📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథా

(దుతియో భాగో)

౨. చూళవగ్గో

౪. మఙ్గలసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి మఙ్గలసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? జమ్బుదీపే కిర తత్థ తత్థ నగరద్వారసన్థాగారసభాదీసు మహాజనా సన్నిపతిత్వా హిరఞ్ఞసువణ్ణం దత్వా నానప్పకారం సీతాహరణాదిబాహిరకకథం కథాపేన్తి, ఏకేకా కథా చతుమాసచ్చయేన నిట్ఠాతి. తత్థ ఏకదివసం మఙ్గలకథా సముట్ఠాసి – ‘‘కిం ను ఖో మఙ్గలం, కిం దిట్ఠం మఙ్గలం, సుతం మఙ్గలం, ముతం మఙ్గలం, కో మఙ్గలం జానాతీ’’తి?

అథ దిట్ఠమఙ్గలికో నామేకో పురిసో ఆహ – ‘‘అహం మఙ్గలం జానామి, దిట్ఠం లోకే మఙ్గలం, దిట్ఠం నామ అభిమఙ్గలసమ్మతం రూపం. సేయ్యథిదం – ఇధేకచ్చో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ చాతకసకుణం వా పస్సతి, బేలువలట్ఠిం వా గబ్భినిం వా కుమారకే వా అలఙ్కతపటియత్తే పుణ్ణఘటం వా అల్లరోహితమచ్ఛం వా ఆజఞ్ఞం వా ఆజఞ్ఞరథం వా ఉసభం వా గావిం వా కపిలం వా, యం వా పనఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి ఏవరూపం అభిమఙ్గలసమ్మతం రూపం పస్సతి, ఇదం వుచ్చతి దిట్ఠమఙ్గల’’న్తి. తస్స వచనం ఏకచ్చే అగ్గహేసుం, ఏకచ్చే నాగ్గహేసుం. యే నాగ్గహేసుం, తే తేన సహ వివదింసు.

అథ సుతమఙ్గలికో నామేకో పురిసో ఆహ – ‘‘చక్ఖు నామేతం, భో, సుచిమ్పి అసుచిమ్పి పస్సతి, తథా సున్దరమ్పి అసున్దరమ్పి, మనాపమ్పి అమనాపమ్పి. యది తేన దిట్ఠం మఙ్గలం సియా, సబ్బమ్పి మఙ్గలం సియా, తస్మా న దిట్ఠం మఙ్గలం, అపిచ ఖో పన సుతం మఙ్గలం, సుతం నామ అభిమఙ్గలసమ్మతో సద్దో. సేయ్యథిదం – ఇధేకచ్చో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ వడ్ఢాతి వా వడ్ఢమానాతి వా పుణ్ణాతి వా ఫుస్సాతి వా సుమనాతి వా సిరీతి వా సిరివడ్ఢాతి వా అజ్జ సునక్ఖత్తం సుముహుత్తం సుదివసం సుమఙ్గలన్తి ఏవరూపం వా యంకిఞ్చి అభిమఙ్గలసమ్మతం సద్దం సుణాతి, ఇదం వుచ్చతి సుతమఙ్గల’’న్తి. తస్సపి వచనం ఏకచ్చే అగ్గహేసుం, ఏకచ్చే నాగ్గహేసుం. యే నాగ్గహేసుం, తే తేన సహ వివదింసు.

అథ ముతమఙ్గలికో నామేకో పురిసో ఆహ – ‘‘సోతమ్పి హి నామేతం భో సాధుమ్పి అసాధుమ్పి మనాపమ్పి అమనాపమ్పి సుణాతి. యది తేన సుతం మఙ్గలం సియా, సబ్బమ్పి మఙ్గలం సియా, తస్మా న సుతం మఙ్గలం, అపిచ ఖో పన ముతం మఙ్గలం, ముతం నామ అభిమఙ్గలసమ్మతం గన్ధరసఫోట్ఠబ్బం. సేయ్యథిదం – ఇధేకచ్చో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ పదుమగన్ధాదిపుప్ఫగన్ధం వా ఘాయతి, ఫుస్సదన్తకట్ఠం వా ఖాదతి, పథవిం వా ఆమసతి, హరితసస్సం వా అల్లగోమయం వా కచ్ఛపం వా తిలవాహం వా పుప్ఫం వా ఫలం వా ఆమసతి, ఫుస్సమత్తికాయ వా సమ్మా లిమ్పతి, ఫుస్ససాటకం వా నివాసేతి, ఫుస్సవేఠనం వా ధారేతి, యం వా పనఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి ఏవరూపం అభిమఙ్గలసమ్మతం గన్ధం వా ఘాయతి, రసం వా సాయతి, ఫోట్ఠబ్బం వా ఫుసతి, ఇదం వుచ్చతి ముతమఙ్గల’’న్తి. తస్సపి వచనం ఏకచ్చే అగ్గహేసుం, ఏకచ్చే నాగ్గహేసుం.

తత్థ న దిట్ఠమఙ్గలికో సుతముతమఙ్గలికే అసక్ఖి సఞ్ఞాపేతుం. న తేసం అఞ్ఞతరో ఇతరే ద్వే. తేసు చ మనుస్సేసు యే దిట్ఠమఙ్గలికస్స వచనం గణ్హింసు, తే ‘‘దిట్ఠంయేవ మఙ్గల’’న్తి గతా. యే సుతముతమఙ్గలికానం వచనం గణ్హింసు, తే ‘‘సుతంయేవ ముతంయేవ మఙ్గల’’న్తి గతా. ఏవమయం మఙ్గలకథా సకలజమ్బుదీపే పాకటా జాతా.

అథ సకలజమ్బుదీపే మనుస్సా గుమ్బగుమ్బా హుత్వా ‘‘కిం ను ఖో మఙ్గల’’న్తి మఙ్గలాని చిన్తయింసు. తేసం మనుస్సానం ఆరక్ఖదేవతా తం కథం సుత్వా తథేవ మఙ్గలాని చిన్తయింసు. తాసం దేవతానం భుమ్మదేవతా మిత్తా హోన్తి, అథ తతో సుత్వా భుమ్మదేవతాపి తథేవ మఙ్గలాని చిన్తయింసు. తాసమ్పి దేవతానం ఆకాసట్ఠదేవతా మిత్తా హోన్తి, ఆకాసట్ఠదేవతానం చాతుమహారాజికదేవతా. ఏతేనేవ ఉపాయేన యావ సుదస్సీదేవతానం అకనిట్ఠదేవతా మిత్తా హోన్తి, అథ తతో సుత్వా అకనిట్ఠదేవతాపి తథేవ గుమ్బగుమ్బా హుత్వా మఙ్గలాని చిన్తయింసు. ఏవం దససహస్సచక్కవాళేసు సబ్బత్థ మఙ్గలచిన్తా ఉదపాది. ఉప్పన్నా చ సా ‘‘ఇదం మఙ్గలం ఇదం మఙ్గల’’న్తి వినిచ్ఛియమానాపి అప్పత్తా ఏవ వినిచ్ఛయం ద్వాదస వస్సాని అట్ఠాసి. సబ్బే మనుస్సా చ దేవా చ బ్రహ్మానో చ ఠపేత్వా అరియసావకే దిట్ఠసుతముతవసేన తిధా భిన్నా. ఏకోపి ‘‘ఇదమేవ మఙ్గల’’న్తి యథాభుచ్చతో నిట్ఠఙ్గతో నాహోసి, మఙ్గలకోలాహలం లోకే ఉప్పజ్జి.

కోలాహలం నామ పఞ్చవిధం – కప్పకోలాహలం, చక్కవత్తికోలాహలం, బుద్ధకోలాహలం, మఙ్గలకోలాహలం, మోనేయ్యకోలాహలన్తి. తత్థ కామావచరదేవా ముత్తసిరా వికిణ్ణకేసా రుదమ్ముఖా అస్సూని హత్థేహి పుఞ్ఛమానా రత్తవత్థనివత్థా అతివియ విరూపవేసధారినో హుత్వా, ‘‘వస్ససతసహస్సస్స అచ్చయేన కప్పుట్ఠానం భవిస్సతి. అయం లోకో వినస్సిస్సతి, మహాసముద్దో సుస్సిస్సతి, అయఞ్చ మహాపథవీ సినేరు చ పబ్బతరాజా ఉడ్ఢయ్హిస్సతి వినస్సిస్సతి, యావ బ్రహ్మలోకా లోకవినాసో భవిస్సతి. మేత్తం, మారిసా, భావేథ, కరుణం ముదితం ఉపేక్ఖం, మారిసా, భావేథ, మాతరం ఉపట్ఠహథ, పితరం ఉపట్ఠహథ, కులే జేట్ఠాపచాయినో హోథ, జాగరథ మా పమాదత్థా’’తి మనుస్సపథే విచరిత్వా ఆరోచేన్తి. ఇదం కప్పకోలాహలం నామ.

కామావచరదేవాయేవ ‘‘వస్ససతస్సచ్చయేన చక్కవత్తిరాజా లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి మనుస్సపథే విచరిత్వా ఆరోచేన్తి. ఇదం చక్కవత్తికోలాహలం నామ.

సుద్ధావాసా పన దేవా బ్రహ్మాభరణేన అలఙ్కరిత్వా బ్రహ్మవేఠనం సీసే కత్వా పీతిసోమనస్సజాతా బుద్ధగుణవాదినో ‘‘వస్ససహస్సస్స అచ్చయేన బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి మనుస్సపథే విచరిత్వా ఆరోచేన్తి. ఇదం బుద్ధకోలాహలం నామ.

సుద్ధావాసా ఏవ దేవా మనుస్సానం చిత్తం ఞత్వా ‘‘ద్వాదసన్నం వస్సానం అచ్చయేన సమ్మాసమ్బుద్ధో మఙ్గలం కథేస్సతీ’’తి మనుస్సపథే విచరిత్వా ఆరోచేన్తి. ఇదం మఙ్గలకోలాహలం నామ.

సుద్ధావాసా ఏవ దేవా ‘‘సత్తన్నం వస్సానం అచ్చయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు భగవతా సద్ధిం సమాగమ్మ మోనేయ్యపటిపదం పుచ్ఛిస్సతీ’’తి మనుస్సపథే విచరిత్వా ఆరోచేన్తి. ఇదం మోనేయ్యకోలాహలం నామ. ఇమేసు పఞ్చసు కోలాహలేసు దిట్ఠమఙ్గలాదివసేన తిధా భిన్నేసు దేవమనుస్సేసు ఇదం మఙ్గలకోలాహలం లోకే ఉప్పజ్జి.

అథ దేవేసు చ మనుస్సేసు చ విచినిత్వా విచినిత్వా మఙ్గలాని అలభమానేసు ద్వాదసన్నం వస్సానం అచ్చయేన తావతింసకాయికా దేవతా సఙ్గమ్మ సమాగమ్మ ఏవం సమచిన్తేసుం – ‘‘సేయ్యథాపి నామ, మారిసా, ఘరసామికో అన్తోఘరజనానం, గామసామికో గామవాసీనం, రాజా సబ్బమనుస్సానం, ఏవమేవం అయం సక్కో దేవానమిన్దో అమ్హాకం అగ్గో చ సేట్ఠో చ యదిదం పుఞ్ఞేన తేజేన ఇస్సరియేన పఞ్ఞాయ ద్విన్నం దేవలోకానం అధిపతి. యంనూన మయం సక్కం దేవానమిన్దం ఏతమత్థం పుచ్ఛేయ్యామా’’తి. తా సక్కస్స సన్తికం గన్త్వా సక్కం దేవానమిన్దం తఙ్ఖణానురూపనివాసనాభరణసస్సిరికసరీరం అడ్ఢతేయ్యకోటిఅచ్ఛరాగణపరివుతం పారిచ్ఛత్తకమూలే పణ్డుకమ్బలవరాసనే నిసిన్నం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం ఠత్వా ఏతదవోచుం – ‘‘యగ్ఘే, మారిస, జానేయ్యాసి, ఏతరహి మఙ్గలపఞ్హా సముట్ఠితా, ఏకే దిట్ఠం మఙ్గలన్తి వదన్తి, ఏకే సుతం మఙ్గలన్తి వదన్తి, ఏకే ముతం మఙ్గలన్తి వదన్తి. తత్థ మయఞ్చ అఞ్ఞే చ అనిట్ఠఙ్గతా, సాధు వత నో త్వం యాథావతో బ్యాకరోహీ’’తి. దేవరాజా పకతియాపి పఞ్ఞవా ‘‘అయం మఙ్గలకథా కత్థ పఠమం సముట్ఠితా’’తి ఆహ. ‘‘మయం దేవ చాతుమహారాజికానం అస్సుమ్హా’’తి ఆహంసు. తతో చాతుమహారాజికా ఆకాసట్ఠదేవతానం, ఆకాసట్ఠదేవతా భుమ్మదేవతానం, భుమ్మదేవతా మనుస్సారక్ఖదేవతానం, మనుస్సారక్ఖదేవతా ‘‘మనుస్సలోకే సముట్ఠితా’’తి ఆహంసు.

అథ దేవానమిన్దో ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో కత్థ వసతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మనుస్సలోకే, దేవా’’తి ఆహంసు. ‘‘తం భగవన్తం కోచి పుచ్ఛీ’’తి ఆహ. ‘‘న కోచి దేవా’’తి. ‘‘కిం ను ఖో నామ తుమ్హే మారిసా అగ్గిం ఛడ్డేత్వా ఖజ్జోపనకం ఉజ్జాలేథ, యే అనవసేసమఙ్గలదేసకం తం భగవన్తం అతిక్కమిత్వా మం పుచ్ఛితబ్బం మఞ్ఞథ? ఆగచ్ఛథ, మారిసా, తం భగవన్తం పుచ్ఛామ, అద్ధా సస్సిరికం పఞ్హబ్యాకరణం లభిస్సామా’’తి ఏకం దేవపుత్తం ఆణాపేసి – ‘‘త్వం భగవన్తం పుచ్ఛా’’తి. సో దేవపుత్తో తఙ్ఖణానురూపేన అలఙ్కారేన అత్తానం అలఙ్కరిత్వా విజ్జురివ విజ్జోతమానో దేవగణపరివుతో జేతవనమహావిహారం ఆగన్త్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం ఠత్వా మఙ్గలపఞ్హం పుచ్ఛన్తో గాథాయ అజ్ఝభాసి. భగవా తస్స తం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ ఏవం మే సుతన్తిఆదీనమత్థో సఙ్ఖేపతో కసిభారద్వాజసుత్తవణ్ణనాయం వుత్తో, విత్థారం పన ఇచ్ఛన్తేహి పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమట్ఠకథాయం వుత్తనయేన గహేతబ్బో. కసిభారద్వాజసుత్తే చ ‘‘మగధేసు విహరతి దక్ఖిణాగిరిస్మిం ఏకనాళాయం బ్రాహ్మణగామే’’తి వుత్తం, ఇధ ‘‘సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి. తస్మా ‘‘సావత్థియ’’న్తి ఇమం పదం ఆదిం కత్వా ఇధ అపుబ్బపదవణ్ణనం కరిస్సామ.

సేయ్యథిదం, సావత్థియన్తి ఏవంనామకే నగరే. తం కిర సవత్థస్స నామ ఇసినో నివాసట్ఠానం అహోసి. తస్మా యథా కుసమ్బస్స నివాసో కోసమ్బీ, కాకణ్డస్స నివాసో కాకణ్డీతి, ఏవం ఇత్థిలిఙ్గవసేన ‘‘సావత్థీ’’తి వుచ్చతి. పోరాణా పన వణ్ణయన్తి – యస్మా తస్మిం ఠానే సత్థసమాయోగే ‘‘కింభణ్డమత్థీ’’తి పుచ్ఛితే ‘‘సబ్బమత్థీ’’తి ఆహంసు, తస్మా తం వచనముపాదాయ ‘‘సావత్థీ’’తి వుచ్చతి. తస్సం సావత్థియం. ఏతేనస్స గోచరగామో దీపితో హోతి. జేతో నామ రాజకుమారో, తేన రోపితసంవడ్ఢితత్తా తస్స జేతస్స వనన్తి జేతవనం, తస్మిం జేతవనే. అనాథానం పిణ్డో ఏతస్మిం అత్థీతి అనాథపిణ్డికో, తస్స అనాథపిణ్డికస్స. అనాథపిణ్డికేన గహపతినా చతుపణ్ణాసకోటిపరిచ్చాగేన నిట్ఠాపితారామేతి అత్థో. ఏతేనస్స పబ్బజితానురూపనివాసోకాసో దీపితో హోతి.

అథాతి అవిచ్ఛేదత్థే, ఖోతి అధికారన్తరనిదస్సనత్థే నిపాతో. తేన అవిచ్ఛిన్నేయేవ తత్థ భగవతో విహారే ‘‘ఇదమధికారన్తరం ఉదపాదీ’’తి దస్సేతి. కిం తన్తి? అఞ్ఞతరా దేవతాతిఆది. తత్థ అఞ్ఞతరాతి అనియమితనిద్దేసో. సా హి నామగోత్తతో అపాకటా, తస్మా ‘‘అఞ్ఞతరా’’తి వుత్తా. దేవో ఏవ దేవతా, ఇత్థిపురిససాధారణమేతం. ఇధ పన పురిసో ఏవ సో దేవపుత్తో, కిన్తు సాధారణనామవసేన ‘‘దేవతా’’తి వుత్తో.

అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి ఏత్థ అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనాదీసు దిస్సతి. తత్థ ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో. ఉద్దిసతు, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖ’’న్తి ఏవమాదీసు (చూళవ. ౩౮౩; అ. ని. ౮.౨౦; ఉదా. ౪౫) ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తి ఏవమాదీసు (అ. ని. ౪.౧౦౦) సున్దరే.

‘‘కో మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. (వి. వ. ౮౫౭) –

ఏవమాదీసు అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భో గోతమ, అభిక్కన్తం, భో గోతమా’’తి ఏవమాదీసు (అ. ని. ౨.౧౬; పారా. ౧౫) అబ్భనుమోదనే. ఇధ పన ఖయే. తేన అభిక్కన్తాయ రత్తియా, పరిక్ఖీణాయ రత్తియాతి వుత్తం హోతి.

అభిక్కన్తవణ్ణాతి ఏత్థ అభిక్కన్తసద్దో అభిరూపే, వణ్ణసద్దో పన ఛవిథుతికులవగ్గకారణసణ్ఠానప్పమాణరూపాయతనాదీసు దిస్సతి. తత్థ ‘‘సువణ్ణవణ్ణోసి భగవా’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౨.౩౯౯; సు. ని. ౫౫౩) ఛవియం. ‘‘కదా సఞ్ఞూళ్హా పన తే, గహపతి, ఇమే సమణస్స గోతమస్స వణ్ణా’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౨.౭౭) థుతియం. ‘‘చత్తారోమే, భో గోతమ, వణ్ణా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౩.౧౧౫) కులవగ్గే. ‘‘అథ కేన ను వణ్ణేన, గన్ధత్థేనోతి వుచ్చతీ’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౧.౨౩౪) కారణే. ‘‘మహన్తం హత్థిరాజవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౧.౧౩౮) సణ్ఠానే. ‘‘తయో పత్తస్స వణ్ణా’’తి ఏవమాదీసు పమాణే. ‘‘వణ్ణో గన్ధో రసో ఓజా’’తి ఏవమాదీసు రూపాయతనే. సో ఇధ ఛవియం దట్ఠబ్బో. తేన అభిక్కన్తవణ్ణా అభిరూపచ్ఛవీతి వుత్తం హోతి.

కేవలకప్పన్తి ఏత్థ కేవలసద్దో అనవసేసయేభుయ్యఅబ్యామిస్సఅనతిరేకదళ్హత్థవిసంయోగాదిఅనేకత్థో. తథా హిస్స ‘‘కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియ’’న్తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౫; పారా. ౧) అనవసేసతా అత్థో. ‘‘కేవలకప్పా చ అఙ్గమాగధా పహూతం ఖాదనీయం భోజనీయం ఆదాయ ఉపసఙ్కమిస్సన్తీ’’తి ఏవమాదీసు (మహావ. ౪౩) యేభుయ్యతా. ‘‘కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతీ’’తి ఏవమాదీసు (విభ. ౨౨౫) అబ్యామిస్సతా. ‘‘కేవలం సద్ధామత్తకం నూన అయమాయస్మా’’తి ఏవమాదీసు (మహావ. ౨౪౪) అనతిరేకతా. ‘‘ఆయస్మతో భన్తే అనురుద్ధస్స బాహికో నామ సద్ధివిహారికో కేవలకప్పం సఙ్ఘభేదాయ ఠితో’’తి ఏవమాదీసు (అ. ని. ౪.౨౪౩) దళ్హత్థతా. ‘‘కేవలీ వుసితవా ఉత్తమపురిసోతి వుచ్చతీ’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౩.౫౭) విసంయోగో. ఇధ పనస్స అనవసేసతో అత్థో అధిప్పేతో.

కప్పసద్దో పనాయం అభిసద్దహనవోహారకాలపఞ్ఞత్తిఛేదనవికప్పలేససమన్తభావాదిఅనేకత్థో. తథా హిస్స ‘‘ఓకప్పనియమేతం భోతో గోతమస్స, యతా తం అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౩౮౭) అభిసద్దహనమత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహి సమణకప్పేహి ఫలం పరిభుఞ్జితు’’న్తి ఏవమాదీసు (చూళవ. ౨౫౦) వోహారో. ‘‘యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౩౮౭) కాలో. ‘‘ఇచ్చాయస్మా కప్పో’’తి ఏవమాదీసు (సు. ని. ౧౦౯౮; చూళని. కప్పమాణవపుచ్ఛా ౧౧౭) పఞ్ఞత్తి. ‘‘అలఙ్కతో కప్పితకేసమస్సూ’’తి ఏవమాదీసు (జా. ౨.౨౨.౧౩౬౮) ఛేదనం. ‘‘కప్పతి ద్వఙ్గులకప్పో’’తి ఏవమాదీసు (చూళవ. ౪౪౬) వికప్పో. ‘‘అత్థి కప్పో నిపజ్జితు’’న్తి ఏవమాదీసు (అ. ని. ౮.౮౦) లేసో. ‘‘కేవలకప్పం వేళువనం ఓభాసేత్వా’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౧.౯౪) సమన్తభావో. ఇధ పనస్స సమన్తభావో అత్థోతి అధిప్పేతో. యతో కేవలకప్పం జేతవనన్తి ఏత్థ అనవసేసం సమన్తతో జేతవనన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

ఓభాసేత్వాతి ఆభాయ ఫరిత్వా, చన్దిమా వియ సూరియో వియ చ ఏకోభాసం ఏకపజ్జోతం కరిత్వాతి అత్థో.

యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి భుమ్మత్థే కరణవచనం, యతో యత్థ భగవా, తత్థ ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యేన వా కారణేన భగవా దేవమనుస్సేహి ఉపసఙ్కమితబ్బో, తేనేవ కారణేన ఉపసఙ్కమీతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేన చ కారణేన భగవా ఉపసఙ్కమితబ్బో? నానప్పకారగుణవిసేసాధిగమాధిప్పాయేన సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయేన దిజగణేహి నిచ్చఫలితమహారుక్ఖో వియ. ఉపసఙ్కమీతి చ గతాతి వుత్తం హోతి. ఉపసఙ్కమిత్వాతి ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపనం. అథ వా ఏవం గతా తతో ఆసన్నతరం ఠానం భగవతో సమీపసఙ్ఖాతం గన్త్వాతిపి వుత్తం హోతి. భగవన్తం అభివాదేత్వాతి భగవన్తం వన్దిత్వా పణమిత్వా నమస్సిత్వా.

ఏకమన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, ఏకోకాసం ఏకపస్సన్తి వుత్తం హోతి. భుమ్మత్థే వా ఉపయోగవచనం. అట్ఠాసీతి నిసజ్జాదిపటిక్ఖేపో, ఠానం కప్పేసి, ఠితా అహోసీతి అత్థో.

కథం ఠితా పన సా ఏకమన్తం ఠితా అహూతి?

‘‘న పచ్ఛతో న పురతో, నాపి ఆసన్నదూరతో;

న కచ్ఛే నోపి పటివాతే, న చాపి ఓణతుణ్ణతే;

ఇమే దోసే వివజ్జేత్వా, ఏకమన్తం ఠితా అహూ’’తి.

కస్మా పనాయం అట్ఠాసి ఏవ, న నిసీదీతి? లహుం నివత్తితుకామతాయ. దేవతా హి కఞ్చిదేవ అత్థవసం పటిచ్చ సుచిపురిసో వియ వచ్చట్ఠానం మనుస్సలోకం ఆగచ్ఛన్తి. పకతియా పనేతాసం యోజనసతతో పభుతి మనుస్సలోకో దుగ్గన్ధతాయ పటికూలో హోతి, న తత్థ అభిరమన్తి. తేన సా ఆగతకిచ్చం కత్వా లహుం నివత్తితుకామతాయ న నిసీది. యస్స చ గమనాదిఇరియాపథపరిస్సమస్స వినోదనత్థం నిసీదన్తి, సో దేవానం పరిస్సమో నత్థి, తస్మాపి న నిసీది. యే చ మహాసావకా భగవన్తం పరివారేత్వా ఠితా, తే పతిమానేసి, తస్మాపి న నిసీది. అపిచ భగవతి గారవేనేవ న నిసీది. దేవానఞ్హి నిసీదితుకామానం ఆసనం నిబ్బత్తతి, తం అనిచ్ఛమానా నిసజ్జాయ చిత్తమ్పి అకత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి.

ఏకమన్తం ఠితా ఖో సా దేవతాతి ఏవం ఇమేహి కారణేహి ఏకమన్తం ఠితా ఖో సా దేవతా. భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసీతి భగవన్తం గాథాయ అక్ఖరపదనియమితగన్థితేన వచనేన అభాసీతి అత్థో.

౨౬౧. తత్థ బహూతి అనియమితసఙ్ఖ్యానిద్దేసో. తేన అనేకసతా అనేకసహస్సా అనేకసతసహస్సాతి వుత్తం హోతి. దిబ్బన్తీతి దేవా, పఞ్చహి కామగుణేహి కీళన్తి, అత్తనో వా సిరియా జోతన్తీతి అత్థో. అపిచ తివిధా దేవా సమ్ముతిఉపపత్తివిసుద్ధివసేన. యథాహ –

‘‘దేవాతి తయో దేవా సమ్ముతిదేవా, ఉపపత్తిదేవా, విసుద్ధిదేవా. తత్థ సమ్ముతిదేవా నామ రాజానో, దేవియో, రాజకుమారా. ఉపపత్తిదేవా నామ చాతుమహారాజికే దేవే ఉపాదాయ తదుత్తరిదేవా. విసుద్ధిదేవా నామ అరహన్తో వుచ్చన్తీ’’తి (చూళని. ధోతకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩౨, పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౧౯).

తేసు ఇధ ఉపపత్తిదేవా అధిప్పేతా. మనునో అపచ్చాతి మనుస్సా. పోరాణా పన భణన్తి – మనస్స ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా. తే జమ్బుదీపకా, అపరగోయానకా, ఉత్తరకురుకా, పుబ్బవిదేహకాతి చతుబ్బిధా. ఇధ జమ్బుదీపకా అధిప్పేతా. మఙ్గలన్తి ఇమేహి సత్తాతి మఙ్గలాని, ఇద్ధిం వుద్ధిఞ్చ పాపుణన్తీతి అత్థో. అచిన్తయున్తి చిన్తేసుం. ఆకఙ్ఖమానాతి ఇచ్ఛమానా పత్థయమానా పిహయమానా. సోత్థానన్తి సోత్థిభావం, సబ్బేసం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికానం సోభనానం సున్దరానం కల్యాణానం ధమ్మానమత్థితన్తి వుత్తం హోతి. బ్రూహీతి దేసేహి పకాసేహి ఆచిక్ఖ వివర విభజ ఉత్తానీకరోహి. మఙ్గలన్తి ఇద్ధికారణం వుద్ధికారణం సబ్బసమ్పత్తికారణం. ఉత్తమన్తి విసిట్ఠం పవరం సబ్బలోకహితసుఖావహన్తి అయం గాథాయ అనుపుబ్బపదవణ్ణనా.

అయం పన పిణ్డత్థో – సో దేవపుత్తో దససహస్సచక్కవాళేసు దేవతా మఙ్గలపఞ్హం సోతుకామతాయ ఇమస్మిం ఏకచక్కవాళే సన్నిపతిత్వా ఏకవాలగ్గకోటిఓకాసమత్తే దసపి వీసమ్పి తింసమ్పి చత్తాలీసమ్పి పఞ్ఞాసమ్పి సట్ఠిపి సత్తతిపి అసీతిపి సుఖుమత్తభావే నిమ్మినిత్వా సబ్బదేవమారబ్రహ్మానో సిరియా చ తేజసా చ అధిగయ్హ విరోచమానం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నం భగవన్తం పరివారేత్వా ఠితా దిస్వా తస్మిం చ సమయే అనాగతానమ్పి సకలజమ్బుదీపకానం మనుస్సానం చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ సబ్బదేవమనుస్సానం విచికిచ్ఛాసల్లసముద్ధరణత్థం ఆహ – ‘‘బహూ దేవా మనుస్సా చ, మఙ్గలాని అచిన్తయుం, ఆకఙ్ఖమానా సోత్థానం అత్తనో సోత్థిభావం ఇచ్ఛన్తా, బ్రూహి మఙ్గలముత్తమం, తేసం దేవానం అనుమతియా మనుస్సానఞ్చ అనుగ్గహేన మయా పుట్ఠో సమానో యం సబ్బేసమేవ అమ్హాకం ఏకన్తహితసుఖావహనతో ఉత్తమం మఙ్గలం, తం నో అనుకమ్పం ఉపాదాయ బ్రూహి భగవా’’తి.

౨౬౨. ఏవమేతం దేవపుత్తస్స వచనం సుత్వా భగవా ‘‘అసేవనా చ బాలాన’’న్తి గాథమాహ. తత్థ అసేవనాతి అభజనా అపయిరుపాసనా. బాలానన్తి బలన్తి అస్ససన్తీతి బాలా, అస్ససితపస్ససితమత్తేన జీవన్తి, న పఞ్ఞాజీవితేనాతి అధిప్పాయో. తేసం బాలానం పణ్డితానన్తి పణ్డన్తీతి పణ్డితా, సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికేసు అత్థేసు ఞాణగతియా గచ్ఛన్తీతి అధిప్పాయో. తేసం పణ్డితానం. సేవనాతి భజనా పయిరుపాసనా తంసహాయతా తంసమ్పవఙ్కతా. పూజాతి సక్కారగరుకారమాననవన్దనా. పూజనేయ్యానన్తి పూజారహానం. ఏతం మఙ్గలముత్తమన్తి యా చ బాలానం అసేవనా, యా చ పణ్డితానం సేవనా, యా చ పూజనేయ్యానం పూజా, తం సబ్బం సమ్పిణ్డేత్వా ఆహ ఏతం మఙ్గలముత్తమన్తి. యం తయా పుట్ఠం ‘‘బ్రూహి మఙ్గలముత్తమ’’న్తి, ఏత్థ తావ ఏతం మఙ్గలముత్తమన్తి గణ్హాహీతి వుత్తం హోతి. అయమేతిస్సా గాథాయ పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పనస్సా ఏవం వేదితబ్బా – ఏవమేతం దేవపుత్తస్స వచనం సుత్వా భగవా ఇమం గాథమాహ. తత్థ యస్మా చతుబ్బిధా కథా పుచ్ఛితకథా, అపుచ్ఛితకథా, సానుసన్ధికథా, అననుసన్ధికథాతి. తత్థ ‘‘పుచ్ఛామి తం, గోతమ, భూరిపఞ్ఞం, కథంకరో సావకో సాధు హోతీ’’తి (సు. ని. ౩౭౮) చ, ‘‘కథం ను త్వం, మారిస, ఓఘమతరీ’’తి (సం. ని. ౧.౧) చ ఏవమాదీసు పుచ్ఛితేన కథికా పుచ్ఛితకథా. ‘‘యం పరే సుఖతో ఆహు, తదరియా ఆహు దుక్ఖతో’’తి ఏవమాదీసు (సు. ని. ౭౬౭) అపుచ్ఛితేన అత్తజ్ఝాసయవసేనేవ కథితా అపుచ్ఛితకథా. సబ్బాపి బుద్ధానం కథా ‘‘సనిదానాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౨౬; కథా. ౮౦౬) వచనతో సానుసన్ధికథా. అననుసన్ధికథా ఇమస్మిం సాసనే నత్థి. ఏవమేతాసు కథాసు అయం దేవపుత్తేన పుచ్ఛితేన భగవతా కథితత్తా పుచ్ఛితకథా. పుచ్ఛితకథాయఞ్చ యథా ఛేకో పురిసో కుసలో మగ్గస్స, కుసలో అమగ్గస్స, మగ్గం పుట్ఠో పఠమం విజహితబ్బం ఆచిక్ఖిత్వా పచ్ఛా గహేతబ్బం ఆచిక్ఖతి – ‘‘అసుకస్మిం నామ ఠానే ద్వేధాపథో హోతి, తత్థ వామం ముఞ్చిత్వా దక్ఖిణం గణ్హథా’’తి, ఏవం సేవితబ్బాసేవితబ్బేసు అసేవితబ్బం ఆచిక్ఖిత్వా సేవితబ్బం ఆచిక్ఖతి. భగవా చ మగ్గకుసలపురిససదిసో. యథాహ –

‘‘పురిసో మగ్గకుసలోతి ఖో, తిస్స, తథాగతస్సేతం అధివచనం అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’’తి (సం. ని. ౩.౮౪).

సో హి కుసలో ఇమస్స లోకస్స, కుసలో పరస్స లోకస్స, కుసలో మచ్చుధేయ్యస్స, కుసలో అమచ్చుధేయ్యస్స, కుసలో మారధేయ్యస్స, కుసలో అమారధేయ్యస్సాతి. తస్మా పఠమం అసేవితబ్బం ఆచిక్ఖిత్వా సేవితబ్బం ఆచిక్ఖన్తో ఆహ – ‘‘అసేవనా చ బాలానం, పణ్డితానఞ్చ సేవనా’’తి. విజహితబ్బమగ్గో వియ హి పఠమం బాలా న సేవితబ్బా న పయిరుపాసితబ్బా, తతో గహేతబ్బమగ్గో వియ పణ్డితా సేవితబ్బా పయిరుపాసితబ్బాతి.

కస్మా పన భగవతా మఙ్గలం కథేన్తేన పఠమం బాలానం అసేవనా పణ్డితానఞ్చ సేవనా కథితాతి? వుచ్చతే – యస్మా ఇమం దిట్ఠాదీసు మఙ్గలదిట్ఠిం బాలసేవనాయ దేవమనుస్సా గణ్హింసు, సా చ అమఙ్గలం, తస్మా నేసం తం ఇధలోకత్థపరలోకత్థభఞ్జకం అకల్యాణమిత్తసంసగ్గం గరహన్తేన ఉభయలోకత్థసాధకఞ్చ కల్యాణమిత్తసంసగ్గం పసంసన్తేన భగవతా పఠమం బాలానం అసేవనా పణ్డితానఞ్చ సేవనా కథితాతి.

తత్థ బాలా నామ యే కేచి పాణాతిపాతాదిఅకుసలకమ్మపథసమన్నాగతా సత్తా. తే తీహాకారేహి జానితబ్బా. యథాహ – ‘‘తీణిమాని, భిక్ఖవే, బాలస్స బాలలక్ఖణానీ’’తి (అ. ని. ౩.౩; మ. ని. ౩.౨౪౬) సుత్తం. అపిచ పూరణకస్సపాదయో ఛ సత్థారో దేవదత్తకోకాలికకటమోదకతిస్సఖణ్డదేవియాపుత్తసముద్దదత్తచిఞ్చమాణవికాదయో అతీతకాలే చ దీఘవిదస్స భాతాతి ఇమే అఞ్ఞే చ ఏవరూపా సత్తా బాలాతి వేదితబ్బా.

తే అగ్గిపదిత్తమివ అఙ్గారం అత్తనా దుగ్గహితేన అత్తానఞ్చ అత్తనో వచనకారకే చ వినాసేన్తి, యథా దీఘవిదస్స భాతా చతుబుద్ధన్తరం సట్ఠియోజనమత్తేన అత్తభావేన ఉత్తానో పతితో మహానిరయే పచ్చతి, యథా చ తస్స దిట్ఠిం అభిరుచికాని పఞ్చ కులసతాని తస్సేవ సహబ్యతం ఉపపన్నాని నిరయే పచ్చన్తి. వుత్తం హేతం –

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, నళాగారా వా తిణాగారా వా అగ్గి ముత్తో కూటాగారానిపి డహతి ఉల్లిత్తావలిత్తాని నివాతాని ఫుసితగ్గళాని పిహితవాతపానాని, ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యాని కానిచి భయాని ఉప్పజ్జన్తి, సబ్బాని తాని బాలతో ఉప్పజ్జన్తి, నో పణ్డితతో. యే కేచి ఉపద్దవా ఉప్పజ్జన్తి…పే… యే కేచి ఉపసగ్గా…పే… నో పణ్డితతో. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, సప్పటిభయో బాలో, అప్పటిభయో పణ్డితో. సఉపద్దవో బాలో, అనుపద్దవో పణ్డితో, సఉపసగ్గో బాలో, అనుపసగ్గో పణ్డితో’’తి (అ. ని. ౩.౧).

అపిచ పూతిమచ్ఛసదిసో బాలో, పూతిమచ్ఛబన్ధపత్తపుటసదిసో హోతి తదుపసేవీ, ఛడ్డనీయతం జిగుచ్ఛనీయతఞ్చ ఆపజ్జతి విఞ్ఞూనం. వుత్తఞ్చేతం –

‘‘పూతిమచ్ఛం కుసగ్గేన, యో నరో ఉపనయ్హతి;

కుసాపి పూతీ వాయన్తి, ఏవం బాలూపసేవనా’’తి. (ఇతివు. ౭౬; జా. ౧.౧౫.౧౮౩; ౨.౨౨.౧౨౫౭);

అకిత్తిపణ్డితో చాపి సక్కేన దేవానమిన్దేన వరే దియ్యమానే ఏవమాహ –

‘‘బాలం న పస్సే న సుణే, న చ బాలేన సంవసే;

బాలేనల్లాపసల్లాపం, న కరే న చ రోచయే.

‘‘కిన్ను తే అకరం బాలో, వద కస్సప కారణం;

కేన కస్సప బాలస్స, దస్సనం నాభికఙ్ఖసి.

‘‘అనయం నయతి దుమ్మేధో, అధురాయం నియుఞ్జతి;

దున్నయో సేయ్యసో హోతి, సమ్మా వుత్తో పకుప్పతి;

వినయం సో న జానాతి, సాధు తస్స అదస్సన’’న్తి. (జా. ౧.౧౩.౯౦-౯౨);

ఏవం భగవా సబ్బాకారేన బాలూపసేవనం గరహన్తో బాలానం అసేవనం ‘‘మఙ్గల’’న్తి వత్వా ఇదాని పణ్డితసేవనం పసంసన్తో ‘‘పణ్డితానఞ్చ సేవనా మఙ్గల’’న్తి ఆహ. తత్థ పణ్డితా నామ యే కేచి పాణాతిపాతావేరమణిఆదిదసకుసలకమ్మపథసమన్నాగతా సత్తా, తే తీహాకారేహి జానితబ్బా. యథాహ – ‘‘తీణిమాని, భిక్ఖవే, పణ్డితస్స పణ్డితలక్ఖణానీ’’తి (అ. ని. ౩.౩; మ. ని. ౩.౨౫౩) వుత్తం. అపిచ బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఅసీతిమహాసావకా అఞ్ఞే చ తథాగతస్స సావకా సునేత్తమహాగోవిన్దవిధురసరభఙ్గమహోసధసుతసోమనిమిరాజ- అయోఘరకుమారఅకిత్తిపణ్డితాదయో చ పణ్డితాతి వేదితబ్బా.

తే భయే వియ రక్ఖా, అన్ధకారే వియ పదీపో, ఖుప్పిపాసాదిదుక్ఖాభిభవే వియ అన్నపానాదిపటిలాభో, అత్తనో వచనకరానం సబ్బభయఉపద్దవూపసగ్గవిద్ధంసనసమత్థా హోన్తి. తథా హి తథాగతం ఆగమ్మ అసఙ్ఖ్యేయ్యా అపరిమాణా దేవమనుస్సా ఆసవక్ఖయం పత్తా, బ్రహ్మలోకే పతిట్ఠితా, దేవలోకే పతిట్ఠితా, సుగతిలోకే ఉప్పన్నా. సారిపుత్తత్థేరే చిత్తం పసాదేత్వా చతూహి పచ్చయేహి థేరం ఉపట్ఠహిత్వా అసీతి కులసహస్సాని సగ్గే నిబ్బత్తాని. తథా మహామోగ్గల్లానమహాకస్సపప్పభుతీసు సబ్బమహాసావకేసు, సునేత్తస్స సత్థునో సావకా అప్పేకచ్చే బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జింసు, అప్పేకచ్చే పరనిమ్మితవసవత్తీనం దేవానం సహబ్యతం…పే… అప్పేకచ్చే గహపతిమహాసాలకులానం సహబ్యతం ఉపపజ్జింసు. వుత్తఞ్చేతం –

‘‘నత్థి, భిక్ఖవే, పణ్డితతో భయం, నత్థి పణ్డితతో ఉపద్దవో, నత్థి పణ్డితతో ఉపసగ్గో’’తి (అ. ని. ౩.౧).

అపిచ తగరమాలాదిగన్ధభణ్డసదిసో పణ్డితో, తగరమాలాదిగన్ధభణ్డపలివేఠనపత్తసదిసో హోతి తదుపసేవీ, భావనీయతం మనుఞ్ఞతఞ్చ ఆపజ్జతి విఞ్ఞూనం. వుత్తఞ్చేతం –

‘‘తగరఞ్చ పలాసేన, యో నరో ఉపనయ్హతి;

పత్తాపి సురభీ వాయన్తి, ఏవం ధీరూపసేవనా’’తి. (ఇతివు. ౭౬; జా. ౧.౧౫.౧౮౪; ౨.౨౨.౧౨౫౮);

అకిత్తిపణ్డితో చాపి సక్కేన దేవానమిన్దేన వరే దియ్యమానే ఏవమాహ –

‘‘ధీరం పస్సే సుణే ధీరం, ధీరేన సహ సంవసే;

ధీరేనల్లాపసల్లాపం, తం కరే తఞ్చ రోచయే.

‘‘కిన్ను తే అకరం ధీరో, వద కస్సప కారణం;

కేన కస్సప ధీరస్స, దస్సనం అభికఙ్ఖసి.

‘‘నయం నయతి మేధావీ, అధురాయం న యుఞ్జతి;

సునయో సేయ్యసో హోతి, సమ్మా వుత్తో న కుప్పతి;

వినయం సో పజానాతి, సాధు తేన సమాగమో’’తి. (జా. ౧.౧౩.౯౪-౯౬);

ఏవం భగవా సబ్బాకారేన పణ్డితసేవనం పసంసన్తో, పణ్డితానం సేవనం ‘‘మఙ్గల’’న్తి వత్వా ఇదాని తాయ బాలానం అసేవనాయ పణ్డితానం సేవనాయ చ అనుపుబ్బేన పూజనేయ్యభావం ఉపగతానం పూజం పసంసన్తో ‘‘పూజా చ పూజనేయ్యానం ఏతం మఙ్గలముత్తమ’’న్తి ఆహ. తత్థ పూజనేయ్యా నామ సబ్బదోసవిరహితత్తా సబ్బగుణసమన్నాగతత్తా చ బుద్ధా భగవన్తో, తతో పచ్ఛా పచ్చేకబుద్ధా అరియసావకా చ. తేసఞ్హి పూజా అప్పకాపి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ హోతి, సుమనమాలాకారమల్లికాదయో చేత్థ నిదస్సనం.

తత్థేకం నిదస్సనమత్తం భణామ. భగవా కిర ఏకదివసం పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి. అథ ఖో సుమనమాలాకారో రఞ్ఞో మాగధస్స సేనియస్స బిమ్బిసారస్స పుప్ఫాని గహేత్వా గచ్ఛన్తో అద్దస భగవన్తం నగరద్వారం అనుప్పత్తం పాసాదికం పసాదనీయం ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాసీతానుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితం బుద్ధసిరియా జలన్తం. దిస్వానస్స ఏతదహోసి – ‘‘రాజా పుప్ఫాని గహేత్వా సతం వా సహస్సం వా దదేయ్య, తఞ్చ ఇధలోకమత్తమేవ సుఖం భవేయ్య, భగవతో పన పూజా అప్పమేయ్యఅసఙ్ఖ్యేయ్యఫలా దీఘరత్తం హితసుఖావహా హోతి. హన్దాహం ఇమేహి పుప్ఫేహి భగవన్తం పూజేమీ’’తి పసన్నచిత్తో ఏకం పుప్ఫముట్ఠిం గహేత్వా భగవతో పటిముఖం ఖిపి, పుప్ఫాని ఆకాసేన గన్త్వా భగవతో ఉపరి మాలావితానం హుత్వా అట్ఠంసు. మాలాకారో తం ఆనుభావం దిస్వా పసన్నతరచిత్తో పున ఏకం పుప్ఫముట్ఠిం ఖిపి, తాని గన్త్వా మాలాకఞ్చుకో హుత్వా అట్ఠంసు. ఏవం అట్ఠ పుప్ఫముట్ఠియో ఖిపి, తాని గన్త్వా పుప్ఫకూటాగారం హుత్వా అట్ఠంసు. భగవా అన్తోకూటాగారే వియ అహోసి, మహాజనకాయో సన్నిపతి. భగవా మాలాకారం పస్సన్తో సితం పాత్వాకాసి. ఆనన్దత్థేరో ‘‘న బుద్ధా అహేతు అప్పచ్చయా సితం పాతుకరోన్తీ’’తి సితకారణం పుచ్ఛి. భగవా ఆహ – ‘‘ఏసో, ఆనన్ద, మాలాకారో ఇమిస్సా పూజాయ ఆనుభావేన సతసహస్సకప్పే దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరిత్వా పరియోసానే సుమనిస్సరో నామ పచ్చేకబుద్ధో భవిస్సతీ’’తి. వచనపరియోసానే చ ధమ్మదేసనత్థం ఇమం గాథం అభాసి –

‘‘తఞ్చ కమ్మం కతం సాధు, యం కత్వా నానుతప్పతి;

యస్స పతీతో సుమనో, విపాకం పటిసేవతీ’’తి. (ధ. ప. ౬౮);

గాథాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, ఏవం అప్పకాపి తేసం పూజా దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ హోతీతి వేదితబ్బా. సా చ ఆమిసపూజావ కో పన వాదో పటిపత్తిపూజాయ. యతో యే కులపుత్తా సరణగమనేన సిక్ఖాపదపటిగ్గహణేన ఉపోసథఙ్గసమాదానేన చతుపారిసుద్ధిసీలాదీహి చ అత్తనో గుణేహి భగవన్తం పూజేన్తి, కో తేసం పూజాయ ఫలం వణ్ణయిస్సతి. తే హి తథాగతం పరమాయ పూజాయ పూజేన్తీతి వుత్తా. యథాహ –

‘‘యో ఖో, ఆనన్ద, భిక్ఖు వా భిక్ఖునీ వా ఉపాసకో వా ఉపాసికా వా ధమ్మానుధమ్మపటిపన్నో విహరతి సామీచిప్పటిపన్నో అనుధమ్మచారీ, సో తథాగతం సక్కరోతి గరుం కరోతి మానేతి పూజేతి అపచియతి పరమాయ పూజాయా’’తి.

ఏతేనానుసారేన పచ్చేకబుద్ధఅరియసావకానమ్పి పూజాయ హితసుఖావహతా వేదితబ్బా.

అపిచ గహట్ఠానం కనిట్ఠస్స జేట్ఠో భాతాపి భగినీపి పూజనేయ్యా, పుత్తస్స మాతాపితరో, కులవధూనం సామికసస్సుససురాతి ఏవమ్పేత్థ పూజనేయ్యా వేదితబ్బా. ఏతేసమ్పి హి పూజా కుసలధమ్మసఙ్ఖాతత్తా ఆయుఆదివడ్ఢిహేతుత్తా చ మఙ్గలమేవ. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తే మత్తేయ్యా భవిస్సన్తి పేత్తేయ్యా సామఞ్ఞా బ్రహ్మఞ్ఞా కులే జేట్ఠాపచాయినో, ఇదం కుసలం ధమ్మం సమాదాయ వత్తిస్సన్తి. తే తేసం కుసలానం ధమ్మానం సమాదానహేతు ఆయునాపి వడ్ఢిస్సన్తి, వణ్ణేనపి వడ్ఢిస్సన్తీ’’తిఆది.

ఏవమేతిస్సా గాథాయ బాలానం అసేవనా పణ్డితానం సేవనా పూజనేయ్యానం పూజాతి తీణి మఙ్గలాని వుత్తాని. తత్థ బాలానం అసేవనా బాలసేవనపచ్చయభయాదిపరిత్తాణేన ఉభయలోకహితహేతుత్తా పణ్డితానం సేవనా పూజనేయ్యానం పూజా చ తాసం ఫలవిభూతివణ్ణనాయం వుత్తనయేనేవ నిబ్బానసుగతిహేతుత్తా ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బా. ఇతో పరం తు మాతికం అదస్సేత్వా ఏవ యం యత్థ మఙ్గలం, తం వవత్థపేస్సామ, తస్స చ మఙ్గలత్తం విభావయిస్సామాతి.

నిట్ఠితా అసేవనా చ బాలానన్తి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౩. ఏవం భగవా ‘‘బ్రూహి మఙ్గలముత్తమ’’న్తి ఏకం అజ్ఝేసితోపి అప్పం యాచితో బహుదాయకో ఉళారపురిసో వియ ఏకాయ గాథాయ తీణి మఙ్గలాని వత్వా తతో ఉత్తరిపి దేవతానం సోతుకామతాయ మఙ్గలానఞ్చ అత్థితాయ యేసం యేసం యం యం అనుకూలం, తే తే సత్తే తత్థ తత్థ మఙ్గలే నియోజేతుకామతాయ చ ‘‘పతిరూపదేసవాసో చా’’తిఆదీహి గాథాహి పునపి అనేకాని మఙ్గలాని వత్తుమారద్ధో.

తత్థ పఠమగాథాయ తావ పతిరూపోతి అనుచ్ఛవికో. దేసోతి గామోపి నిగమోపి నగరమ్పి జనపదోపి యో కోచి సత్తానం నివాసోకాసో. వాసోతి తత్థ నివాసో. పుబ్బేతి పురా అతీతాసు జాతీసు. కతపుఞ్ఞతాతి ఉపచితకుసలతా. అత్తాతి చిత్తం వుచ్చతి, సకలో వా అత్తభావో. సమ్మాపణిధీతి తస్స అత్తనో సమ్మా పణిధానం నియుఞ్జనం, ఠపనన్తి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయమేత్థ పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా పతిరూపదేసో నామ యత్థ చతస్సో పరిసా విహరన్తి, దానాదీని పుఞ్ఞకిరియావత్థూని వత్తన్తి, నవఙ్గం సత్థు సాసనం దిప్పతి. తత్థ నివాసో సత్తానం పుఞ్ఞకిరియాయ పచ్చయత్తా ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. సీహళదీపపవిట్ఠకేవట్టాదయో చేత్థ నిదస్సనం.

అపరో నయో – పతిరూపదేసో నామ భగవతో బోధిమణ్డప్పదేసో, ధమ్మచక్కప్పవత్తితప్పదేసో, ద్వాదసయోజనాయ పరిసాయ మజ్ఝే సబ్బతిత్థియమతం భిన్దిత్వా యమకపాటిహారియదస్సితకణ్డమ్బరుక్ఖమూలప్పదేసో, దేవోరోహనప్పదేసో, యో వా పనఞ్ఞోపి సావత్థిరాజగహాదిబుద్ధాదివాసప్పదేసో. తత్థ నివాసో సత్తానం ఛఅనుత్తరియపటిలాభపచ్చయతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

అపరో నయో – పురత్థిమాయ దిసాయ కజఙ్గలం నామ నిగమో, తస్స అపరేన మహాసాలా, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. దక్ఖిణపురత్థిమాయ దిసాయ సల్లవతీ నామ నదీ, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. దక్ఖిణాయ దిసాయ సేతకణ్ణికం నామ నిగమో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పచ్ఛిమాయ దిసాయ థూణం నామ బ్రాహ్మణగామో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. ఉత్తరాయ దిసాయ ఉసిరద్ధజో నామ పబ్బతో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే (మహావ. ౨౫౯). అయం మజ్ఝిమప్పదేసో ఆయామేన తీణి యోజనసతాని, విత్థారేన అడ్ఢతేయ్యాని, పరిక్ఖేపేన నవయోజనసతాని హోన్తి, ఏసో పతిరూపదేసో నామ.

ఏత్థ చతున్నం మహాదీపానం ద్విసహస్సానం పరిత్తదీపానఞ్చ ఇస్సరియాధిపచ్చకారకా చక్కవత్తీ ఉప్పజ్జన్తి, ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం కప్పసతసహస్సఞ్చ పారమియో పూరేత్వా సారిపుత్తమహామోగ్గల్లానాదయో మహాసావకా ఉప్పజ్జన్తి, ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పారమియో పూరేత్వా పచ్చేకబుద్ధా, చత్తారి అట్ఠ సోళస వా అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పారమియో పూరేత్వా సమ్మాసమ్బుద్ధా చ ఉప్పజ్జన్తి. తత్థ సత్తా చక్కవత్తిరఞ్ఞో ఓవాదం గహేత్వా పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాయ సగ్గపరాయణా హోన్తి, తథా పచ్చేకబుద్ధానం ఓవాదే పతిట్ఠాయ. సమ్మాసమ్బుద్ధసావకానం పన ఓవాదే పతిట్ఠాయ సగ్గపరాయణా నిబ్బానపరాయణా చ హోన్తి. తస్మా తత్థ వాసో ఇమాసం సమ్పత్తీనం పచ్చయతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

పుబ్బే కతపుఞ్ఞతా నామ అతీతజాతియం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవే ఆరబ్భ ఉపచితకుసలతా, సాపి మఙ్గలం. కస్మా? బుద్ధపచ్చేకబుద్ధే సమ్ముఖతో దస్సేత్వా బుద్ధానం వా బుద్ధసావకానం వా సమ్ముఖా సుతాయ చతుప్పదికాయపి గాథాయ పరియోసానే అరహత్తం పాపేతీతి కత్వా. యో చ మనుస్సో పుబ్బే కతాధికారో ఉస్సన్నకుసలమూలో హోతి, సో తేనేవ కుసలమూలేన విపస్సనం ఉప్పాదేత్వా ఆసవక్ఖయం పాపుణాతి యథా రాజా మహాకప్పినో అగ్గమహేసీ చ. తేన వుత్తం ‘‘పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతా మఙ్గల’’న్తి.

అత్తసమ్మాపణిధి నామ ఇధేకచ్చో అత్తానం దుస్సీలం సీలే పతిట్ఠాపేతి, అస్సద్ధం సద్ధాసమ్పదాయ పతిట్ఠాపేతి, మచ్ఛరిం చాగసమ్పదాయ పతిట్ఠాపేతి. అయం వుచ్చతి ‘‘అత్తసమ్మాపణిధీ’’తి. ఏసో చ మఙ్గలం. కస్మా? దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికవేరప్పహానవివిధానిసంసాధిగమహేతుతోతి.

ఏవం ఇమిస్సాపి గాథాయ పతిరూపదేసవాసో, పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతా, అత్తసమ్మాపణిధీతి తీణియేవ మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా పతిరూపదేసవాసో చాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౪. ఇదాని బాహుసచ్చఞ్చాతి ఏత్థ బాహుసచ్చన్తి బహుస్సుతభావో. సిప్పన్తి యంకిఞ్చి హత్థకోసల్లం. వినయోతి కాయవాచాచిత్తవినయనం. సుసిక్ఖితోతి సుట్ఠు సిక్ఖితో. సుభాసితాతి సుట్ఠు భాసితా. యాతి అనియమనిద్దేసో. వాచాతి గిరా బ్యప్పథో. సేసం వుత్తనయమేవాతి. అయమేత్థ పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – బాహుసచ్చం నామ యం తం ‘‘సుతధరో హోతి సుతసన్నిచయో’’తి (మ. ని. ౧.౩౩౯; అ. ని. ౪.౨౨) చ ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చస్స పుగ్గలస్స బహుకం సుతం హోతి సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణ’’న్తి (అ. ని. ౪.౬) చ ఏవమాదినా నయేన సత్థుసాసనధరత్తం వణ్ణితం, తం అకుసలప్పహానకుసలాధిగమహేతుతో అనుపుబ్బేన పరమత్థసచ్చసచ్ఛికిరియహేతుతో చ ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘సుతవా చ ఖో, భిక్ఖవే, అరియసావకో అకుసలం పజహతి, కుసలం భావేతి, సావజ్జం పజహతి, అనవజ్జం భావేతి, సుద్ధమత్తానం పరిహరతీ’’తి (అ. ని. ౭.౬౭).

అపరమ్పి వుత్తం –

‘‘ధతానం ధమ్మానం అత్థముపపరిక్ఖతి, అత్థం ఉపపరిక్ఖతో ధమ్మా నిజ్ఝానం ఖమన్తి, ధమ్మనిజ్ఝానక్ఖన్తియా సతి ఛన్దో జాయతి, ఛన్దజాతో ఉస్సహతి, ఉస్సహన్తో తులయతి, తులయన్తో పదహతి, పదహన్తో కాయేన చేవ పరమత్థసచ్చం సచ్ఛికరోతి, పఞ్ఞాయ చ అతివిజ్ఝ పస్సతీ’’తి (మ. ని. ౨.౪౩౨).

అపిచ అగారికబాహుసచ్చమ్పి యం అనవజ్జం, తం ఉభయలోకహితసుఖావహనతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం.

సిప్పం నామ అగారికసిప్పఞ్చ అనగారికసిప్పఞ్చ. తత్థ అగారికసిప్పం నామ యం పరూపరోధవిరహితం అకుసలవివజ్జితం మణికారసువణ్ణకారకమ్మాది, తం ఇధలోకత్థావహనతో మఙ్గలం. అనగారికసిప్పం నామ చీవరవిచారణసిబ్బనాది సమణపరిక్ఖారాభిసఙ్ఖరణం, యం తం ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యాని తాని సబ్రహ్మచారీనం ఉచ్చావచాని కింకరణీయాని, తత్థ దక్ఖో హోతీ’’తిఆదినా నయేన తత్థ తత్థ సంవణ్ణితం, యం ‘‘నాథకరణో ధమ్మో’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౫; అ. ని. ౧౦.౧౭) చ వుత్తం, తం అత్తనో చ పరేసఞ్చ ఉభయలోకహితసుఖావహనతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం.

వినయో నామ అగారికవినయో చ అనగారికవినయో చ. తత్థ అగారికవినయో నామ దసఅకుసలకమ్మపథవిరమణం, సో తత్థ అసంకిలేసాపజ్జనేన ఆచారగుణవవత్థానేన చ సుసిక్ఖితో ఉభయలోకహితసుఖావహనతో మఙ్గలం. అనగారికవినయో నామ సత్తాపత్తిక్ఖన్ధే అనాపజ్జనం, సోపి వుత్తనయేనేవ సుసిక్ఖితో. చతుపారిసుద్ధిసీలం వా అనగారికవినయో. సో యథా తత్థ పతిట్ఠాయ అరహత్తం పాపుణాతి, ఏవం సిక్ఖనేన సుసిక్ఖితో లోకియలోకుత్తరసుఖాధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బో.

సుభాసితా వాచా నామ ముసావాదాదిదోసవిరహితా వాచా. యథాహ – ‘‘చతూహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతా వాచా సుభాసితా హోతీ’’తి. అసమ్ఫప్పలాపా వాచా ఏవ వా సుభాసితా. యథాహ –

‘‘సుభాసితం ఉత్తమమాహు సన్తో,

ధమ్మం భణే నాధమ్మం తం దుతియం;

పియం భణే నాప్పియం తం తతియం,

సచ్చం భణే నాలికం తం చతుత్థ’’న్తి. (సం. ని. ౧.౨౧౩; సు. ని. ౪౫౨);

అయమ్పి ఉభయలోకహితసుఖావహనతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బా. యస్మా చ అయం వినయపరియాపన్నా ఏవ, తస్మా వినయగ్గహణేన ఏతం అసఙ్గణ్హిత్వా వినయో సఙ్గహేతబ్బో. అథవా కిం ఇమినా పరిస్సమేన పరేసం ధమ్మదేసనావాచా ఇధ ‘‘సుభాసితా వాచా’’తి వేదితబ్బా. సా హి యథా పతిరూపదేసవాసో, ఏవం సత్తానం ఉభయలోకహితసుఖనిబ్బానాధిగమపచ్చయతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. ఆహ చ –

‘‘యం బుద్ధో భాసతి వాచం, ఖేమం నిబ్బానపత్తియా;

దుక్ఖస్సన్తకిరియాయ, సా వే వాచానముత్తమా’’తి. (సం. ని. ౧.౨౧౩; సు. ని. ౪౫౬);

ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ బాహుసచ్చం, సిప్పం, వినయో సుసిక్ఖితో, సుభాసితా వాచాతి చత్తారి మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా బాహుసచ్చఞ్చాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౫. ఇదాని మాతాపితుఉపట్ఠానన్తి ఏత్థ మాతు చ పితు చాతి మాతాపితు. ఉపట్ఠానన్తి ఉపట్ఠహనం. పుత్తానఞ్చ దారానఞ్చాతి పుత్తదారస్స. సఙ్గణ్హనం సఙ్గహో. న ఆకులా అనాకులా. కమ్మాని ఏవ కమ్మన్తా. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – మాతా నామ జనికా వుచ్చతి, తథా పితా. ఉపట్ఠానం నామ పాదధోవనసమ్బాహనఉచ్ఛాదనన్హాపనేహి చతుపచ్చయసమ్పదానేన చ ఉపకారకరణం. తత్థ యస్మా మాతాపితరో బహూపకారా పుత్తానం అత్థకామా అనుకమ్పకా, యం పుత్తకే బహి కీళిత్వా పంసుమక్ఖితసరీరకే ఆగతే దిస్వా పంసుకం పుఞ్ఛిత్వా మత్థకం ఉపసిఙ్ఘాయన్తా పరిచుమ్బన్తా చ సినేహం ఉప్పాదేన్తి, వస్ససతమ్పి మాతాపితరో సీసేన పరిహరన్తా పుత్తా తేసం పటికారం కాతుం అసమత్థా. యస్మా చ తే ఆపాదకా పోసకా ఇమస్స లోకస్స దస్సేతారో బ్రహ్మసమ్మతా పుబ్బాచరియసమ్మతా, తస్మా తేసం ఉపట్ఠానం ఇధ పసంసం పేచ్చ సగ్గసుఖఞ్చ ఆవహతి, తేన ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘బ్రహ్మాతి మాతాపితరో, పుబ్బాచరియాతి వుచ్చరే;

ఆహునేయ్యా చ పుత్తానం, పజాయ అనుకమ్పకా.

‘‘తస్మా హి నే నమస్సేయ్య, సక్కరేయ్య చ పణ్డితో;

అన్నేన అథ పానేన, వత్థేన సయనేన చ.

‘‘ఉచ్ఛాదనేన న్హాపనేన, పాదానం ధోవనేన చ;

తాయ నం పారిచరియాయ, మాతాపితూసు పణ్డితా;

ఇధేవ నం పసంసన్తి, పేచ్చ సగ్గే పమోదతీ’’తి. (అ. ని. ౩.౩౧; ఇతివు. ౧౦౬; జా. ౨.౨౦.౧౮౧-౧౮౩);

అపరో నయో – ఉపట్ఠానం నామ భరణకిచ్చకరణకులవంసట్ఠపనాదిపఞ్చవిధం, తం పాపనివారణాదిపఞ్చవిధదిట్ఠధమ్మికహితహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘పఞ్చహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి పుత్తేన పురత్థిమా దిసా మాతాపితరో పచ్చుపట్ఠాతబ్బా ‘భతో నే భరిస్సామి, కిచ్చం నేసం కరిస్సామి, కులవంసం ఠపేస్సామి, దాయజ్జం పటిపజ్జిస్సామి, అథ వా పన పేతానం కాలకతానం దక్ఖిణం అనుప్పదస్సామీ’తి. ఇమేహి ఖో, గహపతిపుత్త, పఞ్చహి ఠానేహి పుత్తేన పురత్థిమా దిసా మాతాపితరో పచ్చుపట్ఠితా పఞ్చహి ఠానేహి పుత్తం అనుకమ్పన్తి, పాపా నివారేన్తి, కల్యాణే నివేసేన్తి, సిప్పం సిక్ఖాపేన్తి, పతిరూపేన దారేన సంయోజేన్తి, సమయే దాయజ్జం నియ్యాదేన్తీ’’తి (దీ. ని. ౩.౨౬౭).

అపిచ యో మాతాపితరో తీసు వత్థూసు పసాదుప్పాదనేన సీలసమాదాపనేన పబ్బజ్జాయ వా ఉపట్ఠహతి, అయం మాతాపితుఉపట్ఠాకానం అగ్గో, తస్స తం మాతాపితుఉపట్ఠానం మాతాపితూహి కతస్స ఉపకారస్స పచ్చుపకారభూతం అనేకేసం దిట్ఠధమ్మికానం సమ్పరాయికానఞ్చ అత్థానం పదట్ఠానతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

పుత్తదారస్సాతి ఏత్థ అత్తనా జనితా పుత్తాపి ధీతరోపి ‘‘పుత్తా’’ త్వేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి. దారాతి వీసతియా భరియానం యా కాచి భరియా. పుత్తా చ దారా చ పుత్తదారం, తస్స పుత్తదారస్స. సఙ్గహోతి సమ్మాననాదీహి ఉపకారకరణం. తం సుసంవిహితకమ్మన్తతాదిదిట్ఠధమ్మికహితహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘పచ్ఛిమా దిసా పుత్తదారా వేదితబ్బా’’తి (దీ. ని. ౩.౨౬౬) ఏత్థ ఉద్దిట్ఠం పుత్తదారం భరియాసద్దేన సఙ్గణ్హిత్వా –

‘‘పఞ్చహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి సామికేన పచ్ఛిమా దిసా భరియా పచ్చుపట్ఠాతబ్బా, సమ్మాననాయ అనవమాననాయ అనతిచరియాయ ఇస్సరియవోస్సగ్గేన అలఙ్కారానుప్పదానేన. ఇమేహి ఖో, గహపతిపుత్త, పఞ్చహి ఠానేహి సామికేన పచ్ఛిమా దిసా భరియా పచ్చుపట్ఠితా పఞ్చహి ఠానేహి సామికం అనుకమ్పతి, సుసంవిహితకమ్మన్తా చ హోతి, సఙ్గహితపరిజనా చ, అనతిచారినీ చ, సమ్భతఞ్చ అనురక్ఖతి, దక్ఖా చ హోతి అనలసా సబ్బకిచ్చేసూ’’తి (దీ. ని. ౩.౨౬౯).

అయం వా అపరో నయో – సఙ్గహోతి ధమ్మికాహి దానపియవాచఅత్థచరియాహి సఙ్గణ్హనం. సేయ్యథిదం – ఉపోసథదివసేసు పరిబ్బయదానం, నక్ఖత్తదివసేసు నక్ఖత్తదస్సాపనం, మఙ్గలదివసేసు మఙ్గలకరణం, దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికేసు అత్థేసు ఓవాదానుసాసనన్తి. తం వుత్తనయేనేవ దిట్ఠధమ్మికహితహేతుతో సమ్పరాయికహితహేతుతో దేవతాహిపి నమస్సనీయభావహేతుతో చ ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం. యథాహ సక్కో దేవానమిన్దో –

‘‘యే గహట్ఠా పుఞ్ఞకరా, సీలవన్తో ఉపాసకా;

ధమ్మేన దారం పోసేన్తి, తే నమస్సామి మాతలీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౬౪);

అనాకులా కమ్మన్తా నామ కాలఞ్ఞుతాయ పతిరూపకారితాయ అనలసతాయ ఉట్ఠానవీరియసమ్పదాయ అబ్యసనీయతాయ చ కాలాతిక్కమనఅప్పతిరూపకరణాకరణసిథిలకరణాదిఆకులభావవిరహితా కసిగోరక్ఖవణిజ్జాదయో కమ్మన్తా. ఏతే అత్తనో వా పుత్తదారస్స వా దాసకమ్మకరానం వా బ్యత్తతాయ ఏవం పయోజితా దిట్ఠేవ ధమ్మే ధనధఞ్ఞవుడ్ఢిపటిలాభహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుత్తా. వుత్తఞ్చేతం భగవతా –

‘‘పతిరూపకారీ ధురవా, ఉట్ఠాతా విన్దతే ధన’’న్తి. (సు. ని. ౧౮౯; సం. ని. ౧.౨౪౬) చ;

‘‘న దివా సోప్పసీలేన, రత్తిముట్ఠానదేస్సినా;

నిచ్చం మత్తేన సోణ్డేన, సక్కా ఆవసితుం ఘరం.

‘‘అతిసీతం అతిఉణ్హం, అతిసాయమిదం అహు;

ఇతి విస్సట్ఠకమ్మన్తే, అత్థా అచ్చేన్తి మాణవే.

‘‘యోధ సీతఞ్చ ఉణ్హఞ్చ, తిణా భియ్యో న మఞ్ఞతి;

కరం పురిసకిచ్చాని, సో సుఖా న విహాయతీ’’తి. చ (దీ. ని. ౩.౨౫౩);

‘‘భోగే సంహరమానస్స, భమరస్సేవ ఇరీయతో;

భోగా సన్నిచయం యన్తి, వమ్మికోవూపచీయతీ’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౬౫) –

చ ఏవమాది.

ఏవం ఇమిస్సాపి గాథాయ మాతుపట్ఠానం, పితుపట్ఠానం, పుత్తదారస్స సఙ్గహో, అనాకులా చ కమ్మన్తాతి చత్తారి మఙ్గలాని వుత్తాని, పుత్తదారస్స సఙ్గహం వా ద్విధా కత్వా పఞ్చ, మాతాపితుఉపట్ఠానం వా ఏకమేవ కత్వా తీణి. మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా మాతాపితుఉపట్ఠానన్తి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౬. ఇదాని దానఞ్చాతి ఏత్థ దీయతే ఇమినాతి దానం, అత్తనో సన్తకం పరస్స పటిపాదీయతీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మస్స చరియా, ధమ్మా వా అనపేతా చరియా ధమ్మచరియా. ఞాయన్తే ‘‘అమ్హాకం ఇమే’’తి ఞాతకా. న అవజ్జాని అనవజ్జాని, అనిన్దితాని అగరహితానీతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – దానం నామ పరం ఉద్దిస్స సుబుద్ధిపుబ్బికా అన్నాదిదసదానవత్థుపరిచ్చాగచేతనా తంసమ్పయుత్తో వా అలోభో. అలోభేన హి తం వత్థుం పరస్స పటిపాదేతి. తేన వుత్తం ‘‘దీయతే ఇమినాతి దాన’’న్తి. తం బహుజనపియమనాపతాదీనం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికానం ఫలవిసేసానం అధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుత్తం. ‘‘దాయకో సీహ దానపతి బహునో జనస్స పియో హోతి మనాపో’’తి ఏవమాదీని చేత్థ సుత్తాని (అ. ని. ౫.౩౪) అనుస్సరితబ్బాని.

అపరో నయో – దానం నామ దువిధం ఆమిసదానఞ్చ, ధమ్మదానఞ్చ. తత్థ ఆమిసదానం వుత్తప్పకారమేవ. ఇధలోకపరలోకదుక్ఖక్ఖయసుఖావహస్స పన సమ్మాసమ్బుద్ధప్పవేదితస్స ధమ్మస్స పరేసం హితకామతాయ దేసనా ధమ్మదానం. ఇమేసఞ్చ ద్విన్నం దానానం ఏతదేవ అగ్గం. యథాహ –

‘‘సబ్బదానం ధమ్మదానం జినాతి,

సబ్బరసం ధమ్మరసో జినాతి;

సబ్బరతిం ధమ్మరతీ జినాతి,

తణ్హక్ఖయో సబ్బదుక్ఖం జినాతీ’’తి. (ధ. ప. ౩౫౪);

తత్థ ఆమిసదానస్స మఙ్గలత్తం వుత్తమేవ. ధమ్మదానం పన యస్మా అత్థపటిసంవేదితాదీనం గుణానం పదట్ఠానం, తస్మా ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘యథా యథా, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన పరేసం దేసేతి, తథా తథా సో తస్మిం ధమ్మే అత్థపటిసంవేదీ చ హోతి ధమ్మపటిసంవేదీ చా’’తి ఏవమాది (దీ. ని. ౩.౩౫౫; అ. ని. ౫.౨౬).

ధమ్మచరియా నామ దసకుసలకమ్మపథచరియా. యథాహ – ‘‘తివిధం ఖో, గహపతయో, కాయేన ధమ్మచరియాసమచరియా హోతీ’’తి ఏవమాది. సా పనేసా ధమ్మచరియా సగ్గలోకూపపత్తిహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘ధమ్మచరియాసమచరియాహేతు ఖో, గహపతయో, ఏవమిధేకచ్చే సత్తా కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జన్తీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౪౧).

ఞాతకా నామ మాతితో వా పితితో వా యావ సత్తమా పితామహయుగా సమ్బన్ధా. తేసం భోగపారిజుఞ్ఞేన వా బ్యాధిపారిజుఞ్ఞేన వా అభిహతానం అత్తనో సమీపం ఆగతానం యథాబలం ఘాసచ్ఛాదనధనధఞ్ఞాదీహి సఙ్గహో పసంసాదీనం దిట్ఠధమ్మికానం సుగతిగమనాదీనఞ్చ సమ్పరాయికానం విసేసాధిగమానం హేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

అనవజ్జాని కమ్మాని నామ ఉపోసథఙ్గసమాదానవేయ్యావచ్చకరణఆరామవనరోపనసేతుకరణాదీని కాయవచీమనోసుచరితకమ్మాని. తాని హి నానప్పకారహితసుఖాధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘ఠానం ఖో పనేతం, విసాఖే, విజ్జతి యం ఇధేకచ్చో ఇత్థీ వా పురిసో వా అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఉపోసథం ఉపవసిత్వా కాయస్స భేదా పరం మరణా చాతుమహారాజికానం దేవానం సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్యా’’తి ఏవమాదీని చేత్థ సుత్తాని (అ. ని. ౮.౪౩) అనుస్సరితబ్బాని.

ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ దానం, ధమ్మచరియా, ఞాతకానం సఙ్గహో, అనవజ్జాని కమ్మానీతి చత్తారి మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా దానఞ్చాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౭. ఇదాని ఆరతీ విరతీతి ఏత్థ ఆరతీతి ఆరమణం. విరతీతి విరమణం, విరమన్తి వా ఏతాయ సత్తాతి విరతి. పాపాతి అకుసలా. మదనీయట్ఠేన మజ్జం, మజ్జస్స పానం మజ్జపానం, తతో మజ్జపానా. సంయమనం సంయమో. అప్పమజ్జనం అప్పమాదో. ధమ్మేసూతి కుసలేసు. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – ఆరతి నామ పాపే ఆదీనవదస్సావినో మనసా ఏవ అనభిరతి. విరతి నామ కమ్మద్వారవసేన కాయవాచాహి విరమణం. సా చేసా విరతి నామ సమ్పత్తవిరతి సమాదానవిరతి సముచ్ఛేదవిరతీతి తివిధా హోతి. తత్థ యా కులపుత్తస్స అత్తనో జాతిం వా కులం వా గోత్తం వా పటిచ్చ ‘‘న మే ఏతం పతిరూపం, య్వాహం ఇమం పాణం హనేయ్యం, అదిన్నం ఆదియేయ్య’’న్తిఆదినా నయేన సమ్పత్తవత్థుతో విరతి, అయం సమ్పత్తవిరతి నామ. సిక్ఖాపదసమాదానవసేన పన పవత్తా సమాదానవిరతి నామ, యస్సా పవత్తితో పభుతి కులపుత్తో పాణాతిపాతాదీని న సమాచరతి. అరియమగ్గసమ్పయుత్తా సముచ్ఛేదవిరతి నామ, యస్సా పవత్తితో పభుతి అరియసావకస్స పఞ్చ భయాని వేరాని వూపసన్తాని హోన్తి. పాపం నామ యం తం ‘‘పాణాతిపాతో ఖో, గహపతిపుత్త, కమ్మకిలేసో అదిన్నాదానం…పే… కామేసుమిచ్ఛాచారో…పే… ముసావాదో’’తి ఏవం విత్థారేత్వా –

‘‘పాణాతిపాతో అదిన్నాదానం, ముసావాదో చ వుచ్చతి;

పరదారగమనఞ్చేవ, నప్పసంసన్తి పణ్డితా’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౪౫) –

ఏవం గాథాయ సఙ్గహితం కమ్మకిలేససఙ్ఖాతం చతుబ్బిధం అకుసలం, తతో పాపా. సబ్బాపేసా ఆరతి చ విరతి చ దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికభయవేరప్పహానాదినానప్పకారవిసేసాధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘పాణాతిపాతా పటివిరతో ఖో, గహపతిపుత్త, అరియసావకో’’తిఆదీని చేత్థ సుత్తాని అనుస్సరితబ్బాని.

మజ్జపానా చ సంయమో నామ పుబ్బే వుత్తసురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానా వేరమణియావేతం అధివచనం. యస్మా పన మజ్జపాయీ అత్థం న జానాతి, ధమ్మం న జానాతి, మాతుపి అన్తరాయం కరోతి, పితు బుద్ధపచ్చేకబుద్ధతథాగతసావకానమ్పి అన్తరాయం కరోతి, దిట్ఠేవ ధమ్మే గరహం, సమ్పరాయే దుగ్గతిం, అపరాపరియాయే ఉమ్మాదఞ్చ పాపుణాతి. మజ్జపానా పన సంయతో తేసం దోసానం వూపసమం తబ్బిపరీతగుణసమ్పదఞ్చ పాపుణాతి. తస్మా అయం మజ్జపానా సంయమో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బో.

కుసలేసు ధమ్మేసు అప్పమాదో నామ ‘‘కుసలానం వా ధమ్మానం భావనాయ అసక్కచ్చకిరియతా అసాతచ్చకిరియతా అనట్ఠితకిరియతా ఓలీనవుత్తితా నిక్ఖిత్తఛన్దతా నిక్ఖిత్తధురతా అనాసేవనా అభావనా అబహులీకమ్మం అనధిట్ఠానం అననుయోగో పమాదో. యో ఏవరూపో పమాదో పమజ్జనా పమజ్జితత్తం, అయం వుచ్చతి పమాదో’’తి (విభ. ౮౪౬) ఏత్థ వుత్తస్స పమాదస్స పటిపక్ఖనయేన అత్థతో కుసలేసు ధమ్మేసు సతియా అవిప్పవాసో వేదితబ్బో. సో నానప్పకారకుసలాధిగమహేతుతో అమతాధిగమహేతుతో చ ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. తత్థ ‘‘అప్పమత్తస్స ఆతాపినో’’తి (మ. ని. ౨.౧౮-౧౯; అ. ని. ౫.౨౬) చ ‘‘అప్పమాదో అమతపద’’న్తి (ధ. ప. ౨౧) చ ఏవమాది సత్థుసాసనం అనుస్సరితబ్బం.

ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ పాపా విరతి, మజ్జపానా సంయమో, కుసలేసు ధమ్మేసు అప్పమాదోతి తీణి మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా ఆరతీ విరతీతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౮. ఇదాని గారవో చాతి ఏత్థ గారవోతి గరుభావో. నివాతోతి నీచవుత్తితా. సన్తుట్ఠీతి సన్తోసో. కతస్స జాననతా కతఞ్ఞుతా. కాలేనాతి ఖణేన సమయేన. ధమ్మస్స సవనం ధమ్మస్సవనం. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – గారవో నామ గరుకారపయోగారహేసు బుద్ధపచ్చేకబుద్ధతథాగతసావకఆచరియుపజ్ఝాయమాతాపితుజేట్ఠభాతికభగినిఆదీసు యథానురూపం గరుకారో గరుకరణం సగారవతా. స్వాయం గారవో యస్మా సుగతిగమనాదీనం హేతు. యథాహ –

‘‘గరుకాతబ్బం గరుం కరోతి, మానేతబ్బం మానేతి, పూజేతబ్బం పూజేతి. సో తేన కమ్మేన ఏవం సమత్తేన ఏవం సమాదిన్నేన కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జతి. నో చే కాయస్స భేదా…పే… ఉపపజ్జతి, సచే మనుస్సత్తం ఆగచ్ఛతి, యత్థ యత్థ పచ్చాజాయతి, ఉచ్చాకులీనో హోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౯౫).

యథా చాహ – ‘‘సత్తిమే, భిక్ఖవే, అపరిహానియా ధమ్మా. కతమే సత్త? సత్థుగారవతా’’తిఆది (అ. ని. ౭.౩౨-౩౩). తస్మా ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

నివాతో నామ నీచమనతా నివాతవుత్తితా, యాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో నిహతమానో నిహతదప్పో పాదపుఞ్ఛనచోళకసమో ఛిన్నవిసాణుసభసమో ఉద్ధటదాఠసప్పసమో చ హుత్వా సణ్హో సఖిలో సుఖసమ్భాసో హోతి, అయం నివాతో. స్వాయం యసాదిగుణపటిలాభహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి. ఆహ చ – ‘‘నివాతవుత్తి అత్థద్ధో, తాదిసో లభతే యస’’న్తి ఏవమాది (దీ. ని. ౩.౨౭౩).

సన్తుట్ఠి నామ ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసో, సో ద్వాదసవిధో హోతి. సేయ్యథిదం – చీవరే యథాలాభసన్తోసో, యథాబలసన్తోసో, యథాసారుప్పసన్తోసోతి తివిధో. ఏవం పిణ్డపాతాదీసు.

తస్సాయం పభేదవణ్ణనా – ఇధ భిక్ఖు చీవరం లభతి సున్దరం వా అసున్దరం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స చీవరే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన ఆబాధికో హోతి, గరుం చీవరం పారుపన్తో ఓణమతి వా కిలమతి వా. సో సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం తం పరివత్తేత్వా లహుకేన యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స చీవరే యథాబలసన్తోసో. అపరో భిక్ఖు పణీతపచ్చయలాభీ హోతి, సో పట్టచీవరాదీనం అఞ్ఞతరం మహగ్ఘం చీవరం లభిత్వా ‘‘ఇదం థేరానం చిరపబ్బజితానం బహుస్సుతానఞ్చ అనురూప’’న్తి తేసం దత్వా అత్తనా సఙ్కారకూటా వా అఞ్ఞతో వా కుతోచి నన్తకాని ఉచ్చినిత్వా సఙ్ఘాటిం కత్వా ధారేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స చీవరే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు పిణ్డపాతం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన ఆబాధికో హోతి, లూఖం పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా బాళ్హం రోగాతఙ్కం పాపుణాతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో తం దత్వా తస్స హత్థతో సప్పిమధుఖీరాదీని భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాబలసన్తోసో. అపరో భిక్ఖు పణీతం పిణ్డపాతం లభతి, సో ‘‘అయం పిణ్డపాతో థేరానం చిరపబ్బజితానం అఞ్ఞేసఞ్చ పణీతపిణ్డపాతం వినా అయాపేన్తానం సబ్రహ్మచారీనం అనురూపో’’తి తేసం దత్వా అత్తనా పిణ్డాయ చరిత్వా మిస్సకాహారం భుఞ్జన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖునో సేనాసనం పాపుణాతి, సో తేనేవ సన్తుస్సతి, పున అఞ్ఞం సున్దరతరమ్పి పాపుణన్తం న గణ్హాతి, అయమస్స సేనాసనే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన ఆబాధికో హోతి, నివాతసేనాసనే వసన్తో అతివియ పిత్తరోగాదీహి ఆతురీయతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో తం దత్వా తస్స పాపుణనకే సవాతసీతలసేనాసనే వసిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స సేనాసనే యథాబలసన్తోసో. అపరో భిక్ఖు సున్దరం సేనాసనం పత్తమ్పి న సమ్పటిచ్ఛతి ‘‘సున్దరసేనాసనం పమాదట్ఠానం, తత్ర నిసిన్నస్స థినమిద్ధం ఓక్కమతి, నిద్దాభిభూతస్స చ పున పటిబుజ్ఝతో కామవితక్కా సముదాచరన్తీ’’తి, సో తం పటిక్ఖిపిత్వా అబ్భోకాసరుక్ఖమూలపణ్ణకుటీసు యత్థ కత్థచి నివసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు భేసజ్జం లభతి హరీతకం వా ఆమలకం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞేహి లద్ధం సప్పిమధుఫాణితాదిమ్పి న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన ఆబాధికో తేలేన అత్థికో ఫాణితం లభతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స హత్థతో తేలేన భేసజ్జం కత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాబలసన్తోసో. అపరో భిక్ఖు ఏకస్మిం భాజనే పూతిముత్తహరీతకం ఠపేత్వా ఏకస్మిం చతుమధురం ‘‘గణ్హథ, భన్తే, యదిచ్ఛసీ’’తి వుచ్చమానో సచస్స తేసం ద్విన్నం అఞ్ఞతరేనపి బ్యాధి వూపసమ్మతి, అథ ‘‘పూతిముత్తహరీతకం నామ బుద్ధాదీహి వణ్ణితం, అయఞ్చ పూతిముత్తభేసజ్జం నిస్సాయ పబ్బజ్జా, తత్థ తే యావజీవం ఉస్సాహో కరణీయో’’తి (మహావ. ౧౨౮) వుత్తన్తి చిన్తేన్తో చతుమధురభేసజ్జం పటిక్ఖిపిత్వా ముత్తహరీతకేన భేసజ్జం కరోన్తోపి పరమసన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఏవం పభేదో సబ్బోపేసో సన్తోసో సన్తుట్ఠీతి వుచ్చతి. సా అత్రిచ్ఛతాపాపిచ్ఛతామహిచ్ఛతాదీనం పాపధమ్మానం పహానాధిగమహేతుతో సుగతిహేతుతో అరియమగ్గసమ్భారభావతో చాతుద్దిసాదిభావహేతుతో చ ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బా. ఆహ చ –

‘‘చాతుద్దిసో అప్పటిఘో చ హోతి,

సన్తుస్సమానో ఇతరీతరేనా’’తి. (సు. ని. ౪౨; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౮) ఏవమాది;

కతఞ్ఞుతా నామ అప్పస్స వా బహుస్స వా యేన కేనచి కతస్స ఉపకారస్స పునప్పునం అనుస్సరణభావేన జాననతా. అపిచ నేరయికాదిదుక్ఖపరిత్తాణతో పుఞ్ఞాని ఏవ పాణీనం బహూపకారాని, తతో తేసమ్పి ఉపకారానుస్సరణతా ‘‘కతఞ్ఞుతా’’తి వేదితబ్బా. సా సప్పురిసేహి పసంసనీయతాదినానప్పకారవిసేసాధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుత్తా. ఆహ చ – ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా దుల్లభా లోకస్మిం. కతమే ద్వే? యో చ పుబ్బకారీ, యో చ కతఞ్ఞూ కతవేదీ’’తి (అ. ని. ౨.౧౨౦).

కాలేన ధమ్మస్సవనం నామ యస్మిం కాలే ఉద్ధచ్చసహగతం చిత్తం హోతి, కామవితక్కాదీనం వా అఞ్ఞతరేన అభిభూతం, తస్మిం కాలే తేసం వినోదనత్థం ధమ్మస్సవనం. అపరే ఆహు – పఞ్చమే పఞ్చమే దివసే ధమ్మస్సవనం కాలేన ధమ్మస్సవనం నామ. యథాహ ఆయస్మా అనురుద్ధో ‘‘పఞ్చాహికం ఖో పన మయం, భన్తే, సబ్బరత్తిం ధమ్మియా కథాయ సన్నిసీదామా’’తి (మ. ని. ౧.౩౨౭; మహావ. ౪౬౬).

అపిచ యస్మిం కాలే కల్యాణమిత్తే ఉపసఙ్కమిత్వా సక్కా హోతి అత్తనో కఙ్ఖాపటివినోదకం ధమ్మం సోతుం, తస్మిం కాలేపి ధమ్మస్సవనం ‘‘కాలేన ధమ్మస్సవన’’న్తి వేదితబ్బం. యథాహ – ‘‘తే కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమిత్వా పరిపుచ్ఛతి పరిపఞ్హతీ’’తిఆది (దీ. ని. ౩.౩౫౮). తదేతం కాలేన ధమ్మస్సవనం నీవరణప్పహానచతురానిసంసఆసవక్ఖయాదినానప్పకారవిసేసాధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యస్మిం, భిక్ఖవే, సమయే అరియసావకో అట్ఠిం కత్వా మనసి కత్వా సబ్బం చేతసో సమన్నాహరిత్వా ఓహితసోతో ధమ్మం సుణాతి, పఞ్చస్స నీవరణాని తస్మిం సమయే న హోన్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౧౯) చ.

‘‘సోతానుగతానం, భిక్ఖవే, ధమ్మానం…పే… సుప్పటివిద్ధానం చత్తారో ఆనిసంసా పాటికఙ్ఖా’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౧) చ.

‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా కాలేన కాలం సమ్మా భావియమానా సమ్మా అనుపరివత్తియమానా అనుపుబ్బేన ఆసవానం ఖయం పాపేన్తి. కతమే చత్తారో? కాలేన ధమ్మస్సవన’’న్తి చ ఏవమాదీని (అ. ని. ౪.౧౪౭).

ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ గారవో, నివాతో, సన్తుట్ఠి, కతఞ్ఞుతా, కాలేన ధమ్మస్సవనన్తి పఞ్చ మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా గారవో చ నివాతో చాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౬౯. ఇదాని ఖన్తీ చాతి ఏత్థ ఖమనం ఖన్తి. పదక్ఖిణగ్గాహితాయ సుఖం వచో అస్మిన్తి సువచో, సువచస్స కమ్మం సోవచస్సం, సోవచస్సస్స భావో సోవచస్సతా. కిలేసానం సమితత్తా సమణా. దస్సనన్తి పేక్ఖనం. ధమ్మస్స సాకచ్ఛా ధమ్మసాకచ్ఛా. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా ఖన్తి నామ అధివాసనక్ఖన్తి, యాయ సమన్నాగతో భిక్ఖు దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తే, వధబన్ధాదీహి వా విహింసన్తే పుగ్గలే అసుణన్తో వియ చ అపస్సన్తో వియ చ నిబ్బికారో హోతి ఖన్తివాదీ వియ. యథాహ –

‘‘అహూ అతీతమద్ధానం, సమణో ఖన్తిదీపనో;

తం ఖన్తియాయేవ ఠితం, కాసిరాజా అఛేదయీ’’తి. (జా. ౧.౪.౫౧);

భద్దకతో వా మనసి కరోతి తతో ఉత్తరి అపరాధాభావేన ఆయస్మా పుణ్ణత్థేరో వియ. యథాహ –

‘‘సచే మం, భన్తే, సునాపరన్తకా మనుస్సా అక్కోసిస్సన్తి పరిభాసిస్సన్తి, తత్థ మే ఏవం భవిస్సతి ‘భద్దకా వతిమే సునాపరన్తకా మనుస్సా, సుభద్దకా వతిమే సునాపరన్తకా మనుస్సా, యం మే నయిమే పాణినా పహారం దేన్తీ’’’తిఆది (మ. ని. ౩.౩౯౬; సం. ని. ౪.౮౮).

యాయ చ సమన్నాగతో ఇసీనమ్పి పసంసనీయో హోతి. యథాహ సరభఙ్గో ఇసి –

‘‘కోధం వధిత్వా న కదాచి సోచతి,

మక్ఖప్పహానం ఇసయో వణ్ణయన్తి;

సబ్బేసం వుత్తం ఫరుసం ఖమేథ,

ఏతం ఖన్తిం ఉత్తమమాహు సన్తో’’తి. (జా. ౨.౧౭.౬౪);

దేవతానమ్పి పసంసనీయో హోతి. యథాహ సక్కో దేవానమిన్దో –

‘‘యో హవే బలవా సన్తో, దుబ్బలస్స తితిక్ఖతి;

తమాహు పరమం ఖన్తిం, నిచ్చం ఖమతి దుబ్బలో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫౦-౨౫౧);

బుద్ధానమ్పి పసంసనీయో హోతి. యథాహ భగవా –

‘‘అక్కోసం వధబన్ధఞ్చ, అదుట్ఠో యో తితిక్ఖతి;

ఖన్తీబలం బలానీకం, తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణ’’న్తి. (ధ. ప. ౩౯౯);

సా పనేసా ఖన్తి ఏతేసఞ్చ ఇధ వణ్ణితానం అఞ్ఞేసఞ్చ గుణానం అధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బా.

సోవచస్సతా నామ సహధమ్మికం వుచ్చమానే విక్ఖేపం వా తుణ్హీభావం వా గుణదోసచిన్తనం వా అనాపజ్జిత్వా అతివియ ఆదరఞ్చ గారవఞ్చ నీచమనతఞ్చ పురక్ఖత్వా ‘‘సాధూ’’తి వచనకరణతా. సా సబ్రహ్మచారీనం సన్తికా ఓవాదానుసాసనీపటిలాభహేతుతో దోసప్పహానగుణాధిగమహేతుతో చ ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

సమణానం దస్సనం నామ ఉపసమితకిలేసానం భావితకాయవచీచిత్తపఞ్ఞానం ఉత్తమదమథసమథసమన్నాగతానం పబ్బజితానం ఉపసఙ్కమనుపట్ఠానఅనుస్సరణసవనదస్సనం, సబ్బమ్పి ఓమకదేసనాయ ‘‘దస్సన’’న్తి వుత్తం. తం ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం. కస్మా? బహూపకారత్తా. ఆహ చ – ‘‘దస్సనమ్పహం, భిక్ఖవే, తేసం భిక్ఖూనం బహూపకారం వదామీ’’తిఆది (ఇతివు. ౧౦౪). యతో హితకామేన కులపుత్తేన సీలవన్తే భిక్ఖూ ఘరద్వారం సమ్పత్తే దిస్వా యది దేయ్యధమ్మో అత్థి, యథాబలం దేయ్యధమ్మేన పతిమానేతబ్బా. యది నత్థి, పఞ్చపతిట్ఠితం కత్వా వన్దితబ్బా. తస్మిం అసమ్పజ్జమానే అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా నమస్సితబ్బా, తస్మిమ్పి అసమ్పజ్జమానే పసన్నచిత్తేన పియచక్ఖూహి సమ్పస్సితబ్బా. ఏవం దస్సనమూలకేనాపి హి పుఞ్ఞేన అనేకాని జాతిసహస్సాని చక్ఖుమ్హి రోగో వా దాహో వా ఉస్సదా వా పిళకా వా న హోన్తి, విప్పసన్నపఞ్చవణ్ణసస్సిరికాని హోన్తి చక్ఖూని రతనవిమానే ఉగ్ఘాటితమణికవాటసదిసాని, సతసహస్సకప్పమత్తం దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సబ్బసమ్పత్తీనం లాభీ హోతి. అనచ్ఛరియఞ్చేతం, యం మనుస్సభూతో సప్పఞ్ఞజాతికో సమ్మా పవత్తితేన సమణదస్సనమయేన పుఞ్ఞేన ఏవరూపం విపాకసమ్పత్తిం అనుభవేయ్య, యత్థ తిరచ్ఛానగతానమ్పి కేవలం సద్ధామత్తకజనితస్స సమణదస్సనస్స ఏవం విపాకసమ్పత్తిం వణ్ణయన్తి –

‘‘ఉలూకో మణ్డలక్ఖికో,

వేదియకే చిరదీఘవాసికో;

సుఖితో వత కోసియో అయం,

కాలుట్ఠితం పస్సతి బుద్ధవరం.

‘‘మయి చిత్తం పసాదేత్వా, భిక్ఖుసఙ్ఘే అనుత్తరే;

కప్పానం సతసహస్సాని, దుగ్గతిం సో న గచ్ఛతి.

‘‘దేవలోకా చవిత్వాన, కుసలకమ్మేన చోదితో;

భవిస్సతి అనన్తఞాణో, సోమనస్సోతి విస్సుతో’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪౪; ఖు. పా. అట్ఠ. ౫.౧౦);

కాలేన ధమ్మసాకచ్ఛా నామ పదోసే వా పచ్చూసే వా ద్వే సుత్తన్తికా భిక్ఖూ అఞ్ఞమఞ్ఞం సుత్తన్తం సాకచ్ఛన్తి, వినయధరా వినయం, ఆభిధమ్మికా అభిధమ్మం, జాతకభాణకా జాతకం, అట్ఠకథికా అట్ఠకథం, లీనుద్ధతవిచికిచ్ఛాపరేతచిత్తవిసోధనత్థం వా తమ్హి తమ్హి కాలే సాకచ్ఛన్తి, అయం కాలేన ధమ్మసాకచ్ఛా. సా ఆగమబ్యత్తిఆదీనం గుణానం హేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతీతి.

ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ ఖన్తి, సోవచస్సతా, సమణదస్సనం, కాలేన ధమ్మసాకచ్ఛాతి చత్తారి మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా ఖన్తీ చాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౭౦. ఇదాని తపో చాతి ఏత్థ పాపకే అకుసలే ధమ్మే తపతీతి తపో. బ్రహ్మం చరియం, బ్రహ్మానం వా చరియం బ్రహ్మచరియం, సేట్ఠచరియన్తి వుత్తం హోతి. అరియసచ్చానం దస్సనం అరియసచ్చాన దస్సనం. అరియసచ్చాని దస్సనన్తిపి ఏకే, తం న సున్దరం. నిక్ఖన్తం వానతోతి నిబ్బానం, సచ్ఛికరణం సచ్ఛికిరియా, నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియా నిబ్బానసచ్ఛికిరియా. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – తపో నామ అభిజ్ఝాదోమనస్సాదీనం తపనతో ఇన్ద్రియసంవరో, కోసజ్జస్స వా తపనతో వీరియం. తేన హి సమన్నాగతో పుగ్గలో ఆతాపీతి వుచ్చతి. స్వాయం అభిజ్ఝాదిప్పహానఝానాదిపటిలాభహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బో.

బ్రహ్మచరియం నామ మేథునవిరతిసమణధమ్మసాసనమగ్గానం అధివచనం. తథా హి ‘‘అబ్రహ్మచరియం పహాయ బ్రహ్మచారీ హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౯౪; మ. ని. ౧.౨౯౨) ఏవమాదీసు మేథునవిరతి బ్రహ్మచరియన్తి వుచ్చతి. ‘‘భగవతి నో, ఆవుసో, బ్రహ్మచరియం వుస్సతీ’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౨౫౭) సమణధమ్మో. ‘‘న తావాహం, పాపిమ, పరినిబ్బాయిస్సామి, యావ మే ఇదం బ్రహ్మచరియం న ఇద్ధఞ్చేవ భవిస్సతి ఫీతఞ్చ విత్థారికం బాహుజఞ్ఞ’’న్తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౨.౧౬౮; సం. ని. ౫.౮౨౨; ఉదా. ౫౧) సాసనం. ‘‘అయమేవ ఖో, భిక్ఖు, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో బ్రహ్మచరియం. సేయ్యథిదం, సమ్మాదిట్ఠీ’’తి ఏవమాదీసు (సం. ని. ౫.౬) మగ్గో. ఇధ పన అరియసచ్చదస్సనేన పరతో మగ్గస్స గహితత్తా అవసేసం సబ్బమ్పి వట్టతి. తఞ్చేతం ఉపరూపరి నానప్పకారవిసేసాధిగమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం.

అరియసచ్చాన దస్సనం నామ కుమారపఞ్హే వుత్తత్థానం చతున్నం అరియసచ్చానం అభిసమయవసేన మగ్గదస్సనం. తం సంసారదుక్ఖవీతిక్కమహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వుచ్చతి.

నిబ్బానసచ్ఛికిరియా నామ ఇధ అరహత్తఫలం ‘‘నిబ్బాన’’న్తి అధిప్పేతం. తమ్పి హి పఞ్చగతివాననేన వానసఞ్ఞితాయ తణ్హాయ నిక్ఖన్తత్తా ‘‘నిబ్బాన’’న్తి వుచ్చతి. తస్స పత్తి వా పచ్చవేక్ఖణా వా ‘‘సచ్ఛికిరియా’’తి వుచ్చతి. ఇతరస్స పన నిబ్బానస్స అరియసచ్చానం దస్సనేనేవ సచ్ఛికిరియా సిద్ధా, తేనేతం ఇధ న అధిప్పేతం. ఏవమేసా నిబ్బానసచ్ఛికిరియా దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారాదిహేతుతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బా.

ఏవం ఇమిస్సాపి గాథాయ తపో, బ్రహ్మచరియం, అరియసచ్చాన దస్సనం, నిబ్బానసచ్ఛికిరియాతి చత్తారి మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా తపో చాతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౭౧. ఇదాని ఫుట్ఠస్స లోకధమ్మేహీతి ఏత్థ ఫుట్ఠస్సాతి ఫుసితస్స ఛుపితస్స సమ్పత్తస్స. లోకే ధమ్మా లోకధమ్మా, యావ లోకప్పవత్తి, తావ అనివత్తకా ధమ్మాతి వుత్తం హోతి. చిత్తన్తి మనో మానసం. యస్సాతి నవస్స వా మజ్ఝిమస్స వా థేరస్స వా. న కమ్పతీతి న చలతి, న వేధతి. అసోకన్తి నిస్సోకం అబ్బూళ్హసోకసల్లం. విరజన్తి విగతరజం విద్ధంసితరజం. ఖేమన్తి అభయం నిరుపద్దవం. సేసం వుత్తనయమేవాతి అయం తావ పదవణ్ణనా.

అత్థవణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – ఫుట్ఠస్స లోకధమ్మేహి యస్స చిత్తం న కమ్పతి, యస్స లాభాలాభాదీహి అట్ఠహి లోకధమ్మేహి ఫుట్ఠస్స అజ్ఝోత్థటస్స చిత్తం న కమ్పతి, న చలతి, న వేధతి, తస్స తం చిత్తం కేనచి అకమ్పనీయలోకుత్తరభావావహనతో ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం.

కస్స పన ఏతేహి ఫుట్ఠస్స చిత్తం న కమ్పతి? అరహతో ఖీణాసవస్స, న అఞ్ఞస్స కస్సచి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘సేలో యథా ఏకగ్ఘనో, వాతేన న సమీరతి;

ఏవం రూపా రసా సద్దా, గన్ధా ఫస్సా చ కేవలా.

‘‘ఇట్ఠా ధమ్మా అనిట్ఠా చ, న పవేధేన్తి తాదినో;

ఠితం చిత్తం విప్పముత్తం, వయఞ్చస్సానుపస్సతీ’’తి. (అ. ని. ౬.౫౫; మహావ. ౨౪౪);

అసోకం నామ ఖీణాసవస్సేవ చిత్తం. తఞ్హి యో ‘‘సోకో సోచనా సోచితత్తం అన్తోసోకో అన్తోపరిసోకో చేతసో పరినిజ్ఝాయితత్త’’న్తిఆదినా (విభ. ౨౩౭) నయేన వుచ్చతి సోకో, తస్స అభావతో అసోకం. కేచి నిబ్బానం వదన్తి, తం పురిమపదేన నానుసన్ధియతి. యథా చ అసోకం, ఏవం విరజం ఖేమన్తిపి ఖీణాసవస్సేవ చిత్తం. తఞ్హి రాగదోసమోహరజానం విగతత్తా విరజం, చతూహి చ యోగేహి ఖేమత్తా ఖేమం. యతో ఏతం తేన తేనాకారేన తమ్హి తమ్హి పవత్తిక్ఖణే గహేత్వా నిద్దిట్ఠవసేన తివిధమ్పి అప్పవత్తక్ఖన్ధతాదిలోకుత్తమభావావహనతో ఆహునేయ్యాదిభావావహనతో చ ‘‘మఙ్గల’’న్తి వేదితబ్బం.

ఏవం ఇమిస్సా గాథాయ అట్ఠలోకధమ్మేహి అకమ్పితచిత్తం, అసోకచిత్తం, విరజచిత్తం, ఖేమచిత్తన్తి చత్తారి మఙ్గలాని వుత్తాని, మఙ్గలత్తఞ్చ నేసం తత్థ తత్థ విభావితమేవాతి.

నిట్ఠితా ఫుట్ఠస్స లోకధమ్మేహీతి ఇమిస్సా గాథాయ అత్థవణ్ణనా.

౨౭౨. ఏవం భగవా ‘‘అసేవనా చ బాలాన’’న్తిఆదీహి దసహి గాథాహి అట్ఠతింస మఙ్గలాని కథేత్వా ఇదాని ఏతానేవ అత్తనా వుత్తమఙ్గలాని థునన్తో ‘‘ఏతాదిసాని కత్వానా’’తి ఇమం అవసానగాథమభాసి.

తస్సాయం అత్థవణ్ణనా – ఏతాదిసానీతి ఏతాని ఈదిసాని మయా వుత్తప్పకారాని బాలానం అసేవనాదీని. కత్వానాతి కత్వా. కత్వాన కత్వా కరిత్వాతి హి అత్థతో అనఞ్ఞం. సబ్బత్థమపరాజితాతి సబ్బత్థ ఖన్ధకిలేసాభిసఙ్ఖారదేవపుత్తమారప్పభేదేసు చతూసు పచ్చత్థికేసు ఏకేనపి అపరాజితా హుత్వా, సయమేవ తే చత్తారో మారే పరాజేత్వాతి వుత్తం హోతి. మకారో చేత్థ పదసన్ధికరణమత్తోతి విఞ్ఞాతబ్బో.

సబ్బత్థ సోత్థిం గచ్ఛన్తీతి ఏతాదిసాని మఙ్గలాని కత్వా చతూహి మారేహి అపరాజితా హుత్వా సబ్బత్థ ఇధలోకపరలోకేసు ఠానచఙ్కమనాదీసు చ సోత్థిం గచ్ఛన్తి, బాలసేవనాదీహి యే ఉప్పజ్జేయ్యుం ఆసవా విఘాతపరిళాహా, తేసం అభావా సోత్థిం గచ్ఛన్తి, అనుపద్దుతా అనుపసట్ఠా ఖేమినో అప్పటిభయా గచ్ఛన్తీతి వుత్తం హోతి. అనునాసికో చేత్థ గాథాబన్ధసుఖత్థం వుత్తోతి వేదితబ్బో.

తం తేసం మఙ్గలముత్తమన్తి ఇమినా గాథాపాదేన భగవా దేసనం నిట్ఠాపేసి. కథం? ఏవం దేవపుత్త యే ఏతాదిసాని కరోన్తి, తే యస్మా సబ్బత్థ సోత్థిం గచ్ఛన్తి, తస్మా తం బాలానం అసేవనాది అట్ఠతింసవిధమ్పి తేసం ఏతాదిసకారకానం మఙ్గలం ఉత్తమం సేట్ఠం పవరన్తి గణ్హాహీతి.

ఏవఞ్చ భగవతా నిట్ఠాపితాయ దేసనాయ పరియోసానే కోటిసతసహస్సదేవతా అరహత్తం పాపుణింసు, సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఫలప్పత్తానం గణనా అసఙ్ఖ్యేయ్యా అహోసి. అథ భగవా దుతియదివసే ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఇమం, ఆనన్ద, రత్తిం అఞ్ఞతరా దేవతా మం ఉపసఙ్కమిత్వా మఙ్గలపఞ్హం పుచ్ఛి. అథస్సాహం అట్ఠతింస మఙ్గలాని అభాసిం, ఉగ్గణ్హ, ఆనన్ద, ఇమం మఙ్గలపరియాయం, ఉగ్గహేత్వా భిక్ఖూ వాచేహీ’’తి. థేరో ఉగ్గహేత్వా భిక్ఖూ వాచేసి. తయిదం ఆచరియపరమ్పరాభతం యావజ్జతనా పవత్తతి, ఏవమిదం బ్రహ్మచరియం ఇద్ధఞ్చేవ ఫీతఞ్చ విత్థారికం బాహుజఞ్ఞం పుథుభూతం యావ దేవమనుస్సేహి సుప్పకాసితన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని ఏతేస్వేవ మఙ్గలేసు ఞాణపరిచయపాటవత్థం అయం ఆదితో పభుతి యోజనా – ఏవమిమే ఇధలోకపరలోకలోకుత్తరసుఖకామా సత్తా బాలజనసేవనం పహాయ, పణ్డితే నిస్సాయ, పూజనేయ్యే పూజేన్తా, పతిరూపదేసవాసేన పుబ్బే కతపుఞ్ఞతాయ చ కుసలప్పవత్తియం చోదియమానా, అత్తానం సమ్మా పణిధాయ, బాహుసచ్చసిప్పవినయేహి అలఙ్కతత్తభావా, వినయానురూపం సుభాసితం భాసమానా, యావ గిహిభావం న విజహన్తి, తావ మాతాపితుఉపట్ఠానేన పోరాణం ఇణమూలం విసోధయమానా, పుత్తదారసఙ్గహేన నవం ఇణమూలం పయోజయమానా, అనాకులకమ్మన్తతాయ ధనధఞ్ఞాదిసమిద్ధిం పాపుణన్తా, దానేన భోగసారం ధమ్మచరియాయ జీవితసారఞ్చ గహేత్వా, ఞాతిసఙ్గహేన సకజనహితం అనవజ్జకమ్మన్తతాయ పరజనహితఞ్చ కరోన్తా, పాపవిరతియా పరూపఘాతం మజ్జపానసంయమేన అత్తూపఘాతఞ్చ వివజ్జేత్వా, ధమ్మేసు అప్పమాదేన కుసలపక్ఖం వడ్ఢేత్వా, వడ్ఢితకుసలతాయ గిహిబ్యఞ్జనం ఓహాయ పబ్బజితభావే ఠితాపి బుద్ధబుద్ధసావకుపజ్ఝాచరియాదీసు గారవేన నివాతేన చ వత్తసమ్పదం ఆరాధేత్వా, సన్తుట్ఠియా పచ్చయగేధం పహాయ, కతఞ్ఞుతాయ సప్పురిసభూమియం ఠత్వా, ధమ్మస్సవనేన చిత్తలీనతం పహాయ, ఖన్తియా సబ్బపరిస్సయే అభిభవిత్వా, సోవచస్సతాయ సనాథమత్తానం కత్వా, సమణదస్సనేన పటిపత్తిపయోగం పస్సన్తా, ధమ్మసాకచ్ఛాయ కఙ్ఖాట్ఠానియేసు ధమ్మేసు కఙ్ఖం పటివినోదేత్వా, ఇన్ద్రియసంవరతపేన సీలవిసుద్ధిం సమణధమ్మబ్రహ్మచరియేన చిత్తవిసుద్ధిం తతో పరా చ చతస్సో విసుద్ధియో సమ్పాదేన్తా, ఇమాయ పటిపదాయ అరియసచ్చదస్సనపరియాయం ఞాణదస్సనవిసుద్ధిం పత్వా అరహత్తఫలసఙ్ఖాతం నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తి. యం సచ్ఛికత్వా సినేరుపబ్బతో వియ వాతవుట్ఠీహి అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అవికమ్పమానచిత్తా అసోకా విరజా ఖేమినో హోన్తి. యే చ ఖేమినో, తే సబ్బత్థ ఏకేనాపి అపరాజితా హోన్తి, సబ్బత్థ చ సోత్థిం గచ్ఛన్తి. తేనాహ భగవా –

‘‘ఏతాదిసాని కత్వాన, సబ్బత్థమపరాజితా;

సబ్బత్థ సోత్థిం గచ్ఛన్తి, తం తేసం మఙ్గలముత్తమ’’న్తి.

ఇతి పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మఙ్గలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సూచిలోమసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి సూచిలోమసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అత్థవణ్ణనానయేనేవస్స ఉప్పత్తి ఆవి భవిస్సతి. అత్థవణ్ణనాయఞ్చ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆది వుత్తత్థమేవ. గయాయం విహరతి టఙ్కితమఞ్చే సూచిలోమస్స యక్ఖస్స భవనేతి ఏత్థ పన కా గయా, కో టఙ్కితమఞ్చో, కస్మా చ భగవా తస్స యక్ఖస్స భవనే విహరతీతి? వుచ్చతే – గయాతి గామోపి తిత్థమ్పి వుచ్చతి, తదుభయమ్పి ఇధ వట్టతి. గయాగామస్స హి అవిదూరే దేసే విహరన్తోపి ‘‘గయాయం విహరతీ’’తి వుచ్చతి, తస్స చ గామస్స సమీపే అవిదూరే ద్వారసన్తికే సో టఙ్కితమఞ్చో. గయాతిత్థే విహరన్తోపి ‘‘గయాయం విహరతీ’’తి వుచ్చతి, గయాతిత్థే చ సో టఙ్కితమఞ్చో. టఙ్కితమఞ్చోతి చతున్నం పాసాణానం ఉపరి విత్థతం పాసాణం ఆరోపేత్వా కతో పాసాణమఞ్చో. తం నిస్సాయ యక్ఖస్స భవనం ఆళవకస్స భవనం వియ. యస్మా వా పన భగవా తం దివసం పచ్చూససమయే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో సూచిలోమస్స చ ఖరలోమస్స చాతి ద్విన్నమ్పి యక్ఖానం సోతాపత్తిఫలూపనిస్సయం అద్దస, తస్మా పత్తచీవరం ఆదాయ అన్తోఅరుణేయేవ నానాదిసాహి సన్నిపతితస్స జనస్స ఖేళసిఙ్ఘాణికాదినానప్పకారాసుచినిస్సన్దకిలిన్నభూమిభాగమ్పి తం తిత్థప్పదేసం ఆగన్త్వా తస్మిం టఙ్కితమఞ్చే నిసీది సూచిలోమస్స యక్ఖస్స భవనే. తేన వుత్తం ‘‘ఏకం సమయం భగవా గయాయం విహరతి టఙ్కితమఞ్చే సూచిలోమస్స యక్ఖస్స భవనే’’తి.

తేన ఖో పన సమయేనాతి యం సమయం భగవా తత్థ విహరతి, తేన సమయేన. ఖరో చ యక్ఖో సూచిలోమో చ యక్ఖో భగవతో అవిదూరే అతిక్కమన్తీతి. కే తే యక్ఖా, కస్మా చ అతిక్కమన్తీతి? వుచ్చతే – తేసు తావ ఏకో అతీతే సఙ్ఘస్స తేలం అనాపుచ్ఛా గహేత్వా అత్తనో సరీరం మక్ఖేసి. సో తేన కమ్మేన నిరయే పచ్చిత్వా గయాపోక్ఖరణితీరే యక్ఖయోనియం నిబ్బత్తో. తస్సేవ చస్స కమ్మస్స విపాకావసేసేన విరూపాని అఙ్గపచ్చఙ్గాని అహేసుం, ఇట్ఠకచ్ఛదనసదిసఞ్చ ఖరసమ్ఫస్సం చమ్మం. సో కిర యదా పరం భింసాపేతుకామో హోతి, తదా ఛదనిట్ఠకసదిసాని చమ్మకపాలాని ఉక్ఖిపిత్వా భింసాపేతి. ఏవం సో ఖరసమ్ఫస్సత్తా ఖరో యక్ఖోత్వేవ నామం లభి.

ఇతరో కస్సపస్స భగవతో కాలే ఉపాసకో హుత్వా మాసస్స అట్ఠ దివసే విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణాతి. సో ఏకదివసం ధమ్మస్సవనే ఘోసితే సఙ్ఘారామద్వారే అత్తనో ఖేత్తం కేలాయన్తో ఉగ్ఘోసనం సుత్వా ‘‘సచే న్హాయామి, చిరం భవిస్సతీ’’తి కిలిట్ఠగత్తోవ ఉపోసథాగారం పవిసిత్వా మహగ్ఘే భుమ్మత్థరణే అనాదరేన నిపజ్జిత్వా సుపి. భిక్ఖు ఏవాయం, న ఉపాసకోతి సంయుత్తభాణకా. సో తేన చ అఞ్ఞేన కమ్మేన చ నిరయే పచ్చిత్వా గయాపోక్ఖరణియా తీరే యక్ఖయోనియం నిబ్బత్తో. సో తస్స కమ్మస్స విపాకావసేసేన దుద్దసికో అహోసి, సరీరే చస్స సూచిసదిసాని లోమాని అహేసుం. సో హి భింసాపేతబ్బకే సత్తే సూచీహి విజ్ఝన్తో వియ భింసాపేతి. ఏవం సో సూచిసదిసలోమత్తా సూచిలోమో యక్ఖోత్వేవ నామం లభి. తే అత్తనో గోచరత్థాయ భవనతో నిక్ఖమిత్వా ముహుత్తం గన్త్వా గతమగ్గేనేవ నివత్తిత్వా ఇతరం దిసాభాగం గచ్ఛన్తా భగవతో అవిదూరే అతిక్కమన్తి.

అథ ఖో ఖరోతి కస్మా తే ఏవమాహంసు? ఖరో సమణకప్పం దిస్వా ఆహ. సూచిలోమో పన ‘‘యో భాయతి న సో సమణో, సమణపటిరూపకత్తా పన సమణకో హోతీ’’తి ఏవంలద్ధికో. తస్మా తాదిసం భగవన్తం మఞ్ఞమానో ‘‘నేసో సమణో, సమణకో ఏసో’’తి సహసావ వత్వాపి పున వీమంసితుకామో ఆహ – ‘‘యావాహం జానామీ’’తి. ‘‘అథ ఖో’’తి ఏవం వత్వా తతో. సూచిలోమో యక్ఖోతి ఇతో పభుతి యావ అపిచ ఖో తే సమ్ఫస్సో పాపకోతి, తావ ఉత్తానత్థమేవ కేవలఞ్చేత్థ భగవతో కాయన్తి అత్తనో కాయం భగవతో ఉపనామేసీతి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

తతో అభాయన్తం భగవన్తం దిస్వా ‘‘పఞ్హం తం సమణా’’తిఆదిమాహ. కిం కారణా? సో హి చిన్తేసి – ‘‘ఇమినాపి నామ మే ఏవం ఖరేన అమనుస్ససమ్ఫస్సేన మనుస్సో సమానో అయం న భాయతి, హన్దాహం ఏతం బుద్ధవిసయే పఞ్హం పుచ్ఛామి, అద్ధా అయం తత్థ న సమ్పాయిస్సతి, తతో నం ఏవం విహేఠేస్సామీ’’తి. భగవా తం సుత్వా ‘‘న ఖ్వాహం తం ఆవుసో’’తిఆదిమాహ. తం సబ్బం ఆళవకసుత్తే వుత్తనయేనేవ సబ్బాకారేహి వేదితబ్బం.

౨౭౩. అథ ఖో సూచిలోమో యక్ఖో భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసి ‘‘రాగో చ దోసో చా’’తి. తత్థ రాగదోసా వుత్తనయా ఏవ. కుతోనిదానాతి కింనిదానా కింహేతుకా. కుతోతి పచ్చత్తవచనస్స తో-ఆదేసో వేదితబ్బో, సమాసే చస్స లోపాభావో. అథ వా నిదానాతి జాతా ఉప్పన్నాతి అత్థో, తస్మా కుతోనిదానా, కుతోజాతా, కుతోఉప్పన్నాతి వుత్తం హోతి. అరతీ రతీ లోమహంసో కుతోజాతి యాయం ‘‘పన్తేసు వా సేనాసనేసు అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేసు వా అధికుసలేసు ధమ్మేసు అరతి అరతితా అనభిరతి అనభిరమణా ఉక్కణ్ఠితా పరితస్సితా’’తి (విభ. ౮౫౬) ఏవం విభత్తా అరతి, యా చ పఞ్చసు కామగుణేసు రతి, యో చ లోమహంససముట్ఠాపనతో ‘‘లోమహంసో’’త్వేవ సఙ్ఖ్యం గతో చిత్తుత్రాసో. ఇమే తయో ధమ్మా కుతోజా కుతోజాతాతి పుచ్ఛతి. కుతో సముట్ఠాయాతి కుతో ఉప్పజ్జిత్వా. మనోతి కుసలచిత్తం, వితక్కాతి ఉరగసుత్తే వుత్తా నవ కామవితక్కాదయో. కుమారకా ధఙ్కమివోస్సజన్తీతి యథా గామదారకా కీళన్తా కాకం సుత్తేన పాదే బన్ధిత్వా ఓస్సజన్తి ఖిపన్తి, ఏవం కుసలమనం అకుసలవితక్కా కుతో సముట్ఠాయ ఓస్సజన్తీతి పుచ్ఛతి.

౨౭౪. అథస్స భగవా తే పఞ్హే విస్సజ్జేన్తో ‘‘రాగో చా’’తి దుతియగాథమభాసి. తత్థ ఇతోతి అత్తభావం సన్ధాయాహ. అత్తభావనిదానా హి రాగదోసా. అరతిరతిలోమహంసా చ అత్తభావతో జాతా, కామవితక్కాదిఅకుసలవితక్కా చ అత్తభావతోయేవ సముట్ఠాయ కుసలమనో ఓస్సజన్తి, తేన తదఞ్ఞం పకతిఆదికారణం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ – ‘‘ఇతోనిదానా ఇతోజా ఇతో సముట్ఠాయా’’తి. సద్దసిద్ధి చేత్థ పురిమగాథాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

౨౭౫-౬. ఏవం తే పఞ్హే విస్సజ్జేత్వా ఇదాని య్వాయం ‘‘ఇతోనిదానా’’తిఆదీసు ‘‘అత్తభావనిదానా అత్తభావతో జాతా అత్తభావతో సముట్ఠాయా’’తి అత్థో వుత్తో, తం సాధేన్తో ఆహ – ‘‘స్నేహజా అత్తసమ్భూతా’’తి. ఏతే హి సబ్బేపి రాగాదయో వితక్కపరియోసానా తణ్హాస్నేహేన జాతా, తథా జాయన్తా చ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధభేదే అత్తభావపరియాయే అత్తని సమ్భూతా. తేనాహ – ‘‘స్నేహజా అత్తసమ్భూతా’’తి. ఇదాని తదత్థజోతికం ఉపమం కరోతి ‘‘నిగ్రోధస్సేవ ఖన్ధజా’’తి. తత్థ ఖన్ధేసు జాతా ఖన్ధజా, పారోహానమేతం అధివచనం. కిం వుత్తం హోతి? యథా నిగ్రోధస్స ఖన్ధజా నామ పారోహా ఆపోరససినేహే సతి జాయన్తి, జాయన్తా చ తస్మింయేవ నిగ్రోధే తేసు తేసు సాఖప్పభేదేసు సమ్భవన్తి, ఏవమేతేపి రాగాదయో అజ్ఝత్తతణ్హాస్నేహే సతి జాయన్తి, జాయన్తా చ తస్మింయేవ అత్తభావే తేసు తేసు చక్ఖాదిభేదేసు ద్వారారమ్మణవత్థూసు సమ్భవన్తి. తస్మా వేదితబ్బమేతం ‘‘అత్తభావనిదానా అత్తభావజా అత్తభావసముట్ఠానా చ ఏతే’’తి.

అవసేసదియడ్ఢగాథాయ పన అయం సబ్బసఙ్గాహికా అత్థవణ్ణనా – ఏవం అత్తసమ్భూతా చ ఏతే పుథూ విసత్తా కామేసు. రాగోపి హి పఞ్చకామగుణికాదివసేన, దోసోపి ఆఘాతవత్థాదివసేన, అరతిఆదయోపి తస్స తస్సేవ భేదస్స వసేనాతి సబ్బథా సబ్బేపిమే కిలేసా పుథూ అనేకప్పకారా హుత్వా వత్థుద్వారారమ్మణాదివసేన తేసు తేసు వత్థుకామేసు తథా తథా విసత్తా లగ్గా లగ్గితా సంసిబ్బిత్వా ఠితా. కిమివ? మాలువావ వితతా వనే, యథా వనే వితతా మాలువా తేసు తేసు రుక్ఖస్స సాఖపసాఖాదిభేదేసు విసత్తా హోతి లగ్గా లగ్గితా సంసిబ్బిత్వా ఠితా, ఏవం పుథుప్పభేదేసు వత్థుకామేసు విసత్తం కిలేసగణం యే నం పజానన్తి యతోనిదానం, తే నం వినోదేన్తి సుణోహి యక్ఖ.

తత్థ యతోనిదానన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, తేన కిం దీపేతి? యే సత్తా నం కిలేసగణం ‘‘యతోనిదానం ఉప్పజ్జతీ’’తి ఏవం జానన్తి, తే నం ‘‘తణ్హాస్నేహస్నేహితే అత్తభావే ఉప్పజ్జతీ’’తి ఞత్వా తం తణ్హాస్నేహం ఆదీనవానుపస్సనాదిభావనాఞాణగ్గినా విసోసేన్తా వినోదేన్తి పజహన్తి బ్యన్తీకరోన్తి చ, ఏతం అమ్హాకం సుభాసితం సుణోహి యక్ఖాతి. ఏవమేత్థ అత్తభావజాననేన దుక్ఖపరిఞ్ఞం తణ్హాస్నేహరాగాదికిలేసగణవినోదనేన సముదయప్పహానఞ్చ దీపేతి.

యే చ నం వినోదేన్తి, తే దుత్తరం ఓఘమిమం తరన్తి అతిణ్ణపుబ్బం అపునబ్భవాయ. ఏతేన మగ్గభావనం నిరోధసచ్ఛికిరియఞ్చ దీపేతి. యే హి నం కిలేసగణం వినోదేన్తి, తే అవస్సం మగ్గం భావేన్తి. న హి మగ్గభావనం వినా కిలేసవినోదనం అత్థి. యే చ మగ్గం భావేన్తి, తే దుత్తరం పకతిఞాణేన కామోఘాదిం చతుబ్బిధమ్పి ఓఘమిమం తరన్తి. మగ్గభావనా హి ఓఘతరణం. అతిణ్ణపుబ్బన్తి ఇమినా దీఘేన అద్ధునా సుపినన్తేనపి అవీతిక్కన్తపుబ్బం. అపునబ్భవాయాతి నిబ్బానాయ. ఏవమిమం చతుసచ్చదీపికం గాథం సుణన్తా ‘‘సుత్వా ధమ్మం ధారేన్తి, ధతానం ధమ్మానం అత్థముపపరిక్ఖన్తీ’’తిఆదికం కథం సుభావినియా పఞ్ఞాయ అనుక్కమమానా తే ద్వేపి సహాయకా యక్ఖా గాథాపరియోసానేయేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు, పాసాదికా చ అహేసుం సువణ్ణవణ్ణా దిబ్బాలఙ్కారవిభూసితాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సూచిలోమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. కపిలసుత్త-(ధమ్మచరియసుత్త)-వణ్ణనా

ధమ్మచరియన్తి కపిలసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? హేమవతసుత్తే వుత్తనయేనేవ పరినిబ్బుతే కస్సపే భగవతి ద్వే కులపుత్తా భాతరో నిక్ఖమిత్వా సావకానం సన్తికే పబ్బజింసు. జేట్ఠో సోధనో నామ, కనిట్ఠో కపిలో నామ. తేసం మాతా సాధనీ నామ, కనిట్ఠభగినీ తాపనా నామ. తాపి భిక్ఖునీసు పబ్బజింసు. తతో తే ద్వేపి హేమవతసుత్తే వుత్తనయేనేవ ‘‘సాసనే కతి ధురానీ’’తి పుచ్ఛిత్వా సుత్వా చ జేట్ఠో ‘‘వాసధురం పూరేస్సామీ’’తి పఞ్చ వస్సాని ఆచరియుపజ్ఝాయానం సన్తికే వసిత్వా పఞ్చవస్సో హుత్వా యావ అరహత్తం, తావ కమ్మట్ఠానం సుత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా వాయమన్తో అరహత్తం పాపుణి. కపిలో ‘‘అహం తావ తరుణో, వుడ్ఢకాలే వాసధురం పరిపూరేస్సామీ’’తి గన్థధురం ఆరభిత్వా తేపిటకో అహోసి. తస్స పరియత్తిం నిస్సాయ పరివారో, పరివారం నిస్సాయ లాభో చ ఉదపాది.

సో బాహుసచ్చమదేన మత్తో పణ్డితమానీ అనఞ్ఞాతేపి అఞ్ఞాతమానీ హుత్వా పరేహి వుత్తం కప్పియమ్పి అకప్పియం, అకప్పియమ్పి కప్పియం, సావజ్జమ్పి అనవజ్జం, అనవజ్జమ్పి సావజ్జన్తి భణతి. సో పేసలేహి భిక్ఖూహి, ‘‘మా, ఆవుసో కపిల, ఏవం అవచా’’తిఆదినా నయేన ఓవదియమానో ‘‘తుమ్హే కిం జానాథ రిత్తముట్ఠిసదిసా’’తిఆదీహి వచనేహి ఖుంసేన్తో వమ్భేన్తోయేవ చరతి. భిక్ఖూ తస్స భాతునో సోధనత్థేరస్సాపి ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. సోపి నం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘ఆవుసో కపిల, సాసనస్స ఆయు నామ తుమ్హాదిసానం సమ్మాపటిపత్తి. మా, ఆవుసో కపిల, కప్పియమ్పి అకప్పియం, అకప్పియమ్పి కప్పియం, సావజ్జమ్పి అనవజ్జం, అనవజ్జమ్పి సావజ్జన్తి వదేహీ’’తి. సో తస్సపి వచనం నాదియి. తతో నం సోధనత్థేరో ద్వత్తిక్ఖత్తుం వత్వా –

‘‘ఏకవాచమ్పి ద్వివాచం, భణేయ్య అనుకమ్పకో;

తతుత్తరిం న భాసేయ్య, దాసోవయ్యస్స సన్తికే’’తి. (జా. ౨.౧౯.౩౪) –

పరివజ్జేత్వా ‘‘త్వమేవ, ఆవుసో, సకేన కమ్మేన పఞ్ఞాయిస్ససీ’’తి పక్కామి. తతో పభుతి నం పేసలా భిక్ఖూ ఛడ్డేసుం.

సో దురాచారో హుత్వా దురాచారపరివుతో విహరన్తో ఏకదివసం ‘‘ఉపోసథం ఓసారేస్సామీ’’తి సీహాసనం అభిరుయ్హ చిత్రబీజనిం గహేత్వా నిసిన్నో ‘‘వత్తతి, ఆవుసో, ఏత్థ భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖో’’తి తిక్ఖత్తుం ఆహ. అథేకో భిక్ఖుపి ‘‘మయ్హం వత్తతీ’’తి న అవోచ. న చ తస్స తేసం వా పాతిమోక్ఖో వత్తతి. తతో సో ‘‘పాతిమోక్ఖే సుతేపి అసుతేపి వినయో నామ నత్థీ’’తి ఆసనా వుట్ఠాసి. ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనం ఓసక్కాపేసి వినాసేసి. అథ సోధనత్థేరో తదహేవ పరినిబ్బాయి. సోపి కపిలో ఏవం తం సాసనం ఓసక్కాపేత్వా కాలకతో అవీచిమహానిరయే నిబ్బత్తి, సాపిస్స మాతా చ భగినీ చ తస్సేవ దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జిత్వా పేసలే భిక్ఖూ అక్కోసమానా పరిభాసమానా కాలం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తింసు.

తస్మింయేవ చ కాలే పఞ్చసతా పురిసా గామఘాతాదీని కత్వా చోరికాయ జీవన్తా జనపదమనుస్సేహి అనుబద్ధా పలాయమానా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా తత్థ కిఞ్చి గహనం వా పటిసరణం వా అపస్సన్తా అవిదూరే పాసాణే వసన్తం అఞ్ఞతరం ఆరఞ్ఞికం భిక్ఖుం దిస్వా వన్దిత్వా ‘‘అమ్హాకం, భన్తే, పటిసరణం హోథా’’తి భణింసు. థేరో ‘‘తుమ్హాకం సీలసదిసం పటిసరణం నత్థి, సబ్బే పఞ్చ సీలాని సమాదియథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సీలాని సమాదియింసు. థేరో ‘‘తుమ్హే సీలవన్తో, ఇదాని అత్తనో జీవితం వినాసేన్తేసుపి మా మనో పదూసయిత్థా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు. అథ తే జానపదా సమ్పత్తా ఇతో చితో చ మగ్గమానా తే చోరే దిస్వా సబ్బేవ జీవితా వోరోపేసుం. తే కాలం కత్వా కామావచరదేవలోకే నిబ్బత్తింసు. తేసు జేట్ఠకచోరో జేట్ఠకదేవపుత్తో అహోసి, ఇతరే తస్సేవ పరివారా.

తే అనులోమపటిలోమం సంసరన్తా ఏకం బుద్ధన్తరం దేవలోకే ఖేపేత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే దేవలోకతో చవిత్వా జేట్ఠకదేవపుత్తో సావత్థిద్వారే కేవట్టగామో అత్థి, తత్థ పఞ్చసతకులజేట్ఠస్స కేవట్టస్స పజాపతియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం అగ్గహేసి, ఇతరే అవసేసకేవట్టపజాపతీనం. ఏవం తేసం ఏకదివసంయేవ పటిసన్ధిగ్గహణఞ్చ గబ్భవుట్ఠానఞ్చ అహోసి. అథ కేవట్టజేట్ఠో ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమస్మిం గామే అఞ్ఞేపి దారకా అజ్జ జాతా’’తి విచినన్తో తే దారకే దిస్వా ‘‘ఇమే మే పుత్తస్స సహాయకా భవిస్సన్తీ’’తి సబ్బేసం పోసావనికం అదాసి. తే సబ్బే సహాయకా సహపంసుం కీళన్తా అనుపుబ్బేన వయప్పత్తా అహేసుం. యసోజో తేసం అగ్గో అహోసి.

కపిలోపి తదా నిరయే పక్కావసేసేన అచిరవతియా సువణ్ణవణ్ణో దుగ్గన్ధముఖో మచ్ఛో హుత్వా నిబ్బత్తి. అథేకదివసం సబ్బేపి కేవట్టదారకా జాలాని గహేత్వా ‘‘మచ్ఛే బన్ధిస్సామా’’తి నదిం గన్త్వా జాలాని పక్ఖిపింసు. తేసం జాలం సో మచ్ఛో పావిసి. తం దిస్వా సబ్బో కేవట్టగామో ఉచ్చాసద్దమహాసద్దో అహోసి – ‘‘అమ్హాకం పుత్తా పఠమం మచ్ఛే బన్ధన్తా సువణ్ణమచ్ఛం బన్ధింసు, వుడ్ఢి నేసం దారకానం, ఇదాని చ నో రాజా పహూతం ధనం దస్సతీ’’తి. అథ తే పఞ్చసతాపి దారకసహాయకా మచ్ఛం నావాయ పక్ఖిపిత్వా నావం ఉక్ఖిపిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం అగమంసు. రాజా దిస్వా ‘‘కిం ఏతం భణే’’తి ఆహ. ‘‘మచ్ఛో దేవా’’తి. రాజా సువణ్ణవణ్ణం మచ్ఛం దిస్వా ‘‘భగవా ఏతస్స వణ్ణకారణం జానిస్సతీ’’తి మచ్ఛం గాహాపేత్వా భగవతో సన్తికం అగమాసి. మచ్ఛస్స ముఖవివరణకాలే జేతవనం అతివియ దుగ్గన్ధం హోతి.

రాజా భగవన్తం పుచ్ఛి – ‘‘కస్మా, భన్తే, మచ్ఛో సువణ్ణవణ్ణో జాతో, కస్మా చస్స ముఖతో దుగ్గన్ధో వాయతీ’’తి? అయం, మహారాజ, కస్సపస్స భగవతో పావచనే కపిలో నామ భిక్ఖు అహోసి, బహుస్సుతో ఆగతాగమో. అత్తనో వచనం అగణ్హన్తానం భిక్ఖూనం అక్కోసకపరిభాసకో. తస్స చ భగవతో సాసనవినాసకో. యం సో తస్స భగవతో సాసనం వినాసేసి, తేన కమ్మేన అవీచిమహానిరయే నిబ్బత్తి, విపాకావసేసేన చ ఇదాని మచ్ఛో జాతో. యం దీఘరత్తం బుద్ధవచనం వాచేసి, బుద్ధస్స వణ్ణం కథేసి, తస్స నిస్సన్దేన ఈదిసం వణ్ణం పటిలభి. యం భిక్ఖూనం అక్కోసకపరిభాసకో అహోసి, తేనస్స ముఖతో దుగ్గన్ధో వాయతి. ‘‘ఉల్లపాపేమి నం మహారాజా’’తి? ‘‘ఆమ భగవా’’తి. అథ భగవా మచ్ఛం ఆలపి – ‘‘త్వంసి కపిలో’’తి? ‘‘ఆమ భగవా, అహం కపిలో’’తి. ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘అవీచిమహానిరయతో భగవా’’తి. ‘‘సోధనో కుహిం గతో’’తి? ‘‘పరినిబ్బుతో భగవా’’తి. ‘‘సాధనీ కుహిం గతా’’తి? ‘‘మహానిరయే నిబ్బత్తా భగవా’’తి. ‘‘తాపనా కుహిం గతా’’తి? ‘‘మహానిరయే నిబ్బత్తా భగవా’’తి. ‘‘ఇదాని త్వం కుహిం గమిస్ససీ’’తి? ‘‘మహానిరయం భగవా’’తి. తావదేవ విప్పటిసారాభిభూతో నావం సీసేన పహరిత్వా కాలకతో మహానిరయే నిబ్బత్తి. మహాజనో సంవిగ్గో అహోసి లోమహట్ఠజాతో. అథ భగవా తత్థ సమ్పత్తగహట్ఠపబ్బజితపరిసాయ తఙ్ఖణానురూపం ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం సుత్తమభాసి.

౨౭౭-౮. తత్థ ధమ్మచరియన్తి కాయసుచరితాది ధమ్మచరియం. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. ఏతదాహు వసుత్తమన్తి ఏతం ఉభయమ్పి లోకియలోకుత్తరం సుచరితం సగ్గమోక్ఖసుఖసమ్పాపకత్తా వసుత్తమన్తి ఆహు అరియా. వసుత్తమం నామ ఉత్తమరతనం, అనుగామికం అత్తాధీనం రాజాదీనం అసాధారణన్తి అధిప్పాయో.

ఏత్తావతా ‘‘గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వా సమ్మాపటిపత్తియేవ పటిసరణ’’న్తి దస్సేత్వా ఇదాని పటిపత్తివిరహితాయ పబ్బజ్జాయ అసారకత్తదస్సనేన కపిలం అఞ్ఞే చ తథారూపే గరహన్తో ‘‘పబ్బజితోపి చే హోతీ’’తి ఏవమాదిమాహ.

తత్రాయం అత్థవణ్ణనా – యో హి కోచి గిహిబ్యఞ్జనాని అపనేత్వా భణ్డుకాసావాదిగహణమత్తం ఉపసఙ్కమనేన పబ్బజితోపి చే హోతి పుబ్బే వుత్తత్థం అగారస్మా అనగారియం, సో చే ముఖరజాతికో హోతి ఫరుసవచనో, నానప్పకారాయ విహేసాయ అభిరతత్తా విహేసాభిరతో, హిరోత్తప్పాభావేన మగసదిసత్తా మగో, జీవితం తస్స పాపియో, తస్స ఏవరూపస్స జీవితం అతిపాపం అతిహీనం. కస్మా? యస్మా ఇమాయ మిచ్ఛాపటిపత్తియా రాగాదిమనేకప్పకారం రజం వడ్ఢేతి అత్తనో.

౨౭౯. న కేవలఞ్చ ఇమినావ కారణేనస్స జీవితం పాపియో, అపిచ ఖో పన అయం ఏవరూపో ముఖరజాతికత్తా కలహాభిరతో భిక్ఖు సుభాసితస్స అత్థవిజాననసమ్మోహనేన మోహధమ్మేన ఆవుతో, ‘‘మా, ఆవుసో కపిల, ఏవం అవచ, ఇమినాపి పరియాయేన తం గణ్హాహీ’’తి ఏవమాదినా నయేన పేసలేహి భిక్ఖూహి అక్ఖాతమ్పి న జానాతి ధమ్మం బుద్ధేన దేసితం. యో ధమ్మో బుద్ధేన దేసితో, తం నానప్పకారేన అత్తనో వుచ్చమానమ్పి న జానాతి. ఏవమ్పిస్స జీవితం పాపియో.

౨౮౦. తథా సో ఏవరూపో విహేసాభిరతత్తా విహేసం భావితత్తానం భావితత్తే ఖీణాసవభిక్ఖూ సోధనత్థేరపభుతికే ‘‘న తుమ్హే వినయం జానాథ, న సుత్తం న అభిధమ్మం, వుడ్ఢపబ్బజితా’’తిఆదినా నయేన విహేసన్తో. ఉపయోగప్పవత్తియఞ్హి ఇదం సామివచనం. అథ వా యథావుత్తేనేవ నయేన ‘‘విహేసం భావితత్తానం కరోన్తో’’తి పాఠసేసో వేదితబ్బో. ఏవం నిప్పరియాయమేవ సామివచనం సిజ్ఝతి. అవిజ్జాయ పురక్ఖతోతి భావితత్తవిహేసనే ఆదీనవదస్సనపటిచ్ఛాదికాయ అవిజ్జాయ పురక్ఖతో పేసితో పయోజితో సేసపబ్బజితానం భావితత్తానం విహేసభావేన పవత్తం దిట్ఠేవ ధమ్మే చిత్తవిబాధనేన సఙ్కిలేసం, ఆయతిఞ్చ నిరయసమ్పాపనేన మగ్గం నిరయగామినం న జానాతి.

౨౮౧. అజానన్తో చ తేన మగ్గేన చతుబ్బిధాపాయభేదం వినిపాతం సమాపన్నో. తత్థ చ వినిపాతే గబ్భా గబ్భం తమా తమం ఏకేకనికాయే సతక్ఖత్తుం సహస్సక్ఖత్తుమ్పి మాతుకుచ్ఛితో మాతుకుచ్ఛిం చన్దిమసూరియేహిపి అవిద్ధంసనీయా అసురకాయతమా తమఞ్చ సమాపన్నో. స వే తాదిసకో భిక్ఖు పేచ్చ ఇతో పరలోకం గన్త్వా అయం కపిలమచ్ఛో వియ నానప్పకారం దుక్ఖం నిగచ్ఛతి.

౨౮౨. కిం కారణా? గూథకూపో యథా అస్స, సమ్పుణ్ణో గణవస్సికో,యథా వచ్చకుటిగూథకూపో గణవస్సికో అనేకవస్సికో బహూని వస్సాని ముఖతో గూథేన పూరియమానో సమ్పుణ్ణో అస్స, సో ఉదకకుమ్భసతేహి ఉదకకుమ్భసహస్సేహి ధోవియమానోపి దుగ్గన్ధదుబ్బణ్ణియానపగమా దుబ్బిసోధో హోతి, ఏవమేవ యో ఏవరూపో అస్స దీఘరత్తం సంకిలిట్ఠకమ్మన్తో గూథకూపో వియ గూథేన పాపేన సమ్పుణ్ణత్తా సమ్పుణ్ణో పుగ్గలో, సో దుబ్బిసోధో హి సాఙ్గణో, చిరకాలం తస్స అఙ్గణస్స విపాకం పచ్చనుభోన్తోపి న సుజ్ఝతి. తస్మా వస్సగణనాయ అపరిమాణమ్పి కాలం స వే తాదిసకో భిక్ఖు పేచ్చ దుక్ఖం నిగచ్ఛతీతి. అథ వా అయం ఇమిస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో – యం వుత్తం ‘‘స వే తాదిసకో భిక్ఖు, పేచ్చ దుక్ఖం నిగచ్ఛతీ’’తి, తత్ర సియా తుమ్హాకం ‘‘సక్కా పనాయం తథా కాతుం, యథా పేచ్చ దుక్ఖం న నిగచ్ఛేయ్యా’’తి. న సక్కా. కస్మా? యస్మా గూథకూపో…పే… సాఙ్గణోతి.

౨౮౩-౪. యతో పటికచ్చేవ యం ఏవరూపం జానాథ, భిక్ఖవో గేహనిస్సితం, యం ఏవరూపం పఞ్చకామగుణనిస్సితం జానేయ్యాథ అభూతగుణపత్థనాకారప్పవత్తాయ పాపికాయ ఇచ్ఛాయ సమన్నాగతత్తా పాపిచ్ఛం, కామవితక్కాదీహి సమన్నాగతత్తా పాపసఙ్కప్పం, కాయికవీతిక్కమాదినా వేళుదానాదిభేదేన చ పాపాచారేన సమన్నాగతత్తా పాపాచారం, వేసియాదిపాపగోచరతో పాపగోచరం, సబ్బే సమగ్గా హుత్వాన అభినిబ్బజ్జియాథ నం. తత్థ అభినిబ్బజ్జియాథాతి వివజ్జేయ్యాథ మా భజేయ్యాథ, మా చస్స అభినిబ్బజ్జనమత్తేనేవ అప్పోస్సుక్కతం ఆపజ్జేయ్యాథ, అపిచ ఖో పన కారణ్డవం నిద్ధమథ, కసమ్బుం అపకస్సథ, తం కచవరభూతం పుగ్గలం కచవరమివ అనపేక్ఖా నిద్ధమథ, కసటభూతఞ్చ నం ఖత్తియాదీనం మజ్ఝే పవిట్ఠం పభిన్నపగ్ఘరితకుట్ఠం చణ్డాలం వియ అపకస్సథ, హత్థే వా సీసే వా గహేత్వా నిక్కడ్ఢథ. సేయ్యథాపి ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో తం పుగ్గలం పాపధమ్మం బాహాయ గహేత్వా బహిద్వారకోట్ఠకా నిక్ఖామేత్వా సూచిఘటికం అదాసి, ఏవం అపకస్సథాతి దస్సేతి. కిం కారణా? సఙ్ఘారామో నామ సీలవన్తానం కతో, న దుస్సీలానం.

౨౮౫-౬. యతో ఏతదేవ తతో పలాపే వాహేథ, అస్సమణే సమణమానినే, యథా హి పలాపా అన్తో తణ్డులరహితాపి బహి థుసేహి వీహీ వియ దిస్సన్తి, ఏవం పాపభిక్ఖూ అన్తో సీలాదివిరహితాపి బహి కాసావాదిపరిక్ఖారేన భిక్ఖూ వియ దిస్సన్తి. తస్మా ‘‘పలాపా’’తి వుచ్చన్తి. తే పలాపే వాహేథ, ఓపునాథ, విధమథ పరమత్థతో అస్సమణే వేసమత్తేన సమణమానినే. ఏవం నిద్ధమిత్వాన…పే… పతిస్సతా. తత్థ కప్పయవ్హోతి కప్పేథ, కరోథాతి వుత్తం హోతి. పతిస్సతాతి అఞ్ఞమఞ్ఞం సగారవా సప్పతిస్సా. తతో సమగ్గా నిపకా, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సథాతి అథేవం తుమ్హే సుద్ధా సుద్ధేహి సంవాసం కప్పేన్తా, దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞతాయ సమగ్గా, అనుపుబ్బేన పరిపాకగతాయ పఞ్ఞాయ నిపకా, సబ్బస్సేవిమస్స వట్టదుక్ఖాదినో దుక్ఖస్స అన్తం కరిస్సథాతి అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠపేసి.

దేసనాపరియోసానే తే పఞ్చసతా కేవట్టపుత్తా సంవేగమాపజ్జిత్వా దుక్ఖస్సన్తకిరియం పత్థయమానా భగవతో సన్తికే పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ దుక్ఖస్సన్తం కత్వా భగవతా సద్ధిం ఆనేఞ్జవిహారసమాపత్తిధమ్మపరిభోగేన ఏకపరిభోగా అహేసుం. సా చ నేసం ఏవం భగవతా సద్ధిం ఏకపరిభోగతా ఉదానే వుత్తయసోజసుత్తవసేనేవ వేదితబ్బాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కపిలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. బ్రాహ్మణధమ్మికసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి బ్రాహ్మణధమ్మికసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అయమేవ యాస్స నిదానే ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా’’తిఆదినా నయేన వుత్తా. తత్థ సమ్బహులాతి బహూ అనేకే. కోసలకాతి కోసలరట్ఠవాసినో. బ్రాహ్మణమహాసాలాతి జాతియా బ్రాహ్మణా మహాసారతాయ మహాసాలా. యేసం కిర నిదహిత్వా ఠపితంయేవ అసీతికోటిసఙ్ఖ్యం ధనమత్థి, తే ‘‘బ్రాహ్మణమహాసాలా’’తి వుచ్చన్తి. ఇమే చ తాదిసా, తేన వుత్తం ‘‘బ్రాహ్మణమహాసాలా’’తి. జిణ్ణాతి జజ్జరీభూతా జరాయ ఖణ్డిచ్చాదిభావమాపాదితా. వుడ్ఢాతి అఙ్గపచ్చఙ్గానం వుడ్ఢిమరియాదం పత్తా. మహల్లకాతి జాతిమహల్లకతాయ సమన్నాగతా, చిరకాలప్పసుతాతి వుత్తం హోతి. అద్ధగతాతి అద్ధానం గతా, ద్వే తయో రాజపరివట్టే అతీతాతి అధిప్పాయో. వయో అనుప్పత్తాతి పచ్ఛిమవయం సమ్పత్తా. అపిచ జిణ్ణాతి పోరాణా, చిరకాలప్పవత్తకులన్వయాతి వుత్తం హోతి. వుడ్ఢాతి సీలాచారాదిగుణవుడ్ఢియుత్తా. మహల్లకాతి విభవమహన్తతాయ సమన్నాగతా మహద్ధనా మహాభోగా. అద్ధగతాతి మగ్గపటిపన్నా బ్రాహ్మణానం వతచరియాదిమరియాదం అవీతిక్కమ్మ చరమానా. వయో అనుప్పత్తాతి జాతివుడ్ఢభావమ్పి అన్తిమవయం అనుప్పత్తాతి ఏవమ్పేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

భగవతా సద్ధిం సమ్మోదింసూతి ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం సమప్పవత్తమోదా అహేసుం. యాయ చ ‘‘కచ్చి భోతో గోతమస్స ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, అప్పాబాధం, అప్పాతఙ్కం, బలం, లహుట్ఠానం, ఫాసువిహారో’’తిఆదికాయ కథాయ సమ్మోదింసు, తం పీతిపామోజ్జసఙ్ఖాతసమ్మోదజననతో సమ్మోదితుం అరహతో చ సమ్మోదనీయం, అత్థబ్యఞ్జనమధురతాయ సుచిరమ్పి కాలం సారేతుం నిరన్తరం పవత్తేతుం అరహతో సరితబ్బభావతో చ సారణీయం. సుయ్యమానసుఖతో చ సమ్మోదనీయం, అనుస్సరియమానసుఖతో సారణీయం, తథా బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయ సమ్మోదనీయం, అత్థపరిసుద్ధతాయ సారణీయన్తి ఏవం అనేకేహి పరియాయేహి సమ్మోదనీయం కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా పరియోసాపేత్వా నిట్ఠాపేత్వా యేనత్థేన ఆగతా, తం పుచ్ఛితుకామా ఏకమన్తం నిసీదింసు. తం –

‘‘న పచ్ఛతో న పురతో, నాపి ఆసన్నదూరతో;

న పస్సే నాపి పటివాతే, న చాపి ఓణతుణ్ణతే’’తి. –

ఆదినా నయేన మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం వుత్తమేవ.

ఏవం ఏకమన్తం నిసిన్నా ఖో తే బ్రాహ్మణమహాసాలా భగవన్తం ఏతదవోచుం – ‘‘కిం త’’న్తి? ‘‘సన్దిస్సన్తి ను ఖో’’తిఆది. తం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ. కేవలఞ్హేత్థ బ్రాహ్మణానం బ్రాహ్మణధమ్మేతి దేసకాలాదిధమ్మే ఛడ్డేత్వా యో బ్రాహ్మణధమ్మో, తస్మింయేవ. తేన హి బ్రాహ్మణాతి యస్మా మం తుమ్హే యాచిత్థ, తస్మా బ్రాహ్మణా సుణాథ, సోతం ఓదహథ, సాధుకం మనసి కరోథ, యోనిసో మనసి కరోథ. తథా పయోగసుద్ధియా సుణాథ, ఆసయసుద్ధియా సాధుకం మనసి కరోథ. అవిక్ఖేపేన సుణాథ, పగ్గహేన సాధుకం మనసి కరోథాతిఆదినా నయేన ఏతేసం పదానం పుబ్బే అవుత్తోపి అధిప్పాయో వేదితబ్బో. అథ భగవతా వుత్తం తం వచనం సమ్పటిచ్ఛన్తా ‘‘ఏవం భో’’తి ఖో తే బ్రాహ్మణమహాసాలా భగవతో పచ్చస్సోసుం, భగవతో వచనం అభిముఖా హుత్వా అస్సోసుం. అథ వా పటిస్సుణింసు. ‘‘సుణాథ సాధుకం మనసి కరోథా’’తి వుత్తమత్థం కత్తుకామతాయ పటిజానింసూతి వుత్తం హోతి. అథ తేసం ఏవం పటిస్సుతవతం భగవా ఏతదవోచ – ‘‘కిం త’’న్తి? ‘‘ఇసయో పుబ్బకా’’తిఆది.

౨౮౭. తత్థ పఠమగాథాయ తావ సఞ్ఞతత్తాతి సీలసంయమేన సంయతచిత్తా. తపస్సినోతి ఇన్ద్రియసంవరతపయుత్తా. అత్తదత్థమచారిసున్తి మన్తజ్ఝేనబ్రహ్మవిహారభావనాదిం అత్తనో అత్థం అకంసు. సేసం పాకటమేవ.

౨౮౮. దుతియగాథాదీసుపి అయం సఙ్ఖేపవణ్ణనా – న పసూ బ్రాహ్మణానాసున్తి పోరాణానం బ్రాహ్మణానం పసూ న ఆసుం, న తే పసుపరిగ్గహమకంసు. న హిరఞ్ఞం న ధానియన్తి హిరఞ్ఞఞ్చ బ్రాహ్మణానం అన్తమసో జతుమాసకోపి నాహోసి, తథా వీహిసాలియవగోధూమాది పుబ్బణ్ణాపరణ్ణభేదం ధానియమ్పి తేసం నాహోసి. తే హి నిక్ఖిత్తజాతరూపరజతా అసన్నిధికారకావ హుత్వా కేవలం సజ్ఝాయధనధఞ్ఞా అత్తనో మన్తజ్ఝేనసఙ్ఖాతేనేవ ధనేన ధఞ్ఞేన చ సమన్నాగతా అహేసుం. యో చాయం మేత్తాదివిహారో సేట్ఠత్తా అనుగామికత్తా చ బ్రహ్మనిధీతి వుచ్చతి, తఞ్చ బ్రహ్మం నిధిమపాలయుం సదా తస్స భావనానుయోగేన.

౨౮౯. ఏవం విహారీనం యం నేసం పకతం ఆసి, యం ఏతేసం పకతం ఏతే బ్రాహ్మణే ఉద్దిస్స కతం అహోసి. ద్వారభత్తం ఉపట్ఠితన్తి ‘‘బ్రాహ్మణానం దస్సామా’’తి సజ్జేత్వా తేహి తేహి దాయకేహి అత్తనో అత్తనో ఘరద్వారే ఠపితభత్తం. సద్ధాపకతన్తి సద్ధాయ పకతం, సద్ధాదేయ్యన్తి వుత్తం హోతి. ఏసానన్తి ఏసన్తీతి ఏసా, తేసం ఏసానం, ఏసమానానం పరియేసమానానన్తి వుత్తం హోతి. దాతవేతి దాతబ్బం. తదమఞ్ఞిసున్తి తం అమఞ్ఞింసు, తం ద్వారే సజ్జేత్వా ఠపితం భత్తం సద్ధాదేయ్యం పరియేసమానానం ఏతేసం బ్రాహ్మణానం దాతబ్బం అమఞ్ఞింసు దాయకా జనా, న తతో పరం. అనత్థికా హి తే అఞ్ఞేన అహేసుం, కేవలం ఘాసచ్ఛాదనపరమతాయ సన్తుట్ఠాతి అధిప్పాయో.

౨౯౦. నానారత్తేహీతి నానావిధరాగరత్తేహి వత్థేహి విచిత్రత్థరణత్థతేహి, సయనేహి ఏకభూమికద్విభూమికాదిపాసాదవరేహి. ఆవసథేహీతి ఏవరూపేహి ఉపకరణేహి. ఫీతా జనపదా రట్ఠా ఏకేకప్పదేసభూతా జనపదా చ కేచి కేచి సకలరట్ఠా చ ‘‘నమో బ్రాహ్మణాన’’న్తి సాయం పాతం బ్రాహ్మణే దేవే వియ నమస్సింసు.

౨౯౧. తే ఏవం నమస్సియమానా లోకేన అవజ్ఝా బ్రాహ్మణా ఆసుం, న కేవలఞ్చ అవజ్ఝా, అజేయ్యా విహింసితుమ్పి అనభిభవనీయత్తా అజేయ్యా చ అహేసుం. కిం కారణా? ధమ్మరక్ఖితా, యస్మా ధమ్మేన రక్ఖితా. తే హి పఞ్చ వరసీలధమ్మే రక్ఖింసు, ‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారి’’న్తి (జా. ౧.౧౦.౧౦౨; ౧.౧౫.౩౮౫) ధమ్మరక్ఖితా హుత్వా అవజ్ఝా అజేయ్యా చ అహేసున్తి అధిప్పాయో. న నే కోచి నివారేసీతి తే బ్రాహ్మణే కులానం ద్వారేసు సబ్బసో బాహిరేసు చ అబ్భన్తరేసు చ సబ్బద్వారేసు యస్మా తేసు పియసమ్మతేసు వరసీలసమన్నాగతేసు మాతాపితూసు వియ అతివిస్సత్థా మనుస్సా అహేసుం, తస్మా ‘‘ఇదం నామ ఠానం తయా న పవిసితబ్బ’’న్తి న కోచి నివారేసి.

౨౯౨. ఏవం ధమ్మరక్ఖితా కులద్వారేసు అనివారితా చరన్తా అట్ఠ చ చత్తాలీసఞ్చాతి అట్ఠచత్తాలీసం వస్సాని కుమారభావతో పభుతి చరణేన కోమారం బ్రహ్మచరియం చరింసు తే. యేపి బ్రాహ్మణచణ్డాలా అహేసుం, కో పన వాదో బ్రహ్మసమాదీసూతి ఏవమేత్థ అధిప్పాయో వేదితబ్బో. ఏవం బ్రహ్మచరియం చరన్తా ఏవ హి విజ్జాచరణపరియేట్ఠిం అచరుం బ్రాహ్మణా పురే, న అబ్రహ్మచారినో హుత్వా. తత్థ విజ్జాపరియేట్ఠీతి మన్తజ్ఝేనం. వుత్తఞ్చేతం ‘‘సో అట్ఠచత్తాలీస వస్సాని కోమారం బ్రహ్మచరియం చరతి మన్తే అధీయమానో’’తి (అ. ని. ౫.౧౯౨). చరణపరియేట్ఠీతి సీలరక్ఖణం. ‘‘విజ్జాచరణపరియేట్ఠు’’న్తిపి పాఠో, విజ్జాచరణం పరియేసితుం అచరున్తి అత్థో.

౨౯౩. యథావుత్తఞ్చ కాలం బ్రహ్మచరియం చరిత్వా తతో పరం ఘరావాసం కప్పేన్తాపి న బ్రాహ్మణా అఞ్ఞమగముం ఖత్తియం వా వేస్సాదీసు అఞ్ఞతరం వా, యే అహేసుం దేవసమా వా మరియాదా వాతి అధిప్పాయో. తథా సతం వా సహస్సం వా దత్వా నపి భరియం కిణింసు తే, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఏకచ్చే కిణన్తి. తే హి ధమ్మేన దారం పరియేసన్తి. కథం? అట్ఠచత్తాలీసం వస్సాని బ్రహ్మచరియం చరిత్వా బ్రాహ్మణా కఞ్ఞాభిక్ఖం ఆహిణ్డన్తి – ‘‘అహం అట్ఠచత్తాలీస వస్సాని చిణ్ణబ్రహ్మచరియో, యది వయప్పత్తా దారికా అత్థి, దేథ మే’’తి. తతో యస్స వయప్పత్తా దారికా హోతి, సో తం అలఙ్కరిత్వా నీహరిత్వా ద్వారే ఠితస్సేవ బ్రాహ్మణస్స హత్థే ఉదకం ఆసిఞ్చన్తో ‘‘ఇమం తే, బ్రాహ్మణ, భరియం పోసావనత్థాయ దమ్మీ’’తి వత్వా దేతి.

కస్మా పన తే ఏవం చిరం బ్రహ్మచరియం చరిత్వాపి దారం పరియేసన్తి, న యావజీవం బ్రహ్మచారినో హోన్తీతి? మిచ్ఛాదిట్ఠివసేన. తేసఞ్హి ఏవందిట్ఠి హోతి – ‘‘యో పుత్తం న ఉప్పాదేతి, సో కులవంసచ్ఛేదకరో హోతి, తతో నిరయే పచ్చతీ’’తి. చత్తారో కిర అభాయితబ్బం భాయన్తి గణ్డుప్పాదో కికీ కున్తనీ బ్రాహ్మణాతి. గణ్డుప్పాదా కిర మహాపథవియా ఖయభయేన మత్తభోజినో హోన్తి, న బహుం మత్తికం ఖాదన్తి. కికీ సకుణికా ఆకాసపతనభయేన అణ్డస్స ఉపరి ఉత్తానా సేతి. కున్తనీ సకుణికా పథవికమ్పనభయేన పాదేహి భూమిం న సుట్ఠు అక్కమతి. బ్రాహ్మణా కులవంసూపచ్ఛేదభయేన దారం పరియేసన్తి. ఆహ చేత్థ –

‘‘గణ్డుప్పాదో కికీ చేవ, కున్తీ బ్రాహ్మణధమ్మికో;

ఏతే అభయం భాయన్తి, సమ్మూళ్హా చతురో జనా’’తి.

ఏవం ధమ్మేన దారం పరియేసిత్వాపి చ సమ్పియేనేవ సంవాసం సఙ్గన్త్వా సమరోచయుం, సమ్పియేనేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం పేమేనేవ కాయేన చ చిత్తేన చ మిస్సీభూతా సఙ్ఘటితా సంసట్ఠా హుత్వా సంవాసం సమరోచయుం, న అప్పియేన న నిగ్గహేన చాతి వుత్తం హోతి.

౨౯౪. ఏవం సమ్పియేనేవ సంవాసం కరోన్తాపి చ అఞ్ఞత్ర తమ్హాతి, యో సో ఉతుసమయో, యమ్హి సమయే బ్రాహ్మణీ బ్రాహ్మణేన ఉపగన్తబ్బా, అఞ్ఞత్ర తమ్హా సమయా ఠపేత్వా తం సమయం ఉతుతో విరతం ఉతువేరమణిం పతి భరియం, యావ పున సో సమయో ఆగచ్ఛతి, తావ అట్ఠత్వా అన్తరాయేవ. మేథునం ధమ్మన్తి మేథునాయ ధమ్మాయ. సమ్పదానవచనపత్తియా కిరేతం ఉపయోగవచనం. నాస్సు గచ్ఛన్తీతి నేవ గచ్ఛన్తి. బ్రాహ్మణాతి యే హోన్తి దేవసమా చ మరియాదా చాతి అధిప్పాయో.

౨౯౫. అవిసేసేన పన సబ్బేపి బ్రహ్మచరియఞ్చ…పే… అవణ్ణయుం. తత్థ బ్రహ్మచరియన్తి మేథునవిరతి. సీలన్తి సేసాని చత్తారి సిక్ఖాపదాని. అజ్జవన్తి ఉజుభావో, అత్థతో అసఠతా అమాయావితా చ. మద్దవన్తి ముదుభావో, అత్థతో అత్థద్ధతా అనతిమానితా చ. తపోతి ఇన్ద్రియసంవరో. సోరచ్చన్తి సురతభావో సుఖసీలతా అప్పటికూలసమాచారతా. అవిహింసాతి పాణిఆదీహి అవిహేసికజాతికతా సకరుణభావో. ఖన్తీతి అధివాసనక్ఖన్తి. ఇచ్చేతే గుణే అవణ్ణయుం. యేపి నాసక్ఖింసు సబ్బసో పటిపత్తియా ఆరాధేతుం, తేపి తత్థ సారదస్సినో హుత్వా వాచాయ వణ్ణయింసు పసంసింసు.

౨౯౬. ఏవం వణ్ణేన్తానఞ్చ యో నేసం…పే… నాగమా, యో ఏతేసం బ్రాహ్మణానం పరమో బ్రహ్మా అహోసి, బ్రహ్మసమో నామ ఉత్తమో బ్రాహ్మణో అహోసి, దళ్హేన పరక్కమేన సమన్నాగతత్తా దళ్హపరక్కమో. స వాతి విభావనే వా-సద్దో, తేన సో ఏవరూపో బ్రాహ్మణోతి తమేవ విభావేతి. మేథునం ధమ్మన్తి మేథునసమాపత్తిం. సుపినన్తేపి నాగమాతి సుపినేపి న అగమాసి.

౨౯౭. తతో తస్స వత్తం…పే… అవణ్ణయుం. ఇమాయ గాథాయ నవమగాథాయ వుత్తగుణేయేవ ఆదిఅన్తవసేన నిద్దిసన్తో దేవసమే బ్రాహ్మణే పకాసేతి. తే హి విఞ్ఞుజాతికా పణ్డితా తస్స బ్రహ్మసమస్స బ్రాహ్మణస్స వత్తం అనుసిక్ఖన్తి పబ్బజ్జాయ ఝానభావనాయ చ, తే చ ఇమే బ్రహ్మచరియాదిగుణే పటిపత్తియా ఏవ వణ్ణయన్తీతి. తే సబ్బేపి బ్రాహ్మణా పఞ్చకనిపాతే దోణసుత్తే (అ. ని. ౫.౧౯౨) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

౨౯౮. ఇదాని మరియాదే బ్రాహ్మణే దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘తణ్డులం సయన’’న్తి. తస్సత్థో – తేసు యే హోన్తి మరియాదా, తే బ్రాహ్మణా సచే యఞ్ఞం కప్పేతుకామా హోన్తి, అథ ఆమకధఞ్ఞపటిగ్గహణా పటివిరతత్తా నానప్పకారకం తణ్డులఞ్చ, మఞ్చపీఠాదిభేదం సయనఞ్చ, ఖోమాదిభేదం వత్థఞ్చ, గోసప్పితిలతేలాదిభేదం సప్పితేలఞ్చ యాచియ ధమ్మేన, ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియాన యాచనా’’తి ఏవం వుత్తేన ఉద్దిస్సఠానసఙ్ఖాతేన ధమ్మేన యాచిత్వా, అథ యో యం ఇచ్ఛతి దాతుం, తేన తం దిన్నతణ్డులాదిం సమోధానేత్వా సంకడ్ఢిత్వా. ‘‘సముదానేత్వా’’తిపి పాఠో, ఏకోయేవత్థో. తతో యఞ్ఞమకప్పయున్తి తతో గహేత్వా దానమకంసు.

౨౯౯. కరోన్తా చ ఏవమేతస్మిం ఉపట్ఠితస్మిం దానసఙ్ఖాతే యఞ్ఞస్మిం నాస్సు గావో హనింసు తే, న తే గావియో హనింసు. గావీముఖేన చేత్థ సబ్బపాణా వుత్తాతి వేదితబ్బా. కింకారణా న హనింసూతి? బ్రహ్మచరియాదిగుణయుత్తత్తా. అపిచ విసేసతో యథా మాతా…పే… నాస్సు గావో హనింసు తే. తత్థ యాసు జాయన్తి ఓసధాతి యాసు పిత్తాదీనం భేసజ్జభూతా పఞ్చ గోరసా జాయన్తి.

౩౦౦. అన్నదాతిఆదీసు యస్మా పఞ్చ గోరసే పరిభుఞ్జన్తానం ఖుదా వూపసమ్మతి, బలం వడ్ఢతి, ఛవివణ్ణో విప్పసీదతి, కాయికమానసికం సుఖం ఉప్పజ్జతి, తస్మా అన్నదా బలదా వణ్ణదా సుఖదా చేతాతి వేదితబ్బా. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౩౦౧. ఏవం తే యఞ్ఞేసు గావో అహనన్తా పుఞ్ఞప్పభావానుగ్గహితసరీరా సుఖుమాలా…పే… సుఖమేధిత్థ యం పజా. తత్థ సుఖుమాలా ముదుతలుణహత్థపాదాదితాయ, మహాకాయా ఆరోహపరిణాహసమ్పత్తియా, వణ్ణవన్తో సువణ్ణవణ్ణతాయ సణ్ఠానయుత్తతాయ చ, యసస్సినో లాభపరివారసమ్పదాయ. సేహి ధమ్మేహీతి సకేహి చారిత్తేహి. కిచ్చాకిచ్చేసు ఉస్సుకాతి కిచ్చేసు ‘‘ఇదం కాతబ్బం’’, అకిచ్చేసు ‘‘ఇదం న కాతబ్బ’’న్తి ఉస్సుక్కమాపన్నా హుత్వాతి అత్థో. ఏవం తే పోరాణా బ్రాహ్మణా ఏవరూపా హుత్వా దస్సనీయా పసాదనీయా లోకస్స పరమదక్ఖిణేయ్యా ఇమాయ పటిపత్తియా యావ లోకే అవత్తింసు, తావ విగతఈతిభయుపద్దవా హుత్వా నానప్పకారకం సుఖం ఏధిత్థ పాపుణి, సుఖం వా ఏధిత్థ సుఖం వుడ్ఢిం అగమాసి. అయం పజాతి సత్తలోకం నిదస్సేతి.

౩౦౨-౩. కాలచ్చయేన పన సమ్భిన్నమరియాదభావం ఆపజ్జితుకామానం తేసం ఆసి విపల్లాసో…పే… భాగసో మితే. తత్థ విపల్లాసోతి విపరీతసఞ్ఞా. అణుతో అణున్తి లామకట్ఠేన పరిత్తట్ఠేన అప్పస్సాదట్ఠేన అణుభూతతో కామగుణతో ఉప్పన్నం ఝానసామఞ్ఞనిబ్బానసుఖాని ఉపనిధాయ సఙ్ఖ్యమ్పి అనుపగమనేన అణుం కామసుఖం, లోకుత్తరసుఖం వా ఉపనిధాయ అణుభూతతో అత్తనా పటిలద్ధలోకియసమాపత్తిసుఖతో అణుం అప్పకతోపి అప్పకం కామసుఖం దిస్వాతి అధిప్పాయో. రాజినో చాతి రఞ్ఞో చ. వియాకారన్తి సమ్పత్తిం. ఆజఞ్ఞసంయుత్తేతి అస్సాజానీయసంయుత్తే. సుకతేతి దారుకమ్మలోహకమ్మేన సునిట్ఠితే. చిత్తసిబ్బనేతి సీహచమ్మాదీహి అలఙ్కరణవసేన చిత్రసిబ్బనే. నివేసనేతి ఘరవత్థూని. నివేసేతి తత్థ పతిట్ఠాపితఘరాని. విభత్తేతి ఆయామవిత్థారవసేన విభత్తాని. భాగసో మితేతి అఙ్గణద్వారపాసాదకూటాగారాదివసేన కోట్ఠాసం కోట్ఠాసం కత్వా మితాని. కిం వుత్తం హోతి? తేసం బ్రాహ్మణానం అణుతో అణుసఞ్ఞితం కామసుఖఞ్చ రఞ్ఞో బ్యాకారఞ్చ అలఙ్కతనారియో చ వుత్తప్పకారే రథే చ నివేసనే నివేసే చ దిస్వా దుక్ఖేసుయేవ ఏతేసు వత్థూసు ‘‘సుఖ’’న్తి పవత్తత్తా పుబ్బే పవత్తనేక్ఖమ్మసఞ్ఞావిపల్లాససఙ్ఖాతా విపరీతసఞ్ఞా ఆసి.

౩౦౪. తే ఏవం విపరీతసఞ్ఞా హుత్వా గోమణ్డలపరిబ్యూళ్హం…పే… బ్రాహ్మణా. తత్థ గోమణ్డలపరిబ్యూళ్హన్తి గోయూథేహి పరికిణ్ణం. నారీవరగణాయుతన్తి వరనారీగణసంయుత్తం. ఉళారన్తి విపులం. మానుసం భోగన్తి మనుస్సానం నివేసనాదిభోగవత్థుం. అభిజ్ఝాయింసూతి ‘‘అహో వతిదం అమ్హాకం అస్సా’’తి తణ్హం వడ్ఢేత్వా అభిపత్థయమానా ఝాయింసు.

౩౦౫. ఏవం అభిజ్ఝాయన్తా చ ‘‘ఏతే మనుస్సా సున్హాతా సువిలిత్తా కప్పితకేసమస్సూ ఆముత్తమణిఆభరణా పఞ్చహి కామగుణేహి పరిచారేన్తి, మయం పన ఏవం తేహి నమస్సియమానాపి సేదమలకిలిట్ఠగత్తా పరూళ్హకచ్ఛనఖలోమా భోగరహితా పరమకారుఞ్ఞతం పత్తా విహరామ. ఏతే చ హత్థిక్ఖన్ధఅస్సపిట్ఠిసివికాసువణ్ణరథాదీహి విచరన్తి, మయం పాదేహి. ఏతే ద్విభూమికాదిపాసాదతలేసు వసన్తి, మయం అరఞ్ఞరుక్ఖమూలాదీసు. ఏతే చ గోనకాదీహి అత్థరణేహి అత్థతాసు వరసేయ్యాసు సయన్తి, మయం తట్టికాచమ్మఖణ్డాదీని అత్థరిత్వా భూమియం. ఏతే నానారసాని భోజనాని భుఞ్జన్తి, మయం ఉఞ్ఛాచరియాయ యాపేమ. కథం ను ఖో మయమ్పి ఏతేహి సదిసా భవేయ్యామా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ధనం ఇచ్ఛితబ్బం, న సక్కా ధనరహితేహి అయం సమ్పత్తి పాపుణితు’’న్తి చ అవధారేత్వా వేదే భిన్దిత్వా ధమ్మయుత్తే పురాణమన్తే నాసేత్వా అధమ్మయుత్తే కూటమన్తే గన్థేత్వా ధనత్థికా ఓక్కాకరాజానముపసఙ్కమ్మ సోత్థివచనాదీని పయుఞ్జిత్వా ‘‘అమ్హాకం, మహారాజ, బ్రాహ్మణవంసే పవేణియా ఆగతం పోరాణమన్తపదం అత్థి, తం మయం ఆచరియముట్ఠితాయ న కస్సచి భణిమ్హా, తం మహారాజా సోతుమరహతీ’’తి చ వత్వా అస్సమేధాదియఞ్ఞం వణ్ణయింసు. వణ్ణయిత్వా చ రాజానం ఉస్సాహేన్తా ‘‘యజ, మహారాజ, ఏవం పహూతధనధఞ్ఞో త్వం, నత్థి తే యఞ్ఞసమ్భారవేకల్లం, ఏవఞ్హి తే యజతో సత్తకులపరివట్టా సగ్గే ఉప్పజ్జిస్సన్తీ’’తి అవోచుం. తేన నేసం తం పవత్తిం దస్సేన్తో ఆహ భగవా ‘‘తే తత్థ మన్తే…పే… బహు తే ధన’’న్తి.

తత్థ తత్థాతి తస్మిం, యం భోగమభిజ్ఝాయింసు, తన్నిమిత్తన్తి వుత్తం హోతి. నిమిత్తత్థే హి ఏతం భుమ్మవచనం. తదుపాగమున్తి తదా ఉపాగముం. పహూతధనధఞ్ఞోసీతి పహూతధనధఞ్ఞో భవిస్ససి, అభిసమ్పరాయన్తి అధిప్పాయో. ఆసంసాయఞ్హి అనాగతేపి వత్తమానవచనం ఇచ్ఛన్తి సద్దకోవిదా. యజస్సూతి యజాహి. విత్తం ధనన్తి జాతరూపాదిరతనమేవ విత్తికారణతో విత్తం, సమిద్ధికారణతో ధనన్తి వుత్తం. అథ వా విత్తన్తి విత్తికారణభూతమేవ ఆభరణాది ఉపకరణం, యం ‘‘పహూతవిత్తూపకరణో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౩౩౧) ఆగచ్ఛతి. ధనన్తి హిరఞ్ఞసువణ్ణాది. కిం వుత్తం హోతి? తే బ్రాహ్మణా మన్తే గన్థేత్వా తదా ఓక్కాకం ఉపాగముం. కిన్తి? ‘‘మహారాజ, బహూ తే విత్తఞ్చ ధనఞ్చ, యజస్సు, ఆయతిమ్పి పహూతధనధఞ్ఞో భవిస్ససీ’’తి.

౩౦౬. ఏవం కారణం వత్వా సఞ్ఞాపేన్తేహి తతో చ రాజా…పే… అదా ధనం. తత్థ సఞ్ఞత్తోతి ఞాపితో. రథేసభోతి మహారథేసు ఖత్తియేసు అకమ్పియట్ఠేన ఉసభసదిసో. ‘‘అస్సమేధ’’న్తిఆదీసు అస్సమేత్థ మేధన్తీతి అస్సమేధో, ద్వీహి పరియఞ్ఞేహి యజితబ్బస్స ఏకవీసతియూపస్స ఠపేత్వా భూమిఞ్చ పురిసే చ అవసేససబ్బవిభవదక్ఖిణస్స యఞ్ఞస్సేతం అధివచనం. పురిసమేత్థ మేధన్తీతి పురిసమేధో, చతూహి పరియఞ్ఞేహి యజితబ్బస్స సద్ధిం భూమియా అస్సమేధే వుత్తవిభవదక్ఖిణస్స యఞ్ఞస్సేతం అధివచనం. సమ్మమేత్థ పాసన్తీతి సమ్మాపాసో, దివసే దివసే సమ్మం ఖిపిత్వా తస్స పతితోకాసే వేదిం కత్వా సంహారిమేహి యూపాదీహి సరస్సతినదియా నిముగ్గోకాసతో పభుతి పటిలోమం గచ్ఛన్తేన యజితబ్బస్స సత్రయాగస్సేతం అధివచనం. వాజమేత్థ పివన్తీతి వాజపేయ్యో. ఏకేన పరియఞ్ఞేన సత్తరసహి పసూహి యజితబ్బస్స బేలువయూపస్స సత్తరసకదక్ఖిణస్స యఞ్ఞస్సేతం అధివచనం. నత్థి ఏత్థ అగ్గళాతి నిరగ్గళో, నవహి పరియఞ్ఞేహి యజితబ్బస్స సద్ధిం భూమియా చ పురిసేహి చ అస్సమేధే వుత్తవిభవదక్ఖిణస్స సబ్బమేధపరియాయనామస్స అస్సమేధవికప్పస్సేతం అధివచనం. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౩౦౭-౮. ఇదాని యం వుత్తం ‘‘బ్రాహ్మణానమదా ధన’’న్తి, తం దస్సేన్తో ‘‘గావో సయనఞ్చా’’తి గాథాద్వయమాహ. సో హి రాజా ‘‘దీఘరత్తం లూఖాహారేన కిలన్తా పఞ్చ గోరసే పరిభుఞ్జన్తూ’’తి నేసం సపుఙ్గవాని గోయూథానేవ అదాసి, తథా ‘‘దీఘరత్తం థణ్డిలసాయితాయ థూలసాటకనివాసనేన ఏకసేయ్యాయ పాదచారేన రుక్ఖమూలాదివాసేన చ కిలన్తా గోనకాదిఅత్థతవరసయనాదీసు సుఖం అనుభోన్తూ’’తి నేసం మహగ్ఘాని సయనాదీని చ అదాసి. ఏవమేతం నానప్పకారకం అఞ్ఞఞ్చ హిరఞ్ఞసువణ్ణాదిధనం అదాసి. తేనాహ భగవా – ‘‘గావో సయనఞ్చ వత్థఞ్చ…పే… బ్రాహ్మణానమదా ధన’’న్తి.

౩౦౯-౧౦. ఏవం తస్స రఞ్ఞో సన్తికా తే చ తత్థ…పే… పున ముపాగముం. కిం వుత్తం హోతి? తస్స రఞ్ఞో సన్తికా తే బ్రాహ్మణా తేసు యాగేసు ధనం లభిత్వా దీఘరత్తం దివసే దివసే ఏవమేవ ఘాసచ్ఛాదనం పరియేసిత్వా నానప్పకారకం వత్థుకామ సన్నిధిం సమరోచయుం. తతో తేసం ఇచ్ఛావతిణ్ణానం ఖీరాదిపఞ్చగోరసస్సాదవసేన రసతణ్హాయ ఓతిణ్ణచిత్తానం ‘‘ఖీరాదీనిపి తావ గున్నం సాదూని, అద్ధా ఇమాసం మంసం సాదుతరం భవిస్సతీ’’తి ఏవం మంసం పటిచ్చ భియ్యో తణ్హా పవడ్ఢథ. తతో చిన్తేసుం – ‘‘సచే మయం మారేత్వా ఖాదిస్సామ, గారయ్హా భవిస్సామ, యంనూన మన్తే గన్థేయ్యామా’’తి. అథ పునపి వేదం భిన్దిత్వా తదనురూపే తే తత్థ మన్తే గన్థేత్వా తే బ్రాహ్మణా తన్నిమిత్తం కూటమన్తే గన్థేత్వా ఓక్కాకరాజానం పున ఉపాగమింసు. ఇమమత్థం భాసమానా ‘‘యథా ఆపో చ…పే… బహు తే ధన’’న్తి.

కిం వుత్తం హోతి? అమ్హాకం, మహారాజ, మన్తేసు ఏతదాగతం యథా ఆపో హత్థధోవనాదిసబ్బకిచ్చేసు పాణీనం ఉపయోగం గచ్ఛతి, నత్థి తేసం తతోనిదానం పాపం. కస్మా? యస్మా పరిక్ఖారో సో హి పాణినం, ఉపకరణత్థాయ ఉప్పన్నోతి అధిప్పాయో. యథా చాయం మహాపథవీ గమనట్ఠానాదిసబ్బకిచ్చేసు కహాపణసఙ్ఖాతం హిరఞ్ఞం సువణ్ణరజతాదిభేదం ధనం, యవగోధూమాదిభేదం ధానియఞ్చ, సంవోహారాదిసబ్బకిచ్చేసు ఉపయోగం గచ్ఛతి, ఏవం గావో మనుస్సానం సబ్బకిచ్చేసు ఉపయోగగమనత్థాయ ఉప్పన్నా. తస్మా ఏతా హనిత్వా నానప్పకారకే యాగే యజస్సు బహు తే విత్తం, యజస్సు బహు తే ధనన్తి.

౩౧౧-౧౨. ఏవం పురిమనయేనేవ తతో చ రాజా…పే… అఘాతయి, యం తతో పుబ్బే కఞ్చి సత్తం న పాదా…పే… ఘాతయి. తదా కిర బ్రాహ్మణా యఞ్ఞావాటం గావీనం పూరేత్వా మఙ్గలఉసభం బన్ధిత్వా రఞ్ఞో మూలం నేత్వా ‘‘మహారాజ, గోమేధయఞ్ఞం యజస్సు, ఏవం తే బ్రహ్మలోకస్స మగ్గో విసుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఆహంసు. రాజా కతమఙ్గలకిచ్చో ఖగ్గం గహేత్వా పుఙ్గవేన సహ అనేకసతసహస్సా గావో మారేసి. బ్రాహ్మణా యఞ్ఞావాటే మంసాని ఛిన్దిత్వా ఖాదింసు, పీతకోదాతరత్తకమ్బలే చ పారుపిత్వా మారేసుం. తదుపాదాయ కిర గావో పారుతే దిస్వా ఉబ్బిజ్జన్తి. తేనాహ భగవా – ‘‘న పాదా…పే… ఘాతయీ’’తి.

౩౧౩. తతో దేవాతి ఏవం తస్మిం రాజిని గావియో ఘాతేతుమారద్ధే అథ తదనన్తరమేవ తం గోఘాతకం దిస్వా ఏతే చాతుమహారాజికాదయో దేవా చ, పితరోతి బ్రాహ్మణేసు లద్ధవోహారా బ్రహ్మానో చ, సక్కో దేవానమిన్దో చ, పబ్బతపాదనివాసినో దానవయక్ఖసఞ్ఞితా అసురరక్ఖసా చ ‘‘అధమ్మో అధమ్మో’’తి ఏవం వాచం నిచ్ఛారేన్తా ‘‘ధి మనుస్సా, ధి మనుస్సా’’తి చ వదన్తా పక్కన్దుం. ఏవం భూమితో పభుతి సో సద్దో ముహుత్తేన యావ బ్రహ్మలోకా అగమాసి, ఏకధిక్కారపరిపుణ్ణో లోకో అహోసి. కిం కారణం? యం సత్థం నిపతీ గవే, యస్మా గావిమ్హి సత్థం నిపతీతి వుత్తం హోతి.

౩౧౪. న కేవలఞ్చ దేవాదయో పక్కన్దుం, అయమఞ్ఞోపి లోకే అనత్థో ఉదపాది – యే హి తే తయో రోగా పురే ఆసుం, ఇచ్ఛా అనసనం జరా, కిఞ్చి కిఞ్చిదేవ పత్థనతణ్హా చ ఖుదా చ పరిపాకజరా చాతి వుత్తం హోతి. తే పసూనఞ్చ సమారమ్భా, అట్ఠానవుతిమాగముం, చక్ఖురోగాదినా భేదేన అట్ఠనవుతిభావం పాపుణింసూతి అత్థో.

౩౧౫. ఇదాని భగవా తం పసుసమారమ్భం నిన్దన్తో ఆహ ‘‘ఏసో అధమ్మో’’తి. తస్సత్థో ఏసో పసుసమారమ్భసఙ్ఖాతో కాయదణ్డాదీనం తిణ్ణం దణ్డానం అఞ్ఞతరదణ్డభూతో ధమ్మతో అపేతత్తా అధమ్మో ఓక్కన్తో అహు, పవత్తో ఆసి, సో చ ఖో తతో పభుతి పవత్తత్తా పురాణో, యస్స ఓక్కమనతో పభుతి కేనచి పాదాదినా అహింసనతో అదూసికాయో గావో హఞ్ఞన్తి. యా ఘాతేన్తా ధమ్మా ధంసన్తి చవన్తి పరిహాయన్తి యాజకా యఞ్ఞయాజినో జనాతి.

౩౧౬. ఏవమేసో అణుధమ్మోతి ఏవం ఏసో లామకధమ్మో హీనధమ్మో, అధమ్మోతి వుత్తం హోతి. యస్మా వా ఏత్థ దానధమ్మోపి అప్పకో అత్థి, తస్మా తం సన్ధాయాహ ‘‘అణుధమ్మో’’తి. పోరాణోతి తావ చిరకాలతో పభుతి పవత్తత్తా పోరాణో. విఞ్ఞూహి పన గరహితత్తా విఞ్ఞూగరహితోతి వేదితబ్బో. యస్మా చ విఞ్ఞుగరహితో, తస్మా యత్థ ఏదిసకం పస్సతి, యాజకం గరహతీ జనో. కథం? ‘‘అబ్బుదం బ్రాహ్మణేహి ఉప్పాదితం, గావో వధిత్వా మంసం ఖాదన్తీ’’తి ఏవమాదీని వత్వాతి అయమేత్థ అనుస్సవో.

౩౧౭. ఏవం ధమ్మే వియాపన్నేతి ఏవం పోరాణే బ్రాహ్మణధమ్మే నట్ఠే. ‘‘వియావత్తే’’తిపి పాఠో, విపరివత్తిత్వా అఞ్ఞథా భూతేతి అత్థో. విభిన్నా సుద్దవేస్సికాతి పుబ్బే సమగ్గా విహరన్తా సుద్దా చ వేస్సా చ తే విభిన్నా. పుథూ విభిన్నా ఖత్తియాతి ఖత్తియాపి బహూ అఞ్ఞమఞ్ఞం భిన్నా. పతిం భరియావమఞ్ఞథాతి భరియా చ ఘరావాసత్థం ఇస్సరియబలే ఠపితా పుత్తబలాదీహి ఉపేతా హుత్వా పతిం అవమఞ్ఞథ, పరిభవి అవమఞ్ఞి న సక్కచ్చం ఉపట్ఠాసి.

౩౧౮. ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం విభిన్నా సమానా ఖత్తియా బ్రహ్మబన్ధూ చ…పే… కామానం వసమన్వగున్తి. ఖత్తియా చ బ్రాహ్మణా చ యే చఞ్ఞే వేస్ససుద్దా యథా సఙ్కరం నాపజ్జన్తి, ఏవం అత్తనో అత్తనో గోత్తేన రక్ఖితత్తా గోత్తరక్ఖితా. తే సబ్బేపి తం జాతివాదం నిరంకత్వా, ‘‘అహం ఖత్తియో, అహం బ్రాహ్మణో’’తి ఏతం సబ్బమ్పి నాసేత్వా పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతానం కామానం వసం అన్వగుం ఆసత్తం పాపుణింసు, కామహేతు న కిఞ్చి అకత్తబ్బం నాకంసూతి వుత్తం హోతి.

ఏవమేత్థ భగవా ‘‘ఇసయో పుబ్బకా’’తిఆదీహి నవహి గాథాహి పోరాణానం బ్రాహ్మణానం వణ్ణం భాసిత్వా ‘‘యో నేసం పరమో’’తి గాథాయ బ్రహ్మసమం, ‘‘తస్స వత్తమనుసిక్ఖన్తా’’తి గాథాయ దేవసమం, ‘‘తణ్డులం సయన’’న్తిఆదికాహి చతూహి గాథాహి మరియాదం, ‘‘తేసం ఆసి విపల్లాసో’’తిఆదీహి సత్తరసహి గాథాహి సమ్భిన్నమరియాదం, తస్స విప్పటిపత్తియా దేవాదీనం పక్కన్దనాదిదీపనత్థఞ్చ దస్సేత్వా దేసనం నిట్ఠాపేసి. బ్రాహ్మణచణ్డాలో పన ఇధ అవుత్తోయేవ. కస్మా? యస్మా విపత్తియా అకారణం. బ్రాహ్మణధమ్మసమ్పత్తియా హి బ్రహ్మసమదేవసమమరియాదా కారణం హోన్తి, విపత్తియా సమ్భిన్నమరియాదో. అయం పన దోణసుత్తే (అ. ని. ౫.౧౯౨) వుత్తప్పకారో బ్రాహ్మణచణ్డాలో బ్రాహ్మణధమ్మవిపత్తియాపి అకారణం. కస్మా? విపన్నే ధమ్మే ఉప్పన్నత్తా. తస్మా తం అదస్సేత్వావ దేసనం నిట్ఠాపేసి. ఏతరహి పన సోపి బ్రాహ్మణచణ్డాలో దుల్లభో. ఏవమయం బ్రాహ్మణానం ధమ్మో వినట్ఠో. తేనేవాహ దోణో బ్రాహ్మణో – ‘‘ఏవం సన్తే మయం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణచణ్డాలమ్పి న పూరేమా’’తి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ బ్రాహ్మణధమ్మికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ధమ్మసుత్త-(నావాసుత్త)-వణ్ణనా

౩౧౯. యస్మా హి ధమ్మన్తి ధమ్మసుత్తం, ‘‘నావాసుత్త’’న్తిపి వుచ్చతి. కా ఉప్పత్తి? ఇదం సుత్తం ఆయస్మన్తం సారిపుత్తత్థేరం ఆరబ్భ వుత్తం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ద్విన్నం అగ్గసావకానం ఉప్పత్తితో పభుతి వేదితబ్బో. సేయ్యథిదం – అనుప్పన్నే కిర భగవతి ద్వే అగ్గసావకా ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం కప్పసతసహస్సఞ్చ పారమియో పూరేత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తా. తేసం పఠమో చవిత్వా రాజగహస్స అవిదూరే ఉపతిస్సగామో నామ బ్రాహ్మణానం భోగగామో అత్థి, తత్థ సట్ఠిఅధికపఞ్చకోటిసతధనవిభవస్స గామసామినో బ్రాహ్మణస్స రూపసారీ నామ బ్రాహ్మణీ, తస్సా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. దుతియో తస్సేవావిదూరే కోలితగామో నామ బ్రాహ్మణానం భోగగామో అత్థి. తత్థ తథారూపవిభవస్సేవ గామసామినో బ్రాహ్మణస్స మోగ్గల్లానీ నామ బ్రాహ్మణీ, తస్సా కుచ్ఛియం తం దివసమేవ పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. ఏవం తేసం ఏకదివసమేవ పటిసన్ధిగ్గహణఞ్చ గబ్భవుట్ఠానఞ్చ అహోసి. ఏకదివసేయేవ చ నేసం ఏకస్స ఉపతిస్సగామే జాతత్తా ఉపతిస్సో, ఏకస్స కోలితగామే జాతత్తా కోలితోతి నామమకంసు.

తే సహపంసుం కీళన్తా సహాయకా అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిం పాపుణింసు, ఏకమేకస్స చ పఞ్చపఞ్చమాణవకసతాని పరివారా అహేసుం. తే ఉయ్యానం వా నదీతిత్థం వా గచ్ఛన్తా సపరివారాయేవ గచ్ఛన్తి. ఏకో పఞ్చహి సువణ్ణసివికాసతేహి, దుతియో పఞ్చహి ఆజఞ్ఞరథసతేహి. తదా చ రాజగహే కాలానుకాలం గిరగ్గసమజ్జో నామ హోతి. సాయన్హసమయే నగరవేమజ్ఝే యత్థ సకలఅఙ్గమగధవాసినో అభిఞ్ఞాతా ఖత్తియకుమారాదయో సన్నిపతిత్వా సుపఞ్ఞత్తేసు మఞ్చపీఠాదీసు నిసిన్నా సమజ్జవిభూతిం పస్సన్తి. అథ తే సహాయకా తేన పరివారేన సద్ధిం తత్థ గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసీదింసు. తతో ఉపతిస్సో సమజ్జవిభూతిం పస్సన్తో మహాజనకాయం సన్నిపతితం దిస్వా ‘‘ఏత్తకో జనకాయో వస్ససతం అప్పత్వావ మరిస్సతీ’’తి చిన్తేసి. తస్స మరణం ఆగన్త్వా నలాటన్తే పతిట్ఠితం వియ అహోసి, తథా కోలితస్స. తేసం అనేకప్పకారేసు నటేసు నచ్చన్తేసు దస్సనమత్తేపి చిత్తం న నమి, అఞ్ఞదత్థు సంవేగోయేవ ఉదపాది.

అథ వుట్ఠితే సమజ్జే పక్కన్తాయ పరిసాయ సకపరివారేన పక్కన్తేసు తేసు సహాయేసు కోలితో ఉపతిస్సం పుచ్ఛి – ‘‘కిం, సమ్మ, నాటకాదిదస్సనేన తవ పమోదనమత్తమ్పి నాహోసీ’’తి? సో తస్స తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా తమ్పి తథేవ పటిపుచ్ఛి. సోపి తస్స అత్తనో పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘ఏహి, సమ్మ, పబ్బజిత్వా అమతం గవేసామా’’తి ఆహ. ‘‘సాధు సమ్మా’’తి ఉపతిస్సో తం సమ్పటిచ్ఛి. తతో ద్వేపి జనా తం సమ్పత్తిం ఛడ్డేత్వా పునదేవ రాజగహమనుప్పత్తా. తేన చ సమయేన రాజగహే సఞ్చయో నామ పరిబ్బాజకో పటివసతి. తే తస్స సన్తికే పఞ్చహి మాణవకసతేహి సద్ధిం పబ్బజిత్వా కతిపాహేనేవ తయో వేదే సబ్బఞ్చ పరిబ్బాజకసమయం ఉగ్గహేసుం. తే తేసం సత్థానం ఆదిమజ్ఝపరియోసానం ఉపపరిక్ఖన్తా పరియోసానం అదిస్వా ఆచరియం పుచ్ఛింసు – ‘‘ఇమేసం సత్థానం ఆదిమజ్ఝం దిస్సతి, పరియోసానం పన న దిస్సతి ‘ఇదం నామ ఇమేహి సత్థేహి పాపుణేయ్యాతి, యతో ఉత్తరి పాపుణితబ్బం నత్థీ’’’తి. సోపి ఆహ – ‘‘అహమ్పి తేసం తథావిధం పరియోసానం న పస్సామీ’’తి. తే ఆహంసు – ‘‘తేన హి మయం ఇమేసం పరియోసానం గవేసామా’’తి. తే ఆచరియో ‘‘యథాసుఖం గవేసథా’’తి ఆహ. ఏవం తే తేన అనుఞ్ఞాతా అమతం గవేసమానా ఆహిణ్డన్తా జమ్బుదీపే పాకటా అహేసుం. తేహి ఖత్తియపణ్డితాదయో పఞ్హం పుట్ఠా ఉత్తరుత్తరిం న సమ్పాయన్తి. ‘‘ఉపతిస్సో కోలితో’’తి వుత్తే పన ‘‘కే ఏతే, న ఖో మయం జానామా’’తి భణన్తా నత్థి, ఏవం విస్సుతా అహేసుం.

ఏవం తేసు అమతపరియేసనం చరమానేసు అమ్హాకం భగవా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన రాజగహమనుప్పత్తో. తే చ పరిబ్బాజకా సకలజమ్బుదీపం చరిత్వా తిట్ఠతు అమతం, అన్తమసో పరియోసానపఞ్హవిస్సజ్జనమత్తమ్పి అలభన్తా పునదేవ రాజగహం అగమంసు. అథ ఖో ఆయస్మా అస్సజి పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వాతి యావ తేసం పబ్బజ్జా, తావ సబ్బం పబ్బజ్జాక్ఖన్ధకే (మహావ. ౬౦) ఆగతనయేనేవ విత్థారతో దట్ఠబ్బం.

ఏవం పబ్బజితేసు తేసు ద్వీసు సహాయకేసు ఆయస్మా సారిపుత్తో అడ్ఢమాసేన సావకపారమీఞాణం సచ్ఛాకాసి. సో యదా అస్సజిత్థేరేన సద్ధిం ఏకవిహారే వసతి, తదా భగవతో ఉపట్ఠానం గన్త్వా అనన్తరం థేరస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి ‘‘పుబ్బాచరియో మే అయమాయస్మా, ఏతమహం నిస్సాయ భగవతో సాసనం అఞ్ఞాసి’’న్తి గారవేన. యదా పన అస్సజిత్థేరేన సద్ధిం ఏకవిహారే న వసతి, తదా యస్సం దిసాయం థేరో వసతి, తం దిసం ఓలోకేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ నమస్సతి. తం దిస్వా కేచి భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘సారిపుత్తో అగ్గసావకో హుత్వా దిసం నమస్సతి, అజ్జాపి మఞ్ఞే బ్రాహ్మణదిట్ఠి అప్పహీనా’’తి. అథ భగవా దిబ్బాయ సోతధాతుయా తం కథాసల్లాపం సుత్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నంయేవ అత్తానం దస్సేన్తో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి? తే తం పవత్తిం ఆచిక్ఖింసు. తతో భగవా ‘‘న, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో దిసం నమస్సతి, యం నిస్సాయ సాసనం అఞ్ఞాసి, తం అత్తనో ఆచరియం వన్దతి నమస్సతి సమ్మానేతి, ఆచరియపూజకో, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో’’తి వత్వా తత్థ సన్నిపతితానం ధమ్మదేసనత్థం ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ యస్మా హి ధమ్మం పురిసో విజఞ్ఞాతి యతో పుగ్గలా పిటకత్తయప్పభేదం పరియత్తిధమ్మం వా, పరియత్తిం సుత్వా అధిగన్తబ్బం నవలోకుత్తరప్పభేదం పటివేధధమ్మం వా పురిసో విజఞ్ఞా జానేయ్య వేదేయ్య. ‘‘యస్సా’’తిపి పాఠో, సో ఏవత్థో. ఇన్దంవ నం దేవతా పూజయేయ్యాతి యథా సక్కం దేవానమిన్దం ద్వీసు దేవలోకేసు దేవతా పూజేన్తి, ఏవం సో పుగ్గలో తం పుగ్గలం కాలస్సేవ వుట్ఠాయ ఉపాహనఓముఞ్చనాదిం సబ్బం వత్తపటివత్తం కరోన్తో పూజేయ్య సక్కరేయ్య గరుకరేయ్య. కిం కారణం? సో పూజితో…పే… పాతుకరోతి ధమ్మం, సో ఆచరియో ఏవం పూజితో తస్మిం అన్తేవాసిమ్హి పసన్నచిత్తో పరియత్తిపటివేధవసేన బహుస్సుతో దేసనావసేనేవ పరియత్తిధమ్మఞ్చ, దేసనం సుత్వా యథానుసిట్ఠం పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బం పటివేధధమ్మఞ్చ పాతుకరోతి దేసేతి, దేసనాయ వా పరియత్తిధమ్మం, ఉపమావసేన అత్తనా అధిగతపటివేధధమ్మం పాతుకరోతి.

౩౨౦. తదట్ఠికత్వాన నిసమ్మ ధీరోతి ఏవం పసన్నేన ఆచరియేన పాతుకతం ధమ్మం అట్ఠికత్వాన సుణిత్వా ఉపధారణసమత్థతాయ ధీరో పురిసో. ధమ్మానుధమ్మం పటిపజ్జమానోతి లోకుత్తరధమ్మస్స అనులోమత్తా అనుధమ్మభూతం విపస్సనం భావయమానో. విఞ్ఞూ విభావీ నిపుణో చ హోతీతి విఞ్ఞుతాసఙ్ఖాతాయ పఞ్ఞాయ అధిగమేన విఞ్ఞూ, విభావేత్వా పరేసమ్పి పాకటం కత్వా ఞాపనసమత్థతాయ విభావీ, పరమసుఖుమత్థపటివేధతాయ నిపుణో చ హోతి. యో తాదిసం భజతి అప్పమత్తోతి యో తాదిసం పుబ్బే వుత్తప్పకారం బహుస్సుతం అప్పమత్తో తప్పసాదనపరో హుత్వా భజతి.

౩౨౧. ఏవం పణ్డితాచరియసేవనం పసంసిత్వా ఇదాని బాలాచరియసేవనం నిన్దన్తో ‘‘ఖుద్దఞ్చ బాల’’న్తి ఇమం గాథమాహ. తత్థ ఖుద్దన్తి ఖుద్దేన కాయకమ్మాదినా సమన్నాగతం, పఞ్ఞాభావతో బాలం. అనాగతత్థన్తి అనధిగతపరియత్తిపటివేధత్థం. ఉసూయకన్తి ఇస్సామనకతాయ అన్తేవాసికస్స వుడ్ఢిం అసహమానం. సేసమేత్థ పాకటమేవ పదతో. అధిప్పాయతో పన యో బహుచీవరాదిలాభీ ఆచరియో అన్తేవాసికానం చీవరాదీని న సక్కోతి దాతుం, ధమ్మదానే పన అనిచ్చదుక్ఖానత్తవచనమత్తమ్పి న సక్కోతి. ఏతేహి ఖుద్దతాదిధమ్మేహి సమన్నాగతత్తా తం ఖుద్దం బాలం అనాగతత్థం ఉసూయకం ఆచరియం ఉపసేవమానో ‘‘పూతిమచ్ఛం కుసగ్గేనా’’తి (ఇతివు. ౭౬; జా. ౧.౧౫.౧౮౩) వుత్తనయేన సయమ్పి బాలో హోతి. తస్మా ఇధ సాసనే కిఞ్చి అప్పమత్తకమ్పి పరియత్తిధమ్మం పటివేధధమ్మం వా అవిభావయిత్వా చ అవిజానిత్వా చ యస్స ధమ్మేసు కఙ్ఖా, తం అతరిత్వా మరణం ఉపేతీతి ఏవమస్స అత్థో వేదితబ్బో.

౩౨౨-౩. ఇదాని తస్సేవత్థస్స పాకటకరణత్థం ‘‘యథా నరో’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ ఆపగన్తి నదిం. మహోదకన్తి బహుఉదకం. సలిలన్తి ఇతో చితో చ గతం, విత్థిణ్ణన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘సరిత’’న్తిపి పాఠో, సో ఏవత్థో. సీఘసోతన్తి హారహారికం, వేగవతిన్తి వుత్తం హోతి. కిం సోతి ఏత్థ ‘‘సో వుయ్హమానో’’తి ఇమినా చ సోకారేన తస్స నరస్స నిద్దిట్ఠత్తా నిపాతమత్తో సోకారో. కిం సూతి వుత్తం హోతి యథా ‘‘న భవిస్సామి నామ సో, వినస్సిస్సామి నామ సో’’తి. ధమ్మన్తి పుబ్బే వుత్తం దువిధమేవ. అనిసామయత్థన్తి అనిసామేత్వా అత్థం. సేసమేత్థ పాకటమేవ పదతో.

అధిప్పాయతో పన యథా యో కోచిదేవ నరో వుత్తప్పకారం నదిం ఓతరిత్వా తాయ నదియా వుయ్హమానో అనుసోతగామీ సోతమేవ అనుగచ్ఛన్తో పరే పారత్థికే కిం సక్ఖతి పారం నేతుం. ‘‘సక్కతీ’’తిపి పాఠో. తథేవ దువిధమ్పి ధమ్మం అత్తనో పఞ్ఞాయ అవిభావయిత్వా బహుస్సుతానఞ్చ సన్తికే అత్థం అనిసామేత్వా సయం అవిభావితత్తా అజానన్తో అనిసామితత్తా చ అవితిణ్ణకఙ్ఖో పరే కిం సక్ఖతి నిజ్ఝాపేతుం పేక్ఖాపేతున్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ‘‘సో వత, చున్ద, అత్తనా పలిపపలిపన్నో’’తిఆదికఞ్చేత్థ (మ. ని. ౧.౮౭) సుత్తపదం అనుస్సరితబ్బం.

౩౨౪-౫. ఏవం బాలసేవనాయ బాలస్స పరం నిజ్ఝాపేతుం అసమత్థతాయ పాకటకరణత్థం ఉపమం వత్వా ఇదాని ‘‘యో తాదిసం భజతి అప్పమత్తో’’తి ఏత్థ వుత్తస్స పణ్డితస్స పరే నిజ్ఝాపేతుం సమత్థతాయ పాకటకరణత్థం ‘‘యథాపి నావ’’న్తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ ఫియేనాతి దబ్బిపదరేన. రిత్తేనాతి వేళుదణ్డేన. తత్థాతి తస్సం నావాయం. తత్రూపయఞ్ఞూతి తస్సా నావాయ ఆహరణపటిహరణాదిఉపాయజాననేన మగ్గపటిపాదనేన ఉపాయఞ్ఞూ. సిక్ఖితసిక్ఖతాయ సుకుసలహత్థతాయ చ కుసలో. ఉప్పన్నుపద్దవపటికారసమత్థతాయ ముతీమా. వేదగూతి వేదసఙ్ఖాతేహి చతూహి మగ్గఞాణేహి గతో. భావితత్తోతి తాయేవ మగ్గభావనాయ భావితచిత్తో. బహుస్సుతోతి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ. అవేధధమ్మోతి అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అకమ్పనియసభావో. సోతావధానూపనిసూపపన్నేతి సోతఓదహనేన చ మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయేన చ ఉపపన్నే. సేసం ఉత్తానపదత్థమేవ. అధిప్పాయయోజనాపి సక్కా పురిమనయేనేవ జానితున్తి న విత్థారితా.

౩౨౬. ఏవం పణ్డితస్స పరే నిజ్ఝాపేతుం సమత్థభావపాకటకరణత్థం ఉపమం వత్వా తస్సా పణ్డితసేవనాయ నియోజేన్తో ‘‘తస్మా హవే’’తి ఇమం అవసానగాథమాహ. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో – యస్మా ఉపనిస్సయసమ్పన్నా పణ్డితసేవనేన విసేసం పాపుణన్తి, తస్మా హవే సప్పురిసం భజేథ. కీదిసం సప్పురిసం భజేథ? మేధావినఞ్చేవ బహుస్సుతఞ్చ, పఞ్ఞాసమ్పత్తియా చ మేధావినం వుత్తప్పకారసుతద్వయేన చ బహుస్సుతం. తాదిసఞ్హి భజమానో తేన భాసితస్స ధమ్మస్స అఞ్ఞాయ అత్థం ఏవం ఞత్వా చ యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానో తాయ పటిపత్తియా పటివేధవసేన విఞ్ఞాతధమ్మో సో మగ్గఫలనిబ్బానప్పభేదం లోకుత్తరసుఖం లభేథ అధిగచ్ఛేయ్య పాపుణేయ్యాతి అరహత్తనికూటేన దేసనం సమాపేసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ధమ్మసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. కింసీలసుత్తవణ్ణనా

౩౨౭. కింసీలోతి కింసీలసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స గిహిసహాయకో ఏకో థేరస్సేవ పితునో వఙ్గన్తబ్రాహ్మణస్స సహాయస్స బ్రాహ్మణస్స పుత్తో సట్ఠికోటిఅధికం పఞ్చసతకోటిధనం పరిచ్చజిత్వా ఆయస్మతో సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా సబ్బం బుద్ధవచనం పరియాపుణి. తస్స థేరో బహుసో ఓవదిత్వా కమ్మట్ఠానమదాసి, సో తేన విసేసం నాధిగచ్ఛతి. తతో థేరో ‘‘బుద్ధవేనేయ్యో ఏసో’’తి ఞత్వా తం ఆదాయ భగవతో సన్తికం గన్త్వా తం భిక్ఖుం ఆరబ్భ పుగ్గలం అనియమేత్వా ‘‘కింసీలో’’తి పుచ్ఛి. అథస్స భగవా తతో పరం అభాసి. తత్థ కింసీలోతి కీదిసేన వారిత్తసీలేన సమన్నాగతో, కీదిసపకతికో వా. కింసమాచారోతి కీదిసేన చారిత్తేన యుత్తో. కాని కమ్మాని బ్రూహయన్తి కాని కాయకమ్మాదీని వడ్ఢేన్తో. నరో సమ్మా నివిట్ఠస్సాతి అభిరతో నరో సాసనే సమ్మా పతిట్ఠితో భవేయ్య. ఉత్తమత్థఞ్చ పాపుణేతి సబ్బత్థానం ఉత్తమం అరహత్తఞ్చ పాపుణేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

౩౨౮. తతో భగవా ‘‘సారిపుత్తో అడ్ఢమాసూపసమ్పన్నో సావకపారమిప్పత్తో, కస్మా ఆదికమ్మికపుథుజ్జనపఞ్హం పుచ్ఛతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘సద్ధివిహారికం ఆరబ్భా’’తి ఞత్వా పుచ్ఛాయ వుత్తం చారిత్తసీలం అవిభజిత్వావ తస్స సప్పాయవసేన ధమ్మం దేసేన్తో ‘‘వుడ్ఢాపచాయీ’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పఞ్ఞావుడ్ఢో, గుణవుడ్ఢో, జాతివుడ్ఢో, వయోవుడ్ఢోతి చత్తారో వుడ్ఢా. జాతియా హి దహరోపి బహుస్సుతో భిక్ఖు అప్పస్సుతమహల్లకభిక్ఖూనమన్తరే బాహుసచ్చపఞ్ఞాయ వుడ్ఢత్తా పఞ్ఞావుడ్ఢో. తస్స హి సన్తికే మహల్లకభిక్ఖూపి బుద్ధవచనం పరియాపుణన్తి, ఓవాదవినిచ్ఛయపఞ్హవిస్సజ్జనాని చ పచ్చాసీసన్తి. తథా దహరోపి భిక్ఖు అధిగమసమ్పన్నో గుణవుడ్ఢో నామ. తస్స హి ఓవాదే పతిట్ఠాయ మహల్లకాపి విపస్సనాగబ్భం గహేత్వా అరహత్తఫలం పాపుణన్తి. తథా దహరోపి రాజా ఖత్తియో ముద్ధావసిత్తో బ్రాహ్మణో వా సేసజనస్స వన్దనారహతో జాతివుడ్ఢో నామ. సబ్బో పన పఠమజాతో వయోవుడ్ఢో నామ. తత్థ యస్మా పఞ్ఞాయ సారిపుత్తత్థేరస్స సదిసో నత్థి ఠపేత్వా భగవన్తం, తథా గుణేనపి అడ్ఢమాసేన సబ్బసావకపారమీఞాణస్స పటివిద్ధత్తా. జాతియాపి సో బ్రాహ్మణమహాసాలకులే ఉప్పన్నో, తస్మా తస్స భిక్ఖునో వయేన సమానోపి సో ఇమేహి తీహి కారణేహి వుడ్ఢో. ఇమస్మిం పనత్థే పఞ్ఞాగుణేహి ఏవ వుడ్ఢభావం సన్ధాయ భగవా ఆహ – ‘‘వుడ్ఢాపచాయీ’’తి. తస్మా తాదిసానం వుడ్ఢానం అపచితికరణేన వుడ్ఢాపచాయీ, తేసమేవ వుడ్ఢానం లాభాదీసు ఉసూయవిగమేన అనుసూయకో చ సియాతి అయమాదిపాదస్స అత్థో.

కాలఞ్ఞూ చస్సాతి ఏత్థ పన రాగే ఉప్పన్నే తస్స వినోదనత్థాయ గరూనం దస్సనం గచ్ఛన్తోపి కాలఞ్ఞూ, దోసే… మోహే… కోసజ్జే ఉప్పన్నే తస్స వినోదనత్థాయ గరూనం దస్సనం గచ్ఛన్తోపి కాలఞ్ఞూ, యతో ఏవం కాలఞ్ఞూ చ అస్స గరూనం దస్సనాయ. ధమ్మిం కథన్తి సమథవిపస్సనాయుత్తం. ఏరయితన్తి వుత్తం. ఖణఞ్ఞూతి తస్సా కథాయ ఖణవేదీ, దుల్లభో వా అయం ఈదిసాయ కథాయ సవనక్ఖణోతి జానన్తో. సుణేయ్య సక్కచ్చాతి తం కథం సక్కచ్చం సుణేయ్య. న కేవలఞ్చ తమేవ, అఞ్ఞానిపి బుద్ధగుణాదిపటిసంయుత్తాని సుభాసితాని సక్కచ్చమేవ సుణేయ్యాతి అత్థో.

౩౨౯. ‘‘కాలఞ్ఞూ చస్స గరూనం దస్సనాయా’’తి ఏత్థ వుత్తనయఞ్చ అత్తనో ఉప్పన్నరాగాదివినోదనకాలం ఞత్వాపి గరూనం సన్తికం గచ్ఛన్తో కాలేన గచ్ఛే గరూనం సకాసం, ‘‘అహం కమ్మట్ఠానికో ధుతఙ్గధరో చా’’తి కత్వా న చేతియవన్దనబోధియఙ్గణభిక్ఖాచారమగ్గఅతిమజ్ఝన్హికవేలాదీసు యత్థ కత్థచి ఠితమాచరియం దిస్వా పరిపుచ్ఛనత్థాయ ఉపసఙ్కమేయ్య, సకసేనాసనే పన అత్తనో ఆసనే నిసిన్నం వూపసన్తదరథం సల్లక్ఖేత్వా కమ్మట్ఠానాదివిధిపుచ్ఛనత్థం ఉపసఙ్కమేయ్యాతి అత్థో. ఏవం ఉపసఙ్కమన్తోపి చ థమ్భం నిరంకత్వా నివాతవుత్తి థద్ధభావకరం మానం వినాసేత్వా నీచవుత్తి పాదపుఞ్ఛనచోళకఛిన్నవిసాణుసభఉద్ధతదాఠసప్పసదిసో హుత్వా ఉపసఙ్కమేయ్య. అథ తేన గరునా వుత్తం అత్థం ధమ్మం…పే… సమాచరే చ. అత్థన్తి భాసితత్థం. ధమ్మన్తి పాళిధమ్మం. సంయమన్తి సీలం. బ్రహ్మచరియన్తి అవసేససాసనబ్రహ్మచరియం. అనుస్సరే చేవ సమాచరే చాతి అత్థం కథితోకాసే అనుస్సరేయ్య, ధమ్మం సంయమం బ్రహ్మచరియం కథితోకాసే అనుస్సరేయ్య, అనుస్సరణమత్తేనేవ చ అతుస్సన్తో తం సబ్బమ్పి సమాచరే సమాచరేయ్య సమాదాయ వత్తేయ్య. తాసం కథానం అత్తని పవత్తనే ఉస్సుక్కం కరేయ్యాతి అత్థో. ఏవం కరోన్తో హి కిచ్చకరో హోతి.

౩౩౦. తతో పరఞ్చ ధమ్మారామో ధమ్మరతో ధమ్మే ఠితో ధమ్మవినిచ్ఛయఞ్ఞూ భవేయ్య. సబ్బపదేసు చేత్థ ధమ్మోతి సమథవిపస్సనా, ఆరామో రతీతి ఏకోవ అత్థో, ధమ్మే ఆరామో అస్సాతి ధమ్మారామో. ధమ్మే రతో, న అఞ్ఞం పిహేతీతి ధమ్మరతో. ధమ్మే ఠితో ధమ్మం వత్తనతో. ధమ్మవినిచ్ఛయం జానాతి ‘‘ఇదం ఉదయఞాణం ఇదం వయఞాణ’’న్తి ధమ్మవినిచ్ఛయఞ్ఞూ, ఏవరూపో అస్స. అథ యాయం రాజకథాదితిరచ్ఛానకథా తరుణవిపస్సకస్స బహిద్ధారూపాదీసు అభినన్దనుప్పాదనేన తం సమథవిపస్సనాధమ్మం సన్దూసేతి, తస్మా ‘‘ధమ్మసన్దోసవాదో’’తి వుచ్చతి, తం నేవాచరే ధమ్మసన్దోసవాదం, అఞ్ఞదత్థు ఆవాసగోచరాదిసప్పాయాని సేవన్తో తచ్ఛేహి నీయేథ సుభాసితేహి. సమథవిపస్సనాపటిసంయుత్తానేవేత్థ తచ్ఛాని, తథారూపేహి సుభాసితేహి నీయేథ నీయేయ్య, కాలం ఖేపేయ్యాతి అత్థో.

౩౩౧. ఇదాని ‘‘ధమ్మసన్దోసవాద’’న్తి ఏత్థ అతిసఙ్ఖేపేన వుత్తం సమథవిపస్సనాయుత్తస్స భిక్ఖునో ఉపక్కిలేసం పాకటం కరోన్తో తదఞ్ఞేనపి ఉపక్కిలేసేన సద్ధిం ‘‘హస్సం జప్ప’’న్తి ఇమం గాథమాహ. హాసన్తిపి పాఠో. విపస్సకేన హి భిక్ఖునా హసనీయస్మిం వత్థుస్మిం సితమత్తమేవ కాతబ్బం, నిరత్థకకథాజప్పో న భాసితబ్బో, ఞాతిబ్యసనాదీసు పరిదేవో న కాతబ్బో, ఖాణుకణ్టకాదిమ్హి మనోపదోసో న ఉప్పాదేతబ్బో. మాయాకతన్తి వుత్తా మాయా, తివిధం కుహనం, పచ్చయేసు గిద్ధి, జాతిఆదీహి మానో, పచ్చనీకసాతతాసఙ్ఖాతో సారమ్భో, ఫరుసవచనలక్ఖణం కక్కసం, రాగాదయో కసావా, అధిమత్తతణ్హాలక్ఖణా ముచ్ఛాతి ఇమే చ దోసా సుఖకామేన అఙ్గారకాసు వియ, సుచికామేన గూథఠానం వియ, జీవితుకామేన ఆసివిసాదయో వియ చ పహాతబ్బా. హిత్వా చ ఆరోగ్యమదాదివిగమా వీతమదేన చిత్తవిక్ఖేపాభావా ఠితత్తేన చరితబ్బం. ఏవం పటిపన్నో హి సబ్బుపక్కిలేసపరిసుద్ధాయ భావనాయ న చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణాతి. తేనాహ భగవా – ‘‘హస్సం జప్పం…పే… ఠితత్తో’’తి.

౩౩౨. ఇదాని య్వాయం ‘‘హస్సం జప్ప’’న్తిఆదినా నయేన ఉపక్కిలేసో వుత్తో, తేన సమన్నాగతో భిక్ఖు యస్మా సాహసో హోతి అవీమంసకారీ, రత్తో రాగవసేన దుట్ఠో దోసవసేన గచ్ఛతి, పమత్తో చ హోతి కుసలానం ధమ్మానం భావనాయ అసాతచ్చకారీ, తథారూపస్స చ ‘‘సుణేయ్య సక్కచ్చ సుభాసితానీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తో ఓవాదో నిరత్థకో, తస్మా ఇమస్స సంకిలేసస్స పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ సుతాదివుద్ధిపటిపక్ఖభావం దస్సేన్తో ‘‘విఞ్ఞాతసారానీ’’తి ఇమం గాథమాహ.

తస్సత్థో – యాని హేతాని సమథవిపస్సనాపటిసంయుత్తాని సుభాసితాని, తేసం విజాననం సారో. యది విఞ్ఞాతాని సాధు, అథ సద్దమత్తమేవ గహితం, న కిఞ్చి కతం హోతి, యేన ఏతాని సుతమయేన ఞాణేన విఞ్ఞాయన్తి, తం సుతం, ఏతఞ్చ సుతమయఞాణం విఞ్ఞాతసమాధిసారం, తేసు విఞ్ఞాతేసు ధమ్మేసు యో సమాధి చిత్తస్సావిక్ఖేపో తథత్తాయ పటిపత్తి, అయమస్స సారో. న హి విజాననమత్తేనేవ కోచి అత్థో సిజ్ఝతి. యో పనాయం నరో రాగాదివసేన వత్తనతో సాహసో, కుసలానం ధమ్మానం భావనాయ అసాతచ్చకారితాయ పమత్తో, సో సద్దమత్తగ్గాహీయేవ హోతి. తేన తస్స అత్థవిజాననాభావతో సా సుభాసితవిజాననపఞ్ఞా చ, తథత్తాయ పటిపత్తియా అభావతో సుతఞ్చ న వడ్ఢతీతి.

౩౩౩. ఏవం పమత్తానం సత్తానం పఞ్ఞాపరిహానిం సుతపరిహానిఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అప్పమత్తానం తదుభయసారాధిగమం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ధమ్మే చ యే…పే… సారమజ్ఝగూ’’తి. తత్థ అరియప్పవేదితో ధమ్మో నామ సమథవిపస్సనాధమ్మో. ఏకోపి హి బుద్ధో సమథవిపస్సనాధమ్మం అదేసేత్వా పరినిబ్బుతో నామ నత్థి. తస్మా ఏతస్మిం ధమ్మే చ యే అరియప్పవేదితే రతా నిరతా అప్పమత్తా సాతచ్చానుయోగినో, అనుత్తరా తే వచసా మనసా కమ్మునా చ, తే చతుబ్బిధేన వచీసుచరితేన తివిధేన మనోసుచరితేన తివిధేన కాయసుచరితేన చ సమన్నాగతత్తా వచసా మనసా కమ్మునా చ అనుత్తరా, అవసేససత్తేహి అసమా అగ్గావిసిట్ఠా. ఏత్తావతా సద్ధిం పుబ్బభాగసీలేన అరియమగ్గసమ్పయుత్తం సీలం దస్సేతి. ఏవం పరిసుద్ధసీలా తే సన్తిసోరచ్చసమాధిసణ్ఠితా, సుతస్స పఞ్ఞాయ చ సారమజ్ఝగూ, యే అరియప్పవేదితే ధమ్మే రతా, తే న కేవలం వాచాదీహి అనుత్తరా హోన్తి, అపిచ ఖో పన సన్తిసోరచ్చే సమాధిమ్హి చ సణ్ఠితా హుత్వా సుతస్స పఞ్ఞాయ చ సారమజ్ఝగూ అధిగతా ఇచ్చేవ వేదితబ్బా. ఆసంసాయం భూతవచనం. తత్థ సన్తీతి నిబ్బానం, సోరచ్చన్తి సున్దరే రతభావేన యథాభూతపటివేధికా పఞ్ఞా, సన్తియా సోరచ్చన్తి సన్తిసోరచ్చం, నిబ్బానారమ్మణాయ మగ్గపఞ్ఞాయేతం అధివచనం. సమాధీతి తంసమ్పయుత్తోవ మగ్గసమాధి. సణ్ఠితాతి తదుభయే పతిట్ఠితా. సుతపఞ్ఞానం సారం నామ అరహత్తఫలవిముత్తి. విముత్తిసారఞ్హి ఇదం బ్రహ్మచరియం.

ఏవమేత్థ భగవా ధమ్మేన పుబ్బభాగపటిపదం, ‘‘అనుత్తరా వచసా’’తిఆదీహి సీలక్ఖన్ధం, సన్తిసోరచ్చసమాధీహి పఞ్ఞాక్ఖన్ధసమాధిక్ఖన్ధేతి తీహిపి ఇమేహి ఖన్ధేహి అపరభాగపటిపదఞ్చ దస్సేత్వా సుతపఞ్ఞాసారేన అకుప్పవిముత్తిం దస్సేన్తో అరహత్తనికూటేన దేసనం సమాపేసి. దేసనాపరియోసానే చ సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలం పత్వా పున న చిరస్సేవ అగ్గఫలే అరహత్తే పతిట్ఠాసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కింసీలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ఉట్ఠానసుత్తవణ్ణనా

౩౩౪. ఉట్ఠహథాతి ఉట్ఠానసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరన్తో రత్తిం జేతవనవిహారే వసిత్వా పుబ్బణ్హసమయం భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో సావత్థియం పిణ్డాయ చరిత్వా పాచీనద్వారేన నగరా నిక్ఖమిత్వా మిగారమాతుపాసాదం అగమాసి దివావిహారత్థాయ. ఆచిణ్ణం కిరేతం భగవతో రత్తిం జేతవనవిహారే వసిత్వా మిగారమాతుపాసాదే దివావిహారూపగమనం, రత్తిఞ్చ మిగారమాతుపాసాదే వసిత్వా జేతవనే దివావిహారూపగమనం. కస్మా? ద్విన్నం కులానం అనుగ్గహత్థాయ మహాపరిచ్చాగగుణపరిదీపనత్థాయ చ. మిగారమాతుపాసాదస్స చ హేట్ఠా పఞ్చ కూటాగారగబ్భసతాని హోన్తి, యేసు పఞ్చసతా భిక్ఖూ వసన్తి. తత్థ యదా భగవా హేట్ఠాపాసాదే వసతి, తదా భిక్ఖూ భగవతో గారవేన ఉపరిపాసాదం నారుహన్తి. తం దివసం పన భగవా ఉపరిపాసాదే కూటాగారగబ్భం పావిసి, తేన హేట్ఠాపాసాదే పఞ్చపి గబ్భసతాని పఞ్చసతా భిక్ఖూ పవిసింసు. తే చ సబ్బేవ నవా హోన్తి అధునాగతా ఇమం ధమ్మవినయం ఉద్ధతా ఉన్నళా పాకతిన్ద్రియా. తే పవిసిత్వా దివాసేయ్యం సుపిత్వా సాయం ఉట్ఠాయ మహాతలే సన్నిపతిత్వా ‘‘అజ్జ భత్తగ్గే తుయ్హం కిం అహోసి, త్వం కత్థ అగమాసి, అహం ఆవుసో కోసలరఞ్ఞో ఘరం, అహం అనాథపిణ్డికస్స, తత్థ ఏవరూపో చ ఏవరూపో చ భోజనవిధి అహోసీ’’తి నానప్పకారం ఆమిసకథం కథేన్తా ఉచ్చాసద్దమహాసద్దా అహేసుం.

భగవా తం సద్దం సుత్వా ‘‘ఇమే మయా సద్ధిం వసన్తాపి ఏవం పమత్తా, అహో అయుత్తకారినో’’తి మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స ఆగమనం చిన్తేసి. తావదేవ ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో భగవతో చిత్తం ఞత్వా ఇద్ధియా ఆగమ్మ పాదమూలే వన్దమానోయేవ అహోసి. తతో నం భగవా ఆమన్తేసి – ‘‘ఏతే తే, మోగ్గల్లాన, సబ్రహ్మచారినో పమత్తా, సాధు నే సంవేజేహీ’’తి. ‘‘ఏవం భన్తే’’తి ఖో సో ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో భగవతో పటిస్సుణిత్వా తావదేవ ఆపోకసిణం సమాపజ్జిత్వా కరీసభూమియం ఠితం మహాపాసాదం నావం వియ మహావాతో పాదఙ్గుట్ఠకేన కమ్పేసి సద్ధిం పతిట్ఠితపథవిప్పదేసేన. అథ తే భిక్ఖూ భీతా విస్సరం కరోన్తా సకసకచీవరాని ఛడ్డేత్వా చతూహి ద్వారేహి నిక్ఖమింసు. భగవా తేసం అత్తానం దస్సేన్తో అఞ్ఞేన ద్వారేన గన్ధకుటిం పవిసన్తో వియ అహోసి, తే భగవన్తం దిస్వా వన్దిత్వా అట్ఠంసు. భగవా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, భీతత్థా’’తి పుచ్ఛి, తే ‘‘అయం, భన్తే, మిగారమాతుపాసాదో కమ్పితో’’తి ఆహంసు. ‘‘జానాథ, భిక్ఖవే, కేనా’’తి? ‘‘న జానామ, భన్తే’’తి. అథ భగవా ‘‘తుమ్హాదిసానం, భిక్ఖవే, ముట్ఠస్సతీనం అసమ్పజానానం పమాదవిహారీనం సంవేగజననత్థం మోగ్గల్లానేన కమ్పితో’’తి వత్వా తేసం భిక్ఖూనం ధమ్మదేసనత్థం ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ ఉట్ఠహథాతి ఆసనా ఉట్ఠహథ ఘటథ వాయమథ, మా కుసీతా హోథ. నిసీదథాతి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా కమ్మట్ఠానానుయోగత్థాయ నిసీదథ. కో అత్థో సుపితేన వోతి కో తుమ్హాకం అనుపాదాపరినిబ్బానత్థాయ పబ్బజితానం సుపితేన అత్థో. న హి సక్కా సుపన్తేన కోచి అత్థో పాపుణితుం. ఆతురానఞ్హి కా నిద్దా, సల్లవిద్ధాన రుప్పతన్తి యత్ర చ నామ అప్పకేపి సరీరప్పదేసే ఉట్ఠితేన చక్ఖురోగాదినా రోగేన ఆతురానం ఏకద్వఙ్గులమత్తమ్పి పవిట్ఠేన అయసల్లఅట్ఠిసల్లదన్తసల్లవిసాణసల్లకట్ఠసల్లానం అఞ్ఞతరేన సల్లేన రుప్పమానానం మనుస్సానం నిద్దా నత్థి, తత్థ తుమ్హాకం సకలచిత్తసరీరసన్తానం భఞ్జిత్వా ఉప్పన్నేహి నానప్పకారకిలేసరోగేహి ఆతురానఞ్హి కా నిద్దా రాగసల్లాదీహి చ పఞ్చహి సల్లేహి అన్తోహదయం పవిసియ విద్ధత్తా సల్లవిద్ధానం రుప్పతం.

౩౩౫. ఏవం వత్వా పున భగవా భియ్యోసోమత్తాయ తే భిక్ఖూ ఉస్సాహేన్తో సంవేజేన్తో చ ఆహ – ‘‘ఉట్ఠహథ…పే… వసానుగే’’తి. తత్రాయం సాధిప్పాయయోజనా అత్థవణ్ణనా – ఏవం కిలేససల్లవిద్ధానఞ్హి వో, భిక్ఖవే, కాలో పబుజ్ఝితుం. కిం కారణం? మణ్డపేయ్యమిదం, భిక్ఖవే, బ్రహ్మచరియం, సత్థా సమ్ముఖీభూతో, ఇతో పుబ్బే పన వో దీఘరత్తం సుత్తం, గిరీసు సుత్తం, నదీసు సుత్తం, సమేసు సుత్తం, విసమేసు సుత్తం, రుక్ఖగ్గేసుపి సుత్తం అదస్సనా అరియసచ్చానం, తస్మా తస్సా నిద్దాయ అన్తకిరియత్థం ఉట్ఠహథ నిసీదథ దళ్హం సిక్ఖథ సన్తియా.

తత్థ పురిమపాదస్సత్థో వుత్తనయో ఏవ. దుతియపాదే పన సన్తీతి తిస్సో సన్తియో – అచ్చన్తసన్తి, తదఙ్గసన్తి, సమ్ముతిసన్తీతి, నిబ్బానవిపస్సనాదిట్ఠిగతానమేతం అధివచనం. ఇధ పన అచ్చన్తసన్తి నిబ్బానమధిప్పేతం, తస్మా నిబ్బానత్థం దళ్హం సిక్ఖథ, అసిథిలపరక్కమా హుత్వా సిక్ఖథాతి వుత్తం హోతి. కిం కారణం? మా వో పమత్తే విఞ్ఞాయ, మచ్చురాజా అమోహయిత్థ వసానుగే, మా తుమ్హే ‘‘పమత్తా ఏతే’’తి ఏవం ఞత్వా మచ్చురాజపరియాయనామో మారో వసానుగే అమోహయిత్థ, యథా తస్స వసం గచ్ఛథ, ఏవం వసానుగే కరోన్తో మా అమోహయిత్థాతి వుత్తం హోతి.

౩౩౬. యతో తస్స వసం అనుపగచ్ఛన్తా యాయ దేవా మనుస్సా చ…పే… సమప్పితా, యాయ దేవా చ మనుస్సా చ అత్థికా రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బత్థికా, తం రూపాదిం సితా నిస్సితా అల్లీనా హుత్వా తిట్ఠన్తి, తరథ సమతిక్కమథ ఏతం నానప్పకారేసు విసయేసు విసటవిత్థిణ్ణవిసాలత్తా విసత్తికం భవభోగతణ్హం. ఖణో వో మా ఉపచ్చగా, అయం తుమ్హాకం సమణధమ్మకరణక్ఖణో మా అతిక్కమి. యేసఞ్హి అయమేవరూపో ఖణో అతిక్కమతి, యే చ ఇమం ఖణం అతిక్కమన్తి, తే ఖణాతీతా హి సోచన్తి నిరయమ్హి సమప్పితా, నిరస్సాదట్ఠేన నిరయసఞ్ఞితే చతుబ్బిధేపి అపాయే పతిట్ఠితా ‘‘అకతం వత నో కల్యాణ’’న్తిఆదినా నయేన సోచన్తి.

౩౩౭. ఏవం భగవా తే భిక్ఖూ ఉస్సాహేత్వా సంవేజేత్వా చ ఇదాని తేసం తం పమాదవిహారం విగరహిత్వా సబ్బేవ తే అప్పమాదే నియోజేన్తో ‘‘పమాదో రజో’’తి ఇమం గాథమాహ. తత్థ పమాదోతి సఙ్ఖేపతో సతివిప్పవాసో, సో చిత్తమలినట్ఠేన రజో. తం పమాదమనుపతితో పమాదానుపతితో, పమాదానుపతితత్తా అపరాపరుప్పన్నో పమాదో ఏవ, సోపి రజో. న హి కదాచి పమాదో నామ అరజో అత్థి. తేన కిం దీపేతి? మా తుమ్హే ‘‘దహరా తావ మయం పచ్ఛా జానిస్సామా’’తి విస్సాసమాపజ్జిత్థ. దహరకాలేపి హి పమాదో రజో, మజ్ఝిమకాలేపి థేరకాలేపి పమాదానుపతితత్తా మహారజో సఙ్కారకూటో ఏవ హోతి, యథా ఘరే ఏకద్వేదివసికో రజో రజో ఏవ, వడ్ఢమానో పన గణవస్సికో సఙ్కారకూటో ఏవ హోతి. ఏవం సన్తేపి పన పఠమవయే బుద్ధవచనం పరియాపుణిత్వా ఇతరవయేసు సమణధమ్మం కరోన్తో, పఠమవయే వా పరియాపుణిత్వా మజ్ఝిమవయే సుణిత్వా పచ్ఛిమవయే సమణధమ్మం కరోన్తోపి భిక్ఖు పమాదవిహారీ న హోతి అప్పమాదానులోమపటిపదం పటిపన్నత్తా. యో పన సబ్బవయేసు పమాదవిహారీ దివాసేయ్యం ఆమిసకథఞ్చ అనుయుత్తో, సేయ్యథాపి తుమ్హే, తస్సేవ సో పఠమవయే పమాదో రజో, ఇతరవయేసు పమాదానుపతితో మహాపమాదో చ మహారజో ఏవాతి.

ఏవం తేసం పమాదవిహారం విగరహిత్వా అప్పమాదే నియోజేన్తో ఆహ – ‘‘అప్పమాదేన విజ్జాయ, అబ్బహే సల్లమత్తనో’’తి, తస్సత్థో – యస్మా ఏవమేసో సబ్బదాపి పమాదో రజో, తస్మా సతిఅవిప్పవాససఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన ఆసవానం ఖయఞాణసఙ్ఖాతాయ చ విజ్జాయ పణ్డితో కులపుత్తో ఉద్ధరే అత్తనో హదయనిస్సితం రాగాదిపఞ్చవిధం సల్లన్తి అరహత్తనికూటేన దేసనం సమాపేసి. దేసనాపరియోసానే సంవేగమాపజ్జిత్వా తమేవ ధమ్మదేసనం మనసి కరిత్వా పచ్చవేక్ఖమానా విపస్సనం ఆరభిత్వా పఞ్చసతాపి తే భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ఉట్ఠానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. రాహులసుత్తవణ్ణనా

౩౩౮. కచ్చి అభిణ్హసంవాసాతి రాహులసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవా సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా బోధిమణ్డతో అనుపుబ్బేన కపిలవత్థుం గన్త్వా తత్థ రాహులకుమారేన ‘‘దాయజ్జం మే సమణ దేహీ’’తి దాయజ్జం యాచితో సారిపుత్తత్థేరం ఆణాపేసి – ‘‘రాహులకుమారం పబ్బాజేహీ’’తి. తం సబ్బం ఖన్ధకట్ఠకథాయం (మహావ. అట్ఠ. ౧౦౫) వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. ఏవం పబ్బజితం పన రాహులకుమారం వుడ్ఢిప్పత్తం సారిపుత్తత్థేరోవ ఉపసమ్పాదేసి, మహామోగ్గల్లానత్థేరో అస్స కమ్మవాచాచరియో అహోసి. తం భగవా ‘‘అయం కుమారో జాతిఆదిసమ్పన్నో, సో జాతిగోత్తకులవణ్ణపోక్ఖరతాదీని నిస్సాయ మానం వా మదం వా మా అకాసీ’’తి దహరకాలతో పభుతి యావ న అరియభూమిం పాపుణి, తావ ఓవదన్తో అభిణ్హం ఇమం సుత్తమభాసి. తస్మా చేతం సుత్తపరియోసానేపి వుత్తం ‘‘ఇత్థం సుదం భగవా ఆయస్మన్తం రాహులం ఇమాహి గాథాహి అభిణ్హం ఓవదతీ’’తి. తత్థ పఠమగాథాయం అయం సఙ్ఖేపత్థో ‘‘కచ్చి త్వం, రాహుల, అభిణ్హం సంవాసహేతు జాతిఆదీనం అఞ్ఞతరేన వత్థునా న పరిభవసి పణ్డితం, ఞాణపదీపస్స ధమ్మదేసనాపదీపస్స చ ధారణతో ఉక్కాధారో మనుస్సానం కచ్చి అపచితో తయా, కచ్చి నిచ్చం పూజితో తయా’’తి ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం సన్ధాయ భణతి.

౩౩౯. ఏవం వుత్తే ఆయస్మా రాహులో ‘‘నాహం భగవా నీచపురిసో వియ సంవాసహేతు మానం వా మదం వా కరోమీ’’తి దీపేన్తో ఇమం పటిగాథమాహ ‘‘నాహం అభిణ్హసంవాసా’’తి. సా ఉత్తానత్థా ఏవ.

౩౪౦. తతో నం భగవా ఉత్తరిం ఓవదన్తో పఞ్చ కామగుణేతిఆదికా అవసేసగాథాయో ఆహ. తత్థ యస్మా పఞ్చ కామగుణా సత్తానం పియరూపా పియజాతికా అతివియ సత్తేహి ఇచ్ఛితా పత్థితా, మనో చ నేసం రమయన్తి, తే చాయస్మా రాహులో హిత్వా సద్ధాయ ఘరా నిక్ఖన్తో, న రాజాభినీతో, న చోరాభినీతో, న ఇణట్టో, న భయట్టో, న జీవికాపకతో, తస్మా నం భగవా ‘‘పఞ్చ కామగుణే హిత్వా, పియరూపే మనోరమే, సద్ధాయ ఘరా నిక్ఖమ్మా’’తి సముత్తేజేత్వా ఇమస్స నేక్ఖమ్మస్స పతిరూపాయ పటిపత్తియా నియోజేన్తో ఆహ – ‘‘దుక్ఖస్సన్తకరో భవా’’తి.

తత్థ సియా ‘‘నను చాయస్మా దాయజ్జం పత్థేన్తో బలక్కారేన పబ్బాజితో, అథ కస్మా భగవా ఆహ – ‘సద్ధాయ ఘరా నిక్ఖమ్మా’’’తి వుచ్చతే – నేక్ఖమ్మాధిముత్తత్తా. అయఞ్హి ఆయస్మా దీఘరత్తం నేక్ఖమ్మాధిముత్తో పదుముత్తరసమ్మాసమ్బుద్ధస్స పుత్తం ఉపరేవతం నామ సామణేరం దిస్వా సఙ్ఖో నామ నాగరాజా హుత్వా సత్త దివసే దానం దత్వా తథాభావం పత్థేత్వా తతో పభుతి పత్థనాసమ్పన్నో అభినీహారసమ్పన్నో సతసహస్సకప్పే పారమియో పూరేత్వా అన్తిమభవం ఉపపన్నో. ఏవం నేక్ఖమ్మాధిముత్తతఞ్చస్స భగవా జానాతి. తథాగతబలఞ్ఞతరఞ్హి ఏతం ఞాణం. తస్మా ఆహ – ‘‘సద్ధాయ ఘరా నిక్ఖమ్మా’’తి. అథ వా దీఘరత్తం సద్ధాయేవ ఘరా నిక్ఖమ్మ ఇదాని దుక్ఖస్సన్తకరో భవాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

౩౪౧. ఇదానిస్స ఆదితో పభుతి వట్టదుక్ఖస్స అన్తకిరియాయ పటిపత్తిం దస్సేతుం ‘‘మిత్తే భజస్సు కల్యాణే’’తిఆదిమాహ. తత్థ సీలాదీహి అధికా కల్యాణమిత్తా నామ, తే భజన్తో హిమవన్తం నిస్సాయ మహాసాలా మూలాదీహి వియ సీలాదీహి వడ్ఢతి. తేనాహ – ‘‘మిత్తే భజస్సు కల్యాణే’’తి. పన్తఞ్చ సయనాసనం, వివిత్తం అప్పనిగ్ఘోసన్తి యఞ్చ సయనాసనం పన్తం దూరం వివిత్తం అప్పాకిణ్ణం అప్పనిగ్ఘోసం, యత్థ మిగసూకరాదిసద్దేన అరఞ్ఞసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి, తథారూపం సయనాసనఞ్చ భజస్సు. మత్తఞ్ఞూ హోహి భోజనేతి పమాణఞ్ఞూ హోహి, పటిగ్గహణమత్తం పరిభోగమత్తఞ్చ జానాహీతి అత్థో. తత్థ పటిగ్గహణమత్తఞ్ఞునా దేయ్యధమ్మేపి అప్పే దాయకేపి అప్పం దాతుకామే అప్పమేవ గహేతబ్బం, దేయ్యధమ్మే అప్పే దాయకే పన బహుం దాతుకామేపి అప్పమేవ గహేతబ్బం, దేయ్యధమ్మే పన బహుతరే దాయకేపి అప్పం దాతుకామే అప్పమేవ గహేతబ్బం, దేయ్యధమ్మేపి బహుతరే దాయకేపి బహుం దాతుకామే అత్తనో బలం జానిత్వా గహేతబ్బం. అపిచ మత్తాయేవ వణ్ణితా భగవతాతి పరిభోగమత్తఞ్ఞునా పుత్తమంసం వియ అక్ఖబ్భఞ్జనమివ చ యోనిసో మనసి కరిత్వా భోజనం పరిభుఞ్జితబ్బన్తి.

౩౪౨. ఏవమిమాయ గాథాయ బ్రహ్మచరియస్స ఉపకారభూతాయ కల్యాణమిత్తసేవనాయ నియోజేత్వా సేనాసనభోజనముఖేన చ పచ్చయపరిభోగపారిసుద్ధిసీలే సమాదపేత్వా ఇదాని యస్మా చీవరాదీసు తణ్హాయ మిచ్ఛాఆజీవో హోతి, తస్మా తం పటిసేధేత్వా ఆజీవపారిసుద్ధిసీలే సమాదపేన్తో ‘‘చీవరే పిణ్డపాతే చా’’తి ఇమం గాథమాహ. తత్థ పచ్చయేతి గిలానప్పచ్చయే. ఏతేసూతి ఏతేసు చతూసు చీవరాదీసు భిక్ఖూనం తణ్హుప్పాదవత్థూసు. తణ్హం మాకాసీతి ‘‘హిరికోపీనపటిచ్ఛాదనాదిఅత్థమేవ తే చత్తారో పచ్చయా నిచ్చాతురానం పురిసానం పటికారభూతా జజ్జరఘరస్సేవిమస్స అతిదుబ్బలస్స కాయస్స ఉపత్థమ్భభూతా’’తిఆదినా నయేన ఆదీనవం పస్సన్తో తణ్హం మా జనేసి, అజనేన్తో అనుప్పాదేన్తో విహరాహీతి వుత్తం హోతి. కిం కారణం? మా లోకం పునరాగమి. ఏతేసు హి తణ్హం కరోన్తో తణ్హాయ ఆకడ్ఢియమానో పునపి ఇమం లోకం ఆగచ్ఛతి. సో త్వం ఏతేసు తణ్హం మాకాసి, ఏవం సన్తే న పున ఇమం లోకం ఆగమిస్ససీతి.

ఏవం వుత్తే ఆయస్మా రాహులో ‘‘చీవరే తణ్హం మాకాసీతి మం భగవా ఆహా’’తి చీవరపటిసంయుత్తాని ద్వే ధుతఙ్గాని సమాదియి పంసుకూలికఙ్గఞ్చ, తేచీవరికఙ్గఞ్చ. ‘‘పిణ్డపాతే తణ్హం మాకాసీతి మం భగవా ఆహా’’తి పిణ్డపాతపటిసంయుత్తాని పఞ్చ ధుతఙ్గాని సమాదియి – పిణ్డపాతికఙ్గం, సపదానచారికఙ్గం, ఏకాసనికఙ్గం, పత్తపిణ్డికఙ్గం, ఖలుపచ్ఛాభత్తికఙ్గన్తి. ‘‘సేనాసనే తణ్హం మాకాసీతి మం భగవా ఆహా’’తి సేనాసనపటిసంయుత్తాని ఛ ధుతఙ్గాని సమాదియి – ఆరఞ్ఞికఙ్గం, అబ్భోకాసికఙ్గం, రుక్ఖమూలికఙ్గం, యథాసన్థతికఙ్గం, సోసానికఙ్గం, నేసజ్జికఙ్గన్తి. ‘‘గిలానప్పచ్చయే తణ్హం మాకాసీతి మం భగవా ఆహా’’తి సబ్బప్పచ్చయేసు యథాలాభం యథాబలం యథాసారుప్పన్తి తీహి సన్తోసేహి సన్తుట్ఠో అహోసి, యథా తం సుబ్బచో కులపుత్తో పదక్ఖిణగ్గాహీ అనుసాసనిన్తి.

౩౪౩. ఏవం భగవా ఆయస్మన్తం రాహులం ఆజీవపారిసుద్ధిసీలే సమాదపేత్వా ఇదాని అవసేససీలే సమథవిపస్సనాసు చ సమాదపేతుం ‘‘సంవుతో పాతిమోక్ఖస్మి’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ సంవుతో పాతిమోక్ఖస్మిన్తి ఏత్థ భవస్సూతి పాఠసేసో. భవాతి అన్తిమపదేన వా సమ్బన్ధో వేదితబ్బో, తథా దుతియపదే. ఏవమేతేహి ద్వీహి వచనేహి పాతిమోక్ఖసంవరసీలే, ఇన్ద్రియసంవరసీలే చ సమాదపేసి. పాకటవసేన చేత్థ పఞ్చిన్ద్రియాని వుత్తాని. లక్ఖణతో పన ఛట్ఠమ్పి వుత్తంయేవ హోతీతి వేదితబ్బం. సతి కాయగతా త్యత్థూతి ఏవం చతుపారిసుద్ధిసీలే పతిట్ఠితస్స తుయ్హం చతుధాతువవత్థానచతుబ్బిధసమ్పజఞ్ఞానాపానస్సతిఆహారేపటికూలసఞ్ఞాభావనాదిభేదా కాయగతా సతి అత్థు భవతు, భావేహి నన్తి అత్థో. నిబ్బిదాబహులో భవాతి సంసారవట్టే ఉక్కణ్ఠనబహులో సబ్బలోకే అనభిరతసఞ్ఞీ హోహీతి అత్థో.

౩౪౪. ఏత్తావతా నిబ్బేధభాగియం ఉపచారభూమిం దస్సేత్వా ఇదాని అప్పనాభూమిం దస్సేన్తో ‘‘నిమిత్తం పరివజ్జేహీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ నిమిత్తన్తి రాగట్ఠానియం సుభనిమిత్తం. తేనేవ నం పరతో విసేసేన్తో ఆహ – ‘‘సుభం రాగూపసఞ్హిత’’న్తి. పరివజ్జేహీతి అమనసికారేన పరిచ్చజాహి. అసుభాయ చిత్తం భావేహీతి యథా సవిఞ్ఞాణకే అవిఞ్ఞాణకే వా కాయే అసుభభావనా సమ్పజ్జతి, ఏవం చిత్తం భావేహి. ఏకగ్గం సుసమాహితన్తి ఉపచారసమాధినా ఏకగ్గం, అప్పనాసమాధినా సుసమాహితం. యథా తే ఈదిసం చిత్తం హోతి, తథా నం భావేహీతి అత్థో.

౩౪౫. ఏవమస్స అప్పనాభూమిం దస్సేత్వా విపస్సనం దస్సేన్తో ‘‘అనిమిత్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అనిమిత్తఞ్చ భావేహీతి ఏవం నిబ్బేధభాగియేన సమాధినా సమాహితచిత్తో విపస్సనం భావేహీతి వుత్తం హోతి. విపస్సనా హి ‘‘అనిచ్చానుపస్సనాఞాణం నిచ్చనిమిత్తతో విముచ్చతీతి అనిమిత్తో విమోక్ఖో’’తిఆదినా నయేన రాగనిమిత్తాదీనం వా అగ్గహణేన అనిమిత్తవోహారం లభతి. యథాహ –

‘‘సో ఖ్వాహం, ఆవుసో, సబ్బనిమిత్తానం అమనసికారా అనిమిత్తం చేతోసమాధిం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి. తస్స మయ్హం, ఆవుసో, ఇమినా విహారేన విహరతో నిమిత్తానుసారి విఞ్ఞాణం హోతీ’’తి (సం. ని. ౪.౩౪౦).

మానానుసయముజ్జహాతి ఇమాయ అనిమిత్తభావనాయ అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభిత్వా ‘‘అనిచ్చసఞ్ఞినో, మేఘియ, అనత్తసఞ్ఞా సణ్ఠాతి, అనత్తసఞ్ఞీ అస్మిమానసముగ్ఘాతం పాపుణాతీ’’తి ఏవమాదినా (అ. ని. ౯.౩; ఉదా. ౩౧) అనుక్కమేన మానానుసయం ఉజ్జహ పజహ పరిచ్చజాహీతి అత్థో. తతో మానాభిసమయా, ఉపసన్తో చరిస్ససీతి అథేవం అరియమగ్గేన మానస్స అభిసమయా ఖయా వయా పహానా పటినిస్సగ్గా ఉపసన్తో నిబ్బుతో సీతిభూతో సబ్బదరథపరిళాహవిరహితో యావ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాసి, తావ సుఞ్ఞతానిమిత్తాప్పణిహితానం అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన ఫలసమాపత్తివిహారేన చరిస్ససి విహరిస్ససీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి.

తతో పరం ‘‘ఇత్థం సుదం భగవా’’తిఆది సఙ్గీతికారకానం వచనం. తత్థ ఇత్థం సుదన్తి ఇత్థం సు ఇదం, ఏవమేవాతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ. ఏవం ఓవదియమానో చాయస్మా రాహులో పరిపాకగతేసు విముత్తిపరిపాచనియేసు ధమ్మేసు చూళరాహులోవాదసుత్తపరియోసానే అనేకేహి దేవతాసహస్సేహి సద్ధిం అరహత్తే పతిట్ఠాసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ రాహులసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. నిగ్రోధకప్పసుత్త-(వఙ్గీససుత్త)-వణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి నిగ్రోధకప్పసుత్తం, ‘‘వఙ్గీససుత్త’’న్తిపి వుచ్చతి. కా ఉప్పత్తి? అయమేవ యాస్స నిదానే వుత్తా. తత్థ ఏవం మేతిఆదీని వుత్తత్థానేవ, యతో తాని అఞ్ఞాని చ తథావిధాని ఛడ్డేత్వా అవుత్తనయమేవ వణ్ణయిస్సామ. అగ్గాళవే చేతియేతి ఆళవియం అగ్గచేతియే. అనుప్పన్నే హి భగవతి అగ్గాళవగోతమకాదీని అనేకాని చేతియాని అహేసుం యక్ఖనాగాదీనం భవనాని. తాని ఉప్పన్నే భగవతి మనుస్సా వినాసేత్వా విహారే అకంసు, తేనేవ చ నామేన వోహరింసు. తతో అగ్గాళవచేతియసఙ్ఖాతే విహారే విహరతీతి వుత్తం హోతి. ఆయస్మతో వఙ్గీసస్సాతి ఏత్థ ఆయస్మాతి పియవచనం, వఙ్గీసోతి తస్స థేరస్స నామం. సో జాతితో పభుతి ఏవం వేదితబ్బో – సో కిర పరిబ్బాజకస్స పుత్తో పరిబ్బాజికాయ కుచ్ఛిమ్హి జాతో అఞ్ఞతరం విజ్జం జానాతి, యస్సానుభావేన ఛవసీసం ఆకోటేత్వా సత్తానం గతిం జానాతి. మనుస్సాపి సుదం అత్తనో ఞాతీనం కాలకతానం సుసానతో సీసాని ఆనేత్వా తం తేసం గతిం పుచ్ఛన్తి. సో ‘‘అసుకనిరయే నిబ్బత్తో, అసుకమనుస్సలోకే’’తి వదతి. తే తేన విమ్హితా తస్స బహుం ధనం దేన్తి. ఏవం సో సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి.

సో సతసహస్సకప్పం పూరితపారమీ అభినీహారసమ్పన్నో పఞ్చహి పురిససహస్సేహి పరివుతో గామనిగమజనపదరాజధానీసు విచరన్తో సావత్థిం అనుప్పత్తో. తేన చ సమయేన భగవా సావత్థియం విహరతి, సావత్థివాసినో పురేభత్తం దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం సునివత్థా సుపారుతా పుప్ఫగన్ధాదీని గహేత్వా ధమ్మస్సవనత్థాయ జేతవనం గచ్ఛన్తి. సో తే దిస్వా ‘‘మహాజనకాయో కుహిం గచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛి. అథస్స తే ఆచిక్ఖింసు – ‘‘బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, సో బహుజనహితాయ ధమ్మం దేసేతి, తత్థ గచ్ఛామా’’తి. సోపి తేహి సద్ధిం సపరివారో గన్త్వా భగవతా సద్ధిం సమ్మోదిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. అథ నం భగవా ఆమన్తేసి – ‘‘కిం, వఙ్గీస, జానాసి కిర తాదిసం విజ్జం, యాయ సత్తానం ఛవసీసాని ఆకోటేత్వా గతిం పవేదేసీ’’తి? ‘‘ఏవం, భో గోతమ, జానామీ’’తి. భగవా నిరయే నిబ్బత్తస్స సీసం ఆహరాపేత్వా దస్సేసి, సో నఖేన ఆకోటేత్వా ‘‘నిరయే నిబ్బత్తస్స సీసం భో గోతమా’’తి ఆహ. ఏవం సబ్బగతినిబ్బత్తానం సీసాని దస్సేసి, సోపి తథేవ ఞత్వా ఆరోచేసి. అథస్స భగవా ఖీణాసవసీసం దస్సేసి, సో పునప్పునం ఆకోటేత్వా న అఞ్ఞాసి. తతో భగవా ‘‘అవిసయో తే ఏత్థ వఙ్గీస, మమేవేసో విసయో, ఖీణాసవసీస’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమభాసి –

‘‘గతీ మిగానం పవనం, ఆకాసో పక్ఖినం గతి;

విభవో గతి ధమ్మానం, నిబ్బానం అరహతో గతీ’’తి. (పరి. ౩౩౯);

వఙ్గీసో గాథం సుత్వా ‘‘ఇమం మే, భో గోతమ, విజ్జం దేహీ’’తి ఆహ. భగవా ‘‘నాయం విజ్జా అపబ్బజితానం సమ్పజ్జతీ’’తి ఆహ. సో ‘‘పబ్బాజేత్వా వా మం, భో గోతమ, యం వా ఇచ్ఛసి, తం కత్వా ఇమం విజ్జం దేహీ’’తి ఆహ. తదా చ భగవతో నిగ్రోధకప్పత్థేరో సమీపే హోతి, తం భగవా ఆణాపేసి – ‘‘తేన హి, నిగ్రోధకప్ప, ఇమం పబ్బాజేహీ’’తి. సో తం పబ్బాజేత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖి. వఙ్గీసో అనుపుబ్బేన పటిసమ్భిదాప్పత్తో అరహా అహోసి. ఏతదగ్గే చ భగవతా నిద్దిట్ఠో ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం పటిభానవన్తానం యదిదం వఙ్గీసో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౨).

ఏవం సముదాగతస్స ఆయస్మతో వఙ్గీసస్స ఉపజ్ఝాయో వజ్జావజ్జాదిఉపనిజ్ఝాయనేన ఏవం లద్ధవోహారో నిగ్రోధకప్పో నామ థేరో. కప్పోతి తస్స థేరస్స నామం, నిగ్రోధమూలే పన అరహత్తం అధిగతత్తా ‘‘నిగ్రోధకప్పో’’తి భగవతా వుత్తో. తతో నం భిక్ఖూపి ఏవం వోహరన్తి. సాసనే థిరభావం పత్తోతి థేరో. అగ్గాళవే చేతియే అచిరపరినిబ్బుతో హోతీతి తస్మిం చేతియే అచిరపరినిబ్బుతో హోతి. రహోగతస్స పటిసల్లీనస్సాతి గణమ్హా వూపకట్ఠత్తా రహోగతస్స కాయేన, పటిసల్లీనస్స చిత్తేన తేహి తేహి విసయేహి పటినివత్తిత్వా సల్లీనస్స. ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాదీతి ఇమినా ఆకారేన వితక్కో ఉప్పజ్జి. కస్మా పన ఉదపాదీతి. అసమ్ముఖత్తా దిట్ఠాసేవనత్తా చ. అయఞ్హి తస్స పరినిబ్బానకాలే న సమ్ముఖా అహోసి, దిట్ఠపుబ్బఞ్చానేన అస్స హత్థకుక్కుచ్చాదిపుబ్బాసేవనం, తాదిసఞ్చ అఖీణాసవానమ్పి హోతి ఖీణాసవానమ్పి పుబ్బపరిచయేన.

తథా హి పిణ్డోలభారద్వాజో పచ్ఛాభత్తం దివావిహారత్థాయ ఉదేనస్స ఉయ్యానమేవ గచ్ఛతి పుబ్బే రాజా హుత్వా తత్థ పరిచారేసీతి ఇమినా పుబ్బపరిచయేన, గవమ్పతిత్థేరో తావతింసభవనే సుఞ్ఞం దేవవిమానం గచ్ఛతి దేవపుత్తో హుత్వా తత్థ పరిచారేసీతి ఇమినా పుబ్బపరిచయేన. పిలిన్దవచ్ఛో భిక్ఖూ వసలవాదేన సముదాచరతి అబ్బోకిణ్ణాని పఞ్చ జాతిసతాని బ్రాహ్మణో హుత్వా తథా అభాసీతి ఇమినా పుబ్బపరిచయేన. తస్మా అసమ్ముఖత్తా దిట్ఠాసేవనత్తా చస్స ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది ‘‘పరినిబ్బుతో ను ఖో మే ఉపజ్ఝాయో, ఉదాహు నో పరినిబ్బుతో’’తి. తతో పరం ఉత్తానత్థమేవ. ఏకంసం చీవరం కత్వాతి ఏత్థ పన పున సణ్ఠాపనేన ఏవం వుత్తం. ఏకంసన్తి చ వామంసం పారుపిత్వా ఠితస్సేతం అధివచనం. యతో యథా వామంసం పారుపిత్వా ఠితం హోతి, తథా చీవరం కత్వాతి ఏవమస్సత్థో వేదితబ్బో. సేసం పాకటమేవ.

౩౪౬. అనోమపఞ్ఞన్తి ఓమం వుచ్చతి పరిత్తం లామకం, న ఓమపఞ్ఞం, అనోమపఞ్ఞం, మహాపఞ్ఞన్తి అత్థో. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి పచ్చక్ఖమేవ, ఇమస్మింయేవ అత్తభావేతి వా అత్థో. విచికిచ్ఛానన్తి ఏవరూపానం పరివితక్కానం. ఞాతోతి పాకటో. యసస్సీతి లాభపరివారసమ్పన్నో అభినిబ్బుతత్తోతి గుత్తచిత్తో అపరిడయ్హమానచిత్తో వా.

౩౪౭. తయా కతన్తి నిగ్రోధమూలే నిసిన్నత్తా ‘‘నిగ్రోధకప్పో’’తి వదతా తయా కతన్తి యథా అత్తనా ఉపలక్ఖేతి, తథా భణతి. భగవా పన న నిసిన్నత్తా ఏవ తం తథా ఆలపి, అపిచ ఖో తత్థ అరహత్తం పత్తత్తా. బ్రాహ్మణస్సాతి జాతిం సన్ధాయ భణతి. సో కిర బ్రాహ్మణమహాసాలకులా పబ్బజితో. నమస్సం అచరీతి నమస్సమానో విహాసి. ముత్యపేక్ఖోతి నిబ్బానసఙ్ఖాతం విముత్తిం అపేక్ఖమానో, నిబ్బానం పత్థేన్తోతి వుత్తం హోతి. దళ్హధమ్మదస్సీతి భగవన్తం ఆలపతి. దళ్హధమ్మో హి నిబ్బానం అభిజ్జనట్ఠేన, తఞ్చ భగవా దస్సేతి. తస్మా తం ‘‘దళ్హధమ్మదస్సీ’’తి ఆహ.

౩౪౮. సక్యాతిపి భగవన్తమేవ కులనామేన ఆలపతి. మయమ్పి సబ్బేతి నిరవసేసపరిసం సఙ్గణ్హిత్వా అత్తానం దస్సేన్తో భణతి. సమన్తచక్ఖూతిపి భగవన్తమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన ఆలపతి. సమవట్ఠితాతి సమ్మా అవట్ఠితా ఆభోగం కత్వా ఠితా. నోతి అమ్హాకం. సవనాయాతి ఇమస్స పఞ్హస్స వేయ్యాకరణస్సవనత్థాయ. సోతాతి సోతిన్ద్రియాని. తువం నో సత్థా త్వమనుత్తరోసీతి థుతివచనమత్తమేవేతం.

౩౪౯. ఛిన్దేవ నో విచికిచ్ఛన్తి అకుసలవిచికిచ్ఛాయ నిబ్బిచికిచ్ఛో సో, విచికిచ్ఛాపతిరూపకం పన తం పరివితక్కం సన్ధాయేవమాహ. బ్రూహి మేతన్తి బ్రూహి మే ఏతం, యం మయా యాచితోసి ‘‘తం సావకం సక్య, మయమ్పి సబ్బే అఞ్ఞాతుమిచ్ఛామా’’తి, బ్రూవన్తో చ తం బ్రాహ్మణం పరినిబ్బుతం వేదయ భూరిపఞ్ఞ మజ్ఝేవ నో భాస, పరినిబ్బుతం ఞత్వా మహాపఞ్ఞం భగవా మజ్ఝేవ అమ్హాకం సబ్బేసం భాస, యథా సబ్బేవ మయం జానేయ్యామ. సక్కోవ దేవాన సహస్సనేత్తోతి ఇదం పన థుతివచనమేవ. అపిచస్స అయం అధిప్పాయో – యథా సక్కో సహస్సనేత్తో దేవానం మజ్ఝే తేహి సక్కచ్చం సమ్పటిచ్ఛితవచనో భాసతి, ఏవం అమ్హాకం మజ్ఝే అమ్హేహి సమ్పటిచ్ఛితవచనో భాసాతి.

౩౫౦. యే కేచీతి ఇమమ్పి గాథం భగవన్తం థునన్తోయేవ వత్తుకామతం జనేతుం భణతి. తస్సత్థో యే కేచి అభిజ్ఝాదయో గన్థా తేసం అప్పహానే మోహవిచికిచ్ఛానం పహానాభావతో ‘‘మోహమగ్గా’’తి చ ‘‘అఞ్ఞాణపక్ఖా’’తి చ ‘‘విచికిచ్ఛట్ఠానా’’తి చ వుచ్చన్తి. సబ్బే తే తథాగతం పత్వా తథాగతస్స దేసనాబలేన విద్ధంసితా న భవన్తి నస్సన్తి. కిం కారణం? చక్ఖుఞ్హి ఏతం పరమం నరానం, యస్మా తథాగతో సబ్బగన్థవిధమనపఞ్ఞాచక్ఖుజననతో నరానం పరమం చక్ఖున్తి వుత్తం హోతి.

౩౫౧. నో చే హి జాతూతి ఇమమ్పి గాథం థునన్తోయేవ వత్తుకామతం జనేన్తోవ భణతి. తత్థ జాతూతి ఏకంసవచనం. పురిసోతి భగవన్తం సన్ధాయాహ. జోతిమన్తోతి పఞ్ఞాజోతిసమన్నాగతా సారిపుత్తాదయో. ఇదం వుత్తం హోతి – యది భగవా యథా పురత్థిమాదిభేదో వాతో అబ్భఘనం విహనతి, ఏవం దేసనావేగేన కిలేసే న విహనేయ్య. తథా యథా అబ్భఘనేన నివుతో లోకో తమోవ హోతి ఏకన్ధకారో, ఏవం అఞ్ఞాణనివుతోపి తమోవస్స. యేపి ఇమే దాని జోతిమన్తో ఖాయన్తి సారిపుత్తాదయో, తేపి నరా న తపేయ్యున్తి.

౩౫౨. ధీరా చాతి ఇమమ్పి గాథం పురిమనయేనేవ భణతి. తస్సత్థో ధీరా చ పణ్డితా పురిసా పజ్జోతకరా భవన్తి, పఞ్ఞాపజ్జోతం ఉప్పాదేన్తి. తస్మా అహం తం వీర పధానవీరియసమన్నాగతో భగవా తథేవ మఞ్ఞే ధీరోతి చ పజ్జోతకరోత్వేవ చ మఞ్ఞామి. మయఞ్హి విపస్సినం సబ్బధమ్మే యథాభూతం పస్సన్తం భగవన్తం జానన్తా ఏవ ఉపాగముమ్హా, తస్మా పరిసాసు నో ఆవికరోహి కప్పం, నిగ్రోధకప్పం ఆచిక్ఖ పకాసేహీతి.

౩౫౩. ఖిప్పన్తి ఇమమ్పి గాథం పురిమనయేనేవ భణతి. తస్సత్థో ఖిప్పం గిరం ఏరయ లహుం అచిరాయమానో వచనం భాస, వగ్గుం మనోరమం భగవా. యథా సువణ్ణహంసో గోచరపటిక్కన్తో జాతస్సరవనసణ్డం దిస్వా గీవం పగ్గయ్హ ఉచ్చారేత్వా రత్తతుణ్డేన సణికం అతరమానో వగ్గుం గిరం నికూజతి నిచ్ఛారేతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సణికం నికూజ, ఇమినా మహాపురిసలక్ఖణఞ్ఞతరేన బిన్దుస్సరేన సువికప్పితేన సుట్ఠువికప్పితేన అభిసఙ్ఖతేన. ఏతే మయం సబ్బేవ ఉజుగతా అవిక్ఖిత్తమానసా హుత్వా తవ నికూజితం సుణోమాతి.

౩౫౪. పహీనజాతిమరణన్తి ఇమమ్పి గాథం పురిమనయేనేవ భణతి. తత్థ న సేసేతీతి అసేసో, తం అసేసం. సోతాపన్నాదయో వియ కిఞ్చి అసేసేత్వా పహీనజాతిమరణన్తి వుత్తం హోతి. నిగ్గయ్హాతి సుట్ఠు యాచిత్వా నిబన్ధిత్వా. ధోనన్తి ధుతసబ్బపాపం. వదేస్సామీతి కథాపేస్సామి ధమ్మం. న కామకారో హి పుథుజ్జనానన్తి పుథుజ్జనానమేవ హి కామకారో నత్థి, యం పత్థేన్తి ఞాతుం వా వత్తుం వా, తం న సక్కోన్తి. సఙ్ఖేయ్యకారో చ తథాగతానన్తి తథాగతానం పన వీమంసకారో పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమా కిరియా. తే యం పత్థేన్తి ఞాతుం వా వత్తుం వా, తం సక్కోన్తీతి అధిప్పాయో.

౩౫౫. ఇదాని తం సఙ్ఖేయ్యకారం పకాసేన్తో ‘‘సమ్పన్నవేయ్యాకరణ’’న్తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తథా హి తవ భగవా ఇదం సముజ్జుపఞ్ఞస్స తత్థ తత్థ సముగ్గహీతం వుత్తం పవత్తితం సమ్పన్నవేయ్యాకరణం, ‘‘సన్తతిమహామత్తో సత్తతాలమత్తం అబ్భుగ్గన్త్వా పరినిబ్బాయిస్సతి, సుప్పబుద్ధో సక్కో సత్తమే దివసే పథవిం పవిసిస్సతీ’’తి ఏవమాదీసు అవిపరీతం దిట్ఠం. తతో పన సుట్ఠుతరం అఞ్జలిం పణామేత్వా ఆహ – అయమఞ్జలీ పచ్ఛిమో సుప్పణామితో, అయమపరోపి అఞ్జలీ సుట్ఠుతరం పణామితో. మా మోహయీతి మా నో అకథనేన మోహయి జానం జానన్తో కప్పస్స గతిం. అనోమపఞ్ఞాతి భగవన్తం ఆలపతి.

౩౫౬. పరోవరన్తి ఇమం పన గాథం అపరేనపి పరియాయేన అమోహనమేవ యాచన్తో ఆహ. తత్థ పరోవరన్తి లోకియలోకుత్తరవసేన సున్దరాసున్దరం దూరేసన్తికం వా. అరియధమ్మన్తి చతుసచ్చధమ్మం. విదిత్వాతి పటివిజ్ఝిత్వా. జానన్తి సబ్బం ఞేయ్యధమ్మం జానన్తో. వాచాభికఙ్ఖామీతి యథా ఘమ్మని ఘమ్మతత్తో పురిసో కిలన్తో తసితో వారిం, ఏవం తే వాచం అభికఙ్ఖామి. సుతం పవస్సాతి సుతసఙ్ఖాతం సద్దాయతనం పవస్స పగ్ఘర ముఞ్చ పవత్తేహి. ‘‘సుతస్స వస్సా’’తిపి పాఠో, వుత్తప్పకారస్స సద్దాయతనస్స వుట్ఠిం వస్సాతి అత్థో.

౩౫౭. ఇదాని యాదిసం వాచం అభికఙ్ఖతి, తం పకాసేన్తో –

‘‘యదత్థికం బ్రహ్మచరియం అచరీ,

కప్పాయనో కచ్చిస్స తం అమోఘం;

నిబ్బాయి సో ఆదు సఉపాదిసేసో,

యథా విముత్తో అహు తం సుణోమా’’తి. –

గాథమాహ. తత్థ కప్పాయనోతి కప్పమేవ పూజావసేన భణతి. యథా విముత్తోతి ‘‘కిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా యథా అసేక్ఖా, ఉదాహు ఉపాదిసేసాయ యథా సేక్ఖా’’తి పుచ్ఛతి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౩౫౮. ఏవం ద్వాదసహి గాథాహి యాచితో భగవా తం వియాకరోన్తో –

‘‘అచ్ఛేచ్ఛి తణ్హం ఇధ నామరూపే, (ఇతి భగవా)

కణ్హస్స సోతం దీఘరత్తానుసయితం;

అతారి జాతిం మరణం అసేసం,

ఇచ్చబ్రవీ భగవా పఞ్చసేట్ఠో’’తి. –

గాథమాహ. తత్థ పురిమపదస్స తావ అత్థో – యాపి ఇమస్మిం నామరూపే కామతణ్హాదిభేదా తణ్హాదీఘరత్తం అప్పహీనట్ఠేన అనుసయితా కణ్హనామకస్స మారస్స ‘‘సోత’’న్తిపి వుచ్చతి, తం కణ్హస్స సోతభూతం దీఘరత్తానుసయితం ఇధ నామరూపే తణ్హం కప్పాయనో ఛిన్దీతి. ఇతి భగవాతి ఇదం పనేత్థ సఙ్గీతికారానం వచనం. అతారి జాతిం మరణం అసేసన్తి సో తం తణ్హం ఛేత్వా అసేసం జాతిమరణం అతారి, అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయీతి దస్సేతి. ఇచ్చబ్రవీ భగవా పఞ్చసేట్ఠోతి వఙ్గీసేన పుట్ఠో భగవా ఏతదవోచ పఞ్చన్నం పఠమసిస్సానం పఞ్చవగ్గియానం సేట్ఠో, పఞ్చహి వా సద్ధాదీహి ఇన్ద్రియేహి, సీలాదీహి వా ధమ్మక్ఖన్ధేహి అతివిసిట్ఠేహి చక్ఖూహి చ సేట్ఠోతి సఙ్గీతికారానమేవిదం వచనం.

౩౫౯. ఏవం వుత్తే భగవతో భాసితమభినన్దమానసో వఙ్గీసో ‘‘ఏస సుత్వా’’తిఆదిగాథాయో ఆహ. తత్థ పఠమగాథాయ ఇసిసత్తమాతి భగవా ఇసి చ సత్తమో చ ఉత్తమట్ఠేన విపస్సీసిఖీవేస్సభూకకుసన్ధకోణాగమనకస్సపనామకే ఛ ఇసయో అత్తనా సహ సత్త కరోన్తో పాతుభూతోతిపి ఇసిసత్తమో, తం ఆలపన్తో ఆహ. న మం వఞ్చేసీతి యస్మా పరినిబ్బుతో, తస్మా తస్స పరినిబ్బుతభావం ఇచ్ఛన్తం మం న వఞ్చేసి, న విసంవాదేసీతి అత్థో. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౩౬౦. దుతియగాథాయ యస్మా ముత్యపేక్ఖో విహాసి, తస్మా తం సన్ధాయాహ ‘‘యథావాదీ తథాకారీ, అహు బుద్ధస్స సావకో’’తి. మచ్చునో జాలం తతన్తి తేభూమకవట్టే విత్థతం మారస్స తణ్హాజాలం. మాయావినోతి బహుమాయస్స. ‘‘తథా మాయావినో’’తిపి కేచి పఠన్తి, తేసం యో అనేకాహి మాయాహి అనేకక్ఖత్తుమ్పి భగవన్తం ఉపసఙ్కమి, తస్స తథా మాయావినోతి అధిప్పాయో.

౩౬౧. తతియగాథాయ ఆదీతి కారణం. ఉపాదానస్సాతి వట్టస్స. వట్టఞ్హి ఉపాదాతబ్బట్ఠేన ఇధ ‘‘ఉపాదాన’’న్తి వుత్తం, తస్సేవ ఉపాదానస్స ఆదిం అవిజ్జాతణ్హాదిభేదం కారణం అద్దస కప్పోతి ఏవం వత్తుం వట్టతి భగవాతి అధిప్పాయేన వదతి. అచ్చగా వతాతి అతిక్కన్తో వత. మచ్చుధేయ్యన్తి మచ్చు ఏత్థ ధియతీతి మచ్చుధేయ్యం, తేభూమకవట్టస్సేతం అధివచనం. తం సుదుత్తరం మచ్చుధేయ్యం అచ్చగా వతాతి వేదజాతో భణతి. సేసమేత్థ పాకటమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ నిగ్రోధకప్పసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్త-(మహాసమయసుత్త)-వణ్ణనా

౩౬౨. పుచ్ఛామి మునిం పహూతపఞ్ఞన్తి సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్తం, ‘‘మహాసమయసుత్త’’న్తిపి వుచ్చతి మహాసమయదివసే కథితత్తా. కా ఉప్పత్తి? పుచ్ఛావసికా ఉప్పత్తి. నిమ్మితబుద్ధేన హి పుట్ఠో భగవా ఇమం సుత్తమభాసి, తం సద్ధిం పుచ్ఛాయ ‘‘సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్త’’న్తి వుచ్చతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన సాకియకోలియానం ఉప్పత్తితో పభుతి పోరాణేహి వణ్ణీయతి.

తత్రాయం ఉద్దేసమగ్గవణ్ణనా – పఠమకప్పికానం కిర రఞ్ఞో మహాసమ్మతస్స రోజో నామ పుత్తో అహోసి. రోజస్స వరరోజో, వరరోజస్స కల్యాణో, కల్యాణస్స వరకల్యాణో, వరకల్యాణస్స మన్ధాతా, మన్ధాతుస్స వరమన్ధాతా, వరమన్ధాతుస్స ఉపోసథో, ఉపోసథస్స వరో, వరస్స ఉపవరో, ఉపవరస్స మఘదేవో, మఘదేవస్స పరమ్పరా చతురాసీతి ఖత్తియసహస్సాని అహేసుం. తేసం పరతో తయో ఓక్కాకవంసా అహేసుం. తేసు తతియఓక్కాకస్స పఞ్చ మహేసియో అహేసుం – హత్థా, చిత్తా, జన్తు, జాలినీ, విసాఖాతి. ఏకేకిస్సా పఞ్చ పఞ్చ ఇత్థిసతాని పరివారా. సబ్బజేట్ఠాయ చత్తారో పుత్తా – ఓక్కాముఖో, కరకణ్డు, హత్థినికో, సినిపురోతి; పఞ్చ ధీతరో – పియా, సుప్పియా, ఆనన్దా, విజితా, విజితసేనాతి. ఏవం సా నవ పుత్తే లభిత్వా కాలమకాసి.

అథ రాజా అఞ్ఞం దహరం అభిరూపం రాజధీతరం ఆనేత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. సాపి జన్తుం నామ ఏకం పుత్తం విజాయి. తం జన్తుకుమారం పఞ్చమదివసే అలఙ్కరిత్వా రఞ్ఞో దస్సేసి. రాజా తుట్ఠో మహేసియా వరం అదాసి. సా ఞాతకేహి సద్ధిం మన్తేత్వా పుత్తస్స రజ్జం యాచి. రాజా ‘‘నస్స వసలి, మమ పుత్తానం అన్తరాయమిచ్ఛసీ’’తి నాదాసి. సా పునప్పునం రహో రాజానం పరితోసేత్వా ‘‘న, మహారాజ, ముసావాదో వట్టతీ’’తిఆదీని వత్వా యాచతి ఏవ. అథ రాజా పుత్తే ఆమన్తేసి – ‘‘అహం, తాతా, తుమ్హాకం కనిట్ఠం జన్తుకుమారం దిస్వా తస్స మాతుయా సహసా వరం అదాసిం. సా పుత్తస్స రజ్జం పరిణామేతుం ఇచ్ఛతి. తుమ్హే మమచ్చయేన ఆగన్త్వా రజ్జం కారేయ్యాథా’’తి అట్ఠహి అమచ్చేహి సద్ధిం ఉయ్యోజేసి. తే భగినియో ఆదాయ చతురఙ్గినియా సేనాయ నగరా నిక్ఖమింసు. ‘‘కుమారా పితుఅచ్చయేన ఆగన్త్వా రజ్జం కారేస్సన్తి, గచ్ఛామ నే ఉపట్ఠహామా’’తి చిన్తేత్వా బహూ మనుస్సా అనుబన్ధింసు. పఠమదివసే యోజనమత్తా సేనా అహోసి, దుతియదివసే ద్వియోజనమత్తా, తతియదివసే తియోజనమత్తా. కుమారా చిన్తేసుం – ‘‘మహా అయం బలకాయో, సచే మయం కఞ్చి సామన్తరాజానం అక్కమిత్వా జనపదం గణ్హిస్సామ, సోపి నో న పహోస్సతి, కిం పరేసం పీళం కత్వా లద్ధరజ్జేన, మహా జమ్బుదీపో, అరఞ్ఞే నగరం మాపేస్సామా’’తి హిమవన్తాభిముఖా అగమింసు.

తత్థ నగరమాపనోకాసం పరియేసమానా హిమవతి కపిలో నామ ఘోరతపో తాపసో పటివసతి పోక్ఖరణితీరే మహాసాకసణ్డే, తస్స వసనోకాసం గతా. సో తే దిస్వా పుచ్ఛిత్వా సబ్బం పవత్తిం సుత్వా తేసు అనుకమ్పం అకాసి. సో కిర భుమ్మజాలం నామ విజ్జం జానాతి, యాయ ఉద్ధం అసీతిహత్థే ఆకాసే చ హేట్ఠా భూమియఞ్చ గుణదోసే పస్సతి. అథేకస్మిం పదేసే సూకరమిగా సీహబ్యగ్ఘాదయో తాసేత్వా పరిపాతేన్తి, మణ్డూకమూసికా సప్పే భింసాపేన్తి. సో తే దిస్వా ‘‘అయం భూమిప్పదేసో పథవీఅగ్గ’’న్తి తస్మిం పదేసే అస్సమం మాపేసి. తతో సో రాజకుమారే ఆహ – ‘‘సచే మమ నామేన నగరం కరోథ, దేమి వో ఇమం ఓకాస’’న్తి. తే తథా పటిజానింసు. తాపసో ‘‘ఇమస్మిం ఓకాసే ఠత్వా చణ్డాలపుత్తోపి చక్కవత్తిం బలేన అతిసేతీ’’తి వత్వా ‘‘అస్సమే రఞ్ఞో ఘరం మాపేత్వా నగరం మాపేథా’’తి తం ఓకాసం దత్వా సయం అవిదూరే పబ్బతపాదే అస్సమం కత్వా వసి. తతో కుమారా తత్థ నగరం మాపేత్వా కపిలస్స వుత్థోకాసే కతత్తా ‘‘కపిలవత్థూ’’తి నామం ఆరోపేత్వా తత్థ నివాసం కప్పేసుం.

అథ అమచ్చా ‘‘ఇమే కుమారా వయప్పత్తా, యది నేసం పితా సన్తికే భవేయ్య, సో ఆవాహవివాహం కారేయ్య. ఇదాని పన అమ్హాకం భారో’’తి చిన్తేత్వా కుమారేహి సద్ధిం మన్తేసుం. కుమారా ‘‘అమ్హాకం సదిసా ఖత్తియధీతరో న పస్సామ, తాసమ్పి భగినీనం సదిసే ఖత్తియకుమారే, జాతిసమ్భేదఞ్చ న కరోమా’’తి. తే జాతిసమ్భేదభయేన జేట్ఠభగినిం మాతుట్ఠానే ఠపేత్వా అవసేసాహి సంవాసం కప్పేసుం. తేసం పితా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘సక్యా వత, భో కుమారా, పరమసక్యా వత, భో కుమారా’’తి ఉదానం ఉదానేసి. అయం తావ సక్యానం ఉప్పత్తి. వుత్తమ్పి చేతం భగవతా –

‘‘అథ ఖో, అమ్బట్ఠ, రాజా ఓక్కాకో అమచ్చే పారిసజ్జే ఆమన్తేసి – ‘కహం ను ఖో, భో, ఏతరహి కుమారా సమ్మన్తీ’తి. అత్థి, దేవ, హిమవన్తపస్సే పోక్ఖరణియా తీరే మహాసాకసణ్డో, తత్థేతరహి కుమారా సమ్మన్తి. తే జాతిసమ్భేదభయా సకాహి భగినీహి సద్ధిం సంవాసం కప్పేన్తీతి. అథ ఖో, అమ్బట్ఠ, రాజా ఓక్కాకో ఉదానం ఉదానేసి – ‘సక్యా వత, భో కుమారా, పరమసక్యా వత, భో కుమారా’తి, తదగ్గే ఖో పన, అమ్బట్ఠ, సక్యా పఞ్ఞాయన్తి, సో చ సక్యానం పుబ్బపురిసో’’తి (దీ. ని. ౧.౨౬౭).

తతో నేసం జేట్ఠభగినియా కుట్ఠరోగో ఉదపాది, కోవిళారపుప్ఫసదిసాని గత్తాని అహేసుం. రాజకుమారా ‘‘ఇమాయ సద్ధిం ఏకతో నిసజ్జట్ఠానభోజనాదీని కరోన్తానమ్పి ఉపరి ఏస రోగో సఙ్కమతీ’’తి చిన్తేత్వా ఉయ్యానకీళం గచ్ఛన్తా వియ తం యానే ఆరోపేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా పోక్ఖరణిం ఖణాపేత్వా తం తత్థ ఖాదనీయభోజనీయేహి సద్ధిం పక్ఖిపిత్వా ఉపరి పదరం పటిచ్ఛాదాపేత్వా పంసుం దత్వా పక్కమింసు. తేన చ సమయేన రామో నామ రాజా కుట్ఠరోగీ ఓరోధేహి చ నాటకేహి చ జిగుచ్ఛియమానో తేన సంవేగేన జేట్ఠపుత్తస్స రజ్జం దత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా తత్థ పణ్ణమూలఫలాని పరిభుఞ్జన్తో నచిరస్సేవ అరోగో సువణ్ణవణ్ణో హుత్వా, ఇతో చితో చ విచరన్తో మహన్తం సుసిరరుక్ఖం దిస్వా తస్సబ్భన్తరే సోళసహత్థప్పమాణం తం కోలాపం సోధేత్వా, ద్వారఞ్చ వాతపానఞ్చ కత్వా నిస్సేణిం బన్ధిత్వా తత్థ వాసం కప్పేసి. సో అఙ్గారకటాహే అగ్గిం కత్వా రత్తిం విస్సరఞ్చ సుస్సరఞ్చ సుణన్తో సయతి. సో ‘‘అసుకస్మిం పదేసే సీహో సద్దమకాసి, అసుకస్మిం బ్యగ్ఘో’’తి సల్లక్ఖేత్వా పభాతే తత్థ గన్త్వా విఘాసమంసం ఆదాయ పచిత్వా ఖాదతి.

అథేకదివసం సో పచ్చూససమయే అగ్గిం జాలేత్వా నిసీది. తేన చ సమయేన తస్సా రాజధీతాయ గన్ధం ఘాయిత్వా బ్యగ్ఘో తం పదేసం ఖణిత్వా పదరత్థరే వివరమకాసి. తేన వివరేన సా బ్యగ్ఘం దిస్వా భీతా విస్సరమకాసి. సో తం సద్దం సుత్వా ‘‘ఇత్థిసద్దో ఏసో’’తి చ సల్లక్ఖేత్వా పాతోవ తత్థ గన్త్వా ‘‘కో ఏత్థా’’తి ఆహ. ‘‘మాతుగామో సామీ’’తి. ‘‘నిక్ఖమా’’తి. ‘‘న నిక్ఖమామీ’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘ఖత్తియకఞ్ఞా అహ’’న్తి. ఏవం సోబ్భే నిఖాతాపి మానమేవ కరోతి. సో సబ్బం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అహమ్పి ఖత్తియో’’తి జాతిం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏహి దాని ఖీరే పక్ఖిత్తసప్పి వియ జాత’’న్తి ఆహ. సా ‘‘కుట్ఠరోగినీమ్హి సామి, న సక్కా నిక్ఖమితు’’న్తి ఆహ. సో ‘‘కతకమ్మో దాని అహం సక్కా తికిచ్ఛితు’’న్తి నిస్సేణిం దత్వా తం ఉద్ధరిత్వా అత్తనో వసనోకాసం నేత్వా సయం పరిభుత్తభేసజ్జాని ఏవ దత్వా నచిరస్సేవ అరోగం సువణ్ణవణ్ణమకాసి. సో తాయ సద్ధిం సంవాసం కప్పేసి. సా పఠమసంవాసేనేవ గబ్భం గణ్హిత్వా ద్వే పుత్తే విజాయి, పునపి ద్వేతి ఏవం సోళసక్ఖత్తుం విజాయి. ఏవం తే ద్వత్తింస భాతరో అహేసుం. తే అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిప్పత్తే పితా సబ్బసిప్పాని సిక్ఖాపేసి.

అథేకదివసం ఏకో రామరఞ్ఞో నగరవాసీ పబ్బతే రతనాని గవేసన్తో తం పదేసం ఆగతో రాజానం దిస్వా అఞ్ఞాసి. ‘‘జానామహం, దేవ, తుమ్హే’’తి ఆహ. ‘‘కుతో త్వం ఆగతోసీ’’తి చ తేన పుట్ఠో ‘‘నగరతో దేవా’’తి ఆహ. తతో నం రాజా సబ్బం పవత్తిం పుచ్ఛి. ఏవం తేసు సముల్లపమానేసు తే దారకా ఆగమింసు. సో తే దిస్వా ‘‘ఇమే కే దేవా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పుత్తా మే భణే’’తి. ‘‘ఇమేహి దాని, దేవ, ద్వత్తింసకుమారేహి పరివుతో వనే కిం కరిస్ససి, ఏహి రజ్జమనుసాసా’’తి? ‘‘అలం, భణే, ఇధేవ సుఖ’’న్తి. సో ‘‘లద్ధం దాని మే కథాపాభత’’న్తి నగరం గన్త్వా రఞ్ఞో పుత్తస్సారోచేసి. రఞ్ఞో పుత్తో ‘‘పితరం ఆనేస్సామీ’’తి చతురఙ్గినియా సేనాయ తత్థ గన్త్వా నానప్పకారేహి పితరం యాచి. సోపి ‘‘అలం, తాత కుమార, ఇధేవ సుఖ’’న్తి నేవ ఇచ్ఛి. తతో రాజపుత్తో ‘‘న దాని రాజా ఆగన్తుం ఇచ్ఛతి, హన్దస్స ఇధేవ నగరం మాపేమీ’’తి చిన్తేత్వా తం కోలరుక్ఖం ఉద్ధరిత్వా ఘరం కత్వా నగరం మాపేత్వా కోలరుక్ఖం అపనేత్వా కతత్తా ‘‘కోలనగర’’న్తి చ బ్యగ్ఘపథే కతత్తా ‘‘బ్యగ్ఘపజ్జ’’న్తి చాతి ద్వే నామాని ఆరోపేత్వా అగమాసి.

తతో వయప్పత్తే కుమారే మాతా ఆణాపేసి – ‘‘తాతా, తుమ్హాకం కపిలవత్థువాసినో సక్యా మాతులా హోన్తి, ధీతరో నేసం గణ్హథా’’తి. తే యం దివసం ఖత్తియకఞ్ఞాయో నదీకీళనం గచ్ఛన్తి, తం దివసం గన్త్వా నదీతిత్థం ఉపరున్ధిత్వా నామాని సావేత్వా పత్థితా పత్థితా రాజధీతరో గహేత్వా అగమంసు. సక్యరాజానో సుత్వా ‘‘హోతు భణే, అమ్హాకం ఞాతకా ఏవా’’తి తుణ్హీ అహేసుం. అయం కోలియానం ఉప్పత్తి.

ఏవం తేసం సాకియకోలియానం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆవాహవివాహం కరోన్తానం ఆగతో వంసో యావ సీహహనురాజా, తావ విత్థారతో వేదితబ్బో – సీహహనురఞ్ఞో కిర పఞ్చ పుత్తా అహేసుం – సుద్ధోదనో, అమితోదనో, ధోతోదనో, సక్కోదనో, సుక్కోదనోతి. తేసు సుద్ధోదనే రజ్జం కారయమానే తస్స పజాపతియా అఞ్జనరఞ్ఞో ధీతాయ మహామాయాదేవియా కుచ్ఛిమ్హి పూరితపారమీ మహాపురిసో జాతకనిదానే వుత్తనయేన తుసితపురా చవిత్వా పటిసన్ధిం గహేత్వా అనుపుబ్బేన కతమహాభినిక్ఖమనో సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుక్కమేన కపిలవత్థుం గన్త్వా సుద్ధోదనమహారాజాదయో అరియఫలే పతిట్ఠాపేత్వా జనపదచారికం పక్కమిత్వా పునపి అపరేన సమయేన పచ్చాగన్త్వా పన్నరసహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం కపిలవత్థుస్మిం విహరతి నిగ్రోధారామే.

తత్థ విహరన్తే చ భగవతి సాకియకోలియానం ఉదకం పటిచ్చ కలహో అహోసి. కథం? నేసం కిర ఉభిన్నమ్పి కపిలపురకోలియపురానం అన్తరే రోహిణీ నామ నదీ పవత్తతి. సా కదాచి అప్పోదకా హోతి, కదాచి మహోదకా. అప్పోదకకాలే సేతుం కత్వా సాకియాపి కోలియాపి అత్తనో అత్తనో సస్సపాయనత్థం ఉదకం ఆనేన్తి. తేసం మనుస్సా ఏకదివసం సేతుం కరోన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం భణ్డన్తా ‘‘అరే తుమ్హాకం రాజకులం భగినీహి సద్ధిం సంవాసం కప్పేసి కుక్కుటసోణసిఙ్గాలాదితిరచ్ఛానా వియ, తుమ్హాకం రాజకులం సుసిరరుక్ఖే వాసం కప్పేసి పిసాచిల్లికా వియా’’తి ఏవం జాతివాదేన ఖుంసేత్వా అత్తనో అత్తనో రాజూనం ఆరోచేసుం. తే కుద్ధా యుద్ధసజ్జా హుత్వా రోహిణీనదీతీరం సమ్పత్తా. ఏవం సాగరసదిసం బలం అట్ఠాసి.

అథ భగవా ‘‘ఞాతకా కలహం కరోన్తి, హన్ద, నే వారేస్సామీ’’తి ఆకాసేనాగన్త్వా ద్విన్నం సేనానం మజ్ఝే అట్ఠాసి. తమ్పి ఆవజ్జేత్వా సావత్థితో ఆగతోతి ఏకే. ఏవం ఠత్వా చ పన అత్తదణ్డసుత్తం (సు. ని. ౯౪౧ ఆదయో) అభాసి. తం సుత్వా సబ్బే సంవేగప్పత్తా ఆవుధాని ఛడ్డేత్వా భగవన్తం నమస్సమానా అట్ఠంసు, మహగ్ఘఞ్చ ఆసనం పఞ్ఞాపేసుం. భగవా ఓరుయ్హ పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కుఠారీహత్థో పురిసో’’తిఆదికం ఫన్దనజాతకం (జా. ౧.౧౩.౧౪), ‘‘వన్దామి తం కుఞ్జరా’’తిఆదికం లటుకికజాతకం (జా. ౧.౫.౩౯).

‘‘సమ్మోదమానా గచ్ఛన్తి, జాలమాదాయ పక్ఖినో;

యదా తే వివదిస్సన్తి, తదా ఏహిన్తి మే వస’’న్తి. (జా. ౧.౧.౩౩) –

ఇమం వట్టకజాతకఞ్చ కథేత్వా పున తేసం చిరకాలప్పవత్తం ఞాతిభావం దస్సేన్తో ఇమం మహావంసం కథేసి. తే ‘‘పుబ్బే కిర మయం ఞాతకా ఏవా’’తి అతివియ పసీదింసు. తతో సక్యా అడ్ఢతేయ్యకుమారసతే, కోలియా అడ్ఢతేయ్యకుమారసతేతి పఞ్చ కుమారసతే భగవతో పరివారత్థాయ అదంసు. భగవా తేసం పుబ్బహేతుం దిస్వా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి ఆహ. తే సబ్బే ఇద్ధియా నిబ్బత్తఅట్ఠపరిక్ఖారయుత్తా ఆకాసే అబ్భుగ్గన్త్వా ఆగమ్మ భగవన్తం వన్దిత్వా అట్ఠంసు. భగవా తే ఆదాయ మహావనం అగమాసి. తేసం పజాపతియో దూతే పాహేసుం, తే తాహి నానప్పకారేహి పలోభియమానా ఉక్కణ్ఠింసు. భగవా తేసం ఉక్కణ్ఠితభావం ఞత్వా హిమవన్తం దస్సేత్వా తత్థ కుణాలజాతకకథాయ (జా. ౨.౨౧.౨౮౯ కుణాలజాతకం) తేసం అనభిరతిం వినోదేతుకామో ఆహ – ‘‘దిట్ఠపుబ్బో వో, భిక్ఖవే, హిమవా’’తి? ‘‘న భగవా’’తి. ‘‘ఏథ, భిక్ఖవే, పేక్ఖథా’’తి అత్తనో ఇద్ధియా తే ఆకాసేన నేన్తో ‘‘అయం సువణ్ణపబ్బతో, అయం రజతపబ్బతో, అయం మణిపబ్బతో’’తి నానప్పకారే పబ్బతే దస్సేత్వా కుణాలదహే మనోసిలాతలే పచ్చుట్ఠాసి. తతో ‘‘హిమవన్తే సబ్బే చతుప్పదబహుప్పదాదిభేదా తిరచ్ఛానగతా పాణా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బేసఞ్చ పచ్ఛతో కుణాలసకుణో’’తి అధిట్ఠాసి. ఆగచ్ఛన్తే చ తే జాతినామనిరుత్తివసేన వణ్ణేన్తో ‘‘ఏతే, భిక్ఖవే, హంసా, ఏతే కోఞ్చా, ఏతే చక్కవాకా, కరవీకా, హత్థిసోణ్డకా, పోక్ఖరసాతకా’’తి తేసం దస్సేసి.

తే విమ్హితహదయా పస్సన్తా సబ్బపచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తం ద్వీహి దిజకఞ్ఞాహి ముఖతుణ్డకేన డంసిత్వా గహితకట్ఠవేమజ్ఝే నిసిన్నం సహస్సదిజకఞ్ఞాపరివారం కుణాలసకుణం దిస్వా అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతా భగవన్తం ఆహంసు – ‘‘కచ్చి, భన్తే, భగవాపి ఇధ కుణాలరాజా భూతపుబ్బో’’తి? ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, మయావేస కుణాలవంసో కతో. అతీతే హి మయం చత్తారో జనా ఇధ వసిమ్హా – నారదో దేవిలో ఇసి, ఆనన్దో గిజ్ఝరాజా, పుణ్ణముఖో ఫుస్సకోకిలో, అహం కుణాలో సకుణో’’తి సబ్బం మహాకుణాలజాతకం కథేసి. తం సుత్వా తేసం భిక్ఖూనం పురాణదుతియికాయో ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనభిరతి వూపసన్తా. తతో తేసం భగవా సచ్చకథం కథేసి, కథాపరియోసానే సబ్బపచ్ఛిమకో సోతాపన్నో, సబ్బఉపరిమో అనాగామీ అహోసి, ఏకోపి పుథుజ్జనో వా అరహా వా నత్థి. తతో భగవా తే ఆదాయ పునదేవ మహావనే ఓరుహి. ఆగచ్ఛమానా చ తే భిక్ఖూ అత్తనోవ ఇద్ధియా ఆగచ్ఛింసు.

అథ నేసం భగవా ఉపరిమగ్గత్థాయ పున ధమ్మం దేసేసి. తే పఞ్చసతాపి విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. పఠమం పత్తో పఠమమేవ అగమాసి ‘‘భగవతో ఆరోచేస్సామీ’’తి. ఆగన్త్వా చ ‘‘అభిరమామహం భగవా, న ఉక్కణ్ఠామీ’’తి వత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. ఏవం తే సబ్బేపి అనుక్కమేన ఆగన్త్వా భగవన్తం పరివారేత్వా నిసీదింసు జేట్ఠమాసఉపోసథదివసే సాయన్హసమయే. తతో పఞ్చసతఖీణాసవపరివుతం వరబుద్ధాసనే నిసిన్నం భగవన్తం ఠపేత్వా అసఞ్ఞసత్తే చ అరూపబ్రహ్మానో చ సకలదససహస్సచక్కవాళే అవసేసదేవతాదయో మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం వుత్తనయేన సుఖుమత్తభావే నిమ్మినిత్వా సమ్పరివారేసుం ‘‘విచిత్రపటిభానం ధమ్మదేసనం సోస్సామా’’తి. తత్థ చత్తారో ఖీణాసవబ్రహ్మానో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ బ్రహ్మగణం అపస్సన్తా ‘‘కుహిం గతా’’తి ఆవజ్జేత్వా తమత్థం ఞత్వా పచ్ఛా ఆగన్త్వా ఓకాసం అలభమానా చక్కవాళముద్ధని ఠత్వా పచ్చేకగాథాయో అభాసింసు. యథాహ –

‘‘అథ ఖో చతున్నం సుద్ధావాసకాయికానం దేవతానం ఏతదహోసి – ‘అయం, ఖో, భగవా సక్కేసు విహరతి కపిలవత్థుస్మిం మహావనే మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహి సబ్బేహేవ అరహన్తేహి. దసహి చ లోకధాతూహి దేవతా యేభుయ్యేన సన్నిపతితా హోన్తి భగవన్తం దస్సనాయ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ. యంనూన మయమ్పి యేన భగవా తేనుపసఙ్కమేయ్యామ, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవతో సన్తికే పచ్చేకం గాథం భాసేయ్యామా’’’తి (దీ. ని. ౨.౩౩౧; సం. ని. ౧.౩౭).

సబ్బం సగాథావగ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవం గన్త్వా చ తత్థ ఏకో బ్రహ్మా పురత్థిమచక్కవాళముద్ధని ఓకాసం లభిత్వా తత్థ ఠితో ఇమం గాథం అభాసి –

‘‘మహాసమయో పవనస్మిం…పే…

దక్ఖితాయే అపరాజితసఙ్ఘ’’న్తి. (దీ. ని. ౨.౩౩౨; సం. ని. ౧.౩౭);

ఇమఞ్చస్స గాథం భాసమానస్స పచ్ఛిమచక్కవాళపబ్బతే ఠితో సద్దం అస్సోసి.

దుతియో పచ్ఛిమచక్కవాళముద్ధని ఓకాసం లభిత్వా తత్థ ఠితో తం గాథం సుత్వా ఇమం గాథం అభాసి –

‘‘తత్ర భిక్ఖవో సమాదహంసు…పే…

ఇన్ద్రియాని రక్ఖన్తి పణ్డితా’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౩౨; సం. ని. ౧.౩౭);

తతియో దక్ఖిణచక్కవాళముద్ధని ఓకాసం లభిత్వా తత్థ ఠితో తం గాథం సుత్వా ఇమం గాథం అభాసి –

‘‘ఛేత్వా ఖీలం ఛేత్వా పలిఘం…పే… సుసునాగా’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౩౨; సం. ని. ౧.౩౭);

చతుత్థో ఉత్తరచక్కవాళముద్ధని ఓకాసం లభిత్వా తత్థ ఠితో తం గాథం సుత్వా ఇమం గాథమభాసి –

‘‘యే కేచి బుద్ధం సరణం గతాసే…పే…

దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౩౨; సం. ని. ౧.౩౭);

తస్సపి తం సద్దం దక్ఖిణచక్కవాళముద్ధని ఠితో అస్సోసి. ఏవం తదా ఇమే చత్తారో బ్రహ్మానో పరిసం థోమేత్వా ఠితా అహేసుం, మహాబ్రహ్మానో ఏకచక్కవాళం ఛాదేత్వా అట్ఠంసు.

అథ భగవా దేవపరిసం ఓలోకేత్వా భిక్ఖూనం ఆరోచేసి – ‘‘యేపి తే, భిక్ఖవే, అహేసుం అతీతమద్ధానం అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధా, తేసమ్పి భగవన్తానం ఏతప్పరమాయేవ దేవతా సన్నిపతితా అహేసుం. సేయ్యథాపి మయ్హం ఏతరహి, యేపి తే, భిక్ఖవే, భవిస్సన్తి అనాగతమద్ధానం అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధా, తేసమ్పి భగవన్తానం ఏతప్పరమాయేవ దేవతా సన్నిపతితా భవిస్సన్తి సేయ్యథాపి మయ్హం ఏతరహీ’’తి. తతో తం దేవపరిసం భబ్బాభబ్బవసేన ద్విధా విభజి ‘‘ఏత్తకా భబ్బా, ఏత్తకా అభబ్బా’’తి. తత్థ ‘‘అభబ్బపరిసా బుద్ధసతేపి ధమ్మం దేసేన్తే న బుజ్ఝతి, భబ్బపరిసా సక్కా బోధేతు’’న్తి ఞత్వా పున భబ్బపుగ్గలే చరియవసేన ఛధా విభజి ‘‘ఏత్తకా రాగచరితా, ఏత్తకా దోస-మోహ-వితక్క-సద్ధా-బుద్ధిచరితా’’తి. ఏవం చరియవసేన పరిగ్గహేత్వా ‘‘అస్సా పరిసాయ కీదిసా ధమ్మదేసనా సప్పాయా’’తి ధమ్మకథం విచినిత్వా పున తం పరిసం మనసాకాసి – ‘‘అత్తజ్ఝాసయేన ను ఖో జానేయ్య, పరజ్ఝాసయేన, అట్ఠుప్పత్తివసేన, పుచ్ఛావసేనా’’తి. తతో ‘‘పుచ్ఛావసేన జానేయ్యా’’తి ఞత్వా ‘‘పఞ్హం పుచ్ఛితుం సమత్థో అత్థి, నత్థీ’’తి పున సకలపరిసం ఆవజ్జేత్వా ‘‘నత్థి కోచీ’’తి ఞత్వా ‘‘సచే అహమేవ పుచ్ఛిత్వా అహమేవ విస్సజ్జేయ్యం, ఏవమస్సా పరిసాయ సప్పాయం న హోతి. యంనూనాహం నిమ్మితబుద్ధం మాపేయ్యన్తి పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ మనోమయిద్ధియా అభిసఙ్ఖరిత్వా నిమ్మితబుద్ధం మాపేసి. సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గీ లక్ఖణసమ్పన్నో పత్తచీవరధరో ఆలోకితవిలోకితాదిసమ్పన్నో హోతూ’’తి అధిట్ఠానచిత్తేన సహ పాతురహోసి. సో పాచీనలోకధాతుతో ఆగన్త్వా భగవతో సమసమే ఆసనే నిసిన్నో ఏవం ఆగన్త్వా యాని భగవతా ఇమమ్హి సమాగమే చరియవసేన ఛ సుత్తాని (సు. ని. ౮౫౪ ఆదయో, ౮౬౮ ఆదయో, ౮౮౪ ఆదయో, ౯౦౧ ఆదయో, ౯౨౧ ఆదయో) కథితాని. సేయ్యథిదం – పురాభేదసుత్తం కలహవివాదసుత్తం చూళబ్యూహం మహాబ్యూహం తువటకం ఇదమేవ సమ్మాపరిబ్బాజనీయన్తి. తేసు రాగచరితదేవతానం సప్పాయవసేన కథేతబ్బస్స ఇమస్స సుత్తస్స పవత్తనత్థం పఞ్హం పుచ్ఛన్తో ‘‘పుచ్ఛామి మునిం పహూతపఞ్ఞ’’న్తి ఇమం గాథమాహ.

తత్థ పహూతపఞ్ఞన్తి మహాపఞ్ఞం. తిణ్ణన్తి చతురోఘతిణ్ణం. పారఙ్గతన్తి నిబ్బానప్పత్తం. పరినిబ్బుతన్తి సఉపాదిసేసనిబ్బానవసేన పరినిబ్బుతం. ఠితత్తన్తి లోకధమ్మేహి అకమ్పనీయచిత్తం. నిక్ఖమ్మ ఘరా పనుజ్జ కామేతి వత్థుకామే పనుదిత్వా ఘరావాసా నిక్ఖమ్మ. కథం భిక్ఖు సమ్మా సో లోకే పరిబ్బజేయ్యాతి సో భిక్ఖు కథం లోకే సమ్మా పరిబ్బజేయ్య విహరేయ్య అనుపలిత్తో లోకేన హుత్వా, లోకం అతిక్కమేయ్యాతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

౩౬౩. అథ భగవా యస్మా ఆసవక్ఖయం అప్పత్వా లోకే సమ్మా పరిబ్బజన్తో నామ నత్థి, తస్మా తస్మిం రాగచరితాదివసేన పరిగ్గహితే సబ్బపుగ్గలసమూహే తం తం తేసం తేసం సమానదోసానం దేవతాగణానం ఆచిణ్ణదోసప్పహానత్థం ‘‘యస్స మఙ్గలా’’తి ఆరభిత్వా అరహత్తనికూటేనేవ ఖీణాసవపటిపదం పకాసేన్తో పన్నరస గాథాయో అభాసి.

తత్థ పఠమగాథాయ తావ మఙ్గలాతి మఙ్గలసుత్తే వుత్తానం దిట్ఠమఙ్గలాదీనమేతం అధివచనం. సమూహతాతి సుట్ఠు ఊహతా పఞ్ఞాసత్థేన సముచ్ఛిన్నా. ఉప్పాతాతి ‘‘ఉక్కాపాతదిసాడాహాదయో ఏవం విపాకా హోన్తీ’’తి ఏవం పవత్తా ఉప్పాతాభినివేసా. సుపినాతి ‘‘పుబ్బణ్హసమయే సుపినం దిస్వా ఇదం నామ హోతి, మజ్ఝన్హికాదీసు ఇదం, వామపస్సేన సయతా దిట్ఠే ఇదం నామ హోతి, దక్ఖిణపస్సాదీహి ఇదం, సుపినన్తే చన్దం దిస్వా ఇదం నామ హోతి, సూరియాదయో దిస్వా ఇద’’న్తి ఏవం పవత్తా సుపినాభినివేసా. లక్ఖణాతి దణ్డలక్ఖణవత్థలక్ఖణాదిపాఠం పఠిత్వా ‘‘ఇమినా ఇదం నామ హోతీ’’తి ఏవం పవత్తా లక్ఖణాభినివేసా. తే సబ్బేపి బ్రహ్మజాలే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. సో మఙ్గలదోసవిప్పహీనోతి అట్ఠతింస మహామఙ్గలాని ఠపేత్వా అవసేసా మఙ్గలదోసా నామ. యస్స పనేతే మఙ్గలాదయో సమూహతా, సో మఙ్గలదోసవిప్పహీనో హోతి. అథ వా మఙ్గలానఞ్చ ఉప్పాతాదిదోసానఞ్చ పహీనత్తా మఙ్గలదోసవిప్పహీనో హోతి, న మఙ్గలాదీహి సుద్ధిం పచ్చేతి అరియమగ్గస్స అధిగతత్తా. తస్మా సమ్మా సో లోకే పరిబ్బజేయ్య, సో ఖీణాసవో సమ్మా లోకే పరిబ్బజేయ్య అనుపలిత్తో లోకేనాతి.

౩౬౪. దుతియగాథాయ రాగం వినయేథ మానుసేసు, దిబ్బేసు కామేసు చాపి భిక్ఖూతి మానుసేసు చ దిబ్బేసు చ కామగుణేసు అనాగామిమగ్గేన అనుప్పత్తిధమ్మతం నేన్తో రాగం వినయేథ. అతిక్కమ్మ భవం సమేచ్చ ధమ్మన్తి ఏవం రాగం వినేత్వా తతో పరం అరహత్తమగ్గేన సబ్బప్పకారతో పరిఞ్ఞాభిసమయాదయో సాధేన్తో చతుసచ్చభేదమ్పి సమేచ్చ ధమ్మం ఇమాయ పటిపదాయ తివిధమ్పి అతిక్కమ్మ భవం. సమ్మా సోతి సోపి భిక్ఖు సమ్మా లోకే పరిబ్బజేయ్య.

౩౬౫. తతియగాథాయ ‘‘అనురోధవిరోధవిప్పహీనో’’తి సబ్బవత్థూసు పహీనరాగదోసో. సేసం వుత్తనయమేవ సబ్బగాథాసు చ ‘‘సోపి భిక్ఖు సమ్మా లోకే పరిబ్బజేయ్యా’’తి యోజేతబ్బం. ఇతో పరఞ్హి యోజనమ్పి అవత్వా అవుత్తనయమేవ వణ్ణయిస్సామ.

౩౬౬. చతుత్థగాథాయ సత్తసఙ్ఖారవసేన దువిధం పియఞ్చ అప్పియఞ్చ వేదితబ్బం, తత్థ ఛన్దరాగపటిఘప్పహానేన హిత్వా. అనుపాదాయాతి చతూహి ఉపాదానేహి కఞ్చి ధమ్మం అగ్గహేత్వా. అనిస్సితో కుహిఞ్చీతి అట్ఠసతభేదేన తణ్హానిస్సయేన ద్వాసట్ఠిభేదేన దిట్ఠినిస్సయేన చ కుహిఞ్చి రూపాదిధమ్మే భవే వా అనిస్సితో. సంయోజనియేహి విప్పముత్తోతి సబ్బేపి తేభూమకధమ్మా దసవిధసంయోజనస్స విసయత్తా సంయోజనియా, తేహి సబ్బప్పకారతో మగ్గభావనాయ పరిఞ్ఞాతత్తా చ విప్పముత్తోతి అత్థో. పఠమపాదేన చేత్థ రాగదోసప్పహానం వుత్తం, దుతియేన ఉపాదాననిస్సయాభావో, తతియేన సేసాకుసలేహి అకుసలవత్థూహి చ విప్పమోక్ఖో. పఠమేన వా రాగదోసప్పహానం, దుతియేన తదుపాయో, తతియేన తేసం పహీనత్తా సంయోజనియేహి విప్పమోక్ఖోతి వేదితబ్బో.

౩౬౭. పఞ్చమగాథాయ ఉపధీసూతి ఖన్ధుపధీసు. ఆదానన్తి ఆదాతబ్బట్ఠేన తేయేవ వుచ్చన్తి. అనఞ్ఞనేయ్యోతి అనిచ్చాదీనం సుదిట్ఠత్తా ‘‘ఇదం సేయ్యో’’తి కేనచి అనేతబ్బో. సేసం ఉత్తానపదత్థమేవ. ఇదం వుత్తం హోతి – ఆదానేసు చతుత్థమగ్గేన సబ్బసో ఛన్దరాగం వినేత్వా సో వినీతఛన్దరాగో, తేసు ఉపధీసు న సారమేతి, సబ్బే ఉపధీ అసారకత్తేనేవ పస్సతి. తతో తేసు దువిధేనపి నిస్సయేన అనిస్సితో అఞ్ఞేన వా కేనచి ‘‘ఇదం సేయ్యో’’తి అనేతబ్బో ఖీణాసవో భిక్ఖు సమ్మా సో లోకే పరిబ్బజేయ్య.

౩౬౮. ఛట్ఠగాథాయ అవిరుద్ధోతి ఏతేసం తిణ్ణం దుచ్చరితానం పహీనత్తా సుచరితేహి సద్ధిం అవిరుద్ధో. విదిత్వా ధమ్మన్తి మగ్గేన చతుసచ్చధమ్మం ఞత్వా. నిబ్బానపదాభిపత్థయానోతి అనుపాదిసేసం ఖన్ధపరినిబ్బానపదం పత్థయమానో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౩౬౯. సత్తమగాథాయ అక్కుట్ఠోతి దసహి అక్కోసవత్థూహి అభిసత్తో. న సన్ధియేథాతి న ఉపనయ్హేథ న కుప్పేయ్య. లద్ధా పరభోజనం న మజ్జేతి పరేహి దిన్నం సద్ధాదేయ్యం లభిత్వా ‘‘అహం ఞాతో యసస్సీ లాభీ’’తి న మజ్జేయ్య. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౩౭౦. అట్ఠమగాథాయ లోభన్తి విసమలోభం. భవన్తి కామభవాదిభవం. ఏవం ద్వీహి పదేహి భవభోగతణ్హా వుత్తా. పురిమేన వా సబ్బాపి తణ్హా, పచ్ఛిమేన కమ్మభవో. విరతో ఛేదనబన్ధనా చాతి ఏవమేతేసం కమ్మకిలేసానం పహీనత్తా పరసత్తఛేదనబన్ధనా చ విరతోతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

౩౭౧. నవమగాథాయ సారుప్పం అత్తనో విదిత్వాతి అత్తనో భిక్ఖుభావస్స పతిరూపం అనేసనాదిం పహాయ సమ్మాఏసనాదిఆజీవసుద్ధిం అఞ్ఞఞ్చ సమ్మాపటిపత్తిం తత్థ పతిట్ఠహనేన విదిత్వా. న హి ఞాతమత్తేనేవ కిఞ్చి హోతి. యథాతథియన్తి యథాతథం యథాభూతం. ధమ్మన్తి ఖన్ధాయతనాదిభేదం యథాభూతఞాణేన, చతుసచ్చధమ్మం వా మగ్గేన విదిత్వా. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౩౭౨. దసమగాథాయ సో నిరాసో అనాసిసానోతి యస్స అరియమగ్గేన వినాసితత్తా అనుసయా చ న సన్తి, అకుసలమూలా చ సమూహతా, సో నిరాసో నిత్తణ్హో హోతి. తతో ఆసాయ అభావేన కఞ్చి రూపాదిధమ్మం నాసీసతి. తేనాహ ‘‘నిరాసో అనాసిసానో’’తి. సేసం వుత్తనయమేవ.

౩౭౩. ఏకాదసమగాథాయ ఆసవఖీణోతి ఖీణచతురాసవో. పహీనమానోతి పహీననవవిధమానో. రాగపథన్తి రాగవిసయభూతం తేభూమకధమ్మజాతం. ఉపాతివత్తోతి పరిఞ్ఞాపహానేహి అతిక్కన్తో. దన్తోతి సబ్బద్వారవిసేవనం హిత్వా అరియేన దమథేన దన్తభూమిం పత్తో. పరినిబ్బుతోతి కిలేసగ్గివూపసమేన సీతిభూతో. సేసం వుత్తనయమేవ.

౩౭౪. ద్వాదసమగాథాయ సద్ధోతి బుద్ధాదిగుణేసు పరప్పచ్చయవిరహితత్తా సబ్బాకారసమ్పన్నేన అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో, న పరస్స సద్ధాయ పటిపత్తియం గమనభావేన. యథాహ – ‘‘న ఖ్వాహం ఏత్థ భన్తే భగవతో సద్ధాయ గచ్ఛామీ’’తి (అ. ని. ౫.౩౪). సుతవాతి వోసితసుతకిచ్చత్తా పరమత్థికసుతసమన్నాగతో. నియామదస్సీతి సంసారకన్తారమూళ్హే లోకే అమతపురగామినో సమ్మత్తనియామభూతస్స మగ్గస్స దస్సావీ, దిట్ఠమగ్గోతి వుత్తం హోతి. వగ్గగతేసు న వగ్గసారీతి వగ్గగతా నామ ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతికా అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిలోమత్తా, ఏవం వగ్గాహి దిట్ఠీహి గతేసు సత్తేసు న వగ్గసారీ – ‘‘ఇదం ఉచ్ఛిజ్జిస్సతి, ఇదం తథేవ భవిస్సతీ’’తి ఏవం దిట్ఠివసేన అగమనతో. పటిఘన్తి పటిఘాతకం, చిత్తవిఘాతకన్తి వుత్తం హోతి. దోసవిసేసనమేవేతం. వినేయ్యాతి వినేత్వా. సేసం వుత్తనయమేవ.

౩౭౫. తేరసమగాథాయ సంసుద్ధజినోతి సంసుద్ధేన అరహత్తమగ్గేన విజితకిలేసో. వివట్టచ్ఛదోతి వివటరాగదోసమోహఛదనో. ధమ్మేసు వసీతి చతుసచ్చధమ్మేసు వసిప్పత్తో. న హిస్స సక్కా తే ధమ్మా యథా ఞాతా కేనచి అఞ్ఞథా కాతుం, తేన ఖీణాసవో ‘‘ధమ్మేసు వసీ’’తి వుచ్చతి. పారగూతి పారం వుచ్చతి నిబ్బానం, తం గతో, సఉపాదిసేసవసేన అధిగతోతి వుత్తం హోతి. అనేజోతి అపగతతణ్హాచలనో. సఙ్ఖారనిరోధఞాణకుసలోతి సఙ్ఖారనిరోధో వుచ్చతి నిబ్బానం, తమ్హి ఞాణం అరియమగ్గపఞ్ఞా, తత్థ కుసలో, చతుక్ఖత్తుం భావితత్తా ఛేకోతి వుత్తం హోతి.

౩౭౬. చుద్దసమగాథాయ అతీతేసూతి పవత్తిం పత్వా అతిక్కన్తేసు పఞ్చక్ఖన్ధేసు. అనాగతేసూతి పవత్తిం అప్పత్తేసు పఞ్చక్ఖన్ధేసు ఏవ. కప్పాతీతోతి ‘‘అహం మమ’’న్తి కప్పనం సబ్బమ్పి వా తణ్హాదిట్ఠికప్పం అతీతో. అతిచ్చ సుద్ధిపఞ్ఞోతి అతీవ సుద్ధిపఞ్ఞో, అతిక్కమిత్వా వా సుద్ధిపఞ్ఞో. కిం అతిక్కమిత్వా? అద్ధత్తయం. అరహా హి య్వాయం అవిజ్జాసఙ్ఖారసఙ్ఖాతో అతీతో అద్ధా, జాతిజరామరణసఙ్ఖాతో అనాగతో అద్ధా, విఞ్ఞాణాదిభవపరియన్తో పచ్చుప్పన్నో చ అద్ధా, తం సబ్బమ్పి అతిక్కమ్మ కఙ్ఖం వితరిత్వా పరమసుద్ధిప్పత్తపఞ్ఞో హుత్వా ఠితో. తేన వుచ్చతి ‘‘అతిచ్చ సుద్ధిపఞ్ఞో’’తి. సబ్బాయతనేహీతి ద్వాదసహాయతనేహి. అరహా హి ఏవం కప్పాతీతో. కప్పాతీతత్తా అతిచ్చ సుద్ధిపఞ్ఞత్తా చ ఆయతిం న కిఞ్చి ఆయతనం ఉపేతి. తేనాహ – ‘‘సబ్బాయతనేహి విప్పముత్తో’’తి.

౩౭౭. పన్నరసమగాథాయ అఞ్ఞాయ పదన్తి యే తే ‘‘సచ్చానం చతురో పదా’’తి వుత్తా, తేసు ఏకేకపదం పుబ్బభాగసచ్చవవత్థాపనపఞ్ఞాయ ఞత్వా. సమేచ్చ ధమ్మన్తి తతో పరం చతూహి అరియమగ్గేహి చతుసచ్చధమ్మం సమేచ్చ. వివటం దిస్వాన పహానమాసవానన్తి అథ పచ్చవేక్ఖణఞాణేన ఆసవక్ఖయసఞ్ఞితం నిబ్బానం వివటం పాకటమనావటం దిస్వా. సబ్బుపధీనం పరిక్ఖయాతి సబ్బేసం ఖన్ధకామగుణకిలేసాభిసఙ్ఖారభేదానం ఉపధీనం పరిక్ఖీణత్తా కత్థచి అసజ్జమానో భిక్ఖు సమ్మా సో లోకే పరిబ్బజేయ్య విహరేయ్య, అనల్లీయన్తో లోకం గచ్ఛేయ్యాతి దేసనం నిట్ఠాపేసి.

౩౭౮. తతో సో నిమ్మితో ధమ్మదేసనం థోమేన్తో ‘‘అద్ధా హి భగవా’’తి ఇమం గాథమాహ. తత్థ యో సో ఏవం విహారీతి యో సో మఙ్గలాదీని సమూహనిత్వా సబ్బమఙ్గలదోసప్పహానవిహారీ, యోపి సో దిబ్బమానుసకేసు కామేసు రాగం వినేయ్య భవాతిక్కమ్మ ధమ్మాభిసమయవిహారీతి ఏవం తాయ తాయ గాథాయ నిద్దిట్ఠభిక్ఖుం దస్సేన్తో ఆహ. సేసం ఉత్తానమేవ. అయం పన యోజనా – అద్ధా హి భగవా తథేవ ఏతం యం త్వం ‘‘యస్స మఙ్గలా సమూహతా’’తిఆదీని వత్వా తస్సా తస్సా గాథాయ పరియోసానే ‘‘సమ్మా సో లోకే పరిబ్బజేయ్యా’’తి అవచ. కిం కారణం? యో సో ఏవంవిహారీ భిక్ఖు, సో ఉత్తమేన దమథేన దన్తో, సబ్బాని చ దసపి సంయోజనాని చతురో చ యోగే వీతివత్తో హోతి. తస్మా సమ్మా సో లోకే పరిబ్బజేయ్య, నత్థి మే ఏత్థ విచికిచ్ఛాతి ఇతి దేసనాథోమనగాథమ్పి వత్వా అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠాపేసి. సుత్తపరియోసానే కోటిసతసహస్సదేవతానం అగ్గఫలప్పత్తి అహోసి, సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఫలప్పత్తా పన గణనతో అసఙ్ఖ్యేయ్యాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్తవణ్ణనా

నిట్ఠితా.

౧౪. ధమ్మికసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి ధమ్మికసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? తిట్ఠమానే కిర భగవతి లోకనాథే ధమ్మికో నామ ఉపాసకో అహోసి నామేన చ పటిపత్తియా చ. సో కిర సరణసమ్పన్నో సీలసమ్పన్నో బహుస్సుతో పిటకత్తయధరో అనాగామీ అభిఞ్ఞాలాభీ ఆకాసచారీ అహోసి. తస్స పరివారా పఞ్చసతా ఉపాసకా, తేపి తాదిసా ఏవ అహేసుం. తస్సేకదివసం ఉపోసథికస్స రహోగతస్స పటిసల్లీనస్స మజ్ఝిమయామావసానసమయే ఏవం పరివితక్కో ఉదపాది – ‘‘యంనూనాహం అగారియఅనగారియానం పటిపదం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి. సో పఞ్చహి ఉపాసకసతేహి పరివుతో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం పుచ్ఛి, భగవా చస్స బ్యాకాసి. తత్థ పుబ్బే వణ్ణితసదిసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం, అపుబ్బం వణ్ణయిస్సామ.

౩౭౯. తత్థ పఠమగాథాయ తావ కథంకరోతి కథం కరోన్తో కథం పటిపజ్జన్తో. సాధు హోతీతి సున్దరో అనవజ్జో అత్థసాధనో హోతి. ఉపాసకాసేతి ఉపాసకాఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. సేసమత్థతో పాకటమేవ. అయం పన యోజనా – యో వా అగారా అనగారమేతి పబ్బజతి, యే వా అగారినో ఉపాసకా, ఏతేసు దువిధేసు సావకేసు కథంకరో సావకో సాధు హోతీతి.

౩౮౦-౧. ఇదాని ఏవం పుట్ఠస్స భగవతో బ్యాకరణసమత్థతం దీపేన్తో ‘‘తువఞ్హీ’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ గతిన్తి అజ్ఝాసయగతిం. పరాయణన్తి నిప్ఫత్తిం. అథ వా గతిన్తి నిరయాదిపఞ్చప్పభేదం. పరాయణన్తి గతితో పరం అయనం గతివిప్పమోక్ఖం పరినిబ్బానం, న చత్థి తుల్యోతి తయా సదిసో నత్థి. సబ్బం తువం ఞాణమవేచ్చ ధమ్మం, పకాసేసి సత్తే అనుకమ్పమానోతి త్వం భగవా యదత్థి ఞేయ్యం నామ, తం అనవసేసం అవేచ్చ పటివిజ్ఝిత్వా సత్తే అనుకమ్పమానో సబ్బం ఞాణఞ్చ ధమ్మఞ్చ పకాసేసి. యం యం యస్స హితం హోతి, తం తం తస్స ఆవికాసియేవ దేసేసియేవ, న తే అత్థి ఆచరియముట్ఠీతి వుత్తం హోతి. విరోచసి విమలోతి ధూమరజాదివిరహితో వియ చన్దో, రాగాదిమలాభావేన విమలో విరోచసి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౩౮౨. ఇదాని యేసం తదా భగవా ధమ్మం దేసేసి, తే దేవపుత్తే కిత్తేత్వా భగవన్తం పసంసన్తో ‘‘ఆగఞ్ఛీ తే సన్తికే’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ నాగరాజా ఏరావణో నామాతి అయం కిర ఏరావణో నామ దేవపుత్తో కామరూపీ దిబ్బే విమానే వసతి. సో యదా సక్కో ఉయ్యానకీళం గచ్ఛతి, తదా దియడ్ఢసతయోజనం కాయం అభినిమ్మినిత్వా తేత్తింస కుమ్భే మాపేత్వా ఏరావణో నామ హత్థీ హోతి. తస్స ఏకేకస్మిం కుమ్భే ద్వే ద్వే దన్తా హోన్తి, ఏకేకస్మిం దన్తే సత్త సత్త పోక్ఖరణియో, ఏకేకిస్సా పోక్ఖరణియా సత్త సత్త పదుమినియో, ఏకేకిస్సా పదుమినియా సత్త సత్త పుప్ఫాని, ఏకేకస్మిం పుప్ఫే సత్త సత్త పత్తాని, ఏకేకస్మిం పత్తే సత్త సత్త అచ్ఛరాయో నచ్చన్తి పదుమచ్ఛరాయోత్వేవ విస్సుతా సక్కస్స నాటకిత్థియో, యా చ విమానవత్థుస్మిమ్పి ‘‘భమన్తి కఞ్ఞా పదుమేసు సిక్ఖితా’’తి (వి. వ. ౧౦౩౪) ఆగతా. తేసం పన తేత్తిసంకుమ్భానం మజ్ఝే సుదస్సనకుమ్భో నామ తింసయోజనమత్తో హోతి, తత్థ యోజనప్పమాణో మణిపల్లఙ్కో తియోజనుబ్బేధే పుప్ఫమణ్డపే అత్థరీయతి. తత్థ సక్కో దేవానమిన్దో అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతో దిబ్బసమ్పత్తిం పచ్చనుభోతి. సక్కే పన దేవానమిన్దే ఉయ్యానకీళాతో పటినివత్తే పున తం రూపం సంహరిత్వాన దేవపుత్తోవ హోతి. తం సన్ధాయాహ – ‘‘ఆగఞ్ఛి తే సన్తికే నాగరాజా ఏరావణో నామా’’తి. జినోతి సుత్వాతి ‘‘విజితపాపధమ్మో ఏస భగవా’’తి ఏవం సుత్వా. సోపి తయా మన్తయిత్వాతి తయా సద్ధిం మన్తయిత్వా, పఞ్హం పుచ్ఛిత్వాతి అధిప్పాయో. అజ్ఝగమాతి అధిఅగమా, గతోతి వుత్తం హోతి. సాధూతి సుత్వాన పతీతరూపోతి తం పఞ్హం సుత్వా ‘‘సాధు భన్తే’’తి అభినన్దిత్వా తుట్ఠరూపో గతోతి అత్థో.

౩౮౩. రాజాపి తం వేస్సవణో కువేరోతి ఏత్థ సో యక్ఖో రఞ్జనట్ఠేన రాజా, విసాణాయ రాజధానియా రజ్జం కారేతీతి వేస్సవణో, పురిమనామేన కువేరోతి వేదితబ్బో. సో కిర కువేరో నామ బ్రాహ్మణమహాసాలో హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా విసాణాయ రాజధానియా అధిపతి హుత్వా నిబ్బత్తో. తస్మా ‘‘కువేరో వేస్సవణో’’తి వుచ్చతి. వుత్తఞ్చేతం ఆటానాటియసుత్తే –

‘‘కువేరస్స ఖో పన, మారిస, మహారాజస్స విసాణా నామ రాజధానీ, తస్మా కువేరో మహారాజా ‘వేస్సవణో’తి పవుచ్చతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౨౯౧) –

సేసమేత్థ పాకటమేవ.

తత్థ సియా – కస్మా పన దూరతరే తావతింసభవనే వసన్తో ఏరావణో పఠమం ఆగతో, వేస్సవణో పచ్ఛా, ఏకనగరేవ వసన్తో అయం ఉపాసకో సబ్బపచ్ఛా, కథఞ్చ సో తేసం ఆగమనం అఞ్ఞాసి, యేన ఏవమాహాతి? వుచ్చతే – వేస్సవణో కిర తదా అనేకసహస్సపవాళపల్లఙ్కం ద్వాదసయోజనం నారివాహనం అభిరుయ్హ పవాళకున్తం ఉచ్చారేత్వా దససహస్సకోటియక్ఖేహి పరివుతో ‘‘భగవన్తం పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి ఆకాసట్ఠకవిమానాని పరిహరిత్వా మగ్గేన మగ్గం ఆగచ్ఛన్తో వేళుకణ్డకనగరే నన్దమాతాయ ఉపాసికాయ నివేసనస్స ఉపరిభాగం సమ్పత్తో. ఉపాసికాయ అయమానుభావో – పరిసుద్ధసీలా హోతి, నిచ్చం వికాలభోజనా పటివిరతా, పిటకత్తయధారినీ, అనాగామిఫలే పతిట్ఠితా. సా తమ్హి సమయే సీహపఞ్జరం ఉగ్ఘాటేత్వా ఉతుగ్గహణత్థాయ మాలుతేరితోకాసే ఠత్వా అట్ఠకపారాయనవగ్గే పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహి మధురేన సరేన భాసతి. వేస్సవణో తత్థేవ యానాని ఠపేత్వా యావ ఉపాసికా ‘‘ఇదమవోచ భగవా మగధేసు విహరన్తో పాసాణకే చేతియే పరిచారకసోళసన్నం బ్రాహ్మణాన’’న్తి నిగమనం అభాసి, తావ సబ్బం సుత్వా వగ్గపరియోసానే సువణ్ణమురజసదిసం మహన్తం గీవం పగ్గహేత్వా ‘‘సాధు సాధు భగినీ’’తి సాధుకారమదాసి. సా ‘‘కో ఏత్థా’’తి ఆహ. ‘‘అహం భగిని వేస్సవణో’’తి. ఉపాసికా కిర పఠమం సోతాపన్నా అహోసి, పచ్ఛా వేస్సవణో. తం సో ధమ్మతో సహోదరభావం సన్ధాయ ఉపాసికం భగినివాదేన సముదాచరతి. ఉపాసికాయ చ ‘‘వికాలో, భాతిక భద్రముఖ, యస్స దాని కాలం మఞ్ఞసీ’’తి వుత్తో ‘‘అహం భగిని తయి పసన్నో పసన్నాకారం కరోమీ’’తి ఆహ. తేన హి భద్రముఖ, మమ ఖేత్తే నిప్ఫన్నం సాలిం కమ్మకరా ఆహరితుం న సక్కోన్తి, తం తవ పరిసాయ ఆణాపేహీతి. సో ‘‘సాధు భగినీ’’తి యక్ఖే ఆణాపేసి. తే అడ్ఢతేరస కోట్ఠాగారసతాని పూరేసుం. తతో పభుతి కోట్ఠాగారం ఊనం నామ నాహోసి, ‘‘నన్దమాతు కోట్ఠాగారం వియా’’తి లోకే నిదస్సనం అహోసి. వేస్సవణో కోట్ఠాగారాని పూరేత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమి. భగవా ‘‘వికాలే ఆగతోసీ’’తి ఆహ. అథ భగవతో సబ్బం ఆరోచేసి. ఇమినా కారణేన ఆసన్నతరేపి చాతుమహారాజికభవనే వసన్తో వేస్సవణో పచ్ఛా ఆగతో. ఏరావణస్స పన న కిఞ్చి అన్తరా కరణీయం అహోసి, తేన సో పఠమతరం ఆగతో.

అయం పన ఉపాసకో కిఞ్చాపి అనాగామీ పకతియావ ఏకభత్తికో, తథాపి తదా ఉపోసథదివసోతి కత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ సాయన్హసమయం సునివత్థో సుపారుతో పఞ్చసతఉపాసకపరివుతో జేతవనం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా అత్తనో ఘరం ఆగమ్మ తేసం ఉపాసకానం సరణసీలఉపోసథానిసంసాదిభేదం ఉపాసకధమ్మం కథేత్వా తే ఉపాసకే ఉయ్యోజేసి. తేసఞ్చ తస్సేవ ఘరే ముట్ఠిహత్థప్పమాణపాదకాని పఞ్చ కప్పియమఞ్చసతాని పాటేక్కోవరకేసు పఞ్ఞత్తాని హోన్తి. తే అత్తనో అత్తనో ఓవరకం పవిసిత్వా సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదింసు, ఉపాసకోపి తథేవాకాసి. తేన చ సమయేన సావత్థినగరే సత్తపఞ్ఞాస కులసతసహస్సాని వసన్తి, మనుస్సగణనాయ అట్ఠారసకోటిమనుస్సా. తేన పఠమయామే హత్థిఅస్సమనుస్సభేరిసద్దాదీహి సావత్థినగరం మహాసముద్దో వియ ఏకసద్దం హోతి. మజ్ఝిమయామసమనన్తరే సో సద్దో పటిప్పస్సమ్భతి. తమ్హి కాలే ఉపాసకో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ అత్తనో గుణే ఆవజ్జేత్వా ‘‘యేనాహం మగ్గసుఖేన ఫలసుఖేన సుఖితో విహరామి, ఇదం సుఖం కం నిస్సాయ లద్ధ’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘భగవన్తం నిస్సాయా’’తి భగవతి చిత్తం పసాదేత్వా ‘‘భగవా ఏతరహి కతమేన విహారేన విహరతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో దిబ్బేన చక్ఖునా ఏరావణవేస్సవణే దిస్వా దిబ్బాయ సోతధాతుయా ధమ్మదేసనం సుత్వా చేతోపరియఞాణేన తేసం పసన్నచిత్తతం ఞత్వా ‘‘యంనూనాహమ్పి భగవన్తం ఉభయహితం పటిపదం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి చిన్తేసి. తస్మా సో ఏకనగరే వసన్తోపి సబ్బపచ్ఛా ఆగతో, ఏవఞ్చ నేసం ఆగమనం అఞ్ఞాసి. తేనాహ – ‘‘ఆగఞ్ఛి తే సన్తికే నాగరాజా…పే… సో చాపి సుత్వాన పతీతరూపో’’తి.

౩౮౪. ఇదాని ఇతో బహిద్ధా లోకసమ్మతేహి సమణబ్రాహ్మణేహి ఉక్కట్ఠభావేన భగవన్తం పసంసన్తో ‘‘యే కేచిమే’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ తిత్థియాతి నన్దవచ్ఛసంకిచ్చేహి ఆదిపుగ్గలేహి తీహి తిత్థకరేహి కతే దిట్ఠితిత్థే జాతా, తేసం సాసనే పబ్బజితా పూరణాదయో ఛ సత్థారో. తత్థ నాటపుత్తో నిగణ్ఠో, అవసేసా ఆజీవకాతి తే సబ్బే దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యే కేచిమే తిత్థియా వాదసీలా’’తి, ‘‘మయం సమ్మా పటిపన్నా, అఞ్ఞే మిచ్ఛా పటిపన్నా’’తి ఏవం వాదకరణసీలా లోకం ముఖసత్తీహి వితుదన్తా విచరన్తి. ఆజీవకా వాతి తే ఏకజ్ఝముద్దిట్ఠే భిన్దిత్వా దస్సేతి. నాతితరన్తీతి నాతిక్కమన్తి. సబ్బేతి అఞ్ఞేపి యే కేచి తిత్థియసావకాదయో, తేపి పరిగ్గణ్హన్తో ఆహ. ‘‘ఠితో వజన్తం వియా’’తి యథా కోచి ఠితో గతివికలో సీఘగామినం పురిసం గచ్ఛన్తం నాతితరేయ్య, ఏవం తే పఞ్ఞాగతియా అభావేన తే తే అత్థప్పభేదే బుజ్ఝితుం అసక్కోన్తా ఠితా, అతిజవనపఞ్ఞం భగవన్తం నాతితరన్తీతి అత్థో.

౩౮౫. బ్రాహ్మణా వాదసీలా వుద్ధా చాతి ఏత్తావతా చఙ్కీతారుక్ఖపోక్ఖరసాతిజాణుస్సోణిఆదయో దస్సేతి, అపి బ్రాహ్మణా సన్తి కేచీతి ఇమినా మజ్ఝిమాపి దహరాపి కేవలం బ్రాహ్మణా సన్తి అత్థి ఉపలబ్భన్తి కేచీతి ఏవం అస్సలాయనవాసేట్ఠఅమ్బట్ఠఉత్తరమాణవకాదయో దస్సేతి. అత్థబద్ధాతి ‘‘అపి ను ఖో ఇమం పఞ్హం బ్యాకరేయ్య, ఇమం కఙ్ఖం ఛిన్దేయ్యా’’తి ఏవం అత్థబద్ధా భవన్తి. యే చాపి అఞ్ఞేతి అఞ్ఞేపి యే ‘‘మయం వాదినో’’తి ఏవం మఞ్ఞమానా విచరన్తి ఖత్తియపణ్డితబ్రాహ్మణబ్రహ్మదేవయక్ఖాదయో అపరిమాణా. తేపి సబ్బే తయి అత్థబద్ధా భవన్తీతి దస్సేతి.

౩౮౬-౭. ఏవం నానప్పకారేహి భగవన్తం పసంసిత్వా ఇదాని ధమ్మేనేవ తం పసంసిత్వా ధమ్మకథం యాచన్తో ‘‘అయఞ్హి ధమ్మో’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ అయఞ్హి ధమ్మోతి సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే సన్ధాయాహ. నిపుణోతి సణ్హో దుప్పటివిజ్ఝో. సుఖోతి పటివిద్ధో సమానో లోకుత్తరసుఖమావహతి, తస్మా సుఖావహత్తా ‘‘సుఖో’’తి వుచ్చతి. సుప్పవుత్తోతి సుదేసితో. సుస్సూసమానాతి సోతుకామమ్హాతి అత్థో. తం నో వదాతి తం ధమ్మం అమ్హాకం వద. ‘‘త్వం నో’’తిపి పాఠో, త్వం అమ్హాకం వదాతి అత్థో. సబ్బేపిమే భిక్ఖవోతి తఙ్ఖణం నిసిన్నాని కిర పఞ్చ భిక్ఖుసతాని హోన్తి, తాని దస్సేన్తో యాచతి. ఉపాసకా చాపీతి అత్తనో పరివారే అఞ్ఞే చ దస్సేతి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౩౮౮. అథ భగవా అనగారియపటిపదం తావ దస్సేతుం భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘సుణాథ మే భిక్ఖవో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ధమ్మం ధుతం తఞ్చ చరాథ సబ్బేతి కిలేసే ధునాతీతి ధుతో, ఏవరూపం కిలేసధుననకం పటిపదాధమ్మం సావయామి వో, తఞ్చ మయా సావితం సబ్బే చరథ పటిపజ్జథ, మా పమాదిత్థాతి వుత్తం హోతి. ఇరియాపథన్తి గమనాదిచతుబ్బిధం. పబ్బజితానులోమికన్తి సమణసారుప్పం సతిసమ్పజఞ్ఞయుత్తం. అరఞ్ఞే కమ్మట్ఠానానుయోగవసేన పవత్తమేవాతి అపరే. సేవేథ నన్తి తం ఇరియాపథం భజేయ్య. అత్థదసోతి హితానుపస్సీ. ముతీమాతి బుద్ధిమా. సేసమేత్థ గాథాయ పాకటమేవ.

౩౮౯. నో వే వికాలేతి ఏవం పబ్బజితానులోమికం ఇరియాపథం సేవమానో చ దివామజ్ఝన్హికవీతిక్కమం ఉపాదాయ వికాలే న చరేయ్య భిక్ఖు, యుత్తకాలే ఏవ పన గామం పిణ్డాయ చరేయ్య. కిం కారణం? అకాలచారిఞ్హి సజన్తి సఙ్గా, అకాలచారిం పుగ్గలం రాగసఙ్గాదయో అనేకే సఙ్గా సజన్తి పరిస్సజన్తి ఉపగుహన్తి అల్లీయన్తి. తస్మా వికాలే న చరన్తి బుద్ధా, తస్మా యే చతుసచ్చబుద్ధా అరియపుగ్గలా, న తే వికాలే పిణ్డాయ చరన్తీతి. తేన కిర సమయేన వికాలభోజనసిక్ఖాపదం అప్పఞ్ఞత్తం హోతి, తస్మా ధమ్మదేసనావసేనేవేత్థ పుథుజ్జనానం ఆదీనవం దస్సేన్తో ఇమం గాథమాహ. అరియా పన సహ మగ్గపటిలాభా ఏవ తతో పటివిరతా హోన్తి, ఏసా ధమ్మతా.

౩౯౦. ఏవం వికాలచరియం పటిసేధేత్వా ‘‘కాలే చరన్తేనపి ఏవం చరితబ్బ’’న్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘రూపా చ సద్దా చా’’తి. తస్సత్థో – యే తే రూపాదయో నానప్పకారకం మదం జనేన్తా సత్తే సమ్మదయన్తి, తేసు పిణ్డపాతపారిసుద్ధిసుత్తాదీసు (మ. ని. ౩.౪౩౮ ఆదయో) వుత్తనయేన ఛన్దం వినోదేత్వా యుత్తకాలేనేవ పాతరాసం పవిసేయ్యాతి. ఏత్థ చ పాతో అసితబ్బోతి పాతరాసో, పిణ్డపాతస్సేతం నామం. యో యత్థ లబ్భతి, సో పదేసోపి తం యోగేన ‘‘పాతరాసో’’తి ఇధ వుత్తో. యతో పిణ్డపాతం లభతి, తం ఓకాసం గచ్ఛేయ్యాతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

౩౯౧. ఏవం పవిట్ఠో –

‘‘పిణ్డఞ్చ భిక్ఖు సమయేన లద్ధా,

ఏకో పటిక్కమ్మ రహో నిసీదే;

అజ్ఝత్తచిన్తీ న మనో బహిద్ధా,

నిచ్ఛారయే సఙ్గహితత్తభావో’’.

తత్థ పిణ్డన్తి మిస్సకభిక్ఖం, సా హి తతో తతో సమోధానేత్వా సమ్పిణ్డితట్ఠేన ‘‘పిణ్డో’’తి వుచ్చతి. సమయేనాతి అన్తోమజ్ఝన్హికకాలే. ఏకో పటిక్కమ్మాతి కాయవివేకం సమ్పాదేన్తో అదుతియో నివత్తిత్వా. అజ్ఝత్తచిన్తీతి తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా ఖన్ధసన్తానం చిన్తేన్తో. న మనో బహిద్ధా నిచ్ఛారయేతి బహిద్ధా రూపాదీసు రాగవసేన చిత్తం న నీహరే. సఙ్గహితత్తభావోతి సుట్ఠు గహితచిత్తో.

౩౯౨. ఏవం విహరన్తో చ –

‘‘సచేపి సో సల్లపే సావకేన,

అఞ్ఞేన వా కేనచి భిక్ఖునా వా;

ధమ్మం పణీతం తముదాహరేయ్య,

న పేసుణం నోపి పరూపవాదం’’.

కిం వుత్తం హోతి? సో యోగావచరో కిఞ్చిదేవ సోతుకామతాయ ఉపగతేన సావకేన వా కేనచి అఞ్ఞతిత్థియగహట్ఠాదినా వా ఇధేవ పబ్బజితేన భిక్ఖునా వా సద్ధిం సచేపి సల్లపే, అథ య్వాయం మగ్గఫలాదిపటిసంయుత్తో దసకథావత్థుభేదో వా అతప్పకట్ఠేన పణీతో ధమ్మో. తం ధమ్మం పణీతం ఉదాహరేయ్య, అఞ్ఞం పన పిసుణవచనం వా పరూపవాదం వా అప్పమత్తకమ్పి న ఉదాహరేయ్యాతి.

౩౯౩. ఇదాని తస్మిం పరూపవాదే దోసం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వాదఞ్హి ఏకే’’తి. తస్సత్థో – ఇధేకచ్చే మోఘపురిసా పరూపవాదసఞ్హితం నానప్పకారం విగ్గాహికకథాభేదం వాదం పటిసేనియన్తి విరుజ్ఝన్తి, యుజ్ఝితుకామా హుత్వా సేనాయ పటిముఖం గచ్ఛన్తా వియ హోన్తి, తే మయం లామకపఞ్ఞే న పసంసామ. కిం కారణం? తతో తతో నే పసజన్తి సఙ్గా, యస్మా తే తాదిసకే పుగ్గలే తతో తతో వచనపథతో సముట్ఠాయ వివాదసఙ్గా సజన్తి అల్లీయన్తి. కిం కారణా సజన్తీతి? చిత్తఞ్హి తే తత్థ గమేన్తి దూరే, యస్మా తే పటిసేనియన్తా చిత్తం తత్థ గమేన్తి, యత్థ గతం సమథవిపస్సనానం దూరే హోతీతి.

౩౯౪-౫. ఏవం పరిత్తపఞ్ఞానం పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని మహాపఞ్ఞానం పవత్తిం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పిణ్డం విహారం…పే… సావకో’’తి. తత్థ విహారేన పతిస్సయో, సయనాసనేన మఞ్చపీఠన్తి తీహిపి పదేహి సేనాసనమేవ వుత్తం. ఆపన్తి ఉదకం. సఙ్ఘాటిరజూపవాహనన్తి పంసుమలాదినో సఙ్ఘాటిరజస్స ధోవనం. సుత్వాన ధమ్మం సుగతేన దేసితన్తి సబ్బాసవసంవరాదీసు ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవతి సీతస్స పటిఘాతాయా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) నయేన భగవతా దేసితం ధమ్మం సుత్వా. సఙ్ఖాయ సేవే వరపఞ్ఞసావకోతి ఏతం ఇధ పిణ్డన్తి వుత్తం పిణ్డపాతం, విహారాదీహి వుత్తం సేనాసనం, ఆపముఖేన దస్సితం గిలానపచ్చయం, సఙ్ఘాటియా చీవరన్తి చతుబ్బిధమ్పి పచ్చయం సఙ్ఖాయ ‘‘యావదేవ ఇమస్స కాయస్స ఠితియా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) నయేన పచ్చవేక్ఖిత్వా సేవే వరపఞ్ఞసావకో, సేవితుం సక్కుణేయ్య వరపఞ్ఞస్స తథాగతస్స సావకో సేక్ఖో వా పుథుజ్జనో వా, నిప్పరియాయేన చ అరహా. సో హి చతురాపస్సేనో ‘‘సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతి, సఙ్ఖాయేకం అధివాసేతి, సఙ్ఖాయేకం పరివజ్జేతి, సఙ్ఖాయేకం వినోదేతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౮; మ. ని. ౨.౧౬౮; అ. ని. ౧౦.౨౦) వుత్తో. యస్సా చ సఙ్ఖాయ సేవే వరపఞ్ఞసావకో, తస్మా హి పిణ్డే…పే… యథా పోక్ఖరే వారిబిన్దు, తథా హోతీతి వేదితబ్బో.

౩౯౬. ఏవం ఖీణాసవపటిపత్తిం దస్సేన్తో అరహత్తనికూటేన అనగారియపటిపదం నిట్ఠాపేత్వా ఇదాని అగారియపటిపదం దస్సేతుం ‘‘గహట్ఠవత్తం పన వో’’తిఆదిమాహ. తత్థ పఠమగాథాయ తావ సావకోతి అగారియసావకో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ. అయం పన యోజనా – యో మయా ఇతో పుబ్బే కేవలో అబ్యామిస్సో సకలో పరిపుణ్ణో భిక్ఖుధమ్మో కథితో. ఏస ఖేత్తవత్థుఆదిపరిగ్గహేహి సపరిగ్గహేన న లబ్భా ఫస్సేతుం న సక్కా అధిగన్తున్తి.

౩౯౭. ఏవం తస్స భిక్ఖుధమ్మం పటిసేధేత్వా గహట్ఠధమ్మమేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పాణం న హనే’’తి. తత్థ పురిమడ్ఢేన తికోటిపరిసుద్ధా పాణాతిపాతావేరమణి వుత్తా, పచ్ఛిమడ్ఢేన సత్తేసు హితపటిపత్తి. తతియపాదో చేత్థ ఖగ్గవిసాణసుత్తే (సు. ని. ౩౫ ఆదయో) చతుత్థపాదే థావరతసభేదో మేత్తసుత్తవణ్ణనాయం (సు. ని. ౧౪౩ ఆదయో) సబ్బప్పకారతో వణ్ణితో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ. ఉప్పటిపాటియా పన యోజనా కాతబ్బా – తసథావరేసు సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం న హనే న ఘాతయేయ్య నానుజఞ్ఞాతి. ‘‘నిధాయ దణ్డ’’న్తి ఇతో వా పరం ‘‘వత్తేయ్యా’’తి పాఠసేసో ఆహరితబ్బో. ఇతరథా హి న పుబ్బేనాపరం సన్ధియతి.

౩౯౮. ఏవం పఠమసిక్ఖాపదం దస్సేత్వా ఇదాని దుతియసిక్ఖాపదం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తతో అదిన్న’’న్తి. తత్థ కిఞ్చీతి అప్పం వా బహుం వా. క్వచీతి గామే వా అరఞ్ఞే వా. సావకోతి అగారియసావకో. బుజ్ఝమానోతి ‘‘పరసన్తకమిద’’న్తి జానమానో. సబ్బం అదిన్నం పరివజ్జయేయ్యాతి ఏవఞ్హి పటిపజ్జమానో సబ్బం అదిన్నం పరివజ్జేయ్య, నో అఞ్ఞథాతి దీపేతి. సేసమేత్థ వుత్తనయఞ్చ పాకటఞ్చాతి.

౩౯౯. ఏవం దుతియసిక్ఖాపదమ్పి తికోటిపరిసుద్ధం దస్సేత్వా ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో పభుతి తతియం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అబ్రహ్మచరియ’’న్తి. తత్థ అసమ్భుణన్తోతి అసక్కోన్తో.

౪౦౦. ఇదాని చతుత్థసిక్ఖాపదం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సభగ్గతో వా’’తి. తత్థ సభగ్గతోతి సన్థాగారాదిగతో. పరిసగ్గతోతి పూగమజ్జగతో. సేసమేత్థ వుత్తనయఞ్చ పాకటఞ్చాతి.

౪౦౧. ఏవం చతుత్థసిక్ఖాపదమ్పి తికోటిపరిసుద్ధం దస్సేత్వా పఞ్చమం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మజ్జఞ్చ పాన’’న్తి. తత్థ మజ్జఞ్చ పానన్తి గాథాబన్ధసుఖత్థం ఏవం వుత్తం. అయం పనత్థో ‘‘మజ్జపానఞ్చ న సమాచరేయ్యా’’తి. ధమ్మం ఇమన్తి ఇమం మజ్జపానవేరమణీధమ్మం. ఉమ్మాదనన్తన్తి ఉమ్మాదనపరియోసానం. యో హి సబ్బలహుకో మజ్జపానస్స విపాకో, సో మనుస్సభూతస్స ఉమ్మత్తకసంవత్తనికో హోతి. ఇతి నం విదిత్వాతి ఇతి నం మజ్జపానం ఞత్వా. సేసమేత్థ వుత్తనయఞ్చ పాకటఞ్చాతి.

౪౦౨. ఏవం పఞ్చమసిక్ఖాపదమ్పి తికోటిపరిసుద్ధం దస్సేత్వా ఇదాని పురిమసిక్ఖాపదానమ్పి మజ్జపానమేవ సంకిలేసకరఞ్చ భేదకరఞ్చ దస్సేత్వా దళ్హతరం తతో వేరమణియం నియోజేన్తో ఆహ ‘‘మదా హి పాపాని కరోన్తీ’’తి. తత్థ మదాతి మదహేతు. హికారో పదపూరణమత్తే నిపాతో. పాపాని కరోన్తీతి పాణాతిపాతాదీని సబ్బాకుసలాని కరోన్తి. ఉమ్మాదనం మోహనన్తి పరలోకే ఉమ్మాదనం ఇహలోకే మోహనం. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౪౦౩-౪. ఏత్తావతా అగారియసావకస్స నిచ్చసీలం దస్సేత్వా ఇదాని ఉపోసథఙ్గాని దస్సేన్తో ‘‘పాణం న హనే’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ అబ్రహ్మచరియాతి అసేట్ఠచరియభూతా. మేథునాతి మేథునధమ్మసమాపత్తితో. రత్తిం న భుఞ్జేయ్య వికాలభోజనన్తి రత్తిమ్పి న భుఞ్జేయ్య, దివాపి కాలాతిక్కన్తభోజనం న భుఞ్జేయ్య. న చ గన్ధన్తి ఏత్థ గన్ధగ్గహణేన విలేపనచుణ్ణాదీనిపి గహితానేవాతి వేదితబ్బాని. మఞ్చేతి కప్పియమఞ్చే. సన్థతేతి తట్టికాదీహి కప్పియత్థరణేహి అత్థతే. ఛమాయం పన గోనకాదిసన్థతాయపి వట్టతి. అట్ఠఙ్గికన్తి పఞ్చఙ్గికం వియ తూరియం, న అఙ్గవినిముత్తం. దుక్ఖన్తగునాతి వట్టదుక్ఖస్స అన్తగతేన. సేసమేత్థ పాకటమేవ. పచ్ఛిమడ్ఢుం పన సఙ్గీతికారకేహి వుత్తన్తిపి ఆహు.

౪౦౫. ఏవం ఉపోసథఙ్గాని దస్సేత్వా ఇదాని ఉపోసథకాలం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తతో చ పక్ఖస్సా’’తి. తత్థ తతోతి పదపూరణమత్తే నిపాతో. పక్ఖస్సుపవస్సుపోసథన్తి ఏవం పరపదేన యోజేతబ్బం ‘‘పక్ఖస్స చాతుద్దసిం పఞ్చదసిం అట్ఠమిన్తి ఏతే తయో దివసే ఉపవస్స ఉపోసథం, ఏతం అట్ఠఙ్గికఉపోసథం ఉపగమ్మ వసిత్వా’’తి. పాటిహారియపక్ఖఞ్చాతి ఏత్థ పన వస్సూపనాయికాయ పురిమభాగే ఆసాళ్హమాసో, అన్తోవస్సం తయో మాసా, కత్తికమాసోతి ఇమే పఞ్చ మాసా ‘‘పాటిహారియపక్ఖో’’తి వుచ్చన్తి. ఆసాళ్హకత్తికఫగ్గుణమాసా తయో ఏవాతి అపరే. పక్ఖుపోసథదివసానం పురిమపచ్ఛిమదివసవసేన పక్ఖే పక్ఖే తేరసీపాటిపదసత్తమీనవమీసఙ్ఖాతా చత్తారో చత్తారో దివసాతి అపరే. యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం. సబ్బం వా పన పుఞ్ఞకామీనం భాసితబ్బం. ఏవమేతం పాటిహారియపక్ఖఞ్చ పసన్నమానసో సుసమత్తరూపం సుపరిపుణ్ణరూపం ఏకమ్పి దివసం అపరిచ్చజన్తో అట్ఠఙ్గుపేతం ఉపోసథం ఉపవస్సాతి సమ్బన్ధితబ్బం.

౪౦౬. ఏవం ఉపోసథకాలం దస్సేత్వా ఇదాని తేసు కాలేసు ఏతం ఉపోసథం ఉపవస్స యం కాతబ్బం, తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తతో చ పాతో’’తి. ఏత్థాపి తతోతి పదపూరణమత్తే నిపాతో, అనన్తరత్థే వా, అథాతి వుత్తం హోతి. పాతోతి అపరజ్జుదివసపుబ్బభాగే. ఉపవుత్థుపోసథోతి ఉపవసితఉపోసథో. అన్నేనాతి యాగుభత్తాదినా. పానేనాతి అట్ఠవిధపానేన. అనుమోదమానోతి అనుపమోదమానో, నిరన్తరం మోదమానోతి అత్థో. యథారహన్తి అత్తనో అనురూపేన, యథాసత్తి యథాబలన్తి వుత్తం హోతి. సంవిభజేథాతి భాజేయ్య పతిమానేయ్య. సేసం పాకటమేవ.

౪౦౭. ఏవం ఉపవుత్థుపోసథస్స కిచ్చం వత్వా ఇదాని యావజీవికం గరువత్తం ఆజీవపారిసుద్ధిఞ్చ కథేత్వా తాయ పటిపదాయ అధిగన్తబ్బట్ఠానం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ధమ్మేన మాతాపితరో’’తి. తత్థ ధమ్మేనాతి ధమ్మలద్ధేన భోగేన. భరేయ్యాతి పోసేయ్య. ధమ్మికం సో వణిజ్జన్తి సత్తవణిజ్జా, సత్థవణిజ్జా, విసవణిజ్జా, మంసవణిజ్జా, సురావణిజ్జాతి ఇమా పఞ్చ అధమ్మవణిజ్జా వజ్జేత్వా అవసేసా ధమ్మికవణిజ్జా. వణిజ్జాముఖేన చేత్థ కసిగోరక్ఖాది అపరోపి ధమ్మికో వోహారో సఙ్గహితో. సేసముత్తానత్థమేవ. అయం పన యోజనా – సో నిచ్చసీలఉపోసథసీలదానధమ్మసమన్నాగతో అరియసావకో పయోజయే ధమ్మికం వణిజ్జం, తతో లద్ధేన చ ధమ్మతో అనపేతత్తా ధమ్మేన భోగేన మాతాపితరో భరేయ్య. అథ సో గిహీ ఏవం అప్పమత్తో ఆదితో పభుతి వుత్తం ఇమం వత్తం వత్తయన్తో కాయస్స భేదా యే తే అత్తనో ఆభాయ అన్ధకారం విధమేత్వా ఆలోకకరణేన సయమ్పభాతి లద్ధనామా ఛ కామావచరదేవా, తే సయమ్పభే నామ దేవే ఉపేతి భజతి అల్లీయతి, తేసం నిబ్బత్తట్ఠానే నిబ్బత్తతీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ధమ్మికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో చ దుతియో వగ్గో అత్థవణ్ణనానయతో, నామేన

చూళవగ్గోతి.

౩. మహావగ్గో

౧. పబ్బజ్జాసుత్తవణ్ణనా

౪౦౮. పబ్బజ్జం కిత్తయిస్సామీతి పబ్బజ్జాసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే ఆయస్మతో ఆనన్దస్స పరివితక్కో ఉదపాది – ‘‘సారిపుత్తాదీనం మహాసావకానం పబ్బజ్జా కిత్తితా, తం భిక్ఖూ చ ఉపాసకా చ జానన్తి. భగవతో పన అకిత్తితా, యంనూనాహం కిత్తేయ్య’’న్తి. సో జేతవనవిహారే ఆసనే నిసీదిత్వా చిత్తబీజనిం గహేత్వా భిక్ఖూనం భగవతో పబ్బజ్జం కిత్తేన్తో ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ యస్మా పబ్బజ్జం కిత్తేన్తేన యథా పబ్బజి, తం కిత్తేతబ్బం. యథా చ పబ్బజి, తం కిత్తేన్తేన యథా వీమంసమానో పబ్బజ్జం రోచేసి, తం కిత్తేతబ్బం. తస్మా ‘‘పబ్బజ్జం కిత్తయిస్సామీ’’తి వత్వా ‘‘యథా పబ్బజీ’’తిఆదిమాహ. చక్ఖుమాతి పఞ్చహి చక్ఖూహి చక్ఖుమా చక్ఖుసమ్పన్నోతి అత్థో. సేసమాదిగాథాయ ఉత్తానమేవ.

౪౦౯. ఇదాని ‘‘యథా వీమంసమానో’’తి తమత్థం పకాసేన్తో ఆహ ‘‘సమ్బాధోయ’’న్తి. తత్థ సమ్బాధోతి పుత్తదారాదిసమ్పీళనేన కిలేససమ్పీళనేన చ కుసలకిరియాయ ఓకాసరహితో. రజస్సాయతనన్తి కమ్బోజాదయో వియ అస్సాదీనం, రాగాదిరజస్స ఉప్పత్తిదేసో. అబ్భోకాసోతి వుత్తసమ్బాధపటిపక్ఖభావేన ఆకాసో వియ వివటా. ఇతి దిస్వాన పబ్బజీతి ఇతి ఘరావాసపబ్బజ్జాసు బ్యాధిజరామరణేహి సుట్ఠుతరం చోదియమానహదయో ఆదీనవమానిసంసఞ్చ వీమంసిత్వా, మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా, అనోమానదీతీరే ఖగ్గేన కేసే ఛిన్దిత్వా, తావదేవ చ ద్వఙ్గులమత్తసణ్ఠితసమణసారుప్పకేసమస్సు హుత్వా ఘటికారేన బ్రహ్మునా ఉపనీతే అట్ఠ పరిక్ఖారే గహేత్వా ‘‘ఏవం నివాసేతబ్బం పారుపితబ్బ’’న్తి కేనచి అననుసిట్ఠో అనేకజాతిసహస్సపవత్తితేన అత్తనో పబ్బజ్జాచిణ్ణేనేవ సిక్ఖాపియమానో పబ్బజి. ఏకం కాసావం నివాసేత్వా ఏకం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా ఏకం చీవరం ఖన్ధే కరిత్వా మత్తికాపత్తం అంసే ఆలగ్గేత్వా పబ్బజితవేసం అధిట్ఠాసీతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

౪౧౦. ఏవం భగవతో పబ్బజ్జం కిత్తేత్వా తతో పరం పబ్బజితపటిపత్తిం అనోమానదీతీరం హిత్వా పధానాయ గమనఞ్చ పకాసేతుం ‘‘పబ్బజిత్వాన కాయేనా’’తిఆదిం సబ్బమభాసి. తత్థ కాయేన పాపకమ్మం వివజ్జయీతి తివిధం కాయదుచ్చరితం వజ్జేసి. వచీదుచ్చరితన్తి చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం. ఆజీవం పరిసోధయీతి మిచ్ఛాజీవం హిత్వా సమ్మాజీవమేవ పవత్తయి.

౪౧౧. ఏవం ఆజీవట్ఠమకసీలం సోధేత్వా అనోమానదీతీరతో తింసయోజనప్పమాణం సత్తాహేన అగమా రాజగహం బుద్ధో. తత్థ కిఞ్చాపి యదా రాజగహం అగమాసి, తదా బుద్ధో న హోతి, తథాపి బుద్ధస్స పుబ్బచరియాతి కత్వా ఏవం వత్తుం లబ్భతి – ‘‘ఇధ రాజా జాతో, ఇధ రజ్జం అగ్గహేసీ’’తిఆది లోకియవోహారవచనం వియ. మగధానన్తి మగధానం జనపదస్స నగరన్తి వుత్తం హోతి. గిరిబ్బజన్తి ఇదమ్పి తస్స నామం. తఞ్హి పణ్డవగిజ్ఝకూటవేభారఇసిగిలివేపుల్లనామకానం పఞ్చన్నం గిరీనం మజ్ఝే వజో వియ ఠితం, తస్మా ‘‘గిరిబ్బజ’’న్తి వుచ్చతి. పిణ్డాయ అభిహారేసీతి భిక్ఖత్థాయ తస్మిం నగరే చరి. సో కిర నగరద్వారే ఠత్వా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం రఞ్ఞో బిమ్బిసారస్స అత్తనో ఆగమనం నివేదేయ్యం, ‘సుద్ధోదనస్స పుత్తో సిద్ధత్థో నామ కుమారో ఆగతో’తి బహుమ్పి మే పచ్చయం అభిహరేయ్య. న ఖో పన మే తం పతిరూపం పబ్బజితస్స ఆరోచేత్వా పచ్చయగహణం, హన్దాహం పిణ్డాయ చరామీ’’తి దేవదత్తియం పంసుకూలచీవరం పారుపిత్వా మత్తికాపత్తం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నగరం పవిసిత్వా అనుఘరం పిణ్డాయ అచరి. తేనాహ ఆయస్మా ఆనన్దో – ‘‘పిణ్డాయ అభిహారేసీ’’తి. ఆకిణ్ణవరలక్ఖణోతి సరీరే ఆకిరిత్వా వియ ఠపితవరలక్ఖణో విపులవరలక్ఖణో వా. విపులమ్పి హి ‘‘ఆకిణ్ణ’’న్తి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘ఆకిణ్ణలుద్దో పురిసో, ధాతిచేలంవ మక్ఖితో’’తి (జా. ౧.౬.౧౧౮; ౧.౯.౧౦౬). విపులలుద్దోతి అత్థో.

౪౧౨. తమద్దసాతి తతో కిర పురిమాని సత్త దివసాని నగరే నక్ఖత్తం ఘోసితం అహోసి. తం దివసం పన ‘‘నక్ఖత్తం వీతివత్తం, కమ్మన్తా పయోజేతబ్బా’’తి భేరి చరి. అథ మహాజనో రాజఙ్గణే సన్నిపతి. రాజాపి ‘‘కమ్మన్తం సంవిదహిస్సామీ’’తి సీహపఞ్జరం వివరిత్వా బలకాయం పస్సన్తో తం పిణ్డాయ అభిహారేన్తం మహాసత్తం అద్దస. తేనాహ ఆయస్మా ఆనన్దో – ‘‘తమద్దసా బిమ్బిసారో, పాసాదస్మిం పతిట్ఠితో’’తి. ఇమమత్థం అభాసథాతి ఇమం అత్థం అమచ్చానం అభాసి.

౪౧౩. ఇదాని తం తేసం అమచ్చానం భాసితమత్థం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఇమం భోన్తో’’తి. తత్థ ఇమన్తి సో రాజా బోధిసత్తం దస్సేతి, భోన్తోతి అమచ్చే ఆలపతి. నిసామేథాతి పస్సథ. అభిరూపోతి దస్సనీయఙ్గపచ్చఙ్గో. బ్రహ్మాతి ఆరోహపరిణాహసమ్పన్నో. సుచీతి పరిసుద్ధఛవివణ్ణో. చరణేనాతి గమనేన.

౪౧౪-౫. నీచకులామివాతి నీచకులా ఇవ పబ్బజితో న హోతీతి అత్థో. మకారో పదసన్ధికరో. కుహిం భిక్ఖు గమిస్సతీతి అయం భిక్ఖు కుహిం గమిస్సతి, అజ్జ కత్థ వసిస్సతీతి జానితుం రాజదూతా సీఘం గచ్ఛన్తు. దస్సనకామా హి మయం అస్సాతి ఇమినా అధిప్పాయేన ఆహ. గుత్తద్వారో ఓక్ఖిత్తచక్ఖుతాయ, సుసంవుతో సతియా. గుత్తద్వారో వా సతియా, సుసంవుతో పాసాదికేన సఙ్ఘాటిచీవరధారణేన.

౪౧౬. ఖిప్పం పత్తం అపూరేసీతి సమ్పజానత్తా పతిస్సతత్తా చ అధికం అగణ్హన్తో ‘‘అలం ఏత్తావతా’’తి అజ్ఝాసయపూరణేన ఖిప్పం పత్తం అపూరేసి. మునీతి మోనత్థాయ పటిపన్నత్తా అప్పత్తమునిభావోపి మునిఇచ్చేవ వుత్తో, లోకవోహారేన వా. లోకియా హి అమోనసమ్పత్తమ్పి పబ్బజితం ‘‘మునీ’’తి భణన్తి. పణ్డవం అభిహారేసీతి తం పబ్బతం అభిరుహి. సో కిర మనుస్సే పుచ్ఛి ‘‘ఇమస్మిం నగరే పబ్బజితా కత్థ వసన్తీ’’తి. అథస్స తే ‘‘పణ్డవస్స ఉపరి పురత్థాభిముఖపబ్భారే’’తి ఆరోచేసుం. తస్మా తమేవ పణ్డవం అభిహారేసి ‘‘ఏత్థ వాసో భవిస్సతీ’’తి ఏవం చిన్తేత్వా.

౪౧౯-౨౩. బ్యగ్ఘుసభోవ సీహోవ గిరిగబ్భరేతి గిరిగుహాయం బ్యగ్ఘో వియ ఉసభో వియ సీహో వియ చ నిసిన్నోతి అత్థో. ఏతే హి తయో సేట్ఠా విగతభయభేరవా గిరిగబ్భరే నిసీదన్తి, తస్మా ఏవం ఉపమం అకాసి. భద్దయానేనాతి హత్థిఅస్సరథసివికాదినా ఉత్తమయానేన. సయానభూమిం యాయిత్వాతి యావతికా భూమి హత్థిఅస్సాదినా యానేన సక్కా గన్తుం, తం గన్త్వా. ఆసజ్జాతి పత్వా, సమీపమస్స గన్త్వాతి అత్థో. ఉపావిసీతి నిసీది. యువాతి యోబ్బనసమ్పన్నో. దహరోతి జాతియా తరుణో. పఠముప్పత్తికో సుసూతి తదుభయవిసేసనమేవ. యువా సుసూతి అతియోబ్బనో. పఠముప్పత్తికోతి పఠమేనేవ యోబ్బనవేసేన ఉట్ఠితో. దహరో చాసీతి సతి చ దహరత్తే సుసు బాలకో వియ ఖాయసీతి.

౪౨౪-౫. అనీకగ్గన్తి బలకాయం సేనాముఖం. దదామి భోగే భుఞ్జస్సూతి ఏత్థ ‘‘అహం తే అఙ్గమగధేసు యావిచ్ఛసి, తావ దదామి భోగే. తం త్వం సోభయన్తో అనీకగ్గం నాగసఙ్ఘపురక్ఖతో భుఞ్జస్సూ’’తి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఉజుం జనపదో రాజాతి ‘‘దదామి భోగే భుఞ్జస్సు, జాతిం అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి ఏవం కిర వుత్తో మహాపురిసో చిన్తేసి – ‘‘సచే అహం రజ్జేన అత్థికో అస్సం, చాతుమహారాజికాదయోపి మం అత్తనో అత్తనో రజ్జేన నిమన్తేయ్యుం, గేహే ఠితో ఏవ వా చక్కవత్తిరజ్జం కారేయ్యం. అయం పన రాజా అజానన్తో ఏవమాహ – ‘హన్దాహం, తం జానాపేమీ’’’తి బాహం ఉచ్చారేత్వా అత్తనో ఆగతదిసాభాగం నిద్దిసన్తో ‘‘ఉజుం జనపదో రాజా’’తిఆదిమాహ. తత్థ హిమవన్తస్స పస్సతోతి భణన్తో సస్ససమ్పత్తివేకల్లాభావం దస్సేతి. హిమవన్తఞ్హి నిస్సాయ పాసాణవివరసమ్భవా మహాసాలాపి పఞ్చహి వుద్ధీహి వడ్ఢన్తి, కిమఙ్గం పన ఖేత్తే వుత్తాని సస్సాని. ధనవీరియేన సమ్పన్నోతి భణన్తో సత్తహి రతనేహి అవేకల్లత్తం, పరరాజూహి అతక్కనీయం వీరపురిసాధిట్ఠితభావఞ్చస్స దస్సేతి. కోసలేసు నికేతినోతి భణన్తో నవకరాజభావం పటిక్ఖిపతి. నవకరాజా హి నికేతీతి న వుచ్చతి. యస్స పన ఆదికాలతో పభుతి అన్వయవసేన సో ఏవ జనపదో నివాసో, సో నికేతీతి వుచ్చతి. తథారూపో చ రాజా సుద్ధోదనో, యం సన్ధాయాహ ‘‘కోసలేసు నికేతినో’’తి. తేన అన్వయాగతమ్పి భోగసమ్పత్తిం దీపేతి.

౪౨౬. ఏత్తావతా అత్తనో భోగసమ్పత్తిం దీపేత్వా ‘‘ఆదిచ్చా నామ గోత్తేన, సాకియా నామ జాతియా’’తి ఇమినా జాతిసమ్పత్తిఞ్చ ఆచిక్ఖిత్వా యం వుత్తం రఞ్ఞా ‘‘దదామి భోగే భుఞ్జస్సూ’’తి, తం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ – ‘‘తమ్హా కులా పబ్బజితోమ్హి, న కామే అభిపత్థయ’’న్తి. యది హి అహం కామే అభిపత్థయేయ్యం, న ఈదిసం ధనవీరియసమ్పన్నం ద్వాసీతిసహస్సవీరపురిససమాకులం కులం ఛడ్డేత్వా పబ్బజేయ్యన్తి అయం కిరేత్థ అధిప్పాయో.

౪౨౭. ఏవం రఞ్ఞో వచనం పటిక్ఖిపిత్వా తతో పరం అత్తనో పబ్బజ్జాహేతుం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘కామేస్వాదీనవం దిస్వా, నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతో’’తి. ఏతం ‘‘పబ్బజితోమ్హీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధితబ్బం. తత్థ దట్ఠూతి దిస్వా. సేసమేత్థ ఇతో పురిమగాథాసు చ యం యం న విచారితం, తం తం సబ్బం ఉత్తానత్థత్తా ఏవ న విచారితన్తి వేదితబ్బం. ఏవం అత్తనో పబ్బజ్జాహేతుం వత్వా పధానత్థాయ గన్తుకామో రాజానం ఆమన్తేన్తో ఆహ – ‘‘పధానాయ గమిస్సామి, ఏత్థ మే రఞ్జతీ మనో’’తి. తస్సత్థో – యస్మాహం, మహారాజ, నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతో పబ్బజితో, తస్మా తం పరమత్థనేక్ఖమ్మం నిబ్బానామతం సబ్బధమ్మానం అగ్గట్ఠేన పధానం పత్థేన్తో పధానత్థాయ గమిస్సామి, ఏత్థ మే పధానే రఞ్జతి మనో, న కామేసూతి. ఏవం వుత్తే కిర రాజా బోధిసత్తం ఆహ – ‘‘పుబ్బేవ మేతం, భన్తే, సుతం ‘సుద్ధోదనరఞ్ఞో కిర పుత్తో సిద్ధత్థకుమారో చత్తారి పుబ్బనిమిత్తాని దిస్వా పబ్బజిత్వా బుద్ధో భవిస్సతీ’తి, సోహం, భన్తే, తుమ్హాకం అధిముత్తిం దిస్వా ఏవంపసన్నో ‘అద్ధా బుద్ధత్తం పాపుణిస్సథా’తి. సాధు, భన్తే, బుద్ధత్తం పత్వా పఠమం మమ విజితం ఓక్కమేయ్యాథా’’తి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పబ్బజ్జాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. పధానసుత్తవణ్ణనా

౪౨౮. తం మం పధానపహితత్తన్తి పధానసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ‘‘పధానాయ గమిస్సామి, ఏత్థ మే రఞ్జతీ మనో’’తి ఆయస్మా ఆనన్దో పబ్బజ్జాసుత్తం నిట్ఠాపేసి. భగవా గన్ధకుటియం నిసిన్నో చిన్తేసి – ‘‘మయా ఛబ్బస్సాని పధానం పత్థయమానేన దుక్కరకారికా కతా, తం అజ్జ భిక్ఖూనం కథేస్సామీ’’తి. అథ గన్ధకుటితో నిక్ఖమిత్వా బుద్ధాసనే నిసిన్నో ‘‘తం మం పధానపహితత్త’’న్తి ఆరభిత్వా ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ తం మన్తి ద్వీహిపి వచనేహి అత్తానమేవ నిద్దిసతి. పధానపహితత్తన్తి నిబ్బానత్థాయ పేసితచిత్తం పరిచ్చత్తఅత్తభావం వా. నదిం నేరఞ్జరం పతీతి లక్ఖణం నిద్దిసతి. లక్ఖణఞ్హి పధానపహితత్తాయ నేరఞ్జరా నదీ. తేనేవ చేత్థ ఉపయోగవచనం. అయం పనత్థో ‘‘నదియా నేరఞ్జరాయా’’తి, నేరఞ్జరాయ తీరేతి వుత్తం హోతి. విపరక్కమ్మాతి అతీవ పరక్కమిత్వా. ఝాయన్తన్తి అప్పాణకజ్ఝానమనుయుఞ్జన్తం. యోగక్ఖేమస్స పత్తియాతి చతూహి యోగేహి ఖేమస్స నిబ్బానస్స అధిగమత్థం.

౪౨౯. నముచీతి మారో. సో హి అత్తనో విసయా నిక్ఖమితుకామే దేవమనుస్సే న ముఞ్చతి, అన్తరాయం నేసం కరోతి, తస్మా ‘‘నముచీ’’తి వుచ్చతి. కరుణం వాచన్తి అనుద్దయాయుత్తం వాచం. భాసమానో ఉపాగమీతి ఇదం ఉత్తానమేవ. కస్మా పన ఉపాగతో? మహాపురిసో కిర ఏకదివసం చిన్తేసి – ‘‘సబ్బదా ఆహారం పరియేసమానో జీవితే సాపేక్ఖో హోతి, న చ సక్కా జీవితే సాపేక్ఖేన అమతం అధిగన్తు’’న్తి. తతో ఆహారుపచ్ఛేదాయ పటిపజ్జి, తేన కిసో దుబ్బణ్ణో చ అహోసి. అథ మారో ‘‘అయం సమ్బోధాయ మగ్గో హోతి, న హోతీతి అజానన్తో అతిఘోరం తపం కరోతి, కదాచి మమ విసయం అతిక్కమేయ్యా’’తి భీతో ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ వత్వా వారేస్సామీ’’తి ఆగతో. తేనేవాహ – ‘‘కిసో త్వమసి దుబ్బణ్ణో, సన్తికే మరణం తవా’’తి.

౪౩౦. ఏవఞ్చ పన వత్వా అథస్స మరణసన్తికభావం సావేన్తో ఆహ – ‘‘సహస్సభాగో మరణస్స, ఏకంసో తవ జీవిత’’న్తి. తస్సత్థో – సహస్సం భాగానం అస్సాతి సహస్సభాగో. కో సో? మరణస్స పచ్చయోతి పాఠసేసో. ఏకో అంసోతి ఏకంసో. ఇదం వుత్తం హోతి – అయం అప్పాణకజ్ఝానాదిసహస్సభాగో తవ మరణస్స పచ్చయో, తతో పన తే ఏకో ఏవ భాగో జీవితం, ఏవం సన్తికే మరణం తవాతి. ఏవం మరణస్స సన్తికభావం సావేత్వా అథ నం జీవితే సముస్సాహేన్తో ఆహ ‘‘జీవ భో జీవితం సేయ్యో’’తి. కథం సేయ్యోతి చే. జీవం పుఞ్ఞాని కాహసీతి.

౪౩౧. అథ అత్తనా సమ్మతాని పుఞ్ఞాని దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘చరతో చ తే బ్రహ్మచరియ’’న్తి. తత్థ బ్రహ్మచరియన్తి కాలేన కాలం మేథునవిరతిం సన్ధాయాహ, యం తాపసా కరోన్తి. జూహతోతి జుహన్తస్స. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౪౩౨. దుగ్గో మగ్గోతి ఇమం పన అడ్ఢగాథం పధానవిచ్ఛన్దం జనేన్తో ఆహ. తత్థ అప్పాణకజ్ఝానాదిగహనత్తా దుక్ఖేన గన్తబ్బోతి దుగ్గో, దుక్ఖితకాయచిత్తేన కత్తబ్బత్తా దుక్కరో, సన్తికమరణేన తాదిసేనాపి పాపుణితుం అసక్కుణేయ్యతో దురభిసమ్భవోతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. ఇతో పరం ఇమా గాథా భణం మారో, అట్ఠా బుద్ధస్స సన్తికేతి అయముపడ్ఢగాథా సఙ్గీతికారేహి వుత్తా. సకలగాథాపీతి ఏకే. భగవతా ఏవ పన పరం వియ అత్తానం నిద్దిసన్తేన సబ్బమేత్థ ఏవంజాతికం వుత్తన్తి అయమమ్హాకం ఖన్తి. తత్థ అట్ఠాతి అట్ఠాసి. సేసం ఉత్తానమేవ.

౪౩౩. ఛట్ఠగాథాయ యేనత్థేనాతి ఏత్థ పరేసం అన్తరాయకరణేన అత్తనో అత్థేన త్వం, పాపిమ, ఆగతోసీతి అయమధిప్పాయో. సేసం ఉత్తానమేవ.

౪౩౪. ‘‘జీవం పుఞ్ఞాని కాహసీ’’తి ఇదం పన వచనం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘అణుమత్తోపీ’’తి ఇమం గాథమాహ. తత్థ పుఞ్ఞేనాతి వట్టగామిం మారేన వుత్తం పుఞ్ఞం సన్ధాయ భణతి. సేసం ఉత్తానమేవ.

౪౩౫. ఇదాని ‘‘ఏకంసో తవ జీవిత’’న్తి ఇదం వచనం ఆరబ్భ మారం సన్తజ్జేన్తో ‘‘అత్థి సద్ధా’’తి ఇమం గాథమాహ. తత్రాయమధిప్పాయో – అరే, మార, యో అనుత్తరే సన్తివరపదే అస్సద్ధో భవేయ్య, సద్ధోపి వా కుసీతో, సద్ధో ఆరద్ధవీరియో సమానోపి వా దుప్పఞ్ఞో, తం త్వం జీవితమనుపుచ్ఛమానో సోభేయ్యాసి, మయ్హం పన అనుత్తరే సన్తివరపదే ఓకప్పనసద్ధా అత్థి, తథా కాయికచేతసికమసిథిలపరక్కమతాసఙ్ఖాతం వీరియం, వజిరూపమా పఞ్ఞా చ మమ విజ్జతి, సో త్వం ఏవం మం పహితత్తం ఉత్తమజ్ఝాసయం కిం జీవమనుపుచ్ఛసి, కస్మా జీవితం పుచ్ఛసి. పఞ్ఞా చ మమాతి ఏత్థ చ సద్దేన సతి సమాధి చ. ఏవం సన్తే యేహి పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి సమన్నాగతా నిబ్బానం పాపుణన్తి, తేసు ఏకేనాపి అవిరహితం ఏవం మం పహితత్తం కిం జీవమనుపుచ్ఛసి? నను – ఏకాహం జీవితం సేయ్యో, వీరియమారభతో దళ్హం (ధ. ప. ౧౧౨). పఞ్ఞవన్తస్స ఝాయినో, పస్సతో ఉదయబ్బయన్తి (ధ. ప. ౧౧౧, ౧౧౩).

౪౩౬-౮. ఏవం మారం సన్తజ్జేత్వా అత్తనో దేహచిత్తప్పవత్తిం దస్సేన్తో ‘‘నదీనమపీ’’పి గాథాత్తయమాహ. తమత్థతో పాకటమేవ. అయం పన అధిప్పాయవణ్ణనా – య్వాయం మమ సరీరే అప్పాణకజ్ఝానవీరియవేగసముట్ఠితో వాతో వత్తతి, లోకే గఙ్గాయమునాదీనం నదీనమ్పి సోతాని అయం విసోసయే, కిఞ్చ మే ఏవం పహితత్తస్స చతునాళిమత్తం లోహితం న ఉపసోసేయ్య. న కేవలఞ్చ మే లోహితమేవ సుస్సతి, అపిచ ఖో పన తమ్హి లోహితే సుస్సమానమ్హి బద్ధాబద్ధభేదం సరీరానుగతం పిత్తం, అసితపీతాదిపటిచ్ఛాదకం చతునాళిమత్తమేవ సేమ్హఞ్చ, కిఞ్చాపరం తత్తకమేవ ముత్తఞ్చ ఓజఞ్చ సుస్సతి, తేసు చ సుస్సమానేసు మంసానిపి ఖీయన్తి, తస్స మే ఏవం అనుపుబ్బేన మంసేసు ఖీయమానేసు భియ్యో చిత్తం పసీదతి, న త్వేవ తప్పచ్చయా సంసీదతి. సో త్వం ఈదిసం చిత్తమజానన్తో సరీరమత్తమేవ దిస్వా భణసి ‘‘కిసో త్వమసి దుబ్బణ్ణో, సన్తికే మరణం తవా’’తి. న కేవలఞ్చ మే చిత్తమేవ పసీదతి, అపిచ ఖో పన భియ్యో సతి చ పఞ్ఞా చ సమాధి మమ తిట్ఠతి, అణుమత్తోపి పమాదో వా సమ్మోహో వా చిత్తవిక్ఖేపో వా నత్థి, తస్స మయ్హం ఏవం విహరతో యే కేచి సమణబ్రాహ్మణా అతీతం వా అద్ధానం అనాగతం వా ఏతరహి వా ఓపక్కమికా వేదనా వేదయన్తి, తాసం నిదస్సనభూతం పత్తస్స ఉత్తమవేదనం. యథా అఞ్ఞేసం దుక్ఖేన ఫుట్ఠానం సుఖం, సీతేన ఉణ్హం, ఉణ్హేన సీతం, ఖుదాయ భోజనం, పిపాసాయ ఫుట్ఠానం ఉదకం అపేక్ఖతే చిత్తం, ఏవం పఞ్చసు కామగుణేసు ఏకకామమ్పి నాపేక్ఖకే చిత్తం. ‘‘అహో వతాహం సుభోజనం భుఞ్జిత్వా సుఖసేయ్యం సయేయ్య’’న్తి ఈదిసేనాకారేన మమ చిత్తం న ఉప్పన్నం, పస్స, త్వం మార, సత్తస్స సుద్ధతన్తి.

౪౩౯-౪౧. ఏవం అత్తనో సుద్ధతం దస్సేత్వా ‘‘నివారేస్సామి త’’న్తి ఆగతస్స మారస్స మనోరథభఞ్జనత్థం మారసేనం కిత్తేత్వా తాయ అపరాజితభావం దస్సేన్తో ‘‘కామా తే పఠమా సేనా’’తిఆదికా ఛ గాథాయో ఆహ.

తత్థ యస్మా ఆదితోవ అగారియభూతే సత్తే వత్థుకామేసు కిలేసకామా మోహయన్తి, తే అభిభుయ్య అనగారియభావం ఉపగతానం పన్తేసు వా సేనాసనేసు అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేసు వా అధికుసలేసు ధమ్మేసు అరతి ఉప్పజ్జతి. వుత్తఞ్చేతం ‘‘పబ్బజితేన ఖో, ఆవుసో, అభిరతి దుక్కరా’’తి (సం. ని. ౪.౩౩౧). తతో తే పరపటిబద్ధజీవికత్తా ఖుప్పిపాసా బాధేతి, తాయ బాధితానం పరియేసనతణ్హా చిత్తం కిలమయతి, అథ నేసం కిలన్తచిత్తానం థినమిద్ధం ఓక్కమతి. తతో విసేసమనధిగచ్ఛన్తానం దురభిసమ్భవేసు అరఞ్ఞవనపత్థేసు సేనాసనేసు విహరతం ఉత్రాససఞ్ఞితా భీరు జాయతి, తేసం ఉస్సఙ్కితపరిసఙ్కితానం దీఘరత్తం వివేకరసమనస్సాదయమానానం విహరతం ‘‘న సియా ను ఖో ఏస మగ్గో’’తి పటిపత్తియం విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, తం వినోదేత్వా విహరతం అప్పమత్తకేన విసేసాధిగమేన మానమక్ఖథమ్భా జాయన్తి, తేపి వినోదేత్వా విహరతం తతో అధికతరం విసేసాధిగమం నిస్సాయ లాభసక్కారసిలోకా ఉప్పజ్జన్తి, లాభాదిముచ్ఛితా ధమ్మపతిరూపకాని పకాసేన్తా మిచ్ఛాయసం అధిగన్త్వా తత్థ ఠితా జాతిఆదీహి అత్తానం ఉక్కంసేన్తి, పరం వమ్భేన్తి, తస్మా కామాదీనం పఠమసేనాదిభావో వేదితబ్బో.

౪౪౨-౩. ఏవమేతం దసవిధం సేనం ఉద్దిసిత్వా యస్మా సా కణ్హధమ్మసమన్నాగతత్తా కణ్హస్స నముచినో ఉపకారాయ సంవత్తతి, తస్మా నం తవ సేనాతి నిద్దిసన్తో ఆహ – ‘‘ఏసా నముచి తే సేనా, కణ్హస్సాభిప్పహారినీ’’తి. తత్థ అభిప్పహారినీతి సమణబ్రాహ్మణానం ఘాతనీ నిప్పోథనీ, అన్తరాయకరీతి అత్థో. న నం అసూరో జినాతి, జేత్వా చ లభతే సుఖన్తి ఏవం తవ సేనం అసూరో కాయే చ జీవితే చ సాపేక్ఖో పురిసో న జినాతి, సూరో పన జినాతి, జేత్వా చ మగ్గసుఖం ఫలసుఖఞ్చ అధిగచ్ఛతి. యస్మా చ లభతే సుఖం, తస్మా సుఖం పత్థయమానో అహమ్పి ఏస ముఞ్జం పరిహరేతి. సఙ్గామావచరా అనివత్తినో పురిసా అత్తనో అనివత్తనకభావవిఞ్ఞాపనత్థం సీసే వా ధజే వా ఆవుధే వా ముఞ్జతిణం బన్ధన్తి, తం అయమ్పి పరిహరతిచ్చేవ మం ధారేహి. తవ సేనాయ పరాజితస్స ధిరత్థు మమ జీవితం, తస్మా ఏవం ధారేహి – సఙ్గామే మే మతం సేయ్యో, యఞ్చే జీవే పరాజితో, యేన జీవితేన పరాజితో జీవే, తస్మా జీవితా తయా సమ్మాపటిపన్నానం అన్తరాయకరేన సద్ధిం సఙ్గామే మతం మమ సేయ్యోతి అత్థో.

౪౪౪. కస్మా మతం సేయ్యోతి చే? యస్మా పగాళ్హేత్థ…పే… సుబ్బతా, ఏత్థ కామాదికాయ అత్తుక్కంసనపరవమ్భనపరియోసానాయ తవ సేనాయ పగాళ్హా నిముగ్గా అనుపవిట్ఠా ఏకే సమణబ్రాహ్మణా న దిస్సన్తి, సీలాదీహి గుణేహి నప్పకాసన్తి, అన్ధకారం పవిట్ఠా వియ హోన్తి. ఏతే ఏవం పగాళ్హా సమానా సచేపి కదాచి ఉమ్ముజ్జిత్వా నిముజ్జనపురిసో వియ ‘‘సాహు సద్ధా’’తిఆదినా నయేన ఉమ్ముజ్జన్తి, తథాపి తాయ సేనాయ అజ్ఝోత్థటత్తా తఞ్చ మగ్గం న జానన్తి ఖేమం నిబ్బానగామీనం, సబ్బేపి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధాదయో యేన గచ్ఛన్తి సుబ్బతాతి. ఇమం పన గాథం సుత్వా మారో పున కిఞ్చి అవత్వా ఏవ పక్కామి.

౪౪౫-౬. పక్కన్తే పన తస్మిం మహాసత్తో తాయ దుక్కరకారికాయ కిఞ్చిపి విసేసం అనధిగచ్ఛన్తో అనుక్కమేన ‘‘సియా ను ఖో అఞ్ఞో మగ్గో బోధాయా’’తిఆదీని చిన్తేత్వా ఓళారికాహారం ఆహారేత్వా, బలం గహేత్వా, విసాఖపుణ్ణమదివసే పగేవ సుజాతాయ పాయాసం పరిభుఞ్జిత్వా, భద్రవనసణ్డే దివావిహారం నిసీదిత్వా, తత్థ అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తో దివసం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయే మహాబోధిమణ్డాభిముఖో గన్త్వా సోత్థియేన దిన్నా అట్ఠ తిణముట్ఠియో బోధిమూలే వికిరిత్వా దససహస్సలోకధాతుదేవతాహి కతసక్కారబహుమానో –

‘‘కామం తచో చ న్హారు చ, అట్ఠి చ అవసిస్సతు;

ఉపసుస్సతు నిస్సేసం, సరీరే మంసలోహిత’’న్తి. –

చతురఙ్గవీరియం అధిట్ఠహిత్వా ‘‘న దాని బుద్ధత్తం అపాపుణిత్వా పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా అపరాజితపల్లఙ్కే నిసీది. తం ఞత్వా మారో పాపిమా ‘‘అజ్జ సిద్ధత్థో పటిఞ్ఞం కత్వా నిసిన్నో, అజ్జేవ దానిస్స సా పటిఞ్ఞా పటిబాహితబ్బా’’తి బోధిమణ్డతో యావ చక్కవాళమాయతం ద్వాదసయోజనవిత్థారం ఉద్ధం నవయోజనముగ్గతం మారసేనం సముట్ఠాపేత్వా దియడ్ఢయోజనసతప్పమాణం గిరిమేఖలం హత్థిరాజానం ఆరుయ్హ బాహుసహస్సం మాపేత్వా నానావుధాని గహేత్వా ‘‘గణ్హథ, హనథ, పహరథా’’తి భణన్తో ఆళవకసుత్తే వుత్తప్పకారా వుట్ఠియో మాపేసి, తా మహాపురిసం పత్వా తత్థ వుత్తప్పకారా ఏవ సమ్పజ్జింసు. తతో వజిరఙ్కుసేన హత్థిం కుమ్భే పహరిత్వా మహాపురిసస్స సమీపం నేత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి, భో సిద్ధత్థ, పల్లఙ్కా’’తి ఆహ. మహాపురిసో ‘‘న ఉట్ఠహామి మారా’’తి వత్వా తం ధజినిం సమన్తా విలోకేన్తో ఇమా గాథాయో అభాసి ‘‘సమన్తా ధజిని’’న్తి.

తత్థ ధజినిన్తి సేనం. యుత్తన్తి ఉయ్యుత్తం. సవాహనన్తి గిరిమేఖలనాగరాజసహితం. పచ్చుగ్గచ్ఛామీతి అభిముఖో ఉపరి గమిస్సామి, సో చ ఖో తేజేనేవ, న కాయేన. కస్మా? మా మం ఠానా అచావయి, మం ఏతస్మా ఠానా అపరాజితపల్లఙ్కా మారో మా చాలేసీతి వుత్తం హోతి. నప్పసహతీతి సహితుం న సక్కోతి, నాభిభవతి వా. ఆమం పత్తన్తి కాచజాతం మత్తికాభాజనం. అస్మనాతి పాసాణేన. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౪౪౭-౮. ఇదాని ‘‘ఏతం తే మారసేనం భిన్దిత్వా తతో పరం విజితసఙ్గామో సమ్పత్తధమ్మరాజాభిసేకో ఇదం కరిస్సామీ’’తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘వసీకరిత్వా’’తి. తత్థ వసీకరిత్వా సఙ్కప్పన్తి మగ్గభావనాయ సబ్బం మిచ్ఛాసఙ్కప్పం పహాయ సమ్మాసఙ్కప్పస్సేవ పవత్తనేన వసీకరిత్వా సఙ్కప్పం. సతిఞ్చ సూపతిట్ఠితన్తి కాయాదీసు చతూసు ఠానేసు అత్తనో సతిఞ్చ సుట్ఠు ఉపట్ఠితం కరిత్వా ఏవం వసీకతసఙ్కప్పో సుప్పతిట్ఠితస్సతి రట్ఠా రట్ఠం విచరిస్సామి దేవమనుస్సభేదే పుథూ సావకే వినయన్తో. అథ మయా వినీయమానా తే అప్పమత్తా…పే… న సోచరే, తం నిబ్బానామతమేవాతి అధిప్పాయో.

౪౪౯-౫౧. అథ మారో ఇమా గాథాయో సుత్వా ఆహ – ‘‘ఏవరూపం పక్ఖం దిస్వా న భాయసి భిక్ఖూ’’తి? ‘‘ఆమ, మార, న భాయామీ’’తి. ‘‘కస్మా న భాయసీ’’తి? ‘‘దానాదీనం పారమిపుఞ్ఞానం కతత్తా’’తి. ‘‘కో ఏతం జానాతి దానాదీని త్వమకాసీ’’తి? ‘‘కిం ఏత్థ పాపిమ సక్ఖికిచ్చేన, అపిచ ఏకస్మింయేవ భవే వేస్సన్తరో హుత్వా యం దానమదాసిం, తస్సానుభావేన సత్తక్ఖత్తుం ఛహి పకారేహి సఞ్జాతకమ్పా అయం మహాపథవీయేవ సక్ఖీ’’తి. ఏవం వుత్తే ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ కమ్పి భేరవసద్దం ముఞ్చమానా, యం సుత్వా మారో అసనిహతో వియ భీతో ధజం పణామేత్వా పలాయి సద్ధిం పరిసాయ. అథ మహాపురిసో తీహి యామేహి తిస్సో విజ్జా సచ్ఛికత్వా అరుణుగ్గమనే ‘‘అనేకజాతిసంసారం…పే… తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి ఇమం ఉదానం ఉదానేసి. మారో ఉదానసద్దేన ఆగన్త్వా ‘‘అయం‘బుద్ధో అహ’న్తి పటిజానాతి, హన్ద నం అనుబన్ధామి ఆభిసమాచారికం పస్సితుం. సచస్స కిఞ్చి కాయేన వా వాచాయ వా ఖలితం భవిస్సతి, విహేఠేస్సామి న’’న్తి పుబ్బే బోధిసత్తభూమియం ఛబ్బస్సాని అనుబన్ధిత్వా బుద్ధత్తం పత్తం ఏకం వస్సం అనుబన్ధి. తతో భగవతో కిఞ్చి ఖలితం అపస్సన్తో ‘‘సత్త వస్సానీ’’తి ఇమా నిబ్బేజనీయగాథాయో అభాసి.

తత్థ ఓతారన్తి రన్ధం వివరం. నాధిగచ్ఛిస్సన్తి నాధిగమిం. మేదవణ్ణన్తి మేదపిణ్డసదిసం. అనుపరియగాతి పరితో పరితో అగమాసి. ముదున్తి ముదుకం. విన్దేమాతి అధిగచ్ఛేయ్యామ. అస్సాదనాతి సాదుభావో. వాయసేత్తోతి వాయసో ఏత్తో. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

అయం పన యోజనా – సత్త వస్సాని భగవన్తం ఓతారాపేక్ఖో అనుబన్ధిం కత్థచి అవిజహన్తో పదాపదం, ఏవం అనుబన్ధిత్వాపి చ ఓతారం నాధిగమిం. సోహం యథా నామ మేదవణ్ణం పాసాణం మేదసఞ్ఞీ వాయసో ఏకస్మిం పస్సే ముఖతుణ్డకేన విజ్ఝిత్వా అస్సాదం అవిన్దమానో ‘‘అప్పేవ నామ ఏత్థ ముదు విన్దేమ, అపి ఇతో అస్సాదనా సియా’’తి సమన్తా తథేవ విజ్ఝన్తో అనుపరియాయిత్వా కత్థచి అస్సాదం అలద్ధా ‘‘పాసాణోవాయ’’న్తి నిబ్బిజ్జ పక్కమేయ్య, ఏవమేవాహం భగవన్తం కాయకమ్మాదీసు అత్తనో పరిత్తపఞ్ఞాముఖతుణ్డకేన విజ్ఝన్తో సమన్తా అనుపరియగా ‘‘అప్పేవ నామ కత్థచి అపరిసుద్ధకాయసమాచారాదిముదుభావం విన్దేమ, కుతోచి అస్సాదనా సియా’’తి, తే దాని మయం అస్సాదం అలభమానా కాకోవ సేలమాసజ్జ నిబ్బిజ్జాపేమ గోతమం ఆసజ్జ తతో గోతమా నిబ్బిజ్జ అపేమాతి. ఏవం వదతో కిర మారస్స సత్త వస్సాని నిప్ఫలపరిస్సమం నిస్సాయ బలవసోకో ఉదపాది. తేనస్స విసీదమానఙ్గపచ్చఙ్గస్స బేలువపణ్డు నామ వీణా కచ్ఛతో పతితా. యా సకిం కుసలేహి వాదితా చత్తారో మాసే మధురస్సరం ముఞ్చతి, యం గహేత్వా సక్కో పఞ్చసిఖస్స అదాసి. తం సో పతమానమ్పి న బుజ్ఝి. తేనాహ భగవా –

౪౫౨.

‘‘తస్స సోకపరేతస్స, వీణా కచ్ఛా అభస్సథ;

తతో సో దుమ్మనో యక్ఖో, తత్థేవన్తరధాయథా’’తి.

సఙ్గీతికారకా ఆహంసూతి ఏకే, అమ్హాకం పనేతం నక్ఖమతీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పధానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సుభాసితసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి సుభాసితసుత్తం. అత్తజ్ఝాసయతో చస్స ఉప్పత్తి. భగవా హి సుభాసితప్పియో, సో అత్తనో సుభాసితసముదాచారప్పకాసనేన సత్తానం దుబ్భాసితసముదాచారం పటిసేధేన్తో ఇమం సుత్తమభాసి. తత్థ ఏవం మే సుతన్తిఆది సఙ్గీతికారవచనం. తత్థ తత్ర ఖో భగవా…పే… భదన్తేతి తే భిక్ఖూతి ఏతం అపుబ్బం, సేసం వుత్తనయమేవ. తస్మా అపుబ్బపదవణ్ణనత్థమిదం వుచ్చతి – తత్రాతి దేసకాలపరిదీపనం. తఞ్హి యం సమయం విహరతి, తత్ర సమయే, యస్మిఞ్చ ఆరామే విహరతి, తత్ర ఆరామేతి దీపేతి. భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతి. న హి భగవా అయుత్తే దేసే కాలే వా ధమ్మం భాసతి. ‘‘అకాలో ఖో, తావ, బాహియా’’తిఆది (ఉదా. ౧౦) చేత్థ సాధకం. ఖోతి పదపూరణమత్తే అవధారణాదికాలత్థే వా నిపాతో. భగవాతి లోకగరుపరిదీపనం. భిక్ఖూతి కథాసవనయుత్తపుగ్గలపరిదీపనం. ఆమన్తేసీతి ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసి.

భిక్ఖవోతి ఆమన్తనాకారపరిదీపనం. తఞ్చ భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధత్తా వుత్తం. తేన నేసం హీనాధికజనసేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో ఉద్ధతదీనభావనిగ్గహం కరోతి. ‘‘భిక్ఖవో’’తి ఇమినా చ కరుణావిప్ఫారసోమ్మహదయనయననిపాతపుబ్బఙ్గమేన వచనేన తే అత్తనో ముఖాభిముఖే కరిత్వా తేనేవ కథేతుకమ్యతాదీపకేన వచనేన తేసం సోతుకమ్యతం జనేతి, తేనేవ చ సమ్బోధనత్థేన వచనేన సాధుకసవనమనసికారేపి తే నియోజేతి. సాధుకసవనమనసికారాయత్తా హి సాసనసమ్పత్తి. అపరేసుపి దేవమనుస్సేసు విజ్జమానేసు కస్మా భిక్ఖూ ఏవ ఆమన్తేసీతి చే? జేట్ఠసేట్ఠాసన్నసదాసన్నిహితభావతో. సబ్బపరిససాధారణా హి అయం ధమ్మదేసనా, న పాటిపుగ్గలికా. పరిసాయ చ జేట్ఠా భిక్ఖూ పఠముప్పన్నత్తా, సేట్ఠా అనగారియభావం ఆదిం కత్వా సత్థు చరియానువిధాయకత్తా సకలసాసనపటిగ్గాహకత్తా చ. ఆసన్నా తత్థ నిసిన్నేసు సత్థు సన్తికత్తా, సదా సన్నిహితా సత్థు సన్తికావచరత్తా. తేన భగవా సబ్బపరిససాధారణం ధమ్మం దేసేన్తో భిక్ఖూ ఏవ ఆమన్తేసి. అపిచ భాజనం తే ఇమాయ కథాయ యథానుసిట్ఠం పటిపత్తిసబ్భావతోతిపి తే ఏవ ఆమన్తేసి. భదన్తేతి గారవాధివచనమేతం. తే భిక్ఖూతి యే భగవా ఆమన్తేసి, తే ఏవం భగవన్తం ఆలపన్తా భగవతో పచ్చస్సోసున్తి.

చతూహి అఙ్గేహీతి చతూహి కారణేహి అవయవేహి వా. ముసావాదావేరమణిఆదీని హి చత్తారి సుభాసితవాచాయ కారణాని. సచ్చవచనాదయో చత్తారో అవయవా, కారణత్థే చ అఙ్గసద్దో. చతూహీతి నిస్సక్కవచనం హోతి, అవయవత్థే కరణవచనం. సమన్నాగతాతి సమనుఆగతా పవత్తా యుత్తా చ. వాచాతి సముల్లపనవాచా. యా సా ‘‘వాచా గిరా బ్యప్పథో’’తి (ధ. స. ౬౩౬) చ, ‘‘నేలా కణ్ణసుఖా’’తి (దీ. ని. ౧.౯; మ. ని. ౩.౧౪) చ ఏవమాదీసు ఆగచ్ఛతి. యా పన ‘‘వాచాయ చే కతం కమ్మ’’న్తి (ధ. స. అట్ఠ. ౧ కాయకమ్మద్వార) ఏవం విఞ్ఞత్తి చ, ‘‘యా చతూహి వచీదుచ్చరితేహి ఆరతి విరతి…పే… అయం వుచ్చతి సమ్మావాచా’’తి (ధ. స. ౨౯౯; విభ. ౨౦౬) ఏవం విరతి చ, ‘‘ఫరుసవాచా, భిక్ఖవే, ఆసేవితా భావితా బహులీకతా నిరయసంవత్తనికా హోతీ’’తి (అ. ని. ౮.౪౦) ఏవం చేతనా చ వాచాతి ఆగచ్ఛతి, సా ఇధ న అధిప్పేతా. కస్మా? అభాసితబ్బతో. సుభాసితా హోతీతి సుట్ఠు భాసితా హోతి. తేనస్సా అత్థావహనతం దీపేతి. న దుబ్భాసితాతి న దుట్ఠు భాసితా. తేనస్సా అనత్థానావహనతం దీపేతి. అనవజ్జాతి వజ్జసఙ్ఖాతరాగాదిదోసవిరహితా. తేనస్సా కారణసుద్ధిం వుత్తదోసాభావఞ్చ దీపేతి. అననువజ్జా చాతి అనువాదవిముత్తా. తేనస్సా సబ్బాకారసమ్పత్తిం దీపేతి. విఞ్ఞూనన్తి పణ్డితానం. తేన నిన్దాపసంసాసు బాలా అప్పమాణాతి దీపేతి.

కతమేహి చతూహీతి కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. భిక్ఖవేతి యేసం కథేతుకామో, తదాలపనం. భిక్ఖూతి వుత్తప్పకారవాచాభాసనకపుగ్గలనిదస్సనం. సుభాసితంయేవ భాసతీతి పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ చతూసు వాచఙ్గేసు అఞ్ఞతరఙ్గనిద్దేసవచనం. నో దుబ్భాసితన్తి తస్సేవ వాచఙ్గస్స పటిపక్ఖభాసననివారణం. తేన ‘‘ముసావాదాదయోపి కదాచి వత్తబ్బా’’తి దిట్ఠిం నిసేధేతి. ‘‘నో దుబ్భాసిత’’న్తి ఇమినా వా మిచ్ఛావాచప్పహానం దీపేతి, ‘‘సుభాసిత’’న్తి ఇమినా పహీనమిచ్ఛావాచేన సతా భాసితబ్బవచనలక్ఖణం. తథా పాపస్స అకరణం, కుసలస్స ఉపసమ్పదం. అఙ్గపరిదీపనత్థం పన అభాసితబ్బం పుబ్బే అవత్వా భాసితబ్బమేవాహ. ఏస నయో ధమ్మంయేవాతిఆదీసుపి.

ఏత్థ చ ‘‘సుభాసితంయేవ భాసతి నో దుబ్భాసిత’’న్తి ఇమినా పిసుణదోసరహితం సమగ్గకరణవచనం వుత్తం, ‘‘ధమ్మంయేవ భాసతి నో అధమ్మ’’న్తి ఇమినా సమ్ఫదోసరహితం ధమ్మతో అనపేతం మన్తావచనం వుత్తం, ఇతరేహి ద్వీహి ఫరుసాలికరహితాని పియసచ్చవచనాని వుత్తాని. ఇమేహి ఖోతిఆదినా పన తాని అఙ్గాని పచ్చక్ఖతో దస్సేన్తో తం వాచం నిగమేతి. విసేసతో చేత్థ ‘‘ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతా వాచా సుభాసితా హోతీ’’తి భణన్తో యదఞ్ఞే పటిఞ్ఞాదీహి అవయవేహి నామాదీహి పదేహి లిఙ్గవచనవిభత్తికాలకారకాదీహి సమ్పత్తీహి చ సమన్నాగతం వాచం ‘‘సుభాసిత’’న్తి మఞ్ఞన్తి, తం ధమ్మతో పటిసేధేతి. అవయవాదిసమ్పన్నాపి హి పేసుఞ్ఞాదిసమన్నాగతా వాచా దుబ్భాసితావ హోతి అత్తనో పరేసఞ్చ అనత్థావహత్తా. ఇమేహి పన చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతా సచేపి మిలక్ఖుభాసాపరియాపన్నా ఘటచేటికాగీతికపరియాపన్నా వా హోతి, తథాపి సుభాసితా ఏవ లోకియలోకుత్తరహితసుఖావహత్తా. సీహళదీపే మగ్గపస్సే సస్సం రక్ఖన్తియా సీహళచేటికాయ సీహళకేనేవ జాతిజరామరణపటిసంయుత్తం గీతం గాయన్తియా సుత్వా మగ్గం గచ్ఛన్తా సట్ఠిమత్తా విపస్సకభిక్ఖూ చేత్థ అరహత్తం పత్తా నిదస్సనం. తథా తిస్సో నామ ఆరద్ధవిపస్సకో భిక్ఖు పదుమసరసమీపేన గచ్ఛన్తో పదుమసరే పదుమాని భఞ్జిత్వా భఞ్జిత్వా –

‘‘పాతో ఫుల్లం కోకనదం, సూరియాలోకేన భజ్జియతే;

ఏవం మనుస్సత్తగతా సత్తా, జరాభివేగేన మద్దీయన్తీ’’తి. –

ఇమం గీతం గాయన్తియా చేటికాయ సుత్వా అరహత్తం పత్తో, బుద్ధన్తరే చ అఞ్ఞతరో పురిసో సత్తహి పుత్తేహి సద్ధిం వనా ఆగమ్మ అఞ్ఞతరాయ ఇత్థియా ముసలేన తణ్డులే కోట్టేన్తియా –

‘‘జరాయ పరిమద్దితం ఏతం, మిలాతఛవిచమ్మనిస్సితం;

మరణేన భిజ్జతి ఏతం, మచ్చుస్స ఘసమామిసం.

‘‘కిమీనం ఆలయం ఏతం, నానాకుణపేన పూరితం;

అసుచిస్స భాజనం ఏతం, కదలిక్ఖన్ధసమం ఇద’’న్తి. –

ఇమం గీతికం సుత్వా సహ పుత్తేహి పచ్చేకబోధిం పత్తో, అఞ్ఞే చ ఈదిసేహి ఉపాయేహి అరియభూమిం పత్తా నిదస్సనం. అనచ్ఛరియం పనేతం, యం భగవతా ఆసయానుసయకుసలేన ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా నయేన వుత్తా గాథాయో సుత్వా పఞ్చసతా భిక్ఖూ అరహత్తం పాపుణింసు, అఞ్ఞే చ ఖన్ధాయతనాదిపటిసంయుత్తా కథా సుత్వా అనేకే దేవమనుస్సాతి. ఏవం ఇమేహి చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతా వాచా సచేపి మిలక్ఖుభాసాపరియాపన్నా, ఘటచేటికాగీతికపరియాపన్నా వా హోతి, తథాపి ‘‘సుభాసితా’’తి వేదితబ్బా. సుభాసితత్తా ఏవ చ అనవజ్జా చ అననువజ్జా చ విఞ్ఞూనం అత్థత్థికానం కులపుత్తానం అత్థపటిసరణానం, నో బ్యఞ్జనపటిసరణానన్తి.

ఇదమవోచ భగవాతి ఇదం సుభాసితలక్ఖణం భగవా అవోచ. ఇదం వత్వాన సుగతో, అథాపరం ఏతదవోచ సత్థాతి ఇదఞ్చ లక్ఖణం వత్వా అథ అఞ్ఞమ్పి ఏతం అవోచ సత్థా. ఇదాని వత్తబ్బగాథం దస్సేత్వా సబ్బమేతం సఙ్గీతికారకా ఆహంసు. తత్థ అపరన్తి గాథాబన్ధవచనం సన్ధాయ వుచ్చతి. తం దువిధం హోతి – పచ్ఛా ఆగతపరిసం అస్సవనసుస్సవనఆధారణదళ్హీకరణాదీని వా సన్ధాయ తదత్థదీపకమేవ చ. పుబ్బే కేనచి కారణేన పరిహాపితస్స అత్థస్స దీపనేన అత్థవిసేసదీపకఞ్చ ‘‘పురిసస్స హి జాతస్స, కుఠారీ జాయతే ముఖే’’తిఆదీసు (సు. ని. ౬౬౨) వియ. ఇధ పన తదత్థదీపకమేవ.

౪౫౩. తత్థ సన్తోతి బుద్ధాదయో. తే హి సుభాసితం ‘‘ఉత్తమం సేట్ఠ’’న్తి వణ్ణయన్తి. దుతియం తతియం చతుత్థన్తి ఇదం పన పుబ్బే నిద్దిట్ఠక్కమం ఉపాదాయ వుత్తం. గాథాపరియోసానే పన వఙ్గీసత్థేరో భగవతో సుభాసితే పసీది.

సో యం పసన్నాకారం అకాసి, యఞ్చ వచనం భగవా అభాసి, తం దస్సేన్తా సఙ్గీతికారకా ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా’’తిఆదిమాహంసు. తత్థ పటిభాతి మన్తి మమ భాగో పకాసతి. పటిభాతు తన్తి తవ భాగో పకాసతు. సారుప్పాహీతి అనుచ్ఛవికాహి. అభిత్థవీతి పసంసి.

౪౫౪. న తాపయేతి విప్పటిసారేన న తాపేయ్య. న విహింసేయ్యాతి అఞ్ఞమఞ్ఞం భిన్దన్తో న బాధేయ్య. సా వే వాచాతి సా వాచా ఏకంసేనేవ సుభాసితా. ఏత్తావతా అపిసుణవాచాయ భగవన్తం థోమేతి.

౪౫౫. పటినన్దితాతి హట్ఠేన హదయేన పటిముఖం గన్త్వా నన్దితా సమ్పియాయితా. యం అనాదాయ పాపాని, పరేసం భాసతే పియన్తి యం వాచం భాసన్తో పరేసం పాపాని అప్పియాని పటిక్కూలాని ఫరుసవచనాని అనాదాయ అత్థబ్యఞ్జనమధురం పియమేవ వచనం భాసతి, తం పియవాచమేవ భాసేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఇమాయ గాథాయ పియవచనేన భగవన్తం అభిత్థవి.

౪౫౬. అమతాతి అమతసదిసా సాదుభావేన. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘సచ్చం హవే సాదుతరం రసాన’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౩; సు. ని. ౧౮౪). నిబ్బానామతపచ్చయత్తా వా అమతా. ఏస ధమ్మో సనన్తనోతి యాయం సచ్చవాచా నామ, ఏస పోరాణో ధమ్మో చరియా పవేణీ, ఇదమేవ హి పోరాణానం ఆచిణ్ణం, న తే అలికం భాసింసు. తేనేవాహ – ‘‘సచ్చే అత్థే చ ధమ్మే చ, అహు సన్తో పతిట్ఠితా’’తి. తత్థ సచ్చే పతిట్ఠితత్తా ఏవ అత్తనో చ పరేసఞ్చ అత్థే పతిట్ఠితా. అత్థే పతిట్ఠితత్తా ఏవ చ ధమ్మే పతిట్ఠితా హోన్తీతి వేదితబ్బా. పరం వా ద్వయం సచ్చవిసేసనమిచ్చేవ వేదితబ్బం. సచ్చే పతిట్ఠితా. కీదిసే? అత్థే చ ధమ్మే చ, యం పరేసం అత్థతో అనపేతత్తా అత్థం అనుపరోధం కరోతీతి వుత్తం హోతి. సతిపి చ అనుపరోధకరత్తే ధమ్మతో అనపేతత్తా ధమ్మం, యం ధమ్మికమేవ అత్థం సాధేతీతి వుత్తం హోతి. ఇమాయ గాథాయ సచ్చవచనేన భగవన్తం అభిత్థవి.

౪౫౭. ఖేమన్తి అభయం నిరుపద్దవం. కేన కారణేనాతి చే? నిబ్బానప్పత్తియా దుక్ఖస్సన్తకిరియాయ, యస్మా కిలేసనిబ్బానం పాపేతి, వట్టదుక్ఖస్స చ అన్తకిరియాయ సంవత్తతీతి అత్థో. అథ వా యం బుద్ధో నిబ్బానప్పత్తియా దుక్ఖస్సన్తకిరియాయాతి ద్విన్నం నిబ్బానధాతూనమత్థాయ ఖేమమగ్గప్పకాసనతో ఖేమం వాచం భాసతి, సా వే వాచానముత్తమాతి సా వాచా సబ్బవాచానం సేట్ఠాతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఇమాయ గాథాయ మన్తావచనేన భగవన్తం అభిత్థవన్తో అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసీతి అయమేత్థ అపుబ్బపదవణ్ణనా. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సుభాసితసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. పూరళాససుత్త-(సున్దరికభారద్వాజసుత్త)-వణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి పూరళాససుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవా పచ్ఛాభత్తకిచ్చావసానే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో సున్దరికభారద్వాజబ్రాహ్మణం అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పన్నం దిస్వా ‘‘తత్థ మయి గతే కథా పవత్తిస్సతి, తతో కథావసానే ధమ్మదేసనం సుత్వా ఏస బ్రాహ్మణో పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి చ ఞత్వా తత్థ గన్త్వా కథం సముట్ఠాపేత్వా ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ ఏవం మే సుతన్తిఆది సఙ్గీతికారకానం వచనం. కింజచ్చో భవన్తిఆది తస్స బ్రాహ్మణస్స, న బ్రాహ్మణో నోమ్హీతిఆది భగవతో. తం సబ్బమ్పి సమోధానేత్వా ‘‘పూరళాససుత్త’’న్తి వుచ్చతి. తత్థ వుత్తసదిసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం, అవుత్తం వణ్ణయిస్సామ, తఞ్చ ఖో ఉత్తానత్థాని పదాని అనామసన్తా. కోసలేసూతి కోసలా నామ జానపదినో రాజకుమారా. తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హిసద్దేన ‘‘కోసలా’’తి వుచ్చతి. తస్మిం కోసలేసు జనపదే. కేచి పన ‘‘యస్మా పుబ్బే మహాపనాదం రాజకుమారం నానానాటకాదీని దిస్వా సితమత్తమ్పి అకరోన్తం సుత్వా రాజా ఆణాపేసి ‘యో మమ పుత్తం హసాపేతి, సబ్బాభరణేహి నం అలఙ్కరోమీ’తి. తతో నఙ్గలాని ఛడ్డేత్వా మహాజనకాయో సన్నిపతి. తే చ మనుస్సా అతిరేకసత్తవస్సాని నానాకీళికాదయో దస్సేన్తాపి తం నాసక్ఖింసు హసాపేతుం. తతో సక్కో దేవనటం పేసేసి, సో దిబ్బనాటకం దస్సేత్వా హసాపేసి. అథ తే మనుస్సా అత్తనో అత్తనో వసనోకాసాభిముఖా పక్కమింసు. తే పటిపథే మిత్తసుహజ్జాదయో దిస్వా పటిసన్థారమకంసు ‘కచ్చి భో కుసలం, కచ్చి భో కుసల’న్తి. తస్మా తం ‘కుసల’న్తి సద్దం ఉపాదాయ సో పదేసో ‘కోసలో’తి వుచ్చతీ’’తి వణ్ణయన్తి. సున్దరికాయ నదియా తీరేతి సున్దరికాతి ఏవంనామికాయ నదియా తీరే.

తేన ఖో పనాతి యేన సమయేన భగవా తం బ్రాహ్మణం వినేతుకామో గన్త్వా తస్సా నదియా తీరే ససీసం పారుపిత్వా రుక్ఖమూలే నిసజ్జాసఙ్ఖాతేన ఇరియాపథవిహారేన విహరతి. సున్దరికభారద్వాజోతి సో బ్రాహ్మణో తస్సా నదియా తీరే వసతి అగ్గిఞ్చ జుహతి, భారద్వాజోతి చస్స గోత్తం, తస్మా ఏవం వుచ్చతి. అగ్గిం జుహతీతి ఆహుతిపక్ఖిపనేన జాలేతి. అగ్గిహుత్తం పరిచరతీతి అగ్యాయతనం సమ్మజ్జనూపలేపనబలికమ్మాదినా పయిరుపాసతి. కో ను ఖో ఇమం హబ్యసేసం భుఞ్జేయ్యాతి సో కిర బ్రాహ్మణో అగ్గిమ్హి జుహిత్వా అవసేసం పాయాసం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అగ్గిమ్హి తావ పక్ఖిత్తపాయాసో మహాబ్రహ్మునా భుత్తో, అయం పన అవసేసో అత్థి. తం యది బ్రహ్మునో ముఖతో జాతస్స బ్రాహ్మణస్సేవ దదేయ్యం, ఏవం మే పితరా సహ పుత్తోపి సన్తప్పితో భవేయ్య, సువిసోధితో చ బ్రహ్మలోకగామిమగ్గో అస్స, హన్దాహం బ్రాహ్మణం గవేసామీ’’తి. తతో బ్రాహ్మణదస్సనత్థం ఉట్ఠాయాసనా చతుద్దిసా అనువిలోకేసి – ‘‘కో ను ఖో ఇమం హబ్యసేసం భుఞ్జేయ్యా’’తి.

అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలేతి తస్మిం వనసణ్డే సేట్ఠరుక్ఖమూలే. ససీసం పారుతన్తి సహ సీసేన పారుతకాయం. కస్మా పన భగవా ఏవమకాసి, కిం నారాయనసఙ్ఖాతబలోపి హుత్వా నాసక్ఖి హిమపాతం సీతవాతఞ్చ పటిబాహితున్తి? అత్థేతం కారణం. న హి బుద్ధా సబ్బసో కాయపటిజగ్గనం కరోన్తి ఏవ, అపిచ భగవా ‘‘ఆగతే బ్రాహ్మణే సీసం వివరిస్సామి, మం దిస్వా బ్రాహ్మణో కథం పవత్తేస్సతి, అథస్స కథానుసారేన ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి కథాపవత్తనత్థం ఏవమకాసి. దిస్వాన వామేన…పే… తేనుపసఙ్కమీతి సో కిర భగవన్తం దిస్వా బ్రాహ్మణో ‘‘అయం ససీసం పారుపిత్వా సబ్బరత్తిం పధానమనుయుత్తో, ఇమస్స దక్ఖిణోదకం దత్వా ఇమం హబ్యసేసం దస్సామీ’’తి బ్రాహ్మణసఞ్ఞీ హుత్వా ఏవ ఉపసఙ్కమి. ముణ్డో అయం భవం, ముణ్డకో అయం భవన్తి సీసే వివరితమత్తేవ కేసన్తం దిస్వా ‘‘ముణ్డో’’తి ఆహ. తతో సుట్ఠుతరం ఓలోకేన్తో పరిత్తమ్పి సిఖం అదిస్వా హీళేన్తో ‘‘ముణ్డకో’’తి ఆహ. ఏవరూపా హి నేసం బ్రాహ్మణానం దిట్ఠి. తతో వాతి యత్థ ఠితో అద్దస, తమ్హా పదేసా ముణ్డాపీతి కేనచి కారణేన ముణ్డితసీసాపి హోన్తి.

౪౫౮. న బ్రాహ్మణో నోమ్హీతి ఏత్థ నకారో పటిసేధే, నోకారో అవధారణే ‘‘న నో సమ’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౬.౩; సు. ని. ౨౨౬) వియ. తేన నేవమ్హి బ్రాహ్మణోతి దస్సేతి. న రాజపుత్తోతి ఖత్తియో నమ్హి. న వేస్సాయనోతి వేస్సోపి నమ్హి. ఉదకోచి నోమ్హీతి అఞ్ఞోపి సుద్దో వా చణ్డాలో వా కోచి న హోమీతి ఏవం ఏకంసేనేవ జాతివాదసముదాచారం పటిక్ఖిపతి. కస్మా? మహాసముద్దం పత్తా వియ హి నదియో పబ్బజ్జూపగతా కులపుత్తా జహన్తి పురిమాని నామగోత్తాని. పహారాదసుత్తఞ్చేత్థ (అ. ని. ౮.౧౯) సాధకం. ఏవం జాతివాదం పటిక్ఖిపిత్వా యథాభూతమత్తానం ఆవికరోన్తో ఆహ – ‘‘గోత్తం పరిఞ్ఞాయ పుథుజ్జనానం, అకిఞ్చనో మన్త చరామి లోకే’’తి. కథం గోత్తం పరిఞ్ఞాసీతి చే? భగవా హి తీహి పరిఞ్ఞాహి పఞ్చక్ఖన్ధే పరిఞ్ఞాసి, తేసు చ పరిఞ్ఞాతేసు గోత్తం పరిఞ్ఞాతమేవ హోతి. రాగాదికిఞ్చనానం పన అభావేన సో అకిఞ్చనో మన్తా జానిత్వా ఞాణానుపరివత్తీహి కాయకమ్మాదీహి చరతి. తేనాహ – ‘‘గోత్తం…పే… లోకే’’తి. మన్తా వుచ్చతి పఞ్ఞా, తాయ చేస చరతి. తేనేవాహ – ‘‘మన్తం చరామి లోకే’’తి ఛన్దవసేన రస్సం కత్వా.

౪౫౯-౬౦. ఏవం అత్తానం ఆవికత్వా ఇదాని ‘‘ఏవం ఓళారికం లిఙ్గమ్పి దిస్వా పుచ్ఛితబ్బాపుచ్ఛితబ్బం న జానాసీ’’తి బ్రాహ్మణస్స ఉపారమ్భం ఆరోపేన్తో ఆహ – ‘‘సఙ్ఘాటివాసీ…పే… గోత్తపఞ్హ’’న్తి. ఏత్థ చ ఛిన్నసఙ్ఘటితట్ఠేన తీణిపి చీవరాని ‘‘సఙ్ఘాటీ’’తి అధిప్పేతాని, తాని నివాసేతి పరిదహతీతి సఙ్ఘాటివాసీ. అగహోతి అగేహో, నిత్తణ్హోతి అధిప్పాయో. నివాసాగారం పన భగవతో జేతవనే మహాగన్ధకుటికరేరిమణ్డలమాళకోసమ్బకుటిచన్దనమాలాదిఅనేకప్పకారం, తం సన్ధాయ న యుజ్జతి. నివుత్తకేసోతి అపనీతకేసో, ఓహారితకేసమస్సూతి వుత్తం హోతి. అభినిబ్బుతత్తోతి అతీవ వూపసన్తపరిళాహచిత్తో, గుత్తచిత్తో వా. అలిప్పమానో ఇధ మాణవేహీతి ఉపకరణసినేహస్స పహీనత్తా మనుస్సేహి అలిత్తో అసంసట్ఠో ఏకన్తవివిత్తో. అకల్లం మం బ్రాహ్మణాతి య్వాహం ఏవం సఙ్ఘాటివాసీ…పే… అలిప్పమానో ఇధ మాణవేహి, తం మం త్వం, బ్రాహ్మణ, పాకతికాని నామగోత్తాని అతీతం పబ్బజితం సమానం అప్పతిరూపం గోత్తపఞ్హం పుచ్ఛసీతి.

ఏవం వుత్తే ఉపారమ్భం మోచేన్తో బ్రాహ్మణో ఆహ – పుచ్ఛన్తి వే, భో బ్రాహ్మణా, బ్రాహ్మణేభి సహ ‘‘బ్రాహ్మణో నో భవ’’న్తి. తత్థ బ్రాహ్మణో నోతి బ్రాహ్మణో నూతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – నాహం భో అకల్లం పుచ్ఛామి. అమ్హాకఞ్హి బ్రాహ్మణసమయే బ్రాహ్మణా బ్రాహ్మణేహి సహ సమాగన్త్వా ‘‘బ్రాహ్మణో ను భవం, భారద్వాజో ను భవ’’న్తి ఏవం జాతిమ్పి గోత్తమ్పి పుచ్ఛన్తి ఏవాతి.

౪౬౧-౨. ఏవం వుత్తే భగవా బ్రాహ్మణస్స చిత్తముదుభావకరణత్థం మన్తేసు అత్తనో పకతఞ్ఞుతం పకాసేన్తో ఆహ – ‘‘బ్రాహ్మణో హి చే త్వం బ్రూసి…పే… చతువీసతక్ఖర’’న్తి. తస్సత్థో – సచే త్వం ‘‘బ్రాహ్మణో అహం’’తి బ్రూసి, మఞ్చ అబ్రాహ్మణం బ్రూసి, తస్మా భవన్తం సావిత్తిం పుచ్ఛామి తిపదం చతువీసతక్ఖరం, తం మే బ్రూహీతి. ఏత్థ చ భగవా పరమత్థవేదానం తిణ్ణం పిటకానం ఆదిభూతం పరమత్థబ్రాహ్మణేహి సబ్బబుద్ధేహి పకాసితం అత్థసమ్పన్నం బ్యఞ్జనసమ్పన్నఞ్చ ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామి, ధమ్మం సరణం గచ్ఛామి, సఙ్ఘం సరణం గచ్ఛామీ’’తి ఇమం అరియసావిత్తిం సన్ధాయ పుచ్ఛతి. యదిపి హి బ్రాహ్మణో అఞ్ఞం వదేయ్య, అద్ధా నం భగవా ‘‘నాయం, బ్రాహ్మణ, అరియస్స వినయే సావిత్తీతి వుచ్చతీ’’తి తస్స అసారకత్తం దస్సేత్వా ఇధేవ పతిట్ఠాపేయ్య. బ్రాహ్మణో పన ‘‘సావిత్తిం పుచ్ఛామి తిపదం చతువీసతక్ఖర’’న్తి ఇదం అత్తనో సమయసిద్ధం సావిత్తిలక్ఖణబ్యఞ్జనకం బ్రహ్మస్సరేన నిచ్ఛారితవచనం సుత్వావ ‘‘అద్ధాయం సమణో బ్రాహ్మణసమయే నిట్ఠం గతో, అహం పన అఞ్ఞాణేన ‘అబ్రాహ్మణో అయ’న్తి పరిభవిం, సాధురూపో మన్తపారగూ బ్రాహ్మణోవ ఏసో’’తి నిట్ఠం గన్త్వా ‘‘హన్ద నం యఞ్ఞవిధిం దక్ఖిణేయ్యవిధిఞ్చ పుచ్ఛామీ’’తి తమత్థం పుచ్ఛన్తో ‘‘కింనిస్సితా…పే… లోకే’’తి ఇమం విసమగాథాపదత్తయమాహ. తస్సత్థో – కింనిస్సితా కిమధిప్పాయా కిం పత్థేన్తా ఇసయో చ ఖత్తియా చ బ్రాహ్మణా చ అఞ్ఞే చ మనుజా దేవతానం అత్థాయ యఞ్ఞం అకప్పయింసు. యఞ్ఞమకప్పయింసూతి మకారో పదసన్ధికరో. అకప్పయింసూతి సంవిదహింసు అకంసు. పుథూతి బహూ అన్నపానదానాదినా భేదేన అనేకప్పకారే పుథూ వా ఇసయో మనుజా ఖత్తియా బ్రాహ్మణా చ కింనిస్సితా యఞ్ఞమకప్పయింసు. కథం నేసం తం కమ్మం సమిజ్ఝతీతి ఇమినాధిప్పాయేన పుచ్ఛతి.

౪౬౩. అథస్స భగవా తమత్థం బ్యాకరోన్తో ‘‘యదన్తగూ వేదగూ యఞ్ఞకాలే. యస్సాహుతిం లభే తస్సిజ్ఝేతి బ్రూమీ’’తి ఇదం సేసపదద్వయమాహ. తత్థ యదన్తగూతి యో అన్తగూ, ఓకారస్స అకారో, దకారో చ పదసన్ధికరో ‘‘అసాధారణమఞ్ఞేస’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౮.౯) మకారో వియ. అయం పన అత్థో – యో వట్టదుక్ఖస్స తీహి పరిఞ్ఞాహి అన్తగతత్తా అన్తగూ, చతూహి చ మగ్గఞాణవేదేహి కిలేసే విజ్ఝిత్వా గతత్తా వేదగూ, సో యస్స ఇసిమనుజఖత్తియబ్రాహ్మణానం అఞ్ఞతరస్స యఞ్ఞకాలే యస్మిం కిస్మిఞ్చి ఆహారే పచ్చుపట్ఠితే అన్తమసో వనపణ్ణమూలఫలాదిమ్హిపి ఆహుతిం లభే, తతో కిఞ్చి దేయ్యధమ్మం లభేయ్య, తస్స తం యఞ్ఞకమ్మం ఇజ్ఝే సమిజ్ఝేయ్య, మహప్ఫలం భవేయ్యాతి బ్రూమీతి.

౪౬౪. అథ బ్రాహ్మణో తం భగవతో పరమత్థయోగగమ్భీరం అతిమధురగిరనిబ్బికారసరసమ్పన్నం దేసనం సుత్వా సరీరసమ్పత్తిసూచితఞ్చస్స సబ్బగుణసమ్పత్తిం సమ్భావయమానో పీతిసోమనస్సజాతో ‘‘అద్ధా హి తస్సా’’తి గాథమాహ. తత్థ ఇతి బ్రాహ్మణోతి సఙ్గీతికారానం వచనం, సేసం బ్రాహ్మణస్స. తస్సత్థో – అద్ధా హి తస్స మయ్హం హుతమిజ్ఝే, అయం అజ్జ దేయ్యధమ్మో ఇజ్ఝిస్సతి సమిజ్ఝిస్సతి మహప్ఫలో భవిస్సతి యం తాదిసం వేదగుమద్దసామ, యస్మా తాదిసం భవన్తరూపం వేదగుం అద్దసామ. త్వఞ్ఞేవ హి సో వేదగూ, న అఞ్ఞో. ఇతో పుబ్బే పన తుమ్హాదిసానం వేదగూనం అన్తగూనఞ్చ అదస్సనేన అమ్హాదిసానం యఞ్ఞే పటియత్తం అఞ్ఞో జనో భుఞ్జతి పూరళాసం చరుకఞ్చ పూవఞ్చాతి.

౪౬౫. తతో భగవా అత్తని పసన్నం వచనపటిగ్గహణసజ్జం బ్రాహ్మణం విదిత్వా యథాస్స సుట్ఠు పాకటా హోన్తి, ఏవం నానప్పకారేహి దక్ఖిణేయ్యే పకాసేతుకామో ‘‘తస్మాతిహ త్వ’’న్తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యస్మా మయి పసన్నోసి, తస్మా పన ఇహ త్వం, బ్రాహ్మణ, ఉపసఙ్కమ్మ పుచ్ఛాతి అత్తానం దస్సేన్తో ఆహ. ఇదాని ఇతో పుబ్బం అత్థేనఅత్థికపదం పరపదేన సమ్బన్ధితబ్బం – అత్థేన అత్థికో తస్స అత్థత్థికభావస్స అనురూపం కిలేసగ్గివూపసమేన సన్తం, కోధధూమవిగమేన విధూమం, దుక్ఖాభావేన అనీఘం, అనేకవిధఆసాభావేన నిరాసం అప్పేవిధ ఏకంసేన ఇధ ఠితోవ ఇధ వా సాసనే అభివిన్దే లచ్ఛసి అధిగచ్ఛిస్ససి సుమేధం వరపఞ్ఞం ఖీణాసవదక్ఖిణేయ్యన్తి. అథ వా యస్మా మయి పసన్నోసి, తస్మాతిహ, త్వం బ్రాహ్మణ, అత్థేన అత్థికో సమానో ఉపసఙ్కమ్మ పుచ్ఛ సన్తం విధూమం అనీఘం నిరాసన్తి అత్తానం దస్సేన్తో ఆహ. ఏవం పుచ్ఛన్తో అప్పేవిధ అభివిన్దే సుమేధం ఖీణాసవదక్ఖిణేయ్యన్తి ఏవమ్పేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

౪౬౬. అథ బ్రాహ్మణో యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానో భగవన్తం ఆహ – ‘‘యఞ్ఞే రతోహం…పే… బ్రూహి మేత’’న్తి. తత్థ యఞ్ఞో యాగో దానన్తి అత్థతో ఏకం. తస్మా దానరతో అహం, తాయ ఏవ దానారామతాయ దానం దాతుకామో, న పన జానామి, ఏవం అజానన్తం అనుసాసతు మం భవం. అనుసాసన్తో చ ఉత్తానేనేవ నయేన యత్థ హుతం ఇజ్ఝతే బ్రూహి మేతన్తి ఏవమేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా. ‘‘యథాహుత’’న్తిపి పాఠో.

౪౬౭. అథస్స భగవా వత్తుకామో ఆహ – ‘‘తేన హి…పే… దేసేస్సామీ’’తి. ఓహితసోతస్స చస్స అనుసాసనత్థం తావ ‘‘మా జాతిం పుచ్ఛీ’’తి గాథమాహ. తత్థ మా జాతిం పుచ్ఛీతి యది హుతసమిద్ధిం దానమహప్ఫలతం పచ్చాసీససి, జాతిం మా పుచ్ఛ. అకారణఞ్హి దక్ఖిణేయ్యవిచారణాయ జాతి. చరణఞ్చ పుచ్ఛాతి అపిచ ఖో సీలాదిగుణభేదం చరణం పుచ్ఛ. ఏతఞ్హి దక్ఖిణేయ్యవిచారణాయ కారణం.

ఇదానిస్స తమత్థం విభావేన్తో నిదస్సనమాహ – ‘‘కట్ఠా హవే జాయతి జాతవేదో’’తిఆది. తత్రాయమధిప్పాయో – ఇధ కట్ఠా అగ్గి జాయతి, న చ సో సాలాదికట్ఠా జాతో ఏవ అగ్గికిచ్చం కరోతి, సాపానదోణిఆదికట్ఠా జాతో న కరోతి, అపిచ ఖో అత్తనో అచ్చిఆదిగుణసమ్పన్నత్తా ఏవ కరోతి. ఏవం న బ్రాహ్మణకులాదీసు జాతో ఏవ దక్ఖిణేయ్యో హోతి, చణ్డాలకులాదీసు జాతో న హోతి, అపిచ ఖో నీచాకులీనోపి ఉచ్చాకులీనోపి ఖీణాసవముని ధితిమా హిరీనిసేధో ఆజానియో హోతి, ఇమాయ ధితిహిరిపముఖాయ గుణసమ్పత్తియా జాతిమా ఉత్తమదక్ఖిణేయ్యో హోతి. సో హి ధితియా గుణే ధారయతి, హిరియా దోసే నిసేధేతి. వుత్తఞ్చేతం ‘‘హిరియా హి సన్తో న కరోన్తి పాప’’న్తి. తేన తే బ్రూమి –

‘‘మా జాతిం పుచ్ఛీ చరణఞ్చ పుచ్ఛ,

కట్ఠా హవే జాయతి జాతవేదో;

నీచాకులీనోపి మునీ ధితీమా,

ఆజానియో హోతి హిరీనిసేధో’’తి. –

ఏస సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన అస్సలాయనసుత్తానుసారేన (మ. ని. ౨.౪౦౧ ఆదయో) వేదితబ్బో.

౪౬౮. ఏవమేతం భగవా చాతువణ్ణిసుద్ధియా అనుసాసిత్వా ఇదాని యత్థ హుతం ఇజ్ఝతే, యథా చ హుతం ఇజ్ఝతే, తమత్థం దస్సేతుం ‘‘సచ్చేన దన్తో’’తిఆదిగాథమాహ. తత్థ సచ్చేనాతి పరమత్థసచ్చేన. తఞ్హి పత్తో దన్తో హోతి. తేనాహ – ‘‘సచ్చేన దన్తో’’తి. దమసా ఉపేతోతి ఇన్ద్రియదమేన సమన్నాగతో. వేదన్తగూతి వేదేహి వా కిలేసానం అన్తం గతో, వేదానం వా అన్తం చతుత్థమగ్గఞాణం గతో. వూసితబ్రహ్మచరియోతి పున వసితబ్బాభావతో వుత్థమగ్గబ్రహ్మచరియో. కాలేన తమ్హి హబ్యం పవేచ్ఛేతి అత్తనో దేయ్యధమ్మట్ఠితకాలం తస్స సమ్ముఖీభావకాలఞ్చ ఉపలక్ఖేత్వా తేన కాలేన తాదిసే దక్ఖిణేయ్యే దేయ్యధమ్మం పవేచ్ఛేయ్య, పవేసేయ్య పటిపాదేయ్య.

౪౬౯-౭౧. కామేతి వత్థుకామే చ కిలేసకామే చ. సుసమాహితిన్ద్రియాతి సుట్ఠు సమాహితఇన్ద్రియా, అవిక్ఖిత్తఇన్ద్రియాతి వుత్తం హోతి. చన్దోవ రాహుగ్గహణా పముత్తాతి యథా చన్దో రాహుగ్గహణా, ఏవం కిలేసగ్గహణా పముత్తా యే అతీవ భాసన్తి చేవ తపన్తి చ. సతాతి సతిసమ్పన్నా. మమాయితానీతి తణ్హాదిట్ఠిమమాయితాని.

౪౭౨. యో కామే హిత్వాతి ఇతో పభుతి అత్తానం సన్ధాయ వదతి. తత్థ కామే హిత్వాతి కిలేసకామే పహాయ. అభిభుయ్యచారీతి తేసం పహీనత్తా వత్థుకామే అభిభుయ్యచారీ. జాతిమరణస్స అన్తం నామ నిబ్బానం వుచ్చతి, తఞ్చ యో వేది అత్తనో పఞ్ఞాబలేన అఞ్ఞాసి. ఉదకరహదో వాతి యే ఇమే అనోతత్తదహో కణ్ణముణ్డదహో రథకారదహో ఛద్దన్తదహో కుణాలదహో మన్దాకినిదహో సీహప్పపాతదహోతి హిమవతి సత్త మహారహదా అగ్గిసూరియసన్తాపేహి అసమ్ఫుట్ఠత్తా నిచ్చం సీతలా, తేసం అఞ్ఞతరో ఉదకరహదోవ సీతో పరినిబ్బుతకిలేసపరిళాహత్తా.

౪౭౩. సమోతి తుల్యో. సమేహీతి విపస్సిఆదీహి బుద్ధేహి. తే హి పటివేధసమత్తా ‘‘సమా’’తి వుచ్చన్తి. నత్థి తేసం పటివేధేనాధిగన్తబ్బేసు గుణేసు, పహాతబ్బేసు వా దోసేసు వేమత్తతా, అద్ధానఆయుకులప్పమాణాభినిక్ఖమనపధానబోధిరస్మీహి పన నేసం వేమత్తతా హోతి. తథా హి తే హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన చతూహి అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పసతసహస్సేన చ పారమియో పూరేన్తి, ఉపరిమపరిచ్ఛేదేన సోళసహి అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పసతసహస్సేన చ. అయం నేసం అద్ధానవేమత్తతా. హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన చ వస్ససతాయుకకాలే ఉప్పజ్జన్తి, ఉపరిమపరిచ్ఛేదేన వస్ససతసహస్సాయుకకాలే. అయం నేసం ఆయువేమత్తతా. ఖత్తియకులే వా బ్రాహ్మణకులే వా ఉప్పజ్జన్తి. అయం కులవేమత్తతా. ఉచ్చా వా హోన్తి అట్ఠాసీతిహత్థప్పమాణా, నీచా వా పన్నరసఅట్ఠారసహత్థప్పమాణా. అయం పమాణవేమత్తతా. హత్థిఅస్సరథసివికాదీహి నిక్ఖమన్తి వేహాసేన వా. తథా హి విపస్సికకుసన్ధా అస్సరథేన నిక్ఖమింసు, సిఖీకోణాగమనా హత్థిక్ఖన్ధేన, వేస్సభూ సివికాయ, కస్సపో వేహాసేన, సక్యముని అస్సపిట్ఠియా. అయం నేక్ఖమ్మవేమత్తతా. సత్తాహం వా పధానమనుయుఞ్జన్తి, అడ్ఢమాసం, మాసం, ద్వేమాసం, తేమాసం, చతుమాసం, పఞ్చమాసం, ఛమాసం, ఏకవస్సం ద్వితిచతుపఞ్చఛవస్సాని వా. అయం పధానవేమత్తతా. అస్సత్థో వా బోధిరుక్ఖో హోతి నిగ్రోధాదీనం వా అఞ్ఞతరో. అయం బోధివేమత్తతా. బ్యామాసీతిఅనన్తపభాయుత్తా హోన్తి. తత్థ బ్యామప్పభా వా అసీతిప్పభా వా సబ్బేసం సమానా, అనన్తప్పభా పన దూరమ్పి గచ్ఛతి ఆసన్నమ్పి, ఏకగావుతం ద్విగావుతం యోజనం అనేకయోజనం చక్కవాళపరియన్తమ్పి, మఙ్గలస్స బుద్ధస్స సరీరప్పభా దససహస్సచక్కవాళం అగమాసి. ఏవం సన్తేపి మనసా చిన్తాయత్తావ సబ్బబుద్ధానం, యో యత్తకమిచ్ఛతి, తస్స తత్తకం గచ్ఛతి. అయం రస్మివేమత్తతా. ఇమా అట్ఠ వేమత్తతా ఠపేత్వా అవసేసేసు పటివేధేనాధిగన్తబ్బేసు గుణేసు, పహాతబ్బేసు వా దోసేసు నత్థి నేసం విసేసో, తస్మా ‘‘సమా’’తి వుచ్చన్తి. ఏవమేతేహి సమో సమేహి.

విసమేహి దూరేతి న సమా విసమా, పచ్చేకబుద్ధాదయో అవసేససబ్బసత్తా. తేహి విసమేహి అసదిసతాయ దూరే. సకలజమ్బుదీపం పూరేత్వా పల్లఙ్కేన పల్లఙ్కం సఙ్ఘట్టేత్వా నిసిన్నా పచ్చేకబుద్ధాపి హి గుణేహి ఏకస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స కలం నాగ్ఘన్తి సోళసిం, కో పన వాదో సావకాదీసు. తేనాహ – ‘‘విసమేహి దూరే’’తి. తథాగతో హోతీతి ఉభయపదేహి దూరేతి యోజేతబ్బం. అనన్తపఞ్ఞోతి అపరిమితపఞ్ఞో. లోకియమనుస్సానఞ్హి పఞ్ఞం ఉపనిధాయ అట్ఠమకస్స పఞ్ఞా అధికా, తస్స పఞ్ఞం ఉపనిధాయ సోతాపన్నస్స. ఏవం యావ అరహతో పఞ్ఞం ఉపనిధాయ పచ్చేకబుద్ధస్స పఞ్ఞా అధికా, పచ్చేకబుద్ధస్స పఞ్ఞం పన ఉపనిధాయ తథాగతస్స పఞ్ఞా అధికాతి న వత్తబ్బా, అనన్తా ఇచ్చేవ పన వత్తబ్బా. తేనాహ – ‘‘అనన్తపఞ్ఞో’’తి. అనూపలిత్తోతి తణ్హాదిట్ఠిలేపేహి అలిత్తో. ఇధ వా హురం వాతి ఇధలోకే వా పరలోకే వా. యోజనా పనేత్థ – సమో సమేహి విసమేహి దూరే తథాగతో హోతి. కస్మా? యస్మా అనన్తపఞ్ఞో అనుపలిత్తో ఇధ వా హురం వా, తేన తథాగతో అరహతి పూరళాసన్తి.

౪౭౪. యమ్హి న మాయాతి అయం పన గాథా అఞ్ఞా చ ఈదిసా మాయాదిదోసయుత్తేసు బ్రాహ్మణేసు దక్ఖిణేయ్యసఞ్ఞాపహానత్థం వుత్తాతి వేదితబ్బా. తత్థ అమమోతి సత్తసఙ్ఖారేసు ‘‘ఇదం మమా’’తి పహీనమమాయితభావో.

౪౭౫. నివేసనన్తి తణ్హాదిట్ఠినివేసనం. తేన హి మనో తీసు భవేసు నివిసతి, తేన తం ‘‘నివేసనం మనసో’’తి వుచ్చతి. తత్థేవ వా నివిసతి తం హిత్వా గన్తుం అసమత్థతాయ. తేనపి ‘‘నివేసన’’న్తి వుచ్చతి. పరిగ్గహాతి తణ్హాదిట్ఠియో ఏవ, తాహి పరిగ్గహితధమ్మా వా. కేచీతి అప్పమత్తకాపి. అనుపాదియానోతి తేసం నివేసనపరిగ్గహానం అభావా కఞ్చి ధమ్మం అనుపాదియమానో.

౪౭౬. సమాహితో మగ్గసమాధినా. ఉదతారీతి ఉత్తిణ్ణో. ధమ్మం చఞ్ఞాసీతి సబ్బఞ్చ ఞేయ్యధమ్మం అఞ్ఞాసి. పరమాయ దిట్ఠియాతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన.

౪౭౭. భవాసవాతి భవతణ్హాఝాననికన్తిసస్సతదిట్ఠిసహగతా రాగా. వచీతి వాచా. ఖరాతి కక్ఖళా ఫరుసా. విధూపితాతి దడ్ఢా. అత్థగతాతి అత్థఙ్గతా. న సన్తీతి విధూపితత్తా అత్థఙ్గతత్తా చ. ఉభయేహి పన ఉభయం యోజేతబ్బం సబ్బధీతి సబ్బేసు ఖన్ధాయతనాదీసు.

౪౭౮. మానసత్తేసూతి మానేన లగ్గేసు. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాయాతి వట్టదుక్ఖం తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా. సఖేత్తవత్థున్తి సహేతుపచ్చయం, సద్ధిం కమ్మకిలేసేహీతి వుత్తం హోతి.

౪౭౯. ఆసం అనిస్సాయాతి తణ్హం అనల్లీయిత్వా. వివేకదస్సీతి నిబ్బానదస్సీ. పరవేదియన్తి పరేహి ఞాపేతబ్బం. దిట్ఠిముపాతివత్తోతి ద్వాసట్ఠిభేదమ్పి మిచ్ఛాదిట్ఠిం అతిక్కన్తో. ఆరమ్మణాతి పచ్చయా, పునబ్భవకారణానీతి వుత్తం హోతి.

౪౮౦. పరోపరాతి వరావరా సున్దరాసున్దరా. పరా వా బాహిరా, అపరా అజ్ఝత్తికా. సమేచ్చాతి ఞాణేన పటివిజ్ఝిత్వా. ధమ్మాతి ఖన్ధాయతనాదయో ధమ్మా. ఉపాదానఖయే విముత్తోతి నిబ్బానే నిబ్బానారమ్మణతో విముత్తో, నిబ్బానారమ్మణవిముత్తిలాభీతి అత్థో.

౪౮౧. సంయోజనంజాతిఖయన్తదస్సీతి సంయోజనక్ఖయన్తదస్సీ జాతిక్ఖయన్తదస్సీ చ. సంయోజనక్ఖయన్తేన చేత్థ సఉపాదిసేసా నిబ్బానధాతు, జాతిక్ఖయన్తేన అనుపాదిసేసా వుత్తా. ఖయన్తోతి హి అచ్చన్తఖయస్స సముచ్ఛేదప్పహానస్సేతం అధివచనం. అనునాసికలోపో చేత్థ ‘‘వివేకజం పీతిసుఖ’’న్తిఆదీసు వియ న కతో. యోపానుదీతి యో అపనుది. రాగపథన్తి రాగారమ్మణం, రాగమేవ వా. రాగోపి హి దుగ్గతీనం పథత్తా ‘‘రాగపథో’’తి వుచ్చతి కమ్మపథో వియ. సుద్ధో నిదోసో విమలో అకాచోతి పరిసుద్ధకాయసమాచారాదితాయ సుద్ధో. యేహి ‘‘రాగదోసా అయం పజా, దోసదోసా, మోహదోసా’’తి వుచ్చతి. తేసం అభావా నిదోసో. అట్ఠపురిసమలవిగమా విమలో, ఉపక్కిలేసాభావతో అకాచో. ఉపక్కిలిట్ఠో హి ఉపక్కిలేసేన ‘‘సకాచో’’తి వుచ్చతి. సుద్ధో వా యస్మా నిద్దోసో, నిద్దోసతాయ విమలో, బాహిరమలాభావేన విమలత్తా అకాచో. సమలో హి ‘‘సకాచో’’తి వుచ్చతి. విమలత్తా వా ఆగుం న కరోతి, తేన అకాచో. ఆగుకిరియా హి ఉపఘాతకరణతో ‘‘కాచో’’తి వుచ్చతి.

౪౮౨. అత్తనో అత్తానం నానుపస్సతీతి ఞాణసమ్పయుత్తేన చిత్తేన విపస్సన్తో అత్తనో ఖన్ధేసు అఞ్ఞం అత్తానం నామ న పస్సతి, ఖన్ధమత్తమేవ పస్సతి. యా చాయం ‘‘అత్తనావ అత్తానం సఞ్జానామీ’’తి తస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, తస్సా అభావా అత్తనో అత్తానం నానుపస్సతి, అఞ్ఞదత్థు పఞ్ఞాయ ఖన్ధే పస్సతి. మగ్గసమాధినా సమాహితో, కాయవఙ్కాదీనం అభావా ఉజ్జుగతో, లోకధమ్మేహి అకమ్పనీయతో ఠితత్తో, తణ్హాసఙ్ఖాతాయ ఏజాయ పఞ్చన్నం చేతోఖిలానఞ్చ అట్ఠట్ఠానాయ కఙ్ఖాయ చ అభావా అనేజో అఖిలో అకఙ్ఖో.

౪౮౩. మోహన్తరాతి మోహకారణా మోహపచ్చయా, సబ్బకిలేసానమేతం అధివచనం. సబ్బేసు ధమ్మేసు చ ఞాణదస్సీతి సచ్ఛికతసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణో. తఞ్హి సబ్బేసు ధమ్మేసు ఞాణం, తఞ్చ భగవా పస్సి, ‘‘అధిగతం మే’’తి సచ్ఛికత్వా విహాసి. తేన వుచ్చతి ‘‘సబ్బేసు ధమ్మేసు చ ఞాణదస్సీ’’తి. సమ్బోధిన్తి అరహత్తం. అనుత్తరన్తి పచ్చేకబుద్ధసావకేహి అసాధారణం. సివన్తి ఖేమం నిరుపద్దవం సస్సిరికం వా. యక్ఖస్సాతి పురిసస్స. సుద్ధీతి వోదానతా. ఏత్థ హి మోహన్తరాభావేన సబ్బదోసాభావో, తేన సంసారకారణసముచ్ఛేదో అన్తిమసరీరధారితా, ఞాణదస్సితాయ సబ్బగుణసమ్భవో. తేన అనుత్తరా సమ్బోధిపత్తి, ఇతో పరఞ్చ పహాతబ్బమధిగన్తబ్బం వా నత్థి. తేనాహ – ‘‘ఏత్తావతా యక్ఖస్స సుద్ధీ’’తి.

౪౮౪. ఏవం వుత్తే బ్రాహ్మణో భియ్యోసోమత్తాయ భగవతి పసన్నో పసన్నాకారం కరోన్తో ఆహ ‘‘హుతఞ్చ మయ్హ’’న్తి. తస్సత్థో – యమహం ఇతో పుబ్బే బ్రహ్మానం ఆరబ్భ అగ్గిమ్హి అజుహం, తం మే హుతం సచ్చం వా హోతి, అలికం వాతి న జానామి. అజ్జ పన ఇదం హుతఞ్చ మయ్హం హుతమత్థు సచ్చం, సచ్చహుతమేవ అత్థూతి యాచన్తో భణతి. యం తాదిసం వేదగునం అలత్థం, యస్మా ఇధేవ ఠితో భవన్తరూపం వేదగుం అలత్థం. బ్రహ్మా హి సక్ఖి, పచ్చక్ఖమేవ హి త్వం బ్రహ్మా, యతో పటిగ్గణ్హాతు మే భగవా, పటిగ్గహేత్వా చ భుఞ్జతు మే భగవా పూరళాసన్తి తం హబ్యసేసం ఉపనామేన్తో ఆహ.

౪౮౭. అథ భగవా కసిభారద్వాజసుత్తే వుత్తనయేన గాథాద్వయమభాసి. తతో బ్రాహ్మణో ‘‘అయం అత్తనా న ఇచ్ఛతి, కమ్పి చఞ్ఞం సన్ధాయ ‘కేవలినం మహేసిం ఖీణాసవం కుక్కుచ్చవూపసన్తం అన్నేన పానేన ఉపట్ఠహస్సూ’తి భణతీ’’తి ఏవం గాథాయ అత్థం అసల్లక్ఖేత్వా తం ఞాతుకామో ఆహ ‘‘సాధాహం భగవా’’తి. తత్థ సాధూతి ఆయాచనత్థే నిపాతో. తథాతి యేన త్వమాహ, తేన పకారేన. విజఞ్ఞన్తి జానేయ్యం. యన్తి యం దక్ఖిణేయ్యం యఞ్ఞకాలే పరియేసమానో ఉపట్ఠహేయ్యన్తి పాఠసేసో. పప్పుయ్యాతి పత్వా. తవ సాసనన్తి తవ ఓవాదం. ఇదం వుత్తం హోతి. సాధాహం భగవా తవ ఓవాదం ఆగమ్మ తథా విజఞ్ఞం ఆరోచేహి మే తం కేవలినన్తి అధిప్పాయో. యో దక్ఖిణం భుఞ్జేయ్య మాదిసస్స, యం చాహం యఞ్ఞకాలే పరియేసమానో ఉపట్ఠహేయ్యం, తథారూపం మే దక్ఖిణేయ్యం దస్సేహి, సచే త్వం న భుఞ్జసీతి.

౪౮౮-౯౦. అథస్స భగవా పాకటేన నయేన తథారూపం దక్ఖిణేయ్యం దస్సేన్తో ‘‘సారమ్భా యస్సా’’తి గాథాత్తయమాహ. తత్థ సీమన్తానం వినేతారన్తి సీమాతి మరియాదా సాధుజనవుత్తి, తస్సా అన్తా పరియోసానా అపరభాగాతి కత్వా సీమన్తా వుచ్చన్తి కిలేసా, తేసం వినేతారన్తి అత్థో. సీమన్తాతి బుద్ధవేనేయ్యా సేక్ఖా చ పుథుజ్జనా చ, తేసం వినేతారన్తిపి ఏకే. జాతిమరణకోవిదన్తి ‘‘ఏవం జాతి ఏవం మరణ’’న్తి ఏత్థ కుసలం. మోనేయ్యసమ్పన్నన్తి పఞ్ఞాసమ్పన్నం, కాయమోనేయ్యాదిసమ్పన్నం వా. భకుటిం వినయిత్వానాతి యం ఏకచ్చే దుబ్బుద్ధినో యాచకం దిస్వా భకుటిం కరోన్తి, తం వినయిత్వా, పసన్నముఖా హుత్వాతి అత్థో. పఞ్జలికాతి పగ్గహితఅఞ్జలినో హుత్వా.

౪౯౧. అథ బ్రాహ్మణో భగవన్తం థోమయమానో ‘‘బుద్ధో భవ’’న్తి గాథమాహ. తత్థ ఆయాగోతి ఆయజితబ్బో, తతో తతో ఆగమ్మ వా యజితబ్బమేత్థాతిపి ఆయాగో, దేయ్యధమ్మానం అధిట్ఠానభూతోతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ ఇతో పురిమగాథాసు చ యం న వణ్ణితం, తం సక్కా అవణ్ణితమ్పి జానితున్తి ఉత్తానత్థత్తాయేవ న వణ్ణితం. ఇతో పరం పన కసిభారద్వాజసుత్తే వుత్తనయమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పూరళాససుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. మాఘసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి మాఘసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అయమేవ యాస్స నిదానే వుత్తా. అయఞ్హి మాఘో మాణవో దాయకో అహోసి దానపతి. తస్సేతదహోసి – ‘‘సమ్పత్తకపణద్ధికాదీనం దానం దిన్నం మహప్ఫలం హోతి, ఉదాహు నోతి సమణం గోతమం ఏతమత్థం పుచ్ఛిస్సామి, సమణో కిర గోతమో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం జానాతీ’’తి. సో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి. భగవా చస్స పుచ్ఛానురూపం బ్యాకాసి. తయిదం సఙ్గీతికారానం బ్రాహ్మణస్స భగవతోతి తిణ్ణమ్పి వచనం సమోధానేత్వా ‘‘మాఘసుత్త’’న్తి వుచ్చతి.

తత్థ రాజగహేతి ఏవంనామకే నగరే. తఞ్హి మన్ధాతుమహాగోవిన్దాదీహి పరిగ్గహితత్తా ‘‘రాజగహ’’న్తి వుచ్చతి. అఞ్ఞేపేత్థ పకారే వణ్ణయన్తి. కిం తేహి, నామమేతం తస్స నగరస్స? తం పనేతం బుద్ధకాలే చ చక్కవత్తికాలే చ నగరం హోతి, సేసకాలే సుఞ్ఞం హోతి యక్ఖపరిగ్గహితం, తేసం వసన్తవనం హుత్వా తిట్ఠతి. ఏవం గోచరగామం దస్సేత్వా నివాసట్ఠానమాహ – ‘‘గిజ్ఝకూటే పబ్బతే’’తి. సో చ గిజ్ఝా తస్స కూటేసు వసింసు, గిజ్ఝసదిసాని వాస్స కూటాని, తస్మా ‘‘గిజ్ఝకూటో’’తి వుచ్చతీతి వేదితబ్బో.

అథ ఖో…పే… అవోచాతి ఏత్థ మాఘోతి తస్స బ్రాహ్మణస్స నామం. మాణవోతి అన్తేవాసివాసం అనతీతభావేన వుచ్చతి, జాతియా పన మహల్లకో. ‘‘పుబ్బాచిణ్ణవసేనా’’తి ఏకే పిఙ్గియో మాణవో వియ. సో హి వీసవస్ససతికోపి పుబ్బాచిణ్ణవసేన ‘‘పిఙ్గియో మాణవో’’ త్వేవ సఙ్ఖం అగమాసి. సేసం వుత్తనయమేవ.

అహఞ్హి, భో గోతమ…పే… పసవామీతి ఏత్థ దాయకో దానపతీతి దాయకో చేవ దానపతి చ. యో హి అఞ్ఞస్స సన్తకం తేనాణత్తో దేతి, సోపి దాయకో హోతి, తస్మిం పన దానే ఇస్సరియాభావతో న దానపతి. అయం పన అత్తనో సన్తకంయేవ దేతి. తేనాహ – ‘‘అహఞ్హి, భో గోతమ, దాయకో దానపతీ’’తి. అయమేవ హి ఏత్థ అత్థో, అఞ్ఞత్ర పన అన్తరన్తరా మచ్ఛేరేన అభిభుయ్యమానో దాయకో అనభిభూతో దానపతీతిఆదినాపి నయేన వత్తుం వట్టతి. వదఞ్ఞూతి యాచకానం వచనం జానామి వుత్తమత్తేయేవ ‘‘అయమిదమరహతి అయమిద’’న్తి పురిసవిసేసావధారణేన బహూపకారభావగహణేన వా. యాచయోగోతి యాచితుం యుత్తో. యో హి యాచకే దిస్వావ భకుటిం కత్వా ఫరుసవచనాదీని భణతి, సో న యాచయోగో హోతి. అహం పన న తాదిసోతి దీపేతి. ధమ్మేనాతి అదిన్నాదాననికతివఞ్చనాదీని వజ్జేత్వా భిక్ఖాచరియాయ, యాచనాయాతి అత్థో. యాచనా హి బ్రాహ్మణానం భోగపరియేసనే ధమ్మో, యాచమానానఞ్చ నేసం పరేహి అనుగ్గహకామేహి దిన్నా భోగా ధమ్మలద్ధా నామ ధమ్మాధిగతా చ హోన్తి, సో చ తథా పరియేసిత్వా లభి. తేనాహ – ‘‘ధమ్మేన భోగే పరియేసామి…పే… ధమ్మాధిగతేహీ’’తి. భియ్యోపి దదామీతి తతో ఉత్తరిపి దదామి, పమాణం నత్థి, ఏత్థ లద్ధభోగప్పమాణేన దదామీతి దస్సేతి.

తగ్ఘాతి ఏకంసవచనే నిపాతో. ఏకంసేనేవ హి సబ్బబుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకేహి పసత్థం దానం అన్తమసో తిరచ్ఛానగతానమ్పి దీయమానం. వుత్తఞ్చేతం ‘‘సబ్బత్థ వణ్ణితం దానం, న దానం గరహితం క్వచీ’’తి. తస్మా భగవాపి ఏకంసేనేవ తం పసంసన్తో ఆహ – ‘‘తగ్ఘ త్వం మాణవ…పే… పసవసీ’’తి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ. ఏవం భగవతా ‘‘బహుం సో పుఞ్ఞం పసవతీ’’తి వుత్తేపి దక్ఖిణేయ్యతో దక్ఖిణావిసుద్ధిం సోతుకామో బ్రాహ్మణో ఉత్తరి భగవన్తం పుచ్ఛి. తేనాహు సఙ్గీతికారా – ‘‘అథ ఖో మాఘో మాణవో భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసీ’’తి. తం అత్థతో వుత్తనయమేవ.

౪౯౨. పుచ్ఛామహన్తిఆదిగాథాసు పన వదఞ్ఞున్తి వచనవిదుం, సబ్బాకారేన సత్తానం వుత్తవచనాధిప్పాయఞ్ఞున్తి వుత్తం హోతి. సుజ్ఝేతి దక్ఖిణేయ్యవసేన సుద్ధం మహప్ఫలం భవేయ్య. యోజనా పనేత్థ – యో యాచయోగో దానపతి గహట్ఠో పుఞ్ఞత్థికో హుత్వా పరేసం అన్నపానం దదం యజతి, న అగ్గిమ్హి ఆహుతిమత్తం పక్ఖిపన్తో, తఞ్చ ఖో పుఞ్ఞపేక్ఖోవ న పచ్చుపకారకల్యాణకిత్తిసద్దాదిఅపేక్ఖో, తస్స ఏవరూపస్స యజమానస్స హుతం కథం సుజ్ఝేయ్యాతి?

౪౯౩. ఆరాధయే దక్ఖిణేయ్యేభి తాదీతి తాదిసో యాచయోగో దక్ఖిణేయ్యేహి ఆరాధయే సమ్పాదయే సోధయే, మహప్ఫలం తం హుతం కరేయ్య, న అఞ్ఞథాతి అత్థో. ఇమినాస్స ‘‘కథం హుతం యజమానస్స సుజ్ఝే’’ ఇచ్చేతం బ్యాకతం హోతి.

౪౯౪. అక్ఖాహి మే భగవా దక్ఖిణేయ్యేతి ఏత్థ యో యాచయోగో దదం పరేసం యజతి, తస్స మే భగవా దక్ఖిణేయ్యే అక్ఖాహీతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.

౪౯౫. అథస్స భగవా నానప్పకారేహి నయేహి దక్ఖిణేయ్యే పకాసేన్తో ‘‘యే వే అసత్తా’’తిఆదికా గాథాయో అభాసి. తత్థ అసత్తాతి రాగాదిసఙ్గవసేన అలగ్గా. కేవలినోతి పరినిట్ఠితకిచ్చా. యతత్తాతి గుత్తచిత్తా.

౪౯౬-౭. దన్తా అనుత్తరేన దమథేన, విముత్తా పఞ్ఞాచేతోవిముత్తీహి, అనీఘా ఆయతిం వట్టదుక్ఖాభావేన, నిరాసా సమ్పతి కిలేసాభావేన. ఇమిస్సా పన గాథాయ దుతియగాథా భావనానుభావప్పకాసననయేన వుత్తాతి వేదితబ్బా. ‘‘భావనానుయోగమనుయుత్తస్స, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో విహరతో కిఞ్చాపి న ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జేయ్య ‘అహో వత మే అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చేయ్యా’తి (అ. ని. ౭.౭౧), అథ ఖ్వాస్స అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చతీ’’తి ఇదం చేత్థ సుత్తం సాధకం.

౪౯౮-౫౦౨. రాగఞ్చ…పే… యేసు న మాయా…పే… న తణ్హాసు ఉపాతిపన్నాతి కామతణ్హాదీసు నాధిముత్తా. వితరేయ్యాతి వితరిత్వా. తణ్హాతి రూపతణ్హాదిఛబ్బిధా. భవాభవాయాతి సస్సతాయ వా ఉచ్ఛేదాయ వా. అథ వా భవస్స అభవాయ భవాభవాయ, పునబ్భవాభినిబ్బత్తియాతి వుత్తం హోతి. ఇధ వా హురం వాతి ఇదం పన ‘‘కుహిఞ్చి లోకే’’తి ఇమస్స విత్థారవచనం.

౫౦౪. యే వీతరాగా…పే… సమితావినోతి సమితవన్తో, కిలేసవూపసమకారినోతి అత్థో. సమితావితత్తా చ వీతరాగా అకోపా. ఇధ విప్పహాయాతి ఇధలోకే వత్తమానే ఖన్ధే విహాయ, తతో పరం యేసం గమనం నత్థీతి వుత్తం హోతి. ఇతో పరం ‘‘యే కామే హిత్వా అగహా చరన్తి, సుసఞ్ఞతత్తా తసరంవ ఉజ్జు’’న్తి ఇమమ్పి గాథం కేచి పఠన్తి.

౫౦౬-౮. జహిత్వాతి హిత్వా. ‘‘జహిత్వానా’’తిపి పాఠో, అయమేవత్థో. అత్తదీపాతి అత్తనో గుణే ఏవ అత్తనో దీపం కత్వా విచరన్తా ఖీణాసవా వుచ్చన్తి. యే హేత్థాతి హకారో నిపాతో పదపూరణమత్తే. అయం పనత్థో – యే ఏత్థ ఖన్ధాయతనాదిసన్తానే యథా ఇదం ఖన్ధాయతనాది తథా జానన్తి, యంసభావం తంసభావంయేవ సఞ్జానన్తి అనిచ్చాదివసేన జానన్తా. అయమన్తిమా నత్థి పునబ్భవోతి అయం నో అన్తిమా జాతి, ఇదాని నత్థి పునబ్భవోతి ఏవఞ్చ యే జానన్తీతి.

౫౦౯. యో వేదగూతి ఇదాని అత్తానం సన్ధాయ భగవా ఇమం గాథమాహ. తత్థ సతిమాతి ఛసతతవిహారసతియా సమన్నాగతో. సమ్బోధిపత్తోతి సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో. సరణం బహూనన్తి బహూనం దేవమనుస్సానం భయవిహింసనేన సరణభూతో.

౫౧౦. ఏవం దక్ఖిణేయ్యే సుత్వా అత్తమనో బ్రాహ్మణో ఆహ – ‘‘అద్ధా అమోఘా’’తి. తత్థ త్వఞ్హేత్థ జానాసి యథా తథా ఇదన్తి త్వఞ్హి ఏత్థ లోకే ఇదం సబ్బమ్పి ఞేయ్యం యథా తథా జానాసి యాథావతో జానాసి, యాదిసం తం తాదిసమేవ జానాసీతి వుత్తం హోతి. తథా హి తే విదితో ఏస ధమ్మోతి తథా హి తే ఏసా ధమ్మధాతు సుప్పటివిద్ధా, యస్సా సుప్పటివిద్ధతా యం యం ఇచ్ఛసి, తం తం జానాసీతి అధిప్పాయో.

౫౧౧. ఏవం సో బ్రాహ్మణో భగవన్తం పసంసిత్వా దక్ఖిణేయ్యసమ్పదాయ యఞ్ఞసమ్పదం ఞత్వా దాయకసమ్పదాయపి తం ఛళఙ్గపరిపూరం యఞ్ఞసమ్పదం సోతుకామో ‘‘యో యాచయోగో’’తి ఉత్తరిపఞ్హం పుచ్ఛి. తత్రాయం యోజనా – యో యాచయోగో దదం పరేసం యజతి, తస్స అక్ఖాహి మే భగవా యఞ్ఞసమ్పదన్తి.

౫౧౨. అథస్స భగవా ద్వీహి గాథాహి అక్ఖాసి. తత్థాయం అత్థయోజనా – యజస్సు మాఘ, యజమానో చ సబ్బత్థ విప్పసాదేహి చిత్తం, తీసుపి కాలేసు చిత్తం పసాదేహి. ఏవం తే యాయం –

‘‘పుబ్బేవ దానా సుమనో, దదం చిత్తం పసాదయే;

దత్వా అత్తమనో హోతి, ఏసా యఞ్ఞస్స సమ్పదా’’తి. (అ. ని. ౬.౩౭; పే. వ. ౩౦౫) –

యఞ్ఞసమ్పదా వుత్తా, తాయ సమ్పన్నో యఞ్ఞో భవిస్సతి. తత్థ సియా ‘‘కథం చిత్తం పసాదేతబ్బ’’న్తి? దోసప్పహానేన. కథం దోసప్పహానం హోతి? యఞ్ఞారమ్మణతాయ. అయఞ్హి ఆరమ్మణం యజమానస్స యఞ్ఞో ఏత్థ పతిట్ఠాయ జహాతి దోసం, అయఞ్హి సత్తేసు మేత్తాపుబ్బఙ్గమేన సమ్మాదిట్ఠిపదీపవిహతమోహన్ధకారేన చిత్తేన యజమానస్స దేయ్యధమ్మసఙ్ఖాతో యఞ్ఞో ఆరమ్మణం హోతి, సో ఏత్థ యఞ్ఞే ఆరమ్మణవసేన పవత్తియా పతిట్ఠాయ దేయ్యధమ్మపచ్చయం లోభం, పటిగ్గాహకపచ్చయం కోధం, తదుభయనిదానం మోహన్తి ఏవం తివిధమ్పి జహాతి దోసం. సో ఏవం భోగేసు వీతరాగో, సత్తేసు చ పవినేయ్య దోసం తప్పహానేనేవ పహీనపఞ్చనీవరణో అనుక్కమేన ఉపచారప్పనాభేదం అపరిమాణసత్తఫరణేన ఏకసత్తే వా అనవసేసఫరణేన అప్పమాణం మేత్తం చిత్తం భావేన్తో పున భావనావేపుల్లత్థం, రత్తిన్దివం సతతం సబ్బఇరియాపథేసు అప్పమత్తో హుత్వా తమేవ మేత్తజ్ఝానసఙ్ఖాతం సబ్బా దిసా ఫరతే అప్పమఞ్ఞన్తి.

౫౧౪. అథ బ్రాహ్మణో తం మేత్తం ‘‘బ్రహ్మలోకమగ్గో అయ’’న్తి అజానన్తో కేవలం అత్తనో విసయాతీతం మేత్తాభావనం సుత్వా సుట్ఠుతరం సఞ్జాతసబ్బఞ్ఞుసమ్భావనో భగవతి అత్తనా బ్రహ్మలోకాధిముత్తత్తా బ్రహ్మలోకూపపత్తిమేవ చ సుద్ధిం ముత్తిఞ్చ మఞ్ఞమానో బ్రహ్మలోకమగ్గం పుచ్ఛన్తో ‘‘కో సుజ్ఝతీ’’తి గాథమాహ. తత్ర చ బ్రహ్మలోకగామిం పుఞ్ఞం కరోన్తం సన్ధాయాహ – ‘‘కో సుజ్ఝతి ముచ్చతీ’’తి, అకరోన్తం సన్ధాయ ‘‘బజ్ఝతీ చా’’తి. కేనత్తనాతి కేన కారణేన. సక్ఖి బ్రహ్మజ్జదిట్ఠోతి బ్రహ్మా అజ్జ సక్ఖి దిట్ఠో. సచ్చన్తి భగవతో బ్రహ్మసమత్తం ఆరబ్భ అచ్చాదరేన సపథం కరోతి. కథం ఉపపజ్జతీతి అచ్చాదరేనేవ పునపి పుచ్ఛతి. జుతిమాతి భగవన్తం ఆలపతి.

తత్థ యస్మా యో భిక్ఖు మేత్తాయ తికచతుక్కజ్ఝానం ఉప్పాదేత్వా తమేవ పాదకం కత్వా విపస్సన్తో అరహత్తం పాపుణాతి, సో సుజ్ఝతి ముచ్చతి చ, తథారూపో చ బ్రహ్మలోకం న గచ్ఛతి. యో పన మేత్తాయ తికచతుక్కజ్ఝానం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సన్తా ఏసా సమాపత్తీ’’తిఆదినా నయేన తం అస్సాదేతి, సో బజ్ఝతి. అపరిహీనజ్ఝానో చ తేనేవ ఝానేన బ్రహ్మలోకం గచ్ఛతి, తస్మా భగవా యో సుజ్ఝతి ముచ్చతి చ, తస్స బ్రహ్మలోకగమనం అననుజానన్తో అనామసిత్వావ తం పుగ్గలం యో బజ్ఝతి. తస్స తేన ఝానేన బ్రహ్మలోకగమనం దస్సేన్తో బ్రాహ్మణస్స సప్పాయేన నయేన ‘‘యో యజతీ’’తి ఇమం గాథమాహ.

౫౧౫. తత్థ తివిధన్తి తికాలప్పసాదం సన్ధాయాహ. తేన దాయకతో అఙ్గత్తయం దస్సేతి. ఆరాధయే దక్ఖిణేయ్యేభి తాదీతి తఞ్చ సో తాదిసో తివిధసమ్పత్తిసాధకో పుగ్గలో తివిధం యఞ్ఞసమ్పదం దక్ఖిణేయ్యేహి ఖీణాసవేహి సాధేయ్య సమ్పాదేయ్య. ఇమినా పటిగ్గాహకతో అఙ్గత్తయం దస్సేతి. ఏవం యజిత్వా సమ్మా యాచయోగోతి ఏవం మేత్తజ్ఝానపదట్ఠానభావేన ఛళఙ్గసమన్నాగతం యఞ్ఞం సమ్మా యజిత్వా సో యాచయోగో తేన ఛళఙ్గయఞ్ఞూపనిస్సయేన మేత్తజ్ఝానేన ఉపపజ్జతి బ్రహ్మలోకన్తి బ్రూమీతి బ్రాహ్మణం సముస్సాహేన్తో దేసనం సమాపేసి. సేసం సబ్బగాథాసు ఉత్తానత్థమేవ. ఇతో పరఞ్చ పుబ్బే వుత్తనయమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మాఘసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. సభియసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి సభియసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అయమేవ యాస్స నిదానే వుత్తా. అత్థవణ్ణనాక్కమేపి చస్స పుబ్బసదిసం పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యం పన అపుబ్బం, తం ఉత్తానత్థాని పదాని పరిహరన్తా వణ్ణయిస్సామ. వేళువనే కలన్దకనివాపేతి వేళువనన్తి తస్స ఉయ్యానస్స నామం. తం కిర వేళూహి చ పరిక్ఖిత్తం అహోసి అట్ఠారసహత్థేన చ పాకారేన, గోపురద్వారట్టాలకయుత్తం నీలోభాసం మనోరమం, తేన ‘‘వేళువన’’న్తి వుచ్చతి. కలన్దకానఞ్చేత్థ నివాపం అదంసు, తేన ‘‘కలన్దకనివాపో’’తి వుచ్చతి. కలన్దకా నామ కాళకా వుచ్చన్తి. పుబ్బే కిర అఞ్ఞతరో రాజా తత్థ ఉయ్యానకీళనత్థం ఆగతో సురామదేన మత్తో దివాసేయ్యం సుపి. పరిజనోపిస్స ‘‘సుత్తో రాజా’’తి పుప్ఫఫలాదీహి పలోభియమానో ఇతో చితో చ పక్కామి. అథ సురాగన్ధేన అఞ్ఞతరస్మా సుసిరరుక్ఖా కణ్హసప్పో నిక్ఖమిత్వా రఞ్ఞో అభిముఖో ఆగచ్ఛతి. తం దిస్వా రుక్ఖదేవతా ‘‘రఞ్ఞో జీవితం దస్సామీ’’తి కాళకవేసేన ఆగన్త్వా కణ్ణమూలే సద్దమకాసి. రాజా పటిబుజ్ఝి, కణ్హసప్పో నివత్తో. సో తం దిస్వా ‘‘ఇమాయ మమ కాళకాయ జీవితం దిన్న’’న్తి కాళకానం తత్థ నివాపం పట్ఠపేసి, అభయఘోసనఞ్చ ఘోసాపేసి. తస్మా తం తతో పభుతి ‘‘కలన్దకనివాపో’’తి సఙ్ఖం గతం.

సభియస్స పరిబ్బాజకస్సాతి సభియోతి తస్స నామం, పరిబ్బాజకోతి బాహిర పబ్బజ్జం ఉపాదాయ వుచ్చతి. పురాణసాలోహితాయ దేవతాయాతి న మాతా న పితా, అపిచ ఖో పనస్స మాతా వియ పితా వియ చ హితజ్ఝాసయత్తా సో దేవపుత్తో ‘‘పురాణసాలోహితా దేవతా’’తి వుత్తో. పరినిబ్బుతే కిర కస్సపే భగవతి పతిట్ఠితే సువణ్ణచేతియే తయో కులపుత్తా సమ్ముఖసావకానం సన్తికే పబ్బజిత్వా చరియానురూపాని కమ్మట్ఠానాని గహేత్వా పచ్చన్తజనపదం గన్త్వా అరఞ్ఞాయతనే సమణధమ్మం కరోన్తి, అన్తరన్తరా చ చేతియవన్దనత్థాయ ధమ్మస్సవనత్థాయ చ నగరం గచ్ఛన్తి. అపరేన చ సమయేన తావతకమ్పి అరఞ్ఞే విప్పవాసం అరోచయమానా తత్థేవ అప్పమత్తా విహరింసు, ఏవం విహరన్తాపి న చ కిఞ్చి విసేసం అధిగమింసు. తతో నేసం అహోసి – ‘‘మయం పిణ్డాయ గచ్ఛన్తా జీవితే సాపేక్ఖా హోమ, జీవితే సాపేక్ఖేన చ న సక్కా లోకుత్తరధమ్మో అధిగన్తుం, పుథుజ్జనకాలకిరియాపి దుక్ఖా, హన్ద మయం నిస్సేణిం బన్ధిత్వా పబ్బతం అభిరుయ్హ కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖా సమణధమ్మం కరోమా’’తి. తే తథా అకంసు.

అథ నేసం మహాథేరో ఉపనిస్సయసమ్పన్నత్తా తదహేవ ఛళభిఞ్ఞాపరివారం అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. సో ఇద్ధియా హిమవన్తం గన్త్వా అనోతత్తే ముఖం ధోవిత్వా ఉత్తరకురూసు పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చో పున అఞ్ఞమ్పి పదేసం గన్త్వా పత్తం పూరేత్వా అనోతత్తఉదకఞ్చ నాగలతాదన్తపోణఞ్చ గహేత్వా తేసం సన్తికం ఆగన్త్వా ఆహ – ‘‘పస్సథావుసో మమానుభావం, అయం ఉత్తరకురుతో పిణ్డపాతో, ఇదం హిమవన్తతో ఉదకదన్తపోణం ఆభతం, ఇమం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోథ, ఏవాహం తుమ్హే సదా ఉపట్ఠహిస్సామీ’’తి. తే తం సుత్వా ఆహంసు – ‘‘తుమ్హే, భన్తే, కతకిచ్చా, తుమ్హేహి సహ సల్లాపమత్తమ్పి అమ్హాకం పపఞ్చో, మా దాని తుమ్హే పున అమ్హాకం సన్తికం ఆగమిత్థా’’తి. సో కేనచి పరియాయేన తే సమ్పటిచ్ఛాపేతుం అసక్కోన్తో పక్కామి.

తతో తేసం ఏకో ద్వీహతీహచ్చయేన పఞ్చాభిఞ్ఞో అనాగామీ అహోసి. సోపి తథేవ అకాసి, ఇతరేన చ పటిక్ఖిత్తో తథేవ అగమాసి. సో తం పటిక్ఖిపిత్వా వాయమన్తో పబ్బతం ఆరుహనదివసతో సత్తమే దివసే కిఞ్చి విసేసం అనధిగన్త్వావ కాలకతో దేవలోకే నిబ్బత్తి. ఖీణాసవత్థేరోపి తం దివసమేవ పరినిబ్బాయి, అనాగామీ సుద్ధావాసేసు ఉప్పజ్జి. దేవపుత్తో ఛసు కామావచరదేవలోకేసు అనులోమపటిలోమేన దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే దేవలోకా చవిత్వా అఞ్ఞతరిస్సా పరిబ్బాజికాయ కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. సా కిర అఞ్ఞతరస్స ఖత్తియస్స ధీతా, తం మాతాపితరో ‘‘అమ్హాకం ధీతా సమయన్తరం జానాతూ’’తి ఏకస్స పరిబ్బాజకస్స నియ్యాతేసుం. తస్సేకో అన్తేవాసికో పరిబ్బాజకో తాయ సద్ధిం విప్పటిపజ్జి. సా తేన గబ్భం గణ్హి. తం గబ్భినిం దిస్వా పరిబ్బాజికా నిక్కడ్ఢింసు. సా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛన్తీ అన్తరామగ్గే సభాయం విజాయి, తేనస్స ‘‘సభియో’’త్వేవ నామం అకాసి. సోపి సభియో వడ్ఢిత్వా పరిబ్బాజకపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా నానాసత్థాని ఉగ్గహేత్వా మహావాదీ హుత్వా వాదక్ఖిత్తతాయ సకలజమ్బుదీపే విచరన్తో అత్తనో సదిసం వాదిం అదిస్వా నగరద్వారే అస్సమం కారాపేత్వా ఖత్తియకుమారాదయో సిప్పం సిక్ఖాపేన్తో తత్థ వసతి.

అథ భగవా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన రాజగహం ఆగన్త్వా వేళువనే విహరతి కలన్దకనివాపే. సభియో పన బుద్ధుప్పాదం న జానాతి. అథ సో సుద్ధావాసబ్రహ్మా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘ఇమాహం విసేసం కస్సానుభావేన పత్తో’’తి ఆవజ్జేన్తో కస్సపస్స భగవతో సాసనే సమణధమ్మకిరియం తే చ సహాయే అనుస్సరిత్వా ‘‘తేసు ఏకో పరినిబ్బుతో, ఏకో ఇదాని కత్థా’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘దేవలోకా చవిత్వా జమ్బుదీపే ఉప్పన్నో బుద్ధుప్పాదమ్పి న జానాతీ’’తి ఞత్వా ‘‘హన్ద నం బుద్ధుపసేవనాయ నియోజేమీ’’తి వీసతి పఞ్హే అభిసఙ్ఖరిత్వా రత్తిభాగే తస్స అస్సమమాగమ్మ ఆకాసే ఠత్వా ‘‘సభియ, సభియా’’తి పక్కోసి. సో నిద్దాయమానో తిక్ఖత్తుం తం సద్దం సుత్వా నిక్ఖమ్మ ఓభాసం దిస్వా పఞ్జలికో అట్ఠాసి. తతో తం బ్రహ్మా ఆహ – ‘‘అహం సభియ తవత్థాయ వీసతి పఞ్హే ఆహరిం, తే త్వం ఉగ్గణ్హ. యో చ తే సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఇమే పఞ్హే పుట్ఠో బ్యాకరోతి, తస్స సన్తికే బ్రహ్మచరియం చరేయ్యాసీ’’తి. ఇమం దేవపుత్తం సన్ధాయేతం వుత్తం ‘‘పురాణసాలోహితాయ దేవతాయ పఞ్హా ఉద్దిట్ఠా హోన్తీ’’తి. ఉద్దిట్ఠాతి ఉద్దేసమత్తేనేవ వుత్తా, న విభఙ్గేన.

ఏవం వుత్తే చ నే సభియో ఏకవచనేనేవ పదపటిపాటియా ఉగ్గహేసి. అథ సో బ్రహ్మా జానన్తోపి తస్స బుద్ధుప్పాదం నాచిక్ఖి. ‘‘అత్థం గవేసమానో పరిబ్బాజకో సయమేవ సత్థారం ఞస్సతి. ఇతో బహిద్ధా చ సమణబ్రాహ్మణానం తుచ్ఛభావ’’న్తి ఇమినా పనాధిప్పాయేన ఏవమాహ – ‘‘యో తే సభియ…పే… చరేయ్యాసీ’’తి. థేరగాథాసు పన చతుక్కనిపాతే సభియత్థేరాపదానం వణ్ణేన్తా భణన్తి ‘‘సా చస్స మాతా అత్తనో విప్పటిపత్తిం చిన్తేత్వా తం జిగుచ్ఛమానా ఝానం ఉప్పాదేత్వా బ్రహ్మలోకే ఉప్పన్నా, తాయ బ్రహ్మదేవతాయ తే పఞ్హా ఉద్దిట్ఠా’’తి.

యే తేతి ఇదాని వత్తబ్బానం ఉద్దేసపచ్చుద్దేసో. సమణబ్రాహ్మణాతి పబ్బజ్జూపగమనేన లోకసమ్ముతియా చ సమణా చేవ బ్రాహ్మణా చ. సఙ్ఘినోతి గణవన్తో. గణినోతి సత్థారో, ‘‘సబ్బఞ్ఞునో మయ’’న్తి ఏవం పటిఞ్ఞాతారో. గణాచరియాతి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదివసేన పబ్బజితగహట్ఠగణస్స ఆచరియా. ఞాతాతి అభిఞ్ఞాతా, విస్సుతా పాకటాతి వుత్తం హోతి. యసస్సినోతి లాభపరివారసమ్పన్నా. తిత్థకరాతి తేసం దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జన్తేహి ఓతరితబ్బానం ఓగాహితబ్బానం దిట్ఠితిత్థానం కత్తారో. సాధుసమ్మతా బహుజనస్సాతి ‘‘సాధవో ఏతే సన్తో సప్పురిసా’’తి ఏవం బహుజనస్స సమ్మతా.

సేయ్యథిదన్తి కతమే తేతి చే-ఇచ్చేతస్మిం అత్థే నిపాతో. పూరణోతి నామం, కస్సపోతి గోత్తం. సో కిర జాతియా దాసో, దాససతం పూరేన్తో జాతో. తేనస్స ‘‘పూరణో’’తి నామమకంసు. పలాయిత్వా పన నగ్గేసు పబ్బజిత్వా ‘‘కస్సపో అహ’’న్తి గోత్తం ఉద్దిసి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్చ పచ్చఞ్ఞాసి. మక్ఖలీతి నామం, గోసాలాయ జాతత్తా గోసాలోతిపి వుచ్చతి. సోపి కిర జాతియా దాసో ఏవ, పలాయిత్వా పబ్బజి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్చ పచ్చఞ్ఞాసి. అజితోతి నామం, అప్పిచ్ఛతాయ కేసకమ్బలం ధారేతి, తేన కేసకమ్బలోతిపి వుచ్చతి, సోపి సబ్బఞ్ఞుతం పచ్చఞ్ఞాసి. పకుధోతి నామం, కచ్చాయనోతి గోత్తం. అప్పిచ్ఛవసేన ఉదకే జీవసఞ్ఞాయ చ న్హానముఖధోవనాది పటిక్ఖిత్తో, సోపి సబ్బఞ్ఞుతం పచ్చఞ్ఞాసి. సఞ్చయోతి నామం, బేలట్ఠో పనస్స పితా, తస్మా బేలట్ఠపుత్తోతి వుచ్చతి, సోపి సబ్బఞ్ఞుతం పచ్చఞ్ఞాసి. నిగణ్ఠోతి పబ్బజ్జానామేన, నాటపుత్తోతి పితునామేన వుచ్చతి. నాటోతి కిర నామస్స పితా, తస్స పుత్తోతి నాటపుత్తో, సోపి సబ్బఞ్ఞుతం పచ్చఞ్ఞాసి. సబ్బేపి పఞ్చసతపఞ్చసతసిస్సపరివారా అహేసుం. తేతి తే ఛ సత్థారో. తే పఞ్హేతి తే వీసతి పఞ్హే. తేతి తే ఛ సత్థారో. న సమ్పాయన్తీతి న సమ్పాదేన్తి. కోపన్తి చిత్తచేతసికానం ఆవిలభావం. దోసన్తి పదుట్ఠచిత్తతం, తదుభయమ్పేతం మన్దతిక్ఖభేదస్స కోధస్సేవాధివచనం. అప్పచ్చయన్తి అప్పతీతతా, దోమనస్సన్తి వుత్తం హోతి. పాతుకరోన్తీతి కాయవచీవికారేన పకాసేన్తి, పాకటం కరోన్తి.

హీనాయాతి గహట్ఠభావాయ. గహట్ఠభావో హి పబ్బజ్జం ఉపనిధాయ సీలాదిగుణహీనతో హీనకామసుఖపటిసేవనతో వా ‘‘హీనో’’తి వుచ్చతి. ఉచ్చా పబ్బజ్జా. ఆవత్తిత్వాతి ఓసక్కిత్వా. కామే పరిభుఞ్జేయ్యన్తి కామే పటిసేవేయ్యం. ఇతి కిరస్స సబ్బఞ్ఞుపటిఞ్ఞానమ్పి పబ్బజితానం తుచ్ఛకత్తం దిస్వా అహోసి. ఉప్పన్నపరివితక్కవసేనేవ చ ఆగన్త్వా పునప్పునం వీమంసమానస్స అథ ఖో సభియస్స పరిబ్బాజకస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయమ్పి ఖో సమణో’’తి చ ‘‘యేపి ఖో తే భోన్తో’’తి చ ‘‘సమణో ఖో దహరోతి న ఉఞ్ఞాతబ్బో’’తి చాతి ఏవమాది. తత్థ జిణ్ణాతిఆదీని పదాని వుత్తనయానేవ. థేరాతి అత్తనో సమణధమ్మే థిరభావప్పత్తా. రత్తఞ్ఞూతి రతనఞ్ఞూ, ‘‘నిబ్బానరతనం జానామ మయ’’న్తి ఏవం సకాయ పటిఞ్ఞాయ లోకేనాపి సమ్మతా, బహురత్తివిదూ వా. చిరం పబ్బజితానం ఏతేసన్తి చిరపబ్బజితా. న ఉఞ్ఞాతబ్బోతి న అవజానితబ్బో, న నీచం కత్వా జానితబ్బోతి వుత్తం హోతి. న పరిభోతబ్బోతి న పరిభవితబ్బో, ‘‘కిమేస ఞస్సతీ’’తి ఏవం న గహేతబ్బోతి వుత్తం హోతి.

౫౧౬. కఙ్ఖీ వేచికిచ్ఛీతి సభియో భగవతా సద్ధిం సమ్మోదమానో ఏవం భగవతో రూపసమ్పత్తిదమూపసమసూచితం సబ్బఞ్ఞుతం సమ్భావయమానో విగతుద్ధచ్చో హుత్వా ఆహ – ‘‘కఙ్ఖీ వేచికిచ్ఛీ’’తి. తత్థ ‘‘లభేయ్యం ను ఖో ఇమేసం బ్యాకరణ’’న్తి ఏవం పఞ్హానం బ్యాకరణకఙ్ఖాయ కఙ్ఖీ. ‘‘కో ను ఖో ఇమస్సిమస్స చ పఞ్హస్స అత్థో’’తి ఏవం విచికిచ్ఛాయ వేచికిచ్ఛీ. దుబ్బలవిచికిచ్ఛాయ వా తేసం పఞ్హానం అత్థే కఙ్ఖనతో కఙ్ఖీ, బలవతియా విచినన్తో కిచ్ఛతియేవ, న సక్కోతి సన్నిట్ఠాతున్తి వేచికిచ్ఛీ. అభికఙ్ఖమానోతి అతివియ పత్థయమానో. తేసన్తకరోతి తేసం పఞ్హానం అన్తకరో. భవన్తోవ ఏవం భవాహీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పఞ్హే మే పుట్ఠో…పే… బ్యాకరోహి మే’’తి. తత్థ పఞ్హే మేతి పఞ్హే మయా. పుట్ఠోతి పుచ్ఛితో. అనుపుబ్బన్తి పఞ్హపటిపాటియా అనుధమ్మన్తి అత్థానురూపం పాళిం ఆరోపేన్తో. బ్యాకరోహి మేతి మయ్హం బ్యాకరోహి.

౫౧౭. దూరతోతి సో కిర ఇతో చితో చాహిణ్డన్తో సత్తయోజనసతమగ్గతో ఆగతో. తేనాహ – భగవా ‘‘దూరతో ఆగతోసీ’’తి, కస్సపస్స భగవతో వా సాసనతో ఆగతత్తా ‘‘దూరతో ఆగతోసీ’’తి నం ఆహ.

౫౧౮. పుచ్ఛ మన్తి ఇమాయ పనస్స గాథాయ సబ్బఞ్ఞుపవారణం పవారేతి. తత్థ మనసిచ్ఛసీతి మనసా ఇచ్ఛసి.

యం వతాహన్తి యం వత అహం. అత్తమనోతి పీతిపామోజ్జసోమనస్సేహి ఫుటచిత్తో. ఉదగ్గోతి కాయేన చిత్తేన చ అబ్భున్నతో. ఇదం పన పదం న సబ్బపాఠేసు అత్థి. ఇదాని యేహి ధమ్మేహి అత్తమనో, తే దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘పముదితో పీతిసోమనస్సజాతో’’తి.

౫౧౯. కిం పత్తినన్తి కిం పత్తం కిమధిగతం. సోరతన్తి సువూపసన్తం. ‘‘సురత’’న్తిపి పాఠో, సుట్ఠు ఉపరతన్తి అత్థో. దన్తన్తి దమితం. బుద్ధోతి విబుద్ధో, బుద్ధబోద్ధబ్బో వా. ఏవం సభియో ఏకేకాయ గాథాయ చత్తారో చత్తారో కత్వా పఞ్చహి గాథాహి వీసతి పఞ్హే పుచ్ఛి. భగవా పనస్స ఏకమేకం పఞ్హం ఏకమేకాయ గాథాయ కత్వా అరహత్తనికూటేనేవ వీసతియా గాథాహి బ్యాకాసి.

౫౨౦. తత్థ యస్మా భిన్నకిలేసో పరమత్థభిక్ఖు, సో చ నిబ్బానప్పత్తో హోతి, తస్మా అస్స ‘‘కిం పత్తినమాహు భిక్ఖున’’న్తి ఇమం పఞ్హం బ్యాకరోన్తో ‘‘పజ్జేనా’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యో అత్తనా భావితేన మగ్గేన పరినిబ్బానగతో కిలేసపరినిబ్బానం పత్తో, పరినిబ్బానగతత్తా ఏవ చ వితిణ్ణకఙ్ఖో విపత్తిసమ్పత్తిహానిబుద్ధిఉచ్ఛేదసస్సతఅపుఞ్ఞపుఞ్ఞభేదం విభవఞ్చ భవఞ్చ విప్పహాయ, మగ్గవాసం వుసితవా ఖీణపునబ్భవోతి చ ఏతేసం థుతివచనానం అరహో, సో భిక్ఖూతి.

౫౨౧. యస్మా పన విప్పటిపత్తితో సుట్ఠు ఉపరతభావేన నానప్పకారకిలేసవూపసమేన చ సోరతో హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సబ్బత్థ ఉపేక్ఖకో’’తిఆదినా నయేన దుతియపఞ్హబ్యాకరణమాహ. తస్సత్థో – యో సబ్బత్థ రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా నేవ సుమనో హోతి, న దుమ్మనో’’తి ఏవం పవత్తాయ ఛళఙ్గుపేక్ఖాయ ఉపేక్ఖకో, వేపుల్లప్పత్తాయ సతియా సతిమా, న సో హింసతి నేవ హింసతి కఞ్చి తసథావరాదిభేదం సత్తం సబ్బలోకే సబ్బస్మిమ్పి లోకే, తిణ్ణోఘత్తా తిణ్ణో, సమితపాపత్తా సమణో, ఆవిలసఙ్కప్పప్పహానా అనావిలో. యస్స చిమే రాగదోసమోహమానదిట్ఠికిలేసదుచ్చరితసఙ్ఖాతా సత్తుస్సదా కేచి ఓళారికా వా సుఖుమా వా న సన్తి, సో ఇమాయ ఉపేక్ఖావిహారితాయ సతివేపుల్లతాయ అహింసకతాయ చ విప్పటిపత్తితో సుట్ఠు ఉపరతభావేన ఇమినా ఓఘాదినానప్పకారకిలేసవూపసమేన చ సోరతోతి.

౫౨౨. యస్మా చ భావితిన్ద్రియో నిబ్భయో నిబ్బికారో దన్తో హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘యస్సిన్ద్రియానీ’’తి గాథాయ తతియపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – యస్స చక్ఖాదీని ఛళిన్ద్రియాని గోచరభావనాయ అనిచ్చాదితిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా వాసనాభావనాయ సతిసమ్పజఞ్ఞగన్ధం గాహాపేత్వా చ భావితాని, తాని చ ఖో యథా అజ్ఝత్తం గోచరభావనాయ, ఏవం పన బహిద్ధా చ సబ్బలోకేతి యత్థ యత్థ ఇన్ద్రియానం వేకల్లతా వేకల్లతాయ వా సమ్భవో, తత్థ తత్థ నాభిజ్ఝాదివసేన భావితానీతి ఏవం నిబ్బిజ్ఝ ఞత్వా పటివిజ్ఝిత్వా ఇమం పరఞ్చ లోకం సకసన్తతిక్ఖన్ధలోకం పరసన్తతిక్ఖన్ధలోకఞ్చ అదన్ధమరణం మరితుకామో కాలం కఙ్ఖతి, జీవితక్ఖయకాలం ఆగమేతి పతిమానేతి, న భాయతి మరణస్స. యథాహ థేరో –

‘‘మరణే మే భయం నత్థి, నికన్తి నత్థి జీవితే’’; (థేరగా. ౨౦);

‘‘నాభికఙ్ఖామి మరణం, నాభికఙ్ఖామి జీవితం;

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, నిబ్బిసం భతకో యథా’’తి. (థేరగా. ౬౦౬);

భావితో స దన్తోతి ఏవం భావితిన్ద్రియో సో దన్తోతి.

౫౨౩. యస్మా పన బుద్ధో నామ బుద్ధిసమ్పన్నో కిలేసనిద్దా విబుద్ధో చ, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘కప్పానీ’’తి గాథాయ చతుత్థపఞ్హం బ్యాకాసి. తత్థ కప్పానీతి తణ్హాదిట్ఠియో. తా హి తథా తథా వికప్పనతో ‘‘కప్పానీ’’తి వుచ్చన్తి. విచేయ్యాతి అనిచ్చాదిభావేన సమ్మసిత్వా. కేవలానీతి సకలాని. సంసారన్తి యో చాయం –

‘‘ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;

అబ్బోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, సంసారోతి పవుచ్చతీ’’తి. –

ఏవం ఖన్ధాదిపటిపాటిసఙ్ఖాతో సంసారో, తం సంసారఞ్చ కేవలం విచేయ్య. ఏత్తావతా ఖన్ధానం మూలభూతేసు కమ్మకిలేసేసు ఖన్ధేసు చాతి ఏవం తీసుపి వట్టేసు విపస్సనం ఆహ. దుభయం చుతూపపాతన్తి సత్తానం చుతిం ఉపపాతన్తి ఇమఞ్చ ఉభయం విచేయ్య ఞత్వాతి అత్థో. ఏతేన చుతూపపాతఞాణం ఆహ. విగతరజమనఙ్గణం విసుద్ధన్తి రాగాదిరజానం విగమా అఙ్గణానం అభావా మలానఞ్చ విగమా విగతరజమనఙ్గణం విసుద్ధం. పత్తం జాతిఖయన్తి నిబ్బానం పత్తం. తమాహు బుద్ధన్తి తం ఇమాయ లోకుత్తరవిపస్సనాయ చుతూపపాతఞాణభేదాయ బుద్ధియా సమ్పన్నత్తా ఇమాయ చ విగతరజాదితాయ కిలేసనిద్దా విబుద్ధత్తా తాయ పటిపదాయ జాతిక్ఖయం పత్తం బుద్ధమాహు.

అథ వా కప్పాని విచేయ్య కేవలానీతి ‘‘అనేకేపి సంవట్టవివట్టకప్పే అముత్రాసి’’న్తిఆదినా (ఇతివు. ౯౯; పారా. ౧౨) నయేన విచినిత్వాతి అత్థో. ఏతేన పఠమవిజ్జమాహ. సంసారం దుభయం చుతూపపాతన్తి సత్తానం చుతిం ఉపపాతన్తి ఇమఞ్చ ఉభయం సంసారం ‘‘ఇమే వత భోన్తో సత్తా’’తిఆదినా నయేన విచినిత్వాతి అత్థో. ఏతేన దుతియవిజ్జమాహ. అవసేసేన తతియవిజ్జమాహ. ఆసవక్ఖయఞాణేన హి విగతరజాదితా చ నిబ్బానప్పత్తి చ హోతీతి. తమాహు బుద్ధన్తి ఏవం విజ్జత్తయభేదబుద్ధిసమ్పన్నం తం బుద్ధమాహూతి.

౫౨౫. ఏవం పఠమగాథాయ వుత్తపఞ్హే విస్సజ్జేత్వా దుతియగాథాయ వుత్తపఞ్హేసుపి యస్మా బ్రహ్మభావం సేట్ఠభావం పత్తో పరమత్థబ్రాహ్మణో బాహితసబ్బపాపో హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘బాహిత్వా’’తి గాథాయ పఠమం పఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – యో చతుత్థమగ్గేన బాహిత్వా సబ్బపాపకాని ఠితత్తో, ఠితో ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. బాహితపాపత్తా ఏవ చ విమలో, విమలభావం బ్రహ్మభావం సేట్ఠభావం పత్తో, పటిప్పస్సద్ధసమాధివిక్ఖేపకరకిలేసమలేన అగ్గఫలసమాధినా సాధుసమాహితో, సంసారహేతుసమతిక్కమేన సంసారమతిచ్చ పరినిట్ఠితకిచ్చతాయ కేవలీ, సో తణ్హాదిట్ఠీహి అనిస్సితత్తా అసితో, లోకధమ్మేహి నిబ్బికారత్తా ‘‘తాదీ’’తి చ పవుచ్చతి. ఏవం థుతిరహో స బ్రహ్మా సో బ్రాహ్మణోతి.

౫౨౬. యస్మా పన సమితపాపతాయ సమణో, న్హాతపాపతాయ న్హాతకో, ఆగూనం అకరణేన చ నాగోతి పవుచ్చతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో తతో అపరాహి తీహి గాథాహి తయో పఞ్హే బ్యాకాసి. తత్థ సమితావీతి అరియమగ్గేన కిలేసే సమేత్వా ఠితో. సమణో పవుచ్చతే తథత్తాతి తథారూపో సమణో పవుచ్చతీతి. ఏత్తావతా పఞ్హో బ్యాకతో హోతి, సేసం తస్మిం సమణే సభియస్స బహుమానజననత్థం థుతివచనం. యో హి సమితావీ, సో పుఞ్ఞపాపానం అపటిసన్ధికరణేన పహాయ పుఞ్ఞపాపం రజానం విగమేన విరజో, అనిచ్చాదివసేన ఞత్వా ఇమం పరఞ్చ లోకం జాతిమరణం ఉపాతివత్తో తాది చ హోతి.

౫౨౭. నిన్హాయ…పే… న్హాతకోతి ఏత్థ పన యో అజ్ఝత్తబహిద్ధాసఙ్ఖాతే సబ్బస్మిమ్పి ఆయతనలోకే అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణవసేన ఉప్పత్తిరహాని సబ్బపాపకాని మగ్గఞాణేన నిన్హాయ ధోవిత్వా తాయ నిన్హాతపాపకతాయ తణ్హాదిట్ఠికప్పేహి కప్పియేసు దేవమనుస్సేసు కప్పం న ఏతి, తం న్హాతకమాహూతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

౫౨౮. చతుత్థగాథాయపి ఆగుం న కరోతి కిఞ్చి లోకేతి యో లోకే అప్పమత్తకమ్పి పాపసఙ్ఖాతం ఆగుం న కరోతి, నాగో పవుచ్చతే తథత్తాతి. ఏత్తావతా పఞ్హో బ్యాకతో హోతి, సేసం పుబ్బనయేనేవ థుతివచనం. యో హి మగ్గేన పహీనఆగుత్తా ఆగుం న కరోతి, సో కామయోగాదికే సబ్బయోగే దససఞ్ఞోజనభేదాని చ సబ్బబన్ధనాని విసజ్జ జహిత్వా సబ్బత్థ ఖన్ధాదీసు కేనచి సఙ్గేన న సజ్జతి, ద్వీహి చ విముత్తీహి విముత్తో, తాది చ హోతీతి.

౫౩౦. ఏవం దుతియగాథాయ వుత్తపఞ్హే విస్సజ్జేత్వా తతియగాథాయ వుత్తపఞ్హేసుపి యస్మా ‘‘ఖేత్తానీ’’తి ఆయతనాని వుచ్చన్తి. యథాహ – ‘‘చక్ఖుపేతం చక్ఖాయతనంపేతం…పే… ఖేత్తమ్పేతం వత్థుపేత’’న్తి (ధ. స. ౫౯౬-౫౯౮). తాని విజేయ్య విజేత్వా అభిభవిత్వా, విచేయ్య వా అనిచ్చాదిభావేన విచినిత్వా ఉపపరిక్ఖిత్వా కేవలాని అనవసేసాని, విసేసతో పన సఙ్గహేతుభూతం దిబ్బం మానుసకఞ్చ బ్రహ్మఖేత్తం, యం దిబ్బం ద్వాదసాయతనభేదం తథా మానుసకఞ్చ, యఞ్చ బ్రహ్మఖేత్తం ఛళాయతనే చక్ఖాయతనాదిద్వాదసాయతనభేదం, తం సబ్బమ్పి విజేయ్య విచేయ్య వా. యతో యదేతం సబ్బేసం ఖేత్తానం మూలబన్ధనం అవిజ్జాభవతణ్హాది, తస్మా సబ్బఖేత్తమూలబన్ధనా పముత్తో. ఏవమేతేసం ఖేత్తానం విజితత్తా విచినితత్తా వా ఖేత్తజినో నామ హోతి, తస్మా ‘‘ఖేత్తానీ’’తి ఇమాయ గాథాయ పఠమపఞ్హం బ్యాకాసి. తత్థ కేచి ‘‘కమ్మం ఖేత్తం, విఞ్ఞాణం బీజం, తణ్హా స్నేహో’’తి (అ. ని. ౩.౭౭) వచనతో కమ్మాని ఖేత్తానీతి వదన్తి. దిబ్బం మానుసకఞ్చ బ్రహ్మఖేత్తన్తి ఏత్థ చ దేవూపగం కమ్మం దిబ్బం, మనుస్సూపగం కమ్మం మానుసకం, బ్రహ్మూపగం కమ్మం బ్రహ్మఖేత్తన్తి వణ్ణయన్తి. సేసం వుత్తనయమేవ.

౫౩౧. యస్మా పన సకట్ఠేన కోససదిసత్తా ‘‘కోసానీ’’తి కమ్మాని వుచ్చన్తి, తేసఞ్చ లుననా సముచ్ఛేదనా కుసలో హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘కోసానీ’’తి గాథాయ దుతియపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – లోకియలోకుత్తరవిపస్సనాయ విసయతో కిచ్చతో చ అనిచ్చాదిభావేన కుసలాకుసలకమ్మసఙ్ఖాతాని కోసాని విచేయ్య కేవలాని, విసేసతో పన సఙ్గహేతుభూతం అట్ఠకామావచరకుసలచేతనాభేదం దిబ్బం మానుసకఞ్చ నవమహగ్గతకుసలచేతనాభేదఞ్చ బ్రహ్మకోసం విచేయ్య. తతో ఇమాయ మగ్గభావనాయ అవిజ్జాభవతణ్హాదిభేదా సబ్బకోసానం మూలబన్ధనా పముత్తో, ఏవమేతేసం కోసానం లుననా ‘‘కుసలో’’తి పవుచ్చతి, తథత్తా తాదీ చ హోతీతి. అథ వా సత్తానం ధమ్మానఞ్చ నివాసట్ఠేన అసికోససదిసత్తా ‘‘కోసానీ’’తి తయో భవా ద్వాదసాయతనాని చ వేదితబ్బాని. ఏవమేత్థ యోజనా కాతబ్బా.

౫౩౨. యస్మా చ న కేవలం పణ్డతీతి ఇమినావ ‘‘పణ్డితో’’తి వుచ్చతి, అపిచ ఖో పన పణ్డరాని ఇతో ఉపగతో పవిచయపఞ్ఞాయ అల్లీనోతిపి ‘‘పణ్డితో’’తి వుచ్చతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘దుభయానీ’’తి గాథాయ తతియపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – అజ్ఝత్తం బహిద్ధా చాతి ఏవం ఉభయాని అనిచ్చాదిభావేన విచేయ్య. పణ్డరానీతి ఆయతనాని. తాని హి పకతిపరిసుద్ధత్తా రుళ్హియా చ ఏవం వుచ్చన్తి, తాని విచేయ్య ఇమాయ పటిపత్తియా నిద్ధన్తమలత్తా సుద్ధిపఞ్ఞో పణ్డితోతి పవుచ్చతి తథత్తా, యస్మా తాని పణ్డరాని పఞ్ఞాయ ఇతో హోతి, సేసమస్స థుతివచనం. సో హి పాపపుఞ్ఞసఙ్ఖాతం కణ్హసుక్కం ఉపాతివత్తో తాదీ చ హోతి, తస్మా ఏవం థుతో.

౫౩౩. యస్మా పన ‘‘మోనం వుచ్చతి ఞాణం, యా పఞ్ఞా పజాననా…పే… సమ్మాదిట్ఠి, తేన ఞాణేన సమన్నాగతో మునీ’’తి వుత్తం, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘అసతఞ్చా’’తి గాథాయ చతుత్థపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – య్వాయం అకుసలకుసలప్పభేదో అసతఞ్చ సతఞ్చ ధమ్మో, తం అజ్ఝత్తం బహిద్ధాతి ఇమస్మిం సబ్బలోకే పవిచయఞాణేన అసతఞ్చ సతఞ్చ ఞత్వా ధమ్మం తస్స ఞాతత్తా ఏవ రాగాదిభేదతో సత్తవిధం సఙ్గం తణ్హాదిట్ఠిభేదతో దువిధం జాలఞ్చ అతిచ్చ అతిక్కమిత్వా ఠితో. సో తేన మోనసఙ్ఖాతేన పవిచయఞాణేన సమన్నాగతత్తా ముని. దేవమనుస్సేహి పూజనీయోతి ఇదం పనస్స థుతివచనం. సో హి ఖీణాసవమునిత్తా దేవమనుస్సానం పూజారహో హోతి, తస్మా ఏవం థుతో.

౫౩౫. ఏవం తతియగాథాయ వుత్తపఞ్హే విస్సజ్జేత్వా చతుత్థగాథాయ వుత్తపఞ్హేసుపి యస్మా యో చతూహి మగ్గఞాణవేదేహి కిలేసక్ఖయం కరోన్తో గతో, సో పరమత్థతో వేదగూ నామ హోతి. యో చ సబ్బసమణబ్రాహ్మణానం సత్థసఞ్ఞితాని వేదాని, తాయేవ మగ్గభావనాయ కిచ్చతో అనిచ్చాదివసేన విచేయ్య. తత్థ ఛన్దరాగప్పహానేన తమేవ సబ్బం వేదమతిచ్చ యా వేదపచ్చయా వా అఞ్ఞథా వా ఉప్పజ్జన్తి వేదనా, తాసు సబ్బవేదనాసు వీతరాగో హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఇదం పత్తిన’’న్తి అవత్వా ‘‘వేదానీ’’తి గాథాయ పఠమపఞ్హం బ్యాకాసి. యస్మా వా యో పవిచయపఞ్ఞాయ వేదాని విచేయ్య, తత్థ ఛన్దరాగప్పహానేన సబ్బం వేదమతిచ్చ వత్తతి, సో సత్థసఞ్ఞితాని వేదాని గతో ఞాతో అతిక్కన్తో చ హోతి. యో వేదనాసు వీతరాగో, సోపి వేదనాసఞ్ఞితాని వేదాని గతో అతిక్కన్తో చ హోతి. వేదాని గతోతిపి వేదగూ, తస్మా తమ్పి అత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఇదం పత్తిన’’న్తి అవత్వా ఇమాయ గాథాయ పఠమపఞ్హం బ్యాకాసి.

౫౩౬. యస్మా పన దుతియపఞ్హే ‘‘అనువిదితో’’తి అనుబుద్ధో వుచ్చతి, సో చ అనువిచ్చ పపఞ్చనామరూపం అజ్ఝత్తం అత్తనో సన్తానే తణ్హామానదిట్ఠిభేదం పపఞ్చం తప్పచ్చయా నామరూపఞ్చ అనిచ్చానుపస్సనాదీహి అనువిచ్చ అనువిదిత్వా, న కేవలఞ్చ అజ్ఝత్తం, బహిద్ధా చ రోగమూలం, పరసన్తానే చ ఇమస్స నామరూపరోగస్స మూలం అవిజ్జాభవతణ్హాదిం, తమేవ వా పపఞ్చం అనువిచ్చ తాయ భావనాయ సబ్బేసం రోగానం మూలబన్ధనా, సబ్బస్మా వా రోగానం మూలబన్ధనా, అవిజ్జాభవతణ్హాదిభేదా, తస్మా ఏవ వా పపఞ్చా పముత్తో హోతి, తస్మా తం దస్సేన్తో ‘‘అనువిచ్చా’’తి గాథాయ దుతియపఞ్హం బ్యాకాసి.

౫౩౭. ‘‘కథఞ్చ వీరియవా’’తి ఏత్థ పన యస్మా యో అరియమగ్గేన సబ్బపాపకేహి విరతో, తథా విరతత్తా చ ఆయతిం అపటిసన్ధితాయ నిరయదుక్ఖం అతిచ్చ ఠితో వీరియవాసో వీరియనికేతో, సో ఖీణాసవో ‘‘వీరియవా’’తి వత్తబ్బతం అరహతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘విరతో’’తి గాథాయ తతియపఞ్హం బ్యాకాసి. పధానవా ధీరో తాదీతి ఇమాని పనస్స థుతివచనాని. సో హి పధానవా మగ్గఝానపధానేన, ధీరో కిలేసారివిద్ధంసనసమత్థతాయ, తాదీ నిబ్బికారతాయ, తస్మా ఏవం థుతో. సేసం యోజేత్వా వత్తబ్బం.

౫౩౮. ‘‘ఆజానియో కిన్తి నామ హోతీ’’తి ఏత్థ పన యస్మా పహీనసబ్బవఙ్కదోసో కారణాకారణఞ్ఞూ అస్సో వా హత్థీ వా ‘‘ఆజానియో హోతీ’’తి లోకే వుచ్చతి, న చ తస్స సబ్బసో తే దోసా పహీనా ఏవ, ఖీణాసవస్స పన తే పహీనా, తస్మా సో ‘‘ఆజానియో’’తి పరమత్థతో వత్తబ్బతం అరహతీతి దస్సేన్తో ‘‘యస్సా’’తి గాథాయ చతుత్థపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – అజ్ఝత్తం బహిద్ధా చాతి ఏవం అజ్ఝత్తబహిద్ధాసఞ్ఞోజనసఙ్ఖాతాని యస్స అస్సు లునాని బన్ధనాని పఞ్ఞాసత్థేన ఛిన్నాని పదాలితాని. సఙ్గమూలన్తి యాని తేసు తేసు వత్థూసు సఙ్గస్స సజ్జనాయ అనతిక్కమనాయ మూలం హోన్తి, అథ వా యస్స అస్సు లునాని రాగాదీని బన్ధనాని యాని అజ్ఝత్తం బహిద్ధా చ సఙ్గమూలాని హోన్తి, సో సబ్బస్మా సఙ్గానం మూలభూతా సబ్బసఙ్గానం వా మూలభూతా బన్ధనా పముత్తో ‘‘ఆజానియో’’తి వుచ్చతి, తథత్తా తాది చ హోతీతి.

౫౪౦. ఏవం చతుత్థగాథాయ వుత్తపఞ్హే విస్సజ్జేత్వా పఞ్చమగాథాయ వుత్తపఞ్హేసుపి యస్మా యం ఛన్దజ్ఝేనమత్తేన అక్ఖరచిన్తకా సోత్తియం వణ్ణయన్తి, వోహారమత్తసోత్తియో సో. అరియో పన బాహుసచ్చేన నిస్సుతపాపతాయ చ పరమత్థసోత్తియో హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఇదం పత్తిన’’న్తి అవత్వా ‘‘సుత్వా’’తి గాథాయ పఠమపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – యో ఇమస్మిం లోకే సుతమయపఞ్ఞాకిచ్చవసేన సుత్వా కాతబ్బకిచ్చవసేన వా సుత్వా విపస్సనూపగం సబ్బధమ్మం అనిచ్చాదివసేన అభిఞ్ఞాయ సావజ్జానవజ్జం యదత్థి కిఞ్చి, ఇమాయ పటిపదాయ కిలేసే కిలేసట్ఠానియే చ ధమ్మే అభిభవిత్వా అభిభూతి సఙ్ఖం గతో, తం సుత్వా సబ్బధమ్మం అభిఞ్ఞాయ లోకే సావజ్జానవజ్జం యదత్థి కిఞ్చి, అభిభుం సుతవత్తా సోత్తియోతి ఆహు. యస్మా చ యో అకథంకథీ కిలేసబన్ధనేహి విముత్తో, రాగాదీహి ఈఘేహి అనీఘో చ హోతి సబ్బధి సబ్బేసు ధమ్మేసు ఖన్ధాయతనాదీసు, తస్మా తం అకథంకథిం విముత్తం అనీఘం సబ్బధి నిస్సుతపాపకత్తాపి ‘‘సోత్తియో’’తి ఆహూతి.

౫౪౧. యస్మా పన హితకామేన జనేన అరణీయతో అరియో హోతి, అభిగమనీయతోతి అత్థో. తస్మా యేహి గుణేహి సో అరణీయో హోతి, తే దస్సేన్తా ‘‘ఛేత్వా’’తి గాథాయ దుతియపఞ్హం బ్యాకాసి. తస్సత్థో – చత్తారి ఆసవాని ద్వే చ ఆలయాని పఞ్ఞాసత్థేన ఛేత్వా విద్వా విఞ్ఞూ విభావీ చతుమగ్గఞాణీ సో పునబ్భవవసేన న ఉపేతి గబ్భసేయ్యం, కఞ్చి యోనిం న ఉపగచ్ఛతి, కామాదిభేదఞ్చ సఞ్ఞం తివిధం. కామగుణసఙ్ఖాతఞ్చ పఙ్కం పనుజ్జ పనుదిత్వా తణ్హాదిట్ఠికప్పానం అఞ్ఞతరమ్పి కప్పం న ఏతి, ఏవం ఆసవచ్ఛేదాదిగుణసమన్నాగతం తమాహు అరియోతి. యస్మా వా పాపకేహి ఆరకత్తా అరియో హోతి అనయే చ అనిరీయనా, తస్మా తమ్పి అత్థం దస్సేన్తో ఇమాయ గాథాయ దుతియపఞ్హం బ్యాకాసి. ఆసవాదయో హి పాపకా ధమ్మా అనయసమ్మతా, తే చానేన ఛిన్నా పనున్నా, న చ తేహి కమ్పతి, ఇచ్చస్స తే ఆరకా హోన్తి, న చ తేసు ఇరీయతి తస్మా ఆరకాస్స హోన్తి పాపకా ధమ్మాతి ఇమినాపత్థేన. అనయే న ఇరీయతీతి ఇమినాపత్థేన తమాహు అరియోతి చ ఏవమ్పేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. ‘‘విద్వా సో న ఉపేతి గబ్భసేయ్య’’న్తి ఇదం పన ఇమస్మిం అత్థవికప్పే థుతివచనమేవ హోతి.

౫౪౨. ‘‘కథం చరణవా’’తి ఏత్థ పన యస్మా చరణేహి పత్తబ్బం పత్తో ‘‘చరణవా’’తి వత్తబ్బతం అరహతి, తస్మా తం దస్సేన్తో ‘‘యో ఇధా’’తి గాథాయ తతియపఞ్హం బ్యాకాసి. తత్థ యో ఇధాతి యో ఇమస్మిం సాసనే. చరణేసూతి సీలాదీసు హేమవతసుత్తే (సు. ని. ౧౫౩ ఆదయో) వుత్తపన్నరసధమ్మేసు. నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం. పత్తిపత్తోతి పత్తబ్బం పత్తో. యో చరణనిమిత్తం చరణహేతు చరణపచ్చయా పత్తబ్బం అరహత్తం పత్తోతి వుత్తం హోతి. చరణవా సోతి సో ఇమాయ చరణేహి పత్తబ్బపత్తియా చరణవా హోతీతి. ఏత్తావతా పఞ్హో బ్యాకతో హోతి, సేసమస్స థుతివచనం. యో హి చరణేహి పత్తిపత్తో, సో కుసలో చ హోతి ఛేకో, సబ్బదా చ ఆజానాతి నిబ్బానధమ్మం, నిచ్చం నిబ్బాననిన్నచిత్తతాయ సబ్బత్థ చ ఖన్ధాదీసు న సజ్జతి. ద్వీహి చ విముత్తీహి విముత్తచిత్తో హోతి, పటిఘా యస్స న సన్తీతి.

౫౪౩. యస్మా పన కమ్మాదీనం పరిబ్బాజనేన పరిబ్బాజకో నామ హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘దుక్ఖవేపక్క’’న్తి గాథాయ చతుత్థపఞ్హం బ్యాకాసి. తత్థ విపాకో ఏవ వేపక్కం, దుక్ఖం వేపక్కమస్సాతి దుక్ఖవేపక్కం. పవత్తిదుక్ఖజననతో సబ్బమ్పి తేధాతుకకమ్మం వుచ్చతి. ఉద్ధన్తి అతీతం. అధోతి అనాగతం. తిరియం వాపి మజ్ఝేతి పచ్చుప్పన్నం. తఞ్హి న ఉద్ధం న అధో, తిరియం ఉభిన్నఞ్చ అన్తరా, తేన ‘‘మజ్ఝే’’తి వుత్తం. పరిబ్బాజయిత్వాతి నిక్ఖామేత్వా నిద్ధమేత్వా. పరిఞ్ఞచారీతి పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా చరన్తో. అయం తావ అపుబ్బపదవణ్ణనా. అయం పన అధిప్పాయయోజనా – యో తియద్ధపరియాపన్నమ్పి దుక్ఖజనకం యదత్థి కిఞ్చి కమ్మం, తం సబ్బమ్పి అరియమగ్గేన తణ్హావిజ్జాసినేహే సోసేన్తో అపటిసన్ధిజనకభావకరణేన పరిబ్బాజయిత్వా తథా పరిబ్బాజితత్తా ఏవ చ తం కమ్మం పరిఞ్ఞాయ చరణతో పరిఞ్ఞచారీ. న కేవలఞ్చ కమ్మమేవ, మాయం మానమథోపి లోభకోధం ఇమేపి ధమ్మే పహానపరిఞ్ఞాయ పరిఞ్ఞచారీ, పరియన్తమకాసి నామరూపం, నామరూపస్స చ పరియన్తమకాసి పరిబ్బాజేసి ఇచ్చేవత్థో. ఇమేసం కమ్మాదీనం పరిబ్బాజనేన తం పరిబ్బాజకమాహు. పత్తిపత్తన్తి ఇదం పనస్స థుతివచనం.

౫౪౪. ఏవం పఞ్హబ్యాకరణేన తుట్ఠస్స పన సభియస్స ‘‘యాని చ తీణీ’’తిఆదీసు అభిత్థవనగాథాసు ఓసరణానీతి ఓగహణాని తిత్థాని, దిట్ఠియోతి అత్థో. తాని యస్మా సక్కాయదిట్ఠియా సహ బ్రహ్మజాలే వుత్తద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతాని గహేత్వా తేసట్ఠి హోన్తి, యస్మా చ తాని అఞ్ఞతిత్థియసమణానం పవాదభూతాని సత్థాని సితాని ఉపదిసితబ్బవసేన, న ఉప్పత్తివసేన. ఉప్పత్తివసేన పన యదేతం ‘‘ఇత్థీ పురిసో’’తి సఞ్ఞక్ఖరం వోహారనామం, యా చాయం మిచ్ఛాపరివితక్కానుస్సవాదివసేన ‘‘ఏవరూపేన అత్తనా భవితబ్బ’’న్తి బాలానం విపరీతసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి, తదుభయనిస్సితాని తేసం వసేన ఉప్పజ్జన్తి, న అత్తపచ్చక్ఖాని. తాని చ భగవా వినేయ్య వినయిత్వా ఓఘతమగా ఓఘతమం ఓఘన్ధకారం అగా అతిక్కన్తో. ‘‘ఓఘన్తమగా’’తిపి పాఠో, ఓఘానం అన్తం అగా, తస్మా ఆహ ‘‘యాని చ తీణి…పే… తమగా’’తి.

౫౪౫. తతో పరం వట్టదుక్ఖస్స అన్తం పారఞ్చ నిబ్బానం తప్పత్తియా దుక్ఖాభావతో తప్పటిపక్ఖతో చ తం సన్ధాయాహ, ‘‘అన్తగూసి పారగూ దుక్ఖస్సా’’తి. అథ వా పారగూ భగవా నిబ్బానం గతత్తా, తం ఆలపన్తో ఆహ, ‘‘పారగూ అన్తగూసి దుక్ఖస్సా’’తి అయమేత్థ సమ్బన్ధో. సమ్మా చ బుద్ధో సామఞ్చ బుద్ధోతి సమ్మాసమ్బుద్ధో. తం మఞ్ఞేతి తమేవ మఞ్ఞామి, న అఞ్ఞన్తి అచ్చాదరేన భణతి. జుతిమాతి పరేసమ్పి అన్ధకారవిధమనేన జుతిసమ్పన్నో. ముతిమాతి అపరప్పచ్చయఞేయ్యఞాణసమత్థాయ ముతియా పఞ్ఞాయ సమ్పన్నో. పహూతపఞ్ఞోతి అనన్తపఞ్ఞో. ఇధ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమధిప్పేతం. దుక్ఖస్సన్తకరాతి ఆమన్తేన్తో ఆహ. అతారేసి మన్తి కఙ్ఖాతో మం తారేసి.

౫౪౬-౯. యం మేతిఆదిగాథాయ నమక్కారకరణం భణతి. తత్థ కఙ్ఖిత్తన్తి వీసతిపఞ్హనిస్సితం అత్థం సన్ధాయాహ. సో హి తేన కఙ్ఖితో అహోసి. మోనపథేసూతి ఞాణపథేసు. వినళీకతాతి విగతనళా కతా, ఉచ్ఛిన్నాతి వుత్తం హోతి. నాగ నాగస్సాతి ఏకం ఆమన్తనవచనం, ఏకస్స ‘‘భాసతో అనుమోదన్తీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ‘‘ధమ్మదేసన’’న్తి పాఠసేసో. సబ్బే దేవాతి ఆకాసట్ఠా చ భూమట్ఠా చ. నారదపబ్బతాతి తేపి కిర ద్వే దేవగణా పఞ్ఞవన్తో, తేపి అనుమోదన్తీతి సబ్బం పసాదేన చ నమక్కారకరణం భణతి.

౫౫౦-౫౩. అనుమోదనారహం బ్యాకరణసమ్పదం సుత్వా ‘‘నమో తే’’తి అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఆహ. పురిసాజఞ్ఞాతి పురిసేసు జాతిసమ్పన్నం. పటిపుగ్గలోతి పటిభాగో పుగ్గలో తువం బుద్ధో చతుసచ్చపటివేధేన, సత్థా అనుసాసనియా సత్థవాహతాయ చ, మారాభిభూ చతుమారాభిభవేన, ముని బుద్ధముని. ఉపధీతి ఖన్ధకిలేసకామగుణాభిసఙ్ఖారభేదా చత్తారో. వగ్గూతి అభిరూపం. పుఞ్ఞే చాతి లోకియే న లిమ్పసి తేసం అకరణేన, పుబ్బే కతానమ్పి వా ఆయతిం ఫలూపభోగాభావేన. తంనిమిత్తేన వా తణ్హాదిట్ఠిలేపేన. వన్దతి సత్థునోతి ఏవం భణన్తో గోప్ఫకేసు పరిగ్గహేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితం వన్ది.

అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బోతి అఞ్ఞతిత్థియో ఏవ. ఆకఙ్ఖతీతి ఇచ్ఛతి. ఆరద్ధచిత్తాతి అభిరాధితచిత్తా. అపిచ మేత్థ పుగ్గలవేమత్తతా విదితాతి అపిచ మయా ఏత్థ అఞ్ఞతిత్థియానం పరివాసే పుగ్గలనానత్తం విదితం, న సబ్బేనేవ పరివసితబ్బన్తి. కేన పన న పరివసితబ్బం? అగ్గియేహి జటిలేహి, సాకియేన జాతియా, లిఙ్గం విజహిత్వా ఆగతేన. అవిజహిత్వా ఆగతోపి చ యో మగ్గఫలపటిలాభాయ హేతుసమ్పన్నో హోతి, తాదిసోవ సభియో పరిబ్బాజకో. తస్మా భగవా ‘‘తవ పన, సభియ, తిత్థియవత్తపూరణత్థాయ పరివాసకారణం నత్థి, అత్థత్థికో త్వం ‘మగ్గఫలపటిలాభాయ హేతుసమ్పన్నో’తి విదితమేతం మయా’’తి తస్స పబ్బజ్జం అనుజానన్తో ఆహ – ‘‘అపిచ మేత్థ పుగ్గలవేమత్తతా విదితా’’తి. సభియో పన అత్తనో ఆదరం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సచే భన్తే’’తి. తం సబ్బం అఞ్ఞఞ్చ తథారూపం ఉత్తానత్థత్తా పుబ్బే వుత్తనయత్తా చ ఇధ న వణ్ణితం, యతో పుబ్బే వణ్ణితానుసారేన వేదితబ్బన్తి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సభియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సేలసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి సేలసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అయమేవ యాస్స నిదానే వుత్తా. అత్థవణ్ణనాక్కమేపి చస్స పుబ్బసదిసం పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యం పన అపుబ్బం, తం ఉత్తానత్థాని పదాని పరిహరన్తా వణ్ణయిస్సామ. అఙ్గుత్తరాపేసూతి అఙ్గా ఏవ సో జనపదో, గఙ్గాయ పన యా ఉత్తరేన ఆపో, తాసం అవిదూరత్తా ‘‘ఉత్తరాపో’’తిపి వుచ్చతి. కతరగఙ్గాయ ఉత్తరేన యా ఆపోతి? మహామహీగఙ్గాయ.

తత్రాయం తస్సా నదియా ఆవిభావత్థం ఆదితో పభుతి వణ్ణనా – అయం కిర జమ్బుదీపో దససహస్సయోజనపరిమాణో. తత్థ చతుసహస్సయోజనపరిమాణో పదేసో ఉదకేన అజ్ఝోత్థటో ‘‘సముద్దో’’తి సఙ్ఖం గతో. తిసహస్సయోజనపమాణే మనుస్సా వసన్తి. తిసహస్సయోజనపమాణే హిమవా పతిట్ఠితో ఉబ్బేధేన పఞ్చయోజనసతికో చతురాసీతిసహస్సకూటేహి పటిమణ్డితో సమన్తతో సన్దమానపఞ్చసతనదీవిచిత్తో. యత్థ ఆయామవిత్థారేన గమ్భీరతాయ చ పఞ్ఞాసపఞ్ఞాసయోజనా దియడ్ఢయోజనసతపరిమణ్డలా పూరళాససుత్తవణ్ణనాయం వుత్తా అనోతత్తాదయో సత్త మహాసరా పతిట్ఠితా.

తేసు అనోతత్తో సుదస్సనకూటం, చిత్రకూటం, కాళకూటం, గన్ధమాదనకూటం, కేలాసకూటన్తి ఇమేహి పఞ్చహి పబ్బతేహి పరిక్ఖిత్తో. తత్థ సుదస్సనకూటం సువణ్ణమయం ద్వియోజనసతుబ్బేధం అన్తోవఙ్కం కాకముఖసణ్ఠానం తమేవ సరం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితం, చిత్రకూటం సబ్బరతనమయం, కాళకూటం అఞ్జనమయం, గన్ధమాదనకూటం సానుమయం అబ్భన్తరే ముగ్గవణ్ణం నానప్పకారఓసధసఞ్ఛన్నం కాళపక్ఖుపోసథదివసే ఆదిత్తమివ అఙ్గారం జలన్తం తిట్ఠతి, కేలాసకూటం రజతమయం. సబ్బాని సుదస్సనేన సమానుబ్బేధసణ్ఠానాని తమేవ సరం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితాని. సబ్బాని దేవానుభావేన నాగానుభావేన చ వస్సన్తి, నదియో చ తేసు సన్దన్తి. తం సబ్బమ్పి ఉదకం అనోతత్తమేవ పవిసతి. చన్దిమసూరియా దక్ఖిణేన వా ఉత్తరేన వా గచ్ఛన్తా పబ్బతన్తరేన తం ఓభాసేన్తి, ఉజుం గచ్ఛన్తా న ఓభాసేన్తి. తేనేవస్స ‘‘అనోతత్త’’న్తి సఙ్ఖా ఉదపాది.

తత్థ మనోహరసిలాతలాని నిమ్మచ్ఛకచ్ఛపాని ఫలికసదిసనిమ్మలూదకాని నహానతిత్థాని సుప్పటియత్తాని హోన్తి, యేసు బుద్ధపచ్చేకబుద్ధఖీణాసవా ఇసిగణా చ న్హాయన్తి, దేవయక్ఖాదయో చ ఉయ్యానకీళికం కీళన్తి.

చతూసు చస్స పస్సేసు సీహముఖం, హత్థిముఖం, అస్సముఖం, ఉసభముఖన్తి చత్తారి ముఖాని హోన్తి, యేహి చతస్సో నదియో సన్దన్తి. సీహముఖేన నిక్ఖన్తనదీతీరే సీహా బహుతరా హోన్తి, హత్థిముఖాదీహి హత్థిఅస్సఉసభా. పురత్థిమదిసతో నిక్ఖన్తనదీ అనోతత్తం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా ఇతరా తిస్సో నదియో అనుపగమ్మ పాచీనహిమవన్తేనేవ అమనుస్సపథం గన్త్వా మహాసముద్దం పవిసతి. పచ్ఛిమదిసతో చ ఉత్తరదిసతో చ నిక్ఖన్తనదియోపి తథేవ పదక్ఖిణం కత్వా పచ్ఛిమహిమవన్తేనేవ ఉత్తరహిమవన్తేనేవ చ అమనుస్సపథం గన్త్వా మహాసముద్దం పవిసన్తి. దక్ఖిణదిసతో నిక్ఖన్తనదీ పన తం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా దక్ఖిణేన ఉజుకం పాసాణపిట్ఠేనేవ సట్ఠియోజనాని గన్త్వా పబ్బతం పహరిత్వా వుట్ఠాయ పరిణాహేన తిగావుతపమాణా ఉదకధారా హుత్వా ఆకాసేన సట్ఠి యోజనాని గన్త్వా తియగ్గళే నామ పాసాణే పతితా, పాసాణో ఉదకధారావేగేన భిన్నో. తత్ర పఞ్ఞాసయోజనపమాణా తియగ్గళా నామ పోక్ఖరణీ జాతా. పోక్ఖరణియా కూలం భిన్దిత్వా పాసాణం పవిసియ సట్ఠి యోజనాని గతా. తతో ఘనపథవిం భిన్దిత్వా ఉమఙ్గేన సట్ఠి యోజనాని గన్త్వా విఞ్ఝం నామ తిరచ్ఛానపబ్బతం పహరిత్వా హత్థతలే పఞ్చఙ్గులిసదిసా పఞ్చధారా హుత్వా పవత్తతి. సా తిక్ఖత్తుం అనోతత్తం పదక్ఖిణం కత్వా గతట్ఠానే ‘‘ఆవట్టగఙ్గా’’తి వుచ్చతి. ఉజుకం పాసాణపిట్ఠేన సట్ఠి యోజనాని గతట్ఠానే ‘‘కణ్హగఙ్గా’’తి వుచ్చతి. ఆకాసేన సట్ఠి యోజనాని గతట్ఠానే ‘‘ఆకాసగఙ్గా’’తి వుచ్చతి. తియగ్గళపాసాణే పఞ్ఞాసయోజనోకాసే ‘‘తియగ్గళపోక్ఖరణీ’’తి వుచ్చతి. కూలం భిన్దిత్వా పాసాణం పవిసియ సట్ఠి యోజనాని గతట్ఠానే ‘‘బహలగఙ్గా’’తి వుచ్చతి. పథవిం భిన్దిత్వా ఉమఙ్గేన సట్ఠి యోజనాని గతట్ఠానే ‘‘ఉమఙ్గగఙ్గా’’తి వుచ్చతి. విఞ్ఝం నామ తిరచ్ఛానపబ్బతం పహరిత్వా పఞ్చధారా హుత్వా పవత్తట్ఠానే ‘‘గఙ్గా, యమునా, అచిరవతీ, సరభూ, మహీ’’తి పఞ్చధా వుచ్చతి. ఏవమేతా పఞ్చ మహాగఙ్గా హిమవతా సమ్భవన్తి. తాసు యా అయం పఞ్చమీ మహీ నామ, సా ఇధ ‘‘మహామహీగఙ్గా’’తి అధిప్పేతా. తస్సా గఙ్గాయ ఉత్తరేన యా ఆపో, తాసం అవిదూరత్తా సో జనపదో ‘‘అఙ్గుత్తరాపో’’తి వేదితబ్బో. తస్మిం జనపదే అఙ్గుత్తరాపేసు.

చారికం చరమానోతి అద్ధానగమనం కురుమానో. తత్థ భగవతో దువిధా చారికా తురితచారికా, అతురితచారికా చ. తత్థ దూరేపి భబ్బపుగ్గలే దిస్వా సహసా గమనం తురితచారికా. సా మహాకస్సపపచ్చుగ్గమనాదీసు దట్ఠబ్బా. తం పచ్చుగ్గచ్ఛన్తో హి భగవా ముహుత్తేనేవ తిగావుతం అగమాసి, ఆళవకదమనత్థం తింసయోజనం, తథా అఙ్గులిమాలస్సత్థాయ. పుక్కుసాతిస్స పన పఞ్చత్తాలీసయోజనం, మహాకప్పినస్స వీసయోజనసతం, ధనియస్సత్థాయ సత్తయోజనసతం అద్ధానం అగమాసి. అయం తురితచారికా నామ. గామనిగమనగరపటిపాటియా పన పిణ్డపాతచరియాదీహి లోకం అనుగ్గణ్హన్తస్స గమనం అతురితచారికా నామ. అయం ఇధ అధిప్పేతా. ఏవం చారికం చరమానో. మహతాతి సఙ్ఖ్యామహతా గుణమహతా చ. భిక్ఖుసఙ్ఘేనాతి సమణగణేన. అడ్ఢతేళసేహీతి అడ్ఢేన తేళసహి, ద్వాదసహి సతేహి పఞ్ఞాసాయ చ భిక్ఖూహి సద్ధిన్తి వుత్తం హోతి. యేన…పే… తదవసరీతి ఆపణబహులతాయ సో నిగమో ‘‘ఆపణో’’ త్వేవ నామం లభి. తస్మిం కిర వీసతిఆపణముఖసహస్సాని విభత్తాని అహేసుం. యేన దిసాభాగేన మగ్గేన వా సో అఙ్గుత్తరాపానం రట్ఠస్స నిగమో ఓసరితబ్బో, తేన అవసరి తదవసరి అగమాసి, తం నిగమం అనుపాపుణీతి వుత్తం హోతి.

కేణియో జటిలోతి కేణియోతి నామేన, జటిలోతి తాపసో. సో కిర బ్రాహ్మణమహాసాలో, ధనరక్ఖణత్థాయ పన తాపసపబ్బజ్జం సమాదాయ రఞ్ఞో పణ్ణాకారం దత్వా భూమిభాగం గహేత్వా తత్థ అస్సమం కారేత్వా వసతి కులసహస్సస్స నిస్సయో హుత్వా. అస్సమేపి చస్స ఏకో తాలరుక్ఖో దివసే దివసే ఏకం సువణ్ణఫలం ముఞ్చతీతి వదన్తి. సో దివా కాసాయాని ధారేతి జటా చ బన్ధతి, రత్తిం యథాసుఖం పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితో సమఙ్గీభూతో పరిచారేతి. సక్యపుత్తోతి ఉచ్చాకులపరిదీపనం. సక్యకులా పబ్బజితోతి సద్ధాయ పబ్బజితభావపరిదీపనం, కేనచి పారిజుఞ్ఞేన అనభిభూతో అపరిక్ఖీణంయేవ తం కులం పహాయ సద్ధాయ పబ్బజితోతి వుత్తం హోతి. తం ఖో పనాతి ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే ఉపయోగవచనం, తస్స ఖో పన భోతో గోతమస్సాతి అత్థో. కల్యాణోతి కల్యాణగుణసమన్నాగతో, సేట్ఠోతి వుత్తం హోతి. కిత్తిసద్దోతి కిత్తియేవ థుతిఘోసో వా.

ఇతిపి సో భగవాతి ఆదిమ్హి పన అయం తావ యోజనా – సో భగవా ఇతిపి అరహం, ఇతిపి సమ్మాసమ్బుద్ధో…పే… ఇతిపి భగవాతి, ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేనాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ కారణేహి సో భగవా అరహన్తి వేదితబ్బో. ఆరకా హి సో సబ్బకిలేసేహి మగ్గేన సవాసనానం కిలేసానం విద్ధంసితత్తాతి ఆరకత్తా అరహం. తే చానేన కిలేసారయో మగ్గేన హతాతి అరీనం హతత్తాపి అరహం. యఞ్చేతం అవిజ్జాభవతణ్హామయనాభి, పుఞ్ఞాదిఅభిసఙ్ఖారానం జరామరణనేమి, ఆసవసముదయమయేన అక్ఖేన విజ్ఝిత్వా తిభవరథే సమాయోజితం అనాదికాలపవత్తం సంసారచక్కం. తస్సానేన బోధిమణ్డే వీరియపాదేహి సీలపథవియం పతిట్ఠాయ సద్ధాహత్థేన కమ్మక్ఖయకరఞాణఫరసుం గహేత్వా సబ్బే అరా హతాతి అరానం హతత్తాతిపి అరహం. అగ్గదక్ఖిణేయ్యత్తా చ చీవరాదిపచ్చయే సక్కారగరుకారాదీని చ అరహతీతి పచ్చయాదీనం అరహత్తాపి అరహం. యథా చ లోకే కేచి పణ్డితమానినో బాలా అసిలోకభయేన రహో పాపం కరోన్తి, ఏవం నాయం కదాచి కరోతీతి పాపకరణే రహాభావతోపి అరహం. హోతి చేత్థ –

‘‘ఆరకత్తా హతత్తా చ, కిలేసారీన సో ముని;

హతసంసారచక్కారో, పచ్చయాదీన చారహో;

న రహో కరోతి పాపాని, అరహం తేన పవుచ్చతీ’’తి.

సమ్మా సామఞ్చ సచ్చానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధో. అతిసయవిసుద్ధాహి విజ్జాహి అబ్భుత్తమేన చరణేన చ సమన్నాగతత్తా విజ్జాచరణసమ్పన్నో. సోభనగమనత్తా సున్దరం ఠానం గతత్తా సుట్ఠు గతత్తా సమ్మా గదత్తా చ సుగతో. సబ్బథాపి విదితలోకత్తా లోకవిదూ. సో హి భగవా సభావతో సముదయతో నిరోధతో నిరోధూపాయతోతి సబ్బథా ఖన్ధాయతనాదిభేదం సఙ్ఖారలోకం అవేది, ‘‘ఏకో లోకో సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా. ద్వే లోకా నామఞ్చ రూపఞ్చ. తయో లోకా తిస్సో వేదనా. చత్తారో లోకా చత్తారో ఆహారా. పఞ్చ లోకా పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా. ఛ లోకా ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని. సత్త లోకా సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో. అట్ఠ లోకా అట్ఠ లోకధమ్మా. నవ లోకా నవ సత్తావాసా. దస లోకా దసాయతనాని. ద్వాదస లోకా ద్వాదసాయతనాని. అట్ఠారస లోకా అట్ఠారస ధాతుయో’’తి (పటి. మ. ౧.౧౧౨) ఏవం సబ్బథా సఙ్ఖారలోకం అవేది. సత్తానం ఆసయం జానాతి, అనుసయం జానాతి, చరితం జానాతి, అధిముత్తిం జానాతి, అప్పరజక్ఖే మహారజక్ఖే తిక్ఖిన్ద్రియే ముదిన్ద్రియే స్వాకారే ద్వాకారే సువిఞ్ఞాపయే దువిఞ్ఞాపయే భబ్బే అభబ్బే సత్తే జానాతీతి సబ్బథా సత్తలోకం అవేది. తథా ఏకం చక్కవాళం ఆయామతో విత్థారతో చ యోజనానం ద్వాదస సతసహస్సాని తీణి సహస్సాని అడ్ఢపఞ్చమాని చ సతాని, పరిక్ఖేపతో ఛత్తింస సతసహస్సాని దస సహస్సాని అడ్ఢుడ్ఢాని చ సతాని.

తత్థ –

దువే సతసహస్సాని, చత్తారి నహుతాని చ;

ఏత్తకం బహలత్తేన, సఙ్ఖాతాయం వసున్ధరా.

చత్తారి సతసహస్సాని, అట్ఠేవ నహుతాని చ;

ఏత్తకం బహలత్తేన, జలం వాతే పతిట్ఠితం.

నవ సతసహస్సాని, మాలుతో నభముగ్గతో;

సట్ఠి చేవ సహస్సాని, ఏసా లోకస్స సణ్ఠితి’’.

ఏవం సణ్ఠితే చేత్థ యోజనానం –

చతురాసీతి సహస్సాని, అజ్ఝోగాళ్హో మహణ్ణవే;

అచ్చుగ్గతో తావదేవ, సినేరు పబ్బతుత్తమో.

తతో ఉపడ్ఢుపడ్ఢేన, పమాణేన యథాక్కమం;

అజ్ఝోగాళ్హుగ్గతా దిబ్బా, నానారతనచిత్తితా.

యుగన్ధరో ఈసధరో, కరవీకో సుదస్సనో;

నేమిన్ధరో వినతకో, అస్సకణ్ణో గిరి బ్రహా.

ఏతే సత్త మహాసేలా, సినేరుస్స సమన్తతో;

మహారాజానమావాసా, దేవయక్ఖనిసేవితా.

యోజనానం సతానుచ్చో, హిమవా పఞ్చ పబ్బతో;

యోజనానం సహస్సాని, తీణి ఆయతవిత్థతో.

చతురాసీతిసహస్సేహి, కూటేహి పటిమణ్డితో;

తిపఞ్చయోజనక్ఖన్ధ-పరిక్ఖేపా నగవ్హయా.

పఞ్ఞాసయోజనక్ఖన్ధ-సాఖాయామా సమన్తతో;

సత్తయోజనవిత్థిణ్ణా, తావదేవ చ ఉగ్గతా.

జమ్బూ యస్సానుభావేన, జమ్బుదీపో పకాసితో;

ద్వే అసీతిసహస్సాని, అజ్ఝోగాళ్హో మహణ్ణవే.

అచ్చుగ్గతో తావదేవ, చక్కవాళసిలుచ్చయో;

పరిక్ఖిపిత్వా తం సబ్బం, చక్కవాళమయం ఠితో’’.

తత్థ చన్దమణ్డలం ఏకూనపఞ్ఞాసయోజనం, సూరియమణ్డలం పఞ్ఞాసయోజనం, తావతింసభవనం దససహస్సయోజనం, తథా అసురభవనం అవీచిమహానిరయో జమ్బుదీపో చ. అపరగోయానం సత్తసహస్సయోజనం, తథా పుబ్బవిదేహో, ఉత్తరకురు అట్ఠసహస్సయోజనో. ఏకమేకో చేత్థ మహాదీపో పఞ్చసతపఞ్చసతపరిత్తదీపపరివారో. తం సబ్బమ్పి ఏకం చక్కవాళం ఏకా లోకధాతు. చక్కవాళన్తరేసు లోకన్తరికనిరయా. ఏవం అనన్తాని చక్కవాళాని అనన్తా లోకధాతుయో, అనన్తేన బుద్ధఞాణేన అఞ్ఞాసీతి సబ్బథా ఓకాసలోకం అవేది. ఏవం సో భగవా సబ్బథా. విదితలోకత్తా లోకవిదూతి వేదితబ్బో.

అత్తనో పన గుణేహి విసిట్ఠతరస్స కస్సచి అభావా అనుత్తరో. విచిత్తేహి వినయనూపాయేహి పురిసదమ్మే సారేతీతి పురిసదమ్మసారథి. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం అనుసాసతి నిత్థారేతి చాతి సత్థా. దేవమనుస్సగ్గహణం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన భబ్బపుగ్గలపరిగ్గహవసేన చ కతం, నాగాదికేపి పన ఏస లోకియత్థేన అనుసాసతి. యదత్థి నేయ్యం నామ, సబ్బస్స బుద్ధత్తా విమోక్ఖన్తికఞాణవసేన బుద్ధో. యతో పన సో –

‘‘భగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి.

అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేతాని పదాని విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౪-౧౨౫) వుత్తాని.

సో ఇమం లోకన్తి సో భగవా ఇమం లోకం. ఇదాని వత్తబ్బం నిదస్సేతి. సదేవకన్తిఆదీని కసిభారద్వాజఆళవకసుత్తేసు వుత్తనయానేవ. సయన్తి సామం అపరనేయ్యో హుత్వా. అభిఞ్ఞాతి అభిఞ్ఞాయ. సచ్ఛికత్వాతి పచ్చక్ఖం కత్వా. పవేదేతీతి బోధేతి ఞాపేతి పకాసేతి. సో ధమ్మం దేసేతి…పే… పరియోసానకల్యాణన్తి సో భగవా సత్తేసు కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ అనుత్తరం వివేకసుఖం హిత్వాపి ధమ్మం దేసేతి. తఞ్చ ఖో అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తో ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ దేసేతి. కథం? ఏకగాథాపి హి సమన్తభద్దకత్తా ధమ్మస్స పఠమపాదేన ఆదికల్యాణా, దుతియతతియపాదేహి మజ్ఝేకల్యాణా, పచ్ఛిమపాదేన పరియోసానకల్యాణా. ఏకానుసన్ధికం సుత్తం నిదానేన ఆదికల్యాణం, నిగమనేన పరియోసానకల్యాణం, సేసేన మజ్ఝేకల్యాణం. నానానుసన్ధికం పఠమానుసన్ధినా ఆదికల్యాణం, పచ్ఛిమేన పరియోసానకల్యాణం, సేసేహి మజ్ఝేకల్యాణం. సకలోపి సాసనధమ్మో అత్తనో అత్థభూతేన సీలేన ఆదికల్యాణో, సమథవిపస్సనామగ్గఫలేహి మజ్ఝేకల్యాణో, నిబ్బానేన పరియోసానకల్యాణో. సీలసమాధీహి వా ఆదికల్యాణో, విపస్సనామగ్గేహి మజ్ఝేకల్యాణో, ఫలనిబ్బానేహి పరియోసానకల్యాణో. బుద్ధసుబోధితాయ వా ఆదికల్యాణో, ధమ్మసుధమ్మతాయ మజ్ఝేకల్యాణో, సఙ్ఘసుప్పటిపత్తియా పరియోసానకల్యాణో. తం సుత్వా తథత్తాయ పటిపన్నేన అధిగన్తబ్బాయ అభిసమ్బోధియా వా ఆదికల్యాణో, పచ్చేకబోధియా మజ్ఝేకల్యాణో, సావకబోధియా పరియోసానకల్యాణో. సుయ్యమానో చేస నీవరణాదివిక్ఖమ్భనతో సవనేనపి కల్యాణమేవ ఆవహతీతి ఆదికల్యాణో, పటిపజ్జమానో సమథవిపస్సనాసుఖావహనతో పటిపత్తియాపి కల్యాణమేవ ఆవహతీతి మజ్ఝేకల్యాణో, తథా పటిపన్నో చ పటిపత్తిఫలే నిట్ఠితే తాదిభావావహనతో పటిపత్తిఫలేనపి కల్యాణమేవ ఆవహతీతి పరియోసానకల్యాణో. నాథప్పభవత్తా చ పభవసుద్ధియా ఆదికల్యాణో, అత్థసుద్ధియా మజ్ఝేకల్యాణో, కిచ్చసుద్ధియా పరియోసానకల్యాణో. యతో అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తో ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ దేసేతీతి వేదితబ్బో.

సాత్థం సబ్యఞ్జనన్తి ఏవమాదీసు పన యస్మా ఇమం ధమ్మం దేసేన్తో సాసనబ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్చ పకాసేతి, నానానయేహి దీపేతి, తఞ్చ యథాసమ్భవం అత్థసమ్పత్తియా సాత్థం, బ్యఞ్జనసమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనం. సఙ్కాసనపకాసనవివరణవిభజనఉత్తానీకరణపఞ్ఞత్తిఅత్థపదసమాయోగతో సాత్థం, అక్ఖరపదబ్యఞ్జనాకారనిరుత్తినిద్దేససమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనం. అత్థగమ్భీరతాపటివేధగమ్భీరతాహి సాత్థం, ధమ్మగమ్భీరతాదేసనాగమ్భీరతాహి సబ్యఞ్జనం. అత్థపటిభానపటిసమ్భిదావిసయతో సాత్థం, ధమ్మనిరుత్తిపటిసమ్భిదావిసయతో సబ్యఞ్జనం. పణ్డితవేదనీయతో సరిక్ఖకజనప్పసాదకన్తి సాత్థం, సద్ధేయ్యతో లోకియజనప్పసాదకన్తి సబ్యఞ్జనం. గమ్భీరాధిప్పాయతో సాత్థం, ఉత్తానపదతో సబ్యఞ్జనం. ఉపనేతబ్బస్సాభావతో సకలపరిపుణ్ణభావేన కేవలపరిపుణ్ణం, అపనేతబ్బస్స అభావతో నిద్దోసభావేన పరిసుద్ధం. సిక్ఖత్తయపరిగ్గహితత్తా బ్రహ్మభూతేహి సేట్ఠేహి చరితబ్బతో తేసఞ్చ చరియభావతో బ్రహ్మచరియం. తస్మా ‘‘సాత్థం సబ్యఞ్జనం…పే… బ్రహ్మచరియం పకాసేతీ’’తి వుచ్చతి.

అపిచ యస్మా సనిదానం సఉప్పత్తికఞ్చ దేసేన్తో ఆదికల్యాణం దేసేతి, వినేయ్యానం అనురూపతో అత్థస్స అవిపరీతతాయ హేతుదాహరణయోగతో చ మజ్ఝేకల్యాణం, సోతూనం సద్ధాపటిలాభేన నిగమనేన చ పరియోసానకల్యాణం. ఏవం దేసేన్తో చ బ్రహ్మచరియం పకాసేతి. తఞ్చ పటిపత్తియా అధిగమబ్యత్తితో సాత్థం, పరియత్తియా ఆగమబ్యత్తితో సబ్యఞ్జనం, సీలాదిపఞ్చధమ్మక్ఖన్ధయుత్తతో కేవలపరిపుణ్ణం, నిరుపక్కిలేసతో నిత్థరణత్థాయ పవత్తితో లోకామిసనిరపేక్ఖతో చ పరిసుద్ధం, సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతానం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం చరియతో బ్రహ్మచరియన్తి వుచ్చతి, తస్మాపి ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి…పే… బ్రహ్మచరియం పకాసేతీ’’తి వుచ్చతి.

సాధు ఖో పనాతి సున్దరం ఖో పన, అత్థావహం సుఖావహన్తి వుత్తం హోతి. ధమ్మియా కథాయాతి పానకానిసంసపటిసంయుత్తాయ. అయఞ్హి కేణియో సాయన్హసమయే భగవతో ఆగమనం అస్సోసి. ‘‘తుచ్ఛహత్థో భగవన్తం దస్సనాయ గన్తుం లజ్జమానో వికాలభోజనా విరతానమ్పి పానకం కప్పతీ’’తి చిన్తేత్వా పఞ్చహి కాజసతేహి సుసఙ్ఖతం బదరపానం గాహాపేత్వా అగమాసి. యథాహ భేసజ్జక్ఖన్ధకే ‘‘అథ ఖో కేణియస్స జటిలస్స ఏతదహోసి, కిం ను ఖో అహం సమణస్స గోతమస్స హరాపేయ్య’’న్తి (మహావ. ౩౦౦) సబ్బం వేదితబ్బం. తతో నం భగవా యథా సేక్ఖసుత్తే (మ. ని. ౨.౨౨ ఆదయో) సాకియే ఆవసథానిసంసపటిసంయుత్తాయ కథాయ, గోసిఙ్గసాలవనే (మ. ని. ౧.౩౨౫ ఆదయో) తయో కులపుత్తే సామగ్గిరసానిసంసపటిసంయుత్తాయ, రథవినీతే (మ. ని. ౧.౨౫౨ ఆదయో) జాతిభూమకే భిక్ఖూ దసకథావత్థుపటిసంయుత్తాయ, ఏవం తఙ్ఖణానురూపాయ పానకానిసంసపటిసంయుత్తాయ కథాయ పానకదానానిసంసం సన్దస్సేసి, తథారూపానం పుఞ్ఞానం పునపి కత్తబ్బతాయ నియోజేన్తో సమాదపేసి, అబ్భుస్సాహం జనేన్తో సముత్తేజేసి, సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికేన ఫలవిసేసేన పహంసేన్తో సమ్పహంసేసి. తేనాహ ‘‘ధమ్మియా కథాయ…పే… సమ్పహంసేసీ’’తి. సో భియ్యోసోమత్తాయ భగవతి పసన్నో భగవన్తం నిమన్తేసి, భగవా చస్స తిక్ఖత్తుం పటిక్ఖిపిత్వా అధివాసేసి. తేనాహ ‘‘అథ ఖో కేణియో జటిలో…పే… అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేనా’’తి.

కిమత్థం పన పటిక్ఖిపి భగవాతి? పునప్పునం యాచనాయ చస్స పుఞ్ఞవుడ్ఢి భవిస్సతి, బహుతరఞ్చ పటియాదేస్సతి, తతో అడ్ఢతేలసానం భిక్ఖుసతానం పటియత్తం అడ్ఢసోళసన్నం పాపుణిస్సతీతి. కుతో అపరాని తీణి సతానీతి చే? అప్పటియత్తేయేవ హి భత్తే సేలో బ్రాహ్మణో తీహి మాణవకసతేహి సద్ధిం పబ్బజిస్సతి, తం దిస్వా భగవా ఏవమాహాతి. మిత్తామచ్చేతి మిత్తే చ కమ్మకరే చ. ఞాతిసాలోహితేతి సమానలోహితే ఏకయోనిసమ్బన్ధే పుత్తధీతాదయో అవసేసబన్ధవే చ. యేనాతి యస్మా. మేతి మయ్హం. కాయవేయ్యావటికన్తి కాయేన వేయ్యావచ్చం. మణ్డలమాళం పటియాదేతీతి సేతవితానమణ్డపం కరోతి.

తిణ్ణం వేదానన్తి ఇరుబ్బేదయజుబ్బేదసామవేదానం. సహ నిఘణ్డునా చ కేటుభేన చ సనిఘణ్డుకేటుభానం. నిఘణ్డూతి నామనిఘణ్డురుక్ఖాదీనం వేవచనప్పకాసకం సత్థం. కేటుభన్తి కిరియాకప్పవికప్పో కవీనం ఉపకారాయ సత్థం. సహ అక్ఖరప్పభేదేన సాక్ఖరప్పభేదానం. అక్ఖరప్పభేదోతి సిక్ఖా చ నిరుత్తి చ. ఇతిహాసపఞ్చమానన్తి అథబ్బనవేదం చతుత్థం కత్వా ‘‘ఇతిహ ఆస ఇతిహ ఆసా’’తి ఈదిసవచనపటిసంయుత్తో పురాణకథాసఙ్ఖాతో ఇతిహాసో పఞ్చమో ఏతేసన్తి ఇతిహాసపఞ్చమా. తేసం ఇతిహాసపఞ్చమానం. పదం తదవసేసఞ్చ బ్యాకరణం అజ్ఝేతి వేదేతి చాతి పదకో వేయ్యాకరణో. లోకాయతే వితణ్డవాదసత్థే మహాపురిసలక్ఖణాధికారే చ ద్వాదససహస్సే మహాపురిసలక్ఖణసత్థే అనూనో పరిపూరకారీతి లోకాయతమహాపురిసలక్ఖణేసు అనవయో, అవయో న హోతీతి వుత్తం హోతి. అవయో నామ యో తాని అత్థతో చ గన్థతో చ సన్ధారేతుం న సక్కోతి.

జఙ్ఘాయ హితం విహారం జఙ్ఘావిహారం, చిరాసనాదిజనితం పరిస్సమం వినోదేతుం జఙ్ఘాపసారణత్థం అదీఘచారికన్తి వుత్తం హోతి. అనుచఙ్కమమానోతి చఙ్కమమానో ఏవ. అనువిచరమానోతి ఇతో చితో చ చరమానో. కేణియస్స జటిలస్స అస్సమోతి కేణియస్స అస్సమం నివేసనం. ఆవాహోతి కఞ్ఞాగహణం. వివాహోతి కఞ్ఞాదానం. మహాయఞ్ఞోతి మహాయజనం. మాగధోతి మగధానం ఇస్సరో. మహతియా సేనాయ సమన్నాగతత్తా సేనియో. బిమ్బీతి సువణ్ణం, తస్మా సారసువణ్ణసదిసవణ్ణతాయ బిమ్బిసారో. సో మే నిమన్తితోతి సో మయా నిమన్తితో.

అథ బ్రాహ్మణో పుబ్బే కతాధికారత్తా బుద్ధసద్దం సుత్వావ అమతేనేవాభిసిత్తో విమ్హయరూపత్తా ఆహ – ‘‘బుద్ధోతి, భో కేణియ, వదేసీ’’తి. ఇతరో యథాభూతం ఆచిక్ఖన్తో ఆహ – ‘‘బుద్ధోతి, భో సేల, వదామీ’’తి. తతో నం పునపి దళ్హీకరణత్థం పుచ్ఛి, ఇతరోపి తథేవ ఆరోచేసి. అథ కప్పసతసహస్సేహిపి బుద్ధసద్దస్స దుల్లభభావం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఘోసోపి ఖో ఏసో దుల్లభో లోకస్మిం యదిదం బుద్ధో’’తి. తత్థ యదిదన్తి నిపాతో, యో ఏసోతి వుత్తం హోతి.

అథ బ్రాహ్మణో బుద్ధసద్దం సుత్వా ‘‘కిం ను ఖో సో సచ్చమేవ బుద్ధో, ఉదాహు నామమత్తమేవస్స బుద్ధో’’తి వీమంసితుకామో చిన్తేసి, అభాసి ఏవ వా ‘‘ఆగతాని ఖో పన…పే… వివట్టచ్ఛదో’’తి. తత్థ ‘‘మన్తేసూ’’తి వేదేసు. ‘‘తథాగతో కిర ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి పటికచ్చేవ సుద్ధావాసదేవా బ్రాహ్మణవేసేన లక్ఖణాని పక్ఖిపిత్వా వేదే వాచేన్తి ‘‘తదనుసారేన మహేసక్ఖా సత్తా తథాగతం జానిస్సన్తీ’’తి. తేన పుబ్బే వేదేసు మహాపురిసలక్ఖణాని ఆగచ్ఛన్తి. పరినిబ్బుతే పన తథాగతే కమేన అన్తరధాయన్తి, తేన ఏతరహి నత్థి. మహాపురిసస్సాతి పణిధిసమాదానఞాణసమాదానకరుణాదిగుణమహతో పురిసస్స. ద్వేవ గతియోతి ద్వే ఏవ నిట్ఠా. కామఞ్చాయం గతిసద్దో ‘‘పఞ్చ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, గతియో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౫౩) భవభేదే, ‘‘గతీ మిగానం పవన’’న్తిఆదీసు (పరి. ౩౩౯) నివాసట్ఠానే, ‘‘ఏవం అధిమత్తగతిమన్తో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౬౧) పఞ్ఞాయం, ‘‘గతిగత’’న్తిఆదీసు (చూళవ. ౨౦౪) విసటభావే వత్తతి, ఇధ పన నిట్ఠాయం వేదితబ్బో. తత్థ కిఞ్చాపి యేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో రాజా హోతి చక్కవత్తి, న తేహి ఏవ బుద్ధో. జాతిసామఞ్ఞతో పన తానియేవ తానీతి వుచ్చన్తి. తస్మా వుత్తం ‘‘యేహి సమన్నాగతస్సా’’తి.

సచే అగారం అజ్ఝావసతీతి యది అగారే వసతి. రాజా హోతి చక్కవత్తీతి చతూహి అచ్ఛరియధమ్మేహి సఙ్గహవత్థూహి చ లోకం రఞ్జనతో రాజా. చక్కరతనం వత్తేతి, చతూహి సమ్పత్తిచక్కేహి, వత్తతి, తేహి చ పరం వత్తేతి, పరహితాయ చ ఇరియాపథచక్కానం వత్తో ఏతస్మిం అత్థీతి చక్కవత్తి. ఏత్థ చ రాజాతి సామఞ్ఞం, చక్కవత్తీతి విసేసనం. ధమ్మేన చరతీతి ధమ్మికో, ఞాయేన సమేన వత్తతీతి అత్థో. ధమ్మేన రజ్జం లభిత్వా రాజా జాతోతి ధమ్మరాజా. పరహితధమ్మకరణేన వా ధమ్మికో, అత్తహితధమ్మకరణేన ధమ్మరాజా. చతురన్తాయ ఇస్సరోతి చాతురన్తో, చతుసముద్దన్తాయ చత్తుబ్బిధదీపవిభూసితాయ చ పథవియా ఇస్సరోతి అత్థో. అజ్ఝత్తం కోధాదిపచ్చత్థికే బహిద్ధా చ సబ్బరాజానో విజేసీతి విజితావీ. జనపదత్థావరియప్పత్తోతి జనపదే ధువభావం థావరభావం పత్తో, న సక్కా కేనచి చాలేతుం, జనపదో వా తమ్హి థావరియప్పత్తో అనుస్సుక్కో సకమ్మనిరతో అచలో అసమ్పవేధీతిపి జనపదత్థావరియప్పత్తో.

సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స ఏతాని కతమానీతి అత్థో. చక్కరతనం…పే… పరిణాయకరతనమేవ సత్తమన్తి తాని సబ్బప్పకారతో రతనసుత్తవణ్ణనాయం వుత్తాని. తేసు అయం చక్కవత్తిరాజా చక్కరతనేన అజితం జినాతి, హత్థిఅస్సరతనేహి విజితే యథాసుఖమనువిచరతి, పరిణాయకరతనేన విజితమనురక్ఖతి, సేసేహి ఉపభోగసుఖమనుభవతి. పఠమేన చస్స ఉస్సాహసత్తియోగో, హత్థిఅస్సగహపతిరతనేహి పభుసత్తియోగో, పరిణాయకరతనేన మన్తసత్తియోగో సుపరిపుణ్ణో హోతి, ఇత్థిమణిరతనేహి చ తివిధసత్తియోగఫలం. సో ఇత్థిమణిరతనేహి భోగసుఖమనుభోతి, సేసేహి ఇస్సరియసుఖం. విసేసతో చస్స పురిమాని తీణి అదోసకుసలమూలజనితకమ్మానుభావేన సమ్పజ్జన్తి, మజ్ఝిమాని అలోభకుసలమూలజనితకమ్మానుభావేన, పచ్ఛిమమేకం అమోహకుసలమూలజనితకమ్మానుభావేనాతి వేదితబ్బం.

పరోసహస్సన్తి అతిరేకసహస్సం. సూరాతి అభీరుకజాతికా. వీరఙ్గరూపాతి దేవపుత్తసదిసకాయా, ఏవం తావేకే. అయం పనేత్థ సభావో వీరాతి ఉత్తమసూరా వుచ్చన్తి, వీరానం అఙ్గం వీరఙ్గం, వీరకారణం వీరియన్తి వుత్తం హోతి. వీరఙ్గం రూపం ఏతేసన్తి వీరఙ్గరూపా, వీరియమయసరీరా వియాతి వుత్తం హోతి. పరసేనప్పమద్దనాతి సచే పటిముఖం తిట్ఠేయ్య పరసేనా, తం పమద్దితుం సమత్థాతి అధిప్పాయో. ధమ్మేనాతి ‘‘పాణో న హన్తబ్బో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౨౪౪; మ. ని. ౩.౨౫౭) పఞ్చసీలధమ్మేన. అరహం హోతి సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే వివట్టచ్ఛదోతి ఏత్థ రాగదోసమోహమానదిట్ఠిఅవిజ్జాదుచ్చరితఛదనేహి సత్తహి పటిచ్ఛన్నే కిలేసన్ధకారే లోకే తం ఛదనం వివట్టేత్వా సమన్తతో సఞ్జాతాలోకో హుత్వా ఠితోతి వివట్టచ్ఛదో. తత్థ పఠమేన పదేన పూజారహతా, దుతియేన తస్సా హేతు యస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధోతి. తతియేన బుద్ధత్తహేతు వివట్టచ్ఛదతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. అథ వా వివట్టో చ విచ్ఛదో చాతి వివట్టచ్ఛదో, వట్టరహితో ఛదనరహితో చాతి వుత్తం హోతి. తేన అరహం వట్టాభావేన సమ్మాసమ్బుద్ధో ఛదనాభావేనాతి ఏవం పురిమపదద్వయస్సేవ హేతుద్వయం వుత్తం హోతి. దుతియేన వేసారజ్జేన చేత్థ పురిమసిద్ధి, పఠమేన దుతియసిద్ధి, తతియచతుత్థేహి తతియసిద్ధి హోతి. పురిమఞ్చ ధమ్మచక్ఖుం, దుతియం బుద్ధచక్ఖుం, తతియం సమన్తచక్ఖుం సాధేతీతి వేదితబ్బం.

ఇదాని భగవతో సన్తికం గన్తుకామో ఆహ – ‘‘కహం పన భో…పే… సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి. ఏవం వుత్తేతిఆదీసు యేనేసాతి యేన దిసాభాగేన ఏసా. నీలవనరాజీతి నీలవణ్ణరుక్ఖపన్తి. వనం కిర మేఘపన్తిసదిసం. యత్థ భగవా తదా విహాసి, తం నిద్దిసన్తో ఆహ – ‘‘యేనేసా భో, సేల, నీలవనరాజీ’’తి. తత్థ ‘‘సో విహరతీ’’తి అయం పనేత్థ పాఠసేసో, భుమ్మత్థే వా కరణవచనం. పదే పదన్తి పదసమీపే పదం. తేన తురితగమనం పటిసేధేతి. దురాసదా హీతి కారణం ఆహ, యస్మా తే దురాసదా, తస్మా ఏవం భోన్తో ఆగచ్ఛన్తూతి. కిం పన కారణా దురాసదాతి చే? సీహావ ఏకచరా. యథా హి సీహా సహాయకిచ్చాభావతో ఏకచరా, ఏవం తేపి వివేకకామతాయ. ‘‘యదా చాహ’’న్తిఆదినా పన తే మాణవకే ఉపచారం సిక్ఖాపేతి. తత్థ మా ఓపాతేథాతి మా పవేసేథ, మా కథేథాతి వుత్తం హోతి. ఆగమేన్తూతి పటిమానేన్తు, యావ కథా పరియోసానం గచ్ఛతి, తావ తుణ్హీ భవన్తూతి అత్థో.

సమన్నేసీతి గవేసి. యేభుయ్యేనాతి బహుకాని అద్దస, అప్పకాని నాద్దస. తతో యాని న అద్దస, తాని దీపేన్తో ఆహ ‘‘ఠపేత్వా ద్వే’’తి. కఙ్ఖతీతి కఙ్ఖం ఉప్పాదేతి పత్థనం ‘‘అహో వత పస్సేయ్య’’న్తి. విచికిచ్ఛతీతి తతో తతో తాని విచినన్తో కిచ్ఛతి న సక్కోతి దట్ఠుం. నాధిముచ్చతీతి తాయ విచికిచ్ఛాయ సన్నిట్ఠానం న గచ్ఛతి. న సమ్పసీదతీతి తతో ‘‘పరిపుణ్ణలక్ఖణో అయ’’న్తి భగవతి పసాదం నాపజ్జతి. కఙ్ఖాయ వా సుదుబ్బలవిమతి వుత్తా, విచికిచ్ఛాయ మజ్ఝిమా, అనధిముచ్చనతాయ బలవతీ, అసమ్పసాదేన తేహి తీహి ధమ్మేహి చిత్తస్స కాలుస్సియభావో.

కోసోహితేతి వత్థికోసేన పటిచ్ఛన్నే. వత్థగుయ్హేతి అఙ్గజాతే. భగవతో హి వరవారణస్సేవ కోసోహితం వత్థగుయ్హం సువణ్ణవణ్ణం పదుమగబ్భసమానం. తం సో వత్థపటిచ్ఛన్నత్తా అపస్సన్తో అన్తోముఖగతాయ చ జివ్హాయ పహూతభావం అసల్లక్ఖేన్తో తేసు ద్వీసు లక్ఖణేసు కఙ్ఖీ అహోసి విచికిచ్ఛీ. తథారూపన్తి కథం రూపం? కిమేత్థ అమ్హేహి వత్తబ్బం, వుత్తమేతం నాగసేనత్థేరేనేవ మిలిన్దరఞ్ఞా పుట్ఠేన (మి. ప. ౪.౩.౩) –

‘‘దుక్కరం, భన్తే నాగసేన, భగవతా కతన్తి. కిం, మహారాజాతి? మహాజనేన హిరికరణోకాసం బ్రహ్మాయుబ్రాహ్మణస్స చ అన్తేవాసిఉత్తరస్స చ బావరిస్స అన్తేవాసీనం సోళసన్నం బ్రాహ్మణానఞ్చ సేలస్స బ్రాహ్మణస్స అన్తేవాసీనం తిసతమాణవానఞ్చ దస్సేసి, భన్తేతి. న, మహారాజ, భగవా గుయ్హం దస్సేతి, ఛాయం భగవా దస్సేతి, ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖరిత్వా నివాసననివత్థం కాయబన్ధనబద్ధం చీవరపారుతం ఛాయారూపకమత్తం దస్సేతి, మహారాజాతి. ఛాయారూపే దిట్ఠే సతి దిట్ఠో ఏవ నను, భన్తేతి. తిట్ఠతేతం, మహారాజ, హదయరూపం దిస్వా బుజ్ఝనకసత్తో భవేయ్య, హదయమంసం నీహరిత్వా దస్సేయ్య సమ్మాసమ్బుద్ధోతి. కల్లోసి, భన్తే, నాగసేనా’’తి (మి. ప. ౪.౩.౩).

నిన్నామేత్వాతి నీహరిత్వా. కణ్ణసోతానుమసనేన చేత్థ దీఘభావో, నాసికాసోతానుమసనేన తనుభావో, నలాటచ్ఛాదనేన పుథులభావో పకాసితోతి వేదితబ్బో. ఆచరియపాచరియానన్తి ఆచరియానఞ్చేవ ఆచరియాచరియానఞ్చ. సకే వణ్ణేతి అత్తనో గుణే.

౫౫౪. పరిపుణ్ణకాయోతి లక్ఖణేహి పరిపుణ్ణతాయ అహీనఙ్గపచ్చఙ్గతాయ చ పరిపుణ్ణసరీరో. సురుచీతి సున్దరసరీరప్పభో. సుజాతోతి ఆరోహపరిణాహసమ్పత్తియా సణ్ఠానసమ్పత్తియా చ సునిబ్బత్తో. చారుదస్సనోతి సుచిరమ్పి పస్సన్తానం అతిత్తిజనకం అప్పటికూలం రమణీయం చారు ఏవ దస్సనం అస్సాతి చారుదస్సనో. కేచి పన భణన్తి ‘‘చారుదస్సనోతి సున్దరనేత్తో’’తి. సువణ్ణవణ్ణోతి సువణ్ణసదిసవణ్ణో. అసీతి భవసి. ఏతం సబ్బపదేహి యోజేతబ్బం. సుసుక్కదాఠోతి సుట్ఠు సుక్కదాఠో. భగవతో హి దాఠాహి చన్దకిరణా వియ అతివియ పణ్డరరంసియో నిచ్ఛరన్తి. తేనాహ – ‘‘సుసుక్కదాఠోసీ’’తి.

౫౫౫. మహాపురిసలక్ఖణాతి పుబ్బే వుత్తబ్యఞ్జనానేవ వచనన్తరేన నిగమేన్తో ఆహ.

౫౫౬. ఇదాని తేసు లక్ఖణేసు అత్తనో అభిరుచితేహి లక్ఖణేహి భగవన్తం థునన్తో ఆహ – ‘‘పసన్ననేత్తో’’తిఆది. భగవా హి పఞ్చవణ్ణపసాదసమ్పత్తియా పసన్ననేత్తో, పరిపుణ్ణచన్దమణ్డలసదిసముఖత్తా సుముఖో, ఆరోహపరిణాహసమ్పత్తియా బ్రహా, బహ్ముజుగత్తతాయ ఉజు, జుతిమన్తతాయ పతాపవా. యమ్పి చేత్థ పుబ్బే వుత్తం, తం ‘‘మజ్ఝే సమణసఙ్ఘస్సా’’తి ఇమినా పరియాయేన థునతా పున వుత్తం. ఈదిసో హి ఏవం విరోచతి. ఏస నయో ఉత్తరగాథాయపి.

౫౫౭-౮. ఉత్తమవణ్ణినోతి ఉత్తమవణ్ణసమ్పన్నస్స. జమ్బుసణ్డస్సాతి జమ్బుదీపస్స. పాకటేన ఇస్సరియం వణ్ణయన్తో ఆహ, అపిచ చక్కవత్తి చతున్నమ్పి దీపానం ఇస్సరో హోతి.

౫౫౯. ఖత్తియాతి జాతిఖత్తియా. భోజాతి భోగియా. రాజానోతి యే కేచి రజ్జం కారేన్తా. అనుయన్తాతి అనుగామినో సేవకా. రాజాభిరాజాతి రాజూనం పూజనియో రాజా హుత్వా, చక్కవత్తీతి అధిప్పాయో. మనుజిన్దోతి మనుస్సాధిపతి పరమిస్సరో హుత్వా.

౫౬౦. ఏవం వుత్తే భగవా ‘‘యే తే భవన్తి అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధా, తే సకే వణ్ణే భఞ్ఞమానే అత్తానం పాతుకరోన్తీ’’తి ఇమం సేలస్స మనోరథం పూరేన్తో ఆహ ‘‘రాజాహమస్మీ’’తి. తత్రాయమధిప్పాయో – యం ఖో మం త్వం సేల యాచసి ‘‘రాజా అరహసి భవితుం చక్కవత్తీ’’తి, ఏత్థ అప్పోస్సుక్కో హోతి, రాజాహమస్మి, సతి చ రాజత్తే యథా అఞ్ఞో రాజా సమానోపి యోజనసతం వా అనుసాసతి, ద్వే తీణి వా చత్తారి వా పఞ్చ వా యోజనసతాని యోజనసహస్సం వా చక్కవత్తి హుత్వాపి చతుదీపపరియన్తమత్తం వా, నాహమేవం పరిచ్ఛిన్నవిసయో. అహఞ్హి ధమ్మరాజా అనుత్తరో భవగ్గతో అవీచిపరియన్తం కత్వా తిరియం అప్పమేయ్యా లోకధాతుయో అనుసాసామి. యావతా హి అపదద్విపదాదిభేదా సత్తా, అహం తేసం అగ్గో. న హి మే కోచి సీలేన వా…పే… విముత్తిఞాణదస్సనేన వా పటిభాగో అత్థి. స్వాహం ఏవం ధమ్మరాజా అనుత్తరో అనుత్తరేనేవ చతుసతిపట్ఠానాదిభేదబోధిపక్ఖియసఙ్ఖాతేన ధమ్మేన చక్కం వత్తేమి ‘‘ఇదం పజహథ, ఇదం ఉపసమ్పజ్జ విహరథా’’తిఆదినా ఆణాచక్కం, ‘‘ఇదం ఖో పన, భిక్ఖవే, దుక్ఖం అరియసచ్చ’’న్తిఆదినా (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౪) పరియత్తిధమ్మేన ధమ్మచక్కమేవ వా. చక్కం అప్పటివత్తియన్తి యం చక్కం అప్పటివత్తియం హోతి సమణేన వా…పే… కేనచి లోకస్మిన్తి.

౫౬౧-౨. ఏవం అత్తానం ఆవికరోన్తం భగవన్తం దిస్వా పీతిసోమనస్సజాతో సేలో దళ్హికరణత్థం ‘‘సమ్బుద్ధో పటిజానాసీ’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ కో ను సేనాపతీతి ధమ్మరఞ్ఞో భోతో, ధమ్మేన పవత్తితస్స ధమ్మచక్కస్స అనుప్పవత్తకో సేనాపతి కోతి పుచ్ఛి.

౫౬౩. తేన చ సమయేన భగవతో దక్ఖిణపస్సే ఆయస్మా సారిపుత్తో నిసిన్నో హోతి సువణ్ణపుఞ్జో వియ సిరియా సోభమానో, తం దస్సేన్తో భగవా ‘‘మయా పవత్తిత’’న్తి గాథమాహ. తత్థ అనుజాతో తథాగతన్తి తథాగతహేతు అనుజాతో, తథాగతేన హేతునా జాతోతి అత్థో.

౫౬౪. ఏవం ‘‘కో ను సేనాపతీ’’తి పఞ్హం బ్యాకరిత్వా యం సేలో ఆహ – ‘‘సమ్బుద్ధో పటిజానాసీ’’తి, తత్ర నం నిక్కఙ్ఖం కాతుకామో ‘‘నాహం పటిఞ్ఞామత్తేనేవ పటిజానామి, అపిచాహం ఇమినా కారణేన బుద్ధో’’తి ఞాపేతుం ‘‘అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తి గాథమాహ. తత్థ అభిఞ్ఞేయ్యన్తి విజ్జా చ విముత్తి చ. మగ్గసచ్చసముదయసచ్చాని పన భావేతబ్బపహాతబ్బాని, హేతువచనేన పన ఫలసిద్ధితో తేసం ఫలాని నిరోధసచ్చదుక్ఖసచ్చానిపి వుత్తానేవ భవన్తి. యతో సచ్ఛికాతబ్బం సచ్ఛికతం, పరిఞ్ఞేయ్యం పరిఞ్ఞాతన్తి ఏవమ్పేత్థ వుత్తమేవ హోతి. ఏవం చతుసచ్చభావనాఫలఞ్చ విజ్జావిముత్తిం దస్సేన్తో ‘‘బుజ్ఝితబ్బం బుజ్ఝిత్వా బుద్ధో జాతోస్మీ’’తి యుత్తేన హేతునా బుద్ధత్తం సాధేతి.

౫౬౫-౭. ఏవం నిప్పరియాయేన అత్తానం పాతుకత్వా అత్తని కఙ్ఖావితరణత్థం బ్రాహ్మణం అభిత్థరయమానో ‘‘వినయస్సూ’’తి గాథాత్తయమాహ. తత్థ సల్లకత్తోతి రాగసల్లాదిసత్తసల్లకత్తనో. బ్రహ్మభూతోతి సేట్ఠభూతో. అతితులోతి తులం అతీతో ఉపమం అతీతో, నిరూపమోతి అత్థో. మారసేనప్పమద్దనోతి ‘‘కామా తే పఠమా సేనా’’తిఆదికాయ ‘‘పరే చ అవజానాతీ’’తి (సు. ని. ౪౪౦; మహాని. ౨౮; చూళని. నన్దమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౪౭) ఏవం వుత్తాయ మారపరిససఙ్ఖాతాయ మారసేనాయ పమద్దనో. సబ్బామిత్తేతి ఖన్ధకిలేసాభిసఙ్ఖారమచ్చుదేవపుత్తమారాదికే సబ్బపచ్చత్థికే. వసీకత్వాతి అత్తనో వసే వత్తేత్వా. అకుతోభయోతి కుతోచి అభయో.

౫౬౮-౭౦. ఏవం వుత్తే సేలో బ్రాహ్మణో తావదేవ భగవతి సఞ్జాతప్పసాదో పబ్బజ్జాపేక్ఖో హుత్వా ‘‘ఇమం భవన్తో’’తి గాథాత్తయమాహ యథా తం పరిపాకగతాయ ఉపనిస్సయసమ్పత్తియా సమ్మా చోదియమానో. తత్థ కణ్హాభిజాతికోతి చణ్డాలాదినీచకులే జాతో.

౫౭౧. తతో తేపి మాణవకా తథేవ పబ్బజ్జాపేక్ఖా హుత్వా ‘‘ఏతఞ్చే రుచ్చతి భోతో’’తి గాథమాహంసు యథా తం తేన సద్ధిం కతాధికారా కులపుత్తా.

౫౭౨. అథ సేలో తేసు మాణవకేసు తుట్ఠచిత్తో తే దస్సేన్తో పబ్బజ్జం యాచమానో ‘‘బ్రాహ్మణా’’తి గాథమాహ.

౫౭౩. తతో భగవా యస్మా సేలో అతీతే పదుముత్తరస్స భగవతో సాసనే తేసంయేవ తిణ్ణం పురిససతానం గణసేట్ఠో హుత్వా తేహి సద్ధిం పరివేణం కారాపేత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని చ కత్వా కమేన దేవమనుస్ససమ్పత్తిం అనుభవమానో పచ్ఛిమే భవే తేసంయేవ ఆచరియో హుత్వా నిబ్బత్తో, తఞ్చ నేసం కమ్మం విముత్తిపరిపాకాయ పరిపక్కం ఏహిభిక్ఖుభావస్స చ ఉపనిస్సయభూతం, తస్మా తే సబ్బేవ ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేన్తో ‘‘స్వాక్ఖాత’’న్తి గాథమాహ. తత్థ సన్దిట్ఠికన్తి పచ్చక్ఖం. అకాలికన్తి మగ్గానన్తరఫలుప్పత్తితో న కాలన్తరే పత్తబ్బఫలం. యత్థాతి యన్నిమిత్తా. మగ్గబ్రహ్మచరియనిమిత్తా హి పబ్బజ్జా అప్పమత్తస్స సతివిప్పవాసవిరహితస్స తీసు సిక్ఖాసు సిక్ఖతో అమోఘా హోతి. తేనాహ – ‘‘స్వాక్ఖాతం…పే… సిక్ఖతో’’తి.

ఏవఞ్చ వత్వా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి భగవా అవోచ. తే సబ్బే పత్తచీవరధరా హుత్వా ఆకాసేనాగమ్మ భగవన్తం అభివాదేసుం. ఏవమిమం తేసం ఏహిభిక్ఖుభావం సన్ధాయ సఙ్గీతికారా ‘‘అలత్థ ఖో సేలో…పే… ఉపసమ్పద’’న్తి ఆహంసు.

భుత్తావిన్తి భుత్తవన్తం. ఓనీతపత్తపాణిన్తి పత్తతో ఓనీతపాణిం, అపనీతహత్థన్తి వుత్తం హోతి. తత్థ ‘‘ఉపగన్త్వా’’తి పాఠసేసో దట్ఠబ్బో. ఇతరథా హి భగవన్తం ఏకమన్తం నిసీదీతి న యుజ్జతి.

౫౭౪. అగ్గిహుత్తముఖాతి భగవా కేణియస్స చిత్తానుకూలవసేన అనుమోదన్తో ఏవమాహ. తత్థ అగ్గిపరిచరియం వినా బ్రాహ్మణానం యఞ్ఞాభావతో ‘‘అగ్గిహుత్తముఖా యఞ్ఞా’’తి వుత్తం. అగ్గిహుత్తసేట్ఠా అగ్గిహుత్తపధానాతి అత్థో. వేదే సజ్ఝాయన్తేహి పఠమం సజ్ఝాయితబ్బతో సావిత్తీ ‘‘ఛన్దసో ముఖ’’న్తి వుత్తా. మనుస్సానం సేట్ఠతో రాజా ‘‘ముఖ’’న్తి వుత్తో. నదీనం ఆధారతో పటిసరణతో చ సాగరో ‘‘ముఖ’’న్తి వుత్తో. చన్దయోగవసేన ‘‘అజ్జ కత్తికా అజ్జ రోహినీ’’తి సఞ్జాననతో ఆలోకకరణతో సోమ్మభావతో చ ‘‘నక్ఖత్తానం ముఖం చన్దో’’తి వుత్తో. తపన్తానం అగ్గత్తా ఆదిచ్చో ‘‘తపతం ముఖ’’న్తి వుత్తో. దక్ఖిణేయ్యానం పన అగ్గత్తా విసేసేన తస్మిం సమయే బుద్ధప్పముఖం సఙ్ఘం సన్ధాయ ‘‘పుఞ్ఞం ఆకఙ్ఖమానానం, సఙ్ఘో వే యజతం ముఖ’’న్తి వుత్తో. తేన సఙ్ఘో పుఞ్ఞస్స ఆయముఖన్తి దస్సేతి.

౫౭౬. యం తం సరణన్తి అఞ్ఞబ్యాకరణగాథమాహ. తస్సత్థో – పఞ్చహి చక్ఖూహి చక్ఖుమా భగవా, యస్మా మయం ఇతో అట్ఠమే దివసే తం సరణం అగమమ్హ, తస్మా సత్తరత్తేన తవ సాసనే అనుత్తరేన దమథేన దన్తమ్హ. అహో తే సరణస్స ఆనుభావోతి.

౫౭౭-౮. తతో పరం భగవన్తం ద్వీహి గాథాహి థునిత్వా తతియాయ వన్దనం యాచతి –

౫౭౯.

‘‘భిక్ఖవో తిసతా ఇమే, తిట్ఠన్తి పఞ్జలీకతా;

పాదే వీర పసారేహి, నాగా వన్దన్తు సత్థునో’’తి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సేలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సల్లసుత్తవణ్ణనా

౫౮౦. అనిమిత్తన్తి సల్లసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతో కిర ఉపట్ఠాకో ఏకో ఉపాసకో, తస్స పుత్తో కాలమకాసి. సో పుత్తసోకాభిభూతో సత్తాహం నిరాహారో అహోసి. తం అనుకమ్పన్తో భగవా తస్స ఘరం గన్త్వా సోకవినోదనత్థం ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ అనిమత్తన్తి కిరియాకారనిమిత్తవిరహితం. యథా హి ‘‘యదాహం అక్ఖిం వా నిఖణిస్సామి, భముకం వా ఉక్ఖిపిస్సామి, తేన నిమిత్తేన తం భణ్డం అవహరా’’తిఆదీసు కిరియాకారనిమిత్తమత్థి, న ఏవం జీవితే. న హి సక్కా లద్ధుం ‘‘యావాహం ఇదం వా ఇదం వా కరోమి, తావ త్వం జీవ, మా మీయా’’తి. అనఞ్ఞాతన్తి అతో ఏవ న సక్కా ఏకంసేన అఞ్ఞాతుం ‘‘ఏత్తకం వా ఏత్తకం వా కాలం ఇమినా జీవితబ్బ’’న్తి గతియా ఆయుపరియన్తవసేన వా. యథా హి చాతుమహారాజికాదీనం పరిమితం ఆయు, న తథా మచ్చానం, ఏవమ్పి ఏకంసేన అనఞ్ఞాతం.

కసిరన్తి అనేకపచ్చయపటిబద్ధవుత్తిభావతో కిచ్ఛం న సుఖయాపనీయం. తథా హి తం అస్సాసపటిబద్ధఞ్చ, పస్సాసపటిబద్ధఞ్చ, మహాభూతపటిబద్ధఞ్చ, కబళీకారాహారపటిబద్ధఞ్చ, ఉస్మాపటిబద్ధఞ్చ, విఞ్ఞాణపటిబద్ధఞ్చ. అనస్ససన్తోపి హి న జీవతి అపస్ససన్తోపి. చతూసు చ ధాతూసు కట్ఠముఖాదిఆసీవిసదట్ఠో వియ కాయో పథవీధాతుప్పకోపేన తావ థద్ధో హోతి కలిఙ్గరసదిసో. యథాహ –

‘‘పత్థద్ధో భవతీ కాయో, దట్ఠో కట్ఠముఖేన వా;

పథవీధాతుప్పకోపేన, హోతి కట్ఠముఖేవ సో’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. ౫౮౪);

ఆపోధాతుప్పకోపేన పూతిభావం ఆపజ్జిత్వా పగ్ఘరితపుబ్బమంసలోహితో అట్ఠిచమ్మావసేసో హోతి. యథాహ –

‘‘పూతికో భవతీ కాయో, దట్ఠో పూతిముఖేన వా;

ఆపోధాతుప్పకోపేన, హోతి పూతిముఖేవ సో’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. ౫౮౪);

తేజోధాతుప్పకోపేన అఙ్గారకాసుయం పక్ఖిత్తో వియ సమన్తా పరిడయ్హతి. యథాహ –

‘‘సన్తత్తో భవతీ కాయో, దట్ఠో అగ్గిముఖేన వా;

తేజోధాతుప్పకోపేన, హోతి అగ్గిముఖేవ సో’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. ౫౮౪);

వాయోధాతుప్పకోపేన సఞ్ఛిజ్జమానసన్ధిబన్ధనో పాసాణేహి కోట్టేత్వా సఞ్చుణ్ణియమానట్ఠికో వియ చ హోతి. యథాహ –

‘‘సఞ్ఛిన్నో భవతీ కాయో, దట్ఠో సత్థముఖేన వా;

వాయోధాతుప్పకోపేన, హోతి సత్థముఖేవ సో’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. ౫౮౪);

ధాతుప్పకోపబ్యాపన్నకాయోపి చ న జీవతి. యదా పన తా ధాతుయో అఞ్ఞమఞ్ఞం పతిట్ఠానాదికిచ్చం సాధేన్తాపి సమం వహన్తి, తదా జీవితం పవత్తతి. ఏవం మహాభూతపటిబద్ధఞ్చ జీవితం. దుబ్భిక్ఖాదీసు పన ఆహారుపచ్ఛేదేన సత్తానం జీవితక్ఖయో పాకటో ఏవ. ఏవం కబళీకారాహారపటిబద్ధఞ్చ జీవితం. తథా అసితపీతాదిపరిపాకే కమ్మజతేజే ఖీణే సత్తా జీవితక్ఖయం పాపుణన్తాపి పాకటా ఏవ. ఏవం ఉస్మాపటిబద్ధఞ్చ జీవితం. విఞ్ఞాణే పన నిరుద్ధే నిరుద్ధతో పభుతి సత్తానం న హోతి జీవితన్తి ఏవమ్పి లోకే పాకటమేవ. ఏవం విఞ్ఞాణపటిబద్ధఞ్చ జీవితం. ఏవం అనేకపచ్చయపటిబద్ధవుత్తిభావతో కసిరం వేదితబ్బం.

పరిత్తఞ్చాతి అప్పకం, దేవానం జీవితం ఉపనిధాయ తిణగ్గే ఉస్సావబిన్దుసదిసం, చిత్తక్ఖణతో ఉద్ధం అభావేన వా పరిత్తం. అతిదీఘాయుకోపి హి సత్తో అతీతేన చిత్తేన జీవిత్థ న జీవతి న జీవిస్సతి, అనాగతేన జీవిస్సతి న జీవతి న జీవిత్థ, పచ్చుప్పన్నేన జీవతి న జీవిత్థ న జీవిస్సతి. వుత్తఞ్చేతం –

‘‘జీవితం అత్తభావో చ, సుఖదుక్ఖా చ కేవలా;

ఏకచిత్తసమాయుత్తా, లహుసో వత్తతే ఖణో.

‘‘చుల్లాసీతిసహస్సాని, కప్పా తిట్ఠన్తి యే మరూ;

నత్వేవ తేపి జీవన్తి, ద్వీహి చిత్తేహి సంయుతా’’తి. (మహాని. ౧౦);

తఞ్చ దుక్ఖేన సంయుతన్తి తఞ్చ జీవితం ఏవం అనిమిత్తమనఞ్ఞాతం కసిరం పరిత్తఞ్చ సమానమ్పి సీతుణ్హడంసమకసాదిసమ్ఫస్సఖుప్పిపాసాసఙ్ఖారదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖదుక్ఖదుక్ఖేహి సంయుతం. కిం వుత్తం హోతి? యస్మా ఈదిసం మచ్చానం జీవితం, తస్మా త్వం యావ తం పరిక్ఖయం న గచ్ఛతి, తావ ధమ్మచరియమేవ బ్రూహయ, మా పుత్తమనుసోచాతి.

౫౮౧. అథాపి మఞ్ఞేయ్యాసి ‘‘సబ్బూపకరణేహి పుత్తం అనురక్ఖన్తస్సాపి మే సో మతో, తేన సోచామీ’’తి, ఏవమ్పి మా సోచి. న హి సో ఉపక్కమో అత్థి, యేన జాతా న మియ్యరే, న హి సక్కా కేనచి ఉపక్కమేన జాతా సత్తా మా మరన్తూతి రక్ఖితున్తి వుత్తం హోతి. తతో యస్మా సో ‘‘జరం పత్వా నామ, భన్తే, మరణం అనురూపం, అతిదహరో మే పుత్తో మతో’’తి చిన్తేసి, తస్మా ఆహ ‘‘జరమ్పి పత్వా మరణం, ఏవంధమ్మా హి పాణినో’’తి, జరం పత్వాపి అప్పత్వాపి మరణం, నత్థి ఏత్థ నియమోతి వుత్తం హోతి.

౫౮౨. ఇదాని తమత్థం నిదస్సనేన సాధేన్తో ‘‘ఫలానమివ పక్కాన’’న్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యథా ఫలానం పక్కానం యస్మా సూరియుగ్గమనతో పభుతి సూరియాతపేన సన్తప్పమానే రుక్ఖే పథవిరసో చ ఆపోరసో చ పత్తతో సాఖం సాఖతో ఖన్ధం ఖన్ధతో మూలన్తి ఏవం అనుక్కమేన మూలతో పథవిమేవ పవిసతి, ఓగమనతో పభుతి పన పథవితో మూలం మూలతో ఖన్ధన్తి ఏవం అనుక్కమేన సాఖాపత్తపల్లవాదీని పున ఆరోహతి, ఏవం ఆరోహన్తో చ పరిపాకగతే ఫలే వణ్టమూలం న పవిసతి. అథ సూరియాతపేన తప్పమానే వణ్టమూలే పరిళాహో ఉప్పజ్జతి. తేన తాని ఫలాని పాతో పాతో నిచ్చకాలం పతన్తి, నేసం పాతో పతనతో భయం హోతి, పతనా భయం హోతీతి అత్థో. ఏవం జాతానం మచ్చానం నిచ్చం మరణతో భయం. పక్కఫలసదిసా హి సత్తాతి.

౫౮౩-౬. కిఞ్చ భియ్యో ‘‘యథాపి కుమ్భకారస్స…పే… జీవిత’’న్తి. తస్మా ‘‘దహరా చ…పే… పరాయణా’’తి ఏవం గణ్హ, ఏవఞ్చ గహేత్వా ‘‘తేసం మచ్చు…పే… ఞాతీ వా పన ఞాతకే’’తి ఏవమ్పి గణ్హ. యస్మా చ న పితా తాయతే పుత్తం, ఞాతీ వా పన ఞాతకే, తస్మా పేక్ఖతంయేవ…పే… నీయతి.

తత్థ అయం యోజనా – పస్సమానానంయేవ ఞాతీనం ‘‘అమ్మ, తాతా’’తిఆదినా నయేన పుథు అనేకప్పకారకం లాలపతంయేవ మచ్చానం ఏకమేకో మచ్చో యథా గో వజ్ఝో ఏవం నీయతి, ఏవం పస్స, ఉపాసక, యావ అతాణో లోకోతి.

౫౮౭. తత్థ యే బుద్ధపచ్చేకబుద్ధాదయో ధితిసమ్పన్నా, తే ‘‘ఏవమబ్భాహతో లోకో మచ్చునా చ జరాయ చ, సో న సక్కా కేనచి పరిత్తాణం కాతు’’న్తి యస్మా జానన్తి, తస్మా ధీరా న సోచన్తి విదిత్వా లోకపరియాయం. ఇమం లోకసభావం ఞత్వా న సోచన్తీతి వుత్తం హోతి.

౫౮౮. త్వం పన యస్స మగ్గం…పే… పరిదేవసి. కిం వుత్తం హోతి? యస్స మాతుకుచ్ఛిం ఆగతస్స ఆగతమగ్గం వా ఇతో చవిత్వా అఞ్ఞత్థ గతస్స గతమగ్గం వా న జానాసి, తస్స ఇమే ఉభో అన్తే అసమ్పస్సం నిరత్థం పరిదేవసి. ధీరా పన తే పస్సన్తా విదిత్వా లోకపరియాయం న సోచన్తీతి.

౫౮౯. ఇదాని ‘‘నిరత్థం పరిదేవసీ’’తి ఏత్థ వుత్తపరిదేవనాయ నిరత్థకభావం సాధేన్తో ‘‘పరిదేవయమానో చే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉదబ్బహేతి ఉబ్బహేయ్య ధారేయ్య, అత్తని సఞ్జనేయ్యాతి అత్థో. సమ్మూళ్హో హింసమత్తానన్తి సమ్మూళ్హో హుత్వా అత్తానం బాధేన్తో. కయిరా చే నం విచక్ఖణోతి యది తాదిసో కఞ్చి అత్థం ఉదబ్బహే, విచక్ఖణోపి నం పరిదేవం కరేయ్య.

౫౯౦. న హి రుణ్ణేనాతి ఏత్థాయం యోజనా – న పన కోచి రుణ్ణేన వా సోకేన వా చేతసో సన్తిం పప్పోతి, అపిచ ఖో పన రోదతో సోచతో చ భియ్యో అస్స ఉప్పజ్జతే దుక్ఖం, సరీరఞ్చ దుబ్బణ్ణియాదీహి ఉపహఞ్ఞతీతి.

౫౯౧. న తేన పేతాతి తేన పరిదేవనేన కాలకతా న పాలేన్తి న యాపేన్తి, న తం తేసం ఉపకారాయ హోతి. తస్మా నిరత్థా పరిదేవనాతి.

౫౯౨. న కేవలఞ్చ నిరత్థా, అనత్థమ్పి ఆవహతి. కస్మా? యస్మా సోకమప్పజహం …పే… వసమన్వగూ. తత్థ అనుత్థునన్తోతి అనుసోచన్తో. వసమన్వగూతి వసం గతో.

౫౯౩. ఏవమ్పి నిరత్థకత్తం అనత్థావహత్తఞ్చ సోకస్స దస్సేత్వా ఇదాని సోకవినయత్థం ఓవదన్తో ‘‘అఞ్ఞేపి పస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ గమినేతి గమికే, పరలోకగమనసజ్జే ఠితేతి వుత్తం హోతి. ఫన్దన్తేవిధ పాణినోతి మరణభయేన ఫన్దమానేయేవ ఇధ సత్తే.

౫౯౪. యేన యేనాతి యేనాకారేన మఞ్ఞన్తి ‘‘దీఘాయుకో భవిస్సతి, అరోగో భవిస్సతీ’’తి. తతో తం అఞ్ఞథాయేవ హోతి, సో ఏవం మఞ్ఞితో మరతిపి, రోగీపి హోతి. ఏతాదిసో అయం వినాభావో మఞ్ఞితప్పచ్చనీకేన హోతి, పస్స, ఉపాసక, లోకసభావన్తి ఏవమేత్థ అధిప్పాయయోజనా వేదితబ్బా.

౫౯౬. అరహతో సుత్వాతి ఇమం ఏవరూపం అరహతో ధమ్మదేసనం సుత్వా. నేసో లబ్భా మయా ఇతీతి సో పేతో ‘‘ఇదాని మయా పున జీవతూ’’తి న లబ్భా ఇతి పరిజానన్తో, వినేయ్య పరిదేవితన్తి వుత్తం హోతి.

౫౯౭. కిఞ్చ భియ్యో – ‘‘యథా సరణమాదిత్తం…పే… ధంసయే’’తి. తత్థ ధీరో ధితిసమ్పదాయ, సపఞ్ఞో సాభావికపఞ్ఞాయ, పణ్డితో బాహుసచ్చపఞ్ఞాయ, కుసలో చిన్తకజాతికతాయ వేదితబ్బో. చిన్తామయసుతమయభావనామయపఞ్ఞాహి వా యోజేతబ్బం.

౫౯౮-౯. న కేవలఞ్చ సోకమేవ, పరిదేవం…పే… సల్లమత్తనో. తత్థ పజప్పన్తి తణ్హం. దోమనస్సన్తి చేతసికదుక్ఖం. అబ్బహేతి ఉద్ధరే. సల్లన్తి ఏతమేవ తిప్పకారం దున్నీహరణట్ఠేన అన్తోవిజ్ఝనట్ఠేన చ సల్లం. పుబ్బే వుత్తం సత్తవిధం రాగాదిసల్లం వా. ఏతస్మిఞ్హి అబ్బూళ్హే సల్లే అబ్బూళ్హసల్లో…పే… నిబ్బుతోతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. తత్థ అసితోతి తణ్హాదిట్ఠీహి అనిస్సితో. పప్పుయ్యాతి పాపుణిత్వా. సేసం ఇధ ఇతో పుబ్బే వుత్తత్తా ఉత్తానత్థమేవ, తస్మా న వణ్ణితం.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సల్లసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. వాసేట్ఠసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి వాసేట్ఠసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అయమేవ యాస్స నిదానే వుత్తా అత్థవణ్ణనం పనస్స వుత్తనయాని ఉత్తానత్థాని చ పదాని పరిహరన్తా కరిస్సామ. ఇచ్ఛానఙ్గలోతి గామస్స నామం. బ్రాహ్మణమహాసాలానం చఙ్కీ తారుక్ఖో తోదేయ్యోతి వోహారనామమేతం. పోక్ఖరసాతి జాణుస్సోణీతి నేమిత్తికం. తేసు కిర ఏకో హిమవన్తపస్సే పోక్ఖరణియా పదుమే నిబ్బత్తో, అఞ్ఞతరో తాపసో తం పదుమం గహేత్వా తత్థ సయితం దారకం దిస్వా సంవడ్ఢేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసి. పోక్ఖరే సయితత్తా ‘‘పోక్ఖరసాతీ’’తి చస్స నామమకాసి. ఏకస్స ఠానన్తరే నేమిత్తికం. తేన కిర జాణుస్సోణినామకం పురోహితట్ఠానం లద్ధం, సో తేనేవ పఞ్ఞాయి.

తే సబ్బేపి అఞ్ఞే చ అభిఞ్ఞాతా అభిఞ్ఞాతా బ్రాహ్మణమహాసాలా కస్మా ఇచ్ఛానఙ్గలే పటివసన్తీతి? వేదసజ్ఝాయనపరివీమంసనత్థం. తేన కిర సమయేన కోసలజనపదే వేదకా బ్రాహ్మణా వేదానం సజ్ఝాయకరణత్థఞ్చ అత్థూపపరిక్ఖణత్థఞ్చ తస్మింయేవ గామే సన్నిపతన్తి. తేన తేపి అన్తరన్తరా అత్తనో భోగగామతో ఆగమ్మ తత్థ పటివసన్తి.

వాసేట్ఠభారద్వాజానన్తి వాసేట్ఠస్స చ భారద్వాజస్స చ. అయమన్తరాకథాతి యం అత్తనో సహాయకభావానురూపం కథం కథేన్తా అనువిచరింసు, తస్సా కథాయ అన్తరా వేమజ్ఝేయేవ అయం అఞ్ఞా కథా ఉదపాదీతి వుత్తం హోతి. సంసుద్ధగహణికోతి సంసుద్ధకుచ్ఛికో, సంసుద్ధాయ బ్రాహ్మణియా ఏవ కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తోతి అధిప్పాయో. ‘‘సమవేపాకినియా గహణియా’’తిఆదీసు హి ఉదరగ్గి ‘‘గహణీ’’తి వుచ్చతి. ఇధ పన మాతుకుచ్ఛి. యావ సత్తమాతి మాతు మాతా, పితు పితాతి ఏవం పటిలోమేన యావ సత్త జాతియో. ఏత్థ చ పితామహో చ పితామహీ చ పితామహా, తథా మాతామహో చ మాతామహీ చ మాతామహా, పితామహా చ మాతామహా చ పితామహాయేవ. పితామహానం యుగం పితామహయుగం. యుగన్తి ఆయుప్పమాణం. అభిలాపమత్తమేవ చేతం, అత్థతో పన పితామహాయేవ పితామహయుగం. అక్ఖిత్తోతి జాతిం ఆరబ్భ ‘‘కిం సో’’తి కేనచి అనవఞ్ఞాతో. అనుపక్కుట్ఠోతి జాతిసన్దోసవాదేన అనుపక్కుట్ఠపుబ్బో. వతసమ్పన్నోతి ఆచారసమ్పన్నో. సఞ్ఞాపేతున్తి ఞాపేతుం బోధేతుం, నిరన్తరం కాతున్తి వుత్తం హోతి. ఆయామాతి గచ్ఛామ.

౬౦౦. అనుఞ్ఞాతపటిఞ్ఞాతాతి ‘‘తేవిజ్జా తుమ్హే’’తి ఏవం మయం ఆచరియేహి చ అనుఞ్ఞాతా అత్తనా చ పటిజానిమ్హాతి అత్థో. అస్మాతి భవామ. ఉభోతి ద్వేపి జనా. అహం పోక్ఖరసాతిస్స, తారుక్ఖస్సాయం మాణవోతి అహం పోక్ఖరసాతిస్స జేట్ఠన్తేవాసీ అగ్గసిస్సో, అయం తారుక్ఖస్సాతి అధిప్పాయేన భణతి ఆచరియసమ్పత్తిం అత్తనో సమ్పత్తిఞ్చ దీపేన్తో.

౬౦౧. తేవిజ్జానన్తి తివేదానం. కేవలినోతి నిట్ఠఙ్గతా. అస్మసేతి అమ్హ భవామ. ఇదాని తం కేవలిభావం విత్థారేన్తో ఆహ – ‘‘పదకస్మా…పే… సాదిసా’’తి. తత్థ జప్పేతి వేదే. కమ్మునాతి దసవిధేన కుసలకమ్మపథకమ్మునా. అయఞ్హి పుబ్బే సత్తవిధం కాయవచీకమ్మం సన్ధాయ ‘‘యతో ఖో భో సీలవా హోతీ’’తి ఆహ. తివిధం మనోకమ్మం సన్ధాయ ‘‘వతసమ్పన్నో’’తి ఆహ. తేన సమన్నాగతో హి ఆచారసమ్పన్నో హోతి.

౬౦౨-౫. ఇదాని తం వచనన్తరేన దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అహఞ్చ కమ్మునా బ్రూమీ’’తి. ఖయాతీతన్తి ఊనభావం అతీతం, పరిపుణ్ణన్తి అత్థో. పేచ్చాతి ఉపగన్త్వా. నమస్సన్తీతి నమో కరోన్తి. చక్ఖుం లోకే సముప్పన్నన్తి అవిజ్జన్ధకారే లోకే, తం అన్ధకారం విధమిత్వా లోకస్స దిట్ఠధమ్మికాదిఅత్థసన్దస్సనేన చక్ఖు హుత్వా సముప్పన్నం.

౬౦౬. ఏవం అభిత్థవిత్వా వాసేట్ఠేన యాచితో భగవా ద్వేపి జనే సఙ్గణ్హన్తో ఆహ – ‘‘తేసం వో అహం బ్యక్ఖిస్స’’న్తిఆది. తత్థ బ్యక్ఖిస్సన్తి బ్యాకరిస్సామి. అనుపుబ్బన్తి తిట్ఠతు తావ బ్రాహ్మణచిన్తా, కీటపటఙ్గతిణరుక్ఖతో పభుతి వో అనుపుబ్బం బ్యక్ఖిస్సన్తి ఏవమేత్థ అధిప్పాయో వేదితబ్బో, ఏవం విత్థారకథాయ వినేతబ్బా హి తే మాణవకా. జాతివిభఙ్గన్తి జాతివిత్థారం. అఞ్ఞమఞ్ఞా హి జాతియోతి తేసం తేసఞ్హి పాణానం జాతియో అఞ్ఞా అఞ్ఞా నానప్పకారాతి అత్థో.

౬౦౭. తతో పాణానం జాతివిభఙ్గే కథేతబ్బే ‘‘తిణరుక్ఖేపి జానాథా’’తి అనుపాదిన్నకానం తావ కథేతుం ఆరద్ధో. తం కిమత్థమితి చే? ఉపాదిన్నేసు సుఖఞాపనత్థం. అనుపాదిన్నేసు హి జాతిభేదే గహితే ఉపాదిన్నేసు సో పాకటతరో హోతి. తత్థ తిణాని నామ అన్తోఫేగ్గూని బహిసారాని. తస్మా తాలనాళికేరాదయోపి తిణసఙ్గహం గచ్ఛన్తి. రుక్ఖా నామ బహిఫేగ్గూ అన్తోసారా. తిణాని చ రుక్ఖా చ తిణరుక్ఖా. తే ఉపయోగబహువచనేన దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘తిణరుక్ఖేపి జానాథా’’తి. న చాపి పటిజానరేతి ‘‘మయం తిణా, మయం రుక్ఖా’’తి ఏవమ్పి న పటిజానన్తి. లిఙ్గం జాతిమయన్తి అపటిజానన్తానమ్పి చ తేసం జాతిమయమేవ సణ్ఠానం అత్తనో మూలభూతతిణాదిసదిసమేవ హోతి. కిం కారణం? అఞ్ఞమఞ్ఞా హి జాతియో, యస్మా అఞ్ఞా తిణజాతి, అఞ్ఞా రుక్ఖజాతి; తిణేసుపి అఞ్ఞా తాలజాతి, అఞ్ఞా నాళికేరజాతీతి ఏవం విత్థారేతబ్బం.

తేన కిం దీపేతి? యం జాతివసేన నానా హోతి, తం అత్తనో పటిఞ్ఞం పరేసం వా ఉపదేసం వినాపి అఞ్ఞజాతితో విసేసేన గయ్హతి. యది చ జాతియా బ్రాహ్మణో భవేయ్య, సోపి అత్తనో పటిఞ్ఞం పరేసం వా ఉపదేసం వినా ఖత్తియతో వేస్ససుద్దతో వా విసేసేన గయ్హేయ్య, న చ గయ్హతి, తస్మా న జాతియా బ్రాహ్మణోతి. పరతో పన ‘‘యథా ఏతాసు జాతీసూ’’తి ఇమాయ గాథాయ ఏతమత్థం వచీభేదేనేవ ఆవికరిస్సతి.

౬౦౮. ఏవం అనుపాదిన్నేసు జాతిభేదం దస్సేత్వా ఉపాదిన్నేసు తం దస్సేన్తో ‘‘తతో కీటే’’తి ఏవమాదిమాహ. తత్థ కీటాతి కిమయో. పటఙ్గాతి పటఙ్గాయేవ. యావ కున్థకిపిల్లికేతి కున్థకిపిల్లికం పరియన్తం కత్వాతి అత్థో.

౬౦౯. ఖుద్దకేతి కాళకకణ్డకాదయో. మహల్లకేతి ససబిళారాదయో. సబ్బే హి తే అనేకవణ్ణా.

౬౧౦. పాదూదరేతి ఉదరపాదే, ఉదరంయేవ యేసం పాదాతి వుత్తం హోతి. దీఘపిట్ఠికేతి సప్పానఞ్హి సీసతో యావ నఙ్గుట్ఠా పిట్ఠి ఏవ హోతి, తేన తే ‘‘దీఘపిట్ఠికా’’తి వుచ్చన్తి. తేపి అనేకప్పకారా ఆసీవిసాదిభేదేన.

౬౧౧. ఓదకేతి ఉదకమ్హి జాతే. మచ్ఛాపి అనేకప్పకారా రోహితమచ్ఛాదిభేదేన.

౬౧౨. పక్ఖీతి సకుణే. తే హి పక్ఖానం అత్థితాయ ‘‘పక్ఖీ’’తి వుచ్చన్తి. పత్తేహి యన్తీతి పత్తయానా. వేహాసే గచ్ఛన్తీతి విహఙ్గమా. తేపి అనేకప్పకారా కాకాదిభేదేన.

౬౧౩. ఏవం థలజలాకాసగోచరానం పాణానం జాతిభేదం దస్సేత్వా ఇదాని యేనాధిప్పాయేన తం దస్సేసి, తం ఆవికరోన్తో ‘‘యథా ఏతాసూ’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో సఙ్ఖేపతో పుబ్బే వుత్తాధిప్పాయవణ్ణనావసేనేవ వేదితబ్బో.

౬౧౪-౬. విత్థారతో పనేత్థ యం వత్తబ్బం, తం సయమేవ దస్సేన్తో ‘‘న కేసేహీ’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం యోజనా – యం వుత్తం ‘‘నత్థి మనుస్సేసు లిఙ్గం జాతిమయం పుథూ’’తి, తం ఏవం నత్థీతి వేదితబ్బం. సేయ్యథిదం, న కేసేహీతి. న హి ‘‘బ్రాహ్మణానం ఈదిసా కేసా హోన్తి, ఖత్తియానం ఈదిసా’’తి నియమో అత్థి యథా హత్థిఅస్సమిగాదీనన్తి ఇమినా నయేన సబ్బం యోజేతబ్బం. లిఙ్గం జాతిమయం నేవ, యథా అఞ్ఞాసు జాతిసూతి ఇదం పన వుత్తస్సేవత్థస్స నిగమనన్తి వేదితబ్బం. తస్స యోజనా – తదేవ యస్మా ఇమేహి కేసాదీహి నత్థి మనుస్సేసు లిఙ్గం జాతిమయం పుథు, తస్మా వేదితబ్బమేతం ‘‘బ్రాహ్మణాదిభేదేసు మనుస్సేసు లిఙ్గం జాతిమయం నేవ యథా అఞ్ఞాసు జాతీసూ’’తి.

౬౧౭. ఇదాని ఏవం జాతిభేదే అసన్తేపి బ్రాహ్మణో ఖత్తియోతి ఇదం నానత్తం యథా జాతం, తం దస్సేతుం ‘‘పచ్చత్త’’న్తి గాథమాహ. తస్సత్థో – ఏతం తిరచ్ఛానానం వియ యోనిసిద్ధమేవ కేసాదిసణ్ఠానానత్తం మనుస్సేసు బ్రాహ్మణాదీనం అత్తనో అత్తనో సరీరేసు న విజ్జతి. అవిజ్జమానేపి పన ఏతస్మిం యదేతం బ్రాహ్మణో ఖత్తియోతి నానత్తవిధానపరియాయం వోకారం, తం వోకారఞ్చ మనుస్సేసు సమఞ్ఞాయ పవుచ్చతి, వోహారమత్తేన వుచ్చతీతి.

౬౧౯-౬౨౫. ఏత్తావతా భగవా భారద్వాజస్స వాదం నిగ్గహేత్వా ఇదాని యది జాతియా బ్రాహ్మణో భవేయ్య, ఆజీవసీలాచారవిపన్నోపి బ్రాహ్మణో భవేయ్య. యస్మా పన పోరాణా బ్రాహ్మణా తస్స బ్రాహ్మణభావం న ఇచ్ఛన్తి లోకే చ అఞ్ఞేపి పణ్డితమనుస్సా, తస్మా వాసేట్ఠస్స వాదపగ్గహణత్థం తం దస్సేన్తో ‘‘యో హి కోచి మనుస్సేసూ’’తిఆదికా అట్ఠ గాథాయో ఆహ. తత్థ గోరక్ఖన్తి ఖేత్తరక్ఖం, కసికమ్మన్తి వుత్తం హోతి. పథవీ హి ‘‘గో’’తి వుచ్చతి, తప్పభేదో చ ఖేత్తం. పుథుసిప్పేనాతి తన్తవాయకమ్మాదినానాసిప్పేన. వోహారన్తి వణిజ్జం. పరపేస్సేనాతి పరేసం వేయ్యావచ్చేన. ఇస్సత్థన్తి ఆవుధజీవికం, ఉసుఞ్చ సత్తిఞ్చాతి వుత్తం హోతి. పోరోహిచ్చేనాతి పురోహితకమ్మేన.

౬౨౬. ఏవం బ్రాహ్మణసమయేన చ లోకవోహారేన చ ఆజీవసీలాచారవిపన్నస్స అబ్రాహ్మణభావం సాధేత్వా ఏవం సన్తే న జాతియా బ్రాహ్మణో, గుణేహి పన బ్రాహ్మణో హోతి. తస్మా యత్థ యత్థ కులే జాతో యో గుణవా, సో బ్రాహ్మణో, అయమేత్థ ఞాయోతి ఏవమేతం ఞాయం అత్థతో ఆపాదేత్వా పున తదేవ ఞాయం వచీభేదేన పకాసేన్తో ఆహ ‘‘న చాహం బ్రాహ్మణం బ్రూమీ’’తి.

తస్సత్థో – అహం పన య్వాయం చతూసు యోనీసు యత్థ కత్థచి జాతో, తత్రాపి వా విసేసేన యో బ్రాహ్మణసమఞ్ఞితాయ మాతరి సమ్భూతో, తం యోనిజం మత్తిసమ్భవం యా చాయం ‘‘ఉభతో సుజాతో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౩౦౩; మ. ని. ౨.౪౨౪) నయేన బ్రాహ్మణేహి బ్రాహ్మణస్స పరిసుద్ధఉప్పత్తిమగ్గసఙ్ఖాతా యోని కథీయతి, ‘‘సంసుద్ధగహణికో’’తి ఇమినా చ మాతుసమ్పత్తి, తతోపి జాతసమ్భూతత్తా ‘‘యోనిజో మత్తిసమ్భవో’’తి చ వుచ్చతి, తమ్పి యోనిజం మత్తిసమ్భవం ఇమినా చ యోనిజమత్తిసమ్భవమత్తేన బ్రాహ్మణం న బ్రూమి. కస్మా? యస్మా ‘‘భో భో’’తి వచనమత్తేన అఞ్ఞేహి సకిఞ్చనేహి విసిట్ఠత్తా భోవాదీ నామ సో హోతి, సచే హోతి సకిఞ్చనో. యో పనాయం యత్థ కత్థచి కులే జాతోపి రాగాదికిఞ్చనాభావేన అకిఞ్చనో, సబ్బగహణపటినిస్సగ్గేన చ అనాదానో, అకిఞ్చనం అనాదానం తమహం బ్రూమి బ్రాహ్మణం. కస్మా? యస్మా బాహితపాపోతి.

౬౨౭. కిఞ్చ భియ్యో – ‘‘సబ్బసంయోజనం ఛేత్వా’’తిఆదికా సత్తవీసతి గాథా. తత్థ సబ్బసంయోజనన్తి దసవిధం సంయోజనం. న పరితస్సతీతి తణ్హాయ న తస్సతి. తమహన్తి తం అహం రాగాదీనం సఙ్గానం అతిక్కన్తత్తా సఙ్గాతిగం, చతున్నమ్పి యోగానం అభావేన విసంయుత్తం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౨౮. నద్ధిన్తి నయ్హనభావేన పవత్తం కోధం. వరత్తన్తి బన్ధనభావేన పవత్తం తణ్హం. సన్దానం సహనుక్కమన్తి అనుసయానుక్కమసహితం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిసన్దానం, ఇదం సబ్బమ్పి ఛిన్దిత్వా ఠితం అవిజ్జాపలిఘస్స ఉక్ఖిత్తత్తా ఉక్ఖిత్తపలిఘం చతున్నం సచ్చాన్నం బుద్ధత్తా బుద్ధం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౨౯. అదుట్ఠోతి ఏవం దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసఞ్చ పాణిఆదీహి పోథనఞ్చ అన్దుబన్ధనాదీహి బన్ధనఞ్చ యో అకుద్ధమానసో హుత్వా అధివాసేసి, ఖన్తిబలేన సమన్నాగతత్తా ఖన్తీబలం, పునప్పునం ఉప్పత్తియా అనీకభూతేన తేనేవ ఖన్తీబలానీకేన సమన్నాగతత్తా బలానీకం తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౦. వతన్తన్తి ధుతవతేన సమన్నాగతం, చతుపారిసుద్ధిసీలేన సీలవన్తం, తణ్హాఉస్సదాభావేన అనుస్సదం, ఛళిన్ద్రియదమనేన దన్తం, కోటియం ఠితేన అత్తభావేన అన్తిమసారీరం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౧. యో న లిమ్పతీతి ఏవమేవ యో అబ్భన్తరే దువిధేపి కామే న లిమ్పతి, తస్మిం కామే న సణ్ఠాతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౨. దుక్ఖస్సాతి ఖన్ధదుక్ఖస్స. పన్నభారన్తి ఓహితక్ఖన్ధభారం చతూహి యోగేహి సబ్బకిలేసేహి వా విసంయుత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౩. గమ్భీరపఞ్ఞన్తి గమ్భీరేసు ఖన్ధాదీసు పవత్తాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతం, ధమ్మోజపఞ్ఞాయ మేధావిం, ‘‘అయం దుగ్గతియా, అయం సుగతియా, అయం నిబ్బానస్స మగ్గో, అయం అమగ్గో’’తి ఏవం మగ్గే అమగ్గే చ ఛేకతాయ మగ్గామగ్గస్స కోవిదం, అరహత్తసఙ్ఖాతం ఉత్తమత్థమనుప్పత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౪. అసంసట్ఠన్తి దస్సనసవనసముల్లాపపరిభోగకాయసంసగ్గానం అభావేన అసంసట్ఠం. ఉభయన్తి గిహీహి చ అనగారేహి చాతి ఉభయేహిపి అసంసట్ఠం. అనోకసారిన్తి అనాలయచారిం, తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౫. నిధాయాతి నిక్ఖిపిత్వా ఓరోపేత్వా. తసేసు థావరేసు చాతి తణ్హాతాసేన తసేసు తణ్హాభావేన థిరతాయ థావరేసు. యో న హన్తీతి యో ఏవం సబ్బసత్తేసు విగతపటిఘతాయ నిక్ఖిత్తదణ్డో నేవ కఞ్చి సయం హనతి, న అఞ్ఞేన ఘాతేతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౬. అవిరుద్ధన్తి ఆఘాతవసేన విరుద్ధేసుపి లోకియమహాజనేసు ఆఘాతాభావేన అవిరుద్ధం, హత్థగతే దణ్డే వా సత్థే వా అవిజ్జమానేపి పరేసం పహారదానతో అవిరతత్తా అత్తదణ్డేసు జనేసు నిబ్బుతం నిక్ఖిత్తదణ్డం, పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ‘‘అహం మమ’’న్తి గహితత్తా సాదానేసు, తస్స గహణస్స అభావేన అనాదానం తం ఏవరూపం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౭. ఆరగ్గాతి యస్సేతే రాగాదయో అయఞ్చ పరగుణమక్ఖణలక్ఖణో మక్ఖో ఆరగ్గా సాసపో వియ పపతితో, యథా సాసపో ఆరగ్గే న సన్తిట్ఠతి, ఏవం చిత్తే న తిట్ఠతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౮. అకక్కసన్తి అఫరుసం. విఞ్ఞాపనిన్తి అత్థవిఞ్ఞాపనిం. సచ్చన్తి భూతం. నాభిసజేతి యాయ గిరాయ అఞ్ఞం కుజ్ఝాపనవసేన న లగ్గాపేయ్య. ఖీణాసవో నామ ఏవరూపమేవ గిరం భాసేయ్య. తస్మా తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౩౯. సాటకాభరణాదీసు దీఘం వా రస్సం వా, మణిముత్తాదీసు అణుం వా థూలం వా మహగ్ఘఅప్పగ్ఘవసేన సుభం వా అసుభం వా యో పుగ్గలో ఇమస్మిం లోకే పరపరిగ్గహితం నాదియతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౦. నిరాసాసన్తి నిత్తణ్హం. విసంయుత్తన్తి సబ్బకిలేసేహి వియుత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౧. ఆలయాతి తణ్హా. అఞ్ఞాయ అకథంకథీతి అట్ఠ వత్థూని యథాభూతం జానిత్వా అట్ఠవత్థుకాయ విచికిచ్ఛాయ నిబ్బిచికిచ్ఛో. అమతోగధమనుప్పత్తన్తి అమతం నిబ్బానం ఓగహేత్వా అనుప్పత్తం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౨. ఉభోతి ద్వేపి పుఞ్ఞాని పాపాని చ ఛడ్డేత్వాతి అత్థో. సఙ్గన్తి రాగాదిభేదం సఙ్గం. ఉపచ్చగాతి అతిక్కన్తో. తమహం వట్టమూలసోకేన అసోకం, అబ్భన్తరే రాగరజాదీనం అభావేన విరజం, నిరుపక్కిలేసతాయ సుద్ధం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౩. విమలన్తి అబ్భాదిమలవిరహితం. సుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. విప్పసన్నన్తి పసన్నచిత్తం. అనావిలన్తి కిలేసావిలత్తవిరహితం. నన్దీభవపరిక్ఖీణన్తి తీసు భవేసు పరిక్ఖీణతణ్హం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౪. యో భిక్ఖు ఇమం రాగపలిపథఞ్చేవ కిలేసదుగ్గఞ్చ సంసారవట్టఞ్చ చతున్నం సచ్చానం అప్పటివిజ్ఝనకమోహఞ్చ అతీతో, చత్తారో ఓఘే తిణ్ణో హుత్వా పారం అనుప్పత్తో, దువిధేన ఝానేన ఝాయీ, తణ్హాయ అభావేన అనేజో, కథంకథాయ అభావేన అకథంకథీ, ఉపాదానానం అభావేన అనుపాదియిత్వా కిలేసనిబ్బానేన నిబ్బుతో, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౫. యో పుగ్గలో, ఇధ లోకే, ఉభోపి కామే హిత్వా అనాగారో హుత్వా పరిబ్బజతి, తం పరిక్ఖీణకామఞ్చేవ పరిక్ఖీణభవఞ్చ అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౬. యో ఇధ లోకే ఛద్వారికం తణ్హం జహిత్వా ఘరావాసేన అనత్థికో అనాగారో హుత్వా పరిబ్బజతి, తణ్హాయ చేవ భవస్స చ పరిక్ఖీణత్తా తణ్హాభవపరిక్ఖీణం తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౭. మానుసకం యోగన్తి మానుసకం ఆయుఞ్చేవ పఞ్చవిధకామగుణే చ. దిబ్బయోగేపి ఏసేవ నయో. ఉపచ్చగాతి యో మానుసకం యోగం హిత్వా దిబ్బం అతిక్కన్తో, తం సబ్బేహి చతూహి యోగేహి విసంయుత్తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౮. రతిన్తి పఞ్చకామగుణరతిం. అరతిన్తి అరఞ్ఞవాసే ఉక్కణ్ఠితత్తం. సీతిభూతన్తి నిబ్బుతం, నిరుపధిన్తి నిరుపక్కిలేసం, వీరన్తి తం ఏవరూపం సబ్బం ఖన్ధలోకం అభిభవిత్వా ఠితం వీరియవన్తం అహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౪౯. యో వేదీతి యో సత్తానం సబ్బాకారేన చుతిఞ్చ పటిసన్ధిఞ్చ పాకటం కత్వా జానాతి, తమహం అలగ్గతాయ అసత్తం, పటిపత్తియా సుట్ఠు గతత్తా సుగతం, చతున్నం సచ్చానం బుద్ధతాయ బుద్ధం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౫౦. యస్సాతి యస్సేతే దేవాదయో గతిం న జానన్తి, తమహం ఆసవానం ఖీణతాయ ఖీణాసవం, కిలేసేహి ఆరకత్తా అరహన్తం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౫౧. పురేతి అతీతక్ఖన్ధేసు. పచ్ఛాతి అనాగతేసు. మజ్ఝేతి పచ్చుప్పన్నేసు. కిఞ్చనన్తి యస్సేతేసు ఠానేసు తణ్హాగాహసఙ్ఖాతం కిఞ్చనం నత్థి. తమహం రాగకిఞ్చనాదీహి అకిఞ్చనం. కస్సచి గహణస్స అభావేన అనాదానం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౫౨. అచ్ఛమ్భితత్తేన ఉసభసదిసతాయ ఉసభం, ఉత్తమట్ఠేన పవరం, వీరియసమ్పత్తియా వీరం, మహన్తానం సీలక్ఖన్ధాదీనం ఏసితత్తా మహేసిం, తిణ్ణం మారానం విజితత్తా విజితావినం, నిన్హాతకిలేసతాయ న్హాతకం, చతుసచ్చబుద్ధతాయ బుద్ధం తం ఏవరూపం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౫౩. యో పుబ్బేనివాసం పాకటం కత్వా జానాతి, ఛబ్బీసతిదేవలోకభేదం సగ్గం, చతుబ్బిధం అపాయఞ్చ దిబ్బచక్ఖునా పస్సతి, అథో జాతిక్ఖయసఙ్ఖాతం అరహత్తం పత్తో, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి అత్థో.

౬౫౪. ఏవం భగవా గుణతో బ్రాహ్మణం వత్వా ‘‘యే ‘జాతితో బ్రాహ్మణో’తి అభినివేసం కరోన్తి, తే ఇదం వోహారమత్తం అజానన్తా, సా చ నేసం దిట్ఠి దుద్దిట్ఠీ’’తి దస్సేన్తో ‘‘సమఞ్ఞా హేసా’’తి గాథాద్వయమాహ. తస్సత్థో – ‘‘యదిదం బ్రాహ్మణో ఖత్తియో భారద్వాజో వాసేట్ఠో’’తి నామగోత్తం పకప్పితం, సమఞ్ఞా హేసా లోకస్మిం, పఞ్ఞత్తివోహారమత్తన్తి వేదితబ్బం. కస్మా? యస్మా సమ్ముచ్చా సముదాగతం సమనుఞ్ఞాయ ఆగతం. తఞ్హి తత్థ తత్థ జాతకాలేయేవస్స ఞాతిసాలోహితేహి పకప్పితం కతం. నో చేతం ఏవం పకప్పేయ్యుం, న కోచి కఞ్చి దిస్వా ‘‘అయం బ్రాహ్మణో’’తి వా ‘‘భారద్వాజో’’తి వా జానేయ్య.

౬౫౫. ఏవం పకప్పితఞ్చేతం దీఘరత్తమనుసయితం దిట్ఠిగతమజానతం, ‘‘పకప్పితం నామగోత్తం, నామగోత్తమత్తమేతం సంవోహారత్థం పకప్పిత’’న్తి అజానన్తానం సత్తానం హదయే దీఘరత్తం దిట్ఠిగతమనుసయితం, తస్స అనుసయితత్తా తం నామగోత్తం అజానన్తా తే పబ్రువన్తి ‘‘జాతియా హోతి బ్రాహ్మణో’’తి, అజానన్తాయేవ ఏవం వదన్తీతి వుత్తం హోతి.

౬౫౬-౭. ఏవం ‘‘యే ‘జాతితో బ్రాహ్మణో’తి అభినివేసం కరోన్తి, తే ఇదం వోహారమత్తమజానన్తా, సా చ నేసం దిట్ఠి దుద్దిట్ఠీ’’తి దస్సేత్వా ఇదాని నిప్పరియాయమేవ జాతివాదం పటిక్ఖిపన్తో కమ్మవాదఞ్చ నిరోపేన్తో ‘‘న జచ్చా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ‘‘కమ్మునా బ్రాహ్మణో హోతి, కమ్మునా హోతి అబ్రాహ్మణో’’తి ఇమిస్సా ఉపడ్ఢగాథాయ అత్థవిత్థారణత్థం ‘‘కస్సకో కమ్మునా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కమ్మునాతి పచ్చుప్పన్నేన కసికమ్మాదినిబ్బత్తకచేతనాకమ్మునా.

౬౫౯. పటిచ్చసముప్పాదదస్సాతి ‘‘ఇమినా పచ్చయేన ఏవం హోతీ’’తి ఏవం పటిచ్చసముప్పాదదస్సావినో. కమ్మవిపాకకోవిదాతి సమ్మానావమానారహే కులే కమ్మవసేన ఉప్పత్తి హోతి, అఞ్ఞాపి హీనపణీతతా హీనపణీతే కమ్మే విపచ్చమానే హోతీతి ఏవం కమ్మవిపాకకుసలా.

౬౬౦. ‘‘కమ్మునావత్తతీ’’తి గాథాయ పన ‘‘లోకో’’తి వా ‘‘పజా’’తి వా ‘‘సత్తా’’తి వా ఏకోయేవ అత్థో, వచనమత్తమేవ నానం. పురిమపదేన చేత్థ ‘‘అత్థి బ్రహ్మా మహాబ్రహ్మా…పే… సేట్ఠో సజితా వసీ పితా భూతభబ్యాన’’న్తి (దీ. ని. ౧.౪౨) ఇమిస్సా దిట్ఠియా నిసేధో వేదితబ్బో. కమ్మునా హి వత్తతి తాసు తాసు గతీసు ఉప్పజ్జతి లోకో, తస్స కో సజితాతి? దుతియేన ‘‘ఏవం కమ్మునా ఉప్పన్నోపి చ పవత్తియమ్పి అతీతపచ్చుప్పన్నభేదేన కమ్మునా ఏవ పవత్తతి, సుఖదుక్ఖాని పచ్చనుభోన్తో హీనపణీతాదిభావం ఆపజ్జన్తో పవత్తతీ’’తి దస్సేతి. తతియేన తమేవత్థం నిగమేతి ‘‘ఏవం సబ్బథాపి కమ్మనిబన్ధనా సత్తా కమ్మేనేవ బద్ధా హుత్వా పవత్తన్తి, న అఞ్ఞథా’’తి. చతుత్థేన తమత్థం ఉపమాయ విభావేతి రథస్సాణీవ యాయతోతి. యథా రథస్స యాయతో ఆణి నిబన్ధనం హోతి, న తాయ అనిబద్ధో యాతి, ఏవం లోకస్స ఉప్పజ్జతో చ పవత్తతో చ కమ్మం నిబన్ధనం, న తేన అనిబద్ధో ఉప్పజ్జతి నప్పవత్తతి.

౬౬౧. ఇదాని యస్మా ఏవం కమ్మనిబన్ధనో లోకో, తస్మా సేట్ఠేన కమ్మునా సేట్ఠభావం దస్సేన్తో ‘‘తపేనా’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ తపేనాతి ఇన్ద్రియసంవరేన. బ్రహ్మచరియేనాతి సిక్ఖానిస్సితేన వుత్తావసేససేట్ఠచరియేన. సంయమేనాతి సీలేన. దమేనాతి పఞ్ఞాయ. ఏతేన సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతేన కమ్మునా బ్రాహ్మణో హోతి. కస్మా? యస్మా ఏతం బ్రాహ్మణముత్తమం, యస్మా ఏతం కమ్మం ఉత్తమో బ్రాహ్మణభావోతి వుత్తం హోతి. ‘‘బ్రహ్మాన’’న్తిపి పాఠో, తస్సత్థో – బ్రహ్మం ఆనేతీతి బ్రహ్మానం, బ్రహ్మభావం ఆనేతి ఆవహతి దేతీతి వుత్తం హోతి.

౬౬౨. దుతియగాథాయ సన్తోతి సన్తకిలేసో. బ్రహ్మా సక్కోతి బ్రహ్మా చ సక్కో చ. యో ఏవరూపో, సో న కేవలం బ్రాహ్మణో, అపిచ ఖో బ్రహ్మా చ సక్కో చ సో విజానతం పణ్డితానం, ఏవం వాసేట్ఠ జానాహీతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ వాసేట్ఠసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. కోకాలికసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి కోకాలికసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇమస్స సుత్తస్స ఉప్పత్తి అత్థవణ్ణనాయమేవ ఆవి భవిస్సతి. అత్థవణ్ణనాయ చస్స ఏవం మే సుతన్తిఆది వుత్తనయమేవ. అథ ఖో కోకాలికోతి ఏత్థ పన కో అయం కోకాలికో, కస్మా చ ఉపసఙ్కమీతి? వుచ్చతే – అయం కిర కోకాలికరట్ఠే కోకాలికనగరే కోకాలికసేట్ఠిస్స పుత్తో పబ్బజిత్వా పితరా కారాపితే విహారేయేవ పటివసతి ‘‘చూళకోకాలికో’’తి నామేన, న దేవదత్తస్స సిస్సో. సో హి బ్రాహ్మణపుత్తో ‘‘మహాకోకాలికో’’తి పఞ్ఞాయి.

భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే ద్వే అగ్గసావకా పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం జనపదచారికం చరమానా ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ వివేకవాసం వసితుకామా తే భిక్ఖూ ఉయ్యోజేత్వా అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ తస్మిం జనపదే తం నగరం పత్వా తం విహారం అగమంసు. తత్థ తే కోకాలికేన సద్ధిం సమ్మోదిత్వా తం ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, మయం ఇధ తేమాసం వసిస్సామ, మా కస్సచి ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తేమాసే అతీతే ఇతరదివసం పగేవ నగరం పవిసిత్వా ఆరోచేసి – ‘‘తుమ్హే అగ్గసావకే ఇధాగన్త్వా వసమానే న జానిత్థ, న తే కోచి పచ్చయేనాపి నిమన్తేతీ’’తి. నగరవాసినో ‘‘కస్మా నో, భన్తే, నారోచయిత్థా’’తి. కిం ఆరోచితేన, కిం నాద్దసథ ద్వే భిక్ఖూ వసన్తే, నను ఏతే అగ్గసావకాతి. తే ఖిప్పం సన్నిపతిత్వా సప్పిగుళవత్థాదీని ఆనేత్వా కోకాలికస్స పురతో నిక్ఖిపింసు. సో చిన్తేసి – ‘‘పరమప్పిచ్ఛా అగ్గసావకా ‘పయుత్తవాచాయ ఉప్పన్నో లాభో’తి ఞత్వా న సాదియిస్సన్తి, అసాదియన్తా అద్ధా ‘ఆవాసికస్స దేథా’తి భణిస్సన్తి, హన్దాహం ఇమం లాభం గాహాపేత్వా గచ్ఛామీ’’తి. సో తథా అకాసి, థేరా దిస్వావ పయుత్తవాచాయ ఉప్పన్నభావం ఞత్వా ‘‘ఇమే పచ్చయా నేవ అమ్హాకం న కోకాలికస్స వట్టన్తీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఆవాసికస్స దేథా’’తి అవత్వా పటిక్ఖిపిత్వా పక్కమింసు. తేన కోకాలికో ‘‘కథఞ్హి నామ అత్తనా అగ్గణ్హన్తా మయ్హమ్పి న దాపేసు’’న్తి దోమనస్సం ఉప్పాదేసి.

తే భగవతో సన్తికం అగమంసు. భగవా చ పవారేత్వా సచే అత్తనా జనపదచారికం న గచ్ఛతి, అగ్గసావకే పేసేతి – ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారికం బహుజనహితాయా’’తిఆదీని (మహావ. ౩౨) వత్వా. ఇదమాచిణ్ణం తథాగతానం. తేన ఖో పన సమయేన అత్తనా అగన్తుకామో హోతి. అథ ఖో ఇమే పునదేవ ఉయ్యోజేసి – ‘‘గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, చరథ చారిక’’న్తి. తే పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం చారికం చరమానా అనుపుబ్బేన తస్మిం రట్ఠే తమేవ నగరం అగమంసు. నాగరా థేరే సఞ్జానిత్వా సహ పరిక్ఖారేహి దానం సజ్జేత్వా నగరమజ్ఝే మణ్డపం కత్వా దానం అదంసు, థేరానఞ్చ పరిక్ఖారే ఉపనామేసుం. థేరా గహేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అదంసు. తం దిస్వా కోకాలికో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే పుబ్బే అప్పిచ్ఛా అహేసుం, ఇదాని లోభాభిభూతా పాపిచ్ఛా జాతా, పుబ్బేపి అప్పిచ్ఛసన్తుట్ఠపవివిత్తసదిసా మఞ్ఞే, ఇమే పాపిచ్ఛా అసన్తగుణపరిదీపకా పాపభిక్ఖూ’’తి. సో థేరే ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే పుబ్బే అప్పిచ్ఛా సన్తుట్ఠా పవివిత్తా వియ అహువత్థ, ఇదాని పనత్థ పాపభిక్ఖూ జాతా’’తి వత్వా పత్తచీవరమాదాయ తావదేవ తరమానరూపో నిక్ఖమిత్వా గన్త్వా ‘‘భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేస్సామీ’’తి సావత్థాభిముఖో గన్త్వా అనుపుబ్బేన భగవన్తం ఉపసఙ్కమి. అయమేత్థ కోకాలికో, ఇమినా కారణేన ఉపసఙ్కమి. తేన వుత్తం ‘‘అథ ఖో కోకాలికో భిక్ఖు యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీ’’తిఆది.

భగవా తం తురితతురితం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ ఆవజ్జేత్వా అఞ్ఞాసి – ‘‘అగ్గసావకే అక్కోసితుకామో ఆగతో’’తి. ‘‘సక్కా ను ఖో పటిసేధేతు’’న్తి చ ఆవజ్జేన్తో ‘‘న సక్కా, థేరేసు అపరజ్ఝిత్వా ఆగతో, ఏకంసేన పదుమనిరయే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి అద్దస. ఏవం దిస్వాపి పన ‘‘సారిపుత్తమోగ్గల్లానేపి నామ గరహన్తం సుత్వా న నిసేధేతీ’’తి పరూపవాదమోచనత్థం అరియూపవాదస్స మహాసావజ్జభావదస్సనత్థఞ్చ ‘‘మా హేవ’’న్తిఆదినా నయేన తిక్ఖత్తుం పటిసేధేసి. తత్థ మా హేవన్తి మా ఏవమాహ, మా ఏవం అభణీతి అత్థో. పేసలాతి పియసీలా. సద్ధాయికోతి సద్ధాగమకరో, పసాదావహోతి వుత్తం హోతి. పచ్చయికోతి పచ్చయకరో, ‘‘ఏవమేత’’న్తి సన్నిట్ఠావహోతి వుత్తం హోతి.

అచిరపక్కన్తస్సాతి పక్కన్తస్స సతో న చిరేనేవ సబ్బో కాయో ఫుటో అహోసీతి కేసగ్గమత్తమ్పి ఓకాసం అవజ్జేత్వా సకలసరీరం అట్ఠీని భిన్దిత్వా ఉగ్గతాహి పీళకాహి అజ్ఝోత్థటం అహోసి. తత్థ యస్మా బుద్ధానుభావేన తథారూపం కమ్మం బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే విపాకం న దేతి, దస్సనూపచారే పన విజహితమత్తే దేతి, తస్మా తస్స అచిరపక్కన్తస్స పీళకా ఉట్ఠహింసు. తేనేవ వుత్తం ‘‘అచిరపక్కన్తస్స చ కోకాలికస్సా’’తి. అథ కస్మా తత్థేవ న అట్ఠాసీతి చే? కమ్మానుభావేన. ఓకాసకతఞ్హి కమ్మం అవస్సం విపచ్చతి, తం తస్స తత్థ ఠాతుం న దేతి. సో కమ్మానుభావేన చోదియమానో ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. కళాయమత్తియోతి చణకమత్తియో. బేలువసలాటుకమత్తియోతి తరుణబేలువమత్తియో. పభిజ్జింసూతి భిజ్జింసు. తాసు భిన్నాసు సకలసరీరం పనసపక్కం వియ అహోసి. సో పక్కేన గత్తేన అనయబ్యసనం పత్వా దుక్ఖాభిభూతో జేతవనద్వారకోట్ఠకే సయి. అథ ధమ్మస్సవనత్థం ఆగతాగతా మనుస్సా తం దిస్వా ‘‘ధి కోకాలిక, ధి కోకాలిక, అయుత్తమకాసి, అత్తనోయేవ ముఖం నిస్సాయ అనయబ్యసనం పత్తోసీ’’తి ఆహంసు. తేసం సుత్వా ఆరక్ఖదేవతా ధిక్కారం అకంసు, ఆరక్ఖదేవతానం ఆకాసట్ఠదేవతాతి ఇమినా ఉపాయేన యావ అకనిట్ఠభవనా ఏకధిక్కారో ఉదపాది.

తదా చ తురూ నామ భిక్ఖు కోకాలికస్స ఉపజ్ఝాయో అనాగామిఫలం పత్వా సుద్ధావాసేసు నిబ్బత్తో హోతి. సోపి సమాపత్తియా వుట్ఠితో తం ధిక్కారం సుత్వా ఆగమ్మ కోకాలికం ఓవది సారిపుత్తమోగ్గల్లానేసు చిత్తప్పసాదజననత్థం. సో తస్సాపి వచనం అగ్గహేత్వా అఞ్ఞదత్థు తమేవ అపరాధేత్వా కాలం కత్వా పదుమనిరయే ఉప్పజ్జి. తేనాహ – ‘‘అథ ఖో కోకాలికో భిక్ఖు తేనేవాబాధేన…పే… ఆఘాతేత్వా’’తి.

అథ ఖో బ్రహ్మా సహమ్పతీతి కో అయం బ్రహ్మా, కస్మా చ భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతదవోచాతి? అయం కస్సపస్స భగవతో సాసనే సహకో నామ భిక్ఖు అనాగామీ హుత్వా సుద్ధావాసేసు ఉప్పన్నో, తత్థ నం ‘‘సహమ్పతి బ్రహ్మా’’తి సఞ్జానన్తి. సో పన ‘‘అహం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పదుమనిరయం కిత్తేస్సామి, తతో భగవా భిక్ఖూనం ఆరోచేస్సతి. కథానుసన్ధికుసలా భిక్ఖూ తత్థాయుప్పమాణం పుచ్ఛిస్సన్తి, భగవా ఆచిక్ఖన్తో అరియూపవాదే ఆదీనవం పకాసేస్సతీ’’తి ఇమినా కారణేన భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతదవోచ. భగవా తథేవ అకాసి, అఞ్ఞతరోపి భిక్ఖు పుచ్ఛి. తేన చ పుట్ఠో ‘‘సేయ్యథాపి భిక్ఖూ’’తిఆదిమాహ.

తత్థ వీసతిఖారికోతి మాగధకేన పత్థేన చత్తారో పత్థా కోసలరట్ఠే ఏకో పత్థో హోతి, తేన పత్థేన చత్తారో పత్థా ఆళ్హకం, చత్తారి ఆళ్హకాని దోణం, చతుదోణా మానికా, చతుమానికా ఖారీ, తాయ ఖారియా వీసతిఖారికో. తిలవాహోతి తిలసకటం. అబ్బుదో నిరయోతి అబ్బుదో నామ కోచి పచ్చేకనిరయో నత్థి, అవీచిమ్హియేవ అబ్బుదగణనాయ పచ్చనోకాసో పన ‘‘అబ్బుదో నిరయో’’తి వుత్తో. ఏస నయో నిరబ్బుదాదీసు.

తత్థ వస్సగణనాపి ఏవం వేదితబ్బా – యథేవ హి సతం సతసహస్సాని కోటి హోతి, ఏవం సతం సతసహస్సకోటియో పకోటి నామ హోతి, సతం సతసహస్సపకోటియో కోటిప్పకోటి నామ, సతం సతసహస్సకోటిప్పకోటియో నహుతం, సతం సతసహస్సనహుతాని నిన్నహుతం, సతం సతసహస్సనిన్నహుతాని ఏకం అబ్బుదం, తతో వీసతిగుణం నిరబ్బుదం. ఏస నయో సబ్బత్థ. కేచి పన ‘‘తత్థ తత్థ పరిదేవనానత్తేనపి కమ్మకరణనానత్తేనపి ఇమాని నామాని లద్ధానీ’’తి వదన్తి, అపరే ‘‘సీతనరకా ఏవ ఏతే’’తి.

అథాపరన్తి తదత్థవిసేసత్థదీపకం గాథాబన్ధం సన్ధాయ వుత్తం. పాఠవసేన వుత్తవీసతిగాథాసు హి ఏత్థ ‘‘సతం సహస్సాన’’న్తి అయమేకా ఏవ గాథా వుత్తత్థదీపికా, సేసా విసేసత్థదీపికా ఏవ, అవసానే గాథాద్వయమేవ పన మహాఅట్ఠకథాయం వినిచ్ఛితపాఠే నత్థి. తేనావోచుమ్హ ‘‘వీసతిగాథాసూ’’తి.

౬౬౩. తత్థ కుఠారీతి అత్తచ్ఛేదకట్ఠేన కుఠారిసదిసా ఫరుసవాచా. ఛిన్దతీతి కుసలమూలసఙ్ఖాతం అత్తనో మూలంయేవ నికన్తతి.

౬౬౪. నిన్దియన్తి నిన్దితబ్బం. తం వా నిన్దతి యో పసంసియోతి యో ఉత్తమట్ఠేన పసంసారహో పుగ్గలో, తం వా సో పాపిచ్ఛతాదీని ఆరోపేత్వా గరహతి. విచినాతీతి ఉపచినాతి. కలిన్తి అపరాధం.

౬౬౫. అయం కలీతి అయం అపరాధో. అక్ఖేసూతి జూతకీళనఅక్ఖేసు. సబ్బస్సాపి సహాపి అత్తనాతి సబ్బేన అత్తనో ధనేనపి అత్తనాపి సద్ధిం. సుగతేసూపి సుట్ఠు గతత్తా, సున్దరఞ్చ ఠానం గతత్తా సుగతనామకేసు బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకేసు. మనం పదోసయేతి యో మనం పదూసేయ్య. తస్సాయం మనోపదోసో ఏవ మహత్తరో కలీతి వుత్తం హోతి.

౬౬౬. కస్మా? యస్మా సతం సహస్సానం…పే… పాపకం, యస్మా వస్సగణనాయ ఏత్తకో సో కాలో, యం కాలం అరియగరహీ వాచం మనఞ్చ పణిధాయ పాపకం నిరయం ఉపేతి, తత్థ పచ్చతీతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్హి సఙ్ఖేపేన పదుమనిరయే ఆయుప్పమాణం.

౬౬౭. ఇదాని అపరేనపి నయేన ‘‘అయమేవ మహత్తరో కలి, యో సుగతేసు మనం పదూసయే’’తి ఇమమత్థం విభావేన్తో ‘‘అభూతవాదీ’’తి ఆదిమాహ. తత్థ అభూతవాదీతి అరియూపవాదవసేన అలికవాదీ. నిరయన్తి పదుమాదిం. పేచ్చ సమా భవన్తీతి ఇతో పటిగన్త్వా నిరయూపపత్తియా సమా భవన్తి. పరత్థాతి పరలోకే.

౬౬౮. కిఞ్చ భియ్యో – యో అప్పదుట్ఠస్సాతి. తత్థ మనోపదోసాభావేన అప్పదుట్ఠో, అవిజ్జామలాభావేన సుద్ధో, పాపిచ్ఛాభావేన అనఙ్గణోతి వేదితబ్బో. అప్పదుట్ఠత్తా వా సుద్ధస్స, సుద్ధత్తా అనఙ్గణస్సాతి ఏవమ్పేత్థ యోజేతబ్బం.

౬౬౯. ఏవం సుగతేసు మనోపదోసస్స మహత్తరకలిభావం సాధేత్వా ఇదాని వారితవత్థుగాథా నామ చుద్దస గాథా ఆహ. ఇమా కిర కోకాలికం మీయమానమేవ ఓవదన్తేనాయస్మతా మహామోగ్గల్లానేన వుత్తా, ‘‘మహాబ్రహ్మునా’’తి ఏకే. తాసం ఇమినా సుత్తేన సద్ధిం ఏకసఙ్గహత్థం అయముద్దేసో ‘‘యో లోభగుణే అనుయుత్తో’’తిఆది. తత్థ పఠమగాథాయ తావ ‘‘గుణో’’తి నిద్దిట్ఠత్తా అనేకక్ఖత్తుం పవత్తత్తా వా లోభోయేవ లోభగుణో, తణ్హాయేతం అధివచనం. అవదఞ్ఞూతి అవచనఞ్ఞూ బుద్ధానమ్పి ఓవాదం అగ్గహణేన. మచ్ఛరీతి పఞ్చవిధమచ్ఛరియేన. పేసుణియం అనుయుత్తోతి అగ్గసావకానం భేదకామతాయ. సేసం పాకటమేవ. ఇదం వుత్తం హోతి – యో, ఆవుసో కోకాలిక, తుమ్హాదిసో అనుయుత్తలోభతణ్హాయ లోభగుణే అనుయుత్తో అస్సద్ధో కదరియో అవదఞ్ఞూ మచ్ఛరీ పేసుణియం అనుయుత్తో, సో వచసా పరిభాసతి అఞ్ఞం అభాసనేయ్యమ్పి పుగ్గలం. తేన తం వదామి ‘‘ముఖదుగ్గా’’తి గాథాత్తయం.

౬౭౦. తస్సాయం అనుత్తానపదత్థో – ముఖదుగ్గ ముఖవిసమ, విభూత విగతభూత, అలికవాది, అనరియ అసప్పురిస, భూనహు భూతిహనక, వుడ్ఢినాసక, పురిసన్త అన్తిమపురిస, కలి అలక్ఖిపురిస, అవజాత బుద్ధస్స అవజాతపుత్త.

౬౭౧. రజమాకిరసీతి కిలేసరజం అత్తని పక్ఖిపసి. పపతన్తి సోబ్భం. ‘‘పపాత’’న్తిపి పాఠో, సో ఏవత్థో. ‘‘పపద’’న్తిపి పాఠో, మహానిరయన్తి అత్థో.

౬౭౨. ఏతి హతన్తి ఏత్థ హ-ఇతి నిపాతో, తన్తి తం కుసలాకుసలకమ్మం. అథ వా హతన్తి గతం పటిపన్నం, ఉపచితన్తి అత్థో. సువామీతి సామి తస్స కమ్మస్స కతత్తా. సో హి తం కమ్మం లభతేవ, నాస్స తం నస్సతీతి వుత్తం హోతి. యస్మా చ లభతి, తస్మా దుక్ఖం మన్దో…పే… కిబ్బిసకారీ.

౬౭౩. ఇదాని యం దుక్ఖం మన్దో పస్సతి, తం పకాసేన్తో ‘‘అయోసఙ్కుసమాహతట్ఠాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పురిమఉపడ్ఢగాథాయ తావ అత్థో – యం తం అయోసఙ్కుసమాహతట్ఠానం సన్ధాయ భగవతా ‘‘తమేనం, భిక్ఖవే, నిరయపాలా పఞ్చవిధబన్ధనం నామ కారణం కరోన్తీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౫౦; అ. ని. ౩.౩౬) వుత్తం, తం ఉపేతి, ఏవం ఉపేన్తో చ తత్థేవ ఆదిత్తాయ లోహపథవియా నిపజ్జాపేత్వా నిరయపాలేహి పఞ్చసు ఠానేసు ఆకోటియమానం తత్తం ఖిలసఙ్ఖాతం తిణ్హధారమయసూలముపేతి, యం సన్ధాయ భగవతా వుత్తం ‘‘తత్తం అయోఖిలం హత్థే గమేన్తీ’’తిఆది. తతో పరా ఉపడ్ఢగాథా అనేకాని వస్ససహస్సాని తత్థ పచ్చిత్వా పక్కావసేసానుభవనత్థం అనుపుబ్బేన ఖారోదకనదీతీరం గతస్స యం తం ‘‘తత్తం అయోగుళం ముఖే పక్ఖిపన్తి, తత్తం తమ్బలోహం ముఖే ఆసిఞ్చన్తీ’’తి వుత్తం, తం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ అయోతి లోహం. గుళసన్నిభన్తి బేలువసణ్ఠానం. అయోగహణేన చేత్థ తమ్బలోహం, ఇతరేన అయోగుళం వేదితబ్బం. పతిరూపన్తి కతకమ్మానురూపం.

౬౭౪. తతో పరాసు గాథాసు న హి వగ్గూతి ‘‘గణ్హథ, పహరథా’’తిఆదీని వదన్తా నిరయపాలా మధురవాచం న వదన్తి. నాభిజవన్తీతి న సుముఖభావేన అభిముఖా జవన్తి, న సుముఖా ఉపసఙ్కమన్తి, అనయబ్యసనమావహన్తా ఏవ ఉపసఙ్కమన్తీతి వుత్తం హోతి. న తాణముపేన్తీతి తాణం లేణం పటిసరణం హుత్వా న ఉపగచ్ఛన్తి, గణ్హన్తా హనన్తా ఏవ ఉపేన్తీతి వుత్తం హోతి. అఙ్గారే సన్థతే సయన్తీతి అఙ్గారపబ్బతం ఆరోపితా సమానా అనేకాని వస్ససహస్సాని సన్థతే అఙ్గారే సేన్తి. గినిసమ్పజ్జలితన్తి సమన్తతో జలితం సబ్బదిసాసు చ సమ్పజ్జలితం అగ్గిం. పవిసన్తీతి మహానిరయే పక్ఖిత్తా సమానా ఓగాహన్తి. మహానిరయో నామ యో సో ‘‘చతుక్కణ్ణో’’తి (అ. ని. ౩.౩౬) వుత్తో, నం యోజనసతే ఠత్వా పస్సతం అక్ఖీని భిజ్జన్తి.

౬౭౫. జాలేన చ ఓనహియానాతి అయోజాలేన పలివేఠేత్వా మిగలుద్దకా మిగం వియ హనన్తి. ఇదం దేవదూతే అవుత్తకమ్మకారణం. అన్ధంవ తిమిసమాయన్తీతి అన్ధకరణేన అన్ధమేవ బహలన్ధకారత్తా ‘‘తిమిస’’న్తి సఞ్ఞితం ధూమరోరువం నామ నరకం గచ్ఛన్తి. తత్ర కిర నేసం ఖరధూమం ఘాయిత్వా అక్ఖీని భిజ్జన్తి, తేన ‘‘అన్ధంవా’’తి వుత్తం. తం వితతఞ్హి యథా మహికాయోతి తఞ్చ అన్ధతిమిసం మహికాయో వియ వితతం హోతీతి అత్థో. ‘‘విత్థత’’న్తిపి పాఠో. ఇదమ్పి దేవదూతే అవుత్తకమ్మకారణమేవ.

౬౭౬. అథ లోహమయన్తి అయం పన లోహకుమ్భీ పథవిపరియన్తికా చతునహుతాధికాని ద్వేయోజనసతసహస్సాని గమ్భీరా సమతిత్తికా తత్రలోహపూరా హోతి. పచ్చన్తి హి తాసు చిరరత్తన్తి తాసు కుమ్భీసు దీఘరత్తం పచ్చన్తి. అగ్గినిసమాసూతి అగ్గిసమాసు. సముప్పిలవాతేతి సముప్పిలవన్తా, సకిమ్పి ఉద్ధం సకిమ్పి అధో గచ్ఛమానా ఫేణుద్దేహకం పచ్చన్తీతి వుత్తం హోతి. దేవదూతే వుత్తనయేనేవ తం వేదితబ్బం.

౬౭౭. పుబ్బలోహితమిస్సేతి పుబ్బలోహితమిస్సాయ లోహకుమ్భియా. తత్థ కిన్తి తత్థ. యం యం దిసకన్తి దిసం విదిసం. అధిసేతీతి గచ్ఛతి. ‘‘అభిసేతీ’’తిపి పాఠో, తత్థ యం యం దిసం అల్లీయతి అపస్సయతీతి అత్థో. కిలిస్సతీతి బాధీయతి. ‘‘కిలిజ్జతీ’’తిపి పాఠో, పూతి హోతీతి అత్థో. సమ్ఫుసమానోతి తేన పుబ్బలోహితేన ఫుట్ఠో సమానో. ఇదమ్పి దేవదూతే అవుత్తకమ్మకారణం.

౬౭౮. పుళవావసథేతి పుళవానం ఆవాసే. అయమ్పి లోహకుమ్భీయేవ దేవదూతే ‘‘గూథనిరయో’’తి వుత్తా, తత్థ పతితస్స సూచిముఖపాణా ఛవిఆదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఖాదన్తి. గన్తుం న హి తీరమపత్థీతి అపగన్తుం న హి తీరం అత్థి. ‘‘తీరవమత్థీ’’తిపి పాఠో, సోయేవత్థో. తీరమేవ ఏత్థ ‘‘తీరవ’’న్తి వుత్తం. సబ్బసమా హి సమన్తకపల్లాతి యస్మా తస్సా కుమ్భియా ఉపరిభాగేపి నికుజ్జితత్తా సబ్బత్థ సమా సమన్తతో కటాహా, తస్మా అపగన్తుం తీరం నత్థీతి వుత్తం హోతి.

౬౭౯. అసిపత్తవనం దేవదూతే వుత్తనయమేవ. తఞ్హి దూరతో రమణీయం అమ్బవనం వియ దిస్సతి, అథేత్థ లోభేన నేరయికా పవిసన్తి, తతో నేసం వాతేరితాని పత్తాని పతిత్వా అఙ్గపచ్చఙ్గాని ఛిన్దన్తి. తేనాహ – ‘‘తం పవిసన్తి సముచ్ఛిదగత్తా’’తి. తం పవిసన్తి తతో సుట్ఠు ఛిన్నగత్తా హోన్తీతి. జివ్హం బళిసేన గహేత్వా ఆరజయారజయా విహనన్తీతి తత్థ అసిపత్తవనే వేగేన ధావిత్వా పతితానం ముసావాదీనం నేరయికానం నిరయపాలా జివ్హం బళిసేన నిక్కడ్ఢిత్వా యథా మనుస్సా అల్లచమ్మం భూమియం పత్థరిత్వా ఖిలేహి ఆకోటేన్తి, ఏవం ఆకోటేత్వా ఫరసూహి ఫాలేత్వా ఫాలేత్వా ఏకమేకం కోటిం ఛిన్దేత్వా విహనన్తి, ఛిన్నఛిన్నా కోటి పునప్పునం సముట్ఠాతి. ‘‘ఆరచయారచయా’’తిపి పాఠో, ఆవిఞ్ఛిత్వా ఆవిఞ్ఛిత్వాతి అత్థో. ఏతమ్పి దేవదూతే అవుత్తకమ్మకారణం.

౬౮౦. వేతరణిన్తి దేవదూతే ‘‘మహతీ ఖారోదకా నదీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౬౯) వుత్తనదిం. సా కిర గఙ్గా వియ ఉదకభరితా దిస్సతి. అథేత్థ న్హాయిస్సామ పివిస్సామాతి నేరయికా పతన్తి. తిణ్హధారఖురధారన్తి తిణ్హధారం ఖురధారం, తిక్ఖధారఖురధారవతిన్తి వుత్తం హోతి. తస్సా కిర నదియా ఉద్ధమధో ఉభయతీరేసు చ తిణ్హధారా ఖురా పటిపాటియా ఠపితా వియ తిట్ఠన్తి, తేన సా ‘‘తిణ్హధారా ఖురధారా’’తి వుచ్చతి. తం తిణ్హధారఖురధారం ఉదకాసాయ ఉపేన్తి అల్లీయన్తీతి అత్థో. ఏవం ఉపేన్తా చ పాపకమ్మేన చోదితా తత్థ మన్దా పపతన్తి బాలాతి అత్థో.

౬౮౧. సామా సబలాతి ఏతం పరతో ‘‘సోణా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. సామవణ్ణా కమ్మాసవణ్ణా చ సోణా ఖాదన్తీతి వుత్తం హోతి. కాకోలగణాతి కణ్హకాకగణా. పటిగిద్ధాతి సుట్ఠు సఞ్జాతగేధా హుత్వా, ‘‘మహాగిజ్ఝా’’తి ఏకే. కులలాతి కులలపక్ఖినో, ‘‘సేనానమేతం నామ’’న్తి ఏకే. వాయసాతి అకణ్హకాకా. ఇదమ్పి దేవదూతే అవుత్తకమ్మకారణం. తత్థ వుత్తానిపి పన కానిచి ఇధ న వుత్తాని, తాని ఏతేసం పురిమపచ్ఛిమభాగత్తా వుత్తానేవ హోన్తీతి వేదితబ్బాని.

౬౮౨. ఇదాని సబ్బమేవేతం నరకవుత్తిం దస్సేత్వా ఓవదన్తో ‘‘కిచ్ఛా వతాయ’’న్తి గాథమాహ. తస్సత్థో – కిచ్ఛా వత అయం ఇధ నరకే నానప్పకారకమ్మకరణభేదా వుత్తి, యం జనో ఫుసతి కిబ్బిసకారీ. తస్మా ఇధ జీవితసేసే జీవితసన్తతియా విజ్జమానాయ ఇధ లోకే ఠితోయేవ సమానో సరణగమనాదికుసలధమ్మానుట్ఠానేన కిచ్చకరో నరో సియా భవేయ్య. కిచ్చకరో భవన్తోపి చ సాతచ్చకారితావసేనేవ భవేయ్య, న పమజ్జే ముహుత్తమ్పి న పమాదమాపజ్జేయ్యాతి అయమేత్థ సముచ్చయవణ్ణనా. యస్మా పన వుత్తావసేసాని పదాని పుబ్బే వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యానేవ, తస్మా అనుపదవణ్ణనా న కతాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కోకాలికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. నాలకసుత్తవణ్ణనా

౬౮౫. ఆనన్దజాతేతి నాలకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? పదుముత్తరస్స కిర భగవతో సావకం మోనేయ్యపటిపదం పటిపన్నం దిస్వా తథత్తం అభికఙ్ఖమానో తతో పభుతి కప్పసతసహస్సం పారమియో పూరేత్వా అసితస్స ఇసినో భాగినేయ్యో నాలకో నామ తాపసో భగవన్తం ధమ్మచక్కప్పవత్తితదివసతో సత్తమే దివసే ‘‘అఞ్ఞాతమేత’’న్తిఆదీహి ద్వీహి గాథాహి మోనేయ్యపటిపదం పుచ్ఛి. తస్స భగవా ‘‘మోనేయ్యం తే ఉపఞ్ఞిస్స’’న్తిఆదినా నయేన తం బ్యాకాసి. పరినిబ్బుతే పన భగవతి సఙ్గీతిం కరోన్తేనాయస్మతా మహాకస్సపేన ఆయస్మా ఆనన్దో తమేవ మోనేయ్యపటిపదం పుట్ఠో యేన యదా చ సమాదపితో నాలకో భగవన్తం పుచ్ఛి. తం సబ్బం పాకటం కత్వా దస్సేతుకామో ‘‘ఆనన్దజాతే’’తిఆదికా వీసతి వత్థుగాథాయో వత్వా అభాసి. తం సబ్బమ్పి ‘‘నాలకసుత్త’’న్తి వుచ్చతి.

తత్థ ఆనన్దజాతేతి సమిద్ధిజాతే వుద్ధిప్పత్తే. పతీతేతి తుట్ఠే. అథ వా ఆనన్దజాతేతి పముదితే. పతీతేతి సోమనస్సజాతే. సుచివసనేతి అకిలిట్ఠవసనే. దేవానఞ్హి కప్పరుక్ఖనిబ్బత్తాని వసనాని రజం వా మలం వా న గణ్హన్తి. దుస్సం గహేత్వాతి ఇధ దుస్ససదిసత్తా ‘‘దుస్స’’న్తి లద్ధవోహారం దిబ్బవత్థం ఉక్ఖిపిత్వా. అసితో ఇసీతి కణ్హసరీరవణ్ణత్తా ఏవంలద్ధనామో ఇసి. దివావిహారేతి దివావిహారట్ఠానే. సేసం పదతో ఉత్తానమేవ.

సమ్బన్ధతో పన – అయం కిర సుద్ధోదనస్స పితు సీహహనురఞ్ఞో పురోహితో సుద్ధోదనస్సపి అనభిసిత్తకాలే సిప్పాచరియో హుత్వా అభిసిత్తకాలే పురోహితోయేవ అహోసి. తస్స సాయం పాతం రాజుపట్ఠానం ఆగతస్స రాజా దహరకాలే వియ నిపచ్చకారం అకత్వా అఞ్జలికమ్మమత్తమేవ కరోతి. ధమ్మతా కిరేసా పత్తాభిసేకానం సక్యరాజూనం. పురోహితో తేన నిబ్బిజ్జిత్వా ‘‘పబ్బజ్జామహం మహారాజా’’తి ఆహ. రాజా తస్స నిచ్ఛయం ఞత్వా ‘‘తేన హి, ఆచరియ, మమేవ ఉయ్యానే వసితబ్బం, యథా తే అహం అభిణ్హం పస్సేయ్య’’న్తి యాచి. సో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా రఞ్ఞా ఉపట్ఠహియమానో ఉయ్యానేయేవ వసన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చాభిఞ్ఞాయో చ నిబ్బత్తేసి. సో తతో పభుతి రాజకులే భత్తకిచ్చం కత్వా హిమవన్తచాతుమహారాజికభవనాదీనం అఞ్ఞతరం గన్త్వా దివావిహారం కరోతి. అథేకదివసం తావతింసభవనం గన్త్వా రతనవిమానం పవిసిత్వా దిబ్బరతనపల్లఙ్కే నిసిన్నో సమాధిసుఖం అనుభవిత్వా సాయన్హసమయం వుట్ఠాయ విమానద్వారే ఠత్వా ఇతో చితో చ విలోకేన్తో సట్ఠియోజనాయ మహావీథియా చేలుక్ఖేపం కత్వా బోధిసత్తగుణపసంసితాని థుతివచనాని వత్వా కీళన్తే సక్కప్పముఖే దేవే అద్దస. తేనాహ ఆయస్మా ఆనన్దో – ‘‘ఆనన్దజాతే…పే… దివావిహారే’’తి.

౬౮౬. తతో సో ఏవం దిస్వాన దేవే…పే… కిం పటిచ్చ. తత్థ ఉదగ్గేతి అబ్భున్నతకాయే. చిత్తిం కరిత్వానాతి ఆదరం కత్వా. కల్యరూపోతి తుట్ఠరూపో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౬౮౭. ఇదాని ‘‘యదాపి ఆసీ’’తిఆదిగాథా ఉత్తానసమ్బన్ధా ఏవ. పదత్థో పన పఠమగాథాయ తావ సఙ్గమోతి సఙ్గామో. జయో సురానన్తి దేవానం జయో.

తస్సావిభావత్థం అయమనుపుబ్బికథా వేదితబ్బా – సక్కో కిర మగధరట్ఠే మచలగామవాసీ తేత్తింసమనుస్ససేట్ఠో మఘో నామ మాణవో హుత్వా సత్త వత్తపదాని పూరేత్వా తావతింసభవనే నిబ్బత్తి సద్ధిం పరిసాయ. తతో పుబ్బదేవా ‘‘ఆగన్తుకదేవపుత్తా ఆగతా, సక్కారం నేసం కరిస్సామా’’తి వత్వా దిబ్బపదుమాని ఉపనామేసుం, ఉపడ్ఢరజ్జేన చ నిమన్తేసుం. సక్కో ఉపడ్ఢరజ్జేన అసన్తుట్ఠో సకపరిసం సఞ్ఞాపేత్వా ఏకదివసం సురామదమత్తే తే పాదే గహేత్వా సినేరుపబ్బతపాదే ఖిపి. తేసం సినేరుస్స హేట్ఠిమతలే దససహస్సయోజనం అసురభవనం నిబ్బత్తి పారిచ్ఛత్తకపటిచ్ఛన్నభూతాయ చిత్రపాటలియా ఉపసోభితం. తతో తే సతిం పటిలభిత్వా తావతింసభవనం అపస్సన్తా ‘‘అహో రే నట్ఠా మయం పానమదదోసేన, న దాని మయం సురం పివిమ్హా, అసురం పివిమ్హా, న దానిమ్హా సురా, అసురా దాని జాతమ్హా’’తి. తతో పభుతి ‘‘అసురా’’ఇచ్చేవ ఉప్పన్నసమఞ్ఞా హుత్వా ‘‘హన్ద దాని దేవేహి సద్ధిం సఙ్గామేమా’’తి సినేరుం పరితో ఆరోహింసు. తతో సక్కో అసురే యుద్ధేన అబ్భుగ్గన్త్వా పునపి సముద్దే పక్ఖిపిత్వా చతూసు ద్వారేసు అత్తనా సదిసం ఇన్దపటిమం మాపేత్వా ఠపేసి. తతో అసురా ‘‘అప్పమత్తో వతాయం సక్కో నిచ్చం రక్ఖన్తో తిట్ఠతీ’’తి చిన్తేత్వా పునదేవ నగరం అగమింసు. తతో దేవా అత్తనో జయం ఘోసేన్తా మహావీథియం చేలుక్ఖేపం కరోన్తా నక్ఖత్తం కీళింసు. అథ అసితో అతీతానాగతే చత్తాలీసకప్పే అనుస్సరితుం సమత్థతాయ ‘‘కిం ను ఖో ఇమేహి పుబ్బేపి ఏవం కీళితపుబ్బ’’న్తి ఆవజ్జేన్తో తం దేవాసురసఙ్గామే దేవవిజయం దిస్వా ఆహ –

‘‘యదాపి ఆసీ అసురేహి సఙ్గమో,

జయో సురానం అసురా పరాజితా;

తదాపి నేతాదిసో లోమహంసనో’’తి.

తస్మిమ్పి కాలే ఏతాదిసో లోమహంసనో పమోదో న ఆసి. కిమబ్భుతం దట్ఠు మరూ పమోదితాతి అజ్జ పన కిం అబ్భుతం దిస్వా ఏవం దేవా పముదితాతి.

౬౮౮. దుతియగాథాయ సేళేన్తీతి ముఖేన ఉస్సేళనసద్దం ముఞ్చన్తి. గాయన్తి నానావిధాని గీతాని, వాదయన్తి అట్ఠసట్ఠి తూరియసహస్సాని, ఫోటేన్తీతి అప్ఫోటేన్తి. పుచ్ఛామి వోహన్తి అత్తనా ఆవజ్జేత్వా ఞాతుం సమత్థోపి తేసం వచనం సోతుకామతాయ పుచ్ఛతి. మేరుముద్ధవాసినేతి సినేరుముద్ధని వసన్తే. సినేరుస్స హి హేట్ఠిమతలే దసయోజనసహస్సం అసురభవనం, మజ్ఝిమతలే ద్విసహస్సపరిత్తదీపపరివారా చత్తారో మహాదీపా, ఉపరిమతలే దసయోజనసహస్సం తావతింసభవనం. తస్మా దేవా ‘‘మేరుముద్ధవాసినో’’తి వుచ్చన్తి. మారిసాతి దేవే ఆమన్తేతి, నిదుక్ఖా నిరాబాధాతి వుత్తం హోతి.

౬౮౯. అథస్స తమత్థం ఆరోచేన్తేహి దేవేహి వుత్తాయ తతియగాథాయ బోధిసత్తోతి బుజ్ఝనకసత్తో, సమ్మాసమ్బోధిం గన్తుం అరహో సత్తో రతనవరోతి వరరతనభూతో. తేనమ్హ తుట్ఠాతి తేన కారణేన మయం తుట్ఠా. సో హి బుద్ధత్తం పత్వా తథా ధమ్మం దేసేస్సతి, యథా మయఞ్చ అఞ్ఞే చ దేవగణా సేక్ఖాసేక్ఖభూమిం పాపుణిస్సామ. మనుస్సాపిస్స ధమ్మం సుత్వా యే న సక్ఖిస్సన్తి పరినిబ్బాతుం, తే దానాదీని కత్వా దేవలోకే పరిపూరేస్సన్తీతి అయం కిర నేసం అధిప్పాయో. తత్థ ‘‘తుట్ఠా కల్యరూపా’’తి కిఞ్చాపి ఇదం పదద్వయం అత్థతో అభిన్నం, తథాపి ‘‘కిమబ్భుతం దట్ఠు మరూ పమోదితా, కిం దేవసఙ్ఘో అతిరివ కల్యరూపో’’తి ఇమస్స పఞ్హద్వయస్స విస్సజ్జనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౬౯౦. ఇదాని యేన అధిప్పాయేన బోధిసత్తే జాతే తుట్ఠా అహేసుం, తం ఆవికరోన్తేహి వుత్తాయ చతుత్థగాథాయ సత్తగ్గహణేన దేవమనుస్సగ్గహణం, పజాగహణేన సేసగతిగ్గహణం. ఏవం ద్వీహి పదేహి పఞ్చసుపి గతీసు సేట్ఠభావం దస్సేతి. తిరచ్ఛానాపి హి సీహాదయో అసన్తాసాదిగుణయుత్తా, తేపి అయమేవ అతిసేతి. తస్మా ‘‘పజానముత్తమో’’తి వుత్తో. దేవమనుస్సేసు పన యే అత్తహితాయ పటిపన్నాదయో చత్తారో పుగ్గలా, తేసు ఉభయహితపటిపన్నో అగ్గపుగ్గలో అయం, నరేసు చ ఉసభసదిసత్తా నరాసభో. తేనస్స థుతిం భణన్తా ఇదమ్పి పదద్వయమాహంసు.

౬౯౧. పఞ్చమగాథాయ తం సద్దన్తి తం దేవేహి వుత్తవచనసద్దం. అవసరీతి ఓతరి. తద భవనన్తి తదా భవనం.

౬౯౨. ఛట్ఠగాథాయ తతోతి అసితస్స వచనతో అనన్తరం. ఉక్కాముఖేవాతి ఉక్కాముఖే ఏవ, మూసాముఖేతి వుత్తం హోతి. సుకుసలసమ్పహట్ఠన్తి సుకుసలేన సువణ్ణకారేన సఙ్ఘట్టితం, సఙ్ఘట్టేన్తేన తాపితన్తి అధిప్పాయో. దద్దల్లమానన్తి విజ్జోతమానం. అసితవ్హయస్సాతి అసితనామస్స దుతియేన నామేన కణ్హదేవిలస్స ఇసినో.

౬౯౩. సత్తమగాథాయ తారాసభం వాతి తారానం ఉసభసదిసం, చన్దన్తి అధిప్పాయో. విసుద్ధన్తి అబ్భాదిఉపక్కిలేసరహితం. సరదరివాతి సరదే ఇవ. ఆనన్దజాతోతి సవనమత్తేనేవ ఉప్పన్నాయ పీతియా పీతిజాతో. అలత్థ పీతిన్తి దిస్వా పునపి పీతిం లభి.

౬౯౪. తతో పరం బోధిసత్తస్స దేవేహి సదా పయుజ్జమానసక్కారదీపనత్థం వుత్తఅట్ఠమగాథాయ అనేకసాఖన్తి అనేకసలాకం. సహస్సమణ్డలన్తి రత్తసువణ్ణమయసహస్సమణ్డలయుత్తం. ఛత్తన్తి దిబ్బసేతచ్ఛత్తం. వీతిపతన్తీతి సరీరం బీజమానా పతనుప్పతనం కరోన్తి.

౬౯౫. నవమగాథాయ జటీతి జటిలో. కణ్హసిరివ్హయోతి కణ్హసద్దేన చ సిరిసద్దేన చ అవ్హయమానో. తం కిర ‘‘సిరికణ్హో’’తిపి అవ్హయన్తి ఆమన్తేన్తి, ఆలపన్తీతి వుత్తం హోతి. పణ్డుకమ్బలేతి రత్తకమ్బలే. అధికారతో చేత్థ ‘‘కుమార’’న్తి వత్తబ్బం, పాఠసేసో వా కాతబ్బో. పురిమగాథాయ చ అహత్థపాసగతం సన్ధాయ ‘‘దిస్వా’’తి వుత్తం. ఇధ పన హత్థపాసగతం పటిగ్గహణత్థం ఉపనీతం, తస్మా పున వచనం ‘‘దిస్వా’’తి. పురిమం వా దస్సనపీతిలాభాపేక్ఖం గాథావసానే ‘‘విపులమలత్థ పీతి’’న్తి వచనతో, ఇదం పటిగ్గహాపేక్ఖం అవసానే ‘‘సుమనో పటిగ్గహే’’తి వచనతో. పురిమఞ్చ కుమారసమ్బన్ధమేవ, ఇదం సేతచ్ఛత్తసమ్బన్ధమ్పి. దిస్వాతి సతసహస్సగ్ఘనకే గన్ధారరత్తకమ్బలే సువణ్ణనిక్ఖం వియ కుమారం ‘‘ఛత్తం మరూ’’తి ఏత్థ వుత్తప్పకారం సేతచ్ఛత్తం ధారియన్తం ముద్ధని దిస్వా. కేచి పన ‘‘ఇదం మానుసకం ఛత్తం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి భణన్తి. యథేవ హి దేవా, ఏవం మనుస్సాపి ఛత్తచామరమోరహత్థతాలవణ్టవాళబీజనిహత్థా మహాపురిసం ఉపగచ్ఛన్తీతి. ఏవం సన్తేపి న తస్స వచనేన కోచిపి అతిసయో అత్థి, తస్మా యథావుత్తమేవ సున్దరం. పటిగ్గహేతి ఉభోహి హత్థేహి పటిగ్గహేసి. ఇసిం కిర వన్దాపేతుం కుమారం ఉపనేసుం. అథస్స పాదా పరివత్తిత్వా ఇసిస్స మత్థకే పతిట్ఠహింసు. సో తమ్పి అచ్ఛరియం దిస్వా ఉదగ్గచిత్తో సుమనో పటిగ్గహేసి.

౬౯౬. దసమగాథాయం జిగీసకోతి జిగీసన్తో మగ్గన్తో పరియేసన్తో, ఉపపరిక్ఖన్తోతి వుత్తం హోతి. లక్ఖణమన్తపారగూతి లక్ఖణానం వేదానఞ్చ పారం గతో. అనుత్తరాయన్తి అనుత్తరో అయం. సో కిర అత్తనో అభిముఖాగతేసు మహాసత్తస్స పాదతలేసు చక్కాని దిస్వా తదనుసారేన సేసలక్ఖణాని జిగీసన్తో సబ్బం లక్ఖణసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘అద్ధాయం బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ఏవమాహ.

౬౯౭. ఏకాదసాయం అథత్తనో గమనన్తి పటిసన్ధివసేన అరూపగమనం. అకల్యరూపో గళయతి అస్సుకానీతి తం అత్తనో అరూపూపపత్తిం అనుస్సరిత్వా ‘‘న దానాహం అస్స ధమ్మదేసనం సోతుం లచ్ఛామీ’’తి అతుట్ఠరూపో బలవసోకాభిభవేన దోమనస్సజాతో హుత్వా అస్సూని పాతేతి గళయతి. ‘‘గరయతీ’’తిపి పాఠో. యది పనేస రూపభవే చిత్తం నమేయ్య, కిం తత్థ న ఉప్పజ్జేయ్య, యేనేవం రోదతీతి? న న ఉప్పజ్జేయ్య, అకుసలతాయ పనేతం విధిం న జానాతి. ఏవం సన్తేపి దోమనస్సుప్పత్తియేవస్స అయుత్తా సమాపత్తిలాభేన విక్ఖమ్భితత్తాతి చే? న, విక్ఖమ్భితత్తా ఏవ. మగ్గభావనాయ సముచ్ఛిన్నా హి కిలేసా న ఉప్పజ్జన్తి, సమాపత్తిలాభీనం పన బలవపచ్చయేన ఉప్పజ్జన్తి. ఉప్పన్నే కిలేసే పరిహీనజ్ఝానత్తా కుతస్స అరూపగమనన్తి చే? అప్పకసిరేన పునాధిగమతో. సమాపత్తిలాభినో హి ఉప్పన్నే కిలేసే బలవవీతిక్కమం అనాపజ్జన్తా వూపసన్తమత్తేయేవ కిలేసవేగే పున తం విసేసం అప్పకసిరేనేవాధిగచ్ఛన్తి, ‘‘పరిహీనవిసేసా ఇమే’’తిపి దువిఞ్ఞేయ్యా హోన్తి, తాదిసో చ ఏసో. నో చే కుమారే భవిస్సతి అన్తరాయోతి న భవిస్సతి ను ఖో ఇమస్మిం కుమారే అన్తరాయో.

౬౯౮. ద్వాదసాయం న ఓరకాయన్తి అయం ఓరకో పరిత్తో న హోతి. ఉత్తరగాథాయ వత్తబ్బం బుద్ధభావం సన్ధాయాహ.

౬౯౯. తేరసాయం సమ్బోధియగ్గన్తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. తఞ్హి అవిపరీతభావేన సమ్మా బుజ్ఝనతో సమ్బోధి, కత్థచి ఆవరణాభావేన సబ్బఞాణుత్తమతో ‘‘అగ్గ’’న్తి వుచ్చతి. ఫుసిస్సతీతి పాపుణిస్సతి. పరమవిసుద్ధదస్సీతి నిబ్బానదస్సీ. తఞ్హి ఏకన్తవిసుద్ధత్తా పరమవిసుద్ధం. విత్థారికస్సాతి విత్థారికం అస్స. బ్రహ్మచరియన్తి సాసనం.

౭౦౦. చుద్దసాయం అథన్తరాతి అన్తరాయేవ అస్స, సమ్బోధిప్పత్తితో ఓరతో ఏవాతి వుత్తం హోతి. న సోస్సన్తి న సుణిస్సం. అసమధురస్సాతి అసమవీరియస్స. అట్టోతి ఆతురో. బ్యసనం గతోతి సుఖవినాసం పత్తో. అఘావీతి దుక్ఖితో, సబ్బం దోమనస్సుప్పాదమేవ సన్ధాయాహ. దోమనస్సేన హి సో ఆతురో. తఞ్చస్స సుఖబ్యసనతో బ్యసనం, సుఖవినాసనతోతి వుత్తం హోతి. తేన చ సో చేతసికఅఘభూతేన అఘావీ.

౭౦౧. పన్నరసాయం విపులం జనేత్వానాతి విపులం జనేత్వా. అయమేవ వా పాఠో. నిగ్గమాతి నిగ్గతో. ఏవం నిగ్గతో చ సో భాగినేయ్యం సయన్తి సకం భాగినేయ్యం, అత్తనో భగినియా పుత్తన్తి వుత్తం హోతి. సమాదపేసీతి అత్తనో అప్పాయుకభావం ఞత్వా కనిట్ఠభగినియా చ పుత్తస్స నాలకస్స మాణవకస్స ఉపచితపుఞ్ఞతం అత్తనో బలేన ఞత్వా ‘‘వుడ్ఢిప్పత్తో పమాదమ్పి ఆపజ్జేయ్యా’’తి నం అనుకమ్పమానో భగినియా ఘరం గన్త్వా ‘‘కహం నాలకో’’తి. ‘‘బహి, భన్తే, కీళతీ’’తి. ‘‘ఆనేథ న’’న్తి ఆణాపేత్వా తఙ్ఖణంయేవ తాపసపబ్బజ్జం పబ్బాజేత్వా సమాదపేసి ఓవది అనుసాసి. కథం? ‘‘బుద్ధోతి ఘోసం…పే… బ్రహ్మచరియ’’న్తి సోళసమగాథమాహ.

౭౦౨. తత్థ యద పరతోతి యదా పరతో. ధమ్మమగ్గన్తి పరమధమ్మస్స నిబ్బానస్స మగ్గం, ధమ్మం వా అగ్గం సహ పటిపదాయ నిబ్బానం. తస్మిన్తి తస్స సన్తికే. బ్రహ్మచరియన్తి సమణధమ్మం.

౭౦౩. సత్తరసాయం తాదినాతి తస్సణ్ఠితేన, తస్మిం సమయే కిలేసవిక్ఖమ్భనే సమాధిలాభే చ సతి విక్ఖమ్భితకిలేసేన సమాహితచిత్తేన చాతి అధిప్పాయో. అనాగతే పరమవిసుద్ధదస్సినాతి ‘‘అయం నాలకో అనాగతే కాలే భగవతో సన్తికే పరమవిసుద్ధం నిబ్బానం పస్సిస్సతీ’’తి ఏవం దిట్ఠత్తా సో ఇసి ఇమినా పరియాయేన ‘‘అనాగతే పరమవిసుద్ధదస్సీ’’తి వుత్తో. తేన అనాగతే పరమవిసుద్ధదస్సినా. ఉపచితపుఞ్ఞసఞ్చయోతి పదుముత్తరతో పభుతి కతపుఞ్ఞసఞ్చయో. పతిక్ఖన్తి ఆగమయమానో. పరివసీతి పబ్బజిత్వా తాపసవేసేన వసి. రక్ఖితిన్ద్రియోతి రక్ఖితసోతిన్ద్రియో హుత్వా. సో కిర తతో పభుతి ఉదకే న నిముజ్జి ‘‘ఉదకం పవిసిత్వా సోతిన్ద్రియం వినాసేయ్య, తతో ధమ్మస్సవనబాహిరో భవేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా.

౭౦౪. అట్ఠారసాయం సుత్వాన ఘోసన్తి సో నాలకో ఏవం పరివసన్తో అనుపుబ్బేన భగవతా సమ్బోధిం పత్వా బారాణసియం ధమ్మచక్కే పవత్తితే తం ‘‘భగవతా ధమ్మచక్కం పవత్తితం, సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా ఉప్పన్నో’’తిఆదినా నయేన జినవరచక్కవత్తనే పవత్తఘోసం అత్తనో అత్థకామాహి దేవతాహి ఆగన్త్వా ఆరోచితం సుత్వా. గన్త్వాన దిస్వా ఇసినిసభన్తి సత్తాహం దేవతాహి మోనేయ్యకోలాహలే కయిరమానే సత్తమే దివసే ఇసిపతనం గన్త్వా ‘‘నాలకో ఆగమిస్సతి, తస్స ధమ్మం దేసేస్సామీ’’తి ఇమినా చ అభిసన్ధినా వరబుద్ధాసనే నిసిన్నం దిస్వా నిసభసదిసం ఇసినిసభం భగవన్తం. పసన్నోతి సహ దస్సనేనేవ పసన్నచిత్తో హుత్వా. మోనేయ్యసేట్ఠన్తి ఞాణుత్తమం, మగ్గఞాణన్తి వుత్తం హోతి. సమాగతే అసితావ్హయస్స సాసనేతి అసితస్స ఇసినో ఓవాదకాలే అనుప్పత్తే. తేన హి – ‘‘యదా వివరతి ధమ్మమగ్గం, తదా గన్త్వా సమయం పరిపుచ్ఛమానో చరస్సు తస్మిం భగవతి బ్రహ్మచరియ’’న్తి అనుసిట్ఠో, అయఞ్చ సో కాలో. తేన వుత్తం – ‘‘సమాగతే అసితావ్హయస్స సాసనే’’తి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

అయం తావ వత్థుగాథావణ్ణనా.

౭౦౫. పుచ్ఛాగాథాద్వయే అఞ్ఞాతమేతన్తి విదితం మయా ఏతం. యథాతథన్తి అవిపరీతం. కో అధిప్పాయో? యం అసితో ‘‘సమ్బోధియగ్గం ఫుసిస్సతాయం కుమారో’’తి ఞత్వా ‘‘బుద్ధోతి ఘోసం యద పరతో సుణోసి, సమ్బోధిప్పత్తో వివరతి ధమ్మమగ్గ’’న్తి మం అవచ, తదేతం మయా అసితస్స వచనం అజ్జ భగవన్తం సక్ఖిం దిస్వా ‘‘యథాతథమేవా’’తి అఞ్ఞాతన్తి. తం తన్తి తస్మా తం. సబ్బధమ్మాన పారగున్తి హేమవతసుత్తే వుత్తనయేన ఛహి ఆకారేహి. సబ్బధమ్మానం పారగతం.

౭౦౬. అనగారియుపేతస్సాతి అనగారియం ఉపేతస్స, పబ్బజితస్సాతి అత్థో. భిక్ఖాచరియం జిగీసతోతి అరియేహి ఆచిణ్ణం అనుపక్కిలిట్ఠం భిక్ఖాచరియం పరియేసమానస్స. మోనేయ్యన్తి మునీనం సన్తకం. ఉత్తమం పదన్తి ఉత్తమపటిపదం. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౭౦౭. అథస్స ఏవం పుట్ఠో భగవా ‘‘మోనేయ్యం తే ఉపఞ్ఞిస్స’’న్తిఆదినా నయేన మోనేయ్యపటిపదం బ్యాకాసి. తత్థ ఉపఞ్ఞిస్సన్తి ఉపఞ్ఞాపేయ్యం, వివరేయ్యం పఞ్ఞాపేయ్యన్తి అత్థో. దుక్కరం దురభిసమ్భవన్తి కాతుఞ్చ దుక్ఖం కయిరమానఞ్చ సమ్భవితుం సహితుం దుక్ఖన్తి వుత్తం హోతి. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – అహం తే మోనేయ్యం పఞ్ఞాపేయ్యం, యది నం కాతుం వా అభిసమ్భోతుం వా సుఖం భవేయ్య, ఏవం పన దుక్కరం దురభిసమ్భవం పుథుజ్జనకాలతో పభుతి కిలిట్ఠచిత్తం అనుప్పాదేత్వా పటిపజ్జితబ్బతో. తథా హి నం ఏకస్స బుద్ధస్స ఏకోవ సావకో కరోతి చ సమ్భోతి చాతి.

ఏవం భగవా మోనేయ్యస్స దుక్కరభావం దురభిసమ్భవతఞ్చ దస్సేన్తో నాలకస్స ఉస్సాహం జనేత్వా తమస్స వత్తుకామో ఆహ ‘‘హన్ద తే నం పవక్ఖామి, సన్థమ్భస్సు దళ్హో భవా’’తి. తత్థ హన్దాతి బ్యవసాయత్థే నిపాతో. తే నం పవక్ఖామీతి తుయ్హం తం మోనేయ్యం పవక్ఖామి. సన్థమ్భస్సూతి దుక్కరకరణసమత్థేన వీరియూపత్థమ్భేన అత్తానం ఉపత్థమ్భయ. దళ్హో భవాతి దురభిసమ్భవసహనసమత్థాయ అసిథిలపరక్కమతాయ థిరో హోతి. కిం వుత్తం హోతి? యస్మా త్వం ఉపచితపుఞ్ఞసమ్భారో, తస్మాహం ఏకన్తబ్యవసితోవ హుత్వా ఏవం దుక్కరం దురభిసమ్భవమ్పి సమానం తుయ్హం తం మోనేయ్యం పవక్ఖామి, సన్థమ్భస్సు దళ్హో భవాతి.

౭౦౮. ఏవం పరమసల్లేఖం మోనేయ్యవత్తం వత్తుకామో నాలకం సన్థమ్భనే దళ్హీభావే చ నియోజేత్వా పఠమం తావ గామూపనిబద్ధకిలేసప్పహానం దస్సేన్తో ‘‘సమానభాగ’’న్తి ఉపడ్ఢగాథమాహ. తత్థ సమానభాగన్తి సమభాగం ఏకసదిసం నిన్నానాకరణం. అక్కుట్ఠవన్దితన్తి అక్కోసఞ్చ వన్దనఞ్చ.

ఇదాని యథా తం సమానభాగం కయిరతి, తం ఉపాయం దస్సేన్తో ‘‘మనోపదోస’’న్తి ఉపడ్ఢగాథమాహ. తస్సత్థో – అక్కుట్ఠో మనోపదోసం రక్ఖేయ్య, వన్దితో సన్తో అనుణ్ణతో చరే, రఞ్ఞాపి వన్దితో సమానో ‘‘మం వన్దతీ’’తి ఉద్ధచ్చం నాపజ్జేయ్య.

౭౦౯. ఇదాని అరఞ్ఞూపనిబద్ధకిలేసప్పహానం దస్సేన్తో ‘‘ఉచ్చావచా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – అరఞ్ఞసఞ్ఞితే దాయేపి ఇట్ఠానిట్ఠవసేన ఉచ్చావచా నానప్పకారా ఆరమ్మణా నిచ్ఛరన్తి, చక్ఖాదీనం ఆపాథమాగచ్ఛన్తి, తే చ ఖో అగ్గిసిఖూపమా పరిళాహజనకట్ఠేన. యథా వా డయ్హమానే వనే అగ్గిసిఖా నానప్పకారతాయ ఉచ్చావచా నిచ్ఛరన్తి, సధూమాపి, విధూమాపి, నీలాపి, పీతాపి, రత్తాపి, ఖుద్దకాపి, మహన్తాపి, ఏవం సీహబ్యగ్ఘమనుస్సామనుస్సవివిధవిహఙ్గవిరుతపుప్ఫఫలపల్లవాదిభేదవసేన నానప్పకారతాయ దాయే ఉచ్చావచా ఆరమ్మణా నిచ్ఛరన్తి భింసనకాపి, రజనీయాపి, దోసనీయాపి, మోహనీయాపి. తేనాహ – ‘‘ఉచ్చావచా నిచ్ఛరన్తి, దాయే అగ్గిసిఖూపమా’’తి. ఏవం నిచ్ఛరన్తేసు చ ఉచ్చావచేసు ఆరమ్మణేసు యా కాచి ఉయ్యానవనచారికం గతా సమానా పకతియా వా వనచారినియో కట్ఠహారికాదయో రహోగతం దిస్వా హసితలపితరుదితదున్నివత్థాదీహి నారియో మునిం పలోభేన్తి, తా సు తం మా పలోభయుం, తా నారియో తం మా పలోభయుం. యథా న పలోభేన్తి, తథా కరోహీతి వుత్తం హోతి.

౭౧౦-౧౧. ఏవమస్స భగవా గామే చ అరఞ్ఞే చ పటిపత్తివిధిం దస్సేత్వా ఇదాని సీలసంవరం దస్సేన్తో ‘‘విరతో మేథునా ధమ్మా’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ హిత్వా కామే పరోపరేతి మేథునధమ్మతో అవసేసేపి సున్దరే చ అసున్దరే చ పఞ్చ కామగుణే హిత్వా. తప్పహానేన హి మేథునవిరతి సుసమ్పన్నా హోతి. తేనాహ – ‘‘హిత్వా కామే పరోపరే’’తి. అయమేత్థ అధిప్పాయో. ‘‘అవిరుద్ధో’’తిఆదీని పన పదాని ‘‘న హనేయ్య, న ఘాతయే’’తి ఏత్థ వుత్తాయ పాణాతిపాతావేరమణియా సమ్పత్తిదస్సనత్థం వుత్తాని. తత్రాయం సఙ్ఖేపవణ్ణనా – పరపక్ఖియేసు పాణేసు అవిరుద్ధో, అత్తపక్ఖియేసు అసారత్తో, సబ్బేపి సతణ్హనిత్తణ్హతాయ తసథావరే పాణే జీవితుకామతాయ అమరితుకామతాయ సుఖకామతాయ దుక్ఖపటికూలతాయ చ ‘‘యథా అహం తథా ఏతే’’తి అత్తసమానతాయ తేసు విరోధం వినేన్తో తేనేవ పకారేన ‘‘యథా ఏతే తథా అహ’’న్తి పరేసం సమానతాయ చ అత్తని అనురోధం వినేన్తో ఏవం ఉభయథాపి అనురోధవిరోధవిప్పహీనో హుత్వా మరణపటికూలతాయ అత్తానం ఉపమం కత్వా పాణేసు యే కేచి తసే వా థావరే వా పాణే న హనేయ్య సాహత్థికాదీహి పయోగేహి, న ఘాతయే ఆణత్తికాదీహీతి.

౭౧౨. ఏవమస్స మేథునవిరతిపాణాతిపాతవిరతిముఖేన సఙ్ఖేపతో పాతిమోక్ఖసంవరసీలం వత్వా ‘‘హిత్వా కామే’’తిఆదీహి ఇన్ద్రియసంవరఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని ఆజీవపారిసుద్ధిం దస్సేన్తో ‘‘హిత్వా ఇచ్ఛఞ్చా’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యాయం తణ్హా ఏకం లద్ధా దుతియం ఇచ్ఛతి, ద్వే లద్ధా తతియం, సతసహస్సం లద్ధా తదుత్తరిమ్పి ఇచ్ఛతీతి ఏవం అప్పటిలద్ధవిసయం ఇచ్ఛనతో ‘‘ఇచ్ఛా’’తి వుచ్చతి, యో చాయం పటిలద్ధవిసయలుబ్భనో లోభో. తం హిత్వా ఇచ్ఛఞ్చ లోభఞ్చ యత్థ సత్తో పుథుజ్జనో, యస్మిం చీవరాదిపచ్చయే తేహి ఇచ్ఛాలోభేహి పుథుజ్జనో సత్తో లగ్గో పటిబద్ధో తిట్ఠతి, తత్థ తం ఉభయమ్పి హిత్వా పచ్చయత్థం ఆజీవపారిసుద్ధిం అవిరోధేన్తో ఞాణచక్ఖునా చక్ఖుమా హుత్వా ఇమం మోనేయ్యపటిపదం పటిపజ్జేయ్య. ఏవఞ్హి పటిపన్నో తరేయ్య నరకం ఇమం, దుప్పూరణట్ఠేన నరకసఞ్ఞితం మిచ్ఛాజీవహేతుభూతం ఇమం పచ్చయతణ్హం తరేయ్య, ఇమాయ వా పటిపదాయ తరేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

౭౧౩. ఏవం పచ్చయతణ్హాపహానముఖేన ఆజీవపారిసుద్ధిం దస్సేత్వా ఇదాని భోజనే మత్తఞ్ఞుతాముఖేన పచ్చయపరిభోగసీలం తదనుసారేన చ యావ అరహత్తప్పత్తి, తావ పటిపదం దస్సేన్తో ‘‘ఊనూదరో’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – ధమ్మేన సమేన లద్ధేసు ఇతరీతరచీవరాదీసు పచ్చయేసు ఆహారం తావ ఆహారేన్తో –

‘‘చత్తారో పఞ్చ ఆలోపే, అభుత్వా ఉదకం పివే;

అలం ఫాసువిహారాయ, పహితత్తస్స భిక్ఖునో’’తి. (థేరగా. ౯౮౩) –

వుత్తనయేన ఊనఉదరో అస్స, న వాతభరితభస్తా వియ ఉద్ధుమాతుదరో, భత్తసమ్మదపచ్చయా థినమిద్ధం పరిహరేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఊనూదరో హోన్తోపి చ మితాహారో అస్స భోజనే మత్తఞ్ఞూ, ‘‘నేవ దవాయా’’తిఆదినా పచ్చవేక్ఖణేన గుణతో దోసతో చ పరిచ్ఛిన్నాహారో. ఏవం మితాహారో సమానోపి పచ్చయధుతఙ్గపరియత్తిఅధిగమవసేన చతుబ్బిధాయ అప్పిచ్ఛతాయ అప్పిచ్ఛో అస్స. ఏకంసేన హి మోనేయ్యపటిపదం పటిపన్నేన భిక్ఖునా ఏవం అప్పిచ్ఛేన భవితబ్బం. తత్థ ఏకేకస్మిం పచ్చయే తీహి సన్తోసేహి సన్తుస్సనా పచ్చయప్పిచ్ఛతా. ధుతఙ్గధరస్సేవ సతో ‘‘ధుతవాతి మం పరే జానన్తూ’’తి అనిచ్ఛనతా ధుతఙ్గప్పిచ్ఛతా. బహుస్సుతస్సేవ సతో ‘‘బహుస్సుతోతి మం పరే జానన్తూ’’తి అనిచ్ఛనతా పరియత్తిఅప్పిచ్ఛతా మజ్ఝన్తికత్థేరస్స వియ. అధిగమసమ్పన్నస్సేవ సతో ‘‘అధిగతో అయం కుసలం ధమ్మన్తి మం పరే జానన్తూ’’తి అనిచ్ఛనతా అధిగమప్పిచ్ఛతా. సా చ అరహత్తాధిగమతో ఓరం వేదితబ్బా. అరహత్తాధిగమత్థఞ్హి అయం పటిపదాతి. ఏవం అప్పిచ్ఛోపి చ అరహత్తమగ్గేన తణ్హాలోలుప్పం హిత్వా అలోలుపో అస్స. ఏవం అలోలుపో హి సదా ఇచ్ఛాయ నిచ్ఛాతో అనిచ్ఛో హోతి నిబ్బుతో, యాయ ఇచ్ఛాయ ఛాతా హోన్తి సత్తా ఖుప్పిపాసాతురా వియ అతిత్తా, తాయ ఇచ్ఛాయ అనిచ్ఛో హోతి అనిచ్ఛత్తా చ నిచ్ఛాతో హోతి అనాతురో పరమతిత్తిప్పత్తో. ఏవం నిచ్ఛాతత్తా నిబ్బుతో హోతి వూపసన్తసబ్బకిలేసపరిళాహోతి ఏవమేత్థ ఉప్పటిపాటియా యోజనా వేదితబ్బా.

౭౧౪. ఏవం యావ అరహత్తప్పత్తి, తావపటిపదం కథేత్వా ఇదాని తం పటిపదం పటిపన్నస్స భిక్ఖునో అరహత్తప్పత్తినిట్ఠం ధుతఙ్గసమాదానం సేనాసనవత్తఞ్చ కథేన్తో ‘‘స పిణ్డచార’’న్తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ స పిణ్డచారం చరిత్వాతి సో భిక్ఖు భిక్ఖం చరిత్వా భత్తకిచ్చం వా కత్వా. వనన్తమభిహారయేతి అపపఞ్చితో గిహిపపఞ్చేన వనం ఏవ గచ్ఛేయ్య. ఉపట్ఠితో రుక్ఖమూలస్మిన్తి రుక్ఖమూలే ఠితో వా హుత్వా. ఆసనూపగతోతి ఆసనం ఉపగతో వా హుత్వా, నిసిన్నోతి వుత్తం హోతి. మునీతి మోనేయ్యపటిపదం పటిపన్నో. ఏత్థ చ ‘‘పిణ్డచారం చరిత్వా’’తి ఇమినా పిణ్డపాతికఙ్గం వుత్తం. యస్మా పన ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికో సపదానచారీ ఏకాసనికో పత్తపిణ్డికో ఖలుపచ్ఛాభత్తికో చ హోతియేవ, తేచీవరికపంసుకూలమ్పి చ సమాదియతేవ, తస్మా ఇమానిపి ఛ వుత్తానేవ హోన్తి. ‘‘వనన్తమభిహారయే’’తి ఇమినా పన ఆరఞ్ఞికఙ్గం వుత్తం, ‘‘ఉపట్ఠితో రుక్ఖమూలస్మి’’న్తి ఇమినా రుక్ఖమూలికఙ్గం, ‘‘ఆసనూపగతో’’తి ఇమినా నేసజ్జికఙ్గం. యథాక్కమం పన ఏతేసం అనులోమత్తా అబ్భోకాసికయథాసన్థతికసోసానికఙ్గాని వుత్తానియేవ హోన్తీతి ఏవమేతాయ గాథాయ తేరస ధుతఙ్గాని నాలకత్థేరస్స కథేసి.

౭౧౫. స ఝానపసుతో ధీరోతి సో అనుప్పన్నస్స ఝానస్స ఉప్పాదనేన ఉప్పన్నస్స ఆవజ్జనసమాపజ్జనాధిట్ఠానవుట్ఠానపచ్చవేక్ఖణేహి చ ఝానేసు పసుతో అనుయుత్తో. ధీరోతి ధితిసమ్పన్నో. వనన్తే రమితో సియాతి వనే అభిరతో సియా, గామన్తసేనాసనే నాభిరమేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఝాయేథ రుక్ఖమూలస్మిం, అత్తానమభితోసయన్తి న కేవలం లోకియజ్ఝానపసుతోయేవ సియా, అపిచ ఖో తస్మింయేవ రుక్ఖమూలే సోతాపత్తిమగ్గాదిసమ్పయుత్తేన లోకుత్తరజ్ఝానేనాపి అత్తానం అతీవ తోసేన్తో ఝాయేథ. పరమస్సాసప్పత్తియా హి లోకుత్తరజ్ఝానేనేవ చిత్తం అతీవ తుస్సతి, న అఞ్ఞేన. తేనాహ – ‘‘అత్తానమభితోసయ’’న్తి. ఏవమిమాయ గాథాయ ఝానపసుతతాయ వనన్తసేనాసనాభిరతిం అరహత్తఞ్చ కథేసి.

౭౧౬. ఇదాని యస్మా ఇమం ధమ్మదేసనం సుత్వా నాలకత్థేరో వనన్తమభిహారేత్వా నిరాహారోపి పటిపదాపూరణే అతీవ ఉస్సుక్కో అహోసి, నిరాహారేన చ సమణధమ్మం కాతుం న సక్కా. తథా కరోన్తస్స హి జీవితం నప్పవత్తతి, కిలేసే పన అనుప్పాదేన్తేన ఆహారో పరియేసితబ్బో, అయమేత్థ ఞాయో. తస్మా తస్స భగవా అపరాపరేసుపి దివసేసు పిణ్డాయ చరితబ్బం, కిలేసా పన న ఉప్పాదేతబ్బాతి దస్సనత్థం అరహత్తప్పత్తినిట్ఠంయేవ భిక్ఖాచారవత్తం కథేన్తో ‘‘తతో రత్యా వివసానే’’తిఆదికా ఛ గాథాయో అభాసి. తత్థ తతోతి ‘‘స పిణ్డచారం చరిత్వా, వనన్తమభిహారయే’’తి ఏత్థ వుత్తపిణ్డచారవనన్తాభిహారతో ఉత్తరిపి. రత్యా వివసానేతి రత్తిసమతిక్కమే, దుతియదివసేతి వుత్తం హోతి. గామన్తమభిహారయేతి ఆభిసమాచారికవత్తం కత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా, తావ వివేకమనుబ్రూహేత్వా గతపచ్చాగతవత్తే వుత్తనయేన కమ్మట్ఠానం మనసి కరోన్తో గామం గచ్ఛేయ్య. అవ్హానం నాభినన్దేయ్యాతి ‘‘భన్తే, అమ్హాకం ఘరే భుఞ్జితబ్బ’’న్తి నిమన్తనం, ‘‘దేతి ను ఖో న దేతి ను ఖో సున్దరం ను ఖో దేతి అసున్దరం ను ఖో దేతీ’’తి ఏవరూపం వితక్కం భోజనఞ్చ పటిపదాపూరకో భిక్ఖు నాభినన్దేయ్య, నప్పటిగ్గణ్హేయ్యాతి వుత్తం హోతి. యది పన బలక్కారేన పత్తం గహేత్వా పూరేత్వా దేన్తి, పరిభుఞ్జిత్వా సమణధమ్మో కాతబ్బో, ధుతఙ్గం న కుప్పతి, తదుపాదాయ పన తం గామం న పవిసితబ్బం. అభిహారఞ్చ గామతోతి సచే గామం పవిట్ఠస్స పాతిసతేహిపి భత్తం అభిహరన్తి, తమ్పి నాభినన్దేయ్య, తతో ఏకసిత్థమ్పి నప్పటిగ్గణ్హేయ్య, అఞ్ఞదత్థు ఘరపటిపాటియా పిణ్డపాతమేవ చరేయ్యాతి.

౭౧౭. న మునీ గామమాగమ్మ, కులేసు సహసా చరేతి సో చ మోనత్థాయ పటిపన్నకో ముని గామం గతో సమానో కులేసు సహసా న చరే, సహసోకితాదిఅననులోమికం గిహిసంసగ్గం న ఆపజ్జేయ్యాతి వుత్తం హోతి. ఘాసేసనం ఛిన్నకథో, న వాచం పయుతం భణేతి ఛిన్నకథో వియ హుత్వా ఓభాసపరికథానిమిత్తవిఞ్ఞత్తిపయుత్తం ఘాసేసనవాచం న భణేయ్య. సచే ఆకఙ్ఖేయ్య, గిలానో సమానో గేలఞ్ఞపటిబాహనత్థాయ భణేయ్య. సేనాసనత్థాయ వా విఞ్ఞత్తిం ఠపేత్వా ఓభాసపరికథానిమిత్తపయుత్తం, అవసేసపచ్చయత్థాయ పన అగిలానో నేవ కిఞ్చి భణేయ్యాతి.

౭౧౮-౯. అలత్థం యదిదన్తి ఇమిస్సా పన గాథాయ అయమత్థో – గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠో అప్పమత్తకేపి కిస్మిఞ్చి లద్ధే ‘‘అలత్థం యం ఇదం సాధూ’’తి చిన్తేత్వా అలద్ధే ‘‘నాలత్థం కుసల’’న్తి తమ్పి ‘‘సున్దర’’న్తి చిన్తేత్వా ఉభయేనేవ లాభాలాభేన సో తాదీ నిబ్బికారో హుత్వా రుక్ఖంవుపనివత్తతి, యథాపి పురిసో ఫలగవేసీ రుక్ఖం ఉపగమ్మ ఫలం లద్ధాపి అలద్ధాపి అననునీతో అప్పటిహతో మజ్ఝత్తోయేవ హుత్వా గచ్ఛతి, ఏవం కులం ఉపగమ్మ లాభం లద్ధాపి అలద్ధాపి మజ్ఝత్తోవ హుత్వా గచ్ఛతీతి. స పత్తపాణీ తి గాథా ఉత్తానత్థావ.

౭౨౦. ఉచ్చావచాతి ఇమిస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో – ఏవం భిక్ఖాచారవత్తసమ్పన్నో హుత్వాపి తావతకేనేవ తుట్ఠిం అనాపజ్జిత్వా పటిపదం ఆరోధేయ్య. పటిపత్తిసారఞ్హి సాసనం. సా చాయం ఉచ్చావచా…పే… ముతన్తి. తస్సత్థో – సా చాయం మగ్గపటిపదా ఉత్తమనిహీనభేదతో ఉచ్చావచా బుద్ధసమణేన పకాసితా. సుఖాపటిపదా హి ఖిప్పాభిఞ్ఞా ఉచ్చా, దుక్ఖాపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా అవచా. ఇతరా ద్వే ఏకేనఙ్గేన ఉచ్చా, ఏకేన అవచా. పఠమా ఏవ వా ఉచ్చా, ఇతరా తిస్సోపి అవచా. తాయ చేతాయ ఉచ్చాయ అవచాయ వా పటిపదాయ న పారం దిగుణం యన్తి. ‘‘దుగుణ’’న్తి వా పాఠో, ఏకమగ్గేన ద్విక్ఖత్తుం నిబ్బానం న యన్తీతి అత్థో. కస్మా? యేన మగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తేసం పున అప్పహాతబ్బతో. ఏతేన పరిహానధమ్మాభావం దీపేతి. నయిదం ఏకగుణం ముతన్తి తఞ్చ ఇదం పారం ఏకక్ఖత్తుంయేవ ఫుసనారహమ్పి న హోతి. కస్మా? ఏకేన మగ్గేన సబ్బకిలేసప్పహానాభావతో. ఏతేన ఏకమగ్గేనేవ అరహత్తాభావం దీపేతి.

౭౨౧. ఇదాని పటిపదానిసంసం దస్సేన్తో ‘‘యస్స చ విసతా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యస్స చ ఏవం పటిపన్నస్స భిక్ఖునో తాయ పటిపదాయ పహీనత్తా అట్ఠసతతణ్హావిచరితభావేన విసతత్తా విసతా తణ్హా నత్థి, తస్స కిలేససోతచ్ఛేదేన ఛిన్నసోతస్స కుసలాకుసలప్పహానేన కిచ్చాకిచ్చప్పహీనస్స రాగజో వా దోసజో వా అప్పమత్తకోపి పరిళాహో న విజ్జతీతి.

౭౨౨. ఇదాని యస్మా ఇమా గాథాయో సుత్వా నాలకత్థేరస్స చిత్తం ఉదపాది – ‘‘యది ఏత్తకం మోనేయ్యం సుకరం న దుక్కరం, సక్కా అప్పకసిరేన పూరేతు’’న్తి, తస్మాస్స భగవా ‘‘దుక్కరమేవ మోనేయ్య’’న్తి దస్సేన్తో పున ‘‘మోనేయ్యం తే ఉపఞ్ఞిస్స’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఉపఞ్ఞిస్సన్తి ఉపఞ్ఞాపేయ్యం, కథయిస్సన్తి వుత్తం హోతి. ఖురధారా ఉపమా అస్సాతి ఖురధారూపమో. భవేతి భవేయ్య. కో అధిప్పాయో? మోనేయ్యం పటిపన్నో భిక్ఖు ఖురధారం ఉపమం కత్వా పచ్చయేసు వత్తేయ్య. యథా మధుదిద్ధం ఖురధారం లిహన్తో, ఛేదతో, జివ్హం రక్ఖతి, ఏవం ధమ్మేన లద్ధే పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తో చిత్తం కిలేసుప్పత్తితో రక్ఖేయ్యాతి వుత్తం హోతి. పచ్చయా హి పరిసుద్ధేన ఞాయేన లద్ధుఞ్చ అనవజ్జపరిభోగేన పరిభుఞ్జితుఞ్చ న సుఖేన సక్కాతి భగవా పచ్చయనిస్సితమేవ బహుసో భణతి. జివ్హాయ తాలుమాహచ్చ, ఉదరే సఞ్ఞతో సియాతి జివ్హాయ తాలుం ఉప్పీళేత్వాపి రసతణ్హం వినోదేన్తో కిలిట్ఠేన మగ్గేన ఉప్పన్నపచ్చయే అసేవన్తో ఉదరే సంయతో సియా.

౭౨౩. అలీనచిత్తో చ సియాతి నిచ్చం కుసలానం ధమ్మానం భావనాయ అట్ఠితకారితాయ అకుసీతచిత్తో చ భవేయ్య. న చాపి బహు చిన్తయేతి ఞాతిజనపదామరవితక్కవసేన చ బహుం న చిన్తేయ్య. నిరామగన్ధో అసితో, బ్రహ్మచరియపరాయణోతి నిక్కిలేసో చ హుత్వా తణ్హాదిట్ఠీహి కిస్మిఞ్చి భవే అనిస్సితో సిక్ఖాత్తయసకలసాసనబ్రహ్మచరియపరాయణో ఏవ భవేయ్య.

౭౨౪-౫. ఏకాసనస్సాతి వివిత్తాసనస్స. ఆసనముఖేన చేత్థ సబ్బఇరియాపథా వుత్తా. యతో సబ్బఇరియాపథేసు ఏకీభావస్స సిక్ఖేయ్యాతి వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం. ఏకాసనస్సాతి చ సమ్పదానవచనమేతం. సమణూపాసనస్స చాతి సమణేహి ఉపాసితబ్బస్స అట్ఠతింసారమ్మణభావనానుయోగస్స, సమణానం వా ఉపాసనభూతస్స అట్ఠతింసారమ్మణభేదస్సేవ. ఇదమ్పి సమ్పదానవచనమేవ, ఉపాసనత్థన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ ఏకాసనేన కాయవివేకో, సమణూపాసనేన చిత్తవివేకో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో. ఏకత్తం మోనమక్ఖాతన్తి ఏవమిదం కాయచిత్తవివేకవసేన ‘‘ఏకత్తం మోన’’న్తి అక్ఖాతం. ఏకో చే అభిరమిస్ససీతి ఇదం పన ఉత్తరగాథాపేక్ఖం పదం, ‘‘అథ భాహిసి దసదిసా’’తి ఇమినా అస్స సమ్బన్ధో.

భాహిసీతి భాసిస్ససి పకాసేస్ససి. ఇమం పటిపదం భావేన్తో సబ్బదిసాసు కిత్తియా పాకటో భవిస్ససీతి వుత్తం హోతి. సుత్వా ధీరానన్తిఆదీనం పన చతున్నం పదానం అయమత్థో – యేన చ కిత్తిఘోసేన భాహిసి దసదిసా తం ధీరానం ఝాయీనం కామచాగినం నిఘోసం సుత్వా అథ త్వం తేన ఉద్ధచ్చం అనాపజ్జిత్వా భియ్యో హిరిఞ్చ సద్ధఞ్చ కరేయ్యాసి, తేన ఘోసేన హరాయమానో ‘‘నియ్యానికపటిపదా అయ’’న్తి సద్ధం ఉప్పాదేత్వా ఉత్తరి పటిపత్తిమేవ బ్రూహేయ్యాసి. మామకోతి ఏవఞ్హి సన్తే మమ సావకో హోతీతి.

౭౨౬. తం నదీహీతి యం తం మయా ‘‘హిరిఞ్చ సద్ధఞ్చ భియ్యో కుబ్బేథా’’తి వదతా ‘‘ఉద్ధచ్చం న కాతబ్బ’’న్తి వుత్తం, తం ఇమినా నదీనిదస్సనేనాపి జానాథ, తబ్బిపరియాయఞ్చ సోబ్భేసు చ పదరేసుచ జానాథ. సోబ్భేసూతి మాతికాసు. పదరేసూతి దరీసు. కథం? సణన్తా యన్తి కుసోబ్భా, తుణ్హీ యన్తి మహోదధీతి. కుసోబ్భా హి సోబ్భపదరాదిభేదా సబ్బాపి కున్నదియో సణన్తా సద్దం కరోన్తా ఉద్ధతా హుత్వా యన్తి, గఙ్గాదిభేదా పన మహానదియో తుణ్హీ యన్తి, ఏవం ‘‘మోనేయ్యం పూరేమీ’’తి ఉద్ధతో హోతి అమామకో, మామకో పన హిరిఞ్చ సద్ధఞ్చ ఉప్పాదేత్వా నీచచిత్తోవ హోతి.

౭౨౭-౯. కిఞ్చ భియ్యో – యదూనకం…పే… పణ్డితోతి. తత్థ సియా – సచే అడ్ఢకుమ్భూపమో బాలో సణన్తతాయ, రహదో పూరోవ పణ్డితో సన్తతాయ, అథ కస్మా బుద్ధసమణో ఏవం ధమ్మదేసనాబ్యావటో హుత్వా బహుం భాసతీతి ఇమినా సమ్బన్ధేన ‘‘యం సమణో’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యం బుద్ధసమణో బహుం భాసతి ఉపేతం అత్థసఞ్హితం, అత్థుపేతం ధమ్ముపేతఞ్చ హితేన చ సంహితం, తం న ఉద్ధచ్చేన, అపిచ ఖో జానం సో ధమ్మం దేసేతి దివసమ్పి దేసేన్తో నిప్పపఞ్చోవ హుత్వా. తస్స హి సబ్బం వచీకమ్మం ఞాణానుపరివత్తి. ఏవం దేసేన్తో చ ‘‘ఇదమస్స హితం ఇదమస్స హిత’’న్తి నానప్పకారతో జానం సో బహు భాసతి, న కేవలం బహుభాణితాయ. అవసానగాథాయ సమ్బన్ధో – ఏవం తావ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సమన్నాగతో బుద్ధసమణో జానం సో ధమ్మం దేసేతి, జానం సో బహు భాసతి. తేన దేసితం పన ధమ్మం నిబ్బేధభాగియేనేవ ఞాణేన యో చ జానం సంయతత్తో, జానం న బహు భాసతి, స ముని మోనమరహతి, స ముని మోనమజ్ఝగాతి. తస్సత్థో – తం ధమ్మం జానన్తో సంయతత్తో గుత్తచిత్తో హుత్వా యం భాసితం సత్తానం హితసుఖావహం న హోతి, తం జానం న బహు భాసతి. సో ఏవంవిధో మోనత్థం పటిపన్నకో ముని మోనేయ్యపటిపదాసఙ్ఖాతం మోనం అరహతి. న కేవలఞ్చ అరహతియేవ, అపిచ ఖో పన స ముని అరహత్తమగ్గఞాణసఙ్ఖాతం మోనం అజ్ఝగా ఇచ్చేవ వేదితబ్బోతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి.

తం సుత్వా నాలకత్థేరో తీసు ఠానేసు అప్పిచ్ఛో అహోసి దస్సనే సవనే పుచ్ఛాయాతి. సో హి దేసనాపరియోసానే పసన్నచిత్తో భగవన్తం వన్దిత్వా వనం పవిట్ఠో, పున ‘‘అహో వతాహం భగవన్తం పస్సేయ్య’’న్తి లోలభావం న జనేసి. అయమస్స దస్సనే అప్పిచ్ఛతా. తథా ‘‘అహో వతాహం పున ధమ్మదేసనం సుణేయ్య’’న్తి లోలభావం న జనేసి. అయమస్స సవనే అప్పిచ్ఛతా. తథా ‘‘అహో వతాహం పున మోనేయ్యపటిపదం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి లోలభావం న జనేసి. అయమస్స పుచ్ఛాయ అప్పిచ్ఛతా.

సో ఏవం అప్పిచ్ఛో సమానో పబ్బతపాదం పవిసిత్వా ఏకవనసణ్డే ద్వే దివసాని న వసి, ఏకరుక్ఖమూలే ద్వే దివసాని న నిసీది, ఏకగామే ద్వే దివసాని పిణ్డాయ న పావిసి. ఇతి వనతో వనం, రుక్ఖతో రుక్ఖం, గామతో గామం ఆహిణ్డన్తో అనురూపపటిపదం పటిపజ్జిత్వా అగ్గఫలే పతిట్ఠాసి. అథ యస్మా మోనేయ్యపటిపదం ఉక్కట్ఠం కత్వా పూరేన్తో భిక్ఖు సత్తేవ మాసాని జీవతి, మజ్ఝిమం కత్వా పూరేన్తో సత్త వస్సాని, మన్దం కత్వా పూరేన్తో సోళస వస్సాని. అయఞ్చ ఉక్కట్ఠం కత్వా పూరేసి, తస్మా సత్త మాసే ఠత్వా అత్తనో ఆయుసఙ్ఖారపరిక్ఖయం ఞత్వా న్హాయిత్వా నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా దిగుణం సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా దసబలాభిముఖో పఞ్చపతిట్ఠితం వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా హిఙ్గులకపబ్బతం నిస్సాయ ఠితకోవ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. తస్స పరినిబ్బుతభావం ఞత్వా భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం తత్థ గన్త్వా సరీరకిచ్చం కత్వా ధాతుయో గాహాపేత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేత్వా అగమాసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ నాలకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. ద్వయతానుపస్సనాసుత్తవణ్ణనా

ఏవం మే సుతన్తి ద్వయతానుపస్సనాసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇమస్స సుత్తస్స అత్తజ్ఝాసయతో ఉప్పత్తి. అత్తజ్ఝాసయేన హి భగవా ఇమం సుత్తం దేసేసి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పనస్స అత్థవణ్ణనాయమేవ ఆవి భవిస్సతి. తత్థ ఏవం మే సుతన్తిఆదీని వుత్తనయానేవ. పుబ్బారామేతి సావత్థినగరస్స పురత్థిమదిసాయం ఆరామే. మిగారమాతు పాసాదేతి ఏత్థ విసాఖా ఉపాసికా అత్తనో ససురేన మిగారేన సేట్ఠినా మాతుట్ఠానే ఠపితత్తా ‘‘మిగారమాతా’’తి వుచ్చతి. తాయ మిగారమాతుయా నవకోటిఅగ్ఘనకం మహాలతాపిళన్ధనం విస్సజ్జేత్వా కారాపితో పాసాదో హేట్ఠా చ ఉపరి చ పఞ్చ పఞ్చ గబ్భసతాని కత్వా సహస్సకూటాగారగబ్భో, సో ‘‘మిగారమాతుపాసాదో’’తి వుచ్చతి. తస్మిం మిగారమాతు పాసాదే.

తేన ఖో పన సమయేన భగవాతి యం సమయం భగవా సావత్థిం నిస్సాయ పుబ్బారామే మిగారమాతు పాసాదే విహరతి, తేన సమయేన. తదహుపోసథేతి తస్మిం అహు ఉపోసథే, ఉపోసథదివసేతి వుత్తం హోతి. పన్నరసేతి ఇదం ఉపోసథగ్గహణేన సమ్పత్తావసేసుపోసథపటిక్ఖేపవచనం. పుణ్ణాయ పుణ్ణమాయ రత్తియాతి పన్నరసదివసత్తా దివసగణనాయ అబ్భాదిఉపక్కిలేసవిరహత్తా రత్తిగుణసమ్పత్తియా చ పుణ్ణత్తా పుణ్ణాయ, పరిపుణ్ణచన్దత్తా పుణ్ణమాయ చ రత్తియా. భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతోతి భిక్ఖుసఙ్ఘేన పరివుతో. అబ్భోకాసే నిసిన్నో హోతీతి మిగారమాతు రతనపాసాదపరివేణే అబ్భోకాసే ఉపరి అప్పటిచ్ఛన్నే ఓకాసే పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నో హోతి. తుణ్హీభూతం తుణ్హీభూతన్తి అతీవ తుణ్హీభూతం, యతో యతో వా అనువిలోకేతి, తతో తతో తుణ్హీభూతం, తుణ్హీభూతం వాచాయ, పున తుణ్హీభూతం కాయేన. భిక్ఖుసఙ్ఘం అనువిలోకేత్వాతి తం పరివారేత్వా నిసిన్నం అనేకసహస్సభిక్ఖుపరిమాణం తుణ్హీభూతం తుణ్హీభూతం భిక్ఖుసఙ్ఘం ‘‘ఏత్తకా ఏత్థ సోతాపన్నా, ఏత్తకా సకదాగామినో, ఏత్తకా అనాగామినో ఏత్తకా ఆరద్ధవిపస్సకా కల్యాణపుథుజ్జనా, ఇమస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స కీదిసీ ధమ్మదేసనా సప్పాయా’’తి సప్పాయధమ్మదేసనాపరిచ్ఛేదనత్థం ఇతో చితో చ విలోకేత్వా.

యే తే, భిక్ఖవే, కుసలా ధమ్మాతి యే తే ఆరోగ్యట్ఠేన అనవజ్జట్ఠేన ఇట్ఠఫలట్ఠేన కోసల్లసమ్భూతట్ఠేన చ కుసలా సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మా, తజ్జోతకా వా పరియత్తిధమ్మా. అరియా నియ్యానికా సమ్బోధగామినోతి ఉపగన్తబ్బట్ఠేన అరియా, లోకతో నియ్యానట్ఠేన నియ్యానికా, సమ్బోధసఙ్ఖాతం అరహత్తం గమనట్ఠేన సమ్బోధగామినో. తేసం వో భిక్ఖవే…పే… సవనాయ, తేసం భిక్ఖవే కుసలానం…పే… సమ్బోధగామీనం కా ఉపనిసా, కిం కారణం, కిం పయోజనం తుమ్హాకం సవనాయ, కిమత్థం తుమ్హే తే ధమ్మే సుణాథాతి వుత్తం హోతి. యావదేవ ద్వయతానం ధమ్మానం యథాభూతం ఞాణాయాతి ఏత్థ యావదేవాతి పరిచ్ఛేదావధారణవచనం. ద్వే అవయవా ఏతేసన్తి ద్వయా, ద్వయా ఏవ ద్వయతా, తేసం ద్వయతానం. ‘‘ద్వయాన’’న్తిపి పాఠో. యథాభూతం ఞాణాయాతి అవిపరీతఞాణాయ. కిం వుత్తం హోతి? యదేతం లోకియలోకుత్తరాదిభేదేన ద్విధా వవత్థితానం ధమ్మానం విపస్సనాసఙ్ఖాతం యథాభూతఞాణం, ఏతదత్థాయ న ఇతో భియ్యోతి, సవనేన హి ఏత్తకం హోతి, తదుత్తరి విసేసాధిగమో భావనాయాతి. కిఞ్చ ద్వయతం వదేథాతి ఏత్థ పన సచే, వో భిక్ఖవే, సియా, కిఞ్చ తుమ్హే, భన్తే, ద్వయతం వదేథాతి అయమధిప్పాయో. పదత్థో పన ‘‘కిఞ్చ ద్వయతాభావం వదేథా’’తి.

(౧) తతో భగవా ద్వయతం దస్సేన్తో ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి ఏవమాదిమాహ. తత్థ ద్వయతానం చతుసచ్చధమ్మానం ‘‘ఇదం దుక్ఖం, అయం దుక్ఖసముదయో’’తి ఏవం లోకియస్స ఏకస్స అవయవస్స సహేతుకస్స వా దుక్ఖస్స దస్సనేన అయం ఏకానుపస్సనా, ఇతరా లోకుత్తరస్స దుతియస్స అవయవస్స సఉపాయస్స వా నిరోధస్స దస్సనేన దుతియానుపస్సనా. పఠమా చేత్థ తతియచతుత్థవిసుద్ధీహి హోతి, దుతియా పఞ్చమవిసుద్ధియా. ఏవం సమ్మా ద్వయతానుపస్సినోతి ఇమినా వుత్తనయేన సమ్మా ద్వయధమ్మే అనుపస్సన్తస్స సతియా అవిప్పవాసేన అప్పమత్తస్స, కాయికచేతసికవీరియాతాపేన ఆతాపినో కాయే చ జీవితే చ నిరపేక్ఖత్తా, పహితత్తస్స. పాటికఙ్ఖన్తి ఇచ్ఛితబ్బం. దిట్ఠేవ ధమ్మే అఞ్ఞాతి అస్మింయేవ అత్తభావే అరహత్తం. సతి వా ఉపాదిసేసే అనాగామితాతి ‘‘ఉపాదిసేస’’న్తి పునబ్భవవసేన ఉపాదాతబ్బక్ఖన్ధసేసం వుచ్చతి, తస్మిం వా సతి అనాగామిభావో పటికఙ్ఖోతి దస్సేతి. తత్థ కిఞ్చాపి హేట్ఠిమఫలానిపి ఏవం ద్వయతానుపస్సినోవ హోన్తి, ఉపరిమఫలేసు పన ఉస్సాహం జనేన్తో ఏవమాహ.

ఇదమవోచాతిఆది సఙ్గీతికారానం వచనం. తత్థ ఇదన్తి ‘‘యే తే, భిక్ఖవే’’తిఆదివుత్తనిదస్సనం. ఏతన్తి ఇదాని ‘‘యే దుక్ఖ’’న్తి ఏవమాదివత్తబ్బగాథాబన్ధనిదస్సనం. ఇమా చ గాథా చతుసచ్చదీపకత్తా వుత్తత్థదీపికా ఏవ, ఏవం సన్తేపి గాథారుచికానం పచ్ఛా ఆగతానం పుబ్బే వుత్తం అసమత్థతాయ అనుగ్గహేత్వా ‘‘ఇదాని యది వదేయ్య సున్దర’’న్తి ఆకఙ్ఖన్తానం విక్ఖిత్తచిత్తానఞ్చ అత్థాయ వుత్తా. విసేసత్థదీపికా వాతి అవిపస్సకే విపస్సకే చ దస్సేత్వా తేసం వట్టవివట్టదస్సనతో, తస్మా విసేసత్థదస్సనత్థమేవ వుత్తా. ఏస నయో ఇతో పరమ్పి గాథావచనేసు.

౭౩౦. తత్థ యత్థ చాతి నిబ్బానం దస్సేతి. నిబ్బానే హి దుక్ఖం సబ్బసో ఉపరుజ్ఝతి, సబ్బప్పకారం ఉపరుజ్ఝతి, సహేతుకం ఉపరుజ్ఝతి, అసేసఞ్చ ఉపరుజ్ఝతి. తఞ్చ మగ్గన్తి తఞ్చ అట్ఠఙ్గికం మగ్గం.

౭౩౧-౩. చేతోవిముత్తిహీనా తే, అథో పఞ్ఞావిముత్తియాతి ఏత్థ అరహత్తఫలసమాధి రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి, అరహత్తఫలపఞ్ఞా అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బా. తణ్హాచరితేన వా అప్పనాఝానబలేన కిలేసే విక్ఖమ్భేత్వా అధిగతం అరహత్తఫలం రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి, దిట్ఠిచరితేన ఉపచారజ్ఝానమత్తం నిబ్బత్తేత్వా విపస్సిత్వా అధిగతం అరహత్తఫలం అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తి. అనాగామిఫలం వా కామరాగం సన్ధాయ రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి, అరహత్తఫలం సబ్బప్పకారతో అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తీతి. అన్తకిరియాయాతి వట్టదుక్ఖస్స అన్తకరణత్థాయ. జాతిజరూపగాతి జాతిజరం ఉపగతా, జాతిజరాయ వా ఉపగతా, న పరిముచ్చన్తి జాతిజరాయాతి ఏవం వేదితబ్బా. సేసమేత్థ ఆదితో పభుతి పాకటమేవ. గాథాపరియోసానే చ సట్ఠిమత్తా భిక్ఖూ తం దేసనం ఉగ్గహేత్వా విపస్సిత్వా తస్మింయేవ ఆసనే అరహత్తం పాపుణింసు. యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బవారేసు.

(౨) అతో ఏవ భగవా ‘‘సియా అఞ్ఞేనపి పరియాయేనా’’తిఆదినా నయేన నానప్పకారతో ద్వయతానుపస్సనం ఆహ. తత్థ దుతియవారే ఉపధిపచ్చయాతి సాసవకమ్మపచ్చయా. సాసవకమ్మఞ్హి ఇధ ‘‘ఉపధీ’’తి అధిప్పేతం. అసేసవిరాగనిరోధాతి అసేసం విరాగేన నిరోధా, అసేసవిరాగసఙ్ఖాతా వా నిరోధా.

౭౩౪. ఉపధినిదానాతి కమ్మపచ్చయా. దుక్ఖస్స జాతిప్పభవానుపస్సీతి వట్టదుక్ఖస్స జాతికారణం ‘‘ఉపధీ’’తి అనుపస్సన్తో. సేసమేత్థ పాకటమేవ. ఏవం అయమ్పి వారో చత్తారి సచ్చాని దీపేత్వా అరహత్తనికూటేనేవ వుత్తో. యథా చాయం, ఏవం సబ్బవారా.

(౩) తత్థ తతియవారే అవిజ్జాపచ్చయాతి భవగామికమ్మసమ్భారఅవిజ్జాపచ్చయా. దుక్ఖం పన సబ్బత్థ వట్టదుక్ఖమేవ.

౭౩౫. జాతిమరణసంసారన్తి ఖన్ధనిబ్బత్తిం జాతిం ఖన్ధభేదం మరణం ఖన్ధపటిపాటిం సంసారఞ్చ. వజన్తీతి గచ్ఛన్తి ఉపేన్తి. ఇత్థభావఞ్ఞథాభావన్తి ఇమం మనుస్సభావం ఇతో అవసేసఅఞ్ఞనికాయభావఞ్చ. గతీతి పచ్చయభావో.

౭౩౬. అవిజ్జా హాయన్తి అవిజ్జా హి అయం. విజ్జాగతా చ యే సత్తాతి యే చ అరహత్తమగ్గవిజ్జాయ కిలేసే విజ్ఝిత్వా గతా ఖీణాసవసత్తా. సేసముత్తానత్థమేవ.

(౪) చతుత్థవారే సఙ్ఖారపచ్చయాతి పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారపచ్చయా.

౭౩౮-౯. ఏతమాదీనవం ఞత్వాతి యదిదం దుక్ఖం సఙ్ఖారపచ్చయా, ఏతం ఆదీనవన్తి ఞత్వా. సబ్బసఙ్ఖారసమథాతి సబ్బేసం వుత్తప్పకారానం సఙ్ఖారానం మగ్గఞాణేన సమథా, ఉపహతతాయ ఫలసమత్థతాయాతి వుత్తం హోతి. సఞ్ఞానన్తి కామసఞ్ఞాదీనం మగ్గేనేవ ఉపరోధనా. ఏతం ఞత్వా యథాతథన్తి ఏతం దుక్ఖక్ఖయం అవిపరీతం ఞత్వా. సమ్మద్దసాతి సమ్మాదస్సనా. సమ్మదఞ్ఞాయాతి సఙ్ఖతం అనిచ్చాదితో, అసఙ్ఖతఞ్చ నిచ్చాదితో ఞత్వా. మారసంయోగన్తి తేభూమకవట్టం. సేసముత్తానత్థమేవ.

(౫) పఞ్చమవారే విఞ్ఞాణపచ్చయాతి కమ్మసహజాతఅభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణపచ్చయా.

౭౪౧. నిచ్ఛాతోతి నిత్తణ్హో. పరినిబ్బుతోతి కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బుతో హోతి. సేసం పాకటమేవ.

(౬) ఛట్ఠవారే ఫస్సపచ్చయాతి అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తఫస్సపచ్చయాతి అత్థో. ఏవం ఏత్థ పదపటిపాటియా వత్తబ్బాని నామరూపసళాయతనాని అవత్వా ఫస్సో వుత్తో. తాని హి రూపమిస్సకత్తా కమ్మసమ్పయుత్తానేవ న హోన్తి, ఇదఞ్చ వట్టదుక్ఖం కమ్మతో వా సమ్భవేయ్య కమ్మసమ్పయుత్తధమ్మతో వాతి.

౭౪౨-౩. భవసోతానుసారినన్తి తణ్హానుసారినం. పరిఞ్ఞాయాతి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా. అఞ్ఞాయాతి అరహత్తమగ్గపఞ్ఞాయ ఞత్వా. ఉపసమే రతాతి ఫలసమాపత్తివసేన నిబ్బానే రతా. ఫస్సాభిసమయాతి ఫస్సనిరోధా. సేసం పాకటమేవ.

(౭) సత్తమవారే వేదనాపచ్చయాతి కమ్మసమ్పయుత్తవేదనాపచ్చయా.

౭౪౪-౫. అదుక్ఖమసుఖం సహాతి అదుక్ఖమసుఖేన సహ. ఏతం దుక్ఖన్తి ఞత్వానాతి ఏతం సబ్బం వేదయితం ‘‘దుక్ఖకారణ’’న్తి ఞత్వా, విపరిణామట్ఠితిఅఞ్ఞాణదుక్ఖతాహి వా దుక్ఖం ఞత్వా. మోసధమ్మన్తి నస్సనధమ్మం. పలోకినన్తి జరామరణేహి పలుజ్జనధమ్మం. ఫుస్స ఫుస్సాతి ఉదయబ్బయఞాణేన ఫుసిత్వా ఫుసిత్వా. వయం పస్సన్తి అన్తే భఙ్గమేవ పస్సన్తో. ఏవం తత్థ విజానతీతి ఏవం తా వేదనా విజానాతి, తత్థ వా దుక్ఖభావం విజానాతి. వేదనానం ఖయాతి తతో పరం మగ్గఞాణేన కమ్మసమ్పయుత్తానం వేదనానం ఖయా. సేసముత్తానమేవ.

(౮) అట్ఠమవారే తణ్హాపచ్చయాతి కమ్మసమ్భారతణ్హాపచ్చయా.

౭౪౭. ఏతమాదీనవం ఞత్వా, తణ్హం దుక్ఖస్స సమ్భవన్తి ఏతం దుక్ఖస్స సమ్భవం తణ్హాయ ఆదీనవం ఞత్వా. సేసముత్తానమేవ.

(౯) నవమవారే ఉపాదానపచ్చయాతి కమ్మసమ్భారఉపాదానపచ్చయా.

౭౪౮-౯. భవోతి విపాకభవో ఖన్ధపాతుభావో. భూతో దుక్ఖన్తి భూతో సమ్భూతో వట్టదుక్ఖం నిగచ్ఛతి. జాతస్స మరణన్తి యత్రాపి ‘‘భూతో సుఖం నిగచ్ఛతీ’’తి బాలా మఞ్ఞన్తి, తత్రాపి దుక్ఖమేవ దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘జాతస్స మరణం హోతీ’’తి. దుతియగాథాయ యోజనా – అనిచ్చాదీహి సమ్మదఞ్ఞాయ పణ్డితా ఉపాదానక్ఖయా జాతిక్ఖయం నిబ్బానం అభిఞ్ఞాయ న గచ్ఛన్తి పునబ్భవన్తి.

(౧౦) దసమవారే ఆరమ్భపచ్చయాతి కమ్మసమ్పయుత్తవీరియపచ్చయా.

౭౫౧. అనారమ్భే విముత్తినోతి అనారమ్భే నిబ్బానే విముత్తస్స. సేసముత్తానమేవ.

(౧౧) ఏకాదసమవారే ఆహారపచ్చయాతి కమ్మసమ్పయుత్తాహారపచ్చయా. అపరో నయో – చతుబ్బిధా సత్తా రూపూపగా, వేదనూపగా, సఞ్ఞూపగా, సఙ్ఖారూపగాతి. తత్థ ఏకాదసవిధాయ కామధాతుయా సత్తా రూపూపగా కబళీకారాహారసేవనతో. రూపధాతుయా సత్తా అఞ్ఞత్ర అసఞ్ఞేహి వేదనూపగా ఫస్సాహారసేవనతో. హేట్ఠా తివిధాయ అరూపధాతుయా సత్తా సఞ్ఞూపగా సఞ్ఞాభినిబ్బత్తమనోసఞ్చేతనాహారసేవనతో. భవగ్గే సత్తా సఙ్ఖారూపగా సఙ్ఖారాభినిబ్బత్తవిఞ్ఞాణాహారసేవనతోతి. ఏవమ్పి యం కిఞ్చి దుక్ఖం సమ్భోతి, సబ్బం ఆహారపచ్చయాతి వేదితబ్బం.

౭౫౫. ఆరోగ్యన్తి నిబ్బానం. సఙ్ఖాయ సేవీతి చత్తారో పచ్చయే పచ్చవేక్ఖిత్వా సేవమానో, ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా ద్వాదసాయతనాని అట్ఠారసధాతుయో’’తి ఏవం వా లోకం సఙ్ఖాయ ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’’తి ఞాణేన సేవమానో. ధమ్మట్ఠోతి చతుసచ్చధమ్మే ఠితో. సఙ్ఖ్యం నోపేతీతి ‘‘దేవో’’తి వా ‘‘మనుస్సో’’తి వా ఆదికం సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి. సేసముత్తానమేవ.

(౧౨) ద్వాదసమవారే ఇఞ్జితపచ్చయాతి తణ్హామానదిట్ఠికమ్మకిలేసఇఞ్జితేసు యతో కుతోచి కమ్మసమ్భారిఞ్జితపచ్చయా.

౭౫౭. ఏజం వోస్సజ్జాతి తణ్హం చజిత్వా. సఙ్ఖారే ఉపరున్ధియాతి కమ్మం కమ్మసమ్పయుత్తే చ సఙ్ఖారే నిరోధేత్వా. సేసముత్తానమేవ.

(౧౩) తేరసమవారే నిస్సితస్స చలితన్తి తణ్హాయ తణ్హాదిట్ఠిమానేహి వా ఖన్ధే నిస్సితస్స సీహసుత్తే (సం. ని. ౩.౭౮) దేవానం వియ భయచలనం హోతి. సేసముత్తానమేవ.

(౧౪) చుద్దసమవారే రూపేహీతి రూపభవేహి రూపసమాపత్తీహి వా. అరూపాతి అరూపభవా అరూపసమాపత్తియో వా. నిరోధోతి నిబ్బానం.

౭౬౧. మచ్చుహాయినోతి మరణమచ్చు కిలేసమచ్చు దేవపుత్తమచ్చుహాయినో, తివిధమ్పి తం మచ్చుం హిత్వా గామినోతి వుత్తం హోతి. సేసముత్తానమేవ.

(౧౫) పన్నరసమవారే యన్తి నామరూపం సన్ధాయాహ. తఞ్హి లోకేన ధువసుభసుఖత్తవసేన ‘‘ఇదం సచ్చ’’న్తి ఉపనిజ్ఝాయితం దిట్ఠమాలోకితం. తదమరియానన్తి ఇదం అరియానం, అనునాసికఇకారలోపం కత్వా వుత్తం. ఏతం ముసాతి ఏతం ధువాదివసేన గహితమ్పి ముసా, న తాదిసం హోతీతి. పున యన్తి నిబ్బానం సన్ధాయాహ. తఞ్హి లోకేన రూపవేదనాదీనమభావతో ‘‘ఇదం ముసా నత్థి కిఞ్చీ’’తి ఉపనిజ్ఝాయితం. తదమరియానం ఏతం సచ్చన్తి తం ఇదం అరియానం ఏతం నిక్కిలేససఙ్ఖాతా సుభభావా, పవత్తిదుక్ఖపటిపక్ఖసఙ్ఖాతా సుఖభావా, అచ్చన్తసన్తిసఙ్ఖాతా నిచ్చభావా చ అనపగమనేన పరమత్థతో ‘‘సచ్చ’’న్తి యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠం.

౭౬౨-౩. అనత్తని అత్తమానిన్తి అనత్తని నామరూపే అత్తమానిం. ఇదం సచ్చన్తి మఞ్ఞతీతి ఇదం నామరూపం ధువాదివసేన ‘‘సచ్చ’’న్తి మఞ్ఞతి. యేన యేన హీతి యేన యేన రూపే వా వేదనాయ వా ‘‘మమ రూపం, మమ వేదనా’’తిఆదినా నయేన మఞ్ఞన్తి. తతో తన్తి తతో మఞ్ఞితాకారా తం నామరూపం హోతి అఞ్ఞథా. కిం కారణం? తఞ్హి తస్స ముసా హోతి, యస్మా తం యథామఞ్ఞితాకారా ముసా హోతి, తస్మా అఞ్ఞథా హోతీతి అత్థో. కస్మా పన ముసా హోతీతి? మోసధమ్మఞ్హి ఇత్తరం, యస్మా యం ఇత్తరం పరిత్తపచ్చుపట్ఠానం, తం మోసధమ్మం నస్సనధమ్మం హోతి, తథారూపఞ్చ నామరూపన్తి. సచ్చాభిసమయాతి సచ్చావబోధా. సేసముత్తానమేవ.

(౧౬) సోళసమవారే యన్తి ఛబ్బిధమిట్ఠారమ్మణం సన్ధాయాహ. తఞ్హి లోకేన సలభమచ్ఛమక్కటాదీహి పదీపబళిసలేపాదయో వియ ‘‘ఇదం సుఖ’’న్తి ఉపనిజ్ఝాయితం. తదమరియానం ఏతం దుక్ఖన్తి తం ఇదం అరియానం ‘‘కామా హి చిత్రా మధురా మనోరమా, విరూపరూపేన మథేన్తి చిత్త’’న్తిఆదినా (సు. ని. ౫౦; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౩౬) నయేన ‘‘ఏతం దుక్ఖ’’న్తి యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠం. పున యన్తి నిబ్బానమేవ సన్ధాయాహ. తఞ్హి లోకేన కామగుణాభావా ‘‘దుక్ఖ’’న్తి ఉపనిజ్ఝాయితం. తదమరియానన్తి తం ఇదం అరియానం పరమత్థసుఖతో ‘‘ఏతం సుఖ’’న్తి యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠం.

౭౬౫-౬. కేవలాతి అనవసేసా. ఇట్ఠాతి ఇచ్ఛితా పత్థితా. కన్తాతి పియా. మనాపాతి మనవుడ్ఢికరా. యావతత్థీతి వుచ్చతీతి యావతా ఏతే ఛ ఆరమ్మణా అత్థీతి వుచ్చన్తి. వచనబ్యత్తయో వేదితబ్బో. ఏతే వోతి ఏత్థ వోతి నిపాతమత్తం.

౭౬౭-౮. సుఖన్తి దిట్ఠమరియేహి, సక్కాయస్సుపరోధనన్తి ‘‘సుఖ’’మితి అరియేహి పఞ్చక్ఖన్ధనిరోధో దిట్ఠో, నిబ్బానన్తి వుత్తం హోతి. పచ్చనీకమిదం హోతీతి పటిలోమమిదం దస్సనం హోతి. పస్సతన్తి పస్సన్తానం, పణ్డితానన్తి వుత్తం హోతి. యం పరేతి ఏత్థ యన్తి వత్థుకామే సన్ధాయాహ. పున యం పరేతి ఏత్థ నిబ్బానం.

౭౬౯-౭౧. పస్సాతి సోతారం ఆలపతి. ధమ్మన్తి నిబ్బానధమ్మం. సమ్పమూళ్హేత్థవిద్దసూతి సమ్పమూళ్హా ఏత్థ అవిద్దసూ బాలా. కింకారణం సమ్పమూళ్హా? నివుతానం తమో హోతి , అన్ధకారో అపస్సతం, బాలానం అవిజ్జాయ నివుతానం ఓత్థటానం అన్ధభావకరణో తమో హోతి, యేన నిబ్బానధమ్మం దట్ఠుం న సక్కోన్తి. సతఞ్చ వివటం హోతి, ఆలోకో పస్సతామివాతి సతఞ్చ సప్పురిసానం పఞ్ఞాదస్సనేన పస్సతం ఆలోకోవ వివటం హోతి నిబ్బానం. సన్తికే న విజానన్తి, మగా ధమ్మస్సకోవిదాతి యం అత్తనో సరీరే తచపఞ్చకమత్తం పరిచ్ఛిన్దిత్వా అనన్తరమేవ అధిగన్తబ్బతో, అత్తనో ఖన్ధానం వా నిరోధమత్తతో సన్తికే నిబ్బానం, తం ఏవం సన్తికే సన్తమ్పి న విజానన్తి మగభూతా జనా మగ్గామగ్గధమ్మస్స సచ్చధమ్మస్స వా అకోవిదా, సబ్బథా భవరాగ…పే… సుసమ్బుధో. తత్థ మారధేయ్యానుపన్నేహీతి తేభూమకవట్టం అనుపన్నేహి.

౭౭౨. పచ్ఛిమగాథాయ సమ్బన్ధో ‘‘ఏవం అసుసమ్బుధం కో ను అఞ్ఞత్ర మరియేహీ’’తి. తస్సత్థో – ఠపేత్వా అరియే కో ను అఞ్ఞో నిబ్బానపదం జానితుం అరహతి, యం పదం చతుత్థేన అరియమగ్గేన సమ్మదఞ్ఞాయ అనన్తరమేవ అనాసవా హుత్వా కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బన్తి, సమ్మదఞ్ఞాయ వా అనాసవా హుత్వా అన్తే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బన్తీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి.

అత్తమనాతి తుట్ఠమనా. అభినన్దున్తి అభినన్దింసు. ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణస్మిన్తి ఇమస్మిం సోళసమే వేయ్యాకరణే. భఞ్ఞమానేతి భణియమానే. సేసం పాకటమేవ.

ఏవం సబ్బేసుపి సోళససు వేయ్యాకరణేసు సట్ఠిమత్తే సట్ఠిమత్తే కత్వా సట్ఠిఅధికానం నవన్నం భిక్ఖుసతానం అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసు, సోళసక్ఖత్తుం చత్తారి చత్తారి కత్వా చతుసట్ఠి సచ్చానేత్థ వేనేయ్యవసేన నానప్పకారతో దేసితానీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ద్వయతానుపస్సనాసుత్తవణ్ణనా

నిట్ఠిత్తా.

నిట్ఠితో చ తతియో వగ్గో అత్థవణ్ణనానయతో, నామేన

మహావగ్గోతి.

౪. అట్ఠకవగ్గో

౧. కామసుత్తవణ్ణనా

౭౭౩. కామం కామయమానస్సాతి కామసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే అఞ్ఞతరో బ్రాహ్మణో సావత్థియా జేతవనస్స చ అన్తరే అచిరవతీనదీతీరే ‘‘యవం వపిస్సామీ’’తి ఖేత్తం కసతి. భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పిణ్డాయ పవిసన్తో తం దిస్వా ఆవజ్జేన్తో అద్దస – ‘‘అస్స బ్రాహ్మణస్స యవా వినస్సిస్సన్తీ’’తి, పున ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం ఆవజ్జేన్తో చస్స సోతాపత్తిఫలస్స ఉపనిస్సయం అద్దస. ‘‘కదా పాపుణేయ్యా’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘సస్సే వినట్ఠే సోకాభిభూతో ధమ్మదేసనం సుత్వా’’తి అద్దస. తతో చిన్తేసి – ‘‘సచాహం తదా ఏవ బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిస్సామి, న మే ఓవాదం సోతబ్బం మఞ్ఞిస్సతి. నానారుచికా హి బ్రాహ్మణా, హన్ద, నం ఇతో పభుతియేవ సఙ్గణ్హామి, ఏవం మయి ముదుచిత్తో హుత్వా తదా ఓవాదం సోస్సతీ’’తి బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘కిం, బ్రాహ్మణ, కరోసీ’’తి. బ్రాహ్మణో ‘‘ఏవం ఉచ్చాకులీనో సమణో గోతమో మయా సద్ధిం పటిసన్థారం కరోతీ’’తి తావతకేనేవ భగవతి పసన్నచిత్తో హుత్వా ‘‘ఖేత్తం, భో గోతమ, కసామి యవం వపిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ సారిపుత్తత్థేరో చిన్తేసి – ‘‘భగవా బ్రాహ్మణేన సద్ధిం పటిసన్థారం అకాసి, న చ అహేతు అప్పచ్చయా తథాగతా ఏవం కరోన్తి, హన్దాహమ్పి తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కరోమీ’’తి బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిత్వా తథేవ పటిసన్థారమకాసి. ఏవం మహామోగ్గల్లానత్థేరో సేసా చ అసీతి మహాసావకా. బ్రాహ్మణో అతీవ అత్తమనో అహోసి.

అథ భగవా సమ్పజ్జమానేపి సస్సే ఏకదివసం కతభత్తకిచ్చో సావత్థితో జేతవనం గచ్ఛన్తో మగ్గా ఓక్కమ్మ బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా ఆహ – ‘‘సున్దరం తే, బ్రాహ్మణ, యవక్ఖేత్త’’న్తి. ‘‘ఏవం, భో గోతమ, సున్దరం, సచే సమ్పజ్జిస్సతి, తుమ్హాకమ్పి సంవిభాగం కరిస్సామీ’’తి. అథస్స చతుమాసచ్చయేన యవా నిప్ఫజ్జింసు. తస్స ‘‘అజ్జ వా స్వే వా లాయిస్సామీ’’తి ఉస్సుక్కం కురుమానస్సేవ మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా సబ్బరత్తిం వస్సి. అచిరవతీ నదీ పూరా ఆగన్త్వా సబ్బం యవం వహి. బ్రాహ్మణో సబ్బరత్తిం అనత్తమనో హుత్వా పభాతే నదీతీరం గతో సబ్బం సస్సవిపత్తిం దిస్వా ‘‘వినట్ఠోమ్హి, కథం దాని జీవిస్సామీ’’తి బలవసోకం ఉప్పాదేసి. భగవాపి తమేవ రత్తిం పచ్చూససమయే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో ‘‘అజ్జ బ్రాహ్మణస్స ధమ్మదేసనాకాలో’’తి ఞత్వా భిక్ఖాచారవత్తేన సావత్థిం పవిసిత్వా బ్రాహ్మణస్స ఘరద్వారే అట్ఠాసి. బ్రాహ్మణో భగవన్తం దిస్వా ‘‘సోకాభిభూతం మం అస్సాసేతుకామో సమణో గోతమో ఆగతో’’తి చిన్తేత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా పత్తం గహేత్వా భగవన్తం నిసీదాపేసి. భగవా జానన్తోవ బ్రాహ్మణం పుచ్ఛి – ‘‘కిం బ్రాహ్మణ పదుట్ఠచిత్తో విహాసీ’’తి? ఆమ, భో గోతమ, సబ్బం మే యవక్ఖేత్తం ఉదకేన వూళ్హన్తి. అథ భగవా ‘‘న, బ్రాహ్మణ, విపన్నే దోమనస్సం, సమ్పన్నే చ సోమనస్సం కాతబ్బం. కామా హి నామ సమ్పజ్జన్తిపి విపజ్జన్తిపీ’’తి వత్వా తస్స బ్రాహ్మణస్స సప్పాయం ఞత్వా ధమ్మదేసనావసేన ఇమం సుత్తమభాసి. తత్థ సఙ్ఖేపతో పదత్థసమ్బన్ధమత్తమేవ వణ్ణయిస్సామ, విత్థారో పన నిద్దేసే (మహాని. ౧) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. యథా చ ఇమస్మిం సుత్తే, ఏవం ఇతో పరం సబ్బసుత్తేసు.

తత్థ కామన్తి మనాపియరూపాదితేభూమకధమ్మసఙ్ఖాతం వత్థుకామం, కామయమానస్సాతి ఇచ్ఛమానస్స. తస్స చే తం సమిజ్ఝతీతి తస్స కామయమానస్స సత్తస్స తం కామసఙ్ఖాతం వత్థు సమిజ్ఝతి చే, సచే సో తం లభతీతి వుత్తం హోతి. అద్ధా పీతిమనో హోతీతి ఏకంసం తుట్ఠచిత్తో హోతి. లద్ధాతి లభిత్వా. మచ్చోతి సత్తో. యదిచ్ఛతీతి యం ఇచ్ఛతి.

౭౭౪. తస్స చే కామయానస్సాతి తస్స పుగ్గలస్స కామే ఇచ్ఛమానస్స, కామేన వా యాయమానస్స. ఛన్దజాతస్సాతి జాతతణ్హస్స. జన్తునోతి సత్తస్స. తే కామా పరిహాయన్తీతి తే కామా పరిహాయన్తి చే. సల్లవిద్ధోవ రుప్పతీతి అథ అయోమయాదినా సల్లేన విద్ధో వియ పీళీయతి.

౭౭౫. తతియగాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – యో పన ఇమే కామే తత్థ ఛన్దరాగవిక్ఖమ్భనేన వా సముచ్ఛేదేన వా అత్తనో పాదేన సప్పస్స సిరం ఇవ పరివజ్జేతి. సో భిక్ఖు సబ్బం లోకం విసరిత్వా ఠితత్తా లోకే విసత్తికాసఙ్ఖాతం తణ్హం సతో హుత్వా సమతివత్తతీతి.

౭౭౬-౮. తతో పరాసం తిస్సన్నం గాథానం అయం సఙ్ఖేపత్థో – యో ఏతం సాలిక్ఖేత్తాదిం ఖేత్తం వా ఘరవత్థాదిం వత్థుం వా కహాపణసఙ్ఖాతం హిరఞ్ఞం వా గోఅస్సభేదం గవాస్సం వా ఇత్థిసఞ్ఞికా థియో వా ఞాతిబన్ధవాదీ బన్ధూ వా అఞ్ఞే వా మనాపియరూపాదీ పుథు కామే అనుగిజ్ఝతి, తం పుగ్గలం అబలసఙ్ఖాతా కిలేసా బలీయన్తి సహన్తి మద్దన్తి, సద్ధాబలాదివిరహేన వా అబలం తం పుగ్గలం అబలా కిలేసా బలీయన్తి, అబలత్తా బలీయన్తీతి అత్థో. అథ తం కామగిద్ధం కామే రక్ఖన్తం పరియేసన్తఞ్చ సీహాదయో చ పాకటపరిస్సయా కాయదుచ్చరితాదయో చ అపాకటపరిస్సయా మద్దన్తి, తతో అపాకటపరిస్సయేహి అభిభూతం తం పుగ్గలం జాతిఆదిదుక్ఖం భిన్నం నావం ఉదకం వియ అన్వేతి. తస్మా కాయగతాసతిఆదిభావనాయ జన్తు సదా సతో హుత్వా విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదవసేన రూపాదీసు వత్థుకామేసు సబ్బప్పకారమ్పి కిలేసకామం పరివజ్జేన్తో కామాని పరివజ్జయే. ఏవం తే కామే పహాయ తప్పహానకరమగ్గేనేవ చతుబ్బిధమ్పి తరే ఓఘం తరేయ్య తరితుం సక్కుణేయ్య. తతో యథా పురిసో ఉదకగరుకం నావం సిఞ్చిత్వా లహుకాయ నావాయ అప్పకసిరేనేవ పారగూ భవేయ్య, పారం గచ్ఛేయ్య, ఏవమేవ అత్తభావనావం కిలేసూదకగరుకం సిఞ్చిత్వా లహుకేన అత్తభావేన పారగూ భవేయ్య, సబ్బధమ్మపారం నిబ్బానం గతో భవేయ్య, అరహత్తప్పత్తియా గచ్ఛేయ్య చ, అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసూతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. గుహట్ఠకసుత్తవణ్ణనా

౭౭౯. సత్తో గుహాయన్తి గుహట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే ఆయస్మా పిణ్డోలభారద్వాజో కోసమ్బియం గంఙ్గాతీరే ఆవట్టకం నామ ఉతేనస్స ఉయ్యానం, తత్థ అగమాసి సీతలే పదేసే దివావిహారం నిసీదితుకామో. అఞ్ఞదాపి చాయం గచ్ఛతేవ తత్థ పుబ్బాసేవనేన యథా గవమ్పతిత్థేరో తావతింసభవనన్తి వుత్తనయమేతం వఙ్గీససుత్తవణ్ణనాయం. సో తత్థ గఙ్గాతీరే సీతలే రుక్ఖమూలే సమాపత్తిం అప్పేత్వా దివావిహారం నిసీది. రాజాపి ఖో ఉతేనో తం దివసంయేవ ఉయ్యానకీళికం గన్త్వా బహుదేవ దివసభాగం నచ్చగీతాదీహి ఉయ్యానే కీళిత్వా పానమదమత్తో ఏకిస్సా ఇత్థియా అఙ్కే సీసం కత్వా సయి. సేసిత్థియో ‘‘సుత్తో రాజా’’తి ఉట్ఠహిత్వా ఉయ్యానే పుప్ఫఫలాదీని గణ్హన్తియో థేరం దిస్వా హిరోత్తప్పం ఉపట్ఠాపేత్వా ‘‘మా సద్దం అకత్థా’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం నివారేత్వా అప్పసద్దా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా థేరం సమ్పరివారేత్వా నిసీదింసు. థేరో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ తాసం ధమ్మం దేసేసి, తా తుట్ఠా ‘‘సాధు సాధూ’’తి వత్వా సుణన్తి.

రఞ్ఞో సీసం అఙ్కేనాదాయ నిసిన్నిత్థీ ‘‘ఇమా మం ఓహాయ కీళన్తీ’’తి తాసు ఇస్సాపకతా ఊరుం చాలేత్వా రాజానం పబోధేసి. రాజా పటిబుజ్ఝిత్వా ఇత్థాగారం అపస్సన్తో ‘‘కుహిం ఇమా వసలియో’’తి ఆహ. సా ఆహ – ‘‘తుమ్హేసు అబహుకతా ‘సమణం రమయిస్సామా’తి గతా’’తి. సో కుద్ధో థేరాభిముఖో అగమాసి. తా ఇత్థియో రాజానం దిస్వా ఏకచ్చా ఉట్ఠహింసు, ఏకచ్చా ‘‘మహారాజ, పబ్బజితస్స సన్తికే ధమ్మం సుణామా’’తి న ఉట్ఠహింసు. సో తేన భియ్యోసోమత్తాయ కుద్ధో థేరం అవన్దిత్వావ ‘‘కిమత్థం ఆగతోసీ’’తి ఆహ. ‘‘వివేకత్థం మహారాజా’’తి. సో ‘‘వివేకత్థాయ ఆగతా ఏవం ఇత్థాగారపరివుతా నిసీదన్తీ’’తి వత్వా ‘‘తవ వివేకం కథేహీ’’తి ఆహ. థేరో విసారదోపి వివేకకథాయ ‘‘నాయం అఞ్ఞాతుకామో పుచ్ఛతీ’’తి తుణ్హీ అహోసి. రాజా ‘‘సచే న కథేసి, తమ్బకిపిల్లికేహి తం ఖాదాపేస్సామీ’’తి అఞ్ఞతరస్మిం అసోకరుక్ఖే తమ్బకిపిల్లికపుటం గణ్హన్తో అత్తనోవ ఉపరి వికిరి. సో సరీరం పుఞ్ఛిత్వా అఞ్ఞం పుటం గహేత్వా థేరాభిముఖో అగమాసి. థేరో ‘‘సచాయం రాజా మయి అపరజ్ఝేయ్య, అపాయాభిముఖో భవేయ్యా’’తి తం అనుకమ్పమానో ఇద్ధియా ఆకాసం అబ్భుగ్గన్త్వా గతో.

తతో ఇత్థియో ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, అఞ్ఞే రాజానో ఈదిసం పబ్బజితం దిస్వా పుప్ఫగన్ధాదీహి పూజేన్తి, త్వం తమ్బకిపిల్లికపుటేన ఆసాదేతుం ఆరద్ధో అహోసి, కులవంసం నాసేతుం ఉట్ఠితో’’తి. సో అత్తనో దోసం ఞత్వా తుణ్హీ హుత్వా ఉయ్యానపాలం పుచ్ఛి – ‘‘అఞ్ఞమ్పి దివసం థేరో ఇధాగచ్ఛతీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. తేన హి యదా ఆగచ్ఛతి, తదా మే ఆరోచేయ్యాసీతి. సో ఏకదివసం థేరే ఆగతే ఆరోచేసి. రాజాపి థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా పాణేహి సరణం గతో అహోసి. తమ్బకిపిల్లికపుటేన ఆసాదితదివసే పన థేరో ఆకాసేనాగన్త్వా పున పథవియం నిముజ్జిత్వా భగవతో గన్ధకుటియం ఉమ్ముజ్జి. భగవాపి ఖో దక్ఖిణేన పస్సేన సతో సమ్పజానో సీహసేయ్యం కప్పయమానో థేరం దిస్వా ‘‘కిం, భారద్వాజ, అకాలే ఆగతోసీ’’తి ఆహ. థేరో ‘‘ఆమ భగవా’’తి వత్వా సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తం సుత్వా భగవా ‘‘కిం కరిస్సతి తస్స వివేకకథా కామగుణగిద్ధస్సా’’తి వత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన నిపన్నో ఏవ థేరస్స ధమ్మదేసనత్థం ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ సత్తోతి లగ్గో. గుహాయన్తి కాయే. కాయో హి రాగాదీనం వాళానం వసనోకాసతో ‘‘గుహా’’తి వుచ్చతి. బహునాభిఛన్నోతి బహునా రాగాదికిలేసజాలేన అభిచ్ఛన్నో. ఏతేన అజ్ఝత్తబన్ధనం వుత్తం. తిట్ఠన్తి రాగాదివసేన తిట్ఠన్తో. నరోతి సత్తో. మోహనస్మిం పగాళ్హోతి మోహనం వుచ్చతి కామగుణా. ఏత్థ హి దేవమనుస్సా ముయ్హన్తి, తేసు అజ్ఝోగాళ్హో హుత్వా. ఏతేన బహిద్ధాబన్ధనం వుత్తం. దూరే వివేకా హి తథావిధో సోతి సో తథారూపో నరో తివిధాపి కాయవివేకాదికా వివేకా దూరే అనాసన్నే. కింకారణా? కామా హి లోకే న హి సుప్పహాయా, యస్మా లోకే కామా సుప్పహాయా న హోన్తీతి వుత్తం హోతి.

౭౮౦. ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘దూరే వివేకా తథావిధో’’తి సాధేత్వా పున తథావిధానం సత్తానం ధమ్మతం ఆవికరోన్తో ‘‘ఇచ్ఛానిదానా’’తి గాథమాహ. తత్థ ఇచ్ఛానిదానాతి తణ్హాహేతుకా. భవసాతబద్ధాతి సుఖవేదనాదిమ్హి భవసాతే బద్ధా. తే దుప్పముఞ్చాతి తే భవసాతవత్థుభూతా ధమ్మా, తే వా తత్థ బద్ధా ఇచ్ఛానిదానా సత్తా దుప్పమోచయా. న హి అఞ్ఞమోక్ఖాతి అఞ్ఞేన చ మోచేతుం న సక్కోన్తి. కారణవచనం వా ఏతం, తే సత్తా దుప్పముఞ్చా. కస్మా? యస్మా అఞ్ఞేన మోచేతబ్బా న హోన్తి. యది పన ముఞ్చేయ్యుం, సకేన థామేన ముఞ్చేయ్యున్తి అయమస్స అత్థో. పచ్ఛా పురే వాపి అపేక్ఖమానాతి అనాగతే అతీతే వా కామే అపేక్ఖమానా. ఇమేవ కామే పురిమేవ జప్పన్తి ఇమే వా పచ్చుప్పన్నే కామే పురిమే వా దువిధేపి అతీతానాగతే బలవతణ్హాయ పత్థయమానా. ఇమేసఞ్చ ద్విన్నం పదానం ‘‘తే దుప్పముఞ్చా న హి అఞ్ఞమోక్ఖా’’తి ఇమినా సహ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో, ఇతరథా ‘‘అపేక్ఖమానా జప్పం కిం కరోన్తి కిం వా కతా’’తి న పఞ్ఞాయేయ్యుం.

౭౮౧-౨. ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘దూరే వివేకా తథావిధో’’తి సాధేత్వా దుతియగాథాయ చ తథావిధానం సత్తానం ధమ్మతం ఆవికత్వా ఇదాని నేసం పాపకమ్మకరణం ఆవికరోన్తో ‘‘కామేసు గిద్ధా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తే సత్తా కామేసు పరిభోగతణ్హాయ గిద్ధా పరియేసనాదిమనుయుత్తత్తా పసుతా సమ్మోహమాపన్నత్తా పమూళ్హా అవగమనతాయ మచ్ఛరితాయ బుద్ధాదీనం వచనం అనాదియనతాయ చ అవదానియా. కాయవిసమాదిమ్హి విసమే నివిట్ఠా అన్తకాలే మరణదుక్ఖూపనీతా ‘‘కింసూ భవిస్సామ ఇతో చుతాసే’’తి పరిదేవయన్తీతి. యస్మా ఏతదేవ, తస్మా హి సిక్ఖేథ…పే… మాహు ధీరాతి. తత్థ సిక్ఖేథాతి తిస్సో సిక్ఖా ఆపజ్జేయ్య. ఇధేవాతి ఇమస్మింయేవ సాసనే. సేసముత్తానమేవ.

౭౮౩. ఇదాని యే తథా న కరోన్తి, తేసం బ్యసనప్పత్తిం దస్సేన్తో ‘‘పస్సామీ’’తి గాథమాహ. తత్థ పస్సామీతి మంసచక్ఖుఆదీహి పేక్ఖామి. లోకేతి అపాయాదిమ్హి. పరిఫన్దమానన్తి ఇతో చితో చ ఫన్దమానం. పజం ఇమన్తి ఇమం సత్తకాయం. తణ్హగతన్తి తణ్హాయ గతం అభిభూతం, నిపాతితన్తి అధిప్పాయో. భవేసూతి కామభవాదీసు. హీనా నరాతి హీనకమ్మన్తా నరా. మచ్చుముఖే లపన్తీతి అన్తకాలే సమ్పత్తే మరణముఖే పరిదేవన్తి. అవీతతణ్హాసేతి అవిగతతణ్హా. భవాభవేసూతి కామభవాదీసు. అథ వా భవాభవేసూతి భవభవేసు, పునప్పునభవేసూతి వుత్తం హోతి.

౭౮౪. ఇదాని యస్మా అవీతతణ్హా ఏవం ఫన్దన్తి చ లపన్తి చ, తస్మా తణ్హావినయే సమాదపేన్తో ‘‘మమాయితే’’తి గాథమాహ. తత్థ మమాయితేతి తణ్హాదిట్ఠిమమత్తేహి ‘‘మమ’’న్తి పరిగ్గహితే వత్థుస్మిం. పస్సథాతి సోతారే ఆలపన్తో ఆహ. ఏతమ్పీతి ఏతమ్పి ఆదీనవం. సేసం పాకటమేవ.

౭౮౫. ఏవమేత్థ పఠమగాథాయ అస్సాదం, తతో పరాహి చతూహి ఆదీనవఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని సఉపాయం నిస్సరణం నిస్సరణానిసంసఞ్చ దస్సేతుం సబ్బాహి వా ఏతాహి కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం దస్సేతుం ‘‘ఉభోసు అన్తేసూ’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ ఉభోసు అన్తేసూతి ఫస్సఫస్ససముదయాదీసు ద్వీసు పరిచ్ఛేదేసు. వినేయ్య ఛన్దన్తి ఛన్దరాగం వినేత్వా. ఫస్సం పరిఞ్ఞాయాతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాదిఫస్సం, ఫస్సానుసారేన వా తంసమ్పయుత్తే సబ్బేపి అరూపధమ్మే, తేసం వత్థుద్వారారమ్మణవసేన రూపధమ్మే చాతి సకలమ్పి నామరూపం తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా. అనానుగిద్ధోతి రూపాదీసు సబ్బధమ్మేసు అగిద్ధో. యదత్తగరహీ తదకుబ్బమానోతి యం అత్తనా గరహతి, తం అకురుమానో. నలిప్పతీ దిట్ఠసుతేసు ధీరోతి సో ఏవరూపో ధితిసమ్పన్నో ధీరో దిట్ఠేసు చ సుతేసు చ ధమ్మేసు ద్విన్నం లేపానం ఏకేనపి లేపేన న లిప్పతి. ఆకాసమివ నిరుపలిత్తో అచ్చన్తవోదానప్పత్తో హోతి.

౭౮౬. సఞ్ఞం పరిఞ్ఞాతి గాథాయ పన అయం సఙ్ఖేపత్థో – న కేవలఞ్చ ఫస్సమేవ, అపిచ ఖో పన కామసఞ్ఞాదిభేదం సఞ్ఞమ్పి, సఞ్ఞానుసారేన వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ నామరూపం తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా ఇమాయ పటిపదాయ చతుబ్బిధమ్పి వితరేయ్య ఓఘం, తతో సో తిణ్ణోఘో తణ్హాదిట్ఠిపరిగ్గహేసు తణ్హాదిట్ఠిలేపప్పహానేన నోపలిత్తో ఖీణాసవముని రాగాదిసల్లానం అబ్బూళ్హత్తా అబ్బూళ్హసల్లో సతివేపుల్లప్పత్తియా అప్పమత్తో చరం, పుబ్బభాగే వా అప్పమత్తో చరం తేన అప్పమాదచారేన అబ్బూళ్హసల్లో హుత్వా సకపరత్తభావాదిభేదం నాసీసతీ లోకమిమం పరఞ్చ, అఞ్ఞదత్థు చరిమచిత్తనిరోధా నిరుపాదానో జాతవేదోవ పరినిబ్బాతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి ధమ్మనేత్తిట్ఠపనమేవ కరోన్తో, న ఉత్తరిం ఇమాయ దేసనాయ మగ్గం వా ఫలం వా ఉప్పాదేసి ఖీణాసవస్స దేసితత్తాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ గుహట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దుట్ఠట్ఠకసుత్తవణ్ణనా

౭౮౭. వదన్తి వే దుట్ఠమనాపీతి దుట్ఠట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఆదిగాథాయ తావ ఉప్పత్తి – మునిసుత్తనయేన భగవతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నలాభసక్కారం అసహమానా తిత్థియా సున్దరిం పరిబ్బాజికం ఉయ్యోజేసుం. సా కిర జనపదకల్యాణీ సేతవత్థపరిబ్బాజికావ అహోసి. సా సున్హాతా సునివత్థా మాలాగన్ధవిలేపనవిభూసితా భగవతో ధమ్మం సుత్వా సావత్థివాసీనం జేతవనతో నిక్ఖమనవేలాయ సావత్థితో నిక్ఖమిత్వా జేతవనాభిముఖీ గచ్ఛతి. మనుస్సేహి చ ‘‘కుహిం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛితా ‘‘సమణం గోతమం సావకే చస్స రమయితుం గచ్ఛామీ’’తి వత్వా జేతవనద్వారకోట్ఠకే విచరిత్వా జేతవనద్వారకోట్ఠకే పిదహితే నగరం పవిసిత్వా పభాతే పున జేతవనం గన్త్వా గన్ధకుటిసమీపే పుప్ఫాని విచినన్తీ వియ చరతి. బుద్ధుపట్ఠానం ఆగతేహి చ మనుస్సేహి ‘‘కిమత్థం ఆగతాసీ’’తి పుచ్ఛితా యంకిఞ్చిదేవ భణతి. ఏవం అడ్ఢమాసమత్తే వీతిక్కన్తే తిత్థియా తం జీవితా వోరోపేత్వా పరిఖాతటే నిక్ఖిపిత్వా పభాతే ‘‘సున్దరిం న పస్సామా’’తి కోలాహలం కత్వా రఞ్ఞో చ ఆరోచేత్వా తేన అనుఞ్ఞాతా జేతవనం పవిసిత్వా విచినన్తా వియ తం నిక్ఖిత్తట్ఠానా ఉద్ధరిత్వా మఞ్చకం ఆరోపేత్వా నగరం అభిహరిత్వా ఉపక్కోసం అకంసు. సబ్బం పాళియం (ఉదా. ౩౮) ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం.

భగవా తం దివసం పచ్చూససమయే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో ‘‘తిత్థియా అజ్జ అయసం ఉప్పాదేస్సన్తీ’’తి ఞత్వా ‘‘తేసం సద్దహిత్వా మాదిసే చిత్తం పకోపేత్వా మహాజనో అపాయాభిముఖో మా అహోసీ’’తి గన్ధకుటిద్వారం పిదహిత్వా అన్తోగన్ధకుటియంయేవ అచ్ఛి, న నగరం పిణ్డాయ పావిసి. భిక్ఖూ పన ద్వారం పిదహితం దిస్వా పుబ్బసదిసమేవ పవిసింసు. మనుస్సా భిక్ఖూ దిస్వా నానప్పకారేహి అక్కోసింసు. అథ ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘తిత్థియేహి, భన్తే, మహాఅయసో ఉప్పాదితో, న సక్కా ఇధ వసితుం, విపులో జమ్బుదీపో, అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి ఆహ. తత్థపి అయసే ఉట్ఠితే కుహిం గమిస్ససి ఆనన్దాతి? ‘‘అఞ్ఞం నగరం భగవా’’తి. అథ భగవా ‘‘ఆగమేహి, ఆనన్ద, సత్తాహమేవాయం సద్దో భవిస్సతి, సత్తాహచ్చయేన యేహి అయసో కతో, తేసంయేవ ఉపరి పతిస్సతీ’’తి వత్వా ఆనన్దత్థేరస్స ధమ్మదేసనత్థం ‘‘వదన్తి వే’’తి ఇమం గాథమభాసి.

తత్థ వదన్తీతి భగవన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ ఉపవదన్తి. దుట్ఠమనాపి ఏకే అథోపి వే సచ్చమనాతి ఏకచ్చే దుట్ఠచిత్తా, ఏకచ్చే తథసఞ్ఞినోపి హుత్వా, తిత్థియా దుట్ఠచిత్తా, యే తేసం వచనం సుత్వా సద్దహింసు, తే సచ్చమనాతి అధిప్పాయో. వాదఞ్చ జాతన్తి ఏతం అక్కోసవాదం ఉప్పన్నం. ముని నో ఉపేతీతి అకారకతాయ చ అకుప్పనతాయ చ బుద్ధముని న ఉపేతి. తస్మా మునీ నత్థి ఖిలో కుహిఞ్చీతి తేన కారణేన అయం ముని రాగాదిఖిలేహి నత్థి ఖిలో కుహిఞ్చీతి వేదితబ్బో.

౭౮౮. ఇమఞ్చ గాథం వత్వా భగవా ఆనన్దత్థేరం పుచ్ఛి, ‘‘ఏవం ఖుంసేత్వా వమ్భేత్వా వుచ్చమానా భిక్ఖూ, ఆనన్ద, కిం వదన్తీ’’తి. న కిఞ్చి భగవాతి. ‘‘న, ఆనన్ద, ‘అహం సీలవా’తి సబ్బత్థ తుణ్హీ భవితబ్బం, లోకే హి నాభాసమానం జానన్తి మిస్సం బాలేహి పణ్డిత’’న్తి వత్వా, ‘‘భిక్ఖూ, ఆనన్ద, తే మనుస్సే ఏవం పటిచోదేన్తూ’’తి ధమ్మదేసనత్థాయ ‘‘అభూతవాదీ నిరయం ఉపేతీ’’తి ఇమం గాథమభాసి. థేరో తం ఉగ్గహేత్వా భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘మనుస్సా తుమ్హేహి ఇమాయ గాథాయ పటిచోదేతబ్బా’’తి. భిక్ఖూ తథా అకంసు. పణ్డితమనుస్సా తుణ్హీ అహేసుం. రాజాపి రాజపురిసే సబ్బతో పేసేత్వా యేసం ధుత్తానం లఞ్జం దత్వా తిత్థియా తం మారాపేసుం, తే గహేత్వా నిగ్గయ్హ తం పవత్తిం ఞత్వా తిత్థియే పరిభాసి. మనుస్సాపి తిత్థియే దిస్వా లేడ్డునా పహరన్తి, పంసునా ఓకిరన్తి ‘‘భగవతో అయసం ఉప్పాదేసు’’న్తి. ఆనన్దత్థేరో తం దిస్వా భగవతో ఆరోచేసి, భగవా థేరస్స ఇమం గాథమభాసి ‘‘సకఞ్హి దిట్ఠిం…పే… వదేయ్యా’’తి.

తస్సత్థో – యాయం దిట్ఠి తిత్థియజనస్స ‘‘సున్దరిం మారేత్వా సమణానం సక్యపుత్తియానం అవణ్ణం పకాసేత్వా ఏతేనుపాయేన లద్ధం సక్కారం సాదియిస్సామా’’తి, సో తం దిట్ఠిం కథం అతిక్కమేయ్య, అథ ఖో సో అయసో తమేవ తిత్థియజనం పచ్చాగతో తం దిట్ఠిం అచ్చేతుం అసక్కోన్తం. యో వా సస్సతాదివాదీ, సోపి సకం దిట్ఠిం కథం అచ్చయేయ్య తేన దిట్ఠిచ్ఛన్దేన అనునీతో తాయ చ దిట్ఠిరుచియా నివిట్ఠో, అపిచ ఖో పన సయం సమత్తాని పకుబ్బమానో అత్తనావ పరిపుణ్ణాని తాని దిట్ఠిగతాని కరోన్తో యథా జానేయ్య, తథేవ వదేయ్యాతి.

౭౮౯. అథ రాజా సత్తాహచ్చయేన తం కుణపం ఛడ్డాపేత్వా సాయన్హసమయం విహారం గన్త్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఆహ – ‘‘నను, భన్తే, ఈదిసే అయసే ఉప్పన్నే మయ్హమ్పి ఆరోచేతబ్బం సియా’’తి. ఏవం వుత్తే భగవా, ‘‘న, మహారాజ, ‘అహం సీలవా గుణసమ్పన్నో’తి పరేసం ఆరోచేతుం అరియానం పతిరూప’’న్తి వత్వా తస్సా అట్ఠుప్పత్తియం ‘‘యో అత్తనో సీలవతానీ’’తి అవసేసగాథాయో అభాసి.

తత్థ సీలవతానీతి పాతిమోక్ఖాదీని సీలాని ఆరఞ్ఞికాదీని ధుతఙ్గవతాని చ. అనానుపుట్ఠోతి అపుచ్ఛితో. పావాతి వదతి. అనరియధమ్మం కుసలా తమాహు, యో ఆతుమానం సయమేవ పావాతి యో ఏవం అత్తానం సయమేవ వదతి, తస్స తం వాదం ‘‘అనరియధమ్మో ఏసో’’తి కుసలా ఏవం కథేన్తి.

౭౯౦. సన్తోతి రాగాదికిలేసవూపసమేన సన్తో, తథా అభినిబ్బుతత్తో. ఇతిహన్తి సీలేసు అకత్థమానోతి ‘‘అహమస్మి సీలసమ్పన్నో’’తిఆదినా నయేన ఇతి సీలేసు అకత్థమానో, సీలనిమిత్తం అత్తూపనాయికం వాచం అభాసమానోతి వుత్తం హోతి. తమరియధమ్మం కుసలా వదన్తీతి తస్స తం అకత్థనం ‘‘అరియధమ్మో ఏసో’’తి బుద్ధాదయో ఖన్ధాదికుసలా వదన్తి. యస్సుస్సదా నత్థి కుహిఞ్చి లోకేతి యస్స ఖీణాసవస్స రాగాదయో సత్త ఉస్సదా కుహిఞ్చి లోకే నత్థి, తస్స తం అకత్థనం ‘‘అరియధమ్మో ఏసో’’తి ఏవం కుసలా వదన్తీతి సమ్బన్ధో.

౭౯౧. ఏవం ఖీణాసవపటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని దిట్ఠిగతికానం తిత్థియానం పటిపత్తిం రఞ్ఞో దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘పకప్పితా సఙ్ఖతా’’తి. తత్థ పకప్పితాతి పరికప్పితా. సఙ్ఖతాతి పచ్చయాభిసఙ్ఖతా. యస్సాతి యస్స కస్సచి దిట్ఠిగతికస్స. ధమ్మాతి దిట్ఠియో. పురక్ఖతాతి పురతో కతా. సన్తీతి సంవిజ్జన్తి. అవీవదాతాతి అవోదాతా. యదత్తని పస్సతి ఆనిసంసం, తం నిస్సితో కుప్పపటిచ్చసన్తిన్తి యస్సేతే దిట్ఠిధమ్మా పురక్ఖతా అవోదాతా సన్తి, సో ఏవంవిధో యస్మా అత్తని తస్సా దిట్ఠియా దిట్ఠిధమ్మికఞ్చ సక్కారాదిం, సమ్పరాయికఞ్చ గతివిసేసాదిం ఆనిసంసం పస్సతి, తస్మా తఞ్చ ఆనిసంసం, తఞ్చ కుప్పతాయ చ పటిచ్చసముప్పన్నతాయ చ సమ్ముతిసన్తితాయ చ కుప్పపటిచ్చసన్తిసఙ్ఖాతం దిట్ఠిం నిస్సితోవ హోతి, సో తన్నిస్సితత్తా అత్తానం వా ఉక్కంసేయ్య పరే వా వమ్భేయ్య అభూతేహిపి గుణదోసేహి.

౭౯౨. ఏవం నిస్సితేన చ దిట్ఠీనివేసా…పే… ఆదియతీ చ ధమ్మన్తి. తత్థ దిట్ఠీనివేసాతి ఇదంసచ్చాభినివేససఙ్ఖాతాని దిట్ఠినివేసనాని. న హి స్వాతివత్తాతి సుఖేన అతివత్తితబ్బా న హోన్తి. ధమ్మేసు నిచ్ఛేయ్య సముగ్గహీతన్తి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిధమ్మేసు తం తం సముగ్గహితం అభినివిట్ఠం ధమ్మం నిచ్ఛినిత్వా పవత్తత్తా దిట్ఠినివేసా న హి స్వాతివత్తాతి వుత్తం హోతి. తస్మా నరో తేసు నివేసనేసు, నిరస్సతీ ఆదియతీ చ ధమ్మన్తి యస్మా న హి స్వాతివత్తా, తస్మా నరో తేసుయేవ దిట్ఠినివేసనేసు అజసీలగోసీలకుక్కురసీలపఞ్చాతపమరుప్పపాతఉక్కుటికప్పధానకణ్టకాపస్సయాదిభేదం సత్థారధమ్మక్ఖానగణాదిభేదఞ్చ తం తం ధమ్మం నిరస్సతి చ ఆదియతి చ జహతి చ గణ్హాతి చ వనమక్కటో వియ తం తం సాఖన్తి వుత్తం హోతి. ఏవం నిరస్సన్తో చ ఆదియన్తో చ అనవట్ఠితచిత్తత్తా అసన్తేహిపి గుణదోసేహి అత్తనో వా పరస్స వా యసాయసం ఉప్పాదేయ్య.

౭౯౩. యో పనాయం సబ్బదిట్ఠిగతాదిదోసధుననాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా ధోనో, తస్స ధోనస్స హి…పే… అనూపయో సో. కిం వుత్తం హోతి? ధోనధమ్మసమన్నాగమా ధోనస్స ధుతసబ్బపాపస్స అరహతో కత్థచి లోకే తేసు తేసు భవేసు పకప్పితా దిట్ఠి నత్థి, సో తస్సా దిట్ఠియా అభావేన, యాయ చ అత్తనా కతం పాపకమ్మం పటిచ్ఛాదేన్తా తిత్థియా మాయాయ మానేన వా ఏతం అగతిం గచ్ఛన్తి, తమ్పి మాయఞ్చ మానఞ్చ పహాయ ధోనో రాగాదీనం దోసానం కేన గచ్ఛేయ్య, దిట్ఠధమ్మే సమ్పరాయే వా నిరయాదీసు గతివిసేసేసు కేన సఙ్ఖం గచ్ఛేయ్య, అనూపయో సో, సో హి తణ్హాదిట్ఠిఉపయానం ద్విన్నం అభావేన అనూపయోతి.

౭౯౪. యో పన తేసం ద్విన్నం భావేన ఉపయో హోతి, సో ఉపయో హి…పే… దిట్ఠిమిధేవ సబ్బన్తి. తత్థ ఉపయోతి తణ్హాదిట్ఠినిస్సితో. ధమ్మేసు ఉపేతి వాదన్తి ‘‘రత్తో’’తి వా ‘‘దుట్ఠో’’తి వా ఏవం తేసు తేసు ధమ్మేసు ఉపేతి వాదం. అనూపయం కేన కథం వదేయ్యాతి తణ్హాదిట్ఠిపహానేన అనూపయం ఖీణాసవం కేన రాగేన వా దోసేన వా కథం ‘‘రత్తో’’తి వా ‘‘దుట్ఠో’’తి వా వదేయ్య, ఏవం అనుపవజ్జో చ సో కిం తిత్థియా వియ కతపటిచ్ఛాదకో భవిస్సతీతి అధిప్పాయో. అత్తా నిరత్తా న హి తస్స అత్థీతి తస్స హి అత్తదిట్ఠి వా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి వా నత్థి, గహణం ముఞ్చనం వాపి అత్తనిరత్తసఞ్ఞితం నత్థి. కింకారణా నత్థీతి చే? అధోసి సో దిట్ఠిమిధేవ సబ్బం, యస్మా సో ఇధేవ అత్తభావే ఞాణవాతేన సబ్బం దిట్ఠిగతం అధోసి, పజహి, వినోదేసీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. తం సుత్వా రాజా అత్తమనో భగవన్తం అభివాదేత్వా పక్కామీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ దుట్ఠట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సుద్ధట్ఠకసుత్తవణ్ణనా

౭౯౫. పస్సామి సుద్ధన్తి సుద్ధట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అతీతే కిర కస్సపస్స భగవతో కాలే బారాణసివాసీ అఞ్ఞతరో కుటుమ్బికో పఞ్చహి సకటసతేహి పచ్చన్తజనపదం అగమాసి భణ్డగ్గహణత్థం. తత్థ వనచరకేన సద్ధిం మిత్తం కత్వా తస్స పణ్ణాకారం దత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కచ్చి, తే సమ్మ, చన్దనసారం దిట్ఠపుబ్బ’’న్తి? ‘‘ఆమ సామీ’’తి చ వుత్తే తేనేవ సద్ధిం చన్దనవనం పవిసిత్వా సబ్బసకటాని చన్దనసారస్స పూరేత్వా తమ్పి వనచరకం ‘‘యదా, సమ్మ, బారాణసిం ఆగచ్ఛసి, తదా చన్దనసారం గహేత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా బారాణసింయేవ అగమాసి. అథాపరేన సమయేన సోపి వనచరకో చన్దనసారం గహేత్వా తస్స ఘరం అగమాసి. సో తం దిస్వా సబ్బం పటిసన్థారం కత్వా సాయన్హసమయే చన్దనసారం పిసాపేత్వా సముగ్గం పూరేత్వా ‘‘గచ్ఛ, సమ్మ, న్హాయిత్వా ఆగచ్ఛా’’తి అత్తనో పురిసేన సద్ధిం న్హానతిత్థం పేసేసి. తేన చ సమయేన బారాణసియం ఉస్సవో హోతి. అథ బారాణసివాసినో పాతోవ దానం దత్వా సాయం సుద్ధవత్థనివత్థా మాలాగన్ధాదీని గహేత్వా కస్సపస్స భగవతో మహాచేతియం వన్దితుం గచ్ఛన్తి. సో వనచరకో తే దిస్వా ‘‘మహాజనో కుహిం గచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘విహారం చేతియవన్దనత్థాయా’’తి చ సుత్వా సయమ్పి అగమాసి. తత్థ మనుస్సే హరితాలమనోసిలాదీహి నానప్పకారేహి చేతియే పూజం కరోన్తే దిస్వా కిఞ్చి చిత్రం కాతుం అజానన్తో తం చన్దనం గహేత్వా మహాచేతియే సువణ్ణిట్ఠకానం. ఉపరి కంసపాతిమత్తం మణ్డలం అకాసి. అథ తత్థ సూరియుగ్గమనవేలాయం సూరియరస్మియో ఉట్ఠహింసు. సో తం దిస్వా పసీది, పత్థనఞ్చ అకాసి ‘‘యత్థ యత్థ నిబ్బత్తామి, ఈదిసా మే రస్మియో ఉరే ఉట్ఠహన్తూ’’తి. సో కాలం కత్వా తావతింసేసు నిబ్బత్తి. తస్స ఉరే రస్మియో ఉట్ఠహింసు, చన్దమణ్డలం వియస్స ఉరమణ్డలం విరోచతి, ‘‘చన్దాభో దేవపుత్తో’’త్వేవ చ నం సఞ్జానింసు.

సో తాయ సమ్పత్తియా ఛసు దేవలోకేసు అనులోమపటిలోమతో ఏకం బుద్ధన్తరం ఖేపేత్వా అమ్హాకం భగవతి ఉప్పన్నే సావత్థియం బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, తథేవస్స ఉరే చన్దమణ్డలసదిసం రస్మిమణ్డలం అహోసి. నామకరణదివసే చస్స మఙ్గలం కత్వా బ్రాహ్మణా తం మణ్డలం దిస్వా ‘‘ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణో అయం కుమారో’’తి విమ్హితా ‘‘చన్దాభో’’ త్వేవ నామం అకంసు. తం వయప్పత్తం బ్రాహ్మణా గహేత్వా అలఙ్కరిత్వా రత్తకఞ్చుకం పారుపాపేత్వా రథే ఆరోపేత్వా ‘‘మహాబ్రహ్మా అయ’’న్తి పూజేత్వా ‘‘యో చన్దాభం పస్సతి, సో యసధనాదీని లభతి, సమ్పరాయఞ్చ సగ్గం గచ్ఛతీ’’తి ఉగ్ఘోసేన్తా గామనిగమరాజధానీసు ఆహిణ్డన్తి. గతగతట్ఠానే మనుస్సా ‘‘ఏస కిర భో చన్దాభో నామ, యో ఏతం పస్సతి, సో యసధనసగ్గాదీని లభతీ’’తి ఉపరూపరి ఆగచ్ఛన్తి, సకలజమ్బుదీపో చలి. బ్రాహ్మణా తుచ్ఛహత్థకానం ఆగతానం న దస్సేన్తి, సతం వా సహస్సం వా గహేత్వా ఆగతానమేవ దస్సేన్తి. ఏవం చన్దాభం గహేత్వా అనువిచరన్తా బ్రాహ్మణా కమేన సావత్థిం అనుప్పత్తా.

తేన చ సమయేన భగవా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా సావత్థియం విహరతి జేతవనే బహుజనహితాయ ధమ్మం దేసేన్తో. అథ చన్దాభో సావత్థిం పత్వా సముద్దపక్ఖన్తకున్నదీ వియ అపాకటో అహోసి, చన్దాభోతి భణన్తోపి నత్థి. సో సాయన్హసమయే మహాజనకాయం మాలాగన్ధాదీని ఆదాయ జేతవనాభిముఖం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కుహిం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, సో బహుజనహితాయ ధమ్మం దేసేతి, తం సోతుం జేతవనం గచ్ఛామా’’తి చ తేసం వచనం సుత్వా సోపి బ్రాహ్మణగణపరివుతో తత్థేవ అగమాసి. భగవా చ తస్మిం సమయే ధమ్మసభాయం వరబుద్ధాసనే నిసిన్నోవ హోతి. చన్దాభో భగవన్తం ఉపసఙ్కమ్మ మధురపటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసీది, తావదేవ చస్స సో ఆలోకో అన్తరహితో. బుద్ధాలోకస్స హి సమీపే అసీతిహత్థబ్భన్తరే అఞ్ఞో ఆలోకో నాభిభోతి. సో ‘‘ఆలోకో మే నట్ఠో’’తి నిసీదిత్వావ ఉట్ఠాసి, ఉట్ఠహిత్వా చ గన్తుమారద్ధో. అథ నం అఞ్ఞతరో పురిసో ఆహ – ‘‘కిం భో చన్దాభ, సమణస్స గోతమస్స భీతో గచ్ఛసీ’’తి. నాహం భీతో గచ్ఛామి, అపిచ మే ఇమస్స తేజేన ఆలోకో న సమ్పజ్జతీతి పునదేవ భగవతో పురతో నిసీదిత్వా పాదతలా పట్ఠాయ యావ కేసగ్గా రూపరంసిలక్ఖణాదిసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘మహేసక్ఖో సమణో గోతమో, మమ ఉరే అప్పమత్తకో ఆలోకో ఉట్ఠితో, తావతకేనపి మం గహేత్వా బ్రాహ్మణా సకలజమ్బుదీపం విచరన్తి. ఏవం వరలక్ఖణసమ్పత్తిసమన్నాగతస్స సమణస్స గోతమస్స నేవ మానో ఉప్పన్నో, అద్ధా అయం అనోమగుణసమన్నాగతో భవిస్సతి సత్థా దేవమనుస్సాన’’న్తి అతివియ పసన్నచిత్తో భగవన్తం వన్దిత్వా పబ్బజ్జం యాచి. భగవా అఞ్ఞతరం థేరం ఆణాపేసి – ‘‘పబ్బాజేహి న’’న్తి. సో తం పబ్బాజేత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖి. సో విపస్సనం ఆరభిత్వా న చిరేనేవ అరహత్తం పత్వా ‘‘చన్దాభత్థేరో’’తి విస్సుతో అహోసి. తం ఆరబ్భ భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, యే చన్దాభం అద్దసంసు. తే యసం వా ధనం వా లభింసు, సగ్గం వా గచ్ఛింసు, విసుద్ధిం వా పాపుణింసు తేన చక్ఖుద్వారికరూపదస్సనేనా’’తి. భగవా తస్సం అట్ఠుప్పత్తియం ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ పఠమగాథాయ తావత్థో – న, భిక్ఖవే, ఏవరూపేన దస్సనేన సుద్ధి హోతి. అపిచ ఖో కిలేసమలినత్తా అసుద్ధం, కిలేసరోగానం అవిగమా సరోగమేవ చన్దాభం బ్రాహ్మణం అఞ్ఞం వా ఏవరూపం దిస్వా దిట్ఠిగతికో బాలో అభిజానాతి ‘‘పస్సామి సుద్ధం పరమం అరోగం, తేన చ దిట్ఠిసఙ్ఖాతేన దస్సనేన సంసుద్ధి నరస్స హోతీ’’తి, సో ఏవం అభిజానన్తో తం దస్సనం ‘‘పరమ’’న్తి ఞత్వా తస్మిం దస్సనే సుద్ధానుపస్సీ సమానో తం దస్సనం ‘‘మగ్గఞాణ’’న్తి పచ్చేతి. తం పన మగ్గఞాణం న హోతి. తేనాహ – ‘‘దిట్ఠేన చే సుద్ధీ’’తి దుతియగాథం.

౭౯౬. తస్సత్థో – తేన రూపదస్సనసఙ్ఖాతేన దిట్ఠేన యది కిలేససుద్ధి నరస్స హోతి. తేన వా ఞాణేన సో యది జాతిఆదిదుక్ఖం పజహాతి. ఏవం సన్తే అరియమగ్గతో అఞ్ఞేన అసుద్ధిమగ్గేనేవ సో సుజ్ఝతి, రాగాదీహి ఉపధీహి సఉపధికో ఏవ సమానో సుజ్ఝతీతి ఆపన్నం హోతి, న చ ఏవంవిధో సుజ్ఝతి. తస్మా దిట్ఠీ హి నం పావ తథా వదానం, సా నం దిట్ఠియేవ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠికో అయ’’న్తి కథేతి దిట్ఠిఅనురూపం ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదినా నయేన తథా తథా వదన్తి.

౭౯౭. న బ్రాహ్మణోతి తతియగాథా. తస్సత్థో – యో పన బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో హోతి, సో మగ్గేన అధిగతాసవక్ఖయో ఖీణాసవబ్రాహ్మణో అరియమగ్గఞాణతో అఞ్ఞేన అభిమఙ్గలసమ్మతరూపసఙ్ఖాతే దిట్ఠే తథావిధసద్దసఙ్ఖాతే సుతే అవీతిక్కమసఙ్ఖాతే సీలే హత్థివతాదిభేదే వతే పథవిఆదిభేదే ముతే చ ఉప్పన్నేన మిచ్ఛాఞాణేన సుద్ధిం న ఆహ. సేసమస్స బ్రాహ్మణస్స వణ్ణభణనత్థం వుత్తం. సో హి తేధాతుకపుఞ్ఞే సబ్బస్మిఞ్చ పాపే అనూపలిత్తో, తస్స పహీనత్తా అత్తదిట్ఠియా యస్స కస్సచి వా గహణస్స పహీనత్తా అత్తఞ్జహో, పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీనం అకరణతో నయిధ పకుబ్బమానోతి వుచ్చతి. తస్మా నం ఏవం పసంసన్తో ఆహ. సబ్బస్సేవ చస్స పురిమపాదేన సమ్బన్ధో వేదితబ్బో – పుఞ్ఞే చ పాపే చ అనూపలిత్తో, అత్తఞ్జహో నయిధ పకుబ్బమానో, న బ్రాహ్మణో అఞ్ఞతో సుద్ధిమాహాతి.

౭౯౮. ఏవం న బ్రాహ్మణో అఞ్ఞతో సుద్ధిమాహాతి వత్వా ఇదాని యే దిట్ఠిగతికా అఞ్ఞతో సుద్ధిం బ్రువన్తి, తేసం తస్సా దిట్ఠియా అనిబ్బాహకభావం దస్సేన్తో ‘‘పురిమం పహాయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తే హి అఞ్ఞతో సుద్ధివాదా సమానాపి యస్సా దిట్ఠియా అప్పహీనత్తా గహణముఞ్చనం హోతి. తాయ పురిమం సత్థారాదిం పహాయ అపరం నిస్సితా ఏజాసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ అనుగతా అభిభూతా రాగాదిభేదం న తరన్తి సఙ్గం, తఞ్చ అతరన్తా తం తం ధమ్మం ఉగ్గణ్హన్తి చ నిరస్సజన్తి చ మక్కటోవ సాఖన్తి.

౭౯౯. పఞ్చమగాథాయ సమ్బన్ధో – యో చ సో ‘‘దిట్ఠీ హి నం పావ తథా వదాన’’న్తి వుత్తో, సో సయం సమాదాయాతి. తత్థ సయన్తి సామం. సమాదాయాతి గహేత్వా. వతానీతి హత్థివతాదీని. ఉచ్చావచన్తి అపరాపరం హీనపణీతం వా సత్థారతో సత్థారాదిం. సఞ్ఞసత్తోతి కామసఞ్ఞాదీసు లగ్గో. విద్వా చ వేదేహి సమేచ్చ ధమ్మన్తి పరమత్థవిద్వా చ అరహా చతూహి మగ్గఞాణవేదేహి చతుసచ్చధమ్మం అభిసమేచ్చాతి. సేసం పాకటమేవ.

౮౦౦. స సబ్బధమ్మేసు విసేనిభూతో, యం కిఞ్చి దిట్ఠంవ సుతం ముతం వాతి సో భూరిపఞ్ఞో ఖీణాసవో యం కిఞ్చి దిట్ఠం వా సుతం వా ముతం వా తేసు సబ్బధమ్మేసు మారసేనం వినాసేత్వా ఠితభావేన విసేనిభూతో. తమేవదస్సిన్తి తం ఏవం విసుద్ధదస్సిం. వివటం చరన్తన్తి తణ్హచ్ఛదనాదివిగమేన వివటం హుత్వా చరన్తం. కేనీధ లోకస్మిం వికప్పయేయ్యాతి కేన ఇధ లోకే తణ్హాకప్పేన వా దిట్ఠికప్పేన వా కోచి వికప్పేయ్య, తేసం వా పహీనత్తా రాగాదినా పుబ్బే వుత్తేనాతి.

౮౦౧. న కప్పయన్తీతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – కిఞ్చ భియ్యో? తే హి తాదిసా సన్తో ద్విన్నం కప్పానం పురేక్ఖారానఞ్చ కేనచి న కప్పయన్తి న పురేక్ఖరోన్తి, పరమత్థఅచ్చన్తసుద్ధిఅధిగతత్తా అనచ్చన్తసుద్ధింయేవ అకిరియసస్సతదిట్ఠిం అచ్చన్త సుద్ధీతి న తే వదన్తి. ఆదానగన్థం గథితం విసజ్జాతి చతుబ్బిధమ్పి రూపాదీనం ఆదాయకత్తా ఆదానగన్థం అత్తనో చిత్తసన్తానే గథితం బద్ధం అరియమగ్గసత్థేన విసజ్జ ఛిన్దిత్వా. సేసం పాకటమేవ.

౮౦౨. సీమాతిగోతి గాథా ఏకపుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ వుత్తా. పుబ్బసదిసో ఏవ పనస్సా సమ్బన్ధో, సో ఏవం అత్థవణ్ణనాయ సద్ధిం వేదితబ్బో – కిఞ్చ భియ్యో సో ఈదిసో భూరిపఞ్ఞో చతున్నం కిలేససీమానం అతీతత్తా సీమాతిగో బాహితపాపత్తా చ బ్రాహ్మణో, ఇత్థమ్భూతస్స చ తస్స నత్థి పరచిత్తపుబ్బేనివాసఞాణేహి ఞత్వా వా మంసచక్ఖుదిబ్బచక్ఖూహి దిస్వా వా కిఞ్చి సముగ్గహీతం, అభినివిట్ఠన్తి వుత్తం హోతి. సో చ కామరాగాభావతో న రాగరాగీ, రూపారూపరాగాభావతో న విరాగరత్తో. యతో ఏవంవిధస్స ‘‘ఇదం పర’’న్తి కిఞ్చి ఇధ ఉగ్గహితం నత్థీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సుద్ధట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పరమట్ఠకసుత్తవణ్ణనా

౮౦౩. పరమన్తి దిట్ఠీసూతి పరమట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే నానాతిత్థియా సన్నిపతిత్వా అత్తనో అత్తనో దిట్ఠిం దీపేన్తా ‘‘ఇదం పరమం, ఇదం పరమ’’న్తి కలహం కత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా సమ్బహులే జచ్చన్ధే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘ఇమేసం హత్థిం దస్సేథా’’తి ఆణాపేసి. రాజపురిసా అన్ధే సన్నిపాతాపేత్వా హత్థిం పురతో సయాపేత్వా ‘‘పస్సథా’’తి ఆహంసు. తే హత్థిస్స ఏకమేకం అఙ్గం పరామసింసు. తతో రఞ్ఞా ‘‘కీదిసో, భణే, హత్థీ’’తి పుట్ఠో యో సోణ్డం పరామసి, సో ‘‘సేయ్యథాపి, మహారాజ, నఙ్గలీసా’’తి భణి. యే దన్తాదీని పరామసింసు, తే ఇతరం ‘‘మా భో రఞ్ఞో పురతో ముసా భణీ’’తి పరిభాసిత్వా ‘‘సేయ్యథాపి, మహారాజ, భిత్తిఖిలో’’తిఆదీని ఆహంసు. రాజా తం సబ్బం సుత్వా ‘‘ఈదిసో తుమ్హాకం సమయో’’తి తిత్థియే ఉయ్యోజేసి. అఞ్ఞతరో పిణ్డచారికో తం పవత్తిం ఞత్వా భగవతో ఆరోచేసి. భగవా తస్సం అట్ఠుప్పత్తియం భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘యథా, భిక్ఖవే, జచ్చన్ధా హత్థిం అజానన్తా తం తం అఙ్గం పరామసిత్వా వివదింసు, ఏవం తిత్థియా విమోక్ఖన్తికధమ్మం అజానన్తా తం తం దిట్ఠిం పరామసిత్వా వివదన్తీ’’తి వత్వా ధమ్మదేసనత్థం ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ పరమన్తి దిట్ఠీసు పరిబ్బసానోతి ‘‘ఇదం పరమ’’న్తి గహేత్వా సకాయ సకాయ దిట్ఠియా వసమానో. యదుత్తరి కురుతేతి యం అత్తనో సత్థారాదిం సేట్ఠం కరోతి. హీనాతి అఞ్ఞే తతో సబ్బమాహాతి తం అత్తనో సత్థారాదిం ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞే సబ్బే ‘‘హీనా ఇమే’’తి ఆహ. తస్మా వివాదాని అవీతివత్తోతి తేన కారణేన సో దిట్ఠికలహే అవీతివత్తోవ హోతి.

౮౦౪. దుతియగాథాయ అత్థో – ఏవం అవీతివత్తో చ యం దిట్ఠే సుతే సీలవతే ముతేతి ఏతేసు వత్థూసు ఉప్పన్నదిట్ఠిసఙ్ఖాతే అత్తని పుబ్బే వుత్తప్పకారం ఆనిసంసం పస్సతి. తదేవ సో తత్థ సకాయ దిట్ఠియా ఆనిసంసం ‘‘ఇదం సేట్ఠ’’న్తి అభినివిసిత్వా అఞ్ఞం సబ్బం పరసత్థారాదికం నిహీనతో పస్సతి.

౮౦౫. తతియగాథాయ అత్థో – ఏవం పస్సతో చస్స యం అత్తనో సత్థారాదిం నిస్సితో అఞ్ఞం పరసత్థారాదిం హీనం పస్సతి తం పన దస్సనం గన్థమేవ కుసలా వదన్తి, బన్ధనన్తి వుత్తం హోతి. యస్మా ఏతదేవ, తస్మా హి దిట్ఠంవ సుతం ముతం వా సీలబ్బతం భిక్ఖు న నిస్సయేయ్య, నాభినివేసేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

౮౦౬. చతుత్థగాథాయ అత్థో – న కేవలం దిట్ఠసుతాదిం న నిస్సయేయ్య, అపిచ ఖో పన అసఞ్జాతం ఉపరూపరి దిట్ఠిమ్పి లోకస్మిం న కప్పయేయ్య, న జనేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కీదిసం? ఞాణేన వా సీలవతేన వాపి, సమాపత్తిఞాణాదినా ఞాణేన వా సీలవతేన వా యా కప్పియతి, ఏతం దిట్ఠిం న కప్పేయ్య. న కేవలఞ్చ దిట్ఠిం న కప్పయేయ్య, అపిచ ఖో పన మానేనపి జాతిఆదీహి వత్థూహి సమోతి అత్తానమనూపనేయ్య, హీనో న మఞ్ఞేథ విసేసి వాపీతి.

౮౦౭. పఞ్చమగాథాయ అత్థో – ఏవఞ్హి దిట్ఠిం అకప్పేన్తో అమఞ్ఞమానో చ అత్తం పహాయ అనుపాదియానో ఇధ వా యం పుబ్బే గహితం, తం పహాయ అపరం అగ్గణ్హన్తో తస్మిమ్పి వుత్తప్పకారే ఞాణే దువిధం నిస్సయం నో కరోతి. అకరోన్తో చ స వే వియత్తేసు నానాదిట్ఠివసేన భిన్నేసు సత్తేసు న వగ్గసారీ ఛన్దాదివసేన అగచ్ఛనధమ్మో హుత్వా ద్వాసట్ఠియా దిట్ఠీసు కిఞ్చిపి దిట్ఠిం న పచ్చేతి, న పచ్చాగచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి.

౮౦౮-౧౦. ఇదాని యో సో ఇమాయ గాథాయ వుత్తో ఖీణాసవో, తస్స వణ్ణభణనత్థం ‘‘యస్సూభయన్తే’’తిఆదికా తిస్సో గాథాయో ఆహ. తత్థ ఉభయన్తేతి పుబ్బే వుత్తఫస్సాదిభేదే. పణిధీతి తణ్హా. భవాభవాయాతి పునప్పునభవాయ. ఇధ వా హురం వాతి సకత్తభావాదిభేదే ఇధ వా పరత్తభావాదిభేదే పరత్థ వా. దిట్ఠే వాతి దిట్ఠసుద్ధియా వా. ఏస నయో సుతాదీసు. సఞ్ఞాతి సఞ్ఞాసముట్ఠాపికా దిట్ఠి. ధమ్మాపి తేసం న పటిచ్ఛితాసేతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతధమ్మాపి తేసం ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి ఏవం న పటిచ్ఛితా. పారఙ్గతో న పచ్చేతి తాదీతి నిబ్బానపారం గతో తేన తేన మగ్గేన పహీనే కిలేసే పున నాగచ్ఛతి, పఞ్చహి చ ఆకారేహి తాదీ హోతీతి. సేసం పాకటమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పరమట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. జరాసుత్తవణ్ణనా

౮౧౧. అప్పం వత జీవితన్తి జరాసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం వస్సం వసిత్వా యాని తాని బుద్ధానం సరీరారోగ్యసమ్పాదనం అనుప్పన్నసిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం వేనేయ్యదమనం తథారూపాయ అట్ఠుప్పత్తియా జాతకాదికథనన్తిఆదీని జనపదచారికానిమిత్తాని, తాని సమవేక్ఖిత్వా జనపదచారికం పక్కామి. అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో సాయం సాకేతం అనుప్పత్తో అఞ్జనవనం పావిసి. సాకేతవాసినో సుత్వా ‘‘అకాలో ఇదాని భగవన్తం దస్సనాయా’’తి విభాతాయ రత్తియా మాలాగన్ధాదీని గహేత్వా భగవతో సన్తికం గన్త్వా పూజనవన్దనసమ్మోదనాదీని కత్వా పరివారేత్వా అట్ఠంసు యావ భగవతో గామప్పవేసనవేలా, అథ భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పిణ్డాయ పావిసి. తం అఞ్ఞతరో సాకేతకో బ్రాహ్మణమహాసాలో నగరా నిక్ఖన్తో నగరద్వారే అద్దస. దిస్వా పుత్తసినేహం ఉప్పాదేత్వా ‘‘చిరదిట్ఠోసి, పుత్త, మయా’’తి పరిదేవయమానో అభిముఖో అగమాసి. భగవా భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేసి – ‘‘అయం, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యం ఇచ్ఛతి, తం కరోతు, న వారేతబ్బో’’తి.

బ్రాహ్మణోపి వచ్ఛగిద్ధినీవ గావీ ఆగన్త్వా భగవతో కాయం పురతో చ పచ్ఛతో చ దక్ఖిణతో చ వామతో చాతి సమన్తా ఆలిఙ్గి ‘‘చిరదిట్ఠోసి, పుత్త, చిరం వినా అహోసీ’’తి భణన్తో. యది పన సో తథా కాతుం న లభేయ్య, హదయం ఫాలేత్వా మరేయ్య. సో భగవన్తం అవోచ – ‘‘భగవా తుమ్హేహి సద్ధిం ఆగతభిక్ఖూనం అహమేవ భిక్ఖం దాతుం సమత్థో, మమేవ అనుగ్గహం కరోథా’’తి. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేన. బ్రాహ్మణో భగవతో పత్తం గహేత్వా పురతో గచ్ఛన్తో బ్రాహ్మణియా పేసేసి – ‘‘పుత్తో మే ఆగతో, ఆసనం పఞ్ఞాపేతబ్బ’’న్తి. సా తథా కత్వా ఆగమనం పస్సన్తీ ఠితా భగవన్తం అన్తరవీథియంయేవ దిస్వా పుత్తసినేహం ఉప్పాదేత్వా ‘‘చిరదిట్ఠోసి, పుత్త, మయా’’తి పాదేసు గహేత్వా రోదిత్వా ఘరం అతినేత్వా సక్కచ్చం భోజేసి. భుత్తావినో బ్రాహ్మణో పత్తం అపనామేసి. భగవా తేసం సప్పాయం విదిత్వా ధమ్మం దేసేసి, దేసనాపరియోసానే ఉభోపి సోతాపన్నా అహేసుం. అథ భగవన్తం యాచింసు – ‘‘యావ, భన్తే, భగవా ఇమం నగరం ఉపనిస్సాయ విహరతి, అమ్హాకంయేవ ఘరే భిక్ఖా గహేతబ్బా’’తి. భగవా ‘‘న బుద్ధా ఏవం ఏకం నిబద్ధట్ఠానంయేవ గచ్ఛన్తీ’’తి పటిక్ఖిపి. తే ఆహంసు – ‘‘తేన హి, భన్తే, భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం పిణ్డాయ చరిత్వాపి తుమ్హే ఇధేవ భత్తకిచ్చం కత్వా ధమ్మం దేసేత్వా విహారం గచ్ఛథా’’తి. భగవా తేసం అనుగ్గహత్థాయ తథా అకాసి. మనుస్సా బ్రాహ్మణఞ్చ బ్రాహ్మణిఞ్చ ‘‘బుద్ధపితా బుద్ధమాతా’’ త్వేవ వోహరింసు. తమ్పి కులం ‘‘బుద్ధకుల’’న్తి నామం లభి.

ఆనన్దత్థేరో భగవన్తం పుచ్ఛి – ‘‘అహం భగవతో మాతాపితరో జానామి, ఇమే పన కస్మా వదన్తి ‘అహం బుద్ధమాతా అహం బుద్ధపితా’’’తి. భగవా ఆహ – ‘‘నిరన్తరం మే, ఆనన్ద, బ్రాహ్మణీ చ బ్రాహ్మణో చ పఞ్చ జాతిసతాని మాతాపితరో అహేసుం, పఞ్చ జాతిసతాని మాతాపితూనం జేట్ఠకా, పఞ్చ జాతిసతాని కనిట్ఠకా. తే పుబ్బసినేహేనేవ కథేన్తీ’’తి ఇమఞ్చ గాథమభాసి –

‘‘పుబ్బేవ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;

ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౪);

తతో భగవా సాకేతే యథాభిరన్తం విహరిత్వా పున చారికం చరమానో సావత్థిమేవ అగమాసి. సోపి బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిత్వా పతిరూపం ధమ్మదేసనం సుత్వా సేసమగ్గే పాపుణిత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయింసు. నగరే బ్రాహ్మణా సన్నిపతింసు ‘‘అమ్హాకం ఞాతకే సక్కరిస్సామా’’తి. సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామినో ఉపాసకాపి సన్నిపతింసు ఉపాసికాయో చ ‘‘అమ్హాకం సహధమ్మికే సక్కరిస్సామా’’తి. తే సబ్బేపి కమ్బలకూటాగారం ఆరోపేత్వా మాలాగన్ధాదీహి పూజేన్తా నగరా నిక్ఖామేసుం.

భగవాపి తం దివసం పచ్చూససమయే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో తేసం పరినిబ్బానభావం ఞత్వా ‘‘తత్థ మయి గతే ధమ్మదేసనం సుత్వా బహుజనస్స ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ సావత్థితో ఆగన్త్వా ఆళాహనమేవ పావిసి. మనుస్సా దిస్వా ‘‘మాతాపితూనం సరీరకిచ్చం కాతుకామో భగవా ఆగతో’’తి వన్దిత్వా అట్ఠంసు. నాగరాపి కూటాగారం పూజేన్తా ఆళాహనం ఆనేత్వా భగవన్తం పుచ్ఛింసు – ‘‘గహట్ఠఅరియసావకా కథం పూజేతబ్బా’’తి. భగవా ‘‘యథా అసేక్ఖా పూజియన్తి, తథా పూజేతబ్బా ఇమే’’తి అధిప్పాయేన తేసం అసేక్ఖమునిభావం దీపేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘అహింసకా యే మునయో, నిచ్చం కాయేన సంవుతా;

తే యన్తి అచ్చుతం ఠానం, యత్థ గన్త్వా న సోచరే’’తి. (ధ. ప. ౨౨౫);

తఞ్చ పరిసం ఓలోకేత్వా తఙ్ఖణానురూపం ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ అప్పం వత జీవితం ఇదన్తి ‘‘ఇదం వత మనుస్సానం జీవితం అప్పం పరిత్తం ఠితిపరిత్తతాయ సరసపరిత్తతాయా’’తి సల్లసుత్తేపి వుత్తనయమేతం. ఓరం వస్ససతాపి మియ్యతీతి వస్ససతా ఓరం కలలాదికాలేపి మియ్యతి. అతిచ్చాతి వస్ససతం అతిక్కమిత్వా. జరసాపి మియ్యతీతి జరాయపి మియ్యతి.

౮౧౨-౬. మమాయితేతి మమాయితవత్థుకారణా. వినాభావసన్తమేవిదన్తి సన్తవినాభావం విజ్జమానవినాభావమేవ ఇదం, న సక్కా అవినాభావేన భవితున్తి వుత్తం హోతి. మామకోతి మమ ఉపాసకో భిక్ఖు వాతి సఙ్ఖం గతో, బుద్ధాదీని వా వత్థూని మమాయమానో. సఙ్గతన్తి సమాగతం దిట్ఠపుబ్బం వా. పియాయితన్తి పియం కతం. నామంయేవావసిస్సతి అక్ఖేయ్యన్తి సబ్బం రూపాదిధమ్మజాతం పహీయతి, నామమత్తమేవ తు అవసిస్సతి ‘‘బుద్ధరక్ఖితో, ధమ్మరక్ఖితో’’తి ఏవం సఙ్ఖాతుం కథేతుం. మునయోతి ఖీణాసవమునయో. ఖేమదస్సినోతి నిబ్బానదస్సినో.

౮౧౭. సత్తమగాథా ఏవం మరణబ్భాహతే లోకే అనురూపపటిపత్తిదస్సనత్థం వుత్తా. తత్థ పతిలీనచరస్సాతి తతో తతో పతిలీనం చిత్తం కత్వా చరన్తస్స. భిక్ఖునోతి కల్యాణపుథుజ్జనస్స సేక్ఖస్స వా. సామగ్గియమాహు తస్స తం, యో అత్తానం భవనే న దస్సయేతి తస్సేతం పతిరూపమాహు, యో ఏవంపటిపన్నో నిరయాదిభేదే భవనే అత్తానం న దస్సేయ్య. ఏవఞ్హి సో ఇమమ్హా మరణా ముచ్చేయ్యాతి అధిప్పాయో.

౮౧౮-౨౦. ఇదాని యో ‘‘అత్తానం భవనే న దస్సయే’’తి ఏవం ఖీణాసవో విభావితో, తస్స వణ్ణభణనత్థం ఇతో పరా తిస్సో గాథాయో ఆహ. తత్థ సబ్బత్థాతి ద్వాదససు ఆయతనేసు. యదిదం దిట్ఠసుతం ముతేసు వాతి ఏత్థ పన యదిదం దిట్ఠసుతం, ఏత్థ వా ముతేసు వా ధమ్మేసు ఏవం ముని న ఉపలిమ్పతీతి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ధోనో న హి తేన మఞ్ఞతి, యదిదం దిట్ఠసుతం ముతేసు వాతి అత్రాపి యదిదం దిట్ఠసుత్తం, తేన వత్థునా న మఞ్ఞతి, ముతేసు వా ధమ్మేసు న మఞ్ఞతీతి ఏవమేవ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. న హి సో రజ్జతి నో విరజ్జతీతి. బాలపుథుజ్జనా వియ న రజ్జతి, కల్యాణపుథుజ్జనసేక్ఖా వియ న విరజ్జతి, రాగస్స పన ఖీణత్తా ‘‘విరాగో’’త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవాతి. దేసనాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ జరాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తవణ్ణనా

౮౨౧. మేథునమనుయుత్తస్సాతి తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే తిస్సమేత్తేయ్యా నామ ద్వే సహాయా సావత్థిం అగమంసు. తే సాయన్హసమయం మహాజనం జేతవనాభిముఖం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కుహిం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛింసు. తతో తేహి ‘‘బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో, బహుజనహితాయ ధమ్మం దేసేతి, తం సోతుం జేతవనం గచ్ఛామా’’తి వుత్తే ‘‘మయమ్పి సోస్సామా’’తి అగమంసు. తే అవఞ్ఝధమ్మదేసకస్స భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా పరిసన్తరే నిసిన్నావ చిన్తేసుం – ‘‘న సక్కా అగారమజ్ఝే ఠితేనాయం ధమ్మో పరిపూరేతు’’న్తి. అథ పక్కన్తే మహాజనే భగవన్తం పబ్బజ్జం యాచింసు. భగవా ‘‘ఇమే పబ్బాజేహీ’’తి అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆణాపేసి. సో తే పబ్బాజేత్వా తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా అరఞ్ఞవాసం గన్తుమారద్ధో. మేత్తేయ్యో తిస్సం ఆహ – ‘‘ఆవుసో, ఉపజ్ఝాయో అరఞ్ఞం గచ్ఛతి, మయమ్పి గచ్ఛామా’’తి. తిస్సో ‘‘అలం ఆవుసో, భగవతో దస్సనం ధమ్మస్సవనఞ్చ అహం పిహేమి, గచ్ఛ త్వ’’న్తి వత్వా న అగమాసి. మేత్తేయ్యో ఉపజ్ఝాయేన సహ గన్త్వా అరఞ్ఞే సమణధమ్మం కరోన్తో న చిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి సద్ధిం ఆచరియుపజ్ఝాయేహి. తిస్సస్సాపి జేట్ఠభాతా బ్యాధినా కాలమకాసి. సో తం సుత్వా అత్తనో గామం అగమాసి, తత్ర నం ఞాతకా పలోభేత్వా ఉప్పబ్బాజేసుం. మేత్తేయ్యోపి ఆచరియుపజ్ఝాయేహి సద్ధిం సావత్థిం ఆగతో. అథ భగవా వుత్థవస్సో జనపదచారికం చరమానో అనుపుబ్బేన తం గామం పాపుణి. తత్థ మేత్తేయ్యో భగవన్తం వన్దిత్వా ‘‘ఇమస్మిం, భన్తే, గామే మమ గిహిసహాయో అత్థి, ముహుత్తం తావ ఆగమేథ అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి వత్వా గామం పవిసిత్వా తం భగవతో సన్తికం ఆనేత్వా ఏకమన్తం ఠితో తస్సత్థాయ ఆదిగాథాయ భగవన్తం పఞ్హం పుచ్ఛి. తస్స భగవా బ్యాకరోన్తో అవసేసగాథాయో అభాసి. అయమస్స సుత్తస్స ఉప్పత్తి.

తత్థ మేథునమనుయుత్తస్సాతి మేథునధమ్మసమాయుత్తస్స. ఇతీతి ఏవమాహ. ఆయస్మాతి పియవచనమేతం, తిస్సోతి నామం తస్స థేరస్స. సో హి తిస్సోతి నామేన. మేత్తేయ్యోతి గోత్తం, గోత్తవసేనేవ చేస పాకటో అహోసి. తస్మా అట్ఠుప్పత్తియం వుత్తం ‘‘తిస్సమేత్తేయ్యా నామ ద్వే సహాయా’’తి. విఘాతన్తి ఉపఘాతం. బ్రూహీతి ఆచిక్ఖ. మారిసాతి పియవచనమేతం, నిదుక్ఖాతి వుత్తం హోతి. సుత్వాన తవ సాసనన్తి తవ వచనం సుత్వా. వివేకే సిక్ఖిస్సామసేతి సహాయం ఆరబ్భ ధమ్మదేసనం యాచన్తో భణతి. సో పన సిక్ఖితసిక్ఖోయేవ.

౮౨౨. ముస్సతే వాపి సాసనన్తి పరియత్తిపటిపత్తితో దువిధమ్పి సాసనం నస్సతి. వాపీతి పదపూరణమత్తం. ఏతం తస్మిం అనారియన్తి తస్మిం పుగ్గలే ఏతం అనరియం, యదిదం మిచ్ఛాపటిపదా.

౮౨౩. ఏకో పుబ్బే చరిత్వానాతి పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన వా గణవోస్సగ్గట్ఠేన వా పుబ్బే ఏకో విహరిత్వా. యానం భన్తంవ తం లోకే, హీనమాహు పుథుజ్జనన్తి తం విబ్భన్తకం పుగ్గలం యథా హత్థియానాదియానం అదన్తం విసమం ఆరోహతి, ఆరోహకమ్పి భఞ్జతి, పపాతేపి పపతతి. ఏవం కాయదుచ్చరితాదివిసమారోహనేన నరకాదీసు, అత్థభఞ్జనేన జాతిపపాతాదీసు పపతనేన చ యానం భన్తంవ ఆహు హీనం పుథుజ్జనఞ్చ ఆహూతి.

౮౨౪-౫. యసో కిత్తి చాతి లాభసక్కారో పసంసా చ. పుబ్బేతి పబ్బజితభావే. హాయతే వాపి తస్స సాతి తస్స విబ్భన్తకస్స సతో సో చ యసో సా చ కిత్తి హాయతి. ఏతమ్పి దిస్వాతి ఏతమ్పి పుబ్బే యసకిత్తీనం భావం పచ్ఛా చ హానిం దిస్వా. సిక్ఖేథ మేథునం విప్పహాతవేతి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖేథ. కిం కారణం? మేథునం విప్పహాతవే, మేథునప్పహానత్థాయాతి వుత్తం హోతి. యో హి మేథునం న విప్పజహతి, సఙ్కప్పేహి…పే… తథావిధో. తత్థ పరేతోతి సమన్నాగతో. పరేసం నిగ్ఘోసన్తి ఉపజ్ఝాయాదీనం నిన్దావచనం. మఙ్కు హోతీతి దుమ్మనో హోతి.

౮౨౬. ఇతో పరా గాథా పాకటసమ్బన్ధా ఏవ. తాసు సత్థానీతి కాయదుచ్చరితాదీని. తాని హి అత్తనో పరేసఞ్చ ఛేదనట్ఠేన ‘‘సత్థానీ’’తి వుచ్చన్తి. తేసు చాయం విసేసతో చోదితో ముసావచనసత్థానేవ కరోతి – ‘‘ఇమినా కారణేనాహం విబ్భన్తో’’తి భణన్తో. తేనేవాహ – ‘‘ఏస ఖ్వస్స మహాగేధో, మోసవజ్జం పగాహతీ’’తి. తత్థ ఏస ఖ్వస్సాతి ఏస ఖో అస్స. మహాగేధోతి మహాబన్ధనం. కతమోతి చే? యదిదం మోసవజ్జం పగాహతి, స్వాస్స ముసావాదజ్ఝోగాహో మహాగేధోతి వేదితబ్బో.

౮౨౭. మన్దోవ పరికిస్సతీతి పాణవధాదీని కరోన్తో తతోనిదానఞ్చ దుక్ఖమనుభోన్తో భోగపరియేసనరక్ఖనాని చ కరోన్తో మోమూహో వియ పరికిలిస్సతి.

౮౨౮-౯. ‘‘ఏతమాదీనవం ఞత్వా, ముని పుబ్బాపరే ఇధా’’తి ఏతం ‘‘యసో కిత్తి చ యా పుబ్బే, హాయతేవాపి తస్స సా’’తి ఇతో పభుతి వుత్తే పుబ్బాపరే ఇధ ఇమస్మిం సాసనే పుబ్బతో అపరే సమణభావతో విబ్భన్తకభావే ఆదీనవం ముని ఞత్వా. ఏతదరియానముత్తమన్తి యదిదం వివేకచరియా, ఏతం బుద్ధాదీనం అరియానం ఉత్తమం, తస్మా వివేకఞ్ఞేవ సిక్ఖేథాతి అధిప్పాయో. న తేన సేట్ఠో మఞ్ఞేథాతి తేన చ వివేకేన న అత్తానం ‘‘సేట్ఠో అహ’’న్తి మఞ్ఞేయ్య, తేన థద్ధో న భవేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

౮౩౦. రిత్తస్సాతి వివిత్తస్స కాయదుచ్చరితాదీహి విరహితస్స. ఓఘతిణ్ణస్స పిహయన్తి, కామేసు గధితా పజాతి వత్థుకామేసు లగ్గా సత్తా తస్స చతురోఘతిణ్ణస్స పిహయన్తి ఇణాయికా వియ ఆణణ్యస్సాతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే తిస్సో సోతాపత్తిఫలం పత్వా పచ్ఛా పబ్బజిత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పసూరసుత్తవణ్ణనా

౮౩౧. ఇధేవ సుద్ధీతి పసూరసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే పసూరో నామ పరిబ్బాజకో మహావాదీ, సో ‘‘అహమస్మి సకలజమ్బుదీపే వాదేన అగ్గో, తస్మా యథా జమ్బుదీపస్స జమ్బుపఞ్ఞాణం, ఏవం మమాపి భవితుం అరహతీ’’తి జమ్బుసాఖం ధజం కత్వా సకలజమ్బుదీపే పటివాదం అనాసాదేన్తో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా నగరద్వారే వాలికత్థలం కత్వా తత్థ సాఖం ఉస్సాపేత్వా ‘‘యో మయా సద్ధిం వాదం కాతుం సమత్థో, సో ఇమం సాఖం భఞ్జతూ’’తి వత్వా నగరం పావిసి. తం ఠానం మహాజనో పరివారేత్వా అట్ఠాసి. తేన చ సమయేన ఆయస్మా సారిపుత్తో భత్తకిచ్చం కత్వా సావత్థితో నిక్ఖమతి. సో తం దిస్వా సమ్బహులే గామదారకే పుచ్ఛి – ‘‘కిం ఏతం దారకా’’తి, తే సబ్బం ఆచిక్ఖింసు. ‘‘తేన హి నం తుమ్హే ఉద్ధరిత్వా పాదేహి భఞ్జథ, ‘వాదత్థికో విహారం ఆగచ్ఛతూ’తి చ భణథా’’తి వత్వా పక్కామి.

పరిబ్బాజకో పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చో ఆగన్త్వా ఉద్ధరిత్వా భగ్గం సాఖం దిస్వా ‘‘కేనిదం కారిత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘బుద్ధసావకేన సారిపుత్తేనా’’తి చ వుత్తే పముదితో హుత్వా ‘‘అజ్జ మమ జయం సమణస్స చ పరాజయం పణ్డితా పస్సన్తూ’’తి పఞ్హవీమంసకే కారణికే ఆనేతుం సావత్థిం పవిసిత్వా వీథిసిఙ్ఘాటకచచ్చరేసు విచరన్తో ‘‘సమణస్స గోతమస్స అగ్గసావకేన సహ వాదే పఞ్ఞాపటిభానం సోతుకామా భోన్తో నిక్ఖమన్తూ’’తి ఉగ్ఘోసేసి. ‘‘పణ్డితానం వచనం సోస్సామా’’తి సాసనే పసన్నాపి అప్పసన్నాపి బహూ మనుస్సా నిక్ఖమింసు. తతో పసూరో మహాజనపరివుతో ‘‘ఏవం వుత్తే ఏవం భణిస్సామీ’’తిఆదీని వితక్కేన్తో విహారం అగమాసి. థేరో ‘‘విహారే ఉచ్చాసద్దమహాసద్దో జనబ్యాకులఞ్చ మా అహోసీ’’తి జేతవనద్వారకోట్ఠకే ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా నిసీది.

పరిబ్బాజకో థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘త్వం, భో, పబ్బజిత, మయ్హం జమ్బుధజం భఞ్జాపేసీ’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ పరిబ్బాజకా’’తి చ వుత్తే ‘‘హోతు నో, భో, కాచి కథాపవత్తీ’’తి ఆహ. ‘‘హోతు పరిబ్బాజకా’’తి చ థేరేన సమ్పటిచ్ఛితే ‘‘త్వం, సమణ, పుచ్ఛ, అహం విస్సజ్జేస్సామీ’’తి ఆహ. తతో నం థేరో అవచ ‘‘కిం, పరిబ్బాజక, దుక్కరం పుచ్ఛా, ఉదాహు విస్సజ్జన’’న్తి. విస్సజ్జనం భో, పబ్బజిత, పుచ్ఛాయ కిం దుక్కరం. తం యో హి కోచి యంకిఞ్చి పుచ్ఛతీతి. ‘‘తేన హి, పరిబ్బాజక, త్వం పుచ్ఛ, అహం విస్సజ్జేస్సామీ’’తి ఏవం వుత్తే పరిబ్బాజకో ‘‘సాధురూపో భిక్ఖు ఠానే సాఖం భఞ్జాపేసీ’’తి విమ్హితచిత్తో హుత్వా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘కో పురిసస్స కామో’’తి. ‘‘సఙ్కప్పరాగో పురిసస్స కామో’’తి (అ. ని. ౬.౬౩) థేరో ఆహ. సో తం సుత్వా థేరే విరుద్ధసఞ్ఞీ హుత్వా పరాజయం ఆరోపేతుకామో ఆహ – ‘‘చిత్రవిచిత్రారమ్మణం పన భో, పబ్బజిత, పురిసస్స కామం న వదేసీ’’తి? ‘‘ఆమ, పరిబ్బాజక, న వదేమీ’’తి. తతో నం పరిబ్బాజకో యావ తిక్ఖత్తుం పటిఞ్ఞం కారాపేత్వా ‘‘సుణన్తు భోన్తో సమణస్స వాదే దోస’’న్తి పఞ్హవీమంసకే ఆలపిత్వా ఆహ – ‘‘భో, పబ్బజిత, తుమ్హాకం సబ్రహ్మచారినో అరఞ్ఞే విహరన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, పరిబ్బాజక, విహరన్తీ’’తి. ‘‘తే తత్థ విహరన్తా కామవితక్కాదయో వితక్కే వితక్కేన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, పరిబ్బాజక, పుథుజ్జనా సహసా వితక్కేన్తీ’’తి. ‘‘యది ఏవం తేసం సమణభావో కుతో? నను తే అగారికా కామభోగినో హోన్తీ’’తి ఏవఞ్చ పన వత్వా అథాపరం ఏతదవోచ –

‘‘న తే వే కామా యాని చిత్రాని లోకే,

సఙ్కప్పరాగఞ్చ వదేసి కామం;

సఙ్కప్పయం అకుసలే వితక్కే,

భిక్ఖుపి తే హేస్సతి కామభోగీ’’తి. (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౩౪);

అథ థేరో పరిబ్బాజకస్స వాదే దోసం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘కిం, పరిబ్బాజక, సఙ్కప్పరాగం పురిసస్స కామం న వదేసి, చిత్రవిచిత్రారమ్మణం వదేసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భో, పబ్బజితా’’తి. తతో నం థేరో యావ తిక్ఖత్తుం పటిఞ్ఞం కారాపేత్వా ‘‘సుణాథ, ఆవుసో, పరిబ్బాజకస్స వాదే దోస’’న్తి పఞ్హవీమంసకే ఆలపిత్వా ఆహ – ‘‘ఆవుసో పసూర, తవ సత్థా అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, పబ్బజిత, అత్థీ’’తి. ‘‘సో చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యం రూపారమ్మణం పస్సతి సద్దారమ్మణాదీని వా సేవతీ’’తి? ‘‘ఆమ, పబ్బజిత, సేవతీ’’తి. ‘‘యది ఏవం తస్స సత్థుభావో కుతో, నను సో అగారికో కామభోగీ హోతీ’’తి ఏవఞ్చ పన వత్వా అథాపరం ఏతదవోచ –

‘‘తే వే కామా యాని చిత్రాని లోకే,

సఙ్కప్పరాగం న వదేసి కామం;

పస్సన్తో రూపాని మనోరమాని,

సుణన్తో సద్దాని మనోరమాని.

‘‘ఘాయన్తో గన్ధాని మనోరమాని,

సాయన్తో రసాని మనోరమాని;

ఫుసన్తో ఫస్సాని మనోరమాని,

సత్థాపి తే హేస్సతి కామభోగీ’’తి.

ఏవం వుత్తే నిప్పటిభానో పరిబ్బాజకో ‘‘అయం పబ్బజితో మహావాదీ, ఇమస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా వాదసత్థం సిక్ఖిస్సామీ’’తి సావత్థిం పవిసిత్వా పత్తచీవరం పరియేసిత్వా జేతవనం పవిట్ఠో తత్థ లాలుదాయిం సువణ్ణవణ్ణం కాయూపపన్నం సరీరాకారాకప్పేసు సమన్తపాసాదికం దిస్వా ‘‘అయం భిక్ఖు మహాపఞ్ఞో మహావాదీ’’తి మన్త్వా తస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా తం వాదేన నిగ్గహేత్వా సలిఙ్గేన తంయేవ తిత్థాయతనం పక్కమిత్వా పున ‘‘సమణేన గోతమేన సద్ధిం వాదం కరిస్సామీ’’తి సావత్థియం పురిమనయేనేవ ఉగ్ఘోసేత్వా మహాజనపరివుతో ‘‘ఏవం సమణం గోతమం నిగ్గహేస్సామీ’’తిఆదీని వదన్తో జేతవనం అగమాసి. జేతవనద్వారకోట్ఠకే అధివత్థా దేవతా ‘‘అయం అభాజనభూతో’’తి ముఖబన్ధమస్స అకాసి. సో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా మూగో వియ నిసీది. మనుస్సా ‘‘ఇదాని పుచ్ఛిస్సతి, ఇదాని పుచ్ఛిస్సతీ’’తి తస్స ముఖం ఉల్లోకేత్వా ‘‘వదేహి, భో పసూర, వదేహి, భో పసూరా’’తి ఉచ్చాసద్దమహాసద్దా అహేసుం. అథ భగవా ‘‘కిం పసూరో వదిస్సతీ’’తి వత్వా తత్థ సమ్పత్తపరిసాయ ధమ్మదేసనత్థం ఇమం సుత్తం అభాసి.

తత్థ పఠమగాథాయ తావ అయం సఙ్ఖేపో – ఇమే దిట్ఠిగతికా అత్తనో దిట్ఠిం సన్ధాయ ఇధేవ సుద్ధీ ఇతి వాదయన్తి నాఞ్ఞేసు ధమ్మేసు విసుద్ధిమాహు. ఏవం సన్తే అత్తనో సత్థారాదీని నిస్సితా తత్థేవ ‘‘ఏస వాదో సుభో’’తి ఏవం సుభం వదానా హుత్వా పుథూ సమణబ్రాహ్మణా ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదీసు పచ్చేకసచ్చేసు నివిట్ఠా.

౮౩౨. ఏవం నివిట్ఠా చ – తే వాదకామాతి గాథా. తత్థ బాలం దహన్తీ మిథు అఞ్ఞమఞ్ఞన్తి ‘‘అయం బాలో అయం బాలో’’తి ఏవం ద్వేపి జనా అఞ్ఞమఞ్ఞం బాలం దహన్తి, బాలతో పస్సన్తి. వదన్తి తే అఞ్ఞసితా కథోజ్జన్తి తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సత్థారాదిం నిస్సితా కలహం వదన్తి. పసంసకామా కుసలా వదానాతి పసంసత్థికా ఉభోపి ‘‘మయం కుసలవాదా పణ్డితవాదా’’తి ఏవంసఞ్ఞినో హుత్వా.

౮౩౩. ఏవం వదానేసు చ తేసు ఏకో నియమతో ఏవ – యుత్తో కథాయన్తి గాథా. తత్థ యుత్తో కథాయన్తి వివాదకథాయ ఉస్సుక్కో. పసంసమిచ్ఛం వినిఘాతి హోతీతి అత్తనో పసంసం ఇచ్ఛన్తో ‘‘కథం ను ఖో నిగ్గహేస్సామీ’’తిఆదినా నయేన పుబ్బేవ సల్లాపా కథంకథీ వినిఘాతీ హోతి. అపాహతస్మిన్తి పఞ్హవీమంసకేహి ‘‘అత్థాపగతం తే భణితం, బ్యఞ్జనాపగతం తే భణిత’’న్తిఆదినా నయేన అపహారితే వాదే. నిన్దాయ సో కుప్పతీతి ఏవం అపాహతస్మిఞ్చ వాదే ఉప్పన్నాయ నిన్దాయ సో కుప్పతి. రన్ధమేసీతి పరస్స రన్ధమేవ గవేసన్తో.

౮౩౪. న కేవలఞ్చ కుప్పతి, అపిచ ఖో పన యమస్స వాదన్తి గాథా. తత్థ పరిహీనమాహు అపాహతన్తి అత్థబ్యఞ్జనాదితో అపాహతం పరిహీనం వదన్తి. పరిదేవతీతి తతో నిమిత్తం సో ‘‘అఞ్ఞం మయా ఆవజ్జిత’’న్తిఆదీహి విప్పలపతి. సోచతీతి ‘‘తస్స జయో’’తిఆదీని ఆరబ్భ సోచతి. ఉపచ్చగా మన్తి అనుత్థునాతీతి ‘‘సో మం వాదేన వాదం అతిక్కన్తో’’తిఆదినా నయేన సుట్ఠుతరం విప్పలపతి.

౮౩౫. ఏతే వివాదా సమణేసూతి ఏత్థ పన సమణా వుచ్చన్తి బాహిరపరిబ్బాజకా. ఏతేసు ఉగ్ఘాతి నిఘాతి హోతీతి ఏతేసు వాదేసు జయపరాజయాదివసేన చిత్తస్స ఉగ్ఘాతం నిఘాతఞ్చ పాపుణన్తో ఉగ్ఘాతీ నిఘాతీ చ హోతి. విరమే కథోజ్జన్తి పజహేయ్య కలహం. న హఞ్ఞదత్థత్థి పసంసలాభాతి న హి ఏత్థ పసంసలాభతో అఞ్ఞో అత్థో అత్థి.

౮౩౬-౭. ఛట్ఠగాథాయ అత్థో – యస్మా చ న హఞ్ఞదత్థత్థి పసంసలాభా, తస్మా పరమం లాభం లభన్తోపి ‘‘సున్దరో అయ’’న్తి తత్థ దిట్ఠియా పసంసితో వా పన హోతి తం వాదం పరిసాయ మజ్ఝే దీపేత్వా, తతో సో తేన జయత్థేన తుట్ఠిం వా దన్తవిదంసకం వా ఆపజ్జన్తో హసతి, మానేన చ ఉణ్ణమతి. కిం కారణం? యస్మా తం జయత్థం పప్పుయ్య యథామానో జాతో, ఏవం ఉణ్ణమతో చ యా ఉణ్ణతీతి గాథా. తత్థ మానాతిమానం వదతే పనేసోతి ఏసో పన తం ఉణ్ణతిం ‘‘విఘాతభూమీ’’తి అబుజ్ఝమానో మానఞ్చ అతిమానఞ్చ వదతియేవ.

౮౩౮. ఏవం వాదే దోసం దస్సేత్వా ఇదాని తస్స వాదం అసమ్పటిచ్ఛన్తో ‘‘సూరో’’తి గాథమాహ. తత్థ రాజఖాదాయాతి రాజఖాదనీయేన, భత్తవేతనేనాతి వుత్తం హోతి. అభిగజ్జమేతి పటిసూరమిచ్ఛన్తి యథా సో పటిసూరం ఇచ్ఛన్తో అభిగజ్జన్తో ఏతి, ఏవం దిట్ఠిగతికో దిట్ఠిగతికన్తి దస్సేతి. యేనేవ సో, తేన పలేహీతి యేన సో తుయ్హం పటిసూరో, తేన గచ్ఛ. పుబ్బేవ నత్థి యదిదం యుధాయాతి యం పన ఇదం కిలేసజాతం యుద్ధాయ సియా, తం ఏతం పుబ్బేవ నత్థి, బోధిమూలేయేవ పహీనన్తి దస్సేతి. సేసగాథా పాకటసమ్బన్ధాయేవ.

౮౩౯-౪౦. తత్థ వివాదయన్తీతి వివదన్తి. పటిసేనికత్తాతి పటిలోమకారకో. విసేనికత్వాతి కిలేససేనం వినాసేత్వా. కిం లభేథోతి పటిమల్లం కిం లభిస్ససి. పసూరాతి తం పరిబ్బాజకం ఆలపతి. యేసీధ నత్థీతి యేసం ఇధ నత్థి.

౮౪౧. పవితక్కన్తి ‘‘జయో ను ఖో మే భవిస్సతీ’’తి ఆదీని వితక్కేన్తో. ధోనేన యుగం సమాగమాతి ధుతకిలేసేన బుద్ధేన సద్ధిం యుగగ్గాహం సమాపన్నో. న హి త్వం సక్ఖసి సమ్పయాతవేతి కోత్థుకాదయో వియ సీహాదీహి, ధోనేన సహ యుగం గహేత్వా ఏకపదమ్పి సమ్పయాతుం యుగగ్గాహమేవ వా సమ్పాదేతుం న సక్ఖిస్ససీతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పసూరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మాగణ్డియసుత్తవణ్ణనా

౮౪౨. దిస్వాన తణ్హన్తి మాగణ్డియసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరన్తో పచ్చూససమయే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో కురూసు కమ్మాసధమ్మనిగమవాసినో మాగణ్డియస్స నామ బ్రాహ్మణస్స సపజాపతికస్స అరహత్తూపనిస్సయం దిస్వా తావదేవ సావత్థితో తత్థ గన్త్వా కమ్మాసధమ్మస్స అవిదూరే అఞ్ఞతరస్మిం వనసణ్డే నిసీది సువణ్ణోభాసం ముఞ్చమానో. మాగణ్డియోపి తఙ్ఖణం తత్థ ముఖధోవనత్థం గతో సువణ్ణోభాసం దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి ఇతో చితో చ పేక్ఖమానో భగవన్తం దిస్వా అత్తమనో అహోసి. తస్స కిర ధీతా సువణ్ణవణ్ణా, తం బహూ ఖత్తియకుమారాదయో వారయన్తా న లభన్తి. బ్రాహ్మణో ఏవంలద్ధికో హోతి ‘‘సమణస్సేవ నం సువణ్ణవణ్ణస్స దస్సామీ’’తి. సో భగవన్తం దిస్వా ‘‘అయం మే ధీతాయ సమానవణ్ణో, ఇమస్స నం దస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. తస్మా దిస్వావ అత్తమనో అహోసి. సో వేగేన ఘరం గన్త్వా బ్రాహ్మణిం ఆహ – ‘‘భోతి భోతి మయా ధీతాయ సమానవణ్ణో పురిసో దిట్ఠో, అలఙ్కరోహి దారికం, తస్స నం దస్సామా’’తి. బ్రాహ్మణియా దారికం గన్ధోదకేన న్హాపేత్వా వత్థపుప్ఫాలఙ్కారాదీహి అలఙ్కరోన్తియా ఏవ భగవతో భిక్ఖాచారవేలా సమ్పత్తా. అథ భగవా కమ్మాసధమ్మం పిణ్డాయ పావిసి.

తేపి ఖో ధీతరం గహేత్వా భగవతో నిసిన్నోకాసం అగమంసు. తత్థ భగవన్తం అదిస్వా బ్రాహ్మణీ ఇతో చితో చ విలోకేన్తీ భగవతో నిసజ్జట్ఠానం తిణసన్థారకం అద్దస. బుద్ధానఞ్చ అధిట్ఠానబలేన నిసిన్నోకాసో పదనిక్ఖేపో చ అబ్యాకులా హోన్తి. సా బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘ఏస, బ్రాహ్మణ, తస్స తిణసన్థారో’’తి? ‘‘ఆమ, భోతీ’’తి. ‘‘తేన హి, బ్రాహ్మణ, అమ్హాకం ఆగమనకమ్మం న సమ్పజ్జిస్సతీ’’తి. ‘‘కస్మా భోతీ’’తి? ‘‘పస్స, బ్రాహ్మణ, అబ్యాకులో తిణసన్థారో, నేసో కామభోగినో పరిభుత్తో’’తి. బ్రాహ్మణో ‘‘మా, భోతి మఙ్గలే పరియేసియమానే అవమఙ్గలం అభణీ’’తి ఆహ. పునపి బ్రాహ్మణీ ఇతో చితో చ విచరన్తీ భగవతో పదనిక్ఖేపం దిస్వా బ్రాహ్మణం ఆహ ‘‘అయం తస్స పదనిక్ఖేపో’’తి? ‘‘ఆమ, భోతీ’’తి. ‘‘పస్స, బ్రాహ్మణ, పదనిక్ఖేపం, నాయం సత్తో కామేసు గధితో’’తి. ‘‘కథం త్వం భోతి జానాసీ’’తి చ వుత్తా అత్తనో ఞాణబలం దస్సేన్తీ ఆహ –

‘‘రత్తస్స హి ఉక్కుటికం పదం భవే,

దుట్ఠస్స హోతి అనుకడ్ఢితం పదం;

మూళ్హస్స హోతి సహసానుపీళితం,

వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి. (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౨ సామావతీవత్థు; విసుద్ధి. ౧.౪౫);

అయఞ్చరహి తేసం కథా విప్పకతా, అథ భగవా కతభత్తకిచ్చో తమేవ వనసణ్డం ఆగతో. బ్రాహ్మణీ భగవతో వరలక్ఖణఖచితం బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తం రూపం దిస్వా బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘ఏస తయా, బ్రాహ్మణ, దిట్ఠో’’తి? ‘‘ఆమ భోతీ’’తి. ‘‘ఆగతకమ్మం న సమ్పజ్జిస్సతేవ, ఏవరూపో నామ కామే పరిభుఞ్జిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి. తేసం ఏవం వదన్తానఞ్ఞేవ భగవా తిణసన్థారకే నిసీది. అథ బ్రాహ్మణో ధీతరం వామేన హత్థేన గహేత్వా కమణ్డలుం దక్ఖిణేన హత్థేన గహేత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భో, పబ్బజిత, త్వఞ్చ సువణ్ణవణ్ణో అయఞ్చ దారికా, అనుచ్ఛవికా ఏసా తవ, ఇమాహం భోతో భరియం పోసావనత్థాయ దమ్మీ’’తి వత్వా భగవతో సన్తికం గన్త్వా దాతుకామో అట్ఠాసి. భగవా బ్రాహ్మణం అనాలపిత్వా అఞ్ఞేన సద్ధిం సల్లపమానో వియ ‘‘దిస్వాన తణ్హ’’న్తి ఇమం గాథం అభాసి.

తస్సత్థో – అజపాలనిగ్రోధమూలే నానారూపాని నిమ్మినిత్వా అభికామమాగతం మారధీతరం దిస్వాన తణ్హం అరతిం రగఞ్చ ఛన్దమత్తమ్పి మే మేథునస్మిం నాహోసి, కిమేవిదం ఇమిస్సా దారికాయ ముత్తకరీసపుణ్ణం రూపం దిస్వా భవిస్సతి సబ్బథా పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛే, కుతోనేన సంవసితున్తి.

౮౪౩. తతో మాగణ్డియో ‘‘పబ్బజితా నామ మానుసకే కామే పహాయ దిబ్బకామత్థాయ పబ్బజన్తి, అయఞ్చ దిబ్బేపి కామే న ఇచ్ఛతి, ఇదమ్పి ఇత్థిరతనం, కా ను అస్స దిట్ఠీ’’తి పుచ్ఛితుం దుతియం గాథమాహ. తత్థ ఏతాదిసం చే రతనన్తి దిబ్బిత్థిరతనం సన్ధాయ భణతి, నారిన్తి అత్తనో ధీతరం సన్ధాయ. దిట్ఠిగతం సీలవతం ను జీవితన్తి దిట్ఠిఞ్చ సీలఞ్చ వతఞ్చ జీవితఞ్చ. భవూపపత్తిఞ్చ వదేసి కీదిసన్తి అత్తనో భవూపపత్తిఞ్చ కీదిసం వదసీతి.

౮౪౪. ఇతో పరా ద్వే గాథా విసజ్జనపుచ్ఛానయేన పవత్తత్తా పాకటసమ్బన్ధాయేవ. తాసు పఠమగాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – తస్స మయ్హం, మాగణ్డియ, ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతధమ్మేసు నిచ్ఛినిత్వా ‘‘ఇదమేవ సచ్చం, మోఘమఞ్ఞ’’న్తి ఏవం ఇదం వదామీతి సముగ్గహితం న హోతి నత్థి న విజ్జతి. కింకారణా? అహఞ్హి పస్సన్తో దిట్ఠీసు ఆదీనవం కఞ్చి దిట్ఠిం అగ్గహేత్వా సచ్చాని పవిచినన్తో అజ్ఝత్తం రాగాదీనం సన్తిభావేన అజ్ఝత్తసన్తిసఙ్ఖాతం నిబ్బానమేవ అద్దసన్తి.

౮౪౫. దుతియగాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – యానిమాని దిట్ఠిగతాని తేహి తేహి సత్తేహి వినిచ్ఛినిత్వా గహితత్తా వినిచ్ఛయాతి చ అత్తనో పచ్చయేహి అభిసఙ్ఖతభావాదినా నయేన పకప్పితాని చాతి వుచ్చన్తి. తే త్వం ముని దిట్ఠిగతధమ్మే అగ్గహేత్వా అజ్ఝత్తసన్తీతి యమేతమత్థం బ్రూసి, ఆచిక్ఖ మే, కథం ను ధీరేహి పవేదితం కథం పకాసితం ధీరేహి తం పదన్తి.

౮౪౬. అథస్స భగవా యథా యేన ఉపాయేన తం పదం ధీరేహి పకాసితం, తం ఉపాయం సపటిపక్ఖం దస్సేన్తో ‘‘న దిట్ఠియా’’తి గాథమాహ. తత్థ ‘‘న దిట్ఠియా’’తిఆదీహి దిట్ఠిసుతిఅట్ఠసమాపత్తిఞాణబాహిరసీలబ్బతాని పటిక్ఖిపతి. ‘‘సుద్ధిమాహా’’తి ఏత్థ వుత్తం ఆహ-సద్దం సబ్బత్థ నకారేన సద్ధిం యోజేత్వా పురిసబ్యత్తయం కత్వా ‘‘దిట్ఠియా సుద్ధిం నాహం కథేమీ’’తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. యథా చేత్థ, ఏవం ఉత్తరపదేసుపి. తత్థ చ అదిట్ఠియా నాహాతి దసవత్థుకం సమ్మాదిట్ఠిం వినా న కథేమి. తథా అస్సుతియాతి నవఙ్గం సవనం వినా. అఞాణాతి కమ్మస్స కతసచ్చానులోమికఞాణం వినా. అసీలతాతి పాతిమోక్ఖసంవరం వినా. అబ్బతాతి ధుతఙ్గవతం వినా. నోపి తేనాతి తేసు ఏకమేకేన దిట్ఠిఆదిమత్తేనాపి నో కథేమీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. ఏతే చ నిస్సజ్జ అనుగ్గహాయాతి ఏతే చ పురిమే దిట్ఠిఆదిభేదే కణ్హపక్ఖియే ధమ్మే సముగ్ఘాతకరణేన నిస్సజ్జ, పచ్ఛిమే అదిట్ఠిఆదిభేదే సుక్కపక్ఖియే అతమ్మయతాపజ్జనేన అనుగ్గహాయ. సన్తో అనిస్సాయ భవం న జప్పేతి ఇమాయ పటిపత్తియా రాగాదివూపసమేన సన్తో చక్ఖాదీసు కఞ్చి ధమ్మం అనిస్సాయ ఏకమ్పి భవం అపిహేతుం అపత్థేతుం సమత్థో సియా, అయమస్స అజ్ఝత్తసన్తీతి అధిప్పాయో.

౮౪౭. ఏవం వుత్తే వచనత్థం అసల్లక్ఖేన్తో మాగణ్డియో ‘‘నో చే కిరా’’తి గాథమాహ. తత్థ దిట్ఠాదీని వుత్తనయానేవ. కణ్హపక్ఖియానియేవ పన సన్ధాయ ఉభయత్రాపి ఆహ. ఆహ-సద్దం పన నోచేకిర-సద్దేన యోజేత్వా ‘‘నో చే కిరాహ నో చే కిర కథేసీ’’తి ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో. మోముహన్తి అతిమూళ్హం, మోహనం వా. పచ్చేన్తీతి జానన్తి.

౮౪౮. అథస్స భగవా తం దిట్ఠిం నిస్సాయ పుచ్ఛం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘దిట్ఠిఞ్చ నిస్సాయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – త్వం, మాగణ్డియ, దిట్ఠిం నిస్సాయ పునప్పునం పుచ్ఛమానో యాని తే దిట్ఠిగతాని సముగ్గహితాని, తేస్వేవ సముగ్గహీతేసు ఏవం పమోహం ఆగతో, ఇతో చ మయా వుత్తఅజ్ఝత్తసన్తితో పటిపత్తితో ధమ్మదేసనతో వా అణుమ్పి యుత్తసఞ్ఞం న పస్ససి, తేన కారణేన త్వం ఇమం ధమ్మం మోముహతో పస్ససీతి.

౮౪౯. ఏవం సముగ్గహితేసు పమోహేన మాగణ్డియస్స వివాదాపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తేసు అఞ్ఞేసు చ ధమ్మేసు విగతప్పమోహస్స అత్తనో నిబ్బివాదతం దస్సేన్తో ‘‘సమో విసేసీ’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యో ఏవం తివిధమానేన వా దిట్ఠియా వా మఞ్ఞతి, సో తేన మానేన తాయ దిట్ఠియా తేన వా పుగ్గలేన వివదేయ్య. యో పన అమ్హాదిసో ఇమాసు తీసు విధాసు అవికమ్పమానో, సమో విసేసీతి న తస్స హోతి, న చ హీనోతి పాఠసేసో.

౮౫౦. కిఞ్చ భియ్యో – సచ్చన్తి సోతి గాథా. తస్సత్థో – సో ఏవరూపో పహీనమానదిట్ఠికో మాదిసో బాహితపాపత్తాదినా నయేన బ్రాహ్మణో ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి కిం వదేయ్య కిం వత్థుం భణేయ్య, కేన వా కారణేన భణేయ్య, ‘‘మయ్హం సచ్చం, తుయ్హం ముసా’’తి వా కేన మానేన దిట్ఠియా పుగ్గలేన వా వివదేయ్య? యస్మిం మాదిసే ఖీణాసవే ‘‘సదిసోహమస్మీ’’తి పవత్తియా సమం వా, ఇతరద్వయభావేన పవత్తియా విసమం వా మఞ్ఞితం నత్థి, సో సమానాదీసు కేన వాదం పటిసంయుజేయ్య పటిప్ఫరేయ్యాతి. నను ఏకంసేనేవ ఏవరూపో పుగ్గలో – ఓకం పహాయాతి గాథా?

౮౫౧. తత్థ ఓకం పహాయాతి రూపవత్థాదివిఞ్ఞాణస్స ఓకాసం తత్ర ఛన్దరాగప్పహానేన ఛడ్డేత్వా. అనికేతసారీతి రూపనిమిత్తనికేతాదీని తణ్హావసేన అసరన్తో. గామే అకుబ్బం ముని సన్థవానీతి గామే గిహిసన్థవాని అకరోన్తో. కామేహి రిత్తోతి కామేసు ఛన్దరాగాభావేన సబ్బకామేహి పుథుభూతో. అపురేక్ఖరానోతి ఆయతిం అత్తభావం అనభినిబ్బత్తేన్తో. కథం న విగ్గయ్హ జనేన కయిరాతి జనేన సద్ధిం విగ్గాహికకథం న కథేయ్య. సో ఏవరూపో – యేహి వివిత్తోతి గాథా.

౮౫౨. తత్థ యేహీతి యేహి దిట్ఠిగతేహి. వివిత్తో విచరేయ్యాతి రిత్తో చరేయ్య. న తాని ఉగ్గయ్హ వదేయ్య నాగోతి ‘‘ఆగుం న కరోతీ’’తిఆదినా (చూళని. భద్రావుధమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౭౦; పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౦౨) నయేన నాగో తాని దిట్ఠిగతాని ఉగ్గహేత్వా న వదేయ్య. జలమ్బుజన్తి జలసఞ్ఞితే అమ్బుమ్హి జాతం కణ్టకనాళం వారిజం, పదుమన్తి వుత్తం హోతి. యథా జలేన పఙ్కేన చ నూపలిత్తన్తి తం పదుమం యథా జలేన చ పఙ్కేన చ అనుపలిత్తం హోతి, ఏవం ముని సన్తివాదో అగిద్ధోతి ఏవం అజ్ఝత్తసన్తివాదో ముని గేధాభావేన అగిద్ధో. కామే చ లోకే చ అనూపలిత్తోతి దువిధేపి కామే అపాయాదికే చ లోకే ద్వీహిపి లేపేహి అనుపలిత్తో హోతి.

౮౫౩. కిఞ్చ భియ్యో – న వేదగూతి గాథా. తత్థ న వేదగూ దిట్ఠియాయకోతి చతుమగ్గవేదగూ మాదిసో దిట్ఠియాయకో న హోతి, దిట్ఠియా గచ్ఛన్తో వా, తం సారతో పచ్చేన్తో వా న హోతి. తత్థ వచనత్థో – యాయతీతి యాయకో, కరణవచనేన దిట్ఠియా యాతీతి దిట్ఠియాయకో. ఉపయోగత్థే సామివచనేన దిట్ఠియా యాతీతిపి దిట్ఠియాయకో. న ముతియా స మానమేతీతి ముతరూపాదిభేదాయ ముతియాపి సో మానం న ఏతి. న హి తమ్మయో సోతి తణ్హాదిట్ఠివసేన తమ్మయో హోతి తప్పరాయణో, అయం పన న తాదిసో. న కమ్మునా నోపి సుతేన నేయ్యోతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదినా కమ్మునా వా సుతసుద్ధిఆదినా సుతేన వా సో నేతబ్బో న హోతి. అనూపనీతో స నివేసనేసూతి సో ద్విన్నమ్పి ఉపయానం పహీనత్తా సబ్బేసు తణ్హాదిట్ఠినివేసనేసు అనూపనీతో. తస్స చ ఏవంవిధస్స – సఞ్ఞావిరత్తస్సాతి గాథా.

౮౫౪. తత్థ సఞ్ఞావిరత్తస్సాతి నేక్ఖమ్మసఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయ భావనాయ పహీనకామాదిసఞ్ఞస్స. ఇమినా పదేన ఉభతోభాగవిముత్తో సమథయానికో అధిప్పేతో. పఞ్ఞావిముత్తస్సాతి విపస్సనాపుబ్బఙ్గమాయ భావనాయ సబ్బకిలేసేహి విముత్తస్స. ఇమినా సుక్ఖవిపస్సకో అధిప్పేతో. సఞ్ఞఞ్చ దిట్ఠిఞ్చ యే అగ్గహేసుం, తే ఘట్టయన్తా విచరన్తి లోకేతి యే కామసఞ్ఞాదికం సఞ్ఞం అగ్గహేసుం, తే విసేసతో గహట్ఠా కామాధికరణం, యే చ దిట్ఠిం అగ్గహేసుం, తే విసేసతో పబ్బజితా ధమ్మాధికరణం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘట్టేన్తా విచరన్తీతి. సేసమేత్థ యం అవుత్తం, తం వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం. దేసనాపరియోసానే బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసూతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మాగణ్డియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. పురాభేదసుత్తవణ్ణనా

౮౫౫. కథందస్సీతి పురాభేదసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇమస్స సుత్తస్స ఇతో పరేసఞ్చ పఞ్చన్నం కలహవివాదచూళబ్యూహమహాబ్యూహతువటకఅత్తదణ్డసుత్తానం సమ్మాపరిబ్బాజనీయస్స ఉప్పత్తియం వుత్తనయేనేవ సామఞ్ఞతో ఉప్పత్తి వుత్తా. విసేసతో పన యథేవ తస్మిం మహాసమయే రాగచరితదేవతానం సప్పాయవసేన ధమ్మం దేసేతుం నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్తమభాసి, ఏవం తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కిం ను ఖో పురా సరీరభేదా కత్తబ్బ’’న్తి ఉప్పన్నచిత్తానం దేవతానం చిత్తం ఞత్వా తాసం అనుగ్గహత్థం అడ్ఢతేళసభిక్ఖుసతపరివారం నిమ్మితబుద్ధం ఆకాసేన ఆనేత్వా తేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ పుచ్ఛాయ తావ సో నిమ్మితో కథందస్సీతి అధిపఞ్ఞం కథంసీలోతి అధిసీలం, ఉపసన్తోతి అధిచిత్తం పుచ్ఛతి. సేసం పాకటమేవ.

౮౫౬. విస్సజ్జనే పన భగవా సరూపేన అధిపఞ్ఞాదీని అవిస్సజ్జేత్వావ అధిపఞ్ఞాదిప్పభావేన యేసం కిలేసానం ఉపసమా ‘‘ఉపసన్తో’’తి వుచ్చతి, నానాదేవతానం ఆసయానులోమేన తేసం ఉపసమమేవ దీపేన్తో ‘‘వీతతణ్హో’’తిఆదికా గాథాయో అభాసి. తత్థ ఆదితో అట్ఠన్నం గాథానం ‘‘తం బ్రూమి ఉపసన్తో’’తి ఇమాయ గాథాయ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తతో పరాసం ‘‘స వే సన్తోతి వుచ్చతీ’’తి ఇమినా సబ్బపచ్ఛిమేన పదేన.

అనుపదవణ్ణనానయేన చ – వీతతణ్హో పురా భేదాతి యో సరీరభేదా పుబ్బమేవ పహీనతణ్హో. పుబ్బమన్తమనిస్సితోతి అతీతద్ధాదిభేదం పుబ్బన్తమనిస్సితో. వేమజ్ఝేనుపసఙ్ఖేయ్యోతి పచ్చుప్పన్నేపి అద్ధని ‘‘రత్తో’’తిఆదినా నయేన న ఉపసఙ్ఖాతబ్బో. తస్స నత్థి పురక్ఖతన్తి తస్స అరహతో ద్విన్నం పురేక్ఖారానం అభావా అనాగతే అద్ధని పురక్ఖతమ్పి నత్థి, తం బ్రూమి ఉపసన్తోతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఇతో పరం పన యోజనం అదస్సేత్వా అనుత్తానపదవణ్ణనంయేవ కరిస్సామ.

౮౫౭. అసన్తాసీతి తేన తేన అలాభకేన అసన్తసన్తో. అవికత్థీతి సీలాదీహి అవికత్థనసీలో. అకుక్కుచోతి హత్థకుక్కుచాదివిరహితో. మన్తభాణీతి మన్తాయ పరిగ్గహేత్వా వాచం భాసితా. అనుద్ధతోతి ఉద్ధచ్చవిరహితో. స వే వాచాయతోతి సో వాచాయ యతో సంయతో చతుదోసవిరహితం వాచం భాసితా హోతి.

౮౫౮. నిరాసత్తీతి నిత్తణ్హో. వివేకదస్సీ ఫస్సేసూతి పచ్చుప్పన్నేసు చక్ఖుసమ్ఫస్సాదీసు అత్తాదిభావవివేకం పస్సతి. దిట్ఠీసు చ న నీయతీతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠీసు కాయచి దిట్ఠియా న నీయతి.

౮౫౯. పతిలీనోతి రాగాదీనం పహీనత్తా తతో అపగతో. అకుహకోతి అవిమ్హాపకో తీహి కుహనవత్థూహి. అపిహాలూతి అపిహనసీలో, పత్థనాతణ్హాయ రహితోతి వుత్తం హోతి. అమచ్ఛరీతి పఞ్చమచ్ఛేరవిరహితో. అప్పగబ్భోతి కాయపాగబ్భియాదివిరహితో. అజేగుచ్ఛోతి సమ్పన్నసీలాదితాయ అజేగుచ్ఛనీయో అసేచనకో మనాపో. పేసుణేయ్యే చ నో యుతోతి ద్వీహి ఆకారేహి ఉపసంహరితబ్బే పిసుణకమ్మే అయుత్తో.

౮౬౦. సాతియేసు అనస్సావీతి సాతవత్థూసు కామగుణేసు తణ్హాసన్థవవిరహితో. సణ్హోతి సణ్హేహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతో. పటిభానవాతి పరియత్తిపరిపుచ్ఛాధిగమపటిభానేహి సమన్నాగతో. న సద్ధోతి సామం అధిగతధమ్మం న కస్సచి సద్దహతి. న విరజ్జతీతి ఖయా రాగస్స విరత్తత్తా ఇదాని న విరజ్జతి.

౮౬౧. లాభకమ్యా న సిక్ఖతీతి న లాభపత్థనాయ సుత్తన్తాదీని సిక్ఖతి. అవిరుద్ధో చ తణ్హాయ, రసేసు నానుగిజ్ఝతీతి విరోధాభావేన చ అవిరుద్ధో హుత్వా తణ్హాయ మూలరసాదీసు గేధం నాపజ్జతి.

౮౬౨. ఉపేక్ఖకోతి ఛళఙ్గుపేక్ఖాయ సమన్నాగతో. సతోతి కాయానుపస్సనాదిసతియుత్తో.

౮౬౩. నిస్సయనాతి తణ్హాదిట్ఠినిస్సయా. ఞత్వా ధమ్మన్తి అనిచ్చాదీహి ఆకారేహి ధమ్మం జానిత్వా. అనిస్సితోతి ఏవం తేహి నిస్సయేహి అనిస్సితో. తేన అఞ్ఞత్ర ధమ్మఞాణా నత్థి నిస్సయానం అభావోతి దీపేతి భవాయ విభవాయ వాతి సస్సతాయ ఉచ్ఛేదాయ వా.

౮౬౪. తం బ్రూమి ఉపసన్తోతి తం ఏవరూపం ఏకేకగాథాయ వుత్తం ఉపసన్తోతి కథేమి. అతరీ సో విసత్తికన్తి సో ఇమం విసతాదిభావేన విసత్తికాసఙ్ఖాతం మహాతణ్హం అతరి.

౮౬౫. ఇదాని తమేవ ఉపసన్తం పసంసన్తో ఆహ ‘‘న తస్స పుత్తా’’తి ఏవమాది. తత్థ పుత్తా అత్రజాదయో చత్తారో. ఏత్థ చ పుత్తపరిగ్గహాదయో పుత్తాదినామేన వుత్తాతి వేదితబ్బా. తే హిస్స న విజ్జన్తి, తేసం వా అభావేన పుత్తాదయో న విజ్జన్తీతి.

౮౬౬. యేన నం వజ్జుం పుథుజ్జనా, అథో సమణబ్రాహ్మణాతి యేన తం రాగాదినా వజ్జేన పుథుజ్జనా సబ్బేపి దేవమనుస్సా ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణా చ రత్తో వా దుట్ఠో వాతి, వదేయ్యుం. తం తస్స అపురక్ఖతన్తి తం రాగాదివజ్జం తస్స అరహతో అపురక్ఖతం తస్మా వాదేసు నేజతీతి తం కారణా నిన్దావచనేసు న కమ్పతి.

౮౬౭. న ఉస్సేసు వదతేతి విసిట్ఠేసు అత్తానం అన్తోకత్వా ‘‘అహం విసిట్ఠో’’తి అతిమానవసేన న వదతి. ఏస నయో ఇతరేసు ద్వీసు. కప్పం నేతి అకప్పియోతి సో ఏవరూపో దువిధమ్పి కప్పం న ఏతి. కస్మా? యస్మా అకప్పియో, పహీనకప్పోతి వుత్తం హోతి.

౮౬౮. సకన్తి మయ్హన్తి పరిగ్గహితం. అసతా చ న సోచతీతి అవిజ్జమానాదినా అసతా చ న సోచతి. ధమ్మేసు చ న గచ్ఛతీతి సబ్బేసు ధమ్మేసు ఛన్దాదివసేన న గచ్ఛతి. స వే సన్తోతి వుచ్చతీతి సో ఏవరూపో నరుత్తమో ‘‘సన్తో’’తి వుచ్చతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే కోటిసతసహస్సదేవతానం అరహత్తప్పత్తి అహోసి, సోతాపన్నాదీనం గణనా నత్థీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పురాభేదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. కలహవివాదసుత్తవణ్ణనా

౮౬౯. కుతో పహూతా కలహా వివాదాతి కలహవివాదసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కుతో ను, ఖో, కలహాదయో అట్ఠ ధమ్మా పవత్తన్తీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తే ధమ్మే ఆవికాతుం పురిమనయేనేవ నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం తత్థ పుచ్ఛావిస్సజ్జనక్కమేన ఠితత్తా సబ్బగాథా పాకటసమ్బన్ధాయేవ.

అనుత్తానపదవణ్ణనా పనేతాసం ఏవం వేదితబ్బా – కుతోపహూతా కలహా వివాదాతి కలహో చ తస్స పుబ్బభాగో వివాదో చాతి ఇమే కుతో జాతా. పరిదేవసోకా సహమచ్ఛరా చాతి పరిదేవసోకా చ మచ్ఛరా చ కుతోపహూతా. మానాతిమానా సహపేసుణా చాతి మానా చ అతిమానా చ పేసుణా చ కుతోపహూతా. తేతి తే సబ్బేపి అట్ఠ కిలేసధమ్మా. తదిఙ్ఘ బ్రూహీతి తం మయా పుచ్ఛితమత్థం బ్రూహి యాచామి తం అహన్తి. యాచనత్థో హి ఇఙ్ఘాతి నిపాతో.

౮౭౦. పియప్పహూతాతి పియవత్థుతో జాతా. యుత్తి పనేత్థ నిద్దేసే (మహాని. ౯౮) వుత్తా ఏవ. మచ్ఛేరయుత్తా కలహా వివాదాతి ఇమినా కలహవివాదాదీనం న కేవలం పియవత్థుమేవ, మచ్ఛరియమ్పి పచ్చయం దస్సేతి. కలహవివాదసీసేన చేత్థ సబ్బేపి తే ధమ్మా వుత్తాతి వేదితబ్బా. యథా చ ఏతేసం మచ్ఛరియం, తథా పేసుణానఞ్చ వివాదం. తేనాహ – ‘‘వివాదజాతేసు చ పేసుణానీ’’తి.

౮౭౧. పియాసు లోకస్మిం కుతోనిదానా యే చాపి లోభా విచరన్తి లోకేతి ‘‘పియా పహూతా కలహా’’తి యే ఏత్థ వుత్తా. తే పియా లోకస్మిం కుతోనిదానా, న కేవలఞ్చ పియా, యే చాపి ఖత్తియాదయో లోభా విచరన్తి లోభహేతుకా లోభేనాభిభూతా విచరన్తి, తేసం సో లోభో చ కుతోనిదానోతి ద్వే అత్థే ఏకాయ పుచ్ఛాయ పుచ్ఛతి. ఆసా చ నిట్ఠా చాతి ఆసా చ తస్సా ఆసాయ సమిద్ధి చ. యే సమ్పరాయాయ నరస్స హోన్తీతి యే నరస్స సమ్పరాయాయ హోన్తి, పరాయనా హోన్తీతి వుత్తం హోతి. ఏకా ఏవాయమ్పి పుచ్ఛా.

౮౭౨. ఛన్దానిదానానీతి కామచ్ఛన్దాదిఛన్దనిదానాని. యే చాపి లోభా విచరన్తీతి యే చాపి ఖత్తియాదయో లోభా విచరన్తి తేసం లోభోపి ఛన్దనిదానోతి ద్వేపి అత్థే ఏకతో విస్సజ్జేతి. ఇతోనిదానాతి ఛన్దనిదానా ఏవాతి వుత్తం హోతి. ‘‘కుతోనిదానా కుతోనిదానా’’తి (సు. ని. ౨౭౩) ఏతేసు చ సద్దసిద్ధి సూచిలోమసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

౮౭౩. వినిచ్ఛయాతి తణ్హాదిట్ఠివినిచ్ఛయా. యే వాపి ధమ్మా సమణేన వుత్తాతి యే చ అఞ్ఞేపి కోధాదీహి సమ్పయుత్తా, తథారూపా వా అకుసలా ధమ్మా బుద్ధసమణేన వుత్తా, తే కుతోపహూతాతి.

౮౭౪. తమూపనిస్సాయ పహోతి ఛన్దోతి తం సుఖదుక్ఖవేదనం. తదుభయవత్థుసఙ్ఖాతం సాతాసాతం ఉపనిస్సాయ సంయోగవియోగపత్థనావసేన ఛన్దో పహోతి. ఏత్తావతా ‘‘ఛన్దో ను లోకస్మిం కుతోనిదానో’’తి అయం పఞ్హో విస్సజ్జితో హోతి. రూపేసు దిస్వా విభవం భవఞ్చాతి రూపేసు వయఞ్చ ఉప్పాదఞ్చ దిస్వా. వినిచ్ఛయం కుబ్బతి జన్తు లోకేతి అపాయాదికే లోకే అయం జన్తు భోగాధిగమనత్థం తణ్హావినిచ్ఛయం ‘‘అత్తా మే ఉప్పన్నో’’తిఆదినా నయేన దిట్ఠివినిచ్ఛయఞ్చ కురుతే. యుత్తి పనేత్థ నిద్దేసే (మహాని. ౧౦౨) వుత్తా ఏవ. ఏత్తావతా ‘‘వినిచ్ఛయా చాపి కుతోపహూతా’’తి అయం పఞ్హో విస్సజ్జితో హోతి.

౮౭౫. ఏతేపి ధమ్మా ద్వయమేవ సన్తేతి ఏతేపి కోధాదయో ధమ్మా సాతాసాతద్వయే సన్తే ఏవ పహోన్తి ఉప్పజ్జన్తి. ఉప్పత్తి చ నేసం నిద్దేసే (మహాని. ౧౦౩) వుత్తాయేవ. ఏత్తావతా తతియపఞ్హోపి విస్సజ్జితో హోతి. ఇదాని యో ఏవం విస్సజ్జితేసు ఏతేసు పఞ్హేసు కథంకథీ భవేయ్య, తస్స కథంకథాపహానూపాయం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘కథంకథీ ఞాణపథాయ సిక్ఖే’’తి, ఞాణదస్సనఞాణాధిగమనత్థం తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కిం కారణం? ఞత్వా పవుత్తా సమణేన ధమ్మా. బుద్ధసమణేన హి ఞత్వావ ధమ్మా వుత్తా, నత్థి తస్స ధమ్మేసు అఞ్ఞాణం. అత్తనో పన ఞాణాభావేన తే అజానన్తో న జానేయ్య, న దేసనా దోసేన, తస్మా కథంకథీ ఞాణపథాయ సిక్ఖే, ఞత్వా పవుత్తా సమణేన ధమ్మాతి.

౮౭౬-౭. సాతం అసాతఞ్చ కుతోనిదానాతి ఏత్థ సాతం అసాతన్తి సుఖదుక్ఖవేదనా ఏవ అధిప్పేతా. న భవన్తి హేతేతి న భవన్తి ఏతే. విభవం భవఞ్చాపి యమేతమత్థం ఏతం మే పబ్రూహి యతోనిదానన్తి సాతాసాతానం విభవం భవఞ్చ ఏతమ్పి యం అత్థం. లిఙ్గబ్యత్తయో ఏత్థ కతో. ఇదం పన వుత్తం హోతి – సాతాసాతానం విభవో భవో చాతి యో ఏస అత్థో, ఏవం మే పబ్రూహి యతోనిదానన్తి. ఏత్థ చ సాతాసాతానం విభవభవవత్థుకా విభవభవదిట్ఠియో ఏవ విభవభవాతి అత్థతో వేదితబ్బా. తథా హి ఇమస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనపక్ఖే ‘‘భవదిట్ఠిపి ఫస్సనిదానా, విభవదిట్ఠిపి ఫస్సనిదానా’’తి నిద్దేసే (మహాని. ౧౦౫) వుత్తం. ఇతోనిదానన్తి ఫస్సనిదానం.

౮౭౮. కిస్మిం విభూతే న ఫుసన్తి ఫస్సాతి కిస్మిం వీతివత్తే చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో పఞ్చ ఫస్సా న ఫుసన్తి.

౮౭౯. నామఞ్చ రూపఞ్చ పటిచ్చాతి సమ్పయుత్తకనామం వత్థారమ్మణరూపఞ్చ పటిచ్చ. రూపే విభూతే న ఫుసన్తి ఫస్సాతి రూపే వీతివత్తే పఞ్చ ఫస్సా న ఫుసన్తి.

౮౮౦. కథం సమేతస్సాతి కథం పటిపన్నస్స. విభోతి రూపన్తి రూప విభవతి, న భవేయ్య వా. సుఖం దుఖఞ్చాతి ఇట్ఠానిట్ఠం రూపమేవ పుచ్ఛతి.

౮౮౧. న సఞ్ఞసఞ్ఞీతి యథా సమేతస్స విభోతి రూపం, సో పకతిసఞ్ఞాయ సఞ్ఞీపి న హోతి. న విసఞ్ఞసఞ్ఞీతి విసఞ్ఞాయపి విరూపాయ సఞ్ఞాయ సఞ్ఞీ న హోతి ఉమ్మత్తకో వా ఖిత్తచిత్తో వా. నోపి అసఞ్ఞీతి సఞ్ఞావిరహితోపి న హోతి నిరోధసమాపన్నో వా అసఞ్ఞసత్తో వా. న విభూతసఞ్ఞీతి ‘‘సబ్బసో రూపసఞ్ఞాన’’న్తిఆదినా (ధ స. ౨౬౫; విభ. ౬౦౨) నయేన సమతిక్కన్తసఞ్ఞీపి న హోతి అరూపజ్ఝానలాభీ. ఏవం సమేతస్స విభోతి రూపన్తి ఏతస్మిం సఞ్ఞసఞ్ఞితాదిభావే అట్ఠత్వా యదేతం వుత్తం ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే…పే… ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తిపటిలాభత్థాయ చిత్తం అభినీహరతీ’’తి. ఏవం సమేతస్స అరూపమగ్గసమఙ్గినో విభోతి రూపం. సఞ్ఞానిదానా హి పపఞ్చసఙ్ఖాతి ఏవం పటిపన్నస్సాపి యా సఞ్ఞా, తన్నిదానా తణ్హాదిట్ఠిపపఞ్చా అప్పహీనా ఏవ హోన్తీతి దస్సేతి.

౮౮౨-౩. ఏత్తావతగ్గం ను వదన్తి, హేకే యక్ఖస్స సుద్ధిం ఇధ పణ్డితాసే. ఉదాహు అఞ్ఞమ్పి వదన్తి ఏత్తోతి ఏత్తావతా ను ఇధ పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా అగ్గం సుద్ధిం సత్తస్స వదన్తి, ఉదాహు అఞ్ఞమ్పి ఏత్తో అరూపసమాపత్తితో అధికం వదన్తీతి పుచ్ఛతి. ఏత్తావతగ్గమ్పి వదన్తి హేకేతి ఏకే సస్సతవాదా సమణబ్రాహ్మణా పణ్డితమానినో ఏత్తావతాపి అగ్గం సుద్ధిం వదన్తి. తేసం పనేకే సమయం వదన్తీతి తేసంయేవ ఏకే ఉచ్ఛేదవాదా సమయం ఉచ్ఛేదం వదన్తి. అనుపాదిసేసే కుసలా వదానాతి అనుపాదిసేసే కుసలవాదా సమానా.

౮౮౪. ఏతే చ ఞత్వా ఉపనిస్సితాతి ఏతే చ దిట్ఠిగతికే సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియో నిస్సితాతి ఞత్వా. ఞత్వా మునీ నిస్సయే సో విమంసీతి నిస్సయే చ ఞత్వా సో వీమంసీ పణ్డితో బుద్ధముని. ఞత్వా విముత్తోతి దుక్ఖానిచ్చాదితో ధమ్మే ఞత్వా విముత్తో. భవాభవాయ న సమేతీతి పునప్పునం ఉపపత్తియా న సమాగచ్ఛతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసోయేవాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కలహవివాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. చూళబ్యూహసుత్తవణ్ణనా

౮౮౫-౬. సకంసకందిట్ఠిపరిబ్బసానాతి చూళబ్యూహసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘సబ్బేపి ఇమే దిట్ఠిగతికా ‘సాధురూపమ్హా’తి భణన్తి, కిం ను ఖో సాధురూపావ ఇమే అత్తనోయేవ దిట్ఠియా పతిట్ఠహన్తి, ఉదాహు అఞ్ఞమ్పి దిట్ఠిం గణ్హన్తీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తమత్థం పకాసేతుం పురిమనయేనేవ నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం.

తత్థ ఆదితో ద్వేపి గాథా పుచ్ఛాగాథాయేవ. తాసు సకంసకందిట్ఠిపరిబ్బసానాతి అత్తనో అత్తనో దిట్ఠియా వసమానా. విగ్గయ్హ నానా కుసలా వదన్తీతి దిట్ఠిబలగ్గాహం గహేత్వా, తత్థ ‘‘కుసలామ్హా’’తి పటిజానమానా పుథు పుథు వదన్తి ఏకం న వదన్తి. యో ఏవం జానాతి స వేది ధమ్మం ఇదం పటికోసమకేవలీ సోతి తఞ్చ దిట్ఠిం సన్ధాయ యో ఏవం జానాతి, సో ధమ్మం వేది. ఇదం పన పటిక్కోసన్తో హీనో హోతీతి వదన్తి. బాలోతి హీనో. అక్కుసలోతి అవిద్వా.

౮౮౭-౮. ఇదాని తిస్సో విస్సజ్జనగాథా హోన్తి. తా పురిమడ్ఢేన వుత్తమత్థం పచ్ఛిమడ్ఢేన పటిబ్యూహిత్వా ఠితా. తేన బ్యూహేన ఉత్తరసుత్తతో చ అప్పకత్తా ఇదం సుత్తం ‘‘చూళబ్యూహ’’న్తి నామం లభతి. తత్థ పరస్స చే ధమ్మన్తి పరస్స దిట్ఠిం. సబ్బేవ బాలాతి ఏవం సన్తే సబ్బేవ ఇమే బాలా హోన్తీతి అధిప్పాయో. కిం కారణం? సబ్బేవిమే దిట్ఠిపరిబ్బసానాతి సన్దిట్ఠియా చేవ న వీవదాతా. సంసుద్ధపఞ్ఞా కుసలా ముతీమాతి సకాయ దిట్ఠియా న వివదాతా న వోదాతా సంకిలిట్ఠావ సమానా సంసుద్ధపఞ్ఞా చ కుసలా చ ముతిమన్తో చ తే హోన్తి చే. అథ వా ‘‘సన్దిట్ఠియా చే పన వీవదాతా’’ తిపి పాఠో. తస్సత్థో – సకాయ పన దిట్ఠియా వోదాతా సంసుద్ధపఞ్ఞా కుసలా ముతిమన్తో హోన్తి చే. న తేసం కోచీతి ఏవం సన్తే తేసం ఏకోపి హీనపఞ్ఞో న హోతి. కింకారణా? దిట్ఠీ హి తేసమ్పి తథా సమత్తా, యథా ఇతరేసన్తి.

౮౮౯. న వాహమేతన్తి గాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – యం తే మిథు ద్వే ద్వే జనా అఞ్ఞమఞ్ఞం ‘‘బాలో’’తి ఆహు, అహం ఏతం తథియం తచ్ఛన్తి నేవ బ్రూమి. కింకారణా? యస్మా సబ్బే తే సకం సకం దిట్ఠిం ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి అకంసు. తేన చ కారణేన పరం ‘‘బాలో’’తి దహన్తి. ఏత్థ చ ‘‘తథియ’’న్తి ‘‘కథివ’’న్తి ద్వేపి పాఠా.

౮౯౦. యమాహూతి పుచ్ఛాగాథాయ యం దిట్ఠిసచ్చం తథియన్తి ఏకే ఆహు.

౮౯౧. ఏకఞ్హి సచ్చన్తి విస్సజ్జనగాథాయ ఏకం సచ్చం నిరోధో మగ్గో వా. యస్మిం పజా నో వివదే పజానన్తి యమ్హి సచ్చే పజానన్తో పజా నో వివదేయ్య. సయం థునన్తీతి అత్తనా వదన్తి.

౮౯౨. కస్మా నూతి పుచ్ఛాగాథాయ పవాదియాసేతి వాదినో. ఉదాహు తే తక్కమనుస్సరన్తీతి తే వాదినో ఉదాహు అత్తనో తక్కమత్తం అనుగచ్ఛన్తి.

౮౯౩. న హేవాతి విస్సజ్జనగాథాయ అఞ్ఞత్ర సఞ్ఞాయ నిచ్చానీతి ఠపేత్వా సఞ్ఞామత్తేన నిచ్చన్తి గహితగ్గహణాని. తక్కఞ్చ దిట్ఠీసు పకప్పయిత్వాతి అత్తనో మిచ్ఛాసఙ్కప్పమత్తం దిట్ఠీసు జనేత్వా. యస్మా పన దిట్ఠీసు వితక్కం జనేన్తా దిట్ఠియోపి జనేన్తి, తస్మా నిద్దేసే వుత్తం ‘‘దిట్ఠిగతాని జనేన్తి సఞ్జనేన్తీ’’తిఆది (మహాని. ౧౨౧).

౮౯౪-౫. ఇదాని ఏవం నానాసచ్చేసు అసన్తేసు తక్కమత్తమనుస్సరన్తానం దిట్ఠిగతికానం విప్పటిపత్తిం దస్సేతుం ‘‘దిట్ఠే సుతే’’తిఆదికా గాథాయో అభాసి. తత్థ దిట్ఠేతి దిట్ఠం, దిట్ఠసుద్ధిన్తి అధిప్పాయో. ఏస నయో సుతాదీసు. ఏతే చ నిస్సాయ విమానదస్సీతి ఏతే దిట్ఠిధమ్మే నిస్సయిత్వా సుద్ధిభావసఙ్ఖాతం విమానం అసమ్మానం పస్సన్తోపి. వినిచ్ఛయే ఠత్వా పహస్సమానో, బాలో పరో అక్కుసలోతి చాహాతి ఏవం విమానదస్సీపి తస్మిం దిట్ఠివినిచ్ఛయే ఠత్వా తుట్ఠిజాతో హాసజాతో హుత్వా ‘‘పరో హీనో చ అవిద్వా చా’’తి ఏవం వదతియేవ. ఏవం సన్తే యేనేవాతి గాథా. తత్థ సయమత్తనాతి సయమేవ అత్తానం. విమానేతీతి గరహతి. తదేవ పావాతి తదేవ వచనం దిట్ఠిం వదతి, తం వా పుగ్గలం.

౮౯౬. అతిసారదిట్ఠియాతి గాథాయత్థో – సో ఏవం తాయ లక్ఖణాతిసారినియా అతిసారదిట్ఠియా సమత్తో పుణ్ణో ఉద్ధుమాతో, తేన చ దిట్ఠిమానేన మత్తో ‘‘పరిపుణ్ణో అహం కేవలీ’’తి ఏవం పరిపుణ్ణమానీ సయమేవ అత్తానం మనసా ‘‘అహం పణ్డితో’’తి అభిసిఞ్చతి. కింకారణా? దిట్ఠీ హి సా తస్స తథా సమత్తాతి.

౮౯౭. పరస్స చేతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – కిఞ్చ భియ్యో? యో సో వినిచ్ఛయే ఠత్వా పహస్సమానో ‘‘బాలో పరో అక్కుసలో’’తి చాహ. తస్స పరస్స చే హి వచసా సో తేన వుచ్చమానో నిహీనో హోతి. తుమో సహా హోతి నిహీనపఞ్ఞో, సోపి తేనేవ సహ నిహీనపఞ్ఞో హోతి. సోపి హి నం ‘‘బాలో’’తి వదతి. అథస్స వచనం అప్పమాణం, సో పన సయమేవ వేదగూ చ ధీరో చ హోతి. ఏవం సన్తే న కోచి బాలో సమణేసు అత్థి. సబ్బేపి హి తే అత్తనో ఇచ్ఛాయ పణ్డితా.

౮౯౮. అఞ్ఞం ఇతోతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – ‘‘అథ చే సయం వేదగూ హోతి ధీరో, న కోచి బాలో సమణేసు అత్థీ’’తి ఏవఞ్హి వుత్తేపి సియా కస్సచి ‘‘కస్మా’’తి. తత్థ వుచ్చతే – యస్మా అఞ్ఞం ఇతో యాభివదన్తి ధమ్మం అపరద్ధా సుద్ధిమకేవలీ తే, ఏవమ్పి తిత్థియా పుథుసో వదన్తి, యే ఇతో అఞ్ఞం దిట్ఠిం అభివదన్తి, యే అపరద్ధా విరద్ధా సుద్ధిమగ్గం, అకేవలినో చ తేతి ఏవం పుథుతిత్థియా యస్మా వదన్తీతి వుత్తం హోతి. కస్మా పనేవం వదన్తీతి చే? సన్దిట్ఠిరాగేన హి తే భిరత్తా, యస్మా సకేన దిట్ఠిరాగేన అభిరత్తాతి వుత్తం హోతి.

౮౯౯-౯౦౦. ఏవం అభిరత్తా చ – ఇధేవ సుద్ధిన్తి గాథా. తత్థ సకాయనేతి సకమగ్గే దళ్హం వదానాతి దళ్హవాదా. ఏవఞ్చ దళ్హవాదేసు తేసు యో కోచి తిత్థియో సకాయనే వాపి దళ్హం వదానో కమేత్థ బాలోతి పరం దహేయ్య, సఙ్ఖేపతో తత్థ సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతే విత్థారతో వా నత్థికఇస్సరకారణనియతాదిభేదే సకే ఆయతనే ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి దళ్హం వదానో కం పరం ఏత్థ దిట్ఠిగతే ‘‘బాలో’’తి సహ ధమ్మేన పస్సేయ్య, నను సబ్బోపి తస్స మతేన పణ్డితో ఏవ సుప్పటిపన్నో ఏవ చ. ఏవం సన్తే చ సయమేవ సో మేధగమావహేయ్య పరం వదం బాలమసుద్ధిధమ్మం, సోపి పరం ‘‘బాలో చ అసుద్ధిధమ్మో చ అయ’’న్తి వదన్తో అత్తనావ కలహం ఆవహేయ్య. కస్మా? యస్మా సబ్బోపి తస్స మతేన పణ్డితో ఏవ సుప్పటిపన్నో ఏవ చ.

౯౦౧. ఏవం సబ్బథాపి వినిచ్ఛయే ఠత్వా సయం పమాయ ఉద్ధంస లోకస్మిం వివాదమేతి, దిట్ఠియం ఠత్వా సయఞ్చ సత్థారాదీని మినిత్వా సో భియ్యో వివాదమేతీతి. ఏవం పన వినిచ్ఛయేసు ఆదీనవం ఞత్వా అరియమగ్గేన హిత్వాన సబ్బాని వినిచ్ఛయాని న మేధగం కుబ్బతి జన్తు లోకేతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసో ఏవాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ చూళబ్యూహసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. మహాబ్యూహసుత్తవణ్ణనా

౯౦౨. యే కేచిమేతి మహాబ్యూహసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కిం ను ఖో ఇమే దిట్ఠిపరిబ్బసానా విఞ్ఞూనం సన్తికా నిన్దమేవ లభన్తి, ఉదాహు పసంసమ్పీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తమత్థం ఆవికాతుం పురిమనయేన నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం. తత్థ అన్వానయన్తీతి అను ఆనయన్తి, పునప్పునం ఆహరన్తి.

౯౦౩. ఇదాని యస్మా తే ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి వదన్తా దిట్ఠిగతికా వాదినో కదాచి కత్థచి పసంసమ్పి లభన్తి, యం ఏతం పసంసాసఙ్ఖాతం వాదఫలం, తం అప్పం రాగాదీనం సమాయ సమత్థం న హోతి, కో పన వాదో దుతియే నిన్దాఫలే, తస్మా ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఇమం తావ విస్సజ్జనగాథమాహ. ‘‘అప్పఞ్హి ఏతం న అలం సమాయ, దువే వివాదస్స ఫలాని బ్రూమీ’’తిఆది. తత్థ దువే వివాదస్స ఫలానీతి నిన్దా పసంసా చ, జయపరాజయాదీని వా తంసభాగాని. ఏతమ్పి దిస్వాతి ‘‘నిన్దా అనిట్ఠా ఏవ, పసంసా నాలం సమాయా’’తి ఏతమ్పి వివాదఫలే ఆదీనవం దిస్వా. ఖేమాభిపస్సం అవివాదభూమిన్తి అవివాదభూమిం నిబ్బానం ‘‘ఖేమ’’న్తి పస్సమానో.

౯౦౪. ఏవఞ్హి అవివదమానో – యా కాచిమాతి గాథా. తత్థ సమ్ముతియోతి దిట్ఠియో. పుథుజ్జాతి పుథుజ్జనసమ్భవా. సో ఉపయం కిమేయ్యాతి సో ఉపగన్తబ్బట్ఠేన ఉపయం రూపాదీసు ఏకమ్పి ధమ్మం కిం ఉపేయ్య, కేన వా కారణేన ఉపేయ్య. దిట్ఠే సుతే ఖన్తిమకుబ్బమానోతి దిట్ఠసుతసుద్ధీసు పేమం అకరోన్తో.

౯౦౫. ఇతో బాహిరా పన – సీలుత్తమాతి గాథా. తస్సత్థో – సీలంయేవ ‘‘ఉత్తమ’’న్తి మఞ్ఞమానా సీలుత్తమా ఏకే భోన్తో సంయమమత్తేన సుద్ధిం వదన్తి, హత్థివతాదిఞ్చ వతం సమాదాయ ఉపట్ఠితా, ఇధేవ దిట్ఠియం అస్స సత్థునో సుద్ధిన్తి భవూపనీతా భవజ్ఝోసితా సమానా వదన్తి, అపిచ తే కుసలా వదానా ‘‘కుసలా మయ’’న్తి ఏవం వాదా.

౯౦౬. ఏవం సీలుత్తమేసు చ తేసు తథా పటిపన్నో యో కోచి – సచే చుతోతి గాథా. తస్సత్థో – సచే తతో సీలవతతో పరవిచ్ఛన్దనేన వా అనభిసమ్భుణన్తో వా చుతో హోతి, సో తం సీలబ్బతాదికమ్మం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదికమ్మం వా విరాధయిత్వా పవేధతీ. న కేవలఞ్చ వేధతి, అపిచ ఖో తం సీలబ్బతసుద్ధిం పజప్పతీ చ విప్పలపతి పత్థయతీ చ. కిమివ? సత్థావ హీనో పవసం ఘరమ్హా. ఘరమ్హా పవసన్తో సత్థతో హీనో యథా తం ఘరం వా సత్థం వా పత్థేయ్యాతి.

౯౦౭. ఏవం పన సీలుత్తమానం వేధకారణం అరియసావకో – సీలబ్బతం వాపి పహాయ సబ్బన్తి గాథా. తత్థ సావజ్జనవజ్జన్తి సబ్బాకుసలం లోకియకుసలఞ్చ. ఏతం సుద్ధిం అసుద్ధిన్తి అపత్థయానోతి పఞ్చకామగుణాదిభేదం ఏతం సుద్ధిం, అకుసలాదిభేదం అసుద్ధిఞ్చ అపత్థయమానో. విరతో చరేతి సుద్ధియా అసుద్ధియా చ విరతో చరేయ్య. సన్తిమనుగ్గహాయాతి దిట్ఠిం అగహేత్వా.

౯౦౮. ఏవం ఇతో బాహిరకే సీలుత్తమే సంయమేన విసుద్ధివాదే తేసం విఘాతం సీలబ్బతప్పహాయినో అరహతో చ పటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అఞ్ఞథాపి సుద్ధివాదే బాహిరకే దస్సేన్తో ‘‘తమూపనిస్సాయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – సన్తఞ్ఞేపి సమణబ్రాహ్మణా, తే జిగుచ్ఛితం అమరన్తపం వా దిట్ఠసుద్ధిఆదీసు వా అఞ్ఞతరఞ్ఞతరం ఉపనిస్సాయ అకిరియదిట్ఠియా వా ఉద్ధంసరా హుత్వా భవాభవేసు అవీతతణ్హాసే సుద్ధిమనుత్థునన్తి వదన్తి కథేన్తీతి.

౯౦౯. ఏవం తేసం అవీతతణ్హానం సుద్ధిం అనుత్థునన్తానం యోపి సుద్ధిప్పత్తమేవ అత్తానం మఞ్ఞేయ్య, తస్సపి అవీతతణ్హత్తా భవాభవేసు తం తం వత్థుం పత్థయమానస్స హి జప్పితాని పునప్పునం హోన్తియేవాతి అధిప్పాయో. తణ్హా హి ఆసేవితా తణ్హం వడ్ఢయతేవ. న కేవలఞ్చ జప్పితాని, పవేధితం వాపి పకప్పితేసు, తణ్హాదిట్ఠీహి చస్స పకప్పితేసు వత్థూసు పవేధితమ్పి హోతీతి వుత్తం హోతి. భవాభవేసు పన వీతతణ్హత్తా ఆయతిం చుతూపపాతో ఇధ యస్స నత్థి, సకేన వేధేయ్య కుహింవ జప్పేతి అయమేతిస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో. సేసం నిద్దేసే వుత్తనయమేవ.

౯౧౦-౧౧. యమాహూతి పుచ్ఛాగాథా. ఇదాని యస్మా ఏకోపి ఏత్థ వాదో సచ్చో నత్థి, కేవలం దిట్ఠిమత్తకేన హి తే వదన్తి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సకఞ్హీ’’తి ఇమం తావ విస్సజ్జనగాథమాహ. తత్థ సమ్ముతిన్తి దిట్ఠిం.

౯౧౨. ఏవమేతేసు సకం ధమ్మం పరిపుణ్ణం బ్రువన్తేసు అఞ్ఞస్స పన ధమ్మం ‘‘హీన’’న్తి వదన్తేసు యస్స కస్సచి – పరస్స చే వమ్భయితేన హీనోతి గాథా. తస్సత్థో – యది పరస్స నిన్దితకారణా హీనో భవేయ్య, న కోచి ధమ్మేసు విసేసి అగ్గో భవేయ్య. కిం కారణం? పుథూ హి అఞ్ఞస్స వదన్తి ధమ్మం, నిహీనతో సబ్బేవ తే సమ్హి దళ్హం వదానా సకధమ్మే దళ్హవాదా ఏవ.

౯౧౩. కిఞ్చ భియ్యో – సద్ధమ్మపూజాతి గాథా. తస్సత్థో – తే చ తిత్థియా యథా పసంసన్తి సకాయనాని, సద్ధమ్మపూజాపి నేసం తథేవ వత్తతి. తే హి అతివియ సత్థారాదీని సక్కరోన్తి. తత్థ యది తే పమాణా సియుం, ఏవం సన్తే సబ్బేవ వాదా తథియా భవేయ్యుం. కిం కారణం? సుద్ధీ హి నేసం పచ్చత్తమేవ, న సా అఞ్ఞత్ర సిజ్ఝతి, నాపి పరమత్థతో. అత్తని దిట్ఠిగాహమత్తమేవ హి తం తేసం పరపచ్చయనేయ్యబుద్ధీనం.

౯౧౪. యో వా పన విపరీతో బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో, తస్స – న బ్రాహ్మణస్స పరనేయ్యమత్థీతి గాథా. తస్సత్థో – బ్రాహ్మణస్స హి ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా (ధ. ప. ౨౭౭; నేత్తి. ౫) నయేన సుదిట్ఠత్తా పరేన నేతబ్బం ఞాణం నత్థి, దిట్ఠిధమ్మేసు ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి నిచ్ఛినిత్వా సముగ్గహీతమ్పి నత్థి. తంకారణా సో దిట్ఠికలహాని అతీతో, న చ సో సేట్ఠతో పస్సతి ధమ్మమఞ్ఞం అఞ్ఞత్ర సతిపట్ఠానాదీహి.

౯౧౫. జానామీతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – ఏవం తావ పరమత్థబ్రాహ్మణో న హి సేట్ఠతో పస్సతి ధమ్మమఞ్ఞం, అఞ్ఞే పన తిత్థియా పరచిత్తఞాణాదీహి జానన్తా పస్సన్తాపి ‘‘జానామి పస్సామి తథేవ ఏత’’న్తి ఏవం వదన్తాపి చ దిట్ఠియా సుద్ధిం పచ్చేన్తి. కస్మా? యస్మా తేసు ఏకోపి అద్దక్ఖి చే అద్దస చేపి తేన పరచిత్తఞాణాదినా యథాభూతం అత్థం, కిఞ్హి తుమస్స తేన తస్స తేన దస్సనేన కిం కతం, కిం దుక్ఖపరిఞ్ఞా సాధితా, ఉదాహు సముదయపహానాదీనం అఞ్ఞతరం, యతో సబ్బథాపి అతిక్కమిత్వా అరియమగ్గం తే తిత్థియా అఞ్ఞేనేవ వదన్తి సుద్ధిం, అతిక్కమిత్వా వా తే తిత్థియే బుద్ధాదయో అఞ్ఞేనేవ వదన్తి సుద్ధిన్తి.

౯౧౬. పస్సం నరోతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ. కిఞ్చ భియ్యో? య్వాయం పరచిత్తఞాణాదీహి అద్దక్ఖి, సో పస్సం నరో దక్ఖతి నామరూపం, న తతో పరం దిస్వాన వా ఞస్సతి తానిమేవ నామరూపాని నిచ్చతో సుఖతో వా న అఞ్ఞథా. సో ఏవం పస్సన్తో కామం బహుం పస్సతు అప్పకం వా నామరూపం నిచ్చతో సుఖతో చ, అథస్స ఏవరూపేన దస్సనేన న హి తేన సుద్ధిం కుసలా వదన్తీతి.

౯౧౭. నివిస్సవాదీతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – తేన చ దస్సనేన సుద్ధియా అసతియాపి యో ‘‘జానామి పస్సామి తథేవ ఏత’’న్తి ఏవం నివిస్సవాదీ, ఏతం వా దస్సనం పటిచ్చ దిట్ఠియా సుద్ధిం పచ్చేన్తో ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి ఏవం నివిస్సవాదీ, సో సుబ్బినయో న హోతి తం తథా పకప్పితం అభిసఙ్ఖతం దిట్ఠిం పురేక్ఖరానో. సో హి యం సత్థారాదిం నిస్సితో, తత్థేవ సుభం వదానో సుద్ధిం వదో, ‘‘పరిసుద్ధవాదో పరిసుద్ధదస్సనో వా అహ’’న్తి అత్తానం మఞ్ఞమానో తత్థ తథద్దసా సో, తత్థ సకాయ దిట్ఠియా అవిపరీతమేవ సో అద్దస. యథా సా దిట్ఠి పవత్తతి, తథేవ నం అద్దస, న అఞ్ఞథా పస్సితుం ఇచ్ఛతీతి అధిప్పాయో.

౯౧౮. ఏవం పకప్పితం దిట్ఠిం పురేక్ఖరానేసు తిత్థియేసు – న బ్రాహ్మణో కప్పముపేతి సఙ్ఖాతి గాథా. తత్థ సఙ్ఖాతి సఙ్ఖాయ, జానిత్వాతి అత్థో. నపి ఞాణబన్ధూతి సమాపత్తిఞాణాదినా అకతతణ్హాదిట్ఠిబన్ధు. తత్థ విగ్గహో – నాపి అస్స ఞాణేన కతో బన్ధు అత్థీతి నపి ఞాణబన్ధు. సమ్ముతియోతి దిట్ఠిసమ్ముతియో. పుథుజ్జాతి పుథుజ్జనసమ్భవా. ఉగ్గహణన్తి మఞ్ఞేతి ఉగ్గహణన్తి అఞ్ఞే, అఞ్ఞే తా సమ్ముతియో ఉగ్గణ్హన్తీతి వుత్తం హోతి.

౯౧౯. కిఞ్చ భియ్యో – విస్సజ్జ గన్థానీతి గాథా. తత్థ అనుగ్గహోతి ఉగ్గహణవిరహితో, సోపి నాస్స ఉగ్గహోతి అనుగ్గహో, న వా ఉగ్గణ్హాతీతి అనుగ్గహో.

౯౨౦. కిఞ్చ భియ్యో – సో ఏవరూపో – పుబ్బాసవేతి గాథా. తత్థ పుబ్బాసవేతి అతీతరూపాదీని ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానధమ్మే కిలేసే. నవేతి పచ్చుప్పన్నరూపాదీని ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానధమ్మే. న ఛన్దగూతి ఛన్దాదివసేన న గచ్ఛతి. అనత్తగరహీతి కతాకతవసేన అత్తానం అగరహన్తో.

౯౨౧. ఏవం అనత్తగరహీ చ – స సబ్బధమ్మేసూతి గాథా. తత్థ సబ్బధమ్మేసూతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిధమ్మేసు ‘‘యం కిఞ్చి దిట్ఠం వా’’తి ఏవంపభేదేసు. పన్నభారోతి పతితభారో. న కప్పేతీతి న కప్పియో, దువిధమ్పి కప్పం న కరోతీతి అత్థో. నూపరతోతి పుథుజ్జనకల్యాణకసేక్ఖా వియ ఉపరతిసమఙ్గీపి న హోతి. న పత్థియోతి నిత్తణ్హో. తణ్హా హి పత్థియతీతి పత్థియా, నాస్స పత్థియాతి న పత్థియోతి. సేసం తత్థ తత్థ పాకటమేవాతి న వుత్తం. ఏవం అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసో ఏవాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మహాబ్యూహసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. తువటకసుత్తవణ్ణనా

౯౨౨. పుచ్ఛామి తన్తి తువటకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కా ను ఖో అరహత్తప్పత్తియా పటిపత్తీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తమత్థం పకాసేతుం పురిమనయేనేవ నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం.

తత్థ ఆదిగాథాయ తావ పుచ్ఛామీతి ఏత్థ అదిట్ఠజోతనాదివసేన పుచ్ఛా విభజితా. ఆదిచ్చబన్ధున్తి ఆదిచ్చస్స గోత్తబన్ధుం. వివేకం సన్తిపదఞ్చాతి వివేకఞ్చ సన్తిపదఞ్చ. కథం దిస్వాతి కేన కారణేన దిస్వా, కథం పవత్తదస్సనో హుత్వాతి వుత్తం హోతి.

౯౨౩. అథ భగవా యస్మా యథా పస్సన్తో కిలేసే ఉపరున్ధతి, తథా పవత్తదస్సనో హుత్వా పరినిబ్బాతి, తస్మా తమత్థం ఆవికరోన్తో నానప్పకారేన తం దేవపరిసం కిలేసప్పహానే నియోజేన్తో ‘‘మూలం పపఞ్చసఙ్ఖాయా’’తి ఆరభిత్వా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ ఆదిగాథాయ తావ సఙ్ఖేపత్థో – పపఞ్చాతి సఙ్ఖాతత్తా పపఞ్చా ఏవ పపఞ్చసఙ్ఖా. తస్సా అవిజ్జాదయో కిలేసా మూలం, తం పపఞ్చసఙ్ఖాయ మూలం అస్మీతి పవత్తమానఞ్చ సబ్బం మన్తాయ ఉపరున్ధే. యా కాచి అజ్ఝత్తం తణ్హా ఉపజ్జేయ్యుం, తాసం వినయా సదా సతో సిక్ఖే ఉపట్ఠితస్సతి హుత్వా సిక్ఖేయ్యాతి.

౯౨౪. ఏవం తావ పఠమగాథాయ ఏవ తిసిక్ఖాయుత్తం దేసనం అరహత్తనికూటేన దేసేత్వా పున మానప్పహానవసేన దేసేతుం ‘‘యం కిఞ్చీ’’తి గాథమాహ. తత్థ యం కిఞ్చి ధమ్మమభిజఞ్ఞా అజ్ఝత్తన్తి యం కిఞ్చి ఉచ్చాకులీనతాదికం అత్తనో గుణం జానేయ్య అథ వాపి బహిద్ధాతి అథ వా బహిద్ధాపి ఆచరియుపజ్ఝాయానం వా గుణం జానేయ్య. న తేన థామం కుబ్బేథాతి తేన గుణేన థామం న కరేయ్య.

౯౨౫. ఇదానిస్స అకరణవిధిం దస్సేన్తో ‘‘సేయ్యో న తేనా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తేన చ మానేన ‘‘సేయ్యోహ’’న్తి వా ‘‘నీచోహ’’న్తి వా ‘‘సరిక్ఖోహ’’న్తి వాపి న మఞ్ఞేయ్య, తేహి చ ఉచ్చాకులీనతాదీహి గుణేహి ఫుట్ఠో అనేకరూపేహి ‘‘అహం ఉచ్చాకులా పబ్బజితో’’తిఆదినా నయేన అత్తానం వికప్పేన్తో న తిట్ఠేయ్య.

౯౨౬. ఏవం మానప్పహానవసేనపి దేసేత్వా ఇదాని సబ్బకిలేసూపసమవసేనపి దేసేతుం ‘‘అజ్ఝత్తమేవా’’తి గాథమాహ. తత్థ అజ్ఝత్తమేవుపసమేతి అత్తని ఏవ రాగాదిసబ్బకిలేసే ఉపసమేయ్య. న అఞ్ఞతో భిక్ఖు సన్తిమేసేయ్యాతి ఠపేత్వా చ సతిపట్ఠానాదీని అఞ్ఞేన ఉపాయేన సన్తిం న పరియేసేయ్య. కుతో నిరత్తా వాతి నిరత్తా కుతో ఏవ.

౯౨౭. ఇదాని అజ్ఝత్తం ఉపసన్తస్స ఖీణాసవస్స తాదిభావం దస్సేన్తో ‘‘మజ్ఝే యథా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యథా మహాసముద్దస్స ఉపరిమహేట్ఠిమభాగానం వేమజ్ఝసఙ్ఖాతే చతుయోజనసహస్సప్పమాణే మజ్ఝే పబ్బతన్తరే ఠితస్స వా మజ్ఝే సముద్దస్స ఊమి న జాయతి, ఠితోవ సో హోతి అవికమ్పమానో, ఏవం అనేజో ఖీణాసవో లాభాదీసు ఠితో అస్స అవికమ్పమానో, సో తాదిసో రాగాదిఉస్సదం భిక్ఖు న కరేయ్య కుహిఞ్చీతి.

౯౨౮. ఇదాని ఏతం అరహత్తనికూటేన దేసితం ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదన్తో తస్స చ అరహత్తస్స ఆదిపటిపదం పుచ్ఛన్తో నిమ్మితబుద్ధో ‘‘అకిత్తయీ’’తి గాథమాహ. తత్థ అకిత్తయీతి ఆచిక్ఖి. వివటచక్ఖూతి వివటేహి అనావరణేహి పఞ్చహి చక్ఖూహి సమన్నాగతో. సక్ఖిధమ్మన్తి సయం అభిఞ్ఞాతం అత్తపచ్చక్ఖం ధమ్మం. పరిస్సయవినయన్తి పరిస్సయవినయనం. పటిపదం వదేహీతి ఇదాని పటిపత్తిం వదేహి. భద్దన్తేతి ‘‘భద్దం తవ అత్థూ’’తి భగవన్తం ఆలపన్తో ఆహ. అథ వా భద్దం సున్దరం తవ పటిపదం వదేహీతి వుత్తం హోతి. పాతిమోక్ఖం అథ వాపి సమాధిన్తి తమేవ పటిపదం భిన్దిత్వా పుచ్ఛతి. పటిపదన్తి ఏతేన వా మగ్గం పుచ్ఛతి. ఇతరేహి సీలం సమాధిఞ్చ పుచ్ఛతి.

౯౨౯-౩౦. అథస్స భగవా యస్మా ఇన్ద్రియసంవరో సీలస్స రక్ఖా, యస్మా వా ఇమినా అనుక్కమేన దేసియమానా అయం దేసనా తాసం దేవతానం సప్పాయా, తస్మా ఇన్ద్రియసంవరతో పభుతి పటిపదం దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖూహీ’’తిఆదిమారద్ధో. తత్థ చక్ఖూహి నేవ లోలస్సాతి అదిట్ఠదక్ఖితబ్బాదివసేన చక్ఖూహి లోలో నేవస్స. గామకథాయ ఆవరయే సోతన్తి తిరచ్ఛానకథాతో సోతం ఆవరేయ్య. ఫస్సేనాతి రోగఫస్సేన. భవఞ్చ నాభిజప్పేయ్యాతి తస్స ఫస్సస్స వినోదనత్థాయ కామభవాదిభవఞ్చ న పత్థేయ్య. భేరవేసు చ న సమ్పవేధేయ్యాతి తస్స ఫస్సస్స పచ్చయభూతేసు సీహబ్యగ్ఘాదీసు భేరవేసు చ న సమ్పవేధేయ్య, అవసేసేసు వా ఘానిన్ద్రియమనిన్ద్రియవిసయేసు నప్పవేధేయ్య. ఏవం పరిపూరో ఇన్ద్రియసంవరో వుత్తో హోతి. పురిమేహి వా ఇన్ద్రియసంవరం దస్సేత్వా ఇమినా ‘‘అరఞ్ఞే వసతా భేరవం దిస్వా వా సుత్వా వా న వేధితబ్బ’’న్తి దస్సేతి.

౯౩౧. లద్ధా న సన్నిధిం కయిరాతి ఏతేసం అన్నాదీనం యంకిఞ్చి ధమ్మేన లభిత్వా ‘‘అరఞ్ఞే చ సేనాసనే వసతా సదా దుల్లభ’’న్తి చిన్తేత్వా సన్నిధిం న కరేయ్య.

౯౩౨. ఝాయీ న పాదలోలస్సాతి ఝానాభిరతో చ న పాదలోలో అస్స. విరమే కుక్కుచ్చా నప్పమజ్జేయ్యాతి హత్థకుక్కుచ్చాదికుక్కుచ్చం వినోదేయ్య. సక్కచ్చకారితాయ చేత్థ నప్పమజ్జేయ్య.

౯౩౩. తన్దిం మాయం హస్సం ఖిడ్డన్తి ఆలసియఞ్చ మాయఞ్చ హస్సఞ్చ కాయికచేతసికఖిడ్డఞ్చ. సవిభూసన్తి సద్ధిం విభూసాయ.

౯౩౪-౭. ఆథబ్బణన్తి ఆథబ్బణికమన్తప్పయోగం. సుపినన్తి సుపినసత్థం. లక్ఖణన్తి మణిలక్ఖణాదిం. నో విదహేతి నప్పయోజేయ్య. విరుతన్తి మిగాదీనం వస్సితం. పేసుణియన్తి పేసుఞ్ఞం. కయవిక్కయేతి పఞ్చహి సహధమ్మికేహి సద్ధిం వఞ్చనావసేన వా ఉదయపత్థనావసేన వా న తిట్ఠేయ్య. ఉపవాదం భిక్ఖు న కరేయ్యాతి ఉపవాదకరే కిలేసే అనిబ్బత్తేన్తో అత్తని పరేహి సమణబ్రాహ్మణేహి ఉపవాదం న జనేయ్య. గామే చ నాభిసజ్జేయ్యాతి గామే చ గిహిసంసగ్గాదీహి నాభిసజ్జేయ్య. లాభకమ్యా జనం న లపయేయ్యాతి లాభకామతాయ జనం నాలపయేయ్య. పయుత్తన్తి చీవరాదీహి సమ్పయుత్తం, తదత్థం వా పయోజితం.

౯౩౮-౯. మోసవజ్జే న నీయేథాతి ముసావాదే న నీయేథ. జీవితేనాతి జీవికాయ. సుత్వా రుసితో బహుం వాచం, సమణానం వా పుథుజనానన్తి రుసితో ఘట్టితో పరేహి తేస సమణానం వా ఖత్తియాదిభేదానం వా అఞ్ఞేసం పుథుజనానం బహుమ్పి అనిట్ఠవాచం సుత్వా. న పటివజ్జాతి న పటివదేయ్య. కిం కారణం? న హి సన్తో పటిసేనికరోన్తి.

౯౪౦. ఏతఞ్చ ధమ్మమఞ్ఞాయాతి సబ్బమేతం యథావుత్తం ధమ్మం ఞత్వా. విచినన్తి విచినన్తో. సన్తీతి నిబ్బుతిం ఞత్వాతి నిబ్బుతిం రాగాదీనం సన్తీతి ఞత్వా.

౯౪౧. కింకారణా నప్పమజ్జేఇతి చే – అభిభూ హి సోతి గాథా. తత్థ అభిభూతి రూపాదీనం అభిభవితా. అనభిభూతోతి తేహి అనభిభూతో. సక్ఖిధమ్మమనీతిహమదస్సీతి పచ్చక్ఖమేవ అనీతిహం ధమ్మమద్దక్ఖి. సదా నమస్సమనుసిక్ఖేతి సదా నమస్సన్తో తిస్సో సిక్ఖాయో సిక్ఖేయ్య. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

కేవలం పన ఏత్థ ‘‘చక్ఖూహి నేవ లోలో’’తిఆదీహి ఇన్ద్రియసంవరో, ‘‘అన్నానమథో పానాన’’న్తిఆదీహి సన్నిధిపటిక్ఖేపముఖేన పచ్చయపటిసేవనసీలం, మేథునమోసవజ్జపేసుణియాదీహి పాతిమోక్ఖసంవరసీలం, ‘‘ఆథబ్బణం సుపినం లక్ఖణ’’న్తిఆదీహి ఆజీవపారిసుద్ధిసీలం, ‘‘ఝాయీ అస్సా’’తి ఇమినా సమాధి, ‘‘విచినం భిక్ఖూ’’తి ఇమినా పఞ్ఞా, ‘‘సదా సతో సిక్ఖే’’తి ఇమినా పున సఙ్ఖేపతో తిస్సోపి సిక్ఖా, ‘‘అథ ఆసనేసు సయనేసు, అప్పసద్దేసు భిక్ఖు విహరేయ్య, నిద్దం న బహులీకరేయ్యా’’తిఆదీహి సీలసమాధిపఞ్ఞానం ఉపకారాపకారసఙ్గణ్హనవినోదనాని వుత్తానీతి. ఏవం భగవా నిమ్మితస్స పరిపుణ్ణపటిపదం వత్వా అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసోయేవాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ తువటకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫. అత్తదణ్డసుత్తవణ్ణనా

౯౪౨. అత్తదణ్డా భయం జాతన్తి అత్తదణ్డసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? యో సో సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్తస్స ఉప్పత్తియం వుచ్చమానాయ సాకియకోలియానం ఉదకం పటిచ్చ కలహో వణ్ణితో, తం ఞత్వా భగవా ‘‘ఞాతకా కలహం కరోన్తి, హన్ద నే వారేస్సామీ’’తి ద్విన్నం సేనానం మజ్ఝే ఠత్వా ఇమం సుత్తమభాసి.

తత్థ పఠమగాథాయత్థో – యం లోకస్స దిట్ఠధమ్మికం వా సమ్పరాయికం వా భయం జాతం, తం సబ్బం అత్తదణ్డా భయం జాతం అత్తనో దుచ్చరితకారణా జాతం, ఏవం సన్తేపి జనం పస్సథ మేధగం, ఇమం సాకియాదిజనం పస్సథ అఞ్ఞమఞ్ఞం మేధగం హింసకం బాధకన్తి. ఏవం తం పటివిరుద్ధం విప్పటిపన్నం జనం పరిభాసిత్వా అత్తనో సమ్మాపటిపత్తిదస్సనేన తస్స సంవేగం జనేతుం ఆహ ‘‘సంవేగం కిత్తయిస్సామి, యథా సంవిజితం మయా’’తి, పుబ్బే బోధిసత్తేనేవ సతాతి అధిప్పాయో.

౯౪౩. ఇదాని యథానేన సంవిజితం, తం పకారం దస్సేన్తో ‘‘ఫన్దమాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఫన్దమానన్తి తణ్హాదీహి కమ్పమానం. అప్పోదకేతి అప్పఉదకే. అఞ్ఞమఞ్ఞేహి బ్యారుద్ధే దిస్వాతి నానాసత్తే చ అఞ్ఞమఞ్ఞేహి సద్ధిం విరుద్ధే దిస్వా. మం భయమావిసీతి మం భయం పవిట్ఠం.

౯౪౪. సమన్తమసారో లోకోతి నిరయం ఆదిం కత్వా సమన్తతో లోకో అసారో నిచ్చసారాదిరహితో. దిసా సబ్బా సమేరితాతి సబ్బా దిసా అనిచ్చతాయ కమ్పితా. ఇచ్ఛం భవనమత్తనోతి అత్తనో తాణం ఇచ్ఛన్తో. నాద్దసాసిం అనోసితన్తి కిఞ్చి ఠానం జరాదీహి అనజ్ఝావుత్థం నాద్దక్ఖిం.

౯౪౫. ఓసానేత్వేవ బ్యారుద్ధే, దిస్వా మే అరతీ అహూతి యోబ్బఞ్ఞాదీనం ఓసానే ఏవ అన్తగమకే ఏవ వినాసకే ఏవ జరాదీహి బ్యారుద్ధే ఆహతచిత్తే సత్తే దిస్వా అరతి మే అహోసి. అథేత్థ సల్లన్తి అథ ఏతేసు సత్తేసు రాగాదిసల్లం. హదయనిస్సితన్తి చిత్తనిస్సితం.

౯౪౬. ‘‘కథంఆనుభావం సల్ల’’న్తి చే – యేన సల్లేన ఓతిణ్ణోతి గాథా. తత్థ దిసా సబ్బా విధావతీతి సబ్బా దుచ్చరితదిసాపి పురత్థిమాదిదిసావిదిసాపి ధావతి. తమేవ సల్లమబ్బుయ్హ, న ధావతి న సీదతీతి తమేవ సల్లం ఉద్ధరిత్వా తా చ దిసా న ధావతి, చతురోఘే చ న సీదతీతి.

౯౪౭. ఏవంమహానుభావేన సల్లేన ఓతిణ్ణేస్వపి చ సత్తేసు – తత్థ సిక్ఖానుగీయన్తి, యాని లోకే గధితానీతి గాథా. తస్సత్థో – యే లోకే పఞ్చ కామగుణా పటిలాభాయ గిజ్ఝన్తీతి కత్వా ‘‘గధితానీ’’తి వుచ్చన్తి, చిరకాలాసేవితత్తా వా ‘‘గధితానీ’’తి వుచ్చన్తి, తత్థ తం నిమిత్తం హత్థిసిక్ఖాదికా అనేకా సిక్ఖా కథీయన్తి ఉగ్గయ్హన్తి వా. పస్సథ యావ పమత్తో వాయం లోకో, యతో పణ్డితో కులపుత్తో తేసు వా గధితేసు తాసు వా సిక్ఖాసు అధిముత్తో న సియా, అఞ్ఞదత్థు అనిచ్చాదిదస్సనేన నిబ్బిజ్ఝ సబ్బసో కామే అత్తనో నిబ్బానమేవ సిక్ఖేతి.

౯౪౮. ఇదాని యథా నిబ్బానాయ సిక్ఖితబ్బం, తం దస్సేన్తో ‘‘సచ్చో సియా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సచ్చోతి వాచాసచ్చేన ఞాణసచ్చేన మగ్గసచ్చేన చ సమన్నాగతో. రిత్తపేసుణోతి పహీనపేసుణో. వేవిచ్ఛన్తి మచ్ఛరియం.

౯౪౯. నిద్దం తన్దిం సహే థీనన్తి పచలాయికఞ్చ కాయాలసియఞ్చ చిత్తాలసియఞ్చాతి ఇమే తయో ధమ్మే అభిభవేయ్య. నిబ్బానమనసోతి నిబ్బాననిన్నచిత్తో.

౯౫౦-౫౧. సాహసాతి రత్తస్స రాగచరియాదిభేదా సాహసకరణా. పురాణం నాభినన్దేయ్యాతి అతీతరూపాదిం నాభినన్దేయ్య. నవేతి పచ్చుప్పన్నే. హియ్యమానేతి వినస్సమానే. ఆకాసం న సితో సియాతి తణ్హానిస్సితో న భవేయ్య. తణ్హా హి రూపాదీనం ఆకాసనతో ‘‘ఆకాసో’’తి వుచ్చతి.

౯౫౨. ‘‘కింకారణా ఆకాసం న సితో సియా’’తి చే – ‘‘గేధం బ్రూమీ’’తి గాథా. తస్సత్థో – అహఞ్హి ఇమం ఆకాససఙ్ఖాతం తణ్హం రూపాదీసు గిజ్ఝనతో గేధం బ్రూమి ‘‘గేధో’’తి వదామి. కిఞ్చ భియ్యో – అవహననట్ఠేన ‘‘ఓఘో’’తి చ ఆజవనట్ఠేన ‘‘ఆజవ’’న్తి చ ‘‘ఇదం మయ్హం, ఇదం మయ్హ’’న్తి జప్పకారణతో ‘‘జప్పన’’న్తి చ దుమ్ముఞ్చనట్ఠేన ‘‘ఆరమ్మణ’’న్తి చ కమ్పకరణేన ‘‘పకమ్పన’’న్తి చ బ్రూమి, ఏసా చ లోకస్స పలిబోధట్ఠేన దురతిక్కమనీయట్ఠేన చ కామపఙ్కో దురచ్చయోతి. ‘‘ఆకాసం న సితో సియా’’తి ఏవం వుత్తే వా ‘‘కిమేతం ఆకాస’’న్తి చే? గేధం బ్రూమీతి. ఏవమ్పి తస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్థ పదయోజనా – ఆకాసన్తి గేధం బ్రూమీతి. తథా య్వాయం మహోఘోతి వుచ్చతి. తం బ్రూమి, ఆజవం బ్రూమి, జప్పనం బ్రూమి, పకమ్పనం బ్రూమి, య్వాయం సదేవకే లోకే కామపఙ్కో దురచ్చయో, తం బ్రూమీతి.

౯౫౩. ఏవమేతం గేధాదిపరియాయం ఆకాసం అనిస్సితో – సచ్చా అవోక్కమ్మాతి గాథా. తస్సత్థో – పుబ్బే వుత్తా తివిధాపి సచ్చా అవోక్కమ్మ మోనేయ్యప్పత్తియా మునీతి సఙ్ఖ్యం గతో నిబ్బానత్థలే తిట్ఠతి బ్రాహ్మణో, స వే ఏవరూపో సబ్బాని ఆయతనాని నిస్సజ్జిత్వా ‘‘సన్తో’’తి వుచ్చతీతి.

౯౫౪. కిఞ్చ భియ్యో – స వే విద్వాతి గాథా. తత్థ ఞత్వా ధమ్మన్తి అనిచ్చాదినయేన సఙ్ఖతధమ్మం ఞత్వా. సమ్మా సో లోకే ఇరియానోతి అసమ్మాఇరియనకరానం కిలేసానం పహానా సమ్మా సో లోకే ఇరియమానో.

౯౫౫. ఏవం అపిహేన్తో చ – యోధ కామేతి గాథా. తత్థ సఙ్గన్తి సత్తవిధం సఙ్గఞ్చ యో అచ్చతరి నాజ్ఝేతీతి నాభిజ్ఝాయతి.

౯౫౬. తస్మా తుమ్హేసుపి యో ఏవరూపో హోతుమిచ్ఛతి, తం వదామి – యం పుబ్బేతి గాథా. తత్థ యం పుబ్బేతి అతీతే సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనధమ్మం కిలేసజాతం అతీతకమ్మఞ్చ. పచ్ఛా తే మాహు కిఞ్చనన్తి అనాగతేపి సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనధమ్మం రాగాదికిఞ్చనం మాహు. మజ్ఝే చే నో గహేస్ససీతి పచ్చుప్పన్నే రూపాదిధమ్మేపి న గహేస్ససి చే.

౯౫౭. ఏవం ‘‘ఉపసన్తో చరిస్ససీ’’తి అరహత్తప్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అరహతో థుతివసేన ఇతో పరా గాథాయో అభాసి. తత్థ సబ్బసోతి గాథాయ మమాయితన్తి మమత్తకరణం, ‘‘మమ ఇద’’న్తి గహితం వా వత్థు. అసతా చ న సోచతీతి అవిజ్జమానకారణా అసన్తకారణా న సోచతి. న జీయతీతి జానిమ్పి న గచ్ఛతి.

౯౫౮-౯. కిఞ్చ భియ్యో – యస్స నత్థీతి గాథా. తత్థ కిఞ్చనన్తి కిఞ్చి రూపాదిధమ్మజాతం. కిఞ్చ భియ్యో – అనిట్ఠురీతి గాథా. తత్థ అనిట్ఠురీతి అనిస్సుకీ. ‘‘అనిద్ధురీ’’తిపి కేచి పఠన్తి. సబ్బధీ సమోతి సబ్బత్థ సమో, ఉపేక్ఖకోతి అధిప్పాయో. కిం వుత్తం హోతి? యో సో ‘‘నత్థి మే’’తి న సోచతి, తమహం అవికమ్పినం పుగ్గలం పుట్ఠో సమానో అనిట్ఠురీ అననుగిద్ధో అనేజో సబ్బధి సమోతి ఇమం తస్మిం పుగ్గలే చతుబ్బిధమానిసంసం బ్రూమీతి.

౯౬౦. కిఞ్చ భియ్యో – అనేజస్సాతి గాథా. తత్థ నిసఙ్ఖతీతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీసు యో కోచి సఙ్ఖారో. సో హి యస్మా నిసఙ్ఖరియతి నిసఙ్ఖరోతి వా, తస్మా ‘‘నిసఙ్ఖతీ’’తి వుచ్చతి. వియారమ్భాతి వివిధా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదికా ఆరమ్భా. ఖేమం పస్సతి సబ్బధీతి సబ్బత్థ అభయమేవ పస్సతి.

౯౬౧. ఏవం పస్సన్తో న సమేసూతి గాథా. తత్థ న వదతేతి ‘‘సదిసోహమస్మీ’’తిఆదినా మానవసేన సమేసుపి అత్తానం న వదతి ఓమేసుపి ఉస్సేసుపి. నాదేతి న నిరస్సతీతి రూపాదీసు కఞ్చి ధమ్మం న గణ్హాతి; న నిస్సజ్జతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ. ఏవం అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే పఞ్చసతా సాకియకుమారా చ కోలియకుమారా చ ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బజితా, తే గహేత్వా భగవా మహావనం పావిసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ అత్తదణ్డసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬. సారిపుత్తసుత్తవణ్ణనా

౯౬౨. న మే దిట్ఠోతి సారిపుత్తసుత్తం, ‘‘థేరపఞ్హసుత్త’’న్తిపి వుచ్చతి. కా ఉప్పత్తి? ఇమస్స సుత్తస్స ఉప్పత్తి – రాజగహకస్స సేట్ఠిస్స చన్దనఘటికాయ పటిలాభం ఆదిం కత్వా తాయ చన్దనఘటికాయ కతస్స పత్తస్స ఆకాసే ఉస్సాపనం ఆయస్మతో పిణ్డోలభారద్వాజస్స ఇద్ధియా పత్తగ్గహణం, తస్మిం వత్థుస్మిం సావకానం ఇద్ధిపటిక్ఖేపో, తిత్థియానం భగవతా సద్ధిం పాటిహారియం కత్తుకామతా, పాటిహారియకరణం, భగవతో సావత్థిగమనం, తిత్థియానుబన్ధనం, సావత్థియం పసేనదినో బుద్ధూపగమనం కణ్డమ్బపాతుభావో, చతున్నం పరిసానం తిత్థియజయత్థం పాటిహారియకరణుస్సుక్కనివారణం, యమకపాటిహారియకరణం, కతపాటిహారియస్స భగవతో తావతింసభవనగమనం, తత్థ తేమాసం ధమ్మదేసనా, ఆయస్మతా మహామోగ్గల్లానత్థేరేన యాచితస్స దేవలోకతో సఙ్కస్సనగరే ఓరోహణన్తి ఇమాని వత్థూని అన్తరన్తరే చ జాతకాని విత్థారేత్వా యావ దససహస్సచక్కవాళదేవతాహి పూజియమానో భగవా మజ్ఝే మణిమయేన సోపానేన సఙ్కస్సనగరే ఓరుయ్హ సోపానకళేవరే అట్ఠాసి –

‘‘యే ఝానప్పసుతా ధీరా, నేక్ఖమ్మూపసమే రతా;

దేవాపి తేసం పిహయన్తి, సమ్బుద్ధానం సతీమత’’న్తి. (ధ. ప. ౧౮౧) –

ఇమిస్సా ధమ్మపదగాథాయ వుచ్చమానాయ వుత్తా. సోపానకళేవరే ఠితం పన భగవన్తం సబ్బపఠమం ఆయస్మా సారిపుత్తో వన్ది, తతో ఉప్పలవణ్ణా భిక్ఖునీ, అథాపరో జనకాయో. తత్ర భగవా చిన్తేసి – ‘‘ఇమిస్సం పరిసతి మోగ్గల్లానో ఇద్ధియా అగ్గోతి పాకటో, అనురుద్ధో దిబ్బచక్ఖునా, పుణ్ణో ధమ్మకథికత్తేన, సారిపుత్తం పనాయం పరిసా న కేనచి గుణేన ఏవం అగ్గోతి జానాతి, యంనూనాహం సారిపుత్తం పఞ్ఞాగుణేన పకాసేయ్య’’న్తి. అథ థేరం పఞ్హం పుచ్ఛి. థేరో భగవతా పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం పుథుజ్జనపఞ్హం, సేక్ఖపఞ్హం, అసేక్ఖపఞ్హఞ్చ, సబ్బం విస్సజ్జేసి. తదా నం జనో ‘‘పఞ్ఞాయ అగ్గో’’తి అఞ్ఞాసి. అథ భగవా ‘‘సారిపుత్తో న ఇదానేవ పఞ్ఞాయ అగ్గో, అతీతేపి పఞ్ఞాయ అగ్గో’’తి జాతకం ఆనేసి.

అతీతే పరోసహస్సా ఇసయో వనమూలఫలాహారా పబ్బతపాదే వసన్తి. తేసం ఆచరియస్స ఆబాధో ఉప్పజ్జి, ఉపట్ఠానాని వత్తన్తి. జేట్ఠన్తేవాసీ ‘‘సప్పాయభేసజ్జం ఆహరిస్సామి, ఆచరియం అప్పమత్తా ఉపట్ఠహథా’’తి వత్వా మనుస్సపథం అగమాసి. తస్మిం అనాగతేయేవ ఆచరియో కాలమకాసి. తం ‘‘ఇదాని కాలం కరిస్సతీ’’తి అన్తేవాసికా సమాపత్తిమారబ్భ పుచ్ఛింసు. సో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం సన్ధాయాహ – ‘‘నత్థి కిఞ్చీ’’తి, అన్తేవాసినో ‘‘నత్థి ఆచరియస్స అధిగమో’’తి అగ్గహేసుం. అథ జేట్ఠన్తేవాసీ భేసజ్జం ఆదాయ ఆగన్త్వా తం కాలకతం దిస్వా ఆచరియం ‘‘కిఞ్చి పుచ్ఛిత్థా’’తి ఆహ. ఆమ పుచ్ఛిమ్హా, ‘‘నత్థి కిఞ్చీ’’తి ఆహ, న కిఞ్చి ఆచరియేన అధిగతన్తి. నత్థి కిఞ్చీతి వదన్తో ఆచరియో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం పవేదేసి, సక్కాతబ్బో ఆచరియోతి.

‘‘పరోసహస్సమ్పి సమాగతానం,

కన్దేయ్యుం తే వస్ససతం అపఞ్ఞా;

ఏకోపి సేయ్యో పురిసో సపఞ్ఞో,

యో భాసితస్స విజానాతి అత్థ’’న్తి. (జా. ౧.౧.౯౯);

కథితే చ పన భగవతా జాతకే ఆయస్మా సారిపుత్తో అత్తనో సద్ధివిహారికానం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానమత్థాయ సప్పాయసేనాసనగోచరసీలవతాదీని పుచ్ఛితుం ‘‘న మే దిట్ఠో ఇతో పుబ్బే’’తి ఇమం థుతిగాథం ఆదిం కత్వా అట్ఠ గాథాయో అభాసి. తమత్థం విస్సజ్జేన్తో భగవా తతో పరా సేసగాథాతి.

తత్థ ఇతో పుబ్బేతి ఇతో సఙ్కస్సనగరే ఓతరణతో పుబ్బే. వగ్గువదోతి సున్దరవదో. తుసితా గణిమాగతోతి తుసితకాయా చవిత్వా మాతుకుచ్ఛిం ఆగతత్తా తుసితా ఆగతో, గణాచరియత్తా గణీ. సన్తుట్ఠట్ఠేన వా తుసితసఙ్ఖాతా దేవలోకా గణిం ఆగతో తుసితానం వా అరహన్తానం గణిం ఆగతోతి.

౯౬౩. దుతియగాథాయ సదేవకస్స లోకస్స యథా దిస్సతీతి సదేవకస్స లోకస్స వియ మనుస్సానమ్పి దిస్సతి. యథా వా దిస్సతీతి తచ్ఛతో అవిపరీతతో దిస్సతి చక్ఖుమాతి ఉత్తమచక్ఖు. ఏకోతి పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతాదీహి ఏకో. రతిన్తి నేక్ఖమ్మరతిఆదిం.

౯౬౪. తతియగాథాయ బహూనమిధ బద్ధానన్తి ఇధ బహూనం ఖత్తియాదీనం సిస్సానం. సిస్సా హి ఆచరియే పటిబద్ధవుత్తిత్తా ‘‘బద్ధా’’తి వుచ్చన్తి అత్థి పఞ్హేన ఆగమన్తి అత్థికో పఞ్హేన ఆగతోమ్హి, అత్థికానం వా పఞ్హేన ఆగమనం, పఞ్హేన అత్థి ఆగమనం వాతి.

౯౬౫. చతుత్థగాథాయ విజిగుచ్ఛతోతి జాతిఆదీహి అట్టీయతో రిత్తమాసనన్తి వివిత్తం మఞ్చపీఠం. పబ్బతానం గుహాసు వాతి పబ్బతగుహాసు వా రిత్తమాసనం భజతోతి సమ్బన్ధితబ్బం.

౯౬౬. పఞ్చమగాథాయ ఉచ్చావచేసూతి హీనపణీతేసు. సయనేసూతి విహారాదీసు సేనాసనేసు. కీవన్తో తత్థ భేరవాతి కిత్తకా తత్థ భయకారణా. ‘‘కువన్తో’’తిపి పాఠో, కూజన్తోతి చస్స అత్థో. న పన పుబ్బేనాపరం సన్ధియతి.

౯౬౭. ఛట్ఠగాథాయ కతీ పరిస్సయాతి కిత్తకా ఉపద్దవా. అగతం దిసన్తి నిబ్బానం. తఞ్హి అగతపుబ్బత్తా అగతం తథా నిద్దిసితబ్బతో దిసా చాతి. తేన వుత్తం ‘‘అగతం దిస’’న్తి. అభిసమ్భవేతి అభిభవేయ్య. పన్తమ్హీతి పరియన్తే.

౯౬౮-౯. సత్తమగాథాయ క్యాస్స బ్యప్పథయో అస్సూతి కీదిసాని తస్స వచనాని అస్సు. అట్ఠమగాథాయ ఏకోది నిపకోతి ఏకగ్గచిత్తో పణ్డితో.

౯౭౦. ఏవం ఆయస్మతా సారిపుత్తేన తీహి గాథాహి భగవన్తం థోమేత్వా పఞ్చహి గాథాహి – పఞ్చసతానం సిస్సానమత్థాయ సేనాసనగోచరసీలవతాదీని పుచ్ఛితో భగవా తమత్థం పకాసేతుం ‘‘విజిగుచ్ఛమానస్సా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జనమారద్ధో. తత్థ పఠమగాథాయ తావత్థో – జాతిఆదీహి విజిగుచ్ఛమానస్స రిత్తాసనం సయనం సేవతో చే సమ్బోధికామస్స సారిపుత్త, భిక్ఖునో యదిదం ఫాసు యో ఫాసువిహారో యథానుధమ్మం యో చ అనుధమ్మో, తం తే పవక్ఖామి యథా పజానం యథా పజానన్తో వదేయ్య, ఏవం వదామీతి.

౯౭౧. దుతియగాథాయ పరియన్తచారీతి సీలాదీసు చతూసు పరియన్తేసు చరమానో. డంసాధిపాతానన్తి పిఙ్గలమక్ఖికానఞ్చ సేసమక్ఖికానఞ్చ. సేసమక్ఖికా హి తతో తతో అధిపతిత్వా ఖాదన్తి, తస్మా ‘‘అధిపాతా’’తి వుచ్చన్తి. మనుస్సఫస్సానన్తి చోరాదిఫస్సానం.

౯౭౨. తతియగాథాయ పరధమ్మికా నామ సత్త సహధమ్మికవజ్జా సబ్బేపి బాహిరకా. కుసలానుఏసీతి కుసలధమ్మే అన్వేసమానో.

౯౭౩. చతుత్థగాథాయ ఆతఙ్కఫస్సేనాతి రోగఫస్సేన. సీతం అతుణ్హన్తి సీతఞ్చ ఉణ్హఞ్చ. సో తేహి ఫుట్ఠో బహుధాతి సో తేహి ఆతఙ్కాదీహి అనేకేహి ఆకారేహి ఫుట్ఠో సమానోపి. అనోకోతి అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణాదీనం అనోకాసభూతో.

౯౭౪. ఏవం ‘‘భిక్ఖునో విజిగుచ్ఛతో’’తిఆదీహి తీహి గాథాహి పుట్ఠమత్థం విస్సజ్జేత్వా ఇదాని ‘‘క్యాస్స బ్యప్పథయో’’తిఆదినా నయేన పుట్ఠం విస్సజ్జేన్తో ‘‘థేయ్యం న కారే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఫస్సేతి ఫరేయ్య. యదావిలత్తం మనసో విజఞ్ఞాతి యం చిత్తస్స ఆవిలత్తం విజానేయ్య, తం సబ్బం ‘‘కణ్హస్స పక్ఖో’’తి వినోదయేయ్య.

౯౭౫. మూలమ్పి తేసం పలిఖఞ్ఞ తిట్ఠేతి తేసం కోధాతిమానానం యం అవిజ్జాదికం మూలం, తమ్పి పలిఖణిత్వా తిట్ఠేయ్య. అద్ధా భవన్తో అభిసమ్భవేయ్యాతి ఏవం పియప్పియం అభిభవన్తో ఏకంసేనేవ అభిభవేయ్య, న తత్ర సిథిలం పరక్కమేయ్యాతి అధిప్పాయో.

౯౭౬. పఞ్ఞం పురక్ఖత్వాతి పఞ్ఞం పుబ్బఙ్గమం కత్వా. కల్యాణపీతీతి కల్యాణాయ పీతియా సమన్నాగతో. చతురో సహేథ పరిదేవధమ్మేతి అనన్తరగాథాయ వుచ్చమానే పరిదేవనీయధమ్మే సహేయ్య.

౯౭౭. కింసూ అసిస్సామీతి కిం భుఞ్జిస్సామి. కువం వా అసిస్సన్తి కుహిం వా అసిస్సామి. దుక్ఖం వత సేత్థ క్వజ్జ సేస్సన్తి ఇమం రత్తిం దుక్ఖం సయిం, అజ్జ ఆగమనరత్తిం కత్థ సయిస్సం. ఏతే వితక్కేతి ఏతే పిణ్డపాతనిస్సితే ద్వే, సేనాసననిస్సితే ద్వేతి చత్తారో వితక్కే. అనికేతచారీతి అపలిబోధచారీ నిత్తణ్హచారీ.

౯౭౮. కాలేతి పిణ్డపాతకాలే పిణ్డపాతసఙ్ఖాతం అన్నం వా చీవరకాలే చీవరసఙ్ఖాతం వసనం వా లద్ధా ధమ్మేన సమేనాతి అధిప్పాయో. మత్తం సో జఞ్ఞాతి పటిగ్గహణే చ పరిభోగే చ సో పమాణం జానేయ్య. ఇధాతి సాసనే, నిపాతమత్తమేవ వా ఏతం. తోసనత్థన్తి సన్తోసత్థం, ఏతదత్థం మత్తం జానేయ్యాతి వుత్తం హోతి. సో తేసు గుత్తోతి సో భిక్ఖు తేసు పచ్చయేసు గుత్తో. యతచారీతి సంయతవిహారో, రక్ఖితిరియాపథో రక్ఖితకాయవచీమనోద్వారో చాతి వుత్తం హోతి. ‘‘యతిచారీ’’తిపి పాఠో, సోయేవత్థో. రుసితోతి రోసితో, ఘట్టితోతి వుత్తం హోతి.

౯౭౯. ఝానానుయుత్తోతి అనుపన్నుప్పాదనేన ఉప్పన్నాసేవనేన చ ఝానే అనుయుత్తో. ఉపేక్ఖమారబ్భ సమాహితత్తోతి చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖం ఉప్పాదేత్వా సమాహితచిత్తో. తక్కాసయం కుక్కుచ్చియూపఛిన్దేతి కామవితక్కాదిం తక్కఞ్చ, కామసఞ్ఞాదిం తస్స తక్కస్స ఆసయఞ్చ, హత్థకుక్కుచ్చాదిం కుక్కుచ్చియఞ్చ ఉపచ్ఛిన్దేయ్య.

౯౮౦. చుదితో వచీభి సతిమాభినన్దేతి ఉపజ్ఝాయాదీహి వాచాహి చోదితో సమానో సతిమా హుత్వా తం చోదనం అభినన్దేయ్య. వాచం పముఞ్చే కుసలన్తి ఞాణసముట్ఠితం వాచం పముఞ్చేయ్య. నాతివేలన్తి అతివేలం పన వాచం కాలవేలఞ్చ సీలవేలఞ్చ అతిక్కన్తం నప్పముఞ్చేయ్య. జనవాదధమ్మాయాతి జనవాదకథాయ. న చేతయేయ్యాతి చేతనం న ఉప్పాదేయ్య.

౯౮౧. అథాపరన్తి అథ ఇదాని ఇతో పరమ్పి. పఞ్చ రజానీతి రూపరాగాదీని పఞ్చ రజాని. యేసం సతీమా వినయాయ సిక్ఖేతి యేసం ఉపట్ఠితస్సతి హుత్వా వినయనత్థం తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖేయ్య. ఏవం సిక్ఖన్తో హి రూపేసు…పే… ఫస్సేసు సహేథ రాగం, న అఞ్ఞేతి.

౯౮౨. తతో సో తేసం వినయాయ సిక్ఖన్తో అనుక్కమేన – ఏతేసు ధమ్మేసూతి గాథా. తత్థ ఏతేసూతి రూపాదీసు. కాలేన సో సమ్మా ధమ్మం పరివీమంసమానోతి సో భిక్ఖు య్వాయం ‘‘ఉద్ధతే చిత్తే సమాధిస్స కాలో’’తిఆదినా నయేన కాలో వుత్తో, తేన కాలేన సబ్బం సఙ్ఖతధమ్మం అనిచ్చాదినయేన పరివీమంసమానో. ఏకోదిభూతో విహనే తమం సోతి సో ఏకగ్గచిత్తో సబ్బం మోహాదితమం విహనేయ్య. నత్థి ఏత్థ సంసయో. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పఞ్చసతా భిక్ఖూ అరహత్తం పత్తా, తింసకోటిసఙ్ఖ్యానఞ్చ దేవమనుస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సారిపుత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో చ చతుత్థో వగ్గో అత్థవణ్ణనానయతో, నామేన

అట్ఠకవగ్గోతి.

౫. పారాయనవగ్గో

వత్థుగాథావణ్ణనా

౯౮౩. కోసలానం పురా రమ్మాతి పారాయనవగ్గస్స వత్థుగాథా. తాసం ఉప్పత్తి – అతీతే కిర బారాణసివాసీ ఏకో రుక్ఖవడ్ఢకీ సకే ఆచరియకే అదుతియో, తస్స సోళస సిస్సా, ఏకమేకస్స సహస్సం అన్తేవాసికా. ఏవం తే సత్తరసాధికసోళససహస్సా ఆచరియన్తేవాసినో సబ్బేపి బారాణసిం ఉపనిస్సాయ జీవికం కప్పేన్తా పబ్బతసమీపం గన్త్వా రుక్ఖే గహేత్వా తత్థేవ నానాపాసాదవికతియో నిట్ఠాపేత్వా కుల్లం బన్ధిత్వా గఙ్గాయ బారాణసిం ఆనేత్వా సచే రాజా అత్థికో హోతి, రఞ్ఞో, ఏకభూమికం వా…పే… సత్తభూమికం వా పాసాదం యోజేత్వా దేన్తి. నో చే, అఞ్ఞేసమ్పి వికిణిత్వా పుత్తదారం పోసేన్తి. అథ నేసం ఏకదివసం ఆచరియో ‘‘న సక్కా వడ్ఢకికమ్మేన నిచ్చం జీవికం కప్పేతుం, దుక్కరఞ్హి జరాకాలే ఏతం కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా అన్తేవాసికే ఆమన్తేసి – ‘‘తాతా, ఉదుమ్బరాదయో, అప్పసారరుక్ఖే ఆనేథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా ఆనయింసు. సో తేహి కట్ఠసకుణం కత్వా తస్స అబ్భన్తరం పవిసిత్వా యన్తం పూరేసి. కట్ఠసకుణో సుపణ్ణరాజా వియ ఆకాసం లఙ్ఘిత్వా వనస్స ఉపరి చరిత్వా అన్తేవాసీనం పురతో ఓరుహి. అథ ఆచరియో సిస్సే ఆహ – ‘‘తాతా, ఈదిసాని కట్ఠవాహనాని కత్వా సక్కా సకలజమ్బుదీపే రజ్జం గహేతుం, తుమ్హేపి, తాతా, ఏతాని కరోథ, రజ్జం గహేత్వా జీవిస్సామ, దుక్ఖం వడ్ఢకిసిప్పేన జీవితు’’న్తి. తే తథా కత్వా ఆచరియస్స పటివేదేసుం. తతో నే ఆచరియో ఆహ – ‘‘కతమం, తాతా, రజ్జం గణ్హామా’’తి? ‘‘బారాణసిరజ్జం ఆచరియా’’తి. ‘‘అలం, తాతా, మా ఏతం రుచ్చి, మయఞ్హి తం గహేత్వాపి ‘వడ్ఢకిరాజా వడ్ఢకియువరాజా’తి వడ్ఢకివాదా న ముచ్చిస్సామ, మహన్తో జమ్బుదీపో, అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి.

తతో సపుత్తదారా కట్ఠవాహనాని, అభిరుహిత్వా సజ్జావుధా హుత్వా హిమవన్తాభిముఖా గన్త్వా హిమవతి అఞ్ఞతరం నగరం పవిసిత్వా రఞ్ఞో నివేసనేయేవ పచ్చుట్ఠహంసు. తే తత్థ రజ్జం గహేత్వా ఆచరియం రజ్జే అభిసిఞ్చింసు. సో ‘‘కట్ఠవాహనో రాజా’’తి పాకటో అహోసి. తమ్పి నగరం తేన గహితత్తా ‘‘కట్ఠవాహననగర’’న్త్వేవ నామం లభి, తథా సకలరట్ఠమ్పి. కట్ఠవాహనో రాజా ధమ్మికో అహోసి, తథా యువరాజా అమచ్చట్ఠానేసు చ ఠపితా సోళస సిస్సా. తం రట్ఠం రఞ్ఞా చతూహి సఙ్గహవత్థూహి సఙ్గయ్హమానం అతివియ ఇద్ధం ఫీతం నిరుపద్దవఞ్చ అహోసి. నాగరా జానపదా రాజానఞ్చ రాజపరిసఞ్చ అతివియ మమాయింసు ‘‘భద్దకో నో రాజా లద్ధో, భద్దికా రాజపరిసా’’తి.

అథేకదివసం మజ్ఝిమదేసతో వాణిజా భణ్డం గహేత్వా కట్ఠవాహననగరం ఆగమంసు పణ్ణాకారఞ్చ గహేత్వా రాజానం పస్సింసు. రాజా ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి సబ్బం పుచ్ఛి. ‘‘బారాణసితో దేవా’’తి. సో తత్థ సబ్బం పవత్తిం పుచ్ఛిత్వా – ‘‘తుమ్హాకం రఞ్ఞా సద్ధిం మమ మిత్తభావం కరోథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు. సో తేసం పరిబ్బయం దత్వా గమనకాలే సమ్పత్తే పున ఆదరేన వత్వా విస్సజ్జేసి. తే బారాణసిం గన్త్వా తస్స రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘కట్ఠవాహనరట్ఠా ఆగతానం వాణిజకానం అజ్జతగ్గే సుఙ్కం ముఞ్చామీ’’తి భేరిం చరాపేత్వా ‘‘అత్థు మే కట్ఠవాహనో మిత్తో’’తి ద్వేపి అదిట్ఠమిత్తా అహేసుం. కట్ఠవాహనోపి చ సకనగరే భేరిం చరాపేసి – ‘‘అజ్జతగ్గే బారాణసితో ఆగతానం వాణిజకానం సుఙ్కం ముఞ్చామి, పరిబ్బయో చ నేసం దాతబ్బో’’తి. తతో బారాణసిరాజా కట్ఠవాహనస్స లేఖం పేసేసి ‘‘సచే తస్మిం జనపదే దట్ఠుం వా సోతుం వా అరహరూపం కిఞ్చి అచ్ఛరియం ఉప్పజ్జతి, అమ్హేపి దక్ఖాపేతు చ సావేతు చా’’తి. సోపిస్స తథేవ పటిలేఖం పేసేసి. ఏవం తేసం కతికం కత్వా వసన్తానం కదాచి కట్ఠవాహనస్స అతిమహగ్ఘా అచ్చన్తసుఖుమా కమ్బలా ఉప్పజ్జింసు బాలసూరియరస్మిసదిసా వణ్ణేన. తే దిస్వా రాజా ‘‘మమ సహాయస్స పేసేమీ’’తి దన్తకారేహి అట్ఠ దన్తకరణ్డకే లిఖాపేత్వా తేసు కరణ్డకేసు తే కమ్బలే పక్ఖిపిత్వా లాఖాచరియేహి బహి లాఖాగోళకసదిసే కారాపేత్వా అట్ఠపి లాఖాగోళకే సముగ్గే పక్ఖిపిత్వా వత్థేన వేఠేత్వా రాజముద్దికాయ లఞ్ఛేత్వా ‘‘బారాణసిరఞ్ఞో దేథా’’తి అమచ్చే పేసేసి. లేఖఞ్చ అదాసి ‘‘అయం పణ్ణాకారో నగరమజ్ఝే అమచ్చపరివుతేన పేక్ఖితబ్బో’’తి.

తే గన్త్వా బారాణసిరఞ్ఞో అదంసు. సో లేఖం వాచేత్వా అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా నగరమజ్ఝే రాజఙ్గణే లఞ్ఛనం భిన్దిత్వా పలివేఠనం అపనేత్వా సముగ్గం వివరిత్వా అట్ఠ లాఖాగోళకే దిస్వా ‘‘మమ సహాయో లాఖాగోళకేహి కీళనకబాలకానం వియ మయ్హం లాఖాగోళకే పేసేసీ’’తి మఙ్కు హుత్వా ఏకం లాఖాగోళకం అత్తనో నిసిన్నాసనే పహరి. తావదేవ లాఖా పరిపతి, దన్తకరణ్డకో వివరం దత్వా ద్వేభాగో అహోసి. సో అబ్భన్తరే కమ్బలం దిస్వా ఇతరేపి వివరి సబ్బత్థ తథేవ అహోసి. ఏకమేకో కమ్బలో దీఘతో సోళసహత్థో విత్థారతో అట్ఠహత్థో. పసారితే కమ్బలే రాజఙ్గణం సూరియప్పభాయ ఓభాసితమివ అహోసి. తం దిస్వా మహాజనో అఙ్గులియో విధుని, చేలుక్ఖేపఞ్చ అకాసి, ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో అదిట్ఠసహాయో కట్ఠవాహనరాజా ఏవరూపం పణ్ణాకారం పేసేసి, యుత్తం ఏవరూపం మిత్తం కాతు’’న్తి అత్తమనో అహోసి. రాజా వోహారికే పక్కోసాపేత్వా ఏకమేకం కమ్బలం అగ్ఘాపేసి, సబ్బేపి అనగ్ఘా అహేసుం. తతో చిన్తేసి – ‘‘పచ్ఛా పేసేన్తేన పఠమం పేసితపణ్ణాకారతో అతిరేకం పేసేతుం వట్టతి, సహాయేన చ మే అనగ్ఘో పణ్ణాకారో పేసితో, కిం ను, ఖో, అహం సహాయస్స పేసేయ్య’’న్తి? తేన చ సమయేన కస్సపో భగవా ఉప్పజ్జిత్వా బారాణసియం విహరతి. అథ రఞ్ఞో ఏతదహోసి – ‘‘వత్థుత్తయరతనతో అఞ్ఞం ఉత్తమరతనం నత్థి, హన్దాహం వత్థుత్తయరతనస్స ఉప్పన్నభావం సహాయస్స పేసేమీ’’తి. సో –

‘‘బుద్ధో లోకే సముప్పన్నో, హితాయ సబ్బపాణినం;

ధమ్మో లోకే సముప్పన్నో, సుఖాయ సబ్బపాణినం;

సఙ్ఘో లోకే సముప్పన్నో, పుఞ్ఞక్ఖేత్తం అనుత్తర’’న్తి. –

ఇమం గాథం, యావ అరహత్తం, తావ ఏకభిక్ఖుస్స పటిపత్తిఞ్చ సువణ్ణపట్టే జాతిహిఙ్గులకేన లిఖాపేత్వా సత్తరతనమయే సముగ్గే పక్ఖిపిత్వా తం సముగ్గం మణిమయే సముగ్గే, మణిమయం మసారగల్లమయే, మసారగల్లమయం లోహితఙ్గమయే, లోహితఙ్గమయం, సువణ్ణమయే, సువణ్ణమయం రజతమయే, రజతమయం దన్తమయే, దన్తమయం సారమయే, సారమయం సముగ్గం పేళాయ పక్ఖిపిత్వా పేళం దుస్సేన వేఠేత్వా లఞ్ఛేత్వా మత్తవరవారణం సోవణ్ణద్ధజం సోవణ్ణాలఙ్కార హేమజాలసఞ్ఛన్నం కారేత్వా తస్సుపరి పల్లఙ్కం పఞ్ఞాపేత్వా పల్లఙ్కే పేళం ఆరోపేత్వా సేతచ్ఛత్తేన ధారియమానేన సబ్బగన్ధపుప్ఫాదీహి పూజాయ కరియమానాయ సబ్బతాళావచరేహి థుతిసతాని గాయమానేహి యావ అత్తనో రజ్జసీమా, తావ మగ్గం అలఙ్కారాపేత్వా సయమేవ నేసి. తత్ర చ ఠత్వా సామన్తరాజూనం పణ్ణాకారం పేసేసి – ‘‘ఏవం సక్కరోన్తేహి అయం పణ్ణాకారో పేసేతబ్బో’’తి. తం సుత్వా తే తే రాజానో పటిమగ్గం ఆగన్త్వా యావ కట్ఠవాహనస్స రజ్జసీమా, తావ నయింసు.

కట్ఠవాహనోపి సుత్వా పటిమగ్గం ఆగన్త్వా తథేవ పూజేన్తో నగరం పవేసేత్వా అమచ్చే చ నాగరే చ సన్నిపాతాపేత్వా రాజఙ్గణే పలివేఠనదుస్సం అపనేత్వా పేళం వివరిత్వా పేళాయ సముగ్గం పస్సిత్వా అనుపుబ్బేన సబ్బసముగ్గే వివరిత్వా సువణ్ణపట్టే లేఖం పస్సిత్వా ‘‘కప్పసతసహస్సేహి అతిదుల్లభం మమ సహాయో పణ్ణాకారరతనం పేసేసీ’’తి అత్తమనో హుత్వా ‘‘అసుతపుబ్బం వత సుణిమ్హా ‘బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’తి, యంనూనాహం గన్త్వా బుద్ధఞ్చ పస్సేయ్యం ధమ్మఞ్చ సుణేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా అమచ్చే ఆమన్తేసి – ‘‘బుద్ధధమ్మసఙ్ఘరతనాని కిర లోకే ఉప్పన్నాని, కిం కాతబ్బం మఞ్ఞథా’’తి. తే ఆహంసు – ‘‘ఇధేవ తుమ్హే, మహారాజ, హోథ, మయం గన్త్వా పవత్తిం జానిస్సామా’’తి.

తతో సోళససహస్సపరివారా సోళస అమచ్చా రాజానం అభివాదేత్వా ‘‘యది బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో పున దస్సనం నత్థి, యది న ఉప్పన్నో, ఆగమిస్సామా’’తి నిగ్గతా. రఞ్ఞో పన భాగినేయ్యో పచ్ఛా రాజానం వన్దిత్వా ‘‘అహమ్పి గచ్ఛామీ’’తి ఆహ. తాత, త్వం తత్థ బుద్ధుప్పాదం ఞత్వా పున ఆగన్త్వా మమ ఆరోచేహీతి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అగమాసి. తే సబ్బేపి సబ్బత్థ ఏకరత్తివాసేన గన్త్వా బారాణసిం పత్తా. అసమ్పత్తేస్వేవ చ తేసు భగవా పరినిబ్బాయి. తే ‘‘కో బుద్ధో, కుహిం బుద్ధో’’తి సకలవిహారం ఆహిణ్డన్తా సమ్ముఖసావకే దిస్వా పుచ్ఛింసు. తే నేసం ‘‘బుద్ధో పరినిబ్బుతో’’తి ఆచిక్ఖింసు. తే ‘‘అహో దూరద్ధానం ఆగన్త్వా దస్సనమత్తమ్పి న లభిమ్హా’’తి పరిదేవమానా ‘‘కిం, భన్తే, కోచి భగవతా దిన్నఓవాదో అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. ఆమ, ఉపాసకా అత్థి, సరణత్తయే పతిట్ఠాతబ్బం, పఞ్చసీలాని సమాదాతబ్బాని, అట్ఠఙ్గసమన్నాగతో ఉపోసథో ఉపవసితబ్బో, దానం దాతబ్బం, పబ్బజితబ్బన్తి. తే సుత్వా తం భాగినేయ్యం అమచ్చం ఠపేత్వా సబ్బే పబ్బజింసు. భాగినేయ్యో పరిభోగధాతుం గహేత్వా కట్ఠవాహనరట్ఠాభిముఖో పక్కామి. పరిభోగధాతు నామ బోధిరుక్ఖపత్తచీవరాదీని. అయం పన భగవతో ధమ్మకరణం ధమ్మధరం వినయధరమేకం థేరఞ్చ గహేత్వా పక్కామి, అనుపుబ్బేన చ నగరం గన్త్వా ‘‘బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో చ పరినిబ్బుత్తో చా’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా భగవతా దిన్నోవాదం ఆచిక్ఖి. రాజా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా విహారం కారాపేత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేత్వా బోధిరుక్ఖం రోపేత్వా సరణత్తయే పఞ్చసు చ నిచ్చసీలేసు పతిట్ఠాయ అట్ఠఙ్గుపేతం ఉపోసథం ఉపవసన్తో దానాదీని దేన్తో యావతాయుకం ఠత్వా కామావచరదేవలోకే నిబ్బత్తి. తేపి సోళససహస్సా పబ్బజిత్వా పుథుజ్జనకాలకిరియం కత్వా తస్సేవ రఞ్ఞో పరివారా సమ్పజ్జింసు.

తే ఏకం బుద్ధన్తరం దేవలోకే ఖేపేత్వా అమ్హాకం భగవతి అనుప్పన్నేయేవ దేవలోకతో చవిత్వా ఆచరియో పసేనదిరఞ్ఞో పితు పురోహితస్స పుత్తో జాతో నామేన ‘‘బావరీ’’తి, తీహి మహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతో తిణ్ణం వేదానం పారగూ, పితునో చ అచ్చయేన పురోహితట్ఠానే అట్ఠాసి. అవసేసాపి సోళసాధికసోళససహస్సా తత్థేవ సావత్థియా బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తా. తేసు సోళస జేట్ఠన్తేవాసినో బావరిస్స సన్తికే సిప్పం ఉగ్గహేసుం, ఇతరే సోళససహస్సా తేసంయేవ సన్తికేతి ఏవం తే పునపి సబ్బే సమాగచ్ఛింసు. మహాకోసలరాజాపి కాలమకాసి, తతో పసేనదిం రజ్జే అభిసిఞ్చింసు. బావరీ తస్సాపి పురోహితో అహోసి. రాజా పితరా దిన్నఞ్చ అఞ్ఞఞ్చ భోగం బావరిస్స అదాసి. సో హి దహరకాలే తస్సేవ సన్తికే సిప్పం ఉగ్గహేసి. తతో బావరీ రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘పబ్బజిస్సామహం, మహారాజా’’తి. ‘‘ఆచరియ, తుమ్హేసు ఠితేసు మమ పితా ఠితో వియ హోతి, మా పబ్బజిత్థా’’తి. ‘‘అలం, మహారాజ, పబ్బజిస్సామీ’’తి. రాజా వారేతుం అసక్కోన్తో ‘‘సాయం పాతం మమ దస్సనట్ఠానే రాజుయ్యానే పబ్బజథా’’తి యాచి. ఆచరియో సోళససహస్సపరివారేహి సోళసహి సిస్సేహి సద్ధిం తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా రాజుయ్యానే వసి, రాజా చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహతి. సాయం పాతఞ్చస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి.

అథేకదివసం అన్తేవాసినో ఆచరియం ఆహంసు – ‘‘నగరసమీపే వాసో నామ మహాపలిబోధో, విజనసమ్పాతం ఆచరియ ఓకాసం గచ్ఛామ, పన్తసేనాసనవాసో నామ బహూపకారో పబ్బజితాన’’న్తి. ఆచరియో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తిక్ఖత్తుం వారేత్వా వారేతుం అసక్కోన్తో ద్వేసతసహస్సాని కహాపణాని దత్వా ద్వే అమచ్చే ఆణాపేసి ‘‘యత్థ ఇసిగణో వాసం ఇచ్ఛతి, తత్థ అస్సమం కత్వా దేథా’’తి. తతో ఆచరియో సోళసాధికసోళససహస్సజటిలపరివుతో అమచ్చేహి అనుగ్గహమానో ఉత్తరజనపదా దక్ఖిణజనపదాభిముఖో అగమాసి. తమత్థం గహేత్వా ఆయస్మా ఆనన్దో సఙ్గీతికాలే పారాయనవగ్గస్స నిదానం ఆరోపేన్తో ఇమా గాథాయో అభాసి.

తత్థ కోసలానం పురాతి కోసలరట్ఠస్స నగరా, సావత్థితోతి వుత్తం హోతి. ఆకిఞ్చఞ్ఞన్తి అకిఞ్చనభావం, పరిగ్గహూపకరణవివేకన్తి వుత్తం హోతి.

౯౮౪. సో అస్సకస్స విసయే, అళకస్స సమాసనేతి సో బ్రాహ్మణో అస్సకస్స చ అళకస్స చాతి ద్విన్నమ్పి రాజూనం సమాసన్నే విసయే ఆసన్నే రట్ఠే, ద్విన్నమ్పి రట్ఠానం మజ్ఝేతి అధిప్పాయో. గోధావరీ కూలేతి గోధావరియా నదియా కూలే. యత్థ గోధావరీ ద్విధా భిజ్జిత్వా తియోజనప్పమాణం అన్తరదీపమకాసి సబ్బం కపిట్ఠవనసఞ్ఛన్నం, యత్థ పుబ్బేసరభఙ్గాదయో వసింసు, తస్మిం దేసేతి అధిప్పాయో. సో కిర తం పదేసం దిస్వా ‘‘అయం పుబ్బసమణాలయో పబ్బజితసారుప్ప’’న్తి అమచ్చానం నివేదేసి. అమచ్చా భూమిగ్గహణత్థం అస్సకరఞ్ఞో సతసహస్సం, అళకరఞ్ఞో సతసహస్సం అదంసు. తే తఞ్చ పదేసం అఞ్ఞఞ్చ ద్వియోజనమత్తన్తి సబ్బమ్పి పఞ్చయోజనమత్తం పదేసం అదంసు. తేసం కిర రజ్జసీమన్తరే సో పదేసో హోతి. అమచ్చా తత్థ అస్సమం కారేత్వా సావత్థితో చ అఞ్ఞమ్పి ధనం ఆహరాపేత్వా గోచరగామం నివేసేత్వా అగమంసు. ఉఞ్ఛే న చ ఫలేన చాతి ఉఞ్ఛాచరియాయ చ వనమూలఫలేన చ. తస్మా వుత్తం ‘‘తస్సేవ ఉపనిస్సాయ, గామో చ విపులో అహూ’’తి.

౯౮౫. తత్థ తస్సాతి తస్స గోధావరీకూలస్స, తస్స వా బ్రాహ్మణస్స ఉపయోగత్థే చేతం సామివచనం, తం ఉపనిస్సాయాతి అత్థో. తతో జాతేన ఆయేన, మహాయఞ్ఞమకప్పయీతి తస్మిం గామే కసికమ్మాదినా సతసహస్సం ఆయో ఉప్పజ్జి, తం గహేత్వా కుటుమ్బికా రఞ్ఞో అస్సకస్స సన్తికం అగమంసు ‘‘సాదియతు దేవో ఆయ’’న్తి. సో ‘‘నాహం సాదియామి, ఆచరియస్సేవ ఉపనేథా’’తి ఆహ. ఆచరియోపి తం అత్తనో అగ్గహేత్వా దానయఞ్ఞం అకప్పయి. ఏవం సో సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే దానమదాసి.

౯౮౬. మహాయఞ్ఞన్తి గాథాయత్థో – సో ఏవం సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే దానయఞ్ఞం యజన్తో ఏకస్మిం సంవచ్ఛరే తం మహాయఞ్ఞం యజిత్వా తతో గామా నిక్ఖమ్మ పున పావిసి అస్సమం. పవిట్ఠో చ పణ్ణసాలం పవిసిత్వా ‘‘సుట్ఠు దిన్న’’న్తి దానం అనుమజ్జన్తో నిసీది. ఏవం తస్మిం పటిపవిట్ఠమ్హి తరుణాయ బ్రాహ్మణియా ఘరే కమ్మం అకాతుకామాయ ‘‘ఏసో, బ్రాహ్మణ, బావరీ గోధావరీతీరే అనుసంవచ్ఛరం సతసహస్సం విస్సజ్జేతి, గచ్ఛ తతో పఞ్చసతాని యాచిత్వా దాసిం మే ఆనేహీ’’తి పేసితో అఞ్ఞో ఆగఞ్ఛి బ్రాహ్మణోతి.

౯౮౭-౮. ఉగ్ఘట్టపాదోతి మగ్గగమనేన ఘట్టపాదతలో, పణ్హికాయ వా పణ్హికం, గోప్ఫకేన వా గోప్ఫకం, జణ్ణుకేన వా జణ్ణుకం ఆహచ్చ ఘట్టపాదో. సుఖఞ్చ కుసలం పుచ్ఛీతి సుఖఞ్చ కుసలఞ్చ పుచ్ఛి ‘‘కచ్చి తే, బ్రాహ్మణ, సుఖం, కచ్చి కుసల’’న్తి.

౯౮౯-౯౧. అనుజానాహీతి అనుమఞ్ఞాహి సద్దహాహి. సత్తధాతి సత్తవిధేన. అభిసఙ్ఖరిత్వాతి గోమయవనపుప్ఫకుసతిణాదీని ఆదాయ సీఘం సీఘం బావరిస్స అస్సమద్వారం గన్త్వా గోమయేన భూమిం ఉపలిమ్పిత్వా పుప్ఫాని వికిరిత్వా తిణాని సన్థరిత్వా వామపాదం కమణ్డలూదకేన ధోవిత్వా సత్తపాదమత్తం గన్త్వా అత్తనో పాదతలే పరామసన్తో ఏవరూపం కుహనం కత్వాతి వుత్తం హోతి. భేరవం సో అకిత్తయీతి భయజనకం వచనం అకిత్తయి, ‘‘సచే మే యాచమానస్సా’’తి ఇమం గాథమభాసీతి అధిప్పాయో. దుక్ఖితోతి దోమనస్సజాతో.

౯౯౨-౪. ఉస్సుస్సతీతి తస్స తం వచనం కదాచి సచ్చం భవేయ్యాతి మఞ్ఞమానో సుస్సతి. దేవతాతి అస్సమే అధివత్థా దేవతా ఏవ. ముద్ధని ముద్ధపాతే వాతి ముద్ధే వా ముద్ధపాతే వా.

౯౯౫-౬. భోతీ చరహి జానాతీతి భోతీ చే జానాతి. ముద్ధాధిపాతఞ్చాతి ముద్ధపాతఞ్చ. ఞాణమేత్థాతి ఞాణం మే ఏత్థ.

౯౯౮. పురాతి ఏకూనతింసవస్సవయకాలే. బావరిబ్రాహ్మణే పన గోధావరీతీరే వసమానే అట్ఠన్నం వస్సానం అచ్చయేన బుద్ధో లోకే ఉదపాది. అపచ్చోతి అనువంసో.

౯౯౯. సబ్బాభిఞ్ఞాబలప్పత్తోతి సబ్బాభిఞ్ఞాయ బలప్పత్తో, సబ్బా వా అభిఞ్ఞాయో చ బలాని చ పత్తో. విముత్తోతి ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తియా విముత్తచిత్తో.

౧౦౦౧-౩. సోకస్సాతి సోకో అస్స. పహూతపఞ్ఞోతి మహాపఞ్ఞో. వరభూరిమేధసోతి ఉత్తమవిపులపఞ్ఞో భూతే అభిరతవరపఞ్ఞో వా. విధురోతి విగతధురో, అప్పటిమోతి వుత్తం హోతి.

౧౦౦౪-౯. మన్తపారగేతి వేదపారగే. పస్సవ్హోతి పస్సథ అజానతన్తి అజానన్తానం. లక్ఖణాతి లక్ఖణాని. బ్యాక్ఖాతాతి కథితాని, విత్థారితానీతి వుత్తం హోతి. సమత్తాతి సమత్తాని, పరిపుణ్ణానీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మేన మనుసాసతీతి ధమ్మేన అనుసాసతి.

౧౦౧౧. జాతిం గోత్తఞ్చ లక్ఖణన్తి ‘‘కీవ చిరం జాతో’’తి మమ జాతిఞ్చ గోత్తఞ్చ లక్ఖణఞ్చ. మన్తే సిస్సేతి మయా పరిచితవేదే చ మమ సిస్సే చ. మనసాయేవ పుచ్ఛథాతి ఇమే సత్త పఞ్హే చిత్తేనేవ పుచ్ఛథ.

౧౦౧౩-౮. తిస్సమేత్తేయ్యోతి ఏకోయేవ ఏస నామగోత్తవసేన వుత్తో. దుభయోతి ఉభో. పచ్చేకగణినోతి విసుం విసుం గణవన్తో. పుబ్బవాసనవాసితాతి పుబ్బే కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా. గతపచ్చాగతవత్తపుఞ్ఞవాసనాయ వాసితచిత్తా. పురమాహిస్సతిన్తి మాహిస్సతినామికం పురం, నగరన్తి వుత్తం హోతి. తఞ్చ నగరం పవిట్ఠాతి అధిప్పాయో, ఏవం సబ్బత్థ. గోనద్ధన్తి గోధపురస్స నామం. వనసవ్హయన్తి పవననగరం వుచ్చతి, ‘‘వనసావత్థి’’న్తి ఏకే. ఏవం వనసావత్థితో కోసమ్బిం, కోసమ్బితో చ సాకేతం అనుప్పత్తానం కిర తేసం సోళసన్నం జటిలానం ఛయోజనమత్తా పరిసా అహోసి.

౧౦౧౯. అథ భగవా ‘‘బావరిస్స జటిలా మహాజనం సంవడ్ఢేన్తా ఆగచ్ఛన్తి, న చ తావ నేసం ఇన్ద్రియాని పరిపాకం గచ్ఛన్తి, నాపి అయం దేసో సప్పాయో, మగధఖేత్తే పన తేసం పాసాణకచేతియం సప్పాయం. తత్ర హి మయి ధమ్మం దేసేన్తే మహాజనస్స ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి, సబ్బనగరాని చ పవిసిత్వా ఆగచ్ఛన్తా బహుతరేన జనేన ఆగమిస్సన్తీ’’తి భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో సావత్థితో రాజగహాభిముఖో అగమాసి. తేపి జటిలా సావత్థిం ఆగన్త్వా విహారం పవిసిత్వా ‘‘కో బుద్ధో, కుహిం బుద్ధో’’తి విచినన్తా గన్ధకుటిమూలం గన్త్వా భగవతో పదనిక్ఖేపం దిస్వా ‘‘రత్తస్స హి ఉక్కుటికం పదం భవే…పే… వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౨౦ సామావతీవత్థు; విసుద్ధి. ౧.౪౫) ‘‘సబ్బఞ్ఞు బుద్ధో’’తి నిట్ఠం గతా. భగవాపి అనుపుబ్బేన సేతబ్యకపిలవత్థుఆదీని నగరాని పవిసిత్వా మహాజనం సంవడ్ఢేన్తో పాసాణకచేతియం గతో. జటిలాపి తావదేవ సావత్థితో నిక్ఖమిత్వా సబ్బాని తాని నగరాని పవిసిత్వా పాసాణకచేతియమేవ అగమంసు. తేన వుత్తం ‘‘కోసమ్బిఞ్చాపి సాకేతం, సావత్థిఞ్చ పురుత్తమం. సేతబ్యం కపిలవత్థు’’న్తిఆది.

౧౦౨౦. తత్థ మాగధం పురన్తి మగధపురం రాజగహన్తి అధిప్పాయో. పాసాణకం చేతియన్తి మహతో పాసాణస్స ఉపరి పుబ్బే దేవట్ఠానం అహోసి. ఉప్పన్నే పన భగవతి విహారో జాతో. సో తేనేవ పురిమవోహారేన ‘‘పాసాణకం చేతియ’’న్తి వుచ్చతి.

౧౦౨౧. తసితోవుదకన్తి తే హి జటిలా వేగసా భగవన్తం అనుబన్ధమానా సాయం గతమగ్గం పాతో, పాతో గతమగ్గఞ్చ సాయం గచ్ఛన్తా ‘‘ఏత్థ భగవా’’తి సుత్వా అతివియ పీతిపామోజ్జజాతా తం చేతియం అభిరుహింసు. తేన వుత్తం ‘‘తురితా పబ్బతమారుహు’’న్తి.

౧౦౨౪. ఏకమన్తం ఠితో హట్ఠోతి తస్మిం పాసాణకే చేతియే సక్కేన మాపితమహామణ్డపే నిసిన్నం భగవన్తం దిస్వా ‘‘కచ్చి ఇసయో ఖమనీయ’’న్తిఆదినా నయేన భగవతా పటిసమ్మోదనీయే కతే ‘‘ఖమనీయం భో గోతమా’’తిఆదీహి సయమ్పి పటిసన్థారం కత్వా అజితో జేట్ఠన్తేవాసీ ఏకమన్తం ఠితో హట్ఠచిత్తో హుత్వా మనోపఞ్హే పుచ్ఛి.

౧౦౨౫. తత్థ ఆదిస్సాతి ‘‘కతివస్సో’’తి ఏవం ఉద్దిస్స. జమ్మనన్తి ‘‘అమ్హాకం ఆచరియస్స జాతిం బ్రూహీ’’తి పుచ్ఛతి. పారమిన్తి నిట్ఠాగమనం.

౧౦౨౬-౭. వీసం వస్ససతన్తి వీసతివస్సాధికం వస్ససతం. లక్ఖణేతి మహాపురిసలక్ఖణే. ఏతస్మిం ఇతో పరేసు చ ఇతిహాసాదీసు అనవయోతి అధిప్పాయో పరపదం వా ఆనేత్వా తేసు పారమిం గతోతి యోజేతబ్బం. పఞ్చసతాని వాచేతీతి పకతిఅలసదుమ్మేధమాణవకానం పఞ్చసతాని సయం మన్తే వాచేతి. సధమ్మేతి ఏకే బ్రాహ్మణధమ్మే, తేవిజ్జకే పావచనేతి వుత్తం హోతి.

౧౦౨౮. లక్ఖణానం పవిచయన్తి లక్ఖణానం విత్థారం, ‘‘కతమాని తానిస్స గత్తే తీణి లక్ఖణానీ’’తి పుచ్ఛతి.

౧౦౩౦-౩౧. పుచ్ఛఞ్హీతి పుచ్ఛమానం కమేతం పటిభాసతీతి దేవాదీసు కం పుగ్గలం ఏతం పఞ్హవచనం పటిభాసతీతి.

౧౦౩౨-౩౩. ఏవం బ్రాహ్మణో పఞ్చన్నం పఞ్హానం వేయ్యాకరణం సుత్వా అవసేసే ద్వే పుచ్ఛన్తో ‘‘ముద్ధం ముద్ధాధిపాతఞ్చా’’తి ఆహ. అథస్స భగవా తే బ్యాకరోన్తో ‘‘అవిజ్జా ముద్ధా’’తి గాథమాహ. తత్థ యస్మా చతూసు సచ్చేసు అఞ్ఞాణభూతా అవిజ్జా సంసారస్స సీసం, తస్మా ‘‘అవిజ్జా ముద్ధా’’తి ఆహ. యస్మా చ అరహత్తమగ్గవిజ్జా అత్తనా సహజాతేహి సద్ధాసతిసమాధికత్తుకమ్యతాఛన్దవీరియేహి సమన్నాగతా ఇన్ద్రియానం ఏకరసట్ఠభావముపగతత్తా తం ముద్ధం అధిపాతేతి, తస్మా ‘‘ధిజ్జా ముద్ధాధిపాతినీ’’తిఆదిమాహ.

౧౦౩౪-౮. తతో వేదేన మహతాతి అథ ఇమం పఞ్హవేయ్యాకరణం సుత్వా ఉప్పన్నాయ మహాపీతియా సన్థమ్భిత్వా అలీనభావం, కాయచిత్తానం ఉదగ్గం పత్వాతి అత్థో. పతిత్వా చ ‘‘బావరీ’’తి ఇమం గాథమాహ. అథ నం అనుకమ్పమానో భగవా ‘‘సుఖితో’’తి గాథమాహ. వత్వా చ ‘‘బావరిస్స చా’’తి సబ్బఞ్ఞుపవారణం పవారేసి. తత్థ సబ్బేసన్తి అనవసేసానం సోళససహస్సానం. తత్థ పుచ్ఛి తథాగతన్తి తత్థ పాసాణకే చేతియే, తత్థ వా పరిసాయ, తేసు వా పవారితేసు అజితో పఠమం పఞ్హం పుచ్ఛీతి. సేసం సబ్బగాథాసు పాకటమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ వత్థుగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. అజితసుత్తవణ్ణనా

౧౦౩౯. తస్మిం పన పఞ్హే నివుతోతి పటిచ్ఛాదితో. కిస్సాభిలేపనం బ్రూసీతి కిం అస్స లోకస్స అభిలేపనం వదేసి.

౧౦౪౦. వేవిచ్ఛా పమాదా నప్పకాసతీతి మచ్ఛరియహేతు చ పమాదహేతు చ నప్పకాసతి. మచ్ఛరియం హిస్స దానాదిగుణేహి పకాసితుం న దేతి, పమాదో సీలాదీహి. జప్పాభిలేపనన్తి తణ్హా అస్స లోకస్స మక్కటలేపో వియ మక్కటస్స అభిలేపనం. దుక్ఖన్తి జాతిఆదికం దుక్ఖం.

౧౦౪౧. సవన్తి సబ్బధి సోతాతి సబ్బేసు రూపాదిఆయతనేసు తణ్హాదికా సోతా సన్దన్తి. కిం నివారణన్తి తేసం కిం ఆవరణం కా రక్ఖాతి? సంవరం బ్రూహీతి తం తేసం నివారణసఙ్ఖాతం సంవరం బ్రూహి. ఏతేన సావసేసప్పహానం పుచ్ఛతి. కేన సోతా పిధియ్యరేతి కేన ధమ్మేన ఏతే సోతా పిధియ్యన్తి పచ్ఛిజ్జన్తి. ఏతేన అనవసేసప్పహానం పుచ్ఛతి.

౧౦౪౨. సతి తేసం నివారణన్తి విపస్సనాయుత్తా. కుసలానం ధమ్మానం గతియో సమన్నేసమానా సతి తేసం సోతానం నివారణం. సోతానం సంవరం బ్రూమీతి తమేవాహం సతిం సోతానం సంవరం బ్రూమీతి అధిప్పాయో. పఞ్ఞాయేతే పిధియ్యరేతి రూపాదీసు పన అనిచ్చతాదిపటివేధసాధికాయ మగ్గపఞ్ఞాయ ఏతే సోతా సబ్బసో పిధియ్యన్తీతి.

౧౦౪౩. పఞ్ఞా చేవాతి పఞ్హగాథాయ, యా చాయం తయా వుత్తా పఞ్ఞా యా చ సతి, యఞ్చ తదవసేసం నామరూపం, ఏతం సబ్బమ్పి కత్థ నిరుజ్ఝతి, ఏతం మే పఞ్హం పుట్ఠో బ్రూహీతి ఏవం సఙ్ఖేపత్థో వేదితబ్బో.

౧౦౪౪. విస్సజ్జనగాథాయ పనస్స యస్మా పఞ్ఞాసతియో నామేనేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, తస్మా తా విసుం న వుత్తా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యం మం త్వం, అజిత, ఏతం పఞ్హం అపుచ్ఛి ‘‘కత్థేతం ఉపరుజ్ఝతీ’’తి, తం తే యత్థ నామఞ్చ రూపఞ్చ అసేసం ఉపరుజ్ఝతి, తం వదన్తో వదామి, తస్స, తస్స హి విఞ్ఞాణస్స నిరోధేన సహేవ అపుబ్బం అచరిమం ఏత్థేతం ఉపరుజ్ఝతి. ఏత్థేవ విఞ్ఞాణనిరోధే నిరుజ్ఝతి ఏతం, విఞ్ఞాణనిరోధా తస్స నిరోధో హోతి. తం నాతివత్తతీతి వుత్తం హోతి.

౧౦౪౫. ఏత్తావతా చ ‘‘దుక్ఖమస్స మహబ్భయ’’న్తి ఇమినా పకాసితం దుక్ఖసచ్చం, ‘‘యాని సోతానీ’’తి ఇమినా సముదయసచ్చం పఞ్ఞాయేతే పిధియ్యరేతి ఇమినా మగ్గసచ్చం, ‘‘అసేసం ఉపరుజ్ఝతీ’’తి ఇమినా నిరోధసచ్చన్తి ఏవం చత్తారి సచ్చాని సుత్వాపి అరియభూమిం అనధిగతో పున సేఖాసేఖపటిపదం పుచ్ఛన్తో ‘‘యే చ సఙ్ఖాతధమ్మాసే’’తి గాథమాహ. తత్థ సఙ్ఖాతధమ్మాతి అనిచ్చాదివసేన పరివీమంసితధమ్మా, అరహతం ఏతం అధివచనం. సేఖాతి సీలాదీని సిక్ఖమానా అవసేసా అరియపుగ్గలా. పుథూతి బహూ సత్తజనా. తేసం మే నిపకో ఇరియం పుట్ఠో పబ్రూహీతి తేసం మే సేఖాసేఖానం నిపకో పణ్డితో త్వం పుట్ఠో పటిపత్తిం బ్రూహీతి.

౧౦౪౬. అథస్స భగవా యస్మా సేఖేన కామచ్ఛన్దనీవరణం ఆదిం కత్వా సబ్బకిలేసా పహాతబ్బా ఏవ, తస్మా ‘‘కామేసూ’’తి ఉపడ్ఢగాథాయ సేఖపటిపదం దస్సేతి. తస్సత్థో – వత్థు ‘‘కామేసు’’ కిలేసకామేన నాభిగిజ్ఝేయ్య కాయదుచ్చరితాదయో చ మనసో ఆవిలభావకరే ధమ్మే పజహన్తో మనసా నావిలో సియాతి. యస్మా పన అసేఖో అనిచ్చాదివసేన సబ్బసఙ్ఖారాదీనం పరితులితత్తా కుసలో సబ్బధమ్మేసు కాయానుపస్సనాసతిఆదీహి చ సతో సక్కాయదిట్ఠిఆదీనం భిన్నత్తా భిక్ఖుభావం పత్తో చ హుత్వా సబ్బిరియాపథేసు పరిబ్బజతి, తస్మా ‘‘కుసలో’’తి ఉపడ్ఢగాథాయ అసేఖపటిపదం దస్సేతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే అజితో అరహత్తే పతిట్ఠాసి సద్ధిం అన్తేవాసిసహస్సేన, అఞ్ఞేసఞ్చ అనేకసహస్సానం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాది. సహ అరహత్తప్పత్తియా చ ఆయస్మతో అజితస్స అన్తేవాసిసహస్సస్స చ అజినజటావాకచీరాదీని అన్తరధాయింసు. సబ్బేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా, ద్వఙ్గులకేసా ఏహిభిక్ఖూ హుత్వా భగవన్తం నమస్సమానా పఞ్జలికా నిసీదింసూతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ అజితసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తవణ్ణనా

౧౦౪౭. కోధ సన్తుస్సితోతి తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? సబ్బసుత్తానం పుచ్ఛావసికా ఏవ ఉప్పత్తి. తే హి బ్రాహ్మణా ‘‘కతావకాసా పుచ్ఛవ్హో’’తి భగవతా పవారితత్తా అత్తనో అత్తనో సంసయం పుచ్ఛింసు. పుట్ఠో పుట్ఠో చ తేసం భగవా బ్యాకాసి. ఏవం పుచ్ఛావసికానేవేతాని సుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

నిట్ఠితే పన అజితపఞ్హే ‘‘కథం లోకం అవేక్ఖన్తం, మచ్చురాజా న పస్సతీ’’తి (సు. ని. ౧౧౨౪; చూళని. పిఙ్గియమాణవపుచ్ఛా ౧౪౪) ఏవం మోఘరాజా పుచ్ఛితుం ఆరభి. తం ‘‘న తావస్స ఇన్ద్రియాని పరిపాకం గతానీ’’తి ఞత్వా భగవా ‘‘తిట్ఠ త్వం, మోఘరాజ, అఞ్ఞో పుచ్ఛతూ’’తి పటిక్ఖిపి. తతో తిస్సమేత్తేయ్యో అత్తనో సంసయం పుచ్ఛన్తో ‘‘కోధా’’తి గాథమాహ. తత్థ కోధ సన్తుస్సితోతి కో ఇధ తుట్ఠో. ఇఞ్జితాతి తణ్హాదిట్ఠివిప్ఫన్దితాని. ఉభన్తమభిఞ్ఞాయాతి ఉభో అన్తే అభిజానిత్వా. మన్తా న లిప్పతీతి పఞ్ఞాయ న లిప్పతి.

౧౦౪౮-౯. తస్సేతమత్థం బ్యాకరోన్తో భగవా ‘‘కామేసూ’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ కామేసు బ్రహ్మచరియవాతి కామనిమిత్తం బ్రహ్మచరియవా, కామేసు ఆదీనవం దిస్వా మగ్గబ్రహ్మచరియేన సమన్నాగతోతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా సన్తుసితం దస్సేతి, ‘‘వీతతణ్హో’’తిఆదీహి అనిఞ్జితం. తత్థ సఙ్ఖాయ నిబ్బుతోతి అనిచ్చాదివసేన ధమ్మే వీమంసిత్వా రాగాదినిబ్బానేన నిబ్బుతో. సేసం తత్థ తత్థ వుత్తనయత్తా పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే అయమ్పి బ్రాహ్మణో అరహత్తే పతిట్ఠాసి సద్ధిం అన్తేవాసిసహస్సేన, అఞ్ఞేసఞ్చ అనేకసహస్సానం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాది. సేసం పుబ్బసదిసమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. పుణ్ణకసుత్తవణ్ణనా

౧౦౫౦. అనేజన్తి పుణ్ణకసుత్తం. ఇమమ్పి పురిమనయేనేవ మోఘరాజానం పటిక్ఖిపిత్వా వుత్తం. తత్థ మూలదస్సావిన్తి అకుసలమూలాదిదస్సావిం. ఇసయోతి ఇసినామకా జటిలా. యఞ్ఞన్తి దేయ్యధమ్మం. అకప్పయింసూతి పరియేసన్తి.

౧౦౫౧. ఆసీసమానాతి రూపాదీని పత్థయమానా. ఇత్థత్తన్తి ఇత్థభావఞ్చ పత్థయమానా, మనుస్సాదిభావం ఇచ్ఛన్తాతి వుత్తం హోతి. జరం సితాతి జరం నిస్సితా. జరాముఖేన చేత్థ సబ్బవట్టదుక్ఖం వుత్తం. తేన వట్టదుక్ఖనిస్సితా తతో అపరిముచ్చమానా ఏవ కప్పయింసూతి దీపేతి.

౧౦౫౨. కచ్చిస్సు తే భగవా యఞ్ఞపథే అప్పమత్తా, అతారుం జాతిఞ్చ జరఞ్చ మారిసాతి ఏత్థ యఞ్ఞోయేవ యఞ్ఞపథో. ఇదం వుత్తం హోతి – కచ్చి తే యఞ్ఞే అప్పమత్తా హుత్వా యఞ్ఞం కప్పయన్తా వట్టదుక్ఖమతరింసూతి.

౧౦౫౩. ఆసీసన్తీతి రూపపటిలాభాదయో పత్థేన్తి. థోమయన్తీతి ‘‘సుయిట్ఠం సుచి దిన్న’’న్తిఆదినా నయేన యఞ్ఞాదీని పసంసన్తి. అభిజప్పన్తీతి రూపాదిపటిలాభాయ వాచం భిన్దన్తి. జుహన్తీతి దేన్తి. కామాభిజప్పన్తి పటిచ్చ లాభన్తి రూపాదిపటిలాభం పటిచ్చ పునప్పునం కామే ఏవ అభిజప్పన్తి, ‘‘అహో వత అమ్హాకం సియు’’న్తి వదన్తి, తణ్హఞ్చ తత్థ వడ్ఢేన్తీతి వుత్తం హోతి. యాజయోగాతి యాగాధిముత్తా. భవరాగరత్తాతి ఏవమిమేహి ఆసీసనాదీహి భవరాగేనేవ రత్తా, భవరాగరత్తా వా హుత్వా ఏతాని ఆసీసనాదీని కరోన్తా నాతరింసు జాతిఆదివట్టదుక్ఖం న ఉత్తరింసూతి.

౧౦౫౪-౫. అథకోచరహీతి అథ ఇదాని కో అఞ్ఞో అతారీతి. సఙ్ఖాయాతి ఞాణేన వీమంసిత్వా. పరోపరానీతి పరాని చ ఓరాని చ, పరత్తభావసకత్తభావాదీని పరాని చ ఓరాని చాతి వుత్తం హోతి. విధూమోతి కాయదుచ్చరితాదిధూమవిరహితో. అనీఘోతి రాగాదిఈఘవిరహితో. అతారి సోతి సో ఏవరూపో అరహా జాతిజరం అతారి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే అయమ్పి బ్రాహ్మణో అరహత్తే పతిట్ఠాసి సద్ధిం అన్తేవాసిసహస్సేన, అఞ్ఞేసఞ్చ అనేకసతానం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాది. సేసం వుత్తసదిసమేవాతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పుణ్ణకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. మేత్తగూసుత్తవణ్ణనా

౧౦౫౬. పుచ్ఛామి తన్తి మేత్తగుసుత్తం. తత్థ మఞ్ఞామి తం వేదగుం భావితత్తన్తి ‘‘అయం వేదగూ’’తి చ ‘‘భావితత్తో’’తి చ ఏవం తం మఞ్ఞామి.

౧౦౫౭. అపుచ్ఛసీతి ఏత్థ అ-ఇతి పదపూరణమత్తే నిపాతో, పుచ్ఛసిచ్చేవ అత్థో. పవక్ఖామి యథా పజానన్తి యథా పజానన్తో ఆచిక్ఖతి, ఏవం ఆచిక్ఖిస్సామి. ఉపధినిదానా పభవన్తి దుక్ఖాతి తణ్హాదిఉపధినిదానా జాతిఆదిదుక్ఖవిసేసా పభవన్తి.

౧౦౫౮. ఏవం ఉపధినిదానతో పభవన్తేసు దుక్ఖేసు – యో వే అవిద్వాతి గాథా. తత్థ పజానన్తి సఙ్ఖారే అనిచ్చాదివసేన జానన్తో. దుక్ఖస్స జాతిప్పభవానుపస్సీతి వట్టదుక్ఖస్స జాతికారణం ‘‘ఉపధీ’’తి అనుపస్సన్తో.

౧౦౫౯. సోకపరిద్దవఞ్చాతి సోకఞ్చ పరిదేవఞ్చ. తథా హి తే విదితో ఏస ధమ్మోతి యథా యథా సత్తా జానన్తి, తథా తథా పఞ్ఞాపనవసేన విదితో ఏస ధమ్మోతి.

౧౦౬౦-౬౧. కిత్తయిస్సామి తే ధమ్మన్తి నిబ్బానధమ్మం నిబ్బానగామినిపటిపదాధమ్మఞ్చ తే దేసయిస్సామి. దిట్ఠే ధమ్మేతి దిట్ఠే దుక్ఖాదిధమ్మే, ఇమస్మింయేవ వా అత్తభావే. అనీతిహన్తి అత్తపచ్చక్ఖం. యం విదిత్వాతి యం ధమ్మం ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా నయేన సమ్మసన్తో విదిత్వా. తఞ్చాహం అభినన్దామీతి తం వుత్తపకారధమ్మజోతకం తవ వచనం అహం పత్థయామి. ధమ్మముత్తమన్తి తఞ్చ ధమ్మముత్తమం అభినన్దామీతి.

౧౦౬౨. ఉద్ధం అధో తిరియఞ్చాపి మజ్ఝేతి ఏత్థ ఉద్ధన్తి అనాగతద్ధా వుచ్చతి, అధోతి అతీతద్ధా, తిరియఞ్చాపి మజ్ఝేతి పచ్చుప్పన్నద్ధా. ఏతేసు నన్దిఞ్చ నివేసనఞ్చ, పనుజ్జ విఞ్ఞాణన్తి ఏతేసు ఉద్ధాదీసు తణ్హఞ్చ దిట్ఠినివేసనఞ్చ అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణఞ్చ పనుదేహి, పనుదిత్వా చ భవే న తిట్ఠే, ఏవం సన్తే దువిధేపి భవే న తిట్ఠేయ్య. ఏవం తావ పనుజ్జసద్దస్స పనుదేహీతి ఇమస్మిం అత్థవికప్పే సమ్బన్ధో, పనుదిత్వాతి ఏతస్మిం పన అత్థవికప్పే భవే న తిట్ఠేతి అయమేవ సమ్బన్ధో. ఏతాని నన్దినివేసనవిఞ్ఞాణాని పనుదిత్వా దువిధేపి భవే న తిట్ఠేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

౧౦౬౩-౪. ఏతాని వినోదేత్వా భవే అతిట్ఠన్తో ఏసో – ఏవంవిహారీతి గాథా. తత్థ ఇధేవాతి ఇమస్మింయేవ సాసనే, ఇమస్మింయేవ వా అత్తభావే. సుకిత్తితం గోతమనూపధీకన్తి ఏత్థ అనుపధికన్తి నిబ్బానం. తం సన్ధాయ భగవన్తం ఆలపన్తో ఆహ – ‘‘సుకిత్తితం గోతమనూపధీక’’న్తి.

౧౦౬౫. న కేవలం దుక్ఖమేవ పహాసి – తే చాపీతి గాథా. తత్థ అట్ఠితన్తి సక్కచ్చం, సదా వా. తం తం నమస్సామీతి తస్మా తం నమస్సామి. సమేచ్చాతి ఉపగన్త్వా. నాగాతి భగవన్తం ఆలపన్తో ఆహ.

౧౦౬౬. ఇదాని తం భగవా ‘‘అద్ధా హి భగవా పహాసి దుక్ఖ’’న్తి ఏవం తేన బ్రాహ్మణేన విదితోపి అత్తానం అనుపనేత్వావ పహీనదుక్ఖేన పుగ్గలేన ఓవదన్తో ‘‘యం బ్రాహ్మణ’’న్తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యం త్వం అభిజానన్తో ‘‘అయం బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో, వేదేహి గతత్తా వేదగూ, కిఞ్చనాభావేన అకిఞ్చనో, కామేసు చ భవేసు చ అసత్తత్తా కామభవే అసత్తో’’తి జఞ్ఞా జానేయ్యాసి. అద్ధా హి సో ఇమం ఓఘం అతారి, తిణ్ణో చ పారం అఖిలో అకఙ్ఖో.

౧౦౬౭. కిఞ్చ భియ్యో – విద్వా చ యోతి గాథా. తత్థ ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే, అత్తభావే వా. విసజ్జాతి వోస్సజ్జిత్వా. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ వుత్తసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మేత్తగూసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ధోతకసుత్తవణ్ణనా

౧౦౬౮-౯. పుచ్ఛామి తన్తి ధోతకసుత్తం. తత్థ వాచాభికఙ్ఖామీతి వాచం అభికఙ్ఖామి. సిక్ఖే నిబ్బానమత్తనోతి అత్తనో రాగాదీనం నిబ్బానత్థాయ అధిసీలాదీని సిక్ఖేయ్య. ఇతోతి మమ ముఖతో.

౧౦౭౦. ఏవం వుత్తే అత్తమనో ధోతకో భగవన్తం అభిత్థవమానో కథంకథాపమోక్ఖం యాచన్తో ‘‘పస్సామహ’’న్తి గాథమాహ. తత్థ పస్సామహం దేవమనుస్సలోకేతి పస్సామి అహం దేవమనుస్సలోకే. తం తం నమస్సామీతి తం ఏవరూపం నమస్సామి. పముఞ్చాతి పమోచేహి.

౧౦౭౧. అథస్స భగవా అత్తాధీనమేవ కథంకథాపమోక్ఖం ఓఘతరణముఖేన దస్సేన్తో ‘‘నాహ’’న్తి గాథమాహ. తత్థ నాహం సహిస్సామీతి అహం న సహిస్సామి న సక్ఖిస్సామి, న వాయమిస్సామీతి వుత్తం హోతి. పమోచనాయాతి పమాచేతుం. కథంకథిన్తి సకఙ్ఖం. తరేసీతి తరేయ్యాసి.

౧౦౭౨-౫. ఏవం వుత్తే అత్తమనతరో ధోతకో భగవన్తం అభిత్థవమానో అనుసాసనిం యాచన్తో ‘‘అనుసాస బ్రహ్మే’’తి గాథమాహ. తత్థ బ్రహ్మాతి సేట్ఠవచనమేతం. తేన భగవన్తం ఆమన్తయమానో ఆహ – ‘‘అనుసాస బ్రహ్మే’’తి. వివేకధమ్మన్తి సబ్బసఙ్ఖారవివేకనిబ్బానధమ్మం. అబ్యాపజ్జమానోతి నానప్పకారతం అనాపజ్జమానో. ఇధేవ సన్తోతి ఇధేవ సమానో. అసితోతి అనిస్సితో. ఇతో పరా ద్వే గాథా మేత్తగుసుత్తే వుత్తనయా ఏవ. కేవలఞ్హి తత్థ ధమ్మం, ఇధ సన్తిన్తి అయం విసేసో. తతియగాథాయపి పుబ్బడ్ఢం తత్థ వుతనయమేవ అపరడ్ఢే సఙ్గోతి సజ్జనట్ఠానం, లగ్గనన్తి వుత్తం హోతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ వుత్తసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ధోతకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఉపసీవసుత్తవణ్ణనా

౧౦౭౬. ఏకో అహన్తి ఉపసీవసుత్తం. తత్థ మహన్తమోఘన్తి మహన్తం ఓఘం. అనిస్సితోతి పుగ్గలం వా ధమ్మం వా అనిస్సితో. నో విసహామీతి న సక్కోమి. ఆరమ్మణన్తి నిస్సయం. యం నిస్సితోతి యం పుగ్గలం వా ధమ్మం వా నిస్సితో.

౧౦౭౭. ఇదాని యస్మా సో బ్రాహ్మణో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనలాభీ తఞ్చ సన్తమ్పి నిస్సయం న జానాతి, తేనస్స భగవా తఞ్చ నిస్సయం ఉత్తరి చ నియ్యానపథం దస్సేన్తో ‘‘ఆకిఞ్చఞ్ఞ’’న్తి గాథమాహ. తత్థ పేక్ఖమానోతి తం ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం సతో సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠహిత్వా చ అనిచ్చాదివసేన పస్సమానో. నత్థీతి నిస్సాయాతి తం ‘‘నత్థి కిఞ్చీ’’తి పవత్తసమాపత్తిం ఆరమ్మణం కత్వా. తరస్సు ఓఘన్తి తతో పభుతి పవత్తాయ విపస్సనాయ యథానురూపం చతుబ్బిధమ్పి ఓఘం తరస్సు. కథాహీతి కథంకథాహి. తణ్హక్ఖయం నత్తమహాభిపస్సాతి రత్తిన్దివం నిబ్బానం విభూతం కత్వా పస్స. ఏతేనస్స దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారం కథేతి.

౧౦౭౮-౯. ఇదాని ‘‘కామే పహాయా’’తి సుత్వా విక్ఖమ్భనవసేన అత్తనా పహీనే కామే సమ్పస్సమానో ‘‘సబ్బేసూ’’తి గాథమాహ. తత్థ హిత్వా మఞ్ఞన్తి అఞ్ఞం తతో హేట్ఠా ఛబ్బిధమ్పి సమాపత్తిం హిత్వా. సఞ్ఞావిమోక్ఖే పరమేతి సత్తసు సఞ్ఞావిమోక్ఖేసు ఉత్తమే ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనే. తిట్ఠే ను సో తత్థ అనానుయాయీతి సో పుగ్గలో తత్థ ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనబ్రహ్మలోకే అవిగచ్ఛమానో తిట్ఠేయ్య నూతి పుచ్ఛతి. అథస్స భగవా సట్ఠికప్పసహస్సమత్తంయేవ ఠానం అనుజానన్తో తతియగాథమాహ.

౧౦౮౦. ఏవం తస్స తత్థ ఠానం సుత్వా ఇదానిస్స సస్సతుచ్ఛేదభావం పుచ్ఛన్తో ‘‘తిట్ఠే చే’’తి గాథమాహ. తత్థ పూగమ్పి వస్సానన్తి అనేకసఙ్ఖ్యమ్పి వస్సానం, గణరాసిన్తి అత్థో. ‘‘పూగమ్పి వస్సానీ’’తిపి పాఠో, తత్థ విభత్తిబ్యత్తయేన సామివచనస్స పచ్చత్తవచనం కత్తబ్బం, పూగన్తి వా ఏతస్స బహూనీతి అత్థో వత్తబ్బో. ‘‘పూగానీ’’తి వాపి పఠన్తి, పురిమపాఠోయేవ సబ్బసున్దరో. తత్థేవ సో సీతి సియా విముత్తోతి సో పుగ్గలో తత్థేవాకిఞ్చఞ్ఞాయతనే నానాదుక్ఖేహి విముత్తో సీతిభావప్పత్తో భవేయ్య, నిబ్బానప్పత్తో సస్సతో హుత్వా తిట్ఠేయ్యాతి అధిప్పాయో. చవేథ విఞ్ఞాణం తథావిధస్సాతి ఉదాహు తథావిధస్స విఞ్ఞాణం అనుపాదాయ పరినిబ్బాయేయ్యాతి ఉచ్ఛేదం పుచ్ఛతి, పటిసన్ధిగ్గహణత్థం వాపి భవేయ్యాతి పటిసన్ధిమ్పి తస్స పుచ్ఛతి.

౧౦౮౧. అథస్స భగవా ఉచ్ఛేదసస్సతం అనుపగమ్మ తత్థ ఉప్పన్నస్స అరియసావకస్స అనుపాదాయ పరినిబ్బానం దస్సేన్తో ‘‘అచ్చీ యథా’’తి గాథమాహ. తత్థ అత్థం పలేతీతి అత్థం గచ్ఛతి. న ఉపేతి సఙ్ఖన్తి ‘‘అసుకం నామ దిసం గతో’’తి వోహారం న గచ్ఛతి. ఏవం మునీ నామకాయా విముత్తోతి ఏవం తత్థ ఉప్పన్నో సేక్ఖముని పకతియా పుబ్బేవ రూపకాయా విముత్తో తత్థ చతుత్థమగ్గం నిబ్బత్తేత్వా ధమ్మకాయస్స పరిఞ్ఞాతత్తా పున నామకాయాపి విముత్తో ఉభతోభాగవిముత్తో ఖీణాసవో హుత్వా అనుపాదాపరినిబ్బానసఙ్ఖాతం అత్థం పలేతి, న ఉపేతి సఙ్ఖం ‘‘ఖత్తియో వా బ్రాహ్మణో వా’’తి ఏవమాదికం.

౧౦౮౨. ఇదాని ‘‘అత్థం పలేతీ’’తి సుత్వా తస్స యోనిసో అత్థం అసల్లక్ఖేన్తో ‘‘అత్థఙ్గతో సో’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – సో అత్థఙ్గతో ఉదాహు నత్థి, ఉదాహు వే సస్సతియా సస్సతభావేన అరోగో అవిపరిణామధమ్మో సోతి ఏవం తం మే మునీ సాధు వియాకరోహి. కిం కారణం? తథా హి తే విదితో ఏస ధమ్మోతి.

౧౦౮౩. అథస్స భగవా తథా అవత్తబ్బతం దస్సేన్తో ‘‘అత్థఙ్గతస్సా’’తి గాథమాహ. తత్థ అత్థఙ్గతస్సాతి అనుపాదాపరినిబ్బుతస్స. న పమాణమత్థీతి రూపాదిప్పమాణం నత్థి. యేన నం వజ్జున్తి యేన రాగాదినా నం వదేయ్యుం. సబ్బేసు ధమ్మేసూతి సబ్బేసు ఖన్ధాదిధమ్మేసు. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమం సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ వుత్తసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ఉపసీవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. నన్దసుత్తవణ్ణనా

౧౦౮౪-౫. సన్తి లోకేతి నన్దసుత్తం. తత్థ పఠమగాథాయ అత్థో – లోకే ఖత్తియాదయో జనా ఆజీవకనిగణ్ఠాదికే సన్ధాయ ‘‘సన్తి మునయో’’తి వదన్తి, తయిదం కథంసూతి కిం ను ఖో తే సమాపత్తిఞాణాదినా ఞాణేన ఉప్పన్నత్తా ఞాణూపపన్నం నో మునిం వదన్తి, ఏవంవిధం ను వదన్తి, ఉదాహు వే నానప్పకారకేన లూఖజీవితసఙ్ఖాతేన జీవితేనూపపన్నన్తి అథస్స భగవా తదుభయం పటిక్ఖిపిత్వా మునిం దస్సేన్తో ‘‘న దిట్ఠియా’’తి గాథమాహ.

౧౦౮౬-౭. ఇదాని ‘‘దిట్ఠాదీహి సుద్ధీ’’తి వదన్తానం వాదే కఙ్ఖాపహానత్థం ‘‘యే కేచిమే’’తి పుచ్ఛతి. తత్థ అనేకరూపేనాతి కోతూహలమఙ్గలాదినా. తత్థ యతా చరన్తాతి తత్థ సకాయ దిట్ఠియా గుత్తా విహరన్తా. అథస్స తథా సుద్ధిఅభావం దీపేన్తో భగవా దుతియం గాథమాహ.

౧౦౮౮-౯౦. ఏవం ‘‘నాతరింసూ’’తి సుత్వా ఇదాని యో అతరి, తం సోతుకామో ‘‘యే కేచిమే’’తి పుచ్ఛతి. అథస్స భగవా ఓఘతిణ్ణముఖేన జాతిజరాతిణ్ణే దస్సేన్తో తతియం గాథమాహ. తత్థ నివుతాతి ఓవుటా పరియోనద్ధా. యేసీధాతి యేసు ఇధ. ఏత్థ చ సు-ఇతి నిపాతమత్తం. తణ్హం పరిఞ్ఞాయాతి తీహి పరిఞ్ఞాహి తణ్హం పరిజానిత్వా. సేసం సబ్బత్థ పుబ్బే వుత్తనయత్తా పాకటమేవ.

ఏవం భగవా అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే పన నన్దో భగవతో భాసితం అభినన్దమానో ‘‘ఏతాభినన్దామీ’’తి గాథమాహ. ఇధాపి చ పుబ్బే వుత్తసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ నన్దసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. హేమకసుత్తవణ్ణనా

౧౦౯౧-౪. యే మే పుబ్బేతి హేమకసుత్తం. తత్థ యే మే పుబ్బే వియాకంసూతి యే బావరిఆదయో పుబ్బే మయ్హం సకం లద్ధిం వియాకంసు. హురం గోతమసాసనాతి గోతమసాసనా పుబ్బతరం. సబ్బం తం తక్కవడ్ఢనన్తి సబ్బం తం కామవితక్కాదివడ్ఢనం. తణ్హానిగ్ఘాతనన్తి తణ్హావినాసనం. అథస్స భగవా తం ధమ్మం ఆచిక్ఖన్తో ‘‘ఇధా’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ ఏతదఞ్ఞాయ యే సతాతి ఏతం నిబ్బానపదమచ్చుతం ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా నయేన విపస్సన్తా అనుపుబ్బేన జానిత్వా యే కాయానుపస్సనాసతిఆదీహి సతా. దిట్ఠధమ్మాభినిబ్బుతాతి విదితధమ్మత్తా, దిట్ఠధమ్మత్తా, రాగాదినిబ్బానేన చ అభినిబ్బుతా. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ హేమకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. తోదేయ్యసుత్తవణ్ణనా

౧౦౯౫. యస్మిం కామాతి తోదేయ్యసుత్తం. తత్థ విమోక్ఖో తస్స కీదిసోతి తస్స కీదిసో విమోక్ఖో ఇచ్ఛితబ్బోతి పుచ్ఛతి. ఇదాని తస్స అఞ్ఞవిమోక్ఖాభావం దస్సేన్తో భగవా దుతియం గాథమాహ. తత్థ విమోక్ఖో తస్స నాపరోతి తస్స అఞ్ఞో విమోక్ఖో నత్థి.

౧౦౯౭-౮. ఏవం ‘‘తణ్హక్ఖయో ఏవ విమోక్ఖో’’తి వుత్తేపి తమత్థం అసల్లక్ఖేన్తో ‘‘నిరాససో సో ఉద ఆససానో’’తి పున పుచ్ఛతి. తత్థ ఉద పఞ్ఞకప్పీతి ఉదాహు సమాపత్తిఞాణాదినా ఞాణేన తణ్హాకప్పం వా దిట్ఠికప్పం వా కప్పయతి. అథస్స భగవా తం ఆచిక్ఖన్తో దుతియం గాథమాహ. తత్థ కామభవేతి కామే చ భవే చ. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ తోదేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. కప్పసుత్తవణ్ణనా

౧౦౯౯. మజ్ఝే సరస్మిన్తి కప్పసుత్తం. తత్థ మజ్ఝే సరస్మిన్తి పురిమపచ్ఛిమకోటిపఞ్ఞాణాభావతో మజ్ఝభూతే సంసారేతి వుత్తం హోతి. తిట్ఠతన్తి తిట్ఠమానానం. యథాయిదం నాపరం సియాతి యథా ఇదం దుక్ఖం పున న భవేయ్య.

౧౧౦౧-౨. అథస్స భగవా తమత్థం బ్యాకరోన్తో తిస్సో గాథాయో అభాసి. తత్థ అకిఞ్చనన్తి కిఞ్చనపటిపక్ఖం. అనాదానన్తి ఆదానపటిపక్ఖం, కిఞ్చనాదానవూపసమన్తి వుత్తం హోతి. అనాపరన్తి అపరపటిభాగదీపవిరహితం, సేట్ఠన్తి వుత్తం హోతి. న తే మారస్స పద్ధగూతి తే మారస్స పద్ధచరా పరిచారకా సిస్సా న హోన్తి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కప్పసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. జతుకణ్ణిసుత్తవణ్ణనా

౧౧౦౩-౪. సుత్వానహన్తి జతుకణ్ణిసుత్తం. తత్థ సుత్వానహం వీరమకామకామిన్తి అహం ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా నయేన వీరం కామానం అకామనతో అకామకామిం బుద్ధం సుత్వా. అకామమాగమన్తి నిక్కామం భగవన్తం పుచ్ఛితుం ఆగతోమ్హి. సహజనేత్తాతి సహజాతసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణచక్ఖు. యథాతచ్ఛన్తి యథాతథం. బ్రూహి మేతి పున యాచన్తో భణతి. యాచన్తో హి సహస్సక్ఖత్తుమ్పి భణేయ్య, కో పన వాదో ద్విక్ఖత్తుం. తేజీ తేజసాతి తేజేన సమన్నాగతో తేజసా అభిభుయ్య. యమహం విజఞ్ఞం జాతిజరాయ ఇధ విప్పహానన్తి యమహం జాతిజరానం పహానభూతం ధమ్మం ఇధేవ జానేయ్యం.

౧౧౦౫-౭. అథస్స భగవా తం ధమ్మమాచిక్ఖన్తో తిస్సో గాథాయో అభాసి. తత్థ నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతోతి నిబ్బానఞ్చ నిబ్బానగామినిఞ్చ పటిపదం ‘‘ఖేమ’’న్తి దిస్వా. ఉగ్గహితన్తి తణ్హాదిట్ఠివసేన గహితం. నిరత్తం వాతి నిరస్సితబ్బం వా, ముఞ్చితబ్బన్తి వుత్తం హోతి. మా తే విజ్జిత్థాతి మా తే అహోసి. కిఞ్చనన్తి రాగాదికిఞ్చనం వాపి తే మా విజ్జిత్థ. పుబ్బేతి అతీతే సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పన్నకిలేసా. బ్రాహ్మణాతి భగవా జతుకణ్ణిం ఆలపతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ జతుకణ్ణిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. భద్రావుధసుత్తవణ్ణనా

౧౧౦౮-౯. ఓకఞ్జహన్తి భద్రావుధసుత్తం. తత్థ ఓకఞ్జహన్తి ఆలయం జహం. తణ్హచ్ఛిదన్తి ఛతణ్హాకాయచ్ఛిదం. అనేజన్తి లోకధమ్మేసు నిక్కమ్పం. నన్దిఞ్జహన్తి అనాగతరూపాదిపత్థనాజహం. ఏకా ఏవ హి తణ్హా థుతివసేన ఇధ నానప్పకారతో వుత్తా. కప్పఞ్జహన్తి దువిధకప్పజహం. అభియాచేతి అతివియ యాచామి. సుత్వాన నాగస్స అపనమిస్సన్తి ఇతోతి నాగస్స తవ భగవా వచనం సుత్వా ఇతో పాసాణకచేతియతో బహూ జనా పక్కమిస్సన్తీతి అధిప్పాయో. జనపదేహి సఙ్గతాతి అఙ్గాదీహి జనపదేహి ఇధ సమాగతా. వియాకరోహీతి ధమ్మం దేసేహి.

౧౧౧౦. అథస్స ఆసయానులోమేన ధమ్మం దేసేన్తో భగవా ద్వే గాథాయో అభాసి. తత్థ ఆదానతణ్హన్తి రూపాదీనం ఆదాయికం గహణతణ్హం, తణ్హుపాదానన్తి వుత్తం హోతి. యం యఞ్హి లోకస్మిముపాదియన్తీతి ఏతేసు ఉద్ధాదిభేదేసు యం యం గణ్హన్తి. తేనేవ మారో అన్వేతి జన్తున్తి తేనేవ ఉపాదానపచ్చయనిబ్బత్తకమ్మాభిసఙ్ఖారనిబ్బత్తవసేన పటిసన్ధిక్ఖన్ధమారో తం సత్తం అనుగచ్ఛతి.

౧౧౧౧. తస్మా పజానన్తి తస్మా ఏతమాదీనవం అనిచ్చాదివసేన వా సఙ్ఖారే జానన్తో. ఆదానసత్తే ఇతి పేక్ఖమానో, పజం ఇమం మచ్చుధేయ్యే విసత్తన్తి ఆదాతబ్బట్ఠేన ఆదానేసు రూపాదీసు సత్తే సబ్బలోకే ఇమం పజం మచ్చుధేయ్యే లగ్గం పేక్ఖమానో. ఆదానసత్తే వా ఆదానాభినివిట్ఠే పుగ్గలే ఆదానసఙ్గహేతుఞ్చ ఇమం పజం మచ్చుధేయ్యే లగ్గం తతో వీతిక్కమితుం అసమత్థం ఇతి పేక్ఖమానో కిఞ్చనం సబ్బలోకే న ఉప్పాదియేథాతి సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ భద్రావుధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. ఉదయసుత్తవణ్ణనా

౧౧౧౨-౩. ఝాయిన్తి ఉదయసుత్తం. తత్థ అఞ్ఞావిమోక్ఖన్తి పఞ్ఞానుభావనిజ్ఝాతం విమోక్ఖం పుచ్ఛతి. అథ భగవా యస్మా ఉదయో చతుత్థజ్ఝానలాభీ, తస్మాస్స పటిలద్ధజ్ఝానవసేన నానప్పకారతో అఞ్ఞావిమోక్ఖం దస్సేన్తో గాథాద్వయమాహ. తత్థ పహానం కామచ్ఛన్దానన్తి యమిదం పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేన్తస్స కామచ్ఛన్దప్పహానం, తమ్పి అఞ్ఞావిమోక్ఖం పబ్రూమి. ఏవం సబ్బపదాని యోజేతబ్బాని.

౧౧౧౪. ఉపేక్ఖాసతిసంసుద్ధన్తి చతుత్థజ్ఝానఉపేక్ఖాసతీహి సంసుద్ధం. ధమ్మతక్కపురేజవన్తి ఇమినా తస్మిం చతుత్థజ్ఝానవిమోక్ఖే ఠత్వా ఝానఙ్గాని విపస్సిత్వా అధిగతం అరహత్తవిమోక్ఖం వదతి. అరహత్తవిమోక్ఖస్స హి మగ్గసమ్పయుత్తసమ్మాసఙ్కప్పాదిభేదో ధమ్మతక్కో పురేజవో హోతి. తేనాహ – ‘‘ధమ్మతక్కపురేజవ’’న్తి. అవిజ్జాయ పభేదనన్తి ఏతమేవ చ అఞ్ఞావిమోక్ఖం అవిజ్జాపభేదనసఙ్ఖాతం నిబ్బానం నిస్సాయ జాతత్తా కారణోపచారేన ‘‘అవిజ్జాయ పభేదన’’న్తి పబ్రూమీతి.

౧౧౧౫-౬. ఏవం అవిజ్జాపభేదనవచనేన వుత్తం నిబ్బానం సుత్వా ‘‘తం కిస్స విప్పహానేన వుచ్చతీ’’తి పుచ్ఛన్తో ‘‘కింసు సంయోజనో’’తి గాథమాహ. తత్థ కింసు సంయోజనోతి కిం సంయోజనో. విచారణన్తి విచరణకారణం. కిస్సస్స విప్పహానేనాతి కిం నామకస్స అస్స ధమ్మస్స విప్పహానేన. అథస్స భగవా తమత్థం బ్యాకరోన్తో ‘‘నన్దిసంయోజనో’’తి గాథమాహ. తత్థ వితక్కస్సాతి కామవితక్కాదికో వితక్కో అస్స.

౧౧౧౭-౮. ఇదాని తస్స నిబ్బానస్స మగ్గం పుచ్ఛన్తో ‘‘కథం సతస్సా’’తి గాథమాహ. తత్థ విఞ్ఞాణన్తి అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం. అథస్స మగ్గం కథేన్తో భగవా ‘‘అజ్ఝత్తఞ్చా’’తి గాథమాహ. తత్థ ఏవం సతస్సాతి ఏవం సతస్స సమ్పజానస్స. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ ఉదయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. పోసాలసుత్తవణ్ణనా

౧౧౧౯-౨౦. యో అతీతన్తి పోసాలసుత్తం. తత్థ యో అతీతం ఆదిసతీతి యో భగవా అత్తనో చ పరేసఞ్చ ‘‘ఏకమ్పి జాతి’’న్తిఆదిభేదం అతీతం ఆదిసతి. విభూతరూపసఞ్ఞిస్సాతి సమతిక్కన్తరూపసఞ్ఞిస్స. సబ్బకాయప్పహాయినోతి తదఙ్గవిక్ఖమ్భనవసేన సబ్బరూపకాయప్పహాయినో, పహీనరూపభవపటిసన్ధికస్సాతి అధిప్పాయో. నత్థి కిఞ్చీతి పస్సతోతి విఞ్ఞాణాభావవిపస్సనేన ‘‘నత్థి కిఞ్చీ’’తి పస్సతో, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనలాభినోతి వుత్తం హోతి. ఞాణం సక్కానుపుచ్ఛామీతి సక్కాతి భగవన్తం ఆలపన్తో ఆహ. తస్స పుగ్గలస్స ఞాణం పుచ్ఛామి, కీదిసం పుచ్ఛితబ్బన్తి. కథం నేయ్యోతి కథం సో నేతబ్బో, కథమస్స ఉత్తరిఞాణం ఉప్పాదేతబ్బన్తి.

౧౧౨౧. అథస్స భగవా తాదిసే పుగ్గలే అత్తనో అప్పటిహతఞాణతం పకాసేత్వా తం ఞాణం బ్యాకాతుం గాథాద్వయమాహ. తత్థ విఞ్ఞాణట్ఠితియో సబ్బా, అభిజానం తథాగతోతి అభిసఙ్ఖారవసేన చతస్సో పటిసన్ధివసేన సత్తాతి ఏవం సబ్బా విఞ్ఞాణట్ఠితియో అభిజానన్తో తథాగతో. తిట్ఠన్తమేనం జానాతీతి కమ్మాభిసఙ్ఖారవసేన తిట్ఠన్తం ఏతం పుగ్గలం జానాతి ‘‘ఆయతిం అయం ఏవంగతికో భవిస్సతీ’’తి. విముత్తన్తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనాదీసు అధిముత్తం. తప్పరాయణన్తి తమ్మయం.

౧౧౨౨. ఆకిఞ్చఞ్ఞసమ్భవం ఞత్వాతి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనజనకం కమ్మాభిసఙ్ఖారం ఞత్వా ‘‘కిన్తి పలిబోధో అయ’’న్తి. నన్దీ సంయోజనం ఇతీతి యా చ తత్థ అరూపరాగసఙ్ఖాతా నన్దీ, తఞ్చ సంయోజనం ఇతి ఞత్వా. తతో తత్థ విపస్సతీతి తతో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తితో వుట్ఠహిత్వా తం సమాపత్తిం అనిచ్చాదివసేన విపస్సతి. ఏతం ఞాణం తథం తస్సాతి ఏతం తస్స పుగ్గలస్స ఏవం విపస్సతో అనుక్కమేనేవ ఉప్పన్నం అరహత్తఞాణం అవిపరీతం. వుసీమతోతి వుసితవన్తస్స. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పుబ్బసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పోసాలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫. మోఘరాజసుత్తవణ్ణనా

౧౧౨౩. ద్వాహం సక్కన్తి మోఘరాజసుత్తం. తత్థ ద్వాహన్తి ద్వే వారే అహం. సో హి పుబ్బే అజితసుత్తస్స చ తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తస్స చ అవసానే ద్విక్ఖత్తుం భగవన్తం పుచ్ఛి. భగవా పనస్స ఇన్ద్రియపరిపాకం ఆగమయమానో న బ్యాకాసి. తేనాహ – ‘‘ద్వాహం సక్కం అపుచ్ఛిస్స’’న్తి. యావతతియఞ్చ దేవీసి, బ్యాకరోతీతి మే సుతన్తి యావతతియఞ్చ సహధమ్మికం పుట్ఠో విసుద్ధిదేవభూతో ఇసి భగవా సమ్మాసమ్బుద్ధో బ్యాకరోతీతి ఏవం మే సుతం. గోధావరీతీరేయేవ కిర సో ఏవమస్సోసి. తేనాహ – ‘‘బ్యాకరోతీతి మే సుత’’న్తి.

౧౧౨౪. అయం లోకోతి మనుస్సలోకో. పరో లోకోతి తం ఠపేత్వా అవసేసో. సదేవకోతి బ్రహ్మలోకం ఠపేత్వా అవసేసో ఉపపత్తిదేవసమ్ముతిదేవయుత్తో, ‘‘బ్రహ్మలోకో సదేవకో’’తి ఏతం వా ‘‘సదేవకే లోకే’’తిఆదినయనిదస్సనమత్తం, తేన సబ్బోపి తథావుత్తప్పకారో లోకో వేదితబ్బో.

౧౧౨౫. ఏవం అభిక్కన్తదస్సావిన్తి ఏవం అగ్గదస్సావిం, సదేవకస్స లోకస్స అజ్ఝాసయాధిముత్తిగతిపరాయణాదీని పస్సితుం సమత్థన్తి దస్సేతి.

౧౧౨౬. సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సూతి అవసియపవత్తసల్లక్ఖణవసేన వా తుచ్ఛసఙ్ఖారసమనుపస్సనావసేన వాతి ద్వీహి కారణేహి సుఞ్ఞతో లోకం పస్స. అత్తానుదిట్ఠిం ఊహచ్చాతి సక్కాయదిట్ఠిం ఉద్ధరిత్వా. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఏవం భగవా ఇమమ్పి సుత్తం అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ వుత్తసదిసో ఏవ ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మోఘరాజసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬. పిఙ్గియసుత్తవణ్ణనా

౧౧౨౭. జిణ్ణోహమస్మీతి పిఙ్గియసుత్తం. తత్థ జిణ్ణోహమస్మి అబలో వీతవణ్ణోతి సో కిర బ్రాహ్మణో జరాభిభూతో వీసవస్ససతికో జాతియా, దుబ్బలో చ ‘‘ఇధ పదం కరిస్సామీ’’తి అఞ్ఞత్థేవ కరోతి, వినట్ఠపురిమచ్ఛవివణ్ణో చ. తేనాహ – ‘‘జిణ్ణోహమస్మి అబలో వీతవణ్ణో’’తి. మాహం నస్సం మోముహో అన్తరావాతి మాహం తుయ్హం ధమ్మం అసచ్ఛికత్వా అన్తరాయేవ అవిద్వా హుత్వా అనస్సిం. జాతిజరాయ ఇధ విప్పహానన్తి ఇధేవ తవ పాదమూలే పాసాణకే వా చేతియ జాతిజరాయ విప్పహానం నిబ్బానధమ్మం యమహం విజఞ్ఞం, తం మే ఆచిక్ఖ.

౧౧౨౮. ఇదాని యస్మా పిఙ్గియో కాయే సాపేక్ఖతాయ ‘‘జిణ్ణోహమస్మీ’’తి గాథమాహ తేనస్స భగవా కాయే సినేహప్పహానత్థం ‘‘దిస్వాన రూపేసు విహఞ్ఞమానే’’తి గాథమాహ. తత్థ రూపేసూతి రూపహేతు రూపపచ్చయా. విహఞ్ఞమానేతి కమ్మకారణాదీహి ఉపహఞ్ఞమానే. రుప్పన్తి రూపేసూతి చక్ఖురోగాదీహి చ రూపహేతుయేవ జనా రుప్పన్తి బాధీయన్తి.

౧౧౨౯-౩౦. ఏవం భగవతా యావ అరహత్తం తావ కథితం పటిపత్తిం సుత్వాపి పిఙ్గియో జరాదుబ్బలతాయ విసేసం అనధిగన్త్వావ పున ‘‘దిసా చతస్సో’’తి ఇమాయ గాథాయ భగవన్తం థోమేన్తో దేసనం యాచతి. అథస్స భగవా పునపి యావ అరహత్తం, తావ పటిపదం దస్సేన్తో ‘‘తణ్హాధిపన్నే’’తి గాథమాహ. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.

ఇమమ్పి సుత్తం భగవా అరహత్తనికూటేనేవ దేసేసి. దేసనాపరియోసానే చ పిఙ్గియో అనాగామిఫలే పతిట్ఠాసి. సో కిర అన్తరన్తరా చిన్తేసి – ‘‘ఏవం విచిత్రపటిభానం నామ దేసనం న లభి మయ్హం మాతులో బావరీ సవనాయా’’తి. తేన సినేహవిక్ఖేపేన అరహత్తం పాపుణితుం నాసక్ఖి. అన్తేవాసినో పనస్స సహస్సజటిలా అరహత్తం పాపుణింసు. సబ్బేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా ఏహిభిక్ఖవో అహేసున్తి.

పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పిఙ్గియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారాయనత్థుతిగాథావణ్ణనా

ఇతో పరం సఙ్గీతికారా దేసనం థోమేన్తా ‘‘ఇదమవోచ భగవా’’తిఆదిమాహంసు. తత్థ ఇదమవోచాతి ఇదం పరాయనం అవోచ. పరిచారకసోళసానన్తి బావరిస్స పరిచారకేన పిఙ్గియేన సహ సోళసన్నం బుద్ధస్స వా భగవతో పరిచారకానం సోళసన్నన్తి పరిచారకసోళసన్నం. తే ఏవ చ బ్రాహ్మణా. తత్థ సోళసపరిసా పన పురతో చ పచ్ఛతో చ వామపస్సతో చ దక్ఖిణపస్సతో చ ఛ ఛ యోజనాని నిసిన్నా ఉజుకేన ద్వాదసయోజనికా అహోసి. అజ్ఝిట్ఠోతి యాచితో అత్థమఞ్ఞాయాతి పాళిఅత్థమఞ్ఞాయ. ధమ్మమఞ్ఞాయాతి పాళిమఞ్ఞాయ. పారాయనన్తి ఏవం ఇమస్స ధమ్మపరియాయస్స అధివచనం ఆరోపేత్వా తేసం బ్రాహ్మణానం నామాని కిత్తయన్తా ‘‘అజితో తిస్సమేత్తేయ్యో…పే… బుద్ధసేట్ఠం ఉపాగము’’న్తి ఆహంసు.

౧౧౩౧-౭. తత్థ సమ్పన్నచరణన్తి నిబ్బానపదట్ఠానభూతేన పాతిమోక్ఖసీలాదినా సమ్పన్నం. ఇసిన్తి మహేసిం. సేసం పాకటమేవ. తతో పరం బ్రహ్మచరియమచరింసూతి మగ్గబ్రహ్మచరియం అచరింసు. తస్మా పారాయనన్తి తస్స పారభూతస్స నిబ్బానస్స అయనన్తి వుత్తం హోతి.

పారాయనానుగీతిగాథావణ్ణనా

౧౧౩౮. పారాయనమనుగాయిస్సన్తి అస్స అయం సమ్బన్ధో – భగవతా హి పారాయనే దేసితే సోళససహస్సా జటిలా అరహత్తం పాపుణింసు, అవసేసానఞ్చ చుద్దసకోటిసఙ్ఖానం దేవమనుస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –

‘‘తతో పాసాణకే రమ్మే, పారాయనసమాగమే;

అమతం పాపయీ బుద్ధో, చుద్దస పాణకోటియో’’తి.

నిట్ఠితాయ పన ధమ్మదేసనాయ తతో తతో ఆగతా మనుస్సా భగవతో ఆనుభావేన అత్తనో అత్తనో గామనిగమాదీస్వేవ పాతురహేసుం. భగవాపి సావత్థిమేవ అగమాసి పరిచారకసోళసాదీహి అనేకేహి భిక్ఖుసహస్సేహి పరివుతో. తత్థ పిఙ్గియో భగవన్తం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘గచ్ఛామహం, భన్తే, బావరిస్స బుద్ధుప్పాదం ఆరోచేతుం, పటిస్సుతఞ్హి తస్స మయా’’తి. అథ భగవతా అనుఞ్ఞాతో ఞాణగమనేనేవ గోధావరీతీరం గన్త్వా పాదగమనేన అస్సమాభిముఖో అగమాసి. తమేనం బావరీ బ్రాహ్మణో మగ్గం ఓలోకేన్తో నిసిన్నో దూరతోవ ఖారిజటాదివిరహితం భిక్ఖువేసేన ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’’తి నిట్ఠం అగమాసి. సమ్పత్తఞ్చాపి నం పుచ్ఛి – ‘‘కిం, పిఙ్గియ, బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’’తి. ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, ఉప్పన్నో, పాసాణకే చేతియే నిసిన్నో అమ్హాకం ధమ్మం దేసేసి, తమహం తుయ్హం దేసేస్సామీ’’తి. తతో బావరీ మహతా సక్కారేన సపరిసో తం పూజేత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేసి. తత్థ నిసీదిత్వా పిఙ్గియో ‘‘పారాయనమనుగాయిస్స’’న్తిఆదిమాహ.

తత్థ అనుగాయిస్సన్తి భగవతా గీతం అనుగాయిస్సం. యథాద్దక్ఖీతి యథా సామం సచ్చాభిసమ్బోధేన అసాధారణఞాణేన చ అద్దక్ఖి. నిక్కామోతి పహీనకామో. ‘‘నిక్కమో’’తిపి పాఠో, వీరియవాతి అత్థో నిక్ఖన్తో వా అకుసలపక్ఖా. నిబ్బనోతి కిలేసవనవిరహితో, తణ్హావిరహితో ఏవ వా. కిస్స హేతు ముసా భణేతి యేహి కిలేసేహి ముసా భణేయ్య, ఏతే తస్స పహీనాతి దస్సేతి. ఏతేన బ్రాహ్మణస్స సవనే ఉస్సాహం జనేతి.

౧౧౩౯-౪౧. వణ్ణూపసఞ్హితన్తి గుణూపసఞ్హితం. సచ్చవ్హయోతి ‘‘బుద్ధో’’తి సచ్చేనేవ అవ్హానేన నామేన యుత్తో. బ్రహ్మేతి తం బ్రాహ్మణం ఆలపతి. కుబ్బనకన్తి పరిత్తవనం. బహుప్ఫలం కాననమావసేయ్యాతి అనేకఫలాదివికతిభరితం కాననం ఆగమ్మ వసేయ్య. అప్పదస్సేతి బావరిపభుతికే పరిత్తపఞ్ఞే. మహోదధిన్తి అనోతత్తాదిం మహన్తం ఉదకరాసిం.

౧౧౪౨-౪. యేమే పుబ్బేతి యే ఇమే పుబ్బే. తమనుదాసినోతి తమోనుదో ఆసినో. భూరిపఞ్ఞాణోతి ఞాణధజో. భూరిమేధసోతి విపులపఞ్ఞో. సన్దిట్ఠికమకాలికన్తి సామం పస్సితబ్బఫలం, న చ కాలన్తరే పత్తబ్బఫలం. అనీతికన్తి కిలేసఈతివిరహితం.

౧౧౪౫-౫౦. అథ నం బావరీ ఆహ ‘‘కిం ను తమ్హా’’తి ద్వే గాథా. తతో పిఙ్గియో భగవతో సన్తికా అవిప్పవాసమేవ దీపేన్తో ‘‘నాహం తమ్హా’’తిఆదిమాహ. పస్సామి నం మనసా చక్ఖునావాతి తం బుద్ధం అహం చక్ఖునా వియ మనసా పస్సామి. నమస్సమానో వివసేమి రత్తిన్తి నమస్సమానోవ రత్తిం అతినామేమి. తేన తేనేవ నతోతి యేన దిసాభాగేన బుద్ధో, తేన తేనేవాహమ్పి నతో తన్నిన్నో తప్పోణోతి దస్సేతి.

౧౧౫౧. దుబ్బలథామకస్సాతి అప్పథామకస్స, అథ వా దుబ్బలస్స దుత్థామకస్స చ బలవీరియహీనస్సాతి వుత్తం హోతి. తేనేవ కాయో న పలేతీతి తేనేవ దుబ్బలథామకత్తేన కాయో న గచ్ఛతి, యేన వా బుద్ధో, తేన న గచ్ఛతి. ‘‘న పరేతీ’’తిపి పాఠో, సో ఏవత్థో. తత్థాతి బుద్ధస్స సన్తికే. సఙ్కప్పయన్తాయాతి సఙ్కప్పగమనేన. తేన యుత్తోతి యేన బుద్ధో, తేన యుత్తో పయుత్తో అనుయుత్తోతి దస్సేతి.

౧౧౫౨. పఙ్కే సయానోతి కామకద్దమే సయమానో. దీపా దీపం ఉపప్లవిన్తి సత్థారాదితో సత్థారాదిం అభిగచ్ఛిం. అథద్దసాసిం సమ్బుద్ధన్తి సోహం ఏవం దుద్దిట్ఠిం గహేత్వా అన్వాహిణ్డన్తో అథ పాసాణకే చేతియే బుద్ధమద్దక్ఖిం.

౧౧౫౩. ఇమిస్సా గాథాయ అవసానే పిఙ్గియస్స చ బావరిస్స చ ఇన్ద్రియపరిపాకం విదిత్వా భగవా సావత్థియం ఠితోయేవ సువణ్ణోభాసం ముఞ్చి. పిఙ్గియో బావరిస్స బుద్ధగుణే వణ్ణయన్తో నిసిన్నో ఏవ తం ఓభాసం దిస్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి విలోకేన్తో భగవన్తం అత్తనో పురతో ఠితం వియ దిస్వా బావరిబ్రాహ్మణస్స ‘‘బుద్ధో ఆగతో’’తి ఆరోచేసి, బ్రాహ్మణో ఉట్ఠాయాసనా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా అట్ఠాసి. భగవాపి ఓభాసం ఫరిత్వా బ్రాహ్మణస్స అత్తానం దస్సేన్తో ఉభిన్నమ్పి సప్పాయం విదిత్వా పిఙ్గియమేవ ఆలపమానో ‘‘యథా అహూ వక్కలీ’’తి ఇమం గాథమభాసి.

తస్సత్థో – యథా వక్కలిత్థేరో సద్ధాధిముత్తో అహోసి, సద్ధాధురేన చ అరహత్తం పాపుణి. యథా చ సోళసన్నం ఏకో భద్రావుధో నామ యథా చ ఆళవి గోతమో, ఏవమేవ త్వమ్పి పముఞ్చస్సు సద్ధం. తతో సద్ధాయ అధిముచ్చన్తో ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా నయేన విపస్సనం ఆరభిత్వా మచ్చుధేయ్యస్స పారం నిబ్బానం గమిస్ససీతి అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పిఙ్గియో అరహత్తే బావరీ అనాగామిఫలే పతిట్ఠహి. బావరిబ్రాహ్మణస్స సిస్సా పన పఞ్చసతా సోతాపన్నా అహేసుం.

౧౧౫౪-౫. ఇదాని పిఙ్గియో అత్తనో పసాదం పవేదేన్తో ‘‘ఏస భియ్యో’’తిఆదిమాహ. తత్థ పటిభానవాతి పటిభానపటిసమ్భిదాయ ఉపేతో. అధిదేవే అభిఞ్ఞాయాతి అధిదేవకరే ధమ్మే ఞత్వా. పరోవరన్తి హీనపణీతం, అత్తనో చ పరస్స చ అధిదేవత్తకరం సబ్బం ధమ్మజాతం వేదీతి వుత్తం హోతి. కఙ్ఖీనం పటిజానతన్తి కఙ్ఖీనంయేవ సతం ‘‘నిక్కఙ్ఖమ్హా’’తి పటిజానన్తానం.

౧౧౫౬. అసంహీరన్తి రాగాదీహి అసంహారియం. అసంకుప్పన్తి అకుప్పం అవిపరిణామధమ్మం. ద్వీహిపి పదేహి నిబ్బానం భణతి. అద్ధా గమిస్సామీతి ఏకంసేనేవ తం అనుపాదిసేసం నిబ్బానధాతుం గమిస్సామి. న మేత్థ కఙ్ఖాతి నత్థి మే ఏత్థ నిబ్బానే కఙ్ఖా. ఏవం మం ధారేహి అధిముత్తచిత్తన్తి పిఙ్గియో ‘‘ఏవమేవ త్వమ్పి పముఞ్చస్సు సద్ధ’’న్తి. ఇమినా భగవతో ఓవాదేన అత్తని సద్ధం ఉప్పాదేత్వా సద్ధాధురేనేవ చ విముఞ్చిత్వా తం సద్ధాధిముత్తతం పకాసేన్తో భగవన్తం ఆహ – ‘‘ఏవం మం ధారేహి అధిముత్తచిత్త’’న్తి. అయమేత్థ అధిప్పాయో ‘‘యథా మం త్వం అవచ, ఏవమేవ అధిముత్తం ధారేహీ’’తి.

ఇతి పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ

సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సోళసబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితో చ పఞ్చమో వగ్గో అత్థవణ్ణనానయతో, నామేన

పారాయనవగ్గోతి.

నిగమనకథా

ఏత్తావతా చ యం వుత్తం –

‘‘ఉత్తమం వన్దనేయ్యానం, వన్దిత్వా రతనత్తయం;

యో ఖుద్దకనికాయమ్హి, ఖుద్దాచారప్పహాయినా.

‘‘దేసితో లోకనాథేన, లోకనిత్థరణేసినా;

తస్స సుత్తనిపాతస్స, కరిస్సామత్థవణ్ణన’’న్తి.

ఏత్థ ఉరగవగ్గాదిపఞ్చవగ్గసఙ్గహితస్స ఉరగసుత్తాదిసత్తతిసుత్తప్పభేదస్స సుత్తనిపాతస్స అత్థవణ్ణనా కతా హోతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘ఇమం సుత్తనిపాతస్స, కరోన్తేనత్థవణ్ణనం;

సద్ధమ్మట్ఠితికామేన, యం పత్తం కుసలం మయా.

‘‘తస్సానుభావతో ఖిప్పం, ధమ్మే అరియప్పవేదితే;

వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం, పాపుణాతు అయం జనో’’తి.

(పరియత్తిప్పమాణతో చతుచత్తాలీసమత్తా భాణవారా.)

పరమవిసుద్ధసద్ధాబుద్ధివీరియప్పటిమణ్డితేన సీలాచారజ్జవమద్దవాదిగుణసముదయసముదితేన సకసమయసమయన్తరగహనజ్ఝోగాహణసమత్థేన పఞ్ఞావేయ్యత్తియసమన్నాగతేన తిపిటకపరియత్తిప్పభేదే సాట్ఠకథే సత్థుసాసనే అప్పటిహతఞాణప్పభావేన మహావేయ్యాకరణేన కరణసమ్పత్తిజనితసుఖవినిగ్గతమధురోదారవచనలావణ్ణయుత్తేన యుత్తముత్తవాదినా వాదీవరేన మహాకవినా ఛళభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాదిప్పభేదగుణపటిమణ్డితే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే సుప్పతిట్ఠితబుద్ధీనం థేరవంసప్పదీపానం థేరానం మహావిహారవాసీనం వంసాలఙ్కారభూతేన విపులవిసుద్ధబుద్ధినా బుద్ధఘోసోతి గరూహి గహితనామధేయ్యేన థేరేన కతా అయం పరమత్థజోతికా నామ సుత్తనిపాత-అట్ఠకథా –

తావ తిట్ఠతు లోకస్మిం, లోకనిత్థరణేసినం;

దస్సేన్తీ కులపుత్తానం, నయం పఞ్ఞావిసుద్ధియా.

యావ బుద్ధోతి నామమ్పి, సుద్ధచిత్తస్స తాదినో;

లోకమ్హి లోకజేట్ఠస్స, పవత్తతి మహేసినోతి.

సుత్తనిపాత-అత్థవణ్ణనా నిట్ఠితా.