📜
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
ఖుద్దకనికాయే
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథా
(పఠమో భాగో)
గన్థారమ్భకథా
ఉత్తమం ¶ ¶ ¶ వన్దనేయ్యానం, వన్దిత్వా రతనత్తయం;
యో ఖుద్దకనికాయమ్హి, ఖుద్దాచారప్పహాయినా.
దేసితో లోకనాథేన, లోకనిస్సరణేసినా;
తస్స సుత్తనిపాతస్స, కరిస్సామత్థవణ్ణనం.
అయం ¶ సుత్తనిపాతో చ, ఖుద్దకేస్వేవ ఓగధో;
యస్మా తస్మా ఇమస్సాపి, కరిస్సామత్థవణ్ణనం.
గాథాసతసమాకిణ్ణో, గేయ్యబ్యాకరణఙ్కితో;
కస్మా సుత్తనిపాతోతి, సఙ్ఖమేస గతోతి చే.
సువుత్తతో సవనతో, అత్థానం సుట్ఠు తాణతో;
సూచనా సూదనా చేవ, యస్మా సుత్తం పవుచ్చతి.
తథారూపాని సుత్తాని, నిపాతేత్వా తతో తతో;
సమూహతో అయం తస్మా, సఙ్ఖమేవముపాగతో.
సబ్బాని చాపి సుత్తాని, పమాణన్తేన తాదినో;
వచనాని అయం తేసం, నిపాతో చ యతో తతో.
అఞ్ఞసఙ్ఖానిమిత్తానం, విసేసానమభావతో;
సఙ్ఖం సుత్తనిపాతోతి, ఏవమేవ సమజ్ఝగాతి.
౧. ఉరగవగ్గో
౧. ఉరగసుత్తవణ్ణనా
ఏవం ¶ ¶ సమధిగతసఙ్ఖో చ యస్మా ఏస వగ్గతో ఉరగవగ్గో, చూళవగ్గో, మహావగ్గో, అట్ఠకవగ్గో, పారాయనవగ్గోతి పఞ్చ వగ్గా హోన్తి; తేసు ఉరగవగ్గో ఆది. సుత్తతో ఉరగవగ్గే ద్వాదస సుత్తాని, చూళవగ్గే చుద్దస, మహావగ్గే ద్వాదస, అట్ఠకవగ్గే సోళస, పారాయనవగ్గే సోళసాతి సత్తతి సుత్తాని. తేసం ఉరగసుత్తం ఆది. పరియత్తిపమాణతో అట్ఠ ¶ భాణవారా. ఏవం వగ్గసుత్తపరియత్తిపమాణవతో పనస్స –
‘‘యో ఉప్పతితం వినేతి కోధం, విసటం సప్పవిసంవ ఓసధేహి;
సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం, ఉరగో జిణ్ణమివ తచం పురాణ’’న్తి. –
అయం గాథా ఆది. తస్మా అస్సా ఇతో పభుతి అత్థవణ్ణనం కాతుం ఇదం వుచ్చతి –
‘‘యేన యత్థ యదా యస్మా, వుత్తా గాథా అయం ఇమం;
విధిం పకాసయిత్వాస్సా, కరిస్సామత్థవణ్ణన’’న్తి.
కేన పనాయం గాథా వుత్తా, కత్థ, కదా, కస్మా చ వుత్తాతి? వుచ్చతే – యో సో భగవా చతువీసతిబుద్ధసన్తికే లద్ధబ్యాకరణో యావ వేస్సన్తరజాతకం, తావ పారమియో పూరేత్వా తుసితభవనే ఉప్పజ్జి, తతోపి చవిత్వా సక్యరాజకులే ఉపపత్తిం గహేత్వా, అనుపుబ్బేన కతమహాభినిక్ఖమనో బోధిరుక్ఖమూలే సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా, ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వా దేవ-మనుస్సానం హితాయ ధమ్మం దేసేసి, తేన భగవతా సయమ్భునా అనాచరియకేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన వుత్తా. సా చ పన ఆళవియం. యదా చ భూతగామసిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తదా తత్థ ఉపగతానం ధమ్మదేసనత్థం వుత్తాతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపవిస్సజ్జనా. విత్థారతో పన దూరేనిదానఅవిదూరేనిదానసన్తికేనిదానవసేన వేదితబ్బా. తత్థ దూరేనిదానం నామ దీపఙ్కరతో ¶ యావ పచ్చుప్పన్నవత్థుకథా ¶ , అవిదూరేనిదానం నామ తుసితభవనతో యావ పచ్చుప్పన్నవత్థుకథా, సన్తికేనిదానం నామ బోధిమణ్డతో యావ పచ్చుప్పన్నవత్థుకథాతి.
తత్థ యస్మా అవిదూరేనిదానం సన్తికేనిదానఞ్చ దూరేనిదానేయేవ సమోధానం గచ్ఛన్తి, తస్మా దూరేనిదానవసేనేవేత్థ విత్థారతో విస్సజ్జనా వేదితబ్బా. సా పనేసా జాతకట్ఠకథాయం వుత్తాతి ఇధ న విత్థారితా. తతో తత్థ విత్థారితనయేనేవ వేదితబ్బా. అయం పన విసేసో – తత్థ పఠమగాథాయ సావత్థియం వత్థు ఉప్పన్నం, ఇధ ఆళవియం. యథాహ –
‘‘తేన ¶ సమయేన బుద్ధో భగవా ఆళవియం విహరతి అగ్గాళవే చేతియే. తేన ఖో పన సమయేన ఆళవకా భిక్ఖూ నవకమ్మం కరోన్తా రుక్ఖం ఛిన్దన్తిపి ఛేదాపేన్తిపి. అఞ్ఞతరోపి ఆళవకో భిక్ఖు రుక్ఖం ఛిన్దతి. తస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా తం భిక్ఖుం ఏతదవోచ – ‘మా, భన్తే, అత్తనో భవనం కత్తుకామో మయ్హం భవనం ఛిన్దీ’తి. సో భిక్ఖు అనాదియన్తో ఛిన్దియేవ. తస్సా చ దేవతాయ దారకస్స బాహుం ఆకోటేసి. అథ ఖో తస్సా దేవతాయ ఏతదహోసి – ‘యంనూనాహం ఇమం భిక్ఖుం ఇధేవ జీవితా వోరోపేయ్య’న్తి. అథ ఖో తస్సా దేవతాయ ఏతదహోసి – ‘న ఖో మేతం పతిరూపం, యాహం ఇమం భిక్ఖుం ఇధేవ జీవితా వోరోపేయ్యం, యంనూనాహం భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేయ్య’న్తి. అథ ఖో సా దేవతా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి; ఉపసఙ్కమిత్వా భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసి. ‘సాధు, సాధు దేవతే, సాధు ఖో త్వం, దేవతే, తం భిక్ఖుం జీవితా న వోరోపేసి. సచజ్జ త్వం, దేవతే, తం భిక్ఖుం జీవితా వోరోపేయ్యాసి, బహుఞ్చ త్వం, దేవతే, అపుఞ్ఞం పసవేయ్యాసి. గచ్ఛ త్వం, దేవతే, అముకస్మిం ఓకాసే రుక్ఖో వివిత్తో, తస్మిం ఉపగచ్ఛా’’’తి (పాచి. ౮౯).
ఏవఞ్చ పన వత్వా పున భగవా తస్సా దేవతాయ ఉప్పన్నకోధవినయనత్థం –
‘‘యో వే ఉప్పతితం కోధం, రథం భన్తంవ వారయే’’తి. (ధ. ప. ౨౨౨) –
ఇమం ¶ గాథం అభాసి. తతో ‘‘కథఞ్హి నామ సమణా సక్యపుత్తియా రుక్ఖం ఛిన్దిస్సన్తిపి, ఛేదాపేస్సన్తిపి, ఏకిన్ద్రియం సమణా సక్యపుత్తియా జీవం విహేఠేన్తీ’’తి ఏవం మనుస్సానం ఉజ్ఝాయితం సుత్వా భిక్ఖూహి ఆరోచితో భగవా – ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయ పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౯౦) ఇమం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేత్వా తత్థ ఉపగతానం ధమ్మదేసనత్థం –
‘‘యో ¶ ఉప్పతితం వినేతి కోధం,
విసటం సప్పవిసంవ ఓసధేహీ’’తి. –
ఇమం గాథం అభాసి. ఏవమిదం ఏకంయేవ ¶ వత్థు తీసు ఠానేసు సఙ్గహం గతం – వినయే, ధమ్మపదే, సుత్తనిపాతేతి. ఏత్తావతా చ యా సా మాతికా ఠపితా –
‘‘యేన యత్థ యదా యస్మా, వుత్తా గాథా అయం ఇమం;
విధి పకాసయిత్వాస్సా, కరిస్సామత్థవణ్ణన’’న్తి. –
సా సఙ్ఖేపతో విత్థారతో చ పకాసితా హోతి ఠపేత్వా అత్థవణ్ణనం.
౧. అయం పనేత్థ అత్థవణ్ణనా. యోతి యో యాదిసో ఖత్తియకులా వా పబ్బజితో, బ్రాహ్మణకులా వా పబ్బజితో, నవో వా మజ్ఝిమో వా థేరో వా. ఉప్పతితన్తి ఉద్ధముద్ధం పతితం గతం, పవత్తన్తి అత్థో, ఉప్పన్నన్తి వుత్తం హోతి. ఉప్పన్నఞ్చ నామేతం వత్తమానభుత్వాపగతోకాసకతభూమిలద్ధవసేన అనేకప్పభేదం. తత్థ సబ్బమ్పి సఙ్ఖతం ఉప్పాదాదిసమఙ్గి వత్తమానుప్పన్నం నామ, యం సన్ధాయ ‘‘ఉప్పన్నా ధమ్మా, అనుప్పన్నా ధమ్మా, ఉప్పాదినో ధమ్మా’’తి (ధ. స. తికమాతికా ౧౭) వుత్తం. ఆరమ్మణరసమనుభవిత్వా నిరుద్ధం అనుభుత్వాపగతసఙ్ఖాతం కుసలాకుసలం, ఉప్పాదాదిత్తయమనుప్పత్వా నిరుద్ధం భుత్వాపగతసఙ్ఖాతం సేససఙ్ఖతఞ్చ భుత్వాపగతుప్పన్నం నామ. తదేతం ‘‘ఏవరూపం పాపకం దిట్ఠిగతం ఉప్పన్నం హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౩౪; పాచి. ౪౧౭) చ, ‘‘యథా చ ఉప్పన్నస్స సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాపారిపూరీ హోతీ’’తి చ ఏవమాదీసు సుత్తన్తేసు దట్ఠబ్బం. ‘‘యానిస్స తాని పుబ్బే కతాని కమ్మానీ’’తి ఏవమాదినా (మ. ని. ౩.౨౪౮; నేత్తి. ౧౨౦) నయేన వుత్తం కమ్మం అతీతమ్పి సమానం అఞ్ఞస్స విపాకం పటిబాహిత్వా అత్తనో విపాకస్సోకాసం కత్వా ఠితత్తా, తథా కతోకాసఞ్చ విపాకం అనుప్పన్నమ్పి ఏవం కతే ఓకాసే అవస్సముప్పత్తితో ఓకాసకతుప్పన్నం ¶ నామ. తాసు తాసు భూమీసు అసమూహతమకుసలం భూమిలద్ధుప్పన్నం నామ.
ఏత్థ చ భూమియా భూమిలద్ధస్స చ నానత్తం వేదితబ్బం. సేయ్యథిదం – భూమి నామ విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా తేభూమకా పఞ్చక్ఖన్ధా. భూమిలద్ధం నామ తేసు ఉప్పత్తారహం ¶ కిలేసజాతం. తేన హి సా భూమిలద్ధా నామ హోతీతి. తస్మా ‘‘భూమిలద్ధ’’న్తి వుచ్చతి. తఞ్చ పన న ఆరమ్మణవసేన. ఆరమ్మణవసేన హి సబ్బేపి అతీతాదిభేదే పరిఞ్ఞాతేపి చ ఖీణాసవానం ¶ ఖన్ధే ఆరబ్భ కిలేసా ఉప్పజ్జన్తి మహాకచ్చాయనఉప్పలవణ్ణాదీనం ఖన్ధే ఆరబ్భ సోరేయ్యసేట్ఠిపుత్తనన్దమాణవకాదీనం వియ. యది చేతం భూమిలద్ధం నామ సియా, తస్స అప్పహేయ్యతో న కోచి భవమూలం జహేయ్య. వత్థువసేన పన భూమిలద్ధం నామ వేదితబ్బం. యత్థ యత్థ హి విపస్సనాయ అపరిఞ్ఞాతా ఖన్ధా ఉప్పజ్జన్తి, తత్థ తత్థ ఉప్పాదతో పభుతి తేసు వట్టమూలం కిలేసజాతం అనుసేతి. తం అప్పహీనట్ఠేన భూమిలద్ధుప్పన్నం నామాతి వేదితబ్బం. తత్థ చ యస్స ఖన్ధేసు అప్పహీనానుసయితా కిలేసా, తస్స తే ఏవ ఖన్ధా తేసం కిలేసానం వత్థు, న ఇతరే ఖన్ధా. అతీతక్ఖన్ధేసు చస్స అప్పహీనానుసయితానం కిలేసానం అతీతక్ఖన్ధా ఏవ వత్థు, న ఇతరే. ఏసేవ నయో అనాగతాదీసు. తథా కామావచరక్ఖన్ధేసు అప్పహీనానుసయితానం కిలేసానం కామావచరక్ఖన్ధా ఏవ వత్థు, న ఇతరే. ఏస నయో రూపారూపావచరేసు.
సోతాపన్నాదీనం పన యస్స యస్స అరియపుగ్గలస్స ఖన్ధేసు తం తం వట్టమూలం కిలేసజాతం తేన తేన మగ్గేన పహీనం, తస్స తస్స తే తే ఖన్ధా పహీనానం తేసం తేసం వట్టమూలకిలేసానం అవత్థుతో భూమీతి సఙ్ఖం న లభన్తి. పుథుజ్జనస్స పన సబ్బసో వట్టమూలానం కిలేసానం అప్పహీనత్తా యం కిఞ్చి కరియమానం కమ్మం కుసలం వా అకుసలం వా హోతి, ఇచ్చస్స కిలేసప్పచ్చయా వట్టం వడ్ఢతి. తస్సేతం వట్టమూలం రూపక్ఖన్ధే ఏవ, న వేదనాక్ఖన్ధాదీసు…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధే ఏవ వా, న రూపక్ఖన్ధాదీసూతి న వత్తబ్బం. కస్మా? అవిసేసేన పఞ్చసు ఖన్ధేసు అనుసయితత్తా. కథం? పథవీరసాదిమివ రుక్ఖే. యథా హి మహారుక్ఖే పథవీతలం అధిట్ఠాయ పథవీరసఞ్చ ఆపోరసఞ్చ ¶ నిస్సాయ తప్పచ్చయా మూలఖన్ధసాఖపసాఖపత్తపల్లవపలాసపుప్ఫఫలేహి వడ్ఢిత్వా నభం పూరేత్వా యావకప్పావసానం బీజపరమ్పరాయ రుక్ఖపవేణీసన్తానే ఠితే ¶ ‘‘తం పథవీరసాది మూలే ఏవ, న ఖన్ధాదీసు, ఫలే ఏవ వా, న మూలాదీసూ’’తి న వత్తబ్బం. కస్మా? అవిసేసేన సబ్బేస్వేవ మూలాదీసు అనుగతత్తా, ఏవం. యథా పన తస్సేవ రుక్ఖస్స పుప్ఫఫలాదీసు నిబ్బిన్నో కోచి పురిసో చతూసు దిసాసు మణ్డూకకణ్టకం నామ రుక్ఖే విసం పయోజేయ్య, అథ సో రుక్ఖో తేన విససమ్ఫస్సేన ఫుట్ఠో పథవీరసఆపోరసపరియాదిన్నేన అప్పసవనధమ్మతం ఆగమ్మ పున సన్తానం నిబ్బత్తేతుం సమత్థో న భవేయ్య, ఏవమేవం ఖన్ధప్పవత్తియం నిబ్బిన్నో కులపుత్తో తస్స పురిసస్స చతూసు దిసాసు రుక్ఖే విసప్పయోజనం వియ అత్తనో సన్తానే చతుమగ్గభావనం ఆరభతి. అథస్స సో ఖన్ధసన్తానో తేన చతుమగ్గవిససమ్ఫస్సేన సబ్బసో వట్టమూలకిలేసానం పరియాదిన్నత్తా కిరియభావమత్తముపగతకాయకమ్మాది సబ్బకమ్మప్పభేదో ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తధమ్మతమాగమ్మ భవన్తరసన్తానం నిబ్బత్తేతుం సమత్థో న హోతి. కేవలం పన చరిమవిఞ్ఞాణనిరోధేన నిరిన్ధనో వియ జాతవేదో అనుపాదానో పరినిబ్బాతి. ఏవం భూమియా భూమిలద్ధస్స చ నానత్తం వేదితబ్బం.
అపిచ ¶ అపరమ్పి సముదాచారారమ్మణాధిగ్గహితావిక్ఖమ్భితాసమూహతవసేన చతుబ్బిధముప్పన్నం. తత్థ వత్తమానుప్పన్నమేవ సముదాచారుప్పన్నం. చక్ఖాదీనం పన ఆపాథగతే ఆరమ్మణే పుబ్బభాగే అనుప్పజ్జమానమ్పి కిలేసజాతం ఆరమ్మణస్స అధిగ్గహితత్తా ఏవ అపరభాగే అవస్సముప్పత్తితో ఆరమ్మణాధిగ్గహితుప్పన్నన్తి వుచ్చతి. కల్యాణిగామే పిణ్డాయ చరతో ¶ మహాతిస్సత్థేరస్స విసభాగరూపదస్సనేన ఉప్పన్నకిలేసజాతఞ్చేత్థ నిదస్సనం. తస్స ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్క’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౬.౫౮) పయోగో దట్ఠబ్బో. సమథవిపస్సనానం అఞ్ఞతరవసేన అవిక్ఖమ్భితకిలేసజాతం చిత్తసన్తతిమనారూళ్హం ఉప్పత్తినివారకస్స హేతునో అభావా అవిక్ఖమ్భితుప్పన్నం నామ. తం ‘‘అయమ్పి ఖో, భిక్ఖవే, ఆనాపానస్సతిసమాధి భావితో బహులీకతో సన్తో చేవ పణీతో చ అసేచనకో చ సుఖో చ విహారో ఉప్పన్నుప్పన్నే పాపకే అకుసలే ధమ్మే ఠానసో అన్తరధాపేతీ’’తిఆదీసు (పారా. ౧౬౫) దట్ఠబ్బం. సమథవిపస్సనావసేన విక్ఖమ్భితమ్పి కిలేసజాతం అరియమగ్గేన అసమూహతత్తా ఉప్పత్తిధమ్మతం అనతీతన్తి కత్వా అసమూహతుప్పన్నన్తి వుచ్చతి. ఆకాసేన గచ్ఛన్తస్స అట్ఠసమాపత్తిలాభినో థేరస్స కుసుమితరుక్ఖే ఉపవనే పుప్ఫాని ఓచినన్తస్స మధురస్సరేన ¶ గాయతో మాతుగామస్స గీతస్సరం సుతవతో ఉప్పన్నకిలేసజాతఞ్చేత్థ నిదస్సనం. తస్స ‘‘అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం బహులీకరోన్తో ఉప్పన్నుప్పన్నే పాపకే అకుసలే ధమ్మే అన్తరాయేవ అన్తరధాపేతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౧౫౭) పయోగో దట్ఠబ్బో. తివిధమ్పి చేతం ఆరమ్మణాధిగ్గహితావిక్ఖమ్భితాసమూహతుప్పన్నం భూమిలద్ధేనేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి వేదితబ్బం.
ఏవమేతస్మిం యథావుత్తప్పభేదే ఉప్పన్నే భూమిలద్ధారమ్మణాధిగ్గహితావిక్ఖమ్భితాసమూహతుప్పన్నవసేనాయం కోధో ఉప్పన్నోతి వేదితబ్బో. కస్మా? ఏవంవిధస్స వినేతబ్బతో. ఏవంవిధమేవ హి ఉప్పన్నం యేన కేనచి వినయేన వినేతుం సక్కా హోతి. యం పనేతం వత్తమానభుత్వాపగతోకాసకతసముదాచారసఙ్ఖాతం ఉప్పన్నం, ఏత్థ అఫలో చ అసక్యో చ వాయామో. అఫలో హి భుత్వాపగతే వాయామో వాయామన్తరేనాపి తస్స నిరుద్ధత్తా. తథా ఓకాసకతే. అసక్యో చ వత్తమానసముదాచారుప్పన్నే కిలేసవోదానానం ఏకజ్ఝమనుప్పత్తితోతి.
వినేతీతి ¶ ఏత్థ పన –
‘‘దువిధో వినయో నామ, ఏకమేకేత్థ పఞ్చధా;
తేసు అట్ఠవిధేనేస, వినేతీతి పవుచ్చతి’’.
అయఞ్హి ¶ సంవరవినయో, పహానవినయోతి దువిధో వినయో. ఏత్థ చ దువిధే వినయే ఏకమేకో వినయో పఞ్చధా భిజ్జతి. సంవరవినయోపి హి సీలసంవరో, సతిసంవరో, ఞాణసంవరో, ఖన్తిసంవరో, వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధో. పహానవినయోపి తదఙ్గప్పహానం, విక్ఖమ్భనప్పహానం, సముచ్ఛేదప్పహానం, పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం, నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధో.
తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తిఆదీసు (విభ. ౫౧౧) సీలసంవరో, ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం, చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) సతిసంవరో.
‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం, (అజితాతి భగవా)
సతి తేసం నివారణం;
సోతానం సంవరం బ్రూమి,
పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౧) –
ఆదీసు ¶ ఞాణసంవరో, ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪; అ. ని. ౪.౧౧౪) ఖన్తిసంవరో, ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతి, పజహతి, వినోదేతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౪.౧౧౪) వీరియసంవరో వేదితబ్బో. సబ్బోపి చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయవచీదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరో, వినయనతో వినయోతి వుచ్చతి. ఏవం తావ సంవరవినయో పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.
తథా యం నామరూపపరిచ్ఛేదాదీసు విపస్సనఙ్గేసు యావ అత్తనో అపరిహానవసేన పవత్తి, తావ తేన తేన ఞాణేన తస్స తస్స అనత్థసన్తానస్స పహానం. సేయ్యథిదం – నామరూపవవత్థానేన సక్కాయదిట్ఠియా, పచ్చయపరిగ్గహేన ¶ అహేతువిసమహేతుదిట్ఠీనం, తస్సేవ అపరభాగేన కఙ్ఖావితరణేన కథంకథీభావస్స, కలాపసమ్మసనేన ‘‘అహం మమా’’తి గాహస్స, మగ్గామగ్గవవత్థానేన అమగ్గే మగ్గసఞ్ఞాయ, ఉదయదస్సనేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా, వయదస్సనేన సస్సతదిట్ఠియా, భయదస్సనేన సభయేసు అభయసఞ్ఞాయ, ఆదీనవదస్సనేన అస్సాదసఞ్ఞాయ, నిబ్బిదానుపస్సనేన అభిరతిసఞ్ఞాయ, ముచ్చితుకమ్యతాఞాణేన అముచ్చితుకమ్యతాయ, ఉపేక్ఖాఞాణేన అనుపేక్ఖాయ, అనులోమేన ధమ్మట్ఠితియం నిబ్బానే చ పటిలోమభావస్స, గోత్రభునా సఙ్ఖారనిమిత్తగ్గాహస్స పహానం, ఏతం తదఙ్గప్పహానం నామ. యం పన ఉపచారప్పనాభేదస్స సమాధినో యావ అత్తనో అపరిహానిపవత్తి ¶ , తావ తేనాభిహతానం నీవరణానం యథాసకం వితక్కాదిపచ్చనీకధమ్మానఞ్చ అనుప్పత్తిసఙ్ఖాతం పహానం, ఏతం విక్ఖమ్భనప్పహానం నామ. యం పన చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో సన్తానే యథాసకం ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ. స. ౨౭౭) నయేన వుత్తస్స సముదయపక్ఖికస్స కిలేసగహనస్స పున అచ్చన్తఅప్పవత్తిభావేన సముచ్ఛేదసఙ్ఖాతం పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదప్పహానం నామ. యం పన ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధత్తం కిలేసానం పహానం, ఇదం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నామ. యం పన సబ్బసఙ్ఖతనిస్సరణత్తా పహీనసబ్బసఙ్ఖతం నిబ్బానం, ఏతం నిస్సరణప్పహానం నామ. సబ్బమ్పి చేతం పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి, తంతంపహానవతో వా తస్స తస్స వినయస్స సమ్భవతోపేతం ‘‘పహానవినయో’’తి ¶ వుచ్చతి. ఏవం పహానవినయోపి పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో. ఏవమేకేకస్స పఞ్చధా భిన్నత్తా దసేతే వినయా హోన్తి.
తేసు పటిప్పస్సద్ధివినయం నిస్సరణవినయఞ్చ ఠపేత్వా ¶ అవసేసేన అట్ఠవిధేన వినయేనేస తేన తేన పరియాయేన వినేతీతి పవుచ్చతి. కథం? సీలసంవరేన కాయవచీదుచ్చరితాని వినేన్తోపి హి తంసమ్పయుత్తం కోధం వినేతి, సతిపఞ్ఞాసంవరేహి అభిజ్ఝాదోమనస్సాదీని వినేన్తోపి దోమనస్ససమ్పయుత్తం కోధం వినేతి, ఖన్తిసంవరేన సీతాదీని ఖమన్తోపి తంతంఆఘాతవత్థుసమ్భవం కోధం వినేతి, వీరియసంవరేన బ్యాపాదవితక్కం వినేన్తోపి తంసమ్పయుత్తం కోధం వినేతి. యేహి ధమ్మేహి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పహానాని హోన్తి, తేసం ధమ్మానం అత్తని నిబ్బత్తనేన తే తే ధమ్మే పజహన్తోపి తదఙ్గప్పహాతబ్బం విక్ఖమ్భేతబ్బం సముచ్ఛిన్దితబ్బఞ్చ కోధం వినేతి. కామఞ్చేత్థ పహానవినయేన వినయో న సమ్భవతి. యేహి పన ధమ్మేహి పహానం హోతి, తేహి వినేన్తోపి పరియాయతో ‘‘పహానవినయేన వినేతీ’’తి వుచ్చతి. పటిప్పస్సద్ధిప్పహానకాలే పన వినేతబ్బాభావతో నిస్సరణప్పహానస్స చ అనుప్పాదేతబ్బతో న తేహి కిఞ్చి వినేతీతి వుచ్చతి. ఏవం తేసు పటిప్పస్సద్ధివినయం నిస్సరణవినయఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసేన అట్ఠవిధేన వినయేనేస తేన తేన పరియాయేన వినేతీతి పవుచ్చతీతి. యే వా –
‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, ఆఘాతపటివినయా, యత్థ భిక్ఖునో ఉప్పన్నో ఆఘాతో సబ్బసో పటివినేతబ్బో. కతమే పఞ్చ? యస్మిం, భిక్ఖవే, పుగ్గలే ఆఘాతో జాయేథ, మేత్తా తస్మిం పుగ్గలే భావేతబ్బా…పే… కరుణా… ఉపేక్ఖా… అసతి-అమనసికారో తస్మిం పుగ్గలే ఆపజ్జితబ్బో, ఏవం తస్మిం పుగ్గలే ఆఘాతో పటివినేతబ్బో. కమ్మస్సకతా ఏవ వా తస్మిం పుగ్గలే అధిట్ఠాతబ్బా కమ్మస్సకో అయమాయస్మా…పే… దాయాదో భవిస్సతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౬౧) –
ఏవం ¶ పఞ్చ ఆఘాతపటివినయా వుత్తా. యే చ –
‘‘పఞ్చిమే, ఆవుసో, ఆఘాతపటివినయా, యత్థ భిక్ఖునో ఉప్పన్నో ఆఘాతో సబ్బసో పటివినేతబ్బో. కతమే పఞ్చ? ఇధావుసో ¶ , ఏకచ్చో పుగ్గలో అపరిసుద్ధకాయసమాచారో హోతి, పరిసుద్ధవచీసమాచారో, ఏవరూపేపి, ఆవుసో, పుగ్గలే ఆఘాతో ¶ పటివినేతబ్బో’’తి (అ. ని. ౫.౧౬౨) –
ఏవమాదినాపి నయేన పఞ్చ ఆఘాతపటివినయా వుత్తా. తేసు యేన కేనచి ఆఘాతపటివినయేన వినేన్తోపేస వినేతీతి పవుచ్చతి. అపిచ యస్మా –
‘‘ఉభతోదణ్డకేన చేపి, భిక్ఖవే, కకచేన చోరా ఓచరకా అఙ్గమఙ్గాని ఓక్కన్తేయ్యుం, తత్రాపి యో మనో పదోసేయ్య, న మే సో తేన సాసనకరో’’తి (మ. ని. ౧.౨౩౨) –-
ఏవం సత్థు ఓవాదం,
‘‘తస్సేవ తేన పాపియో, యో కుద్ధం పటికుజ్ఝతి;
కుద్ధం అప్పటికుజ్ఝన్తో, సఙ్గామం జేతి దుజ్జయం.
‘‘ఉభిన్నమత్థం చరతి, అత్తనో చ పరస్స చ;
పరం సఙ్కుపితం ఞత్వా, యో సతో ఉపసమ్మతి’’. (సం. ని. ౧.౧౮౮);
‘‘సత్తిమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా సపత్తకన్తా సపత్తకరణా కోధనం ఆగచ్ఛన్తి ఇత్థిం వా పురిసం వా. కతమే సత్త? ఇధ, భిక్ఖవే, సపత్తో సపత్తస్స ఏవం ఇచ్ఛతి – ‘అహో, వతాయం దుబ్బణ్ణో అస్సా’తి. తం కిస్స హేతు? న, భిక్ఖవే, సపత్తో సపత్తస్స వణ్ణవతాయ నన్దతి. కోధనాయం, భిక్ఖవే, పురిసపుగ్గలో కోధాభిభూతో కోధపరేతో కిఞ్చాపి సో హోతి సున్హాతో సువిలిత్తో కప్పితకేసమస్సు ఓదాతవత్థవసనో, అథ ఖో సో దుబ్బణ్ణోవ హోతి కోధాభిభూతో. అయం, భిక్ఖవే, పఠమో ధమ్మో సపత్తకన్తో సపత్తకరణో కోధనం ఆగచ్ఛతి ఇత్థిం వా పురిసం వా (అ. ని. ౭.౬౪).
‘‘పున ¶ చపరం, భిక్ఖవే, సపత్తో సపత్తస్స ఏవం ఇచ్ఛతి – ‘అహో, వతాయం దుక్ఖం సయేయ్యా’తి…పే… ‘న పచురత్థో అస్సా’తి…పే… ‘న భోగవా అస్సా’తి…పే… ‘న యసవా అస్సా’తి…పే… ‘న మిత్తవా అస్సా’తి…పే… ‘కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం ¶ వినిపాతం నిరయం ఉపపజ్జేయ్యా’తి. తం కిస్స హేతు? న, భిక్ఖవే, సపత్తో సపత్తస్స సుగతిగమనేన నన్దతి. కోధనాయం, భిక్ఖవే, పురిసపుగ్గలో కోధాభిభూతో కోధపరేతో కాయేన దుచ్చరితం చరతి, వాచాయ… మనసా దుచ్చరితం చరతి. సో కాయేన దుచ్చరితం చరిత్వా…పే… వాచాయ…పే… మనసా దుచ్చరితం చరిత్వా కాయస్స ¶ భేదా పరం మరణా…పే… నిరయం ఉపపజ్జతి కోధాభిభూతో’’తి (అ. ని. ౭.౬౪).
‘‘కుద్ధో అత్థం న జానాతి, కుద్ధో ధమ్మం న పస్సతి…పే…. (అ. ని. ౭.౬౪; మహాని. ౫);
‘‘యేన కోధేన కుద్ధాసే, సత్తా గచ్ఛన్తి దుగ్గతిం;
తం కోధం సమ్మదఞ్ఞాయ, పజహన్తి విపస్సినో. (ఇతివు. ౪);
‘‘కోధం జహే విప్పజహేయ్య మానం, సంయోజనం సబ్బమతిక్కమేయ్య. (ధ. ప. ౨౨౧);
‘‘అనత్థజననో కోధో, కోధో చిత్తప్పకోపనో. (అ. ని. ౭.౬౪; ఇతివు. ౮౮);
‘‘ఏకాపరాధం ఖమ భూరిపఞ్ఞ, న పణ్డితా కోధబలా భవన్తీ’’తి. (జా. ౧.౧౫.౧౯) –
ఏవమాదినా నయేన కోధే ఆదీనవఞ్చ పచ్చవేక్ఖతోపి కోధో వినయం ఉపేతి. తస్మా ఏవం పచ్చవేక్ఖిత్వా కోధం వినేన్తోపి ఏస వినేతీతి వుచ్చతి.
కోధన్తి ‘‘అనత్థం మే అచరీతి ఆఘాతో జాయతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౪౦; అ. ని. ౯.౨౯) నయేన సుత్తే వుత్తానం నవన్నం, ‘‘అత్థం మే న చరీ’’తి ఆదీనఞ్చ తప్పటిపక్ఖతో ¶ సిద్ధానం నవన్నమేవాతి అట్ఠారసన్నం, ఖాణుకణ్టకాదినా అట్ఠానేన సద్ధిం ఏకూనవీసతియా ఆఘాతవత్థూనం అఞ్ఞతరాఘాతవత్థుసమ్భవం ఆఘాతం. విసటన్తి విత్థతం. సప్పవిసన్తి సప్పస్స విసం. ఇవాతి ఓపమ్మవచనం, ఇ-కార లోపం కత్వా వ-ఇచ్చేవ వుత్తం. ఓసధేహీతి అగదేహి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా విసతికిచ్ఛకో వేజ్జో సప్పేన దట్ఠం సబ్బం కాయం ఫరిత్వా ఠితం విసటం సప్పవిసం మూలఖన్ధతచపత్తపుప్ఫాదీనం అఞ్ఞతరేహి ¶ నానాభేసజ్జేహి పయోజేత్వా కతేహి వా ఓసధేహి ఖిప్పమేవ వినేయ్య, ఏవమేవం యో యథావుత్తేనత్థేన ఉప్పతితం చిత్తసన్తానం బ్యాపేత్వా ఠితం కోధం యథావుత్తేసు వినయనూపాయేసు యేన కేనచి ఉపాయేన వినేతి నాధివాసేతి పజహతి వినోదేతి బ్యన్తీకరోతీతి.
సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారన్తి సో ఏవం కోధం వినేన్తో భిక్ఖు యస్మా కోధో తతియమగ్గేన సబ్బసో ¶ పహీయతి, తస్మా ఓరపారసఞ్ఞితాని పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనాని జహాతీతి వేదితబ్బో. అవిసేసేన హి పారన్తి తీరస్స నామం, తస్మా ఓరాని చ తాని సంసారసాగరస్స పారభూతాని చాతి కత్వా ‘‘ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి. అథ వా ‘‘యో ఉప్పతితం వినేతి కోధం విసటం సప్పవిసంవ ఓసధేహి’’, సో తతియమగ్గేన సబ్బసో కోధం వినేత్వా అనాగామిఫలే ఠితో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం. తత్థ ఓరన్తి సకత్తభావో, పారన్తి పరత్తభావో. ఓరం వా ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని, పారం ఛ బాహిరాయతనాని. తథా ఓరం మనుస్సలోకో, పారం దేవలోకో. ఓరం కామధాతు, పారం రూపారూపధాతు. ఓరం కామరూపభవో, పారం అరూపభవో. ఓరం అత్తభావో, పారం అత్తభావసుఖూపకరణాని. ఏవమేతస్మిం ఓరపారే చతుత్థమగ్గేన ఛన్దరాగం పజహన్తో ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి అనాగామినో కామరాగస్స పహీనత్తా ఇధత్తభావాదీసు ఛన్దరాగో ఏవ నత్థి; అపిచ ఖో పనస్స తతియమగ్గాదీనం వియ వణ్ణప్పకాసనత్థం సబ్బమేతం ఓరపారభేదం సఙ్గహేత్వా తత్థ ఛన్దరాగప్పహానేన ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుత్తం.
ఇదాని తస్సత్థస్స విభావనత్థాయ ఉపమం ఆహ ‘‘ఉరగో జిణ్ణమివ తచం పురాణ’’న్తి. తత్థ ఉరేన గచ్ఛతీతి ఉరగో, సప్పస్సేతం అధివచనం. సో దువిధో – కామరూపీ చ అకామరూపీ చ. కామరూపీపి దువిధో – జలజో థలజో చ. జలజో జలే ఏవ కామరూపం లభతి, న థలే, సఙ్ఖపాలజాతకే సఙ్ఖపాలనాగరాజా వియ. థలజో థలే ఏవ, న జలే. సో జజ్జరభావేన జిణ్ణం, చిరకాలతాయ పురాణఞ్చాతి సఙ్ఖం గతం. తచం జహన్తో చతుబ్బిధేన జహాతి – సజాతియం ఠితో, జిగుచ్ఛన్తో, నిస్సాయ, థామేనాతి. సజాతి నామ సప్పజాతి దీఘత్తభావో. ఉరగా హి పఞ్చసు ఠానేసు సజాతిం నాతివత్తన్తి – ఉపపత్తియం, చుతియం, విస్సట్ఠనిద్దోక్కమనే, సమానజాతియా ¶ ¶ మేథునపటిసేవనే, జిణ్ణతచాపనయనే చాతి. సప్పో హి యదా తచం జహాతి, తదా సజాతియంయేవ ఠత్వా జహాతి. సజాతియం ఠితోపి చ జిగుచ్ఛన్తో ¶ జహాతి. జిగుచ్ఛన్తో నామ యదా ఉపడ్ఢట్ఠానే ముత్తో హోతి, ఉపడ్ఢట్ఠానే అముత్తో ఓలమ్బతి, తదా నం అట్టీయన్తో జహాతి. ఏవం జిగుచ్ఛన్తోపి చ దణ్డన్తరం వా మూలన్తరం వా పాసాణన్తరం వా నిస్సాయ జహాతి. నిస్సాయ జహన్తోపి చ థామం జనేత్వా, ఉస్సాహం కత్వా, వీరియేన వఙ్కం నఙ్గుట్ఠం కత్వా, పస్ససన్తోవ ఫణం కరిత్వా జహాతి. ఏవం జహిత్వా యేనకామం పక్కమతి. ఏవమేవం అయమ్పి భిక్ఖు ఓరపారం జహితుకామో చతుబ్బిధేన జహాతి – సజాతియం ఠితో, జిగుచ్ఛన్తో, నిస్సాయ, థామేనాతి. సజాతి నామ భిక్ఖునో ‘‘అరియాయ జాతియా జాతో’’తి (మ. ని. ౨.౩౫౧) వచనతో సీలం. తేనేవాహ ‘‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సప్పఞ్ఞో’’తి (సం. ని. ౧.౨౩; పేటకో. ౨౨). ఏవమేతిస్సం సజాతియం ఠితో భిక్ఖు తం సకత్తభావాదిభేదం ఓరపారం జిణ్ణపురాణతచమివ దుక్ఖం జనేన్తం తత్థ తత్థ ఆదీనవదస్సనేన జిగుచ్ఛన్తో కల్యాణమిత్తే నిస్సాయ అధిమత్తవాయామసఙ్ఖాతం థామం జనేత్వా ‘‘దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయ ఆవరణీయేహి ధమ్మేహి చిత్తం పరిసోధేతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౬; విభ. ౫౧౯) వుత్తనయేన రత్తిన్దివం ఛధా విభజిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో ఉరగో వియ, వఙ్కం నఙ్గుట్ఠం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉరగో వియ పస్ససన్తో, అయమ్పి అసిథిలపరక్కమతాయ వాయమన్తో ఉరగో వియ ఫణం కరిత్వా, అయమ్పి ఞాణవిప్ఫారం జనేత్వా ఉరగోవ తచం ఓరపారం జహాతి. జహిత్వా చ ఉరగో వియ ఓహితతచో యేనకామం అయమ్పి ఓహితభారో అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుదిసం పక్కమతీతి. తేనాహ భగవా –
‘‘యో ఉప్పతితం వినేతి కోధం, విసటం సప్పవిసంవ ఓసధేహి;
సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం, ఉరగో జిణ్ణమివ తచం పురాణ’’న్తి.
ఏవమేసా ¶ భగవతా అరహత్తనికూటేన పఠమగాథా దేసితాతి.
౨. ఇదాని దుతియగాథాయ అత్థవణ్ణనాక్కమో అనుప్పత్తో. తత్రాపి –
‘‘యేన ¶ యత్థ యదా యస్మా, వుత్తా గాథా అయం ఇమం;
విధిం పకాసయిత్వాస్సా, కరిస్సామత్థవణ్ణన’’న్తి. –
అయమేవ మాతికా. తతో పరఞ్చ సబ్బగాథాసు. అతివిత్థారభయేన పన ఇతో పభుతి మాతికం అనిక్ఖిపిత్వా ¶ ఉప్పత్తిదస్సననయేనేవ తస్సా తస్సా అత్థం దస్సేన్తో అత్థవణ్ణనం కరిస్సామి. సేయ్యథిదం యో రాగముదచ్ఛిదా అసేసన్తి అయం దుతియగాథా.
తస్సుప్పత్తి – ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మతో సారిపుత్తత్థేరస్స ఉపట్ఠాకో అఞ్ఞతరో సువణ్ణకారపుత్తో థేరస్స సన్తికే పబ్బజితో. థేరో తస్స ‘‘దహరానం అసుభం సప్పాయ’’న్తి మన్త్వా రాగవిఘాతత్థం అసుభకమ్మట్ఠానం అదాసి. తస్స తస్మిం ఆసేవనమత్తమ్పి చిత్తం న లభతి. సో ‘‘అనుపకారం మమేత’’న్తి థేరస్స ఆరోచేసి. థేరో ‘‘దహరానమేతం సప్పాయ’’న్తి మన్త్వా పునపి తదేవాచిక్ఖి. ఏవం చత్తారో మాసా అతీతా, సో కిఞ్చిమత్తమ్పి విసేసం న లభతి. తతో నం థేరో భగవతో సన్తికం నేసి. భగవా ‘‘అవిసయో, సారిపుత్త, తుయ్హేతస్స సప్పాయం జానితుం, బుద్ధవేనేయ్యో ఏసో’’తి వత్వా పభస్సరవణ్ణం పదుమం ఇద్ధియా నిమ్మినిత్వా తస్స హత్థే పాదాసి – ‘‘హన్ద, భిక్ఖు, ఇమం విహారపచ్ఛాయాయం వాలికాతలే నాళేన విజ్ఝిత్వా ఠపేహి, అభిముఖఞ్చస్స పల్లఙ్కేన నిసీద ‘లోహితం లోహిత’న్తి ఆవజ్జేన్తో’’తి. అయం కిర పఞ్చ జాతిసతాని సువణ్ణకారోవ అహోసి. తేనస్స ‘‘లోహితకనిమిత్తం సప్పాయ’’న్తి ఞత్వా భగవా లోహితకకమ్మట్ఠానం అదాసి. సో తథా కత్వా ముహుత్తేనేవ యథాక్కమం ¶ తత్థ చత్తారిపి ఝానాని అధిగన్త్వా అనులోమపటిలోమాదినా నయేన ఝానకీళం ఆరభి. అథ భగవా ‘తం పదుమం మిలాయతూ’తి అధిట్ఠాసి. సో ఝానా వుట్ఠితో తం మిలాతం కాళవణ్ణం దిస్వా ‘‘పభస్సరరూపం జరాయ పరిమద్దిత’’న్తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తతో నం అజ్ఝత్తమ్పి ఉపసంహరి. తతో ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా’’తి తయోపి భవే ఆదిత్తే వియ పస్సి. ఏవం పస్సతో చస్సావిదూరే పదుమస్సరో అత్థి. తత్థ దారకా ఓరోహిత్వా పదుమాని భఞ్జిత్వా భఞ్జిత్వా రాసిం కరోన్తి. తస్స తాని ఉదకే పదుమాని నళవనే అగ్గిజాలా వియ ఖాయింసు, పత్తాని పతన్తాని పపాతం పవిసన్తాని వియ ఖాయింసు, థలే నిక్ఖిత్తపదుమానం అగ్గాని మిలాతాని అగ్గిడడ్ఢాని వియ ¶ ఖాయింసు. అథస్స తదనుసారేన సబ్బధమ్మే ఉపనిజ్ఝాయతో భియ్యోసోమత్తాయ తయో భవా ఆదిత్తమివ అగారం అప్పటిసరణా హుత్వా ఉపట్ఠహింసు. తతో భగవా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తస్స భిక్ఖునో ఉపరి సరీరాభం ముఞ్చి. సా చస్స ముఖంయేవ అజ్ఝోత్థరి. తతో సో ‘‘కిమేత’’న్తి ఆవజ్జేన్తో భగవన్తం ఆగన్త్వా సమీపే ఠితమివ దిస్వా ఉట్ఠాయాసనా అఞ్జలిం పణామేసి. అథస్స భగవా సప్పాయం విదిత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం ఓభాసగాథం అభాసి ‘‘యో రాగముదచ్ఛిదా అసేస’’న్తి.
తత్థ రఞ్జనవసేన రాగో, పఞ్చకామగుణరాగస్సేతం అధివచనం. ఉదచ్ఛిదాతి ఉచ్ఛిన్దతి, భఞ్జతి ¶ , వినాసేతి. అతీతకాలికానమ్పి హి ఛన్దసి వత్తమానవచనం అక్ఖరచిన్తకా ఇచ్ఛన్తి. అసేసన్తి సానుసయం. భిసపుప్ఫంవ సరోరుహన్తి సరే విరూళ్హం పదుమపుప్ఫం వియ. విగయ్హాతి ఓగయ్హ, పవిసిత్వాతి అత్థో. సేసం పుబ్బసదిసమేవ. కిం వుత్తం హోతి? యథా నామ ఏతే దారకా సరం ఓరుయ్హ భిసపుప్ఫం సరోరుహం ఛిన్దన్తి, ఏవమేవం యో భిక్ఖు ఇమం తేధాతుకలోకసన్నివాసం ఓగయ్హ –
‘‘నత్థి రాగసమో అగ్గి’’; (ధ. ప. ౨౦౨);
‘‘కామరాగేన ¶ దయ్హామి, చిత్తం మే పరిదయ్హతి’’; (సం. ని. ౧.౨౧౨);
‘‘యే రాగరత్తానుపతన్తి సోతం, సయం కతం మక్కటకోవ జాలం’’. (ధ. ప. ౩౪౭);
‘‘రత్తో ఖో, ఆవుసో, రాగేన అభిభూతో పరియాదిన్నచిత్తో పాణమ్పి హనతీ’’తి (అ. ని. ౩.౫౬, ౭౨) –
ఏవమాదినయమనుగన్త్వా రాగాదీనవపచ్చవేక్ఖణేన యథావుత్తప్పకారేహి సీలసంవరాదీహి సంవరేహి సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకేసు వత్థూసు అసుభసఞ్ఞాయ చ థోకం థోకం రాగం సముచ్ఛిన్దన్తో అనాగామిమగ్గేన అవసేసం అరహత్తమగ్గేన చ తతో అనవసేసమ్పి ఉచ్ఛిన్దతి పుబ్బే వుత్తప్పకారేనేవ సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం ఉరగో జిణ్ణమివ తచం పురాణన్తి. ఏవమేసా భగవతా అరహత్తనికూటేన గాథా దేసితా. దేసనాపరియోసానే చ సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠితోతి.
౩. యో ¶ తణ్హముదచ్ఛిదాతి కా ఉప్పత్తి? భగవా సావత్థియం విహరతి. అఞ్ఞతరో భిక్ఖు గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరే విహరన్తో తణ్హావసేన అకుసలవితక్కం వితక్కేతి. భగవా తస్సజ్ఝాసయం విదిత్వా ఇమం ఓభాసగాథమభాసి.
తత్థ తస్సతీతి తణ్హా. విసయేహి తిత్తిం న ఉపేతీతి అత్థో. కామభవవిభవతణ్హానమేతం అధివచనం. సరితన్తి గతం పవత్తం, యావ భవగ్గా అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠితన్తి వుత్తం హోతి. సీఘసరన్తి సీఘగామినిం, సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికం ఆదీనవం అగణేత్వా ముహుత్తేనేవ పరచక్కవాళమ్పి ¶ భవగ్గమ్పి సమ్పాపుణితుం సమత్థన్తి వుత్తం హోతి. ఏవమేతం సరితం సీఘసరం సబ్బప్పకారమ్పి తణ్హం –
‘‘ఉపరివిసాలా దుప్పూరా, ఇచ్ఛా విసటగామినీ;
యే చ తం అనుగిజ్ఝన్తి, తే హోన్తి చక్కధారినో’’తి.
‘‘తణ్హాదుతియో పురిసో, దీఘమద్ధానసంసరం;
ఇత్థభావఞ్ఞథాభావం, సంసారం నాతివత్తతీ’’తి. (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫; మహాని. ౧౯౧; చూళని. పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౦౭);
‘‘ఊనో ¶ లోకో అతిత్తో తణ్హాదాసోతి ఖో, మహారాజా’’తి (మ. ని. ౨.౩౦౫) చ –
ఏవమాదీనవపచ్చవేక్ఖణేన వుత్తప్పకారేహి సీలసంవరాదీహి చ యో థోకం థోకం విసోసయిత్వా అరహత్తమగ్గేన అసేసం ఉచ్ఛిజ్జతి, సో భిక్ఖు తస్మింయేవ ఖణే సబ్బప్పకారమ్పి జహాతి ఓరపారన్తి. దేసనాపరియోసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠితోతి.
౪. యో మానముదబ్బధీతి కా ఉప్పత్తి? భగవా సావత్థియం విహరతి. అఞ్ఞతరో భిక్ఖు గఙ్గాయ తీరే విహరన్తో గిమ్హకాలే అప్పోదకే సోతే కతం నళసేతుం పచ్ఛా ఆగతేన మహోఘేన వుయ్హమానం దిస్వా ‘‘అనిచ్చా సఙ్ఖారా’’తి సంవిగ్గో అట్ఠాసి. తస్సజ్ఝాసయం విదిత్వా భగవా ఇమం ఓభాసగాథం అభాసి.
తత్థ ¶ మానోతి జాతిఆదివత్థుకో చేతసో ఉణ్ణామో. సో ‘‘సేయ్యోహమస్మీ’’తి మానో, ‘‘సదిసోహమస్మీ’’తి మానో, ‘‘హీనోహమస్మీ’’తి మానోతి ఏవం తివిధో హోతి. పున ‘‘సేయ్యస్స సేయ్యోహమస్మీతి, సేయ్యస్స సదిసో, సేయ్యస్స హీనో, సదిసస్స సేయ్యో, సదిసస్స సదిసో, సదిసస్స హీనో, హీనస్స సేయ్యో, హీనస్స సదిసో, హీనస్స హీనోహమస్మీ’’తి మానోతి ఏవం నవవిధో హోతి. తం సబ్బప్పకారమ్పి మానం –
‘‘యేన మానేన మత్తాసే, సత్తా గచ్ఛన్తి దుగ్గతి’’న్తి. (ఇతివు. ౬) –
ఆదినా ¶ నయేన తత్థ ఆదీనవపచ్చవేక్ఖణేన వుత్తప్పకారేహి సీలసంవరాదీహి చ యో థోకం థోకం వధేన్తో కిలేసానం అబలదుబ్బలత్తా నళసేతుసదిసం లోకుత్తరధమ్మానం అతిబలత్తా మహోఘసదిసేన అరహత్తమగ్గేన అసేసం ఉదబ్బధి, అనవసేసప్పహానవసేన ఉచ్ఛిన్దన్తో వధేతీతి వుత్తం హోతి. సో భిక్ఖు తస్మింయేవ ఖణే సబ్బప్పకారమ్పి జహాతి ఓరపారన్తి. దేసనాపరియోసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠితోతి.
౫. తి కా ఉప్పత్తి? ఇమిస్సా గాథాయ ఇతో పరానఞ్చ ద్వాదసన్నం ఏకాయేవ ఉప్పత్తి. ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి. తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో ¶ బ్రాహ్మణో అత్తనో ధీతుయా వారేయ్యే పచ్చుపట్ఠితే చిన్తేసి – ‘‘కేనచి వసలేన అపరిభుత్తపుబ్బేహి పుప్ఫేహి దారికం అలఙ్కరిత్వా పతికులం పేసేస్సామీ’’తి. సో సన్తరబాహిరం సావత్థిం విచినన్తో కిఞ్చి తిణపుప్ఫమ్పి అపరిభుత్తపుబ్బం నాద్దస. అథ సమ్బహులే ధుత్తకజాతికే బ్రాహ్మణదారకే సన్నిపతితే దిస్వా ‘‘ఏతే పుచ్ఛిస్సామి, అవస్సం సమ్బహులేసు కోచి జానిస్సతీ’’తి ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి. తే తం బ్రాహ్మణం ఉప్పణ్డేన్తా ఆహంసు – ‘‘ఉదుమ్బరపుప్ఫం నామ, బ్రాహ్మణ, లోకే న కేనచి పరిభుత్తపుబ్బం. తేన ధీతరం అలఙ్కరిత్వా దేహీ’’తి. సో దుతియదివసే కాలస్సేవ వుట్ఠాయ భత్తవిస్సగ్గం కత్వా అచిరవతియా నదియా తీరే ఉదుమ్బరవనం గన్త్వా ఏకమేకం రుక్ఖం విచినన్తో పుప్ఫస్స వణ్టమత్తమ్పి నాద్దస. అథ వీతివత్తే మజ్ఝన్హికే దుతియతీరం అగమాసి. తత్థ చ అఞ్ఞతరో భిక్ఖు అఞ్ఞతరస్మిం మనుఞ్ఞే రుక్ఖమూలే దివావిహారం నిసిన్నో కమ్మట్ఠానం ¶ మనసి కరోతి. సో తత్థ ఉపసఙ్కమిత్వా అమనసికరిత్వా, సకిం నిసీదిత్వా, సకిం ఉక్కుటికో హుత్వా, సకిం ఠత్వా, తం రుక్ఖం సబ్బసాఖావిటపపత్తన్తరేసు విచినన్తో కిలమతి. తతో నం సో భిక్ఖు ఆహ – ‘‘బ్రాహ్మణ, కిం మగ్గసీ’’తి? ‘‘ఉదుమ్బరపుప్ఫం, భో’’తి. ‘‘ఉదుమ్బరపుప్ఫం నామ, బ్రాహ్మణ, లోకే నత్థి, ముసా ఏతం వచనం, మా కిలమా’’తి. అథ భగవా తస్స భిక్ఖునో అజ్ఝాసయం విదిత్వా ఓభాసం ముఞ్చిత్వా సముప్పన్నసమన్నాహారబహుమానస్స ఇమా ఓభాసగాథాయో అభాసి ‘‘యో నాజ్ఝగమా భవేసు సార’’న్తి సబ్బా వత్తబ్బా.
తత్థ పఠమగాథాయ తావ నాజ్ఝగమాతి నాధిగచ్ఛి, నాధిగచ్ఛతి వా. భవేసూతి కామరూపారూపసఞ్ఞీఅసఞ్ఞీనేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీఏకవోకారచతువోకారపఞ్చవోకారభవేసు. సారన్తి నిచ్చభావం అత్తభావం వా. విచినన్తి పఞ్ఞాయ గవేసన్తో. పుప్ఫమివ ఉదుమ్బరేసూతి యథా ఉదుమ్బరరుక్ఖేసు ¶ పుప్ఫం విచినన్తో ఏస బ్రాహ్మణో నాజ్ఝగమా, ఏవం యో యోగావచరోపి పఞ్ఞాయ విచినన్తో సబ్బభవేసు కిఞ్చి సారం నాజ్ఝగమా. సో అసారకట్ఠేన తే ధమ్మే అనిచ్చతో అనత్తతో చ విపస్సన్తో అనుపుబ్బేన లోకుత్తరధమ్మే అధిగచ్ఛన్తో జహాతి ఓరపారం ఉరగో జిణ్ణమివ ¶ తచం పురాణన్తి అయమత్థో యోజనా చ. అవసేసగాథాసు పనస్స యోజనం అవత్వా విసేసత్థమత్తమేవ వక్ఖామ.
‘‘యస్సన్తరతో న సన్తి కోపా,
ఇతిభవాభవతఞ్చ వీతివత్తో’’తి. (ఉదా. ౨౦) –
ఏత్థ తావ అయం ‘అన్తరసద్దో’ –
‘‘నదీతీరేసు సణ్ఠానే, సభాసు రథియాసు చ;
జనా సఙ్గమ్మ మన్తేన్తి, మఞ్చ తఞ్చ కిమన్తర’’న్తి. (సం. ని. ౧.౨౨౮);
‘‘అప్పమత్తకేన విసేసాధిగమేన అన్తరా వోసానమాపాది’’ (అ. ని. ౧౦.౮౪);
‘‘అనత్థజననో కోధో, కోధో చిత్తప్పకోపనో;
భయమన్తరతో జాతం, తం జనో నావబుజ్ఝతీ’’తి. (అ. ని. ౭.౬౪; ఇతివు. ౮౮) –
ఏవం ¶ కారణవేమజ్ఝచిత్తాదీసు సమ్బహులేసు అత్థేసు దిస్సతి. ఇధ పన చిత్తే. తతో యస్సన్తరతో న సన్తి కోపాతి తతియమగ్గేన సమూహతత్తా యస్స చిత్తే న సన్తి కోపాతి అత్థో. యస్మా పన భవోతి సమ్పత్తి, విభవోతి విపత్తి. తథా భవోతి వుద్ధి, విభవోతి హాని. భవోతి సస్సతో, విభవోతి ఉచ్ఛేదో. భవోతి పుఞ్ఞం, విభవోతి పాపం. విభవో అభవోతి చ అత్థతో ఏకమేవ. తస్మా ఇతిభవాభవతఞ్చ వీతివత్తోతి ఏత్థ యా ఏసా సమ్పత్తివిపత్తివుడ్ఢిహానిసస్సతుచ్ఛేదపుఞ్ఞపాపవసేన ఇతి అనేకప్పకారా భవాభవతా వుచ్చతి. చతూహిపి మగ్గేహి యథాసమ్భవం తేన తేన నయేన తం ఇతిభవాభవతఞ్చ వీతివత్తోతి ఏవమత్థో ఞాతబ్బో.
౭. యస్స ¶ వితక్కాతి ఏత్థ పన యస్స భిక్ఖునో తయో కామబ్యాపాదవిహింసావితక్కా, తయో ఞాతిజనపదామరవితక్కా, తయో పరానుద్దయతాపటిసంయుత్తలాభసక్కారసిలోకఅనవఞ్ఞత్తిపటిసంయుత్తవితక్కాతి ఏతే నవ వితక్కా సమన్తభద్దకే వుత్తనయేన తత్థ తత్థ ఆదీనవం పచ్చవేక్ఖిత్వా ¶ పటిపక్ఖవవత్థానేన తస్స తస్స పహానసమత్థేహి తీహి హేట్ఠిమమగ్గేహి చ విధూపితా భుసం ధూపితా సన్తాపితా దడ్ఢాతి అత్థో. ఏవం విధూపేత్వా చ అజ్ఝత్తం సువికప్పితా అసేసా, నియకజ్ఝత్తభూతే అత్తనో ఖన్ధసన్తానే అజ్ఝత్తజ్ఝత్తభూతే చిత్తే చ యథా న పున సమ్భవన్తి, ఏవం అరహత్తమగ్గేన అసేసా ఛిన్నా. ఛిన్నఞ్హి కప్పితన్తి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘కప్పితకేసమస్సూ’’తి (సం. ని. ౧.౧౨౨; ౪.౩౬౫). ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.
౮. ఇదాని యో నాచ్చసారీతి ఏత్థ యో నాచ్చసారీతి యో నాతిధావి. న పచ్చసారీతి న ఓహీయి. కిం వుత్తం హోతి? అచ్చారద్ధవీరియేన హి ఉద్ధచ్చే పతన్తో అచ్చాసరతి, అతిసిథిలేన కోసజ్జే పతన్తో పచ్చాసరతి. తథా భవతణ్హాయ అత్తానం కిలమేన్తో అచ్చాసరతి, కామతణ్హాయ కామసుఖమనుయుఞ్జన్తో పచ్చాసరతి. సస్సతదిట్ఠియా అచ్చాసరతి, ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా పచ్చాసరతి. అతీతం అనుసోచన్తో అచ్చాసరతి, అనాగత పటికఙ్ఖన్తో పచ్చాసరతి. పుబ్బన్తానుదిట్ఠియా అచ్చాసరతి, అపరన్తానుదిట్ఠియా పచ్చాసరతి. తస్మా యో ఏతే ఉభో అన్తే వజ్జేత్వా మజ్ఝిమం పటిపదం పటిపజ్జన్తో నాచ్చసారీ న పచ్చసారీతి ఏవం వుత్తం హోతి. సబ్బం ¶ అచ్చగమా ఇమం పపఞ్చన్తి తాయ చ పన అరహత్తమగ్గవోసానాయ మజ్ఝిమాయ పటిపదాయ సబ్బం ఇమం వేదనాసఞ్ఞావితక్కప్పభవం తణ్హామానదిట్ఠిసఙ్ఖాతం తివిధం పపఞ్చం అచ్చగమా అతిక్కన్తో, సమతిక్కన్తోతి అత్థో.
౯. తదనన్తరగాథాయ పన సబ్బం వితథమిదన్తి ఞత్వా లోకేతి అయమేవ విసేసో. తస్సత్థో – సబ్బన్తి అనవసేసం, సకలమనూనన్తి ¶ వుత్తం హోతి. ఏవం సన్తేపి పన విపస్సనుపగం లోకియఖన్ధాయతనధాతుప్పభేదం సఙ్ఖతమేవ ఇధాధిప్పేతం. వితథన్తి విగతతథభావం. నిచ్చన్తి వా సుఖన్తి వా సుభన్తి వా అత్తాతి వా యథా యథా కిలేసవసేన బాలజనేహి గయ్హతి, తథాతథాభావతో వితథన్తి వుత్తం హోతి. ఇదన్తి తమేవ సబ్బం పచ్చక్ఖభావేన దస్సేన్తో ఆహ. ఞత్వాతి మగ్గపఞ్ఞాయ జానిత్వా, తఞ్చ పన అసమ్మోహతో, న విసయతో. లోకేతి ఓకాసలోకే సబ్బం ఖన్ధాదిభేదం ధమ్మజాతం ‘‘వితథమిద’’న్తి ఞత్వాతి సమ్బన్ధో.
౧౦-౧౩. ఇదాని ఇతో పరాసు చతూసు గాథాసు వీతలోభో వీతరాగో వీతదోసో వీతమోహోతి ఏతే విసేసా. ఏత్థ లుబ్భనవసేన లోభో. సబ్బసఙ్గాహికమేతం పఠమస్స అకుసలమూలస్స అధివచనం, విసమలోభస్స వా. యో సో ‘‘అప్పేకదా మాతుమత్తీసుపి లోభధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి, భగినిమత్తీసుపి లోభధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి, ధీతుమత్తీసుపి లోభధమ్మా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి (సం. ని. ౪.౧౨౭) ఏవం వుత్తో. రజ్జనవసేన రాగో, పఞ్చకామగుణరాగస్సేతం అధివచనం. దుస్సనవసేన ¶ దోసో, పుబ్బే వుత్తకోధస్సేతం అధివచనం. ముయ్హనవసేన మోహో, చతూసు అరియసచ్చేసు అఞ్ఞాణస్సేతం అధివచనం. తత్థ యస్మా అయం భిక్ఖు లోభం జిగుచ్ఛన్తో విపస్సనం ఆరభి ‘‘కుదాస్సు నామాహం లోభం వినేత్వా విగతలోభో విహరేయ్య’’న్తి, తస్మా తస్స లోభప్పహానూపాయం సబ్బసఙ్ఖారానం వితథభావదస్సనం లోభప్పహానానిసంసఞ్చ ఓరపారప్పహానం దస్సేన్తో ఇమం గాథమాహ. ఏస నయో ఇతో పరాసుపి. కేచి పనాహు – ‘‘యథావుత్తేనేవ నయేన ఏతే ధమ్మే జిగుచ్ఛిత్వా విపస్సనమారద్ధస్స తస్స ¶ తస్స భిక్ఖునో ఏకమేకావ ఏత్థ గాథా వుత్తా’’తి. యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం. ఏస నయో ఇతో పరాసు చతూసు గాథాసు.
౧౪. అయం ¶ పనేత్థ అత్థవణ్ణనా – అప్పహీనట్ఠేన సన్తానే సయన్తీతి అనుసయా కామరాగపటిఘమానదిట్ఠివిచికిచ్ఛాభవరాగావిజ్జానం ఏతం అధివచనం. సమ్పయుత్తధమ్మానం అత్తనో ఆకారానువిధానట్ఠేన మూలా; అఖేమట్ఠేన అకుసలా; ధమ్మానం పతిట్ఠాభూతాతిపి మూలా; సావజ్జదుక్ఖవిపాకట్ఠేన అకుసలా; ఉభయమ్పేతం లోభదోసమోహానం అధివచనం. తే హి ‘‘లోభో, భిక్ఖవే, అకుసలఞ్చ అకుసలమూలఞ్చా’’తిఆదినా నయేన ఏవం నిద్దిట్ఠా. ఏవమేతే అనుసయా తేన తేన మగ్గేన పహీనత్తా యస్స కేచి న సన్తి, ఏతే చ అకుసలమూలా తథేవ సమూహతాసే, సమూహతా ఇచ్చేవ అత్థో. పచ్చత్తబహువచనస్స హి సే-కారాగమం ఇచ్ఛన్తి సద్దలక్ఖణకోవిదా. అట్ఠకథాచరియా పన ‘‘సేతి నిపాతో’’తి వణ్ణయన్తి. యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం. ఏత్థ పన ‘‘కిఞ్చాపి సో ఏవంవిధో భిక్ఖు ఖీణాసవో హోతి, ఖీణాసవో చ నేవ ఆదియతి, న పజహతి, పజహిత్వా ఠితో’’తి వుత్తో. తథాపి వత్తమానసమీపే వత్తమానవచనలక్ఖణేన ‘‘జహాతి ఓరపార’’న్తి వుచ్చతి. అథ వా అనుపాదిసేసాయ చ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయన్తో అత్తనో అజ్ఝత్తికబాహిరాయతనసఙ్ఖాతం జహాతి ఓరపారన్తి వేదితబ్బో.
తత్థ కిలేసపటిపాటియా మగ్గపటిపాటియా చాతి ద్విధా అనుసయానం అభావో వేదితబ్బో. కిలేసపటిపాటియా హి కామరాగానుసయపటిఘానుసయానం తతియమగ్గేన అభావో హోతి, మానానుసయస్స చతుత్థమగ్గేన, దిట్ఠానుసయవిచికిచ్ఛానుసయానం పఠమమగ్గేన, భవరాగానుసయావిజ్జానుసయానం చతుత్థమగ్గేనేవ. మగ్గపటిపాటియా ¶ పన పఠమమగ్గేన దిట్ఠానుసయవిచికిచ్ఛానుసయానం అభావో హోతి. దుతియమగ్గేన కామరాగానుసయపటిఘానుసయానం తనుభావో, తతియమగ్గేన సబ్బసో అభావో, చతుత్థమగ్గేన మానానుసయభవరాగానుసయావిజ్జానుసయానం అభావో హోతి. తత్థ యస్మా న సబ్బే అనుసయా అకుసలమూలా; కామరాగభవరాగానుసయా ఏవ హి లోభాకుసలమూలేన సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. పటిఘానుసయావిజ్జానుసయా చ ‘‘దోసో అకుసలమూలం, మోహో అకుసలమూలం’’ ఇచ్చేవ సఙ్ఖం గచ్ఛన్తి, దిట్ఠిమానవిచికిచ్ఛానుసయా ¶ పన న కిఞ్చి అకుసలమూలం హోన్తి, యస్మా వా అనుసయాభావవసేన చ అకుసలమూలసముగ్ఘాతవసేన చ కిలేసప్పహానం పట్ఠపేసి, తస్మా –
‘‘యస్సానుసయా ¶ న సన్తి కేచి, మూలా చ అకుసలా సమూహతాసే’’. –
ఇతి భగవా ఆహ.
౧౫. యస్స దరథజాతి ఏత్థ పన పఠముప్పన్నా కిలేసా పరిళాహట్ఠేన దరథా నామ, అపరాపరుప్పన్నా పన తేహి దరథేహి జాతత్తా దరథజా నామ. ఓరన్తి సక్కాయో వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘ఓరిమం తీరన్తి ఖో, భిక్ఖు, సక్కాయస్సేతం అధివచన’’న్తి (సం. ని. ౪.౨౩౮). ఆగమనాయాతి ఉప్పత్తియా. పచ్చయాసేతి పచ్చయా ఏవ. కిం వుత్తం హోతి? యస్స పన ఉపాదానక్ఖన్ధగ్గహణాయ పచ్చయభూతా అరియమగ్గేన పహీనత్తా, కేచి దరథజవేవచనా కిలేసా న సన్తి, పుబ్బే వుత్తనయేనేవ సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారన్తి.
౧౬. యస్స వనథజాతి ఏత్థపి దరథజా వియ వనథజా వేదితబ్బా. వచనత్థే పన అయం విసేసో – వనుతే, వనోతీతి వా వనం యాచతి సేవతి భజతీతి అత్థో. తణ్హాయేతం అధివచనం. సా హి విసయానం పత్థనతో సేవనతో చ ‘‘వన’’న్తి వుచ్చతి. తం పరియుట్ఠానవసేన వనం థరతి తనోతీతి వనథో, తణ్హానుసయస్సేతం అధివచనం. వనథా జాతాతి వనథజాతి. కేచి పనాహు ‘‘సబ్బేపి కిలేసా గహనట్ఠేన వనథోతి వుచ్చన్తి, అపరాపరుప్పన్నా పన వనథజా’’తి. అయమేవ ¶ చేత్థ ఉరగసుత్తే అత్థో అధిప్పేతో, ఇతరో పన ధమ్మపదగాథాయం. వినిబన్ధాయ భవాయాతి భవవినిబన్ధాయ. అథ వా చిత్తస్స విసయేసు వినిబన్ధాయ ఆయతిం ఉప్పత్తియా చాతి అత్థో. హేతుయేవ హేతుకప్పా.
౧౭. యో నీవరణేతి ఏత్థ నీవరణాతి చిత్తం, హితపటిపత్తిం వా నీవరన్తీతి నీవరణా, పటిచ్ఛాదేన్తీతి అత్థో. పహాయాతి ఛడ్డేత్వా. పఞ్చాతి తేసం సఙ్ఖ్యాపరిచ్ఛేదో. ఈఘాభావతో అనీఘో. కథంకథాయ తిణ్ణత్తా తిణ్ణకథంకథో. విగతసల్లత్తా విసల్లో. కిం వుత్తం హోతి? యో భిక్ఖు కామచ్ఛన్దాదీని పఞ్చ నీవరణాని సమన్తభద్దకే వుత్తనయేన సామఞ్ఞతో విసేసతో చ నీవరణేసు ఆదీనవం దిస్వా తేన తేన మగ్గేన పహాయ తేసఞ్చ పహీనత్తా ఏవ కిలేసదుక్ఖసఙ్ఖాతస్స ఈఘస్సాభావేన ¶ అనీఘో, ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధాన’’న్తిఆదినా (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) నయేన పవత్తాయ కథంకథాయ తిణ్ణత్తా తిణ్ణకథంకథో ¶ , ‘‘తత్థ కతమే పఞ్చ సల్లా? రాగసల్లో, దోససల్లో, మోహసల్లో, మానసల్లో, దిట్ఠిసల్లో’’తి వుత్తానం పఞ్చన్నం సల్లానం విగతత్తా విసల్లో. సో భిక్ఖు పుబ్బే వుత్తనయేనేవ జహాతి ఓరపారన్తి.
అత్రాపి చ కిలేసపటిపాటియా మగ్గపటిపాటియా చాతి ద్విధా ఏవ నీవరణప్పహానం వేదితబ్బం. కిలేసపటిపాటియా హి కామచ్ఛన్దనీవరణస్స బ్యాపాదనీవరణస్స చ తతియమగ్గేన పహానం హోతి, థినమిద్ధనీవరణస్స ఉద్ధచ్చనీవరణస్స చ చతుత్థమగ్గేన. ‘‘అకతం వత మే కుసల’’న్తిఆదినా (మ. ని. ౩.౨౪౮; నేత్తి. ౧౨౦) నయేన పవత్తస్స విప్పటిసారసఙ్ఖాతస్స కుక్కుచ్చనీవరణస్స విచికిచ్ఛానీవరణస్స ¶ చ పఠమమగ్గేన. మగ్గపటిపాటియా పన కుక్కుచ్చనీవరణస్స విచికిచ్ఛానీవరణస్స చ పఠమమగ్గేన పహానం హోతి, కామచ్ఛన్దనీవరణస్స బ్యాపాదనీవరణస్స చ దుతియమగ్గేన తనుభావో హోతి, తతియేన అనవసేసప్పహానం. థినమిద్ధనీవరణస్స ఉద్ధచ్చనీవరణస్స చ చతుత్థమగ్గేన పహానం హోతీతి. ఏవం –
‘‘యో నీవరణే పహాయ పఞ్చ, అనీఘో తిణ్ణకథంకథో విసల్లో;
సో భిక్ఖు జహాతి ఓరపారం, ఉరగో జిణ్ణమివత్తచం పురాణ’’న్తి. –
అరహత్తనికూటేనేవ భగవా దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠితో. ‘‘ఏకచ్చే యేన యేన తేసం భిక్ఖూనం యా యా గాథా దేసితా, తేన తేన తస్సా తస్సా గాథాయ పరియోసానే సో సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠితో’’తి వదన్తి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ఉరగసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨. ధనియసుత్తవణ్ణనా
౧౮. పక్కోదనోతి ¶ ¶ ధనియసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవా సావత్థియం విహరతి. తేన సమయేన ధనియో గోపో మహీతీరే పటివసతి. తస్సాయం పుబ్బయోగో – కస్సపస్స భగవతో పావచనే దిబ్బమానే వీసతి వస్ససహస్సాని దివసే దివసే సఙ్ఘస్స వీసతి సలాకభత్తాని అదాసి. సో తతో చుతో దేవేసు ఉప్పన్నో. ఏవం దేవలోకే ఏకం బుద్ధన్తరం ఖేపేత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే విదేహరట్ఠమజ్ఝే పబ్బతరట్ఠం నామ అత్థి తత్థ ధమ్మకోరణ్డం నామ నగరం, తస్మిం నగరే సేట్ఠిపుత్తో హుత్వా అభినిబ్బత్తో, గోయూథం నిస్సాయ జీవతి. తస్స హి తింసమత్తాని గోసహస్సాని హోన్తి, సత్తవీససహస్సా గావో ఖీరం దుయ్హన్తి. గోపా నామ నిబద్ధవాసినో న హోన్తి. వస్సికే చత్తారోమాసే థలే వసన్తి, అవసేసే అట్ఠమాసే యత్థ తిణోదకం సుఖం లబ్భతి, తత్థ వసన్తి. తఞ్చ నదీతీరం వా జాతస్సరతీరం వా హోతి. అథాయమ్పి వస్సకాలే అత్తనో వసితగామతో నిక్ఖమిత్వా ¶ గున్నం ఫాసువిహారత్థాయ ఓకాసం గవేసన్తో మహామహీ భిజ్జిత్వా ఏకతో కాలమహీ ఏకతో మహామహిచ్చేవ సఙ్ఖం గన్త్వా సన్దమానా పున సముద్దసమీపే సమాగన్త్వా పవత్తా. యం ఓకాసం అన్తరదీపం అకాసి, తం పవిసిత్వా వచ్ఛానం సాలం అత్తనో చ నివేసనం మాపేత్వా వాసం కప్పేసి. తస్స సత్త పుత్తా, సత్త ధీతరో, సత్త సుణిసా, అనేకే చ కమ్మకారా హోన్తి. గోపా నామ వస్సనిమిత్తం జానన్తి. యదా సకుణికా కులావకాని రుక్ఖగ్గే కరోన్తి, కక్కటకా ఉదకసమీపే ద్వారం పిదహిత్వా థలసమీపద్వారేన వళఞ్జేన్తి, తదా సువుట్ఠికా భవిస్సతీతి గణ్హన్తి. యదా పన సకుణికా కులావకాని నీచట్ఠానే ఉదకపిట్ఠే కరోన్తి, కక్కటకా థలసమీపే ద్వారం పిదహిత్వా ఉదకసమీపద్వారేన వళఞ్జేన్తి, తదా దుబ్బుట్ఠికా భవిస్సతీతి గణ్హన్తి.
అథ సో ధనియో సువుట్ఠికనిమిత్తాని ఉపసల్లక్ఖేత్వా ఉపకట్ఠే వస్సకాలే అన్తరదీపా నిక్ఖమిత్వా మహామహియా పరతీరే సత్తసత్తాహమ్పి దేవే వస్సన్తే ఉదకేన అనజ్ఝోత్థరణోకాసే అత్తనో వసనోకాసం కత్వా సమన్తా పరిక్ఖిపిత్వా, వచ్ఛసాలాయో మాపేత్వా, తత్థ నివాసం కప్పేసి. అథస్స దారుతిణాదిసఙ్గహే కతే సబ్బేసు పుత్తదారకమ్మకరపోరిసేసు ¶ సమానియేసు జాతేసు నానప్పకారే ఖజ్జభోజ్జే పటియత్తే సమన్తా చతుద్దిసా మేఘమణ్డలాని ఉట్ఠహింసు. సో ధేనుయో దుహాపేత్వా ¶ , వచ్ఛసాలాసు వచ్ఛే సణ్ఠాపేత్వా, గున్నం చతుద్దిసా ధూమం కారాపేత్వా, సబ్బపరిజనం భోజాపేత్వా, సబ్బకిచ్చాని కారాపేత్వా తత్థ తత్థ దీపే ఉజ్జాలాపేత్వా, సయం ఖీరేన భత్తం భుఞ్జిత్వా, మహాసయనే సయన్తో అత్తనో సిరిసమ్పత్తిం దిస్వా, తుట్ఠచిత్తో హుత్వా, అపరదిసాయ మేఘత్థనితసద్దం సుత్వా నిపన్నో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి ‘‘పక్కోదనో దుద్ధఖీరోహమస్మీ’’తి.
తత్రాయం అత్థవణ్ణనా – పక్కోదనోతి సిద్ధభత్తో. దుద్ధఖీరోతి గావో దుహిత్వా గహితఖీరో. అహన్తి అత్తానం నిదస్సేతి ¶ , అస్మీతి అత్తనో తథాభావం. పక్కోదనో దుద్ధఖీరో చ అహమస్మి భవామీతి అత్థో. ఇతీతి ఏవమాహాతి అత్థో. నిద్దేసే పన ‘‘ఇతీతి పదసన్ధి, పదసంసగ్గో, పదపారిపూరి, అక్ఖరసమవాయో బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతా పదానుపుబ్బతామేత’’న్తి (చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧) ఏవమస్స అత్థో వణ్ణితో. సోపి ఇదమేవ సన్ధాయాతి వేదితబ్బో. యం యం హి పదం పుబ్బపదేన వుత్తం, తస్స తస్స ఏవమాహాతి ఏతమత్థం పకాసేన్తోయేవ ఇతిసద్దో పచ్ఛిమేన పదేన మేత్తేయ్యో ఇతి వా భగవా ఇతి వా ఏవమాదినా పదసన్ధి హోతి, నాఞ్ఞథా.
ధనియో గోపోతి తస్స సేట్ఠిపుత్తస్స నామసమోధానం. సో హి యానిమాని థావరాదీని పఞ్చ ధనాని, తేసు ఠపేత్వా దానసీలాదిఅనుగామికధనం, ఖేత్తవత్థు-ఆరామాదితో థావరధనతోపి, గవస్సాదితో జఙ్గమధనతోపి హిరఞ్ఞసువణ్ణాదితో సంహారిమధనతోపి, సిప్పాయతనాదితో అఙ్గసమధనతోపి యం తం లోకస్స పఞ్చగోరసానుప్పదానేన బహూపకారం తం సన్ధాయ ‘‘నత్థి గోసమితం ధన’’న్తి (సం. ని. ౧.౧౩; నేత్తి. ౧౨౩) ఏవం విసేసితం గోధనం, తేన సమన్నాగతత్తా ధనియో, గున్నం పాలనతో గోపో. యో హి అత్తనో గావో పాలేతి, సో ‘‘గోపో’’తి వుచ్చతి. యో పరేసం వేతనేన భటో హుత్వా, సో గోపాలకో. అయం పన అత్తనోయేవ, తేన గోపోతి వుత్తో.
అనుతీరేతి ¶ తీరస్స సమీపే. మహియాతి మహామహీనామికాయ నదియా. సమానేన అనుకూలవత్తినా పరిజనేన సద్ధిం వాసో యస్స సో సమానవాసో, అయఞ్చ తథావిధో. తేనాహ ‘‘సమానవాసో’’తి. ఛన్నాతి తిణపణ్ణచ్ఛదనేహి అనోవస్సకా కతా. కుటీతి వసనఘరస్సేతం అధివచనం. ఆహితోతి ఆభతో, జాలితో వా. గినీతి అగ్గి. తేసు తేసు ఠానేసు అగ్గి ‘‘గినీ’’తి వోహరీయతి. అథ చే పత్థయసీతి ఇదాని యది ఇచ్ఛసీతి వుత్తం హోతి. పవస్సాతి సిఞ్చ, పగ్ఘర, ఉదకం ముఞ్చాతి అత్థో. దేవాతి మేఘం ఆలపతి. అయం తావేత్థ పదవణ్ణనా.
అయం ¶ పన అత్థవణ్ణనా – ఏవమయం ధనియో గోపో అత్తనో సయనఘరే మహాసయనే నిపన్నో మేఘత్థనితం ¶ సుత్వా ‘‘పక్కోదనోహమస్మీ’’తి భణన్తో కాయదుక్ఖవూపసమూపాయం కాయసుఖహేతుఞ్చ అత్తనో సన్నిహితం దీపేతి. ‘‘దుద్ధఖీరోహమస్మీ’’తి భణన్తో చిత్తదుక్ఖవూపసమూపాయం చిత్తసుఖహేతుఞ్చ. ‘‘అనుతీరే మహియా’’తి నివాసట్ఠానసమ్పత్తిం, ‘‘సమానవాసో’’తి తాదిసే కాలే పియవిప్పయోగపదట్ఠానస్స సోకస్సాభావం. ‘‘ఛన్నా కుటీ’’తి కాయదుక్ఖాపగమపటిఘాతం. ‘‘ఆహితో గినీ’’తి యస్మా గోపాలకా పరిక్ఖేపధూమదారుఅగ్గివసేన తయో అగ్గీ కరోన్తి. తే చ తస్స గేహే సబ్బే కతా, తస్మా సబ్బదిసాసు పరిక్ఖేపగ్గిం సన్ధాయ ‘‘ఆహితో గినీ’’తి భణన్తో వాళమిగాగమననివారణం దీపేతి, గున్నం మజ్ఝే గోమయాదీహి ధూమగ్గిం సన్ధాయ డంసమకసాదీహి గున్నం అనాబాధం, గోపాలకానం సయనట్ఠానే దారుఅగ్గిం సన్ధాయ గోపాలకానం సీతాబాధపటిఘాతం. సో ఏవం దీపేన్తో అత్తనో వా గున్నం వా పరిజనస్స వా వుట్ఠిపచ్చయస్స కస్సచి ఆబాధస్స అభావతో పీతిసోమనస్సజాతో ఆహ – ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి.
౧౯. ఏవం ధనియస్స ఇమం గాథం భాసమానస్స అస్సోసి భగవా దిబ్బాయ సోతధాతుయా విసుద్ధాయ అతిక్కన్తమానుసికాయ జేతవనమహావిహారే గన్ధకుటియం విహరన్తో. సుత్వా చ పన బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో అద్దస ధనియఞ్చ పజాపతిఞ్చస్స ‘‘ఇమే ఉభోపి హేతుసమ్పన్నా. సచే అహం గన్త్వా ధమ్మం దేసేస్సామి, ఉభోపి పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సన్తి. నో చే గమిస్సామి, స్వే ఉదకోఘేన వినస్సిస్సన్తీ’’తి తం ఖణేయేవ సావత్థితో సత్త యోజనసతాని ధనియస్స నివాసట్ఠానం ఆకాసేన గన్త్వా తస్స కుటియా ఉపరి అట్ఠాసి. ధనియో తం గాథం పునప్పునం భాసతియేవ ¶ , న నిట్ఠాపేతి, భగవతి గతేపి భాసతి. భగవా చ తం సుత్వా ‘‘న ఏత్తకేన సన్తుట్ఠా వా విస్సత్థా వా హోన్తి, ఏవం పన హోన్తీ’’తి దస్సేతుం –
‘‘అక్కోధనో విగతఖిలోహమస్మి, అనుతీరే మహియేకరత్తివాసో;
వివటా కుటి నిబ్బుతో గిని, అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి. –
ఇమం పటిగాథం అభాసి బ్యఞ్జనసభాగం ¶ నో అత్థసభాగం. న హి ‘‘పక్కోదనో’’తి, ‘‘అక్కోధనో’’తి చ ఆదీని పదాని అత్థతో సమేన్తి మహాసముద్దస్స ఓరిమపారిమతీరాని వియ, బ్యఞ్జనం పనేత్థ కిఞ్చి కిఞ్చి సమేతీతి బ్యఞ్జనసభాగాని హోన్తి. తత్థ పురిమగాథాయ సదిసపదానం వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.
విసేసపదానం పనాయం పదతో అత్థతో చ వణ్ణనా – అక్కోధనోతి అకుజ్ఝనసభావో. యో ¶ హి సో పుబ్బే వుత్తప్పకారఆఘాతవత్థుసమ్భవో కోధో ఏకచ్చస్స సుపరిత్తోపి ఉప్పజ్జమానో హదయం సన్తాపేత్వా వూపసమ్మతి, యేన చ తతో బలవతరుప్పన్నేన ఏకచ్చో ముఖవికుణనమత్తం కరోతి, తతో బలవతరేన ఏకచ్చో ఫరుసం వత్తుకామో హనుసఞ్చలనమత్తం కరోతి, అపరో తతో బలవతరేన ఫరుసం భణతి, అపరో తతో బలవతరేన దణ్డం వా సత్థం వా గవేసన్తో దిసా విలోకేతి, అపరో తతో బలవతరేన దణ్డం వా సత్థం వా ఆమసతి, అపరో తతో బలవతరేన దణ్డాదీని గహేత్వా ఉపధావతి, అపరో తతో బలవతరేన ఏకం వా ద్వే వా పహారే దేతి, అపరో తతో బలవతరేన అపి ఞాతిసాలోహితం జీవితా వోరోపేతి, ఏకచ్చో తతో బలవతరేన పచ్ఛా విప్పటిసారీ అత్తానమ్పి జీవితా వోరోపేతి సీహళదీపే కాలగామవాసీ అమచ్చో వియ. ఏత్తావతా చ కోధో పరమవేపుల్లప్పత్తో హోతి. సో భగవతా బోధిమణ్డేయేవ సబ్బసో పహీనో ఉచ్ఛిన్నమూలో తాలావత్థుకతో, తస్మా భగవా ‘‘అక్కోధనోహమస్మీ’’తి ఆహ.
విగతఖిలోతి అపగతఖిలో. యే హి తే చిత్తబన్ధభావేన పఞ్చ చేతోఖిలా వుత్తా, యే హి చ ఖిలభూతే చిత్తే సేయ్యథాపి నామ ఖిలే భూమిభాగే ¶ చత్తారో మాసే వస్సన్తేపి దేవే సస్సాని న రుహన్తి, ఏవమేవం సద్ధమ్మస్సవనాదికుసలహేతువస్సే వస్సన్తేపి కుసలం న రుహతి తే చ భగవతా బోధిమణ్డేయేవ సబ్బసో పహీనా, తస్మా భగవా ‘‘విగతఖిలోహమస్మీ’’తి ఆహ.
ఏకరత్తిం వాసో అస్సాతి ఏకరత్తివాసో ¶ . యథా హి ధనియో తత్థ చత్తారో వస్సికే మాసే నిబద్ధవాసం ఉపగతో, న తథా భగవా. భగవా హి తంయేవ రత్తిం తస్స అత్థకామతాయ తత్థ వాసం ఉపగతో. తస్మా ‘‘ఏకరత్తివాసో’’తి ఆహ. వివటాతి అపనీతచ్ఛదనా. కుటీతి అత్తభావో. అత్తభావో హి తం తం అత్థవసం పటిచ్చ కాయోతిపి గుహాతిపి దేహోతిపి సన్దేహోతిపి నావాతిపి రథోతిపి వణోతిపి ధజోతిపి వమ్మికోతిపి కుటీతిపి కుటికాతిపి వుచ్చతి. ఇధ పన కట్ఠాదీని పటిచ్చ గేహనామికా కుటి వియ అట్ఠిఆదీని పటిచ్చ సఙ్ఖ్యం గతత్తా ‘‘కుటీ’’తి వుత్తో. యథాహ –
‘‘సేయ్యథాపి, ఆవుసో, కట్ఠఞ్చ పటిచ్చ, వల్లిఞ్చ పటిచ్చ, మత్తికఞ్చ పటిచ్చ, తిణఞ్చ పటిచ్చ, ఆకాసో పరివారితో అగారంత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి; ఏవమేవ ఖో, ఆవుసో, అట్ఠిఞ్చ పటిచ్చ, న్హారుఞ్చ పటిచ్చ, మంసఞ్చ పటిచ్చ, చమ్మఞ్చ పటిచ్చ, ఆకాసో పరివారితో రూపన్త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౬).
చిత్తమక్కటస్స నివాసతో వా కుటి. యథాహ –
‘‘అట్ఠికఙ్కలకుటి ¶ చే సా, మక్కటావసథో ఇతి;
మక్కటో పఞ్చద్వారాయ, కుటికాయ పసక్కియ;
ద్వారేన అనుపరియాతి, ఘట్టయన్తో పునప్పున’’న్తి. (థేరగా. ౧౨౫);
సా కుటి యేన తణ్హామానదిట్ఠిఛదనేన సత్తానం ఛన్నత్తా పునప్పునం రాగాదికిలేసవస్సం అతివస్సతి. యథాహ –
‘‘ఛన్నమతివస్సతి, వివటం నాతివస్సతి;
తస్మా ఛన్నం వివరేథ, ఏవం తం నాతివస్సతీ’’తి. (ఉదా. ౪౫; థేరగా. ౪౪౭; పరి. ౩౩౯);
అయం ¶ గాథా ద్వీసు ఠానేసు వుత్తా ఖన్ధకే థేరగాథాయఞ్చ. ఖన్ధకే హి ‘‘యో ఆపత్తిం పటిచ్ఛాదేతి, తస్స కిలేసా చ పునప్పునం ఆపత్తియో చ అతివస్సన్తి, యో పన న పటిచ్ఛాదేతి, తస్స నాతివస్సన్తీ’’తి ఇమం అత్థం పటిచ్చ వుత్తా. థేరగాథాయం ‘‘యస్స రాగాదిచ్ఛదనం అత్థి, తస్స పున ఇట్ఠారమ్మణాదీసు రాగాదిసమ్భవతో ఛన్నమతివస్సతి ¶ . యో వా ఉప్పన్నే కిలేసే అధివాసేతి, తస్సేవ అధివాసితకిలేసచ్ఛదనచ్ఛన్నా అత్తభావకుటి పునప్పునం కిలేసవస్సం అతివస్సతి. యస్స పన అరహత్తమగ్గఞాణవాతేన కిలేసచ్ఛదనస్స విద్ధంసితత్తా వివటా, తస్స నాతివస్సతీ’’తి. అయమత్థో ఇధ అధిప్పేతో. భగవతా హి యథావుత్తం ఛదనం యథావుత్తేనేవ నయేన విద్ధంసితం, తస్మా ‘‘వివటా కుటీ’’తి ఆహ. నిబ్బుతోతి ఉపసన్తో. గినీతి అగ్గి. యేన హి ఏకాదసవిధేన అగ్గినా సబ్బమిదం ఆదిత్తం. యథాహ – ‘‘ఆదిత్తం రాగగ్గినా’’తి విత్థారో. సో అగ్గి భగవతో బోధిమూలేయేవ అరియమగ్గసలిలసేకేన నిబ్బుతో, తస్మా ‘‘నిబ్బుతో గినీ’’తి ఆహ.
ఏవం వదన్తో చ ధనియం అతుట్ఠబ్బేన తుస్సమానం అఞ్ఞాపదేసేనేవ పరిభాసతి, ఓవదతి, అనుసాసతి. కథం? ‘‘అక్కోధనో’’తి హి వదమానో, ధనియ, త్వం ‘‘పక్కోదనోహమస్మీ’’తి తుట్ఠో, ఓదనపాకో చ యావజీవం ధనపరిక్ఖయేన కత్తబ్బో, ధనపరిక్ఖయో చ ఆరక్ఖాదిదుక్ఖపదట్ఠానో, ఏవం సన్తే దుక్ఖేనేవ తుట్ఠో హోసి. అహం పన ‘‘అక్కోధనోహమస్మీ’’తి తుస్సన్తో సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికదుక్ఖాభావేన తుట్ఠో హోమీతి దీపేతి. ‘‘విగతఖిలో’’తి వదమానో త్వం ‘‘దుద్ధఖీరోహమస్మీ’’తి తుస్సన్తో అకతకిచ్చోవ ‘‘కతకిచ్చోహమస్మీ’’తి మన్త్వా తుట్ఠో, అహం పన ‘‘విగతఖిలోహమస్మీ’’తి తుస్సన్తో కతకిచ్చోవ తుట్ఠో హోమీతి దీపేతి. ‘‘అనుతీరే ¶ మహియేకరత్తివాసో’’తి వదమానో త్వం అనుతీరే మహియా సమానవాసోతి తుస్సన్తో చతుమాసనిబద్ధవాసేన తుట్ఠో. నిబద్ధవాసో చ ఆవాససఙ్గేన హోతి, సో చ దుక్ఖో, ఏవం సన్తే దుక్ఖేనేవ తుట్ఠో హోసి. అహం పన ఏకరత్తివాసోతి తుస్సన్తో అనిబద్ధవాసేన తుట్ఠో, అనిబద్ధవాసో చ ఆవాససఙ్గాభావేన హోతి, ఆవాససఙ్గాభావో చ సుఖోతి సుఖేనేవ తుట్ఠో హోమీతి ¶ దీపేతి.
‘‘వివటా ¶ కుటీ’’తి వదమానో త్వం ఛన్నా కుటీతి తుస్సన్తో ఛన్నగేహతాయ తుట్ఠో, గేహే చ తే ఛన్నేపి అత్తభావకుటికం కిలేసవస్సం అతివస్సతి, యేన సఞ్జనితేహి చతూహి మహోఘేహి వుయ్హమానో అనయబ్యసనం పాపుణేయ్యాసి, ఏవం సన్తే అతుట్ఠబ్బేనేవ తుట్ఠో హోసి. అహం పన ‘‘వివటా కుటీ’’తి తుస్సన్తో అత్తభావకుటియా కిలేసచ్ఛదనాభావేన తుట్ఠో. ఏవఞ్చ మే వివటాయ కుటియా న తం కిలేసవస్సం అతివస్సతి, యేన సఞ్జనితేహి చతూహి మహోఘేహి వుయ్హమానో అనయబ్యసనం పాపుణేయ్యం, ఏవం సన్తే తుట్ఠబ్బేనేవ తుట్ఠో హోమీతి దీపేతి. ‘‘నిబ్బుతో గినీ’’తి వదమానో త్వం ఆహితో గినీతి తుస్సన్తో అకతూపద్దవనివారణోవ కతూపద్దవనివారణోస్మీతి మన్త్వా తుట్ఠో. అహం పన నిబ్బుతో గినీతి తుస్సన్తో ఏకాదసగ్గిపరిళాహాభావతో కతూపద్దవనివారణతాయేవ తుట్ఠోతి దీపేతి. ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి వదమానో ఏవం విగతదుక్ఖానం అనుప్పత్తసుఖానం కతసబ్బకిచ్చానం అమ్హాదిసానం ఏతం వచనం సోభతి, అథ చే పత్థయసి, పవస్స దేవ, న నో తయి వస్సన్తే వా అవస్సన్తే వా వుడ్ఢి వా హాని వా అత్థి, త్వం పన కస్మా ఏవం వదసీతి దీపేతి. తస్మా యం వుత్తం ‘‘ఏవం వదన్తో చ ధనియ అతుట్ఠబ్బేనేవ తుస్సమానం అఞ్ఞాపదేసేనేవ పరిభాసతి ఓవదతి, అనుసాసతీ’’తి, తం సమ్మదేవ వుత్తన్తి.
౨౦. ఏవమిమం భగవతా వుత్తం గాథం సుత్వాపి ధనియో గోపో ‘‘కో అయం గాథం భాసతీ’’తి అవత్వా తేన సుభాసితేన పరితుట్ఠో పునపి తథారూపం సోతుకామో అపరమ్పి గాథమాహ ‘‘అన్ధకమకసా’’తి. తత్థ అన్ధకాతి కాళమక్ఖికానం అధివచనం, పిఙ్గలమక్ఖికానన్తిపి ఏకే. మకసాతి మకసాయేవ. న విజ్జరేతి నత్థి. కచ్ఛేతి ద్వే కచ్ఛా – నదీకచ్ఛో చ పబ్బతకచ్ఛో చ. ఇధ నదీకచ్ఛో. రుళ్హతిణేతి సఞ్జాతతిణే. చరన్తీతి భత్తకిచ్చం ¶ కరోన్తి. వుట్ఠిమ్పీతి వాతవుట్ఠిఆదికా అనేకా వుట్ఠియో, తా ఆళవకసుత్తే పకాసయిస్సామ. ఇధ పన వస్సవుట్ఠిం సన్ధాయ వుత్తం. సహేయ్యున్తి ఖమేయ్యుం. సేసం పాకటమేవ. ఏత్థ ధనియో యే అన్ధకమకసా సన్నిపతిత్వా రుధిరే పివన్తా ముహుత్తేనేవ గావో అనయబ్యసనం పాపేన్తి, తస్మా వుట్ఠితమత్తేయేవ తే గోపాలకా పంసునా చ సాఖాహి చ ¶ మారేన్తి, తేసం అభావేన గున్నం ఖేమతం, కచ్ఛే ¶ రుళ్హతిణచరణేన అద్ధానగమనపరిస్సమాభావం వత్వా ఖుదాకిలమథాభావఞ్చ దీపేన్తో ‘‘యథా అఞ్ఞేసం గావో అన్ధకమకససమ్ఫస్సేహి దిస్సమానా అద్ధానగమనేన కిలన్తా ఖుదాయ మిలాయమానా ఏకవుట్ఠినిపాతమ్పి న సహేయ్యుం, న మే తథా గావో, మయ్హం పన గావో వుత్తప్పకారాభావా ద్విక్ఖత్తుం వా తిక్ఖతుం వా వుట్ఠిమ్పి సహేయ్యు’’న్తి దీపేతి.
౨౧. తతో భగవా యస్మా ధనియో అన్తరదీపే వసన్తో భయం దిస్వా, కుల్లం బన్ధిత్వా, మహామహిం తరిత్వా, తం కచ్ఛం ఆగమ్మ ‘‘అహం సుట్ఠు ఆగతో, నిబ్భయేవ ఠానే ఠితో’’తి మఞ్ఞమానో ఏవమాహ, సభయే ఏవ చ సో ఠానే ఠితో, తస్మా తస్స ఆగమనట్ఠానా అత్తనో ఆగమనట్ఠానం ఉత్తరితరఞ్చ పణీతతరఞ్చ వణ్ణేన్తో ‘‘బద్ధాసి భిసీ’’తి ఇమం గాథమభాసి, అత్థసభాగం నో బ్యఞ్జనసభాగం.
తత్థ భిసీతి పత్థరిత్వా పుథులం కత్వా బద్ధకుల్లో వుచ్చతి లోకే. అరియస్స పన ధమ్మవినయే అరియమగ్గస్సేతం అధివచనం. అరియమగ్గో హి –
‘‘మగ్గో పజ్జో పథో పన్థో, అఞ్జసం వటుమాయనం;
నావా ఉత్తరసేతు చ, కుల్లో చ భిసి సఙ్కమో’’. (చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౧౦౧);
‘‘అద్ధానం పభవో చేవ, తత్థ తత్థ పకాసితో’’.
ఇమాయపి గాథాయ భగవా పురిమనయేనేవ తం ఓవదన్తో ఇమం అత్థం ఆహాతి వేదితబ్బో – ధనియ, త్వం కుల్లం బన్ధిత్వా, మహిం తరిత్వా, ఇమం ఠానమాగతో, పునపి చ తే కుల్లో ¶ బన్ధితబ్బో ఏవ భవిస్సతి, నదీ చ తరితబ్బా, న చేతం ఠానం ఖేమం. మయా పన ఏకచిత్తే మగ్గఙ్గాని సమోధానేత్వా ఞాణబన్ధనేన బద్ధా అహోసి భిసి. సా చ సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మపరిపుణ్ణతాయ ఏకరసభావూపగతత్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తనేన పున బన్ధితబ్బప్పయోజనాభావేన దేవమనుస్సేసు కేనచి మోచేతుం అసక్కుణేయ్యతాయ చ సుసఙ్ఖతా. తాయ చమ్హి తిణ్ణో, పుబ్బే పత్థితం తీరప్పదేసం గతో. గచ్ఛన్తోపి చ న సోతాపన్నాదయో వియ కఞ్చిదేవ పదేసం గతో. అథ ఖో పారగతో సబ్బాసవక్ఖయం సబ్బధమ్మపారం పరమం ఖేమం నిబ్బానం గతో, తిణ్ణోతి వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, పారగతోతి అరహత్తం పత్తో ¶ . కిం వినేయ్య పారగతోతి చే? వినేయ్య ఓఘం, కామోఘాదిచతుబ్బిధం ఓఘం తరిత్వా అతిక్కమ్మ తం పారం గతోతి. ఇదాని చ ¶ పన మే పున తరితబ్బాభావతో అత్థో భిసియా న విజ్జతి, తస్మా మమేవ యుత్తం వత్తుం ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి.
౨౨. తమ్పి సుత్వా ధనియో పురిమనయేనేవ ‘‘గోపీ మమ అస్సవా’’తి ఇమం గాథం అభాసి. తత్థ గోపీతి భరియం నిద్దిసతి. అస్సవాతి వచనకరా కింకారపటిసావినీ. అలోలాతి మాతుగామో హి పఞ్చహి లోలతాహి లోలో హోతి – ఆహారలోలతాయ, అలఙ్కారలోలతాయ, పరపురిసలోలతాయ, ధనలోలతాయ, పాదలోలతాయ. తథా హి మాతుగామో భత్తపూవసురాదిభేదే ఆహారే లోలతాయ అన్తమసో పారివాసికభత్తమ్పి భుఞ్జతి, హత్థోతాపకమ్పి ఖాదతి, దిగుణం ధనమనుప్పదత్వాపి సురం పివతి. అలఙ్కారలోలతాయ అఞ్ఞం అలఙ్కారం అలభమానో అన్తమసో ఉదకతేలకేనపి కేసే ఓసణ్డేత్వా ముఖం పరిమజ్జతి. పరపురిసలోలతాయ అన్తమసో పుత్తేనపి ¶ తాదిసే పదేసే పక్కోసియమానో పఠమం అసద్ధమ్మవసేన చిన్తేతి. ధనలోలతాయ ‘‘హంసరాజం గహేత్వాన సువణ్ణా పరిహాయథ’’. పాదలోలతాయ ఆరామాదిగమనసీలో హుత్వా సబ్బం ధనం వినాసేతి. తత్థ ధనియో ‘‘ఏకాపి లోలతా మయ్హం గోపియా నత్థీ’’తి దస్సేన్తో అలోలాతి ఆహ.
దీఘరత్తం సంవాసియాతి దీఘకాలం సద్ధిం వసమానా కోమారభావతో పభుతి ఏకతో వడ్ఢితా. తేన పరపురిసే న జానాతీతి దస్సేతి. మనాపాతి ఏవం పరపురిసే అజానన్తీ మమేవ మనం అల్లీయతీతి దస్సేతి. తస్సా న సుణామి కిఞ్చి పాపన్తి ‘‘ఇత్థన్నామేన నామ సద్ధిం ఇమాయ హసితం వా లపితం వా’’తి ఏవం తస్సా న సుణామి, కఞ్చి అతిచారదోసన్తి దస్సేతి.
౨౩. అథ భగవా ఏతేహి గుణేహి గోపియా తుట్ఠం ధనియం ఓవదన్తో పురిమనయేనేవ ‘‘చిత్తం మమ అస్సవ’’న్తి ఇమం గాథమభాసి, అత్థసభాగం, బ్యఞ్జనసభాగఞ్చ. తత్థ ఉత్తానత్థానేవ పదాని. అయం పన అధిప్పాయో – ధనియ, త్వం ‘‘గోపీ మమ అస్సవా’’తి తుట్ఠో, సా పన తే అస్సవా ¶ భవేయ్య వా న వా; దుజ్జానం పరచిత్తం, విసేసతో మాతుగామస్స. మాతుగామఞ్హి కుచ్ఛియా పరిహరన్తాపి రక్ఖితుం న సక్కోన్తి, ఏవం దురక్ఖచిత్తత్తా ఏవ న సక్కా తుమ్హాదిసేహి ఇత్థీ అలోలాతి వా సంవాసియాతి వా మనాపాతి వా నిప్పాపాతి వా జానితుం. మయ్హం పన చిత్తం అస్సవం ఓవాదపటికరం మమ వసే వత్తతి, నాహం తస్స వసే వత్తామి. సో చస్స అస్సవభావో యమకపాటిహారియే ఛన్నం వణ్ణానం అగ్గిధారాసు చ ఉదకధారాసు చ పవత్తమానాసు సబ్బజనస్స పాకటో అహోసి. అగ్గినిమ్మానే హి తేజోకసిణం సమాపజ్జితబ్బం ఉదకనిమ్మానే ఆపోకసిణం, నీలాదినిమ్మానే నీలాదికసిణాని. బుద్ధానమ్పి హి ద్వే చిత్తాని ఏకతో ¶ నప్పవత్తన్తి, ఏకమేవ పన అస్సవభావేన ఏవం వసవత్తి అహోసి. తఞ్చ ఖో పన సబ్బకిలేసబన్ధనాపగమా ¶ విముత్తం, విముత్తత్తా తదేవ అలోలం, న తవ గోపీ. దీపఙ్కరబుద్ధకాలతో చ పభుతి దానసీలాదీహి దీఘరత్తం పరిభావితత్తా సంవాసియం, న తవ గోపీ. తదేతం అనుత్తరేన దమథేన దమితత్తా సుదన్తం, సుదన్తత్తా అత్తనో వసేన ఛద్వారవిసేవనం పహాయ మమేవ అధిప్పాయమనస్స వసేనానువత్తనతో మనాపం, న తవ గోపీ.
పాపం పన మే న విజ్జతీతి ఇమినా పన భగవా తస్స అత్తనో చిత్తస్స పాపాభావం దస్సేతి, ధనియో వియ గోపియా. సో చస్స పాపాభావో న కేవలం సమ్మాసమ్బుద్ధకాలేయేవ, ఏకూనతింస వస్సాని సరాగాదికాలే అగారమజ్ఝే వసన్తస్సాపి వేదితబ్బో. తదాపి హిస్స అగారియభావానురూపం విఞ్ఞుపటికుట్ఠం కాయదుచ్చరితం వా వచీదుచ్చరితం వా మనోదుచ్చరితం వా న ఉప్పన్నపుబ్బం. తతో పరం మారోపి ఛబ్బస్సాని అనభిసమ్బుద్ధం, ఏకం వస్సం అభిసమ్బుద్ధన్తి సత్త వస్సాని తథాగతం అనుబన్ధి ‘‘అప్పేవ నామ వాలగ్గనితుదనమత్తమ్పిస్స పాపసమాచారం పస్సేయ్య’’న్తి. సో అదిస్వావ నిబ్బిన్నో ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘సత్త వస్సాని భగవన్తం, అనుబన్ధిం పదాపదం;
ఓతారం నాధిగచ్ఛిస్సం, సమ్బుద్ధస్స సతీమతో’’తి. (సు. ని. ౪౪౮);
బుద్ధకాలేపి నం ఉత్తరమాణవో సత్త మాసాని అనుబన్ధి ఆభిసమాచారికం దట్ఠుకామో. సో కిఞ్చి వజ్జం అదిస్వావ పరిసుద్ధసమాచారో భగవాతి గతో. చత్తారి హి తథాగతస్స అరక్ఖేయ్యాని. యథాహ –
‘‘చత్తారిమాని ¶ , భిక్ఖవే, తథాగతస్స అరక్ఖేయ్యాని. కతమాని చత్తారి? పరిసుద్ధకాయసమాచారో, భిక్ఖవే, తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స కాయదుచ్చరితం, యం తథాగతో రక్ఖేయ్య ‘మా మే ఇదం పరో అఞ్ఞాసీ’తి, పరిసుద్ధవచీసమాచారో…పే… పరిసుద్ధమనోసమాచారో…పే… పరిసుద్ధాజీవో, భిక్ఖవే, తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స మిచ్ఛాజీవో, యం తథాగతో రక్ఖేయ్య ¶ ‘మా మే ఇదం పరో అఞ్ఞాసీ’’’తి (అ. ని. ౭.౫౮).
ఏవం యస్మా తథాగతస్స చిత్తస్స న కేవలం సమ్మాసమ్బుద్ధకాలే, పుబ్బేపి పాపం నత్థి ఏవ, తస్మా ఆహ – ‘‘పాపం పన మే న విజ్జతీ’’తి. తస్సాధిప్పాయో – మమేవ చిత్తస్స పాపం న సక్కా ¶ సుణితుం, న తవ గోపియా. తస్మా యది ఏతేహి గుణేహి తుట్ఠేన ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి వత్తబ్బం, మయావేతం వత్తబ్బన్తి.
౨౪. తమ్పి సుత్వా ధనియో తతుత్తరిపి సుభాసితరసాయనం పివితుకామో అత్తనో భుజిస్సభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అత్తవేతనభతోహమస్మీ’’తి. తత్థ అత్తవేతనభతోతి అత్తనియేనేవ ఘాసచ్ఛాదనేన భతో, అత్తనోయేవ కమ్మం కత్వా జీవామి, న పరస్స వేతనం గహేత్వా పరస్స కమ్మం కరోమీతి దస్సేతి. పుత్తాతి ధీతరో చ పుత్తా చ, తే సబ్బే పుత్తాత్వేవ ఏకజ్ఝం వుచ్చన్తి. సమానియాతి సన్నిహితా అవిప్పవుట్ఠా. అరోగాతి నిరాబాధా, సబ్బేవ ఊరుబాహుబలాతి దస్సేతి. తేసం న సుణామి కిఞ్చి పాపన్తి తేసం చోరాతి వా పరదారికాతి వా దుస్సీలాతి వా కిఞ్చి పాపం న సుణామీతి.
౨౫. ఏవం వుత్తే భగవా పురిమనయేనేవ ధనియం ఓవదన్తో ఇమం గాథం అభాసి – ‘‘నాహం భతకో’’తి. అత్రాపి ఉత్తానత్థానేవ పదాని. అయం పన అధిప్పాయో – త్వం ‘‘భుజిస్సోహమస్మీ’’తి మన్త్వా తుట్ఠో, పరమత్థతో చ అత్తనో కమ్మం కరిత్వా జీవన్తోపి దాసో ఏవాసి తణ్హాదాసత్తా, భతకవాదా చ న పరిముచ్చసి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఊనో లోకో అతిత్తో తణ్హాదాసో’’తి (మ. ని. ౨.౩౦౫). పరమత్థతో పన నాహం భతకోస్మి కస్సచి. అహఞ్హి కస్సచి పరస్స వా అత్తనో వా భతకో న హోమి. కిం కారణా? యస్మా ¶ నిబ్బిట్ఠేన చరామి సబ్బలోకే. అహఞ్హి దీపఙ్కరపాదమూలతో యావ బోధి, తావ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స భతకో అహోసిం. సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో పన నిబ్బిట్ఠో నిబ్బిసో రాజభతో వియ. తేనేవ నిబ్బిట్ఠేన సబ్బఞ్ఞుభావేన లోకుత్తరసమాధిసుఖేన చ జీవామి. తస్స మే ఇదాని ¶ ఉత్తరికరణీయస్స కతపరిచయస్స వా అభావతో అప్పహీనపటిసన్ధికానం తాదిసానం వియ పత్తబ్బో కోచి అత్థో భతియా న విజ్జతి. ‘‘భటియా’’తిపి పాఠో. తస్మా యది భుజిస్సతాయ తుట్ఠేన ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి వత్తబ్బం, మయావేతం వత్తబ్బన్తి.
౨౬. తమ్పి సుత్వా ధనియో అతిత్తోవ సుభాసితామతేన అత్తనో పఞ్చప్పకారగోమణ్డలపరిపుణ్ణభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అత్థి వసా’’తి. తత్థ వసాతి అదమితవుడ్ఢవచ్ఛకా. ధేనుపాతి ధేనుం పివన్తా తరుణవచ్ఛకా, ఖీరదాయికా వా గావో. గోధరణియోతి గబ్భినియో. పవేణియోతి వయప్పత్తా బలీబద్దేహి సద్ధిం మేథునపత్థనకగావో. ఉసభోపి గవమ్పతీతి యో గోపాలకేహి పాతో ఏవ న్హాపేత్వా, భోజేత్వా, పఞ్చఙ్గులం దత్వా, మాలం బన్ధిత్వా – ‘‘ఏహి, తాత, గావో గోచరం పాపేత్వా రక్ఖిత్వా ఆనేహీ’’తి పేసీయతి, ఏవం పేసితో ¶ చ తా గావో అగోచరం పరిహరిత్వా, గోచరే చారేత్వా, సీహబ్యగ్ఘాదిభయా పరిత్తాయిత్వా ఆనేతి, తథారూపో ఉసభోపి గవమ్పతి ఇధ మయ్హం గోమణ్డలే అత్థీతి దస్సేసి.
౨౭. ఏవం వుత్తే భగవా తథేవ ధనియం ఓవదన్తో ఇమం పచ్చనీకగాథం ఆహ ‘‘నత్థి వసా’’తి. ఏత్థ చేస అధిప్పాయో – ఇధ అమ్హాకం సాసనే అదమితట్ఠేన వుడ్ఢట్ఠేన చ వసాసఙ్ఖాతా పరియుట్ఠానా వా, తరుణవచ్ఛకే సన్ధాయ వసానం మూలట్ఠేన ఖీరదాయినియో సన్ధాయ పగ్ఘరణట్ఠేన ధేనుపాసఙ్ఖాతా అనుసయా వా, పటిసన్ధిగబ్భధారణట్ఠేన గోధరణిసఙ్ఖాతా పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారచేతనా వా, సంయోగపత్థనట్ఠేన పవేణిసఙ్ఖాతా పత్థనా తణ్హా వా, ఆధిపచ్చట్ఠేన పుబ్బఙ్గమట్ఠేన సేట్ఠట్ఠేన చ గవమ్పతిఉసభసఙ్ఖాతం అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం వా నత్థి, స్వాహం ఇమాయ సబ్బయోగక్ఖేమభూతాయ నత్థితాయ తుట్ఠో. త్వం పన సోకాదివత్థుభూతాయ అత్థితాయ తుట్ఠో ¶ . తస్మా సబ్బయోగక్ఖేమతాయ ¶ తుట్ఠస్స మమేవేతం యుత్తం వత్తుం ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి.
౨౮. తమ్పి సుత్వా ధనియో తతుత్తరిపి సుభాసితం అమతరసం అధిగన్తుకామో అత్తనో గోగణస్స ఖిలబన్ధనసమ్పత్తిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఖిలా నిఖాతా’’తి. తత్థ ఖిలాతి గున్నం బన్ధనత్థమ్భా. నిఖాతాతి ఆకోటేత్వా భూమియం పవేసితా ఖుద్దకా మహన్తా ఖణిత్వా ఠపితా. అసమ్పవేధీతి అకమ్పకా. దామాతి వచ్ఛకానం బన్ధనత్థాయ కతా గన్థితపాసయుత్తా రజ్జుబన్ధనవిసేసా. ముఞ్జమయాతి ముఞ్జతిణమయా. నవాతి అచిరకతా. సుసణ్ఠానాతి సుట్ఠు సణ్ఠానా, సువట్టితసణ్ఠానా వా. న హి సక్ఖిన్తీతి నేవ సక్ఖిస్సన్తి. ధేనుపాపి ఛేత్తున్తి తరుణవచ్ఛకాపి ఛిన్దితుం.
౨౯. ఏవం వుత్తే భగవా ధనియస్స ఇన్ద్రియ-పరిపాకకాలం ఞత్వా పురిమనయేనేవ తం ఓవదన్తో ఇమం చతుసచ్చదీపికం గాథం అభాసి ‘‘ఉసభోరివ ఛేత్వా’’తి. తత్థ ఉసభోతి గోపితా గోపరిణాయకో గోయూథపతి బలీబద్దో. కేచి పన భణన్తి ‘‘గవసతజేట్ఠో ఉసభో, సహస్సజేట్ఠో వసభో, సతసహస్సజేట్ఠో నిసభో’’తి. అపరే ‘‘ఏకగామఖేత్తే జేట్ఠో ఉసభో, ద్వీసు జేట్ఠో వసభో, సబ్బత్థ అప్పటిహతో నిసభో’’తి. సబ్బేపేతే పపఞ్చా, అపిచ ఖో పన ఉసభోతి వా వసభోతి వా నిసభోతి వా సబ్బేపేతే అప్పటిసమట్ఠేన వేదితబ్బా. యథాహ – ‘‘నిసభో వత భో సమణో గోతమో’’తి (సం. ని. ౧.౩౮). ర-కారో పదసన్ధికరో. బన్ధనానీతి రజ్జుబన్ధనాని కిలేసబన్ధనాని చ. నాగోతి హత్థీ. పూతిలతన్తి గళోచీలతం. యథా హి సువణ్ణవణ్ణోపి కాయో పూతికాయో, వస్ససతికోపి సునఖో కుక్కురో, తదహుజాతోపి సిఙ్గాలో ¶ ‘‘జరసిఙ్గాలో’’తి వుచ్చతి, ఏవం అభినవాపి గళోచీలతా అసారకత్తేన ‘‘పూతిలతా’’తి వుచ్చతి. దాలయిత్వాతి ఛిన్దిత్వా. గబ్భఞ్చ ¶ సేయ్యఞ్చ గబ్భసేయ్యం. తత్థ గబ్భగ్గహణేన జలాబుజయోని, సేయ్యగ్గహణేన అవసేసా. గబ్భసేయ్యముఖేన వా సబ్బాపి తా వుత్తాతి వేదితబ్బా. సేసమేత్థ పదత్థతో ఉత్తానమేవ.
అయం ¶ పనేత్థ అధిప్పాయో – ధనియ, త్వం బన్ధనేన తుట్ఠో, అహం పన బన్ధనేన అట్టీయన్తో థామవీరియూపేతో మహాఉసభోరివ బన్ధనాని పఞ్చుద్ధమ్భాగియసంయోజనాని చతుత్థఅరియమగ్గథామవీరియేన ఛేత్వా, నాగో పూతిలతంవ పఞ్చోరమ్భాగియసంయోజనబన్ధనాని హేట్ఠామగ్గత్తయథామవీరియేన దాలయిత్వా, అథ వా ఉసభోరివ బన్ధనాని అనుసయే నాగో పూతిలతంవ పరియుట్ఠానాని ఛేత్వా దాలయిత్వావ ఠితో. తస్మా న పున గబ్భసేయ్యం ఉపేస్సం. సోహం జాతిదుక్ఖవత్థుకేహి సబ్బదుక్ఖేహి పరిముత్తో సోభామి – ‘‘అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి వదమానో. తస్మా సచే త్వమ్పి అహం వియ వత్తుమిచ్ఛసి, ఛిన్ద తాని బన్ధనానీతి. ఏత్థ చ బన్ధనాని సముదయసచ్చం, గబ్భసేయ్యా దుక్ఖసచ్చం, ‘‘న ఉపేస్స’’న్తి ఏత్థ అనుపగమో అనుపాదిసేసవసేన, ‘‘ఛేత్వా దాలయిత్వా’’తి ఏత్థ ఛేదో పదాలనఞ్చ సఉపాదిసేసవసేన నిరోధసచ్చం, యేన ఛిన్దతి పదాలేతి చ, తం మగ్గసచ్చన్తి.
ఏవమేతం చతుసచ్చదీపికం గాథం సుత్వా గాథాపరియోసానే ధనియో చ పజాపతి చస్స ద్వే చ ధీతరోతి చత్తారో జనా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు. అథ ధనియో అవేచ్చప్పసాదయోగేన తథాగతే మూలజాతాయ పతిట్ఠితాయ సద్ధాయ పఞ్ఞాచక్ఖునా భగవతో ధమ్మకాయం దిస్వా ధమ్మతాయ చోదితహదయో చిన్తేసి – ‘‘బన్ధనాని ఛిన్దిం, గబ్భసేయ్యో చ మే నత్థీ’’తి అవీచిం పరియన్తం కత్వా యావ భవగ్గా కో అఞ్ఞో ఏవం సీహనాదం నదిస్సతి అఞ్ఞత్ర భగవతా, ఆగతో ను ఖో మే సత్థాతి. తతో భగవా ఛబ్బణ్ణరస్మిజాలవిచిత్రం సువణ్ణరససేకపిఞ్జరం వియ సరీరాభం ధనియస్స నివేసనే ముఞ్చి ‘‘పస్స దాని యథాసుఖ’’న్తి.
౩౦. అథ ధనియో అన్తో పవిట్ఠచన్దిమసూరియం వియ ¶ సమన్తా పజ్జలితపదీపసహస్ససముజ్జలితమివ చ నివేసనం దిస్వా ‘‘ఆగతో భగవా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. తస్మింయేవ చ సమయే మేఘోపి పావస్సి. తేనాహు సఙ్గీతికారా ‘‘నిన్నఞ్చ థలఞ్చ పూరయన్తో’’తి. తత్థ నిన్నన్తి పల్లలం. థలన్తి ఉక్కూలం. ఏవమేతం ఉక్కూలవికూలం సబ్బమ్పి సమం కత్వా పూరయన్తో మహామేఘో పావస్సి, వస్సితుం ఆరభీతి వుత్తం హోతి. తావదేవాతి యం ఖణం భగవా సరీరాభం ¶ ముఞ్చి, ధనియో చ ‘‘సత్థా మే ఆగతో’’తి సద్ధామయం చిత్తాభం ¶ ముఞ్చి, తం ఖణం పావస్సీతి. కేచి పన ‘‘సూరియుగ్గమనమ్పి తస్మింయేవ ఖణే’’తి వణ్ణయన్తి.
౩౧-౩౨. ఏవం తస్మిం ధనియస్స సద్ధుప్పాదతథాగతోభాసఫరణసూరియుగ్గమనక్ఖణే వస్సతో దేవస్స సద్దం సుత్వా ధనియో పీతిసోమనస్సజాతో ఇమమత్థం అభాసథ ‘‘లాభా వత నో అనప్పకా’’తి ద్వే గాథా వత్తబ్బా.
తత్థ యస్మా ధనియో సపుత్తదారో భగవతో అరియమగ్గపటివేధేన ధమ్మకాయం దిస్వా, లోకుత్తరచక్ఖునా రూపకాయం దిస్వా, లోకియచక్ఖునా సద్ధాపటిలాభం లభి. తస్మా ఆహ – ‘‘లాభా వత నో అనప్పకా, యే మయం భగవన్తం అద్దసామా’’తి. తత్థ వత ఇతి విమ్హయత్థే నిపాతో. నో ఇతి అమ్హాకం. అనప్పకాతి విపులా. సేసం ఉత్తానమేవ. సరణం తం ఉపేమాతి ఏత్థ పన కిఞ్చాపి మగ్గపటివేధేనేవస్స సిద్ధం సరణగమనం, తత్థ పన నిచ్ఛయగమనమేవ గతో, ఇదాని వాచాయ అత్తసన్నియ్యాతనం కరోతి. మగ్గవసేన వా సన్నియ్యాతనసరణతం అచలసరణతం పత్తో, తం పరేసం వాచాయ పాకటం కరోన్తో పణిపాతసరణగమనం గచ్ఛతి. చక్ఖుమాతి భగవా పకతిదిబ్బపఞ్ఞాసమన్తబుద్ధచక్ఖూహి పఞ్చహి చక్ఖూహి చక్ఖుమా. తం ఆలపన్తో ఆహ – ‘‘సరణం తం ఉపేమ చక్ఖుమా’’తి. ‘‘సత్థా నో హోహి తువం మహామునీ’’తి ఇదం పన వచనం సిస్సభావూపగమనేనాపి సరణగమనం పూరేతుం భణతి, గోపీ చ అహఞ్చ అస్సవా, బ్రహ్మచరియం ¶ సుగతే చరామసేతి ఇదం సమాదానవసేన.
తత్థ బ్రహ్మచరియన్తి మేథునవిరతిమగ్గసమణధమ్మసాసనసదారసన్తోసానమేతం అధివచనం. ‘‘బ్రహ్మచారీ’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౮౩) హి మేథునవిరతి బ్రహ్మచరియన్తి వుచ్చతి. ‘‘ఇదం ఖో పన మే పఞ్చసిఖ, బ్రహ్మచరియం ఏకన్తనిబ్బిదాయా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౨.౩౨౯) మగ్గో. ‘‘అభిజానామి ఖో పనాహం, సారిపుత్త, చతురఙ్గసమన్నాగతం బ్రహ్మచరియం చరితా’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౧౫౫) సమణధమ్మో. ‘‘తయిదం బ్రహ్మచరియం ఇద్ధఞ్చేవ ఫీతఞ్చా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౩.౧౭౪) సాసనం.
‘‘మయఞ్చ ¶ భరియా నాతిక్కమామ, అమ్హే చ భరియా నాతిక్కమన్తి;
అఞ్ఞత్ర తాహి బ్రహ్మచరియం చరామ, తస్మా హి అమ్హం దహరా న మీయరే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౯౭) –
ఏవమాదీసు ¶ సదారసన్తోసో. ఇధ పన సమణధమ్మబ్రహ్మచరియపుబ్బఙ్గమం ఉపరిమగ్గబ్రహ్మచరియమధిప్పేతం. సుగతేతి సుగతస్స సన్తికే. భగవా హి అన్తద్వయమనుపగ్గమ్మ సుట్ఠు గతత్తా, సోభణేన చ అరియమగ్గగమనేన సమన్నాగతత్తా, సున్దరఞ్చ నిబ్బానసఙ్ఖాతం ఠానం గతత్తా సుగతోతి వుచ్చతి. సమీపత్థే చేత్థ భుమ్మవచనం, తస్మా సుగతస్స సన్తికేతి అత్థో. చరామసేతి చరామ. యఞ్హి తం సక్కతే చరామసీతి వుచ్చతి, తం ఇధ చరామసేతి. అట్ఠకథాచరియా పన ‘‘సేతి నిపాతో’’తి భణన్తి. తేనేవ చేత్థ ఆయాచనత్థం సన్ధాయ ‘‘చరేమ సే’’తిపి పాఠం వికప్పేన్తి. యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం.
ఏవం ధనియో బ్రహ్మచరియచరణాపదేసేన భగవన్తం పబ్బజ్జం యాచిత్వా పబ్బజ్జపయోజనం దీపేన్తో ఆహ ‘‘జాతీమరణస్స పారగూ, దుక్ఖస్సన్తకరా భవామసే’’తి. జాతిమరణస్స పారం నామ నిబ్బానం, తం అరహత్తమగ్గేన ¶ గచ్ఛామ. దుక్ఖస్సాతి వట్టదుక్ఖస్స. అన్తకరాతి అభావకరా. భవామసేతి భవామ, అథ వా అహో వత మయం భవేయ్యామాతి. ‘‘చరామసే’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ తం వేదితబ్బం. ఏవం వత్వాపి చ పున ఉభోపి కిర భగవన్తం వన్దిత్వా ‘‘పబ్బాజేథ నో భగవా’’తి ఏవం పబ్బజ్జం యాచింసూతి.
౩౩. అథ మారో పాపిమా ఏవం తే ఉభోపి వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచన్తే దిస్వా – ‘‘ఇమే మమ విసయం అతిక్కమితుకామా, హన్ద నేసం అన్తరాయం కరోమీ’’తి ఆగన్త్వా ఘరావాసే గుణం దస్సేన్తో ఇమం గాథమాహ ‘‘నన్దతి పుత్తేహి పుత్తిమా’’తి. తత్థ నన్దతీతి తుస్సతి మోదతి. పుత్తేహీతి పుత్తేహిపి ధీతరేహిపి, సహయోగత్థే, కరణత్థే వా కరణవచనం, పుత్తేహి సహ నన్దతి, పుత్తేహి కరణభూతేహి నన్దతీతి వుత్తం హోతి. పుత్తిమాతి పుత్తవా పుగ్గలో. ఇతీతి ఏవమాహ. మారోతి వసవత్తిభూమియం అఞ్ఞతరో దామరికదేవపుత్తో. సో హి సట్ఠానాతిక్కమితుకామం జనం ¶ యం సక్కోతి, తం మారేతి. యం న సక్కోతి, తస్సపి మరణం ఇచ్ఛతి. తేన ‘‘మారో’’తి వుచ్చతి. పాపిమాతి లామకపుగ్గలో, పాపసమాచారో వా. సఙ్గీతికారానమేతం వచనం, సబ్బగాథాసు చ ఈదిసాని. యథా చ పుత్తేహి పుత్తిమా, గోపియో గోహి తథేవ నన్దతి. యస్స గావో అత్థి, సోపి గోపియో, గోహి సహ, గోహి వా కరణభూతేహి తథేవ నన్దతీతి అత్థో.
ఏవం వత్వా ఇదాని తస్సత్థస్స సాధకకారణం నిద్దిసతి, ‘‘ఉపధీ హి నరస్స నన్దనా’’తి. తత్థ ఉపధీతి చత్తారో ఉపధయో – కామూపధి, ఖన్ధూపధి, కిలేసూపధి, అభిసఙ్ఖారూపధీతి. కామా హి ‘‘యం పఞ్చకామగుణే పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సం, అయం కామానం అస్సాదో’’తి (మ. ని. ౧.౧౬౬) ఏవం వుత్తస్స సుఖస్స అధిట్ఠానభావతో ఉపధీయతి ¶ ఏత్థ సుఖన్తి ఇమినా వచనత్థేన ఉపధీతి వుచ్చన్తి. ఖన్ధాపి ఖన్ధమూలకదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, కిలేసాపి అపాయదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, అభిసఙ్ఖారాపి భవదుక్ఖస్స ¶ అధిట్ఠానభావతోతి. ఇధ పన కామూపధి అధిప్పేతో. సో సత్తసఙ్ఖారవసేన దువిధో. తత్థ సత్తపటిబద్ధో పధానో, తం దస్సేన్తో ‘‘పుత్తేహి గోహీ’’తి వత్వా కారణమాహ – ‘‘ఉపధీ హి నరస్స నన్దనా’’తి. తస్సత్థో – యస్మా ఇమే కామూపధీ నరస్స నన్దనా, నన్దయన్తి నరం పీతిసోమనస్సం ఉపసంహరన్తా, తస్మా వేదితబ్బమేతం ‘‘నన్దతి పుత్తేహి పుత్తిమా, గోపియో గోహి తథేవ నన్దతి, త్వఞ్చ పుత్తిమా గోపియో చ, తస్మా ఏతేహి, నన్ద, మా పబ్బజ్జం పాటికఙ్ఖి. పబ్బజితస్స హి ఏతే ఉపధయో న సన్తి, ఏవం సన్తే త్వం దుక్ఖస్సన్తం పత్థేన్తోపి దుక్ఖితోవ భవిస్ససీ’’తి.
ఇదాని తస్సపి అత్థస్స సాధకకారణం నిద్దిసతి ‘‘న హి సో నన్దతి, యో నిరూపధీ’’తి. తస్సత్థో – యస్మా యస్సేతే ఉపధయో నత్థి, సో పియేహి ఞాతీహి విప్పయుత్తో నిబ్భోగూపకరణో న నన్దతి, తస్మా త్వం ఇమే ఉపధయో వజ్జేత్వా పబ్బజితో దుక్ఖితోవ భవిస్ససీతి.
౩౪. అథ భగవా ‘‘మారో అయం పాపిమా ఇమేసం అన్తరాయాయ ఆగతో’’తి విదిత్వా ఫలేన ఫలం పాతేన్తో వియ తాయేవ మారేనాభతాయ ఉపమాయ మారవాదం భిన్దన్తో తమేవ గాథం పరివత్తేత్వా ‘‘ఉపధి ¶ సోకవత్థూ’’తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సోచతి పుత్తేహి పుత్తిమా’’తి. తత్థ సబ్బం పదత్థతో ఉత్తానమేవ. అయం పన అధిప్పాయో – మా, పాపిమ, ఏవం అవచ ‘‘నన్దతి పుత్తేహి పుత్తిమా’’తి. సబ్బేహేవ హి పియేహి, మనాపేహి నానాభావో వినాభావో, అనతిక్కమనీయో అయం విధి, తేసఞ్చ పియమనాపానం పుత్తదారానం గవాస్సవళవహిరఞ్ఞసువణ్ణాదీనం వినాభావేన అధిమత్తసోకసల్లసమప్పితహదయా సత్తా ఉమ్మత్తకాపి హోన్తి ఖిత్తచిత్తా, మరణమ్పి నిగచ్ఛన్తి మరణమత్తమ్పి దుక్ఖం. తస్మా ఏవం గణ్హ – సోచతి పుత్తేహి పుత్తిమా. యథా చ పుత్తేహి పుత్తిమా, గోపియో గోహి తథేవ సోచతీతి. కిం కారణా? ఉపధీ హి నరస్స సోచనా. యస్మా చ ఉపధీ హి నరస్స సోచనా, తస్మా ఏవ ‘‘న హి సో సోచతి, యో నిరూపధి’’. యో ఉపధీసు సఙ్గప్పహానేన నిరుపధి హోతి, సో సన్తుట్ఠో హోతి కాయపరిహారికేన చీవరేన, కుచ్ఛిపరిహారికేన పిణ్డపాతేన, యేన యేనేవ పక్కమతి, సమాదాయేవ పక్కమతి. సేయ్యథాపి నామ పక్ఖీ సకుణో ¶ …పే… నాపరం ఇత్థత్తాయాతి పజానాతి. ఏవం సబ్బసోకసముగ్ఘాతా ‘‘న హి సో సోచతి, యో నిరుపధీ’’తి. ఇతి భగవా అరహత్తనికూటేన దేసనం వోసాపేసి. అథ వా యో నిరుపధి, యో నిక్కిలేసో, సో న సోచతి. యావదేవ హి కిలేసా సన్తి, తావదేవ సబ్బే ¶ ఉపధయో సోకప్ఫలావ హోన్తి. కిలేసప్పహానా పన నత్థి సోకోతి. ఏవమ్పి అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం వోసాపేసి. దేసనాపరియోసానే ధనియో చ గోపీ చ ఉభోపి పబ్బజింసు. భగవా ఆకాసేనేవ జేతవనం అగమాసి. తే పబ్బజిత్వా అరహత్తం సచ్ఛికరింసు. వసనట్ఠానే చ నేసం గోపాలకా విహారం కారేసుం. సో అజ్జాపి గోపాలకవిహారోత్వేవ పఞ్ఞాయతీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ధనియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౩. ఖగ్గవిసాణసుత్తవణ్ణనా
సబ్బేసు ¶ ¶ భూతేసూతి ఖగ్గవిసాణసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? సబ్బసుత్తానం చతుబ్బిధా ఉప్పత్తి – అత్తజ్ఝాసయతో, పరజ్ఝాసయతో, అట్ఠుప్పత్తితో, పుచ్ఛావసితో చాతి. ద్వయతానుపస్సనాదీనఞ్హి అత్తజ్ఝాసయతో ఉప్పత్తి, మేత్తసుత్తాదీనం పరజ్ఝాసయతో, ఉరగసుత్తాదీనం అట్ఠుప్పత్తితో, ధమ్మికసుత్తాదీనం పుచ్ఛావసితో. తత్థ ఖగ్గవిసాణసుత్తస్స అవిసేసేన పుచ్ఛావసితో ఉప్పత్తి. విసేసేన పన యస్మా ఏత్థ కాచి గాథా తేన తేన పచ్చేకసమ్బుద్ధేన పుట్ఠేన వుత్తా, కాచి అపుట్ఠేన అత్తనా అధిగతమగ్గనయానురూపం ఉదానంయేవ ఉదానేన్తేన, తస్మా కాయచి గాథాయ పుచ్ఛావసితో, కాయచి అత్తజ్ఝాసయతో ఉప్పత్తి.
తత్థ ¶ యా అయం అవిసేసేన పుచ్ఛావసితో ఉప్పత్తి, సా ఆదితో పభుతి ఏవం వేదితబ్బా – ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి. అథ ఖో ఆయస్మతో ఆనన్దస్స రహోగతస్స పటిసల్లీనస్స ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది – ‘‘బుద్ధానం పత్థనా చ అభినీహారో చ దిస్సతి; తథా సావకానం, పచ్చేకబుద్ధానం న దిస్సతి; యంనూనాహం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛేయ్య’’న్తి. సో పటిసల్లానా వుట్ఠితో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా యథాక్కమేన ఏతమత్థం పుచ్ఛి. అథస్స భగవా పుబ్బయోగావచరసుత్తం అభాసి –
‘‘పఞ్చిమే, ఆనన్ద, ఆనిసంసా పుబ్బయోగావచరే దిట్ఠేవ ధమ్మే పటికచ్చేవ అఞ్ఞం ఆరాధేతి. నో చే దిట్ఠేవ ధమ్మే పటికచ్చేవ అఞ్ఞం ఆరాధేతి, అథ మరణకాలే అఞ్ఞం ఆరాధేతి. నో చే మరణకాలే అఞ్ఞం ఆరాధేతి, అథ దేవపుత్తో సమానో అఞ్ఞం ఆరాధేతి, అథ బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఖిప్పాభిఞ్ఞో హోతి, అథ పచ్ఛిమే కాలే పచ్చేకసమ్బుద్ధో హోతీ’’తి –
ఏవం వత్వా పున ఆహ –
‘‘పచ్చేకబుద్ధా నామ, ఆనన్ద, అభినీహారసమ్పన్నా పుబ్బయోగావచరా హోన్తి. తస్మా బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం సబ్బేసం పత్థనా చ అభినీహారో చ ఇచ్ఛితబ్బో’’తి.
సో ¶ ¶ ఆహ – ‘‘బుద్ధానం, భన్తే, పత్థనా కీవ చిరం వట్టతీ’’తి? బుద్ధానం, ఆనన్ద, హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ, మజ్ఝిమపరిచ్ఛేదేన అట్ఠ అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ, ఉపరిమపరిచ్ఛేదేన సోళస అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ. ఏతే చ భేదా పఞ్ఞాధికసద్ధాధికవీరియాధికవసేన ఞాతబ్బా. పఞ్ఞాధికానఞ్హి సద్ధా మన్దా హోతి, పఞ్ఞా తిక్ఖా. సద్ధాధికానం పఞ్ఞా మజ్ఝిమా హోతి, సద్ధా బలవా. వీరియాధికానం సద్ధాపఞ్ఞా మన్దా, వీరియం బలవన్తి. అప్పత్వా పన చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ దివసే దివసే వేస్సన్తరదానసదిసం ¶ దానం దేన్తోపి తదనురూపసీలాదిసబ్బపారమిధమ్మే ఆచినన్తోపి అన్తరా బుద్ధో భవిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. కస్మా? ఞాణం గబ్భం న గణ్హాతి, వేపుల్లం నాపజ్జతి, పరిపాకం న గచ్ఛతీతి. యథా నామ తిమాసచతుమాసపఞ్చమాసచ్చయేన నిప్ఫజ్జనకం సస్సం తం తం కాలం అప్పత్వా దివసే దివసే సహస్సక్ఖత్తుం కేళాయన్తోపి ఉదకేన సిఞ్చన్తోపి అన్తరా పక్ఖేన వా మాసేన వా నిప్ఫాదేస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. కస్మా? సస్సం గబ్భం న గణ్హాతి, వేపుల్లం నాపజ్జతి, పరిపాకం న గచ్ఛతీతి. ఏవమేవం అప్పత్వా చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని…పే… నేతం ఠానం విజ్జతీతి. తస్మా యథావుత్తమేవ కాలం పారమిపూరణం కాతబ్బం ఞాణపరిపాకత్థాయ. ఏత్తకేనపి చ కాలేన బుద్ధత్తం పత్థయతో అభినీహారకరణే అట్ఠ సమ్పత్తియో ఇచ్ఛితబ్బా. అయఞ్హి –
‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;
పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;
అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౯);
అభినీహారోతి చ మూలపణిధానస్సేతం అధివచనం. తత్థ మనుస్సత్తన్తి మనుస్సజాతి. అఞ్ఞత్ర హి మనుస్సజాతియా అవసేసజాతీసు దేవజాతియమ్పి ఠితస్స పణిధి న ఇజ్ఝతి. ఏత్థ ఠితేన పన బుద్ధత్తం పత్థేన్తేన దానాదీని పుఞ్ఞకమ్మాని కత్వా మనుస్సత్తంయేవ పత్థేతబ్బం. తత్థ ఠత్వా పణిధి కాతబ్బో. ఏవఞ్హి సమిజ్ఝతి. లిఙ్గసమ్పత్తీతి పురిసభావో. మాతుగామనపుంసకఉభతోబ్యఞ్జనకానఞ్హి మనుస్సజాతియం ఠితానమ్పి పణిధి న సమిజ్ఝతి. తత్థ ఠితేన పన బుద్ధత్తం పత్థేన్తేన దానాదీని పుఞ్ఞకమ్మాని కత్వా పురిసభావోయేవ పత్థేతబ్బో. తత్థ ఠత్వా పణిధి కాతబ్బో. ఏవఞ్హి ¶ సమిజ్ఝతి. హేతూతి అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తి. యో హి తస్మిం అత్తభావే వాయమన్తో ¶ అరహత్తం పాపుణితుం సమత్థో, తస్స సమిజ్ఝతి, నో ఇతరస్స, యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి దీపఙ్కరపాదమూలే పబ్బజిత్వా తేనత్తభావేన అరహత్తం పాపుణితుం సమత్థో అహోసి ¶ . సత్థారదస్సనన్తి బుద్ధానం సమ్ముఖాదస్సనం. ఏవఞ్హి ఇజ్ఝతి, నో అఞ్ఞథా; యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి దీపఙ్కరం సమ్ముఖా దిస్వా పణిధేసి. పబ్బజ్జాతి అనగారియభావో. సో చ ఖో సాసనే వా కమ్మవాదికిరియవాదితాపసపరిబ్బాజకనికాయే వా వట్టతి యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి సుమేధో నామ తాపసో హుత్వా పణిధేసి. గుణసమ్పత్తీతి ఝానాదిగుణపటిలాభో. పబ్బజితస్సాపి హి గుణసమ్పన్నస్సేవ ఇజ్ఝతి, నో ఇతరస్స; యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి పఞ్చాభిఞ్ఞో అట్ఠసమాపత్తిలాభీ చ హుత్వా పణిధేసి. అధికారోతి అధికకారో, పరిచ్చాగోతి అత్థో. జీవితాదిపరిచ్చాగఞ్హి కత్వా పణిదహతోయేవ ఇజ్ఝతి, నో ఇతరస్స; యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి –
‘‘అక్కమిత్వాన మం బుద్ధో, సహ సిస్సేహి గచ్ఛతు;
మా నం కలలే అక్కమిత్థ, హితాయ మే భవిస్సతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౩) –
ఏవం జీవితపరిచ్చాగం కత్వా పణిధేసి. ఛన్దతాతి కత్తుకమ్యతా. సా యస్స బలవతీ హోతి, తస్స ఇజ్ఝతి. సా చ, సచే కోచి వదేయ్య ‘‘కో చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సతసహస్సఞ్చ కప్పే నిరయే పచ్చిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతీ’’తి, తం సుత్వా యో ‘‘అహ’’న్తి వత్తుం ఉస్సహతి, తస్స బలవతీతి వేదితబ్బా. తథా యది కోచి వదేయ్య ‘‘కో సకలచక్కవాళం వీతచ్చికానం అఙ్గారానం పూరం అక్కమన్తో అతిక్కమిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతి, కో సకలచక్కవాళం సత్తిసూలేహి ఆకిణ్ణం అక్కమన్తో అతిక్కమిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతి, కో సకలచక్కవాళం సమతిత్తికం ఉదకపుణ్ణం ఉత్తరిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతి, కో సకలచక్కవాళం నిరన్తరం వేళుగుమ్బసఞ్ఛన్నం మద్దన్తో అతిక్కమిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతీ’’తి తం సుత్వా యో ‘‘అహ’’న్తి వత్తుం ఉస్సహతి, తస్స బలవతీతి వేదితబ్బా. ఏవరూపేన చ కత్తుకమ్యతాఛన్దేన సమన్నాగతో సుమేధపణ్డితో పణిధేసీతి.
ఏవం ¶ సమిద్ధాభినీహారో ¶ చ బోధిసత్తో ఇమాని అట్ఠారస అభబ్బట్ఠానాని న ఉపేతి. సో హి తతో పభుతి న జచ్చన్ధో హోతి, న జచ్చబధిరో, న ఉమ్మత్తకో, న ఏళమూగో, న పీఠసప్పీ, న మిలక్ఖూసు ఉప్పజ్జతి, న దాసికుచ్ఛియా నిబ్బత్తతి, న నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికో హోతి, నాస్స లిఙ్గం పరివత్తతి, న పఞ్చానన్తరియకమ్మాని కరోతి, న కుట్ఠీ హోతి, న తిరచ్ఛానయోనియం వట్టకతో పచ్ఛిమత్తభావో హోతి, న ఖుప్పిపాసికనిజ్ఝామతణ్హికపేతేసు ఉప్పజ్జతి, న కాలకఞ్చికాసురేసు, న అవీచినిరయే, న లోకన్తరికేసు, కామావచరేసు న మారో ¶ హోతి, రూపావచరేసు న అసఞ్ఞీభవే, న సుద్ధావాసభవేసు ఉప్పజ్జతి, న అరూపభవేసు, న అఞ్ఞం చక్కవాళం సఙ్కమతి.
యా చిమా ఉస్సాహో ఉమ్మఙ్గో అవత్థానం హితచరియా చాతి చతస్సో బుద్ధభూమియో, తాహి సమన్నాగతో హోతి. తత్థ –
‘‘ఉస్సాహో వీరియం వుత్తం, ఉమ్మఙ్గో పఞ్ఞా పవుచ్చతి;
అవత్థానం అధిట్ఠానం, హితచరియా మేత్తాభావనా’’తి. –
వేదితబ్బా. యే చాపి ఇమే నేక్ఖమ్మజ్ఝాసయో, పవివేకజ్ఝాసయో, అలోభజ్ఝాసయో, అదోసజ్ఝాసయో, అమోహజ్ఝాసయో, నిస్సరణజ్ఝాసయోతి ఛ అజ్ఝాసయా బోధిపరిపాకాయ సంవత్తన్తి, యేహి సమన్నాగతత్తా నేక్ఖమ్మజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా కామే దోసదస్సావినో, పవివేకజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా సఙ్గణికాయ దోసదస్సావినో, అలోభజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా లోభే దోసదస్సావినో, అదోసజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా దోసే దోసదస్సావినో, అమోహజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా మోహే దోసదస్సావినో, నిస్సరణజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా సబ్బభవేసు దోసదస్సావినోతి వుచ్చన్తి, తేహి చ సమన్నాగతో హోతి.
పచ్చేకబుద్ధానం పన కీవ చిరం పత్థనా వట్టతీతి? పచ్చేకబుద్ధానం ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ. తతో ఓరం న సక్కా. పుబ్బే వుత్తనయేనేవేత్థ కారణం వేదితబ్బం. ఏత్తకేనాపి ¶ చ కాలేన పచ్చేకబుద్ధత్తం పత్థయతో అభినీహారకరణే పఞ్చ సమ్పత్తియో ఇచ్ఛితబ్బా. తేసఞ్హి –
మనుస్సత్తం ¶ లిఙ్గసమ్పత్తి, విగతాసవదస్సనం;
అధికారో ఛన్దతా ఏతే, అభినీహారకారణా.
తత్థ విగతాసవదస్సనన్తి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం యస్స కస్సచి దస్సనన్తి అత్థో. సేసం వుత్తనయమేవ.
అథ సావకానం పత్థనా కిత్తకం వట్టతీతి? ద్విన్నం అగ్గసావకానం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం కప్పసతసహస్సఞ్చ, అసీతిమహాసావకానం కప్పసతసహస్సం, తథా బుద్ధస్స మాతాపితూనం ఉపట్ఠాకస్స ¶ పుత్తస్స చాతి. తతో ఓరం న సక్కా. వుత్తనయమేవేత్థ కారణం. ఇమేసం పన సబ్బేసమ్పి అధికారో ఛన్దతాతి ద్వఙ్గసమ్పన్నోయేవ అభినీహారో హోతి.
ఏవం ఇమాయ పత్థనాయ ఇమినా చ అభినీహారేన యథావుత్తప్పభేదం కాలం పారమియో పూరేత్వా బుద్ధా లోకే ఉప్పజ్జన్తా ఖత్తియకులే వా బ్రాహ్మణకులే వా ఉప్పజ్జన్తి, పచ్చేకబుద్ధా ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతికులానం అఞ్ఞతరస్మిం, అగ్గసావకా పన ఖత్తియబ్రాహ్మణకులేస్వేవ బుద్ధా ఇవ సబ్బబుద్ధా సంవట్టమానే కప్పే న ఉప్పజ్జన్తి, వివట్టమానే కప్పే ఉప్పజ్జన్తి. పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధే అప్పత్వా బుద్ధానం ఉప్పజ్జనకాలేయేవ ఉప్పజ్జన్తి. బుద్ధా సయఞ్చ బుజ్ఝన్తి, పరే చ బోధేన్తి. పచ్చేకబుద్ధా సయమేవ బుజ్ఝన్తి, న పరే బోధేన్తి. అత్థరసమేవ పటివిజ్ఝన్తి, న ధమ్మరసం. న హి తే లోకుత్తరధమ్మం పఞ్ఞత్తిం ఆరోపేత్వా దేసేతుం సక్కోన్తి, మూగేన దిట్ఠసుపినో వియ వనచరకేన నగరే సాయితబ్యఞ్జనరసో వియ చ నేసం ధమ్మాభిసమయో హోతి. సబ్బం ఇద్ధిసమాపత్తిపటిసమ్భిదాపభేదం పాపుణన్తి, గుణవిసిట్ఠతాయ బుద్ధానం హేట్ఠా సావకానం ఉపరి హోన్తి, అఞ్ఞే పబ్బాజేత్వా ఆభిసమాచారికం సిక్ఖాపేన్తి, ‘‘చిత్తసల్లేఖో కాతబ్బో, వోసానం నాపజ్జితబ్బ’’న్తి ఇమినా ఉద్దేసేన ఉపోసథం కరోన్తి, ‘అజ్జుపోసథో’తి ¶ వచనమత్తేన వా. ఉపోసథం కరోన్తా చ గన్ధమాదనే మఞ్జూసకరుక్ఖమూలే రతనమాళే సన్నిపతిత్వా కరోన్తీతి. ఏవం భగవా ఆయస్మతో ఆనన్దస్స పచ్చేకబుద్ధానం సబ్బాకారపరిపూరం పత్థనఞ్చ అభినీహారఞ్చ కథేత్వా, ఇదాని ఇమాయ పత్థనాయ ఇమినా చ అభినీహారేన సముదాగతే తే తే పచ్చేకబుద్ధే కథేతుం ‘‘సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డ’’న్తిఆదినా ¶ నయేన ఇమం ఖగ్గవిసాణసుత్తం అభాసి. అయం తావ అవిసేసేన పుచ్ఛావసితో ఖగ్గవిసాణసుత్తస్స ఉప్పత్తి.
౩౫. ఇదాని విసేసేన వత్తబ్బా. తత్థ ఇమిస్సా తావ గాథాయ ఏవం ఉప్పత్తి వేదితబ్బా – అయం కిర పచ్చేకబుద్ధో పచ్చేకబోధిసత్తభూమిం ఓగాహన్తో ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పారమియో పూరేత్వా కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా ఆరఞ్ఞికో హుత్వా గతపచ్చాగతవత్తం పూరేన్తో సమణధమ్మం అకాసి. ఏతం కిర వత్తం అపరిపూరేత్వా పచ్చేకబోధిం పాపుణన్తా నామ నత్థి. కిం పనేతం గతపచ్చాగతవత్తం నామ? హరణపచ్చాహరణన్తి. తం యథా విభూతం హోతి, తథా కథేస్సామ.
ఇధేకచ్చో భిక్ఖు హరతి, న పచ్చాహరతి; ఏకచ్చో పచ్చాహరతి, న హరతి; ఏకచ్చో పన నేవ హరతి, న పచ్చాహరతి; ఏకచ్చో హరతి చ పచ్చాహరతి చ. తత్థ యో భిక్ఖు పగేవ వుట్ఠాయ చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణవత్తం కత్వా, బోధిరుక్ఖే ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా, పానీయఘటం పూరేత్వా ¶ పానీయమాళే ఠపేత్వా, ఆచరియవత్తం ఉపజ్ఝాయవత్తం కత్వా, ద్వేఅసీతి ఖుద్దకవత్తాని చుద్దస మహావత్తాని చ సమాదాయ వత్తతి, సో సరీరపరికమ్మం కత్వా, సేనాసనం పవిసిత్వా, యావ భిక్ఖాచారవేలా తావ వివిత్తాసనే వీతినామేత్వా, వేలం ఞత్వా, నివాసేత్వా, కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా, ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా, సఙ్ఘాటిం ఖన్ధే కరిత్వా, పత్తం అంసే ఆలగ్గేత్వా, కమ్మట్ఠానం మనసి ¶ కరోన్తో చేతియఙ్గణం పత్వా, చేతియఞ్చ బోధిఞ్చ వన్దిత్వా, గామసమీపే చీవరం పారుపిత్వా, పత్తమాదాయ గామం పిణ్డాయ పవిసతి, ఏవం పవిట్ఠో చ లాభీ భిక్ఖు పుఞ్ఞవా ఉపాసకేహి సక్కతగరుకతో ఉపట్ఠాకకులే వా పటిక్కమనసాలాయం వా పటిక్కమిత్వా ఉపాసకేహి తం తం పఞ్హం పుచ్ఛియమానో తేసం పఞ్హవిస్సజ్జనేన ధమ్మదేసనావిక్ఖేపేన చ తం మనసికారం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమతి, విహారం ఆగతోపి భిక్ఖూనం పఞ్హం పుట్ఠో కథేతి, ధమ్మం భణతి, తం తం బ్యాపారమాపజ్జతి, పచ్ఛాభత్తమ్పి పురిమయామమ్పి మజ్ఝిమయామమ్పి ఏవం భిక్ఖూహి సద్ధిం పపఞ్చిత్వా కాయదుట్ఠుల్లాభిభూతో పచ్ఛిమయామేపి సయతి, నేవ కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి, అయం వుచ్చతి హరతి, న పచ్చాహరతీతి.
యో ¶ పన బ్యాధిబహులో హోతి, భుత్తాహారో పచ్చూససమయే న సమ్మా పరిణమతి, పగేవ వుట్ఠాయ యథావుత్తం వత్తం కాతుం న సక్కోతి కమ్మట్ఠానం వా మనసి కాతుం, అఞ్ఞదత్థు యాగుం వా భేసజ్జం వా పత్థయమానో కాలస్సేవ పత్తచీవరమాదాయ గామం పవిసతి. తత్థ యాగుం వా భేసజ్జం వా భత్తం వా లద్ధా భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా, పఞ్ఞత్తాసనే నిసిన్నో కమ్మట్ఠానం మనసి కత్వా, విసేసం పత్వా వా అప్పత్వా వా, విహారం ఆగన్త్వా, తేనేవ మనసికారేన విహరతి. అయం వుచ్చతి పచ్చాహరతి న హరతీతి. ఏదిసా చ భిక్ఖూ యాగుం పివిత్వా, విపస్సనం ఆరభిత్వా, బుద్ధసాసనే అరహత్తం పత్తా గణనపథం వీతివత్తా. సీహళదీపేయేవ తేసు తేసు గామేసు ఆసనసాలాయ న తం ఆసనం అత్థి, యత్థ యాగుం పివిత్వా అరహత్తం పత్తో భిక్ఖు నత్థీతి.
యో పన పమాదవిహారీ హోతి నిక్ఖిత్తధురో, సబ్బవత్తాని భిన్దిత్వా పఞ్చవిధచేతోఖిలవినిబన్ధనబద్ధచిత్తో విహరన్తో కమ్మట్ఠానమనసికారమననుయుత్తో గామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా గిహిపపఞ్చేన పపఞ్చితో తుచ్ఛకో నిక్ఖమతి, అయం వుచ్చతి నేవ హరతి న పచ్చాహరతీతి.
యో పన పగేవ ¶ వుట్ఠాయ పురిమనయేనేవ సబ్బవత్తాని పరిపూరేత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా, తావ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి. కమ్మట్ఠానం నామ దువిధం – సబ్బత్థకం, పారిహారియఞ్చ. సబ్బత్థకం నామ మేత్తా చ మరణస్సతి చ. తం సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బతో ‘‘సబ్బత్థక’’న్తి వుచ్చతి. మేత్తా నామ ఆవాసాదీసు సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బా. ఆవాసేసు హి మేత్తావిహారీ ¶ భిక్ఖు సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి, తేన ఫాసు అసఙ్ఘట్ఠో విహరతి. దేవతాసు మేత్తావిహారీ దేవతాహి రక్ఖితగోపితో సుఖం విహరతి. రాజరాజమహామత్తాదీసు మేత్తావిహారీ, తేహి మమాయితో సుఖం విహరతి. గామనిగమాదీసు మేత్తావిహారీ సబ్బత్థ భిక్ఖాచరియాదీసు మనుస్సేహి సక్కతగరుకతో సుఖం విహరతి. మరణస్సతిభావనాయ జీవితనికన్తిం పహాయ అప్పమత్తో విహరతి.
యం పన సదా పరిహరితబ్బం చరితానుకూలేన గహితత్తా దసాసుభకసిణానుస్సతీసు అఞ్ఞతరం, చతుధాతువవత్థానమేవ వా, తం సదా పరిహరితబ్బతో, రక్ఖితబ్బతో, భావేతబ్బతో చ పారిహారియన్తి వుచ్చతి, మూలకమ్మట్ఠానన్తిపి ¶ తదేవ. తత్థ యం పఠమం సబ్బత్థకకమ్మట్ఠానం మనసి కరిత్వా పచ్ఛా పారిహారియకమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి, తం చతుధాతువవత్థానముఖేన దస్సేస్సామ.
అయఞ్హి యథాఠితం యథాపణిహితం కాయం ధాతుసో పచ్చవేక్ఖతి – యం ఇమస్మిం సరీరే వీసతికోట్ఠాసేసు కక్ఖళం ఖరగతం, సా పథవీధాతు. యం ద్వాదససు ఆబన్ధనకిచ్చకరం స్నేహగతం, సా ఆపోధాతు. యం చతూసు పరిపాచనకరం ఉసుమగతం, సా తేజోధాతు. యం పన ఛసు విత్థమ్భనకరం వాయోగతం, సా వాయోధాతు. యం పనేత్థ చతూహి మహాభూతేహి అసమ్ఫుట్ఠం ఛిద్దం వివరం, సా ఆకాసధాతు. తంవిజాననకం చిత్తం విఞ్ఞాణధాతు. తతో ఉత్తరి అఞ్ఞో సత్తో వా పుగ్గలో వా నత్థి. కేవలం సుద్ధసఙ్ఖారపుఞ్జోవ ¶ అయన్తి.
ఏవం ఆదిమజ్ఝపరియోసానతో కమ్మట్ఠానం మనసి కరిత్వా, కాలం ఞత్వా, ఉట్ఠాయాసనా నివాసేత్వా, పుబ్బే వుత్తనయేనేవ గామం పిణ్డాయ గచ్ఛతి. గచ్ఛన్తో చ యథా అన్ధపుథుజ్జనా అభిక్కమాదీసు ‘‘అత్తా అభిక్కమతి, అత్తనా అభిక్కమో నిబ్బత్తితో’’తి వా, ‘‘అహం అభిక్కమామి, మయా అభిక్కమో నిబ్బత్తితో’’తి వా సమ్ముయ్హన్తి, తథా అసమ్ముయ్హన్తో ‘‘అభిక్కమామీతి చిత్తే ఉప్పజ్జమానే తేనేవ చిత్తేన సద్ధిం చిత్తసముట్ఠానా సన్ధారణవాయోధాతు ఉప్పజ్జతి. సా ఇమం పథవీధాత్వాదిసన్నివేసభూతం కాయసమ్మతం అట్ఠికసఙ్ఘాటం విప్ఫరతి, తతో చిత్తకిరియావాయోధాతువిప్ఫారవసేన అయం కాయసమ్మతో అట్ఠికసఙ్ఘాటో అభిక్కమతి. తస్సేవం అభిక్కమతో ఏకేకపాదుద్ధారణే చతూసు ధాతూసు వాయోధాతుఅనుగతా తేజోధాతు అధికా ఉప్పజ్జతి, మన్దా ఇతరా. అతిహరణవీతిహరణాపహరణేసు పన తేజోధాతుఅనుగతా వాయోధాతు అధికా ఉప్పజ్జతి, మన్దా ఇతరా. ఓరోహణే పన పథవీధాతుఅనుగతా ఆపోధాతు అధికా ఉప్పజ్జతి, మన్దా ఇతరా. సన్నిక్ఖేపనసముప్పీళనేసు ఆపోధాతుఅనుగతా పథవీధాతు అధికా ఉప్పజ్జతి, మన్దా ఇతరా. ఇచ్చేతా ధాతుయో తేన తేన అత్తనో ఉప్పాదకచిత్తేన సద్ధిం తత్థ తత్థేవ భిజ్జన్తి ¶ . తత్థ కో ఏకో అభిక్కమతి, కస్స వా ఏకస్స అభిక్కమన’’న్తి ఏవం ఏకేకపాదుద్ధారణాదిప్పకారేసు ఏకేకస్మిం పకారే ఉప్పన్నధాతుయో, తదవినిబ్భుత్తా చ సేసా రూపధమ్మా, తంసముట్ఠాపకం చిత్తం, తంసమ్పయుత్తా చ ¶ సేసా అరూపధమ్మాతి ఏతే రూపారూపధమ్మా. తతో పరం అతిహరణవీతిహరణాదీసు అఞ్ఞం పకారం న సమ్పాపుణన్తి, తత్థ తత్థేవ భిజ్జన్తి. తస్మా అనిచ్చా. యఞ్చ అనిచ్చం, తం దుక్ఖం. యం దుక్ఖం, తదనత్తాతి ఏవం సబ్బాకారపరిపూరం కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తోవ గచ్ఛతి. అత్థకామా హి కులపుత్తా సాసనే పబ్బజిత్వా దసపి వీసమ్పి తింసమ్పి చత్తాలీసమ్పి పఞ్ఞాసమ్పి సట్ఠిపి సత్తతిపి సతమ్పి ఏకతో వసన్తా కతికవత్తం కత్వా విహరన్తి – ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే న ఇణట్ఠా, న భయట్ఠా, న జీవికాపకతా పబ్బజితా; దుక్ఖా ముచ్చితుకామా పనేత్థ పబ్బజితా. తస్మా గమనే ఉప్పన్నకిలేసం గమనేయేవ నిగ్గణ్హథ, ఠానే నిసజ్జాయ, సయనే ఉప్పన్నకిలేసం గమనేయేవ నిగ్గణ్హథా’’తి. తే ఏవం కతికవత్తం కత్వా భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తా అడ్ఢఉసభఉసభఅడ్ఢగావుతగావుతన్తరేసు పాసాణా హోన్తి, తాయ సఞ్ఞాయ కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తావ గచ్ఛన్తి. సచే కస్సచి గమనే కిలేసో ఉప్పజ్జతి, తత్థేవ నం నిగ్గణ్హాతి. తథా అసక్కోన్తో తిట్ఠతి. అథస్స పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తోపి తిట్ఠతి. సో – ‘‘అయం భిక్ఖు తుయ్హం ఉప్పన్నవితక్కం జానాతి, అననుచ్ఛవికం తే ఏత’’న్తి అత్తానం పటిచోదేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా తత్థేవ అరియభూమిం ఓక్కమతి. తథా అసక్కోన్తో నిసీదతి. అథస్స పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తోపి నిసీదతీతి సోయేవ నయో. అరియభూమి ఓక్కమితుం అసక్కోన్తోపి తం కిలేసం విక్ఖమ్భేత్వా కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తోవ గచ్ఛతి. న కమ్మట్ఠానవిప్పయుత్తేన చిత్తేన పాదం ఉద్ధరతి. ఉద్ధరతి చే, పటినివత్తిత్వా పురిమప్పదేసంయేవ ఏతి సీహళదీపే ఆలిన్దకవాసీ మహాఫుస్సదేవత్థేరో వియ ¶ .
సో కిర ఏకూనవీసతి వస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేన్తో ఏవ విహాసి. మనుస్సాపి సుదం అన్తరామగ్గే కసన్తా చ వపన్తా చ మద్దన్తా చ కమ్మాని కరోన్తా థేరం తథా గచ్ఛన్తం దిస్వా – ‘‘అయం థేరో పునప్పునం నివత్తిత్వా గచ్ఛతి, కిం ను ఖో మగ్గమూళ్హో, ఉదాహు కిఞ్చి పముట్ఠో’’తి సముల్లపన్తి. సో తం అనాదియిత్వా కమ్మట్ఠానయుత్తేనేవ చిత్తేన సమణధమ్మం కరోన్తో వీసతివస్సబ్భన్తరే అరహత్తం పాపుణి. అరహత్తప్పత్తదివసే చస్స చఙ్కమనకోటియం అధివత్థా దేవతా అఙ్గులీహి దీపం ఉజ్జాలేత్వా అట్ఠాసి. చత్తారోపి మహారాజానో సక్కో చ దేవానమిన్దో, బ్రహ్మా చ సహమ్పతి ఉపట్ఠానం ఆగమంసు. తఞ్చ ఓభాసం దిస్వా వనవాసీ మహాతిస్సత్థేరో తం దుతియదివసే పుచ్ఛి ¶ ‘‘రత్తిభాగే ఆయస్మతో సన్తికే ఓభాసో అహోసి, కిం సో ఓభాసో’’తి? థేరో విక్ఖేపం కరోన్తో ‘‘ఓభాసో నామ దీపోభాసోపి హోతి, మణిఓభాసోపీ’’తి ¶ ఏవమాదిం ఆహ. సో ‘‘పటిచ్ఛాదేథ తుమ్హే’’తి నిబద్ధో ‘‘ఆమా’’తి పటిజానిత్వా ఆరోచేసి.
కాళవల్లిమణ్డపవాసీ మహానాగత్థేరో వియ చ. సోపి కిర గతపచ్చాగతవత్తం పూరేన్తో ‘‘పఠమం తావ భగవతో మహాపధానం పూజేమీ’’తి సత్త వస్సాని ఠానచఙ్కమమేవ అధిట్ఠాసి. పున సోళస వస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా అరహత్తం పాపుణి. ఏవం కమ్మట్ఠానయుత్తేనేవ చిత్తేన పాదం ఉద్ధరన్తో విప్పయుత్తేన చిత్తేన ఉద్ధటే పన పటినివత్తన్తో గామసమీపం గన్త్వా, ‘‘గావీ ను పబ్బజితో నూ’’తి ఆసఙ్కనీయప్పదేసే ఠత్వా, సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా పత్తం గహేత్వా, గామద్వారం పత్వా, కచ్ఛకన్తరతో ఉదకం గహేత్వా, గణ్డూసం కత్వా గామం పవిసతి ‘‘భిక్ఖం దాతుం వా వన్దితుం వా ఉపగతే మనుస్సే ‘దీఘాయుకా హోథా’తి వచనమత్తేనపి మా మే కమ్మట్ఠానవిక్ఖేపో అహోసీ’’తి సచే పన ‘‘అజ్జ, భన్తే, కిం సత్తమీ, ఉదాహు అట్ఠమీ’’తి దివసం పుచ్ఛన్తి, ఉదకం గిలిత్వా ఆరోచేతి. సచే దివసపుచ్ఛకా న హోన్తి, నిక్ఖమనవేలాయం ¶ గామద్వారే నిట్ఠుభిత్వావ యాతి.
సీహళదీపేయేవ కలమ్బతిత్థవిహారే వస్సూపగతా పఞ్ఞాసభిక్ఖూ వియ చ. తే కిర వస్సూపనాయికఉపోసథదివసే కతికవత్తం అకంసు – ‘‘అరహత్తం అప్పత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం నాలపిస్సామా’’తి. గామఞ్చ పిణ్డాయ పవిసన్తా గామద్వారే ఉదకగణ్డూసం కత్వా పవిసింసు, దివసే పుచ్ఛితే ఉదకం గిలిత్వా ఆరోచేసుం, అపుచ్ఛితే గామద్వారే నిట్ఠుభిత్వా విహారం ఆగమంసు. తత్థ మనుస్సా నిట్ఠుభనట్ఠానం దిస్వా జానింసు ‘‘అజ్జ ఏకో ఆగతో, అజ్జ ద్వే’’తి. ఏవఞ్చ చిన్తేసుం ‘‘కిం ను ఖో ఏతే అమ్హేహేవ సద్ధిం న సల్లపన్తి, ఉదాహు అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి? యది అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి న సల్లపన్తి, అద్ధా వివాదజాతా భవిస్సన్తి, హన్ద నేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఖమాపేస్సామా’’తి సబ్బే విహారం అగమంసు. తత్థ పఞ్ఞాసభిక్ఖూసు వస్సం ఉపగతేసు ద్వే భిక్ఖూ ఏకోకాసే నాద్దసంసు. తతో యో తేసు చక్ఖుమా పురిసో, సో ఏవమాహ – ‘‘న, భో, కలహకారకానం వసనోకాసో ఈదిసో హోతి, సుసమ్మట్ఠం చేతియఙ్గణం బోధియఙ్గణం, సునిక్ఖిత్తా సమ్మజ్జనియో, సూపట్ఠపితం పానీయపరిభోజనీయ’’న్తి. తే తతోవ ¶ నివత్తా. తే భిక్ఖూ అన్తోతేమాసేయేవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా మహాపవారణాయ విసుద్ధిపవారణం పవారేసుం.
ఏవం కాళవల్లిమణ్డపవాసీ మహానాగత్థేరో వియ కలమ్బతిత్థవిహారే వస్సూపగతభిక్ఖూ వియ చ కమ్మట్ఠానయుత్తేనేవ చిత్తేన పాదం ఉద్ధరన్తో గామసమీపం పత్వా, ఉదకగణ్డూసం కత్వా, వీథియో సల్లక్ఖేత్వా, యత్థ సురాసోణ్డధుత్తాదయో కలహకారకా చణ్డహత్థిఅస్సాదయో వా నత్థి, తం ¶ వీథిం పటిపజ్జతి. తత్థ చ పిణ్డాయ చరమానో న తురితతురితో వియ జవేన గచ్ఛతి, జవనపిణ్డపాతికధుతఙ్గం నామ నత్థి. విసమభూమిభాగప్పత్తం ¶ పన ఉదకభరితసకటమివ నిచ్చలోవ హుత్వా గచ్ఛతి. అనుఘరం పవిట్ఠో చ దాతుకామం అదాతుకామం వా సల్లక్ఖేతుం తదనురూపం కాలం ఆగమేన్తో భిక్ఖం గహేత్వా, పతిరూపే ఓకాసే నిసీదిత్వా, కమ్మట్ఠానం మనసి కరోన్తో ఆహారే పటికూలసఞ్ఞం ఉపట్ఠపేత్వా, అక్ఖబ్భఞ్జనవణాలేపనపుత్తమంసూపమావసేన పచ్చవేక్ఖన్తో అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఆహారం ఆహారేతి, నేవ దవాయ న మదాయ…పే… భుత్తావీ చ ఉదకకిచ్చం కత్వా, ముహుత్తం భత్తకిలమథం పటిప్పస్సమ్భేత్వా, యథా పురే భత్తం, ఏవం పచ్ఛా భత్తం పురిమయామం పచ్ఛిమయామఞ్చ కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి. అయం వుచ్చతి హరతి చేవ పచ్చాహరతి చాతి. ఏవమేతం హరణపచ్చాహరణం గతపచ్చాగతవత్తన్తి వుచ్చతి.
ఏతం పూరేన్తో యది ఉపనిస్సయసమ్పన్నో హోతి, పఠమవయే ఏవ అరహత్తం పాపుణాతి. నో చే పఠమవయే పాపుణాతి, అథ మజ్ఝిమవయే పాపుణాతి. నో చే మజ్ఝిమవయే పాపుణాతి, అథ మరణసమయే పాపుణాతి. నో చే మరణసమయే పాపుణాతి, అథ దేవపుత్తో హుత్వా పాపుణాతి. నో చే దేవపుత్తో హుత్వా పాపుణాతి, అథ పచ్చేకసమ్బుద్ధో హుత్వా పరినిబ్బాతి. నో చే పచ్చేకసమ్బుద్ధో హుత్వా పరినిబ్బాతి, అథ బుద్ధానం సన్తికే ఖిప్పాభిఞ్ఞో హోతి; సేయ్యథాపి – థేరో బాహియో, మహాపఞ్ఞో వా హోతి; సేయ్యథాపి థేరో సారిపుత్తో.
అయం పన పచ్చేకబోధిసత్తో కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా, ఆరఞ్ఞికో హుత్వా, వీసతి వస్ససహస్సాని ఏతం గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా, కాలం కత్వా, కామావచరదేవలోకే ఉప్పజ్జి. తతో చవిత్వా బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. కుసలా ఇత్థియో తదహేవ గబ్భసణ్ఠానం జానన్తి, సా చ తాసమఞ్ఞతరా ¶ , తస్మా తం గబ్భపతిట్ఠానం రఞ్ఞో నివేదేసి. ధమ్మతా ఏసా, యం పుఞ్ఞవన్తే సత్తే గబ్భే ఉప్పన్నే మాతుగామో ¶ గబ్భపరిహారం లభతి. తస్మా రాజా తస్సా గబ్భపరిహారం అదాసి. సా తతో పభుతి నాచ్చుణ్హం కిఞ్చి అజ్ఝోహరితుం లభతి, నాతిసీతం, నాతిఅమ్బిలం, నాతిలోణం, నాతికటుకం, నాతితిత్తకం. అచ్చుణ్హే హి మాతరా అజ్ఝోహటే గబ్భస్స లోహకుమ్భివాసో వియ హోతి, అతిసీతే లోకన్తరికవాసో వియ, అచ్చమ్బిలలోణకటుకతిత్తకేసు భుత్తేసు సత్థేన ఫాలేత్వా అమ్బిలాదీహి సిత్తాని వియ గబ్భసేయ్యకస్స అఙ్గాని తిబ్బవేదనాని హోన్తి. అతిచఙ్కమనట్ఠాననిసజ్జాసయనతోపి నం నివారేన్తి – ‘‘కుచ్ఛిగతస్స సఞ్చలనదుక్ఖం మా అహోసీ’’తి. ముదుకత్థరణత్థతాయ భూమియం చఙ్కమనాదీని మత్తాయ కాతుం లభతి, వణ్ణగన్ధాదిసమ్పన్నం సాదుసప్పాయం అన్నపానం లభతి. పరిగ్గహేత్వావ నం చఙ్కమాపేన్తి, నిసీదాపేన్తి, వుట్ఠాపేన్తి.
సా ¶ ఏవం పరిహరియమానా గబ్భపరిపాకకాలే సూతిఘరం పవిసిత్వా పచ్చూససమయే పుత్తం విజాయి పక్కతేలమద్దితమనోసిలాపిణ్డిసదిసం ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణూపేతం. తతో నం పఞ్చమదివసే అలఙ్కతప్పటియత్తం రఞ్ఞో దస్సేసుం, రాజా తుట్ఠో ఛసట్ఠియా ధాతీహి ఉపట్ఠాపేసి. సో సబ్బసమ్పత్తీహి వడ్ఢమానో న చిరస్సేవ విఞ్ఞుతం పాపుణి. తం సోళసవస్సుద్దేసికమేవ సమానం రాజా రజ్జే అభిసిఞ్చి, వివిధనాటకాని చస్స ఉపట్ఠాపేసి. అభిసిత్తో రాజపుత్తో రజ్జం కారేసి నామేన బ్రహ్మదత్తో సకలజమ్బుదీపే వీసతియా నగరసహస్సేసు. జమ్బుదీపే హి పుబ్బే చతురాసీతి నగరసహస్సాని అహేసుం. తాని పరిహాయన్తాని సట్ఠి అహేసుం, తతో పరిహాయన్తాని చత్తాలీసం, సబ్బపరిహాయనకాలే పన వీసతి హోన్తి. అయఞ్చ బ్రహ్మదత్తో సబ్బపరిహాయనకాలే ఉప్పజ్జి. తేనస్స వీసతి నగరసహస్సాని అహేసుం, వీసతి పాసాదసహస్సాని, వీసతి హత్థిసహస్సాని, వీసతి అస్ససహస్సాని, వీసతి రథసహస్సాని ¶ , వీసతి పత్తిసహస్సాని, వీసతి ఇత్థిసహస్సాని – ఓరోధా చ నాటకిత్థియో చ, వీసతి అమచ్చసహస్సాని. సో మహారజ్జం కారయమానో ఏవ కసిణపరికమ్మం కత్వా పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో, అట్ఠ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేసి. యస్మా పన అభిసిత్తరఞ్ఞా నామ అవస్సం అట్టకరణే నిసీదితబ్బం, తస్మా ఏకదివసం పగేవ పాతరాసం భుఞ్జిత్వా వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసీది. తత్థ ఉచ్చాసద్దమహాసద్దం అకంసు. సో ‘‘అయం సద్దో సమాపత్తియా ఉపక్కిలేసో’’తి పాసాదతలం ¶ అభిరుహిత్వా ‘‘సమాపత్తిం అప్పేమీ’’తి నిసిన్నో నాసక్ఖి అప్పేతుం, రజ్జవిక్ఖేపేన సమాపత్తి పరిహీనా. తతో చిన్తేసి ‘‘కిం రజ్జం వరం, ఉదాహు సమణధమ్మో’’తి. తతో ‘‘రజ్జసుఖం పరిత్తం అనేకాదీనవం, సమణధమ్మసుఖం పన విపులమనేకానిసంసం ఉత్తమపురిససేవితఞ్చా’’తి ఞత్వా అఞ్ఞతరం అమచ్చం ఆణాపేసి – ‘‘ఇమం రజ్జం ధమ్మేన సమేన అనుసాస, మా ఖో అధమ్మకారం అకాసీ’’తి సబ్బం నియ్యాతేత్వా పాసాదం అభిరుహిత్వా సమాపత్తిసుఖేన విహరతి, న కోచి ఉపసఙ్కమితుం లభతి అఞ్ఞత్ర ముఖధోవనదన్తకట్ఠదాయకభత్తనీహారకాదీహి.
తతో అద్ధమాసమత్తే వీతిక్కన్తే మహేసీ పుచ్ఛి ‘‘రాజా ఉయ్యానగమనబలదస్సననాటకాదీసు కత్థచి న దిస్సతి, కుహిం గతో’’తి? తస్సా తమత్థం ఆరోచేసుం. సా అమచ్చస్స పాహేసి ‘‘రజ్జే పటిచ్ఛితే అహమ్పి పటిచ్ఛితా హోమి, ఏతు మయా సద్ధిం సంవాసం కప్పేతూ’’తి. సో ఉభో కణ్ణే థకేత్వా ‘‘అసవనీయమేత’’న్తి పటిక్ఖిపి. సా పునపి ద్వత్తిక్ఖత్తుం పేసేత్వా అనిచ్ఛమానం తజ్జాపేసి – ‘‘యది న కరోసి, ఠానాపి తే చావేమి, జీవితాపి వోరోపేమీ’’తి. సో భీతో ‘‘మాతుగామో నామ దళ్హనిచ్ఛయో, కదాచి ఏవమ్పి కారాపేయ్యా’’తి ఏకదివసం రహో గన్త్వా తాయ సద్ధిం సిరిసయనే సంవాసం కప్పేసి. సా పుఞ్ఞవతీ ¶ సుఖసమ్ఫస్సా. సో తస్సా సమ్ఫస్సరాగేన రత్తో తత్థ అభిక్ఖణం సఙ్కితసఙ్కితోవ అగమాసి. అనుక్కమేన ¶ అత్తనో ఘరసామికో వియ నిబ్బిసఙ్కో పవిసితుమారద్ధో.
తతో రాజమనుస్సా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా న సద్దహతి. దుతియమ్పి తతియమ్పి ఆరోచేసుం. తతో నిలీనో సయమేవ దిస్వా సబ్బామచ్చే సన్నిపాతాపేత్వా ఆరోచేసి. తే – ‘‘అయం రాజాపరాధికో హత్థచ్ఛేదం అరహతి, పాదచ్ఛేదం అరహతీ’’తి యావ సూలే ఉత్తాసనం, తావ సబ్బకమ్మకారణాని నిద్దిసింసు. రాజా – ‘‘ఏతస్స వధబన్ధనతాళనే మయ్హం విహింసా ఉప్పజ్జేయ్య, జీవితా వోరోపనే పాణాతిపాతో భవేయ్య, ధనహరణే అదిన్నాదానం, అలం ఏవరూపేహి కతేహి, ఇమం మమ రజ్జా నిక్కడ్ఢథా’’తి ఆహ. అమచ్చా తం నిబ్బిసయం అకంసు. సో అత్తనో ధనసారఞ్చ పుత్తదారఞ్చ గహేత్వా పరవిసయం అగమాసి. తత్థ రాజా సుత్వా ‘‘కిం ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, ఇచ్ఛామి తం ఉపట్ఠాతు’’న్తి. సో తం సమ్పటిచ్ఛి. అమచ్చో కతిపాహచ్చయేన లద్ధవిస్సాసో తం రాజానం ఏతదవోచ – ‘‘మహారాజ, అమక్ఖికమధుం ¶ పస్సామి, తం ఖాదన్తో నత్థీ’’తి. రాజా ‘‘కిం ఏతం ఉప్పణ్డేతుకామో భణతీ’’తి న సుణాతి. సో అన్తరం లభిత్వా పునపి సుట్ఠుతరం వణ్ణేత్వా ఆరోచేసి. రాజా ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘బారాణసిరజ్జం, దేవా’’తి. రాజా ‘‘మం నేత్వా మారేతుకామోసీ’’తి ఆహ. సో ‘‘మా, దేవ, ఏవం అవచ, యది న సద్దహసి, మనుస్సే పేసేహీ’’తి. సో మనుస్సే పేసేసి. తే గన్త్వా గోపురం ఖణిత్వా రఞ్ఞో సయనఘరే ఉట్ఠహింసు.
రాజా దిస్వా ‘‘కిస్స ఆగతాత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘చోరా మయం, మహారాజా’’తి. రాజా తేసం ధనం దాపేత్వా ‘‘మా పున ఏవమకత్థా’’తి ఓవదిత్వా విస్సజ్జేసి. తే ఆగన్త్వా తస్స రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో పునపి ద్వత్తిక్ఖత్తుం తథేవ వీమంసిత్వా ‘‘సీలవా రాజా’’తి చతురఙ్గినిం సేనం సన్నయ్హిత్వా సీమన్తరే ఏకం నగరం ఉపగమ్మ తత్థ అమచ్చస్స పాహేసి ‘‘నగరం వా మే దేహి యుద్ధం వా’’తి. సో బ్రహ్మదత్తస్స తమత్థం ఆరోచాపేసి ‘‘ఆణాపేతు దేవో కిం యుజ్ఝామి, ఉదాహు నగరం దేమీ’’తి. రాజా ‘‘న యుజ్ఝితబ్బం, నగరం దత్వా ఇధాగచ్ఛా’’తి పేసేసి. సో తథా అకాసి. పటిరాజాపి తం నగరం గహేత్వా అవసేసనగరేసుపి ¶ తథేవ దూతం పాహేసి. తేపి అమచ్చా తథేవ బ్రహ్మదత్తస్స ఆరోచేత్వా తేన ‘‘న యుజ్ఝితబ్బం, ఇధాగన్తబ్బ’’న్తి వుత్తా బారాణసిం ఆగమంసు.
తతో అమచ్చా బ్రహ్మదత్తం ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, తేన సహ యుజ్ఝామా’’తి. రాజా – ‘‘మమ పాణాతిపాతో భవిస్సతీ’’తి వారేసి. అమచ్చా – ‘‘మయం, మహారాజ, తం జీవగ్గాహం గహేత్వా ¶ ఇధేవ ఆనేస్సామా’’తి నానాఉపాయేహి రాజానం సఞ్ఞాపేత్వా ‘‘ఏహి మహారాజా’’తి గన్తుం ఆరద్ధా. రాజా ‘‘సచే సత్తమారణప్పహరణవిలుమ్పనకమ్మం న కరోథ, గచ్ఛామీ’’తి భణతి. అమచ్చా ‘‘న, దేవ, కరోమ, భయం దస్సేత్వా పలాపేమా’’తి చతురఙ్గినిం సేనం సన్నయ్హిత్వా ఘటేసు దీపే పక్ఖిపిత్వా రత్తిం గచ్ఛింసు. పటిరాజా తం దివసం బారాణసిసమీపే నగరం గహేత్వా ఇదాని కిన్తి రత్తిం సన్నాహం మోచాపేత్వా పమత్తో నిద్దం ఓక్కమి సద్ధిం బలకాయేన. తతో అమచ్చా బారాణసిరాజానం గహేత్వా పటిరఞ్ఞో ఖన్ధావారం గన్త్వా సబ్బఘటేహి దీపే నిహరాపేత్వా ఏకపజ్జోతాయ సేనాయ సద్దం అకంసు. పటిరఞ్ఞో అమచ్చో మహాబలం దిస్వా భీతో అత్తనో రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి అమక్ఖికమధుం ఖాదాహీ’’తి మహాసద్దం అకాసి. తథా దుతియోపి, తతియోపి. పటిరాజా తేన సద్దేన పటిబుజ్ఝిత్వా ¶ భయం సన్తాసం ఆపజ్జి. ఉక్కుట్ఠిసతాని పవత్తింసు. సో ‘‘పరవచనం సద్దహిత్వా అమిత్తహత్థం పత్తోమ్హీ’’తి సబ్బరత్తిం తం తం విప్పలపిత్వా దుతియదివసే ‘‘ధమ్మికో రాజా, ఉపరోధం న కరేయ్య, గన్త్వా ఖమాపేమీ’’తి చిన్తేత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా జణ్ణుకేహి పతిట్ఠహిత్వా ‘‘ఖమ, మహారాజ, మయ్హం అపరాధ’’న్తి ఆహ. రాజా తం ఓవదిత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి, ఖమామి తే’’తి ఆహ. సో రఞ్ఞా ఏవం వుత్తమత్తేయేవ పరమస్సాసప్పత్తో అహోసి, బారాణసిరఞ్ఞో సమీపేయేవ జనపదే రజ్జం లభి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సహాయకా అహేసుం.
అథ బ్రహ్మదత్తో ద్వేపి సేనా సమ్మోదమానా ఏకతో ఠితా దిస్వా ‘‘మమేకస్స చిత్తానురక్ఖణాయ అస్మిం జనకాయే ఖుద్దకమక్ఖికాయ పివనమత్తమ్పి లోహితబిన్దు ¶ న ఉప్పన్నం. అహో సాధు, అహో సుట్ఠు, సబ్బే సత్తా సుఖితా హోన్తు, అవేరా హోన్తు, అబ్యాపజ్ఝా హోన్తూ’’తి మేత్తాఝానం ఉప్పాదేత్వా, తదేవ పాదకం కత్వా, సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా, పచ్చేకబోధిఞాణం సచ్ఛికత్వా, సయమ్భుతం పాపుణి. తం మగ్గసుఖేన ఫలసుఖేన సుఖితం హత్థిక్ఖన్ధే నిసిన్నం అమచ్చా పణిపాతం కత్వా ఆహంసు – ‘‘యానకాలో, మహారాజ, విజితబలకాయస్స సక్కారో కాతబ్బో, పరాజితబలకాయస్స భత్తపరిబ్బయో దాతబ్బో’’తి. సో ఆహ – ‘‘నాహం, భణే, రాజా, పచ్చేకబుద్ధో నామాహ’’న్తి. కిం దేవో భణతి, న ఏదిసా పచ్చేకబుద్ధా హోన్తీతి? కీదిసా, భణే, పచ్చేకబుద్ధాతి? పచ్చేకబుద్ధా నామ ద్వఙ్గులకేసమస్సు అట్ఠపరిక్ఖారయుత్తా భవన్తీతి. సో దక్ఖిణహత్థేన సీసం పరామసి, తావదేవ గిహిలిఙ్గం అన్తరధాయి, పబ్బజితవేసో పాతురహోసి, ద్వఙ్గులకేసమస్సు అట్ఠపరిక్ఖారసమన్నాగతో వస్ససతికత్థేరసదిసో అహోసి. సో చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా హత్థిక్ఖన్ధతో వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పదుమపుప్ఫే నిసీది. అమచ్చా వన్దిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, కమ్మట్ఠానం, కథం అధిగతోసీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో యతో అస్స మేత్తాఝానకమ్మట్ఠానం అహోసి ¶ , తఞ్చ విపస్సనం విపస్సిత్వా అధిగతో, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ఉదానగాథఞ్చ బ్యాకరణగాథఞ్చ ఇమఞ్ఞేవ గాథం అభాసి ‘‘సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డ’’న్తి.
తత్థ సబ్బేసూతి అనవసేసేసు. భూతేసూతి సత్తేసు. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారం పన రతనసుత్తవణ్ణనాయం వక్ఖామ. నిధాయాతి నిక్ఖిపిత్వా. దణ్డన్తి ¶ కాయవచీమనోదణ్డం, కాయదుచ్చరితాదీనమేతం అధివచనం. కాయదుచ్చరితఞ్హి దణ్డయతీతి దణ్డో, బాధేతి అనయబ్యసనం పాపేతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం వచీదుచ్చరితం మనోదుచ్చరితం చ. పహరణదణ్డో ఏవ వా దణ్డో, తం నిధాయాతిపి వుత్తం హోతి. అవిహేఠయన్తి అవిహేఠయన్తో. అఞ్ఞతరమ్పీతి యంకిఞ్చి ఏకమ్పి. తేసన్తి తేసం సబ్బభూతానం. న పుత్తమిచ్ఛేయ్యాతి అత్రజో, ఖేత్రజో, దిన్నకో, అన్తేవాసికోతి ఇమేసు చతూసు ¶ పుత్తేసు యం కిఞ్చి పుత్తం న ఇచ్ఛేయ్య. కుతో సహాయన్తి సహాయం పన ఇచ్ఛేయ్యాతి కుతో ఏవ ఏతం.
ఏకోతి పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో, అదుతియట్ఠేన ఏకో, తణ్హాపహానేన ఏకో, ఏకన్తవిగతకిలేసోతి ఏకో, ఏకో పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో. సమణసహస్సస్సాపి హి మజ్ఝే వత్తమానో గిహిసఞ్ఞోజనస్స ఛిన్నత్తా ఏకో – ఏవం పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో. ఏకో తిట్ఠతి, ఏకో గచ్ఛతి, ఏకో నిసీదతి, ఏకో సేయ్యం కప్పేతి, ఏకో ఇరియతి వత్తతీతి – ఏవం అదుతియట్ఠేన ఏకో.
‘‘తణ్హాదుతియో పురిసో, దీఘమద్ధానసంసరం;
ఇత్థభావఞ్ఞథాభావం, సంసారం నాతివత్తతి.
‘‘ఏవమాదీనవం ఞత్వా, తణ్హం దుక్ఖస్స సమ్భవం;
వీతతణ్హో అనాదానో, సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తి. (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫; మహాని. ౧౯౧; చూళని. పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౦౭) –
ఏవం తణ్హాపహానట్ఠేన ఏకో. సబ్బకిలేసాస్స పహీనా ఉచ్ఛిన్నమూలా తాలావత్థుకతా అనభావంకతా ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మాతి – ఏవం ఏకన్తవిగతకిలేసోతి ఏకో. అనాచరియకో హుత్వా సయమ్భూ సామఞ్ఞేవ పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి – ఏవం ఏకో పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో.
చరేతి యా ఇమా అట్ఠ చరియాయో; సేయ్యథిదం – పణిధిసమ్పన్నానం చతూసు ఇరియాపథేసు ఇరియాపథచరియా ¶ , ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారానం అజ్ఝత్తికాయతనేసు ఆయతనచరియా, అప్పమాదవిహారీనం చతూసు సతిపట్ఠానేసు సతిచరియా, అధిచిత్తమనుయుత్తానం చతూసు ఝానేసు సమాధిచరియా, బుద్ధిసమ్పన్నానం చతూసు అరియసచ్చేసు ఞాణచరియా, సమ్మా పటిపన్నానం చతూసు అరియమగ్గేసు మగ్గచరియా, అధిగతప్ఫలానం చతూసు సామఞ్ఞఫలేసు ¶ పత్తిచరియా, తిణ్ణం బుద్ధానం సబ్బసత్తేసు లోకత్థచరియా, తత్థ పదేసతో పచ్చేకబుద్ధసావకానన్తి. యథాహ – ‘‘చరియాతి అట్ఠ చరియాయో ఇరియాపథచరియా’’తి ¶ (పటి. మ. ౧.౧౯౭; ౩.౨౮) విత్థారో. తాహి చరియాహి సమన్నాగతో భవేయ్యాతి అత్థో. అథ వా యా ఇమా ‘‘అధిముచ్చన్తో సద్ధాయ చరతి, పగ్గణ్హన్తో వీరియేన చరతి, ఉపట్ఠహన్తో సతియా చరతి, అవిక్ఖిత్తో సమాధినా చరతి, పజానన్తో పఞ్ఞాయ చరతి, విజానన్తో విఞ్ఞాణేన చరతి, ఏవం పటిపన్నస్స కుసలా ధమ్మా ఆయతన్తీతి ఆయతనచరియాయ చరతి, ఏవం పటిపన్నో విసేసమధిగచ్ఛతీతి విసేసచరియాయ చరతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౯౭; ౩.౨౯) ఏవం అపరాపి అట్ఠ చరియా వుత్తా. తాహిపి సమన్నాగతో భవేయ్యాతి అత్థో. ఖగ్గవిసాణకప్పోతి ఏత్థ ఖగ్గవిసాణం నామ ఖగ్గమిగసిఙ్గం. కప్పసద్దస్స అత్థం విత్థారతో మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం పకాసయిస్సామ. ఇధ పనాయం ‘‘సత్థుకప్పేన వత, భో, కిర సావకేన సద్ధిం మన్తయమానా’’తి (మ. ని. ౧.౨౬౦) ఏవమాదీసు వియ పటిభాగో వేదితబ్బో. ఖగ్గవిసాణకప్పోతి ఖగ్గవిసాణసదిసోతి వుత్తం హోతి. అయం తావేత్థ పదతో అత్థవణ్ణనా.
అధిప్పాయానుసన్ధితో పన ఏవం వేదితబ్బా – య్వాయం వుత్తప్పకారో దణ్డో భూతేసు పవత్తియమానో అహితో హోతి, తం తేసు అప్పవత్తనేన తప్పటిపక్ఖభూతాయ మేత్తాయ పరహితూపసంహారేన చ సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం, నిహితదణ్డత్తా ఏవ చ. యథా అనిహితదణ్డా సత్తా భూతాని దణ్డేన వా సత్థేన వా పాణినా వా లేడ్డునా వా విహేఠయన్తి, తథా అవిహేఠయం అఞ్ఞతరమ్పి తేసం. ఇమం మేత్తాకమ్మట్ఠానమాగమ్మ యదేవ తత్థ వేదనాగతం సఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణగతం తఞ్చ తదనుసారేనేవ తదఞ్ఞఞ్చ సఙ్ఖారగతం విపస్సిత్వా ఇమం పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి అయం తావ అధిప్పాయో.
అయం పన అనుసన్ధి – ఏవం వుత్తే తే అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘ఇదాని, భన్తే, కుహిం గచ్ఛథా’’తి? తతో తేన ‘‘పుబ్బపచ్చేకసమ్బుద్ధా కత్థ వసన్తీ’’తి ¶ ఆవజ్జేత్వా ఞత్వా ‘‘గన్ధమాదనపబ్బతే’’తి వుత్తే పునాహంసు – ‘‘అమ్హే దాని, భన్తే, పజహథ, న ఇచ్ఛథా’’తి. అథ పచ్చేకబుద్ధో ఆహ – ‘‘న పుత్తమిచ్ఛేయ్యా’’తి సబ్బం. తత్రాధిప్పాయో – అహం ఇదాని అత్రజాదీసు యం ¶ కిఞ్చి పుత్తమ్పి న ఇచ్ఛేయ్యం, కుతో పన తుమ్హాదిసం సహాయం? తస్మా తుమ్హేసుపి యో మయా సద్ధిం ¶ గన్తుం మాదిసో వా హోతుం ఇచ్ఛతి, సో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో. అథ వా తేహి ‘‘అమ్హే దాని, భన్తే, పజహథ న ఇచ్ఛథా’’తి వుత్తే సో పచ్చేకబుద్ధో ‘‘న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయ’’న్తి వత్వా అత్తనో యథావుత్తేనత్థేన ఏకచరియాయ గుణం దిస్వా పముదితో పీతిసోమనస్సజాతో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి – ‘‘ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. ఏవం వత్వా పేక్ఖమానస్సేవ మహాజనస్స ఆకాసే ఉప్పతిత్వా గన్ధమాదనం అగమాసి.
గన్ధమాదనో నామ హిమవతి చూళకాళపబ్బతం, మహాకాళపబ్బతం, నాగపలివేఠనం, చన్దగబ్భం, సూరియగబ్భం, సువణ్ణపస్సం, హిమవన్తపబ్బతన్తి సత్త పబ్బతే అతిక్కమ్మ హోతి. తత్థ నన్దమూలకం నామ పబ్భారం పచ్చేకబుద్ధానం వసనోకాసో. తిస్సో చ గుహాయో – సువణ్ణగుహా, మణిగుహా, రజతగుహాతి. తత్థ మణిగుహాద్వారే మఞ్జూసకో నామ రుక్ఖో యోజనం ఉబ్బేధేన, యోజనం విత్థారేన. సో యత్తకాని ఉదకే వా థలే వా పుప్ఫాని, సబ్బాని తాని పుప్ఫయతి విసేసేన పచ్చేకబుద్ధాగమనదివసే. తస్సూపరితో సబ్బరతనమాళో హోతి. తత్థ సమ్మజ్జనకవాతో కచవరం ఛడ్డేతి, సమకరణవాతో సబ్బరతనమయం వాలికం సమం కరోతి, సిఞ్చనకవాతో అనోతత్తదహతో ఆనేత్వా ఉదకం సిఞ్చతి, సుగన్ధకరణవాతో హిమవన్తతో సబ్బేసం గన్ధరుక్ఖానం గన్ధే ఆనేతి, ఓచినకవాతో పుప్ఫాని ఓచినిత్వా ¶ పాతేతి, సన్థరకవాతో సబ్బత్థ సన్థరతి. సదా పఞ్ఞత్తానేవ చేత్థ ఆసనాని హోన్తి, యేసు పచ్చేకబుద్ధుప్పాదదివసే ఉపోసథదివసే చ సబ్బపచ్చేకబుద్ధా సన్నిపతిత్వా నిసీదన్తి. అయం తత్థ పకతి. అభిసమ్బుద్ధ-పచ్చేకబుద్ధో తత్థ గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదతి. తతో సచే తస్మిం కాలే అఞ్ఞేపి పచ్చేకబుద్ధా సంవిజ్జన్తి, తేపి తఙ్ఖణం సన్నిపతిత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసీదన్తి. నిసీదిత్వా చ కిఞ్చిదేవ సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠహన్తి, తతో సఙ్ఘత్థేరో అధునాగతపచ్చేకబుద్ధం సబ్బేసం అనుమోదనత్థాయ ‘‘కథమధిగత’’న్తి కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛతి. తదాపి సో తమేవ అత్తనో ఉదానబ్యాకరణగాథం భాసతి. పున భగవాపి ఆయస్మతా ఆనన్దేన పుట్ఠో తమేవ గాథం భాసతి, ఆనన్దో చ సఙ్గీతియన్తి ఏవమేకేకా గాథా పచ్చేకసమ్బోధిఅభిసమ్బుద్ధట్ఠానే, మఞ్జూసకమాళే ¶ , ఆనన్దేన పుచ్ఛితకాలే, సఙ్గీతియన్తి చతుక్ఖత్తుం భాసితా హోతీతి.
పఠమగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౩౬. సంసగ్గజాతస్సాతి కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పచ్చేకబోధిసత్తో కస్సపస్స భగవతో సాసనే వీసతి వస్ససహస్సాని పురిమనయేనేవ సమణధమ్మం కరోన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా, పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా, నామరూపం వవత్థపేత్వా, లక్ఖణసమ్మసనం కత్వా, అరియమగ్గం అనధిగమ్మ బ్రహ్మలోకే ¶ నిబ్బత్తి. సో తతో చుతో బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి ఉప్పజ్జిత్వా పురిమనయేనేవ వడ్ఢమానో యతో పభుతి ‘‘అయం ఇత్థీ అయం పురిసో’’తి విసేసం అఞ్ఞాసి, తతుపాదాయ ఇత్థీనం హత్థే న రమతి, ఉచ్ఛాదనన్హాపనమణ్డనాదిమత్తమ్పి న సహతి. తం పురిసా ఏవ పోసేన్తి, థఞ్ఞపాయనకాలే ధాతియో కఞ్చుకం ¶ పటిముఞ్చిత్వా పురిసవేసేన థఞ్ఞం పాయేన్తి. సో ఇత్థీనం గన్ధం ఘాయిత్వా సద్దం వా సుత్వా రోదతి, విఞ్ఞుతం పత్తోపి ఇత్థియో పస్సితుం న ఇచ్ఛతి, తేన తం అనిత్థిగన్ధోత్వేవ సఞ్జానింసు.
తస్మిం సోళసవస్సుద్దేసికే జాతే రాజా ‘‘కులవంసం సణ్ఠపేస్సామీ’’తి నానాకులేహి తస్స అనురూపా కఞ్ఞాయో ఆనేత్వా అఞ్ఞతరం అమచ్చం ఆణాపేసి ‘‘కుమారం రమాపేహీ’’తి. అమచ్చో ఉపాయేన తం రమాపేతుకామో తస్స అవిదూరే సాణిపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా నాటకాని పయోజాపేసి. కుమారో గీతవాదితసద్దం సుత్వా – ‘‘కస్సేసో సద్దో’’తి ఆహ. అమచ్చో ‘‘తవేసో, దేవ, నాటకిత్థీనం సద్దో, పుఞ్ఞవన్తానం ఈదిసాని నాటకాని హోన్తి, అభిరమ, దేవ, మహాపుఞ్ఞోసి త్వ’’న్తి ఆహ. కుమారో అమచ్చం దణ్డేన తాళాపేత్వా నిక్కడ్ఢాపేసి. సో రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా కుమారస్స మాతరా సహ గన్త్వా, కుమారం ఖమాపేత్వా, పున అమచ్చం అప్పేసి. కుమారో తేహి అతినిప్పీళియమానో సేట్ఠసువణ్ణం దత్వా సువణ్ణకారే ఆణాపేసి – ‘‘సున్దరం ఇత్థిరూపం కరోథా’’తి. తే విస్సకమ్మునా నిమ్మితసదిసం సబ్బాలఙ్కారవిభూసితం ఇత్థిరూపం కత్వా దస్సేసుం. కుమారో దిస్వా విమ్హయేన సీసం చాలేత్వా మాతాపితూనం పేసేసి ‘‘యది ఈదిసిం ఇత్థిం లభిస్సామి, గణ్హిస్సామీ’’తి. మాతాపితరో ¶ ‘‘అమ్హాకం పుత్తో మహాపుఞ్ఞో, అవస్సం తేన సహ కతపుఞ్ఞా కాచి దారికా లోకే ఉప్పన్నా భవిస్సతీ’’తి తం సువణ్ణరూపం రథం ఆరోపేత్వా అమచ్చానం అప్పేసుం ‘‘గచ్ఛథ, ఈదిసిం దారికం గవేసథా’’తి. తే గహేత్వా సోళస మహాజనపదే విచరన్తా తం తం గామం గన్త్వా ఉదకతిత్థాదీసు యత్థ యత్థ జనసమూహం పస్సన్తి, తత్థ తత్థ దేవతం వియ సువణ్ణరూపం ఠపేత్వా నానాపుప్ఫవత్థాలఙ్కారేహి పూజం కత్వా, వితానం బన్ధిత్వా, ఏకమన్తం తిట్ఠన్తి – ‘‘యది కేనచి ఏవరూపా దిట్ఠపుబ్బా భవిస్సతి, సో కథం సముట్ఠాపేస్సతీ’’తి? ఏతేనుపాయేన అఞ్ఞత్ర మద్దరట్ఠా సబ్బే ¶ జనపదే ఆహిణ్డిత్వా తం ‘‘ఖుద్దకరట్ఠ’’న్తి అవమఞ్ఞమానా తత్థ పఠమం అగన్త్వా నివత్తింసు.
తతో నేసం అహోసి ‘‘మద్దరట్ఠమ్పి తావ గచ్ఛామ, మా నో బారాణసిం పవిట్ఠేపి రాజా పున పాహేసీ’’తి మద్దరట్ఠే సాగలనగరం అగమంసు. సాగలనగరే చ మద్దవో నామ రాజా. తస్స ధీతా సోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా హోతి. తస్సా వణ్ణదాసియో న్హానోదకత్థాయ తిత్థం గతా. తత్థ అమచ్చేహి ఠపితం తం సువణ్ణరూపం దూరతోవ దిస్వా ‘‘అమ్హే ఉదకత్థాయ పేసేత్వా రాజపుత్తీ సయమేవ ¶ ఆగతా’’తి భణన్తియో సమీపం గన్త్వా ‘‘నాయం సామినీ, అమ్హాకం సామినీ ఇతో అభిరూపతరా’’తి ఆహంసు. అమచ్చా తం సుత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా అనురూపేన నయేన దారికం యాచింసు, సోపి అదాసి. తతో బారాణసిరఞ్ఞో పాహేసుం ‘‘లద్ధా దారికా, సామం ఆగచ్ఛిస్సతి, ఉదాహు అమ్హేవ ఆనేమా’’తి? సో చ ‘‘మయి ఆగచ్ఛన్తే జనపదపీళా భవిస్సతి, తుమ్హేవ ఆనేథా’’తి పేసేసి.
అమచ్చా దారికం గహేత్వా నగరా నిక్ఖమిత్వా కుమారస్స పాహేసుం – ‘‘లద్ధా సువణ్ణరూపసదిసీ దారికా’’తి. కుమారో సుత్వావ రాగేన అభిభూతో పఠమజ్ఝానా పరిహాయి. సో దూతపరమ్పరం పేసేసి ‘‘సీఘం ఆనేథ, సీఘం ఆనేథా’’తి. తే సబ్బత్థ ఏకరత్తివాసేనేవ బారాణసిం పత్వా బహినగరే ఠితా రఞ్ఞో పాహేసుం – ‘‘అజ్జ పవిసితబ్బం, నో’’తి? రాజా ‘‘సేట్ఠకులా ఆనీతా దారికా, మఙ్గలకిరియం కత్వా మహాసక్కారేన పవేసేస్సామ, ఉయ్యానం తావ నం నేథా’’తి ఆణాపేసి. తే తథా అకంసు. సా అచ్చన్తసుఖుమాలా యానుగ్ఘాతేన ఉబ్బాళ్హా అద్ధానపరిస్సమేన ఉప్పన్నవాతరోగా మిలాతమాలా వియ ¶ హుత్వా రత్తింయేవ కాలమకాసి. అమచ్చా ‘‘సక్కారా పరిభట్ఠమ్హా’’తి పరిదేవింసు. రాజా చ నాగరా చ ‘‘కులవంసో వినట్ఠో’’తి పరిదేవింసు. నగరే మహాకోలాహలం అహోసి. కుమారస్స సుతమత్తేయేవ మహాసోకో ఉదపాది. తతో కుమారో సోకస్స మూలం ఖణితుమారద్ధో. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం సోకో నామ న అజాతస్స హోతి, జాతస్స పన హోతి, తస్మా జాతిం పటిచ్చ సోకో’’తి. ‘‘జాతి పన కిం ¶ పటిచ్చా’’తి? తతో ‘‘భవం పటిచ్చ జాతీ’’తి ఏవం పుబ్బభావనానుభావేన యోనిసో మనసికరోన్తో అనులోమపటిలోమపటిచ్చసముప్పాదం దిస్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో తత్థేవ నిసిన్నో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తం మగ్గఫలసుఖేన సుఖితం సన్తిన్ద్రియం సన్తమానసం నిసిన్నం దిస్వా, పణిపాతం కత్వా, అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘మా సోచి, దేవ, మహన్తో జమ్బుదీపో, అఞ్ఞం తతో సున్దరతరం ఆనేస్సామా’’తి. సో ఆహ – ‘‘నాహం సోచకో, నిస్సోకో పచ్చేకబుద్ధో అహ’’న్తి. ఇతో పరం సబ్బం పురిమగాథాసదిసమేవ ఠపేత్వా గాథావణ్ణనం.
గాథావణ్ణనాయం పన సంసగ్గజాతస్సాతి జాతసంసగ్గస్స. తత్థ దస్సన, సవన, కాయ, సముల్లపన, సమ్భోగసంసగ్గవసేన పఞ్చవిధో సంసగ్గో. తత్థ అఞ్ఞమఞ్ఞం దిస్వా చక్ఖువిఞ్ఞాణవీథివసేన ఉప్పన్నరాగో దస్సనసంసగ్గో నామ. తత్థ సీహళదీపే కాళదీఘవాపీగామే పిణ్డాయ చరన్తం కల్యాణవిహారవాసీదీఘభాణకదహరభిక్ఖుం దిస్వా పటిబద్ధచిత్తా కేనచి ఉపాయేన తం అలభిత్వా, కాలకతా కుటుమ్బియధీతా, తస్సా నివాసనచోళఖణ్డం దిస్వా ‘‘ఏవరూపవత్థధారినియా ¶ నామ సద్ధిం సంవాసం నాలత్థ’’న్తి హదయం ఫాలేత్వా కాలకతో. సో ఏవ చ దహరో నిదస్సనం.
పరేహి పన కథియమానం రూపాదిసమ్పత్తిం అత్తనా వా హసితలపితగీతసద్దం సుత్వా సోతవిఞ్ఞాణవీథివసేన ఉప్పన్నో రాగో సవనసంసగ్గో నామ. తత్రాపి గిరిగామవాసీకమ్మారధీతాయ పఞ్చహి కుమారీహి సద్ధిం పదుమస్సరం గన్త్వా, న్హత్వా మాలం ఆరోపేత్వా, ఉచ్చాసద్దేన గాయన్తియా ఆకాసేన గచ్ఛన్తో సద్దం సుత్వా కామరాగేన విసేసా పరిహాయిత్వా అనయబ్యసనం పత్తో పఞ్చగ్గళలేణవాసీ తిస్సదహరో నిదస్సనం.
అఞ్ఞమఞ్ఞం అఙ్గపరామసనేన ఉప్పన్నరాగో కాయసంసగ్గో నామ. ధమ్మగాయనదహరభిక్ఖు ¶ చేత్థ నిదస్సనం. మహావిహారే కిర దహరభిక్ఖు ధమ్మం భాసతి ¶ . తత్థ మహాజనే ఆగతే రాజాపి అగమాసి సద్ధిం అన్తేపురేన. తతో రాజధీతాయ తస్స రూపఞ్చ సద్దఞ్చ ఆగమ్మ బలవరాగో ఉప్పన్నో, తస్స చ దహరస్సాపి. తం దిస్వా రాజా సల్లక్ఖేత్వా సాణిపాకారేన పరిక్ఖిపాపేసి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం పరామసిత్వా ఆలిఙ్గింసు. పున సాణిపాకారం అపనేత్వా పస్సన్తా ద్వేపి కాలకతేయేవ అద్దసంసూతి.
అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలపనసముల్లపనే ఉప్పన్నో రాగో పన సముల్లపనసంసగ్గో నామ. భిక్ఖుభిక్ఖునీహి సద్ధిం పరిభోగకరణే ఉప్పన్నరాగో సమ్భోగసంసగ్గో నామ. ద్వీసుపి చేతేసు పారాజికప్పత్తో భిక్ఖు చ భిక్ఖునీ చ నిదస్సనం. మరిచివట్టినామమహావిహారమహే కిర దుట్ఠగామణి అభయమహారాజా మహాదానం పటియాదేత్వా ఉభతోసఙ్ఘం పరివిసతి. తత్థ ఉణ్హయాగుయా దిన్నాయ సఙ్ఘనవకసామణేరీ అనాధారకస్స సఙ్ఘనవకసామణేరస్స దన్తవలయం దత్వా సముల్లాపం అకాసి. తే ఉభోపి ఉపసమ్పజ్జిత్వా సట్ఠివస్సా హుత్వా పరతీరం గతా అఞ్ఞమఞ్ఞం సముల్లాపేన పుబ్బసఞ్ఞం పటిలభిత్వా తావదేవ జాతసినేహా సిక్ఖాపదం వీతిక్కమిత్వా పారాజికా అహేసున్తి.
ఏవం పఞ్చవిధే సంసగ్గే యేన కేనచి సంసగ్గేన జాతసంసగ్గస్స భవతి స్నేహో, పురిమరాగపచ్చయా బలవరాగో ఉప్పజ్జతి. తతో స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతి తమేవ స్నేహం అనుగచ్ఛన్తం సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికసోకపరిదేవాదినానప్పకారకం దుక్ఖమిదం పహోతి, నిబ్బత్తతి, భవతి, జాయతి. అపరే పన ‘‘ఆరమ్మణే చిత్తస్స వోస్సగ్గో సంసగ్గో’’తి భణన్తి. తతో స్నేహో, స్నేహా దుక్ఖమిదన్తి.
ఏవమత్థప్పభేదం ¶ ¶ ఇమం అడ్ఢగాథం వత్వా సో పచ్చేకబుద్ధో ఆహ – ‘‘స్వాహం యమిదం స్నేహన్వయం సోకాదిదుక్ఖం పహోతి, తస్స దుక్ఖస్స మూలం ఖనన్తో పచ్చేకసమ్బోధిమధిగతో’’తి. ఏవం వుత్తే తే అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘అమ్హేహి దాని, భన్తే, కిం కాతబ్బ’’న్తి? తతో సో ఆహ – ‘‘తుమ్హే వా అఞ్ఞే వా యో ఇమమ్హా దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, సో సబ్బోపి ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. ఏత్థ చ యం ‘‘స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతీ’’తి వుత్తం ‘‘తదేవ సన్ధాయ ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అథ వా యథావుత్తేన సంసగ్గేన సంసగ్గజాతస్స భవతి స్నేహో, స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతి, ఏతం యథాభూతం ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో అహం అధిగతోతి. ఏవం అభిసమ్బన్ధిత్వా చతుత్థపాదో పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ¶ ఉదానవసేన వుత్తోపి వేదితబ్బో. తతో పరం సబ్బం పురిమగాథాయ వుత్తసదిసమేవాతి.
సంసగ్గగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౩౭. మిత్తే సుహజ్జేతి కా ఉప్పత్తి? అయం పచ్చేకబోధిసత్తో పురిమగాథాయ వుత్తనయేనేవ ఉప్పజ్జిత్వా బారాణసియం రజ్జం కారేన్తో పఠమం ఝానం నిబ్బత్తేత్వా ‘‘కిం సమణధమ్మో వరో, రజ్జం వర’’న్తి వీమంసిత్వా చతున్నం అమచ్చానం హత్థే రజ్జం నియ్యాతేత్వా సమణధమ్మం కరోతి. అమచ్చా ‘‘ధమ్మేన సమేన కరోథా’’తి వుత్తాపి లఞ్జం గహేత్వా అధమ్మేన కరోన్తి. తే లఞ్జం గహేత్వా సామికే పరాజేన్తా ఏకదా అఞ్ఞతరం రాజవల్లభం పరాజేసుం. సో రఞ్ఞో భత్తహారకేన సద్ధిం పవిసిత్వా సబ్బం ఆరోచేసి. రాజా దుతియదివసే సయం వినిచ్ఛయట్ఠానం అగమాసి. తతో మహాజనకాయా – ‘‘అమచ్చా సామికే అసామికే కరోన్తీ’’తి మహాసద్దం కరోన్తా మహాయుద్ధం వియ అకంసు. అథ రాజా వినిచ్ఛయట్ఠానా వుట్ఠాయ పాసాదం అభిరుహిత్వా సమాపత్తిం అప్పేతుం నిసిన్నో తేన సద్దేన విక్ఖిత్తచిత్తో ¶ న సక్కోతి అప్పేతుం. సో ‘‘కిం మే రజ్జేన, సమణధమ్మో వరో’’తి రజ్జసుఖం పహాయ పున సమాపత్తిం నిబ్బత్తేత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విపస్సన్తో పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛాకాసి. కమ్మట్ఠానఞ్చ పుచ్ఛితో ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘మిత్తే సుహజ్జే అనుకమ్పమానో, హాపేతి అత్థం పటిబద్ధచిత్తో;
ఏతం భయం సన్థవే పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ మేత్తాయనవసేన మిత్తా. సుహదయభావేన సుహజ్జా. కేచి హి ఏకన్తహితకామతాయ మిత్తావ హోన్తి, న సుహజ్జా. కేచి గమనాగమనట్ఠాననిసజ్జాసముల్లాపాదీసు హదయసుఖజననేన సుహజ్జావ హోన్తి, న మిత్తా. కేచి తదుభయవసేన సుహజ్జా చేవ మిత్తా చ. తే దువిధా హోన్తి ¶ – అగారియా అనగారియా చ. తత్థ అగారియా తివిధా హోన్తి – ఉపకారో, సమానసుఖదుక్ఖో, అనుకమ్పకోతి. అనగారియా విసేసేన అత్థక్ఖాయినో ఏవ. తే చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతా హోన్తి. యథాహ –
‘‘చతూహి ¶ ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి ఉపకారో మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో – పమత్తం రక్ఖతి, పమత్తస్స సాపతేయ్యం రక్ఖతి, భీతస్స సరణం హోతి, ఉప్పన్నేసు కిచ్చకరణీయేసు తద్దిగుణం భోగం అనుప్పదేతి’’ (దీ. ని. ౩.౨౬౧).
తథా –
‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి సమానసుఖదుక్ఖో మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో – గుయ్హమస్స ఆచిక్ఖతి, గుయ్హమస్స పరిగూహతి, ఆపదాసు న విజహతి, జీవితమ్పిస్స అత్థాయ పరిచ్చత్తం హోతి’’ (దీ. ని. ౩.౨౬౨).
తథా –
‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి అనుకమ్పకో మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో – అభవేనస్స న నన్దతి, భవేనస్స నన్దతి, అవణ్ణం భణమానం నివారేతి, వణ్ణం భణమానం పసంసతి’’ (దీ. ని. ౩.౨౬౪).
తథా –
‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి అత్థక్ఖాయీ మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో – పాపా నివారేతి, కల్యాణే నివేసేతి, అస్సుతం సావేతి, సగ్గస్స మగ్గం ఆచిక్ఖతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౨౬౩).
తేస్విధ అగారియా అధిప్పేతా. అత్థతో పన సబ్బేపి యుజ్జన్తి. తే మిత్తే సుహజ్జే. అనుకమ్పమానోతి అనుదయమానో. తేసం సుఖం ఉపసంహరితుకామో దుక్ఖం ¶ అపహరితుకామో చ.
హాపేతి అత్థన్తి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థవసేన తివిధం, తథా అత్తత్థపరత్థఉభయత్థవసేనాపి ¶ తివిధం. అత్థం లద్ధవినాసనేన అలద్ధానుప్పాదనేనాతి ద్విధాపి హాపేతి వినాసేతి. పటిబద్ధచిత్తోతి ‘‘అహం ఇమం వినా న జీవామి, ఏస మే గతి, ఏస మే పరాయణ’’న్తి ఏవం అత్తానం నీచే ఠానే ఠపేన్తోపి పటిబద్ధచిత్తో హోతి. ‘‘ఇమే మం వినా న జీవన్తి, అహం తేసం గతి, తేసం పరాయణ’’న్తి ఏవం అత్తానం ఉచ్చే ఠానే ఠపేన్తోపి పటిబద్ధచిత్తో హోతి. ఇధ పన ఏవం పటిబద్ధచిత్తో అధిప్పేతో. ఏతం భయన్తి ఏతం అత్థహాపనభయం, అత్తనో సమాపత్తిహానిం సన్ధాయ వుత్తం. సన్థవేతి ¶ తివిధో సన్థవో – తణ్హాదిట్ఠిమిత్తసన్థవవసేన. తత్థ అట్ఠసతప్పభేదాపి తణ్హా తణ్హాసన్థవో, ద్వాసట్ఠిభేదాపి దిట్ఠి దిట్ఠిసన్థవో, పటిబద్ధచిత్తతాయ మిత్తానుకమ్పనా మిత్తసన్థవో. సో ఇధాధిప్పేతో. తేన హిస్స సమాపత్తి పరిహీనా. తేనాహ – ‘‘ఏతం భయం సన్థవే పేక్ఖమానో అహమధిగతో’’తి. సేసం వుత్తసదిసమేవాతి వేదితబ్బన్తి.
మిత్తసుహజ్జగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౩౮. వంసో విసాలోతి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే తయో పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నా. తతో చవిత్వా తేసం జేట్ఠకో బారాణసిరాజకులే నిబ్బత్తో, ఇతరే పచ్చన్తరాజకులేసు. తే ఉభోపి కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిత్వా, రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా, అనుక్కమేన పచ్చేకబుద్ధా హుత్వా, నన్దమూలకపబ్భారే వసన్తా ఏకదివసం సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘మయం కిం కమ్మం కత్వా ఇమం లోకుత్తరసుఖం అనుప్పత్తా’’తి ఆవజ్జేత్వా పచ్చవేక్ఖమానా కస్సపబుద్ధకాలే అత్తనో చరియం అద్దసంసు. తతో ‘‘తతియో కుహి’’న్తి ఆవజ్జేన్తా బారాణసియం రజ్జం ¶ కారేన్తం దిస్వా తస్స గుణే సరిత్వా ‘‘సో పకతియావ అప్పిచ్ఛతాదిగుణసమన్నాగతో అహోసి, అమ్హాకఞ్ఞేవ ఓవాదకో వత్తా వచనక్ఖమో పాపగరహీ, హన్ద, నం ఆరమ్మణం దస్సేత్వా మోచేస్సామా’’తి ఓకాసం గవేసన్తా తం ఏకదివసం సబ్బాలఙ్కారవిభూసితం ఉయ్యానం గచ్ఛన్తం దిస్వా ఆకాసేనాగన్త్వా ఉయ్యానద్వారే వేళుగుమ్బమూలే అట్ఠంసు. మహాజనో అతిత్తో రాజదస్సనేన రాజానం ఓలోకేతి. తతో రాజా ‘‘అత్థి ను ఖో కోచి మమ దస్సనే అబ్యావటో’’తి ఓలోకేన్తో పచ్చేకబుద్ధే అద్దక్ఖి. సహ దస్సనేనేవ చస్స తేసు సినేహో ఉప్పజ్జి.
సో హత్థిక్ఖన్ధా ఓరుయ్హ సన్తేన ఉపచారేన తే ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భన్తే, కిం నామా తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి. తే ఆహంసు ‘‘మయం, మహారాజ, అసజ్జమానా నామా’’తి. ‘‘భన్తే, ‘అసజ్జమానా’తి ఏతస్స కో అత్థో’’తి? ‘‘అలగ్గనత్థో, మహారాజా’’తి. తతో తం వేళుగుమ్బం దస్సేన్తా ఆహంసు – ‘‘సేయ్యథాపి, మహారాజ, ఇమం వేళుగుమ్బం సబ్బసో మూలఖన్ధసాఖానుసాఖాహి సంసిబ్బిత్వా ¶ ఠితం అసిహత్థో పురిసో మూలే ఛేత్వా ఆవిఞ్ఛన్తో న సక్కుణేయ్య ఉద్ధరితుం ¶ , ఏవమేవ త్వం అన్తో చ బహి చ జటాయ జటితో ఆసత్తవిసత్తో తత్థ లగ్గో. సేయ్యథాపి వా పనస్స వేమజ్ఝగతోపి అయం వంసకళీరో అసఞ్జాతసాఖత్తా కేనచి అలగ్గో ఠితో, సక్కా చ పన అగ్గే వా మూలే వా ఛేత్వా ఉద్ధరితుం, ఏవమేవ మయం కత్థచి అసజ్జమానా సబ్బదిసా గచ్ఛామా’’తి తావదేవ చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా పస్సతో ఏవ రఞ్ఞో ఆకాసేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమంసు. తతో రాజా చిన్తేసి – ‘‘కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవం అసజ్జమానో భవేయ్య’’న్తి తత్థేవ నిసీదిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. పురిమనయేనేవ కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛితో ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘వంసో విసాలోవ యథా విసత్తో, పుత్తేసు దారేసు చ యా అపేక్ఖా;
వంసక్కళీరోవ అసజ్జమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ¶ వంసోతి వేళు. విసాలోతి విత్థిణ్ణో. చకారో అవధారణత్థో, ఏవకారో వా అయం, సన్ధివసేనేత్థ ఏకారో నట్ఠో. తస్స పరపదేన సమ్బన్ధో, తం పచ్ఛా యోజేస్సామ. యథాతి పటిభాగే. విసత్తోతి లగ్గో, జటితో సంసిబ్బితో. పుత్తేసు దారేసు చాతి పుత్తధీతుభరియాసు. యా అపేక్ఖాతి యా తణ్హా యో స్నేహో. వంసక్కళీరోవ అసజ్జమానోతి వంసకళీరో వియ అలగ్గమానో. కిం వుత్తం హోతి? యథా వంసో విసాలో విసత్తో ఏవ హోతి, పుత్తేసు దారేసు చ యా అపేక్ఖా, సాపి ఏవం తాని వత్థూని సంసిబ్బిత్వా ఠితత్తా విసత్తా ఏవ. స్వాహం తాయ అపేక్ఖాయ అపేక్ఖవా విసాలో వంసో వియ విసత్తోతి ఏవం అపేక్ఖాయ ఆదీనవం దిస్వా తం అపేక్ఖం మగ్గఞాణేన ఛిన్దన్తో అయం వంసకళీరోవ రూపాదీసు వా లోభాదీసు వా కామభవాదీసు వా దిట్ఠాదీసు వా తణ్హామానదిట్ఠివసేన అసజ్జమానో పచ్చేకబోధిం అధిగతోతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
వంసకళీరగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౩౯. మిగో ¶ అరఞ్ఞమ్హీతి కా ఉప్పత్తి? ఏకో కిర భిక్ఖు కస్సపస్స భగవతో సాసనే యోగావచరో కాలం కత్వా, బారాణసియం సేట్ఠికులే ఉప్పన్నో అడ్ఢే మహద్ధనే మహాభోగే, సో సుభగో అహోసి. తతో పరదారికో హుత్వా తత్థ కాలకతో నిరయే నిబ్బత్తో తత్థ పచ్చిత్వా విపాకావసేసేన సేట్ఠిభరియాయ కుచ్ఛిమ్హి ఇత్థిపటిసన్ధిం అగ్గహేసి. నిరయతో ఆగతానం గత్తాని ఉణ్హాని హోన్తి. తేన సేట్ఠిభరియా డయ్హమానేన ఉదరేన కిచ్ఛేన కసిరేన తం గబ్భం ధారేత్వా ¶ కాలేన దారికం విజాయి. సా జాతదివసతో పభుతి మాతాపితూనం సేసబన్ధుపరిజనానఞ్చ దేస్సా అహోసి. వయప్పత్తా చ యమ్హి కులే దిన్నా, తత్థాపి సామికసస్సుససురానం దేస్సావ అహోసి అప్పియా అమనాపా. అథ నక్ఖత్తే ఘోసితే సేట్ఠిపుత్తో తాయ సద్ధిం కీళితుం అనిచ్ఛన్తో వేసిం ఆనేత్వా కీళతి. సా తం దాసీనం సన్తికా సుత్వా సేట్ఠిపుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా నానప్పకారేహి అనునయిత్వా ఆహ – ‘‘అయ్యపుత్త, ఇత్థీ నామ సచేపి దసన్నం రాజూనం కనిట్ఠా హోతి, చక్కవత్తినో వా ధీతా, తథాపి సామికస్స పేసనకరా హోతి. సామికే అనాలపన్తే సూలే ఆరోపితా వియ దుక్ఖం పటిసంవేదేతి. సచే ¶ అహం అనుగ్గహారహా, అనుగ్గహేతబ్బా. నో చే, విస్సజ్జేతబ్బా, అత్తనో ఞాతికులం గమిస్సామీ’’తి. సేట్ఠిపుత్తో – ‘‘హోతు, భద్దే, మా సోచి, కీళనసజ్జా హోహి, నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’’తి ఆహ. సేట్ఠిధీతా తావతకేనపి సల్లాపమత్తేన ఉస్సాహజాతా ‘‘స్వే నక్ఖత్తం కీళిస్సామీ’’తి బహుం ఖజ్జభోజ్జం పటియాదేతి. సేట్ఠిపుత్తో దుతియదివసే అనారోచేత్వావ కీళనట్ఠానం గతో. సా ‘‘ఇదాని పేసేస్సతి, ఇదాని పేసేస్సతీ’’తి మగ్గం ఓలోకేన్తీ నిసిన్నా ఉస్సూరం దిస్వా మనుస్సే పేసేసి. తే పచ్చాగన్త్వా ‘‘సేట్ఠిపుత్తో గతో’’తి ఆరోచేసుం. సా సబ్బం తం పటియాదితం ఆదాయ యానం అభిరుహిత్వా ఉయ్యానం గన్తుం ఆరద్ధా.
అథ నన్దమూలకపబ్భారే పచ్చేకసమ్బుద్ధో సత్తమే దివసే నిరోధా వుట్ఠాయ అనోతత్తే ముఖం ధోవిత్వా నాగలతాదన్తపోణం ఖాదిత్వా ‘‘కత్థ అజ్జ భిక్ఖం చరిస్సామీ’’తి ఆవజ్జేన్తో తం సేట్ఠిధీతరం దిస్వా ‘‘ఇమిస్సా మయి సక్కారం కరిత్వా తం కమ్మం పరిక్ఖయం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా పబ్భారసమీపే ¶ సట్ఠియోజనం మనోసిలాతలం, తత్థ ఠత్వా నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా తస్సా పటిపథే ఓరుయ్హ బారాణసీభిముఖో అగమాసి. తం దిస్వా దాసియో సేట్ఠిధీతాయ ఆరోచేసుం. సా యానా ఓరుయ్హ సక్కచ్చం వన్దిత్వా, పత్తం గహేత్వా, సబ్బరససమ్పన్నేన ఖాదనీయభోజనీయేన పూరేత్వా, పదుమపుప్ఫేన పటిచ్ఛాదేత్వా హేట్ఠాపి పదుమపుప్ఫం కత్వా, పుప్ఫకలాపం హత్థేన గహేత్వా, పచ్చేకబుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా, తస్స హత్థే పత్తం దత్వా, వన్దిత్వా, పుప్ఫకలాపహత్థా పత్థేసి ‘‘భన్తే, యథా ఇదం పుప్ఫం, ఏవాహం యత్థ యత్థ ఉప్పజ్జామి, తత్థ తత్థ మహాజనస్స పియా భవేయ్యం మనాపా’’తి. ఏవం పత్థేత్వా దుతియం పత్థేసి ‘‘భన్తే, దుక్ఖో గబ్భవాసో, తం అనుపగమ్మ పదుమపుప్ఫే ఏవం పటిసన్ధి భవేయ్యా’’తి. తతియమ్పి పత్థేసి ‘‘భన్తే, జిగుచ్ఛనీయో మాతుగామో, చక్కవత్తిధీతాపి పరవసం గచ్ఛతి, తస్మా అహం ఇత్థిభావం అనుపగమ్మ పురిసో భవేయ్య’’న్తి. చతుత్థమ్పి ¶ పత్థేసి ‘‘భన్తే, ఇమం సంసారదుక్ఖం అతిక్కమ్మ పరియోసానే తుమ్హేహి పత్తం అమతం పాపుణేయ్య’’న్తి.
ఏవం ¶ చతురో పణిధయో కత్వా, తం పదుమపుప్ఫకలాపం పూజేత్వా, పచ్చేకబుద్ధస్స పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ‘‘పుప్ఫసదిసో ఏవ మే గన్ధో చేవ వణ్ణో చ హోతూ’’తి ఇమం పఞ్చమం పణిధిం అకాసి. తతో పచ్చేకబుద్ధో పత్తం పుప్ఫకలాపఞ్చ గహేత్వా ఆకాసే ఠత్వా –
‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;
సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా’’తి. –
ఇమాయ గాథాయ సేట్ఠిధీతాయ అనుమోదనం కత్వా ‘‘సేట్ఠిధీతా మం గచ్ఛన్తం పస్సతూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. సేట్ఠిధీతాయ తం దిస్వా మహతీ పీతి ఉప్పన్నా. భవన్తరే కతం అకుసలకమ్మం అనోకాసతాయ పరిక్ఖీణం, చిఞ్చమ్బిలధోతతమ్బభాజనమివ సుద్ధా జాతా. తావదేవ చస్సా పతికులే ఞాతికులే చ సబ్బో జనో తుట్ఠో ‘‘కిం కరోమా’’తి పియవచనాని పణ్ణాకారాని చ పేసేసి. సేట్ఠిపుత్తో మనుస్సే పేసేసి ‘‘సీఘం సీఘం ఆనేథ సేట్ఠిధీతరం, అహం విస్సరిత్వా ఉయ్యానం ఆగతో’’తి. తతో పభుతి చ నం ఉరే విలిత్తచన్దనం వియ ఆముత్తముత్తాహారం వియ పుప్ఫమాలం వియ చ పియాయన్తో పరిహరి.
సా ¶ తత్థ యావతాయుకం ఇస్సరియభోగసుఖం అనుభవిత్వా కాలం కత్వా పురిసభావేన దేవలోకే పదుమపుప్ఫే ఉప్పజ్జి. సో దేవపుత్తో గచ్ఛన్తోపి పదుమపుప్ఫగబ్భేయేవ గచ్ఛతి, తిట్ఠన్తోపి, నిసీదన్తోపి, సయన్తోపి పదుమగబ్భేయేవ సయతి. మహాపదుమదేవపుత్తోతి చస్స నామం అకంసు. ఏవం సో తేన ఇద్ధానుభావేన అనులోమపటిలోమం ఛదేవలోకే ఏవ సంసరతి.
తేన ¶ చ సమయేన బారాణసిరఞ్ఞో వీసతి ఇత్థిసహస్సాని హోన్తి. రాజా ఏకిస్సాపి కుచ్ఛియం పుత్తం న లభతి. అమచ్చా రాజానం విఞ్ఞాపేసుం ‘‘దేవ, కులవంసానుపాలకో పుత్తో ఇచ్ఛితబ్బో, అత్రజే అవిజ్జమానే ఖేత్రజోపి కులవంసధరో హోతీ’’తి. రాజా ‘‘ఠపేత్వా మహేసిం అవసేసా నాటకిత్థియో సత్తాహం ధమ్మనాటకం కరోథా’’తి యథాకామం బహి చరాపేసి, తథాపి పుత్తం నాలత్థ. పున అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, మహేసీ నామ పుఞ్ఞేన చ పఞ్ఞాయ చ సబ్బిత్థీనం అగ్గా, అప్పేవ నామ దేవో మహేసియాపి కుచ్ఛిస్మిం పుత్తం లభేయ్యా’’తి. రాజా మహేసియా ఏతమత్థం ఆరోచేసి. సా ఆహ – ‘‘మహారాజ, యా ఇత్థీ సచ్చవాదినీ సీలవతీ, సా పుత్తం లభేయ్య, హిరోత్తప్పరహితాయ కుతో పుత్తో’’తి పాసాదం అభిరుహిత్వా పఞ్చ సీలాని సమాదియిత్వా పునప్పునం అనుమజ్జతి. సీలవతియా రాజధీతాయ పఞ్చ సీలాని అనుమజ్జన్తియా పుత్తపత్థనాచిత్తే ఉప్పన్నమత్తే సక్కస్స ఆసనం సన్తప్పి.
అథ ¶ సక్కో ఆసనతాపకారణం ఆవజ్జేన్తో ఏతమత్థం విదిత్వా ‘‘సీలవతియా రాజధీతాయ పుత్తవరం దేమీ’’తి ఆకాసేనాగన్త్వా దేవియా సమ్ముఖే ఠత్వా ‘‘కిం పత్థేసి దేవీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పుత్తం, మహారాజా’’తి. ‘‘దమ్మి తే, దేవి, పుత్తం, మా చిన్తయీ’’తి వత్వా దేవలోకం గన్త్వా ‘‘అత్థి ను ఖో ఏత్థ ఖీణాయుకో’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘అయం మహాపదుమో ఉపరిదేవలోకే ఉప్పజ్జితుం ఇతో చవతీ’’తి ఞత్వా తస్స విమానం గన్త్వా ‘‘తాత మహాపదుమ, మనుస్సలోకం గచ్ఛాహీ’’తి యాచి. సో ఆహ – ‘‘మహారాజ, మా ఏవం భణి, జేగుచ్ఛో మనుస్సలోకో’’తి. ‘‘తాత, త్వం మనుస్సలోకే పుఞ్ఞం కత్వా ఇధూపపన్నో, తత్థేవ ఠత్వా పారమియో పూరేతబ్బా, గచ్ఛ, తాతా’’తి. ‘‘దుక్ఖో, మహారాజ, గబ్భవాసో, న సక్కోమి తత్థ వసితు’’న్తి. ‘‘కిం తే, తాత, గబ్భవాసేన, తథా హి త్వం కమ్మమకాసి, యథా ¶ పదుమగబ్భేయేవ నిబ్బత్తిస్ససి, గచ్ఛ, తాతా’’తి పునప్పునం వుచ్చమానో అధివాసేసి.
తతో మహాపదుమో దేవలోకా చవిత్వా బారాణసిరఞ్ఞో ¶ ఉయ్యానే సిలాపట్టపోక్ఖరణియం పదుమగబ్భే నిబ్బత్తో. తఞ్చ రత్తిం మహేసీ పచ్చూససమయే సుపినన్తేన వీసతిఇత్థిసహస్సపరివుతా ఉయ్యానం గన్త్వా సిలాపట్టపోక్ఖరణియం పదుమస్సరే పుత్తం లద్ధా వియ అహోసి. సా పభాతాయ రత్తియా సీలాని రక్ఖమానా తథేవ తత్థ గన్త్వా ఏకం పదుమపుప్ఫం అద్దస. తం నేవ తీరే హోతి న గమ్భీరే. సహ దస్సనేనేవ చస్సా తత్థ పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి. సా సామంయేవ పవిసిత్వా తం పుప్ఫం అగ్గహేసి. పుప్ఫే గహితమత్తేయేవ పత్తాని వికసింసు. తత్థ తట్టకే ఆసిత్తసువణ్ణపటిమం వియ దారకం అద్దస. దిస్వావ ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి సద్దం నిచ్ఛారేసి. మహాజనో సాధుకారసహస్సాని ముఞ్చి, రఞ్ఞో చ పేసేసి. రాజా సుత్వా ‘‘కత్థ లద్ధో’’తి పుచ్ఛిత్వా లద్ధోకాసఞ్చ సుత్వా ‘‘ఉయ్యానఞ్చ పోక్ఖరణియం పదుమఞ్చ అమ్హాకఞ్ఞేవ ఖేత్తం, తస్మా అమ్హాకం ఖేత్తే జాతత్తా ఖేత్రజో నామాయం పుత్తో’’తి వత్వా నగరం పవేసేత్వా వీసతిసహస్సఇత్థియో ధాతికిచ్చం కారాపేసి. యా యా కుమారస్స రుచిం ఞత్వా పత్థితపత్థితం ఖాదనీయం ఖాదాపేతి, సా సా సహస్సం లభతి. సకలబారాణసీ చలితా, సబ్బో జనో కుమారస్స పణ్ణాకారసహస్సాని పేసేసి. కుమారో తం తం అతినేత్వా ‘‘ఇమం ఖాద, ఇమం భుఞ్జా’’తి వుచ్చమానో భోజనేన ఉబ్బాళ్హో ఉక్కణ్ఠితో హుత్వా, గోపురద్వారం గన్త్వా, లాఖాగుళకేన కీళతి.
తదా అఞ్ఞతరో పచ్చేకబుద్ధో బారాణసిం నిస్సాయ ఇసిపతనే వసతి. సో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ సేనాసనవత్తసరీరపరికమ్మమనసికారాదీని సబ్బకిచ్చాని కత్వా, పటిసల్లానా వుట్ఠితో ‘‘అజ్జ కత్థ భిక్ఖం గహేస్సామీ’’తి ఆవజ్జేన్తో కుమారస్స సమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘ఏస పుబ్బే కిం కమ్మం కరీ’’తి వీమంసన్తో ‘‘మాదిసస్స పిణ్డపాతం దత్వా, చతస్సో పత్థనా పత్థేసి తత్థ తిస్సో ¶ సిద్ధా, ఏకా తావ న సిజ్ఝతి, తస్స ఉపాయేన ఆరమ్మణం దస్సేమీ’’తి భిక్ఖాచరియవసేన ¶ కుమారస్స సన్తికం అగమాసి. కుమారో తం దిస్వా ‘‘సమణ, మా ఇధ ఆగచ్ఛి, ఇమే హి తమ్పి ‘ఇదం ఖాద, ఇదం భుఞ్జా’తి వదేయ్యు’’న్తి ఆహ. సో ఏకవచనేనేవ తతో నివత్తిత్వా ¶ అత్తనో సేనాసనం పావిసి. కుమారో పరిజనం ఆహ – ‘‘అయం సమణో మయా వుత్తమత్తోవ నివత్తో, కుద్ధో, ను, ఖో మమా’’తి. తతో తేహి ‘‘పబ్బజితా నామ, దేవ, న కోధపరాయణా హోన్తి, పరేన పసన్నమనేన యం దిన్నం హోతి, తేన యాపేన్తీ’’తి వుచ్చమానోపి ‘‘కుద్ధో ఏవ మమాయం సమణో, ఖమాపేస్సామి న’’న్తి మాతాపితూనం ఆరోచేత్వా హత్థిం అభిరుహిత్వా, మహతా రాజానుభావేన ఇసిపతనం గన్త్వా, మిగయూథం దిస్వా, పుచ్ఛి ‘‘కిం నామ ఏతే’’తి? ‘‘ఏతే, సామి, మిగా నామా’’తి. ఏతేసం ‘‘ఇమం ఖాదథ, ఇమం భుఞ్జథ, ఇమం సాయథా’’తి వత్వా పటిజగ్గన్తా అత్థీతి. నత్థి సామి, యత్థ తిణోదకం సులభం, తత్థ వసన్తీతి.
కుమారో ‘‘యథా ఇమే అరక్ఖియమానావ యత్థ ఇచ్ఛన్తి, తత్థ వసన్తి, కదా ను, ఖో, అహమ్పి ఏవం వసేయ్య’’న్తి ఏతమారమ్మణం అగ్గహేసి. పచ్చేకబుద్ధోపి తస్స ఆగమనం ఞత్వా సేనాసనమగ్గఞ్చ చఙ్కమఞ్చ సమ్మజ్జిత్వా, మట్ఠం కత్వా, ఏకద్విక్ఖత్తుం చఙ్కమిత్వా, పదనిక్ఖేపం దస్సేత్వా, దివావిహారోకాసఞ్చ పణ్ణసాలఞ్చ సమ్మజ్జిత్వా, మట్ఠం కత్వా, పవిసనపదనిక్ఖేపం దస్సేత్వా, నిక్ఖమనపదనిక్ఖేపం అదస్సేత్వా, అఞ్ఞత్ర అగమాసి. కుమారో తత్థ గన్త్వా తం పదేసం సమ్మజ్జిత్వా మట్ఠం కతం దిస్వా ‘‘వసతి మఞ్ఞే ఏత్థ సో పచ్చేకబుద్ధో’’తి పరిజనేన భాసితం సుత్వా ఆహ – ‘‘పాతోపి సో సమణో కుద్ధో, ఇదాని హత్థిఅస్సాదీహి అత్తనో ఓకాసం అక్కన్తం దిస్వా, సుట్ఠుతరం కుజ్ఝేయ్య, ఇధేవ తుమ్హే తిట్ఠథా’’తి హత్థిక్ఖన్ధా ఓరుయ్హ ఏకకోవ సేనాసనం పవిట్ఠో వత్తసీసేన సుసమ్మట్ఠోకాసే ¶ పదనిక్ఖేపం దిస్వా, ‘‘అయం సమణో ఏత్థ చఙ్కమన్తో న వణిజ్జాదికమ్మం చిన్తేసి, అద్ధా అత్తనో హితమేవ చిన్తేసి మఞ్ఞే’’తి పసన్నమానసో చఙ్కమం ఆరుహిత్వా, దూరీకతపుథువితక్కో గన్త్వా, పాసాణఫలకే నిసీదిత్వా, సఞ్జాతఏకగ్గో హుత్వా, పణ్ణసాలం పవిసిత్వా, విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిఞాణం అధిగన్త్వా, పురిమనయేనేవ పురోహితేన కమ్మట్ఠానే పుచ్ఛితే గగనతలే నిసిన్నో ఇమం గాథమాహ –
‘‘మిగో ¶ అరఞ్ఞమ్హి యథా అబద్ధో, యేనిచ్ఛకం గచ్ఛతి గోచరాయ;
విఞ్ఞూ నరో సేరితం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ మిగోతి ద్వే మిగా ఏణీమిగో, పసదమిగో చాతి. అపిచ సబ్బేసం ఆరఞ్ఞికానం చతుప్పదానమేతం ¶ అధివచనం. ఇధ పన పసదమిగో అధిప్పేతో. అరఞ్ఞమ్హీతి గామఞ్చ ¶ గామూపచారఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసం అరఞ్ఞం, ఇధం పన ఉయ్యానమధిప్పేతం, తస్మా ఉయ్యానమ్హీతి వుత్తం హోతి. యథాతి పటిభాగే. అబద్ధోతి రజ్జుబన్ధనాదీహి అబద్ధో, ఏతేన విస్సత్థచరియం దీపేతి. యేనిచ్ఛకం గచ్ఛతి గోచరాయతి యేన యేన దిసాభాగేన గన్తుమిచ్ఛతి, తేన తేన దిసాభాగేన గోచరాయ గచ్ఛతి. వుత్తమ్పి చేతం భగవతా –
‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, ఆరఞ్ఞకో మిగో అరఞ్ఞే పవనే చరమానో విస్సత్థో గచ్ఛతి, విస్సత్థో తిట్ఠతి, విస్సత్థో నిసీదతి, విస్సత్థో సేయ్యం కప్పేతి. తం కిస్స హేతు? అనాపాథగతో, భిక్ఖవే, లుద్దస్స; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అన్ధమకాసి మారం అపదం, వధిత్వా మారచక్ఖుం అదస్సనం గతో పాపిమతో’’తి (మ. ని. ౧.౨౮౭; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౫) విత్థారో.
విఞ్ఞూ ¶ నరోతి పణ్డితపురిసో. సేరితన్తి సచ్ఛన్దవుత్తితం అపరాయత్తతం. పేక్ఖమానోతి పఞ్ఞాచక్ఖునా ఓలోకయమానో. అథ వా ధమ్మసేరితం పుగ్గలసేరితఞ్చ. లోకుత్తరధమ్మా హి కిలేసవసం అగమనతో సేరినో తేహి సమన్నాగతా పుగ్గలా చ, తేసం భావనిద్దేసో సేరితా. తం పేక్ఖమానోతి. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘యథా మిగో అరఞ్ఞమ్హి అబద్ధో యేనిచ్ఛకం గచ్ఛతి గోచరాయ, కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవం గచ్ఛేయ్య’’న్తి ఇతి మే తుమ్హేహి ఇతో చితో చ పరివారేత్వా ఠితేహి బద్ధస్స యేనిచ్ఛకం గన్తుం అలభన్తస్స ¶ తస్మిం యేనిచ్ఛకగమనాభావేన యేనిచ్ఛకగమనే చానిసంసం దిస్వా అనుక్కమేన సమథవిపస్సనా పారిపూరిం అగమంసు. తతో పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హి. తస్మా అఞ్ఞోపి విఞ్ఞూ పణ్డితో నరో సేరితం పేక్ఖమానో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
మిగఅరఞ్ఞగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౦. ఆమన్తనా హోతీతి కా ఉప్పత్తి? అతీతే కిర ఏకవజ్జికబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి ముదుకజాతికో. యదా అమచ్చా తేన సహ యుత్తం వా అయుత్తం వా మన్తేతుకామా హోన్తి, తదా నం పాటియేక్కం పాటియేక్కం ఏకమన్తం నేన్తి. తం ఏకదివసం దివాసేయ్యం ఉపగతం అఞ్ఞతరో అమచ్చో ‘‘దేవ, మమ సోతబ్బం అత్థీ’’తి ఏకమన్తం గమనం యాచి. సో ఉట్ఠాయ అగమాసి. పున ఏకో మహాఉపట్ఠానే నిసిన్నం వరం యాచి, ఏకో హత్థిక్ఖన్ధే, ఏకో అస్సపిట్ఠియం ¶ , ఏకో సువణ్ణరథే, ఏకో సివికాయ నిసీదిత్వా ఉయ్యానం గచ్ఛన్తం యాచి. రాజా తతో ఓరోహిత్వా ఏకమన్తం అగమాసి. అపరో జనపదచారికం గచ్ఛన్తం యాచి, తస్సాపి వచనం సుత్వా హత్థితో ఓరుయ్హ ఏకమన్తం అగమాసి. ఏవం సో తేహి నిబ్బిన్నో హుత్వా పబ్బజి. అమచ్చా ఇస్సరియేన వడ్ఢన్తి. తేసు ఏకో గన్త్వా రాజానం ఆహ – ‘‘అముకం, మహారాజ, జనపదం మయ్హం దేహీ’’తి. రాజా ‘‘తం ఇత్థన్నామో భుఞ్జతీ’’తి భణతి. సో రఞ్ఞో వచనం అనాదియిత్వా ‘‘గచ్ఛామహం తం జనపదం గహేత్వా భుఞ్జామీ’’తి తత్థ గన్త్వా, కలహం కత్వా, పున ఉభోపి రఞ్ఞో సన్తికం ఆగన్త్వా, అఞ్ఞమఞ్ఞస్స దోసం ఆరోచేన్తి. రాజా ‘‘న సక్కా ఇమే తోసేతు’’న్తి తేసం ¶ లోభే ఆదీనవం దిస్వా విపస్సన్తో పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛాకాసి. సో పురిమనయేనేవ ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘ఆమన్తనా హోతి సహాయమజ్ఝే, వాసే ఠానే గమనే చారికాయ;
అనభిజ్ఝితం సేరితం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తస్సత్థో ¶ – సహాయమజ్ఝే ఠితస్స దివాసేయ్యసఙ్ఖాతే వాసే చ, మహాఉపట్ఠానసఙ్ఖాతే ఠానే చ, ఉయ్యానగమనసఙ్ఖాతే గమనే చ, జనపదచారికసఙ్ఖాతాయ చారికాయ చ ‘‘ఇదం మే సుణ, ఇదం మే దేహీ’’తిఆదినా నయేన తథా తథా ఆమన్తనా హోతి, తస్మా అహం తత్థ నిబ్బిజ్జిత్వా యాయం అరియజనసేవితా అనేకానిసంసా ఏకన్తసుఖా, ఏవం సన్తేపి లోభాభిభూతేహి సబ్బకాపురిసేహి అనభిజ్ఝితా అనభిపత్థితా పబ్బజ్జా, తం అనభిజ్ఝితం పరేసం అవసవత్తనేన ధమ్మపుగ్గలవసేన చ సేరితం పేక్ఖమానో విపస్సనం ఆరభిత్వా అనుక్కమేన పచ్చేకసమ్బోధిం అధిగతోమ్హీతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
ఆమన్తనాగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౧. ఖిడ్డా రతీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం ఏకపుత్తకబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో చస్స ఏకపుత్తకో పియో అహోసి మనాపో పాణసమో. సో సబ్బిరియాపథేసు పుత్తం గహేత్వావ వత్తతి. సో ఏకదివసం ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో తం ఠపేత్వా గతో. కుమారోపి తం దివసంయేవ ఉప్పన్నేన బ్యాధినా మతో. అమచ్చా ‘‘పుత్తసినేహేన రఞ్ఞో హదయమ్పి ఫలేయ్యా’’తి అనారోచేత్వావ నం ఝాపేసుం. రాజా ఉయ్యానే సురామదేన మత్తో పుత్తం నేవ సరి, తథా దుతియదివసేపి న్హానభోజనవేలాసు. అథ భుత్తావీ నిసిన్నో సరిత్వా ‘‘పుత్తం మే ఆనేథా’’తి ఆహ. తస్స అనురూపేన విధానేన తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. తతో సోకాభిభూతో నిసిన్నో ఏవం యోనిసో మనసాకాసి ‘‘ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతి, ఇమస్సుప్పాదా ఇదం ఉప్పజ్జతీ’’తి. సో ఏవం అనుక్కమేన ¶ అనులోమపటిలోమం ¶ పటిచ్చసముప్పాదం సమ్మసన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. సేసం సంసగ్గగాథాయ వుత్తసదిసమేవ ఠపేత్వా గాథాయత్థవణ్ణనం.
అత్థవణ్ణనాయం ¶ పన ఖిడ్డాతి కీళనా. సా దువిధా హోతి – కాయికా, వాచసికా చ. తత్థ కాయికా నామ హత్థీహిపి కీళన్తి, అస్సేహిపి, రథేహిపి, ధనూహిపి, థరూహిపీతి ఏవమాది. వాచసికా నామ గీతం, సిలోకభణనం, ముఖభేరీతి ఏవమాది. రతీతి పఞ్చకామగుణరతి. విపులన్తి యావ అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ ఠానేన సకలత్తభావబ్యాపకం. సేసం పాకటమేవ. అనుసన్ధియోజనాపి చేత్థ సంసగ్గగాథాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా, తతో పరఞ్చ సబ్బన్తి.
ఖిడ్డారతిగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౨. చాతుద్దిసోతి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే పఞ్చ పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నా. తతో చవిత్వా తేసం జేట్ఠకో బారాణసియం రాజా అహోసి, సేసా పాకతికరాజానో. తే చత్తారోపి కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిత్వా, రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా, అనుక్కమేన పచ్చేకబుద్ధా హుత్వా నన్దమూలకపబ్భారే వసన్తా ఏకదివసం సమాపత్తితో వుట్ఠాయ వంసకళీరగాథాయం వుత్తనయేనేవ అత్తనో కమ్మఞ్చ సహాయఞ్చ ఆవజ్జేత్వా ఞత్వా బారాణసిరఞ్ఞో ఉపాయేన ఆరమ్మణం దస్సేతుం ఓకాసం గవేసన్తి. సో చ రాజా తిక్ఖత్తుం రత్తియా ఉబ్బిజ్జతి, భీతో విస్సరం కరోతి, మహాతలే ధావతి. పురోహితేన కాలస్సేవ వుట్ఠాయ సుఖసేయ్యం పుచ్ఛితోపి ‘‘కుతో మే, ఆచరియ, సుఖ’’న్తి సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. పురోహితోపి ‘‘అయం రోగో న సక్కా యేన కేనచి ఉద్ధంవిరేచనాదినా భేసజ్జకమ్మేన వినేతుం ¶ , మయ్హం పన ఖాదనూపాయో ఉప్పన్నో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘రజ్జహానిజీవితన్తరాయాదీనం పుబ్బనిమిత్తం ఏతం మహారాజా’’తి రాజానం సుట్ఠుతరం ఉబ్బేజేత్వా తస్స వూపసమనత్థం ‘‘ఏత్తకే చ ఏత్తకే చ హత్థిఅస్సరథాదయో హిరఞ్ఞసువణ్ణఞ్చ దక్ఖిణం దత్వా యఞ్ఞో యజితబ్బో’’తి తం యఞ్ఞయజనే సమాదపేసి.
తతో పచ్చేకబుద్ధా అనేకాని పాణసహస్సాని యఞ్ఞత్థాయ సమ్పిణ్డియమానాని దిస్వా ‘‘ఏతస్మిం కమ్మే కతే దుబ్బోధనేయ్యో భవిస్సతి, హన్ద నం పటికచ్చేవ గన్త్వా పేక్ఖామా’’తి వంసకళీరగాథాయం వుత్తనయేనేవ ఆగన్త్వా పిణ్డాయ చరమానా రాజఙ్గణే పటిపాటియా అగమంసు. రాజా సీహపఞ్జరే ఠితో రాజఙ్గణం ఓలోకయమానో తే అద్దక్ఖి ¶ , సహ దస్సనేనేవ చస్స సినేహో ఉప్పజ్జి. తతో తే పక్కోసాపేత్వా ఆకాసతలే పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా సక్కచ్చం భోజేత్వా ¶ కతభత్తకిచ్చే ‘‘కే తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మయం, మహారాజ, చాతుద్దిసా నామా’’తి. ‘‘భన్తే, చాతుద్దిసాతి ఇమస్స కో అత్థో’’తి? ‘‘చతూసు దిసాసు కత్థచి కుతోచి భయం వా చిత్తుత్రాసో వా అమ్హాకం నత్థి, మహారాజా’’తి. ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం తం భయం కిం కారణా న హోతీ’’తి? ‘‘మయఞ్హి, మహారాజ, మేత్తం భావేమ, కరుణం భావేమ, ముదితం భావేమ, ఉపేక్ఖం భావేమ, తేన నో తం భయం న హోతీ’’తి వత్వా ఉట్ఠాయాసనా అత్తనో వసతిం అగమంసు.
తతో రాజా చిన్తేసి ‘‘ఇమే సమణా మేత్తాదిభావనాయ భయం న హోతీతి భణన్తి, బ్రాహ్మణా పన అనేకసహస్సపాణవధం వణ్ణయన్తి, కేసం ను ఖో వచనం సచ్చ’’న్తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సమణా సుద్ధేన అసుద్ధం ధోవన్తి, బ్రాహ్మణా పన అసుద్ధేన అసుద్ధం. న చ సక్కా అసుద్ధేన అసుద్ధం ధోవితుం, పబ్బజితానం ఏవ వచనం సచ్చ’’న్తి. సో ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖితా హోన్తూ’’తిఆదినా నయేన మేత్తాదయో చత్తారోపి బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా హితఫరణచిత్తేన అమచ్చే ¶ ఆణాపేసి ‘‘సబ్బే పాణే ముఞ్చథ, సీతాని పానీయాని పివన్తు, హరితాని తిణాని ఖాదన్తు, సీతో చ నేసం వాతో ఉపవాయతూ’’తి. తే తథా అకంసు.
తతో రాజా ‘‘కల్యాణమిత్తానం వచనేనేవ పాపకమ్మతో ముత్తోమ్హీ’’తి తత్థేవ నిసిన్నో విపస్సిత్వా పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛాకాసి. అమచ్చేహి చ భోజనవేలాయం ‘‘భుఞ్జ, మహారాజ, కాలో’’తి వుత్తే ‘‘నాహం రాజా’’తి పురిమనయేనేవ సబ్బం వత్వా ఇమం ఉదానబ్యాకరణగాథం అభాసి –
‘‘చాతుద్దిసో అప్పటిఘో చ హోతి, సన్తుస్సమానో ఇతరీతరేన;
పరిస్సయానం సహితా అఛమ్భీ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ చాతుద్దిసోతి చతూసు దిసాసు యథాసుఖవిహారీ, ‘‘ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౦౮; అ. ని. ౪.౧౨౫; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౮) వా నయేన బ్రహ్మవిహారభావనాఫరితా చతస్సో దిసా అస్స సన్తీతిపి చాతుద్దిసో. తాసు దిసాసు కత్థచి సత్తే ¶ వా సఙ్ఖారే వా భయేన న పటిహఞ్ఞతీతి అప్పటిఘో. సన్తుస్సమానోతి ద్వాదసవిధస్స సన్తోసస్సవసేన సన్తుస్సకో, ఇతరీతరేనాతి ఉచ్చావచేన పచ్చయేన. పరిస్సయానం సహితా అఛమ్భీతి ఏత్థ పరిస్సయన్తి కాయచిత్తాని, పరిహాపేన్తి వా తేసం సమ్పత్తిం, తాని వా పటిచ్చ సయన్తీతి పరిస్సయా, బాహిరానం సీహబ్యగ్ఘాదీనం అబ్భన్తరానఞ్చ కామచ్ఛన్దాదీనం కాయచిత్తుపద్దవానం ఏతం అధివచనం. తే పరిస్సయే అధివాసనఖన్తియా ¶ చ వీరియాదీహి ధమ్మేహి చ సహతీతి పరిస్సయానం సహితా. థద్ధభావకరభయాభావేన అఛమ్భీ. కిం వుత్తం హోతి? యథా తే చత్తారో సమణా, ఏవం ఇతరీతరేన పచ్చయేన సన్తుస్సమానో ఏత్థ పటిపత్తిపదట్ఠానే సన్తోసే ఠితో చతూసు దిసాసు మేత్తాదిభావనాయ చాతుద్దిసో, సత్తసఙ్ఖారేసు పటిహననభయాభావేన అప్పటిఘో చ హోతి. సో చాతుద్దిసత్తా వుత్తప్పకారానం పరిస్సయానం సహితా, అప్పటిఘత్తా అఛమ్భీ చ హోతీతి ఏవం పటిపత్తిగుణం దిస్వా యోనిసో పటిపజ్జిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి. అథ వా తే సమణా వియ సన్తుస్సమానో ¶ ఇతరీతరేన వుత్తనయేనేవ చాతుద్దిసో హోతీతి ఞత్వా ఏవం చాతుద్దిసభావం పత్థయన్తో యోనిసో పటిపజ్జిత్వా అధిగతోమ్హి. తస్మా అఞ్ఞోపి ఈదిసం ఠానం పత్థయమానో చాతుద్దిసతాయ పరిస్సయానం సహితా అప్పటిఘతాయ చ అఛమ్భీ హుత్వా ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
చాతుద్దిసగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౩. దుస్సఙ్గహాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర అగ్గమహేసీ కాలమకాసి. తతో వీతివత్తేసు సోకదివసేసు ఏకం దివసం అమచ్చా ‘‘రాజూనం నామ తేసు తేసు కిచ్చేసు అగ్గమహేసీ అవస్సం ఇచ్ఛితబ్బా, సాధు, దేవో, అఞ్ఞం దేవిం ఆనేతూ’’తి యాచింసు. రాజా‘‘తేన హి, భణే, జానాథా’’తి ఆహ. తే పరియేసన్తా సామన్తరజ్జే రాజా మతో. తస్స దేవీ రజ్జం అనుసాసతి. సా చ గబ్భినీ హోతి. అమచ్చా ‘‘అయం రఞ్ఞో అనురూపా’’తి ఞత్వా తం యాచింసు. సా ‘‘గబ్భినీ నామ మనుస్సానం అమనాపా హోతి, సచే ఆగమేథ, యావ విజాయామి, ఏవం హోతు, నో చే, అఞ్ఞం పరియేసథా’’తి ఆహ. తే రఞ్ఞోపి ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘గబ్భినీపి హోతు ఆనేథా’’తి. తే ఆనేసుం. రాజా తం అభిసిఞ్చిత్వా సబ్బం మహేసీభోగం అదాసి. తస్సా పరిజనఞ్చ నానావిధేహి ¶ పణ్ణాకారేహి సఙ్గణ్హాతి. సా కాలేన పుత్తం విజాయి. తమ్పి రాజా అత్తనో జాతపుత్తమివ సబ్బిరియాపథేసు అఙ్కే చ ఉరే చ కత్వా విహరతి. తతో దేవియా పరిజనో చిన్తేసి ‘‘రాజా అతివియ సఙ్గణ్హాతి కుమారం, అతివిస్సాసనియాని రాజహదయాని, హన్ద నం పరిభేదేమా’’తి.
తతో కుమారం – ‘‘త్వం, తాత, అమ్హాకం రఞ్ఞో పుత్తో, న ఇమస్స రఞ్ఞో, మా ఏత్థ విస్సాసం ఆపజ్జీ’’తి ఆహంసు. అథ కుమారో ‘‘ఏహి పుత్తా’’తి రఞ్ఞా వుచ్చమానోపి హత్థే గహేత్వా ఆకడ్ఢియమానోపి పుబ్బే వియ రాజానం న అల్లీయతి. రాజా ‘‘కిం ఏత’’న్తి వీమంసన్తో తం పవత్తిం ఞత్వా ‘‘అరే, ఏతే మయా ఏవం సఙ్గహితాపి ¶ పటికూలవుత్తినో ఏవా’’తి నిబ్బిజ్జిత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజితో. ‘‘రాజా పబ్బజితో’’తి అమచ్చపరిజనాపి బహూ పబ్బజితా ¶ , ‘‘సపరిజనో రాజా పబ్బజితో’’తి మనుస్సా పణీతే పచ్చయే ఉపనేన్తి. రాజా పణీతే పచ్చయే యథావుడ్ఢం దాపేతి. తత్థ యే సున్దరం లభన్తి, తే తుస్సన్తి. ఇతరే ఉజ్ఝాయన్తి ‘‘మయం పరివేణసమ్మజ్జనాదీని సబ్బకిచ్చాని కరోన్తా లూఖభత్తం జిణ్ణవత్థఞ్చ లభామా’’తి. సో తమ్పి ఞత్వా ‘‘అరే, యథావుడ్ఢం దియ్యమానేపి నామ ఉజ్ఝాయన్తి, అహో, అయం పరిసా దుస్సఙ్గహా’’తి పత్తచీవరం ఆదాయ ఏకో అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తత్థ ఆగతేహి చ కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛితో ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘దుస్సఙ్గహా పబ్బజితాపి ఏకే, అథో గహట్ఠా ఘరమావసన్తా;
అప్పోస్సుక్కో పరపుత్తేసు హుత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
సా అత్థతో పాకటా ఏవ. అయం పన యోజనా – దుస్సఙ్గహా పబ్బజితాపి ఏకే, యే అసన్తోసాభిభూతా, తథావిధా ఏవ చ అథో గహట్ఠా ఘరమావసన్తా. ఏతమహం దుస్సఙ్గహభావం జిగుచ్ఛన్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
దుస్సఙ్గహగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౪. ఓరోపయిత్వాతి ¶ కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర చాతుమాసికబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా గిమ్హానం పఠమే మాసే ఉయ్యానం గతో. తత్థ రమణీయే భూమిభాగే నీలఘనపత్తసఞ్ఛన్నం కోవిళారరుక్ఖం దిస్వా ‘‘కోవిళారమూలే మమ సయనం పఞ్ఞాపేథా’’తి వత్వా ఉయ్యానే కీళిత్వా సాయన్హసమయం తత్థ సేయ్యం కప్పేసి. పున గిమ్హానం మజ్ఝిమే మాసే ఉయ్యానం గతో. తదా కోవిళారో పుప్ఫితో హోతి, తదాపి తథేవ అకాసి. పున గిమ్హానం పచ్ఛిమే మాసే గతో. తదా కోవిళారో సఞ్ఛిన్నపత్తో సుక్ఖరుక్ఖో వియ హోతి. తదాపి సో అదిస్వావ తం రుక్ఖం పుబ్బపరిచయేన తత్థేవ సేయ్యం ఆణాపేసి. అమచ్చా జానన్తాపి ‘‘రఞ్ఞా ఆణత్త’’న్తి భయేన తత్థ సయనం పఞ్ఞాపేసుం. సో ఉయ్యానే కీళిత్వా సాయన్హసమయం ¶ తత్థ సేయ్యం కప్పేన్తో తం రుక్ఖం దిస్వా ‘‘అరే, అయం పుబ్బే సఞ్ఛన్నపత్తో మణిమయో వియ అభిరూపదస్సనో అహోసి. తతో మణివణ్ణసాఖన్తరే ఠపితపవాళఙ్కురసదిసేహి పుప్ఫేహి సస్సిరికచారుదస్సనో అహోసి. ముత్తాదలసదిసవాలికాకిణ్ణో చస్స హేట్ఠా భూమిభాగో బన్ధనా పముత్తపుప్ఫసఞ్ఛన్నో రత్తకమ్బలసన్థతో వియ అహోసి. సో నామజ్జ సుక్ఖరుక్ఖో వియ సాఖామత్తావసేసో ఠితో. ‘అహో, జరాయ ఉపహతో కోవిళారో’’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అనుపాదిన్నమ్పి తావ జరా హఞ్ఞతి, కిమఙ్గ పన ఉపాదిన్న’’న్తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తదనుసారేనేవ సబ్బసఙ్ఖారే దుక్ఖతో అనత్తతో చ విపస్సన్తో ‘‘అహో వతాహమ్పి ¶ సఞ్ఛిన్నపత్తో కోవిళారో వియ అపేతగిహిబ్యఞ్జనో భవేయ్య’’న్తి పత్థయమానో అనుపుబ్బేన తస్మిం సయనతలే దక్ఖిణేన పస్సేన నిపన్నోయేవ పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తతో గమనకాలే అమచ్చేహి ‘‘కాలో గన్తుం, మహారాజా’’తి వుత్తే ‘‘నాహం రాజా’’తిఆదీని వత్వా పురిమనయేనేవ ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘ఓరోపయిత్వా గిహిబ్యఞ్జనాని, సఞ్ఛిన్నపత్తో యథా కోవిళారో;
ఛేత్వాన వీరో గిహిబన్ధనాని, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ఓరోపయిత్వాతి అపనేత్వా. గిహిబ్యఞ్జనానీతి కేసమస్సుఓదాతవత్థాలఙ్కారమాలాగన్ధవిలేపనఇత్థిపుత్తదాసిదాసాదీని. ఏతాని హి గిహిభావం ¶ బ్యఞ్జయన్తి, తస్మా ‘‘గిహిబ్యఞ్జనానీ’’తి వుచ్చన్తి. సఞ్ఛిన్నపత్తోతి పతితపత్తో. ఛేత్వానాతి మగ్గఞాణేన ఛిన్దిత్వా. వీరోతి మగ్గవీరియసమన్నాగతో. గిహిబన్ధనానీతి కామబన్ధనాని. కామా హి గిహీనం బన్ధనాని. అయం తావ పదత్థో.
అయం పన అధిప్పాయో – ‘‘అహో వతాహమ్పి ఓరోపయిత్వా గిహిబ్యఞ్జనాని సఞ్ఛిన్నపత్తో యథా కోవిళారో భవేయ్య’’న్తి ఏవఞ్హి చిన్తయమానో విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
కోవిళారగాథావణ్ణనా సమత్తా. పఠమో వగ్గో నిట్ఠితో.
౪౫-౪౬. సచే ¶ లభేథాతి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే ద్వే పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నా. తతో చవిత్వా తేసం జేట్ఠకో బారాణసిరఞ్ఞో పుత్తో అహోసి, కనిట్ఠో పురోహితస్స పుత్తో అహోసి. తే ఏకదివసంయేవ పటిసన్ధిం గహేత్వా ఏకదివసమేవ మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమిత్వా సహపంసుకీళితసహాయకా అహేసుం. పురోహితపుత్తో పఞ్ఞవా అహోసి. సో రాజపుత్తం ఆహ – ‘‘సమ్మ, త్వం పితునో అచ్చయేన రజ్జం లభిస్ససి, అహం పురోహితట్ఠానం, సుసిక్ఖితేన చ సుఖం రజ్జం అనుసాసితుం సక్కా, ఏహి సిప్పం ఉగ్గహేస్సామా’’తి. తతో ఉభోపి పుబ్బోపచితకమ్మా హుత్వా ¶ గామనిగమాదీసు భిక్ఖం చరమానా పచ్చన్తజనపదగామం గతా. తఞ్చ గామం పచ్చేకబుద్ధా భిక్ఖాచారవేలాయ పవిసన్తి. అథ మనుస్సా పచ్చేకబుద్ధే దిస్వా ఉస్సాహజాతా ఆసనాని పఞ్ఞాపేన్తి, పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయం ఉపనామేన్తి, మానేన్తి, పూజేన్తి. తేసం ఏతదహోసి – ‘‘అమ్హేహి సదిసా ఉచ్చాకులికా నామ నత్థి, అథ చ పనిమే మనుస్సా యది ఇచ్ఛన్తి, అమ్హాకం భిక్ఖం దేన్తి, యది చ నిచ్ఛన్తి, న దేన్తి, ఇమేసం పన పబ్బజితానం ఏవరూపం సక్కారం కరోన్తి, అద్ధా ఏతే కిఞ్చి సిప్పం జానన్తి, హన్ద నేసం సన్తికే సిప్పం ఉగ్గణ్హామా’’తి.
తే ¶ మనుస్సేసు పటిక్కన్తేసు ఓకాసం లభిత్వా ‘‘యం, భన్తే, తుమ్హే సిప్పం జానాథ, తం అమ్హేపి సిక్ఖాపేథా’’తి యాచింసు. పచ్చేకబుద్ధా ‘‘న సక్కా అపబ్బజితేన సిక్ఖితు’’న్తి ఆహంసు. తే పబ్బజ్జం యాచిత్వా పబ్బజింసు. తతో నేసం పచ్చేకబుద్ధా ‘‘ఏవం వో నివాసేతబ్బం, ఏవం పారుపితబ్బ’’న్తిఆదినా నయేన ఆభిసమాచారికం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఇమస్స సిప్పస్స ఏకీభావాభిరతి నిప్ఫత్తి, తస్మా ఏకేనేవ నిసీదితబ్బం, ఏకేన చఙ్కమితబ్బం, ఠాతబ్బం, సయితబ్బ’’న్తి పాటియేక్కం పణ్ణసాలమదంసు. తతో తే అత్తనో అత్తనో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసీదింసు. పురోహితపుత్తో నిసిన్నకాలతో ¶ పభుతి చిత్తసమాధానం లద్ధా ఝానం లభి. రాజపుత్తో ముహుత్తేనేవ ఉక్కణ్ఠితో తస్స సన్తికం ఆగతో. సో తం దిస్వా ‘‘కిం, సమ్మా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ఇధ నిసీదా’’తి. సో తత్థ ముహుత్తం నిసీదిత్వా ఆహ – ‘‘ఇమస్స కిర, సమ్మ, సిప్పస్స ఏకీభావాభిరతి నిప్ఫత్తీ’’తి పురోహితపుత్తో ‘‘ఏవం, సమ్మ, తేన హి త్వం అత్తనో నిసిన్నోకాసం ఏవ గచ్ఛ, ఉగ్గహేస్సామి ఇమస్స సిప్పస్స నిప్ఫత్తి’’న్తి ఆహ. సో గన్త్వా పునపి ముహుత్తేనేవ ఉక్కణ్ఠితో పురిమనయేనేవ తిక్ఖత్తుం ఆగతో.
తతో నం పురోహితపుత్తో తథేవ ఉయ్యోజేత్వా తస్మిం గతే చిన్తేసి ‘‘అయం అత్తనో చ కమ్మం హాపేతి, మమ చ ఇధాభిక్ఖణం ఆగచ్ఛన్తో’’తి. సో పణ్ణసాలతో నిక్ఖమ్మ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో. ఇతరో అత్తనో పణ్ణసాలాయేవ నిసిన్నో పునపి ముహుత్తేనేవ ఉక్కణ్ఠితో హుత్వా తస్స పణ్ణసాలం ఆగన్త్వా ఇతో చితో చ మగ్గన్తోపి తం అదిస్వా చిన్తేసి – ‘‘యో గహట్ఠకాలే పణ్ణాకారమ్పి ఆదాయ ఆగతో మం దట్ఠుం న లభతి, సో నామ మయి ఆగతే దస్సనమ్పి అదాతుకామో పక్కామి, అహో, రే చిత్త, న లజ్జసి, యం మం చతుక్ఖత్తుం ఇధానేసి, సోదాని తే వసే న వత్తిస్సామి, అఞ్ఞదత్థు తంయేవ మమ వసే వత్తాపేస్సామీ’’తి అత్తనో సేనాసనం పవిసిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఆకాసేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. ఇతరోపి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విపస్సనం ¶ ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా తత్థేవ అగమాసి. తే ఉభోపి మనోసిలాతలే నిసీదిత్వా పాటియేక్కం పాటియేక్కం ఇమా ఉదానగాథాయో అభాసింసు –
‘‘సచే ¶ లభేథ నిపకం సహాయం, సద్ధిం చరం సాధువిహారి ధీరం;
అభిభుయ్య సబ్బాని పరిస్సయాని, చరేయ్య తేనత్తమనో సతీమా.
‘‘నో చే లభేథ నిపకం సహాయం, సద్ధిం చరం సాధువిహారి ధీరం;
రాజావ రట్ఠం విజితం పహాయ, ఏకో చరే మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో’’తి.
తత్థ నిపకన్తి పకతినిపుణం పణ్డితం కసిణపరికమ్మాదీసు కుసలం. సాధువిహారిన్తి అప్పనావిహారేన వా ఉపచారేన వా సమన్నాగతం. ధీరన్తి ధితిసమ్పన్నం. తత్థ నిపకత్తేన ధితిసమ్పదా వుత్తా. ఇధ పన ధితిసమ్పన్నమేవాతి అత్థో. ధితి నామ అసిథిలపరక్కమతా, ‘‘కామం తచో ¶ చ న్హారు చా’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౪; అ. ని. ౨.౫; మహాని. ౧౯౬) ఏవం పవత్తవీరియస్సేతం అధివచనం. అపిచ ధికతపాపోతిపి ధీరో. రాజావ రట్ఠం విజితం పహాయాతి యథా పటిరాజా ‘‘విజితం రట్ఠం అనత్థావహ’’న్తి ఞత్వా రజ్జం పహాయ ఏకో చరతి, ఏవం బాలసహాయం పహాయ ఏకో చరే. అథ వా రాజావ రట్ఠన్తి యథా సుతసోమో రాజా విజితం రట్ఠం పహాయ ఏకో చరి, యథా చ మహాజనకో, ఏవం ఏకో చరేతి అయమ్పి తస్సత్థో. సేసం వుత్తానుసారేన సక్కా జానితున్తి న విత్థారితన్తి.
సహాయగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౭. అద్ధా పసంసామాతి ఇమిస్సా గాథాయ యావ ఆకాసతలే పఞ్ఞత్తాసనే పచ్చేకబుద్ధానం నిసజ్జా, తావ చాతుద్దిసగాథాయ ఉప్పత్తిసదిసా ఏవ ఉప్పత్తి. అయం పన విసేసో – యథా సో రాజా రత్తియా తిక్ఖత్తుం ఉబ్బిజ్జి, న తథా అయం, నేవస్స యఞ్ఞో పచ్చుపట్ఠితో అహోసి. సో ఆకాసతలే పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు పచ్చేకబుద్ధే నిసీదాపేత్వా ‘‘కే తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మయం, మహారాజ, అనవజ్జభోజినో నామా’’తి. ‘‘భన్తే, ‘అనవజ్జభోజినో’తి ఇమస్స కో అత్థో’’తి? ‘‘సున్దరం వా అసున్దరం వా లద్ధా నిబ్బికారా భుఞ్జామ, మహారాజా’’తి. తం సుత్వా రఞ్ఞో ఏతదహోసి ‘‘యంనూనాహం ఇమే ఉపపరిక్ఖేయ్యం ఏదిసా వా నో వా’’తి. తం దివసం కణాజకేన ¶ బిలఙ్గదుతియేన పరివిసి. పచ్చేకబుద్ధా అమతం భుఞ్జన్తా వియ నిబ్బికారా భుఞ్జింసు. రాజా ‘‘హోన్తి నామ ఏకదివసం పటిఞ్ఞాతత్తా నిబ్బికారా, స్వే జానిస్సామీ’’తి స్వాతనాయపి ¶ నిమన్తేసి. తతో దుతియదివసేపి తథేవాకాసి. తేపి తథేవ పరిభుఞ్జింసు. అథ రాజా ‘‘ఇదాని సున్దరం దత్వా వీమంసిస్సామీ’’తి పునపి నిమన్తేత్వా, ద్వే దివసే మహాసక్కారం కత్వా, పణీతేన అతివిచిత్రేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసి. తేపి తథేవ నిబ్బికారా భుఞ్జిత్వా రఞ్ఞో మఙ్గలం వత్వా పక్కమింసు. రాజా అచిరపక్కన్తేసు తేసు ‘‘అనవజ్జభోజినోవ ఏతే సమణా, అహో వతాహమ్పి అనవజ్జభోజీ ¶ భవేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా మహారజ్జం పహాయ పబ్బజ్జం సమాదాయ విపస్సనం ఆరభిత్వా, పచ్చేకబుద్ధో హుత్వా, మఞ్జూసకరుక్ఖమూలే పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే అత్తనో ఆరమ్మణం విభావేన్తో ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘అద్ధా పసంసామ సహాయసమ్పదం, సేట్ఠా సమా సేవితబ్బా సహాయా;
ఏతే అలద్ధా అనవజ్జభోజీ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
సా పదత్థతో ఉత్తానా ఏవ. కేవలం పన సహాయసమ్పదన్తి ఏత్థ అసేఖేహి సీలాదిక్ఖన్ధేహి సమ్పన్నా సహాయా ఏవ సహాయసమ్పదాతి వేదితబ్బా. అయం పనేత్థ యోజనా – యాయం వుత్తా సహాయసమ్పదా, తం సహాయసమ్పదం అద్ధా పసంసామ, ఏకంసేనేవ థోమేమాతి వుత్తం హోతి. కథం? సేట్ఠా సమా సేవితబ్బా సహాయాతి. కస్మా? అత్తనో హి సీలాదీహి సేట్ఠే సేవమానస్స సీలాదయో ధమ్మా అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా వుద్ధిం విరూళ్హిం వేపుల్లం పాపుణన్తి. సమే సేవమానస్స అఞ్ఞమఞ్ఞం సమధారణేన కుక్కుచ్చస్స వినోదనేన చ లద్ధా న పరిహాయన్తి. ఏతే పన సహాయకే సేట్ఠే చ సమే చ అలద్ధా కుహనాదిమిచ్ఛాజీవం వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నం భోజనం భుఞ్జన్తో తత్థ చ పటిఘానునయం అనుప్పాదేన్తో అనవజ్జభోజీ హుత్వా అత్థకామో కులపుత్తో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో. అహమ్పి హి ఏవం చరన్తో ఇమం సమ్పత్తిం అధిగతోమ్హీతి.
అనవజ్జభోజిగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౮. దిస్వా ¶ సువణ్ణస్సాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో బారాణసిరాజా గిమ్హసమయే దివాసేయ్యం ఉపగతో. సన్తికే చస్స వణ్ణదాసీ గోసీతచన్దనం పిసతి. తస్సా ఏకబాహాయం ఏకం సువణ్ణవలయం, ఏకబాహాయం ద్వే, తాని సఙ్ఘట్టన్తి ఇతరం న సఙ్ఘట్టతి. రాజా తం దిస్వా ‘‘ఏవమేవ గణవాసే సఙ్ఘట్టనా, ఏకవాసే అసఙ్ఘట్టనా’’తి పునప్పునం తం దాసిం ఓలోకయమానో చిన్తేసి. తేన చ సమయేన సబ్బాలఙ్కారభూసితా దేవీ తం బీజయన్తీ ఠితా హోతి. సా ‘‘వణ్ణదాసియా పటిబద్ధచిత్తో మఞ్ఞే రాజా’’తి చిన్తేత్వా తం దాసిం ఉట్ఠాపేత్వా సయమేవ పిసితుమారద్ధా ¶ . తస్సా ఉభోసు బాహాసు అనేకే సువణ్ణవలయా, తే సఙ్ఘట్టన్తా మహాసద్దం జనయింసు. రాజా సుట్ఠుతరం నిబ్బిన్నో దక్ఖిణేన పస్సేన నిపన్నోయేవ విపస్సనం ¶ ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తం అనుత్తరేన సుఖేన సుఖితం నిపన్నం చన్దనహత్థా దేవీ ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఆలిమ్పామి, మహారాజా’’తి ఆహ. రాజా – ‘‘అపేహి, మా ఆలిమ్పాహీ’’తి ఆహ. సా ‘‘కిస్స, మహారాజా’’తి ఆహ. సో ‘‘నాహం రాజా’’తి. ఏవమేతేసం తం కథాసల్లాపం సుత్వా అమచ్చా ఉపసఙ్కమింసు. తేహిపి మహారాజవాదేన ఆలపితో ‘‘నాహం, భణే, రాజా’’తి ఆహ. సేసం పఠమగాథాయ వుత్తసదిసమేవ.
అయం పన గాథావణ్ణనా – దిస్వాతి ఓలోకేత్వా. సువణ్ణస్సాతి కఞ్చనస్స ‘‘వలయానీ’’తి పాఠసేసో. సావసేసపాఠో హి అయం అత్థో. పభస్సరానీతి పభాసనసీలాని, జుతిమన్తానీతి వుత్తం హోతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ. అయం పన యోజనా – దిస్వా భుజస్మిం సువణ్ణస్స వలయాని ‘‘గణవాసే సతి సఙ్ఘట్టనా, ఏకవాసే అసఙ్ఘట్టనా’’తి ఏవం చిన్తేన్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
సువణ్ణవలయగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౪౯. ఏవం దుతియేనాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో బారాణసిరాజా దహరోవ పబ్బజితుకామో అమచ్చే ఆణాపేసి ‘‘దేవిం గహేత్వా రజ్జం పరిహరథ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి. అమచ్చా ‘‘న, మహారాజ, అరాజకం రజ్జం అమ్హేహి సక్కా రక్ఖితుం, సామన్తరాజానో ఆగమ్మ విలుమ్పిస్సన్తి, యావ ఏకపుత్తోపి ఉప్పజ్జతి, తావ ఆగమేహీ’’తి సఞ్ఞాపేసుం. ముదుచిత్తో రాజా ¶ అధివాసేసి. అథ దేవీ గబ్భం గణ్హి. రాజా పునపి తే ఆణాపేసి – ‘‘దేవీ గబ్భినీ, పుత్తం జాతం రజ్జే అభిసిఞ్చిత్వా రజ్జం పరిహరథ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి. అమచ్చా ‘‘దుజ్జానం, మహారాజ, ఏతం దేవీ పుత్తం వా విజాయిస్సతి ధీతరం వా, విజాయనకాలం తావ ఆగమేహీ’’తి పునపి సఞ్ఞాపేసుం. అథ సా పుత్తం విజాయి. తదాపి రాజా తథేవ అమచ్చే ఆణాపేసి. అమచ్చా పునపి రాజానం ‘‘ఆగమేహి, మహారాజ, యావ, పటిబలో హోతీ’’తి బహూహి కారణేహి సఞ్ఞాపేసుం. తతో కుమారే పటిబలే ¶ జాతే అమచ్చే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘పటిబలో అయం, తం రజ్జే అభిసిఞ్చిత్వా పటిపజ్జథా’’తి అమచ్చానం ఓకాసం అదత్వా అన్తరాపణా కాసాయవత్థాదయో సబ్బపరిక్ఖారే ఆహరాపేత్వా అన్తేపురే ఏవ పబ్బజిత్వా మహాజనకో వియ నిక్ఖమి. సబ్బపరిజనో నానప్పకారకం పరిదేవమానో రాజానం అనుబన్ధి.
రాజా ¶ యావ అత్తనో రజ్జసీమా, తావ గన్త్వా కత్తరదణ్డేన లేఖం కత్వా ‘‘అయం లేఖా నాతిక్కమితబ్బా’’తి ఆహ. మహాజనో లేఖాయ సీసం కత్వా, భూమియం నిపన్నో పరిదేవమానో ‘‘తుయ్హం దాని, తాత, రఞ్ఞో ఆణా, కిం కరిస్సతీ’’తి కుమారం లేఖం అతిక్కమాపేసి. కుమారో ‘‘తాత, తాతా’’తి ధావిత్వా రాజానం సమ్పాపుణి. రాజా కుమారం దిస్వా ‘‘ఏతం మహాజనం పరిహరన్తో రజ్జం కారేసిం, కిం దాని ఏకం దారకం పరిహరితుం న సక్ఖిస్స’’న్తి కుమారం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిట్ఠో, తత్థ పుబ్బపచ్చేకబుద్ధేహి వసితపణ్ణసాలం దిస్వా వాసం కప్పేసి సద్ధిం పుత్తేన. తతో కుమారో వరసయనాదీసు కతపరిచయో తిణసన్థారకే వా రజ్జుమఞ్చకే వా సయమానో రోదతి. సీతవాతాదీహి ఫుట్ఠో సమానో ‘‘సీతం, తాత, ఉణ్హం, తాత, మక్ఖికా, తాత, ఖాదన్తి, ఛాతోమ్హి, తాత, పిపాసితోమ్హి, తాతా’’తి వదతి. రాజా తం సఞ్ఞాపేన్తోయేవ రత్తిం వీతినామేతి. దివాపిస్స పిణ్డాయ చరిత్వా భత్తం ఉపనామేతి, తం హోతి మిస్సకభత్తం కఙ్గువరకముగ్గాదిబహులం. కుమారో అచ్ఛాదేన్తమ్పి తం జిఘచ్ఛావసేన భుఞ్జమానో కతిపాహేనేవ ఉణ్హే ఠపితపదుమం వియ మిలాయి. పచ్చేకబోధిసత్తో పన పటిసఙ్ఖానబలేన నిబ్బికారోయేవ భుఞ్జతి.
తతో సో కుమారం సఞ్ఞాపేన్తో ఆహ – ‘‘నగరస్మిం, తాత, పణీతాహారో లబ్భతి, తత్థ గచ్ఛామా’’తి. కుమారో ‘‘ఆమ, తాతా’’తి ఆహ. తతో నం పురక్ఖత్వా ఆగతమగ్గేనేవ నివత్తి. కుమారమాతాపి దేవీ ¶ ‘‘న దాని రాజా కుమారం గహేత్వా అరఞ్ఞే చిరం వసిస్సతి, కతిపాహేనేవ నివత్తిస్సతీ’’తి ¶ చిన్తేత్వా రఞ్ఞా కత్తరదణ్డేన లిఖితట్ఠానేయేవ వతిం కారాపేత్వా వాసం కప్పేసి. తతో రాజా తస్సా వతియా అవిదూరే ఠత్వా ‘‘ఏత్థ తే, తాత, మాతా నిసిన్నా, గచ్ఛాహీ’’తి పేసేసి. యావ చ సో తం ఠానం పాపుణాతి, తావ ఉదిక్ఖన్తో అట్ఠాసి ‘‘మా హేవ నం కోచి విహేఠేయ్యా’’తి. కుమారో మాతు సన్తికం ధావన్తో అగమాసి. ఆరక్ఖకపురిసా చ నం దిస్వా దేవియా ఆరోచేసుం. దేవీ వీసతినాటకిత్థిసహస్సపరివుతా గన్త్వా పటిగ్గహేసి, రఞ్ఞో చ పవత్తిం పుచ్ఛి. అథ ‘‘పచ్ఛతో ఆగచ్ఛతీ’’తి సుత్వా మనుస్సే పేసేసి. రాజాపి తావదేవ సకవసతిం అగమాసి. మనుస్సా రాజానం అదిస్వా నివత్తింసు. తతో దేవీ నిరాసావ హుత్వా, పుత్తం గహేత్వా, నగరం గన్త్వా, తం రజ్జే అభిసిఞ్చి. రాజాపి అత్తనో వసతిం పత్వా, తత్థ నిసిన్నో విపస్సిత్వా, పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా, మఞ్జూసకరుక్ఖమూలే పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘ఏవం దుతియేన సహ మమస్స, వాచాభిలాపో అభిసజ్జనా వా;
ఏతం భయం ఆయతిం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
సా ¶ పదత్థతో ఉత్తానా ఏవ. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – య్వాయం ఏతేన దుతియేన కుమారేన సీతుణ్హాదీని నివేదేన్తేన సహవాసేన తం సఞ్ఞాపేన్తస్స మమ వాచాభిలాపో, తస్మిం సినేహవసేన అభిసజ్జనా చ జాతా, సచే అహం ఇమం న పరిచ్చజామి, తతో ఆయతిమ్పి హేస్సతి యథేవ ఇదాని; ఏవం దుతియేన సహ మమస్స వాచాభిలాపో అభిసజ్జనా వా. ఉభయమ్పి చేతం అన్తరాయకరం విసేసాధిగమస్సాతి ఏతం భయం ఆయతిం పేక్ఖమానో తం ఛడ్డేత్వా యోనిసో పటిపజ్జిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
ఆయతిభయగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౦. కామా హి చిత్రాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర సేట్ఠిపుత్తో దహరోవ సేట్ఠిట్ఠానం లభి. తస్స తిణ్ణం ఉతూనం తయో పాసాదా హోన్తి ¶ . సో తత్థ సబ్బసమ్పత్తీహి దేవకుమారో వియ పరిచారేతి. సో దహరోవ సమానో ‘‘పబ్బజిస్సామీ’’తి మాతాపితరో యాచి. తే నం వారేన్తి. సో తథేవ నిబన్ధతి. పునపి నం మాతాపితరో ‘‘త్వం, తాత, సుఖుమాలో, దుక్కరా పబ్బజ్జా, ఖురధారాయ ఉపరి చఙ్కమనసదిసా’’తి నానప్పకారేహి వారేన్తి. సో తథేవ నిబన్ధతి. తే చిన్తేసుం ‘‘సచాయం ¶ పబ్బజతి, అమ్హాకం దోమనస్సం హోతి. సచే నం నివారేమ, ఏతస్స దోమనస్సం హోతి. అపిచ అమ్హాకం దోమనస్సం హోతు, మా చ ఏతస్సా’’తి అనుజానింసు. తతో సో సబ్బపరిజనం పరిదేవమానం అనాదియిత్వా ఇసిపతనం గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధానం సన్తికే పబ్బజి. తస్స ఉళారసేనాసనం న పాపుణాతి, మఞ్చకే తట్టికం పత్థరిత్వా సయి. సో వరసయనే కతపరిచయో సబ్బరత్తిం అతిదుక్ఖితో అహోసి. పభాతేపి సరీరపరికమ్మం కత్వా, పత్తచీవరమాదాయ పచ్చేకబుద్ధేహి సద్ధిం పిణ్డాయ పావిసి. తత్థ వుడ్ఢా అగ్గాసనఞ్చ అగ్గపిణ్డఞ్చ లభన్తి, నవకా యంకిఞ్చిదేవ ఆసనం లూఖభోజనఞ్చ. సో తేన లూఖభోజనేనాపి అతిదుక్ఖితో అహోసి. సో కతిపాహంయేవ కిసో దుబ్బణ్ణో హుత్వా నిబ్బిజ్జి యథా తం అపరిపాకగతే సమణధమ్మే. తతో మాతాపితూనం దూతం పేసేత్వా ఉప్పబ్బజి. సో కతిపాహంయేవ బలం గహేత్వా పునపి పబ్బజితుకామో అహోసి. తతో తేనేవ కమేన పబ్బజిత్వా పునపి ఉప్పబ్బజిత్వా తతియవారే పబ్బజిత్వా సమ్మా పటిపన్నో పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం వత్వా పున పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే ఇమమేవ బ్యాకరణగాథం అభాసి –
‘‘కామా హి చిత్రా మధురా మనోరమా, విరూపరూపేన మథేన్తి చిత్తం;
ఆదీనవం కామగుణేసు దిస్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ¶ కామాతి ద్వే కామా వత్థుకామా చ కిలేసకామా చ. తత్థ వత్థుకామా మనాపియరూపాదయో ధమ్మా, కిలేసకామా ఛన్దాదయో సబ్బేపి రాగప్పభేదా. ఇధ పన వత్థుకామా అధిప్పేతా. రూపాదిఅనేకప్పకారవసేన చిత్రా. లోకస్సాదవసేన మధురా. బాలపుథుజ్జనానం మనం రమేన్తీతి మనోరమా. విరూపరూపేనాతి విరూపేన రూపేన, అనేకవిధేన సభావేనాతి వుత్తం హోతి. తే హి రూపాదివసేన చిత్రా, రూపాదీసుపి నీలాదివసేన వివిధరూపా. ఏవం తేన విరూపరూపేన తథా తథా అస్సాదం దస్సేత్వా ¶ మథేన్తి చిత్తం పబ్బజ్జాయ అభిరమితుం న దేన్తీతి. సేసమేత్థ పాకటమేవ. నిగమనమ్పి ద్వీహి తీహి వా పదేహి యోజేత్వా పురిమగాథాసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
కామగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౧. ఈతీ ¶ చాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర రఞ్ఞో గణ్డో ఉదపాది. బాళ్హా వేదనా వత్తన్తి. వేజ్జా ‘‘సత్థకమ్మేన వినా ఫాసు న హోతీ’’తి భణన్తి. రాజా తేసం అభయం దత్వా సత్థకమ్మం కారాపేసి. తే ఫాలేత్వా, పుబ్బలోహితం నీహరిత్వా, నిబ్బేదనం కత్వా, వణం పట్టేన బన్ధింసు, ఆహారాచారేసు చ నం సమ్మా ఓవదింసు. రాజా లూఖభోజనేన కిససరీరో అహోసి, గణ్డో చస్స మిలాయి. సో ఫాసుకసఞ్ఞీ హుత్వా సినిద్ధాహారం భుఞ్జి. తేన చ సఞ్జాతబలో విసయే పటిసేవి. తస్స గణ్డో పున పురిమసభావమేవ సమ్పాపుణి. ఏవం యావ తిక్ఖత్తుం సత్థకమ్మం కారాపేత్వా, వేజ్జేహి పరివజ్జితో నిబ్బిజ్జిత్వా, రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా, అరఞ్ఞం పవిసిత్వా, విపస్సనం ఆరభిత్వా, సత్తహి వస్సేహి పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా, ఇమం ఉదానగాథం భాసిత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి.
‘‘ఈతీ చ గణ్డో చ ఉపద్దవో చ, రోగో చ సల్లఞ్చ భయఞ్చ మేతం;
ఏతం భయం కామగుణేసు దిస్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ఏతీతి ఈతి, ఆగన్తుకానం అకుసలభాగియానం బ్యసనహేతూనం ఏతం అధివచనం. తస్మా కామగుణాపి ఏతే అనేకబ్యసనావహట్ఠేన దళ్హసన్నిపాతట్ఠేన చ ఈతి. గణ్డోపి అసుచిం పగ్ఘరతి, ఉద్ధుమాతపరిపక్కపరిభిన్నో హోతి. తస్మా ఏతే కిలేసాసుచిపగ్ఘరణతో ఉప్పాదజరాభఙ్గేహి ఉద్ధుమాతపరిపక్కపరిభిన్నభావతో చ గణ్డో. ఉపద్దవతీతి ఉపద్దవో; అనత్థం జనేన్తో అభిభవతి; అజ్ఝోత్థరతీతి అత్థో, రాజదణ్డాదీనమేతం అధివచనం. తస్మా కామగుణాపేతే అవిదితనిబ్బానత్థావహహేతుతాయ సబ్బుపద్దవవత్థుతాయ చ ఉపద్దవో. యస్మా పనేతే కిలేసాతురభావం జనేన్తా సీలసఙ్ఖాతమారోగ్యం, లోలుప్పం వా ¶ ఉప్పాదేన్తా పాకతికమేవ ఆరోగ్యం విలుమ్పన్తి, తస్మా ఇమినా ¶ ఆరోగ్యవిలుమ్పనట్ఠేనేవ రోగో. అబ్భన్తరమనుప్పవిట్ఠట్ఠేన పన అన్తోతుదకట్ఠేన దున్నిహరణీయట్ఠేన చ సల్లం. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికభయావహనతో ¶ భయం. మే ఏతన్తి మేతం. సేసమేత్థ పాకటమేవ. నిగమనం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
ఈతిగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౨. సీతఞ్చాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర సీతాలుకబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞకుటికాయ విహరతి. తస్మిఞ్చ పదేసే సీతే సీతం, ఉణ్హే ఉణ్హమేవ చ హోతి అబ్భోకాసత్తా పదేసస్స. గోచరగామే భిక్ఖా యావదత్థాయ న లబ్భతి. పివనకపానీయమ్పి దుల్లభం, వాతాతపడంససరీసపాపి బాధేన్తి. తస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇతో అడ్ఢయోజనమత్తే సమ్పన్నో పదేసో, తత్థ సబ్బేపి ఏతే పరిస్సయా నత్థి. యంనూనాహం తత్థ గచ్ఛేయ్యం; ఫాసుకం విహరన్తేన సక్కా విసేసం అధిగన్తు’’న్తి. తస్స పున అహోసి – ‘‘పబ్బజితా నామ న పచ్చయవసికా హోన్తి, ఏవరూపఞ్చ చిత్తం వసే వత్తేన్తి, న చిత్తస్స వసే వత్తేన్తి, నాహం గమిస్సామీ’’తి పచ్చవేక్ఖిత్వా న అగమాసి. ఏవం యావతతియకం ఉప్పన్నచిత్తం పచ్చవేక్ఖిత్వా నివత్తేసి. తతో తత్థేవ సత్త వస్సాని వసిత్వా, సమ్మా పటిపజ్జమానో పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛికత్వా, ఇమం ఉదానగాథం భాసిత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి.
‘‘సీతఞ్చ ఉణ్హఞ్చ ఖుదం పిపాసం, వాతాతపే డంససరీసపే చ;
సబ్బానిపేతాని అభిసమ్భవిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ సీతఞ్చాతి సీతం నామ దువిధం అబ్భన్తరధాతుక్ఖోభపచ్చయఞ్చ, బాహిరధాతుక్ఖోభపచ్చయఞ్చ; తథా ఉణ్హం. డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికా. సరీసపాతి యే కేచి దీఘజాతికా సరిత్వా గచ్ఛన్తి. సేసం పాకటమేవ. నిగమనమ్పి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
సీతాలుకగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౩. నాగోవాతి ¶ కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా వీసతి వస్సాని రజ్జం కారేత్వా కాలకతో నిరయే వీసతి ఏవ వస్సాని పచ్చిత్వా హిమవన్తప్పదేసే హత్థియోనియం ఉప్పజ్జిత్వా ¶ సఞ్జాతక్ఖన్ధో పదుమవణ్ణసకలసరీరో ఉళారో యూథపతి మహానాగో అహోసి. తస్స ఓభగ్గోభగ్గం సాఖాభఙ్గం హత్థిఛాపావ ఖాదన్తి. ఓగాహేపి నం హత్థినియో కద్దమేన లిమ్పన్తి ¶ , సబ్బం పాలిలేయ్యకనాగస్సేవ అహోసి. సో యూథా నిబ్బిజ్జిత్వా పక్కమి. తతో నం పదానుసారేన యూథం అనుబన్ధి. ఏవం యావతతియం పక్కన్తో అనుబద్ధోవ. తతో చిన్తేసి – ‘‘ఇదాని మయ్హం నత్తకో బారాణసియం రజ్జం కారేతి, యంనూనాహం అత్తనో పురిమజాతియా ఉయ్యానం గచ్ఛేయ్యం, తత్ర మం సో రక్ఖిస్సతీ’’తి. తతో రత్తిం నిద్దావసం గతే యూథే యూథం పహాయ తమేవ ఉయ్యానం పావిసి. ఉయ్యానపాలో దిస్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘హత్థిం గహేస్సామీ’’తి సేనాయ పరివారేసి. హత్థీ రాజానం ఏవ అభిముఖో గచ్ఛతి. రాజా ‘‘మం అభిముఖో ఏతీ’’తి ఖురప్పం సన్నయ్హిత్వా అట్ఠాసి. తతో హత్థీ ‘‘విజ్ఝేయ్యాపి మం ఏసో’’తి మానుసికాయ వాచాయ ‘‘బ్రహ్మదత్త, మా మం విజ్ఝ, అహం తే అయ్యకో’’తి ఆహ. రాజా ‘‘కిం భణసీ’’తి సబ్బం పుచ్ఛి. హత్థీపి రజ్జే చ నరకే చ హత్థియోనియఞ్చ పవత్తిం సబ్బం ఆరోచేసి. రాజా ‘‘సున్దరం, మా భాయి, మా చ కఞ్చి భింసాపేహీ’’తి హత్థినో వట్టఞ్చ ఆరక్ఖకే చ హత్థిభణ్డే చ ఉపట్ఠాపేసి.
అథేకదివసం రాజా హత్థిక్ఖన్ధగతో ‘‘అయం వీసతి వస్సాని రజ్జం కత్వా నిరయే పక్కో, విపాకావసేసేన చ తిరచ్ఛానయోనియం ఉప్పన్నో, తత్థపి గణవాససఙ్ఘట్టనం అసహన్తో ఇధాగతో. అహో దుక్ఖో గణవాసో, ఏకీభావో ఏవ చ పన సుఖో’’తి చిన్తేత్వా తత్థేవ విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తం లోకుత్తరసుఖేన సుఖితం అమచ్చా ఉపసఙ్కమిత్వా, పణిపాతం కత్వా ‘‘యానకాలో మహారాజా’’తి ఆహంసు. తతో ‘‘నాహం రాజా’’తి వత్వా పురిమనయేనేవ ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘నాగోవ యూథాని వివజ్జయిత్వా, సఞ్జాతఖన్ధో పదుమీ ఉళారో;
యథాభిరన్తం విహరం అరఞ్ఞే, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
సా ¶ ¶ పదత్థతో పాకటా ఏవ. అయం పనేత్థ అధిప్పాయయోజనా. సా చ ఖో యుత్తివసేనేవ, న అనుస్సవవసేన. యథా అయం హత్థీ మనుస్సకన్తేసు సీలేసు దన్తత్తా అదన్తభూమిం నాగచ్ఛతీతి వా, సరీరమహన్తతాయ వా నాగో, ఏవం కుదాస్సు నామాహమ్పి అరియకన్తేసు సీలేసు దన్తత్తా అదన్తభూమిం నాగమనేన ఆగుం అకరణేన పున ఇత్థత్తం అనాగమనేన చ గుణసరీరమహన్తతాయ వా నాగో భవేయ్యం. యథా చేస యూథాని వివజ్జేత్వా ఏకచరియసుఖేన యథాభిరన్తం విహరం అరఞ్ఞే ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం గణం వివజ్జేత్వా ఏకవిహారసుఖేన ఝానసుఖేన యథాభిరన్తం విహరం అరఞ్ఞే అత్తనో యథా యథా సుఖం, తథా తథా యత్తకం వా ఇచ్ఛామి, తత్తకం అరఞ్ఞే నివాసం ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో చరేయ్యన్తి అత్థో. యథా చేస సుసణ్ఠితక్ఖన్ధతాయ ¶ సఞ్జాతక్ఖన్ధో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం అసేఖసీలక్ఖన్ధమహన్తతాయ సఞ్జాతక్ఖన్ధో భవేయ్యం. యథా చేస పదుమసదిసగత్తతాయ వా పదుమకులే ఉప్పన్నతాయ వా పదుమీ, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం పదుమసదిసఉజుగత్తతాయ వా అరియజాతిపదుమే ఉప్పన్నతాయ వా పదుమీ భవేయ్యం. యథా చేస థామబలజవాదీహి ఉళారో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం పరిసుద్ధకాయసమాచారతాదీహి సీలసమాధినిబ్బేధికపఞ్ఞాదీహి వా ఉళారో భవేయ్యన్తి ఏవం చిన్తేన్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి.
నాగగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౪. అట్ఠాన తన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర పుత్తో దహరో ఏవ సమానో పబ్బజితుకామో మాతాపితరో యాచి. మాతాపితరో నం వారేన్తి. సో వారియమానోపి నిబన్ధతియేవ ‘‘పబ్బజిస్సామీ’’తి. తతో నం పుబ్బే వుత్తసేట్ఠిపుత్తం ¶ వియ సబ్బం వత్వా అనుజానింసు. పబ్బజిత్వా చ ఉయ్యానేయేవ వసితబ్బన్తి పటిజానాపేసుం, సో తథా అకాసి. తస్స మాతా పాతోవ వీసతిసహస్సనాటకిత్థిపరివుతా ఉయ్యానం గన్త్వా, పుత్తం యాగుం పాయేత్వా, అన్తరా ఖజ్జకాదీని చ ఖాదాపేత్వా, యావ మజ్ఝన్హికసమయం తేన సద్ధిం సముల్లపిత్వా, నగరం పవిసతి. పితా చ మజ్ఝన్హికే ఆగన్త్వా, తం భోజేత్వా అత్తనాపి భుఞ్జిత్వా, దివసం తేన సద్ధిం సముల్లపిత్వా, సాయన్హసమయే ¶ జగ్గనపురిసే ఠపేత్వా నగరం పవిసతి. సో ఏవం రత్తిన్దివం అవివిత్తో విహరతి. తేన ఖో పన సమయేన ఆదిచ్చబన్ధు నామ పచ్చేకబుద్ధో నన్దమూలకపబ్భారే విహరతి. సో ఆవజ్జేన్తో తం అద్దస – ‘‘అయం కుమారో పబ్బజితుం అసక్ఖి, జటం ఛిన్దితుం న సక్కోతీ’’తి. తతో పరం ఆవజ్జి ‘‘అత్తనో ధమ్మతాయ నిబ్బిజ్జిస్సతి, నో’’తి. అథ ‘‘ధమ్మతాయ నిబ్బిన్దన్తో అతిచిరం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తస్స ఆరమ్మణం దస్సేస్సామీ’’తి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ మనోసిలాతలతో ఆగన్త్వా ఉయ్యానే అట్ఠాసి. రాజపురిసో దిస్వా ‘‘పచ్చేకబుద్ధో ఆగతో, మహారాజా’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘ఇదాని మే పుత్తో పచ్చేకబుద్ధేన సద్ధిం అనుక్కణ్ఠితో వసిస్సతీ’’తి పముదితమనో హుత్వా పచ్చేకబుద్ధం సక్కచ్చం ఉపట్ఠహిత్వా తత్థేవ వాసం యాచిత్వా పణ్ణసాలాదివావిహారట్ఠానచఙ్కమాదిసబ్బం కారేత్వా వాసేసి.
సో తత్థ వసన్తో ఏకదివసం ఓకాసం లభిత్వా కుమారం పుచ్ఛి ‘‘కోసి త్వ’’న్తి? సో ఆహ ‘‘అహం పబ్బజితో’’తి. ‘‘పబ్బజితా నామ న ఏదిసా హోన్తీ’’తి. ‘‘అథ భన్తే, కీదిసా హోన్తి, కిం మయ్హం అననుచ్ఛవిక’’న్తి వుత్తే ‘‘త్వం అత్తనో అననుచ్ఛవికం న పేక్ఖసి ¶ , నను తే మాతా వీసతిసహస్సఇత్థీహి సద్ధిం పుబ్బణ్హసమయే ఆగచ్ఛన్తీ ఉయ్యానం అవివిత్తం కరోతి, పితా మహతా బలకాయేన సాయన్హసమయే, జగ్గనపురిసా సకలరత్తిం; పబ్బజితా నామ తవ సదిసా న హోన్తి, ‘ఏదిసా పన హోన్తీ’’’తి తత్ర ఠితస్సేవ ఇద్ధియా హిమవన్తే అఞ్ఞతరం విహారం దస్సేసి. సో తత్థ పచ్చేకబుద్ధే ఆలమ్బనబాహం ¶ నిస్సాయ ఠితే చ చఙ్కమన్తే చ రజనకమ్మసూచికమ్మాదీని కరోన్తే చ దిస్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హే ఇధ, నాగచ్ఛథ, పబ్బజ్జా నామ తుమ్హేహి అనుఞ్ఞాతా’’తి. ‘‘ఆమ, పబ్బజ్జా అనుఞ్ఞాతా, పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సమణా నామ అత్తనో నిస్సరణం కాతుం ఇచ్ఛితపత్థితఞ్చ పదేసం గన్తుం లభన్తి, ఏత్తకంవ వట్టతీ’’తి వత్వా ఆకాసే ఠత్వా –
‘‘అట్ఠాన తం సఙ్గణికారతస్స, యం ఫస్సయే సామయికం విముత్తి’’న్తి. –
ఇమం ¶ ఉపడ్ఢగాథం వత్వా, దిస్సమానేనేవ కాయేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. ఏవం గతే పచ్చేకబుద్ధే సో అత్తనో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిపజ్జి. ఆరక్ఖకపురిసోపి ‘‘సయితో కుమారో, ఇదాని కుహిం గమిస్సతీ’’తి పమత్తో నిద్దం ఓక్కమి. సో తస్స పమత్తభావం ఞత్వా పత్తచీవరం గహేత్వా అరఞ్ఞం పావిసి. తత్ర చ వివిత్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా, పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా, పచ్చేకబుద్ధట్ఠానం గతో. తత్ర చ ‘‘కథమధిగత’’న్తి పుచ్ఛితో ఆదిచ్చబన్ధునా వుత్తం ఉపడ్ఢగాథం పరిపుణ్ణం కత్వా అభాసి.
తస్సత్థో – అట్ఠాన తన్తి. అట్ఠానం తం, అకారణం తన్తి వుత్తం హోతి, అనునాసికలోపో కతో ‘‘అరియసచ్చాన దస్సన’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౫.౧౧; సు. ని. ౨౭౦) వియ. సఙ్గణికారతస్సాతి గణాభిరతస్స. యన్తి కరణవచనమేతం ‘‘యం హిరీయతి హిరీయితబ్బేనా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౩౦) వియ. ఫస్సయేతి అధిగచ్ఛే. సామయికం విముత్తిన్తి లోకియసమాపత్తిం. సా హి అప్పితప్పితసమయే ఏవ పచ్చనీకేహి విముచ్చనతో ‘‘సామయికా విముత్తీ’’తి వుచ్చతి. తం సామయికం విముత్తిం. అట్ఠానం తం, న తం కారణం విజ్జతి సఙ్గణికారతస్స, యేన కారణేన ఫస్సయేతి ఏతం ఆదిచ్చబన్ధుస్స పచ్చేకబుద్ధస్స వచో నిసమ్మ సఙ్గణికారతిం పహాయ యోనిసో పటిపజ్జన్తో అధిగతోమ్హీతి ఆహ. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
అట్ఠానగాథావణ్ణనా సమత్తా.
దుతియో వగ్గో నిట్ఠితో.
౫౫. దిట్ఠీవిసూకానీతి ¶ ¶ కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘యథా సీతాదీనం పటిఘాతకాని ఉణ్హాదీని అత్థి, అత్థి ను ఖో ఏవం వట్టపటిఘాతకం వినట్టం, నో’’తి. సో అమచ్చే పుచ్ఛి – ‘‘వివట్టం జానాథా’’తి? తే ‘‘జానామ, మహారాజా’’తి ఆహంసు. రాజా – ‘‘కిం త’’న్తి? తతో ‘‘అన్తవా లోకో’’తిఆదినా నయేన సస్సతుచ్ఛేదం కథేసుం. అథ రాజా ‘‘ఇమే న జానన్తి, సబ్బేపిమే దిట్ఠిగతికా’’తి సయమేవ తేసం విలోమతఞ్చ అయుత్తతఞ్చ దిస్వా ‘‘వట్టపటిఘాతకం వివట్టం అత్థి, తం గవేసితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. ఇమఞ్చ ఉదానగాథం అభాసి పచ్చేకబుద్ధమజ్ఝే బ్యాకరణగాథఞ్చ –
‘‘దిట్ఠీవిసూకాని ¶ ఉపాతివత్తో, పత్తో నియామం పటిలద్ధమగ్గో;
ఉప్పన్నఞాణోమ్హి అనఞ్ఞనేయ్యో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తస్సత్థో – దిట్ఠీవిసూకానీతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతాని. తాని హి మగ్గసమ్మాదిట్ఠియా విసూకట్ఠేన విజ్ఝనట్ఠేన విలోమట్ఠేన చ విసూకాని. ఏవం దిట్ఠియా విసూకాని, దిట్ఠి ఏవ వా విసూకాని దిట్ఠివిసూకాని. ఉపాతివత్తోతి దస్సనమగ్గేన అతిక్కన్తో. పత్తో నియామన్తి అవినిపాతధమ్మతాయ సమ్బోధిపరాయణతాయ చ నియతభావం అధిగతో, సమ్మత్తనియామసఙ్ఖాతం వా పఠమమగ్గన్తి. ఏత్తావతా పఠమమగ్గకిచ్చనిప్ఫత్తి చ తస్స పటిలాభో చ వుత్తో. ఇదాని పటిలద్ధమగ్గోతి ఇమినా సేసమగ్గపటిలాభం దస్సేతి. ఉప్పన్నఞాణోమ్హీతి ఉప్పన్నపచ్చేకబోధిఞాణో అమ్హి. ఏతేన ఫలం దస్సేతి. అనఞ్ఞనేయ్యోతి అఞ్ఞేహి ‘‘ఇదం సచ్చం, ఇదం సచ్చ’’న్తి న నేతబ్బో. ఏతేన సయమ్భుతం దీపేతి, పత్తే వా పచ్చేకబోధిఞాణే అనేయ్యతాయ అభావా సయంవసితం. సమథవిపస్సనాయ వా దిట్ఠివిసూకాని ఉపాతివత్తో, ఆదిమగ్గేన పత్తో నియామం, సేసేహి ¶ పటిలద్ధమగ్గో, ఫలఞాణేన ఉప్పన్నఞాణో, తం సబ్బం అత్తనావ అధిగతోతి అనఞ్ఞనేయ్యో. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
దిట్ఠివిసూకగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౬. నిల్లోలుపోతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర సూదో అన్తరభత్తం పచిత్వా ఉపనామేసి మనుఞ్ఞదస్సనం సాదురసం ‘‘అప్పేవ నామ మే రాజా ధనమనుప్పదేయ్యా’’తి. తం రఞ్ఞో గన్ధేనేవ భోత్తుకామతం జనేసి ముఖే ఖేళం ఉప్పాదేన్తం. పఠమకబళే పన ముఖే పక్ఖిత్తమత్తే సత్తరసహరణిసహస్సాని అమతేనేవ ఫుట్ఠాని అహేసుం. సూదో ‘‘ఇదాని మే దస్సతి, ఇదాని మే దస్సతీ’’తి ¶ చిన్తేసి. రాజాపి ‘‘సక్కారారహో సూదో’’తి చిన్తేసి – ‘‘రసం సాయిత్వా పన సక్కరోన్తం మం పాపకో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛేయ్య – ‘లోలో అయం రాజా రసగరుకో’’’తి న కిఞ్చి అభణి. ఏవం యావ భోజనపరియోసానం, తావ సూదోపి ‘‘ఇదాని దస్సతి, ఇదాని దస్సతీ’’తి చిన్తేసి. రాజాపి అవణ్ణభయేన న కిఞ్చి అభణి. తతో ¶ సూదో ‘‘నత్థి ఇమస్స రఞ్ఞో జివ్హావిఞ్ఞాణ’’న్తి దుతియదివసే అరసభత్తం ఉపనామేసి. రాజా భుఞ్జన్తో ‘‘నిగ్గహారహో అజ్జ సూదో’’తి జానన్తోపి పుబ్బే వియ పచ్చవేక్ఖిత్వా అవణ్ణభయేన న కిఞ్చి అభణి. తతో సూదో ‘‘రాజా నేవ సున్దరం నాసున్దరం జానాతీ’’తి చిన్తేత్వా సబ్బం పరిబ్బయం అత్తనా గహేత్వా యంకిఞ్చిదేవ పచిత్వా రఞ్ఞో దేతి. రాజా ‘‘అహో వత లోభో, అహం నామ వీసతి నగరసహస్సాని భుఞ్జన్తో ఇమస్స లోభేన భత్తమత్తమ్పి న లభామీ’’తి నిబ్బిజ్జిత్వా, రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా, విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి, పురిమనయేనేవ చ ఇమం గాథం అభాసి –
‘‘నిల్లోలుపో నిక్కుహో నిప్పిపాసో, నిమ్మక్ఖో నిద్ధన్తకసావమోహో;
నిరాసయో సబ్బలోకే భవిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ నిల్లోలుపోతి అలోలుపో. యో హి రసతణ్హాభిభూతో హోతి, సో భుసం లుప్పతి పునప్పునఞ్చ లుప్పతి, తేన లోలుపోతి వుచ్చతి. తస్మా ఏస తం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ ‘‘నిల్లోలుపో’’తి. నిక్కుహోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి యస్స తివిధం కుహనవత్థు నత్థి, సో నిక్కుహోతి వుచ్చతి. ఇమిస్సా పన గాథాయ మనుఞ్ఞభోజనాదీసు విమ్హయమనాపజ్జనతో నిక్కుహోతి అయమధిప్పాయో ¶ . నిప్పిపాసోతి ఏత్థ పాతుమిచ్ఛా పిపాసా, తస్సా అభావేన నిప్పిపాసో, సాదురసలోభేన భోత్తుకమ్యతావిరహితోతి అత్థో. నిమ్మక్ఖోతి ఏత్థ పరగుణవినాసనలక్ఖణో మక్ఖో, తస్స అభావేన నిమ్మక్ఖో. అత్తనో గహట్ఠకాలే సూదస్స గుణమక్ఖనాభావం సన్ధాయాహ. నిద్ధన్తకసావమోహోతి ఏత్థ రాగాదయో తయో, కాయదుచ్చరితాదీని చ తీణీతి ఛ ధమ్మా యథాసమ్భవం అప్పసన్నట్ఠేన సకభావం విజహాపేత్వా పరభావం గణ్హాపనట్ఠేన కసటట్ఠేన చ కసావాతి వేదితబ్బా. యథాహ –
‘‘తత్థ, కతమే తయో కసావా? రాగకసావో, దోసకసావో, మోహకసావో, ఇమే తయో కసావా. తత్థ, కతమే అపరేపి తయో కసావా? కాయకసావో, వచీకసావో, మనోకసావో’’తి (విభ. ౯౨౪).
తేసు ¶ ¶ మోహం ఠపేత్వా పఞ్చన్నం కసావానం తేసఞ్చ సబ్బేసం మూలభూతస్స మోహస్స నిద్ధన్తత్తా నిద్ధన్తకసావమోహో, తిణ్ణం ఏవ వా కాయవచీమనోకసావానం మోహస్స చ నిద్ధన్తత్తా నిద్ధన్తకసావమోహో. ఇతరేసు నిల్లోలుపతాదీహి రాగకసావస్స, నిమ్మక్ఖతాయ దోసకసావస్స నిద్ధన్తభావో సిద్ధో ఏవ. నిరాసయోతి నిత్తణ్హో. సబ్బలోకేతి సకలలోకే, తీసు భవేసు ద్వాదససు వా ఆయతనేసు భవవిభవతణ్హావిరహితో హుత్వాతి అత్థో. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అథ వా తయోపి పాదే వత్వా ఏకో చరేతి ఏకో చరితుం సక్కుణేయ్యాతి ఏవమ్పి ఏత్థ సమ్బన్ధో కాతబ్బోతి.
నిల్లోలుపగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౭. పాపం సహాయన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా మహచ్చరాజానుభావేన నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో మనుస్సే కోట్ఠాగారతో పురాణధఞ్ఞాని బహిద్ధా నీహరన్తే దిస్వా ‘‘కిం, భణే, ఇద’’న్తి అమచ్చే పుచ్ఛి. ‘‘ఇదాని, మహారాజ, నవధఞ్ఞాని ఉప్పజ్జిస్సన్తి, తేసం ఓకాసం కాతుం ఇమే మనుస్సా పురాణధఞ్ఞాదీని ఛడ్డేన్తీ’’తి. రాజా – ‘‘కిం, భణే, ఇత్థాగారబలకాయాదీనం వట్టం పరిపుణ్ణ’’న్తి ¶ ? ‘‘ఆమ, మహారాజ, పరిపుణ్ణన్తి’’. ‘‘తేన హి, భణే, దానసాలం కారాపేథ, దానం దస్సామి, మా ఇమాని ధఞ్ఞాని అనుపకారాని వినస్సింసూ’’తి. తతో నం అఞ్ఞతరో దిట్ఠిగతికో అమచ్చో ‘‘మహారాజ, నత్థి దిన్న’’న్తి ఆరబ్భ యావ ‘‘బాలా చ పణ్డితా చ సన్ధావిత్వా సంసరిత్వా దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సన్తీ’’తి వత్వా నివారేసి. సో దుతియమ్పి తతియమ్పి కోట్ఠాగారే విలుమ్పన్తే దిస్వా తథేవ ఆణాపేసి. తతియమ్పి నం ‘‘మహారాజ, దత్తుపఞ్ఞత్తం యదిదం దాన’’న్తిఆదీని వత్వా నివారేసి. సో ‘‘అరే, అహం అత్తనో సన్తకమ్పి న లభామి దాతుం, కిం మే ఇమేహి పాపసహాయేహీ’’తి నిబ్బిన్నో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తఞ్చ పాపం సహాయం గరహన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘పాపం సహాయం పరివజ్జయేథ, అనత్థదస్సిం విసమే నివిట్ఠం;
సయం న సేవే పసుతం పమత్తం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తస్సాయం ¶ సఙ్ఖేపత్థో – య్వాయం దసవత్థుకాయ పాపదిట్ఠియా సమన్నాగతత్తా పాపో, పరేసమ్పి అనత్థం పస్సతీతి అనత్థదస్సీ, కాయదుచ్చరితాదిమ్హి చ విసమే నివిట్ఠో, తం అత్థకామో కులపుత్తో పాపం సహాయం పరివజ్జయేథ అనత్థదస్సిం విసమే నివిట్ఠం. సయం న సేవేతి అత్తనో వసేన న సేవే. యది పన పరవసో హోతి, కిం సక్కా కాతున్తి వుత్తం హోతి. పసుతన్తి పసటం ¶ , దిట్ఠివసేన తత్థ తత్థ లగ్గన్తి అత్థో. పమత్తన్తి కామగుణేసు వోస్సట్ఠచిత్తం, కుసలభావనారహితం వా. తం ఏవరూపం న సేవే, న భజే, న పయిరుపాసే, అఞ్ఞదత్థు ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి.
పాపసహాయగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౮. బహుస్సుతన్తి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే అట్ఠ పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నాతి సబ్బం అనవజ్జభోజీగాథాయ వుత్తసదిసమేవ. అయం పన విసేసో – పచ్చేకబుద్ధే నిసీదాపేత్వా రాజా ఆహ ‘‘కే తుమ్హే’’తి? తే ఆహంసు – ‘‘మయం, మహారాజ, బహుస్సుతా నామా’’తి. రాజా ¶ – ‘‘అహం సుతబ్రహ్మదత్తో నామ, సుతేన తిత్తిం న గచ్ఛామి, హన్ద, నేసం సన్తికే విచిత్రనయం సద్ధమ్మదేసనం సోస్సామీ’’తి అత్తమనో దక్ఖిణోదకం దత్వా, పరివిసిత్వా, భత్తకిచ్చపరియోసానే సఙ్ఘత్థేరస్స పత్తం గహేత్వా, వన్దిత్వా, పురతో నిసీది ‘‘ధమ్మకథం, భన్తే, కరోథా’’తి. సో ‘‘సుఖితో హోతు, మహారాజ, రాగక్ఖయో హోతూ’’తి వత్వా ఉట్ఠితో. రాజా ‘‘అయం న బహుస్సుతో, దుతియో బహుస్సుతో భవిస్సతి, స్వే దాని విచిత్రధమ్మదేసనం సోస్సామీ’’తి స్వాతనాయ నిమన్తేసి. ఏవం యావ సబ్బేసం పటిపాటి గచ్ఛతి, తావ నిమన్తేసి. తే సబ్బేపి ‘‘దోసక్ఖయో హోతు, మోహక్ఖయో, గతిక్ఖయో, వట్టక్ఖయో, ఉపధిక్ఖయో, తణ్హక్ఖయో హోతూ’’తి ఏవం ఏకేకం పదం విసేసేత్వా సేసం పఠమసదిసమేవ వత్వా ఉట్ఠహింసు.
తతో రాజా ‘‘ఇమే ‘బహుస్సుతా మయ’న్తి భణన్తి, న చ తేసం విచిత్రకథా, కిమేతేహి వుత్త’’న్తి తేసం వచనత్థం ఉపపరిక్ఖితుమారద్ధో. అథ ‘‘రాగక్ఖయో హోతూ’’తి ఉపపరిక్ఖన్తో ‘‘రాగే ఖీణే దోసోపి మోహోపి ¶ అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేపి కిలేసా ఖీణా హోన్తీ’’తి ఞత్వా అత్తమనో అహోసి – ‘‘నిప్పరియాయబహుస్సుతా ఇమే సమణా. యథా హి పురిసేన మహాపథవిం వా ఆకాసం వా అఙ్గులియా నిద్దిసన్తేన న అఙ్గులిమత్తోవ పదేసో నిద్దిట్ఠో హోతి, అపిచ, ఖో, పన పథవీఆకాసా ఏవ నిద్దిట్ఠా హోన్తి, ఏవం ఇమేహి ఏకమేకం అత్థం నిద్దిసన్తేహి అపరిమాణా అత్థా నిద్దిట్ఠా హోన్తీ’’తి. తతో సో ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం బహుస్సుతో భవిస్సామీ’’తి తథారూపం బహుస్సుతభావం పత్థేన్తో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా, విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా, ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘బహుస్సుతం ధమ్మధరం భజేథ, మిత్తం ఉళారం పటిభానవన్తం;
అఞ్ఞాయ అత్థాని వినేయ్య కఙ్ఖం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థాయం ¶ సఙ్ఖేపత్థో – బహుస్సుతన్తి దువిధో బహుస్సుతో తీసు పిటకేసు అత్థతో నిఖిలో పరియత్తిబహుస్సుతో చ, మగ్గఫలవిజ్జాభిఞ్ఞానం పటివిద్ధత్తా పటివేధబహుస్సుతో చ. ఆగతాగమో ధమ్మధరో. ఉళారేహి పన కాయవచీమనోకమ్మేహి సమన్నాగతో ఉళారో. యుత్తపటిభానో చ ముత్తపటిభానో ¶ చ యుత్తముత్తపటిభానో చ పటిభానవా. పరియత్తిపరిపుచ్ఛాధిగమవసేన వా తిధా పటిభానవా వేదితబ్బో. యస్స హి పరియత్తి పటిభాతి, సో పరియత్తిపటిభానవా. యస్స అత్థఞ్చ ఞాణఞ్చ లక్ఖణఞ్చ ఠానాట్ఠానఞ్చ పరిపుచ్ఛన్తస్స పరిపుచ్ఛా పటిభాతి, సో పరిపుచ్ఛాపటిభానవా. యేన మగ్గాదయో పటివిద్ధా హోన్తి, సో అధిగమపటిభానవా. తం ఏవరూపం బహుస్సుతం ధమ్మధరం భజేథ మిత్తం ఉళారం పటిభానవన్తం. తతో తస్సానుభావేన అత్తత్థపరత్థఉభయత్థభేదతో వా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థభేదతో వా అనేకప్పకారాని అఞ్ఞాయ అత్థాని. తతో – ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధాన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) కఙ్ఖట్ఠానేసు వినేయ్య కఙ్ఖం, విచికిచ్ఛం వినేత్వా వినాసేత్వా ఏవం కతసబ్బకిచ్చో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి.
బహుస్సుతగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౫౯. ఖిడ్డం ¶ రతిన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం విభూసకబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా పాతోవ యాగుం వా భత్తం వా భుఞ్జిత్వా నానావిధవిభూసనేహి అత్తానం విభూసాపేత్వా మహాఆదాసే సకలసరీరం దిస్వా యం న ఇచ్ఛతి తం అపనేత్వా అఞ్ఞేన విభూసనేన విభూసాపేతి. తస్స ఏకదివసం ఏవం కరోతో భత్తవేలా మజ్ఝన్హికసమయో పత్తో. అథ అవిభూసితోవ దుస్సపట్టేన సీసం వేఠేత్వా, భుఞ్జిత్వా, దివాసేయ్యం ఉపగచ్ఛి. పునపి ఉట్ఠహిత్వా తథేవ కరోతో సూరియో అత్థఙ్గతో. ఏవం దుతియదివసేపి తతియదివసేపి. అథస్స ఏవం మణ్డనప్పసుతస్స పిట్ఠిరోగో ఉదపాది. తస్సేతదహోసి – ‘‘అహో రే, అహం సబ్బథామేన విభూసన్తోపి ఇమస్మిం కప్పకే విభూసనే అసన్తుట్ఠో లోభం ఉప్పాదేసిం. లోభో చ నామేస అపాయగమనీయో ధమ్మో, హన్దాహం, లోభం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘ఖిడ్డం రతిం కామసుఖఞ్చ లోకే, అనలఙ్కరిత్వా అనపేక్ఖమానో;
విభూసనట్ఠానా విరతో సచ్చవాదీ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ¶ ఖిడ్డా చ రతి చ పుబ్బే వుత్తావ. కామసుఖన్తి వత్థుకామసుఖం. వత్థుకామాపి హి సుఖస్స విసయాదిభావేన సుఖన్తి వుచ్చన్తి. యథాహ – ‘‘అత్థి రూపం సుఖం సుఖానుపతిత’’న్తి (సం. ని. ౩.౬౦). ఏవమేతం ¶ ఖిడ్డం రతిం కామసుఖఞ్చ ఇమస్మిం ఓకాసలోకే అనలఙ్కరిత్వా అలన్తి అకత్వా, ఏతం తప్పకన్తి వా సారభూతన్తి వా ఏవం అగ్గహేత్వా. అనపేక్ఖమానోతి తేన అలఙ్కరణేన అనపేక్ఖణసీలో, అపిహాలుకో, నిత్తణ్హో, విభూసనట్ఠానా విరతో సచ్చవాదీ ఏకో చరేతి. తత్థ విభూసా దువిధా – అగారికవిభూసా, అనగారికవిభూసా చ. తత్థ అగారికవిభూసా సాటకవేఠనమాలాగన్ధాది, అనగారికవిభూసా పత్తమణ్డనాది. విభూసా ఏవ విభూసనట్ఠానం. తస్మా విభూసనట్ఠానా తివిధాయ విరతియా విరతో. అవితథవచనతో సచ్చవాదీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.
విభూసనట్ఠానగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౦. పుత్తఞ్చ ¶ దారన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర పుత్తో దహరకాలే ఏవ అభిసిత్తో రజ్జం కారేసి. సో పఠమగాథాయ వుత్తపచ్చేకబోధిసత్తో వియ రజ్జసిరిమనుభవన్తో ఏకదివసం చిన్తేసి – ‘‘అహం రజ్జం కారేన్తో బహూనం దుక్ఖం కరోమి. కిం మే ఏకభత్తత్థాయ ఇమినా పాపేన, హన్ద సుఖముప్పాదేమీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘పుత్తఞ్చ దారం పితరఞ్చ మాతరం, ధనాని ధఞ్ఞాని చ బన్ధవాని;
హిత్వాన కామాని యథోధికాని, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ధనానీతి ముత్తామణివేళురియసఙ్ఖసిలాపవాళరజతజాతరూపాదీని రతనాని. ధఞ్ఞానీతి సాలివీహియవగోధుమకఙ్కువరకకుద్రూసకపభేదాని సత్త సేసాపరణ్ణాని చ. బన్ధవానీతి ఞాతిబన్ధుగోత్తబన్ధుమిత్తబన్ధుసిప్పబన్ధువసేన ¶ చతుబ్బిధే బన్ధవే. యథోధికానీతి సకసకఓధివసేన ఠితానేవ. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
పుత్తదారగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౧. సఙ్గో ఏసోతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర పాదలోలబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో పాతోవ యాగుం వా భత్తం వా భుఞ్జిత్వా తీసు పాసాదేసు తివిధనాటకాని పస్సతి. తివిధనాటకానీతి కిర పుబ్బరాజతో ఆగతం, అనన్తరరాజతో ఆగతం, అత్తనో కాలే ఉట్ఠితన్తి. సో ఏకదివసం పాతోవ దహరనాటకపాసాదం గతో. తా నాటకిత్థియో ‘‘రాజానం ¶ రమాపేస్సామా’’తి సక్కస్స దేవానమిన్దస్స అచ్ఛరాయో వియ అతిమనోహరం నచ్చగీతవాదితం పయోజేసుం. రాజా – ‘‘అనచ్ఛరియమేతం దహరాన’’న్తి అసన్తుట్ఠో హుత్వా మజ్ఝిమనాటకపాసాదం గతో. తాపి నాటకిత్థియో తథేవ అకంసు. సో తత్థాపి తథేవ అసన్తుట్ఠో హుత్వా మహానాటకపాసాదం గతో. తాపి నాటకిత్థియో తథేవ అకంసు. రాజా ద్వే తయో రాజపరివట్టే అతీతానం తాసం మహల్లకభావేన అట్ఠికీళనసదిసం నచ్చం దిస్వా గీతఞ్చ అమధురం సుత్వా పునదేవ దహరనాటకపాసాదం, పున మజ్ఝిమనాటకపాసాదన్తి ఏవం విచరిత్వా కత్థచి అసన్తుట్ఠో చిన్తేసి – ‘‘ఇమా నాటకిత్థియో సక్కం ¶ దేవానమిన్దం అచ్ఛరాయో వియ మం రమాపేతుకామా సబ్బథామేన నచ్చగీతవాదితం పయోజేసుం, స్వాహం కత్థచి అసన్తుట్ఠో లోభమేవ వడ్ఢేమి, లోభో చ నామేస అపాయగమనీయో ధమ్మో, హన్దాహం లోభం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘సఙ్గో ఏసో పరిత్తమేత్థ సోఖ్యం, అప్పస్సాదో దుక్ఖమేత్థ భియ్యో;
గళో ఏసో ఇతి ఞత్వా మతిమా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తస్సత్థో – సఙ్గో ఏసోతి అత్తనో ఉపభోగం నిద్దిసతి. సో హి సజ్జన్తి తత్థ పాణినో కద్దమే పవిట్ఠో హత్థీ వియాతి సఙ్గో. పరిత్తమేత్థ సోఖ్యన్తి ఏత్థ పఞ్చకామగుణూపభోగకాలే విపరీతసఞ్ఞాయ ఉప్పాదేతబ్బతో కామావచరధమ్మపరియాపన్నతో వా లామకట్ఠేన సోఖ్యం పరిత్తం, విజ్జుప్పభాయ ఓభాసితనచ్చదస్సనసుఖం వియ ఇత్తరం ¶ , తావకాలికన్తి వుత్తం హోతి. అప్పస్సాదో దుక్ఖమేత్థ భియ్యోతి ఏత్థ చ య్వాయం ‘‘యం ఖో, భిక్ఖవే, ఇమే పఞ్చ కామగుణే పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సం, అయం కామానం అస్సాదో’’తి (మ. ని. ౧.౧౬౬) వుత్తో. సో యదిదం ‘‘కో చ, భిక్ఖవే, కామానం ఆదీనవో? ఇధ, భిక్ఖవే, కులపుత్తో యేన సిప్పట్ఠానేన జీవికం కప్పేతి, యది ముద్దాయ, యది గణనాయా’’తి ఏవమాదినా (మ. ని. ౧.౧౬౭) నయేనేత్థ దుక్ఖం వుత్తం. తం ఉపనిధాయ అప్పో ఉదకబిన్దుమత్తో హోతి. అథ ఖో దుక్ఖమేవ భియ్యో బహు, చతూసు సముద్దేసు ఉదకసదిసం హోతి. తేన వుత్తం ‘‘అప్పస్సాదో దుక్ఖమేత్థ భియ్యో’’తి. గళో ఏసోతి అస్సాదం దస్సేత్వా ఆకడ్ఢనవసేన బళిసో వియ ఏసో యదిదం పఞ్చ కామగుణా. ఇతి ఞత్వా మతిమాతి ఏవం ఞత్వా బుద్ధిమా పణ్డితో పురిసో సబ్బమ్పేతం పహాయ ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి.
సఙ్గగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౨. సన్దాలయిత్వానాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అనివత్తబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి ¶ . సో సఙ్గామం ఓతిణ్ణో అజినిత్వా అఞ్ఞం వా కిచ్చం ఆరద్ధో అనిట్ఠపేత్వా న నివత్తతి, తస్మా నం ఏవం సఞ్జానింసు. సో ¶ ఏకదివసం ఉయ్యానం గచ్ఛతి. తేన చ సమయేన వనదాహో ఉట్ఠాసి. సో అగ్గి సుక్ఖాని చ హరితాని చ తిణాదీని దహన్తో అనివత్తమానో ఏవ గచ్ఛతి. రాజా తం దిస్వా తప్పటిభాగనిమిత్తం ఉప్పాదేసి. ‘‘యథాయం వనదాహో, ఏవమేవ ఏకాదసవిధో అగ్గి సబ్బసత్తే దహన్తో అనివత్తమానోవ గచ్ఛతి మహాదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఇమస్స దుక్ఖస్స నివత్తనత్థం అయం అగ్గి వియ అరియమగ్గఞాణగ్గినా కిలేసే దహన్తో అనివత్తమానో గచ్ఛేయ్య’’న్తి? తతో ముహుత్తం గన్త్వా కేవట్టే అద్దస నదియం మచ్ఛే గణ్హన్తే ¶ . తేసం జాలన్తరం పవిట్ఠో ఏకో మహామచ్ఛో జాలం భేత్వా పలాయి. తే ‘‘మచ్ఛో జాలం భేత్వా గతో’’తి సద్దమకంసు. రాజా తమ్పి వచనం సుత్వా తప్పటిభాగనిమిత్తం ఉప్పాదేసి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి అరియమగ్గఞాణేన తణ్హాదిట్ఠిజాలం భేత్వా అసజ్జమానో గచ్ఛేయ్య’’న్తి. సో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి, ఇమఞ్చ ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘సన్దాలయిత్వాన సంయోజనాని, జాలంవ భేత్వా సలిలమ్బుచారీ;
అగ్గీవ దడ్ఢం అనివత్తమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తస్సా దుతియపాదే జాలన్తి సుత్తమయం వుచ్చతి. అమ్బూతి ఉదకం, తత్థ చరతీతి అమ్బుచారీ, మచ్ఛస్సేతం అధివచనం. సలిలే అమ్బుచారీ సలిలమ్బుచారీ, తస్మిం నదీసలిలే జాలం భేత్వా అమ్బుచారీవాతి వుత్తం హోతి. తతియపాదే దడ్ఢన్తి దడ్ఢట్ఠానం వుచ్చతి. యథా అగ్గి దడ్ఢట్ఠానం పున న నివత్తతి, న తత్థ భియ్యో ఆగచ్ఛతి, ఏవం మగ్గఞాణగ్గినా దడ్ఢం కామగుణట్ఠానం అనివత్తమానో తత్థ భియ్యో అనాగచ్ఛన్తోతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
సన్దాలనగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౩. ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర చక్ఖులోలబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా పాదలోలబ్రహ్మదత్తో వియ నాటకదస్సనమనుయుత్తో హోతి. అయం పన విసేసో – సో అసన్తుట్ఠో తత్థ తత్థ గచ్ఛతి, అయం తం తం నాటకం దిస్వా అతివియ అభినన్దిత్వా నాటకపరివత్తదస్సనేన తణ్హం వడ్ఢేన్తో విచరతి. సో కిర నాటకదస్సనాయ ఆగతం అఞ్ఞతరం ¶ కుటుమ్బియభరియం దిస్వా రాగం ఉప్పాదేసి. తతో సంవేగమాపజ్జిత్వా పున ‘‘అహం ఇమం తణ్హం వడ్ఢేన్తో అపాయపరిపూరకో భవిస్సామి, హన్ద నం నిగ్గణ్హామీ’’తి పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం ¶ సచ్ఛికత్వా అత్తనో పురిమపటిపత్తిం గరహన్తో తప్పటిపక్ఖగుణదీపికం ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘ఓక్ఖిత్తచక్ఖూ న చ పాదలోలో, గుత్తిన్ద్రియో రక్ఖితమానసానో;
అనవస్సుతో అపరిడయ్హమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ¶ ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి హేట్ఠాఖిత్తచక్ఖు, సత్త గీవట్ఠీని పటిపాటియా ఠపేత్వా పరివజ్జగహేతబ్బదస్సనత్థం యుగమత్తం పేక్ఖమానోతి వుత్తం హోతి. న తు హనుకట్ఠినా హదయట్ఠిం సఙ్ఘట్టేన్తో. ఏవఞ్హి ఓక్ఖిత్తచక్ఖుతా న సమణసారుప్పా హోతీ. న చ పాదలోలోతి ఏకస్స దుతియో, ద్విన్నం తతియోతి ఏవం గణమజ్ఝం పవిసితుకామతాయ కణ్డూయమానపాదో వియ అభవన్తో, దీఘచారికఅనవట్ఠితచారికవిరతో వా. గుత్తిన్ద్రియోతి ఛసు ఇన్ద్రియేసు ఇధ విసుంవుత్తావసేసవసేన గోపితిన్ద్రియో. రక్ఖితమానసానోతి మానసం యేవ మానసానం, తం రక్ఖితమస్సాతి రక్ఖితమానసానో. యథా కిలేసేహి న విలుప్పతి, ఏవం రక్ఖితచిత్తోతి వుత్తం హోతి. అనవస్సుతోతి ఇమాయ పటిపత్తియా తేసు తేసు ఆరమ్మణేసు కిలేసఅన్వాస్సవవిరహితో. అపరిడయ్హమానోతి ఏవం అన్వాస్సవవిరహావ కిలేసగ్గీహి అపరిడయ్హమానో. బహిద్ధా వా అనవస్సుతో, అజ్ఝత్తం అపరిడయ్హమానో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
ఓక్ఖిత్తచక్ఖుగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౪. ఓహారయిత్వాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అయం అఞ్ఞోపి చాతుమాసికబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా చతుమాసే చతుమాసే ఉయ్యానకీళం గచ్ఛతి. సో ఏకదివసం గిమ్హానం మజ్ఝిమే మాసే ఉయ్యానం పవిసన్తో ఉయ్యానద్వారే ¶ పత్తసఞ్ఛన్నం పుప్ఫాలఙ్కతవిటపం పారిచ్ఛత్తకకోవిళారం దిస్వా ఏకం పుప్ఫం గహేత్వా ఉయ్యానం పావిసి. తతో ‘‘రఞ్ఞా అగ్గపుప్ఫం గహిత’’న్తి అఞ్ఞతరోపి అమచ్చో హత్థిక్ఖన్ధే ఠితో ఏవ ఏకం పుప్ఫం అగ్గహేసి. ఏతేనేవ ఉపాయేన సబ్బో బలకాయో అగ్గహేసి. పుప్ఫం అనస్సాదేన్తా ¶ పత్తమ్పి గణ్హింసు. సో రుక్ఖో నిప్పత్తపుప్ఫో ఖన్ధమత్తోవ అహోసి. తం రాజా సాయన్హసమయే ఉయ్యానా నిక్ఖమన్తో దిస్వా ‘‘కిం కతో అయం రుక్ఖో, మమ ఆగమనవేలాయం మణివణ్ణసాఖన్తరేసు పవాళసదిసపుప్ఫాలఙ్కతో అహోసి, ఇదాని నిప్పత్తపుప్ఫో జాతో’’తి చిన్తేన్తో తస్సేవావిదూరే అపుప్ఫితం రుక్ఖం సఞ్ఛన్నపలాసం అద్దస. దిస్వా చస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం రుక్ఖో పుప్ఫభరితసాఖత్తా బహుజనస్స లోభనీయో అహోసి, తేన ముహుత్తేనేవ బ్యసనం పత్తో, అయం పనఞ్ఞో అలోభనీయత్తా తథేవ ఠితో. ఇదమ్పి రజ్జం పుప్ఫితరుక్ఖో ¶ వియ లోభనీయం, భిక్ఖుభావో పన అపుప్ఫితరుక్ఖో వియ అలోభనీయో. తస్మా యావ ఇదమ్పి అయం రుక్ఖో వియ న విలుప్పతి, తావ అయమఞ్ఞో సఞ్ఛన్నపత్తో యథా పారిచ్ఛత్తకో, ఏవం కాసావేన పరిసఞ్ఛన్నేన హుత్వా పబ్బజితబ్బ’’న్తి. సో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘ఓహారయిత్వా గిహిబ్యఞ్జనాని, సఞ్ఛన్నపత్తో యథా పారిఛత్తో;
కాసాయవత్థో అభినిక్ఖమిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ కాసాయవత్థో అభినిక్ఖమిత్వాతి ఇమస్స పాదస్స గేహా అభినిక్ఖమిత్వా కాసాయవత్థో హుత్వాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయేనేవ సక్కా జానితున్తి న విత్థారితన్తి.
పారిచ్ఛత్తకగాథావణ్ణనా సమత్తా.
తతియో వగ్గో నిట్ఠితో.
౬౫. రసేసూతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా ఉయ్యానే అమచ్చపుత్తేహి పరివుతో సిలాపట్టపోక్ఖరణియం కీళతి. తస్స సూదో ¶ సబ్బమంసానం రసం గహేత్వా అతీవ సుసఙ్ఖతం అమతకప్పం అన్తరభత్తం పచిత్వా ఉపనామేసి. సో తత్థ గేధమాపన్నో కస్సచి కిఞ్చి అదత్వా అత్తనావ భుఞ్జి. ఉదకకీళతో చ అతివికాలే నిక్ఖన్తో సీఘం సీఘం భుఞ్జి. యేహి సద్ధిం పుబ్బే భుఞ్జతి, న తేసం కఞ్చి సరి. అథ పచ్ఛా పటిసఙ్ఖానం ఉప్పాదేత్వా ‘‘అహో, మయా పాపం కతం, య్వాహం రసతణ్హాయ అభిభూతో సబ్బజనం విసరిత్వా ¶ ఏకకోవ భుఞ్జిం. హన్ద రసతణ్హం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో పురిమపటిపత్తిం గరహన్తో తప్పటిపక్ఖగుణదీపికం ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘రసేసు గేధం అకరం అలోలో, అనఞ్ఞపోసీ సపదానచారీ;
కులే కులే అప్పటిబద్ధచిత్తో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ రసేసూతి అమ్బిలమధురతిత్తకకటుకలోణికఖారికకసావాదిభేదేసు సాయనీయేసు. గేధం అకరన్తి గిద్ధిం అకరోన్తో, తణ్హం అనుప్పాదేన్తోతి వుత్తం హోతి. అలోలోతి ‘‘ఇదం సాయిస్సామి, ఇదం సాయిస్సామీ’’తి ఏవం రసవిసేసేసు అనాకులో. అనఞ్ఞపోసీతి పోసేతబ్బకసద్ధివిహారికాదివిరహితో ¶ , కాయసన్ధారణమత్తేన సన్తుట్ఠోతి వుత్తం హోతి. యథా వా పుబ్బే ఉయ్యానే రసేసు గేధకరణలోలో హుత్వా అఞ్ఞపోసీ ఆసిం, ఏవం అహుత్వా యాయ తణ్హాయ లోలో హుత్వా రసేసు గేధం కరోతి. తం తణ్హం హిత్వా ఆయతిం తణ్హామూలకస్స అఞ్ఞస్స అత్తభావస్స అనిబ్బత్తనేన అనఞ్ఞపోసీతి దస్సేతి. అథ వా అత్థభఞ్జనకట్ఠేన అఞ్ఞేతి కిలేసా వుచ్చన్తి. తేసం అపోసనేన అనఞ్ఞపోసీతి అయమ్పేత్థ అత్థో. సపదానచారీతి అవోక్కమ్మచారీ అనుపుబ్బచారీ, ఘరపటిపాటిం అఛడ్డేత్వా అడ్ఢకులఞ్చ దలిద్దకులఞ్చ నిరన్తరం పిణ్డాయ పవిసమానోతి అత్థో. కులే కులే అప్పటిబద్ధచిత్తోతి ఖత్తియకులాదీసు యత్థ కత్థచి కిలేసవసేన అలగ్గచిత్తో, చన్దూపమో నిచ్చనవకో హుత్వాతి అత్థో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
రసగేధగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౬. పహాయ ¶ పఞ్చావరణానీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా పఠమజ్ఝానలాభీ అహోసి. సో ఝానానురక్ఖణత్థం రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో పటిపత్తిసమ్పదం దీపేన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘పహాయ పఞ్చావరణాని చేతసో, ఉపక్కిలేసే బ్యపనుజ్జ సబ్బే;
అనిస్సితో ఛేత్వ సినేహదోసం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ఆవరణానీతి నీవరణానేవ. తాని అత్థతో ఉరగసుత్తే ¶ వుత్తాని. తాని పన యస్మా అబ్భాదయో వియ చన్దసూరియే చేతో ఆవరన్తి, తస్మా ‘‘ఆవరణాని చేతసో’’తి వుత్తాని. తాని ఉపచారేన వా అప్పనాయ వా పహాయ. ఉపక్కిలేసేతి ఉపగమ్మ చిత్తం విబాధేన్తే అకుసలే ధమ్మే, వత్థోపమాదీసు వుత్తే అభిజ్ఝాదయో వా. బ్యపనుజ్జాతి పనుదిత్వా వినాసేత్వా, విపస్సనామగ్గేన పజహిత్వాతి అత్థో. సబ్బేతి అనవసేసే. ఏవం సమథవిపస్సనాసమ్పన్నో పఠమమగ్గేన దిట్ఠినిస్సయస్స పహీనత్తా అనిస్సితో. సేసమగ్గేహి ఛేత్వా తేధాతుకం సినేహదోసం, తణ్హారాగన్తి వుత్తం హోతి. సినేహో ఏవ హి గుణపటిపక్ఖతో సినేహదోసోతి వుత్తో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
ఆవరణగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౭. విపిట్ఠికత్వానాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా చతుత్థజ్ఝానలాభీ ¶ అహోసి. సో ఝానానురక్ఖణత్థం రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో పటిపత్తిసమ్పదం దీపేన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘విపిట్ఠికత్వాన సుఖం దుఖఞ్చ, పుబ్బేవ చ సోమనస్సదోమనస్సం;
లద్ధానుపేక్ఖం సమథం విసుద్ధం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ¶ విపిట్ఠికత్వానాతి పిట్ఠితో కత్వా, ఛడ్డేత్వా జహిత్వాతి అత్థో. సుఖం దుఖఞ్చాతి కాయికం సాతాసాతం. సోమనస్సదోమనస్సన్తి చేతసికం సాతాసాతం. ఉపేక్ఖన్తి చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖం. సమథన్తి చతుత్థజ్ఝానసమథమేవ. విసుద్ధన్తి పఞ్చనీవరణవితక్కవిచారపీతిసుఖసఙ్ఖాతేహి నవహి పచ్చనీకధమ్మేహి విముత్తత్తా విసుద్ధం, నిద్ధన్తసువణ్ణమివ విగతూపక్కిలేసన్తి అత్థో.
అయం పన యోజనా – విపిట్ఠికత్వాన సుఖం దుక్ఖఞ్చ పుబ్బేవ పఠమజ్ఝానుపచారభూమియంయేవ దుక్ఖం, తతియజ్ఝానుపచారభూమియం సుఖన్తి అధిప్పాయో. పున ఆదితో వుత్తం చకారం పరతో నేత్వా ‘‘సోమనస్సం దోమనస్సఞ్చ ¶ విపిట్ఠికత్వాన పుబ్బేవా’’తి అధికారో. తేన సోమనస్సం చతుత్థజ్ఝానుపచారే, దోమనస్సఞ్చ దుతియజ్ఝానుపచారేయేవాతి దీపేతి. ఏతాని హి ఏతేసం పరియాయతో పహానట్ఠానాని. నిప్పరియాయతో పన దుక్ఖస్స పఠమజ్ఝానం, దోమనస్సస్స దుతియజ్ఝానం, సుఖస్స తతియజ్ఝానం, సోమనస్సస్స చతుత్థజ్ఝానం పహానట్ఠానం. యథాహ – ‘‘పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తిఆది (సం. ని. ౫.౫౧౦). తం సబ్బం అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౧౬౫) వుత్తం. యతో పుబ్బేవ తీసు పఠమజ్ఝానాదీసు దుక్ఖదోమనస్ససుఖాని విపిట్ఠికత్వా ఏత్థేవ చతుత్థజ్ఝానే సోమనస్సం విపిట్ఠికత్వా ఇమాయ పటిపదాయ లద్ధానుపేక్ఖం సమథం విసుద్ధం ఏకో చరేతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవాతి.
విపిట్ఠికత్వాగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౮. ఆరద్ధవీరియోతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర పచ్చన్తరాజా సహస్సయోధపరిమాణబలకాయో రజ్జేన ఖుద్దకో, పఞ్ఞాయ మహన్తో అహోసి. సో ఏకదివసం ‘‘కిఞ్చాపి అహం ఖుద్దకో, పఞ్ఞవతా చ పన సక్కా సకలజమ్బుదీపం గహేతు’’న్తి చిన్తేత్వా సామన్తరఞ్ఞో దూతం పాహేసి – ‘‘సత్తదివసబ్భన్తరే మే రజ్జం వా దేతు యుద్ధం వా’’తి. తతో సో అత్తనో ¶ అమచ్చే సమోధానేత్వా ఆహ – ‘‘మయా తుమ్హే అనాపుచ్ఛాయేవ సాహసం కతం, అముకస్స రఞ్ఞో ఏవం పహితం, కిం కాతబ్బ’’న్తి? తే ఆహంసు – ‘‘సక్కా, మహారాజ, సో దూతో నివత్తేతు’’న్తి? ‘‘న సక్కా, గతో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘యది ఏవం వినాసితమ్హా తయా, తేన హి దుక్ఖం ¶ అఞ్ఞస్స సత్థేన మరితుం. హన్ద, మయం అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరిత్వా మరామ, అత్తానం పహరిత్వా మరామ, ఉబ్బన్ధామ, విసం ఖాదామా’’తి. ఏవం తేసు ఏకమేకో మరణమేవ సంవణ్ణేతి. తతో రాజా – ‘‘కిం మే, ఇమేహి, అత్థి, భణే, మయ్హం యోధా’’తి ఆహ. అథ ‘‘అహం, మహారాజ, యోధో, అహం, మహారాజ, యోధో’’తి తం యోధసహస్సం ఉట్ఠహి.
రాజా ‘‘ఏతే ఉపపరిక్ఖిస్సామీ’’తి మన్త్వా ¶ చితకం సజ్జేత్వా ఆహ – ‘‘మయా, భణే, ఇదం నామ సాహసం కతం, తం మే అమచ్చా పటిక్కోసన్తి, సోహం చితకం పవిసిస్సామి, కో మయా సద్ధిం పవిసిస్సతి, కేన మయ్హం జీవితం పరిచ్చత్త’’న్తి? ఏవం వుత్తే పఞ్చసతా యోధా ఉట్ఠహింసు – ‘‘మయం, మహారాజ, పవిసామా’’తి. తతో రాజా అపరే పఞ్చసతే యోధే ఆహ – ‘‘తుమ్హే ఇదాని, తాతా, కిం కరిస్సథా’’తి? తే ఆహంసు – ‘‘నాయం, మహారాజ, పురిసకారో, ఇత్థికిరియా ఏసా, అపిచ మహారాజేన పటిరఞ్ఞో దూతో పేసితో, తేన మయం రఞ్ఞా సద్ధిం యుజ్ఝిత్వా మరిస్సామా’’తి. తతో రాజా ‘‘పరిచ్చత్తం తుమ్హేహి మమ జీవిత’’న్తి చతురఙ్గినిం సేనం సన్నయ్హిత్వా తేన యోధసహస్సేన పరివుతో గన్త్వా రజ్జసీమాయ నిసీది.
సోపి పటిరాజా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘అరే, సో ఖుద్దకరాజా మమ దాసస్సాపి నప్పహోతీ’’తి కుజ్ఝిత్వా సబ్బం బలకాయం ఆదాయ యుజ్ఝితుం నిక్ఖమి. ఖుద్దకరాజా తం అబ్భుయ్యాతం దిస్వా బలకాయం ఆహ – ‘‘తాతా, తుమ్హే న బహుకా; సబ్బే సమ్పిణ్డిత్వా, అసిచమ్మం గహేత్వా, సీఘం ఇమస్స రఞ్ఞో పురతో ఉజుకం ఏవ గచ్ఛథా’’తి. తే తథా అకంసు. అథ సా సేనా ద్విధా భిజ్జిత్వా అన్తరమదాసి. తే తం రాజానం జీవగ్గాహం గణ్హింసు, అఞ్ఞే యోధా పలాయింసు. ఖుద్దకరాజా ‘‘తం మారేమీ’’తి పురతో ధావతి, పటిరాజా తం అభయం యాచి. తతో తస్స అభయం దత్వా, సపథం కారాపేత్వా, తం అత్తనో మనుస్సం కత్వా, తేన సహ అఞ్ఞం రాజానం అబ్భుగ్గన్త్వా, తస్స రజ్జసీమాయ ఠత్వా పేసేసి – ‘‘రజ్జం వా మే దేతు యుద్ధం వా’’తి. సో ‘‘అహం ఏకయుద్ధమ్పి న సహామీ’’తి రజ్జం నియ్యాతేసి. ఏతేనేవ ఉపాయేన సబ్బరాజానో గహేత్వా అన్తే బారాణసిరాజానమ్పి అగ్గహేసి.
సో ¶ ఏకసతరాజపరివుతో సకలజమ్బుదీపే రజ్జం అనుసాసన్తో చిన్తేసి – ‘‘అహం పుబ్బే ఖుద్దకో అహోసిం, సోమ్హి అత్తనో ఞాణసమ్పత్తియా సకలజమ్బుదీపస్స ఇస్సరో జాతో. తం ¶ ఖో పన ¶ మే ఞాణం లోకియవీరియసమ్పయుత్తం, నేవ నిబ్బిదాయ న విరాగాయ సంవత్తతి, సాధు వతస్స స్వాహం ఇమినా ఞాణేన లోకుత్తరధమ్మం గవేసేయ్య’’న్తి. తతో బారాణసిరఞ్ఞో రజ్జం దత్వా, పుత్తదారఞ్చ సకజనపదమేవ పేసేత్వా, పబ్బజ్జం సమాదాయ విపస్సనం ఆరభిత్వా, పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో వీరియసమ్పత్తిం దీపేన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘ఆరద్ధవిరియో పరమత్థపత్తియా, అలీనచిత్తో అకుసీతవుత్తి;
దళ్హనిక్కమో థామబలూపపన్నో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ఆరద్ధం వీరియమస్సాతి ఆరద్ధవిరియో. ఏతేన అత్తనో వీరియారమ్భం ఆదివీరియం దస్సేతి. పరమత్థో వుచ్చతి నిబ్బానం, తస్స పత్తియా పరమత్థపత్తియా. ఏతేన వీరియారమ్భేన పత్తబ్బఫలం దస్సేతి. అలీనచిత్తోతి ఏతేన బలవీరియూపత్థమ్భానం చిత్తచేతసికానం అలీనతం దస్సేతి. అకుసీతవుత్తీతి ఏతేన ఠానఆసనచఙ్కమనాదీసు కాయస్స అనవసీదనం. దళ్హనిక్కమోతి ఏతేన ‘‘కామం తచో చ న్హారు చా’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౪; అ. ని. ౨.౫; మహాని. ౧౯౬) ఏవం పవత్తం పదహనవీరియం దస్సేతి, యం తం అనుపుబ్బసిక్ఖాదీసు పదహన్తో ‘‘కాయేన చేవ పరమసచ్చం సచ్ఛికరోతి, పఞ్ఞాయ చ నం అతివిజ్ఝ పస్సతీ’’తి వుచ్చతి. అథ వా ఏతేన మగ్గసమ్పయుత్తవీరియం దస్సేతి. తఞ్హి దళ్హఞ్చ భావనాపారిపూరిం గతత్తా, నిక్కమో చ సబ్బసో పటిపక్ఖా నిక్ఖన్తత్తా, తస్మా తంసమఙ్గీపుగ్గలోపి దళ్హో నిక్కమో అస్సాతి ‘‘దళ్హనిక్కమో’’తి వుచ్చతి. థామబలూపపన్నోతి మగ్గక్ఖణే కాయథామేన ఞాణబలేన చ ఉపపన్నో, అథ వా థామభూతేన బలేన ఉపపన్నోతి థామబలూపపన్నో, థిరఞాణబలూపపన్నోతి వుత్తం హోతి. ఏతేన తస్స వీరియస్స విపస్సనాఞాణసమ్పయోగం దీపేన్తో యోనిసో పదహనభావం సాధేతి. పుబ్బభాగమజ్ఝిమఉక్కట్ఠవీరియవసేన వా తయోపి పాదా యోజేతబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
ఆరద్ధవీరియగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౬౯. పటిసల్లానన్తి ¶ కా ఉప్పత్తి? ఇమిస్సా గాథాయ ఆవరణగాథాయ ఉప్పత్తిసదిసా ఏవ ఉప్పత్తి, నత్థి కోచి విసేసో. అత్థవణ్ణనాయం పనస్సా పటిసల్లానన్తి తేహి తేహి సత్తసఙ్ఖారేహి ¶ పటినివత్తిత్వా సల్లీనం ఏకత్తసేవితా ఏకీభావో, కాయవివేకోతి అత్థో. ఝానన్తి పచ్చనీకఝాపనతో ఆరమ్మణలక్ఖణూపనిజ్ఝానతో చ చిత్తవివేకో వుచ్చతి. తత్థ అట్ఠసమాపత్తియో నీవరణాదిపచ్చనీకఝాపనతో ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానతో చ ఝానన్తి వుచ్చతి, విపస్సనామగ్గఫలాని సత్తసఞ్ఞాదిపచ్చనీకఝాపనతో, లక్ఖణూపనిజ్ఝానతోయేవ చేత్థ ఫలాని. ఇధ ¶ పన ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానమేవ అధిప్పేతం. ఏవమేతం పటిసల్లానఞ్చ ఝానఞ్చ అరిఞ్చమానో, అజహమానో, అనిస్సజ్జమానో. ధమ్మేసూతి విపస్సనూపగేసు పఞ్చక్ఖన్ధాదిధమ్మేసు. నిచ్చన్తి సతతం, సమితం, అబ్భోకిణ్ణం. అనుధమ్మచారీతి తే ధమ్మే ఆరబ్భ పవత్తమానేన అనుగతం విపస్సనాధమ్మం చరమానో. అథ వా ధమ్మాతి నవ లోకుత్తరధమ్మా, తేసం ధమ్మానం అనులోమో ధమ్మోతి అనుధమ్మో, విపస్సనాయేతం అధివచనం. తత్థ ‘‘ధమ్మానం నిచ్చం అనుధమ్మచారీ’’తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధసుఖత్థం విభత్తిబ్యత్తయేన ‘‘ధమ్మేసూ’’తి వుత్తం సియా. ఆదీనవం సమ్మసితా భవేసూతి తాయ అనుధమ్మచరితాసఙ్ఖాతాయ విపస్సనాయ అనిచ్చాకారాదిదోసం తీసు భవేసు సమనుపస్సన్తో ఏవం ఇమం కాయవివేకచిత్తవివేకం అరిఞ్చమానో సిఖాప్పత్తవిపస్సనాసఙ్ఖాతాయ పటిపదాయ అధిగతోతి వత్తబ్బో ఏకో చరేతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.
పటిసల్లానగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౭౦. తణ్హక్ఖయన్తి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా మహచ్చరాజానుభావేన నగరం పదక్ఖిణం కరోతి. తస్స సరీరసోభాయ ఆవట్టితహదయా సత్తా పురతో గచ్ఛన్తాపి నివత్తిత్వా తమేవ ఉల్లోకేన్తి, పచ్ఛతో గచ్ఛన్తాపి, ఉభోహి పస్సేహి గచ్ఛన్తాపి. పకతియా ఏవ హి బుద్ధదస్సనే పుణ్ణచన్దసముద్దరాజదస్సనే చ అతిత్తో లోకో. అథ అఞ్ఞతరా కుటుమ్బియభరియాపి ఉపరిపాసాదగతా సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ఓలోకయమానా అట్ఠాసి. రాజా తం దిస్వావ పటిబద్ధచిత్తో హుత్వా అమచ్చం ఆణాపేసి – ‘‘జానాహి తావ, భణే, అయం ఇత్థీ ససామికా వా ¶ అసామికా వా’’తి. సో గన్త్వా ¶ ‘‘ససామికా’’తి ఆరోచేసి. అథ రాజా చిన్తేసి – ‘‘ఇమా వీసతిసహస్సనాటకిత్థియో దేవచ్ఛరాయో వియ మంయేవ ఏకం అభిరమేన్తి, సో దానాహం ఏతాపి అతుసిత్వా పరస్స ఇత్థియా తణ్హం ఉప్పాదేసిం, సా ఉప్పన్నా అపాయమేవ ఆకడ్ఢతీ’’తి తణ్హాయ ఆదీనవం దిస్వా ‘‘హన్ద నం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘తణ్హక్ఖయం పత్థయమప్పమత్తో, అనేళమూగో సుతవా సతీమా;
సఙ్ఖాతధమ్మో నియతో పధానవా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ తణ్హక్ఖయన్తి నిబ్బానం, ఏవం దిట్ఠాదీనవాయ తణ్హాయ ఏవ అప్పవత్తిం. అప్పమత్తోతి సాతచ్చకారీ సక్కచ్చకారీ. అనేళమూగోతి అలాలాముఖో. అథ వా అనేళో చ అమూగో చ, పణ్డితో బ్యత్తోతి వుత్తం హోతి. హితసుఖసమ్పాపకం సుతమస్స అత్థీతి సుతవా ఆగమసమ్పన్నోతి వుత్తం ¶ హోతి. సతీమాతి చిరకతాదీనం అనుస్సరితా. సఙ్ఖాతధమ్మోతి ధమ్ముపపరిక్ఖాయ పరిఞ్ఞాతధమ్మో. నియతోతి అరియమగ్గేన నియామం పత్తో. పధానవాతి సమ్మప్పధానవీరియసమ్పన్నో. ఉప్పటిపాటియా ఏస పాఠో యోజేతబ్బో. ఏవమేతేహి అప్పమాదాదీహి సమన్నాగతో నియామసమ్పాపకేన పధానేన పధానవా, తేన పధానేన పత్తనియామత్తా నియతో, తతో అరహత్తప్పత్తియా సఙ్ఖాతధమ్మో. అరహా హి పున సఙ్ఖాతబ్బాభావతో ‘‘సఙ్ఖాతధమ్మో’’తి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘యే చ సఙ్ఖాతధమ్మాసే, యే చ సేఖా పుథూ ఇధా’’తి (సు. ని. ౧౦౪౪; చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౭). సేసం వుత్తనయమేవాతి.
తణ్హక్ఖయగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౭౧. సీహో వాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరస్స కిర బారాణసిరఞ్ఞో దూరే ఉయ్యానం హోతి. సో పగేవ వుట్ఠాయ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే యానా ఓరుయ్హ ఉదకట్ఠానం ఉపగతో ‘‘ముఖం ¶ ధోవిస్సామీ’’తి. తస్మిఞ్చ పదేసే సీహీ పోతకం జనేత్వా గోచరాయ గతా. రాజపురిసో తం దిస్వా ‘‘సీహపోతకో దేవా’’తి ఆరోచేసి. రాజా ‘‘సీహో కిర ¶ న కస్సచి భాయతీ’’తి తం ఉపపరిక్ఖితుం భేరిఆదీని ఆకోటాపేసి. సీహపోతకో తం సద్దం సుత్వాపి తథేవ సయి. రాజా యావతతియకం ఆకోటాపేసి, సో తతియవారే సీసం ఉక్ఖిపిత్వా సబ్బం పరిసం ఓలోకేత్వా తథేవ సయి. అథ రాజా ‘‘యావస్స మాతా నాగచ్ఛతి, తావ గచ్ఛామా’’తి వత్వా గచ్ఛన్తో చిన్తేసి – ‘‘తం దివసం జాతోపి సీహపోతకో న సన్తసతి న భాయతి, కుదాస్సు నామాహమ్పి తణ్హాదిట్ఠిపరితాసం ఛేత్వా న సన్తసేయ్యం న భాయేయ్య’’న్తి. సో తం ఆరమ్మణం గహేత్వా, గచ్ఛన్తో పున కేవట్టేహి మచ్ఛే గహేత్వా సాఖాసు బన్ధిత్వా పసారితే జాలే వాతం అలగ్గంయేవ గచ్ఛమానం దిస్వా, తమ్పి నిమిత్తం అగ్గహేసి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి తణ్హాదిట్ఠిజాలం మోహజాలం వా ఫాలేత్వా ఏవం అసజ్జమానో గచ్ఛేయ్య’’న్తి.
అథ ఉయ్యానం గన్త్వా సిలాపట్టపోక్ఖరణితీరే నిసిన్నో వాతబ్భాహతాని పదుమాని ఓనమిత్వా ఉదకం ఫుసిత్వా వాతవిగమే పున యథాఠానే ఠితాని ఉదకేన అనుపలిత్తాని దిస్వా తమ్పి నిమిత్తం అగ్గహేసి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి యథా ఏతాని ఉదకే జాతాని ఉదకేన అనుపలిత్తాని తిట్ఠన్తి, ఏవమేవం లోకే జాతో లోకేన అనుపలిత్తో తిట్ఠేయ్య’’న్తి. సో పునప్పునం ‘‘యథా సీహవాతపదుమాని, ఏవం అసన్తసన్తేన అసజ్జమానేన అనుపలిత్తేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా, రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా, విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘సీహోవ ¶ సద్దేసు అసన్తసన్తో, వాతోవ జాలమ్హి అసజ్జమానో;
పదుమంవ తోయేన అలిప్పమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ సీహోతి చత్తారో సీహా – తిణసీహో, పణ్డుసీహో, కాళసీహో, కేసరసీహోతి. కేసరసీహో తేసం అగ్గమక్ఖాయతి. సోవ ఇధ అధిప్పేతో. వాతో పురత్థిమాదివసేన అనేకవిధో, పదుమం రత్తసేతాదివసేన. తేసు యో కోచి వాతో యంకిఞ్చి పదుమఞ్చ వట్టతియేవ. తత్థ యస్మా సన్తాసో అత్తసినేహేన హోతి, అత్తసినేహో చ తణ్హాలేపో, సోపి దిట్ఠిసమ్పయుత్తేన వా దిట్ఠివిప్పయుత్తేన వా లోభేన ¶ హోతి, సో చ తణ్హాయేవ. సజ్జనం పన తత్థ ఉపపరిక్ఖావిరహితస్స మోహేన హోతి, మోహో ¶ చ అవిజ్జా. తత్థ సమథేన తణ్హాయ పహానం హోతి, విపస్సనాయ, అవిజ్జాయ. తస్మా సమథేన అత్తసినేహం పహాయ సీహోవ సద్దేసు అనిచ్చాదీసు అసన్తసన్తో, విపస్సనాయ మోహం పహాయ వాతోవ జాలమ్హి ఖన్ధాయతనాదీసు అసజ్జమానో, సమథేనేవ లోభం లోభసమ్పయుత్తం ఏవ దిట్ఠిఞ్చ పహాయ, పదుమంవ తోయేన సబ్బభవభోగలోభేన అలిప్పమానో. ఏత్థ చ సమథస్స సీలం పదట్ఠానం, సమథో సమాధి, విపస్సనా పఞ్ఞాతి. ఏవం తేసు ద్వీసు ధమ్మేసు సిద్ధేసు తయోపి ఖన్ధా సిద్ధా హోన్తి. తత్థ సీలక్ఖన్ధేన సురతో హోతి. సో సీహోవ సద్దేసు ఆఘాతవత్థూసు కుజ్ఝితుకామతాయ న సన్తసతి. పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన పటివిద్ధసభావో వాతోవ జాలమ్హి ఖన్ధాదిధమ్మభేదే న సజ్జతి, సమాధిక్ఖన్ధేన వీతరాగో పదుమంవ తోయేన రాగేన న లిప్పతి. ఏవం సమథవిపస్సనాహి సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధేహి చ యథాసమ్భవం అవిజ్జాతణ్హానం తిణ్ణఞ్చ అకుసలమూలానం పహానవసేన అసన్తసన్తో అసజ్జమానో అలిప్పమానో చ వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.
అసన్తసన్తగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౭౨. సీహో యథాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా పచ్చన్తం కుప్పితం వూపసమేతుం గామానుగామిమగ్గం ఛడ్డేత్వా, ఉజుం అటవిమగ్గం గహేత్వా, మహతియా సేనాయ గచ్ఛతి. తేన చ సమయేన అఞ్ఞతరస్మిం పబ్బతపాదే సీహో బాలసూరియాతపం తప్పమానో నిపన్నో హోతి. తం దిస్వా రాజపురిసో రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘సీహో కిర సద్దేన న సన్తసతీ’’తి భేరిసఙ్ఖపణవాదీహి సద్దం కారాపేసి. సీహో తథేవ నిపజ్జి. దుతియమ్పి కారాపేసి. సీహో తథేవ నిపజ్జి. తతియమ్పి కారాపేసి. సీహో ‘‘మమ పటిసత్తు అత్థీ’’తి చతూహి పాదేహి సుప్పతిట్ఠితం పతిట్ఠహిత్వా సీహనాదం నది. తం సుత్వావ హత్థారోహాదయో హత్థిఆదీహి ఓరోహిత్వా ¶ తిణగహనాని పవిట్ఠా, హత్థిఅస్సగణా దిసావిదిసా పలాతా. రఞ్ఞో హత్థీపి రాజానం గహేత్వా వనగహనాని ¶ పోథయమానో పలాయి. సో తం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో రుక్ఖసాఖాయ ఓలమ్బిత్వా ¶ , పథవిం పతిత్వా, ఏకపదికమగ్గేన గచ్ఛన్తో పచ్చేకబుద్ధానం వసనట్ఠానం పాపుణిత్వా తత్థ పచ్చేకబుద్ధే పుచ్ఛి – ‘‘అపి, భన్తే, సద్దమస్సుత్థా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘కస్స సద్దం, భన్తే’’తి? ‘‘పఠమం భేరిసఙ్ఖాదీనం, పచ్ఛా సీహస్సా’’తి. ‘‘న భాయిత్థ, భన్తే’’తి? ‘‘న మయం, మహారాజ, కస్సచి సద్దస్స భాయామా’’తి. ‘‘సక్కా పన, భన్తే, మయ్హమ్పి ఏదిసం కాతు’’న్తి? ‘‘సక్కా, మహారాజ, సచే పబ్బజసీ’’తి. ‘‘పబ్బజామి, భన్తే’’తి. తతో నం పబ్బాజేత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఆభిసమాచారికం సిక్ఖాపేసుం. సోపి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘సీహో యథా దాఠబలీ పసయ్హ, రాజా మిగానం అభిభుయ్య చారీ;
సేవేథ పన్తాని సేనాసనాని, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ సహనా చ హననా చ సీఘజవత్తా చ సీహో. కేసరసీహోవ ఇధ అధిప్పేతో. దాఠా బలమస్స అత్థీతి దాఠబలీ. పసయ్హ అభిభుయ్యాతి, ఉభయం చారీసద్దేన సహ యోజేతబ్బం పసయ్హచారీ అభిభుయ్యచారీతి తత్థ పసయ్హ నిగ్గహేత్వా చరణేన పసయ్హచారీ, అభిభవిత్వా, సన్తాసేత్వా, వసీకత్వా, చరణేన అభిభుయ్యచారీ. స్వాయం కాయబలేన పసయ్హచారీ, తేజసా అభిభుయ్యచారీ. తత్థ సచే కోచి వదేయ్య – ‘‘కిం పసయ్హ అభిభుయ్య చారీ’’తి, తతో మిగానన్తి సామివచనం ఉపయోగవచనం కత్వా ‘‘మిగే పసయ్హ అభిభుయ్య చారీ’’తి పటివత్తబ్బం. పన్తానీతి దూరాని. సేనాసనానీతి వసనట్ఠానాని. సేసం పుబ్బే వుత్తనయేనేవ సక్కా జానితున్తి న విత్థారితన్తి.
దాఠబలీగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౭౩. మేత్తం ఉపేక్ఖన్తి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర రాజా మేత్తాదిఝానలాభీ అహోసి. సో ‘‘ఝానసుఖన్తరాయకరం రజ్జ’’న్తి ఝానానురక్ఖణత్థం ¶ రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా, ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
మేత్తం ¶ ఉపేక్ఖం కరుణం విముత్తిం, ఆసేవమానో ముదితఞ్చ కాలే;
సబ్బేన లోకేన అవిరుజ్ఝమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖితా హోన్తూ’’తిఆదినా నయేన హితసుఖుపనయనకామతా మేత్తా. ‘‘అహో ¶ వత ఇమమ్హా దుక్ఖా విముచ్చేయ్యు’’న్తిఆదినా నయేన అహితదుక్ఖాపనయనకామతా కరుణా. ‘‘మోదన్తి వత భోన్తో సత్తా మోదన్తి సాధు సుట్ఠూ’’తిఆదినా నయేన హితసుఖావిప్పయోగకామతా ముదితా. ‘‘పఞ్ఞాయిస్సన్తి సకేన కమ్మేనా’’తి సుఖదుక్ఖేసు అజ్ఝుపేక్ఖనతా ఉపేక్ఖా. గాథాబన్ధసుఖత్థం పన ఉప్పటిపాటియా మేత్తం వత్వా ఉపేక్ఖా వుత్తా, ముదితా పచ్ఛా. విముత్తిన్తి చతస్సోపి హి ఏతా అత్తనో పచ్చనీకధమ్మేహి విముత్తత్తా విముత్తియో. తేన వుత్తం ‘‘మేత్తం ఉపేక్ఖం కరుణం, విముత్తిం, ఆసేవమానో ముదితఞ్చ కాలే’’తి.
తత్థ ఆసేవమానోతి తిస్సో తికచతుక్కజ్ఝానవసేన, ఉపేక్ఖం చతుత్థజ్ఝానవసేన భావయమానో. కాలేతి మేత్తం ఆసేవిత్వా తతో వుట్ఠాయ కరుణం, తతో వుట్ఠాయ ముదితం, తతో ఇతరతో వా నిప్పీతికఝానతో వుట్ఠాయ ఉపేక్ఖం ఆసేవమానో ‘‘కాలే ఆసేవమానో’’తి వుచ్చతి, ఆసేవితుం ఫాసుకాలే వా. సబ్బేన లోకేన అవిరుజ్ఝమానోతి దససు దిసాసు సబ్బేన సత్తలోకేన అవిరుజ్ఝమానో. మేత్తాదీనఞ్హి భావితత్తా సత్తా అప్పటికూలా హోన్తి. సత్తేసు చ విరోధభూతో పటిఘో వూపసమ్మతి. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బేన లోకేన అవిరుజ్ఝమానో’’తి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారేన పన మేత్తాదికథా అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౨౫౧) వుత్తా. సేసం పుబ్బవుత్తసదిసమేవాతి.
అప్పమఞ్ఞాగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౭౪. రాగఞ్చ దోసఞ్చాతి కా ఉప్పత్తి? రాజగహం కిర ఉపనిస్సాయ మాతఙ్గో నామ పచ్చేకబుద్ధో విహరతి సబ్బపచ్ఛిమో ¶ పచ్చేకబుద్ధానం. అథ అమ్హాకం బోధిసత్తే ఉప్పన్నే దేవతాయో బోధిసత్తస్స పూజనత్థాయ ఆగచ్ఛన్తియో తం దిస్వా ‘‘మారిసా, మారిసా, బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’’తి భణింసు ¶ . సో నిరోధా వుట్ఠహన్తో తం సద్దం సుత్వా, అత్తనో చ జీవితక్ఖయం దిస్వా, హిమవన్తే మహాపపాతో నామ పబ్బతో పచ్చేకబుద్ధానం పరినిబ్బానట్ఠానం, తత్థ ఆకాసేన గన్త్వా పుబ్బే పరినిబ్బుతపచ్చేకబుద్ధస్స అట్ఠిసఙ్ఘాతం పపాతే పక్ఖిపిత్వా, సిలాతలే నిసీదిత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘రాగఞ్చ దోసఞ్చ పహాయ మోహం, సన్దాలయిత్వాన సంయోజనాని;
అసన్తసం జీవితసఙ్ఖయమ్హి, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ రాగదోసమోహా ఉరగసుత్తే వుత్తా. సంయోజనానీతి దస సంయోజనాని. తాని చ తేన తేన ¶ మగ్గేన సన్దాలయిత్వా. అసన్తసం జీవితసఙ్ఖయమ్హీతి జీవితసఙ్ఖయో వుచ్చతి చుతిచిత్తస్స పరిభేదో, తస్మిఞ్చ జీవితసఙ్ఖయే జీవితనికన్తియా పహీనత్తా అసన్తసన్తి. ఏత్తావతా సోపాదిసేసం నిబ్బానధాతుం అత్తనో దస్సేత్వా గాథాపరియోసానే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయీతి.
జీవితసఙ్ఖయగాథావణ్ణనా సమత్తా.
౭౫. భజన్తీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా ఆదిగాథాయ వుత్తప్పకారమేవ ఫీతం రజ్జం సమనుసాసతి. తస్స ఖరో ఆబాధో ఉప్పజ్జి, దుక్ఖా వేదనా వత్తన్తి. వీసతిసహస్సిత్థియో పరివారేత్వా హత్థపాదసమ్బాహనాదీని కరోన్తి. అమచ్చా ‘‘న దానాయం రాజా జీవిస్సతి, హన్ద మయం అత్తనో సరణం గవేసామా’’తి చిన్తేత్వా అఞ్ఞస్స రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ఉపట్ఠానం యాచింసు. తే తత్థ ఉపట్ఠహన్తియేవ, న కిఞ్చి లభన్తి. రాజాపి ఆబాధా వుట్ఠహిత్వా పుచ్ఛి ‘‘ఇత్థన్నామో చ ఇత్థన్నామో చ కుహి’’న్తి? తతో తం పవత్తిం సుత్వా సీసం చాలేత్వా తుణ్హీ అహోసి. తేపి అమచ్చా ‘‘రాజా వుట్ఠితో’’తి సుత్వా తత్థ కిఞ్చి అలభమానా పరమేన పారిజుఞ్ఞేన సమన్నాగతా పునదేవ ఆగన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు. తేన చ రఞ్ఞా ¶ ‘‘కుహిం, తాతా, తుమ్హే గతా’’తి వుత్తా ఆహంసు – ‘‘దేవం దుబ్బలం దిస్వా ఆజీవికభయేనమ్హా అసుకం నామ జనపదం గతా’’తి. రాజా ¶ సీసం చాలేత్వా చిన్తేసి – ‘‘యంనూనాహం ఇమే వీమంసేయ్యం, కిం పునపి ఏవం కరేయ్యుం నో’’తి? సో పుబ్బే ఆబాధికరోగేన ఫుట్ఠో వియ బాళ్హవేదనం అత్తానం దస్సేన్తో గిలానాలయం అకాసి. ఇత్థియో సమ్పరివారేత్వా పుబ్బసదిసమేవ సబ్బం అకంసు. తేపి అమచ్చా తథేవ పున బహుతరం జనం గహేత్వా పక్కమింసు. ఏవం రాజా యావతతియం సబ్బం పుబ్బసదిసం అకాసి. తేపి తథేవ పక్కమింసు. తతో చతుత్థమ్పి తే ఆగతే దిస్వా ‘‘అహో ఇమే దుక్కరం అకంసు, యే మం బ్యాధితం పహాయ అనపేక్ఖా పక్కమింసూ’’తి నిబ్బిన్నో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి –
‘‘భజన్తి సేవన్తి చ కారణత్థా, నిక్కారణా దుల్లభా అజ్జ మిత్తా;
అత్తట్ఠపఞ్ఞా అసుచీ మనుస్సా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.
తత్థ భజన్తీతి సరీరేన అల్లీయిత్వా పయిరుపాసన్తి. సేవన్తీతి అఞ్జలికమ్మాదీహి కిం కారపటిస్సావితాయ చ పరిచరన్తి. కారణం అత్థో ఏతేసన్తి కారణత్థా, భజనాయ సేవనాయ చ నాఞ్ఞం కారణమత్థి, అత్థో ఏవ నేసం కారణం, అత్థహేతు సేవన్తీతి వుత్తం హోతి. నిక్కారణా ¶ దుల్లభా అజ్జ మిత్తాతి ‘‘ఇతో కిఞ్చి లచ్ఛామా’’తి ఏవం అత్తపటిలాభకారణేన నిక్కారణా, కేవలం –
‘‘ఉపకారో చ యో మిత్తో,
సుఖే దుక్ఖే చ యో సఖా;
అత్థక్ఖాయీ చ యో మిత్తో,
యో చ మిత్తానుకమ్పకో’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౬౫) –
ఏవం వుత్తేన అరియేన మిత్తభావేన సమన్నాగతా దుల్లభా అజ్జ మిత్తా. అత్తని ఠితా ఏతేసం పఞ్ఞా, అత్తానంయేవ ఓలోకేన్తి, న అఞ్ఞన్తి అత్తట్ఠపఞ్ఞా. దిట్ఠత్థపఞ్ఞాతి అయమ్పి ¶ కిర పోరాణపాఠో, సమ్పతి దిట్ఠియేవ అత్థే ఏతేసం పఞ్ఞా, ఆయతిం న పేక్ఖన్తీతి వుత్తం హోతి. అసుచీతి ¶ అసుచినా అనరియేన కాయవచీమనోకమ్మేన సమన్నాగతా. సేసం పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.
కారణత్థగాథావణ్ణనా సమత్తా.
చతుత్థో వగ్గో నిట్ఠితో ఏకాదసహి గాథాహి.
ఏవమేతం ఏకచత్తాలీసగాథాపరిమాణం ఖగ్గవిసాణసుత్తం కత్థచిదేవ వుత్తేన యోజనానయేన సబ్బత్థ యథానురూపం యోజేత్వా అనుసన్ధితో అత్థతో చ వేదితబ్బం. అతివిత్థారభయేన పన అమ్హేహి న సబ్బత్థ యోజితన్తి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ఖగ్గవిసాణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౪. కసిభారద్వాజసుత్తవణ్ణనా
ఏవం ¶ మే సుతన్తి కసిభారద్వాజసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవా మగధేసు విహరన్తో దక్ఖిణాగిరిస్మిం ఏకనాలాయం బ్రాహ్మణగామే పురేభత్తకిచ్చం పచ్ఛాభత్తకిచ్చన్తి ఇమేసు ద్వీసు బుద్ధకిచ్చేసు పురేభత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా పచ్ఛాభత్తకిచ్చావసానే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో కసిభారద్వాజం బ్రాహ్మణం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పన్నం దిస్వా ‘‘తత్థ మయి గతే యథా పవత్తిస్సతి, తతో కథావసానే ధమ్మదేసనం సుత్వా ఏస బ్రాహ్మణో పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి చ ఞత్వా, తత్థ గన్త్వా, కథం సముట్ఠాపేత్వా, ఇమం సుత్తం అభాసి.
తత్థ సియా ‘‘కతమం బుద్ధానం పురేభత్తకిచ్చం, కతమం పచ్ఛాభత్తకిచ్చ’’న్తి? వుచ్చతే – బుద్ధో భగవా పాతో ఏవ ఉట్ఠాయ ఉపట్ఠాకానుగ్గహత్థం సరీరఫాసుకత్థఞ్చ ముఖధోవనాదిసరీరపరికమ్మం కత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా, తావ వివిత్తాసనే వీతినామేత్వా, భిక్ఖాచారవేలాయ ¶ నివాసేత్వా, కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా, చీవరం పారుపిత్వా, పత్తమాదాయ కదాచి ఏకకోవ కదాచి భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ పవిసతి, కదాచి పకతియా, కదాచి అనేకేహి ¶ పాటిహారియేహి వత్తమానేహి. సేయ్యథిదం – పిణ్డాయ పవిసతో లోకనాథస్స పురతో పురతో గన్త్వా ముదుగతియో వాతా పథవిం సోధేన్తి; వలాహకా ఉదకఫుసితాని ముఞ్చన్తా మగ్గే రేణుం వూపసమేత్వా ఉపరి వితానం హుత్వా తిట్ఠన్తి. అపరే వాతా పుప్ఫాని ఉపసంహరిత్వా మగ్గే ఓకిరన్తి, ఉన్నతా భూమిప్పదేసా ఓనమన్తి, ఓనతా ఉన్నమన్తి, పాదనిక్ఖేపసమయే సమావ భూమి హోతి, సుఖసమ్ఫస్సాని రథచక్కమత్తాని పదుమపుప్ఫాని వా పాదే సమ్పటిచ్ఛన్తి, ఇన్దఖీలస్స అన్తో ఠపితమత్తే దక్ఖిణపాదే సరీరా ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిచ్ఛరిత్వా సువణ్ణరసపిఞ్జరాని వియ చిత్రపటపరిక్ఖిత్తాని వియ చ పాసాదకూటాగారాదీని కరోన్తియో ఇతో చితో చ విధావన్తి, హత్థిఅస్సవిహఙ్గాదయో సకసకట్ఠానేసు ఠితాయేవ మధురేనాకారేన సద్దం కరోన్తి, తథా భేరివీణాదీని తూరియాని మనుస్సానం కాయూపగాని చ ఆభరణాని, తేన సఞ్ఞాణేన మనుస్సా జానన్తి ‘‘అజ్జ భగవా ఇధ పిణ్డాయ పవిట్ఠో’’తి. తే సునివత్థా సుపారుతా గన్ధపుప్ఫాదీని ఆదాయ ఘరా నిక్ఖమిత్వా అన్తరవీథిం పటిపజ్జిత్వా భగవన్తం గన్ధపుప్ఫాదీహి సక్కచ్చం పూజేత్వా వన్దిత్వా – ‘‘అమ్హాకం ¶ , భన్తే, దస భిక్ఖూ, అమ్హాకం వీసతి, అమ్హాకం భిక్ఖుసతం దేథా’’తి యాచిత్వా భగవతోపి పత్తం గహేత్వా, ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా సక్కచ్చం పిణ్డపాతేన పటిమానేన్తి.
భగవా కతభత్తకిచ్చో తేసం సన్తానాని ఓలోకేత్వా తథా ధమ్మం దేసేతి, యథా కేచి సరణగమనే పతిట్ఠహన్తి, కేచి పఞ్చసు సీలేసు, కేచి సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఫలానం అఞ్ఞతరస్మిం, కేచి పబ్బజిత్వా అగ్గఫలే అరహత్తేతి. ఏవం తథా తథా జనం అనుగ్గహేత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం గచ్ఛతి. తత్థ మణ్డలమాళే పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీదతి భిక్ఖూనం భత్తకిచ్చపరియోసానం ఆగమయమానో. తతో భిక్ఖూనం భత్తకిచ్చపరియోసానే ఉపట్ఠాకో ¶ భగవతో నివేదేతి. అథ భగవా గన్ధకుటిం పవిసతి. ఇదం తావ పురేభత్తకిచ్చం. యఞ్చేత్థ న వుత్తం, తం బ్రహ్మాయుసుత్తే వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం.
అథ భగవా ఏవం కతపురేభత్తకిచ్చో గన్ధకుటియా ఉపట్ఠానే నిసీదిత్వా, పాదే పక్ఖాలేత్వా, పాదపీఠే ఠత్వా, భిక్ఖుసఙ్ఘం ఓవదతి – ‘‘భిక్ఖవే, అప్పమాదేన సమ్పాదేథ, బుద్ధుప్పాదో దుల్లభో లోకస్మిం, మనుస్సపటిలాభో దుల్లభో, సద్ధాసమ్పత్తి దుల్లభా, పబ్బజ్జా దుల్లభా, సద్ధమ్మస్సవనం దుల్లభం ¶ లోకస్మి’’న్తి. తతో భిక్ఖూ భగవన్తం వన్దిత్వా కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛన్తి. అథ భగవా భిక్ఖూనం చరియవసేన కమ్మట్ఠానం దేతి. తే కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా, భగవన్తం అభివాదేత్వా, అత్తనో అత్తనో వసనట్ఠానం గచ్ఛన్తి; కేచి అరఞ్ఞం, కేచి రుక్ఖమూలం, కేచి పబ్బతాదీనం అఞ్ఞతరం, కేచి చాతుమహారాజికభవనం…పే… కేచి వసవత్తిభవనన్తి. తతో భగవా గన్ధకుటిం పవిసిత్వా సచే ఆకఙ్ఖతి, దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానో ముహుత్తం సీహసేయ్యం కప్పేతి. అథ సమస్సాసితకాయో ఉట్ఠహిత్వా దుతియభాగే లోకం వోలోకేతి. తతియభాగే యం గామం వా నిగమం వా ఉపనిస్సాయ విహరతి, తత్థ జనో పురేభత్తం దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం సునివత్థో సుపారుతో గన్ధపుప్ఫాదీని ఆదాయ విహారే సన్నిపతతి. తతో భగవా సమ్పత్తపరిసాయ అనురూపేన పాటిహారియేన గన్త్వా ధమ్మసభాయం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసజ్జ ధమ్మం దేసేతి కాలయుత్తం పమాణయుత్తం. అథ కాలం విదిత్వా పరిసం ఉయ్యోజేతి.
తతో సచే గత్తాని ఓసిఞ్చితుకామో హోతి. అథ బుద్ధాసనా ఉట్ఠాయ ఉపట్ఠాకేన ఉదకపటియాదితోకాసం గన్త్వా, ఉపట్ఠాకహత్థతో ఉదకసాటికం గహేత్వా, న్హానకోట్ఠకం పవిసతి. ఉపట్ఠాకోపి బుద్ధాసనం ఆనేత్వా గన్ధకుటిపరివేణే పఞ్ఞాపేతి. భగవా గత్తాని ఓసిఞ్చిత్వా, సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా ¶ , కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా, ఉత్తరాసఙ్గం కత్వా, తత్థ ఆగన్త్వా, నిసీదతి ఏకకోవ ముహుత్తం పటిసల్లీనో. అథ భిక్ఖూ తతో తతో ఆగమ్మ భగవతో ఉపట్ఠానం గచ్ఛన్తి. తత్థ ¶ ఏకచ్చే పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, ఏకచ్చే కమ్మట్ఠానం, ఏకచ్చే ధమ్మస్సవనం యాచన్తి. భగవా తేసం అధిప్పాయం సమ్పాదేన్తో పఠమం యామం వీతినామేతి.
మజ్ఝిమయామే సకలదససహస్సిలోకధాతుదేవతాయో ఓకాసం లభమానా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తి యథాభిసఙ్ఖతం అన్తమసో చతురక్ఖరమ్పి. భగవా తాసం దేవతానం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో మజ్ఝిమయామం వీతినామేతి. తతో పచ్ఛిమయామం చత్తారో భాగే కత్వా ఏకం భాగం చఙ్కమం అధిట్ఠాతి, దుతియభాగం గన్ధకుటిం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానో సీహసేయ్యం కప్పేతి, తతియభాగం ఫలసమాపత్తియా వీతినామేతి, చతుత్థభాగం మహాకరుణాసమాపత్తిం పవిసిత్వా బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేతి అప్పరజక్ఖమహారజక్ఖాదిసత్తదస్సనత్థం. ఇదం పచ్ఛాభత్తకిచ్చం.
ఏవమిమస్స ¶ పచ్ఛాభత్తకిచ్చస్స లోకవోలోకనసఙ్ఖాతే చతుత్థభాగావసానే బుద్ధధమ్మసఙ్ఘేసు దానసీలఉపోసథకమ్మాదీసు చ అకతాధికారే కతాధికారే చ అనుపనిస్సయసమ్పన్నే ఉపనిస్సయసమ్పన్నే చ సత్తే పస్సితుం బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో కసిభారద్వాజం బ్రాహ్మణం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పన్నం దిస్వా ‘‘తత్థ మయి గతే కథా పవత్తిస్సతి, తతో కథావసానే ధమ్మదేసనం సుత్వా ఏస బ్రాహ్మణో పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి చ ఞత్వా, తత్థ గన్త్వా, కథం సముట్ఠాపేత్వా ఇమం సుత్తమభాసి.
తత్థ ఏవం మే సుతన్తిఆది ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే ధమ్మసఙ్గీతిం కరోన్తేన ఆయస్మతా మహాకస్సపత్థేరేన పుట్ఠేన పఞ్చన్నం అరహన్తసతానం వుత్తం, ‘‘అహం, ఖో, సమణ కసామి చ వపామి చా’’తి కసిభారద్వాజేన వుత్తం, ‘‘అహమ్పి ఖో బ్రాహ్మణ కసామి ¶ చ వపామి చా’’తిఆది భగవతా వుత్తం. తదేతం సబ్బమ్పి సమోధానేత్వా ‘‘కసిభారద్వాజసుత్త’’న్తి వుచ్చతి.
తత్థ ఏవన్తి అయం ఆకారనిదస్సనావధారణత్థో ఏవం-సద్దో. ఆకారత్థేన హి ఏతేన ఏతమత్థం దీపేతి – నానానయనిపుణమనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం వివిధపాటిహారియం ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరం సబ్బసత్తేహి సకసకభాసానురూపముపలక్ఖణియసభావం తస్స భగవతో వచనం, తం సబ్బాకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతుం; అథ, ఖో, ‘‘ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏకేనాకారేన సుత’’న్తి. నిదస్సనత్థేన ‘‘నాహం సయమ్భూ, న మయా ఇదం సచ్ఛికత’’న్తి అత్తానం పరిమోచేన్తో ‘‘ఏవం మే సుతం, మయా ఏవం సుత’’న్తి ఇదాని వత్తబ్బం సకలసుత్తం నిదస్సేతి. అవధారణత్థేన ¶ ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం బహుస్సుతానం యదిదం ఆనన్దో, గతిమన్తానం, సతిమన్తానం, ధితిమన్తానం, ఉపట్ఠాకానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯-౨౨౩) ఏవం భగవతా పసత్థభావానురూపం అత్తనో ధారణబలం దస్సేన్తో సత్తానం సోతుకమ్యతం జనేతి ‘‘ఏవం మే సుతం తఞ్చ అత్థతో వా బ్యఞ్జనతో వా అనూనమనధికం, ఏవమేవ, న అఞ్ఞథా దట్ఠబ్బ’’న్తి. మే సుతన్తి ఏత్థ మయాసద్దత్థో మే-సద్దో, సోతద్వారవిఞ్ఞాణత్థో సుతసద్దో. తస్మా ఏవం మే సుతన్తి ఏవం మయా సోతవిఞ్ఞాణపుబ్బఙ్గమాయ విఞ్ఞాణవీథియా ఉపధారితన్తి వుత్తం హోతి.
ఏకం ¶ సమయన్తి ఏకం కాలం. భగవాతి భాగ్యవా, భగ్గవా, భత్తవాతి వుత్తం హోతి. మగధేసు విహరతీతి మగధా నామ జనపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హీసద్దేన ‘‘మగధా’’తి వుచ్చతి. తస్మిం మగధేసు జనపదే. కేచి పన ‘‘యస్మా చేతియరాజా ముసావాదం భణిత్వా భూమిం పవిసన్తో ‘మా గధం పవిసా’తి వుత్తో, యస్మా వా తం రాజానం మగ్గన్తా భూమిం ఖనన్తా పురిసా ‘మా గధం కరోథా’తి వుత్తా, తస్మా మగధా’’తి ఏవమాదీహి నయేహి బహుధా ¶ పపఞ్చేన్తి. యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బన్తి. విహరతీతి ఏకం ఇరియాపథబాధనం అపరేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం అత్తభావం హరతి, పవత్తేతీతి వుత్తం హోతి. దిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేహి వా సత్తానం వివిధం హితం హరతీతి విహరతి. హరతీతి ఉపసంహరతి, ఉపనేతి, జనేతి, ఉప్పాదేతీతి వుత్తం హోతి. తథా హి యదా సత్తా కామేసు విప్పటిపజ్జన్తి, తదా కిర భగవా దిబ్బేన విహారేన విహరతి తేసం అలోభకుసలమూలుప్పాదనత్థం – ‘‘అప్పేవ నామ ఇమం పటిపత్తిం దిస్వా ఏత్థ రుచిం ఉప్పాదేత్వా కామేసు విరజ్జేయ్యు’’న్తి. యదా పన ఇస్సరియత్థం సత్తేసు విప్పటిపజ్జన్తి, తదా బ్రహ్మవిహారేన విహరతి తేసం అదోసకుసలమూలుప్పాదనత్థం – ‘‘అప్పేవ నామ ఇమం పటిపత్తిం దిస్వా ఏత్థ రుచిం ఉప్పాదేత్వా అదోసేన దోసం వూపసమేయ్యు’’న్తి. యదా పన పబ్బజితా ధమ్మాధికరణం వివదన్తి, తదా అరియవిహారేన విహరతి తేసం అమోహకుసలమూలుప్పాదనత్థం – ‘‘అప్పేవ నామ ఇమం పటిపత్తిం దిస్వా ఏత్థ రుచిం ఉప్పాదేత్వా అమోహేన మోహం వూపసమేయ్యు’’న్తి. ఇరియాపథవిహారేన పన న కదాచి న విహరతి తం వినా అత్తభావపరిహరణాభావతోతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారం పన మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం వక్ఖామ.
దక్ఖిణాగిరిస్మిన్తి యో సో రాజగహం పరివారేత్వా ఠితో గిరి, తస్స దక్ఖిణపస్సే జనపదో ‘‘దక్ఖిణాగిరీ’’తి వుచ్చతి, తస్మిం జనపదేతి వుత్తం హోతి. తత్థ విహారస్సాపి తదేవ నామం. ఏకనాళాయం బ్రాహ్మణగామేతి ఏకనాళాతి తస్స గామస్స నామం. బ్రాహ్మణా చేత్థ సమ్బహులా పటివసన్తి, బ్రాహ్మణభోగో వా సో, తస్మా ‘‘బ్రాహ్మణగామో’’తి వుచ్చతి.
తేన ¶ ఖో పన సమయేనాతి యం సమయం భగవా అపరాజితపల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో మగధరట్ఠే ¶ ఏకనాళం బ్రాహ్మణగామం ఉపనిస్సాయ దక్ఖిణాగిరిమహావిహారే ¶ బ్రాహ్మణస్స ఇన్ద్రియపరిపాకం ఆగమయమానో విహరతి, తేన సమయేన కరణభూతేనాతి వుత్తం హోతి. ఖో పనాతి ఇదం పనేత్థ నిపాతద్వయం పదపూరణమత్తం, అధికారన్తరదస్సనత్థం వాతి దట్ఠబ్బం. కసిభారద్వాజస్స బ్రాహ్మణస్సాతి సో బ్రాహ్మణో కసియా జీవతి, భారద్వాజోతి చస్స గోత్తం, తస్మా ఏవం వుచ్చతి. పఞ్చమత్తానీతి యథా – ‘‘భోజనే మత్తఞ్ఞూ’’తి ఏత్థ మత్తసద్దో పమాణే వత్తతి, ఏవమిధాపి, తస్మా పఞ్చపమాణాని అనూనాని అనధికాని, పఞ్చనఙ్గలసతానీతి వుత్తం హోతి. పయుత్తానీతి పయోజితాని, బలిబద్దానం ఖన్ధేసు ఠపేత్వా యుగే యోత్తేహి యోజితాని హోన్తీతి అత్థో.
వప్పకాలేతి వపనకాలే, బీజనిక్ఖిపకాలేతి వుత్తం హోతి. తత్థ ద్వే వప్పాని కలలవప్పఞ్చ, పంసువప్పఞ్చ. పంసువప్పం ఇధ అధిప్పేతం. తఞ్చ ఖో పఠమదివసే మఙ్గలవప్పం. తత్థాయం ఉపకరణసమ్పదా – తీణి బలిబద్దసహస్సాని ఉపట్ఠాపితాని హోన్తి, సబ్బేసం సువణ్ణమయాని సిఙ్గాని పటిముక్కాని, రజతమయా ఖురా, సబ్బే సేతమాలాహి సబ్బగన్ధసుగన్ధేహి పఞ్చఙ్గులికేహి చ అలఙ్కతా పరిపుణ్ణఙ్గపచ్చఙ్గా సబ్బలక్ఖణసమ్పన్నా, ఏకచ్చే కాళా అఞ్జనవణ్ణాయేవ, ఏకచ్చే సేతా ఫలికవణ్ణా, ఏకచ్చే రత్తా పవాళవణ్ణా, ఏకచ్చే కమ్మాసా మసారగల్లవణ్ణా. పఞ్చసతా కస్సకపురిసా సబ్బే అహతసేతవత్థనివత్థా మాలాలఙ్కతా దక్ఖిణఅంసకూటేసు ఠపితపుప్ఫచుమ్బటకా హరితాలమనోసిలాలఞ్ఛనుజ్జలితగత్తభాగా దస దస నఙ్గలా ఏకేకగుమ్బా హుత్వా గచ్ఛన్తి. నఙ్గలానం సీసఞ్చ యుగఞ్చ పతోదా చ సువణ్ణవినద్ధా. పఠమనఙ్గలే అట్ఠ బలిబద్దా యుత్తా, సేసేసు చత్తారో చత్తారో, అవసేసా కిలన్తపరివత్తనత్థం ఆనీతా. ఏకేకగుమ్బే ఏకమేకం బీజసకటం ఏకేకో కసతి, ఏకేకో వపతి.
బ్రాహ్మణో పన పగేవ మస్సుకమ్మం కారాపేత్వా న్హత్వా సుగన్ధగన్ధేహి విలిత్తో పఞ్చసతగ్ఘనకం ¶ వత్థం నివాసేత్వా సహస్సగ్ఘనకం ఏకంసం కరిత్వా ఏకమేకిస్సా అఙ్గులియా ద్వే ద్వే కత్వా వీసతి అఙ్గులిముద్దికాయో, కణ్ణేసు సీహకుణ్డలాని, సీసే చ బ్రహ్మవేఠనం పటిముఞ్చిత్వా సువణ్ణమాలం కణ్ఠే ¶ కత్వా బ్రాహ్మణగణపరివుతో కమ్మన్తం వోసాసతి. అథస్స బ్రాహ్మణీ అనేకసతభాజనేసు పాయాసం పచాపేత్వా మహాసకటేసు ఆరోపేత్వా గన్ధోదకేన న్హాయిత్వా సబ్బాలఙ్కారవిభూసితా బ్రాహ్మణీగణపరివుతా కమ్మన్తం అగమాసి. గేహమ్పిస్స సబ్బత్థ గన్ధేహి సువిలిత్తం పుప్ఫేహి సుకతబలికమ్మం, ఖేత్తఞ్చ తేసు తేసు ఠానేసు సముస్సితపటాకం అహోసి. పరిజనకమ్మకారేహి ¶ సహ కమ్మన్తం ఓసటపరిసా అడ్ఢతేయ్యసహస్సా అహోసి. సబ్బే అహతవత్థనివత్థా, సబ్బేసఞ్చ పాయాసభోజనం పటియత్తం అహోసి.
అథ బ్రాహ్మణో యత్థ సామం భుఞ్జతి, తం సువణ్ణపాతిం ధోవాపేత్వా పాయాసస్స పూరేత్వా సప్పిమధుఫాణితాదీని అభిసఙ్ఖరిత్వా నఙ్గలబలికమ్మం కారాపేసి. బ్రాహ్మణీ పఞ్చ కస్సకసతాని సువణ్ణరజతకంసతమ్బమయాని భాజనాని గహేత్వా నిసిన్నాని సువణ్ణకటచ్ఛుం గహేత్వా పాయాసేన పరివిసన్తీ గచ్ఛతి. బ్రాహ్మణో పన బలికమ్మం కారాపేత్వా రత్తసువణ్ణబన్ధూపాహనాయో ఆరోహిత్వా రత్తసువణ్ణదణ్డం గహేత్వా ‘‘ఇధ పాయాసం దేథ, ఇధ సప్పిం, ఇధ సక్ఖరం దేథా’’తి వోసాసమానో విచరతి. అథ భగవా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ బ్రాహ్మణస్స పరివేసనం వత్తమానం ఞత్వా ‘‘అయం కాలో బ్రాహ్మణం దమేతు’’న్తి నివాసేత్వా, కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా, సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా, పత్తం గహేత్వా, గన్ధకుటితో నిక్ఖమి యథా తం అనుత్తరో పురిసదమ్మసారథి. తేనాహ ఆయస్మా ఆనన్దో ‘‘అథ ఖో భగవా పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా’’తి.
తత్థ అథ ఇతి నిపాతో అఞ్ఞాధికారవచనారమ్భే ఖోతి ¶ పదపూరణే. భగవాతి వుత్తనయమేవ. పుబ్బణ్హసమయన్తి దివసస్స పుబ్బభాగసమయం, పుబ్బణ్హసమయేతి అత్థో, పుబ్బణ్హే వా సమయం పుబ్బణ్హసమయం, పుబ్బణ్హే ఏకం ఖణన్తి వుత్తం హోతి. ఏవం అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం లబ్భతి. నివాసేత్వాతి పరిదహిత్వా, విహారనివాసనపరివత్తనవసేనేతం వేదితబ్బం. న హి భగవా తతో పుబ్బే అనివత్థో ఆసి. పత్తచీవరమాదాయాతి పత్తం హత్థేహి, చీవరం కాయేన ఆదియిత్వా, సమ్పటిచ్ఛిత్వా ధారేత్వాతి అత్థో. భగవతో కిర పిణ్డాయ పవిసితుకామస్స భమరో వియ వికసితపదుమద్వయమజ్ఝం, ఇన్దనీలమణివణ్ణం ¶ సేలమయం పత్తం హత్థద్వయమజ్ఝం ఆగచ్ఛతి. తస్మా ఏవమాగతం పత్తం హత్థేహి సమ్పటిచ్ఛిత్వా చీవరఞ్చ పరిమణ్డలం పారుతం కాయేన ధారేత్వాతి ఏవమస్స అత్థో వేదితబ్బో. యేన వా తేన వా హి పకారేన గణ్హన్తో ఆదాయ ఇచ్చేవ వుచ్చతి యథా ‘‘సమాదాయేవ పక్కమతీ’’తి.
యేనాతి యేన మగ్గేన. కమ్మన్తోతి కమ్మకరణోకాసో. తేనాతి తేన మగ్గేన. ఉపసఙ్కమీతి గతో, యేన మగ్గేన కసిభారద్వాజస్స బ్రాహ్మణస్స కమ్మన్తో గమ్మతి, తేన మగ్గేన గతోతి వుత్తం హోతి. అథ కస్మా, భిక్ఖూ, భగవన్తం నానుబన్ధింసూతి? వుచ్చతే – యదా భగవా ఏకకోవ కత్థచి ఉపసఙ్కమితుకామో హోతి, భిక్ఖాచారవేలాయం ద్వారం పిదహిత్వా అన్తోగన్ధకుటిం పవిసతి. తతో భిక్ఖూ తాయ సఞ్ఞాయ జానన్తి – ‘‘అజ్జ భగవా ఏకకోవ గామం పవిసితుకామో, అద్ధా కఞ్చి ఏవ వినేతబ్బపుగ్గలం అద్దసా’’తి. తే అత్తనో పత్తచీవరం గహేత్వా, గన్ధకుటిం పదక్ఖిణం ¶ కత్వా, భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తి. తదా చ భగవా ఏవమకాసి. తస్మా భిక్ఖూ భగవన్తం నానుబన్ధింసూతి.
తేన ¶ ఖో పన సమయేనాతి యేన సమయేన భగవా కమ్మన్తం ఉపసఙ్కమి, తేన సమయేన తస్స బ్రాహ్మణస్స పరివేసనా వత్తతి, భత్తవిస్సగ్గో వత్తతీతి అత్థో. యం పుబ్బే అవోచుమ్హ – ‘‘బ్రాహ్మణీ పఞ్చ కస్సకసతాని సువణ్ణరజతకంసతమ్బమయాని భాజనాని గహేత్వా నిసిన్నాని సువణ్ణకటచ్ఛుం గహేత్వా పాయాసేన పరివిసన్తీ గచ్ఛతీ’’తి. అథ ఖో భగవా యేన పరివేసనా తేనుపసఙ్కమి. కిం కారణాతి? బ్రాహ్మణస్స అనుగ్గహకరణత్థం. న హి భగవా కపణపురిసో వియ భోత్తుకామతాయ పరివేసనం ఉపసఙ్కమతి. భగవతో హి ద్వే అసీతిసహస్ససఙ్ఖ్యా సక్యకోలియరాజానో ఞాతయో, తే అత్తనో సమ్పత్తియా నిబద్ధభత్తం దాతుం ఉస్సహన్తి. న పన భగవా భత్తత్థాయ పబ్బజితో, అపిచ ఖో పన ‘‘అనేకాని అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజన్తో పారమియో పూరేత్వా ముత్తో మోచేస్సామి, దన్తో దమేస్సామి; సన్తో సమేస్సామి, పరినిబ్బుతో పరినిబ్బాపేస్సామీ’’తి పబ్బజితో. తస్మా అత్తనో ముత్తత్తా…పే… పరినిబ్బుతత్తా చ పరం మోచేన్తో…పే… పరినిబ్బాపేన్తో చ లోకే విచరన్తో బ్రాహ్మణస్స అనుగ్గహకరణత్థం యేన పరివేసనా తేనుపసఙ్కమీతి వేదితబ్బం.
ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ ఏకమన్తం అట్ఠాసీతి ఏవం ఉపసఙ్కమిత్వా చ ఏకమన్తం అట్ఠాసి. ఏకమన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, ఏకోకాసం ఏకపస్సన్తి వుత్తం హోతి. భుమ్మత్థే వా ఉపయోగవచనం, తస్స దస్సనూపచారే కథాసవనట్ఠానే, యత్థ ఠితం బ్రాహ్మణో పస్సతి, తత్థ ఉచ్చట్ఠానే అట్ఠాసి. ఠత్వా చ సువణ్ణరసపిఞ్జరం సహస్సచన్దసూరియోభాసాతిభాసయమానం సరీరాభం ముఞ్చి సమన్తతో అసీతిహత్థపరిమాణం, యాయ అజ్ఝోత్థరితత్తా బ్రాహ్మణస్స కమ్మన్తసాలాభిత్తిరుక్ఖకసితమత్తికాపిణ్డాదయో సువణ్ణమయా వియ అహేసుం. అథ మనుస్సా పాయాసం భుత్తా అసీతిఅనుబ్యఞ్జనపరివారద్వత్తింసవరలక్ఖణపటిమణ్డితసరీరం బ్యామప్పభాపరిక్ఖేపవిభూసితబాహుయుగళం కేతుమాలాసముజ్జలితసస్సిరికదస్సనం ¶ జఙ్గమమివ పదుమస్సరం, రంసిజాలుజ్జలితతారాగణమివ గగనతలం, ఆదిత్తమివ చ కనకగిరిసిఖరం సిరియా జలమానం సమ్మాసమ్బుద్ధం ఏకమన్తం ఠితం దిస్వా హత్థపాదే ధోవిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సమ్పరివారేత్వా అట్ఠంసు. ఏవం తేహి సమ్పరివారితం అద్దస ఖో కసిభారద్వాజో బ్రాహ్మణో భగవన్తం పిణ్డాయ ఠితం. దిస్వాన భగవన్తం ఏతదవోచ ‘‘అహం ఖో, సమణ, కసామి చ వపామి చా’’తి.
కస్మా పనాయం ఏవమాహ? కిం సమన్తపాసాదికే పసాదనీయే ఉత్తమదమథసమథమనుప్పత్తేపి భగవతి ¶ అప్పసాదేన, ఉదాహు అడ్ఢతేయ్యానం జనసహస్సానం పాయాసం పటియాదేత్వాపి కటచ్ఛుభిక్ఖాయ మచ్ఛేరేనాతి? ఉభయథాపి నో, అపిచ ఖ్వాస్స భగవతో దస్సనేన అతిత్తం నిక్ఖిత్తకమ్మన్తం జనం దిస్వా ‘‘కమ్మభఙ్గం మే కాతుం ఆగతో’’తి అనత్తమనతా అహోసి. తస్మా ఏవమాహ. భగవతో చ లక్ఖణసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘సచాయం కమ్మన్తే పయోజయిస్స, సకలజమ్బుదీపే మనుస్సానం సీసే చూళామణి వియ అభవిస్స, కో నామస్స అత్థో న సమ్పజ్జిస్స, ఏవమేవం అలసతాయ కమ్మన్తే అప్పయోజేత్వా వప్పమఙ్గలాదీసు పిణ్డాయ చరిత్వా భుఞ్జన్తో కాయదళ్హీబహులో విచరతీ’’తిపిస్స అహోసి. తేనాహ – ‘‘అహం ఖో, సమణ, కసామి చ వపామి చ, కసిత్వా చ వపిత్వా చ భుఞ్జామీ’’తి. న మే కమ్మన్తా బ్యాపజ్జన్తి, న చమ్హి యథా త్వం ఏవం లక్ఖణసమ్పన్నోతి అధిప్పాయో. త్వమ్పి సమణ…పే… భుఞ్జస్సు, కో తే అత్థో న సమ్పజ్జేయ్య ఏవం లక్ఖణసమ్పన్నస్సాతి అధిప్పాయో.
అపిచాయం ¶ అస్సోసి – ‘‘సక్యరాజకులే కిర కుమారో ఉప్పన్నో, సో చక్కవత్తిరజ్జం పహాయ పబ్బజితో’’తి. తస్మా ‘‘ఇదాని అయం సో’’తి ఞత్వా ‘‘చక్కవత్తిరజ్జం కిర పహాయ కిలన్తోసీ’’తి ఉపారమ్భం కరోన్తో ఆహ ‘‘అహం ఖో సమణా’’తి. అపిచాయం తిక్ఖపఞ్ఞో బ్రాహ్మణో, న భగవన్తం అవక్ఖిపన్తో ¶ భణతి, భగవతో పన రూపసమ్పత్తిం దిస్వా పఞ్ఞాసమ్పత్తిం సమ్భావయమానో కథాపవత్తనత్థమ్పి ఏవమాహ – ‘‘అహం ఖో సమణా’’తి. తతో భగవా వేనేయ్యవసేన సదేవకే లోకే అగ్గకస్సకవప్పకభావం అత్తనో దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అహమ్పి ఖో బ్రాహ్మణా’’తి.
అథ బ్రాహ్మణస్స చిన్తా ఉదపాది – ‘‘అయం సమణో ‘కసామి చ వపామి చా’తి ఆహ. న చస్స ఓళారికాని యుగనఙ్గలాదీని కసిభణ్డాని పస్సామి, సో ముసా ను ఖో భణతి, నో’’తి భగవన్తం పాదతలా పట్ఠాయ యావ ఉపరి కేసన్తా సమ్మాలోకయమానో అఙ్గవిజ్జాయ కతాధికారత్తా ద్వత్తింసవరలక్ఖణసమ్పత్తిమస్స ఞత్వా ‘‘అట్ఠానమేతం అనవకాసో, యం ఏవరూపో ముసా భణేయ్యా’’తి తావదేవ సఞ్జాతబహుమానో భగవతి సమణవాదం పహాయ గోత్తేన భగవన్తం సముదాచరమానో ఆహ ‘‘న ఖో పన మయం పస్సామ భోతో గోతమస్సా’’తి.
ఏవఞ్చ పన వత్వా తిక్ఖపఞ్ఞో బ్రాహ్మణో ‘‘గమ్భీరత్థం సన్ధాయ ఇమినా ఏతం వుత్త’’న్తి ఞత్వా పుచ్ఛిత్వా తమత్థం ఞాతుకామో భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసి. తేనాహ ఆయస్మా ఆనన్దో ‘‘అథ ఖో కసిభారద్వాజో బ్రాహ్మణో భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసీ’’తి. తత్థ గాథాయాతి అక్ఖరపదనియమితేన వచనేన. అజ్ఝభాసీతి అభాసి.
౭౬-౭౭. తత్థ ¶ బ్రాహ్మణో ‘‘కసి’’న్తి యుగనఙ్గలాదికసిసమ్భారసమాయోగం వదతి. భగవా పన యస్మా పుబ్బధమ్మసభాగేన రోపేత్వా కథనం నామ బుద్ధానం ఆనుభావో, తస్మా బుద్ధానుభావం దీపేన్తో పుబ్బధమ్మసభాగేన రోపేన్తో ఆహ – ‘‘సద్ధా బీజ’’న్తి. కో పనేత్థ పుబ్బధమ్మసభాగో, నను బ్రాహ్మణేన భగవా యుగనఙ్గలాదికసిసమ్భారసమాయోగం పుచ్ఛితో అథ చ పన అపుచ్ఛితస్స బీజస్స సభాగేన రోపేన్తో ఆహ – ‘‘సద్ధా బీజ’’న్తి, ఏవఞ్చ సతి అననుసన్ధికావ అయం కథా హోతీతి? వుచ్చతే – న బుద్ధానం ¶ అననుసన్ధికా నామ కథా అత్థి, నాపి బుద్ధా పుబ్బధమ్మసభాగం అనారోపేత్వా కథేన్తి. ఏవఞ్చేత్థ ¶ అనుసన్ధి వేదితబ్బా – అనేన హి బ్రాహ్మణేన భగవా యుగనఙ్గలాదికసిసమ్భారవసేన కసిం పుచ్ఛితో. సో తస్స అనుకమ్పాయ ‘‘ఇదం అపుచ్ఛిత’’న్తి అపరిహాపేత్వా సమూలం సఉపకారం ససమ్భారం సఫలం కసిం ఞాపేతుం మూలతో పట్ఠాయ కసిం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘సద్ధా బీజ’’న్తి. బీజఞ్హి కసియా మూలం తస్మిం సతి కత్తబ్బతో, అసతి అకత్తబ్బతో, తప్పమాణేన చ కత్తబ్బతో. బీజే హి సతి కసిం కరోన్తి, అసతి న కరోన్తి. బీజప్పమాణేన చ కుసలా కస్సకా ఖేత్తం కసన్తి, న ఊనం ‘‘మా నో సస్సం పరిహాయీ’’తి, న అధికం ‘‘మా నో మోఘో వాయామో అహోసీ’’తి. యస్మా చ బీజమేవ మూలం, తస్మా భగవా మూలతో పట్ఠాయ కసిం దస్సేన్తో తస్స బ్రాహ్మణస్స కసియా పుబ్బధమ్మస్స బీజస్స సభాగేన అత్తనో కసియా పుబ్బధమ్మం రోపేన్తో ఆహ – ‘‘సద్ధా బీజ’’న్తి. ఏవమేత్థ పుబ్బధమ్మసభాగో వేదితబ్బో.
పుచ్ఛితంయేవ వత్వా అపుచ్ఛితం పచ్ఛా కిం న వుత్తన్తి చే? తస్స ఉపకారభావతో ధమ్మసమ్బన్ధసమత్థభావతో చ. అయఞ్హి బ్రాహ్మణో పఞ్ఞవా, మిచ్ఛాదిట్ఠికులే పన జాతత్తా సద్ధావిరహితో. సద్ధావిరహితో చ పఞ్ఞవా పరేసం సద్ధాయ అత్తనో విసయే అపటిపజ్జమానో విసేసం నాధిగచ్ఛతి, కిలేసకాలుస్సియభావాపగమప్పసాదమత్తలక్ఖణాపి చస్స దుబ్బలా సద్ధా బలవతియా పఞ్ఞాయ సహ వత్తమానా అత్థసిద్ధిం న కరోతి, హత్థినా సహ ఏకధురే యుత్తగోణో వియ. తస్మా తస్స సద్ధా ఉపకారికా. ఏవం తస్స బ్రాహ్మణస్స సఉపకారభావతో తం బ్రాహ్మణం సద్ధాయ పతిట్ఠాపేన్తేన పచ్ఛాపి వత్తబ్బో అయమత్థో పుబ్బే వుత్తో దేసనాకుసలతాయ యథా అఞ్ఞత్రాపి ‘‘సద్ధా బన్ధతి పాథేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౯) చ, ‘‘సద్ధా దుతియా పురిసస్స హోతీ’’తి (సం. ని. ౧.౫౯) చ, ‘‘సద్ధీధ విత్తం పురిసస్స సేట్ఠ’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౩, ౨౪౬; సు. ని. ౧౮౪) చ, ‘‘సద్ధాయ తరతి ఓఘ’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౪౬) చ, ‘‘సద్ధాహత్థో మహానాగో’’తి (అ. ని. ౬.౪౩; థేరగా. ౬౯౪) చ, ‘‘సద్ధేసికో ఖో, భిక్ఖవే, అరియసావకోతి చా’’తి (అ. ని. ౭.౬౭). బీజస్స చ ఉపకారికా ¶ వుట్ఠి, సా తదనన్తరఞ్ఞేవ వుచ్చమానా సమత్థా హోతి ¶ . ఏవం ధమ్మసమ్బన్ధసమత్థభావతో ¶ పచ్ఛాపి వత్తబ్బో అయమత్థో పుబ్బే వుత్తో, అఞ్ఞో చ ఏవంవిధో ఈసాయోత్తాది.
తత్థ సమ్పసాదనలక్ఖణా సద్ధా, ఓకప్పనలక్ఖణా వా, పక్ఖన్దనరసా, అధిముత్తిపచ్చుపట్ఠానా, అకాలుస్సియపచ్చుపట్ఠానా వా, సోతాపత్తియఙ్గపదట్ఠానా, సద్దహితబ్బధమ్మపదట్ఠానా వా, ఆదాసజలతలాదీనం పసాదో వియ చేతసో పసాదభూతా, ఉదకప్పసాదకమణి వియ ఉదకస్స, సమ్పయుత్తధమ్మానం పసాదికా. బీజన్తి పఞ్చవిధం – మూలబీజం, ఖన్ధబీజం, ఫలుబీజం, అగ్గబీజం, బీజబీజమేవ పఞ్చమన్తి. తం సబ్బమ్పి విరుహనట్ఠేన బీజంత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. యథాహ – ‘‘బీజఞ్చేతం విరుహనట్ఠేనా’’తి.
తత్థ యథా బ్రాహ్మణస్స కసియా మూలభూతం బీజం ద్వే కిచ్చాని కరోతి, హేట్ఠా మూలేన పతిట్ఠాతి, ఉపరి అఙ్కురం ఉట్ఠాపేతి; ఏవం భగవతో కసియా మూలభూతా సద్ధా హేట్ఠా సీలమూలేన పతిట్ఠాతి, ఉపరి సమథవిపస్సనఙ్కురం ఉట్ఠాపేతి. యథా చ తం మూలేన పథవిరసం ఆపోరసం గహేత్వా నాళేన ధఞ్ఞపరిపాకగహణత్థం వడ్ఢతి; ఏవమయం సీలమూలేన సమథవిపస్సనారసం గహేత్వా అరియమగ్గనాళేన అరియఫలధఞ్ఞపరిపాకగహణత్థం వడ్ఢతి. యథా చ తం సుభూమియం పతిట్ఠహిత్వా మూలఙ్కురపణ్ణనాళకణ్డప్పసవేహి వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం పత్వా, ఖీరం జనేత్వా, అనేకసాలిఫలభరితం సాలిసీసం నిప్ఫాదేతి; ఏవమయం చిత్తసన్తానే పతిట్ఠహిత్వా సీలచిత్తదిట్ఠికఙ్ఖావితరణమగ్గామగ్గఞాణదస్సనపటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధీహి వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం పత్వా ఞాణదస్సనవిసుద్ధిఖీరం జనేత్వా అనేకపటిసమ్భిదాభిఞ్ఞాభరితం అరహత్తఫలం నిప్ఫాదేతి. తేనాహ భగవా – ‘‘సద్ధా బీజ’’న్తి.
తత్థ సియా ‘‘పరోపఞ్ఞాసకుసలధమ్మేసు ఏకతో ఉప్పజ్జమానేసు కస్మా సద్ధావ బీజన్తి వుత్తా’’తి? వుచ్చతే – బీజకిచ్చకరణతో. యథా హి తేసు విఞ్ఞాణంయేవ విజాననకిచ్చం కరోతి, ఏవం సద్ధా బీజకిచ్చం, సా చ సబ్బకుసలానం మూలభూతా. యథాహ –
‘‘సద్ధాజాతో ఉపసఙ్కమతి, ఉపసఙ్కమన్తో పయిరుపాసతి, పయిరుపాసన్తో సోతం ఓదహతి ¶ , ఓహితసోతో ధమ్మం సుణాతి, సుత్వా ధమ్మం ధారేతి, ధతానం ధమ్మానం అత్థం ఉపపరిక్ఖతి ¶ , అత్థం ఉపపరిక్ఖతో ధమ్మా నిజ్ఝానం ఖమన్తి, ధమ్మనిజ్ఝానక్ఖన్తియా సతి ఛన్దో జాయతి, ఛన్దజాతో ఉస్సహతి, ఉస్సాహేత్వా తులయతి, తులయిత్వా పదహతి, పహితత్తో ¶ సమానో కాయేన చేవ పరమసచ్చం సచ్ఛికరోతి, పఞ్ఞాయ చ నం అతివిజ్ఝపస్సతీ’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౩, ౪౩౨).
తపతి అకుసలే ధమ్మే కాయఞ్చాతి తపో; ఇన్ద్రియసంవరవీరియధుతఙ్గదుక్కరకారికానం ఏతం అధివచనం. ఇధ పన ఇన్ద్రియసంవరో అధిప్పేతో. వుట్ఠీతి వస్సవుట్ఠివాతవుట్ఠీతిఆదినా అనేకవిధా. ఇధ వస్సవుట్ఠి అధిప్పేతా. యథా హి బ్రాహ్మణస్స వస్సవుట్ఠిసమనుగ్గహితం బీజం బీజమూలకఞ్చ సస్సం విరుహతి న మిలాయతి నిప్ఫత్తిం గచ్ఛతి, ఏవం భగవతో ఇన్ద్రియసంవరసమనుగ్గహితా సద్ధా సద్ధామూలా చ సీలాదయో ధమ్మా విరుహన్తి న మిలాయన్తి నిప్ఫత్తిం గచ్ఛన్తి. తేనాహ – ‘‘తపో వుట్ఠీ’’తి. ‘‘పఞ్ఞా మే’’తి ఏత్థ చ వుత్తో మే-సద్దో ఇమేసుపి పదేసు యోజేతబ్బో ‘‘సద్ధా మే బీజం, తపో మే వుట్ఠీ’’తి. తేన కిం దీపేతి? యథా, బ్రాహ్మణ, తయా వపితే బీజే సచే వుట్ఠి అత్థి, సాధు, నో చే అత్థి, ఉదకమ్పి దాతబ్బం హోతి, తథా మయా హిరి-ఈసే పఞ్ఞాయుగనఙ్గలే మనోయోత్తేన ఏకాబద్ధే కతే వీరియబలిబద్దే యోజేత్వా సతిపాచనేన విజ్ఝిత్వా అత్తనో చిత్తసన్తానఖేత్తే సద్ధాబీజే వపితే వుట్ఠి-అభావో నామ నత్థి. అయం పన మే సతతం సమితం తపో వుట్ఠీతి.
పజానాతి ఏతాయ పుగ్గలో, సయం వా పజానాతీతి పఞ్ఞా, సా కామావచరాదిభేదతో అనేకవిధా. ఇధ పన సహ విపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞా అధిప్పేతా. యుగనఙ్గలన్తి యుగఞ్చ నఙ్గలఞ్చ. యథా హి బ్రాహ్మణస్స యుగనఙ్గలం, ఏవం ¶ భగవతో దువిధాపి పఞ్ఞా. తత్థ యథా యుగం ఈసాయ ఉపనిస్సయం హోతి, పురతో హోతి, ఈసాబద్ధం హోతి, యోత్తానం నిస్సయం హోతి, బలిబద్దానం ఏకతో గమనం ధారేతి, ఏవం పఞ్ఞా హిరిపముఖానం ధమ్మానం ఉపనిస్సయా హోతి. యథాహ – ‘‘పఞ్ఞుత్తరా సబ్బే కుసలా ధమ్మా’’తి (అ. ని. ౮.౮౩) చ, ‘‘పఞ్ఞా హి సేట్ఠా కుసలా వదన్తి, నక్ఖత్తరాజారివ తారకాన’’న్తి (జా. ౨.౧౭.౮౧) చ. కుసలానం ధమ్మానం పుబ్బఙ్గమట్ఠేన పురతో చ హోతి. యథాహ – ‘‘సీలం హిరీ చాపి సతఞ్చ ధమ్మో, అన్వాయికా పఞ్ఞవతో భవన్తీ’’తి. హిరివిప్పయోగేన ¶ అనుప్పత్తితో ఈసాబద్ధా హోతి, మనోసఙ్ఖాతస్స సమాధియోత్తస్స నిస్సయపచ్చయతో యోత్తానం నిస్సయో హోతి, అచ్చారద్ధాతిలీనభావపటిసేధనతో వీరియబలిబద్దానం ఏకతో గమనం ధారేతి. యథా చ నఙ్గలం ఫాలయుత్తం కసనకాలే పథవిఘనం భిన్దతి, మూలసన్తానకాని పదాలేతి, ఏవం సతియుత్తా పఞ్ఞా విపస్సనాకాలే ధమ్మానం సన్తతిసమూహకిచ్చారమ్మణఘనం భిన్దతి, సబ్బకిలేసమూలసన్తానకాని పదాలేతి. సా చ ఖో లోకుత్తరావ ఇతరా పన లోకియాపి సియా. తేనాహ – ‘‘పఞ్ఞా మే యుగనఙ్గల’’న్తి.
హిరీయతి ¶ ఏతాయ పుగ్గలో, సయం వా హిరీయతి అకుసలప్పవత్తిం జిగుచ్ఛతీతి హిరీ. తగ్గహణేన సహచరణభావతో ఓత్తప్పం గహితంయేవ హోతి. ఈసాతి యుగనఙ్గలసన్ధారికా దారుయట్ఠి. యథా హి బ్రాహ్మణస్స ఈసా యుగనఙ్గలం సన్ధారేతి, ఏవం భగవతోపి హిరీ లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాసఙ్ఖాతం యుగనఙ్గలం సన్ధారేతి హిరియా అసతి పఞ్ఞాయ అభావతో. యథా చ ఈసాపటిబద్ధం యుగనఙ్గలం కిచ్చకరం హోతి అచలం అసిథిలం, ఏవం హిరిపటిబద్ధా చ పఞ్ఞా కిచ్చకారీ హోతి అచలా అసిథిలా అబ్బోకిణ్ణా అహిరికేన. తేనాహ ‘‘హిరీ ఈసా’’తి.
మునాతీతి మనో, చిత్తస్సేతం అధివచనం. ఇధ పన మనోసీసేన ¶ తంసమ్పయుత్తో సమాధి అధిప్పేతో. యోత్తన్తి రజ్జుబన్ధనం. తం తివిధం ఈసాయ సహ యుగస్స బన్ధనం, యుగేన సహ బలిబద్దానం బన్ధనం, సారథినా సహ బలిబద్దానం బన్ధనన్తి. తత్థ యథా బ్రాహ్మణస్స యోత్తం ఈసాయుగబలిబద్దే ఏకాబద్ధే కత్వా సకకిచ్చే పటిపాదేతి, ఏవం భగవతో సమాధి సబ్బేవ తే హిరిపఞ్ఞావీరియధమ్మే ఏకారమ్మణే అవిక్ఖేపభావేన బన్ధిత్వా సకకిచ్చే పటిపాదేతి. తేనాహ – ‘‘మనో యోత్త’’న్తి.
సరతి ఏతాయ చిరకతాదిమత్థం పుగ్గలో, సయం వా సరతీతి సతి, సా అసమ్ముస్సనలక్ఖణా. ఫాలేతీతి ఫాలో. పాజేతి ఏతేనాతి పాజనం. తం ఇధ ‘‘పాచన’’న్తి వుచ్చతి, పతోదస్సేతం అధివచనం. ఫాలో చ పాచనఞ్చ ఫాలపాచనం. యథా హి బ్రాహ్మణస్స ఫాలపాచనం, ఏవం భగవతో విపస్సనాయుత్తా మగ్గయుత్తా చ సతి. తత్థ యథా ఫాలో నఙ్గలమనురక్ఖతి, పురతో చస్స గచ్ఛతి, ఏవం సతి కుసలానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేసమానా ఆరమ్మణే వా ఉపట్ఠాపయమానా పఞ్ఞానఙ్గలం రక్ఖతి, తథా హి ‘‘సతారక్ఖేన ¶ చేతసా విహరతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౧౦.౨౦) ‘‘ఆరక్ఖా’’తి వుత్తా. అసమ్ముస్సనవసేన చస్స పురతో హోతి. సతిపరిచితే హి ధమ్మే పఞ్ఞా పజానాతి, నో సమ్ముట్ఠే. యథా చ పాచనం బలిబద్దానం విజ్ఝనభయం దస్సేన్తం సంసీదనం న దేతి, ఉప్పథగమనఞ్చ వారేతి, ఏవం సతి వీరియబలిబద్దానం అపాయభయం దస్సేన్తీ కోసజ్జసంసీదనం న దేతి, కామగుణసఙ్ఖాతే అగోచరే చారం నివారేత్వా కమ్మట్ఠానే నియోజేన్తీ ఉప్పథగమనఞ్చ వారేతి. తేనాహ – ‘‘సతి మే ఫాలపాచన’’న్తి.
౭౮. కాయగుత్తోతి తివిధేన కాయసుచరితేన గుత్తో. వచీగుత్తోతి చతుబ్బిధేన వచీసుచరితేన గుత్తో. ఏత్తావతా పాతిమోక్ఖసంవరసీలం వుత్తం. ఆహారే ఉదరే యతోతి ఏత్థ ఆహారముఖేన సబ్బపచ్చయానం సఙ్గహితత్తా చతుబ్బిధేపి పచ్చయే ¶ యతో సంయతో నిరుపక్కిలేసోతి అత్థో. ఇమినా ఆజీవపారిసుద్ధిసీలం వుత్తం. ఉదరే యతోతి ఉదరే యతో సంయతో మితభోజీ, ఆహారే ¶ మత్తఞ్ఞూతి వుత్తం హోతి. ఇమినా భోజనే మత్తఞ్ఞుతాముఖేన పచ్చయపటిసేవనసీలం వుత్తం. తేన కిం దీపేతి? యథా త్వం, బ్రాహ్మణ, బీజం వపిత్వా సస్సపరిపాలనత్థం కణ్టకవతిం వా రుక్ఖవతిం వా పాకారపరిక్ఖేపం వా కరోసి, తేన తే గోమహింసమిగగణా పవేసం అలభన్తా సస్సం న విలుమ్పన్తి, ఏవమహమ్పి సద్ధాబీజం వపిత్వా నానప్పకారకుసలసస్సపరిపాలనత్థం కాయవచీఆహారగుత్తిమయం తివిధపరిక్ఖేపం కరోమి. తేన మే రాగాదిఅకుసలధమ్మగోమహింసమిగగణా పవేసం అలభన్తా నానప్పకారకుసలసస్సం న విలుమ్పన్తీతి.
సచ్చం కరోమి నిద్దానన్తి ఏత్థ ద్వీహి ద్వారేహి అవిసంవాదనం సచ్చం. నిద్దానన్తి ఛేదనం లుననం ఉప్పాటనం, కరణత్థే చేతం ఉపయోగవచనం వేదితబ్బం. అయఞ్హి ఏత్థ అత్థో ‘‘సచ్చేన కరోమి నిద్దాన’’న్తి. కిం వుత్తం హోతి? యథా త్వం బాహిరం కసిం కసిత్వా సస్సదూసకానం తిణానం హత్థేన వా అసితేన వా నిద్దానం కరోసి; ఏవమహమ్పి అజ్ఝత్తికం కసిం కసిత్వా కుసలసస్సదూసకానం విసంవాదనతిణానం సచ్చేన నిద్దానం కరోమి. ఞాణసచ్చం వా ఏత్థ సచ్చన్తి వేదితబ్బం, యం తం యథాభూతఞాణన్తి వుచ్చతి. తేన అత్తసఞ్ఞాదీనం తిణానం నిద్దానం కరోమీతి ఏవం యోజేతబ్బం. అథ వా నిద్దానన్తి ఛేదకం లావకం, ఉప్పాటకన్తి అత్థో. ఏవం సన్తే యథా త్వం దాసం వా కమ్మకరం ¶ వా నిద్దానం కరోసి, ‘‘నిద్దేహి తిణానీ’’తి తిణానం ఛేదకం లావకం ఉప్పాటకం కరోసి; ఏవమహం సచ్చం కరోమీతి ఉపయోగవచనేనేవ వత్తుం యుజ్జతి. అథ వా సచ్చన్తి దిట్ఠిసచ్చం. తమహం నిద్దానం కరోమి, ఛిన్దితబ్బం లునితబ్బం ఉప్పాటేతబ్బం కరోమీతి ఏవమ్పి ఉపయోగవచనేనేవ వత్తుం యుజ్జతి.
సోరచ్చం మే పమోచనన్తి ఏత్థ యం తం ‘‘కాయికో అవీతిక్కమో, వాచసికో అవీతిక్కమో’’తి, ఏవం ¶ సీలమేవ ‘‘సోరచ్చ’’న్తి వుత్తం, న తం ఇధ అధిప్పేతం, వుత్తమేవ ఏతం ‘‘కాయగుత్తో’’తిఆదినా నయేన, అరహత్తఫలం పన అధిప్పేతం. తమ్పి హి సున్దరే నిబ్బానే రతభావతో ‘‘సోరచ్చ’’న్తి వుచ్చతి. పమోచనన్తి యోగ్గవిస్సజ్జనం. కిం వుత్తం హోతి? యథా తవ పమోచనం పునపి సాయన్హే వా దుతియదివసే వా అనాగతసంవచ్ఛరే వా యోజేతబ్బతో అప్పమోచనమేవ హోతి, న మమ ఏవం. న హి మమ అన్తరా మోచనం నామ అత్థి. అహఞ్హి దీపఙ్కరదసబలకాలతో పభుతి పఞ్ఞానఙ్గలే వీరియబలిబద్దే యోజేత్వా చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ మహాకసిం కసన్తో తావ న ముఞ్చిం, యావ న సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝి. యదా చ మే సబ్బం తం కాలం ఖేపేత్వా బోధిరుక్ఖమూలే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స సబ్బగుణపరివారం అరహత్తఫలం ఉదపాది, తదా మయా తం సబ్బుస్సుక్కపటిప్పస్సద్ధిప్పత్తియా ¶ పముత్తం, న దాని పున యోజేతబ్బం భవిస్సతీతి. ఏతమత్థం సన్ధాయాహ భగవా – ‘‘సోరచ్చం మే పమోచన’’న్తి.
౭౯. వీరియం మే ధురధోరయ్హన్తి ఏత్థ వీరియన్తి ‘‘కాయికో వా, చేతసికో వా వీరియారమ్భో’’తిఆదినా నయేన వుత్తపధానం. ధురాయం ధోరయ్హం ధురధోరయ్హం, ధురం వహతీతి అత్థో. యథా హి బ్రాహ్మణస్స ధురాయం ధోరయ్హాకడ్ఢితం నఙ్గలం భూమిఘనం భిన్దతి, మూలసన్తానకాని చ పదాలేతి, ఏవం భగవతో వీరియాకడ్ఢితం పఞ్ఞానఙ్గలం యథావుత్తం ఘనం భిన్దతి, కిలేససన్తానకాని చ పదాలేతి. తేనాహ – ‘‘వీరియం మే ధురధోరయ్హ’’న్తి. అథ వా పురిమధురం వహన్తా ధురా, మూలధురం వహన్తా ధోరయ్హా; ధురా చ ధోరయ్హా చ ధురధోరయ్హా. తత్థ యథా బ్రాహ్మణస్స ఏకమేకస్మిం నఙ్గలే చతుబలిబద్దప్పభేదం ధురధోరయ్హం వహన్తం ఉప్పన్నానుప్పన్నతిణమూలఘాతం సస్ససమ్పత్తిఞ్చ సాధేతి, ఏవం భగవతో చతుసమ్మప్పధానవీరియప్పభేదం ధురధోరయ్హం వహన్తం ఉప్పన్నానుప్పన్నాకుసలమూలఘాతం కుసలసమ్పత్తిఞ్చ ¶ సాధేతి. తేనాహ – ‘‘వీరియం మే ధురధోరయ్హ’’న్తి.
యోగక్ఖేమాధివాహనన్తి ¶ ఏత్థ యోగేహి ఖేమత్తా ‘‘యోగక్ఖేమ’’న్తి నిబ్బానం వుచ్చతి, తం అధికత్వా వాహీయతి, అభిముఖం వా వాహీయతీతి అధివాహనం. యోగక్ఖేమస్స అధివాహనం యోగక్ఖేమాధివాహనం. తేన కిం దీపేతి? యథా తవ ధురధోరయ్హం పురత్థిమం దిసం పచ్ఛిమాదీసు వా అఞ్ఞతరం అభిముఖం వాహీయతి, తథా మమ ధురధోరయ్హం నిబ్బానాభిముఖం వాహీయతి.
ఏవం వాహియమానఞ్చ గచ్ఛతి అనివత్తన్తం. యథా తవ నఙ్గలం వహన్తం ధురధోరయ్హం ఖేత్తకోటిం పత్వా పున నివత్తతి, ఏవం అనివత్తన్తం దీపఙ్కరకాలతో పభుతి గచ్ఛతేవ. యస్మా వా తేన తేన మగ్గేన పహీనా కిలేసా పునప్పునం పహాతబ్బా న హోన్తి, యథా తవ నఙ్గలేన ఛిన్నాని తిణాని పునపి అపరస్మిం సమయే ఛిన్దితబ్బాని హోన్తి, తస్మాపి ఏతం పఠమమగ్గవసేన దిట్ఠేకట్ఠే కిలేసే, దుతియవసేన ఓళారికే, తతియవసేన అనుసహగతే కిలేసే, చతుత్థవసేన సబ్బకిలేసే పజహన్తం గచ్ఛతి అనివత్తన్తం. అథ వా గచ్ఛతి అనివత్తన్తి నివత్తనరహితం హుత్వా గచ్ఛతీతి అత్థో. న్తి తం ధురధోరయ్హం. ఏవమ్పేత్థ పదచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ఏవం గచ్ఛన్తఞ్చ యథా తవ ధురధోరయ్హం న తం ఠానం గచ్ఛతి, యత్థ గన్త్వా కస్సకో అసోకో నిస్సోకో విరజో హుత్వా న సోచతి, ఏతం పన తం ఠానం గచ్ఛతి, యత్థ గన్త్వా న సోచతి. యత్థ సతిపాచనేన ఏతం వీరియధురధోరయ్హం చోదేన్తో గన్త్వా మాదిసో కస్సకో అసోకో నిస్సోకో విరజో హుత్వా న సోచతి, తం సబ్బసోకసల్లసముగ్ఘాతభూతం నిబ్బానామతసఙ్ఖాతం ఠానం గచ్ఛతీతి.
౮౦. ఇదాని ¶ నిగమనం కరోన్తో భగవా ఇమం గాథమాహ –
‘‘ఏవమేసా కసీ కట్ఠా, సా హోతి అమతప్ఫలా;
ఏతం కసిం కసిత్వాన, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి.
తస్సాయం సఙ్ఖేపత్థో – మయా బ్రాహ్మణ ఏసా సద్ధాబీజా తపోవుట్ఠియా అనుగ్గహితా కసి, పఞ్ఞామయం యుగనఙ్గలం, హిరిమయఞ్చ ఈసం, మనోమయేన యోత్తేన, ఏకాబద్ధం ¶ కత్వా, పఞ్ఞానఙ్గలే సతిఫాలం ఆకోటేత్వా, సతిపాచనం గహేత్వా, కాయవచీఆహారగుత్తియా గోపేత్వా, సచ్చం నిద్దానం కత్వా, సోరచ్చం పమోచనం వీరియం ధురధోరయ్హం యోగక్ఖేమాభిముఖం అనివత్తన్తం వాహేన్తేన కట్ఠా, కసికమ్మపరియోసానం చతుబ్బిధం సామఞ్ఞఫలం పాపితా, సా ¶ హోతి అమతప్ఫలా, సా ఏసా కసి అమతప్ఫలా హోతి. అమతం వుచ్చతి నిబ్బానం, నిబ్బానానిసంసా హోతీతి అత్థో. సా ఖో పనేసా కసి న మమేవేకస్స అమతప్ఫలా హోతి, అపిచ, ఖో, పన యో కోచి ఖత్తియో వా బ్రాహ్మణో వా వేస్సో వా సుద్దో వా గహట్ఠో వా పబ్బజితో వా ఏతం కసిం కసతి, సో సబ్బోపి ఏతం కసిం కసిత్వాన, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతి, సబ్బస్మా వట్టదుక్ఖదుక్ఖదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖా పముచ్చతీతి. ఏవం భగవా బ్రాహ్మణస్స అరహత్తనికూటేన నిబ్బానపరియోసానం కత్వా దేసనం నిట్ఠాపేసి.
తతో బ్రాహ్మణో గమ్భీరత్థం దేసనం సుత్వా ‘‘మమ కసిఫలం భుఞ్జిత్వా అపరజ్జు ఏవ ఛాతో హోతి, ఇమస్స పన కసి అమతప్ఫలా, తస్సా ఫలం భుఞ్జిత్వా సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి చ విదిత్వా పసన్నో పసన్నాకారం కాతుం పాయాసం దాతుమారద్ధో. తేనాహ ‘‘అథ ఖో కసిభారద్వాజో’’తి. తత్థ మహతియాతి మహతియన్తి అత్థో. కంసపాతియాతి సువణ్ణపాతియం, సతసహస్సగ్ఘనకే అత్తనో సువణ్ణథాలే. వడ్ఢేత్వాతి ఛుపిత్వా, ఆకిరిత్వాతి వుత్తం హోతి. భగవతో ఉపనామేసీతి సప్పిమధుఫాణితాదీహి విచిత్రం కత్వా, దుకూలవితానేన పటిచ్ఛాదేత్వా, ఉక్ఖిపిత్వా, సక్కచ్చం తథాగతస్స అభిహరి. కిన్తి? ‘‘భుఞ్జతు భవం గోతమో పాయాసం, కస్సకో భవ’’న్తి. తతో కస్సకభావసాధకం కారణమాహ ‘‘యఞ్హి…పే… కసతీ’’తి, యస్మా భవం…పే… కసతీతి వుత్తం హోతి. అథ భగవా ‘‘గాథాభిగీతం మే’’తి ఆహ.
౮౧. తత్థ గాథాభిగీతన్తి గాథాహి అభిగీతం, గాథాయో భాసిత్వా లద్ధన్తి వుత్తం హోతి. మేతి మయా. అభోజనేయ్యన్తి భుఞ్జనారహం న హోతి. సమ్పస్సతన్తి సమ్మా ఆజీవసుద్ధిం పస్సతం ¶ , సమన్తా వా పస్సతం సమ్పస్సతం, బుద్ధానన్తి వుత్తం హోతి. నేస ధమ్మోతి ‘‘గాథాభిగీతం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి ¶ ఏస ధమ్మో ఏతం చారిత్తం న హోతి, తస్మా గాథాభిగీతం పనుదన్తి బుద్ధా పటిక్ఖిపన్తి న భుఞ్జన్తీతి. కిం పన భగవతా పాయాసత్థం గాథా అభిగీతా, యేన ఏవమాహాతి? న ఏతదత్థం అభిగీతా, అపిచ, ఖో, పన పాతో పట్ఠాయ ఖేత్తసమీపే ఠత్వా కటచ్ఛుభిక్ఖమ్పి అలభిత్వా పున సకలబుద్ధగుణే పకాసేత్వా లద్ధం తదేతం నటనచ్చకాదీహి నచ్చిత్వా గాయిత్వా చ లద్ధసదిసం హోతి, తేన ‘‘గాథాభిగీత’’న్తి వుత్తం. తాదిసఞ్చ యస్మా ¶ బుద్ధానం న కప్పతి, తస్మా ‘‘అభోజనేయ్య’’న్తి వుత్తం. అప్పిచ్ఛతానురూపఞ్చేతం న హోతి, తస్మాపి పచ్ఛిమం జనతం అనుకమ్పమానేన చ ఏవం వుత్తం. యత్ర చ నామ పరప్పకాసితేనాపి అత్తనో గుణేన ఉప్పన్నం లాభం పటిక్ఖిపన్తి సేయ్యథాపి అప్పిచ్ఛో ఘటికారో కుమ్భకారో, తత్ర కథం కోటిప్పత్తాయ అప్పిచ్ఛతాయ సమన్నాగతో భగవా అత్తనావ అత్తనో గుణప్పకాసనేన ఉప్పన్నం లాభం సాదియిస్సతి, యతో యుత్తమేవ ఏతం భగవతో వత్తున్తి.
ఏత్తావతా ‘‘అప్పసన్నం అదాతుకామం బ్రాహ్మణం గాథాగాయనేన దాతుకామం కత్వా, సమణో గోతమో భోజనం పటిగ్గహేసి, ఆమిసకారణా ఇమస్స దేసనా’’తి ఇమమ్హా లోకాపవాదా అత్తానం మోచేన్తో దేసనాపారిసుద్ధిం దీపేత్వా, ఇదాని ఆజీవపారిసుద్ధిం దీపేన్తో ఆహ ‘‘ధమ్మే సతీ బ్రాహ్మణ వుత్తిరేసా’’తి తస్సత్థో – ఆజీవపారిసుద్ధిధమ్మే వా దసవిధసుచరితధమ్మే వా బుద్ధానం చారిత్తధమ్మే వా సతి సంవిజ్జమానే అనుపహతే వత్తమానే వుత్తిరేసా ఏకన్తవోదాతా ఆకాసే పాణిప్పసారణకప్పా ఏసనా పరియేసనా జీవితవుత్తి బుద్ధానం బ్రాహ్మణాతి.
౮౨. ఏవం వుత్తే బ్రాహ్మణో ‘‘పాయాసం మే పటిక్ఖిపతి, అకప్పియం కిరేతం భోజనం, అధఞ్ఞో వతస్మిం, దానం దాతుం ¶ న లభామీ’’తి దోమనస్సం ఉప్పాదేత్వా ‘‘అప్పేవ నామ అఞ్ఞం పటిగ్గణ్హేయ్యా’’తి చ చిన్తేసి. తం ఞత్వా భగవా ‘‘అహం భిక్ఖాచారవేలం పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఆగతో – ‘ఏత్తకేన కాలేన ఇమం బ్రాహ్మణం పసాదేస్సామీ’తి, బ్రాహ్మణో చ దోమనస్సం అకాసి. ఇదాని తేన దోమనస్సేన మయి చిత్తం పకోపేత్వా అమతవరధమ్మం పటివిజ్ఝితుం న సక్ఖిస్సతీ’’తి బ్రాహ్మణస్స పసాదజననత్థం తేన పత్థితమనోరథం పూరేన్తో ఆహ ‘‘అఞ్ఞేన చ కేవలిన’’న్తి. తత్థ కేవలినన్తి సబ్బగుణపరిపుణ్ణం, సబ్బయోగవిసంయుత్తం వాతి అత్థో. మహన్తానం సీలక్ఖన్ధాదీనం గుణానం ఏసనతో మహేసిం. పరిక్ఖీణసబ్బాసవత్తా ఖీణాసవం. హత్థపాదకుక్కుచ్చమాదిం కత్వా వూపసన్తసబ్బకుక్కుచ్చత్తా కుక్కుచ్చవూపసన్తం. ఉపట్ఠహస్సూతి పరివిసస్సు పటిమానయస్సు. ఏవం బ్రాహ్మణేన చిత్తే ఉప్పాదితేపి పరియాయమేవ భణతి, న తు భణతి ‘‘దేహి, ఆహరాహీ’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.
అథ ¶ ¶ బ్రాహ్మణో ‘‘అయం పాయాసో భగవతో ఆనీతో నాహం అరహామి తం అత్తనో ఛన్దేన కస్సచి దాతు’’న్తి చిన్తేత్వా ఆహ ‘‘అథ కస్స చాహ’’న్తి. తతో భగవా ‘‘తం పాయాసం ఠపేత్వా తథాగతం తథాగతసావకఞ్చ అఞ్ఞస్స అజీరణధమ్మో’’తి ఞత్వా ఆహ – ‘‘న ఖ్వాహం త’’న్తి. తత్థ సదేవకవచనేన పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం, సమారకవచనేన ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణం, సబ్రహ్మకవచనేన రూపావచరబ్రహ్మగ్గహణం అరూపావచరా పన భుఞ్జేయ్యున్తి అసమ్భావనేయ్యా. సస్సమణబ్రాహ్మణివచనేన సాసనపచ్చత్థికపచ్చామిత్తసమణబ్రాహ్మణగ్గహణం సమితపాపబాహితపాపసమణబ్రాహ్మణగ్గహణఞ్చ. పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణం, సదేవమనుస్సవచనేన సమ్ముతిదేవఅవసేసమనుస్సగ్గహణం. ఏవమేత్థ తీహి వచనేహి ఓకాసలోకో, ద్వీహి పజావసేన సత్తలోకో గహితోతి వేదితబ్బో. ఏస సఙ్ఖేపో, విత్థారం పన ఆళవకసుత్తే ¶ వణ్ణయిస్సామ.
కస్మా పన సదేవకాదీసు కస్సచి న సమ్మా పరిణామం గచ్ఛేయ్యాతి? ఓళారికే సుఖుమోజాపక్ఖిపనతో. ఇమస్మిఞ్హి పాయాసే భగవన్తం ఉద్దిస్స గహితమత్తేయేవ దేవతాహి ఓజా పక్ఖిత్తా యథా సుజాతాయ పాయాసే, చున్దస్స చ సూకరమద్దవే పచ్చమానే, వేరఞ్జాయఞ్చ భగవతా గహితగహితాలోపే, భేసజ్జక్ఖన్ధకే చ కచ్చానస్స గుళ్హకుమ్భస్మిం అవసిట్ఠగుళ్హే. సో ఓళారికే సుఖుమోజాపక్ఖిపనతో దేవానం న పరిణమతి. దేవా హి సుఖుమసరీరా, తేసం ఓళారికో మనుస్సాహారో న సమ్మా పరిణమతి. మనుస్సానమ్పి న పరిణమతి. మనుస్సా హి ఓళారికసరీరా, తేసం సుఖుమా దిబ్బోజా న సమ్మా పరిణమతి. తథాగతస్స పన పకతిఅగ్గినావ పరిణమతి, సమ్మా జీరతి. కాయబలఞాణబలప్పభావేనాతి ఏకే తథాగతసావకస్స ఖీణాసవస్సేతం సమాధిబలేన మత్తఞ్ఞుతాయ చ పరిణమతి, ఇతరేసం ఇద్ధిమన్తానమ్పి న పరిణమతి. అచిన్తనీయం వా ఏత్థ కారణం, బుద్ధవిసయో ఏసోతి.
తేన హి త్వన్తి యస్మా అఞ్ఞం న పస్సామి, మమ న కప్పతి, మమ అకప్పన్తం సావకస్సాపి మే న కప్పతి, తస్మా త్వం బ్రాహ్మణాతి వుత్తం హోతి. అప్పహరితేతి పరిత్తహరితతిణే, అప్పరుళ్హరితతిణే వా పాసాణపిట్ఠిసదిసే. అప్పాణకేతి నిప్పాణకే, పాయాసజ్ఝోత్థరణకారణేన మరితబ్బపాణరహితే వా మహాఉదకక్ఖన్ధే. సహ తిణనిస్సితేహి పాణేహి తిణానం పాణకానఞ్చ అనురక్ఖణత్థాయ ఏతం వుత్తం. చిచ్చిటాయతి చిటిచిటాయతీతి ¶ ఏవం సద్దం కరోతి. సంధూపాయతీతి సమన్తా ధూపాయతి. సమ్పధూపాయతీతి తథేవ అధిమత్తం ధూపాయతి. కస్మా ఏవం అహోసీతి? భగవతో ఆనుభావేన, న ఉదకస్స, న పాయాసస్స, న బ్రాహ్మణస్స, న అఞ్ఞేసం దేవయక్ఖాదీనం. భగవా హి బ్రాహ్మణస్స ధమ్మసంవేగత్థం తథా అధిట్ఠాసి. సేయ్యథాపి నామాతి ఓపమ్మనిదస్సనమత్తమేతం, యథా ఫాలోతి ఏత్తకమేవ ¶ వుత్తం హోతి. సంవిగ్గో చిత్తేన, లోమహట్ఠజాతో ¶ సరీరేన. సరీరే కిరస్స నవనవుతిలోమకూపసహస్సాని సువణ్ణభిత్తియా ఆహతమణినాగదన్తా వియ ఉద్ధగ్గా అహేసుం. సేసం పాకటమేవ.
పాదేసు పన నిపతిత్వా భగవతో ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదమానో భగవన్తం ఏతదవోచ ‘‘అభిక్కన్తం, భో గోతమ, అభిక్కన్తం, భో గోతమా’’తి. అబ్భనుమోదనే హి అయమిధ అభిక్కన్త సద్దో. విత్థారతో పనస్స మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం అత్థవణ్ణనా ఆవి భవిస్సతి. యస్మా చ అబ్భనుమోదనత్థే, తస్మా సాధు సాధు భో గోతమాతి వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.
‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;
హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి. –
ఇమినా చ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. అథ వా అభిక్కన్తన్తి అభికన్తం అతిఇట్ఠం, అతిమనాపం, అతిసున్దరన్తి వుత్తం హోతి.
తత్థ ఏకేన అభిక్కన్తసద్దేన దేసనం థోమేతి, ఏకేన అత్తనో పసాదం. అయఞ్హి ఏత్థ అధిప్పాయో – అభిక్కన్తం, భో గోతమ, యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనా, అభిక్కన్తం యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆగమ్మ మమ పసాదోతి. భగవతో ఏవ వా వచనం ద్వే ద్వే అత్థే సన్ధాయ థోమేతి – భోతో గోతమస్స వచనం అభిక్కన్తం దోసనాసనతో, అభిక్కన్తం గుణాధిగమనతో, తథా సద్ధాజననతో, పఞ్ఞాజననతో, సాత్థతో, సబ్యఞ్జనతో, ఉత్తానపదతో, గమ్భీరత్థతో, కణ్ణసుఖతో, హదయఙ్గమతో, అనత్తుక్కంసనతో, అపరవమ్భనతో, కరుణాసీతలతో, పఞ్ఞావదాతతో, ఆపాథరమణీయతో, విమద్దక్ఖమతో, సుయ్యమానసుఖతో, వీమంసియమానహితతోతి ఏవమాదీహి యోజేతబ్బం.
తతో ¶ పరమ్పి చతూహి ఉపమాహి దేసనంయేవ థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖట్ఠపితం, హేట్ఠా ముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరిముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిచ్ఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ¶ ‘‘ఏస మగ్గో’’తి వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీఅడ్ఢరత్తఘనవనసణ్డమేఘపటలేహి చతురఙ్గే తమసి. అయం తావ పదత్థో.
అయం పన అధిప్పాయయోజనా – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం సద్ధమ్మవిముఖం ¶ అసద్ధమ్మపతితం మం అసద్ధమ్మా వుట్ఠాపేన్తేన, యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య; ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానా పభుతి మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్నం సాసనం వివరన్తేన, యథా మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం కుమ్మగ్గమిచ్ఛామగ్గపటిపన్నస్స మే సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆచిక్ఖన్తేన, యథా అన్ధకారే తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మోహన్ధకారనిముగ్గస్స మే బుద్ధాదిరతనరూపాని అపస్సతో తప్పటిచ్ఛాదకమోహన్ధకారవిద్ధంసకదేసనాపజ్జోతధారణేన మయ్హం భోతా గోతమేన ఏతేహి పరియాయేహి దేసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితో.
అథ వా ఏకచ్చియేన మత్తేన యస్మా అయం ధమ్మో దుక్ఖదస్సనేన అసుభే ‘‘సుభ’’న్తి విపల్లాసప్పహానేన చ నిక్కుజ్జితుక్కుజ్జితసదిసో, సముదయదస్సనేన దుక్ఖే ‘‘సుఖ’’న్తి విపల్లాసప్పహానేన చ పటిచ్ఛన్నవివరణసదిసో, నిరోధదస్సనేన అనిచ్చే ‘‘నిచ్చ’’న్తి విపల్లాసప్పహానేన చ మూళ్హస్స మగ్గాచిక్ఖణసదిసో, మగ్గదస్సనేన అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి విపల్లాసప్పహానేన చ అన్ధకారే పజ్జోతసదిసో, తస్మా సేయ్యథాపి నామ నిక్కుజ్జితం వా ఉక్కుజ్జేయ్య…పే… పజ్జోతం ధారేయ్య ‘‘చక్ఖుమన్తో రూపాని దక్ఖన్తీ’’తి, ఏవం పకాసితో హోతి.
యస్మా పనేత్థ సద్ధాతపకాయగుత్తతాదీహి సీలక్ఖన్ధో పకాసితో హోతి, పఞ్ఞాయ పఞ్ఞాక్ఖన్ధో, హిరిమనాదీహి సమాధిక్ఖన్ధో, యోగక్ఖేమేన నిరోధోతి ఏవం తిక్ఖన్ధో అరియమగ్గో నిరోధో చాతి సరూపేనేవ ద్వే అరియసచ్చాని పకాసితాని. తత్థ మగ్గో పటిపక్ఖో సముదయస్స, నిరోధో దుక్ఖస్సాతి పటిపక్ఖేన ద్వే. ఇతి ఇమినా పరియాయేన చత్తారి సచ్చాని పకాసితాని. తస్మా అనేకపరియాయేన పకాసితో హోతీతి వేదితబ్బో ¶ .
ఏసాహన్తిఆదీసు ¶ ఏసో అహన్తి ఏసాహం. సరణం గచ్ఛామీతి పాదేసు నిపతిత్వా పణిపాతేన సరణగమనేన గతోపి ఇదాని వాచాయ సమాదియన్తో ఆహ. అథ వా పణిపాతేన బుద్ధంయేవ సరణం గతోతి ఇదాని తం ఆదిం కత్వా సేసే ధమ్మసఙ్ఘేపి గన్తుం ఆహ. అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వా, అజ్జదగ్గేతి వా పాఠో, ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి వుత్తం హోతి. పాణేహి ఉపేతం పాణుపేతం, యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం, అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం మం భవం గోతమో ధారేతు జానాతూతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా అనేన సుతానురూపా పటిపత్తి దస్సితా హోతి. నిక్కుజ్జితాదీహి వా సత్థుసమ్పత్తిం దస్సేత్వా ఇమినా ‘‘ఏసాహ’’న్తిఆదినా సిస్ససమ్పత్తి దస్సితా. తేన వా పఞ్ఞాపటిలాభం దస్సేత్వా ఇమినా సద్ధాపటిలాభో దస్సితో. ఇదాని ఏవం పటిలద్ధసద్ధేన పఞ్ఞవతా యం ¶ కత్తబ్బం, తం కత్తుకామో భగవన్తం యాచతి ‘‘లభేయ్యాహ’’న్తి. తత్థ భగవతో ఇద్ధియాదీహి అభిప్పసాదితచిత్తో ‘‘భగవాపి చక్కవత్తిరజ్జం పహాయ పబ్బజితో, కిమఙ్గం పనాహ’’న్తి సద్ధాయ పబ్బజ్జం యాచతి, తత్థ పరిపూరకారితం పత్థేన్తో పఞ్ఞాయ ఉపసమ్పదం. సేసం పాకటమేవ.
ఏకో వూపకట్ఠోతిఆదీసు పన ఏకో కాయవివేకేన, వూపకట్ఠో చిత్తవివేకేన, అప్పమత్తో కమ్మట్ఠానే సతిఅవిజహనేన, ఆతాపీ కాయికచేతసికవీరియసఙ్ఖాతేన ఆతాపేన, పహితత్తో కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ విహరన్తో అఞ్ఞతరఇరియాపథవిహారేన. న చిరస్సేవాతి పబ్బజ్జం ఉపాదాయ వుచ్చతి. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా, జాతికులపుత్తా, ఆచారకులపుత్తా చ. అయం పన ఉభయథాపి కులపుత్తో. అగారస్మాతి ఘరా. అగారానం హితం అగారియం కసిగోరక్ఖాదికుటుమ్బపోసనకమ్మం వుచ్చతి. నత్థి ఏత్థ అగారియన్తి అనగారియం, పబ్బజ్జాయేతం అధివచనం పబ్బజన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి ఉపసఙ్కమన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, అరహత్తఫలన్తి ¶ వుత్తం హోతి. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి తస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం ఞత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా వా విహాసి. ఏవం విహరన్తో చ ఖీణా జాతి…పే… అబ్భఞ్ఞాసి. ఏతేనస్స పచ్చవేక్ఖణభూమిం దస్సేతి.
కతమా ¶ పనస్స జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం అబ్భఞ్ఞాసీతి? వుచ్చతే – న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా పుబ్బేవ ఖీణత్తా, న అనాగతా అనాగతే వాయామాభావతో, న పచ్చుప్పన్నా విజ్జమానత్తా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా. తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అపటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో జానాతి.
వుసితన్తి వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పున ఇత్థభావాయ ఏవం సోళసకిచ్చభావాయ కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనా నత్థీతి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో, ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం నత్థి. ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకో రుక్ఖో వియాతి అబ్భఞ్ఞాసి. అఞ్ఞతరోతి ¶ ఏకో. అరహతన్తి అరహన్తానం. మహాసావకానం అబ్భన్తరో ఆయస్మా భారద్వాజో అహోసీతి అయం కిరేత్థ అధిప్పాయోతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కసిభారద్వాజసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౫. చున్దసుత్తవణ్ణనా
౮౩. పుచ్ఛామి ¶ ¶ మునిం పహూతపఞ్ఞన్తి చున్దసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? సఙ్ఖేపతో తావ అత్తజ్ఝాసయపరజ్ఝాసయఅట్ఠుప్పత్తిపుచ్ఛావసికభేదతో చతూసు ఉప్పత్తీసు ఇమస్స సుత్తస్స పుచ్ఛావసికా ఉప్పత్తి. విత్థారతో పన ఏకం సమయం భగవా మల్లేసు చారికం చరమానో మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం యేన పావా తదవసరి. తత్ర సుదం భగవా పావాయం విహరతి చున్దస్స కమ్మారపుత్తస్స అమ్బవనే. ఇతో పభుతి యావ ‘‘అథ ఖో భగవా పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన యేన చున్దస్స ¶ కమ్మారపుత్తస్స నివేసనం తేనుపసఙ్కమి; ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీదీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౮౯), తావ సుత్తే ఆగతనయేనేవ విత్థారేతబ్బం.
ఏవం భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం నిసిన్నే భగవతి చున్దో కమ్మారపుత్తో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసన్తో బ్యఞ్జనసూపాదిగహణత్థం భిక్ఖూనం సువణ్ణభాజనాని ఉపనామేసి. అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే కేచి భిక్ఖూ సువణ్ణభాజనాని పటిచ్ఛింసు కేచి న పటిచ్ఛింసు. భగవతో పన ఏకమేవ భాజనం అత్తనో సేలమయం పత్తం, దుతియభాజనం బుద్ధా న గణ్హన్తి. తత్థ అఞ్ఞతరో పాపభిక్ఖు సహస్సగ్ఘనకం సువణ్ణభాజనం అత్తనో భోజనత్థాయ సమ్పత్తం థేయ్యచిత్తేన కుఞ్చికత్థవికాయ పక్ఖిపి. చున్దో పరివిసిత్వా హత్థపాదం ధోవిత్వా భగవన్తం నమస్సమానో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఓలోకేన్తో తం భిక్ఖుం అద్దస, దిస్వా చ పన అపస్సమానో వియ హుత్వా న నం కిఞ్చి అభణి భగవతి థేరేసు చ గారవేన, అపిచ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠికానం వచనపథో మా అహోసీ’’తి. సో ‘‘కిం ను ఖో సంవరయుత్తాయేవ సమణా, ఉదాహు భిన్నసంవరా ఈదిసాపి సమణా’’తి ఞాతుకామో సాయన్హసమయే భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ ‘‘పుచ్ఛామి ముని’’న్తి.
తత్థ పుచ్ఛామీతి ఇదం ‘‘తిస్సో పుచ్ఛా అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛా’’తిఆదినా ¶ (చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨) నయేన నిద్దేసే వుత్తనయమేవ. మునిన్తి ఏతమ్పి ‘‘మోనం వుచ్చతి ఞాణం. యా పఞ్ఞా పజాననా…పే… సమ్మాదిట్ఠి, తేన ఞాణేన సమన్నాగతో ముని, మోనప్పత్తోతి, తీణి మోనేయ్యాని కాయమోనేయ్య’’న్తిఆదినా (మహాని. ౧౪) నయేన తత్థేవ వుత్తనయమేవ ¶ . అయమ్పనేత్థ సఙ్ఖేపో. పుచ్ఛామీతి ఓకాసం కారేన్తో మునిన్తి మునిమునిం భగవన్తం ఆలపతి. పహూతపఞ్ఞన్తిఆదీని థుతివచనాని, తేహి తం మునిం థునాతి. తత్థ పహూతపఞ్ఞన్తి విపులపఞ్ఞం. ఞేయ్యపరియన్తికత్తా చస్స విపులతా వేదితబ్బా. ఇతి చున్దో కమ్మారపుత్తోతి ఇదం ద్వయం ధనియసుత్తే వుత్తనయమేవ. ఇతో పరం పన ఏత్తకమ్పి అవత్వా సబ్బం వుత్తనయం ఛడ్డేత్వా అవుత్తనయమేవ వణ్ణయిస్సామ.
బుద్ధన్తి తీసు బుద్ధేసు తతియబుద్ధం. ధమ్మస్సామిన్తి మగ్గధమ్మస్స జనకత్తా పుత్తస్సేవ పితరం అత్తనా ఉప్పాదితసిప్పాయతనాదీనం వియ చ ఆచరియం ధమ్మస్స సామిం, ధమ్మిస్సరం ధమ్మరాజం ధమ్మవసవత్తిన్తి అత్థో. వుత్తమ్పి చేతం –
‘‘సో ¶ హి, బ్రాహ్మణ, భగవా అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా, అసఞ్జాతస్స మగ్గస్స సఞ్జనేతా, అనక్ఖాతస్స మగ్గస్స అక్ఖాతా, మగ్గఞ్ఞూ, మగ్గవిదూ, మగ్గకోవిదో. మగ్గానుగా చ పన ఏతరహి సావకా విహరన్తి పచ్ఛా సమన్నాగతా’’తి (మ. ని. ౩.౭౯).
వీతతణ్హన్తి విగతకామభవవిభవతణ్హం. ద్విపదుత్తమన్తి ద్విపదానం ఉత్తమం. తత్థ కిఞ్చాపి భగవా న కేవలం ద్విపదుత్తమో ఏవ, అథ ఖో యావతా సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా…పే… నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞినో వా, తేసం సబ్బేసం ఉత్తమో. అథ ఖో ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన ద్విపదుత్తమోత్వేవ వుచ్చతి. ద్విపదా హి సబ్బసత్తానం ఉక్కట్ఠా చక్కవత్తిమహాసావకపచ్చేకబుద్ధానం తత్థ ఉప్పత్తితో, తేసఞ్చ ఉత్తమోతి వుత్తే సబ్బసత్తుత్తమోతి ¶ వుత్తోయేవ హోతి. సారథీనం పవరన్తి సారేతీతి సారథి, హత్థిదమకాదీనమేతం అధివచనం. తేసఞ్చ భగవా పవరో అనుత్తరేన దమనేన పురిసదమ్మే దమేతుం సమత్థభావతో. యథాహ –
‘‘హత్థిదమకేన, భిక్ఖవే, హత్థిదమ్మో సారితో ఏకం ఏవ దిసం ధావతి పురత్థిమం వా పచ్ఛిమం వా ఉత్తరం వా దక్ఖిణం వా. అస్సదమకేన, భిక్ఖవే, అస్సదమ్మో…పే… గోదమకేన, భిక్ఖవే, గోదమ్మో…పే… దక్ఖిణం వా. తథాగతేన హి, భిక్ఖవే, అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేన పురిసదమ్మో సారితో అట్ఠ దిసా విధావతి, రూపీ రూపాని పస్సతి, అయమేకా దిసా…పే… సఞ్ఞావేదయితనిరోధం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, అయం అట్ఠమీ దిసా’’తి (మ. ని. ౩.౩౧౨).
కతీతి ¶ అత్థప్పభేదపుచ్ఛా. లోకేతి సత్తలోకే. సమణాతి పుచ్ఛితబ్బఅత్థనిదస్సనం. ఇఙ్ఘాతి యాచనత్థే నిపాతో. తదిఙ్ఘాతి తే ఇఙ్ఘ. బ్రూహీతి ఆచిక్ఖ కథయస్సూతి.
౮౪. ఏవం వుత్తే భగవా చున్దం కమ్మారపుత్తం ‘‘కిం, భన్తే, కుసలం, కిం అకుసల’’న్తిఆదినా (మ. ని. ౩.౨౯౬) నయేన గిహిపఞ్హం అపుచ్ఛిత్వా సమణపఞ్హం పుచ్ఛన్తం దిస్వా ఆవజ్జేన్తో ‘‘తం పాపభిక్ఖుం సన్ధాయ అయం పుచ్ఛతీ’’తి ఞత్వా తస్స అఞ్ఞత్ర వోహారమత్తా అస్సమణభావం దీపేన్తో ఆహ ‘‘చతురో సమణా’’తి. తత్థ చతురోతి సఙ్ఖ్యాపరిచ్ఛేదో. సమణాతి కదాచి ¶ భగవా తిత్థియే సమణవాదేన వదతి; యథాహ – ‘‘యాని తాని పుథుసమణబ్రాహ్మణానం వతకోతూహలమఙ్గలానీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౭). కదాచి పుథుజ్జనే; యథాహ – ‘‘సమణా సమణాతి ఖో, భిక్ఖవే, జనో సఞ్జానాతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౩౫). కదాచి సేక్ఖే; యథాహ – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯; దీ. ని. ౨.౨౧౪; అ. ని. ౪.౨౪౧). కదాచి ఖీణాసవే; యథాహ – ‘‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౩౮). కదాచి అత్తానంయేవ; యథాహ – ‘‘సమణోతి ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతస్సేతం అధివచన’’న్తి (అ. ని. ౮.౮౫). ఇధ పన తీహి పదేహి సబ్బేపి అరియే సీలవన్తం పుథుజ్జనఞ్చ ¶ , చతుత్థేన ఇతరం అస్సమణమ్పి భణ్డుం కాసావకణ్ఠం కేవలం వోహారమత్తకేన సమణోతి సఙ్గణ్హిత్వా ‘‘చతురో సమణా’’తి ఆహ. న పఞ్చమత్థీతి ఇమస్మిం ధమ్మవినయే వోహారమత్తకేన పటిఞ్ఞామత్తకేనాపి పఞ్చమో సమణో నామ నత్థి.
తే తే ఆవికరోమీతి తే చతురో సమణే తవ పాకటే కరోమి. సక్ఖిపుట్ఠోతి సమ్ముఖా పుచ్ఛితో. మగ్గజినోతి మగ్గేన సబ్బకిలేసే విజితావీతి అత్థో. మగ్గదేసకోతి పరేసం మగ్గం దేసేతా. మగ్గే జీవతీతి సత్తసు సేక్ఖేసు యో కోచి సేక్ఖో అపరియోసితమగ్గవాసత్తా లోకుత్తరే, సీలవన్తపుథుజ్జనో చ లోకియే మగ్గే జీవతి నామ, సీలవన్తపుథుజ్జనో వా లోకుత్తరమగ్గనిమిత్తం జీవనతోపి మగ్గే జీవతీతి వేదితబ్బో. యో చ మగ్గదూసీతి యో చ దుస్సీలో మిచ్ఛాదిట్ఠి మగ్గపటిలోమాయ పటిపత్తియా మగ్గదూసకోతి అత్థో.
౮౫. ‘‘ఇమే తే చతురో సమణా’’తి ఏవం భగవతా సఙ్ఖేపేన ఉద్దిట్ఠే చతురో సమణే ‘‘అయం నామేత్థ మగ్గజినో, అయం మగ్గదేసకో, అయం మగ్గే జీవతి, అయం మగ్గదూసీ’’తి ఏవం పటివిజ్ఝితుం అసక్కోన్తో పున పుచ్ఛితుం చున్దో ఆహ ‘‘కం మగ్గజిన’’న్తి. తత్థ మగ్గే జీవతి మేతి యో సో మగ్గే జీవతి, తం మే బ్రూహి పుట్ఠోతి. సేసం పాకటమేవ.
౮౬. ఇదానిస్స భగవా ¶ చతురోపి సమణే చతూహి గాథాహి నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘యో తిణ్ణకథంకథో విసల్లో’’తి. తత్థ తిణ్ణకథంకథో విసల్లోతి ఏతం ఉరగసుత్తే వుత్తనయమేవ. అయం పన విసేసో. యస్మా ఇమాయ గాథాయ మగ్గజినోతి బుద్ధసమణో అధిప్పేతో, తస్మా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ¶ కథంకథాపతిరూపకస్స సబ్బధమ్మేసు అఞ్ఞాణస్స తిణ్ణత్తాపి ‘‘తిణ్ణకథంకథో’’తి వేదితబ్బో. పుబ్బే వుత్తనయేన హి తిణ్ణకథంకథాపి సోతాపన్నాదయో పచ్చేకబుద్ధపరియోసానా సకదాగామివిసయాదీసు బుద్ధవిసయపరియోసానేసు పటిహతఞాణప్పభావత్తా పరియాయేన అతిణ్ణకథంకథావ ¶ హోన్తి. భగవా పన సబ్బప్పకారేన తిణ్ణకథంకథోతి. నిబ్బానాభిరతోతి నిబ్బానే అభిరతో, ఫలసమాపత్తివసేన సదా నిబ్బాననిన్నచిత్తోతి అత్థో. తాదిసో చ భగవా. యథాహ –
‘‘సో ఖో అహం, అగ్గివేస్సన, తస్సా ఏవ కథాయ పరియోసానే, తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి, సన్నిసాదేమి, ఏకోదిం కరోమి, సమాదహామీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౮౭).
అనానుగిద్ధోతి కఞ్చి ధమ్మం తణ్హాగేధేన అననుగిజ్ఝన్తో. లోకస్స సదేవకస్స నేతాతి ఆసయానుసయానులోమేన ధమ్మం దేసేత్వా పారాయనమహాసమయాదీసు అనేకేసు సుత్తన్తేసు అపరిమాణానం దేవమనుస్సానం సచ్చపటివేధసమ్పాదనేన సదేవకస్స లోకస్స నేతా, గమయితా, తారేతా, పారం సమ్పాపేతాతి అత్థో. తాదిన్తి తాదిసం యథావుత్తప్పకారలోకధమ్మేహి నిబ్బికారన్తి అత్థో. సేసమేత్థ పాకటమేవ.
౮౭. ఏవం భగవా ఇమాయ గాథాయ ‘‘మగ్గజిన’’న్తి బుద్ధసమణం నిద్దిసిత్వా ఇదాని ఖీణాసవసమణం నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘పరమం పరమన్తీ’’తి. తత్థ పరమం నామ నిబ్బానం, సబ్బధమ్మానం అగ్గం ఉత్తమన్తి అత్థో. పరమన్తి యోధ ఞత్వాతి తం పరమం పరమమిచ్చేవ యో ఇధ సాసనే ఞత్వా పచ్చవేక్ఖణఞాణేన. అక్ఖాతి విభజతే ఇధేవ ధమ్మన్తి నిబ్బానధమ్మం అక్ఖాతి, అత్తనా పటివిద్ధత్తా పరేసం పాకటం కరోతి ‘‘ఇదం నిబ్బాన’’న్తి, మగ్గధమ్మం విభజతి ‘‘ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా…పే… అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి. ఉభయమ్పి వా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూనం సఙ్ఖేపదేసనాయ ఆచిక్ఖతి, విపఞ్చితఞ్ఞూనం విత్థారదేసనాయ విభజతి. ఏవం ఆచిక్ఖన్తో విభజన్తో చ ‘‘ఇధేవ సాసనే అయం ధమ్మో, న ఇతో బహిద్ధా’’తి సీహనాదం నదన్తో అక్ఖాతి చ విభజతి చ. తేన వుత్తం ‘‘అక్ఖాతి విభజతే ఇధేవ ధమ్మ’’న్తి. తం కఙ్ఖఛిదం మునిం అనేజన్తి తం ఏవరూపం చతుసచ్చపటివేధేన ¶ అత్తనో, దేసనాయ చ పరేసం కఙ్ఖచ్ఛేదనేన కఙ్ఖచ్ఛిదం ¶ , మోనేయ్యసమన్నాగమేన మునిం, ఏజాసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ అభావతో అనేజం దుతియం భిక్ఖునమాహు మగ్గదేసిన్తి.
౮౮. ఏవం ¶ ఇమాయ గాథాయ సయం అనుత్తరం మగ్గం ఉప్పాదేత్వా దేసనాయ అనుత్తరో మగ్గదేసీ సమానోపి దూతమివ లేఖవాచకమివ చ రఞ్ఞో అత్తనో సాసనహరం సాసనజోతకఞ్చ ‘‘మగ్గదేసి’’న్తి ఖీణాసవసమణం నిద్దిసిత్వా ఇదాని సేక్ఖసమణఞ్చ సీలవన్తపుథుజ్జనసమణఞ్చ నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘యో ధమ్మపదే’’తి. తత్థ పదవణ్ణనా పాకటాయేవ. అయం పనేత్థ అత్థవణ్ణనా – యో నిబ్బానధమ్మస్స పదత్తా ధమ్మపదే, ఉభో అన్తే అనుపగమ్మ దేసితత్తా ఆసయానురూపతో వా సతిపట్ఠానాదినానప్పకారేహి దేసితత్తా సుదేసితే, మగ్గసమఙ్గీపి అనవసితమగ్గకిచ్చత్తా మగ్గే జీవతి, సీలసంయమేన సఞ్ఞతో, కాయాదీసు సూపట్ఠితాయ చిరకతాదిసరణాయ వా సతియా సతిమా, అణుమత్తస్సాపి వజ్జస్స అభావతో అనవజ్జత్తా, కోట్ఠాసభావేన చ పదత్తా సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మసఙ్ఖాతాని అనవజ్జపదాని భఙ్గఞాణతో పభుతి భావనాసేవనాయ సేవమానో, తం భిక్ఖునం తతియం మగ్గజీవిన్తి ఆహూతి.
౮౯. ఏవం భగవా ఇమాయ గాథాయ ‘‘మగ్గజీవి’’న్తి సేక్ఖసమణం సీలవన్తపుథుజ్జనసమణఞ్చ నిద్దిసిత్వా ఇదాని తం భణ్డుం కాసావకణ్ఠం కేవలం వోహారమత్తసమణం నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘ఛదనం కత్వానా’’తి. తత్థ ఛదనం కత్వానాతి పతిరూపం కరిత్వా, వేసం గహేత్వా, లిఙ్గం ధారేత్వాతి అత్థో. సుబ్బతానన్తి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం. తేసఞ్హి సున్దరాని వతాని, తస్మా తే సుబ్బతాతి వుచ్చన్తి. పక్ఖన్దీతి పక్ఖన్దకో, అన్తో పవిసకోతి అత్థో. దుస్సీలో హి గూథపటిచ్ఛాదనత్థం తిణపణ్ణాదిచ్ఛదనం వియ అత్తనో దుస్సీలభావం పటిచ్ఛాదనత్థం సుబ్బతానం ఛదనం ¶ కత్వా ‘‘అహమ్పి భిక్ఖూ’’తి భిక్ఖుమజ్ఝే పక్ఖన్దతి, ‘‘ఏత్తకవస్సేన భిక్ఖునా గహేతబ్బం ఏత’’న్తి లాభే దీయమానే ‘‘అహం ఏత్తకవస్సో’’తి గణ్హితుం పక్ఖన్దతి, తేన వుచ్చతి ‘‘ఛదనం కత్వాన సుబ్బతానం పక్ఖన్దీ’’తి. చతున్నమ్పి ఖత్తియాదికులానం ఉప్పన్నం పసాదం అననురూపపటిపత్తియా దూసేతీతి కులదూసకో. పగబ్భోతి అట్ఠట్ఠానేన కాయపాగబ్భియేన, చతుట్ఠానేన వచీపాగబ్భియేన, అనేకట్ఠానేన మనోపాగబ్భియేన చ సమన్నాగతోతి అత్థో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారం పన మేత్తసుత్తవణ్ణనాయం వక్ఖామ.
కతపటిచ్ఛాదనలక్ఖణాయ ¶ మాయాయ సమన్నాగతత్తా మాయావీ. సీలసంయమాభావేన అసఞ్ఞతో. పలాపసదిసత్తా పలాపో. యథా హి పలాపో అన్తో తణ్డులరహితోపి బహి థుసేన వీహి వియ దిస్సతి, ఏవమిధేకచ్చో అన్తో సీలాదిగుణసారవిరహితోపి బహి సుబ్బతచ్ఛదనేన సమణవేసేన సమణో వియ దిస్సతి. సో ఏవం పలాపసదిసత్తా ‘‘పలాపో’’తి వుచ్చతి. ఆనాపానస్సతిసుత్తే పన ‘‘అపలాపాయం, భిక్ఖవే, పరిసా, నిప్పలాపాయం, భిక్ఖవే, పరిసా, సుద్ధా సారే పతిట్ఠితా’’తి (మ. ని. ౩.౧౪౬) ఏవం పుథుజ్జనకల్యాణోపి ‘‘పలాపో’’తి వుత్తో ¶ . ఇధ పన కపిలసుత్తే చ ‘‘తతో పలాపే వాహేథ, అస్సమణే సమణమానినే’’తి (సు. ని. ౨౮౪) ఏవం పరాజితకో ‘‘పలాపో’’తి వుత్తో. పతిరూపేన చరం సమగ్గదూసీతి తం సుబ్బతానం ఛదనం కత్వా యథా చరన్తం ‘‘ఆరఞ్ఞికో అయం రుక్ఖమూలికో, పంసుకూలికో, పిణ్డపాతికో, అప్పిచ్ఛో, సన్తుట్ఠో’’తి జనో జానాతి, ఏవం పతిరూపేన యుత్తరూపేన బాహిరమట్ఠేన ఆచారేన చరన్తో పుగ్గలో అత్తనో లోకుత్తరమగ్గస్స, పరేసం సుగతిమగ్గస్స చ దూసనతో ‘‘మగ్గదూసీ’’తి వేదితబ్బో.
౯౦. ఏవం ఇమాయ గాథాయ ‘‘మగ్గదూసీ’’తి దుస్సీలం వోహారమత్తకసమణం నిద్దిసిత్వా ఇదాని తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం అబ్యామిస్సీభావం దీపేన్తో ఆహ ‘‘ఏతే చ పటివిజ్ఝీ’’తి. తస్సత్థో – ఏతే చతురో సమణే యథావుత్తేన ¶ లక్ఖణేన పటివిజ్ఝి అఞ్ఞాసి సచ్ఛాకాసి యో గహట్ఠో ఖత్తియో వా బ్రాహ్మణో వా అఞ్ఞో వా కోచి, ఇమేసం చతున్నం సమణానం లక్ఖణస్సవనమత్తేన సుతవా, తస్సేవ లక్ఖణస్స అరియానం సన్తికే సుతత్తా అరియసావకో, తేయేవ సమణే ‘‘అయఞ్చ అయఞ్చ ఏవంలక్ఖణో’’తి పజాననమత్తేన సప్పఞ్ఞో, యాదిసో అయం పచ్ఛా వుత్తో మగ్గదూసీ, ఇతరేపి సబ్బే నేతాదిసాతి ఞత్వా ఇతి దిస్వా ఏవం పాపం కరోన్తమ్పి ఏతం పాపభిక్ఖుం దిస్వా. తత్థాయం యోజనా – ఏతే చ పటివిజ్ఝి యో గహట్ఠో సుతవా అరియసావకో సప్పఞ్ఞో, తస్స తాయ పఞ్ఞాయ సబ్బే ‘‘నేతాదిసా’’తి ఞత్వా విహరతో ఇతి దిస్వా న హాపేతి సద్ధా, ఏవం పాపకమ్మం కరోన్తం పాపభిక్ఖుం దిస్వాపి న హాపేతి, న హాయతి, న నస్సతి సద్ధాతి.
ఏవం ¶ ఇమాయ గాథాయ తేసం అబ్యామిస్సీభావం దీపేత్వా ఇదాని ఇతి దిస్వాపి ‘‘సబ్బే నేతాదిసా’’తి జానన్తం అరియసావకం పసంసన్తో ఆహ ‘‘కథఞ్హి దుట్ఠేనా’’తి. తస్స సమ్బన్ధో – ఏతదేవ చ యుత్తం సుతవతో అరియసావకస్స, యదిదం ఏకచ్చం పాపం కరోన్తం ఇతి దిస్వాపి సబ్బే ‘‘నేతాదిసా’’తి జాననం. కిం కారణా? కథఞ్హి దుట్ఠేన అసమ్పదుట్ఠం, సుద్ధం అసుద్ధేన సమం కరేయ్యాతి? తస్సత్థో – కథఞ్హి సుతవా అరియసావకో సప్పఞ్ఞో, సీలవిపత్తియా దుట్ఠేన మగ్గదూసినా అదుట్ఠం ఇతరం సమణత్తయం, సుద్ధం సమణత్తయమేవం అపరిసుద్ధకాయసమాచారతాదీహి అసుద్ధేన పచ్ఛిమేన వోహారమత్తకసమణేన సమం కరేయ్య సదిసన్తి జానేయ్యాతి. సుత్తపరియోసానే ఉపాసకస్స మగ్గో వా ఫలం వా న కథితం. కఙ్ఖామత్తమేవ హి తస్స పహీనన్తి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ చున్దసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౬. పరాభవసుత్తవణ్ణనా
ఏవం ¶ మే సుతన్తి పరాభవసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? మఙ్గలసుత్తం కిర సుత్వా దేవానం ఏతదహోసి – ‘‘భగవతా మఙ్గలసుత్తే సత్తానం వుడ్ఢిఞ్చ సోత్థిఞ్చ కథయమానేన ఏకంసేన భవో ఏవ కథితో, నో పరాభవో. హన్ద దాని యేన సత్తా పరిహాయన్తి వినస్సన్తి, తం నేసం పరాభవమ్పి ¶ పుచ్ఛామా’’తి. అథ మఙ్గలసుత్తం కథితదివసతో దుతియదివసే దససహస్సచక్కవాళేసు దేవతాయో పరాభవసుత్తం సోతుకామా ఇమస్మిం ఏకచక్కవాళే సన్నిపతిత్వా ఏకవాలగ్గకోటిఓకాసమత్తే దసపి వీసమ్పి తింసమ్పి చత్తాలీసమ్పి పఞ్ఞాసమ్పి సట్ఠిపి సత్తతిపి అసీతిపి సుఖుమత్తభావే నిమ్మినిత్వా సబ్బదేవమారబ్రహ్మానో సిరియా చ తేజేన చ అధిగయ్హ విరోచమానం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నం భగవన్తం పరివారేత్వా అట్ఠంసు. తతో సక్కేన దేవానమిన్దేన ఆణత్తో అఞ్ఞతరో దేవపుత్తో భగవన్తం పరాభవపఞ్హం పుచ్ఛి. అథ భగవా పుచ్ఛావసేన ఇమం సుత్తమభాసి.
తత్థ ¶ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆది ఆయస్మతా ఆనన్దేన వుత్తం. ‘‘పరాభవన్తం పురిస’’న్తిఆదినా నయేన ఏకన్తరికా గాథా దేవపుత్తేన వుత్తా, ‘‘సువిజానో భవం హోతీ’’తిఆదినా నయేన ఏకన్తరికా ఏవ అవసానగాథా చ భగవతా వుత్తా, తదేతం సబ్బమ్పి సమోధానేత్వా ‘‘పరాభవసుత్త’’న్తి వుచ్చతి. తత్థ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం వక్ఖామ.
౯౧. పరాభవన్తం పురిసన్తిఆదీసు పన పరాభవన్తన్తి పరిహాయన్తం వినస్సన్తం. పురిసన్తి యంకిఞ్చి సత్తం జన్తుం. మయం పుచ్ఛామ గోతమాతి సేసదేవేహి సద్ధిం అత్తానం నిదస్సేత్వా ఓకాసం కారేన్తో సో దేవపుత్తో గోత్తేన భగవన్తం ఆలపతి. భవన్తం పుట్ఠుమాగమ్మాతి మయఞ్హి భవన్తం పుచ్ఛిస్సామాతి తతో తతో చక్కవాళా ఆగతాతి అత్థో. ఏతేన ఆదరం దస్సేతి. కిం పరాభవతో ముఖన్తి ఏవం ఆగతానం అమ్హాకం బ్రూహి పరాభవతో పురిసస్స కిం ముఖం, కిం ద్వారం, కా యోని, కిం కారణం, యేన మయం పరాభవన్తం పురిసం జానేయ్యామాతి అత్థో. ఏతేన ‘‘పరాభవన్తం పురిస’’న్తి ఏత్థ వుత్తస్స పరాభవతో పురిసస్స పరాభవకారణం పుచ్ఛతి. పరాభవకారణే హి ఞాతే తేన కారణసామఞ్ఞేన సక్కా యో కోచి పరాభవపురిసో జానితున్తి ¶ .
౯౨. అథస్స ¶ భగవా సుట్ఠు పాకటీకరణత్థం పటిపక్ఖం దస్సేత్వా పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ పరాభవముఖం దీపేన్తో ఆహ ‘‘సువిజానో భవ’’న్తి. తస్సత్థో – య్వాయం భవం వడ్ఢన్తో అపరిహాయన్తో పురిసో, సో సువిజానో హోతి, సుఖేన అకసిరేన అకిచ్ఛేన సక్కా విజానితుం. యోపాయం పరాభవతీతి పరాభవో, పరిహాయతి వినస్సతి, యస్స తుమ్హే పరాభవతో పురిసస్స ముఖం మం పుచ్ఛథ, సోపి సువిజానో. కథం? అయఞ్హి ధమ్మకామో భవం హోతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మం కామేతి, పిహేతి, పత్థేతి, సుణాతి, పటిపజ్జతి, సో తం పటిపత్తిం దిస్వా సుత్వా చ జానితబ్బతో సువిజానో హోతి. ఇతరోపి ధమ్మదేస్సీ పరాభవో, తమేవ ధమ్మం దేస్సతి, న కామేతి, న పిహేతి, న పత్థేతి, న సుణాతి, న పటిపజ్జతి, సో తం విప్పటిపత్తిం దిస్వా సుత్వా చ జానితబ్బతో సువిజానో హోతీతి. ఏవమేత్థ భగవా పటిపక్ఖం దస్సేన్తో అత్థతో ధమ్మకామతం భవతో ముఖం దస్సేత్వా ధమ్మదేస్సితం పరాభవతో ముఖం దస్సేతీతి వేదితబ్బం.
౯౩. అథ ¶ సా దేవతా భగవతో భాసితం అభినన్దమానా ఆహ ‘‘ఇతి హేత’’న్తి. తస్సత్థో – ఇతి హి యథా వుత్తో భగవతా, తథేవ ఏతం విజానామ, గణ్హామ, ధారేమ, పఠమో సో పరాభవో సో ధమ్మదేస్సితాలక్ఖణో పఠమో పరాభవో. యాని మయం పరాభవముఖాని విజానితుం ఆగతమ్హా, తేసు ఇదం తావ ఏకం పరాభవముఖన్తి వుత్తం హోతి. తత్థ విగ్గహో, పరాభవన్తి ఏతేనాతి పరాభవో. కేన చ పరాభవన్తి? యం పరాభవతో ముఖం, కారణం, తేన. బ్యఞ్జనమత్తేన ఏవ హి ఏత్థ నానాకరణం, అత్థతో పన పరాభవోతి వా పరాభవతో ముఖన్తి వా నానాకరణం నత్థి. ఏవమేకం పరాభవతో ముఖం విజానామాతి అభినన్దిత్వా తతో పరం ఞాతుకామతాయాహ ‘‘దుతియం భగవా బ్రూహి, కిం పరాభవతో ముఖ’’న్తి. ఇతో పరఞ్చ తతియం చతుత్థన్తిఆదీసుపి ఇమినావ నయేనత్థో వేదితబ్బో.
౯౪. బ్యాకరణపక్ఖేపి చ యస్మా ¶ తే తే సత్తా తేహి తేహి పరాభవముఖేహి సమన్నాగతా, న ఏకోయేవ సబ్బేహి, న చ సబ్బే ఏకేనేవ, తస్మా తేసం తేసం తాని తాని పరాభవముఖాని దస్సేతుం ‘‘అసన్తస్స పియా హోన్తీ’’తిఆదినా నయేన పుగ్గలాధిట్ఠానాయ ఏవ దేసనాయ నానావిధాని పరాభవముఖాని బ్యాకాసీతి వేదితబ్బా.
తత్రాయం సఙ్ఖేపతో అత్థవణ్ణనా – అసన్తో నామ ఛ సత్థారో, యే వా పనఞ్ఞేపి అవూపసన్తేన కాయవచీమనోకమ్మేన సమన్నాగతా, తే అసన్తో అస్సపియా హోన్తి సునక్ఖత్తాదీనం అచేలకకోరఖత్తియాదయో వియ. సన్తో నామ బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకా. యే వా పనఞ్ఞేపి వూపసన్తేన ¶ కాయవచీమనోకమ్మేన సమన్నాగతా, తే సన్తే న కురుతే పియం, అత్తనో పియే ఇట్ఠే కన్తే మనాపే న కురుతేతి అత్థో. వేనేయ్యవసేన హేత్థ వచనభేదో కతోతి వేదితబ్బో. అథ వా సన్తే న కురుతేతి సన్తే న సేవతీతి అత్థో, యథా ‘‘రాజానం సేవతీ’’తి ఏతస్మిఞ్హి అత్థే రాజానం పియం కురుతేతి సద్దవిదూ మన్తేన్తి. పియన్తి పియమానో, తుస్సమానో, మోదమానోతి అత్థో. అసతం ¶ ధమ్మో నామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని, దసాకుసలకమ్మపథా వా. తం అసతం ధమ్మం రోచేతి, పిహేతి, పత్థేతి, సేవతి. ఏవమేతాయ గాథాయ అసన్తపియతా, సన్తఅప్పియతా, అసద్ధమ్మరోచనఞ్చాతి తివిధం పరాభవతో ముఖం వుత్తం. ఏతేన హి సమన్నాగతో పురిసో పరాభవతి పరిహాయతి, నేవ ఇధ న హురం వుడ్ఢిం పాపుణాతి, తస్మా ‘‘పరాభవతో ముఖ’’న్తి వుచ్చతి. విత్థారం పనేత్థ ‘‘అసేవనా చ బాలానం, పణ్డితానఞ్చ సేవనా’’తి గాథావణ్ణనాయం వక్ఖామ.
౯౬. నిద్దాసీలీ నామ యో గచ్ఛన్తోపి, నిసీదన్తోపి, తిట్ఠన్తోపి, సయానోపి నిద్దాయతియేవ. సభాసీలీ నామ సఙ్గణికారామతం, భస్సారామతమనుయుత్తో. అనుట్ఠాతాతి వీరియతేజవిరహితో ఉట్ఠానసీలో న హోతి, అఞ్ఞేహి చోదియమానో గహట్ఠో వా సమానో గహట్ఠకమ్మం ¶ , పబ్బజితో వా పబ్బజితకమ్మం ఆరభతి. అలసోతి జాతిఅలసో, అచ్చన్తాభిభూతో థినేన ఠితట్ఠానే ఠితో ఏవ హోతి, నిసిన్నట్ఠానే నిసిన్నో ఏవ హోతి, అత్తనో ఉస్సాహేన అఞ్ఞం ఇరియాపథం న కప్పేతి. అతీతే అరఞ్ఞే అగ్గిమ్హి ఉట్ఠితే అపలాయనఅలసా చేత్థ నిదస్సనం. అయమేత్థ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదో, తతో లామకపరిచ్ఛేదేనాపి పన అలసో అలసోత్వేవ వేదితబ్బో. ధజోవ రథస్స, ధూమోవ అగ్గినో, కోధో పఞ్ఞాణమస్సాతి కోధపఞ్ఞాణో. దోసచరితో ఖిప్పకోపీ అరుకూపమచిత్తో పుగ్గలో ఏవరూపో హోతి. ఇమాయ గాథాయ నిద్దాసీలతా, సభాసీలతా, అనుట్ఠానతా, అలసతా, కోధపఞ్ఞాణతాతి పఞ్చవిధం పరాభవముఖం వుత్తం. ఏతేన హి సమన్నాగతో నేవ గహట్ఠో గహట్ఠవుడ్ఢిం, న పబ్బజితో పబ్బజితవుడ్ఢిం పాపుణాతి, అఞ్ఞదత్థు పరిహాయతియేవ పరాభవతియేవ, తస్మా ‘‘పరాభవతో ముఖ’’న్తి వుచ్చతి.
౯౮. మాతాతి జనికా వేదితబ్బా. పితాతి జనకోయేవ. జిణ్ణకం సరీరసిథిలతాయ. గతయోబ్బనం యోబ్బనాతిక్కమేన ఆసీతికం వా నావుతికం వా సయం కమ్మాని కాతుమసమత్థం. పహు సన్తోతి సమత్థో సమానో సుఖం జీవమానో. న భరతీతి న పోసేతి. ఇమాయ గాథాయ మాతాపితూనం అభరణం, అపోసనం, అనుపట్ఠానం ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం. ఏతేన హి సమన్నాగతో యం తం –
‘‘తాయ ¶ ¶ నం పారిచరియాయ, మాతాపితూసు పణ్డితా;
ఇధేవ నం పసంసన్తి, పేచ్చ సగ్గే పమోదతీ’’తి. (ఇతివు. ౧౦౬; అ. ని. ౪.౬౩) –
మాతాపితుభరణే ఆనిసంసం వుత్తం. తం న పాపుణాతి, అఞ్ఞదత్థు ‘‘మాతాపితరోపి న భరతి, కం అఞ్ఞం భరిస్సతీ’’తి నిన్దఞ్చ వజ్జనీయతఞ్చ దుగ్గతిఞ్చ పాపుణన్తో పరాభవతియేవ, తస్మా ‘‘పరాభవతో ముఖ’’న్తి వుచ్చతి.
౧౦౦. పాపానం బాహితత్తా బ్రాహ్మణం, సమితత్తా సమణం. బ్రాహ్మణకులప్పభవమ్పి వా బ్రాహ్మణం, పబ్బజ్జుపగతం ¶ సమణం, తతో అఞ్ఞం వాపి యంకిఞ్చి యాచనకం. ముసావాదేన వఞ్చేతీతి ‘‘వద, భన్తే, పచ్చయేనా’’తి పవారేత్వా యాచితో వా పటిజానిత్వా పచ్ఛా అప్పదానేన తస్స తం ఆసం విసంవాదేతి. ఇమాయ గాథాయ బ్రాహ్మణాదీనం ముసావాదేన వఞ్చనం ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం. ఏతేన హి సమన్నాగతో ఇధ నిన్దం, సమ్పరాయే దుగ్గతిం సుగతియమ్పి అధిప్పాయవిపత్తిఞ్చ పాపుణాతి. వుత్తఞ్హేతం –
‘‘దుస్సీలస్స సీలవిపన్నస్స పాపకో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౪౯; అ. ని. ౫.౨౧౩; మహావ. ౨౮౫).
తథా –
‘‘చతూహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో యథాభతం నిక్ఖిత్తో ఏవం నిరయే. కతమేహి చతూహి? ముసావాదీ హోతీ’’తిఆది (అ. ని. ౪.౮౨).
తథా –
‘‘ఇధ, సారిపుత్త, ఏకచ్చో సమణం వా బ్రాహ్మణం వా ఉపసఙ్కమిత్వా పవారేతి, ‘వద, భన్తే, పచ్చయేనా’తి, సో యేన పవారేతి, తం న దేతి. సో చే తతో చుతో ఇత్థత్తం ఆగచ్ఛతి. సో యం యదేవ వణిజ్జం పయోజేతి, సాస్స హోతి ఛేదగామినీ. ఇధ పన సారిపుత్త…పే… సో యేన పవారేతి, న తం యథాధిప్పాయం దేతి. సో చే తతో చుతో ¶ ఇత్థత్తం ఆగచ్ఛతి. సో యం యదేవ వణిజ్జం పయోజేతి, సాస్స న హోతి యథాధిప్పాయా’’తి (అ. ని. ౪.౭౯).
ఏవమిమాని ¶ నిన్దాదీని పాపుణన్తో పరాభవతియేవ, తస్మా ‘‘పరాభవతో ముఖ’’న్తి వుత్తం.
౧౦౨. పహూతవిత్తోతి పహూతజాతరూపరజతమణిరతనో. సహిరఞ్ఞోతి సకహాపణో. సభోజనోతి అనేకసూపబ్యఞ్జనభోజనసమ్పన్నో. ఏకో భుఞ్జతి సాదూనీతి సాదూని భోజనాని అత్తనో పుత్తానమ్పి అదత్వా పటిచ్ఛన్నోకాసే భుఞ్జతీతి ఏకో భుఞ్జతి సాదూని. ఇమాయ గాథాయ భోజనగిద్ధతాయ భోజనమచ్ఛరియం ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం. ఏతేన హి సమన్నాగతో నిన్దం వజ్జనీయం దుగ్గతిన్తి ఏవమాదీని పాపుణన్తో పరాభవతియేవ, తస్మా ‘‘పరాభవతో ముఖ’’న్తి వుత్తం. వుత్తనయేనేవ సబ్బం సుత్తానుసారేన యోజేతబ్బం, అతివిత్థారభయేన పన ఇదాని యోజనానయం అదస్సేత్వా అత్థమత్తమేవ భణామ.
౧౦౪. జాతిత్థద్ధో నామ యో ‘‘అహం జాతిసమ్పన్నో’’తి మానం జనేత్వా తేన థద్ధో వాతపూరితభస్తా వియ ఉద్ధుమాతో హుత్వా న కస్సచి ¶ ఓనమతి. ఏస నయో ధనగోత్తత్థద్ధేసు. సఞ్ఞాతిం అతిమఞ్ఞేతీతి అత్తనో ఞాతిమ్పి జాతియా అతిమఞ్ఞతి సక్యా వియ విటటూభం. ధనేనాపి చ ‘‘కపణో అయం దలిద్దో’’తి అతిమఞ్ఞతి, సామీచిమత్తమ్పి న కరోతి, తస్స తే ఞాతయో పరాభవమేవ ఇచ్ఛన్తి. ఇమాయ గాథాయ వత్థుతో చతుబ్బిధం, లక్ఖణతో ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం.
౧౦౬. ఇత్థిధుత్తోతి ఇత్థీసు సారత్తో, యంకిఞ్చి అత్థి, తం సబ్బమ్పి దత్వా అపరాపరం ఇత్థిం సఙ్గణ్హాతి. తథా సబ్బమ్పి అత్తనో సన్తకం నిక్ఖిపిత్వా సురాపానపయుత్తో సురాధుత్తో. నివత్థసాటకమ్పి నిక్ఖిపిత్వా జూతకీళనమనుయుత్తో అక్ఖధుత్తో. ఏతేహి తీహి ఠానేహి యంకిఞ్చిపి లద్ధం హోతి, తస్స వినాసనతో లద్ధం లద్ధం వినాసేతీతి వేదితబ్బో. ఏవంవిధో పరాభవతియేవ, తేనస్సేతం ఇమాయ గాథాయ తివిధం పరాభవముఖం వుత్తం.
౧౦౮. సేహి దారేహీతి అత్తనో దారేహి. యో అత్తనో దారేహి అసన్తుట్ఠో హుత్వా వేసియాసు పదుస్సతి, తథా పరదారేసు, సో ¶ యస్మా వేసీనం ధనప్పదానేన పరదారసేవనేన చ రాజదణ్డాదీహి పరాభవతియేవ, తేనస్సేతం ఇమాయ గాథాయ దువిధం పరాభవముఖం వుత్తం.
౧౧౦. అతీతయోబ్బనోతి ¶ యోబ్బనమతిచ్చ ఆసీతికో వా నావుతికో వా హుత్వా ఆనేతి పరిగ్గణ్హాతి. తిమ్బరుత్థనిన్తి తిమ్బరుఫలసదిసత్థనిం తరుణదారికం. తస్సా ఇస్సా న సుపతీతి ‘‘దహరాయ మహల్లకేన సద్ధిం రతి చ సంవాసో చ అమనాపో, మా హేవ ఖో తరుణం పత్థేయ్యా’’తి ఇస్సాయ తం రక్ఖన్తో న సుపతి. సో యస్మా కామరాగేన చ ఇస్సాయ చ డయ్హన్తో బహిద్ధా కమ్మన్తే చ అప్పయోజేన్తో పరాభవతియేవ, తేనస్సేతం ఇమాయ గాథాయ ఇమం ఇస్సాయ అసుపనం ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం.
౧౧౨. సోణ్డిన్తి మచ్ఛమంసాదీసు లోలం గేధజాతికం. వికిరణిన్తి తేసం అత్థాయ ధనం పంసుకం వియ వికిరిత్వా నాసనసీలం. పురిసం వాపి తాదిసన్తి పురిసో వాపి యో ఏవరూపో హోతి, తం యో ఇస్సరియస్మిం ఠపేతి, లఞ్ఛనముద్దికాదీని దత్వా ఘరావాసే కమ్మన్తే ¶ వా వణిజ్జాదివోహారేసు వా తదేవ వావటం కారేతి. సో యస్మా తస్స దోసేన ధనక్ఖయం పాపుణన్తో పరాభవతియేవ, తేనస్సేతం ఇమాయ గాథాయ తథావిధస్స ఇస్సరియస్మిం ఠపనం ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం.
౧౧౪. అప్పభోగో నామ సన్నిచితానఞ్చ భోగానం ఆయముఖస్స చ అభావతో. మహాతణ్హోతి మహతియా భోగతణ్హాయ సమన్నాగతో, యం లద్ధం, తేన అసన్తుట్ఠో. ఖత్తియే జాయతే కులేతి ఖత్తియానం కులే జాయతి. సో చ రజ్జం పత్థయతీతి సో ఏతాయ మహాతణ్హతాయ అనుపాయేన ఉప్పటిపాటియా అత్తనో దాయజ్జభూతం అలబ్భనేయ్యం వా పరసన్తకం రజ్జం పత్థేతి, సో ఏవం పత్థేన్తో యస్మా తమ్పి అప్పకం భోగం యోధాజీవాదీనం దత్వా రజ్జం అపాపుణన్తో పరాభవతియేవ, తేనస్సేతం ఇమాయ గాథాయ రజ్జపత్థనం ఏకంయేవ పరాభవముఖం వుత్తం.
౧౧౫. ఇతో ¶ పరం యది సా దేవతా ‘‘తేరసమం భగవా బ్రూహి…పే… సతసహస్సిమం భగవా బ్రూహీ’’తి పుచ్ఛేయ్య, తమ్పి భగవా కథేయ్య. యస్మా పన సా దేవతా ‘‘కిం ఇమేహి పుచ్ఛితేహి, ఏకమేత్థ వుడ్ఢికరం నత్థీ’’తి తాని పరాభవముఖాని అసుయ్యమానా ఏత్తకమ్పి పుచ్ఛిత్వా విప్పటిసారీ హుత్వా తుణ్హీ అహోసి, తస్మా భగవా తస్సాసయం విదిత్వా దేసనం నిట్ఠాపేన్తో ఇమం గాథం అభాసి ‘‘ఏతే పరాభవే లోకే’’తి.
తత్థ పణ్డితోతి పరివీమంసాయ సమన్నాగతో. సమవేక్ఖియాతి పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖిత్వా. అరియోతి న మగ్గేన, న ఫలేన, అపిచ ఖో, పన ఏతస్మిం పరాభవసఙ్ఖాతే అనయే న ఇరియతీతి అరియో. యేన దస్సనేన యాయ పఞ్ఞాయ పరాభవే దిస్వా వివజ్జేతి, తేన ¶ సమ్పన్నత్తా దస్సనసమ్పన్నో. స లోకం భజతే సివన్తి సో ఏవరూపో సివం ఖేమముత్తమమనుపద్దవం దేవలోకం భజతి, అల్లీయతి, ఉపగచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి. దేసనాపరియోసానే పరాభవముఖాని సుత్వా ఉప్పన్నసంవేగానురూపం యోనిసో పదహిత్వా సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఫలాని పత్తా దేవతా గణనం వీతివత్తా. యథాహ –
‘‘మహాసమయసుత్తే ¶ చ, అథో మఙ్గలసుత్తకే;
సమచిత్తే రాహులోవాదే, ధమ్మచక్కే పరాభవే.
‘‘దేవతాసమితీ తత్థ, అప్పమేయ్యా అసఙ్ఖియా;
ధమ్మాభిసమయో చేత్థ, గణనాతో అసఙ్ఖియో’’తి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పరాభవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౭. అగ్గికభారద్వాజసుత్తవణ్ణనా
ఏవం ¶ మే సుతన్తి అగ్గికభారద్వాజసుత్తం, ‘‘వసలసుత్త’’న్తిపి వుచ్చతి. కా ఉప్పత్తి? భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే. కసిభారద్వాజసుత్తే వుత్తనయేన పచ్ఛాభత్తకిచ్చావసానే బుద్ధచక్ఖునా లోకం ¶ వోలోకేన్తో అగ్గికభారద్వాజం బ్రాహ్మణం సరణసిక్ఖాపదానం ఉపనిస్సయసమ్పన్నం దిస్వా ‘‘తత్థ మయి గతే కథా పవత్తిస్సతి, తతో కథావసానే ధమ్మదేసనం సుత్వా ఏస బ్రాహ్మణో సరణం గన్త్వా సిక్ఖాపదాని సమాదియిస్సతీ’’తి ఞత్వా, తత్థ గన్త్వా, పవత్తాయ కథాయ బ్రాహ్మణేన ధమ్మదేసనం యాచితో ఇమం సుత్తం అభాసి. తత్థ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదిం మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం వణ్ణయిస్సామ, ‘‘అథ ఖో భగవా పుబ్బణ్హసమయ’’న్తిఆది కసిభారద్వాజసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
తేన ఖో పన సమయేన అగ్గికభారద్వాజస్సాతి యం యం అవుత్తపుబ్బం, తం తదేవ వణ్ణయిస్సామ. సేయ్యథిదం – సో హి బ్రాహ్మణో అగ్గిం జుహతి పరిచరతీతి కత్వా అగ్గికోతి నామేన పాకటో అహోసి, భారద్వాజోతి గోత్తేన. తస్మా వుత్తం ‘‘అగ్గికభారద్వాజస్సా’’తి. నివేసనేతి ఘరే. తస్స కిర బ్రాహ్మణస్స నివేసనద్వారే అన్తరవీథియం అగ్గిహుతసాలా అహోసి. తతో ‘‘నివేసనద్వారే’’తి వత్తబ్బే తస్సపి పదేసస్స నివేసనేయేవ పరియాపన్నత్తా ‘‘నివేసనే’’తి వుత్తం. సమీపత్థే వా భుమ్మవచనం, నివేసనసమీపేతి అత్థో. అగ్గి పజ్జలితో హోతీతి అగ్గియాధానే ఠితో అగ్గి కతబ్భుద్ధరణో సమిధాపక్ఖేపం బీజనవాతఞ్చ లభిత్వా ¶ జలితో ఉద్ధం సముగ్గతచ్చిసమాకులో హోతి. ఆహుతి పగ్గహితాతి ససీసం న్హాయిత్వా మహతా సక్కారేన పాయాససప్పిమధుఫాణితాదీని అభిసఙ్ఖతాని హోన్తీతి అత్థో. యఞ్హి కిఞ్చి అగ్గిమ్హి జుహితబ్బం, తం సబ్బం ‘‘ఆహుతీ’’తి వుచ్చతి. సపదానన్తి అనుఘరం. భగవా హి సబ్బజనానుగ్గహత్థాయ ఆహారసన్తుట్ఠియా చ ఉచ్చనీచకులం అవోక్కమ్మ పిణ్డాయ చరతి. తేన వుత్తం ‘‘సపదానం పిణ్డాయ చరమానో’’తి.
అథ కిమత్థం సబ్బాకారసమ్పన్నం సమన్తపాసాదికం భగవన్తం దిస్వా బ్రాహ్మణస్స చిత్తం నప్పసీదతి? కస్మా చ ఏవం ఫరుసేన వచనేన భగవన్తం సముదాచరతీతి? వుచ్చతే – అయం కిర ¶ బ్రాహ్మణో ‘‘మఙ్గలకిచ్చేసు సమణదస్సనం అవమఙ్గల’’న్తి ఏవందిట్ఠికో, తతో ‘‘మహాబ్రహ్మునో భుఞ్జనవేలాయ కాళకణ్ణీ ముణ్డకసమణకో మమ నివేసనం ఉపసఙ్కమతీ’’తి మన్త్వా చిత్తం నప్పసాదేసి, అఞ్ఞదత్థు దోసవసంయేవ అగమాసి. అథ కుద్ధో అనత్తమనో అనత్తమనవాచం నిచ్ఛారేసి ‘‘తత్రేవ ముణ్డకా’’తిఆది. తత్రాపి ¶ చ యస్మా ‘‘ముణ్డో అసుద్ధో హోతీ’’తి బ్రాహ్మణానం దిట్ఠి, తస్మా ‘‘అయం అసుద్ధో, తేన దేవబ్రాహ్మణపూజకో న హోతీ’’తి జిగుచ్ఛన్తో ‘‘ముణ్డకా’’తి ఆహ. ముణ్డకత్తా వా ఉచ్ఛిట్ఠో ఏస, న ఇమం పదేసం అరహతి ఆగచ్ఛితున్తి సమణో హుత్వాపి ఈదిసం కాయకిలేసం న వణ్ణేతీతి చ సమణభావం జిగుచ్ఛన్తో ‘‘సమణకా’’తి ఆహ. న కేవలం దోసవసేనేవ, వసలే వా పబ్బాజేత్వా తేహి సద్ధిం ఏకతో సమ్భోగపరిభోగకరణేన పతితో అయం వసలతోపి పాపతరోతి జిగుచ్ఛన్తో ‘‘వసలకా’’తి ఆహ – ‘‘వసలజాతికానం వా ఆహుతిదస్సనమత్తసవనేన పాపం హోతీ’’తి మఞ్ఞమానోపి ఏవమాహ.
భగవా తథా వుత్తోపి విప్పసన్నేనేవ ముఖవణ్ణేన మధురేన సరేన బ్రాహ్మణస్స ఉపరి అనుకమ్పాసీతలేన చిత్తేన అత్తనో సబ్బసత్తేహి అసాధారణతాదిభావం పకాసేన్తో ఆహ ‘‘జానాసి పన, త్వం బ్రాహ్మణా’’తి. అథ బ్రాహ్మణో భగవతో ¶ ముఖప్పసాదసూచితం తాదిభావం ఞత్వా అనుకమ్పాసీతలేన చిత్తేన నిచ్ఛారితం మధురస్సరం సుత్వా అమతేనేవ అభిసిత్తహదయో అత్తమనో విప్పసన్నిన్ద్రియో నిహతమానో హుత్వా తం జాతిసభావం విసఉగ్గిరసదిసం సముదాచారవచనం పహాయ ‘‘నూన యమహం హీనజచ్చం వసలన్తి పచ్చేమి, న సో పరమత్థతో వసలో, న చ హీనజచ్చతా ఏవ వసలకరణో ధమ్మో’’తి మఞ్ఞమానో ‘‘న ఖ్వాహం, భో గోతమా’’తి ఆహ. ధమ్మతా హేసా, యం హేతుసమ్పన్నో పచ్చయాలాభేన ఫరుసోపి సమానో లద్ధమత్తే పచ్చయే ముదుకో హోతీతి.
తత్థ సాధూతి అయం సద్దో ఆయాచనసమ్పటిచ్ఛనసమ్పహంసనసున్దరదళ్హీకమ్మాదీసు దిస్సతి. ‘‘సాధు మే, భన్తే, భగవా సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౯౫; అ. ని. ౭.౮౩) హి ఆయాచనే. ‘‘సాధు, భన్తేతి ఖో సో భిక్ఖు భగవతో భాసితం అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౮౬) సమ్పటిచ్ఛనే. ‘‘సాధు, సాధు, సారిపుత్తా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౪౯) సమ్పహంసనే.
‘‘సాధు ధమ్మరుచీ రాజా, సాధు పఞ్ఞాణవా నరో;
సాధు మిత్తానమద్దుబ్భో, పాపస్సాకరణం సుఖ’’న్తి. (జా. ౨.౧౮.౧౦౧) –
ఆదీసు ¶ ¶ సున్దరే. ‘‘తం సుణాథ, సాధుకం మనసి కరోథా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧) దళ్హీకమ్మే. ఇధ పన ఆయాచనే.
తేన హీతి తస్సాధిప్పాయనిదస్సనం, సచే ఞాతుకామోసీతి వుత్తం హోతి. కారణవచనం వా, తస్స యస్మా ఞాతుకామోసి, తస్మా, బ్రాహ్మణ, సుణాహి, సాధుకం మనసి కరోహి, తథా తే భాసిస్సామి, యథా త్వం జానిస్ససీతి ఏవం పరపదేహి సద్ధిం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్ర చ సుణాహీతి సోతిన్ద్రియవిక్ఖేపవారణం, సాధుకం మనసి కరోహీతి మనసికారే దళ్హీకమ్మనియోజనేన మనిన్ద్రియవిక్ఖేపవారణం. పురిమఞ్చేత్థ బ్యఞ్జనవిపల్లాసగ్గాహవారణం, పచ్ఛిమం అత్థవిపల్లాసగ్గాహవారణం ¶ . పురిమేన చ ధమ్మస్సవనే నియోజేతి, పచ్ఛిమేన సుతానం ధమ్మానం ధారణత్థూపపరిక్ఖాదీసు. పురిమేన చ ‘‘సబ్యఞ్జనో అయం ధమ్మో, తస్మా సవనీయో’’తి దీపేతి, పచ్ఛిమేన ‘‘సాత్థో, తస్మా మనసి కాతబ్బో’’తి. సాధుకపదం వా ఉభయపదేహి యోజేత్వా ‘‘యస్మా అయం ధమ్మో ధమ్మగమ్భీరో చ దేసనాగమ్భీరో చ, తస్మా సుణాహి సాధుకం. యస్మా అత్థగమ్భీరో పటివేధగమ్భీరో చ, తస్మా సాధుకం మనసి కరోహీ’’తి ఏతమత్థం దీపేన్తో ఆహ – ‘‘సుణాహి సాధుకం మనసి కరోహీ’’తి.
తతో ‘‘ఏవం గమ్భీరే కథమహం పతిట్ఠం లభిస్సామీ’’తి విసీదన్తమివ తం బ్రాహ్మణం సముస్సాహేన్తో ఆహ – ‘‘భాసిస్సామీ’’తి. తత్థ ‘‘యథా త్వం ఞస్ససి, తథా పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహి ఉత్తానేన నయేన భాసిస్సామీ’’తి ఏవమధిప్పాయో వేదితబ్బో. తతో ఉస్సాహజాతో హుత్వా ‘‘ఏవం భో’’తి ఖో అగ్గికభారద్వాజో బ్రాహ్మణో భగవతో పచ్చస్సోసి, సమ్పటిచ్ఛి పటిగ్గహేసీతి వుత్తం హోతి, యథానుసిట్ఠం వా పటిపజ్జనేన అభిముఖో అస్సోసీతి. అథస్స ‘‘భగవా ఏతదవోచా’’తి ఇదాని వత్తబ్బం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘కోధనో ఉపనాహీ’’తి ఏవమాదికం.
౧౧౬. తత్థ కోధనోతి కుజ్ఝనసీలో. ఉపనాహీతి తస్సేవ కోధస్స దళ్హీకమ్మేన ఉపనాహేన సమన్నాగతో. పరేసం గుణే మక్ఖేతి పుఞ్ఛతీతి మక్ఖీ, పాపో చ సో మక్ఖీ చాతి పాపమక్ఖీ. విపన్నదిట్ఠీతి వినట్ఠసమ్మాదిట్ఠి, విపన్నాయ వా విరూపం గతాయ దసవత్థుకాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా సమన్నాగతో. మాయావీతి అత్తని విజ్జమానదోసపటిచ్ఛాదనలక్ఖణాయ మాయాయ ¶ సమన్నాగతో. తం జఞ్ఞా వసలో ఇతీతి తం ఏవరూపం పుగ్గలం ఏతేసం హీనధమ్మానం వస్సనతో సిఞ్చనతో అన్వాస్సవనతో ‘‘వసలో’’తి జానేయ్యాతి, ఏతేహి సబ్బేహి బ్రాహ్మణమత్థకే జాతో. అయఞ్హి పరమత్థతో వసలో ఏవ, అత్తనో ¶ హదయతుట్ఠిమత్తం, న పరన్తి. ఏవమేత్థ భగవా ఆదిపదేనేవ తస్స బ్రాహ్మణస్స కోధనిగ్గహం కత్వా ‘‘కోధాదిధమ్మో హీనపుగ్గలో’’తి పుగ్గలాధిట్ఠానాయ ¶ చ దేసనాయ కోధాదిధమ్మే దేసేన్తో ఏకేన తావ పరియాయేన వసలఞ్చ వసలకరణే చ ధమ్మే దేసేసి. ఏవం దేసేన్తో చ ‘‘త్వం అహ’’న్తి పరవమ్భనం అత్తుక్కంసనఞ్చ అకత్వా ధమ్మేనేవ సమేన ఞాయేన తం బ్రాహ్మణం వసలభావే, అత్తానఞ్చ బ్రాహ్మణభావే ఠపేసి.
౧౧౭. ఇదాని యాయం బ్రాహ్మణానం దిట్ఠి ‘‘కదాచి పాణాతిపాతఅదిన్నాదానాదీని కరోన్తోపి బ్రాహ్మణో ఏవా’’తి. తం దిట్ఠిం పటిసేధేన్తో, యే చ సత్తవిహింసాదీసు అకుసలధమ్మేసు తేహి తేహి సమన్నాగతా ఆదీనవం అపస్సన్తా తే ధమ్మే ఉప్పాదేన్తి, తేసం ‘‘హీనా ఏతే ధమ్మా వసలకరణా’’తి తత్థ ఆదీనవఞ్చ దస్సేన్తో అపరేహిపి పరియాయేహి వసలఞ్చ వసలకరణే చ ధమ్మే దేసేతుం ‘‘ఏకజం వా ద్విజం వా’’తి ఏవమాదిగాథాయో అభాసి.
తత్థ ఏకజోతి ఠపేత్వా అణ్డజం అవసేసయోనిజో. సో హి ఏకదా ఏవ జాయతి. ద్విజోతి అణ్డజో. సో హి మాతుకుచ్ఛితో అణ్డకోసతో చాతి ద్విక్ఖత్తుం జాయతి. తం ఏకజం వా ద్విజం వాపి. యోధ పాణన్తి యో ఇధ సత్తం. విహింసతీతి కాయద్వారికచేతనాసముట్ఠితేన వా వచీద్వారికచేతనాసముట్ఠితేన వా పయోగేన జీవితా వోరోపేతి. ‘‘పాణాని హింసతీ’’తిపి పాఠో. తత్థ ఏకజం వా ద్విజం వాతి ఏవంపభేదాని యోధ పాణాని హింసతీతి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. యస్స పాణే దయా నత్థీతి ఏతేన మనసా అనుకమ్పాయ అభావం ఆహ. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. ఇతో పరాసు చ గాథాసు, యతో ఏత్తకమ్పి అవత్వా ఇతో పరం ఉత్తానత్థాని పదాని పరిహరన్తా అవణ్ణితపదవణ్ణనామత్తమేవ కరిస్సామ.
౧౧౮. హన్తీతి ¶ హనతి వినాసేతి. పరిరున్ధతీతి సేనాయ పరివారేత్వా తిట్ఠతి. గామాని నిగమాని చాతి ఏత్థ చ-సద్దేన నగరానీతిపి వత్తబ్బం. నిగ్గాహకో సమఞ్ఞాతోతి ఇమినా హననపరిరున్ధనేన గామనిగమనగరఘాతకోతి లోకే విదితో.
౧౧౯. గామే వా యది వారఞ్ఞేతి ¶ గామోపి నిగమోపి నగరమ్పి సబ్బోవ ఇధ గామో సద్ధిం ఉపచారేన, తం ఠపేత్వా సేసం అరఞ్ఞం. తస్మిం గామే వా యది వారఞ్ఞే యం పరేసం మమాయితం, యం పరసత్తానం పరిగ్గహితమపరిచ్చత్తం సత్తో వా సఙ్ఖారో వా. థేయ్యా అదిన్నమాదేతీతి తేహి అదిన్నం అననుఞ్ఞాతం థేయ్యచిత్తేన ఆదియతి, యేన కేనచి పయోగేన యేన కేనచి అవహారేన అత్తనో గహణం సాధేతి.
౧౨౦. ఇణమాదాయాతి అత్తనో సన్తకం కిఞ్చి నిక్ఖిపిత్వా నిక్ఖేపగ్గహణేన వా, కిఞ్చి ¶ అనిక్ఖిపిత్వా ‘‘ఏత్తకేన కాలేన ఏత్తకం వడ్ఢిం దస్సామీ’’తి వడ్ఢిగ్గహణేన వా, ‘‘యం ఇతో ఉదయం భవిస్సతి, తం మయ్హం మూలం తవేవ భవిస్సతీ’’తి వా ‘‘ఉదయం ఉభిన్నమ్పి సాధారణ’’న్తి వా ఏవం తంతంఆయోగగ్గహణేన వా ఇణం గహేత్వా. చుజ్జమానో పలాయతి న హి తే ఇణమత్థీతి తేన ఇణాయికేన ‘‘దేహి మే ఇణ’’న్తి చోదియమానో ‘‘న హి తే ఇణమత్థి, మయా గహితన్తి కో సక్ఖీ’’తి ఏవం భణనేన ఘరే వసన్తోపి పలాయతి.
౧౨౧. కిఞ్చిక్ఖకమ్యతాతి అప్పమత్తకేపి కిస్మిఞ్చిదేవ ఇచ్ఛాయ. పన్థస్మిం వజన్తం జనన్తి మగ్గే గచ్ఛన్తం యంకిఞ్చి ఇత్థిం వా పురిసం వా. హన్త్వా కిఞ్చిక్ఖమాదేతీతి మారేత్వా కోట్టేత్వా తం భణ్డకం గణ్హాతి.
౧౨౨. అత్తహేతూతి అత్తనో జీవితకారణా, తథా పరహేతు. ధనహేతూతి సకధనస్స వా పరధనస్స వా కారణా. చ-కారో సబ్బత్థ వికప్పనత్థో. సక్ఖిపుట్ఠోతి యం జానాసి, తం వదేహీతి పుచ్ఛితో. ముసా బ్రూతీతి జానన్తో వా ‘‘న జానామీ’’తి అజానన్తో వా ‘‘జానామీ’’తి భణతి, సామికే అసామికే, అసామికే చ సామికే కరోతి.
౧౨౩. ఞాతీనన్తి ¶ సమ్బన్ధీనం. సఖీనన్తి వయస్సానం దారేసూతి పరపరిగ్గహితేసు. పటిదిస్సతీతి పటికూలేన దిస్సతి, అతిచరన్తో దిస్సతీతి అత్థో. సాహసాతి బలక్కారేన అనిచ్ఛం. సమ్పియేనాతి తేహి తేసం దారేహి పత్థియమానో సయఞ్చ పత్థయమానో, ఉభయసినేహవసేనాపీతి వుత్తం హోతి.
౧౨౪. మాతరం పితరం వాతి ఏవం మేత్తాయ పదట్ఠానభూతమ్పి, జిణ్ణకం గతయోబ్బనన్తి ఏవం కరుణాయ పదట్ఠానభూతమ్పి ¶ . పహు సన్తో న భరతీతి అత్థసమ్పన్నో ఉపకరణసమ్పన్నో హుత్వాపి న పోసేతి.
౧౨౫. ససున్తి సస్సుం. హన్తీతి పాణినా వా లేడ్డునా వా అఞ్ఞేన వా కేనచి పహరతి. రోసేతీతి కోధమస్స సఞ్జనేతి వాచాయ ఫరుసవచనేన.
౧౨౬. అత్థన్తి సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికపరమత్థేసు యంకిఞ్చి. పుచ్ఛితో సన్తోతి పుట్ఠో సమానో. అనత్థమనుసాసతీతి తస్స అహితమేవ ఆచిక్ఖతి. పటిచ్ఛన్నేన మన్తేతీతి అత్థం ఆచిక్ఖన్తోపి ¶ యథా సో న జానాతి, తథా అపాకటేహి పదబ్యఞ్జనేహి పటిచ్ఛన్నేన వచనేన మన్తేతి, ఆచరియముట్ఠిం వా కత్వా దీఘరత్తం వసాపేత్వా సావసేసమేవ మన్తేతి.
౧౨౭. యో కత్వాతి ఏత్థ మయా పుబ్బభాగే పాపిచ్ఛతా వుత్తా. యా సా ‘‘ఇధేకచ్చో కాయేన దుచ్చరితం చరిత్వా, వాచాయ దుచ్చరితం చరిత్వా, మనసా దుచ్చరితం చరిత్వా, తస్స పటిచ్ఛాదనహేతు పాపికం ఇచ్ఛం పణిదహతి, మా మం జఞ్ఞాతి ఇచ్ఛతీ’’తి ఏవం ఆగతా. యథా అఞ్ఞే న జానన్తి, తథా కరణేన కతానఞ్చ అవివరణేన పటిచ్ఛన్నా అస్స కమ్మన్తాతి పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తో.
౧౨౮. పరకులన్తి ఞాతికులం వా మిత్తకులం వా. ఆగతన్తి యస్స తేన కులే భుత్తం, తం అత్తనో గేహమాగతం పానభోజనాదీహి నప్పటిపూజేతి, న వా దేతి, అవభుత్తం వా దేతీతి అధిప్పాయో.
౧౨౯. యో బ్రాహ్మణం వాతి పరాభవసుత్తే వుత్తనయమేవ.
౧౩౦. భత్తకాలే ¶ ఉపట్ఠితేతి భోజనకాలే జాతే. ఉపట్ఠితన్తిపి పాఠో, భత్తకాలే ఆగతన్తి అత్థో. రోసేతి వాచా న చ దేతీతి ‘‘అత్థకామో మే అయం బలక్కారేన మం పుఞ్ఞం కారాపేతుం ఆగతో’’తి అచిన్తేత్వా అప్పతిరూపేన ఫరుసవచనేన రోసేతి, అన్తమసో సమ్ముఖభావమత్తమ్పి చస్స న దేతి, పగేవ భోజనన్తి అధిప్పాయో.
౧౩౧. అసతం యోధ పబ్రూతీతి యో ఇధ యథా నిమిత్తాని దిస్సన్తి ‘‘అసుకదివసే ఇదఞ్చిదఞ్చ తే భవిస్సతీ’’తి ఏవం అసజ్జనానం వచనం పబ్రూతి. ‘‘అసన్త’’న్తిపి పాఠో, అభూతన్తి అత్థో. పబ్రూతీతి భణతి ‘‘అముకస్మిం నామ గామే మయ్హం ఈదిసో ఘరవిభవో, ఏహి తత్థ గచ్ఛామ, ఘరణీ ¶ మే భవిస్ససి, ఇదఞ్చిదఞ్చ తే దస్సామీ’’తి పరభరియం పరదాసిం వా వఞ్చేన్తో ధుత్తో వియ. నిజిగీసానోతి నిజిగీసమానో మగ్గమానో, తం వఞ్చేత్వా యంకిఞ్చి గహేత్వా పలాయితుకామోతి అధిప్పాయో.
౧౩౨. యో చత్తానన్తి యో చ అత్తానం. సముక్కంసేతి జాతిఆదీహి సముక్కంసతి ఉచ్చట్ఠానే ఠపేతి. పరే చ మవజానాతీతి తేహియేవ పరే అవజానాతి, నీచం కరోతి. మ-కారో పదసన్ధికరో ¶ . నిహీనోతి గుణవుడ్ఢితో పరిహీనో, అధమభావం వా గతో. సేన మానేనాతి తేన ఉక్కంసనావజాననసఙ్ఖాతేన అత్తనో మానేన.
౧౩౩. రోసకోతి కాయవాచాహి పరేసం రోసజనకో. కదరియోతి థద్ధమచ్ఛరీ, యో పరే పరేసం దేన్తే అఞ్ఞం వా పుఞ్ఞం కరోన్తే వారేతి, తస్సేతం అధివచనం. పాపిచ్ఛోతి అసన్తగుణసమ్భావనిచ్ఛాయ సమన్నాగతో. మచ్ఛరీతి ఆవాసాదిమచ్ఛరియయుత్తో. సఠోతి అసన్తగుణప్పకాసనలక్ఖణేన సాఠేయ్యేన సమన్నాగతో, అసమ్మాభాసీ వా అకాతుకామోపి ‘‘కరోమీ’’తిఆదివచనేన. నాస్స పాపజిగుచ్ఛనలక్ఖణా హిరీ, నాస్స ఉత్తాసనతో ఉబ్బేగలక్ఖణం ఓత్తప్పన్తి అహిరికో అనోత్తప్పీ.
౧౩౪. బుద్ధన్తి సమ్మాసమ్బుద్ధం. పరిభాసతీతి ‘‘అసబ్బఞ్ఞూ’’తిఆదీహి అపవదతి, సావకఞ్చ ‘‘దుప్పటిపన్నో’’తిఆదీహి. పరిబ్బాజం గహట్ఠం వాతి సావకవిసేసనమేవేతం ¶ పబ్బజితం వా తస్స సావకం, గహట్ఠం వా పచ్చయదాయకన్తి అత్థో. బాహిరకం వా పరిబ్బాజకం యంకిఞ్చి గహట్ఠం వా అభూతేన దోసేన పరిభాసతీతి ఏవమ్పేత్థ అత్థం ఇచ్ఛన్తి పోరాణా.
౧౩౫. అనరహం సన్తోతి అఖీణాసవో సమానో. అరహం పటిజానాతీతి ‘‘అహం అరహా’’తి పటిజానాతి, యథా నం ‘‘అరహా అయ’’న్తి జానన్తి, తథా వాచం నిచ్ఛారేతి, కాయేన పరక్కమతి, చిత్తేన ఇచ్ఛతి అధివాసేతి. చోరోతి థేనో. సబ్రహ్మకే లోకేతి ఉక్కట్ఠవసేన ఆహ – సబ్బలోకేతి వుత్తం హోతి ¶ . లోకే హి సన్ధిచ్ఛేదననిల్లోపహరణఏకాగారికకరణపరిపన్థతిట్ఠనాదీహి పరేసం ధనం విలుమ్పన్తా చోరాతి వుచ్చన్తి. సాసనే పన పరిససమ్పత్తిఆదీహి పచ్చయాదీని విలుమ్పన్తా. యథాహ –
‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, మహాచోరా సన్తో సంవిజ్జమానా లోకస్మిం. కతమే పఞ్చ? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చస్స మహాచోరస్స ఏవం హోతి ‘కుదాస్సు నామాహం సతేన వా సహస్సేన వా పరివుతో గామనిగమరాజధానీసు ఆహిణ్డిస్సామి హనన్తో, ఘాతేన్తో, ఛిన్దన్తో, ఛేదాపేన్తో, పచన్తో పాచేన్తోతి, సో అపరేన సమయేన సతేన వా సహస్సేన వా పరివుతో గామనిగమరాజధానీసు ఆహిణ్డతి హనన్తో…పే… పాచేన్తో. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చస్స పాపభిక్ఖునో ఏవం హోతి ‘కుదాస్సు నామాహం సతేన వా…పే… రాజధానీసు చారికం చరిస్సామి సక్కతో, గరుకతో, మానితో, పూజితో, అపచితో, గహట్ఠానఞ్చేవ పబ్బజితానఞ్చ లాభీ చీవర…పే… పరిక్ఖారాన’న్తి. సో అపరేన ¶ సమయేన సతేన వా సహస్సేన వా పరివుతో గామనిగమరాజధానీసు చారికం చరతి సక్కతో…పే… పరిక్ఖారానం. అయం, భిక్ఖవే, పఠమో మహాచోరో సన్తో సంవిజ్జమానో లోకస్మిం.
‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చో పాపభిక్ఖు తథాగతప్పవేదితం ధమ్మవినయం పరియాపుణిత్వా అత్తనో దహతి, అయం, భిక్ఖవే, దుతియో…పే… లోకస్మిం.
‘‘పున ¶ చపరం, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చో పాపభిక్ఖు సుద్ధం బ్రహ్మచారిం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం చరన్తం అమూలకేన అబ్రహ్మచరియేన అనుద్ధంసేతి. అయం, భిక్ఖవే, తతియో…పే… లోకస్మిం.
‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చో, పాపభిక్ఖు యాని తాని సఙ్ఘస్స గరుభణ్డాని గరుపరిక్ఖారాని, సేయ్యథిదం – ఆరామో, ఆరామవత్థు, విహారో, విహారవత్థు, మఞ్చో, పీఠం, భిసి, బిమ్బోహనం, లోహకుమ్భీ, లోహభాణకం, లోహవారకో, లోహకటాహం, వాసి, ఫరసు, కుఠారీ, కుదాలో, నిఖాదనం, వల్లి, వేళు, ముఞ్జం, పబ్బజం, తిణం, మత్తికా, దారుభణ్డం, మత్తికాభణ్డం, తేహి గిహిం సఙ్గణ్హాతి ఉపలాపేతి. అయం, భిక్ఖవే, చతుత్థో…పే… లోకస్మిం.
‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అయం అగ్గో మహాచోరో, యో అసన్తం అభూతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపతీ’’తి (పారా. ౧౯౫).
తత్థ లోకియచోరా లోకియమేవ ధనధఞ్ఞాదిం థేనేన్తి. సాసనే వుత్తచోరేసు పఠమో తథారూపమేవ చీవరాదిపచ్చయమత్తం, దుతియో పరియత్తిధమ్మం, తతియో పరస్స బ్రహ్మచరియం, చతుత్థో సఙ్ఘికగరుభణ్డం, పఞ్చమో ఝానసమాధిసమాపత్తిమగ్గఫలప్పభేదం లోకియలోకుత్తరగుణధనం, లోకియఞ్చ చీవరాదిపచ్చయజాతం. యథాహ – ‘‘థేయ్యాయ వో, భిక్ఖవే, రట్ఠపిణ్డో భుత్తో’’తి. తత్థ య్వాయం పఞ్చమో మహాచోరో, తం సన్ధాయాహ భగవా ‘‘చోరో సబ్రహ్మకే లోకే’’తి. సో హి ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అయం అగ్గో మహాచోరో, యో అసన్తం అభూతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపతీ’’తి (పారా. ౧౯౫) ఏవం లోకియలోకుత్తరధనథేననతో అగ్గో మహాచోరోతి వుత్తో, తస్మా తం ఇధాపి ‘‘సబ్రహ్మకే లోకే’’తి ఇమినా ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన పకాసేసి.
ఏసో ఖో వసలాధమోతి. ఏత్థ ఖోతి అవధారణత్థో, తేన ఏసో ఏవ వసలాధమో. వసలానం ¶ హీనో సబ్బపచ్ఛిమకోతి అవధారేతి. కస్మా? విసిట్ఠవత్థుమ్హి థేయ్యధమ్మవస్సనతో, యావ తం పటిఞ్ఞం న విస్సజ్జేతి, తావ అవిగతవసలకరణధమ్మతో చాతి.
ఏతే ¶ ఖో వసలాతి. ఇదాని యే తే పఠమగాథాయ ఆసయవిపత్తివసేన ¶ కోధనాదయో పఞ్చ, పాపమక్ఖిం వా ద్విధా కత్వా ఛ, దుతియగాథాయ పయోగవిపత్తివసేన పాణహింసకో ఏకో, తతియాయ పయోగవిపత్తివసేనేవ గామనిగమనిగ్గాహకో ఏకో, చతుత్థాయ థేయ్యావహారవసేన ఏకో, పఞ్చమాయ ఇణవఞ్చనవసేన ఏకో, ఛట్ఠాయ పసయ్హావహారవసేన పన్థదూసకో ఏకో, సత్తమాయ కూటసక్ఖివసేన ఏకో, అట్ఠమాయ మిత్తదుబ్భివసేన ఏకో, నవమాయ అకతఞ్ఞువసేన ఏకో, దసమాయ కతనాసనవిహేసనవసేన ఏకో, ఏకాదసమాయ హదయవఞ్చనవసేన ఏకో, ద్వాదసమాయ పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తవసేన ద్వే, తేరసమాయ అకతఞ్ఞువసేన ఏకో, చుద్దసమాయ వఞ్చనవసేన ఏకో, పన్నరసమాయ విహేసనవసేన ఏకో, సోళసమాయ వఞ్చనవసేన ఏకో, సత్తరసమాయ అత్తుక్కంసనపరవమ్భనవసేన ద్వే, అట్ఠారసమాయ పయోగాసయవిపత్తివసేన రోసకాదయో సత్త, ఏకూనవీసతిమాయ పరిభాసనవసేన ద్వే, వీసతిమాయ అగ్గమహాచోరవసేన ఏకోతి ఏవం తేత్తింస చతుత్తింస వా వసలా వుత్తా. తే నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘ఏతే ఖో వసలా వుత్తా, మయా యే తే పకాసితా’’తి. తస్సత్థో – యే తే మయా పుబ్బే ‘‘జానాసి పన త్వం, బ్రాహ్మణ, వసల’’న్తి ఏవం సఙ్ఖేపతో వసలా వుత్తా, తే విత్థారతో ఏతే ఖో పకాసితాతి. అథ వా యే తే మయా పుగ్గలవసేన వుత్తా, తే ధమ్మవసేనాపి ఏతే ఖో పకాసితా. అథ వా ఏతే ఖో వసలా వుత్తా అరియేహి కమ్మవసేన, న జాతివసేన, మయా యే తే పకాసితా ‘‘కోధనో ఉపనాహీ’’తిఆదినా నయేన.
౧౩౬. ఏవం భగవా వసలం దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా బ్రాహ్మణో సకాయ దిట్ఠియా అతీవ అభినివిట్ఠో హోతి, తస్మా తం దిట్ఠిం పటిసేధేన్తో ఆహ ‘‘న జచ్చా వసలో హోతీ’’తి. తస్సత్థో – పరమత్థతో హి న జచ్చా వసలో హోతి, న జచ్చా హోతి బ్రాహ్మణో, అపిచ ఖో కమ్మునా వసలో హోతి, కమ్మునా హోతి బ్రాహ్మణో, అపరిసుద్ధకమ్మవస్సనతో వసలో హోతి, పరిసుద్ధేన కమ్మునా అపరిసుద్ధవాహనతో బ్రాహ్మణో హోతి. యస్మా వా తుమ్హే హీనం వసలం ఉక్కట్ఠం ¶ బ్రాహ్మణం ¶ మఞ్ఞిత్థ, తస్మా హీనేన కమ్మునా వసలో హోతి, ఉక్కట్ఠేన కమ్మునా బ్రాహ్మణో హోతీతి ఏవమ్పి అత్థం ఞాపేన్తో ఏవమాహ.
౧౩౭-౧౩౯. ఇదాని తమేవత్థం నిదస్సనేన సాధేతుం ‘‘తదమినాపి జానాథా’’తిఆదికా తిస్సో గాథాయో ఆహ. తాసు ద్వే చతుప్పాదా, ఏకా ఛప్పాదా, తాసం అత్థో – యం మయా వుత్తం ‘‘న జచ్చా వసలో హోతీ’’తిఆది, తదమినాపి జానాథ, యథా మేదం నిదస్సనం, తం ఇమినాపి పకారేన ¶ జానాథ, యేన మే పకారేన యేన సామఞ్ఞేన ఇదం నిదస్సనన్తి వుత్తం హోతి. కతమం నిదస్సనన్తి చే? చణ్డాలపుత్తో సోపాకో…పే… బ్రహ్మలోకూపపత్తియాతి.
చణ్డాలస్స పుత్తో చణ్డాలపుత్తో. అత్తనో ఖాదనత్థాయ మతే సునఖే లభిత్వా పచతీతి సోపాకో. మాతఙ్గోతి ఏవంనామో విస్సుతోతి ఏవం హీనాయ జాతియా చ జీవికాయ చ నామేన చ పాకటో.
సోతి పురిమపదేన సమ్బన్ధిత్వా సో మాతఙ్గో యసం పరమం పత్తో, అబ్భుతం ఉత్తమం అతివిసిట్ఠం యసం కిత్తిం పసంసం పత్తో. యం సుదుల్లభన్తి యం ఉళారకులూపపన్నేనాపి దుల్లభం, హీనకులూపపన్నేన సుదుల్లభం. ఏవం యసప్పత్తస్స చ ఆగచ్ఛుం తస్సుపట్ఠానం, ఖత్తియా బ్రాహ్మణా బహూ, తస్స మాతఙ్గస్స పారిచరియత్థం ఖత్తియా చ బ్రాహ్మణా చ అఞ్ఞే చ బహూ వేస్ససుద్దాదయో జమ్బుదీపమనుస్సా యేభుయ్యేన ఉపట్ఠానం ఆగమింసూతి అత్థో.
ఏవం ఉపట్ఠానసమ్పన్నో సో మాతఙ్గో విగతకిలేసరజత్తా విరజం, మహన్తేహి బుద్ధాదీహి పటిపన్నత్తా మహాపథం, బ్రహ్మలోకసఙ్ఖాతం దేవలోకం యాపేతుం సమత్థత్తా దేవలోకయానసఞ్ఞితం అట్ఠసమాపత్తియానం అభిరుయ్హ, తాయ పటిపత్తియా కామరాగం విరాజేత్వా, కాయస్స భేదా బ్రహ్మలోకూపగో అహు, సా తథా హీనాపి న నం జాతి నివారేసి బ్రహ్మలోకూపపత్తియా, బ్రహ్మలోకూపపత్తితోతి వుత్తం హోతి.
అయం పనత్థో ఏవం వేదితబ్బో – అతీతే కిర మహాపురిసో తేన తేనుపాయేన సత్తహితం కరోన్తో సోపాకజీవికే చణ్డాలకులే ఉప్పజ్జి. సో నామేన మాతఙ్గో ¶ , రూపేన దుద్దసికో హుత్వా బహినగరే చమ్మకుటికాయ వసతి, అన్తోనగరే భిక్ఖం చరిత్వా జీవికం కప్పేతి. అథేకదివసం ¶ తస్మిం నగరే సురానక్ఖత్తే ఘోసితే ధుత్తా యథాసకేన పరివారేన కీళన్తి. అఞ్ఞతరాపి బ్రాహ్మణమహాసాలధీతా పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికా దేవకఞ్ఞా వియ రూపేన దస్సనీయా పాసాదికా ‘‘అత్తనో కులవంసానురూపం కీళిస్సామీ’’తి పహూతం ఖజ్జభోజ్జాదికీళనసమ్భారం సకటేసు ఆరోపేత్వా సబ్బసేతవళవయుత్తం యానమారుయ్హ మహాపరివారేన ఉయ్యానభూమిం గచ్ఛతి దిట్ఠమఙ్గలికాతి నామేన. సా కిర ‘‘దుస్సణ్ఠితం రూపం అవమఙ్గల’’న్తి దట్ఠుం న ఇచ్ఛతి, తేనస్సా దిట్ఠమఙ్గలికాత్వేవ సఙ్ఖా ఉదపాది.
తదా సో మాతఙ్గో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ పటపిలోతికం నివాసేత్వా, కంసతాళం హత్థే బన్ధిత్వా, భాజనహత్థో ¶ నగరం పవిసతి, మనుస్సే దిస్వా దూరతో ఏవ కంసతాళం ఆకోటేన్తో. అథ దిట్ఠమఙ్గలికా ‘‘ఉస్సరథ, ఉస్సరథా’’తి పురతో పురతో హీనజనం అపనేన్తేహి పురిసేహి నీయమానా నగరద్వారమజ్ఝే మాతఙ్గం దిస్వా ‘‘కో ఏసో’’తి ఆహ. అహం మాతఙ్గచణ్డాలోతి. సా ‘‘ఈదిసం దిస్వా గతానం కుతో వుడ్ఢీ’’తి యానం నివత్తాపేసి. మనుస్సా ‘‘యం మయం ఉయ్యానం గన్త్వా ఖజ్జభోజ్జాదిం లభేయ్యామ, తస్స నో మాతఙ్గేన అన్తరాయో కతో’’తి కుపితా ‘‘గణ్హథ చణ్డాల’’న్తి లేడ్డూహి పహరిత్వా ‘‘మతో’’తి పాదే గహేత్వా ఏకమన్తే ఛడ్డేత్వా కచవరేన పటిచ్ఛాదేత్వా అగమంసు. సో సతిం పటిలభిత్వా ఉట్ఠాయ మనుస్సే పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అయ్యా, ద్వారం నామ సబ్బసాధారణం, ఉదాహు బ్రాహ్మణానంయేవ కత’’న్తి? మనుస్సా ఆహంసు – ‘‘సబ్బేసం సాధారణ’’న్తి. ‘‘ఏవం సబ్బసాధారణద్వారేన పవిసిత్వా భిక్ఖాహారేన యాపేన్తం మం దిట్ఠమఙ్గలికాయ మనుస్సా ఇమం అనయబ్యసనం పాపేసు’’న్తి రథికాయ రథికం ఆహిణ్డన్తో మనుస్సానం ఆరోచేత్వా బ్రాహ్మణస్స ఘరద్వారే నిపజ్జి – ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికం అలద్ధా న వుట్ఠహిస్సామీ’’తి.
బ్రాహ్మణో ‘‘ఘరద్వారే మాతఙ్గో నిపన్నో’’తి సుత్వా ‘‘తస్స కాకణికం దేథ, తేలేన అఙ్గం మక్ఖేత్వా గచ్ఛతూ’’తి ఆహ. సో తం న ఇచ్ఛతి, ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికం ¶ అలద్ధా న వుట్ఠహిస్సామి’’చ్చేవ ఆహ. తతో బ్రాహ్మణో ‘‘ద్వే కాకణికాయో దేథ, కాకణికాయ పూవం ఖాదతు, కాకణికాయ ¶ తేలేన అఙ్గం మక్ఖేత్వా గచ్ఛతూ’’తి ఆహ. సో తం న ఇచ్ఛతి, తథేవ వదతి. బ్రాహ్మణో సుత్వా ‘‘మాసకం దేథ, పాదం, ఉపడ్ఢకహాపణం, కహాపణం ద్వే తీణీ’’తి యావ సతం ఆణాపేసి. సో న ఇచ్ఛతి, తథేవ వదతి. ఏవం యాచన్తానంయేవ సూరియో అత్థఙ్గతో. అథ బ్రాహ్మణీ పాసాదా ఓరుయ్హ సాణిపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా యాచి – ‘‘తాత మాతఙ్గ, దిట్ఠమఙ్గలికాయ అపరాధం ఖమ, సహస్సం గణ్హాహి, ద్వే తీణీ’’తి యావ ‘‘సతసహస్సం గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సో తుణ్హీభూతో నిపజ్జియేవ.
ఏవం చతూహపఞ్చాహే వీతివత్తే బహుమ్పి పణ్ణాకారం దత్వా దిట్ఠమఙ్గలికం అలభన్తా ఖత్తియకుమారాదయో మాతఙ్గస్స ఉపకణ్ణకే ఆరోచాపేసుం – ‘‘పురిసా నామ అనేకానిపి సంవచ్ఛరాని వీరియం కత్వా ఇచ్ఛితత్థం పాపుణన్తి, మా ఖో త్వం నిబ్బిజ్జి, అద్ధా ద్వీహతీహచ్చయేన దిట్ఠమఙ్గలికం లచ్ఛసీ’’తి. సో తుణ్హీభూతో నిపజ్జియేవ. అథ సత్తమే దివసే సమన్తా పటివిస్సకా ఉట్ఠహిత్వా ‘‘తుమ్హే మాతఙ్గం వా ఉట్ఠాపేథ, దారికం వా దేథ, మా అమ్హే సబ్బే నాసయిత్థా’’తి ఆహంసు. తేసం కిర అయం దిట్ఠి ‘‘యస్స ఘరద్వారే ఏవం నిపన్నో చణ్డాలో మరతి, తస్స ఘరేన సహ సమన్తా సత్తసత్తఘరవాసినో చణ్డాలా హోన్తీ’’తి. తతో దిట్ఠమఙ్గలికం నీలపటపిలోతికం నివాసాపేత్వా ఉళుఙ్కకళోపికాదీని దత్వా పరిదేవమానం తస్స సన్తికం ¶ నేత్వా ‘‘గణ్హ దారికం, ఉట్ఠాయ గచ్ఛాహీ’’తి అదంసు. సా పస్సే ఠత్వా ‘‘ఉట్ఠాహీ’’తి ఆహ, సో ‘‘హత్థేన మం గహేత్వా ఉట్ఠాపేహీ’’తి ఆహ. సా నం ఉట్ఠాపేసి. సో నిసీదిత్వా ఆహ – ‘‘మయం అన్తోనగరే వసితుం న లభామ, ఏహి మం బహినగరే చమ్మకుటిం నేహీ’’తి. సా నం హత్థే గహేత్వా తత్థ నేసి. ‘‘పిట్ఠియం ఆరోపేత్వా’’తి జాతకభాణకా. నేత్వా ¶ చస్స సరీరం తేలేన మక్ఖేత్వా, ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా, యాగుం పచిత్వా అదాసి. సో ‘‘బ్రాహ్మణకఞ్ఞా అయం మా వినస్సీ’’తి జాతిసమ్భేదం అకత్వావ అడ్ఢమాసమత్తం బలం గహేత్వా ‘‘అహం వనం గచ్ఛామి, ‘అతిచిరాయతీ’తి మా త్వం ఉక్కణ్ఠీ’’తి వత్వా ఘరమానుసకాని చ ‘‘ఇమం మా పమజ్జిత్థా’’తి ఆణాపేత్వా ఘరా నిక్ఖమ్మ తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా, కసిణపరికమ్మం కత్వా, కతిపాహేనేవ అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేత్వా ‘‘ఇదానాహం దిట్ఠమఙ్గలికాయ ¶ మనాపో భవిస్సామీ’’తి ఆకాసేనాగన్త్వా నగరద్వారే ఓరోహిత్వా దిట్ఠమఙ్గలికాయ సన్తికం పేసేసి.
సా సుత్వా ‘‘కోచి మఞ్ఞే మమ ఞాతకో పబ్బజితో మం దుక్ఖితం ఞత్వా దట్ఠుం ఆగతో భవిస్సతీ’’తి చిన్తయమానా గన్త్వా, తం ఞత్వా, పాదేసు నిపతిత్వా ‘‘కిస్స మం అనాథం తుమ్హే అకత్థా’’తి ఆహ. మహాపురిసో ‘‘మా త్వం దిట్ఠమఙ్గలికే దుక్ఖినీ అహోసి, సకలజమ్బుదీపవాసీహి తే సక్కారం కారేస్సామీ’’తి వత్వా ఏతదవోచ – ‘‘గచ్ఛ త్వం ఘోసనం కరోహి – ‘మహాబ్రహ్మా మమ సామికో న మాతఙ్గో, సో చన్దవిమానం భిన్దిత్వా సత్తమే దివసే మమ సన్తికం ఆగమిస్సతీ’’’తి. సా ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, బ్రాహ్మణమహాసాలధీతా హుత్వా అత్తనో పాపకమ్మేన ఇమం చణ్డాలభావం పత్తా, న సక్కోమి ఏవం వత్తు’’న్తి. మహాపురిసో ‘‘న త్వం మాతఙ్గస్స ఆనుభావం జానాసీ’’తి వత్వా యథా సా సద్దహతి, తథా అనేకాని పాటిహారియాని దస్సేత్వా తథేవ తం ఆణాపేత్వా అత్తనో వసతిం అగమాసి. సా తథా అకాసి.
మనుస్సా ఉజ్ఝాయన్తి హసన్తి – ‘‘కథఞ్హి నామాయం అత్తనో పాపకమ్మేన చణ్డాలభావం పత్వా పున తం మహాబ్రహ్మానం కరిస్సతీ’’తి. సా అధిమానా ఏవ హుత్వా దివసే దివసే ఘోసన్తీ నగరం ఆహిణ్డతి ‘‘ఇతో ఛట్ఠే దివసే, పఞ్చమే, చతుత్థే, తతియే, సువే, అజ్జ ఆగమిస్సతీ’’తి. మనుస్సా ¶ తస్సా విస్సత్థవాచం సుత్వా ‘‘కదాచి ఏవమ్పి సియా’’తి అత్తనో అత్తనో ఘరద్వారేసు మణ్డపం కారాపేత్వా, సాణిపాకారం సజ్జేత్వా, వయప్పత్తా దారికాయో అలఙ్కరిత్వా ‘‘మహాబ్రహ్మని ఆగతే కఞ్ఞాదానం దస్సామా’’తి ఆకాసం ఉల్లోకేన్తా నిసీదింసు. అథ మహాపురిసో పుణ్ణమదివసే గగనతలం ఉపారూళ్హే చన్దే చన్దవిమానం ఫాలేత్వా పస్సతో మహాజనస్స మహాబ్రహ్మరూపేన నిగ్గచ్ఛి. మహాజనో ‘‘ద్వే చన్దా జాతా’’తి అతిమఞ్ఞి. తతో అనుక్కమేన ఆగతం దిస్వా ‘‘సచ్చం దిట్ఠమఙ్గలికా ఆహ, మహాబ్రహ్మావ అయం దిట్ఠమఙ్గలికం దమేతుం ¶ పుబ్బే మాతఙ్గవేసేనాగచ్ఛీ’’తి నిట్ఠం అగమాసి. ఏవం సో మహాజనేన దిస్సమానో దిట్ఠమఙ్గలికాయ వసనట్ఠానే ఏవ ఓతరి. సా చ తదా ఉతునీ అహోసి. సో తస్సా నాభిం అఙ్గుట్ఠకేన పరామసి. తేన ఫస్సేన గబ్భో పతిట్ఠాసి. తతో నం ‘‘గబ్భో తే సణ్ఠితో ¶ , పుత్తమ్హి జాతే తం నిస్సాయ జీవాహీ’’తి వత్వా పస్సతో మహాజనస్స పున చన్దవిమానం పావిసి.
బ్రాహ్మణా ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికా మహాబ్రహ్మునో పజాపతి అమ్హాకం మాతా జాతా’’తి వత్వా తతో తతో ఆగచ్ఛన్తి. తం సక్కారం కాతుకామానం మనుస్సానం సమ్పీళనేన నగరద్వారాని అనోకాసాని అహేసుం. తే దిట్ఠమఙ్గలికం హిరఞ్ఞరాసిమ్హి ఠపేత్వా, న్హాపేత్వా, మణ్డేత్వా, రథం ఆరోపేత్వా, మహాసక్కారేన నగరం పదక్ఖిణం కారాపేత్వా, నగరమజ్ఝే మణ్డపం కారాపేత్వా, తత్ర నం ‘‘మహాబ్రహ్మునో పజాపతీ’’తి దిట్ఠట్ఠానే ఠపేత్వా వసాపేన్తి ‘‘యావస్సా పతిరూపం వసనోకాసం కరోమ, తావ ఇధేవ వసతూ’’తి. సా మణ్డపే ఏవ పుత్తం విజాయి. తం విసుద్ధదివసే సద్ధిం పుత్తేన ససీసం న్హాపేత్వా మణ్డపే జాతోతి దారకస్స ‘‘మణ్డబ్యకుమారో’’తి నామం అకంసు. తతో పభుతి చ నం బ్రాహ్మణా ‘‘మహాబ్రహ్మునో పుత్తో’’తి పరివారేత్వా చరన్తి. తతో అనేకసతసహస్సప్పకారా పణ్ణాకారా ఆగచ్ఛన్తి, తే బ్రాహ్మణా కుమారస్సారక్ఖం ¶ ఠపేసుం, ఆగతా లహుం కుమారం దట్ఠుం న లభన్తి.
కుమారో అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిమన్వాయ దానం దాతుం ఆరద్ధో. సో సాలాయ సమ్పత్తానం కపణద్ధికానం అదత్వా బ్రాహ్మణానంయేవ దేతి. మహాపురిసో ‘‘కిం మమ పుత్తో దానం దేతీ’’తి ఆవజ్జేత్వా బ్రాహ్మణానంయేవ దానం దేన్తం దిస్వా ‘‘యథా సబ్బేసం దస్సతి, తథా కరిస్సామీ’’తి చీవరం పారుపిత్వా పత్తం గహేత్వా ఆకాసేన ఆగమ్మ పుత్తస్స ఘరద్వారే అట్ఠాసి. కుమారో తం దిస్వా ‘‘కుతో అయం ఏవం విరూపవేసో వసలో ఆగతో’’తి కుద్ధో ఇమం గాథమాహ –
‘‘కుతో ను ఆగచ్ఛసి దుమ్మవాసీ, ఓతల్లకో పంసుపిసాచకోవ;
సఙ్కారచోళం పటిముఞ్చ కణ్ఠే, కో రే తువం హోసి అదక్ఖిణేయ్యో’’తి.
బ్రాహ్మణా ‘‘గణ్హథ గణ్హథా’’తి తం గహేత్వా ఆకోటేత్వా అనయబ్యసనం పాపేసుం. సో ఆకాసేన గన్త్వా బహినగరే పచ్చట్ఠాసి ¶ . దేవతా కుపితా కుమారం గలే గహేత్వా ఉద్ధంపాదం అధోసిరం ఠపేసుం. సో అక్ఖీహి నిగ్గతేహి ముఖేన ఖేళం పగ్ఘరన్తేన ఘరుఘరుపస్సాసీ దుక్ఖం వేదయతి. దిట్ఠమఙ్గలికా సుత్వా ‘‘కోచి ఆగతో అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, పబ్బజితో ఆగచ్ఛీ’’తి. ‘‘కుహిం గతో’’తి? ‘‘ఏవం గతో’’తి. సా తత్థ గన్త్వా ‘‘ఖమథ, భన్తే, అత్తనో ¶ దాసస్సా’’తి యాచన్తీ తస్స పాదమూలే భూమియా నిపజ్జి. తేన చ సమయేన మహాపురిసో పిణ్డాయ చరిత్వా, యాగుం లభిత్వా, తం పివన్తో తత్థ నిసిన్నో హోతి, సో అవసిట్ఠం థోకం యాగుం దిట్ఠమఙ్గలికాయ అదాసి. ‘‘గచ్ఛ ఇమం యాగుం ఉదకకుమ్భియా ఆలోలేత్వా యేసం భూతవికారో అత్థి, తేసం అక్ఖిముఖకణ్ణనాసాబిలేసు ఆసిఞ్చ, సరీరఞ్చ పరిప్ఫోసేహి, ఏవం నిబ్బికారా భవిస్సన్తీ’’తి. సా తథా అకాసి. తతో ¶ కుమారే పకతిసరీరే జాతే ‘‘ఏహి, తాత మణ్డబ్య, తం ఖమాపేస్సామా’’తి పుత్తఞ్చ సబ్బే బ్రాహ్మణే చ తస్స పాదమూలే నిక్కుజ్జిత్వా నిపజ్జాపేత్వా ఖమాపేసి.
సో ‘‘సబ్బజనస్స దానం దాతబ్బ’’న్తి ఓవదిత్వా, ధమ్మకథం కత్వా, అత్తనో వసనట్ఠానంయేవ గన్త్వా, చిన్తేసి ‘‘ఇత్థీసు పాకటా దిట్ఠమఙ్గలికా దమితా, పురిసేసు పాకటో మణ్డబ్యకుమారో, ఇదాని కో దమేతబ్బో’’తి. తతో జాతిమన్తతాపసం అద్దస బన్ధుమతీనగరం నిస్సాయ కుమ్భవతీనదీతీరే విహరన్తం. సో ‘‘అహం జాతియా విసిట్ఠో, అఞ్ఞేహి పరిభుత్తోదకం న పరిభుఞ్జామీ’’తి ఉపరినదియా వసతి. మహాపురిసో తస్స ఉపరిభాగే వాసం కప్పేత్వా తస్స ఉదకపరిభోగవేలాయం దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా ఉదకే పక్ఖిపి. తాపసో తం ఉదకేన వుయ్హమానం దిస్వా ‘‘కేనిదం ఖిత్త’’న్తి పటిసోతం గన్త్వా మహాపురిసం దిస్వా ‘‘కో ఏత్థా’’తి ఆహ. ‘‘మాతఙ్గచణ్డాలో, ఆచరియా’’తి. ‘‘అపేహి, చణ్డాల, మా ఉపరినదియా వసీ’’తి. మహాపురిసో ‘‘సాధు, ఆచరియా’’తి హేట్ఠానదియా వసతి, పటిసోతమ్పి దన్తకట్ఠం తాపసస్స సన్తికం ఆగచ్ఛతి. తాపసో పున గన్త్వా ‘‘అపేహి, చణ్డాల, మా హేట్ఠానదియం వస, ఉపరినదియాయేవ వసా’’తి ఆహ. మహాపురిసో ‘‘సాధు, ఆచరియా’’తి తథా అకాసి, పునపి తథేవ అహోసి. తాపసో పునపి ‘‘తథా కరోతీ’’తి దుట్ఠో మహాపురిసం సపి ‘‘సూరియస్స తే ఉగ్గమనవేలాయ సత్తధా ముద్ధా ఫలతూ’’తి. మహాపురిసోపి ‘‘సాధు, ఆచరియ, అహం పన సూరియుట్ఠానం న దేమీ’’తి వత్వా సూరియుట్ఠానం నివారేసి ¶ . తతో రత్తి న విభాయతి, అన్ధకారో జాతో, భీతా బన్ధుమతీవాసినో తాపసస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘అత్థి ను ఖో, ఆచరియ, అమ్హాకం సోత్థిభావో’’తి పుచ్ఛింసు. తే హి తం ‘‘అరహా’’తి మఞ్ఞన్తి. సో తేసం సబ్బమాచిక్ఖి. తే మహాపురిసం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ ‘‘సూరియం, భన్తే, ముఞ్చథా’’తి యాచింసు. మహాపురిసో ‘‘యది తుమ్హాకం అరహా ఆగన్త్వా మం ఖమాపేతి, ముఞ్చామీ’’తి ఆహ.
మనుస్సా గన్త్వా తాపసం ఆహంసు – ‘‘ఏహి, భన్తే, మాతఙ్గపణ్డితం ఖమాపేహి, మా తుమ్హాకం కలహకారణా మయం నస్సిమ్హా’’తి. సో ‘‘నాహం చణ్డాలం ఖమాపేమీ’’తి ఆహ. మనుస్సా ‘‘అమ్హే త్వం నాసేసీ’’తి తం హత్థపాదేసు గహేత్వా మహాపురిసస్స సన్తికం నేసుం. మహాపురిసో ‘‘మమ పాదమూలే ¶ కుచ్ఛియా నిపజ్జిత్వా ఖమాపేన్తే ఖమామీ’’తి ఆహ. మనుస్సా ‘‘ఏవం కరోహీ’’తి ఆహంసు. తాపసో ‘‘నాహం చణ్డాలం వన్దామీ’’తి. మనుస్సా ‘‘తవ ఛన్దేన న వన్దిస్ససీ’’తి హత్థపాదమస్సుగీవాదీసు గహేత్వా మహాపురిసస్స పాదమూలే సయాపేసుం. సో ‘‘ఖమామహం ఇమస్స, అపిచాహం తస్సేవానుకమ్పాయ సూరియం న ముఞ్చామి, సూరియే హి ఉగ్గతమత్తే ముద్ధా అస్స సత్తధా ఫలిస్సతీ’’తి ఆహ. మనుస్సా ‘‘ఇదాని, భన్తే, కిం కాతబ్బ’’న్తి ఆహంసు. మహాపురిసో ‘‘తేన హి ఇమం గలప్పమాణే ఉదకే ఠపేత్వా మత్తికాపిణ్డేనస్స సీసం పటిచ్ఛాదేథ, సూరియరస్మీహి ఫుట్ఠో మత్తికాపిణ్డో సత్తధా ఫలిస్సతి. తస్మిం ఫలితే ఏస అఞ్ఞత్ర గచ్ఛతూ’’తి ఆహ. తే తాపసం హత్థపాదాదీసు గహేత్వా తథా అకంసు. సూరియే ముఞ్చితమత్తే మత్తికాపిణ్డో సత్తధా ఫలిత్వా పతి, తాపసో భీతో పలాయి. మనుస్సా దిస్వా ‘‘పస్సథ, భో, సమణస్స ఆనుభావ’’న్తి దన్తకట్ఠపక్ఖిపనమాదిం కత్వా సబ్బం విత్థారేత్వా ‘‘నత్థి ఈదిసో సమణో’’తి తస్మిం పసీదింసు. తతో పభుతి సకలజమ్బుదీపే ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో గహట్ఠపబ్బజితా మాతఙ్గపణ్డితస్స ఉపట్ఠానం అగమంసు. సో యావతాయుకం ఠత్వా కాయస్స భేదా బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జి. తేనాహ భగవా ‘‘తదమినాపి జానాథ…పే… బ్రహ్మలోకూపపత్తియా’’తి.
౧౪౦-౧౪౧. ఏవం ‘‘న జచ్చా వసలో హోతి, కమ్మునా వసలో హోతీ’’తి సాధేత్వా ¶ ఇదాని ‘‘న జచ్చా హోతి బ్రాహ్మణో, కమ్మునా హోతి బ్రాహ్మణో’’తి ఏతం సాధేతుం ఆహ ‘‘అజ్ఝాయకకులే జాతా ¶ …పే… దుగ్గత్యా గరహాయ వా’’తి. తత్థ అజ్ఝాయకకులే జాతాతి మన్తజ్ఝాయకే బ్రాహ్మణకులే జాతా. ‘‘అజ్ఝాయకాకుళే జాతా’’తిపి పాఠో. మన్తానం అజ్ఝాయకే అనుపకుట్ఠే చ బ్రాహ్మణకులే జాతాతి అత్థో. మన్తా బన్ధవా ఏతేసన్తి మన్తబన్ధవా. వేదబన్ధూ వేదపటిస్సరణాతి వుత్తం హోతి. తే చ పాపేసు కమ్మేసు అభిణ్హముపదిస్సరేతి తే ఏవం కులే జాతా మన్తబన్ధవా చ సమానాపి యది పాణాతిపాతాదీసు పాపకమ్మేసు పునప్పునం ఉపదిస్సన్తి, అథ దిట్ఠేవ ధమ్మే గారయ్హా సమ్పరాయే చ దుగ్గతి తే ఏవముపదిస్సమానా ఇమస్మింయేవ అత్తభావే మాతాపితూహిపి ‘‘నయిమే అమ్హాకం పుత్తా, దుజ్జాతా ఏతే కులస్స అఙ్గారభూతా, నిక్కడ్ఢథ నే’’తి, బ్రాహ్మణేహిపి ‘‘గహపతికా ఏతే, న ఏతే బ్రాహ్మణా, మా నేసం సద్ధయఞ్ఞథాలిపాకాదీసు పవేసం దేథ, మా నేహి సద్ధిం సల్లపథా’’తి, అఞ్ఞేహిపి మనుస్సేహి ‘‘పాపకమ్మన్తా ఏతే, న ఏతే బ్రాహ్మణా’’తి ఏవం గారయ్హా హోన్తి. సమ్పరాయే చ నేసం దుగ్గతి నిరయాదిభేదా, దుగ్గతి ఏతేసం పరలోకే హోతీతి అత్థో. సమ్పరాయే వాతిపి పాఠో. పరలోకే ఏతేసం దుక్ఖస్స గతి దుగ్గతి, దుక్ఖప్పత్తియేవ హోతీతి అత్థో. న నే జాతి నివారేతి, దుగ్గత్యా గరహాయ వాతి సా తథా ఉక్కట్ఠాపి యం త్వం సారతో పచ్చేసి, జాతి ఏతే పాపకమ్మేసు పదిస్సన్తే బ్రాహ్మణే ‘‘సమ్పరాయే ¶ చ దుగ్గతీ’’తి ఏత్థ వుత్తప్పకారాయ దుగ్గతియా వా, ‘‘దిట్ఠేవ ధమ్మే గారయ్హా’’తి ఏత్థ వుత్తప్పకారాయ గరహాయ వా న నివారేతి.
౧౪౨. ఏవం భగవా అజ్ఝాయకకులే జాతానమ్పి బ్రాహ్మణానం గారయ్హాదికమ్మవసేన దిట్ఠేవ ధమ్మే పతితభావం దీపేన్తో దుగ్గతిగమనేన చ సమ్పరాయే బ్రాహ్మణజాతియా అభావం దీపేన్తో ‘‘న జచ్చా హోతి బ్రాహ్మణో, కమ్మునా హోతి బ్రాహ్మణో’’తి ఏతమ్పి అత్థం సాధేత్వా ఇదాని దువిధమ్పి అత్థం నిగమేన్తో ఆహ, ఏవం బ్రాహ్మణ –
‘‘న జచ్చా వసలో హోతి, న జచ్చా హోతి బ్రాహ్మణో;
కమ్మునా వసలో హోతి, కమ్మునా హోతి బ్రాహ్మణో’’తి.
సేసం ¶ కసిభారద్వాజసుత్తే వుత్తనయమేవ. విసేసతో వా ఏత్థ నిక్కుజ్జితం వాతిఆదీనం ఏవం యోజనా వేదితబ్బా – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం వా ¶ ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం మం కమ్మవిముఖం జాతివాదే పతితం ‘‘జాతియా బ్రాహ్మణవసలభావో హోతీ’’తి దిట్ఠితో వుట్ఠాపేన్తేన, యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య, ఏవం జాతివాదపటిచ్ఛన్నం కమ్మవాదం వివరన్తేన, యథా మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం బ్రాహ్మణవసలభావస్స అసమ్భిన్నఉజుమగ్గం ఆచిక్ఖన్తేన, యథా అన్ధకారే వా తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మాతఙ్గాదినిదస్సనపజ్జోతధారణేన మయ్హం భోతా గోతమేన ఏతేహి పరియాయేహి పకాసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితోతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ అగ్గికభారద్వాజసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౮. మేత్తసుత్తవణ్ణనా
కరణీయమత్థకుసలేనాతి ¶ మేత్తసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? హిమవన్తపస్సతో కిర దేవతాహి ఉబ్బాళ్హా భిక్ఖూ భగవతో సన్తికం సావత్థిం ఆగచ్ఛింసు. తేసం భగవా పరిత్తత్థాయ కమ్మట్ఠానత్థాయ చ ఇమం సుత్తం అభాసి. అయం తావ సఙ్ఖేపో.
అయం పన విత్థారో – ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ. తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా నానావేరజ్జకా భిక్ఖూ భగవతో సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా తత్థ తత్థ వస్సం ఉపగన్తుకామా భగవన్తం ఉపసఙ్కమన్తి. తత్ర సుదం భగవా రాగచరితానం సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకవసేన ఏకాదసవిధం అసుభకమ్మట్ఠానం, దోసచరితానం చతుబ్బిధం మేత్తాదికమ్మట్ఠానం, మోహచరితానం మరణస్సతికమ్మట్ఠానాదీని, వితక్కచరితానం ఆనాపానస్సతిపథవీకసిణాదీని, సద్ధాచరితానం బుద్ధానుస్సతికమ్మట్ఠానాదీని, బుద్ధిచరితానం చతుధాతువవత్థనాదీనీతి ఇమినా నయేన చతురాసీతిసహస్సప్పభేదచరితానుకూలాని కమ్మట్ఠానాని కథేతి.
అథ ఖో పఞ్చమత్తాని భిక్ఖుసతాని భగవతో సన్తికే కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా సప్పాయసేనాసనఞ్చ గోచరగామఞ్చ పరియేసమానాని అనుపుబ్బేన గన్త్వా ¶ పచ్చన్తే హిమవన్తేన సద్ధిం ఏకాబద్ధం నీలకాచమణిసన్నిభసిలాతలం సీతలఘనచ్ఛాయనీలవనసణ్డమణ్డితం ముత్తాతలరజతపట్టసదిసవాలుకాకిణ్ణభూమిభాగం సుచిసాతసీతలజలాసయపరివారితం పబ్బతమద్దసంసు. అథ ఖో తే భిక్ఖూ తత్థేకరత్తిం వసిత్వా పభాతాయ రత్తియా సరీరపరికమ్మం కత్వా తస్స అవిదూరే అఞ్ఞతరం గామం పిణ్డాయ పవిసింసు. గామో ఘననివేససన్నివిట్ఠకులసహస్సయుత్తో, మనుస్సా చేత్థ సద్ధా పసన్నా, తే పచ్చన్తే పబ్బజితదస్సనస్స దుల్లభతాయ భిక్ఖూ దిస్వా ఏవ పీతిసోమనస్సజాతా హుత్వా తే భిక్ఖూ భోజేత్వా ‘‘ఇధేవ, భన్తే, తేమాసం వసథా’’తి యాచిత్వా పఞ్చపధానకుటిసతాని కారాపేత్వా తత్థ మఞ్చపీఠపానీయపరిభోజనీయఘటాదీని సబ్బూపకరణాని పటియాదేసుం.
భిక్ఖూ దుతియదివసే అఞ్ఞం గామం పిణ్డాయ పవిసింసు. తత్థాపి మనుస్సా తథేవ ఉపట్ఠహిత్వా వస్సావాసం యాచింసు. భిక్ఖూ ‘‘అసతి అన్తరాయే’’తి అధివాసేత్వా తం వనసణ్డం పవిసిత్వా సబ్బరత్తిన్దివం ఆరద్ధవీరియా హుత్వా యామగణ్డికం కోట్టేత్వా యోనిసోమనసికారబహులా విహరన్తా రుక్ఖమూలాని ఉపగన్త్వా నిసీదింసు. సీలవన్తానం భిక్ఖూనం తేజేన విహతతేజా రుక్ఖదేవతా ¶ అత్తనో అత్తనో విమానా ఓరుయ్హ దారకే గహేత్వా ఇతో చితో చ విచరన్తి. సేయ్యథాపి నామ రాజూహి వా రాజమహామత్తేహి వా గామకావాసం గతేహి గామవాసీనం ఘరేసు ఓకాసే గహితే ఘరమానుసకా ఘరా నిక్ఖమిత్వా అఞ్ఞత్ర వసన్తా ‘‘కదా ను ఖో గమిస్సన్తీ’’తి దూరతో ఓలోకేన్తి; ఏవమేవ దేవతా అత్తనో అత్తనో విమానాని ఛడ్డేత్వా ఇతో చితో చ విచరన్తియో దూరతోవ ఓలోకేన్తి – ‘‘కదా ను ఖో భదన్తా గమిస్సన్తీ’’తి. తతో ఏవం సమచిన్తేసుం ‘‘పఠమవస్సూపగతా భిక్ఖూ అవస్సం తేమాసం వసిస్సన్తి. మయం పన తావ చిరం దారకే గహేత్వా ఓక్కమ్మ వసితుం న సక్ఖిస్సామ. హన్ద మయం భిక్ఖూనం భయానకం ఆరమ్మణం దస్సేమా’’తి. తా రత్తిం భిక్ఖూనం సమణధమ్మకరణవేలాయ భింసనకాని యక్ఖరూపాని నిమ్మినిత్వా పురతో పురతో తిట్ఠన్తి, భేరవసద్దఞ్చ కరోన్తి. భిక్ఖూనం తాని రూపాని పస్సన్తానం తఞ్చ సద్దం సుణన్తానం హదయం ఫన్ది, దుబ్బణ్ణా చ అహేసుం ఉప్పణ్డుపణ్డుకజాతా. తేన తే చిత్తం ఏకగ్గం కాతుం నాసక్ఖింసు. తేసం అనేకగ్గచిత్తానం భయేన చ పునప్పునం సంవిగ్గానం సతి సమ్ముస్సి. తతో నేసం ముట్ఠస్సతీనం దుగ్గన్ధాని ఆరమ్మణాని పయోజేసుం. తేసం తేన ¶ దుగ్గన్ధేన నిమ్మథియమానమివ మత్థలుఙ్గం అహోసి, బాళ్హా సీసవేదనా ఉప్పజ్జింసు, న చ తం పవత్తిం అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆరోచేసుం.
అథేకదివసం సఙ్ఘత్థేరస్స ఉపట్ఠానకాలే సబ్బేసు సన్నిపతితేసు సఙ్ఘత్థేరో పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హాకం, ఆవుసో, ఇమం వనసణ్డం పవిట్ఠానం కతిపాహం అతివియ పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో అహోసి పరియోదాతో, విప్పసన్నాని చ ఇన్ద్రియాని ఏతరహి పనత్థ కిసా దుబ్బణ్ణా ఉప్పణ్డుపణ్డుకజాతా, కిం వో ఇధ అసప్పాయ’’న్తి? తతో ఏకో భిక్ఖు ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, రత్తిం ఈదిసఞ్చ ఈదిసఞ్చ భేరవారమ్మణం పస్సామి చ సుణామి చ, ఈదిసఞ్చ గన్ధం ఘాయామి, తేన మే చిత్తం న సమాధియతీ’’తి. ఏతేనేవ ఉపాయేన సబ్బే తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. సఙ్ఘత్థేరో ఆహ – ‘‘భగవతా ఆవుసో ద్వే వస్సూపనాయికా పఞ్ఞత్తా, అమ్హాకఞ్చ ఇదం సేనాసనం అసప్పాయం, ఆయామావుసో భగవతో సన్తికం, గన్త్వా అఞ్ఞం సప్పాయం సేనాసనం పుచ్ఛామా’’తి. ‘‘సాధు భన్తే’’తి తే భిక్ఖూ థేరస్స పటిస్సుణిత్వా సబ్బే సేనాసనం సంసామేత్వా పత్తచీవరమాదాయ అనుపలిత్తత్తా కులేసు కఞ్చి అనామన్తేత్వా ఏవ యేన సావత్థి తేన చారికం పక్కమింసు. అనుపుబ్బేన సావత్థిం గన్త్వా భగవతో సన్తికం అగమింసు.
భగవా తే భిక్ఖూ దిస్వా ఏతదవోచ – ‘‘న, భిక్ఖవే, అన్తోవస్సం చారికా చరితబ్బాతి మయా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, కిస్స తుమ్హే చారికం చరథా’’తి. తే భగవతో సబ్బం ఆరోచేసుం. భగవా ఆవజ్జేన్తో సకలజమ్బుదీపే అన్తమసో చతుప్పాదపీఠకట్ఠానమత్తమ్పి తేసం సప్పాయం సేనాసనం నాద్దస. అథ తే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘న, భిక్ఖవే, తుమ్హాకం అఞ్ఞం సప్పాయం సేనాసనం అత్థి, తత్థేవ తుమ్హే విహరన్తా ఆసవక్ఖయం పాపుణేయ్యాథ. గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, తమేవ సేనాసనం ¶ ఉపనిస్సాయ విహరథ. సచే పన దేవతాహి అభయం ఇచ్ఛథ, ఇమం పరిత్తం ఉగ్గణ్హథ, ఏతఞ్హి వో పరిత్తఞ్చ కమ్మట్ఠానఞ్చ భవిస్సతీ’’తి ఇమం సుత్తమభాసి.
అపరే పనాహు – ‘‘గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, తమేవ సేనాసనం ఉపనిస్సాయ విహరథా’’తి ఇదఞ్చ వత్వా భగవా ఆహ – ‘‘అపిచ ఖో ఆరఞ్ఞకేన పరిహరణం ఞాతబ్బం. సేయ్యథిదం – సాయంపాతం కరణవసేన ద్వే మేత్తా, ద్వే పరిత్తా, ద్వే అసుభా, ద్వే మరణస్సతీ అట్ఠ మహాసంవేగవత్థుసమావజ్జనఞ్చ. అట్ఠ మహాసంవేగవత్థూని నామ జాతి జరా బ్యాధి మరణం చత్తారి అపాయదుక్ఖానీతి ¶ . అథ వా జాతిజరాబ్యాధిమరణాని చత్తారి, అపాయదుక్ఖం పఞ్చమం, అతీతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, అనాగతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, పచ్చుప్పన్నే ఆహారపరియేట్ఠిమూలకం దుక్ఖ’’న్తి. ఏవం భగవా పరిహరణం ఆచిక్ఖిత్వా తేసం భిక్ఖూనం మేత్తత్థఞ్చ పరిత్తత్థఞ్చ విపస్సనాపాదకఝానత్థఞ్చ ఇమం సుత్తం అభాసీతి.
౧౪౩. తత్థ కరణీయమత్థకుసలేనాతి ఇమిస్సా పఠమగాథాయ తావ అయం పదవణ్ణనా – కరణీయన్తి కాతబ్బం, కరణారహన్తి అత్థో. అత్థోతి పటిపదా, యం వా కిఞ్చి అత్తనో హితం, తం సబ్బం అరణీయతో అత్థోతి వుచ్చతి, అరణీయతో నామ ఉపగన్తబ్బతో. అత్థే కుసలేన అత్థకుసలేన, అత్థఛేకేనాతి వుత్తం హోతి. యన్తి అనియమితపచ్చత్తం. న్తి నియమితఉపయోగం. ఉభయమ్పి వా యం తన్తి పచ్చత్తవచనం. సన్తం పదన్తి ఉపయోగవచనం. తత్థ లక్ఖణతో సన్తం, పత్తబ్బతో పదం, నిబ్బానస్సేతం అధివచనం. అభిసమేచ్చాతి అభిసమాగన్త్వా. సక్కోతీతి సక్కో, సమత్థో పటిబలోతి వుత్తం హోతి. ఉజూతి అజ్జవయుత్తో. సుట్ఠు ఉజూతి సుహుజు. సుఖం వచో అస్మిన్తి సువచో. అస్సాతి భవేయ్య. ముదూతి మద్దవయుత్తో. న అతిమానీతి అనతిమానీ.
అయం పనేత్థ అత్థవణ్ణనా – కరణీయమత్థకుసలేన యన్త సన్తం పదం అభిసమేచ్చాతి. ఏత్థ తావ అత్థి కరణీయం, అత్థి అకరణీయం. తత్థ సఙ్ఖేపతో సిక్ఖత్తయం కరణీయం, సీలవిపత్తి, దిట్ఠివిపత్తి, ఆచారవిపత్తి, ఆజీవవిపత్తీతి ఏవమాది అకరణీయం. తథా అత్థి అత్థకుసలో, అత్థి అనత్థకుసలో.
తత్థ యో ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా న అత్తానం సమ్మా పయోజేతి, ఖణ్డసీలో హోతి, ఏకవీసతివిధం అనేసనం నిస్సాయ జీవికం కప్పేతి. సేయ్యథిదం – వేళుదానం, పత్తదానం, పుప్ఫదానం, ఫలదానం, దన్తకట్ఠదానం, ముఖోదకదానం, సినానదానం, చుణ్ణదానం, మత్తికాదానం, చాటుకమ్యతం, ముగ్గసూప్యతం, పారిభటుతం, జఙ్ఘపేసనియం, వేజ్జకమ్మం, దూతకమ్మం, పహిణగమనం, పిణ్డపటిపిణ్డదానానుప్పదానం, వత్థువిజ్జం, నక్ఖత్తవిజ్జం, అఙ్గవిజ్జన్తి. ఛబ్బిధే చ అగోచరే చరతి ¶ . సేయ్యథిదం – వేసియగోచరే విధవాథుల్లకుమారికపణ్డకభిక్ఖునిపానాగారగోచరేతి. సంసట్ఠో చ ¶ విహరతి రాజూహి రాజమహామత్తేహి తిత్థియేహి తిత్థియసావకేహి అననులోమికేన గిహిసంసగ్గేన. యాని వా పన తాని కులాని అసద్ధాని అప్పసన్నాని అనోపానభూతాని అక్కోసకపరిభాసకాని అనత్థకామాని అహితఅఫాసుకఅయోగక్ఖేమకామాని భిక్ఖూనం…పే… ఉపాసికానం, తథారూపాని కులాని సేవతి భజతి పయిరుపాసతి. అయం అనత్థకుసలో.
యో పన ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా అత్తానం సమ్మా పయోజేతి, అనేసనం పహాయ చతుపారిసుద్ధిసీలే పతిట్ఠాతుకామో సద్ధాసీసేన పాతిమోక్ఖసంవరం, సతిసీసేన ఇన్ద్రియసంవరం, వీరియసీసేన ఆజీవపారిసుద్ధిం, పఞ్ఞాసీసేన పచ్చయపటిసేవనం పూరేతి అయం అత్థకుసలో.
యో వా సత్తాపత్తిక్ఖన్ధసోధనవసేన పాతిమోక్ఖసంవరం, ఛద్వారే ఘట్టితారమ్మణేసు అభిజ్ఝాదీనం అనుప్పత్తివసేన ఇన్ద్రియసంవరం, అనేసనపరివజ్జనవసేన విఞ్ఞుపసత్థబుద్ధబుద్ధసావకవణ్ణితపచ్చయపటిసేవనేన చ ఆజీవపారిసుద్ధిం, యథావుత్తపచ్చవేక్ఖణవసేన పచ్చయపటిసేవనం, చతుఇరియాపథపరివత్తనే సాత్థకాదీనం పచ్చవేక్ఖణవసేన సమ్పజఞ్ఞఞ్చ సోధేతి, అయమ్పి అత్థకుసలో.
యో వా యథా ఊసోదకం పటిచ్చ సంకిలిట్ఠం వత్థం పరియోదాయతి, ఛారికం పటిచ్చ ఆదాసో, ఉక్కాముఖం పటిచ్చ జాతరూపం, తథా ఞాణం పటిచ్చ సీలం వోదాయతీతి ఞత్వా ఞాణోదకేన ధోవన్తో సీలం పరియోదాపేతి. యథా చ కికీ సకుణికా అణ్డం, చమరీమిగో వాలధిం, ఏకపుత్తికా నారీ పియం ఏకపుత్తకం, ఏకనయనో పురిసో తం ఏకనయనం రక్ఖతి, తథా అతివియ అప్పమత్తో అత్తనో సీలక్ఖన్ధం రక్ఖతి, సాయంపాతం పచ్చవేక్ఖమానో అణుమత్తమ్పి వజ్జం న పస్సతి, అయమ్పి అత్థకుసలో.
యో వా పన అవిప్పటిసారకరసీలే పతిట్ఠాయ కిలేసవిక్ఖమ్భనపటిపదం పగ్గణ్హాతి, తం పగ్గహేత్వా కసిణపరికమ్మం కరోతి, కసిణపరికమ్మం కత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, అయమ్పి అత్థకుసలో. యో వా పన సమాపత్తితో ¶ వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, అయం అత్థకుసలానం అగ్గో.
తత్థ యే ఇమే యావ అవిప్పటిసారకరసీలే పతిట్ఠానేన, యావ వా కిలేసవిక్ఖమ్భనపటిపదాయ పగ్గహణేన మగ్గఫలేన వణ్ణితా అత్థకుసలా, తే ఇమస్మిం అత్థే అత్థకుసలాతి అధిప్పేతా. తథావిధా చ తే భిక్ఖూ. తేన భగవా తే భిక్ఖూ సన్ధాయ ఏకపుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ ‘‘కరణీయమత్థకుసలేనా’’తి ఆహ.
తతో ¶ ‘‘కిం కరణీయ’’న్తి తేసం సఞ్జాతకఙ్ఖానం ఆహ ‘‘యన్త సన్తం పదం అభిసమేచ్చా’’తి. అయమేత్థ అధిప్పాయో – తం బుద్ధానుబుద్ధేహి వణ్ణితం సన్తం నిబ్బానపదం పటివేధవసేన అభిసమేచ్చ విహరితుకామేన యం కరణీయన్తి. ఏత్థ చ యన్తి ఇమస్స గాథాపాదస్స ఆదితో వుత్తమేవ కరణీయన్తి. అధికారతో అనువత్తతి తం సన్తం పదం అభిసమేచ్చాతి. అయం పన యస్మా సావసేసపాఠో అత్థో, తస్మా ‘‘విహరితుకామేనా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.
అథ వా సన్తం పదం అభిసమేచ్చాతి అనుస్సవాదివసేన లోకియపఞ్ఞాయ నిబ్బానపదం సన్తన్తి ఞత్వా తం అధిగన్తుకామేన యన్తం కరణీయన్తి అధికారతో అనువత్తతి, తం కరణీయమత్థకుసలేనాతి ఏవమ్పేత్థ అధిప్పాయో వేదితబ్బో. అథ వా ‘‘కరణీయమత్థకుసలేనా’’తి వుత్తే ‘‘కి’’న్తి చిన్తేన్తానం ఆహ ‘‘యన్త సన్తం పదం అభిసమేచ్చా’’తి. తస్సేవం అధిప్పాయో వేదితబ్బో – లోకియపఞ్ఞాయ సన్తం పదం అభిసమేచ్చ యం కరణీయం, తన్తి. యం కాతబ్బం, తం కరణీయం, కరణారహమేవ తన్తి వుత్తం హోతి.
కిం పన తన్తి? కిమఞ్ఞం సియా అఞ్ఞత్ర తదధిగమూపాయతో. కామఞ్చేతం కరణారహత్థేన సిక్ఖత్తయదీపకేన ఆదిపదేనేవ వుత్తం. తథా హి తస్స అత్థవణ్ణనాయం అవోచుమ్హా ‘‘అత్థి కరణీయం అత్థి అకరణీయం. తత్థ సఙ్ఖేపతో సిక్ఖత్తయం కరణీయ’’న్తి. అతిసఙ్ఖేపదేసితత్తా పన తేసం భిక్ఖూనం కేహిచి విఞ్ఞాతం, కేహిచి న విఞ్ఞాతం. తతో యేహి న విఞ్ఞాతం, తేసం విఞ్ఞాపనత్థం యం విసేసతో ఆరఞ్ఞకేన భిక్ఖునా కాతబ్బం, తం విత్థారేన్తో ¶ ‘‘సక్కో ఉజూ చ సుహుజూ చ, సువచో చస్స ముదు అనతిమానీ’’తి ఇమం తావ ఉపడ్ఢగాథం ఆహ.
కిం వుత్తం హోతి? సన్తం పదం అభిసమేచ్చ విహరితుకామో లోకియపఞ్ఞాయ వా తం అభిసమేచ్చ తదధిగమాయ పటిపజ్జమానో ఆరఞ్ఞకో భిక్ఖు దుతియచతుత్థపధానియఙ్గసమన్నాగమేన కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖో హుత్వా సచ్చపటివేధాయ పటిపజ్జితుం సక్కో అస్స, తథా కసిణపరికమ్మవత్తసమాదానాదీసు, అత్తనో పత్తచీవరపటిసఙ్ఖరణాదీసు చ యాని తాని సబ్రహ్మచారీనం ఉచ్చావచాని కిం కరణీయాని, తేసు అఞ్ఞేసు చ ఏవరూపేసు సక్కో అస్స దక్ఖో అనలసో సమత్థో. సక్కో హోన్తోపి చ తతియపధానియఙ్గసమన్నాగమేన ఉజు అస్స. ఉజు హోన్తోపి చ సకిం ఉజుభావేన సన్తోసం అనాపజ్జిత్వా యావజీవం పునప్పునం అసిథిలకరణేన సుట్ఠుతరం ఉజు అస్స. అసఠతాయ వా ఉజు, అమాయావితాయ సుహుజు. కాయవచీవఙ్కప్పహానేన వా ఉజు, మనోవఙ్కప్పహానేన సుహుజు. అసన్తగుణస్స వా అనావికరణేన ఉజు, అసన్తగుణేన ఉప్పన్నస్స లాభస్స అనధివాసనేన సుహుజు. ఏవం ఆరమ్మణలక్ఖణూపనిజ్ఝానేహి పురిమద్వయతతియసిక్ఖాహి పయోగాసయసుద్ధీహి చ ఉజు చ సుహుజు చ అస్స.
న ¶ కేవలఞ్చ ఉజు చ సుహుజు చ, అపిచ పన సుబ్బచో చ అస్స. యో హి పుగ్గలో ‘‘ఇదం న కాతబ్బ’’న్తి వుత్తో ‘‘కిం తే దిట్ఠం, కిం తే సుతం, కో మే హుత్వా వదసి, కిం ఉపజ్ఝాయో ఆచరియో సన్దిట్ఠో సమ్భత్తో వా’’తి వదతి, తుణ్హీభావేన వా తం విహేఠేతి, సమ్పటిచ్ఛిత్వా వా న తథా కరోతి, సో విసేసాధిగమస్స దూరే హోతి. యో పన ఓవదియమానో ‘‘సాధు, భన్తే, సుట్ఠు వుత్తం, అత్తనో వజ్జం నామ దుద్దసం హోతి, పునపి మం ఏవరూపం దిస్వా వదేయ్యాథ అనుకమ్పం ఉపాదాయ, చిరస్సం మే తుమ్హాకం సన్తికా ఓవాదో లద్ధో’’తి వదతి, యథానుసిట్ఠఞ్చ పటిపజ్జతి, సో విసేసాధిగమస్స అవిదూరే హోతి. తస్మా ఏవం పరస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా కరోన్తో సుబ్బచో చ అస్స.
యథా చ సువచో, ఏవం ముదు అస్స. ముదూతి గహట్ఠేహి దూతగమనప్పహిణగమనాదీసు నియుఞ్జియమానో తత్థ ముదుభావం అకత్వా థద్ధో హుత్వా వత్తపటిపత్తియం సకలబ్రహ్మచరియే చ ముదు అస్స సుపరికమ్మకతసువణ్ణం వియ తత్థ తత్థ వినియోగక్ఖమో. అథ వా ముదూతి అభాకుటికో ఉత్తానముఖో సుఖసమ్భాసో ¶ పటిసన్థారవుత్తి సుతిత్థం వియ సుఖావగాహో అస్స. న కేవలఞ్చ ముదు, అపిచ పన అనతిమానీ అస్స, జాతిగోత్తాదీహి అతిమానవత్థూహి పరే నాతిమఞ్ఞేయ్య, సారిపుత్తత్థేరో వియ చణ్డాలకుమారకసమేన చేతసా విహరేయ్యాతి.
౧౪౪. ఏవం భగవా సన్తం పదం అభిసమేచ్చ విహరితుకామస్స తదధిగమాయ వా పటిపజ్జమానస్స విసేసతో ఆరఞ్ఞకస్స భిక్ఖునో ఏకచ్చం కరణీయం వత్వా పున తతుత్తరిపి వత్తుకామో ‘‘సన్తుస్సకో చా’’తి దుతియం గాథమాహ.
తత్థ ‘‘సన్తుట్ఠీ చ కతఞ్ఞుతా’’తి ఏత్థ వుత్తప్పభేదేన ద్వాదసవిధేన సన్తోసేన సన్తుస్సతీతి సన్తుస్సకో. అథ వా తుస్సతీతి తుస్సకో, సకేన తుస్సకో, సన్తేన తుస్సకో, సమేన తుస్సకోతి సన్తుస్సకో. తత్థ సకం నామ ‘‘పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయా’’తి (మహావ. ౭౩) ఏవం ఉపసమ్పదమాళకే ఉద్దిట్ఠం అత్తనా చ సమ్పటిచ్ఛితం చతుపచ్చయజాతం. తేన సున్దరేన వా అసున్దరేన వా సక్కచ్చం వా అసక్కచ్చం వా దిన్నేన పటిగ్గహణకాలే పరిభోగకాలే చ వికారమదస్సేత్వా యాపేన్తో ‘‘సకేన తుస్సకో’’తి వుచ్చతి. సన్తం నామ యం లద్ధం హోతి అత్తనో విజ్జమానం, తేన సన్తేనేవ తుస్సన్తో తతో పరం న పత్థేన్తో అత్రిచ్ఛతం పజహన్తో ‘‘సన్తేన తుస్సకో’’తి వుచ్చతి. సమం నామ ఇట్ఠానిట్ఠేసు అనునయపటిఘప్పహానం. తేన సమేన సబ్బారమ్మణేసు తుస్సన్తో ‘‘సమేన తుస్సకో’’తి వుచ్చతి.
సుఖేన భరీయతీతి సుభరో, సుపోసోతి వుత్తం హోతి. యో హి భిక్ఖు సాలిమంసోదనాదీనం పత్తే పూరేత్వా దిన్నేపి దుమ్ముఖభావం అనత్తమనభావమేవ చ దస్సేతి, తేసం వా సమ్ముఖావ తం పిణ్డపాతం ¶ ‘‘కిం తుమ్హేహి దిన్న’’న్తి అపసాదేన్తో సామణేరగహట్ఠాదీనం దేతి, ఏస దుబ్భరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా దూరతోవ పరివజ్జేన్తి ‘‘దుబ్భరో భిక్ఖు న సక్కా పోసితు’’న్తి. యో పన యంకిఞ్చి లూఖం వా పణీతం వా అప్పం వా బహుం వా లభిత్వా అత్తమనో విప్పసన్నముఖో హుత్వా యాపేతి, ఏస సుభరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా అతివియ విస్సత్థా హోన్తి – ‘‘అమ్హాకం భదన్తో సుభరో థోకథోకేనపి ¶ తుస్సతి, మయమేవ నం పోసేస్సామా’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పోసేన్తి. ఏవరూపో ఇధ సుభరోతి అధిప్పేతో.
అప్పం కిచ్చమస్సాతి అప్పకిచ్చో, న కమ్మారామతాభస్సారామతాసఙ్గణికారామతాదిఅనేకకిచ్చబ్యావటో. అథ వా సకలవిహారే నవకమ్మసఙ్ఘభోగసామణేరఆరామికవోసాసనాదికిచ్చవిరహితో, అత్తనో కేసనఖచ్ఛేదనపత్తచీవరపరికమ్మాదిం కత్వా సమణధమ్మకిచ్చపరో హోతీతి వుత్తం హోతి.
సల్లహుకా వుత్తి అస్సాతి సల్లహుకవుత్తి. యథా ఏకచ్చో బహుభణ్డో భిక్ఖు దిసాపక్కమనకాలే బహుం పత్తచీవరపచ్చత్థరణతేలగుళాదిం మహాజనేన సీసభారకటిభారాదీహి ఉచ్చారాపేత్వా పక్కమతి, ఏవం అహుత్వా యో అప్పపరిక్ఖారో హోతి, పత్తచీవరాదిఅట్ఠసమణపరిక్ఖారమత్తమేవ పరిహరతి, దిసాపక్కమనకాలే పక్ఖీ సకుణో వియ సమాదాయేవ పక్కమతి, ఏవరూపో ఇధ సల్లహుకవుత్తీతి అధిప్పేతో. సన్తాని ఇన్ద్రియాని అస్సాతి సన్తిన్ద్రియో, ఇట్ఠారమ్మణాదీసు రాగాదివసేన అనుద్ధతిన్ద్రియోతి వుత్తం హోతి. నిపకోతి విఞ్ఞూ విభావీ పఞ్ఞవా, సీలానురక్ఖణపఞ్ఞాయ చీవరాదివిచారణపఞ్ఞాయ ఆవాసాదిసత్తసప్పాయపరిజాననపఞ్ఞాయ చ సమన్నాగతోతి అధిప్పాయో.
న పగబ్భోతి అప్పగబ్భో, అట్ఠట్ఠానేన కాయపాగబ్భియేన, చతుట్ఠానేన వచీపాగబ్భియేన, అనేకట్ఠానేన మనోపాగబ్భియేన చ విరహితోతి అత్థో.
అట్ఠట్ఠానం కాయపాగబ్భియం (మహాని. ౮౭) నామ సఙ్ఘగణపుగ్గలభోజనసాలాజన్తాఘరన్హానతిత్థభిక్ఖాచారమగ్గఅన్తరఘరపవేసనేసు కాయేన అప్పతిరూపకరణం. సేయ్యథిదం – ఇధేకచ్చో సఙ్ఘమజ్ఝే పల్లత్థికాయ వా నిసీదతి, పాదే పాదమోదహిత్వా వాతి ఏవమాది, తథా గణమజ్ఝే, గణమజ్ఝేతి చతుపరిససన్నిపాతే, తథా వుడ్ఢతరే పుగ్గలే. భోజనసాలాయం పన వుడ్ఢానం ఆసనం న దేతి, నవానం ఆసనం పటిబాహతి, తథా జన్తాఘరే. వుడ్ఢే చేత్థ అనాపుచ్ఛా అగ్గిజాలనాదీని కరోతి. న్హానతిత్థే చ యదిదం ‘‘దహరో వుడ్ఢోతి పమాణం అకత్వా ఆగతపటిపాటియా న్హాయితబ్బ’’న్తి వుత్తం ¶ , తమ్పి అనాదియన్తో పచ్ఛా ఆగన్త్వా ఉదకం ఓతరిత్వా వుడ్ఢే చ నవే చ బాధేతి. భిక్ఖాచారమగ్గే పన అగ్గాసనఅగ్గోదకఅగ్గపిణ్డత్థం వుడ్ఢానం పురతో పురతో యాతి బాహాయ ¶ బాహం పహరన్తో, అన్తరఘరప్పవేసనే వుడ్ఢానం పఠమతరం పవిసతి, దహరేహి కాయకీళనం కరోతీతి ఏవమాది.
చతుట్ఠానం వచీపాగబ్భియం నామ సఙ్ఘగణపుగ్గలఅన్తరఘరేసు అప్పతిరూపవాచానిచ్ఛారణం. సేయ్యథిదం – ఇధేకచ్చో సఙ్ఘమజ్ఝే అనాపుచ్ఛా ధమ్మం భాసతి, తథా పుబ్బే వుత్తప్పకారే గణే వుడ్ఢతరే పుగ్గలే చ. తత్థ మనుస్సేహి పఞ్హం పుట్ఠో వుడ్ఢతరం అనాపుచ్ఛా విస్సజ్జేతి. అన్తరఘరే పన ‘‘ఇత్థన్నామే కిం అత్థి, కిం యాగు ఉదాహు ఖాదనీయం భోజనీయం, కిం మే దస్ససి, కిమజ్జ ఖాదిస్సామి, కిం భుఞ్జిస్సామి, కిం పివిస్సామీ’’తి ఏదమాదిం భాసతి.
అనేకట్ఠానం మనోపాగబ్భియం నామ తేసు తేసు ఠానేసు కాయవాచాహి అజ్ఝాచారం అనాపజ్జిత్వాపి మనసా ఏవ కామవితక్కాదినానప్పకారఅప్పతిరూపవితక్కనం.
కులేస్వననుగిద్ధోతి యాని కులాని ఉపసఙ్కమతి, తేసు పచ్చయతణ్హాయ వా అననులోమియగిహిసంసగ్గవసేన వా అననుగిద్ధో, న సహసోకీ, న సహనన్దీ, న సుఖితేసు సుఖితో, న దుక్ఖితేసు దుక్ఖితో, న ఉప్పన్నేసు కిచ్చకరణీయేసు అత్తనా వా యోగమాపజ్జితాతి వుత్తం హోతి. ఇమిస్సా చ గాథాయ యం ‘‘సువచో చస్సా’’తి ఏత్థ వుత్తం ‘‘అస్సా’’తి వచనం, తం సబ్బపదేహి సద్ధిం ‘‘సన్తుస్సకో చ అస్స, సుభరో చ అస్సా’’తి ఏవం యోజేతబ్బం.
౧౪౫. ఏవం భగవా సన్తం పదం అభిసమేచ్చ విహరితుకామస్స తదధిగమాయ వా పటిపజ్జితుకామస్స విసేసతో ఆరఞ్ఞకస్స భిక్ఖునో తతుత్తరిపి కరణీయం ఆచిక్ఖిత్వా ఇదాని అకరణీయమ్పి ఆచిక్ఖితుకామో ‘‘న చ ఖుద్దమాచరే కిఞ్చి, యేన విఞ్ఞూ పరే ఉపవదేయ్యు’’న్తి ఇమం ఉపడ్ఢగాథమాహ. తస్సత్థో – ఏవమిమం కరణీయం కరోన్తో యం తం కాయవచీమనోదుచ్చరితం ఖుద్దం లామకన్తి వుచ్చతి, తం న చ ఖుద్దం సమాచరే. అసమాచరన్తో చ న కేవలం ఓళారికం, కిం పన కిఞ్చి న సమాచరే, అప్పమత్తకం అణుమత్తమ్పి న సమాచరేతి వుత్తం హోతి.
తతో ¶ తస్స సమాచారే సన్దిట్ఠికమేవాదీనవం దస్సేతి ‘‘యేన విఞ్ఞూ పరే ఉపవదేయ్యు’’న్తి. ఏత్థ చ యస్మా అవిఞ్ఞూ పరే అప్పమాణం. తే హి అనవజ్జం వా సావజ్జం కరోన్తి, అప్పసావజ్జం వా మహాసావజ్జం. విఞ్ఞూ ఏవ పన పమాణం. తే హి అనువిచ్చ పరియోగాహేత్వా అవణ్ణారహస్స అవణ్ణం భాసన్తి, వణ్ణారహస్స చ వణ్ణం భాసన్తి, తస్మా ‘‘విఞ్ఞూ పరే’’తి వుత్తం.
ఏవం భగవా ఇమాహి అడ్ఢతేయ్యాహి గాథాహి సన్తం పదం అభిసమేచ్చ విహరితుకామస్స, తదధిగమాయ ¶ వా పటిపజ్జితుకామస్స విసేసతో ఆరఞ్ఞకస్స ఆరఞ్ఞకసీసేన చ సబ్బేసమ్పి కమ్మట్ఠానం గహేత్వా విహరితుకామానం కరణీయాకరణీయభేదం కమ్మట్ఠానూపచారం వత్వా ఇదాని తేసం భిక్ఖూనం తస్స దేవతాభయస్స పటిఘాతాయ పరిత్తత్థం విపస్సనాపాదకజ్ఝానవసేన కమ్మట్ఠానత్థఞ్చ ‘‘సుఖినో వ ఖేమినో హోన్తూ’’తిఆదినా నయేన మేత్తకథం కథేతుమారద్ధో.
తత్థ సుఖినోతి సుఖసమఙ్గినో. ఖేమినోతి ఖేమవన్తో, అభయా నిరుపద్దవాతి వుత్తం హోతి. సబ్బేతి అనవసేసా. సత్తాతి పాణినో. సుఖితత్తాతి సుఖితచిత్తా. ఏత్థ చ కాయికేన సుఖేన సుఖినో, మానసేన సుఖితత్తా, తదుభయేనాపి సబ్బభయూపద్దవవిగమేన వా ఖేమినోతి వేదితబ్బా. కస్మా పన ఏవం వుత్తం? మేత్తాభావనాకారదస్సనత్థం. ఏవఞ్హి మేత్తా భావేతబ్బా ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖినో హోన్తూ’’తి వా, ‘‘ఖేమినో హోన్తూ’’తి వా, ‘‘సుఖితత్తా హోన్తూ’’తి వా.
౧౪౬. ఏవం యావ ఉపచారతో అప్పనాకోటి, తావ సఙ్ఖేపేన మేత్తాభావనం దస్సేత్వా ఇదాని విత్థారతోపి తం దస్సేతుం ‘‘యే కేచీ’’తి గాథాద్వయమాహ. అథ వా యస్మా పుథుత్తారమ్మణే పరిచితం చిత్తం న ఆదికేనేవ ఏకత్తే సణ్ఠాతి, ఆరమ్మణప్పభేదం పన అనుగన్త్వా కమేన సణ్ఠాతి, తస్మా తస్స తసథావరాదిదుకతికప్పభేదే ఆరమ్మణే అనుగన్త్వా అనుగన్త్వా సణ్ఠానత్థమ్పి ‘‘యే కేచీ’’తి గాథాద్వయమాహ. అథ వా యస్మా యస్స యం ఆరమ్మణం విభూతం హోతి, తస్స తత్థ చిత్తం సుఖం తిట్ఠతి. తస్మా తేసం భిక్ఖూనం యస్స యం విభూతం ఆరమ్మణం, తస్స తత్థ చిత్తం సణ్ఠాపేతుకామో తసథావరాదిదుకత్తికఆరమ్మణప్పభేదదీపకం ‘‘యే కేచీ’’తి ఇమం గాథాద్వయమాహ.
ఏత్థ ¶ హి తసథావరదుకం దిట్ఠాదిట్ఠదుకం దూరసన్తికదుకం భూతసమ్భవేసిదుకన్తి చత్తారి దుకాని, దీఘాదీహి చ ఛహి పదేహి మజ్ఝిమపదస్స తీసు, అణుకపదస్స చ ద్వీసు తికేసు అత్థసమ్భవతో దీఘరస్సమజ్ఝిమత్తికం మహన్తాణుకమజ్ఝిమత్తికం థూలాణుకమజ్ఝిమత్తికన్తి తయో తికే దీపేతి. తత్థ యే కేచీతి అనవసేసవచనం. పాణా ఏవ భూతా పాణభూతా. అథ వా పాణన్తీతి పాణా. ఏతేన అస్సాసపస్సాసపటిబద్ధే పఞ్చవోకారసత్తే గణ్హాతి. భవన్తీతి భూతా. ఏతేన ఏకవోకారచతువోకారసత్తే గణ్హాతి. అత్థీతి సన్తి, సంవిజ్జన్తి.
ఏవం ‘‘యే కేచి పాణభూతత్థీ’’తి ఇమినా వచనేన దుకత్తికేహి సఙ్గహేతబ్బే సబ్బే సత్తే ఏకజ్ఝం దస్సేత్వా ఇదాని సబ్బేపి తే తసా వా థావరా వా అనవసేసాతి ఇమినా దుకేన సఙ్గహేత్వా దస్సేతి.
తత్థ తసన్తీతి తసా, సతణ్హానం సభయానఞ్చేతం అధివచనం. తిట్ఠన్తీతి థావరా, పహీనతణ్హాభయానం అరహతం ఏతం అధివచనం. నత్థి తేసం అవసేసన్తి అనవసేసా, సబ్బేపీతి వుత్తం ¶ హోతి. యఞ్చ దుతియగాథాయ అన్తే వుత్తం, తం సబ్బదుకతికేహి సమ్బన్ధితబ్బం – యే కేచి పాణభూతత్థి తసా వా థావరా వా అనవసేసా, ఇమేపి సబ్బే సత్తా భవన్తు సుఖితత్తా. ఏవం యావ భూతా వా సమ్భవేసీ వా ఇమేపి సబ్బే సత్తా భవన్తు సుఖితత్తాతి.
ఇదాని దీఘరస్సమజ్ఝిమాదితికత్తయదీపకేసు దీఘా వాతిఆదీసు ఛసు పదేసు దీఘాతి దీఘత్తభావా నాగమచ్ఛగోధాదయో. అనేకబ్యామసతప్పమాణాపి హి మహాసముద్దే నాగానం అత్తభావా అనేకయోజనప్పమాణాపి మచ్ఛగోధాదీనం అత్తభావా హోన్తి. మహన్తాతి మహన్తత్తభావా జలే మచ్ఛకచ్ఛపాదయో, థలే హత్థినాగాదయో, అమనుస్సేసు దానవాదయో. ఆహ చ – ‘‘రాహుగ్గం అత్తభావీన’’న్తి (అ. ని. ౪.౧౫). తస్స హి అత్తభావో ఉబ్బేధేన చత్తారి యోజనసహస్సాని అట్ఠ చ యోజనసతాని, బాహూ ద్వాదసయోజనసతపరిమాణా, పఞ్ఞాసయోజనం భముకన్తరం, తథా అఙ్గులన్తరికా, హత్థతలాని ద్వే యోజనసతానీతి. మజ్ఝిమాతి అస్సగోణమహింససూకరాదీనం అత్తభావా. రస్సకాతి తాసు తాసు జాతీసు వామనాదయో దీఘమజ్ఝిమేహి ఓమకప్పమాణా సత్తా. అణుకాతి మంసచక్ఖుస్స ¶ అగోచరా, దిబ్బచక్ఖువిసయా ఉదకాదీసు నిబ్బత్తా సుఖుమత్తభావా సత్తా, ఊకాదయో వా. అపిచ యే తాసు తాసు జాతీసు మహన్తమజ్ఝిమేహి థూలమజ్ఝిమేహి చ ఓమకప్పమాణా సత్తా, తే అణుకాతి వేదితబ్బా. థూలాతి పరిమణ్డలత్తభావా మచ్ఛకుమ్మసిప్పికసమ్బుకాదయో సత్తా.
౧౪౭. ఏవం తీహి తికేహి అనవసేసతో సత్తే దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘దిట్ఠా వా యేవ అదిట్ఠా’’తిఆదీహి తీహి దుకేహిపి తే సఙ్గహేత్వా దస్సేతి.
తత్థ దిట్ఠాతి యే అత్తనో చక్ఖుస్స ఆపాథమాగతవసేన దిట్ఠపుబ్బా. అదిట్ఠాతి యే పరసముద్దపరసేలపరచక్కవాళాదీసు ఠితా. ‘‘యేవ దూరే వసన్తి అవిదూరే’’తి ఇమినా పన దుకేన అత్తనో అత్తభావస్స దూరే చ అవిదూరే చ వసన్తే సత్తే దస్సేతి. తే ఉపాదాయుపాదావసేన వేదితబ్బా. అత్తనో హి కాయే వసన్తా సత్తా అవిదూరే, బహికాయే వసన్తా దూరే. తథా అన్తోఉపచారే వసన్తా అవిదూరే, బహిఉపచారే వసన్తా దూరే. అత్తనో విహారే గామే జనపదే దీపే చక్కవాళే వసన్తా అవిదూరే, పరచక్కవాళే వసన్తా దూరే వసన్తీతి వుచ్చన్తి.
భూతాతి జాతా, అభినిబ్బత్తా. యే భూతా ఏవ, న పున భవిస్సన్తీతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి, తేసం ఖీణాసవానమేతం అధివచనం. సమ్భవమేసన్తీతి సమ్భవేసీ. అప్పహీనభవసంయోజనత్తా ఆయతిమ్పి సమ్భవం ఏసన్తానం సేక్ఖపుథుజ్జనానమేతం అధివచనం. అథ వా చతూసు యోనీసు అణ్డజజలాబుజా సత్తా యావ అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ న భిన్దన్తి, తావ సమ్భవేసీ నామ. అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ భిన్దిత్వా బహి నిక్ఖన్తా భూతా నామ. సంసేదజా ఓపపాతికా చ పఠమచిత్తక్ఖణే ¶ సమ్భవేసీ నామ. దుతియచిత్తక్ఖణతో పభుతి భూతా నామ. యేన వా ఇరియాపథేన జాయన్తి, యావ తతో అఞ్ఞం న పాపుణన్తి, తావ సమ్భవేసీ నామ. తతో పరం భూతాతి.
౧౪౮. ఏవం భగవా ‘‘సుఖినో వా’’తిఆదీహి అడ్ఢతేయ్యాహి గాథాహి నానప్పకారతో తేసం భిక్ఖూనం హితసుఖాగమపత్థనావసేన సత్తేసు మేత్తాభావనం ¶ దస్సేత్వా ఇదాని అహితదుక్ఖానాగమపత్థనావసేనాపి తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘న పరో పరం నికుబ్బేథా’’తి. ఏస పోరాణపాఠో, ఇదాని పన ‘‘పరం హీ’’తిపి పఠన్తి, అయం న సోభనో.
తత్థ పరోతి పరజనో. పరన్తి పరజనం. న నికుబ్బేథాతి న వఞ్చేయ్య. నాతిమఞ్ఞేథాతి న అతిక్కమిత్వా మఞ్ఞేయ్య. కత్థచీతి కత్థచి ఓకాసే, గామే వా నిగమే వా ఖేత్తే వా ఞాతిమజ్ఝే వా పూగమజ్ఝే వాతిఆది. నన్తి ఏతం. కఞ్చీతి యం కఞ్చి ఖత్తియం వా బ్రాహ్మణం వా గహట్ఠం వా పబ్బజితం వా సుగతం వా దుగ్గతం వాతిఆది. బ్యారోసనా పటిఘసఞ్ఞాతి కాయవచీవికారేహి బ్యారోసనాయ చ, మనోవికారేన పటిఘసఞ్ఞాయ చ. ‘‘బ్యారోసనాయ పటిఘసఞ్ఞాయా’’తి హి వత్తబ్బే ‘‘బ్యారోసనా పటిఘసఞ్ఞా’’తి వుచ్చతి యథా ‘‘సమ్మ దఞ్ఞాయ విముత్తా’’తి వత్తబ్బే ‘‘సమ్మ దఞ్ఞా విముత్తా’’తి, యథా చ ‘‘అనుపుబ్బసిక్ఖాయ అనుపుబ్బకిరియాయ అనుపుబ్బపటిపదాయా’’తి వత్తబ్బే ‘‘అనుపుబ్బసిక్ఖా అనుపుబ్బకిరియా అనుపుబ్బపటిపదా’’తి (అ. ని. ౮.౧౯; ఉదా. ౪౫; చూళవ. ౩౮౫). నాఞ్ఞమఞ్ఞస్స దుక్ఖమిచ్ఛేయ్యాతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స దుక్ఖం న ఇచ్ఛేయ్య. కిం వుత్తం హోతి? న కేవలం ‘‘సుఖినో వా ఖేమినో వా హోన్తూ’’తిఆది మనసికారవసేనేవ మేత్తం భావేయ్య. కిం పన ‘‘అహో వత యో కోచి పరపుగ్గలో యం కఞ్చి పరపుగ్గలం వఞ్చనాదీహి నికతీహి న నికుబ్బేథ, జాతిఆదీహి చ నవహి మానవత్థూహి కత్థచి పదేసే యం కఞ్చి పరపుగ్గలం నాతిమఞ్ఞేయ్య, అఞ్ఞమఞ్ఞస్స చ బ్యారోసనాయ వా పటిఘసఞ్ఞాయ వా దుక్ఖం న ఇచ్ఛేయ్యా’’తి ఏవమ్పి మనసి కరోన్తో భావేయ్యాతి.
౧౪౯. ఏవం అహితదుక్ఖానాగమపత్థనావసేన అత్థతో మేత్తాభావనం దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ ఉపమాయ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మాతా యథా నియం పుత్త’’న్తి.
తస్సత్థో – యథా మాతా నియం పుత్తం అత్తని జాతం ఓరసం పుత్తం, తఞ్చ ఏకపుత్తమేవ ఆయుసా అనురక్ఖే, తస్స దుక్ఖాగమపటిబాహనత్థం అత్తనో ఆయుమ్పి చజిత్వా తం అనురక్ఖే, ఏవమ్పి సబ్బభూతేసు ఇదం మేత్తమానసం భావయే, పునప్పునం జనయే వడ్ఢయే, తఞ్చ అపరిమాణసత్తారమ్మణవసేన ఏకస్మిం వా సత్తే అనవసేసఫరణవసేన అపరిమాణం భావయేతి.
౧౫౦. ఏవం ¶ ¶ సబ్బాకారేన మేత్తాభావనం దస్సేత్వా ఇదాని తస్సేవ వడ్ఢనం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మేత్తఞ్చ సబ్బలోకస్మీ’’తి.
తత్థ మిజ్జతి తాయతి చాతి మిత్తో, హితజ్ఝాసయతాయ సినియ్హతి, అహితాగమతో రక్ఖతి చాతి అత్థో. మిత్తస్స భావో మేత్తం. సబ్బస్మిన్తి అనవసేసే. లోకస్మిన్తి సత్తలోకే. మనసి భవన్తి మానసం. తఞ్హి చిత్తసమ్పయుత్తత్తా ఏవం వుత్తం. భావయేతి వడ్ఢయే. నాస్స పరిమాణన్తి అపరిమాణం, అప్పమాణసత్తారమ్మణతాయ ఏవం వుత్తం. ఉద్ధన్తి ఉపరి. తేన అరూపభవం గణ్హాతి. అధోతి హేట్ఠా. తేన కామభవం గణ్హాతి. తిరియన్తి వేమజ్ఝం. తేన రూపభవం గణ్హాతి. అసమ్బాధన్తి సమ్బాధవిరహితం, భిన్నసీమన్తి వుత్తం హోతి. సీమా నామ పచ్చత్థికో వుచ్చతి, తస్మిమ్పి పవత్తన్తి అత్థో. అవేరన్తి వేరవిరహితం, అన్తరన్తరాపి వేరచేతనాపాతుభావవిరహితన్తి వుత్తం హోతి. అసపత్తన్తి విగతపచ్చత్థికం. మేత్తావిహారీ హి పుగ్గలో మనుస్సానం పియో హోతి, అమనుస్సానం పియో హోతి, నాస్స కోచి పచ్చత్థికో హోతి, తేనస్స తం మానసం విగతపచ్చత్థికత్తా ‘‘అసపత్త’’న్తి వుచ్చతి. పరియాయవచనఞ్హి ఏతం, యదిదం పచ్చత్థికో సపత్తోతి. అయం అనుపదతో అత్థవణ్ణనా.
అయం పనేత్థ అధిప్పేతత్థవణ్ణనా – యదేతం ‘‘ఏవమ్పి సబ్బభూతేసు మానసం భావయే అపరిమాణ’’న్తి వుత్తం. తఞ్చేతం అపరిమాణం మేత్తం మానసం సబ్బలోకస్మిం భావయే వడ్ఢయే, వుడ్ఢిం, విరూళ్హిం, వేపుల్లం గమయే. కథం? ఉద్ధం అధో చ తిరియఞ్చ, ఉద్ధం యావ భవగ్గా, అధో యావ అవీచితో, తిరియం యావ అవసేసదిసా. ఉద్ధం వా ఆరుప్పం, అధో కామధాతుం, తిరియం రూపధాతుం అనవసేసం ఫరన్తో. ఏవం భావేన్తోపి చ తం యథా అసమ్బాధం, అవేరం, అసపత్తఞ్చ, హోతి తథా సమ్బాధవేరసపత్తాభావం కరోన్తో భావయే. యం వా తం భావనాసమ్పదం పత్తం సబ్బత్థ ఓకాసలాభవసేన అసమ్బాధం. అత్తనో పరేసు ఆఘాతపటివినయేన అవేరం, అత్తని చ పరేసం ఆఘాతపటివినయేన అసపత్తం హోతి, తం అసమ్బాధం అవేరం అసపత్తం అపరిమాణం మేత్తం మానసం ఉద్ధం అధో తిరియఞ్చాతి తివిధపరిచ్ఛేదే సబ్బలోకస్మిం భావయే వడ్ఢయేతి.
౧౫౧. ఏవం ¶ మేత్తాభావనాయ వడ్ఢనం దస్సేత్వా ఇదాని తం భావనమనుయుత్తస్స విహరతో ఇరియాపథనియమాభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తిట్ఠం చరం…పే… అధిట్ఠేయ్యా’’తి.
తస్సత్థో – ఏవమేతం మేత్తం మానసం భావేన్తో సో ‘‘నిసీదతి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా, ఉజుం కాయం పణిధాయా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౭౪; మ. ని. ౧.౧౦౭; విభ. ౫౦౮) వియ ఇరియాపథనియమం అకత్వా యథాసుఖం అఞ్ఞతరఞ్ఞతరఇరియాపథబాధనవినోదనం కరోన్తో తిట్ఠం వా చరం వా నిసిన్నో వా సయానో వా యావతా విగతమిద్ధో అస్స, అథ ఏతం మేత్తాఝానస్సతిం అధిట్ఠేయ్య.
అథ ¶ వా ఏవం మేత్తాభావనాయ వడ్ఢనం దస్సేత్వా ఇదాని వసీభావం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తిట్ఠం చర’’న్తి. వసిప్పత్తో హి తిట్ఠం వా చరం వా నిసిన్నో వా సయానో వా యావతా ఇరియాపథేన ఏతం మేత్తాఝానస్సతిం అధిట్ఠాతుకామో హోతి. అథ వా తిట్ఠం వా చరం వాతి న తస్స ఠానాదీని అన్తరాయకరాని హోన్తి, అపిచ ఖో సో యావతా ఏతం మేత్తాఝానస్సతిం అధిట్ఠాతుకామో హోతి, తావతా వితమిద్ధో హుత్వా అధిట్ఠాతి, నత్థి తస్స తత్థ దన్ధాయితత్తం. తేనాహ ‘‘తిట్ఠం చరం నిసిన్నో వ సయానో, యావతాస్స వితమిద్ధో. ఏతం సతిం అధిట్ఠేయ్యా’’తి.
తస్సాయమధిప్పాయో – యం తం ‘‘మేత్తఞ్చ సబ్బలోకస్మి, మానసం భావయే’’తి వుత్తం, తం తథా భావయే, యథా ఠానాదీసు యావతా ఇరియాపథేన, ఠానాదీని వా అనాదియిత్వా యావతా ఏతం మేత్తాఝానస్సతిం అధిట్ఠాతుకామో అస్స, తావతా వితమిద్ధో హుత్వా ఏతం సతిం అధిట్ఠేయ్యాతి.
ఏవం మేత్తాభావనాయ వసీభావం దస్సేన్తో ‘‘ఏతం సతిం అధిట్ఠేయ్యా’’తి తస్మిం మేత్తావిహారే నియోజేత్వా ఇదాని తం విహారం థునన్తో ఆహ ‘‘బ్రహ్మమేతం విహారమిధమాహూ’’తి.
తస్సత్థో – య్వాయం ‘‘సుఖినోవ ఖేమినో హోన్తూ’’తిఆదిం కత్వా యావ ‘‘ఏతం సతిం అధిట్ఠేయ్యా’’తి సంవణ్ణితో మేత్తావిహారో, ఏతం చతూసు దిబ్బబ్రహ్మఅరియఇరియాపథవిహారేసు నిద్దోసత్తా అత్తనోపి పరేసమ్పి అత్థకరత్తా చ ఇధ అరియస్స ధమ్మవినయే బ్రహ్మవిహారమాహు, సేట్ఠవిహారమాహూతి. యతో సతతం సమితం అబ్బోకిణ్ణం తిట్ఠం చరం నిసిన్నో ¶ వా సయానో వా యావతాస్స వితమిద్ధో, ఏతం సతిం అధిట్ఠేయ్యాతి.
౧౫౨. ఏవం భగవా తేసం భిక్ఖూనం నానప్పకారతో మేత్తాభావనం దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా మేత్తా సత్తారమ్మణత్తా అత్తదిట్ఠియా ఆసన్నా హోతి తస్మా దిట్ఠిగహణనిసేధనముఖేన తేసం భిక్ఖూనం తదేవ మేత్తాఝానం పాదకం కత్వా అరియభూమిప్పత్తిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘దిట్ఠిఞ్చ అనుపగ్గమ్మా’’తి. ఇమాయ గాథాయ దేసనం సమాపేసి.
తస్సత్థో – య్వాయం ‘‘బ్రహ్మమేతం విహారమిధమాహూ’’తి సంవణ్ణితో మేత్తాఝానవిహారో, తతో వుట్ఠాయ యే తత్థ వితక్కవిచారాదయో ధమ్మా, తే, తేసఞ్చ వత్థాదిఅనుసారేన రూపధమ్మే పరిగ్గహేత్వా ఇమినా నామరూపపరిచ్ఛేదేన ‘‘సుద్ధసఙ్ఖారపుఞ్జోయం, న ఇధ సత్తూపలబ్భతీ’’తి (సం. ని. ౧.౧౭౧) ఏవం దిట్ఠిఞ్చ అనుపగ్గమ్మ అనుపుబ్బేన లోకుత్తరసీలేన సీలవా హుత్వా లోకుత్తరసీలసమ్పయుత్తేనేవ సోతాపత్తిమగ్గసమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతేన దస్సనేన సమ్పన్నో. తతో పరం యోపాయం వత్థుకామేసు గేధో కిలేసకామో అప్పహీనో హోతి, తమ్పి సకదాగామిఅనాగామిమగ్గేహి తనుభావేన అనవసేసప్పహానేన చ కామేసు గేధం వినేయ్య వినయిత్వా వూపసమేత్వా న హి జాతు గబ్భసేయ్య పున రేతి ¶ ఏకంసేనేవ పున గబ్భసేయ్యం న ఏతి, సుద్ధావాసేసు నిబ్బత్తిత్వా తత్థేవ అరహత్తం పాపుణిత్వా పరినిబ్బాతీతి.
ఏవం భగవా దేసనం సమాపేత్వా తే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, తస్మింయేవ వనసణ్డే విహరథ. ఇమఞ్చ సుత్తం మాసస్స అట్ఠసు ధమ్మస్సవనదివసేసు గణ్డిం ఆకోటేత్వా ఉస్సారేథ, ధమ్మకథం కరోథ, సాకచ్ఛథ, అనుమోదథ, ఇదమేవ కమ్మట్ఠానం ఆసేవథ, భావేథ, బహులీకరోథ. తేపి వో అమనుస్సా తం భేరవారమ్మణం న దస్సేస్సన్తి, అఞ్ఞదత్థు అత్థకామా హితకామా భవిస్సన్తీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి భగవతో పటిస్సుణిత్వా ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం అభివాదేత్వా, పదక్ఖిణం కత్వా, తత్థ గన్త్వా, తథా అకంసు. దేవతాయో చ ‘‘భదన్తా అమ్హాకం అత్థకామా హితకామా’’తి పీతిసోమనస్సజాతా హుత్వా సయమేవ సేనాసనం సమ్మజ్జన్తి, ఉణ్హోదకం పటియాదేన్తి, పిట్ఠిపరికమ్మపాదపరికమ్మం కరోన్తి, ఆరక్ఖం సంవిదహన్తి. తే భిక్ఖూ తథేవ మేత్తం భావేత్వా తమేవ ¶ చ పాదకం కత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా సబ్బేవ తస్మింయేవ అన్తోతేమాసే అగ్గఫలం అరహత్తం పాపుణిత్వా మహాపవారణాయ విసుద్ధిపవారణం పవారేసున్తి.
ఏవఞ్హి అత్థకుసలేన తథాగతేన,
ధమ్మిస్సరేన కథితం కరణీయమత్థం;
కత్వానుభుయ్య పరమం హదయస్స సన్తిం,
సన్తం పదం అభిసమేన్తి సమత్తపఞ్ఞా.
తస్మా హి తం అమతమబ్భుతమరియకన్తం,
సన్తం పదం అభిసమేచ్చ విహరితుకామో;
విఞ్ఞూ జనో విమలసీలసమాధిపఞ్ఞా,
భేదం కరేయ్య సతతం కరణీయమత్థన్తి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మేత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౯. హేమవతసుత్తవణ్ణనా
అజ్జ ¶ పన్నరసోతి హేమవతసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? పుచ్ఛావసికా ఉప్పత్తి. హేమవతేన హి పుట్ఠో భగవా ‘‘ఛసు లోకో సముప్పన్నో’’తిఆదీని అభాసి. తత్థ ‘‘అజ్జ పన్నరసో’’తిఆది సాతాగిరేన వుత్తం, ‘‘ఇతి సాతాగిరో’’తిఆది సఙ్గీతికారేహి, ‘‘కచ్చిమనో’’తిఆది హేమవతేన, ‘‘ఛసు లోకో’’తిఆది భగవతా, తం సబ్బమ్పి సమోధానేత్వా ¶ ‘‘హేమవతసుత్త’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘సాతాగిరిసుత్త’’న్తి ఏకచ్చేహి.
తత్థ యాయం ‘‘అజ్జ పన్నరసో’’తిఆది గాథా. తస్సా ఉప్పత్తి – ఇమస్మింయేవ భద్దకప్పే వీసతివస్ససహస్సాయుకేసు పురిసేసు ఉప్పజ్జిత్వా సోళసవస్ససహస్సాయుకాని ఠత్వా పరినిబ్బుతస్స భగవతో కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స మహతియా పూజాయ సరీరకిచ్చం అకంసు. తస్స ధాతుయో అవికిరిత్వా ¶ సువణ్ణక్ఖన్ధో వియ ఏకగ్ఘనా హుత్వా అట్ఠంసు. దీఘాయుకబుద్ధానఞ్హి ఏసా ధమ్మతా. అప్పాయుకబుద్ధా పన యస్మా బహుతరేన జనేన అదిట్ఠా ఏవ పరినిబ్బాయన్తి, తస్మా ధాతుపూజమ్పి కత్వా ‘‘తత్థ తత్థ జనా పుఞ్ఞం పసవిస్సన్తీ’’తి అనుకమ్పాయ ‘‘ధాతుయో వికిరన్తూ’’తి అధిట్ఠహన్తి. తేన తేసం సువణ్ణచుణ్ణాని వియ ధాతుయో వికిరన్తి, సేయ్యథాపి అమ్హాకం భగవతో.
మనుస్సా తస్స భగవతో ఏకంయేవ ధాతుఘరం కత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేసుం యోజనం ఉబ్బేధేన పరిక్ఖేపేన చ. తస్స ఏకేకగావుతన్తరాని చత్తారి ద్వారాని అహేసుం. ఏకం ద్వారం కికీ రాజా అగ్గహేసి; ఏకం తస్సేవ పుత్తో పథవిన్ధరో నామ; ఏకం సేనాపతిపముఖా అమచ్చా; ఏకం సేట్ఠిపముఖా జానపదా రత్తసువణ్ణమయా ఏకగ్ఘనా సువణ్ణరసపటిభాగా చ నానారతనమయా ఇట్ఠకా అహేసుం ఏకేకా సతసహస్సగ్ఘనికా. తే హరితాలమనోసిలాహి మత్తికాకిచ్చం సురభితేలేన ఉదకకిచ్చఞ్చ కత్వా తం చేతియం పతిట్ఠాపేసుం.
ఏవం పతిట్ఠితే చేతియే ద్వే కులపుత్తా సహాయకా నిక్ఖమిత్వా సమ్ముఖసావకానం థేరానం సన్తికే పబ్బజింసు. దీఘాయుకబుద్ధానఞ్హి సమ్ముఖసావకాయేవ పబ్బాజేన్తి, ఉపసమ్పాదేన్తి, నిస్సయం ¶ దేన్తి, ఇతరే న లభన్తి. తతో తే కులపుత్తా ‘‘సాసనే, భన్తే, కతి ధురానీ’’తి పుచ్ఛింసు. థేరా ‘‘ద్వే ధురానీ’’తి కథేసుం – ‘‘వాసధురం, పరియత్తిధురఞ్చా’’తి. తత్థ పబ్బజితేన కులపుత్తేన ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే పఞ్చ వస్సాని వసిత్వా, వత్తపటివత్తం పూరేత్వా, పాతిమోక్ఖం ద్వే తీణి భాణవారసుత్తన్తాని చ పగుణం ¶ కత్వా, కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా, కులే వా గణే వా నిరాలయేన అరఞ్ఞం పవిసిత్వా, అరహత్తసచ్ఛికిరియాయ ఘటితబ్బం వాయమితబ్బం, ఏతం వాసధురం. అత్తనో థామేన పన ఏకం వా నికాయం పరియాపుణిత్వా ద్వే వా పఞ్చ వా నికాయే పరియత్తితో చ అత్థతో చ సువిసదం సాసనం అనుయుఞ్జితబ్బం, ఏతం పరియత్తిధురన్తి. అథ తే కులపుత్తా ‘‘ద్విన్నం ధురానం వాసధురమేవ సేట్ఠ’’న్తి వత్వా ‘‘మయం పనమ్హా దహరా, వుడ్ఢకాలే వాసధురం పరిపూరేస్సామ, పరియత్తిధురం తావ పూరేమా’’తి పరియత్తిం ఆరభింసు. తే పకతియావ పఞ్ఞవన్తో నచిరస్సేవ సకలే బుద్ధవచనే పకతఞ్ఞనో వినయే చ అతివియ వినిచ్ఛయకుసలా అహేసుం. తేసం పరియత్తిం నిస్సాయ పరివారో ఉప్పజ్జి, పరివారం నిస్సాయ ¶ లాభో, ఏకమేకస్స పఞ్చసతపఞ్చసతా భిక్ఖూ పరివారా అహేసుం. తే సత్థుసాసనం దీపేన్తా విహరింసు, పున బుద్ధకాలో వియ అహోసి.
తదా ద్వే భిక్ఖూ గామకావాసే విహరన్తి ధమ్మవాదీ చ అధమ్మవాదీ చ. అధమ్మవాదీ చణ్డో హోతి ఫరుసో, ముఖరో, తస్స అజ్ఝాచారో ఇతరస్స పాకటో హోతి. తతో నం ‘‘ఇదం తే, ఆవుసో, కమ్మం సాసనస్స అప్పతిరూప’’న్తి చోదేసి. సో ‘‘కిం తే దిట్ఠం, కిం సుత’’న్తి విక్ఖిపతి. ఇతరో ‘‘వినయధరా జానిస్సన్తీ’’తి ఆహ. తతో అధమ్మవాదీ ‘‘సచే ఇమం వత్థుం వినయధరా వినిచ్ఛినిస్సన్తి, అద్ధా మే సాసనే పతిట్ఠా న భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా అత్తనో పక్ఖం కాతుకామో తావదేవ పరిక్ఖారే ఆదాయ తే ద్వే థేరే ఉపసఙ్కమిత్వా సమణపరిక్ఖారే దత్వా తేసం నిస్సయేన విహరితుమారద్ధో. సబ్బఞ్చ నేసం ఉపట్ఠానం కరోన్తో సక్కచ్చం వత్తపటివత్తం పూరేతుకామో వియ అకాసి. తతో ఏకదివసం ఉపట్ఠానం గన్త్వా వన్దిత్వా తేహి విస్సజ్జియమానోపి అట్ఠాసియేవ. థేరా ‘‘కిఞ్చి వత్తబ్బమత్థీ’’తి తం పుచ్ఛింసు. సో ‘‘ఆమ, భన్తే, ఏకేన మే భిక్ఖునా సహ అజ్ఝాచారం పటిచ్చ వివాదో అత్థి. సో యది తం వత్థుం ఇధాగన్త్వా ఆరోచేతి, యథావినిచ్ఛయం న వినిచ్ఛినితబ్బ’’న్తి. థేరా ‘‘ఓసటం ¶ వత్థుం యథావినిచ్ఛయం న వినిచ్ఛినితుం న వట్టతీ’’తి ఆహంసు. సో ‘‘ఏవం కరియమానే, భన్తే, మమ సాసనే పతిట్ఠా నత్థి, మయ్హేతం పాపం హోతు, మా తుమ్హే వినిచ్ఛినథా’’తి. తే తేన నిప్పీళియమానా సమ్పటిచ్ఛింసు. సో తేసం పటిఞ్ఞం గహేత్వా పున తం ఆవాసం గన్త్వా ‘‘సబ్బం వినయధరానం సన్తికే నిట్ఠిత’’న్తి తం ధమ్మవాదిం సుట్ఠుతరం అవమఞ్ఞన్తో ఫరుసేన సముదాచరతి. ధమ్మవాదీ ‘‘నిస్సఙ్కో అయం జాతో’’తి తావదేవ నిక్ఖమిత్వా థేరానం పరివారం భిక్ఖుసహస్సం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ ¶ – ‘‘నను, ఆవుసో, ఓసటం వత్థు యథాధమ్మం వినిచ్ఛినితబ్బం, అనోసరాపేత్వా ఏవ వా అఞ్ఞమఞ్ఞం అచ్చయం దేసాపేత్వా సామగ్గీ కాతబ్బా. ఇమే పన థేరా నేవ వత్థుం వినిచ్ఛినింసు, న సామగ్గిం అకంసు. కిం నామేత’’న్తి? తేపి సుత్వా తుణ్హీ అహేసుం – ‘‘నూన కిఞ్చి ఆచరియేహి ఞాత’’న్తి. తతో అధమ్మవాదీ ఓకాసం లభిత్వా ‘‘త్వం పుబ్బే ‘వినయధరా జానిస్సన్తీ’తి భణసి. ఇదాని తేసం వినయధరానం ఆరోచేహి తం ¶ వత్థు’’న్తి ధమ్మవాదిం పీళేత్వా ‘‘అజ్జతగ్గే పరాజితో త్వం, మా తం ఆవాసం ఆగచ్ఛీ’’తి వత్వా పక్కామి. తతో ధమ్మవాదీ థేరే ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘తుమ్హే సాసనం అనపేక్ఖిత్వా ‘అమ్హే ఉపట్ఠేసి పరితోసేసీ’తి పుగ్గలమేవ అపేక్ఖిత్థ, సాసనం అరక్ఖిత్వా పుగ్గలం రక్ఖిత్థ, అజ్జతగ్గే దాని తుమ్హాకం వినిచ్ఛయం వినిచ్ఛినితుం న వట్టతి, అజ్జ పరినిబ్బుతో కస్సపో భగవా’’తి మహాసద్దేన కన్దిత్వా ‘‘నట్ఠం సత్థు సాసన’’న్తి పరిదేవమానో పక్కామి.
అథ ఖో తే భిక్ఖూ సంవిగ్గమానసా ‘‘మయం పుగ్గలమనురక్ఖన్తా సాసనరతనం సోబ్భే పక్ఖిపిమ్హా’’తి కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేసుం ¶ . తే తేనేవ కుక్కుచ్చేన ఉపహతాసయత్తా కాలం కత్వా సగ్గే నిబ్బత్తితుమసక్కోన్తా ఏకాచరియో హిమవతి హేమవతే పబ్బతే నిబ్బత్తి హేమవతో యక్ఖోతి నామేన. దుతియాచరియో మజ్ఝిమదేసే సాతపబ్బతే సాతాగిరోతి నామేన. తేపి నేసం పరివారా భిక్ఖూ తేసంయేవ అనువత్తిత్వా సగ్గే నిబ్బత్తితుమసక్కోన్తా తేసం పరివారా యక్ఖావ హుత్వా నిబ్బత్తింసు. తేసం పన పచ్చయదాయకా గహట్ఠా దేవలోకే నిబ్బతింసు. హేమవతసాతాగిరా అట్ఠవీసతియక్ఖసేనాపతీనమబ్భన్తరా మహానుభావా యక్ఖరాజానో అహేసుం.
యక్ఖసేనాపతీనఞ్చ అయం ధమ్మతా – మాసే మాసే అట్ఠ దివసాని ధమ్మవినిచ్ఛయత్థం హిమవతి మనోసిలాతలే నాగవతిమణ్డపే దేవతానం సన్నిపాతో హోతి, తత్థ సన్నిపతితబ్బన్తి. అథ సాతాగిరహేమవతా తస్మిం సమాగమే అఞ్ఞమఞ్ఞం దిస్వా సఞ్జానింసు – ‘‘త్వం, సమ్మ, కుహిం ఉప్పన్నో, త్వం కుహి’’న్తి అత్తనో అత్తనో ఉప్పత్తిట్ఠానఞ్చ పుచ్ఛిత్వా విప్పటిసారినో అహేసుం. ‘‘నట్ఠా మయం, సమ్మ, పుబ్బే వీసతి వస్ససహస్సాని సమణధమ్మం కత్వా ఏకం పాపసహాయం నిస్సాయ యక్ఖయోనియం ఉప్పన్నా, అమ్హాకం పన పచ్చయదాయకా కామావచరదేవేసు నిబ్బత్తా’’తి. అథ సాతాగిరో ఆహ – ‘‘మారిస, హిమవా నామ అచ్ఛరియబ్భుతసమ్మతో, కిఞ్చి అచ్ఛరియం దిస్వా వా సుత్వా వా మమాపి ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. హేమవతోపి ఆహ – ‘‘మారిస, మజ్ఝిమదేసో నామ అచ్ఛరియబ్భుతసమ్మతో, కిఞ్చి అచ్ఛరియం దిస్వా వా సుత్వా వా మమాపి ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. ఏవం తేసు ద్వీసు సహాయేసు అఞ్ఞమఞ్ఞం కతికం కత్వా, తమేవ ఉప్పత్తిం అవివజ్జేత్వా వసమానేసు ఏకం బుద్ధన్తరం వీతివత్తం, మహాపథవీ ఏకయోజనతిగావుతమత్తం ఉస్సదా.
అథమ్హాకం ¶ ¶ ¶ బోధిసత్తో దీపఙ్కరపాదమూలే కతపణిధానో యావ వేస్సన్తరజాతకం, తావ పారమియో పూరేత్వా, తుసితభవనే ఉప్పజ్జిత్వా, తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా, ధమ్మపదనిదానే వుత్తనయేన దేవతాహి ఆయాచితో పఞ్చ మహావిలోకనాని విలోకేత్వా, దేవతానం ఆరోచేత్వా, ద్వత్తింసాయ పుబ్బనిమిత్తేసు వత్తమానేసు ఇధ పటిసన్ధిం అగ్గహేసి దససహస్సిలోకధాతుం కమ్పేత్వా. తాని దిస్వాపి ఇమే రాజయక్ఖా ‘‘ఇమినా కారణేన నిబ్బత్తానీ’’తి న జానింసు. ‘‘ఖిడ్డాపసుతత్తా నేవాద్దసంసూ’’తి ఏకే. ఏస నయో జాతియం అభినిక్ఖమనే బోధియఞ్చ. ధమ్మచక్కప్పవత్తనే పన పఞ్చవగ్గియే ఆమన్తేత్వా భగవతి తిపరివట్టం ద్వాదసాకారం వరధమ్మచక్కం పవత్తేన్తే మహాభూమిచాలం పుబ్బనిమిత్తం పాటిహారియాని చ ఏతేసం ఏకో సాతాగిరోయేవ పఠమం అద్దస. నిబ్బత్తికారణఞ్చ తేసం ఞత్వా సపరిసో భగవన్తం ఉపసఙ్కమ్మ ధమ్మదేసనం అస్సోసి, న చ కిఞ్చి విసేసం అధిగచ్ఛి. కస్మా? సో హి ధమ్మం సుణన్తో హేమవతం అనుస్సరిత్వా ‘‘ఆగతో ను ఖో మే సహాయకో, నో’’తి పరిసం ఓలోకేత్వా తం అపస్సన్తో ‘‘వఞ్చితో మే సహాయో, యో ఏవం విచిత్రపటిభానం భగవతో ధమ్మదేసనం న సుణాతీ’’తి విక్ఖిత్తచిత్తో అహోసి. భగవా చ అత్థఙ్గతేపి చ సూరియే దేసనం న నిట్ఠాపేసి.
అథ సాతాగిరో ‘‘సహాయం గహేత్వా తేన సహాగమ్మ ధమ్మదేసనం సోస్సామీ’’తి హత్థియానఅస్సయానగరుళయానాదీని మాపేత్వా పఞ్చహి యక్ఖసతేహి పరివుతో హిమవన్తాభిముఖో పాయాసి, తదా హేమవతోపి. యస్మా పటిసన్ధిజాతి-అభినిక్ఖమన-బోధిపరినిబ్బానేస్వేవ ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని హుత్వావ పతివిగచ్ఛన్తి, న చిరట్ఠితికాని హోన్తి, ధమ్మచక్కపవత్తనే పన తాని సవిసేసాని హుత్వా, చిరతరం ఠత్వా నిరుజ్ఝన్తి, తస్మా హిమవతి తం అచ్ఛరియపాతుభావం దిస్వా ‘‘యతో అహం జాతో, న కదాచి అయం పబ్బతో ఏవం అభిరామో భూతపుబ్బో, హన్ద దాని మమ సహాయం గహేత్వా ఆగమ్మ తేన సహ ఇమం పుప్ఫసిరిం అనుభవిస్సామీ’’తి తథేవ మజ్ఝిమదేసాభిముఖో ఆగచ్ఛతి. తే ఉభోపి రాజగహస్స ¶ ఉపరి సమాగన్త్వా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆగమనకారణం పుచ్ఛింసు. హేమవతో ఆహ – ‘‘యతో అహం, మారిస, జాతో, నాయం పబ్బతో ఏవం అకాలకుసుమితేహి రుక్ఖేహి అభిరామో భూతపుబ్బో, తస్మా ఏతం పుప్ఫసిరిం తయా సద్ధిం అనుభవిస్సామీతి ఆగతోమ్హీ’’తి ¶ . సాతాగిరో ఆహ – ‘‘జానాసి, పన, త్వం మారిస, యేన కారణేన ఇమం అకాలపుప్ఫపాటిహారియం జాత’’న్తి? ‘‘న జానామి, మారిసా’’తి. ‘‘ఇమం, మారిస, పాటిహారియం న కేవల హిమవన్తేయేవ, అపిచ ఖో పన దససహస్సిలోకధాతూసు నిబ్బత్తం, సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, అజ్జ ధమ్మచక్కం పవత్తేసి, తేన కారణేనా’’తి. ఏవం సాతాగిరో హేమవతస్స బుద్ధుప్పాదం కథేత్వా, తం భగవతో సన్తికం ఆనేతుకామో ఇమం గాథమాహ. కేచి పన గోతమకే చేతియే విహరన్తే భగవతి అయమేవమాహాతి భణన్తి ‘‘అజ్జ పన్నరసో’’తి.
౧౫౩. తత్థ ¶ అజ్జాతి అయం రత్తిన్దివో పక్ఖగణనతో పన్నరసో, ఉపవసితబ్బతో ఉపోసథో. తీసు వా ఉపోసథేసు అజ్జ పన్నరసో ఉపోసథో, న చాతుద్దసీ ఉపోసథో, న సామగ్గీఉపోసథో. యస్మా వా పాతిమోక్ఖుద్దేసఅట్ఠఙ్గఉపవాసపఞ్ఞత్తిదివసాదీసు సమ్బహులేసు అత్థేసు ఉపోసథసద్దో వత్తతి. ‘‘ఆయామావుసో, కప్పిన, ఉపోసథం గమిస్సామా’’తిఆదీసు హి పాతిమోక్ఖుద్దేసే ఉపోసథసద్దో. ‘‘ఏవం అట్ఠఙ్గసమన్నాగతో ఖో విసాఖే ఉపోసథో ఉపవుత్థో’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౪౩) పాణాతిపాతా వేరమణిఆదికేసు అట్ఠఙ్గేసు. ‘‘సుద్ధస్స వే సదా ఫగ్గు, సుద్ధస్సుపోసథో సదా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౭౯) ఉపవాసే. ‘‘ఉపోసథో నామ నాగరాజా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౨౪౬; మ. ని. ౩.౨౫౮) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘తదహుపోసథే పన్నరసే సీసంన్హాతస్సా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౮౫; మ. ని. ౩.౨౫౬) దివసే. తస్మా అవసేసత్థం పటిక్ఖిపిత్వా ఆసాళ్హీపుణ్ణమదివసంయేవ నియామేన్తో ఆహ – ‘‘అజ్జ పన్నరసో ఉపోసథో’’తి. పాటిపదో దుతియోతి ఏవం గణియమానే అజ్జ పన్నరసో దివసోతి అత్థో.
దివి భవాని దిబ్బాని, దిబ్బాని ఏత్థ అత్థీతి దిబ్బా. కాని తాని? రూపాని. తఞ్హి ¶ రత్తిం దేవానం దససహస్సిలోకధాతుతో సన్నిపతితానం సరీరవత్థాభరణవిమానప్పభాహి అబ్భాదిఉపక్కిలేసవిరహితాయ చన్దప్పభాయ చ సకలజమ్బుదీపో అలఙ్కతో అహోసి. విసేసాలఙ్కతో చ పరమవిసుద్ధిదేవస్స భగవతో సరీరప్పభాయ. తేనాహ ‘‘దిబ్బా రత్తి ఉపట్ఠితా’’తి.
ఏవం ¶ రత్తిగుణవణ్ణనాపదేసేనాపి సహాయస్స చిత్తప్పసాదం జనేన్తో బుద్ధుప్పాదం కథేత్వా ఆహ ‘‘అనోమనామం సత్థారం, హన్ద పస్సామ గోతమ’’న్తి. తత్థ అనోమేహి అలామకేహి సబ్బాకారపరిపూరేహి గుణేహి నామం అస్సాతి అనోమనామో. తథా హిస్స ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭; పటి. మ. ౧.౧౬౨) నయేన బుద్ధోతి అనోమేహి గుణేహి నామం, ‘‘భగ్గరాగోతి భగవా, భగ్గదోసోతి భగవా’’తిఆదినా (మహాని. ౮౪) నయేన చ అనోమేహి గుణేహి నామం. ఏస నయో ‘‘అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో విజ్జాచరణసమ్పన్నో’’తిఆదీసు. దిట్ఠధమ్మికాదీసు అత్థేసు దేవమనుస్సే అనుసాసతి ‘‘ఇమం పజహథ, ఇమం సమాదాయ వత్తథా’’తి సత్థా. అపిచ ‘‘సత్థా భగవా సత్థవాహో, యథా సత్థవాహో సత్తే కన్తారం తారేతీ’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౦) నిద్దేసే వుత్తనయేనాపి సత్థా. తం అనోమనామం సత్థారం. హన్దాతి బ్యవసానత్థే నిపాతో. పస్సామాతి తేన అత్తానం సహ సఙ్గహేత్వా పచ్చుప్పన్నవచనం. గోతమన్తి గోతమగోత్తం. కిం వుత్తం హోతి ¶ ? ‘‘సత్థా, న సత్థా’’తి మా విమతిం అకాసి, ఏకన్తబ్యవసితో హుత్వావ ఏహి పస్సామ గోతమన్తి.
౧౫౪. ఏవం వుత్తే హేమవతో ‘‘అయం సాతాగిరో ‘అనోమనామం సత్థార’న్తి భణన్తో తస్స సబ్బఞ్ఞుతం పకాసేతి, సబ్బఞ్ఞునో చ దుల్లభా లోకే, సబ్బఞ్ఞుపటిఞ్ఞేహి పూరణాదిసదిసేహేవ లోకో ఉపద్దుతో. సో పన యది సబ్బఞ్ఞూ, అద్ధా తాదిలక్ఖణప్పత్తో భవిస్సతి, తేన తం ఏవం పరిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తాదిలక్ఖణం పుచ్ఛన్తో ఆహ – ‘‘కచ్చి మనో’’తి.
తత్థ కచ్చీతి పుచ్ఛా. మనోతి చిత్తం. సుపణిహితోతి సుట్ఠు ఠపితో, అచలో అసమ్పవేధీ. సబ్బేసు భూతేసు సబ్బభూతేసు. తాదినోతి తాదిలక్ఖణప్పత్తస్సేవ ¶ సతో. పుచ్ఛా ఏవ వా అయం ‘‘సో తే సత్థా సబ్బభూతేసు తాదీ, ఉదాహు నో’’తి. ఇట్ఠే అనిట్ఠే చాతి ఏవరూపే ఆరమ్మణే. సఙ్కప్పాతి వితక్కా. వసీకతాతి వసం గమితా. కిం వుత్తం హోతి? యం త్వం సత్థారం వదసి, తస్స తే సత్థునో కచ్చి తాదిలక్ఖణప్పత్తస్స సతో సబ్బభూతేసు మనో సుపణిహితో, ఉదాహు యావ చలనపచ్చయం న లభతి, తావ సుపణిహితో వియ ఖాయతి. సో వా తే సత్థా కచ్చి సబ్బభూతేసు సమచిత్తేన తాదీ, ఉదాహు నో, యే చ ఖో ఇట్ఠానిట్ఠేసు ¶ ఆరమ్మణేసు రాగదోసవసేన సఙ్కప్పా ఉప్పజ్జేయ్యుం, త్యాస్స కచ్చి వసీకతా, ఉదాహు కదాచి తేసమ్పి వసేన వత్తతీతి.
౧౫౫. తతో సాతాగిరో భగవతో సబ్బఞ్ఞుభావే బ్యవసితత్తా సబ్బే సబ్బఞ్ఞుగుణే అనుజానన్తో ఆహ ‘‘మనో చస్స సుపణిహితో’’తిఆది. తత్థ సుపణిహితోతి సుట్ఠు ఠపితో, పథవీసమో అవిరుజ్ఝనట్ఠేన, సినేరుసమో సుప్పతిట్ఠితాచలనట్ఠేన, ఇన్దఖీలసమో చతుబ్బిధమారపరవాదిగణేహి అకమ్పియట్ఠేన. అనచ్ఛరియఞ్చేతం, భగవతో ఇదాని సబ్బాకారసమ్పన్నత్తా సబ్బఞ్ఞుభావే ఠితస్స మనో సుపణిహితో అచలో భవేయ్య. యస్స తిరచ్ఛానభూతస్సాపి సరాగాదికాలే ఛద్దన్తనాగకులే ఉప్పన్నస్స సవిసేన సల్లేన విద్ధస్స అచలో అహోసి, వధకేపి తస్మిం నప్పదుస్సి, అఞ్ఞదత్థు తస్సేవ అత్తనో దన్తే ఛేత్వా అదాసి; తథా మహాకపిభూతస్స మహతియా సిలాయ సీసే పహటస్సాపి తస్సేవ చ మగ్గం దస్సేసి; తథా విధురపణ్డితభూతస్స పాదేసు గహేత్వా సట్ఠియోజనే కాళపబ్బతపపాతే పక్ఖిత్తస్సాపి అఞ్ఞదత్థు తస్సేవ యక్ఖస్సత్థాయ ధమ్మం దేసేసి. తస్మా సమ్మదేవ ఆహ సాతాగిరో – ‘‘మనో చస్స సుపణిహితో’’తి.
సబ్బభూతేసు ¶ తాదినోతి సబ్బసత్తేసు తాదిలక్ఖణప్పత్తస్సేవ సతో మనో సుపణిహితో, న యావ పచ్చయం న లభతీతి అత్థో ¶ . తత్థ భగవతో తాదిలక్ఖణం పఞ్చధా వేదితబ్బం. యథాహ –
‘‘భగవా పఞ్చహాకారేహి తాదీ, ఇట్ఠానిట్ఠే తాదీ, చత్తావీతి తాదీ, ముత్తావీతి తాదీ, తిణ్ణావీతి తాదీ, తన్నిద్దేసాతి తాదీ. కథం భగవా ఇట్ఠానిట్ఠే తాదీ? భగవా లాభేపి తాదీ’’తి (మహాని. ౩౮).
ఏవమాది సబ్బం నిద్దేసే వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. లాభాదయో చ తస్స మహాఅట్ఠకథాయం విత్థారితనయేన వేదితబ్బా. ‘‘పుచ్ఛా ఏవ వా అయం. సో తే సత్థా సబ్బభూతేసు తాదీ, ఉదాహు నో’’తి ఇమస్మిమ్పి వికప్పే సబ్బభూతేసు సమచిత్తతాయ తాదీ అమ్హాకం సత్థాతి అత్థో. అయఞ్హి భగవా సుఖూపసంహారకామతాయ దుక్ఖాపనయనకామతాయ చ సబ్బసత్తేసు సమచిత్తో, యాదిసో అత్తని, తాదిసో పరేసు, యాదిసో ¶ మాతరి మహామాయాయ, తాదిసో చిఞ్చమాణవికాయ, యాదిసో పితరి సుద్ధోదనే, తాదిసో సుప్పబుద్ధే, యాదిసో పుత్తే రాహులే, తాదిసో వధకేసు దేవదత్తధనపాలకఅఙ్గులిమాలాదీసు. సదేవకే లోకేపి తాదీ. తస్మా సమ్మదేవాహ సాతాగిరో – ‘‘సబ్బభూతేసు తాదినో’’తి.
అథో ఇట్ఠే అనిట్ఠే చాతి. ఏత్థ పన ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో – యం కిఞ్చి ఇట్ఠం వా అనిట్ఠం వా ఆరమ్మణం, సబ్బప్పకారేహి తత్థ యే రాగదోసవసేన సఙ్కప్పా ఉప్పజ్జేయ్యుం, త్యాస్స అనుత్తరేన మగ్గేన రాగాదీనం పహీనత్తా వసీకతా, న కదాచి తేసం వసే వత్తతి. సో హి భగవా అనావిలసఙ్కప్పో సువిముత్తచిత్తో సువిముత్తపఞ్ఞోతి. ఏత్థ చ సుపణిహితమనతాయ అయోనిసోమనసికారాభావో వుత్తో. సబ్బభూతేసు ఇట్ఠానిట్ఠేహి సో యత్థ భవేయ్య, తం సత్తసఙ్ఖారభేదతో దువిధమారమ్మణం వుత్తం. సఙ్కప్పవసీభావేన తస్మిం ఆరమ్మణే తస్స మనసికారాభావతో కిలేసప్పహానం వుత్తం. సుపణిహితమనతాయ చ మనోసమాచారసుద్ధి, సబ్బభూతేసు తాదితాయ కాయసమాచారసుద్ధి, సఙ్కప్పవసీభావేన వితక్కమూలకత్తా వాచాయ వచీసమాచారసుద్ధి. తథా సుపణిహితమనతాయ లోభాదిసబ్బదోసాభావో ¶ , సబ్బభూతేసు తాదితాయ మేత్తాదిగుణసబ్భావో, సఙ్కప్పవసీభావేన పటికూలే అప్పటికూలసఞ్ఞితాదిభేదా అరియిద్ధి, తాయ చస్స సబ్బఞ్ఞుభావో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో.
౧౫౬. ఏవం హేమవతో పుబ్బే మనోద్వారవసేనేవ తాదిభావం పుచ్ఛిత్వా తఞ్చ పటిజానన్తమిమం సుత్వా దళ్హీకమ్మత్థం ఇదాని ద్వారత్తయవసేనాపి, పుబ్బే వా సఙ్ఖేపేన కాయవచీమనోద్వారసుద్ధిం పుచ్ఛిత్వా తఞ్చ పటిజానన్తమిమం సుత్వా దళ్హీకమ్మత్థమేవ విత్థారేనాపి పుచ్ఛన్తో ¶ ఆహ ‘‘కచ్చి అదిన్న’’న్తి. తత్థ గాథాబన్ధసుఖత్థాయ పఠమం అదిన్నాదానవిరతిం పుచ్ఛతి. ఆరా పమాదమ్హాతి పఞ్చసు కామగుణేసు చిత్తవోస్సగ్గతో దూరీభావేన అబ్రహ్మచరియవిరతిం పుచ్ఛతి. ‘‘ఆరా పమదమ్హా’’తిపి పఠన్తి, ఆరా మాతుగామాతి వుత్తం హోతి. ఝానం న రిఞ్చతీతి ఇమినా పన తస్సాయేవ తివిధాయ కాయదుచ్చరితవిరతియా బలవభావం పుచ్ఛతి. ఝానయుత్తస్స హి విరతి బలవతీ హోతీతి.
౧౫౭. అథ ¶ సాతాగిరో యస్మా భగవా న కేవలం ఏతరహి, అతీతేపి అద్ధానే దీఘరత్తం అదిన్నాదానాదీహి పటివిరతో, తస్సా తస్సాయేవ చ విరతియా ఆనుభావేన తం తం మహాపురిసలక్ఖణం పటిలభి, సదేవకో చస్స లోకో ‘‘అదిన్నాదానా పటివిరతో సమణో గోతమో’’తిఆదినా నయేన వణ్ణం భాసతి. తస్మా విస్సట్ఠాయ వాచాయ సీహనాదం నదన్తో ఆహ ‘‘న సో అదిన్నం ఆదియతీ’’తి. తం అత్థతో పాకటమేవ. ఇమిస్సాపి గాథాయ తతియపాదే ‘‘పమాదమ్హా పమదమ్హా’’తి ద్విధా పాఠో. చతుత్థపాదే చ ఝానం న రిఞ్చతీతి ఝానం రిత్తకం సుఞ్ఞకం న కరోతి, న పరిచ్చజతీతి అత్థో వేదితబ్బో.
౧౫౮. ఏవం కాయద్వారే సుద్ధిం సుత్వా ఇదాని వచీద్వారే సుద్ధిం పుచ్ఛన్తో ¶ ఆహ – ‘‘కచ్చి ముసా న భణతీ’’తి. ఏత్థ ఖీణాతీతి ఖీణో, విహింసతి బధతీతి అత్థో. వాచాయ పథో బ్యప్పథో, ఖీణో బ్యప్పథో అస్సాతి ఖీణబ్యప్పథో. తం న-కారేన పటిసేధేత్వా పుచ్ఛతి ‘‘న ఖీణబ్యప్పథో’’తి, న ఫరుసవాచోతి వుత్తం హోతి. ‘‘నాఖీణబ్యప్పథో’’తిపి పాఠో, న అఖీణవచనోతి అత్థో. ఫరుసవచనఞ్హి పరేసం హదయే అఖీయమానం తిట్ఠతి. తాదిసవచనో కచ్చి న సోతి వుత్తం హోతి. విభూతీతి వినాసో, విభూతిం కాసతి కరోతి వాతి విభూతికం, విభూతికమేవ వేభూతికం, వేభూతియన్తిపి వుచ్చతి, పేసుఞ్ఞస్సేతం అధివచనం. తఞ్హి సత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞతో భేదనేన వినాసం కరోతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.
౧౫౯. అథ సాతాగిరో యస్మా భగవా న కేవలం ఏతరహి, అతీతేపి అద్ధానే దీఘరత్తం ముసావాదాదీహి పటివిరతో, తస్సా తస్సాయేవ చ విరతియా ఆనుభావేన తం తం మహాపురిసలక్ఖణం పటిలభి, సదేవకో చస్స లోకో ‘‘ముసావాదా పటివిరతో సమణో గోతమో’’తి వణ్ణం భాసతి. తస్మా విస్సట్ఠాయ వాచాయ సీహనాదం నదన్తో ఆహ, ‘‘ముసా చ సో న భణతీ’’తి. తత్థ ముసాతి వినిధాయ దిట్ఠాదీని పరవిసంవాదనవచనం. తం సో న భణతి. దుతియపాదే పన పఠమత్థవసేన న ఖీణబ్యప్పథోతి, దుతియత్థవసేన నాఖీణబ్యప్పథోతి పాఠో. చతుత్థపాదే మన్తాతి పఞ్ఞా వుచ్చతి. భగవా యస్మా తాయ మన్తాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా అత్థమేవ ¶ భాసతి అత్థతో అనపేతవచనం, న సమ్ఫం ¶ . అఞ్ఞాణపురేక్ఖారఞ్హి నిరత్థకవచనం బుద్ధానం నత్థి. తస్మా ఆహ – ‘‘మన్తా అత్థం సో భాసతీ’’తి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.
౧౬౦. ఏవం వచీద్వారసుద్ధిమ్పి సుత్వా ఇదాని మనోద్వారసుద్ధిం ¶ పుచ్ఛన్తో ఆహ ‘‘కచ్చి న రజ్జతి కామేసూ’’తి. తత్థ కామాతి వత్థుకామా. తేసు కిలేసకామేన న రజ్జతీతి పుచ్ఛన్తో అనభిజ్ఝాలుతం పుచ్ఛతి. అనావిలన్తి పుచ్ఛన్తో బ్యాపాదేన ఆవిలభావం సన్ధాయ అబ్యాపాదతం పుచ్ఛతి. మోహం అతిక్కన్తోతి పుచ్ఛన్తో యేన మోహేన మూళ్హో మిచ్ఛాదిట్ఠిం గణ్హాతి, తస్సాతిక్కమేన సమ్మాదిట్ఠితం పుచ్ఛతి. ధమ్మేసు చక్ఖుమాతి పుచ్ఛన్తో సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతస్స ఞాణచక్ఖునో, పఞ్చచక్ఖువిసయేసు వా ధమ్మేసు పఞ్చన్నమ్పి చక్ఖూనం వసేన సబ్బఞ్ఞుతం పుచ్ఛతి ‘‘ద్వారత్తయపారిసుద్ధియాపి సబ్బఞ్ఞూ న హోతీ’’తి చిన్తేత్వా.
౧౬౧. అథ సాతాగిరో యస్మా భగవా అప్పత్వావ అరహత్తం అనాగామిమగ్గేన కామరాగబ్యాపాదానం పహీనత్తా నేవ కామేసు రజ్జతి, న బ్యాపాదేన ఆవిలచిత్తో, సోతాపత్తిమగ్గేనేవ చ మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయస్స సచ్చపటిచ్ఛాదకమోహస్స పహీనత్తా మోహం అతిక్కన్తో, సామఞ్చ సచ్చాని అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా బుద్ధోతి విమోక్ఖన్తికం నామం యథావుత్తాని చ చక్ఖూని పటిలభి, తస్మా తస్స మనోద్వారసుద్ధిం సబ్బఞ్ఞుతఞ్చ ఉగ్ఘోసేన్తో ఆహ ‘‘న సో రజ్జతి కామేసూ’’తి.
౧౬౨. ఏవం హేమవతో భగవతో ద్వారత్తయపారిసుద్ధిం సబ్బఞ్ఞుతఞ్చ సుత్వా హట్ఠో ఉదగ్గో అతీతజాతియం బాహుసచ్చవిసదాయ పఞ్ఞాయ అసజ్జమానవచనప్పథో హుత్వా అచ్ఛరియబ్భుతరూపే సబ్బఞ్ఞుగుణే సోతుకామో ఆహ ‘‘కచ్చి విజ్జాయ సమ్పన్నో’’తి. తత్థ విజ్జాయ సమ్పన్నోతి ఇమినా దస్సనసమ్పత్తిం పుచ్ఛతి, సంసుద్ధచారణోతి ఇమినా గమనసమ్పత్తిం. ఛన్దవసేన చేత్థ దీఘం కత్వా చాకారమాహ, సంసుద్ధచరణోతి అత్థో. ఆసవా ఖీణాతి ఇమినా ఏతాయ దస్సనగమనసమ్పత్తియా పత్తబ్బాయ ఆసవక్ఖయసఞ్ఞితాయ పఠమనిబ్బానధాతుయా పత్తిం పుచ్ఛతి, నత్థి పునబ్భవోతి ఇమినా దుతియనిబ్బానధాతుపత్తిసమత్థతం, పచ్చవేక్ఖణఞాణేన వా పరమస్సాసప్పత్తిం ఞత్వా ఠితభావం.
౧౬౩. తతో ¶ యా ఏసా ‘‘సో అనేకవిహితం ¶ పుబ్బేనివాస’’న్తిఆదినా (మ. ని. ౧.౫౨) నయేన భయభేరవాదీసు తివిధా, ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే…పే… ఆనేఞ్జప్పత్తే ఞాణదస్సనాయ చిత్తం అభినీహరతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౨౭౯) నయేన అమ్బట్ఠాదీసు అట్ఠవిధా విజ్జా వుత్తా, తాయ యస్మా సబ్బాయపి సబ్బాకారసమ్పన్నాయ భగవా ఉపేతో. యఞ్చేతం ‘‘ఇధ, మహానామ, అరియసావకో సీలసమ్పన్నో హోతి, ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో హోతి, భోజనే మత్తఞ్ఞూ హోతి ¶ , జాగరియం అనుయుత్తో హోతి, సత్తహి సద్ధమ్మేహి సమన్నాగతో హోతి, చతున్నం ఝానానం ఆభిచేతసికానం దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానం నికామలాభీ హోతీ’’తి ఏవం ఉద్దిసిత్వా ‘‘కథఞ్చ, మహానామ, అరియసావకో సీలసమ్పన్నో హోతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౨.౨౪) నయేన సేఖసుత్తే నిద్దిట్ఠం పన్నరసప్పభేదం చరణం. తఞ్చ యస్మా సబ్బూపక్కిలేసప్పహానేన భగవతో అతివియ సంసుద్ధం. యేపిమే కామాసవాదయో చత్తారో ఆసవా, తేపి యస్మా సబ్బే సపరివారా సవాసనా భగవతో ఖీణా. యస్మా చ ఇమాయ విజ్జాచరణసమ్పదాయ ఖీణాసవో హుత్వా తదా భగవా ‘‘నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి పచ్చవేక్ఖిత్వా ఠితో, తస్మా సాతాగిరో భగవతో సబ్బఞ్ఞుభావే బ్యవసాయేన సముస్సాహితహదయో సబ్బేపి గుణే అనుజానన్తో ఆహ ‘‘విజ్జాయ చేవ సమ్పన్నో’’తి.
౧౬౪. తతో హేమవతో ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా’’తి భగవతి నిక్కఙ్ఖో హుత్వా ఆకాసే ఠితోయేవ భగవన్తం పసంసన్తో సాతాగిరఞ్చ ఆరాధేన్తో ఆహ ‘‘సమ్పన్నం మునినో చిత్త’’న్తి. తస్సత్థో – సమ్పన్నం మునినో చిత్తం, ‘‘మనో చస్స సుపణిహితో’’తి ఏత్థ వుత్తతాదిభావేన పుణ్ణం సమ్పుణ్ణం, ‘‘న సో అదిన్నం ఆదియతీ’’తి ఏత్థ వుత్తకాయకమ్మునా, ‘‘న సో రజ్జతి కామేసూ’’తి ఏత్థ వుత్తమనోకమ్మునా చ పుణ్ణం సమ్పుణ్ణం, ‘‘ముసా చ సో న భణతీ’’తి ఏత్థ వుత్తబ్యప్పథేన చ వచీకమ్మునాతి ¶ వుత్తం హోతి. ఏవం సమ్పన్నచిత్తఞ్చ అనుత్తరాయ విజ్జాచరణసమ్పదాయ సమ్పన్నత్తా విజ్జాచరణసమ్పన్నఞ్చ ఇమేహి గుణేహి ‘‘మనో చస్స సుపణిహితో’’తిఆదినా నయేన ధమ్మతో నం పసంససి, సభావతో తచ్ఛతో భూతతో ఏవ నం పసంససి, న కేవలం సద్ధామత్తకేనాతి దస్సేతి.
౧౬౫-౧౬౬. తతో ¶ సాతాగిరోపి ‘‘ఏవమేతం, మారిస, సుట్ఠు తయా ఞాతఞ్చ అనుమోదితఞ్చా’’తి అధిప్పాయేన తమేవ సంరాధేన్తో ఆహ – ‘‘సమ్పన్నం మునినో…పే… ధమ్మతో అనుమోదసీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా పున భగవతో దస్సనే తం అభిత్థవయమానో ఆహ ‘‘సమ్పన్నం…పే… హన్ద పస్సామ గోతమ’’న్తి.
౧౬౭. అథ హేమవతో అత్తనో అభిరుచితగుణేహి పురిమజాతిబాహుసచ్చబలేన భగవన్తం అభిత్థునన్తో సాతాగిరం ఆహ – ‘‘ఏణిజఙ్ఘం…పే… ఏహి పస్సామ గోతమ’’న్తి. తస్సత్థో – ఏణిమిగస్సేవ జఙ్ఘా అస్సాతి ఏణిజఙ్ఘో. బుద్ధానఞ్హి ఏణిమిగస్సేవ అనుపుబ్బవట్టా జఙ్ఘా హోన్తి, న పురతో నిమ్మంసా పచ్ఛతో సుసుమారకుచ్ఛి వియ ఉద్ధుమాతా. కిసా చ బుద్ధా హోన్తి దీఘరస్ససమవట్టితయుత్తట్ఠానేసు తథారూపాయ అఙ్గపచ్చఙ్గసమ్పత్తియా, న వఠరపురిసా వియ థూలా. పఞ్ఞాయ విలిఖితకిలేసత్తా వా కిసా. అజ్ఝత్తికబాహిరసపత్తవిద్ధంసనతో వీరా. ఏకాసనభోజితాయ పరిమితభోజితాయ చ అప్పాహారా, న ద్వత్తిమత్తాలోపభోజితాయ. యథాహ –
‘‘అహం ¶ ఖో పన, ఉదాయి, అప్పేకదా ఇమినా పత్తేన సమతిత్తికమ్పి భుఞ్జామి, భియ్యోపి భుఞ్జామి. ‘అప్పాహారో సమణో గోతమో అప్పాహారతాయ చ వణ్ణవాదీ’తి ఇతి చే మం, ఉదాయి, సావకా సక్కరేయ్యుం, గరుం కరేయ్యుం, మానేయ్యుం, పూజేయ్యుం, సక్కత్వా, గరుం కత్వా, ఉపనిస్సాయ విహరేయ్యుం. యే తే, ఉదాయి, మమ సావకా కోసకాహారాపి అడ్ఢకోసకాహారాపి బేలువాహారాపి అడ్ఢబేలువాహారాపి, న మం తే ఇమినా ధమ్మేన సక్కరేయ్యుం…పే… ఉపనిస్సాయ విహరేయ్యు’’న్తి (మ. ని. ౨.౨౪౨).
ఆహారే ఛన్దరాగాభావేన ¶ అలోలుపా అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఆహారం ఆహారేన్తి మోనేయ్యసమ్పత్తియా మునినో. అనగారికతాయ వివేకనిన్నమానసతాయ చ వనే ఝాయన్తి. తేనాహ హేమవతో యక్ఖో ‘‘ఏణిజఙ్ఘం…పే… ఏహి పస్సామ గోతమ’’న్తి.
౧౬౮. ఏవఞ్చ వత్వా పున తస్స భగవతో సన్తికే ధమ్మం సోతుకామతాయ ‘‘సీహంవేకచర’’న్తి ఇమం గాథమాహ. తస్సత్థో – సీహంవాతి దురాసదట్ఠేన ¶ ఖమనట్ఠేన నిబ్భయట్ఠేన చ కేసరసీహసదిసం. యాయ తణ్హాయ ‘‘తణ్హాదుతియో పురిసో’’తి వుచ్చతి, తస్సా అభావేన ఏకచరం, ఏకిస్సా లోకధాతుయా ద్విన్నం బుద్ధానం అనుప్పత్తితోపి ఏకచరం. ఖగ్గవిసాణసుత్తే వుత్తనయేనాపి చేత్థ తం తం అత్థో దట్ఠబ్బో. నాగన్తి పునబ్భవం నేవ గన్తారం నాగన్తారం. అథ వా ఆగుం న కరోతీతిపి నాగో. బలవాతిపి నాగో. తం నాగం. కామేసు అనపేక్ఖినన్తి ద్వీసుపి కామేసు ఛన్దరాగాభావేన అనపేక్ఖినం. ఉపసఙ్కమ్మ పుచ్ఛామ, మచ్చుపాసప్పమోచనన్తి తం ఏవరూపం మహేసిం ఉపసఙ్కమిత్వా తేభూమకవట్టస్స మచ్చుపాసస్స పమోచనం వివట్టం నిబ్బానం పుచ్ఛామ. యేన వా ఉపాయేన దుక్ఖసముదయసఙ్ఖాతా మచ్చుపాసా పముచ్చతి, తం మచ్చుపాసప్పమోచనం పుచ్ఛామాతి. ఇమం గాథం హేమవతో సాతాగిరఞ్చ సాతాగిరపరిసఞ్చ అత్తనో పరిసఞ్చ సన్ధాయ ఆహ.
తేన ఖో పన సమయేన ఆసాళ్హీనక్ఖత్తం ఘోసితం అహోసి. అథ సమన్తతో అలఙ్కతపటియత్తే దేవనగరే సిరిం పచ్చనుభోన్తీ వియ రాజగహే కాళీ నామ కురరఘరికా ఉపాసికా పాసాదమారుయ్హ సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ¶ గబ్భపరిస్సమం వినోదేన్తీ సవాతప్పదేసే ఉతుగ్గహణత్థం ఠితా తేసం యక్ఖసేనాపతీనం తం బుద్ధగుణపటిసంయుత్తం కథం ఆదిమజ్ఝపరియోసానతో అస్సోసి. సుత్వా చ ‘‘ఏవం వివిధగుణసమన్నాగతా బుద్ధా’’తి బుద్ధారమ్మణం పీతిం ఉప్పాదేత్వా తాయ నీవరణాని విక్ఖమ్భేత్వా తత్థేవ ఠితా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. తతో ఏవ భగవతా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావికానం ఉపాసికానం అనుస్సవప్పసన్నానం, యదిదం కాళీ ఉపాసికా కురరఘరికా’’తి (అ. ని. ౧.౨౬౭) ఏతదగ్గే ఠపితా.
౧౬౯. తేపి ¶ యక్ఖసేనాపతయో సహస్సయక్ఖపరివారా మజ్ఝిమయామసమయే ఇసిపతనం పత్వా, ధమ్మచక్కప్పవత్తితపల్లఙ్కేనేవ నిసిన్నం భగవన్తం ఉపసఙ్కమ్మ వన్దిత్వా, ఇమాయ గాథాయ భగవన్తం అభిత్థవిత్వా ఓకాసమకారయింసు ‘‘అక్ఖాతారం పవత్తార’’న్తి. తస్సత్థో – ఠపేత్వా తణ్హం తేభూమకే ధమ్మే ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖం అరియసచ్చ’’న్తిఆదినా (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౪) నయేన సచ్చానం వవత్థానకథాయ అక్ఖాతారం, ‘‘‘తం ఖో పనిదం దుక్ఖం అరియసచ్చం పరిఞ్ఞేయ్య’న్తి మే భిక్ఖవే’’తిఆదినా నయేన తేసు కిచ్చఞాణకతఞాణప్పవత్తనేన పవత్తారం. యే వా ధమ్మా యథా వోహరితబ్బా, తేసు తథా ¶ వోహారకథనేన అక్ఖాతారం, తేసంయేవ ధమ్మానం సత్తానురూపతో పవత్తారం. ఉగ్ఘటితఞ్ఞువిపఞ్చితఞ్ఞూనం వా దేసనాయ అక్ఖాతారం, నేయ్యానం పటిపాదనేన పవత్తారం. ఉద్దేసేన వా అక్ఖాతారం, విభఙ్గేన తేహి తేహి పకారేహి వచనతో పవత్తారం. బోధిపక్ఖియానం వా సలక్ఖణకథనేన అక్ఖాతారం, సత్తానం చిత్తసన్తానే పవత్తనేన పవత్తారం. సఙ్ఖేపతో వా తీహి పరివట్టేహి ¶ సచ్చానం కథనేన అక్ఖాతారం, విత్థారతో పవత్తారం. ‘‘సద్ధిన్ద్రియం ధమ్మో, తం ధమ్మం పవత్తేతీతి ధమ్మచక్క’’న్తి (పటి. మ. ౨.౪౦) ఏవమాదినా పటిసమ్భిదానయేన విత్థారితస్స ధమ్మచక్కస్స పవత్తనతో పవత్తారం.
సబ్బధమ్మానన్తి చతుభూమకధమ్మానం. పారగున్తి ఛహాకారేహి పారం గతం అభిఞ్ఞాయ, పరిఞ్ఞాయ, పహానేన, భావనాయ, సచ్ఛికిరియాయ, సమాపత్తియా. సో హి భగవా సబ్బధమ్మే అభిజానన్తో గతోతి అభిఞ్ఞాపారగూ, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే పరిజానన్తో గతోతి పరిఞ్ఞాపారగూ, సబ్బకిలేసే పజహన్తో గతోతి పహానపారగూ, చత్తారో మగ్గే భావేన్తో గతోతి భావనాపారగూ, నిరోధం సచ్ఛికరోన్తో గతోతి సచ్ఛికిరియాపారగూ, సబ్బా సమాపత్తియో సమాపజ్జన్తో గతోతి సమాపత్తిపారగూ. ఏవం సబ్బధమ్మానం పారగుం. బుద్ధం వేరభయాతీతన్తి అఞ్ఞాణసయనతో పటిబుద్ధత్తా బుద్ధం, సబ్బేన వా సరణవణ్ణనాయం వుత్తేనత్థేన బుద్ధం, పఞ్చవేరభయానం అతీతత్తా వేరభయాతీతం. ఏవం భగవన్తం అతిత్థవన్తా ‘‘మయం పుచ్ఛామ గోతమ’’న్తి ఓకాసమకారయింసు.
౧౭౦. అథ నేసం యక్ఖానం తేజేన చ పఞ్ఞాయ చ అగ్గో హేమవతో యథాధిప్పేతం పుచ్ఛితబ్బం పుచ్ఛన్తో ‘‘కిస్మిం లోకో’’తి ఇమం గాథమాహ. తస్సాదిపాదే కిస్మిన్తి భావేనభావలక్ఖణే భుమ్మవచనం, కిస్మిం ఉప్పన్నే లోకో సముప్పన్నో హోతీతి అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో. సత్తలోకసఙ్ఖారలోకే సన్ధాయ పుచ్ఛతి. కిస్మిం కుబ్బతి సన్థవన్తి అహన్తి వా మమన్తి వా తణ్హాదిట్ఠిసన్థవం కిస్మిం కుబ్బతి, అధికరణత్థే భుమ్మవచనం. కిస్స లోకోతి ఉపయోగత్థే సామివచనం, కిం ఉపాదాయ లోకోతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో. కిస్మిం లోకోతి భావేనభావలక్ఖణకారణత్థేసు ¶ భుమ్మవచనం. కిస్మిం ¶ సతి కేన కారణేన లోకో విహఞ్ఞతి పీళీయతి బాధీయతీతి అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో.
౧౭౧. అథ ¶ భగవా యస్మా ఛసు అజ్ఝత్తికబాహిరేసు ఆయతనేసు ఉప్పన్నేసు సత్తలోకో చ ధనధఞ్ఞాదివసేన సఙ్ఖారలోకో చ ఉప్పన్నో హోతి, యస్మా చేత్థ సత్తలోకో తేస్వేవ ఛసు దువిధమ్పి సన్థవం కరోతి. చక్ఖాయతనం వా హి ‘‘అహం మమ’’న్తి గణ్హాతి అవసేసేసు వా అఞ్ఞతరం. యథాహ – ‘‘చక్ఖు అత్తాతి యో వదేయ్య, తం న ఉపపజ్జతీ’’తిఆది (మ. ని. ౩.౪౨౨). యస్మా చ ఏతానియేవ ఛ ఉపాదాయ దువిధోపి లోకోతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, యస్మా చ తేస్వేవ ఛసు సతి సత్తలోకో దుక్ఖపాతుభావేన విహఞ్ఞతి. యథాహ –
‘‘హత్థేసు, భిక్ఖవే, సతి ఆదాననిక్ఖేపనం హోతి, పాదేసు సతి అభిక్కమపటిక్కమో హోతి, పబ్బేసు సతి సమిఞ్జనపసారణం హోతి, కుచ్ఛిస్మిం సతి జిఘచ్ఛాపిపాసా హోతి; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, చక్ఖుస్మిం సతి చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా ఉప్పజ్జతి అజ్ఝత్తం సుఖం దుక్ఖ’’న్తిఆది (సం. ని. ౪.౨౩౭).
తథా తేసు ఆధారభూతేసు పటిహతో సఙ్ఖారలోకో విహఞ్ఞతి. యథాహ –
‘‘చక్ఖుస్మిం అనిదస్సనే సప్పటిఘే పటిహఞ్ఞి వా’’ఇతి (ధ. స. ౫౯౭-౮) చ.
‘‘చక్ఖు, భిక్ఖవే, పటిహఞ్ఞతి మనాపామనాపేసు రూపేసూ’’తి (సం. ని. ౪.౨౩౮) ఏవమాది.
తథా తేహియేవ కారణభూతేహి దువిధోపి లోకో విహఞ్ఞతి. యథాహ –
‘‘చక్ఖు విహఞ్ఞతి మనాపామనాపేసు రూపేసూ’’తి (సం. ని. ౪.౨౩౮) చ.
‘‘చక్ఖు, భిక్ఖవే, ఆదిత్తం, రూపా ఆదిత్తా. కేన ఆదిత్తం? రాగగ్గినా’’తి (సం. ని. ౪.౨౮; మహావ. ౫౪) ఏవమాది.
తస్మా ¶ ఛఅజ్ఝత్తికబాహిరాయతనవసేన తం పుచ్ఛం విస్సజ్జేన్తో ఆహ ‘‘ఛసు లోకో సముప్పన్నో’’తి.
౧౭౨. అథ సో యక్ఖో అత్తనా వట్టవసేన పుట్ఠపఞ్హం భగవతా ద్వాదసాయతనవసేన సఙ్ఖిపిత్వా విస్సజ్జితం న ¶ సుట్ఠు ఉపలక్ఖేత్వా తఞ్చ అత్థం ¶ తప్పటిపక్ఖఞ్చ ఞాతుకామో సఙ్ఖేపేనేవ వట్టవివట్టం పుచ్ఛన్తో ఆహ ‘‘కతమం త’’న్తి. తత్థ ఉపాదాతబ్బట్ఠేన ఉపాదానం, దుక్ఖసచ్చస్సేతం అధివచనం. యత్థ లోకో విహఞ్ఞతీతి ‘‘ఛసు లోకో విహఞ్ఞతీ’’తి ఏవం భగవతా యత్థ ఛబ్బిధే ఉపాదానే లోకో విహఞ్ఞతీతి వుత్తో, తం కతమం ఉపాదానన్తి? ఏవం ఉపడ్ఢగాథాయ సరూపేనేవ దుక్ఖసచ్చం పుచ్ఛి. సముదయసచ్చం పన తస్స కారణభావేన గహితమేవ హోతి. నియ్యానం పుచ్ఛితోతి ఇమాయ పన ఉపడ్ఢగాథాయ మగ్గసచ్చం పుచ్ఛి. మగ్గసచ్చేన హి అరియసావకో దుక్ఖం పరిజానన్తో, సముదయం పజహన్తో, నిరోధం సచ్ఛికరోన్తో, మగ్గం భావేన్తో లోకమ్హా నియ్యాతి, తస్మా నియ్యానన్తి వుచ్చతి. కథన్తి కేన పకారేన. దుక్ఖా పముచ్చతీతి ‘‘ఉపాదాన’’న్తి వుత్తా వట్టదుక్ఖా పమోక్ఖం పాపుణాతి. ఏవమేత్థ సరూపేనేవ మగ్గసచ్చం పుచ్ఛి, నిరోధసచ్చం పన తస్స విసయభావేన గహితమేవ హోతి.
౧౭౩. ఏవం యక్ఖేన సరూపేన దస్సేత్వా చ అదస్సేత్వా చ చతుసచ్చవసేన పఞ్హం పుట్ఠో భగవా తేనేవ నయేన విస్సజ్జేన్తో ఆహ ‘‘పఞ్చ కామగుణా’’తి. తత్థ పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతగోచరగ్గహణేన తగ్గోచరాని పఞ్చాయతనాని గహితానేవ హోన్తి. మనో ఛట్ఠో ఏతేసన్తి మనోఛట్ఠా. పవేదితాతి పకాసితా. ఏత్థ అజ్ఝత్తికేసు ఛట్ఠస్స మనాయతనస్స గహణేన తస్స విసయభూతం ధమ్మాయతనం గహితమేవ హోతి. ఏవం ‘‘కతమం తం ఉపాదాన’’న్తి ఇమం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో పునపి ద్వాదసాయతనానం వసేనేవ దుక్ఖసచ్చం పకాసేసి. మనోగహణేన వా సత్తన్నం విఞ్ఞాణధాతూనం గహితత్తా తాసు పురిమపఞ్చవిఞ్ఞాణధాతుగ్గహణేన తాసం వత్థూని పఞ్చ చక్ఖాదీని ఆయతనాని, మనోధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుగ్గహణేన తాసం వత్థుగోచరభేదం ధమ్మాయతనం గహితమేవాతి ఏవమ్పి ద్వాదసాయతనవసేన దుక్ఖసచ్చం పకాసేసి. లోకుత్తరమనాయతనధమ్మాయతనేకదేసో ¶ పనేత్థ యత్థ లోకో విహఞ్ఞతి, తం సన్ధాయ నిద్దిట్ఠత్తా న సఙ్గయ్హతి.
ఏత్థ ఛన్దం విరాజేత్వాతి ఏత్థ ద్వాదసాయతనభేదే దుక్ఖసచ్చే తానేవాయతనాని ఖన్ధతో ధాతుతో నామరూపతోతి తథా తథా వవత్థపేత్వా, తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా, విపస్సన్తో అరహత్తమగ్గపరియోసానాయ విపస్సనాయ తణ్హాసఙ్ఖాతం ఛన్దం సబ్బసో విరాజేత్వా వినేత్వా విద్ధంసేత్వాతి అత్థో. ఏవం దుక్ఖా పముచ్చతీతి ఇమినా పకారేన ఏతస్మా ¶ వట్టదుక్ఖా పముచ్చతీతి ¶ . ఏవమిమాయ ఉపడ్ఢగాథాయ ‘‘నియ్యానం పుచ్ఛితో బ్రూహి, కథం దుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి అయం పఞ్హో విస్సజ్జితో హోతి, మగ్గసచ్చఞ్చ పకాసితం సముదయనిరోధసచ్చాని పనేత్థ పురిమనయేనేవ సఙ్గహితత్తా పకాసితానేవ హోన్తీతి వేదితబ్బాని. ఉపడ్ఢగాథాయ వా దుక్ఖసచ్చం, ఛన్దేన సముదయసచ్చం, ‘‘విరాజేత్వా’’తి ఏత్థ విరాగేన నిరోధసచ్చం, ‘‘విరాగావిముచ్చతీ’’తి వచనతో వా మగ్గసచ్చం. ‘‘ఏవ’’న్తి ఉపాయనిదస్సనేన మగ్గసచ్చం, దుక్ఖనిరోధన్తి వచనతో వా. ‘‘దుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి దుక్ఖపమోక్ఖేన నిరోధసచ్చన్తి ఏవమేత్థ చత్తారి సచ్చాని పకాసితాని హోన్తీతి వేదితబ్బాని.
౧౭౪. ఏవం చతుసచ్చగబ్భాయ గాథాయ లక్ఖణతో నియ్యానం పకాసేత్వా పున తదేవ సకేన నిరుత్తాభిలాపేన నిగమేన్తో ఆహ ‘‘ఏతం లోకస్స నియ్యాన’’న్తి. ఏత్థ ఏతన్తి పుబ్బే వుత్తస్స నిద్దేసో, లోకస్సాతి తేధాతుకలోకస్స. యథాతథన్తి అవిపరీతం. ఏతం వో అహమక్ఖామీతి సచేపి మం సహస్సక్ఖత్తుం పుచ్ఛేయ్యాథ, ఏతం వో అహమక్ఖామి, న అఞ్ఞం. కస్మా? యస్మా ఏవం దుక్ఖా పముచ్చతి, న అఞ్ఞథాతి అధిప్పాయో. అథ వా ఏతేన నియ్యానేన ఏకద్వత్తిక్ఖతుం నిగ్గతానమ్పి ఏతం వో అహమక్ఖామి, ఉపరివిసేసాధిగమాయపి ఏతదేవ అహమక్ఖామీతి అత్థో. కస్మా? యస్మా ఏవం దుక్ఖా పముచ్చతి అసేసనిస్సేసాతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే ద్వేపి యక్ఖసేనాపతయో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు సద్ధిం యక్ఖసహస్సేన.
౧౭౫. అథ హేమవతో పకతియాపి ధమ్మగరు ఇదాని అరియభూమియం ¶ పతిట్ఠాయ సుట్ఠుతరం అతిత్తో భగవతో విచిత్రపటిభానాయ దేసనాయ భగవన్తం సేక్ఖాసేక్ఖభూమిం పుచ్ఛన్తో ‘‘కో సూధ తరతీ’’తి గాథమభాసి. తత్థ కో సూధ తరతి ఓఘన్తి ఇమినా చతురోఘం కో తరతీతి సేక్ఖభూమిం పుచ్ఛతి అవిసేసేన. యస్మా అణ్ణవన్తి న విత్థతమత్తం నాపి గమ్భీరమత్తం అపిచ పన యం విత్థతతరఞ్చ గమ్భీరతరఞ్చ, తం వుచ్చతి. తాదిసో చ సంసారణ్ణవో. అయఞ్హి సమన్తతో పరియన్తాభావేన విత్థతో, హేట్ఠా పతిట్ఠాభావేన ఉపరి ఆలమ్బనాభావేన చ గమ్భీరో, తస్మా ‘‘కో ఇధ తరతి అణ్ణవం, తస్మిఞ్చ అప్పతిట్ఠే అనాలమ్బే గమ్భీరే అణ్ణవే కో న సీదతీ’’తి అసేక్ఖభూమిం పుచ్ఛతి.
౧౭౬. అథ ¶ భగవా యో భిక్ఖు జీవితహేతుపి వీతిక్కమం అకరోన్తో సబ్బదా సీలసమ్పన్నో లోకియలోకుత్తరాయ చ పఞ్ఞాయ పఞ్ఞవా, ఉపచారప్పనాసమాధినా ఇరియాపథహేట్ఠిమమగ్గఫలేహి చ సుసమాహితో, తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సనాయ నియకజ్ఝత్తచిన్తనసీలో, సాతచ్చకిరియావహాయ ¶ అప్పమాదసతియా చ సమన్నాగతో. యస్మా సో చతుత్థేన మగ్గేన ఇమం సుదుత్తరం ఓఘం అనవసేసం తరతి, తస్మా సేక్ఖభూమిం విస్సజ్జేన్తో ‘‘సబ్బదా సీలసమ్పన్నో’’తి ఇమం తిసిక్ఖాగబ్భం గాథమాహ. ఏత్థ హి సీలసమ్పదాయ అధిసీలసిక్ఖా, సతిసమాధీహి అధిచిత్తసిక్ఖా, అజ్ఝత్తచిన్తితాపఞ్ఞాహి అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి తిస్సో సిక్ఖా సఉపకారా సానిసంసా చ వుత్తా. ఉపకారో హి సిక్ఖానం లోకియపఞ్ఞా సతి చ, అనిసంసో సామఞ్ఞఫలానీతి.
౧౭౭. ఏవం పఠమగాథాయ సేక్ఖభూమిం దస్సేత్వా ఇదాని అసేక్ఖభూమిం దస్సేన్తో దుతియగాథమాహ. తస్సత్థో విరతో కామసఞ్ఞాయాతి యా కాచి కామసఞ్ఞా, తతో సబ్బతో చతుత్థమగ్గసమ్పయుత్తాయ సముచ్ఛేదవిరతియా విరతో. ‘‘విరత్తో’’తిపి పాఠో. తదా ‘‘కామసఞ్ఞాయా’’తి భుమ్మవచనం హోతి, సగాథావగ్గే పన ‘‘కామసఞ్ఞాసూ’’తిపి (సం. ని. ౧.౯౬) పాఠో. చతూహిపి మగ్గేహి దసన్నం సంయోజనానం అతీతత్తా సబ్బసంయోజనాతిగో, చతుత్థేనేవ వా ఉద్ధమ్భాగియసబ్బసంయోజనాతిగో ¶ , తత్రతత్రాభినన్దినీతణ్హాసఙ్ఖాతాయ నన్దియా తిణ్ణఞ్చ భవానం పరిక్ఖీణత్తా నన్దీభవపరిక్ఖీణో సో తాదిసో ఖీణాసవో భిక్ఖు గమ్భీరే సంసారణ్ణవే న సీదతి నన్దీపరిక్ఖయేన సఉపాదిసేసం, భవపరిక్ఖయేన చ అనుపాదిసేసం నిబ్బానథలం సమాపజ్జ పరమస్సాసప్పత్తియాతి.
౧౭౮. అథ హేమవతో సహాయఞ్చ యక్ఖపరిసఞ్చ ఓలోకేత్వా పీతిసోమనస్సజాతో ‘‘గమ్భీరపఞ్ఞ’’న్తి ఏవమాదీహి గాథాహి భగవన్తం అభిత్థవిత్వా సబ్బావతియా పరిసాయ సహాయేన చ సద్ధిం అభివాదేత్వా, పదక్ఖిణం కత్వా, అత్తనో వసనట్ఠానం అగమాసి.
తాసం పన గాథానం అయం అత్థవణ్ణనా – గమ్భీరపఞ్ఞన్తి గమ్భీరాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతం. తత్థ పటిసమ్భిదాయం వుత్తనయేన గమ్భీరపఞ్ఞా వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హి తత్థ ¶ ‘‘గమ్భీరేసు ఖన్ధేసు ఞాణం పవత్తతీతి గమ్భీరపఞ్ఞా’’తిఆది (పటి. మ. ౩.౪). నిపుణత్థదస్సిన్తి నిపుణేహి ఖత్తియపణ్డితాదీహి అభిసఙ్ఖతానం పఞ్హానం అత్థదస్సిం అత్థానం వా యాని నిపుణాని కారణాని దుప్పటివిజ్ఝాని అఞ్ఞేహి తేసం దస్సనేన నిపుణత్థదస్సిం. రాగాదికిఞ్చనాభావేన అకిఞ్చనం. దువిధే కామే తివిధే చే భవే అలగ్గనేన కామభవే అసత్తం. ఖన్ధాదిభేదేసు సబ్బారమ్మణేసు ఛన్దరాగబన్ధనాభావేన సబ్బధి విప్పముత్తం. దిబ్బే పథే కమమానన్తి అట్ఠసమాపత్తిభేదే దిబ్బే పథే సమాపజ్జనవసేన చఙ్కమన్తం. తత్థ కిఞ్చాపి న తాయ వేలాయ భగవా దిబ్బే పథే కమతి, అపిచ ఖో పుబ్బే కమనం ఉపాదాయ కమనసత్తిసబ్భావేన తత్థ లద్ధవసీభావతాయ ఏవం వుచ్చతి. అథ వా యే తే విసుద్ధిదేవా అరహన్తో, తేసం పథే సన్తవిహారే కమనేనాపేతం వుత్తం. మహన్తానం గుణానం ఏసనేన మహేసిం.
౧౭౯. దుతియగాథాయ ¶ అపరేన పరియాయేన థుతి ఆరద్ధాతి కత్వా పున నిపుణత్థదస్సిగ్గహణం నిదస్సేతి. అథ వా నిపుణత్థే దస్సేతారన్తి అత్థో. పఞ్ఞాదదన్తి పఞ్ఞాపటిలాభసంవత్తనికాయ ¶ పటిపత్తియా కథనేన పఞ్ఞాదాయకం. కామాలయే అసత్తన్తి య్వాయం కామేసు తణ్హాదిట్ఠివసేన దువిధో ఆలయో, తత్థ అసత్తం. సబ్బవిదున్తి సబ్బధమ్మవిదుం, సబ్బఞ్ఞున్తి వుత్తం హోతి. సుమేధన్తి తస్స సబ్బఞ్ఞుభావస్స మగ్గభూతాయ పారమీపఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ మేధాయ సమన్నాగతం. అరియే పథేతి అట్ఠఙ్గికే మగ్గే, ఫలసమాపత్తియం వా. కమమానన్తి పఞ్ఞాయ అజ్ఝోగాహమానం మగ్గలక్ఖణం ఞత్వా దేసనతో, పవిసమానం వా ఖణే ఖణే ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనతో, చతుబ్బిధమగ్గభావనాసఙ్ఖాతాయ కమనసత్తియా కమితపుబ్బం వా.
౧౮౦. సుదిట్ఠం వత నో అజ్జాతి. అజ్జ అమ్హేహి సున్దరం దిట్ఠం, అజ్జ వా అమ్హాకం సున్దరం దిట్ఠం, దస్సనన్తి అత్థో. సుప్పభాతం సుహుట్ఠితన్తి అజ్జ అమ్హాకం సుట్ఠు పభాతం సోభనం వా పభాతం అహోసి. అజ్జ చ నో సున్దరం ఉట్ఠితం అహోసి, అనుపరోధేన సయనతో ఉట్ఠితం. కిం కారణం? యం అద్దసామ సమ్బుద్ధం, యస్మా సమ్బుద్ధం అద్దసామాతి అత్తనో లాభసమ్పత్తిం ఆరబ్భ పామోజ్జం పవేదేతి.
౧౮౧. ఇద్ధిమన్తోతి ¶ కమ్మవిపాకజిద్ధియా సమన్నాగతా. యసస్సినోతి లాభగ్గపరివారగ్గసమ్పన్నా. సరణం యన్తీతి కిఞ్చాపి మగ్గేనేవ గతా, తథాపి సోతాపన్నభావపరిదీపనత్థం పసాదదస్సనత్థఞ్చ వాచం భిన్దతి.
౧౮౨. గామా గామన్తి దేవగామా దేవగామం. నగా నగన్తి దేవపబ్బతా దేవపబ్బతం. నమస్సమానా సమ్బుద్ధం, ధమ్మస్స చ సుధమ్మతన్తి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత భగవా, స్వాక్ఖాతో వత భగవతో ధమ్మో’’తిఆదినా నయేన బుద్ధసుబోధితఞ్చ ధమ్మసుధమ్మతఞ్చ. ‘‘సుప్పటిపన్నో వత భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా సఙ్ఘ-సుప్పటిపత్తిఞ్చ అభిత్థవిత్వా అభిత్థవిత్వా నమస్సమానా ధమ్మఘోసకా హుత్వా విచరిస్సామాతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ హేమవతసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౦. ఆళవకసుత్తవణ్ణనా
ఏవం ¶ ¶ మే సుతన్తి ఆళవకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అత్థవణ్ణనానయేనేవస్స ఉప్పత్తి ఆవిభవిస్సతి. అత్థవణ్ణనాయ చ ‘‘ఏవం మే సుతం, ఏకం సమయం భగవా’’తి ఏతం వుత్తత్థమేవ. ఆళవియం విహరతి ఆళవకస్స యక్ఖస్స భవనేతి ఏత్థ పన కా ఆళవీ, కస్మా చ భగవా తస్స యక్ఖస్స భవనే విహరతీతి? వుచ్చతే – ఆళవీతి రట్ఠమ్పి నగరమ్పి వుచ్చతి, తదుభయమ్పి ఇధ వట్టతి. ఆళవీనగరస్స హి సమీపే విహరన్తోపి ‘‘ఆళవియం విహరతీ’’తి వుచ్చతి. తస్స చ నగరస్స సమీపే అవిదూరే గావుతమత్తే తం భవనం, ఆళవీరట్ఠే విహరన్తోపి ‘‘ఆళవియం విహరతీ’’తి వుచ్చతి, ఆళవీరట్ఠే చేతం భవనం.
యస్మా పన ఆళవకో రాజా వివిధనాటకూపభోగం ఛడ్డేత్వా చోరపటిబాహనత్థం పటిరాజనిసేధనత్థం బ్యాయామకరణత్థఞ్చ సత్తమే సత్తమే దివసే మిగవం గచ్ఛన్తో ఏకదివసం బలకాయేన సద్ధిం కతికం అకాసి – ‘‘యస్స పస్సేన ¶ మిగో పలాయతి, తస్సేవ సో భారో’’తి. అథ తస్సేవ పస్సేన మిగో పలాయి, జవసమ్పన్నో రాజా ధనుం గహేత్వా పత్తికోవ తియోజనం తం మిగం అనుబన్ధి. ఏణిమిగా చ తియోజనవేగా ఏవ హోన్తి. అథ పరిక్ఖీణజవం తం మిగం ఉదకం పవిసిత్వా, ఠితం వధిత్వా, ద్విధా ఛేత్వా, అనత్థికోపి మంసేన ‘‘నాసక్ఖి మిగం గహేతు’’న్తి అపవాదమోచనత్థం కాజేనాదాయ ఆగచ్ఛన్తో నగరస్సావిదూరే బహలపత్తపలాసం మహానిగ్రోధం దిస్వా పరిస్సమవినోదనత్థం తస్స మూలముపగతో. తస్మిఞ్చ నిగ్రోధే ఆళవకో యక్ఖో మహారాజసన్తికా వరం లభిత్వా మజ్ఝన్హికసమయే తస్స రుక్ఖస్స ఛాయాయ ఫుట్ఠోకాసం పవిట్ఠే పాణినో ఖాదన్తో పటివసతి. సో తం దిస్వా ¶ ఖాదితుం ఉపగతో. అథ రాజా తేన సద్ధిం కతికం అకాసి – ‘‘ముఞ్చ మం, అహం తే దివసే దివసే మనుస్సఞ్చ థాలిపాకఞ్చ పేసేస్సామీ’’తి. యక్ఖో ‘‘త్వం రాజూపభోగేన పమత్తో సమ్ముస్ససి, అహం పన భవనం అనుపగతఞ్చ అననుఞ్ఞాతఞ్చ ఖాదితుం న లభామి, స్వాహం భవన్తమ్పి జీయేయ్య’’న్తి న ముఞ్చి. రాజా ‘‘యం దివసం న పేసేమి, తం దివసం మం గహేత్వా ఖాదాహీ’’తి అత్తానం అనుజానిత్వా తేన ముత్తో నగరాభిముఖో అగమాసి.
బలకాయో ¶ మగ్గే ఖన్ధావారం బన్ధిత్వా ఠితో రాజానం దిస్వా – ‘‘కిం, మహారాజ, అయసమత్తభయా ఏవం కిలన్తోసీ’’తి వదన్తో పచ్చుగ్గన్త్వా పటిగ్గహేసి. రాజా తం పవత్తిం అనారోచేత్వా నగరం గన్త్వా, కతపాతరాసో నగరగుత్తికం ఆమన్తేత్వా ఏతమత్థం ఆరోచేసి. నగరగుత్తికో – ‘‘కిం, దేవ, కాలపరిచ్ఛేదో కతో’’తి ఆహ. రాజా ‘‘న కతో, భణే’’తి ఆహ. ‘‘దుట్ఠు కతం, దేవ, అమనుస్సా హి పరిచ్ఛిన్నమత్తమేవ లభన్తి, అపరిచ్ఛిన్నే పన జనపదస్స ఆబాధో భవిస్సతి. హోతు, దేవ, కిఞ్చాపి ఏవమకాసి, అప్పోస్సుక్కో త్వం రజ్జసుఖం అనుభోహి, అహమేత్థ కాతబ్బం కరిస్సామీ’’తి. సో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ బన్ధనాగారం గన్త్వా యే యే వజ్ఝా హోన్తి, తే తే సన్ధాయ – ‘‘యో జీవితత్థికో హోతి, సో ¶ నిక్ఖమతూ’’తి భణతి. యో పఠమం నిక్ఖమతి తం గేహం నేత్వా, న్హాపేత్వా, భోజేత్వా చ, ‘‘ఇమం థాలిపాకం యక్ఖస్స దేహీ’’తి పేసేతి. తం రుక్ఖమూలం పవిట్ఠమత్తంయేవ యక్ఖో భేరవం అత్తభావం నిమ్మినిత్వా మూలకన్దం వియ ఖాదతి ¶ . యక్ఖానుభావేన కిర మనుస్సానం కేసాదీని ఉపాదాయ సకలసరీరం నవనీతపిణ్డో వియ హోతి. యక్ఖస్స భత్తం గాహాపేత్తుం గతపురిసా తం దిస్వా భీతా యథామిత్తం ఆరోచేసుం. తతో పభుతి ‘‘రాజా చోరే గహేత్వా యక్ఖస్స దేతీ’’తి మనుస్సా చోరకమ్మతో పటివిరతా. తతో అపరేన సమయేన నవచోరానం అభావేన పురాణచోరానఞ్చ పరిక్ఖయేన బన్ధనాగారాని సుఞ్ఞాని అహేసుం.
అథ నగరగుత్తికో రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా అత్తనో ధనం నగరరచ్ఛాసు ఛడ్డాపేసి – ‘‘అప్పేవ నామ కోచి లోభేన గణ్హేయ్యా’’తి. తం పాదేనపి న కోచి ఛుపి. సో చోరే అలభన్తో అమచ్చానం ఆరోచేసి. అమచ్చా ‘‘కులపటిపాటియా ఏకమేకం జిణ్ణకం పేసేమ, సో పకతియాపి మచ్చుముఖే వత్తతీ’’తి ఆహంసు. రాజా ‘‘‘అమ్హాకం పితరం, అమ్హాకం పితామహం పేసేతీ’తి మనుస్సా ఖోభం కరిస్సన్తి, మా వో ఏతం రుచ్చీ’’తి నివారేసి. ‘‘తేన హి, దేవ, దారకం పేసేమ ఉత్తానసేయ్యకం, తథావిధస్స హి ‘మాతా మే పితా మే’తి సినేహో నత్థీ’’తి ఆహంసు. రాజా అనుజాని. తే తథా అకంసు. నగరే దారకమాతరో చ దారకే గహేత్వా గబ్భినియో చ పలాయిత్వా పరజనపదే దారకే సంవడ్ఢేత్వా ఆనేన్తి. ఏవం సబ్బానిపి ద్వాదస వస్సాని గతాని.
తతో ఏకదివసం సకలనగరం విచినిత్వా ఏకమ్పి దారకం అలభిత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘నత్థి, దేవ, నగరే దారకో ఠపేత్వా అన్తేపురే తవ పుత్తం ఆళవకకుమార’’న్తి. రాజా ‘‘యథా మమ పుత్తో పియో, ఏవం సబ్బలోకస్స, అత్తనా పన పియతరం నత్థి, గచ్ఛథ, తమ్పి దత్వా మమ జీవితం రక్ఖథా’’తి ఆహ. తేన చ సమయేన ఆళవకకుమారస్స మాతా పుత్తం ¶ న్హాపేత్వా, మణ్డేత్వా, దుకూలచుమ్బటకే కత్వా, అఙ్కే సయాపేత్వా, నిసిన్నా హోతి. రాజపురిసా రఞ్ఞో ఆణాయ తత్థ గన్త్వా విప్పలపన్తియా తస్సా సోళసన్నఞ్చ ఇత్థిసహస్సానం సద్ధిం ధాతియా తం ఆదాయ పక్కమింసు ‘‘స్వే యక్ఖభక్ఖో భవిస్సతీ’’తి. తం దివసఞ్చ భగవా పచ్చూససమయే ¶ పచ్చుట్ఠాయ జేతవనమహావిహారే ¶ గన్ధకుటియం మహాకరుణాసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా పున బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో అద్దస ఆళవకస్స కుమారస్స అనాగామిఫలుప్పత్తియా ఉపనిస్సయం, యక్ఖస్స చ సోతాపత్తిఫలుప్పత్తియా ఉపనిస్సయం దేసనాపరియోసానే చ చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మచక్ఖుపటిలాభస్సాతి. తస్మా విభాతాయ రత్తియా పురేభత్తకిచ్చం కత్వా అనిట్ఠితపచ్ఛాభత్తకిచ్చోవ కాళపక్ఖఉపోసథదివసే వత్తమానే ఓగ్గతే సూరియే ఏకకోవ అదుతియో పత్తచీవరమాదాయ పాదగమనేనేవ సావత్థితో తింస యోజనాని గన్త్వా తస్స యక్ఖస్స భవనం పావిసి. తేన వుత్తం ‘‘ఆళవకస్స యక్ఖస్స భవనే’’తి.
కిం పన భగవా యస్మిం నిగ్రోధే ఆళవకస్స భవనం, తస్స మూలే విహాసి, ఉదాహు భవనేయేవాతి? వుచ్చతే – భవనేయేవ. యథేవ హి యక్ఖా అత్తనో భవనం పస్సన్తి, తథా భగవాపి. సో తత్థ గన్త్వా భవనద్వారే అట్ఠాసి. తదా ఆళవకో హిమవన్తే యక్ఖసమాగమం గతో హోతి. తతో ఆళవకస్స ద్వారపాలో గద్రభో నామ యక్ఖో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, వన్దిత్వా – ‘‘కిం, భన్తే, భగవా వికాలే ఆగతో’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, గద్రభ, ఆగతోమ్హి. సచే తే అగరు, విహరేయ్యామేకరత్తిం ఆళవకస్స భవనే’’తి. ‘‘న మే, భన్తే, గరు, అపిచ ఖో సో యక్ఖో కక్ఖళో ఫరుసో, మాతాపితూనమ్పి అభివాదనాదీని న కరోతి, మా రుచ్చి భగవతో ఇధ వాసో’’తి. ‘‘జానామి, గద్రభ, తస్స కక్ఖళత్తం, న కోచి మమన్తరాయో భవిస్సతి, సచే తే అగరు, విహరేయ్యామేకరత్తి’’న్తి ¶ .
దుతియమ్పి గద్రభో యక్ఖో భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘అగ్గితత్తకపాలసదిసో, భన్తే, ఆళవకో, ‘మాతాపితరో’తి వా ‘సమణబ్రాహ్మణా’తి వా ‘ధమ్మో’తి వా న జానాతి, ఇధాగతానం చిత్తక్ఖేపమ్పి కరోతి, హదయమ్పి ఫాలేతి, పాదేపి గహేత్వా పరసముద్దే వా పరచక్కవాళే వా ఖిపతీ’’తి. దుతియమ్పి భగవా ఆహ – ‘‘జానామి, గద్రభ, సచే తే అగరు, విహరేయ్యామేకరత్తి’’న్తి. తతియమ్పి గద్రభో యక్ఖో భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘అగ్గితత్తకపాలసదిసో, భన్తే, ఆళవకో, ‘మాతాపితరో’తి వా ‘సమణబ్రాహ్మణా’తి వా ‘ధమ్మో’తి వా న జానాతి, ఇధాగతానం చిత్తక్ఖేపమ్పి కరోతి, హదయమ్పి ఫాలేతి, పాదేపి గహేత్వా పరసముద్దే ¶ వా పరచక్కవాళే వా ఖిపతీ’’తి. తతియమ్పి భగవా ఆహ – ‘‘జానామి, గద్రభ, సచే తే అగరు, విహరేయ్యామేకరత్తి’’న్తి. ‘‘న మే, భన్తే, గరు, అపిచ ఖో సో యక్ఖో అత్తనో అనారోచేత్వా ¶ అనుజానన్తం మం జీవితా వోరోపేయ్య, ఆరోచేమి, భన్తే, తస్సా’’తి. ‘‘యథాసుఖం, గద్రభ, ఆరోచేహీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, త్వమేవ జానాహీ’’తి భగవన్తం అభివాదేత్వా హిమవన్తాభిముఖో పక్కామి. భవనద్వారమ్పి సయమేవ భగవతో వివరమదాసి. భగవా అన్తోభవనం పవిసిత్వా యత్థ అభిలక్ఖితేసు మఙ్గలదివసాదీసు నిసీదిత్వా ఆళవకో సిరిం అనుభోతి, తస్మింయేవ దిబ్బరతనపల్లఙ్కే నిసీదిత్వా సువణ్ణాభం ముఞ్చి. తం దిస్వా యక్ఖస్స ఇత్థియో ఆగన్త్వా, భగవన్తం వన్దిత్వా, సమ్పరివారేత్వా నిసీదింసు. భగవా ‘‘పుబ్బే తుమ్హే దానం దత్వా, సీలం సమాదియిత్వా, పూజనేయ్యం పూజేత్వా, ఇమం సమ్పత్తిం పత్తా, ఇదానిపి తథేవ కరోథ, మా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఇస్సామచ్ఛరియాభిభూతా విహరథా’’తిఆదినా నయేన తాసం పకిణ్ణకధమ్మకథం కథేసి. తా చ భగవతో మధురనిగ్ఘోసం సుత్వా, సాధుకారసహస్సాని దత్వా, భగవన్తం పరివారేత్వా నిసీదింసుయేవ. గద్రభోపి హిమవన్తం గన్త్వా ఆళవకస్స ఆరోచేసి – ‘‘యగ్ఘే, మారిస, జానేయ్యాసి, విమానే తే భగవా నిసిన్నో’’తి. సో గద్రభస్స సఞ్ఞమకాసి ‘‘తుణ్హీ హోహి, గన్త్వా కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి. పురిసమానేన కిర లజ్జితో అహోసి, తస్మా ‘‘మా కోచి పరిసమజ్ఝే సుణేయ్యా’’తి వారేసి.
తదా సాతాగిరహేమవతా భగవన్తం జేతవనేయేవ వన్దిత్వా ‘‘యక్ఖసమాగమం గమిస్సామా’’తి సపరివారా నానాయానేహి ఆకాసేన గచ్ఛన్తి. ఆకాసే చ యక్ఖానం న సబ్బత్థ ¶ మగ్గో అత్థి, ఆకాసట్ఠాని విమానాని పరిహరిత్వా మగ్గట్ఠానేనేవ మగ్గో హోతి. ఆళవకస్స పన విమానం భూమట్ఠం సుగుత్తం పాకారపరిక్ఖిత్తం సుసంవిహితద్వారట్టాలకగోపురం, ఉపరి కంసజాలసఞ్ఛన్నం మఞ్జూససదిసం తియోజనం ఉబ్బేధేన. తస్స ఉపరి మగ్గో హోతి. తే తం పదేసమాగమ్మ గన్తుం అసమత్థా అహేసుం. బుద్ధానఞ్హి నిసిన్నోకాసస్స ఉపరిభాగేన యావ భవగ్గా, తావ కోచి గన్తుం అసమత్థో. తే ‘‘కిమిద’’న్తి ఆవజ్జేత్వా భగవన్తం దిస్వా ఆకాసే ఖిత్తలేడ్డు వియ ఓరుయ్హ వన్దిత్వా, ధమ్మం సుత్వా, పదక్ఖిణం కత్వా ‘‘యక్ఖసమాగమం గచ్ఛామ భగవా’’తి తీణి వత్థూని పసంసన్తా యక్ఖసమాగమం అగమంసు. ఆళవకో తే దిస్వా ‘‘ఇధ నిసీదథా’’తి పటిక్కమ్మ ఓకాసమదాసి. తే ¶ ఆళవకస్స నివేదేసుం ‘‘లాభా తే, ఆళవక, యస్స తే భవనే భగవా విహరతి, గచ్ఛావుసో భగవన్తం పయిరుపాసస్సూ’’తి. ఏవం భగవా భవనేయేవ విహాసి, న యస్మిం నిగ్రోధే ఆళవకస్స భవనం, తస్స మూలేతి. తేన వుత్తం ‘‘ఏకం సమయం భగవా ఆళవియం విహరతి ఆళవకస్స యక్ఖస్స భవనే’’తి.
అథ ఖో ఆళవకో…పే… భగవన్తం ఏతదవోచ ‘‘నిక్ఖమ సమణా’’తి. ‘‘కస్మా పనాయం ఏతదవోచా’’తి? వుచ్చతే – రోసేతుకామతాయ. తత్రేవం ఆదితో పభుతి సమ్బన్ధో వేదితబ్బో ¶ – అయఞ్హి యస్మా అస్సద్ధస్స సద్ధాకథా దుక్కథా హోతి దుస్సీలాదీనం సీలాదికథా వియ, తస్మా తేసం యక్ఖానం సన్తికా భగవతో పసంసం సుత్వా ఏవ అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తలోణసక్ఖరా వియ అబ్భన్తరకోపేన తటతటాయమానహదయో హుత్వా ‘‘కో సో భగవా నామ, యో మమ భవనం పవిట్ఠో’’తి ఆహ. తే ఆహంసు – ‘‘న త్వం, ఆవుసో, జానాసి భగవన్తం అమ్హాకం సత్థారం, యో తుసితభవనే ఠితో పఞ్చ మహావిలోకనాని విలోకేత్వా’’తిఆదినా నయేన యావ ధమ్మచక్కప్పవత్తనం కథేన్తా పటిసన్ధిఆదినా ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని వత్వా ‘‘ఇమానిపి త్వం, ఆవుసో ¶ , అచ్ఛరియాని నాద్దసా’’తి చోదేసుం. సో దిస్వాపి కోధవసేన ‘‘నాద్దస’’న్తి ఆహ. ఆవుసో ఆళవక పస్సేయ్యాసి వా త్వం, న వా, కో తయా అత్థో పస్సతా వా అపస్సతా వా, కిం త్వం కరిస్ససి అమ్హాకం సత్థునో, యో త్వం తం ఉపనిధాయ చలక్కకుధమహాఉసభసమీపే తదహుజాతవచ్ఛకో వియ, తిధాపభిన్నమత్తవారణసమీపే భిఙ్కపోతకో వియ, భాసురవిలమ్బకేసరఉపసోభితక్ఖన్ధస్స మిగరఞ్ఞో సమీపే జరసిఙ్గాలో వియ, దియడ్ఢయోజనసతప్పవడ్ఢకాయసుపణ్ణరాజసమీపే ఛిన్నపక్ఖకాకపోతకో వియ ఖాయసి, గచ్ఛ యం తే కరణీయం, తం కరోహీతి. ఏవం వుత్తే కుద్ధో ఆళవకో ఉట్ఠహిత్వా మనోసిలాతలే వామపాదేన ఠత్వా ‘‘పస్సథ దాని తుమ్హాకం వా సత్థా మహానుభావో, అహం వా’’తి దక్ఖిణపాదేన సట్ఠియోజనమత్తం కేలాసపబ్బతకూటం అక్కమి, తం అయోకూటపహటో నిద్ధన్తఅయోపిణ్డో వియ పపటికాయో ముఞ్చి. సో తత్ర ఠత్వా ‘‘అహం ఆళవకో’’తి ఘోసేసి, సకలజమ్బుదీపం సద్దో ఫరి.
చత్తారో ¶ కిర సద్దా సకలజమ్బుదీపే సుయ్యింసు – యఞ్చ పుణ్ణకో యక్ఖసేనాపతి ధనఞ్చయకోరబ్యరాజానం జూతే జినిత్వా అప్ఫోటేత్వా ‘‘అహం జిని’’న్తి ఉగ్ఘోసేసి, యఞ్చ సక్కో దేవానమిన్దో కస్సపస్స భగవతో సాసనే పరిహాయమానే విస్సకమ్మం దేవపుత్తం సునఖం కారేత్వా ‘‘అహం పాపభిక్ఖూ చ పాపభిక్ఖునియో చ ఉపాసకే చ ఉపాసికాయో చ సబ్బేవ అధమ్మవాదినో ఖాదామీ’’తి ఉగ్ఘోసాపేసి, యఞ్చ కుసజాతకే పభావతిహేతు సత్తహి రాజూహి నగరే ఉపరుద్ధే పభావతిం అత్తనా సహ హత్థిక్ఖన్ధం ఆరోపేత్వా నగరా నిక్ఖమ్మ ‘‘అహం సీహస్సరకుసమహారాజా’’తి మహాపురిసో ఉగ్ఘోసేసి, యఞ్చ ఆళవకో కేలాసముద్ధని ఠత్వా ‘‘అహం ఆళవకో’’తి. తదా హి సకలజమ్బుదీపే ద్వారే ద్వారే ఠత్వా ఉగ్ఘోసితసదిసం అహోసి, తియోజనసహస్సవిత్థతో ¶ చ హిమవాపి సఙ్కమ్పి యక్ఖస్స ఆనుభావేన.
సో వాతమణ్డలం సముట్ఠాపేసి – ‘‘ఏతేనేవ సమణం పలాపేస్సామీ’’తి. తే పురత్థిమాదిభేదా వాతా సముట్ఠహిత్వా అడ్ఢయోజనయోజనద్వియోజనతియోజనప్పమాణాని పబ్బతకూటాని పదాలేత్వా వనగచ్ఛరుక్ఖాదీని ఉమ్మూలేత్వా ఆళవీనగరం పక్ఖన్తా జిణ్ణహత్థిసాలాదీని చుణ్ణేన్తా ఛదనిట్ఠకా ¶ ఆకాసే భమేన్తా. భగవా ‘‘మా కస్సచి ఉపరోధో హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి. తే వాతా దసబలం పత్వా చీవరకణ్ణమత్తమ్పి చాలేతుం నాసక్ఖింసు. తతో మహావస్సం సముట్ఠాపేసి ‘‘ఉదకేన అజ్ఝోత్థరిత్వా సమణం మారేస్సామీ’’తి. తస్సానుభావేన ఉపరూపరి సతపటలసహస్సపటలాదిభేదా వలాహకా ఉట్ఠహిత్వా వస్సింసు, వుట్ఠిధారావేగేన పథవీ ఛిద్దా అహోసి, వనరుక్ఖాదీనం ఉపరి మహోఘో ఆగన్త్వా దసబలస్స చీవరే ఉస్సావబిన్దుమత్తమ్పి తేమేతుం నాసక్ఖి. తతో పాసాణవస్సం సముట్ఠాపేసి, మహన్తాని మహన్తాని పబ్బతకూటాని ధూమాయన్తాని పజ్జలన్తాని ఆకాసేనాగన్త్వా దసబలం పత్వా దిబ్బమాలాగుళాని సమ్పజ్జింసు. తతో పహరణవస్సం సముట్ఠాపేసి, ఏకతోధారాఉభతోధారా అసిసత్తిఖురప్పాదయో ధూమాయన్తా పజ్జలన్తా ఆకాసేనాగన్త్వా దసబలం పత్వా దిబ్బపుప్ఫాని అహేసుం. తతో అఙ్గారవస్సం సముట్ఠాపేసి, కింసుకవణ్ణా అఙ్గారా ఆకాసేనాగన్త్వా దసబలస్స పాదమూలే దిబ్బపుప్ఫాని హుత్వా వికిరింసు. తతో కుక్కులవస్సం సముట్ఠాపేసి, అచ్చుణ్హో కుక్కులో ఆకాసేనాగన్త్వా దసబలస్స పాదమూలే చన్దనచుణ్ణం హుత్వా నిపతి. తతో వాలుకావస్సం ¶ సముట్ఠాపేసి, అతిసుఖుమా వాలుకా ధూమాయన్తా పజ్జలన్తా ఆకాసేనాగన్త్వా దసబలస్స పాదమూలే దిబ్బపుప్ఫాని హుత్వా నిపతింసు. తతో కలలవస్సం సముట్ఠాపేసి, తం కలలవస్సం ధూమాయన