తం పఞ్హం కథేసి. ఠపేత్వా కిర సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో సారిపుత్తత్థేరస్స పఞ్ఞం పాపుణితుం సమత్థో నామ నత్థి. తేనేవ కిర థేరో సత్థు పురతో ఠత్వా సీహనాదం నది – ‘‘అహం, భన్తే, సకలకప్పమ్పి దేవే వుట్ఠే ‘ఏత్తకాని బిన్దూని మహాసముద్దే పతితాని, ఏత్తకాని భూమియం, ఏత్తకాని పబ్బతే’తి గణేత్వా లేఖం ఆరోపేతుం సమత్థో’’తి. సత్థాపి నం ‘‘జానామి, సారిపుత్త, గణేతుం సమత్థభావ’’న్తి ఆహ. తస్స ఆయస్మతో పఞ్ఞాయ ఉపమా నామ నత్థి. తేనేవాహ –

‘‘గఙ్గాయ వాలుకా ఖీయే, ఉదకం ఖీయే మహణ్ణవే;

మహియా మత్తికా ఖీయే, న ఖీయే మమ బుద్ధియా’’తి.

ఇదం వుత్తం హోతి – సచే హి, భన్తే, బుద్ధిసమ్పన్నలోకనాథ, మయా ఏకస్మిం పఞ్హే విస్సజ్జితే ఏకం వా వాలుకం ఏకం వా ఉదకబిన్దుం ఏకం వా పంసుఖణ్డం అఖిపిత్వా పఞ్హానం సతేన వా సహస్సేనవా సతసహస్సేన వా విస్సజ్జితే గఙ్గాయ వాలుకాదీసు ఏకేకం ఏకమన్తే ఖిపేయ్య, ఖిప్పతరం గఙ్గాదీసు వాలుకాదయో పరిక్ఖయం గచ్ఛేయ్యుం, న త్వేవ మమ పఞ్హానం విస్సజ్జనన్తి. ఏవం మహాపఞ్ఞోపి హి భిక్ఖు బుద్ధవిసయే పఞ్హస్స ¶ అన్తం వా కోటిం వా అదిస్వా సత్థారా దిన్ననయే ఠత్వావ పఞ్హం విస్సజ్జేసి. తం సుత్వా భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘యం పఞ్హం పుట్ఠో సబ్బోపి జనో కథేతుం న సక్ఖి, తం ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తో ఏకకోవ కథేసీ’’తి. సత్థా తం కథం సుత్వా ‘‘న ఇదానేవ సారిపుత్తో యం పఞ్హం మహాజనో విస్సజ్జేతుం నాసక్ఖి ¶ , తం విస్సజ్జేసి, పుబ్బేపి అనేన విస్సజ్జితోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరితుం –

యో భాసితస్స విజానాతి అత్థ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౯౯) –

కిచ్ఛో ¶ మనుస్సపటిలాభోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా బారాణసియం ఉపనిస్సాయ సత్తసిరీసకరుక్ఖమూలే విహరన్తో ఏరకపత్తం నామ నాగరాజం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర పుబ్బే కస్సపబుద్ధసాసనే దహరభిక్ఖు హుత్వా గఙ్గాయ నావం అభిరుయ్హ గచ్ఛన్తో ¶ ఏకస్మిం ఏరకగుమ్బే ఏరకపత్తం గహేత్వా నావాయ వేగసా గచ్ఛమానాయపి న ముఞ్చి, ఏరకపత్తం ఛిజ్జిత్వా గతం. సో ‘‘అప్పమత్తకం ఏత’’న్తి ఆపత్తిం అదేసేత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని అరఞ్ఞే సమణధమ్మం కత్వాపి మరణకాలే ఏరకపత్తేన గీవాయ గహితో వియ ఆపత్తిం దేసేతుకామోపి అఞ్ఞం భిక్ఖుం అపస్సమానో ‘‘అపరిసుద్ధం మే సీల’’న్తి ఉప్పన్నవిప్పటిసారో తతో చవిత్వా ఏకరుక్ఖదోణికనావప్పమాణో నాగరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి, ఏరకపత్తోత్వేవస్స నామం అహోసి. సో నిబ్బత్తక్ఖణేయేవ అత్తభావం ఓలోకేత్వా ‘‘ఏత్తకం నామ కాలం సమణధమ్మం కత్వా అహేతుకయోనియం మణ్డూకభక్ఖట్ఠానే నిబ్బత్తోమ్హీ’’తి విప్పటిసారీ అహోసి. సో అపరభాగే ఏకం ధీతరం లభిత్వా మజ్ఝే గఙ్గాయ ఉదకపిట్ఠే మహన్తం ఫలం ఉక్ఖిపిత్వా ధీతరం తస్మిం ఠపేత్వా నచ్చాపేత్వా గాయాపేసి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అద్ధా అహం ఇధ ఇమినా ఉపాయేన బుద్ధే ఉప్పన్నే తస్స ఉప్పన్నభావం సుణిస్సామీ’’తి. యో మే గీతస్స పటిగీతం ఆహరతి ¶ , తస్స మహన్తేన నాగభవనేన సద్ధిం ధీతరం దస్సామీతి అన్వడ్ఢమాసం ఉపోసథదివసే తం ధీతరం ఫణే ఠపేసి. సా తత్థ ఠితా నచ్చన్తీ –

‘‘కింసు అధిప్పతీ రాజా, కింసు రాజా రజ్జిస్సరో;

కథంసు విరజో హోతి, కథం బాలోతి వుచ్చతీ’’తి. –

సకలజమ్బుదీపవాసినో ‘‘నాగమాణవికం గణ్హిస్సామా’’తి గన్త్వా అత్తనో అత్తనో పఞ్ఞాబలేన పటిగీతం కత్వా గాయన్తి. సా తం పటిక్ఖిపతి. తస్సా అన్వడ్ఢమాసం ఫణే ఠత్వా ఏవం గాయన్తియావ ఏకం బుద్ధన్తరం వీతివత్తం. అథ అమ్హాకం సత్థా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా ఏకదివసం పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో ఏరకపత్తం ఆదిం కత్వా ఉత్తరమాణవం నామ అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘అజ్జ ఏరకపత్తస్స ధీతరం ఫణే ఠపేత్వా నచ్చాపనదివసో, అయం ఉత్తరమాణవో మయా దిన్నం పటిగీతం గణ్హన్తోవ ¶ సోతాపన్నో హుత్వా తం ఆదాయ నాగరాజస్స సన్తికం గమిస్సతి. సో తం సుత్వా ‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’తి ఞత్వా మమ సన్తికం ఆగమిస్సతి, అహం తస్మిం ఆగతే మహాసమాగమే గాథం కథేస్సామి, గాథాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతీ’’తి అద్దస. సో తత్థ గన్త్వా బారాణసితో అవిదూరే సత్త సిరీసకరుక్ఖా అత్థి, తేసు ఏకస్స మూలే నిసీది. జమ్బుదీపవాసినో గీతపటిగీతం ఆదాయ సన్నిపతింసు. సత్థా అవిదూరే ఠానే గచ్ఛన్తం ఉత్తరమాణవం దిస్వా ‘‘ఏహి, ఉత్తరా’’తి ఆహ. ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘ఇతో తావ ఏహీ’’తి. అథ నం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా నిసిన్నం ఆహ ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి? ‘‘ఏరకపత్తస్స ధీతు గాయనట్ఠాన’’న్తి. ‘‘జానాసి పన గీతపటిగీత’’న్తి? ‘‘జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘వదేహి తావ న’’న్తి? అథ నం అత్తనో జానననియామేనేవ వదన్తం ‘‘న ఉత్తరం ఏతం పటిగీతం, అహం తే పటిగీతం దస్సామి, ఆదాయ ¶ నం గమిస్ససీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి. అథ నం సత్థా, ఉత్తర, త్వం నాగమాణవికాయ గీతకాలే –

‘‘ఛద్వారాధిప్పతీ రాజా, రజ్జమానో రజ్జిస్సరో;

అరజ్జం విరజో హోతి, రజ్జం బాలోతి వుచ్చతీ’’తి. –

మాణవికాయ ¶ గీతస్స అత్థో – కింసు అధిప్పతీ రాజాతి కిం అధిప్పతి రాజా నామ హోతి? కింసు రాజా రజ్జిస్సరోతి కథం పన రాజా రజ్జిస్సరో నామ హోతి? కథంసు విరజో హోతీతి కథం ను ఖో సో రాజా విరజో నామ హోతీతి?

పటిగీతస్స పన అత్థో – ఛద్వారాధిప్పతీ రాజాతి యో ఛన్నం ద్వారానం అధిప్పతి, ఏకద్వారేపి రూపాదీహి అనభిభూతో, అయం రాజా నామ. రజ్జమానో రజ్జిస్సరోతి యో పన తేసు ఆరమ్మణేసు రజ్జతి, సో రజ్జమానో రజ్జిస్సరో నామ. అరజ్జన్తి అరజ్జమానో పన విరజో నామ హోతి. రజ్జన్తి రజ్జమానో బాలోతి వుచ్చతీతి.

ఏవమస్స సత్థా పటిగీతం దత్వా, ఉత్తర, తయా ఇమస్మిం గీతే గాయితే ఇమస్స గీతస్స ఇమం పటిగీతం గాయిస్సతి –

‘‘కేనస్సు ¶ వుయ్హతి బాలో, కథం నుదతి పణ్డితో;

యోగక్ఖేమీ కథం హోతి, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

అథస్స త్వం ఇదం పటిగీతం గాయేయ్యాసి –

‘‘ఓఘేన వుయ్హతి బాలో, యోగా నుదతి పణ్డితో;

సబ్బయోగవిసంయుత్తో, యోగక్ఖేమీతి వుచ్చతీ’’తి.

తస్సత్థో – ‘‘కామోఘాదినా చతుబ్బిధేన ఓఘేన బాలో వుయ్హతి, తం ఓఘం పణ్డితో సమ్మప్పధానసఙ్ఖాతేన యోగేన ¶ నుదతి. సో సబ్బేహి కామయోగాదీహి విసంయుత్తో యోగక్ఖేమీ నామ వుచ్చతీ’’తి.

ఉత్తరో ఇమం పటిగీతం గణ్హన్తోవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సో సోతాపన్నో హుత్వా తం గాథం ఆదాయ గన్త్వా, ‘‘అమ్భో, మయా గీతపటిగీతం ఆహటం, ఓకాసం మే దేథా’’తి వత్వా నిరన్తరం ఠితస్స మహాజనస్స జణ్ణునా అక్కమన్తో అగమాసి. నాగమాణవికా పితు ఫణే ఠత్వా నచ్చమానా ‘‘కింసు అధిప్పతీ రాజా’’తి గీతం గాయతి? ఉత్తరో ‘‘ఛద్వారాధిప్పతీ రాజా’’తి పటిగీతం గాయి. పున నాగమాణవికా ‘‘కేనస్సు వుయ్హతీ’’తి తస్స గీతం గాయతి? అథస్సా పటిగీతం గాయన్తో ఉత్తరో ‘‘ఓఘేన వుయ్హతీ’’తి ఇమం గాథమాహ. నాగరాజా తం సుత్వావ బుద్ధస్స ఉప్పన్నభావం ఞత్వా ‘‘మయా ఏకం బుద్ధన్తరం ఏవరూపం పదం నామ న సుతపుబ్బం, ఉప్పన్నో వత, భో, లోకే ¶ బుద్ధో’’తి తుట్ఠమానసో నఙ్గుట్ఠేన ఉదకం పహరి, మహావీచియో ఉట్ఠహింసు, ఉభో తీరాని భిజ్జింసు. ఇతో చితో చ ఉసభమత్తే ఠానే మనుస్సా ఉదకే నిముజ్జింసు. సో ఏత్తకం మహాజనం ఫణే ఠపేత్వా ఉక్ఖిపిత్వా థలే పతిట్ఠపేసి. సో ఉత్తరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కహం, సామి, సత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకస్మిం రుక్ఖమూలే నిసిన్నో, మహారాజా’’తి. సో ‘‘ఏహి, సామి, గచ్ఛామా’’తి ఉత్తరేన సద్ధిం అగమాసి. మహాజనోపి తేన సద్ధింయేవ గతో. నాగరాజా గన్త్వా ఛబ్బణ్ణరంసీనం అన్తరం పవిసిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా రోదమానో అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘కిం ఇదం, మహారాజా’’తి? ‘‘అహం, భన్తే, తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స సావకో హుత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని సమణధమ్మం ¶ అకాసిం, సోపి మం సమణధమ్మో నిద్ధారేతుం నాసక్ఖి. అప్పమత్తకం ఏరకపత్తఛిన్దనమత్తం నిస్సాయ అహేతుకపటిసన్ధిం గహేత్వా ఉరేన పరిసక్కనట్ఠానే నిబ్బత్తోస్మి, ఏకం బుద్ధన్తరం నేవ మనుస్సత్తం లభామి, న సద్ధమ్మస్సవనం, న తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స దస్సన’’న్తి సత్థా తస్స కథం సుత్వా, ‘‘మహారాజ, మనుస్సత్తం నామ దుల్లభమేవ, తథా సద్ధమ్మస్సవనం ¶ , తథా బుద్ధుప్పాదో, ఇదం కిచ్ఛేన కసిరేన లబ్భతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘కిచ్ఛో మనుస్సపటిలాభో, కిచ్ఛం మచ్చాన జీవితం;

కిచ్ఛం సద్ధమ్మస్సవనం, కిచ్ఛో బుద్ధానముప్పాదో’’తి.

తస్సత్థో – మహన్తేన హి వాయామేన మహన్తేన కుసలేన లద్ధత్తా మనుస్సత్తపటిలాభో నామ కిచ్ఛో దుల్లభో. నిరన్తరం కసికమ్మాదీని కత్వా జీవితవుత్తిం ఘటనతోపి పరిత్తట్ఠాయితాయపి మచ్చానం జీవితం కిచ్ఛం. అనేకేసుపి కప్పేసు ధమ్మదేసకస్స పుగ్గలస్స దుల్లభతాయ సద్ధమ్మస్సవనమ్పి కిచ్ఛం. మహన్తేన వాయామేన అభినీహారస్స సమిజ్ఝనతో సమిద్ధాభినీహారస్స చ అనేకేహిపి కప్పకోటిసహస్సేహి దుల్లభుప్పాదతో బుద్ధానం ఉప్పాదోపి కిచ్ఛోయేవ, అతివియ దుల్లభోతి.

దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. నాగరాజాపి తందివసం సోతాపత్తిఫలం లభేయ్య, తిరచ్ఛానగతత్తా పన నాలత్థ. సో యేసు పటిసన్ధిగహణతచజహనవిస్సట్ఠనిద్దోక్కమనసజాతియామేథునసేవనచుతిసఙ్ఖాతేసు ¶ పఞ్చసు ఠానేసు నాగసరీరమేవ ¶ గహేత్వా కిలమన్తి, తేసు అకిలమనభావం పత్వా మాణవరూపేనేవ విచరితుం లభతీతి.

సబ్బపాపస్స అకరణన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఆనన్దత్థేరస్స పఞ్హం ఆరబ్భ కథేసి.

థేరో కిర దివాట్ఠానే నిసిన్నో చిన్తేసి – ‘‘సత్థారా సత్తన్నం బుద్ధానం మాతాపితరో ఆయుపరిచ్ఛేదో బోధి సావకసన్నిపాతో అగ్గసావకసన్నిపాతో అగ్గసావకఉపట్ఠాకోతి ఇదం సబ్బం కథితం, ఉపోసథో పన అకథితో, కిం ను ఖో తేసమ్పి అయమేవ ఉపోసథో, అఞ్ఞో’’తి? సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం పుచ్ఛి. యస్మా పన తేసం బుద్ధానం కాలభేదోవ అహోసి, న కథాభేదో. విపస్సీ సమ్మాసమ్బుద్ధో హి సత్తమే సత్తమే సంవచ్ఛరే ఉపోసథం అకాసి. ఏకదివసం దిన్నోవాదోయేవ ¶ హిస్స సత్తన్నం సంవచ్ఛరానం అలం హోతి. సిఖీ చేవ వేస్సభూ చ ఛట్ఠే ఛట్ఠే సంవచ్ఛరే ఉపోసథం కరింసు, కకుసన్ధో కోణాగమనో చ సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే. కస్సపదసబలో ఛట్ఠే ఛట్ఠే మాసే ఉపోసథం అకాసి. ఏకదివసం దిన్నోవాదో ఏవ హిస్స ఛన్నం మాసానం అలం అహోసి. తస్మా సత్థా తేసం ఇమం కాలభేదం ¶ ఆరోచేత్వా ‘‘ఓవాదగాథా పన నేసం ఇమాయేవా’’తి వత్వా సబ్బేసం ఏకమేవ ఉపోసథం ఆవి కరోన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘సబ్బపాపస్స అకరణం, కుసలస్స ఉపసమ్పదా;

సచిత్తపరియోదపనం, ఏతం బుద్ధాన సాసనం.

‘‘అనూపవాదో ¶ అనూపఘాతో, పాతిమోక్ఖే చ సంవరో;

మత్తఞ్ఞుతా చ భత్తస్మిం, పన్తఞ్చ సయనాసనం;

అధిచిత్తే చ ఆయోగో, ఏతం బుద్ధాన సాసన’’న్తి.

తత్థ సబ్బపాపస్సాతి సబ్బస్స అకుసలకమ్మస్స. ఉపసమ్పదాతి అభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా కుసలస్స ఉప్పాదనఞ్చేవ ఉప్పాదితస్స చ భావనా. సచిత్తపరియోదపనన్తి పఞ్చహి నీవరణేహి అత్తనో చిత్తస్స వోదాపనం. ఏతం బుద్ధాన సాసనన్తి సబ్బబుద్ధానం అయమనుసిట్ఠి.

ఖన్తీతి యా ఏసా తితిక్ఖాసఙ్ఖాతా ఖన్తీ నామ, ఇదం ఇమస్మిం సాసనే పరమం ఉత్తమం తపో. నిబ్బానం పరమం వదన్తి బుద్ధాతి బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ అనుబుద్ధా చాతి ఇమే తయో బుద్ధా నిబ్బానం ఉత్తమన్తీ వదన్తి. న హి పబ్బజితోతి పాణిఆదీహి పరం అపహనన్తో విహేఠేన్తో పరూపఘాతీ పబ్బజితో నామ న హోతి. న సమణోతి వుత్తనయేనేవ పరం విహేఠయన్తో సమణోపి న హోతియేవ ¶ .

అనూపవాదోతి అనూపవాదనఞ్చేవ అనూపవాదాపనఞ్చ. అనూపఘాతోతి అనూపఘాతనఞ్చేవ అనూపఘాతాపనఞ్చ ¶ . పాతిమోక్ఖేతి జేట్ఠకసీలే. సంవరోతి పిదహనం. మత్తఞ్ఞుతాతి మత్తఞ్ఞుభావో పమాణజాననం. పన్తన్తి వివిత్తం. అధిచిత్తేతి అట్ఠసమాపత్తిసఙ్ఖాతే అధిచిత్తే. ఆయోగోతి పయోగకరణం. ఏతన్తి ఏతం సబ్బేసం బుద్ధానం సాసనం. ఏత్థ హి అనూపవాదేన వాచసికం సీలం కథితం, అనూపఘాతేన కాయికసీలం, ‘‘పాతిమోక్ఖే చ సంవరో’’తి సీలం కథితం, అనూపఘాతేన కాయికసీలం, ‘‘పాతిమోక్ఖే చ సంవరో’’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసీలఞ్చేవ ఇన్ద్రియసంవరఞ్చ, మత్తఞ్ఞుతాయ ఆజీవపారిసుద్ధి చేవ పచ్చయసన్నిసితసీలఞ్చ, పన్తసేనాసనేన సప్పాయసేనాసనం, అధిచిత్తేన అట్ఠ సమాపత్తియో. ఏవం ఇమాయ గాథాయ తిస్సోపి సిక్ఖా కథితా ఏవ హోన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఆనన్దత్థేరపఞ్హవత్థు చతుత్థం.

న ¶ కహాపణవస్సేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం అనభిరతభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సాసనే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో ‘‘అసుకట్ఠానం నామ గన్త్వా ఉద్దేసం ఉగ్గణ్హాహీ’’తి ఉపజ్ఝాయేన పేసితో తత్థ అగమాసి. అథస్స పితునో రోగో ఉప్పజ్జి. సో పుత్తం దట్ఠుకామో హుత్వా తం పక్కోసితుం సమత్థం కఞ్చి ¶ అలభిత్వా పుత్తసోకేన విప్పలపన్తోయేవ ఆసన్నమరణో హుత్వా ‘‘ఇదం మే పుత్తస్స పత్తచీవరమూలం కరేయ్యాసీ’’తి కహాపణసతం కనిట్ఠస్స హత్థే దత్వా కాలమకాసి. సో దహరస్స ఆగతకాలే పాదమూలే నిపతిత్వా పవట్టేన్తో రోదిత్వా, ‘‘భన్తే, పితా తే విప్పలపన్తోవ కాలకతో, మయ్హం పన తేన కహాపణసతం హత్థే ఠపితం, తేన కిం కరోమీ’’తి ఆహ. దహరో ‘‘న మే కహాపణేహి అత్థో’’తి పటిక్ఖిపిత్వా అపరభాగే చిన్తేసి – ‘‘కిం మే పరకులేసు పిణ్డాయ చరిత్వా జీవితేన, సక్కా తం కహాపణసతం నిస్సాయ జీవితుం, విబ్భమిస్సామీ’’తి. సో అనభిరతియా పీళితో విస్సట్ఠసజ్ఝాయనకమ్మట్ఠానో పణ్డురోగీ వియ అహోసి. అథ నం దహరసామణేరా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’’తి వుత్తే ఆచరియుపజ్ఝాయానం ఆచిక్ఖింసు. అథ నం తే సత్థు సన్తికం నేత్వా సత్థు దస్సేసుం. సత్థా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ఉక్కణ్ఠితో’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘కస్మా ఏవమకాసి, అత్థి పన తే ¶ కోచి జీవితపచ్చయో’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం తే అత్థీ’’తి? ‘‘కహాపణసతం, భన్తే’’తి. తేన హి కత్థచి తావ సక్ఖరా ఆహర, గణేత్వా జానిస్సామ ‘‘సక్కా వా తావత్తకేన జీవితుం, నో వా’’తి. సో సక్ఖరా ఆహరి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘పరిభోగత్థాయ తావ పణ్ణాసం ఠపేహి, ద్విన్నం గోణానం అత్థాయ చతువీసతి, ఏత్తకం నామ బీజత్థాయ, యుగనఙ్గలత్థాయ, కుద్దాలవాసిఫరసుఅత్థాయా’’తి ఏవం గణియమానే తం కహాపణసతం నప్పహోతి. అథ నం సత్థా ‘‘భిక్ఖు తవ కహాపణా అప్పకా, కథం ఏతే నిస్సాయ తణ్హం పూరేస్ససి, అతీతే కిర చక్కవత్తిరజ్జం కారేత్వా అప్ఫోటితమత్తేన ¶ ద్వాదసయోజనట్ఠానే కటిప్పమాణేన రతనవస్సం వస్సాపేతుం సమత్థో యావ ఛత్తింస సక్కా చవన్తి, ఏత్తకం కాలం దేవరజ్జం కారేత్వాపి మరణకాలే ¶ తణ్హం అపూరేత్వావ కాలమకాసీ’’తి వత్వా తేన యాచితో అతీతం ఆహరిత్వా మన్ధాతుజాతకం (జా. ౧.౩.౨౨) విత్థారేత్వా –

‘‘యావతా చన్దిమసూరియా పరిహరన్తి, దిసా భన్తి విరోచనా;

సబ్బేవ దాసా మన్ధాతు, యే పాణా పథవిస్సితా’’తి. –

ఇమిస్సా గాథాయ అనన్తరా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

‘‘న కహాపణవస్సేన, తిత్తి కామేసు విజ్జతి;

అప్పస్సాదా దుఖా కామా, ఇతి విఞ్ఞాయ పణ్డితో.

‘‘అపి దిబ్బేసు కామేసు, రతిం సో నాధిగచ్ఛతి;

తణ్హక్ఖయరతో హోతి, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో’’తి.

తత్థ కహాపణవస్సేనాతి యం సో అప్ఫోటేత్వా సత్తరతనవస్సం వస్సాపేసి, తం ఇధ కహాపణవస్సన్తి వుత్తం. తేనపి హి వత్థుకామకిలేసకామేసు తిత్తి నామ నత్థి. ఏవం దుప్పూరా ఏసా తణ్హా. అప్పస్సాదాతి సుపినసదిసతాయ పరిత్తసుఖా. దుఖాతి దుక్ఖక్ఖన్ధాదీసు ఆగతదుక్ఖవసేన పన బహుదుక్ఖావ. ఇతి విఞ్ఞాయాతి ఏవమేతే కామే జానిత్వా. అపి దిబ్బేసూతి సచే హి దేవానం ఉపకప్పనకకామేహి నిమన్తేయ్యాపి ఆయస్మా సమిద్ధి ¶ వియ ఏవమ్పి తేసు కామేసు రతిం న విన్దతియేవ. తణ్హక్ఖయరతోతి అరహత్తే చేవ నిబ్బానే చ అభిరతో హోతి, తం పత్థయమానో విహరతి. సమ్మాసమ్బుద్ధసావకోతి సమ్మాసమ్బుద్ధేన దేసితస్స ధమ్మస్స సవనేన జాతో యోగావచరభిక్ఖూతి.

దేసనావసానే ¶ సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

బహుం వే సరణం యన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో వాలికరాసిమ్హి నిసిన్నం అగ్గిదత్తం నామ కోసలరఞ్ఞో పురోహితం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర మహాకోసలస్స పురోహితో అహోసి. అథ నం పితరి కాలకతే రాజా పసేనది కోసలో ‘‘పితు మే పురోహితో’’తి గారవేన తస్మింయేవ ఠానే ఠపేత్వా తస్స అత్తనో ఉపట్ఠానం ఆగతకాలే పచ్చుగ్గమనం కరోతి, ‘‘ఆచరియ, ఇధ నిసీదథా’’తి సమానాసనం దాపేసి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం రాజా మయి అతివియ గారవం కరోతి, న ఖో పన రాజూనం నిచ్చకాలమేవ సక్కా చిత్తం గహేతుం. సమానవయేనేవ హి సద్ధిం రజ్జసుఖం నామ సుఖం హోతి, అహఞ్చమ్హి మహల్లకో, పబ్బజితుం మే యుత్త’’న్తి. సో రాజానం పబ్బజ్జం అనుజానాపేత్వా నగరే భేరిం చరాపేత్వా సత్తాహేన సబ్బం అత్తనో ¶ ధనం దానముఖే విస్సజ్జేత్వా బాహిరకపబ్బజ్జం పబ్బజి. తం నిస్సాయ దస పురిససహస్సాని అనుపబ్బజింసు. సో తేహి సద్ధిం అఙ్గమగధానఞ్చ కురురట్ఠస్స చ అన్తరే వాసం కప్పేత్వా ఇమం ఓవాదం దేతి, ‘‘తాతా, యస్స కామవితక్కాదయో ఉప్పజ్జన్తి, సో నదితో ఏకేకం వాలుకపుటం ఉద్ధరిత్వా ఇమస్మిం ఓకిరతూ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా కామవితక్కాదీనం ఉప్పన్నకాలే తథా కరింసు. అపరేన సమయేన మహావాలుకరాసి అహోసి, తం అహిఛత్తో నామ నాగరాజా పటిగ్గహేసి. అఙ్గమగధవాసినో చేవ కురురట్ఠవాసినో చ మాసే మాసే తేసం మహన్తం సక్కారం అభిహరిత్వా దానం దేన్తి. అథ నేసం అగ్గిదత్తో ఇమం ఓవాదం అదాసి – ‘‘పబ్బతం సరణం యాథ, వనం సరణం యాథ, ఆరామం సరణం యాథ, రుక్ఖం సరణం యాథ, ఏవం సబ్బదుక్ఖతో ముచ్చిస్సథా’’తి. అత్తనో అన్తేవాసికేపి ఇమినా ఓవాదేన ఓవది.

బోధిసత్తోపి కతాభినిక్ఖమనో సమ్మాసమ్బోధిం పత్వా తస్మిం సమయే సావత్థిం నిస్సాయ జేతవనే విహరన్తో పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో అగ్గిదత్తబ్రాహ్మణం సద్ధిం అన్తేవాసికేహి అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం దిస్వా ‘‘సబ్బేపి ఇమే అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పన్నా’’తి ఞత్వా సాయన్హసమయే మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆహ – ‘‘మోగ్గల్లాన, కిం పస్ససి అగ్గిదత్తబ్రాహ్మణం మహాజనం ¶ అతిత్థే పక్ఖన్దాపేన్తం, గచ్ఛ తేసం ఓవాదం దేహీ’’తి. భన్తే, బహూ ఏతే, ఏకకస్స మయ్హం అవిసయ్హా. సచే ¶ తుమ్హేపి ఆగమిస్సథ, విసయ్హా భవిస్సన్తీతి. మోగ్గల్లాన, అహమ్పి ఆగమిస్సామి, త్వం పురతో యాహీతి. థేరో పురతో గచ్ఛన్తోవ చిన్తేసి – ‘‘ఏతే బలవన్తో చేవ బహూ చ. సచే సబ్బేసం సమాగమట్ఠానే కిఞ్చి ¶ కథేస్సామి, సబ్బేపి వగ్గవగ్గేన ఉట్ఠహేయ్యు’’న్తి అత్తనో ఆనుభావేన థూలఫుసితకం దేవం వుట్ఠాపేసి. తే థూలఫుసితకేసు పతన్తేసు ఉట్ఠాయుట్ఠాయ అత్తనో అత్తనో పణ్ణసాలం పవిసింసు. థేరో అగ్గిదత్తస్స బ్రాహ్మణస్స పణ్ణసాలద్వారే ఠత్వా ‘‘అగ్గిదత్తా’’తి ఆహ. సో థేరస్స సద్దం సుత్వా ‘‘మం ఇమస్మిం లోకే నామేన ఆలపితుం సమత్థో నామ నత్థి, కో ను ఖో మం నామేన ఆలపతీ’’తి మానథద్ధతాయ ‘‘కో ఏసో’’తి ఆహ. ‘‘అహం, బ్రాహ్మణా’’తి. ‘‘కిం వదేసీ’’తి? ‘‘అజ్జ మే ఏకరత్తిం ఇధ వసనట్ఠానం త్వం ఆచిక్ఖాహీ’’తి. ‘‘ఇధ వసనట్ఠానం నత్థి, ఏకస్స ఏకావ పణ్ణసాలా’’తి. ‘‘అగ్గిదత్త, మనుస్సా నామ మనుస్సానం, గావో గున్నం, పబ్బజితా పబ్బజితానం సన్తికం గచ్ఛన్తి, మా ఏవం కరి, దేహి మే వసనట్ఠాన’’న్తి. ‘‘కిం పన త్వం పబ్బజితో’’తి? ‘‘ఆమ, పబ్బజితోమ్హీ’’తి. ‘‘సచే పబ్బజితో, కహం తే ఖారిభణ్డం, కో పబ్బజితపరిక్ఖారో’’తి. ‘‘అత్థి మే పరిక్ఖారో, విసుం పన నం గహేత్వా విచరితుం దుక్ఖన్తి అబ్భన్తరేనేవ నం గహేత్వా విచరామి, బ్రాహ్మణా’’తి. సో ‘‘తం గహేత్వా విచరిస్ససీ’’తి థేరస్స కుజ్ఝి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘అమ్హే, అగ్గిదత్త, మా కుజ్ఝి, వసనట్ఠానం మే ఆచిక్ఖాహీ’’తి. నత్థి ఏత్థ వసనట్ఠానన్తి. ఏతస్మిం పన వాలుకరాసిమ్హి కో వసతీతి. ఏకో, నాగరాజాతి. ఏతం మే దేహీతి. న సక్కా దాతుం, భారియం ¶ ఏతస్స కమ్మన్తి. హోతు, దేహి మేతి. తేన హి త్వం ఏవ జానాహీతి.

థేరో వాలుకరాసిఅభిముఖో పాయాసి. నాగరాజా తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అయం సమణో ఇతో ఆగచ్ఛతి, న జానాతి మఞ్ఞే మమ అత్థిభావం, ధూమాయిత్వా నం మారేస్సామీ’’తి ధూమాయి. థేరో ‘‘అయం నాగరాజా ‘అహమేవ ధూమాయితుం సక్కోమి, అఞ్ఞే న సక్కోన్తీ’తి మఞ్ఞే సల్లక్ఖేతీ’’తి సయమ్పి ధూమాయి. ద్విన్నమ్పి సరీరతో ఉగ్గతా ధూమా యావ బ్రహ్మలోకా ఉట్ఠహింసు. ఉభోపి ధూమా థేరం అబాధేత్వా నాగరాజానమేవ బాధేన్తి. నాగరాజా ధూమవేగం సహితుం అసక్కోన్తో పజ్జలి. థేరోపి తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా తేన సద్ధింయేవ పజ్జలి. అగ్గిజాలా యావ బ్రహ్మలోకా ఉట్ఠహింసు. ఉభోపి థేరం అబాధేత్వా నాగరాజానమేవ బాధయింసు. అథస్స సకలసరీరం ఉక్కాహి పదిత్తం వియ అహోసి. ఇసిగణో ఓలోకేత్వా చిన్తేసి – ‘‘నాగరాజా, సమణం ఝాపేతి, భద్దకో వత సమణో అమ్హాకం వచనం అసుత్వా నట్ఠో’’తి. థేరో నాగరాజానం ¶ దమేత్వా నిబ్బిసేవనం కత్వా వాలుకరాసిమ్హి నిసీది. నాగరాజా వాలుకరాసిం భోగేహి పరిక్ఖిపిత్వా కూటాగారకుచ్ఛిపమాణం ఫణం మాపేత్వా థేరస్స ఉపరి ధారేసి.

ఇసిగణా ¶ పాతోవ ‘‘సమణస్స మతభావం వా అమతభావం వా జానిస్సామా’’తి థేరస్స సన్తికం గన్త్వా తం వాలుకరాసిమత్థకే నిసిన్నం దిస్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ అభిత్థవన్తా ఆహంసు – ‘‘సమణ, కచ్చి నాగరాజేన న బాధితో’’తి. ‘‘కిం న పస్సథ మమ ఉపరిఫణం ధారేత్వా ఠిత’’న్తి? తే ‘‘అచ్ఛరియం వత భో, సమణస్స ఏవరూపో ¶ నామ నాగరాజా దమితో’’తి థేరం పరివారేత్వా అట్ఠంసు. తస్మిం ఖణే సత్థా ఆగతో. థేరో సత్థారం దిస్వా ఉట్ఠాయ వన్ది. అథ నం ఇసయో ఆహంసు – ‘‘అయమ్పి తయా మహన్తతరో’’తి. ఏసో భగవా సత్థా, అహం ఇమస్స సావకోతి. సత్థా వాలుకరాసిమత్థకే నిసీది, ఇసిగణో ‘‘అయం తావ సావకస్స ఆనుభావో, ఇమస్స పన ఆనుభావో కీదిసో భవిస్సతీ’’తి అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సత్థారం అభిత్థవి. సత్థా అగ్గిదత్తం ఆమన్తేత్వా ఆహ – ‘‘అగ్గిదత్త, త్వం తవ సావకానఞ్చ ఉపట్ఠాకానఞ్చ ఓవాదం దదమానో కిన్తి వత్వా దేసీ’’తి. ‘‘ఏతం పబ్బతం సరణం గచ్ఛథ, వనం ఆరామం రుక్ఖం సరణం గచ్ఛథ. ఏతాని హి సరణం గతో సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి ఏవం తేసం ఓవాదం దమ్మీతి. సత్థా ‘‘న ఖో, అగ్గిదత్త, ఏతాని సరణం గతో సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతి, బుద్ధం ధమ్మం సఙ్ఘం పన సరణం గన్త్వా సకలవట్టదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘బహుం వే సరణం యన్తి, పబ్బతాని వనాని చ;

ఆరామరుక్ఖచేత్యాని, మనుస్సా భయతజ్జితా.

‘‘నేతం ఖో సరణం ఖేమం, నేతం సరణముత్తమం;

నేతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతి.

‘‘యో చ బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ, సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో;

చత్తారి అరియసచ్చాని, సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి.

‘‘దుక్ఖం దుక్ఖసముప్పాదం, దుక్ఖస్స చ అతిక్కమం;

అరియం చట్ఠఙ్గికం మగ్గం, దుక్ఖూపసమగామినం.

‘‘ఏతం ¶ ¶ ఖో సరణం ఖేమం, ఏతం సరణముత్తమం;

ఏతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి.

తత్థ బహున్తి బహు. పబ్బతానీతి తత్థ తత్థ ఇసిగిలివేపుల్లవేభారాదికే పబ్బతే చ మహావనగోసిఙ్గసాలవనాదీని ¶ వనాని చ వేళువనజీవకమ్బవనాదయో ఆరామే చ ఉదేనచేతియగోతమచేతియాదీని రుక్ఖచేత్యాని చ తే తే మనుస్సా తేన తేన భయేన తజ్జితా భయతో ముచ్చితుకామా పుత్తలాభాదీని వా పత్థయమానా సరణం యన్తీతి అత్థో. నేతం సరణన్తి ఏతం సబ్బమ్పి సరణం నేవ ఖేమం న ఉత్తమం, న చ ఏతం పటిచ్చ జాతిఆదిధమ్మేసు సత్తేసు ఏకోపి జాతిఆదితో సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీతి అత్థో.

యో చాతి ఇదం అఖేమం అనుత్తమం సరణం దస్సేత్వా ఖేమం ఉత్తమం సరణం దస్సనత్థం ఆరద్ధం. తస్సత్థో – యో చ గహట్ఠో వా పబ్బజితో వా ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదికం బుద్ధధమ్మసఙ్ఘానుస్సతికమ్మట్ఠానం నిస్సాయ సేట్ఠవసేన బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో, తస్సపి తం సరణగమనం అఞ్ఞతిత్థియవన్దనాదీహి కుప్పతి చలతి. తస్స పన అచలభావం దస్సేతుం మగ్గేన ఆగతసరణమేవ పకాసన్తో చత్తారి అరియసచ్చాని సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతీతి ఆహ. యో హి ఏతేసం సచ్చానం దస్సనవసేన ఏతాని సరణం ¶ గతో, ఏతస్స ఏతం సరణం ఖేమఞ్చ ఉత్తమఞ్చ, సో చ పుగ్గలో ఏతం సరణం పటిచ్చ సకలస్మాపి వట్టదుక్ఖా పముచ్చతి, తస్మా ఏతం ఖో సరణం ఖేమన్తిఆది వుత్తం.

దేసనావసానే సబ్బేపి తే ఇసయో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచింసు. సత్థాపి చీవరగబ్భతో హత్థం పసారేత్వా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో, చరథ బ్రహ్మచరియ’’న్తి ఆహ. తే తఙ్ఖణేయేవ అట్ఠపరిక్ఖారధరా వస్ససట్ఠికథేరా వియ అహేసుం. సో చ సబ్బేసమ్పి అఙ్గమగధకురురట్ఠవాసీనం సక్కారం ఆదాయ ఆగమనదివసో అహోసి. తే సక్కారం ఆదాయ ఆగతా సబ్బేపి తే ఇసయో పబ్బజితే దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో అమ్హాకం అగ్గిదత్తబ్రాహ్మణో మహా, ఉదాహు సమణో గోతమో’’తి చిన్తేత్వా సమణస్స గోతమస్స ఆగతత్తా ‘‘అగ్గిదత్తోవ మహా’’తి మఞ్ఞింసు. సత్థా తేసం అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా, ‘‘అగ్గిదత్త, పరిసాయ కఙ్ఖం ఛిన్దా’’తి ఆహ. సో ‘‘అహమ్పి ఏత్తకమేవ ¶ పచ్చాసీసామీ’’తి ఇద్ధిబలేన సత్తక్ఖత్తుం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పునప్పునం ఓరుయ్హ సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘సత్థా మే, భన్తే, భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి వత్వా సావకత్తం పకాసేసీతి.

అగ్గిదత్తబ్రాహ్మణవత్థు ఛట్ఠం.

దుల్లభోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఆనన్దత్థేరస్స పఞ్హం ఆరబ్భ కథేసి.

థేరో హి ఏకదివసం దివాట్ఠానే నిసిన్నో చిన్తేసి – ‘‘హత్థాజానీయో ¶ ఛద్దన్తకులే వా ఉపోసథకులే వా ఉప్పజ్జతి, అస్సాజానీయో సిన్ధవకులే వా వలాహకస్సరాజకులే వా, ఉసభో గోఆజనీయో దక్ఖిణపథేతిఆదీని వదన్తేన సత్థారా హత్థిఆజానీయాదీనం ఉప్పత్తిట్ఠానాదీని కథితాని, పురిసాజానీయో పన కహం ను ఖో ఉప్పజ్జతీ’’తి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదిత్వా ఏతమత్థం పుచ్ఛి. సత్థా, ‘‘ఆనన్ద, పురిసాజానీయో నామ సబ్బత్థ నుప్పజ్జతి, ఉజుకతో పన తియోజనసతాయామే విత్థారతో అడ్ఢతేయ్యసతే ఆవట్టతో నవయోజనసతప్పమాణే మజ్ఝిమపదేసట్ఠానే ఉప్పజ్జతి. ఉప్పజ్జన్తో చ పన న యస్మిం వా తస్మిం వా కులే ఉప్పజ్జతి, ఖత్తియమహాసాలబ్రాహ్మణమహాసాలకులానం పన అఞ్ఞతరస్మింయేవ ఉప్పజ్జతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘దుల్లభో పురిసాజఞ్ఞో, న సో సబ్బత్థ జాయతి;

యత్థ సో జాయతీ ధీరో, తం కులం సుఖమేధతీ’’తి.

తత్థ దుల్లభోతి పురిసాజఞ్ఞో హి దుల్లభో, న హత్థిఆజానీయాదయో వియ సులభో, సో సబ్బత్థ పచ్చన్తదేసే వా నీచకులే వా న జాయతి, మజ్ఝిమదేసేపి మహాజనస్స అభివాదనాదిసక్కారకరణట్ఠానే ఖత్తియబ్రాహ్మణకులానం అఞ్ఞతరస్మిం కులే జాయతి. ఏవం జాయమానో యత్థ సో జాయతి ధీరో ఉత్తమపఞ్ఞో సమ్మాసమ్బుద్ధో ¶ , తం కులం సుఖమేధతీతి సుఖప్పత్తమేవ హోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సుఖో ¶ ¶ బుద్ధానన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులానం భిక్ఖూనం కథం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి పఞ్చసతభిక్ఖూ ఉపట్ఠానసాలాయం నిసిన్నా, ‘‘ఆవుసో, కిం ను ఖో ఇమస్మిం లోకే సుఖ’’న్తి కథం సముట్ఠాపేసుం? తత్థ కేచి ‘‘రజ్జసుఖసదిసం సుఖం నామ నత్థీ’’తి ఆహంసు. కేచి కామసుఖసదిసం, కేచి ‘‘సాలిమంసభోజనాదిసదిసం సుఖం నామ నత్థీ’’తి ఆహంసు. సత్థా తేసం నిసిన్నట్ఠానం గన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, కిం కథేథ? ఇదఞ్హి సబ్బమ్పి సుఖం వట్టదుక్ఖపరియాపన్నమేవ, ఇమస్మిం లోకే బుద్ధుప్పాదో ధమ్మస్సవనం, సఙ్ఘసామగ్గీ, సమ్మోదమానభావోతి ఇదమేవ సుఖ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సుఖో బుద్ధానముప్పాదో, సుఖా సద్ధమ్మదేసనా;

సుఖా సఙ్ఘస్స సామగ్గీ, సమగ్గానం తపో సుఖో’’తి.

తత్థ బుద్ధానముప్పాదోతి యస్మా బుద్ధా ఉప్పజ్జమానా మహాజనం రాగకన్తారాదీహి తారేన్తి, తస్మా బుద్ధానం ఉప్పాదో సుఖో ఉత్తమో. యస్మా ¶ సద్ధమ్మదేసనం ఆగమ్మ జాతిఆదిధమ్మా సత్తా జాతిఆదీహి ముచ్చన్తి, తస్మా సద్ధమ్మదేసనా సుఖా. సామగ్గీతి సమచిత్తతా, సాపి సుఖా ఏవ. సమగ్గానం పన ఏకచిత్తానం యస్మా బుద్ధవచనం వా ఉగ్గణ్హితుం ధుతఙ్గాని వా పరిహరితుం సమణధమ్మం వా కాతుం సక్కా, తస్మా సమగ్గానం తపో సుఖోతి వుత్తం. తేనేవాహ – ‘‘యావకీవఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ సమగ్గా సన్నిపతిస్సన్తి, సమ్మగ్గా వుట్ఠహిస్సన్తి, సమగ్గా సఙ్ఘకరణీయాని కరిస్సన్తి, వుద్ధియేవ, భిక్ఖవే, భిక్ఖూనం పాటికఙ్ఖా, నో పరిహానీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౩౬).

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

౯. కస్సపదసబలస్స సువణ్ణచేతియవత్థు

పూజారహేతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా చారికం చరమానో కస్సపదసబలస్స సువణ్ణచేతియం ఆరబ్భ కథేసి.

తథాగతో సావత్థితో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన బారాణసిం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే తోదేయ్యగామస్స సమీపే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో అఞ్ఞతరం దేవట్ఠానం సమ్పాపుణి. తత్ర నిసిన్నో సుగతో ధమ్మభణ్డాగారికం పేసేత్వా అవిదూరే కసికమ్మం కరోన్తం బ్రాహ్మణం పక్కోసాపేసి ¶ . సో బ్రాహ్మణో ఆగన్త్వా తథాగతం అనభివన్దిత్వా తమేవ దేవట్ఠానం వన్దిత్వా అట్ఠాసి. సుగతోపి ‘‘ఇమం పదేసం కిన్తి మఞ్ఞసి బ్రాహ్మణా’’తి ఆహ. అమ్హాకం పవేణియా ఆగతచేతియట్ఠానన్తి వన్దామి, భో గోతమాతి. ‘‘ఇమం ఠానం వన్దన్తేన తయా సాధు కతం బ్రాహ్మణా’’తి సుగతో తం సమ్పహంసేసి. తం సుత్వా భిక్ఖూ ‘‘కేన ను ఖో కారణేన భగవా ఏవం సమ్పహంసేసీ’’తి సంసయం సఞ్జనేసుం. తతో తథాగతో తేసం సంసయమపనేతుం మజ్ఝిమనికాయే ఘటికారసుత్తన్తం (మ. ని. ౨.౨౮౨ ఆదయో) వత్వా ఇద్ధానుభావేన కస్సపదసబలస్స యోజనుబ్బేధం కనకచేతియం అపరఞ్చ కనకచేతియం ఆకాసే నిమ్మినిత్వా మహాజనం దస్సేత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, ఏవంవిధానం పూజారహానం పూజా యుత్తతరావా’’తి వత్వా మహాపరినిబ్బానసుత్తే (దీ. ని. ౨.౨౦౬) దస్సితనయేనేవ బుద్ధాదికే చత్తారో థూపారహే పకాసేత్వా సరీరచేతియం ఉద్దిస్సచేతియం పరిభోగచేతియన్తి తీణి చేతియాని విసేసతో పరిదీపేత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘పూజారహే పూజయతో, బుద్ధే యది చ సావకే;

పపఞ్చసమతిక్కన్తే, తిణ్ణసోకపరిద్దవే.

‘‘తే తాదిసే పూజయతో, నిబ్బుతే అకుతోభయే;

న సక్కా పుఞ్ఞం సఙ్ఖాతుం, ఇమేత్తమపి కేనచీ’’తి. (అప. థేర ౧.౧౦.౧-౨);

తత్థ పూజితుం అరహా పూజారహా, పూజితుం యుత్తాతి అత్థో. పూజారహే పూజయతోతి అభివాదనాదీహి చ చతూహి చ పచ్చయేహి ¶ పూజేన్తస్స. పూజారహే దస్సేతి బుద్ధేతిఆదినా. బుద్ధేతి సమ్మాసమ్బుద్ధే. యదీతి యది వా, అథ వాతి అత్థో. తత్థ పచ్చేకబుద్ధేతి కథితం హోతి, సావకే చ. పపఞ్చసమతిక్కన్తేతి సమతిక్కన్తతణ్హాదిట్ఠిమానపపఞ్చే. తిణ్ణసోకపరిద్దవేతి ¶ అతిక్కన్తసోకపరిద్దవే ¶ , ఇమే ద్వే అతిక్కన్తేతి అత్థో. ఏతేహి పూజారహత్తం దస్సితం.

తేతి బుద్ధాదయో. తాదిసేతి వుత్తగహణవసేన. నిబ్బుతేతి రాగాదినిబ్బుతియా. నత్థి కుతోచి భవతో వా ఆరమ్మణతో వా ఏతేసం భయన్తి అకుతోభయా, తే అకుతోభయే. న సక్కా పుఞ్ఞం సఙ్ఖాతున్తి పుఞ్ఞం గణేతుం న సక్కా. కథన్తి చే? ఇమేత్తమపి కేనచీతి ఇమం ఏత్తకం, ఇమం ఏత్తకన్తి కేనచీతి అపిసద్దో ఇధ సమ్బన్ధితబ్బో, కేనచి పుగ్గలేన మానేన వా. తత్థ పుగ్గలేనాతి తేన బ్రహ్మాదినా. మానేనాతి తివిధేన మానేన తీరణేన ధారణేన పూరణేన వా. తీరణం నామ ఇదం ఏత్తకన్తి నయతో తీరణం. ధారణన్తి తులాయ ధారణం. పూరణం నామ అడ్ఢపసతపత్థనాళికాదివసేన పూరణం. కేనచి పుగ్గలేన ఇమేహి తీహి మానేహి బుద్ధాదికే పూజయతో పుఞ్ఞం విపాకవసేన గణేతుం న సక్కా పరియన్తరహితతోతి ద్వీసు ఠానేసు పూజయతో కిం దానం పఠమం ధరమానే బుద్ధాదీ పూజయతో న సక్కా పుఞ్ఞం సఙ్ఖాతుం, పున తే తాదిసే కిలేసపరినిబ్బాననిమిత్తేన ఖన్ధపరినిబ్బానేన నిబ్బుతేపి పూజయతో న సక్కా సఙ్ఖాతున్తి భేదా యుజ్జన్తి. తేన హి విమానవత్థుమ్హి –

‘‘తిట్ఠన్తే ¶ నిబ్బుతే చాపి, సమే చిత్తే సమం ఫలం;

చేతోపణిధిహేతు హి, సత్తా గచ్ఛన్తి సుగ్గతి’’న్తి. (వి. వ. ౮౦౬);

దేసనావసానే సో బ్రాహ్మణో సోతాపన్నో అహోసీతి. యోజనికం కనకచేతియం సత్తాహమాకాసేవ అట్ఠాసి, మహన్తేన సమాగమో చాహోసి, సత్తాహం చేతియం నానప్పకారేన పూజేసుం. తతో భిన్నలద్ధికానం లద్ధిభేదో జాతో, బుద్ధానుభావేన తం చేతియం సకట్ఠానమేవ గతం, తత్థేవ తంఖణే మహన్తం పాసాణచేతియం అహోసి. తస్మిం సమాగమే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

కస్సపదసబలస్స సువణ్ణచేతియవత్థు నవమం.

సుసుఖం ¶ ¶ ¶ వతాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సక్కేసు విహరన్తో కలహవూపసమనత్థం ఞాతకే ఆరబ్భ కథేసి.

సాకియకోలియా కిర కపిలవత్థునగరస్స చ కోలియనగరస్స చ అన్తరే రోహిణిం నామ నదిం ఏకేనేవ ఆవరణేన బన్ధాపేత్వా సస్సాని కరోన్తి. అథ జేట్ఠమూలమాసే సస్సేసు మిలాయన్తేసు ఉభయనగరవాసికానమ్పి కమ్మకారా సన్నిపతింసు. తత్థ కోలియనగరవాసినో ఆహంసు – ‘‘ఇదం ఉదకం ఉభయతో హరియమానం నేవ తుమ్హాకం, న అమ్హాకం పహోస్సతి, అమ్హాకం పన సస్సం ఏకఉదకేనేవ నిప్ఫజ్జిస్సతి, ఇదం ఉదకం అమ్హాకం దేథా’’తి. ఇతరేపి ఆహంసు – ‘‘తుమ్హేసు కోట్ఠకే పూరేత్వా ఠితేసు మయం రత్తసువణ్ణనీలమణికాళకహాపణే చ గహేత్వా పచ్ఛిపసిబ్బకాదిహత్థా న సక్ఖిస్సామ తుమ్హాకం ఘరద్వారే విచరితుం, అమ్హాకమ్పి సస్సం ఏకఉదకేనేవ ¶ నిప్ఫజ్జిస్సతి, ఇదం ఉదకం అమ్హాకం దేథా’’తి. న మయం దస్సామాతి. మయమ్పి న దస్సామాతి ఏవం కథం వడ్ఢేత్వా ఏకో ఉట్ఠాయ ఏకస్స పహారం అదాసి, సోపి అఞ్ఞస్సాతి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరిత్వా రాజకులానం జాతిం ఘట్టేత్వా కలహం వడ్ఢయింసు.

కోలియకమ్మకారా వదన్తి – ‘‘తుమ్హే కపిలవత్థువాసికే గహేత్వా గజ్జథ, యే సోణసిఙ్గాలాదయో వియ అత్తనో భగినీహి సద్ధిం సంవసింసు, ఏతేసం హత్థినో చేవ అస్సా చ ఫలకావుధాని చ అమ్హాకం కిం కరిస్సన్తీ’’తి. సాకియకమ్మకారాపి వదన్తి ‘‘తుమ్హే ఇదాని కుట్ఠినో దారకే గహేత్వా గజ్జథ, యే అనాథా నిగ్గతికా తిరచ్ఛానా వియ కోలరుక్ఖే వసింసు, ఏతేసం హత్థినో చ అస్సా చ ఫలకావుధాని చ అమ్హాకం కిం కరిస్సన్తీ’’తి. తే గన్త్వా తస్మిం కమ్మే నియుత్తానం అమచ్చానం కథయింసు, అమచ్చా రాజకులానం కథేసుం. తతో సాకియా ‘‘భగినీహి సద్ధిం సంవసితకానం థామఞ్చ బలఞ్చ దస్సేస్సామా’’తి యుద్ధసజ్జా నిక్ఖమింసు. కోలియాపి ‘‘కోలరుక్ఖవాసీనం థామఞ్చ బలఞ్చ దస్సేస్సామా’’తి యుద్ధసజ్జా నిక్ఖమింసు.

సత్థాపి ¶ ¶ పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో ఞాతకే దిస్వా ‘‘మయి అగచ్ఛన్తే ఇమే నస్సిస్సన్తి, మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకకోవ ఆకాసేన గన్త్వా రోహిణినదియా మజ్ఝే ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీది. ఞాతకా సత్థారం దిస్వా ¶ ఆవుధాని ఛడ్డేత్వా వన్దింసు. అథ నే సత్థా ఆహ – ‘‘కిం కలహో నామేస, మహారాజా’’తి? ‘‘న జానామ, భన్తే’’తి. ‘‘కో దాని జానిస్సతీ’’తి? తే ‘‘ఉపరాజా జానిస్సతి, సేనాపతి జానిస్సతీ’’తి ఇమినా ఉపాయేన యావ దాసకమ్మకరే పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, ఉదకకలహో’’తి ఆహంసు. ‘‘ఉదకం కిం అగ్ఘతి, మహారాజా’’తి? ‘‘అప్పగ్ఘం, భన్తే’’తి. ‘‘ఖత్తియా కిం అగ్ఘన్తి మహారాజా’’తి? ‘‘ఖత్తియా నామ అనగ్ఘా, భన్తే’’తి. ‘‘అయుత్తం తుమ్హాకం అప్పమత్తతం ఉదకం నిస్సాయ అనగ్ఘే ఖత్తియే నాసేతు’’న్తి. తే తుణ్హీ అహేసుం. అథ తే సత్థా ఆమన్తేత్వా ‘‘కస్మా మహారాజా ఏవరూపం కరోథ, మయి అసన్తే అజ్జ లోహితనదీ పవత్తిస్సతి, అయుత్తం వో కతం, తుమ్హే పఞ్చహి వేరేహి సవేరా విహరథ, అహం అవేరో విహరామి. తుమ్హే కిలేసాతురా హుత్వా విహరథ, అహం అనాతురో. తుమ్హే కామగుణపరియేసనుస్సుక్కా హుత్వా విహరథ, అహం అనుస్సుక్కో విహరామీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘సుసుఖం వత జీవామ, వేరినేసు అవేరినో,

వేరినేసు మనుస్సేసు, విహరామ అవేరినో.

‘‘సుసుఖం వత జీవామ, ఆతురేసు అనాతురా;

ఆతురేసు మనుస్సేసు, విహరామ అనాతురా.

‘‘సుసుఖం వత జీవామ, ఉస్సుకేసు అనుస్సుకా;

ఉస్సుకేసు మనుస్సేసు, విహరామ అనుస్సుకా’’తి.

తత్థ ¶ సుసుఖన్తి సుట్ఠు సుఖం. ఇదం వుత్తం హోతి – యే గిహినో సన్ధిచ్ఛేదాదివసేన, పబ్బజితా వా పన వేజ్జకమ్మాదివసేన జీవితవుత్తిం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సుఖేన జీవామా’’తి వదన్తి, తేహి మయమేవ సుసుఖం వత జీవామ, యే మయం పఞ్చహి వేరీహి వేరినేసు మనుస్సేసు అవేరినో, కిలేసాతురేసు మనుస్సేసు నిక్కిలేసతాయ అనాతురా, పఞ్చకామగుణపరియేసనే ఉస్సుకేసు తాయ పరియేసనాయ అభావేన అనుస్సుకాతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సుసుఖం ¶ ¶ వత జీవామాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పఞ్చసాలాయ బ్రాహ్మణగామే విహరన్తో మారం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి సత్థా పఞ్చసతానం కుమారికానం సోతాపత్తిమగ్గస్సూపనిస్సయం దిస్వా తం గామం ఉపనిస్సాయ విహాసి. తాపి కుమారికాయో ఏకస్మిం నక్ఖత్తదివసే నదిం గన్త్వా న్హత్వా అలఙ్కతపటియత్తా గామాభిముఖియో పాయింసు. సత్థాపి తం గామం పవిసిత్వా పిణ్డాయ చరతి. అథ మారో సకలగామవాసీనం సరీరే అధిముచ్చిత్వా ¶ యథా సత్థా కటచ్ఛుభత్తమత్తమ్పి న లభతి, ఏవం కత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖమన్తం సత్థారం గామద్వారే ఠత్వా ఆహ – ‘‘అపి, సమణ, పిణ్డపాతం లభిత్థా’’తి. ‘‘కిం పన త్వం, పాపిమ, తథా అకాసి, యథాహం పిణ్డం న లభేయ్య’’న్తి? ‘‘తేన హి, భన్తే, పున పవిసథా’’తి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సచే పున పవిసతి, సబ్బేసం సరీరే అధిముచ్చిత్వా ఇమస్స పురతో పాణిం పహరిత్వా హస్సకేళిం కరిస్సామీ’’తి. తస్మిం ఖణే తా కుమారికాయో గామద్వారం పత్వా సత్థారం దిస్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు. మారోపి సత్థారం ఆహ – ‘‘అపి, భన్తే, పిణ్డం అలభమానా జిఘచ్ఛాదుక్ఖేన పీళితత్థా’’తి. సత్థా ‘‘అజ్జ మయం, పాపిమ, కిఞ్చి అలభిత్వాపి ఆభస్సరలోకే మహాబ్రహ్మానో వియ పీతిసుఖేనేవ వీతినామేస్సామా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సుసుఖం వత జీవామ, యేసం నో నత్థి కిఞ్చనం;

పీతిభక్ఖా భవిస్సామ, దేవా ఆభస్సరా యథా’’తి.

తత్థ యేసం నోతి యేసం అమ్హాకం పలిబుజ్ఝనత్థేన రాగాదీసు కిఞ్చనేసు ఏకమ్పి కిఞ్చనం నత్థి. పీతిభక్ఖాతి యథా ఆభస్సరా దేవా పీతిభక్ఖా హుత్వా పీతిసుఖేనేవ వీతినామేన్తి, ఏవం మయమ్పి, పాపిమ, కిఞ్చి అలభిత్వా పీతిభక్ఖా భవిస్సామాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ పఞ్చసతాపి కుమారికాయో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

జయం ¶ ¶ వేరన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోసలరఞ్ఞో పరాజయం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర కాసికగామం నిస్సాయ భాగినేయ్యేన అజాతసత్తునా సద్ధిం యుజ్ఝన్తో తేన తయో వారే పరాజితో తతియవారే చిన్తేసి – ‘‘అహం ఖీరముఖమ్పి దారకం పరాజేతుం నాసక్ఖిం, కిం మే జీవితేనా’’తి. సో ఆహారూపచ్ఛేదం కత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి. అథస్స సా పవత్తి సకలనగరం పత్థరి. భిక్ఖూ తథాగతస్స ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, రాజా కిర కాసికగామకం నిస్సాయ తయో వారే పరాజితో, సో ఇదాని పరాజిత్వా ఆగతో ‘ఖీరముఖమ్పి దారకం పరాజేతుం నాసక్ఖిం, కిం మే జీవితేనా’తి ఆహారూపచ్ఛేదం కత్వా మఞ్చకే నిపన్నో’’తి. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, జినన్తోపి వేరం పసవతి, పరాజితో పన దుక్ఖం సేతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘జయం వేరం పసవతి, దుక్ఖం సేతి పరాజితో;

ఉపసన్తో సుఖం సేతి, హిత్వా జయపరాజయ’’న్తి.

తత్థ జయన్తి పరం జినన్తో వేరం పటిలభతి. పరాజితోతి పరేన పరాజితో ‘‘కదా ను ఖో పచ్చామిత్తస్స పిట్ఠిం దట్ఠుం సక్ఖిస్సామీ’’తి దుక్ఖం సేతి సబ్బిరియాపథేసు ¶ దుక్ఖమేవ విహరతీతి అత్థో. ఉపసన్తోతి అబ్భన్తరే ఉపసన్తరాగాదికిలేసో ఖీణాసవో జయఞ్చ పరాజయఞ్చ హిత్వా సుఖం సేతి, సబ్బిరియాపథేసు సుఖమేవ విహరతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

నత్థి రాగసమోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం కులదారికం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్సా ¶ ¶ కిర మాతాపితరో ఆవాహం కత్వా మఙ్గలదివసే సత్థారం నిమన్తయింసు. సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో తత్థ గన్త్వా నిసీది. సాపి ఖో వధుకా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉదకపరిస్సావనాదీని కరోన్తీ అపరాపరం సఞ్చరతి. సామికోపిస్సా తం ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. తస్స రాగవసేన ఓలోకేన్తస్స అన్తో కిలేసో సముదాచరి. సో అఞ్ఞాణాభిభూతో నేవ బుద్ధం ఉపట్ఠహి, న అసీతి మహాథేరే. హత్థం పసారేత్వా ‘‘తం వధుకం గణ్హిస్సామీ’’తి పన చిత్తం అకాసి. సత్థా తస్సజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా యథా తం ఇత్థిం న పస్సతి, ఏవమకాసి. సో అదిస్వా సత్థారం ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. సత్థా తస్స ఓలోకేత్వా ఠితకాలే ‘‘కుమారక, న హి రాగగ్గినా సదిసో అగ్గి నామ ¶ , దోసకలినా సదిసో కలి నామ, ఖన్ధపరిహరణదుక్ఖేన సదిసం దుక్ఖం నామ అత్థి, నిబ్బానసుఖసదిసం సుఖమ్పి నత్థియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘నత్థి రాగసమో అగ్గి, నత్థి దోససమో కలి;

నత్థి ఖన్ధసమా దుక్ఖా, నత్థి సన్తిపరం సుఖ’’న్తి.

తత్థ నత్థి రాగసమోతి ధూమం వా జాలం వా అఙ్గారం వా అదస్సేత్వా అన్తోయేవ ఝాపేత్వా భస్మముట్ఠిం కాతుం సమత్థో రాగేన సమో అఞ్ఞో అగ్గి నామ నత్థి. కలీతి దోసేన సమో అపరాధోపి నత్థి. ఖన్ధసమాతి ఖన్ధేహి సమా. యథా పరిహరియమానా ఖన్ధా దుక్ఖా, ఏవం అఞ్ఞం దుక్ఖం నామ నత్థి. సన్తిపరన్తి నిబ్బానతో ఉత్తరిం అఞ్ఞం సుఖమ్పి నత్థి. అఞ్ఞఞ్హి సుఖం సుఖమేవ, నిబ్బానం పరమసుఖన్తి అత్థో.

దేసనావసానే కుమారికా చ కుమారకో చ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు. తస్మిం సమయే భగవా తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం దస్సనాకారం అకాసీతి.

అఞ్ఞతరకులదారికావత్థు చతుత్థం.

జిఘచ్ఛాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా ఆళవియం విహరన్తో ఏకం ఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి ¶ దివసే సత్థా జేతవనే గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ¶ పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో ¶ ఆళవియం ఏకం దుగ్గతమనుస్సం దిస్వా తస్సూపనిస్సయసమ్పత్తిం ఞత్వా పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో ఆళవిం అగమాసి. ఆళవివాసినో సత్థారం నిమన్తయింసు. సోపి దుగ్గతమనుస్సో ‘‘సత్థా కిర ఆగతో’’తి సుత్వా ‘‘సత్థు సన్తికే ధమ్మం సోస్సామీ’’తి మనం అకాసి. తందివసమేవ చస్స ఏకో గోణో పలాయి. సో ‘‘కిం ను ఖో గోణం పరియేసిస్సామి, ఉదాహు ధమ్మం సుణామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘గోణం పరియేసిత్వా పచ్ఛా ధమ్మం సోస్సామీ’’తి పాతోవ గేహా నిక్ఖమి. ఆళవివాసినోపి బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా పరివిసిత్వా అనుమోదనత్థాయ పత్తం గణ్హింసు. సత్థా ‘‘యం నిస్సాయ అహం తింసయోజనమగ్గం ఆగతో, సో గోణం పరియేసితుం అరఞ్ఞం పవిట్ఠో, తస్మిం ఆగతేయేవ ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి తుణ్హీ అహోసి.

సోపి మనుస్సో దివా గోణం దిస్వా గోగణే పక్ఖిపిత్వా ‘‘సచేపి అఞ్ఞం నత్థి, సత్థు వన్దనమత్తమ్పి కరిస్సామీ’’తి జిఘచ్ఛాపీళితోపి గేహం గమనాయ మనం అకత్వా వేగేన సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. సత్థా తస్స ఠితకాలే దానవేయ్యావటికం ఆహ – ‘‘అత్థి కిఞ్చి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అతిరిత్తభత్త’’న్తి? ‘‘భన్తే, సబ్బం అత్థీ’’తి. తేన హి ‘‘ఇమం పరివిసాహీ’’తి. సో సత్థారా వుత్తట్ఠానేయేవ తం నిసీదాపేత్వా యాగుఖాదనీయభోజనీయేహి సక్కచ్చం పరివిసి. సో భుత్తభత్తో ముఖం విక్ఖాలేసి. ఠపేత్వా కిర ఇమం ఠానం తీసు పిటకేసు అఞ్ఞత్థ గతాగతస్స ¶ భత్తవిచారణం నామ నత్థి. తస్స పస్సద్ధదరథస్స చిత్తం ఏకగ్గం అహోసి. అథస్స సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా సచ్చాని పకాసేసి. సో దేసనావసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సత్థాపి అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. మహాజనో సత్థారం అనుగన్త్వా నివత్తి.

భిక్ఖూ సత్థారా సద్ధిం గచ్ఛన్తాయేవ ఉజ్ఝాయింసు – ‘‘పస్సథావుసో, సత్థు కమ్మం, అఞ్ఞేసు దివసేసు ఏవరూపం నత్థి, అజ్జ పనేకం మనుస్సం దిస్వావ యాగుఆదీని విచారేత్వా దాపేసీ’’తి. సత్థా నివత్తిత్వా ఠితకోవ ‘‘కిం కథేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, అహం తింసయోజనం కన్తారం ఆగచ్ఛన్తో తస్స ఉపాసకస్సూపనిస్సయం దిస్వా ఆగతో, సో అతివియ జిఘచ్ఛితో, పాతోవ పట్ఠాయ గోణం పరియేసన్తో ¶ అరఞ్ఞే విచరి. ‘జిఘచ్ఛదుక్ఖేన ధమ్మే దేసియమానేపి పటివిజ్ఝితుం న సక్ఖిస్సతీ’తి చిన్తేత్వా ఏవం అకాసిం, జిఘచ్ఛారోగసదిసో రోగో నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘జిఘచ్ఛాపరమా రోగా, సఙ్ఖారపరమా దుఖా;

ఏతం ఞత్వా యథాభూతం, నిబ్బానం పరమం సుఖ’’న్తి.

తత్థ ¶ జిఘచ్ఛాపరమా రోగాతి యస్మా అఞ్ఞో రోగో సకిం తికిచ్ఛితో వినస్సతి వా తదఙ్గవసేన వా పహీయతి ¶ , జిఘచ్ఛా పన నిచ్చకాలం తికిచ్ఛితబ్బాయేవాతి సేసరోగానం అయం పరమా నామ. సఙ్ఖారాతి పఞ్చ ఖన్ధా. ఏతం ఞత్వాతి జిఘచ్ఛాసమో రోగో నత్థి, ఖన్ధపరిహరణసమం దుక్ఖం నామ నత్థీతి ఏతమత్థం యథాభూతం ఞత్వా పణ్డితో నిబ్బానం సచ్ఛి కరోతి. నిబ్బానం పరమం సుఖన్తి తఞ్హి సబ్బసుఖానం పరమం ఉత్తమం సుఖన్తి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఆరోగ్యపరమా లాభాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో రాజానం పసేనదికోసలం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే రాజా తణ్డులదోణస్స ఓదనం తదుపియేన సూపబ్యఞ్జనేన భుఞ్జతి. ఏకదివసం భుత్తపాతరాసో భత్తసమ్మదం అవినోదేత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా కిలన్తరూపో ఇతో చితో చ సమ్పరివత్తతి, నిద్దాయ అభిభూయమానోపి ఉజుకం నిపజ్జితుం అసక్కోన్తో ఏకమన్తం నిసీది. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘కిం, మహారాజ, అవిస్సమిత్వావ ఆగతోసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, భుత్తకాలతో పట్ఠాయ మే మహాదుక్ఖం హోతీ’’తి. అథ నం సత్థా, ‘‘మహారాజ ¶ , అతిబహుభోజనం ఏవం దుక్ఖం హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

పునప్పునం గబ్భముపేతి మన్దో’’తి. (ధ. ప. ౩౨౫); –

ఇమాయ గాథాయ ఓవదిత్వా, ‘‘మహారాజ, భోజనం నామ మత్తాయ భుఞ్జితుం వట్టతి. మత్తభోజినో హి సుఖం హోతీ’’తి ఉత్తరి ఓవదన్తో ఇమం గాథమాహ –

సణికం జీరతి ఆయుపాలయ’’న్తి. (సం. ని. ౧.౧౨౪);

రాజా గాథం ఉగ్గణ్హితుం నాసక్ఖి, సమీపే ఠితం పన భాగినేయ్యం, సుదస్సనం నామ మాణవం ‘‘ఇమం గాథం ఉగ్గణ్హ, తాతా’’తి ఆహ. సో తం గాథం ఉగ్గణ్హిత్వా ‘‘కిం కరోమి, భన్తే’’తి సత్థారం పుచ్ఛి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘రఞ్ఞో భుఞ్జన్తస్స ఓసానపిణ్డకాలే ఇమం గాథం వదేయ్యాసి, రాజా అత్థం సల్లక్ఖేత్వా యం పిణ్డం ఛడ్డేస్సతి, తస్మిం పిణ్డే సిత్థగణనాయ రఞ్ఞో భత్తపచనకాలే తత్తకే తణ్డులే హరేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సాయమ్పి పాతోపి రఞ్ఞో భుఞ్జన్తస్స ఓసానపిణ్డకాలే తం గాథం ఉదాహరిత్వా తేన ఛడ్డితపిణ్డే సిత్థగణనాయ తణ్డులే హాపేసి. రాజాపి తస్స గాథం సుత్వా సహస్సం సహస్సం దాపేసి ¶ . సో అపరేన సమయేన నాళికోదనపరమతాయ సణ్ఠహిత్వా సుఖప్పత్తో తనుసరీరో అహోసి.

అథేకదివసం సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, ఇదాని మే సుఖం జాతం, మిగమ్పి అస్సమ్పి అనుబన్ధిత్వా గణ్హనసమత్థో జాతోమ్హి. పుబ్బే మే భాగినేయ్యేన సద్ధిం యుద్ధమేవ హోతి, ఇదాని వజీరకుమారిం నామ ధీతరం భాగినేయ్యస్స దత్వా సో గామో తస్సాయేవ న్హానచుణ్ణమూలం కత్వా దిన్నో, తేన సద్ధిం విగ్గహో వూపసన్తో, ఇమినాపి మే కారణేన సుఖమేవ జాతం. కులసన్తకం రాజమణిరతనం నో గేహే పురిమదివసే ¶ నట్ఠం, తమ్పి ఇదాని హత్థపత్తం ఆగతం, ఇమినాపి మే కారణేన సుఖమేవ జాతం. తుమ్హాకం సావకేహి సద్ధిం విస్సాసం ఇచ్ఛన్తేన ఞాతిధీతాపి నో గేహే కతా, ఇమినాపి మే కారణేన సుఖమేవ జాత’’న్తి. సత్థా ‘‘ఆరోగ్యం నామ, మహారాజ, పరమో లాభో, యథాలద్ధేన సన్తుట్ఠభావసదిసమ్పి ధనం, విస్సాససదిసో చ పరమా ఞాతి, నిబ్బానసదిసఞ్చ సుఖం నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఆరోగ్యపరమా లాభా, సన్తుట్ఠిపరమం ధనం;

విస్సాసపరమా ఞాతి, నిబ్బానపరమం సుఖ’’న్తి.

తత్థ ¶ ఆరోగ్యపరమా లాభాతి అరోగభావపరమా లాభా. రోగినో హి విజ్జమానాపి లాభా అలాభాయేవ, తస్మా అరోగస్స సబ్బలాభా ఆగతావ హోన్తి. తేనేతం వుత్తం – ‘‘ఆరోగ్యపరమా లాభా’’తి. సన్తుట్ఠిపరమం ధనన్తి గిహినో వా పబ్బజితస్స వా యం అత్తనా లద్ధం ¶ అత్తనో సన్తకం, తేనేవ తుస్సనభావో సన్తుట్ఠీ నామ సేసధనేహి పరమం ధనం. విస్సాసపరమా ఞాతీతి మాతా వా హోతు పితా వా, యేన సద్ధిం విస్సాసో నత్థి, సో అఞ్ఞాతకోవ. యేన అఞ్ఞాతకేన పన సద్ధిం విస్సాసో అత్థి, సో అసమ్బన్ధోపి పరమో ఉత్తమో ఞాతి. తేన వుత్తం – ‘‘విస్సాసపరమా ఞాతీ’’తి. నిబ్బానసదిసం పన సుఖం నామ నత్థి, తేనేవాహ – నిబ్బానపరమం సుఖన్తి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పవివేకరసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలియం విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థారా హి, ‘‘భిక్ఖవే, అహం ఇతో చతూహి మాసేహి పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి వుత్తే సత్థు సన్తికే సత్త భిక్ఖుసతాని సన్తాసం ఆపజ్జింసు, ఖీణాసవానం ¶ ధమ్మసంవేగో ఉప్పజ్జి, పుథుజ్జనా అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖింసు. భిక్ఖూ ¶ వగ్గా వగ్గా హుత్వా ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామా’’తి మన్తేన్తా విచరన్తి. అథేకో తిస్సత్థేరో నామ భిక్ఖూ ‘‘సత్థా కిర చతుమాసచ్చయేన పరినిబ్బాయిస్సతి, అహఞ్చమ్హి అవీతరాగో, సత్థరి ధరమానేయేవ మయా అరహత్తం గణ్హితుం వట్టతీ’’తి చతూసు ఇరియాపథేసు ఏకకోవ విహాసి. భిక్ఖూనం సన్తికే గమనం వా కేనచి సద్ధిం కథాసల్లాపో వా నత్థి. అథ నం భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, తిస్స తస్మా ఏవం కరోసీ’’తి. సో తేసం కథం న సుణాతి. తే తస్స పవత్తిం సత్థు ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేసు తిస్సత్థేరస్స సినేహో నత్థీ’’తి ఆహంసు. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘కస్మా తిస్స ఏవం అకాసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తేన అత్తనో అధిప్పాయే ఆరోచితే ‘‘సాధు, తిస్సా’’తి సాధుకారం దత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, మయి సినేహో తిస్ససదిసోవ హోతు. గన్ధమాలాదీహి పూజం కరోన్తాపి నేవ మం పూజేన్తి, ధమ్మానుధమ్మం పటిపజ్జమానాయేవ పన మం పూజేన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పవివేకరసం పిత్వా, రసం ఉపసమస్స చ;

నిద్దరో హోతి నిప్పాపో, ధమ్మపీతిరసం పివ’’న్తి.

తత్థ ¶ పవివేకరసన్తి పవివేకతో ఉప్పన్నం రసం, ఏకీభావసుఖన్తి అత్థో. పిత్వాతి దుక్ఖపరిఞ్ఞాదీని కరోన్తో ఆరమ్మణతో సచ్ఛికిరియావసేన పివిత్వా. ఉపసమస్స ¶ చాతి కిలేసూపసమనిబ్బానస్స చ రసం పిత్వా. నిద్దరో హోతీతి తేన ఉభయరసపానేన ఖీణాసవో భిక్ఖు అబ్భన్తరే రాగదరథాదీనం అభావేన నిద్దరో చేవ నిప్పాపో చ హోతి. రసం పివన్తి నవవిధలోకుత్తరధమ్మవసేన ఉప్పన్నం పీతిరసం పివన్తోపి నిద్దరో నిప్పాపో చ హోతి.

దేసనావసానే తిస్సత్థేరో అరహత్తం పాపుణి, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సాహు ¶ దస్సనన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువగామకే విహరన్తో సక్కం ఆరబ్భ కథేసి.

తథాగతస్స హి ఆయుసఙ్ఖారే విస్సట్ఠే లోహితపక్ఖన్దికాబాధస్స ఉప్పన్నభావం ఞత్వా సక్కో దేవరాజా ‘‘మయా సత్థు సన్తికం గన్త్వా గిలానుపట్ఠానం కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తిగావుతప్పమాణం అత్తభావం విజహిత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా హత్థేహి పాదే పరిమజ్జి. అథ నం సత్థా ఆహ ‘‘కో ఏసో’’తి? ‘‘అహం, భన్తే, సక్కో’’తి. ‘‘కస్మా ఆగతోసీ’’తి? ‘‘తుమ్హే గిలానే ఉపట్ఠహితుం, భన్తే’’తి. ‘‘సక్క, దేవానం మనుస్సగన్ధో యోజనసతతో పట్ఠాయ గలే బద్ధకుణపం వియ హోతి ¶ , గచ్ఛ త్వం, అత్థి మే గిలానుపట్ఠకా భిక్ఖూ’’తి. ‘‘భన్తే, చతురాసీతియోజనసహస్సమత్థకే ఠితో తుమ్హాకం సీలగన్ధం ఘాయిత్వా ఆగతో, అహమేవ ఉపట్ఠహిస్సామీ’’తి సో సత్థు సరీరవళఞ్జనభాజనం అఞ్ఞస్స హత్థేనాపి ఫుసితుం అదత్వా సీసేయేవ ఠపేత్వా నీహరన్తో ముఖసఙ్కోచనమత్తమ్పి న అకాసి, గన్ధభాజనం పరిహరన్తో వియ అహోసి. ఏవం సత్థారం పటిజగ్గిత్వా సత్థు ఫాసుకకాలేయేవ అగమాసి.

భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అహో సత్థరి సక్కస్స సినేహో, ఏవరూపం నామ దిబ్బసమ్పత్తిం పహాయ ముఖసఙ్కోచనమత్తమ్పి అకత్వా గన్ధభాజనం నీహరన్తో వియ సత్థు సరీరవళఞ్జనభాజనం సీసేన నీహరన్తో ఉపట్ఠానమకాసీ’’తి. సత్థా తేసం కథం సుత్వా కిం వదేథ, భిక్ఖవే, అనచ్ఛరియం ఏతం, యం సక్కో దేవరాజా మయి సినేహం కరోతి. అయం సక్కో హి దేవరాజా మం నిస్సాయ జరసక్కభావం విజహిత్వా సోతాపన్నో హుత్వా తరుణసక్కస్స భావం పత్తో, అహం హిస్స ¶ మరణభయతజ్జితస్స పఞ్చసిఖగన్ధబ్బదేవపుత్తం పురతో కత్వా ఆగతకాలే ఇన్దసాలగుహాయం దేవపరిసాయ మజ్ఝే నిసిన్నస్స –

‘‘పుచ్ఛ వాసవ మం పఞ్హం, యం కిఞ్చి మనసిచ్ఛసి;

తస్స తస్సేవ పఞ్హస్స, అహం అన్తం కరోమి తే’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౫౬) –

వత్వా ¶ తస్స కఙ్ఖం వినోదేన్తో ధమ్మం దేసేసిం. దేసనావసానే చుద్దసన్నం పాణకోటీనం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, సక్కోపి యథానిసిన్నోవ సోతాపత్తిఫలం పత్వా తరుణసక్కో జాతో. ఏవమస్సాహం బహూపకారో. తస్స మయి సినేహో నామ అనచ్ఛరియో. భిక్ఖవే, అరియానఞ్హి దస్సనమ్పి ¶ సుఖం, తేహి సద్ధిం ఏకట్ఠానే సన్నివాసోపి సుఖో. బాలేహి సద్ధిం పన సబ్బమేతం దుక్ఖన్తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘సాహు దస్సనమరియానం, సన్నివాసో సదా సుఖో;

అదస్సనేన బాలానం, నిచ్చమేవ సుఖీ సియా.

‘‘బాలసఙ్గతచారీ హి, దీఘమద్ధాన సోచతి;

దుక్ఖో బాలేహి సంవాసో, అమిత్తేనేవ సబ్బదా;

ధీరో చ సుఖసంవాసో, ఞాతీనంవ సమాగమో’’.

‘‘ధీరఞ్చ పఞ్ఞఞ్చ బహుస్సుతఞ్చ,ధోరయ్హసీలం వతవన్తమరియం;

తం తాదిసం సప్పురిసం సుమేధం,భజేథ నక్ఖత్తపథం వ చన్దిమా’’తి.

తత్థ సాహూతి సున్దరం భద్దకం. సన్నివాసోతి న కేవలఞ్చ తేసం దస్సనమేవ, తేహి సద్ధిం ఏకట్ఠానే నిసీదనాదిభావోపి తేసం వత్తపటివత్తం కాతుం లభనభావోపి సాధుయేవ. బాలసఙ్గతచారీ హీతి యో బాలేన సహచారీ. దీఘమద్ధానన్తి సో బాలసహాయేన ‘‘ఏహి సన్ధిచ్ఛేదాదీని కరోమా’’తి వుచ్చమానో తేన సద్ధిం ఏకచ్ఛన్దో హుత్వా తాని కరోన్తో హత్థచ్ఛేదాదీని పత్వా దీఘమద్ధానం సోచతి. సబ్బదాతి యథా అసిహత్థేన వా అమిత్తేన ఆసీవిసాదీహి వా సద్ధిం ఏకతో ¶ వాసో నామ నిచ్చం దుక్ఖో, తథేవ బాలేహి సద్ధిన్తి అత్థో. ధీరో చ సుఖసంవాసోతి ఏత్థ ¶ సుఖో సంవాసో ఏతేనాతి సుఖసంవాసో, పణ్డితేన సద్ధిం ఏకట్ఠానే సంవాసో సుఖోతి అత్థో. కథం? ఞాతీనంవ సమాగమోతి యథాపి ఞాతీనం సమాగమో సుఖో, ఏవం సుఖో.

తస్మా హీతి యస్మా బాలేహి సద్ధిం సంవాసో దుక్ఖో, పణ్డితేన సద్ధిం సుఖో, తస్మా హి ధితిసమ్పన్నం ధీరఞ్చ, లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాసమ్పన్నం పఞ్ఞఞ్చ ¶ , ఆగమాధిగమసమ్పన్నం బహుస్సుతఞ్చ, అరహత్తపాపనకసఙ్ఖాతాయ ధురవహనసీలతాయ ధోరయ్హసీలం, సీలవతేన చేవ ధుతఙ్గవతేన చ వతవన్తం, కిలేసేహి ఆరకతాయ అరియం, తథారూపం సప్పురిసం సోభనపఞ్హం యథా నిమ్మలం నక్ఖత్తపథసఙ్ఖాతం ఆకాసం చన్దిమా భజతి, ఏవం భజేథ పయిరుపాసేథాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అయోగేతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తయో పబ్బజితే ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర ఏకస్మిం కులే మాతాపితూనం ఏకపుత్తకో అహోసి పియో మనాపో. సో ఏకదివసం గేహే నిమన్తితానం భిక్ఖూనం అనుమోదనం కరోన్తానం ధమ్మకథం సుత్వా పబ్బజితుకామో హుత్వా మాతాపితరో పబ్బజ్జం యాచి. తే నానుజానింసు. తస్స ఏతదహోసి – ‘‘అహం మాతాపితూనం అపస్సన్తానంయేవ బహి గన్త్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి. అథస్స పితా బహి నిక్ఖమన్తో ‘‘ఇమం రక్ఖేయ్యాసీ’’తి మాతరం పటిచ్ఛాపేసి, మాతా బహి నిక్ఖమన్తీ పితరం పటిచ్ఛాపేసి. అథస్స ఏకదివసం పితరి బహి గతే మాతా ‘‘పుత్తం రక్ఖిస్సామీ’’తి ఏకం ద్వారబాహం నిస్సాయ ఏకం పాదేహి ఉప్పీళేత్వా ఛమాయ నిసిన్నా సుత్తం కన్తతి. సో ‘‘ఇమం వఞ్చేత్వా గమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అమ్మ, థోకం తావ అపేహి, సరీరవలఞ్జం కరిస్సామీ’’తి వత్వా తాయ పాదే సమిఞ్జితే నిక్ఖమిత్వా వేగేన విహారం గన్త్వా భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పబ్బాజేథ మం, భన్తే’’తి ¶ యాచిత్వా తేసం సన్తికే పబ్బజి.

అథస్స పితా ఆగన్త్వా మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘కహం మే పుత్తో’’తి? ‘‘సామి, ఇమస్మిం పదేసే అహోసీ’’తి. సో ‘‘కహం ను ఖో మే పుత్తో’’తి ఓలోకేన్తో తం అదిస్వా ‘‘విహారం గతో భవిస్సతీ’’తి విహారం గన్త్వా పుత్తం పబ్బజితం దిస్వా కన్దిత్వా రోదిత్వా, ‘‘తాత, కిం మం నాసేసీ’’తి వత్వా ‘‘మమ పుత్తే పబ్బజితే అహం ఇదాని గేహే కిం కరిస్సామీ’’తి సయమ్పి భిక్ఖూ యాచిత్వా పబ్బజి. అథస్స మాతాపి ‘‘కిం ను ఖో మే పుత్తో చ పతి చ చిరాయన్తి, కచ్చి విహారం గన్త్వా పబ్బజితా’’తి తే ఓలోకేన్తీ విహారం గన్త్వా ఉభోపి పబ్బజితే దిస్వా ‘‘ఇమేసం పబ్బజితకాలే మమ గేహేన కో అత్థో’’తి సయమ్పి భిక్ఖునిఉపస్సయం గన్త్వా పబ్బజి. తే పబ్బజిత్వాపి వినా భవితుం న సక్కోన్తి, విహారేపి భిక్ఖునిఉపస్సయేపి ఏకతోవ నిసీదిత్వా సల్లపన్తా దివసం వీతినామేన్తి. తేన భిక్ఖూపి భిక్ఖూనియోపి ఉబ్బాళ్హా హోన్తి.

అథేకదివసం ¶ ¶ భిక్ఖూ నేసం కిరియం సత్థుం ఆరోచేసుం. సత్థా తే పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తుమ్హే ఏవం కరోథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చ’’న్తి వుత్తే ‘‘కస్మా ఏవం కరోథ? న హి ఏస పబ్బజితానం యోగో’’తి. ‘‘భన్తే, వినా భవితుం న సక్కోమా’’తి. ‘‘పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ ఏవం కరణం అయుత్తం. పియానఞ్హి అదస్సనం, అప్పియానఞ్చ దస్సనం దుక్ఖమేవ. తస్మా సత్తేసు చ సఙ్ఖారేసు చ కఞ్చి పియం వా అప్పియం వా కాతుం న వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అయోగే యుఞ్జమత్తానం, యోగస్మిఞ్చ అయోజయం;

అత్థం హిత్వా పియగ్గాహీ, పిహేతత్తానుయోగినం.

‘‘మా ¶ పియేహి సమాగఞ్ఛి, అప్పియేహి కుదాచనం;

పియానం అదస్సనం దుక్ఖం, అప్పియానఞ్చ దస్సనం.

‘‘తస్మా పియం న కయిరాథ, పియాపాయో హి పాపకో;

గన్థా తేసం న విజ్జన్తి, యేసం నత్థి పియాప్పియ’’న్తి.

తత్థ అయోగేతి అయుఞ్జితబ్బే అయోనిసోమనసికారే. వేసియాగోచరాదిభేదస్స హి ఛబ్బిధస్స అగోచరస్స సేవనం ఇధ అయోనిసోమనసికారో నామ, తస్మిం అయోనిసోమనసికారే అత్తానం యుఞ్జన్తోతి అత్థో. యోగస్మిన్తి తబ్బిపరీతే చ యోనిసోమనసికారే అయుఞ్జన్తోతి అత్థో. అత్థం హిత్వాతి పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ అధిసీలాదిసిక్ఖత్తయం అత్థో నామ, తం అత్థం హిత్వా. పియగ్గాహీతి పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతం పియమేవ గణ్హన్తో. పిహేతత్తానుయోగినన్తి తాయ పటిపత్తియా సాసనతో చుతో గిహిభావం పత్వా పచ్ఛా యే అత్తానుయోగం అనుయుత్తా సీలాదీని సమ్పాదేత్వా దేవమనుస్సానం సన్తికా సక్కారం లభన్తి, తేసం పిహేతి, ‘‘అహో వతాహమ్పి ఏవరూపో అస్స’’న్తి ఇచ్ఛతీతి అత్థో.

మా పియేహీతి పియేహి సత్తేహి వా సఙ్ఖారేహి వా కుదాచనం ఏకక్ఖణేపి న సమాగచ్ఛేయ్య, తథా అప్పియేహి. కిం కారణా? పియా నఞ్హి వియోగవసేన అదస్సనం అప్పియానఞ్చ ఉపసఙ్కమనవసేన దస్సనం నామ దుక్ఖం. తస్మాతి యస్మా ఇదం ఉభయమ్పి దుక్ఖం, తస్మా కఞ్చి సత్తం వా సఙ్ఖారం వా పియం నామ న కరేయ్య. పియాపాయో హీతి పియేహి ¶ అపాయో వియోగో ¶ . పాపకోతి లామకో. గన్థా తేసం న విజ్జన్తీతి యేసం పియం నత్థి, తేసం అభిజ్ఝాకాయగన్థో ¶ పహీయతి. యేసం అప్పియం నత్థి, తేసం బ్యాపాదో కాయగన్థో. తేసు పన ద్వీసు పహీనేసు సేసగన్థా పహీనా హోన్తి. తస్మా పియం వా అప్పియం వా న కత్తబ్బన్తి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి. తేన పన తయో జనా ‘‘మయం వినా భవితుం న సక్కోమా’’తి విబ్భమిత్వా గేహమేవ అగమింసూతి.

పియతో జాయతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం కుటుమ్బికం ఆరబ్భ కథేసి.

సో హి అత్తనో పుత్తే కాలకతే పుత్తసోకాభిభూతో ఆళాహనం గన్త్వా రోదతి, పుత్తసోకం సన్ధారేతుం న సక్కోతి. సత్థా పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో తస్స సోతాపత్తిమగ్గస్సూపనిస్సయం దిస్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తో ఏకం పచ్ఛాసమణం గహేత్వా తస్స గేహద్వారం అగమాసి. సో సత్థు ఆగతభావం సుత్వా ‘‘మయా సద్ధిం పటిసన్థారం కాతుకామో భవిస్సతీ’’తి సత్థారం పవేసేత్వా గేహమజ్ఝే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా సత్థరి నిసిన్నే ఆగన్త్వా ఏకమన్తం నిసీది. అథ నం సత్థా ‘‘కిం ను ఖో, ఉపాసక, దుక్ఖితోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తేన పుత్తవియోగదుక్ఖే ఆరోచితే, ‘‘ఉపాసక, మా చిన్తయి, ఇదం మరణం నామ న ఏకస్మింయేవ ¶ ఠానే, న చ ఏకస్సేవ హోతి, యావతా పన భవుప్పత్తి నామ అత్థి, సబ్బసత్తానం హోతియేవ. ఏకసఙ్ఖారోపి నిచ్చో నామ నత్థి. తస్మా ‘మరణధమ్మం మతం, భిజ్జనధమ్మం భిన్న’న్తి యోనిసో పచ్చవేక్ఖితబ్బం, న సోచితబ్బం. పోరాణపణ్డితాపి హి పుత్తస్స మతకాలే ‘మరణధమ్మం మతం, భిజ్జనధమ్మం భిన్న’న్తి సోకం అకత్వా మరణస్సతిమేవ భావయింసూ’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, కే ఏవమకంసు, కదా చ అకంసు, ఆచిక్ఖథ మే’’తి యాచితో తస్సత్థస్స పకాసనత్థం అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘ఉరగోవ ¶ తచం జిణ్ణం, హిత్వా గచ్ఛతి సం తనుం;

ఏవం సరీరే నిబ్భోగే, పేతే కాలకతే సతి.

‘‘డయ్హమానో ¶ న జానాతి, ఞాతీనం పరిదేవితం;

తస్మా ఏతం న సోచామి, గతో సో తస్స యా గతీ’’తి. (జా. ౧.౫.౧౯-౨౦) –

ఇమం పఞ్చకనిపాతే ఉరగజాతకం విత్థారేత్వా ‘‘ఏవం పుబ్బే పణ్డితా పియపుత్తే కాలకతే యథా ఏతరహి త్వం కమ్మన్తే విస్సజ్జేత్వా నిరాహారో రోదన్తో విచరసి, తథా అవిచరిత్వా మరణస్సతిభావనాబలేన సోకం అకత్వా ఆహారం పరిభుఞ్జింసు, కమ్మన్తఞ్చ అధిట్ఠహింసు ¶ . తస్మా ‘పియపుత్తో మే కాలకతో’తి మా చిన్తయి. ఉప్పజ్జమానో హి సోకో వా భయం వా పియమేవ నిస్సాయ ఉప్పజ్జతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పియతో జాయతీ సోకో, పియతో జాయతీ భయం;

పియతో విప్పముత్తస్స, నత్థి సోకో కుతో భయ’’న్తి.

తత్థ పియతోతి వట్టమూలకో హి సోకో వా భయం వా ఉప్పజ్జమానం పియమేవ సత్తం వా సఙ్ఖారం వా నిస్సాయ ఉప్పజ్జతి, తతో పన విప్పముత్తస్స ఉభయమ్పేతం నత్థీతి అత్థో.

దేసనావసానే కుటుమ్బికో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అఞ్ఞతరకుటుమ్బికవత్థు దుతియం.

పేమతో జాయతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో విసాఖం ఉపాసికం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర పుత్తస్స ధీతరం సుదత్తం నామ కుమారికం అత్తనో ఠానే ఠపేత్వా గేహే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స వేయ్యావచ్చం కారేసి. సా అపరేన సమయేన కాలమకాసి. సా తస్సా సరీరనిక్ఖేపం కారేత్వా సోకం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తీ దుక్ఖినీ దుమ్మనా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ¶ నిసీది. అథ నం సత్థా ‘‘కిం ను ఖో త్వం, విసాఖే, దుక్ఖినీ దుమ్మనా అస్సుముఖా ¶ రోదమానా నిసిన్నా’’తి ¶ ఆహ. సా తమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘పియా మే, భన్తే, సా కుమారికా వత్తసమ్పన్నా, ఇదాని తథారూపం న పస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కిత్తకా పన, విసాఖే, సావత్థియం మనుస్సా’’తి? ‘‘భన్తే, తుమ్హేహియేవ మే కథితం సత్త జనకోటియో’’తి. ‘‘సచే పనాయం ఏత్తకో జనో తవ నత్తాయ సదిసో భవేయ్య, ఇచ్ఛేయ్యాసి న’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కతి పన జనా సావత్థియం దేవసికం కాలం కరోన్తీ’’తి? ‘‘బహూ, భన్తే’’తి. ‘‘నను ఏవం, భన్తే, తవ అసోచనకాలో న భవేయ్య, రత్తిన్దివం రోదన్తీయేవ విచరేయ్యాసీ’’తి. ‘‘హోతు, భన్తే, ఞాతం మయా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘తేన హి మా సోచి, సోకో వా భయం వా పేమతోవ జాయతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పేమతో జాయతీ సోకో, పేమతో జాయతీ భయం;

పేమతో విప్పముత్తస్స, నత్థి సోకో కుతో భయ’’న్తి.

తత్థ పేమతోతి పుత్తధీతాదీసు కతం పేమమేవ నిస్సాయ సోకో జాయతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

రతియా జాయతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలిం నిస్సాయ కూటాగారసాలాయం విహరన్తో లిచ్ఛవీ ఆరబ్భ కథేసి.

తే ¶ కిర ఏకస్మిం ఛణదివసే అఞ్ఞమఞ్ఞం అసదిసేహి అలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా ఉయ్యానగమనత్థాయ నగరా నిక్ఖమింసు. సత్థా పిణ్డాయ పవిసన్తో తే దిస్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘పస్సథ, భిక్ఖవే, లిచ్ఛవయో, యేహి దేవా తావతింసా న దిట్ఠపుబ్బా, తే ఇమే ఓలోకేన్తూ’’తి వత్వా నగరం పావిసి. తేపి ఉయ్యానం గచ్ఛన్తా ఏకం నగరసోభినిం ఇత్థిం ఆదాయ గన్త్వా తం నిస్సాయ ఇస్సాభిభూతా అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరిత్వా లోహితం ¶ నదిం వియ పవత్తయింసు. అథ నే మఞ్చేనాదాయ ఉక్ఖిపిత్వా ఆగమంసు. సత్థాపి కతభత్తకిచ్చో నగరా నిక్ఖమి. భిక్ఖూపి లిచ్ఛవయో తథా నీయమానే దిస్వా సత్థారం ఆహంసు – ‘‘భన్తే, లిచ్ఛవిరాజానో ¶ పాతోవ అలఙ్కతపటియత్తా దేవా వియ నగరా నిక్ఖమిత్వా ఇదాని ఏకం ఇత్థిం నిస్సాయ ఇమం బ్యసనం పత్తా’’తి. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, సోకో వా భయం వా ఉప్పజ్జమానం రతిం నిస్సాయ ఉప్పజ్జతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘రతియా జాయతీ సోకో, రతియా జాయతీ భయం;

రతియా విప్పముత్తస్స, నత్థి సోకో కుతో భయ’’న్తి.

తత్థ రతియాతి పఞ్చకామగుణరతితో, తం నిస్సాయాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కామతోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అనిత్థిగన్ధకుమారం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర బ్రహ్మలోకా చుతసత్తో సావత్థియం మహాభోగకులే నిబ్బత్తో జాతదివసతో పట్ఠాయ ఇత్థిసమీపం ఉపగన్తుం న ఇచ్ఛతి, ఇత్థియా గయ్హమానో రోదతి. వత్థచుమ్బటకేన నం గహేత్వా థఞ్ఞం పాయేన్తి. సో వయప్పత్తో మాతాపితూహి, ‘‘తాత, ఆవాహం తే కరిస్సామా’’తి వుత్తే ‘‘న మే ఇత్థియా అత్థో’’తి పటిక్ఖిపిత్వా పునప్పునం యాచియమానో పఞ్చసతే సువణ్ణకారే పక్కోసాపేత్వా రత్తసువణ్ణనిక్ఖసహస్సం దాపేత్వా అతివియ పాసాదికం ఘనకోట్టిమం ఇత్థిరూపం కారేత్వా పున మాతాపితూహి, ‘‘తాత, తయి ఆవాహం అకరోన్తే కులవంసో న పతిట్ఠహిస్సతి, కుమారికం తే ఆనేస్సామా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి సచే మే ఏవరూపం కుమారికం ఆనేస్సథ, కరిస్సామి వో వచన’’న్తి తం సువణ్ణరూపకం దస్సేతి. అథస్స మాతాపితరో అభిఞ్ఞాతే బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా ‘‘అమ్హాకం పుత్తో మహాపుఞ్ఞో, అవస్సం ఇమినా సద్ధిం కతపుఞ్ఞా ¶ కుమారికా భవిస్సతి, గచ్ఛథ ఇమం సువణ్ణరూపకం గహేత్వా ఏవరూపం కుమారికం ఆహరథా’’తి పహిణింసు. తే ‘‘సాధూ’’తి చారికం చరన్తా మద్దరట్ఠే సాగలనగరం గతా. తస్మిఞ్చ నగరే ఏకా సోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా కుమారికా అహోసి, తం మాతాపితరో సత్తభూమికస్స పాసాదస్సూపరిమతలే ¶ ¶ పరివాసేసుం. తేపి ఖో బ్రాహ్మణా ‘‘సచే ఇధ ఏవరూపా కుమారికా భవిస్సతి, ఇమం దిస్వా ‘అయం అసుకస్స కులస్స ధీతా వియ అభిరూపా’తి వక్ఖన్తీ’’తి తం సువణ్ణరూపకం తిత్థమగ్గే ఠపేత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు.

అథస్స కుమారికాయ ధాతీ తం కుమారికం న్హాపేత్వా సయమ్పి న్హాయితుకామా హుత్వా తిత్థం ఆగతా తం రూపకం దిస్వా ‘‘ధీతా మే’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘దుబ్బినీతాసి, ఇదానేవాహం న్హాపేత్వా నిక్ఖన్తా, త్వం మయా పురేతరం ఇధాగతాసీ’’తి హత్థేన పహరిత్వా థద్ధభావఞ్చేవ నిబ్బికారతఞ్చ ఞత్వా ‘‘అహం మే, ధీతాతి సఞ్ఞమకాసిం, కిం నామేత’’న్తి ఆహ. అథ నం తే బ్రాహ్మణా ‘‘ఏవరూపా తే, అమ్మ, ధీతా’’తి పుచ్ఛింసు. అయం మమ ధీతు సన్తికే కిం అగ్ఘతీతి? తేన హి తే ధీతరం అమ్హాకం దస్సేహీతి. సా తేహి సద్ధిం గేహం గన్త్వా సామికానం ఆరోచేసి. తే బ్రాహ్మణేహి సద్ధిం కతపటిసమ్మోదనా ధీతరం ఓతారేత్వా హేట్ఠాపాసాదే సువణ్ణరూపకస్స సన్తికే ఠపేసుం. సువణ్ణరూపకం నిప్పభం అహోసి, కుమారికా సప్పభా అహోసి. బ్రాహ్మణా తం తేసం దత్వా కుమారికం పటిచ్ఛాపేత్వా గన్త్వా అనిత్థిగన్ధకుమారస్స మాతాపితూనం ఆరోచయింసు. తే తుట్ఠమానసా ‘‘గచ్ఛథ, నం సీఘం ఆనేథా’’తి మహన్తేన సక్కారేన పహిణింసు.

కుమారోపి తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘కఞ్చనరూపతోపి కిర అభిరూపతరా దారికా అత్థీ’’తి సవనవసేనేవ సినేహం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సీఘం ఆనేన్తూ’’తి ¶ ఆహ. సాపి ఖో యానం ఆరోపేత్వా ఆనీయమానా అతిసుఖుమాలతాయ యానుగ్ఘాతేన సముప్పాదితవాతరోగా అన్తరామగ్గేయేవ కాలమకాసి. కుమారోపి ‘‘ఆగతా’’తి నిరన్తరం పుచ్ఛతి, తస్స అతిసినేహేన పుచ్ఛన్తస్స సహసావ అనారోచేత్వా కతిపాహం విక్ఖేపం కత్వా తమత్థం ఆరోచయింసు. సో ‘‘తథారూపాయ నామ ఇత్థియా సద్ధిం సమాగమం నాలత్థ’’న్తి ఉప్పన్నదోమనస్సో పబ్బతేన వియ సోకదుక్ఖేన అజ్ఝోత్థటో ¶ అహోసి. సత్థా తస్సూపనిస్సయం దిస్వా పిణ్డాయ చరన్తో తం గేహద్వారం అగమాసి. అథస్స మాతాపితరో సత్థారం అన్తోగేహం పవేసేత్వా సక్కచ్చం పరివిసింసు. సత్థా భత్తకిచ్చావసానే ‘‘కహం అనిత్థిగన్ధకుమారో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏసో, భన్తే, ఆహారూపచ్ఛేదం కత్వా అన్తోగబ్భే నిసిన్నో’’తి. ‘‘పక్కోసథ న’’న్తి. సో ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా ‘‘కిం ను ఖో, కుమార, బలవసోకో ఉప్పన్నో’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే, ‘ఏవరూపా నామ ఇత్థీ అన్తరామగ్గే కాలకతా’తి సుత్వా బలవసోకో ఉప్పన్నో, భత్తమ్పి మే నచ్ఛాదేతీ’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘జానాసి పన త్వం, కుమార, కిం తే నిస్సాయ సోకో ఉప్పన్నో’’తి? ‘‘న జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘కామం నిస్సాయ, కుమార, బలవసోకో ఉప్పన్నో, సోకో వా భయం వా కామం నిస్సాయ ఉప్పజ్జతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘కామతో ¶ జాయతీ సోకో, కామతో జాయతీ భయం;

కామతో విప్పముత్తస్స, నత్థి సోకో కుతో భయ’’న్తి.

తత్థ ¶ కామతోతి వత్థుకామకిలేసకామతో, దువిధమ్పేతం కామం నిస్సాయాతి అత్థో.

దేసనావసానే అనిత్థిగన్ధకుమారో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి.

అనిత్థిగన్ధకుమారవత్థు పఞ్చమం.

తణ్హాయ జాయతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర మిచ్ఛాదిట్ఠికో ఏకదివసం నదీతీరం గన్త్వా ఖేత్తం సోధేతి. సత్థా తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం దిస్వా తస్స సన్తికం అగమాసి. సో సత్థారం దిస్వాపి సామీచికమ్మం అకత్వా తుణ్హీ అహోసి. అథ నం సత్థా పురేతరం ఆలపిత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, కిం కరోసీ’’తి ఆహ. ‘‘ఖేత్తం, భో గోతమ, సోధేమీ’’తి. సత్థా ఏత్తకమేవ వత్వా గతో. పునదివసేపి తస్స ఖేత్తం కసితుం ఆగతస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, కిం కరోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఖేత్తం కసామి, భో గోతమా’’తి సుత్వా పక్కామి. పునదివసాదీసుపి తథేవ గన్త్వా పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భో గోతమ, ఖేత్తం వపామి నిద్దేమి రక్ఖామీ’’తి ¶ సుత్వా పక్కామి. అథ నం ఏకదివసం బ్రాహ్మణో ఆహ – ‘‘భో గోతమ, త్వం మమ ఖేత్తసోధనదివసతో పట్ఠాయ ఆగతో. సచే మే సస్సం సమ్పజ్జిస్సతి, తుయ్హమ్పి సంవిభాగం కరిస్సామి, తుయ్హం అదత్వా సయం న ఖాదిస్సామి, ఇతో దాని పట్ఠాయ త్వం మమ సహాయో’’తి.

అథస్స అపరేన సమయేన సస్సం సమ్పజ్జి ¶ , తస్స ‘‘సమ్పన్నం మే సస్సం, స్వే దాని లాయాపేస్సామీ’’తి లాయనత్థం కత్తబ్బకిచ్చస్స రత్తిం మహామేఘో వస్సిత్వా సబ్బం సస్సం హరి, ఖేత్తం తచ్ఛేత్వా ఠపితసదిసం అహోసి. సత్థా పన పఠమదివసంయేవ ‘‘తం సస్సం న సమ్పజ్జిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. బ్రాహ్మణో పాతోవ ‘‘ఖేత్తం ఓలోకేస్సామీ’’తి గతో తుచ్ఛం ఖేత్తం దిస్వా ఉప్పన్నబలవసోకో చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో మమ ఖేత్తసోధనకాలతో పట్ఠాయ ఆగతో ¶ , అహమ్పి నం ‘ఇమస్మిం సస్సే నిప్ఫన్నే తుయ్హమ్పి సంవిభాగం కరిస్సామి, తుయ్హం అదత్వా సయం న ఖాదిస్సామి, ఇతో పట్ఠాయ దాని త్వం మమ సహాయో’తి అవచం. సోపి మే మనోరథో మత్థకం న పాపుణీ’’తి ఆహారూపచ్ఛేదం కత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి. అథస్స సత్థా గేహద్వారం అగమాసి. సో సత్థు ఆగమనం సుత్వా ‘‘సహాయం మే ఆనేత్వా ఇధ నిసీదాపేథా’’తి ఆహ. పరిజనో తథా అకాసి. సత్థా నిసీదిత్వా ‘‘కహం బ్రాహ్మణో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘గబ్భే నిపన్నో’’తి వుత్తే ‘‘పక్కోసథ న’’న్తి పక్కోసాపేత్వా ఆగన్త్వా ఏకమన్తం నిసిన్నం ఆహ ‘‘కిం, బ్రాహ్మణా’’తి? భో గోతమ, తుమ్హే మమ ఖేత్తసోధనదివసతో పట్ఠాయ ఆగతా, అహమ్పి ‘‘సస్సే నిప్ఫన్నే తుమ్హాకం సంవిభాగం కరిస్సామీ’’తి అవచం. సో మే మనోరథో అనిప్ఫన్నో, తేన మే సోకో ఉప్పన్నో, భత్తమ్పి మే నచ్ఛాదేతీతి. అథ నం సత్థా ‘‘జానాసి పన, బ్రాహ్మణ, కిం తే నిస్సాయ సోకో ఉప్పన్నో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘న జానామి, భో గోతమ, త్వం పన జానాసీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, ఉప్పజ్జమానో సోకో వా భయం వా తణ్హం నిస్సాయ ఉప్పజ్జతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘తణ్హాయ ¶ జాయతీ సోకో, తణ్హాయ జాయతీ భయం;

తణ్హాయ విప్పముత్తస్స, నత్థి సోకో కుతో భయ’’న్తి.

తత్థ తణ్హాయాతి ఛద్వారికాయ తణ్హాయ, ఏతం తణ్హం నిస్సాయ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహీతి.

సీలదస్సనసమ్పన్నన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అన్తరామగ్గే పఞ్చసతదారకే ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి సత్థా అసీతిమహాథేరేహి సద్ధిం పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో రాజగహం పిణ్డాయ పవిసన్తో ఏకస్మిం ఛణదివసే పఞ్చసతే దారకే పూవపచ్ఛియో ఉక్ఖిపాపేత్వా నగరా నిక్ఖమ్మ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తే అద్దస. తేపి సత్థారం వన్దిత్వా పక్కమింసు, తే ఏకం భిక్ఖుమ్పి ‘‘పూవం గణ్హథా’’తి ¶ న వదింసు. సత్థా తేసం గతకాలే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘ఖాదిస్సథ, భిక్ఖవే, పూవే’’తి. ‘‘కహం భన్తే, పూవా’’తి? ‘‘కిం న పస్సథ తే దారకే పూవపచ్ఛియో ఉక్ఖిపాపేత్వా అతిక్కన్తే’’తి? ‘‘భన్తే, ఏవరూపా నామ దారకా కస్సచి పూవం న దేన్తీ’’తి. ‘‘భిక్ఖవే, కిఞ్చాపి ఏతే మం వా తుమ్హే వా పూవేహి న నిమన్తయింసు, పూవసామికో పన భిక్ఖు పచ్ఛతో ఆగచ్ఛతి, పూవే ఖాదిత్వావ గన్తుం వట్టతీ’’తి. బుద్ధానఞ్హి ¶ ఏకపుగ్గలేపి ఇస్సా వా దోసో వా నత్థి, తస్మా ఇమం వత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆదాయ ఏకస్మిం రుక్ఖమూలే ఛాయాయ నిసీది. దారకా మహాకస్సపత్థేరం పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఉప్పన్నసినేహా పీతివేగేన పరిపుణ్ణసరీరా హుత్వా పచ్ఛియో ఓతారేత్వా థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పూవే పచ్ఛీహి సద్ధింయేవ ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘గణ్హథ, భన్తే’’తి థేరం వదింసు. అథ నే థేరో ఆహ – ‘‘ఏస సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా రుక్ఖమూలే నిసిన్నో, తుమ్హాకం దేయ్యధమ్మం ఆదాయ గన్త్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సంవిభాగం కరోథా’’తి. తే ‘‘సాధు, భన్తే’’తి నివత్తిత్వా థేరేన సద్ధింయేవ గన్త్వా పూవే దత్వా ఓలోకయమానా ఏకమన్తే ఠత్వా పరిభోగావసానే ఉదకం అదంసు. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘దారకేహి ముఖోలోకనేన భిక్ఖా దిన్నా, సమ్మాసమ్బుద్ధం వా మహాథేరే వా పూవేహి అనాపుచ్ఛిత్వా మహాకస్సపత్థేరం దిస్వా పచ్ఛీహి సద్ధింయేవ ఆదాయ ఆగమింసూ’’తి. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తేన మహాకస్సపేన సదిసో భిక్ఖు దేవమనుస్సానం పియో హోతి, తే చ తస్స చతుపచ్చయేన పూజం కరోన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సీలదస్సనసమ్పన్నం, ధమ్మట్ఠం సచ్చవేదినం;

అత్తనో కమ్మ కుబ్బానం, తం జనో కురుతే పియ’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ సీలదస్సనసమ్పన్నన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలేన చేవ మగ్గఫలసమ్పయుత్తేన చ సమ్మాదస్సనేన సమ్పన్నం. ధమ్మట్ఠన్తి నవవిధలోకుత్తరధమ్మే ఠితం, సచ్ఛికతలోకుత్తరధమ్మన్తి అత్థో. సచ్చవేదినన్తి చతున్నం సచ్చానం సోళసహాకారేహి సచ్ఛికతత్తా సచ్చఞాణేన సచ్చవేదినం. అత్తనో కమ్మ కుబ్బానన్తి అత్తనో కమ్మం నామ తిస్సో సిక్ఖా, తా పూరయమానన్తి అత్థో. తం జనోతి తం పుగ్గలం లోకియమహాజనో పియం కరోతి, దట్ఠుకామో వన్దితుకామో పచ్చయేన పూజేతుకామో హోతియేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే సబ్బేపి తే దారకా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

ఛన్దజాతోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం అనాగామిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి తం థేరం సద్ధివిహారికా పుచ్ఛింసు – ‘‘అత్థి పన వో, భన్తే, విసేసాధిగమో’’తి. థేరో ‘‘అనాగామిఫలం నామ గహట్ఠాపి పాపుణన్తి, అరహత్తం పత్తకాలేయేవ తేహి సద్ధిం కథేస్సామీ’’తి హరాయమానో కిఞ్చి అకథేత్వావ కాలకతో సుద్ధావాసదేవలోకే నిబ్బత్తి. అథస్స సద్ధివిహారికా రోదిత్వా పరిదేవిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా రోదన్తావ ఏకమన్తం నిసీదింసు. అథ ¶ నే సత్థా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, రోదథా’’తి ఆహ. ‘‘ఉపజ్ఝాయో నో, భన్తే, కాలకతో’’తి. ‘‘హోతు, భిక్ఖవే, మా చిన్తయిత్థ, ధువధమ్మో నామేసో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, మయమ్పి జానామ, అపిచ మయం ఉపజ్ఝాయం విసేసాధిగమం పుచ్ఛిమ్హా, సో కిఞ్చి అకథేత్వావ కాలకతో, తేనమ్హ దుక్ఖితా’’తి. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, మా చిన్తయిత్థ, ఉపజ్ఝాయేన వో అనాగామిఫలం పత్తం, సో ‘గిహీపేతం పాపుణన్తి, అరహత్తం పత్వావ నేసం కథేస్సామీ’తి హరాయన్తో తుమ్హాకం కిఞ్చి అకథేత్వా కాలం కత్వా సుద్ధావాసే నిబ్బత్తో, అస్సాసథ, భిక్ఖవే, ఉపజ్ఝాయో వో కామేసు అప్పటిబద్ధచిత్తతం పత్తో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఛన్దజాతో ¶ అనక్ఖాతే, మనసా చ ఫుటో సియా;

కామేసు చ అప్పటిబద్ధచిత్తో, ఉద్ధంసోతోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ఛన్దజాతోతి కత్తుకామతావసేన జాతఛన్దో ఉస్సాహపత్తో. అనక్ఖాతేతి నిబ్బానే. తఞ్హి ‘‘అసుకేన కతం వా నీలాదీసు ఏవరూపం వా’’తి అవత్తబ్బతాయ అనక్ఖాతం నామ. మనసా చ ఫుటో సియాతి హేట్ఠిమేహి తీహి మగ్గఫలచిత్తేహి ఫుటో పూరితో భవేయ్య. అప్పటిబద్ధచిత్తోతి అనాగామిమగ్గవసేన కామేసు అప్పటిబద్ధచిత్తో. ఉద్ధంసోతోతి ఏవరూపో భిక్ఖు అవిహేసు ¶ నిబ్బత్తిత్వా తతో పట్ఠాయ పటిసన్ధివసేన అకనిట్ఠం గచ్ఛన్తో ఉద్ధంసోతోతి వుచ్చతి, తాదిసో వో ఉపజ్ఝాయోతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

చిరప్పవాసిన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా ఇసిపతనే విహరన్తో నన్దియం ఆరబ్భ కథేసి.

బారాణసియం కిర సద్ధాసమ్పన్నస్స కులస్స నన్దియో నామ పుత్తో అహోసి, సో మాతాపితూనం అనురూపో సద్ధాసమ్పన్నో సఙ్ఘుపట్ఠాకో అహోసి. అథస్స మాతాపితరో వయప్పత్తకాలే సమ్ముఖగేహతో మాతులధీతరం రేవతిం నామ ఆనేతుకామా అహేసుం. సా పన అస్సద్ధా అదానసీలా, నన్దియో తం న ఇచ్ఛి. అథస్స మాతా రేవతిం ఆహ – ‘‘అమ్మ, త్వం ఇమస్మిం గేహే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నిసజ్జనట్ఠానం ఉపలిమ్పిత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేహి, ఆధారకే ఠపేహి, భిక్ఖూనం ఆగతకాలే పత్తం గహేత్వా నిసీదాపేత్వా ధమ్మకరణేన పానీయం పరిస్సావేత్వా భుత్తకాలే పత్తే ధోవ, ఏవం మే పుత్తస్స ఆరాధితా భవిస్ససీ’’తి. సా తథా అకాసి. అథ నం ‘‘ఓవాదక్ఖమా జాతా’’తి పుత్తస్స ఆరోచేత్వా తేన సాధూతి సమ్పటిచ్ఛితే దివసం ఠపేత్వా ఆవాహం కరింసు ¶ .

అథ ¶ నం నన్దియో ఆహ – ‘‘సచే భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ మాతాపితరో చ మే ఉపట్ఠహిస్ససి, ఏవం ఇమస్మిం గేహే వసితుం లభిస్ససి, అప్పమత్తా హోహీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా కతిపాహం సద్ధా వియ హుత్వా భత్తారం ఉపట్ఠహన్తీ ద్వే పుత్తే విజాయి. నన్దియస్సాపి మాతాపితరో కాలమకంసు, గేహే సబ్బిస్సరియం తస్సాయేవ అహోసి. నన్దియోపి మాతాపితూనం కాలకిరియతో పట్ఠాయ మహాదానపతి హుత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం పట్ఠపేసి. కపణద్ధికాదీనమ్పి గేహద్వారే పాకవత్తం పట్ఠపేసి. సో అపరభాగే సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా ఆవాసదానే ఆనిసంసం సల్లక్ఖేత్వా ఇసిపతనే మహావిహారే చతూహి గబ్భేహి పటిమణ్డితం చతుసాలం కారేత్వా మఞ్చపీఠాదీని అత్థరాపేత్వా తం ఆవాసం నియ్యాదేన్తో బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా తథాగతస్స దక్ఖిణోదకం అదాసి. సత్థు హత్థే దక్ఖిణోదకపతిట్ఠానేన సద్ధింయేవ తావతింసదేవలోకే సబ్బదిసాసు ద్వాదసయోజనికో ఉద్ధం యోజనసతుబ్బేధో సత్తరతనమయో నారీగణసమ్పన్నో దిబ్బపాసాదో ఉగ్గచ్ఛి.

అథేకదివసే మహామోగ్గల్లానత్థేరో దేవచారికం గన్త్వా తస్స పాసాదస్స అవిదూరే ఠితో అత్తనో సన్తికే ఆగతే దేవపుత్తే పుచ్ఛి – ‘‘కస్సేసో అచ్ఛరాగణపరివుతో దిబ్బపాసాదో నిబ్బత్తో’’తి. అథస్స దేవపుత్తా విమానసామికం ఆచిక్ఖన్తా ఆహంసు – ‘‘భన్తే, యేన నన్దియేన నామ గహపతిపుత్తేన ఇసిపతనే ¶ సత్థు విహారం కారేత్వా దిన్నో, తస్సత్థాయ ఏతం విమానం నిబ్బత్త’’న్తి ¶ . అచ్ఛరాసఙ్ఘోపి నం దిస్వా పాసాదతో ఓరోహిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, మయం ‘నన్దియస్స పరిచారికా భవిస్సామా’తి ఇధ నిబ్బత్తా, తం పన అపస్సన్తీ అతివియ ఉక్కణ్ఠితమ్హా, మత్తికపాతిం భిన్దిత్వా సువణ్ణపాతిగహణం వియ మనుస్ససమ్పత్తిం జహిత్వా దిబ్బసమ్పత్తిగహణం, ఇధాగమనత్థాయ నం వదేయ్యాథా’’తి. థేరో తతో ఆగన్త్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘నిబ్బత్తతి ను ఖో, భన్తే, మనుస్సలోకే ఠితానంయేవ కతకల్యాణానం దిబ్బసమ్పత్తీ’’తి. ‘‘మోగ్గల్లాన, నను తే దేవలోకే నన్దియస్స నిబ్బత్తా దిబ్బసమ్పత్తి సామం దిట్ఠా, కస్మా మం పుచ్ఛసీ’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే, నిబ్బత్తతీ’’తి.

అథ నం సత్థా ‘‘మోగ్గల్లానం కిం నామేతం కథేసి. యథా హి చిరప్పవుట్ఠం పుత్తం వా భాతరం వా విప్పవాసతో ఆగచ్ఛన్తం గామద్వారే ఠితో కోచిదేవ ¶ దిస్వా వేగేన గేహం ఆగన్త్వా ‘అసుకో నామ ఆగతో’తి ఆరోచేయ్య, అథస్స ఞాతకా హట్ఠపహట్ఠా వేగేన నిక్ఖమిత్వా ‘ఆగతోసి, తాత, అరోగోసి, తాతా’తి తం అభినన్దేయ్యుం, ఏవమేవ ఇధ కతకల్యాణం ఇత్థిం వా పురిసం వా ఇమం లోకం జహిత్వా పరలోకం గతం దసవిధం దిబ్బపణ్ణాకారం ఆదాయ ‘అహం పురతో ¶ , అహం పురతో’తి పచ్చుగ్గన్త్వా దేవతా అభినన్దన్తీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘చిరప్పవాసిం పురిసం, దూరతో సోత్థిమాగతం;

ఞాతిమిత్తా సుహజ్జా చ, అభినన్దన్తి ఆగతం.

‘‘తథేవ కతపుఞ్ఞమ్పి, అస్మా లోకా పరం గతం;

పుఞ్ఞాని పటిగణ్హన్తి, పియం ఞాతీవ ఆగత’’న్తి.

తత్థ చిరప్పవాసిన్తి చిరప్పవుట్ఠం. దూరతో సోత్థిమాగతన్తి వణిజ్జం వా రాజపోరిసం వా కత్వా లద్ధలాభం నిప్ఫన్నసమ్పత్తిం అనుపద్దవేన దూరట్ఠానతో ఆగతం. ఞాతిమిత్తా సుహజ్జా చాతి కులసమ్బన్ధవసేన ఞాతీ చ సన్దిట్ఠాదిభావేన మిత్తా చ సుహదయభావేన సుహజ్జా చ. అభినన్దన్తి ఆగతన్తి నం దిస్వా ఆగతన్తి వచనమత్తేన వా అఞ్జలికరణమత్తేన వా గేహసమ్పత్తం పన నానప్పకారపణ్ణాకారాభిహరణవసేన అభినన్దన్తి. తథేవాతి తేనేవాకారేన కతపుఞ్ఞమ్పి పుగ్గలం ఇమస్మా లోకా పరలోకం గతం దిబ్బం ఆయువణ్ణసుఖయసఆధిపతేయ్యం, దిబ్బం రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బన్తి ఇమం దసవిధం పణ్ణాకారం ఆదాయ మాతాపితుట్ఠానే ఠితాని పుఞ్ఞాని అభినన్దన్తాని ¶ పటిగ్గణ్హన్తి. పియం ఞాతీవాతి ఇధలోకే పియఞాతకం ఆగతం సేసఞాతకా వియాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కోధం ¶ ¶ ¶ జహేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా నిగ్రోధారామే విహరన్తో రోహినిం నామ ఖత్తియకఞ్ఞం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిం కిర సమయే ఆయస్మా అనురుద్ధో పఞ్చసతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం కపిలవత్థుం అగమాసి. అథస్స ఞాతకా ‘‘థేరో ఆగతో’’తి సుత్వా థేరస్స సన్తికం అగమంసు ఠపేత్వా రోహినిం నామ థేరస్స భగినిం. థేరో ఞాతకే పుచ్ఛి ‘‘కహం, రోహినీ’’తి? ‘‘గేహే, భన్తే’’తి. ‘‘కస్మా ఇధ నాగతా’’తి? ‘‘సరీరే తస్సా ఛవిరోగో ఉప్పన్నోతి లజ్జాయ నాగతా, భన్తే’’తి. థేరో ‘‘పక్కోసథ న’’న్తి పక్కోసాపేత్వా పటకఞ్చుకం పటిముఞ్చిత్వా ఆగతం ఏవమాహ – ‘‘రోహిని, కస్మా నాగతాసీ’’తి? ‘‘సరీరే మే, భన్తే, ఛవిరోగో ఉప్పన్నో, తస్మా లజ్జాయ నాగతామ్హీ’’తి. ‘‘కిం పన తే పుఞ్ఞం కాతుం న వట్టతీ’’తి? ‘‘కిం కరోమి, భన్తే’’తి? ‘‘ఆసనసాలం కారేహీ’’తి. ‘‘కిం ¶ గహేత్వా’’తి? ‘‘కిం తే పసాధనభణ్డకం నత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం మూల’’న్తి? ‘‘దససహస్సమూలం భవిస్సతీ’’తి. ‘‘తేన హి తం విస్సజ్జేత్వా ఆసనసాలం కారేహీ’’తి. ‘‘కో మే, భన్తే, కారేస్సతీ’’తి? థేరో సమీపే ఠితఞాతకే ఓలోకేత్వా ‘‘తుమ్హాకం భారో హోతూ’’తి ఆహ. ‘‘తుమ్హే పన, భన్తే, కిం కరిస్సథా’’తి? ‘‘అహమ్పి ఇధేవ భవిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏతిస్సా దబ్బసమ్భారే ఆహరథా’’తి. తే ‘‘సాధు, భన్తే’’తి ఆహరింసు.

థేరో ఆసనసాలం సంవిదహన్తో రోహినిం ఆహ – ‘‘ద్విభూమికం ఆసనసాలం కారేత్వా ఉపరి పదరానం దిన్నకాలతో పట్ఠాయ హేట్ఠాసాలం నిబద్ధం సమ్మజ్జిత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేహి, నిబద్ధం పానీయఘటే ఉపట్ఠాపేహీ’’తి. సా ‘‘సాధు, భన్తే’’తి పసాధనభణ్డకం విస్సజ్జేత్వా ద్విభూమికఆసనసాలం కారేత్వా ఉపరి పదరానం దిన్నకాలతో పట్ఠాయ హేట్ఠాసాలం సమ్మజ్జనాదీని అకాసి. నిబద్ధం భిక్ఖూ నిసీదన్తి. అథస్సా ఆసనసాలం సమ్మజ్జన్తియావ ఛవిరోగో మిలాయి. సా ఆసనసాలాయ నిట్ఠితాయ బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా ఆసనసాలం పూరేత్వా ¶ నిసిన్నస్స బుద్ధప్పముఖస్స ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయం అదాసి. సత్థా కతభత్తకిచ్చో ‘‘కస్సేతం దాన’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘భగినియా మే, భన్తే, రోహినియా’’తి. ‘‘సా పన కహ’’న్తి? ‘‘గేహే, భన్తే’’తి. ‘‘పక్కోసథ న’’న్తి? సా ఆగన్తుం న ఇచ్ఛి. అథ నం సత్థా అనిచ్ఛమానమ్పి పక్కోసాపేసియేవ. ఆగన్త్వా చ పన వన్దిత్వా ¶ నిసిన్నం ఆహ – ‘‘రోహిని, కస్మా నాగమిత్థా’’తి? ‘‘సరీరే మే, భన్తే, ఛవిరోగో అత్థి, తేన లజ్జమానా నాగతామ్హీ’’తి. ‘‘జానాసి పన కిం తే నిస్సాయ ఏస ఉప్పన్నో’’తి? ‘‘న జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘తవ కోధం నిస్సాయ ఉప్పన్నో ఏసో’’తి. ‘‘కిం పన మే, భన్తే, కత’’న్తి? ‘‘తేన హి సుణాహీ’’తి. అథస్సా సత్థా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసీ ఏకిస్సా రఞ్ఞో నాటకిత్థియా ఆఘాతం బన్ధిత్వా ‘‘దుక్ఖమస్సా ఉప్పాదేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా మహాకచ్ఛుఫలాని ఆహరాపేత్వా తం నాటకిత్థిం అత్తనో సన్తికం పక్కోసాపేత్వా యథా సా న జానాతి, ఏవమస్సా సయనే చేవ పావారకోజవాదీనఞ్చ అన్తరేసు కచ్ఛుచుణ్ణాని ఠపాపేసి, కేళిం కురుమానా వియ తస్సా సరీరేపి ఓకిరి. తం ఖణంయేవ తస్సా సరీరం ఉప్పక్కుప్పక్కం గణ్డాగణ్డజాతం అహోసి. సా కణ్డువన్తీ గన్త్వా సయనే నిపజ్జి, తత్రాపిస్సా కచ్ఛుచుణ్ణేహి ఖాదియమానాయ ఖరతరా వేదనా ఉప్పజ్జి. తదా అగ్గమహేసీ రోహినీ అహోసీతి.

సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా, ‘‘రోహిని, తదా తయావేతం కమ్మం కతం. అప్పమత్తకోపి హి కోధో వా ఇస్సా వా కాతుం న యుత్తరూపో ఏవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

అకిఞ్చనం నానుపతన్తి దుక్ఖా’’తి.

తత్థ ¶ కోధన్తి సబ్బాకారమ్పి కోధం నవవిధమ్పి మానం జహేయ్య. సంయోజనన్తి కామరాగసంయోజనాదికం దసవిధమ్పి సబ్బసంయోజనం అతిక్కమేయ్య. అసజ్జమానన్తి అలగ్గమానం. యో హి ‘‘మమ రూపం మమ వేదనా’’తిఆదినా నయేన నామరూపం పటిగ్గణ్హాతి, తస్మిఞ్చ భిజ్జమానే సోచతి విహఞ్ఞతి ¶ , అయం నామరూపస్మిం సజ్జతి నామ. ఏవం అగ్గణ్హన్తో అవిహఞ్ఞన్తో న సజ్జతి నామ. తం పుగ్గలం ఏవం అసజ్జమానం రాగాదీనం అభావేన అకిఞ్చనం ¶ దుక్ఖా నామ నానుపతన్తీతి అత్థో. దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి. రోహినీపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితా, తఙ్ఖణఞ్ఞేవస్సా సరీరం సువణ్ణవణ్ణం అహోసి.

సా తతో చుతా తావతింసభవనే చతున్నం దేవపుత్తానం సీమన్తరే నిబ్బత్తిత్వా పాసాదికా రూపసోభగ్గప్పత్తా అహోసి. చత్తారోపి దేవపుత్తా తం దిస్వా ఉప్పన్నసినేహా హుత్వా ‘‘మమ సీమాయ అన్తో నిబ్బత్తా, మమ సీమాయ అన్తో నిబ్బత్తా’’తి వివదన్తా సక్కస్స దేవరఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘దేవ, ఇమం నో నిస్సాయ అడ్డో ఉప్పన్నో, తం వినిచ్ఛినాథా’’తి ఆహంసు. సక్కోపి తం ఓలోకేత్వావ ఉప్పన్నసినేహో హుత్వా ఏవమాహ – ‘‘ఇమాయ వో దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ కథం చిత్తాని ఉప్పన్నానీ’’తి. అథేకో ఆహ – ‘‘మమ తావ ఉప్పన్నచిత్తం సఙ్గామభేరి వియ సన్నిసీదితుం నాసక్ఖీ’’తి. దుతియో ‘‘మమ చిత్తం పబ్బతనదీ వియ సీఘం పవత్తతియేవా’’తి ¶ . తతియో ‘‘మమ ఇమిస్సా దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ కక్కటస్స వియ అక్ఖీని నిక్ఖమింసూ’’తి. చతుత్థో ‘‘మమ చిత్తం చేతియే ఉస్సాపితధజో వియ నిచ్చలం ఠాతుం నాసక్ఖీ’’తి. అథ నే సక్కో ఆహ – ‘‘తాతా, తుమ్హాకం తావ చిత్తాని పసయ్హరూపాని, అహం పన ఇమం లభన్తో జీవిస్సామి, అలభన్తస్స మే మరణం భవిస్సతీ’’తి. దేవపుత్తా, ‘‘మహారాజ, తుమ్హాకం మరణేన అత్థో నత్థీ’’తి తం సక్కస్స విస్సజ్జేత్వా పక్కమింసు. సా సక్కస్స పియా అహోసి మనాపా. ‘‘అసుకకీళం నామ గచ్ఛామా’’తి వుత్తే సక్కో తస్సా వచనం పటిక్ఖిపితుం నాసక్ఖీతి.

రోహినీఖత్తియకఞ్ఞావత్థు పఠమం.

యో వే ఉప్పతితన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా అగ్గాళవే చేతియే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థారా ¶ హి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సేనాసనే అనుఞ్ఞాతే రాజగహసేట్ఠిఆదీహి సేనాసనేసు కరియమానేసు ఏకో ఆళవికో భిక్ఖు అత్తనో సేనాసనం కరోన్తో ఏకం మనాపరుక్ఖం ¶ దిస్వా ఛిన్దితుం ఆరభి. తత్థ పన నిబ్బత్తా ఏకా తరుణపుత్తా దేవతా పుత్తం అఙ్కేనాదాయ ఠితా యాచి ‘‘మా మే, సామి, విమానం ఛిన్ది, న సక్ఖిస్సామి పుత్తం ఆదాయ అనావాసా విచరితు’’న్తి. సో ¶ ‘‘అహం అఞ్ఞత్ర ఈదిసం రుక్ఖం న లభిస్సామీ’’తి తస్సా వచనం నాదియి. సా ‘‘ఇమమ్పి తావ దారకం ఓలోకేత్వా ఓరమిస్సతీ’’తి పుత్తం రుక్ఖసాఖాయ ఠపేసి. సోపి భిక్ఖు ఉక్ఖిపితం ఫరసుం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో దారకస్స బాహుం ఛిన్ది, దేవతా ఉప్పన్నబలవకోధా ‘‘పహరిత్వా నం మారేస్సామీ’’తి ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా ఏవం తావ చిన్తేసి – ‘‘అయం భిక్ఖు సీలవా. సచాహం ఇమం మారేస్సామి, నిరయగామినీ భవిస్సామి. సేసదేవతాపి అత్తనో రుక్ఖం ఛిన్దన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘అసుకదేవతాయ ఏవం నామ మారితో భిక్ఖూ’తి మం పమాణం కత్వా భిక్ఖూ మారేస్సన్తి. అయఞ్చ ససామికో భిక్ఖు, సామికస్సేవ నం కథేస్సామీ’’తి ఉక్ఖిత్తహత్థే అపనేత్వా రోదమానా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం దేవతే’’తి ఆహ. సా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం మే సావకేన ఇదం నామ కతం, అహమ్పి నం మారేతుకామా హుత్వా ఇదం నామ చిన్తేత్వా అమారేత్వావ ఇధాగతా’’తి సబ్బం తం పవత్తిం విత్థారతో ఆరోచేసి.

సత్థా తం సుత్వా ‘‘సాధు, ¶ సాధు దేవతే, సాధు తే కతం ఏవం ఉగ్గతం కోపం భన్తం రథం వియ నిగ్గణ్హమానాయా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో వే ఉప్పతితం కోధం, రథం భన్తంవ వారయే;

తమహం సారథిం బ్రూమి, రస్మిగ్గాహో ఇతరో జనో’’తి.

తత్థ ఉప్పతితన్తి ఉప్పన్నం. రథం భన్తం వాతి యథా నామ ఛేకో సారథి అతివేగేన ధావన్తం రథం నిగ్గణ్హిత్వా యథిచ్ఛకం ఠపేతి, ఏవం యో పుగ్గలో ఉప్పన్నం కోధం వారయే నిగ్గణ్హితుం సక్కోతి. తమహన్తి తం అహం సారథిం బ్రూమి. ఇతరో జనోతి ఇతరో పన రాజఉపరాజాదీనం రథసారథిజనో రస్మిగ్గాహో నామ హోతి, న ఉత్తమసారథీతి.

దేసనావసానే ¶ దేవతా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

దేవతా పన సోతాపన్నా హుత్వాపి రోదమానా అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం దేవతే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, విమానం మే నట్ఠం, ఇదాని కిం కరిస్సామీ’’తి వుత్తే, ‘‘అలం దేవతే, మా చిన్తయి, అహం తే విమానం దస్సామీ’’తి జేతవనే గన్ధకుటిసమీపే పురిమదివసే చుతదేవతం ఏకం రుక్ఖం అపదిసన్తో ‘‘అముకస్మిం ఓకాసే రుక్ఖో వివిత్తో, తత్థ ఉపగచ్ఛా’’తి ఆహ. సా తత్థ ¶ ఉపగఞ్ఛి. తతో పట్ఠాయ ‘‘బుద్ధదత్తియం ఇమిస్సా విమాన’’న్తి మహేసక్ఖదేవతాపి ఆగన్త్వా ¶ తం చాలేతుం నాసక్ఖింసు. సత్థా తం అత్థుప్పత్తిం కత్వా భిక్ఖూనం భూతగామసిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసీతి.

అక్కోధేన జినే కోధన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఉత్తరాయ గేహే కతభత్తకిచ్చో ఉత్తరం ఉపాసికం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయమనుపుబ్బీ కథా – రాజగహే కిర సుమనసేట్ఠిం నిస్సాయ పుణ్ణో నామ దలిద్దో భతిం కత్వా జీవతి. తస్స భరియా చ ఉత్తరా నామ ధీతా చాతి ద్వేయేవ గేహమానుసకా. అథేకదివసం ‘‘సత్తాహం నక్ఖత్తం కీళితబ్బ’’న్తి రాజగహే ఘోసనం కరింసు. తం సుత్వా సుమనసేట్ఠి పాతోవ ఆగతం పుణ్ణం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, అమ్హాకం పరిజనో నక్ఖత్తం కీళితుకామో, త్వం కిం నక్ఖత్తం కీళిస్ససి, ఉదాహు భతిం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘సామి, నక్ఖత్తం నామ సధనానం హోతి, మమ పన గేహే స్వాతనాయ యాగుతణ్డులమ్పి నత్థి, కిం మే నక్ఖత్తేన, గోణే లభన్తో కసితుం గమిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి గోణే గణ్హాహీ’’తి. సో బలవగోణే చ నఙ్గలఞ్చ గహేత్వా, ‘‘భద్దే, నాగరా నక్ఖత్తం కీళన్తి, అహం దలిద్దతాయ భతిం కాతుం గమిస్సామి, మయ్హమ్పి తావ అజ్జ ద్విగుణం ¶ నివాపం పచిత్వా భత్తం ఆహరేయ్యాసీ’’తి భరియం వత్వా ఖేత్తం అగమాసి.

సారిపుత్తత్థేరోపి ¶ సత్తాహం నిరోధసమాపన్నో తం దివసం వుట్ఠాయ ‘‘కస్స ను ఖో అజ్జ మయా సఙ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి ఓలోకేన్తో పుణ్ణం అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం దిస్వా ‘‘సద్ధో ను ఖో ఏస, సక్ఖిస్సతి వా మే సఙ్గహం కాతు’’న్తి ఓలోకేన్తో తస్స సద్ధభావఞ్చ సఙ్గహం కాతుం సమత్థభావఞ్చ తప్పచ్చయా చస్స మహాసమ్పత్తిపటిలాభఞ్చ ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ తస్స కసనట్ఠానం గన్త్వా ఆవాటతీరే ఏకం గుమ్బం ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి.

పుణ్ణో థేరం దిస్వావ కసిం ఠపేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన థేరం వన్దిత్వా ‘‘దన్తకట్ఠేన అత్థో భవిస్సతీ’’తి దన్తకట్ఠం కప్పియం కత్వా అదాసి. అథస్స థేరో పత్తఞ్చ పరిస్సావనఞ్చ నీహరిత్వా ¶ అదాసి. సో ‘‘పానీయేన అత్థో భవిస్సతీ’’తి తం ఆదాయ పానీయం పరిస్సావేత్వా అదాసి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘అయం పరేసం పచ్ఛిమగేహే వసతి. సచస్స గేహద్వారం గమిస్సామి, ఇమస్స భరియా మం దట్ఠుం న లభిస్సతి. యావస్సా భత్తం ఆదాయ మగ్గం పటిపజ్జతి, తావ ఇధేవ భవిస్సామీ’’తి. సో తత్థేవ థోకం వీతినామేత్వా తస్స మగ్గారుళ్హభావం ఞత్వా అన్తోనగరాభిముఖో పాయాసి.

సా అన్తరామగ్గే థేరం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అప్పేకదాహం దేయ్యధమ్మే సతి ¶ అయ్యం న పస్సామి, అప్పేకదా మే అయ్యం పస్సన్తియా దేయ్యధమ్మో న హోతి. అజ్జ పన మే అయ్యో చ దిట్ఠో, దేయ్యధమ్మో చాయం అత్థి, కరిస్సతి ను ఖో మే సఙ్గహ’’న్తి. సా భత్తభాజనం ఓరోపేత్వా థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇదం లూఖం వా పణీతం వాతి అచిన్తేత్వా దాసస్స వో సఙ్గహం కరోథా’’తి ఆహ. థేరో పత్తం ఉపనామేత్వా తాయ ఏకేన హత్థేన భాజనం ధారేత్వా ఏకేన హత్థేన తతో భత్తం దదమానాయ ఉపడ్ఢభత్తే దిన్నే ‘‘అల’’న్తి హత్థేన పత్తం పిదహి. సా, ‘‘భన్తే, ఏకోవ పటివిసో, న సక్కా ద్విధా కాతుం. తుమ్హాకం దాసస్స ఇధలోకసఙ్గహం అకత్వా పరలోకసఙ్గహం కరోథ, నిరవసేసమేవ దాతుకామమ్హీ’’తి వత్వా సబ్బమేవ థేరస్స పత్తే పతిట్ఠపేత్వా ‘‘తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్సేవ భాగీ అస్స’’న్తి పత్థనం అకాసి. థేరో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి వత్వా ఠితకోవ అనుమోదనం కరిత్వా ఏకస్మిం ఉదకఫాసుకట్ఠానే నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చమకాసి. సాపి నివత్తిత్వా తణ్డులే పరియేసిత్వా భత్తం పచి. పుణ్ణోపి అడ్ఢకరీసమత్తట్ఠానం కసిత్వా జిఘచ్ఛం సహితుం అసక్కోన్తో గోణే విస్సజ్జేత్వా ఏకరుక్ఖచ్ఛాయం పవిసిత్వా మగ్గం ఓలోకేన్తో నిసీది.

అథస్స ¶ భరియా భత్తం ఆదాయ గచ్ఛమానా తం దిస్వావ ‘‘ఏస జిఘచ్ఛాయ పీళితో మం ఓలోకేన్తో నిసిన్నో. సచే మం ¶ ‘అతివియ జే చిరాయీ’తి తజ్జేత్వా పతోదలట్ఠియా మం పహరిస్సతి, మయా కతకమ్మం నిరత్థకం భవిస్సతి. పటికచ్చేవస్స ఆరోచేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏవమాహ – ‘‘సామి, అజ్జేకదివసం చిత్తం పసాదేహి, మా మయా కతకమ్మం నిరత్థకం కరి. అహఞ్హి పాతోవ తే భత్తం ఆహరన్తీ అన్తరామగ్గే ధమ్మసేనాపతిం దిస్వా తవ భత్తం తస్స దత్వా పున గన్త్వా భత్తం పచిత్వా ఆగతా, పసాదేహి, సామి, చిత్త’’న్తి. సో ‘‘కిం వదేసి, భద్దే’’తి పుచ్ఛిత్వా పున తమత్థం సుత్వా, ‘‘భద్దే, సాధు వత తే కతం మమ భత్తం అయ్యస్స దదమానాయ, మయాపిస్స అజ్జ పాతోవ దన్తకట్ఠఞ్చ ముఖోదకఞ్చ దిన్న’’న్తి పసన్నమానసో తం వచనం అభినన్దిత్వా ఉస్సురే లద్ధభత్తతాయ కిలన్తకాయో తస్సా అఙ్కే సీసం కత్వా నిద్దం ఓక్కమి.

అథస్స ¶ పాతోవ కసితట్ఠానం పంసుచుణ్ణం ఉపాదాయ సబ్బం రత్తసువణ్ణం కణికారపుప్ఫరాసి వియ సోభమానం అట్ఠాసి. సో పబుద్ధో ఓలోకేత్వా భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఏతం కసితట్ఠానం సబ్బం మమ సువణ్ణం హుత్వా పఞ్ఞాయతి, కిం ను ఖో మే అతిఉస్సురే లద్ధభత్తతాయ అక్ఖీని భమన్తీ’’తి. ‘‘సామి, మయ్హమ్పి ఏవమేవ పఞ్ఞాయతీ’’తి. సో ఉట్ఠాయ తత్థ గన్త్వా ఏకపిణ్డం గహేత్వా నఙ్గలసీసే పహరిత్వా సువణ్ణభావం ఞత్వా ¶ ‘‘అహో అయ్యస్స ధమ్మసేనాపతిస్స మే దిన్నదానేన అజ్జేవ విపాకో దస్సితో, న ఖో పన సక్కా ఏత్తకం ధనం పటిచ్ఛాదేత్వా పరిభుఞ్జితు’’న్తి భరియాయ ఆభతం భత్తపాతిం సువణ్ణస్స పూరేత్వా రాజకులం గన్త్వా రఞ్ఞా కతోకాసో పవిసిత్వా రాజానం అభివాదేత్వా ‘‘కిం, తాతా’’తి వుత్తే, ‘‘దేవ, అజ్జ మయా కసితట్ఠానం సబ్బం సువణ్ణభరితమేవ హుత్వా ఠితం, ఇదం సువణ్ణం ఆహరాపేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘కోసి త్వ’’న్తి? ‘‘పుణ్ణో నామ అహ’’న్తి. ‘‘కిం పన తే అజ్జ కత’’న్తి? ‘‘ధమ్మసేనాపతిస్స మే అజ్జ పాతోవ దన్తకట్ఠఞ్చ ముఖోదకఞ్చ దిన్నం, భరియాయపి మే మయ్హం ఆహరణభత్తం తస్సేవ దిన్న’’న్తి.

తం సుత్వా రాజా ‘‘అజ్జేవ కిర, భో, ధమ్మసేనాపతిస్స దిన్నదానేన విపాకో దస్సితో’’తి వత్వా, ‘‘తాత, కిం కరోమీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘బహూని సకటసహస్సాని పహిణిత్వా సువణ్ణం ఆహరాపేథా’’తి. రాజా సకటాని పహిణి. రాజపురిసేసు ‘‘రఞ్ఞో సన్తక’’న్తి గణ్హన్తేసు గహితగహితం మత్తికావ హోతి. తే గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా ‘‘తుమ్హేహి కిన్తి ¶ వత్వా గహిత’’న్తి. పుట్ఠా ‘‘తుమ్హాకం సన్తక’’న్తి ఆహంసు. న మయ్హం, తాతా, సన్తకం, గచ్ఛథ ‘‘పుణ్ణస్స సన్తక’’న్తి ¶ వత్వా గణ్హథాతి. తే తథా కరింసు, గహితగహితం సువణ్ణమేవ అహోసి. సబ్బమ్పి ఆహరిత్వా రాజఙ్గణే రాసిమకంసు, అసీతిహత్థుబ్బేధో రాసి అహోసి. రాజా నాగరే సన్నిపాతేత్వా ‘‘ఇమస్మిం నగరే అత్థి కస్సచి ఏత్తకం సువణ్ణ’’న్తి? ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘కిం పనస్స దాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సేట్ఠిఛత్తం, దేవా’’తి. రాజా ‘‘బాహుధనసేట్ఠి నామ హోతూ’’తి మహన్తేన భోగేన సద్ధిం తస్స సేట్ఠిఛత్తమదాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘మయం, దేవ, ఏత్తకం కాలం పరకులే వసిమ్హా, వసనట్ఠానం నో దేథా’’తి. ‘‘తేన హి పస్స, ఏస గుమ్బో పఞ్ఞాయతి, ఏతం హరాపేత్వా గేహం కారేహీ’’తి పురాణసేట్ఠిస్స గేహట్ఠానం ఆచిక్ఖి. సో తస్మిం ఠానే కతిపాహేనేవ గేహం కారాపేత్వా గేహప్పవేసనమఙ్గలఞ్చ ఛత్తమఙ్గలఞ్చ ఏకతోవ కరోన్తో సత్తాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం అదాసి. అథస్స సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. ధమ్మకథావసానే పుణ్ణసేట్ఠి చ భరియా చస్స ధీతా చ ఉత్తరాతి తయో జనా సోతాపన్నా అహేసుం.

అపరభాగే ¶ రాజగహసేట్ఠి పుణ్ణసేట్ఠినో ధీతరం అత్తనో పుత్తస్స వారేసి. సో ‘‘నాహం దస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘మా ఏవం కరోతు, ఏత్తకం కాలం అమ్హే నిస్సాయ వసన్తేనేవ ¶ తే సమ్పత్తి లద్ధా, దేతు మే పుత్తస్స ధీతర’’న్తి వుత్తే ‘‘సో మిచ్ఛాదిట్ఠికో, మమ ధీతా తీహి రతనేహి వినా వత్తితుం న సక్కోతి, నేవస్స ధీతరం దస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం బహూ సేట్ఠిగణాదయో కులపుత్తా ‘‘మా తేన సద్ధిం విస్సాసం భిన్ది, దేహిస్స ధీతర’’న్తి యాచింసు. సో తేసం వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయం ధీతరం అదాసి. సా పతికులం గతకాలతో పట్ఠాయ భిక్ఖుం వా భిక్ఖునిం వా ఉపసఙ్కమితుం దానం వా దాతుం ధమ్మం వా సోతుం నాలత్థ. ఏవం అడ్ఢతియేసు మాసేసు వీతివత్తేసు సన్తికే ఠితం పరిచారికం పుచ్ఛి – ‘‘ఇదాని కిత్తకం అన్తోవస్సస్స అవసిట్ఠ’’న్తి? ‘‘అడ్ఢమాసో, అయ్యే’’తి. సా పితు సాసనం పహిణి ‘‘కస్మా మం ఏవరూపే బన్ధనాగారే పక్ఖిపింసు, వరం మే లక్ఖణాహతం కత్వా ¶ పరేసం దాసిం సావేతుం. ఏవరూపస్స మిచ్ఛాదిట్ఠికులస్స దాతుం న వట్టతి. ఆగతకాలతో పట్ఠాయ భిక్ఖుదస్సనాదీసు ఏకమ్పి పుఞ్ఞం కాతుం న లభామీ’’తి.

అథస్సా పితా ‘‘దుక్ఖితా వత మే ధీతా’’తి అనత్తమనతం పవేదేత్వా పఞ్చదస కహాపణసహస్సాని పేసేసి ‘‘ఇమస్మిం నగరే సిరిమా నామ గణికా అత్థి, దేవసికం సహస్సం గణ్హాతి. ఇమేహి కహాపణేహి తం ఆనేత్వా సామికస్స పాదపరిచారికం కత్వా సయం పుఞ్ఞాని కరోతూ’’తి ¶ . సా సిరిమం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సహాయికే ఇమే కహాపణే గహేత్వా ఇమం అడ్ఢమాసం తవ సహాయకం పరిచరాహీ’’తి ఆహ. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణి. సా తం ఆదాయ సామికస్స సన్తికం గన్త్వా తేన సిరిమం దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి వుత్తే, ‘‘సామి, ఇమం అడ్ఢమాసం మమ సహాయికా తుమ్హే పరిచరతు, అహం పన ఇమం అడ్ఢమాసం దానఞ్చేవ దాతుకామా ధమ్మఞ్చ సోతుకామా’’తి ఆహ. సో తం అభిరూపం ఇత్థిం దిస్వా ఉప్పన్నసినేహో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

ఉత్తరాపి ఖో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం అడ్ఢమాసం అఞ్ఞత్థ అగన్త్వా ఇధేవ భిక్ఖా గహేతబ్బా’’తి సత్థు పటిఞ్ఞం గహేత్వా ‘‘ఇతో దాని పట్ఠాయ యావ మహాపవారణా, తావ సత్థారం ఉపట్ఠాతుం ధమ్మఞ్చ సోతుం లభిస్సామీ’’తి తుట్ఠమానసా ‘‘ఏవం యాగుం పచథ, ఏవం పూవే పచథా’’తి మహానసే సబ్బకిచ్చాని సంవిదహన్తీ విచరతి. అథస్సా సామికో ‘‘స్వే పవారణా భవిస్సతీ’’తి మహానసాభిముఖో వాతపానే ఠత్వా ‘‘కిం ను ఖో కరోన్తీ సా అన్ధబాలా విచరతీ’’తి ఓలోకేన్తో తం సేట్ఠీధీతరం సేదకిలిన్నం ఛారికాయ ఓకిణ్ణం అఙ్గారమసిమక్ఖితం తథా సంవిదహిత్వా విచరమానం దిస్వా ‘‘అహో అన్ధబాలా ఏవరూపే ఠానే ఇమం సిరిసమ్పత్తిం ¶ నానుభవతి, ‘ముణ్డకసమణే ఉపట్ఠహిస్సామీ’తి తుట్ఠచిత్తా విచరతీ’’తి హసిత్వా అపగఞ్ఛి.

తస్మిం అపగతే ¶ తస్స సన్తికే ఠితా సిరిమా ‘‘కిం ను ఖో ఓలోకేత్వా ఏస హసీ’’తి తేనేవ వాతపానేన ఓలోకేన్తీ ఉత్తరం దిస్వా ‘‘ఇమం ఓలోకేత్వా ఇమినా హసితం, అద్ధా ఇమస్స ఏతాయ సద్ధిం సన్థవో అత్థీ’’తి చిన్తేసి. సా కిర అడ్ఢమాసం తస్మిం గేహే బాహిరకఇత్థీ హుత్వా వసమానాపి తం సమ్పత్తిం అనుభవమానా అత్తనో బాహిరకఇత్థిభావం అజానిత్వా ‘‘అహం ఘరసామినీ’’తి సఞ్ఞమకాసి. సా ¶ ఉత్తరాయ ఆఘాతం బన్ధిత్వా ‘‘దుక్ఖమస్సా ఉప్పాదేస్సామీ’’తి పాసాదా ఓరుయ్హ మహానసం పవిసిత్వా పూవపచనట్ఠానే పక్కుథితం సప్పిం కటచ్ఛునా ఆదాయ ఉత్తరాభిముఖం పాయాసి. ఉత్తరా తం ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా ‘‘మమ సహాయికాయ మయ్హం ఉపకారో కతో, చక్కవాళం అతిసమ్బాధం, బ్రహ్మలోకో అతినీచకో, మమ సహాయికాయ గుణోవ మహన్తో. అహఞ్హి ఏతం నిస్సాయ దానఞ్చ దాతుం ధమ్మఞ్చ సోతుం లభిం. సచే మమ ఏతిస్సా ఉపరి కోపో అత్థి, ఇదం సప్పి మం దహతు. సచే నత్థి, మా దహతూ’’తి తం మేత్తాయ ఫరి. తాయ తస్సా మత్థకే ఆసిత్తం పక్కుథితసప్పి సీతుదకం వియ అహోసి.

అథ నం ‘‘ఇదం సీతలం ¶ భవిస్సతీ’’తి కటచ్ఛుం పూరేత్వా ఆదాయ ఆగచ్ఛన్తిం ఉత్తరాయ దాసియో దిస్వా ‘‘అపేహి దుబ్బినీతే, న త్వం అమ్హాకం అయ్యాయ పక్కుథితం సప్పిం ఆసిఞ్చితుం అనుచ్ఛవికా’’తి సన్తజ్జేన్తియో ఇతో చితో చ ఉట్ఠాయ హత్థేహి చ పాదేహి చ పోథేత్వా భూమియం పాతేసుం. ఉత్తరా వారేన్తీపి వారేతుం నాసక్ఖి. అథస్సా ఉపరి ఠితా సబ్బా దాసియో పటిబాహిత్వా ‘‘కిస్స తే ఏవరూపం భారియం కత’’న్తి సిరిమం ఓవదిత్వా ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా సతపాకతేలేన అబ్భఞ్జి. తస్మిం ఖణే సా అత్తనో బాహిరకిత్థిభావం ఞత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా భారియం కమ్మం కతం సామికస్స హసనమత్తకారణా ఇమిస్సా ఉపరి పక్కుథితం సప్పిం ఆసిఞ్చన్తియా, అయం ‘గణ్హథ న’న్తి దాసియో న ఆణాపేసి. మం విహేఠనకాలేపి సబ్బదాసియో పటిబాహిత్వా మయ్హం కత్తబ్బమేవ అకాసి. సచాహం ఇమం న ఖమాపేస్సామి, ముద్ధా మే సత్తధా ఫలేయ్యా’’తి తస్సా పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘అయ్యే, ఖమాహి మే’’తి ఆహ. అహం సపితికా ధీతా, పితరి ఖమన్తే ఖమామీతి. హోతు, అయ్యే, పితరం తే ¶ పుణ్ణసేట్ఠిం ఖమాపేస్సామీతి. పుణ్ణో మమ వట్టజనకపితా, వివట్టజనకే పితరి ఖమన్తే పనాహం ఖమిస్సామీతి. కో పన తే వివట్టజనకపితాతి? సమ్మాసమ్బుద్ధోతి. మయ్హం తేన సద్ధిం విస్సాసో నత్థీతి. అహం కరిస్సామి, సత్థా స్వే భిక్ఖుసఙ్ఘం ఆదాయ ఇధాగమిస్సతి, త్వం యథాలద్ధం సక్కారం గహేత్వా ఇధేవ ఆగన్త్వా తం ఖమాపేహీతి. సా ‘‘సాధు, అయ్యే’’తి ఉట్ఠాయ అత్తనో ¶ గేహం గన్త్వా పఞ్చసతా పరివారిత్థియో ఆణాపేత్వా నానావిధాని ఖాదనీయాని చేవ సూపేయ్యాని చ సమ్పాదేత్వా పునదివసే తం సక్కారం ఆదాయ ¶ ఉత్తరాయ గేహం ఆగన్త్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పత్తే పతిట్ఠాపేతుం అవిసహన్తీ అట్ఠాసి. తం సబ్బం గహేత్వా ఉత్తరావ సంవిదహి. సిరిమాపి భత్తకిచ్చావసానే సద్ధిం పరివారేన సత్థు పాదమూలే నిపజ్జి.

అథ నం సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘కో తే అపరాధో’’తి? భన్తే, మయా హియ్యో ఇదం నామ కతం, అథ మే సహాయికా మం విహేఠయమానా దాసియో నివారేత్వా మయ్హం ఉపకారమేవ అకాసి. సాహం ఇమిస్సా గుణం జానిత్వా ఇమం ఖమాపేసిం, అథ మం ఏసా ‘‘తుమ్హేసు ఖమన్తేసు ఖమిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘ఏవం కిర ఉత్తరే’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సీసే మే సహాయికాయ పక్కుథితసప్పి ఆసిత్త’’న్తి. అథ ‘‘తయా కిం చిన్తిత’’న్తి? ‘‘చక్కవాళం ¶ అతిసమ్బాధం, బ్రహ్మలోకో అతినీచకో, మమ సహాయికాయ గుణోవ మహన్తో. అహఞ్హి ఏతం నిస్సాయ దానఞ్చ దాతుం ధమ్మఞ్చ సోతుం అలత్థం, సచే మే ఇమిస్సా ఉపరి కోపో అత్థి, ఇదం మం దహతు. నో చే, మా దహతూ’’తి ఏవం చిన్తేత్వా ఇమం మేత్తాయ ఫరిం, భన్తేతి. సత్థా ‘‘సాధు సాధు, ఉత్తరే, ఏవం కోధం జినితుం వట్టతి. కోధో హి నామ అక్కోధేన, అక్కోసకపరిభాసకో అనక్కోసన్తేన అపరిభాసన్తేన, థద్ధమచ్ఛరీ అత్తనో సన్తకస్స దానేన, ముసావాదీ సచ్చవచనేన జినితబ్బో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అక్కోధేన జినే కోధం, అసాధుం సాధునా జినే;

జినే కదరియం దానేన, సచ్చేనాలికవాదిన’’న్తి.

తత్థ అక్కోధేనాతి కోధనో హి పుగ్గలో అక్కోధేన హుత్వా జినితబ్బో. అసాధున్తి అభద్దకో భద్దకేన హుత్వా జినితబ్బో. కదరియన్తి థద్ధమచ్ఛరీ అత్తనో సన్తకస్స చాగచిత్తేన జినితబ్బో. అలికవాదీ సచ్చవచనేన ¶ జినితబ్బో. తస్మా ఏవమాహ – ‘‘అక్కోధేన జినే కోధం…పే… సచ్చేనాలికవాదిన’’న్తి.

దేసనావసానే సిరిమా సద్ధిం పఞ్చసతాహి ఇత్థీహి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహీతి.

౪. మహామోగ్గల్లానత్థేరపఞ్హవత్థు

సచ్చం ¶ ¶ భణేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స పఞ్హం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే థేరో దేవచారికం గన్త్వా మహేసక్ఖాయ దేవతాయ విమానద్వారే ఠత్వా తం అత్తనో సన్తికం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ఠితం ఏవమాహ – ‘‘దేవతే మహతీ తే సమ్పత్తి, కిం కమ్మం కత్వా ఇమం అలత్థా’’తి? ‘‘మా మం, భన్తే, పుచ్ఛథా’’తి. దేవతా కిర అత్తనో పరిత్తకమ్మేన లజ్జమానా ఏవం వదతి. సా పన థేరేన ‘‘కథేహియేవా’’తి వుచ్చమానా ఆహ – ‘‘భన్తే, మయా నేవ దానం దిన్నం, న పూజా కతా, న ధమ్మో సుతో, కేవలం సచ్చమత్తం రక్ఖిత’’న్తి. థేరో అఞ్ఞాని విమానద్వారాని ¶ గన్త్వా ఆగతాగతా అపరాపి దేవధీతరో పుచ్ఛి. తాసుపి తథేవ నిగుహిత్వా థేరం పటిబాహితుం అసక్కోన్తీసు ఏకా తావ ఆహ – ‘‘భన్తే, మయా నేవ దానాదీసు కతం నామ అత్థి, అహం పన కస్సపబుద్ధకాలే పరస్స దాసీ అహోసిం, తస్సా మే సామికో అతివియ చణ్డో ఫరుసో, గహితగ్గహితేనేవ కట్ఠేన వా కలిఙ్గరేన వా సీసం భిన్దతి. సాహం ఉప్పన్నే కోపే ‘ఏస తవ సామికో లక్ఖణాహతం వా కాతుం నాసాదీని వా ఛిన్దితుం ఇస్సరో, మా కుజ్ఝీ’తి అత్తానమేవ పరిభాసేత్వా కోపం నామ న అకాసిం, తేన మే అయం సమ్పత్తి లద్ధా’’తి. అపరా ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, ఉచ్ఛుఖేత్తం రక్ఖమానా ఏకస్స భిక్ఖునో ఉచ్ఛుయట్ఠిం అదాసిం’’. అపరా ఏకం తిమ్బరుసకం అదాసిం. అపరా ఏకం ఏళాలుకం అదాసిం. అపరా ఏకం ఫారుసకం ¶ అదాసిం. అపరా ఏకం మూలముట్ఠిం. అపరా ‘‘నిమ్బముట్ఠి’’న్తిఆదినా నయేన అత్తనా అత్తనా కతం పరిత్తదానం ఆరోచేత్వా ‘‘ఇమినా ఇమినా కారణేన అమ్హేహి అయం సమ్పత్తి లద్ధా’’తి ఆహంసు.

థేరో తాహి కతకమ్మం సుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘సక్కా ను ఖో, భన్తే, సచ్చకథనమత్తేన, కోపనిబ్బాపనమత్తేన, అతిపరిత్తకేన తిమ్బరుసకాదిదానమత్తేన దిబ్బసమ్పత్తిం లద్ధు’’న్తి. ‘‘కస్మా మం, మోగ్గల్లాన, పుచ్ఛసి, నను తే దేవతాహి అయం అత్థో కథితో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, లబ్భతి మఞ్ఞే ఏత్తకేన దిబ్బసమ్పత్తీ’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘మోగ్గల్లాన, సచ్చమత్తం కథేత్వాపి కోపమత్తం జహిత్వాపి పరిత్తకం దానం దత్వాపి దేవలోకం గచ్ఛతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సచ్చం ¶ ¶ భణే న కుజ్ఝేయ్య, దజ్జా అప్పమ్పి యాచితో;

ఏతేహి తీహి ఠానేహి, గచ్ఛే దేవాన సన్తికే’’తి.

తత్థ సచ్చం భణేతి సచ్చం దీపేయ్య వోహరేయ్య, సచ్చే పతిట్ఠహేయ్యాతి అత్థో. న కుజ్ఝేయ్యాతి పరస్స న కుజ్ఝేయ్య ¶ . యాచితోతి యాచకా నామ సీలవన్తో పబ్బజితా. తే హి కిఞ్చాపి ‘‘దేథా’’తి అయాచిత్వావ ఘరద్వారే తిట్ఠన్తి, అత్థతో పన యాచన్తియేవ నామ. ఏవం సీలవన్తేహి యాచితో అప్పస్మిం దేయ్యధమ్మే విజ్జమానే అప్పమత్తకమ్పి దదేయ్య. ఏతేహి తీహీతి ఏతేసు తీసు ఏకేనాపి కారణేన దేవలోకం గచ్ఛేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మహామోగ్గల్లానత్థేరపఞ్హవత్థు చతుత్థం.

అహింసకా యేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సాకేతం నిస్సాయ అఞ్జనవనే విహరన్తో భిక్ఖూహి పట్ఠపఞ్హం ఆరబ్భ కథేసి.

భగవతో కిర భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతస్స సాకేతం పిణ్డాయ పవిసనకాలే ఏకో సాకేతవాసీ మహల్లకబ్రాహ్మణో నగరతో నిక్ఖమన్తో అన్తరఘరద్వారే దసబలం దిస్వా పాదేసు నిపతిత్వా గోప్ఫకేసు దళ్హం గహేత్వా, ‘‘తాత, నను నామ పుత్తేహి జిణ్ణకాలే మాతాపితరో పటిజగ్గితబ్బా, కస్మా ఏత్తకం కాలం అమ్హాకం అత్తానం న దస్సేసి. మయా తావ దిట్ఠోసి, మాతరమ్పి పస్సితుం ఏహీ’’తి సత్థారం గహేత్వా అత్తనో గేహం అగమాసి. సత్థా తత్థ గన్త్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన. బ్రాహ్మణీపి ఆగన్త్వా సత్థు ¶ పాదేసు నిపతిత్వా, ‘‘తాత, ఏత్తకం కాలం కుహిం గతోసి, నను నామ మాతాపితరో మహల్లకకాలే ఉపట్ఠాతబ్బా’’తి వత్వా పుత్తధీతరో ‘‘ఏథ భాతరం వన్దథా’’తి వన్దాపేసి. తే ఉభోపి తుట్ఠమానసా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధేవ నిబద్ధం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి వత్వా ‘‘బుద్ధా నామ ఏకట్ఠానేయేవ నిబద్ధం భిక్ఖం న గణ్హన్తీ’’తి వుత్తే, ‘‘తేన హి, భన్తే, యే వో నిమన్తేతుం ఆగచ్ఛన్తి, తే అమ్హాకం సన్తికం పహిణేయ్యాథా’’తి ఆహంసు. సత్థా తతో ¶ పట్ఠాయ నిమన్తేతుం ఆగతే ‘‘గన్త్వా బ్రాహ్మణస్స ఆరోచేయ్యాథా’’తి పేసేసి. తే గన్త్వా ‘‘మయం స్వాతనాయ సత్థారం నిమన్తేమా’’తి బ్రాహ్మణం ¶ వదన్తి. బ్రాహ్మణో పునదివసే అత్తనో గేహతో భత్తభాజనసూపేయ్యభాజనాని ఆదాయ సత్థు నిసీదనట్ఠానం గచ్ఛతి. అఞ్ఞత్ర పన నిమన్తనే అసతి సత్థా బ్రాహ్మణస్సేవ గేహే భత్తకిచ్చం కరోతి. తే ఉభోపి అత్తనో దేయ్యధమ్మం నిచ్చకాలం తథాగతస్స దేన్తా ధమ్మకథం సుణన్తా అనాగామిఫలం పాపుణింసు.

భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, బ్రాహ్మణో ‘తథాగతస్స సుద్ధోదనో పితా, మహామాయా మాతా’తి జానాతి, జానన్తోవ సద్ధిం బ్రాహ్మణియా తథాగతం ‘అమ్హాకం పుత్తో’తి వదతి, సత్థాపి ¶ తథేవ అధివాసేతి. కిం ను ఖో కారణ’’న్తి? సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఉభోపి తే అత్తనో పుత్తమేవ పుత్తోతి వదన్తీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే, భిక్ఖవే, అయం బ్రాహ్మణో నిరన్తరం పఞ్చ జాతిసతాని మయ్హం పితా అహోసి, పఞ్చ జాతిసతాని చూళపితా, పఞ్చ జాతిసతాని మహాపితా. సాపి మే బ్రాహ్మణీ నిరన్తరమేవ పఞ్చ జాతిసతాని మాతా అహోసి, పఞ్చ జాతిసతాని చూళమాతా, పఞ్చ జాతిసతాని మహామాతా. ఏవాహం దియడ్ఢజాతిసహస్సం బ్రాహ్మణస్స హత్థే సంవడ్ఢో, దియడ్ఢజాతిసహస్సం బ్రాహ్మణియా హత్థేతి తీణి జాతిసహస్సాని తేసం పుత్తభావం దస్సేత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘యస్మిం మనో నివిసతి, చిత్తఞ్చాపి పసీదతి;

అదిట్ఠపుబ్బకే పోసే, కామం తస్మిమ్పి విస్ససే. (జా. ౧.౧.౬౮);

‘‘పుబ్బేవ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;

ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౪);

సత్థా తేమాసమేవ తం కులం నిస్సాయ విహాసి. తే ఉభోపి అరహత్తం సచ్ఛికత్వా పరినిబ్బాయింసు. అథ నేసం మహాసక్కారం కత్వా ఉభోపి ఏకకూటాగారమేవ ఆరోపేత్వా నీహరింసు. సత్థాపి పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారో తేహి సద్ధింయేవ ఆళాహనం అగమాసి. ‘‘బుద్ధానం కిర మాతాపితరో’’తి మహాజనో నిక్ఖమి. సత్థాపి ఆళాహనసమీపే ఏకం సాలం ¶ పవిసిత్వా అట్ఠాసి. మనుస్సా సత్థారం వన్దిత్వా ¶ ఏకమన్తే ఠత్వా, ‘‘భన్తే, ‘మాతాపితరో వో కాలకతా’తి మా చిన్తయిత్థా’’తి సత్థారా సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తి. సత్థా తే ‘‘మా ఏవం అవచుత్థా’’తి అప్పటిక్ఖిపిత్వా పరిసాయ ఆసయం ఓలోకేత్వా తఙ్ఖణానురూపం ధమ్మం దేసేన్తో –

అథ సో జరసాపి మియ్యతీ’’తి. (సు. ని. ౮౧౦; మహాని. ౩౯) –

ఇదం జరాసుత్తం కథేసి. దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. భిక్ఖూ బ్రాహ్మణస్స చ బ్రాహ్మణియా చ పరినిబ్బుతభావం అజానన్తా, ‘‘భన్తే, తేసం కో అభిసమ్పరాయో’’తి పుచ్ఛింసు. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, ఏవరూపానం అసేఖమునీనం అభిసమ్పరాయో నామ నత్థి. ఏవరూపా హి అచ్చుతం అమతం మహానిబ్బానమేవ పాపుణన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అహింసకా యే మునయో, నిచ్చం కాయేన సంవుతా;

తే యన్తి అచ్చుతం ఠానం, యత్థ గన్త్వా న సోచరే’’తి.

తత్థ ¶ మునయోతి మోనేయ్యపటిపదాయ మగ్గఫలపత్తా అసేఖమునయో. కాయేనాతి దేసనామత్తమేవేతం, తీహిపి ద్వారేహి సుసంవుతాతి అత్థో. అచ్చుతన్తి సస్సతం. ఠానన్తి అకుప్పట్ఠానం ధువట్ఠానం. యత్థాతి యస్మిం నిబ్బానే గన్త్వా న సోచరే న సోచన్తి న విహఞ్ఞన్తి, తం ఠానం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

బుద్ధపితుబ్రాహ్మణవత్థు పఞ్చమం.

సదా జాగరమానానన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా గిజ్ఝకూటే విహరన్తో పుణ్ణం నామ రాజగహసేట్ఠినో దాసిం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్సా ¶ కిర ఏకదివసం కోట్టనత్థాయ బహువీహిం అదంసు. సా రత్తిమ్పి దీపం జాలేత్వా వీహిం కోట్టేన్తీ విస్సమనత్థాయ సేదతిన్తేన గత్తేన బహివాతే అట్ఠాసి. తస్మిం సమయే దబ్బో మల్లపుత్తో ¶ భిక్ఖూనం సేనాసనపఞ్ఞాపకో ¶ అహోసి. సో ధమ్మస్సవనం సుత్వా అత్తనో అత్తనో సేనాసనం గచ్ఛన్తానం భిక్ఖూనం అఙ్గులిం జాలేత్వా పురతో పురతో మగ్గదేసనత్థాయ గచ్ఛన్తో భిక్ఖూనం ఆలోకం నిమ్మిని. పుణ్ణా తేనాలోకేన పబ్బతే విచరన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘అహం తావ అత్తనో దుక్ఖేన ఉపద్దుతా ఇమాయపి వేలాయ నిద్దం న ఉపేమి, భద్దన్తా కిం కారణా న నిద్దాయన్తీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అద్ధా కస్సచి భిక్ఖునో అఫాసుకం వా భవిస్సతి, దీఘజాతికేన వా ఉపద్దవో భవిస్సతీ’’తి సఞ్ఞం కత్వా పాతోవ కుణ్డకం ఆదాయ ఉదకేన తేమేత్వా హత్థతలే పూవం కత్వా అఙ్గారేసు పచిత్వా ఉచ్ఛఙ్గే కత్వా తిత్థమగ్గే ఖాదిస్సామీతి ఘటం ఆదాయ తిత్థాభిముఖీ పాయాసి. సత్థాపి గామం పిణ్డాయ పవిసితుం తమేవ మగ్గం పటిపజ్జి.

సా సత్థారం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు సత్థరి దిట్ఠేపి మమ దేయ్యధమ్మో న హోతి, దేయ్యధమ్మే సతి సత్థారం న పస్సామి, ఇదాని మే దేయ్యధమ్మో చ అత్థి, సత్థా చ సమ్ముఖీభూతో. సచే లూఖం వా పణీతం వాతి అచిన్తేత్వా గణ్హేయ్య, దదేయ్యాహం ఇమం పూవ’’న్తి ఘటం ఏకమన్తే నిక్ఖిపిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే ¶ , ఇమం లూఖం దానం పటిగ్గణ్హన్తా మమ సఙ్గహం కరోథా’’తి ఆహ. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఓలోకేత్వా తేన నీహరిత్వా దిన్నం మహారాజదత్తియం పత్తం ఉపనామేత్వా పూవం గణ్హి. పుణ్ణాపి తం సత్థు పత్తే పతిట్ఠపేత్వావ పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మోయేవ మే సమిజ్ఝతూ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి ఠితకోవ అనుమోదనం అకాసి.

పుణ్ణాపి చిన్తేసి – ‘‘కిఞ్చాపి మే సత్థా సఙ్గహం కరోన్తో పూవం గణ్హి, న పనిదం ఖాదిస్సతి. అద్ధా పురతో కాకస్స వా సునఖస్స వా దత్వా రఞ్ఞో వా రాజపుత్తస్స వా గేహం గన్త్వా పణీతభోజనం భుఞ్జిస్సతీ’’తి. సత్థాపి ‘‘కిం ను ఖో ఏసా చిన్తేసీ’’తి తస్సా చిత్తాచారం ఞత్వా ఆనన్దత్థేరం ఓలోకేత్వా నిసీదనాకారం దస్సేసి. థేరో చీవరం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. సత్థా బహినగరేయేవ నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం అకాసి. దేవతా సకలచక్కవాళగబ్భే దేవమనుస్సానం ఉపకప్పనకం ఓజం మధుపటలం వియ పీళేత్వా ¶ తత్థ పక్ఖిపింసు. పుణ్ణా చ ఓలోకేన్తీ అట్ఠాసి. భత్తకిచ్చావసానే థేరో ఉదకం అదాసి. సత్థా కతభత్తకిచ్చో పుణ్ణం ఆమన్తేత్వా ‘‘కస్మా త్వం పుణ్ణే మమ ¶ సావకే పరిభవసీ’’తి ఆహ. న పరిభవామి, భన్తేతి. అథ తయా మమ సావకే ఓలోకేత్వా కిం కథితన్తి? ‘‘అహం తావ ఇమినా దుక్ఖుపద్దవేన నిద్దం న ఉపేమి, భద్దన్తా కిమత్థం నిద్దం న ఉపేన్తి, అద్ధా కస్సచి అఫాసుకం వా భవిస్సతి, దీఘజాతికేన వా ఉపద్దవో భవిస్సతీ’’తి ఏత్తకం మయా, భన్తే, చిన్తితన్తి. సత్థా తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘పుణ్ణే త్వం న తావ దుక్ఖుపద్దవేన నిద్దాయసి, మమ సావకా సదా జాగరియమనుయుత్తతాయ న నిద్దాయన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సదా ¶ జాగరమానానం, అహోరత్తానుసిక్ఖినం;

నిబ్బానం అధిముత్తానం, అత్థం గచ్ఛన్తి ఆసవా’’తి.

తత్థ అహోరత్తానుసిక్ఖినన్తి దివా చ రత్తిఞ్చ తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖమానానం. నిబ్బానం అధిముత్తానన్తి నిబ్బానజ్ఝాసయానం. అత్థం గచ్ఛన్తీతి ఏవరూపానం సబ్బేపి ఆసవా అత్థం వినాసం నత్థిభావం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే యథాఠితా పుణ్ణా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సత్థా కుణ్డకఅఙ్గారపూవేన భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం అగమాసి. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘దుక్కరం ¶ , ఆవుసో, సమ్మాసమ్బుద్ధేన కతం పుణ్ణాయ దిన్నేన కుణ్డకఅఙ్గారపూవేన భత్తకిచ్చం కరోన్తేనా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి మయా ఇమాయ దిన్నకుణ్డకం పరిభుత్తమేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘భుత్వా తిణపరిఘాసం, భుత్వా ఆచామకుణ్డకం;

ఏతం తే భోజనం ఆసి, కస్మా దాని న భుఞ్జసి.

‘‘యత్థ పోసం న జానన్తి, జాతియా వినయేన వా;

బహుం తత్థ మహాబ్రహ్మే, అపి ఆచామకుణ్డకం.

‘‘త్వఞ్చ ¶ ఖో మం పజానాసి, యాదిసాయం హయుత్తమో;

జానన్తో జానమాగమ్మ, న తే భక్ఖామి కుణ్డక’’న్తి. (జా. ౧.౩.౧౦-౧౨) –

ఇమం కుణ్డకసిన్ధవపోతకజాతకం విత్థారేత్వా కథేసి.

పోరాణమేతన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అతులం నామ ఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో హి సావత్థివాసీ ఉపాసకో పఞ్చసతఉపాసకపరివారో ఏకదివసం ¶ తే ఉపాసకే ఆదాయ ధమ్మస్సవనత్థాయ విహారం గన్త్వా రేవతత్థేరస్స సన్తికే ధమ్మం సోతుకామో హుత్వా రేవతత్థేరం వన్దిత్వా నిసీది. సో పనాయస్మా పటిసల్లానారామో సీహో వియ ఏకచారో, తస్మా తేన సద్ధిం న కిఞ్చి కథేసి. సో ‘‘అయం థేరో న కిఞ్చి కథేసీ’’తి కుద్ధో ఉట్ఠాయ సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా ఏకమన్తం ఠితో థేరేన ‘‘కేనత్థేన ఆగతత్థా’’తి వుత్తే ‘‘అహం, భన్తే, ఇమే ఉపాసకే ఆదాయ ధమ్మస్సవనత్థాయ రేవతత్థేరం ఉపసఙ్కమిం, తస్స మే థేరో న కిఞ్చి కథేసి, స్వాహం తస్స కుజ్ఝిత్వా ఇధాగతో, ధమ్మం మే కథేథా’’తి ఆహ. అథ థేరో ‘‘తేన హి ఉపాసకా నిసీదథా’’తి వత్వా బహుకం కత్వా అభిధమ్మకథం కథేసి. ఉపాసకోపి ‘‘అభిధమ్మకథా నామ అతిసణ్హా, థేరో బహుం అభిధమ్మమేవ కథేసి, అమ్హాకం ఇమినా కో అత్థో’’తి కుజ్ఝిత్వా పరిసం ఆదాయ ఆనన్దత్థేరస్స సన్తికం అగమాసి.

థేరేనాపి ‘‘కిం ఉపాసకా’’తి వుత్తే, ‘‘భన్తే, మయం ధమ్మస్సవనత్థాయ రేవతత్థేరం ఉపసఙ్కమిమ్హా, తస్స సన్తికే ఆలాపసల్లాపమత్తమ్పి అలభిత్వా కుద్ధా సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికం అగమిమ్హా, సోపి నో అతిసణ్హం బహుం అభిధమ్మమేవ కథేసి, ‘ఇమినా అమ్హాకం కో అత్థో’తి ఏతస్సాపి కుజ్ఝిత్వా ఇధాగమిమ్హా, కథేహి నో, భన్తే, ధమ్మకథ’’న్తి. తేన హి నిసీదిత్వా సుణాథాతి థేరో తేసం సువిఞ్ఞేయ్యం కత్వా అప్పకమేవ ¶ ధమ్మం కథేసి. తే థేరస్సపి కుజ్ఝిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు, అథ నే సత్థా ఆహ – ‘‘కస్మా ¶ ఉపాసకా ఆగతత్థా’’తి? ‘‘ధమ్మస్సవనాయ, భన్తే’’తి. ‘‘సుతో పన వో ధమ్మో’’తి? ‘‘భన్తే, మయం ఆదితో రేవతత్థేరం ఉపసఙ్కమిమ్హా, సో అమ్హేహి సద్ధిం న కిఞ్చి కథేసి, తస్స కుజ్ఝిత్వా సారిపుత్తత్థేరం ఉపసఙ్కమిమ్హా, తేన నో బహు అభిధమ్మో కథితో, తం అసల్లక్ఖేత్వా కుజ్ఝిత్వా ఆనన్దత్థేరం ఉపసఙ్కమిమ్హా, తేన నో అప్పమత్తకోవ ధమ్మో కథితో, తస్సపి కుజ్ఝిత్వా ఇధాగతమ్హా’’తి.

సత్థా తస్స కథం సుత్వా, ‘‘అతుల, పోరాణతో పట్ఠాయ ఆచిణ్ణమేవేతం, తుణ్హీభూతమ్పి బహుకథమ్పి మన్దకథమ్పి గరహన్తియేవ. ఏకన్తం గరహితబ్బోయేవ వా హి పసంసితబ్బోయేవ వా నత్థి ¶ . రాజానోపి ఏకచ్చే నిన్దన్తి, ఏకచ్చే పసంసన్తి. మహాపథవిమ్పి చన్దిమసూరియేపి ఆకాసాదయోపి చతుపరిసమజ్ఝే నిసీదిత్వా ధమ్మం కథేన్తమ్పి సమ్మాసమ్బుద్ధం ఏకచ్చే గరహన్తి, ఏకచ్చే పసంసన్తి. అన్ధబాలానఞ్హి నిన్దా వా పసంసా వా అప్పమాణా, పణ్డితేన పన మేధావినా నిన్దితో నిన్దితో నామ, పసంసితో చ పసంసితో నామ హోతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘పోరాణమేతం ¶ అతుల, నేతం అజ్జతనామివ;

నిన్దన్తి తుణ్హిమాసీనం, నిన్దన్తి బహుభాణినం;

మితభాణిమ్పి నిన్దన్తి, నత్థి లోకే అనిన్దితో.

‘‘న చాహు న చ భవిస్సతి, న చేతరహి విజ్జతి;

ఏకన్తం నిన్దితో పోసో, ఏకన్తం వా పసంసితో.

‘‘యం చే విఞ్ఞూ పసంసన్తి, అనువిచ్చ సువే సువే;

అచ్ఛిద్దవుత్తిం మేధావిం, పఞ్ఞాసీలసమాహితం.

‘‘నిక్ఖం జమ్బోనదస్సేవ, కో తం నిన్దితుమరహతి;

దేవాపి నం పసంసన్తి, బ్రహ్మునాపి పసంసితో’’తి.

తత్థ పోరాణమేతన్తి పురాణకం ఏతం. అతులాతి తం ఉపాసకం నామేన ఆలపతి. నేతం అజ్జతనామివాతి ఇదం నిన్దనం వా పసంసనం వా అజ్జతనం ¶ అధునా ఉప్పన్నం వియ న హోతి. తుణ్హిమాసీనన్తి కిం ఏసో మూగో వియ బధిరో వియ కిఞ్చి అజానన్తో వియ తుణ్హీ హుత్వా నిసిన్నోతి నిన్దన్తి. బహుభాణినన్తి కిం ఏస వాతాహతతాలపణ్ణం వియ తటతటాయతి, ఇమస్స కథాపరియన్తోయేవ నత్థీతి నిన్దన్తి. మితభాణిమ్పీతి కిం ¶ ఏస సువణ్ణహిరఞ్ఞం వియ అత్తనో వచనం మఞ్ఞమానో ఏకం వా ద్వే వా వత్వా తుణ్హీ అహోసీతి నిన్దన్తి. ఏవం సబ్బథాపి ఇమస్మిం లోకే అనిన్దితో నామ నత్థీతి అత్థో. న చాహూతి అతీతేపి నాహోసి, అనాగతేపి న భవిస్సతి.

యం చే విఞ్ఞూతి బాలానం నిన్దా వా పసంసా వా అప్పమాణా, యం పన పణ్డితా దివసే దివసే అనువిచ్చ నిన్దకారణం వా పసంసకారణం వా జానిత్వా పసంసన్తి, అచ్ఛిద్దాయ వా సిక్ఖాయ ¶ అచ్ఛిద్దాయ వా జీవితవుత్తియా సమన్నాగతత్తా అచ్ఛిద్దవుత్తిం ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా మేధావిం లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాయ చేవ చతుపారిసుద్ధిసీలేన చ సమన్నాగతత్తా పఞ్ఞాసీలసమాహితం పసంసన్తి, తం సువణ్ణదోసవిరహితం ఘట్టనమజ్జనక్ఖమం జమ్బోనదనిక్ఖం వియ కో నిన్దితుమరహతీతి అత్థో. దేవాపీతి దేవతాపి పణ్డితమనుస్సాపి తం భిక్ఖుం ఉపట్ఠాయ థోమేన్తి పసంసన్తి. బ్రహ్మునాపీతి న కేవలం దేవమనుస్సేహి, దససహస్సచక్కవాళే మహాబ్రహ్మునాపి ఏస పసంసితోయేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి ఉపాసకా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

కాయప్పకోపన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి సత్థా వేళువనే విహరన్తో తేసం ఛబ్బగ్గియానం ఉభోహి హత్థేహి యట్ఠియో గహేత్వా కట్ఠపాదుకా ఆరుయ్హ పిట్ఠిపాసాణే చఙ్కమన్తానం ఖటఖటాతిసద్దం సుత్వా, ‘‘ఆనన్ద, కిం సద్దో నామేసో’’తి పుచ్ఛిత్వా ¶ ‘‘ఛబ్బగ్గియానం పాదుకా ఆరుయ్హ చఙ్కమన్తానం ఖటఖటసద్దో’’తి సుత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘భిక్ఖునా నామ కాయాదీని రక్ఖితుం వట్టతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘కాయప్పకోపం రక్ఖేయ్య, కాయేన సంవుతో సియా;

కాయదుచ్చరితం హిత్వా, కాయేన సుచరితం చరే.

‘‘వచీపకోపం రక్ఖేయ్య, వాచాయ సంవుతో సియా;

వచీదుచ్చరితం హిత్వా, వాచాయ సుచరితం చరే.

‘‘మనోపకోపం రక్ఖేయ్య, మనసా సంవుతో సియా;

మనోదుచ్చరితం హిత్వా, మనసా సుచరితం చరే.

‘‘కాయేన ¶ సంవుతా ధీరా, అథో వాచాయ సంవుతా;

మనసా సంవుతా ధీరా, తే వే సుపరిసంవుతా’’తి.

తత్థ కాయప్పకోపన్తి తివిధం కాయదుచ్చరితం రక్ఖేయ్య. కాయేన సంవుతోతి కాయద్వారే దుచ్చరితపవేసనం నివారేత్వా సంవుతో పిహితద్వారో సియా. యస్మా పన ¶ కాయదుచ్చరితం హిత్వా కాయసుచరితం చరన్తో ఉభయమ్పేతం కరోతి, తస్మా కాయదుచ్చరితం హిత్వా, కాయేన సుచరితం చరేతి వుత్తం. అనన్తరగాథాసుపి ఏసేవ నయో. కాయేన సంవుతా ధీరాతి యే పణ్డితా పాణాతిపాతాదీని అకరోన్తా కాయేన, ముసావాదాదీని అకరోన్తా వాచాయ, అభిజ్ఝాదీని అసముట్ఠపేన్తా మనసా సంవుతా, తే ఇధ లోకస్మిం సుసంవుతా సురక్ఖితా సుగోపితా సుపిహితద్వారాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పణ్డుపలాసోవ ¶ ¶ ¶ దానిసీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం గోఘాతకపుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో గోఘాతకో గావో వధిత్వా వరమంసాని గహేత్వా పచాపేత్వా పుత్తదారేహి సద్ధిం నిసీదిత్వా మంసఞ్చ ఖాదతి, మూలేన చ విక్కిణిత్వా జీవికం కప్పేసి. సో ఏవం పఞ్చపణ్ణాస వస్సాని గోఘాతకకమ్మం కరోన్తో ధురవిహారే విహరన్తస్స సత్థు ఏకదివసమ్పి కటచ్ఛుమత్తమ్పి యాగుం వా భత్తం వా న అదాసి. సో చ వినా మంసేన భత్తం న భుఞ్జతి. సో ఏకదివసం దివసభాగే మంసం విక్కిణిత్వా అత్తనో అత్థాయ పచితుం ఏకం మంసఖణ్డం భరియాయ దత్వా న్హాయితుం అగమాసి. అథస్స సహాయకో గేహం గన్త్వా భరియం ఆహ – ‘‘థోకం మే విక్కిణియమంసం దేహి, గేహం ¶ మే పాహునకో ఆగతో’’తి. నత్థి విక్కిణియమంసం, సహాయకో తే మంసం విక్కిణిత్వా ఇదాని న్హాయితుం గతోతి. మా ఏవం కరి, సచే మంసఖణ్డం అత్థి, దేహీతి. సహాయకస్స తే నిక్ఖిత్తమంసం ఠపేత్వా అఞ్ఞం నత్థీతి. సో ‘‘సహాయకస్స మే అత్థాయ ఠపితమంసతో అఞ్ఞం మంసం నత్థి, సో చ వినా మంసేన న భుఞ్జతి, నాయం దస్సతీ’’తి సామంయేవ తం మంసం గహేత్వా పక్కామి.

గోఘాతకోపి న్హత్వా ఆగతో తాయ అత్తనో పక్కపణ్ణేన సద్ధిం వడ్ఢేత్వా భత్తే ఉపనీతే ఆహ ‘‘కహం మంస’’న్తి? ‘‘నత్థి, సామీ’’తి. నను అహం పచ్చనత్థాయ మంసం దత్వా గతోతి. తవ సహాయకో ఆగన్త్వా ‘‘పాహునకో మే ఆగతో, విక్కిణియమంసం దేహీ’’తి వత్వా మయా ‘‘సహాయకస్స తే ఠపితమంసతో అఞ్ఞం మంసం నత్థి, సో చ వినా మంసేన న భుఞ్జతీ’’తి వుత్తేపి బలక్కారేన తం మంసం సామంయేవ గహేత్వా గతోతి. అహం వినా మంసేన భత్తం న భుఞ్జామి, హరాహి నన్తి. కిం సక్కా కాతుం, భుఞ్జ, సామీతి. సో ‘‘నాహం భుఞ్జామీ’’తి తం భత్తం హరాపేత్వా సత్థం ఆదాయ పచ్ఛాగేహే ఠితో గోణో అత్థి, తస్స సన్తికం గన్త్వా ముఖే హత్థం పక్ఖిపిత్వా జివ్హం నీహరిత్వా సత్థేన మూలే ¶ ఛిన్దిత్వా ఆదాయ గన్త్వా అఙ్గారేసు పచాపేత్వా భత్తమత్థకే ¶ ఠపేత్వా నిసిన్నో ఏకం భత్తపిణ్డం భుఞ్జిత్వా ఏకం మంసఖణ్డం ముఖే ఠపేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవస్స ¶ జివ్హా ఛిజ్జిత్వా భత్తపాతియం పతి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ కమ్మసరిక్ఖకం విపాకం లభి. సోపి ఖో గోణో వియ లోహితధారాయ ముఖతో పగ్ఘరన్తియా అన్తోగేహం పవిసిత్వా జణ్ణుకేహి విచరన్తో విరవి.

తస్మిం సమయే గోఘాతకస్స పుత్తో పితరం ఓలోకేన్తో సమీపే ఠితో హోతి. అథ నం మాతా ఆహ – ‘‘పస్స, పుత్త, ఇమం గోఘాతకం గోణం వియ గేహమజ్ఝే జణ్ణుకేహి విచరిత్వా విరవన్తం, ఇదం దుక్ఖం తవ మత్థకే పతిస్సతి, మమమ్పి అనోలోకేత్వా అత్తనో సోత్థిం కరోన్తో పలాయస్సూ’’తి. సో మరణభయతజ్జితో మాతరం వన్దిత్వా పలాయి, పలాయిత్వా చ పన తక్కసిలం అగమాసి. గోఘాతకోపి గోణో వియ గేహమజ్ఝే విరవన్తో విచరిత్వా కాలకతో అవీచిమ్హి నిబ్బత్తి. గోణోపి కాలమకాసి. గోఘాతకపుత్తోపి తక్కసిలం గన్త్వా సువణ్ణకారకమ్మం ఉగ్గణ్హి. అథస్సాచరియో గామం గచ్ఛన్తో ‘‘ఏవరూపం నామ అలఙ్కారం కరేయ్యాసీ’’తి వత్వా పక్కామి. సోపి తథారూపం అలఙ్కారం అకాసి. అథస్సాచరియో ఆగన్త్వా అలఙ్కారం దిస్వా ‘‘అయం యత్థ కత్థచి గన్త్వా జీవితుం సమత్థో’’తి వయప్పత్తం అత్తనో ధీతరం అదాసి. సో పుత్తధీతాహి వడ్ఢి.

అథస్స పుత్తా వయప్పత్తా సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా అపరభాగే సావత్థియం గన్త్వా తత్థ ఘరావాసం సణ్ఠపేత్వా వసన్తా సద్ధా పసన్నా అహేసుం. పితాపి నేసం తక్కసిలాయం కిఞ్చి కుసలం అకత్వావ జరం ¶ పాపుణి. అథస్స పుత్తా ‘‘పితా నో మహల్లకో’’తి అత్తనో సన్తికం పక్కోసాపేత్వా ‘‘పితు అత్థాయ దానం దస్సామా’’తి బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తయింసు. తే పునదివసే అన్తోగేహే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా సక్కచ్చం పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చావసానే సత్థారం ఆహంసు – ‘‘భన్తే, అమ్హేహి ఇదం పితు జీవభత్తం దిన్నం, పితు నో అనుమోదనం కరోథా’’తి. సత్థా తం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఉపాసక, త్వం మహల్లకో పరిపక్కసరీరో పణ్డుపలాససదిసో, తవ పరలోకగమనాయ కుసలపాథేయ్యం నత్థి, అత్తనో పతిట్ఠం కరోహి, పణ్డితో భవ, మా బాలో’’తి అనుమోదనం కరోన్తో ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

దిబ్బం అరియభూమిం ఉపేహిసీ’’తి.

తత్థ పణ్డుపలాసోవ దానిసీతి, ఉపాసక, త్వం ఇదాని ఛిజ్జిత్వా భూమియం పతితపణ్డుపలాసో వియ అహోసి. యమపురిసాతి యమదూతా వుచ్చన్తి, ఇదం పన మరణమేవ సన్ధాయ వుత్తం, మరణం తే పచ్చుపట్ఠితన్తి అత్థో. ఉయ్యోగముఖేతి పరిహానిముఖే, అవుడ్ఢిముఖే చ ఠితోసీతి అత్థో. పాథేయ్యన్తి గమికస్స తణ్డులాదిపాథేయ్యం ¶ వియ పరలోకం గచ్ఛన్తస్స తవ కుసలపాథేయ్యమ్పి నత్థీతి అత్థో. సో కరోహీతి సో త్వం సముద్దే నావాయ భిన్నాయ దీపసఙ్ఖాతం పతిట్ఠం వియ అత్తనో కుసలపతిట్ఠం కరోహి. కరోన్తో చ ఖిప్పం వాయమ, సీఘం సీఘం వీరియం ఆరభ, అత్తనో కుసలకమ్మపతిట్ఠకరణేన పణ్డితో భవ. యో హి మరణముఖం అప్పత్వా కాతుం సమత్థకాలేవ కుసలం కరోతి, ఏస పణ్డితో నామ, తాదిసో భవ, మా అన్ధబాలోతి అత్థో. దిబ్బం అరియభూమిన్తి ఏవం వీరియం కరోన్తో రాగాదీనం మలానం నీహటతాయ నిద్ధన్తమలో అఙ్గణాభావేన అనఙ్గణో నిక్కిలేసో హుత్వా పఞ్చవిధం సుద్ధావాసభూమిం పాపుణిస్ససీతి అత్థో.

దేసనావసానే ఉపాసకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

తే పునదివసత్థాయపి సత్థారం నిమన్తేత్వా దానం దత్వా కతభత్తకిచ్చం సత్థారం అనుమోదనకాలే ఆహంసు – ‘‘భన్తే, ఇదమ్పి అమ్హాకం పితు జీవభత్తమేవ, ఇమస్సేవ అనుమోదనం కరోథా’’తి. సత్థా తస్స అనుమోదనం కరోన్తో ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

తత్థ ఉపనీతవయోతి ఉపాతి నిపాతమత్తం, నీతవయోతి విగతవయో అతిక్కన్తవయో, త్వఞ్చసి దాని తయో వయే అతిక్కమిత్వా మరణముఖే ఠితోతి అత్థో. సమ్పయాతోసి యమస్స సన్తికన్తి మరణముఖం గన్తుం సజ్జో హుత్వా ఠితోసీతి అత్థో. వాసో తే నత్థి అన్తరాతి యథా మగ్గం గచ్ఛన్తా తాని తాని కిచ్చాని కరోన్తా అన్తరామగ్గే వసన్తి, న ఏవం పరలోకం గచ్ఛన్తా. న హి సక్కా పరలోకం గచ్ఛన్తేన ‘‘అధివాసేథ కతిపాహం, దానం తావ దేమి, ధమ్మం తావ సుణామీ’’తిఆదీని వత్తుం. ఇతో పన చవిత్వా పరలోకే నిబ్బత్తోవ హోతి. ఇమమత్థం సన్ధాయేతం వుత్తం. పాథేయ్యన్తి ఇదం కిఞ్చాపి హేట్ఠా వుత్తమేవ, ఉపాసకస్స పన పునప్పునం దళ్హీకరణత్థం ఇధాపి సత్థారా కథితం. జాతిజరన్తి ఏత్థ ¶ బ్యాధిమరణానిపి గహితానేవ హోన్తి. హేట్ఠిమగాథాహి చ అనాగామిమగ్గో కథితో, ఇధ అరహత్తమగ్గో కథితో. ఏవం సన్తేపి యథా నామ రఞ్ఞా అత్తనో ముఖపమాణేన కబళం వడ్ఢేత్వా పుత్తస్స ఉపనీతే సో కుమారో అత్తనో ముఖపమాణేనేవ గణ్హాతి, ఏవమేవ సత్థారా ఉపరిమగ్గవసేన ధమ్మే దేసితేపి ఉపాసకో అత్తనో ఉపనిస్సయవసేన హేట్ఠా సోతాపత్తిఫలం పత్వా ఇమిస్సా అనుమోదనాయ అవసానే అనాగామిఫలం పత్తో. సేసపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అనుపుబ్బేనాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకదివసం పాతోవ నిక్ఖమిత్వా భిక్ఖూనం చీవరపారుపనట్ఠానే భిక్ఖూ చీవరం పారుపన్తే ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. తం పన ఠానం విరూళ్హతిణం హోతి. అథేకస్స భిక్ఖునో చీవరం పారుపన్తస్స చీవరకణ్ణో తిణేసు పవట్టేన్తో ఉస్సావబిన్దూహి తేమి. బ్రాహ్మణో ‘‘ఇమం ఠానం ¶ అప్పహరితం కాతుం వట్టతీ’’తి పునదివసే కుద్దాలం ఆదాయ గన్త్వా తం ఠానం తచ్ఛేత్వా ఖలమణ్డలసదిసం అకాసి. పునదివసేపి తం ఠానం ఆగన్త్వా భిక్ఖూసు చీవరం పారుపన్తేసు ఏకస్స ¶ చీవరకణ్ణం భూమియం పతిత్వా పంసుమ్హి పవట్టమానం దిస్వా ‘‘ఇధ వాలుకం ఓకిరితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా వాలుకం ఆహరిత్వా ఓకిరి.

అథేకదివసం పురేభత్తం చణ్డో ఆతపో అహోసి, తదాపి భిక్ఖూనం చీవరం పారుపన్తానం గత్తతో సేదే ముచ్చన్తే దిస్వా ‘‘ఇధ మయా మణ్డపం కారేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా మణ్డపం కారేసి. పునదివసే పాతోవ వస్సం వస్సి, వద్దలికం అహోసి. తదాపి బ్రాహ్మణో భిక్ఖూ ఓలోకేన్తోవ ఠితో తిన్తచీవరకే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘ఏత్థ మయా సాలం కారేతుం వట్టతీ’’తి సాలం కారేత్వా ‘‘ఇదాని సాలమహం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం ¶ నిమన్తేత్వా అన్తో చ బహి చ భిక్ఖూ నిసీదాపేత్వా భత్తకిచ్చావసానే అనుమోదనత్థాయ సత్థు పత్తం గహేత్వా, ‘‘భన్తే, అహం భిక్ఖూనం చీవరపారుపనకాలే ఇమస్మిం ఠానే ఓలోకేన్తో ఠితో ఇదఞ్చిదఞ్చ దిస్వా ఇదఞ్చిదఞ్చ కారేసి’’న్తి ఆదితో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, పణ్డితా నామ ఖణే ఖణే థోకం కుసలం కరోన్తా అనుపుబ్బేన అత్తనో అకుసలమలం నీహరన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అనుపుబ్బేన మేధావీ, థోకం థోకం ఖణే ఖణే;

కమ్మారో రజతస్సేవ, నిద్ధమే మలమత్తనో’’తి.

తత్థ అనుపుబ్బేనాతి అనుపటిపాటియా. మేధావీతి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. ఖణే ఖణేతి ఓకాసే ఓకాసే కుసలం కరోన్తో. కమ్మారో రజతస్సేవాతి యథా సువణ్ణకారో ఏకవారమేవ సువణ్ణం తాపేత్వా కోట్టేత్వా మలం నీహరిత్వా పిలన్ధనవికతిం కాతుం న సక్కోతి ¶ , పునప్పునం తాపేన్తో కోట్టేన్తో పన మలం నీహరతి, తతో అనేకవిధం పిలన్ధనవికతిం కరోతి, ఏవమేవ పునప్పునం కుసలం కరోన్తో పణ్డితో అత్తనో రాగాదిమలం నిద్ధమేయ్య, ఏవం నిద్ధన్తమలో నిక్కిలేసోవ హోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠతి, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అయసావ ¶ మలన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిస్సత్థేరం నామ భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర సావత్థివాసీ కులపుత్తో పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో తిస్సత్థేరోతి పఞ్ఞాయి. సో అపరభాగే జనపదవిహారే వస్సూపగతో అట్ఠహత్థకం థూలసాటకం లభిత్వా వుత్థవస్సో పవారేత్వా తం ఆదాయ గన్త్వా భగినియా హత్థే ఠపేసి. సా ‘‘న మే ఏసో సాటకో భాతు అనుచ్ఛవికో’’తి తం తిఖిణాయ వాసియా ఛిన్దిత్వా హీరహీరం కత్వా ఉదుక్ఖలే కోట్టేత్వా పవిసేత్వా పోథేత్వా వట్టేత్వా సుఖుమసుత్తం కన్తిత్వా సాటకం వాయాపేసి. థేరోపి సుత్తఞ్చేవ సూచియో చ సంవిదహిత్వా చీవరకారకే దహరసామణేరే సన్నిపాతేత్వా భగినియా సన్తికం గన్త్వా ‘‘తం ¶ మే సాటకం దేథ, చీవరం కారేస్సామీ’’తి ఆహ. సా నవహత్థం సాటకం నీహరిత్వా కనిట్ఠభాతికస్స హత్థే ఠపేసి. సో తం గహేత్వా విత్థారేత్వా ఓలోకేత్వా ‘‘మమ సాటకో థూలో అట్ఠహత్థో, అయం సుఖుమో నవహత్థో. నాయం మమ సాటకో, తుమ్హాకం ఏస, న మే ఇమినా అత్థో, తమేవ మే దేథా’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, తుమ్హాకమేవ ఏసో, గణ్హథ న’’న్తి? సో నేవ ఇచ్ఛి. అథస్స అత్తనా కతకిచ్చం సబ్బం ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకమేవేస, గణ్హథ న’’న్తి అదాసి. సో తం ఆదాయ విహారం గన్త్వా చీవరకమ్మం పట్ఠపేసి.

అథస్స ¶ భగినీ చీవరకారానం అత్థాయ యాగుభత్తాదీని సమ్పాదేసి. చీవరస్స నిట్ఠితదివసే పన అతిరేకసక్కారం కారేసి. సో చీవరం ఓలోకేత్వా తస్మిం ఉప్పన్నసినేహో ‘‘స్వే దాని నం పారుపిస్సామీ’’తి సంహరిత్వా చీవరవంసే ఠపేత్వా తం రత్తిం భుత్తాహారం జిరాపేతుం అసక్కోన్తో కాలం కత్వా తస్మింయేవ చీవరే ఊకా హుత్వా నిబ్బత్తి. భగినీపిస్స కాలకిరియం సుత్వా భిక్ఖూనం పాదేసు పవత్తమానా రోది. భిక్ఖూ తస్స సరీరకిచ్చం కత్వా గిలానుపట్ఠాకస్స అభావేన సఙ్ఘస్సేవ తం పాపుణాతి. ‘‘భాజేస్సామ న’’న్తి తం చీవరం నీహరాపేసుం. సా ఊకా ‘‘ఇమే మమ సన్తకం విలుమ్పన్తీ’’తి విరవన్తీ ఇతో చితో చ సన్ధావి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ దిబ్బాయ సోతధాతుయా తం సద్దం సుత్వా, ‘‘ఆనన్ద, తిస్సస్స చీవరం అభాజేత్వా సత్తాహం నిక్ఖిపితుం వదేహీ’’తి ఆహ. థేరో తథా కారేసి. సాపి సత్తమే దివసే కాలం కత్వా తుసితవిమానే నిబ్బత్తి. సత్థా ¶ ‘‘అట్ఠమే దివసే తిస్సస్స చీవరం భాజేత్వా గణ్హథా’’తి ఆణాపేసి. భిక్ఖూ తథా కరింసు.

భిక్ఖూ ¶ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘కస్మా ను ఖో సత్థా తిస్సస్స చీవరం సత్త దివసే ఠపాపేత్వా అట్ఠమే దివసే గణ్హితుం అనుజానీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, తిస్సో అత్తనో చీవరే ఊకా హుత్వా నిబ్బత్తో, తుమ్హేహి తస్మిం భాజియమానే ‘ఇమే మమ సన్తకం విలుమ్పన్తీ’తి విరవన్తీ ఇతో చితో చ ధావి. సా తుమ్హేహి చీవరే గయ్హమానే తుమ్హేసు మనం పదుస్సిత్వా నిరయే నిబ్బత్తేయ్య, తేన చాహం చీవరం నిక్ఖిపాపేసిం. ఇదాని పన సా తుసితవిమానే నిబ్బత్తా, తేన వో మయా చీవరగహణం అనుఞ్ఞాత’’న్తి వత్వా పున తేహి ‘‘భారియా వత అయం, భన్తే, తణ్హా నామా’’తి వుత్తే ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, ఇమేసం సత్తానం తణ్హా నామ భారియా. యథా అయతో మలం ఉట్ఠహిత్వా అయమేవ ఖాదతి వినాసేతి అపరిభోగం కరోతి, ఏవమేవాయం తణ్హా ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరే ఉప్పజ్జిత్వా తే సత్తే నిరయాదీసు నిబ్బత్తాపేతి, వినాసం పాపేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

సాని కమ్మాని నయన్తి దుగ్గతి’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ అయసావాతి అయతో సముట్ఠితం. తతుట్ఠాయాతి తతో ఉట్ఠాయ. అతిధోనచారినన్తి ధోనా వుచ్చతి చత్తారో పచ్చయే ‘‘ఇదమత్థం ఏతే’’తి పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జనపఞ్ఞా, తం అతిక్కమిత్వా చరన్తో అతిధోనచారీ నామ. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా అయతో మలం సముట్ఠాయ తతో సముట్ఠితం తమేవ ఖాదతి, ఏవమేవం చతుపచ్చయే అపచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జన్తం అతిధోనచారినం సాని కమ్మాని అత్తని ఠితత్తా అత్తనో సన్తకానేవ తాని కమ్మాని దుగ్గతిం నయన్తీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అసజ్ఝాయమలాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లాలుదాయిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిర పఞ్చకోటిమత్తా అరియసావకా వసన్తి, ద్వే కోటిమత్తా పుథుజ్జనా వసన్తి. తేసు అరియసావకా పురేభత్తం ¶ దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం సప్పితేలమధుఫాణితవత్థాదీని గహేత్వా విహారం గన్త్వా ధమ్మకథం సుణన్తి. ధమ్మం సుత్వా గమనకాలే చ సారిపుత్తమోగ్గల్లానానం గుణకథం కథేన్తి. ఉదాయిత్థేరో తేసం కథం సుత్వా ‘‘ఏతేసం తావ ధమ్మం సుత్వా తుమ్హే ఏవం కథేథ, మమ ధమ్మకథం సుత్వా కిం ను ఖో న కథేస్సథా’’తి వదతి. మనుస్సా తస్స కథం సుత్వా ‘‘అయం ఏకో ధమ్మకథికో భవిస్సతి, ఇమస్సపి అమ్హేహి ధమ్మకథం సోతుం వట్టతీ’’తి తే ఏకదివసం థేరం యాచిత్వా, ‘‘భన్తే, అజ్జ అమ్హాకం ధమ్మస్సవనదివసో’’తి సఙ్ఘస్స దానం దత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హే అమ్హాకం దివా ధమ్మకథం కథేయ్యాథా’’తి ఆహంసు. సోపి తేసం అధివాసేసి.

తేహి ధమ్మస్సవనవేలాయ ఆగన్త్వా, ‘‘భన్తే, నో ధమ్మం కథేథా’’తి వుత్తే లాలుదాయిత్థేరో ఆసనే నిసీదిత్వా చిత్తబీజనిం గహేత్వా ¶ చాలేన్తో ఏకమ్పి ధమ్మపదం అదిస్వా ‘‘అహం సరభఞ్ఞం భణిస్సామి, అఞ్ఞో ధమ్మకథం కథేతూ’’తి వత్వా ఓతరి. తే అఞ్ఞేన ధమ్మకథం కథాపేత్వా సరభాణత్థాయ పున తం ఆసనం ఆరోపయింసు. సో పునపి కిఞ్చి అదిస్వా ‘‘అహం రత్తిం కథేస్సామి, అఞ్ఞో సరభఞ్ఞం భణతూ’’తి వత్వా ఆసనా ఓతరి. తే అఞ్ఞేన సరభఞ్ఞం భణాపేత్వా పున రత్తిం థేరం ఆనయింసు. సో రత్తిమ్పి కిఞ్చి అదిస్వా ‘‘అహం పచ్చూసకాలే కథేస్సామి, రత్తిం అఞ్ఞో కథేతూ’’తి వత్వా ఓతరి. తే అఞ్ఞేన రత్తిం కథాపేత్వా ¶ పున పచ్చూసే తం ఆనయింసు. సో పునపి కిఞ్చి నాద్దస. మహాజనో లేడ్డుదణ్డాదీని గహేత్వా, ‘‘అన్ధబాల, త్వం సారిపుత్తమోగ్గల్లానానం వణ్ణే కథియమానే ఏవఞ్చేవఞ్చ వదేసి, ఇదాని కస్మా న కథేసీ’’తి సన్తజ్జేత్వా పలాయన్తం అనుబన్ధి. సో పలాయన్తో ఏకిస్సా వచ్చకుటియా పతి.

మహాజనో కథం సముట్ఠాపేసి – ‘‘అజ్జ లాలుదాయీ సారిపుత్తమోగ్గల్లానానం గుణకథాయ పవత్తమానాయ ఉస్సూయన్తో అత్తనో ధమ్మకథికభావం పకాసేత్వా మనుస్సేహి సక్కారం కత్వా ‘ధమ్మం సుణోమా’తి వుత్తే చతుక్ఖత్తుం ఆసనే నిసీదిత్వా కథేతబ్బయుత్తకం కిఞ్చి అపస్సన్తో ‘త్వం అమ్హాకం ¶ అయ్యేహి సారిపుత్తమోగ్గల్లానత్థేరేహి సద్ధిం యుగగ్గాహం గణ్హాసీ’తి లేడ్డుదణ్డాదీని గహేత్వా సన్తజ్జేత్వా పలాపియమానో వచ్చకుటియా పతితో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి ఏసో గూథకూపే నిముగ్గోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘చతుప్పదో అహం సమ్మ, త్వమ్పి సమ్మ చతుప్పదో;

ఏహి సమ్మ నివత్తస్సు, కిం ను భీతో పలాయసి.

‘‘అసుచిపూతిలోమోసి, దుగ్గన్ధో వాసి సూకర;

సచే యుజ్ఝితుకామోసి, జయం సమ్మ దదామి తే’’తి. (జా. ౧.౨.౫-౬) –

ఇమం ¶ జాతకం విత్థారేత్వా కథేసి. తదా సీహో సారిపుత్తో అహోసి, సూకరో లాలుదాయీతి. సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, లాలుదాయినా అప్పమత్తకోవ ధమ్మో ఉగ్గహితో, సజ్ఝాయం పన నేవ ¶ అకాసి, కిఞ్చి పరియత్తిం ఉగ్గహేత్వా తస్సా అసజ్ఝాయకరణం మలమేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అసజ్ఝాయమలా మన్తా, అనుట్ఠానమలా ఘరా;

మలం వణ్ణస్స కోసజ్జం, పమాదో రక్ఖతో మల’’న్తి.

తత్థ అసజ్ఝాయమలాతి యాకాచి పరియత్తి వా సిప్పం వా యస్మా అసజ్ఝాయన్తస్స అననుయుఞ్జన్తస్స వినస్సతి వా నిరన్తరం వా న ఉపట్ఠాతి, తస్మా ‘‘అసజ్ఝాయమలా మన్తా’’తి వుత్తం. యస్మా పన ఘరావాసం వసన్తస్స ఉట్ఠాయుట్ఠాయ జిణ్ణపటిసఙ్ఖరణాదీని అకరోన్తస్స ఘరం నామ వినస్సతి, తస్మా ‘‘అనుట్ఠానమలా ఘరా’’తి వుత్తం. యస్మా గిహిస్స వా పబ్బజితస్స వా కోసజ్జవసేన సరీరపటిజగ్గనం వా పరిక్ఖారపటిజగ్గనం వా అకరోన్తస్స కాయో దుబ్బణ్ణో హోతి, తస్మా ‘‘మలం వణ్ణస్స కోసజ్జ’’న్తి వుత్తం. యస్మా గావో రక్ఖన్తస్స పమాదవసేన నిద్దాయన్తస్స వా కీళన్తస్స వా తా గావో అతిత్థపక్ఖన్దనాదినా ¶ వా వాళమిగచోరాదిఉపద్దవేన వా పరేసం సాలిఖేత్తాదీని ఓతరిత్వా ఖాదనవసేన వినాసం ఆపజ్జన్తి, సయమ్పి దణ్డం వా పరిభాసం వా పాపుణాతి, పబ్బజితం వా పన ఛ ద్వారాని అరక్ఖన్తం పమాదవసేన కిలేసా ఓతరిత్వా సాసనా చావేన్తి, తస్మా ‘‘పమాదో రక్ఖతో మల’’న్తి వుత్తం. సో హిస్స వినాసావహనేన మలట్ఠానియత్తా మలన్తి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మలిత్థియా దుచ్చరితన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం కులపుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స కిర సమానజాతికం కులకుమారికం ఆనేసుం. సా ఆనీతదివసతో పట్ఠాయ అతిచారినీ అహోసి. సో కులపుత్తో తస్సా అతిచారేన లజ్జితో కస్సచి సమ్ముఖీభావం ఉపగన్తుం అసక్కోన్తో ¶ బుద్ధుపట్ఠానాదీని ¶ పచ్ఛిన్దిత్వా కతిపాహచ్చయేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ‘‘కిం, ఉపాసక, న దిస్ససీ’’తి వుత్తే తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం సత్థా, ‘‘ఉపాసక, పుబ్బేపి మయా ‘ఇత్థియో నామ నదీఆదిసదిసా, తాసు పణ్డితేన కోధో న కాతబ్బో’తి వుత్తం, త్వం పన భవపటిచ్ఛన్నత్తా న సల్లక్ఖేసీ’’తి వత్వా తేన యాచితో –

‘‘యథా నదీ చ పన్థో చ, పానాగారం సభా పపా;

ఏవం లోకిత్థియో నామ, వేలా తాసం న విజ్జతీ’’తి. (జా. ౧.౧.౬౫; ౧.౧౨.౯) –

జాతకం విత్థారేత్వా, ‘‘ఉపాసక, ఇత్థియా హి అతిచారినిభావో మలం, దానం దేన్తస్స మచ్ఛేరం మలం, ఇధలోకపరలోకేసు సత్తానం అకుసలకమ్మం వినాసనత్థేన మలం, అవిజ్జా పన సబ్బమలానం ఉత్తమమల’’న్తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘మలిత్థియా దుచ్చరితం, మచ్ఛేరం దదతో మలం;

మలా వే పాపకా ధమ్మా, అస్మిం లోకే పరమ్హి చ.

‘‘తతో మలా మలతరం, అవిజ్జా పరమం మలం;

ఏతం మలం పహన్త్వాన, నిమ్మలా హోథ భిక్ఖవో’’తి.

తత్థ ¶ ¶ దుచ్చరితన్తి అతిచారో. అతిచారినిఞ్హి ఇత్థిం సామికోపి గేహా నీహరతి, మాతాపితూనం సన్తికం గతమ్పి ‘‘త్వం కులస్స అగారవభూతా, అక్ఖీహిపి న దట్ఠబ్బా’’తి తం నీహరన్తి. సా అనాథా విచరన్తీ మహాదుక్ఖం పాపుణాతి. తేనస్సా దుచ్చరితం ‘‘మల’’న్తి వుత్తం. దదతోతి దాయకస్స. యస్స హి ఖేత్తకసనకాలే ‘‘ఇమస్మిం ఖేత్తే సమ్పన్నే సలాకభత్తాదీని దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నిప్ఫన్నే సస్సేపి మచ్ఛేరం ఉప్పజ్జిత్వా చాగచిత్తం నివారేతి, సో మచ్ఛేరవసేన చాగచిత్తే అవిరూహన్తే మనుస్ససమ్పత్తిం దిబ్బసమ్పత్తిం నిబ్బానసమ్పత్తిన్తి తిస్సో సమ్పత్తియో న లభతి. తేన వుత్తం – ‘‘మచ్ఛేరం దదతో మల’’న్తి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. పాపకా ధమ్మాతి అకుసలధమ్మా పన ఇధలోకే చ పరలోకే చ మలమేవ.

తతోతి హేట్ఠా వుత్తమలతో. మలతరన్తి అతిరేకమలం వో కథేమీతి అత్థో. అవిజ్జాతి ¶ అట్ఠవత్థుకం అఞ్ఞాణమేవ పరమం మలం. పహన్త్వానాతి ¶ ఏతం మలం జహిత్వా, భిక్ఖవే, తుమ్హే నిమ్మలా హోథాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సుజీవన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చూళసారిం నామ సారిపుత్తత్థేరస్స సద్ధివిహారికం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకదివసే వేజ్జకమ్మం కత్వా పణీతభోజనం లభిత్వా ఆదాయ నిక్ఖమన్తో అన్తరామగ్గే థేరం దిస్వా, ‘‘భన్తే, ఇదం మయా వేజ్జకమ్మం కత్వా లద్ధం, తుమ్హే అఞ్ఞత్థ ఏవరూపం భోజనం న లభిస్సథ, ఇమం భుఞ్జథ, అహం తే వేజ్జకమ్మం కత్వా నిచ్చకాలం ఏవరూపం ఆహారం ఆహరిస్సామీ’’తి ఆహ. థేరో తస్స వచనం సుత్వా తుణ్హీభూతోవ పక్కామి. భిక్ఖూ విహారం గన్త్వా సత్థు తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, అహిరికో నామ పగబ్భో కాకసదిసో హుత్వా ఏకవీసతివిధాయ అనేసనాయ ఠత్వా సుఖం జీవతి, హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నో పన దుక్ఖం జీవతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘సుజీవం ¶ అహిరికేన, కాకసూరేన ధంసినా;

పక్ఖన్దినా పగబ్భేన, సంకిలిట్ఠేన జీవితం.

‘‘హిరీమతా ¶ చ దుజ్జీవం, నిచ్చం సుచిగవేసినా;

అలీనేనాప్పగబ్భేన, సుద్ధాజీవేన పస్సతా’’తి.

తత్థ అహిరికేనాతి ఛిన్నహిరోత్తప్పకేన. ఏవరూపేన హి అమాతరమేవ ‘‘మాతా మే’’తి అపితాదయో ఏవ చ ‘‘పితా మే’’తిఆదినా నయేన వత్వా ఏకవీసతివిధాయ అనేసనాయ పతిట్ఠాయ సుఖేన జీవతుం సక్కా. కాకసూరేనాతి సూరకాకసదిసేన. యథా హి సూరకాకో కులఘరేసు యాగుఆదీని గణ్హితుకామో భిత్తిఆదీసు నిసీదిత్వా అత్తనో ఓలోకనభావం ఞత్వా అనోలోకేన్తో వియ అఞ్ఞవిహితకో వియ ¶ నిద్దాయన్తో వియ చ హుత్వా మనుస్సానం పమాదం సల్లక్ఖేత్వా అనుపతిత్వా ‘‘సూసూ’’తి వదన్తేసుయేవ భాజనతో ముఖపూరం గహేత్వా పలాయతి, ఏవమేవం అహిరికపుగ్గలోపి భిక్ఖూహి సద్ధిం గామం పవిసిత్వా యాగుభత్తట్ఠానాదీని వవత్థపేతి. తత్థ భిక్ఖూ పిణ్డాయ చరిత్వా యాపనమత్తం ఆదాయ ఆసనసాలం గన్త్వా పచ్చవేక్ఖన్తా యాగుం పివిత్వా కమ్మట్ఠానం మనసి కరోన్తి సజ్ఝాయన్తి ఆసనసాలం సమ్మజ్జన్తి. అయం పన అకత్వా గామాభిముఖోవ హోతి.

సో హి భిక్ఖూహి ‘‘పస్సథిమ’’న్తి ఓలోకియమానోపి అనోలోకేన్తో వియ అఞ్ఞవిహితో వియ నిద్దాయన్తో వియ గణ్ఠికం పటిముఞ్చన్తో ¶ వియ చీవరం సంవిదహన్తో వియ హుత్వా ‘‘అసుకం నామ మే కమ్మం అత్థీ’’తి వదన్తో ఉట్ఠాయాసనా గామం పవిసిత్వా పాతోవ వవత్థపితగేహేసు అఞ్ఞతరం గేహం ఉపసఙ్కమిత్వా ఘరమానుసకేసు థోకం కవాటం పిధాయ ద్వారే నిసీదిత్వా కన్దన్తేసుపి ఏకేన హత్థేన కవాటం పణామేత్వా అన్తో పవిసతి. అథ నం దిస్వా అకామకాపి ఆసనే నిసీదాపేత్వా యాగుఆదీసు యం అత్థి, తం దేన్తి. సో యావదత్థం భుఞ్జిత్వా అవసేసం పత్తేనాదాయ పక్కమతి. అయం కాకసూరో నామ. ఏవరూపేన అహిరికేన సుజీవన్తి అత్థో.

ధంసినాతి ‘‘అసుకత్థేరో నామ అప్పిచ్ఛో’’తిఆదీని వదన్తేసు – ‘‘కిం పన మయం న అప్పిచ్ఛా’’తిఆదివచనేన పరేసం గుణధంసనతాయ ధంసినా. తథారూపస్స వచనం సుత్వా ‘‘అయమ్పి అప్పిచ్ఛతాదిగుణే యుత్తో’’తి మఞ్ఞమానా మనుస్సా దాతబ్బం మఞ్ఞన్తి. సో పన తతో పట్ఠాయ విఞ్ఞూపురిసానం ¶ చిత్తం ఆరాధేతుం అసక్కోన్తో తమ్హాపి లాభా పరిహాయతి. ఏవం ధంసిపుగ్గలో అత్తనోపి పరస్సపి లాభం నాసేతియేవ.

పక్ఖన్దినాతి పక్ఖన్దచారినా. పరేసం కిచ్చానిపి అత్తనో కిచ్చాని వియ దస్సేన్తో పాతోవ భిక్ఖూసు చేతియఙ్గణాదీసు వత్తం కత్వా కమ్మట్ఠానమనసికారేన థోకం ¶ నిసీదిత్వా ఉట్ఠాయ గామం పవిసన్తేసు ముఖం ధోవిత్వా పణ్డుకాసావపారుపనఅక్ఖిఅఞ్జనసీసమక్ఖనాదీహి అత్తభావం మణ్డేత్వా సమ్మజ్జన్తో వియ ద్వే తయో సమ్మజ్జనిపహారే దత్వా ద్వారకోట్ఠకాభిముఖో హోతి. మనుస్సా పాతోవ ‘‘చేతియం వన్దిస్సామ, మాలాపూజం కరిస్సామా’’తి ¶ ఆగతా తం దిస్వా ‘‘అయం విహారో ఇమం దహరం నిస్సాయ పటిజగ్గనం లభతి, ఇమం మా పమజ్జిత్థా’’తి వత్వా తస్స దాతబ్బం మఞ్ఞన్తి. ఏవరూపేన పక్ఖన్దినాపి సుజీవం. పగబ్భేనాతి కాయపాగబ్భియాదీహి సమన్నాగతేన. సంకిలిట్ఠేన జీవితన్తి ఏవం జీవికం కప్పేత్వా జీవన్తేన హి పుగ్గలేన సంకిలిట్ఠేన హుత్వా జీవితం నామ హోతి, తం దుజ్జీవితం పాపమేవాతి అత్థో.

హిరీమతా చాతి హిరోత్తప్పసమ్పన్నేన పుగ్గలేన దుజ్జీవం. సో హి అమాతాదయోవ ‘‘మాతా మే’’తిఆదీని అవత్వా అధమ్మికే పచ్చయే గూథం వియ జిగుచ్ఛన్తో ధమ్మేన సమేన పరియేసన్తో సపదానం పిణ్డాయ చరిత్వా జీవికం కప్పేన్తో లూఖం జీవికం జీవతీతి అత్థో. సుచిగవేసినాతి సుచీని కాయకమ్మాదీని గవేసన్తేన. అలీనేనాతి జీవితవుత్తిమనల్లీనేన. సుద్ధాజీవేన పస్సతాతి ¶ ఏవరూపో హి పుగ్గలో సుద్ధాజీవో నామ హోతి. తేన ఏవం సుద్ధాజీవేన తమేవ సుద్ధాజీవం సారతో పస్సతా లూఖజీవితవసేన దుజ్జీవం హోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యో పాణన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చ ఉపాసకే ఆరబ్భ కథేసి.

తేసు హి ఏకో పాణాతిపాతావేరమణిసిక్ఖాపదమేవ రక్ఖతి, ఇతరే ఇతరాని. తే ఏకదివసం ‘‘అహం దుక్కరం కరోమి, దుక్కరం రక్ఖామీ’’తి వివాదాపన్నా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ¶ తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా తేసం కథం సుత్వా ఏకసీలమ్పి కనిట్ఠకం అకత్వా ‘‘సబ్బానేవ దురక్ఖానీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘యో పాణమతిపాతేతి, ముసావాదఞ్చ భాసతి;

లోకే అదిన్నమాదియతి, పరదారఞ్చ గచ్ఛతి.

‘‘సురామేరయపానఞ్చ ¶ ¶ , యో నరో అనుయుఞ్జతి;

ఇధేవ మేసో లోకస్మిం, మూలం ఖణతి అత్తనో.

‘‘ఏవం భో పురిస జానాహి, పాపధమ్మా అసఞ్ఞతా;

మా తం లోభో అధమ్మో చ, చిరం దుక్ఖాయ రన్ధయు’’న్తి.

తత్థ యో పాణమతిపాతేతీతి యో సాహత్థికాదీసు ఛసు పయోగేసు ఏకపయోగేనాపి పరస్స జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దతి. ముసావాదన్తి పరేసం అత్థభఞ్జనకం ముసావాదఞ్చ భాసతి. లోకే అదిన్నమాదియతీతి ఇమస్మిం సత్తలోకే థేయ్యావహారాదీసు ఏకేనపి అవహారేన పరపరిగ్గహితం ఆదియతి. పరదారఞ్చ గచ్ఛతీతి పరస్స రక్ఖితగోపితేసు భణ్డేసు అపరజ్ఝన్తో ఉప్పథచారం చరతి. సురామేరయపానన్తి యస్స కస్సచి సురాయ చేవ మేరయస్స చ పానం. అనుయుఞ్జతీతి సేవతి బహులీకరోతి. మూలం ఖణతీతి తిట్ఠతు పరలోకో, సో పన పుగ్గలో ఇధ లోకస్మింయేవ యేన ఖేత్తవత్థుఆదినా మూలేన పతిట్ఠపేయ్య, తమ్పి అట్ఠపేత్వా వా విస్సజ్జేత్వా వా సురం పివన్తో అత్తనో మూలం ఖణతి, అనాథో కపణో హుత్వా విచరతి. ఏవం, భోతి పఞ్చదుస్సీల్యకమ్మకారకం పుగ్గలం ఆలపతి. పాపధమ్మాతి లామకధమ్మా. అసఞ్ఞతాతి కాయసఞ్ఞతాదిరహితా. అచేతసాతిపి పాఠో, అచిత్తకాతి అత్థో. లోభో అధమ్మో చాతి లోభో చేవ దోసో చ. ఉభయమ్పి హేతం అకుసలమేవ. చిరం దుక్ఖాయ రన్ధయున్తి చిరకాలం నిరయదుక్ఖాదీనం అత్థాయ ¶ తం ఏతే ధమ్మా మా రన్ధేన్తు మా మత్థేన్తూతి అత్థో.

దేసనావసానే తే పఞ్చ ఉపాసకా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

దదాతి ¶ వేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిస్సదహరం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర అనాథపిణ్డికస్స గహపతినో విసాఖాయ ఉపాసికాయాతి పఞ్చన్నం అరియసావకకోటీనం దానం నిన్దన్తో విచరి, అసదిసదానమ్పి నిన్దియేవ. తేసం తేసం దానగ్గే సీతలం లభిత్వా ‘‘సీతల’’న్తి నిన్ది, ఉణ్హం లభిత్వా ‘‘ఉణ్హ’’న్తి నిన్ది. అప్పం దేన్తేపి ‘‘కిం ఇమే అప్పమత్తకం దేన్తీ’’తి నిన్ది, బహుం దేన్తేపి ‘‘ఇమేసం గేహే ఠపనట్ఠానం మఞ్ఞే నత్థి, నను నామ భిక్ఖూనం యాపనమత్తం దాతబ్బం, ఏత్తకం యాగుభత్తం నిరత్థకమేవ విస్సజ్జతీ’’తి నిన్ది. అత్తనో పన ఞాతకే ఆరబ్భ ‘‘అహో అమ్హాకం ఞాతకానం గేహం చతూహి దిసాహి ఆగతాగతానం భిక్ఖూనం ఓపానభూత’’న్తిఆదీని వత్వా పసంసం ¶ పవత్తేసి. సో పనేకస్స దోవారికస్స పుత్తో జనపదం విచరన్తేహి వడ్ఢకీహి సద్ధిం విచరన్తో సావత్థిం పత్వా పబ్బజితో. అథ నం భిక్ఖూ ఏవం మనుస్సానం దానాదీని నిన్దన్తం దిస్వా ‘‘పరిగ్గణ్హిస్సామ న’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఆవుసో, తవ ఞాతకా కహం వసన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకగామే నామా’’తి సుత్వావ కతిపయే దహరే పేసేసుం. తే తత్థ గన్త్వా గామవాసికేహి ఆసనసాలాయ నిసీదాపేత్వా కతసక్కారా పుచ్ఛింసు – ‘‘ఇమమ్హా గామా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో తిస్సో నామ దహరో అత్థి. తస్స కతమే ఞాతకా’’తి? మనుస్సా ‘‘ఇధ కులగేహతో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితదారకో నత్థి, కిం ను ఖో ఇమే వదన్తీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, ఏకో దోవారికపుత్తో వడ్ఢకీహి సద్ధిం విచరిత్వా పబ్బజితోతి సుణోమ, తం సన్ధాయ వదేథ మఞ్ఞే’’తి ఆహంసు. దహరభిక్ఖూ తిస్సస్స తత్థ ఇస్సరఞాతకానం అభావం ఞత్వా సావత్థిం గన్త్వా ‘‘అకారణమేవ, భన్తే, తిస్సో విలపన్తో విచరతీ’’తి తం పవత్తిం భిక్ఖూనం ఆరోచేసుం. భిక్ఖూపి తం తథాగతస్స ఆరోచేసుం.

సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ వికత్థేన్తో విచరతి, పుబ్బేపి వికత్థకోవ అహోసీ’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘బహుమ్పి సో వికత్థేయ్య, అఞ్ఞం జనపదం గతో;

అన్వాగన్త్వాన దూసేయ్య, భుఞ్జ భోగే కటాహకా’’తి. (జా. ౧.౧.౧౨౫) –

ఇమం కటాహజాతకం విత్థారేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, యో హి పుగ్గలో పరేహి అప్పకే వా బహుకే వా లూఖే వా పణీతే వా దిన్నే అఞ్ఞేసం వా దత్వా అత్తనో ¶ అదిన్నే మఙ్కు హోతి, తస్స ఝానం ¶ వా ¶ విపస్సనం వా మగ్గఫలాదీని వా న ఉప్పజ్జన్తీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘దదాతి వే యథాసద్ధం, యథాపసాదనం జనో;

తత్థ యో చ మఙ్కు హోతి, పరేసం పానభోజనే;

న సో దివా వా రత్తిం వా, సమాధిమధిగచ్ఛతి.

‘‘యస్స చేతం సముచ్ఛిన్నం, మూలఘచ్చం సమూహతం;

స వే దివా వా రత్తిం వా, సమాధిమధిగచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ దదాతి వే యథాసద్ధన్తి లూఖపణీతాదీసు యంకిఞ్చి దేన్తో జనో యథాసద్ధం అత్తనో సద్ధానురూపమేవ దేతి. యథాపసాదనన్తి థేరనవాదీసు చస్స యస్మిం యస్మిం పసాదో ఉప్పజ్జతి, తస్స దేన్తో యథాపసాదనం అత్తనో పసాదానురూపమేవ దేతి. తత్థాతి తస్మిం పరస్స దానే ‘‘మయా అప్పం వా లద్ధం, లూఖం వా లద్ధ’’న్తి మఙ్కుభావం ఆపజ్జతి. సమాధిన్తి సో పుగ్గలో దివా వా రత్తిం వా ఉపచారప్పనావసేన వా మగ్గఫలవసేన వా సమాధిం నాధిగచ్ఛతి. యస్స చేతన్తి యస్స పుగ్గలస్స ఏతం ఏకేసు ఠానేసు మఙ్కుభావసఙ్ఖాతం అకుసలం సముచ్ఛిన్నం మూలఘచ్చం కత్వా అరహత్తమగ్గఞాణేన సమూహతం, సో వుత్తప్పకారం సమాధిం అధిగచ్ఛతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

నత్థి ¶ రాగసమో అగ్గీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చ ఉపాసకే ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర ధమ్మం సోతుకామా విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. బుద్ధానఞ్చ ‘‘అయం ఖత్తియో, అయం బ్రాహ్మణో, అయం అడ్ఢో, అయం దుగ్గతో, ఇమస్స ఉళారం కత్వా ధమ్మం దేసేస్సామి, ఇమస్స నో’’తి చిత్తం న ఉప్పజ్జతి. యంకిఞ్చి ఆరబ్భ ధమ్మం దేసేన్తో ధమ్మగారవం ¶ పురక్ఖత్వా ఆకాసగఙ్గం ¶ ఓతారేన్తో వియ దేసేతి. ఏవం దేసేన్తస్స పన తథాగతస్స సన్తికే నిసిన్నానం తేసం ఏకో నిసిన్నకోవ నిద్దాయి, ఏకో అఙ్గులియా భూమిం లిఖన్తో నిసీది, ఏకో ఏకం రుక్ఖం చాలేన్తో నిసీది, ఏకో ఆకాసం ఉల్లోకేన్తో నిసీది, ఏకో పన సక్కచ్చం ధమ్మం అస్సోసి.

ఆనన్దత్థేరో సత్థారం బీజయమానో తేసం ఆకారం ఓలోకేన్తో సత్థారం ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హే ఇమేసం మహామేఘగజ్జితం గజ్జన్తా వియ ధమ్మం దేసేథ, ఏతే పన తుమ్హేసుపి ధమ్మం కథేన్తేసు ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోన్తా నిసిన్నా’’తి. ‘‘ఆనన్ద, త్వం ఏతే న జానాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, న జానామి, భన్తే’’తి. ఏతేసు హి యో ఏస నిద్దాయన్తో నిసిన్నో, ఏస పఞ్చ జాతిసతాని సప్పయోనియం నిబ్బత్తిత్వా భోగేసు సీసం ఠపేత్వా నిద్దాయి, ఇదానిపిస్స నిద్దాయ తిత్తి నత్థి, నాస్స కణ్ణం ¶ మమ సద్దో పవిసతీతి. కిం పన, భన్తే, పటిపాటియా కథేథ, ఉదాహు అన్తరన్తరాతి. ఆనన్ద, ఏతస్స హి కాలేన మనుస్సత్తం, కాలేన దేవత్తం, కాలేన నాగత్తన్తి ఏవం అన్తరన్తరా ఉప్పజ్జన్తస్స ఉపపత్తియో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనాపి న సక్కా పరిచ్ఛిన్దితుం. పటిపాటియా పనేస పఞ్చ జాతిసతాని నాగయోనియం నిబ్బత్తిత్వా నిద్దాయన్తోపి నిద్దాయ అతిత్తోయేవ. అఙ్గులియా భూమిం లిఖన్తో నిసిన్నపురిసోపి పఞ్చ జాతిసతాని గణ్డుప్పాదయోనియం నిబ్బత్తిత్వా భూమిం ఖణి, ఇదానిపి భూమిం ఖణన్తోవ మమ సద్దం న సుణాతి. ఏస రుక్ఖం చాలేన్తో నిసిన్నపురిసోపి పటిపాటియా పఞ్చ జాతిసతాని మక్కటయోనియం నిబ్బత్తి, ఇదానిపి పుబ్బాచిణ్ణవసేన రుక్ఖం చాలేతియేవ, నాస్స కణ్ణం మమ సద్దో పవిసతి. ఏస ఆకాసం ఉల్లోకేత్వా నిసిన్నపురిసోపి పఞ్చ జాతిసతాని నక్ఖత్తపాఠకో హుత్వా నిబ్బత్తి, ఇదాని పుబ్బాచిణ్ణవసేన అజ్జాపి ఆకాసమేవ ఉల్లోకేతి, నాస్స కణ్ణం మమ సద్దో పవిసతి. ఏస సక్కచ్చం ధమ్మం సుణన్తో నిసిన్నపురిసో పన పటిపాటియా పఞ్చ జాతిసతాని తిణ్ణం వేదానం పారగూ మన్తజ్ఝాయకబ్రాహ్మణో హుత్వా నిబ్బత్తి, ఇదానిపి మన్తం సంసన్దన్తో వియ సక్కచ్చం సుణాతీతి.

‘‘భన్తే, తుమ్హాకం ధమ్మదేసనా ఛవిఆదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ తిట్ఠతి, కస్మా ఇమే తుమ్హేసుపి ధమ్మం దేసేన్తేసు సక్కచ్చం న సుణన్తీ’’తి? ‘‘ఆనన్ద, మమ ధమ్మో సుస్సవనీయోతి సఞ్ఞం కరోసి మఞ్ఞే’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, దుస్సవనీయో’’తి? ‘‘ఆమ, ఆనన్దా’’తి. ‘‘కస్మా, భన్తే’’తి ¶ ? ‘‘ఆనన్ద, బుద్ధోతి ¶ వా ధమ్మోతి వా సఙ్ఘోతి వా పదం ఇమేహి సత్తేహి అనేకేసుపి కప్పకోటిసతసహస్సేసు అసుతపుబ్బం. యస్మా ఇమం ధమ్మం సోతుం న సక్కోన్తా అనమతగ్గే సంసారే ఇమే సత్తా అనేకవిహితం తిరచ్ఛానకథంయేవ సుణన్తా ఆగతా, తస్మా ¶ సురాపానకేళిమణ్డలాదీసు గాయన్తా నచ్చన్తా విచరన్తి, ధమ్మం సోతుం న సక్కోన్తీ’’తి. ‘‘కిం నిస్సాయ పనేతే న సక్కోన్తి, భన్తే’’తి?

అథస్స సత్థా, ‘‘ఆనన్ద, రాగం నిస్సాయ దోసం నిస్సాయ మోహం నిస్సాయ తణ్హం నిస్సాయ న సక్కోన్తి. రాగగ్గిసదిసో అగ్గి నామ నత్థి, సో ఛారికమ్పి అసేసేత్వా సత్తే దహతి. కిఞ్చాపి సత్తసూరియపాతుభావం నిస్సాయ ఉప్పన్నో కప్పవినాసకో అగ్గిపి కిఞ్చి అనవసేసేత్వావ లోకం దహతి, సో పన అగ్గి కదాచియేవ దహతి. రాగగ్గినో అదహనకాలో నామ నత్థి, తస్మా రాగసమో వా అగ్గి దోససమో వా గహో మోహసమం వా జాలం తణ్హాసమా వా నదీ నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘నత్థి రాగసమో అగ్గి, నత్థి దోససమో గహో;

నత్థి మోహసమం జాలం, నత్థి తణ్హాసమా నదీ’’తి.

తత్థ రాగసమోతి ధూమాదీసు కిఞ్చి అదస్సేత్వా అన్తోయేవ ఉట్ఠాయ ఝాపనవసేన రాగేన సమో అగ్గి నామ నత్థి. దోససమోతి యక్ఖగహఅజగరగహకుమ్భిలగహాదయో ఏకస్మింయేవ అత్తభావే గణ్హితుం సక్కోన్తి, దోసగహో పన సబ్బత్థ ఏకన్తమేవ గణ్హాతీతి దోసేన సమో ¶ గహో నామ నత్థి. మోహసమన్తి ఓనన్ధనపరియోనన్ధనట్ఠేన పన మోహసమం జాలం నామ నత్థి. తణ్హాసమాతి గఙ్గాదీనం నదీనం పుణ్ణకాలోపి ఊనకాలోపి సుక్ఖకాలోపి పఞ్ఞాయతి, తణ్హాయ పన పుణ్ణకాలో వా సుక్ఖకాలో వా నత్థి, నిచ్చం ఊనావ పఞ్ఞాయతీతి దుప్పూరణట్ఠేన తణ్హాయ సమా నదీ నామ నత్థీతి అత్థో.

దేసనావసానే సక్కచ్చం ధమ్మం సుణన్తో ఉపాసకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సుదస్సం ¶ వజ్జన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా భద్దియనగరం నిస్సాయ జాతియావనే విహరన్తో మేణ్డకసేట్ఠిం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థా ¶ కిర అఙ్గుత్తరాపేసు చారికం చరన్తో మేణ్డకసేట్ఠినో చ, భరియాయ చస్స చన్దపదుమాయ, పుత్తస్స చ ధనఞ్చయసేట్ఠినో, సుణిసాయ చ సుమనదేవియా, నత్తాయ చస్స విసాఖాయ, దాసస్స చ పుణ్ణస్సాతి ఇమేసం సోతాపత్తిఫలూపనిస్సయం దిస్వా భద్దియనగరం గన్త్వా జాతియావనే విహాసి. మేణ్డకసేట్ఠి సత్థు ఆగమనం అస్సోసి. కస్మా ¶ పనేస మేణ్డకసేట్ఠి నామ జాతోతి? తస్స కిర పచ్ఛిమగేహే అట్ఠకరీసమత్తే ఠానే హత్థిఅస్సఉసభపమాణా సువణ్ణమేణ్డకా పథవిం భిన్దిత్వా పిట్ఠియా పిట్ఠిం పహరమానా ఉట్ఠహింసు. తేసం ముఖేసు పఞ్చవణ్ణానం సుత్తానం గేణ్డుకా పక్ఖిత్తా హోన్తి. సప్పితేలమధుఫాణితాదీహి వా వత్థచ్ఛాదనహిరఞ్ఞసువణ్ణాదీహి వా అత్థే సతి తేసం ముఖతో గేణ్డుకే అపనేన్తి, ఏకస్సాపి మేణ్డకస్స ముఖతో జమ్బుదీపవాసీనం పహోనకం సప్పితేలమధుఫాణితవత్థచ్ఛాదనహిరఞ్ఞసువణ్ణం నిక్ఖమతి. తతో పట్ఠాయ మేణ్డకసేట్ఠీతి పఞ్ఞాయి.

కిం పనస్స పుబ్బకమ్మన్తి? విపస్సీబుద్ధకాలే కిర ఏస అవరోజస్స నామ కుటుమ్బికస్స భాగినేయ్యో మాతులేన సమాననామో అవరోజో నామ అహోసి. అథస్స మాతులో సత్థు గన్ధకుటిం కాతుం ఆరభి. సో తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘మాతుల, ఉభోపి సహేవ కరోమా’’తి వత్వా ‘‘అహం అఞ్ఞేహి సద్ధిం అసాధారణం కత్వా ఏకకోవ కరిస్సామీ’’తి తేన పన పటిక్ఖిత్తకాలే ‘‘ఇమస్మిం ఠానే గన్ధకుటియా కతాయ ఇమస్మిం నామ ఠానే కుఞ్జరసాలం నామ లద్ధుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా అరఞ్ఞతో దబ్బసమ్భారే ఆహరాపేత్వా ఏకం థమ్భం సువణ్ణఖచితం, ఏకం రజతఖచితం, ఏకం మణిఖచితం, ఏకం సత్తరతనఖచితన్తి ఏవం తులాసఙ్ఘాతద్వారకవాటవాతపానగోపానసీఛదనిట్ఠకా సబ్బాపి సువణ్ణాదిఖచితావ కారేత్వా గన్ధకుటియా సమ్ముఖట్ఠానే తథాగతస్స సత్తరతనమయం కుఞ్జరసాలం కారేసి. తస్సా ఉపరి ఘనరత్తసువణ్ణమయా కమ్బలా పవాళమయా సిఖరథూపికాయో అహేసుం. కుఞ్జరసాలాయ ¶ మజ్ఝే ఠానే ¶ రతనమణ్డపం కారేత్వా ధమ్మాసనం పతిట్ఠాపేసి. తస్స ఘనరత్తసువణ్ణమయా పాదా అహేసుం, తథా చతస్సో అటనియో. చత్తారో పన సువణ్ణమేణ్డకే కారాపేత్వా ఆసనస్స చతున్నం పాదానం హేట్ఠా ఠపేసి, ద్వే మేణ్డకే కారాపేత్వా పాదపీఠకాయ హేట్ఠా ఠపేసి, ఛ సువణ్ణమేణ్డకే కారాపేత్వా మణ్డపం పరిక్ఖిపేన్తో ఠపేసి. ధమ్మాసనం పఠమం సుత్తమయేహి రజ్జుకేహి వాయాపేత్వా మజ్ఝే సువణ్ణసుత్తమయేహి ఉపరి ముత్తమయేహి సుత్తేహి వాయాపేసి. తస్స చన్దనమయో అపస్సయో అహోసి. ఏవం కుఞ్జరసాలం నిట్ఠాపేత్వా సాలామహం కరోన్తో అట్ఠసట్ఠీహి భిక్ఖుసతసహస్సేహి సద్ధిం సత్థారం నిమన్తేత్వా చత్తారో మాసే దానం దత్వా ఓసానదివసే తిచీవరం అదాసి. తత్థ సఙ్ఘనవకస్స సతసహస్సగ్ఘనికం పాపుణి.

ఏవం ¶ విపస్సీబుద్ధకాలే పుఞ్ఞకమ్మం కత్వా తతో చుతో దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో ఇమస్మిం భద్దకప్పే బారాణసియం మహాభోగకులే నిబ్బత్తిత్వా బారాణసిసేట్ఠి నామ అహోసి. సో ఏకదివసం రాజూపట్ఠానం గచ్ఛన్తో పురోహితం దిస్వా ‘‘కిం, ఆచరియ, నక్ఖత్తముహుత్తం, ఉపధారేథా’’తి ఆహ. ఆమ, ఉపధారేమి, కిం అఞ్ఞం అమ్హాకం కమ్మన్తి. తేన హి కీదిసం జనపదచారిత్తన్తి? ఏకం భయం ¶ భవిస్సతీతి. కిం భయం నామాతి? ఛాతకభయం సేట్ఠీతి. కదా భవిస్సతీతి? ఇతో తిణ్ణం సంవచ్ఛరానం అచ్చయేనాతి. తం సుత్వా సేట్ఠి బహుం కసికమ్మం కారేత్వా గేహే విజ్జమానధనేనాపి ధఞ్ఞమేవ గహేత్వా అడ్ఢతేరసాని కోట్ఠసతాని కారేత్వా సబ్బకోట్ఠకే వీహీహి పరిపూరేసి. కోట్ఠేసు అప్పహోన్తేసు చాటిఆదీని పూరేత్వా అవసేసం భూమియం ఆవాటే కత్వా నిఖణి. నిధానావసేసం మత్తికాయ సద్ధిం మద్దిత్వా భిత్తియో లిమ్పాపేసి.

సో అపరేన సమయేన ఛాతకభయే సమ్పత్తే యథానిక్ఖిత్తం ధఞ్ఞం పరిభుఞ్జన్తో కోట్ఠేసు చ చాటిఆదీసు చ నిక్ఖిత్తధఞ్ఞే పరిక్ఖీణే పరిజనే పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, పబ్బతపాదం పవిసిత్వా జీవన్తా సుభిక్ఖకాలే మమ సన్తికం ఆగన్తుకామా ఆగచ్ఛథ, అనాగన్తుకామా తత్థ తత్థేవ జీవథా’’తి. తే రోదమానా అస్సుముఖా హుత్వా సేట్ఠిం వన్దిత్వా ఖమాపేత్వా సత్తాహం నిసీదిత్వా తథా అకంసు. తస్స పన సన్తికే ¶ వేయ్యావచ్చకరో ఏకోవ పుణ్ణో నామ దాసో ఓహీయి, తేన సద్ధిం సేట్ఠిజాయా సేట్ఠిపుత్తో సేట్ఠిసుణిసాతి పఞ్చేవ జనా అహేసుం. తే భూమియం ¶ ఆవాటేసు నిహితధఞ్ఞేపి పరిక్ఖీణే భిత్తిమత్తికం పాతేత్వా తేమేత్వా తతో లద్ధధఞ్ఞేన యాపయింసు. అథస్స జాయా ఛాతకే అవత్థరన్తే మత్తికాయ ఖీయమానాయ భిత్తిపాదేసు అవసిట్ఠమత్తికం పాతేత్వా తేమేత్వా అడ్ఢాళ్హకమత్తం వీహిం లభిత్వా కోట్టేత్వా ఏకం తణ్డులనాళిం గహేత్వా ‘‘ఛాతకకాలే చోరా బహూ హోన్తీ’’తి చోరభయేన ఏకస్మిం కుటే పక్ఖిపిత్వా పిదహిత్వా భూమియం నిఖణిత్వా ఠపేసి. అథ నం సేట్ఠి రాజూపట్ఠానతో ఆగన్త్వా ఆహ – ‘‘భద్దే, ఛాతోమ్హి, అత్థి కిఞ్చీ’’తి. సా విజ్జమానం ‘‘నత్థీ’’తి అవత్వా ‘‘ఏకా తణ్డులనాళి అత్థీ’’తి ఆహ. ‘‘కహం సా’’తి? ‘‘చోరభయేన మే నిఖణిత్వా ఠపితా’’తి. ‘‘తేన హి నం ఉద్ధరిత్వా కిఞ్చి పచాహీ’’తి. ‘‘సచే యాగుం పచిస్సామి, ద్వే వారే లభిస్సతి. సచే భత్తం పచిస్సామి, ఏకవారమేవ లభిస్సతి, కిం పచామి, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘అమ్హాకం అఞ్ఞో పచ్చయో నత్థి, భత్తం భుఞ్జిత్వా మరిస్సామ, భత్తమేవ పచాహీ’’తి. సా భత్తం పచిత్వా పఞ్చ కోట్ఠాసే కత్వా సేట్ఠినో కోట్ఠాసం వడ్ఢేత్వా పురతో ఠపేసి.

తస్మిం ఖణే గన్ధమాదనపబ్బతే పచ్చేకబుద్ధో సమాపత్తితో ¶ వుట్ఠాతి. అన్తోసమాపత్తియం కిర సమాపత్తిబలేన జిఘచ్ఛా న బాధతి. సమాపత్తితో వుట్ఠితానం పన బలవతీ హుత్వా ఉదరపటలం ¶ డయ్హన్తీ వియ ఉప్పజ్జతి. తస్మా తే లభనట్ఠానం ఓలోకేత్వా గచ్ఛన్తి. తం దివసఞ్చ తేసం దానం దత్వా సేనాపతిట్ఠానాదీసు అఞ్ఞతరసమ్పత్తిం లభన్తి. తస్మా సోపి దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తో ‘‘సకలజమ్బుదీపే ఛాతకభయం ఉప్పన్నం, సేట్ఠిగేహే చ పఞ్చన్నం జనానం నాళికోదనోవ పక్కో, సద్ధా ను ఖో ఏతే, సక్ఖిస్సన్తి వా మమ సఙ్గహం కాతు’’న్తి తేసం సద్ధభావఞ్చ సఙ్గహం కాతుం సమత్థభావఞ్చ దిస్వా పత్తచీవరమాదాయ మహాసేట్ఠిస్స పురతో ద్వారే ఠితమేవ అత్తానం దస్సేసి. సో తం దిస్వా పసన్నచిత్తో ‘‘పుబ్బేపి మయా దానస్స అదిన్నత్తా ఏవరూపం ఛాతకం దిట్ఠం, ఇదం ఖో పన భత్తం మం ఏకదివసమేవ రక్ఖేయ్య. అయ్యస్స పన దిన్నం అనేకాసు కప్పకోటీసు మమ హితసుఖావహం భవిస్సతీ’’తి తం భత్తపాతిం అపనేత్వా పచ్చేకబుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా గేహం పవేసేత్వా ఆసనే నిసిన్నస్స ¶ పాదే ధోవిత్వా సువణ్ణపాదపీఠే ఠపేత్వా భత్తపాతిమాదాయ పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తే ఓకిరి. ఉపడ్ఢావసేసే భత్తే పచ్చేకబుద్ధో హత్థేన పత్తం ¶ పిదహి. అథ నం, ‘‘భన్తే, ఏకాయ తణ్డులనాళియా పఞ్చన్నం జనానం పక్కఓదనస్స అయం ఏకో కోట్ఠాసో, ఇమం ద్విధా కాతుం న సక్కా. మా మయ్హం ఇధలోకే సఙ్గహం కరోథ, అహం నిరవసేసం దాతుకామోమ్హీ’’తి వత్వా సబ్బం భత్తమదాసి. దత్వా చ పన పత్థనం పట్ఠపేసి, ‘‘మా, భన్తే, పున నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే ఏవరూపం ఛాతకభయం అద్దసం, ఇతో పట్ఠాయ సకలజమ్బుదీపవాసీనం బీజభత్తం దాతుం సమత్థో భవేయ్యం, సహత్థేన కమ్మం కత్వా జీవికం న కప్పేయ్యం, అడ్ఢతేరస కోట్ఠసతాని సోధాపేత్వా సీసం న్హాయిత్వా తేసం ద్వారే నిసీదిత్వా ఉద్ధం ఓలోకితక్ఖణేయేవ మే రత్తసాలిధారా పతిత్వా సబ్బకోట్ఠే పూరేయ్యుం. నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే చ అయమేవ భరియా, అయమేవ పుత్తో, అయమేవ సుణిసా, అయమేవ దాసో హోతూ’’తి.

భరియాపిస్స ‘‘మమ సామికే జిఘచ్ఛాయ పీళియమానే న సక్కా మయా భుఞ్జితు’’న్తి చిన్తేత్వా అత్తనో కోట్ఠాసం పచ్చేకబుద్ధస్స దత్వా పత్థనం పట్ఠపేసి, ‘‘భన్తే, ఇదాని నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే ఏవరూపం ఛాతకభయం న పస్సేయ్యం, భత్తథాలికం ¶ పురతో కత్వా సకలజమ్బుదీపవాసీనం భత్తం దేన్తియాపి చ మే యావ న ఉట్ఠహిస్సామి, తావ గహితగహితట్ఠానం పూరితమేవ హోతు. అయమేవ సామికో, అయమేవ పుత్తో, అయమేవ సుణిసా, అయమేవ దాసో హోతూ’’తి. పుత్తోపిస్స అత్తనో కోట్ఠాసం పచ్చేకబుద్ధస్స దత్వా పత్థనం పట్ఠపేసి, ‘‘భన్తే, ఇతో పట్ఠాయ ఏవరూపం ఛాతకభయం న పస్సేయ్యం, ఏకఞ్చ మే సహస్సథవికం గహేత్వా సకలజమ్బుదీపవాసీనం కహాపణం దేన్తస్సాపి అయం సహస్సథవికా పరిపుణ్ణావ హోతు, ఇమేయేవ మాతాపితరో హోన్తు, అయం భరియా, అయం దాసో హోతూ’’తి.

సుణిసాపిస్స ¶ అత్తనో కోట్ఠాసం పచ్చేకబుద్ధస్స దత్వా పత్థనం పట్ఠపేసి, ‘‘ఇతో పట్ఠాయ ఏవరూపం ఛాతకభయం న పస్సేయ్యం, ఏకఞ్చ మే ధఞ్ఞపిటకం పురతో ఠపేత్వా సకలజమ్బుదీపవాసీనం బీజభత్తం దేన్తియాపి ఖీణభావో మా పఞ్ఞాయిత్థ, నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే ఇమేయేవ ససురా హోన్తు, అయమేవ సామికో, అయమేవ దాసో హోతూ’’తి. దాసోపి అత్తనో కోట్ఠాసం పచ్చేకబుద్ధస్స దత్వా పత్థనం పట్ఠపేసి ¶ , ‘‘ఇతో పట్ఠాయ ఏవరూపం ఛాతకభయం న పస్సేయ్యం, సబ్బే ఇమే సామికా హోన్తు, కసన్తస్స చ మే ఇతో తిస్సో, ఏత్తో తిస్సో, మజ్ఝే ఏకాతి దారుఅమ్బణమత్తా సత్త సత్త సీతాయో గచ్ఛన్తూ’’తి. సో తం దివసం సేనాపతిట్ఠానం పత్థేత్వా లద్ధుం సమత్థోపి సామికేసు ¶ సినేహేన ‘‘ఇమేయేవ మే సామికా హోన్తూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి. పచ్చేకబుద్ధో సబ్బేసమ్పి వచనావసానే ‘‘ఏవం హోతూ’’తి వత్వా –

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా.

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, మణి జోతిరసో యథా’’తి. –

పచ్చేకబుద్ధగాథాహి అనుమోదనం కత్వా ‘‘మయా ఇమేసం చిత్తం పసాదేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘యావ గన్ధమాదనపబ్బతా ఇమే మం పస్సన్తూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా పక్కామి. తేపి ఓలోకేత్వావ అట్ఠంసు. సో గన్త్వా తం భత్తం పఞ్చహి పచ్చేకబుద్ధసతేహి సద్ధిం సంవిభజి. తం తస్సానుభావేన సబ్బేసమ్పి పహోతి. తే ఓలోకేన్తాయేవ అట్ఠంసు.

అతిక్కన్తే పన మజ్ఝన్హికే సేట్ఠిభరియా ఉక్ఖలిం ధోవిత్వా పిదహిత్వా ఠపేసి. సేట్ఠిపి జిఘచ్ఛాయ పీళితో నిపజ్జిత్వా నిద్దం ఓక్కమి. సో సాయన్హే పబుజ్ఝిత్వా భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, అతివియ ఛాతోమ్హి, అత్థి ను ఖో ఉక్ఖలియా తలే ఝామకసిత్థానీ’’తి. సా ధోవిత్వా ఉక్ఖలియా ఠపితభావం జానన్తీపి ‘‘నత్థీ’’తి అవత్వా ‘‘ఉక్ఖలిం వివరిత్వా ఆచిక్ఖిస్సామీ’’తి ఉట్ఠాయ ఉక్ఖలిమూలం గన్త్వా ఉక్ఖలిం వివరి, తావదేవ సుమనమకులసదిసవణ్ణస్స భత్తస్స పూరా ఉక్ఖలి పిధానం ఉక్ఖిపిత్వా అట్ఠాసి. సా తం దిస్వావ పీతియా ఫుట్ఠసరీరా సేట్ఠిం ఆహ – ‘‘ఉట్ఠేహి, సామి, అహం ఉక్ఖలిం ధోవిత్వా పిదహిం, సా పన సుమనమకులసదిసవణ్ణస్స భత్తస్స ¶ పూరా, పుఞ్ఞాని నామ కత్తబ్బరూపాని, దానం నామ కత్తబ్బయుత్తకం. ఉట్ఠేహి, సామి, భుఞ్జస్సూ’’తి. సా ద్విన్నం పితాపుత్తానం భత్తం అదాసి. తేసు సుత్వా ¶ ఉట్ఠితేసు సుణిసాయ సద్ధిం నిసీదిత్వా భుఞ్జిత్వా పుణ్ణస్స భత్తం అదాసి. గహితగహితట్ఠానం న ఖీయతి, కటచ్ఛునా సకిం గహితట్ఠానమేవ పఞ్ఞాయతి. తందివసమేవ కోట్ఠాదయో పుబ్బే పూరితనియామేనేవ పున పూరయింసు. ‘‘సేట్ఠిస్స గేహే భత్తం ఉప్పన్నం, బీజభత్తేహి అత్థికా ఆగన్త్వా గణ్హన్తూ’’తి నగరే ¶ ఘోసనం కారేసి. మనుస్సా తస్స గేహతో బీజభత్తం గణ్హింసు. సకలజమ్బుదీపవాసినో తం నిస్సాయ జీవితం లభింసుయేవ.

సో తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే భద్దియనగరే సేట్ఠికులే నిబ్బత్తి. భరియాపిస్స మహాభోగకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తా తస్సేవ గేహం అగమాసి. తస్స తం పుబ్బకమ్మం నిస్సాయ పచ్ఛాగేహే పుబ్బే వుత్తప్పకారా మేణ్డకా ఉట్ఠహింసు. పుత్తోపి నేసం పుత్తోవ, సుణిసా సుణిసావ, దాసో దాసోవ అహోసి. అథేకదివసం సేట్ఠి అత్తనో పుఞ్ఞం వీమంసితుకామో అడ్ఢతేరసాని కోట్ఠసతాని సోధాపేత్వా సీసం న్హాతో ద్వారే నిసీదిత్వా ఉద్ధం ఓలోకేసి. సబ్బానిపి వుత్తప్పకారానం ¶ రత్తసాలీనం పూరయింసు. సో సేసానమ్పి పుఞ్ఞాని వీమంసితుకామో భరియఞ్చ పుత్తాదయో చ ‘‘తుమ్హాకమ్పి పుఞ్ఞాని వీమంసిస్సథా’’తి ఆహ.

అథస్స భరియా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా మహాజనస్స పస్సన్తస్సేవ తణ్డులే మినాపేత్వా తేహి భత్తం పచాపేత్వా ద్వారకోట్ఠకే పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదిత్వా సువణ్ణకటచ్ఛుం ఆదాయ ‘‘భత్తేన అత్థికా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి ఘోసాపేత్వా ఆగతాగతానం ఉపనీతభాజనాని పూరేత్వా అదాసి. సకలదివసమ్పి దేన్తియా కటచ్ఛునా గహితట్ఠానమేవ పఞ్ఞాయతి. తస్సా పన పురిమబుద్ధానమ్పి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స వామహత్థేన ఉక్ఖలిం దక్ఖిణహత్థేన కటచ్ఛుం గహేత్వా ఏవమేవ పత్తే పూరేత్వా భత్తస్స దిన్నత్తా వామహత్థతలం పూరేత్వా పదుమలక్ఖణం నిబ్బత్తి, దక్ఖిణహత్థతలం పూరేత్వా చన్దలక్ఖణం నిబ్బత్తి. యస్మా పన వామహత్థతో ధమ్మకరణం ఆదాయ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉదకం పరిస్సావేత్వా దదమానా అపరాపరం విచరి, తేనస్సా దక్ఖిణపాదతలం పూరేత్వా చన్దలక్ఖణం నిబ్బత్తి, వామపాదతలం పూరేత్వా పదుమలక్ఖణం నిబ్బత్తి. తస్సా ఇమినా కారణేన చన్దపదుమాతి నామం కరింసు.

పుత్తోపిస్స సీసం న్హాతో సహస్సథవికం ¶ ఆదాయ ‘‘కహాపణేహి అత్థికా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వత్వా ఆగతాగతానం గహితభాజనాని పూరేత్వా అదాసి. థవికాయ కహాపణసహస్సం అహోసియేవ. సుణిసాపిస్స సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా వీహిపిటకం ఆదాయ ఆకాసఙ్గణే నిసిన్నా ‘‘బీజభత్తేహి అత్థికా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వత్వా ఆగతాగతానం గహితభాజనాని పూరేత్వా అదాసి. పిటకం ¶ యథాపూరితమేవ అహోసి. దాసోపిస్స ¶ సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా సువణ్ణయుగేసు సువణ్ణయోత్తేహి గోణే యోజేత్వా సువణ్ణపతోదయట్ఠిం ఆదాయ ద్విన్నం గోణానం గన్ధపఞ్చఙ్గులికాని దత్వా విసాణేసు సువణ్ణకోసకే పటిముఞ్చిత్వా ఖేత్తం గన్త్వా పాజేసి. ఇతో తిస్సో, ఏత్తో తిస్సో, మజ్ఝే ఏకాతి సత్త సీతా భిజ్జిత్వా అగమంసు. జమ్బుదీపవాసినో భత్తబీజహిరఞ్ఞసువణ్ణాదీసు యథారుచితం సేట్ఠిగేహతోయేవ గణ్హింసు. ఇమే పఞ్చ మహాపుఞ్ఞా.

ఏవం మహానుభావో సేట్ఠి ‘‘సత్థా కిర ఆగతో’’తి సుత్వా ‘‘సత్థు పచ్చుగ్గమనం కరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమన్తో అన్తరామగ్గే తిత్థియే దిస్వా తేహి ‘‘కస్మా తం, గహపతి, కిరియవాదో సమానో అకిరియవాదస్స సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గచ్ఛసీ’’తి నివారియమానోపి తేసం వచనం అనాదియిత్వా గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది ¶ . అథస్స సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. సో దేసనావసానే సోతాపత్తిఫలం పత్వా సత్థు తిత్థియేహి అవణ్ణం వత్వా అత్తనో నివారితభావం ఆరోచేసి. అథ నం సత్థా, ‘‘గహపతి, ఇమే సత్తా నామ మహన్తమ్పి అత్తనో దోసం న పస్సన్తి, అవిజ్జమానమ్పి పరేసం దోసం విజ్జమానం కత్వా తత్థ తత్థ భుసం వియ ఓపునన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సుదస్సం వజ్జమఞ్ఞేసం, అత్తనో పన దుద్దసం;

పరేసఞ్హి సో వజ్జాని, ఓపునాతి యథా భుసం;

అత్తనో పన ఛాదేతి, కలింవ కితవా సఠో’’తి.

తత్థ సుదస్సం వజ్జన్తి పరస్స అణుమత్తమ్పి వజ్జం ఖలితం సుదస్సం సుఖేనేవ పస్సితుం సక్కా, అత్తనో పన అతిమహన్తమ్పి దుద్దసం. పరేసం హీతి తేనేవ కారణేన సో పుగ్గలో సఙ్ఘమజ్ఝాదీసు పరేసం వజ్జాని ఉచ్చట్ఠానే ఠపేత్వా భుసం ఓపునన్తో వియ ఓపునాతి. కలింవ కితవా సఠోతి ఏత్థ సకుణేసు అపరజ్ఝనభావేన అత్తభావో కలి నామ, సాఖభఙ్గాదికం పటిచ్ఛాదనం కితవా నామ, సాకుణికో సఠో నామ. యథా సకుణలుద్దకో సకుణే గహేత్వా మారేతుకామో కితవా వియ ¶ అత్తభావం పటిచ్ఛాదేతి, ఏవం అత్తనో వజ్జం ఛాదేతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పరవజ్జానుపస్సిస్సాతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉజ్ఝానసఞ్ఞిం నామ ఏకం థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ‘‘అయం ఏవం నివాసేతి, ఏవం పారుపతీ’’తి భిక్ఖూనం అన్తరమేవ గవేసన్తో విచరతి. భిక్ఖూ ‘‘అసుకో నామ, భన్తే, థేరో ఏవం కరోతీ’’తి సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, వత్తసీసే ఠత్వా ఏవం ఓవదన్తో అననుపవాదో. యో పన నిచ్చం ఉజ్ఝానసఞ్ఞితాయ పరేసం అన్తరం పరియేసమానో ఏవం వత్వా విచరతి, తస్స ఝానాదీసు ఏకోపి విసేసో నుప్పజ్జతి, కేవలం ఆసవాయేవ వడ్ఢన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పరవజ్జానుపస్సిస్స, నిచ్చం ఉజ్ఝానసఞ్ఞినో;

ఆసవా తస్స వడ్ఢన్తి, ఆరా సో ఆసవక్ఖయా’’తి.

తత్థ ¶ ఉజ్ఝానసఞ్ఞినోతి ఏవం నివాసేతబ్బం ఏవం పారుపితబ్బన్తి పరేసం అన్తరగవేసితాయ ఉజ్ఝానబహులస్స పుగ్గలస్స ఝానాదీసు ఏకధమ్మోపి న వడ్ఢతి, అథ ఖో ఆసవావ తస్స వడ్ఢన్తి. తేనేవ కారణేన సో అరహత్తమగ్గసఙ్ఖాతా ఆసవక్ఖయా ఆరా దూరం గతోవ హోతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఉజ్ఝానసఞ్ఞిత్థేరవత్థు ఏకాదసమం.

ఆకాసేతి ఇదం ధమ్మదేసనం సత్థా కుసినారాయం ఉపవత్తనే మల్లానం సాలవనే పరినిబ్బానమఞ్చకే నిపన్నో సుభద్దం పరిబ్బాజకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర అతీతే కనిట్ఠభాతరి ఏకస్మిం సస్సే నవక్ఖత్తుం అగ్గదానం దేన్తే దానం దాతుం అనిచ్ఛన్తో ఓసక్కిత్వా అవసానే అదాసి. తస్మా పఠమబోధియమ్పి మజ్ఝిమబోధియమ్పి సత్థారం దట్ఠుం నాలత్థ. పచ్ఛిమబోధియం పన సత్థు పరినిబ్బానకాలే ‘‘అహం తీసు పఞ్హేసు అత్తనో కఙ్ఖం మహల్లకే ¶ పరిబ్బాజకే ¶ పుచ్ఛిత్వా సమణం గోతమం ‘దహరో’తి సఞ్ఞాయ న పుచ్ఛిం ¶ , తస్స చ దాని పరినిబ్బానకాలో, పచ్ఛా మే సమణస్స గోతమస్స అపుచ్ఛితకారణా విప్పటిసారో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆనన్దత్థేరేన నివారియమానోపి సత్థారా ఓకాసం కత్వా, ‘‘ఆనన్ద, మా సుభద్దం నివారయి, పుచ్ఛతు మం పఞ్హ’’న్తి వుత్తే అన్తోసాణిం పవిసిత్వా హేట్ఠామఞ్చకే నిసిన్నో, ‘‘భో సమణ, కిం ను ఖో ఆకాసే పదం నామ అత్థి, ఇతో బహిద్ధా సమణో నామ అత్థి, సఙ్ఖారా సస్సతా నామ అత్థీ’’తి ఇమే పఞ్హే పుచ్ఛి. అథస్స సత్థా తేసం అభావం ఆచిక్ఖన్తో ఇమాహి గాథాహి ధమ్మం దేసేసి –

‘‘ఆకాసేవ పదం నత్థి, సమణో నత్థి బాహిరే;

పపఞ్చాభిరతా పజా, నిప్పపఞ్చా తథాగతా.

‘‘ఆకాసేవ పదం నత్థి, సమణో నత్థి బాహిరే;

సఙ్ఖారా సస్సతా నత్థి, నత్థి బుద్ధానమిఞ్జిత’’న్తి.

తత్థ పదన్తి ఇమస్మిం ఆకాసే వణ్ణసణ్ఠానవసేన ఏవరూపన్తి పఞ్ఞాపేతబ్బం కస్సచి పదం నామ నత్థి. బాహిరేతి మమ సాసనతో బహిద్ధా మగ్గఫలట్ఠో సమణో నామ నత్థి. పజాతి అయం సత్తలోకసఙ్ఖాతా పజా తణ్హాదీసు పపఞ్చేసుయేవాభిరతా. నిప్పపఞ్చాతి బోధిమూలేయేవ సబ్బపపఞ్చానం సముచ్ఛిన్నత్తా నిప్పపఞ్చా ¶ తథాగతా. సఙ్ఖారాతి పఞ్చక్ఖన్ధా. తేసు హి ఏకోపి సస్సతో నామ నత్థి. ఇఞ్జితన్తి బుద్ధానం పన తణ్హామానాదీసు ఇఞ్జితేసు యేన సఙ్ఖారా సస్సతాతి గణ్హేయ్య, తం ఏకం ఇఞ్జితమ్పి నామ నత్థీతి అత్థో.

దేసనావసానే సుభద్దో అనాగామిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సుభద్దపరిబ్బాజకవత్థు ద్వాదసమం.

న ¶ ¶ ¶ తేన హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో వినిచ్ఛయమహామత్తే ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి భిక్ఖూ సావత్థియం ఉత్తరద్వారగామే పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తా నగరమజ్ఝేన విహారం ఆగచ్ఛన్తి. తస్మిం ఖణే మేఘో ఉట్ఠాయ పావస్సి. తే సమ్ముఖాగతం వినిచ్ఛయసాలం పవిసిత్వా వినిచ్ఛయమహామత్తే లఞ్జం గహేత్వా సామికే అసామికే కరోన్తే దిస్వా ‘‘అహో ఇమే అధమ్మికా, మయం పన ‘ఇమే ధమ్మేన వినిచ్ఛయం కరోన్తీ’తి సఞ్ఞినో అహుమ్హా’’తి చిన్తేత్వా వస్సే విగతే విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఛన్దాదివసికా హుత్వా సాహసేన అత్థం వినిచ్ఛినన్తా ధమ్మట్ఠా నామ హోన్తి, అపరాధం పన అనువిజ్జిత్వా ¶ అపరాధానురూపం అసాహసేన వినిచ్ఛయం కరోన్తా ఏవ ధమ్మట్ఠా నామ హోన్తీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న తేన హోతి ధమ్మట్ఠో, యేనత్థం సాహసా నయే;

యో చ అత్థం అనత్థఞ్చ, ఉభో నిచ్ఛేయ్య పణ్డితో.

‘‘అసాహసేన ధమ్మేన, సమేన నయతీ పరే;

ధమ్మస్స గుత్తో మేధావీ, ధమ్మట్ఠోతి పవుచ్చతీ’’తి.

తత్థ తేనాతి ఏత్తకేనేవ కారణేన. ధమ్మట్ఠోతి రాజా హి అత్తనో కాతబ్బే వినిచ్ఛయధమ్మే ఠితోపి ధమ్మట్ఠో నామ న హోతి. యేనాతి యేన కారణేన. అత్థన్తి ఓతిణ్ణం వినిచ్ఛితబ్బం అత్థం. సాహసా నయేతి ఛన్దాదీసు పతిట్ఠితో సాహసేన ముసావాదేన వినిచ్ఛేయ్య. యో హి ఛన్దే పతిట్ఠాయ ఞాతీతి వా మిత్తోతి వా ముసా వత్వా అసామికమేవ సామికం కరోతి, దోసే పతిట్ఠాయ అత్తనో వేరీనం ముసా వత్వా సామికమేవ అసామికం కరోతి, మోహే పతిట్ఠాయ లఞ్జం గహేత్వా ¶ వినిచ్ఛయకాలే ¶ అఞ్ఞవిహితో వియ ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో ముసా వత్వా ‘‘ఇమినా జితం, అయం పరాజితో’’తి ¶ పరం నీహరతి, భయే పతిట్ఠాయ కస్సచిదేవ ఇస్సరజాతికస్స పరాజయం పాపుణన్తస్సాపి జయం ఆరోపేతి, అయం సాహసేన అత్థం నేతి నామ. ఏసో ధమ్మట్ఠో నామ న హోతీతి అత్థో. అత్థం అనత్థఞ్చాతి భూతఞ్చ అభూతఞ్చ కారణం. ఉభో నిచ్ఛేయ్యాతి యో పన పణ్డితో ఉభో అత్థానత్థే వినిచ్ఛినిత్వా వదతి. అసాహసేనాతి అముసావాదేన. ధమ్మేనాతి వినిచ్ఛయధమ్మేన, న ఛన్దాదివసేన. సమేనాతి అపరాధానురూపేనేవ పరే నయతి, జయం వా పరాజయం వా పాపేతి. ధమ్మస్స గుత్తోతి సో ధమ్మగుత్తో ధమ్మరక్ఖితో ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో మేధావీ వినిచ్ఛయధమ్మే ఠితత్తా ధమ్మట్ఠోతి పవుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న తేన పణ్డితో హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఛబ్బగ్గియే ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర విహారేపి గామేపి భత్తగ్గం ఆకులం కరోన్తా ¶ విచరన్తి. అథేకదివసే భిక్ఖూ గామే భత్తకిచ్చం కత్వా ఆగతే దహరే సామణేరే చ పుచ్ఛింసు – ‘‘కీదిసం, ఆవుసో, భత్తగ్గ’’న్తి? భన్తే, మా పుచ్ఛథ, ఛబ్బగ్గియా ‘‘మయమేవ వియత్తా, మయమేవ పణ్డితా, ఇమే పహరిత్వా సీసే కచవరం ఆకిరిత్వా నీహరిస్సామా’’తి వత్వా అమ్హే పిట్ఠియం గహేత్వా కచవరం ఓకిరన్తా భత్తగ్గం ఆకులం అకంసూతి. భిక్ఖూ సత్థు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, బహుం భాసిత్వా పరే విహేఠయమానం ‘పణ్డితో’తి వదామి, ఖేమినం పన అవేరీనం అభయమేవ పణ్డితోతి వదామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న తేన పణ్డితో హోతి, యావతా బహు భాసతి;

ఖేమీ అవేరీ అభయో, పణ్డితోతి పవుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ¶ యావతాతి యత్తకేన కారణేన సఙ్ఘమజ్ఝాదీసు బహుం కథేతి, తేన పణ్డితో నామ న హోతి ¶ . యో పన సయం ఖేమీ పఞ్చన్నం వేరానం అభావేన అవేరీ నిబ్భయో ¶ , యం వా ఆగమ్మ మహాజనస్స భయం న హోతి, సో పణ్డితో నామ హోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న తావతాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకుదానత్థేరం నామ ఖీణాసవం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకకోవ ఏకస్మిం వనసణ్డే విహరతి, ఏకమేవస్స ఉదానం పగుణం –

ఉపసన్తస్స సదా సతీమతో’’తి. (పాచి. ౧౫౩; ఉదా. ౩౭);

సో కిర ఉపోసథదివసేసు సయమేవ ధమ్మస్సవనం ఘోసేత్వా ఇమం గాథం వదతి. పథవిఉన్ద్రియనసద్దో వియ దేవతానం సాధుకారసద్దో హోతి. అథేకస్మిం ఉపోసథదివసే పఞ్చపఞ్చసతపరివారా ద్వే తిపిటకధరా భిక్ఖూ తస్స వసనట్ఠానం అగమంసు. సో తే దిస్వావ తుట్ఠమానసో ‘‘సాధు వో కతం ఇధ ఆగచ్ఛన్తేహి, అజ్జ మయం ¶ తుమ్హాకం ధమ్మం సుణిస్సామా’’తి ఆహ. అత్థి పన, ఆవుసో, ఇధ ధమ్మం సోతుకామాతి. అత్థి, భన్తే, అయం వనసణ్డో ధమ్మస్సవనదివసే దేవతానం సాధుకారసద్దేన ఏకనిన్నాదో హోతీతి. తేసు ఏకో తిపిటకధరో ధమ్మం ఓసారేసి, ఏకో కథేసి. ఏకదేవతాపి సాధుకారం నాదాసి. తే ఆహంసు – ‘‘త్వం, ఆవుసో, ధమ్మస్సవనదివసే ఇమస్మిం వనసణ్డే దేవతా మహన్తేన సద్దేన సాధుకారం దేన్తీతి వదేసి, కిం నామేత’’న్తి. భన్తే, అఞ్ఞేసు దివసేసు సాధుకారసద్దేన ఏకనిన్నాదో ఏవ హోతి, న అజ్జ పన ¶ జానామి ‘‘కిమేత’’న్తి. ‘‘తేన హి, ఆవుసో, త్వం తావ ధమ్మం కథేహీ’’తి. సో ¶ బీజనిం గహేత్వా ఆసనే నిసిన్నో తమేవ గాథం వదేసి. దేవతా మహన్తేన సద్దేన సాధుకారమదంసు. అథ నేసం పరివారా భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘ఇమస్మిం వనసణ్డే దేవతా ముఖోలోకనేన సాధుకారం దదన్తి, తిపిటకధరభిక్ఖూసు ఏత్తకం భణన్తేసుపి కిఞ్చి పసంసనమత్తమ్పి అవత్వా ఏకేన మహల్లకత్థేరేన ఏకగాథాయ కథితాయ మహాసద్దేన సాధుకారం దదన్తీ’’తి. తేపి విహారం గన్త్వా సత్థు తమత్థం ఆరోచేసుం.

సత్థా ¶ ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, యో బహుమ్పి ఉగ్గణ్హతి వా భాసతి వా, తం ధమ్మధరోతి వదామి. యో పన ఏకమ్పి గాథం ఉగ్గణ్హిత్వా సచ్చాని పటివిజ్ఝతి, అయం ధమ్మధరో నామా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘న తావతా ధమ్మధరో, యావతా బహు భాసతి;

యో చ అప్పమ్పి సుత్వాన, ధమ్మం కాయేన పస్సతి;

స వే ధమ్మధరో హోతి, యో ధమ్మం నప్పమజ్జతీ’’తి.

తత్థ యావతాతి యత్తకేన ఉగ్గహణధారణవాచనాదినా కారణేన బహుం భాసతి, తావత్తకేన ధమ్మధరో న హోతి, వంసానురక్ఖకో పన పవేణిపాలకో నామ హోతి. యో చ అప్పమ్పీతి యో పన అప్పమత్తకమ్పి సుత్వా ధమ్మమన్వాయ అత్థమన్వాయ ధమ్మానుధమ్మప్పటిపన్నో హుత్వా నామకాయేన దుక్ఖాదీని పరిజానన్తో చతుసచ్చధమ్మం పస్సతి, స వే ధమ్మధరో హోతి. యో ధమ్మం నప్పమజ్జతీతి యోపి ఆరద్ధవీరియో హుత్వా అజ్జ అజ్జేవాతి పటివేధం ఆకఙ్ఖన్తో ధమ్మం నప్పమజ్జతి, అయమ్పి ధమ్మధరోయేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఏకుదానఖీణాసవత్థేరవత్థు తతియం.

న ¶ తేన థేరో సో హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లకుణ్డకభద్దియత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి ¶ ¶ తస్మిం థేరే సత్థు ఉపట్ఠానం గన్త్వా పక్కన్తమత్తే తింసమత్తా ఆరఞ్ఞికా భిక్ఖూ తం పస్సన్తా ఏవ ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీదింసు. సత్థా తేసం అరహత్తూపనిస్సయం దిస్వా ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛి – ‘‘ఇతో గతం ఏకం థేరం పస్సథా’’తి? ‘‘న పస్సామ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం ను దిట్ఠో వో’’తి? ‘‘ఏకం, భన్తే, సామణేరం పస్సిమ్హా’’తి. ‘‘న సో, భిక్ఖవే, సామణేరో, థేరో ఏవ సో’’తి? ‘‘అతివియ ఖుద్దకో, భన్తే’’తి. ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, మహల్లకభావేన థేరాసనే నిసిన్నమత్తకేన థేరోతి వదామి. యో పన సచ్చాని పటివిజ్ఝిత్వా మహాజనస్స అహింసకభావే ఠితో, అయం థేరో నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న తేన థేరో సో హోతి, యేనస్స పలితం సిరో;

పరిపక్కో వయో తస్స, మోఘజిణ్ణోతి వుచ్చతి.

‘‘యమ్హి సచ్చఞ్చ ధమ్మో చ, అహింసా సంయమో దమో;

స వే వన్తమలో ధీరో, థేరో ఇతి పవుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ¶ పరిపక్కోతి పరిణతో, వుడ్ఢభావం పత్తోతి అత్థో. మోఘజిణ్ణోతి అన్తో థేరకరానం ధమ్మానం అభావేన తుచ్ఛజిణ్ణో నామ. యమ్హి సచ్చఞ్చ ధమ్మో చాతి యమ్హి పన పుగ్గలే సోళసహాకారేహి పటివిద్ధత్తా చతుబ్బిధం సచ్చం, ఞాణేన సచ్ఛికతత్తా నవవిధో లోకుత్తరధమ్మో చ అత్థి. అహింసాతి అహింసనభావో. దేసనామత్తమేతం, యమ్హి పన చతుబ్బిధాపి అప్పమఞ్ఞాభావనా అత్థీతి అత్థో. సంయమో దమోతి సీలఞ్చేవ ఇన్ద్రియసంవరో చ. వన్తమలోతి మగ్గఞాణేన నీహటమలో. ధీరోతి ధితిసమ్పన్నో. థేరోతి సో ఇమేహి థిరభావకారకేహి సమన్నాగతత్తా థేరోతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

లకుణ్డకభద్దియత్థేరవత్థు చతుత్థం.

న ¶ వాక్కరణమత్తేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి ¶ సమయే దహరే చేవ సామణేరే చ అత్తనో ధమ్మాచరియానమేవ చీవరరజనాదీని వేయ్యావచ్చాని కరోన్తే దిస్వా ఏకచ్చే థేరా చిన్తయింసు – ‘‘మయమ్పి బ్యఞ్జనసమయే కుసలా, అమ్హాకమేవ కిఞ్చి నత్థి. యంనూన ¶ మయం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవం వదేయ్యామ, ‘భన్తే, మయం బ్యఞ్జనసమయే కుసలా, అఞ్ఞేసం సన్తికే ధమ్మం ఉగ్గణ్హిత్వాపి ఇమేసం సన్తికే అసోధేత్వా మా సజ్ఝాయిత్థాతి దహరసామణేరే ఆణాపేథా’తి. ఏవఞ్హి అమ్హాకం లాభసక్కారో వడ్ఢిస్సతీ’’తి. తే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా తథా వదింసు.

సత్థా తేసం వచనం సుత్వా ‘‘ఇమస్మిం సాసనే పవేణివసేనేవ ఏవం వత్తుం లభతి, ఇమే పన లాభసక్కారే నిస్సితాతి ఞత్వా అహం తుమ్హే వాక్కరణమత్తేన సాధురూపాతి న వదామి. యస్స పనేతే ఇస్సాదయో ధమ్మా అరహత్తమగ్గేన సముచ్ఛిన్నా, ఏసో ఏవ సాధురూపో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న వాక్కరణమత్తేన, వణ్ణపోక్ఖరతాయ వా;

సాధురూపో నరో హోతి, ఇస్సుకీ మచ్ఛరీ సఠో.

‘‘యస్స చేతం సముచ్ఛిన్నం, మూలఘచ్చం సమూహతం;

సవన్తదోసో మేధావీ, సాధురూపోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ న వాక్కరణమత్తేనాతి వచీకరణమత్తేన సద్దలక్ఖణసమ్పన్నవచనమత్తేన. వణ్ణపోక్ఖరతాయ వాతి సరీరవణ్ణస్స మనాపభావేన వా. నరోతి ఏత్తకేనేవ కారణేన పరలాభాదీసు ఇస్సామనకో పఞ్చవిధేన మచ్ఛేరేన సమన్నాగతో కేరాటికభావేన ¶ సఠో నరో సాధురూపో న హోతి. యస్స చేతన్తి యస్స చ పుగ్గలస్సేతం ఇస్సాదిదోసజాతం అరహత్తమగ్గఞాణేన సమూలకం ఛిన్నం, మూలఘాతం కత్వా సమూహతం ¶ , సో వన్తదోసో ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో సాధురూపోతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న ¶ ముణ్డకేన సమణోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో హత్థకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర వాదక్ఖిత్తో ‘‘తుమ్హే అసుకవేలాయ అసుకట్ఠానం నామ ఆగచ్ఛేయ్యాథ, వాదం కరిస్సామా’’తి వత్వా పురేతరమేవ తత్థ గన్త్వా ‘‘పస్సథ, తిత్థియా మమ భయేన నాగతా, ఏసోవ పన నేసం పరాజయో’’తిఆదీని వత్వా వాదక్ఖిత్తో అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరన్తో విచరతి. సత్థా ‘‘హత్థకో కిర ఏవం కరోతీ’’తి సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం ¶ కిర త్వం, హత్థక, ఏవం కరోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చ’’న్తి వుత్తే, ‘‘కస్మా ఏవం కరోసి? ఏవరూపఞ్హి ముసావాదం కరోన్తో సీసముణ్డనాదిమత్తేనేవ సమణో నామ న హోతి. యో పన అణూని వా థూలాని వా పాపాని సమేత్వా ఠితో, అయమేవ సమణో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న ముణ్డకేన సమణో, అబ్బతో అలికం భణం;

ఇచ్ఛాలోభసమాపన్నో, సమణో కిం భవిస్సతి.

‘‘యో చ సమేతి పాపాని, అణుం థూలాని సబ్బసో;

సమితత్తా హి పాపానం, సమణోతి పవుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ముణ్డకేనాతి సీసముణ్డనమత్తేన. అబ్బతోతి సీలవతేన చ ధుతఙ్గవతేన చ విరహితో. అలికం భణన్తి ముసావాదం భణన్తో అసమ్పత్తేసు ఆరమ్మణేసు ఇచ్ఛాయ పత్తేసు చ లోభేన సమన్నాగతో సమణో నామ కిం భవిస్సతి? సమేతీతి యో చ పరిత్తాని వా ¶ మహన్తాని వా పాపాని వూపసమేతి, సో తేసం సమితత్తా సమణోతి పవుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న ¶ ¶ తేన భిక్ఖు సో హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర బాహిరసమయే పబ్బజిత్వా భిక్ఖం చరన్తో చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో అత్తనో సావకే భిక్ఖాయ చరణేన ‘భిక్ఖూ’తి వదతి, మమ్పి ‘భిక్ఖూ’తి వత్తుం వట్టతీ’’తి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భో గోతమ, అహమ్పి భిక్ఖం చరిత్వా జీవామి, మమ్పి ‘భిక్ఖూ’తి వదేహీ’’తి ఆహ. అథ నం సత్థా ‘‘నాహం, బ్రాహ్మణ, భిక్ఖనమత్తేన భిక్ఖూతి వదామి. న హి విస్సం ధమ్మం సమాదాయ వత్తన్తో భిక్ఖు నామ హోతి. యో పన సబ్బసఙ్ఖారేసు సఙ్ఖాయ చరతి, సో భిక్ఖు నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న తేన భిక్ఖు సో హోతి, యావతా భిక్ఖతే పరే;

విస్సం ధమ్మం సమాదాయ, భిక్ఖు హోతి న తావతా.

‘‘యోధ పుఞ్ఞఞ్చ పాపఞ్చ, బాహేత్వా బ్రహ్మచరియవా;

సఙ్ఖాయ లోకే చరతి, స వే భిక్ఖూతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ¶ యావతాతి యత్తకేన పరే భిక్ఖతే, తేన భిక్ఖనమత్తేన భిక్ఖు నామ న హోతి. విస్సన్తి విసమం ధమ్మం, విస్సగన్ధం వా కాయకమ్మాదికం ధమ్మం సమాదాయ చరన్తో భిక్ఖు నామ న హోతి. యోధాతి యో ఇధ సాసనే ఉభయమ్పేతం పుఞ్ఞఞ్చ పాపఞ్చ మగ్గబ్రహ్మచరియేన బాహేత్వా పనుదిత్వా బ్రహ్మచరియవా హోతి. సఙ్ఖాయాతి ఞాణేన. లోకేతి ఖన్ధాదిలోకే ‘‘ఇమే అజ్ఝత్తికా ఖన్ధా, ఇమే బాహిరా’’తి ఏవం సబ్బేపి ధమ్మే జానిత్వా ¶ చరతి, సో తేన ఞాణేన కిలేసానం భిన్నత్తా ‘‘భిక్ఖూ’’తి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న ¶ మోనేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిత్థియే ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర భుత్తట్ఠానేసు మనుస్సానం ‘‘ఖేమం హోతు, సుఖం ¶ హోతు, ఆయు వడ్ఢతు, అసుకట్ఠానే నామ కలలం అత్థి, అసుకట్ఠానే నామ కణ్టకో అత్థి, ఏవరూపం ఠానం గన్తుం న వట్టతీ’’తిఆదినా నయేన మఙ్గలం వత్వా పక్కమన్తి. భిక్ఖూ పన పఠమబోధియం అనుమోదనాదీనం అననుఞ్ఞాతకాలే భత్తగ్గే మనుస్సానం అనుమోదనం అకత్వా పక్కమన్తి. మనుస్సా ‘‘తిత్థియానం సన్తికా మఙ్గలం సుణామ, భద్దన్తా పన తుణ్హీభూతా పక్కమన్తీ’’తి ఉజ్ఝాయింసు. భిక్ఖూ తమత్థం సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇతో పట్ఠాయ భత్తగ్గాదీసు యథాసుఖం అనుమోదనం కరోథ, ఉపనిసిన్నకథం కరోథ, ధమ్మం కథేథా’’తి అనుజాని. తే తథా కరింసు. మనుస్సా అనుమోదనాదీని సుణన్తా ఉస్సాహప్పత్తా భిక్ఖూ నిమన్తేత్వా సక్కారం కరోన్తా విచరన్తి. తిత్థియా పన ‘‘మయం మునినో మోనం కరోమ, సమణస్స గోతమస్స సావకా భత్తగ్గాదీసు మహాకథం కథేన్తా విచరన్తీ’’తి ఉజ్ఝాయింసు.

సత్థా తమత్థం సుత్వా ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, తుణ్హీభావమత్తేన ‘మునీ’తి వదామి. ఏకచ్చే హి అజానన్తా న ¶ కథేన్తి, ఏకచ్చే అవిసారదతాయ, ఏకచ్చే ‘మా నో ఇమం అతిసయత్థం అఞ్ఞే జానింసూ’తి మచ్ఛేరేన. తస్మా మోనమత్తేన ముని న హోతి, పాపవూపసమేన పన ముని నామ హోతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న మోనేన మునీ హోతి, మూళ్హరూపో అవిద్దసు;

యో చ తులంవ పగ్గయ్హ, వరమాదాయ పణ్డితో.

‘‘పాపాని ¶ పరివజ్జేతి, స మునీ తేన సో ముని;

యో మునాతి ఉభో లోకే, ముని తేన పవుచ్చతీ’’తి.

తత్థ న మోనేనాతి కామఞ్హి మోనేయ్యపటిపదాసఙ్ఖాతేన మగ్గఞాణమోనేన ముని నామ హోతి, ఇధ పన తుణ్హీభావం సన్ధాయ ‘‘మోనేనా’’తి వుత్తం. మూళ్హరూపోతి తుచ్ఛరూపో. అవిద్దసూతి అవిఞ్ఞూ. ఏవరూపో హి తుణ్హీభూతోపి ముని నామ న హోతి. అథ వా మోనేన ముని నామ న హోతి, తుచ్ఛసభావో పన అవిఞ్ఞూ చ హోతీతి అత్థో. యో చ తులంవ పగయ్హాతి యథా హి తులం ¶ గహేత్వా ఠితో అతిరేకం చే హోతి, హరతి. ఊనం చే హోతి ¶ , పక్ఖిపతి. ఏవమేవ యో అతిరేకం హరన్తో వియ పాపం హరతి పరివజ్జేతి, ఊనకే పక్ఖిపన్తో వియ కుసలం పరిపూరేతి. ఏవఞ్చ పన కరోన్తో సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసఙ్ఖాతం వరం ఉత్తమమేవ ఆదాయ పాపాని అకుసలకమ్మాని పరివజ్జేతి. స మునీతి సో ముని నామాతి అత్థో. తేన సో మునీతి కస్మా పన సో మునీతి చే? యం హేట్ఠా వుత్తకారణం, తేన సో మునీతి అత్థో. సో మునాతి ఉభో లోకేతి యో పుగ్గలో ఇమస్మిం ఖన్ధాదిలోకే తులం ఆరోపేత్వా మినన్తో వియ ‘‘ఇమే అజ్ఝత్తికా ఖన్ధా, ఇమే బాహిరా’’తిఆదినా నయేన ఇమే ఉభో అత్థే మునాతి. ముని తేన పవుచ్చతీతి తేన కారణేన మునీతి వుచ్చతియేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న తేన అరియో హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం అరియం నామ బాలిసికం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి ¶ సత్థా తస్స సోతాపత్తిమగ్గస్సూపనిస్సయం దిస్వా సావత్థియా ఉత్తరద్వారగామే పిణ్డాయ చరిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో తతో ఆగచ్ఛతి. తస్మిం ఖణే సో బాలిసికో బలిసేన మచ్ఛే గణ్హన్తో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం దిస్వా బలిసయట్ఠిం ఛడ్డేత్వా అట్ఠాసి. సత్థా తస్స అవిదూరే ¶ ఠానే నివత్తిత్వా ఠితో ‘‘త్వం కిం నామోసీ’’తి సారిపుత్తత్థేరాదీనం నామాని పుచ్ఛి. తేపి ‘‘అహం సారిపుత్తో అహం మోగ్గల్లానో’’తి అత్తనో అత్తనో నామాని కథయింసు. బాలిసికో చిన్తేసి – ‘‘సత్థా సబ్బేసం నామాని పుచ్ఛతి, మమమ్పి నామం పుచ్ఛిస్సతి మఞ్ఞే’’తి. సత్థా తస్స ఇచ్ఛం ఞత్వా, ‘‘ఉపాసక, త్వం కో నామోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, అరియో నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, ఉపాసక, తాదిసా పాణాతిపాతినో అరియా నామ హోన్తి, అరియా పన మహాజనస్స అహింసనభావే ఠితా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న తేన అరియో హోతి, యేన పాణాని హింసతి;

అహింసా సబ్బపాణానం, అరియోతి పవుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ¶ ¶ అహింసాతి అహింసనేన. ఇదం వుత్తం హోతి – యేన హి పాణాని హింసతి, న తేన కారణేన అరియో హోతి. యో పన సబ్బపాణానం పాణిఆదీహి అహింసనేన మేత్తాదిభావనాయ పతిట్ఠితత్తా హింసతో ఆరావ ఠితో, అయం అరియోతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బాలిసికో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

౧౦. సమ్బహులసీలాదిసమ్పన్నభిక్ఖువత్థు

న సీలబ్బతమత్తేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే సీలాదిసమ్పన్నే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తేసు కిర ఏకచ్చానం ఏవం అహోసి – ‘‘మయం సమ్పన్నసీలా, మయం ధుతఙ్గధరా, మయం బహుస్సుతా, మయం పన్తసేనాసనవాసినో, మయం ఝానలాభినో, న అమ్హాకం అరహత్తం దుల్లభం, ఇచ్ఛితదివసేయేవ అరహత్తం పాపుణిస్సామా’’తి. యేపి తత్థ అనాగామినో, తేసమ్పి ఏతదహోసి – ‘‘న అమ్హాకం ఇదాని అరహత్తం దుల్లభ’’న్తి. తే సబ్బేపి ఏకదివసం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ వన్దిత్వా నిసిన్నా ‘‘అపి ను ఖో వో, భిక్ఖవే, పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి సత్థారా పుట్ఠా ఏవమాహంసు – ‘‘భన్తే, మయం ఏవరూపా ఏవరూపా చ, తస్మా ‘ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణేయేవ అరహత్తం పత్తుం సమత్థమ్హా’తి చిన్తేత్వా విహరామా’’తి.

సత్థా ¶ తేసం వచనం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ పరిసుద్ధసీలాదిమత్తకేన వా అనాగామిసుఖప్పత్తమత్తకేన వా ‘అప్పకం నో భవదుక్ఖ’న్తి వత్తుం న వట్టతి, ఆసవక్ఖయం పన అప్పత్వా ‘సుఖితోమ్హీ’తి చిత్తం న ఉప్పాదేతబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న సీలబ్బతమత్తేన, బాహుసచ్చేన వా పన;

అథ వా సమాధిలాభేన, వివిత్తసయనేన వా.

‘‘ఫుసామి ¶ నేక్ఖమ్మసుఖం, అపుథుజ్జనసేవితం;

భిక్ఖు విస్సాసమాపాది, అప్పత్తో ఆసవక్ఖయ’’న్తి.

తత్థ సీలబ్బతమత్తేనాతి చతుపారిసుద్ధిసీలమత్తేన వా తేరసధుతఙ్గమత్తేన వా. బాహుసచ్చేన వాతి తిణ్ణం పిటకానం ఉగ్గహితమత్తేన వా. సమాధిలాభేనాతి అట్ఠసమాపత్తియా లాభేన. నేక్ఖమ్మసుఖన్తి ¶ అనాగామిసుఖం. తం అనాగామిసుఖం ఫుసామీతి ఏత్తకమత్తేన వా. అపుథుజ్జనసేవితన్తి పుథుజ్జనేహి అసేవితం అరియసేవితమేవ. భిక్ఖూతి తేసం అఞ్ఞతరం ఆలపన్తో ఆహ. విస్సాసమాపాదీతి విస్సాసం న ఆపజ్జేయ్య. ఇదం వుత్తం హోతి – భిక్ఖు ఇమినా సమ్పన్నసీలాదిభావమత్తకేనేవ ‘‘మయ్హం భవో అప్పకో పరిత్తకో’’తి ఆసవక్ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తం అప్పత్తో హుత్వా భిక్ఖు నామ విస్సాసం నాపజ్జేయ్య. యథా హి అప్పమత్తకోపి గూథో దుగ్గన్ధో హోతి, ఏవం అప్పమత్తకోపి భవో దుక్ఖోతి.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహంసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సమ్బహులసీలాదిసమ్పన్నభిక్ఖువత్థు దసమం.

మగ్గానట్ఠఙ్గికోతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర సత్థరి జనపదచారికం చరిత్వా పున సావత్థిం ఆగతే ఉపట్ఠానసాలాయ నిసీదిత్వా ‘‘అసుకగామతో అసుకగామస్స మగ్గో సమో, అసుకగామస్స మగ్గో విసమో, ససక్ఖరో, అసక్ఖరో’’తిఆదినా నయేన అత్తనో విచరితమగ్గం ఆరబ్భ మగ్గకథం కథేసుం. సత్థా తేసం అరహత్తస్సూపనిస్సయం దిస్వా తం ఠానం ఆగన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసిన్నో ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, అయం బాహిరకమగ్గో, భిక్ఖునా నామ అరియమగ్గే కమ్మం కాతుం వట్టతి, ఏవఞ్హి కరోన్తో భిక్ఖు సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘మగ్గానట్ఠఙ్గికో ¶ సేట్ఠో, సచ్చానం చతురో పదా;

విరాగో సేట్ఠో ధమ్మానం, ద్విపదానఞ్చ చక్ఖుమా.

‘‘ఏసేవ మగ్గో నత్థఞ్ఞో, దస్సనస్స విసుద్ధియా;

ఏతఞ్హి తుమ్హే పటిపజ్జథ, మారస్సేతం పమోహనం.

‘‘ఏతఞ్హి తుమ్హే పటిపన్నా, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సథ;

అక్ఖాతో వో మయా మగ్గో, అఞ్ఞాయ సల్లకన్తనం.

‘‘తుమ్హేహి కిచ్చమాతప్పం, అక్ఖాతారో తథాగతా;

పటిపన్నా పమోక్ఖన్తి, ఝాయినో మారబన్ధనా’’తి.

తత్థ ¶ మగ్గానట్ఠఙ్గికోతి జఙ్ఘమగ్గాదయో వా హోన్తు ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతమగ్గా వా, తేసం సబ్బేసమ్పి మగ్గానం సమ్మాదిట్ఠిఆదీహి అట్ఠహి అఙ్గేహి మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదీనం అట్ఠన్నం పహానం కరోన్తో నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా చతూసుపి సచ్చేసు దుక్ఖపరిజాననాదికిచ్చం సాధయమానో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సేట్ఠో ¶ ఉత్తమో. సచ్చానం చతురో పదాతి ‘‘సచ్చం భణే న కుజ్ఝేయ్యా’’తి ¶ (ధ. ప. ౨౨౪) ఆగతం వచీసచ్చం వా హోతు, ‘‘సచ్చో బ్రాహ్మణో సచ్చో ఖత్తియో’’తిఆదిభేదం సమ్ముతిసచ్చం వా ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి (ధ. స. ౧౧౪౪; మ. ని. ౨.౧౮౭-౧౮౮) దిట్ఠిసచ్చం వా ‘‘దుక్ఖం అరియసచ్చ’’న్తిఆదిభేదం పరమత్థసచ్చం వా హోతు, సబ్బేసమ్పి ఇమేసం సచ్చానం పరిజానితబ్బట్ఠేన సచ్ఛికాతబ్బట్ఠేన పహాతబ్బట్ఠేన భావేతబ్బట్ఠేన ఏకపటివేధట్ఠేన చ తథపటివేధట్ఠేన చ దుక్ఖం అరియసచ్చన్తిఆదయో చతురో పదా సేట్ఠా నామ. విరాగో సేట్ఠో ధమ్మానన్తి ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా వా అసఙ్ఖతా వా, విరాగో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (ఇతివు. ౯౦; అ. ని. ౪.౩౪) వచనతో సబ్బధమ్మానం నిబ్బానసఙ్ఖాతో విరాగో సేట్ఠో. ద్విపదానఞ్చ చక్ఖుమాతి సబ్బేసం దేవమనుస్సాదిభేదానం ద్విపదానం పఞ్చహి చక్ఖూహి చక్ఖుమా తథాగతోవ సేట్ఠో. చ-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, అరూపధమ్మే సమ్పిణ్డేతి. తస్మా అరూపధమ్మానమ్పి తథాగతో సేట్ఠో ఉత్తమో.

దస్సనస్స విసుద్ధియాతి మగ్గఫలదస్సనస్స విసుద్ధత్థం యో మయా ‘‘సేట్ఠో’’తి వుత్తో, ఏసోవ మగ్గో, నత్థఞ్ఞో. ఏతఞ్హి తుమ్హేతి తస్మా తుమ్హే ఏతమేవ పటిపజ్జథ. మారస్సేతం పమోహనన్తి ఏతం మారమోహనం మారమన్థనన్తి ¶ వుచ్చతి. దుక్ఖస్సన్తన్తి సకలస్సపి వట్టదుక్ఖస్స అన్తం పరిచ్ఛేదం కరిస్సథాతి అత్థో. అఞ్ఞాయ సల్లకన్తనన్తి రాగసల్లాదీనం కన్తనం నిమ్మథనం అబ్బూహణం ఏతం మగ్గం, మయా వినా అనుస్సవాదీహి అత్తపచ్చక్ఖతో ఞత్వావ అయం మగ్గో అక్ఖాతో, ఇదాని తుమ్హేహి కిలేసానం ఆతాపనేన ‘‘ఆతప్ప’’న్తి సఙ్ఖం గతం తస్స అధిగమత్థాయ సమ్మప్పధానవీరియం కిచ్చం కరణీయం. కేవలఞ్హి అక్ఖాతారోవ తథాగతా. తస్మా తేహి అక్ఖాతవసేన యే పటిపన్నా ద్వీహి ఝానేహి ఝాయినో, తే తేభూమకవట్టసఙ్ఖాతా మారబన్ధనా పమోక్ఖన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సబ్బే ¶ ¶ ¶ సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా గన్త్వా అరఞ్ఞే వాయమన్తాపి అరహత్తం అప్పత్వా ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిస్సామా’’తి సత్థు సన్తికం ఆగమింసు. సత్థా ‘‘కిం ను ఖో ఇమేసం సప్పాయ’’న్తి వీమంసన్తో ‘‘ఇమే కస్సపబుద్ధకాలే వీసతి వస్ససహస్సాని అనిచ్చలక్ఖణే అనుయుఞ్జింసు, తస్మా అనిచ్చలక్ఖణేనేవ తేసం ఏకం గాథం దేసేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, కామభవాదీసు సబ్బేపి సఙ్ఖారా హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చా ఏవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖే, ఏస మగ్గో విసుద్ధియా’’తి.

తత్థ సబ్బే సఙ్ఖారాతి కామభవాదీసు ఉప్పన్నా ఖన్ధా తత్థ తత్థేవ నిరుజ్ఝనతో అనిచ్చాతి యదా విపస్సనాపఞ్ఞాయ పస్సతి, అథ ఇమస్మిం ఖన్ధపరిహరణదుక్ఖే నిబ్బిన్దతి, నిబ్బిన్దన్తో దుక్ఖపరిజాననాదివసేన సచ్చాని పటివిజ్ఝతి. ఏస మగ్గో విసుద్ధియాతి విసుద్ధత్థాయ వోదానత్థాయ ఏస మగ్గోతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తపరిసానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

దుతియగాథాయపి ఏవరూపమేవ వత్థు. తదా హి భగవా తేసం భిక్ఖూనం దుక్ఖలక్ఖణే కతాభియోగభావం ఞత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సబ్బేపి ఖన్ధా పటిపీళనట్ఠేన దుక్ఖా ఏవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బే ¶ ¶ సఙ్ఖారా దుక్ఖాతి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖే, ఏస మగ్గో విసుద్ధియా’’తి.

తత్థ దుక్ఖాతి పటిపీళనట్ఠేన దుక్ఖా. సేసం పురిమసదిసమేవ.

తతియగాథాయపి ఏసేవ నయో. కేవలఞ్హి ఏత్థ భగవా తేసం భిక్ఖూనం పుబ్బే అనత్తలక్ఖణే అనుయుత్తభావం ఞత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సబ్బేపి ఖన్ధా అవసవత్తనట్ఠేన అనత్తా ఏవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బే ¶ ధమ్మా అనత్తాతి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖే, ఏస మగ్గో విసుద్ధియా’’తి.

తత్థ సబ్బే ధమ్మాతి పఞ్చక్ఖన్ధా ఏవ అధిప్పేతా. అనత్తాతి ‘‘మా జీయన్తు మా మీయన్తూ’’తి వసే వత్తేతుం న సక్కాతి అవసవత్తనట్ఠేన అనత్తా అత్తసుఞ్ఞా అస్సామికా అనిస్సరాతి అత్థో. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

౫. పధానకమ్మికతిస్సత్థేరవత్థు

ఉట్ఠానకాలమ్హీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పధానకమ్మికతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థివాసినో కిర పఞ్చసతా కులపుత్తా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం అగమంసు. తేసు ఏకో తత్థేవ ఓహీయి. అవసేసా అరఞ్ఞే సమణధమ్మం కరోన్తా అరహత్తం పత్వా ‘‘పటిలద్ధగుణం సత్థు ఆరోచేస్సామా’’తి పున సావత్థిం అగమంసు. తే సావత్థితో యోజనమత్తే ¶ ఏకస్మిం గామకే పిణ్డాయ చరన్తే దిస్వా ఏకో ఉపాసకో యాగుభత్తాదీహి పతిమానేత్వా అనుమోదనం సుత్వా పునదివసత్థాయపి నిమన్తేసి. తే తదహేవ సావత్థిం ¶ గన్త్వా పత్తచీవరం పటిసామేత్వా సాయన్హసమయే ¶ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం అతివియ తుట్ఠిం పవేదయమానో పటిసన్థారం అకాసి.

అథ నేసం తత్థ ఓహీనో సహాయకభిక్ఖు చిన్తేసి – ‘‘సత్థు ఇమేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తస్స ముఖం నప్పహోతి, మయ్హం పన మగ్గఫలాభావేన మయా సద్ధిం న కథేతి, అజ్జేవ అరహత్తం పత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా మయా సద్ధిం కథాపేస్సామీ’’తి. తేపి భిక్ఖూ, ‘‘భన్తే, మయం ఆగమనమగ్గే ఏకేన ఉపాసకేన స్వాతనాయ నిమన్తితా, తత్థ పాతోవ గమిస్సామా’’తి సత్థారం అపలోకేసుం. అథ నేసం సహాయకో భిక్ఖు సబ్బరత్తిం చఙ్కమన్తో నిద్దావసేన చఙ్కమకోటియం ఏకస్మిం పాసాణఫలకే పతి, ఊరుట్ఠి భిజ్జి. సో మహాసద్దేన విరవి. తస్స తే సహాయకా భిక్ఖూ సద్దం సఞ్జానిత్వా ఇతో చితో చ ఉపధావింసు. తేసం దీపం జాలేత్వా తస్స కత్తబ్బకిచ్చం కరోన్తానంయేవ అరుణో ఉట్ఠహి, తే తం గామం గన్తుం ఓకాసం న లభింసు. అథ నే సత్థా ఆహ – ‘‘కిం, భిక్ఖవే, భిక్ఖాచారగామం న గమిత్థా’’తి. తే ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఏస ¶ ఇదానేవ తుమ్హాకం లాభన్తరాయం కరోతి, పుబ్బేపి అకాసియేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘యో పుబ్బే కరణీయాని, పచ్ఛా సో కాతుమిచ్ఛతి;

వరుణకట్ఠభఞ్జోవ, స పచ్ఛా మనుతప్పతీ’’తి. (జా. ౧.౧.౭౧) –

జాతకం విత్థారేసి. తదా కిర తే భిక్ఖూ పఞ్చసతా మాణవకా అహేసుం, కుసీతమాణవకో అయం భిక్ఖు అహోసి, ఆచరియో పన తథాగతోవ అహోసీతి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, యో హి ఉట్ఠానకాలే ఉట్ఠానం న కరోతి, సంసన్నసఙ్కప్పో హోతి, కుసీతో సో ఝానాదిభేదం విసేసం నాధిగచ్ఛతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

పఞ్ఞాయ మగ్గం అలసో న విన్దతీ’’తి.

తత్థ ¶ ¶ అనుట్ఠహానోతి అనుట్ఠహన్తో అవాయమన్తో. యువా బలీతి పఠమయోబ్బనే ఠితో బలసమ్పన్నోపి హుత్వా ¶ అలసభావేన ఉపేతో హోతి, భుత్వా సయతి. సంసన్నసఙ్కప్పమనోతి తీహి మిచ్ఛావితక్కేహి సుట్ఠు అవసన్నసమ్మాసఙ్కప్పచిత్తో. కుసీతోతి నిబ్బీరియో. అలసోతి మహాఅలసో పఞ్ఞాయ దట్ఠబ్బం అరియమగ్గం అపస్సన్తో న విన్దతి, న పటిలభతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పధానకమ్మికతిస్సత్థేరవత్థు పఞ్చమం.

వాచానురక్ఖీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సూకరపేతం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి దివసే మహామోగ్గల్లానత్థేరో లక్ఖణత్థేరేన సద్ధిం గిజ్ఝకూటా ఓరోహన్తో ఏకస్మిం పదేసే సితం పాత్వాకాసి. ‘‘కో ను ఖో, ఆవుసో, హేతు సితస్స పాతుకమ్మాయా’’తి లక్ఖణత్థేరేన పుట్ఠో ‘‘అకాలో, ఆవుసో, ఇమస్స పఞ్హస్స, సత్థు సన్తికే మం పుచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా లక్ఖణత్థేరేన ¶ సద్ధింయేవ రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తో వేళువనం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీది. అథ నం లక్ఖణత్థేరో తమత్థం పుచ్ఛి. సో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, అహం ఏకం పేతం అద్దసం, తస్స తిగావుతప్పమాణం సరీరం, తం మనుస్ససరీరసదిసం. సీసం పన సూకరస్స వియ, తస్స ముఖే నఙ్గుట్ఠం జాతం, తతో పుళవా పగ్ఘరన్తి. స్వాహం ‘న మే ఏవరూపో సత్తో దిట్ఠపుబ్బో’తి తం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి’’న్తి. సత్థా ‘‘చక్ఖుభూతా వత, భిక్ఖవే, మమ సావకా విహరన్తీ’’తి వత్వా ‘‘అహమ్పేతం సత్తం బోధిమణ్డేయేవ అద్దసం. ‘యే పన మే న సద్దహేయ్యుం, తేసం అహితాయ అస్సా’తి పరేసం అనుకమ్పాయ న కథేసిం. ఇదాని మోగ్గల్లానం సక్ఖిం కత్వా కథేమి. సచ్చం, భిక్ఖవే, మోగ్గల్లానో ఆహా’’తి కథేసి. తం సుత్వా భిక్ఖూ సత్థారం పుచ్ఛింసు – ‘‘కిం ¶ పన, భన్తే, తస్స పుబ్బకమ్మ’’న్తి. సత్థా ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథా’’తి అతీతం ఆహరిత్వా తస్స పుబ్బకమ్మం కథేసి.

కస్సపబుద్ధకాలే కిర ఏకస్మిం గామకావాసే ద్వే థేరా సమగ్గవాసం వసింసు. తేసు ఏకో సట్ఠివస్సో, ఏకో ఏకూనసట్ఠివస్సో ¶ . ఏకూనసట్ఠివస్సో ఇతరస్స పత్తచీవరం ఆదాయ విచరి, సామణేరో వియ సబ్బం వత్తపటివత్తం అకాసి. తేసం ఏకమాతుకుచ్ఛియం వుత్థభాతూనం వియ సమగ్గవాసం ¶ వసన్తానం వసనట్ఠానం ఏకో ధమ్మకథికో ఆగమి. తదా చ ధమ్మస్సవనదివసో హోతి. థేరా నం సఙ్గణ్హిత్వా ‘‘ధమ్మకథం నో కథేహి సప్పురిసా’’తి ఆహంసు. సో ధమ్మకథం కథేసి. థేరా ‘‘ధమ్మకథికో నో లద్ధో’’తి తుట్ఠచిత్తా పునదివసే తం ఆదాయ ధురగామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా తత్థ కతభత్తకిచ్చా, ‘‘ఆవుసో, హియ్యో కథితట్ఠానతోవ థోకం ధమ్మం కథేహీ’’తి మనుస్సానం ధమ్మం కథాపేసుం. మనుస్సా ధమ్మకథం సుత్వా పునదివసత్థాయపి నిమన్తయింసు. ఏవం సమన్తా భిక్ఖాచారగామేసు ద్వే ద్వే దివసే తం ఆదాయ పిణ్డాయ చరింసు.

ధమ్మకథికో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే ద్వేపి అతిముదుకా, మయా ఉభోపేతే పలాపేత్వా ఇమస్మిం విహారే వసితుం వట్టతీ’’తి. సో సాయం థేరూపట్ఠానం గన్త్వా భిక్ఖూనం ఉట్ఠాయ గతకాలే నివత్తిత్వా మహాథేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, కిఞ్చి వత్తబ్బం అత్థీ’’తి వత్వా ‘‘కథేహి, ఆవుసో’’తి వుత్తే థోకం చిన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, కథా నామేసా మహాసావజ్జా’’తి వత్వా అకథేత్వావ పక్కామి. అనుథేరస్సాపి సన్తికం గన్త్వా తథేవ అకాసి. సో దుతియదివసే తథేవ కత్వా తతియదివసే తేసం అతివియ ¶ కోతుహలే ఉప్పన్నే మహాథేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, కిఞ్చి వత్తబ్బం అత్థి, తుమ్హాకం పన సన్తికే వత్తుం న విసహామీ’’తి వత్వా థేరేన ‘‘హోతు, ఆవుసో, కథేహీ’’తి నిప్పీళితో ఆహ – ‘‘కిం పన, భన్తే, అనుథేరో తుమ్హేహి సద్ధిం సంభోగో’’తి. సప్పురిస, కిం నామేతం కథేసి, మయం ఏకమాతుకుచ్ఛియం వుత్థపుత్తా వియ, అమ్హేసు ఏకేన యం లద్ధం, ఇతరేనాపి లద్ధమేవ హోతి. మయా ఏతస్స ఏత్తకం కాలం అగుణో నామ న దిట్ఠపుబ్బోతి? ఏవం, భన్తేతి. ఆమావుసోతి. భన్తే మం అనుథేరో ఏవమాహ – ‘‘సప్పురిస, త్వం కులపుత్తో, అయం మహాథేరో లజ్జీ పేసలోతి ఏతేన సద్ధిం సంభోగం కరోన్తో ¶ ఉపపరిక్ఖిత్వా కరేయ్యాసీ’’తి ఏవమేస మం ఆగతదివసతో పట్ఠాయ వదతీతి.

మహాథేరో తం సుత్వావ కుద్ధమానసో దణ్డాభిహతం కులాలభాజనం వియ భిజ్జి. ఇతరోపి ఉట్ఠాయ అనుథేరస్స సన్తికం గన్త్వా తథేవ అవోచ, సోపి తథేవ భిజ్జి. తేసు కిఞ్చాపి ఏత్తకం కాలం ఏకోపి విసుం పిణ్డాయ పవిట్ఠపుబ్బో నామ నత్థి, పునదివసే పన విసుం పిణ్డాయ పవిసిత్వా అనుథేరో పురేతరం ఆగన్త్వా ఉపట్ఠానసాలాయ అట్ఠాసి, మహాథేరో పచ్ఛా అగమాసి. తం దిస్వా అనుథేరో చిన్తేసి – ‘‘కిం ను ఖో ఇమస్స పత్తచీవరం పటిగ్గహేతబ్బం, ఉదాహు నో’’తి. సో ‘‘న ¶ ఇదాని పటిగ్గహేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వాపి ‘‘హోతు, న మయా ఏవం కతపుబ్బం, మయా అత్తనో వత్తం హాపేతుం న వట్టతీ’’తి చిత్తం ముదుకం కత్వా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, పత్తచీవరం దేథా’’తి ఆహ. ఇతరో ‘‘గచ్ఛ, దుబ్బినీత, న త్వం మమ పత్తచీవరం పటిగ్గహేతుం యుత్తరూపో’’తి అచ్ఛరం పహరిత్వా తేనపి ‘‘ఆమ, భన్తే, అహమ్పి తుమ్హాకం పత్తచీవరం న పటిగ్గణ్హామీతి ¶ చిన్తేసి’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆవుసో నవక, కిం త్వం చిన్తేసి, మమ ఇమస్మిం విహారే కోచి సఙ్గో అత్థీ’’తి ఆహ. ఇతరోపి ‘‘తుమ్హే పన, భన్తే, కిం ఏవం మఞ్ఞథ ‘మమ ఇమస్మిం విహారే కోచి సఙ్గో అత్థీ’తి, ఏసో తే విహారో’’తి వత్వా పత్తచీవరం ఆదాయ నిక్ఖమి. ఇతరోపి నిక్ఖమి. తే ఉభోపి ఏకమగ్గేనాపి అగన్త్వా ఏకో పచ్ఛిమద్వారేన మగ్గం గణ్హి, ఏకో పురత్థిమద్వారేన. ధమ్మకథికో, ‘‘భన్తే, మా ఏవం కరోథ, మా ఏవం కరోథా’’తి వత్వా ‘‘తిట్ఠావుసో’’తి వుత్తే నివత్తి. సో పునదివసే ధురగామం పవిట్ఠో మనుస్సేహి, ‘‘భన్తే, భద్దన్తా కుహి’’న్తి వుత్తే, ‘‘ఆవుసో, మా పుచ్ఛథ, తుమ్హాకం ¶ కులుపకా హియ్యో కలహం కత్వా నిక్ఖమింసు, అహం యాచన్తోపి నివత్తేతుం నాసక్ఖి’’న్తి ఆహ. తేసు బాలా తుణ్హీ అహేసుం. పణ్డితా పన ‘‘అమ్హేహి ఏత్తకం కాలం భద్దన్తానం కిఞ్చి ఖలితం నామ న దిట్ఠపుబ్బం, తేసం భయం ఇమం నిస్సాయ ఉప్పన్నం భవిస్సతీ’’తి దోమనస్సప్పత్తా అహేసుం.

తేపి థేరా గతట్ఠానే చిత్తసుఖం నామ న లభింసు. మహాథేరో చిన్తేసి – ‘‘అహో నవకస్స భిక్ఖునో భారియం కమ్మం కతం, ముహుత్తం దిట్ఠం నామ ఆగన్తుకభిక్ఖుం ఆహ – ‘మహాథేరేన సద్ధిం సంభోగం మా అకాసీ’’’తి. ఇతరోపి చిన్తేసి – ‘‘అహో మహాథేరస్స భారియం కమ్మం కతం, ముహుత్తం దిట్ఠం నామ ఆగన్తుకభిక్ఖుం ఆహ – ‘ఇమినా సద్ధిం సంభోగం మా అకాసీ’’’తి. తేసం ¶ నేవ సజ్ఝాయో న మనసికారో అహోసి. తే వస్ససతచ్చయేన పచ్ఛిమదిసాయ ఏకం విహారం అగమంసు. తేసం ఏకమేవ సేనాసనం పాపుణి. మహాథేరే పవిసిత్వా మఞ్చకే నిసిన్నే ఇతరోపి పావిసి. మహాథేరో తం దిస్వావ సఞ్జానిత్వా అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖి. ఇతరోపి మహాథేరం సఞ్జానిత్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి ‘‘కథేమి ను ఖో మా కథేమీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘న తం సద్ధేయ్యరూప’’న్తి థేరం వన్దిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, ఏత్తకం ¶ కాలం తుమ్హాకం పత్తచీవరం గహేత్వా విచరిం, అపి ను ఖో మే కాయద్వారాదీసు తుమ్హేహి కిఞ్చి అసారుప్పం దిట్ఠపుబ్బ’’న్తి. ‘‘న దిట్ఠపుబ్బం, ఆవుసో’’తి. అథ కస్మా ధమ్మకథికం అవచుత్థ ‘‘మా ఏతేన సద్ధిం సంభోగమకాసీ’’తి? ‘‘నాహం, ఆవుసో, ఏవం కథేమి, తయా కిర మమ అన్తరే ఏవం వుత్త’’న్తి. ‘‘అహమ్పి, భన్తే, న వదామీ’’తి. తే తస్మిం ఖణే ‘‘తేన అమ్హే భిన్దితుకామేన ఏవం వుత్తం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం అచ్చయం దేసయింసు. తే వస్ససతం చిత్తస్సాదం అలభన్తా తం దివసం సమగ్గా హుత్వా ‘‘ఆయామ, నం తతో విహారా నిక్కడ్ఢిస్సామా’’తి పక్కమిత్వా అనుపుబ్బేన తం విహారం అగమంసు.

ధమ్మకథికోపి థేరే దిస్వా పత్తచీవరం పటిగ్గహేతుం ఉపగచ్ఛి. థేరా ‘‘న త్వం ఇమస్మిం విహారే వసితుం యుత్తరూపో’’తి అచ్ఛరం పహరింసు. సో సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తో తావదేవ నిక్ఖమిత్వా ¶ పలాయి. అథ నం వీసతి వస్ససహస్సాని కతో సమణధమ్మో సన్ధారేతుం నాసక్ఖి, తతో చవిత్వా అవీచిమ్హి నిబ్బత్తో ఏకం బుద్ధన్తరం పచ్చిత్వా ఇదాని గిజ్ఝకూటే వుత్తప్పకారేన అత్తభావేన దుక్ఖం అనుభోతీతి.

సత్థా ఇదం తస్స పుబ్బకమ్మం ఆహరిత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ కాయాదీహి ఉపసన్తరూపేన భవితబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘వాచానురక్ఖీ ¶ మనసా సుసంవుతో,

ఆరాధయే మగ్గమిసిప్పవేదిత’’న్తి.

తస్సత్థో – చతున్నం వచీదుచ్చరితానం వజ్జనేన వాచానురక్ఖీ అభిజ్ఝాదీనం అనుప్పాదనేన మనసా చ సుట్ఠు సంవుతో పాణాతిపాతాదయో పజహన్తో కాయేన ¶ చ అకుసలం న కయిరా. ఏవం ఏతే తయో కమ్మపథే విసోధయే. ఏవం విసోధేన్తో హి సీలక్ఖన్ధాదీనం ఏసకేహి బుద్ధాదీహి ఇసీహి పవేదితం అట్ఠఙ్గికమగ్గం ఆరాధేయ్యాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యోగా వేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పోట్ఠిలం నామ థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సత్తన్నమ్పి బుద్ధానం సాసనే తేపిటకో పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం ధమ్మం వాచేసి. సత్థా చిన్తేసి ¶ – ‘‘ఇమస్స భిక్ఖునో ‘అత్తనో దుక్ఖనిస్సరణం కరిస్సామీ’తి చిత్తమ్పి నత్థి సంవేజేస్సామి న’’న్తి. తతో పట్ఠాయ తం థేరం అత్తనో ఉపట్ఠానం ఆగతకాలే ‘‘ఏహి, తుచ్ఛపోట్ఠిల, వన్ద, తుచ్ఛపోట్ఠిల, నిసీద, తుచ్ఛపోట్ఠిల, యాహి, తుచ్ఛపోట్ఠిలా’’తి వదతి. ఉట్ఠాయ గతకాలేపి ‘‘తుచ్ఛపోట్ఠిలో గతో’’తి వదతి. సో చిన్తేసి – ‘‘అహం సాట్ఠకథాని తీణి ¶ పిటకాని ధారేమి, పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం అట్ఠారస మహాగణే ధమ్మం వాచేమి, అథ పన మం సత్థా అభిక్ఖణం, ‘తుచ్ఛపోట్ఠిలా’తి వదేతి, అద్ధా మం సత్థా ఝానాదీనం అభావేన ఏవం వదేతీ’’తి. సో ఉప్పన్నసంవేగో ‘‘దాని అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి సయమేవ పత్తచీవరం సంవిదహిత్వా పచ్చూసకాలే సబ్బపచ్ఛా ధమ్మం ఉగ్గణ్హిత్వా నిక్ఖమన్తేన భిక్ఖునా సద్ధిం నిక్ఖమి. పరివేణే నిసీదిత్వా సజ్ఝాయన్తా నం ‘‘ఆచరియో’’తి న సల్లక్ఖేసుం. సో వీసయోజనసతమగ్గం గన్త్వా ఏకస్మిం అరఞ్ఞావాసే తింస భిక్ఖూ వసన్తి, తే ఉపసఙ్కమిత్వా సఙ్ఘత్థేరం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అవస్సయో మే హోథా’’తి ఆహ. ఆవుసో, త్వం ధమ్మకథికో, అమ్హేహి నామ ¶ తం నిస్సాయ కిఞ్చి జానితబ్బం భవేయ్య, కస్మా ఏవం వదేసీతి? మా, భన్తే, ఏవం కరోథ, అవస్సయో మే హోథాతి. తే పన సబ్బే ఖీణాసవావ. అథ నం మహాథేరో ‘‘ఇమస్స ఉగ్గహం నిస్సాయ మానో అత్థియేవా’’తి అనుథేరస్స సన్తికం పహిణి. సోపి నం తథేవాహ. ఇమినా ¶ నీహారేన సబ్బేపి తం పేసేన్తా దివాట్ఠానే నిసీదిత్వా సూచికమ్మం కరోన్తస్స సబ్బనవకస్స సత్తవస్సికసామణేరస్స సన్తికం పహిణింసు. ఏవమస్స మానం నీహరింసు.

సో నిహతమానో సామణేరస్స సన్తికే అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అవస్సయో మే హోహి సప్పురిసా’’తి ఆహ. అహో, ఆచరియ, కిం నామేతం కథేథ, తుమ్హే మహల్లకా బహుస్సుతా, తుమ్హాకం సన్తికే మయా కిఞ్చి కారణం జానితబ్బం భవేయ్యాతి. మా ఏవం కరి, సప్పురిస, హోహియేవ మే అవస్సయోతి. భన్తే, సచేపి ఓవాదక్ఖమా భవిస్సథ, భవిస్సామి వో అవస్సయోతి. హోమి, సప్పురిస, అహం ‘‘అగ్గిం పవిసా’’తి వుత్తే అగ్గిం పవిసామియేవాతి. అథ నం సో అవిదూరే ఏకం సరం దస్సేత్వా, ‘‘భన్తే, యథానివత్థపారుతోవ ఇమం సరం పవిసథా’’తి ఆహ. సో హిస్స మహగ్ఘానం దుపట్టచీవరానం నివత్థపారుతభావం ఞత్వాపి ‘‘ఓవాదక్ఖమో ¶ ను ఖో’’తి వీమంసన్తో ఏవమాహ. థేరోపి ఏకవచనేనేవ ఉదకం ఓతరి. అథ నం చీవరకణ్ణానం తేమితకాలే ‘‘ఏథ, భన్తే’’తి వత్వా ఏకవచనేనేవ ఆగన్త్వా ఠితం ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏకస్మిం వమ్మికే ఛ ఛిద్దాని, తత్థ ఏకేన ఛిద్దేన గోధా అన్తో పవిట్ఠా, తం గణ్హితుకామో ఇతరాని పఞ్చ ఛిద్దాని థకేత్వా ఛట్ఠం భిన్దిత్వా పవిట్ఠఛిద్దేనేవ గణ్హాతి, ఏవం తుమ్హేపి ఛద్వారికేసు ఆరమ్మణేసు సేసాని పఞ్చద్వారాని పిధాయ మనోద్వారే కమ్మం పట్ఠపేథా’’తి. బహుస్సుతస్స భిక్ఖునో ఏత్తకేనేవ పదీపుజ్జలనం వియ అహోసి. సో ‘‘ఏత్తకమేవ హోతు సప్పురిసా’’తి కరజకాయే ఞాణం ఓతారేత్వా సమణధమ్మం ఆరభి.

సత్థా వీసయోజనసతమత్థకే నిసిన్నోవ తం భిక్ఖుం ఓలోకేత్వా ‘‘యథేవాయం భిక్ఖు భూరిపఞ్ఞో ¶ , ఏవమేవం అనేన అత్తానం పతిట్ఠాపేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తేన సద్ధిం కథేన్తో వియ ఓభాసం ఫరిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోగా వే జాయతీ భూరి, అయోగా భూరిసఙ్ఖయో;

ఏతం ద్వేధాపథం ఞత్వా, భవాయ విభవాయ చ;

తథాత్తానం నివేసేయ్య, యథా భూరి పవడ్ఢతీ’’తి.

తత్థ ¶ ¶ యోగాతి అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు యోనిసో మనసికారా. భూరీతి పథవీసమాయ విత్థతాయ పఞ్ఞాయేతం నామం. సఙ్ఖయోతి వినాసో. ఏతం ద్వేధాపథన్తి ఏతం యోగఞ్చ అయోగఞ్చ. భవాయ విభవాయ చాతి వుద్ధియా చ అవుద్ధియా చ. తథాతి యథా అయం భూరిసఙ్ఖాతా పఞ్ఞా పవడ్ఢతి, ఏవం అత్తానం నివేసేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే పోట్ఠిలత్థేరో అరహత్తే పతిట్ఠహీతి.

వనం ఛిన్దథాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే మహల్లకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర గిహికాలే సావత్థియం కుటుమ్బికా మహద్ధనా అఞ్ఞమఞ్ఞసహాయకా ఏకతో పుఞ్ఞాని కరోన్తా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా ‘‘మయం మహల్లకా, కిం నో ఘరావాసేనా’’తి సత్థారం పబ్బజ్జం యాచిత్వా పబ్బజింసు, మహల్లకభావేన పన ధమ్మం పరియాపుణితుం అసక్కోన్తా విహారపరియన్తే పణ్ణసాలం కారేత్వా ఏకతోవ వసింసు. పిణ్డాయ చరన్తాపి యేభుయ్యేన పుత్తదారస్సేవ ¶ గేహం గన్త్వా భుఞ్జింసు. తేసు ఏకస్స పురాణదుతియికా మధురపాచికా నామ, సా తేసం సబ్బేసమ్పి ఉపకారికా అహోసి. కస్మా సబ్బేపి అత్తనా లద్ధాహారం గహేత్వా తస్సా ఏవ గేహే నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తి? సాపి నేసం యథాసన్నిహితం సూపబ్యఞ్జనం దేతి. సా అఞ్ఞతరాబాధేన ఫుట్ఠా కాలమకాసి. అథ తే మహల్లకత్థేరా సహాయకస్స థేరస్స పణ్ణసాలాయ సన్నిపతిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం గీవాసు గహేత్వా ‘‘మధురపాచికా ఉపాసికా కాలకతా’’తి విలపన్తా రోదింసు ¶ . భిక్ఖూహి చ సమన్తతో ఉపధావిత్వా ‘‘కిం ఇదం, ఆవుసో’’తి పుట్ఠా, ‘‘భన్తే, సహాయకస్స నో పురాణదుతియికా కాలకతా, సా అమ్హాకం అతివియ ఉపకారికా. ఇదాని కుతో తథారూపిం లభిస్సామాతి ఇమినా కారణేన రోదామా’’తి ఆహంసు.

భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ¶ ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తే కాకయోనియం నిబ్బత్తిత్వా సముద్దతీరే చరమానా సముద్దఊమియా సముద్దం పవేసేత్వా ¶ మారితాయ కాకియా రోదిత్వా పరిదేవిత్వా తం నీహరిస్సామాతి ముఖతుణ్డకేహి మహాసముద్దం ఉస్సిఞ్చన్తా కిలమింసూ’’తి అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘అపి ను హనుకా సన్తా, ముఖఞ్చ పరిసుస్సతి;

ఓరమామ న పారేమ, పూరతేవ మహోదధీ’’తి. (జా. ౧.౧.౧౪౬);

ఇమం కాకజాతకం విత్థారేత్వా తే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, రాగదోసమోహవనం నిస్సాయ తుమ్హేహి ఇదం దుక్ఖం పత్తం, తం వనం ఛిన్దితుం వట్టతి, ఏవం నిద్దుక్ఖా భవిస్సథా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘వనం ఛిన్దథ మా రుక్ఖం, వనతో జాయతే భయం;

ఛేత్వా వనఞ్చ వనథఞ్చ, నిబ్బనా హోథ భిక్ఖవో.

తత్థ ¶ మా రుక్ఖన్తి సత్థారా హి ‘‘వనం ఛిన్దథా’’తి వుత్తే తేసం అచిరపబ్బజితానం ‘‘సత్థా అమ్హే వాసిఆదీని గహేత్వా వనం ఛిన్దాపేతీ’’తి రుక్ఖం ఛిన్దితుకామతా ఉప్పజ్జి. అథ నే ‘‘మయా రాగాదికిలేసవనం సన్ధాయేతం వుత్తం, న రుక్ఖే’’తి పటిసేధేన్తో ‘‘మా రుక్ఖ’’న్తి ఆహ. వనతోతి యథా పాకతికవనతో సీహాదిభయం జాయతి, ఏవం జాతిఆదిభయమ్పి కిలేసవనతో జాయతీతి అత్థో. వనఞ్చ వనథఞ్చాతి ఏత్థ మహన్తా రుక్ఖా వనం ¶ నామ, ఖుద్దకా తస్మిం వనే ఠితత్తా వనథా నామ. పుబ్బుప్పత్తికరుక్ఖా వా వనం నామ, అపరాపరుప్పత్తికా వనథా నామ. ఏవమేవ మహన్తమహన్తా భవాకడ్ఢనకా కిలేసా వనం నామ, పవత్తియం విపాకదాయకా వనథా నామ. పుబ్బప్పత్తికా వనం నామ, అపరాపరుప్పత్తికా వనథా నామ. తం ఉభయం చతుత్థమగ్గఞాణేన ఛిన్దితబ్బం. తేనాహ – ‘‘ఛేత్వా వనఞ్చ వనథఞ్చ, నిబ్బనా హోథ భిక్ఖవో’’తి. నిబ్బనా హోథాతి నిక్కిలేసా హోథ. యావ హి వనథోతి యావ ఏస అణుమత్తోపి కిలేసవనథో నరస్స నారీసు న ఛిజ్జతి ¶ , తావ సో ఖీరపకో వచ్ఛో మాతరి వియ పటిబద్ధమనో లగ్గచిత్తోవ హోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ పఞ్చపి తే మహల్లకత్థేరా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

పఞ్చమహల్లకత్థేరవత్థు అట్ఠమం.

ఉచ్ఛిన్దాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరస్స సద్ధివిహారికం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర సువణ్ణకారపుత్తో అభిరూపో సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికే పబ్బజి. థేరో ‘‘తరుణానం రాగో ఉస్సన్నో హోతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్స రాగపటిఘాతాయ అసుభకమ్మట్ఠానం అదాసి. తస్స పన తం అసప్పాయం. తస్మా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా తేమాసం వాయమన్తో చిత్తేకగ్గమత్తమ్పి అలభిత్వా పున థేరస్స సన్తికం ఆగన్త్వా థేరేన ‘‘ఉపట్ఠితం తే, ఆవుసో, కమ్మట్ఠాన’’న్తి వుత్తే తం పవత్తిం ఆరోచేసి. అథస్స థేరో ‘‘కమ్మట్ఠానం న సమ్పజ్జతీతి వోసానం ఆపజ్జితుం న వట్టతీ’’తి వత్వా పున తదేవ కమ్మట్ఠానం సాధుకం కథేత్వా అదాసి. సో దుతియవారేపి కిఞ్చి విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో ఆగన్త్వా థేరస్స ఆరోచేసి. అథస్స థేరోపి సకారణం సఉపమం ¶ కత్వా తదేవ కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖి. సో పునపి ఆగన్త్వా కమ్మట్ఠానస్స అసమ్పజ్జనభావం కథేసి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘కారకో భిక్ఖు అత్తని విజ్జమానే కామచ్ఛన్దాదయో విజ్జమానాతి అవిజ్జమానే అవిజ్జమానాతి పజానాతి. అయం భిక్ఖు కారకో, నో అకారకో, పటిపన్నో, నో అప్పటిపన్నో, అహం పనేతస్స అజ్ఝాసయం న జానామి, బుద్ధవేనేయ్యో ఏసో భవిస్సతీ’’తి తం ఆదాయ సాయన్హసమయే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అయం, భన్తే ¶ , మమ సద్ధివిహారికో, ఇమస్స మయా ఇమినా కారణేన ఇదం నామ కమ్మట్ఠానం దిన్న’’న్తి సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి.

అథ నం సత్థా ‘‘ఆసయానుసయఞాణం నామేతం పారమియో పూరేత్వా దససహస్సిలోకధాతుం ఉన్నాదేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తానం బుద్ధానంయేవ విసయో’’తి ¶ వత్వా ‘‘కతరకులా ను ఖో ఏస పబ్బజితో’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘సువణ్ణకారకులా’’తి ఞత్వా అతీతే అత్తభావే ఓలోకేన్తో తస్స సువణ్ణకారకులేయేవ పటిపాటియా నిబ్బత్తాని పఞ్చ అత్తభావసతాని దిస్వా ‘‘ఇమినా దహరేన దీఘరత్తం సువణ్ణకారకమ్మం కరోన్తేన కణికారపుప్ఫపదుమపుప్ఫాదీని కరిస్సామీతి రత్తసువణ్ణమేవ సమ్పరివత్తితం, తస్మా ఇమస్స అసుభపటికూలకమ్మట్ఠానం న వట్టతి, మనాపమేవస్స కమ్మట్ఠానం సప్పాయ’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘సారిపుత్త, తయా కమ్మట్ఠానం దత్వా చత్తారో మాసే కిలమితం భిక్ఖుం అజ్జ పచ్ఛాభత్తేయేవ అరహత్తం పత్తం పస్సిస్ససి, గచ్ఛ త్వ’’న్తి థేరం ఉయ్యోజేత్వా ఇద్ధియా చక్కమత్తం ¶ సువణ్ణపదుమం మాపేత్వా పత్తేహి చేవ నాలేహి చ ఉదకబిన్దూని ముఞ్చన్తం వియ కత్వా ‘‘భిక్ఖు ఇమం పదుమం ఆదాయ విహారపచ్చన్తే వాలుకరాసిమ్హి ఠపేత్వా సమ్ముఖట్ఠానే పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా ‘లోహితకం లోహితక’న్తి పరికమ్మం కరోహీ’’తి అదాసి. తస్స సత్థుహత్థతో పదుమం గణ్హన్తస్సేవ చిత్తం పసీది. సో విహారపచ్చన్తం గన్త్వా వాలుకం ఉస్సాపేత్వా తత్థ పదుమనాలం పవేసేత్వా సమ్ముఖే పల్లఙ్కేన నిసిన్నో ‘‘లోహితకం లోహితక’’న్తి పరికమ్మం ఆరభి. అథస్స తఙ్ఖణఞ్ఞేవ నీవరణాని విక్ఖమ్భింసు, ఉపచారజ్ఝానం ఉప్పజ్జి. తదనన్తరం పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పఞ్చహాకారేహి వసీభావం పాపేత్వా యథానిసిన్నోవ దుతియజ్ఝానాదీనిపి పత్వా వసీభూతో చతుత్థజ్ఝానేన ఝానకీళం కీళన్తో నిసీది.

సత్థా తస్స ఝానానం ఉప్పన్నభావం ఞత్వా ‘‘సక్ఖిస్సతి ను ఖో ఏస అత్తనో ధమ్మతాయ ఉత్తరి విసేసం నిబ్బత్తేతు’’న్తి ఓలోకేన్తో ‘‘న సక్ఖిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తం పదుమం మిలాయతూ’’తి అధిట్ఠహి. తం హత్థేహి మద్దితపదుమం మిలాయన్తం వియ కాళవణ్ణం అహోసి. సో ఝానా వుట్ఠాయ తం ఓలోకేత్వా ‘‘కిం ను ఖో ఇమం పదుమం జరాయ పహటం పఞ్ఞాయతి, అనుపాదిణ్ణకేపి ఏవం జరాయ అభిభుయ్యమానే ఉపాదిణ్ణకే కథావ నత్థి. ఇదమ్పి హి జరా అభిభవిస్సతీ’’తి అనిచ్చలక్ఖణం పస్సి ¶ . తస్మిం పన దిట్ఠే దుక్ఖలక్ఖణఞ్చ అనత్తలక్ఖణఞ్చ దిట్ఠమేవ హోతి. తస్స తయో భవా ఆదిత్తా వియ కణ్డే బద్ధకుణపా వియ చ ఖాయింసు. తస్మిం ఖణే తస్స అవిదూరే కుమారకా ఏకం సరం ఓతరిత్వా కుముదాని భఞ్జిత్వా థలే రాసిం కరోన్తి. సో జలే చ థలే చ కుముదాని ఓలోకేసి. అథస్స జలే కుముదాని అభిరూపాని ఉదకపగ్ఘరన్తాని వియ ఉపట్ఠహింసు, ఇతరాని అగ్గగ్గేసు పరిమిలాతాని ¶ ¶ . సో ‘‘అనుపాదిణ్ణకం జరా ఏవం పహరతి, ఉపాదిణ్ణకం కిం పన న పహరిస్సతీ’’తి సుట్ఠుతరం అనిచ్చలక్ఖణాదీని అద్దస. సత్థా ‘‘పాకటీభూతం ఇదాని ఇమస్స భిక్ఖునో కమ్మట్ఠాన’’న్తి ఞత్వా గన్ధకుటియం నిసిన్నకోవ ఓభాసం ముఞ్చి, సో తస్స ముఖం పహరి. అథస్స ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి ఓలోకేన్తస్స సత్థా ఆగన్త్వా సమ్ముఖే ఠితో వియ అహోసి. సో ఉట్ఠాయ అఞ్జలిం పగ్గణ్హి. అథస్స సత్థా సప్పాయం సల్లక్ఖేత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉచ్ఛిన్ద సినేహమత్తనో, కుముదం సారదికంవ పాణినా;

సన్తిమగ్గమేవ బ్రూహయ, నిబ్బానం సుగతేన దేసిత’’న్తి.

తత్థ ఉచ్ఛిన్దాతి అరహత్తమగ్గేన ఉచ్ఛిన్ద. సారదికన్తి సరదకాలే నిబ్బత్తం. సన్తిమగ్గన్తి నిబ్బానగామిం ¶ అట్ఠఙ్గికం మగ్గం. బ్రూహయాతి వడ్ఢయ. నిబ్బానఞ్హి సుగతేన దేసితం, తస్మా తస్స మగ్గం భావేహీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠహి.

ఇధ వస్సన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాధనవాణిజం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర బారాణసితో కుసుమ్భరత్తానం వత్థానం పఞ్చ సకటసతాని పూరేత్వా వణిజ్జాయ సావత్థిం ఆగతో నదీతీరం పత్వా ‘‘స్వే నదిం ఉత్తరిస్సామీ’’తి తత్థేవ సకటాని మోచేత్వా వసి. రత్తిం మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా వస్సి. నదీ సత్తాహం ఉదకస్స పూరా అట్ఠాసి. నాగరాపి సత్తాహం నక్ఖత్తం కీళింసు. కుసుమ్భరత్తేహి వత్థేహి కిచ్చం న నిట్ఠితం. వాణిజో చిన్తేసి – ‘‘అహం దూరం ఆగతో. సచే పున గమిస్సామి, పపఞ్చో భవిస్సతి. ఇధేవ వస్సఞ్చ హేమన్తఞ్చ గిమ్హఞ్చ ¶ మమ కమ్మం కరోన్తో వసిత్వా ఇమాని విక్కిణిస్సామీ’’తి. సత్థా నగరే పిణ్డాయ చరన్తో తస్స చిత్తం ఞత్వా సితం పాతుకరిత్వా ఆనన్దత్థేరేన సితకారణం పుట్ఠో ఆహ – ‘‘దిట్ఠో ¶ తే, ఆనన్ద, మహాధనవాణిజో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. సో అత్తనో జీవితన్తరాయం అజానిత్వా ¶ ఇమం సంవచ్ఛరం ఇధేవ వసిత్వా భణ్డం విక్కిణితుం చిత్తమకాసీతి. ‘‘కిం పన తస్స, భన్తే, అన్తరాయో భవిస్సతీ’’తి? సత్థా ‘‘ఆమానన్ద, సత్తాహమేవ జీవిత్వా సో మచ్చుముఖే పతిస్సతీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అజ్జేవ కిచ్చమాతప్పం, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;

న హి నో సఙ్గరం తేన, మహాసేనేన మచ్చునా.

‘‘ఏవం విహారిం ఆతాపిం, అహోరత్తమతన్దితం;

తం వే భద్దేకరత్తోతి, సన్తో ఆచిక్ఖతే మునీ’’తి. (మ. ని. ౩.౨౭౨);

గచ్ఛామిస్స, భన్తే, ఆరోచేస్సామీతి. విస్సత్థో గచ్ఛానన్దాతి. థేరో సకటట్ఠానం గన్త్వా భిక్ఖాయ చరి. వాణిజో థేరం ఆహారేన పతిమానేసి. అథ నం థేరో ఆహ – ‘‘కిత్తకం కాలం ఇధ వసిస్ససీ’’తి? ‘‘భన్తే, అహం దూరతో ఆగతో’’. సచే పున గమిస్సామి, పపఞ్చో భవిస్సతి, ఇమం సంవచ్ఛరం ఇధ వసిత్వా భణ్డం విక్కిణిత్వా గమిస్సామీతి. ఉపాసక, దుజ్జానో జీవితన్తరాయో, అప్పమాదం కాతుం వట్టతీతి. ‘‘కిం పన, భన్తే, అన్తరాయో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘ఆమ, ఉపాసక, సత్తాహమేవ తే జీవితం పవత్తిస్సతీతి’’ ¶ . సో సంవిగ్గమానసో హుత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా అనుమోదనత్థాయ పత్తం గణ్హి. అథస్స సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో, ‘‘ఉపాసక, పణ్డితేన నామ ‘ఇధేవ వస్సాదీని వసిస్సామి, ఇదఞ్చిదఞ్చ కమ్మం పయోజేస్సామీ’తి చిన్తేతుం న వట్టతి, అత్తనో పన జీవితన్తరాయమేవ చిన్తేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇధ వస్సం వసిస్సామి, ఇధ హేమన్తగిమ్హిసు;

ఇతి బాలో విచిన్తేతి, అన్తరాయం న బుజ్ఝతీ’’తి.

తత్థ ఇధ వస్సన్తి ఇమస్మిం ఠానే ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోన్తో చతుమాసం వస్సం వసిస్సామి. హేమన్తగిమ్హిసూతి హేమన్తగిమ్హేసుపి ‘‘చత్తారో మాసే ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోన్తో ఇధేవ వసిస్సామీ’’తి ఏవం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికం అత్థం అజానన్తో బాలో విచిన్తేతి. అన్తరాయన్తి ‘‘అసుకస్మిం నామ కాలే వా దేసే వా వయే వా మరిస్సామీ’’తి అత్తనో జీవితన్తరాయం న బుజ్ఝతీతి.

దేసనావసానే ¶ సో వాణిజో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసి ¶ . వాణిజోపి సత్థారం అనుగన్త్వా నివత్తిత్వా ‘‘సీసరోగో వియ మే ఉప్పన్నో’’తి సయనే నిపజ్జి, తథానిపన్నోవ కాలం కత్వా తుసితవిమానే నిబ్బత్తి.

తం ¶ పుత్తపసుసమ్మత్తన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కిసాగోతమిం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు సహస్సవగ్గే –

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, అపస్సం అమతం పదం;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, పస్సతో అమతం పద’’న్తి. (ధ. ప. ౧౧౪) –

గాథావణ్ణనాయ విత్థారేత్వా కథితం. తదా హి సత్థా ‘‘కిసాగోతమి లద్ధా తే ఏకచ్ఛరమత్తా సిద్ధత్థకా’’తి ఆహ. ‘‘న లద్ధా, భన్తే, సకలగామే జీవన్తేహి కిర మతకా ఏవ బహుతరా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం ‘మమేవ పుత్తో మతో’తి సల్లక్ఖేసి, ధువధమ్మో ఏస సబ్బసత్తానం. మచ్చురాజా హి సబ్బసత్తే అపరిపుణ్ణజ్ఝాసయే ఏవ మహోఘో వియ పరికడ్ఢమానో అపాయసముద్దే పక్ఖిపతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘తం పుత్తపసుసమ్మత్తం, బ్యాసత్తమనసం నరం;

సుత్తం గామం మహోఘోవ, మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ తం పుత్తపసుసమ్మత్తన్తి తం రూపబలాదిసమ్పన్నే పుత్తే చ పసూ చ లభిత్వా ‘‘మమ పుత్తా ¶ అభిరూపా బలసమ్పన్నా పణ్డితా సబ్బకిచ్చసమత్థా, మమ గోణా అభిరూపా అరోగా మహాభారవహా, మమ గావీ బహుఖీరా’’తి ఏవం పుత్తేహి చ పసూహి చ సమ్మత్తం నరం. బ్యాసత్తమనసన్తి హిరఞ్ఞసువణ్ణాదీసు వా పత్తచీవరాదీసు వా కిఞ్చిదేవ లభిత్వా తతో ఉత్తరితరం పత్థనతాయ ఆసత్తమానసం వా, చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యాదీసు ఆరమ్మణేసు వుత్తప్పకారేసు వా పరిక్ఖారేసు యం యం లద్ధం హోతి, తత్థ తత్థేవ లగ్గనతాయ బ్యాసత్తమానసం ¶ వా. సుత్తం గామన్తి నిద్దం ఉపగతం సత్తనికాయం. మహోఘోవాతి యథా ఏవరూపం గామం గమ్భీరవిత్థతో మహన్తో మహానదీనం ఓఘో ¶ అన్తమసో సునఖమ్పి అసేసేత్వా సబ్బం ఆదాయ గచ్ఛతి, ఏవం వుత్తప్పకారం నరం మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతీతి అత్థో.

దేసనావసానే కిసాగోతమీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

న ¶ సన్తి పుత్తాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పటాచారం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు సహస్సవగ్గే –

‘‘యో చ వస్ససతం జీవే, అపస్సం ఉదయబ్బయం;

ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, పస్సతో ఉదయబ్బయ’’న్తి. (ధ. ప. ౧౧౩) –

గాథావణ్ణనాయ విత్థారేత్వా కథితం. తదా పన సత్థా పటాచారం తనుభూతసోకం ఞత్వా ‘‘పటాచారే పుత్తాదయో నామ పరలోకం గచ్ఛన్తస్స తాణం వా లేణం వా సరణం వా భవితుం న సక్కోన్తి, తస్మా విజ్జమానాపి తే న సన్తియేవ. పణ్డితేన పన సీలం విసోధేత్వా అత్తనో నిబ్బానగామిమగ్గమేవ సోధేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న సన్తి పుత్తా తాణాయ, న పితా నాపి బన్ధవా;

అన్తకేనాధిపన్నస్స, నత్థి ఞాతీసు తాణతా.

‘‘ఏతమత్థవసం ఞత్వా, పణ్డితో సీలసంవుతో;

నిబ్బానగమనం మగ్గం, ఖిప్పమేవ విసోధయే’’తి.

తత్థ తాణాయాతి తాణభావాయ పతిట్ఠానత్థాయ. బన్ధవాతి పుత్తే చ మాతాపితరో చ ఠపేత్వా అవసేసా ఞాతిసుహజ్జా. అన్తకేనాధిపన్నస్సాతి మరణేన అభిభూతస్స. పవత్తియఞ్హి పుత్తాదయో అన్నపానాదిదానేన ¶ చేవ ఉప్పన్నకిచ్చనిత్థరణేన చ తాణా హుత్వాపి మరణకాలే కేనచి ఉపాయేన ¶ మరణం ¶ పటిబాహితుం అసమత్థతాయ తాణత్థాయ లేణత్థాయ న సన్తి నామ. తేనేవ వుత్తం – ‘‘నత్థి ఞాతీసు తాణతా’’తి. ఏతమత్థవసన్తి ఏవం తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞస్స తాణం భవితుం అసమత్థభావసఙ్ఖాతం కారణం జానిత్వా పణ్డితో చతుపారిసుద్ధిసీలేన సంవుతో రక్ఖితగోపితో హుత్వా నిబ్బానగమనం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం సీఘం సీఘం విసోధేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే పటాచారా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, అఞ్ఞే చ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మత్తాసుఖపరిచ్చాగాతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అత్తనో పుబ్బకమ్మం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే వేసాలీ ఇద్ధా అహోసి ఫీతా బహుజనా ఆకిణ్ణమనుస్సా. తత్థ హి వారేన వారేన రజ్జం కారేన్తానం ఖత్తియానంయేవ సత్తసతాధికాని సత్తసహస్సాని సత్త చ ఖత్తియా అహేసుం. తేసం వసనత్థాయ తత్తకాయేవ పాసాదా తత్తకానేవ కూటాగారాని ఉయ్యానే విహారత్థాయ తత్తకాయేవ ఆరామా చ పోక్ఖరణియో చ అహేసుం. సా అపరేన సమయేన దుబ్భిక్ఖా అహోసి దుస్సస్సా. తత్థ ఛాతకభయేన పఠమం దుగ్గతమనుస్సా కాలమకంసు. తేసం తేసం తత్థ తత్థ ఛడ్డితానం కుణపానం గన్ధేన అమనుస్సా నగరం పవిసింసు. అమనుస్సూపద్దవేన బహుతరా కాలమకంసు. తేసం ¶ కుణపగన్ధపటిక్కూలతాయ సత్తానం అహివాతరోగో ఉప్పజ్జి. ఏవం దుబ్భిక్ఖభయం అమనుస్సభయం రోగభయన్తి తీణి భయాని ఉప్పజ్జింసు.

నగరవాసినో సన్నిపతిత్వా రాజానం ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, ఇమస్మిం నగరే తీణి భయాని ఉప్పన్నాని, ఇతో పుబ్బే యావ సత్తమా రాజపరివట్టా ఏవరూపం భయం నామ న ఉప్పన్నపుబ్బం. అధమ్మికరాజూనఞ్హి కాలే ఏవరూపం భయం ఉప్పజ్జతీ’’తి. రాజా సన్థాగారే సబ్బేసం సన్నిపాతం కారేత్వా ‘‘సచే మే అధమ్మికభావో అత్థి, తం విచినథా’’తి ఆహ. వేసాలివాసినో సబ్బం పవేణి విచినన్తా రఞ్ఞో కఞ్చి దోసం అదిస్వా, ‘‘మహారాజ, నత్థి తే దోసో’’తి వత్వా ‘‘కథం ను ఖో ఇదం అమ్హాకం భయం వూపసమం గచ్ఛేయ్యా’’తి మన్తయింసు. తత్థ ఏకచ్చేహి ‘‘బలికమ్మేన ఆయాచనాయ మఙ్గలకిరియాయా’’తి వుత్తే సబ్బమ్పి తం విధిం కత్వా పటిబాహితుం నాసక్ఖింసు. అథఞ్ఞే ఏవమాహంసు – ‘‘ఛ సత్థారో మహానుభావా, తేసు ఇధాగతమత్తేసు భయం వూపసమేయ్యా’’తి. అపరే ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో. సో హి భగవా సబ్బసత్తహితాయ ధమ్మం దేసేతి, మహిద్ధికో ¶ మహానుభావో. తస్మిం ఇధ ఆగతే ఇమాని ¶ భయాని వూపసమేయ్యు’’న్తి ఆహంసు. తేసం వచనం సబ్బేపి అభినన్దిత్వా ‘‘కహం ను ఖో సో భగవా ఏతరహి విహరతీ’’తి ఆహంసు ¶ . తదా పన సత్థా ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ రఞ్ఞో బిమ్బిసారస్స పటిఞ్ఞం దత్వా వేళువనే విహరతి. తేన చ సమయేన బిమ్బిసారసమాగమే బిమ్బిసారేన సద్ధిం సోతాపత్తిఫలం పత్తో మహాలి నామ లిచ్ఛవీ తస్సం పరిసాయం నిసిన్నో హోతి.

వేసాలివాసినో మహన్తం పణ్ణాకారం సజ్జేత్వా రాజానం బిమ్బిసారం సఞ్ఞాపేత్వా ‘‘సత్థారం ఇధానేథా’’తి మహాలిఞ్చేవ లిచ్ఛవిం పురోహితపుత్తఞ్చ పహిణింసు. తే గన్త్వా రఞ్ఞో పణ్ణాకారం దత్వా తం పవత్తిం నివేదేత్వా, ‘‘మహారాజ, సత్థారం అమ్హాకం నగరం పేసేథా’’తి యాచింసు. రాజా ‘‘తుమ్హేవ జానాథా’’తి న సమ్పటిచ్ఛి. తే భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా యాచింసు – ‘‘భన్తే, వేసాలియం తీణి భయాని ఉప్పన్నాని, తాని తుమ్హేసు ఆగతేసు వూపసమిస్సన్తి, ఏథ, భన్తే, గచ్ఛామా’’తి. సత్థా తేసం వచనం సుత్వా ఆవజ్జేన్తో ‘‘వేసాలియం రతనసుత్తే (ఖు. పా. ౬.౧ ఆదయో; సు. ని. ౨౨౪ ఆదయో) వుత్తే సా రక్ఖా చక్కవాళానం కోటిసతసహస్సం ఫరిస్సతి, సుత్తపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో ¶ భవిస్సతి, తాని చ భయాని వూపసమిస్సన్తీ’’తి ఞత్వా తేసం వచనం సమ్పటిచ్ఛి.

రాజా బిమ్బిసారో ‘‘సత్థారా కిర వేసాలిగమనం సమ్పటిచ్ఛిత’’న్తి సుత్వా నగరే ఘోసనం కారేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, వేసాలిగమనం సమ్పటిచ్ఛిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి, భన్తే, ఆగమేథ, తావ మగ్గం పటియాదేస్సామీ’’తి వత్వా రాజగహస్స చ గఙ్గాయ చ అన్తరే పఞ్చయోజనభూమిం సమం కారేత్వా యోజనే యోజనే విహారం పతిట్ఠాపేత్వా సత్థు గమనకాలం ఆరోచేసి. సత్థా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం మగ్గం పటిపజ్జి. రాజా యోజనన్తరే జణ్ణుమత్తేన ఓధినా పఞ్చవణ్ణాని పుప్ఫాని ఓకిరాపేత్వా ధజపటాకకదలీఆదీని ఉస్సాపేత్వా భగవతో ఛత్తాతిఛత్తం కత్వా ద్వే సేతచ్ఛత్తాని ఏకమేకస్స భిక్ఖునో ఏకమేకం సేతచ్ఛత్తం ఉపరి ధారేత్వా సపరివారో పుప్ఫగన్ధాదీహి పూజం కరోన్తో సత్థారం ఏకేకస్మిం విహారే వసాపేత్వా మహాదానాదీని దత్వా పఞ్చహి దివసేహి గఙ్గాతీరం పాపేత్వా తత్థ ¶ నావం అలఙ్కరోన్తో వేసాలికానం సాసనం పేసేసి – ‘‘మగ్గం పటియాదేత్వా సత్థు పచ్చుగ్గమనం కరోన్తూ’’తి. తే ‘‘దిగుణం పూజం కరిస్సామా’’తి వేసాలియా చ గఙ్గాయ చ అన్తరే తియోజనభూమిం ¶ సమం కారేత్వా భగవతో చతూహి సేతచ్ఛత్తేహి ఏకమేకస్స భిక్ఖునో ద్వీహి ద్వీహి సేతచ్ఛత్తేహి ఛత్తాతిఛత్తాని సజ్జేత్వా పూజం కురుమానా ఆగన్త్వా గఙ్గాతీరే అట్ఠంసు. బిమ్బిసారో ద్వే నావా సఙ్ఘాటేత్వా మణ్డపం కారేత్వా పుప్ఫదామాదీహి అలఙ్కారాపేత్వా సబ్బరతనమయం బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేసి. భగవా తస్మిం నిసీది. భిక్ఖూపి నావం అభిరుహిత్వా భగవన్తం పరివారేత్వా నిసీదింసు. రాజా అనుగచ్ఛన్తో గలప్పమాణం ఉదకం ఓతరిత్వా ‘‘యావ, భన్తే, భగవా ¶ ఆగచ్ఛతి, తావాహం ఇధేవ గఙ్గాతీరే వసిస్సామీ’’తి వత్వా నావం ఉయ్యోజేత్వా నివత్తి. సత్థా యోజనమత్తం అద్ధానం గఙ్గాయ గన్త్వా వేసాలికానం సీమం పాపుణి.

లిచ్ఛవీరాజానో సత్థారం పచ్చుగ్గన్త్వా గలప్పమాణం ఉదకం ఓతరిత్వా నావం తీరం ఉపనేత్వా సత్థారం నావాతో ఓతారయింసు. సత్థారా ఓతరిత్వా తీరే అక్కన్తమత్తేయేవ మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా పోక్ఖరవస్సం వస్సి. సబ్బత్థ జణ్ణుప్పమాణఊరుప్పమాణకటిప్పమాణాదీని ఉదకాని సన్దన్తాని సబ్బకుణపాని గఙ్గం పవేసయింసు, పరిసుద్ధో భూమిభాగో అహోసి. లిచ్ఛవీరాజానో సత్థారం యోజనే యోజనే వసాపేత్వా మహాదానం దత్వా దిగుణం పూజం కరోన్తా తీహి దివసేహి ¶ వేసాలిం నయింసు. సక్కో దేవరాజా దేవగణపరివుతో ఆగమాసి, మహేసక్ఖానం దేవానం సన్నిపాతేన అమనుస్సా యేభుయ్యేన పలాయింసు. సత్థా సాయం నగరద్వారే ఠత్వా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఇమం, ఆనన్ద, రతనసుత్తం ఉగ్గణ్హిత్వా లిచ్ఛవీకుమారేహి సద్ధిం విచరన్తో వేసాలియా తిణ్ణం పాకారానం అన్తరే పరిత్తం కరోహీ’’తి.

థేరో సత్థారా దిన్నం రతనసుత్తం ఉగ్గణ్హిత్వా సత్థు సేలమయపత్తేన ఉదకం ఆదాయ నగరద్వారే ఠితో పణిధానతో పట్ఠాయ తథాగతస్స దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియోతి సమతింస పారమియో పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే లోకత్థచరియా ఞాతత్థచరియా బుద్ధత్థచరియాతి తిస్సో చరియాయో పచ్ఛిమభవే గబ్భవోక్కన్తిం జాతిం అభినిక్ఖమనం పధానచరియం బోధిపల్లఙ్కే మారవిజయం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపటివేధం ధమ్మచక్కపవత్తనం ¶ నవలోకుత్తరధమ్మేతి సబ్బేపిమే బుద్ధగుణే ఆవజ్జేత్వా నగరం పవిసిత్వా తియామరత్తిం తీసు పాకారన్తరేసు పరిత్తం కరోన్తో విచరి. తేన ‘‘యంకిఞ్చీ’’తి వుత్తమత్తేయేవ ఉద్ధం ఖిత్తఉదకం అమనుస్సానం ఉపరి పతి. ‘‘యానీధ భూతానీ’’తి గాథాకథనతో పట్ఠాయ రజతవటంసకా వియ ఉదకబిన్దూని ఆకాసేన గన్త్వా గిలానమనుస్సానం ఉపరి పతింసు. తావదేవ వూపసన్తరోగా మనుస్సా ఉట్ఠాయుట్ఠాయ థేరం పరివారేసుం ¶ . ‘‘యంకిఞ్చీ’’తి వుత్తపదతో పట్ఠాయ పన ఉదకఫుసితేహి ఫుట్ఠఫుట్ఠా సబ్బే అపలాయన్తా సఙ్కారకూటభిత్తిపదేసాదినిస్సితా అమనుస్సా తేన తేన ద్వారేన పలాయింసు. ద్వారాని అనోకాసాని అహేసుం. తే ఓకాసం అలభన్తా పాకారం భిన్దిత్వాపి పలాయింసు.

మహాజనో నగరమజ్ఝే సన్థాగారం సబ్బగన్ధేహి ఉపలిమ్పేత్వా ఉపరి సువణ్ణతారకాదివిచిత్తం వితానం బన్ధిత్వా బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా సత్థారం ఆనేసి. సత్థా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. భిక్ఖుసఙ్ఘోపి లిచ్ఛవీగణోపి సత్థారం పరివారేత్వా నిసీది. సక్కో దేవరాజా దేవగణపరివుతో పతిరూపే ఓకాసే అట్ఠాసి. థేరోపి సకలనగరం అనువిచరిత్వా వూపసన్తరోగేన మహాజనేన సద్ధిం ¶ ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీది. సత్థా పరిసం ఓలోకేత్వా తదేవ రతనసుత్తం అభాసి. దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. ఏవం పునదివసేపీతి సత్తాహం తదేవ రతనసుత్తం దేసేత్వా సబ్బభయానం వూపసన్తభావం ఞత్వా లిచ్ఛవీగణం ఆమన్తేత్వా వేసాలితో నిక్ఖమి. లిచ్ఛవీరాజానో దిగుణం సక్కారం కరోన్తా పున తీహి దివసేహి సత్థారం గఙ్గాతీరం నయింసు.

గఙ్గాయ నిబ్బత్తనాగరాజానో చిన్తేసుం – ‘‘మనుస్సా తథాగతస్స ¶ సక్కారం కరోన్తి, మయం కిం న కరోమా’’తి. తే సువణ్ణరజతమణిమయా నావాయో మాపేత్వా సువణ్ణరజతమణిమయే పల్లఙ్కే పఞ్ఞాపేత్వా పఞ్చవణ్ణపదుమసఞ్ఛన్నం ఉదకం కరిత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకమ్పి అనుగ్గహం కరోథా’’తి అత్తనో అత్తనో నావం అభిరుహణత్థాయ సత్థారం యాచింసు. ‘‘మనుస్సా చ నాగా చ తథాగతస్స పూజం కరోన్తి, మయం పన కిం న కరోమా’’తి భూమట్ఠకదేవేపి ఆదిం కత్వా యావ అకనిట్ఠబ్రహ్మలోకా సబ్బే దేవా సక్కారం కరింసు. తత్థ నాగా యోజనికాని ఛత్తాతిఛత్తాని ఉక్ఖిపింసు. ఏవం హేట్ఠా నాగా ¶ భూమితలే రుక్ఖగచ్ఛపబ్బతాదీసు భూమట్ఠకా దేవతా, అన్తలిక్ఖే ఆకాసట్ఠదేవాతి నాగభవనం ఆదిం కత్వా చక్కవాళపరియన్తేన యావ బ్రహ్మలోకా ఛత్తాతిఛత్తాని ఉస్సాపితాని అహేసుం. ఛత్తన్తరేసు ధజా, ధజన్తరేసు పటాకా, తేసం అన్తరన్తరా పుప్ఫదామవాసచుణ్ణధుమాదీహి సక్కారో అహోసి. సబ్బలఙ్కారపటిమణ్డితా దేవపుత్తా ఛణవేసం గహేత్వా ఉగ్ఘోసయమానా ఆకాసే విచరింసు. తయో ఏవ కిర సమాగమా మహన్తా అహేసుం – యమకపాటిహారియసమాగమో దేవోరోహణసమాగమో అయం గఙ్గోరోహణసమాగమోతి.

పరతీరే బిమ్బిసారోపి లిచ్ఛవీహి కతసక్కారతో దిగుణం సక్కారం సజ్జేత్వా ¶ భగవతో ఆగమనం ఉదిక్ఖమానో అట్ఠాసి. సత్థా గఙ్గాయ ఉభోసు పస్సేసు రాజూనం మహన్తం పరిచ్చాగం ఓలోకేత్వా నాగాదీనఞ్చ అజ్ఝాసయం విదిత్వా ఏకేకాయ నావాయ పఞ్చపఞ్చభిక్ఖుసతపరివారం ఏకేకం నిమ్మితబుద్ధం మాపేసి. సో ఏకేకస్స సేతచ్ఛత్తస్స చేవ కప్పరుక్ఖస్స చ పుప్ఫదామస్స చ హేట్ఠా నాగగణపరివుతో నిసిన్నో హోతి. భూమట్ఠకదేవతాదీసుపి ఏకేకస్మిం ఓకాసే సపరివారం ఏకేకం నిమ్మితబుద్ధం మాపేసి. ఏవం సకలచక్కవాళగబ్భే ఏకాలఙ్కారే ఏకుస్సవే ఏకఛణేయేవ చ జాతే సత్థా నాగానమనుగ్గహం కరోన్తో ఏకం రతననావం అభిరుహి. భిక్ఖూసుపి ఏకేకో ఏకేకమేవ అభిరుహి. నాగరాజానో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నాగభవనం పవేసేత్వా సబ్బరత్తిం సత్థు సన్తికే ధమ్మకథం సుత్వా దుతియదివసే దిబ్బేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసింసు. సత్థా అనుమోదనం కత్వా నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా సకలచక్కవాళదేవతాహి పూజియమానో పఞ్చహి నావాసతేహి గఙ్గానదిం అతిక్కమి.

రాజా ¶ పచ్చుగ్గన్త్వా సత్థారం నావాతో ఓతారేత్వా ఆగమనకాలే లిచ్ఛవీతి కతసక్కారతో దిగుణం సక్కారం కత్వా పురిమనయేనేవ పఞ్చహి దివసేహి రాజగహం అభినేసి. దుతియదివసే ¶ భిక్ఖూ పిణ్డపాతపటిక్కన్తా సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘అహో బుద్ధానం మహానుభావో, అహో సత్థరి దేవమనుస్సానం పసాదో, గఙ్గాయ నామ ఓరతో ¶ చ పారతో చ అట్ఠయోజనే మగ్గే బుద్ధగతేన పసాదేన రాజూహి సమతలం భూమిం కత్వా వాలుకా ఓకిణ్ణా, జణ్ణుమత్తేన ఓధినా నానావణ్ణాని పుప్ఫాని సన్థతాని, గఙ్గాయ ఉదకం నాగానుభావేన పఞ్చవణ్ణేహి పదుమేహి సఞ్ఛన్నం, యావ అకనిట్ఠభవనా ఛత్తాతిఛత్తాని ఉస్సాపితాని, సకలచక్కవాళగబ్భం ఏకాలఙ్కారం ఏకుస్సవం వియ జాత’’న్తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఏస పూజాసక్కారో మయ్హం బుద్ధానుభావేన నిబ్బత్తో, న నాగదేవబ్రహ్మానుభావేన. అతీతే పన అప్పమత్తకపరిచ్చాగానుభావేన నిబ్బత్తో’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే తక్కసిలాయం సఙ్ఖో నామ బ్రాహ్మణో అహోసి. తస్స పుత్తో సుసీమో నామ మాణవో సోళసవస్సుద్దేసికో ఏకదివసం పితరం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘ఇచ్ఛామహం, తాత, బారాణసిం గన్త్వా మన్తే అజ్ఝాయితు’’న్తి. అథ నం పితా ఆహ – ‘‘తేన హి, తాత, అసుకో నామ బ్రాహ్మణో మమ ¶ సహాయకో, తస్స సన్తికం గన్త్వా అధీయస్సూ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా అనుపుబ్బేన బారాణసిం గన్త్వా తం బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిత్వా పితరా పహితభావమాచిక్ఖి. అథ నం సో ‘‘సహాయకస్స మే పుత్తో’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పటిపస్సద్ధదరథం భద్దకేన దివసేన మన్తే వాచేతుమారభి. సో లహుఞ్చ గణ్హన్తో బహుఞ్చ గణ్హన్తో అత్తనో ఉగ్గహితుగ్గహితం సువణ్ణభాజనే పక్ఖిత్తసీహతేలమివ అవినస్సమానం ధారేన్తో న చిరస్సేవ ఆచరియస్స సమ్ముఖతో ఉగ్గణ్హితబ్బం సబ్బం ఉగ్గణ్హిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తో అత్తనో ఉగ్గహితసిప్పస్స ఆదిమజ్ఝమేవ పస్సతి, నో పరియోసానం.

సో ఆచరియం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అహం ఇమస్స సిప్పస్స ఆదిమజ్ఝమేవ పస్సామి, నో పరియోసాన’’న్తి వత్వా ఆచరియేన ‘‘అహమ్పి, తాత, న పస్సామీ’’తి వుత్తే ‘‘అథ కో, ఆచరియ, పరియోసానం జానాతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమే, తాత, ఇసయో ఇసిపతనే విహరన్తి, తే జానేయ్యుం, తేసం సన్తికం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛస్సూ’’తి ఆచరియేన వుత్తే పచ్చేకబుద్ధే ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హే కిర పరియోసానం జానాథా’’తి? ‘‘ఆమ, జానామా’’తి. ‘‘తేన హి మే ఆచిక్ఖథా’’తి? ‘‘న మయం అపబ్బజితస్స ఆచిక్ఖామ. సచే తే పరియోసానేనత్థో ¶ , పబ్బజస్సూ’’తి ¶ . సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ¶ తేసం సన్తికే పబ్బజి. అథస్స తే ‘‘ఇదం తావ సిక్ఖస్సూ’’తి వత్వా ‘‘ఏవం తే నివాసేతబ్బం, ఏవం పారుపితబ్బ’’న్తిఆదినా నయేన ఆభిసమాచారికం ఆచిక్ఖింసు. సో తత్థ సిక్ఖన్తో ఉపనిస్సయసమ్పన్నత్తా నచిరస్సేవ పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా సకలబారాణసినగరే గగనతలే పుణ్ణచన్దో వియ పాకటో లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో అహోసి, సో అప్పాయుకసంవత్తనికస్స కమ్మస్స కతత్తా న చిరస్సేవ పరినిబ్బాయి. అథస్స పచ్చేకబుద్ధా చ మహాజనో చ సరీరకిచ్చం కత్వా ధాతుయో చ గహేత్వా నగరద్వారే థూపం కారేసుం.

సఙ్ఖోపి బ్రాహ్మణో ‘‘పుత్తో మే చిరం గతో, పవత్తిమస్స జానిస్సామీ’’తి తం దట్ఠుకామో తక్కసిలాతో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన బారాణసిం పత్వా మహాజనకాయం సన్నిపతితం దిస్వా ‘‘అద్ధా ఇమేసు ఏకోపి మే పుత్తస్స పవత్తిం జానిస్సతీ’’తి ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘సుసీమో నామ మాణవో ఇధాగమి, అపి ను ఖో తస్స పవత్తిం జానాథా’’తి? ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, జానామ, అసుకస్స బ్రాహ్మణస్స సన్తికే తయో వేదే సజ్ఝాయిత్వా పబ్బజిత్వా పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛికత్వా పరినిబ్బుతో, అయమస్స థూపో పతిట్ఠాపితో’’తి. సో భూమిం హత్థేన పహరిత్వా రోదిత్వా కన్దిత్వా ¶ తం చేతియఙ్గణం గన్త్వా తిణాని ఉద్ధరిత్వా ఉత్తరసాటకేన వాలుకం ఆహరిత్వా చేతియఙ్గణే ఆకిరిత్వా కమణ్డలుతో ఉదకేన పరిప్ఫోసిత్వా వనపుప్ఫేహి పూజం కత్వా సాటకేన పటాకం ఆరోపేత్వా థూపస్స ఉపరి అత్తనో ఛత్తకం బన్ధిత్వా పక్కామి.

సత్థా ఇదం అతీతం ఆహరిత్వా ‘‘తదా, భిక్ఖవే, అహం సఙ్ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం. మయా సుసీమస్స పచ్చేకబుద్ధస్స చేతియఙ్గణే తిణాని ఉద్ధటాని, తస్స మే కమ్మస్స నిస్సన్దేన అట్ఠయోజనమగ్గం విహతఖాణుకకణ్టకం కత్వా సుద్ధం సమతలం కరింసు. మయా తత్థ వాలుకా ఓకిణ్ణా, తస్స మే నిస్సన్దేన అట్ఠయోజనమగ్గే వాలుకం ఓకిరింసు. మయా తత్థ వనకుసుమేహి పూజా కతా, తస్స మే నిస్సన్దేన అట్ఠయోజనమగ్గే నానావణ్ణాని పుప్ఫాని ఓకిణ్ణాని, ఏకయోజనట్ఠానే గఙ్గాయ ఉదకం పఞ్చవణ్ణేహి పదుమేహి సఞ్ఛన్నం. మయా తత్థ కమణ్డలుఉదకేన భూమి పరిప్ఫోసితా, తస్స మే నిస్సన్దేన వేసాలియం పోక్ఖరవస్సం వస్సి. మయా తత్థ పటాకా, ఆరోపితా, ఛత్తకఞ్చ బద్ధం, తస్స మే నిస్సన్దేన యావ అకనిట్ఠభవనా ధజపటాకఛత్తాతిఛత్తాదీహి సకలచక్కవాళగబ్భం ఏకుస్సవం వియ ¶ జాతం. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ఏస పూజాసక్కారో మయ్హం నేవ బుద్ధానుభావేన నిబ్బత్తో, న నాగదేవబ్రహ్మానుభావేన, అతీతే పన అప్పమత్తకపరిచ్చాగానుభావేనా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘మత్తాసుఖపరిచ్చాగా ¶ ¶ , పస్సే చే విపులం సుఖం;

చజే మత్తాసుఖం ధీరో, సమ్పస్సం విపులం సుఖ’’న్తి.

తత్థ మత్తాసుఖపరిచ్చాగాతి మత్తాసుఖన్తి పమాణయుత్తకం పరిత్తసుఖం వుచ్చతి, తస్స పరిచ్చాగేన. విపులం సుఖన్తి ఉళారం సుఖం నిబ్బానసుఖం వుచ్చతి, తం చే పస్సేయ్యాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏకఞ్హి భోజనపాతిం సజ్జాపేత్వా భుఞ్జన్తస్స మత్తాసుఖం నామ ఉప్పజ్జతి, తం పన పరిచ్చజిత్వా ఉపోసథం వా కరోన్తస్స దానం వా దదన్తస్స విపులం ఉళారం నిబ్బానసుఖం నామ నిబ్బత్తతి. తస్మా సచే ఏవం తస్స మత్తాసుఖస్స పరిచ్చాగా విపులం సుఖం పస్సతి, అథేతం విపులం సుఖం సమ్మా పస్సన్తో పణ్డితో తం మత్తాసుఖం చజేయ్యాతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పరదుక్ఖూపధానేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం కుక్కుటఅణ్డఖాదికం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియా కిర అవిదూరే పణ్డురం నామ ఏకో గామో, తత్థేకో కేవట్టో వసతి. సో సావత్థిం గచ్ఛన్తో అచిరవతియం కచ్ఛపఅణ్డాని దిస్వా తాని ఆదాయ సావత్థిం గన్త్వా ఏకస్మిం గేహే పచాపేత్వా ఖాదన్తో తస్మిం గేహే కుమారికాయపి ¶ ఏకం అణ్డం అదాసి. సా తం ఖాదిత్వా తతో పట్ఠాయ అఞ్ఞం ఖాదనీయం నామ న ఇచ్ఛి. అథస్సా మాతా కుక్కుటియా విజాతట్ఠానతో ఏకం అణ్డం గహేత్వా అదాసి. సా తం ఖాదిత్వా రసతణ్హాయ బద్ధా తతో పట్ఠాయ సయమేవ కుక్కుటియా అణ్డాని గహేత్వా ఖాదతి. కుక్కుటీ విజాతవిజాతకాలే తం అత్తనో అణ్డాని గహేత్వా ¶ ఖాదన్తిం దిస్వా తాయ ఉపద్దుతా ఆఘాతం బన్ధిత్వా ‘‘ఇతో దాని చుతా యక్ఖినీ హుత్వా తవ జాతదారకే ఖాదితుం సమత్థా హుత్వా నిబ్బత్తేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేత్వా కాలం కత్వా తస్మింయేవ గేహే మజ్జారీ హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతరాపి కాలం కత్వా తత్థేవ కుక్కుటీ హుత్వా నిబ్బత్తి. కుక్కుటీ అణ్డాని విజాయి, మజ్జారీ ఆగన్త్వా తాని ఖాదిత్వా దుతియమ్పి తతియమ్పి ఖాదియేవ. కుక్కుటీ ‘‘తయో వారే మమ అణ్డాని ఖాదిత్వా ఇదాని మమ్పి ఖాదితుకామాసి ¶ , ఇతో చుతా సపుత్తకం తం ఖాదితుం లభేయ్య’’న్తి పత్థనం కత్వా తతో చుతా దీపినీ హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతరాపి కాలం కత్వా మిగీ హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్సా విజాతకాలే దీపినీ ఆగన్త్వా తం సద్ధిం పుత్తేహి ఖాది. ఏవం ఖాదన్తా పఞ్చసు అత్తభావసతేసు అఞ్ఞమఞ్ఞస్స దుక్ఖం ఉప్పాదేత్వా అవసానే ఏకా యక్ఖినీ హుత్వా నిబ్బత్తి, ఏకా సావత్థియం కులధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి. ఇతో పరం ‘‘న హి వేరేన వేరానీ’’తి (ధ. ప. ౫) గాథాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఇధ పన సత్థా ‘‘వేరఞ్హి అవేరేన ఉపసమ్మతి, నో వేరేనా’’తి వత్వా ఉభిన్నమ్పి ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పరదుక్ఖూపధానేన, అత్తనో సుఖమిచ్ఛతి;

వేరసంసగ్గసంసట్ఠో, వేరా సో న పరిముచ్చతీ’’తి.

తత్థ ¶ పరదుక్ఖూపధానేనాతి పరస్మిం దుక్ఖూపధానేన, పరస్స దుక్ఖుప్పాదనేనాతి అత్థో. వేరసంసగ్గసంసట్ఠోతి యో పుగ్గలో అక్కోసనపచ్చక్కోసనపహరణపటిహరణాదీనం వసేన అఞ్ఞమఞ్ఞం కతేన వేరసంసగ్గేన సంసట్ఠో. వేరా సో న పరిముచ్చతీతి నిచ్చకాలం వేరవసేన దుక్ఖమేవ పాపుణాతీతి అత్థో.

దేసనావసానే యక్ఖినీ సరణేసు పతిట్ఠాయ పఞ్చ సీలాని సమాదియిత్వా వేరతో ముచ్చి, ఇతరాపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

కుక్కుటఅణ్డఖాదికావత్థు దుతియం.

యఞ్హి ¶ కిచ్చన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా భద్దియం నిస్సాయ జాతియావనే విహరన్తో భద్దియే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర పాదుకమణ్డనే ఉయ్యుత్తా అహేసుం. యథాహ – ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భద్దియా భిక్ఖూ అనేకవిహితం పాదుకమణ్డనానుయోగమనుయుత్తా విహరన్తి, తిణపాదుకం కరోన్తిపి కారాపేన్తిపి, ముఞ్జపాదుకం కరోన్తిపి కారాపేన్తిపి, పబ్బజపాదుకం హిన్తాలపాదుకం కమలపాదుకం కమ్బలపాదుకం కరోన్తిపి కారాపేన్తిపి, రిఞ్చన్తి ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛం అధిసీలం అధిచిత్తం అధిపఞ్ఞ’’న్తి ¶ (మహావ. ౨౫౧). భిక్ఖూ తేసం తథాకరణభావం జానిత్వా ఉజ్ఝాయిత్వా ¶ సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా తే భిక్ఖూ గరహిత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హే అఞ్ఞేన కిచ్చేన ఆగతా అఞ్ఞస్మింయేవ కిచ్చే ఉయ్యుత్తా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘యఞ్హి కిచ్చం అపవిద్ధం, అకిచ్చం పన కరీయతి;

ఉన్నళానం పమత్తానం, తేసం వడ్ఢన్తి ఆసవా.

‘‘యేసఞ్చ సుసమారద్ధా, నిచ్చం కాయగతా సతి;

అకిచ్చం తే న సేవన్తి, కిచ్చే సాతచ్చకారినో;

సతానం సమ్పజానానం, అత్థం గచ్ఛన్తి ఆసవా’’తి.

తత్థ యఞ్హి కిచ్చన్తి భిక్ఖునో హి పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ అపరిమాణసీలక్ఖన్ధగోపనం అరఞ్ఞావాసో ధుతఙ్గపరిహరణం భావనారామతాతి ఏవమాదీని కిచ్చం నామ. ఇమేహి పన యం అత్తనో కిచ్చం, తం అపవిద్ధం ఛడ్డితం. అకిచ్చన్తి భిక్ఖునో ఛత్తమణ్డనం ఉపాహనమణ్డనం పాదుకపత్తథాలకధమ్మకరణకాయబన్ధనఅంసబద్ధకమణ్డనం అకిచ్చం నామ. యేహి తం కయిరతి, తేసం మాననళం ఉక్ఖిపిత్వా చరణేన ఉన్నళానం సతివోస్సగ్గేన పమత్తానం చత్తారో ఆసవా వడ్ఢన్తీతి అత్థో. సుసమారద్ధాతి సుపగ్గహితా. కాయగతా సతీతి కాయానుపస్సనాభావనా. అకిచ్చన్తి తే ఏతం ఛత్తమణ్డనాదికం అకిచ్చం న సేవన్తి న కరోన్తీతి అత్థో. కిచ్చేతి పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ కత్తబ్బే అపరిమాణసీలక్ఖన్ధగోపనాదికే కరణీయే. సాతచ్చకారినోతి సతతకారినో అట్ఠితకారినో. తేసం సతియా అవిప్పవాసేన సతానం ¶ సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం ¶ సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం గోచరసమ్పజఞ్ఞం అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞన్తి చతూహి సమ్పజఞ్ఞేహి సమ్పజానానం చత్తారోపి ఆసవా అత్థం గచ్ఛన్తి, పరిక్ఖయం అభావం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

మాతరన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లకుణ్డకభద్దియత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి ¶ సమ్బహులా ఆగన్తుకా భిక్ఖూ సత్థారం దివాట్ఠానే నిసిన్నం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. తస్మిం ఖణే లకుణ్డకభద్దియత్థేరో భగవతో అవిదూరే అతిక్కమతి. సత్థా తేసం భిక్ఖూనం చిత్తాచారం ఞత్వా ఓలోకేత్వా ‘‘పస్సథ, భిక్ఖవే, అయం భిక్ఖు మాతాపితరో హన్త్వా నిద్దుక్ఖో హుత్వా యాతీ’’తి వత్వా తేహి భిక్ఖూహి ‘‘కిం ను ఖో సత్థా వదతీ’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం ముఖాని ఓలోకేత్వా సంసయపక్ఖన్దేహి, ‘‘భన్తే, కిం నామేతం వదేథా’’తి వుత్తే తేసం ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘మాతరం పితరం హన్త్వా, రాజానో ద్వే చ ఖత్తియే;

రట్ఠం సానుచరం హన్త్వా, అనీఘో యాతి బ్రాహ్మణో’’తి.

తత్థ ¶ సానుచరన్తి ఆయసాధకేన ఆయుత్తకేన సహితం. ఏత్థ హి ‘‘తణ్హా జనేతి పురిస’’న్తి (సం. ని. ౧.౫౫-౫౭) వచనతో తీసు భవేసు సత్తానం జననతో తణ్హా మాతా నామ. ‘‘అహం అసుకస్స నామ రఞ్ఞో వా రాజమహామత్తస్స వా పుత్తో’’తి పితరం నిస్సాయ అస్మిమానస్స ఉప్పజ్జనతో అస్మిమానో పితా నామ. లోకో వియ రాజానం యస్మా సబ్బదిట్ఠిగతాని ద్వే సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియో భజన్తి, తస్మా ద్వే సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియో ద్వే ఖత్తియరాజానో నామ. ద్వాదసాయతనాని విత్థతట్ఠేన రట్ఠదిసత్తా రట్ఠం నామ. ఆయసాధకో ¶ ఆయుత్తకపురిసో వియ తన్నిస్సితో నన్దిరాగో అనుచరో నామ. అనీఘోతి నిద్దుక్ఖో. బ్రాహ్మణోతి ఖీణాసవో. ఏతేసం తణ్హాదీనం అరహత్తమగ్గఞాణాసినా హతత్తా ఖీణాసవో నిద్దుక్ఖో హుత్వా యాతీతి అయమేత్థత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు.

దుతియగాథాయపి వత్థు పురిమసదిసమేవ. తదా హి సత్థా లకుణ్డకభద్దియత్థేరమేవ ఆరబ్భ కథేసి. తేసం ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘మాతరం పితరం హన్త్వా, రాజానో ద్వే చ సోత్థియే;

వేయగ్ఘపఞ్చమం హన్త్వా, అనీఘో యాతి బ్రాహ్మణో’’తి.

తత్థ ద్వే చ సోత్థియేతి ద్వే చ బ్రాహ్మణే. ఇమిస్సా గాథాయ సత్థా అత్తనో ధమ్మిస్సరతాయ చ దేసనావిధికుసలతాయ చ సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియో ద్వే బ్రాహ్మణరాజానో ¶ చ కత్వా కథేసి. వేయగ్ఘపఞ్చమన్తి ఏత్థ బ్యగ్ఘానుచరితో సప్పటిభయో దుప్పటిపన్నో మగ్గో వేయగ్ఘో నామ, విచికిచ్ఛానీవరణమ్పి ¶ తేన సదిసతాయ వేయగ్ఘం నామ, తం పఞ్చమం అస్సాతి నీవరణపఞ్చకం వేయగ్ఘపఞ్చమం నామ. ఇదఞ్చ వేయగ్ఘపఞ్చమం అరహత్తమగ్గఞాణాసినా నిస్సేసం హన్త్వా అనీఘోవ యాతి బ్రాహ్మణోతి అయమేత్థత్థో. సేసం పురిమసదిసమేవాతి.

లకుణ్డకభద్దియత్థేరవత్థు చతుత్థం.

సుప్పబుద్ధన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో దారుసాకటికస్స పుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజగహస్మిఞ్హి సమ్మాదిట్ఠికపుత్తో మిచ్ఛాదిట్ఠికపుత్తోతి ద్వే దారకా అభిక్ఖణం గుళకీళం కీళన్తి. తేసు సమ్మాదిట్ఠికపుత్తో గుళం ఖిపమానో బుద్ధానుస్సతిం ఆవజ్జేత్వా ‘‘నమో బుద్ధస్సా’’తి వత్వా వత్వా గుళం ఖిపతి. ఇతరో తిత్థియగుణే ఉద్దిసిత్వా ‘‘నమో అరహన్తాన’’న్తి వత్వా వత్వా ఖిపతి. తేసు సమ్మాదిట్ఠికస్స ¶ పుత్తో జినాతి, ఇతరో పన పరాజయతి. సో తస్స కిరియం దిస్వా ‘‘అయం ¶ ఏవం అనుస్సరిత్వా ఏవం వత్వా గుళం ఖిపన్తో మమం జినాతి, అహమ్పి ఏవరూపం కరిస్సామీ’’తి బుద్ధానుస్సతియం పరిచయమకాసి. అథేకదివసం తస్స పితా సకటం యోజేత్వా దారూనం అత్థాయ గచ్ఛన్తో తమ్పి దారకం ఆదాయ గన్త్వా అటవియం దారూనం సకటం పూరేత్వా ఆగచ్ఛన్తో బహినగరే సుసానసామన్తే ఉదకఫాసుకట్ఠానే గోణే మోచేత్వా భత్తవిస్సగ్గమకాసి. అథస్స తే గోణా సాయన్హసమయే నగరం పవిసన్తేన గోగణేన సద్ధిం నగరమేవ పవిసింసు. సాకటికోపి గోణే అనుబన్ధన్తో నగరం పవిసిత్వా సాయం గోణే దిస్వా ఆదాయ నిక్ఖమన్తో ద్వారం న సమ్పాపుణి. తస్మిఞ్హి అసమ్పత్తేయేవ ద్వారం పిహితం.

అథస్స పుత్తో ఏకకోవ రత్తిభాగే సకటస్స హేట్ఠా నిపజ్జిత్వా నిద్దం ఓక్కమి. రాజగహం పన పకతియాపి అమనుస్సబహులం. అయఞ్చ సుసానసన్తికే నిపన్నో. తత్థ నం ద్వే అమనుస్సా పస్సింసు. ఏకో సాసనస్స పటికణ్డకో మిచ్ఛాదిట్ఠికో, ఏకో సమ్మాదిట్ఠికో. తేసు మిచ్ఛాదిట్ఠికో ఆహ – ‘‘అయం నో భక్ఖో, ఇమం ఖాదిస్సామా’’తి. ఇతరో ‘‘అలం మా తే రుచ్చీ’’తి నివారేతి. సో తేన నివారియమానోపి తస్స వచనం అనాదియిత్వా దారకం పాదేసు గహేత్వా ఆకడ్ఢి. సో బుద్ధానుస్సతియా పరిచితత్తా ¶ తస్మిం ఖణే ‘‘నమో బుద్ధస్సా’’తి ఆహ. అమనుస్సో ¶ మహాభయభీతో పటిక్కమిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం ఇతరో ‘‘అమ్హేహి అకిచ్చం కతం, దణ్డకమ్మం తస్స కరోమా’’తి వత్వా తం రక్ఖమానో అట్ఠాసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికో నగరం పవిసిత్వా రఞ్ఞో భోజనపాతిం పూరేత్వా భోజనం ఆహరి. అథ నం ఉభోపి తస్స మాతాపితరో వియ హుత్వా ఉపట్ఠాపేత్వా భోజేత్వా ‘‘ఇమాని అక్ఖరాని రాజావ పస్సతు, మా అఞ్ఞో’’తి తం పవత్తిం పకాసేన్తా యక్ఖానుభావేన భోజనపాతియం అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా పాతిం దారుసకటే పక్ఖిపిత్వా సబ్బరత్తిం ఆరక్ఖం కత్వా పక్కమింసు.

పునదివసే ‘‘రాజకులతో చోరేహి భోజనభణ్డం అవహట’’న్తి కోలాహలం కరోన్తా ద్వారాని పిదహిత్వా ఓలోకేన్తా తత్థ అపస్సన్తా నగరా నిక్ఖమిత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తా దారుసకటే సువణ్ణపాతిం దిస్వా ‘‘అయం చోరో’’తి తం దారకం గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం. రాజా అక్ఖరాని దిస్వా ‘‘కిం ఏతం, తాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నాహం ¶ , దేవ, జానామి, మాతాపితరో మే ఆగన్త్వా రత్తిం భోజేత్వా రక్ఖమానా అట్ఠంసు, అహమ్పి మాతాపితరో మం రక్ఖన్తీతి నిబ్భయోవ నిద్దం ఉపగతో. ఏత్తకం అహం జానామీ’’తి. అథస్స మాతాపితరోపి తం ఠానం ఆగమంసు. రాజా తం పవత్తిం ఞత్వా తే తయోపి జనే ఆదాయ ¶ సత్థు సన్తికం గన్త్వా సబ్బం ఆరోచేత్వా ‘‘కిం ను ఖో, భన్తే, బుద్ధానుస్సతి ఏవ రక్ఖా హోతి, ఉదాహు ధమ్మానుస్సతిఆదయోపీ’’తి పుచ్ఛి. అథస్స సత్థా, ‘‘మహారాజ, న కేవలం బుద్ధానుస్సతియేవ రక్ఖా, యేసం పన ఛబ్బిధేన చిత్తం సుభావితం, తేసం అఞ్ఞేన రక్ఖావరణేన వా మన్తోసధేహి వా కిచ్చం నత్థీ’’తి వత్వా ఛ ఠానాని దస్సేన్తో ఇమా గాథా అభాసి.

‘‘సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తి, సదా గోతమసావకా;

యేసం దివా చ రత్తో చ, నిచ్చం బుద్ధగతా సతి.

‘‘సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తి, సదా గోతమసావకా;

యేసం దివా చ రత్తో చ, నిచ్చం ధమ్మగతా సతి.

‘‘సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తి, సదా గోతమసావకా;

యేసం దివా చ రత్తో చ, నిచ్చం సఙ్ఘగతా సతి.

‘‘సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తి, సదా గోతమసావకా;

యేసం దివా చ రత్తో చ, నిచ్చం కాయగతా సతి.

‘‘సుప్పబుద్ధం ¶ పబుజ్ఝన్తి, సదా గోతమసావకా;

యేసం దివా చ రత్తో చ, అహింసాయ రతో మనో.

‘‘సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తి, సదా గోతమసావకా;

యేసం దివా చ రత్తో చ, భావనాయ రతో మనో’’తి.

తత్థ సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తీతి బుద్ధగతం సతిం గహేత్వా సుపన్తా, గహేత్వాయేవ చ పబుజ్ఝన్తా సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తి నామ. సదా గోతమసావకాతి గోతమగోత్తస్స బుద్ధస్స సవనన్తే జాతత్తా తస్సేవ ¶ అనుసాసనియా సవనతాయ గోతమసావకా. బుద్ధగతా సతీతి యేసం ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదిప్పభేదే బుద్ధగుణే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానా సతి నిచ్చకాలం అత్థి, తే సదాపి సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తీతి అత్థో. తథా అసక్కోన్తా పన ఏకదివసం ¶ తీసు కాలేసు ద్వీసు కాలేసు ఏకస్మిమ్పి కాలే బుద్ధానుస్సతిం మనసి కరోన్తా సుప్పబుద్ధం పబుజ్ఝన్తియేవ నామ. ధమ్మగతా సతీతి ‘‘స్వాఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదిప్పభేదే ధమ్మగుణే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానా సతి. సఙ్ఘగతా సతీతి ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదిప్పభేదే సఙ్ఘగుణే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానా సతి. కాయగతా సతీతి ద్వత్తింసాకారవసేన వా నవసివథికావసేన వా చతుధాతువవత్థానవసేన వా అజ్ఝత్తనీలకసిణాదిరూపజ్ఝానవసేన వా ఉప్పజ్జమానా సతి. అహింసాయ రతోతి ‘‘సో కరుణాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తి (విభ. ౬౪౨) ఏవం వుత్తాయ కరుణాభావనాయ రతో. భావనాయాతి మేత్తాభావనాయ. కిఞ్చాపి హేట్ఠా కరుణాభావనాయ వుత్తత్తా ఇధ సబ్బాపి అవసేసా భావనా నామ, ఇధ పన మేత్తాభావనావ అధిప్పేతా. సేసం పఠమగాథాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

దేసనావసానే దారకో సద్ధిం మాతాపితూహి సోతాపత్తిఫలే ¶ పతిట్ఠహి. పచ్ఛా పన పబ్బజిత్వా సబ్బేపి అరహత్తం పాపుణింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

దారుసాకటికపుత్తవత్థు పఞ్చమం.

దుప్పబ్బజ్జన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలిం నిస్సాయ మహావనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం వజ్జిపుత్తకం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. తం సన్ధాయ వుత్తం – అఞ్ఞతరో వజ్జిపుత్తకో భిక్ఖు వేసాలియం ¶ విహరతి అఞ్ఞతరస్మిం వనసణ్డే, తేన ఖో పన సమయేన వేసాలియం సబ్బరత్తిఛణో హోతి. అథ ఖో సో భిక్ఖు వేసాలియా తూరియతాళితవాదితనిగ్ఘోససద్దం సుత్వా పరిదేవమానో తాయం వేలాయం ఇమం గాథం అభాసి –

కోసు నామమ్హేహి పాపియో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౨౯);

సో ¶ కిర వజ్జిరట్ఠే రాజపుత్తో వారేన సమ్పత్తం రజ్జం పహాయ పబ్బజితో వేసాలియం చాతుమహారాజికేహి సద్ధిం ఏకాబద్ధం ¶ కత్వా సకలనగరే ధజపటాకాదీహి పటిమణ్డితే కోముదియా పుణ్ణమాయ సబ్బరత్తిం ఛణవారే వత్తమానే భేరియాదీనం తూరియానం తాళితానం నిగ్ఘోసం వీణాదీనఞ్చ వాదితానం సద్దం సుత్వా యాని వేసాలియం సత్త రాజసహస్సాని సత్త రాజసతాని సత్త రాజానో, తత్తకా ఏవ చ నేసం ఉపరాజసేనాపతిఆదయో, తేసు అలఙ్కతపటియత్తేసు నక్ఖత్తకీళనత్థాయ వీథిం ఓతిణ్ణేసు సట్ఠిహత్థే మహాచఙ్కమే చఙ్కమమానో గగనమజ్ఝే ఠితం పుణ్ణచన్దం దిస్వా చఙ్కమకోటియం ఫలకం నిస్సాయ ఠితో వేఠనాలఙ్కారవిరహితత్తా వనే ఛడ్డితదారుకం వియ అత్తభావం ఓలోకేత్వా ‘‘అత్థి ను ఖో అఞ్ఞో అమ్హేహి లామకతరో’’తి చిన్తేన్తో పకతియా ఆరఞ్ఞకాదిగుణయుత్తోపి తస్మిం ఖణే అనభిరతియా పీళితో ఏవమాహ. సో తస్మిం వనసణ్డే అధివత్థాయ దేవతాయ ‘‘ఇమం భిక్ఖుం సంవేజేస్సామీ’’తి అధిప్పాయేన –

‘‘ఏకకోవ త్వం అరఞ్ఞే విహరసి, అపవిద్ధంవ వనస్మిం దారుకం;

తస్స తే బహుకా పిహయన్తి, నేరయికా వియ సగ్గగామిన’’న్తి. (సం. ని. ౧.౨౨౯) –

వుత్తం ఇమం గాథం సుత్వా పునదివసే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా నిసీది. సత్థా తం పవత్తిం ఞత్వా ఘరావాసస్స ¶ దుక్ఖతం పకాసేతుకామో పఞ్చ దుక్ఖాని సమోధానేత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘దుప్పబ్బజ్జం దురభిరమం, దురావాసా ఘరా దుఖా;

దుక్ఖోసమానసంవాసో, దుక్ఖానుపతితద్ధగూ;

తస్మా న చద్ధగూ సియా, న చ దుక్ఖానుపతితో సియా’’తి.

తత్థ ¶ దుప్పబ్బజ్జన్తి అప్పం వా మహన్తం వా భోగక్ఖన్ధఞ్చేవ ఞాతిపరివట్టఞ్చ పహాయ ఇమస్మిం సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజ్జం నామ దుక్ఖం. దురభిరమన్తి ఏవం పబ్బజితేనాపి భిక్ఖాచరియాయ జీవితవుత్తిం ఘటేన్తేన అపరిమాణసీలక్ఖన్ధగోపనధమ్మానుధమ్మప్పటిపత్తిపూరణవసేన అభిరమితుం దుక్ఖం. దురావాసాతి యస్మా పన ఘరం ఆవసన్తేన రాజూనం రాజకిచ్చం, ఇస్సరానం ఇస్సరకిచ్చం వహితబ్బం, పరిజనా చేవ ధమ్మికా సమణబ్రాహ్మణా చ సఙ్గహితబ్బా. ఏవం సన్తేపి ఘరావాసో ఛిద్దఘటో వియ మహాసముద్దో వియ చ దుప్పూరో. తస్మా ఘరావాసా ¶ నామేతే దురావాసా దుక్ఖా ఆవసితుం, తేనేవ కారణేన దుక్ఖాతి అత్థో. దుక్ఖో సమానసంవాసోతి గిహినో వా హి యే జాతిగోత్తకులభోగేహి ¶ పబ్బజితా వా సీలాచారబాహుసచ్చాదీహి సమానాపి హుత్వా ‘‘కోసి త్వం, కోస్మి అహ’’న్తిఆదీని వత్వా అధికరణపసుతా హోన్తి, తే అసమానా నామ, తేహి సద్ధిం సంవాసో దుక్ఖోతి అత్థో. దుక్ఖానుపతితద్ధగూతి యే వట్టసఙ్ఖాతం అద్ధానం పటిపన్నత్తా అద్ధగూ, తే దుక్ఖే అనుపతితావ. తస్మా న చద్ధగూతి యస్మా దుక్ఖానుపతితభావోపి దుక్ఖో అద్ధగూభావోపి, తస్మా వట్టసఙ్ఖాతం అద్ధానం గమనతాయ అద్ధగూ న భవేయ్య, వుత్తప్పకారేన దుక్ఖేన అనుపతితోపి న భవేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే సో భిక్ఖు పఞ్చసు ఠానేసు దస్సితే దుక్ఖే నిబ్బిన్దన్తో పఞ్చోరమ్భాగియాని పఞ్చ ఉద్ధమ్భాగియాని సంయోజనాని పదాలేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహీతి.

వజ్జిపుత్తకభిక్ఖువత్థు ఛట్ఠం.

సద్ధోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చిత్తగహపతిం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు బాలవగ్గే ‘‘అసన్తం భావనమిచ్ఛేయ్యా’’తి ¶ గాథావణ్ణనాయ విత్థారితం. గాథాపి తత్థేవ వుత్తా. వుత్తఞ్హేతం తత్థ (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౭౪) –

‘‘కిం పన, భన్తే, ఏతస్స తుమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛన్తస్సేవాయం లాభసక్కారో ఉప్పజ్జతి, ఉదాహు అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్సాపి ఉప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘ఆనన్ద, మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తస్సాపి అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తస్సాపి తస్స ఉప్పజ్జతేవ. అయఞ్హి ఉపాసకో సద్ధో పసన్నో సమ్పన్నసీలో, ఏవరూపో పుగ్గలో యం యం పదేసం భజతి, తత్థ తత్థేవస్స లాభసక్కారో నిబ్బత్తతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సద్ధో ¶ సీలేన సమ్పన్నో, యసోభోగసమప్పితో;

యం యం పదేసం భజతి, తత్థ తత్థేవ పూజితో’’తి. (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౭౪);

తత్థ ¶ సద్ధోతి లోకియలోకుత్తరసద్ధాయ సమన్నాగతో. సీలేనాతి ఆగారియసీలం, అనాగారియసీలన్తి దువిధం సీలం. తేసు ఇధ ఆగారియసీలం అధిప్పేతం, తేన సమన్నాగతోతి అత్థో. యసోభోగసమప్పితోతి యాదిసో అనాథపిణ్డికాదీనం పఞ్చఉపాసకసతపరివారసఙ్ఖాతో ఆగారియయసో, తాదిసేనేవ యసేన ధనధఞ్ఞాదికో చేవ సత్తవిధఅరియధనసఙ్ఖాతో చాతి దువిధో భోగో, తేన సమన్నాగతోతి అత్థో. యం యం పదేసన్తి పురత్థిమాదీసు ¶ దిసాసు ఏవరూపో కులపుత్తో యం యం పదేసం భజతి, తత్థ తత్థ ఏవరూపేన లాభసక్కారేన పూజితోవ హోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

దూరే సన్తోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అనాథపిణ్డికస్స ధీతరం చూళసుభద్దం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

అనాథపిణ్డికస్స కిర దహరకాలతో పట్ఠాయ ఉగ్గనగరవాసీ ఉగ్గో నామ సేట్ఠిపుత్తో సహాయకో అహోసి. తే ఏకాచరియకులే సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం కతికం కరింసు ‘‘అమ్హాకం వయప్పత్తకాలే పుత్తధీతాసు జాతాసు యో పుత్తస్స ధీతరం వారేతి, తేన తస్స ధీతా దాతబ్బా’’తి. తే ఉభోపి వయప్పత్తా అత్తనో అత్తనో నగరే సేట్ఠిట్ఠానే పతిట్ఠహింసు. అథేకస్మిం సమయే ఉగ్గసేట్ఠి వణిజ్జం పయోజేన్తో పఞ్చహి సకటసతేహి సావత్థిం అగమాసి. అనాథపిణ్డికో అత్తనో ధీతరం చూళసుభద్దం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అమ్మ, పితా తే ఉగ్గసేట్ఠి నామ ఆగతో, తస్స కత్తబ్బకిచ్చం సబ్బం తవ భారో’’తి ఆణాపేసి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తస్స ఆగతదివసతో పట్ఠాయ సహత్థేనేవ సూపబ్యఞ్జనాదీని సమ్పాదేతి, మాలాగన్ధవిలేపనాదీని అభిసఙ్ఖరోతి ¶ , భోజనకాలే తస్స న్హానోదకం పటియాదాపేత్వా న్హానకాలతో పట్ఠాయ సబ్బకిచ్చాని సాధుకం కరోతి.

ఉగ్గసేట్ఠి ¶ ¶ తస్సా ఆచారసమ్పత్తిం దిస్వా పసన్నచిత్తో ఏకదివసం అనాథపిణ్డికేన సద్ధిం సుఖకథాయ సన్నిసిన్నో ‘‘మయం దహరకాలే ఏవం నామ కతికం కరిమ్హా’’తి సారేత్వా చూళసుభద్దం అత్తనో పుత్తస్సత్థాయ వారేసి. సో పన పకతియావ మిచ్ఛాదిట్ఠికో. తస్మా దసబలస్స తమత్థం ఆరోచేత్వా సత్థారా ఉగ్గసేట్ఠిస్సూపనిస్సయం దిస్వా అనుఞ్ఞాతో భరియాయ సద్ధిం మన్తేత్వా తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా దివసం వవత్థపేత్వా ధీతరం విసాఖం దత్వా ఉయ్యోజేన్తో ధనఞ్చయసేట్ఠి వియ మహన్తం సక్కారం కత్వా సుభద్దం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అమ్మ, ససురకులే వసన్తియా నామ అన్తోఅగ్గి బహి న నీహరితబ్బో’’తి (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౫౯; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౫౨ విసాఖావత్థు) ధనఞ్చయసేట్ఠినా విసాఖాయ దిన్ననయేనేవ దస ఓవాదే దత్వా ‘‘సచే మే గతట్ఠానే ధీతు దోసో ఉప్పజ్జతి, తుమ్హేహి సోధేతబ్బో’’తి అట్ఠ కుటుమ్బికే పాటిభోగే గహేత్వా తస్సా ఉయ్యోజనదివసే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా పురిమభవే ధీతరా కతానం సుచరితానం ఫలవిభూతిం లోకస్స పాకటం కత్వా దస్సేన్తో వియ మహన్తేన సక్కారేన ధీతరం ఉయ్యోజేసి. తస్సా అనుపుబ్బేన ఉగ్గనగరం పత్తకాలే ససురకులేన సద్ధిం ¶ మహాజనో పచ్చుగ్గమనమకాసి.

సాపి అత్తనో సిరివిభవం పాకటం కాతుం విసాఖా వియ సకలనగరస్స అత్తానం దస్సేన్తీ రథే ఠత్వా నగరం పవిసిత్వా నాగరేహి పేసితే పణ్ణాకారే గహేత్వా అనురూపవసేన తేసం తేసం పేసేన్తీ సకలనగరం అత్తనో గుణేహి ఏకాబద్ధమకాసి. మఙ్గలదివసాదీసు పనస్సా ససురో అచేలకానం సక్కారం కరోన్తో ‘‘ఆగన్త్వా అమ్హాకం సమణే వన్దతూ’’తి పేసేసి. సా లజ్జాయ నగ్గే పస్సితుం అసక్కోన్తీ గన్తుం న ఇచ్ఛతి. సో పునప్పునం పేసేత్వాపి తాయ పటిక్ఖిత్తో కుజ్ఝిత్వా ‘‘నీహరథ న’’న్తి ఆహ. సా ‘‘న సక్కా మమ అకారణేన దోసం ఆరోపేతు’’న్తి కుటుమ్బికే పక్కోసాపేత్వా తమత్థం ఆరోచేసి. తే తస్సా నిద్దోసభావం ఞత్వా సేట్ఠిం సఞ్ఞాపేసుం. సో ‘‘అయం మమ సమణే అహిరికాతి న వన్దీ’’తి భరియాయ ఆరోచేసి. సా ‘‘కీదిసా ను ఖో ఇమిస్సా సమణా, అతివియ తేసం పసంసతీ’’తి తం పక్కోసాపేత్వా ఆహ –

‘‘కీదిసా సమణా తుయ్హం, బాళ్హం ఖో నే పసంససి;

కింసీలా కింసమాచారా, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితా’’తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౨.౪.౨౪);

అథస్సా ¶ సుభద్దా బుద్ధానఞ్చేవ బుద్ధసావకానఞ్చ గుణే పకాసేన్తీ –

‘‘సన్తిన్ద్రియా ¶ సన్తమానసా, సన్తం తేసం గతం ఠితం;

ఓక్ఖిత్తచక్ఖూ మితభాణీ, తాదిసా సమణా మమ. (అ. ని. అట్ఠ. ౨.౪.౨౪);

‘‘కాయకమ్మం సుచి నేసం, వాచాకమ్మం అనావిలం;

మనోకమ్మం సువిసుద్ధం, తాదిసా సమణా మమ.

‘‘విమలా ¶ సఙ్ఖముత్తాభా, సుద్ధా అన్తరబాహిరా;

పుణ్ణా సుద్ధేహి ధమ్మేహి, తాదిసా సమణా మమ.

‘‘లాభేన ఉన్నతో లోకో, అలాభేన చ ఓనతో;

లాభాలాభేన ఏకట్ఠా, తాదిసా సమణా మమ.

‘‘యసేన ఉన్నతో లోకో, అయసేన చ ఓనతో;

యసాయసేన ఏకట్ఠా, తాదిసా సమణా మమ.

‘‘పసంసాయున్నతో లోకో, నిన్దాయాపి చ ఓనతో;

సమా నిన్దాపసంసాసు, తాదిసా సమణా మమ.

‘‘సుఖేన ఉన్నతో లోకో, దుక్ఖేనాపి చ ఓనతో;

అకమ్పా సుఖదుక్ఖేసు, తాదిసా సమణా మమా’’తి. –

ఏవమాదీహి వచనేహి సస్సుం తోసేసి.

అథ నం ‘‘సక్కా తవ సమణే అమ్హాకమ్పి దస్సేతు’’న్తి వత్వా ‘‘సక్కా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి యథా మయం తే పస్సామ, తథా కరోహీ’’తి వుత్తే సా ‘‘సాధూ’’తి బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం సజ్జేత్వా ఉపరిపాసాదతలే ఠత్వా జేతవనాభిముఖీ సక్కచ్చం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా బుద్ధగుణే ఆవజ్జేత్వా గన్ధవాసపుప్ఫధుమేహి పూజం కత్వా, ‘‘భన్తే, స్వాతనాయ బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేమి, ఇమినా మే సఞ్ఞాణేన సత్థా నిమన్తితభావం జానాతూ’’తి ¶ సుమనపుప్ఫానం అట్ఠ ముట్ఠియో ఆకాసే ఖిపి. పుప్ఫాని గన్త్వా చతుపరిసమజ్ఝే ధమ్మం ¶ దేసేన్తస్స సత్థునో ఉపరి మాలావితానం హుత్వా అట్ఠంసు. తస్మిం ఖణే అనాథపిణ్డికోపి ధమ్మకథం సుత్వా స్వాతనాయ సత్థారం నిమన్తేసి. సత్థా ‘‘అధివుత్థం మయా, గహపతి, స్వాతనాయ భత్త’’న్తి వత్వా, ‘‘భన్తే, మయా పురేతరం ఆగతో నత్థి, కస్స ను ఖో వో అధివుత్థ’’న్తి వుత్తే ‘‘చూళసుభద్దాయ, గహపతి, నిమన్తితో’’తి ¶ వత్వా ‘‘నను, భన్తే, చూళసుభద్దా దూరే వసతి ఇతో వీసతియోజనసతమత్థకే’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ గహపతి, దూరే వసన్తాపి హి సప్పురిసా అభిముఖే ఠితా వియ పకాసేన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘దూరే సన్తో పకాసేన్తి, హిమవన్తోవ పబ్బతో;

అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా’’తి.

తత్థ సన్తోతి రాగాదీనం సన్తతాయ బుద్ధాదయో సన్తా నామ. ఇధ పన పుబ్బబుద్ధేసు కతాధికారా ఉస్సన్నకుసలమూలా భావితభావనా సత్తా సన్తోతి అధిప్పేతా. పకాసేన్తీతి దూరే ఠితాపి బుద్ధానం ఞాణపథం ఆగచ్ఛన్తా పాకటా హోన్తి. హిమవన్తో వాతి యథా హి తియోజనసహస్సవిత్థతో పఞ్చయోజనసతుబ్బేధో చతురాసీతియా ¶ కూటసహస్సేహి పటిమణ్డితో హిమవన్తపబ్బతో దూరే ఠితానమ్పి అభిముఖే ఠితో వియ పకాసేతి, ఏవం పకాసేన్తీతి అత్థో. అసన్తేత్థాతి దిట్ఠధమ్మగరుకా వితిణ్ణపరలోకా ఆమిసచక్ఖుకా జీవికత్థాయ పబ్బజితా బాలపుగ్గలా అసన్తో నామ, తే ఏత్థ బుద్ధానం దక్ఖిణస్స జాణుమణ్డలస్స సన్తికే నిసిన్నాపి న దిస్సన్తి న పఞ్ఞాయన్తి. రత్తిం ఖిత్తాతి రత్తిం చతురఙ్గసమన్నాగతే అన్ధకారే ఖిత్తసరా వియ తథారూపస్స ఉపనిస్సయభూతస్స పుబ్బహేతునో అభావేన న పఞ్ఞాయన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సక్కో దేవరాజా ‘‘సత్థారా సుభద్దాయ నిమన్తనం అధివాసిత’’న్తి ఞత్వా విస్సకమ్మదేవపుత్తం ఆణాపేసి – ‘‘పఞ్చ కూటాగారసతాని నిమ్మినిత్వా స్వే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉగ్గనగరం నేహీ’’తి. సో పునదివసే పఞ్చసతాని కూటాగారాని నిమ్మినిత్వా జేతవనద్వారే అట్ఠాసి. సత్థా ఉచ్చినిత్వా విసుద్ధఖీణాసవానంయేవ పఞ్చసతాని ఆదాయ సపరివారో కూటాగారేసు నిసీదిత్వా ఉగ్గనగరం అగమాసి. ఉగ్గసేట్ఠిపి సపరివారో సుభద్దాయ దిన్ననయేనేవ తథాగతస్స ఆగతమగ్గం ఓలోకేన్తో సత్థారం మహన్తేన సిరివిభవేన ¶ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పసన్నమానసో మాలాదీహి మహన్తం సక్కారం కరోన్తో సపరివారో సమ్పటిచ్ఛిత్వా వన్దిత్వా మహాదానం దత్వా పునప్పునం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం అదాసి. సత్థాపిస్స సప్పాయం సల్లక్ఖేత్వా ¶ ధమ్మం ¶ దేసేసి. తం ఆదిం కత్వా చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. సత్థా ‘‘చూళసుభద్దాయ అనుగ్గహణత్థం త్వం ఇధేవ హోహీ’’తి అనురుద్ధత్థేరం నివత్తాపేత్వా సావత్థిమేవ అగమాసి. తతో పట్ఠాయ తం నగరం సద్ధాసమ్పన్నం అహోసీతి.

ఏకాసనన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకవిహారిత్థేరం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర థేరో ఏకకోవ సేయ్యం కప్పేతి, ఏకకోవ నిసీదతి, ఏకకోవ చఙ్కమతి, ఏకకోవ తిట్ఠతీతి చతుపరిసన్తరే పాకటో అహోసి. అథ నం భిక్ఖూ, ‘‘భన్తే, ఏవరూపో నామాయం థేరో’’తి తథాగతస్సారోచేసుం. సత్థా ‘‘సాధు సాధూ’’తి ¶ తస్స సాధుకారం దత్వా ‘‘భిక్ఖునా నామ పవివిత్తేన భవితబ్బ’’న్తి వివేకే ఆనిసంసం కథేత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏకాసనం ఏకసేయ్యం, ఏకో చరమతన్దితో;

ఏకో దమయమత్తానం, వనన్తే రమితో సియా’’తి.

తత్థ ఏకాసనం ఏకసేయ్యన్తి భిక్ఖుసహస్సమజ్ఝేపి మూలకమ్మట్ఠానం అవిజహిత్వా తేనేవ మనసికారేన నిసిన్నస్స ఆసనం ఏకాసనం నామ. లోహపాసాదసదిసేపి చ పాసాదే భిక్ఖుసహస్సమజ్ఝేపి పఞ్ఞత్తే విచిత్రపచ్చత్థరణూపధానే మహారహే సయనే సతిం ఉపట్ఠపేత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన మూలకమ్మట్ఠానమనసికారేన నిపన్నస్స భిక్ఖునో సేయ్యా ఏకసేయ్యా నామ. ఏవరూపం ఏకాసనఞ్చ ఏకసేయ్యఞ్చ భజేథాతి అత్థో. అతన్దితోతి జఙ్ఘబలం నిస్సాయ జీవితకప్పనేన అకుసీతో హుత్వా సబ్బీరియాపథేసు ఏకకోవ చరన్తోతి అత్థో. ఏకో దమయన్తి రత్తిట్ఠానాదీసు ¶ కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జిత్వా మగ్గఫలాధిగమవసేన ఏకోవ హుత్వా అత్తానం దమేన్తోతి అత్థో. వనన్తే రమితో సియాతి ఏవం అత్తానం దమేన్తో ఇత్థిపురిససద్దాదీహి పవివిత్తే వనన్తేయేవ అభిరమితో భవేయ్య. న హి సక్కా ఆకిణ్ణవిహారినా ఏవం అత్తానం దమేతున్తి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. తతో పట్ఠాయ మహాజనో ఏకవిహారికమేవ పత్థేసీతి.

అభూతవాదీతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సున్దరిం పరిబ్బాజికం ఆరబ్భ కథేసి.

‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సక్కతో హోతి గరుకతో మానితో పూజితో’’తి వత్థు విత్థారతో ఉదానే (ఉదా. ౩౮) ఆగతమేవ. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – భగవతో కిర భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ పఞ్చన్నం మహానదీనం మహోఘసదిసే లాభసక్కారే ఉప్పన్నే హతలాభసక్కారా అఞ్ఞతిత్థియా సూరియుగ్గమనకాలే ఖజ్జోపనకా వియ నిప్పభా హుత్వా ఏకతో సన్నిపతిత్వా మన్తయింసు – ‘‘మయం సమణస్స గోతమస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ హతలాభసక్కారా, న నో కోచి అత్థిభావమ్పి జానాతి, కేన ను ఖో సద్ధిం ఏకతో హుత్వా సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం ఉప్పాదేత్వా లాభసక్కారమస్స అన్తరధాపేయ్యామా’’తి. అథ నేసం ఏతదహోసి – ‘‘సున్దరియా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా సక్కుణిస్సామా’’తి. తే ఏకదివసం సున్దరిం తిత్థియారామం పవిసిత్వా వన్దిత్వా ఠితం నాలపింసు. సా పునప్పునం ¶ సల్లపన్తీపి పటివచనం అలభిత్వా ‘‘అపి పనయ్యా, కేనచి విహేఠితత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం, భగిని, సమణం గోతమం అమ్హే విహేఠేత్వా హతలాభసక్కారే కత్వా విచరన్తం న పస్ససీ’’తి? ‘‘మయా ఏత్థ కిం కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘త్వం ఖోసి, భగిని, అభిరూపా సోభగ్గప్పత్తా, సమణస్స గోతమస్స అయసం ఆరోపేత్వా మహాజనం తవ కథం గాహాపేత్వా హతలాభసక్కారం కరోహీ’’తి. సా తం సుత్వా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పక్కన్తా తతో పట్ఠాయ మాలాగన్ధవిలేపనకప్పూరకటుకఫలాదీని గహేత్వా సాయం మహాజనస్స సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా నగరం పవిసనకాలే జేతవనాభిముఖీ గచ్ఛతి, ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి చ పుట్ఠా ‘‘సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గమిస్సామి, అహఞ్హి తేన సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసామీ’’తి వత్వా అఞ్ఞతరస్మిం తిత్థియారామే వసిత్వా పాతోవ జేతవనమగ్గం ఓతరిత్వా నగరాభిముఖీ ఆగచ్ఛన్తీ ‘‘కిం, సున్దరి, కహం గతాసీ’’తి పుట్ఠా ‘‘సమణేన గోతమేన సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసిత్వా తం కిలేసరతియా రమాపేత్వా ఆగతామ్హీ’’తి వదతి.

అథ ¶ ¶ తే కతిపాహచ్చయేన ¶ ధుత్తానం కహాపణే దత్వా ‘‘గచ్ఛథ సున్దరిం మారేత్వా సమణస్స గోతమస్స గన్ధకుటియా సమీపే మాలాకచవరన్తరే నిక్ఖిపిత్వా ఏథా’’తి వదింసు. తే తథా అకంసు. తతో తిత్థియా ‘‘సున్దరిం న పస్సామా’’తి కోలాహలం కత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా ‘‘కహం వో ఆసఙ్కా’’తి వుత్తా ‘‘ఇమేసు దివసేసు జేతవనే వసతి, తత్థస్సా పవత్తిం న జానామా’’తి వత్వా ‘‘తేన హి గచ్ఛథ, నం విచినథా’’తి రఞ్ఞా అనుఞ్ఞాతా అత్తనో ఉపట్ఠాకే గహేత్వా జేతవనం గన్త్వా విచినన్తా మాలాకచవరన్తరే తం దిస్వా మఞ్చకం ఆరోపేత్వా నగరం పవేసేత్వా ‘‘సమణస్స గోతమస్స సావకా ‘సత్థారా కతం పాపకమ్మం పటిచ్ఛాదేస్సామా’తి సున్దరిం మారేత్వా మాలాకచవరన్తరే నిక్ఖిపింసూ’’తి రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘తేన హి గచ్ఛథ, నగరం ఆహిణ్డథా’’తి ఆహ. తే నగరవీథీసు ‘‘పస్సథ సమణానం సక్యపుత్తియానం కమ్మ’’న్తిఆదీని వత్వా పున రఞ్ఞో నివేసనద్వారం ఆగమింసు. రాజా సున్దరియా సరీరం ఆమకసుసానే అట్టకం ఆరోపేత్వా రక్ఖాపేసి. సావత్థివాసినో ఠపేత్వా అరియసావకే సేసా యేభుయ్యేన ‘‘పస్సథ సమణానం సక్యపుత్తియానం కమ్మ’’న్తిఆదీని వత్వా అన్తోనగరేపి బహినగరేపి భిక్ఖూ ¶ అక్కోసన్తా విచరన్తి. భిక్ఖూ తం పవత్తిం తథాగతస్స ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘తేన హి తుమ్హేపి తే మనుస్సే ఏవం పటిచోదేథా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

తత్థ అభూతవాదీతి పరస్స దోసం అదిస్వావ ముసావాదం కత్వా తుచ్ఛేన పరం అబ్భాచిక్ఖన్తో. కత్వాతి యో వా పన పాపకమ్మం కత్వా ‘‘నాహం ఏతం కరోమీ’’తి ఆహ. పేచ్చ సమా భవన్తీతి తే ఉభోపి జనా పరలోకం గన్త్వా నిరయం ఉపగమనేన గతియా సమా భవన్తి. గతియేవ నేసం పరిచ్ఛిన్నా, ఆయు పన నేసం న పరిచ్ఛిన్నం. బహుకఞ్హి పాపకమ్మం కత్వా చిరం నిరయే పచ్చన్తి, పరిత్తం కత్వా అప్పమత్తకమేవ కాలం. యస్మా పన నేసం ఉభిన్నమ్పి ¶ లామకమేవ కమ్మం, తేన వుత్తం – ‘‘నిహీనకమ్మా మనుజా పరత్థా’’తి. పరత్థాతి ఇమస్స పన పదస్స పురతో పేచ్చపదేన సమ్బన్ధో. పేచ్చ పరత్థ ఇతో గన్త్వా తే నిహీనకమ్మా పరలోకే సమా భవన్తీతి అత్థో. దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

రాజా ‘‘సున్దరియా అఞ్ఞేహి మారితభావం జానాథా’’తి పురిసే ఉయ్యోజేసి. అథ తే ధుత్తా తేహి ¶ కహాపణేహి సురం పివన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహం కరింసు. ఏకో ఏకం ఆహ – ‘‘త్వం సున్దరిం ఏకప్పహారేనేవ మారేత్వా మాలాకచవరన్తరే నిక్ఖిపిత్వా తతో లద్ధకహాపణేహి సురం పివసి, హోతు హోతూ’’తి. రాజపురిసా తే ధుత్తే గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం. అథ నే రాజా ‘‘తుమ్హేహి సా మారితా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘కేహి మారాపితా’’తి? ‘‘అఞ్ఞతిత్థియేహి, దేవా’’తి. రాజా తిత్థియే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి. తే తథేవ వదింసు. తేన హి గచ్ఛథ తుమ్హే ఏవం వదన్తా నగరం ఆహిణ్డథ – ‘‘అయం సున్దరీ సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం ఆరోపేతుకామేహి అమ్హేహి మారాపితా, నేవ సమణస్స గోతమస్స, న సావకానం దోసో అత్థి, అమ్హాకమేవ దోసో’’తి. తే తథా కరింసు. బాలమహాజనో తదా సద్దహి, తిత్థియాపి ధుత్తాపి పురిసవధదణ్డం పాపుణింసు. తతో పట్ఠాయ బుద్ధానం సక్కారో మహా అహోసీతి.

సున్దరీపరిబ్బాజికావత్థు పఠమం.

కాసావకణ్ఠాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో దుచ్చరితఫలానుభావేన పీళితే సత్తే ఆరబ్భ కథేసి.

ఆయస్మా హి మోగ్గల్లానో లక్ఖణత్థేరేన సద్ధిం గిజ్ఝకూటా ఓరోహన్తో అట్ఠిసఙ్ఖలికపేతాదీనం అత్తభావే దిస్వా సితం కరోన్తో లక్ఖణత్థేరేన సితకారణం పుట్ఠో ‘‘అకాలో, ఆవుసో, ఇమస్స పఞ్హస్స, తథాగతస్స సన్తికే మం పుచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా తథాగతస్స సన్తికే థేరేన పుట్ఠో అట్ఠిసఙ్ఖలికపేతాదీనం దిట్ఠభావం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఇధాహం, ఆవుసో, గిజ్ఝకూటా పబ్బతా ఓరోహన్తో అద్దసం భిక్ఖుం వేహాసం ¶ గచ్ఛన్తం, తస్స సఙ్ఘాటిపి ఆదిత్తా సమ్పజ్జలితా సజోతిభూతా…పే… కాయోపి ఆదిత్తో’’తిఆదినా (పారా. ౨౩౦; సం. ని. ౨.౨౧౮) నయేన సద్ధిం పత్తచీవరకాయబన్ధనాదీహి డయ్హమానే పఞ్చ సహధమ్మికే ఆరోచేసి. సత్థా తేసం కస్సపదసబలస్స సాసనే పబ్బజిత్వా పబ్బజ్జాయ అనురూపం కాతుం అసక్కోన్తానం పాపభావం ఆచిక్ఖిత్వా తస్మిం ఖణే తత్థ నిసిన్నానం బహూనం పాపభిక్ఖూనం దుచ్చరితకమ్మస్స విపాకం దస్సేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘కాసావకణ్ఠా బహవో, పాపధమ్మా అసఞ్ఞతా;

పాపా పాపేహి కమ్మేహి, నిరయం తే ఉపపజ్జరే’’తి.

తత్థ ¶ ¶ కాసావకణ్ఠాతి కాసావేన పలివేఠితకణ్ఠా. పాపధమ్మాతి లామకధమ్మా. అసఞ్ఞతాతి కాయాదిసంయమరహితా, తథారూపా పాపపుగ్గలా అత్తనా కతేహి అకుసలకమ్మేహి నిరయం ఉపపజ్జన్తి, తే తత్థ పచ్చిత్వా తతో చుతా విపాకావసేసేన పేతేసుపి ఏవం పచ్చన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

దుచ్చరితఫలపీళితవత్థు దుతియం.

౩. వగ్గుముదాతీరియభిక్ఖువత్థు

సేయ్యో అయోగుళోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలిం ఉపనిస్సాయ మహావనే విహరన్తో వగ్గుముదాతీరియే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ఉత్తరిమనుస్సధమ్మపారాజికే (పారా. ౧౯౩ ఆదయో) ఆగతమేవ.

తదా హి సత్థా తే భిక్ఖూ ‘‘కిం పన తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఉదరస్సత్థాయ గిహీనం అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స వణ్ణం భాసిత్థా’’తి వత్వా తేహి ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే తే భిక్ఖూ అనేకపరియాయేన గరహిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సేయ్యో ¶ అయోగుళో భుత్తో, తత్తో అగ్గిసిఖూపమో;

యఞ్చే భుఞ్జేయ్య దుస్సీలో, రట్ఠపిణ్డమసఞ్ఞతో’’తి.

తత్థ ¶ యఞ్చే భుఞ్జేయ్యాతి యం దుస్సీలో నిస్సీలపుగ్గలో కాయాదీహి అసఞ్ఞతో రట్ఠవాసీహి సద్ధాయ దిన్నం రట్ఠపిణ్డం ‘‘సమణోమ్హీ’’తి పటిజానన్తో గహేత్వా భుఞ్జేయ్య, తత్తో ఆదిత్తో అగ్గివణ్ణో అయోగుళోవ భుత్తో సేయ్యో సున్దరతరో. కిం కారణా? తప్పచ్చయా హి ఏకోవ అత్తభావో ఝాయేయ్య, దుస్సీలో పన సద్ధాదేయ్యం భుఞ్జిత్వా అనేకానిపి జాతిసతాని నిరయే పచ్చేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

వగ్గుముదాతీరియభిక్ఖువత్థు తతియం.

చత్తారి ¶ ఠానానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అనాథపిణ్డికస్స భాగినేయ్యం ఖేమకం నామ సేట్ఠిపుత్తం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర అభిరూపో అహోసి, యేభుయ్యేన ఇత్థియో తం దిస్వా రాగాభిభూతా సకభావేన సణ్ఠాతుం నాసక్ఖింసు. సోపి పరదారకమ్మాభిరతోవ అహోసి. అథ నం రత్తిం రాజపురిసా గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం. రాజా మహాసేట్ఠిస్స లజ్జామీతి తం కిఞ్చి అవత్వా విస్సజ్జాపేసి. సో పన నేవ విరమి ¶ . అథ నం దుతియమ్పి తతియమ్పి రాజపురిసా గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం. రాజా విస్సజ్జాపేసియేవ. మహాసేట్ఠి, తం పవత్తిం సుత్వా తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమస్స ధమ్మం దేసేథా’’తి ఆహ. సత్థా తస్స సంవేగకథం వత్వా పరదారసేవనాయ దోసం దస్సేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

తత్థ ఠానానీతి దుక్ఖకారణాని. పమత్తోతి సతివోస్సగ్గేన సమన్నాగతో. ఆపజ్జతీతి పాపుణాతి. పరదారూపసేవీతి పరదారం ఉపసేవన్తో ఉప్పథచారీ. అపుఞ్ఞలాభన్తి అకుసలలాభం. న నికామసేయ్యన్తి యథా ఇచ్ఛతి, ఏవం సేయ్యం అలభిత్వా అనిచ్ఛితం పరిత్తకమేవ కాలం సేయ్యం లభతి. అపుఞ్ఞలాభో చాతి ఏవం తస్స అయఞ్చ అపుఞ్ఞలాభో, తేన చ అపుఞ్ఞేన నిరయసఙ్ఖాతా పాపికా గతి హోతి. రతీ చ థోకికాతి యా తస్స భీతస్స భీతాయ ఇత్థియా సద్ధిం రతి, సాపి థోకికా పరిత్తా హోతి. గరుకన్తి రాజా చ హత్థచ్ఛేదాదివసేన గరుకం దణ్డం ¶ పణేతి. తస్మాతి యస్మా పరదారం సేవన్తో ఏతాని అపుఞ్ఞాదీని పాపుణాతి, తస్మా పరదారం న సేవేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ ఖేమకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తతో పట్ఠాయ మహాజనో సుఖం వీతినామేసి. కిం పనస్స పుబ్బకమ్మన్తి? సో కిర కస్సపబుద్ధకాలే ఉత్తమమల్లో హుత్వా ద్వే సువణ్ణపటాకా దసబలస్స కఞ్చనథూపే ఆరోపేత్వా పత్థనం పట్ఠపేసి ‘‘ఠపేత్వా ఞాతిసాలోహితిత్థియో అవసేసా మం దిస్వా రజ్జన్తూ’’తి. ఇదమస్స పుబ్బకమ్మన్తి. తేన తం నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే దిస్వా పరేసం ఇత్థియో సకభావేన సణ్ఠాతుం నాసక్ఖింసూతి.

ఖేమకసేట్ఠిపుత్తవత్థు చతుత్థం.

కుసో యథాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం దుబ్బచభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర భిక్ఖు అసఞ్చిచ్చ ఏకం తిణం ఛిన్దిత్వా కుక్కుచ్చే ఉప్పన్నే ఏకం భిక్ఖుం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘ఆవుసో, యో తిణం ఛిన్దతి, తస్స కిం హోతీ’’తి తం అత్తనా కతభావం ఆరోచేత్వా పుచ్ఛి. అథ నం ఇతరో ‘‘త్వం ¶ తిణస్స ఛిన్నకారణా కిఞ్చి హోతీతి సఞ్ఞం కరోసి, న ఏత్థ కిఞ్చి హోతి, దేసేత్వా పన ముచ్చతీ’’తి వత్వా సయమ్పి ¶ ఉభోహి హత్థేహి తిణం లుఞ్చిత్వా అగ్గహేసి. భిక్ఖూ తం పవత్తిం సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా తం భిక్ఖుం అనేకపరియాయేన విగరహిత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘కుసో యథా దుగ్గహితో, హత్థమేవానుకన్తతి;

సామఞ్ఞం దుప్పరామట్ఠం, నిరయాయుపకడ్ఢతి.

‘‘యం కిఞ్చి సిథిలం కమ్మం, సంకిలిట్ఠఞ్చ యం వతం;

సఙ్కస్సరం బ్రహ్మచరియం, న తం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘కయిరా ¶ చే కయిరాథేనం, దళ్హమేనం పరక్కమే;

సిథిలో హి పరిబ్బాజో, భియ్యో ఆకిరతే రజ’’న్తి.

తత్థ కుసోతి యం కిఞ్చి తిఖిణధారం తిణం అన్తమసో తాలపణ్ణమ్పి, యథా సో కుసో యేన దుగ్గహితో, తస్స హత్థం అనుకన్తతి ఫాలేతి, ఏవమేవ సమణధమ్మసఙ్ఖాతం సామఞ్ఞమ్పి ఖణ్డసీలాదితాయ దుప్పరామట్ఠం నిరయాయుపకడ్ఢతి, నిరయే నిబ్బత్తాపేతీతి అత్థో. సిథిలన్తి ఓలీయిత్వా కరణేన సిథిలగాహం కత్వా కతం యంకిఞ్చి కమ్మం. సంకిలిట్ఠన్తి ¶ వేసియాదికేసు అగోచరేసు చరణేన సంకిలిట్ఠం. సఙ్కస్సరన్తి సఙ్కాహి సరితబ్బం, ఉపోసథకిచ్చాదీసు అఞ్ఞతరకిచ్చేన సన్నిపతితమ్పి సఙ్ఘం దిస్వా ‘‘అద్ధా ఇమే మమ చరియం ఞత్వా మం ఉక్ఖిపితుకామావ సన్నిపతితా’’తి ఏవం అత్తనో ఆసఙ్కాహి సరితం ఉస్సఙ్కితం పరిసఙ్కితం. న తం హోతీతి తం ఏవరూపం సమణధమ్మసఙ్ఖాతం బ్రహ్మచరియం తస్స పుగ్గలస్స మహప్ఫలం న హోతి, తస్స మహప్ఫలాభావేనేవ భిక్ఖదాయకానమ్పిస్స న మహప్ఫలం హోతీతి అత్థో. కయిరా చేతి తస్మా యం కమ్మం కరేయ్య, తం కరేయ్యాథేవ. దళ్హమేనం పరక్కమేతి థిరకతమేవ కత్వా అవత్తసమాదానో హుత్వా ఏనం కయిరా. పరిబ్బాజోతి సిథిలభావేన కతో ఖణ్డాదిభావప్పత్తో సమణధమ్మో. భియ్యో ఆకిరతే రజన్తి అబ్భన్తరే విజ్జమానం రాగరజాదిం ఏవరూపో సమణధమ్మో అపనేతుం న సక్కోతి, అథ ఖో తస్స ఉపరి అపరమ్పి రాగరజాదిం ఆకిరతీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు, సోపి భిక్ఖు సంవరే ఠత్వా పచ్ఛా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణీతి.

అకతన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం ఇస్సాపకతం ఇత్థిం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్సా కిర సామికో ఏకాయ గేహదాసియా సద్ధిం సన్థవం అకాసి. సా ఇస్సాపకతా తం దాసిం హత్థపాదేసు బన్ధిత్వా తస్సా కణ్ణనాసం ఛిన్దిత్వా ఏకస్మిం గుళ్హగబ్భే పక్ఖిపిత్వా ద్వారం పిదహిత్వా తస్స కమ్మస్స అత్తనా కతభావం పటిచ్ఛాదేతుం ‘‘ఏహి, అయ్య, విహారం గన్త్వా ధమ్మం ¶ సుణిస్సామా’’తి సామికం ఆదాయ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తీ నిసీది. అథస్సా ఆగన్తుకఞాతకా గేహం ఆగన్త్వా ద్వారం వివరిత్వా తం విప్పకారం దిస్వా దాసిం మోచయింసు. సా విహారం గన్త్వా చతుపరిసమజ్ఝే ఠితా తమత్థం దసబలస్స ఆరోచేసి. సత్థా తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘దుచ్చరితం నామ ‘ఇదం మే అఞ్ఞే న జానన్తీ’తి అప్పమత్తకమ్పి న కాతబ్బం, అఞ్ఞస్మిం అజానన్తేపి సుచరితమేవ కాతబ్బం. పటిచ్ఛాదేత్వా కతమ్పి హి దుచ్చరితం నామ పచ్ఛానుతాపం కరోతి, సుచరితం పామోజ్జమేవ జనేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అకతం దుక్కటం సేయ్యో, పచ్ఛా తప్పతి దుక్కటం;

కతఞ్చ సుకతం సేయ్యో, యం కత్వా నానుతప్పతీ’’తి.

తత్థ దుక్కటన్తి సావజ్జం అపాయసంవత్తనికం కమ్మం అకతమేవ సేయ్యో వరం ఉత్తమం. పచ్ఛా తప్పతీతి ¶ తఞ్హి అనుస్సరితానుస్సరితకాలే తప్పతియేవ. సుకతన్తి అనవజ్జం పన సుఖదాయకం సుగతిసంవత్తనికమేవ కమ్మం కతం సేయ్యో. యం కత్వాతి యం కమ్మం కత్వా పచ్ఛా అనుస్సరణకాలే న తప్పతి నానుతప్పతి, సోమనస్సజాతోవ హోతి, తం కమ్మం వరన్తి అత్థో.

దేసనావసానే ఉపాసకో చ సా చ ఇత్థీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు. తఞ్చ పన దాసిం తత్థేవ భుజిస్సం కత్వా ధమ్మచారినిం కరింసూతి.

నగరం ¶ యథాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే ఆగన్తుకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర ఏకస్మిం పచ్చన్తే వస్సం ఉపగన్త్వా పఠమమాసే సుఖం విహరింసు. మజ్ఝిమమాసే చోరా ఆగన్త్వా తేసం గోచరగామం పహరిత్వా కరమరే గహేత్వా అగమంసు. తతో పట్ఠాయ మనుస్సా చోరానం పటిబాహనత్థాయ తం పచ్చన్తనగరం అభిసఙ్ఖరోన్తా తే భిక్ఖూ సక్కచ్చం ఉపట్ఠాతుం ఓకాసం న లభింసు. తే అఫాసుకం వస్సం వసిత్వా వుత్థవస్సా సత్థు దస్సనాయ సావత్థిం ¶ గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం కతపటిసన్థారో ‘‘కిం, భిక్ఖవే ¶ , సుఖం వసిత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం పఠమమాసమేవ సుఖం వసిమ్హా, మజ్ఝిమమాసే చోరా గామం పహరింసు, తతో పట్ఠాయ మనుస్సా నగరం అభిసఙ్ఖరోన్తా సక్కచ్చం ఉపట్ఠాతుం ఓకాసం న లభింసు. తస్మా అఫాసుకం వస్సం వసిమ్హా’’తి వుత్తే ‘‘అలం, భిక్ఖవే, మా చిన్తయిత్థ, ఫాసువిహారో నామ నిచ్చకాలం దుల్లభో, భిక్ఖునా నామ యథా తే మనుస్సా నగరం గోపయింసు, ఏవం అత్తభావమేవ గోపయితుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘నగరం యథా పచ్చన్తం, గుత్తం సన్తరబాహిరం;

ఏవం గోపేథ అత్తానం, ఖణో వో మా ఉపచ్చగా;

ఖణాతీతా హి సోచన్తి, నిరయమ్హి సమప్పితా’’తి.

తత్థ సన్తరబాహిరన్తి, భిక్ఖవే, యథా తేహి మనుస్సేహి తం పచ్చన్తనగరం ద్వారపాకారాదీని థిరాని కరోన్తేహి సఅన్తరం, అట్టాలకపరిఖాదీని థిరాని కరోన్తేహి సబాహిరన్తి సన్తరబాహిరం సుగుత్తం కతం, ఏవం తుమ్హేపి సతిం ఉపట్ఠపేత్వా అజ్ఝత్తికాని ఛ ద్వారాని పిదహిత్వా ద్వారరక్ఖికం సతిం అవిస్సజ్జేత్వా యథా గయ్హమానాని బాహిరాని ఛ ఆయతనాని అజ్ఝత్తికానం ఉపఘాతాయ సంవత్తన్తి, తథా అగ్గహణేన తానిపి థిరాని కత్వా ¶ తేసం అప్పవేసాయ ద్వారరక్ఖికం సతిం అప్పహాయ విచరన్తా అత్తానం గోపేథాతి అత్థో. ఖణో వో మా ఉపచ్చగాతి యో హి ఏవం అత్తానం న గోపేతి, తం పుగ్గలం అయం బుద్ధుప్పాదఖణో మజ్ఝిమదేసే ఉప్పత్తిఖణో సమ్మాదిట్ఠియా పటిలద్ధఖణో ఛన్నం ఆయతనానం అవేకల్లఖణోతి సబ్బోపి అయం ఖణో ¶ అతిక్కమతి, సో ఖణో తుమ్హే మా అతిక్కమతు. ఖణాతీతాతి యే హి తం ఖణం అతీతా, తే చ పుగ్గలే సో చ ఖణో అతీతో, తే నిరయమ్హి సమప్పితా హుత్వా తత్థ నిబ్బత్తిత్వా సోచన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ ఉప్పన్నసంవేగా అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

అలజ్జితాయేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నిగణ్ఠే ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి ¶ దివసే భిక్ఖూ నిగణ్ఠే దిస్వా కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, సబ్బసో అప్పటిచ్ఛన్నేహి అచేలకేహి ఇమే నిగణ్ఠా వరతరా, యే ఏకం పురిమపస్సమ్పి తావ పటిచ్ఛాదేన్తి, సహిరికా మఞ్ఞే ఏతే’’తి. తం సుత్వా నిగణ్ఠా ‘‘న మయం ఏతేన కారణేన పటిచ్ఛాదేమ, పంసురజాదయో ¶ పన పుగ్గలా ఏవ, జీవితిన్ద్రియపటిబద్ధా ఏవ, తే నో భిక్ఖాభాజనేసు మా పతింసూతి ఇమినా కారణేన పటిచ్ఛాదేమా’’తి వత్వా తేహి సద్ధిం వాదపటివాదవసేన బహుం కథం కథేసుం. భిక్ఖూ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా నిసిన్నకాలే తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, అలజ్జితబ్బేన లజ్జిత్వా లజ్జితబ్బేన అలజ్జమానా నామ దుగ్గతిపరాయణావ హోన్తీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అలజ్జితాయే లజ్జన్తి, లజ్జితాయే న లజ్జరే;

మిచ్ఛాదిట్ఠిసమాదానా, సత్తా గచ్ఛన్తి దుగ్గతిం.

‘‘అభయే భయదస్సినో, భయే చాభయదస్సినో;

మిచ్ఛాదిట్ఠిసమాదానా, సత్తా గచ్ఛన్తి దుగ్గతి’’న్తి.

తత్థ అలజ్జితాయేతి అలజ్జితబ్బేన. భిక్ఖాభాజనఞ్హి అలజ్జితబ్బం నామ, తే పన తం పటిచ్ఛాదేత్వా విచరన్తా తేన లజ్జన్తి నామ. లజ్జితాయేతి అపటిచ్ఛన్నేన హిరికోపీనఙ్గేన లజ్జితబ్బేన. తే పన తం అపటిచ్ఛాదేత్వా విచరన్తా ¶ లజ్జితాయే న లజ్జన్తి నామ. తేన తేసం అలజ్జితబ్బేన ¶ లజ్జితం లజ్జితబ్బేన అలజ్జితం తుచ్ఛగహణభావేన చ అఞ్ఞథాగహణభావేన చ మిచ్ఛాదిట్ఠి హోతి. తం సమాదియిత్వా విచరన్తా పన తే మిచ్ఛాదిట్ఠిసమాదానా సత్తా నిరయాదిభేదం దుగ్గతిం గచ్ఛన్తీతి అత్థో. అభయేతి భిక్ఖాభాజనం నిస్సాయ రాగదోసమోహమానదిట్ఠికిలేసదుచ్చరితభయానం అనుప్పజ్జనతో భిక్ఖాభాజనం అభయం నామ, భయేన తం పటిచ్ఛాదేన్తా పన అభయే భయదస్సినో నామ. హిరికోపీనఙ్గం పన నిస్సాయ రాగాదీనం ఉప్పజ్జనతో తం భయం నామ, తస్స అపటిచ్ఛాదనేన భయే చాభయదస్సినో. తస్స తం అయథాగహణస్స సమాదిన్నత్తా మిచ్ఛాదిట్ఠిసమాదానా సత్తా దుగ్గహిం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ నిగణ్ఠా సంవిగ్గమానసా పబ్బజింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అవజ్జేతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో తిత్థియసావకే ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే అఞ్ఞతిత్థియసావకా అత్తనో పుత్తే సమ్మాదిట్ఠికానం ఉపాసకానం పుత్తేహి సద్ధిం సపరివారే కీళమానే దిస్వా గేహం ఆగతకాలే ‘‘న వో సమణా సక్యపుత్తియా వన్దితబ్బా, నాపి తేసం విహారం పవిసితబ్బ’’న్తి సపథం కారయింసు. తే ఏకదివసం జేతవనవిహారస్స బహిద్వారకోట్ఠకసామన్తే కీళన్తా పిపాసితా అహేసుం. అథేకం ఉపాసకదారకం ‘‘త్వం ఏత్థ గన్త్వా పానీయం పివిత్వా అమ్హాకమ్పి ఆహరాహీ’’తి పహిణింసు. సో విహారం పవిసిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా పానీయం పివిత్వా తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వమేవ పానీయం పివిత్వా గన్త్వా ఇతరేపి పానీయపివనత్థాయ ఇధేవ పేసేహీ’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. తే ఆగన్త్వా పానీయం పివింసు. సత్థా తే పక్కోసాపేత్వా తేసం సప్పాయం ధమ్మకథం కథేత్వా తే అచలసద్ధే కత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాపేసి. తే సకాని గేహాని గన్త్వా తమత్థం మాతాపితూనం ఆరోచేసుం ¶ ¶ . అథ నేసం మాతాపితరో ‘‘పుత్తకా నో విపన్నదిట్ఠికా జాతా’’తి దోమనస్సప్పత్తా పరిదేవింసు. అథ తేసం ఛేకా సమ్బహులా పటివిస్సకా మనుస్సా ఆగన్త్వా దోమనస్సవూపసమనత్థాయ ధమ్మం కథయింసు. తే తేసం కథం సుత్వా ‘‘ఇమే దారకే సమణస్స గోతమస్సేవ నియ్యాదేస్సామా’’తి మహన్తేన ఞాతిగణేన సద్ధిం విహారం నయింసు. సత్థా తేసం అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అవజ్జే వజ్జమతినో, వజ్జే చావజ్జదస్సినో;

మిచ్ఛాదిట్ఠిసమాదానా, సత్తా గచ్ఛన్తి దుగ్గతిం.

‘‘వజ్జఞ్చ వజ్జతో ఞత్వా, అవజ్జఞ్చ అవజ్జతో;

సమ్మాదిట్ఠిసమాదానా, సత్తా గచ్ఛన్తి సుగ్గతి’’న్తి.

తత్థ అవజ్జేతి దసవత్థుకాయ సమ్మాదిట్ఠియా, తస్సా ఉపనిస్సయభూతే ధమ్మే చ. వజ్జమతినోతి వజ్జం ఇదన్తి ఉప్పన్నమతినో. దసవత్థుకాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా పన తస్సా ఉపనిస్సయభూతే ధమ్మే చ అవజ్జదస్సినో, ఏతిస్సా అవజ్జం వజ్జతో వజ్జఞ్చ అవజ్జతో ఞత్వా ¶ గహణసఙ్ఖాతాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా సమాదిన్నత్తా మిచ్ఛాదిట్ఠిసమాదానా సత్తా దుగ్గతిం గచ్ఛన్తీతి అత్థో. దుతియగాథాయ వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

దేసనావసానే ¶ సబ్బేపి తే తీసు సరణేసు పతిట్ఠాయ అపరాపరం ధమ్మం సుణన్తా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

అహం ¶ ¶ ¶ నాగో వాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కోసమ్బియం విహరన్తో అత్తానం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు అప్పమాదవగ్గస్స ఆదిగాథావణ్ణనాయ విత్థారితమేవ. వుత్తఞ్హేతం తత్థ (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.సామావతివత్థు) –

మాగణ్డియా తాసం కిఞ్చి కాతుం అసక్కుణిత్వా ‘‘సమణస్స గోతమస్సేవ కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి నాగరానం లఞ్జం దత్వా ‘‘సమణం గోతమం అన్తోనగరం పవిసిత్వా చరన్తం దాసకమ్మకరపోరిసేహి సద్ధిం అక్కోసేత్వా పరిభాసేత్వా పలాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికా తీసు రతనేసు అప్పసన్నా అన్తోనగరం పవిట్ఠం సత్థారం అనుబన్ధిత్వా ‘‘చోరోసి బాలోసి మూళ్హోసి థేనోసి ఓట్ఠోసి గోణోసి గద్రభోసి నేరయికోసి తిరచ్ఛానగతోసి, నత్థి తుయ్హం ¶ సుగతి, దుగ్గతియేవ తుయ్హం పాటికఙ్ఖా’’తి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి. తం సుత్వా ఆయస్మా ఆనన్దో సత్థారం ఏతదవోచ – ‘‘భన్తే, ఇమే నాగరా అమ్హే అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి, ఇతో అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి. ‘‘కుహిం, ఆనన్దా’’తి? ‘‘అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థ మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు పరిభాసన్తేసు పున కత్థ గమిస్సామానన్దా’’తి. ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థ మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు పరిభాసన్తేసు కుహిం గమిస్సామానన్దా’’తి. ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘ఆనన్ద, న ఏవం కాతుం వట్టతి, యత్థ అధికరణం ఉప్పన్నం, తత్థేవ తస్మిం వూపసన్తే అఞ్ఞత్థ గన్తుం వట్టతి, కే పన తే, ఆనన్ద, అక్కోసన్తీ’’తి. ‘‘భన్తే, దాసకమ్మకరే ఉపాదాయ సబ్బే అక్కోసన్తీ’’తి. ‘‘అహం, ఆనన్ద, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థిసదిసో. సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థినో హి చతూహి దిసాహి ఆగతే సరే సహితుం భారో, తథేవ బహూహి దుస్సీలేహి కథితకథానం సహనం నామ ¶ మయ్హం భారో’’తి వత్వా అత్తానం ఆరబ్భ ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అహం నాగోవ సఙ్గామే, చాపతో పతితం సరం;

అతివాక్యం తితిక్ఖిస్సం, దుస్సీలో హి బహుజ్జనో.

‘‘దన్తం ¶ ¶ నయన్తి సమితిం, దన్తం రాజాభిరూహతి;

దన్తో సేట్ఠో మనుస్సేసు, యోతివాక్యం తితిక్ఖతి.

‘‘వరమస్సతరా దన్తా, ఆజానీయా చ సిన్ధవా;

కుఞ్జరా చ మహానాగా, అత్తదన్తో తతో వర’’న్తి.

తత్థ నాగోవాతి హత్థీ వియ. చాపతో పతితన్తి ధనుతో ముత్తం. అతివాక్యన్తి అట్ఠఅనరియవోహారవసేన పవత్తం వీతిక్కమవచనం. తితిక్ఖిస్సన్తి యథా సఙ్గామావచరో సుదన్తో మహానాగో ఖమో సత్తిపహారాదీని చాపతో ముచ్చిత్వా అత్తని పతితే సరే అవిహఞ్ఞమానో తితిక్ఖతి, ఏవమేవ ఏవరూపం అతివాక్యం తితిక్ఖిస్సం, సహిస్సామీతి అత్థో. దుస్సీలో హీతి అయఞ్హి లోకియమహాజనో బహుదుస్సీలో అత్తనో అత్తనో రుచివసేన వాచం నిచ్ఛారేత్వా ఘట్టేన్తో చరతి, తత్థ అధివాసనం అజ్ఝుపేక్ఖనమేవ మమ భారో. సమితిన్తి ఉయ్యానకీళమణ్డలాదీసు మహాజనమజ్ఝం గచ్ఛన్తా ¶ దన్తమేవ గోణజాతిం వా అస్సజాతిం వా యానే యోజేత్వా నయన్తి. రాజాతి తథారూపేహేవ వాహనేహి గచ్ఛన్తో రాజాపి దన్తమేవ అభిరూహతి. మనుస్సేసూతి మనుస్సేసుపి చతూహి అరియమగ్గేహి దన్తో నిబ్బిసేవనోవ సేట్ఠో. యోతివాక్యన్తి యో ఏవరూపం అతిక్కమవచనం పునప్పునం వుచ్చమానమ్పి తితిక్ఖతి న పటిప్ఫరతి న విహఞ్ఞతి, ఏవరూపో దన్తో సేట్ఠోతి అత్థో.

అస్సతరాతి వళవాయ గద్రభేన జాతా. ఆజానీయాతి యం అస్సదమసారథి కారణం కారేతి, తస్స ఖిప్పం జాననసమత్థా. సిన్ధవాతి సిన్ధవరట్ఠే జాతా అస్సా. మహానాగాతి కుఞ్జరసఙ్ఖాతా మహాహత్థినో. అత్తదన్తోతి ఏతే అస్సతరా చ సిన్ధవా చ కుఞ్జరా చ దన్తావ వరం, న అదన్తా. యో పన చతూహి అరియమగ్గేహి అత్తనో దన్తతాయ అత్తదన్తో నిబ్బిసేవనో, అయం తతోపి వరం, సబ్బేహిపి ఏతేహి ఉత్తరితరోతి అత్థో.

దేసనావసానే లఞ్జం గహేత్వా వీథిసిఙ్ఘాటకాదీసు ఠత్వా ¶ అక్కోసన్తో పరిభాసన్తో సబ్బోపి సో మహాజనో సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణీతి.

౨. హత్థాచరియపుబ్బకభిక్ఖువత్థు

న ¶ ¶ హి ఏతేహీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం హత్థాచరియపుబ్బకం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకదివసం అచిరవతీనదీతీరే హత్థిదమకం ‘‘ఏకం హత్థిం దమేస్సామీ’’తి అత్తనా ఇచ్ఛితం కారణం సిక్ఖాపేతుం అసక్కోన్తం దిస్వా సమీపే ఠితే భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ఆహ – ‘‘ఆవుసో, సచే అయం హత్థాచరియో ఇమం హత్థిం అసుకట్ఠానే నామ విజ్ఝేయ్య, ఖిప్పమేవ ఇమం కారణం సిక్ఖాపేయ్యా’’తి. సో తస్స కథం సుత్వా తథా కత్వా తం హత్థిం సుదన్తం దమేసి. తే భిక్ఖూ తం పవత్తిం సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా తం భిక్ఖుం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తయా ఏవం వుత్త’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే విగరహిత్వా ‘‘కిం తే, మోఘపురిస, హత్థియానేన వా అఞ్ఞేన వా దన్తేన. న హి ఏతేహి యానేహి అగతపుబ్బం ఠానం గన్తుం సమత్థా ¶ నామ అత్థి, అత్తనా పన సుదన్తేన సక్కా అగతపుబ్బం ఠానం గన్తుం, తస్మా అత్తానమేవ దమేహి, కిం తే ఏతేసం దమనేనా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న హి ఏతేహి యానేహి, గచ్ఛేయ్య అగతం దిసం;

యథాత్తనా సుదన్తేన, దన్తో దన్తేన గచ్ఛతీ’’తి.

తస్సత్థో – యాని తాని హత్థియానాదీని యానాని, న హి ఏతేహి యానేహి కోచి పుగ్గలో సుపినన్తేనపి అగతపుబ్బత్తా ‘‘అగత’’న్తి సఙ్ఖాతం నిబ్బానదిసం తథా గచ్ఛేయ్య, యథా పుబ్బభాగే ఇన్ద్రియదమేన అపరభాగే అరియమగ్గభావనాయ సుదన్తేన దన్తో నిబ్బిసేవనో సప్పఞ్ఞో పుగ్గలో తం అగతపుబ్బం దిసం గచ్ఛతి, దన్తభూమిం పాపుణాతి. తస్మా అత్తదమనమేవ తతో వరన్తి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

హత్థాచరియపుబ్బకభిక్ఖువత్థు దుతియం.

౩. పరిజిణ్ణబ్రాహ్మణపుత్తవత్థు

ధనపాలోతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో అఞ్ఞతరస్స పరిజిణ్ణబ్రాహ్మణస్స పుత్తే ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో బ్రాహ్మణో అట్ఠసతసహస్సవిభవో వయప్పత్తానం చతున్నం పుత్తానం ఆవాహం కత్వా చత్తారి సతసహస్సాని అదాసి. అథస్స బ్రాహ్మణియా కాలకతాయ పుత్తా సమ్మన్తయింసు – ‘‘సచే అయం అఞ్ఞం బ్రాహ్మణిం ఆనేస్సతి, తస్సా కుచ్ఛియం నిబ్బత్తానం వసేన కులసన్తకం భిజ్జిస్సతి, హన్ద నం మయం సఙ్గణ్హిస్సామా’’తి తే తం పణీతేహి ఘాసచ్ఛాదనాదీహి ఉపట్ఠహన్తా హత్థపాదసమ్బాహనాదీని కరోన్తా ఉపట్ఠహిత్వా ఏకదివసమస్స దివా నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితస్స హత్థపాదే సమ్బాహన్తా పాటియేక్కం ఘరావాసే ఆదీనవం వత్వా ‘‘మయం తుమ్హే ఇమినా నీహారేన యావజీవం ఉపట్ఠహిస్సామ, సేసధనమ్పి నో దేథా’’తి యాచింసు. బ్రాహ్మణో పున ఏకేకస్స సతసహస్సం దత్వా అత్తనో నివత్థపారుపనమత్తం ఠపేత్వా సబ్బం ఉపభోగపరిభోగం చత్తారో కోట్ఠాసే కత్వా నియ్యాదేసి. తం జేట్ఠపుత్తో కతిపాహం ఉపట్ఠహి. అథ నం ఏకదివసం న్హత్వా ఆగచ్ఛన్తం ద్వారకోట్ఠకే ¶ ఠత్వా సుణ్హా ఏవమాహ – ‘‘కిం తయా జేట్ఠపుత్తస్స సతం వా సహస్సం వా అతిరేకం దిన్నం అత్థి, నను సబ్బేసం ద్వే ద్వే సతసహస్సాని దిన్నాని, కిం సేసపుత్తానం ఘరస్స మగ్గం న జానాసీ’’తి. సోపి ‘‘నస్స వసలీ’’తి కుజ్ఝిత్వా అఞ్ఞస్స ఘరం అగమాసి. తతోపి కతిపాహచ్చయేన ఇమినావ ఉపాయేన పలాపితో అఞ్ఞస్సాతి ఏవం ఏకఘరమ్పి పవేసనం అలభమానో పణ్డరఙ్గపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా భిక్ఖాయ చరన్తో కాలానమచ్చయేన జరాజిణ్ణో దుబ్భోజనదుక్ఖసేయ్యాహి మిలాతసరీరో భిక్ఖాయ చరన్తో ఆగమ్మ పీఠికాయ నిపన్నో నిద్దం ఓక్కమిత్వా ఉట్ఠాయ నిసిన్నో అత్తానం ఓలోకేత్వా పుత్తేసు అత్తనో పతిట్ఠం అపస్సన్తో చిన్తేసి – ‘‘సమణో కిర గోతమో అబ్భాకుటికో ఉత్తానముఖో సుఖసమ్భాసో పటిసన్థారకుసలో, సక్కా సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమిత్వా పటిసన్థారం లభితు’’న్తి. సో నివాసనపారుపనం సణ్ఠాపేత్వా భిక్ఖభాజనం గహేత్వా దణ్డమాదాయ భగవతో సన్తికం అగమాసి. వుత్తమ్పి చేతం (సం. ని. ౧.౨౦౦) –

అథ ¶ ఖో అఞ్ఞతరో బ్రాహ్మణమహాసాలో లూఖో లూఖపావురణో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా ఏకమన్తం నిసిన్నేన తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా ఏతదవోచ – ‘‘కిన్ను త్వం ¶ , బ్రాహ్మణ, లూఖో లూఖపావురణో’’తి. ఇధ మే, భో గోతమ, చత్తారో పుత్తా ¶ , తే మం దారేహి సంపుచ్ఛ ఘరా నిక్ఖామేన్తీతి. తేన హి త్వం, బ్రాహ్మణ, ఇమా గాథాయో పరియాపుణిత్వా సభాయం మహాజనకాయే సన్నిపతితే పుత్తేసు చ సన్నిసిన్నేసు భాసస్సు –

‘‘యేహి జాతేహి నన్దిస్సం, యేసఞ్చ భవమిచ్ఛిసం;

తే మం దారేహి సంపుచ్ఛ, సావ వారేన్తి సూకరం.

‘‘అసన్తా కిర మం జమ్మా, తాత తాతాతి భాసరే;

రక్ఖసా పుత్తరూపేన, తే జహన్తి వయోగతం.

‘‘అస్సోవ జిణ్ణో నిబ్భోగో, ఖాదనా అపనీయతి;

బాలకానం పితా థేరో, పరాగారేసు భిక్ఖతి.

‘‘దణ్డోవ కిర మే సేయ్యో, యఞ్చే పుత్తా అనస్సవా;

చణ్డమ్పి గోణం వారేతి, అథో చణ్డమ్పి కుక్కురం.

‘‘అన్ధకారే పురే హోతి, గమ్భీరే గాధమేధతి;

దణ్డస్స ఆనుభావేన, ఖలిత్వా పతితిట్ఠతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౦౦);

సో ¶ భగవతో సన్తికే తా గాథాయో ఉగ్గణ్హిత్వా తథారూపే బ్రాహ్మణానం సమాగమదివసే సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితేసు పుత్తేసు తం సభం ఓగాహిత్వా బ్రాహ్మణానం మజ్ఝే మహారహేసు ఆసనేసు నిసిన్నేసు ‘‘అయం మే కాలో’’తి సభాయ మజ్ఝే పవిసిత్వా హత్థం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘అహం, భో, తుమ్హాకం గాథాయో భాసితుకామో, సుణిస్సథా’’తి వత్వా ‘‘భాసస్సు, బ్రాహ్మణ, సుణోమా’’తి వుత్తే ఠితకోవ అభాసి. తేన చ సమయేన మనుస్సానం వత్తం హోతి ‘‘యో మాతాపితూనం సన్తకం ఖాదన్తో మాతాపితరో న పోసేతి, సో మారేతబ్బో’’తి. తస్మా తే బ్రాహ్మణపుత్తా పితు పాదేసు పతిత్వా ‘‘జీవితం నో, తాత, దేథా’’తి యాచింసు. సో పితు హదయముదుతాయ ‘‘మా మే, భో, పుత్తకే వినాసయిత్థ, పోసేస్సన్తి మ’’న్తి ఆహ. అథస్స పుత్తే మనుస్సా ఆహంసు – ‘‘సచే, భో ¶ , అజ్జ పట్ఠాయ పితరం న సమ్మా పటిజగ్గిస్సథ, ఘాతేస్సామ వో’’తి. తే భీతా పితరం పీఠే నిసీదాపేత్వా సయం ఉక్ఖిపిత్వా గేహం నేత్వా ¶ సరీరం తేలేన అబ్భఞ్జిత్వా ఉబ్బట్టేత్వా గన్ధచుణ్ణాదీహి న్హాపేత్వా బ్రాహ్మణియో పక్కోసాపేత్వా ‘‘అజ్జ పట్ఠాయ అమ్హాకం పితరం సమ్మా పటిజగ్గథ, సచే తుమ్హే పమాదం ఆపజ్జిస్సథ, నిగ్గణ్హిస్సామ వో’’తి వత్వా పణీతభోజనం భోజేసుం.

బ్రాహ్మణో ¶ సుభోజనఞ్చ సుఖసేయ్యఞ్చ ఆగమ్మ కతిపాహచ్చయేన సఞ్జాతబలో పీణిన్ద్రియో అత్తభావం ఓలోకేత్వా ‘‘అయం మే సమ్పత్తి సమణం గోతమం నిస్సాయ లద్ధా’’తి పణ్ణాకారత్థాయ ఏకం దుస్సయుగం ఆదాయ భగవతో సన్తికం గన్త్వా కతపటిసన్థారో ఏకమన్తం నిసిన్నో తం దుస్సయుగం భగవతో పాదమూలే ఠపేత్వా ‘‘మయం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణా నామ ఆచరియస్స ఆచరియధనం పరియేసామ, పటిగ్గణ్హాతు మే భవం గోతమో ఆచరియో ఆచరియధన’’న్తి ఆహ. భగవా తస్స అనుకమ్పాయ తం పటిగ్గహేత్వా ధమ్మం దేసేసి. దేసనావసానే బ్రాహ్మణో సరణేసు పతిట్ఠాయ ఏవమాహ – ‘‘భో గోతమ, మయ్హం పుత్తేహి చత్తారి ధువభత్తాని దిన్నాని, తతో అహం ద్వే తుమ్హాకం దమ్మీ’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘కల్యాణం, బ్రాహ్మణ, మయం పన రుచ్చనట్ఠానమేవ గమిస్సామా’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. బ్రాహ్మణో ఘరం గన్త్వా పుత్తే ఆహ – ‘‘తాతా, సమణో గోతమో ¶ మయ్హం సహాయో, తస్స మే ద్వే ధువభత్తాని దిన్నాని, తుమ్హే తస్మిం సమ్పత్తే మా పమజ్జిత్థా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు.

సత్థా పునదివసే పిణ్డాయ చరన్తో జేట్ఠపుత్తస్స ఘరద్వారం అగమాసి. సో సత్థారం దిస్వా పత్తమాదాయ ఘరం పవేసేత్వా మహారహే పల్లఙ్కే నిసీదాపేత్వా పణీతభోజనమదాసి. సత్థా పునదివసే ఇతరస్స ఇతరస్సాతి పటిపాటియా సబ్బేసం ఘరాని అగమాసి. సబ్బే తే తథేవ సక్కారం అకంసు. ఏకదివసం జేట్ఠపుత్తో మఙ్గలే పచ్చుపట్ఠితే పితరం ఆహ – ‘‘తాత, కస్స మఙ్గలం దేమా’’తి? ‘‘నాహం అఞ్ఞే జానామి, సమణో గోతమో మయ్హం సహాయో’’తి. ‘‘తేన హి తం స్వాతనాయ పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిమన్తేథా’’తి. బ్రాహ్మణో తథా అకాసి. సత్థా పునదివసే సపరివారో తస్స గేహం అగమాసి. సో హరితుపలిత్తే సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితే గేహే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా అప్పోదకమధుపాయసేన ¶ చేవ పణీతేన ఖాదనీయేన చ పరివిసి. అన్తరాభత్తస్మింయేవ బ్రాహ్మణస్స చత్తారో పుత్తా సత్థు సన్తికే నిసీదిత్వా ఆహంసు – ‘‘భో గోతమ, మయం అమ్హాకం పితరం పటిజగ్గామ న పమజ్జామ ¶ , పస్సథిమస్స అత్తభావ’’న్తి.

సత్థా ‘‘కల్యాణం వో కతం, మాతాపితుపోసనం నామ పోరాణకపణ్డితానం ఆచిణ్ణమేవా’’తి వత్వా ‘‘తస్స నాగస్స విప్పవాసేన, విరూళ్హా సల్లకీ చ కుటజా చా’’తి ఇమం ఏకాదసనిపాతే మాతుపోసకనాగరాజజాతకం (చరియా. ౨.౧ ఆదయో; జా. ౧.౧౧.౧ ఆదయో) విత్థారేన కథేత్వా ఇమం గాథం అభాసి –

తత్థ ధనపాలో నామాతి తదా కాసికరఞ్ఞా హత్థాచరియం పేసేత్వా రమణీయే నాగవనే గాహాపితస్స హత్థినో ఏతం నామం. కటుకభేదనోతి తిఖిణమదో. హత్థీనఞ్హి మదకాలే కణ్ణచూళికా పభిజ్జన్తి, పకతియాపి హత్థినో తస్మిం కాలే అఙ్కుసే వా ¶ కున్తతోమరే వా న గణేన్తి, చణ్డా భవన్తి. సో పన అతిచణ్డోయేవ. తేన వుత్తం – కటుకభేదనో దున్నివారయోతి. బద్ధో కబళం న భుఞ్జతీతి సో బద్ధో హత్థిసాలం పన నేత్వా విచిత్రసాణియా పరిక్ఖిపాపేత్వా కతగన్ధపరిభణ్డాయ ఉపరి బద్ధవిచిత్రవితానాయ భూమియా ఠపితో రఞ్ఞా రాజారహేన నానగ్గరసేన భోజనేన ఉపట్ఠాపితోపి కిఞ్చి భుఞ్జితుం న ఇచ్ఛి, తమత్థం సన్ధాయ ‘‘బద్ధో కబళం న భుఞ్జతీ’’తి వుత్తం. సుమరతి నాగవనస్సాతి సో రమణీయం మే వసనట్ఠానన్తి నాగవనం సరతి. ‘‘మాతా పన మే అరఞ్ఞే పుత్తవియోగేన దుక్ఖప్పత్తా అహోసి, మాతాపితుఉపట్ఠానధమ్మో న మే పూరతి, కిం మే ఇమినా భోజనేనా’’తి ధమ్మికం మాతాపితుఉపట్ఠానధమ్మమేవ సరి. తం పన యస్మా తస్మిం నాగవనేయేవ ¶ ఠితో సక్కా పూరేతుం, తేన వుత్తం – సుమరతి నాగవనస్స కుఞ్జరోతి. సత్థరి ఇమం అత్తనో పుబ్బచరియం ¶ ఆనేత్వా కథేన్తే కథేన్తేయేవ సబ్బేపి తే అస్సుధారా పవత్తేత్వా ముదుహదయా ఓహితసోతా భవింసు. అథ నేసం భగవా సప్పాయం విదిత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా ధమ్మం దేసేసి.

దేసనావసానే సద్ధిం పుత్తేహి చేవ సుణిసాహి చ బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహీతి.

పరిజిణ్ణబ్రాహ్మణపుత్తవత్థు తతియం.

మిద్ధీ యదా హోతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో రాజానం పసేనదికోసలం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే రాజా తణ్డులదోణస్స ఓదనం తదుపియేన సూపబ్యఞ్జనేన భుఞ్జతి. సో ఏకదివసం భుత్తపాతరాసో భత్తసమ్మదం అవినోదేత్వావ సత్థు సన్తికం గన్త్వా కిలన్తరూపో ఇతో చితో చ సమ్పరివత్తతి, నిద్దాయ అభిభుయ్యమానోపి ¶ ఉజుకం నిపజ్జితుం అసక్కోన్తో ఏకమన్తం ¶ నిసీది. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘కిం, మహారాజ, అవిస్సమిత్వావ ఆగతోసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, భుత్తకాలతో పట్ఠాయ మే మహాదుక్ఖం హోతీ’’తి. అథ నం సత్థా, ‘‘మహారాజ, అతిబహుభోజనం ఏవం దుక్ఖం హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

పునప్పునం గబ్భముపేతి మన్దో’’తి.

తత్థ మిద్ధీతి థినమిద్ధాభిభూతో. మహగ్ఘసో చాతి మహాభోజనో ఆహరహత్థకఅలంసాటకతత్రవట్టకకాకమాసకభుత్తవమితకానం అఞ్ఞతరో వియ. నివాపపుట్ఠోతి కుణ్డకాదినా సూకరభత్తేన పుట్ఠో. ఘరసూకరో హి దహరకాలతో పట్ఠాయ పోసియమానో థూలసరీరకాలే గేహా బహి నిక్ఖమితుం అలభన్తో హేట్ఠామఞ్చాదీసు సమ్పరివత్తిత్వా ¶ అస్ససన్తో పస్ససన్తో సయతేవ. ఇదం వుత్తం హోతి – యదా పురిసో మిద్ధీ చ ¶ హోతి మహగ్ఘసో చ, నివాపపుట్ఠో మహావరాహో వియ చ అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన యాపేతుం అసక్కోన్తో నిద్దాయనసీలో సమ్పరివత్తసాయీ, తదా సో ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’’తి తీణి లక్ఖణాని మనసికాతుం న సక్కోతి. తేసం అమనసికారా మన్దపఞ్ఞో పునప్పునం గబ్భముపేతి, గబ్భవాసతో న పరిముచ్చతీతి. దేసనావసానే సత్థా రఞ్ఞో ఉపకారవసేన –

‘‘మనుజస్స సదా సతీమతో, మత్తం జానతో లద్ధభోజనే;

తనుకస్స భవన్తి వేదనా, సణికం జీరతి ఆయు పాలయ’’న్తి. (సం. ని. ౧.౧౨౪);

ఇమం గాథం వత్వా ఉత్తరమాణవం ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘ఇమం గాథం రఞ్ఞో భోజనవేలాయ పవేదేయ్యాసి, ఇమినా ఉపాయేన భోజనం పరిహాపేయ్యాసీ’’తి ఉపాయం ఆచిక్ఖి, సో తథా అకాసి. రాజా అపరేన సమయేన నాళికోదనపరమతాయ సణ్ఠితో సుసల్లహుకసరీరో సుఖప్పత్తో సత్థరి ఉప్పన్నవిస్సాసో సత్తాహం అసదిసదానం పవత్తేసి. దానానుమోదనాయ మహాజనో మహన్తం విసేసం పాపుణీతి.

ఇదం ¶ ¶ పురేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సానుం నామ సామణేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకిస్సా ఉపాసికాయ ఏకపుత్తకో అహోసి. అథ నం సా దహరకాలేయేవ పబ్బాజేసి. సో పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సీలవా అహోసి వత్తసమ్పన్నో, ఆచరియుపజ్ఝాయఆగన్తుకానం వత్తం కతమేవ హోతి. మాసస్స అట్ఠమే దివసే పాతోవ ఉట్ఠాయ ఉదకమాళకే ఉదకం ఉపట్ఠాపేత్వా ధమ్మస్సవనగ్గం సమ్మజ్జిత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా దీపం జాలేత్వా మధురస్సరేన ధమ్మస్సవనం ఘోసేతి. భిక్ఖూ తస్స థామం ఞత్వా ¶ ‘‘సరభఞ్ఞం భణ సామణేరా’’తి అజ్ఝేసన్తి. సో ‘‘మయ్హం హదయవాతో రుజతి, కాయో వా బాధతీ’’తి కిఞ్చి పచ్చాహారం అకత్వా ధమ్మాసనం అభిరూహిత్వా ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ సరభఞ్ఞం వత్వా ఓతరన్తో ‘‘మయ్హం మాతాపితూనం ఇమస్మిం సరభఞ్ఞే పత్తిం దమ్మీ’’తి వదతి. తస్స మనుస్సా మాతాపితరో పత్తియా దిన్నభావం ¶ న జానన్తి. అనన్తరత్తభావే పనస్స మాతా యక్ఖినీ హుత్వా నిబ్బత్తా, సా దేవతాహి సద్ధిం ఆగన్త్వా ధమ్మం సుత్వా ‘‘సామణేరేన దిన్నపత్తిం అనుమోదామి, తాతా’’తి వదతి. ‘‘సీలసమ్పన్నో చ నామ భిక్ఖు సదేవకస్స లోకస్స పియో హోతీ’’తి తస్మిం సామణేరే దేవతా సలజ్జా సగారవా మహాబ్రహ్మానం వియ అగ్గిక్ఖన్ధం వియ చ నం మఞ్ఞన్తి. సామణేరే గారవేన తఞ్చ యక్ఖినిం గరుకం కత్వా పస్సన్తి. తా ధమ్మస్సవనయక్ఖసమాగమాదీసు ‘‘సానుమాతా సానుమాతా’’తి యక్ఖినియా అగ్గాసనం అగ్గోదకం అగ్గపిణ్డం దేన్తి. మహేసక్ఖాపి యక్ఖా తం దిస్వా మగ్గా ఓక్కమన్తి, ఆసనా వుట్ఠహన్తి.

అథ ఖో సామణేరో వుడ్ఢిమన్వాయ పరిపక్కిన్ద్రియో అనభిరతియా పీళితో అనభిరతిం వినోదేతుం అసక్కోన్తో పరుళ్హకేసనఖో కిలిట్ఠనివాసనపారుపనో కస్సచి అనారోచేత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఏకకోవ మాతుఘరం అగమాసి. ఉపాసికా పుత్తం దిస్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘కిం, తాత, త్వం పుబ్బే ¶ ఆచరియుపజ్ఝాయేహి వా దహరసామణేరేహి వా సద్ధిం ఇధాగచ్ఛసి, కస్మా ఏకకోవ అజ్జ ఆగతోసీ’’తి? సో ఉక్కణ్ఠితభావం ఆరోచేసి. సా ఉపాసికా నానప్పకారేన ఘరావాసే ఆదీనవం దస్సేత్వా పుత్తం ఓవదమానాపి సఞ్ఞాపేతుం అసక్కోన్తీ ‘‘అప్పేవ నామ అత్తనో ధమ్మతాయపి సల్లక్ఖేయ్యా’’తి అనుయ్యోజేత్వా ‘‘తిట్ఠ, తాత, యావ తే యాగుభత్తం సమ్పాదేమి, యాగుం పివిత్వా కతభత్తకిచ్చస్స తే మనాపాని వత్థాని నీహరిత్వా దస్సామీ’’తి వత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. నిసీది సామణేరో. ఉపాసికా ముహుత్తేనేవ యాగుఖజ్జకం ¶ సమ్పాదేత్వా అదాసి. అథ ‘‘భత్తం సమ్పాదేస్సామీ’’తి అవిదూరే నిసిన్నా తణ్డులే ధోవతి. తస్మిం సమయే సా యక్ఖినీ ‘‘కహం ను ఖో సామణేరో, కచ్చి భిక్ఖాహారం లభతి, నో’’తి ఆవజ్జమానా తస్స విబ్భమితుకామతాయ నిసిన్నభావం ఞత్వా ‘‘సామణేరో మే మహేసక్ఖానం దేవతానం అన్తరే లజ్జం ఉప్పాదేయ్య, గచ్ఛామిస్స విబ్భమనే అన్తరాయం కరిస్సామీ’’తి ఆగన్త్వా తస్స సరీరే అధిముచ్చిత్వా ¶ గీవం పరివత్తేత్వా ఖేళేన పగ్ఘరన్తేన భూమియం ¶ నిపతి. ఉపాసికా పుత్తస్స తం విప్పకారం దిస్వా వేగేన గన్త్వా పుత్తం ఆలిఙ్గేత్వా ఊరూసు నిపజ్జాపేసి. సకలగామవాసినో ఆగన్త్వా బలికమ్మాదీని కరింసు. ఉపాసికా పన పరిదేవమానా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘చాతుద్దసిం పఞ్చదసిం, యా చ పక్ఖస్స అట్ఠమీ;

పాటిహారియపక్ఖఞ్చ, అట్ఠఙ్గసుసమాగతం.

‘‘ఉపోసథం ఉపవసన్తి, బ్రహ్మచరియం చరన్తి యే;

న తేహి యక్ఖా కీళన్తి, ఇతి మే అరహతం సుతం;

సా దాని అజ్జ పస్సామి, యక్ఖా కీళన్తి సానునా’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯);

‘‘చాతుద్దసిం పఞ్చదసిం, యా చ పక్ఖస్స అట్ఠమీ;

పాటిహారియపక్ఖఞ్చ, అట్ఠఙ్గసుసమాగతం.

‘‘ఉపోసథం ఉపవసన్తి, బ్రహ్మచరియం చరన్తి యే;

న తేహి యక్ఖా కీళన్తి, సాహు తే అరహతం సుత’’న్తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯) –

‘‘సానుం పబుద్ధం వజ్జాసి, యక్ఖానం వచనం ఇదం;

మాకాసి పాపకం కమ్మం, ఆవి వా యది వా రహో.

‘‘సచే ¶ చ పాపకం కమ్మం, కరిస్ససి కరోసి వా;

న తే దుక్ఖా పముత్యత్థి, ఉప్పచ్చాపి పలాయతో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯);

ఏవం ¶ పాపకం కమ్మం కత్వా సకుణస్స వియ ఉప్పతిత్వా పలాయతోపి తే మోక్ఖో నత్థీతి వత్వా సా యక్ఖినీ సామణేరం ముఞ్చి. సో అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా మాతరం కేసే వికిరియ అస్ససన్తిం పస్ససన్తిం రోదమానం సకలగామవాసినో చ సన్నిపతితే దిస్వా అత్తనో యక్ఖేన గహితభావం అజానన్తో ‘‘అహం పుబ్బే పీఠే నిసిన్నో, మాతా మే అవిదూరే నిసీదిత్వా తణ్డులే ధోవి, ఇదాని పనమ్హి భూమియం నిపన్నో, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి నిపన్నకోవ మాతరం ఆహ –

‘‘మతం ¶ వా అమ్మ రోదన్తి, యో వా జీవం న దిస్సతి;

జీవన్తం అమ్మ పస్సన్తీ, కస్మా మం అమ్మ రోదసీ’’తి. (థేరగా. ౪౪; సం. ని. ౧.౨౩౯);

అథస్స మాతా వత్థుకామకిలేసకామే పహాయ పబ్బజితస్స పున విబ్భమనత్థం ఆగమనే ఆదీనవం దస్సేన్తీ ఆహ –

‘‘మతం వా పుత్త రోదన్తి, యో వా జీవం న దిస్సతి;

యో చ కామే చజిత్వాన, పునరాగచ్ఛతే ఇధ;

తం వాపి పుత్త రోదన్తి, పున జీవం మతో హి సో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯);

ఏవఞ్చ ¶ పన వత్వా ఘరావాసం కుక్కుళసదిసఞ్చేవ నరకసదిసఞ్చ కత్వా ఘరావాసే ఆదీనవం దస్సేన్తీ పున ఆహ –

‘‘కుక్కుళా ఉబ్భతో తాత, కుక్కుళం పతితుమిచ్ఛసి;

నరకా ఉబ్భతో తాత, నరకం పతితుమిచ్ఛసీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯);

అథ నం, ‘‘పుత్త, భద్దం తవ హోతు, మయా పన ‘అయం నో పుత్తకో డయ్హమానో’తి గేహా భణ్డం ¶ వియ నీహరిత్వా బుద్ధసాసనే పబ్బాజితో, ఘరావాసే పున డయ్హితుం ఇచ్ఛసి. అభిధావథ పరిత్తాయథ నోతి ఇమమత్థం కస్స ఉజ్ఝాపయామ కం నిజ్ఝాపయామా’’తి దీపేతుం ఇమం గాథమాహ –

‘‘అభిధావథ భద్దన్తే, కస్స ఉజ్ఝాపయామసే;

ఆదిత్తా నీహతం భణ్డం, పున డయ్హితుమిచ్ఛసీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౯);

సో మాతరి కథేన్తియా కథేన్తియా సల్లక్ఖేత్వా ‘‘నత్థి మయ్హం గిహిభావేన అత్థో’’తి ఆహ. అథస్స మాతా ‘‘సాధు, తాతా’’తి తుట్ఠా పణీతభోజనం భోజేత్వా ‘‘కతివస్సోసి, తాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా పరిపుణ్ణవస్సభావం ఞత్వా తిచీవరం పటియాదేసి. సో పరిపుణ్ణపత్తచీవరో ఉపసమ్పదం లభి. అథస్స అచిరూపసమ్పన్నస్స సత్థా చిత్తనిగ్గహే ఉస్సాహం జనేన్తో ‘‘చిత్తం ¶ నామేతం నానారమ్మణేసు దీఘరత్తం చారికం చరన్తం అనిగ్గణ్హన్తస్స సోత్థిభావో నామ నత్థి, తస్మా అఙ్కుసేన మత్తహత్థినో వియ చిత్తస్స నిగ్గణ్హనే యోగో కరణీయో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇదం ¶ పురే చిత్తమచారి చారికం,

తదజ్జహం నిగ్గహేస్సామి యోనిసో,

హత్థిప్పభిన్నం వియ అఙ్కుసగ్గహో’’తి.

తస్సత్థో – ఇదం చిత్తం నామ ఇతో పుబ్బే రూపాదీసు చ ఆరమ్మణేసు రాగాదీనం యేన కారణేన ఇచ్ఛతి, యత్థేవస్స కామో ఉప్పజ్జతి, తస్స వసేన యత్థ కామం యథారుచి చరన్తస్స సుఖం హోతి, తథేవ విచరణతో యథాసుఖం దీఘరత్తం చారికం చరి, తం అజ్జ అహం పభిన్నం మత్తహత్థిం హత్థాచరియసఙ్ఖాతో ఛేకో అఙ్కుసగ్గహో అఙ్కుసేన వియ యోనిసోమనసికారేన నిగ్గహేస్సామి, నాస్స వీతిక్కమితుం దస్సామీతి.

దేసనావసానే సానునా సద్ధిం ధమ్మస్సవనాయ ఉపసఙ్కమన్తానం ¶ బహూనం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. సోపాయస్మా తేపిటకం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా మహాధమ్మకథికో హుత్వా వీసవస్ససతం ఠత్వా సకలజమ్బుదీపం సఙ్ఖోభేత్వా పరినిబ్బాయీతి.

అప్పమాదరతాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోసలరఞ్ఞో పావేయ్యకం నామ హత్థిం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర హత్థీ తరుణకాలే మహాబలో హుత్వా అపరేన సమయేన జరావాతవేగబ్భాహతో హుత్వా ఏకం మహన్తం సరం ఓరుయ్హ కలలే లగ్గిత్వా ఉత్తరితుం నాసక్ఖి. మహాజనో తం దిస్వా ‘‘ఏవరూపోపి నామ హత్థీ ఇమం దుబ్బలభావం పత్తో’’తి కథం సముట్ఠాపేసి. రాజా తం పవత్తిం సుత్వా హత్థాచరియం ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛ, ఆచరియ, తం హత్థిం కలలతో ఉద్ధరాహీ’’తి. సో గన్త్వా తస్మిం ఠానే సఙ్గామసీసం దస్సేత్వా సఙ్గామభేరిం ఆకోటాపేసి. మానజాతికో హత్థీ వేగేనుట్ఠాయ థలే పతిట్ఠహి. భిక్ఖూ తం కారణం దిస్వా సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘తేన, భిక్ఖవే ¶ , హత్థినా ¶ పకతిపఙ్కదుగ్గతో అత్తా ఉద్ధటో, తుమ్హే పన కిలేసదుగ్గే పక్ఖన్దా. తస్మా యోనిసో పదహిత్వా తుమ్హేపి తతో అత్తానం ఉద్ధరథా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అప్పమాదరతా హోథ, సచిత్తమనురక్ఖథ;

దుగ్గా ఉద్ధరథత్తానం, పఙ్కే సన్నోవ కుఞ్జరో’’తి.

తత్థ అప్పమాదరతాతి సతియా అవిప్పవాసే అభిరతా హోథ. సచిత్తన్తి రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు అత్తనో చిత్తం యథా వీతిక్కమం న కరోతి, ఏవం రక్ఖథ. దుగ్గాతి యథా సో పఙ్కే సన్నో కుఞ్జరో హత్థేహి చ పాదేహి చ వాయామం కత్వా పఙ్కదుగ్గతో అత్తానం ఉద్ధరిత్వా థలే పతిట్ఠితో, ఏవం తుమ్హేపి కిలేసదుగ్గతో అత్తానం ఉద్ధరథ, నిబ్బానథలే పతిట్ఠాపేథాతి అత్థో.

దేసనావసానే తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

సచే లభేథాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పాలిలేయ్యకం నిస్సాయ రక్ఖితవనసణ్డే విహరన్తో సమ్బహులే ¶ భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ¶ యమకవగ్గే ‘‘పరే చ న విజానన్తీ’’తి గాథావణ్ణనాయ ఆగతమేవ. వుత్తఞ్హేతం (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౫ కోసమ్బకవత్థు) –

తథాగతస్స తత్థ హత్థినాగేన ఉపట్ఠియమానస్స వసనభావో సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి. సావత్థినగరతో ‘‘అనాథపిణ్డికో విసాఖా మహాఉపాసికా’’తి ఏవమాదీని మహాకులాని ఆనన్దత్థేరస్స సాసనం పహిణింసు ‘‘సత్థారం నో, భన్తే, దస్సేథా’’తి. దిసావాసినోపి పఞ్చసతా భిక్ఖూ వుట్ఠవస్సా ఆనన్దత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘చిరస్సుతా నో, ఆవుసో ఆనన్ద, భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మీ కథా, సాధు మయం, ఆవుసో ఆనన్ద, లభేయ్యామ భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మిం కథం సవనాయా’’తి యాచింసు. థేరో తే భిక్ఖూ ఆదాయ తత్థ గన్త్వా ‘‘తేమాసం ¶ ఏకవిహారినో తథాగతస్స సన్తికం ఏత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఉపసఙ్కమనం అయుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా తే భిక్ఖూ బహి ఠపేత్వా ఏకకోవ సత్థారం ఉపసఙ్కమి. పాలిలేయ్యకో తం దిస్వా దణ్డమాదాయ పక్ఖన్ది. తం సత్థా ఓలోకేత్వా ‘‘అపేహి, అపేహి, పాలిలేయ్యక, మా వారయి, బుద్ధుపట్ఠాకో ఏసో’’తి ఆహ. సో తత్థేవ దణ్డం ఛడ్డేత్వా పత్తచీవరపటిగ్గహణం ఆపుచ్ఛి. థేరో నాదాసి. నాగో ‘‘సచే ఉగ్గహితవత్తో భవిస్సతి, సత్థు నిసీదనపాసాణఫలకే అత్తనో పరిక్ఖారం న ఠపేస్సతీ’’తి చిన్తేసి. థేరో పత్తచీవరం భూమియం ఠపేసి. వత్తసమ్పన్నా హి గరూనం ఆసనే వా సయనే వా అత్తనో పరిక్ఖారం న ఠపేన్తి.

థేరో సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం ¶ నిసీది. సత్థా ‘‘ఏకకోవ ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి ఆగతభావం సుత్వా ‘‘కహం పన తే’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘తుమ్హాకం చిత్తం అజానన్తో బహి ఠపేత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘పక్కోసాహి నే’’తి ఆహ. థేరో తథా అకాసి. సత్థా తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా తేహి భిక్ఖూహి, ‘‘భన్తే, భగవా బుద్ధసుఖుమాలో చేవ ఖత్తియసుఖుమాలో చ, తుమ్హేహి తేమాసం ఏకకేహి తిట్ఠన్తేహి నిసీదన్తేహి చ దుక్కరం కతం, వత్తపటివత్తకారకోపి ముఖోదకాదిదాయకోపి నాహోసి మఞ్ఞే’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, పాలిలేయ్యకహత్థినా మమ సబ్బకిచ్చాని కతాని. ఏవరూపఞ్హి సహాయం లభన్తేన ఏకకోవ వసితుం యుత్తం, అలభన్తస్స ఏకచారికభావోవ సేయ్యో’’తి వత్వా నాగవగ్గే ఇమా గాథా అభాసి –

అప్పోస్సుక్కో మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో’’తి.

తత్థ నిపకన్తి నేపక్కపఞ్ఞాయ సమన్నాగతం. సాధువిహారి ధీరన్తి భద్దకవిహారిం పణ్డితం. పరిస్సయానీతి తాదిసం మేత్తావిహారిం సహాయం లభన్తో సీహబ్యగ్ఘాదయో పాకటపరిస్సయే చ రాగభయదోసభయమోహభయాదయో పటిచ్ఛన్నపరిస్సయే చాతి సబ్బేవ పరిస్సయే అభిభవిత్వా తేన సద్ధిం అత్తమనో ఉపట్ఠితసతీ హుత్వా చరేయ్య, విహరేయ్యాతి అత్థో.

రాజావ రట్ఠన్తి రట్ఠం హిత్వా గతో మహాజనకరాజా వియ. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా విజితభూమిపదేసో రాజా ‘‘ఇదం రజ్జం నామ మహన్తం పమాదట్ఠానం, కిం మే రజ్జేన కారితేనా’’తి విజితం రట్ఠం పహాయ ఏకకోవ మహారఞ్ఞం పవిసిత్వా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా చతూసు ఇరియాపథేసు ఏకకోవ చరతి, ఏవం ఏకకోవ చరేయ్యాతి. మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగోతి యథా చ ‘‘అహం ఖో ఆకిణ్ణో విహరామి హత్థీహి హత్థినీహి ¶ హత్థికళభేహి హత్థిచ్ఛాపేహి, ఛిన్నగ్గాని చేవ తిణాని ఖాదామి, ఓభగ్గోభగ్గఞ్చ మే సాఖాభఙ్గం ఖాదన్తి, ఆవిలాని చ పానీయాని పివామి, ఓగాహా చ మే ఉత్తిణ్ణస్స హత్థినియో కాయం ఉపనిఘంసన్తియో గచ్ఛన్తి, యంనూనాహం ఏకకోవ గణమ్హా వూపకట్ఠో విహరేయ్య’’న్తి (మహావ. ౪౬౭; ఉదా. ౩౫) ఏవం పటిసఞ్చిక్ఖిత్వా గమనతో మాతఙ్గోతి లద్ధనామో ఇమస్మిం అరఞ్ఞే అయం హత్థినాగో యూథం పహాయ సబ్బిరియాపథేసు ఏకకోవ సుఖం చరతి, ఏవమ్పి ఏకోవ చరేయ్యాతి అత్థో.

ఏకస్సాతి పబ్బజితస్స హి పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ ఏకీభావాభిరతస్స ఏకకస్సేవ చరితం సేయ్యో. నత్థి బాలే సహాయతాతి చూళసీలం మజ్ఝిమసీలం మహాసీలం దస కథావత్థూని తేరస ధుతఙ్గగుణాని విపస్సనాఞాణం చత్తారో మగ్గా చత్తారి ఫలాని తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా అమతమహానిబ్బానన్తి అయఞ్హి సహాయతా నామ. సా బాలే ¶ నిస్సాయ అధిగన్తుం ¶ న సక్కాతి ¶ నత్థి బాలే సహాయతా. ఏకోతి ఇమినా కారణేన సబ్బిరియాపథేసు ఏకకోవ చరేయ్య, అప్పమత్తకానిపి న చ పాపాని కయిరా. యథా సో అప్పోస్సుక్కో నిరాలయో ఇమస్మిం అరఞ్ఞే మాతఙ్గనాగో ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానే సుఖం చరతి, ఏవం ఏకకోవ హుత్వా చరేయ్య, అప్పమత్తకానిపి న చ పాపాని కరేయ్యాతి అత్థో. తస్మా తుమ్హేహి పతిరూపం సహాయం అలభన్తేహి ఏకచారీహేవ భవితబ్బన్తి ఇమమత్థం దస్సేన్తో సత్థా తేసం భిక్ఖూనం ఇమం ధమ్మదేసనం దేసేసి.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

అత్థమ్హీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా హిమవన్తపదేసే అరఞ్ఞకుటికాయం విహరన్తో మారం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్మిం కిర కాలే రాజానో మనుస్సే పీళేత్వా రజ్జం కారేన్తి. అథ భగవా అధమ్మికరాజూనం రజ్జే దణ్డకరణపీళితే మనుస్సే దిస్వా కారుఞ్ఞేన ఏవం చిన్తేసి ¶ – ‘‘సక్కా ను ఖో రజ్జం కారేతుం అహనం అఘాతయం, అజినం అజాపయం, అసోచం అసోచాపయం ధమ్మేనా’’తి, మారో పాపిమా తం భగవతో పరివితక్కం ఞత్వా ‘‘సమణో గోతమో ‘సక్కా ను ఖో రజ్జం కారేతు’న్తి చిన్తేసి, ఇదాని రజ్జం కారేతుకామో భవిస్సతి, రజ్జఞ్చ నామేతం పమాదట్ఠానం, తం కారేన్తే సక్కా ఓకాసం లభితుం, గచ్ఛామి ఉస్సాహమస్స జనేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘కారేతు, భన్తే, భగవా రజ్జం, కారేతు సుగతో రజ్జం అహనం అఘాతయం, అజినం అజాపయం, అసోచం అసోచాపయం ధమ్మేనా’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం పన మే త్వం, పాపిమ, పస్ససి, యం మం త్వం ఏవం వదేసీ’’తి వత్వా ‘‘భగవతా ఖో, భన్తే, చత్తారో ఇద్ధిపాదా సుభావితా. ఆకఙ్ఖమానో హి భగవా హిమవన్తం పబ్బతరాజం ‘సువణ్ణ’న్తి అధిముచ్చేయ్య, తఞ్చ సువణ్ణమేవ అస్స, అహమ్పి ఖో ధనేన ధనకరణీయం కరిస్సామి, తుమ్హే ధమ్మేన రజ్జం కారేస్సథా’’తి తేన వుత్తే –

‘‘పబ్బతస్స ¶ సువణ్ణస్స, జాతరూపస్స కేవలో;

ద్విత్తావ నాలమేకస్స, ఇతి విద్వా సమఞ్చరే.

‘‘యో ¶ ¶ దుక్ఖమదక్ఖి యతోనిదానం,

తస్సేవ జన్తు వినయాయ సిక్ఖే’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౬) –

ఇమాహి గాథాహి సంవేజేత్వా ‘‘అఞ్ఞో ఏవ ఖో, పాపిమ, తవ ఓవాదో, అఞ్ఞో మమ, తయా సద్ధిం ధమ్మసంసన్దనా నామ నత్థి, అహఞ్హి ఏవం ఓవదామీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అత్థమ్హి జాతమ్హి సుఖా సహాయా,

‘‘సుఖం యావ జరాసీలం, సుఖా సద్ధా పతిట్ఠితా;

సుఖో పఞ్ఞాయ పటిలాభో, పాపానం అకరణం సుఖ’’న్తి.

తత్థ అత్థమ్హీతి పబ్బజితస్సాపి హి చీవరకరణాదికే వా అధికరణవూపసమాదికే వా గిహినోపి ¶ కసికమ్మాదికే వా బలవపక్ఖసన్నిస్సితేహి అభిభవనాదికే వా కిచ్చే ఉప్పన్నే యే తం కిచ్చం నిప్ఫాదేతుం వా వూపసమేతుం వా సక్కోన్తి, ఏవరూపా సుఖా సహాయాతి అత్థో. తుట్ఠీ సుఖాతి యస్మా పన గిహినోపి సకేన అసన్తుట్ఠా సన్ధిచ్ఛేదాదీని ఆరభన్తి, పబ్బజితాపి నానప్పకారం అనేసనం. ఇతి తే సుఖం న విన్దన్తియేవ. తస్మా యా ఇతరీతరేన పరిత్తేన వా విపులేన వా అత్తనో సన్తకేన సన్తుట్ఠి, అయమేవ సుఖాతి అత్థో. పుఞ్ఞన్తి మరణకాలే పన యథాజ్ఝాసయేన పత్థరిత్వా కతపుఞ్ఞకమ్మమేవ ¶ సుఖం. సబ్బస్సాతి సకలస్సపి పన వట్టదుక్ఖస్స పహానసఙ్ఖాతం అరహత్తమేవ ఇమస్మిం లోకే సుఖం నామ.

మత్తేయ్యతాతి ¶ మాతరి సమ్మా పటిపత్తి. పేత్తేయ్యతాతి పితరి సమ్మా పటిపత్తి. ఉభయేనపి మాతాపితూనం ఉపట్ఠానమేవ కథితం. మాతాపితరో హి పుత్తానం అనుపట్ఠహనభావం ఞత్వా అత్తనో సన్తకం భూమియం వా నిదహన్తి, పరేసం వా విస్సజ్జేన్తి, ‘‘మాతాపితరో న ఉపట్ఠహన్తీ’’తి నేసం నిన్దాపి వడ్ఢతి, కాయస్స భేదా గూథనిరయేపి నిబ్బత్తన్తి. యే పన మాతాపితరో సక్కచ్చం ఉపట్ఠహన్తి, తే ¶ తేసం సన్తకం ధనమ్పి పాపుణన్తి, పసంసమ్పి లభన్తి, కాయస్స భేదా సగ్గే నిబ్బత్తన్తి. తస్మా ఉభయమ్పేతం సుఖన్తి వుత్తం. సామఞ్ఞతాతి పబ్బజితేసు సమ్మా పటిపత్తి. బ్రహ్మఞ్ఞతాతి బాహితపాపేసు బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకేసు సమ్మా పటిపత్తియేవ. ఉభయేనపి తేసం చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గనభావో కథితో, ఇదమ్పి లోకే సుఖం నామ కథికం.

సీలన్తి మణికుణ్డలరత్తవత్థాదయో హి అలఙ్కారా తస్మిం తస్మిం వయే ఠితానంయేవ సోభన్తి. న దహరానం అలఙ్కారో మహల్లకకాలే, మహల్లకానం వా అలఙ్కారో దహరకాలే సోభతి, ‘‘ఉమ్మత్తకో ఏస మఞ్ఞే’’తి గరహుప్పాదనేన పన దోసమేవ జనేతి. పఞ్చసీలదససీలాదిభేదం పన సీలం దహరస్సాపి మహల్లకస్సాపి సబ్బవయేసు సోభతియేవ, ‘‘అహో వతాయం సీలవా’’తి పసంసుప్పాదనేన సోమనస్సమేవ ఆవహతి. తేన వుత్తం – సుఖం యావ జరా సీలన్తి. సద్ధా పతిట్ఠితాతి లోకియలోకుత్తరతో దువిధాపి సద్ధా నిచ్చలా హుత్వా పతిట్ఠితా. సుఖో పఞ్ఞాయ పటిలాభోతి లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాయ పటిలాభో సుఖో. పాపానం ¶ అకరణన్తి సేతుఘాతవసేన పన పాపానం అకరణం ఇమస్మిం లోకే సుఖన్తి అత్థో.

దేసనావసానే బహూనం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

మనుజస్సాతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కపిలమచ్ఛం ఆరబ్భ కథేసి.

అతీతే కిర కస్సపభగవతో పరినిబ్బుతకాలే ద్వే కులభాతరో నిక్ఖమిత్వా సావకానం సన్తికే పబ్బజింసు. తేసు జేట్ఠో సాగతో నామ అహోసి, కనిట్ఠో కపిలో నామ. మాతా పన నేసం సాధినీ నామ, కనిట్ఠభగినీ తాపనా నామ. తాపి భిక్ఖునీసు పబ్బజింసు. ఏవం తేసు పబ్బజితేసు ఉభో భాతరో ఆచరియుపజ్ఝాయానం వత్తపటివత్తం కత్వా విహరన్తా ఏకదివసం, ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం సాసనే కతి ధురానీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘గన్థధురం విపస్సనాధురఞ్చాతి ద్వే ధురానీ’’తి సుత్వా జేట్ఠో ‘‘విపస్సనాధురం ¶ పూరేస్సామీ’’తి పఞ్చ వస్సాని ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే వసిత్వా యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా వాయమన్తో అరహత్తం పాపుణి. కనిట్ఠో ‘‘అహం తావ తరుణో, వుడ్ఢకాలే విపస్సనాధురం పూరేస్సామీ’’తి గన్థధురం పట్ఠపేత్వా తీణి పిటకాని ఉగ్గణ్హి. తస్స పరియత్తిం నిస్సాయ మహాపరివారో, పరివారం నిస్సాయ లాభో ఉదపాది. సో బాహుసచ్చమదేన మత్తో లాభతణ్హాయ అభిభూతో అతిపణ్డితమానితాయ పరేహి వుత్తం కప్పియమ్పి ‘‘అకప్పియ’’న్తి వదేతి, అకప్పియమ్పి ‘‘కప్పియ’’న్తి వదేతి, సావజ్జమ్పి ‘‘అనవజ్జ’’న్తి, అనవజ్జమ్పి ‘‘సావజ్జ’’న్తి. సో పేసలేహి భిక్ఖూహి ‘‘మా, ఆవుసో కపిల, ఏవం అవచా’’తి వత్వా ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ దస్సేత్వా ఓవదియమానోపి ‘‘తుమ్హే కిం జానాథ, రిత్తముట్ఠిసదిసా’’తిఆదీని వత్వా ఖుంసేన్తో వమ్భేన్తో చరతి. అథస్స భాతు సాగతత్థేరస్సాపి భిక్ఖూ తమత్థం ఆరోచేసుం. సోపి నం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘ఆవుసో కపిల, తుమ్హాదిసానఞ్హి సమ్మాపటిపత్తి సాసనస్స ఆయు నామ, తస్మా పటిపత్తిం పహాయ కప్పియాదీని పటిబాహన్తో మా ఏవం అవచా’’తి ఓవది. సో తస్సపి వచనం నాదియి. ఏవం సన్తేపి థేరో ద్వత్తిక్ఖత్తుం ఓవదిత్వా ఓవాదం అగణ్హన్తం ‘‘నాయం మమ వచనం కరోతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తేన, ఆవుసో, పఞ్ఞాయిస్ససి సకేన కమ్మేనా’’తి వత్వా పక్కామి ¶ . తతో పట్ఠాయ నం అఞ్ఞే పేసలా భిక్ఖూ ఛడ్డయింసు.

సో ¶ ¶ దురాచారో హుత్వా దురాచారపరివుతో విహరన్తో ఏకదివసం ఉపోసథగ్గే ‘‘పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిస్సామీ’’తి బీజనిం ఆదాయ ధమ్మాసనే నిసీదిత్వా ‘‘వత్తతి, ఆవుసో, ఏత్థ సన్నిపతితానం భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘కో అత్థో ఇమస్స పటివచనేన దిన్నేనా’’తి తుణ్హీభూతే భిక్ఖూ దిస్వా, ‘‘ఆవుసో, ధమ్మో వా వినయో వా నత్థి, పాతిమోక్ఖేన సుతేన వా అసుతేన వా కో అత్థో’’తి వత్వా ఆసనా వుట్ఠహి. ఏవం సో కస్సపస్స భగవతో పరియత్తిసాసనం ఓసక్కాపేసి. సాగతత్థేరోపి తదహేవ పరినిబ్బాయి. కపిలో ఆయుపరియోసానే అవీచిమ్హి మహానిరయే నిబ్బత్తి. సాపిస్స మాతా చ భగినీ చ తస్సేవ దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జిత్వా పేసలే భిక్ఖూ అక్కోసిత్వా పరిభాసిత్వా తత్థేవ నిబ్బత్తింసు.

తస్మిం పన కాలే పఞ్చసతా పురిసా గామఘాతకాదీని కత్వా చోరికాయ జీవన్తా జనపదమనుస్సేహి అనుబద్ధా పలాయమానా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా తత్థ కిఞ్చి పటిసరణం అపస్సన్తా అఞ్ఞతరం ఆరఞ్ఞికం భిక్ఖుం దిస్వా వన్దిత్వా ‘‘పటిసరణం నో, భన్తే, హోథా’’తి వదింసు. థేరో ‘‘తుమ్హాకం సీలసదిసం పటిసరణం నామ ¶ నత్థి, సబ్బేపి పఞ్చసీలాని సమాదియథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సీలాని సమాదియింసు. అథ నే థేరో ఓవది – ‘‘ఇదాని తుమ్హే సీలవన్తా, జీవితహేతుపి వో నేవ సీలం అతిక్కమితబ్బం, న మనోపదోసో కాతబ్బో’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు. అథ నే జనపదమనుస్సా తం ఠానం పత్వా ఇతో చితో చ పరియేసమానా తే చోరే దిస్వా సబ్బే తే జీవితా వోరోపేసుం. తే కాలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తింసు, చోరజేట్ఠకో జేట్ఠకదేవపుత్తో అహోసి.

తే అనులోమపటిలోమవసేన ఏకం బుద్ధన్తరం దేవలోకే సంసరిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థినగరద్వారే పఞ్చసతకులికే కేవట్టగామే నిబ్బత్తింసు. జేట్ఠకదేవపుత్తో కేవట్టజేట్ఠకస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి, ఇతరే ఇతరేసు. ఏవం తేసం ఏకదివసేయేవ పటిసన్ధిగహణఞ్చ మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమనఞ్చ అహోసి. కేవట్టజేట్ఠకో ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమస్మిం గామే అఞ్ఞేపి దారకా అజ్జ జాతా’’తి పరియేసాపేత్వా తేసం జాతభావం ఞత్వా ‘‘ఏతే మమ పుత్తస్స సహాయకా భవిస్సన్తీ’’తి సబ్బేసం పోసావనికం ¶ దాపేసి. తే సబ్బేపి సహపంసుకీళకా సహాయకా హుత్వా అనుపుబ్బేన వయప్పత్తా అహేసుం. తేసం కేవట్టజేట్ఠకపుత్తోవ యసతో చ తేజతో చ అగ్గపురిసో అహోసి.

కపిలోపి ¶ ఏకం బుద్ధన్తరం నిరయే పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన తస్మిం కాలే అచిరవతియా సువణ్ణవణ్ణో దుగ్గన్ధముఖో మచ్ఛో హుత్వా నిబ్బత్తి. అథేకదివసం తే సహాయకా ‘‘మచ్ఛే బన్ధిస్సామా’’తి జాలాదీని గహేత్వా నదియా ఖిపింసు. అథ నేసం అన్తోజాలం సో మచ్ఛో పావిసి ¶ . తం దిస్వా సబ్బే కేవట్టగామవాసినో ఉచ్చాసద్దమకంసు – ‘‘పుత్తా నో పఠమం మచ్ఛే బన్ధన్తా సువణ్ణమచ్ఛం బన్ధింసు, ఇదాని నో రాజా బహుధనం దస్సతీ’’తి. తేపి ఖో సహాయకా మచ్ఛం నావాయ పక్ఖిపిత్వా నావం ఉక్ఖిపిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం అగమంసు. రఞ్ఞాపి తం దిస్వావ ‘‘కిం ఏత’’న్తి వుత్తే ‘‘మచ్ఛో, దేవా’’తి ఆహంసు. రాజా సువణ్ణవణ్ణం మచ్ఛం దిస్వా ‘‘సత్థా ఏతస్స సువణ్ణవణ్ణకారణం జానిస్సతీ’’తి మచ్ఛం గాహాపేత్వా భగవతో సన్తికం అగమాసి. మచ్ఛేన ముఖే వివటమత్తేయేవ సకలజేతవనం అతివియ దుగ్గన్ధం అహోసి. రాజా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘కస్మా, భన్తే, మచ్ఛో సువణ్ణవణ్ణో జాతో, కస్మా చస్స ముఖతో దుగ్గన్ధో వాయతీ’’తి?

అయం, మహారాజ, కస్సపభగవతో పావచనే కపిలో నామ భిక్ఖు అహోసి బహుస్సుతో మహాపరివారో లాభతణ్హాయ అభిభూతో అత్తనో వచనం అగణ్హన్తానం అక్కోసకపరిభాసకో, తస్స చ భగవతో సాసనం ఓసక్కాపేసి, సో తేన ¶ కమ్మేన అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా విపాకావసేసేన ఇదాని మచ్ఛో హుత్వా జాతో. యం పన సో దీఘరత్తం బుద్ధవచనం వాచేసి, బుద్ధస్స చ గుణం కథేసి, తస్స నిస్సన్దేన ఇమం సువణ్ణవణ్ణం పటిలభి. యం భిక్ఖూనం అక్కోసకపరిభాసకో అహోసి, తేనస్స ముఖతో దుగ్గన్ధో వాయతి. ‘‘కథాపేమి నం, మహారాజా’’తి? ‘‘కథాపేథ, భన్తే’’తి. అథ నం సత్థా పుచ్ఛి – ‘‘త్వంసి కపిలో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అహం కపిలో’’తి. ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘అవీచిమహానిరయతో, భన్తే’’తి. ‘‘జేట్ఠభాతికో తే సాగతో కుహిం గతో’’తి? ‘‘పరినిబ్బుతో, భన్తే’’తి. ‘‘మాతా పన తే సాధినీ కహ’’న్తి? ‘‘మహానిరయే నిబ్బత్తా, భన్తే’’తి. ‘‘కనిట్ఠభగినీ చ తే తాపనా కహ’’న్తి? ‘‘మహానిరయే నిబ్బత్తా, భన్తే’’తి. ‘‘ఇదాని త్వం కహం గమిస్ససీ’’తి? ‘‘అవీచిమహానిరయమేవ, భన్తే’’తి వత్వా విప్పటిసారాభిభూతో నావం ¶ సీసేన పహరిత్వా తావదేవ కాలం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తి. మహాజనో సంవిగ్గో అహోసి లోమహట్ఠజాతో.

అథ భగవా తస్మిం ఖణే సన్నిపతితాయ పరిసాయ చిత్తాచారం ఓలోకేత్వా తఙ్ఖణానురూపం ధమ్మం దేసేతుం ‘‘ధమ్మచరియం బ్రహ్మచరియం, ఏతదాహు వసుత్తమ’’న్తి సుత్తనిపాతే (సు. ని. ౨౭౬) కపిలసుత్తం కథేత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘మనుజస్స ¶ పమత్తచారినో, తణ్హా వడ్ఢతి మాలువా వియ;

సో ప్లవతీ హురా హురం, ఫలమిచ్ఛంవ వనస్మి వానరో.

‘‘యం ¶ ఏసా సహతే జమ్మీ, తణ్హా లోకే విసత్తికా;

సోకా తస్స పవడ్ఢన్తి, అభివట్ఠంవ బీరణం.

‘‘యో చేతం సహతే జమ్మిం, తణ్హం లోకే దురచ్చయం;

సోకా తమ్హా పపతన్తి, ఉదబిన్దువ పోక్ఖరా.

‘‘తం వో వదామి భద్దం వో, యావన్తేత్థ సమాగతా;

తణ్హాయ మూలం ఖణథ, ఉసీరత్థోవ బీరణం;

మా వో నళంవ సోతోవ, మారో భఞ్జి పునప్పున’’న్తి.

తత్థ పమత్తచారినోతి సతివోస్సగ్గలక్ఖణేన పమాదేన పమత్తచారిస్స పుగ్గలస్స నేవ ఝానం న విపస్సనా న మగ్గఫలాని వడ్ఢన్తి. యథా పన రుక్ఖం సంసిబ్బన్తీ పరియోనన్ధన్తీ తస్స వినాసాయ మాలువాలతా వడ్ఢతి ¶ , ఏవమస్స ఛ ద్వారాని నిస్సాయ పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో తణ్హా వడ్ఢతీతి అత్థో. సో ప్లవతీ హురా హురన్తి సో తణ్హావసికో పుగ్గలో భవే భవే ఉప్లవతి ధావతి. యథా కిం వియాతి? ఫలమిచ్ఛంవ వనస్మి వానరో, యథా రుక్ఖఫలం ఇచ్ఛన్తో వానరో వనస్మిం ధావతి, తస్స తస్స రుక్ఖస్స సాఖం గణ్హాతి, తం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞం గణ్హాతి, తమ్పి ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞం గణ్హాతి, ‘‘సాఖం అలభిత్వా సన్నిసిన్నో’’తి వత్తబ్బతం నాపజ్జతి, ఏవమేవ తణ్హావసికో పుగ్గలో హురా హురం ధావన్తో ‘‘ఆరమ్మణం అలభిత్వా తణ్హాయ అపవత్తం పత్తో’’తి వత్తబ్బతం నాపజ్జతి.

యన్తి ¶ యం పుగ్గలం ఏసా లామకభావేన జమ్మీ విసాహారతాయ విసపుప్ఫతాయ విసఫలతాయ విసపరిభోగతాయ రూపాదీసు విసత్తతాయ ఆసత్తతాయ విసత్తికాతి సఙ్ఖ్యం గతా ఛద్వారికతణ్హా అభిభవతి. యథా నామ వస్సానే పునప్పునం వస్సన్తేన దేవేన ¶ అభివట్ఠం బీరణతిణం వడ్ఢతి, ఏవం తస్స పుగ్గలస్స అన్తో వట్టమూలకా సోకా అభివడ్ఢన్తీతి అత్థో.

దురచ్చయన్తి యో పన పుగ్గలో ఏవం వుత్తప్పకారం అతిక్కమితుం పజహితుం దుక్కరతాయ దురచ్చయం తణ్హం సహతి అభిభవతి, తమ్హా పుగ్గలా వట్టమూలకా సోకా పపతన్తి. యథా నామ పోక్ఖరే పదుమపత్తే పతితం ఉదకబిన్దు న పతిట్ఠాతి, ఏవం న పతిట్ఠహన్తీతి అత్థో.

తం వో వదామీతి తేన కారణేన అహం తుమ్హే వదామి. భద్దం వోతి భద్దం తుమ్హాకం హోతు, మా ¶ అహం కపిలో వియ వినాసం పాపుణథాతి అత్థో. మూలన్తి ఇమిస్సా ఛద్వారికతణ్హాయ అరహత్తమగ్గఞాణేన మూలం ఖణథ. కిం వియాతి? ఉసీరత్థోవ బీరణం, యథా ఉసీరేన అత్థికో పురిసో మహన్తేన కుదాలేన బీరణం ఖణతి, ఏవమస్సా మూలం ఖణథాతి అత్థో. మా వో నళంవ సోతోవ, మారో భఞ్జి పునప్పునన్తి మా తుమ్హే నదీసోతే జాతం నళం మహావేగేన ఆగతో నదీసోతో వియ కిలేసమారో మరణమారో దేవపుత్తమారో చ పునప్పునం భఞ్జతూతి అత్థో.

దేసనావసానే పఞ్చసతాపి కేవట్టపుత్తా సంవేగం ఆపజ్జిత్వా దుక్ఖస్సన్తకిరియం పత్థయమానా సత్థు సన్తికే ¶ పబ్బజిత్వా న చిరస్సేవ దుక్ఖస్సన్తం కత్వా సత్థారా సద్ధిం ఆనేఞ్జవిహారసమాపత్తిధమ్మపరిభోగేన ఏకపరిభోగా అహేసున్తి.

యథాపి మూలేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో గూథసూకరపోతికం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిం ¶ కిర సమయే సత్థా రాజగహం పిణ్డాయ పవిసన్తో ఏకం సూకరపోతికం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి. తస్స సితం కరోన్తస్స ముఖవివరనిగ్గతం దన్తోభాసమణ్డలం దిస్వా ఆనన్దత్థేరో ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, హేతు సితస్స పాతుకమ్మాయా’’తి సితకారణం పుచ్ఛి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘పస్ససేతం, ఆనన్ద, సూకరపోతిక’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ఏసా కకుసన్ధస్స భగవతో సాసనే ఏకాయ ఆసనసాలాయ సామన్తా కుక్కుటీ అహోసి. సా ఏకస్స యోగావచరస్స విపస్సనాకమ్మట్ఠానం సజ్ఝాయన్తస్స ధమ్మఘోసం సుత్వా తతో చుతా రాజకులే నిబ్బత్తిత్వా ఉబ్బరీ నామ రాజధీతా అహోసి. సా అపరభాగే సరీరవలఞ్జట్ఠానం పవిట్ఠా పుళవకరాసిం దిస్వా తత్థ ¶ పుళవకసఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా పఠమం ఝానం పటిలభి. సా తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా తతో చుతా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. తతో చవిత్వా పున గతివసేన ఆలులమానా ఇదాని సూకరయోనియం నిబ్బత్తి, ఇదం కారణం దిస్వా మయా సితం పాతుకతన్తి. తం సుత్వా ఆనన్దత్థేరప్పముఖా భిక్ఖూ మహన్తం సంవేగం పటిలభింసు. సత్థా తేసం సంవేగం ఉప్పాదేత్వా భవతణ్హాయ ఆదీనవం పకాసేన్తో అన్తరవీథియం ఠితకోవ ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘యథాపి ¶ మూలే అనుపద్దవే దళ్హే,

నిబ్బత్తతీ దుక్ఖమిదం పునప్పునం.

‘‘యస్స ఛత్తింసతి సోతా, మనాపసవనా భుసా;

మహావహన్తి దుద్దిట్ఠిం, సఙ్కప్పా రాగనిస్సితా.

‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా, లతా ఉప్పజ్జ తిట్ఠతి;

తఞ్చ దిస్వా లతం జాతం, మూలం పఞ్ఞాయ ఛిన్దథ.

దుక్ఖముపేన్తి పునప్పునం చిరాయ.

తత్థ మూలేతి యస్స రుక్ఖస్స చతూసు దిసాసు చతుధా హేట్ఠా చ ఉజుకమేవ గతే పఞ్చవిధమూలే ఛేదనఫాలనపాచనవిజ్ఝనాదీనం కేనచి ఉపద్దవేన అనుపద్దవే థిరపత్తతాయ దళ్హే సో రుక్ఖో ఉపరిచ్ఛిన్నోపి సాఖానం వసేన పునదేవ రూహతి, ఏవమేవ ఛద్వారికాయ తణ్హాయ అనుసయే ¶ అరహత్తమగ్గఞాణేన అనుహతే అసముచ్ఛిన్నే తస్మిం తస్మిం భవే జాతిఆదిభేదం ఇదం దుక్ఖం పునప్పునం నిబ్బత్తతియేవాతి అత్థో.

యస్సాతి యస్స పుగ్గలస్స ‘‘ఇతి అజ్ఝత్తికస్సూపాదాయ అట్ఠారస తణ్హావిచరితాని బాహిరస్సూపాదాయ అట్ఠారస తణ్హావిచరితానీ’’తి ఇమేసం తణ్హావిచరితానం వసేన ఛత్తింసతియా సోతేహి సమన్నాగతా మనాపేసు రూపాదీసు ఆసవతి పవత్తతీతి మనాపసవనా తణ్హా భుసా బలవతీ హోతి, తం పుగ్గలం విపన్నఞాణతాయ దుద్దిట్ఠిం పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో మహన్తభావేన మహా హుత్వా ఝానం వా విపస్సనం వా అనిస్సాయ రాగనిస్సితా ¶ సఙ్కప్పా వహన్తీతి అత్థో.

సవన్తి సబ్బధి సోతాతి ఇమే తణ్హాసోతా చక్ఖుద్వారాదీనం వసేన సబ్బేసు రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు సవనతో, సబ్బాపి రూపతణ్హా…పే… ధమ్మతణ్హాతి సబ్బభవేసు వా సవనతో సబ్బధి సవన్తి నామ. లతాతి పలివేఠనట్ఠేన సంసిబ్బనట్ఠేన చ లతా వియాతి లతా. ఉప్పజ్జ తిట్ఠతీతి ఛహి ద్వారేహి ఉప్పజ్జిత్వా రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు తిట్ఠతి. తఞ్చ దిస్వాతి తం పన తణ్హాలతం ‘‘ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతీ’’తి జాతట్ఠానవసేన దిస్వా. పఞ్ఞాయాతి సత్థేన వనే జాతం లతం వియ మగ్గపఞ్ఞాయ మూలే ఛిన్దథాతి అత్థో.

సరితానీతి ¶ అనుసటాని పయాతాని. సినేహితానీతి చీవరాదీసు పవత్తసినేహవసేన సినేహితాని చ, తణ్హాసినేహమక్ఖితానీతి అత్థో. సోమనస్సానీతి తణ్హావసికస్స జన్తునో ఏవరూపాని సోమనస్సాని భవన్తి. తే సాతసితాతి తే తణ్హావసికా పుగ్గలా సాతనిస్సితా సుఖనిస్సితా చ హుత్వా సుఖేసినో సుఖపరియేసినో భవన్తి. తే వేతి యే ఏవరూపా నరా, తే జాతిజరాబ్యాధిమరణాని ఉపగచ్ఛన్తియేవాతి జాతిజరూపగా నామ హోన్తి. పజాతి ఇమే సత్తా తాసకరణేన తసిణాతి సఙ్ఖ్యం గతాయ తణ్హాయ పురక్ఖతా పరివారితా హుత్వా.

బన్ధితోతి లుద్దేన అరఞ్ఞే బద్ధో ససో వియ పరిసప్పన్తి భాయన్తి. సంయోజనసఙ్గసత్తకాతి ¶ దసవిధేన సంయోజనసఙ్గేన చేవ సత్తవిధేన రాగసఙ్గాదినా చ సత్తా బద్ధా తస్మిం వా లగ్గా హుత్వా. చిరాయాతి చిరం దీఘమద్ధానం పునప్పునం జాతిఆదికం దుక్ఖం ఉపగచ్ఛన్తీతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా తసిణాయ పురక్ఖతా పలివేఠితా సత్తా, తస్మా అత్తనో విరాగం రాగాదివిగమం నిబ్బానం పత్థేన్తో ఆకఙ్కమానో భిక్ఖు అరహత్తమగ్గేనేతం తసిణం వినోదయే పనుదిత్వా నీహరిత్వా ఛడ్డేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు.

సాపి ఖో సూకరపోతికా తతో చవిత్వా సువణ్ణభూమియం రాజకులే నిబ్బత్తి, తతో చుతా బారాణసియం, తతో చుతా సుప్పారకపట్టనే అస్సవాణిజగేహే నిబ్బత్తి, తతో చుతా కావీరపట్టనే నావికస్స గేహే నిబ్బత్తి, తతో చుతా అనురాధపురే ఇస్సరకులగేహే నిబ్బత్తి, తతో చుతా తస్సేవ దక్ఖిణదిసాయ భోక్కన్తగామే సుమనస్స నామ కుటుమ్బికస్స ధీతా నామేన సుమనా ఏవ హుత్వా నిబ్బత్తి. అథస్సా పితా తస్మిం గామే ఛడ్డితే దీఘవాపిరట్ఠం గన్త్వా మహామునిగామే నామ వసి. తత్థ నం దుట్ఠగామణిరఞ్ఞో అమచ్చో లకుణ్డకఅతిమ్బరో నామ కేనచిదేవ కరణీయేన గతో దిస్వా మహన్తం మఙ్గలం కత్వా ఆదాయ మహాపుణ్ణగామం గతో. అథ నం కోటిపబ్బతమహావిహారవాసీ మహాఅనురుద్ధత్థేరో నామ తత్థ పిణ్డాయ చరిత్వా తస్సా గేహద్వారే ఠితో దిస్వా భిక్ఖూహి సద్ధిం కథేసి, ‘‘ఆవుసో, సూకరపోతికా నామ లకుణ్డకఅతిమ్బరమహామత్తస్స ¶ భరియభావం పత్తా, అహో అచ్ఛరియ’’న్తి. సా తం కథం సుత్వా అతీతభవే ¶ ఉగ్ఘాటేత్వా జాతిస్సరఞాణం పటిలభి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఉప్పన్నసంవేగా సామికం యాచిత్వా మహన్తేన ఇస్సరియేన పఞ్చబలకత్థేరీనం సన్తికే పబ్బజిత్వా తిస్సమహావిహారే మహాసతిపట్ఠానసుత్తకథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. పచ్ఛా దమిళమద్దనే కతే ఞాతీనం వసనట్ఠానం భోక్కన్తగామమేవ గన్త్వా తత్థ వసన్తీ కల్లమహావిహారే ఆసీవిసోపమసుత్తన్తం సుత్వా అరహత్తం పాపుణి.

సా పరినిబ్బానదివసే భిక్ఖుభిక్ఖునీహి పుచ్ఛితా భిక్ఖునిసఙ్ఘస్స సబ్బం ఇమం పవత్తిం నిరన్తరం కథేత్వా సన్నిపతితస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే మణ్డలారామవాసినా ధమ్మపదభాణకమహాతిస్సత్థేరేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా ‘‘అహం పుబ్బే మనుస్సయోనియం నిబ్బత్తిత్వా తతో చుతా కుక్కుటీ హుత్వా తత్థ సేనస్స సన్తికా సీసచ్ఛేదం పత్వా రాజగహే నిబ్బత్తా, పరిబ్బాజికాసు పబ్బజిత్వా పఠమజ్ఝానభూమియం నిబ్బత్తిత్వా తతో చుతా సేట్ఠికులే నిబ్బత్తా నచిరస్సేవ చవిత్వా సూకరయోనిం గన్త్వా తతో చుతా సువణ్ణభూమిం, తతో చుతా బారాణసిం, తతో చుతా సుప్పారకపట్టనం, తతో చుతా కావీరపట్టనం, తతో చుతా అనురాధపురం, తతో చుతా భోక్కన్తగామ’’న్తి ఏవం సమవిసమే తేరస అత్తభావే పత్వా ‘‘ఇదాని ఉక్కణ్ఠిత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పత్తా, సబ్బేపి అప్పమాదేన సమ్పాదేథా’’తి వత్వా చతస్సో పరిసా సంవేజేత్వా పరినిబ్బాయీతి.

యో ¶ ¶ నిబ్బనథోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఏకం విబ్భన్తకం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర మహాకస్సపత్థేరస్స సద్ధివిహారికో హుత్వా చత్తారి ఝానాని ఉప్పాదేత్వాపి అత్తనో మాతులస్స సువణ్ణకారస్స గేహే విసభాగారమ్మణం దిస్వా తత్థ పటిబద్ధచిత్తో విబ్భమి. అథ నం మనుస్సా అలసభావేన కమ్మం కాతుం అనిచ్ఛన్తం గేహా నీహరింసు. సో పాపమిత్తసంసగ్గేన చోరకమ్మేన జీవికం కప్పేన్తో విచరి. అథ నం ఏకదివసం గహేత్వా ¶ పచ్ఛాబాహం గాళ్హబన్ధనం బన్ధిత్వా చతుక్కే చతుక్కే కసాహి తాళేన్తా ఆఘాతనం నయింసు. థేరో పిణ్డాయ చరితుం పవిసన్తో తం దక్ఖిణేన ద్వారేన నీహరియమానం దిస్వా బన్ధనం సిథిలం కారేత్వా ‘‘పుబ్బే తయా పరిచితకమ్మట్ఠానం పున ఆవజ్జేహీ’’తి ఆహ. సో తేన ఓవాదేన సతుప్పాదం లభిత్వా పున చతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేసి. అథ నం ‘‘ఆఘాతనం నేత్వా ఘాతేస్సామా’’తి సూలే ఉత్తాసేసుం. సో న భాయతి న సన్తసతి. అథస్స తస్మిం తస్మిం దిసాభాగే ఠితా మనుస్సా అసిసత్తితోమరాదీని ఆవుధాని ఉక్ఖిపిత్వాపి తం అసన్తసన్తమేవ దిస్వా ‘‘పస్సథ, భో, ఇమం పురిసం, అనేకసతానఞ్హి ఆవుధహత్థానం పురిసానం మజ్ఝే నేవ ఛమ్భతి న వేధతి, అహో అచ్ఛరియ’’న్తి అచ్ఛరియబ్భుతజాతా మహానాదం నదిత్వా రఞ్ఞో తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. రాజా తం కారణం సుత్వా ‘‘విస్సజ్జేథ న’’న్తి ఆహ. సత్థు సన్తికమ్పి ¶ గన్త్వా తమత్థం ఆరోచయింసు. సత్థా ఓభాసం ఫరిత్వా తస్స ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

తస్సత్థో – యో పుగ్గలో గిహిభావే ఆలయసఙ్ఖాతం వనథం ఛడ్డేత్వా పబ్బజితతాయ నిబ్బనథో దిబ్బవిహారసఙ్ఖాతే తపోవనే అధిముత్తో ఘరావాసబన్ధనసఙ్ఖాతా తణ్హావనా ముత్తో హుత్వా పున ఘరావాసబన్ధనసఙ్ఖాతం తణ్హావనమేవ ధావతి, ఏథ తం పుగ్గలం పస్సథ, ఏసో ఘరావాసబన్ధనతో ముత్తో ఘరావాసబన్ధనమేవ ధావతీతి.

ఇమం ¶ పన దేసనం సుత్వా సో రాజపురిసానం అన్తరే సూలగ్గే నిసిన్నోవ ఉదయబ్బయం పట్ఠపేత్వా తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో సోతాపత్తిఫలం పత్వా సమాపత్తిసుఖం అనుభవన్తో వేహాసం ఉప్పతిత్వా ఆకాసేనేవ సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా సరాజికాయ పరిసాయ మజ్ఝేయేవ అరహత్తం పాపుణీతి.

న ¶ తం దళ్హన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బన్ధనాగారం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిం కిర కాలే బహూ సన్ధిచ్ఛేదకపన్థఘాతకమనుస్సఘాతకే చోరే ¶ ఆనేత్వా కోసలరఞ్ఞో దస్సయింసు. తే రాజా అన్దుబన్ధనరజ్జుబన్ధనసఙ్ఖలికబన్ధనేహి బన్ధాపేసి. తింసమత్తాపి ఖో జానపదా భిక్ఖూ సత్థారం దట్ఠుకామా ఆగన్త్వా దిస్వా వన్దిత్వా పునదివసే సావత్థిం పిణ్డాయ చరన్తా బన్ధనాగారం గన్త్వా తే చోరే దిస్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తా సాయన్హసమయే తథాగతం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, అజ్జ అమ్హేహి పిణ్డాయ చరన్తేహి బన్ధనాగారే బహూ చోరా అన్దుబన్ధనాదీహి బద్ధా మహాదుక్ఖం అనుభవన్తా దిట్ఠా, తే తాని బన్ధనాని ఛిన్దిత్వా పలాయితుం న సక్కోన్తి, అత్థి ను ఖో, భన్తే, తేహి బన్ధనేహి థిరతరం అఞ్ఞం బన్ధనం నామా’’తి పుచ్ఛింసు. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, కిం బన్ధనాని నామేతాని, యం పనేతం ధనధఞ్ఞపుత్తదారాదీసు తణ్హాసఙ్ఖాతం కిలేసబన్ధనం, ఏతం ఏతేహి సతగుణేన సహస్సగుణేన సతసహస్సగుణేన థిరతరం, ఏవం మహన్తమ్పి పనేతం దుచ్ఛిన్దనియం బన్ధనం పోరాణకపణ్డితా ఛిన్దిత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా పబ్బజింసూ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో ఏకస్మిం దుగ్గతగహపతికులే నిబ్బత్తి. తస్స వయప్పత్తస్స పితా కాలమకాసి. సో భతిం కత్వా మాతరం పోసేసి. అథస్స మాతా అనిచ్ఛమానస్సేవ ఏకం కులధీతరం గేహే కత్వా అపరభాగే కాలమకాసి. భరియాయపిస్స కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠహి. సో గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం అజానన్తోవ, ‘‘భద్దే, త్వం భతిం కత్వా జీవ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘సామి, నను గబ్భో ¶ మే పతిట్ఠితో, మయి విజాతాయ దారకం దిస్వా పబ్బజిస్ససీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తస్సా విజాతకాలే, ‘‘భద్దే, త్వం సోత్థినా విజాతా, ఇదాని అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆపుచ్ఛి. అథ నం సా ‘‘పుత్తస్స ¶ తావ థనపానతో అపగమనకాలం ఆగమేహీ’’తి వత్వా పున గబ్భం గణ్హి. సో చిన్తేసి – ‘‘ఇమం సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా గన్తుం న సక్కా, ఇమిస్సా అనాచిక్ఖిత్వావ పలాయిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో ¶ తస్సా అనాచిక్ఖిత్వావ రత్తిభాగే ఉట్ఠాయ పలాయి. అథ నం నగరగుత్తికా అగ్గహేసుం. సో ‘‘అహం, సామి, మాతుపోసకో నామ, విస్సజ్జేథ మ’’న్తి అత్తానం విస్సజ్జాపేత్వా ఏకస్మిం ఠానే వసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అభిఞ్ఞాసమాపత్తియో లభిత్వా ఝానకీళాయ కీళన్తో విహాసి. సో తత్థ వసన్తోయేవ ‘‘ఏవరూపమ్పి నామ మే దుచ్ఛిన్దనియం పుత్తదారబన్ధనం కిలేసబన్ధనం ఛిన్న’’న్తి ఇమం ఉదానం ఉదానేసి.

సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా తేన ఉదానితం ఉదానం పకాసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

అనపేక్ఖినో కామసుఖం పహాయా’’తి.

తత్థ ¶ ధీరాతి బుద్ధాదయో పణ్డితపురిసా యం సఙ్ఖలికసఙ్ఖాతం అయసా నిబ్బత్తం ఆయసం, అన్దుబన్ధనసఙ్ఖాతం దారుజం, యఞ్చ పబ్బజతిణేహి వా అఞ్ఞేహి వా వాకాదీహి రజ్జుం కత్వా కతం రజ్జుబన్ధనం, తం అసిఆదీహి ఛిన్దితుం సక్కుణేయ్యభావేన థిరన్తి న వదన్తీతి అత్థో. సారత్తరత్తాతి సారత్తా హుత్వా రత్తా, బహలతరరాగరత్తాతి అత్థో. మణికుణ్డలేసూతి మణీసు చేవ కుణ్డలేసు చ, మణివిచిత్తేసు వా కుణ్డలేసు. ఏతం దళ్హన్తి యే మణికుణ్డలేసు సారత్తరత్తా, తేసం సో రాగో చ యా పుత్తదారేసు అపేక్ఖా తణ్హా, ఏతం కిలేసమయం బన్ధనఞ్చ పణ్డితపురిసా దళ్హన్తి వదన్తి. ఓహారినన్తి ఆకడ్ఢిత్వా చతూసు అపాయేసు పాతనతో అవహరతి హేట్ఠా హరతీతి ఓహారినం. సిథిలన్తి బన్ధనట్ఠానే ఛవిచమ్మమంసాని న ఛిన్దతి, లోహితం న నీహరతి, బన్ధనభావమ్పి అజానాపేత్వా థలపథజలపథాదీసు కమ్మాని కాతుం దేతీతి సిథిలం. దుప్పముఞ్చన్తి లోభవసేన హి ఏకవారమ్పి ఉప్పన్నం కిలేసబన్ధనం దట్ఠట్ఠానతో కచ్ఛపో ¶ వియ దుమ్మోచియం ¶ హోతీతి దుప్పముఞ్చం. ఏతమ్పి ఛేత్వానాతి ఏతం దళ్హమ్పి కిలేసబన్ధనం ఞాణఖగ్గేన ఛిన్దిత్వా అనపేక్ఖినో ¶ హుత్వా కామసుఖం పహాయ పరిబ్బజన్తి, పక్కమన్తి పబ్బజన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యే రాగరత్తాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఖేమం నామ రఞ్ఞో బిమ్బిసారస్స అగ్గమహేసిం ఆరబ్భ కథేసి.

సా కిర పదుముత్తరపాదమూలే పత్థితపత్థనా అతివియ అభిరూపా పాసాదికా అహోసి. ‘‘సత్థా కిర రూపస్స దోసం కథేతీ’’తి సుత్వా పన సత్థు సన్తికం గన్తుం న ఇచ్ఛి. రాజా తస్సా రూపమదమత్తభావం ఞత్వా వేళువనవణ్ణనాపటిసంయుత్తాని గీతాని కారేత్వా నటాదీనం దాపేసి. తేసం తాని గాయన్తానం సద్దం సుత్వా తస్సా వేళువనం అదిట్ఠపుబ్బం వియ అసుతపుబ్బం వియ చ అహోసి. సా ‘‘కతరం ఉయ్యానం సన్ధాయ గాయథా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘దేవీ, తుమ్హాకం వేళువనుయ్యానమేవా’’తి వుత్తే ఉయ్యానం గన్తుకామా అహోసి. సత్థా తస్సా ఆగమనం ఞత్వా పరిసమజ్ఝే నిసీదిత్వా ధమ్మం దేసేన్తోవ తాలవణ్టం ఆదాయ అత్తనో పస్సే ఠత్వా బీజమానం అభిరూపం ఇత్థిం నిమ్మిని. ఖేమా, దేవీపి పవిసమానావ తం ఇత్థిం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో రూపస్స దోసం కథేతీతి వదన్తి, అయఞ్చస్స సన్తికే ఇత్థీ బీజయమానా ఠితా, నాహం ఇమిస్సా కలభాగమ్పి ¶ ఉపేమి, న మయా ఈదిసం ఇత్థిరూపం దిట్ఠపుబ్బం, సత్థారం అభూతేన అబ్భాచిక్ఖన్తి మఞ్ఞే’’తి చిన్తేత్వా తథాగతస్స కథాసద్దమ్పి అనిసామేత్వా తమేవ ఇత్థిం ఓలోకయమానా అట్ఠాసి. సత్థా తస్సా తస్మిం రూపే ఉప్పన్నబహుమానతం ఞత్వా తం రూపం పఠమవయాదివసేన దస్సేత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ పరియోసానే అట్ఠిమత్తావసానం కత్వా దస్సేసి. ఖేమా తం దిస్వా ‘‘ఏవరూపమ్పి నామేతం రూపం ముహుత్తేనేవ ఖయవయం సమ్పత్తం, నత్థి వత ఇమస్మిం రూపే సారో’’తి చిన్తేసి. సత్థా తస్సా చిత్తాచారం ఓలోకేత్వా, ‘‘ఖేమే, త్వం ‘ఇమస్మిం రూపే సారో అత్థీ’తి చిన్తేసి, పస్స దానిస్స అసారభావ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఆతురం ¶ ¶ అసుచిం పూతిం, పస్స ఖేమే సముస్సయం;

ఉగ్ఘరన్తం పగ్ఘరన్తం, బాలానం అభిపత్థిత’’న్తి. (అప. థేరీ ౨.౨.౩౫౪);

సా గాథాపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. అథ నం సత్థా, ‘‘ఖేమే, ఇమే సత్తా రాగరత్తా దోసపదుట్ఠా మోహమూళ్హా అత్తనో తణ్హాసోతం సమతిక్కమితుం న సక్కోన్తి, తత్థేవ లగ్గన్తీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

అనపేక్ఖినో సబ్బదుక్ఖం పహాయా’’తి.

తత్థ మక్కటకోవ జాలన్తి యథా నామ మక్కటకో సుత్తజాలం కత్వా మజ్ఝే ఠానే నాభిమణ్డలే నిపన్నో పరియన్తే పతితం పటఙ్గం వా మక్ఖికం వా వేగేన గన్త్వా విజ్ఝిత్వా తస్స రసం పివిత్వా పున గన్త్వా తస్మింయేవ ¶ ఠానే నిపజ్జతి, ఏవమేవ యే సత్తా రాగరత్తా దోసపదుట్ఠా మోహమూళ్హా సయంకతం తణ్హాసోతం అనుపతన్తి, తే తం సమతిక్కమితుం న సక్కోన్తి, ఏవం దురతిక్కమం. ఏతమ్పి ఛేత్వాన వజన్తి ధీరాతి పణ్డితా ఏతం బన్ధనం ఛేత్వా అనపేక్ఖినో నిరాలయా హుత్వా అరహత్తమగ్గేన సబ్బదుక్ఖం పహాయ వజన్తి, గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే ఖేమా అరహత్తే పతిట్ఠహి, మహాజనస్సాపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసి. సత్థా రాజానం ఆహ – ‘‘మహారాజ, ఖేమాయ పబ్బజితుం వా పరినిబ్బాయితుం వా వట్టతీ’’తి. భన్తే, పబ్బాజేథ నం, అలం పరినిబ్బానేనాతి. సా పబ్బజిత్వా అగ్గసావికా అహోసీతి.

ముఞ్చ పురేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఉగ్గసేనం ఆరబ్భ కథేసి.

పఞ్చసతా ¶ కిర నటా సంవచ్ఛరే వా ఛమాసే వా పత్తే రాజగహం గన్త్వా రఞ్ఞో సత్తాహం సమజ్జం ¶ కత్వా బహుం హిరఞ్ఞసువణ్ణం లభన్తి, అన్తరన్తరే ఉక్ఖేపదాయానం పరియన్తో నత్థి. మహాజనో మఞ్చాతిమఞ్చాదీసు ఠత్వా సమజ్జం ఓలోకేసి. అథేకా లఙ్ఘికధీతా వంసం అభిరుయ్హ తస్స ఉపరి పరివత్తిత్వా తస్స పరియన్తే ఆకాసే చఙ్కమమానా నచ్చతి చేవ గాయతి చ. తస్మిం సమయే ¶ ఉగ్గసేనో నామ సేట్ఠిపుత్తో సహాయకేన సద్ధిం మఞ్చాతిమఞ్చే ఠితో తం ఓలోకేత్వా తస్సా హత్థపాదవిక్ఖేపాదీసు ఉప్పన్నసినేహో గేహం గన్త్వా ‘‘తం లభన్తో జీవిస్సామి, అలభన్తస్స మే ఇధేవ మరణ’’న్తి ఆహారూపచ్ఛేదం కత్వా మఞ్చకే నిపజ్జి. మాతాపితూహి, ‘‘తాత, కిం తే రుజ్జతీ’’తి పుచ్ఛితోపి ‘‘తం మే నటధీతరం లభన్తస్స జీవితం అత్థి, అలభన్తస్స మే ఇధేవ మరణ’’న్తి వత్వా, ‘‘తాత, మా ఏవం కరి, అఞ్ఞం తే అమ్హాకం కులస్స చ భోగానఞ్చ అనురూపం కుమారికం ఆనేస్సామా’’తి వుత్తేపి తథేవ వత్వా నిపజ్జి. అథస్స పితా బహుం యాచిత్వాపి తం సఞ్ఞాపేతుం అసక్కోన్తో తస్స సహాయం పక్కోసాపేత్వా కహాపణసహస్సం దత్వా ‘‘ఇమే కహాపణే గహేత్వా అత్తనో ధీతరం మయ్హం పుత్తస్స దేతూ’’తి పహిణి. సో ‘‘నాహం కహాపణే గహేత్వా దేమి, సచే పన సో ఇమం అలభిత్వా జీవితుం న సక్కోతి, తేన హి అమ్హేహి సద్ధింయేవ విచరతు, దస్సామిస్స ధీతర’’న్తి ఆహ. మాతాపితరో పుత్తస్స తమత్థం ఆరోచేసుం. సో ‘‘అహం తేహి సద్ధిం విచరిస్సామీ’’తి వత్వా యాచన్తానమ్పి తేసం కథం అనాదియిత్వా నిక్ఖమిత్వా నాటకస్స సన్తికం అగమాసి. సో తస్స ధీతరం దత్వా తేన సద్ధింయేవ గామనిగమరాజధానీసు సిప్పం దస్సేన్తో విచరి.

సాపి తేన సద్ధిం సంవాసమన్వాయ నచిరస్సేవ పుత్తం లభిత్వా కీళాపయమానా ‘‘సకటగోపకస్స పుత్త, భణ్డహారకస్స పుత్త, కిఞ్చి అజానకస్స పుత్తా’’తి వదతి. సోపి నేసం సకటపరివత్తకం కత్వా ఠితట్ఠానే గోణానం తిణం ఆహరతి, సిప్పదస్సనట్ఠానే లద్ధభణ్డకం ఉక్ఖిపిత్వా హరతి ¶ . తదేవ కిర సన్ధాయ సా ఇత్థీ పుత్తం కీళాపయమానా తథా వదతి. సో అత్తానం ఆరబ్భ తస్సా గాయనభావం ఞత్వా తం పుచ్ఛి – ‘‘మం సన్ధాయ కథేసీ’’తి? ‘‘ఆమ, తం సన్ధాయా’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే అహం పలాయిస్సామీ’’తి ¶ . సా ‘‘కిం పన మయ్హం తయా పలాయితేన వా ఆగతేన వా’’తి పునప్పునం తదేవ గీతం గాయతి. సా కిర అత్తనో రూపసమ్పత్తిఞ్చేవ ధనలాభఞ్చ నిస్సాయ తం కిస్మిఞ్చి న మఞ్ఞతి. సో ‘‘కిం ను ఖో నిస్సాయ ఇమిస్సా అయం మానో’’తి చిన్తేన్తో ‘‘సిప్పం నిస్సాయా’’తి ఞత్వా ‘‘హోతు, సిప్పం ఉగ్గణ్హిస్సామీ’’తి ససురం ఉపసఙ్కమిత్వా తస్స జాననకసిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా గామనిగమాదీసు సిప్పం దస్సేన్తో అనుపుబ్బేన రాజగహం ఆగన్త్వా ‘‘ఇతో సత్తమే దివసే ఉగ్గసేనో సేట్ఠిపుత్తో నగరవాసీనం సిప్పం దస్సేస్సతీ’’తి ఆరోచాపేసి.

నగరవాసినో ¶ మఞ్చాతిమఞ్చాదయో బన్ధాపేత్వా సత్తమే దివసే సన్నిపతింసు. సోపి సట్ఠిహత్థం వంసం అభిరుయ్హ తస్స మత్థకే అట్ఠాసి. తం దివసం సత్థా పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో తం అత్తనో ఞాణజాలస్స అన్తో పవిట్ఠం దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘స్వే సేట్ఠిపుత్తో సిప్పం దస్సేస్సామీతి వంసమత్థకే ఠస్సతి, తస్స దస్సనత్థం మహాజనో సన్నిపతిస్సతి. తత్ర అహం చతుప్పదికం గాథం దేసేస్సామి, తం సుత్వా చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి, ఉగ్గసేనోపి అరహత్తే పతిట్ఠహిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. సత్థా పునదివసే కాలం సల్లక్ఖేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి. ఉగ్గసేనోపి సత్థరి అన్తోనగరం అపవిట్ఠేయేవ ఉన్నాదనత్థాయ మహాజనస్స అఙ్గులిసఞ్ఞం దత్వా వంసమత్థకే ¶ పతిట్ఠాయ ఆకాసేయేవ సత్త వారే పరివత్తిత్వా ఓరుయ్హ వంసమత్థకే అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే సత్థా నగరం పవిసన్తో యథా తం పరిసా న ఓలోకేతి, ఏవం కత్వా అత్తానమేవ ఓలోకాపేసి. ఉగ్గసేనో పరిసం ఓలోకేత్వా ‘‘న మం పరిసా ఓలోకేతీ’’తి దోమనస్సప్పత్తో ‘‘ఇదం మయా సంవచ్ఛరే కత్తబ్బం సిప్పం, సత్థరి నగరం పవిసన్తే పరిసా మం అనోలోకేత్వా సత్థారమేవ ఓలోకేతి, మోఘం వత మే సిప్పదస్సనం జాత’’న్తి చిన్తేసి.

సత్థా తస్స చిత్తం ఞత్వా మహామోగ్గల్లానం ఆమన్తేత్వా ‘‘గచ్ఛ, మోగ్గల్లాన, సేట్ఠిపుత్తం వదేహి ‘సిప్పం కిర దస్సేతూ’’’తి ఆహ. థేరో గన్త్వా వంసస్స హేట్ఠా ఠితో సేట్ఠిపుత్తం ఆమన్తేత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇఙ్ఘ ¶ పస్స నటపుత్త, ఉగ్గసేన మహబ్బల;

కరోహి రఙ్గం పరిసాయ, హాసయస్సు మహాజన’’న్తి.

సో థేరస్స కథం సుత్వా తుట్ఠమానసో హుత్వా ‘‘సత్థా మఞ్ఞే మమ సిప్పం పస్సితుకామో’’తి వంసమత్థకే ఠితకోవ ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇఙ్ఘ పస్స మహాపఞ్ఞ, మోగ్గల్లాన మహిద్ధిక;

కరోమి రఙ్గం పరిసాయ, హాసయామి మహాజన’’న్తి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా వంసమత్థకతో వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఆకాసేవ చుద్దసక్ఖత్తుం పరివత్తిత్వా ఓరుయ్హ వంసమత్థకేవ అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా, ‘‘ఉగ్గసేన, పణ్డితేన నామ అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నేసు ¶ ఖన్ధేసు ఆలయం పహాయ జాతిఆదీహి ముచ్చితుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

తత్థ ¶ ముఞ్చ పురేతి అతీతేసు ఖన్ధేసు ఆలయం నికన్తిం అజ్ఝోసానం పత్థనం పరియుట్ఠానం గాహం పరామాసం తణ్హం ముఞ్చ. పచ్ఛతోతి అనాగతేసుపి ఖన్ధేసు ఆలయాదీని ముఞ్చ. మజ్ఝేతి పచ్చుప్పన్నేసుపి తాని ముఞ్చ. భవస్స పారగూతి ఏవం సన్తే తివిధస్సాపి భవస్స అభిఞ్ఞాపరిఞ్ఞాపహానభావనాసచ్ఛికిరియవసేన పారగూ పారఙ్గతో హుత్వా ఖన్ధధాతుఆయతనాదిభేదే సబ్బసఙ్ఖతే విముత్తమానసో విహరన్తో పున జాతిజరామరణాని న ఉపగచ్ఛతీతి అత్థో.

దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. సేట్ఠిపుత్తోపి వంసమత్థకే ఠితకోవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా వంసతో ఓరుయ్హ సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన సత్థారం వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం సత్థా దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి ఆహ. సో తావదేవ అట్ఠపరిక్ఖారధరో సట్ఠివస్సికత్థేరో వియ అహోసి. అథ నం భిక్ఖూ, ‘‘ఆవుసో ఉగ్గసేన, సట్ఠిహత్థస్స తే వంసస్స మత్థకతో ఓతరన్తస్స భయం నామ నాహోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థి మే, ఆవుసో, భయ’’న్తి వుత్తే సత్థు ఆరోచేసుం, ‘‘భన్తే, ఉగ్గసేనో ¶ ‘న భాయామీ’తి వదతి, అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తేన ఉగ్గసేనేన సదిసా ఛిన్నసంయోజనా భిక్ఖూ భాయన్తి, న తసన్తీ’’తి వత్వా బ్రాహ్మణవగ్గే ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బసంయోజనం ¶ ఛేత్వా, యో వే న పరితస్సతి;

సఙ్గాతిగం విసంయుత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౩౯౭; సు. ని. ౬౨౬);

దేసనావసానే బహూనం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. పునేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, ఏవం అరహత్తూపనిస్సయసమ్పన్నస్స భిక్ఖునో నటధీతరం నిస్సాయ ¶ నటేహి సద్ధిం విచరణకారణం, కిం అరహత్తూపనిస్సయకారణ’’న్తి? సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఉభయమ్పేతం ఇమినా ఏవ కత’’న్తి వత్వా తమత్థం పకాసేతుం అతీతం ఆహరి.

అతీతే కిర కస్సపదసబలస్స సువణ్ణచేతియే కరియమానే బారాణసివాసినో కులపుత్తా బహుం ఖాదనీయభోజనీయం యానకేసు ఆరోపేత్వా ‘‘హత్థకమ్మం కరిస్సామా’’తి చేతియట్ఠానం గచ్ఛన్తా అన్తరామగ్గే ఏకం థేరం పిణ్డాయ పవిసన్తం పస్సింసు. అథేకా కులధీతా థేరం ఓలోకేత్వా సామికం ఆహ – ‘‘సామి, అయ్యో, పిణ్డాయ పవిసతి, యానకే చ నో బహుం ఖాదనీయం భోజనీయం, పత్తమస్స ఆహర, భిక్ఖం దస్సామా’’తి. సో తం పత్తం ఆహరిత్వా ఖాదనీయభోజనీయస్స పూరేత్వా థేరస్స హత్థే పతిట్ఠపేత్వా ఉభోపి పత్థనం కరింసు, ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్సేవ భాగినో భవేయ్యామా’’తి. సోపి థేరో ఖీణాసవోవ, తస్మా ఓలోకేన్తో తేసం పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం ఞత్వా సితం అకాసి. తం దిస్వా సా ఇత్థీ సామికం ఆహ – ‘‘అమ్హాకం, అయ్యో, సితం కరోతి, ఏకో నటకారకో ¶ భవిస్సతీ’’తి. సామికోపిస్సా ‘‘ఏవం భవిస్సతి, భద్దే’’తి వత్వా పక్కామి. ఇదం తేసం పుబ్బకమ్మం. తే తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా తతో చవిత్వా సా ఇత్థీ నటగేహే నిబ్బత్తి, పురిసో సేట్ఠిగేహే. సో ‘‘ఏవం, భద్దే, భవిస్సతీ’’తి తస్సా పటివచనస్స దిన్నత్తా నటేహి సద్ధిం విచరి. ఖీణాసవత్థేరస్స ¶ దిన్నపిణ్డపాతం నిస్సాయ అరహత్తం పాపుణి. సాపి నటధీతా ‘‘యా మే సామికస్స గతి, మయ్హమ్పి సా ఏవ గతీ’’తి పబ్బజిత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహీతి.

వితక్కమథితస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చూళధనుగ్గహపణ్డితం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర దహరభిక్ఖు సలాకగ్గే అత్తనో పత్తసలాకం గహేత్వా సలాకయాగుం ఆదాయ ఆసనసాలం గన్త్వా పివి. తత్థ ఉదకం అలభిత్వా ఉదకత్థాయ ఏకం ఘరం అగమాసి. తత్థ తం ఏకా కుమారికా దిస్వావ ఉప్పన్నసినేహా, ‘‘భన్తే, పున పానీయేన అత్థే సతి ఇధేవ ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి ఆహ. సో తతో పట్ఠాయ యదా పానీయం న లభతి, తదా తత్థేవ గచ్ఛతి. సాపిస్స ¶ పత్తం గహేత్వా పానీయం దేతి. ఏవం గచ్ఛన్తే కాలే యాగుమ్పి దత్వా పునేకదివసం తత్థేవ నిసీదాపేత్వా భత్తం అదాసి. సన్తికే చస్స నిసీదిత్వా ¶ , ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం గేహే న కిఞ్చి నత్థి నామ, కేవలం మయం విచరణకమనుస్సమేవ న లభామా’’తి కథం సముట్ఠాపేసి. సో కథిపాహేనేవ తస్సా కథం సుత్వా ఉక్కణ్ఠి. అథ నం ఏకదివసం ఆగన్తుకా భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘కస్మా త్వం, ఆవుసో, కిసో ఉప్పణ్డుపణ్డుకజాతోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హి, ఆవుసో’’తి వుత్తే ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికం నయింసు. తేపి నం సత్థు సన్తికం నేత్వా తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చ’’న్తి వుత్తే ‘‘కస్మా త్వం మాదిసస్స ఆరద్ధవీరియస్స బుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా ‘సోతాపన్నో’తి వా ‘సకదాగామీ’తి వా అత్తానం అవదాపేత్వా ‘ఉక్కణ్ఠితో’తి వదాపేసి, భారియం తే కమ్మం కత’’న్తి వత్వా ‘‘కిం కారణా ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, ఏకా మం ఇత్థీ ఏవమాహా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖు, అనచ్ఛరియం ఏతం తస్సా కిరియం. సా హి పుబ్బే సకలజమ్బుదీపే అగ్గధనుగ్గహపణ్డితం పహాయ తంముహుత్తదిట్ఠకే ఏకస్మిం సినేహం ఉప్పాదేత్వా తం ¶ జీవితక్ఖయం పాపేసీ’’తి వత్వా తస్సత్థస్స పకాసనత్థం భిక్ఖూహి యాచితో –

అతీతే చూళధనుగ్గహపణ్డితకాలే తక్కసిలాయం దిసాపామోక్ఖస్స ఆచరియస్స సన్తికే సిప్పం ఉగ్గహేత్వా తేన తుట్ఠేన దిన్నం ధీతరం ఆదాయ బారాణసిం గచ్ఛన్తస్స ఏకస్మిం అటవిముఖే ఏకూనపఞ్ఞాసాయ కణ్డేహి ఏకూనపఞ్ఞాసచోరే మారేత్వా కణ్డేసు ఖీణేసు చోరజేట్ఠకం గహేత్వా భూమియం పాతేత్వా, ‘‘భద్దే, అసిం ఆహరా’’తి వుత్తే తాయ తఙ్ఖణం దిట్ఠచోరే సినేహం కత్వా చోరస్స హత్థే అసిథరుం ఠపేత్వా చోరేన ధనుగ్గహపణ్డితస్స మారితభావం ఆవికత్వా చోరేన చ తం ఆదాయ గచ్ఛన్తేన ‘‘మమ్పి ఏసా అఞ్ఞం దిస్వా అత్తనో సామికం వియ మారాపేస్సతి ¶ , కిం మే ఇమాయా’’తి ఏకం నదిం దిస్వా ఓరిమతీరే తం ఠపేత్వా తస్సా భణ్డకం ఆదాయ ‘‘త్వం ఇధేవ హోహి, యావాహం భణ్డికం ఉత్తారేమీ’’తి తత్థేవ తం పహాయ గమనభావఞ్చ ఆవికత్వా –

‘‘సబ్బం భణ్డం సమాదాయ, పారం తిణ్ణోసి బ్రాహ్మణ;

పచ్చాగచ్ఛ లహుం ఖిప్పం, మమ్పి తారేహి దానితో.

‘‘కాయం ¶ ఏళగలాగుమ్బే, కరోతి అహుహాసియం;

నయీధ నచ్చం వా గీతం వా, తాళం వా సుసమాహితం;

అనమ్హికాలే సుసోణి, కిం ను జగ్ఘసి సోభనే.

‘‘సిఙ్గాల బాల దుమ్మేధ, అప్పపఞ్ఞోసి జమ్బుక;

జీనో మచ్ఛఞ్చ పేసిఞ్చ, కపణో వియ ఝాయసి.

‘‘సుదస్సం వజ్జమఞ్ఞేసం, అత్తనో పన దుద్దసం;

జీనా పతిఞ్చ జారఞ్చ, మఞ్ఞే త్వఞ్ఞేవ ఝాయసి.

‘‘ఏవమేతం ¶ మిగరాజ, యథా భాససి జమ్బుక;

సా నూనాహం ఇతో గన్త్వా, భత్తు హేస్సం వసానుగా.

‘‘యో హరే మత్తికం థాలం, కంసథాలమ్పి సో హరే;

కతఞ్చేవ తయా పాపం, పునపేవం కరిస్ససీ’’తి. (జా. ౧.౫.౧౨౮-౧౩౪) –

ఇమం పఞ్చకనిపాతే చూళధనుగ్గహజాతకం విత్థారేత్వా ‘‘తదా చూళధనుగ్గహపణ్డితో త్వం అహోసి, సా ఇత్థీ ఏతరహి ¶ అయం కుమారికా, సిఙ్గాలరూపేన ఆగన్త్వా తస్సా నిగ్గహకారకో సక్కో దేవరాజా అహమేవా’’తి వత్వా ‘‘ఏవం సా ఇత్థీ తంముహుత్తదిట్ఠకే ఏకస్మిం సినేహేన సకలజమ్బుదీపే అగ్గపణ్డితం జీవితా వోరోపేసి, తం ఇత్థిం ఆరబ్భ ఉప్పన్నం తవ తణ్హం ఛిన్దిత్వా విహరాహి భిక్ఖూ’’తి తం ఓవదిత్వా ఉత్తరిమ్పి ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –

తత్థ వితక్కమథితస్సాతి కామవితక్కాదీహి వితక్కేహి నిమ్మథితస్స. తిబ్బరాగస్సాతి బహలరాగస్స. సుభానుపస్సినోతి ఇట్ఠారమ్మణే సుభనిమిత్తగాహాదివసేన విస్సట్ఠమానసతాయ సుభన్తి అనుపస్సన్తస్స. తణ్హాతి ఏవరూపస్స ఝానాదీసు ఏకమ్పి న వడ్ఢతి, అథ ఖో ఛద్వారికా తణ్హాయేవ భియ్యో వడ్ఢతి. ఏస ఖోతి ఏసో పుగ్గలో తణ్హాబన్ధనం దళ్హం సుథిరం కరోతి. వితక్కూపసమేతి మిచ్ఛావితక్కాదీనం వూపసమసఙ్ఖాతే దససు అసుభేసు పఠమజ్ఝానే. సదా సతోతి ¶ యో ఏత్థ అభిరతో హుత్వా నిచ్చం ఉపట్ఠితసతితాయ సతో తం అసుభఝానం భావేతి. బ్యన్తి కాహితీతి ఏస ¶ భిక్ఖు తీసు భవేసు ఉప్పజ్జనకం తణ్హం విగతన్తం కరిస్సతి. మారబన్ధనన్తి ఏసో తేభూమకవట్టసఙ్ఖాతం మారబన్ధనమ్పి ఛిన్దిస్సతీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

చూళధనుగ్గహపణ్డితవత్థు సత్తమం.

నిట్ఠఙ్గతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మారం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి వికాలే సమ్బహులా థేరా జేతవనవిహారం పవిసిత్వా రాహులత్థేరస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తం ఉట్ఠాపేసుం. సో అఞ్ఞత్థ వసనట్ఠానం అపస్సన్తో తథాగతస్స గన్ధకుటియా పముఖే నిపజ్జి. తదా సో ఆయస్మా అరహత్తం పత్తో అవస్సికోవ హోతి. మారో వసవత్తిభవనే ఠితోయేవ తం ఆయస్మన్తం గన్ధకుటిపముఖే నిపన్నం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘సమణస్స గోతమస్స రుజనకఅఙ్గులీ బహి నిపన్నో, సయం అన్తోగన్ధకుటియం నిపన్నో, అఙ్గులియా పీళియమానాయ సయమ్పి ¶ పీళితో భవిస్సతీ’’తి. సో మహన్తం హత్థిరాజవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా ఆగమ్మ సోణ్డాయ థేరస్స మత్థకం పరిక్ఖిపిత్వా మహన్తేన సద్దేన కోఞ్చనాదం రవి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తస్స మారభావం ఞత్వా, ‘‘మార, తాదిసానం సతసహస్సేనాపి మమ పుత్తస్స భయం ఉప్పాదేతుం న సక్కా. పుత్తో హి మే అసన్తాసీ వీతతణ్హో మహావీరియో మహాపఞ్ఞో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘నిట్ఠఙ్గతో ¶ అసన్తాసీ, వీతతణ్హో అనఙ్గణో;

అచ్ఛిన్ది భవసల్లాని, అన్తిమోయం సముస్సయో.

‘‘వీతతణ్హో అనాదానో, నిరుత్తిపదకోవిదో;

అక్ఖరానం సన్నిపాతం, జఞ్ఞా పుబ్బాపరాని చ;

మహాపఞ్ఞో మహాపురిసోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ ¶ నిట్ఠఙ్గతోతి ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజితానం అరహత్తం నిట్ఠం నామ, తం గతో పత్తోతి అత్థో. అసన్తాసీతి అబ్భన్తరే రాగసన్తాసాదీనం అభావేన అసన్తసనకో. అచ్ఛిన్ది భవసల్లానీతి సబ్బానిపి భవగామీని సల్లాని అచ్ఛిన్ది. సముస్సయోతి అయం ఏతస్స అన్తిమో దేహో.

అనాదానోతి ఖన్ధాదీసు నిగ్గహణో. నిరుత్తిపదకోవిదోతి నిరుత్తియఞ్చ సేసపదేసు చాతి చతూసుపి పటిసమ్భిదాసు ఛేకోతి అత్థో. అక్ఖరానం సన్నిపాతం, జఞ్ఞా పుబ్బాపరాని చాతి అక్ఖరానం సన్నిపాతసఙ్ఖాతం అక్ఖరపిణ్డఞ్చ జానాతి, పుబ్బక్ఖరేన అపరక్ఖరం, అపరక్ఖరేన పుబ్బక్ఖరఞ్చ జానాతి. పుబ్బక్ఖరేన అపరక్ఖరం జానాతి నామ – ఆదిమ్హి పఞ్ఞాయమానే మజ్ఝపరియోసానేసు ¶ అపఞ్ఞాయమానేసుపి ‘‘ఇమేసం అక్ఖరానం ఇదం మజ్ఝం, ఇదం పరియోసాన’’న్తి జానాతి. అపరక్ఖరేన పుబ్బక్ఖరం జానాతి నామ – అన్తే పఞ్ఞాయమానే ఆదిమజ్ఝేసు అపఞ్ఞాయమానేసు ‘‘ఇమేసం అక్ఖరానం ఇదం మజ్ఝం, అయం ఆదీ’’తి జానాతి. మజ్ఝే పఞ్ఞాయమానేపి ‘‘ఇమేసం అక్ఖరానం అయం ఆది, అయం అన్తో’’తి జానాతి. ఏవం మహాపఞ్ఞో. స వే అన్తిమసారీరోతి ఏస కోటియం ఠితసరీరో, మహన్తానం అత్థధమ్మనిరుత్తిపటిభానానం సీలక్ఖన్ధాదీనఞ్చ పరిగ్గాహికాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా మహాపఞ్ఞో, ‘‘విముత్తచిత్తత్తా ఖ్వాహం, సారిపుత్త, మహాపురిసోతి వదామీ’’తి (సం. ని. ౫.౩౭౭) వచనతో విముత్తచిత్తతాయ చ మహాపురిసోతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. మారోపి పాపిమా ‘‘జానాతి మం సమణో గోతమో’’తి తత్థేవన్తరధాయీతి.

సబ్బాభిభూతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా అన్తరామగ్గే ఉపకం ఆజీవకం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సత్థా పత్తసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణో బోధిమణ్డే ¶ సత్తసత్తాహం వీతినామేత్వా అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ ధమ్మచక్కపవత్తనత్థం బారాణసిం సన్ధాయ అట్ఠారసయోజనమగ్గం పటిపన్నో అన్తరామగ్గే ఉపకం ఆజీవకం ¶ అద్దస. సోపి సత్థారం దిస్వా ‘‘విప్పసన్నాని ఖో తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో, కంసి త్వం, ఆవుసో, ఉద్దిస్స పబ్బజితో, కో వా తే సత్థా, కస్స వా త్వం ధమ్మం రోచేసీ’’తి పుచ్ఛి. అథస్స సత్థా ‘‘మయ్హం ఉపజ్ఝాయో వా ఆచరియో వా నత్థీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

సబ్బఞ్జహో తణ్హక్ఖయే విముత్తో,

సయం అభిఞ్ఞాయ కముద్దిసేయ్య’’న్తి.

తత్థ సబ్బాభిభూతి సబ్బేసం తేభూమకధమ్మానం అభిభవనతో సబ్బాభిభూ. సబ్బవిదూతి విదితసబ్బచతుభూమకధమ్మో. సబ్బేసు ధమ్మేసూతి సబ్బేసుపి తేభూమకధమ్మేసు తణ్హాదిట్ఠీహి అనూపలిత్తో. సబ్బఞ్జహోతి సబ్బే తేభూమకధమ్మే జహిత్వా ఠితో. తణ్హక్ఖయే విముత్తోతి తణ్హక్ఖయన్తే ఉప్పాదితే తణ్హక్ఖయసఙ్ఖాతే అరహత్తే అసేఖాయ విముత్తియా విముత్తో. సయం అభిఞ్ఞాయాతి అభిఞ్ఞేయ్యాదిభేదే ధమ్మే సయమేవ జానిత్వా. కముద్దిసేయ్యన్తి ‘‘అయం మే ఉపజ్ఝాయో వా ఆచరియో వా’’తి కం నామ ఉద్దిసేయ్యన్తి.

దేసనావసానే ఉపకో ఆజీవకో తథాగతస్స వచనం నేవాభినన్ది, న పటిక్కోసి. సీసం పన చాలేత్వా జివ్హం నిల్లాళేత్వా ఏకపదికమగ్గం గహేత్వా అఞ్ఞతరం లుద్దకనివాసనట్ఠానం అగమాసీతి.

సబ్బదానన్తి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సక్కం దేవరాజానం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి ¶ సమయే తావతింసదేవలోకే దేవతా సన్నిపతిత్వా చత్తారో పఞ్హే సముట్ఠాపేసుం ‘‘కతరం దానం ను ఖో దానేసు, కతరో రసో రసేసు, కతరా రతి రతీసు జేట్ఠకా, తణ్హక్ఖయోవ కస్మా జేట్ఠకోతి వుచ్చతీ’’తి? తే పఞ్హే ఏకా దేవతాపి వినిచ్ఛితుం నాసక్ఖి. ఏకో పన దేవో ఏకం దేవం, సోపి అపరన్తి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం పుచ్ఛన్తా దససు చక్కవాళసహస్సేసు ద్వాదస సంవచ్ఛరాని విచరింసు. ఏత్తకేనాపి కాలేన పఞ్హానం అత్థం అదిస్వా దససహస్సచక్కవాళదేవతా సన్నిపతిత్వా చతున్నం మహారాజానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం, తాతా, మహాదేవతాసన్నిపాతో’’తి వుత్తే ‘‘చత్తారో పఞ్హే సముట్ఠాపేత్వా వినిచ్ఛితుం అసక్కోన్తా తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతమ్హా’’తి. ‘‘కిం పఞ్హం నామేతం, తాతా’’తి. ‘‘దానరసరతీసు కతమా దానరసరతీ ను ఖో సేట్ఠా, తణ్హక్ఖయోవ కస్మా సేట్ఠో’’తి ఇమే పఞ్హే వినిచ్ఛితుం అసక్కోన్తా ఆగతమ్హాతి. తాతా, మయమ్పి ఇమేసం అత్థే న జానామ, అమ్హాకం పన రాజా జనసహస్సేన చిన్తితే అత్థే చిన్తేత్వా తఙ్ఖణేనేవ జానాతి, సో అమ్హేహి పఞ్ఞాయ చ పుఞ్ఞేన చ విసిట్ఠో, ఏథ, తస్స సన్తికం గచ్ఛామాతి తమేవ దేవగణం ఆదాయ సక్కస్స దేవరఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా తేనాపి ‘‘కిం, తాతా, మహన్తో దేవసన్నిపాతో’’తి వుత్తే తమత్థం ఆరోచేసుం. ‘‘తాతా, ఇమేసం పఞ్హానం అత్థం అఞ్ఞోపి జానితుం న సక్కోతి, బుద్ధవిసయా హేతే. సత్థా పనేతరహి కహం విహరతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘జేతవనే’’తి సుత్వా ‘‘ఏథ, తస్స సన్తికం గమిస్సామా’’తి దేవగణేన సద్ధిం రత్తిభాగే సకలం జేతవనం ¶ ఓభాసేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో ‘‘కిం, మహారాజ, మహతా దేవసఙ్ఘేన ఆగతోసీ’’తి వుత్తే, ‘‘భన్తే, దేవగణేన ఇమే నామ పఞ్హా సముట్ఠాపితా, అఞ్ఞో ఇమేసం అత్థం జానితుం సమత్థో నామ నత్థి, ఇమేసం నో అత్థం పకాసేథా’’తి ఆహ.

సత్థా ‘‘సాధు మహారాజ, మయా హి పారమియో పూరేత్వా మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా తుమ్హాదిసానం కఙ్ఖచ్ఛేదనత్థమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధం, తయా పుచ్ఛితపఞ్హేసు హి సబ్బదానానం ధమ్మదానం సేట్ఠం, సబ్బరసానం ధమ్మరసో సేట్ఠో, సబ్బరతీనం ధమ్మరతి సేట్ఠా, తణ్హక్ఖయో పన అరహత్తం సమ్పాపకత్తా సేట్ఠోయేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

తణ్హక్ఖయో సబ్బదుక్ఖం జినాతీ’’తి.

తత్థ సబ్బదానం ధమ్మదానన్తి సచేపి హి చక్కవాళగబ్భే యావ బ్రహ్మలోకా నిరన్తరం కత్వా సన్నిసిన్నానం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవానం కదలిగబ్భసదిసాని చీవరాని దదేయ్య, తస్మిం సమాగమే చతుప్పదికాయ గాథాయ కతానుమోదనావ సేట్ఠా. తఞ్హి దానం తస్సా గాథాయ సోళసిం కలం నాగ్ఘతి. ఏవం ధమ్మస్స దేసనాపి వాచనమ్పి సవనమ్పి మహన్తం. యేన చ పుగ్గలేన బహూనం తం ధమ్మస్సవనం కారితం, తస్సేవ ఆనిసంసో మహా. తథారూపాయ ఏవ పరిసాయ పణీతపిణ్డపాతస్స పత్తే పూరేత్వా దిన్నదానతోపి సప్పితేలాదీనం పత్తే పూరేత్వా దిన్నభేసజ్జదానతోపి మహావిహారసదిసానం విహారానఞ్చ లోహపాసాదసదిసానఞ్చ ¶ పాసాదానం అనేకాని సతసహస్సాని కారేత్వా దిన్నసేనాసనదానతోపి అనాథపిణ్డికాదీహి విహారే ఆరబ్భ కతపరిచ్చాగతోపి అన్తమసో చతుప్పదికాయ గాథాయ అనుమోదనావసేనాపి పవత్తితం ధమ్మదానమేవ వరం సేట్ఠం. కిం కారణా? ఏవరూపాని హి పుఞ్ఞాని కరోన్తా ధమ్మం సుత్వావ కరోన్తి, నో అసుత్వా. సచే హి ఇమే సత్తా ధమ్మం న సుణేయ్యుం, ఉళుఙ్కమత్తం యాగుమ్పి కటచ్ఛుమత్తం భత్తమ్పి న దదేయ్యుం. ఇమినా కారణేన సబ్బదానేహి ధమ్మదానమేవ సేట్ఠం. అపిచ ఠపేత్వా బుద్ధే చ పచ్చేకబుద్ధే చ సకలకప్పం దేవే వస్సన్తే ఉదకబిన్దూని గణేతుం సమత్థాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతా సారిపుత్తాదయోపి అత్తనో ధమ్మతాయ సోతాపత్తిఫలాదీని అధిగన్తుం నాసక్ఖింసు, అస్సజిత్థేరాదీహి కథితధమ్మం సుత్వా సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికరింసు, సత్థు ధమ్మదేసనాయ సావకపారమీఞాణం సచ్ఛికరింసు. ఇమినాపి కారణేన, మహారాజ, ధమ్మదానమేవ సేట్ఠం. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బదానం ధమ్మదానం జినాతీ’’తి.

సబ్బే పన గన్ధరసాదయోపి రసా ఉక్కంసతో దేవతానం సుధాభోజనరసోపి సంసారవట్టే పాతేత్వా దుక్ఖానుభవనస్సేవ పచ్చయో. యో పనేస సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మసఙ్ఖాతో చ నవలోకుత్తరధమ్మసఙ్ఖాతో చ ధమ్మరసో, అయమేవ సబ్బరసానం సేట్ఠో. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బరసం ధమ్మరసో జినాతీ’’తి ¶ . యాపేసా పుత్తరతిధీతురతిధనరతిఇత్థిరతినచ్చగీతవాదితాదిరతిపభేదా చ అనేకప్పభేదా రతీ, సాపి సంసారవట్టే పాతేత్వా దుక్ఖానుభవనస్సేవ పచ్చయో. యా పనేసా ధమ్మం కథేన్తస్స వా సుణన్తస్స వా వాచేన్తస్స వా ¶ అన్తో ఉప్పజ్జమానా పీతి ఉదగ్గభావం జనేతి, అస్సూని పవత్తేతి, లోమహంసం జనేతి, సాయం సంసారవట్టస్స అన్తం కత్వా అరహత్తపరియోసానా హోతి. తస్మా సబ్బరతీనం ఏవరూపా ధమ్మరతియేవ సేట్ఠా. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బరతిం ధమ్మరతి జినాతీ’’తి ¶ తణ్హక్ఖయో పన తణ్హాయ ఖయన్తే ఉప్పన్నం అరహత్తం సకలస్సపి వట్టదుక్ఖస్స అభిభవనతో సబ్బసేట్ఠమేవ. తేన వుత్తం – ‘‘తణ్హక్ఖయో సబ్బదుక్ఖం జినాతీ’’తి.

ఏవం సత్థరి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థం కథేన్తేయేవ చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. సక్కోపి సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, ఏవంజేట్ఠకే నామ ధమ్మదానే కిమత్థం అమ్హాకం పత్తిం న దాపేథ, ఇతో పట్ఠాయ నో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స కథేత్వా పత్తిం దాపేథ, భన్తే’’తి. సత్థా తస్స వచనం సుత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, అజ్జాదిం కత్వా మహాధమ్మస్సవనం వా పాకతికధమ్మస్సవనం వా ఉపనిసిన్నకథం వా అన్తమసో అనుమోదనమ్పి కథేత్వా సబ్బసత్తానం పత్తిం దదేయ్యాథా’’తి ఆహ.

హనన్తి భోగాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అపుత్తకసేట్ఠిం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స ¶ కిర కాలకిరియం సుత్వా రాజా పసేనది కోసలో ‘‘అపుత్తకం సాపతేయ్యం కస్స పాపుణాతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘రఞ్ఞో’’తి సుత్వా సత్తహి దివసేహి తస్స గేహతో ధనం రాజకులం అభిహరాపేత్వా సత్థు సన్తికం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘హన్ద కుతో ను త్వం, మహారాజ, ఆగచ్ఛసి దివాదివస్సా’’తి వుత్తే ‘‘ఇధ, భన్తే, సావత్థియం సేట్ఠి, గహపతి, కాలకతో, తమహం అపుత్తకం సాపతేయ్యం రాజన్తేపురం అభిహరిత్వా ఆగచ్ఛామీ’’తి ఆహ. సబ్బం సుత్తే (సం. ని. ౧.౧౩౦) ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం.

సో ¶ కిర సువణ్ణపాతియా నానగ్గరసభోజనే ఉపనీతే ‘‘ఏవరూపం నామ మనుస్సా భుఞ్జన్తి, కిం తుమ్హే మయా సద్ధిం ఇమస్మిం గేహే కేళిం కరోథా’’తి భోజనే ఉపట్ఠితే లేడ్డుదణ్డాదీహి పహరిత్వా పలాపేత్వా ‘‘ఇదం మనుస్సానం భోజన’’న్తి కణాజకం భుఞ్జతి బిళఙ్గదుతియం. వత్థయానఛత్తేసుపి మనాపేసు ఉపట్ఠాపితేసు తే మనుస్సే లేడ్డుదణ్డాదీహి పహరన్తో పలాపేత్వా సాణాని ధారేతి, జజ్జరరథకేన యాతి పణ్ణఛత్తకేన ధారియమానేనాతి ఏవం రఞ్ఞా ఆరోచితే సత్థా తస్స పుబ్బకమ్మం కథేసి.

భూతపుబ్బం ¶ సో, మహారాజ, సేట్ఠి, గహపతి, తగరసిఖిం నామ పచ్చేకబుద్ధం పిణ్డపాతేన పటిపాదేసి. ‘‘దేథ సమణస్స పిణ్డ’’న్తి వత్వా సో ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. తస్మిం కిర అస్సద్ధే బాలే ఏవం వత్వా పక్కన్తే తస్స భరియా సద్ధా పసన్నా ‘‘చిరస్సం వత మే ఇమస్స ముఖతో ‘దేహీ’తి వచనం సుతం, అజ్జ మమ మనోరథం పూరేన్తీ పిణ్డపాతం దస్సామీ’’తి పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తం గహేత్వా పణీతభోజనస్స పూరేత్వా అదాసి. సోపి నివత్తమానో తం దిస్వా ‘‘కిం, సమణ, కిఞ్చి తే లద్ధ’’న్తి పత్తం గహేత్వా పణీతపిణ్డపాతం దిస్వా విప్పటిసారీ హుత్వా ఏవం ¶ చిన్తేసి – ‘‘వరమేతం పిణ్డపాతం దాసా వా కమ్మకరా వా భుఞ్జేయ్యుం. తే హి ఇమం భుఞ్జిత్వా మయ్హం కమ్మం కరిస్సన్తి, అయం పన గన్త్వా భుఞ్జిత్వా నిద్దాయిస్సతి, నట్ఠో మే సో పిణ్డపాతో’’తి. సో భాతు చ పన ఏకపుత్తకం సాపతేయ్యస్స కారణా జీవితా వోరోపేసి. సో కిరస్స అఙ్గులిం గహేత్వా విచరన్తో ‘‘ఇదం మయ్హం పితుసన్తకం యానకం, అయం తస్స గోణో’’తిఆదీని ఆహ. అథ నం సో సేట్ఠి ‘‘ఇదాని తావేస ఏవం వదేతి, ఇమస్స పన వుడ్ఢిప్పత్తకాలే ఇమస్మిం గేహే భోగే కో రక్ఖిస్సతీ’’తి తం అరఞ్ఞం నేత్వా ఏకస్మిం గచ్ఛమూలే గీవాయ గహేత్వా మూలకన్దం వియ గీవం ఫాలేత్వా మారేత్వా తత్థేవ ఛడ్డేసి. ఇదమస్స పుబ్బకమ్మం. తేన వుత్తం –

‘‘యం ఖో సో, మహారాజ, సేట్ఠి, గహపతి, తగరసిఖిం పచ్చేకబుద్ధం పిణ్డపాతేన పటిపాదేసి, తస్స కమ్మస్స విపాకేన సత్తక్ఖత్తుం సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జి, తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన ఇమిస్సాయేవ సావత్థియా సత్తక్ఖత్తుం సేట్ఠిత్తం కారేసి. యం ఖో సో, మహారాజ, సేట్ఠి, గహపతి, దత్వా పచ్ఛా విప్పటిసారీ అహోసి ‘వరమేతం పిణ్డపాతం దాసా వా కమ్మకరా వా భుఞ్జేయ్యు’న్తి, తస్స కమ్మస్స విపాకేన నాస్సుళారాయ భత్తభోగాయ ¶ చిత్తం నమతి, నాస్సుళారాయ ¶ వత్థభోగాయ, నాస్సుళారాయ యానభోగాయ, నాస్సుళారానం పఞ్చన్నం కామగుణానం భోగాయ చిత్తం నమతి. యం ఖో సో, మహారాజ, సేట్ఠి, గహపతి, భాతు చ పన ఏకపుత్తం సాపతేయ్యస్స కారణా జీవితా వోరోపేసి, తస్స కమ్మస్స విపాకేన బహూని వస్ససతాని బహూని వస్ససహస్సాని బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్థ, తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన ఇదం సత్తమం అపుత్తకం సాపతేయ్యం రాజకోసం పవేసేతి. తస్స ఖో పన, మహారాజ, సేట్ఠిస్స గహపతిస్స పురాణఞ్చ పుఞ్ఞం పరిక్ఖీణం, నవఞ్చ పుఞ్ఞం అనుపచితం. అజ్జ పన, మహారాజ, సేట్ఠి, గహపతి, మహారోరువే నిరయే పచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౧.౧౩౧).

రాజా సత్థు వచనం సుత్వా ‘‘అహో, భన్తే, భారియం కమ్మం, ఏత్తకే నామ భోగే విజ్జమానే నేవ అత్తనా పరిభుఞ్జి, న తుమ్హాదిసే బుద్ధే ధురవిహారే విహరన్తే పుఞ్ఞకమ్మం అకాసీ’’తి ఆహ ¶ . సత్థా ‘‘ఏవమేతం, మహారాజ, దుమ్మేధపుగ్గలా నామ భోగే లభిత్వా నిబ్బానం న గవేసన్తి, భోగే నిస్సాయ ఉప్పన్నతణ్హా పనేతే దీఘరత్తం హనతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘హనన్తి భోగా దుమ్మేధం, నో చ పారగవేసినో;

భోగతణ్హాయ దుమ్మేధో, హన్తి అఞ్ఞేవ అత్తన’’న్తి.

తత్థ ¶ నో చ పారగవేసినోతి యే పన నిబ్బానపారగవేసినో పుగ్గలా, న తే భోగా హనన్తి. అఞ్ఞేవ అత్తనన్తి భోగే నిస్సాయ ఉప్పన్నాయ తణ్హాయ దుప్పఞ్ఞో పుగ్గలో పరే వియ అత్తానమేవ హనతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

తిణదోసానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పణ్డుకమ్బలసిలాయం విహరన్తో అఙ్కురం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ‘‘యే ఝానప్పసుతా ధీరా’’తి (ధ. ప. ౧౮౧) గాథాయ ¶ విత్థారితమేవ. వుత్తఞ్హేతం తత్థ ఇన్దకం ఆరబ్భ. సో కిర అనురుద్ధత్థేరస్స అన్తోగామం పిణ్డాయ పవిట్ఠస్స అత్తనో ఆభతం కటచ్ఛుమత్తకం భిక్ఖం దాపేసి. తదస్స పుఞ్ఞం అఙ్కురేన దసవస్ససహస్సాని ద్వాదసయోజనికం ఉద్ధనపన్తిం కత్వా దిన్నదానతో మహప్ఫలతరం జాతం. తస్మా ఏవమాహ. ఏవం వుత్తే సత్థా, ‘‘అఙ్కుర, దానం నామ విచేయ్య దాతుం వట్టతి, ఏవం తం సుఖేత్తే సువుత్తబీజం వియ మహప్ఫలం హోతి. త్వం పన తథా నాకాసి, తేన తే ¶ దానం న మహప్ఫలం జాత’’న్తి ఇమమత్థం విభావేన్తో –

‘‘విచేయ్య దానం దాతబ్బం, యత్థ దిన్నం మహప్ఫలం;

బీజాని వుత్తాని యథాసుఖేత్తే’’తి. (పే. వ. ౩౨౯) –

వత్వా ¶ ఉత్తరిమ్పి ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, రాగదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతరాగేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, దోసదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతదోసేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, మోహదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతమోహేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫలం.

‘‘తిణదోసాని ఖేత్తాని, ఇచ్ఛాదోసా అయం పజా;

తస్మా హి విగతిచ్ఛేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫల’’న్తి.

తత్థ తిణదోసానీతి సామాకాదీని తిణాని ఉట్ఠహన్తాని పుబ్బణ్ణాపరణ్ణాని ఖేత్తాని దూసేన్తి, తేన తాని న బహుఫలాని హోన్తి. ఏవం సత్తానమ్పి అన్తో రాగో ఉప్పజ్జన్తో సత్తే దూసేతి, తేన తేసు దిన్నం మహప్ఫలం న హోతి ¶ . ఖీణాసవేసు దిన్నం పన మహప్ఫలం హోతి. తేన వుత్తం –

‘‘తిణదోసాని ¶ ఖేత్తాని, రాగదోసా అయం పజా;

తస్మా హి వీతరాగేసు, దిన్నం హోతి మహప్ఫల’’న్తి. –

దేసనావసానే అఙ్కురో చ ఇన్దకో చ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

చక్ఖునా ¶ ¶ ¶ సంవరోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చ భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తేసు కిర ఏకేకో చక్ఖుద్వారాదీసు పఞ్చసు ద్వారేసు ఏకేకమేవ రక్ఖి. అథేకదివసం సన్నిపతిత్వా ‘‘అహం దురక్ఖం రక్ఖామి, అహం దురక్ఖం రక్ఖామీ’’తి వివదిత్వా ‘‘సత్థారం పుచ్ఛిత్వా ఇమమత్థం జానిస్సామా’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, మయం చక్ఖుద్వారాదీని రక్ఖన్తా అత్తనో అత్తనో రక్ఖనద్వారమేవ దురక్ఖన్తి మఞ్ఞామ, కో ను ఖో అమ్హేసు దురక్ఖం రక్ఖతీ’’తి పుచ్ఛింసు. సత్థా ఏకం భిక్ఖుమ్పి అనోసాదేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సబ్బాని పేతాని దురక్ఖానేవ, అపి చ ఖో పన తుమ్హే న ఇదానేవ పఞ్చసు ఠానేసు అసంవుతా, పుబ్బేపి అసంవుతా, అసంవుతత్తాయేవ చ పణ్డితానం ఓవాదే అవత్తిత్వా జీవితక్ఖయం పాపుణిత్థా’’తి వత్వా ‘‘కదా, భన్తే’’తి తేహి యాచితో అతీతే తక్కసిలజాతకస్స వత్థుం విత్థారేత్వా రక్ఖసీనం ¶ వసేన రాజకులే జీవితక్ఖయం పత్తే పత్తాభిసేకేన మహాసత్తేన సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా రాజాసనే నిసిన్నేన అత్తనో సిరిసమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా ‘‘వీరియం నామేతం సత్తేహి కత్తబ్బమేవా’’తి ఉదానవసేన ఉదానితం –

స సోత్థిభావో మహతా భయేన మే’’తి. (జా. ౧.౧.౧౩౨) –

ఇమం గాథం దస్సేత్వా ‘‘తదాపి తుమ్హేవ పఞ్చ జనా తక్కసిలాయం రజ్జగహణత్థాయ నిక్ఖన్తం మహాసత్తం ఆవుధహత్థా పరివారేత్వా మగ్గం గచ్ఛన్తా అన్తరామగ్గే రక్ఖసీహి చక్ఖుద్వారాదివసేన ఉపనీతేసు రూపారమ్మణాదీసు అసంవుతా పణ్డితస్స ఓవాదే అవత్తిత్వా ఓలీయన్తా రక్ఖసీహి ఖాదితా ¶ జీవితక్ఖయం పాపుణిత్థ. తేసు పన ఆరమ్మణేసు సుసంవుతో పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధన్తిం దేవవణ్ణిం యక్ఖినిం అనాదియిత్వా సోత్థినా తక్కసిలం గన్త్వా రజ్జం ¶ పత్తో రాజా అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ సబ్బాని ద్వారాని సంవరితబ్బాని. ఏతాని హి సంవరన్తో ఏవ సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘చక్ఖునా ¶ సంవరో సాధు, సాధు సోతేన సంవరో;

ఘానేన సంవరో సాధు, సాధు జివ్హాయ సంవరో.

‘‘కాయేన సంవరో సాధు, సాధు వాచాయ సంవరో;

మనసా సంవరో సాధు, సాధు సబ్బత్థ సంవరో;

సబ్బత్థ సంవుతో భిక్ఖు, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి.

తత్థ చక్ఖునాతి యదా హి భిక్ఖునో చక్ఖుద్వారే రూపారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి, తదా ఇట్ఠారమ్మణే అరజ్జన్తస్స అనిట్ఠారమ్మణే అదుస్సన్తస్స అసమపేక్ఖనేన మోహం అనుప్పాదేన్తస్స తస్మిం ద్వారే సంవరో థకనం పిదహనం గుత్తి కతా నామ హోతి. తస్స సో ఏవరూపో చక్ఖునా సంవరో సాధు. ఏస నయో సోతద్వారాదీసుపి. చక్ఖుద్వారాదీసుయేవ పన సంవరో వా అసంవరో వా నుప్పజ్జతి, పరతో పన జవనవీథియం ఏస లబ్భతి. తదా హి అసంవరో ఉప్పజ్జన్తో అస్సద్ధా అక్ఖన్తి కోసజ్జం ముట్ఠసచ్చం అఞ్ఞాణన్తి అకుసలవీథియం అయం పఞ్చవిధో లబ్భతి. సంవరో ఉప్పజ్జన్తో సద్ధా ఖన్తి వీరియం సతి ఞాణన్తి కుసలవీథియం అయం పఞ్చవిధో లబ్భతి.

కాయేన సంవరోతి ఏత్థ పన పసాదకాయోపి చోపనకాయోపి లబ్భతి. ఉభయమ్పి పనేతం కాయద్వారమేవ. తత్థ పసాదద్వారే సంవరాసంవరో కథితోవ. చోపనద్వారేపి తంవత్థుకా పాణాతిపాతఅదిన్నాదానకామేసుమిచ్ఛాచారా. తేహి పన సద్ధిం అకుసలవీథియం ఉప్పజ్జన్తేహి తం ద్వారం అసంవుతం హోతి, కుసలవీథియం ఉప్పజ్జన్తేహి ¶ పాణాతిపాతావేరమణిఆదీహి సంవుతం. సాధు వాచాయాతి ఏత్థాపి చోపనవాచాపి వాచా. తాయ సద్ధిం ఉప్పజ్జన్తేహి ముసావాదాదీహి తం ద్వారం అసంవుతం హోతి, ముసావాదావేరమణిఆదీహి సంవుతం. మనసా సంవరోతి ఏత్థాపి జవనమనతో అఞ్ఞేన మనేన సద్ధిం అభిజ్ఝాదయో నత్థి. మనోద్వారే పన జవనక్ఖణే ఉప్పజ్జమానేహి అభిజ్ఝాదీహి తం ద్వారం అసంవుతం హోతి, అనభిజ్ఝాదీహి సంవుతం హోతి. సాధు సబ్బత్థాతి తేసు చక్ఖుద్వారాదీసు సబ్బేసుపి సంవరో సాధు. ఏత్తావతా హి అట్ఠ సంవరద్వారాని అట్ఠ చ అసంవరద్వారాని ¶ కథితాని. తేసు అట్ఠసు అసంవరద్వారేసు ఠితో భిక్ఖు సకలవట్టమూలకదుక్ఖతో ¶ న ముచ్చతి, సంవరద్వారేసు పన ఠితో సబ్బస్మాపి వట్టమూలకదుక్ఖా ముచ్చతి. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బత్థ సంవుతో భిక్ఖు, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి.

దేసనావసానే తే పఞ్చ భిక్ఖూ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

హత్థసంయతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం హంసఘాతకం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థివాసినో ¶ కిర ద్వే సహాయకా భిక్ఖూసు పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదా యేభుయ్యేన ఏకతో విచరన్తి. తే ఏకదివసం అచిరవతిం గన్త్వా న్హత్వా ఆతపే తప్పమానా సారణీయకథం కథేన్తా అట్ఠంసు. తస్మిం ఖణే ద్వే హంసా ఆకాసేన గచ్ఛన్తి. అథేకో దహరభిక్ఖు సక్ఖరం గహేత్వా ‘‘ఏకస్స హంసపోతకస్స అక్ఖిం పహరిస్సామీ’’తి ఆహ, ఇతరో ‘‘న సక్ఖిస్సామీ’’తి ఆహ. తిట్ఠతు ఇమస్మిం పస్సే అక్ఖి, పరపస్సే అక్ఖిం పహరిస్సామీతి. ఇదమ్పి న సక్ఖిస్ససియేవాతి. ‘‘తేన హి ఉపధారేహీ’’తి దుతియం సక్ఖరం గహేత్వా హంసస్స పచ్ఛాభాగే ఖిపి, హంసో సక్ఖరసద్దం సుత్వా నివత్తిత్వా ఓలోకేసి. అథ నం ఇతరం వట్టసక్ఖరం గహేత్వా పరపస్సే అక్ఖిమ్హి పహరిత్వా ఓరిమక్ఖినా నిక్ఖామేసి. హంసో విరవన్తో పరివత్తిత్వా తేసం పాదమూలేయేవ పతి. తత్థ తత్థ ఠితా భిక్ఖూ దిస్వా, ‘‘ఆవుసో, బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా అననుచ్ఛవికం వో కతం పాణాతిపాతం కరోన్తేహీ’’తి వత్వా తే ఆదాయ గన్త్వా తథాగతస్స దస్సేసుం.

సత్థా ‘‘సచ్చం కిర తయా భిక్ఖు పాణాతిపాతో కతో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖు కస్మా ఏవరూపే నియ్యానికసాసనే పబ్బజిత్వా ఏవమకాసి, పోరాణకపణ్డితా అనుప్పన్నే బుద్ధే అగారమజ్ఝే ¶ వసమానా అప్పమత్తకేసుపి ¶ ఠానేసు కుక్కుచ్చం కరింసు ¶ , త్వం పన ఏవరూపే బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా కుక్కుచ్చమత్తమ్పి న అకాసీ’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే కురురట్ఠే ఇన్దపత్తనగరే ధనఞ్చయే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో తస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గహేత్వా అనుపుబ్బేన విఞ్ఞుతం పత్తో తక్కసిలాయం సిప్పాని ఉగ్గహేత్వా పితరా ఉపరజ్జే పతిట్ఠాపితో అపరభాగే పితు అచ్చయేన రజ్జం పత్వా దస రాజధమ్మే అకోపేన్తో కురుధమ్మే వత్తిత్థ. కురుధమ్మో నామ పఞ్చసీలాని, తాని బోధిసత్తో పరిసుద్ధాని కత్వా రక్ఖి. యథా చ బోధిసత్తో, ఏవమస్స మాతా అగ్గమహేసీ కనిట్ఠభాతా ఉపరాజా పురోహితో బ్రాహ్మణో రజ్జుగాహకో అమచ్చో సారథి సేట్ఠి దోణమాపకో మహామత్తో దోవారికో నగరసోభినీ వణ్ణదాసీతి ఏవమేతేసు ఏకాదససు జనేసు కురుధమ్మం రక్ఖన్తేసు కలిఙ్గరట్ఠే దన్తపురనగరే కలిఙ్గే రజ్జం కారేన్తే తస్మిం రట్ఠే దేవో న వస్సి. మహాసత్తస్స పన అఞ్జనసన్నిభో నామ మఙ్గలహత్థీ మహాపుఞ్ఞో హోతి. రట్ఠవాసినో ‘‘తస్మిం ఆనీతే దేవో వస్సిస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా తస్స హత్థిస్స ఆనయనత్థాయ బ్రాహ్మణే పహిణి. తే గన్త్వా మహాసత్తం హత్థిం యాచింసు. సత్థా తేసం యాచనకారణం దస్సేతుం ఆహ –

‘‘తవ ¶ సద్ధఞ్చ సీలఞ్చ, విదిత్వాన జనాధిప;

వణ్ణం అఞ్జనవణ్ణేన, కలిఙ్గస్మిం నిమిమ్హసే’’తి. (జా. ౧.౩.౭౬) –

ఇమం తికనిపాతే జాతకం కథేసి. హత్థిమ్హి పన ఆనీతేపి దేవే అవస్సన్తే ‘‘సో రాజా కురుధమ్మం రక్ఖతి, తేనస్స రట్ఠే దేవో వస్సతీ’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘యం సో కురుధమ్మం రక్ఖతి, తం సువణ్ణపట్టే లిఖిత్వా ఆనేథా’’తి పున కాలిఙ్గో బ్రాహ్మణే చ అమచ్చే చ పేసేసి. తేసు గన్త్వా యాచన్తేసు రాజానం ఆదిం కత్వా సబ్బేపి తే అత్తనో అత్తనో సీలేసు కిఞ్చి కుక్కుచ్చమత్తం కత్వా ‘‘అపరిసుద్ధం నో సీల’’న్తి పటిక్ఖిపిత్వాపి ‘‘న ఏత్తావతా సీలభేదో హోతీ’’తి తేహి పునప్పునం యాచితా అత్తనో అత్తనో సీలాని కథయింసు. కాలిఙ్గో సువణ్ణపట్టే లిఖాపేత్వా ఆభతం ¶ కురుధమ్మం దిస్వావ సమాదాయ సాధుకం పూరేసి. తస్స రట్ఠే దేవో పావస్సి, రట్ఠం ఖేమం సుభిక్ఖం అహోసి. సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘గణికా ఉప్పలవణ్ణా, పుణ్ణో దోవారికో తదా;

రజ్జుగాహో చ కచ్చానో, దోణమాపకో చ కోలితో.

‘‘సారిపుత్తో ¶ తదా సేట్ఠీ, అనురుద్ధో చ సారథీ;

బ్రాహ్మణో కస్సపో థేరో, ఉపరాజానన్దపణ్డితో.

‘‘మహేసీ రాహులమాతా, మాయాదేవీ జనేత్తికా;

కురురాజా బోధిసత్తో, ఏవం ధారేథ జాతక’’న్తి. –

జాతకం ¶ సమోధానేత్వా ‘‘భిక్ఖు ఏవం పుబ్బేపి పణ్డితా అప్పమత్తకేపి కుక్కుచ్చే ఉప్పన్నే అత్తనో సీలభేదే ఆసఙ్కం కరింసు, త్వం పన మాదిసస్స బుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా పాణాతిపాతం కరోన్తో అతిభారియం కమ్మమకాసి, భిక్ఖునా నామ హత్థేహి పాదేహి వాచాయ చ సంయతేన భవితబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

ఏకో సన్తుసితో తమాహు భిక్ఖు’’న్తి.

తత్థ హత్థసంయతోతి హత్థకీళాపనాదీనం వా హత్థేన పరేసం పహరణాదీనం వా అభావేన హత్థసంయతో. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. వాచాయ పన ముసావాదాదీనం అకరణతో వాచాయ సంయతో. సంయతుత్తమోతి సంయతత్తభావో, కాయచలనసీసుక్ఖిపనభముకవికారాదీనం అకారకోతి అత్థో. అజ్ఝత్తరతోతి గోచరజ్ఝత్తసఙ్ఖాతాయ కమ్మట్ఠానభావనాయ రతో. సమాహితోతి సుట్ఠు ఠపితో. ఏకో సన్తుసితోతి ఏకవిహారీ హుత్వా సుట్ఠు తుసితో విపస్సనాచారతో పట్ఠాయ అత్తనో అధిగమేన తుట్ఠమానసో. పుథుజ్జనకల్యాణకఞ్హి ఆదిం కత్వా సబ్బేపి సేఖా అత్తనో అధిగమేన సన్తుస్సన్తీతి సన్తుసితా, అరహా పన ఏకన్తసన్తుసితోవ. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యో ¶ ¶ ¶ ముఖసంయతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోకాలికం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ‘‘అథ ఖో కోకాలికో భిక్ఖు యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీ’’తి సుత్తే (సం. ని. ౧.౧౮౧; సు. ని. కోకాలికసుత్త; అ. ని. ౧౦.౮౯) ఆగతమేవ. అత్థోపిస్స అట్ఠకథాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

కోకాలికే పన పదుమనిరయే ఉప్పన్నే ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అహో కోకాలికో భిక్ఖు అత్తనో ముఖం నిస్సాయ వినాసం పత్తో, ద్వే అగ్గసావకే అక్కోసన్తస్సేవ హిస్స పథవీ వివరం అదాసీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి కోకాలికో భిక్ఖు అత్తనో ముఖమేవ నిస్సాయ నట్ఠో’’తి వత్వా తమత్థం సోతుకామేహి భిక్ఖూహి యాచితో తస్స పకాసనత్థం అతీతం ఆహరి.

అతీతే హిమవన్తపదేసే ఏకస్మిం సరే కచ్ఛపో వసతి. ద్వే హంసపోతకా గోచరాయ చరన్తా తేన సద్ధిం విస్సాసం కత్వా దళ్హవిస్సాసికా హుత్వా ఏకదివసం కచ్ఛపం పుచ్ఛింసు – ‘‘సమ్మ, అమ్హాకం హిమవన్తే చిత్తకూటపబ్బతతలే కఞ్చనగుహాయ వసనట్ఠానం, రమణియో పదేసో, గచ్ఛిస్ససి అమ్హేహి సద్ధి’’న్తి. ‘‘సమ్మ, అహం కథం గమిస్సామీ’’తి? ‘‘మయం తం నేస్సామ, సచే ముఖం రక్ఖితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘రక్ఖిస్సామి, సమ్మా గహేత్వా మం గచ్ఛథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి వత్వా ఏకం దణ్డకం కచ్ఛపేన ¶ డంసాపేత్వా సయం తస్స ఉభో కోటియో డంసిత్వా ఆకాసం పక్ఖన్దింసు. తం తథా హంసేహి నీయమానం గామదారకా దిస్వా ‘‘ద్వే హంసా కచ్ఛపం దణ్డేన హరన్తీ’’తి ఆహంసు. కచ్ఛపో ‘‘యది మం సహాయకా నేన్తి, తుమ్హాకం ఏత్థ కిం హోతి దుట్ఠచేటకా’’తి వత్తుకామో హంసానం సీఘవేగతాయ బారాణసినగరే రాజనివేసనస్స ఉపరిభాగం సమ్పత్తకాలే దట్ఠట్ఠానతో దణ్డకం విస్సజ్జేత్వా ఆకాసఙ్గణే పతిత్వా ద్వేధా భిజ్జి. సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా –

‘‘అవధీ ¶ వత అత్తానం, కచ్ఛపో బ్యాహరం గిరం;

సుగ్గహీతస్మిం కట్ఠస్మిం, వాచాయ సకియావధీ.

‘‘ఏతమ్పి ¶ దిస్వా నరవీరియసేట్ఠ,

పస్ససి బహుభాణేన, కచ్ఛపం బ్యసనం గత’’న్తి. (జా. ౧.౨.౧౨౯-౧౩౦);

ఇమం దుకనిపాతే బహుభాణిజాతకం విత్థారేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ ముఖసంయతేన సమచారినా అనుద్ధతేన నిబ్బుతచిత్తేన భవితబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో ¶ ముఖసంయతో భిక్ఖు, మన్తభాణీ అనుద్ధతో;

అత్థం ధమ్మఞ్చ దీపేతి, మధురం తస్స భాసిత’’న్తి.

తత్థ ముఖసంయతోతి దాసచణ్డాలాదయోపి ‘‘త్వం దుజ్జాతో, త్వం దుస్సీలో’’తిఆదీనం అవచనతాయ ముఖేన సంయతో. మన్తభాణీతి మన్తా వుచ్చతి పఞ్ఞా, తాయ భణనసీలో. అనుద్ధతోతి నిబ్బుతచిత్తో. అత్థం ధమ్మఞ్చ దీపేతీతి భాసితత్థఞ్చేవ దేసనాధమ్మఞ్చ కథేతి. మధురన్తి ఏవరూపస్స భిక్ఖునో భాసితం మధురం నామ. యో పన అత్థమేవ సమ్పాదేతి, న పాళిం, పాళింయేవ సమ్పాదేతి, న అత్థం, ఉభయం వా పన న సమ్పాదేతి, తస్స భాసితం మధురం నామ న హోతీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ధమ్మారామోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ధమ్మారామత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సత్థారా కిర ‘‘ఇతో మే చతుమాసచ్చయేన పరినిబ్బానం భవిస్సతీ’’తి ఆరోచితే అనేకసహస్సా భిక్ఖూ సత్థారం పరివారేత్వా విచరింసు. తత్థ పుథుజ్జనా ¶ భిక్ఖూ అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖింసు, ఖీణాసవానం ధమ్మసంవేగో ఉప్పజ్జి. సబ్బేపి ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామా’’తి వగ్గబన్ధనేన ¶ విచరన్తి. ఏకో పన ధమ్మారామో నామ భిక్ఖు భిక్ఖూనం సన్తికం న ఉపసఙ్కమతి. భిక్ఖూహి ‘‘కిం, ఆవుసో’’తి వుచ్చమానో పటివచనమ్పి అదత్వా ‘‘సత్థా ¶ కిర చతుమాసచ్చయేన పరినిబ్బాయిస్సతి, అహఞ్చమ్హి అవీతరాగో, సత్థరి ధరమానేయేవ వాయమిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సామీ’’తి ఏకకోవ విహరన్తో సత్థారా దేసితం ధమ్మం ఆవజ్జేతి చిన్తేతి అనుస్సరతి. భిక్ఖూ తథాగతస్స ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, ధమ్మారామస్స తుమ్హేసు సినేహమత్తమ్పి నత్థి, ‘సత్థా కిర పరినిబ్బాయిస్సతి, కిం ను ఖో కరిస్సామా’తి అమ్హేహి సద్ధిం సమ్మన్తనమత్తమ్పి న కరోతీ’’తి. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ఏవం కరోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? తుమ్హే కిర చతుమాసచ్చయేన పరినిబ్బాయిస్సథ, అహఞ్చమ్హి అవీతరాగో, తుమ్హేసు ధరన్తేసుయేవ వాయమిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సామీతి తుమ్హేహి దేసితం ధమ్మం ఆవజ్జామి చిన్తేమి అనుస్సరామీతి.

సత్థా ‘‘సాధు సాధూ’’తి తస్స సాధుకారం దత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, అఞ్ఞేనాపి మయి సినేహవన్తేన భిక్ఖునా నామ ధమ్మారామసదిసేనేవ భవితబ్బం. న హి మయ్హం మాలాగన్ధాదీహి పూజం కరోన్తా మమ పూజం కరోన్తి నామ, ధమ్మానుధమ్మం పటిపజ్జన్తాయేవ పన మం పూజేన్తి నామా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ధమ్మారామో ధమ్మరతో, ధమ్మం అనువిచిన్తయం;

ధమ్మం అనుస్సరం భిక్ఖు, సద్ధమ్మా న పరిహాయతీ’’తి.

తత్థ ¶ నివాసనట్ఠేన సమథవిపస్సనాధమ్మో ఆరామో అస్సాతి ధమ్మారామో. తస్మింయేవ ధమ్మే రతోతి ధమ్మరతో. తస్సేవ ధమ్మస్స పునప్పునం విచిన్తనతాయ ధమ్మం అనువిచిన్తయం, తం ధమ్మం ఆవజ్జేన్తో మనసికరోన్తోతి అత్థో. అనుస్సరన్తి తమేవ ధమ్మం అనుస్సరన్తో. సద్ధమ్మాతి ఏవరూపో భిక్ఖు సత్తతింసభేదా బోధిపక్ఖియధమ్మా నవవిధలోకుత్తరధమ్మా చ న పరిహాయతీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సలాభన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం విపక్ఖసేవకం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స ¶ కిరేకో దేవదత్తపక్ఖికో భిక్ఖు సహాయో అహోసి. సో తం భిక్ఖూహి సద్ధిం పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కుహిం గతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అసుకట్ఠానం నామ పిణ్డాయ చరితు’’న్తి. ‘‘లద్ధో తే పిణ్డపాతో’’తి? ‘‘ఆమ, లద్ధో’’తి. ‘‘ఇధ అమ్హాకం మహాలాభసక్కారో, కతిపాహం ఇధేవ హోహీ’’తి. సో తస్స వచనేన కతిపాహం తత్థ వసిత్వా సకట్ఠానమేవ అగమాసి ¶ . అథ నం భిక్ఖూ ‘‘అయం, భన్తే, దేవదత్తస్స ఉప్పన్నలాభసక్కారం పరిభుఞ్జతి, దేవదత్తస్స పక్ఖికో ఏసో’’తి తథాగతస్స ఆరోచేసుం. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ఏవమకాసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే, అహం తత్థ ఏకం దహరం నిస్సాయ కతిపాహం వసిం, న చ పన దేవదత్తస్స లద్ధిం రోచేమీ’’తి. అథ నం భగవా ‘‘కిఞ్చాపి త్వం లద్ధిం న రోచేసి, దిట్ఠదిట్ఠకానంయేవ పన లద్ధిం రోచేన్తో వియ విచరసి. న త్వం ఇదానేవ ఏవం కరోసి, పుబ్బేపి ఏవరూపోయేవా’’తి వత్వా ‘‘ఇదాని తావ, భన్తే, అమ్హేహి సామం దిట్ఠో, పుబ్బే పనేస కేసం లద్ధిం రోచేన్తో వియ విచరి, ఆచిక్ఖథ నో’’తి భిక్ఖూహి యాచితో అతీతం ఆహరిత్వా –

గజుత్తమో సబ్బగుణేసు అట్ఠా’’తి. (జా. ౧.౧.౨౬) –

ఇమం మహిళాముఖజాతకం విత్థారేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ సకలాభేనేవ సన్తుట్ఠేన భవితబ్బం, పరలాభం పత్థేతుం న వట్టతి. పరలాభం పత్థేన్తస్స హి ఝానవిపస్సనామగ్గఫలేసు ఏకధమ్మోపి నుప్పజ్జతి, సకలాభసన్తుట్ఠస్సేవ పన ఝానాదీని ¶ ఉప్పజ్జన్తీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘సలాభం నాతిమఞ్ఞేయ్య, నాఞ్ఞేసం పిహయం చరే;

అఞ్ఞేసం పిహయం భిక్ఖు, సమాధిం నాధిగచ్ఛతి.

‘‘అప్పలాభోపి ¶ చే భిక్ఖు, సలాభం నాతిమఞ్ఞతి;

తం వే దేవా పసంసన్తి, సుద్ధాజీవిం అతన్దిత’’న్తి.

తత్థ సలాభన్తి అత్తనో ఉప్పజ్జనకలాభం. సపదానచారఞ్హి పరివజ్జేత్వా అనేసనాయ జీవికం ¶ కప్పేన్తో సలాభం అతిమఞ్ఞతి హీళేతి జిగుచ్ఛతి నామ. తస్మా ఏవం అకరణేన సలాభం నాతిమఞ్ఞేయ్య. అఞ్ఞేసం పిహయన్తి అఞ్ఞేసం లాభం పత్థేన్తో న చరేయ్యాతి అత్థో. సమాధిం నాధిగచ్ఛతీతి అఞ్ఞేసఞ్హి లాభం పిహయన్తో తేసం చీవరాదికరణే ఉస్సుక్కం ఆపన్నో భిక్ఖు అప్పనాసమాధిం వా ఉపచారసమాధిం వా నాధిగచ్ఛతి. సలాభం నాతిమఞ్ఞతీతి అప్పలాభోపి సమానో ఉచ్చనీచకులే పటిపాటియా సపదానం చరన్తో భిక్ఖు సలాభం నాతిమఞ్ఞతి నామ. తం వేతి తం ఏవరూపం భిక్ఖుం సారజీవితతాయ సుద్ధాజీవిం జఙ్ఘబలం నిస్సాయ జీవితకప్పనేన అకుసీతతాయ అతన్దితం దేవా పసంసన్తి థోమేన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

విపక్ఖసేవకభిక్ఖువత్థు పఞ్చమం.

సబ్బసోతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చగ్గదాయకం నామ బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సస్సే ఖేత్తే ఠితకాలేయేవ ఖేత్తగ్గం నామ దేతి, ఖలకాలే ఖలగ్గం నామ దేతి, ఖలభణ్డకాలే ఖలభణ్డగ్గం నామ దేతి, ఉక్ఖలికకాలే కుమ్భగ్గం నామ దేతి, పాతియం వడ్ఢితకాలే పాతగ్గం నామ దేతీతి ఇమాని పఞ్చ అగ్గదానాని దేతి, సమ్పత్తస్స అదత్వా నామ న భుఞ్జతి. తేనస్స పఞ్చగ్గదాయకోత్వేవ నామం అహోసి. సత్థా తస్స చ బ్రాహ్మణియా చస్స తిణ్ణం ఫలానం ఉపనిస్సయం దిస్వా బ్రాహ్మణస్స భోజనవేలాయం గన్త్వా ద్వారే అట్ఠాసి. సోపి ద్వారపముఖే అన్తోగేహాభిముఖో నిసీదిత్వా భుఞ్జతి, సత్థారం ద్వారే ఠితం న పస్సతి. బ్రాహ్మణీ పన తం పరివిసమానా సత్థారం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం బ్రాహ్మణో పఞ్చసు ¶ ఠానేసు అగ్గం దత్వా భుఞ్జతి, ఇదాని చ సమణో గోతమో ఆగన్త్వా ద్వారే ఠితో. సచే బ్రాహ్మణో ఏతం దిస్వా అత్తనో భత్తం హరిత్వా దస్సతి, పునపాహం పచితుం న సక్ఖిస్సామీ’’తి. సా ‘‘ఏవం అయం సమణం గోతమం న పస్సిస్సతీ’’తి సత్థు పిట్ఠిం దత్వా తస్స పచ్ఛతో తం పటిచ్ఛాదేన్తీ ఓనమిత్వా పుణ్ణచన్దం పాణినా పటిచ్ఛాదేన్తీ వియ అట్ఠాసి. తథా ఠితా ఏవ చ పన ‘‘గతో ను ఖో నో’’తి సత్థారం అడ్ఢక్ఖికేన ఓలోకేసి. సత్థా తత్థేవ అట్ఠాసి. బ్రాహ్మణస్స పన సవనభయేన ‘‘అతిచ్ఛథా’’తి న వదేతి, ఓసక్కిత్వా పన సణికమేవ ‘‘అతిచ్ఛథా’’తి ఆహ ¶ . సత్థా ‘‘న గమిస్సామీ’’తి సీసం ¶ చాలేసి. లోకగరునా బుద్ధేన ‘‘న గమిస్సామీ’’తి సీసే చాలితే సా సన్ధారేతుం అసక్కోన్తీ మహాహసితం హసి. తస్మిం ఖణే సత్థా గేహాభిముఖం ఓభాసం ముఞ్చి. బ్రాహ్మణోపి పిట్ఠిం దత్వా నిసిన్నోయేవ బ్రాహ్మణియా హసితసద్దం సుత్వా ఛబ్బణ్ణానఞ్చ రస్మీనం ఓభాసం ఓలోకేత్వా సత్థారం అద్దస. బుద్ధా హి నామ గామే వా అరఞ్ఞే వా హేతుసమ్పన్నానం అత్తానం అదస్సేత్వా న పక్కమన్తి. బ్రాహ్మణోపి సత్థారం దిస్వా, ‘‘భోతి నాసితోమ్హి తయా, రాజపుత్తం ఆగన్త్వా ద్వారే ఠితం మయ్హం అనాచిక్ఖన్తియా భారియం తే కమ్మం కత’’న్తి వత్వా అడ్ఢభుత్తం భోజనపాతిం ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భో గోతమ, అహం పఞ్చసు ఠానేసు అగ్గం దత్వావ భుఞ్జామి, ఇతో చ మే మజ్ఝే భిన్దిత్వా ఏకోవ భత్తకోట్ఠాసో భుత్తో, ఏకో కోట్ఠాసో అవసిట్ఠో, పటిగ్గణ్హిస్ససి మే ఇదం భత్త’’న్తి. సత్థా ‘‘న మే తవ ఉచ్ఛిట్ఠభత్తేన అత్థో’’తి అవత్వా, ‘‘బ్రాహ్మణ, అగ్గమ్పి మయ్హమేవ అనుచ్ఛవికం, మజ్ఝే భిన్దిత్వా అడ్ఢభుత్తభత్తమ్పి, చరిమకభత్తపిణ్డోపి మయ్హమేవ అనుచ్ఛవికో. మయఞ్హి, బ్రాహ్మణ, పరదత్తూపజీవిపేతసదిసా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

తం వాపి ధీరా ముని వేదయన్తీ’’తి. (సు. ని. ౨౧౯);

బ్రాహ్మణో ¶ తం సుత్వావ పసన్నచిత్తో హుత్వా ‘‘అహో అచ్ఛరియం, దీపసామికో నామ రాజపుత్తో ‘న మే తవ ఉచ్ఛిట్ఠభత్తేన అత్థో’తి అవత్వా ఏవం వక్ఖతీ’’తి ద్వారే ఠితకోవ సత్థారం పఞ్హం పుచ్ఛి – ‘‘భో గోతమ ¶ , తుమ్హే అత్తనో సావకే భిక్ఖూతి వదథ, కిత్తావతా భిక్ఖు నామ హోతీ’’తి. సత్థా ‘‘కథంరూపా ను ఖో ఇమస్స ధమ్మదేసనా సప్పాయా’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘ఇమే ద్వేపి జనా కస్సపబుద్ధకాలే ‘నామరూప’న్తి వదన్తానం కథం సుణింసు, నామరూపం అవిస్సజ్జిత్వావ నేసం ధమ్మం దేసేతుం వట్టతీ’’తి, ‘‘బ్రాహ్మణ, నామే చ రూపే చ అరజ్జన్తో అసజ్జన్తో అసోచన్తో భిక్ఖు నామ హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బసో నామరూపస్మిం, యస్స నత్థి మమాయితం;

అసతా చ న సోచతి, స వే భిక్ఖూతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ సబ్బసోతి సబ్బస్మిమ్పి వేదనాదీనం చతున్నం, రూపక్ఖన్ధస్స చాతి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం వసేన ¶ పవత్తే నామరూపే. మమాయితన్తి యస్స అహన్తి వా మమన్తి వా గాహో నత్థి. అసతా చ న సోచతీతి తస్మిఞ్చ నామరూపే ఖయవయం పత్తే ‘‘మమ రూపం ఖీణం…పే… మమ విఞ్ఞాణం ఖీణ’’న్తి న సోచతి న విహఞ్ఞతి, ‘‘ఖయవయధమ్మం మే ఖీణ’’న్తి పస్సతి. స వేతి సో ఏవరూపో విజ్జమానేపి నామరూపే మమాయితరహితోపి అసతాపి తేన అసోచన్తో భిక్ఖూతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ ఉభోపి జయమ్పతికా అనాగామిఫలే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

పఞ్చగ్గదాయకబ్రాహ్మణవత్థు ఛట్ఠం.

మేత్తావిహారీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే ఆయస్మన్తే మహాకచ్చానే అవన్తిజనపదే కురరఘరం నిస్సాయ పవత్తపబ్బతే విహరన్తే సోణో నామ కోటికణ్ణో ఉపాసకో థేరస్స ధమ్మకథాయ పసీదిత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బజితుకామో ¶ థేరేన ‘‘దుక్కరం ఖో, సోణ, యావజీవం ఏకభత్తం ఏకసేయ్యం బ్రహ్మచరియ’’న్తి వత్వా ద్వే వారే పటిక్ఖిత్తోపి పబ్బజ్జాయ అతివియ ఉస్సాహజాతో తతియవారే థేరం యాచిత్వా పబ్బజిత్వా అప్పభిక్ఖుకత్తా దక్ఖిణాపథే తిణ్ణం వస్సానం అచ్చయేన లద్ధూపసమ్పదో సత్థారం సమ్ముఖా దట్ఠుకామో హుత్వా ఉపజ్ఝాయం ఆపుచ్ఛిత్వా తేన దిన్నం సాసనం గహేత్వా అనుపుబ్బేన జేతవనం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా కతపటిసన్థారో సత్థారా ఏకగన్ధకుటియంయేవ అనుఞ్ఞాతసేనాసనో బహుదేవ రత్తిం అజ్ఝోకాసే వీథినామేత్వా రత్తిభాగే గన్ధకుటిం పవిసిత్వా అత్తనో పత్తసేనాసనే తం రత్తిభాగం వీతినామేత్వా పచ్చూససమయే సత్థారా అజ్ఝిట్ఠో సోళస అట్ఠకవగ్గికాని ¶ (సు. ని. ౭౭౨ ఆదయో) సబ్బానేవ సరభఞ్ఞేన అభణి. అథస్స భగవా సరభఞ్ఞపరియోసానే అబ్భానుమోదేన్తో – ‘‘సాధు సాధు, భిక్ఖూ’’తి సాధుకారం అదాసి. సత్థారా దిన్నసాధుకారం సుత్వా భూమట్ఠకదేవా నాగా సుపణ్ణాతి ఏవం యావ బ్రహ్మలోకా ఏకసాధుకారమేవ అహోసి.

తస్మిం ¶ ఖణే జేతవనతో వీసయోజనసతమత్థకే కురరఘరనగరే థేరస్స మాతు మహాఉపాసికాయ గేహే అధివత్థా దేవతాపి మహన్తేన సద్దేన సాధుకారమదాసి. అథ నం ఉపాసికా ఆహ – ‘‘కో ఏస సాధుకారం దేతీ’’తి? అహం, భగినీతి. కోసి త్వన్తి? తవ గేహే అధివత్థా, దేవతాతి. త్వం ఇతో పుబ్బే మయ్హం సాధుకారం అదత్వా అజ్జ కస్మా దేసీతి? నాహం తుయ్హం సాధుకారం దమ్మీతి. అథ కస్స తే సాధుకారో దిన్నోతి? తవ పుత్తస్స కోటికణ్ణస్స సోణత్థేరస్సాతి. కిం మే పుత్తేన కతన్తి? పుత్తో తే అజ్జ సత్థారా సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసిత్వా ధమ్మం దేసేసి, సత్థా తవ పుత్తస్స ధమ్మం సుత్వా పసన్నో సాధుకారమదాసి. తేనస్స మయాపి సాధుకారో దిన్నో. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స హి సాధుకారం సమ్పటిచ్ఛిత్వా భూమట్ఠకదేవే ఆదిం కత్వా యావ బ్రహ్మలోకా ఏకసాధుకారమేవ జాతన్తి. కిం పన, సామి, మమ పుత్తేన సత్థు ధమ్మో కథితో, సత్థారా మమ పుత్తస్స కథితోతి? తవ పుత్తేన సత్థు కథితోతి. ఏవం దేవతాయ కథేన్తియావ ఉపాసికాయ పఞ్చవణ్ణా పీతి ఉప్పజ్జిత్వా సకలసరీరం ఫరి.

అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సచే మే పుత్తో సత్థారా సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసిత్వా సత్థు ధమ్మం కథేతుం సక్ఖి ¶ , మయ్హమ్పి కథేతుం సక్ఖిస్సతియేవ ¶ . పుత్తస్స ఆగతకాలే ధమ్మస్సవనం కారేత్వా ధమ్మకథం సుణిస్సామీ’’తి. సోణత్థేరోపి ఖో సత్థారా సాధుకారే దిన్నే ‘‘అయం మే ఉపజ్ఝాయేన దిన్నసాసనం ఆరోచేతుం కాలో’’తి భగవన్తం పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు వినయధరపఞ్చమేన గణేన ఉపసమ్పదం ఆదిం కత్వా (మహావ. ౨౫౯) పఞ్చ వరే యాచిత్వా కతిపాహం సత్థు సన్తికేయేవ వసిత్వా ‘‘ఉపజ్ఝాయం పస్సిస్సామీ’’తి సత్థారం ఆపుచ్ఛిత్వా జేతవనా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికం అగమాసి.

థేరో పునదివసే తం ఆదాయ పిణ్డాయ చరన్తో మాతు ఉపాసికాయ గేహద్వారం అగమాసి. సాపి పుత్తం దిస్వా తుట్ఠమానసా వన్దిత్వా సక్కచ్చం పరివిసిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘సచ్చం కిర త్వం, తాత, సత్థారా సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసిత్వా సత్థు ధమ్మకథం కథేసీ’’తి. ‘‘ఉపాసికే, తుయ్హం కేన ఇదం కథిత’’న్తి? ‘‘తాత, ఇమస్మిం గేహే అధివత్థా దేవతా మహన్తేన సద్దేన సాధుకారం దత్వా మయా ‘కో ఏసో’తి వుత్తే ‘అహ’న్తి వత్వా ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ కథేసి. తం సుత్వా మయ్హం ఏతదహోసి – ‘సచే మే పుత్తో సత్థు ధమ్మకథం కథేసి, మయ్హమ్పి కథేతుం సక్ఖిస్సతీ’తి. అథ నం ఆహ – ‘తాత, యతో తయా సత్థు సమ్ముఖా ధమ్మో కథితో, మయ్హమ్పి కథేతుం సక్ఖిస్ససి ఏవ. అసుకదివసే నామ ధమ్మస్సవనం కారేత్వా తవ ధమ్మం సుణిస్సామి, తాతా’’’తి. సో అధివాసేసి. ఉపాసికా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా పూజం కత్వా ‘‘పుత్తస్స మే ధమ్మకథం సుణిస్సామీ’’తి ఏకమేవ దాసిం గేహరక్ఖికం ఠపేత్వా ¶ సబ్బం పరిజనం ఆదాయ అన్తోనగరే ధమ్మస్సవనత్థాయ ¶ కారితే మణ్డపే అలఙ్కతధమ్మాసనం అభిరుయ్హ ధమ్మం దేసేన్తస్స పుత్తస్స ధమ్మకథం సోతుం అగమాసి.

తస్మిం పన కాలే నవసతా చోరా తస్సా ఉపాసికాయ గేహే ఓతారం ఓలోకేన్తా విచరన్తి. తస్సా పన గేహం సత్తహి పాకారేహి పరిక్ఖిత్తం సత్తద్వారకోట్ఠకయుత్తం, తత్థ తేసు తేసు ఠానేసు చణ్డసునఖే బన్ధిత్వా ఠపయింసు. అన్తోగేహే ఛదనస్స ఉదకపాతట్ఠానే పన పరిఖం ఖణిత్వా తిపునా పూరయింసు. తం దివా ఆతపేన విలీనం పక్కుథితం వియ తిట్ఠతి, రత్తిం కఠినం కక్ఖళం హుత్వా తిట్ఠతి. తస్సానన్తరా మహన్తాని అయసఙ్ఘాటకాని నిరన్తరం భూమియం ఓదహింసు. ఇతి ఇమఞ్చారక్ఖం ఉపాసికాయ చ అన్తోగేహే ఠితభావం పటిచ్చ తే చోరా ఓకాసం అలభన్తా తం దివసం తస్సా గతభావం ఞత్వా ఉమఙ్గం భిన్దిత్వా తిపుపరిఖాయ ¶ చ అయసఙ్ఘాటకానఞ్చ హేట్ఠాభాగేనేవ గేహం పవిసిత్వా చోరజేట్ఠకం తస్సా సన్తికం పహిణింసు ‘‘సచే సా అమ్హాకం ఇధ పవిట్ఠభావం సుత్వా నివత్తిత్వా గేహాభిముఖీ ఆగచ్ఛతి, అసినా నం పహరిత్వా మారేథా’’తి. సో గన్త్వా తస్సా సన్తికే అట్ఠాసి.

చోరాపి అన్తోగేహే దీపం జాలేత్వా కహాపణగబ్భద్వారం వివరింసు. సా దాసీ చోరే దిస్వా ఉపాసికాయ సన్తికం గన్త్వా, ‘‘అయ్యే, బహూ చోరా గేహం పవిసిత్వా కహాపణగబ్భద్వారం వివరింసూ’’తి ఆరోచేసి. ‘‘చోరా అత్తనా దిట్ఠకహాపణే హరన్తు, అహం మమ పుత్తస్స ధమ్మకథం సుణామి, మా మే ధమ్మస్స అన్తరాయం కరి, గేహం గచ్ఛా’’తి తం పహిణి. చోరాపి కహాపణగబ్భం తుచ్ఛం కత్వా ¶ రజతగబ్భం వివరింసు. సా పునపి గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసి. ఉపాసికాపి ‘‘చోరా అత్తనా ఇచ్ఛితం హరన్తు, మా మే అన్తరాయం కరీ’’తి పున తం పహిణి. చోరా రజతగబ్భమ్పి తుచ్ఛం కత్వా సువణ్ణగబ్భం వివరింసు. సా పునపి గన్త్వా ఉపాసికాయ తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం ఉపాసికా ఆమన్తేత్వా, ‘‘భోతి జే త్వం అనేకవారం మమ సన్తికం ఆగతా, ‘చోరా యథారుచితం హరన్తు, అహం మమ పుత్తస్స ధమ్మకథం సుణామి, మా మే అన్తరాయం కరీ’తి మయా వుత్తాపి మమ కథం అనాదియిత్వా పునప్పునం ఆగచ్ఛసియేవ. సచే ఇదాని త్వం ఆగచ్ఛిస్ససి, జానిస్సామి తే కత్తబ్బం, గేహమేవ గచ్ఛా’’తి పహిణి.

చోరజేట్ఠకో తస్సా కథం సుత్వా ‘‘ఏవరూపాయ ఇత్థియా సన్తకం హరన్తానం అసని పతిత్వా మత్థకం భిన్దేయ్యా’’తి చోరానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘సీఘం ఉపాసికాయ సన్తకం పటిపాకతికం కరోథా’’తి ఆహ. తే కహాపణేహి కహాపణగబ్భం, రజతసువణ్ణేహి రజతసువణ్ణగబ్భే పున పూరయింసు. ధమ్మతా కిరేసా, యం ధమ్మో ధమ్మచారినం రక్ఖతి. తేనేవాహ –

‘‘ధమ్మో ¶ హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం,

న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨);

చోరాపి గన్త్వా ధమ్మస్సవనట్ఠానే అట్ఠంసు. థేరోపి ధమ్మం కథేత్వా విభాతాయ రత్తియా ఆసనా ఓతరి. తస్మిం ఖణే చోరజేట్ఠకో ఉపాసికాయ ¶ పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘ఖమాహి మే, అయ్యే’’తి ఆహ. ‘‘కిం ఇదం, తాతా’’తి? ‘‘అహఞ్హి తుమ్హేసు ¶ ఆఘాతం కత్వా తుమ్హే మారేతుకామో అట్ఠాసి’’న్తి. ‘‘తేన హి తే, తాత, ఖమామీ’’తి. సేసచోరాపి తథేవ వత్వా, ‘‘తాతా, ఖమామీ’’తి వుత్తే ఆహంసు – ‘‘అయ్యే, సచే నో ఖమథ, పుత్తస్స వో సన్తికే అమ్హాకం పబ్బజ్జం దాపేథా’’తి. సా పుత్తం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘తాత, ఇమే చోరా మమ గుణేసు తుమ్హాకఞ్చ ధమ్మకథాయ పసన్నా పబ్బజ్జం యాచన్తి, పబ్బాజేథ నే’’తి. థేరో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా తేహి నివత్థవత్థానం దసాని ఛిన్దాపేత్వా తమ్బమత్తికాయ రజాపేత్వా తే పబ్బాజేత్వా సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. ఉపసమ్పన్నకాలే చ నేసం ఏకేకస్స విసుం విసుం కమ్మట్ఠానమదాసి. తే నవసతా భిక్ఖూ విసుం విసుం నవసతకమ్మట్ఠానాని గహేత్వా ఏకం పబ్బతం అభిరుయ్హ తస్స తస్స రుక్ఖస్స ఛాయాయ నిసీదిత్వా సమణధమ్మం కరింసు.

సత్థా వీసయోజనసతమత్థకే జేతవనమహావిహారే నిసిన్నోవ తే భిక్ఖూ ఓలోకేత్వా తేసం చరియవసేన ధమ్మదేసనం వవత్థాపేత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా సమ్ముఖే నిసీదిత్వా కథేన్తో వియ ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘మేత్తావిహారీ యో భిక్ఖు, పసన్నో బుద్ధసాసనే;

అధిగచ్ఛే పదం సన్తం, సఙ్ఖారూపసమం సుఖం.

‘‘సిఞ్చ భిక్ఖు ఇమం నావం, సిత్తా తే లహుమేస్సతి;

ఛేత్వా రాగఞ్చ దోసఞ్చ, తతో నిబ్బానమేహిసి.

‘‘పఞ్చ ఛిన్దే పఞ్చ జహే, పఞ్చ చుత్తరి భావయే;

పఞ్చసఙ్గాతిగో భిక్ఖు, ఓఘతిణ్ణోతి వుచ్చతి.

మా కన్దీ దుక్ఖమిదన్తి దయ్హమానో.

‘‘నత్థి ¶ ఝానం అపఞ్ఞస్స, పఞ్ఞా నత్థి అఝాయతో;

యమ్హి ఝానఞ్చ పఞ్ఞా చ, స వే నిబ్బానసన్తికే.

‘‘సుఞ్ఞాగారం పవిట్ఠస్స, సన్తచిత్తస్స భిక్ఖునో;

అమానుసీ రతీ హోతి, సమ్మా ధమ్మం విపస్సతో.

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానతం.

‘‘తత్రాయమాది భవతి, ఇధ పఞ్ఞస్స భిక్ఖునో;

ఇన్ద్రియగుత్తి సన్తుట్ఠి, పాతిమోక్ఖే చ సంవరో.

‘‘మిత్తే భజస్సు కల్యాణే, సుద్ధాజీవే అతన్దితే;

పటిసన్థారవుత్యస్స, ఆచారకుసలో సియా;

తతో పామోజ్జబహులో, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సతీ’’తి.

తత్థ ¶ మేత్తావిహారీతి మేత్తాకమ్మట్ఠానే కమ్మం కరోన్తోపి మేత్తావసేన తికచతుక్కజ్ఝానే నిబ్బత్తేత్వా ఠితోపి మేత్తావిహారీయేవ నామ. పసన్నోతి యో పన బుద్ధసాసనే పసన్నో హోతి, పసాదం రోచేతియేవాతి అత్థో. పదం సన్తన్తి నిబ్బానస్సేతం నామం. ఏవరూపో హి భిక్ఖు సన్తం కోట్ఠాసం సబ్బసఙ్ఖారానం ఉపసన్తతాయ సఙ్ఖారూపసమం, పరమసుఖతాయ సుఖన్తి లద్ధనామం నిబ్బానం అధిగచ్ఛతి, విన్దతియేవాతి అత్థో.

సిఞ్చ భిక్ఖు ఇమం నావన్తి భిక్ఖు ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం నావం మిచ్ఛావితక్కోదకం ఛడ్డేన్తో సిఞ్చ. సిత్తా తే లహుమేస్సతీతి యథా హి మహాసముద్దే ఉదకస్సేవ భరితా నావా ఛిద్దాని ¶ పిదహిత్వా ఉదకస్స సిత్తతాయ సిత్తా సల్లహుకా హుత్వా మహాసముద్దే అనోసీదిత్వా సీఘం సుపట్టనం గచ్ఛతి, ఏవం తవాపి అయం మిచ్ఛావితక్కోదకభరితా అత్తభావనావా చక్ఖుద్వారాదిఛిద్దాని సంవరేన పిదహిత్వా ఉప్పన్నస్స మిచ్ఛావితక్కోదకస్స సిత్తతాయ సిత్తా సల్లహుకా సంసారవట్టే అనోసీదిత్వా సీఘం నిబ్బానం గమిస్సతి. ఛేత్వాతి రాగదోసబన్ధనాని ఛిన్ద. ఏతాని హి ఛిన్దిత్వా అరహత్తప్పత్తో తతో అపరభాగే అనుపాదిసేసనిబ్బానమేవ ఏహిసి, గమిస్ససీతి అత్థో.

పఞ్చ ¶ ఛిన్దేతి ¶ హేట్ఠాఅపాయసమ్పాపకాని పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనాని పాదే బద్ధరజ్జుం పురిసో సత్థేన వియ హేట్ఠామగ్గత్తయేన ఛిన్దేయ్య. పఞ్చ జహేతి ఉపరిదేవలోకసమ్పాపకాని పఞ్చుద్ధమ్భాగియసంయోజనాని పురిసో గీవాయ బద్ధరజ్జుకం వియ అరహత్తమగ్గేన జహేయ్య పజహేయ్య, ఛిన్దేయ్యాతి అత్థో. పఞ్చ చుత్తరి భావయేతి ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనానం పహానత్థాయ సద్ధాదీని పఞ్చిన్ద్రియాని ఉత్తరి భావేయ్య. పఞ్చసఙ్గాతిగోతి ఏవం సన్తే పఞ్చన్నం రాగదోసమోహమానదిట్ఠిసఙ్గానం అతిక్కమనేన పఞ్చసఙ్గాతిగో భిక్ఖు ఓఘతిణ్ణోతి వుచ్చతి, చత్తారో ఓఘే తిణ్ణోయేవాతి వుచ్చతీతి అత్థో.

ఝాయ భిక్ఖూతి భిక్ఖు త్వం ద్విన్నం ఝానానం వసేన ఝాయ చేవ, కాయకమ్మాదీసు చ అప్పమత్తవిహారితాయ మా పమజ్జి. రమేస్సూతి పఞ్చవిధే చ కామగుణే తే చిత్తం మా రమేస్సు. మా లోహగుళన్తి సతివోస్సగ్గలక్ఖణేన హి పమాదేన పమత్తా నిరయే తత్తం లోహగుళం గిలన్తి, తేన తం వదామి ‘‘మా పమత్తో హుత్వా లోహగుళం గిలి, మా నిరయే డయ్హమానో ‘దుక్ఖమిద’న్తి కన్దీ’’తి అత్థో.

నత్థి ఝానన్తి ఝానుప్పాదికాయ వాయామపఞ్ఞాయ అపఞ్ఞస్స ఝానం నామ నత్థి. పఞ్ఞా నత్థీతి ¶ అఝాయన్తస్స ‘‘సమాహితో భిక్ఖు యథాభూతం జానాతి పస్సతీ’’తి వుత్తలక్ఖణా పఞ్ఞా నత్థి. యమ్హి ఝానఞ్చ పఞ్ఞా చాతి యమ్హి పుగ్గలే ఇదం ఉభయమ్పి అత్థి, సో నిబ్బానస్స సన్తికే ఠితోయేవాతి అత్థో.

సుఞ్ఞాగారం పవిట్ఠస్సాతి కిస్మిఞ్చిదేవ వివిత్తోకాసే కమ్మట్ఠానం అవిజహిత్వా కమ్మట్ఠానమనసికారేన నిసిన్నస్స. సన్తచిత్తస్సాతి నిబ్బుతచిత్తస్స. సమ్మాతి హేతునా కారణేన ధమ్మం విపస్సన్తస్స విపస్సనాసఙ్ఖాతా అమానుసీ రతి అట్ఠసమాపత్తిసఙ్ఖాతా దిబ్బాపి రతి హోతి ఉప్పజ్జతీతి అత్థో.

యతో ¶ యతో సమ్మసతీతి అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు కమ్మం కరోన్తో యేన యేనాకారేన, పురేభత్తాదీసు వా కాలేసు యస్మిం యస్మిం అత్తనా అభిరుచితే కాలే, అభిరుచితే వా కమ్మట్ఠానే కమ్మం కరోన్తో సమ్మసతి. ఉదయబ్బయన్తి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం పఞ్చవీసతియా లక్ఖణేహి ఉదయం ¶ , పఞ్చవీసతియా ఏవ చ లక్ఖణేహి వయం. పీతిపామోజ్జన్తి ఏవం ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం సమ్మసన్తో ధమ్మపీతిం ధమ్మపామోజ్జఞ్చ లభతి. అమతన్తి తం సప్పచ్చయే నామరూపే పాకటే హుత్వా ఉపట్ఠహన్తే ఉప్పన్నం పీతిపామోజ్జం అమతనిబ్బానసమ్పాపకత్తా ¶ విజానతం పణ్డితానం అమతమేవాతి అత్థో.

తత్రాయమాది భవతీతి తత్ర అయం ఆది, ఇదం పుబ్బట్ఠానం హోతి. ఇధ పఞ్ఞస్సాతి ఇమస్మిం సాసనే పణ్డితభిక్ఖునో. ఇదాని ‘‘తం ఆదీ’’తి వుత్తం పుబ్బట్ఠానం దస్సేన్తో ఇన్ద్రియగుత్తీతిఆదిమాహ. చతుపారిసుద్ధిసీలఞ్హి పుబ్బట్ఠానం నామ. తత్థ ఇన్ద్రియగుత్తీతి ఇన్ద్రియసంవరో. సన్తుట్ఠీతి చతుపచ్చయసన్తోసో. తేన ఆజీవపారిసుద్ధి చేవ పచ్చయసన్నిస్సితఞ్చ సీలం కథితం. పాతిమోక్ఖేతి పాతిమోక్ఖసఙ్ఖాతే జేట్ఠకసీలే పరిపూరకారితా కథితా.

మిత్తే భజస్సు కల్యాణేతి విస్సట్ఠకమ్మన్తే అపతిరూపసహాయే వజ్జేత్వా సాధుజీవితాయ సుద్ధాజీవే జఙ్ఘబలం నిస్సాయ జీవికకప్పనాయ అకుసీతే అతన్దితే కల్యాణమిత్తే భజస్సు, సేవస్సూతి అత్థో. పటిసన్థారవుత్యస్సాతి ఆమిసపటిసన్థారేన చ ధమ్మపటిసన్థారేన చ సమ్పన్నవుత్తితాయ పటిసన్థారవుత్తి అస్స, పటిసన్థారస్స కారకా భవేయ్యాతి అత్థో. ఆచారకుసలోతి సీలమ్పి ఆచారో, వత్తపటివత్తమ్పి ఆచారో. తత్థ కుసలో సియా, ఛేకో భవేయ్యాతి అత్థో. తతో పామోజ్జబహులోతి తతో పటిసన్థారవుత్తితో చ ఆచారకోసల్లతో చ ఉప్పన్నేన ధమ్మపామోజ్జేన పామోజ్జబహులో హుత్వా తం సకలస్సాపి వట్టదుక్ఖస్స అన్తం కరిస్సతీతి అత్థో.

ఏవం సత్థారా దేసితాసు ఇమాసు గాథాసు ఏకమేకిస్సాయ గాథాయ పరియోసానే ఏకమేకం భిక్ఖుసతం నిసిన్ననిసిన్నట్ఠానేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా సబ్బేపి తే భిక్ఖూ ఆకాసేనేవ వీసయోజనసతికం ¶ కన్తారం అతిక్కమిత్వా తథాగతస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం వణ్ణేన్తా థోమేన్తా పాదే వన్దింసూతి.

వస్సికా ¶ ¶ వియ పుప్ఫానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞే సమణధమ్మం కరోన్తా పాతోవ పుప్ఫితాని వస్సికపుప్ఫాని సాయం వణ్టతో ముచ్చన్తాని దిస్వా ‘‘పుప్ఫానం వణ్టేహి ముచ్చనతో మయం పఠమతరం రాగాదీహి ముచ్చిస్సామా’’తి వాయమింసు. సత్థా తే భిక్ఖూ ఓలోకేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ వణ్టతో ముచ్చనపుప్ఫేన వియ దుక్ఖతో ముచ్చితుం వాయమితబ్బమేవా’’తి వత్వా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఆలోకం ఫరిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘వస్సికా వియ పుప్ఫాని, మద్దవాని పముఞ్చతి;

ఏవం రాగఞ్చ దోసఞ్చ, విప్పముఞ్చేథ భిక్ఖవో’’తి.

తత్థ వస్సికాతి సుమనా. మద్దవానీతి మిలాతాని. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా వస్సికా హియ్యో పుప్ఫితపుప్ఫాని ¶ పునదివసే పురాణభూతాని ముఞ్చతి, వణ్టతో విస్సజ్జేతి, ఏవం తుమ్హేపి రాగాదయో దోసే విప్పముఞ్చేథాతి.

దేసనావసానే సబ్బేపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

సన్తకాయోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సన్తకాయత్థేరం నామ ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స కిర హత్థపాదకుక్కుచ్చం నామ నాహోసి, కాయవిజమ్భనరహితో సన్తఅత్తభావోవ అహోసి. సో కిర సీహయోనితో ఆగతో థేరో. సీహా కిర ఏకదివసం గోచరం గహేత్వా రజతసువణ్ణమణిపవాళగుహానం అఞ్ఞతరం పవిసిత్వా మనోసిలాతలే హరితాలచుణ్ణేసు సత్తాహం నిపజ్జిత్వా ¶ సత్తమే దివసే ఉట్ఠాయ నిపన్నట్ఠానం ఓలోకేత్వా సచే నఙ్గుట్ఠస్స వా కణ్ణానం వా హత్థపాదానం వా చలితత్తా మనోసిలాహరితాలచుణ్ణానం విప్పకిణ్ణతం పస్సన్తి, ‘‘న తే ఇదం జాతియా వా గోత్తస్స వా పతిరూప’’న్తి ¶ పున సత్తాహం నిరాహారా నిపజ్జన్తి, చుణ్ణానం పన విప్పకిణ్ణభావే అసతి ‘‘ఇదం ¶ తే జాతిగోత్తానం అనుచ్ఛవిక’’న్తి ఆసయా నిక్ఖమిత్వా విజమ్భిత్వా దిసా అనువిలోకేత్వా తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నదిత్వా గోచరాయ పక్కమన్తి. ఏవరూపాయ సీహయోనియా ఆగతో అయం భిక్ఖు. తస్స కాయసమాచారం దిస్వా భిక్ఖూ సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘న నో, భన్తే, సన్తకాయత్థేరసదిసో భిక్ఖు దిట్ఠపుబ్బో. ఇమస్స హి నిసిన్నట్ఠానే హత్థచలనం వా పాదచలనం వా కాయవిజమ్భితా వా నత్థీ’’తి. తం సుత్వా సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, భిక్ఖునా నామ సన్తకాయత్థేరేన వియ కాయాదీహి ఉపసన్తేనేవ భవితబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సన్తకాయో సన్తవాచో, సన్తవా సుసమాహితో;

వన్తలోకామిసో భిక్ఖు, ఉపసన్తోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ సన్తకాయోతి పాణాతిపాతాదీనం అభావేన సన్తకాయో, ముసావాదాదీనం అభావేన సన్తవాచో, అభిజ్ఝాదీనం అభావేన సన్తవా, కాయాదీనం తిణ్ణమ్పి సుట్ఠు సమాహితత్తా సుసమాహితో, చతూహి మగ్గేహి లోకామిసస్స వన్తతాయ వన్తలోకామిసో భిక్ఖు అబ్భన్తరే రాగాదీనం ఉపసన్తతాయ ఉపసన్తోతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో థేరో అరహత్తే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అత్తనా ¶ చోదయత్తానన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నఙ్గలకులత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర దుగ్గతమనుస్సో పరేసం భతిం కత్వా జీవతి, తం ఏకో భిక్ఖు పిలోతికఖణ్డనివత్థం నఙ్గలం ఉక్ఖిపిత్వా గచ్ఛన్తం దిస్వా ఏవమాహ – ‘‘కిం పన తే ఏవం జీవనతో పబ్బజితుం న వర’’న్తి. కో మం, భన్తే, ఏవం జీవన్తం పబ్బాజేస్సతీతి? సచే పబ్బజిస్ససి ¶ , అహం తం పబ్బాజేస్సామీతి. సాధు భన్తే ¶ , సచే మం పబ్బాజేస్సథ, పబ్బజిస్సామీతి. అథ నం సో థేరో జేతవనం నేత్వా సహత్థేన, న్హాపేత్వా మాళకే ఠపేత్వా పబ్బాజేత్వా నివత్థపిలోతికఖణ్డేన సద్ధిం నఙ్గలం మాళకసీమాయమేవ రుక్ఖసాఖాయం ఠపాపేసి. సో ఉపసమ్పన్నకాలేపి నఙ్గలకులత్థేరోత్వేవ పఞ్ఞాయి. సో బుద్ధానం ఉప్పన్నలాభసక్కారం నిస్సాయ జీవన్తో ఉక్కణ్ఠిత్వా ఉక్కణ్ఠితం వినోదేతుం అసక్కోన్తో ‘‘న దాని సద్ధాదేయ్యాని కాసాయాని పరిదహిత్వా గమిస్సామీ’’తి తం రుక్ఖమూలం గన్త్వా అత్తనావ అత్తానం ఓవది – ‘‘అహిరిక, నిల్లజ్జ, ఇదం నివాసేత్వా విబ్భమిత్వా భతిం కత్వా జీవితుకామో జాతో’’తి. తస్సేవం అత్తానం ఓవదన్తస్సేవ చిత్తం తనుకభావం గతం. సో నివత్తిత్వా పున కతిపాహచ్చయేన ¶ ఉక్కణ్ఠిత్వా తథేవ అత్తానం ఓవది, పునస్స చిత్తం నివత్తి. సో ఇమినావ నీహారేన ఉక్కణ్ఠితఉక్కణ్ఠితకాలే తత్థ గన్త్వా అత్తానం ఓవది. అథ నం భిక్ఖూ తత్థ అభిణ్హం గచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘ఆవుసో, నఙ్గలత్థేర కస్మా ఏత్థ గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో ‘‘ఆచరియస్స సన్తికం గచ్ఛామి, భన్తే’’తి వత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి.

భిక్ఖూ తేన సద్ధిం కేళిం కరోన్తా ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో నఙ్గలత్థేర, తవ విచరణమగ్గో అవళఞ్జో వియ జాతో, ఆచరియస్స సన్తికం న గచ్ఛసి మఞ్ఞే’’తి. ఆమ, భన్తే, మయం సంసగ్గే సతి అగమిమ్హా, ఇదాని పన సో సంసగ్గో ఛిన్నో, తేన న గచ్ఛామాతి. తం సుత్వా భిక్ఖూ ‘‘ఏస అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి సత్థు తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అత్తనావ అత్తానం చోదేత్వా పబ్బజితకిచ్చస్స మత్థకం పత్తో’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘అత్తనా చోదయత్తానం, పటిమంసేథ అత్తనా;

సో అత్తగుత్తో సతిమా, సుఖం భిక్ఖు విహాహిసి.

‘‘అత్తా హి అత్తనో నాథో, కో హి నాథో పరో సియా;

తస్మా సంయమమత్తానం, అస్సం భద్రంవ వాణిజో’’తి.

తత్థ ¶ ¶ చోదయత్తానన్తి అత్తనావ అత్తానం చోదయ సారయ. పటిమంసేథాతి అత్తనావ అత్తానం పరివీమంసథ. సోతి సో త్వం, భిక్ఖు, ఏవం సన్తే అత్తనావ గుత్తతాయ అత్తగుత్తో, ఉపట్ఠితసతితాయ సతిమా హుత్వా సబ్బిరియాపథేసు సుఖం విహరిస్ససీతి అత్థో.

నాథోతి ¶ అవస్సయో పతిట్ఠా. కో హి నాథో పరోతి యస్మా పరస్స అత్తభావే పతిట్ఠాయ కుసలం వా కత్వా సగ్గపరాయణేన మగ్గం వా భావేత్వా సచ్ఛికతఫలేన భవితుం న సక్కా, తస్మా కో హి నామ పరో నాథో భవేయ్యాతి అత్థో. తస్మాతి యస్మా అత్తావ అత్తనో గతి పతిట్ఠా సరణం, తస్మా యథా భద్రం అస్సాజానీయం నిస్సాయ లాభం పత్థయన్తో వాణిజో తస్స విసమట్ఠానచారం పచ్ఛిన్దిత్వా దివసస్స తిక్ఖత్తుం నహాపేన్తో భోజేన్తో సంయమేతి పటిజగ్గతి, ఏవం త్వమ్పి అనుప్పన్నస్స అకుసలస్స ఉప్పాదం నివారేన్తో సతిసమ్మోసేన ఉప్పన్నం అకుసలం పజహన్తో అత్తానం సంయమ గోపయ, ఏవం సన్తే పఠమజ్ఝానం ఆదిం కత్వా లోకియలోకుత్తరవిసేసం అధిగమిస్ససీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పామోజ్జబహులోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో వక్కలిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిరాయస్మా సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో పిణ్డాయ పవిట్ఠం తథాగతం దిస్వా సత్థు సరీరసమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా సరీరసమ్పత్తిదస్సనేన అతిత్తో ‘‘ఏవాహం నిచ్చకాలం తథాగతం దట్ఠుం లభిస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా యత్థ ఠితేన సక్కా దసబలం పస్సితుం, తత్థ ఠితో సజ్ఝాయకమ్మట్ఠానమనసికారాదీని పహాయ సత్థారం ఓలోకేన్తోవ విచరతి. సత్థా తస్స ఞాణపరిపాకం ఆగమేన్తో కిఞ్చి అవత్వా ‘‘ఇదానిస్స ఞాణం పరిపాకం గత’’న్తి ఞత్వా ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా ¶ పూతికాయేన దిట్ఠేన, యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతి. యో మం పస్సతి, సో ధమ్మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭) వత్వా ఓవది. సో ఏవం ఓవదితోపి సత్థు దస్సనం పహాయ నేవ అఞ్ఞత్థ గన్తుం సక్కోతి. అథ నం సత్థా ‘‘నాయం భిక్ఖు సంవేగం అలభిత్వా బుజ్ఝిస్సతీ’’తి ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ రాజగహం గన్త్వా వస్సూపనాయికదివసే ‘‘అపేహి, వక్కలి, అపేహి, వక్కలీ’’తి పణామేసి. సో ‘‘న మం సత్థా ఆలపతీ’’తి తేమాసం సత్థు సమ్ముఖే ఠాతుం అసక్కోన్తో ‘‘కిం మయ్హం జీవితేన, పబ్బతా అత్తానం పాతేస్సామీ’’తి గిజ్ఝకూటం అభిరుహి.

సత్థా తస్స కిలమనభావం ఞత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు మమ సన్తికా అస్సాసం అలభన్తో మగ్గఫలానం ¶ ఉపనిస్సయం నాసేయ్యా’’తి అత్తానం దస్సేతుం ఓభాసం ముఞ్చి. అథస్స సత్థు దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ తావమహన్తోపి సోకో పహీయి. సత్థా సుక్ఖతళాకం ఓఘేన పూరేన్తో వియ థేరస్స బలవపీతిపామోజ్జం ఉప్పాదేతుం ఇమం గాథమాహ –

‘‘పామోజ్జబహులో ¶ భిక్ఖు, పసన్నో బుద్ధసాసనే;

అధిగచ్ఛే పదం సన్తం, సఙ్ఖారూపసమం సుఖ’’న్తి.

తస్సత్థో – పకతియాపి పామోజ్జబహులో భిక్ఖు బుద్ధసాసనే పసాదం రోచేతి, సో ఏవం పసన్నో బుద్ధసాసనే సన్తం పదం సఙ్ఖారూపసమం సుఖన్తి లద్ధనామం నిబ్బానం అధిగచ్ఛేయ్యాతి. ఇమఞ్చ పన గాథం వత్వా సత్థా వక్కలిత్థేరస్స హత్థం పసారేత్వా –

‘‘ఏహి వక్కలి మా భాయి, ఓలోకేహి తథాగతం;

అహం తం ఉద్ధరిస్సామి, పఙ్కే సన్నంవ కుఞ్జరం.

‘‘ఏహి వక్కలి మా భాయి, ఓలోకేహి తథాగతం;

అహం తం మోచయిస్సామి, రాహుగ్గహంవ సూరియం.

‘‘ఏహి వక్కలి మా భాయి, ఓలోకేహి తథాగతం;

అహం తం మోచయిస్సామి, రాహుగ్గహంవ చన్దిమ’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి. సో ‘‘దసబలో మే దిట్ఠో, ఏహీతి చ అవ్హానమ్పి లద్ధ’’న్తి బలవపీతిం ఉప్పాదేత్వా ‘‘కుతో ను ఖో గన్తబ్బ’’న్తి గమనమగ్గం అపస్సన్తో దసబలస్స సమ్ముఖే ఆకాసే ఉప్పతిత్వా పఠమపాదే పబ్బతే ¶ ఠితేయేవ సత్థారా వుత్తగాథా ఆవజ్జేన్తో ఆకాసేయేవ పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా తథాగతం వన్దమానోవ ఓతరిత్వా సత్థు సన్తికే అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా అపరభాగే సద్ధాధిముత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

యో ¶ ¶ హవేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పుబ్బారామే విహరన్తో సుమనసామణేరం ఆరబ్భ కథేసి. తత్రాయం అనుపుబ్బీ కథా –

పదుముత్తరబుద్ధకాలస్మిఞ్హి ఏకో కులపుత్తో సత్థారా చతుపరిసమజ్ఝే ఏకం భిక్ఖుం దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా తం సమ్పత్తిం పత్థయమానో సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా, ‘‘భన్తే, అహమ్పి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం ఠపేసి. సత్థా కప్పసతసహస్సం ఓలోకేన్తో తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం విదిత్వా ‘‘ఇతో కప్పసతసహస్సమత్థకే గోతమబుద్ధసాసనే దిబ్బచక్ఖుకానం అగ్గో అనురుద్ధో నామ భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. సో తం బ్యాకరణం సుత్వా స్వే పత్తబ్బం వియ తం సమ్పత్తిం మఞ్ఞమానో పరినిబ్బుతే సత్థరి భిక్ఖూ దిబ్బచక్ఖుపరికమ్మం పుచ్ఛిత్వా సత్తయోజనికం కఞ్చనథూపం పరిక్ఖిపిత్వా అనేకాని దీపరుక్ఖసహస్సాని కారేత్వా దీపపూజం కత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవమనుస్సేసు కప్పసతసహస్సాని సంసరిత్వా ఇమస్మిం కప్పే బారాణసియం దలిద్దకులే నిబ్బత్తో సుమనసేట్ఠిం నిస్సాయ తస్స తిణహారకో హుత్వా జీవికం కప్పేసి. అన్నభారోతిస్స నామం అహోసి. సుమనసేట్ఠీపి తస్మిం నగరే నిచ్చకాలం మహాదానం దేతి.

అథేకదివసం ఉపరిట్ఠో నామ పచ్చేకబుద్ధో గన్ధమాదనే నిరోధసమాపత్తితో ¶ వుట్ఠాయ ‘‘కస్స ను ఖో అజ్జ అనుగ్గహం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అజ్జ మయా అన్నభారస్స అనుగ్గహం కాతుం వట్టతి, ఇదాని చ సో అటవితో తిణం ఆదాయ గేహం ఆగమిస్సతీ’’తి ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఇద్ధియా గన్త్వా అన్నభారస్స సమ్ముఖే పచ్చుట్ఠాసి. అన్నభారో తం తుచ్ఛపత్తహత్థం దిస్వా ‘‘అపి ¶ , భన్తే, భిక్ఖం లభిత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘లభిస్సామ మహాపుఞ్ఞా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి, భన్తే, థోకం ఆగమేథా’’తి తిణకాజం ఛడ్డేత్వా వేగేన గేహం గన్త్వా, ‘‘భద్దే, మయ్హం ఠపితభాగభత్తం అత్థి, నత్థీ’’తి భరియం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అత్థి, సామీ’’తి వుత్తే వేగేన పచ్చాగన్త్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తం ఆదాయ ‘‘మయ్హం దాతుకామతాయ సతి దేయ్యధమ్మో న హోతి, దేయ్యధమ్మే సతి పటిగ్గాహకం న లభామి. అజ్జ పన మే పటిగ్గాహకో చ దిట్ఠో, దేయ్యధమ్మో చ అత్థి, లాభా వత మే’’తి గేహం గన్త్వా భత్తం పత్తే పక్ఖిపాపేత్వా పచ్చాహరిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స హత్థే పతిట్ఠపేత్వా –

‘‘ఇమినా ¶ పన దానేన, మా మే దాలిద్దియం అహు;

నత్థీతి వచనం నామ, మా అహోసి భవాభవే. –

భన్తే ఏవరూపా దుజ్జీవితా ముచ్చేయ్యం, నత్థీతి పదమేవ న సుణేయ్య’’న్తి పత్థనం ఠపేసి. పచ్చేకబుద్ధో ‘‘ఏవం హోతు మహాపుఞ్ఞా’’తి వత్వా అనుమోదనం కత్వా పక్కామి.

సుమనసేట్ఠినోపి ఛత్తే అధివత్థా దేవతా ‘‘అహో దానం పరమదానం, ఉపరిట్ఠే సుపతిట్ఠిత’’న్తి ¶ వత్వా తిక్ఖత్తుం సాధుకారమదాసి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘కిం మం ఏత్తకం కాలం దానం దదమానం న పస్ససీ’’తి ఆహ. నాహం తవ దానం ఆరబ్భ సాధుకారం దేమి, అన్నభారేన పన ఉపరిట్ఠస్స దిన్నపిణ్డపాతే పసీదిత్వా మయా ఏస సాధుకారో పవత్తితోతి. సో ‘‘అచ్ఛరియం వత, భో, అహం ఏత్తకం కాలం దానం దదన్తో దేవతం సాధుకారం దాపేతుం నాసక్ఖిం, అన్నభారో మం నిస్సాయ జీవన్తో ఏకపిణ్డపాతేనేవ సాధుకారం దాపేసి, తస్స దానే అనుచ్ఛవికం కత్వా తం పిణ్డపాతం మమ సన్తకం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘అజ్జ తయా కస్సచి కిఞ్చి దిన్న’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సామి, ఉపరిట్ఠపచ్చేకబుద్ధస్స మే అజ్జ భాగభత్తం దిన్న’’న్తి. ‘‘హన్ద, భో, కహాపణం గహేత్వా ఏతం మయ్హం పిణ్డపాతం దేహీ’’తి? ‘‘న దేమి, సామీ’’తి. సో యావ సహస్సం వడ్ఢేసి, ఇతరో సహస్సేనాపి నాదాసి. అథ నం ‘‘హోతు, భో, యది పిణ్డపాతం న దేసి, సహస్సం గహేత్వా పత్తిం మే దేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘అయ్యేన సద్ధిం మన్తేత్వా జానిస్సామీ’’తి వేగేన పచ్చేకబుద్ధం సమ్పాపుణిత్వా, ‘‘భన్తే సుమనసేట్ఠి, సహస్సం దత్వా తుమ్హాకం పిణ్డపాతే పత్తిం యాచతి, కిం కరోమీ’’తి పుచ్ఛి.

అథస్స ¶ సో ఉపమం ఆహరి ‘‘సేయ్యథాపి, పణ్డిత, కులసతికే గామే ఏకస్మిం ఘరే దీపం జాలేయ్య, సేసా అత్తనో తేలేన వట్టిం తేమేత్వా జాలాపేత్వా గణ్హేయ్యుం, పురిమపదీపస్స ¶ పభా అత్థీతి వత్తబ్బా నత్థీ’’తి. అతిరేకతరా, భన్తే, పభా హోతీతి. ఏవమేవం పణ్డిత ఉళుఙ్కయాగు వా హోతు, కటచ్ఛుభిక్ఖా వా, అత్తనో పిణ్డపాతే పరేసం పత్తిం దేన్తస్స యత్తకానం దేతి, తత్తకం వడ్ఢతి. త్వఞ్హి ఏకమేవ పిణ్డపాతం అదాసి, సేట్ఠిస్స పన పత్తియా దిన్నాయ ద్వే పిణ్డపాతా హోన్తి ఏకో తవ, ఏకో తస్సాతి.

సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి తం అభివాదేత్వా సేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘గణ్హ, సామి, పత్తి’’న్తి ఆహ. తేన హి ఇమే కహాపణే గణ్హాతి. నాహం పిణ్డపాతం విక్కిణామి, సద్ధాయ తే పత్తిం దమ్మీతి. ‘‘త్వం సద్ధాయ దేసి, అహమ్పి తవ గుణే పూజేమి, గణ్హ, తాత, ఇతో పట్ఠాయ ¶ చ పన మా సహత్థా కమ్మమకాసి, వీథియం ఘరం మాపేత్వా వస. యేన చ తే అత్థో హోతి, సబ్బం మమ సన్తికా గణ్హాహీ’’తి ఆహ. నిరోధా వుట్ఠితస్స పన దిన్నపిణ్డపాతో తదహేవ విపాకం దేతి. తస్మా రాజాపి తం పవత్తిం సుత్వా అన్నభారం పక్కోసాపేత్వా పత్తిం గహేత్వా మహన్తం భోగం దత్వా తస్స సేట్ఠిట్ఠానం దాపేసి.

సో సుమనసేట్ఠిస్స సహాయకో హుత్వా యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ¶ ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కపిలవత్థునగరే అమితోదనస్స సక్కస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి, అనురుద్ధోతిస్స నామం అకంసు. సో మహానామసక్కస్స కనిట్ఠభాతా, సత్థు చూళపితు పుత్తో పరమసుఖుమాలో మహాపుఞ్ఞో అహోసి. ఏకదివసం కిర ఛసు ఖత్తియేసు పూవే లక్ఖం కత్వా గుళేహి కీళన్తేసు అనురుద్ధో పరాజితో పూవానం అత్థాయ మాతు సన్తికం పహిణి. సా మహన్తం సువణ్ణథాలం పూరేత్వా పూవే పేసేసి. పూవే ఖాదిత్వా పున కీళన్తో పరాజితో తథేవ పహిణి. ఏవం తిక్ఖత్తుం పూవేసు ఆహటేసు చతుత్థే వారే మాతా ‘‘ఇదాని పూవా నత్థీ’’తి పహిణి. తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘నత్థీ’’తి పదస్స అసుతపుబ్బతాయ ‘‘నత్థిపూవా నామ ఇదాని భవిస్సన్తీ’’తి సఞ్ఞం కత్వా ‘‘గచ్ఛ నత్థిపూవే ఆహరా’’తి పేసేసి. అథస్స ¶ మాతా ‘‘నత్థిపూవే కిర, అయ్యే, దేథా’’తి వుత్తే ‘‘మమ పుత్తేన నత్థీతి పదం న సుతపుబ్బం, కథం ను ఖో నత్థిభావం జానాపేయ్య’’న్తి సువణ్ణపాతిం ధోవిత్వా అపరాయ సువణ్ణపాతియా పటికుజ్జిత్వా ‘‘హన్ద, తాత, ఇమం మమ పుత్తస్స దేహీ’’తి పహిణి. తస్మిం ఖణే నగరపరిగ్గాహికా దేవతా ‘‘అమ్హాకం సామినా అన్నభారకాలే ఉపరిట్ఠస్స పచ్చేకబుద్ధస్స భాగభత్తం ¶ దత్వా ‘నత్థీతి పదమేవ న సుణేయ్య’న్తి పత్థనా నామ ఠపితా. సచే మయం తమత్థం ఞత్వా అజ్ఝుపేక్ఖేయ్యామ, ముద్ధాపి నో సత్తధా ఫలేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా దిబ్బపూవేహి పాతిం పూరయింసు. సో పురిసో పాతిం ఆహరిత్వా తస్స సన్తికే ఠపేత్వా వివరి. తేసం గన్ధో సకలనగరం ఫరి. పూవో పన ముఖే ఠపితమత్తోవ సత్తరసహరణిసహస్సాని ఫరిత్వా అట్ఠాసి.

అనురుద్ధోపి చిన్తేసి – ‘‘న మం మఞ్ఞే ఇతో పుబ్బే మాతా పియాయతి. న హి మే అఞ్ఞదా తాయ నత్థిపూవా నామ పక్కపుబ్బా’’తి. సో గన్త్వా మాతరం ఏవమాహ – ‘‘అమ్మ, నాహం తవ పియో’’తి. తాత, కిం వదేసి, మమ అక్ఖీహిపి హదయమంసతోపి త్వం పియతరోతి. సచాహం, అమ్మ, తవ పియో, కస్మా మమ పుబ్బే ఏవరూపే నత్థిపూవే నామ న అదాసీతి. సా తం పురిసం పుచ్ఛి – ‘‘తాత, కిఞ్చి పాతియం అహోసీ’’తి. ఆమ, అయ్యే, పూవానం పాతి పరిపుణ్ణా అహోసి, న మే ఏవరూపా దిట్ఠపుబ్బాతి. సా చిన్తేసి – ‘‘పుత్తో మే కతపుఞ్ఞో, దేవతాహిస్స దిబ్బపూవా పహితా భవిస్సన్తీ’’తి. సోపి మాతరం ఆహ – ‘‘అమ్మ, న మయా ఏవరూపా ¶ పూవా ఖాదితపుబ్బా, ఇతో పట్ఠాయ మే నత్థిపూవమేవ పచేయ్యాసీ’’తి. సా తతో పట్ఠాయ తేన ‘‘పూవే ఖాదితుకామోమ్హీ’’తి వుత్తకాలే సువణ్ణపాతిం ధోవిత్వా అఞ్ఞాయ పాతియా పటికుజ్జిత్వా ¶ పహిణతి, దేవతా పాతిం పూరేన్తి. ఏవం సో అగారమజ్ఝే వసన్తో నత్థీతి పదస్స అత్థం అజానిత్వా దిబ్బపూవేయేవ పరిభుఞ్జి.

సత్థు పన పరివారత్థం కులపటిపాటియా సాకియకుమారేసు పబ్బజన్తేసు మహానామేన సక్కేన, ‘‘తాత, అమ్హాకం కులా కోచి పబ్బజితో నత్థి, తయా వా పబ్బజితబ్బం, మయా వా’’తి వుత్తే సో ఆహ – ‘‘అహం అతిసుఖుమాలో పబ్బజితుం న సక్ఖిస్సామీ’’తి. తేన హి కమ్మన్తం ఉగ్గణ్హ, అహం పబ్బజిస్సామీతి. కో ఏస కమ్మన్తో నామాతి? సో హి భత్తస్స ఉట్ఠానట్ఠానమ్పి న జానాతి, కమ్మన్తం కిమేవ జానిస్సతి, తస్మా ఏవమాహ. ఏకదివసఞ్హి ¶ అనురుద్ధో భద్దియో కిమిలోతి తయో జనా ‘‘భత్తం నామ కహం ఉట్ఠాతీ’’తి మన్తయింసు. తేసు కిమిలో ‘‘కోట్ఠేసు ఉట్ఠాతీ’’తి ఆహ. సో కిరేకదివసం వీహీ కోట్ఠమ్హి పక్ఖిపన్తే అద్దస, తస్మా ‘‘కోట్ఠే భత్తం ఉప్పజ్జతీ’’తి సఞ్ఞాయ ఏవమాహ. అథ నం భద్దియో ‘‘త్వం న జానాసీ’’తి వత్వా ‘‘భత్తం నామ ఉక్ఖలియం ఉట్ఠాతీ’’తి ఆహ. సో కిరేకదివసం ఉక్ఖలితో భత్తం వడ్ఢేన్తే దిస్వా ‘‘ఏత్థేవేతం ఉప్పజ్జతీ’’తి సఞ్ఞమకాసి, తస్మా ఏవమాహ. అనురుద్ధో తే ఉభోపి ‘‘తుమ్హే న జానాథా’’తి వత్వా ‘‘భత్తం నామ రతనుబ్బేధమకుళాయ ¶ మహాసువణ్ణపాతియం ఉట్ఠాతీ’’తి ఆహ. తేన కిర నేవ వీహిం కోట్టేన్తా, న భత్తం పచన్తా దిట్ఠపుబ్బా, సువణ్ణపాతియం వడ్ఢేత్వా పురతో ఠపితభత్తమేవ పస్సతి, తస్మా ‘‘పాతియంయేవేతం ఉప్పజ్జతీ’’తి సఞ్ఞమకాసి, తస్మా ఏవమాహ. ఏవం భత్తుట్ఠానట్ఠానమ్పి అజానన్తో మహాపుఞ్ఞో కులపుత్తో కమ్మన్తే కిం జానిస్సతి.

సో ‘‘ఏహి ఖో తే, అనురుద్ధ, ఘరావాసత్థం అనుసాసిస్సామి, పఠమం ఖేత్తం కసాపేతబ్బ’’న్తిఆదినా నయేన భాతరా వుత్తానం కమ్మన్తానం అపరియన్తభావం సుత్వా ‘‘న మే ఘరావాసేన అత్థో’’తి మాతరం ఆపుచ్ఛిత్వా భద్దియపముఖేహి పఞ్చహి సాకియకుమారేహి సద్ధిం నిక్ఖమిత్వా అనుపియమ్బవనే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజి. పబ్బజిత్వా చ పన సమ్మాపటిపదం పటిపన్నో అనుపుబ్బేన తిస్సో విజ్జా సచ్ఛికత్వా దిబ్బేన చక్ఖునా ఏకాసనే నిసిన్నోవ హత్థతలే ఠపితఆమలకాని వియ సహస్సలోకధాతుయో ఓలోకనసమత్థో హుత్వా –

‘‘పుబ్బేనివాసం జానామి, దిబ్బచక్ఖు విసోధితం;

తేవిజ్జో ఇద్ధిపత్తోమ్హి, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. (థేరగా. ౩౩౨, ౫౬౨) –

ఉదానం ¶ ఉదానేత్వా ‘‘కిం ను ఖో మే కత్వా అయం సమ్పత్తి లద్ధా’’తి ఓలోకేన్తో ‘‘పదుముత్తరపాదమూలే పత్థనం ఠపేసి’’న్తి ఞత్వా పున ‘‘సంసారే సంసరన్తో అసుకస్మిం నామ కాలే బారాణసియం సుమనసేట్ఠిం నిస్సాయ జీవన్తో అన్నభారో నామ అహోసి’’న్తిపి ఞత్వా –

‘‘అన్నభారో ¶ పురే ఆసిం, దలిద్దో తిణహారకో;

పిణ్డపాతో మయా దిన్నో, ఉపరిట్ఠస్స తాదినో’’తి. –

ఆహ ¶ . అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘యో సో తదా మయా ఉపరిట్ఠస్స దిన్నపిణ్డపాతతో కహాపణే దత్వా పత్తిం అగ్గహేసి, మమ సహాయకో సుమనసేట్ఠి కహం ను ఖో సో ఏతరహి నిబ్బత్తో’’తి. అథ నం ‘‘విఞ్ఝాటవియం పబ్బతపాదే ముణ్డనిగమో నామ అత్థి, తత్థ మహాముణ్డస్స నామ ఉపాసకస్స మహాసుమనో చూళసుమనోతి ద్వే పుత్తా, తేసు సో చూళసుమనో హుత్వా నిబ్బత్తో’’తి అద్దస. దిస్వా చ పన చిన్తేసి – ‘‘అత్థి ను ఖో తత్థ మయి గతే ఉపకారో, నత్థీ’’తి. సో ఉపధారేన్తో ఇదం అద్దస ‘‘సో తత్థ మయి గతే సత్తవస్సికోవ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సతి, ఖురగ్గేయేవ చ అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి. దిస్వా చ పన ఉపకట్ఠే అన్తోవస్సే ఆకాసేన గన్త్వా గామద్వారే ఓతరి. మహాముణ్డో పన ఉపాసకో థేరస్స పుబ్బేపి విస్సాసికో ఏవ. సో థేరం పిణ్డపాతకాలే చీవరం పారుపన్తం దిస్వా పుత్తం మహాసుమనం ఆహ – ‘‘తాత, అయ్యో, మే అనురుద్ధత్థేరో ఆగతో, యావస్స అఞ్ఞో కోచి పత్తం న గణ్హాతి, తావస్స గన్త్వా పత్తం గణ్హ, అహం ఆసనం పఞ్ఞాపేస్సామీ’’తి. సో తథా అకాసి. ఉపాసకో థేరం అన్తోనివేసనే సక్కచ్చం పరివిసిత్వా తేమాసం వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం గణ్హి, థేరోపి అధివాసేసి.

అథ నం ఏకదివసం పటిజగ్గన్తో వియ ¶ తేమాసం పటిజగ్గిత్వా మహాపవారణాయ తిచీవరఞ్చేవ గుళతేలతణ్డులాదీని చ ఆహరిత్వా థేరస్స పాదమూలే ఠపేత్వా ‘‘గణ్హథ, భన్తే’’తి ఆహ. ‘‘అలం, ఉపాసక, న మే ఇమినా అత్థో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, వస్సావాసికలాభో నామేస, గణ్హథ న’’న్తి? ‘‘న గణ్హామి, ఉపాసకా’’తి. ‘‘కిమత్థం న గణ్హథ, భన్తే’’తి? ‘‘మయ్హం సన్తికే కప్పియకారకో సామణేరోపి నత్థీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, మమ పుత్తో మహాసుమనో సామణేరో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘న మే, ఉపాసక, మహాసుమనేనత్థో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, చూళసుమనం పబ్బాజేథా’’తి. థేరో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా చూళసుమనం పబ్బాజేసి. సో ఖురగ్గేయేవ అరహత్తం పాపుణి. థేరో తేన సద్ధిం అడ్ఢమాసమత్తం తత్థేవ వసిత్వా ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామీ’’తి తస్స ఞాతకే ఆపుచ్ఛిత్వా ఆకాసేనేవ గన్త్వా హిమవన్తపదేసే అరఞ్ఞకుటికాయ ఓతరి.

థేరో ¶ పన పకతియాపి ఆరద్ధవీరియో, తస్స తత్థ పుబ్బరత్తాపరరత్తం చఙ్కమన్తస్స ఉదరవాతో సముట్ఠహి. అథ నం కిలన్తరూపం దిస్వా సామణేరో పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, కిం వో రుజ్జతీ’’తి? ‘‘ఉదరవాతో మే సముట్ఠితో’’తి ¶ . ‘‘అఞ్ఞదాపి సముట్ఠితపుబ్బో, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. ‘‘కేన ఫాసుకం హోతి, భన్తే’’తి? ‘‘అనోతత్తతో పానీయే లద్ధే ఫాసుకం హోతి, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఆహరామీ’’తి. ‘‘సక్ఖిస్ససి సామణేరా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. తేన హి అనోతత్తే పన్నగో నామ నాగరాజా మం జానాతి, తస్స ఆచిక్ఖిత్వా భేసజ్జత్థాయ ఏకం పానీయవారకం ఆహరాతి. సో సాధూతి ఉపజ్ఝాయం వన్దిత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పఞ్చయోజనసతం ఠానం అగమాసి ¶ . తం దివసం పన నాగరాజా నాగనాటకపరివుతో ఉదకకీళం కీళితుకామో హోతి. సో సామణేరం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ కుజ్ఝి, ‘‘అయం ముణ్డకసమణో అత్తనో పాదపంసుం మమ మత్థకే ఓకిరన్తో విచరతి, అనోతత్తే పానీయత్థాయ ఆగతో భవిస్సతి, న దానిస్స పానీయం దస్సామీ’’తి పణ్ణాసయోజనికం అనోతత్తదహం మహాపాతియా ఉక్ఖలిం పిదహన్తో వియ ఫణేన పిదహిత్వా నిపజ్జి. సామణేరో నాగరాజస్స ఆకారం ఓలోకేత్వావ ‘‘కుద్ధో అయ’’న్తి ఞత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సుణోహి మే నాగరాజ, ఉగ్గతేజ మహబ్బల;

దేహి మే పానీయఘటం, భేసజ్జత్థమ్హి ఆగతో’’తి.

తం సుత్వా నాగరాజా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పురత్థిమస్మిం దిసాభాగే, గఙ్గా నామ మహానదీ;

మహాసముద్దమప్పేతి, తతో త్వం పానీయం హరా’’తి.

తం సుత్వా సామణేరో ‘‘అయం నాగరాజా అత్తనో ఇచ్ఛాయ న దస్సతి, అహం బలక్కారం కత్వా ఆనుభావం జానాపేత్వా ఇమం అభిభవిత్వావ పానీయం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘మహారాజ ¶ , ఉపజ్ఝాయో మం అనోతత్తతోవ పానీయం ఆహరాపేతి, తేనాహం ఇదమేవ హరిస్సామి, అపేహి, మా మం వారేహీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఇతోవ పానీయం హాస్సం, ఇమినావమ్హి అత్థికో;

యది తే థామబలం అత్థి, నాగరాజ నివారయా’’తి.

‘‘సామణేర సచే అత్థి, తవ విక్కమ పోరిసం;

అభినన్దామి తే వాచం, హరస్సు పానీయం మమా’’తి.

అథ ¶ నం సామణేరో ‘‘ఏవం, మహారాజ, హరామీ’’తి వత్వా ‘‘యది సక్కోన్తో హరాహీ’’తి వుత్తే – ‘‘తేన హి సుట్ఠు జానస్సూ’’తి తిక్ఖత్తుం పటిఞ్ఞం గహేత్వా ‘‘బుద్ధసాసనస్స ఆనుభావం దస్సేత్వా మయా పానీయం హరితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఆకాసట్ఠదేవతానం తావ సన్తికం అగమాసి. తా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ‘‘కిం, భన్తే’’తి వత్వా అట్ఠంసు. ‘‘ఏతస్మిం అనోతత్తదహపిట్ఠే పన్నగనాగరాజేన సద్ధిం మమ సఙ్గామో భవిస్సతి, తత్థ గన్త్వా జయపరాజయం ఓలోకేథా’’తి ఆహ. సో ఏతేనేవ నీహారేన చత్తారో లోకపాలే సక్కసుయామసన్తుసితపరనిమ్మితవసవత్తీ చ ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం ఆరోచేసి. తతో పరం పటిపాటియా యావ బ్రహ్మలోకం గన్త్వా తత్థ తత్థ బ్రహ్మేహి ఆగన్త్వా ¶ వన్దిత్వా ఠితేహి ‘‘కిం, భన్తే’’తి పుట్ఠో తమత్థం ఆరోచేసి. ఏవం సో అసఞ్ఞే చ అరూపిబ్రహ్మానో చ ఠపేత్వా సబ్బత్థ ముహుత్తేనేవ ఆహిణ్డిత్వా ఆరోచేసి. తస్స వచనం సుత్వా సబ్బాపి దేవతా అనోతత్తదహపిట్ఠే నాళియం పక్ఖిత్తాని పిట్ఠచుణ్ణాని వియ ఆకాసం నిరన్తరం పూరేత్వా సన్నిపతింసు. సన్నిపతితే దేవసఙ్ఘే సామణేరో ఆకాసే ఠత్వా నాగరాజం ఆహ –

‘‘సుణోహి మే నాగరాజ, ఉగ్గతేజ మహబ్బల;

దేహి మే పానీయఘటం, భేసజ్జత్థమ్హి ఆగతో’’తి.

‘‘సామణేర సచే అత్థి, తవ విక్కమ పోరిసం;

అభినన్దామి తే వాచం, హరస్సు పానీయం మమా’’తి.

సో తిక్ఖత్తుం నాగరాజస్స పటిఞ్ఞం గహేత్వా ఆకాసే ఠితకోవ ద్వాదసయోజనికం బ్రహ్మత్తభావం మాపేత్వా ఆకాసతో ఓరుయ్హ నాగరాజస్స ఫణే అక్కమిత్వా అధోముఖం నిప్పీళేసి, తావదేవ బలవతా పురిసేన అక్కన్తఅల్లచమ్మం వియ నాగరాజస్స ఫణే అక్కన్తమత్తే ఓగలిత్వా దబ్బిమత్తా ఫణపుటకా అహేసుం. నాగరాజస్స ఫణేహి ముత్తముత్తట్ఠానతో తాలక్ఖన్ధపమాణా ¶ ఉదకవట్టియో ఉగ్గఞ్ఛింసు. సామణేరో ఆకాసేయేవ పానీయవారకం ¶ పూరేసి. దేవసఙ్ఘో సాధుకారమదాసి. అథ నాగరాజా ¶ లజ్జిత్వా సామణేరస్స కుజ్ఝి, జయకుసుమవణ్ణానిస్స అక్ఖీని అహేసుం. సో ‘‘అయం మం దేవసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా పానీయం గహేత్వా లజ్జాపేసి, ఏతం గహేత్వా ముఖే హత్థం పక్ఖిపిత్వా హదయమంసం వాస్స మద్దామి, పాదే వా నం గహేత్వా పారగఙ్గాయం ఖిపామీ’’తి వేగేన అనుబన్ధి. అనుబన్ధన్తోపి నం పాపుణితుం నాసక్ఖియేవ. సామణేరో గన్త్వా ఉపజ్ఝాయస్స హత్థే పానీయం ఠపేత్వా ‘‘పివథ, భన్తే’’తి ఆహ. నాగరాజాపి పచ్ఛతో ఆగన్త్వా, ‘‘భన్తే అనురుద్ధ, సామణేరో మయా అదిన్నమేవ పానీయం గహేత్వా ఆగతో, మా పివిత్థా’’తి ఆహ. ఏవం కిర సామణేరాతి. ‘‘పివథ, భన్తే, ఇమినా మే దిన్నం పానీయం ఆహట’’న్తి ఆహ. థేరో ‘‘ఖీణాసవసామణేరస్స ముసాకథనం నామ నత్థీ’’తి ఞత్వా పానీయం పివి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవస్స ఆబాధో పటిపస్సమ్భి. పున నాగో థేరం ఆహ – ‘‘భన్తే, సామణేరేనమ్హి సబ్బం దేవగణం సన్నిపాతేత్వా లజ్జాపితో, అహమస్స హదయం వా ఫాలేస్సామి, పాదే వా నం గహేత్వా పారగఙ్గాయ ఖిపిస్సామీ’’తి. మహారాజ, సామణేరో మహానుభావో, తుమ్హే సామణేరేన సద్ధిం సఙ్గామేతుం న సక్ఖిస్సథ ¶ , ఖమాపేత్వా నం గచ్ఛథాతి. సో సయమ్పి సామణేరస్స ఆనుభావం జానాతియేవ, లజ్జాయ పన అనుబన్ధిత్వా ఆగతో. అథ నం థేరస్స వచనేన ఖమాపేత్వా తేన సద్ధిం మిత్తసన్థవం కత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ అనోతత్తఉదకేన అత్థే సతి తుమ్హాకం ఆగమనకిచ్చం నత్థి, మయ్హం పహిణేయ్యాథ, అహమేవ ఆహరిత్వా దస్సామీ’’తి వత్వా పక్కామి.

థేరోపి సామణేరం ఆదాయ పాయాసి. సత్థా థేరస్స ఆగమనభావం ఞత్వా మిగారమాతుపాసాదే థేరస్స ఆగమనం ఓలోకేన్తో నిసీది. భిక్ఖూపి థేరం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పచ్చుగ్గన్త్వా పత్తచీవరం పటిగ్గహేసుం. అథేకచ్చే సామణేరం సీసేపి కణ్ణేసుపి బాహాయమ్పి గహేత్వా సఞ్చాలేత్వా ‘‘కిం, సామణేర చూళకనిట్ఠ, న ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి ఆహంసు. సత్థా తేసం కిరియం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘భారియం వతిమేసం భిక్ఖూనం కమ్మం ఆసీవిసం గీవాయ గణ్హన్తా వియ సామణేరం గణ్హన్తి, నాస్స ఆనుభావం జానన్తి, అజ్జ మయా సుమనసామణేరస్స గుణం పాకటం కాతుం వట్టతీ’’తి. థేరోపి ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీది. సత్థా తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఆనన్ద, అనోతత్తఉదకేనమ్హి పాదే ధోవితుకామో ¶ , సామణేరానం ఘటం దత్వా పానీయం ఆహరాపేహీ’’తి. థేరో విహారే పఞ్చమత్తాని ¶ సామణేరసతాని సన్నిపాతేసి. తేసు సుమనసామణేరో సబ్బనవకో అహోసి. థేరో సబ్బమహల్లకం సామణేరం ఆహ – ‘‘సామణేర, సత్థా అనోకత్తదహఉదకేన పాదే ధోవితుకామో, ఘటం ఆదాయ గన్త్వా పానీయం ఆహరా’’తి. సో ‘‘న సక్కోమి, భన్తే’’తి న ఇచ్ఛి. థేరో సేసేపి పటిపాటియా పుచ్ఛి, తేపి తథేవ వత్వా పటిక్ఖిపింసు. ‘‘కిం పనేత్థ ఖీణాసవసామణేరా నత్థీ’’తి? అత్థి, తే పన ‘‘నాయం అమ్హాకం బద్ధో ¶ మాలాపుటో, సుమనసామణేరస్సేవ బద్ధో’’తి న ఇచ్ఛింసు, పుథుజ్జనా పన అత్తనో అసమత్థతాయేవ న ఇచ్ఛింసు. పరియోసానే పన సుమనస్స వారే సమ్పత్తే, ‘‘సామణేర, సత్థా అనోతత్తదహఉదకేన పాదే ధోవితుకామో, కుటం ఆదాయ కిర ఉదకం ఆహరా’’తి ఆహ. సో ‘‘సత్థరి ఆహరాపేన్తే ఆహరిస్సామీ’’తి సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అనోతత్తతో కిర మం ఉదకం ఆహారాపేథా’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, సుమనా’’తి. సో విసాఖాయ కారితేసు ఘనసువణ్ణకోట్టిమేసు సేనాసనకుటేసు ఏకం సట్ఠికుటఉదకగణ్హనకం మహాఘటం హత్థేన గహేత్వా ‘‘ఇమినా మే ఉక్ఖిపిత్వా అంసకూటే ఠపితేన అత్థో నత్థీ’’తి ఓలమ్బకం కత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా హిమవన్తాభిముఖో పక్ఖన్ది.

నాగరాజా సామణేరం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పచ్చుగ్గన్త్వా కుటం ¶ అంసకూటేన ఆదాయ, ‘‘భన్తే, తుమ్హే మాదిసే దాసే విజ్జమానే కస్మా సయం ఆగతా, ఉదకేనత్థే సతి కస్మా సాసనమత్తమ్పి న పహిణథా’’తి కుటేన ఉదకం ఆదాయ సయం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘పురతో హోథ, భన్తే, అహమేవ ఆహరిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘తిట్ఠథ తుమ్హే, మహారాజ, అహమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధేన ఆణత్తో’’తి నాగరాజానం నివత్తాపేత్వా కుటం ముఖవట్టియం హత్థేన గహేత్వా ఆకాసేనాగఞ్ఛి. అథ నం సత్థా ఆగచ్ఛన్తం ఓలోకేత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘పస్సథ, భిక్ఖవే, సామణేరస్స లీలం, ఆకాసే హంసరాజా వియ సోభతీ’’తి ఆహ. సోపి పానీయఘటం ఠపేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘కతివస్సోసి త్వం, సుమనా’’తి? ‘‘సత్తవస్సోమ్హి, భన్తేతి. ‘‘తేన హి, సుమన, అజ్జ పట్ఠాయ భిక్ఖు హోహీ’’తి వత్వా దాయజ్జఉపసమ్పదం అదాసి. ద్వేయేవ ¶ కిర సామణేరా సత్తవస్సికా ఉపసమ్పదం లభింసు – అయఞ్చ సుమనో సోపాకో చాతి.

ఏవం తస్మిం ఉపసమ్పన్నే ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘అచ్ఛరియం ఆవుసో, ఏవరూపో హి నామ దహరసామణేరస్స ఆనుభావో హోతి, న నో ఇతో పుబ్బే ఏవరూపో ఆనుభావో దిట్ఠపుబ్బో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మమ సాసనే దహరోపి సమ్మా పటిపన్నో ఏవరూపం ¶ సమ్పత్తిం లభతియేవా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో హవే దహరో భిక్ఖు, యుఞ్జతి బుద్ధసాసనే;

సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి.

తత్థ ¶ యుఞ్జతీతి ఘటతి వాయమతి. పభాసేతీతి సో భిక్ఖు అత్తనో అరహత్తమగ్గఞాణేన అబ్భాదీహి ముత్తో చన్దిమా వియ లోకం ఖన్ధాదిభేదం లోకం ఓభాసేతి, ఏకాలోకం కరోతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఛిన్ద ¶ ¶ ¶ సోతన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పసాదబహులం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర బ్రాహ్మణో భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా పసన్నచిత్తో అత్తనో గేహే సోళసమత్తానం భిక్ఖూనం నిచ్చభత్తం పట్ఠపేత్వా భిక్ఖూనం ఆగతవేలాయ పత్తం గహేత్వా ‘‘ఆగచ్ఛన్తు భోన్తో అరహన్తో, నిసీదన్తు భోన్తో అరహన్తో’’తి యంకిఞ్చి వదన్తో అరహన్తవాదపటిసంయుత్తమేవ వదతి. తేసు పుథుజ్జనా ‘‘అయం అమ్హేసు అరహన్తసఞ్ఞీ’’తి చిన్తయింసు, ఖీణాసవా ‘‘అయం నో ఖీణాసవభావం జానాతీ’’తి. ఏవం తే సబ్బేపి కుక్కుచ్చాయన్తా తస్స గేహం నాగమింసు. సో దుక్ఖీ దుమ్మనో ‘‘కిన్ను ఖో, అయ్యా, నాగచ్ఛన్తీ’’తి విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా తమత్థం ఆరోచేసి. సత్థా భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘కిం ఏతం, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా తేహి తస్మిం అత్థే ఆరోచితే ‘‘సాదియథ పన తుమ్హే, భిక్ఖవే, అరహన్తవాద’’న్తి ఆహ. ‘‘న సాదియామ మయం, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే మనుస్సానం ఏతం పసాదభఞ్ఞం, అనాపత్తి ¶ , భిక్ఖవే, పసాదభఞ్ఞే, అపి చ ఖో పన బ్రాహ్మణస్స అరహన్తేసు అధిమత్తం పేమం, తస్మా తుమ్హేహిపి తణ్హాసోతం ఛేత్వా అరహత్తమేవ పత్తుం యుత్త’’న్తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఛిన్ద సోతం పరక్కమ్మ, కామే పనుద బ్రాహ్మణ;

సఙ్ఖారానం ఖయం ఞత్వా, అకతఞ్ఞూసి బ్రాహ్మణా’’తి.

తత్థ పరక్కమ్మాతి తణ్హాసోతం నామ న అప్పమత్తకేన వాయామేన ఛిన్దితుం సక్కా, తస్మా ఞాణసమ్పయుత్తేన మహన్తేన పరక్కమేన పరక్కమిత్వా తం సోతం ఛిన్ద. ఉభోపి కామే పనుద నీహర. బ్రాహ్మణాతి ఖీణాసవానం ఆలపనమేతం. సఙ్ఖారానన్తి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఖయం జానిత్వా. అకతఞ్ఞూతి ఏవం సన్తే త్వం సువణ్ణాదీసు కేనచి అకతస్స నిబ్బానస్స జాననతో అకతఞ్ఞూ నామ హోసీతి.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యదా ¶ ద్వయేసూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సమ్బహులే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి ¶ తింసమత్తా దిసావాసికా భిక్ఖూ ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీదింసు. సారిపుత్తత్థేరో తేసం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఠితకోవ ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, ద్వే ధమ్మాతి వుచ్చన్తి, కతమే ను ఖో ద్వే ధమ్మా’’తి? అథ నం సత్థా ‘‘ద్వే ధమ్మాతి ఖో, సారిపుత్త, సమథవిపస్సనా వుచ్చన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యదా ద్వయేసు ధమ్మేసు, పారగూ హోతి బ్రాహ్మణో;

అథస్స సబ్బే సంయోగా, అత్థం గచ్ఛన్తి జానతో’’తి.

తత్థ యదాతి యస్మిం కాలే ద్విధా ఠితేసు సమథవిపస్సనాధమ్మేసు అభిఞ్ఞాపారగాదివసేన అయం ఖీణాసవో పారగూ హోతి, అథస్స వట్టస్మిం సంయోజనసమత్థా సబ్బే కామయోగాదయో సంయోగా ఏవం జానన్తస్స అత్థం పరిక్ఖయం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

దేసనావసానే సబ్బేపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

యస్స పారన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మారం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిరేకస్మిం దివసే అఞ్ఞతరో పురిసో వియ హుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే ¶ , పారం పారన్తి వుచ్చతి, కిన్ను ఖో ఏతం పారం నామా’’తి. సత్థా ‘‘మారో అయ’’న్తి విదిత్వా, ‘‘పాపిమ, కిం తవ పారేన, తఞ్హి వీతరాగేహి పత్తబ్బ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యస్స పారం అపారం వా, పారాపారం న విజ్జతి;

వీతద్దరం విసంయుత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ పారన్తి అజ్ఝత్తికాని ఛ ఆయతనాని. అపారన్తి బాహిరాని ఛ ఆయతనాని. పారాపారన్తి తదుభయం. న విజ్జతీతి యస్స సబ్బమ్పేతం ‘‘అహ’’న్తి వా ‘‘మమ’’న్తి వా గహణాభావేన నత్థి, తం కిలేసదరథానం విగమేన వీతద్దరం సబ్బకిలేసేహి విసంయుత్తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఝాయిన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర చిన్తేసి – ‘‘సత్థా అత్తనో సావకే, ‘బ్రాహ్మణా’తి ¶ వదతి, అహఞ్చమ్హి జాతిగోత్తేన బ్రాహ్మణో, మమ్పి ను ఖో ఏవం వత్తుం వట్టతీ’’తి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం పుచ్ఛి. సత్థా ‘‘నాహం జాతిగోత్తమత్తేన బ్రాహ్మణం వదామి, ఉత్తమత్థం అరహత్తం అనుప్పత్తమేవ పనేవం వదామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఝాయిం విరజమాసీనం, కతకిచ్చమనాసవం;

ఉత్తమత్థమనుప్పత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ఝాయిన్తి దువిధేన ఝానేన ఝాయన్తం కామరజేన విరజం వనే ఏకకమాసీనం చతూహి మగ్గేహి సోళసన్నం కిచ్చానం కతత్తా కతకిచ్చం ఆసవానం అభావేన అనాసవం ఉత్తమత్థం అరహత్తం అనుప్పత్తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ సో బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణవత్థు చతుత్థం.

దివా ¶ తపతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా మిగారమాతుపాసాదే విహరన్తో ఆనన్దత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

పసేనది కోసలో కిర మహాపవారణాయ సబ్బాభరణపటిమణ్డితో ¶ గన్ధమాలాదీని ఆదాయ విహారం అగమాసి. తస్మిం ఖణే కాళుదాయిత్థేరో ఝానం సమాపజ్జిత్వా పరిసపరియన్తే నిసిన్నో హోతి, నామమేవ పనస్సేతం, సరీరం సువణ్ణవణ్ణం. తస్మిం పన ఖణే చన్దో ఉగ్గచ్ఛతి, సూరియో అత్థమేతి. ఆనన్దత్థేరో అత్థమేన్తస్స చ సూరియస్స ఉగ్గచ్ఛన్తస్స చ చన్దస్స ఓభాసం ఓలోకేన్తో రఞ్ఞో సరీరోభాసం థేరస్స సరీరోభాసం తథాగతస్స చ సరీరోభాసం ఓలోకేసి. తత్థ సబ్బోభాసే అతిక్కమిత్వా సత్థావ విరోచతి. థేరో సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, అజ్జ మమ ఇమే ఓభాసే ఓలోకేన్తస్స తుమ్హాకమేవ ఓభాసో రుచ్చతి. తుమ్హాకఞ్హి సరీరం సబ్బోభాసే అతిక్కమిత్వా విరోచతీ’’తి ఆహ. అథ నం సత్థా, ‘‘ఆనన్ద, సూరియో నామ దివా విరోచతి, చన్దో రత్తిం, రాజా అలఙ్కతకాలేయేవ, ఖీణాసవే గణసఙ్గణికం పహాయ అన్తోసమాపత్తియంయేవ విరోచతి, బుద్ధా పన రత్తిమ్పి దివాపి పఞ్చవిధేన తేజేన విరోచన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘దివా తపతి ఆదిచ్చో, రత్తిమాభాతి చన్దిమా;

సన్నద్ధో ఖత్తియో తపతి, ఝాయీ తపతి బ్రాహ్మణో;

అథ సబ్బమహోరత్తిం, బుద్ధో తపతి తేజసా’’తి.

తత్థ దివా తపతీతి దివా విరోచతి, రత్తిం పనస్స గతమగ్గోపి న పఞ్ఞాయతి. చన్దిమాతి చన్దోపి ¶ అబ్భాదీహి విముత్తో రత్తిమేవ విరోచతి, నో దివా. సన్నద్ధోతి సువణ్ణమణివిచిత్తేహి సబ్బాభరణేహి పటిమణ్డితో చతురఙ్గినియా సేనాయ పరిక్ఖిత్తోవ రాజా విరోచతి, న అఞ్ఞాతకవేసేన ఠితో. ఝాయీతి ఖీణాసవో పన గణం వినోదేత్వా ఝాయన్తోవ విరోచతి. తేజసాతి సమ్మాసమ్బుద్ధో పన సీలతేజేన దుస్సీల్యతేజం, గుణతేజేన నిగ్గుణతేజం, పఞ్ఞాతేజేన ¶ దుప్పఞ్ఞతేజం, పుఞ్ఞతేజేన ¶ అపుఞ్ఞతేజం, ధమ్మతేజేన అధమ్మతేజం పరియాదియిత్వా ఇమినా పఞ్చవిధేన తేజసా నిచ్చకాలమేవ విరోచతీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

౬. అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణపబ్బజితవత్థు

బాహితపాపోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం బ్రాహ్మణపబ్బజితం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకో కిర బ్రాహ్మణో బాహిరకపబ్బజ్జాయ పబ్బజిత్వా ‘‘సమణో గోతమో అత్తనో సావకే ‘పబ్బజితా’తి వదతి, అహఞ్చమ్హి ¶ పబ్బజితో, మమ్పి ఖో ఏవం వత్తుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతమత్థం పుచ్ఛి. సత్థా ‘‘నాహం ఏత్తకేన ‘పబ్బజితో’తి వదామి, కిలేసమలానం పన పబ్బాజితత్తా పబ్బజితో నామ హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘బాహితపాపోతి బ్రాహ్మణో, సమచరియా సమణోతి వుచ్చతి;

పబ్బాజయమత్తనో మలం, తస్మా పబ్బజితోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్థ సమచరియాతి సబ్బాకుసలాని సమేత్వా చరణేన. తస్మాతి యస్మా బాహితపాపతాయ బ్రాహ్మణో, అకుసలాని సమేత్వా చరణేన సమణోతి వుచ్చతి, తస్మా యో అత్తనో రాగాదిమలం పబ్బాజయన్తో వినోదేన్తో చరతి, సోపి తేన పబ్బాజనేన పబ్బజితోతి వుచ్చతీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో బ్రాహ్మణపబ్బజితో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణపబ్బజితవత్థు ఛట్ఠం.

న ¶ ¶ బ్రాహ్మణస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిం కిర ఠానే సమ్బహులా మనుస్సా ‘‘అహో అమ్హాకం ¶ , అయ్యో, ఖన్తిబలేన సమన్నాగతో, అఞ్ఞేసు అక్కోసన్తేసు వా పహరన్తేసు వా కోపమత్తమ్పి నత్థీ’’తి థేరస్స గుణే కథయింసు. అథేకో మిచ్ఛాదిట్ఠికో బ్రాహ్మణో ‘‘కో ఏస న కుజ్ఝతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్హాకం థేరో’’తి. ‘‘నం కుజ్ఝాపేన్తో న భవిస్సతీ’’తి? ‘‘నత్థేతం, బ్రాహ్మణా’’తి. ‘‘తేన హి అహం నం కుజ్ఝాపేస్సామీ’’తి? ‘‘సచే సక్కోసి, కుజ్ఝాపేహీ’’తి. సో ‘‘హోతు, జానిస్సామిస్స కత్తబ్బ’’న్తి థేరం భిక్ఖాయ పవిట్ఠం దిస్వా పచ్ఛాభాగేన గన్త్వా పిట్ఠిమజ్ఝే మహన్తం పాణిప్పహారమదాసి. థేరో ‘‘కిం నామేత’’న్తి అనోలోకేత్వావ గతో. బ్రాహ్మణస్స సకలసరీరే డాహో ఉప్పజ్జి. సో ‘‘అహో గుణసమ్పన్నో, అయ్యో’’తి థేరస్స పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘ఖమథ మే, భన్తే’’తి వత్వా ‘‘కిం ఏత’’న్తి చ వుత్తే ‘‘అహం వీమంసనత్థాయ తుమ్హే పహరి’’న్తి ఆహ. ‘‘హోతు ఖమామి తే’’తి. ‘‘సచే మే, భన్తే, ఖమథ, మమ గేహేయేవ నిసీదిత్వా భిక్ఖం గణ్హథా’’తి థేరస్స పత్తం గణ్హి, థేరోపి పత్తం అదాసి. బ్రాహ్మణో థేరం గేహం నేత్వా పరివిసి.

మనుస్సా కుజ్ఝిత్వా ‘‘ఇమినా అమ్హాకం నిరపరాధో అయ్యో పహటో, దణ్డేనపిస్స మోక్ఖో నత్థి, ఏత్థేవ నం మారేస్సామా’’తి లేడ్డుదణ్డాదిహత్థా బ్రాహ్మణస్స గేహద్వారే అట్ఠంసు. థేరో ఉట్ఠాయ గచ్ఛన్తో బ్రాహ్మణస్స హత్థే పత్తం అదాసి. మనుస్సా తం థేరేన సద్ధిం గచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం పత్తం గహేత్వా బ్రాహ్మణం నివత్తేథా’’తి ఆహంసు. కిం ఏతం ఉపాసకాతి? బ్రాహ్మణేన ¶ తుమ్హే పహటా, మయమస్స కత్తబ్బం జానిస్సామాతి. కిం పన తుమ్హే ఇమినా పహటా, ఉదాహు అహన్తి? తుమ్హే, భన్తేతి. ‘‘మం ఏస పహరిత్వా ఖమాపేసి, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి మనుస్సే ఉయ్యోజేత్వా బ్రాహ్మణం నివత్తాపేత్వా థేరో విహారమేవ గతో. భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు ‘‘కిం నామేతం సారిపుత్తత్థేరో యేన బ్రాహ్మణేన పహటో, తస్సేవ గేహే నిసీదిత్వా భిక్ఖం గహేత్వా ఆగతో. థేరస్స పహటకాలతో పట్ఠాయ ఇదాని సో కస్స లజ్జిస్సతి, అవసేసే పోథేన్తో విచరిస్సతీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ¶ ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో బ్రాహ్మణం పహరన్తో నామ నత్థి, గిహిబ్రాహ్మణేన పన సమణబ్రాహ్మణో పహటో భవిస్సతి, కోధో నామేస అనాగామిమగ్గేన సముగ్ఘాతం గచ్ఛతీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘న ¶ బ్రాహ్మణస్స పహరేయ్య, నాస్స ముఞ్చేథ బ్రాహ్మణో;

ధీ బ్రాహ్మణస్స హన్తారం, తతో ధీ యస్స ముఞ్చతి.

‘‘న బ్రాహ్మణస్సేతదకిఞ్చి సేయ్యో, యదా నిసేధో మనసో పియేహి;

యతో యతో హింసమనో నివత్తతి, తతో తతో సమ్మతిమేవ దుక్ఖ’’న్తి.

తత్థ పహరేయ్యాతి ‘‘ఖీణాసవబ్రాహ్మణోహమస్మీ’’తి జానన్తో ఖీణాసవస్స వా అఞ్ఞతరస్స వా జాతిబ్రాహ్మణస్స ¶ న పహరేయ్య. నాస్స ముఞ్చేథాతి సోపి పహటో ఖీణాసవబ్రాహ్మణో అస్స పహరిత్వా ఠితస్స వేరం న ముఞ్చేథ, తస్మిం కోపం న కరేయ్యాతి అత్థో. ధీ బ్రాహ్మణస్సాతి ఖీణాసవబ్రాహ్మణస్స హన్తారం గరహామి. తతో ధీతి యో పన తం పహరన్తం పటిపహరన్తో తస్స ఉపరి వేరం ముఞ్చతి, తం తతోపి గరహామియేవ.

ఏతదకిఞ్చి సేయ్యోతి యం ఖీణాసవస్స అక్కోసన్తం వా అపచ్చక్కోసనం, పహరన్తం వా అప్పటిపహరణం, ఏతం తస్స ఖీణాసవబ్రాహ్మణస్స న కిఞ్చి సేయ్యో, అప్పమత్తకం సేయ్యో న హోతి, అధిమత్తమేవ సేయ్యోతి అత్థో. యదా నిసేధో మనసో పియేహీతి కోధనస్స హి కోధుప్పాదోవ మనసో పియో నామ. కోధో హి పనేస మాతాపితూసుపి బుద్ధాదీసుపి అపరజ్ఝతి. తస్మా యో అస్స తేహి మనసో నిసేధో కోధవసేన ఉప్పజ్జమానస్స చిత్తస్స నిగ్గహో, ఏతం న కిఞ్చి సేయ్యోతి అత్థో. హింసమనోతి కోధమనో. సో తస్స యతో యతో వత్థుతో అనాగామిమగ్గేన సముగ్ఘాతం గచ్ఛన్తో నివత్తతి ¶ ¶ . తతో తతోతి తతో తతో వత్థుతో సకలమ్పి వట్టదుక్ఖం నివత్తతియేవాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యస్స కాయేన వాచాయాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాపజాపతిం గోతమిం ఆరబ్భ కథేసి.

భగవతా ¶ హి అనుప్పన్నే వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తే అట్ఠ గరుధమ్మే మణ్డనకజాతియో పురిసో సురభిపుప్ఫదామం వియ సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా సపరివారా మహాపజాపతి గోతమీ ఉపసమ్పదం లభి, అఞ్ఞో తస్సా ఉపజ్ఝాయో వా ఆచరియో వా నత్థి. ఏవం లద్ధూపసమ్పదం థేరిం ఆరబ్భ అపరేన సమయేన కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘మహాపజాపతియా గోతమియా ఆచరియుపజ్ఝాయా న పఞ్ఞాయన్తి, సహత్థేనేవ కాసాయాని గణ్హీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా భిక్ఖునియో కుక్కుచ్చాయన్తియో తాయ సద్ధిం నేవ ఉపోసథం న పవారణం కరోన్తి, తా గన్త్వా తథాగతస్సపి తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా తాసం కథం సుత్వా ‘‘మయా మహాపజాపతియా గోతమియా అట్ఠ గరుధమ్మా దిన్నా, అహమేవస్సాచరియో, అహమేవ ఉపజ్ఝాయో. కాయదుచ్చరితాదివిరహితేసు ఖీణాసవేసు కుక్కుచ్చం నామ న కాతబ్బ’’న్తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యస్స ¶ కాయేన వాచాయ, మనసా నత్థి దుక్కటం;

సంవుతం తీహి ఠానేహి, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ దుక్కటన్తి సావజ్జం దుక్ఖుద్రయం అపాయసంవత్తనికం కమ్మం. తీహి ఠానేహీతి ఏతేహి కాయాదీహి తీహి కారణేహి కాయదుచ్చరితాదిపవేసనివారణత్థాయ ద్వారం పిహితం, తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యమ్హాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిరాయస్మా అస్సజిత్థేరస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సోతాపత్తిఫలం పత్తకాలతో పట్ఠాయ ‘‘యస్సం దిసాయం థేరో వసతీ’’తి సుణాతి, తతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ తతోవ సీసం కత్వా నిపజ్జతి. భిక్ఖూ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠికో సారిపుత్తో, అజ్జాపి దిసా నమస్సమానో విచరతీ’’తి తమత్థం తథాగతస్స ఆరోచేసుం. సత్థా థేరం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం, సారిపుత్త, దిసా నమస్సన్తో విచరసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ¶ , ‘‘భన్తే, మమ దిసా నమస్సనభావం వా అనమస్సనభావం వా ¶ తుమ్హేవ జానాథా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో దిసా నమస్సతి, అస్సజిత్థేరస్స పన సన్తికా ధమ్మం సుత్వా సోతాపత్తిఫలం పత్తతాయ అత్తనో ఆచరియం నమస్సతి. యఞ్హి ఆచరియం నిస్సాయ భిక్ఖు ధమ్మం విజానాతి, తేన సో బ్రాహ్మణేన అగ్గి వియ సక్కచ్చం నమస్సితబ్బోయేవా’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యమ్హా ధమ్మం విజానేయ్య, సమ్మాసమ్బుద్ధదేసితం;

సక్కచ్చం తం నమస్సేయ్య, అగ్గిహుత్తంవ బ్రాహ్మణో’’తి.

తత్థ అగ్గిహుత్తంవాతి యథా బ్రాహ్మణో అగ్గిహుత్తం సమ్మా పరిచరణేన చేవ అఞ్జలికమ్మాదీహి చ సక్కచ్చం నమస్సతి, ఏవం యమ్హా ఆచరియా తథాగతపవేదితం ధమ్మం విజానేయ్య, తం సక్కచ్చం నమస్సేయ్యాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న జటాహీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం జటిలబ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ ¶ కిర ‘‘అహం మాతితో చ పితితో చ సుజాతో బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తో. సచే సమణో గోతమో అత్తనో సావకే బ్రాహ్మణాతి వదతి, మమ్పి ను ఖో తథా వత్తుం వట్టతీ’’తి సత్థు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం పుచ్ఛి. అథ నం సత్థా ‘‘నాహం, బ్రాహ్మణ, జటామత్తేన, న జాతిగోత్తమత్తేన బ్రాహ్మణం వదామి, పటివిద్ధసచ్చమేవ పనాహం బ్రాహ్మణోతి వదామీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘న జటాహి న గోత్తేన, న జచ్చా హోతి బ్రాహ్మణో;

యమ్హి సచ్చఞ్చ ధమ్మో చ, సో సుచీ సో చ బ్రాహ్మణో’’తి.

తత్థ ¶ సచ్చన్తి యస్మిం పుగ్గలే చత్తారి సచ్చాని సోళసహాకారేహి పటివిజ్ఝిత్వా ఠితం సచ్చఞాణఞ్చేవ నవవిధో చ లోకుత్తరధమ్మో అత్థి, సో సుచి, సో బ్రాహ్మణో చాతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

కిం తేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కూటాగారసాలాయం విహరన్తో ఏకం వగ్గులివతం కుహకబ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర వేసాలినగరద్వారే ఏకం కకుధరుక్ఖం ఆరుయ్హ ద్వీహి పాదేహి రుక్ఖసాఖం గణ్హిత్వా అధోసిరో ఓలమ్బన్తో ‘‘కపిలానం మే సతం దేథ, కహాపణే దేథ, పరిచారికం దేథ, నో చే దస్సథ, ఇతో పతిత్వా మరన్తో నగరం అనగరం కరిస్సామీ’’తి వదతి. తథాగతస్స భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతస్స నగరం పవిసనకాలే భిక్ఖూ తం బ్రాహ్మణం దిస్వా నిక్ఖమనకాలేపి నం తథేవ ఓలమ్బన్తం పస్సింసు. నాగరాపి ‘‘అయం పాతోవ పట్ఠాయ ఏవం ఓలమ్బన్తో పతిత్వా మరన్తో నగరం అనగరం కరేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా నగరవినాసభీతా ‘‘యం సో యాచతి, సబ్బం దేమా’’తి పటిస్సుణిత్వా అదంసు. సో ఓతరిత్వా సబ్బం గహేత్వా అగమాసి. భిక్ఖూ విహారూపచారే తం గావిం వియ విరవిత్వా గచ్ఛన్తం దిస్వా సఞ్జానిత్వా ‘‘లద్ధం తే ¶ , బ్రాహ్మణ, యథాపత్థిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, లద్ధం మే’’తి సుత్వా అన్తోవిహారం గన్త్వా తథాగతస్స తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ సో కుహకచోరో, పుబ్బేపి కుహకచోరోయేవ అహోసి. ఇదాని పనేస ¶ బాలజనం వఞ్చేతి, తదా పన పణ్డితే వఞ్చేతుం నాసక్ఖీ’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతమాహరి.

అతీతే ఏకం కాసికగామం నిస్సాయ ఏకో కుహకతాపసో వాసం కప్పేసి. తం ఏకం కులం పటిజగ్గి. దివా ఉప్పన్నఖాదనీయభోజనీయతో అత్తనో పుత్తానం వియ తస్సపి ఏకం కోట్ఠాసం దేతి, సాయం ఉప్పన్నకోట్ఠాసం ఠపేత్వా దుతియదివసే దేతి. అథేకదివసం సాయం గోధమంసం లభిత్వా సాధుకం పచిత్వా తతో కోట్ఠాసం ఠపేత్వా దుతియదివసే తస్స అదంసు. తాపసో మంసం ఖాదిత్వావ రసతణ్హాయ బద్ధో ‘‘కిం మంసం నామేత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘గోధమంస’’న్తి సుత్వా భిక్ఖాయ చరిత్వా సప్పిదధికటుకభణ్డాదీని ¶ గహేత్వా పణ్ణసాలం గన్త్వా ఏకమన్తం ఠపేసి. పణ్ణసాలాయ పన అవిదూరే ఏకస్మిం వమ్మికే గోధరాజా విహరతి. సో కాలేన కాలం తాపసం వన్దితుం ఆగచ్ఛతి. తందివసం పనేస ‘‘తం వధిస్సామీ’’తి దణ్డం పటిచ్ఛాదేత్వా తస్స వమ్మికస్స అవిదూరే ఠానే నిద్దాయన్తో వియ నిసీది. గోధరాజా వమ్మికతో నిక్ఖమిత్వా తస్స సన్తికం ఆగచ్ఛన్తోవ ఆకారం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘న మే అజ్జ ఆచరియస్స ఆకారో రుచ్చతీ’’తి తతోవ నివత్తి. తాపసో తస్స నివత్తనభావం ఞత్వా తస్స ¶ మారణత్థాయ దణ్డం ఖిపి, దణ్డో విరజ్ఝిత్వా గతో. గోధరాజాపి ధమ్మికం పవిసిత్వా తతో సీసం నీహరిత్వా ఆగతమగ్గం ఓలోకేన్తో తాపసం ఆహ –

‘‘సమణం తం మఞ్ఞమానో, ఉపగచ్ఛిమసఞ్ఞతం;

సో మం దణ్డేన పాహాసి, యథా అసమణో తథా.

‘‘కిం తే జటాహి దుమ్మేధ, కిం తే అజినసాటియా;

అబ్భన్తరం తే గహనం, బాహిరం పరిమజ్జసీ’’తి. (జా. ౧.౪.౯౭-౯౮);

అథ నం తాపసో అత్తనో సన్తకేన పలోభేతుం ఏవమాహ –

‘‘ఏహి గోధ నివత్తస్సు, భుఞ్జ సాలీనమోదనం;

తేలం లోణఞ్చ మే అత్థి, పహూతం మయ్హ పిప్ఫలీ’’తి. (జా. ౧.౪.౯౯);

తం ¶ సుత్వా గోధరాజా ‘‘యథా యథా త్వం కథేసి, తథా తథా మే పలాయితుకామతావ హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏస భియ్యో పవేక్ఖామి, వమ్మికం సతపోరిసం;

తేలం లోణఞ్చ కిత్తేసి, అహితం మయ్హ పిప్ఫలీ’’తి. (జా. ౧.౪.౧౦౦);

ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘అహం ఏత్తకం కాలం తయి సమణసఞ్ఞం అకాసిం, ఇదాని పన తే మం పహరితుకామతాయ దణ్డో ఖిత్తో, తస్స ఖిత్తకాలేయేవ అసమణో ¶ జాతో. కిం తాదిసస్స దుప్పఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స జటాహి, కిం సఖురేన అజినచమ్మేన. అబ్భన్తరఞ్హి తే గహనం, కేవలం బాహిరమేవ పరిమజ్జసీ’’తి ఆహ. సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా ‘‘తదా ఏస కుహకో తాపసో ¶ అహోసి, గోధరాజా పన అహమేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేత్వా తదా గోధపణ్డితేన తస్స నిగ్గహితకారణం దస్సేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘కిం తే జటాహి దుమ్మేధ, కిం తే అజినసాటియా;

అబ్భన్తరం తే గహనం, బాహిరం పరిమజ్జసీ’’తి. (జా. ౧.౪.౯౮);

తత్థ కిం తే జటాహీతి అమ్భో దుప్పఞ్ఞ తవ బద్ధాహిపి ఇమాహి జటాహి సఖురాయ నివత్థాయపి ఇమాయ అజినచమ్మసాటికాయ చ కిమత్థోతి. అబ్భన్తరన్తి అబ్భన్తరఞ్హి తే రాగాదికిలేసగహనం, కేవలం హత్థిలణ్డం అస్సలణ్డం వియ మట్ఠం బాహిరం పరిమజ్జసీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పంసుకూలధరన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా గిజ్ఝకూటే పబ్బతే విహరన్తో కిసాగోతమిం ఆరబ్భ కథేసి.

తదా ¶ కిర సక్కో పఠమయామావసానే దేవపరిసాయ సద్ధిం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తే సారణీయధమ్మకథం సుణన్తో నిసీది. తస్మిం ఖణే కిసాగోతమీ ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామీ’’తి ఆకాసేనాగన్త్వా సక్కం దిస్వా నివత్తి. సో తం వన్దిత్వా నివత్తన్తిం దిస్వా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘కా నామేసా ¶ , భన్తే, ఆగచ్ఛమానావ తుమ్హే దిస్వా నివత్తతీ’’తి? సత్థా ‘‘కిసాగోతమీ నామేసా, మహారాజ, మమ ధీతా పంసుకూలికత్థేరీనం అగ్గా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పంసుకూలధరం జన్తుం, కిసం ధమనిసన్థతం;

ఏకం వనస్మిం ఝాయన్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ కిసన్తి పంసుకూలికా హి అత్తనో అనురూపం పటిపదం పూరేన్తా అప్పమంసలోహితా చేవ హోన్తి ¶ ధమనిసన్థతగత్తా చ, తస్మా ఏవమాహ. ఏకం వనస్మిన్తి వివిత్తట్ఠానే ఏకకం వనస్మిం ఝాయన్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

న ¶ చాహన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ‘‘సమణో గోతమో అత్తనో సావకే బ్రాహ్మణాతి వదతి అహఞ్చమ్హి బ్రాహ్మణయోనియం నిబ్బత్తో, మమ్పి ను ఖో ఏవం వత్తుం వట్టతీ’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం పుచ్ఛి. అథ నం సత్థా ‘‘నాహం, బ్రాహ్మణ, బ్రాహ్మణయోనియం నిబ్బత్తమత్తేనేవం వదామి, యో పన అకిఞ్చనో అగహణో, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘న చాహం బ్రాహ్మణం బ్రూమి, యోనిజం మత్తిసమ్భవం;

భోవాది నామ సో హోతి, సచే హోతి సకిఞ్చనో;

అకిఞ్చనం అనాదానం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ యోనిజన్తి యోనియం జాతం. మత్తిసమ్భవన్తి బ్రాహ్మణియా మాతు సన్తకే ఉదరస్మిం సమ్భూతం. భోవాదీతి సో పన ఆమన్తనాదీసు ‘‘భో, భో’’తి వత్వా విచరన్తో భోవాది నామ హోతి, సచే రాగాదీహి ¶ కిఞ్చనేహి సకిఞ్చనో. అహం పన రాగాదీహి అకిఞ్చనం చతూహి ఉపాదానేహి అనాదానం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

సబ్బసంయోజనన్తి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఉగ్గసేనం నామ సేట్ఠిపుత్తం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ‘‘ముఞ్చ పురే ముఞ్చ పచ్ఛతో’’తి (ధ. ప. ౩౪౮) గాథావణ్ణనాయ విత్థారితమేవ.

తదా హి సత్థా, ‘‘భన్తే, ఉగ్గసేనో ‘న భాయామీ’తి వదతి, అభూతేన మఞ్ఞే అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి భిక్ఖూహి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తసదిసా ఛిన్నసంయోజనా న భాయన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బసంయోజనం ఛేత్వా, యో వే న పరితస్సతి;

సఙ్గాతిగం విసంయుత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ సబ్బసంయోజనన్తి దసవిధసంయోజనం. న పరితస్సతీతి తణ్హాయ న భాయతి. తమహన్తి తం అహం రాగాదీనం సఙ్గానం అతీతత్తా సఙ్గాతిగం, చతున్నమ్పి యోగానం అభావేన విసంయుత్తం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఉగ్గసేనసేట్ఠిపుత్తవత్థు చుద్దసమం.

ఛేత్వా ¶ నద్ధిన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే బ్రాహ్మణే ఆరబ్భ కథేసి.

తేసు ¶ కిరేకస్స చూళరోహితో నామ గోణో అహోసి, ఏకస్స మహారోహితో నామ. తే ఏకదివసం ‘‘తవ గోణో బలవా, మమ గోణో బలవా’’తి వివదిత్వా ‘‘కిం నో వివాదేన, పాజేత్వా జానిస్సామా’’తి అచిరవతీతీరే సకటం వాలుకాయ పూరేత్వా గోణే యోజయింసు. తస్మిం ఖణే భిక్ఖూపి న్హాయితుం తత్థ గతా హోన్తి. బ్రాహ్మణా గోణే పాజేసుం. సకటం నిచ్చలం అట్ఠాసి, నద్ధివరత్తా పన ఛిజ్జింసు. భిక్ఖూ దిస్వా విహారం గన్త్వా తమత్థం సత్థు ఆరోచయింసు. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే ¶ , బాహిరా ఏతా నద్ధివరత్తా, యో కోచి ఏతా ఛిన్దతేవ, భిక్ఖునా పన అజ్ఝత్తికం కోధనద్ధిఞ్చేవ తణ్హావరత్తఞ్చ ఛిన్దితుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఛేత్వా నద్ధిం వరత్తఞ్చ, సన్దానం సహనుక్కమం;

ఉక్ఖిత్తపలిఘం బుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ నద్ధిన్తి నయ్హనభావేన పవత్తం కోధం. వరత్తన్తి బన్ధనభావేన పవత్తం తణ్హం. సన్దానం సహనుక్కమన్తి అనుసయానుక్కమసహితం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిసన్దానం, ఇదం సబ్బమ్పి ఛిన్దిత్వా ఠితం అవిజ్జాపలిఘస్స ఉక్ఖిత్తత్తా ఉక్ఖిత్తపలిఘం, చతున్నం సచ్చానం బుద్ధత్తా బుద్ధం తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే పఞ్చసతా భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అక్కోసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో అక్కోసకభారద్వాజం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స హి భాతు భారద్వాజస్స ధనఞ్జానీ నామ బ్రాహ్మణీ సోతాపన్నా అహోసి. సా ఖీపిత్వాపి కాసిత్వాపి పక్ఖలిత్వాపి ‘‘నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’’తి ఇమం ఉదానం ఉదానేసి. సా ఏకదివసం బ్రాహ్మణపరివేసనాయ ¶ పవత్తమానాయ పక్ఖలిత్వా తథేవ మహాసద్దేన ఉదానం ఉదానేసి. బ్రాహ్మణో కుజ్ఝిత్వా ‘‘ఏవమేవాయం వసలీ యత్థ వా తత్థ వా పక్ఖలిత్వా తస్స ముణ్డకస్స సమణకస్స వణ్ణం భాసతీ’’తి ¶ వత్వా ‘‘ఇదాని తే, వసలి, గన్త్వా తస్స సత్థునో వాదం ఆరోపేస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం సా ‘‘గచ్ఛ, బ్రాహ్మణ, నాహం తం పస్సామి, యో తస్స భగవతో వాదం ఆరోపేయ్య, అపి చ గన్త్వా తం భగవన్తం పఞ్హం పుచ్ఛస్సూ’’తి ఆహ. సో సత్థు సన్తికం గన్త్వా అవన్దిత్వావ ఏకమన్తం ఠితో పఞ్హం పుచ్ఛన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘కింసు ¶ ఛేత్వా సుఖం సేతి, కింసు ఛేత్వా న సోచతి;

కిస్సస్సు ఏకధమ్మస్స, వధం రోచేసి గోతమా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౮౭);

అథస్స పఞ్హం బ్యాకరోన్తో సత్థా ఇమం గాథమాహ –

‘‘కోధం ఛేత్వా సుఖం సేతి, కోధం ఛేత్వా న సోచతి;

కోధస్స విసమూలస్స, మధురగ్గస్స బ్రాహ్మణ;

వధం అరియా పసంసన్తి, తఞ్హి ఛేత్వా న సోచతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౧౮౭);

సో ¶ సత్థరి పసీదిత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. అథస్స కనిట్ఠో అక్కోసకభారద్వాజో ‘‘భాతా కిర మే పబ్బజితో’’తి సుత్వా కుద్ధో ఆగన్త్వా సత్థారం అసబ్భాహి ఫరుసాహి వాచాహి అక్కోసి. సోపి సత్థారా అతిథీనం ఖాదనీయాదిదానఓపమ్మేన సఞ్ఞత్తో సత్థరి పసన్నో పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. అపరేపిస్స సున్దరికభారద్వాజో బిలిఙ్గకభారద్వాజోతి ద్వే కనిట్ఠభాతరో సత్థారం అక్కోసన్తావ సత్థారా వినీతా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు.

అథేకదివసం ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, అచ్ఛరియా వత బుద్ధగుణా, చతూసు నామ భాతికేసు అక్కోసన్తేసు సత్థా కిఞ్చి అవత్వా తేసంయేవ పతిట్ఠా జాతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, అహం మమ ఖన్తిబలేన సమన్నాగతత్తా దుట్ఠేసు అదుస్సన్తో మహాజనస్స పతిట్ఠా హోమియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అక్కోసం వధబన్ధఞ్చ, అదుట్ఠో యో తితిక్ఖతి;

ఖన్తీబలం బలానీకం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ అదుట్ఠోతి ఏతం దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసఞ్చ పాణిఆదీహి పోథనఞ్చ అన్దుబన్ధనాదీహి బన్ధనఞ్చ యో అకుద్ధమానసో హుత్వా అధివాసేతి ¶ , ఖన్తిబలేన సమన్నాగతత్తా ఖన్తిబలం, పునప్పునం ఉప్పత్తియా అనీకభూతేన తేనేవ ఖన్తిబలేన సమన్నాగతత్తా బలానీకం తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అక్కోసకభారద్వాజవత్థు సోళసమం.

అక్కోధనన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

తదా కిర థేరో పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం పిణ్డాయ చరన్తో నాలకగామే మాతు ఘరద్వారం అగమాసి. అథ నం సా నిసీదాపేత్వా పరివిసమానా అక్కోసి – ‘‘అమ్భో, ఉచ్ఛిట్ఠఖాదక ఉచ్ఛిట్ఠకఞ్జియం అలభిత్వా పరఘరేసు ఉళుఙ్కపిట్ఠేన ఘట్టితకఞ్జియం పరిభుఞ్జితుం అసీతికోటిధనం పహాయ పబ్బజితోసి, నాసితమ్హా తయా, భుఞ్జాహి దానీ’’తి. భిక్ఖూనమ్పి భత్తం దదమానా ¶ ‘‘తుమ్హేహి మమ పుత్తో అత్తనో చూళుపట్ఠాకో కతో, ఇదాని భుఞ్జథా’’తి వదేతి. థేరో భిక్ఖం గహేత్వా విహారమేవ అగమాసి. అథాయస్మా రాహులో సత్థారం పిణ్డపాతేన ఆపుచ్ఛి. అథ నం సత్థా ఆహ – ‘‘రాహుల, కహం గమిత్థా’’తి? ‘‘అయ్యికాయ గామం, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పన తే అయ్యికాయ ఉపజ్ఝాయో వుత్తో’’తి? ‘‘అయ్యికాయ మే, భన్తే, ఉపజ్ఝాయో అక్కుట్ఠో’’తి. ‘‘కిన్తి వత్వా’’తి? ‘‘ఇదం నామ, భన్తే’’తి. ‘‘ఉపజ్ఝాయేన పన తే కిం వుత్త’’న్తి? ‘‘న కిఞ్చి, భన్తే’’తి. తం సుత్వా భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, అచ్ఛరియా వత సారిపుత్తత్థేరస్స గుణా, ఏవంనామస్స మాతరి అక్కోసన్తియా కోధమత్తమ్పి నాహోసీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఖీణాసవా నామ అక్కోధనావ హోన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అక్కోధనం వతవన్తం, సీలవన్తం అనుస్సదం;

దన్తం అన్తిమసారీరం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ వతవన్తన్తి ధుతవతేన, సమన్నాగతం చతుపారిసుద్ధిసీలేన సీలవన్తం, తణ్హాఉస్సదాభావేన అనుస్సదం ¶ , ఛళిన్ద్రియదమనేన దన్తం, కోటియం ఠితేన అత్తభావేన అన్తిమసరీరం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సారిపుత్తత్థేరవత్థు సత్తరసమం.

వారి పోక్ఖరపత్తేవాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉప్పలవణ్ణథేరిం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ‘‘మధువా మఞ్ఞతి బాలో’’తి గాథావణ్ణనాయ (ధ. ప. ౬౯) విత్థారితమేవ. వుత్తఞ్హి తత్థ (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౬౯) –

అపరేన సమయేన మహాజనో ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసి ‘‘ఖీణాసవాపి మఞ్ఞే కామసుఖం సాదియన్తి, కామం సేవన్తి, కిం న సేవిస్సన్తి. న హేతే కోళాపరుక్ఖా, న చ వమ్మికా, అల్లమంససరీరావ, తస్మా ఏతేపి కామసుఖం సాదియన్తీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఖీణాసవా కామసుఖం సాదియన్తి, న కామం సేవన్తి. యథా హి పదుమపత్తే పతితం ఉదకబిన్దు న లిమ్పతి న సణ్ఠాతి, వినివత్తిత్వా పన పతతేవ. యథా చ ఆరగ్గే సాసపో న ఉపలిమ్పతి న సణ్ఠాతి, వినివత్తిత్వా పతతేవ, ఏవం ఖీణాసవస్స ¶ చిత్తే దువిధోపి కామో న లిమ్పతి న సణ్ఠాతీ’’తి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘వారి పోక్ఖరపత్తేవ, ఆరగ్గేరివ సాసపో;

యో న లిమ్పతి కామేసు, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ యో న లిమ్పతీతి ఏవమేవం యో అబ్భన్తరే దువిధేపి కామే న ఉపలిమ్పతి, తస్మిం కామే న సణ్ఠాతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ఉప్పలవణ్ణాథేరీవత్థు అట్ఠారసమం.

యో ¶ ¶ దుక్ఖస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం బ్రాహ్మణం ఆరబ్భ కథేసి.

తస్స కిరేకో దాసో అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే పలాయిత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. బ్రాహ్మణో తం ఓలోకేన్తో అదిస్వా ఏకదివసం సత్థారా సద్ధిం పిణ్డాయ పవిసన్తం ద్వారన్తరే దిస్వా చీవరం దళ్హం అగ్గహేసి. సత్థా నివత్తిత్వా ‘‘కిం ఇదం, బ్రాహ్మణా’’తి పుచ్ఛి. దాసో మే, భో గోతమాతి ¶ . పన్నభారో ఏస, బ్రాహ్మణాతి. ‘‘పన్నభారో’’తి చ వుత్తే బ్రాహ్మణో ‘‘అరహా’’తి సల్లక్ఖేసి. తస్మా పునపి తేన ‘‘ఏవం, భో గోతమా’’తి వుత్తే సత్థా ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, పన్నభారో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యో దుక్ఖస్స పజానాతి, ఇధేవ ఖయమత్తనో;

పన్నభారం విసంయుత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ దుక్ఖస్సాతి ఖన్ధదుక్ఖస్స. పన్నభారన్తి ఓహితఖన్ధభారం చతూహి యోగేహి సబ్బకిలేసేహి వా విసంయుత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో. దేసనావసానే సో బ్రాహ్మణో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తానమ్పి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.

అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణవత్థు ఏకూనవీసతిమం.

గమ్భీరపఞ్ఞన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా గిజ్ఝకూటే విహరన్తో ఖేమం నామ భిక్ఖునిం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి పఠమయామసమనన్తరే సక్కో దేవరాజా పరిసాయ సద్ధిం ఆగన్త్వా సత్థు సన్తికే సారణీయధమ్మకథం సుణన్తో నిసీది. తస్మిం ఖణే ఖేమా భిక్ఖునీ ‘‘సత్థారం పస్సిస్సామీ’’తి ఆగన్త్వా సక్కం దిస్వా ¶ ఆకాసే ఠితావ సత్థారం వన్దిత్వా నివత్తి. సక్కో తం దిస్వా ‘‘కో ¶ ఏసా, భన్తే, ఆగచ్ఛమానా ఆకాసే ఠితావ సత్థారం వన్దిత్వా నివత్తీ’’తి ¶ పుచ్ఛి. సత్థా ‘‘ఏసా, మహారాజ, మమ ధీతా ఖేమా నామ మహాపఞ్ఞా మగ్గామగ్గకోవిదా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘గమ్భీరపఞ్ఞం మేధావిం, మగ్గామగ్గస్స కోవిదం;

ఉత్తమత్థమనుప్పత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ గబ్భీరపఞ్ఞన్తి గమ్భీరేసు ఖన్ధాదీసు పవత్తాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతం ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతం మేధావిం ‘‘అయం దుగ్గతియా మగ్గో, అయం సుగతియా మగ్గో, అయం నిబ్బానస్స మగ్గో, అయం అమగ్గో’’తి ఏవం మగ్గే చ అమగ్గే చ ఛేకతాయ మగ్గామగ్గస్స కోవిదం అరహత్తసఙ్ఖాతం ఉత్తమత్థం అనుప్పత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

౨౧. పబ్భారవాసీతిస్సత్థేరవత్థు

అసంసట్ఠన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పబ్భారవాసీతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞం ¶ పవిసిత్వా సప్పాయం సేనాసనం ఓలోకేన్తో ఏకం లేణపబ్భారం పాపుణి, సమ్పత్తక్ఖణేయేవస్స చిత్తం ఏకగ్గతం లభి. సో ‘‘అహం ఇధ వసన్తో పబ్బజితకిచ్చం నిప్ఫాదేతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. లేణేపి అధివత్థా దేవతా ‘‘సీలవా భిక్ఖు ఆగతో, ఇమినా సద్ధిం ఏకట్ఠానే వసితుం దుక్ఖం. అయం పన ఇధ ఏకరత్తిమేవ వసిత్వా పక్కమిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా పుత్తే ఆదాయ నిక్ఖమి. థేరో పునదివసే పాతోవ గోచరగామం పిణ్డాయ పావిసి. అథ నం ఏకా ఉపాసికా దిస్వావ పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా గేహే నిసీదాపేత్వా భోజేత్వా అత్తానం నిస్సాయ తేమాసం వసనత్థాయ యాచి. సోపి ‘‘సక్కా మయా ఇమం నిస్సాయ ¶ భవనిస్సరణం కాతు’’న్తి అధివాసేత్వా తమేవ లేణం అగమాసి. దేవతా తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అద్ధా కేనచి నిమన్తితో భవిస్సతి, స్వే వా పరసువే వా గమిస్సతీ’’తి చిన్తేసి.

ఏవం ¶ అడ్ఢమాసమత్తే అతిక్కన్తే ‘‘అయం ఇధేవ మఞ్ఞే అన్తోవస్సం వసిస్సతి, సీలవతా పన సద్ధిం ఏకట్ఠానే పుత్తకేహి సద్ధిం వసితుం దుక్కరం, ఇమఞ్చ ‘నిక్ఖమా’తి వత్తుం న సక్కా, అత్థి ను ఖో ఇమస్స సీలే ఖలిత’’న్తి దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తీ ఉపసమ్పదమాళకతో పట్ఠాయ తస్స సీలే ఖలితం అదిస్వా ‘‘పరిసుద్ధమస్స సీలం, కిఞ్చిదేవస్స కత్వా అయసం ఉప్పాదేస్సామీ’’తి తస్స ఉపట్ఠాకకులే ఉపాసికాయ జేట్ఠపుత్తస్స సరీరే అధిముచ్చిత్వా గీవం పరివత్తేసి. తస్స అక్ఖీని నిక్ఖమింసు, ముఖతో ఖేళో పగ్ఘరి. ఉపాసికా తం దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి విరవి. అథ నం దేవతా అదిస్సమానరూపా ¶ ఏవమాహ – ‘‘మయా ఏస గహితో, బలికమ్మేనపి మే అత్థో నత్థి, తుమ్హాకం పన కులూపకం థేరం లట్ఠిమధుకం యాచిత్వా తేన తేలం పచిత్వా ఇమస్స నత్థుకమ్మం దేథ, ఏవాహం ఇమం ముఞ్చిస్సామీ’’తి. నస్సతు వా ఏస మరతు వా, న సక్ఖిస్సామహం అయ్యం లట్ఠిమధుకం యాచితున్తి. సచే లట్ఠిమధుకం యాచితుం న సక్కోథ, నాసికాయస్స హిఙ్గుచుణ్ణం పక్ఖిపితుం వదేథాతి. ఇదమ్పి వత్తుం న సక్కోమాతి. తేన హిస్స పాదధోవనఉదకం ఆదాయ సీసే ఆసిఞ్చథాతి. ఉపాసికా ‘‘సక్కా ఇదం కాతు’’న్తి వేలాయ ఆగతం థేరం నిసీదాపేత్వా యాగుఖజ్జకం దత్వా అన్తరభత్తే నిసిన్నస్స పాదే ధోవిత్వా ఉదకం గహేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇదం ఉదకం దారకస్స సీసే ఆసిఞ్చామా’’తి ఆపుచ్ఛిత్వా ‘‘తేన హి ఆసిఞ్చథా’’తి వుత్తే తథా అకాసి. సా దేవతా తావదేవ తం ముఞ్చిత్వా గన్త్వా లేణద్వారే అట్ఠాసి.

థేరోపి భత్తకిచ్చావసానే ఉట్ఠాయాసనా అవిస్సట్ఠకమ్మట్ఠానతాయ ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తోవ పక్కామి. అథ నం లేణద్వారం పత్తకాలే సా దేవతా ‘‘మహావేజ్జ మా ఇధ పవిసా’’తి ఆహ. సో తత్థేవ ఠత్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి ఆహ. అహం ఇధ ¶ అధివత్థా దేవతాతి. థేరో ‘‘అత్థి ను ఖో మయా వేజ్జకమ్మస్స కతట్ఠాన’’న్తి ఉపసమ్పదమాళకతో పట్ఠాయ ఓలోకేన్తో అత్తనో సీలే తిలకం వా కాళకం వా అదిస్వా ¶ ‘‘అహం మయా వేజ్జకమ్మస్స కతట్ఠానం న పస్సామి, కస్మా ఏవం వదేసీ’’తి ఆహ. న పస్ససీతి. ఆమ, న పస్సామీతి? ఆచిక్ఖామి తేతి. ఆమ, ఆచిక్ఖాహీతి. తిట్ఠతు తావ దూరే కతం, అజ్జేవ తయా అమనుస్సగహితస్స ఉపట్ఠాకపుత్తస్స పాదధోవనఉదకం సీసే ఆసిత్తం, నాసిత్తన్తి? ఆమ, ఆసిత్తన్తి. కిం ఏతం న పస్ససీతి? ఏతం సన్ధాయ త్వం వదేసీతి? ఆమ, ఏతం సన్ధాయ వదామీతి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘అహో వత మే సమ్మా పణిహితో అత్తా, సాసనస్స అనురూపం వత మే చరితం, దేవతాపి మమ చతుపారిసుద్ధిసీలే తిలకం వా కాళకం వా అదిస్వా దారకస్స సీసే ఆసిత్తపాదధోవనమత్తం అద్దసా’’తి తస్స సీలం ఆరబ్భ బలవపీతి ఉప్పజ్జి. సో తం విక్ఖమ్భేత్వా పాదుద్ధారమ్పి అకత్వా ¶ తత్థేవ అరహత్తం పత్వా ‘‘మాదిసం పరిసుద్ధం సమణం దూసేత్వా మా ఇధ వనసణ్డే వసి, త్వమేవ నిక్ఖమాహీ’’తి దేవతం ఓవదన్తో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘విసుద్ధో ¶ వత మే వాసో, నిమ్మలం మం తపస్సినం;

మా త్వం విసుద్ధం దూసేసి, నిక్ఖమ పవనా తువ’’న్తి.

సో తత్థేవ తేమాసం వసిత్వా వుత్థవస్సో సత్థు సన్తికం గన్త్వా భిక్ఖూహి ‘‘కిం, ఆవుసో, పబ్బజితకిచ్చం తే మత్థకం పాపిత’’న్తి పుట్ఠో తస్మిం లేణే వస్సూపగమనతో పట్ఠాయ సబ్బం తం పవత్తిం భిక్ఖూనం ఆరోచేత్వా, ‘‘ఆవుసో, త్వం దేవతాయ ఏవం వుచ్చమానో న కుజ్ఝీ’’తి వుత్తే ‘‘న కుజ్ఝి’’న్తి ఆహ. భిక్ఖూ తథాగతస్స ఆరోచేసుం, ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు అఞ్ఞం బ్యాకరోతి, దేవతాయ ఇదం నామ వుచ్చమానోపి న కుజ్ఝిన్తి వదతీ’’తి. సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘నేవ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో కుజ్ఝతి, ఏతస్స గిహీహి వా పబ్బజితేహి వా సంసగ్గో నామ నత్థి, అసంసట్ఠో ఏస అప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అసంసట్ఠం గహట్ఠేహి, అనాగారేహి చూభయం;

అనోకసారిమప్పిచ్ఛం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ అసంసట్ఠన్తి దస్సనసవనసముల్లపనపరిభోగకాయసంసగ్గానం అభావేన అసంసట్ఠం. ఉభయన్తి ¶ గిహీహి చ అనాగారేహి చాతి ఉభయేహిపి అసంసట్ఠం ¶ . అనోకసారిన్తి అనాలయచారిం తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పబ్భారవాసీతిస్సత్థేరవత్థు ఏకవీసతిమం.

నిధాయ దణ్డన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞే వాయమన్తో అరహత్తం పత్వా ‘‘పటిలద్ధగుణం సత్థు ఆరోచేస్సామీ’’తి తతో నిక్ఖమి. అథ నం ఏకస్మిం గామే ఏకా ఇత్థీ సామికేన సద్ధిం కలహం కత్వా తస్మిం బహి నిక్ఖన్తే ‘‘కులఘరం గమిస్సామీ’’తి మగ్గం పటిపన్నా అన్తరామగ్గే దిస్వా ‘‘ఇమం థేరం నిస్సాయ గమిస్సామీ’’తి పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధి. థేరో పన తం న పస్సతి. అథస్సా సామికో గేహం ఆగతో తం అదిస్వా ‘‘కులగామం గతా భవిస్సతీ’’తి అనుబన్ధన్తో తం దిస్వా ‘‘న సక్కా ఇమాయ ఏకికాయ ఇమం అటవిం పటిపజ్జితుం, కం ను ఖో నిస్సాయ గచ్ఛతీ’’తి ఓలోకేన్తో థేరం దిస్వా ‘‘అయం ఇమం ¶ గణ్హిత్వా నిక్ఖన్తో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా థేరం సన్తజ్జేసి. అథ నం సా ఇత్థీ ‘‘నేవ మం ఏస భదన్తో పస్సతి, న ఆలపతి, మా నం కిఞ్చి అవచా’’తి ఆహ. సో ‘‘కిం పన త్వం అత్తానం గహేత్వా గచ్ఛన్తం మమ ఆచిక్ఖిస్ససి, తుయ్హమేవ అనుచ్ఛవికం ఇమస్స కరిస్సామీ’’తి ఉప్పన్నకోధో ఇత్థియా ఆఘాతేన థేరం పోథేత్వా తం ఆదాయ నివత్తి. థేరస్స సకలసరీరం సఞ్జాతగణ్డం అహోసి. అథస్స విహారం గతకాలే భిక్ఖూ సరీరం సమ్బాహన్తా గణ్డే దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛింసు. సో తేసం తమత్థం ఆరోచేసి. అథ నం భిక్ఖూ, ‘‘ఆవుసో, తస్మిం పురిసే ఏవం పహరన్తే త్వం కిం అవచ, కిం వా తే కోధో ఉప్పన్నో’’తి. ‘‘న మే, ఆవుసో, కోధో ఉప్పజ్జీ’’తి వుత్తే సత్థు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘భన్తే, ఏస భిక్ఖు ‘కోధో తే ¶ ఉప్పజ్జతీ’తి వుచ్చమానో ‘న మే, ఆవుసో, కోధో ఉప్పజ్జతీ’తి అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి ఆరోచేసుం. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఖీణాసవా నామ నిహితదణ్డా, తే పహరన్తేసుపి కోధం న కరోన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘నిధాయ దణ్డం భూతేసు, తసేసు థావరేసు చ;

యో న హన్తి న ఘాతేతి, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ నిధాయాతి నిక్ఖిపిత్వా ఓరోపేత్వా. తసేసు థావరేసు చాతి తణ్హాతాసేన తసేసు, తణ్హాఅభావేన థిరతాయ ¶ థావరేసు చ. యో న హన్తీతి యో ఏవం సబ్బసత్తేసు విగతపటిఘతాయ నిక్ఖిత్తదణ్డో నేవ కఞ్చి సయం హనతి, న అఞ్ఞే ఘాతేతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు బావీసతిమం.

అవిరుద్ధన్తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చత్తారో సామణేరే ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకా కిర బ్రాహ్మణీ చతున్నం భిక్ఖూనం ఉద్దేసభత్తం సజ్జేత్వా బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘విహారం గన్త్వా చత్తారో మహల్లకబ్రాహ్మణే ఉద్దిసాపేత్వా ఆనేహీ’’తి. సో విహారం గన్త్వా ‘‘చత్తారో మే బ్రాహ్మణే ఉద్దిసిత్వా దేథా’’తి ఆహ. తస్స సంకిచ్చో పణ్డితో సోపాకో రేవతోతి సత్తవస్సికా చత్తారో ఖీణాసవసామణేరా పాపుణింసు. బ్రాహ్మణీ మహారహాని ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా ఠితా సామణేరే దిస్వావ కుపితా ఉద్ధనే పక్ఖిత్తలోణం వియ తటతటాయమానా ‘‘త్వం విహారం గన్త్వా అత్తనో నత్తుమత్తేపి అప్పహోన్తే ¶ చత్తారో కుమారకే గహేత్వా ఆగతోసీ’’తి వత్వా తేసం తేసు ఆసనేసు నిసీదితుం అదత్వా నీచపీఠకాని అత్థరిత్వా ‘‘ఏతేసు నిసీదథా’’తి వత్వా ‘‘గచ్ఛ, బ్రాహ్మణ, మహల్లకే ఓలోకేత్వా ఆనేహీ’’తి ¶ ఆహ. బ్రాహ్మణో విహారం గన్త్వా సారిపుత్తత్థేరం దిస్వా ‘‘ఏథ, అమ్హాకం గేహం గమిస్సామా’’తి ఆనేసి. థేరో ఆగన్త్వా సామణేరే దిస్వా ‘‘ఇమేహి బ్రాహ్మణేహి భత్తం లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘న లద్ధ’’న్తి వుత్తే చతున్నమేవ భత్తస్స పటియత్తభావం ఞత్వా ‘‘ఆహర మే పత్త’’న్తి పత్తం గహేత్వా పక్కామి. బ్రాహ్మణీపి ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏతేసం నిసిన్నానం బ్రాహ్మణానం లద్ధుం వట్టతి, ఆహర మే పత్త’’న్తి అత్తనో పత్తం గహేత్వా గతో, న భుఞ్జితుకామో భవిస్సతి, సీఘం గన్త్వా అఞ్ఞం ఓలోకేత్వా ఆనేహీతి. బ్రాహ్మణో గన్త్వా మహామోగ్గల్లానత్థేరం దిస్వా తథేవ వత్వా ఆనేసి. సోపి సామణేరే దిస్వా తథేవ వత్వా పత్తం గహేత్వా పక్కామి. అథ నం బ్రాహ్మణీ ఆహ – ‘‘ఏతే న భుఞ్జితుకామా, బ్రాహ్మణవాదకం గన్త్వా ఏకం మహల్లకబ్రాహ్మణం ఆనేహీ’’తి.

సామణేరాపి పాతోవ పట్ఠాయ కిఞ్చి అలభమానా జిఘచ్ఛాయ పీళితా నిసీదింసు. అథ నేసం గుణతేజేన సక్కస్స ఆసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సో ఆవజ్జేన్తో తేసం పాతోవ పట్ఠాయ నిసిన్నానం కిలన్తభావం ఞత్వా ‘‘మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి జరాజిణ్ణో మహల్లకబ్రాహ్మణో హుత్వా తస్మిం బ్రాహ్మణవాదకే బ్రాహ్మణానం అగ్గాసనే నిసీది. బ్రాహ్మణో తం దిస్వా ¶ ‘‘ఇదాని మే బ్రాహ్మణీ అత్తమనా భవిస్సతీ’’తి ఏహి గేహం గమిస్సామా’’తి తం ఆదాయ గేహం అగమాసి. బ్రాహ్మణీ తం దిస్వావ తుట్ఠచిత్తా ద్వీసు ఆసనేసు అత్థరణం ఏకస్మింయేవ అత్థరిత్వా, ‘‘అయ్య, ఇధ నిసీదాహీ’’తి ఆహ. సక్కో గేహం పవిసిత్వా చత్తారో సామణేరే పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా తేసం ఆసనపరియన్తే భూమియం పల్లఙ్కేన నిసీది. అథ నం దిస్వా బ్రాహ్మణీ బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘అహో తే ఆనీతో బ్రాహ్మణో, ఏతమ్పి ఉమ్మత్తకం గహేత్వా ఆగతోసి, అత్తనో నత్తుమత్తే వన్దన్తో ¶ విచరతి, కిం ఇమినా, నీహరాహి న’’న్తి. సో ఖన్ధేపి హత్థేపి కచ్ఛాయపి గహేత్వా నిక్కడ్ఢియమానో ఉట్ఠాతుమ్పి న ఇచ్ఛతి. అథ నం బ్రాహ్మణీ ‘‘ఏహి, బ్రాహ్మణ, త్వం ఏకస్మిం హత్థే గణ్హ, అహం ఏకస్మిం హత్థే గణ్హిస్సామీ’’తి ఉభోపి ద్వీసు హత్థేసు గహేత్వా పిట్ఠియం పోథేన్తా గేహద్వారతో బహి అకంసు. సక్కోపి నిసిన్నట్ఠానేయేవ నిసిన్నో హత్థం పరివత్తేసి. తే నివత్తిత్వా తం నిసిన్నమేవ దిస్వా భీతరవం రవన్తా విస్సజ్జేసుం. తస్మిం ఖణే సక్కో అత్తనో సక్కభావం జానాపేసి. అథ నేసం ఆహారం అదంసు. పఞ్చపి జనా ¶ ఆహారం గహేత్వా ఏకో కణ్ణికామణ్డలం వినివిజ్ఝిత్వా, ఏకో ఛదనస్స పురిమభాగం, ఏకో పచ్ఛిమభాగం, ఏకో పథవియం నిముజ్జిత్వా, సక్కోపి ఏకేన ఠానేన నిక్ఖమీతి ఏవం పఞ్చధా అగమంసు ¶ . తతో పట్ఠాయ చ పన తం గేహం పఞ్చఛిద్దగేహం కిర నామ జాతం.

సామణేరేపి విహారం గతకాలే భిక్ఖూ, ‘‘ఆవుసో, కీదిస’’న్తి పుచ్ఛింసు. మా నో పుచ్ఛిత్థ, అమ్హాకం దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ బ్రాహ్మణీ కోధాభిభూతా పఞ్ఞత్తాసనేసు నో నిసీదితుమ్పి అదత్వా ‘‘సీఘం సీఘం మహల్లకబ్రాహ్మణం ఆనేహీ’’తి ఆహ. అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో ఆగన్త్వా అమ్హే దిస్వా ‘‘ఇమేసం నిసిన్నబ్రాహ్మణానం లద్ధుం వట్టతీ’’తి పత్తం ఆహరాపేత్వా నిక్ఖమి. ‘‘అఞ్ఞం మహల్లకం బ్రాహ్మణం ఆనేసీ’’తి వుత్తే బ్రాహ్మణో మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆనేసి, సోపి అమ్హే దిస్వా తథేవ వత్వా పక్కామి. అథ బ్రాహ్మణీ ‘‘న ఏతే భుఞ్జితుకామా, గచ్ఛ బ్రాహ్మణవాదకతో ఏకం మహల్లకబ్రాహ్మణం ఆనేహీ’’తి బ్రాహ్మణం పహిణి. సో తత్థ గన్త్వా బ్రాహ్మణవేసేన ఆగతం సక్కం ఆనేసి, తస్స ఆగతకాలే అమ్హాకం ఆహారం అదంసూతి. ఏవం కరోన్తానం పన తేసం తుమ్హే న కుజ్ఝిత్థాతి? న కుజ్ఝిమ్హాతి. భిక్ఖూ తం సుత్వా సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘భన్తే, ఇమే ‘న కుజ్ఝిమ్హా’తి అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తీ’’తి. సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, ఖీణాసవా నామ విరుద్ధేసుపి న విరుజ్ఝన్తియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అవిరుద్ధం ¶ విరుద్ధేసు, అత్తదణ్డేసు నిబ్బుతం;

సాదానేసు అనాదానం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ అవిరుద్ధన్తి ఆఘాతవసేన విరుద్ధేసుపి లోకియమహాజనేసు ఆఘాతాభావేన అవిరుద్ధం. హత్థగతే దణ్డే వా సత్థే వా అవిజ్జమానేపి పరేసం పహారదానతో అవిరతత్తా అత్తదణ్డేసు జనేసు నిబ్బుతం నిక్ఖిత్తదణ్డం, పఞ్చన్నం ఖన్ధానం అహం మమన్తి గహితత్తా సాదానేసు తస్స గహణస్స అభావేన అనాదానం తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యస్స ¶ రాగో చాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో మహాపన్థకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో హాయస్మా చూళపన్థకం చతూహి మాసేహి ఏకం గాథం పగుణం కాతుం అసక్కోన్తం ‘‘త్వం సాసనే అభబ్బో, గిహిభోగాపి పరిహీనో, కిం తే ఇధ వాసేన, ఇతో నిక్ఖమా’’తి విహారా నిక్కడ్ఢిత్వా ద్వారం థకేసి. భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, మహాపన్థకత్థేరేన ఇదం నామ కతం ¶ , ఖీణాసవానమ్పి మఞ్ఞే కోధో ఉప్పజ్జతీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఖీణాసవానం రాగాదయో కిలేసా అత్థి, మమ పుత్తేన అత్థపురేక్ఖారతాయ చేవ ధమ్మపురేక్ఖారతాయ చ కత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యస్స రాగో చ దోసో చ, మానో మక్ఖో చ పాతితో;

సాసపోరివ ఆరగ్గా, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ఆరగ్గాతి యస్సేతే రాగాదయో కిలేసా, అయఞ్చ పరగుణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో ఆరగ్గా సాసపో వియ పాతితో, యథా సాసపో ఆరగ్గే న సన్తిట్ఠతి, ఏవం చిత్తే న సన్తిట్ఠతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మహాపన్థకత్థేరవత్థు చతువీసతిమం.

అకక్కసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో పిలిన్దవచ్ఛత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సో ¶ కిరాయస్మా ‘‘ఏహి, వసలి, యాహి, వసలీ’’తిఆదీని వదన్తో ¶ గిహీపి పబ్బజితేపి వసలివాదేనేవ సముదాచరతి. అథేకదివసం సమ్బహులా భిక్ఖూ సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘ఆయస్మా, భన్తే, పిలిన్దవచ్ఛో భిక్ఖూ వసలివాదేన సముదాచరతీ’’తి. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ¶ పిలిన్దవచ్ఛ భిక్ఖూ వసలివాదేన సముదాచరసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి వుత్తే తస్సాయస్మతో పుబ్బేనివాసం మనసికరిత్వా ‘‘మా ఖో తుమ్హే, భిక్ఖవే, వచ్ఛస్స భిక్ఖునో ఉజ్ఝాయిత్థ, న, భిక్ఖవే, వచ్ఛో దోసన్తరో భిక్ఖూ వసలివాదేన సముదాచరతి, వచ్ఛస్స, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో పఞ్చ జాతిసతాని అబ్బోకిణ్ణాని సబ్బాని తాని బ్రాహ్మణకులే పచ్చాజాతాని, సో తస్స దీఘరత్తం వసలివాదో సముదాచిణ్ణో, ఖీణాసవస్స నామ కక్కసం ఫరుసం పరేసం మమ్మఘట్టనవచనమేవ నత్థి. ఆచిణ్ణవసేన హి మమ పుత్తో ఏవం కథేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అకక్కసం విఞ్ఞాపనిం, గిరం సచ్చముదీరయే;

యాయ నాభిసజే కఞ్చి, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ అకక్కసన్తి అఫరుసం. విఞ్ఞాపనిన్తి అత్థవిఞ్ఞాపనిం. సచ్చన్తి భూతత్థం. నాభిసజేతి యాయ గిరాయ అఞ్ఞం కుజ్ఝాపనవసేన న లగ్గాపేయ్య, ఖీణాసవో నామ ఏవరూపమేవ గిరం భాసేయ్య, తస్మా తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

పిలిన్దవచ్ఛత్థేరవత్థు పఞ్చవీసతిమం.

యోధ ¶ దీఘన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో మిచ్ఛాదిట్ఠికో బ్రాహ్మణో సరీరగన్ధగహణభయేన ఉత్తరసాటకం అపనేత్వా ఏకమన్తే ఠపేత్వా గేహద్వారాభిముఖో నిసీది. అథేకో ఖీణాసవో భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం గచ్ఛన్తో తం సాటకం దిస్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేత్వా కఞ్చి అపస్సన్తో ‘‘నిస్సామికో అయ’’న్తి పంసుకూలం అధిట్ఠహిత్వా గణ్హి. అథ నం బ్రాహ్మణో దిస్వా అక్కోసన్తో ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ముణ్డక ¶ , సమణ, మమ సాటకం గణ్హసీ’’తి ఆహ. తవేసో, బ్రాహ్మణాతి. ఆమ, సమణాతి. ‘‘మయా ¶ కఞ్చి అపస్సన్తేన పంసుకూలసఞ్ఞాయ గహితో, గణ్హ న’’న్తి తస్స దత్వా విహారం గన్త్వా భిక్ఖూనం తమత్థం ఆరోచేసి. అథస్స వచనం సుత్వా భిక్ఖూ తేన సద్ధిం కేళిం కరోన్తా ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, సాటకో దీఘో రస్సో థూలో సణ్హో’’తి. ఆవుసో, దీఘో వా హోతు రస్సో వా థూలో వా సణ్హో వా, నత్థి మయ్హం తస్మిం ఆలయో, పంసుకూలసఞ్ఞాయ నం గణ్హిన్తి. తం సుత్వా భిక్ఖూ తథాగతస్స ఆరోచేసుం – ‘‘ఏస, భన్తే, భిక్ఖు అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి. సత్థా ‘‘భూతం, భిక్ఖవే, ఏస కథేతి, ఖీణాసవా నామ పరేసం సన్తకం న గణ్హన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోధ ¶ దీఘం వ రస్సం వా, అణుం థూలం సుభాసుభం;

లోకే అదిన్నం నాదియతి, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తస్సత్థో – సాటకాభరణాదీసు దీఘం వా రస్సం వా మణిముత్తాదీసు అణుం వా థూలం వా మహగ్ఘఅప్పగ్ఘవసేన సుభం వా అసుభం వా యో పుగ్గలో ఇమస్మిం లోకే పరపరిగ్గహితం నాదియతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అఞ్ఞతరత్థేరవత్థు ఛబ్బీసతిమం.

ఆసా యస్సాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

థేరో కిర పఞ్చభిక్ఖుసతపరివారో జనపదే ఏకం విహారం గన్త్వా వస్సం ఉపగఞ్ఛి. మనుస్సా థేరం దిస్వా బహుం వస్సావాసికం పటిస్సుణింసు. థేరో పవారేత్వా సబ్బస్మిం వస్సావాసికే అసమ్పత్తేయేవ సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తో భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘దహరానఞ్చేవ సామణేరానఞ్చ మనుస్సేహి వస్సావాసికే ఆహటే గహేత్వా పేసేయ్యాథ, ఠపేత్వా వా సాసనం పహిణేయ్యాథా’’తి. ఏవం వత్వా చ పన సత్థు ¶ సన్తికం అగమాసి. భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అజ్జాపి మఞ్ఞే సారిపుత్తత్థేరస్స తణ్హా అత్థియేవ. తథా ¶ హి మనుస్సేహి వస్సావాసికే దిన్నే అత్తనో సద్ధివిహారికానం ‘వస్సావాసికం పేసేయ్యాథ ¶ , ఠపేత్వా వా సాసనం పహిణేయ్యాథా’తి భిక్ఖూనం వత్వా ఆగతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తస్స తణ్హా అత్థి, మనుస్సానం పన పుఞ్ఞతో దహరసామణేరానఞ్చ ధమ్మికలాభతో పరిహాని మా అహోసీతి తేనేవం కథిత’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఆసా యస్స న విజ్జన్తి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చ;

నిరాసాసం విసంయుత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ఆసాతి తణ్హా. నిరాసాసన్తి నిత్తణ్హం. విసంయుత్తన్తి సబ్బకిలేసేహి విసంయుత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

సారిపుత్తత్థేరవత్థు సత్తవీసతిమం.

యస్సాలయాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు పురిమసదిసమేవ. ఇధ పన సత్థా మోగ్గల్లానత్థేరస్స ¶ నిత్తణ్హభావం వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యస్సాలయా న విజ్జన్తి, అఞ్ఞాయ అకథంకథీ;

అమతోగధమనుప్పత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ఆలయాతి తణ్హా. అఞ్ఞాయ అకథంకథీతి అట్ఠ వత్థూని యథాభూతం జానిత్వా అట్ఠవత్థుకాయ విచికిచ్ఛాయ నిబ్బిచికిచ్ఛో. అమతోగధమనుప్పత్తన్తి అమతం నిబ్బానం ఓగాహేత్వా అనుప్పత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

మహామోగ్గల్లానత్థేరవత్థు అట్ఠవీసతిమం.

యోధ ¶ ¶ పుఞ్ఞఞ్చాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా పుబ్బారామే విహరన్తో రేవతత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ‘‘గామే వా యది వారఞ్ఞే’’తి (ధ. ప. ౯౮) గాథావణ్ణనాయ విత్థారితమేవ. వుత్తఞ్హి తత్థ (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౯౮) –

పున ఏకదివసం భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అహో సామణేరస్స లాభో, అహో పుఞ్ఞం, యేన ఏకకేన పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం పఞ్చకూటాగారసతాని కతానీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మయ్హం పుత్తస్స ¶ నేవ పుఞ్ఞం అత్థి, న పాపం, ఉభయమస్స పహీన’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోధ పుఞ్ఞఞ్చ పాపఞ్చ, ఉభో సఙ్గముపచ్చగా;

అసోకం విరజం సుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ఉభోతి ద్వేపి పుఞ్ఞాని చ పాపాని చ ఛడ్డేత్వాతి అత్థో. సఙ్గన్తి రాగాదిభేదం సఙ్గం. ఉపచ్చగాతి అతిక్కన్తో. వట్టమూలకసోకాభావేన అసోకం అబ్భన్తరే రాగరజాదీనం అభావేన విరజం నిరుపక్కిలేసతాయ సుద్ధం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

రేవతత్థేరవత్థు ఏకూనతింసతిమం.

చన్దం వాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చన్దాభత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బీ కథా – అతీతే ఏకో బారాణసివాసీ వాణిజో ‘‘పచ్చన్తం గన్త్వా చన్దనం ఆహరిస్సామీ’’తి బహూని వత్థాభరణాదీని గహేత్వా పఞ్చహి సకటసతేహి పచ్చన్తం గన్త్వా గామద్వారే నివాసం గహేత్వా అటవియం గోపాలదారకే పుచ్ఛి – ‘‘ఇమస్మిం గామే పబ్బతపాదకమ్మికో ¶ ¶ కోచి ¶ మనుస్సో అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, అత్థీ’’తి. ‘‘కో నామేసో’’తి? ‘‘అసుకో నామా’’తి. ‘‘భరియాయ పనస్స పుత్తానం వా కింనామ’’న్తి? ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చా’’తి. ‘‘కహం పనస్స ఠానే గేహ’’న్తి? ‘‘అసుకట్ఠానే నామా’’తి. సో తేహి దిన్నసఞ్ఞాయ సుఖయానకే నిసీదిత్వా తస్స గేహద్వారం గన్త్వా యానా ఓరుయ్హ గేహం పవిసిత్వా ‘‘అసుకనామే’’తి తం ఇత్థిం పక్కోసి. సా ‘‘ఏకో నో ఞాతకో భవిస్సతీ’’తి వేగేనాగన్త్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేసి. సో తత్థ నిసీదిత్వా నామం వత్వా ‘‘మమ సహాయో కహ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘అరఞ్ఞం గతో, సామీ’’తి. ‘‘మమ పుత్తో అసుకో నామ, మమ ధీతా అసుకా నామ కహ’’న్తి సబ్బేసం నామం కిత్తేన్తోవ పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాని నేసం వత్థాభరణాని దదేయ్యాసి, సహాయస్సాపి మే అటవితో ఆగతకాలే ఇదం వత్థాభరణం దదేయ్యాసీ’’తి అదాసి. సా తస్స ఉళారం సక్కారం కత్వా సామికస్స ఆగతకాలే ‘‘సామి, ఇమినా ఆగతకాలతో పట్ఠాయ సబ్బేసం నామం వత్వా ఇదఞ్చిదఞ్చ దిన్న’’న్తి ఆహ. సోపిస్స కత్తబ్బయుత్తకం కరి.

అథ నం సాయం సయనే నిసిన్నో పుచ్ఛి – ‘‘సమ్మ, పబ్బతపాదే చరన్తేన తే కిం బహుం దిట్ఠపుబ్బ’’న్తి? ‘‘అఞ్ఞం న పస్సామి, రత్తసాఖా ¶ పన మే బహూ రుక్ఖా దిట్ఠా’’తి. ‘‘బహూ రుక్ఖా’’తి? ‘‘ఆమ, బహూ’’తి. తేన హి తే అమ్హాకం దస్సేహీతి తేన సద్ధిం గన్త్వా రత్తచన్దనరుక్ఖే ఛిన్దిత్వా పఞ్చ సకటసతాని పూరేత్వా ఆగచ్ఛన్తో తం ఆహ – ‘‘సమ్మ, బారాణసియం అసుకట్ఠానే నామ మమ గేహం, కాలేన కాలం మమ సన్తికం ఆగచ్ఛేయ్యాసి, అఞ్ఞేన చ మే పణ్ణాకారేన అత్థో నత్థి, రత్తసాఖరుక్ఖే ఏవ ఆహరేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా కాలేన కాలం తస్స సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో రత్తచన్దనమేవ ఆహరతి, సోపిస్స బహుధనం దేతి.

తతో అపరేన సమయేన పరినిబ్బుతే కస్సపదసబలే పతిట్ఠితే కఞ్చనథూపే సో పురిసో బహుం చన్దనం ఆదాయ బారాణసిం అగమాసి. అథస్స సో సహాయకో వాణిజో బహుం చన్దనం పిసాపేత్వా పాతిం పూరేత్వా ‘‘ఏహి, సమ్మ, యావ భత్తం పచతి, తావ చేతియకరణట్ఠానం గన్త్వా ఆగమిస్సామా’’తి తం ఆదాయ తత్థ గన్త్వా చన్దనపూజం అకాసి. సోపిస్స పచ్చన్తవాసీ సహాయకో చేతియకుచ్ఛియం చన్దనేన చన్దమణ్డలం అకాసి. ఏత్తకమేవస్స పుబ్బకమ్మం.

సో ¶ తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం తత్థ ఖేపేత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహనగరే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి. తస్స నాభిమణ్డలతో చన్దమణ్డలసదిసా పభా ఉట్ఠహి, తేనస్స చన్దాభోత్వేవ నామం కరింసు. చేతియే కిరస్స చన్దమణ్డలకరణనిస్సన్దో ¶ ఏస. బ్రాహ్మణా ¶ చిన్తయింసు – ‘‘సక్కా అమ్హేహి ఇమం గహేత్వా లోకం ఖాదితు’’న్తి. తం యానే నిసీదాపేత్వా ‘‘యో ఇమస్స సరీరం హత్థేన పరామసతి, సో ఏవరూపం నామ ఇస్సరియసమ్పత్తిం లభతీ’’తి వత్వా విచరింసు. సతం వా సహస్సం వా దదమానా ఏవ తస్స సరీరం హత్థేన ఫుసితుం లభన్తి. తే ఏవం అనువిచరన్తా సావత్థిం అనుప్పత్తా నగరస్స చ విహారస్స చ అన్తరా నివాసం గణ్హింసు. సావత్థియమ్పి పఞ్చకోటిమత్తా అరియసావకా పురేభత్తం దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం గన్ధమాలవత్థభేసజ్జాదిహత్థా ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛన్తి. బ్రాహ్మణా తే దిస్వా ‘‘కహం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛింసు. సత్థు సన్తికం ధమ్మస్సవనాయాతి. ఏథ తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సథ, అమ్హాకం చన్దాభస్స బ్రాహ్మణస్స ఆనుభావసదిసో ఆనుభావో నత్థి. ఏతస్స హి సరీరం ఫుసన్తా ఇదం నామ లభన్తి, ఏథ పస్సథ నన్తి. తుమ్హాకం చన్దాభస్స బ్రాహ్మణస్స కో ఆనుభావో నామ, అమ్హాకం సత్థాయేవ మహానుభావోతి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సఞ్ఞాపేతుం అసక్కోన్తా ‘‘విహారం గన్త్వా చన్దాభస్స వా అమ్హాకం వా సత్థు ఆనుభావం ¶ జానిస్సామా’’తి తం గహేత్వా విహారం అగమంసు.

సత్థా తస్మిం అత్తనో సన్తికం ఉపసఙ్కమన్తేయేవ చన్దాభాయ అన్తరధానం అకాసి. సో సత్థు సన్తికే అఙ్గారపచ్ఛియం కాకో వియ అహోసి. అథ నం ఏకమన్తం నయింసు, ఆభా పటిపాకతికా అహోసి. పున సత్థు సన్తికం ఆనయింసు, ఆభా తథేవ అన్తరధాయి. ఏవం తిక్ఖత్తుం గన్త్వా అన్తరధాయమానం ఆభం దిస్వా చన్దాభో చిన్తేసి – ‘‘అయం ఆభాయ అన్తరధానమన్తం జానాతి మఞ్ఞే’’తి. సో సత్థారం పుచ్ఛి – ‘‘కిం ను ఖో ఆభాయ అన్తరధానమన్తం జానాథా’’తి? ఆమ, జానామీతి. తేన హి మే దేథాతి. న సక్కా అపబ్బజితస్స దాతున్తి. సో బ్రాహ్మణే ఆహ – ‘‘ఏతస్మిం మన్తే గహితే అహం సకలజమ్బుదీపే జేట్ఠకో భవిస్సామి, తుమ్హే ఏత్థేవ హోథ, అహం పబ్బజిత్వా కతిపాహేనేవ మన్తం గణ్హిస్సామీ’’తి. సో సత్థారం పబ్బజ్జం యాచిత్వా ఉపసమ్పజ్జి. అథస్స ద్వత్తింసాకారం ¶ ఆచిక్ఖి. సో ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛి. ఇదం మన్తస్స పరికమ్మం సజ్ఝాయితుం వట్టతీతి. బ్రాహ్మణాపి అన్తరన్తరా ఆగన్త్వా ‘‘గహితో తే మన్తో’’తి పుచ్ఛన్తి. న తావ గణ్హామీతి. సో కతిపాహేనేవ అరహత్తం పత్వా బ్రాహ్మణేహి ఆగన్త్వా పుచ్ఛితకాలే ‘‘యాథ తుమ్హే, ఇదానాహం అనాగమనధమ్మో జాతో’’తి ఆహ. భిక్ఖూ తథాగతస్స ఆరోచేసుం – ‘‘అయం, భన్తే, అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి. సత్థా ‘‘ఖీణాసవో ఇదాని, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో చన్దాభో, భూతమేవేస కథేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘చన్దంవ ¶ విమలం సుద్ధం, విప్పసన్నమనావిలం;

నన్దీభవపరిక్ఖీణం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ విమలన్తి అబ్భాదిమలరహితం. సుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. విప్పసన్నన్తి పసన్నచిత్తం. అనావిలన్తి కిలేసావిలత్తరహితం. నన్దీభవపరిక్ఖీణన్తి తీసు భవేసు పరిక్ఖీణతణ్హం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యో ఇమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కుణ్డకోలియం నిస్సాయ కుణ్డధానవనే విహరన్తో సీవలిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే సుప్పవాసా నామ కోలియధీతా సత్తవస్సాని గబ్భం ధారేత్వా సత్తాహం మూళ్హగబ్భా దుక్ఖాహి తిబ్బాహి కటుకాహి వేదనాహి ఫుట్ఠా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా, యో ఇమస్స ఏవరూపస్స దుక్ఖస్స ¶ పహానాయ ధమ్మం దేసేతి. సుప్పటిపన్నో వత తస్స భగవతో సావకసఙ్ఘో, యో ఇమస్స ఏవరూపస్స దుక్ఖస్స పహానాయ పటిపన్నో. సుసుఖం వత తం నిబ్బానం, యథిదం ఏవరూపం దుక్ఖం న సంవిజ్జతీ’’తి (ఉదా. ౧౮) ఇమేహి తీహి వితక్కేహి తం ¶ దుక్ఖం అధివాసేన్తీ సామికం సత్థు సన్తికం పేసేత్వా తేన తస్సా వచనేన సత్థు వన్దనాయ ఆరోచితాయ ‘‘సుఖినీ హోతు సుప్పవాసా కోలియధీతా, అరోగా అరోగం పుత్తం విజాయతూ’’తి సత్థారా వుత్తక్ఖణేయేవ సుఖినీ అరోగా అరోగం పుత్తం విజాయిత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా సత్తాహం మహాదానం అదాసి. పుత్తోపిస్సా జాతదివసతో పట్ఠాయ ధమ్మకరణం ఆదాయ సఙ్ఘస్స ఉదకం పరిస్సావేసి. సో అపరభాగే నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో అరహత్తం పాపుణి.

అథేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘పస్సథావుసో, ఏవరూపో నామ అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పన్నో భిక్ఖు ఏత్తకం కాలం మాతుకుచ్ఛిస్మిం దుక్ఖం అనుభోసి, కిమఙ్గం పన అఞ్ఞే, బహుం వత ఇమినా దుక్ఖం నిత్థిణ్ణ’’న్తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో ఏత్తకా దుక్ఖా ముచ్చిత్వా ఇదాని నిబ్బానం సచ్ఛికత్వా విహరతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోమం ¶ ¶ పలిపథం దుగ్గం, సంసారం మోహమచ్చగా;

తిణ్ణో పారఙ్గతో ఝాయీ, అనేజో అకథంకథీ;

అనుపాదాయ నిబ్బుతో, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తస్సత్థో – యో భిక్ఖు ఇమం రాగపలిపథఞ్చేవ కిలేసదుగ్గఞ్చ సంసారవట్టఞ్చ చతున్నం అరియసచ్చానం అప్పటివిజ్ఝనకమోహఞ్చ అతీతో, చత్తారో ఓఘే తిణ్ణో హుత్వా పారం అనుప్పత్తో, దువిధేన ఝానేన ఝాయీ, తణ్హాయ అభావేన అనేజో, కథంకథాయ అభావేన అకథంకథీ, ఉపాదానానం అభావేన అనుపాదియిత్వా కిలేసనిబ్బానేన నిబ్బుతో, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

యోధ ¶ కామేతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో సున్దరసముద్దత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

సావత్థియం కిరేకో కులపుత్తో సున్దరసముద్దకుమారో నామ చత్తాలీసకోటివిభవే మహాకులే నిబ్బత్తో. సో ఏకదివసం ¶ పచ్ఛాభత్తం గన్ధమాలాదిహత్థం మహాజనం ధమ్మస్సవనత్థాయ జేతవనం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కహం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సత్థు సన్తికం ధమ్మస్సవనత్థాయా’’తి వుత్తే ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి వత్వా తేన సద్ధిం గన్త్వా పరిసపరియన్తే నిసీది. సత్థా తస్స ఆసయం విదిత్వా అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. సో ‘‘న సక్కా అగారం అజ్ఝావసన్తేన సఙ్ఖలిఖితం బ్రహ్మచరియం చరితు’’న్తి సత్థు ధమ్మకథం నిస్సాయ పబ్బజ్జాయ జాతుస్సాహో పరిసాయ పక్కన్తాయ సత్థారం పబ్బజ్జం యాచిత్వా ‘‘మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం తథాగతా న పబ్బాజేన్తీ’’తి సుత్వా గేహం గన్త్వా రట్ఠపాలకులపుత్తాదయో వియ మహన్తేన వాయామేన మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో ‘‘కిం మే ఇధ వాసేనా’’తి తతో నిక్ఖమిత్వా రాజగహం గన్త్వా పిణ్డాయ చరన్తో వీతినామేసి.

అథేకదివసం సావత్థియం తస్స ¶ మాతాపితరో ఏకస్మిం ఛణదివసే మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన తస్స సహాయకకుమారకే కీళమానే దిస్వా ‘‘అమ్హాకం పుత్తస్స ఇదం దుల్లభం జాత’’న్తి పరిదేవింసు. తస్మిం ఖణే ఏకా గణికా తం కులం గన్త్వా తస్స మాతరం రోదమానం నిసిన్నం దిస్వా ‘‘అమ్మ, కిం కారణా రోదసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పుత్తం అనుస్సరిత్వా రోదామీ’’తి. ‘‘కహం పన సో, అమ్మా’’తి? ‘‘భిక్ఖూసు పబ్బజితో’’తి. ‘‘కిం ఉప్పబ్బాజేతుం న వట్టతీ’’తి? ‘‘వట్టతి, న పన ఇచ్ఛతి, ఇతో నిక్ఖమిత్వా రాజగహం గతో’’తి. ‘‘సచాహం తం ఉప్పబ్బాజేయ్యం, కిం మే కరేయ్యాథా’’తి? ‘‘ఇమస్స తే కులస్స కుటుమ్బసామినిం ¶ కరేయ్యామా’’తి. తేన హి మే పరిబ్బయం దేథాతి పరిబ్బయం గహేత్వా మహన్తేన పరివారేన రాజగహం గన్త్వా తస్స పిణ్డాయ చరణవీథిం సల్లక్ఖేత్వా తత్థేకం నివాసగేహం గహేత్వా పాతోవ పణీతం ఆహారం పటియాదేత్వా థేరస్స పిణ్డాయ పవిట్ఠకాలే భిక్ఖం దత్వా కతిపాహచ్చయేన, ‘‘భన్తే, ఇధేవ నిసీదిత్వా భత్తకిచ్చం కరోథా’’తి పత్తం గణ్హి. సో పత్తమదాసి.

అథ ¶ నం పణీతేన ఆహారేన పరివిసిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధేవ పిణ్డాయ చరితుం ఫాసుక’’న్తి వత్వా కతిపాహం ఆలిన్దే నిసీదాపేత్వా భోజేత్వా దారకే పూవేహి సఙ్గణ్హిత్వా ‘‘ఏథ తుమ్హే థేరస్స ఆగతకాలే మయి వారేన్తియాపి ఇధాగన్త్వా రజం ఉట్ఠాపేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే పునదివసే థేరస్స భోజనవేలాయ తాయ వారియమానాపి రజం ఉట్ఠాపేసుం. సా పునదివసే, ‘‘భన్తే, దారకా వారియమానాపి మమ వచనం అసుణిత్వా ఇధ రజం ఉట్ఠాపేన్తి, అన్తోగేహే నిసీదథా’’తి అన్తో నిసీదాపేత్వా కతిపాహం భోజేసి. పున దారకే సఙ్గణ్హిత్వా ‘‘తుమ్హే మయా వారియమానాపి థేరస్స భోజనకాలే మహాసద్దం కరేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే తథా కరింసు. సా పునదివసే, ‘‘భన్తే, ఇమస్మిం ఠానే అతివియ మహాసద్దో హోతి, దారకా మయా వారియమానాపి వచనం న గణ్హన్తి, ఉపరిపాసాదేయేవ నిసీదథా’’తి వత్వా థేరేన అధివాసితే థేరం పురతో కత్వా పాసాదం అభిరుహన్తీ ద్వారాని పిదహమానావ పాసాదం అభిరుహి. థేరో ఉక్కట్ఠసపదానచారికో సమానోపి రసతణ్హాయ బద్ధో తస్సా వచనేన సత్తభూమికం పాసాదం అభిరుహి.

సా థేరం నిసీదాపేత్వా ‘‘చత్తాలీసాయ ఖలు, సమ్మ, పుణ్ణముఖ ఠానేహి ఇత్థీ పురిసం అచ్చావదతి ¶ విజమ్భతి వినమతి గిలసతి విలజ్జతి నఖేన నఖం ఘట్టేతి, పాదేన పాదం అక్కమతి, కట్ఠేన పథవిం విలిఖతి, దారకం ఉల్లఙ్ఘేతి ఓలఙ్ఘేతి, కీళతి కీళాపేతి, చుమ్బతి చుమ్బాపేతి, భుఞ్జతి భుఞ్జాపేతి, దదాతి ఆయాచతి, కతమనుకరోతి, ఉచ్చం భాసతి, నీచం భాసతి, అవిచ్చం భాసతి, వివిచ్చం భాసతి, నచ్చేన గీతేన వాదితేన రోదితేన విలసితేన విభూసితేన జగ్ఘతి, పేక్ఖతి, కటిం చాలేతి, గుయ్హభణ్డకం చాలేతి, ఊరుం వివరతి, ఊరుం పిదహతి, థనం దస్సేతి, కచ్ఛం దస్సేతి, నాభిం దస్సేతి, అక్ఖిం నిఖణతి, భముకం ¶ ఉక్ఖిపతి, ఓట్ఠం పలిఖతి, జివ్హం నిల్లాలేతి, దుస్సం ముఞ్చతి, దుస్సం బన్ధతి, సిరసం ముఞ్చతి, సిరసం బన్ధతీ’’తి (జా. ౨.౨౧.౩౦౦) ఏవం ఆగతం ఇత్థికుత్తం ఇత్థిలీలం దస్సేత్వా తస్స పురతో ఠితా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అలత్తకకతా పాదా, పాదుకారుయ్హ వేసియా;

తువమ్పి దహరో మమ, అహమ్పి దహరా తవ;

ఉభోపి పబ్బజిస్సామ, జిణ్ణా దణ్డపరాయణా’’తి. (థేరగా. ౪౫౯, ౪౬౨);

థేరస్స ¶ ‘‘అహో వత మే భారియం అనుపధారేత్వా కతకమ్మ’’న్తి మహాసంవేగో ఉదపాది. తస్మిం ఖణే సత్థా పఞ్చచత్తాలీసయోజనమత్థకే జేతవనే నిసిన్నోవ తం ¶ కారణం దిస్వా సితం పాత్వాకాసి. అథ నం ఆనన్దత్థేరో పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, కో ను ఖో హేతు, కో పచ్చయో సితస్స పాతుకమ్మాయా’’తి. ఆనన్ద, రాజగహనగరే సత్తభూమికపాసాదతలే సున్దరసముద్దస్స చ భిక్ఖునో గణికాయ చ సఙ్గామో వత్తతీతి. కస్స ను ఖో, భన్తే, జయో భవిస్సతి, కస్స పరాజయోతి? సత్థా, ‘‘ఆనన్ద, సున్దరసముద్దస్స జయో భవిస్సతి, గణికాయ పరాజయో’’తి థేరస్స జయం పకాసేత్వా తత్థ నిసిన్నకోవ ఓభాసం ఫరిత్వా ‘‘భిక్ఖు ఉభోపి కామే నిరపేక్ఖో పజహా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోధ కామే పహన్త్వాన, అనాగారో పరిబ్బజే;

కామభవపరిక్ఖీణం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తస్సత్థో – యో పుగ్గలో ఇధ లోకే ఉభోపి కామే హిత్వా అనాగారో హుత్వా పరిబ్బజతి, తం పరిక్ఖీణకామఞ్చేవ పరిక్ఖీణభవఞ్చ అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే సో థేరో అరహత్తం పత్వా ఇద్ధిబలేన వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా కణ్ణికామణ్డలం వినివిజ్ఝిత్వా సత్థు సరీరం థోమేన్తోయేవ ఆగన్త్వా సత్థారం వన్ది. ధమ్మసభాయమ్పి కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, జివ్హావిఞ్ఞేయ్యం రసం నిస్సాయ మనం నట్ఠో సున్దరసముద్దత్థేరో, సత్థా పనస్స అవస్సయో జాతో’’తి. సత్థా తం కథం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపాహం ఏతస్స రసతణ్హాయ బద్ధమనస్స అవస్సయో జాతోయేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో తస్సత్థస్స పకాసనత్థం అతీతం ఆహరిత్వా –

వసమానేసి రసేహి సఞ్జయో’’తి. (జా. ౧.౧.౧౪) –

ఏకకనిపాతే ¶ ఇమం వాతమిగజాతకం విత్థారేత్వా ‘‘తదా సున్దరసముద్దో వాతమిగో అహోసి, ఇమం పన గాథం వత్వా తస్స విస్సజ్జాపేతా రఞ్ఞో మహామచ్చో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేసీతి.

సున్దరసముద్దత్థేరవత్థు బత్తింసతిమం.

యోధ తణ్హన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో జటిలత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్రాయం అనుపుబ్బీ కథా – అతీతే కిర బారాణసియం ద్వే భాతరో కుటుమ్బికా మహన్తం ఉచ్ఛుఖేత్తం కారేసుం. అథేకదివసం కనిట్ఠభాతా ఉచ్ఛుఖేత్తం గన్త్వా ‘‘ఏకం జేట్ఠభాతికస్స దస్సామి, ఏకం మయ్హం భవిస్సతీ’’తి ద్వే ఉచ్ఛుయట్ఠియో రసస్స అనిక్ఖమనత్థాయ ఛిన్నట్ఠానే బన్ధిత్వా గణ్హి. తదా కిర ఉచ్ఛూనం యన్తేన పీళనకిచ్చం నత్థి, అగ్గే వా మూలే వా ఛిన్దిత్వా ఉక్ఖిత్తకాలే ధమ్మకరణతో ఉదకం వియ సయమేవ రసో నిక్ఖమతి. తస్స పన ఖేత్తతో ఉచ్ఛుయట్ఠియో గహేత్వా ఆగమనకాలే ¶ గన్ధమాదనే పచ్చేకబుద్ధో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘కస్స ను ఖో అజ్జ అనుగ్గహం కరిస్సామీ’’తి ఉపధారేన్తో తం అత్తనో ఞాణజాలే పవిట్ఠం దిస్వా సఙ్గహం కాతుం సమత్థభావఞ్చ ఞత్వా పత్తచీవరం ఆదాయ ఇద్ధియా ఆగన్త్వా తస్స పురతో అట్ఠాసి. సో తం దిస్వావ పసన్నచిత్తో ఉత్తరసాటకం ఉచ్చతరే భూమిపదేసే అత్థరిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇధ నిసీదథా’’తి పచ్చేకబుద్ధం నిసీదాపేత్వా ‘‘పత్తం ఉపనామేథా’’తి ఉచ్ఛుయట్ఠియా బన్ధనట్ఠానం మోచేత్వా పత్తస్స ఉపరి అకాసి, రసో ఓతరిత్వా పత్తం పూరేసి. పచ్చేకబుద్ధేన తస్మిం రసే పీతే ‘‘సాధుకం వత మే అయ్యేన రసో పీతో. సచే మే జేట్ఠభాతికో మూలం ఆహరాపేస్సతి, మూలం దస్సామి. సచే పత్తిం ఆహరాపేస్సతి, పత్తిం దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘భన్తే, పత్తం మే ఉపనామేథా’’తి దుతియమ్పి ఉచ్ఛుయట్ఠిం మోచేత్వా రసం అదాసి. ‘‘భాతా మే ఉచ్ఛుఖేత్తతో అఞ్ఞం ఉచ్ఛుం ఆహరిత్వా ఖాదిస్సతీ’’తి ఏత్తకమ్పి కిరస్స వఞ్చనచిత్తం నాహోసి. పచ్చేకబుద్ధో పన పఠమం ఉచ్ఛురసస్స పీతత్తా తం ఉచ్ఛురసం ¶ అఞ్ఞేహిపి సద్ధిం సంవిభజితుకామో హుత్వా గహేత్వావ నిసీది ¶ . సో తస్స ఆకారం ఞత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, యో అయం మయా దిన్నో అగ్గరసో, ఇమస్స నిస్సన్దేన దేవమనుస్సేసు సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా పరియోసానే తుమ్హేహి పత్తధమ్మమేవ పాపుణేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేసి. పచ్చేకబుద్ధోపిస్స ‘‘ఏవం హోతూ’’తి వత్వా ‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హ’’న్తి ద్వీహి గాథాహి అనుమోదనం కత్వా యథా సో పస్సతి, ఏవం అధిట్ఠహిత్వా ఆకాసేన ¶ గన్ధమాదనం గన్త్వా పఞ్చన్నం పచ్చేకబుద్ధసతానం తం రసం అదాసి.

సో తం పాటిహారియం దిస్వా భాతు సన్తికం గన్త్వా ‘‘కహం గతోసీ’’తి వుత్తే ‘‘ఉచ్ఛుఖేత్తం ఓలోకేతుం గతోమ్హీ’’తి. ‘‘కిం తాదిసేన ఉచ్ఛుఖేత్తం గతేన, నను నామ ఏకం వా ద్వే వా ఉచ్ఛుయట్ఠియో ఆదాయ ఆగన్తబ్బం భవేయ్యా’’తి భాతరా వుత్తో – ‘‘ఆమ, భాతిక, ద్వే మే ఉచ్ఛుయట్ఠియో గహితా, ఏకం పన పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా మమ ఉచ్ఛుయట్ఠితో రసం దత్వా ‘మూలం వా పత్తిం వా దస్సామీ’తి తుమ్హాకమ్పి మే ఉచ్ఛుయట్ఠితో రసో దిన్నో, కిం ను ఖో తస్స మూలం గణ్హిస్సథ, ఉదాహు పత్తి’’న్తి ఆహ. ‘‘కిం పన పచ్చేకబుద్ధేన కత’’న్తి? ‘‘మమ ఉచ్ఛుయట్ఠితో రసం పివిత్వా తుమ్హాకం ఉచ్ఛుయట్ఠితో రసం ఆదాయ ఆకాసేన గన్ధమాదనం గన్త్వా పఞ్చసతానం పచ్చేకబుద్ధానం అదాసీ’’తి. సో తస్మిం కథేన్తేయేవ నిరన్తరం పీతియా ఫుట్ఠసరీరో హుత్వా ‘‘తేన మే పచ్చేకబుద్ధేన దిట్ఠధమ్మస్సేవ అధిగమో భవేయ్యా’’తి పత్థనం అకాసి. ఏవం కనిట్ఠేన తిస్సో సమ్పత్తియో పత్థితా, జేట్ఠేన పన ఏకపదేనేవ అరహత్తం పత్థితన్తి ఇదం తేసం పుబ్బకమ్మం.

తే యావతాయుకం ఠత్వా తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం ఖేపయింసు. తేసం దేవలోకే ఠితకాలేయేవ విపస్సీ సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జి. తేపి దేవలోకతో చవిత్వా బన్ధుమతియా ఏకస్మిం కులగేహే జేట్ఠో జేట్ఠోవ, కనిట్ఠో కనిట్ఠోవ హుత్వా పటిసన్ధిం గణ్హింసు. తేసు జేట్ఠస్స సేనోతి నామం అకంసు, కనిట్ఠస్స అపరాజితోతి ¶ . తేసు వయప్పత్తకాలే కుటుమ్బం సణ్ఠాపేత్వా విహరన్తేసు ‘‘బుద్ధరతనం లోకే ఉప్పన్నం, ధమ్మరతనం, సఙ్ఘరతనం, దానాని దేథ, పుఞ్ఞాని కరోథ, అజ్జ అట్ఠమీ, అజ్జ చాతుద్దసీ, అజ్జ పన్నరసీ, ఉపోసథం కరోథ, ధమ్మం ¶ సుణాథా’’తి ధమ్మఘోసకస్స బన్ధుమతీనగరే ఘోసనం సుత్వా మహాజనం పురేభత్తం దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛన్తం దిస్వా సేనకుటుమ్బికో ‘‘కహం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సత్థు సన్తికం ధమ్మస్సవనాయా’’తి వుత్తే ‘‘అహమ్పి గమిస్సామీ’’తి తేహి సద్ధింయేవ గన్త్వా పరిసపరియన్తే నిసీది.

సత్థా తస్స అజ్ఝాసయం విదిత్వా అనుపుబ్బిం కథం కథేసి. సో సత్థు ధమ్మం సుత్వా పబ్బజ్జాయ ఉస్సాహజాతో సత్థారం పబ్బజ్జం యాచి. అథ నం సత్థా ‘‘అత్థి పన తే అపలోకేతబ్బా ¶ ఞాతకా’’తి పుచ్ఛి. అత్థి, భన్తేతి. తేన హి అపలోకేత్వా ఏహీతి. సో కనిట్ఠస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘యం ఇమస్మిం కులే సాపతేయ్యం, తం సబ్బం తవ హోతూ’’తి ఆహ. తుమ్హే పన, సామీతి. అహం సత్థు సన్తికే పబ్బజిస్సామీతి. సామి కిం వదేథ, అహం మాతరి మతాయ మాతరం వియ, పితరి మతే పితరం వియ తుమ్హే అలత్థం, ఇదం కులం మహాభోగం, గేహే ఠితేనేవ సక్కా పుఞ్ఞాని కాతుం, మా ఏవం కరిత్థాతి. మయా సత్థు సన్తికే ధమ్మో సుతో, న సక్కా తం అగారమజ్ఝే ఠితేన పూరేతుం, పబ్బజిస్సామేవాహం, త్వం నివత్తాహీతి. ఏవం సో కనిట్ఠం నివత్తాపేత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో న చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. కనిట్ఠోపి ‘‘భాతు పబ్బజితసక్కారం కరిస్సామీ’’తి సత్తాహం బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా భాతరం ¶ వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హేహి అత్తనో భవనిస్సరణం కతం, అహం పన పఞ్చహి కామగుణేహి బద్ధో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితుం న సక్కోమి, మయ్హం గేహే ఠితస్సేవ అనుచ్ఛవికం మహన్తం పుఞ్ఞకమ్మం ఆచిక్ఖథా’’తి. అథ నం థేరో ‘‘సాధు సాధు, పణ్డిత, సత్థు గన్ధకుటిం కరోహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా నానాదారూని ఆహరాపేత్వా థమ్భాదీనం అత్థాయ తచ్ఛాపేత్వా ఏకం సువణ్ణఖచితం, ఏకం రజతఖచితం, ఏకం మణిఖచితన్తి సబ్బాని సత్తరతనఖచితాని కారేత్వా తేహి గన్ధకుటిం కారేత్వా సత్తరతనఖచితాహేవ ఛదనిట్ఠకాహి ఛాదాపేసి. గన్ధకుటియా కరణకాలేయేవ పన తం అత్తనా సమాననామకో అపరాజితోయేవ నామ భాగినేయ్యో ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అహమ్పి కరిస్సామి, మయ్హమ్పి పత్తిం దేథ మాతులా’’తి ఆహ. న దేమి, తాత, అఞ్ఞేహి అసాధారణం కరిస్సామీతి. సో బహుమ్పి యాచిత్వా పత్తిం అలభమానో ‘‘గన్ధకుటియా పురతో కుఞ్జరసాలం లద్ధుం వట్టతీ’’తి సత్తరతనమయం కుఞ్జరసాలం కారేసి. సో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మేణ్డకసేట్ఠి హుత్వా నిబ్బత్తి.

గన్ధకుటియం ¶ పన సత్తరతనమయాని తీణి మహావాతపానాని అహేసుం. తేసం అభిముఖే హేట్ఠా సుధాపరికమ్మకతా తిస్సో పోక్ఖరణియో కారేత్వా చతుజ్జాతికగన్ధోదకస్స పూరేత్వా అపరాజితో, గహపతి, పఞ్చవణ్ణాని కుసుమాని రోపాపేసి తథాగతస్స అన్తో నిసిన్నకాలే వాతవేగేన సముట్ఠితాహి రేణువట్టీహి సరీరస్స ఓకిరణత్థం. గన్ధకుటిథూపికాయ కపల్లం రత్తసువణ్ణమయం అహోసి, పవాళమయా సిఖరా, హేట్ఠా మణిమయా ఛదనిట్ఠకా. ఇతి సా నచ్చన్తో వియ మోరో సోభమానా అట్ఠాసి. సత్తసు పన రతనేసు కోట్టేతబ్బయుత్తకం కోట్టేత్వా ఇతరం సకలమేవ ¶ గహేత్వా జణ్ణుమత్తేన ఓధినా గన్ధకుటిం పరిక్ఖిపిత్వా పరివేణం పూరేసి.

ఏవం గన్ధకుటిం నిట్ఠాపేత్వా అపరాజితో, గహపతి, భాతికత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, నిట్ఠితా గన్ధకుటి, పరిభోగమస్సా పచ్చాసీసామి, పరిభోగేన కిర మహన్తం పుఞ్ఞం హోతీ’’తి ¶ . సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమినా కిర వో కుటుమ్బికేన గన్ధకుటి కారితా, ఇదాని పన పరిభోగం పచ్చాసీసతీ’’తి ఆహ. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా గన్ధకుటిఅభిముఖం గన్త్వా గన్ధకుటిం పరిక్ఖిపిత్వా పరిక్ఖిత్తరతనరాసిం ఓలోకేన్తో ద్వారకోట్ఠకే అట్ఠాసి. అథ నం కుటుమ్బికో ‘‘పవిసథ, భన్తే’’తి ఆహ. సత్థా తత్థేవ ఠత్వా తతియవారే తస్స భాతికత్థేరం ఓలోకేసి. సో ఓలోకితాకారేనేవ ఞత్వా కనిట్ఠభాతరం ఆహ – ‘‘ఏహి, తాత, ‘మమేవ రక్ఖా భవిస్సతి, తుమ్హే యథాసుఖం వసథా’తి సత్థారం వదేహీ’’తి. సో తస్స వచనం సుత్వా సత్థారం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, యథా మనుస్సా రుక్ఖమూలే పవిసిత్వా అనపేక్ఖా పక్కమన్తి, యథా వా నదిం తరిత్వా ఉళుమ్పం అనపేక్ఖా పరిచ్చజన్తి, ఏవం అనపేక్ఖా హుత్వా తుమ్హే వసథా’’తి ఆహ. కిమత్థం పన సత్థా అట్ఠాసి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘బుద్ధానం సన్తికం పురేభత్తమ్పి పచ్ఛాభత్తమ్పి బహూ ఆగచ్ఛన్తి, తేసు రతనాని ఆదాయ పక్కమన్తేసు న సక్కా అమ్హేహి వారేతుం, పరివేణమ్హి ఏత్తకే రతనే వోకిణ్ణే అత్తనో ఉపట్ఠాకే హరన్తేపి న వారేతీతి కుటుమ్బికో మయి ఆఘాతం కత్వా అపాయూపగో భవేయ్యా’’తి ఇమినా కారణేన అట్ఠాసి. తేన పన ¶ , ‘‘భన్తే, మమేవ రక్ఖా భవిస్సతి, తుమ్హే వసథా’’తి వుత్తే పావిసి.

కుటుమ్బికో ¶ సమన్తా రక్ఖం ఠపేత్వా మనుస్సే ఆహ – ‘‘తాతా, ఉచ్ఛఙ్గేన వా పచ్ఛిపసిబ్బకేహి వా ఆదాయ గచ్ఛన్తే వారేయ్యాథ, హత్థేన గహేత్వా గచ్ఛన్తే పన మా వారయిత్థా’’తి. అన్తోనగరేపి ఆరోచాపేసి ‘‘మయా గన్ధకుటిపరివేణే సత్త రతనాని ఓకిణ్ణాని, సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా గచ్ఛన్తా దుగ్గతమనుస్సా ఉభో హత్థే పూరేత్వా గణ్హన్తు, సుఖితాపి ఏకేన గణ్హన్తూ’’తి. ఏవం కిరస్స అహోసి ‘‘సద్ధా తావ ధమ్మం సోతుకామా గమిస్సన్తియేవ, అస్సద్ధాపి పన ధనలోభేన గన్త్వా ధమ్మం సుత్వా దుక్ఖతో ముచ్చిస్సన్తీ’’తి. తస్మా జనసఙ్గహత్థాయ ఏవం ఆరోచాపేసి. మహాజనో తేన వుత్తనియామేనేవ రతనాని గణ్హి. సకిం ఓకిణ్ణరతనేసు ఖీణేసు యావతతియం జణ్ణుమత్తేన ఓధినా ఓకిరాపేసియేవ. సత్థు పన పాదమూలే తిపుసమత్తం అనగ్ఘం మణిరతనం ఠపేసి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సత్థు సరీరతో సువణ్ణవణ్ణాయ పభాయ సద్ధిం మణిపభం ఓలోకేన్తానం తిత్తి నామ న భవిస్సతీ’’తి. తస్మా ఏవమకాసి. మహాజనోపి అతిత్తోవ ఓలోకేసి.

అథేకదివసం ఏకో మిచ్ఛాదిట్ఠికబ్రాహ్మణో ‘‘సత్థు కిర పాదమూలే మహగ్ఘం మణిరతనం నిక్ఖిత్తం, హరిస్సామి న’’న్తి విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దితుం ఆగతస్స మహాజనస్స అన్తరేన పావిసి. కుటుమ్బికో తస్స పవిసనాకారేనేవ ¶ ‘‘మణిం గణ్హితుకామో’’తి సల్లక్ఖేత్వా ‘‘అహో వత న గణ్హేయ్యా’’తి చిన్తేసి. సోపి సత్థారం వన్దన్తో వియ పాదమూలే హత్థం ఉపనామేత్వా మణిం గహేత్వా ¶ ఓవట్టికాయ కత్వా పక్కామి. కుటుమ్బికో తస్మిం చిత్తం పసాదేతుం నాసక్ఖి. సో ధమ్మకథావసానే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, మయా తిక్ఖత్తుం గన్ధకుటిం పరిక్ఖిపిత్వా జణ్ణుమత్తేన ఓధినా సత్త రతనాని ఓకిణ్ణాని, తాని మే గణ్హన్తేసు ఆఘాతో నామ నాహోసి, చిత్తం భియ్యో భియ్యో పసీదియేవ. అజ్జ పన ‘అహో వతాయం బ్రాహ్మణో మణిం న గణ్హేయ్యా’తి చిన్తేత్వా తస్మిం మణిం ఆదాయ గతే చిత్తం పసాదేతుం నాసక్ఖి’’న్తి. సత్థా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘నను, ఉపాసక, అత్తనో సన్తకం పరేహి అనాహరణీయం కాతుం సక్కోసీ’’తి నయం అదాసి. సో సత్థారా దిన్ననయే ఠత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా మమ సన్తకం దసికసుత్తమత్తమ్పి మం అభిభవిత్వా అనేకసతాపి రాజానో వా చోరా వా గణ్హితుం సమత్థా నామ మా హోన్తు, అగ్గినాపి మమ సన్తకం మా డయ్హతు, ఉదకేనపి మా వుయ్హతూ’’తి పత్థనం అకాసి ¶ . సత్థాపిస్స ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదనం అకాసి. సో గన్ధకుటిమహం కరోన్తో అట్ఠసట్ఠియా భిక్ఖుసతసహస్సానం అన్తోవిహారేయేవ నవ మాసే మహాదానం దత్వా దానపరియోసానే సబ్బేసం తిచీవరం అదాసి. సఙ్ఘనవకస్స చీవరసాటకా సహస్సగ్ఘనకా అహేసుం.

సో ఏవం యావతాయుకం పుఞ్ఞాని కరిత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఏత్తకం కాలం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా ఇమస్మిం ¶ బుద్ధుప్పాదే రాజగహే ఏకస్మిం సేట్ఠికులే పటిసన్ధిం గహేత్వా అడ్ఢమాసాధికే నవ మాసే మాతుకుచ్ఛియం వసి. జాతదివసే పనస్స సకలనగరే సబ్బావుధాని పజ్జలింసు, సబ్బేసం కాయరూళ్హాని ఆభరణానిపి పజ్జలితాని వియ ఓభాసం ముఞ్చింసు, నగరం ఏకపజ్జోతం అహోసి. సేట్ఠిపి పాతోవ రాజూపట్ఠానం అగమాసి. అథ నం రాజా పుచ్ఛి – ‘‘అజ్జ సబ్బావుధాని పజ్జలింసు, నగరం ఏకపజ్జోతం జాతం, జానాసి ను ఖో ఏత్థ కారణ’’న్తి? ‘‘జానామి, దేవా’’తి. ‘‘కిం, సేట్ఠీ’’తి? ‘‘మమ గేహే తుమ్హాకం దాసో జాతో, తస్స పుఞ్ఞతేజేనేవం అహోసీ’’తి. ‘‘కిం ను ఖో చోరో భవిస్సతీ’’తి? ‘‘నత్థేతం, దేవ, పుఞ్ఞవా సత్తో కతాభినీహారో’’తి. ‘‘తేన హి నం సమ్మా పోసేతుం వట్టతి, ఇదమస్స ఖీరమూలం హోతూ’’తి దేవసికం సహస్సం పట్ఠపేసి. అథస్స నామగహణదివసే సకలనగరస్స ఏకపజ్జోతభూతత్తా జోతికోత్వేవ నామం కరింసు.

అథస్స వయప్పత్తకాలే గేహకరణత్థాయ భూమితలే సోధియమానే సక్కస్స భవనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ‘‘కిం ను ఖో ఇద’’న్తి ఉపధారయమానో ‘‘జోతికస్స గేహట్ఠానం గణ్హన్తీ’’తి ఞత్వా ‘‘నాయం ఏతేహి కతగేహే వసిస్సతి, మయాపేత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి వడ్ఢకీవేసేన తత్థ గన్త్వా ‘‘కిం కరోథా’’తి ఆహ. ‘‘జోతికస్స గేహట్ఠానం గణ్హామా’’తి. ‘‘అపేథ, నాయం తుమ్హేహి కతగేహే వసిస్సతీ’’తి వత్వా సోళసకరీసమత్తం ¶ భూమిపదేసం ఓలోకేసి, సో తావదేవ కసిణమణ్డలం ¶ వియ సమో అహోసి. పున ‘‘ఇమస్మిం ఠానే పథవిం భిన్దిత్వా సత్తరతనమయో సత్తభూమికపాసాదో ఉట్ఠహతూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి, తావదేవ తథారూపో పాసాదో ఉట్ఠహి. పున ‘‘ఇమం పరిక్ఖిపిత్వా సత్తరతనమయా సత్త పాకారా ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి, తథారూపా పాకారా ఉట్ఠహింసు. అథ ‘‘నేసం పరియన్తే కప్పరుక్ఖా ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేత్వా ¶ ఓలోకేసి, తథారూపా కప్పరుక్ఖా ఉట్ఠహింసు. ‘‘పాసాదస్స చతూసు కణ్ణేసు చతస్సో నిధికుమ్భియో ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి, సబ్బం తథేవ అహోసి. నిధికుమ్భీసు పన ఏకా యోజనికా అహోసి, ఏకా తిగావుతికా, ఏకా అడ్ఢయోజనికా, ఏకా గావుతప్పమాణా. బోధిసత్తస్స నిబ్బత్తనిధికుమ్భీనం పన ఏకముఖప్పమాణం అహోసి, హేట్ఠా పథవీపరియన్తావ అహేసుం. జోతికస్స నిబ్బత్తనిధికుమ్భీనం ముఖపరిమాణం న కథితం, సబ్బా ముఖఛిన్నతాలఫలం వియ పరిపుణ్ణావ ఉట్ఠహింసు. పాసాదస్స చతూసు కణ్ణేసు తరుణతాలక్ఖన్ధప్పమాణా చతస్సో సువణ్ణమయా ఉచ్ఛుయట్ఠియో నిబ్బత్తింసు. తాసం మణిమయాని పత్తాని, సోవణ్ణమయాని ఖన్ధాని అహేసుం. పుబ్బకమ్మస్స దస్సనత్థం కిరేతాని, నిబ్బత్తింసు.

సత్తసు ద్వారకోట్ఠకేసు సత్త యక్ఖా ఆరక్ఖం గణ్హింసు. పఠమే ద్వారకోట్ఠకే యమకోళీ నామ యక్ఖో అత్తనో పరివారేన యక్ఖసహస్సేన సద్ధిం ఆరక్ఖం గణ్హి, దుతియే ¶ ఉప్పలో నామ అత్తనో పరివారయక్ఖానం ద్వీహి సహస్సేహి సద్ధిం, తతియే వజిరో నామ తీహి సహస్సేహి సద్ధిం, చతుత్థే వజిరబాహు నామ చతూహి సహస్సేహి సద్ధిం, పఞ్చమే కసకన్దో నామ పఞ్చహి సహస్సేహి సద్ధిం, ఛట్ఠే కటత్థో నామ ఛహి సహస్సేహి సద్ధిం, సత్తమే దిసాముఖో నామ సత్తహి సహస్సేహి సద్ధిం ఆరక్ఖం గణ్హి. ఏవం పాసాదస్స అన్తో చ బహి చ గాళ్హరక్ఖా అహోసి. ‘‘జోతికస్స కిర సత్తరతనమయో సత్తభూమికపాసాదో ఉట్ఠితో, సత్త పాకారా సత్తద్వారకోట్ఠకా చతస్సో నిధికుమ్భియో ఉట్ఠితా’’తి సుత్వా బిమ్బిసారో రాజా సేట్ఠిచ్ఛత్తం పహిణి. సో జోతికసేట్ఠి నామ అహోసి.

తేన పన సద్ధిం కతపుఞ్ఞకమ్మా ఇత్థీ ఉత్తరకురూసు నిబ్బత్తి. అథ నం దేవతా తతో ఆనేత్వా సిరిగబ్భే నిసీదాపేసుం. సా ఆగచ్ఛమానా ఏకం తణ్డులనాళిం తయో చ జోతిపాసాణే గణ్హి. తేసం యావజీవం తాయేవ తణ్డులనాళియా భత్తం అహోసి. సచే కిర తే సకటసతమ్పి తణ్డులానం పూరేతుకామా హోన్తి, సా తణ్డులనాళి నాళియేవ హుత్వా తిట్ఠతి. భత్తపచనకాలే తణ్డులే ఉక్ఖలియం పక్ఖిపిత్వా తేసం పాసాణానం ¶ ఉపరి ఠపేతి, పాసాణా తావదేవ పజ్జలిత్వా భత్తే పక్కమత్తే నిబ్బాయన్తి. తేనేవ సఞ్ఞాణేన భత్తస్స పక్కభావం జానన్తి. సూపేయ్యాదిపచనకాలేపి ఏసేవ నయో. ఏవం తేసం జోతిపాసాణేహి ఆహారో పచ్చతి. మణిఆలోకేన ¶ చ వసన్తి, అగ్గిస్స వా దీపస్స ¶ వా ఓభాసం నేవ జానింసు. ‘‘జోతికస్స కిర ఏవరూపా సమ్పత్తీ’’తి సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి. మహాజనో యానాదీని యోజేత్వా దస్సనత్థాయ ఆగచ్ఛతి. జోతికసేట్ఠి ఆగతాగతానం ఉత్తరకురుతణ్డులానం భత్తం పచాపేత్వా దాపేసి. ‘‘కప్పరుక్ఖేహి వత్థాని గణ్హన్తు, ఆభరణాని గణ్హన్తూ’’తి ఆణాపేసి. ‘‘గావుతికనిధికుమ్భియా ముఖం వివరాపేత్వా యాపనమత్తం ధనం గణ్హన్తూ’’తి ఆణాపేసి. సకలజమ్బుదీపవాసికేసు ధనం గహేత్వా గచ్ఛన్తేసు నిధికుమ్భియా అఙ్గులిమత్తమ్పి ఊనం నాహోసి. గన్ధకుటిపరివేణే వాలుకం కత్వా ఓకిణ్ణరతనానం కిరస్స ఏసో నిస్సన్దో.

ఏవం మహాజనే వత్థాభరణాని చేవ ధనఞ్చ యదిచ్ఛకం ఆదాయ గచ్ఛన్తే బిమ్బిసారో తస్స పాసాదం దట్ఠుకామోపి మహాజనే ఆగచ్ఛన్తే ఓకాసం నాలత్థ. అపరభాగే యదిచ్ఛకం ఆదాయ గతత్తా మనుస్సేసు మన్దీభూతేసు రాజా జోతికస్స పితరం ఆహ – ‘‘తవ పుత్తస్స పాసాదం దట్ఠుకామమ్హా’’తి. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి వత్వా గన్త్వా పుత్తస్స కథేసి – ‘‘తాత, రాజా తే పాసాదం దట్ఠుకామో’’తి. ‘‘సాధు, తాత, ఆగచ్ఛతూ’’తి. రాజా మహన్తేన పరివారేన తత్థ అగమాసి. పఠమద్వారకోట్ఠకే సమ్మజ్జిత్వా కచవరఛడ్డికా దాసీ రఞ్ఞో హత్థం అదాసి, రాజా ‘‘సేట్ఠిజాయా’’తి సఞ్ఞాయ లజ్జమానో తస్సా బాహాయ హత్థం న ఠపేసి. ఏవం సేసద్వారకోట్ఠకేసుపి ¶ దాసియో ‘‘సేట్ఠిభరియాయో’’తి మఞ్ఞమానో తాసం బాహాయ హత్థం న ఠపేసి. జోతికో ఆగన్త్వా రాజానం పచ్చుగ్గన్త్వా వన్దిత్వా పచ్ఛతో హుత్వా ‘‘పురతో యాథ, దేవా’’తి ఆహ. రఞ్ఞో మణిపథవీ సతపోరిసపపాతో వియ హుత్వా ఉపట్ఠహి. సో ‘‘ఇమినా మమ గహణత్థాయ ఓపాతో ఖణితో’’తి మఞ్ఞమానో పాదం నిక్ఖిపితుం న విసహి. జోతికో ‘‘నాయం, దేవ, ఓపాతో, మమ పచ్ఛతో ఆగచ్ఛథా’’తి పురతో అహోసి. రాజా తేన అక్కన్తకాలే భూమిం అక్కమిత్వా హేట్ఠిమతలతో ¶ పట్ఠాయ పాసాదం ఓలోకేన్తో విచరి. తదా అజాతసత్తుకుమారోపి పితు అఙ్గులిం గహేత్వా విచరన్తో చిన్తేసి – ‘‘అహో అన్ధబాలో మమ పితా, గహపతికే నామ సత్తరతనమయే పాసాదే వసన్తే ఏస రాజా హుత్వా దారుమయే గేహే వసతి, అహం దాని రాజా హుత్వా ఇమస్స ఇమస్మిం పాసాదే వసితుం న దస్సామీ’’తి.

రఞ్ఞోపి ఉపరిమతలాని అభిరుహన్తస్సేవ పాతరాసవేలా జాతా. సో సేట్ఠిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘మహాసేట్ఠి, ఇధేవ పాతరాసం భుఞ్జిస్సామా’’తి. జానామి, దేవ, సజ్జితో దేవస్సాహారోతి. సో సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హత్వా రతనమయే సేట్ఠిస్స నిసీదనమణ్డపే పఞ్ఞత్తే తస్సేవ నిసీదనపల్లఙ్కే నిసీది. అథస్స హత్థధోవనూదకం దత్వా సతసహస్సగ్ఘనికాయ సువణ్ణపాతియా కిలిన్నపాయాసం వడ్ఢేత్వా పురతో ఠపయింసు. రాజా ‘‘భోజన’’న్తి సఞ్ఞాయ భుఞ్జితుం ఆరభి. సేట్ఠి ¶ ‘‘నయిదం, దేవ, భోజనం, కిలిన్నపాయాసో ¶ ఏసో’’తి అఞ్ఞిస్సా సువణ్ణపాతియా భోజనం వడ్ఢేత్వా పురిమపాతియం ఠపయింసు. తతో ఉట్ఠితఉతునా కిర తం భుఞ్జితుం సుఖం హోతి. రాజా మధురభోజనం భుఞ్జన్తో పమాణం న అఞ్ఞాసి. అథ నం సేట్ఠి వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘అలం, దేవ, ఏత్తకమేవ హోతు, ఇతో ఉత్తరిం జిరాపేతుం న సక్కా’’తి ఆహ. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘కిం, గహపతి, గరుకం కత్వా కథేసి అత్తనో భత్త’’న్తి? దేవ, నత్థేతం, తుమ్హాకం సబ్బస్సాపి హి బలకాయస్స ఇదమేవ భత్తం ఇదం సుపేయ్యం. అపి చ ఖో అహం అయసస్స భాయామీతి. కిం కారణాతి? సచే దేవస్స కాయాలసియమత్తం భవేయ్య, ‘‘హియ్యో రఞ్ఞా సేట్ఠిస్స గేహే భత్తం భుత్తం, సేట్ఠినా కిఞ్చి కతం భవిస్సతీ’’తి వచనస్స భాయామి, దేవాతి. తేన హి భత్తం హర, ఉదకం ఆహరాతి. రఞ్ఞో భత్తకిచ్చావసానే సబ్బో రాజపరివారో తదేవ భత్తం పరిభుఞ్జి.

రాజా సుఖకథాయ నిసిన్నో సేట్ఠిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘కిం ఇమస్మిం గేహే సేట్ఠిభరియా నత్థీ’’తి ఆహ? ‘‘ఆమ అత్థి, దేవా’’తి. ‘‘కహం సా’’తి? ‘‘సిరిగబ్భే నిసిన్నా, దేవస్స ఆగతభావం న జానాతీ’’తి. కిఞ్చాపి హి పాతోవ రాజా సపరివారో ఆగతో, సా పనస్స ఆగతభావం న జానాతేవ. తతో సేట్ఠి ‘‘రాజా మే భరియం దట్ఠుకామో’’తి తస్సా సన్తికం గన్త్వా ‘‘రాజా ఆగతో, కిం తవ రాజానం దట్ఠుం న వట్టతీ’’తి ఆహ. సా ¶ నిపన్నకావ ¶ ‘‘కో ఏస, సామి, రాజా నామా’’తి వత్వా ‘‘రాజా నామ అమ్హాకం ఇస్సరో’’తి వుత్తే అనత్తమనతం పవేదేన్తీ ‘‘దుక్కటాని వత నో పుఞ్ఞకమ్మాని, యేసం నో ఇస్సరోపి అత్థి. అస్సద్ధాయ నామ పుఞ్ఞకమ్మాని కత్వా మయం సమ్పత్తిం పాపుణిత్వా అఞ్ఞస్స ఇస్సరియట్ఠానే నిబ్బత్తమ్హా. అద్ధా అమ్హేహి అసద్దహిత్వా దానం దిన్నం భవిస్సతి, తస్సేతం ఫల’’న్తి వత్వా ‘‘కిం దాని కరోమి, సామీ’’తి ఆహ. తాలవణ్టం ఆదాయ ఆగన్త్వా రాజానం బీజాహీతి. తస్సా తాలవణ్టం ఆదాయ ఆగన్త్వా రాజానం బీజేన్తియా రఞ్ఞో వేఠనస్స గన్ధవాతో అక్ఖీని పహరి, అథస్సా అక్ఖీహి అస్సుధారా పవత్తింసు. తం దిస్వా రాజా సేట్ఠిం ఆహ – ‘‘మహాసేట్ఠి, మాతుగామో నామ అప్పబుద్ధికో, ‘రాజా మే సామికస్స సమ్పత్తిం గణ్హేయ్యా’తి భయేన రోదతి మఞ్ఞే, అస్సాసేహి నం ‘న మే తవ సమ్పత్తియా అత్థో’’’తి. న ఏసా, దేవ, రోదతీతి. అథ కిం ఏతన్తి? తుమ్హాకం వేఠనగన్ధేనస్సా అస్సూని పవత్తింసు. అయఞ్హి దీపోభాసం వా అగ్గిఓభాసం వా అదిస్వా మణిఆలోకేనేవ భుఞ్జతి చ నిసీదతి చ నిపజ్జతి చ, దేవో పన దీపాలోకేన నిసిన్నో భవిస్సతీతి? ఆమ, సేట్ఠీతి. తేన హి, దేవ, అజ్జ పట్ఠాయ మణిఆలోకేన నిసీదథాతి మహన్తం తిపుసమత్తం అనగ్ఘం మణిరతనం అదాసి. రాజా గేహం ఓలోకేత్వా ‘‘మహతీ వత జోతికస్స సమ్పత్తీ’’తి వత్వా అగమాసి. అయం తావ జోతికస్స ఉప్పత్తి.

ఇదాని ¶ ¶ జటిలస్స ఉప్పత్తి వేదితబ్బా – బారాణసియఞ్హి ఏకా సేట్ఠిధీతా అభిరూపా అహోసి, తం పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికకాలే రక్ఖణత్థాయ ఏకం దాసిం దత్వా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే సిరిగబ్భే వాసయింసు. తం ఏకదివసం వాతపానం వివరిత్వా బహి ఓలోకయమానం ఆకాసేన గచ్ఛన్తో ఏకో విజ్జాధరో దిస్వా ఉప్పన్నసినేహో వాతపానేన పవిసిత్వా తాయ సద్ధిం సన్థవమకాసి. సా తేన సద్ధిం సంవాసమన్వాయ న చిరస్సేవ గబ్భం పటిలభి. అథ నం సా దాసీ దిస్వా, ‘‘అమ్మ, కిం ఇద’’న్తి వత్వా ‘‘హోతు మా కస్సచి ఆచిక్ఖీ’’తి తాయ వుత్తా భయేన తుణ్హీ అహోసి. సాపి దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయిత్వా నవభాజనం ఆహరాపేత్వా తత్థ తం దారకం నిపజ్జాపేత్వా తం భాజనం పిదహిత్వా ఉపరి పుప్ఫదామాని ఠపేత్వా ‘‘ఇమం సీసేన ఉక్ఖిపిత్వా గఙ్గాయ ¶ విస్సజ్జేహి, ‘కిం ఇద’న్తి చ పుట్ఠా ‘అయ్యాయ మే బలికమ్మ’న్తి వదేయ్యాసీ’’తి దాసిం ఆణాపేసి. సా తథా అకాసి.

హేట్ఠాగఙ్గాయమ్పి ద్వే ఇత్థియో న్హాయమానా తం భాజనం ఉదకేనాహరియమానం దిస్వా ఏకా ‘‘మయ్హేతం భాజన’’న్తి ఆహ. ఏకా ‘‘యం ఏతస్స అన్తో, తం మయ్హ’’న్తి వత్వా భాజనే సమ్పత్తే తం ఆదాయ థలే ఠపేత్వా వివరిత్వా దారకం దిస్వా ఏకా ‘‘మమ భాజనన్తి వుత్తతాయ దారకో మమేవ హోతీ’’తి ఆహ. ఏకా ‘‘యం భాజనస్స అన్తో, తం మమేవ హోతూతి వుత్తతాయ మమ దారకో’’తి ఆహ. తా ¶ వివదమానా వినిచ్ఛయట్ఠానం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా అమచ్చేసు వినిచ్ఛితుం అసక్కోన్తేసు రఞ్ఞో సన్తికం అగమంసు. రాజా తాసం వచనం సుత్వా ‘‘త్వం దారకం గణ్హ, త్వం భాజనం గణ్హా’’తి ఆహ. యాయ పన దారకో లద్ధో, సా మహాకచ్చానత్థేరస్స ఉపట్ఠాయికా అహోసి. తస్మా సా దారకం ‘‘ఇమం థేరస్స సన్తికే పబ్బాజేస్సామీ’’తి పోసేసి. తస్స జాతదివసే గబ్భమలస్స ధోవిత్వా అనపనీతతాయ కేసా జటితా హుత్వా అట్ఠంసు, తేనస్స జటిలోత్వేవ నామం కరింసు. తస్స పదసా విచరణకాలే థేరో తం గేహం పిణ్డాయ పావిసి. ఉపాసికా థేరం నిసీదాపేత్వా ఆహారమదాసి. థేరో దారకం దిస్వా ‘‘కిం ఉపాసికే దారకో లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే, ఇమాహం దారకం తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బాజేస్సామీతి పోసేసిం, పబ్బాజేథ న’’న్తి అదాసి. థేరో ‘‘సాధూ’’తి ఆదాయ తం గచ్ఛన్తో ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమస్స గిహిసమ్పత్తిం అనుభవితుం పుఞ్ఞకమ్మ’’న్తి ఓలోకేన్తో ‘‘మహాపుఞ్ఞో సత్తో మహాసమ్పత్తిం అనుభవిస్సతి, దహరో ఏస తావ, ఞాణమ్పిస్స పరిపాకం న గచ్ఛతీ’’తి చిన్తేత్వా తం ఆదాయ తక్కసిలాయం ఏకస్స ఉపట్ఠాకస్స గేహం అగమాసి.

సో థేరం వన్దిత్వా ఠితో తం దారకం దిస్వా ‘‘దారకో వో, భన్తే, లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ఆమ, ఉపాసక, పబ్బజిస్సతి, దహరో తావ, తవేవ సన్తికే హోతూతి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి తం ¶ పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా పటిజగ్గి. తస్స పన గేహే ద్వాదస వస్సాని భణ్డకం ఉస్సన్నం హోతి. సో గామన్తరం గచ్ఛన్తో సబ్బమ్పి తం భణ్డం ¶ ఆపణం హరిత్వా దారకం ఆపణే నిసీదాపేత్వా తస్స తస్స భణ్డకస్స మూలం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఇదఞ్చ ఇదఞ్చ ఏత్తకం నామ ¶ ధనం గహేత్వా దదేయ్యాసీ’’తి వత్వా పక్కామి. తందివసం నగరపరిగ్గాహికా దేవతా అన్తమసో మరిచజీరకమత్తేనాపి అత్థికే తస్సేవ ఆపణాభిముఖే కరింసు. సో ద్వాదస వస్సాని ఉస్సన్నం భణ్డకం ఏకదివసేనేవ విక్కిణి. కుటుమ్బికో ఆగన్త్వా ఆపణే కిఞ్చి అదిస్వా ‘‘సబ్బం తే, తాత, భణ్డకం నాసిత’’న్తి ఆహ. న నాసేమి, సబ్బం తుమ్హేహి వుత్తనయేనేవ విక్కిణిం, ఇదం అసుకస్స మూలం, ఇదం అసుకస్సాతి. కుటుమ్బికో పసీదిత్వా ‘‘అనగ్ఘో పురిసో, యత్థ కత్థచి జీవితుం సమత్థో’’తి అత్తనో గేహే వయప్పత్తం ధీతరం తస్స దత్వా ‘‘గేహమస్స కరోథా’’తి పురిసే ఆణాపేత్వా నిట్ఠితే గేహే ‘‘గచ్ఛథ, తుమ్హే అత్తనో గేహే వసథా’’తి ఆహ.

అథస్స గేహపవిసనకాలే ఏకేన పాదేన ఉమ్మారే అక్కన్తమత్తే గేహస్స పచ్ఛిమభాగే భూమిం భిన్దిత్వా అసీతిహత్థో సువణ్ణపబ్బతో ఉట్ఠహి. రాజా ‘‘జటిలకుమారస్స కిర గేహే భూమిం భిన్దిత్వా సువణ్ణపబ్బతో ఉట్ఠితో’’తి సుత్వావ తస్స సేట్ఠిచ్ఛత్తం పేసేసి. సో జటిలసేట్ఠి నామ అహోసి. తస్స తయో పుత్తా అహేసుం. సో తేసం వయప్పత్తకాలే పబ్బజ్జాయ చిత్తం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సచే అమ్హేహి సమానభోగం సేట్ఠికులం భవిస్సతి, పబ్బజితుం దస్సన్తి. నో చే, న దస్సన్తి. అత్థి ను ఖో జమ్బుదీపే అమ్హేహి సమానభోగం కుల’’న్తి వీమంసనత్థాయ సువణ్ణమయం ఇట్ఠకం సువణ్ణమయం పతోదలట్ఠిం సువణ్ణమయం పాదుకఞ్చ కారాపేత్వా పురిసానం హత్థే దత్వా ‘‘గచ్ఛథ, ఇమాని ఆదాయ కిఞ్చిదేవ ఓలోకయమానా వియ జమ్బుదీపతలే విచరిత్వా ¶ అమ్హేహి సమానభోగస్స సేట్ఠికులస్స అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా ఞత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి పహిణి.

తే చారికం చరన్తా భద్దియనగరం పాపుణింసు. అథ నే మేణ్డకసేట్ఠి దిస్వా, ‘‘తాతా, కిం కరోన్తా విచరథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఏకం ఓలోకేన్తా విచరామా’’తి వుత్తే ‘‘ఇమేసం ఇమాని గహేత్వా కిఞ్చిదేవ ఓలోకేతుం విచరణకిచ్చం నత్థి, రట్ఠం పరిగ్గణ్హమానా విచరన్తీ’’తి ఞత్వా, ‘‘తాతా, అమ్హాకం పచ్ఛిమగేహం పవిసిత్వా ఓలోకేథా’’తి ఆహ. తే తత్థ అట్ఠకరీసమత్తే ఠానే హత్థిఅస్సఉసభప్పమాణే పిట్ఠియా పిట్ఠిం ఆహచ్చ పథవిం భిన్దిత్వా ఉట్ఠితే హేట్ఠా వుత్తప్పకారే సువణ్ణమేణ్డకే దిస్వా తేసం అన్తరన్తరా ¶ విచరిత్వా నిక్ఖమింసు. అథ నే సేట్ఠి, ‘‘తాతా, యం ఓలోకేన్తా విచరథ, దిట్ఠో వో సో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పస్సామ, సామీ’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి గచ్ఛథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే తతోవ గన్త్వా అత్తనో సేట్ఠినా ‘‘కిం, తాతా, దిట్ఠం వో అమ్హాకం సమానభోగం సేట్ఠికుల’’న్తి వుత్తే, ‘‘సామి, తుమ్హాకం కిం అత్థి, భద్దియనగరే మేణ్డకసేట్ఠినో ఏవరూపో ¶ నామ విభవో’’తి సబ్బం తం పవత్తిం ఆచిక్ఖింసు. తం సుత్వా సేట్ఠి అత్తమనో హుత్వా ‘‘ఏకం తావ సేట్ఠికులం లద్ధం, అపరమ్పి ను ఖో అత్థీ’’తి సతసహస్సగ్ఘనికం కమ్బలం దత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, అఞ్ఞమ్పి. సేట్ఠికులం విచినథా’’తి పహిణి.

తే రాజగహం గన్త్వా జోతికసేట్ఠిస్స గేహతో అవిదూరే దారురాసిం కత్వా అగ్గిం దత్వా అట్ఠంసు. ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుట్ఠకాలే చ ‘‘ఏకం నో మహగ్ఘకమ్బలం విక్కిణన్తానం కయికో నత్థి, గహేత్వా విచరన్తాపి చోరానం భాయామ, తేన తం ఝాపేత్వా గమిస్సామా’’తి వదింసు. అథ నే జోతికసేట్ఠి దిస్వా ‘‘ఇమే కిం కరోన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా పక్కోసాపేత్వా ‘‘కిం అగ్ఘనకో కమ్బలో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సతసహస్సగ్ఘనకో’’తి వుత్తే సతసహస్సం దాపేత్వా ¶ ‘‘ద్వారకోట్ఠకం సమ్మజ్జిత్వా కచవరఛడ్డికాయ దాసియా దేథా’’తి తేసంయేవ హత్థే పహిణి. సా కమ్బలం గహేత్వా రోదమానా సామికస్స సన్తికం ఆగన్త్వా ‘‘కిం మం, సామి, అపరాధే సతి పహరితుం న వట్టతి, కస్మా మే ఏవరూపం థూలకమ్బలం పహిణిత్థ, కథాహం ఇమం నివాసేస్సామి వా పారుపిస్సామి వా’’తి. నాహం తవ ఏతదత్థాయ పహిణిం, ఏతం పన పలివేఠేత్వా తవ సయనపాదమూలే ఠపేత్వా నిపజ్జనకాలే గన్ధోదకేన ధోతానం పాదానం పుఞ్ఛనత్థాయ తే పహిణిం, కిం ఏతమ్పి కాతుం న సక్కోసీతి. సా ‘‘ఏతం పన కాతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి గహేత్వా అగమాసి. తే చ పురిసా తం కారణం దిస్వా అత్తనో సేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘కిం, తాతా, దిట్ఠం వో సేట్ఠికుల’’న్తి వుత్తే, ‘‘సామి, కిం తుమ్హాకం అత్థి, రాజగహనగరే జోతికసేట్ఠిస్స ఏవరూపా నామ సమ్పత్తీ’’తి సబ్బం గేహసమ్పత్తిం ఆరోచేత్వా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖింసు. సేట్ఠి తేసం వచనం సుత్వా తుట్ఠమానసో ‘‘ఇదాని పబ్బజితుం లభిస్సామీ’’తి రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘పబ్బజితుకామోమ్హి, దేవా’’తి ఆహ. సాధు, మహాసేట్ఠి, పబ్బజాహీతి ¶ . సో గేహం గన్త్వా పుత్తే పక్కోసాపేత్వా సువణ్ణదణ్డం వజిరకుద్దాలం జేట్ఠపుత్తస్స హత్థే ఠపేత్వా, ‘‘తాత, పచ్ఛిమగేహే సువణ్ణపబ్బతతో సువణ్ణపిణ్డం ఉద్ధరాహీ’’తి ఆహ. సో కుద్దాలం ఆదాయ గన్త్వా సువణ్ణపబ్బతం పహరి, పిట్ఠిపాసాణే పహటకాలో వియ అహోసి. తస్స హత్థతో కుద్దాలం గహేత్వా మజ్ఝిమపుత్తస్స హత్థే దత్వా పహిణి, తస్సపి సువణ్ణపబ్బతం పహరన్తస్స పిట్ఠిపాసాణే పహటకాలో వియ అహోసి. అథ ¶ నం కనిట్ఠపుత్తస్స హత్థే దత్వా పహిణి, తస్స తం గహేత్వా పహరన్తస్స కోట్టేత్వా రాసికతాయ మత్తికాయ పహటకాలో వియ అహోసి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘ఏహి, తాత, అలం ఏత్తకేనా’’తి వత్వా ఇతరే ద్వే జేట్ఠభాతికే పక్కోసాపేత్వా ‘‘అయం సువణ్ణపబ్బతో న తుమ్హాకం నిబ్బత్తో, మయ్హఞ్చ కనిట్ఠస్స చ నిబ్బత్తో, ఇమినా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి ఆహ. కస్మా పన సో తేసమేవ నిబ్బత్తతి, కస్మా చ జటిలో జాతకాలే ఉదకే పాతితోతి? అత్తనో కతకమ్మేనేవ.

కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స ¶ హి చేతియే కరియమానే ఏకో ఖీణాసవో చేతియట్ఠానం గన్త్వా ఓలోకేత్వా, ‘‘తాతా, కస్మా చేతియస్స ఉత్తరేన ముఖం న ఉట్ఠహతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సువణ్ణం నప్పహోతీ’’తి ఆహంసు. అహం అన్తోగామం పవిసిత్వా సమాదపేస్సామి, తుమ్హే ఆదరేన కమ్మం కరోథాతి. సో ఏవం వత్వా నగరం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మా, తాతా, తుమ్హాకం చేతియస్స ఏకస్మిం ముఖే సువణ్ణం నప్పహోతి, సువణ్ణం జానాథా’’తి మహాజనం సమాదపేన్తో సువణ్ణకారకులం అగమాసి. సువణ్ణకారోపి తఙ్ఖణేయేవ భరియాయ సద్ధిం కలహం కరోన్తో నిసిన్నో హోతి. అథ నం థేరో ‘‘చేతియే తుమ్హేహి గహితముఖస్స సువణ్ణం నప్పహోతి, తం జానితుం వట్టతీ’’తి ఆహ. సో భరియాయ కోపేన ‘‘తవ సత్థారం ఉదకే ఖిపిత్వా గచ్ఛా’’తి ఆహ. అథ నం సా ‘‘అతిసాహసికకమ్మం తే కతం, మమ కుద్ధేన తే అహమేవ అక్కోసితబ్బా వా పహరితబ్బా వా, కస్మా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నేసు బుద్ధేసు వేరమకాసీ’’తి ఆహ. సువణ్ణకారో తావదేవ ¶ సంవేగప్పత్తో హుత్వా ‘‘ఖమథ మే, భన్తే’’తి వత్వా థేరస్స పాదమూలే నిపజ్జి. తాత, అహం తయా న కిఞ్చి వుత్తో, సత్థారం ఖమాపేహీతి. కిన్తి కత్వా ఖమాపేమి, భన్తేతి. సువణ్ణపుప్ఫానం తయో ¶ కుమ్భే కత్వా అన్తోధాతునిధానే పక్ఖిపిత్వా అల్లవత్థో అల్లకేసో హుత్వా ఖమాపేహి, తాతాతి.

సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి వత్వా సువణ్ణపుప్ఫాని కరోన్తో తీసు పుత్తేసు జేట్ఠపుత్తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏహి, తాత, అహం సత్థారం వేరవచనేన అవచం, తస్మా ఇమాని పుప్ఫాని కత్వా ధాతునిధానే పక్ఖిపిత్వా ఖమాపేస్సామి, త్వమ్పి ఖో మే సహాయో హోహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘న త్వం మయా వేరవచనం వదాపితో, త్వంయేవ కరోహీ’’తి కాతుం న ఇచ్ఛి. మజ్ఝిమపుత్తం పక్కోసిత్వా తథేవాహ, సోపి తథేవ వత్వా కాతుం న ఇచ్ఛి. కనిట్ఠం పక్కోసిత్వా తథేవాహ, సో ‘‘పితు ఉప్పన్నకిచ్చం నామ పుత్తస్స భారో’’తి వత్వా పితుసహాయో హుత్వా పుప్ఫాని అకాసి. సువణ్ణకారో విదత్థిప్పమాణానం పుప్ఫానం తయో కుమ్భే నిట్ఠాపేత్వా ధాతునిధానే పక్ఖిపిత్వా అల్లవత్థో అల్లకేసో సత్థారం ఖమాపేసి. ఇతి సో సత్తక్ఖత్తుం జాతకాలే ఉదకే పాతనం లభి. అయం పనస్స కోటియం ఠితో అత్తభావో. ఇధాపి తస్సేవ నిస్సన్దేన ఉదకే పాతితో. యే పనస్స ద్వే జేట్ఠభాతికా పుత్తా సువణ్ణపుప్ఫానం కరణకాలే సహాయా భవితుం న ఇచ్ఛింసు, తేసం తేన కారణేన సువణ్ణపబ్బతో న నిబ్బత్తి, జటిలస్స చేవ కనిట్ఠపుత్తస్స చ ఏకతో కతభావేన నిబ్బత్తి. ఇతి ¶ సో పుత్తే అనుసాసిత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పాపుణి. సత్థా అపరేన సమయేన పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం పిణ్డాయ చరన్తో తస్స పుత్తానం గేహద్వారం అగమాసి, తే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అడ్ఢమాసం భిక్ఖాదానం అదంసు.

భిక్ఖూ ¶ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అజ్జాపి తే, ఆవుసో జటిల, అసీతిహత్థే సువణ్ణపబ్బతే చ పుత్తేసు చ తణ్హా అత్థీ’’తి. ‘‘న మే, ఆవుసో, ఏతేసు తణ్హా వా మానో వా అత్థీ’’తి. తే ‘‘అయం జటిలత్థేరో అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి వదింసు. సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తస్స తేసు తణ్హా వా మానో వా అత్థీ’’తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోధ తణ్హం పహన్త్వాన, అనాగారో పరిబ్బజే;

తణ్హాభవపరిక్ఖీణం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తస్సత్థో ¶ – యో ఇధ లోకే ఛద్వారికం తణ్హం వా మానం వా జహిత్వా ఘరావాసేన అనత్థికో అనాగారో హుత్వా పరిబ్బజతి, తణ్హాయ చేవ భవస్స చ పరిక్ఖీణత్తా తణ్హాభవపరిక్ఖీణం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

జటిలత్థేరవత్థు తేత్తింసతిమం.

యోధ తణ్హన్తి పున ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో జోతికత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

అజాతసత్తుకుమారో హి దేవదత్తేన సద్ధిం ఏకతో హుత్వా పితరం ఘాతేత్వా రజ్జే పతిట్ఠితో ‘‘జోతికసేట్ఠిస్స మహాపాసాదం గణ్హిస్సామీ’’తి ¶ యుద్ధసజ్జో నిక్ఖమిత్వా మణిపాకారే సపరివారస్స అత్తనో ఛాయం దిస్వా ‘‘గహపతికో యుద్ధసజ్జో హుత్వా బలం ఆదాయ నిక్ఖన్తో’’తి సల్లక్ఖేత్వా ఉపగన్తుం న విసహి. సేట్ఠిపి తం దివసం ఉపోసథికో హుత్వా పాతోవ భుత్తపాతరాసో విహారం గన్త్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో నిసిన్నో హోతి. పఠమే ద్వారకోట్ఠకే ఆరక్ఖం గహేత్వా ఠితో పన యమకోళి నామ యక్ఖో తం దిస్వా ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి సపరివారం విద్ధంసేత్వా దిసావిదిసాసు అనుబన్ధి. రాజా విహారమేవ అగమాసి.

అథ నం సేట్ఠి దిస్వావ ‘‘కిం, దేవా’’తి వత్వా ఉట్ఠాయాసనా అట్ఠాసి. గహపతి, కిం త్వం ¶ తవ పురిసే ‘‘మయా సద్ధిం యుజ్ఝథా’’తి ఆణాపేత్వా ఇధాగమ్మ ధమ్మం సుణన్తో వియ నిసిన్నోతి. కిం పన దేవో మమ గేహం గణ్హితుం గతోతి? ఆమ, గతోమ్హీతి. మమ అనిచ్ఛాయ మమ గేహం గణ్హితుం రాజసహస్సమ్పి న సక్కోతి, దేవాతి. సో ‘‘కిం పన త్వం రాజా భవిస్ససీ’’తి కుజ్ఝి. నాహం రాజా, మమ సన్తకం పన దసికసుత్తమ్పి మమ అనిచ్ఛాయ రాజూహి వా చోరేహి వా గహేతుం న సక్కాతి. కిం పనాహం తవ రుచియా గణ్హిస్సామీతి? తేన హి, దేవ, ఇమా మే దససు అఙ్గులీసు వీసతి ముద్దికా, ఇమాహం తుమ్హాకం న దేమి. సచే సక్కోథ, గణ్హథాతి ¶ . సో పన రాజా భూమియం ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ఉల్లఙ్ఘన్తో అట్ఠారసహత్థం ఠానం అభిరుహతి, ఠత్వా ఉల్లఙ్ఘన్తో అసీతిహత్థం ¶ ఠానం అభిరుహతి. ఏవంమహాబలో సమానోపి ఇతో చితో చ పరివత్తేన్తో ఏకం ముద్దికమ్పి కడ్ఢితుం నాసక్ఖి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘సాటకం పత్థర, దేవా’’తి వత్వా అఙ్గులియో ఉజుకా అకాసి, వీసతిపి ముద్దికా నిక్ఖమింసు. అథ నం సేట్ఠి ‘‘ఏవం, దేవ, మమ సన్తకం మమ అనిచ్ఛాయ న సక్కా గణ్హితు’’న్తి వత్వా రఞ్ఞో కిరియాయ ఉప్పన్నసంవేగో ‘‘పబ్బజితుం మే అనుజాన, దేవా’’తి ఆహ. సో ‘‘ఇమస్మిం పబ్బజితే సుఖం పాసాదం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకవచనేనేవ ‘‘త్వం పబ్బజాహీ’’తి ఆహ. సో సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా న చిరస్సేవ అరహత్తం పత్వా జోతికత్థేరో నామ అహోసి. తస్స అరహత్తం పత్తక్ఖణేయేవ సబ్బాపి సా సమ్పత్తి అన్తరధాయి, తమ్పిస్స సతులకాయిం నామ భరియం దేవతా ఉత్తరకురుమేవ నయింసు.

అథేకదివసం భిక్ఖూ తం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఆవుసో జోతిక, తస్మిం పన తే పాసాదే వా ఇత్థియా వా తణ్హా అత్థీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థావుసో’’తి వుత్తే సత్థు ఆరోచేసుం – ‘‘అయం, భన్తే, అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి. సత్థా ‘‘నత్థేవ, భిక్ఖవే, మమ పుత్తస్స తస్మిం తణ్హా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యోధ ¶ తణ్హం పహన్త్వాన, అనాగారో పరిబ్బజే;

తణ్హాభవపరిక్ఖీణం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

ఇమిస్సా గాథాయత్థో హేట్ఠా జటిలత్థేరవత్థుమ్హి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

జోతికత్థేరవత్థు చతుతింసతిమం.

హిత్వాతి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఏకం నటపుత్తకం ఆరబ్భ కథేసి.

సో కిర ఏకం నటకీళం కీళయమానో విచరన్తో సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. తస్మిం బుద్ధప్పముఖేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం ¶ పిణ్డాయ పవిసన్తే భిక్ఖూ ఏకం నటపుత్తం కీళన్తం దిస్వా, ‘‘ఆవుసో, ఏస తయా కీళితకీళితం కీళతి, అత్థి ను ఖో తే ఏత్థ సినేహో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థీ’’తి వుత్తే ‘‘అయం, భన్తే, అభూతం వత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి ఆహంసు. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తో సబ్బయోగే అతిక్కన్తో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘హిత్వా మానుసకం యోగం, దిబ్బం యోగం ఉపచ్చగా;

సబ్బయోగవిసంయుత్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ మానుసకం యోగన్తి మానుసకం ఆయుఞ్చేవ పఞ్చ కామగుణే చ. దిబ్బయోగేపి ఏసేవ నయో. ఉపచ్చగాతి యో మానుసకం యోగం హిత్వా దిబ్బం యోగం అతిక్కన్తో, తం సబ్బేహి చతూహిపి యోగేహి విసంయుత్తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

నటపుత్తకత్థేరవత్థు పఞ్చతింసతిమం.

హిత్వా రతిఞ్చాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ఏకం నటపుత్తకంయేవ ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు పురిమసదిసమేవ. ఇధ పన సత్థా, ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తో రతిఞ్చ అరతిఞ్చ పహాయ ఠితో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘హిత్వా రతిఞ్చ అరతిఞ్చ, సీతిభూతం నిరూపధిం;

సబ్బలోకాభిభుం వీరం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ ¶ రతిన్తి పఞ్చకామగుణరతిం. అరతిన్తి అరఞ్ఞవాసే ఉక్కణ్ఠితత్తం. సీతిభూతన్తి నిబ్బుతం. నిరూపధిన్తి నిరుపక్కిలేసం. వీరన్తి తం ఏవరూపం సబ్బం ఖన్ధలోకం అభిభవిత్వా ఠితం వీరియవన్తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

నటపుత్తకత్థేరవత్థు ఛత్తింసతిమం.

చుతిం ¶ ¶ యో వేదీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో వఙ్గీసత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

రాజగహే కిరేకో బ్రాహ్మణో వఙ్గీసో నామ మతమనుస్సానం సీసం ఆకోటేత్వా ‘‘ఇదం నిరయే నిబ్బత్తస్స సీసం, ఇదం తిరచ్ఛానయోనియం, ఇదం పేత్తివిసయే, ఇదం మనుస్సలోకే, ఇదం దేవలోకే నిబ్బత్తస్స సీస’’న్తి జానాతి. బ్రాహ్మణా ‘‘సక్కా ఇమం నిస్సాయ లోకం ఖాదితు’’న్తి చిన్తేత్వా తం ద్వే రత్తవత్థాని పరిదహాపేత్వా ఆదాయ జనపదం చరన్తా మనుస్సే వదన్తి ‘‘ఏసో వఙ్గీసో నామ బ్రాహ్మణో మతమనుస్సానం సీసం ఆకోటేత్వా నిబ్బత్తట్ఠానం జానాతి, అత్తనో ఞాతకానం నిబ్బత్తట్ఠానం పుచ్ఛథా’’తి. మనుస్సా యథాబలం దసపి కహాపణే వీసతిపి సతమ్పి దత్వా ఞాతకానం నిబ్బత్తట్ఠానం పుచ్ఛన్తి. తే అనుపుబ్బేన సావత్థిం పత్వా జేతవనస్స అవిదూరే నివాసం గణ్హింసు. తే భుత్తపాతరాసా మహాజనం గన్ధమాలాదిహత్థం ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కహం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘విహారం ధమ్మస్సవనాయా’’తి వుత్తే ‘‘తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సథ, అమ్హాకం వఙ్గీసబ్రాహ్మణేన సదిసో నామ నత్థి, మతమనుస్సానం సీసం ఆకోటేత్వా నిబ్బత్తట్ఠానం జానాతి, ఞాతకానం నిబ్బత్తట్ఠానం పుచ్ఛథా’’తి ఆహంసు. తే ‘‘వఙ్గీసో కిం జానాతి ¶ , అమ్హాకం సత్థారా సదిసో నామ నత్థీ’’తి వత్వా ఇతరేహిపి ‘‘వఙ్గీససదిసో నత్థీ’’తి వుత్తే కథం వడ్ఢేత్వా ‘‘ఏథ, దాని వో వఙ్గీసస్స వా అమ్హాకం వా సత్థు జాననభావం జానిస్సామా’’తి తే ఆదాయ విహారం అగమంసు. సత్థా తేసం ఆగమనభావం ఞత్వా నిరయే తిరచ్ఛానయోనియం మనుస్సలోకే దేవలోకేతి చతూసు ఠానేసు నిబ్బత్తానం చత్తారి సీసాని, ఖీణాసవసీసఞ్చాతి పఞ్చ సీసాని ఆహరాపేత్వా పటిపాటియా ఠపేత్వా ఆగతకాలే వఙ్గీసం పుచ్ఛి – ‘‘త్వం కిర సీసం ఆకోటేత్వా మతకానం నిబ్బత్తట్ఠానం జానాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, జానామీ’’తి. ‘‘ఇదం కస్స సీస’’న్తి? సో తం ఆకోటేత్వా ‘‘నిరయే నిబ్బత్తస్సా’’తి ఆహ. అథస్స సత్థా ‘‘సాధు సాధూ’’తి సాధుకారం దత్వా ¶ ఇతరానిపి తీణి సీసాని పుచ్ఛిత్వా తేన అవిరజ్ఝిత్వా వుత్తవుత్తక్ఖణే తథేవ తస్స సాధుకారం దత్వా పఞ్చమం సీసం దస్సేత్వా ‘‘ఇదం కస్స సీస’’న్తి పుచ్ఛి, సో తమ్పి ఆకోటేత్వా నిబ్బత్తట్ఠానం న జానాతి.

అథ ¶ నం సత్థా ‘‘కిం, వఙ్గీస, న జానాసీ’’తి వత్వా, ‘‘ఆమ, న జానామీ’’తి వుత్తే ‘‘అహం జానామీ’’తి ఆహ. అథ నం వఙ్గీసో యాచి ‘‘దేథ మే ఇమం మన్త’’న్తి. న సక్కా అపబ్బజితస్స దాతున్తి. సో ‘‘ఇమస్మిం మన్తే గహితే సకలజమ్బుదీపే అహం జేట్ఠకో భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తే బ్రాహ్మణే ‘‘తుమ్హే తత్థేవ కతిపాహం వసథ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి ఉయ్యోజేత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో వఙ్గీసత్థేరో నామ అహోసి. అథస్స సత్థా ద్వత్తింసాకారకమ్మట్ఠానం దత్వా ‘‘మన్తస్స పరికమ్మం సజ్ఝాయాహీ’’తి ¶ ఆహ. సో తం సజ్ఝాయన్తో అన్తరన్తరా బ్రాహ్మణేహి ‘‘గహితో తే మన్తో’’తి పుచ్ఛియమానో ‘‘ఆగమేథ తావ, గణ్హామీ’’తి వత్వా కతిపాహేనేవ అరహత్తం పత్వా పున బ్రాహ్మణేహి పుట్ఠో ‘‘అభబ్బో దానాహం, ఆవుసో, గన్తు’’న్తి ఆహ. తం సుత్వా భిక్ఖూ ‘‘అయం, భన్తే, అభూతేన అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘మా, భిక్ఖవే, ఏవం అవచుత్థ, ఇదాని, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో చుతిపటిసన్ధికుసలో జాతో’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘చుతిం యో వేది సత్తానం, ఉపపత్తిఞ్చ సబ్బసో;

అసత్తం సుగతం బుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణం.

‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా;

ఖీణాసవం అరహన్తం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ యో వేదీతి యో సత్తానం సబ్బాకారేన చుతిఞ్చ పటిసన్ధిఞ్చ పాకటం కత్వా జానాతి, తమహం అలగ్గతాయ అసత్తం, పటిపత్తియా సుట్ఠు గతత్తా సుగతం, చతున్నం సచ్చానం బుద్ధతాయ బుద్ధం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో. యస్సాతి యస్సేతే దేవాదయో గతిం న జానన్తి, తమహం ఆసవానం ఖీణతాయ ఖీణాసవం, కిలేసేహి ఆరకత్తా అరహన్తం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

వఙ్గీసత్థేరవత్థు సత్తతింసతిమం.

యస్సాతి ¶ ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో ధమ్మదిన్నం నామ భిక్ఖునిం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకదివసఞ్హి తస్సా గిహికాలే సామికో విసాఖో ఉపాసకో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా అనాగామిఫలం పత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా సబ్బం సాపతేయ్యం ధమ్మదిన్నం పటిచ్ఛాపేతుం వట్టతీ’’తి. సో తతో పుబ్బే ఆగచ్ఛన్తో ధమ్మదిన్నం వాతపానేన ఓలోకేన్తిం దిస్వా సితం కరోతి. తం దివసం పన వాతపానేన ఠితం అనోలోకేన్తోవ అగమాసి. సా ‘‘కిం ను ఖో ఇద’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘హోతు, భోజనకాలే జానిస్సామీ’’తి భోజనవేలాయ భత్తం ఉపనామేసి. సో అఞ్ఞేసు దివసేసు ‘‘ఏహి, ఏకతో భుఞ్జామా’’తి వదతి, తం దివసం పన తుణ్హీభూతోవ భుఞ్జి. సా ‘‘కేనచిదేవ కారణేన కుపితో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. అథ నం విసాఖో సుఖనిసిన్నవేలాయ తం పక్కోసిత్వా ‘‘ధమ్మదిన్నే ఇమస్మిం గేహే సబ్బం సాపతేయ్యం పటిచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సా ‘‘కుద్ధా నామ సాపతేయ్యం న పటిచ్ఛాపేన్తి, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘తుమ్హే పన, సామీ’’తి ఆహ. అహం ఇతో పట్ఠాయ న కిఞ్చి విచారేమీతి. తుమ్హేహి ఛడ్డితం ఖేళం కో పటిచ్ఛిస్సతి, ఏవం సన్తే మమ పబ్బజ్జం అనుజానాథాతి. సో ‘‘సాధు, భద్దే’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా మహన్తేన సక్కారేన తం భిక్ఖునీఉపస్సయం నేత్వా పబ్బాజేసి. సా లద్ధూపసమ్పదా ధమ్మదిన్నత్థేరీ నామ అహోసి.

సా పవివేకకామతాయ భిక్ఖునీహి సద్ధిం జనపదం గన్త్వా తత్థ విహరన్తీ న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ‘‘ఇదాని మం నిస్సాయ ఞాతిజనా ¶ పుఞ్ఞాని కరిస్సన్తీ’’తి పునదేవ రాజగహం పచ్చాగఞ్ఛి. ఉపాసకో తస్సా ఆగతభావం సుత్వా ‘‘కేన ను ఖో కారణేన ఆగతా’’తి భిక్ఖునీఉపస్సయం గన్త్వా థేరిం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో ‘‘ఉక్కణ్ఠితా ను ఖోసి, అయ్యేతి వత్తుం అప్పతిరూపం, పఞ్హమేకం నం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్హం పుచ్ఛి, సా తం విస్సజ్జేసి. ఉపాసకో తేనేవ ఉపాయేన సేసమగ్గేసుపి పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా అతిక్కమ్మ పఞ్హస్స పుట్ఠకాలే తాయ ‘‘అచ్చయాసి, ఆవుసో, విసాఖా’’తి వత్వా ‘‘ఆకఙ్ఖమానో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వుత్తే థేరిం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా సత్థు సన్తికం ¶ గన్త్వా తం కథాసల్లాపం సబ్బం భగవతో ఆరోచేసి. సత్థా ‘‘సుకథితం మమ ధీతాయ ధమ్మదిన్నాయ, అహమ్పేతం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో ఏవమేవ విస్సజ్జేయ్య’’న్తి వత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యస్స ¶ పురే చ పచ్ఛా చ, మజ్ఝే చ నత్థి కిఞ్చనం;

అకిఞ్చనం అనాదానం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ పురేతి అతీతేసు ఖన్ధేసు. పచ్ఛాతి అనాగతేసు ఖన్ధేసు. మజ్ఝేతి పచ్చుప్పన్నేసు ఖన్ధేసు. నత్థి కిఞ్చనన్తి యస్సేతేసు ఠానేసు తణ్హాగాహసఙ్ఖాతం ¶ కిఞ్చనం నత్థి, తమహం రాగకిఞ్చనాదీహి అకిఞ్చనం కస్సచి గహణస్స అభావేన అనాదానం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

ధమ్మదిన్నత్థేరీవత్థు అట్ఠతింసతిమం.

ఉసభన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఙ్గులిమాలత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ‘‘న వే కదరియా దేవలోకం వజన్తీ’’తి (ధ. ప. ౧౭౭) గాథావణ్ణనాయ వుత్తమేవ. వుత్తఞ్హి తత్థ –

భిక్ఖూ అఙ్గులిమాలం పుచ్ఛింసు – ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో అఙ్గులిమాల, దుట్ఠహత్థిం ఛత్తం ధారేత్వా ఠితం దిస్వా భాయీ’’తి? ‘‘న భాయిం, ఆవుసో’’తి. తే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు – ‘‘అఙ్గులిమాలో, భన్తే, అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మమ పుత్తో అఙ్గులిమాలో భాయతి. ఖీణాసవఉసభానఞ్హి అన్తరే జేట్ఠకఉసభా మమ పుత్తసదిసా భిక్ఖూ న భాయన్తీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉసభం పవరం వీరం, మహేసిం విజితావినం;

అనేజం న్హాతకం బుద్ధం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తస్సత్థో ¶ – అచ్ఛమ్భితట్ఠేన ఉసభసదిసతాయ ఉసభం ఉత్తమట్ఠేన పవరం వీరియసమ్పత్తియా వీరం ¶ మహన్తానం సీలక్ఖన్ధాదీనం ఏసితత్తా మహేసిం తిణ్ణం మారానం విజితత్తా విజితావినం న్హాతకిలేసతాయ న్హాతకం చతుసచ్చబుద్ధతాయ బుద్ధం తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.

అఙ్గులిమాలత్థేరవత్థు ఏకూనచత్తాలీసం.

పుబ్బేనివాసన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో దేవహితబ్రాహ్మణస్స పఞ్హం ఆరబ్భ కథేసి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే భగవా వాతరోగేన ఆబాధికో హుత్వా ఉపవాణత్థేరం ఉణ్హోదకత్థాయ దేవహితబ్రాహ్మణస్స సన్తికం పహిణి. సో గన్త్వా సత్థు ఆబాధికభావం ఆచిక్ఖిత్వా ఉణ్హోదకం యాచి, తం సుత్వా బ్రాహ్మణో తుట్ఠమానసో హుత్వా ‘‘లాభా వత మే, యం మమ సన్తికం సమ్మాసమ్బుద్ధో ఉణ్హోదకస్సత్థాయ సావకం పహిణీ’’తి ఉణ్హోదకస్స కాజం పురిసేన గాహాపేత్వా ఫాణితస్స చ పుటం ఉపవాణత్థేరస్స పాదాసి. థేరో తం గాహాపేత్వా విహారం గన్త్వా సత్థారం ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా ఉణ్హోదకేన ఫాణితం ఆలోళేత్వా భగవతో పాదాసి, తస్స తఙ్ఖణేయేవ సో ఆబాధో పటిపస్సమ్భి. బ్రాహ్మణో చిన్తేసి ¶ – ‘‘కస్స ను ఖో దేయ్యధమ్మో దిన్నో మహప్ఫలో హోతి, సత్థారం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి సో సత్థు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం పుచ్ఛన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘కత్థ దజ్జా దేయ్యధమ్మం, కత్థ దిన్నం మహప్ఫలం;

కథఞ్హి యజమానస్స, కథం ఇజ్ఝతి దక్ఖిణా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౯౯);

అథస్స సత్థా ‘‘ఏవరూపస్స బ్రాహ్మణస్స దిన్నం మహప్ఫలం హోతీ’’తి వత్వా బ్రాహ్మణం పకాసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పుబ్బేనివాసం ¶ యో వేది, సగ్గాపాయఞ్చ పస్సతి;

అథో జాతిక్ఖయం పత్తో, అభిఞ్ఞావోసితో ముని; (సం. ని. ౧.౧౯౯);

సబ్బవోసితవోసానం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తస్సత్థో – యో పుబ్బేనివాసం పాకటం కత్వా జానాతి, ఛబ్బీసతిదేవలోకభేదం సగ్గఞ్చ చతుబ్బిధం అపాయఞ్చ దిబ్బచక్ఖునా పస్సతి, అథో జాతిక్ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తం పత్తో, అభిఞ్ఞేయ్యం ¶ ధమ్మం అభిజానిత్వా పరిఞ్ఞేయ్యం పరిజానిత్వా పహాతబ్బం పహాయ సచ్ఛికాతబ్బం సచ్ఛికత్వా వోసికో నిట్ఠానం పత్తో, వుసితవోసానం వా పత్తో, ఆసవక్ఖయపఞ్ఞాయ మోనభావం పత్తత్తా ముని, తమహం సబ్బేసం కిలేసానం వోసానం అరహత్తమగ్గఞాణం బ్రహ్మచరియవాసం వుత్థభావేన సబ్బవోసితవోసానం బ్రాహ్మణం వదామీతి.

దేసనావసానే ¶ బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. బ్రాహ్మణోపి పసన్నమానసో సరణేసు పతిట్ఠాయ ఉపాసకత్తం పవేదేసీతి.

దేవహితబ్రాహ్మణవత్థు చత్తాలీసం.

బ్రాహ్మణవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏత్తావతా ¶ ¶ సబ్బపఠమే యమకవగ్గే చుద్దస వత్థూని, అప్పమాదవగ్గే నవ, చిత్తవగ్గే నవ, పుప్ఫవగ్గే ద్వాదస, బాలవగ్గే పన్నరస, పణ్డితవగ్గే ఏకాదస, అరహన్తవగ్గే దస, సహస్సవగ్గే చుద్దస, పాపవగ్గే ద్వాదస, దణ్డవగ్గే ఏకాదస, జరావగ్గే నవ, అత్తవగ్గే దస, లోకవగ్గే ఏకాదస, బుద్ధవగ్గే నవ, సుఖవగ్గే అట్ఠ, పియవగ్గే నవ, కోధవగ్గే అట్ఠ, మలవగ్గే ద్వాదస, ధమ్మట్ఠవగ్గే దస, మగ్గవగ్గే ద్వాదస, పకిణ్ణకవగ్గే నవ, నిరయవగ్గే నవ, నాగవగ్గే అట్ఠ, తణ్హావగ్గే ద్వాదస, భిక్ఖువగ్గే ద్వాదస, బ్రాహ్మణవగ్గే చత్తాలీసాతి పఞ్చాధికాని తీణి వత్థుసతాని పకాసేత్వా నాతిసఙ్ఖేపనాతివిత్థారవసేన ఉపరచితా ద్వాసత్తతిభాణవారపమాణా ధమ్మపదస్స అత్థవణ్ణనా నిట్ఠితాతి.

పత్తం ¶ ధమ్మపదం యేన, ధమ్మరాజేననుత్తరం;

గాథా ధమ్మపదే తేన, భాసితా యా మహేసినా.

సతేవీసా చతుస్సతా, చతుసచ్చవిభావినా;

సతత్తయఞ్హి వత్థూనం, పఞ్చాధికా సముట్ఠితా.

విహారే అధిరాజేన, కారితమ్హి కతఞ్ఞునా;

పాసాదే సిరికూటస్స, రఞ్ఞో విహరతా మయా.

అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం, అత్థాయ చ హితాయ చ;

లోకస్స లోకనాథస్స, సద్ధమ్మట్ఠితికమ్యతా.

తాసం అట్ఠకథం ఏతం, కరోన్తేన సునిమ్మలం;

ద్వాసత్తతిపమాణాయ, భాణవారేహి పాళియా.

యం ¶ పత్తం కుసలం తేన, కుసలా సబ్బపాణినం;

సబ్బే ఇజ్ఝన్తు సఙ్కప్పా, లభన్తు మధురం ఫలన్తి.

పరమవిసుద్ధసద్ధాబుద్ధివీరియపటిమణ్డితేన సీలాచారజ్జవమద్దవాదిగుణసముదయసముదితేన సకసమయసమయన్తరగహనజ్ఝోగాహణసమత్థేన పఞ్ఞావేయ్యత్తియసమన్నాగతేన తిపిటకపరియత్తిప్పభేదే సాట్ఠకథే సత్థుసాసనే అప్పటిహతఞాణప్పభావేన మహావేయ్యాకరణేన కరణసమ్పత్తిజనితసుఖవినిగ్గతమధురోదారవచనలావణ్ణయుత్తేన యుత్తముత్తవాదినా వాదీవరేన ¶ మహాకవినా ¶ పభిన్నపటిసమ్భిదాపరివారే ఛళభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాదిప్పభేదగుణపటిమణ్డితే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే సుప్పతిట్ఠితబుద్ధీనం థేరవంసప్పదీపానం థేరానం మహావిహారవాసీనం వంసాలఙ్కారభూతేన విపులవిసుద్ధబుద్ధినా బుద్ధఘోసోతి గరూహి గహితనామధేయ్యేన థేరేన కతాయం ధమ్మపదట్ఠకథా –

తావ తిట్ఠతు లోకస్మిం, లోకనిత్థరణేసినం;

దస్సేన్తీ కులపుత్తానం, నయం సద్ధాదిబుద్ధియా.

యావ బుద్ధోతి నామమ్పి, సుద్ధచిత్తస్స తాదినో;

లోకమ్హి లోకజేట్ఠస్స, పవత్తతి మహేసినోతి.

ఇతి తేవీసాధికచతుసతగాథాపఞ్చాధికతిసతవత్థుపటిమణ్డితా

ఛబ్బీసతివగ్గసమన్నాగతా ధమ్మపదవణ్ణనా సమత్తా.

ధమ్మపద-అట్ఠకథా సబ్బాకారేన నిట్ఠితా.