📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

థేరగాథా-అట్ఠకథా

(దుతియో భాగో)

౪. చతుక్కనిపాతో

౧. నాగసమాలత్థేరగాథావణ్ణనా

అలఙ్కతాతిఆదికా ¶ ¶ ఆయస్మతో నాగసమాలత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో గిమ్హసమయే సూరియాతపసన్తత్తాయ ¶ భూమియా గచ్ఛన్తం సత్థారం ¶ దిస్వా పసన్నమానసో ఛత్తం అదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సక్యరాజకులే నిబ్బత్తిత్వా నాగసమాలోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో ఞాతిసమాగమే పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా కిఞ్చి కాలం భగవతో ఉపట్ఠాకో అహోసి. సో ఏకదివసం నగరం పిణ్డాయ పవిట్ఠో అలఙ్కతపటియత్తం అఞ్ఞతరం నచ్చకిం మహాపథే తూరియేసు వజ్జన్తేసు నచ్చన్తిం దిస్వా, ‘‘అయం చిత్తకిరియవాయోధాతువిప్ఫారవసేన కరజకాయస్స తథా తథా పరివత్తి, అహో అనిచ్చా సఙ్ఖారా’’తి ఖయవయం పట్ఠపేత్వా విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౬.౩౭-౪౮) –

‘‘అఙ్గారజాతా పథవీ, కుక్కుళానుగతా మహీ;

పదుముత్తరో భగవా, అబ్భోకాసమ్హి చఙ్కమి.

‘‘పణ్డరం ¶ ఛత్తమాదాయ, అద్ధానం పటిపజ్జహం;

తత్థ దిస్వాన సమ్బుద్ధం, విత్తి మే ఉపపజ్జథ.

‘‘మరీచియోత్థటా భూమి, అఙ్గారావ మహీ అయం;

ఉపహన్తి మహావాతా, సరీరస్సాసుఖేపనా.

‘‘సీతం ఉణ్హం విహనన్తం, వాతాతపనివారణం;

పటిగ్గణ్హ ఇమం ఛత్తం, ఫస్సయిస్సామి నిబ్బుతిం.

‘‘అనుకమ్పకో కారుణికో, పదుముత్తరో మహాయసో;

మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, పటిగ్గణ్హి తదా జినో.

‘‘తింసకప్పాని దేవిన్దో, దేవరజ్జమకారయిం;

సతానం పఞ్చక్ఖత్తుఞ్చ, చక్కవత్తీ అహోసహం.

‘‘పదేసరజ్జం విపులం, గణనాతో అసఙ్ఖియం;

అనుభోమి సకం కమ్మం, పుబ్బే సుకతమత్తనో.

‘‘అయం మే పచ్ఛిమా జాతి, చరిమో వత్తతే భవో;

అజ్జాపి సేతచ్ఛత్తం మే, సబ్బకాలం ధరీయతి.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, యం ఛత్తమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఛత్తదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా –

౨౬౭.

‘‘అలఙ్కతా ¶ సువసనా, మాలినీ చన్దనుస్సదా;

మజ్ఝే మహాపథే నారీ, తూరియే నచ్చతి నట్టకీ.

౨౬౮.

‘‘పిణ్డికాయ పవిట్ఠోహం, గచ్ఛన్తో నం ఉదిక్ఖిసం;

అలఙ్కతం సువసనం, మచ్చుపాసంవ ఓడ్డితం.

౨౬౯.

‘‘తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథ;

ఆదీనవో పాతురహు, నిబ్బిదా సమతిట్ఠథ.

౨౭౦.

‘‘తతో ¶ చిత్తం విముచ్చి మే, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

చతూహి గాథాహి అత్తనో పటిపత్తికిత్తనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

తత్థ అలఙ్కతాతి హత్థూపగాదిఆభరణేహి అలఙ్కతగత్తా. సువసనాతి సున్దరవసనా సోభనవత్థనివత్థా. మాలినీతి మాలాధారినీ పిళన్ధితపుప్ఫమాలా. చన్దనుస్సదాతి చన్దనానులేపలిత్తసరీరా. మజ్ఝే మహాపథే నారీ, తూరియే నచ్చతి నట్టకీతి యథావుత్తట్ఠానే ఏకా నారీ నట్టకీ నాటకిత్థీ నగరవీథియా మజ్ఝే పఞ్చఙ్గికే తూరియే వజ్జన్తే నచ్చతి, యథాపట్ఠపితం నచ్చం కరోతి.

పిణ్డికాయాతి భిక్ఖాయ. పవిట్ఠోహన్తి నగరం పవిట్ఠో అహం. గచ్ఛన్తో నం ఉదిక్ఖిసన్తి నగరవీథియం గచ్ఛన్తో పరిస్సయపరిహరణత్థం వీథిం ఓలోకేన్తో తం నట్టకిం ఓలోకేసిం. కిం వియ? మచ్చుపాసంవ ఓడ్డితన్తి యథా మచ్చుస్స మచ్చురాజస్స పాసభూతో రూపాదికో ఓడ్డితో లోకే అనువిచరిత్వా ఠితో ఏకంసేన సత్తానం అనత్థావహో, ఏవం ¶ సాపి అప్పటిసఙ్ఖానే ఠితానం అన్ధపుథుజ్జనానం ఏకంసతో అనత్థావహాతి మచ్చుపాససదిసీ వుత్తా.

తతోతి తస్మా మచ్చుపాససదిసత్తా. మేతి మయ్హం. మనసీకారో యోనిసో ఉదపజ్జథాతి ‘‘అయం అట్ఠిసఙ్ఘాతో న్హారుసమ్బన్ధో మంసేన అనుపలిత్తో ఛవియా పటిచ్ఛన్నో అసుచిదుగ్గన్ధజేగుచ్ఛపటిక్కూలో అనిచ్చుచ్ఛాదనపరిమద్దనభేదనవిద్ధంసనధమ్మో ఈదిసే వికారే దస్సేతీ’’తి ఏవం యోనిసో మనసికారో ఉప్పజ్జి. ఆదీనవో పాతురహూతి ఏవం కాయస్స సభావూపధారణముఖేన తస్స చ తంనిస్సితానఞ్చ చిత్తచేతసికానం ఉదయబ్బయం సరసపభఙ్గుతఞ్చ మనసి కరోతో తేసు చ యక్ఖరక్ఖసాదీసు వియ భయతో ఉపట్ఠహన్తేసు తత్థ మే అనేకాకారఆదీనవో దోసో పాతురహోసి. తప్పటిపక్ఖతో చ నిబ్బానే ఆనిసంసో. నిబ్బిదా సమతిట్ఠథాతి నిబ్బిన్దనం ఆదీనవానుపస్సనానుభావసిద్ధం నిబ్బిదాఞాణం మమ హదయే సణ్ఠాసి, ముహుత్తమ్పి ¶ తేసం రూపారూపధమ్మానం గహణే చిత్తం నాహోసి, అఞ్ఞదత్థు ముఞ్చితుకామతాదివసేన తత్థ ఉదాసీనమేవ జాతన్తి అత్థో.

తతోతి ¶ విపస్సనాఞాణతో పరం. చిత్తం విముచ్చి మేతి లోకుత్తరభావనాయ వత్తమానాయ మగ్గపటిపాటియా సబ్బకిలేసేహి మమ చిత్తం విముత్తం అహోసి. ఏతేన ఫలుప్పత్తిం దస్సేతి. మగ్గక్ఖణే హి కిలేసా విముచ్చన్తి నామ, ఫలక్ఖణే విముత్తాతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

నాగసమాలత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. భగుత్థేరగాథావణ్ణనా

అహం మిద్ధేనాతిఆదికా ఆయస్మతో భగుత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థరి పరినిబ్బుతే తస్స ధాతుయో పుప్ఫేహి పూజేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన నిమ్మానరతీసు నిబ్బత్తిత్వా అపరాపరం దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సక్యరాజకులే నిబ్బత్తిత్వా భగూతి లద్ధనామో వయప్పత్తో అనురుద్ధకిమిలేహి సద్ధిం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిత్వా బాలకలోణకగామే వసన్తో ఏకదివసం థినమిద్ధాభిభవం వినోదేతుం విహారతో నిక్ఖమ్మ చఙ్కమం అభిరుహన్తో పపతిత్వా ¶ తదేవ అఙ్కుసం కత్వా థినమిద్ధం వినోదేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౬.౪౯-౫౭) –

‘‘పరినిబ్బుతే భగవతి, పదుముత్తరే మహాయసే;

పుప్ఫవటంసకే కత్వా, సరీరమభిరోపయిం.

‘‘తత్థ చిత్తం పసాదేత్వా, నిమ్మానం అగమాసహం;

దేవలోకగతో సన్తో, పుఞ్ఞకమ్మం సరామహం.

‘‘అమ్బరా పుప్ఫవస్సో మే, సబ్బకాలం పవస్సతి;

సంసరామి మనుస్సే చే, రాజా హోమి మహాయసో.

‘‘తహిం కుసుమవస్సో మే, అభివస్సతి సబ్బదా;

తస్సేవ పుప్ఫపూజాయ, వాహసా సబ్బదస్సినో.

‘‘అయం ¶ పచ్ఛిమకో మయ్హం, చరిమో వత్తతే భవో;

అజ్జాపి పుప్ఫవస్సో మే, అభివస్సతి సబ్బదా.

‘‘సతసహస్సితో ¶ కప్పే, యం పుప్ఫమభిరోపయిం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, దేహపూజాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా ఫలసుఖేన నిబ్బానసుఖేన చ వీతినామేన్తో సత్థారా ఏకవిహారం అనుమోదితుం ఉపగతేన – ‘‘కచ్చి త్వం, భిక్ఖు, అప్పమత్తో విహరసీ’’తి పుట్ఠో అత్తనో అప్పమాదవిహారం నివేదేన్తో –

౨౭౧.

‘‘అహం మిద్ధేన పకతో, విహారా ఉపనిక్ఖమిం;

చఙ్కమం అభిరుహన్తో, తత్థేవ పపతిం ఛమా.

౨౭౨.

‘‘గత్తాని పరిమజ్జిత్వా, పునపారుయ్హ చఙ్కమం;

చఙ్కమే చఙ్కమిం సోహం, అజ్ఝత్తం సుసమాహితో.

౨౭౩.

‘‘తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథ;

ఆదీనవో పాతురహు, నిబ్బిదా సమతిట్ఠథ.

౨౭౪.

‘‘తతో చిత్తం విముచ్చి మే, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

ఇమా చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ మిద్ధేన పకతోతి కాయాలసియసఙ్ఖాతేన అసత్తివిఘాతసభావేన మిద్ధేన అభిభూతో. విహారాతి సేనాసనతో. ఉపనిక్ఖమిన్తి చఙ్కమితుం నిక్ఖమిం. తత్థేవ పపతిం ఛమాతి తత్థేవ చఙ్కమసోపానే నిద్దాభిభూతతాయ భూమియం నిపతిం. గత్తాని పరిమజ్జిత్వాతి భూమియం పతనేన పంసుకితాని అత్తనో సరీరావయవాని అనుమజ్జిత్వా. పునపారుయ్హ చఙ్కమన్తి ‘‘పతితో దానాహ’’న్తి సఙ్కోచం అనాపజ్జిత్వా పునపి చఙ్కమట్ఠానం ఆరుహిత్వా. అజ్ఝత్తం సుసమాహితోతి గోచరజ్ఝత్తే కమ్మట్ఠానే నీవరణవిక్ఖమ్భనేన సుట్ఠు సమాహితో ఏకగ్గచిత్తో హుత్వా చఙ్కమిన్తి యోజనా. సేసం వుత్తనయమేవ. ఇదమేవ చ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం అహోసి.

భగుత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సభియత్థేరగాథావణ్ణనా

పరే ¶ ¶ చాతిఆదికా ఆయస్మతో సభియత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో కకుసన్ధస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థారం దివావిహారాయ గచ్ఛన్తం దిస్వా పసన్నమానసో ఉపాహనం ¶ అదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో కస్సపే భగవతి పరినిబ్బుతే పతిట్ఠితే సువణ్ణచేతియే ఛహి కులపుత్తేహి సద్ధిం అత్తసత్తమో సాసనే పబ్బజిత్వా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో ఇతరే ఆహ – ‘‘మయం పిణ్డపాతాయ గచ్ఛన్తో జీవితే సాపేక్ఖా హోమ, జీవితే సాపేక్ఖేన చ న సక్కా లోకుత్తరధమ్మం అధిగన్తుం, పుథుజ్జనకాలఙ్కిరియా చ దుక్ఖా. హన్ద, మయం నిస్సేణిం బన్ధిత్వా పబ్బతం అభిరుయ్హ కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖా సమణధమ్మం కరోమా’’తి. తే తథా అకంసు.

అథ నేసం మహాథేరో ఉపనిస్సయసమ్పన్నత్తా తదహేవ ఛళభిఞ్ఞో హుత్వా ఉత్తరకురుతో పిణ్డపాతం ఉపనేసి. ఇతరే – ‘‘తుమ్హే, భన్తే, కతకిచ్చా తుమ్హేహి సద్ధిం సల్లాపమత్తమ్పి పపఞ్చో, సమణధమ్మమేవ మయం కరిస్సామ, తుమ్హే అత్తనా దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుఞ్జథా’’తి వత్వా పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపింసు. థేరో నే సమ్పటిచ్ఛాపేతుం అసక్కోన్తో అగమాసి.

తతో నేసం ఏకో ద్వీహతీహచ్చయేన అభిఞ్ఞాపరివారం అనాగామిఫలం సచ్ఛికత్వా తథేవ వత్వా తేహి పటిక్ఖిత్తో అగమాసి. తేసు ఖీణాసవత్థేరో పరినిబ్బాయి, అనాగామీ సుద్ధావాసేసు ఉప్పజ్జి. ఇతరే పుథుజ్జనకాలఙ్కిరియమేవ కత్వా ఛసు కామసగ్గేసు అనులోమపటిలోమతో దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే దేవలోకా చవిత్వా ఏకో మల్లరాజకులే పటిసన్ధిం గణ్హి, ఏకో గన్ధారరాజకులే, ఏకో బాహిరరట్ఠే, ఏకో రాజగహే ఏకిస్సా కులదారికాయ కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. ఇతరో అఞ్ఞతరిస్సా పరిబ్బాజికాయ కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. సా కిర అఞ్ఞతరస్స ఖత్తియస్స ధీతా, నం మాతాపితరో – ‘‘అమ్హాకం ధీతా సమయన్తరం జానాతూ’’తి ఏకస్స పరిబ్బాజకస్స నియ్యాదయింసు. అథేకో పరిబ్బాజకో తాయ సద్ధిం విప్పటిపజ్జి. సా తేన గబ్భం గణ్హి. తం గబ్భినిం దిస్వా పరిబ్బాజకా నిక్కడ్ఢింసు. సా అఞ్ఞత్థ ¶ గచ్ఛన్తీ అన్తరామగ్గే సభాయం విజాయి. తేనస్స సభియోత్వేవ నామం అకాసి. సో వడ్ఢిత్వా పరిబ్బాజకపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా నానాసత్థాని ఉగ్గహేత్వా ¶ మహావాదీ హుత్వా వాదప్పసుతో విచరన్తో అత్తనా సదిసం అదిస్వా నగరద్వారే అస్సమం కారేత్వా ఖత్తియకుమారాదయో సిప్పం సిక్ఖాపేన్తో విహరన్తో అత్తనో మాతుయా ఇత్థిభావం జిగుచ్ఛిత్వా ఝానం ఉప్పాదేత్వా బ్రహ్మలోకే ఉప్పన్నాయ అభిసఙ్ఖరిత్వా దిన్నే వీసతిపఞ్హే గహేత్వా తే తే సమణబ్రాహ్మణే పుచ్ఛి. తే చస్స తేసం పఞ్హానం అత్థం బ్యాకాతుం నాసక్ఖింసు. సభియసుత్తవణ్ణనాయం (సు. ని. అట్ఠ. ౨. సభియసుత్తవణ్ణనా) పన ¶ ‘‘సుద్ధావాసబ్రహ్మా తే పఞ్హే అభిసఙ్ఖరిత్వా అదాసీ’’తి ఆగతం.

యదా పన భగవా పవత్తవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన రాజగహం ఆగన్త్వా వేళువనే విహాసి, తదా సభియో తత్థ గన్త్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా తే పఞ్హే పుచ్ఛి. సత్థా తస్స తే పఞ్హే బ్యాకాసీతి సబ్బం సభియసుత్తే (సు. ని. సభియసుత్తం) ఆగతనయేన వేదితబ్బం. సభియో పన భగవతా తేసు పఞ్హేసు బ్యాకతేసు పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౬.౨౭-౩౧) –

‘‘కకుసన్ధస్స మునినో, బ్రాహ్మణస్స వుసీమతో;

దివావిహారం వజతో, అక్కమనమదాసహం.

‘‘ఇమస్మింయేవ కప్పమ్హి, యం దానమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, అక్కమనస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహా పన హుత్వా దేవదత్తే సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమన్తే దేవదత్తపక్ఖికానం భిక్ఖూనం ఓవాదం దేన్తో –

౨౭౫.

‘‘పరే చ న విజానన్తి, మయమేత్థ యమామసే;

యే చ తత్థ విజానన్తి, తతో సమ్మన్తి మేధగా.

౨౭౬.

‘‘యదా చ అవిజానన్తా, ఇరియన్త్యమరా వియ;

విజానన్తి చ యే ధమ్మం, ఆతురేసు అనాతురా.

౨౭౭.

‘‘యం ¶ కిఞ్చి సిథిలం కమ్మం, సంకిలిట్ఠఞ్చ యం వతం;

సఙ్కస్సరం బ్రహ్మచరియం, న తం హోతి మహప్ఫలం.

౨౭౮.

‘‘యస్స సబ్రహ్మచారీసు, గారవో నూపలబ్భతి;

ఆరకా హోతి సద్ధమ్మా, నభం పుథవియా యథా’’తి. –

చతూహి గాథాహి ధమ్మం దేసేసి.

తత్థ ¶ పరేతి పణ్డితే ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞే – ‘‘అధమ్మం ధమ్మో’’తి ‘‘ధమ్మం అధమ్మో’’తిఆదిభేదకరవత్థుదీపనవసేన వివాదప్పసుతా పరే నామ. తే తత్థ వివాదం కరోన్తా ‘‘మయం యమామసే ఉపరమామ నస్సామ సతతం సమితం మచ్చుసన్తికం గచ్ఛామా’’తి న జానన్తి. యే చ తత్థ విజానన్తీతి యే తత్థ పణ్డితా – ‘‘మయం మచ్చుసమీపం గచ్ఛామా’’తి విజానన్తి. తతో సమ్మన్తి మేధగాతి ఏవఞ్హి తే జానన్తా యోనిసోమనసికారం ఉప్పాదేత్వా మేధగానం కలహానం వూపసమాయ పటిపజ్జన్తి. అథ నేసం తాయ పటిపత్తియా తే మేధగా సమ్మన్తి. అథ వా పరే చాతి యే సత్థు ఓవాదానుసాసనియా అగ్గహణేన సాసనతో బాహిరతాయ పరే, తే యావ ‘‘మయం మిచ్ఛాగాహం గహేత్వా ఏత్థ ఇధ లోకే ¶ సాసనస్స పటినిగ్గాహేన యమామసే వాయమామా’’తి న విజానన్తి, తావ వివాదా న వూపసమ్మన్తి, యదా పన తస్స గాహస్స విస్సజ్జనవసేన యే చ తత్థ తేసు వివాదప్పసుతేసు అధమ్మధమ్మాదికే అధమ్మధమ్మాదితో యథాభూతం విజానన్తి, తతో తేసం సన్తికా తే పణ్డితపురిసే నిస్సాయ వివాదసఙ్ఖాతా మేధగా సమ్మన్తీతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

యదాతి యస్మిం కాలే. అవిజానన్తాతి వివాదస్స వూపసమూపాయం, ధమ్మాధమ్మే వా యాథావతో అజానన్తా. ఇరియన్త్యమరా వియాతి అమరా వియ జరామరణం అతిక్కన్తా వియ ఉద్ధతా ఉన్నళా చపలా ముఖరా విప్పకిణ్ణవాచా హుత్వా వత్తన్తి చరన్తి విచరన్తి తదా వివాదో న వూపసమ్మతేవ. విజానన్తి చ యే ధమ్మం, ఆతురేసు అనాతురాతి యే పన సత్థు సాసనధమ్మం యథాభూతం జానన్తి, తే కిలేసరోగేన ఆతురేసు సత్తేసు అనాతురా నిక్కిలేసా అనీఘా విహరన్తి, తేసం వసేన వివాదో అచ్చన్తమేవ వూపసమ్మతీతి అధిప్పాయో.

యం ¶ కిఞ్చి సిథిలం కమ్మన్తి ఓలియిత్వా కరణేన సిథిలగాహం కత్వా సాథలిభావేన కతం యం కిఞ్చి కుసలకమ్మం. సంకిలిట్ఠన్తి వేసీఆదికే అగోచరే చరణేన, కుహనాదిమిచ్ఛాజీవేన వా సంకిలిట్ఠం వతసమాదానం. సఙ్కస్సరన్తి సఙ్కాహి సరితబ్బం, విహారే కిఞ్చి అసారుప్పం సుత్వా – ‘‘నూన అసుకేన కత’’న్తి పరేహి అసఙ్కితబ్బం, ఉపోసథకిచ్చాదీసు అఞ్ఞతరకిచ్చవసేన సన్నిపతితమ్పి సఙ్ఘం దిస్వా, ‘‘అద్ధా ఇమే మమ చరియం ఞత్వా మం ఉక్ఖిపితుకామా సన్నిపతితా’’తి ఏవం అత్తనో వా ఆసఙ్కాహి సరితం ఉసఙ్కితం పరిసఙ్కితం. న తం హోతీతి తం ఏవరూపం బ్రహ్మచరియం సమణధమ్మకరణం తస్స పుగ్గలస్స మహప్ఫలం న హోతి. తస్స అమహప్ఫలభావేనేవ పచ్చయదాయకానమ్పిస్స న మహప్ఫలం హోతి. తస్మా సల్లేఖవుత్తినా భవితబ్బం. సల్లేఖవుత్తినో చ వివాదస్స అవసరో ఏవ నత్థీతి అధిప్పాయో.

గారవో ¶ నూపలబ్భతీతి అనుసాసనియా అపదక్ఖిణగ్గాహిభావేన గరుకాతబ్బేసు సబ్రహ్మచారీసు యస్స పుగ్గలస్స గారవో గరుకరణం న విజ్జతి. ఆరకా హోతి సద్ధమ్మాతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో పటిపత్తిసద్ధమ్మతోపి పటివేధసద్ధమ్మతోపి దూరే హోతి, న హి తం గరూ సిక్ఖాపేన్తి, అసిక్ఖియమానో అనాదియన్తో న పటిపజ్జతి, అప్పటిపజ్జన్తో కుతో సచ్చాని పటివిజ్ఝిస్సతీతి. తేనాహ – ‘‘ఆరకా హోతి సద్ధమ్మా’’తి. యథా కిం? ‘‘నభం పుథవియా యథా’’తి యథా నభం ఆకాసం పుథవియా పథవీధాతుయా సభావతో దూరే. న కదాచి సమ్మిస్సభావో. తేనేవాహ –

‘‘నభఞ్చ ¶ దూరే పథవీ చ దూరే, పారం సముద్దస్స తదాహు దూరే;

తతో హవే దూరతరం వదన్తి, సతఞ్చ ధమ్మో అసతఞ్చ రాజా’’తి.(జా. ౨.౨౧.౪౧౪);

సభియత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. నన్దకత్థేరగాథావణ్ణనా

ధిరత్థూతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో నన్దకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే మహావిభవో సేట్ఠి హుత్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం భిక్ఖునోవాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా సతసహస్సగ్ఘనికేన వత్థేన భగవన్తం పూజేత్వా పణిధానమకాసి, సత్థు బోధిరుక్ఖే పదీపపూజఞ్చ పవత్తేతి. సో తతో పట్ఠాయ దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో కకుసన్ధస్స భగవతో కాలే కరవికసకుణో హుత్వా మధురకూజితం కూజన్తో సత్థారం పదక్ఖిణం అకాసి. అపరభాగే మయూరో హుత్వా అఞ్ఞతరస్స పచ్చేకబుద్ధస్స వసనగుహాయ ద్వారే పసన్నమానసో దివసే దివసే తిక్ఖత్తుం మధురవస్సితం వస్సి, ఏవం తత్థ తత్థ పుఞ్ఞాని కత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే సావత్థియం కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా నన్దకోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౬.౨౨-౨౬) –

‘‘పదుముత్తరబుద్ధస్స ¶ బోధియా పాదపుత్తమే;

పసన్నచిత్తో సుమనో, తయో ఉక్కే అధారయిం.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, సోహం ఉక్కమధారయిం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఉక్కదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహా పన హుత్వా విముత్తిసుఖేన వీతినామేన్తో సత్థారా భిక్ఖునీనం ఓవాదే ఆణత్తో ఏకస్మిం ఉపోసథదివసే పఞ్చ భిక్ఖునిసతాని ఏకోవాదేనేవ అరహత్తం పాపేసి. తేన నం భగవా భిక్ఖునోవాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. అథేకదివసం థేరం సావత్థియం పిణ్డాయ చరన్తం అఞ్ఞతరా పురాణదుతియికా ఇత్థీ కిలేసవసేన ఓలోకేత్వా హసి. థేరో తస్సా తం కిరియం దిస్వా సరీరస్స పటిక్కూలవిభావనముఖేన ధమ్మం కథేన్తో –

౨౭౯.

‘‘ధిరత్థు పూరే దుగ్గన్ధే, మారపక్ఖే అవస్సుతే;

నవసోతాని తే కాయే, యాని సన్దన్తి సబ్బదా.

౨౮౦.

‘‘మా ¶ ¶ పురాణం అమఞ్ఞిత్థో, మాసాదేసి తథాగతే;

సగ్గేపి తే న రజ్జన్తి, కిమఙ్గం పన మానుసే.

౨౮౧.

‘‘యే చ ఖో బాలా దుమ్మేధా, దుమ్మన్తీ మోహపారుతా;

తాదిసా తత్థ రజ్జన్తి, మారఖిత్తమ్హి బన్ధనే.

౨౮౨.

‘‘యేసం రాగో చ దోసో చ, అవిజ్జా చ విరాజితా;

తాదీ తత్థ న రజ్జన్తి, ఛిన్నసుత్తా అబన్ధనా’’తి. – గాథా అభాసి;

తత్థ ధీతి జిగుచ్ఛనత్థే నిపాతో, రత్థూతి ర-కారో పదసన్ధికరో, ధీ అత్థు తం జిగుచ్ఛామి తవ ధిక్కారో హోతూతి అత్థో. పూరేతిఆదీని తస్సా ధిక్కాతబ్బభావదీపనాని ఆమన్తనవచనాని. పూరేతి అతివియ జేగుచ్ఛేహి నానాకుణపేహి నానావిధఅసుచీహి సమ్పుణ్ణే. దుగ్గన్ధేతి కుణపపూరితత్తా ఏవ సభావదుగ్గన్ధే. మారపక్ఖేతి యస్మా విసభాగవత్థు అన్ధపుథుజ్జనానం అయోనిసోమనసికారనిమిత్తతాయ కిలేసమారం వడ్ఢేతి, దేవపుత్తమారస్స చ ఓతారం పవిట్ఠం దేతి. తస్మా మారస్స పక్ఖో హోతి. తేన వుత్తం ‘‘మారపక్ఖే’’తి. అవస్సుతేతి సబ్బకాలం కిలేసావస్సవనేన తహిం తహిం అసుచినిస్సన్దనేన చ అవస్సుతే. ఇదానిస్సా నవసోతాని తే కాయే, యాని సన్దన్తి సబ్బదాతి ‘‘అక్ఖిమ్హా అక్ఖిగూథకో’’తిఆదినా (సు. ని. ౧౯౯) వుత్తం అసుచినో అవస్సవనట్ఠానం దస్సేతి.

ఏవం ¶ పన నవఛిద్దం ధువస్సవం అసుచిభరితం కాయం యథాభూతం జానన్తీ మా పురాణం అమఞ్ఞిత్థోతి పురాణం అజాననకాలే పవత్తం హసితలపితం కీళితం మా మఞ్ఞి, ‘‘ఇదానిపి ఏవం పటిపజ్జిస్సతీ’’తి మా చిన్తేహి. మాసాదేసి తథాగతేతి యథా ఉపనిస్సయసమ్పత్తియా పురిమకా బుద్ధసావకా ఆగతా, యథా వా తే సమ్మాపటిపత్తియా గతా పటిపన్నా, యథా చ రూపారూపధమ్మానం తథలక్ఖణం తథధమ్మే చ అరియసచ్చాని ఆగతా అధిగతా అవబుద్ధా, తథా ఇమేపీతి ఏవం తథా ఆగమనాదిఅత్థేన తథాగతే అరియసావకే పకతిసత్తే వియ అవఞ్ఞాయ కిలేసవసేన చ ¶ ఉపసఙ్కమమానా మాసాదేసి. అనాసాదేతబ్బతాయ కారణమాహ. సగ్గేపి తే న రజ్జన్తి, కిమఙ్గం పన మానుసేతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేనాపి అక్ఖానేన పరియోసాపేతుం అసక్కుణేయ్యసుఖే సగ్గేపి తే సావకబుద్ధా న రజ్జన్తి, సఙ్ఖారేసు ఆదీనవస్స సుపరిదిట్ఠత్తా రాగం న జనేన్తి, కిమఙ్గం పన మీళ్హరాసిసదిసే మానుసే కామగుణే, తత్థ న రజ్జన్తీతి వత్తబ్బమేవ నత్థి.

యే చ ఖోతి యే పన బాల్యప్పయోగతో బాలా, ధమ్మోజపఞ్ఞాయ అభావతో దుమ్మేధా, అసుభే సుభానుపస్సనేన దుచిన్తితచిన్తితాయ దుమ్మన్తీ, మోహేన అఞ్ఞాణేన సబ్బసో పటిచ్ఛాదితచిత్తతాయ మోహపారుతా ¶ తాదిసా తథారూపా అన్ధపుథుజ్జనా, తత్థ తస్మిం ఇత్థిసఞ్ఞితే, మారఖిత్తమ్హి బన్ధనే మారేన ఓడ్డితే మారపాసే, రజ్జన్తి రత్తా గిద్ధా గధితా ముచ్ఛితా అజ్ఝోపన్నా తిట్ఠన్తి.

విరాజితాతి యేసం పన ఖీణాసవానం తేలఞ్జనరాగో వియ దుమ్మోచనీయసభావో రాగో సపత్తో వియ లద్ధోకాసో దుస్సనసభావో దోసో అఞ్ఞాణసభావా అవిజ్జా చ అరియమగ్గవిరాగేన సబ్బసో విరాజితా పహీనా సముచ్ఛిన్నా, తాదిసా అగ్గమగ్గసత్థేన ఛిన్నభవనేత్తిసుత్తా తతో ఏవ కత్థచిపి బన్ధనాభావతో అబన్ధనా తత్థ తస్మిం యథావుత్తే మారపాసే న రజ్జన్తి. ఏవం థేరో తస్సా ఇత్థియా ధమ్మం కథేత్వా గతో.

నన్దకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. జమ్బుకత్థేరగాథావణ్ణనా

పఞ్చపఞ్ఞాసాతిఆదికా ఆయస్మతో జమ్బుకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో తిస్సస్స భగవతో కాలే కులగేహే ¶ నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థు సమ్మాసమ్బోధిం సద్దహన్తో బోధిరుక్ఖం వన్దిత్వా బీజనేన పూజేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో కస్సపస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సాసనే పబ్బజిత్వా అఞ్ఞతరేన ఉపాసకేన కారితే ఆరామే ఆవాసికో హుత్వా విహరతి తేన ¶ ఉపట్ఠీయమానో. అథేకదివసం ఏకో ఖీణాసవత్థేరో లూఖచీవరధరో కేసోహరణత్థం అరఞ్ఞతో గామాభిముఖో ఆగచ్ఛతి, తం దిస్వా సో ఉపాసకో ఇరియాపథే పసీదిత్వా కప్పకేన కేసమస్సూని ఓహారాపేత్వా పణీతభోజనం భోజేత్వా సున్దరాని చీవరాని దత్వా ‘‘ఇధేవ, భన్తే, వసథా’’తి వసాపేతి. తం దిస్వా ఆవాసికో ఇస్సామచ్ఛేరపకతో ఖీణాసవత్థేరం ఆహ – ‘‘వరం తే, భిక్ఖు, ఇమినా పాపుపాసకేన ఉపట్ఠీయమానస్స ఏవం ఇధ వసనతో అఙ్గులీహి కేసే లుఞ్చిత్వా అచేలస్స సతో గూథముత్తాహారజీవన’’న్తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా తావదేవ వచ్చకుటిం పవిసిత్వా పాయాసం వడ్ఢేన్తో వియ హత్థేన గూథం వడ్ఢేత్వా వడ్ఢేత్వా యావదత్థం ఖాది, ముత్తఞ్చ పివి. ఇమినా నియామేన యావతాయుకం ఠత్వా కాలఙ్కత్వా నిరయే పచ్చిత్వా పున గూథముత్తాహారో వసిత్వా తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన మనుస్సేసు ఉప్పన్నోపి పఞ్చ జాతిసతాని నిగణ్ఠో హుత్వా గూథభక్ఖో అహోసి.

పున ¶ ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మనుస్సయోనియం నిబ్బత్తమానోపి అరియూపవాదబలేన దుగ్గతకూలే నిబ్బత్తిత్వా థఞ్ఞం వా ఖీరం వా సప్పిం వా పాయమానో, తం ఛడ్డేత్వా ముత్తమేవ పివతి, ఓదనం భోజియమానో, తం ఛడ్డేత్వా గూథమేవ ఖాదతి, ఏవం గూథముత్తపరిభోగేన వడ్ఢన్తో వయప్పత్తోపి తదేవ పరిభుఞ్జతి. మనుస్సా తతో వారేతుం అసక్కోన్తా పరిచ్చజింసు. సో ఞాతకేహి పరిచ్చత్తో నగ్గపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా న న్హాయతి, రజోజల్లధరో కేసమస్సూని లుఞ్చిత్వా అఞ్ఞే ఇరియాపథే పటిక్ఖిపిత్వా ఏకపాదేన తిట్ఠతి, నిమన్తనం న సాదియతి, మాసోపవాసం అధిట్ఠాయ పుఞ్ఞత్థికేహి దిన్నం భోజనం మాసే మాసే ఏకవారం కుసగ్గేన గహేత్వా దివా జివ్హగ్గేన లేహతి, రత్తియం పన ‘‘అల్లగూథం సప్పాణక’’న్తి అఖాదిత్వా సుక్ఖగూథమేవ ఖాదతి, ఏవం కరోన్తస్స పఞ్చపఞ్ఞాసవస్సాని వీతివత్తాని మహాజనో ‘‘మహాతపో పరమప్పిచ్ఛో’’తి మఞ్ఞమానో తన్నిన్నో తప్పోణో అహోసి.

అథ భగవా తస్స హదయబ్భన్తరే ఘటే పదీపం వియ అరహత్తూపనిస్సయం పజ్జలన్తం దిస్వా సయమేవ తత్థ గన్త్వా ధమ్మం దేసేత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా, ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాయ లద్ధూపసమ్పదం విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాపేసి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన ధమ్మపదే ¶ ‘‘మాసే మాసే కుసగ్గేనా’’తి గాథావణ్ణనాయ (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.జమ్బుకత్థేరవత్థు) వుత్తనయేన ¶ వేదితబ్బో. అరహత్తే పన పతిట్ఠితో పరినిబ్బానకాలే ‘‘ఆదితో మిచ్ఛా పటిపజ్జిత్వాపి సమ్మాసమ్బుద్ధం నిస్సాయ సావకేన అధిగన్తబ్బం మయా అధిగత’’న్తి దస్సేన్తో –

౨౮౩.

‘‘పఞ్చపఞ్ఞాసవస్సాని, రజోజల్లమధారయిం;

భుఞ్జన్తో మాసికం భత్తం, కేసమస్సుం అలోచయిం.

౨౮౪.

‘‘ఏకపాదేన అట్ఠాసిం, ఆసనం పరివజ్జయిం;

సుక్ఖగూథాని చ ఖాదిం, ఉద్దేసఞ్చ న సాదియిం.

౨౮౫.

‘‘ఏతాదిసం కరిత్వాన, బహుం దుగ్గతిగామినం;

వుయ్హమానో మహోఘేన, బుద్ధం సరణమాగమం.

౨౮౬.

‘‘సరణగమనం పస్స, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

ఇమా చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ పఞ్చపఞ్ఞాసవస్సాని, రజోజల్లమధారయిన్తి నగ్గపబ్బజ్జూపగమనేన న్హానపటిక్ఖేపతో పఞ్చాధికాని పఞ్ఞాసవస్సాని సరీరే లగ్గం ఆగన్తుకరేణుసఙ్ఖాతం రజో, సరీరమలసఙ్ఖాతం జల్లఞ్చ కాయేన ధారేసిం. భుఞ్జన్తో మాసికం భత్తన్తి రత్తియం గూథం ఖాదన్తో లోకవఞ్చనత్థం మాసోపవాసికో నామ హుత్వా పుఞ్ఞత్థికేహి దిన్నం భోజనం మాసే మాసే ఏకవారం జివ్హగ్గే పఠనవసేన భుఞ్జన్తో అలోచయిన్తి తాదిసచ్ఛారికాపక్ఖేపేన సిథిలమూలం కేసమస్సుం అఙ్గులీహి లుఞ్చాపేసిం.

ఏకపాదేన ¶ అట్ఠాసిం, ఆసనం పరివజ్జయిన్తి సబ్బేన సబ్బం ఆసనం నిసజ్జం పరివజ్జేసిం, తిట్ఠన్తో చ ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా ఏకేనేవ పాదేన అట్ఠాసిం. ఉద్దేసన్తి నిమన్తనం. ఉదిస్సకతన్తి కేచి. న సాదియిన్తి న సమ్పటిచ్ఛిం పటిక్ఖిపిన్తి అత్థో.

ఏతాదిసం కరిత్వాన, బహుం దుగ్గతిగామినన్తి ఏతాదిసం ఏవరూపం విపాకనిబ్బత్తనకం దుగ్గతిగామినం బహుం పాపకమ్మం పురిమజాతీసు ఇధ చ కత్వా ఉప్పాదేత్వా. వుయ్హమానో ¶ మహోఘేనాతి కామోఘాదినా మహతా ఓఘేన విసేసతో దిట్ఠోఘేన అపాయసముద్దం పతిఆకడ్ఢియమానో, బుద్ధం సరణమాగమన్తి తాదిసేన పుఞ్ఞకమ్మచ్ఛిద్దేన కిచ్ఛేన మనుస్సత్తభావం లభిత్వా ఇదాని పుఞ్ఞబలేన బుద్ధం ‘‘సరణ’’న్తి ఆగమాసిం, ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా’’తి అవేచ్చపసాదేన సత్థరి పసీదిం. సరణగమనం పస్స, పస్స ధమ్మసుధమ్మతన్తి ఆయతనగతం మమ సరణగమనం పస్స, పస్స సాసనధమ్మస్స ¶ చ సుధమ్మతం యోహం తథామిచ్ఛాపటిపన్నోపి ఏకోవాదేనేవ సత్థారా ఏదిసం సమ్పత్తిం సమ్పాపితో. ‘‘తిస్సో విజ్జా’’తిఆదినా తం సమ్పత్తిం దస్సేతి తేనాహ (అప. థేర ౨.౪౬.౧౭-౨౧) –

‘‘తిస్సస్సాహం భగవతో, బోధిరుక్ఖమవన్దియం;

పగ్గయ్హ బీజనిం తత్థ, సీహాసనమబీజహం.

‘‘ద్వేనవుతే ఇతో కప్పే, సీహాసనమబీజహం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బీజనాయ ఇదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

జమ్బుకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. సేనకత్థేరగాథావణ్ణనా

స్వాగతం వతాతిఆదికా ఆయస్మతో సేనకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో సిఖిస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థారం దిస్వా పసన్నమానసో మోరహత్థేన భగవన్తం పూజేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా ఉరువేలకస్సపత్థేరస్స భగినియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి, సేనకోతిస్స నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో బ్రాహ్మణానం విజ్జాసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం గతో ఘరావాసం వసతి. తేన చ సమయేన మహాజనో సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే ఫగ్గునమాసే ఉత్తరఫగ్గుననక్ఖత్తే ఉస్సవం అనుభవన్తో గయాయం తిత్థాభిసేకం కరోతి. తేన తం ఉస్సవం ¶ ‘‘గయాఫగ్గూ’’తి వదన్తి. అథ భగవా తాదిసే ఉస్సవదివసే వేనేయ్యానుకమ్పాయ గయాతిత్థసమీపే విహరతి, మహాజనోపి తిత్థాభిసేకాధిప్పాయేన తతో ¶ తతో తం ఠానం ఉపగచ్ఛతి. తస్మిం ఖణే సేనకోపి తిత్థాభిసేకత్థం తం ఠానం ఉపగతో సత్థారం ధమ్మం దేసేన్తం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౬.౯-౧౬) –

‘‘మోరహత్థం ¶ గహేత్వాన, ఉపేసిం లోకనాయకం;

పసన్నచిత్తో సుమనో, మోరహత్థమదాసహం.

‘‘ఇమినా మోరహత్థేన, చేతనాపణిధీహి చ;

నిబ్బాయింసు తయో అగ్గీ, లభామి విపులం సుఖం.

‘‘అహో బుద్ధో అహో ధమ్మో, అహో నో సత్థుసమ్పదా;

దత్వానహం మోరహత్థం, లభామి విపులం సుఖం.

‘‘తియగ్గీ నిబ్బుతా మయ్హం, భవా సబ్బే సమూహతా;

సబ్బాసవా పరిక్ఖీణా, నత్థి దాని పునబ్భవో.

‘‘ఏకతింసే ఇతో కప్పే, యం దానమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, మోరహత్థస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా సఞ్జాతసోమనస్సో ఉదానవసేన –

౨౮౭.

‘‘స్వాగతం వత మే ఆసి, గయాయం గయఫగ్గుయా;

యం అద్దసాసిం సమ్బుద్ధం, దేసేన్తం ధమ్మముత్తమం.

౨౮౮.

‘‘మహప్పభం గణాచరియం, అగ్గపత్తం వినాయకం;

సదేవకస్స లోకస్స, జినం అతులదస్సనం.

౨౮౯.

‘‘మహానాగం మహావీరం, మహాజుతిమనాసవం;

సబ్బాసవపరిక్ఖీణం, సత్థారమకుతోభయం.

౨౯౦.

‘‘చిరసఙ్కిలిట్ఠం ¶ వత మం, దిట్ఠిసన్దానబన్ధితం;

విమోచయి సో భగవా, సబ్బగన్థేహి సేనక’’న్తి. –

చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ స్వాగతం వత మే ఆసీతి మయా సుట్ఠు ఆగతం వత ఆసి. మమ వా సున్దరం వత ఆగమనం ఆసి. గయాయన్తి గయాతిత్థసమీపే. గయఫగ్గుయాతి ‘‘గయాఫగ్గూ’’తి లద్ధవోహారే ఫగ్గునమాసస్స ఉత్తరఫగ్గునీనక్ఖత్తే. ‘‘య’’న్తిఆది స్వాగతభావస్స కారణదస్సనం. తత్థ యన్తి యస్మా. అద్దసాసిన్తి అద్దక్ఖిం. సమ్బుద్ధన్తి సమ్మా సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్బుద్ధం. దేసేన్తం ధమ్మముత్తమన్తి ఉత్తమం అగ్గం సబ్బసేట్ఠం ఏకన్తనియ్యానికం ధమ్మం వేనేయ్యజ్ఝాసయానురూపం భాసన్తం.

మహప్పభన్తి మహతియా సరీరప్పభాయ ఞాణప్పభాయ చ సమన్నాగతం. గణాచరియన్తి భిక్ఖుపరిసాదీనం గణానం ఉత్తమేన దమథేన ఆచారసిక్ఖాపనేన గణాచరియం. అగ్గభూతానం సీలాదీనం ¶ గుణానం అధిగమేన అగ్గప్పత్తం. దేవమనుస్సాదీనం పరమేన వినయేన వినయనతో, సయం నాయకరహితత్తా చ వినాయకం. కేనచి అనభిభూతో హుత్వా సకలం లోకం అభిభవిత్వా ఠితత్తా, పఞ్చన్నమ్పి మారానం జితత్తా చ సదేవకస్స లోకస్స జినం సదేవకే లోకే అగ్గజినం, బాత్తింసవరమహాపురిసలక్ఖణఅసీతిఅనుబ్యఞ్జనాదిపటిమణ్డితరూపకాయతాయ దసబలచతువేసారజ్జాదిగుణపటిమణ్డితధమ్మకాయతాయ చ ¶ సదేవకేన లోకేన అపరిమేయ్యదస్సనతాయ అసదిసదస్సనతాయ చ అతులదస్సనం.

గతిబలపరక్కమాదిసమ్పత్తియా మహానాగసదిసత్తా, నాగేసుపి ఖీణాసవేసు మహానుభావతాయ చ మహానాగం. మారసేనావిమథనతో మహావిక్కన్తతాయ చ మహావీరం. మహాజుతిన్తి మహాపతాపం మహాతేజన్తి అత్థో. నత్థి ఏతస్స చత్తారోపి ఆసవాతి అనాసవం. సబ్బే ఆసవా సవాసనా పరిక్ఖీణా ఏతస్సాతి సబ్బాసవపరిక్ఖీణం. కామం సావకబుద్ధా పచ్చేకబుద్ధా చ ఖీణాసవావ, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధా ఏవ పన సవాసనే ఆసవే ఖేపేన్తీతి దస్సనత్థం ‘‘అనాసవ’’న్తి వత్వా పున ‘‘సబ్బాసవపరిక్ఖీణ’’న్తి వుత్తం. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బే ఆసవా సవాసనా పరిక్ఖీణా ఏతస్సాతి సబ్బాసవపరిక్ఖీణ’’న్తి. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం వేనేయ్యానం అనుసాసనతో సత్థారం, చతువేసారజ్జవిసారదతాయ కుతోచిపి ¶ భయాభావతో అకుతోభయం, ఏవరూపం సమ్మాసమ్బుద్ధం యం యస్మా అద్దసాసిం, తస్మా స్వాగతం వత మే ఆసీతి యోజనా.

ఇదాని సత్థు దస్సనేన అత్తనా లద్ధగుణం దస్సేన్తో చతుత్థం గాథమాహ. తస్సత్థో – కఞ్జియపుణ్ణలాబు వియ తక్కభరితచాటి వియ వసాపీతపిలోతికా వియ చ సంకిలేసవత్థూహి అనమతగ్గే సంసారే చిరకాలం సంకిలిట్ఠం. గద్దులబన్ధితం వియ థమ్భే సారమేయం సక్కాయథమ్భే దిట్ఠిసన్దానేన, దిట్ఠిబన్ధనేన బన్ధితం బద్ధం, తతో విమోచేన్తో చ అభిజ్ఝాదీహి సబ్బగన్థే హి మం సేనకం అరియమగ్గహత్థేన, విమోచయి వత సో భగవా మయ్హం సత్థాతి భగవతి అభిప్పసాదం పవేదేతి.

సేనకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సమ్భూతత్థేరగాథావణ్ణనా

యో దన్ధకాలేతిఆదికా ఆయస్మతో సమ్భూతత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని కరోన్తో బుద్ధసుఞ్ఞే లోకే చన్దభాగాయ నదియా ¶ తీరే కిన్నరయోనియం నిబ్బత్తో. ఏకదివసం అఞ్ఞతరం పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా పసన్నమానసో వన్దిత్వా కతఞ్జలీ అజ్జునపుప్ఫేహి పూజం అకాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా సమ్భూతోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో భగవతో పరినిబ్బానస్స పచ్ఛా ధమ్మభణ్డాగారికస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తో ¶ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౨.౨౮-౩౬) –

‘‘చన్దభాగానదీతీరే, అహోసిం కిన్నరో తదా;

అద్దసం విరజం బుద్ధం, సయమ్భుం అపరాజితం.

‘‘పసన్నచిత్తో సుమనో, వేదజాతో కతఞ్జలీ;

గహేత్వా అజ్జునం పుప్ఫం, సయమ్భుం అభిపూజయిం.

‘‘తేన కమ్మేన సుకతేన, చేతనాపణిధీహి చ;

జహిత్వా కిన్నరం దేహం, తావతింసమగచ్ఛహం.

‘‘ఛత్తిసక్ఖత్తుం ¶ దేవిన్దో, దేవరజ్జమకారయిం;

దసక్ఖత్తుం చక్కవత్తీ, మహారజ్జమకారయిం.

‘‘పదేసరజ్జం విపులం, గణనాతో అసఙ్ఖియం;

సుఖేత్తే వప్పితం బీజం, సయమ్భుమ్హి అహో మమ.

‘‘కుసలం విజ్జతే మయ్హం, పబ్బజిం అనగారియం;

పూజారహో అహం అజ్జ, సక్యపుత్తస్స సాసనే.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా విముత్తిసుఖేన విహరన్తో వస్ససతపరినిబ్బుతే భగవతి వేసాలికేసు వజ్జిపుత్తకేసు దస వత్థూని పగ్గయ్హ ఠితేసు కాకణ్డకపుత్తేన యసత్థేరేన ఉస్సాహితేహి సత్తసతేహి ఖీణాసవేహి తం దిట్ఠిం భిన్దిత్వా సద్ధమ్మం పగ్గణ్హన్తేహి ధమ్మవినయసఙ్గహే కతే తేసం వజ్జిపుత్తకానం ఉద్ధమ్మఉబ్బినయదీపనే ధమ్మసంవేగేన థేరో –

౨౯౧.

‘‘యో దన్ధకాలే తరతి, తరణీయే చ దన్ధయే;

అయోనిసంవిధానేన, బాలో దుక్ఖం నిగచ్ఛతి.

౨౯౨.

‘‘తస్సత్థా పరిహాయన్తి, కాళపక్ఖేవ చన్దిమా;

ఆయసక్యఞ్చ పప్పోతి, మిత్తేహి చ విరుజ్ఝతి.

౨౯౩.

‘‘యో ¶ దన్ధకాలే దన్ధేతి, తరణీయే చ తారయే;

యోనిసో సంవిధానేన, సుఖం పప్పోతి పణ్డితో.

౨౯౪.

‘‘తస్సత్థా పరిపూరేన్తి, సుక్కపక్ఖేవ చన్దిమా;

యసో కిత్తిఞ్చ పప్పోతి, మిత్తేహి న విరుజ్ఝతీ’’తి. –

ఇమా గాథా భణన్తో అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

తత్థ యో దన్ధకాలే తరతీతి కిస్మిఞ్చి కత్తబ్బవత్థుస్మిం – ‘‘కప్పతి ను ఖో, న ను ఖో కప్పతీ’’తి వినయకుక్కుచ్చే ఉప్పన్నే యావ వియత్తం వినయధరం పుచ్ఛిత్వా తం కుక్కుచ్చం న వినోదేతి, తావ దన్ధకాలే తస్స కిచ్చస్స దన్ధాయితబ్బసమయే తరతి మద్దిత్వా వీతిక్కమం కరోతి. తరణీయే చ దన్ధయేతి గహట్ఠస్స తావ సరణగమనసీలసమాదానాదికే, పబ్బజితస్స వత్తపటివత్తకరణాదికే ¶ సమథవిపస్సనానుయోగే చ తరితబ్బే సమ్పత్తే సీఘం తం కిచ్చం అననుయుఞ్జిత్వా – ‘‘ఆగమనమాసే పక్ఖే వా కరిస్సామీ’’తి దన్ధాయేయ్య, తం కిచ్చం అకరోన్తోవ కాలం వీతినామేయ్య. అయోనిసంవిధానేనాతి ఏవం దన్ధాయితబ్బే తరన్తో తరితబ్బే చ దన్ధాయన్తో అనుపాయసంవిధానేన ఉపాయసంవిధానాభావేన బాలో, మన్దబుద్ధికో పుగ్గలో, సమ్పతి ఆయతిఞ్చ దుక్ఖం అనత్థం పాపుణాతి.

తస్సత్థా పరిహాయన్తీతి తస్స తథారూపస్స పుగ్గలస్స దిట్ఠధమ్మికాదిభేదా అత్థా కాళపక్ఖే చన్దిమా వియ, పరిహాయన్తి దివసే ¶ దివసే పరిక్ఖయం పరియాదానం గచ్ఛన్తి. ‘‘అసుకో పుగ్గలో అస్సద్ధో అప్పసన్నో కుసీతో హీనవీరియో’’తిఆదినా. ఆయసక్యం విఞ్ఞూహి గరహితబ్బతం పప్పోతి పాపుణాతి. మిత్తేహి చ విరుజ్ఝతీతి ‘‘ఏవం పటిపజ్జ, మా ఏవం పటిపజ్జా’’తి ఓవాదదాయకేహి కల్యాణమిత్తేహి ‘‘అవచనీయా మయ’’న్తి ఓవాదస్స అనాదానేనేవ విరుద్ధో నామ హోతి.

సేసగాథాద్వయస్స వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో. కేచి పనేత్థ – ‘‘తరతి దన్ధయే’’తిపదానం అత్థభావేన భావనాచిత్తస్స పగ్గహనిగ్గహే ఉద్ధరన్తి. తం పచ్ఛిమగాథాసు యుజ్జతి. పురిమా హి ద్వే గాథా పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ చరితబ్బం సమణధమ్మం అకత్వా కుక్కుచ్చపకతతాయ దస వత్థూని దీపేత్వా సఙ్ఘేన నిక్కడ్ఢితే వజ్జిపుత్తకే సన్ధాయ థేరేన వుత్తా. పచ్ఛిమా పన అత్తసదిసే సమ్మా పటిపన్నే సకత్థం నిప్ఫాదేత్వా ఠితేతి.

సమ్భూతత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. రాహులత్థేరగాథావణ్ణనా

ఉభయేనాతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో రాహులత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సిక్ఖాకామానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా ¶ సయమ్పి తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా సేనాసనవిసోధనవిజ్జోతనాదికం ఉళారం పుఞ్ఞం కత్వా పణిధానమకాసి. సో తతో చవిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే అమ్హాకం బోధిసత్తం పటిచ్చ యసోధరాయ దేవియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా రాహులోతి లద్ధనామో మహతా ఖత్తియపరివారేన వడ్ఢి, తస్స పబ్బజ్జావిధానం ఖన్ధకే (మహావ. ౧౦౫) ఆగతమేవ. సో పబ్బజిత్వా సత్థు సన్తికే అనేకేహి సుత్తపదేహి సులద్ధోవాదో పరిపక్కఞాణో విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౨.౬౮-౮౫) –

‘‘పదుముత్తరస్స భగవతో, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

సత్తభూమమ్హి పాసాదే, ఆదాసం సన్థరిం అహం.

‘‘ఖీణాసవసహస్సేహి, పరికిణ్ణో మహాముని;

ఉపాగమి గన్ధకుటిం, ద్విపదిన్దో నరాసభో.

‘‘విరోచేన్తో గన్ధకుటిం, దేవదేవో నరాసభో;

భిక్ఖుసఙ్ఘే ఠితో సత్థా, ఇమా గాథా అభాసథ.

‘‘యేనాయం జోతితా సేయ్యా, ఆదాసోవ సుసన్థతో;

తమహం కిత్తయిస్సామి, సుణాథ మమ భాసతో.

‘‘సోణ్ణమయా రూపిమయా, అథో వేళురియామయా;

నిబ్బత్తిస్సన్తి పాసాదా, యే కేచి మనసో పియా.

‘‘చతుసట్ఠిక్ఖత్తుం దేవిన్దో, దేవరజ్జం కరిస్సతి;

సహస్సక్ఖత్తుం చక్కవత్తీ, భవిస్సతి అనన్తరా.

‘‘ఏకవీసతికప్పమ్హి, విమలో నామ ఖత్తియో;

చాతురన్తో విజితావీ, చక్కవత్తీ భవిస్సతి.

‘‘నగరం రేణువతీ నామ, ఇట్ఠకాహి సుమాపితం;

ఆయామతో తీణి సతం, చతురస్ససమాయుతం.

‘‘సుదస్సనో నామ పాసాదో, విస్సకమ్మేన మాపితో;

కూటాగారవరూపేతో, సత్తరతనభూసితో.

‘‘దససద్దావివిత్తం ¶ తం, విజ్జాధరసమాకులం;

సుదస్సనంవ నగరం, దేవతానం భవిస్సతి.

‘‘పభా ¶ నిగ్గచ్ఛతే తస్స, ఉగ్గచ్ఛన్తేవ సూరియే;

విరోచేస్సతి తం నిచ్చం, సమన్తా అట్ఠయోజనం.

‘‘కప్పసతసహస్సమ్హి, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘తుసితా సో చవిత్వాన, సుక్కమూలేన చోదితో;

గోతమస్స భగవతో, అత్రజో సో భవిస్సతి.

‘‘సచేవసేయ్య అగారం, చక్కవత్తీ భవేయ్య సో;

అట్ఠానమేతం యం తాదీ, అగారే రతిమజ్ఝగా.

‘‘నిక్ఖమిత్వా అగారమ్హా, పబ్బజిస్సతి సుబ్బతో;

రాహులో నామ నామేన, అరహా సో భవిస్సతి.

‘‘కికీవ అణ్డం రక్ఖేయ్య, చామరీ వియ వాలధిం;

నిపకో సీలసమ్పన్నో, మమం రక్ఖి మహాముని.

‘‘తస్సాహం ధమ్మమఞ్ఞాయ, విహాసిం సాసనే రతో;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, విహరామి అనాసవో.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౨౯౫.

‘‘ఉభయేనేవ ¶ సమ్పన్నో, రాహులభద్దోతి మం విదూ;

యఞ్చమ్హి పుత్తో బుద్ధస్స, యఞ్చ ధమ్మేసు చక్ఖుమా.

౨౯౬.

‘‘యఞ్చ మే ఆసవా ఖీణా, యఞ్చ నత్థి పునబ్భవో;

అరహా దక్ఖిణేయ్యోమ్హి, తేవిజ్జో అమతద్దసో.

౨౯౭.

‘‘కామన్ధా జాలపచ్ఛన్నా, తణ్హాఛదనఛాదితా;

పమత్తబన్ధునా బద్ధా, మచ్ఛావ కుమినాముఖే.

౨౯౮.

‘‘తం ¶ కామం అహముజ్ఝిత్వా, ఛేత్వా మారస్స బన్ధనం;

సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, సీతిభూతోస్మి నిబ్బుతో’’తి. –

చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ ఉభయేనేవ సమ్పన్నోతి జాతిసమ్పదా, పటిపత్తిసమ్పదాతి ఉభయసమ్పత్తియాపి సమ్పన్నో సమన్నాగతో. రాహులభద్దోతి మం విదూతి ‘‘రాహులభద్దో’’తి మం సబ్రహ్మచారినో సఞ్జానన్తి. తస్స హి ¶ జాతసాసనం సుత్వా బోధిసత్తేన ‘‘రాహు జాతో, బన్ధనం జాత’’న్తి వుత్తవచనం ఉపాదాయ సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘రాహులో’’తి నామం గణ్హి. తత్థ ఆదితో పితరా వుత్తపరియాయమేవ గహేత్వా ఆహ – ‘‘రాహులభద్దోతి మం విదూ’’తి. భద్దోతి చ పసంసావచనమేతం.

ఇదాని తం ఉభయసమ్పత్తిం దస్సేతుం ‘‘యఞ్చమ్హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యన్తి యస్మా. చ-సద్దో సముచ్చయత్థో. అమ్హి పుత్తో బుద్ధస్సాతి సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఓరసపుత్తో అమ్హి. ధమ్మేసూతి లోకియేసు లోకుత్తరేసు చ ధమ్మేసు, చతుసచ్చధమ్మేసూతి అత్థో. చక్ఖుమాతి మగ్గపఞ్ఞాచక్ఖునా చక్ఖుమా చ అమ్హీతి యోజేతబ్బం.

పున అపరాపరేహిపి పరియాయేహి అత్తని ఉభయసమ్పత్తిం దస్సేతుం – ‘‘యఞ్చ మే ఆసవా ఖీణా’’తి గాథమాహ. తత్థ దక్ఖిణేయ్యోతి దక్ఖిణారహో. అమతద్దసోతి నిబ్బానస్స దస్సావీ. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఇదాని యాయ విజ్జాసమ్పత్తియా చ విముత్తిసమ్పత్తియా చ అభావేన సత్తకాయో కుమినే బన్ధమచ్ఛా వియ సంసారే పరివత్తతి, తం ఉభయసమ్పత్తిం అత్తని దస్సేతుం ‘‘కామన్ధా’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ కామేహి కామేసు వా అన్ధాతి కామన్ధా. ‘‘ఛన్దో రాగో’’తిఆదివిభాగేహి (చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮) కిలేసకామేహి రూపాదీసు వత్థుకామేసు అనాదీనవదస్సితాయ అన్ధీకతా. జాలపచ్ఛన్నాతి సకలం భవత్తయం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠితేన విసత్తికాజాలేన పకారతో ఛన్నా పలిగుణ్ఠితా. తణ్హాఛదనఛాదితాతి తతో ఏవ తణ్హాసఙ్ఖాతేన ఛదనేన ఛాదితా నివుతా సబ్బసో పటికుజ్జితా. పమత్తబన్ధునా బద్ధా, మచ్ఛావ కుమినాముఖేతి కుమినాముఖే మచ్ఛబన్ధానం మచ్ఛపసిబ్బకముఖే బద్ధా మచ్ఛా వియ పమత్తబన్ధునా మారేన ¶ యేన ¶ కామబన్ధనేన బద్ధా ఇమే సత్తా తతో న నిగచ్ఛన్తి అన్తోబన్ధనగతావ హోన్తి.

తం తథారూపం కామం బన్ధనభూతం ఉజ్ఝిత్వా పుబ్బభాగపటిపత్తియా పహాయ కిలేసమారస్స బన్ధనం ఛేత్వా, పున అరియమగ్గసత్థేన అనవసేసతో సముచ్ఛిన్దిత్వా తతో ఏవ అవిజ్జాసఙ్ఖాతేన మూలేన సమూలం, కామతణ్హాదికం తణ్హం అబ్బుయ్హ ఉద్ధరిత్వా సబ్బకిలేసదరథపరిళాహాభావతో, సీతిభూతో సఉపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా నిబ్బుతో, అహం అస్మి హోమీతి అత్థో.

రాహులత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. చన్దనత్థేరగాథావణ్ణనా

జాతరూపేనాతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో చన్దనత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇతో ఏకతింసే కప్పే బుద్ధసుఞ్ఞే లోకే రుక్ఖదేవతా హుత్వా నిబ్బత్తో సుదస్సనం నామ పచ్చేకబుద్ధం పబ్బతన్తరే వసన్తం దిస్వా పసన్నమానసో కుటజపుప్ఫేహి పూజం అకాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం విభవసమ్పన్నే కులే నిబ్బత్తిత్వా చన్దనోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో ఘరావాసం వసన్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సోతాపన్నో అహోసి. సో ఏకం పుత్తం లభిత్వా ఘరావాసం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో సత్థారం వన్దితుం సావత్థిం ఆగతో సుసానే వసతి. తస్స ఆగతభావం సుత్వా పురాణదుతియికా అలఙ్కతపటియత్తా దారకం ఆదాయ మహతా పరివారేన థేరస్స సన్తికం గచ్ఛతి – ‘‘ఇత్థికుత్తాదీహి నం పలోభేత్వా ఉప్పబ్బాజేస్సామీ’’తి. థేరో తం ఆగచ్ఛన్తిం దూరతోవ దిస్వా ‘‘ఇదానిస్సా అవిసయో భవిస్సామీ’’తి యథారద్ధం విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా ఛళభిఞ్ఞో అహోసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౨.౩౭-౪౩) –

‘‘హిమవన్తస్సావిదూరే ¶ , వసలో నామ పబ్బతో;

బుద్ధో సుదస్సనో నామ, వసతే పబ్బతన్తరే.

‘‘పుప్ఫం హేమవన్తం మయ్హ, వేహాసం అగమాసహం;

తత్థద్దసాసిం సమ్బుద్ధం, ఓఘతిణ్ణమనాసవం.

‘‘పుప్ఫం కుటజమాదాయ, సిరే కత్వాన అఞ్జలిం;

బుద్ధస్స అభిరోపేసిం, సయమ్భుస్స మహేసినో.

‘‘ఏకతింసే ఇతో కప్పే, యం పుప్ఫమభిపూజయిం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

ఛళభిఞ్ఞో పన హుత్వా ఆకాసే ఠత్వా తస్సా ధమ్మం దేసేత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాపేత్వా సయం అత్తనా పుబ్బే వసితట్ఠానమేవ గతో. సహాయభిక్ఖూహి – ‘‘విప్పసన్నాని ఖో తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని, కచ్చి తయా సచ్చాని పటివిద్ధానీ’’తి పుట్ఠో –

౨౯౯.

‘‘జాతరూపేన సఞ్ఛన్నా, దాసీగణపురక్ఖతా;

అఙ్కేన పుత్తమాదాయ, భరియా మం ఉపాగమి.

౩౦౦.

‘‘తఞ్చ ¶ ¶ దిస్వాన ఆయన్తిం, సకపుత్తస్స మాతరం;

అలఙ్కతం సువసనం, మచ్చుపాసంవ ఓడ్డితం.

౩౦౧.

‘‘తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథ;

ఆదీనవో పాతురహు, నిబ్బిదా సమతిట్ఠథ.

౩౦౨.

‘‘తతో చిత్తం విముచ్చి మే, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

ఇమాహి గాథాహి అత్తనో పటిపత్తిం కథేన్తో అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

తత్థ జాతరూపేన సఞ్ఛన్నాతి జాతరూపమయేన సీసూపగాదిఅలఙ్కారేన అలఙ్కరణవసేన పటిచ్ఛాదితసరీరా, సబ్బాభరణభూసితాతి అత్థో. దాసీగణపురక్ఖతాతి యథారహం అలఙ్కతపటియత్తేన అత్తనో దాసిగణేన ¶ పురతో కతా పరివారితాతి అత్థో. అఙ్కేన పుత్తమాదాయాతి ‘‘అపి నామ పుత్తమ్పి దిస్వా గేహస్సితసాతో భవేయ్యా’’తి పుత్తం అత్తనో అఙ్కేన గహేత్వా.

ఆయన్తిన్తి ఆగచ్ఛన్తిం. సకపుత్తస్స మాతరన్తి మమ ఓరసపుత్తస్స జననిం, మయ్హం పురాణదుతియికన్తి అత్థో. సబ్బమిదం థేరో అత్తనో కామరాగసముచ్ఛేదం బహుమఞ్ఞన్తో వదతి. యోనిసో ఉదపజ్జథాతి ‘‘ఏవరూపాపి నామ సమ్పత్తి జరాబ్యాధిమరణేహి అభిభుయ్యతి, అహో సఙ్ఖారా అనిచ్చా అధువా అనస్సాసికా’’తి ఏవం యోనిసోమనసికారో ఉప్పజ్జి. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

చన్దనత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. ధమ్మికత్థేరగాథావణ్ణనా

ధమ్మో హవేతిఆదికా ఆయస్మతో ధమ్మికత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో సిఖిస్స భగవతో కాలే మిగలుద్దకో హుత్వా ఏకదివసం అరఞ్ఞాయతనే దేవపరిసాయ సత్థు ధమ్మం దేసేన్తస్స ‘‘ధమ్మో ఏసో వుచ్చతీ’’తి దేసనాయ నిమిత్తం గణ్హి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కోసలరట్ఠే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా ధమ్మికోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో జేతవనపటిగ్గహణే లద్ధప్పసాదో పబ్బజిత్వా అఞ్ఞతరస్మిం గామకావాసే ఆవాసికో హుత్వా విహరన్తో ¶ ఆగన్తుకానం భిక్ఖూనం వత్తావత్తేసు ఉజ్ఝానబహులో అక్ఖమో అహోసి. తేన భిక్ఖూ తం విహారం ఛడ్డేత్వా పక్కమింసు. సో ఏకకోవ అహోసి. విహారసామికో ఉపాసకో తం కారణం సుత్వా భగవతో తం పవత్తిం ఆరోచేసి. సత్థా తం భిక్ఖుం పక్కోసేత్వా తమత్థం పుచ్ఛిత్వా తేన ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి వుత్తే – ‘‘నాయం ఇదానేవ అక్ఖమో, పుబ్బేపి అక్ఖమో అహోసీ’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో రుక్ఖధమ్మం (జా. ౧.౧.౭౪) కథేత్వా ఉపరి తస్స ఓవాదం దేన్తో –

౩౦౩.

‘‘ధమ్మో ¶ ¶ హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం, ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతి;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ.

౩౦౪.

‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతిం.

౩౦౫.

‘‘తస్మా హి ధమ్మేసు కరేయ్య ఛన్దం, ఇతి మోదమానో సుగతేన తాదినా;

ధమ్మే ఠితా సుగతవరస్స సావకా, నీయన్తి ధీరా సరణవరగ్గగామినో.

౩౦౬.

‘‘విప్ఫోటితో గణ్డమూలో, తణ్హాజాలో సమూహతో;

సో ఖీణసంసారో న చత్థి కిఞ్చనం,

చన్దో యథా దోసినా పుణ్ణమాసియ’’న్తి. – చతస్సో గాథా అభాసి;

తత్థ ధమ్మోతి లోకియలోకుత్తరో సుచరితధమ్మో. రక్ఖతీతి అపాయదుక్ఖతో రక్ఖతి, సంసారదుక్ఖతో చ వివట్టూపనిస్సయభూతో రక్ఖతియేవ. ధమ్మచారిన్తి తం ధమ్మం చరన్తం పటిపజ్జన్తం. సుచిణ్ణోతి సుట్ఠు చిణ్ణో కమ్మఫలాని సద్దహిత్వా సక్కచ్చం చిత్తీకత్వా ఉపచితో. సుఖన్తి లోకియలోకుత్తరసుఖం. తత్థ లోకియం తావ కామావచరాదిభేదో ధమ్మో యథాసకం సుఖం దిట్ఠే వా ధమ్మే ఉపపజ్జే వా అపరే వా పరియాయే ఆవహతి నిప్ఫాదేతి, ఇతరం పన వివట్టూపనిస్సయే ఠత్వా చిణ్ణో పరమ్పరాయ ఆవహతీతి వత్తుం వట్టతి అనుపనిస్సయస్స తదభావతో. ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీతి ధమ్మచారీ పుగ్గలో ధమ్మే సుచిణ్ణే తంనిమిత్తం దుగ్గతిం న గచ్ఛతీతి ఏసో ధమ్మే సుచిణ్ణే ఆనిసంసో ఉద్రయోతి అత్థో.

యస్మా ¶ ధమ్మేనేవ సుగతిగమనం, అధమ్మేనేవ చ దుగ్గతిగమనం, తస్మా ‘‘ధమ్మో అధమ్మో’’తి ఇమే అఞ్ఞమఞ్ఞం అసంకిణ్ణఫలాతి దస్సేతుం ‘‘న హి ధమ్మో’’తిఆదినా దుతియం గాథమాహ. తత్థ అధమ్మోతి ధమ్మపటిపక్ఖో దుచ్చరితం. సమవిపాకినోతి సదిసవిపాకా సమానఫలా.

తస్మాతి ¶ యస్మా ధమ్మాధమ్మానం అయం యథావుత్తో విపాకభేదో, తస్మా. ఛన్దన్తి కత్తుకమ్యతాఛన్దం. ఇతి మోదమానో సుగతేన తాదినాతి ఇతి ఏవం వుత్తప్పకారేన ఓవాదదానేన సుగతేన సమ్మగ్గతేన సమ్మాపటిపన్నేన ఇట్ఠాదీసు తాదిభావప్పత్తియా తాదినామవతా హేతుభూతేన మోదమానో ¶ తుట్ఠిం ఆపజ్జమానో ధమ్మేసు ఛన్దం కరేయ్యాతి యోజనా. ఏత్తావతా వట్టం దస్సేత్వా ఇదాని వివట్టం దస్సేన్తో ‘‘ధమ్మే ఠితా’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యస్మా సుగతస్స వరస్స సుగతేసు చ వరస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సావకా తస్స ధమ్మే ఠితా ధీరా అతివియ అగ్గభూతసరణగామినో తేనేవ సరణగమనసఙ్ఖాతే ధమ్మే ఠితభావేన సకలవట్టదుక్ఖతోపి నీయన్తి నిస్సరన్తి, తస్మా హి ధమ్మేసు కరేయ్య ఛన్దన్తి.

ఏవం సత్థారా తీహి గాథాహి ధమ్మే దేసితే దేసనానుసారేన యథానిసిన్నోవ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౨.౪౪-౫౦) –

‘‘మిగలుద్దో పురే ఆసిం, అరఞ్ఞే విపినే అహం;

అద్దసం విరజం బుద్ధం, దేవసఙ్ఘపురక్ఖతం.

‘‘చతుసచ్చం పకాసేన్తం, దేసేన్తం అమతం పదం;

అస్సోసిం మధురం ధమ్మం, సిఖినో లోకబన్ధునో.

‘‘ఘోసే చిత్తం పసాదేసిం, అసమప్పటిపుగ్గలే;

తత్థ చిత్తం పసాదేత్వా, ఉత్తరిం దుత్తరం భవం.

‘‘ఏకతింసే ఇతో కప్పే, యం సఞ్ఞమలభిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఘోససఞ్ఞాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

తథా అరహత్తే పతిట్ఠితో. అరహత్తం పన పత్వా అత్తనా అధిగతం విసేసం సత్థు నివేదేన్తో చరిమగాథాయ అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

తత్థ ¶ విప్ఫోటితోతి విధుతో, మగ్గఞాణేన పటినిస్సట్ఠోతి అత్థో. గణ్డమూలోతి అవిజ్జా. సా హి గణ్డతి సవతి. ‘‘గణ్డోతి ఖో, భిక్ఖు, పఞ్చన్నేతం ఉపాదానక్ఖన్ధానం అధివచన’’న్తి (సం. ని. ౪.౧౦౩; అ. ని. ౬.౨౩; ౮.౫౬; ౯.౧౫; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౩౭) ఏవం సత్థారా వుత్తస్స దుక్ఖమూలయోగతో, కిలేసాసుచిపగ్ఘరణతో, ఉప్పాదజరాభఙ్గేహి ఉద్ధుమాతపక్కపభిజ్జనతో చ, గణ్డాభిధానస్స ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకస్స ¶ మూలం కారణం తణ్హాజాలో సమూహతోతి తణ్హాసఙ్ఖాతో జాలో మగ్గేన సముగ్ఘాటితో. సో ఖీణసంసారో న చత్థి కిఞ్చనన్తి సో అహం ఏవం పహీనతణ్హావిజ్జతాయ పరిక్ఖీణసంసారో పహీనభవమూలత్తా ఏవ న చత్థి, న చ ఉపలబ్భతి రాగాదికిఞ్చనం. చన్దో యథా దోసినా పుణ్ణమాసియన్తి యథా నామ చన్దో అబ్భమహికాదిదోసరహితో పుణ్ణమాసియం పరిపుణ్ణకాలే ఏవం అహమ్పి అరహత్తాధిగమేన అపేతరాగాదికిఞ్చనో పరిపుణ్ణధమ్మకోట్ఠాసో అహోసిన్తి.

ధమ్మికత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. సప్పకత్థేరగాథావణ్ణనా

యదా ¶ బలాకాతిఆదికా ఆయస్మతో సప్పకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇతో ఏకతింసే కప్పే మహానుభావో నాగరాజా హుత్వా నిబ్బత్తో సమ్భవస్స నామ పచ్చేకబుద్ధస్స అబ్భోకాసే సమాపత్తియా నిసిన్నస్స మహన్తం పదుమం గహేత్వా ఉపరిముద్ధని ధారేన్తో పూజం అకాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా సప్పకోతి లద్ధనామో విఞ్ఞుతం పత్తో భగవతో సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అజకరణియా ¶ నామ నదియా తీరే లేణగిరివిహారే వసన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౨.౭౮-౮౩) –

‘‘హిమవన్తస్సావిదూరే, రోమసో నామ పబ్బతో;

బుద్ధోపి సమ్భవో నామ, అబ్భోకాసే వసీ తదా.

‘‘భవనా నిక్ఖమిత్వాన, పదుమం ధారయిం అహం;

ఏకాహం ధారయిత్వాన, భవనం పునరాగమిం.

‘‘ఏకతింసే ఇతో కప్పే, యం బుద్ధమభిపూజయిం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

సో అరహత్తం పత్వా సత్థారం వన్దితుం సావత్థిం ఆగతో ఞాతీహి ఉపట్ఠీయమానో తత్థ కతిపాహం ¶ వసిత్వా ధమ్మం దేసేత్వా ఞాతకే సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాపేత్వా యథావుత్తట్ఠానమేవ గన్తుకామో అహోసి. తం ఞాతకా ‘‘ఇధేవ, భన్తే, వసథ, మయం పటిజగ్గిస్సామా’’తి యాచింసు. సో గమనాకారం దస్సేత్వా ఠితో అత్తనా వసితట్ఠానకిత్తనాపదేసేన వివేకాభిరతిం పకాసేన్తో –

౩౦౭.

‘‘యదా బలాకా సుచిపణ్డరచ్ఛదా, కాళస్స మేఘస్స భయేన తజ్జితా;

పలేహితి ఆలయమాలయేసినీ, తదా నదీ అజకరణీ రమేతి మం.

౩౦౮.

‘‘యదా బలాకా సువిసుద్ధపణ్డరా, కాళస్స మేఘస్స భయేన తజ్జితా;

పరియేసతి లేణమలేణదస్సినీ, తదా నదీ అజకరణీ రమేతి మం.

౩౦౯.

‘‘కం ను తత్థ న రమేన్తి, జమ్బుయో ఉభతో తహిం;

సోభేన్తీ ఆపగాకూలం, మమ లేణస్స పచ్ఛతో.

౩౧౦.

‘‘తామతమదసఙ్ఘసుప్పహీనా ¶ ¶ , భేకా మన్దవతీ పనాదయన్తి;

నాజ్జ గిరినదీహి విప్పవాససమయో,

ఖేమా అజకరణీ సివా సురమ్మా’’తి. – చతస్సో గాథా అభాసి;

తత్థ యదాతి యస్మిం కాలే. బలాకాతి బలాకాసకుణికా. సుచిపణ్డరచ్ఛదాతి సుచిసుద్ధధవలపక్ఖా. కాళస్స మేఘస్స భయేన తజ్జితాతి జలభారభరితతాయ కాళస్స అఞ్జనగిరిసన్నికాసస్స పావుస్సకమేఘస్స గజ్జతో వుట్ఠిభయేన నిబ్బిజ్జితా భింసాపితా. పలేహితీతి గోచరభూమితో ఉప్పతిత్వా గమిస్సతి. ఆలయన్తి నిలయం అత్తనో కులావకం. ఆలయేసినీతి తత్థ ఆలయనం నిలీయనమేవ ఇచ్ఛన్తీ. తదా నదీ అజకరణీ రమేతి మన్తి తస్మిం పావుస్సకకాలే అజకరణీనామికా నదీ నవోదకస్స పూరా హారహారినీ కులఙ్కసా మం రమేతి మమ చిత్తం ఆరాధేతీతి ఉతుపదేసవిసేసకిత్తనాపదేసేన వివేకాభిరతిం పకాసేసి.

సువిసుద్ధపణ్డరాతి సుట్ఠు విసుద్ధపణ్డరవణ్ణా, అసమ్మిస్సవణ్ణా సబ్బసేతాతి అత్థో. పరియేసతీతి మగ్గతి. లేణన్తి వసనట్ఠానం. అలేణదస్సినీతి వసనట్ఠానం అపస్సన్తీ. పుబ్బే నిబద్ధవసనట్ఠానస్స అభావేన అలేణదస్సినీ, ఇదాని పావుస్సకకాలే మేఘగజ్జితేన ఆహితగబ్భా పరియేసతి లేణన్తి నిబద్ధవసనట్ఠానం కులావకం కరోతీతి అత్థో.

కం ను తత్థ…పే… పచ్ఛతోతి మమ వసనకమహాలేణస్స పచ్ఛతో పచ్ఛాభాగే ఆపగాకూలం అజకరణీనదియా ఉభతోతీరం తహిం తహిం ఇతో చితో చ సోభేన్తియో నిచ్చకాలం ఫలభారనమితసాఖా ¶ సినిద్ధపణ్ణచ్ఛాయా జమ్బుయో తత్థ తస్మిం ఠానే కం నామ సత్తం న రమేన్తి ను, సబ్బం రమేన్తియేవ.

తామతమదసఙ్ఘసుప్పహీనాతి ¶ అమతం వుచ్చతి అగదం, తేన మజ్జన్తీతి అమతమదా, సప్పా, తేసం సఙ్ఘో అమతమదసఙ్ఘో, తతో సుట్ఠు పహీనా అపగతా. భేకా మణ్డూకియో, మన్దవతీ సరవతియో, పనాదయన్తి తం ఠానం మధురేన వస్సితేన నిన్నాదయన్తి. నాజ్జ ¶ గిరినదీహి విప్పవాససమయోతి అజ్జ ఏతరహి అఞ్ఞాహిపి పబ్బతేయ్యాహి నదీహి విప్పవాససమయో న హోతి, విసేసతో పన వాళమచ్ఛసుసుమారాదివిరహితతో ఖేమా అజకరణీ నదీ. సున్దరతలతిత్థపులినసమ్పత్తియా సివా. సుట్ఠు రమ్మా రమణీయా, తస్మా తత్థేవ మే మనో రమతీతి అధిప్పాయో.

ఏవం పన వత్వా ఞాతకే విస్సజ్జేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతో. సుఞ్ఞాగారాభిరతిదీపనేన ఇదమేవ చ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం అహోసీతి.

సప్పకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. ముదితత్థేరగాథావణ్ణనా

పబ్బజిన్తిఆదికా ఆయస్మతో ముదితత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో విపస్సిస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థారం దిస్వా పసన్నమానసో ఏకం మఞ్చమదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కోసలరట్ఠే గహపతికులే నిబ్బత్తిత్వా ముదితోతి లద్ధనామో విఞ్ఞుతం పాపుణి. తేన చ సమయేన తం కులం రఞ్ఞా కేనచిదేవ కరణీయేన పలిబుద్ధం అహోసి. ముదితో రాజభయాభీతో పలాయిత్వా అరఞ్ఞం పవిట్ఠో అఞ్ఞతరస్స ఖీణాసవత్థేరస్స వసనట్ఠానం ఉపగచ్ఛి. థేరో తస్స భీతభావం ఞత్వా ‘‘మా భాయీ’’తి సమస్సాసేసి. సో ‘‘కిత్తకేన ను ఖో, భన్తే, కాలేన ఇదం మే భయం వూపసమేస్సతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సత్తట్ఠమాసే అతిక్కమిత్వా’’తి వుత్తే – ‘‘ఏత్తకం కాలం అధివాసేతుం న సక్కోమి, పబ్బజిస్సామహం, భన్తే, పబ్బాజేథ మ’’న్తి జీవితరక్ఖణత్థం పబ్బజ్జం యాచి. థేరో తం పబ్బాజేసి. సో పబ్బజిత్వా సాసనే పటిలద్ధసద్ధో భయే వూపసన్తేపి సమణధమ్మంయేవ ¶ ¶ రోచేన్తో కమ్మట్ఠానం గహేత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో – ‘‘అరహత్తం అప్పత్వా ఇమస్మా వసనగబ్భా బహి న నిక్ఖమిస్సామీ’’తిఆదినా పటిఞ్ఞం కత్వా విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౩౬.౩౦-౩౩) –

‘‘విపస్సినో భగవతో, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

ఏకం మఞ్చం మయా దిన్నం, పసన్నేన సపాణినా.

‘‘హత్థియానం అస్సయానం, దిబ్బయానం సమజ్ఝగం;

తేన మఞ్చకదానేన, పత్తోమ్హి ఆసవక్ఖయం.

‘‘ఏకనవుతితో కప్పే, యం మఞ్చమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, మఞ్చదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా విముత్తిసుఖం పటిసంవేదేన్తో సహాయభిక్ఖూహి అధిగతం పుచ్ఛితో అత్తనో పటిపన్నాకారం కథేన్తో –

౩౧౧.

‘‘పబ్బజిం ¶ జీవికత్థోహం, లద్ధాన ఉపసమ్పదం;

తతో సద్ధం పటిలభిం, దళ్హవీరియో పరక్కమిం.

౩౧౨.

‘‘కామం భిజ్జతుయం కాయో, మంసపేసీ విసీయరుం;

ఉభో జణ్ణుకసన్ధీహి, జఙ్ఘాయో పపతన్తు మే.

౩౧౩.

‘‘నాసిస్సం న పివిస్సామి, విహారా చ న నిక్ఖమే;

నపి పస్సం నిపాతేస్సం, తణ్హాసల్లే అనూహతే.

౩౧౪.

‘‘తస్స మేవం విహరతో, పస్స వీరియపరక్కమం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ జీవికత్థోతి జీవికాయ అత్థికో జీవికప్పయోజనో. ‘‘ఏత్థ పబ్బజిత్వా నిబ్భయో సుఖేన అకిలమన్తో జీవిస్సామీ’’తి ఏవం జీవికత్థాయ పబ్బజిన్తి అత్థో. లద్ధాన ఉపసమ్పదన్తి పఠమం సామణేరపబ్బజ్జాయం ఠితో ¶ ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన ఉపసమ్పదం లభిత్వా. తతో సద్ధం పటిలభిన్తి తతో ఉపసమ్పన్నకాలతో పట్ఠాయ కల్యాణమిత్తే సేవన్తో ద్వే మాతికా, తిస్సో అనుమోదనా, ఏకచ్చం సుత్తం, సమథకమ్మట్ఠానం, విపస్సనావిధిఞ్చ ఉగ్గణ్హన్తో బుద్ధాదీనం మహానుభావతం ¶ దిస్వా – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో’’తి రతనత్తయే సద్ధం పటిలభిం. దళ్హవీరియో పరక్కమిన్తి ఏవం పటిలద్ధసద్ధో హుత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ సచ్చపటివేధాయ దళ్హవీరియో థిరవీరియో హుత్వా పరక్కమిం, అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయ కుసలానం ధమ్మానం ఉపసమ్పదాయ సమ్మదేవ పదహిం.

యథా పన పరక్కమిం, తం దస్సేతుం ‘‘కామ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ కామన్తి యథాకామం ఏకంసతో వా భిజ్జతు. అయం కాయోతి అయం మమ పూతికాయో, ఇమినా వీరియపతాపేన భిజ్జతి చే, భిజ్జతు ఛిన్నభిన్నం హోతు. మంసపేసీ విసీయరున్తి ఇమినా దళ్హపరక్కమేన ఇమస్మా కాయా మంసపేసియో విసీయన్తి చే, విసీయన్తు ఇతో చితో విద్ధంసన్తు. ఉభో జణ్ణుకసన్ధీహి, జఙ్ఘాయో పపతన్తు మేతి ఉభోహి జణ్ణుకసన్ధీహి సహ మమ ఉభో జఙ్ఘాయో సత్థియో ఊరుబన్ధతో భిజ్జిత్వా భూమియం పపతన్తు. ‘‘మ’’న్తిపి పాఠో, సో ఏవత్థో. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

ముదితత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుక్కనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. పఞ్చకనిపాతో

౧. రాజదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

పఞ్చకనిపాతే ¶ ¶ భిక్ఖు సివథికం గన్త్వాతిఆదికా ఆయస్మతో రాజదత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో, తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం పుఞ్ఞం ఉపచినన్తో, ఇతో చతుద్దసే కప్పే బుద్ధసుఞ్ఞే లోకే ¶ కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో, ఏకదివసం కేనచిదేవ కరణీయేన వనన్తం ఉపగతో తత్థ అఞ్ఞతరం పచ్చేకబుద్ధం రుక్ఖమూలే నిసిన్నం దిస్వా పసన్నమానసో సుపరిసుద్ధం అమ్బాటకఫలం అదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం సత్థవాహకులే నిబ్బత్తి. తస్స మహారాజం వేస్సవణం ఆరాధేత్వా పటిలద్ధభావతో మాతాపితరో రాజదత్తోతి నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో పఞ్చహి సకటసతేహి భణ్డం ఆదాయ వాణిజ్జవసేన రాజగహం అగమాసి. తేన చ సమయేన రాజగహే అఞ్ఞతరా గణికా అభిరూపా దస్సనీయా పరమసోభగ్గయోగతో దివసే దివసే సహస్సం లభతి. అథ సో సత్థవాహపుత్తో దివసే దివసే తస్సా గణికాయ సహస్సం దత్వా సంవాసం కప్పేన్తో నచిరస్సేవ సబ్బం ధనం ఖేపేత్వా దుగ్గతో హుత్వా ఘాసచ్ఛాదనమత్తమ్పి అలభన్తో ఇతో చితో చ పరిబ్భమన్తో సంవేగప్పత్తో అహోసి. సో ఏకదివసం ఉపాసకేహి సద్ధిం వేళువనం అగమాసి.

తేన చ సమయేన సత్థా మహతియా పరిసాయ పరివుతో ధమ్మం దేసేన్తో నిసిన్నో హోతి. సో పరిసపరియన్తే నిసీదిత్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా ధుతఙ్గాని సమాదియిత్వా సుసానే వసతి. తదా అఞ్ఞతరోపి సత్థవాహపుత్తో సహస్సం దత్వా తాయ గణికాయ సహ వసతి. సా చ గణికా తస్స హత్థే మహగ్ఘరతనం దిస్వా లోభం ఉప్పాదేత్వా అఞ్ఞేహి ధుత్తపురిసేహి తం మారాపేత్వా తం రతనం గణ్హి. అథ తస్స సత్థవాహపుత్తస్స మనుస్సా తం పవత్తిం సుత్వా ఓచరకమనుస్సే పేసేసుం. తే రత్తియం తస్సా గణికాయ ఘరం పవిసిత్వా ఛవిఆదీని అనుపహచ్చేవ తం మారేత్వా సివథికాయ ఛడ్డేసుం. రాజదత్తత్థేరో అసుభనిమిత్తం గహేతుం సుసానే విచరన్తో తస్సా గణికాయ కళేవరం ¶ పటిక్కులతో మనసి కాతుం ఉపగతో కతిపయవారే యోనిసో మనసి కత్వా అచిరమతభావతో సోణసిఙ్గాలాదీహి అనుపహతఛవితాయ విసభాగవత్థుతాయ చ అయోనిసో ¶ మనసికరోన్తో, తత్థ కామరాగం ఉప్పాదేత్వా సంవిగ్గతరమానసో అత్తనో చిత్తం పరిభాసిత్వా ముహుత్తం ఏకమన్తం అపసక్కిత్వా ఆదితో ఉపట్ఠితం అసుభనిమిత్తమేవ గహేత్వా యోనిసో మనసికరోన్తో ఝానం ఉప్పాదేత్వా తం ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా తావదేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౫౫-౫౯) –

‘‘విపినే బుద్ధం దిస్వాన, సయమ్భుం అపరాజితం;

అమ్బాటకం గహేత్వాన, సయమ్భుస్స అదాసహం.

‘‘ఏకతింసే ఇతో కప్పే, యం ఫలమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఫలదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా పీతిసోమనస్సజాతో –

౩౧౫.

‘‘భిక్ఖు ¶ సివథికం గన్త్వా, అద్దస ఇత్థిముజ్ఝితం;

అపవిద్ధం సుసానస్మిం, ఖజ్జన్తిం కిమిహీ ఫుటం.

౩౧౬.

‘‘యఞ్హి ఏకే జిగుచ్ఛన్తి, మతం దిస్వాన పాపకం;

కామరాగో పాతురహు, అన్ధోవ సవతీ అహుం.

౩౧౭.

‘‘ఓరం ఓదనపాకమ్హా, తమ్హా ఠానా అపక్కమిం;

సతిమా సమ్పజానోహం, ఏకమన్తం ఉపావిసిం.

౩౧౮.

‘‘తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథ;

ఆదీనవో పాతురహు, నిబ్బిదా సమతిట్ఠథ.

౩౧౯.

‘‘తతో చిత్తం విముచ్చి మే, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ భిక్ఖు సివథికం గన్త్వాతి సంసారే భయస్స ఇక్ఖనతో భిక్ఖు, అసుభకమ్మట్ఠానత్థం ఆమకసుసానం ఉపగన్త్వా. ‘‘భిక్ఖూ’’తి చేతం అత్తానం సన్ధాయ థేరో సయం వదతి. ఇత్థిన్తి థీయతి ఏత్థ సుక్కసోణితం సత్తసన్తానభావేన సంహఞ్ఞతీతి థీ, మాతుగామో. ఏవఞ్చ సభావనిరుత్తివసేన ‘‘ఇత్థీ’’తిపి వుచ్చతి. వఞ్ఝాదీసు పన తంసదిసతాయ తంసభావానతివత్తనతో చ తబ్బోహారో. ‘‘ఇత్థీ’’తి ఇత్థికళేవరం వదతి. ఉజ్ఝితన్తి పరిచ్చత్తం ఉజ్ఝనియత్తా ఏవ అపవిద్ధం అనపేక్ఖభావేన ఖిత్తం. ఖజ్జన్తిం కిమిహీ ఫుటన్తి కిమీహి పూరితం హుత్వా ఖజ్జమానం.

యఞ్హి ¶ ఏకే జిగుచ్ఛన్తి, మతం దిస్వాన పాపకన్తి యం అపగతాయుఉస్మావిఞ్ఞాణతాయ మతం కళేవరం పాపకం నిహీనం లామకం ఏకే చోక్ఖజాతికా జిగుచ్ఛన్తి, ఓలోకేతుమ్పి న ఇచ్ఛన్తి. కామరాగో పాతురహూతి తస్మిం కుణపే అయోనిసోమనసికారస్స బలవతాయ కామరాగో మయ్హం పాతురహోసి ఉప్పజ్జి. అన్ధోవ సవతీ అహున్తి తస్మిం కళేవరే నవహి ద్వారేహి అసుచిం సవతి సన్దన్తే అసుచిభావస్స అదస్సనేన అన్ధో వియ అహోసిం. తేనాహ –

‘‘రత్తో అత్థం న జానాతి, రత్తో ధమ్మం న పస్సతి;

అన్ధతమం తదా హోతి, యం రాగో సహతే నర’’న్తి చ.

‘‘కామచ్ఛన్దో ఖో, బ్రాహ్మణ, అన్ధకరణో అచక్ఖుకరణో’’తి చ ఆది. కేచి పనేత్థ తకారాగమం కత్వా ‘‘కిలేసపరియుట్ఠానేన అవసవత్తి కిలేసస్స వా వసవత్తీ’’తి అత్థం వదన్తి. అపరే ‘‘అన్ధోవ అసతి అహు’’న్తి పాళిం ¶ వత్వా ‘‘కామరాగేన అన్ధో ఏవ హుత్వా సతిరహితో అహోసి’’న్తి అత్థం వదన్తి. తదుభయం పన పాళియం నత్థి.

ఓరం ఓదనపాకమ్హాతి ఓదనపాకతో ఓరం, యావతా కాలేన సుపరిధోతతిన్తతణ్డులనాళియా ఓదనం పచతి, తతో ఓరమేవ కాలం, తతోపి లహుకాలేన రాగం వినోదేన్తో, తమ్హా ఠానా అపక్కమిం యస్మిం ఠానే ఠితస్స మే రాగో ఉప్పజ్జి, తమ్హా ఠానా అపక్కమిం అపసక్కిం. అపక్కన్తోవ సతిమా సమ్పజానోహం సమణసఞ్ఞం ఉపట్ఠపేత్వా సతిపట్ఠానమనసికారవసేన సతిమా, సమ్మదేవ ధమ్మసభావజాననేన సమ్పజానో ¶ చ హుత్వా ఏకమన్తం ఉపావిసిం, పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీదిం. నిసిన్నస్స చ తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథాతిఆది సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయమేవాతి.

రాజదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సుభూతత్థేరగాథావణ్ణనా

అయోగేతిఆదికా ఆయస్మతో సుభూతత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో కస్సపస్స భగవతో కాలే బారాణసియం గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పసన్నమానసో సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాయ మాసే మాసే అట్ఠక్ఖత్తుం చతుజ్జాతియగన్ధేన సత్థు గన్ధకుటిం ¶ ఓపుఞ్జాపేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సుగన్ధసరీరో హుత్వా, ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మగధరట్ఠే గహపతికులే నిబ్బత్తిత్వా సుభూతోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో, నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసం పహాయ తిత్థియేసు పబ్బజిత్వా తత్థ సారం అలభన్తో, సత్థు సన్తికే ఉపతిస్సకోలితసేలాదికే బహూ సమణబ్రాహ్మణే పబ్బజిత్వా సామఞ్ఞసుఖం అనుభవన్తే దిస్వా సాసనే పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా ఆచరియుపజ్ఝాయే ఆరాధేత్వా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా వివేకవాసం వసన్తో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౫.౨౭౨-౩౦౮) –

‘‘ఇమమ్హి భద్దకే కప్పే, బ్రహ్మబన్ధు మహాయసో;

కస్సపో నామ గోత్తేన, ఉప్పజ్జి వదతం వరో.

‘‘అనుబ్యఞ్జనసమ్పన్నో, బాత్తింసవరలక్ఖణో;

బ్యామప్పభాపరివుతో, రంసిజాలసమోత్థటో.

‘‘అస్సాసేతా యథా చన్దో, సూరియోవ పభఙ్కరో;

నిబ్బాపేతా యథా మేఘో, సాగరోవ గుణాకరో.

‘‘ధరణీరివ ¶ సీలేన, హిమవావ సమాధినా;

ఆకాసో వియ పఞ్ఞాయ, అసఙ్గో అనిలో యథా.

‘‘తదాహం బారాణసియం, ఉపపన్నో మహాకులే;

పహూతధనధఞ్ఞస్మిం, నానారతనసఞ్చయే.

‘‘మహతా పరివారేన, నిసిన్నం లోకనాయకం;

ఉపేచ్చ ధమ్మమస్సోసిం, అమతంవ మనోహరం.

‘‘ద్వత్తింసలక్ఖణధరో, సనక్ఖత్తోవ చన్దిమా;

అనుబ్యఞ్జనసమ్పన్నో, సాలరాజావ ఫుల్లితో.

‘‘రంసిజాలపరిక్ఖిత్తో, దిత్తోవ కనకాచలో;

బ్యామప్పభాపరివుతో, సతరంసీ దివాకరో.

‘‘సోణ్ణాననో జినవరో, సమణీవ సిలుచ్చయో;

కరుణాపుణ్ణహదయో, గుణేన వియ సాగరో.

‘‘లోకవిస్సుతకిత్తి చ, సినేరూవ నగుత్తమో;

యససా విత్థతో వీరో, ఆకాససదిసో ముని.

‘‘అసఙ్గచిత్తో సబ్బత్థ, అనిలో వియ నాయకో;

పతిట్ఠా సబ్బభూతానం, మహీవ మునిసత్తమో.

‘‘అనుపలిత్తో లోకేన, తోయేన పదుమం యథా;

కువాదగచ్ఛదహనో, అగ్గిక్ఖన్ధోవ సోభతి.

‘‘అగదో ¶ వియ సబ్బత్థ, కిలేసవిసనాసకో;

గన్ధమాదనసేలోవ, గుణగన్ధవిభూసితో.

‘‘గుణానం ఆకరో వీరో, రతనానంవ సాగరో;

సిన్ధూవ వనరాజీనం, కిలేసమలహారకో.

‘‘విజయీవ మహాయోధో, మారసేనావమద్దనో;

చక్కవత్తీవ సో రాజా, బోజ్ఝఙ్గరతనిస్సరో.

‘‘మహాభిసక్కసఙ్కాసో, దోసబ్యాధితికిచ్ఛకో;

సల్లకత్తో యథా వేజ్జో, దిట్ఠిగణ్డవిఫాలకో.

‘‘సో ¶ తదా లోకపజ్జోతో, సనరామరసక్కతో;

పరిసాసు నరాదిచ్చో, ధమ్మం దేసయతే జినో.

‘‘దానం దత్వా మహాభోగో, సీలేన సుగతూపగో;

భావనాయ చ నిబ్బాతి, ఇచ్చేవమనుసాసథ.

‘‘దేసనం తం మహస్సాదం, ఆదిమజ్ఝన్తసోభనం;

సుణన్తి పరిసా సబ్బా, అమతంవ మహారసం.

‘‘సుత్వా సుమధురం ధమ్మం, పసన్నో జినసాసనే;

సుగతం సరణం గన్త్వా, యావజీవం నమస్సహం.

‘‘మునినో గన్ధకుటియా, ఓపుఞ్జేసిం తదా మహిం;

చతుజ్జాతేన గన్ధేన, మాసే అట్ఠ దినేస్వహం.

‘‘పణిధాయ సుగన్ధత్తం, సరీరవిస్సగన్ధినో;

తదా జినో వియాకాసి, సుగన్ధతనులాభితం.

‘‘యో యం గన్ధకుటిభూమిం, గన్ధేనోపుఞ్జతే సకిం;

తేన కమ్మవిపాకేన, ఉపపన్నో తహిం తహిం.

‘‘సుగన్ధదేహో సబ్బత్థ, భవిస్సతి అయం నరో;

గుణగన్ధయుత్తో హుత్వా, నిబ్బాయిస్సతినాసవో.

‘‘తేన కమ్మేన సుకతేన, చేతనాపణిధీహి చ;

జహిత్వా మానుసం దేహం, తావతింసమగచ్ఛహం.

‘‘పచ్ఛిమే చ భవే దాని, జాతో విప్పకులే అహం;

గబ్భం మే వసతో మాతా, దేహేనాసి సుగన్ధితా.

‘‘యదా చ మాతుకుచ్ఛిమ్హా, నిక్ఖమామి తదా పురీ;

సావత్థి సబ్బగన్ధేహి, వాసితా వియ వాయథ.

‘‘పుప్ఫవస్సఞ్చ సురభి, దిబ్బగన్ధం మనోరమం;

ధూపాని చ మహగ్ఘాని, ఉపవాయింసు తావదే.

‘‘దేవా ¶ చ సబ్బగన్ధేహి, ధూపపుప్ఫేహి తం ఘరం;

వాసయింసు సుగన్ధేన, యస్మిం జాతో అహం ఘరే.

‘‘యదా ¶ చ తరుణో భద్దో, పఠమే యోబ్బనే ఠితో;

తదా సేలం సపరిసం, వినేత్వా నరసారథి.

‘‘తేహి సబ్బేహి పరివుతో, సావత్థిపురమాగతో;

తదా బుద్ధానుభావం తం, దిస్వా పబ్బజితో అహం.

‘‘సీలం సమాధిపఞ్ఞఞ్చ, విముత్తిఞ్చ అనుత్తరం;

భావేత్వా చతురో ధమ్మే, పాపుణిం ఆసవక్ఖయం.

‘‘యదా పబ్బజితో చాహం, యదా చ అరహా అహుం;

నిబ్బాయిస్సం యదా చాహం, గన్ధవస్సో తదా అహు.

‘‘సరీరగన్ధో చ సదాతిసేతి మే, మహారహం చన్దనచమ్పకుప్పలం;

తథేవ గన్ధే ఇతరే చ సబ్బసో, పసయ్హ వాయామి తతో తహిం తహిం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా తిత్థియేసు పబ్బజిత్వా అత్తనో పత్తం అత్తకిలమథానుయోగం దుక్ఖం, సాసనే పబ్బజిత్వా పత్తం ఝానాదిసుఖఞ్చ చిన్తేత్వా అత్తనో పటిపత్తిపచ్చవేక్ఖణముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౩౨౦.

‘‘అయోగే ¶ యుఞ్జమత్తానం, పురిసో కిచ్చమిచ్ఛకో;

చరం చే నాధిగచ్ఛేయ్య, తం మే దుబ్భగలక్ఖణం.

౩౨౧.

‘‘అబ్బూళ్హం అఘగతం విజితం, ఏకఞ్చే ఓస్సజేయ్య కలీవ సియా;

సబ్బానిపి చే ఓస్సజేయ్య అన్ధోవ సియా, సమవిసమస్స అదస్సనతో.

౩౨౨.

‘‘యఞ్హి కయిరా తఞ్హి వదే, యం న కయిరా న తం వదే;

అకరోన్తం భాసమానం, పరిజానన్తి పణ్డితా.

౩౨౩.

‘‘యథాపి రుచిరం పుప్ఫం, వణ్ణవన్తం అగన్ధకం;

ఏవం సుభాసితా వాచా, అఫలా హోతి అకుబ్బతో.

౩౨౪.

‘‘యథాపి ¶ రుచిరం పుప్ఫం, వణ్ణవన్తం సుగన్ధకం;

ఏవం సుభాసితా వాచా, సఫలా హోతి కుబ్బతో’’తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ అయోగేతి అయుఞ్జితబ్బే అసేవితబ్బే అన్తద్వయే. ఇధ పన అత్తకిలమథానుయోగవసేన అత్థో వేదితబ్బో. యుఞ్జన్తి తస్మిం అత్తానం యుఞ్జన్తో యోజేన్తో తథా పటిపజ్జన్తో. కిచ్చమిచ్ఛకోతి ¶ ఉభయహితావహం కిచ్చం ఇచ్ఛన్తో, తప్పటిపక్ఖతో అయోగే చరం చరన్తో చే భవేయ్య. నాధిగచ్ఛేయ్యాతి యథాధిప్పేతం హితసుఖం న పాపుణేయ్యాతి ఞాయో. తస్మా యం అహం తిత్థియమతవఞ్చితో అయోగే యుఞ్జిం, తం మే దుబ్భగలక్ఖణం అపుఞ్ఞసభావో. ‘‘పురిమకమ్మబ్యామోహితో అయోగే యుఞ్జి’’న్తి దస్సేతి.

అబ్బూళ్హం అఘగతం విజితన్తి విబాధనసభావతాయ అఘా నామ రాగాదయో, అఘాని ఏవ అఘగతం, అఘగతానం విజితం సంసారప్పవత్తి, తేసం విజయో కుసలధమ్మాభిభవో. ‘‘అఘగతం విజిత’’న్తి అనునాసికలోపం అకత్వా వుత్తం. తం అబ్బూళ్హం అనుద్ధతం యేన, తం అబ్బూళ్హాఘగతం విజితం కత్వా ఏవంభూతో హుత్వా, కిలేసే అసముచ్ఛిన్దిత్వాతి అత్థో. ఏకఞ్చే ఓస్సజేయ్యాతి అదుతియతాయ పధానతాయ చ ఏకం అప్పమాదం సమ్మాపయోగమేవ వా ఓస్సజేయ్య పరిచ్చజేయ్య చే. కలీవ సో పుగ్గలో కాళకణ్ణీ వియ సియా. సబ్బానిపి చే ఓస్సజేయ్యాతి సబ్బానిపి విముత్తియా పరిపాచకాని సద్ధావీరియసతిసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియాని ఓస్సజేయ్య చే, అభావనాయ ఛడ్డేయ్య చే, అన్ధోవ సియా సమవిసమస్స అదస్సనతో.

యథాతి ఓపమ్మసమ్పటిపాదనత్థే నిపాతో. రుచిరన్తి సోభనం. వణ్ణవన్తన్తి వణ్ణసణ్ఠానసమ్పన్నం. అగన్ధకన్తి గన్ధరహితం పాలిభద్దకగిరికణ్ణికజయసుమనాదిభేదం. ఏవం సుభాసితా వాచాతి సుభాసితా వాచా నామ తేపిటకం బుద్ధవచనం వణ్ణసణ్ఠానసమ్పన్నపుప్ఫసదిసం. యథా హి అగన్ధకం పుప్ఫం ¶ ధారేన్తస్స సరీరే గన్ధో న ఫరతి, ఏవం ఏతమ్పి యో సక్కచ్చసవనాదీహి ¶ చ సమాచరతి, తస్స సక్కచ్చం అసమాచరన్తస్స యం తత్థ కత్తబ్బం, తం అకుబ్బతో సుతగన్ధం పటిపత్తిగన్ధఞ్చ న ఆవహతి అఫలా హోతి. తేన వుత్తం ‘‘ఏవం సుభాసితా వాచా, అఫలా హోతి అకుబ్బతో’’తి.

సుగన్ధకన్తి సుమనచమ్పకనీలుప్పలపుప్ఫాదిభేదం. ఏవన్తి యథా తం పుప్ఫం ధారేన్తస్స సరీరే గన్ధో ఫరతి, ఏవం తేపిటకబుద్ధవచనసఙ్ఖాతా సుభాసితా వాచాపి యో సక్కచ్చసవనాదీహి తత్థ కత్తబ్బం కరోతి, అస్స పుగ్గలస్స సఫలా హోతి, సుతగన్ధపటిపత్తిగన్ధానం ఆవహనతో మహప్ఫలా హోతి మహానిసంసా. తస్మా యథోవాదం పటిపజ్జేయ్య, యథాకారీ తథావాదీ చ భవేయ్యాతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

సుభూతత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. గిరిమానన్దత్థేరగాథావణ్ణనా

వస్సతి ¶ దేవోతిఆదికా ఆయస్మతో గిరిమానన్దత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో సుమేధస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో ఘరావాసం వసన్తో అత్తనో భరియాయ పుత్తే చ కాలఙ్కతే సోకసల్లసమప్పితో అరఞ్ఞం పవిట్ఠో సత్థారా తత్థ గన్త్వా ధమ్మం కథేత్వా సోకసల్లే అబ్బూళ్హే పసన్నమానసో సుగన్ధపుప్ఫేహి పూజేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా సిరసి అఞ్జలిం కత్వా అభిత్థవి.

సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే బిమ్బిసారరఞ్ఞో పురోహితస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, గిరిమానన్దోతిస్స నామం అహోసి. సో విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థు రాజగహగమనే బుద్ధానుభావం దిస్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తో కతిపయం దివసం గామకావాసే వసిత్వా సత్థారం వన్దితుం రాజగహం అగమాసి. బిమ్బిసారమహారాజా తస్స ఆగమనం సుత్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఇధేవ, భన్తే, వసథ, అహం చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహామీ’’తి సమ్పవారేత్వా గతో ¶ బహుకిచ్చతాయ న సరి. ‘‘థేరో అబ్భోకాసే వసతీ’’తి దేవతా థేరస్స తేమనభయేన వస్సం వారేసుం. రాజా అవస్సనకారణం సల్లక్ఖేత్వా థేరస్స కుటికం కారాపేసి. థేరో కుటికాయం వసన్తో సేనాసనసప్పాయలాభేన సమాధానం ¶ లభిత్వా వీరియసమతం యోజేత్వా విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౪౦.౪౧౯-౪౪౮) –

‘‘భరియా మే కాలఙ్కతా, పుత్తో సివథికం గతో;

మాతా పితా మతా భాతా, ఏకచితమ్హి డయ్హరే.

‘‘తేన సోకేన సన్తత్తో, కిసో పణ్డు అహోసహం;

చిత్తక్ఖేపో చ మే ఆసి, తేన సోకేన అట్టితో.

‘‘సోకసల్లపరేతోహం, వనన్తముపసఙ్కమిం;

పవత్తఫలం భుఞ్జిత్వా, రుక్ఖమూలే వసామహం.

‘‘సుమేధో నామ సమ్బుద్ధో, దుక్ఖస్సన్తకరో జినో;

మముద్ధరితుకామో సో, ఆగఞ్ఛి మమ సన్తికం.

‘‘పదసద్దం ¶ సుణిత్వాన, సుమేధస్స మహేసినో;

పగ్గహేత్వానహం సీసం, ఉల్లోకేసిం మహామునిం.

‘‘ఉపాగతే మహావీరే, పీతి మే ఉదపజ్జథ;

తదాసిమేకగ్గమనో, దిస్వా తం లోకనాయకం.

‘‘సతిం పటిలభిత్వాన, పణ్ణముట్ఠిమదాసహం;

నిసీది భగవా తత్థ, అనుకమ్పాయ చక్ఖుమా.

‘‘నిసజ్జ తత్థ భగవా, సుమేధో లోకనాయకో;

ధమ్మం మే కథయీ బుద్ధో, సోకసల్లవినోదనం.

‘‘అనవ్హితా తతో ఆగుం, అననుఞ్ఞాతా ఇతో గతా;

యథాగతా తథా గతా, తత్థ కా పరిదేవనా.

‘‘యథాపి పథికా సత్తా, వస్సమానాయ వుట్ఠియా;

సభణ్డా ఉపగచ్ఛన్తి, వస్సస్సాపతనాయ తే.

‘‘వస్సే ¶ చ తే ఓరమితే, సమ్పయన్తి యదిచ్ఛకం;

ఏవం మాతా పితా తుయ్హం, తత్థ కా పరిదేవనా.

‘‘ఆగన్తుకా పాహునకా, చలితేరితకమ్పితా;

ఏవం మాతా పితా తుయ్హం, తత్థ కా పరిదేవనా.

‘‘యథాపి ఉరగో జిణ్ణం, హిత్వా గచ్ఛతి సం తచం;

ఏవం మాతా పితా తుయ్హం, సం తనుం ఇధ హీయరే.

‘‘బుద్ధస్స గిరమఞ్ఞాయ, సోకసల్లం వివజ్జయిం;

పామోజ్జం జనయిత్వాన, బుద్ధసేట్ఠం అవన్దహం.

‘‘వన్దిత్వాన మహానాగం, పూజయిం గిరిమఞ్జరిం;

దిబ్బగన్ధం సమ్పవన్తం, సుమేధం లోకనాయకం.

‘‘పూజయిత్వాన సమ్బుద్ధం, సిరే కత్వాన అఞ్జలిం;

అనుస్సరం గుణగ్గాని, సన్థవిం లోకనాయకం.

‘‘నిత్తిణ్ణోసి మహావీర, సబ్బఞ్ఞు లోకనాయక;

సబ్బే సత్తే ఉద్ధరసి, ఞాణేన త్వం మహామునే.

‘‘విమతిం ద్వేళ్హకం వాపి, సఞ్ఛిన్దసి మహామునే;

పటిపాదేసి మే మగ్గం, తవ ఞాణేన చక్ఖుమ.

‘‘అరహా వసిపత్తా చ, ఛళభిఞ్ఞా మహిద్ధికా;

అన్తలిక్ఖచరా ధీరా, పరివారేన్తి తావదే.

‘‘పటిపన్నా చ సేఖా చ, ఫలట్ఠా సన్తి సావకా;

సురోదయేవ పదుమా, పుప్ఫన్తి తవ సావకా.

‘‘మహాసముద్దోవక్ఖోభో ¶ , అతులోపి దురుత్తరో;

ఏవం ఞాణేన సమ్పన్నో, అప్పమేయ్యోసి చక్ఖుమ.

‘‘వన్దిత్వాహం లోకజినం, చక్ఖుమన్తం మహాయసం;

పుథుదిసా నమస్సన్తో, పటికుటికో ఆగఞ్ఛహం.

‘‘దేవలోకా చవిత్వాన, సమ్పజానో పతిస్సతో;

ఓక్కమిం మాతుయా కుచ్ఛిం, సన్ధావన్తో భవాభవే.

‘‘అగారా ¶ అభినిక్ఖమ్మ, పబ్బజిం అనగారియం;

ఆతాపీ నిపకో ఝాయీ, పటిసల్లానగోచరో.

‘‘పధానం పదహిత్వాన, తోసయిత్వా మహామునిం;

చన్దోవబ్భఘనా ముత్తో, విచరామి అహం సదా.

‘‘వివేకమనుయుత్తోమ్హి, ఉపసన్తో నిరూపధి;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, విహరామి అనాసవో.

‘‘తింసకప్పసహస్సమ్హి, యం బుద్ధమభిపూజయిం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అథ థేరస్స అరహత్తప్పత్తియా హట్ఠతుట్ఠే వియ దేవే వస్సన్తే ఉపరి తం వస్సనే నియోజనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౩౨౫.

‘‘వస్సతి దేవో యథాసుగీతం, ఛన్నా మే కుటికా సుఖా నివాతా;

తస్సం విహరామి వూపసన్తో, అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవ.

౩౨౬.

‘‘వస్సతి దేవో యథాసుగీతం, ఛన్నా మే కుటికా సుఖా నివాతా;

తస్సం విహరామి సన్తచిత్తో, అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవ.

౩౨౭.

‘‘వస్సతి దేవో…పే… తస్సం విహరామి వీతరాగో…పే….

౩౨౮.

‘‘వస్సతి దేవో…పే… తస్సం విహరామి వీతదోసో…పే….

౩౨౯.

‘‘వస్సతి దేవో…పే… తస్సం విహరామి వీతమోహో;

అథ చే పత్థయసీ పవస్స దేవా’’తి. – ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి;

తత్థ ¶ యథాసుగీతన్తి సుగీతానురూపం, సున్దరస్స అత్తనో మేఘగీతస్స అనురూపమేవాతి అత్థో. వలాహకో హి యథా అగజ్జన్తో కేవలం వస్సన్తో న సోభతి, ఏవం సతపటలసహస్సపటలేన ఉట్ఠహిత్వా థనయన్తో గజ్జన్తో విజ్జుల్లతా నిచ్ఛారేన్తోపి అవస్సన్తో న సోభతి, తథాభూతో పన హుత్వా వస్సన్తో సోభతీతి వుత్తం ‘‘వస్సతి దేవో యథాసుగీత’’న్తి. తేనాహ – ‘‘అభిత్థనయ, పజ్జున్న’’ ¶ , (చరియా. ౩.౮౯; జా. ౧.౧.౭౫) ‘‘గజ్జితా చేవ వస్సితా చా’’తి (అ. ని. ౪.౧౦౧; పు. ప. ౧౫౭) చ. తస్సం విహరామీతి తస్సం కుటికాయం అరియవిహారగబ్భేన ఇరియాపథవిహారేన విహరామి. వూపసన్తచిత్తోతి అగ్గఫలసమాధినా సమ్మదేవ ఉపసన్తమానసో.

ఏవం థేరస్స అనేకవారం కతం ఉయ్యోజనం సిరసా సమ్పటిచ్ఛన్తో వలాహకదేవపుత్తో నిన్నఞ్చ థలఞ్చ పూరేన్తో మహావస్సం వస్సాపేసి.

గిరిమానన్దత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సుమనత్థేరగాథావణ్ణనా

యం పత్థయానోతిఆదికా ఆయస్మతో సుమనత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇతో పఞ్చనవుతే కప్పే బుద్ధసుఞ్ఞే లోకే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకం పచ్చేకబుద్ధం బ్యాధితం దిస్వా హరీతకం అదాసి ¶ . సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కోసలరట్ఠే గహపతికులే నిబ్బత్తిత్వా సుమనోతి లద్ధనామో సుఖేన వడ్ఢి. తస్స పన మాతులో పబ్బజిత్వా అరహా హుత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో సుమనే వయప్పత్తే తం పబ్బాజేత్వా చరితానుకూలం కమ్మట్ఠానం అదాసి. సో తత్థ యోగకమ్మం కరోన్తో చత్తారి ఝానాని పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేసి. అథస్స థేరో విపస్సనావిధిం ఆచిక్ఖి. సో చ నచిరేనేవ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౬౦-౭౧) –

‘‘హరీతకం ఆమలకం, అమ్బజమ్బువిభీతకం;

కోలం భల్లాతకం బిల్లం, సయమేవ హరామహం.

‘‘దిస్వాన ¶ పబ్భారగతం, ఝాయిం ఝానరతం మునిం;

ఆబాధేన ఆపీళేన్తం, అదుతీయం మహామునిం.

‘‘హరీతకం గహేత్వాన, సయమ్భుస్స అదాసహం;

ఖాదమత్తమ్హి భేసజ్జే, బ్యాధి పస్సమ్భి తావదే.

‘‘పహీనదరథో బుద్ధో, అనుమోదమకాసి మే;

భేసజ్జదానేనిమినా, బ్యాధివూపసమేన చ.

‘‘దేవభూతో ¶ మనుస్సో వా, జాతో వా అఞ్ఞజాతియా;

సబ్బత్థ సుఖితో హోతు, మా చ తే బ్యాధిమాగమా.

‘‘ఇదం వత్వాన సమ్బుద్ధో, సయమ్భూ అపరాజితో;

నభం అబ్భుగ్గమీ ధీరో, హంసరాజావ అమ్బరే.

‘‘యతో హరీతకం దిన్నం, సయమ్భుస్స మహేసినో;

ఇమం జాతిం ఉపాదాయ, బ్యాధి మే నుపపజ్జథ.

‘‘అయం పచ్ఛిమకో మయ్హం, చరిమో వత్తతే భవో;

తిస్సో విజ్జా సచ్ఛికతా, కతం బుద్ధస్స సాసనం.

‘‘చతున్నవుతితో కప్పే, భేసజ్జమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, భేసజ్జస్స ఇదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తే పన పతిట్ఠితో ఏకదివసం మాతులత్థేరస్స ఉపట్ఠానం అగమాసి. తం థేరో అధిగమం పుచ్ఛి, తం బ్యాకరోన్తో –

౩౩౦.

‘‘యం పత్థయానో ధమ్మేసు, ఉపజ్ఝాయో అనుగ్గహి;

అమతం అభికఙ్ఖన్తం, కతం కత్తబ్బకం మయా.

౩౩౧.

‘‘అనుప్పత్తో సచ్ఛికతో, సయం ధమ్మో అనీతిహో;

విసుద్ధఞాణో నిక్కఙ్ఖో, బ్యాకరోమి తవన్తికే.

౩౩౨.

‘‘పుబ్బేనివాసం జానామి, దిబ్బచక్ఖు విసోధితం;

సదత్థో మే అనుప్పత్తో, కతం బుద్ధస్స సాసనం.

౩౩౩.

‘‘అప్పమత్తస్స ¶ మే సిక్ఖా, సుస్సుతా తవ సాసనే;

సబ్బే మే ఆసవా ఖీణా, నత్థి దాని పునబ్భవో.

౩౩౪.

‘‘అనుసాసి మం అరియవతా, అనుకమ్పి అనుగ్గహి;

అమోఘో తుయ్హమోవాదో, అన్తేవాసిమ్హి సిక్ఖితో’’తి. –

ఇమాహి పఞ్చహి గాథాహి సీహనాదం నదన్తో అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

తత్థ యం పత్థయానో ధమ్మేసు, ఉపజ్ఝాయో అనుగ్గహి. అమతం అభికఙ్ఖన్తన్తి సమథవిపస్సనాదీసు అనవజ్జధమ్మేసు యం ధమ్మం మయ్హం పత్థయన్తో ఆకఙ్ఖన్తో ఉపజ్ఝాయో అమతం నిబ్బానం అభికఙ్ఖన్తం మం ఓవాదదానవసేన అనుగ్గణ్హి. కతం కత్తబ్బకం మయాతి తస్స అధిగమత్థం కత్తబ్బం పరిఞ్ఞాదిసోళసవిధం కిచ్చం కతం నిట్ఠాపితం మయా.

తతో ¶ ఏవ అనుప్పత్తో అధిగతో చతుబ్బిధోపి మగ్గధమ్మో సచ్ఛికతో. సయం ధమ్మో అనీతిహోతి సయం అత్తనాయేవ నిబ్బానధమ్మో ఫలధమ్మో చ అనీతిహో అసన్దిద్ధో అత్తపచ్చక్ఖో కతో, ‘‘ఇతిహ, ఇతి కిరా’’తి పవత్తియా ఇతిహసఙ్ఖాతం సంసయం సముచ్ఛిన్దన్తోయేవ అరియమగ్గో పవత్తతి. తేనాహ ‘‘విసుద్ధఞాణో నిక్కఙ్ఖో’’తిఆది. తత్థ విసుద్ధఞాణోతి సబ్బసంకిలేసవిసుద్ధియా విసుద్ధఞాణో. తవన్తికేతి తవ సమీపే.

సదత్థోతి అరహత్తం. సిక్ఖాతి ¶ అధిసీలసిక్ఖాదయో. సుస్సుతాతి పరియత్తిబాహుసచ్చస్స పటివేధబాహుసచ్చస్స చ పారిపూరివసేన సుట్ఠు సుతా. తవ సాసనేతి తవ ఓవాదే అనుసిట్ఠియం ఠితస్స.

అరియవతాతి సువిసుద్ధసీలాదివతసమాదానేన. అన్తేవాసిమ్హి సిక్ఖితోతి తుయ్హం సమీపే చిణ్ణబ్రహ్మచరియవాసతాయ అన్తేవాసీ సిక్ఖితవా సిక్ఖితఅధిసీలాదిసిక్ఖో అమ్హీతి.

సుమనత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. వడ్ఢత్థేరగాథావణ్ణనా

సాధూ ¶ హీతిఆదికా ఆయస్మతో వడ్ఢత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయాని పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే భారుకచ్ఛనగరే గహపతికులే నిబ్బత్తిత్వా వడ్ఢోతి లద్ధనామో అనుపుబ్బేన వడ్ఢతి. అథస్స మాతా సంసారే సఞ్జాతసంవేగా పుత్తం ఞాతీనం నియ్యాదేత్వా భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తీ అరహత్తం పాపుణిత్వా అపరేన సమయేన పుత్తమ్పి విఞ్ఞుతం పత్తం వేళుదన్తత్థేరస్స సన్తికే పబ్బాజేసి. సో పబ్బజితో బుద్ధవచనం ఉగ్గహేత్వా బహుస్సుతో ధమ్మకథికో హుత్వా గన్థధురం వహన్తో ఏకదివసం ‘‘ఏకకో సన్తరుత్తరోవ మాతరం పస్సిస్సామీ’’తి భిక్ఖునుపస్సయం అగమాసి. తం దిస్వా మాతా ‘‘కస్మా త్వం ఏకకో సన్తరుత్తరోవ ఇధాగతో’’తి చోదేసి. సో మాతరా చోదియమానో ‘‘అయుత్తం మయా కత’’న్తి ఉప్పన్నసంవేగో విహారం గన్త్వా దివాట్ఠానే నిసిన్నో విపస్సిత్వా అరహత్తం పత్వా మాతు ఓవాదసమ్పత్తిపకాసనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౩౩౫.

‘‘సాధూ ¶ హి కిర మే మాతా, పతోదం ఉపదంసయి;

యస్సాహం వచనం సుత్వా, అనుసిట్ఠో జనేత్తియా;

ఆరద్ధవీరియో పహితత్తో, పత్తో సమ్బోధిముత్తమం.

౩౩౬.

‘‘అరహా దక్ఖిణేయ్యోమ్హి, తేవిజ్జో అమతద్దసో;

జేత్వా నముచినో సేనం, విహరామి అనాసవో.

౩౩౭.

‘‘అజ్ఝత్తఞ్చ బహిద్ధా చ, యే మే విజ్జింసు ఆసవా;

సబ్బే అసేసా ఉచ్ఛిన్నా, న చ ఉప్పజ్జరే పున.

౩౩౮.

‘‘విసారదా ఖో భగినీ, ఏవమత్థం అభాసయి;

అపిహా నూన మయిపి, వనథో తే న విజ్జతి.

౩౩౯.

‘‘పరియన్తకతం దుక్ఖం, అన్తిమోయం సముస్సయో;

జాతిమరణసంసారో, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ ¶ ¶ సాధూ హి కిర మే మాతా, పతోదం ఉపదంసయీతి సాధు వత మాతా మయ్హం ఓవాదసఙ్ఖాతం పతోదం దస్సేతి, తేన మే వీరియం ఉత్తేజేన్తీ ఉత్తమఙ్గే పఞ్ఞాసీసే విజ్ఝి. యస్సాతి యస్సా మే మాతుయా. సమ్బోధిన్తి అరహత్తం. అయఞ్హేత్థ యోజనా – జనేత్తియా మే అనుసిట్ఠో యస్సా అనుసాసనీభూతం వచనం సుత్వా అహం ఆరద్ధవీరియో పహితత్తో విహరన్తో ఉత్తమం అగ్గఫలం సమ్బోధిం అరహత్తం పత్తో.

తతో ఏవ ఆరకత్తా కిలేసేహి అరహా పుఞ్ఞక్ఖేత్తతాయ దక్ఖిణేయ్యో దక్ఖిణారహో అమ్హి. పుబ్బేనివాసఞాణాదివిజ్జాత్తయస్స అధిగతత్తా తేవిజ్జో నిబ్బానస్స సచ్ఛికతత్తా అమతద్దసో నముచినో మారస్స సేనం కిలేసవాహినిం బోధిపక్ఖియసేనాయ జినిత్వా తస్స జితత్తాయేవ అనాసవో సుఖం విహరామీతి.

ఇదాని ‘‘అనాసవో’’తి వుత్తమత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘అజ్ఝత్తఞ్చా’’ తి గాథమాహ. తస్సత్థో – అజ్ఝత్తం అజ్ఝత్తవత్థుకా చ బహిద్ధా బహిద్ధవత్థుకా చ ఆసవా యే మయ్హం అరియమగ్గాధిగమతో పుబ్బే విజ్జింసు ఉపలబ్భింసు, తే సబ్బే అనవసేసా ఉచ్ఛిన్నా అరియమగ్గేన సముచ్ఛిన్నా పహీనా పున దాని కదాచిపి న చ ఉప్పజ్జేయ్యుం న ఉప్పజ్జిస్సన్తియేవాతి.

ఇదాని మాతు వచనం అఙ్కుసం కత్వా అత్తనా అరహత్తస్స అధిగతత్తా మాతరం థోమేన్తో ‘‘విసారదా’’తి గాథమాహ. తత్థ విసారదా ఖోతి ఏకంసేన విగతసారజ్జా. ఏవం మాతు అత్తనో ¶ చ అరహత్తాధిగమేన సత్థు ఓరసపుత్తభావం ఉల్లపేన్తో మాతరం ‘‘భగినీ’’తి ఆహ. ఏతమత్థం అభాసయీతి ఏతం మమ ఓవాదభూతం అత్థం అభణి. ఏవం పన మం ఓవదన్తీ న కేవలం విసారదా ఏవ, అథ ఖో అపిహా నూన మయిపి తవ పుత్తకేపి అపిహా అసన్థవా మఞ్ఞే, కిం వా ఏతేన పరికప్పనేన? వనథో తే న విజ్జతి అవిజ్జాదికో వనథో తవ సన్తానే నత్థేవ, యా మం భవక్ఖయే నియోజేసీతి అధిప్పాయో.

ఇదాని ‘‘తయా నియోజితాకారేనేవ మయా పటిపన్న’’న్తి దస్సేన్తో ‘‘పరియన్తకత’’న్తి ఓసానగాథమాహ, తస్సత్థో సువిఞ్ఞేయ్యోవ.

వడ్ఢత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. నదీకస్సపత్థేరగాథావణ్ణనా

అత్థాయ ¶ వత మేతిఆదికా ఆయస్మతో నదీకస్సపత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినన్తో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే ¶ కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థారం పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా పసన్నమానసో అత్తనా రోపితస్స అమ్బరుక్ఖస్స పఠముప్పన్నం మనోసిలావణ్ణం ఏకం అమ్బఫలం అదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మగధరట్ఠే బ్రాహ్మణకులే ఉరువేలకస్సపస్స భాతా హుత్వా నిబ్బత్తో. వయప్పత్తో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసం అనిచ్ఛన్తో తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా తీహి తాపససతేహి సద్ధిం నేరఞ్జరాయ నదియా తీరే అస్సమం మాపేత్వా విహరతి. నదీతీరే వసనతో హిస్స కస్సపగోత్తతాయ చ నదీకస్సపోతి సమఞ్ఞా అహోసి. తస్స భగవా సపరిసస్స ఏహిభిక్ఖుభావేన ఉపసమ్పదం అదాసి. తం సబ్బం ఖన్ధకే (మహావ. ౩౬-౩౯) ఆగతమేవ. సో భగవతో ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (మహావ. ౫౪; సం. ని. ౪.౨౮) అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౮౧-౮౭) –

‘‘పదుముత్తరబుద్ధస్స, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

పిణ్డాయ విచరన్తస్స, ధారతో ఉత్తమం యసం.

‘‘అగ్గఫలం ¶ గహేత్వాన, విప్పసన్నేన చేతసా;

దక్ఖిణేయ్యస్స వీరస్స, అదాసిం సత్థునో అహం.

‘‘తేన కమ్మేన ద్విపదిన్ద, లోకజేట్ఠ నరాసభ;

పత్తోమ్హి అచలం ఠానం, హిత్వా జయపరాజయం.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, యం దానమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, అగ్గదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తే పన పతిట్ఠితో అపరభాగే అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా దిట్ఠిసముగ్ఘాతకిత్తనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౩౪౦.

‘‘అత్థాయ ¶ వత మే బుద్ధో, నదిం నేరఞ్జరం అగా;

యస్సాహం ధమ్మం సుత్వాన, మిచ్ఛాదిట్ఠిం వివజ్జయిం.

౩౪౧.

‘‘యజిం ఉచ్చావచే యఞ్ఞే, అగ్గిహుత్తం జుహిం అహం;

ఏసా సుద్ధీతి మఞ్ఞన్తో, అన్ధభూతో పుథుజ్జనో.

౩౪౨.

‘‘దిట్ఠిగహనపక్ఖన్దో, పరామాసేన మోహితో;

అసుద్ధిం మఞ్ఞిసం సుద్ధిం, అన్ధభూతో అవిద్దసు.

౩౪౩.

‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠి పహీనా మే, భవా సబ్బే విదాలితా;

జుహామి దక్ఖిణేయ్యగ్గిం, నమస్సామి తథాగతం.

౩౪౪.

‘‘మోహా సబ్బే పహీనా మే, భవతణ్హా పదాలితా;

విక్ఖీణో జాతిసంసారో, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ అత్థాయ వత మేతి మయ్హం అత్థాయ వత హితాయ వత. బుద్ధోతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో. నదిం నేరఞ్జరం అగాతి నేరఞ్జరాసఙ్ఖాతం నదిం అగఞ్ఛి, తస్సా నదియా తీరే చ మమ భాతు ఉరువేలకస్సపస్స అస్సమం ఉపగతోతి అధిప్పాయో.

ఇదాని యథావుత్తమత్థం వివరితుం ‘‘యస్సాహ’’న్తిఆది వుత్తం. యస్సాతి యస్స బుద్ధస్స భగవతో. ధమ్మం సుత్వానాతి చతుసచ్చపటిసంయుత్తం ధమ్మం సుత్వా, సోతద్వారానుసారేన ఉపలభిత్వా. మిచ్ఛాదిట్ఠిం వివజ్జయిన్తి ¶ ‘‘యఞ్ఞాదీహి సుద్ధి హోతీ’’తిఆదినయప్పవత్తం విపరీతదస్సనం పజహిం.

మిచ్ఛాదిట్ఠిం ¶ వివజ్జయిన్తి వుత్తమేవత్థం విత్థారేత్వా దస్సేతుం ‘‘యజి’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యజిం ఉచ్చావచే యఞ్ఞేతి పాకటయఞ్ఞే సోమయాగవాజపేయ్యాదికే నానావిధే యఞ్ఞే యజిం. అగ్గిహుత్తం జుహిం అహన్తి తేసం యఞ్ఞానం యజనవసేన ఆహుతిం పగ్గణ్హన్తో అగ్గిం పరిచరిం. ఏసా సుద్ధీతి మఞ్ఞన్తోతి ఏసా యఞ్ఞకిరియా అగ్గిపారిచరియా సుద్ధిహేతుభావతో సుద్ధి ‘‘ఏవం మే సంసారసుద్ధి హోతీ’’తి మఞ్ఞమానో. అన్ధభూతో పుథుజ్జనోతి పఞ్ఞాచక్ఖువేకల్లేన అవిజ్జన్ధతాయ అన్ధభూతో పుథుజ్జనో హుత్వా వనగహనపబ్బతగహనాదీని వియ దురతిక్కమనట్ఠేన దిట్ఠియేవ గహనం దిట్ఠిగహనం ¶ , తం పక్ఖన్దో అనుపవిట్ఠోతి దిట్ఠిగహనపక్ఖన్దో. పరామాసేనాతి ధమ్మసభావం అతిక్కమిత్వా ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి పరామసనతో పరామాససఙ్ఖాతేన మిచ్ఛాభినివేసేన. మోహితోతి మూళ్హభావం పాపితో. అసుద్ధిం మఞ్ఞిసం సుద్ధిన్తి అసుద్ధిం మగ్గం ‘‘సుద్ధిం మగ్గ’’న్తి మఞ్ఞిసం మఞ్ఞిం. తత్థ కారణమాహ ‘‘అన్ధభూతో అవిద్దసూ’’తి. యస్మా అవిజ్జాయ అన్ధభూతో, తతో ఏవ ధమ్మాధమ్మం యుత్తాయుత్తఞ్చ అవిద్వా, తస్మా తథా మఞ్ఞిన్తి అత్థో.

మిచ్ఛాదిట్ఠి పహీనా మేతి ఏవంభూతస్స పన సత్థు సమ్ముఖా చతుసచ్చగబ్భం ధమ్మకథం సుత్వా యోనిసో పటిపజ్జన్తస్స అరియమగ్గసమ్మాదిట్ఠియా సబ్బాపి మిచ్ఛాదిట్ఠి సముచ్ఛేదప్పహానవసేన మయ్హం పహీనా. భవాతి కామభవాదయో సబ్బేపి భవా అరియమగ్గసత్థేన విదాలితా విద్ధంసితా. జుహామి దక్ఖిణేయ్యగ్గిన్తి ఆహవనీయాదికే అగ్గీ ఛడ్డేత్వా సదేవకస్స లోకస్స అగ్గదక్ఖిణేయ్యతాయ సబ్బస్స చ పాపస్స దహనతో దక్ఖిణేయ్యగ్గిం సమ్మాసమ్బుద్ధం జుహామి పరిచరామి. తయిదం మయ్హం దక్ఖిణేయ్యగ్గిపరిచరణం దధినవనీతమథితసప్పిఆదినిరపేక్ఖం సత్థు నమస్సనమేవాతి ఆహ ‘‘నమస్సామి తథాగత’’న్తి. అథ వా జుహామి దక్ఖిణేయ్యగ్గిన్తి దాయకానం దక్ఖిణాయ మహప్ఫలభావకరణేన పాపస్స చ దహనేన దక్ఖిణేయ్యగ్గిభూతం అత్తానం జుహామి పరిచరామి తథా కత్వా పరిచరామి, తథా కత్వా పరిహరామి. పుబ్బే అగ్గిదేవం నమస్సామి, ఇదాని పన నమస్సామి తథాగతన్తి.

మోహా సబ్బే పహీనా మేతి దుక్ఖే అఞ్ఞాణాదిభేదా సబ్బే మోహా మయ్హం పహీనా సముచ్ఛిన్నా, తతో ఏవ ‘‘భవతణ్హా పదాలితా. విక్ఖీణో జాతిసంసారో, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి తీసు పదేసు మే-సద్దో ఆనేత్వా యోజేతబ్బో.

నదీకస్సపత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. గయాకస్సపత్థేరగాథావణ్ణనా

పాతో ¶ ¶ మజ్ఝన్హికన్తిఆదికా ఆయస్మతో గయాకస్సపత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినన్తో ఇతో ఏకతింసే కప్పే సిఖిస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసం పహాయ తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞాయతనే ¶ అస్సమం కారేత్వా వనమూలఫలాహారో వసతి. తేన చ సమయేన భగవా ఏకో అదుతియో తస్స అస్సమసమీపేన గచ్ఛతి. సో భగవన్తం దిస్వా పసన్నమానసో ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో వేలం ఓలోకేత్వా మనోహరాని కోలఫలాని సత్థు ఉపనేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసం పహాయ తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ద్వీహి తాపససతేహి సద్ధిం గయాయం విహరతి. గయాయం వసనతో హిస్స కస్సపగోత్తతాయ చ గయాకస్సపోతి సమఞ్ఞా అహోసి. సో భగవతా సద్ధిం పరిసాయ ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదం దత్వా ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (మహావ. ౫౪) ఓవదియమానో అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౫.౮-౧౪) –

‘‘అజినేన నివత్థోహం, వాకచీరధరో తదా;

ఖారియా పూరయిత్వానం, కోలంహాసిం మమస్సమం.

‘‘తమ్హి కాలే సిఖీ బుద్ధో, ఏకో అదుతియో అహు;

మమస్సమం ఉపగచ్ఛి, జానన్తో సబ్బకాలికం.

‘‘సకం చిత్తం పసాదేత్వా, వన్దిత్వాన చ సుబ్బతం;

ఉభో హత్థేహి పగ్గయ్హ, కోలం బుద్ధస్సదాసహం.

‘‘ఏకతింసే ఇతో కప్పే, యం ఫలమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, కోలదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తే పన పతిట్ఠితో అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాపపవాహనకిత్తనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౩౪౫.

‘‘పాతో మజ్ఝన్హికం సాయం, తిక్ఖత్తుం దివసస్సహం;

ఓతరిం ఉదకం సోహం, గయాయ గయఫగ్గుయా.

౩౪౬.

‘‘యం ¶ మయా పకతం పాపం, పుబ్బే అఞ్ఞాసు జాతిసు;

తం దానీధ పవాహేమి, ఏవందిట్ఠి పురే అహుం.

౩౪౭.

‘‘సుత్వా ¶ సుభాసితం వాచం, ధమ్మత్థసహితం పదం;

తథం యాథావకం అత్థం, యోనిసో పచ్చవేక్ఖిసం.

౩౪౮.

‘‘నిన్హాతసబ్బపాపోమ్హి, నిమ్మలో పయతో సుచి;

సుద్ధో సుద్ధస్స దాయాదో, పుత్తో బుద్ధస్స ఓరసో.

౩౪౯.

‘‘ఓగయ్హట్ఠఙ్గికం సోతం, సబ్బపాపం పవాహయిం;

తిస్సో విజ్జా అజ్ఝగమిం, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ పఠమగాథాయ తావ అయం సఙ్ఖేపత్థో – పాతో సూరియుగ్గమనవేలాయం, మజ్ఝన్హికం ¶ మజ్ఝన్హవేలాయం, సాయం సాయన్హవేలాయన్తి దివసస్స తిక్ఖత్తుం తయో వారే అహం ఉదకం ఓతరిం ఓగాహిం. ఓతరన్తో చ సోహం న యత్థ కత్థచి యదా వా తదా వా ఓతరిం, అథ ఖో గయాయ మహాజనస్స ‘‘పాపపవాహన’’న్తి అభిసమ్మతే గయాతిత్థే, గయఫగ్గుయా గయాఫగ్గునామకే ఫగ్గునీమాసస్స ఉత్తరఫగ్గునీనక్ఖత్తే అనుసంవచ్ఛరం ఉదకోరోహనమనుయుత్తో అహోసిన్తి.

ఇదాని తదా యేనాధిప్పాయేన ఉదకోరోహనమనుయుత్తం, తం దస్సేతుం ‘‘యం మయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – ‘‘యం మయా పుబ్బే ఇతో అఞ్ఞాసు జాతీసు పాపకమ్మం ఉపచితం. తం ఇదాని ఇధ గయాతిత్థే ఇమిస్సా చ గయాఫగ్గుయా ఇమినా ఉదకోరోహనేన పవాహేమి అపనేమి విక్ఖాలేమీ’’తి. పురే సత్థు సాసనుపగమనతో పుబ్బే ఏవందిట్ఠి ఏవరూపవిపరీతదస్సనో అహుం అహోసిం.

ధమ్మత్థసహితం పదన్తి విభత్తిఅలోపేన నిద్దేసో. ధమ్మేన చ అత్థేన చ సహితకోట్ఠాసం, ఆదితో మజ్ఝతో పరియోసానతో చ ధమ్మూపసంహితం అత్థూపసంహితం సుట్ఠు ఏకన్తేన నియ్యానికం కత్వా భాసితం వాచం సమ్మాసమ్బుద్ధవచనం సుత్వా తేన పకాసితం పరమత్థభావేన తచ్ఛభావతో తథం యథారహం పవత్తినివత్తిఉపాయభావే బ్యభిచారాభావతో యాథావకం దుక్ఖాదిఅత్థం యోనిసో ఉపాయేన పరిఞ్ఞేయ్యాదిభావేన పచ్చవేక్ఖిసం ‘‘దుక్ఖం పరిఞ్ఞేయ్యం, సముదయో పహాతబ్బో, నిరోధో సచ్ఛికాతబ్బో ¶ , మగ్గో భావేతబ్బో’’తి పతిఅవేక్ఖిం, ఞాణచక్ఖునా పస్సిం పటివిజ్ఝిన్తి అత్థో.

నిన్హాతసబ్బపాపోమ్హీతి ఏవం పటివిద్ధసచ్చత్తా ఏవ అరియమగ్గజలేన విక్ఖాలితసబ్బపాపో అమ్హి. తతో ఏవ రాగమలాదీనం అభావేన నిమ్మలత్తా నిమ్మలో. తతో ఏవ ¶ పరిసుద్ధకాయసమాచారతాయ పరిసుద్ధవచీసమాచారతాయ పరిసుద్ధమనోసమాచారతాయ పయతో సుచి సుద్ధో. సవాసనసబ్బకిలేసమలవిసుద్ధియా సుద్ధస్స బుద్ధస్స భగవతో లోకుత్తరధమ్మదాయస్స ఆదియనతో దాయాదో. తస్సేవ దేసనాఞాణసముట్ఠానఉరోవాయామజనితాభిజాతితాయ ఓరసో పుత్తో అమ్హీతి యోజనా.

పునపి అత్తనో పరమత్థతో న్హాతకభావమేవ విభావేతుం ‘‘ఓగయ్హా’’తి ఓసానగాథమాహ. తత్థ ఓగయ్హాతి ఓగాహేత్వా అనుపవిసిత్వా. అట్ఠఙ్గికం సోతన్తి సమ్మాదిట్ఠిఆదీహి అట్ఠఙ్గసమోధానభూతం మగ్గసోతం. సబ్బపాపం పవాహయిన్తి అనవసేసం పాపమలం పక్ఖాలేసిం, అరియమగ్గజలపవాహనేన పరమత్థన్హాతకో అహోసిం. తతో ఏవ తిస్సో విజ్జా అజ్ఝగమిం, కతం బుద్ధస్స సాసనన్తి వుత్తత్థమేవ.

గయాకస్సపత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. వక్కలిత్థేరగాథావణ్ణనా

వాతరోగాభినీతోతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో వక్కలిత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తేహి ఉపాసకేహి సద్ధిం విహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సద్ధాధిముత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సయమ్పి తం ఠానం పత్థేన్తో సత్తాహం మహాదానం దత్వా పణిధానం అకాసి. సత్థా తస్స అనన్తరాయతం దిస్వా బ్యాకరి.

సోపి ¶ యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం సత్థు కాలే సావత్థియం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి, వక్కలీతిస్స నామం అకంసు. సో వుద్ధిప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గణ్హిత్వా బ్రాహ్మణసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం గతో సత్థారం దిస్వా రూపకాయస్స సమ్పత్తిదస్సనేన అతిత్తో సత్థారా సద్ధింయేవ విచరతి. ‘‘అగారమజ్ఝే వసన్తో నిచ్చకాలం సత్థారం దట్ఠుం న లభిస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా ఠపేత్వా భోజనవేలం సరీరకిచ్చకాలఞ్చ సేసకాలే యత్థ ఠితేన సక్కా దసబలం పస్సితుం, తత్థ ఠితో అఞ్ఞం కిచ్చం పహాయ భగవన్తం ఓలోకేన్తోవ విహరతి. సత్థా తస్స ఞాణపరిపాకం ఆగమేన్తో బహుకాలం తస్మిం రూపదస్సనేనేవ విచరన్తే కిఞ్చి అవత్వా పునేకదివసం ¶ ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా పూతికాయేన దిట్ఠేన? యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతి. యో మం పస్సతి, సో ధమ్మం పస్సతి. ధమ్మఞ్హి, వక్కలి, పస్సన్తో మం పస్సతి, మం పస్సన్తో ధమ్మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭) ఆహ.

సత్థరి ఏవం వదన్తేపి థేరో సత్థు దస్సనం పహాయ అఞ్ఞత్థ గన్తుం న సక్కోతి. తతో సత్థా ‘‘నాయం భిక్ఖు సంవేగం అలభిత్వా బుజ్ఝిస్సతీ’’తి వస్సూపనాయికదివసే ‘‘అపేహి, వక్కలీ’’తి థేరం పణామేసి. సో సత్థారా పణామితో సమ్ముఖే ఠాతుం అసక్కోన్తో ‘‘కిం మయ్హం జీవితేన, యోహం సత్థారం దట్ఠుం న లభామీ’’తి గిజ్ఝకూటపబ్బతే పపాతట్ఠానం అభిరుహి. సత్థా తస్స తం పవత్తిం ఞత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు మమ సన్తికా అస్సాసం అలభన్తో మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయం నాసేయ్యా’’తి అత్తానం దస్సేతుం ఓభాసం విస్సజ్జేన్తో –

‘‘పామోజ్జబహులో భిక్ఖు, పసన్నో బుద్ధసాసనే;

అధిగచ్ఛే పదం సన్తం, సఙ్ఖారూపసమం సుఖ’’న్తి. (ధ. ప. ౩౮౧) –

గాథం వత్వా ‘‘ఏహి, వక్కలీ’’తి హత్థం పసారేసి. థేరో ‘‘దసబలో మే దిట్ఠో, ‘ఏహీ’తి అవ్హానమ్పి లద్ధ’’న్తి బలవపీతిసోమనస్సం ఉప్పాదేత్వా ¶ ‘‘కుతో ఆగచ్ఛామీ’’తి అత్తనో గమనభావం అజానిత్వా సత్థు సమ్ముఖే ఆకాసే పక్ఖన్దన్తో పఠమపాదేన పబ్బతే ఠితోయేవ సత్థారా వుత్తగాథం ¶ ఆవజ్జేన్తో ఆకాసేయేవ పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణీతి అఙ్గుత్తరట్ఠకథాయం (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౦౮) ధమ్మపదవణ్ణనాయఞ్చ (ధ. ప. అట్ఠ. ౨.౩౮౧) ఆగతం.

ఇధ పన ఏవం వదన్తి – ‘‘కిం తే, వక్కలీ’’తిఆదినా సత్థారా ఓవదితో గిజ్ఝకూటే విహరన్తో విపస్సనం పట్ఠపేసి, తస్స సద్ధాయ బలవభావతో ఏవ విపస్సనా వీథిం న ఓతరతి, భగవా తం ఞత్వా కమ్మట్ఠానం సోధేత్వా అదాసి. పున విపస్సనం మత్థకం పాపేతుం నాసక్ఖియేవ, అథస్స ఆహారవేకల్లేన వాతాబాధో ఉప్పజ్జి, తం వాతాబాధేన పీళియమానం ఞత్వా భగవా తత్థ గన్త్వా పుచ్ఛన్తో –

౩౫౦.

‘‘వాతరోగాభినీతో త్వం, విహరం కాననే వనే;

పవిద్ధగోచరే లూఖే, కథం భిక్ఖు కరిస్ససీ’’తి. –

ఆహ. తం సుత్వా థేరో –

౩౫౧.

‘‘పీతిసుఖేన ¶ విపులేన, ఫరమానో సముస్సయం;

లూఖమ్పి అభిసమ్భోన్తో, విహరిస్సామి కాననే.

౩౫౨.

‘‘భావేన్తో సతిపట్ఠానే, ఇన్ద్రియాని బలాని చ;

బోజ్ఝఙ్గాని చ భావేన్తో, విహరిస్సామి కాననే.

౩౫౩.

‘‘ఆరద్ధవీరియే పహితత్తే, నిచ్చం దళ్హపరక్కమే;

సమగ్గే సహితే దిస్వా, విహరిస్సామి కాననే.

౩౫౪.

‘‘అనుస్సరన్తో సమ్బుద్ధం, అగ్గం దన్తం సమాహితం;

అతన్దితో రత్తిన్దివం, విహరిస్సామి కాననే’’తి. –

చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ వాతరోగాభినీతోతి వాతాబాధేన అసేరిభావం ఉపనీతో, వాతబ్యాధినా అభిభూతో. త్వన్తి థేరం ఆలపతి. విహరన్తి తేన ఇరియాపథవిహారేన విహరన్తో. కాననే వనేతి కాననభూతే వనే, మహాఅరఞ్ఞేతి అత్థో. పవిద్ధగోచరేతి విస్సట్ఠగోచరే దుల్లభపచ్చయే. వాతరోగస్స సప్పాయానం సప్పిఆదిభేసజ్జానం అభావేన ఫరుసభూమిభాగతాయ చ లూఖే లూఖట్ఠానే. కథం భిక్ఖు కరిస్ససీతి భిక్ఖు త్వం కథం విహరిస్ససీతి భగవా పుచ్ఛి.

తం ¶ సుత్వా థేరో నిరామిసపీతిసోమనస్సాదినా అత్తనో సుఖవిహారం పకాసేన్తో ‘‘పీతిసుఖేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పీతిసుఖేనాతి ఉబ్బేగలక్ఖణాయ ఫరణలక్ఖణాయ చ ¶ పీతియా తంసమ్పయుత్తసుఖేన చ. తేనాహ ‘‘విపులేనా’’తి ఉళారేనాతి అత్థో. ఫరమానో సముస్సయన్తి యథావుత్తపీతిసుఖసముట్ఠితేహి పణీతేహి రూపేహి సకలం కాయం ఫరాపేన్తో నిరన్తరం ఫుటం కరోన్తో. లూఖమ్పి అభిసమ్భోన్తోతి అరఞ్ఞావాసజనితం సల్లేఖవుత్తిహేతుకం దుస్సహమ్పి పచ్చయలూఖం అభిభవన్తో అధివాసేన్తో. విహరిస్సామి కాననేతి ఝానసుఖేన విపస్సనాసుఖేన చ అరఞ్ఞాయతనే విహరిస్సామీతి అత్థో. తేనాహ – ‘‘సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేసి’’న్తి (పారా. ౧౧).

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానత’’న్తి చ. (ధ. ప. ౩౭౪);

భావేన్తో సతిపట్ఠానేతి మగ్గపరియాపన్నే కాయానుపస్సనాదికే చత్తారో సతిపట్ఠానే ఉప్పాదేన్తో వడ్ఢేన్తో చ. ఇన్ద్రియానీతి మగ్గపరియాపన్నాని ఏవ సద్ధాదీని పఞ్చిన్ద్రియాని. బలానీతి తథా సద్ధాదీని ¶ పఞ్చ బలాని. బోజ్ఝఙ్గానీతి తథా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గాదీని సత్త బోజ్ఝఙ్గాని. చ-సద్దేన సమ్మప్పధానఇద్ధిపాదమగ్గఙ్గాని సఙ్గణ్హాతి. తదవినాభావతో హి తగ్గహణేనేవ తేసం గహణం హోతి. విహరిస్సామీతి యథావుత్తే బోధిపక్ఖియధమ్మే భావేన్తో మగ్గసుఖేన తదధిగమసిద్ధేన ఫలసుఖేన నిబ్బానసుఖేన చ విహరిస్సామి.

ఆరద్ధవీరియేతి చతుబ్బిధసమ్మప్పధానవసేన పగ్గహితవీరియే. పహితత్తేతి నిబ్బానం పతిపేసితచిత్తే. నిచ్చం దళ్హపరక్కమేతి సబ్బకాలం అసిథిలవీరియే. అవివాదవసేన కాయసామగ్గిదానవసేన చ సమగ్గే. దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞేన సహితే సబ్రహ్మచారీ దిస్వా. ఏతేన కల్యాణమిత్తసమ్పత్తిం దస్సేతి.

అనుస్సరన్తో సమ్బుద్ధన్తి సమ్మా సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధం సబ్బసత్తుత్తమతాయ, అగ్గం ఉత్తమేన దమథేన దన్తం, అనుత్తరసమాధినా సమాహితం అతన్దితో అనలసో హుత్వా, రత్తిన్దివం సబ్బకాలం ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహ’’న్తిఆదినా అనుస్సరన్తో విహరిస్సామి. ఏతేన బుద్ధానుస్సతిభావనాయ ¶ యుత్తాకారదస్సనేన సబ్బత్థ కమ్మట్ఠానానుయోగమాహ, పురిమేన పారిహారియకమ్మట్ఠానానుయోగం.

ఏవం పన వత్వా థేరో విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౪.౨౮-౬౫) –

‘‘ఇతో సతసహస్సమ్హి, కప్పే ఉప్పజ్జి నాయకో;

అనోమనామో అమితో, నామేన పదుముత్తరో.

‘‘పదుమాకారవదనో, పదుమామలసుచ్ఛవీ;

లోకేనానుపలిత్తోవ, తోయేన పదుమం యథా.

‘‘వీరో పదుమపత్తక్ఖో, కన్తో చ పదుమం యథా;

పదుముత్తరగన్ధోవ, తస్మా సో పదుముత్తరో.

‘‘లోకజేట్ఠో చ నిమ్మానో, అన్ధానం నయనూపమో;

సన్తవేసో గుణనిధి, కరుణామతిసాగరో.

‘‘స కదాచి మహావీరో, బ్రహ్మాసురసురచ్చితో;

సదేవమనుజాకిణ్ణే, జనమజ్ఝే జినుత్తమో.

‘‘వదనేన సుగన్ధేన, మధురేన రుతేన చ;

రఞ్జయం పరిసం సబ్బం, సన్థవీ సావకం సకం.

‘‘సద్ధాధిముత్తో సుమతి, మమ దస్సనలాలసో;

నత్థి ఏతాదిసో అఞ్ఞో, యథాయం భిక్ఖు వక్కలి.

‘‘తదాహం ¶ హంసవతియం, నగరే బ్రాహ్మణత్రజో;

హుత్వా సుత్వా చ తం వాక్యం, తం ఠానమభిరోచయిం.

‘‘ససావకం తం విమలం, నిమన్తేత్వా తథాగతం;

సత్తాహం భోజయిత్వాన, దుస్సేహచ్ఛాదయిం తదా.

‘‘నిపచ్చ సిరసా తస్స, అనన్తగుణసాగరే;

నిముగ్గో పీతిసమ్పుణ్ణో, ఇదం వచనమబ్రవిం.

‘‘యో సో తయా సన్థవితో, ఇతో సత్తమకే ముని;

భిక్ఖు సద్ధావతం అగ్గో, తాదిసో హోమహం మునే.

‘‘ఏవం ¶ వుత్తే మహావీరో, అనావరణదస్సనో;

ఇమం వాక్యం ఉదీరేసి, పరిసాయ మహాముని.

‘‘పస్సథేతం మాణవకం, పీతమట్ఠనివాసనం;

హేమయఞ్ఞోపచితఙ్గం, జననేత్తమనోహరం.

‘‘ఏసో అనాగతద్ధానే, గోతమస్స మహేసినో;

అగ్గో సద్ధాధిముత్తానం, సావకోయం భవిస్సతి.

‘‘దేవభూతో మనుస్సో వా, సబ్బసన్తాపవజ్జితో;

సబ్బభోగపరిబ్యూళ్హో, సుఖితో సంసరిస్సతి.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘తస్స ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో;

వక్కలి నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘తేన కమ్మవిసేసేన, చేతనాపణిధీహి చ;

జహిత్వా మానుసం దేహం, తావతింసమగచ్ఛహం.

‘‘సబ్బత్థ సుఖితో హుత్వా, సంసరన్తో భవాభవే;

సావత్థియం పురే జాతో, కులే అఞ్ఞతరే అహం.

‘‘నోనీతసుఖుమాలం మం, జాతపల్లవకోమలం;

మన్దం ఉత్తానసయనం, పిసాచభయతజ్జితా.

‘‘పాదమూలే మహేసిస్స, సాయేసుం దీనమానసా;

ఇమం దదామ తే నాథ, సరణం హోహి నాయక.

‘‘తదా పటిగ్గహి సో మం, భీతానం సరణో ముని;

జాలినా చక్కఙ్కితేన, ముదుకోమలపాణినా.

‘‘తదా పభుతి తేనాహం, అరక్ఖేయ్యేన రక్ఖితో;

సబ్బవేరవినిముత్తో, సుఖేన పరివుద్ధితో.

‘‘సుగతేన ¶ వినా భూతో, ఉక్కణ్ఠామి ముహుత్తకం;

జాతియా సత్తవస్సోహం, పబ్బజిం అనగారియం.

‘‘సబ్బపారమిసమ్భూతం ¶ , నీలక్ఖినయనం వరం;

రూపం సబ్బసుభాకిణ్ణం, అతిత్తో విహరామహం.

‘‘బుద్ధరూపరతిం ఞత్వా, తదా ఓవది మం జినో;

అలం వక్కలి కిం రూపే, రమసే బాలనన్దితే.

‘‘యో హి పస్సతి సద్ధమ్మం, సో మం పస్సతి పణ్డితో;

అపస్సమానో సద్ధమ్మం, మం పస్సమ్పి న పస్సతి.

‘‘అనన్తాదీనవో కాయో, విసరుక్ఖసమూపమో;

ఆవాసో సబ్బరోగానం, పుఞ్జో దుక్ఖస్స కేవలో.

‘‘నిబ్బిన్దియ తతో రూపే, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

పస్స ఉపక్కిలేసానం, సుఖేనన్తం గమిస్ససి.

‘‘ఏవం తేనానుసిట్ఠోహం, నాయకేన హితేసినా;

గిజ్ఝకూటం సమారుయ్హ, ఝాయామి గిరికన్దరే.

‘‘ఠితో పబ్బతపాదమ్హి, అస్సాసయి మహాముని;

వక్కలీతి జినో వాచం, తం సుత్వా ముదితో అహం.

‘‘పక్ఖన్దిం సేలపబ్భారే, అనేకసతపోరిసే;

తదా బుద్ధానుభావేన, సుఖేనేవ మహిం గతో.

‘‘పునోపి ధమ్మం దేసేతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

తమహం ధమ్మమఞ్ఞాయ, అరహత్తమపాపుణిం.

‘‘సుమహాపరిసమజ్ఝే, తదా మం చరణన్తగో;

అగ్గం సద్ధాధిముత్తానం, పఞ్ఞపేసి మహామతి.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, యం కమ్మమకరిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం ¶ పన పత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తోపి థేరో ఇమా ఏవ గాథా అభాసి. అథ నం సత్థా భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే నిసిన్నో సద్ధాధిముత్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

వక్కలిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. విజితసేనత్థేరగాథావణ్ణనా

ఓలగ్గేస్సామీతిఆదికా ¶ ¶ ఆయస్మతో విజితసేనత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినన్తో అత్థదస్సిస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఘరావాసం పహాయ ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో ఆకాసేన గచ్ఛన్తం భగవన్తం దిస్వా పసన్నమానసో పసన్నాకారం దస్సేన్తో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ అట్ఠాసి. సత్థా తస్స అజ్ఝాసయం ఞత్వా ఆకాసతో ఓతరి. సో భగవతో మనోహరాని మధురాని ఫలాని ఉపనేసి, పటిగ్గహేసి భగవా అనుకమ్పం ఉపాదాయ. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కోసలరట్ఠే హత్థాచరియకులే నిబ్బత్తిత్వా విజితసేనోతి లద్ధనామో విఞ్ఞుతం పాపుణి. తస్స మాతులా సేనో చ ఉపసేనో చాతి ద్వే హత్థాచరియా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధా పబ్బజిత్వా వాసధురం పూరేన్తా అరహత్తం పాపుణింసు. విజితసేనోపి హత్థిసిప్పే నిప్ఫత్తిం గతో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసే అలగ్గమానసో సత్థు యమకపాటిహారియం దిస్వా పటిలద్ధసద్ధో మాతులత్థేరానం సన్తికే పబ్బజిత్వా తేసం ఓవాదానుసాసనియా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో విపస్సనావీథిం లఙ్ఘిత్వా బహిద్ధా నానారమ్మణే విధావన్తం అత్తనో చిత్తం ఓవదన్తో –

౩౫౫.

‘‘ఓలగ్గేస్సామి తే చిత్త, ఆణిద్వారేవ హత్థినం;

న తం పాపే నియోజేస్సం, కామజాలం సరీరజం.

౩౫౬.

‘‘త్వం ఓలగ్గో న గచ్ఛసి, ద్వారవివరం గజోవ అలభన్తో;

న చ చిత్తకలి పునప్పునం, పసక్క పాపరతో చరిస్ససి.

౩౫౭.

‘‘యథా కుఞ్జరం అదన్తం, నవగ్గహమఙ్కుసగ్గహో;

బలవా ఆవత్తేతి అకామం, ఏవం ఆవత్తయిస్సం తం.

౩౫౮.

‘‘యథా వరహయదమకుసలో, సారథిపవరో దమేతి ఆజఞ్ఞం;

ఏవం దమయిస్సం తం, పతిట్ఠితో పఞ్చసు బలేసు.

౩౫౯.

‘‘సతియా ¶ ¶ తం నిబన్ధిస్సం, పయుత్తో తే దమేస్సామి;

వీరియధురనిగ్గహితో, న యితో దూరం గమిస్ససే చిత్తా’’తి. –

గాథా అభాసి.

తత్థ ఓలగ్గేస్సామీతి సంవరిస్సామి నివారేస్సామి. తేతి తం. ఉపయోగత్థే హి ఇదం సామివచనం ¶ . తే గమనన్తి వా వచనసేసో. హత్థినన్తి చ హత్థిన్తి అత్థో. చిత్తాతి అత్తనో చిత్తం ఆలపతి. యథా తం వారేతుకామో, తం దస్సేన్తో ‘‘ఆణిద్వారేవ హత్థిన’’న్తి ఆహ. ఆణిద్వారం నామ పాకారబద్ధస్స నగరస్స ఖుద్దకద్వారం, యం ఘటికాఛిద్దే ఆణిమ్హి పక్ఖిత్తే యన్తేన వినా అబ్భన్తరే ఠితేహిపి వివరితుం న సక్కా. యేన మనుస్సగవస్సమహింసాదయో న నిగ్గన్తుం సక్కా. నగరతో బహి నిగ్గన్తుకామమ్పి హత్థిం యతో పలోభేత్వా హత్థాచరియో గమనం నివారేసి. అథ వా ఆణిద్వారం నామ పలిఘద్వారం. తత్థ హి తిరియం పలిఘం ఠపేత్వా రుక్ఖసూచిసఙ్ఖాతం ఆణిం పలిఘసీసే ఆవుణన్తి. పాపేతి రూపాదీసు ఉప్పజ్జనకఅభిజ్ఝాదిపాపధమ్మే తం న నియోజేస్సం న నియోజిస్సామి. కామజాలాతి కామస్స జాలభూతం. యథా హి మచ్ఛబన్ధమిగలుద్దానం జాలం నామ మచ్ఛాదీనం తేసం యథాకామకారసాధనం, ఏవం అయోనిసోమనసికారానుపాతితం చిత్తం మారస్స కామకారసాధనం. తేన హి సో సత్తే అనత్థేసు పాతేతి. సరీరజాతి సరీరేసు ఉప్పజ్జనక. పఞ్చవోకారభవే హి చిత్తం రూపపటిబద్ధవుత్తితాయ ‘‘సరీరజ’’న్తి వుచ్చతి.

త్వం ఓలగ్గో న గచ్ఛసీతి త్వం, చిత్తకలి, మయా సతిపఞ్ఞాపతోదఅఙ్కుసేహి వారితో న దాని యథారుచిం గమిస్ససి, అయోనిసోమనసికారవసేన యథాకామం వత్తితుం న లభిస్ససి. యథా కిం? ద్వారవివరం గజోవ అలభన్తో నగరతో గజనిరోధతో వా నిగ్గమనాయ ద్వారవివరకం అలభమానో హత్థీ వియ. చిత్తకలీతి చిత్తకాళకణ్ణి. పునప్పునన్తి అపరాపరం. పసక్కాతి సరణసమ్పస్సాసవసేన. పాపరతోతి పాపకమ్మనిరతో పుబ్బే వియ ఇదాని న చరిస్ససి తథా చరితుం న దస్సామీతి అత్థో.

అదన్తన్తి ¶ అదమితం హత్థిసిక్ఖం అసిక్ఖితం. నవగ్గహన్తి అచిరగహితం. అఙ్కుసగ్గహోతి హత్థాచరియో. బలవాతి కాయబలేన ఞాణబలేన చ బలవా. ఆవత్తేతి అకామన్తి అనిచ్ఛన్తమేవ నిసేధనతో నివత్తేతి. ఏవం ఆవత్తయిస్సన్తి యథా యథావుత్తం హత్థిం హత్థాచరియో, ఏవం తం చిత్తం చిత్తకలిం దుచ్చరితనిసేధనతో నివత్తయిస్సామి.

వరహయదమకుసలోతి ¶ ఉత్తమానం అస్సదమ్మానం దమనే కుసలో. తతో ఏవ సారథిపవరో అస్సదమ్మసారథీసు విసిట్ఠో దమేతి ఆజఞ్ఞం ఆజానీయం అస్సదమ్మం దేసకాలానురూపం సణ్హఫరుసేహి దమేతి వినేతి నిబ్బిసేవనం కరోతి. పతిట్ఠితో పఞ్చసు బలేసూతి సద్ధాదీసు పఞ్చసు బలేసు పతిట్ఠితో హుత్వా అస్సద్ధియాదినిసేధనతో తం దమయిస్సం దమేస్సామీతి అత్థో.

సతియా ¶ తం నిబన్ధిస్సన్తి గోచరజ్ఝత్తతో బహి గన్తుం అదేన్తో సతియోత్తేన కమ్మట్ఠానథమ్భే, చిత్తకలి, తం నిబన్ధిస్సామి నియమేస్సామి. పయుత్తో తే దమేస్సామీతి తత్థ నిబన్ధన్తో ఏవ యుత్తప్పయుత్తో హుత్వా తే దమేస్సామి, సంకిలేసమలతో తం విసోధేస్సామి. వీరియధురనిగ్గహితోతి యథావుత్తో ఛేకేన సుసారథినా యుగే యోజితో యుగనిగ్గహితో యుగన్తరగతో తం నాతిక్కమతి, ఏవం త్వమ్పి చిత్త, మమ వీరియధురే నిగ్గహితో సక్కచ్చకారితాయ సాతచ్చకారితాయ అఞ్ఞథా వత్తితుం అలభన్తో ఇతో గోచరజ్ఝత్తతో దూరం బహి న గమిస్ససి. భావనానుయుత్తస్స హి కమ్మట్ఠానతో అఞ్ఞం ఆసన్నమ్పి లక్ఖణతో దూరమేవాతి ఏవం థేరో ఇమాహి గాథాహి అత్తనో చిత్తం నిగ్గణ్హన్తోవ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౫.౨౨-౩౦) –

‘‘సువణ్ణవణ్ణం సమ్బుద్ధం, ద్వత్తింసవరలక్ఖణం;

విపినగ్గేన గచ్ఛన్తం, సాలరాజంవ ఫుల్లితం.

‘‘తిణత్థరం పఞ్ఞాపేత్వా, బుద్ధసేట్ఠం అయాచహం;

అనుకమ్పతు మం బుద్ధో, భిక్ఖం ఇచ్ఛామి దాతవే.

‘‘అనుకమ్పకో ¶ కారుణికో, అత్థదస్సీ మహాయసో;

మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, ఓరూహి మమ అస్సమే.

‘‘ఓరోహిత్వాన సమ్బుద్ధో, నిసీది పణ్ణసన్థరే;

భల్లాతకం గహేత్వాన, బుద్ధసేట్ఠస్సదాసహం.

‘‘మమ నిజ్ఝాయమానస్స, పరిభుఞ్జి తదా జినో;

తత్థ చిత్తం పసాదేత్వా, అభివన్దిం తదా జినం.

‘‘అట్ఠారసే కప్పసతే, యం ఫలమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఫలదానస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తోపి ఇమా గాథా అభాసి.

విజితసేనత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. యసదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

ఉపారమ్భచిత్తోతిఆదికా ఆయస్మతో యసదత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచిని. తథా హేస పదుముత్తరస్స ¶ భగవతో కాలే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా బ్రాహ్మణానం విజ్జాసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం గతో కామే పహాయ ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో ఏకదివసం సత్థారం దిస్వా పసన్నమానసో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ అభిత్థవి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మల్లరట్ఠే మల్లరాజకులే నిబ్బత్తిత్వా యసదత్తోతి లద్ధనామో, వయప్పత్తో తక్కసిలం గన్త్వా సబ్బసిప్పాని సిక్ఖిత్వా సభియేన పరిబ్బాజకేన సద్ధింయేవ చారికం చరమానో, అనుపుబ్బేన సావత్థియం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా సభియేన పుట్ఠపఞ్హేసు ¶ విస్సజ్జియమానేసు సయం ఓతారాపేక్ఖో సుణన్తో నిసీది ‘‘సమణస్స గోతమస్స వాదే దోసం దస్సామీ’’తి. అథస్స భగవా చిత్తాచారం ఞత్వా సభియసుత్తదేసనావసానే (సు. ని. సభియసుత్త) ఓవాదం దేన్తో –

౩౬౦.

‘‘ఉపారమ్భచిత్తో ¶ దుమ్మేధో, సుణాతి జినసాసనం;

ఆరకా హోతి సద్ధమ్మా, నభసో పథవీ యథా.

౩౬౧.

‘‘ఉపారమ్భచిత్తో దుమ్మేధో, సుణాతి జినసాసనం;

పరిహాయతి సద్ధమ్మా, కాళపక్ఖేవ చన్దిమా.

౩౬౨.

‘‘ఉపారమ్భచిత్తో దుమ్మేధో, సుణాతి జినసాసనం;

పరిసుస్సతి సద్ధమ్మే, మచ్ఛో అప్పోదకే యథా.

౩౬౩.

‘‘ఉపారమ్భచిత్తో దుమ్మేధో, సుణాతి జినసాసనం;

న విరూహతి సద్ధమ్మే, ఖేత్తే బీజంవ పూతికం.

౩౬౪.

‘‘యో చ తుట్ఠేన చిత్తేన, సుణాతి జినసాసనం;

ఖేపేత్వా ఆసవే సబ్బే, సచ్ఛికత్వా అకుప్పతం;

పప్పుయ్య పరమం సన్తిం, పరినిబ్బాతినాసవో’’తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ ఉపారమ్భచిత్తోతి సారమ్భచిత్తో, దోసారోపనాధిప్పాయోతి అత్థో. దుమ్మేధోతి నిప్పఞ్ఞో. ఆరకా హోతి సద్ధమ్మాతి సో తాదిసో పుగ్గలో నభసో వియ పథవీ పటిపత్తిసద్ధమ్మతోపి దూరే హోతి, పగేవ పటివేధసద్ధమ్మతో. ‘‘న త్వం ఇమం ధమ్మవినయం ఆజానాసీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౧౮) విగ్గాహికకథం అనుయుత్తస్స కుతో సన్తనిపుణో పటిపత్తిసద్ధమ్మో.

పరిహాయతి సద్ధమ్మాతి నవవిధలోకుత్తరధమ్మతో పుబ్బభాగియసద్ధాదిసద్ధమ్మతోపి నిహీయతి. పరిసుస్సతీతి విసుస్సతి కాయచిత్తానం పీణనరసస్స పీతిపామోజ్జాదికుసలధమ్మస్సాభావతో. న విరూహతీతి ¶ విరూళ్హిం వుద్ధిం న పాపుణాతి. పూతికన్తి గోమయలేపదానాదిఅభావేన పూతిభావం పత్తం.

తుట్ఠేన చిత్తేనాతి ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం, అత్తమనో పముదితో హుత్వాతి అత్థో. ఖేపేత్వాతి సముచ్ఛిన్దిత్వా. అకుప్పతన్తి అరహత్తం. పప్పుయ్యాతి పాపుణిత్వా. పరమం సన్తిన్తి అనుపాదిసేసం నిబ్బానం. తదధిగమో ¶ చస్స కేవలం కాలాగమనమేవ, న కోచివిధోతి తం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘పరినిబ్బాతినాసవో’’తి.

ఏవం సత్థారా ఓవదితో సంవేగజాతో పబ్బజిత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౩౫-౪౩) –

‘‘కణికారంవ ¶ జలితం, దీపరుక్ఖంవ జోతితం;

కఞ్చనంవ విరోచన్తం, అద్దసం ద్విపదుత్తమం.

‘‘కమణ్డలుం ఠపేత్వాన, వాకచీరఞ్చ కుణ్డికం;

ఏకంసం అజినం కత్వా, బుద్ధసేట్ఠం థవిం అహం.

‘‘తమన్ధకారం విధమం, మోహజాలసమాకులం;

ఞాణాలోకం దస్సేత్వాన, నిత్తిణ్ణోసి మహాముని.

‘‘సముద్ధరసిమం లోకం, సబ్బావన్తమనుత్తరం;

ఞాణే తే ఉపమా నత్థి, యావతా జగతో గతి.

‘‘తేన ఞాణేన సబ్బఞ్ఞూ, ఇతి బుద్ధో పవుచ్చతి;

వన్దామి తం మహావీరం, సబ్బఞ్ఞుతమనావరం.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, బుద్ధసేట్ఠం థవిం అహం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఞాణత్థవాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తోపి థేరో ఇమా ఏవ గాథా అభాసి.

యసదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. సోణకుటికణ్ణత్థేరగాథావణ్ణనా

ఉపసమ్పదా ¶ చ మే లద్ధాతిఆదికా ఆయస్మతో సోణస్స కుటికణ్ణస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే విభవసమ్పన్నో సేట్ఠి హుత్వా ఉళారాయ ఇస్సరియసమ్పత్తియా ఠితో ఏకదివసం సత్థారం సతసహస్సఖీణాసవపరివుతం మహతియా ¶ బుద్ధలీళాయ మహన్తేన బుద్ధానుభావేన నగరం పవిసన్తం దిస్వా పసన్నమానసో వన్దిత్వా అఞ్జలిం కత్వా అట్ఠాసి. సో పచ్ఛాభత్తం ఉపాసకేహి సద్ధిం విహారం గన్త్వా భగవతో సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సయమ్పి తం ఠానం పత్థేత్వా మహాదానం దత్వా పణిధానం అకాసి. సత్థా తస్స అనన్తరాయతం దిస్వా ‘‘అనాగతే గోతమస్స నామ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనే కల్యాణవాక్కరణానం అగ్గో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి.

సో తత్థ యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో విపస్సిస్స భగవతో కాలే సాసనే పబ్బజిత్వా వత్తపటివత్తాని పూరేన్తో ఏకస్స భిక్ఖునో చీవరం సిబ్బిత్వా అదాసి. పున బుద్ధసుఞ్ఞే లోకే బారాణసియం తున్నవాయో హుత్వా ఏకస్స పచ్చేకబుద్ధస్స చీవరకోటిం ఛిన్నం ఘటేత్వా అదాసి. ఏవం తత్థ తత్థ పుఞ్ఞాని కత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే అవన్తిరట్ఠే కురరఘరే మహావిభవస్స సేట్ఠినో పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. సోణోతిస్స నామం అకంసు. కోటిఅగ్ఘనకస్స కణ్ణపిళన్ధనస్స ధారణేన ‘‘కోటికణ్ణో’’తి వత్తబ్బే కుటికణ్ణోతి పఞ్ఞాయిత్థ.

సో అనుక్కమేన వడ్ఢిత్వా కుటుమ్బం సణ్ఠపేన్తో ఆయస్మన్తే మహాకచ్చానే కులఘరం నిస్సాయ పవత్తపబ్బతే విహరన్తే తస్స సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాయ తం చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహి. సో అపరభాగే సంసారే సఞ్జాతసంవేగో థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా కిచ్ఛేన కసిరేన దసవగ్గం సఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా ఉపసమ్పజ్జిత్వా కతిపయకాలం థేరస్స సన్తికే వసిత్వా, థేరం ఆపుచ్ఛిత్వా సత్థారం వన్దితుం సావత్థిం ఉపగతో, సత్థారా ఏకగన్ధకుటియం వాసం లభిత్వా పచ్చూససమయే అజ్ఝిట్ఠో సోళసఅట్ఠకవగ్గియానం ¶ ఉస్సారణేన సాధుకారం దత్వా భాసితాయ ‘‘దిస్వా ఆదీనవం లోకే’’తి (ఉదా. ౪౬; మహావ. ౨౫౮) ఉదానగాథాయ పరియోసానే విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౨౬-౩౪) –

‘‘పదుముత్తరో ¶ నామ జినో, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

వసీసతసహస్సేహి, నగరం పావిసీ తదా.

‘‘నగరం ¶ పవిసన్తస్స, ఉపసన్తస్స తాదినో;

రతనాని పజ్జోతింసు, నిగ్ఘోసో ఆసి తావదే.

‘‘బుద్ధస్స ఆనుభావేన, భేరీ వజ్జుమఘట్టితా;

సయం వీణా పవజ్జన్తి, బుద్ధస్స పవిసతో పురం.

‘‘బుద్ధసేట్ఠం నమస్సామి, పదుముత్తరమహామునిం;

పాటిహీరఞ్చ పస్సిత్వా, తత్థ చిత్తం పసాదయిం.

‘‘అహో బుద్ధో అహో ధమ్మో, అహో నో సత్థు సమ్పదా;

అచేతనాపి తూరియా, సయమేవ పవజ్జరే.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, యం సఞ్ఞమలభిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బుద్ధసఞ్ఞాయిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తే పన పతిట్ఠితో అత్తనో ఉపజ్ఝాయేన ఆచిక్ఖితనియామేన పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు వినయధరపఞ్చమేన గణేన ఉపసమ్పదా, ధువన్హానం, చమ్మత్థరణం, గుణఙ్గుణూపాహనం, చీవరవిప్పవాసోతి పఞ్చ వరే యాచిత్వా తే సత్థు సన్తికా లభిత్వా పునదేవ అత్తనో వసితట్ఠానం గన్త్వా ఉపజ్ఝాయస్స తమత్థం ఆరోచేసి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన ఉదానట్ఠకథాయం ఆగతనయేన వేదితబ్బో. అఙ్గుత్తరట్ఠకథాయం (అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౦౬) పన ‘‘ఉపసమ్పన్నో హుత్వా అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణీ’’తి వుత్తం.

సో అపరభాగే విముత్తిసుఖేన విహరన్తో అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా సోమనస్సజాతో ఉదానవసేన –

౩౬౫.

‘‘ఉపసమ్పదా చ మే లద్ధా, విముత్తో చమ్హి అనాసవో;

సో చ మే భగవా దిట్ఠో, విహారే చ సహావసిం.

౩౬౬.

‘‘బహుదేవ రత్తిం భగవా, అబ్భోకాసేతినామయి;

విహారకుసలో సత్థా, విహారం పావిసీ తదా.

౩౬౭.

‘‘సన్థరిత్వాన ¶ సఙ్ఘాటిం, సేయ్యం కప్పేసి గోతమో;

సీహో సేలగుహాయంవ, పహీనభయభేరవో.

౩౬౮.

‘‘తతో కల్యాణవాక్కరణో, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో;

సోణో అభాసి సద్ధమ్మం, బుద్ధసేట్ఠస్స సమ్ముఖా.

౩౬౯.

‘‘పఞ్చక్ఖన్ధే ¶ పరిఞ్ఞాయ, భావయిత్వాన అఞ్జసం;

పప్పుయ్య పరమం సన్తిం, పరినిబ్బిస్సత్యనాసవో’’తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ ఉపసమ్పదా చ మే లద్ధాతి యా సా కిచ్ఛేన దసవగ్గం భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా అత్తనా లద్ధా ఉపసమ్పదా. యా చ పన వరదానవసేన సబ్బపచ్చన్తిమేసు జనపదేసు వినయధరపఞ్చమేన గణేన సత్థారా అనుఞ్ఞాతా ఉపసమ్పదా, తదుభయం సన్ధాయాహ. చ-సద్దో ¶ సముచ్చయత్థో, తేన ఇతరేపి సత్థు సన్తికా లద్ధవరే సఙ్గణ్హాతి. విముత్తో చమ్హి అనాసవోతి అగ్గమగ్గేన సకలకిలేసవత్థువిముత్తియా విముత్తో చ అమ్హి. తతో ఏవ కామాసవాదీహి అనాసవో అమ్హీతి యోజనా. సో చ మే భగవా దిట్ఠోతి యదత్థం అహం అవన్తిరట్ఠతో సావత్థిం గతో, సో చ భగవా మయా అదిట్ఠపుబ్బో దిట్ఠో. విహారే చ సహావసిన్తి న కేవలం తస్స భగవతో దస్సనమేవ మయా లద్ధం, అథ ఖో విహారే సత్థు గన్ధకుటియం సత్థారా కారణం సల్లక్ఖేత్వా వాసేన్తేన సహ అవసిం. ‘‘విహారేతి విహారసమీపే’’తి కేచి.

బహుదేవ రత్తిన్తి పఠమం యామం భిక్ఖూనం ధమ్మదేసనావసేన కమ్మట్ఠానసోధనవసేన చ, మజ్ఝిమం యామం దేవానం బ్రహ్మూనఞ్చ కఙ్ఖచ్ఛేదనవసేన భగవా బహుదేవ రత్తిం అబ్భోకాసే అతినామయి వీతినామేసి. విహారకుసలోతి దిబ్బబ్రహ్మఆనేఞ్జఅరియవిహారేసు కుసలో. విహారం పావిసీతి అతివేలం నిసజ్జచఙ్కమేహి ఉప్పన్నపరిస్సమవినోదనత్థం గన్ధకుటిం పావిసి.

సన్థరిత్వాన సఙ్ఘాటిం, సేయ్యం కప్పేసీతి చతుగ్గుణం సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞాపేత్వా సీహసేయ్యం కప్పేసి. తేనాహ ‘‘గోతమో సీహో సేలగుహాయంవ పహీనభయభేరవో’’తి. తత్థ గోతమోతి భగవన్తం గోత్తేన కిత్తేతి. సీహో సేలగుహాయంవాతి సేలస్స పబ్బతస్స గుహాయం. యథా సీహో మిగరాజా తేజుస్సదతాయ పహీనభయభేరవో దక్ఖిణేన పస్సేన ¶ పాదే పాదం అచ్చాధాయ సేయ్యం కప్పేసి, ఏవం చిత్తుత్రాసలోమహంసనఛమ్భితత్తహేతూనం కిలేసానం సముచ్ఛిన్నత్తా పహీనభయభేరవో గోతమో భగవా సేయ్యం కప్పేసీతి అత్థో.

తతోతి పచ్ఛా, సీహసేయ్యం కప్పేత్వా తతో వుట్ఠహిత్వా ‘‘పటిభాతు తం భిక్ఖు ధమ్మో భాసితు’’న్తి (ఉదా. ౪౬) సత్థారా అజ్ఝేసితోతి అత్థో. కల్యాణవాక్కరణోతి సున్దరవచీకరణో, లక్ఖణసమ్పన్నవచనక్కమోతి అత్థో. సోణో అభాసి సద్ధమ్మన్తి సోళస అట్ఠకవగ్గియసుత్తాని ¶ సోణో కుటికణ్ణో, బుద్ధసేట్ఠస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సమ్ముఖా, పచ్చక్ఖతో అభాసీతి థేరో అత్తానమేవ పరం వియ అవోచ.

పఞ్చక్ఖన్ధే పరిఞ్ఞాయాతి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే తీహిపి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా తే పరిజానన్తోయేవ, అఞ్జసం అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావయిత్వా, పరమం సన్తిం నిబ్బానం పప్పుయ్య పాపుణిత్వా ఠితో అనాసవో. తతో ఏవ ఇదాని పరినిబ్బిస్సతి అనుపాదిసేసనిబ్బానవసేన నిబ్బాయిస్సతీతి.

సోణకుటికణ్ణత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. కోసియత్థేరగాథావణ్ణనా

యో ¶ ఏవ గరూనన్తిఆదికా ఆయస్మతో కోసియత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినన్తో విపస్సిస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థారం దిస్వా పసన్నచిత్తో ఉచ్ఛుఖణ్డికం అదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మగధరట్ఠే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తి, కోసియోతిస్స గోత్తవసేన నామం అకాసి. సో విఞ్ఞుతం పత్తో ఆయస్మన్తం ధమ్మసేనాపతిం అభిణ్హం ఉపసఙ్కమతి, తస్స సన్తికే ధమ్మం సుణాతి. సో తేన సాసనే పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౪౪-౪౯) –

‘‘నగరే ¶ బన్ధుమతియా, ద్వారపాలో అహోసహం;

అద్దసం విరజం బుద్ధం, సబ్బధమ్మాన పారగుం.

‘‘ఉచ్ఛుఖణ్డికమాదాయ బుద్ధసేట్ఠస్సదాసహం;

పసన్నచిత్తో సుమనో, విపస్సిస్స మహేసినో.

‘‘ఏకనవుతితో కప్పే, యం ఉచ్ఛుమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఉచ్ఛుఖణ్డస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ¶ ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా గరువాసం సప్పురిసూపనిస్సయఞ్చ పసంసన్తో –

౩౭౦.

‘‘యో వే గరూనం వచనఞ్ఞు ధీరో, వసే చ తమ్హి జనయేథ పేమం;

సో భత్తిమా నామ చ హోతి పణ్డితో, ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్స.

౩౭౧.

‘‘యం ఆపదా ఉప్పతితా ఉళారా, నక్ఖమ్భయన్తే పటిసఙ్ఖయన్తం;

సో థామవా నామ చ హోతి పణ్డితో, ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్స.

౩౭౨.

‘‘యో వే సముద్దోవ ఠితో అనేజో, గమ్భీరపఞ్ఞో నిపుణత్థదస్సీ;

అసంహారియో నామ చ హోతి పణ్డితో, ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్స.

౩౭౩.

‘‘బహుస్సుతో ధమ్మధరో చ హోతి, ధమ్మస్స హోతి అనుధమ్మచారీ;

సో తాదిసో నామ చ హోతి పణ్డితో, ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్స.

౩౭౪.

‘‘అత్థఞ్చ ¶ యో జానాతి భాసితస్స,

అత్థఞ్చ ఞత్వాన తథా కరోతి;

అత్థన్తరో నామ స హోతి పణ్డితో,

ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్సా’’తి. –

ఇమా పఞ్చ గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ యోతి ఖత్తియాదీసు చతూసు పరిసాసు యో కోచి. వేతి బ్యత్తం. గరూనన్తి సీలాదిగరుగుణయుత్తానం పణ్డితానం. వచనఞ్ఞూతి తేసం అనుసాసనీవచనం జానన్తో, యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానో పటిపజ్జిత్వా చ తస్స ఫలం జానన్తోతి అత్థో. ధీరోతి ధితిసమ్పన్నో. వసే చ తమ్హి జనయేథ పేమన్తి తస్మిం గరూనం వచనే ఓవాదే వసేయ్య యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జేయ్య, పటిపజ్జిత్వా ‘‘ఇమినా వతాహం ఓవాదేన ఇమం జాతిఆదిదుక్ఖం వీతివత్తో’’తి తత్థ జనయేథ పేమం గారవం ఉప్పాదేయ్య. ఇదఞ్హి ద్వయం ‘‘గరూనం వచనఞ్ఞు ధీరో’’తి పదద్వయేన వుత్తస్సేవత్థస్స పాకటకరణం. సోతి యో గరూనం వచనఞ్ఞూ ధీరో, సో యథానుసిట్ఠం పటిపత్తియా తత్థ భత్తిమా చ నామ హోతి, జీవితహేతుపి తస్స అనతిక్కమనతో పణ్డితో చ నామ హోతి. ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్సాతి తథా పటిపజ్జన్తో చ తాయ ఏవ పటిపత్తియా చతున్నం అరియసచ్చానం జాననహేతు ¶ లోకియలోకుత్తరధమ్మేసు విజ్జాత్తయాదివసేన ‘‘తేవిజ్జో, ఛళభిఞ్ఞో, పటిసమ్భిదాపత్తో’’తి విసేసి విసేసవా సియాతి అత్థో.

యన్తి యం పుగ్గలం పటిపత్తియా అన్తరాయకరణతో ‘‘ఆపదా’’తి లద్ధవోహారా సోతుణ్హఖుప్పిపాసాదిపాకటపరిస్సయా చేవ రాగాదిపటిచ్ఛన్నపరిస్సయా చ ఉప్పతితా ఉప్పన్నా, ఉళారా బలవన్తోపి నక్ఖమ్భయన్తే న కిఞ్చి చాలేన్తి. కస్మా? పటిసఙ్ఖయన్తన్తి పటిసఙ్ఖాయమానం పటిసఙ్ఖానబలే ఠితన్తి అత్థో. సోతి యో దళ్హతరాహి ఆపదాహిపి అక్ఖమ్భనీయో, సో థామవా ధితిమా దళ్హపరక్కమో నామ హోతి. అనవసేససంకిలేసపక్ఖస్స అభిభవనకపఞ్ఞాబలసమఙ్గితాయ పణ్డితో చ నామ హోతి. తథాభూతో చ ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్సాతి తం వుత్తత్థమేవ.

సముద్దోవ ¶ ఠితోతి సముద్దో వియ ఠితసభావో. యథా హి చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరే సినేరుపాదసమీపే మహాసముద్దో అట్ఠహిపి దిసాహి ఉట్ఠితేహి పకతివాతేహి అనిఞ్జనతో ఠితో అనేజో గమ్భీరో చ, ఏవం కిలేసవాతేహి తిత్థియవాదవాతేహి చ అకమ్పనీయతో ఠితో అనేజో. గమ్భీరస్స అనుపచితఞాణసమ్భారేహి అలద్ధగాధస్స నిపుణస్స సుఖుమస్స పటిచ్చసముప్పాదాదిఅత్థస్స పటివిజ్ఝనేన గమ్భీరపఞ్ఞో నిపుణత్థదస్సీ. అసంహారియో నామ చ హోతి పణ్డితో సో తాదిసో పుగ్గలో కిలేసేహి దేవపుత్తమారాదీసు వా కేనచి అసంహారియతాయ అసంహారియో నామ హోతి, యథావుత్తేన అత్థేన పణ్డితో చ నామ హోతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

బహుస్సుతోతి పరియత్తిబాహుసచ్చవసేన బహుస్సుతో, సుత్తగేయ్యాది బహుం సుతం ఏతస్సాతి బహుస్సుతో. తమేవ ధమ్మం సువణ్ణభాజనే పక్ఖిత్తసీహవసం వియ అవినస్సన్తమేవ ధారేతీతి ధమ్మధరో ¶ చ హోతి. ధమ్మస్స హోతి అనుధమ్మచారీతి యథాసుతస్స యథాపరియత్తస్స ధమ్మస్స అత్థమఞ్ఞాయ ధమ్మమఞ్ఞాయ నవలోకుత్తరధమ్మస్స అనురూపం ధమ్మం పుబ్బభాగపటిపదాసఙ్ఖాతం చతుపారిసుద్ధిసీలధుతఙ్గఅసుభకమ్మట్ఠానాదిభేదం చరతి పటిపజ్జతీతి అనుధమ్మచారీ హోతి, ‘‘అజ్జ అజ్జేవా’’తి పటివేధం ఆకఙ్ఖన్తో విచరతి. సో తాదిసో నామ చ హోతి పణ్డితోతి యో పుగ్గలో యం గరుం నిస్సాయ బహుస్సుతో ధమ్మధరో ధమ్మస్స చ అనుధమ్మచారీ హోతి. సో చ తాదిసో తేన గరునా సదిసో పణ్డితో నామ హోతి పటిపత్తియా సదిసభావతో. తథాభూతో పన సో ఞత్వా చ ధమ్మేసు విసేసి అస్స, తం వుత్తత్థంవ.

అత్థఞ్చ యో జానాతి భాసితస్సాతి యో పుగ్గలో సమ్మాసమ్బుద్ధేన భాసితస్స పరియత్తిధమ్మస్స ¶ అత్థం జానాతి. జానన్తో పన ‘‘ఇధ సీలం వుత్తం, ఇధ సమాధి, ఇధ పఞ్ఞా’’తి తత్థ తత్థ యథావుత్తం అత్థఞ్చ ఞత్వాన తథా కరోతి యథా సత్థారా అనుసిట్ఠం, తథా పటిపజ్జతి. అత్థన్తరో నామ స హోతి పణ్డితోతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో అత్థన్తరో అత్థకారణా సీలాదిఅత్థజాననమత్తమేవ ఉపనిస్సయం కత్వా పణ్డితో హోతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

ఏత్థ ¶ చ పఠమగాథాయ ‘‘యో వే గరూన’’న్తిఆదినా సద్ధూపనిస్సయో విసేసభావో వుత్తో, దుతియగాథాయ ‘‘యం ఆపదా’’తి ఆదినా వీరియూపనిస్సయో, తతియగాథాయ ‘‘యో వే సముద్దోవ ఠితో’’తిఆదినా సమాధూపనిస్సయో, చతుత్థగాథాయ ‘‘బహుస్సుతో’’తిఆదినా సతూపనిస్సయో, పఞ్చమగాథాయ ‘‘అత్థఞ్చ యో జానాతీ’’తిఆదినా పఞ్ఞూపనిస్సయో విసేసభావో వుత్తోతి వేదితబ్బో.

కోసియత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్చకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఛక్కనిపాతో

౧. ఉరువేలకస్సపత్థేరగాథావణ్ణనా

ఛక్కనిపాతే ¶ ¶ దిస్వాన పాటిహీరానీతిఆదికా ఆయస్మతో ఉరువేలకస్సపత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినన్తో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా, వయప్పత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం మహాపరిసానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా, సయమ్పి తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా మహాదానం దత్వా పణిధానమకాసి. భగవా చస్స అనన్తరాయతం దిస్వా, ‘‘అనాగతే గోతమబుద్ధస్స సాసనే మహాపరిసానం అగ్గో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి.

సో ¶ తత్థ యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా తతో చవిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇతో ద్వానవుతికప్పమత్థకే ఫుస్సస్స భగవతో వేమాతికకనిట్ఠభాతా హుత్వా నిబ్బత్తి. అఞ్ఞేపిస్స ద్వే కనిట్ఠభాతరో అహేసుం. తే తయోపి బుద్ధప్పముఖం సఙ్ఘం పరమాయ పూజాయ పూజేత్వా యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం భగవతో నిబ్బత్తితో పురేతరమేవ బారాణసియం బ్రాహ్మణకులే భాతరో హుత్వా, అనుక్కమేన నిబ్బత్తా గోత్తవసేన తయోపి కస్సపా ఏవ నామ జాతా. తే వయప్పత్తా తయో వేదే ఉగ్గణ్హింసు. తేసం జేట్ఠభాతికస్స పఞ్చ మాణవకసతాని పరివారో, మజ్ఝిమస్స తీణి, కనిట్ఠస్స ద్వే. తే అత్తనో గన్థే సారం ఓలోకేన్తా దిట్ఠధమ్మికమేవ అత్థం దిస్వా పబ్బజ్జం రోచేసుం. తేసు జేట్ఠభాతా అత్తనో పరివారేన సద్ధిం ఉరువేలం గన్త్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ఉరువేలకస్సపో నామ జాతో మహాగఙ్గానదీవఙ్కే పబ్బజితో నదీకస్సపో నామ జాతో, గయాసీసే పబ్బజితో గయాకస్సపో నామ జాతో.

ఏవం తేసు ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా తత్థ తత్థ వసన్తేసు బహూనం దివసానం అచ్చయేన అమ్హాకం బోధిసత్తో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా, పటివిద్ధసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణో అనుక్కమేన ధమ్మచక్కం పవత్తేత్వా, పఞ్చవగ్గియత్థేరే అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా యసప్పముఖే పఞ్చపఞ్ఞాస సహాయకే వినేత్వా సట్ఠి అరహన్తే ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారిక’’న్తి విస్సజ్జేత్వా, భద్దవగ్గియే వినేత్వా ఉరువేలకస్సపస్స ¶ వసనట్ఠానం గన్త్వా వసనత్థాయ అగ్యాగారం పవిసిత్వా ¶ , తత్థ కతనాగదమనం ఆదిం కత్వా అడ్ఢుడ్ఢసహస్సేహి పాటిహారియేహి ఉరువేలకస్సపం సపరిసం వినేత్వా పబ్బాజేసి. తస్స పబ్బజితభావం ఞత్వా ఇతరేపి ద్వే భాతరో సపరిసా ఆగన్త్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజింసు. సబ్బేవ ఏహిభిక్ఖూ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా అహేసుం.

సత్థా తం సమణసహస్సం ఆదాయ గయాసీసం గన్త్వా పిట్ఠిపాసాణే నిసిన్నో ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ సబ్బే అరహత్తే పతిట్ఠాపేసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౪.౨౫౧-౨౯౫) –

‘‘పదుముత్తరో నామ జినో, సబ్బలోకవిదూ ముని;

ఇతో సతసహస్సమ్హి, కప్పే ఉప్పజ్జి చక్ఖుమా.

‘‘ఓవాదకో విఞ్ఞాపకో, తారకో సబ్బపాణినం;

దేసనాకుసలో బుద్ధో, తారేసి జనతం బహుం.

‘‘అనుకమ్పకో కారుణికో, హితేసీ సబ్బపాణినం;

సమ్పత్తే తిత్థియే సబ్బే, పఞ్చసీలే పతిట్ఠపి.

‘‘ఏవం నిరాకులం ఆసి, సుఞ్ఞతం తిత్థియేహి చ;

విచిత్తం అరహన్తేహి, వసీభూతేహి తాదిభి.

‘‘రతనానట్ఠపఞ్ఞాసం, ఉగ్గతో సో మహాముని;

కఞ్చనగ్ఘియసఙ్కాసో, బాత్తింసవరలక్ఖణో.

‘‘వస్ససతసహస్సాని, ఆయు విజ్జతి తావదే;

తావతా తిట్ఠమానో సో, తారేసి జనతం బహుం.

‘‘తదాహం హంసవతియా, బ్రాహ్మణో సాధుసమ్మతో;

ఉపేచ్చ లోకపజ్జోతం, అస్సోసిం ధమ్మదేసనం.

‘‘తదా మహాపరిసతిం, మహాపరిససావకం;

ఠపేన్తం ఏతదగ్గమ్హి, సుత్వాన ముదితో అహం.

‘‘మహతా పరివారేన, నిమన్తేత్వా మహాజినం;

బ్రాహ్మణానం సహస్సేన, సహదానమదాసహం.

‘‘మహాదానం దదిత్వాన, అభివాదియ నాయకం;

ఏకమన్తం ఠితో హట్ఠో, ఇదం వచనమబ్రవిం.

‘‘తయి ¶ సద్ధాయ మే వీర, అధికారగుణేన చ;

పరిసా మహతీ హోతు, నిబ్బత్తస్స తహిం తహిం.

‘‘తదా ¶ అవోచ పరిసం, గజగజ్జితసుస్సరో;

కరవీకరుతో సత్థా, ఏతం పస్సథ బ్రాహ్మణం.

‘‘హేమవణ్ణం మహాబాహుం, కమలాననలోచనం;

ఉదగ్గతనుజం హట్ఠం, సద్ధవన్తం గుణే మమ.

‘‘ఏస పత్థయతే ఠానం, సీహఘోసస్స భిక్ఖునో;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, లచ్ఛసే తం మనోరథం.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘తస్స ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో;

కస్సపో నామ గోత్తేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘ఇతో ద్వేనవుతే కప్పే, అహు సత్థా అనుత్తరో;

అనూపమో అసదిసో, ఫుస్సో లోకగ్గనాయకో.

‘‘సో చ సబ్బం తమం హన్త్వా, విజటేత్వా మహాజటం;

వస్సతే అమతం వుట్ఠిం, తప్పయన్తో సదేవకం.

‘‘తదా హి బారాణసియం, రాజాపచ్చా అహుమ్హసే;

భాతరోమ్హ తయో సబ్బే, సంవిసట్ఠావ రాజినో.

‘‘వీరఙ్గరూపా బలినో, సఙ్గామే అపరాజితా;

తదా కుపితపచ్చన్తో, అమ్హే ఆహ మహీపతి.

‘‘ఏథ గన్త్వాన పచ్చన్తం, సోధేత్వా అట్టవీబలం;

ఖేమం విజిరితం కత్వా, పున దేథాతి భాసథ.

‘‘తతో ¶ మయం అవోచుమ్హ, యది దేయ్యాసి నాయకం;

ఉపట్ఠానాయ అమ్హాకం, సాధయిస్సామ వో తతో.

‘‘తతో మయం లద్ధవరా, భూమిపాలేన పేసితా;

నిక్ఖిత్తసత్థం పచ్చన్తం, కత్వా పునరుపేచ్చ తం.

‘‘యాచిత్వా ¶ సత్థుపట్ఠానం, రాజానం లోకనాయకం;

మునివీరం లభిత్వాన, యావజీవం యజిమ్హ తం.

‘‘మహగ్ఘాని చ వత్థాని, పణీతాని రసాని చ;

సేనాసనాని రమ్మాని, భేసజ్జాని హితాని చ.

‘‘దత్వా ససఙ్ఘమునినో, ధమ్మేనుప్పాదితాని నో;

సీలవన్తో కారుణికా, భావనాయుత్తమానసా.

‘‘సద్ధా పరిచరిత్వాన, మేత్తచిత్తేన నాయకం;

నిబ్బుతే తమ్హి లోకగ్గే, పూజం కత్వా యథాబలం.

‘‘తతో చుతా సన్తుసితం, గతా తత్థ మహాసుఖం;

అనుభూతా మయం సబ్బే, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘మాయాకారో యథా రఙ్గే, దస్సేసి వికతిం బహుం;

తథా భవే భమన్తోహం, విదేహాధిపతీ అహుం.

‘‘గుణాచేలస్స వాక్యేన, మిచ్ఛాదిట్ఠిగతాసయో;

నరకం మగ్గమారూళ్హో, రుచాయ మమ ధీతుయా.

‘‘ఓవాదం నాదియిత్వాన, బ్రహ్మునా నారదేనహం;

బహుధా సంసితో సన్తో, దిట్ఠిం హిత్వాన పాపికం.

‘‘పూరయిత్వా విసేసేన, దస కమ్మపథానిహం;

హిత్వాన దేహమగమిం, సగ్గం సభవనం యథా.

‘‘పచ్ఛిమే భవే సమ్పత్తే, బ్రహ్మబన్ధు అహోసహం;

బారాణసియం ఫీతాయం, జాతో విప్పమహాకులే.

‘‘మచ్చుబ్యాధిజరాభీతో, ఓగాహేత్వా మహావనం;

నిబ్బానం పదమేసన్తో, జటిలేసు పరిబ్బజిం.

‘‘తదా ద్వే భాతరో మయ్హం, పబ్బజింసు మయా సహ;

ఉరువేలాయం మాపేత్వా, అస్సమం నివసిం అహం.

‘‘కస్సపో నామ గోత్తేన, ఉరువేలనివాసికో;

తతో మే ఆసి పఞ్ఞత్తి, ఉరువేలకస్సపో ఇతి.

‘‘నదీసకాసే ¶ భాతా మే, నదీకస్సపసవ్హయో;

ఆసీ సకాసనామేన, గయాయం గయాకస్సపో.

‘‘ద్వే సతాని కనిట్ఠస్స, తీణి, మజ్ఝస్స భాతునో;

మమ పఞ్చ సతానూనా, సిస్సా సబ్బే మమానుగా.

‘‘తదా ఉపేచ్చ మం బుద్ధో, కత్వాన వివిధాని మే;

పాటిహీరాని లోకగ్గో, వినేసి నరసారథి.

‘‘సహస్సపరివారేన, అహోసిం ఏహిభిక్ఖుకో;

తేహేవ సహ సబ్బేహి, అరహత్తమపాపుణిం.

‘‘తే చేవఞ్ఞే చ బహవో, సిస్సా మం పరివారయుం;

భాసితుఞ్చ సమత్థోహం, తతో మం ఇసిసత్తమో.

‘‘మహాపరిసభావస్మిం, ఏతదగ్గే ఠపేసి మం;

అహో బుద్ధే కతం కారం, సఫలం మే అజాయథ.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా సీహనాదం నదన్తో –

౩౭౫.

‘‘దిస్వాన ¶ పాటిహీరాని, గోతమస్స యసస్సినో;

న తావాహం పణిపతిం, ఇస్సామానేన వఞ్చితో.

౩౭౬.

‘‘మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, చోదేసి నరసారథి;

తతో మే ఆసి సంవేగో, అబ్భుతో లోమహంసనో.

౩౭౭.

‘‘పుబ్బే ¶ జటిలభూతస్స, యా మే సిద్ధి పరిత్తికా;

తాహం తదా నిరాకత్వా, పబ్బజిం జినసాసనే.

౩౭౮.

‘‘పుబ్బే యఞ్ఞేన సన్తుట్ఠో, కామధాతుపురక్ఖతో;

పచ్ఛా రాగఞ్చ దోసఞ్చ, మోహఞ్చాపి సమూహనిం.

౩౭౯.

‘‘పుబ్బేనివాసం జానామి, దిబ్బచక్ఖు విసోధితం;

ఇద్ధిమా పరచిత్తఞ్ఞూ, దిబ్బసోతఞ్చ పాపుణిం.

౩౮౦.

‘‘యస్స ¶ చత్థాయ పబ్బజితో, అగారస్మానగారియం;

సో మే అత్థో అనుప్పత్తో, సబ్బసంయోజనక్ఖయో’’తి. –

ఇమా ఛ గాథా అభాసి.

తత్థ దిస్వాన పాటిహీరానీతి నాగరాజదమనాదీని అడ్ఢుడ్ఢసహస్సాని పాటిహారియాని దిస్వా. ‘‘పాటిహీరం, పాటిహేరం, పాటిహారియ’’న్తి హి అత్థతో ఏకం, బ్యఞ్జనమేవ నానం. యసస్సినో’’తి ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా సదేవకే లోకే యథాభుచ్చం పత్థటకిత్తిసద్దస్స. న తావాహం పణిపతిన్తి యావ మం భగవా ‘‘నేవ ఖో త్వం, కస్సప, అరహా, నాపి అరహత్తమగ్గం సమాపన్నో, సాపి తే పటిపదా నత్థి, యాయ త్వం అరహా వా అస్స, అరహత్తమగ్గం వా సమాపన్నో’’తి న తజ్జేసి, తావ అహం న పణిపాతనం అకాసిం. కింకారణా? ఇస్సామానేన వఞ్చితో, ‘‘ఇమస్స మయి సావకత్తం ఉపగతే మమ లాభసక్కారో పరిహాయిస్సతి, ఇమస్స ఏవ వడ్ఢిస్సతీ’’తి ఏవం పరసమ్పత్తిఅసహనలక్ఖణాయ ఇస్సాయ చేవ, ‘‘అహం గణపామోక్ఖో బహుజనసమ్మతో’’తి ఏవం అబ్భున్నతిలక్ఖణేన మానేన చ వఞ్చితో, పలమ్భితో హుత్వాతి అత్థో.

మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయాతి మయ్హం మిచ్ఛాసఙ్కప్పం జానిత్వా, యం యం భగవా ఉత్తరి మనుస్సధమ్మా ఇద్ధిపాటిహారియం దస్సేతి, తం తం దిస్వా ‘‘మహిద్ధికో ఖో మహాసమణో మహానుభావో’’తి చిన్తేత్వాపి ‘‘న త్వేవ ఖో అరహా యథా అహ’’న్తి ఏవం పవత్తం మిచ్ఛావితక్కం జానన్తోపి ఞాణపరిపాకం ఆగమేన్తో అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా పచ్ఛా నేరఞ్జరాయ మజ్ఝే సమన్తతో ఉదకం ఉస్సారేత్వా రేణుహతాయ భూమియా చఙ్కమిత్వా తేన ఆభతనావాయ ఠితో తదాపి ‘‘మహిద్ధికో’’తిఆదికం చిన్తేత్వా పున ‘‘న త్వేవ ఖో అరహా యథా అహ’’న్తి పవత్తితం మిచ్ఛాసఙ్కప్పం ఞత్వాతి అత్థో. చోదేసి నరసారథీతి తదా మే ¶ ఞాణపరిపాకం ఞత్వా ‘‘నేవ ఖో త్వం అరహా’’తిఆదినా పురిసదమ్మసారథి సత్థా మం చోదేసి నిగ్గణ్హి. తతో మే ఆసి సంవేగో, అబ్భుతో లోమహంసనోతి తతో యథావుత్తచోదనాహేతు ఏత్తకం కాలం అభూతపుబ్బతాయ అబ్భుతో లోమహంసనవసేన పవత్తియా లోమహంసనో ‘‘అనరహావ సమానో ‘అరహా’తి ¶ మఞ్ఞి’’న్తి సంవేగో సహోత్తప్పో ఞాణుప్పాదో మయ్హం అహోసి.

జటిలభూతస్సాతి ¶ తాపసభూతస్స. సిద్ధీతి లాభసక్కారసమిద్ధి. పరిత్తికాతి అప్పమత్తికా. తాహన్తి తం అహం. తదాతి భగవతో చోదనాయ సంవేగుప్పత్తికాలే. నిరాకత్వాతి అపనేత్వా ఛడ్డేత్వా, అనపేక్ఖో హుత్వాతి అత్థో. ‘‘ఇద్ధీతి భావనామయఇద్ధీ’’తి వదన్తి. తదయుత్తం తదా తస్స అఝానలాభీభావతో. తథా హి వుత్తం ‘‘కామధాతుపురక్ఖతో’’తి.

యఞ్ఞేన సన్తుట్ఠోతి ‘‘యఞ్ఞం యజిత్వా సగ్గసుఖం అనుభవిస్సామి, అలమేత్తావతా’’తి యఞ్ఞయజనేన సన్తుట్ఠో నిట్ఠితకిచ్చసఞ్ఞీ. కామధాతుపురక్ఖతోతి కామసుగతిం ఆరబ్భ ఉప్పన్నతణ్హో యఞ్ఞయజనేన కామలోకం పురక్ఖత్వా ఠితో. సో చే యఞ్ఞో పాణాతిపాతపటిసంయుత్తో హోతి, న తేన సుగతిం సక్కా లద్ధుం. న హి అకుసలస్స ఇట్ఠో కన్తో విపాకో నిబ్బత్తతి. యా పన తత్థ దానాదికుసలచేతనా, తాయ సతి పచ్చయసమవాయే సుగతిం గచ్ఛేయ్య. పచ్ఛాతి తాపసపబ్బజ్జాతో పచ్ఛా సత్థు ఓవాదేన తాపసలద్ధిం పహాయ చతుసచ్చకమ్మట్ఠానానుయోగకాలే. సమూహనిన్తి విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గపటిపాటియా రాగఞ్చ దోసఞ్చ మోహఞ్చ అనవసేసతో సముగ్ఘాతేసిం.

యస్మా పనాయం థేరో అరియమగ్గేన రాగాదయో సమూహనన్తోయేవ ఛళభిఞ్ఞో అహోసి, తస్మా తం అత్తనో ఛళభిఞ్ఞభావం దస్సేన్తో ‘‘పుబ్బేనివాసం జానామీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ పుబ్బేనివాసం జానామీతి అత్తనో పరేసఞ్చ పుబ్బేనివాసం అతీతాసు జాతీసు నిబ్బత్తక్ఖన్ధే ఖన్ధపటిబద్ధే చ పుబ్బేనివాసఞాణేన హత్థతలే ఆమలకం వియ పచ్చక్ఖతో జానామి బుజ్ఝామి. దిబ్బచక్ఖు విసోధితన్తి దిబ్బచక్ఖుఞాణం విసోధితం, పకతిచక్ఖునా ఆపాథగతం పకతిరూపం వియ దిబ్బం మానుసమ్పి దూరం తిరోట్ఠితం అతిసుఖుమఞ్చ రూపం విభావేతుం సమత్థఞాణం భావనాయ మయా విసుద్ధం కత్వా పటిలద్ధన్తి అత్థో. ఇద్ధిమాతి అధిట్ఠానిద్ధివికుబ్బనిద్ధిఆదీహి ఇద్ధీహి ఇద్ధిమా, ఇద్ధివిధఞాణలాభీతి అత్థో. సరాగాదిభేదస్స పరేసం చిత్తస్స జాననతో పరచిత్తఞ్ఞూ, చేతోపరియఞాణలాభీతి వుత్తం హోతి. దిబ్బసోతఞ్చ పాపుణిన్తి దిబ్బసోతఞాణఞ్చ పటిలభిం.

సో ¶ మే అత్థో అనుప్పత్తో, సబ్బసంయోజనక్ఖయోతి యో సబ్బేసం సంయోజనానం ఖయభూతో ఖయేన ¶ వా లద్ధబ్బో, సో సదత్థో పరమత్థో చ మయా అరియమగ్గాధిగమేన అధిగతోతి. ఏవమేతాయ గాథాయ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం అహోసీతి వేదితబ్బో.

ఉరువేలకస్సపత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. తేకిచ్ఛకారిత్థేరగాథావణ్ణనా

అతిహితా ¶ వీహీతిఆదికా ఆయస్మతో తేకిచ్ఛకారిత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇతో ఏకనవుతే కప్పే విపస్సిస్స భగవతో కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్వా వేజ్జసత్థే నిప్ఫత్తిం గతో. విపస్సిస్స భగవతో ఉపట్ఠాకం అసోకం నామ థేరం బ్యాధితం అరోగమకాసి, అఞ్ఞేసఞ్చ సత్తానం రోగాభిభూతానం అనుకమ్పాయ భేసజ్జం సంవిదహి.

సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సుబుద్ధస్స నామ బ్రాహ్మణస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్స తికిచ్ఛకేహి గబ్భకాలే పరిస్సయం అపహరిత్వా పరిపాలితతాయ తేకిచ్ఛకారీతి నామం అకంసు. సో అత్తనో కులానురూపాని విజ్జాట్ఠానాని సిప్పాని చ సిక్ఖన్తో వడ్ఢతి. తదా చాణక్కో సుబుద్ధస్స పఞ్ఞావేయ్యత్తియం కిరియాసు ఉపాయకోసల్లఞ్చ దిస్వా, ‘‘అయం ఇమస్మిం రాజకులే పతిట్ఠం లభన్తో మం అభిభవేయ్యా’’తి ఇస్సాపకతో రఞ్ఞా చన్దగుత్తేన తం బన్ధనాగారే ఖిపాపేసి. తేకిచ్ఛకారీ పితు బన్ధనాగారప్పవేసనం సుత్వా భీతో పలాయిత్వా సాణవాసిత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా అత్తనో సంవేగకారణం థేరస్స కథేత్వా పబ్బజిత్వా కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అబ్భోకాసికో నేసజ్జికో చ హుత్వా విహరతి, సీతుణ్హం అగణేన్తో ¶ సమణధమ్మమేవ కరోతి, విసేసతో బ్రహ్మవిహారభావనమనుయుఞ్జతి. తం దిస్వా మారో పాపిమా ‘‘న ఇమస్స మమ విసయం అతిక్కమితుం దస్సామీ’’తి విక్ఖేపం కాతుకామో సస్సానం నిప్ఫత్తికాలే ఖేత్తగోపకవణ్ణేన థేరస్స సన్తికం గన్త్వా తం నిప్పణ్డేన్తో –

౩౮౧.

‘‘అతిహితా వీహి, ఖలగతా సాలీ;

న చ లభే పిణ్డం, కథమహం కస్స’’న్తి. – ఆహ; తం సుత్వా థేరో –

౩౮౨.

‘‘బుద్ధమప్పమేయ్యం ¶ అనుస్సర పసన్నో, పీతియా ఫుటసరీరో హోహిసి సతతముదగ్గో.

౩౮౩.

‘‘ధమ్మమప్పమేయ్యం ¶ …పే… సతతముదగ్గో.

౩౮౪.

‘‘సఙ్ఘమప్పమేయ్యం…పే… సతతముదగ్గో’’తి. – ఆహ; తం సుత్వా మారో –

౩౮౫.

‘‘అబ్భోకాసే విహరసి, సీతా హేమన్తికా ఇమా రత్యో;

మా సీతేన పరేతో విహఞ్ఞిత్థో, పవిస త్వం విహారం ఫుసితగ్గళ’’న్తి. –

ఆహ. అథ థేరో –

౩౮౬.

‘‘ఫుసిస్సం చతస్సో అప్పమఞ్ఞాయో, తాహి చ సుఖితో విహరిస్సం;

నాహం సీతేన విహఞ్ఞిస్సం, అనిఞ్జితో విహరన్తో’’తి. – ఆహ;

తత్థ అతిహితా వీహీతి వీహయో కోట్ఠాగారం అతినేత్వా ఠపితా, తత్థ పటిసామితా ఖలతో వా ఘరం ఉపనీతాతి అత్థో. వీహిగ్గహణేన చేత్థ ఇతరమ్పి ధఞ్ఞం సఙ్గణ్హాతి. సాలీ పన యేభుయ్యేన వీహితో ¶ పచ్ఛా పచ్చన్తీతి ఆహ. ఖలగతా సాలీతి ఖలం ధఞ్ఞకరణట్ఠానం గతా, తత్థ రాసివసేన మద్దనచావనాదివసేన ఠితాతి అత్థో. పధానధఞ్ఞభావదస్సనత్థఞ్చేత్థ సాలీనం విసుం గహణం, ఉభయేనపి గామే, గామతో బహి చ ధఞ్ఞం పరిపుణ్ణం ఠితన్తి దస్సేతి. న చ లభే పిణ్డన్తి ఏవం సులభధఞ్ఞే సుభిక్ఖకాలే అహం పిణ్డమత్తమ్పి న లభామి. ఇదాని కథమహం కస్సన్తి అహం కథం కరిస్సామి, కథం జీవిస్సామీతి పరిహాసకేళిం అకాసి.

తం సుత్వా థేరో ‘‘అయం వరాకో అత్తనా అత్తనో పవత్తిం మయ్హం పకాసేసి, మయా పన అత్తనావ అత్తా ఓవదితబ్బో, న మయా కిఞ్చి కథేతబ్బ’’న్తి వత్థుత్తయానుస్సతియం అత్తానం నియోజేన్తో ‘‘బుద్ధమప్పమేయ్య’’న్తిఆదినా తిస్సో గాథా అభాసి. తత్థ బుద్ధమప్పమేయ్యం అనుస్సర పసన్నోతి సవాసనాయ అవిజ్జానిద్దాయ అచ్చన్తవిగమేన, బుద్ధియా చ వికసితభావేన బుద్ధం భగవన్తం పమాణకరానం రాగాదికిలేసానం అభావా అపరిమాణగుణసమఙ్గితాయ అప్పమేయ్యపుఞ్ఞక్ఖేత్తతాయ చ అప్పమేయ్యం. ఓకప్పనలక్ఖణేన అభిప్పసాదేన పసన్నో, పసన్నమానసో ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౭౪; సం. ని. ౫.౯౯౭) అనుస్సర అను అను బుద్ధారమ్మణం సతిం పవత్తేహి, పీతియా ఫుటసరీరో హోహిసి. సతతముదగ్గోతి అనుస్సరన్తోవ ఫరణలక్ఖణాయ పీతియా సతతం సబ్బదా ఫుటసరీరో పీతిసముట్ఠానపణీతరూపేహి అజ్ఝోత్థటసరీరో ఉబ్బేగపీతియా ¶ ఉదగ్గో కాయం ఉదగ్గం కత్వా ఆకాసం లఙ్ఘితుం సమత్థో చ భవేయ్యాసి, బుద్ధానుస్సతియా బుద్ధారమ్మణం ఉళారం పీతిసోమనస్సం పటిసంవేదేయ్యాసి. యతో సీతుణ్హేహి వియ జిఘచ్ఛాపిపాసాహిపి అనభిభూతో హోహిసీతి అత్థో.

ధమ్మన్తి ¶ అరియం లోకుత్తరధమ్మం. సఙ్ఘన్తి అరియం పరమత్థసఙ్ఘం. సేసం వుత్తనయమేవ. అనుస్సరాతి పనేత్థ ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదినా ధమ్మం, ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా సఙ్ఘం అనుస్సరాతి యోజేతబ్బం.

ఏవం థేరేన రతనత్తయగుణానుస్సరణే నియోజనవసేన అత్తని ఓవదితే పున మారో వివేకవాసతో నం వివేచేతుకామో హితేసీభావం ¶ వియ దస్సేన్తో ‘‘అబ్భోకాసే విహరసీ’’తి పఞ్చమం గాథమాహ. తస్సత్థో – త్వం, భిక్ఖు, అబ్భోకాసే కేనచి అపటిచ్ఛన్నే వివటఙ్గణే విహరసి ఇరియాపథే కప్పేసి. హేమన్తికా హిమపాతసమయే పరియాపన్నా ఇమా సీతా రత్తియో వత్తన్తి. తస్మా సీతేన పరేతో అభిభూతో హుత్వా మా విహఞ్ఞిత్థో విఘాతం మా ఆపజ్జి మా కిలమి. ఫుసితగ్గళం పిహితకవాటం సేనాసనం పవిస, ఏవం తే సుఖవిహారో భవిస్సతీతి.

తం సుత్వా థేరో ‘‘న మయ్హం సేనాసనపరియేసనాయ పయోజనం, ఏత్థేవాహం సుఖవిహారీ’’తి దస్సేన్తో ‘‘ఫుసిస్స’’న్తిఆదినా ఛట్ఠం గాథమాహ. తత్థ ఫుసిస్సం చతస్సో అప్పమఞ్ఞాయోతి అప్పమాణగోచరతాయ ‘‘అప్పమఞ్ఞా’’తి లద్ధవోహారే చత్తారో బ్రహ్మవిహారే ఫుసిస్సం ఫుసిస్సామి, కాలేన కాలం సమాపజ్జిస్సామి. తాహి చ సుఖితో విహరిస్సన్తి తాహి అప్పమఞ్ఞాహి సుఖితో సఞ్జాతసుఖో హుత్వా విహరిస్సం చత్తారోపి ఇరియాపథే కప్పేస్సామీతి. తేన మయ్హం సబ్బకాలే సుఖమేవ, న దుక్ఖం. యతో నాహం సీతేన విహఞ్ఞిస్సం అన్తరట్ఠకేపి హిమపాతసమయే అహం సీతేన న కిలమిస్సామి, తస్మా అనిఞ్జితో విహరన్తో చిత్తస్స ఇఞ్జితకారణానం బ్యాపాదాదీనం సుప్పహీనత్తా పచ్చయుప్పన్నిఞ్జనాయ చ అభావతో సమాపత్తిసుఖేనేవ సుఖితో విహరిస్సామీతి. ఏవం థేరో ఇమం గాథం వదన్తోయేవ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౧౮.౩౯-౪౪) –

‘‘నగరే బన్ధుమతియా, వేజ్జో ఆసిం సుసిక్ఖితో;

ఆతురానం సదుక్ఖానం, మహాజనసుఖావహో.

‘‘బ్యాధితం సమణం దిస్వా, సీలవన్తం మహాజుతిం;

పసన్నచిత్తో సుమనో, భేసజ్జమదదిం తదా.

‘‘అరోగో ఆసి తేనేవ, సమణో సంవుతిన్ద్రియో;

అసోకో నామ నామేన, ఉపట్ఠాకో విపస్సినో.

‘‘ఏకనవుతితో కప్పే, యం ఓసధమదాసహం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, భేసజ్జస్స ఇదం ఫలం.

‘‘ఇతో ¶ చ అట్ఠమే కప్పే, సబ్బోసధసనామకో;

సత్తరతనసమ్పన్నో, చక్కవత్తీ మహప్ఫలో.

‘‘కిలేసా ¶ ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

ఏత్థ చ బిన్దుసారరఞ్ఞో కాలే ఇమస్స థేరస్స ఉప్పన్నత్తా తతియసఙ్గీతియం ఇమా గాథా సఙ్గీతాతి వేదితబ్బా.

తేకిచ్ఛకారిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహానాగత్థేరగాథావణ్ణనా

యస్స సబ్రహ్మచారీసూతిఆదికా ఆయస్మతో మహానాగత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినన్తో కకుసన్ధస్స భగవతో కాలే ¶ కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం కకుసన్ధం భగవన్తం అరఞ్ఞం అజ్ఝోగాహేత్వా అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే ఝానసుఖేన నిసిన్నం దిస్వా పసన్నమానసో తస్స దాళిమఫలం అదాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సాకేతే మధువాసేట్ఠస్స నామ బ్రాహ్మణస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, మహానాగోతిస్స నామం అహోసి. సో విఞ్ఞుతం పత్తో భగవతి సాకేతే అఞ్జనవనే విహరన్తే ఆయస్మతో గవమ్పతిత్థేరస్స పాటిహారియం దిస్వా పటిలద్ధసద్ధో థేరస్సేవ సన్తికే పబ్బజిత్వా తస్సోవాదే ఠత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౫.౧-౭) –

‘‘కకుసన్ధో మహావీరో, సబ్బధమ్మాన పారగూ;

గణమ్హా వూపకట్ఠో సో, అగమాసి వనన్తరం.

‘‘బీజమిఞ్జం గహేత్వాన, లతాయ ఆవుణిం అహం;

భగవా తమ్హి సమయే, ఝాయతే పబ్బతన్తరే.

‘‘దిస్వానహం దేవదేవం, విప్పసన్నేన చేతసా;

దక్ఖిణేయ్యస్స వీరస్స, బీజమిఞ్జమదాసహం.

‘‘ఇమస్మింయేవ ¶ కప్పమ్హి, యం మిఞ్జమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బీజమిఞ్జస్సిదం ఫలం.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా విముత్తిసుఖేన విహరన్తో థేరో ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ సబ్రహ్మచారీసు గారవం అకత్వా విహరన్తే దిస్వా తేసం ఓవాదదానవసేన –

౩౮౭.

‘‘యస్స ¶ సబ్రహ్మచారీసు, గారవో నూపలబ్భతి;

పరిహాయతి సద్ధమ్మా, మచ్ఛో అప్పోదకే యథా.

౩౮౮.

‘‘యస్స సబ్రహ్మచారీసు, గారవో నూపలబ్భతి;

న విరూహతి సద్ధమ్మే, ఖేత్తే బీజంవ పూతికం.

౩౮౯.

‘‘యస్స సబ్రహ్మచారీసు, గారవో నూపలబ్భతి;

ఆరకా హోతి నిబ్బానా, ధమ్మరాజస్స సాసనే.

౩౯౦.

‘‘యస్స సబ్రహ్మచారీసు, గారవో ఉపలబ్భతి;

న విహాయతి సద్ధమ్మా, మచ్ఛో బవ్హోదకే యథా.

౩౯౧.

‘‘యస్స సబ్రహ్మచారీసు, గారవో ఉపలబ్భతి;

సో విరూహతి సద్ధమ్మే, ఖేత్తే బీజంవ భద్దకం.

౩౯౨.

‘‘యస్స సబ్రహ్మచారీసు, గారవో ఉపలబ్భతి;

సన్తికే హోతి నిబ్బానం, ధమ్మరాజస్స సాసనే’’తి. –

ఇమా ఛ గాథా అభాసి.

తత్థ సబ్రహ్మచారీసూతి సమానం బ్రహ్మం సీలాదిధమ్మం చరన్తీతి సబ్రహ్మచారినో, సీలదిట్ఠిసామఞ్ఞగతా సహధమ్మికా, తేసు. గారవోతి గరుభావో సీలాదిగుణనిమిత్తం గరుకరణం. నూపలబ్భతీతి న విజ్జతి న పవత్తతి, న ఉపతిట్ఠతీతి అత్థో. నిబ్బానాతి కిలేసానం నిబ్బాపనతో కిలేసక్ఖయాతి అత్థో. ధమ్మరాజస్సాతి సత్థునో. సత్థా హి సదేవకం లోకం యథారహం లోకియలోకుత్తరేన ధమ్మేన రఞ్జేతి తోసేతీతి ధమ్మరాజా. ఏత్థ చ ‘‘ధమ్మరాజస్స సాసనే’’తి ఇమినా నిబ్బానం నామ ధమ్మరాజస్సేవ సాసనే ¶ , న అఞ్ఞత్థ. తత్థ యో సబ్రహ్మచారీసు ¶ గారవరహితో, సో యథా నిబ్బానా ఆరకా హోతి, తథా ధమ్మరాజస్స సాసనతోపి ఆరకా హోతీతి దస్సేతి. బవ్హోదకేతి బహుఉదకే. సన్తికే హోతి నిబ్బానన్తి నిబ్బానం తస్స సన్తికే సమీపే ఏవ హోతి. సేసం వుత్తనయమేవ. ఇమా ఏవ చ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణగాథా అహేసుం.

మహానాగత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. కుల్లత్థేరగాథావణ్ణనా

కుల్లో సివథికన్తిఆదికా ఆయస్మతో కుల్లత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు ¶ కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం కుటుమ్బియకులే నిబ్బత్తిత్వా కుల్లోతి లద్ధనామో విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజి. సో చ రాగచరితత్తా తిబ్బరాగజాతికో హోతి. తేనస్స అభిక్ఖణం కిలేసా చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తి. అథస్స సత్థా చిత్తాచారం ఞత్వా అసుభకమ్మట్ఠానం దత్వా, ‘‘కుల్ల, తయా అభిణ్హం సుసానే చారికా చరితబ్బా’’తి ఆహ. సో సుసానం పవిసిత్వా ఉద్ధుమాతకాదీని తాని తాని అసుభాని దిస్వా తం ముహుత్తం అసుభమనసికారం ఉప్పాదేత్వా సుసానతో నిక్ఖన్తమత్తోవ కామరాగేన అభిభుయ్యతి. పున భగవా తస్స తం పవత్తిం ఞత్వా ఏకదివసం తస్స సుసానట్ఠానం గతకాలే ఏకం తరుణిత్థిరూపం అధునా మతం అవినట్ఠచ్ఛవిం నిమ్మినిత్వా దస్సేతి. తస్స తం దిట్ఠమత్తస్స జీవమానవిసభాగవత్థుస్మిం వియ సహసా రాగో ఉప్పజ్జతి. అథ నం సత్థా తస్స పేక్ఖన్తస్సేవ నవహి వణముఖేహి పగ్ఘరమానాసుచిం కిమికులాకులం అతివియ బీభచ్ఛం దుగ్గన్ధం జేగుచ్ఛం పటిక్కూలం కత్వా దస్సేసి. సో తం పేక్ఖన్తో విరత్తచిత్తో హుత్వా అట్ఠాసి. అథస్స భగవా ఓభాసం ఫరిత్వా సతిం జనేన్తో –

‘‘ఆతురం అసుచిం పూతిం, పస్స కుల్ల సముస్సయం;

ఉగ్ఘరన్తం పగ్ఘరన్తం, బాలానం అభినన్దిత’’న్తి. –

ఆహ ¶ . తం సుత్వా థేరో సమ్మదేవ సరీరసభావం ఉపధారేన్తో అసుభసఞ్ఞం పటిలభిత్వా తత్థ పఠమం ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణిత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా –

౩౯౩.

‘‘కుల్లో ¶ సివథికం గన్త్వా, అద్దస ఇత్థిముజ్ఝితం;

అపవిద్ధం సుసానస్మిం, ఖజ్జన్తిం కిమిహీ ఫుటం.

౩౯౪.

‘‘ఆతురం…పే… బాలానం అభినన్దితం.

౩౯౫.

‘‘ధమ్మాదాసం గహేత్వాన, ఞాణదస్సనపత్తియా;

పచ్చవేక్ఖిం ఇమం కాయం, తుచ్ఛం సన్తరబాహిరం.

౩౯౬.

‘‘యథా ఇదం తథా ఏతం, యథా ఏతం తథా ఇదం;

యథా అధో తథా ఉద్ధం, యథా ఉద్ధం తథా అధో.

౩౯౭.

‘‘యథా దివా తథా రత్తిం, యథా రత్తిం తథా దివా;

యథా పురే తథా పచ్ఛా, యథా పచ్ఛా తథా పురే.

౩౯౮.

‘‘పఞ్చఙ్గికేన తురియేన, న రతీ హోతి తాదిసీ;

యథా ఏకగ్గచిత్తస్స, సమ్మా ధమ్మం విపస్సతో’’తి. –

ఉదానవసేన ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ కుల్లోతి అత్తానమేవ థేరో పరం వియ కత్వా వదతి.

ఆతురన్తి నానప్పకారేహి దుక్ఖేహి అభిణ్హం పటిపీళితం. అసుచిన్తి సుచిరహితం జేగుచ్ఛం పటిక్కూలం. పూతిన్తి దుగ్గన్ధం. పస్సాతి సభావతో ఓలోకేహి. కుల్లాతి ఓవాదకాలే భగవా థేరం ఆలపతి. ఉదానకాలే పన థేరో సయమేవ అత్తానం వదతి. సముస్సయన్తి సరీరం. ఉగ్ఘరన్తన్తి ఉద్ధం వణముఖేహి అసుచిం సవన్తం. పగ్ఘరన్తన్తి అధో వణముఖేహి సమన్తతో చ అసుచిం సవన్తం. బాలానం అభినన్దితన్తి బాలేహి అన్ధపుథుజ్జనేహి దిట్ఠితణ్హాభినన్దనాహి ‘‘అహం మమ’’న్తి అభినివిస్స నన్దితం.

ధమ్మాదాసన్తి ధమ్మమయం ఆదాసం. యథా హి సత్తా అదాసేన అత్తనో ముఖే కాయే వా గుణదోసే పస్సన్తి, ఏవం యోగావచరో యేన అత్తభావే ¶ సంకిలేసవోదానధమ్మే యాథావతో పస్సతి, తం విపస్సనాఞాణం ఇధ ‘‘ధమ్మాదాస’’న్తి వుత్తం. తం ఞాణదస్సనస్స మగ్గఞాణసఙ్ఖాతస్స ధమ్మచక్ఖుస్స అధిగమాయ అత్తనో సన్తానే ఉప్పాదేత్వా. పచ్చవేక్ఖిం ఇమం కాయన్తి ఇమం కరజకాయం నిచ్చసారాదివిరహతో తుచ్ఛం అత్తపరసన్తానానం విభాగతో సన్తరబాహిరం ఞాణచక్ఖునా పతిఅవేక్ఖిం పస్సిం.

యథా పన పచ్చవేక్ఖిం, తం దస్సేతుం ‘‘యథా ఇద’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ యథా ఇదం తథా ఏతన్తి యథా ఇదం మయ్హం సరీరసఙ్ఖాతం అసుభం ఆయుఉస్మావిఞ్ఞాణానం అనపగమా నానావిధం మాయోపమం కిరియం దస్సేతి, తథావ ఏతం మతసరీరం పుబ్బే తేసం ధమ్మానం అనపగమా అహోసి. యథా ఏతం ఏతరహి మతసరీరం తేసం ధమ్మానం అపగమా న కిఞ్చి కిరియం దస్సేతి, తథా ఇదం మమ సరీరమ్పి తేసం ధమ్మానం అపగమా నస్సతేవాతి. యథా చ ఇదం మమ సరీరం ఏతరహి సుసానే న మతం న సయితం, న ఉద్ధుమాతకాదిభావం ఉపగతం, తథా ఏతం ఏతరహి మతసరీరమ్పి పుబ్బే ¶ అహోసి. యథా పనేతం ఏతరహి మతసరీరం సుసానే సయితం ఉద్ధుమాతకాదిభావం ఉపగతం, తథా ఇదం మమ సరీరమ్పి భవిస్సతి. అథ వా యథా ఇదం మమ సరీరం అసుచి దుగ్గన్ధం జేగుచ్ఛం పటిక్కూలం అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, తథా ఏతం మతసరీరమ్పి. యథా వా ఏతం మతసరీరం అసుచిఆదిసభావఞ్చేవ అనిచ్చాదిసభావఞ్చ, తథా ఇదం మమ సరీరమ్పి. యథా అధో తథా ఉద్ధన్తి యథా నాభితో అధో హేట్ఠా అయం కాయో అసుచి దుగ్గన్ధో జేగుచ్ఛో పటిక్కూలో అనిచ్చో దుక్ఖో అనత్తా చ, తథా ఉద్ధం నాభితో ఉపరి అసుచిఆదిసభావో చ. యథా ఉద్ధం తథా అధోతి యథా చ నాభితో, ఉద్ధం అసుచిఆదిసభావో, తథా అధో నాభితో హేట్ఠాపి.

యథా ¶ దివా తథా రత్తిన్తి యథా అయం కాయో దివా ‘‘అక్ఖిమ్హా అక్ఖిగూథకో’’తిఆదినా (సు. ని. ౧౯౯) అసుచి పగ్ఘరతి, తథా రత్తిమ్పి. యథా రత్తిం తథా దివాతి యథా చ రత్తిం అయం కాయో అసుచి పగ్ఘరతి, తథా దివాపి, నయిమస్స కాలవిభాగేన అఞ్ఞథాభావోతి అత్థో. యథా పురే తథా పచ్ఛాతి యథా అయం కాయో పురే పుబ్బే తరుణకాలే అసుచి దుగ్గన్ధో జేగుచ్ఛో పటిక్కూలో, తథా చ పచ్ఛా జిణ్ణకాలే. యథా చ పచ్ఛా జిణ్ణకాలే అసుచిఆదిసభావో, తథా పురే తరుణకాలేపి ¶ . యథా వా పురే అతీతకాలే సవిఞ్ఞాణకాలే అసుచిఆదిసభావో చ అనిచ్చాదిసభావో చ, తథా పచ్ఛా అనాగతకాలే అవిఞ్ఞాణకాలేతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

పఞ్చఙ్గికేన తురియేనాతి ‘‘ఆతతం వితతం ఆతతవితతం ఘనం సుసీర’’న్తి ఏవం పఞ్చఙ్గికేన పఞ్చహి అఙ్గేహి సమన్నాగతేన తురియేన పరిచరియమానస్స కామసుఖసమఙ్గినో ఇస్సరజనస్స తాదిసీ తథారూపా రతి సుఖస్సాదో న హోతి. యథా ఏకగ్గచిత్తస్స, సమ్మా ధమ్మం విపస్సతోతి సమథవిపస్సనం యుగనద్ధం కత్వా ఇన్ద్రియానం ఏకరసభావేన వీథిపటిపన్నాయ విపస్సనాయ ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం పస్సన్తస్స యోగావచరస్స యాదిసా ధమ్మరతి, తస్సా కలమ్పి కామరతి న ఉపేతీతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానత’’న్తి. (ధ. ప. ౩౭౪);

ఇమా ఏవ చ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణగాథాపి అహేసుం.

కుల్లత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. మాలుక్యపుత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

మనుజస్సాతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో మాలుక్యపుత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం కోసలరఞ్ఞో అగ్గాసనికస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్స మాతా మాలుక్యా నామ, తస్సా వసేన మాలుక్యపుత్తోత్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. సో వయప్పత్తో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసం పహాయ పరిబ్బాజకపబ్బజ్జం ¶ పబ్బజిత్వా విచరన్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా సాసనే పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ ఛళభిఞ్ఞో అహోసి. సో ఞాతీసు అనుకమ్పాయ ఞాతికులం అగమాసి. తం ఞాతకా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసిత్వా ధనేన పలోభేతుకామా మహన్తం ధనరాసిం ¶ పురతో ఉపట్ఠపేత్వా ‘‘ఇదం ధనం తవ సన్తకం, విబ్భమిత్వా ఇమినా ధనేన పుత్తదారం పటిజగ్గన్తో పుఞ్ఞాని కరోహీ’’తి యాచింసు. థేరో తేసం అజ్ఝాసయం విపరివత్తేన్తో ఆకాసే ఠత్వా –

౩౯౯.

‘‘మనుజస్స పమత్తచారినో, తణ్హా వడ్ఢతి మాలువా వియ;

సో ప్లవతీ హురా హురం, ఫలమిచ్ఛంవ వనస్మి వానరో.

౪౦౦.

‘‘యం ఏసా సహతే జమ్మీ, తణ్హా లోకే విసత్తికా;

సోకా తస్స పవడ్ఢన్తి, అభివట్ఠంవ బీరణం.

౪౦౧.

‘‘యో చేతం సహతే జమ్మిం, తణ్హం లోకే దురచ్చయం;

సోకా తమ్హా పపతన్తి, ఉదబిన్దూవ పోక్ఖరా.

౪౦౨.

‘‘తం వో వదామి భద్దం వో, యావన్తేత్థ సమాగతా;

తణ్హాయ మూలం ఖణథ, ఉసీరత్థోవ బీరణం;

మా వో నళంవ సోతోవ, మారో భఞ్జి పునప్పునం.

౪౦౩.

‘‘కరోథ బుద్ధవచనం, ఖణో వో మా ఉపచ్చగా;

ఖణాతీతా హి సోచన్తి, నిరయమ్హి సమప్పితా.

౪౦౪.

‘‘పమాదో రజో పమాదో, పమాదానుపతితో రజో;

అప్పమాదేన విజ్జాయ, అబ్బహే సల్లమత్తనో’’తి. –

ఇమాహి ఛహి గాథాహి ధమ్మం దేసేతి.

తత్థ మనుజస్సాతి సత్తస్స. పమత్తచారినోతి సతివోస్సగ్గలక్ఖణేన పమాదేన పమత్తచారిస్స, నేవ ఝానం, న విపస్సనా ¶ , న మగ్గఫలాని వడ్ఢన్తి. యథా పన రుక్ఖం సంసిబ్బన్తీ పరియోనన్ధన్తీ తస్స వినాసాయ మాలువా లతా వడ్ఢతి, ఏవమస్స ఛ ద్వారాని నిస్సాయ రూపాదీసు పునప్పునం ఉప్పజ్జమానా తణ్హా వడ్ఢతి. వడ్ఢమానావ యథా మాలువా లతా అత్తనో అపస్సయభూతం రుక్ఖం అజ్ఝోత్థరిత్వా పాతేతి, ఏవం తణ్హావసికం పుగ్గలం అపాయే నిపాతేతి. సో ప్లవతీతి సో తణ్హావసికో పుగ్గలో అపరాపరం భవాభవే ఉప్లవతి ధావతి. యథా కిం? ఫలమిచ్ఛంవ వనస్మి వానరో యథా రుక్ఖఫలం ఇచ్ఛన్తో వానరో వనస్మిం ధావన్తో రుక్ఖస్స ఏకం సాఖం గణ్హాతి, తం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞం గణ్హాతి, తం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞన్తి ‘‘సాఖం ¶ అలభిత్వా నిసిన్నో’’తి వత్తబ్బతం ¶ నాపజ్జతి; ఏవమేవ తణ్హావసికో పుగ్గలో హురా హురం ధావన్తో ‘‘ఆరమ్మణం అలభిత్వా తణ్హాయ అప్పవత్తిం పత్తో’’తి వత్తబ్బతం నాపజ్జతి.

యన్తి యం పుగ్గలం. ఏసా లామకభావేన జమ్మీ విసాహారతాయ విసమూలతాయ విసఫలతాయ విసపరిభోగతాయ రూపాదీసు విసత్తతాయ ఆసత్తతాయ చ విసత్తికాతి సఙ్ఖం గతా ఛద్వారికా తణ్హా సహతే అభిభవతి తస్స పుగ్గలస్స. యథా నామ వనే పునప్పునం వస్సన్తే దేవే అభివట్ఠం బీరణం బీరణతిణం వడ్ఢతి, ఏవం వట్టమూలకా సోకా అభివడ్ఢన్తి వుద్ధిం ఆపజ్జన్తీతి అత్థో.

యో చేతం…పే… దురచ్చయన్తి యో పన పుగ్గలో ఏవం వుత్తప్పకారం అతిక్కమితుం పజహితుం దుక్కరతాయ దురచ్చయం తణ్హం సహతే అభిభవతి, తమ్హా పుగ్గలా వట్టమూలకా సోకా పపతన్తి. యథా నామ పోక్ఖరే పదుమపత్తే పతితం ఉదబిన్దు న పతిట్ఠాతి, ఏవం న పతిట్ఠహన్తీతి అత్థో.

తం వో వదామీతి తేన కారణేన అహం తుమ్హే వదామి. భద్దం వోతి భద్దం తుమ్హాకం హోతు, మా తణ్హం అనువత్తపుగ్గలో వియ విభవం అనత్థం పాపుణాథాతి అత్థో. యావన్తేత్థ సమాగతాతి ఇమస్మిం ఠానే యత్తకా సన్నిపతితా, తత్తకా. కిం వదసీతి చే? తణ్హాయ మూలం ఖణథ ఇమిస్సా ఛద్వారికతణ్హాయ మూలం కారణం అవిజ్జాదికిలేసగ్గహనం అరహత్తమగ్గఞాణకుదాలేన ఖణథ సముచ్ఛిన్దథ. కిం వియాతి? ఉసీరత్థోవ బీరణం యథా ఉసీరేన అత్థికో పురిసో మహన్తేన కుదాలేన బీరణాపరనామం ఉసీరం నామ తిణం ఖణతి, ఏవమస్స మూలం ఖణథాతి అత్థో. మా వో నళంవ సోతోవ, మారో భఞ్జి పునప్పునన్తి తుమ్హే నదీతీరే జాతం నళం మహావేగేన ఆగతో నదీసోతో వియ కిలేసమారో మచ్చుమారో దేవపుత్తమారో చ పునప్పునం మా భఞ్జీతి అత్థో.

తస్మా కరోథ బుద్ధవచనం ‘‘ఝాయథ, భిక్ఖవే, మా పమాదత్థా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౧౫) వుత్తం బుద్ధస్స భగవతో వచనం కరోథ, యథానుసిట్ఠం పటిపత్తియా సమ్పాదేథ. ఖణో వో మా ¶ ఉపచ్చగాతి యో హి బుద్ధవచనం న కరోతి, తం ¶ పుగ్గలం అయం బుద్ధుప్పాదక్ఖణో పతిరూపదేసవాసే ఉప్పత్తిక్ఖణో సమ్మదిట్ఠియా పటిలద్ధక్ఖణో ఛన్నం ఆయతనానం అవేకల్లక్ఖణోతి సబ్బోపి ఖణో అతిక్కమతి, సో ఖణో మా తుమ్హే అతిక్కమతు. ఖణాతీతాతి యే హి తం ఖణం అతీతా, యే వా పుగ్గలే సో ఖణో అతీతో, తే నిరయమ్హి సమప్పితా తత్థ నిబ్బత్తా చిరకాలం సోచన్తి.

పమాదో రజోతి రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు సతివోస్సగ్గలక్ఖణో పమాదో, సంకిలేససభావత్తా రాగరజాదిమిస్సతాయ ¶ చ రజో. పమాదానుపతితో రజోతి యో హి కోచి రజో నామ రాగాదికో, సో సబ్బో పమాదానుపతితో పమాదవసేనేవ ఉప్పజ్జతి. అప్పమాదేనాతి అప్పమజ్జనేన అప్పమాదపటిపత్తియా. విజ్జాయాతి అగ్గమగ్గవిజ్జాయ. అబ్బహే సల్లమత్తనోతి అత్తనో హదయనిస్సితం రాగాదిసల్లం ఉద్ధరేయ్య సమూహనేయ్యాతి.

మాలుక్యపుత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. సప్పదాసత్థేరగాథావణ్ణనా

పణ్ణవీసతీతిఆదికా ఆయస్మతో సప్పదాసత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కపిలవత్థుస్మిం సుద్ధోదనమహారాజస్స పురోహితపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, తస్స సప్పదాసోతి నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో సత్థు ఞాతిసమాగమే పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా కిలేసాభిభవేన చేతోసమాధిం అలభన్తో బ్రహ్మచరియం చరిత్వా సంవేగజాతో పచ్ఛా సత్థం ఆహరన్తో యోనిసో మనసికారం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణిత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౪౦౫.

‘‘పణ్ణవీసతి వస్సాని, యతో పబ్బజితో అహం;

అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి, చేతోసన్తిమనజ్ఝగం.

౪౦౬.

‘‘అలద్ధా చిత్తస్సేకగ్గం, కామరాగేన అట్టితో;

బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తో, విహారా ఉపనిక్ఖమిం.

౪౦౭.

‘‘సత్థం ¶ వా ఆహరిస్సామి, కో అత్థో జీవితేన మే;

కథఞ్హి సిక్ఖం పచ్చక్ఖం, కాలం కుబ్బేథ మాదిసో.

౪౦౮.

‘‘తదాహం ¶ ఖురమాదాయ, మఞ్చకమ్హి ఉపావిసిం;

పరినీతో ఖురో ఆసి, ధమనిం ఛేత్తుమత్తనో.

౪౦౯.

‘‘తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథ;

ఆదీనవో పాతురహు, నిబ్బిదా సమతిట్ఠథ.

౪౧౦.

‘‘తతో చిత్తం విముచ్చి మే, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ పణ్ణవీసతివస్సాని, యతో పబ్బజితో అహన్తి యతో పట్ఠాయ అహం పబ్బజితో తానిమాని పణ్ణవీసతివస్సాని. అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి, చేతోసన్తిమనజ్ఝగన్తి సోహం ఏత్తకం కాలం బ్రహ్మచరియం చరన్తో అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి అఙ్గులిఫోటనమత్తమ్పి ఖణం చేతోసన్తిం చేతసో సమాధానం న లభిం.

ఏవం పన అలద్ధా చిత్తస్సేకగ్గతం, తత్థ కారణమాహ ‘‘కామరాగేన అట్టితో’’తి. తత్థ అట్టితోతి పీళితో, అభిభూతోతి అత్థో. బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తోతి ‘‘ఇదమిధ అతివియ అయుత్తం వత్తతి, యదాహం నియ్యానికే సాసనే పబ్బజిత్వా అత్తానం కిలేసపఙ్కతో ఉద్ధరితుం న సక్కోమీ’’తి ఉద్ధంముఖో బాహా పగ్గయ్హ కన్దమానో. విహారా ఉపనిక్ఖమిన్తి వసనకవిహారతో బహి నిక్ఖన్తో.

యేనాధిప్పాయేన నిక్ఖన్తో, తం దస్సేతుం ‘‘సత్థం వా ఆహరిస్సామీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సత్థం వా ఆహరిస్సామీతి వా-సద్దో వికప్పనత్థో. తేన ‘‘రుక్ఖా వా పపతిస్సామి, ఉబ్బన్ధిత్వా వా మరిస్సామీ’’తిఆదికే మరణప్పకారే సఙ్గణ్హాతి. సిక్ఖన్తి అధిసీలసిక్ఖం. పచ్చక్ఖన్తి పచ్చాచిక్ఖన్తో పరిచ్చజన్తో. ‘‘పచ్చక్ఖా’’తిపి పాళి, పచ్చక్ఖాయాతి అత్థో. కాలన్తి మరణం. కథఞ్హి నామ మాదిసో సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన కాలం కరేయ్యాతి అత్థో. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్హి అరియస్స వినయే మరణం నామ. యథాహ భగవా – ‘‘మరణఞ్హేతం ¶ , భిక్ఖవే, యో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తతీ’’తి (మ. ని. ౩.౬౩). ‘‘సిక్ఖం పచ్చక్ఖా’’తి పన పాఠే కథఞ్హి నామ మాదిసో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ కాలం కరేయ్య, సిక్ఖాసమఙ్గీ ఏవ పన హుత్వా కాలం కరేయ్య? తస్మా సత్థం వా ఆహరిస్సామి, కో అత్థో జీవితేన మేతి యోజనా.

తదాహన్తి యదా కిలేసాభిభవేన సమణధమ్మం కాతుం అసమత్థతాయ జీవితే నిబ్బిన్దన్తో తదా. ఖురన్తి నిసితఖురం, ఖురసదిసం వా సత్థకం. మఞ్చకమ్హి ఉపావిసిన్తి పరేసం నివారణభయేన ఓవరకం పవిసిత్వా మఞ్చకే నిసీదిం. పరినీతోతి ఉపనీతో, గలే ఠపితోతి అధిప్పాయో. ధమనిన్తి ‘‘కణ్ఠే ధమనిం, కణ్ఠధమనిం గలవలయ’’న్తిపి వదన్తి. ఛేత్తున్తి ఛిన్దితుం.

తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథాతి ‘‘యదాహం మరిస్సామీ’’తి కణ్ఠే ధమనిం ఛిన్దితుం ఖురం ఉపనేసిం, తతో పరం ‘‘అరోగం ను ఖో మే సీల’’న్తి పచ్చవేక్ఖన్తస్స అక్ఖణ్డం అచ్ఛిద్దం సుపరిసుద్ధం ¶ సీలం దిస్వా పీతి ఉప్పజ్జి, పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భి, పస్సద్ధకాయస్స నిరామిసం సుఖం అనుభవన్తస్స చిత్తస్స సమాహితతాయ విపస్సనావసేన ¶ యోనిసో మనసికారో ఉప్పజ్జి. అథ వా తతోతి కణ్ఠే ఖురస్స ఉపనయతో వణే జాతే ఉప్పన్నం వేదనం విక్ఖమ్భేన్తో విపస్సనాయ వసేన యోనిసోమనసికారో ఉప్పజ్జి. ఇదాని తతో పరం మగ్గఫలపచ్చవేక్ఖణఞాణం ఉప్పన్నభావం దస్సేతుం ‘‘ఆదీనవో పాతురహూ’’తిఆది వుత్తం. తం హేట్ఠా వుత్తత్థమేవ.

సప్పదాసత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. కాతియానత్థేరగాథావణ్ణనా

ఉట్ఠేహీతిఆదికా ఆయస్మతో కాతియానత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం అఞ్ఞతరస్స కోసియగోత్తస్స బ్రాహ్మణస్స ¶ పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తో, మాతుగోత్తవసేన పన కాతియానోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో సామఞ్ఞకానిత్థేరస్స గిహిసహాయో థేరం దిస్వా పబ్బజితో సమణధమ్మం కరోన్తో రత్తిం ‘‘నిద్దాభిభవం వినోదేస్సామీ’’తి చఙ్కమం ఆరుహి. సో చఙ్కమన్తో నిద్దాయ అభిభూతో పచలాయమానో పరిపతిత్వా తత్థేవ అనన్తరహితాయ భూమియా నిపజ్జి, సత్థా తస్స తం పవత్తిం దిస్వా సయం తత్థ గన్త్వా ఆకాసే ఠత్వా ‘‘కాతియానా’’తి సఞ్ఞం అదాసి. సో సత్థారం దిస్వా ఉట్ఠహిత్వా వన్దిత్వా సంవేగజాతో అట్ఠాసి. అథస్స సత్థా ధమ్మం దేసేన్తో –

౪౧౧.

‘‘ఉట్ఠేహి నిసీద కాతియాన, మా నిద్దాబహులో అహు జాగరస్సు;

మా తం అలసం పమత్తబన్ధు, కూటేనేవ జినాతు మచ్చురాజా.

౪౧౨.

‘‘సేయ్యథాపి మహాసముద్దవేగో, ఏవం జాతిజరాతి వత్తతే తం;

సో కరోహి సుదీపమత్తనో త్వం, న హి తాణం తవ విజ్జతేవ అఞ్ఞం.

౪౧౩.

‘‘సత్థా హి విజేసి మగ్గమేతం, సఙ్గా జాతిజరాభయా అతీతం;

పుబ్బాపరరత్తమప్పమత్తో, అనుయుఞ్జస్సు దళ్హం కరోహి యోగం.

౪౧౪.

‘‘పురిమాని పముఞ్చ బన్ధనాని, సఙ్ఘాటిఖురముణ్డభిక్ఖభోజీ;

మా ¶ ఖిడ్డారతిఞ్చ మా నిద్దం, అనుయుఞ్జిత్థ ఝాయ కాతియాన.

౪౧౫.

‘‘ఝాయాహి జినాహి కాతియాన, యోగక్ఖేమపథేసు కోవిదోసి;

పప్పుయ్య అనుత్తరం విసుద్ధిం, పరినిబ్బాహిసి వారినావ జోతి.

౪౧౬.

‘‘పజ్జోతకరో ¶ ¶ పరిత్తరంసో, వాతేన వినమ్యతే లతావ;

ఏవమ్పి తువం అనాదియానో, మారం ఇన్దసగోత్త నిద్ధునాహి;

సో వేదయితాసు వీతరాగో, కాలం కఙ్ఖ ఇధేవ సీతిభూతో’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ఉట్ఠేహీతి నిద్దూపగమనతో ఉట్ఠహన్తో ఉట్ఠానవీరియం కరోహి. యస్మా నిపజ్జా నామ కోసజ్జపక్ఖియా, తస్మా మా సయి. నిసీదాతి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉజుం కాయం పణిధాయ పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా నిసీద. కాతియానాతి తం నామేన ఆలపతి. మా నిద్దాబహులో అహూతి నిద్దాబహులో నిద్దాభిభూతో మా అహు. జాగరస్సూతి జాగర, జాగరియమనుయుత్తో హోహి. మా తం అలసన్తి జాగరియం అననుయుఞ్జన్తం తం అలసం కుసీతం పమత్తబన్ధు మచ్చురాజా కూటేనేవ అద్దుహనేన వియ నేసాదో మిగం వా పక్ఖిం వా జరారోగేహి మా జినాతు మా అభిభవతు, మా అజ్ఝోత్థరతూతి అత్థో.

సేయ్యథాపీతి సేయ్యథా అపి. మహాసముద్దవేగోతి మహాసముద్దస్స ఊమివేగో. ఏవన్తి యథా నామ మహాసముద్దఊమివేగో ఉపరూపరి ఉట్ఠహన్తో తం అభిక్కమితుం అసక్కోన్తం పురిసం అభిభవతి, ఏవం జాతి జరా చ కోసజ్జాభిభూతం తం అతివత్తతే ఉపరూపరి అజ్ఝోత్థరతి. సో కరోహీతి సో త్వం, కాతియాన, చతూహి ఓఘేహి అనజ్ఝోత్థరణీయం అరహత్తఫలసఙ్ఖాతం సుదీపం అత్తనో కరోహి అత్తనో సన్తానే ఉప్పాదేహి. న హి తాణం తవ విజ్జతేవ అఞ్ఞన్తి హీతి హేతుఅత్థే నిపాతో. యస్మా తతో అగ్గఫలతో అఞ్ఞం తవ తాణం నామ ఇధ వా హురం వా న ఉపలబ్భతి, తస్మా తం అరహత్తసఙ్ఖాతం సుదీపం కరోహీతి.

సత్థా హి విజేసి మగ్గమేతన్తి యం సాధేతుం అవిసహన్తా యతో పరాజితా పుథూ అఞ్ఞతిత్థియా, తదేతం తస్స సుదీపస్స కారణభూతం పఞ్చవిధసఙ్గతో జాతిఆదిభయతో చ అతీతం అరియమగ్గం దేవపుత్తమారాదికే అభిభవిత్వా తుయ్హం సత్థా విజేసి సాధేసి. యస్మా సత్థు సన్తకం ¶ నామ సావకేన అధిగన్తబ్బం న విస్సజ్జేతబ్బం, తస్మా తస్స అధిగమాయ పుబ్బరత్తాపరరత్తం పురిమయామం పచ్ఛిమయామఞ్చ ¶ , అప్పమత్తో సతో సమ్పజానో హుత్వా అనుయుఞ్జ యోగం భావనం దళ్హఞ్చ కరోహి.

పురిమాని పముఞ్చ బన్ధనానీతి పురిమకాని గిహికాలే ఆబద్ధాని గిహిబన్ధనాని కామగుణబన్ధనాని పముఞ్చ విస్సజ్జేహి, తత్థ అనపేక్ఖో హోహి. సఙ్ఘాటిఖురముణ్డభిక్ఖభోజీతి సఙ్ఘాటిధారీ ¶ ఖురేన కతసిరముణ్డో భిక్ఖాహారభోజీ, తివిధమ్పేతం పురిమబన్ధనపమోక్ఖస్స ఖిడ్డారతినిద్దాననుయోగస్స చ కారణవచనం. యస్మా త్వం సఙ్ఘాటిపారుతో ముణ్డో భిక్ఖాహారో జీవతి, తస్మా తే కామసుఖానుయోగో ఖిడ్డారతినిద్దానుయోగో చ న యుత్తోతి తతో పురిమాని పముఞ్చ బన్ధనాని ఖిడ్డారతిం నిద్దఞ్చ మానుయుఞ్జిత్థాతి యోజనా. ఝాయాతి ఝాయస్సు ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం అనుయుఞ్జ.

తం పన అనుయుఞ్జన్తో యేన ఝానేన ఝాయతో కిలేసా సబ్బసో జితా హోన్తి, తం లక్ఖణూపనిజ్ఝానం అనుయుఞ్జాతి దస్సేన్తో ‘‘ఝాయాహి జినాహీ’’తి ఆహ. యోగక్ఖేమపథేసు కోవిదోసీతి చతూహి యోగేహి ఖేమస్స నిబ్బానస్స పథభూతేసు బోధిపక్ఖియధమ్మేసు కుసలో ఛేకో అసి, తస్మా భావనం ఉస్సుక్కాపేన్తో అనుత్తరం ఉత్తరరహితం, విసుద్ధిం నిబ్బానం అరహత్తఞ్చ పప్పుయ్య పాపుణిత్వా పన త్వం పరినిబ్బాహిసి. వారినావ జోతీతి మహతా సలిలవుట్ఠినిపాతేన అగ్గిఖన్ధో వియ అరియమగ్గవుట్ఠినిపాతేన పరినిబ్బాయిస్సతి.

పజ్జోతకరోతి పజ్జోతిం కరో పదీపో. పరిత్తరంసోతి ఖుద్దకచ్చికో. వినమ్యతేతి వినమీయతి అపనియ్యతి. లతావాతి వల్లి వియ. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా వట్టిఆదిపచ్చయవేకల్లేన పరిత్తరంసో మన్దపభో పదీపో అప్పికా లతా వా వాతేన విధమియ్యతి విద్ధంసియ్యతి, ఏవం తువమ్పి. కోసియగోత్తతాయ, ఇన్దసగోత్త, ఇన్దసమానగోత్తం. మారం తస్స వసే అనావత్తనా అనుపాదానతో చ అనాదియానో, నిద్ధునాహి విధమేహి విద్ధంసేహి. ఏవం పన విద్ధంసమానో సో త్వం వేదయితాసు సబ్బాసు వేదనాసు విగతచ్ఛన్దరాగో ఇధేవ ఇమస్మింయేవ అత్తభావే సబ్బకిలేసదరథపరిళాహాభావేన సీతిభూతో నిబ్బుతో అత్తనో పరినిబ్బానకాలం కఙ్ఖ ఆగమేహీతి ¶ . ఏవం సత్థారా అనుపాదిసేసం నిబ్బానం పాపేత్వా దేసనాయ కతాయ థేరో దేసనావసానే విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. అరహత్తం పన పత్వా సత్థారా దేసితనియామేనేవ ఇమా గాథా అభాసి. తా ఏవ ఇమా గాథా థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణఞ్చ జాతా.

కాతియానత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. మిగజాలత్థేరగాథావణ్ణనా

సుదేసితోతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో మిగజాలత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం విసాఖాయ ¶ మహాఉపాసికాయ పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, మిగజాలోతిస్స నామం అహోసి. సో విహారం గన్త్వా అభిణ్హసో ధమ్మస్సవనేన పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౪౧౭.

‘‘సుదేసితో చక్ఖుమతా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

సబ్బసంయోజనాతీతో, సబ్బవట్టవినాసనో.

౪౧౮.

‘‘నియ్యానికో ఉత్తరణో, తణ్హామూలవిసోసనో;

విసమూలం ఆఘాతనం, ఛేత్వా పాపేతి నిబ్బుతిం.

౪౧౯.

‘‘అఞ్ఞాణమూలభేదాయ, కమ్మయన్తవిఘాటనో;

విఞ్ఞాణానం పరిగ్గహే, ఞాణవజిరనిపాతనో.

౪౨౦.

‘‘వేదనానం విఞ్ఞాపనో, ఉపాదానప్పమోచనో;

భవం అఙ్గారకాసుంవ, ఞాణేన అనుపస్సనో.

౪౨౧.

‘‘మహారసో సుగమ్భీరో, జరామచ్చునివారణో;

అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, దుక్ఖూపసమనో సివో.

౪౨౨.

‘‘కమ్మం కమ్మన్తి ఞత్వాన, విపాకఞ్చ విపాకతో;

పటిచ్చుప్పన్నధమ్మానం, యథావాలోకదస్సనో;

మహాఖేమఙ్గమో సన్తో, పరియోసానభద్దకో’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ ¶ సుదేసితోతి సుట్ఠు దేసితో, వేనేయ్యజ్ఝాసయానురూపం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థానం యాథావతో విభావనవసేన దేసితోతి అత్థో. అథ వా సుదేసితోతి సమ్మా దేసితో, పవత్తినివత్తీనం తదుభయహేతూనఞ్చ అవిపరీతతో పకాసనవసేన భాసితో స్వాఖ్యాతోతి అత్థో. చక్ఖుమతాతి మంసచక్ఖు, దిబ్బచక్ఖు, పఞ్ఞాచక్ఖు, బుద్ధచక్ఖు, సమన్తచక్ఖూతి ఇమేహి పఞ్చహి చక్ఖూహి చక్ఖుమతా. బుద్ధేనాతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన. ఆదిచ్చబన్ధునాతి ఆదిచ్చగోత్తేన. దువిధో హి లోకే ఖత్తియవంసో – ఆదిచ్చవంసో, సోమవంసోతి. తత్థ ఆదిచ్చవంసో, ఓక్కాకరాజవంసోతి జానితబ్బం. తతో సఞ్జాతతాయ సాకియా ఆదిచ్చగోత్తాతి భగవా ‘‘ఆదిచ్చబన్ధూ’’తి వుచ్చతి. అథ వా ఆదిచ్చస్స బన్ధూతిపి భగవా ఆదిచ్చబన్ధు, స్వాయమత్థో హేట్ఠా వుత్తోయేవ. కామరాగసంయోజనాదీనం సబ్బేసం సంయోజనానం సమతిక్కమనభావతో సబ్బసంయోజనాతీతో తతో ఏవ కిలేసకమ్మవిపాకవట్టానం వినాసనతో విద్ధంసనతో సబ్బవట్టవినాసనో, సంసారచారకతో ¶ నియ్యానతో నియ్యానికో, సంసారమహోఘతో సముత్తరణట్ఠేన ఉత్తరణో, కామతణ్హాదీనం సబ్బతణ్హానం మూలం అవిజ్జం అయోనిసో మనసికారఞ్చ విసోసేతి సుక్ఖాపేతీతి తణ్హామూలవిసోసనో, తిణ్ణమ్పి వేదానం సమ్పటివేధస్స ¶ విద్ధంసనతో విసస్స దుక్ఖస్స కారణత్తా విసమూలం, సత్తానం బ్యసనుప్పత్తిట్ఠానతాయ ఆఘాతనం కమ్మం కిలేసం వా ఛేత్వా సముచ్ఛిన్దిత్వా నిబ్బుతిం నిబ్బానం పాపేతి.

అఞ్ఞాణస్స మూలం అయోనిసో మనసికారో ఆసవా చ ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౩) హి వుత్తం, తస్స భేదాయ వజిరూపమఞాణేన భిన్దనత్థాయ. అథ వా ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదివచనతో (విభ. ౨౨౫-౨౨౬; సం. ని. ౨.౧) అఞ్ఞాణం మూలం ఏతస్సాతి అఞ్ఞాణమూలం, భవచక్కం, తస్స మగ్గఞాణవజిరేన పదాలనత్థం దేసితోతి సమ్బన్ధో. కమ్మయన్తవిఘాటనోతి కమ్మఘటితస్స అత్తభావయన్తస్స విద్ధంసనో. విఞ్ఞాణానం పరిగ్గహేతి కామభవాదీసు యథాసకకమ్మునా విఞ్ఞాణగ్గహణే ఉపట్ఠితేతి వచనసేసో. తత్థ తత్థ హి భవే పటిసన్ధియా గహితాయ తంతంభవనిస్సితవిఞ్ఞాణానిపి గహితానేవ హోన్తి. ఞాణవజిరనిపాతనోతి ఞాణవజిరస్స ¶ నిపాతో, ఞాణవజిరం నిపాతేత్వా తేసం పదాలేతా. లోకుత్తరధమ్మో హి ఉప్పజ్జమానో సత్తమభవాదీసు ఉప్పజ్జనారహాని విఞ్ఞాణాని భిన్దత్తమేవ ఉప్పజ్జతీతి.

వేదనానం విఞ్ఞాపనోతి సుఖాదీనం తిస్సన్నం వేదనానం యథాక్కమం దుక్ఖసల్లానిచ్చవసేన యాథావతో పవేదకో. ఉపాదానప్పమోచనోతి కాముపాదానాదీహి చతూహిపి ఉపాదానేహి చిత్తసన్తానస్స విమోచకో. భవం అఙ్గారకాసుంవ, ఞాణేన అనుపస్సనోతి కామభవాదినవవిధమ్పి భవం ఏకాదసహి అగ్గీహి ఆదిత్తభావతో సాధికపోరిసం అఙ్గారకాసుం వియ మగ్గఞాణేన అనుపచ్చక్ఖతో దస్సేతా.

సన్తపణీతభావతో అతిత్తికరట్ఠేన మహారసో పరిఞ్ఞాదివసేన వా మహాకిచ్చతాయ సామఞ్ఞఫలవసేన మహాసమ్పత్తితాయ చ మహారసో, అనుపచితసమ్భారేహి దురవగాహతాయ అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠతాయ చ సుట్ఠు గమ్భీరో జరామచ్చునివారణో, ఆయతిం భవాభినిప్ఫత్తియా నివత్తనేన జరాయ మచ్చునో చ పటిసేధకో. ఇదాని యథావుత్తగుణవిసేసయుత్తం ధమ్మం సరూపతో దస్సేన్తో ‘‘అరియో అట్ఠఙ్గికో’’తి వత్వా పునపి తస్స కతిపయే గుణే విభావేతుం ‘‘దుక్ఖూపసమనో సివో’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – పరిసుద్ధట్ఠేన అరియో, సమ్మాదిట్ఠిఆదిఅట్ఠధమ్మసమోధానతాయ అట్ఠఙ్గికో, నిబ్బానగవేసనట్ఠేన మగ్గో సకలవట్టదుక్ఖవూపసమనట్ఠేన ¶ దుక్ఖవూపసమనో, ఖేమట్ఠేన సివో.

యథా ఇతో బాహిరకసమయే అసమ్మాసమ్బుద్ధపవేదితత్తా కమ్మవిపాకో విపల్లాసో సియాతి ఏవం అవిపల్లాసేత్వా పటిచ్చుప్పన్నధమ్మానం పటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు కమ్మం కమ్మన్తి విపాకఞ్చ విపాకతో ¶ ఞత్వాన పుబ్బభాగఞాణేన జాననహేతు సస్సతుచ్ఛేదగ్గాహానం విధమనేన యాథావతో ఆలోకదస్సనో తక్కరస్స లోకుత్తరఞాణాలోకస్స దస్సనో. కేనచి కఞ్చి కదాచిపి అనుపద్దుతత్తా మహాఖేమం నిబ్బానం గచ్ఛతి సత్తే గమేతి చాతి మహాఖేమఙ్గమో, సబ్బకిలేసదరథపరిళాహవూపసమనతో సన్తో, అకుప్పాయ చేతోవిముత్తియా అనుపాదిసేసాయ చ నిబ్బానధాతుయా పాపనేన పరియోసానభద్దకో సుదేసితో చక్ఖుమతాతి యోజనా.

ఏవం ¶ థేరో నానానయేహి అరియధమ్మం పసంసన్తో తస్స ధమ్మస్స అత్తనా అధిగతభావం అఞ్ఞాపదేసేన పకాసేసి.

మిగజాలత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. పురోహితపుత్తజేన్తత్థేరగాథావణ్ణనా

జాతిమదేన మత్తోహన్తిఆదికా ఆయస్మతో జేన్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం కోసలరఞ్ఞో పురోహితస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, తస్స జేన్తోతి నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో జాతిమదేన భోగఇస్సరియరూపమదేన చ మత్తో అఞ్ఞే హీళేన్తో గరుట్ఠానియానమ్పి అపచితిం అకరోన్తో మానథద్ధో విచరతి. సో ఏకదివసం సత్థారం మహతియా పరిసాయ పరివుతం ధమ్మం దేసేన్తం దిస్వా ఉపసఙ్కమన్తో ‘‘సచే మం సమణో గోతమో పఠమం ఆలపిస్సతి, అహమ్పి ఆలపిస్సామి; నో చే, నాలపిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ఠితో భగవతి పఠమం అనాలపన్తే సయమ్పి మానేన అనాలపిత్వా గమనాకారం దస్సేసి. తం భగవా –

‘‘న మానం బ్రాహ్మణ సాధు, అత్థికస్సీధ బ్రాహ్మణ;

యేన అత్థేన ఆగచ్ఛి, తమేవమనుబ్రూహయే’’తి. (సం. ని. ౧.౨౦౧) –

గాథాయ ¶ అజ్ఝభాసి. సో ‘‘చిత్తం మే సమణో గోతమో జానాతీ’’తి అభిప్పసన్నో భగవతో పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా పరమనిపచ్చాకారం కత్వా –

‘‘కేసు న మానం కయిరాథ, కేసు చస్స సగారవో;

క్యస్స అపచితా అస్సు, క్యస్సు సాధు సుపూజితా’’తి. –

పుచ్ఛి. తస్స భగవా –

‘‘మాతరి ¶ పితరి చాపి, అథో జేట్ఠమ్హి భాతరి;

ఆచరియే చతుత్థమ్హి, సమణబ్రాహ్మణేసు చ.

‘‘తేసు ¶ న మానం కయిరాథ, తేసు అస్స సగారవో;

క్యస్స అపచితా అస్సు, త్యస్సు సాధు సుపూజితా.

‘‘అరహన్తే సీతిభూతే, కతకిచ్చే అనాసవే;

నిహచ్చ మానం అత్థద్ధో, తే నమస్సే అనుత్తరే’’తి. (సం. ని. ౧.౨౦౧) –

పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో ధమ్మం దేసేసి. సో తాయ దేసనాయ సోతాపన్నో హుత్వా పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో అరహత్తం పత్వా అత్తనో పటిపత్తికిత్తనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౪౨౩.

‘‘జాతిమదేన మత్తోహం, భోగఇస్సరియేన చ;

సణ్ఠానవణ్ణరూపేన, మదమత్తో అచారిహం.

౪౨౪.

‘‘నాత్తనో సమకం కఞ్చి, అతిరేకఞ్చ మఞ్ఞిసం;

అతిమానహతో బాలో, పత్థద్ధో ఉస్సితద్ధజో.

౪౨౫.

‘‘మాతరం పితరఞ్చాపి, అఞ్ఞేపి గరుసమ్మతే;

న కఞ్చి అభివాదేసిం, మానత్థద్ధో అనాదరో.

౪౨౬.

‘‘దిస్వా వినాయకం అగ్గం, సారథీనం వరుత్తమం;

తపన్తమివ ఆదిచ్చం, భిక్ఖుసఙ్ఘపురక్ఖతం.

౪౨౭.

‘‘మానం మదఞ్చ ఛడ్డేత్వా, విప్పసన్నేన చేతసా;

సిరసా అభివాదేసిం, సబ్బసత్తానముత్తమం.

౪౨౮.

‘‘అతిమానో చ ఓమానో, పహీనా సుసమూహతా;

అస్మిమానో సముచ్ఛిన్నో, సబ్బే మానవిధా హతా’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ జాతిమదేన మత్తోహన్తి అహం ఉదిచ్చే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తో, ‘‘న మాదిసో ఉభతో సుజాతో అఞ్ఞో అత్థీ’’తి కులమానేన మత్తో మానథద్ధో అచారిన్తి యోజనా. భోగఇస్సరియేన చాతి విభవేన ఆధిపచ్చేన చ హేతుభూతేన భోగసమ్పదఞ్చ ఇస్సరియసమ్పదఞ్చ పటిచ్చ ఉప్పన్నమదేన మత్తో అహం అచారిన్తి యోజనా. సణ్ఠానవణ్ణరూపేనాతి సణ్ఠానం ¶ ఆరోహపరిణాహసమ్పత్తి, వణ్ణో ¶ ఓదాతసామతాదిఛవిసమ్పత్తి, రూపం అఙ్గపచ్చఙ్గసోభా. ఇధాపి వుత్తనయేన యోజనా వేదితబ్బా. మదమత్తోతి వుత్తప్పకారతో అఞ్ఞేనపి మదేన మత్తో.

నాత్తనో ¶ సమకం కఞ్చీతి అత్తనో సమకం సదిసం జాతిఆదీహి సమానం అతిరేకం వా కఞ్చి న మఞ్ఞిసం న మఞ్ఞిం, మయా సమానమ్పి న మఞ్ఞిం, కుతో అధికన్తి అధిప్పాయో. అతిమానహతో బాలోతి బాలో అహం తతో బాలభావతో అతిమానేన ఖతూపహతకుసలాచారో, తతో ఏవ పత్థద్ధో ఉస్సితద్ధజో థమ్భవసేన గరూనమ్పి నిపచ్చకారస్స అకరణతో భుసం థద్ధో అనోనమనథద్ధజాతో ఉస్సితమానద్ధజో.

వుత్తమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘మాతర’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ అఞ్ఞేతి జేట్ఠభాతుఆదికే, సమణబ్రాహ్మణే చ. గరుసమ్మతేతి గరూతి సమ్మతే గరుట్ఠానియే. అనాదరోతి ఆదరరహితో.

దిస్వా వినాయకం అగ్గన్తి ఏవం మానథద్ధో హుత్వా విచరన్తో దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి వేనేయ్యానం వినయనతో సయమ్భుతాయ నాయకభావతో చ వినాయకం. సదేవకే లోకే సీలాదిగుణేహి సేట్ఠభావతో అగ్గం. పురిసదమ్మానం అచ్చన్తతాయ దమనతో సారథీనం వరుత్తమం, అతివియ ఉత్తమం బ్యామప్పభాదిఓభాసేన ఆదిచ్చమివ తపన్తం, ఓభాసన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘపురక్ఖతం ధమ్మం దేసేన్తం సబ్బసత్తానం ఉత్తమం సత్థారం దిస్వా బుద్ధానుభావేన సన్తజ్జితో ‘‘అహమేవ సేట్ఠో, అఞ్ఞే హీనా’’తి పవత్తమానం భోగమదాదిమదఞ్చ ఛడ్డేత్వా పహాయ విప్పసన్నేన చేతసా సిరసా అభివాదేసిన్తి యోజనా. కథం పనాయం మానథద్ధో సమానో సత్థు దస్సనమత్తేన మానం పహాసీతి? న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం. సత్థు దస్సనమత్తేన మానం న పహాసి ‘‘న మానం, బ్రాహ్మణ, సాధూ’’తిఆదికాయ పన దేసనాయ మానం పహాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘మానం మదఞ్చ ఛడ్డేత్వా, విప్పసన్నేన చేతసా. సిరసా అభివాదేసి’’న్తి. విప్పసన్నేన చేతసాతి చ ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం దట్ఠబ్బం.

‘‘అహమేవ ¶ సేట్ఠో’’తి పవత్తో మానో అతిమానో. ‘‘ఇమే పన నిహీనా’’తి అఞ్ఞే హీనతో దహన్తస్స మానో ‘‘ఓమానో’’తి వదన్తి. ‘‘సేయ్యోహమస్మీ’’తి పన అఞ్ఞం అతిక్కమిత్వా అత్తానం సేయ్యతో దహన్తస్స పవత్తో సేయ్యమానో అతిమానో. ‘‘హీనోహమస్మీ’’తి పవత్తో హీనమానో ఓమానో. పహీనా సుసమూహతాతి హేట్ఠిమమగ్గేహి పహీనా హుత్వా అగ్గమగ్గేన సుట్ఠు సముగ్ఘాటితా. అస్మిమానోతి ‘‘ఏసోహమస్మీ’’తి ఖన్ధే ‘‘అహ’’న్తి ¶ గహణవసేన పవత్తమానో. సబ్బేతి న కేవలం అతిమానఓమానఅస్మిమానా ఏవ, అథ ఖో సేయ్యస్స సేయ్యమానాదయో నవవిధా అన్తరభేదేన అనేకవిధా చ సబ్బే మానవిధా మానకోట్ఠాసా హతా అగ్గమగ్గేన సముగ్ఘాటితాతి.

పురోహితపుత్తజేన్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. సుమనత్థేరగాథావణ్ణనా

యదా ¶ నవో పబ్బజితోతిఆదికా ఆయస్మతో సుమనత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో సిఖిస్స భగవతో కాలే మాలాకారకులే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సిఖిం భగవన్తం పస్సిత్వా పసన్నమానసో సుమనపుప్ఫేహి పూజం అకాసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే అఞ్ఞతరస్స ఉపాసకస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. సో చ ఉపాసకో ఆయస్మతో అనురుద్ధత్థేరస్స ఉపట్ఠాకో అహోసి. తస్స చ తతో పుబ్బే జాతాజాతా దారకా మరింసు. తేన సో ‘‘సచాహం ఇదాని ఏకం పుత్తం లభిస్సామి, అయ్యస్స అనురుద్ధత్థేరస్స సన్తికే పబ్బాజేస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. సో చ దసమాసచ్చయేన జాతో అరోగోయేవ హుత్వా అనుక్కమేన వడ్ఢేన్తో సత్తవస్సికో అహోసి, తం పితా థేరస్స సన్తికే పబ్బాజేసి. సో పబ్బజిత్వా తతో పరిపక్కఞాణత్తా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ ఛళభిఞ్ఞో హుత్వా థేరం ఉపట్ఠహన్తో ‘‘పానీయం ఆహరిస్సామీ’’తి ఘటం ఆదాయ ఇద్ధియా అనోతత్తదహం అగమాసి. అథేకో మిచ్ఛాదిట్ఠికో నాగరాజా అనోతత్తదహం పటిచ్ఛాదేన్తో సత్తక్ఖత్తుం భోగేన పరిక్ఖిపిత్వా ¶ ఉపరి మహన్తం ఫణం కత్వా సుమనస్స పానీయం గహేతుం ఓకాసం న దేతి. సుమనో గరుళరూపం గహేత్వా తం నాగరాజం అభిభవిత్వా పానీయం గహేత్వా థేరస్స వసనట్ఠానం ఉద్దిస్స ఆకాసేన గచ్ఛతి. తం సత్థా జేతవనే నిసిన్నో తథా గచ్ఛన్తం దిస్వా ధమ్మసేనాపతిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘సారిపుత్త, ఇమం పస్సా’’తిఆదినా చతూహి గాథాహి తస్స గుణే అభాసి. అథ సుమనత్థేరో –

౪౨౯.

‘‘యదా నవో పబ్బజితో, జాతియా సత్తవస్సికో;

ఇద్ధియా అభిభోత్వాన, పన్నగిన్దం మహిద్ధికం.

౪౩౦.

‘‘ఉపజ్ఝాయస్స ఉదకం, అనోతత్తా మహాసరా;

ఆహరామి తతో దిస్వా, మం సత్థా ఏతదబ్రవి.

౪౩౧.

‘‘సారిపుత్త ఇమం పస్స, ఆగచ్ఛన్తం కుమారకం;

ఉదకకుమ్భమాదాయ, అజ్ఝత్తం సుసమాహితం.

౪౩౨.

‘‘పాసాదికేన ¶ వత్తేన, కల్యాణఇరియాపథో;

సామణేరోనురుద్ధస్స, ఇద్ధియా చ విసారదో.

౪౩౩.

‘‘ఆజానీయేన ఆజఞ్ఞో, సాధునా సాధుకారితో;

వినీతో అనురుద్ధేన, కతకిచ్చేన సిక్ఖితో.

౪౩౪.

‘‘సో ¶ పత్వా పరమం సన్తిం, సచ్ఛికత్వా అకుప్పతం;

సామణేరో స సుమనో, మా మం జఞ్ఞాతి ఇచ్ఛతీ’’తి. –

అఞ్ఞాబ్యాకరణవసేన ఛ గాథా అభాసి.

తత్థ ఆదితో ద్వే గాథా సుమనత్థేరేనేవ భాసితా, ఇతరా చతస్సో తం పసంసన్తేన సత్థారా భాసితా. తా సబ్బా ఏకజ్ఝం కత్వా సుమనత్థేరో పచ్ఛా అఞ్ఞాబ్యాకరణవసేన అభాసి. తత్థ పన్నగిన్దన్తి నాగరాజం. తతోతి తత్థ, యదా నవో పబ్బజితో జాతియా సత్తవస్సికో ఇద్ధిబలేన మహిద్ధికం నాగరాజం అభిభవిత్వా అనోతత్తదహతో ఉపజ్ఝాయస్స పానీయం ఆహరామి, తస్మిం కాలేతి అత్థో.

మం ¶ ఉద్దిస్స మయ్హం సత్థా ఏతదబ్రవి, తం దస్సేన్తో, ‘‘సారిపుత్త, ఇమం పస్సా’’తిఆదిమాహ. అజ్ఝత్తం సుసమాహితన్తి విసయజ్ఝత్తభూతేన అగ్గఫలసమాధినా సుట్ఠు సమాహితం.

పాసాదికేన వత్తేనాతి పస్సన్తానం పసాదావహేన ఆచారవత్తేన, కరణత్థే ఇదం కరణవచనం. కల్యాణఇరియాపథోతి సమ్పన్నిరియాపథో. పాసాదికేన వత్తేనాతి వా ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం. సమణస్స భావో సామణ్యం, సామఞ్ఞన్తి అత్థో. తదత్థం ఈరతి పవత్తతీతి సామణేరో, సమణుద్దేసో. ఇద్ధియా చ విసారదోతి ఇద్ధియమ్పి బ్యత్తో సుకుసలో. ఆజానీయేనాతి పురిసాజానీయేన. అత్తహితపరహితానం సాధనతో సాధునా కతకిచ్చేన అనురుద్ధేన సాధు ఉభయహితసాధకో, సుట్ఠు వా ఆజఞ్ఞో కారితో దమితో. అగ్గవిజ్జాయ వినీతో అసేక్ఖభావాపాదనేన సిక్ఖితో సిక్ఖాపితోతి అత్థో.

సో సామణేరో సుమనో పరమం సన్తిం నిబ్బానం పత్వా అగ్గమగ్గాధిగమేన అధిగన్త్వా సచ్ఛికత్వా అత్తపచ్చక్ఖం కత్వా అకుప్పతం అరహత్తఫలం అప్పిచ్ఛభావస్స పరముక్కంసగతత్తా మా మం జఞ్ఞాతి మం ‘‘అయం ఖీణాసవో’’తి వా ‘‘ఛళభిఞ్ఞో’’తి వా కోచిపి మా జానేయ్యాతి ఇచ్ఛతి అభికఙ్ఖతీతి.

సుమనత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. న్హాతకమునిత్థేరగాథావణ్ణనా

వాతరోగాభినీతోతిఆదికా ¶ ¶ ఆయస్మతో న్హాతకమునిస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో విజ్జాట్ఠానాదీసు నిప్ఫత్తిం గతో న్హాతకలక్ఖణయోగేన న్హాతకోతి పఞ్ఞాయిత్థ. సో తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా రాజగహస్స తియోజనప్పమాణే ఠానే అరఞ్ఞాయతనే నీవారేహి యాపేన్తో అగ్గిం పరిచారయమానో వసతి. తస్స సత్థా ఘటే వియ పదీపం హదయబ్భన్తరే పజ్జలన్తం అరహత్తూపనిస్సయం దిస్వా అస్సమపదం అగమాసి. సో భగవన్తం దిస్వా హట్ఠతుట్ఠో అత్తనో ¶ ఉపకప్పననియామేన ఆహారం ఉపనేసి. తం భగవా పరిభుఞ్జి. ఏవం తయో దివసే దత్వా చతుత్థదివసే ‘‘భగవా తుమ్హే పరమసుఖుమాలా, కథం ఇమినా ఆహారేన యాపేథా’’తి ఆహ. తస్స సత్థా అరియసన్తోసగుణం పకాసేన్తో ధమ్మం దేసేసి. తాపసో తం సుత్వా సోతాపన్నో హుత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణి. భగవా తం అరహత్తే పతిట్ఠపేత్వా గతో. సో పన తత్థేవ విహరన్తో అపరభాగే వాతాబాధేన ఉపద్దుతో అహోసి. సత్థా తత్థ గన్త్వా పటిసన్థారముఖేన తస్స విహారం పుచ్ఛన్తో –

౪౩౫.

‘‘వాతరోగాభినీతో త్వం, విహరం కాననే వనే;

పవిద్ధగోచరే లూఖే, కథం భిక్ఖు కరిస్ససీ’’తి. – గాథమాహ; అథ థేరో –

౪౩౬.

‘‘పీతిసుఖేన విపులేన, ఫరిత్వాన సముస్సయం;

లూఖమ్పి అభిసమ్భోన్తో, విహరిస్సామి కాననే.

౪౩౭.

‘‘భావేన్తో సత్త బోజ్ఝఙ్గే, ఇన్ద్రియాని బలాని చ;

ఝానసోఖుమ్మసమ్పన్నో, విహరిస్సం అనాసవో.

౪౩౮.

‘‘విప్పముత్తం కిలేసేహి, సుద్ధచిత్తం అనావిలం;

అభిణ్హం పచ్చవేక్ఖన్తో, విహరిస్సం అనాసవో.

౪౩౯.

‘‘అజ్ఝత్తఞ్చ బహిద్ధా చ, యే మే విజ్జింసు ఆసవా;

సబ్బే అసేసా ఉచ్ఛిన్నా, న చ ఉప్పజ్జరే పున.

౪౪౦.

‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా, తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకా;

దుక్ఖక్ఖయో అనుప్పత్తో, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి. –

ఇమాహి సేసగాథాహి అత్తనో విహారం సత్థు పవేదేసి.

తత్థ ¶ ఝానసోఖుమ్మసమ్పన్నోతి ఝానసుఖుమభావేన సమన్నాగతో. ఝానసుఖుమం నామ అరూపజ్ఝానం, తస్మా అట్ఠసమాపత్తిలాభిమ్హీతి వుత్తం హోతి. తేన అత్తనో ఉభతోభాగవిముత్తితం దస్సేతి. అపరే పనాహు – ‘‘సోఖుమ్మన్తి అగ్గమగ్గఫలేసు అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా ¶ అధిప్పేతా, తతో ఝానగ్గహణేన ¶ అత్తనో ఉభతోభాగవిముత్తితం విభావేతీ’’తి. విప్పముత్తం కిలేసేహీతి పటిప్పస్సద్ధివిముత్తియా సబ్బకిలేసేహి విముత్తం, తతో ఏవ సుద్ధచిత్తం, అనావిలసఙ్కప్పతాయ అనావిలం, తీహిపి పదేహి అరహత్తఫలచిత్తమేవ వదతి. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ. ఇమమేవ చ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం అహోసీతి.

న్హాతకమునిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. బ్రహ్మదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

అక్కోధస్సాతిఆదికా ఆయస్మతో బ్రహ్మదత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం కోసలరఞ్ఞో పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, బ్రహ్మదత్తోతిస్స నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో జేతవనమహే బుద్ధానుభావం దిస్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో సహ పటిసమ్భిదాహి ఛళభిఞ్ఞో అహోసి. తం ఏకదివసం నగరే పిణ్డాయ చరన్తం అఞ్ఞతరో బ్రాహ్మణో అక్కోసి. థేరో తం సుత్వాపి తుణ్హీభూతో పిణ్డాయ చరతియేవ, బ్రాహ్మణో పునపి అక్కోసియేవ. మనుస్సా ఏవం అక్కోసన్తమ్పి నం ‘‘అయం థేరో న కిఞ్చి భణతీ’’తి ఆహంసు. తం సుత్వా థేరో తేసం మనుస్సానం ధమ్మం దేసేన్తో –

౪౪౧.

‘‘అక్కోధస్స కుతో కోధో, దన్తస్స సమజీవినో;

సమ్మదఞ్ఞా విముత్తస్స, ఉపసన్తస్స తాదినో.

౪౪౨.

‘‘తస్సేవ తేన పాపియో, యో కుద్ధం పటికుజ్ఝతి;

కుద్ధం అప్పటికుజ్ఝన్తో, సఙ్గామం జేతి దుజ్జయం.

౪౪౩.

‘‘ఉభిన్నమత్థం చరతి, అత్తనో చ పరస్స చ;

పరం సఙ్కుపితం ఞత్వా, యో సతో ఉపసమ్మతి.

౪౪౪.

‘‘ఉభిన్నం తికిచ్ఛన్తం తం, అత్తనో చ పరస్స చ;

జనా మఞ్ఞన్తి బాలోతి, యే ధమ్మస్స అకోవిదా. (సం. ని. ౧.౧౮౯);

౪౪౫.

‘‘ఉప్పజ్జే ¶ ¶ ¶ తే సచే కోధో, ఆవజ్జ కకచూపమం;

ఉప్పజ్జే చే రసే తణ్హా, పుత్తమంసూపమం సర.

౪౪౬.

‘‘సచే ధావతి చిత్తం తే, కామేసు చ భవేసు చ;

ఖిప్పం నిగ్గణ్హ సతియా, కిట్ఠాదం వియ దుప్పసు’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ అక్కోధస్సాతి కోధరహితస్స మగ్గేన సముచ్ఛిన్నకోధస్స. కుతో కోధోతి కుతో నామ హేతు కోధో ఉప్పజ్జేయ్య, తస్స ఉప్పత్తికారణం నత్థీతి అత్థో. దన్తస్సాతి ఉత్తమేన దమేన అగ్గమగ్గదమథేన దన్తస్స. సమజీవినోతి కాయవిసమాదీని సబ్బసో పహాయ కాయసమాదీనం వసేన సమం జీవన్తస్స సత్తట్ఠానియేన సమ్పజఞ్ఞేన సమ్మదేవ వత్తన్తస్స. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తస్సాతి సమ్మా అఞ్ఞాయ అభిఞ్ఞేయ్యాదికే ధమ్మే జానిత్వా సబ్బాసవేహి విప్పముత్తస్స. తతో ఏవ సబ్బకిలేసదరథపరిళాహవూపసమేన ఉపసన్తస్స. ఇట్ఠాదీసు తాదిలక్ఖణప్పత్తియా తాదినో ఖీణాసవస్స కుతో కోధోతి అఞ్ఞాపదేసేన థేరో అత్తనో కోధాభావం తస్స చ కారణాని వత్వా ఇదాని కోధే అకోధే చ ఆదీనవానిసంసదస్సనేన ధమ్మం కథేన్తో ‘‘తస్సేవా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యో కుద్ధం పటికుజ్ఝతీతి యో పుగ్గలో అత్తనో ఉపరి కుద్ధం కుపితం పుగ్గలం పటికుజ్ఝతి, తస్సేవ తేన పటికుజ్ఝనపచ్చక్కోసనపటిప్పహరణాదినా పాపియో ఇధలోకే విఞ్ఞూగరహాదివసేన పరలోకే నిరయదుక్ఖాదివసేన అభద్దకతరం అకల్యాణతరం హోతి. కుజ్ఝనేన పన అకుద్ధస్స పాపం హోతీతి వత్తబ్బమేవ నత్థి. కేచి పన ‘‘యో అకుద్ధం పటికుద్ధం ఆరబ్భ కుజ్ఝతీ’’తి అత్థం వదన్తి. కుద్ధం అప్పటికుజ్ఝన్తోతి యో పన కుద్ధం పుగ్గలం ‘‘అయం కుద్ధో కోధపరేతో’’తి ఞత్వా న పటికుజ్ఝతి ఖమతి, సో దుజ్జయం కిలేససఙ్గామం జేతి నామ. న కేవలఞ్చస్స కిలేససఙ్గామజయో ఏవ, అథ ఖో ఉభయహితపటిపత్తిమ్పీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉభిన్నమత్థం…పే… ఉపసమ్మతీ’’తి. యో పరం పుగ్గలం సఙ్కుపితం కుద్ధం ‘‘కోధపరేతో’’తి ఞత్వా తం మేత్తాయన్తో అజ్ఝుపేక్ఖన్తో వా సతో ¶ సమ్పజానో హుత్వా ఉపసమ్మతి ఖమతి న పటిప్ఫరతి. సో అత్తనో చ పరస్స చాతి ఉభిన్నం ఉభయలోకసుఖావహం అత్థం హితం చరతి.

ఉభిన్నం తికిచ్ఛన్తం తన్తి తం అత్తనో చ పరస్స చాతి ఉభిన్నం ద్విన్నం కోధబ్యాధితికిచ్ఛాయ తికిచ్ఛన్తం ఖమన్తం పుగ్గలం యే జనా ధమ్మస్స అరియాచారధమ్మే అకుసలా, తే బాలా ‘‘అయం అవిద్దసు యో అత్తానం అక్కోసన్తస్స పహరన్తస్స కిఞ్చి న కరోతీ’’తి మఞ్ఞన్తి ¶ , తం తేసం అయోనిసో మఞ్ఞనన్తి అధిప్పాయో. ‘‘తికిచ్ఛన’’న్తిపి పఠన్తి, తికిచ్ఛనసభావన్తి అత్థో.

ఏవం ¶ థేరేన వుచ్చమానం ధమ్మం సుత్వా అక్కోసకబ్రాహ్మణో సంవిగ్గో పసన్నచిత్తో చ హుత్వా థేరం ఖమాపేత్వా తస్సేవ సన్తికే పబ్బజి. థేరో తస్స కమ్మట్ఠానం దేన్తో ‘‘ఇమస్స మేత్తాభావనా యుత్తా’’తి మేత్తాకమ్మట్ఠానం దత్వా కోధపరియుట్ఠానాదీసు పచ్చవేక్ఖణాదివిధిం దస్సేన్తో ‘‘ఉప్పజ్జే తే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జే తే సచేతి సచే తే కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తస్స కఞ్చి పుగ్గలం నిస్సాయ చిరపరిచయో కోధో ఉప్పజ్జేయ్య, తస్స వూపసమాయ –

‘‘ఉభతోదణ్డకేన చేపి, భిక్ఖవే, కకచేన చోరా ఓచరకా అఙ్గమఙ్గాని ఓకన్తేయ్యుం, తత్రాపి యో మనో పదూసేయ్య, న మే సో తేన సాసనకరో’’తి (మ. ని. ౧.౨౩౨) –

సత్థారా వుత్తం కకచూపమం ఓవాదం ఆవజ్జేహి. ఉప్పజ్జే చే రసే తణ్హాతి సచే తే మధురాదిభేదే రసే తణ్హా అభిలాసో ఉప్పజ్జేయ్య, తస్స వూపసమాయ –

‘‘పుత్తమంసం జాయమ్పతికా యథా కన్తారనిత్థరణత్థమేవ ఖాదింసు, న రసతణ్హాయ ఏవం కులపుత్తోపి పబ్బజితో పిణ్డపాతం పటిసేవతి…పే… ఫాసువిహారో చా’’తి (సం. ని. ౨.౬౩ అత్థతో సమానం) –

ఏవం వుత్తం పుత్తమంసూపమోవాదం సర అనుస్సర.

సచే ధావతి తే చిత్తన్తి అయోనిసో మనసి కరోతో తవ చిత్తం కామేసు పఞ్చకామగుణేసు ఛన్దరాగవసేన, కామభవాదీసు భవేసు భవపత్థనావసేన సచే ధావతి సరతి జవతి. ఖిప్పం నిగ్గణ్హ సతియా, కిట్ఠాదం ¶ వియ దుప్పసున్తి తథా ధావితుం అదేన్తో యథా నామ పురిసో కిట్ఠాదం సస్సఖాదకం దుప్పసుం దుట్ఠగోణం యోత్తేన థమ్భే బన్ధిత్వా అత్తనో వసే వత్తేతి, ఏవం సతియా సతియోత్తేన సమ్మాధిథమ్భే బన్ధన్తో ఖిప్పం సీఘమేవ నిగ్గణ్హ, యథా కిలేసవిగమేన నిబ్బిసేవనం హోతి, తథా దమేహీతి. కేచి పన ‘‘థేరో పుథుజ్జనోవ హుత్వా అక్కోసం అధివాసేన్తో తేసం మనుస్సానం అరియగుణే పకాసేన్తో ధమ్మం కథేత్వా పచ్ఛా ద్వీహి గాథాహి అత్తానం ఓవదన్తో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్వా అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో ఇమాయేవ గాథా అభాసీ’’తి వదన్తి.

బ్రహ్మదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. సిరిమణ్డత్థేరగాథావణ్ణనా

ఛన్నమతివస్సతీతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో సిరిమణ్డత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సంసుమారగిరే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా ¶ సిరిమణ్డోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో భేసకలావనే భగవతి విహరన్తే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో సమణధమ్మం కరోన్తో ఏకస్మిం ఉపోసథదివసే పాతిమోక్ఖుద్దేసట్ఠానే నిసిన్నో నిదానుద్దేసస్స పరియోసానే ‘‘ఆవికతా హిస్స ఫాసు హోతీ’’తి (మహావ. ౧౩౪) పాళియా అత్థం ఉపధారేన్తో ఆపన్నం ఆపత్తిం అనావికత్వా పటిచ్ఛాదేన్తో ఉపరూపరి ఆపత్తియో ఆపజ్జతి, తేనస్స న ఫాసు హోతి, ఆవికత్వా పన యథాధమ్మం పటికరోన్తస్స ఫాసు హోతీతి ఇమమత్థం మనసి కత్వా ‘‘అహో సత్థు సాసనం సువిసుద్ధ’’న్తి లద్ధప్పసాదో తథా ఉప్పన్నం పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా పసన్నమానసో భిక్ఖూనం ఓవాదం దేన్తో –

౪౪౭.

‘‘ఛన్నమతివస్సతి, వివటం నాతివస్సతి;

తస్మా ఛన్నం వివరేథ, ఏవం తం నాతివస్సతి.

౪౪౮.

‘‘మచ్చునాబ్భాహతో ¶ లోకో, జరాయ పరివారితో;

తణ్హాసల్లేన ఓతిణ్ణో, ఇచ్ఛాధూపాయితో సదా. (సం. ని. ౧.౬౬);

౪౪౯.

‘‘మచ్చునాబ్భాహతో లోకో, పరిక్ఖిత్తో జరాయ చ;

హఞ్ఞతి నిచ్చమత్తాణో, పత్తదణ్డోవ తక్కరో.

౪౫౦.

‘‘ఆగచ్ఛన్తగ్గిఖన్ధావ, మచ్చు బ్యాధి జరా తయో;

పచ్చుగ్గన్తుం బలం నత్థి, జవో నత్థి పలాయితుం.

౪౫౧.

‘‘అమోఘం దివసం కయిరా, అప్పేన బహుకేన వా;

యం యం విజహతే రత్తిం, తదూనం తస్స జీవితం.

౪౫౨.

‘‘చరతో తిట్ఠతో వాపి, ఆసీనసయనస్స వా;

ఉపేతి చరిమా రత్తి, న తే కాలో పమజ్జితు’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ఛన్నన్తి ఛాదితం యథాభూతం అవివటం అప్పకాసితం దుచ్చరితం. అతివస్సతీతి ఆపత్తివస్సఞ్చేవ కిలేసవస్సఞ్చ అతివియ వస్సతి. ఆపత్తియా హి ఛాదనం అలజ్జిభావాదినా ¶ తాదిసోవ, ఛాదనేన తతో అఞ్ఞథావ పునపి తథారూపం తతో వా పాపిట్ఠతరం ఆపత్తిం ఆపజ్జేయ్యాతి ఛాదనం వస్సనస్స కారణం వుత్తం. వివటన్తి పకాసితం అప్పటిచ్ఛన్నం. నాతివస్సతీతి ఏత్థ అతీతి ఉపసగ్గమత్తం, న వస్సతీతి అత్థో. అవస్సనఞ్చేత్థ వుత్తవిపరియాయేన వేదితబ్బం చిత్తసన్తానస్స విసోధితత్తా. తస్మాతి వుత్తమేవత్థం కారణభావేన పచ్చామసతి, ఛన్నస్స దుచ్చరితస్స ఆపత్తివస్సాదీనం అతివస్సనతో వివటస్స చ అవస్సనతోతి అత్థో. ఛన్నం వివరేథాతి పుథుజ్జనభావేన ఛాదనాధిప్పాయే ఉప్పన్నేపి తం ¶ అననువత్తిత్వా వివరేథ ఆవికరేయ్య, యథాధమ్మం పటికరేయ్య. ఏవన్తి వివరణేన యథాధమ్మం పటిపత్తియా. తన్తి తం ఛన్నం దుచ్చరితం. నాతివస్సతి ఆపత్తివస్సం కిలేసవస్సఞ్చ న వస్సతి, సుద్ధన్తే పుగ్గలం పతిట్ఠపేతీతి అత్థో.

ఇదాని ¶ ‘‘ఏకంసేన సీఘంయేవ చ అత్తా సోధేతబ్బో, అప్పమాదో కాతబ్బో’’తి తస్స కారణం సంవేగవత్థుం దస్సేన్తో ‘‘మచ్చునాబ్భాహతో లోకో’’తిఆదిమాహ. తత్థ మచ్చునాబ్భాహతో లోకోతి అయం సబ్బోపి సత్తలోకో చోరో వియ చోరఘాతకేన, సబ్బవట్టనిపాతినా మచ్చునా మరణేన అభిహతో, న తస్స హత్థతో ముచ్చతి. జరాయ పరివారితోతి అయం లోకో ఉప్పాదతో ఉద్ధం మరణూపనయనరసాయ జరాయ పరివారితో అజ్ఝోత్థటో, జరాసఙ్ఘాతపరిముక్కోతి అత్థో. తణ్హాసల్లేన ఓతిణ్ణోతి సరీరస్స అన్తో నిముగ్గేన విసపీతఖురప్పేన వియ ఉపాదానలక్ఖణేన తణ్హాసఙ్ఖాతేన సల్లేన ఓతిణ్ణో హదయబ్భన్తరే ఓగాళ్హో. తణ్హా హి పీళాజననతో అన్తో తుదనతో దురుద్ధారతో చ ‘‘సల్లో’’తి వుచ్చతి. ఇచ్ఛాధూపాయితోతి ఆరమ్మణాభిపత్థనలక్ఖణాయ ఇచ్ఛాయ సన్తాపితో. తం విసయం ఇచ్ఛన్తో హి పుగ్గలో యదిచ్ఛితం విసయం లభన్తో వా అలభన్తో వా తాయ ఏవ అనుదహనలక్ఖణాయ ఇచ్ఛాయ సన్తత్తో పరిళాహప్పత్తో హోతి. సదాతి సబ్బకాలం, ఇదఞ్చ పదం సబ్బపదేసు యోజేతబ్బం.

పరిక్ఖిత్తో జరాయ చాతి న కేవలం మచ్చునా అబ్భాహతోయేవ, అథ ఖో జరాయ చ పరిక్ఖిత్తో. జరాయ సమవరుద్ధో జరాపాకారపరిక్ఖిత్తో, న తం సమతిక్కమతీతి అత్థో. హఞ్ఞతి నిచ్చమత్తాణోతి అతాణో అసరణో హుత్వా నిచ్చకాలం జరామరణేహి హఞ్ఞతి విబాధీయతి. యథా కిం? పత్తదణ్డోవ తక్కరో యథా తక్కరో చోరో కతాపరాధో వజ్ఝప్పత్తో అతాణో రాజాణాయ హఞ్ఞతి, ఏవమయం లోకో జరామరణేహీతి దస్సేతి.

ఆగచ్ఛన్తగ్గిఖన్ధావాతి మహావనే డయ్హమానే తం అభిభవన్తా మహన్తా అగ్గిక్ఖన్ధా వియ మచ్చు బ్యాధి జరాతి ఇమే తయో అనుదహనట్ఠేన అగ్గిక్ఖన్ధా ఇమం సత్తలోకం అభిభవన్తా ఆగచ్ఛన్తి ¶ , తేసం పన పటిబలో హుత్వా పచ్చుగ్గన్తుం అభిభవితుం బలం ఉస్సాహో నత్థి, ఇమస్స లోకస్స, జవో నత్థి పలాయితుం జవన్తేసు, అజ్ఝోత్థరన్తేసు. యత్థ తే నాభిభవన్తి, పిట్ఠిం దస్సేత్వా తతో పలాయితుమ్పి ఇమస్స లోకస్స జఙ్ఘాజవో నత్థి, ఏవం ¶ అత్తనా అసమత్థో మాయాదీహి ఉపాయేహి అప్పటికారే తివిధే బలవతి పచ్చామిత్తే నిచ్చుపట్ఠితే కిం కాతబ్బన్తి చే? అమోఘం ¶ దివసం కయిరా, అప్పేన బహుకేన వాతి అప్పేన అన్తమసో గద్దూహనమత్తమ్పి కాలం పవత్తితేన బహుకేన వా సకలం అహోరత్తం పవత్తితేన విపస్సనామనసికారేన అమోఘం అవఞ్ఝం దివసం కరేయ్య, యస్మా యం యం విజహతే రత్తిం, తదూనం తస్స జీవితం అయం సత్తో యం యం రత్తిం విజహతి నాసేతి ఖేపేతి, తదూనం తేన ఊనం తస్స సత్తస్స జీవితం హోతి. ఏతేన రత్తిక్ఖయో నామ జీవితక్ఖయో తస్స అనివత్తనతోతి దస్సేతి. తేనాహ –

‘‘యమేకరత్తిం పఠమం, గబ్భే వసతి మాణవో;

అబ్భుట్ఠితోవ సో యాతి, స గచ్ఛం న నివత్తతీ’’తి. (జా. ౧.౧౫.౩౬౩);

న కేవలం రత్తివసేనేవ, అథ ఖో ఇరియాపథవసేనాపి జీవితక్ఖయో ఉపధారేతబ్బోతి ఆహ ‘‘చరతో’’తిఆది. చరతోతి గచ్ఛన్తస్స. తిట్ఠతోతి ఠితం కప్పేన్తస్స. ఆసీనసయనస్స వాతి ఆసీనస్స సయనస్స వా, నిసిన్నస్స నిపజ్జన్తస్స వాతి అత్థో. ‘‘ఆసీదన’’న్తిపి పఠన్తి, తత్థ సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం దట్ఠబ్బం. ఉపేతి చరిమా రత్తీతి చరిమకచిత్తసహితా రత్తి ఉపగచ్ఛతి, రత్తిగ్గహణఞ్చేత్థ దేసనాసీసమత్తం. గమనాదీసు యేన కేనచి ఇరియాపథేన సమఙ్గీభూతస్స చరిమకాలోయేవ, తేనేవస్స ఇరియాపథక్ఖణా జీవితం ఖేపేత్వా ఏవ గచ్ఛన్తి, తస్మా న తే కాలో పమజ్జితుం నాయం తుయ్హం పమాదం ఆపజ్జితుం కాలో ‘‘ఇమస్మిం నామ కాలే మరణం న హోతీ’’తి అవిదితత్తా. వుత్తం హి –

‘‘అనిమిత్తమనఞ్ఞాతం, మచ్చానం ఇధ జీవితం;

కసిరఞ్చ పరిత్తఞ్చ, తఞ్చ దుక్ఖేన సంయుత’’న్తి. (సు. ని. ౫౭౯);

తస్మా ఏవం అత్తానం ఓవదిత్వా అప్పమత్తేన తీసు సిక్ఖాసు అనుయోగో కాతబ్బోతి అధిప్పాయో.

సిరిమణ్డత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. సబ్బకామిత్థేరగాథావణ్ణనా

ద్విపాదకోతిఆదికా ¶ ¶ ఆయస్మతో సబ్బకామిత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో సాసనే ఉప్పన్నం అబ్బుదం సోధేత్వా పటిపాకతికం ఠపేన్తం ఏకం థేరం దిస్వా, ‘‘అహమ్పి అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే అబ్బుదం సోధేత్వా పటిపాకతికం ఠపేతుం సమత్థో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేత్వా తదనురూపాని పుఞ్ఞాని కత్వా ¶ దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే అపరినిబ్బుతే ఏవ భగవతి వేసాలియం ఖత్తియకులే నిబ్బత్తిత్వా సబ్బకామోతి లద్ధనామో వయప్పత్తో ఞాతకేహి దారపరిగ్గహం కారితో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ ఘరావాసం జిగుచ్ఛన్తో ధమ్మభణ్డాగారికస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తో ఉపజ్ఝాయేన సద్ధిం వేసాలిం ఉపగతో ఞాతిఘరం అగమాసి. తత్థ నం పురాణదుతియికా పతివియోగదుక్ఖితా కిసా దుబ్బణ్ణా అనలఙ్కతా కిలిట్ఠవత్థనివసనా వన్దిత్వా రోదమానా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. తం దిస్వా థేరస్స కరుణాపురస్సరం మేత్తం ఉపట్ఠాపయతో అనుభూతారమ్మణే అయోనిసోమనసికారవసేన సహసా కిలేసో ఉప్పజ్జి.

సో తేన కసాహి తాళితో ఆజానీయో వియ సఞ్జాతసంవేగో తావదేవ సుసానం గన్త్వా, అసుభనిమిత్తం ఉగ్గహేత్వా, తత్థ పటిలద్ధఝానం పాదకం కత్వా, విపస్సనం వడ్ఢేత్వా, అరహత్తం పాపుణి. అథస్స ససురో అలఙ్కతపటియత్తం ధీతరం ఆదాయ మహతా పరివారేన నం ఉప్పబ్బాజేతుకామో విహారం అగమాసి. థేరో తస్సా అధిప్పాయం ఞత్వా అత్తనో కామేసు విరత్తభావం సబ్బత్థ చ అనుపలిత్తతం పకాసేన్తో –

౪౫౩.

‘‘ద్విపాదకోయం అసుచి, దుగ్గన్ధో పరిహీరతి;

నానాకుణపపరిపూరో, విస్సవన్తో తతో తతో.

౪౫౪.

‘‘మిగం నిలీనం కూటేన, బళిసేనేవ అమ్బుజం;

వానరం వియ లేపేన, బాధయన్తి పుథుజ్జనం.

౪౫౫.

‘‘రూపా సద్దా రసా గన్ధా, ఫోట్ఠబ్బా చ మనోరమా;

పఞ్చ కామగుణా ఏతే, ఇత్థిరూపస్మి దిస్సరే.

౪౫౬.

‘‘యే ఏతా ఉపసేవన్తి, రత్తచిత్తా పుథుజ్జనా;

వడ్ఢేన్తి కటసిం ఘోరం, ఆచినన్తి పునబ్భవం.

౪౫౭.

‘‘యో ¶ ¶ చేతా పరివజ్జేతి, సప్పస్సేవ పదా సిరో;

సోమం విసత్తికం లోకే, సతో సమతివత్తతి.

౪౫౮.

‘‘కామేస్వాదీనవం దిస్వా, నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతో;

నిస్సటో సబ్బకామేహి, పత్తో మే ఆసవక్ఖయో’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ద్విపాదకోతి యదిపి అపాదకాదయోపి కాయా అసుచీయేవ, అధికారవసేన పన ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన వా ఏవం వుత్తం. యస్మా వా అఞ్ఞే అసుచిభూతాపి కాయా లోణమ్బిలాదీహి అభిసఙ్ఖరిత్వా మనుస్సానం భోజనేపి ఉపనీయన్తి, న పన మనుస్సకాయో, తస్మా అసుచితరసభావమస్స దస్సేన్తో ‘‘ద్విపాదకో’’తి ఆహ. అయన్తి తదా ఉపట్ఠితం ఇత్థిరూపం ¶ సన్ధాయాహ. అసుచీతి అసుచి ఏవ, న ఏత్థ కిఞ్చిపి సుచీతి అత్థో. దుగ్గన్ధో పరిహీరతీతి దుగ్గన్ధో సమానో పుప్ఫగన్ధాదీహి సఙ్ఖరిత్వా పరిహరీయతి. నానాకుణపపరిపూరోతి కేసాదిఅనేకప్పకారకుణపభరితో. విస్సవన్తో తతో తతోతి పుప్ఫగన్ధాదీహిస్స జేగుచ్ఛభావం పటిచ్ఛాదేతుం వాయమన్తానమ్పి తం వాయామం నిప్ఫలం కత్వా నవహి ద్వారేహి ఖేళసిఙ్ఘాణికాదీని లోమకూపేహి చ సేదజల్లికం ‘విస్సవన్తోయేవ పరిహీరతీ’తి సమ్బన్ధో.

ఏవం జేగుచ్ఛోపి సమానో చాయం కాయో కూటాదీహి వియ మిగాదికే అత్తనో రూపాదీహి అన్ధపుథుజ్జనే వఞ్చేతియేవాతి దస్సేన్తో ‘‘మిగ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ మిగం నిలీనం కూటేనాతి పాసవాకరాదినా కూటేన నిలీనం, పటిచ్ఛన్నం కత్వా మిగం వియ నేసాదో. వక్ఖమానో హి ఇవ-సద్దో ఇధాపి ఆనేత్వా యోజేతబ్బో. బళిసేనేవ అమ్బుజన్తి అమ్బుజం మచ్ఛం ఆమిసబద్ధేన బళిసేన వియ బాళిసికో. వానరం వియ లేపేనాతి రుక్ఖసిలాదీసు పక్ఖిత్తేన మక్కటలేపేన మక్కటం వియ మిగలుద్దో అన్ధపుథుజ్జనం వఞ్చేన్తో బాధేన్తీతి.

కే పన బాధేన్తీతి ఆహ. ‘‘రూపా సద్దా’’తిఆది. రూపాదయో హి పఞ్చ కామకోట్ఠాసా విసేసతో విసభాగవత్థుసన్నిస్సయా విపల్లాసూపనిస్సయేన అయోనిసోమనసికారేన పరిక్ఖిత్తానం అన్ధపుథుజ్జనానం మనో రమేన్తో కిలేసవత్థుతాయ అనత్థావహభావతో తే బాధేన్తి నామ. తేన వుత్తం ‘‘రూపా సద్దా…పే… ఇత్థిరూపస్మి దిస్సరే’’తి.

ఇత్థిగ్గహణఞ్చేత్థ ¶ అధికారవసేన కతన్తి వేదితబ్బం. తేనేవాహ ‘‘యే ఏతా ఉపసేవన్తీ’’తిఆది. తస్సత్థో – యే పుథుజ్జనా ఏతా ఇత్థియో రత్తచిత్తా రాగాభిభూతచిత్తా ఉపభోగవత్థుసఞ్ఞాయ ¶ ఉపసేవన్తి. వడ్ఢేన్తి కటసిం ఘోరన్తి తే జాతిఆదీహి నిరయాదీహి చ ఘోరం, భయానకం, అన్ధబాలేహి అభిరమితబ్బతో కటసిసఙ్ఖాతం సంసారం పునప్పునం ఉప్పత్తిమరణాదినా వడ్ఢేన్తి. తేనాహ ‘‘ఆచినన్తి పునబ్భవ’’న్తి.

యో చేతాతి యో పన పుగ్గలో ఏతా ఇత్థియో తత్థ ఛన్దరాగస్స విక్ఖమ్భనేన వా సముచ్ఛిన్దనేన వా అత్తనో పాదేన సప్పస్స సిరం వియ పరివజ్జేతి, సో సబ్బం లోకం విసజిత్వా ఠితత్తా లోకే విసత్తికాసఙ్ఖాతం తణ్హం సతో హుత్వా సమతివత్తతి.

కామేస్వాదీనవం దిస్వాతి ‘‘అట్ఠికఙ్కలూపమా కామా బహుదుక్ఖా బహుపాయాసా’’తిఆదినా (పాచి. ౪౧౭; చూళవ. ౬౫; మ. ని. ౧.౨౩౪) వత్థుకామేసు కిలేసకామేసు అనేకాకారవోకారం ఆదీనవం, దోసం, దిస్వా. నేక్ఖమ్మం దట్ఠు ఖేమతోతి కామేహి భవేహి చ నిక్ఖన్తభావతో నేక్ఖమ్మం, పబ్బజ్జం ¶ , నిబ్బానఞ్చ, ఖేమతో, అనుపద్దవతో, దట్ఠు, దిస్వా. సబ్బకామేహిపి తేభూమకధమ్మేహి నిస్సటో విసంయుత్తో. సబ్బేపి తేభూమకా ధమ్మా కామనీయట్ఠేన కామా, తేహి చ థేరో విసంయుత్తో. తేనాహ ‘‘పత్తో మే ఆసవక్ఖయో’’తి.

ఏవం థేరో ఆదితో పఞ్చహి గాథాహి ధమ్మం కథేత్వా ఛట్ఠగాథాయ అఞ్ఞం బ్యాకాసి. తం సుత్వా ససురో ‘‘అయం సబ్బత్థ అనుపలిత్తో, న సక్కా ఇమం కామేసు పతారేతు’’న్తి యథాగతమగ్గేనేవ గతో. థేరోపి వస్ససతపరినిబ్బుతే భగవతి ఉపసమ్పదాయ వీసవస్ససతికో పథబ్యా థేరో హుత్వా, వేసాలికేహి వజ్జిపుత్తేహి ఉప్పాదితం సాసనస్స అబ్బుదం సోధేత్వా, దుతియం ధమ్మసఙ్గీతిం సఙ్గాయిత్వా ‘‘అనాగతే ధమ్మాసోకకాలే ఉప్పజ్జనకం అబ్బుదం సోధేహీ’’తి తిస్సమహాబ్రహ్మానం ఆణాపేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి.

సబ్బకామిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఛక్కనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. సత్తకనిపాతో

౧. సున్దరసముద్దత్థేరగాథావణ్ణనా

సత్తకనిపాతే ¶ ¶ అలఙ్కతాతిఆదికా ఆయస్మతో సున్దరసముద్దత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే అఞ్ఞతరస్స మహావిభవస్స సేట్ఠినో పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. సముద్దోతిస్స నామం అహోసి. రూపసమ్పత్తియా పన సున్దరసముద్దోతి పఞ్ఞాయిత్థ. సో పఠమవయే ఠితో భగవతో రాజగహప్పవేసే బుద్ధానుభావం దిస్వా, పటిలద్ధసద్ధో నిస్సరణజ్ఝాసయతాయ పబ్బజిత్వా, లద్ధూపసమ్పదో సమాదిన్నధుతధమ్మో రాజగహతో సావత్థిం గన్త్వా, కల్యాణమిత్తస్స సన్తికే విపస్సనాచారం ఉగ్గహేత్వా, కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తో విహరతి. తస్స మాతా రాజగహే ఉస్సవదివసే అఞ్ఞే సేట్ఠిపుత్తే సపజాపతికే అలఙ్కతపటియత్తే ఉస్సవకీళం కీళన్తే దిస్వా, పుత్తం అనుస్సరిత్వా రోదతి. తం దిస్వా అఞ్ఞతరా గణికా రోదనకారణం పుచ్ఛి. సా తస్సా తం కారణం కథేసి. తం సుత్వా గణికా ‘‘అహం తం ఆనేస్సామి, పస్స తావ మమ ఇత్థిభావ’’న్తి వత్వా ‘‘యది ఏవం తంయేవ తస్స పజాపతిం కత్వా ఇమస్స కులస్స సామినిం కరిస్సామీ’’తి తాయ బహుం ధనం దత్వా ¶ , విస్సజ్జితా మహతా పరివారేన సావత్థిం గన్త్వా, థేరస్స పిణ్డాయ విచరణట్ఠానే ఏకస్మిం గేహే వసమానా దివసే దివసే అఞ్ఞేహి థేరస్స సక్కచ్చం పిణ్డపాతం దాపేసి. అలఙ్కతపటియత్తా చ హుత్వా సువణ్ణపాదుకా ఆరుయ్హ అత్తానం దస్సేసి. అథేకదివసం గేహద్వారేన గచ్ఛన్తం థేరం దిస్వా, సువణ్ణపాదుకా ఓముఞ్చిత్వా, అఞ్జలిం పగ్గయ్హ పురతో గచ్ఛన్తీ నానప్పకారం థేరం కామనిమన్తనాయ నిమన్తేసి. తం సుత్వా థేరో ‘‘పుథుజ్జనచిత్తం నామ చఞ్చలం, యంనూన మయా ఇదానేవ ఉస్సాహో కరణీయో’’తి తత్థేవ ఠితో భావనం ఉస్సుక్కాపేత్వా ఛళభిఞ్ఞో అహోసి. తం సన్ధాయ వుత్తం –

౪౫౯.

‘‘అలఙ్కతా సువసనా, మాలధారీ విభూసితా;

అలత్తకకతాపాదా, పాదుకారుయ్హ వేసికా.

౪౬౦.

‘‘పాదుకా ¶ ¶ ఓరుహిత్వాన, పురతో పఞ్జలీకతా;

సా మం సణ్హేన ముదునా, మ్హితపుబ్బం అభాసథ.

౪౬౧.

‘‘‘యువాసి త్వం పబ్బజితో, తిట్ఠాహి మమ సాసనే;

భుఞ్జ మానుసకే కామే, అహం విత్తం దదామి తే;

సచ్చం తే పటిజానామి, అగ్గిం వా తే హరామహం.

౪౬౨.

‘‘‘యదా జిణ్ణా భవిస్సామ, ఉభో దణ్డపరాయనా;

ఉభోపి పబ్బజిస్సామ, ఉభయత్థ కటగ్గహో’’’.

౪౬౩.

‘‘తఞ్చ దిస్వాన యాచన్తిం, వేసికం పఞ్జలీకతం;

అలఙ్కతం సువసనం, మచ్చుపాసంవ ఓడ్డితం.

౪౬౪.

‘‘తతో మే మనసీకారో, యోనిసో ఉదపజ్జథ;

ఆదీనవో పాతురహు, నిబ్బిదా సమతిట్ఠథ.

౪౬౫.

‘‘తతో చిత్తం విముచ్చి మే, పస్స ధమ్మసుధమ్మతం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

తత్థ మాలధారీతి మాలాధారినీ పిళన్ధపుప్ఫదామా. విభూసితాతి ఊనట్ఠానస్స పూరణవసేన పుప్ఫేహి చేవ గన్ధవిలేపనాదీహి చ విభూసితగత్తా. ‘‘అలఙ్కతా’’తి ఇమినా హత్థూపగగీవూపగాదీహి ఆభరణేహి అలఙ్కరణం అధిప్పేతం. అలత్తకకతాపాదాతి పరిణతజయసుమనపుప్ఫవణ్ణేన లాఖారసేన రఞ్జితచరణయుగళా. సమాసపదఞ్హేతం, ‘‘అలత్తకకతపాదా’’తి వత్తబ్బే గాథాసుఖత్థం దీఘం కత్వా వుత్తం. అసమాసభావే పన ‘‘తస్సా’’తి వచనసేసో వేదితబ్బో. పాదుకారుయ్హ వేసికాతి ఏకా రూపూపజీవికా ఇత్థీ యథావుత్తవేసా సువణ్ణపాదుకా పటిముఞ్చిత్వా ‘‘ఠితా’’తి వచనసేసో.

పాదుకా ఓరుహిత్వానాతి పాదుకాహి ఓతరిత్వా, సువణ్ణపాదుకాయో ఓముఞ్చిత్వాతి అత్థో. పఞ్జలీకతాతి పగ్గహితఅఞ్జలికా సా వేసీ మం. సామం వా వచనపరమ్పరం ¶ వినా సయమేవ అభాసథ. సణ్హేనాతి మట్ఠేన. ముదునాతి మధురేన. ‘‘వచనేనా’’తి అవుత్తమ్పి వుత్తమేవ హోతి, అభాసథాతి, వుత్తత్తా.

యువాసి ¶ త్వం పబ్బజితోతి త్వం పబ్బజన్తో యువా, దహరోయేవ హుత్వా పబ్బజితోసి, నను పబ్బజన్తేన సత్తమే దసకే సమ్పత్తేవ పబ్బజితబ్బన్తి దస్సేతి. తిట్ఠాహి మమ సాసనేతి మమ వచనే తిట్ఠ.

కిం ¶ పన తన్తి ఆహ ‘‘భుఞ్జ మానుసకే కామే’’తి కామే పరిభుఞ్జితుకామస్స రూపసమ్పత్తి, వయసమ్పత్తి, పరివారసమ్పత్తి, భోగసమ్పత్తి చ ఇచ్ఛితబ్బా. తత్థ ‘‘కుతో మే భోగసమ్పత్తీ’’తి వదేయ్యాతి, ఆహ ‘‘అహం విత్తం దదామి తే’’తి. ‘‘తయిదం వచనం కథం సద్దహాతబ్బ’’న్తి మఞ్ఞేయ్యాతి తం సద్దహాపేన్తీ ఆహ ‘‘సచ్చం తే పటిజానామి, అగ్గిం వా తే హరామహ’’న్తి. ‘‘భుఞ్జ మానుసకే కామే, అహం విత్తం దదామి తే’’తి యదిదం మయా పటిఞ్ఞాతం, తం ఏకంసేన సచ్చమేవ పటిజానామి, సచే మే న పత్తియాయసి, అగ్గిం వా తే హరామహం అగ్గిం హరిత్వా అగ్గిపచ్చయం సపథం కరోమీతి అత్థో. ఉభయత్థ కటగ్గహోతి అమ్హాకం ఉభిన్నం జిణ్ణకాలే పబ్బజ్జనం ఉభయత్థ జయగ్గాహో. యం మయం యావ దణ్డపరాయనకాలా భోగే భుఞ్జామ, ఏవం ఇధలోకేపి భోగేహి న జీయామ, మయం పచ్ఛా పబ్బజిస్సామ, ఏవం పరలోకేపి భోగేహి న జీయామాతి అధిప్పాయో. తతోతి తం నిమిత్తం, కామేహి నిమన్తేన్తియా ‘‘యువాసి త్వ’’న్తిఆదినా ‘‘యదా జిణ్ణా భవిస్సామా’’తిఆదినా చ తస్సా వేసియా వుత్తవచనహేతు. తఞ్హి వచనం అఙ్కుసం కత్వా థేరో సమణధమ్మం కరోన్తో సదత్థం పరిపూరేసి. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

సున్దరసముద్దత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. లకుణ్డకభద్దియత్థేరగాథావణ్ణనా

పరే అమ్బాటకారామేతిఆదికా ఆయస్మతో లకుణ్డకభద్దియత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే మహాభోగే కులే నిబ్బత్తిత్వా, వయప్పత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో నిసిన్నో తస్మిం ఖణే సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం మఞ్జుస్సరానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా, సయమ్పి తం ఠానం పత్థేన్తో బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా, ‘‘అహో వతాహమ్పి అనాగతే అయం భిక్ఖు ¶ వియ ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే మఞ్జుస్సరానం అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పణిధానం అకాసి. భగవా చ తస్స అనన్తరాయతం దిస్వా బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

సో ¶ తత్థ యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఫుస్సస్స భగవతో కాలే చిత్తపత్తకోకిలో హుత్వా రాజుయ్యానతో మధురం అమ్బఫలం తుణ్డేనాదాయ గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా పసన్నమానసో ‘‘దస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి. సత్థా తస్స చిత్తం ఞత్వా పత్తం గహేత్వా నిసీది. కోకిలో దసబలస్స పత్తే అమ్బపక్కం పతిట్ఠాపేసి. సత్థా తం పరిభుఞ్జి. సో కోకిలో ¶ పసన్నమానసో తేనేవ పీతిసుఖేన సత్తాహం వీతినామేసి. తేన చ పుఞ్ఞకమ్మేన మఞ్జుస్సరో అహోసి. కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పన చేతియే ఆరద్ధే కిం పమాణం కరోమ? సత్తయోజనప్పమాణం. అతిమహన్తమేతం. ఛయోజనప్పమాణం. ఏతమ్పి అతిమహన్తం. పఞ్చయోజనం, చతుయోజనం, తియోజనం, ద్వియోజనన్తి వుత్తే అయం తదా జేట్ఠవడ్ఢకీ హుత్వా ‘‘ఏథ, భో, అనాగతే సుఖపటిజగ్గియం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా రజ్జుయా పరిక్ఖిపన్తో గావుతమత్తకే ఠత్వా ‘‘ఏకేకం ముఖం గావుతం గావుతం హోతు, చేతియం ఏకయోజనావట్టం యోజనుబ్బేధం భవిస్సతీ’’తి ఆహ. తే తస్స వచనే అట్ఠంసు. ఇతి అప్పమాణస్స బుద్ధస్స పమాణం అకాసీతి. తేన పన కమ్మేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అఞ్ఞేహి నీచతరప్పమాణో హోతి.

సో అమ్హాకం సత్థు కాలే సావత్థియం మహాభోగకులే నిబ్బత్తి, భద్దియోతిస్స నామం అహోసి. అతిరస్సతాయ పన లకుణ్డకభద్దియోతి పఞ్ఞాయిత్థ. సో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా, పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా, బహుస్సుతో ధమ్మకథికో హుత్వా మధురేన సరేన పరేసం ధమ్మం కథేసి. అథేకస్మిం ఉస్సవదివసే ఏకేన బ్రాహ్మణేన సద్ధిం రథేన గచ్ఛన్తీ అఞ్ఞతరా గణికా థేరం దిస్వా దన్తవిదంసకం హసి. థేరో తస్సా దన్తట్ఠికే నిమిత్తం గహేత్వా ఝానం ఉప్పాదేత్వా, తం పాదకం కత్వా, విపస్సనం పట్ఠపేత్వా, అనాగామీ అహోసి. సో అభిణ్హం కాయగతాయ సతియా విహరన్తో ఏకదివసం ఆయస్మతా ధమ్మసేనాపతినా ఓవదియమానో అరహత్తే పతిట్ఠహి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౫.౧-౩౩) –

‘‘పదుముత్తరో ¶ నామ జినో, సబ్బధమ్మేసు చక్ఖుమా;

ఇతో సతసహస్సమ్హి, కప్పే ఉప్పజ్జి నాయకో.

‘‘తదాహం హంసవతియం సేట్ఠిపుత్తో మహద్ధనో;

జఙ్ఘావిహారం విచరం, సఙ్ఘారామం అగచ్ఛహం.

‘‘తదా సో లోకపజ్జోతో, ధమ్మం దేసేసి నాయకో;

మఞ్జుస్సరానం పవరం, సావకం అభికిత్తయి.

‘‘తం సుత్వా ముదితో హుత్వా, కారం కత్వా మహేసినో;

వన్దిత్వా సత్థునో పాదే, తం ఠానమభిపత్థయిం.

‘‘తదా బుద్ధో వియాకాసి, సఙ్ఘమజ్ఝే వినాయకో;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, లచ్ఛసే తం మనోరథం.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘తస్స ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో;

భద్దియో నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘తేన ¶ కమ్మేన సుకతేన, చేతనాపణిధీహి చ;

జహిత్వా మానుసం దేహం, తావతింసమగచ్ఛహం.

‘‘ద్వేనవుతే ఇతో కప్పే, ఫుస్సో ఉప్పజ్జి నాయకో;

దురాసదో దుప్పసహో, సబ్బలోకుత్తమో జినో.

‘‘చరణేన చ సమ్పన్నో, బ్రహా ఉజు పతాపవా;

హితేసీ సబ్బసత్తానం, బహుం మోచేసి బన్ధనా.

‘‘నన్దారామవనే తస్స, అహోసిం ఫుస్సకోకిలో;

గన్ధకుటిసమాసన్నే, అమ్బరుక్ఖే వసామహం.

‘‘తదా పిణ్డాయ గచ్ఛన్తం, దక్ఖిణేయ్యం జినుత్తమం;

దిస్వా చిత్తం పసాదేత్వా, మఞ్జునాభినికూజహం.

‘‘రాజుయ్యానం తదా గన్త్వా, సుపక్కం కనకత్తచం;

అమ్బపిణ్డం గహేత్వాన, సమ్బుద్ధస్సోపనామయిం.

‘‘తదా ¶ మే చిత్తమఞ్ఞాయ, మహాకారుణికో జినో;

ఉపట్ఠాకస్స హత్థతో, పత్తం పగ్గణ్హి నాయకో.

‘‘అదాసిం హట్ఠచిత్తోహం, అమ్బపిణ్డం మహామునే;

పత్తే పక్ఖిప్ప పక్ఖేహి, పఞ్జలిం కత్వాన మఞ్జునా.

‘‘సరేన రజనీయేన, సవనీయేన వగ్గునా;

వస్సన్తో బుద్ధపూజత్థం, నీళం గన్త్వా నిపజ్జహం.

‘‘తదా ముదితచిత్తం మం, బుద్ధపేమగతాసయం;

సకుణగ్ఘి ఉపాగన్త్వా, ఘాతయీ దుట్ఠమానసో.

‘‘తతో చుతోహం తుసితే, అనుభోత్వా మహాసుఖం;

మనుస్సయోనిమాగచ్ఛిం, తస్స కమ్మస్స వాహసా.

‘‘ఇమమ్హి భద్దకే కప్పే, బ్రహ్మబన్ధు మహాయసో;

కస్సపో నామ గోత్తేన, ఉప్పజ్జి వదతం వరో.

‘‘సాసనం జోతయిత్వా సో, అభిభుయ్య కుతిత్థియే;

వినయిత్వాన వేనేయ్యే, నిబ్బుతో సో ససావకో.

‘‘నిబ్బుతే తమ్హి లోకగ్గే, పసన్నా జనతా బహూ;

పూజనత్థాయ బుద్ధస్స, థూపం కుబ్బన్తి సత్థునో.

‘‘సత్తయోజనికం థూపం, సత్తరతనభూసితం;

కరిస్సామ మహేసిస్స, ఇచ్చేవం మన్తయన్తి తే.

‘‘కికినో కాసిరాజస్స, తదా సేనాయ నాయకో;

హుత్వాహం అప్పమాణస్స, పమాణం చేతియే వదిం.

‘‘తదా ¶ తే మమ వాక్యేన, చేతియం యోజనుగ్గతం;

అకంసు నరవీరస్స, నానారతనభూసితం.

‘‘తేన కమ్మేన సుకతేన, చేతనాపణిధీహి చ;

జహిత్వా మానుసం దేహం, తావతింసమగచ్ఛహం.

‘‘పచ్ఛిమే చ భవే దాని, జాతో సేట్ఠికులే అహం;

సావత్థియం పురవరే, ఇద్ధే ఫీతే మహద్ధనే.

‘‘పురప్పవేసే ¶ సుగతం, దిస్వా విమ్హితమానసో;

పబ్బజిత్వాన న చిరం, అరహత్తమపాపుణిం.

‘‘చేతియస్స పమాణం యం, అకరిం తేన కమ్మునా;

లకుణ్డకసరీరోహం, జాతో పరిభవారహో.

‘‘సరేన మధురేనాహం, పూజిత్వా ఇసిసత్తమం;

మఞ్జుస్సరానం భిక్ఖూనం, అగ్గత్తమనుపాపుణిం.

‘‘ఫలదానేన బుద్ధస్స, గుణానుస్సరణేన చ;

సామఞ్ఞఫలసమ్పన్నో, విహరామి అనాసవో.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అపరభాగే అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౪౬౬.

‘‘పరే అమ్బాటకారామే, వనసణ్డమ్హి భద్దియో;

సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, తత్థ భద్దోవ ఝాయతి.

౪౬౭.

‘‘రమన్తేకే ¶ ముదిఙ్గేహి, వీణాహి పణవేహి చ;

అహఞ్చ రుక్ఖమూలస్మిం, రతో బుద్ధస్స సాసనే.

౪౬౮.

‘‘బుద్ధో చే మే వరం దజ్జా, సో చ లబ్భేథ మే వరో;

గణ్హేహం సబ్బలోకస్స, నిచ్చం కాయగతం సతి’’న్తి. –

ఇమా తిస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ పరేతి సేట్ఠే అధికే, విసిట్ఠేతి అత్థో. అధికవాచీ హి అయం పరసద్దో ‘‘పరం వియ మత్తాయా’’తిఆదీసు వియ. అమ్బాటకారామేతి ఏవంనామకే ఆరామే. సో కిర ఛాయూదకసమ్పన్నో వనసణ్డమణ్డితో రమణీయో హోతి తేన ‘‘పరే’’తి విసేసేత్వా వుత్తో. ‘‘అమ్బాటకవనే అమ్బాటకేహి అభిలక్ఖితవనే’’తి చ వదన్తి. వనసణ్డమ్హీతి వనగహనే, ఘననిచితరుక్ఖగచ్ఛలతాసమూహే వనేతి అత్థో. భద్దియోతి ఏవంనామకో, అత్తానమేవ థేరో అఞ్ఞం వియ వదతి. సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హాతి తణ్హాయ ¶ మూలం నామ అవిజ్జా. తస్మా సావిజ్జం తణ్హం అగ్గమగ్గేన ¶ సముగ్ఘాటేత్వాతి అత్థో. తత్థ భద్దోవ ఝాయతీతి లోకుత్తరేహి సీలాదీహి భద్దో సున్దరో తస్మింయేవ వనసణ్డే కతకిచ్చతాయ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారవసేన అగ్గఫలఝానేన ఝాయతి.

ఫలసుఖేన చ ఝానసమాపత్తీహి చ వీతినామేతీతి అత్తనో వివేకరతిం దస్సేత్వా ‘‘రమన్తేకే’’తి గాథాయపి బ్యతిరేకముఖేన తమేవత్థం దస్సేతి. తత్థ ముదిఙ్గేహీతి అఙ్గికాదీహి మురజేహి. వీణాహీతి నన్దినీఆదీహి వీణాహి. పణవేహీతి తురియేహి రమన్తి ఏకే కామభోగినో, సా పన తేసం రతి అనరియా అనత్థసంహితా. అహఞ్చా తి అహం పన, ఏకకో బుద్ధస్స భగవతో సాసనే రతో, తతో ఏవ రుక్ఖమూలస్మిం రతో అభిరతో విహరామీతి అత్థో.

ఏవం అత్తనో వివేకాభిరతిం కిత్తేత్వా ఇదాని యం కాయగతాసతికమ్మట్ఠానం భావేత్వా అరహత్తం పత్తో, తస్స పసంసనత్థం ‘‘బుద్ధో చే మే’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – సచే బుద్ధో భగవా ‘‘ఏకాహం, భన్తే, భగవన్తం వరం యాచామీ’’తి మయా యాచితో ‘‘అతిక్కన్తవరా ఖో, భిక్ఖు, తథాగతా’’తి అపటిక్ఖిపిత్వా మయ్హం యథాయాచితం వరం దదేయ్య, సో చ వరో మమాధిప్పాయపూరకో లబ్భేథ మయ్హం మనోరథం మత్థకం పాపేయ్యాతి థేరో పరికప్పవసేన వదతి. ‘‘భన్తే, సబ్బో లోకో సబ్బకాలం కాయగతాసతికమ్మట్ఠానం భావేతూ’’తి ‘‘సబ్బలోకస్స నిచ్చం కాయగతాసతి భావేతబ్బా’’తి కత్వా వరం గణ్హే అహన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘గణ్హేహం సబ్బలోకస్స, నిచ్చం కాయగతం సతి’’న్తి. ఇదాని అపరిక్ఖణగరహాముఖేన పరిక్ఖణం పసంసన్తో –

౪౬౯.

‘‘యే ¶ మం రూపేన పామింసు, యే చ ఘోసేన అన్వగూ;

ఛన్దరాగవసూపేతా, న మం జానన్తి తే జనా.

౪౭౦.

‘‘అజ్ఝత్తఞ్చ న జానాతి, బహిద్ధా చ న పస్సతి;

సమన్తావరణో బాలో, స వే ఘోసేన వుయ్హతి.

౪౭౧.

‘‘అజ్ఝత్తఞ్చ న జానాతి, బహిద్ధా చ విపస్సతి;

బహిద్ధా ఫలదస్సావీ, సోపి ఘోసేన వుయ్హతి.

౪౭౨.

‘‘అజ్ఝత్తఞ్చ ¶ పజానాతి, బహిద్ధా చ విపస్సతి;

అనావరణదస్సావీ, న సో ఘోసేన వుయ్హతీ’’తి. –

ఇమా చతస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ యే మం రూపేన పామింసూతి యే జనా అవిద్దసూ మమ రూపేన అపసాదికేన నిహీనేన ‘‘ఆకారసదిసీ పఞ్ఞా’’తి, ధమ్మసరీరేన చ మం నిహీనం పామింసు, ‘‘ఓరకో అయ’’న్తి హీళేన్తా పరిచ్ఛిన్దనవసేన ¶ మఞ్ఞింసూతి అత్థో. యే చ ఘోసేన అన్వగూతి యే చ సత్తా ఘోసేన మఞ్జునా మం సమ్భావనావసేన అనుగతా బహు మఞ్ఞింసు, తం తేసం మిచ్ఛా, న హి అహం రూపమత్తేన అవమన్తబ్బో, ఘోసమత్తేన వా న బహుం మన్తబ్బో, తస్మా ఛన్దరాగవసూపేతా, న మం జానన్తి తే జనాతి తే దువిధాపి జనా ఛన్దరాగస్స వసం ఉపేతా అప్పహీనఛన్దరాగా సబ్బసో పహీనఛన్దరాగం మం న జానన్తి.

అవిసయో తేసం మాదిసో అజ్ఝత్తం బహిద్ధా చ అపరిఞ్ఞాతవత్థుతాయాతి దస్సేతుం ‘‘అజ్ఝత్త’’న్తిఆది వుత్తం. అజ్ఝత్తన్తి అత్తనో సన్తానే ఖన్ధాయతనాదిధమ్మం. బహిద్ధాతి పరసన్తానే. అథ వా అజ్ఝత్తన్తి, మమ అబ్భన్తరే అసేక్ఖసీలక్ఖన్ధాదిం. బహిద్ధాతి, మమేవ ఆకప్పసమ్పత్తియాదియుత్తం బహిద్ధా రూపధమ్మప్పవత్తిం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిప్పవత్తిఞ్చ. సమన్తావరణోతి ఏవం అజ్ఝత్తఞ్చ బహిద్ధా చ అజాననేన సమన్తతో ఆవరణయుత్తో ఆవటఞాణగతికో. స వే ఘోసేన వుయ్హతీతి సో పరనేయ్యబుద్ధికో బాలో ఘోసేన పరేసం వచనేన వుయ్హతి నియ్యతి ఆకడ్ఢీయతి.

బహిద్ధా చ విపస్సతీతి యో చ వుత్తనయేన అజ్ఝత్తం న జానాతి, బహిద్ధా పన సుతానుసారేన ఆకప్పసమ్పత్తిఆదిఉపధారణేన వా విసేసతో పస్సతి. ‘‘గుణవిసేసయుత్తో సియా’’తి మఞ్ఞతి, సోపి బహిద్ధా ఫలదస్సావీ నయగ్గాహేన ఫలమత్తం గణ్హన్తో వుత్తనయేన ఘోసేన వుయ్హతి, సోపి మాదిసే న జానాతీతి అత్థో.

యో పన అజ్ఝత్తఞ్చ ఖీణాసవస్స అబ్భన్తరే అసేక్ఖసీలక్ఖన్ధాదిగుణం జానాతి, బహిద్ధా చస్స పటిపత్తిసల్లక్ఖణేన విసేసతో గుణవిసేసయోగం పస్సతి. అనావరణదస్సావీ కేనచి అనావటో హుత్వా అరియానం గుణే ¶ దట్ఠుం ఞాతుం సమత్థో, న సో ఘోసమత్తేన వుయ్హతి యాథావతో దస్సనతోతి.

లకుణ్డకభద్దియత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. భద్దత్థేరగాథావణ్ణనా

ఏకపుత్తోతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో భద్దత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరం భగవన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ సతసహస్సపరిమాణం చీవరాదీహి చతూహి పచ్చయేహి పూజేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం సేట్ఠికులే నిబ్బత్తి. నిబ్బత్తమానో ¶ చ అపుత్తకేసు మాతాపితూసు దేవతాయాచనాదీని కత్వాపి అలభన్తేసు సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘సచే, భన్తే, మయం ఏకం పుత్తం లచ్ఛామ, తం తుమ్హాకం దాసత్థాయ దస్సామా’’తి వత్వా ఆయాచిత్వా గతేసు సత్థు అధిప్పాయం ఞత్వా అఞ్ఞతరో దేవపుత్తో ఖీణాయుకో హుత్వా ఠితో సక్కేన దేవరఞ్ఞా ‘‘అముకస్మిం కులే నిబ్బత్తాహీ’’తి ఆణత్తో తత్థ నిబ్బత్తి, భద్దోతిస్స నామం అకంసు. తం సత్తవస్సుద్దేసికం జాతం మాతాపితరో అలఙ్కరిత్వా భగవతో సన్తికం నేత్వా ‘‘అయం సో, భన్తే, తుమ్హే ఆయాచిత్వా లద్ధదారకో, ఇమం తుమ్హాకం నియ్యాతేమా’’తి ఆహంసు. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆణాపేసి – ‘‘ఇమం పబ్బాజేహీ’’తి. ఆణాపేత్వా చ గన్ధకుటిం పావిసి. థేరో తం పబ్బాజేత్వా సఙ్ఖేపేన విపస్సనాముఖం ఆచిక్ఖి. సో ఉపనిస్సయసమ్పన్నత్తా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో సూరియే అనోగ్గతేయేవ భావనం ఉస్సుక్కాపేత్వా ఛళభిఞ్ఞో అహోసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౫.౫౪-౬౯) –

‘‘పదుముత్తరసమ్బుద్ధం, మేత్తచిత్తం మహామునిం;

ఉపేతి జనతా సబ్బా, సబ్బలోకగ్గనాయకం.

‘‘సత్తుకఞ్చ బద్ధకఞ్చ, ఆమిసం పానభోజనం;

దదన్తి సత్థునో సబ్బే, పుఞ్ఞక్ఖేత్తే అనుత్తరే.

‘‘అహమ్పి దానం దస్సామి, దేవదేవస్స తాదినో;

బుద్ధసేట్ఠం నిమన్తేత్వా, సఙ్ఘమ్పి చ అనుత్తరం.

‘‘ఉయ్యోజితా ¶ మయా చేతే, నిమన్తేసుం తథాగతం;

కేవలం భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ, పుఞ్ఞక్ఖేత్తం అనుత్తరం.

‘‘సతసహస్సపల్లఙ్కం, సోవణ్ణం గోనకత్థతం;

తూలికాపటలికాయ, ఖోమకప్పాసికేహి చ;

మహారహం పఞ్ఞాపయిం, ఆసనం బుద్ధయుత్తకం.

‘‘పదుముత్తరో లోకవిదూ, దేవదేవో నరాసభో;

భిక్ఖుసఙ్ఘపరిబ్యూళ్హో, మమ ద్వారముపాగమి.

‘‘పచ్చుగ్గన్త్వాన సమ్బుద్ధం, లోకనాథం యసస్సినం;

పసన్నచిత్తో సుమనో, అభినామయిం సఙ్ఘరం.

‘‘భిక్ఖూనం సతసహస్సం, బుద్ధఞ్చ లోకనాయకం;

పసన్నచిత్తో సుమనో, పరమన్నేన తప్పయిం.

‘‘పదుముత్తరో లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

భిక్ఖుసఙ్ఘే నిసీదిత్వా, ఇమా గాథా అభాసథ.

‘‘యేనిదం ఆసనం దిన్నం, సోవణ్ణం గోనకత్థతం;

తమహం కిత్తయిస్సామి, సుణాథ మమ భాసతో.

‘‘చతుసత్తతిక్ఖత్తుం ¶ సో, దేవరజ్జం కరిస్సతి;

అనుభోస్సతి సమ్పత్తిం, అచ్ఛరాహి పురక్ఖతో.

‘‘పదేసరజ్జం సహస్సం, వసుధం ఆవసిస్సతి;

ఏకపఞ్ఞాసక్ఖత్తుఞ్చ, చక్కవత్తీ భవిస్సతి.

‘‘సబ్బాసు భవయోనీసు, ఉచ్చాకులీ భవిస్సతి;

సో చ పచ్ఛా పబ్బజిత్వా, సుక్కమూలేన చోదితో;

భద్దియో నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘వివేకమనుయుత్తోమ్హి, పన్తసేననివాసహం;

ఫలఞ్చాధిగతం సబ్బం, చత్తక్లేసోమ్హి అజ్జహం.

‘‘మమ సబ్బం అభిఞ్ఞాయ, సబ్బఞ్ఞూ లోకనాయకో;

భిక్ఖుసఙ్ఘే నిసీదిత్వా, ఏతదగ్గే ఠపేసి మం.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో, విమోక్ఖాపి చ అట్ఠిమే;

ఛళభిఞ్ఞా సచ్ఛికతా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

తస్స ¶ భగవా ఛళభిఞ్ఞుప్పత్తిం ఞత్వా ‘‘ఏహి, భద్దా’’తి ఆహ. సో తావదేవ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా పఞ్జలికో సత్థు సమీపే అట్ఠాసి, సా ఏవ చస్స ఉపసమ్పదా అహోసి. బుద్ధూపసమ్పదా నామ కిరేసా. థేరో జాతితో పట్ఠాయ అత్తనో పవత్తియా కథనముఖేన అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౪౭౩.

‘‘ఏకపుత్తో అహం ఆసిం, పియో మాతు పియో పితు;

బహూహి వతచరియాహి, లద్ధో ఆయాచనాహి చ.

౪౭౪.

‘‘తే చ మం అనుకమ్పాయ, అత్థకామా హితేసినో;

ఉభో పితా చ మాతా చ, బుద్ధస్స ఉపనామయుం.

౪౭౫.

‘‘కిచ్ఛా లద్ధో అయం పుత్తో, సుఖుమాలో సుఖేధితో;

ఇమం దదామ తే నాథ, జినస్స పరిచారకం.

౪౭౬.

‘‘సత్థా చ మం పటిగ్గయ్హ, ఆనన్దం ఏతదబ్రవి;

పబ్బాజేహి ఇమం ఖిప్పం, హేస్సత్యాజానియో అయం.

౪౭౭.

‘‘పబ్బాజేత్వాన ¶ మం సత్థా, విహారం పావిసీ జినో;

అనోగ్గతస్మిం సూరియస్మిం, తతో చిత్తం విముచ్చి మే.

౪౭౮.

‘‘తతో ¶ సత్థా నిరాకత్వా, పటిసల్లానవుట్ఠితో;

ఏహి భద్దాతి మం ఆహ, సా మే ఆసూపసమ్పదా.

౪౭౯.

‘‘జాతియా సత్తవస్సేన, లద్ధా మే ఉపసమ్పదా;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, అహో ధమ్మసుధమ్మతా’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ వతచరియాహీతి, ‘‘ఏవం కత్వా పుత్తం లభిస్సథా’’తి వుత్తం సమణబ్రాహ్మణానం వచనం సుత్వా, ఖీరం పాయిత్వా, అనసనాదివతచరణేహి. ఆయాచనాహీతి దేవతాయాచనాహి సత్థుఆయాచనాయ చ, ఇదమేవ చేత్థ కారణం, ఇతరం థేరో మాతాపితూనం పటిపత్తిదస్సనత్థఞ్చేవ కిచ్ఛలద్ధభావదస్సనత్థఞ్చ వదతి.

తేతి ¶ మాతాపితరో. ఉపనామయున్తి ఉపనామేసుం.

సుఖేధితోతి సుఖసంవడ్ఢితో. తేతి తుయ్హం. పరిచారకన్తి కింకారం.

హేస్సత్యాజానియో అయన్తి అయం దారకో మమ సాసనే ఆజానీయో భవిస్సతి. తస్మా ఖిప్పం అజ్జేవ పబ్బాజేహీతి ఏతం అబ్రవి, ఆహ.

పబ్బాజేత్వానాతి ఆనన్దత్థేరేన పబ్బాజేత్వా. విహారన్తి గన్ధకుటిం. అనోగ్గతస్మిం సూరియస్మిన్తి సూరియే అనత్థఙ్గతేయేవ. తతో చిత్తం విముచ్చి మేతి తతో విపస్సనారమ్భతో పరం న చిరేనేవ ఖణేన సబ్బాసవేహి మే చిత్తం విముచ్చి, ఖీణాసవో అహోసిం.

తతోతి మమ ఆసవక్ఖయతో పచ్ఛా. నిరాకత్వాతి అత్తనా సమాపన్నం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా తతో వుట్ఠాయ. తేనాహ ‘‘పటిసల్లానవుట్ఠితో’’తి. సా మే ఆసూపసమ్పదాతి యా మం ఉద్దిస్స ‘‘ఏహి, భద్దా’’తి సత్థు వాచా పవత్తా, సా ఏవ మే మయ్హం ఉపసమ్పదా ఆసి. ఏవం జాతియా సత్తవస్సేన, లద్ధా మే ఉపసమ్పదాతి సాతిసయం సత్థారా అత్తనో కతం అనుగ్గహం సాసనస్స చ నియ్యానికతం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘అహో ధమ్మసుధమ్మతా’’తి.

ఏత్థ చ ‘‘చిత్తం విముచ్చి మే’’తి ఖీణాసవభావం పకాసేత్వాపి పున ‘‘తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా’’తి లోకియాభిఞ్ఞేకదేసదస్సనం ఛళభిఞ్ఞభావవిభావనత్థం. తేనాహ అపదానే ‘‘ఛళభిఞ్ఞా సచ్ఛికతా’’తి.

భద్దత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సోపాకత్థేరగాథావణ్ణనా

దిస్వా ¶ ¶ పాసాదఛాయాయన్తిఆదికా ఆయస్మతో సోపాకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో సిద్ధత్థస్స భగవతో కాలే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో బ్రాహ్మణానం విజ్జాసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం గతో కామేసు ఆదీనవం దిస్వా ఘరావాసం పహాయ తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ఏకస్మిం ¶ పబ్బతే విహరతి. సత్థా ఆసన్నమరణం తం ఞత్వా తస్స సన్తికం అగమాసి. సో భగవన్తం దిస్వా పసన్నచిత్తో ఉళారం పీతిసోమనస్సం పవేదేన్తో పుప్ఫమయం ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా అదాసి. సత్థా తత్థ నిసీదిత్వా, అనిచ్చతాపటిసంయుత్తం ధమ్మిం కథం కథేత్వా తస్స పస్సన్తస్సేవ ఆకాసేన అగమాసి. సో పుబ్బే గహితం నిచ్చగ్గాహం పహాయ అనిచ్చసఞ్ఞం హదయే ఠపేత్వా, కాలఙ్కత్వా, దేవలోకే ఉప్పజిత్వా, అపరాపరం దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో, ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే సోపాకయోనియం నిబ్బత్తి. సో జాతిఆగతేన సోపాకోతి నామేన పఞ్ఞాయి. కేచి పన ‘‘వాణిజకులే నిబ్బత్తో, ‘సోపాకో’తి పన నామమత్త’’న్తి వదన్తి. తం అపదానపాళియా విరుజ్ఝతి ‘‘పచ్ఛిమే భవే సమ్పత్తే, సోపాకయోనుపాగమి’’న్తి వచనతో.

తస్స చతుమాసజాతస్స పితా కాలమకాసి, చూళపితా పోసేసి. అనుక్కమేన సత్తవస్సికో జాతో. ఏకదివసం చూళపితా ‘‘అత్తనో పుత్తేన కలహం కరోతీ’’తి కుజ్ఝిత్వా, తం సుసానం నేత్వా, ద్వే హత్థే రజ్జుయా ఏకతో బన్ధిత్వా, తాయ ఏవ రజ్జుయా మతమనుస్సస్స సరీరే గాళ్హం బన్ధిత్వా గతో ‘‘సిఙ్గాలాదయో ఖాదన్తూ’’తి. పచ్ఛిమభవికతాయ దారకస్స పుఞ్ఞఫలేన సయం మారేతుం న విసహి, సిఙ్గాలాదయోపి న అభిభవింసు. దారకో అడ్ఢరత్తసమయే ఏవం విప్పలపతి –

‘‘కా గతి మే అగతిస్స, కో వా బన్ధు అబన్ధునో;

సుసానమజ్ఝే బన్ధస్స, కో మే అభయదాయకో’’తి.

సత్థా తాయ వేలాయ వేనేయ్యబన్ధవే ఓలోకేన్తో దారకస్స హదయబ్భన్తరే పజ్జలన్తం అరహత్తూపనిస్సయం దిస్వా ఓభాసం ఫరిత్వా సతిం జనేత్వా ఏవమాహ –

‘‘ఏహి ¶ సోపాక మా భాయి, ఓలోకస్సు తథాగతం;

అహం తం తారయిస్సామి, రాహుముఖేవ చన్దిమ’’న్తి.

దారకో బుద్ధానుభావేన ఛిన్నబన్ధనో గాథాపరియోసానే సోతాపన్నో హుత్వా గన్ధకుటిసమ్ముఖే అట్ఠాసి. తస్స మాతా పుత్తం అపస్సన్తీ చూళపితరం పుచ్ఛిత్వా తేనస్స పవత్తియా అకథితాయ తత్థ తత్థ ¶ గన్త్వా విచినన్తీ ¶ ‘‘బుద్ధా కిర అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం జానన్తి, యంనూనాహం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా మమ పుత్తస్స పవత్తిం జానేయ్య’’న్తి సత్థు సన్తికం అగమాసి. సత్థా, ఇద్ధియా తం పటిచ్ఛాదేత్వా, ‘‘భన్తే, మమ పుత్తం న పస్సామి, అపిచ భగవా తస్స పవత్తిం జానాతీ’’తి తాయ పుట్ఠో –

‘‘న సన్తి పుత్తా తాణాయ, న పితా నాపి బన్ధవా;

అన్తకేనాధిపన్నస్స, నత్థి ఞాతీసు తాణతా’’తి. (ధ. ప. ౨౮౮) –

ధమ్మం కథేసి. తం సుత్వా సా సోతాపన్నా అహోసి. దారకో అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౨.౧౧౨-౧౨౩) –

‘‘పబ్భారం సోధయన్తస్స, విపినే పబ్బతుత్తమే;

సిద్ధత్థో నామ భగవా, ఆగచ్ఛి మమ సన్తికం.

‘‘బుద్ధం ఉపగతం దిస్వా, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

సన్థరం సన్థరిత్వాన, పుప్ఫాసనమదాసహం.

‘‘పుప్ఫాసనే నిసీదిత్వా, సిద్ధత్థో లోకనాయకో;

మమఞ్చ గతిమఞ్ఞాయ, అనిచ్చతముదాహరి.

‘‘అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా, ఉప్పాదవయధమ్మినో;

ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి, తేసం వూపసమో సుఖో.

‘‘ఇదం వత్వాన సబ్బఞ్ఞూ, లోకజేట్ఠో నరాసభో;

నభం అబ్భుగ్గమీ వీరో, హంసరాజావ అమ్బరే.

‘‘సకం దిట్ఠిం జహిత్వాన, భావయానిచ్చసఞ్ఞహం;

ఏకాహం భావయిత్వాన, తత్థ కాలం కతో అహం.

‘‘ద్వే సమ్పత్తీ అనుభోత్వా, సుక్కమూలేన చోదితో;

పచ్ఛిమే భవే సమ్పత్తే, సపాకయోనుపాగమిం.

‘‘అగారా అభినిక్ఖమ్మ, పబ్బజిం అనగారియం;

జాతియా సత్తవస్సోహం, అరహత్తమపాపుణిం.

‘‘ఆరద్ధవీరియో ¶ పహితత్తో, సీలేసు సుసమాహితో;

తోసేత్వాన మహానాగం, అలత్థం ఉపసమ్పదం.

‘‘చతున్నవుతితో ¶ కప్పే, యం కమ్మమకరిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, పుప్ఫదానస్సిదం ఫలం.

‘‘చతున్నవుతితో కప్పే, యం సఞ్ఞం భావయిం తదా;

తం సఞ్ఞం భావయన్తస్స, పత్తో మే ఆసవక్ఖయో.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అథ భగవా ఇద్ధిం పటిసంహరి. సాపి పుత్తం దిస్వా హట్ఠతుట్ఠో తస్స ఖీణాసవభావం సుత్వా పబ్బాజేత్వా గతా. సో సత్థారం గన్ధకుటిచ్ఛాయాయం చఙ్కమన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, వన్దిత్వా అనుచఙ్కమి. తస్స భగవా ఉపసమ్పదం అనుజానితుకామో ‘‘ఏకం నామ కి’’న్తిఆదినా దస పఞ్హే పుచ్ఛి. సోపి సత్థు అధిప్పాయం గణ్హన్తో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సంసన్దేన్తో ‘‘సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా’’తిఆదినా (ఖు. పా. ౪.౧) తే పఞ్హే విస్సజ్జేసి. తేనేవ తే కుమారపఞ్హా నామ జాతా. సత్థా తస్స పఞ్హబ్యాకరణేన ఆరాధితచిత్తో ఉపసమ్పదం అనుజాని. తేన సా పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా నామ జాతా. తస్సిమం అత్తనో పవత్తిం పకాసేత్వా థేరో అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో –

౪౮౦.

‘‘దిస్వా పాసాదఛాయాయం, చఙ్కమన్తం నరుత్తమం;

తత్థ నం ఉపసఙ్కమ్మ, వన్దిస్సం పురిసుత్తమం.

౪౮౧.

‘‘ఏకంసం చీవరం కత్వా, సంహరిత్వాన పాణయో;

అనుచఙ్కమిస్సం విరజం, సబ్బసత్తానముత్తమం.

౪౮౨.

‘‘తతో పఞ్హే అపుచ్ఛి మం, పఞ్హానం కోవిదో విదూ;

అచ్ఛమ్భీ చ అభీతో చ, బ్యాకాసిం సత్థునో అహం.

౪౮౩.

‘‘విస్సజ్జితేసు పఞ్హేసు, అనుమోది తథాగతో;

భిక్ఖుసఙ్ఘం విలోకేత్వా, ఇమమత్థం అభాసథ.

౪౮౪.

‘‘‘లాభా అఙ్గానం మగధానం, యేసాయం పరిభుఞ్జతి;

చీవరం పిణ్డపాతఞ్చ, పచ్చయం సయనాసనం;

పచ్చుట్ఠానఞ్చ సామీచిం, తేసం లాభా’తి చాబ్రవి.

౪౮౫.

‘‘‘అజ్జదగ్గే ¶ మం సోపాక, దస్సనాయోపసఙ్కమ;

ఏసా చేవ తే సోపాక, భవతు ఉపసమ్పదా’’’.

౪౮౬.

‘‘జాతియా సత్తవస్సేన, లద్ధాన ఉపసమ్పదం;

ధారేమి అన్తిమం దేహం, అహో ధమ్మసుధమ్మతా’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ ¶ ¶ పాసాదఛాయాయన్తి గన్ధకుటిచ్ఛాయాయం. వన్దిస్సన్తి, అభివన్దిం.

సంహరిత్వాన పాణయోతి ఉభో హత్థే కమలమకుళాకారేన సఙ్గతే కత్వా, అఞ్జలిం పగ్గహేత్వాతి అత్థో. అనుచఙ్కమిస్సన్తి చఙ్కమన్తస్స సత్థునో అనుపచ్ఛతో అనుగమనవసేన చఙ్కమిం. విరజన్తి విగతరాగాదిరజం.

పఞ్హేతి కుమారపఞ్హే. విదూతి వేదితబ్బం విదితవా, సబ్బఞ్ఞూతి అత్థో. ‘‘సత్థా మం పుచ్ఛతీ’’తి ఉప్పజ్జనకస్స ఛమ్భితత్తస్స భయస్స చ సేతుఘాతేన పహీనత్తా అచ్ఛమ్భీ చ అభీతో చ బ్యాకాసి.

యేసాయన్తి యేసం అఙ్గమగధానం అయం సోపాకో. పచ్చయన్తి గిలానపచ్చయం. సామీచిన్తి మగ్గదానబీజనాదిసామీచికిరియం.

అజ్జదగ్గేతి ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గే ఆదిం కత్వా, అజ్జ పట్ఠాయ. ‘‘అజ్జతగ్గే’’తిపి పాళి, అజ్జతం ఆదిం కత్వాతి అత్థో. దస్సనాయోపసఙ్కమాతి ‘‘హీనజచ్చో, వయసా తరుణతరో’’తి వా అచిన్తేత్వా దస్సనాయ మం ఉపసఙ్కమ. ఏసా చేవాతి యా తస్స మమ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దేత్వా కతా పఞ్హవిస్సజ్జనా. ఏసాయేవ తే భవతు ఉపసమ్పదా ఇతి చ అబ్రవీతి యోజనా. ‘‘లద్ధా మే ఉపసమ్పదా’’తిపి పాళి. యే పన ‘‘లద్ధాన ఉపసమ్పద’’న్తిపి పఠన్తి, తేసం సత్తవస్సేనాతి సత్తమేన వస్సేనాతి అత్థో, సత్తవస్సేన వా హుత్వాతి వచనసేసో. యం పనేత్థ అవుత్తం, తం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

సోపాకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సరభఙ్గత్థేరగాథావణ్ణనా

సరే ¶ హత్థేహీతిఆదికా ఆయస్మతో సరభఙ్గత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే అఞ్ఞతరస్స బ్రాహ్మణస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, అనభిలక్ఖితోతిస్స కులవంసాగతం నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో కామే పహాయ తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా సరతిణాని ¶ సయమేవ భఞ్జిత్వా పణ్ణసాలం కత్వా వసతి. తతో పట్ఠాయ సరభఙ్గోతిస్స సమఞ్ఞా అహోసి. అథ భగవా బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో తస్స అరహత్తూపనిస్సయం దిస్వా, తత్థ గన్త్వా, ధమ్మం దేసేసి. సో పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్వా తత్థేవ వసతి. అథస్స తాపసకాలే కతా పణ్ణసాలా జిణ్ణా పలుగ్గా అహోసి. తం దిస్వా ¶ మనుస్సా ‘‘కిస్స, భన్తే, ఇమం కుటికం న పటిసఙ్ఖరోథా’’తి ఆహంసు. థేరో ‘‘కుటికా యథా తాపసకాలే కతా, ఇదాని తథా కాతుం న సక్కా’’తి తం సబ్బం పకాసేన్తో –

౪౮౭.

‘‘సరే హత్థేహి భఞ్జిత్వా, కత్వాన కుటిమచ్ఛిసం;

తేన మే సరభఙ్గోతి, నామం సమ్ముతియా అహు.

౪౮౮.

‘‘న మయ్హం కప్పతే అజ్జ, సరే హత్థేహి భఞ్జితుం;

సిక్ఖాపదా నో పఞ్ఞత్తా, గోతమేన యసస్సినా’’తి. – ద్వే గాథా అభాసి;

తత్థ సరే హత్థేహి భఞ్జిత్వాతి, పుబ్బే తాపసకాలే సరతిణాని మమ హత్థేహి ఛిన్దిత్వా తిణకుటిం కత్వా అచ్ఛిసం వసిం, నిసీదిఞ్చేవ నిపజ్జిఞ్చ. తేనాతి కుటికరణత్థం సరానం భఞ్జనేన. సమ్ముతియాతి అన్వత్థసమ్ముతియా సరభఙ్గోతి, నామం అహు అహోసి.

న మయ్హం కప్పతే అజ్జాతి అజ్జ ఇదాని ఉపసమ్పన్నస్స మయ్హం సరే సరతిణే హత్థేహి భఞ్జితుం న కప్పతే న వట్టతి. కస్మా? సిక్ఖాపదా నో పఞ్ఞత్తా, గోతమేన యసస్సినాతి. తేన యం అమ్హాకం సత్థారా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తం మయం జీవితహేతునాపి నాతిక్కమామాతి దస్సేతి.

ఏవం ¶ ఏకేన పకారేన తిణకుటికాయ అపటిసఙ్ఖరణే కారణం దస్సేత్వా ఇదాని అపరేనపి పరియాయేన నం దస్సేన్తో –

౪౮౯.

‘‘సకలం సమత్తం రోగం, సరభఙ్గో నాద్దసం పుబ్బే;

సోయం రోగో దిట్ఠో, వచనకరేనాతిదేవస్సా’’తి. – ఇమం గాథమాహ;

తత్థ సకలన్తి సబ్బం. సమత్తన్తి సమ్పుణ్ణం, సబ్బభాగతో అనవసేసన్తి అత్థో. రోగన్తి దుక్ఖదుక్ఖతాదివసేన రుజనట్ఠేన రోగభూతం ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం సన్ధాయ వదతి. నాద్దసం పుబ్బేతి ¶ సత్థు ఓవాదపటిలాభతో పుబ్బే న అద్దక్ఖిం. సోయం రోగో దిట్ఠో, వచనకరేనాతిదేవస్సాతి సమ్ముతిదేవా ఉపపత్తిదేవా విసుద్ధిదేవాతి సబ్బేపి దేవే అత్తనో సీలాదిగుణేహి అతిక్కమిత్వా ఠితత్తా అతిదేవస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఓవాదపటికరేన సరభఙ్గేన సో అయం ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతో రోగో విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ పఞ్చక్ఖన్ధతో దిట్ఠో, పరిఞ్ఞాతోతి అత్థో. ఏతేన ఏవం అత్తభావకుటికాయమ్పి అనపేక్ఖో బాహిరం తిణకుటికం కథం పటిసఙ్ఖరిస్సతీతి దస్సేతి.

ఇదాని యం మగ్గం పటిపజ్జన్తేన మయా అయం అత్తభావరోగో యాథావతో దిట్ఠో, స్వాయం మగ్గో సబ్బబుద్ధసాధారణో. యేన నేసం ఓవాదధమ్మోపి మజ్ఝే భిన్నసువణ్ణసదిసో యత్థాహం పతిట్ఠాయ దుక్ఖక్ఖయం పత్తోతి ¶ ఏవం అత్తనో అరహత్తపటిపత్తిం బ్యాకరోన్తో –

౪౯౦.

‘‘యేనేవ మగ్గేన గతో విపస్సీ, యేనేవ మగ్గేన సిఖీ చ వేస్సభూ;

కకుసన్ధకోణాగమనో చ కస్సపో, తేనఞ్జసేన అగమాసి గోతమో.

౪౯౧.

‘‘వీతతణ్హా అనాదానా, సత్త బుద్ధా ఖయోగధా;

యేహాయం దేసితో ధమ్మో, ధమ్మభూతేహి తాదిభి.

౪౯౨.

‘‘చత్తారి అరియసచ్చాని, అనుకమ్పాయ పాణినం;

దుక్ఖం సముదయో మగ్గో, నిరోధో దుక్ఖసఙ్ఖయో.

౪౯౩.

‘‘యస్మిం ¶ నివత్తతే దుక్ఖం, సంసారస్మిం అనన్తకం;

భేదా ఇమస్స కాయస్స, జీవితస్స చ సఙ్ఖయా;

అఞ్ఞో పునబ్భవో నత్థి, సువిముత్తోమ్హి సబ్బధీ’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి –

తత్థ యేనేవ మగ్గేనాతి యేనేవ సపుబ్బభాగేన అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన. గతోతి పటిపన్నో నిబ్బానం అధిగతో. విపస్సీతి విపస్సీ సమ్మాసమ్బుద్ధో. కకుసన్ధాతి అవిభత్తికో నిద్దేసో. ‘‘కకుసన్ధకోణాగమనా’’తిపి పాఠో. తేనఞ్జసేనాతి తేనేవ అఞ్జసేన అరియమగ్గేన.

అనాదానాతి అనుపాదానా అప్పటిసన్ధికా వా. ఖయోగధాతి నిబ్బానోగధా నిబ్బానపతిట్ఠా. యేహాయం దేసితో ధమ్మోతి యేహి సత్తహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అయం సాసనధమ్మో దేసితో పవేదితో. ధమ్మభూతేహీతి ధమ్మకాయతాయ ధమ్మసభావేహి, నవలోకుత్తరధమ్మతో వా భూతేహి జాతేహి, ధమ్మం వా పత్తేహి. తాదిభీతి, ఇట్ఠాదీసు తాదిభావప్పత్తేహి.

‘‘చత్తారి ¶ అరియసచ్చానీ’’తిఆదినా తేహి దేసితం ధమ్మం దస్సేతి. తత్థ చత్తారీతి గణనపరిచ్ఛేదో. అరియసచ్చానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మదస్సనం. వచనత్థతో పన అరియాని చ అవితథట్ఠేన సచ్చాని చాతి అరియసచ్చాని, అరియస్స వా భగవతో సచ్చాని తేన దేసితత్తా, అరియభావకరాని వా సచ్చానీతి అరియసచ్చాని. కుచ్ఛితభావతో తుచ్ఛభావతో చ దుక్ఖం, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం. తం దుక్ఖం సముదేతి ఏతస్మాతి సముదయో, తణ్హా. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతి, నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతీతి వా మగ్గో, సమ్మాదిట్ఠిఆదయో అట్ఠ ధమ్మా. సంసారచారకసఙ్ఖాతో నత్థి ఏత్థ రోధో, ఏతస్మిం వా అధిగతే పుగ్గలస్స రోధాభావో హోతి, నిరుజ్ఝతి దుక్ఖమేత్థాతి వా నిరోధో, నిబ్బానం. తేనాహ ‘‘దుక్ఖసఙ్ఖయో’’తి. అయమేత్థ ¶ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

యస్మిన్తి యస్మిం నిరోధే నిబ్బానే అధిగతే. నివత్తతేతి అరియమగ్గభావనాయ సతి అనన్తకం అపరియన్తం ఇమస్మిం సంసారే జాతిఆదిదుక్ఖం న పవత్తతి ఉచ్ఛిజ్జతి, సో నిరోధోతి అయం ధమ్మభూతేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి దేసితో ¶ ధమ్మోతి యోజనా. ‘‘భేదా’’తిఆదినా ‘‘రోగో దిట్ఠో’’తి దుక్ఖపరిఞ్ఞాయ సూచితం అత్తనో అరహత్తప్పత్తిం సరూపతో దస్సేతి. ‘‘యస్మిం నిబ్బత్తతే దుక్ఖ’’న్తి పన పాఠే సకలగాథాయ తత్థాయం యోజనా – యస్మిం ఖన్ధాదిపటిపాటిసఞ్ఞితే సంసారే ఇదం అనన్తకం జాతిఆదిదుక్ఖం నిబ్బత్తం, సో ఇతో దుక్ఖప్పత్తితో అఞ్ఞో పునప్పునం భవనభావతో పునబ్భవో. ఇమస్స జీవితిన్ద్రియస్స సఙ్ఖయా కాయసఙ్ఖాతస్స ఖన్ధపఞ్చకస్స భేదా వినాసా ఉద్ధం నత్థి, తస్మా సబ్బధి సబ్బేహి కిలేసేహి సబ్బేహి భవేహి సుట్ఠు విముత్తో విసంయుత్తో అమ్హీతి.

సరభఙ్గత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సత్తకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. అట్ఠకనిపాతో

౧. మహాకచ్చాయనత్థేరగాథావణ్ణనా

అట్ఠకనిపాతే ¶ ¶ కమ్మం బహుకన్తిఆదికా ఆయస్మతో మహాకచ్చాయనత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తిత్వా వుద్ధిప్పత్తో, ఏకదివసం సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారా సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థం విభజన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపియమానం ఏకం భిక్ఖుం దిస్వా, సయమ్పి తం ఠానం పత్థేన్తో పణిధానం కత్వా, దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా, దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో సుమేధస్స భగవతో కాలే విజ్జాధరో హుత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్తో సత్థారం హిమవన్తపబ్బతే ఏకస్మిం వనసణ్డే నిసిన్నం దిస్వా పసన్నమానసో కణికారపుప్ఫేహి పూజం అకాసి.

సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన అపరాపరం సుగతీసుయేవ పరివత్తేన్తో కస్సపదసబలస్స కాలే బారాణసియం కులఘరే నిబ్బత్తిత్వా పరినిబ్బుతే భగవతి సువణ్ణచేతియకరణట్ఠానే సతసహస్సగ్ఘనికాయ సువణ్ణిట్ఠకాయ పూజం కత్వా, ‘‘భగవా మయ్హం నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సరీరం సువణ్ణవణ్ణం హోతూ’’తి పత్థనం అకాసి.

తతో యావజీవం కుసలకమ్మం కత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం దేవమనుస్సేసు సంసరిత్వా ¶ ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే ఉజ్జేనియం రఞ్ఞో చణ్డపజ్జోతస్స పురోహితగేహే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే మాతా ‘‘మయ్హం పుత్తో సువణ్ణవణ్ణో, అత్తనో నామం గహేత్వా ఆగతో’’తి కఞ్చనమాణవో త్వేవ నామం అకాసి. సో వుడ్ఢిమన్వాయ తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా పితు అచ్చయేన పురోహితట్ఠానం లభి. సో గోత్తవసేన కచ్చాయనోతి పఞ్ఞాయిత్థ. తం రాజా చణ్డపజ్జోతో బుద్ధుప్పాదం సుత్వా, ‘‘ఆచరియ, త్వం తత్థ గన్త్వా సత్థారం ఇధానేహీ’’తి పేసేసి. సో అత్తట్ఠమో సత్థు సన్తికం ఉపగతో. తస్స సత్థా ధమ్మం దేసేతి. దేసనాపరియోసానే సో సత్తహి జనేహి సద్ధిం సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౪.౧-౨౭) –

‘‘పదుముత్తరో ¶ ¶ నామ జినో, అనేజో అజితం జయో;

సతసహస్సే కప్పానం, ఇతో ఉప్పజ్జి నాయకో.

‘‘వీరో కమలపత్తక్ఖో, ససఙ్కవిమలాననో;

కనకాచలసఙ్కాసో, రవిదిత్తిసమప్పభో.

‘‘సత్తనేత్తమనోహారీ, వరలక్ఖణభూసితో;

సబ్బవాక్యపథాతీతో, మనుజామరసక్కతో.

‘‘సమ్బుద్ధో బోధయం సత్తే, వాగీసో మధురస్సరో;

కరుణానిబన్ధసన్తానో, పరిసాసు విసారదో.

‘‘దేసేతి మధురం ధమ్మం, చతుసచ్చూపసంహితం;

నిముగ్గే మోహపఙ్కమ్హి, సముద్ధరతి పాణినే.

‘‘తదా ఏకచరో హుత్వా, తాపసో హిమవాలయో;

నభసా మానుసం లోకం, గచ్ఛన్తో జినమద్దసం.

‘‘ఉపేచ్చ సన్తికం తస్స, అస్సోసిం ధమ్మదేసనం;

వణ్ణయన్తస్స వీరస్స, సావకస్స మహాగుణం.

‘‘సంఖిత్తేన మయా వుత్తం, విత్థారేన పకాసయం;

పరిసం మఞ్చ తోసేతి, యథా కచ్చాయనో అయం.

‘‘నాహం ఏవమిధేకచ్చం, అఞ్ఞం పస్సామి సావకం;

తస్మాతదగ్గే ఏసగ్గో, ఏవం ధారేథ భిక్ఖవో.

‘‘తదాహం విమ్హితో హుత్వా, సుత్వా వాక్యం మనోరమం;

హిమవన్తం గమిత్వాన, ఆహిత్వా పుప్ఫసఞ్చయం.

‘‘పూజేత్వా లోకసరణం, తం ఠానమభిపత్థయిం;

తదా మమాసయం ఞత్వా, బ్యాకాసి స రణఞ్జహో.

‘‘పస్సథేతం ఇసివరం, నిద్ధన్తకనకత్తచం;

ఉద్ధగ్గలోమం పీణంసం, అచలం పఞ్జలిం ఠితం.

‘‘హాసం సుపుణ్ణనయనం, బుద్ధవణ్ణగతాసయం;

ధమ్మజం ఉగ్గహదయం, అమతాసిత్తసన్నిభం.

‘‘కచ్చానస్స ¶ గుణం సుత్వా, తం ఠానం పత్థయం ఠితో;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, గోతమస్స మహామునే.

‘‘తస్స ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో;

కచ్చానో నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘బహుస్సుతో మహాఞాణీ, అధిప్పాయవిదూ మునే;

పాపుణిస్సతి తం ఠానం, యథాయం బ్యాకతో మయా.

‘‘సతసహస్సితో ¶ కప్పే, యం కమ్మమకరిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘దువే భవే సంసరామి, దేవత్తే అథ మానుసే;

అఞ్ఞం గతిం న గచ్ఛామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘దువే కులే పజాయామి, ఖత్తియే అథ బ్రాహ్మణే;

నీచే కులే న జాయామి, బుద్ధపూజాయిదం ఫలం.

‘‘పచ్ఛిమే చ భవే దాని, జాతో ఉజ్జేనియం పురే;

పజ్జోతస్స చ చణ్డస్స, పురోహితదిజాధినో.

‘‘పుత్తో తిరిటివచ్ఛస్స, నిపుణో వేదపారగూ;

మాతా చ చన్దిమా నామ, కచ్చానోహం వరత్తచో.

‘‘వీమంసనత్థం బుద్ధస్స, భూమిపాలేన పేసితో;

దిస్వా మోక్ఖపురద్వారం, నాయకం గుణసఞ్చయం.

‘‘సుత్వా చ విమలం వాక్యం, గతిపఙ్కవిసోసనం;

పాపుణిం అమతం సన్తం, సేసేహి సహ సత్తహి.

‘‘అధిప్పాయవిదూ జాతో, సుగతస్స మహామతే.

ఠపితో ఏతదగ్గే చ, సుసమిద్ధమనోరథో.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అథ సత్థా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. తే తావదేవ ద్వఙ్గులమత్తకేసమస్సుకా ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ అహేసుం. ఏవం థేరో సదత్థం నిప్ఫాదేత్వా, ‘‘భన్తే, రాజా పజ్జోతో తుమ్హాకం ¶ పాదే వన్దితుం ధమ్మఞ్చ సోతుం ఇచ్ఛతీ’’తి సత్థు ఆరోచేసి. సత్థా, ‘‘త్వంయేవ, భిక్ఖు, తత్థ గచ్ఛ, తయి గతేపి రాజా పసీదిస్సతీ’’తి ఆహ. థేరో సత్థు ఆణాయ అత్తట్ఠమో తత్థ గన్త్వా రాజానం పసాదేత్వా అవన్తీసు సాసనం పతిట్ఠాపేత్వా పున సత్థు సన్తికమేవ గతో. సో ఏకదివసం సమ్బహులే భిక్ఖూ సమణధమ్మం పహాయ కమ్మారామే సఙ్గణికారామే రసతణ్హానుగతే చ పమాదవిహారినో దిస్వా తేసం ఓవాదవసేన –

౪౯౪.

‘‘కమ్మం బహుకం న కారయే, పరివజ్జేయ్య జనం న ఉయ్యమే;

సో ఉస్సుక్కో రసానుగిద్ధో, అత్థం రిఞ్చతి యో సుఖాధివాహో.

౪౯౫.

‘‘పఙ్కోతి హి నం అవేదయుం, యాయం వన్దనపూజనా కులేసు;

సుఖుమం సల్లం దురుబ్బహం, సక్కారో కాపురిసేన దుజ్జహో’’తి. –

ద్వే గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ ¶ కమ్మం బహుకం న కారయేతి నవావాసకారాపనాదిం సమణధమ్మకరణస్స పరిబన్ధభూతం మహన్తం నవకమ్మం న పట్ఠపేయ్య, ఖుద్దకం అప్పసమారమ్భం ఖణ్డఫుల్లపటిసఙ్ఖరణాదిం సత్థు వచనపటిపూజనత్థం కాతబ్బమేవ. పరివజ్జేయ్య జనన్తి గణసఙ్గణికవసేన జనం వివజ్జేయ్య. జనన్తి వా యాదిసం సంసేవతో భజతో పయిరుపాసతో కుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తి, అకుసలా ధమ్మా అభివడ్ఢన్తి, తాదిసం అకల్యాణమిత్తభూతం జనం పరివజ్జేయ్య. న ఉయ్యమేతి, పచ్చయుప్పాదనత్థం కులసఙ్గణ్హనవసేన న వాయమేయ్య, యస్మా సో ఉస్సుక్కో రసానుగిద్ధో, అత్థం రిఞ్చతి యో సుఖాధివాహోతి యో రసానుగిద్ధో రసతణ్హావసికో భిక్ఖు పచ్చయుప్పాదనపసుతో, సో కులసఙ్గణ్హనత్థం ఉస్సుక్కో, తేసు సుఖితేసు సుఖితో, దుక్ఖితేసు దుక్ఖితో, ఉప్పన్నేసు కిచ్చకరణీయేసు అత్తనా యోగం ఆపజ్జతి, యో సుఖాధివాహో సమథవిపస్సనామగ్గఫలనిబ్బానసుఖావహో సీలాదిఅత్థో, తం రిఞ్చతి పజహతి ఏకంసేన అత్తానం తతో వివేచేతీతి అత్థో.

ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘కమ్మారామతం సఙ్గణికారామతం పచ్చయగేధఞ్చ వజ్జేథా’’తి ఓవదిత్వా ఇదాని సక్కారాభిలాసం గరహన్తో దుతియం గాథమాహ. తస్సత్థో – యా అయం భిక్ఖాయ ఉపగతానం పబ్బజితానం కులేసు గేహవాసీహి గుణసమ్భావనాయ కరీయమానా వన్దనా పూజనా చ, యస్మా తం ¶ అభావితత్తానం ఓసీదాపనట్ఠేన మలినభావకరణట్ఠేన చ పఙ్కో కద్దమోతి బుద్ధాదయో అరియా పవేదయుం అబ్భఞ్ఞంసు పవేదేసుం వా, యస్మా చ అపరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధానం అన్ధపుథుజ్జనానం సక్కారాభిలాసం దువిఞ్ఞేయ్యసభావతాయ పీళాజననతో అన్తో తుదనతో దురుద్ధరణతో చ సుఖుమం సల్లం దురుబ్బహం పవేదయుం, తతో ఏవ సక్కారో కాపురిసేన దుజ్జహో దుప్పజహేయ్యో తస్స పహానపటిపత్తియా అప్పటిపజ్జనతో. సక్కారాభిలాసప్పహానేన హి సక్కారో పహీనో హోతి, తస్మా తస్స పహానాయ ఆయోగో కరణీయోతి దస్సేతి –

౪౯౬.

‘‘న పరస్సుపనిధాయ, కమ్మం మచ్చస్స పాపకం;

అత్తనా తం న సేవేయ్య, కమ్మబన్ధూ హి మాతియా.

౪౯౭.

‘‘న పరే వచనా చోరో, న పరే వచనా ముని;

అత్తా చ నం యథా వేది, దేవాపి నం తథా విదూ.

౪౯౮.

‘‘పరే చ న విజానన్తి, మయమేత్థ యమామసే;

యే చ తత్థ విజానన్తి, తతో సమ్మన్తి మేధగా.

౪౯౯.

‘‘జీవతే వాపి సప్పఞ్ఞో, అపి విత్తపరిక్ఖయో;

పఞ్ఞాయ చ అలాభేన, విత్తవాపి న జీవతి.

౫౦౦.

‘‘సబ్బం ¶ ¶ సుణాతి సోతేన, సబ్బం పస్సతి చక్ఖునా;

న చ దిట్ఠం సుతం ధీరో, సబ్బం ఉజ్ఝితుమరహతి.

౫౦౧.

‘‘చక్ఖుమాస్స యథా అన్ధో, సోతవా బధిరో యథా;

పఞ్ఞవాస్స యథా మూగో, బలవా దుబ్బలోరివ;

అథ అత్థే సముప్పన్నే, సయేథ మతసాయిక’’న్తి. –

ఇమా ఛ గాథా రఞ్ఞో పజ్జోతస్స ఓవాదవసేన అభాసి. సో కిర బ్రాహ్మణే సద్దహిత్వా పసుఘాతయఞ్ఞం కారేతి, కమ్మం అసోధేత్వావ అచోరే చోరసఞ్ఞాయ దణ్డేసి, అట్టకరణే చ అస్సామికే సామికే కరోతి, సామికే చ అస్సామికే. తతో నం థేరో వివేచేతుం ‘‘న పరస్సా’’తిఆదినా ఛ గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ న పరస్సుపనిధాయ, కమ్మం మచ్చస్స పాపకన్తి పరస్స మచ్చస్స సత్తస్స ఉపనిధాయ ఉద్దిస్స కారణం కత్వా పాపకం వధబన్ధాదికమ్మం న సేవేయ్య, పరేన న కారాపేయ్యాతి అత్థో. అత్తనా తం న సేవేయ్యాతి అత్తనాపి తం పాపకం న కరేయ్య. కస్మా? కమ్మబన్ధూ హి మాతియా ఇమే మాతియా మచ్చా కమ్మదాయాదా, తస్మా అత్తనా చ కిఞ్చి పాపకమ్మం న కరేయ్య, పరేనపి న కారాపేయ్యాతి అత్థో.

న పరే వచనా చోరోతి అత్తనా చోరియం అకత్వా పరవచనా పరస్స వచనమత్తేన చోరో నామ న హోతి, తథా న పరే వచనా ముని పరస్స వచనమత్తేన ముని సువిసుద్ధకాయవచీమనోసమాచారో న హోతి. ఏత్థ హి పరేతి విభత్తిఅలోపం కత్వా నిద్దేసో. కేచి పన ‘‘పరేసన్తి వత్తబ్బే పరేతి సం-కారలోపం కత్వా నిద్దిట్ఠ’’న్తి వదన్తి. అత్తా చ నం యథా వేదీతి నం సత్తం తస్స అత్తా చిత్తం యథా ‘‘అహం పరిసుద్ధో, అపరిసుద్ధో వా’’తి యాథావతో అవేది జానాతి. దేవాపి నం తథా విదూతి విసుద్ధిదేవా, ఉపపత్తిదేవా చ తథా విదూ విదన్తి జానన్తి, తస్మా సయం తాదిసా దేవా చ పమాణం సుద్ధాసుద్ధానం సుద్ధాసుద్ధభావజాననే, న యే కేచి ఇచ్ఛాదోసపరేతా సత్తాతి అధిప్పాయో.

పరేతి పణ్డితే ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞే, కుసలాకుసలసావజ్జానవజ్జం కమ్మం కమ్మఫలం కాయస్స అసుభతం సఙ్ఖారానం అనిచ్చతం అజానన్తా ఇధ పరే నామ. తే మయమేత్థ ఇమస్మిం జీవలోకే యమామ ఉపరమామ, ‘‘సతతం సమితం మచ్చు సన్తికం గచ్ఛామా’’తి న జానన్తి. యే చ తత్థ విజానన్తీతి యే చ తత్థ పణ్డితా ‘‘మయం మచ్చు సమీపం గచ్ఛామా’’తి విజానన్తి. తతో సమ్మన్తి మేధగాతి ఏవఞ్హి తే జానన్తా మేధగానం పరవిహింసనానం వూపసమాయ పటిపజ్జన్తి, అత్తనా ¶ పరే చ అఞ్ఞే న మేధన్తి న బాధేన్తీతి అత్థో. త్వం పన జీవితనిమిత్తం అచోరే చోరే కరోన్తోపి దణ్డనేన సామికే అస్సామికే కరోన్తోపి ధనజానియా బాధసి పఞ్ఞావేకల్లతో. తథా ¶ అకరోన్తోపి జీవతే వాపి సప్పఞ్ఞో, అపి విత్తపరిక్ఖయో పరిక్ఖీణధనోపి సప్పఞ్ఞజాతికో ఇతరీతరసన్తోసేన సన్తుట్ఠో అనవజ్జాయ జీవికాయ జీవతియేవ. తస్స హి జీవితం నామ. తేనాహ భగవా – ‘‘పఞ్ఞాజీవిం జీవితమాహు సేట్ఠ’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౩, ౨౪౬; సు. ని. ౧౮౪). దుమ్మేధపుగ్గలో పన పఞ్ఞాయ ¶ చ అలాభేన దిట్ఠధమ్మికం సమ్పరాయికఞ్చ అత్థం విరాధేన్తో విత్తవాపి న జీవతి గరహాదిపవత్తియా జీవన్తో నామ న హోతి, అనుపాయఞ్ఞుతాయ యథాధిగతం ధనం నాసేన్తో జీవితమ్పి సన్ధారేతుం న సక్కోతియేవ.

ఇమా కిర చతస్సోపి గాథా థేరో సుపినన్తేన రఞ్ఞో కథేసి. రాజా సుపినం దిస్వా థేరం నమస్సన్తోయేవ పబుజ్ఝిత్వా పభాతాయ రత్తియా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా అత్తనా దిట్ఠనియామేన సుపినం కథేసి. తం సుత్వా థేరో తా గాథా పచ్చునుభాసిత్వా ‘‘సబ్బం సుణాతీ’’తిఆదినా ద్వీహి గాథాహి రాజానం ఓవది. తత్థ సబ్బం సుణాతి సోతేనాతి ఇధ సోతబ్బం సద్దం ఆపాథగతం సబ్బం సుభాసితం దుబ్భాసితఞ్చ అబధిరో సోతేన సుణాతి. తథా సబ్బం రూపం సున్దరం అసున్దరమ్పి చక్ఖునా అనన్ధో పస్సతి, అయమిన్ద్రియానం సభావో. తత్థ పన న చ దిట్ఠం సుతం ధీరో, సబ్బం ఉజ్ఝితున్తి చ నిదస్సనమత్తమేతం. యఞ్హి తం దిట్ఠం సుతం వా, న తం సబ్బం ధీరో సప్పఞ్ఞో ఉజ్ఝితుం పరిచ్చజితుం గహేతుం వా అరహతి. గుణాగుణం పన తత్థ ఉపపరిక్ఖిత్వా ఉజ్ఝితబ్బమేవ ఉజ్ఝితుం గహేతబ్బఞ్చ గహేతుం అరహతి, తస్మా చక్ఖుమాస్స యథా అన్ధో చక్ఖుమాపి సమానో ఉజ్ఝితబ్బే దిట్ఠే అన్ధో యథా అస్స అపస్సన్తో వియ భవేయ్య, తథా ఉజ్ఝితబ్బే సుతే సోతవాపి బధిరో యథా అస్స అసుణన్తో వియ భవేయ్య. పఞ్ఞవాస్స యథా మూగోతి విచారణపఞ్ఞాయ పఞ్ఞవా వచనకుసలోపి అవత్తబ్బే మూగో వియ భవేయ్య. బలవా థామసమ్పన్నోపి అకత్తబ్బే దుబ్బలోరివ, రకారో పదసన్ధికరో, అసమత్థో వియ భవేయ్య. అథ అత్థే సముప్పన్నే, సయేథ మతసాయికన్తి అత్తనా కాతబ్బకిచ్చే ఉప్పన్నే ఉపట్ఠితే మతసాయికం సయేథ, మతసాయికం సయిత్వాపి తం కిచ్చం తీరేతబ్బమేవ, న విరాధేతబ్బం. అథ వా అథ అత్థే సముప్పన్నేతి అత్తనా అకరణీయే అత్థే కిచ్చే ఉప్పన్నే ఉపట్ఠితే మతసాయికం సయేథ, మతసాయికం సయిత్వాపి తం న కాతబ్బమేవ. న హి పణ్డితో అయుత్తం కాతుమరహతీతి ఏవం థేరేన ఓవదితో రాజా అకత్తబ్బం పహాయ కాతబ్బేయేవ యుత్తప్పయుత్తో అహోసీతి.

మహాకచ్చాయనత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సిరిమిత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

అక్కోధనోతిఆదికా ¶ ¶ ¶ ఆయస్మతో సిరిమిత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే మహద్ధనకుటుమ్బికస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, సిరిమిత్తోతి లద్ధనామో. తస్స కిర మాతా సిరిగుత్తస్స భగినీ. తస్స వత్థు ధమ్మపదవణ్ణనాయం (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.గరహదిన్నవత్థు) ఆగతమేవ. సో సిరిగుత్తస్స భాగినేయ్యో సిరిమిత్తో వయప్పత్తో సత్థు ధనపాలదమనే లద్ధప్పసాదో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్తో. ఏకదివసం పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసితుం ఆసనం అభిరుహిత్వా చిత్తబీజనిం గహేత్వా నిసిన్నో భిక్ఖూనం ధమ్మం కథేసి. కథేన్తో చ ఉళారతరే గుణే విభజిత్వా దస్సేన్తో –

౫౦౨.

‘‘అక్కోధనోనుపనాహీ, అమాయో రిత్తపేసుణో;

స వే తాదిసకో భిక్ఖు, ఏవం పేచ్చ న సోచతి.

౫౦౩.

‘‘అక్కోధనోనుపనాహీ, అమాయో రిత్తపేసుణో;

గుత్తద్వారో సదా భిక్ఖు, ఏవం పేచ్చ న సోచతి.

౫౦౪.

‘‘అక్కోధనోనుపనాహీ, అమాయో రిత్తపేసుణో;

కల్యాణసీలో సో భిక్ఖు, ఏవం పేచ్చ న సోచతి.

౫౦౫.

‘‘అక్కోధనోనుపనాహీ, అమాయో రిత్తపేసుణో;

కల్యాణమిత్తో సో భిక్ఖు, ఏవం పేచ్చ న సోచతి.

౫౦౬.

‘‘అక్కోధనోనుపనాహీ, అమాయో రిత్తపేసుణో;

కల్యాణపఞ్ఞో సో భిక్ఖు, ఏవం పేచ్చ న సోచతి.

౫౦౭.

‘‘యస్స సద్ధా తథాగతే, అచలా సుప్పతిట్ఠితా;

సీలఞ్చ యస్స కల్యాణం, అరియకన్తం పసంసితం.

౫౦౮.

‘‘సఙ్ఘే పసాదో యస్సత్థి, ఉజుభూతఞ్చ దస్సనం;

అదలిద్దోతి తం ఆహు, అమోఘం తస్స జీవితం.

౫౦౯.

‘‘తస్మా ¶ సద్ధఞ్చ సీలఞ్చ, పసాదం ధమ్మదస్సనం;

అనుయుఞ్జేథ మేధావీ, సరం బుద్ధాన సాసన’’న్తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ అక్కోధనోతి అకుజ్ఝనసీలో. ఉపట్ఠితే హి కోధుప్పత్తినిమిత్తే అధివాసనఖన్తియం ఠత్వా ¶ కోపస్స అనుప్పాదకో. అనుపనాహీతి న ఉపనాహకో, పరేహి కతం అపరాధం పటిచ్చ ‘‘అక్కోచ్ఛి మం అవధి మం, అజిని మం అహాసి మే’’తిఆదినా (ధ. ప. ౩; మహావ. ౪౬౪; మ. ని. ౩.౨౩౭) కోధస్స అనుపనయ్హనసీలో. సన్తదోసపటిచ్ఛాదనలక్ఖణాయ మాయాయ అభావతో అమాయో. పిసుణవాచావిరహితతో రిత్తపేసుణో, స వే తాదిసకో భిక్ఖూతి సో తథారూపో తథాజాతికో యథావుత్తగుణసమన్నాగతో భిక్ఖు ¶ . ఏవం యథావుత్తపటిపత్తియా పేచ్చ పరలోకే న సోచతి సోకనిమిత్తస్స అభావతో. చక్ఖుద్వారాదయో కాయద్వారాదయో చ గుత్తా పిహితా సంవుతా ఏతస్సాతి గుత్తద్వారో. కల్యాణసీలోతి సున్దరసీలో సువిసుద్ధసీలో. కల్యాణమిత్తోతి –

‘‘పియో గరుభావనియో, వత్తా చ వచనక్ఖమో;

గమ్భీరఞ్చ కథం కత్తా, నో చట్ఠానే నియోజయే’’తి. (అ. ని. ౭.౩౭) –

ఏవం విభావితలక్ఖణో కల్యాణమిత్తో ఏతస్సాతి కల్యాణమిత్తో. కల్యాణపఞ్ఞోతి సున్దరపఞ్ఞో. యదిపి పఞ్ఞా నామ అసున్దరా నత్థి, నియ్యానికాయ పన పఞ్ఞాయ వసేన ఏవం వుత్తం

ఏవమేత్థ కోధాదీనం విక్ఖమ్భనవసేన సముచ్ఛేదవసేన చ అక్కోధనాదిముఖేన, పుగ్గలాధిట్ఠానాయ గాథాయ సమ్మాపటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని నిప్ఫత్తితలోకుత్తరసద్ధాదికే ఉద్ధరిత్వా పుగ్గలాధిట్ఠానాయ ఏవ గాథాయ సమ్మాపటిపత్తిం దస్సేన్తో ‘‘యస్స సద్ధా’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యస్స పుగ్గలస్స తథాగతే సమ్మాసమ్బుద్ధే ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినయప్పవత్తా మగ్గేనాగతసద్ధా, తతో ఏవ అచలా అవికమ్పా సుట్ఠు పతిట్ఠితా. ‘‘అత్థీ’’తి, పదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. అరియకన్తన్తి అరియానం కన్తం పియాయితం భవన్తరేపి అవిజహనతో. పసంసితన్తి బుద్ధాదీహి పసట్ఠం, వణ్ణితం థోమితం అత్థీతి యోజనా. తం పనేతం సీలం గహట్ఠసీలం పబ్బజితసీలన్తి ¶ దువిధం. తత్థ గహట్ఠసీలం నామ పఞ్చసిక్ఖాపదసీలం, యం గహట్ఠేన రక్ఖితుం సక్కా. పబ్బజితసీలం నామ దససిక్ఖాపదసీలం ఉపాదాయ సబ్బం చతుపారిసుద్ధిసీలం, తయిదం సబ్బమ్పి అఖణ్డాదిభావేన అపరామట్ఠతాయ ‘‘కల్యాణ’’న్తి వేదితబ్బం.

సఙ్ఘే పసాదో యస్సత్థీతి ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదినా అరియసఙ్ఘే పసాదో సద్ధా యస్స పుగ్గలస్స అత్థి అచలో సుప్పతిట్ఠితోతి ఆనేత్వా యోజేతబ్బం. ఉజుభూతఞ్చ దస్సనన్తి దిట్ఠివఙ్కాభావతో కిలేసవఙ్కాభావతో చ ఉజుభూతం. అకుటిలం అజిమ్హం కమ్మస్సకతాదస్సనఞ్చేవ సప్పచ్చయనామరూపదస్సనఞ్చాతి దువిధమ్పి దస్సనం యస్స అత్థి అచలం సుప్పతిట్ఠితన్తి ¶ యోజనా. అదలిద్దోతి తం ఆహు సద్ధాధనం, సీలధనం, సుతధనం, చాగధనం, పఞ్ఞాధనన్తి ఇమేసం సువిసుద్ధానం ధనానం అత్థితాయ ‘‘అదలిద్దో’’తి తం తాదిసం పుగ్గలం బుద్ధాదయో అరియా ఆహు. అమోఘం తస్స జీవితం తస్స తథారూపస్స జీవితం దిట్ఠధమ్మికాదిఅత్థాధిగమేన అమోఘం అవఞ్ఝం సఫలమేవాతి ఆహూతి అత్థో.

తస్మాతి ¶ , యస్మా యథావుత్తసద్ధాదిగుణసమన్నాగతో పుగ్గలో ‘‘అదలిద్దో అమోఘజీవితో’’తి వుచ్చతి, తస్మా అహమ్పి తథారూపో భవేయ్యన్తి. సద్ధఞ్చ…పే… సాసనన్తి ‘‘సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తిఆదినా (ధ. ప. ౧౮౩; దీ. ని. ౨.౯౦) వుత్తం బుద్ధానం సాసనం అనుస్సరన్తో కులపుత్తో వుత్తప్పభేదం సద్ధఞ్చేవ సీలఞ్చ ధమ్మదస్సనహేతుకం ధమ్మే సునిచ్ఛయా విమోక్ఖభూతం పసాదఞ్చ అనుయుఞ్జేయ్య వడ్ఢేయ్యాతి.

ఏవం థేరో భిక్ఖూనం ధమ్మదేసనాముఖేన అత్తని విజ్జమానే గుణే పకాసేన్తో అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

సిరిమిత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహాపన్థకత్థేరగాథావణ్ణనా

యదా ¶ పఠమమద్దక్ఖిన్తిఆదికా ఆయస్మతో మహాపన్థకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే విభవసమ్పన్నో కుటుమ్బియో హుత్వా ఏకదివసం సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సఞ్ఞావివట్టకుసలానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సయమ్పి తం ఠానన్తరం పత్థేన్తో బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా, ‘‘భన్తే, యం భిక్ఖుం తుమ్హే ఇతో సత్తదివసమత్థకే – ‘సఞ్ఞావివట్టకుసలానం అయం మమ సాసనే అగ్గో’తి ఏతదగ్గే ఠపయిత్థ, అహమ్పి ఇమస్స అధికారకమ్మస్స బలేన సో భిక్ఖు వియ అనాగతే ఏకస్స బుద్ధస్స సాసనే అగ్గో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. కనిట్ఠభాతా పనస్స తథేవ భగవతి అధికారకమ్మం కత్వా మనోమయస్స కాయస్సాభినిమ్మానం చేతోవివట్టకోసల్లన్తి ద్విన్నం అఙ్గానం వసేన వుత్తనయేనేవ పణిధానం అకాసి. భగవా ద్విన్నమ్పి పత్థనం అనన్తరాయేన సమిజ్ఝనభావం దిస్వా ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సమత్థకే గోతమస్స నామ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనే తుమ్హాకం పత్థనా సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి.

తే ¶ ఉభోపి జనా తత్థ యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తింసు. తత్థ మహాపన్థకస్స అన్తరాకతం కల్యాణధమ్మం న కథీయతి. చూళపన్థకో పన కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని ఓదాతకసిణకమ్మం కత్వా దేవపురే నిబ్బత్తి. అపదానే పన ‘‘చూళపన్థకో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే తాపసో హుత్వా హిమవన్తే వసన్తో తత్థ భగవన్తం దిస్వా పుప్ఫచ్ఛత్తేన పూజం అకాసీ’’తి ఆగతం. తేసం దేవమనుస్సేసు ¶ సంసరన్తానంయేవ కప్పసతసహస్సం అతిక్కన్తం. అథ అమ్హాకం సత్థా అభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే మహావిహారే విహరతి.

తేన చ సమయేన రాజగహే ధనసేట్ఠిస్స ధీతా అత్తనో దాసేన సద్ధిం సన్థవం కత్వా ఞాతకేహి భీతా హత్థసారం గహేత్వా తేన సద్ధిం పలాయిత్వా అఞ్ఞత్థ వసన్తీ తం పటిచ్చ గబ్భం లభిత్వా పరిపక్కగబ్భా ‘‘ఞాతిఘరం ¶ గన్త్వా విజాయిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తీ అన్తరామగ్గేయేవ పుత్తం విజాయిత్వా సామినా నివత్తితా పుబ్బే వసితట్ఠానే వసన్తీ పుత్తస్స పన్థే జాతత్తా పన్థకోతి, నామం అకాసి. తస్మిం ఆధావిత్వా విధావిత్వా విచరణకాలే తమేవ పటిచ్చ దుతియం గబ్భం పటిలభిత్వా పరిపక్కగబ్భా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ అన్తరామగ్గే పుత్తం విజాయిత్వా సామినా నివత్తితా జేట్ఠపుత్తస్స మహాపన్థకోతి కనిట్ఠస్స చూళపన్థకోతి నామం కత్వా యథావసితట్ఠానేయేవ వసన్తీ అనుక్కమేన దారకేసు వడ్ఢన్తేసు తేహి, ‘‘అమ్మ, అయ్యకకులం నో దస్సేహీ’’తి నిబున్ధియమానా దారకే మాతాపితూనం సన్తికం పేసేసి. తతో పట్ఠాయ దారకా ధనసేట్ఠినో గేహే వడ్ఢన్తి. తేసు చూళపన్థకో అతిదహరో. మహాపన్థకో పన అయ్యకేన సద్ధిం భగవతో సన్తికం గతో సత్థారం దిస్వా సహ దస్సనేన పటిలద్ధసద్ధో ధమ్మం సుత్వా ఉపనిస్సయసమ్పన్నతాయ పబ్బజితుకామో హుత్వా పితామహం ఆపుచ్ఛి. సో సత్థు తమత్థం ఆరోచేత్వా తం పబ్బాజేసి. సో పబ్బజిత్వా బహుం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పజ్జిత్వా యోనిసోమనసికారే కమ్మం కరోన్తో విసేసతో చతున్నం అరూపజ్ఝానానం లాభీ హుత్వా తతో వుట్ఠాయ విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తం పాపుణి. ఇతి సో సఞ్ఞావివట్టకుసలానం అగ్గో జాతో. సో ఝానసుఖేన ఫలసుఖేన వీతినామేన్తో ఏకదివసం అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా అధిగతసమ్పత్తిం పటిచ్చ సఞ్జాతసోమనస్సో సీహనాదం నదన్తో –

౫౧౦.

‘‘యదా పఠమమద్దక్ఖిం, సత్థారమకుతోభయం;

తతో మే అహు సంవేగో, పస్సిత్వా పురిసుత్తమం.

౫౧౧.

‘‘సిరిం హత్థేహి పాదేహి, యో పణామేయ్య ఆగతం;

ఏతాదిసం సో సత్థారం, ఆరాధేత్వా విరాధయే.

౫౧౨.

‘‘తదాహం ¶ పుత్తదారఞ్చ, ధనధఞ్ఞఞ్చ ఛడ్డయిం;

కేసమస్సూని ఛేదేత్వా, పబ్బజిం అనగారియం.

౫౧౩.

‘‘సిక్ఖాసాజీవసమ్పన్నో, ఇన్ద్రియేసు సుసంవుతో;

నమస్సమానో సమ్బుద్ధం, విహాసిం అపరాజితో.

౫౧౪.

‘‘తతో ¶ ¶ మే పణిధీ ఆసి, చేతసో అభిపత్థితో;

న నిసీదే ముహుత్తమ్పి, తణ్హాసల్లే అనూహతే.

౫౧౫.

‘‘తస్స మేవం విహరతో, పస్స వీరియపరక్కమం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసనం.

౫౧౬.

‘‘పుబ్బేనివాసం జానామి, దిబ్బచక్ఖు విసోధితం;

అరహా దక్ఖిణేయ్యోమ్హి, విప్పముత్తో నిరూపధి.

౫౧౭.

‘‘తతో రత్యావివసానే, సూరియుగ్గమనం పతి;

సబ్బం తణ్హం విసోసేత్వా, పల్లఙ్కేన ఉపావిసి’’న్తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ యదాతి యస్మిం కాలే. పఠమన్తి ఆదితో. అద్దక్ఖిన్తి పస్సిం, సత్థారన్తి, భగవన్తం. అకుతోభయన్తి నిబ్భయం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – సబ్బేసం భయహేతూనం బోధిమూలేయేవ పహీనత్తా కుతోచిపి భయాభావతో అకుతోభయం నిబ్భయం, చతువేసారజ్జవిసారదం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి వేనేయ్యానం యథారహమనుసాసనతో సత్థారం సమ్మాసమ్బుద్ధం మయ్హం పితామహేన సద్ధిం గన్త్వా యాయ వేలాయ సబ్బపఠమం పస్సిం, తం పురిసుత్తమం సదేవకే లోకే అగ్గపుగ్గలం పస్సిత్వా తతో దస్సనహేతు తతో దస్సనతో పచ్ఛా ‘‘ఏత్తకం కాలం సత్థారం దట్ఠుం ధమ్మఞ్చ సోతుం నాలత్థ’’న్తి మయ్హం సంవేగో అహు సహోత్తప్పం ఞాణం ఉప్పజ్జి. ఉప్పన్నసంవేగో పనాహం ఏవం చిన్తేసిన్తి దస్సేతి సిరిం హత్థేహీతి గాథాయ. తస్సత్థో – యో విభవత్థికో పురిసో ‘‘ఉపట్ఠాయికో హుత్వా తవ సన్తికే వసిస్సామీ’’తి సవిగ్గహం సిరిం సయనే ఉపగతం హత్థేహి చ పాదేహి చ కోట్టేన్తో పణామేయ్య నీహరేయ్య, సో తథారూపో అలక్ఖికపురిసో ఏతాదిసం సత్థారం సమ్మాసమ్బుద్ధం ఆరాధేత్వా ఇమస్మిం నవమే ఖణే పటిలభిత్వా విరాధయే తస్స ఓవాదాకరణేన తం విరజ్ఝేయ్య, అహం పనేవం న కరోమీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘తదాహం…పే… అనగారియ’’న్తి. తత్థ ఛడ్డయిన్తి, పజహిం. ‘‘ఛడ్డియ’’న్తిపి పాఠో. నను అయం థేరో దారపరిగ్గహం అకత్వావ పబ్బజితో, సో కస్మా ‘‘పుత్తదారఞ్చ ¶ ఛడ్డయి’’న్తి అవోచాతి? యథా నామ పురిసో అనిబ్బత్తఫలమేవ రుక్ఖం ఛిన్దన్తో అచ్ఛిన్నే తతో లద్ధఫలేహి పరిహీనో నామ హోతి. ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోతి యా అధిసీలసిక్ఖా, తాయ చ, యత్థ భిక్ఖూ సహ జీవన్తి, ఏకజీవికా ¶ సభాగవుత్తినో హోన్తి, తేన భగవతా పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతేన సాజీవేన చ సమన్నాగతో సిక్ఖనభావేన ¶ సమఙ్గీభూతో, సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో హుత్వా తదుభయం సమ్పాదేన్తోతి అత్థో. తేన సువిసుద్ధే పాతిమోక్ఖే సీలే పతిట్ఠితభావం దస్సేతి. ఇన్ద్రియేసు సుసంవుతోతి మనచ్ఛట్ఠేసు ఇన్ద్రియేసు సుట్ఠు సంవుతో. రూపాదివిసయేసు ఉప్పజ్జనకానం అభిజ్ఝాదీనం పవత్తినివారణవసేన సతికవాటేన సుపిహితచక్ఖాదిద్వారోతి అత్థో. ఏవం పాతిమోక్ఖసంవరఇన్ద్రియసంవరసీలసమ్పత్తిదస్సనేన ఇతరసీలమ్పి అత్థతో దస్సితమేవ హోతీతి థేరో అత్తనో చతుపారిసుద్ధిసీలసమ్పదం దస్సేత్వా ‘‘నమస్సమానో సమ్బుద్ధ’’న్తి ఇమినా బుద్ధానుస్సతిభావనానుయోగమాహ. విహాసిం అపరాజితోతి కిలేసమారాదీహి అపరాజితో ఏవ హుత్వా విహరిం, యావ అరహత్తప్పత్తి, తావ తేహి అనభిభూతో, అఞ్ఞదత్థు తే అభిభవన్తో ఏవ విహాసిన్తి అత్థో.

తతోతి తస్మా, యస్మా సువిసుద్ధసీలో సత్థరి అభిప్పసన్నో కిలేసాభిభవనపటిపత్తియఞ్చ ఠితో, తస్మా. పణిధీతి పణిధానం. తతో వా చిత్తాభినీహారో. ఆసీతి అహోసి. చేతసో అభిపత్థితోతి, మమ చిత్తేన ఇచ్ఛితో. కీదిసో పన సోతి ఆహ ‘‘న నిసీదే ముహుత్తమ్పి, తణ్హాసల్లే అనూహతే’’తి. ‘‘అగ్గమగ్గసణ్డాసేన మమ హదయతో తణ్హాసల్లే అనుద్ధటే ముహుత్తమ్పి న నిసీదే, నిసజ్జం న కప్పేయ్య’’న్తి ఏవం మే చిత్తాభినీహారో అహోసీతి అత్థో.

ఏవం పన చిత్తం అధిట్ఠాయ భావనం భావయిత్వా ఠానచఙ్కమేహేవ రత్తిం వీతినామేన్తో అరూపసమాపత్తితో వుట్ఠాయ ఝానఙ్గముఖేన విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. తేన వుత్తం ‘‘తస్స మే’’తిఆది. నిరూపధీతి కిలేసుపధిఆదీనం అభావేన నిరుపధి. రత్యావివసానేతి రత్తిభాగస్స విగమనే ¶ విభాతాయ రత్తియా. సూరియుగ్గమనం పతీతి సూరియుగ్గమనం లక్ఖణం కత్వా. సబ్బం తణ్హన్తి కామతణ్హాదిభేదం సబ్బం తణ్హాసోతం అగ్గమగ్గేన విసోసేత్వా సుక్ఖాపేత్వా ‘‘తణ్హాసల్లే అనూహతే న నిసీదే’’తి, పటిఞ్ఞాయ మోచితత్తా. పల్లఙ్కేన ఉపావిసిన్తి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీదిన్తి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

మహాపన్థకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అట్ఠకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. నవకనిపాతో

౧. భూతత్థేరగాథావణ్ణనా

నవకనిపాతే ¶ ¶ యదా దుక్ఖన్తిఆదికా ఆయస్మతో భూతత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం పుఞ్ఞం ఉపచినన్తో సిద్ధత్థస్స భగవతో కాలే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా ¶ సేనోతి లద్ధనామో విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం సత్థారం దిస్వా పసన్నమానసో ‘‘ఉసభం పవర’’న్తిఆదినా చతూహి గాథాహి అభిత్థవి.

సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సాకేతనగరస్స ద్వారగామే మహావిభవస్స సేట్ఠిస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్స కిర సేట్ఠినో జాతా జాతా దారకా బద్ధాఘాతేన ఏకేన యక్ఖేన ఖాదితా, ఇమస్స పన పచ్ఛిమభవికత్తా భూతా ఆరక్ఖం గణ్హింసు. యక్ఖో పన వేస్సవణస్స ఉపట్ఠానం గతో, పున నాగమాసి. నామకరణదివసే చస్స ‘‘ఏవం కతే అమనుస్సా అనుకమ్పన్తా పరిహరేయ్యు’’న్తి భూతోతి నామం అకంసు. సో పన అత్తనో పుఞ్ఞబలేన అనన్తరాయో వడ్ఢి, తస్స ‘‘తయో పాసాదా అహేసు’’న్తిఆది సబ్బం యసస్స కులపుత్తస్స విభవకిత్తనే వియ వేదితబ్బం. సో విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థరి సాకేతే వసన్తే ఉపాసకేహి సద్ధిం విహారం గతో. సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా అజకరణియా నామ నదియా తీరే లేణే వసన్తో విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౭.౨౦-౨౮) –

‘‘ఉసభం పవరం వీరం, మహేసిం విజితావినం;

సువణ్ణవణ్ణం సమ్బుద్ధం, కో దిస్వా నప్పసీదతి.

‘‘హిమవా వాపరిమేయ్యో, సాగరోవ దురుత్తరో;

తథేవ ఝానం బుద్ధస్స, కో దిస్వా నప్పసీదతి.

‘‘వసుధా ¶ యథాప్పమేయ్యా, చిత్తా వనవటంసకా;

తథేవ సీలం బుద్ధస్స, కో దిస్వా నప్పసీదతి.

‘‘అనిలఞ్జసాసఙ్ఖుబ్భో ¶ , యథాకాసో అసఙ్ఖియో;

తథేవ ఞాణం బుద్ధస్స, కో దిస్వా నప్పసీదతి.

‘‘ఇమాహి చతుగాథాహి, బ్రాహ్మణో సేనసవ్హయో;

బుద్ధసేట్ఠం థవిత్వాన, సిద్ధత్థం అపరాజితం.

‘‘చతున్నవుతికప్పాని, దుగ్గతిం నుపపజ్జథ;

సుగతిం సుఖసమ్పత్తిం, అనుభోసిమనప్పకం.

‘‘చతున్నవుతితో కప్పే, థవిత్వా లోకనాయకం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, థోమనాయ ఇదం ఫలం.

‘‘చాతుద్దసమ్హి కప్పమ్హి, చతురో ఆసుముగ్గతా;

సత్తరతనసమ్పన్నా, చక్కవత్తీ మహబ్బలా.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అపరేన సమయేన ఞాతీనం అనుకమ్పాయ సాకేతం గన్త్వా కతిపాహం తేహి ఉపట్ఠియమానో అఞ్జనవనే వసిత్వా పున అత్తనా వసితట్ఠానమేవ గన్తుకామో గమనాకారం దస్సేసి. ఞాతకా ‘‘ఇధేవ, భన్తే, వసథ, తుమ్హేపి న కిలమిస్సథ, మయమ్పి పుఞ్ఞేన వడ్ఢిస్సామా’’తి థేరం యాచింసు. థేరో అత్తనో వివేకాభిరతిం తత్థ చ ఫాసువిహారం పకాసేన్తో –

౫౧౮.

‘‘యదా దుక్ఖం జరామరణన్తి పణ్డితో, అవిద్దసూ యత్థ సితా పుథుజ్జనా;

దుక్ఖం పరిఞ్ఞాయ సతోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౧౯.

‘‘యదా దుక్ఖస్సావహనిం విసత్తికం, పపఞ్చసఙ్ఘాతదుఖాధివాహినిం;

తణ్హం పహన్త్వాన సతోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౦.

‘‘యదా ¶ సివం ద్వేచతురఙ్గగామినం, మగ్గుత్తమం సబ్బకిలేససోధనం;

పఞ్ఞాయ పస్సిత్వ సతోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౧.

‘‘యదా ¶ అసోకం విరజం అసఙ్ఖతం, సన్తం పదం సబ్బకిలేససోధనం;

భావేతి సఞ్ఞోజనబన్ధనచ్ఛిదం, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౨.

‘‘యదా నభే గజ్జతి మేఘదున్దుభి, ధారాకులా విహగపథే సమన్తతో;

భిక్ఖూ చ పబ్భారగతోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౩.

‘‘యదా ¶ నదీనం కుసుమాకులానం, విచిత్త-వానేయ్య-వటంసకానం;

తీరే నిసిన్నో సుమనోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౪.

‘‘యదా నిసీథే రహితమ్హి కాననే, దేవే గళన్తమ్హి నదన్తి దాఠినో;

భిక్ఖూ చ పబ్భారగతోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౫.

‘‘యదా వితక్కే ఉపరున్ధియత్తనో, నగన్తరే నగవివరం సమస్సితో;

వీతద్దరో వీతఖిలోవ ఝాయతి, తతో రతిం పరమతరం న విన్దతి.

౫౨౬.

‘‘యదా సుఖీ మలఖిలసోకనాసనో,

నిరగ్గళో నిబ్బనథో విసల్లో;

సబ్బాసవే బ్యన్తికతోవ ఝాయతి,

తతో రతిం పరమతరం న విన్దతీ’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థాయం ¶ పదయోజనాముఖేన పఠమగాథాయ అత్థవణ్ణనా – ఖన్ధానం పరిపాకో జరా. భేదో మరణం. జరామరణసీసేన చేత్థ జరామరణవన్తో ధమ్మా గహితా. ‘‘తయిదం జరామరణం దుక్ఖ’’న్తి అవిద్దసూ యథాభూతం అజానన్తా పుథుజ్జనా యత్థ యస్మిం ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకే సితా పటిబన్ధా అల్లీనా, తం ‘‘ఇదం దుక్ఖం, ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో భియ్యో’’తి విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ పరిజానిత్వా, ఇధ ఇమస్మిం సాసనే సతో సమ్పజానో, పణ్డితో భిక్ఖు, యదా యస్మిం కాలే లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన ఝాయతి. తతో విపస్సనారతితో మగ్గఫలరతితో చ పరమతరం ఉత్తమతరం రతిం న విన్దతి నప్పటిలభతి. తేనాహ భగవా –

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానతం.

‘‘పఠబ్యా ఏకరజ్జేన, సగ్గస్స గమనేన వా;

సబ్బలోకాధిపచ్చేన, సోతాపత్తిఫలం వర’’న్తి. (ధ. ప. ౩౭౪, ౧౭౮);

ఏవం ¶ పరిఞ్ఞాభిసమయముఖేన వివేకరతిం దస్సేత్వా ఇదాని పహానాభిసమయాదిముఖేనపి తం దస్సేతుం దుతియాదికా తిస్సో గాథా అభాసి. తత్థ దుక్ఖస్సావహనిన్తి దుక్ఖస్స ఆయతిం పవత్తిం, దుక్ఖస్స నిప్ఫత్తికన్తి అత్థో. విసత్తికన్తి తణ్హం. సా హి విసతాతి విసత్తికా, విసాలాతి విసత్తికా, విసటాతి విసత్తికా, విసక్కతీతి విసత్తికా, విసం హరతీతి విసత్తికా, విసంవాదికాతి విసత్తికా, విసమూలాతి విసత్తికా, విసఫలాతి విసత్తికా, విసపరిభోగాతి విసత్తికా, విసాలా వా పన సా తణ్హా రూపే సద్దే గన్ధే రసే ఫోట్ఠబ్బే ధమ్మే కులే ¶ గణే విత్థటాతి విసత్తికాతి వుచ్చతి. పపఞ్చసఙ్ఘాతదుఖాధివాహినిన్తి సత్తసన్తానం సంసారే పపఞ్చేన్తి విత్థారేన్తీతి పపఞ్చా, రాగాదయో మానాదయో చ. తే ఏవ పవత్తిదుక్ఖస్స సఙ్ఘాతట్ఠేన సఙ్ఘాతా, సదరథపరిళాహసభావత్తా దుక్ఖఞ్చాతి పపఞ్చసఙ్ఘాతదుఖం, తస్స అధివాహతో నిబ్బత్తనతో పపఞ్చసఙ్ఘాతదుఖాధివాహినీ. తం తణ్హం పహన్త్వానాతి అరియమగ్గేన సముచ్ఛిన్దిత్వా.

సివన్తి ¶ ఖేమం, అఖేమకరానం కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనేన తేహి అనుపద్దుతన్తి అత్థో. సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం వసేన ద్విచతురఙ్గో హుత్వా అరియే నిబ్బానం గమేతీతి ద్వేచతురఙ్గగామినం, గాథాసుఖత్థఞ్చేత్థ విభత్తిఅలోపో కతోతి దట్ఠబ్బం. రూపూపపత్తిమగ్గాదీసు సబ్బేసు మగ్గేసు ఉత్తమత్తా మగ్గుత్తమం. తేనాహ భగవా – ‘‘మగ్గానట్ఠఙ్గికో సేట్ఠో’’తిఆది (ధ. ప. ౨౭౩). సబ్బేహి కిలేసమలేహి సత్తానం సోధనతో సబ్బకిలేససోధనం. పఞ్ఞాయ పస్సిత్వాతి పటివేధపఞ్ఞాయ భావనాభిసమయవసేన అభిసమేచ్చ.

సోకహేతూనం అభావతో పుగ్గలస్స చ సోకాభావహేతుతో నత్థి ఏత్థ సోకోతి అసోకం. తథా విగతరాగాదిరజత్తా విరజం. న కేనచి పచ్చయేన సఙ్ఖతన్తి అసఙ్ఖతం. సబ్బేసం కిలేసానం సబ్బస్స చ దుక్ఖస్స వూపసమభావతో, సంసారదుక్ఖద్దితేహి పజ్జితబ్బతో అధిగన్తబ్బతో చ సన్తం పదం. సబ్బేహి కిలేసమలేహి సత్తసన్తానస్స సోధననిమిత్తతో సబ్బకిలేససోధనం. భావేతీతి సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన అభిసమేతి. బహుక్ఖత్తుఞ్హి నిబ్బానం ఆరబ్భ సచ్ఛికిరియాభిసమయం పవత్తేన్తస్స ఆలమ్బకే లబ్భమానవిసేసకం ఆలమ్బితబ్బే ఆరోపేత్వా ఏవం వుత్తం. సంయోజనసఙ్ఖాతానం బన్ధనానం ఛేదనతో సంయోజనబన్ధనచ్ఛిదం. నిమిత్తఞ్హేత్థ కత్తుభావేన ఉపచారితం, యథా అరియభావకరాని సచ్చాని అరియసచ్చానీతి. యథా పురిమగాథాసు యదా ఝాయతి, తదా ¶ తతో రతిం పరమతరం న విన్దతీతి యోజనా. ఏవం ఇధ యదా భావేతి, తదా తతో రతిం పరమతరం న విన్దతీతి యోజనా.

ఏవం థేరో చతూహి గాథాహి అత్తానం అనుపనేత్వావ చతుసచ్చపటివేధకిత్తనేన అఞ్ఞం బ్యాకరిత్వా ఇదాని అత్తనా వసితట్ఠానస్స వివిత్తభావేన ఫాసుతం దస్సేన్తో ‘‘యదా నభే’’తిఆదికా గాథా అభాసి. తత్థ నభేతి ఆకాసే. సినిద్ధగమ్భీరనిగ్ఘోసతాయ మేఘోయేవ దున్దుభి మేఘదున్దుభి. సమన్తతో పగ్ఘరన్తీహి ధారాహి ఆకులాతి ధారాకులా. విహగానం పక్ఖీనం గమనమగ్గత్తా విహగపథే నభేతి యోజనా. తతోతి ఝానరతితో.

కుసుమాకులానన్తి ¶ తరూహి గళితకుసుమేహి సమోహితానం. విచిత్తవానేయ్యవటంసకానన్తి వనే జాతత్తా ¶ వానేయ్యాని వనపుప్ఫాని, విచిత్తాని వానేయ్యాని వటంసకాని ఏతాసన్తి విచిత్తవానేయ్యవటంసకా నదియో, తాసం నానావిధవనపుప్ఫవటంసకానన్తి అత్థో. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవసేన సున్దరో మనో ఏతస్సాతి సుమనో ఝాయతి.

నిసీథేతి రత్తియం. రహితమ్హీతి, జనసమ్బాధవిరహితే వివిత్తే. దేవేతి మేఘే. గళన్తమ్హీతి వుట్ఠిధారాయో పగ్ఘరన్తే వస్సన్తే. దాఠినోతి సీహబ్యగ్ఘాదయో పటిపక్ఖసత్తా. తే హి దాఠావుధాతి ‘‘దాఠినో’’తి వుచ్చన్తి, నదన్తి దాఠినోతి ఇదమ్పి జనవివేకదస్సనత్థమేవ గహితం.

వితక్కే ఉపరున్ధియత్తనోతి అత్తసన్తానపరియాపన్నతాయ అత్తనో కామవితక్కాదికే మిచ్ఛావితక్కే పటిపక్ఖబలేన నిసేధేత్వా. అత్తనోతి వా ఇదం విన్దతీతి ఇమినా యోజేతబ్బం ‘‘తతో రతిం పరమతరం అత్తనా న విన్దతీ’’తి. నగన్తరేతి పబ్బతన్తరే. నగవివరన్తి పబ్బతగుహం పబ్భారం వా. సమస్సితోతి నిస్సితో ఉపగతో. వీతద్దరోతి విగతకిలేసదరథో. వీతఖిలోతి పహీనచేతోఖిలో.

సుఖీతి ఝానాదిసుఖేన సుఖితో. మలఖిలసోకనాసనోతి రాగాదీనం మలానం పఞ్చన్నఞ్చ చేతోఖిలానం ఞాతివియోగాదిహేతుకస్స సోకస్స చ పహాయకో. నిరగ్గళోతి, అగ్గళం వుచ్చతి అవిజ్జా నిబ్బానపురపవేసనివారణతో, తదభావతో నిరగ్గళో. నిబ్బనథోతి నితణ్హో. విసల్లోతి, విగతరాగాదిసల్లో. సబ్బాసవేతి, కామాసవాదికే సబ్బేపి ఆసవే. బ్యన్తికతోతి బ్యన్తికతావీ అరియమగ్గేన విగతన్తే కత్వా ఠితో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థం యదా ఝాయతి, తతో ఝానరతితో పరమతరం రతిం న విన్దతీతి యోజనా. ఏవం పన వత్వా థేరో అజకరణీతీరమేవ గతో.

భూతత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నవకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. దసకనిపాతో

౧. కాళుదాయిత్థేరగాథావణ్ణనా

దసకనిపాతే ¶ ¶ ¶ అఙ్గారినోతిఆదికా ఆయస్మతో కాళుదాయిత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పదుముత్తరబుద్ధస్స కాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తో సత్థు ధమ్మదేసనం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం కులప్పసాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా తజ్జం అభినీహారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేసి.

సో యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం బోధిసత్తస్స మాతుకుచ్ఛియం పటిసన్ధిగ్గహణదివసే కపిలవత్థుస్మింయేవ అమచ్చగేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. బోధిసత్తేన సద్ధిం ఏకదివసంయేవ జాతోతి తందివసంయేవ నం దుకూలచుమ్బటే నిపజ్జాపేత్వా బోధిసత్తస్స ఉపట్ఠానం నయింసు. బోధిసత్తేన హి సద్ధిం బోధిరుక్ఖో, రాహులమాతా, చత్తారో నిధీ, ఆరోహనియహత్థీ, అస్సకణ్డకో, ఛన్నో కాళుదాయీతి ఇమే సత్త ఏకదివసంయేవ జాతత్తా సహజాతా నామ అహేసుం. అథస్స నామగ్గహణదివసే సకలనగరస్స ఉదగ్గచిత్తదివసే జాతత్తా ఉదాయీత్వేవ నామం అకంసు, థోకం కాళధాతుకత్తా పన కాళుదాయీతి పఞ్ఞాయిత్థ. సో బోధిసత్తేన సద్ధిం కుమారకీళం కీళన్తో వుద్ధిం అగమాసి.

అపరభాగే లోకనాథే మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా అనుక్కమేన సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కే రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరన్తే సుద్ధోదనమహారాజా తం పవత్తిం సుత్వా పురిససహస్సపరివారం ఏకం అమచ్చం ‘‘పుత్తం మే ఇధానేహీ’’తి పేసేసి. సో ధమ్మదేసనావేలాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుత్వా సపరిసో అరహత్తం పాపుణి. అథ నే సత్థా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేతి. సబ్బే తఙ్ఖణంయేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా వస్ససట్ఠికత్థేరా వియ అహేసుం. అరహత్తం పత్తతో పట్ఠాయ పన అరియా మజ్ఝత్తావ హోన్తి, తస్మా రఞ్ఞా పహితసాసనం దసబలస్స న కథేసి. రాజా ‘‘నేవ గతబలకోట్ఠకో ఆగచ్ఛతి, న సాసనం సుయ్యతీ’’తి అపరమ్పి అమచ్చం పురిససహస్సేన ¶ పేసేసి ¶ . తస్మిమ్పి తథా పటిపన్నే అపరన్తి ఏవం నవహి అమచ్చేహి సద్ధిం నవ పురిససహస్సాని పేసేసి సబ్బే అరహత్తం పత్వా తుణ్హీ అహేసుం.

అథ రాజా చిన్తేసి – ‘‘ఏత్తకా జనా మయి సినేహాభావేన దసబలస్స ఇధాగమనత్థాయ న కిఞ్చి కథయింసు, అయం ఖో పన ఉదాయీ దసబలేన సమవయో సహపంసుకీళికో, మయి చ సినేహవా, ఇమం పేసేస్సామీ’’తి తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, త్వం పురిససహస్సపరివారో రాజగహం గన్త్వా దసబలం ఆనేహీ’’తి వత్వా పేసేసి. సో పన గచ్ఛన్తో ‘‘సచాహం, దేవ, పబ్బజితుం లభిస్సామి, ఏవాహం భగవన్తం ఇధానేస్సామీ’’తి ¶ వత్వా ‘‘యం కిఞ్చి కత్వా మమ పుత్తం దస్సేహీ’’తి వుత్తో రాజగహం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనావేలాయ పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుత్వా సపరివారో అరహత్తం పత్వా ఏహిభిక్ఖుభావే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౪.౪౮-౬౩) –

‘‘పదుముత్తరబుద్ధస్స, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

అద్ధానం పటిపన్నస్స, చరతో చారికం తదా.

‘‘సుఫుల్లం పదుమం గయ్హ, ఉప్పలం మల్లికఞ్చహం;

పరమన్నం గహేత్వాన, అదాసిం సత్థునో అహం.

‘‘పరిభుఞ్జి మహావీరో, పరమన్నం సుభోజనం;

తఞ్చ పుప్ఫం గహేత్వాన, జనస్స సమ్పదస్సయి.

‘‘ఇట్ఠం కన్తం పియం లోకే, జలజం పుప్ఫముత్తమం;

సుదుక్కరం కతం తేన, యో మే పుప్ఫం అదాసిదం.

‘‘యో పుప్ఫమభిరోపేసి, పరమన్నఞ్చదాసి మే;

తమహం కిత్తయిస్సామి, సుణాథ మమ భాసతో.

‘‘దస అట్ఠ చక్ఖత్తుం సో, దేవరజ్జం కరిస్సతి;

ఉప్పలం పదుమఞ్చాపి, మల్లికఞ్చ తదుత్తరి.

‘‘అస్స పుఞ్ఞవిపాకేన, దిబ్బగన్ధసమాయుతం;

ఆకాసే ఛదనం కత్వా, ధారయిస్సతి తావదే.

‘‘పఞ్చవీసతిక్ఖత్తుఞ్చ ¶ , చక్కవత్తీ భవిస్సతి;

పథబ్యా రజ్జం పఞ్చసతం, వసుధం ఆవసిస్సతి.

‘‘కప్పసతసహస్సమ్హి, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘సకకమ్మాభిరద్ధో ¶ సో, సుక్కమూలేన చోదితో;

సక్యానం నన్దిజననో, ఞాతిబన్ధు భవిస్సతి.

‘‘సో పచ్ఛా పబ్బజిత్వాన, సుక్కమూలేన చోదితో;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, నిబ్బాయిస్సతినాసవో.

‘‘పటిసమ్భిదమనుప్పత్తం, కతకిచ్చమనాసవం;

గోతమో లోకబన్ధు తం, ఏతదగ్గే ఠపేస్సతి.

‘‘పధానపహితత్తో సో, ఉపసన్తో నిరూపధి;

ఉదాయీ నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘రాగో దోసో చ మోహో చ, మానో మక్ఖో చ ధంసితో;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, విహరామి అనాసవో.

‘‘తోసయిఞ్చాపి సమ్బుద్ధం, ఆతాపీ నిపకో అహం;

పసాదితో చ సమ్బుద్ధో, ఏతదగ్గే ఠపేసి మం.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా ‘‘న తావాయం దసబలస్స కులనగరం గన్తుం కాలో, వసన్తే పన ఉపగతే పుప్ఫితేసు వనసణ్డేసు హరితతిణసఞ్ఛన్నాయ భూమియా గమనకాలో భవిస్సతీ’’తి కాలం పటిమానేన్తో వసన్తే సమ్పత్తే సత్థు కులనగరం గన్తుం గమనమగ్గవణ్ణం సంవణ్ణేన్తో –

౫౨౭.

‘‘అఙ్గారినో దాని దుమా భదన్తే, ఫలేసినో ఛదనం విప్పహాయ;

తే అచ్చిమన్తోవ పభాసయన్తి, సమయో మహావీర భాగీరసానం.

౫౨౮.

‘‘దుమాని ¶ ఫుల్లాని మనోరమాని, సమన్తతో సబ్బదిసా పవన్తి;

పత్తం పహాయ ఫలమాససానా, కాలో ఇతో పక్కమనాయ వీర.

౫౨౯.

‘‘నేవాతిసీతం న పనాతిఉణ్హం, సుఖా ఉతు అద్ధనియా భదన్తే;

పస్సన్తు తం సాకియా కోళియా చ, పచ్ఛాముఖం రోహినియం తరన్తం.

౫౩౦.

‘‘ఆసాయ కసతే ఖేత్తం, బీజం ఆసాయ వప్పతి;

ఆసాయ వాణిజా యన్తి, సముద్దం ధనహారకా;

యాయ ఆసాయ తిట్ఠామి, సా మే ఆసా సమిజ్ఝతు.

౫౩౧.

‘‘పునప్పునఞ్చేవ వపన్తి బీజం, పునప్పునం వస్సతి దేవరాజా;

పునప్పునం ఖేత్తం కసన్తి కస్సకా, పునప్పునం ధఞ్ఞముపేతి రట్ఠం.

౫౩౨.

‘‘పునప్పునం యాచనకా చరన్తి, పునప్పునం దానపతీ దదన్తి;

పునప్పునం దానపతీ దదిత్వా, పునప్పునం సగ్గముపేన్తి ఠానం.

౫౩౩.

‘‘వీరో ¶ ¶ హవే సత్తయుగం పునేతి, యస్మిం కులే జాయతి భూరిపఞ్ఞో;

మఞ్ఞామహం సక్కతి దేవదేవో, తయా హి జాతో ముని సచ్చనామో.

౫౩౪.

‘‘సుద్ధోదనో నామ పితా మహేసినో, బుద్ధస్స మాతా పన మాయనామా;

యా బోధిసత్తం పరిహరియ కుచ్ఛినా, కాయస్స భేదా తిదివమ్హి మోదతి.

౫౩౫.

‘‘సా గోతమీ కాలకతా ఇతో చుతా, దిబ్బేహి కామేహి సమఙ్గిభూతా;

సా మోదతి కామగుణేహి పఞ్చహి, పరివారితా దేవగణేహి తేహి.

౫౩౬.

‘‘బుద్ధస్స ¶ పుత్తోమ్హి అసయ్హసాహినో, అఙ్గీరసస్సప్పటిమస్స తాదినో;

పితుపితా మయ్హం తువంసి సక్క, ధమ్మేన మే గోతమ అయ్యకోసీ’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ అఙ్గారినోతి అఙ్గారాని వియాతి అఙ్గారాని, రత్తపవాళవణ్ణాని రుక్ఖానం పుప్ఫపల్లవాని, తాని ఏతేసం సన్తీతి అఙ్గారినో, అతిలోహితకుసుమకిసలయేహి అఙ్గారవుట్ఠిసంపరికిణ్ణా వియాతి అత్థో. ఇదానీతి ఇమస్మిం కాలే. దుమాతి రుక్ఖా. భదన్తేతి, భద్దం అన్తే ఏతస్సాతి భదన్తేతి ఏకస్స దకారస్స లోపం కత్వా వుచ్చతి, గుణవిసేసయుత్తో, గుణవిసేసయుత్తానఞ్చ అగ్గభూతో సత్థా. తస్మా భదన్తేతి సత్థు ఆలపనం. పచ్చత్తవచనఞ్చేతం ఏకారన్తం ‘‘సుకటే పటికమ్మే సుఖే దుక్ఖేపి చే’’తిఆదీసు వియ. ఇధ పన సమ్బోధనత్థే దట్ఠబ్బం. తేన వుత్తం ‘‘భదన్తేతి ఆలపన’’న్తి. ‘‘భద్దసద్దసమానత్థం పదన్తరమేక’’న్తి కేచి. ఫలాని ఏసన్తీతి ఫలేసినో. అచేతనేపి హి సచేతనకిరియమారోపేత్వా వోహరన్తి, యథా కులం పతితుకామన్తి, ఫలాని గహేతుమారద్ధా సమ్పత్తిఫలగహణకాలాతి అత్థో. ఛదనం విప్పహాయాతి పురాణపణ్ణాని పజహిత్వా సమ్పన్నపణ్డుపలాసాతి అత్థో. తేతి దుమా. అచ్చిమన్తోవ పభాసయన్తీతి దీపసిఖావన్తో వియ జలితఅగ్గీ వియ వా ఓభాసయన్తి సబ్బా దిసాతి అధిప్పాయో. సమయోతి కాలో, ‘‘అనుగ్గహాయా’’తి వచనసేసో. మహావీరాతి మహావిక్కన్త. భాగీ రసానన్తి అత్థరసాదీనం భాగీ. వుత్తఞ్హేతం ధమ్మసేనాపతినా – ‘‘భాగీ వా భగవా అత్థరసస్స ధమ్మరసస్సా’’తిఆది (చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨). మహావీర, భాగీతి చ ఇదమ్పి ద్వయం సమ్బోధనవచనం దట్ఠబ్బం. భాగీరథానన్తి పన పాఠే భగీరథో నామ ¶ ఆదిరాజా. తబ్బంసజాతతాయ సాకియా భాగీరథా, తేసం భాగీరథానం ఉపకారత్థన్తి అధిప్పాయో.

దుమానీతి లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం, దుమా రుక్ఖాతి అత్థో. సమన్తతో సబ్బదిసా పవన్తీతి, సమన్తతో సబ్బభాగతో సబ్బదిసాసు చ ఫుల్లాని, తథా ఫుల్లత్తా ఏవ సబ్బదిసా పవన్తి గన్ధం విస్సజ్జేన్తి. ఆసమానాతి ఆసీసన్తా ¶ గహితుకామా. ఏవం రుక్ఖసోభాయ గమనమగ్గస్స ¶ రామణేయ్యతం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘నేవాతిసీత’’న్తిఆదినా ఉతుసమ్పత్తిం దస్సేతి. సుఖాతి నాతిసీతనాతిఉణ్హభావేనేవ సుఖా ఇట్ఠా. ఉతు అద్ధనియాతి అద్ధానగమనయోగ్గా ఉతు. పస్సన్తు తం సాకియా కోళియా చ, పచ్ఛాముఖం రోహినియం తరన్తన్తి రోహినీ నామ నదీ సాకియకోళియజనపదానం అన్తరే ఉత్తరదిసతో దక్ఖిణముఖా సన్దతి, రాజగహం చస్సా పురత్థిమదక్ఖిణాయ దిసాయ, తస్మా రాజగహతో కపిలవత్థుం గన్తుం తం నదిం తరన్తా పచ్ఛాముఖా హుత్వా తరన్తి. తేనాహ ‘‘పస్సన్తు తం…పే… తరన్త’’న్తి. ‘‘భగవన్తం పచ్ఛాముఖం రోహినిం నామ నదిం అతిక్కమన్తం సాకియకోళియజనపదవాసినో పస్సన్తూ’’తి కపిలవత్థుగమనాయ భగవన్తం ఆయాచన్తో ఉస్సాహేతి.

ఇదాని అత్తనో పత్థనం ఉపమాహి పకాసేన్తో ‘‘ఆసాయ కసతే’’తి గాథమాహ. ఆసాయ కసతే ఖేత్తన్తి కస్సకో కసన్తో ఖేత్తం ఫలాసాయ కసతి. బీజం ఆసాయ వప్పతీతి కసిత్వా చ వపన్తేన ఫలాసాయ ఏవ బీజం వప్పతి నిక్ఖిపీయతి. ఆసాయ వాణిజా యన్తీతి ధనహారకా వాణిజా ధనాసాయ సముద్దం తరితుం దేసం ఉపగన్తుం సముద్దం నావాయ యన్తి గచ్ఛన్తి. యాయ ఆసాయ తిట్ఠామీతి ఏవం అహమ్పి యాయ ఆసాయ పత్థనాయ భగవా తుమ్హాకం కపిలపురగమనపత్థనాయ ఇధ తిట్ఠామి. సా మే ఆసా సమిజ్ఝతు, తుమ్హేహి ‘‘కపిలవత్థు గన్తబ్బ’’న్తి వదతి, ఆసాయ సదిసతాయ చేత్థ కత్తుకమ్యతాఛన్దం ఆసాతి ఆహ.

గమనమగ్గసంవణ్ణనాదినా అనేకవారం యాచనాయ కారణం దస్సేతుం ‘‘పునప్పున’’న్తిఆది వుత్తం. తస్సత్థో – సకిం వుత్తమత్తేన వప్పే అసమ్పజ్జమానే కస్సకా పునప్పునం దుతియమ్పి తతియమ్పి బీజం వపన్తి. పజ్జున్నో దేవరాజాపి ఏకవారమేవ అవస్సిత్వా పునప్పునం కాలేన కాలం వస్సతి. కస్సకాపి ఏకవారమేవ అకసిత్వా సస్ససమ్పత్తిఅత్థం పంసుం కద్దమం వా ముదుం కాతుం ఖేత్తం పునప్పునం కసన్తి. ఏకవారమేవ ధఞ్ఞం సఙ్గహం కత్వా ¶ ‘‘అలమేత్తావతా’’తి అపరితుస్సనతో కోట్ఠాగారాదీసు పటిసామనవసేన మనుస్సేహి ఉపనీయమానం పునప్పునం సాలిఆదిధఞ్ఞం రట్ఠం ఉపేతి ఉపగచ్ఛతి.

యాచనకాపి ¶ యాచన్తా పునప్పునం కులాని చరన్తి ఉపగచ్ఛన్తి, న ఏకవారమేవ, యాచితా పన తేసం పునప్పునం దానపతీ దదన్తి, న సకింయేవ. తథా పన దేయ్యధమ్మం పునప్పునం దానపతీ దదిత్వా దానమయం పుఞ్ఞం ఉపచినిత్వా పునప్పునం అపరాపరం సగ్గముపేన్తి ఠానం పటిసన్ధివసేన దేవలోకం ఉపగచ్ఛన్తి. తస్మా అహమ్పి పునప్పునం యాచామి భగవా మయ్హం మనోరథం మత్థకం పాపేహీతి అధిప్పాయో.

ఇదాని ¶ యదత్థం సత్థారం కపిలవత్థుగమనం యాచతి, తం దస్సేతుం ‘‘వీరో హవే’’తిగాథమాహ. తస్సత్థో – వీరో వీరియవా మహావిక్కన్తో భూరిపఞ్ఞో మహాపఞ్ఞో పురిసో యస్మిం కులే జాయతి నిబ్బత్తతి, తత్థ హవే ఏకంసేన సత్తయుగం సత్తపురిసయుగం యావసత్తమం పితామహయుగం సమ్మాపటిపత్తియా పునేతి సోధేతీతి లోకవాదో అతివాదో అఞ్ఞేసు. భగవా పన సబ్బేసం దేవానం ఉత్తమదేవతాయ దేవదేవో పాపనివారణేన కల్యాణపతిట్ఠాపనేన తతో పరమ్పి సోధేతుం సక్కతి సక్కోతీతి మఞ్ఞామి అహం. కస్మా? తయా హి జాతో ముని సచ్చనామో యస్మా తయా సత్థారా అరియాయ జాతియా జాతో మునిభావో, ముని వా సమానో అత్తహితపరహితానం ఇధలోకపరలోకానఞ్చ ముననట్ఠేన ‘‘మునీ’’తి అవితథనామో, మోనవా వా ముని, ‘‘సమణో పబ్బజితో ఇసీ’’తి అవితథనామో తయా జాతో. తస్మా సత్తానం ఏకన్తహితపటిలాభహేతుభావతో భగవా తవ తత్థ గమనం యాచామాతి అత్థో.

ఇదాని ‘‘సత్తయుగ’’న్తి వుత్తే పితుయుగం దస్సేతుం ‘‘సుద్ధోదనో నామా’’తిఆది వుత్తం. సుద్ధం ఓదనం జీవనం ఏతస్సాతి సుద్ధోదనో. బుద్ధపితా హి ఏకంసతో సువిసుద్ధకాయవచీమనోసమాచారో సువిసుద్ధాజీవో హోతి తథా అభినీహారసమ్పన్నత్తా. మాయనామాతి కులరూపసీలాచారాదిసమ్పత్తియా ఞాతిమిత్తాదీహి ‘‘మా యాహీ’’తి వత్తబ్బగుణతాయ ‘‘మాయా’’తి లద్ధనామా. పరిహరియాతి ధారేత్వా. కాయస్స భేదాతి సదేవకస్స లోకస్స చేతియసదిసస్స అత్తనో కాయస్స వినాసతో ఉద్ధం. తిదివమ్హీతి తుసితదేవలోకే.

సాతి మాయాదేవీ. గోతమీతి గోత్తేన తం కిత్తేతి. దిబ్బేహి కామేహీతి, తుసితభవనపరియాపన్నేహి దిబ్బేహి వత్థుకామేహి. సమఙ్గిభూతాతి సమన్నాగతా. కామగుణేహీతి కామకోట్ఠాసేహి, ‘‘కామేహీ’’తి వత్వా ¶ పున ‘‘కామగుణేహీ’’తి వచనేన అనేకభాగేహి వత్థుకామేహి పరిచారియతీతి దీపేతి. తేహీతి యస్మిం దేవనికాయే నిబ్బత్తి, తేహి తుసితదేవగణేహి, తేహి వా కామగుణేహి. ‘‘సమఙ్గిభూతా పరివారితా’’తి చ ¶ ఇత్థిలిఙ్గనిద్దేసో పురిమత్తభావసిద్ధం ఇత్థిభావం, దేవతాభావం వా సన్ధాయ కతో, దేవూపపత్తి పన పురిసభావేనేవ జాతా.

ఏవం థేరేన యాచితో భగవా తత్థ గమనే బహూనం విసేసాధిగమం దిస్వా వీసతిసహస్స ఖీణాసవపరివుతో రాజగహతో అతురితచారికావసేన కపిలవత్థుగామిమగ్గం పటిపజ్జి. థేరో ఇద్ధియా కపిలవత్థుం గన్త్వా రఞ్ఞో పురతో ఆకాసే ఠితో అదిట్ఠపుబ్బం వేసం దిస్వా రఞ్ఞా ‘‘కోసి ¶ త్వ’’న్తి పుచ్ఛితో, ‘‘సచే అమచ్చపుత్తం తయా భగవతో సన్తికం పేసితం మం న జానాసి, ఏవం పన జానాహీ’’తి దస్సేన్తో –

‘‘బుద్ధస్స పుత్తోమ్హి అసయ్హసాహినో, అఙ్గీరసస్సప్పటిమస్స తాదినో;

పితుపితా మయ్హం తువంసి సక్క, ధమ్మేన మే గోతమ అయ్యకోసీ’’తి. –

ఓసానగాథమాహ.

తత్థ బుద్ధస్స పుత్తోమ్హీతి, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధస్స ఉరే జాతతాయ ఓరసపుత్తో అమ్హి. అసయ్హసాహినోతి, అభిసమ్బోధితో పుబ్బే ఠపేత్వా మహాబోధిసత్తం అఞ్ఞేహి సహితుం వహితుం అసక్కుణేయ్యత్తా అసయ్హస్స సకలస్స బోధిసమ్భారస్స మహాకారుణికాధికారస్స చ సహనతో వహనతో, తతో పరమ్పి అఞ్ఞేహి సహితుం అభిభవితుం అసక్కుణేయ్యత్తా అసయ్హానం పఞ్చన్నం మారానం సహనతో అభిభవనతో, ఆసయానుసయచరితాధిముత్తిఆదివిభాగావబోధనేన యథారహం వేనేయ్యానం దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి అనుసాసనీసఙ్ఖాతస్స అఞ్ఞేహి అసయ్హస్స బుద్ధకిచ్చస్స చ సహనతో, తత్థ వా సాధుకారీభావతో అసయ్హసాహినో. అఙ్గీరసస్సాతి అఙ్గీకతసీలాదిసమ్పత్తికస్స. ‘‘అఙ్గమఙ్గేహి నిచ్ఛరణకఓభాసస్సా’’తి అపరే. కేచి పన ‘‘అఙ్గీరసో, సిద్ధత్థోతి ద్వే ¶ నామాని పితరాయేవ గహితానీ’’తి వదన్తి. అప్పటిమస్సాతి అనూపమస్స. ఇట్ఠానిట్ఠేసు తాదిలక్ఖణప్పత్తియా తాదినో. పితుపితా మయ్హం తువంసీతి అరియజాతివసేన మయ్హం పితు సమ్మాసమ్బుద్ధస్స లోకవోహారేన త్వం పితా అసి. సక్కాతి జాతివసేన రాజానం ఆలపతి. ధమ్మేనాతి సభావేన అరియజాతి లోకియజాతీతి ద్విన్నం జాతీనం సభావసమోధానేన గోతమాతి రాజానం గోత్తేన ఆలపతి. అయ్యకోసీతి పితామహో అసి. ఏత్థ చ ‘‘బుద్ధస్స పుత్తోమ్హీ’’తిఆదిం వదన్తో థేరో అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

ఏవం ¶ పన అత్తానం జానాపేత్వా హట్ఠతుట్ఠేన రఞ్ఞా మహారహే పల్లఙ్కే నిసీదాపేత్వా అత్తనో పటియాదితస్స నానగ్గరసస్స భోజనస్స పత్తం పూరేత్వా దిన్నే గమనాకారం దస్సేతి. ‘‘కస్మా గన్తుకామత్థ, భుఞ్జథా’’తి చ వుత్తే, ‘‘సత్థు సన్తికం గన్త్వా భుఞ్జిస్సామీ’’తి. ‘‘కహం పన సత్థా’’తి? ‘‘వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివారో తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ మగ్గం పటిపన్నో’’తి. ‘‘తుమ్హే ఇమం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా యావ మమ పుత్తో ఇమం నగరం సమ్పాపుణాతి, తావస్స ఇతోవ పిణ్డపాతం హరథా’’తి. థేరో భత్తకిచ్చం కత్వా రఞ్ఞో పరిసాయ చ ధమ్మం కథేత్వా సత్థు ఆగమనతో పురేతరమేవ సకలం రాజనివేసనం రతనత్తయే అభిప్పసన్నం కరోన్తో సబ్బేసం పస్సన్తానంయేవ సత్థు ఆహరితబ్బభత్తపుణ్ణం పత్తం ఆకాసే విస్సజ్జేత్వా సయమ్పి వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ¶ పిణ్డపాతం ఉపనేత్వా సత్థు హత్థే ఠపేసి. సత్థా తం పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జి. ఏవం సట్ఠియోజనం మగ్గం దివసే దివసే యోజనం గచ్ఛన్తస్స సత్థు రాజగేహతోవ భత్తం ఆహరిత్వా అదాసి. అథ నం భగవా ‘‘మయ్హం పితు మహారాజస్స సకలనివేసనం పసాదేసీ’’తి కులప్పసాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

కాళుదాయిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఏకవిహారియత్థేరగాథావణ్ణనా

పురతో ¶ పచ్ఛతో వాతిఆదికా ఆయస్మతో ఏకవిహారియత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో కస్సపదసబలస్స కాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా వివేకవాసం వసి.

సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన ఏకం బుద్ధన్తరం దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే భగవతి పరినిబ్బుతే ధమ్మాసోకరఞ్ఞో కనిట్ఠభాతా హుత్వా నిబ్బత్తి. అసోకమహారాజా కిర సత్థు పరినిబ్బానతో ద్విన్నం వస్ససతానం ఉపరి అట్ఠారసమే వస్సే సకలజమ్బుదీపే ఏకరజ్జాభిసేకం పత్వా అత్తనో కనిట్ఠం తిస్సకుమారం ఓపరజ్జే ఠపేత్వా ఏకేన ఉపాయేన తం సాసనే అభిప్పసన్నం అకాసి. సో ఏకదివసం మిగవం గతో అరఞ్ఞే యోనకమహాధమ్మరక్ఖితత్థేరం హత్థినాగేన సాలసాఖం గహేత్వా బీజియమానం నిసిన్నం దిస్వా సఞ్జాతపసాదో ‘‘అహో వతాహమ్పి అయం మహాథేరో వియ పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞే విహరేయ్య’’న్తి చిన్తేసి. థేరో ¶ తస్స చిత్తాచారం ఞత్వా తస్స పస్సన్తస్సేవ ఆకాసం అబ్భుగ్గన్త్వా అసోకారామే పోక్ఖరణియా అభిజ్జమానే ఉదకే ఠత్వా చీవరఞ్చ ఉత్తరాసఙ్గఞ్చ ఆకాసే ఓలగ్గేత్వా న్హాయితుం ఆరభి. కుమారో థేరస్స ఆనుభావం దిస్వా అభిప్పసన్నో అరఞ్ఞతో నివత్తిత్వా రాజగేహం గన్త్వా ‘‘పబ్బజిస్సామీ’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తం అనేకప్పకారం యాచిత్వా పబ్బజ్జాధిప్పాయం నివత్తేతుం నాసక్ఖి. సో ఉపాసకో హుత్వా పబ్బజ్జాసుఖం పత్థేన్తో –

౫౩౭.

‘‘పురతో పచ్ఛతో వాపి, అపరో చే న విజ్జతి;

అతీవ ఫాసు భవతి, ఏకస్స వసతో వనే.

౫౩౮.

‘‘హన్ద ¶ ఏకో గమిస్సామి, అరఞ్ఞం బుద్ధవణ్ణితం;

ఫాసు ఏకవిహారిస్స, పహితత్తస్స భిక్ఖునో.

౫౩౯.

‘‘యోగీ-పీతికరం రమ్మం, మత్తకుఞ్జరసేవితం;

ఏకో అత్థవసీ ఖిప్పం, పవిసిస్సామి కాననం.

౫౪౦.

‘‘సుపుప్ఫితే ¶ సీతవనే, సీతలే గిరికన్దరే;

గత్తాని పరిసిఞ్చిత్వా, చఙ్కమిస్సామి ఏకకో.

౫౪౧.

‘‘ఏకాకియో అదుతియో, రమణీయే మహావనే;

కదాహం విహరిస్సామి, కతకిచ్చో అనాసవో.

౫౪౨.

‘‘ఏవం మే కత్తుకామస్స, అధిప్పాయో సమిజ్ఝతు;

సాధయిస్సామహంయేవ, నాఞ్ఞో అఞ్ఞస్స కారకో’’తి. –

ఇమా ఛ గాథా అభాసి.

తత్థ పురతో పచ్ఛతో వాతి అత్తనో పురతో వా పచ్ఛతో వా, వా-సద్దస్స వికప్పత్థత్తా పస్సతో వా అపరో అఞ్ఞో జనో న విజ్జతి చే, అతీవ అతివియ ఫాసు చిత్తసుఖం భవతి. ఏకవిహారీభావేన ఏకస్స అసహాయస్స. వనే వసతోతి చిరపరిచితేన వివేకజ్ఝాసయేన ఆకడ్ఢియమానహదయో సో రత్తిన్దివం మహాజనపరివుతస్స వసతో సఙ్గణికవిహారం నిబ్బిన్దన్తో వివేకసుఖఞ్చ బహుం మఞ్ఞన్తో వదతి.

హన్దాతి వోస్సగ్గత్థే నిపాతో, తేన ఇదాని కరీయమానస్స అరఞ్ఞగమనస్స నిచ్ఛితభావమాహ. ఏకో గమిస్సామీతి ‘‘సుఞ్ఞాగారే ఖో, గహపతి, తథాగతా అభిరమన్తీ’’తిఆదివచనతో (చూళవ. ౩౦౬) బుద్ధేహి వణ్ణితం పసట్ఠం అరఞ్ఞం ఏకో అసహాయో గమిస్సామి వాసాధిప్పాయేన ఉపగచ్ఛామి. యస్మా ఏకవిహారిస్స ఠానాదీసు అసహాయభావేన ఏకవిహారిస్స నిబ్బానం పటిపేసితచిత్తతాయ పహితత్తస్స అధిసీలసిక్ఖాదికా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖతో భిక్ఖునో అరఞ్ఞం ఫాసు ఇట్ఠం సుఖావహన్తి అత్థో.

యోగీ-పీతికరన్తి యోగీనం భావనాయ యుత్తప్పయుత్తానం అప్పసద్దాదిభావేన ఝానవిపస్సనాదిపీతిం ఆవహనతో యోగీ-పీతికరం. విసభాగారమ్మణాభావేన పటిసల్లానసారుప్పతాయ రమ్మం. మత్తకుఞ్జరసేవితన్తి ¶ మత్తవరవారణవిచరితం, ఇమినాపి బ్రహారఞ్ఞభావేన జనవివేకంయేవ దస్సేతి. అత్థవసీతి ఇధ అత్థోతి సమణధమ్మో అధిప్పేతో. ‘‘కథం ను ఖో సో మే భవేయ్యా’’తి తస్స వసం గతో.

సుపుప్ఫితేతి ¶ ¶ సుట్ఠు పుప్ఫితే. సీతవనేతి ఛాయూదకసమ్పత్తియా సీతే వనే. ఉభయేనపి తస్స రమణీయతంయేవ విభావేతి. గిరికన్దరేతి గిరీనం అబ్భన్తరే కన్దరే. కన్తి హి ఉదకం, తేన దారితం నిన్నట్ఠానం కన్దరం నామ. తాదిసే సీతలే గిరికన్దరే ఘమ్మపరితాపం వినోదేత్వా అత్తనో గత్తాని పరిసిఞ్చిత్వా న్హాయిత్వా చఙ్కమిస్సామి ఏకకోతి కత్థచి అనాయత్తవుత్తితం దస్సేతి.

ఏకాకియోతి ఏకాకీ అసహాయో. అదుతియోతి తణ్హాసఙ్ఖాతదుతియాభావేన అదుతియో. తణ్హా హి పురిసస్స సబ్బదా అవిజహనట్ఠేన దుతియా నామ. తేనాహ భగవా – ‘‘తణ్హాదుతియో పురిసో, దీఘమద్ధాన సంసర’’న్తి (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫).

ఏవం మే కత్తుకామస్సాతి ‘‘హన్ద ఏకో గమిస్సామీ’’తిఆదినా వుత్తవిధినా అరఞ్ఞం గన్త్వా భావనాభియోగం కత్తుకామస్స మే. అధిప్పాయో సమిజ్ఝతూతి ‘‘కదాహం విహరిస్సామి, కతకిచ్చో అనాసవో’’తి ఏవం పవత్తో మనోరథో ఇజ్ఝతు సిద్ధిం పాపుణాతు. అరహత్తప్పత్తి చ యస్మా న ఆయాచనమత్తేన సిజ్ఝతి, నాపి అఞ్ఞేన సాధేతబ్బా, తస్మా ఆహ ‘‘సాధయిస్సామహంయేవ, నాఞ్ఞో అఞ్ఞస్స కారకో’’తి.

ఏవం ఉపరాజస్స పబ్బజ్జాయ దళ్హనిచ్ఛయతం ఞత్వా రాజా అసోకారామగమనీయం మగ్గం అలఙ్కారాపేత్వా కుమారం సబ్బాలఙ్కారవిభూసితం మహతియా సేనాయ మహచ్చరాజానుభావేన విహారం నేసి. కుమారో పధానఘరం గన్త్వా మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే పబ్బజి, అనేకసతా మనుస్సా తం అనుపబ్బజింసు. రఞ్ఞో భాగినేయ్యో సఙ్ఘమిత్తాయ సామికో అగ్గిబ్రహ్మాపి తమేవ అనుపబ్బజి. సో పబ్బజిత్వా హట్ఠతుట్ఠో అత్తనా కాతబ్బం పకాసేన్తో –

౫౪౩.

‘‘ఏస బన్ధామి సన్నాహం, పవిసిస్సామి కాననం;

న తతో నిక్ఖమిస్సామి, అప్పత్తో ఆసవక్ఖయం.

౫౪౪.

‘‘మాలుతే ఉపవాయన్తే, సీతే సురభిగన్ధికే;

అవిజ్జం దాలయిస్సామి, నిసిన్నో నగముద్ధని.

౫౪౫.

‘‘వనే ¶ కుసుమసఞ్ఛన్నే, పబ్భారే నూన సీతలే;

విముత్తిసుఖేన సుఖితో, రమిస్సామి గిరిబ్బజే’’తి. –

తిస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ ఏస బన్ధామి సన్నాహన్తి ఏసాహం వీరియసఙ్ఖాతం సన్నాహం బన్ధామి, కాయే చ ¶ జీవితే చ నిరపేక్ఖో వీరియసన్నాహేన సన్నయ్హామి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా నామ సూరో పురిసో పచ్చత్థికే పచ్చుపట్ఠితే ¶ తం జేతుకామో అఞ్ఞం కిచ్చం పహాయ కవచపటిముచ్చనాదినా యుద్ధాయ సన్నయ్హతి, యుద్ధభూమిఞ్చ గన్త్వా పచ్చత్థికే అజేత్వా తతో న నివత్తతి, ఏవమహమ్పి కిలేసపచ్చత్థికే జేతుం ఆదిత్తమ్పి సీసం చేలఞ్చ అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా చతుబ్బిధసమ్మప్పధానవీరియసన్నాహం సన్నయ్హామి, కిలేసే అజేత్వా కిలేసవిజయయోగ్గం వివేకట్ఠానం న విస్సజ్జేమీతి. తేన వుత్తం ‘‘పవిసిస్సామి కాననం న తతో నిక్ఖమిస్సామి, అప్పత్తో ఆసవక్ఖయ’’న్తి.

‘‘మాలుతే ఉపవాయన్తే’’తిఆదినా అరఞ్ఞట్ఠానస్స కమ్మట్ఠానభావనాయోగ్యతం వదతి, రమిస్సామి నూన గిరిబ్బజేతి యోజనా. పబ్బతపరిక్ఖేపే అభిరమిస్సామి మఞ్ఞేతి అనాగతత్థం పరికప్పేన్తో వదతి. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవ.

ఏవం వత్వా థేరో అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తో ఉపజ్ఝాయేన సద్ధిం కలిఙ్గరట్ఠం అగమాసి. తత్థస్స పాదే చమ్మికాబాధో ఉప్పజ్జి, తం దిస్వా ఏకో వేజ్జో ‘‘సప్పిం, భన్తే, పరియేసథ, తికిచ్ఛిస్సామి న’’న్తి ఆహ. థేరో సప్పిపరియేసనం అకత్వా విపస్సనాయ ఏవ కమ్మం కరోతి, రోగో వడ్ఢతి, వేజ్జో థేరస్స తత్థ అప్పోస్సుక్కతం దిస్వా సయమేవ సప్పిం పరియేసిత్వా థేరం అరోగం అకాసి. సో అరోగో హుత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౪౪.౧-౧౨) –

‘‘ఇమమ్హి భద్దకే కప్పే, బ్రహ్మబన్ధు మహాయసో;

కస్సపో నామ గోత్తేన, ఉప్పజ్జి వదతం వరో.

‘‘నిప్పపఞ్చో నిరాలమ్బో, ఆకాససమమానసో;

సుఞ్ఞతాబహులో తాదీ, అనిమిత్తరతో వసీ.

‘‘అసఙ్గచిత్తో ¶ నిక్లేసో, అసంసట్ఠో కులే గణే;

మహాకారుణికో వీరో, వినయోపాయకోవిదో.

‘‘ఉయ్యుత్తో పరకిచ్చేసు, వినయన్తో సదేవకే;

నిబ్బానగమనం మగ్గం, గతిం పఙ్కవిసోసనం.

‘‘అమతం పరమస్సాదం, జరామచ్చునివారణం;

మహాపరిసమజ్ఝే సో, నిసిన్నో లోకతారకో.

‘‘కరవీకరుతో ¶ నాథో, బ్రహ్మఘోసో తథాగతో;

ఉద్ధరన్తో మహాదుగ్గా, విప్పనట్ఠే అనాయకే.

‘‘దేసేన్తో విరజం ధమ్మం, దిట్ఠో మే లోకనాయకో;

తస్స ధమ్మం సుణిత్వాన, పబ్బజిం అనగారియం.

‘‘పబ్బజిత్వా తదాపాహం, చిన్తేన్తో జినసాసనం;

ఏకకోవ వనే రమ్మే, వసిం సంసగ్గపీళితో.

‘‘సక్కాయవూపకాసో మే, హేతుభూతో మమాభవీ;

మనసో వూపకాసస్స, సంసగ్గభయదస్సినో.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా థేరే తత్థ విహరన్తే రాజా కోటిధనపరిచ్చాగేన భోజకగిరివిహారం నామ కారేత్వా థేరం తత్థ వాసేసి. సో తత్థ విహరన్తో పరినిబ్బానకాలే –

౫౪౬.

‘‘సోహం పరిపుణ్ణసఙ్కప్పో, చన్దో పన్నరసో యథా;

సబ్బాసవపరిక్ఖీణో, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి. –

ఓసానగాథమాహ. సా ఉత్తానత్థావ. తదేవ చ థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం అహోసీతి.

ఏకవిహారియత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మహాకప్పినత్థేరగాథావణ్ణనా

అనాగతం ¶ యో పటికచ్చ పస్సతీతిఆదికా ఆయస్మతో మహాకప్పినత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరబుద్ధకాలే హంసవతీనగరే కులఘరే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం భిక్ఖుఓవాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం ¶ దిస్వా తజ్జం అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేసి.

సో తత్థ యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే బారాణసియం కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో పురిససహస్సగణజేట్ఠకో హుత్వా గబ్భసహస్సపటిమణ్డితం మహన్తం పరివేణం కారాపేసి. తే సబ్బేపి జనా యావజీవం కుసలం కత్వా తం ¶ ఉపాసకం జేట్ఠకం కత్వా సపుత్తదారా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా ఏకం బుద్ధన్తరం దేవమనుస్సేసు సంసరింసు. తేసు గణజేట్ఠకో అమ్హాకం సత్థు నిబ్బత్తితో పురేతరమేవ పచ్చన్తదేసే కుక్కుటనామకే నగరే రాజగేహే నిబ్బత్తి, తస్స కప్పినోతి నామం అహోసి. సేసపురిసా తస్మింయేవ నగరే అమచ్చకులే నిబ్బత్తింసు. కప్పినకుమారో పితు అచ్చయేన ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా మహాకప్పినరాజా నామ జాతో. సో సుతవిత్తకతాయ పాతోవ చతూహి ద్వారేహి సీఘం దూతే పేసేసి – ‘‘యత్థ బహుస్సుతే పస్సథ, తతో నివత్తిత్వా మయ్హం ఆరోచేథా’’తి.

తేన చ సమయేన అమ్హాకం సత్థా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా సావత్థిం ఉపనిస్సాయ విహరతి. తస్మిం కాలే సావత్థివాసినో వాణిజా సావత్థియం ఉట్ఠానకభణ్డం గహేత్వా తం నగరం గన్త్వా భణ్డం పటిసామేత్వా ‘‘రాజానం పస్సిస్సామా’’తి పణ్ణాకారహత్థా రఞ్ఞో ఆరోచాపేసుం. తే రాజా పక్కోసాపేత్వా నియ్యాదితపణ్ణాకారే వన్దిత్వా ఠితే ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సావత్థితో, దేవా’’తి. ‘‘కచ్చి వో రట్ఠం సుభిక్ఖం, ధమ్మికో రాజా’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘కీదిసో ధమ్మో తుమ్హాకం దేసే ఇదాని పవత్తతీ’’తి? ‘‘తం, దేవ, న సక్కా ఉచ్ఛిట్ఠముఖేహి కథేతు’’న్తి. రాజా సువణ్ణభిఙ్గారేన ఉదకం దాపేసి. తే ముఖం విక్ఖాలేత్వా దసబలాభిముఖా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా, ‘‘దేవ, అమ్హాకం దేసే బుద్ధరతనం నామ ఉప్పన్న’’న్తి ¶ ఆహంసు. రఞ్ఞో ‘‘బుద్ధో’’తి వచనే సుతమత్తేయేవ సకలసరీరం ఫరమానా పీతి ఉప్పజ్జి. తతో ‘‘బుద్ధోతి, తాతా, వదేథా’’తి ఆహ. ‘‘బుద్ధోతి, దేవ, వదామా’’తి. ఏవం తిక్ఖత్తుం వదాపేత్వా ‘‘బుద్ధోతి పదం అపరిమాణ’’న్తి తస్మింయేవ పదే పసన్నో సతసహస్సం దత్వా ‘‘అపరం వదేథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, లోకే ధమ్మరతనం నామ ఉప్పన్న’’న్తి. తమ్పి ¶ సుత్వా తథేవ సతసహస్సం దత్వా ‘‘అపరం వదేథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, సఙ్ఘరతనం నామ ఉప్పన్న’’న్తి. తమ్పి సుత్వా తథేవ సతసహస్సం దత్వా ‘‘బుద్ధస్స భగవతో సన్తికే పబ్బజిస్సామీ’’తి తతోవ నిక్ఖమి. అమచ్చాపి తథేవ నిక్ఖమింసు. సో అమచ్చసహస్సేన సద్ధిం గఙ్గాతీరం పత్వా ‘‘సచే సత్థా సమ్మాసమ్బుద్ధో, ఇమేసం అస్సానం ఖురమత్తమ్పి మా తేమేతూ’’తి సచ్చాధిట్ఠానం కత్వా ఉదకపిట్ఠేనేవ పూరం గఙ్గానదిం అతిక్కమిత్వా అపరమ్పి అడ్ఢయోజనవిత్థారం నదిం తథేవ అతిక్కమిత్వా తతియం చన్దభాగం నామ మహానదిం పత్వా తమ్పి తాయ ఏవ సచ్చకిరియాయ అతిక్కమి.

సత్థాపి తందివసం పచ్చూససమయంయేవ మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ లోకం వోలోకేన్తో ‘‘అజ్జ మహాకప్పినో తియోజనసతికం రజ్జం పహాయ అమచ్చసహస్సపరివారో మమ సన్తికే పబ్బజితుం ఆగమిస్సతీ’’తి దిస్వా ‘‘మయా తేసం పచ్చుగ్గమనం కాతుం యుత్త’’న్తి పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో సావత్థియం పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో ¶ సయమేవ ఆకాసేన గన్త్వా చన్దభాగాయ నదియా తీరే తేసం ఉత్తరణతిత్థస్సాభిముఖట్ఠానే మహానిగ్రోధమూలే పల్లఙ్కేన నిసిన్నో ఛబ్బణ్ణబుద్ధరస్మియో విస్సజ్జేసి. తే తేన తిత్థేన ఉత్తరన్తా బుద్ధరస్మియో ఇతో చితో చ విధావన్తియో ఓలోకేన్తో భగవన్తం దిస్వా ‘‘యం సత్థారం ఉద్దిస్స మయం ఆగతా, అద్ధా సో ఏసో’’తి దస్సనేనేవ నిట్ఠం గన్త్వా దిట్ఠట్ఠానతో పట్ఠాయ ఓనమిత్వా పరమనిపచ్చాకారం కరోన్తా భగవన్తం ఉపసఙ్కమింసు. రాజా భగవతో గోప్ఫకేసు గహేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది సద్ధిం అమచ్చసహస్సేన. సత్థా తేసం ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే సద్ధిం పరిసాయ అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౨.౫౪.౬౬-౧౦౭) –

‘‘పదుముత్తరో ¶ నామ జినో, సబ్బధమ్మాన పారగూ;

ఉదితో అజటాకాసే, రవీవ సరదమ్బరే.

‘‘వచనాభాయ బోధేతి, వేనేయ్యపదుమాని సో;

కిలేసపఙ్కం సోసేతి, మతిరంసీహి నాయకో.

‘‘తిత్థియానం యసే హన్తి, ఖజ్జోతాభా యథా రవి;

సచ్చత్థాభం పకాసేతి, రతనంవ దివాకరో.

‘‘గుణానం ఆయతిభూతో, రతనానంవ సాగరో;

పజ్జున్నోరివ భూతాని, ధమ్మమేఘేన వస్సతి.

‘‘అక్ఖదస్సో తదా ఆసిం, నగరే హంససవ్హయే;

ఉపేచ్చ ధమ్మమస్సోసిం, జలజుత్తమనామినో.

‘‘ఓవాదకస్స భిక్ఖూనం, సావకస్స కతావినో;

గుణం పకాసయన్తస్స, తప్పయన్తస్స మే మనం.

‘‘సుత్వా పతీతో సుమనో, నిమన్తేత్వా తథాగతం;

ససిస్సం భోజయిత్వాన, తం ఠానమభిపత్థయిం.

‘‘తదా హంససమభాగో, హంసదున్దుభినిస్సనో;

పస్సథేతం మహామత్తం, వినిచ్ఛయవిసారదం.

‘‘పతితం పాదమూలే మే, సముగ్గతతనూరుహం;

జీమూతవణ్ణం పీణంసం, పసన్ననయనాననం.

‘‘పరివారేన మహతా, రాజయుత్తం మహాయసం;

ఏసో కతావినో ఠానం, పత్థేతి ముదితాసయో.

‘‘ఇమినా పణిపాతేన, చాగేన పణిధీహి చ;

కప్పసతసహస్సాని, నుపపజ్జతి దుగ్గతిం.

‘‘దేవేసు ¶ దేవసోభగ్గం, మనుస్సేసు మహన్తతం;

అనుభోత్వాన సేసేన, నిబ్బానం పాపుణిస్సతి.

‘‘సతసహస్సితో కప్పే, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘తస్స ¶ ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో;

కప్పినో నామ నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘తతోహం సుకతం కారం, కత్వాన జినసాసనే;

జహిత్వా మానుసం దేహం, తుసితం అగమాసహం.

‘‘దేవమానుసరజ్జాని, సతసో అనుసాసియ;

బారాణసియమాసన్నే, జాతో కేణియజాతియం.

‘‘సహస్సపరివారేన, సపజాపతికో అహం;

పఞ్చపచ్చేకబుద్ధానం, సతాని సముపట్ఠహిం.

‘‘తేమాసం భోజయిత్వాన, పచ్ఛాదమ్హ తిచీవరం;

తతో చుతా మయం సబ్బే, అహుమ్హ తిదసూపగా.

‘‘పునో సబ్బే మనుస్సత్తం, అగమిమ్హ తతో చుతా;

కుక్కుటమ్హి పురే జాతా, హిమవన్తస్స పస్సతో.

‘‘కప్పినో నామహం ఆసిం, రాజపుత్తో మహాయసో;

సేసామచ్చకులే జాతా, మమేవ పరివారయుం.

‘‘మహారజ్జసుఖం పత్తో, సబ్బకామసమిద్ధిమా;

వాణిజేహి సమక్ఖాతం, బుద్ధుప్పాదమహం సుణిం.

‘‘బుద్ధో లోకే సముప్పన్నో, అసమో ఏకపుగ్గలో;

సో పకాసేతి సద్ధమ్మం, అమతం సుఖముత్తమం.

‘‘సుయుత్తా తస్స సిస్సా చ, సుముత్తా చ అనాసవా;

సుత్వా నేసం సువచనం, సక్కరిత్వాన వాణిజే.

‘‘పహాయ రజ్జం సామచ్చో, నిక్ఖమిం బుద్ధమామకో;

నదిం దిస్వా మహాచన్దం, పూరితం సమతిత్తికం.

‘‘అప్పతిట్ఠం అనాలమ్బం, దుత్తరం సీఘవాహినిం;

గుణం సరిత్వా బుద్ధస్స, సోత్థినా సమతిక్కమిం.

‘‘భవసోతం సచే బుద్ధో, తిణ్ణో లోకన్తగూ విదూ;

ఏతేన సచ్చవజ్జేన, గమనం మే సమిజ్ఝతు.

‘‘యది ¶ సన్తిగమో మగ్గో, మోక్ఖో చచ్చన్తికం సుఖం;

ఏతేన సచ్చవజ్జేన, గమనం మే సమిజ్ఝతు.

‘‘సఙ్ఘో ¶ చే తిణ్ణకన్తారో, పుఞ్ఞక్ఖేత్తో అనుత్తరో;

ఏతేన సచ్చవజ్జేన, గమనం మే సమిజ్ఝతు.

‘‘సహ కతే సచ్చవరే, మగ్గా అపగతం జలం;

తతో సుఖేన ఉత్తిణ్ణో, నదీతీరే మనోరమే.

‘‘నిసిన్నం అద్దసం బుద్ధం, ఉదేన్తంవ పభఙ్కరం;

జలన్తం హేమసేలంవ, దీపరుక్ఖంవ జోతితం.

‘‘ససింవ తారాసహితం, సావకేహి పురక్ఖతం;

వాసవం వియ వస్సన్తం, దేసనాజలదన్తరం.

‘‘వన్దిత్వాన సహామచ్చో, ఏకమన్తముపావిసిం;

తతో నో ఆసయం ఞత్వా, బుద్ధో ధమ్మమదేసయి.

‘‘సుత్వాన ధమ్మం విమలం, అవోచుమ్హ మయం జినం;

పబ్బాజేహి మహావీర, నిబ్బిన్దామ్హ మయం భవే.

‘‘స్వక్ఖాతో భిక్ఖవే ధమ్మో, దుక్ఖన్తకరణాయ వో;

చరథ బ్రహ్మచరియం, ఇచ్చాహ మునిసత్తమో.

‘‘సహ వాచాయ సబ్బేపి, భిక్ఖువేసధరా మయం;

అహుమ్హ ఉపసమ్పన్నా, సోతాపన్నా చ సాసనే.

‘‘తతో జేతవనం గన్త్వా, అనుసాసి వినాయకో;

అనుసిట్ఠో జినేనాహం, అరహత్తమపాపుణిం.

‘‘తతో భిక్ఖుసహస్సాని, అనుసాసిమహం తదా;

మమానుసాసనకరా, తేపి ఆసుం అనాసవా.

‘‘జినో తస్మిం గుణే తుట్ఠో, ఏతదగ్గే ఠపేసి మం;

భిక్ఖుఓవాదకానగ్గో, కప్పినోతి మహాజనే.

‘‘సతసహస్సే కతం కమ్మం, ఫలం దస్సేసి మే ఇధ;

పముత్తో సరవేగోవ, కిలేసే ఝాపయిం మమ.

‘‘కిలేసా ఝాపితా మయ్హం…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం ¶ పత్వా పన తే సబ్బేవ సత్థారం పబ్బజ్జం యాచింసు. సత్థా తే ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి ఆహ. సా ఏవ తేసం పబ్బజ్జా ఉపసమ్పదా చ అహోసి. సత్థా తం భిక్ఖుసహస్సం ఆదాయ ఆకాసేన జేతవనం అగమాసి. అథేకదివసం భగవా తస్సన్తేవాసికే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, కప్పినో భిక్ఖూనం ధమ్మం దేసేతీ’’తి? ‘‘న, భగవా, దేసేతి ¶ . అప్పోస్సుక్కో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుత్తో విహరతి, ఓవాదమత్తమ్పి న దేతీ’’తి. సత్థా ¶ థేరం పక్కోసాపేత్వా – ‘‘సచ్చం కిర త్వం, కప్పిన, అన్తేవాసికానం ఓవాదమత్తమ్పి న దేసీ’’తి? ‘‘సచ్చం, భగవా’’తి. ‘‘బ్రాహ్మణ, మా ఏవం కరి, అజ్జ పట్ఠాయ ఉపగతానం ధమ్మం దేసేహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో సత్థు వచనం సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఏకోవాదేనేవ సమణసహస్సం అరహత్తే పతిట్ఠాపేసి. తేన నం సత్థా పటిపాటియా అత్తనో సావకే థేరే ఠానన్తరే ఠపేన్తో భిక్ఖుఓవాదకానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. అథేకదివసం థేరో భిక్ఖునియో ఓవదన్తో –

౫౪౭.

‘‘అనాగతం యో పటికచ్చ పస్సతి, హితఞ్చ అత్థం అహితఞ్చ తం ద్వయం;

విద్దేసినో తస్స హితేసినో వా, రన్ధం న పస్సన్తి సమేక్ఖమానా.

౫౪౮.

‘‘ఆనాపానసతీ యస్స, పరిపుణ్ణా సుభావితా;

అనుపుబ్బం పరిచితా, యథా బుద్ధేన దేసితా;

సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా.

౫౪౯.

‘‘ఓదాతం వత మే చిత్తం, అప్పమాణం సుభావితం;

నిబ్బిద్ధం పగ్గహీతఞ్చ, సబ్బా ఓభాసతే దిసా.

౫౫౦.

‘‘జీవతే వాపి సప్పఞ్ఞో, అపి విత్తపరిక్ఖయో;

పఞ్ఞాయ చ అలాభేన, విత్తవాపి న జీవతి.

౫౫౧.

‘‘పఞ్ఞా సుతవినిచ్ఛినీ, పఞ్ఞా కిత్తిసిలోకవద్ధనీ;

పఞ్ఞాసహితో నరో ఇధ, అపి దుక్ఖేసు సుఖాని విన్దతి.

౫౫౨.

‘‘నాయం ¶ అజ్జతనో ధమ్మో, నచ్ఛేరో నపి అబ్భుతో;

యత్థ జాయేథ మీయేథ, తత్థ కిం వియ అబ్భుతం.

౫౫౩.

‘‘అనన్తరఞ్హి జాతస్స, జీవితా మరణం ధువం;

జాతా జాతా మరన్తీధ, ఏవం ధమ్మా హి పాణినో.

౫౫౪.

‘‘న హేతదత్థాయ మతస్స హోతి, యం జీవితత్థం పరపోరిసానం;

మతమ్హి రుణ్ణం న యసో న లోక్యం, న వణ్ణితం సమణబ్రాహ్మణేహి.

౫౫౫.

‘‘చక్ఖుం సరీరం ఉపహన్తి తేన, నిహీయతి వణ్ణబలం మతీ చ;

ఆనన్దినో తస్స దిసా భవన్తి, హితేసినో నాస్స సుఖీ భవన్తి.

౫౫౬.

‘‘తస్మా హి ఇచ్ఛేయ్య కులే వసన్తే, మేధావినో చేవ బహుస్సుతే చ;

యేసఞ్హి పఞ్ఞావిభవేన కిచ్చం, తరన్తి నావాయ నదింవ పుణ్ణ’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ ¶ అనాగతన్తి న ఆగతం, అవిన్దన్తి, అత్థో. పటికచ్చాతి పుతేతరంయేవ. పస్సతీతి ఓలోకేతి. అత్థన్తి కిచ్చం. తం ద్వయన్తి హితాహితం. విద్దేసినోతి అమిత్తా. హితేసినోతి మిత్తా. రన్ధన్తి ఛిద్దం. సమేక్ఖమానాతి గవేసన్తా. ఇదం వుత్తం హోతి – యో పుగ్గలో అత్తనో హితావహం అహితావహం తదుభయఞ్చ అత్థం కిచ్చం అనాగతం అసమ్పత్తం పురేతరంయేవ పఞ్ఞాచక్ఖునా అహం వియ పస్సతి వీమంసతి విచారేతి, తస్స అమిత్తా వా అహితజ్ఝాసయేన మిత్తా వా హితజ్ఝాసయేన రన్ధం గవేసన్తా న పస్సన్తి, తాదిసో పఞ్ఞవా పుగ్గలో అచ్ఛిద్దవుత్తి, తస్మా తుమ్హేహి తథారూపేహి భవితబ్బన్తి.

ఇదాని ఆనాపానసతిభావనాయ గుణం దస్సేన్తో తత్థ తాని యోజేతుం ‘‘ఆనాపానసతీ యస్సా’’తి దుతియం గాథమాహ. తత్థ ఆనన్తి ¶ అస్సాసో. అపానన్తి పస్సాసో. అస్సాసపస్సాసనిమిత్తారమ్మణా సతి ఆనాపానసతి. సతిసీసేన చేత్థ తంసమ్పయుత్తసమాధిభావనా అధిప్పేతా. యస్సాతి, యస్స యోగినో. పరిపుణ్ణా సుభావితాతి చతున్నం సతిపట్ఠానానం సోళసన్నఞ్చ ఆకారానం పారిపూరియా సబ్బసో పుణ్ణా సత్తన్నం బోజ్ఝఙ్గానం విజ్జావిముత్తీనఞ్చ పారిపూరియా సుట్ఠు భావితా వడ్ఢితా. అనుపుబ్బం పరిచితా, యథా బుద్ధేన దేసితాతి ‘‘సో సతోవ అస్ససతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౩౭౪; మ. ని. ౧.౧౦౭) యథా భగవతా దేసితా, తథా అనుపుబ్బం అనుక్కమేన పరిచితా ఆసేవితా భావితా. సోమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమాతి సో యోగావచరో యథా అబ్భాదిఉపక్కిలేసా విముత్తో చన్దో చన్దాలోకేన ఇమం ఓకాసలోకం పభాసేతి, ఏవం అవిజ్జాదిఉపక్కిలేసవిముత్తో ఞాణాలోకేన అత్తసన్తానపతితం పరసన్తానపతితఞ్చ సఙ్ఖారలోకం పభాసేతి పకాసేతి. తస్మా తుమ్హేహి ఆనాపానసతిభావనా భావేతబ్బాతి అధిప్పాయో.

ఇదాని అత్తానం నిదస్సనం కత్వా భావనాభియోగస్స సఫలతం దస్సేన్తో ‘‘ఓదాతం వత మే చిత్త’’న్తి తతియం గాథమాహ. తస్సత్థో – నీవరణమలవిగమతో ఓదాతం సుద్ధం వత మమ చిత్తం. యథా పమాణకరా రాగాదయో పహీనా, అప్పమాణఞ్చ నిబ్బానం పచ్చక్ఖం కతం అహోసి, తథా భావితత్తా అప్పమాణం సుభావితం, తతో ఏవ చతుసచ్చం నిబ్బిద్ధం పటివిజ్ఝితం, సకలసంకిలేసపక్ఖతో పగ్గహితఞ్చ హుత్వా దుక్ఖాదికా పుబ్బన్తాదికా చ దిసా ఓభాసతే తత్థ వితిణ్ణకఙ్ఖత్తా సబ్బధమ్మేసు విగతసమ్మోహత్తా చ. తస్మా తుమ్హేహిపి ఏవం చిత్తం భావేతబ్బన్తి దస్సేతి.

యథా భావనామయా పఞ్ఞా చిత్తమలవిసోధనాదినా పురిసస్స బహుపకారా, ఏవం ఇతరాపీతి దస్సేన్తో ¶ ‘‘జీవతే వాపి సప్పఞ్ఞో’’తి చతుత్థగాథమాహ. తస్సత్థో – పరిక్ఖీణధనోపి సప్పఞ్ఞజాతికో ఇతరీతరసన్తోసేన సన్తుట్ఠో అనవజ్జాయ జీవికాయ జీవతియేవ. తస్స హి జీవితం జీవితం నామ. తేనాహ భగవా – ‘‘పఞ్ఞాజీవిం జీవితమాహు సేట్ఠ’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౩, ౨౪౬; సు. ని. ౧౮౪). దుమ్మేధపుగ్గలో పన పఞ్ఞాయ అలాభేన ¶ దిట్ఠధమ్మికం సమ్పరాయికఞ్చ అత్థం ¶ విరాధేన్తో విత్తవాపి న జీవతి, గరహాదిప్పత్తియా జీవన్తో నామ న తస్స హోతి, అనుపాయఞ్ఞుతాయ వా యథాధిగతం ధనం నాసేన్తో జీవితమ్పి సన్ధారేతుం న సక్కోతియేవ, తస్మా పారిహారియపఞ్ఞాపి తుమ్హేహి అప్పమత్తేహి సమ్పాదేతబ్బాతి అధిప్పాయో.

ఇదాని పఞ్ఞాయ ఆనిసంసే దస్సేతుం ‘‘పఞ్ఞా సుతవినిచ్ఛినీ’’తి పఞ్చమం గాథమాహ. తత్థ పఞ్ఞా సుతవినిచ్ఛినీతి పఞ్ఞా నామేసా సుతస్స వినిచ్ఛయినీ, యథాసుతే సోతపథమాగతే అత్థే ‘‘అయం అకుసలో, అయం కుసలో, అయం సావజ్జో, అయం అనవజ్జో’’తిఆదినా వినిచ్ఛయజననీ. కిత్తిసిలోకవద్ధనీతి కిత్తియా సమ్ముఖా పసంసాయ సిలోకస్స పత్థటయసభావస్స వద్ధనీ, పఞ్ఞవతోయేవ హి కిత్తిఆదయో విఞ్ఞూనం పాసంసభావతో. పఞ్ఞాసహితోతి పారిహారియపఞ్ఞాయ, విపస్సనాపఞ్ఞాయ చ యుత్తో. అపి దుక్ఖేసు సుఖాని విన్దతీతి ఏకన్తదుక్ఖసభావేసు ఖన్ధాయతనాదీసు సమ్మాపటిపత్తియా యథాభూతసభావావబోధేన నిరామిసానిపి సుఖాని పటిలభతి.

ఇదాని తాసం భిక్ఖునీనం అనిచ్చతాపటిసంయుత్తం ధీరభావావహం ధమ్మం కథేన్తో ‘‘నాయం అజ్జతనో ధమ్మో’’తిఆదినా సేసగాథా అభాసి. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో – య్వాయం సత్తానం జాయనమీయనసభావో, అయం ధమ్మో అజ్జతనో అధునాగతో న హోతి, అభిణ్హపవత్తికతాయ న అచ్ఛరియో, అబ్భుతపుబ్బతాభావతో నాపి అబ్భుతో. తస్మా యత్థ జాయేథ మీయేథ, యస్మిం లోకే సత్తో జాయేయ్య, సో ఏకంసేన మీయేథ, తత్థ కిం వియ? కిం నామ అబ్భుతం సియా? సభావికత్తా మరణస్స – న హి ఖణికమరణస్స కిఞ్చి కారణం అత్థి. యతో అనన్తరఞ్హి జాతస్స, జీవితా మరణం ధువం జాతస్స జాతిసమనన్తరం జీవితతో మరణం ఏకన్తికం ఉప్పన్నానం ఖన్ధానం ఏకంసేన భిజ్జనతో. యో పనేత్థ జీవతీతి లోకవోహారో, సో తదుపాదానస్స అనేకపచ్చయాయత్తతాయ అనేకన్తికో, యస్మా ఏతదేవం, తస్మా జాతా మరన్తీధ, ఏవంధమ్మా హి పాణినోతి అయం సత్తానం పకతి, యదిదం జాతానం మరణన్తి జాతియా మరణానుబన్ధనతం ఆహ.

ఇదాని ¶ యస్మా తాసు భిక్ఖునీసు కాచి సోకబన్ధితచిత్తాపి అత్థి, తస్మా తాసం సోకవినోదనం కాతుం ‘‘న హేతదత్థాయాతిఆది వుత్తం. తత్థ న హేతదత్థాయ మతస్స హోతీతి యం మతస్స ¶ జీవితత్థం జీవితనిమిత్తం పరపోరిసానం పరపుగ్గలానం రుణ్ణం, ఏతం తస్స మతస్స సత్తస్స జీవితత్థం తావ తిట్ఠతు, కస్సచిపి అత్థాయ న హోతి, యే పన రుదన్తి, తేసమ్పి మతమ్హి మతపుగ్గలనిమిత్తం రుణ్ణం, న యసో న లోక్యం యసావహం విసుద్ధావహఞ్చ న హోతి ¶ . న వణ్ణితం సమణబ్రాహ్మణేహీతి విఞ్ఞుప్పసట్ఠమ్పి న హోతి, అథ ఖో విఞ్ఞుగరహితమేవాతి అత్థో.

న కేవలమేతేవ యే రుదతో ఆదీనవా, అథ ఖో ఇమేపీతి దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖుం సరీరం ఉపహన్తీ’’తి గాథం వత్వా తతో పరం సోకాదిఅనత్థపటిబాహనత్థం కల్యాణమిత్తపయిరుపాసనాయం తా నియోజేన్తో ‘‘తస్మా’’తిఆదినా ఓసానగాథమాహ. తత్థ తస్మాతి యస్మా రుణ్ణం రుదన్తస్స పుగ్గలస్స చక్ఖుం సరీరఞ్చ ఉపహన్తి విబాధతి, తేన రుణ్ణేన వణ్ణో బలం మతి చ నిహీయతి పరిహాయతి, తస్స రుదన్తస్స పుగ్గలస్స దిసా సపత్తా ఆనన్దినో పమోదవన్తో పీతివన్తో భవన్తి. హితేసినో మిత్తా దుక్ఖీ దుక్ఖితా భవన్తి తస్మా ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా మేధావినో దిట్ఠధమ్మికాదిఅత్థసన్నిస్సితస్స బాహుసచ్చస్స పారిపూరియా బహుస్సుతే, అత్తనో కులే వసన్తే ఇచ్ఛేయ్య పాటికఙ్ఖేయ్య కులూపకే కరేయ్య. యేసన్తి యేసం మేధావీనం బహుస్సుతానం పణ్డితానం పఞ్ఞావిభవేన పఞ్ఞాబలేన యథా మహోఘస్స పుణ్ణం నదిం నావాయ తరన్తి, ఏవం కులపుత్తా అత్తనో అత్థకిచ్చం తరన్తి పారం పాపుణన్తి. తే ఇచ్ఛేయ్య కులే వసన్తేతి యోజనా.

ఏవం థేరో తాసం భిక్ఖునీనం ధమ్మం కథేత్వా విస్సజ్జేసి. తా థేరస్స ఓవాదే ఠత్వా సోకం వినోదేత్వా యోనిసో పటిపజ్జన్తియో సదత్థం పరిపూరేసుం.

మహాకప్పినత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చూళపన్థకత్థేరగాథావణ్ణనా

దన్ధా ¶ మయ్హం గతీతిఆదికా ఆయస్మతో చూళపన్థకత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? యదేత్థ అట్ఠుప్పత్తివసేన వత్తబ్బం, తం అట్ఠకనిపాతే మహాపన్థకవత్థుస్మిం (థేరగా. అట్ఠ. ౨.మహాపన్థకత్థేరగాథావణ్ణనా) వుత్తమేవ. అయం పన విసేసో – మహాపన్థకత్థేరో అరహత్తం పత్వా అగ్గఫలసుఖేన వీతినామేన్తో చిన్తేసి – ‘‘కథం ను ఖో సక్కా చూళపన్థకమ్పి ఇమస్మిం సుఖే పతిట్ఠపేతు’’న్తి? సో అత్తనో అయ్యకం ధనసేట్ఠిం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘సచే, మహాసేట్ఠి, అనుజానాథ ¶ , అహం చూళపన్థకం పబ్బాజేయ్య’’న్తి. ‘‘పబ్బాజేథ, భన్తే’’తి. థేరో తం పబ్బాజేసి. సో దససు సీలేసు పతిట్ఠితో భాతు సన్తికే –

‘‘పదుమం యథా కోకనదం సుగన్ధం, పాతో సియా ఫుల్లమవీతగన్ధం;

అఙ్గీరసం పస్స విరోచమానం, తపన్తమాదిచ్చమివన్తలిక్ఖే’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౩; అ. ని. ౫.౧౯౫) –

గాథం ¶ ఉగ్గణ్హన్తో చతూహి మాసేహి గహేతుం నాసక్ఖి, గహితగహితం పదం హదయే న తిట్ఠతి. అథ నం మహాపన్థకో ఆహ – ‘‘పన్థక, త్వం ఇమస్మిం సాసనే అభబ్బో, చతూహి మాసేహి ఏకగాథమ్పి గహేతుం న సక్కోసి. పబ్బజితకిచ్చం పన త్వం కథం మత్థకం పాపేస్ససి? నిక్ఖమ ఇతో’’తి. సో థేరేన పణామితో ద్వారకోట్ఠకసమీపే రోదమానో అట్ఠాసి.

తేన చ సమయేన సత్థా జీవకమ్బవనే విహరతి. అథ జీవకో పురిసం పేసేసి, ‘‘పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం సత్థారం నిమన్తేహీ’’తి. తేన చ సమయేన ఆయస్మా మహాపన్థకో భత్తుద్దేసకో హోతి. సో ‘‘పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం భిక్ఖం పటిచ్ఛథ, భన్తే’’తి వుత్తో ‘‘చూళపన్థకం ఠపేత్వా సేసానం పటిచ్ఛామీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా చూళపన్థకో భియ్యోసోమత్తాయ దోమనస్సప్పత్తో అహోసి. సత్థా తస్స చిత్తక్ఖేదం ఞత్వా, ‘‘చూళపన్థకో మయా కతేన ఉపాయేన బుజ్ఝిస్సతీ’’తి తస్స అవిదూరే ఠానే అత్తానం దస్సేత్వా ‘‘కిం, పన్థక, రోదసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భాతా మం, భన్తే, పణామేతీ’’తి ఆహ. ‘‘పన్థక, మా చిన్తయి, మమ సాసనే తుయ్హం పబ్బజ్జా, ఏహి, ఇమం గహేత్వా ‘రజోహరణం, రజోహరణ’న్తి మనసి కరోహీ’’తి ఇద్ధియా సుద్ధం చోళక్ఖణ్డం అభిసఙ్ఖరిత్వా అదాసి. సో సత్థారా ¶ దిన్నం చోళక్ఖణ్డం ‘‘రజోహరణం, రజోహరణ’’న్తి హత్థేన పరిమజ్జన్తో నిసీది. తస్స తం పరిమజ్జన్తస్స కిలిట్ఠధాతుకం జాతం, పున పరిమజ్జన్తస్స ఉక్ఖలిపరిపుఞ్ఛనసదిసం జాతం. సో ఞాణస్స పరిపక్కత్తా ఏవం చిన్తేసి – ‘‘ఇదం చోళక్ఖణ్డం పకతియా పరిసుద్ధం, ఇమం ఉపాదిణ్ణకసరీరం నిస్సాయ కిలిట్ఠం అఞ్ఞథా జాతం, తస్మా అనిచ్చం యథాపేతం, ఏవం చిత్తమ్పీ’’తి ఖయవయం పట్ఠపేత్వా తస్మింయేవ నిమిత్తే ఝానాని నిబ్బత్తేత్వా ఝానపాదకం విపస్సనం పట్ఠపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౨.౩౫-౫౪) –

‘‘పదుముత్తరో నామ జినో, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

గణమ్హా వూపకట్ఠో సో, హిమవన్తే వసీ తదా.

‘‘అహమ్పి ¶ హిమవన్తమ్హి, వసామి అస్సమే తదా;

అచిరాగతం మహావీరం, ఉపేసిం లోకనాయకం.

‘‘పుప్ఫచ్ఛత్తం గహేత్వాన, ఉపగచ్ఛిం నరాసభం;

సమాధిం సమాపజ్జన్తం, అన్తరాయమకాసహం.

‘‘ఉభో హత్థేహి పగ్గయ్హ, పుప్ఫచ్ఛత్తం అదాసహం;

పటిగ్గహేసి భగవా, పదుముత్తరో మహాముని.

‘‘సబ్బే దేవా అత్తమనా, హిమవన్తం ఉపేన్తి తే;

సాధుకారం పవత్తేసుం, అనుమోదిస్సతి చక్ఖుమా.

‘‘ఇదం వత్వాన తే దేవా, ఉపగచ్ఛుం నరుత్తమం;

ఆకాసే ధారయన్తస్స, పదుమచ్ఛత్తముత్తమం.

‘‘సతపత్తఛత్తం పగ్గయ్హ, అదాసి తాపసో మమ;

తమహం కిత్తయిస్సామి, సుణాథ మమ భాసతో.

‘‘పఞ్చవీసతికప్పాని, దేవరజ్జం కరిస్సతి;

చతుత్తింసతిక్ఖత్తుఞ్చ, చక్కవత్తీ భవిస్సతి.

‘‘యం యం యోనిం సంసరతి, దేవత్తం అథ మానుసం;

అబ్భోకాసే పతిట్ఠన్తం, పదుమం ధారయిస్సతి.

‘‘కప్పసతసహస్సమ్హి ¶ , ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘పకాసితే పావచనే, మనుస్సత్తం లభిస్సతి;

మనోమయమ్హి కాయమ్హి, ఉత్తమో సో భవిస్సతి.

‘‘ద్వే భాతరో భవిస్సన్తి, ఉభోపి పన్థకవ్హయా;

అనుభోత్వా ఉత్తమత్థం, జోతయిస్సన్తి సాసనం.

‘‘సోహం అట్ఠారసవస్సో, పబ్బజిం అనగారియం;

విసేసాహం న విన్దామి, సక్యపుత్తస్స సాసనే.

‘‘దన్ధా మయ్హం గతీ ఆసి, పరిభూతో పురే అహుం;

భాతా చ మం పణామేసి, గచ్ఛ దాని సకం ఘరం.

‘‘సోహం పణామితో సన్తో, సఙ్ఘారామస్స కోట్ఠకే;

దుమ్మనో తత్థ అట్ఠాసిం, సామఞ్ఞస్మిం అపేక్ఖవా.

‘‘భగవా తత్థ ఆగచ్ఛి, సీసం మయ్హం పరామసి;

బాహాయ మం గహేత్వాన, సఙ్ఘారామం పవేసయి.

‘‘అనుకమ్పాయ మే సత్థా, అదాసి పాదపుఞ్ఛనిం;

ఏవం సుద్ధం అధిట్ఠేహి, ఏకమన్తమధిట్ఠహం.

‘‘హత్థేహి ¶ తమహం గయ్హ, సరిం కోకనదం అహం;

తత్థ చిత్తం విముచ్చి మే, అరహత్తం అపాపుణిం.

‘‘మనోమయేసు కాయేసు, సబ్బత్థ పారమిం గతో;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, విహరామి అనాసవో.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తమగ్గేనేవస్స తేపిటకం పఞ్చాభిఞ్ఞా చ ఆగమింసు. సత్థా ఏకేన ఊనేహి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం గన్త్వా జీవకస్స నివేసనే పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. చూళపన్థకో పన అత్తనో భిక్ఖాయ అప్పటిచ్ఛితత్తా ఏవ న గతో. జీవకో యాగుం దాతుం ఆరభి, సత్థా పత్తం హత్థేన పిదహి. ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి వుత్తే – ‘‘విహారే ఏకో భిక్ఖు అత్థి, జీవకా’’తి. సో పురిసం పహిణి, ‘‘గచ్ఛ, భణే, విహారే నిసిన్నం అయ్యం గహేత్వా ¶ ఏహీ’’తి. చూళపన్థకత్థేరోపి రూపేన కిరియాయ చ ఏకమ్పి ఏకేన అసదిసం భిక్ఖుసహస్సం నిమ్మినిత్వా నిసీది. సో పురిసో విహారే భిక్ఖూనం బహుభావం దిస్వా గన్త్వా జీవకస్స కథేసి – ‘‘ఇమస్మా భిక్ఖుసఙ్ఘా విహారే భిక్ఖుసఙ్ఘో బహుతరో, పక్కోసితబ్బం అయ్యం న జానామీ’’తి. జీవకో సత్థారం పటిపుచ్ఛి – ‘‘కోనామో, భన్తే, విహారే నిసిన్నో భిక్ఖూ’’తి? ‘‘చూళపన్థకో నామ, జీవకా’’తి. ‘‘గచ్ఛ ¶ , భణే, ‘చూళపన్థకో నామ కతరో’తి పుచ్ఛిత్వా తం ఆనేహీ’’తి. సో విహారం గన్త్వా ‘‘చూళపన్థకో నామ కతరో, భన్తే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అహం చూళపన్థకో’’,‘‘అహం చూళపన్థకో’’తి ఏకపహారేనేవ భిక్ఖుసహస్సమ్పి కథేసి. సో పునాగన్త్వా తం పవత్తిం జీవకస్స ఆరోచేసి. జీవకో పటివిద్ధసచ్చత్తా ‘‘ఇద్ధిమా మఞ్ఞే, అయ్యో’’తి నయతో ఞత్వా ‘‘గచ్ఛ, భణే, పఠమం కథనకమయ్యమేవ ‘తుమ్హే సత్థా పక్కోసతీ’తి వత్వా చీవరకణ్ణే గణ్హా’’తి ఆహ. సో విహారం గన్త్వా తథా అకాసి, తావదేవ నిమ్మితభిక్ఖూ అన్తరధాయింసు. సో థేరం గహేత్వా అగమాసి.

సత్థా తస్మిం ఖణే యాగుఞ్చ ఖజ్జకాదిభేదఞ్చ పటిగ్గణ్హి. దసబలే భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం గతే ధమ్మసభాయం కథా ఉదపాది – ‘‘అహో బుద్ధానం ఆనుభావో, యత్ర హి నామ చత్తారో మాసే ఏకగాథం గహేతుం అసక్కోన్తమ్పి లహుకేన ఖణేనేవ ఏవం మహిద్ధికం అకంసూ’’తి. సత్థా తేసం భిక్ఖూనం కథాసల్లాపం సుత్వా ఆగన్త్వా బుద్ధాసనే నిసజ్జ, ‘‘కిం వదేథ, భిక్ఖవే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమం నామ, భన్తే’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, చూళపన్థకేన ఇదాని మయ్హం ఓవాదే ఠత్వా లోకుత్తరదాయజ్జం లద్ధం, పుబ్బే పన లోకియదాయజ్జ’’న్తి వత్వా తేహి యాచితో చూళసేట్ఠిజాతకం (జా. ౧.౧.౪) కథేసి. అపరభాగే తం సత్థా అరియగణపరివుతో ధమ్మాసనే నిసిన్నో మనోమయం కాయం ¶ అభినిమ్మినన్తానం భిక్ఖూనం చేతోవివట్టకుసలానఞ్చ అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. సో అపరేన సమయేన భిక్ఖూహి ‘‘తథా దన్ధధాతుకేన కథం తయా సచ్చాని పటివిద్ధానీ’’తి పుట్ఠో భాతు పణామనతో పట్ఠాయ అత్తనో పటిపత్తిం పకాసేన్తో –

౫౫౭.

‘‘దన్ధా మయ్హం గతీ ఆసి, పరిభూతో పురే అహం;

భాతా చ మం పణామేసి, గచ్ఛ దాని తువం ఘరం.

౫౫౮.

‘‘సోహం ¶ పణామితో సన్తో, సఙ్ఘారామస్స కోట్ఠకే;

దుమ్మనో తత్థ అట్ఠాసిం, సాసనస్మిం అపేక్ఖవా.

౫౫౯.

‘‘భగవా ¶ తత్థ ఆగచ్ఛి, సీసం మయ్హం పరామసి;

బాహాయ మం గహేత్వాన, సఙ్ఘారామం పవేసయి.

౫౬౦.

‘‘అనుకమ్పాయ మే సత్థా, పాదాసి పాదపుఞ్ఛనిం;

ఏతం సుద్ధం అధిట్ఠేహి, ఏకమన్తం స్వధిట్ఠితం.

౫౬౧.

‘‘తస్సాహం వచనం సుత్వా, విహాసిం సాసనే రతో;

సమాధిం పటిపాదేసిం, ఉత్తమత్థస్స పత్తియా.

౫౬౨.

‘‘పుబ్బేనివాసం జానామి, దిబ్బచక్ఖు విసోధితం;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసనం.

౫౬౩.

‘‘సహస్సక్ఖత్తుమత్తానం, నిమ్మినిత్వాన పన్థకో;

నిసీదమ్బవనే రమ్మే, యావ కాలప్పవేదనా.

౫౬౪.

‘‘తతో మే సత్థా పాహేసి, దూతం కాలప్పవేదకం;

పవేదితమ్హి కాలమ్హి, వేహాసాదుపసఙ్కమిం.

౫౬౫.

‘‘వన్దిత్వా సత్థునో పాదే, ఏకమన్తం నిసీదహం;

నిసిన్నం మం విదిత్వాన, అత్థ సత్థా పటిగ్గహి.

౫౬౬.

‘‘ఆయాగో సబ్బలోకస్స, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

పుఞ్ఞక్ఖేత్తం మనుస్సానం, పటిగ్గణ్హిత్థ దక్ఖిణ’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ దన్ధాతి, మన్దా, చతుప్పదికం గాథం చతూహి మాసేహి గహేతుం అసమత్థభావేన దుబ్బలా. గతీతి ఞాణగతి. ఆసీతి, అహోసి. పరిభూతోతి, తతో ఏవ ‘‘ముట్ఠస్సతి అసమ్పజానో’’తి హీళితో. పురేతి, పుబ్బే పుథుజ్జనకాలే. భాతా చాతి సముచ్చయత్థో చ-సద్దో, న కేవలం పరిభూతోవ, అథ ఖో భాతాపి మం పణామేసి, ‘‘పన్థక, త్వం దుప్పఞ్ఞో అహేతుకో మఞ్ఞే, తస్మా పబ్బజితకిచ్చం ¶ మత్థకం పాపేతుం అసమత్థో ¶ , న ఇమస్స సాసనస్స అనుచ్ఛవికో, గచ్ఛ దాని తుయ్హం అయ్యకఘర’’న్తి నిక్కడ్ఢేసి. భాతాతి, భాతరా.

కోట్ఠకేతి, ద్వారకోట్ఠకసమీపే. దుమ్మనోతి, దోమనస్సితో. సాసనస్మిం అపేక్ఖవాతి, సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనే సాపేక్ఖో అవిబ్భమితుకామో.

భగవా తత్థ ఆగచ్ఛీతి, మహాకరుణాసఞ్చోదితమానసో మం అనుగ్గణ్హన్తో భగవా యత్థాహం ఠితో, తత్థ ఆగచ్ఛి. ఆగన్త్వా చ, ‘‘పన్థక, అహం తే సత్థా, న మహాపన్థకో, మం ఉద్దిస్స తవ పబ్బజ్జా’’తి సమస్సాసేన్తో సీసం మయ్హం పరామసి జాలాబన్ధనముదుతలునపీణవరాయతఙ్గులిసముపసోభితేన వికసితపదుమసస్సిరీకేన చక్కఙ్కితేన హత్థతలేన ‘‘ఇదానియేవ మమ పుత్తో భవిస్సతీ’’తి దీపేన్తో మయ్హం సీసం పరామసి. బాహాయ మం గహేత్వానాతి, ‘‘కస్మా త్వం, ఇధ తిట్ఠసీ’’తి చన్దనగన్ధగన్ధినా అత్తనో హత్థేన మం భుజే గహేత్వా అన్తోసఙ్ఘారామం పవేసేసి. పాదాసి ¶ పాదపుఞ్ఛనిన్తి పాదపుఞ్ఛనిం కత్వా పాదాసి ‘‘రజోహరణన్తి మనసి కరోహీ’’తి అదాసీతి అత్థో. ‘‘అదాసీ’’తి ‘‘పాదపుఞ్ఛని’’న్తి చ పఠన్తి. కేచి పన ‘‘పాదపుఞ్ఛని’’న్తి పాదపుఞ్ఛనచోళక్ఖణ్డం పాదాసీ’’తి వదన్తి. తదయుత్తం ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖరిత్వా చోళక్ఖణ్డస్స దిన్నత్తా. ఏతం సుద్ధం అధిట్ఠేహి, ఏకమన్తం స్వధిట్ఠితన్తి, ఏతం సుద్ధం చోళక్ఖణ్డం ‘‘రజోహరణం, రజోహరణ’’న్తి మనసికారేన స్వధిట్ఠితం కత్వా ఏకమన్తం ఏకమన్తే వివిత్తే గన్ధకుటిపముఖే నిసిన్నో అధిట్ఠేహి తథా చిత్తం సమాహితం కత్వా పవత్తేహి.

తస్సాహం వచనం సుత్వాతి, తస్స భగవతో వచనం ఓవాదం అహం సుత్వా తస్మిం సాసనే ఓవాదే రతో అభిరతో హుత్వా విహాసిం యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిం. పటిపజ్జన్తో చ సమాధిం పటిపాదేసిం, ఉత్తమత్థస్స పత్తియాతి, ఉత్తమత్థో నామ అరహత్తం, తస్స అధిగమాయ కసిణపరికమ్మవసేన రూపజ్ఝానాని నిబ్బత్తేత్వా ఝానపాదకం విపస్సనం పట్ఠపేత్వా మగ్గపటిపాటియా అగ్గమగ్గసమాధిం సమ్పాదేసిన్తి అత్థో. ఏత్థ హి సమాధీతి ఉపచారసమాధితో పట్ఠాయ యావ చతుత్థమగ్గసమాధి, తావ సమాధిసామఞ్ఞేన గహితో, అగ్గఫలసమాధి పన ఉత్తమత్థగ్గహణేన, సాతిసయం చేవాయం సమాధికుసలో, తస్మా ‘‘సమాధిం పటిపాదేసి’’న్తి ఆహ. సమాధికుసలతాయ ¶ హి అయమాయస్మా చేతోవివట్టకుసలో నామ జాతో, మహాపన్థకత్థేరో పన విపస్సనాకుసలతాయ సఞ్ఞావివట్టకుసలో నామ. ఏకో చేత్థ సమాధిలక్ఖణే ఛేకో, ఏకో విపస్సనాలక్ఖణే, ఏకో సమాధిగాళ్హో, ఏకో విపస్సనాగాళ్హో ఏకో అఙ్గసంఖిత్తే ఛేకో, ఏకో ఆరమ్మణసంఖిత్తే, ఏకో అఙ్గవవత్థానే, ఏకో ఆరమ్మణవవత్థానేతి వణ్ణేన్తి. అపిచ చూళపన్థకత్థేరో ¶ సాతిసయం చతున్నం రూపావచరజ్ఝానానం లాభితాయ చేతోవివట్టకుసలో వుత్తో, మహాపన్థకత్థేరో సాతిసయం చతున్నం అరూపావచరజ్ఝానానం లాభితాయ సఞ్ఞావివట్టకుసలో. పఠమో వా రూపావచరజ్ఝానలాభీ హుత్వా ఝానఙ్గేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తోతి చేతోవివట్టకుసలో, ఇతరో అరూపావచరజ్ఝానలాభీ హుత్వా ఝానఙ్గేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తోతి సఞ్ఞావివట్టకుసలో. మనోమయం పన కాయం నిబ్బత్తేన్తో అఞ్ఞే తయో వా చత్తారో వా నిబ్బత్తన్తి, న బహుకే, ఏకసదిసేయేవ చ కత్వా నిబ్బత్తేన్తి, ఏకవిధమేవ కమ్మం కురుమానే. అయం పన థేరో ఏకావజ్జనేన సమణసహస్సం మాపేసి, ద్వేపి న కాయేన ఏకసదిసే అకాసి, న ఏకవిధం కమ్మం కురుమానే. తస్మా మనోమయం కాయం అభినిమ్మినన్తానం అగ్గో నామ జాతో.

ఇదాని ¶ అత్తనో అధిగతవిసేసం దస్సేతుం ‘‘పుబ్బేనివాసం జానామీ’’తిఆదిమాహ. కామఞ్చాయం థేరో ఛళభిఞ్ఞో, యా పన అభిఞ్ఞా ఆసవక్ఖయఞాణాధిగమస్స బహూపకారా, తం దస్సనత్థం ‘‘పుబ్బేనివాసం జానామి, దిబ్బచక్ఖు విసోధిత’’న్తి వత్వా ‘‘తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా’’తి వుత్తం. పుబ్బేనివాసయథాకమ్ముపగఅనాగతంసఞాణాని హి విపస్సనాచారస్స బహూపకారాని, న తథా ఇతరఞాణాని.

సహస్సక్ఖత్తున్తి సహస్సం. ‘‘సహస్సవార’’న్తి కేచి వదన్తి. ఏకావజ్జనేన పన థేరో సహస్సే మనోమయే కాయే నిమ్మిని, న వారేన. తే చ ఖో అఞ్ఞమఞ్ఞమసదిసే వివిధఞ్చ కమ్మం కరోన్తే. ‘‘కిం పన సావకానమ్పి ఏవరూపం ఇద్ధినిమ్మానం సమ్భవతీ’’తి? న సమ్భవతి సబ్బేసం, అభినీహారసమ్పత్తియా పన అయమేవ థేరో ఏవమకాసి, తథా హేస ఇమినా అఙ్గేన ఏతదగ్గే ఠపితో. పన్థకో నిసీదీతి అత్తానమేవ పరం వియ వదతి. అమ్బవనేతి, అమ్బవనే జీవకేన ¶ కతవిహారే. వేహాసాదుపసఙ్కమిన్తి వేహాసాతి కరణే నిస్సక్కవచనం, వేహాసేనాతి అత్థో, ద-కారో పదసన్ధికరో. అథాతి, మమ నిసజ్జాయ పచ్ఛా. పటిగ్గహీతి దక్ఖిణోదకం పటిగ్గణ్హి. ఆయాగో సబ్బలోకస్సాతి, సబ్బస్స సదేవకస్స లోకస్స అగ్గదక్ఖిణేయ్యతాయ దేయ్యధమ్మం ఆనేత్వా యజితబ్బట్ఠానభూతో. ఆహుతీనం పటిగ్గహోతి, మహాఫలభావకరణేన దక్ఖిణాహుతీనం పటిగ్గణ్హకో. పటిగ్గణ్హిత్థ దక్ఖిణన్తి జీవకేన ఉపనీతం యాగుఖజ్జాదిభేదం దక్ఖిణం పటిగ్గహేసి.

అథ ఖో భగవా కతభత్తకిచ్చో ఆయస్మన్తం చూళపన్థకం ఆణాపేసి – ‘‘అనుమోదనం కరోహీ’’తి. సో సినేరుం గహేత్వా మహాసముద్దం మన్థేన్తో వియ పభిన్నపటిసమ్భిదాప్పత్తతాయ తేపిటకం బుద్ధవచనం సఙ్ఖోభేన్తో సత్థు అజ్ఝాసయం గణ్హన్తో అనుమోదనం అకాసి. తథా ఉపనిస్సయసమ్పన్నోపి ¶ చాయమాయస్మా తథారూపాయ కమ్మపిలోతికాయ పరిబాధితో చతుప్పదికం గాథం చతూహిపి మాసేహి గహేతుం నాసక్ఖి. తం పనస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా సత్థా పుబ్బచరియానురూపం యోనిసోమనసికారే నియోజేసి. తథా హి భగవా తదా జీవకస్స నివేసనే నిసిన్నో ఏవ ‘‘చూళపన్థకస్స చిత్తం సమాహితం, వీథిపటిపన్నా విపస్సనా’’తి ఞత్వా యథానిసిన్నోవ అత్తానం దస్సేత్వా, ‘‘పన్థక, యదిపాయం పిలోతికా సంకిలిట్ఠా రజానుకిణ్ణా, ఇతో పన అఞ్ఞో ఏవ అరియస్స వినయే సంకిలేసో రజో చాతి దస్సేన్తో –

‘‘రాగో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి, రాగస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం ¶ రజం విప్పజహిత్వా భిక్ఖవో, విహరన్తి తే వీతరజస్స సాసనే.

‘‘దోసో రజో…పే… సాసనే.

‘‘మోహో రజో…పే… వీతరజస్స సాసనే’’తి. –

ఇమా తిస్సో ఓభాసగాథా అభాసి. గాథాపరియోసానే చూళపన్థకో అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాపరివారం అరహత్తం పాపుణీతి.

చూళపన్థకత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. కప్పత్థేరగాథావణ్ణనా

నానాకులమలసమ్పుణ్ణోతిఆదికా ¶ ఆయస్మతో కప్పత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో సిద్ధత్థస్స భగవతో కాలే విభవసమ్పన్నే కులే నిబ్బత్తిత్వా పితు అచ్చయేన విఞ్ఞుతం పత్తో నానావిరాగవణ్ణవిచిత్తేహి వత్థేహి అనేకవిధేహి ఆభరణేహి నానావిధేహి మణిరతనేహి బహువిధేహి పుప్ఫదామమాలాదీహి చ కప్పరుక్ఖం నామ అలఙ్కరిత్వా తేన సత్థు థూపం పూజేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే మగధరట్ఠే మణ్డలికరాజకులే నిబ్బత్తిత్వా పితు అచ్చయేన రజ్జే పతిట్ఠితో కామేసు అతివియ రత్తో గిద్ధో హుత్వా విహరతి. తం సత్థా మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ లోకం వోలోకేన్తో ఞాణజాలే పఞ్ఞాయమానం దిస్వా, ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో, ‘‘ఏస మమ సన్తికే అసుభకథం సుత్వా కామేసు విరత్తచిత్తో హుత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి ఞత్వా ఆకాసేన తత్థ గన్త్వా –

౫౬౭.

‘‘నానాకులమలసమ్పుణ్ణో ¶ , మహాఉక్కారసమ్భవో;

చన్దనికంవ పరిపక్కం, మహాగణ్డో మహావణో.

౫౬౮.

‘‘పుబ్బరుహిరసమ్పుణ్ణో, గూథకూపేన గాళ్హితో;

ఆపోపగ్ఘరణో కాయో, సదా సన్దతి పూతికం.

౫౬౯.

‘‘సట్ఠికణ్డరసమ్బన్ధో, మంసలేపనలేపితో;

చమ్మకఞ్చుకసన్నద్ధో, పూతికాయో నిరత్థకో.

౫౭౦.

‘‘అట్ఠిసఙ్ఘాతఘటితో, న్హారుసుత్తనిబన్ధనో;

నేకేసం సంగతీభావా, కప్పేతి ఇరియాపథం.

౫౭౧.

‘‘ధువప్పయాతో మరణాయ, మచ్చురాజస్స సన్తికే;

ఇధేవ ఛడ్డయిత్వాన, యేనకామఙ్గమో నరో.

౫౭౨.

‘‘అవిజ్జాయ ¶ నివుతో కాయో, చతుగన్థేన గన్థితో;

ఓఘసంసీదనో కాయో, అనుసయాజాలమోత్థతో.

౫౭౩.

‘‘పఞ్చనీవరణే యుత్తో, వితక్కేన సమప్పితో;

తణ్హామూలేనానుగతో, మోహచ్ఛాదనఛాదితో.

౫౭౪.

‘‘ఏవాయం ¶ వత్తతే కాయో, కమ్మయన్తేన యన్తితో;

సమ్పత్తి చ విపత్యన్తా, నానాభావో విపజ్జతి.

౫౭౫.

‘‘యేమం కాయం మమాయన్తి, అన్ధబాలా పుథుజ్జనా;

వడ్ఢేన్తి కటసిం ఘోరం, ఆదియన్తి పునబ్భవం.

౫౭౬.

‘‘యేమం కాయం వివజ్జేన్తి, గూథలిత్తంవ పన్నగం;

భవమూలం వమిత్వాన, పరినిబ్బిస్సన్తినాసవా’’తి. –

ఇమాహి గాథాహి తస్స అసుభకథం కథేసి. సో సత్థు సమ్ముఖా అనేకాకారవోకారం యాథావతో సరీరసభావవిభావనం అసుభకథం సుత్వా సకేన కాయేన అట్టీయమానో హరాయమానో జిగుచ్ఛమానో సంవిగ్గహదయో సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘లభేయ్యాహం, భన్తే, భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జ’’న్తి పబ్బజ్జం యాచి. సత్థా సమీపే ఠితమఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛ, భిక్ఖు, ఇమం పబ్బాజేత్వా ఉపసమ్పాదేత్వా ఆనేహీ’’తి. సో తం తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి. సో ఖురగ్గేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. తేర ౧.౪.౧౦౨-౧౦౭) –

‘‘సిద్ధత్థస్స భగవతో, థూపసేట్ఠస్స సమ్ముఖా;

విచిత్తదుస్సే లగేత్వా, కప్పరుక్ఖం ఠపేసహం.

‘‘యం ¶ యం యోనుపపజ్జామి, దేవత్తం అథ మానుసం;

సోభయన్తో మమ ద్వారం, కప్పరుక్ఖో పతిట్ఠతి.

‘‘అహఞ్చ పరిసా చేవ, యే కేచి మమవస్సితా;

తమ్హా దుస్సం గహేత్వాన, నివాసేమ మయం సదా.

‘‘చతున్నవుతితో కప్పే, యం రుక్ఖం ఠపయిం అహం;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, కప్పరుక్ఖస్సిదం ఫలం.

‘‘ఇతో చ సత్తమే కప్పే, సుచేళా అట్ఠ ఖత్తియా;

సత్తరతనసమ్పన్నా, చక్కవత్తీ మహబ్బలా.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం ¶ పన పత్వా లద్ధూపసమ్పదో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తో తా ఏవ గాథా అభాసి. తేనేవ తా థేరగాథా నామ జాతా.

తత్థ నానాకులమలసమ్పుణ్ణోతి, నానాకులేహి నానాభాగేహి మలేహి సమ్పుణ్ణో, కేసలోమాదినానావిధఅసుచికోట్ఠాసభరితోతి అత్థో. మహాఉక్కారసమ్భవోతి, ఉక్కారో వుచ్చతి వచ్చకూపం. యత్తకవయా మాతా, తత్తకం కాలం కారపరిసేదితవచ్చకూపసదిసతాయ మాతు కుచ్ఛి ఇధ ‘‘మహాఉక్కారో’’తి అధిప్పేతో. సో కుచ్ఛి సమ్భవో ఉప్పత్తిట్ఠానం ఏతస్సాతి మహాఉక్కారసమ్భవో. చన్దనికంవాతి చన్దనికం నామ ఉచ్ఛిట్ఠోదకగబ్భమలాదీనం ఛడ్డనట్ఠానం, యం జణ్ణుమత్తం అసుచిభరితమ్పి హోతి, తాదిసన్తి అత్థో. పరిపక్కన్తి, పరిణతం పురాణం. తేన యథా చణ్డాలగామద్వారే నిదాఘసమయే థుల్లఫుసితకే దేవే వస్సన్తే ఉదకేన సముపబ్యూళ్హముత్తకరీసఅట్ఠిచమ్మన్హారుఖణ్డఖేళసిఙ్ఘాణికాదినానాకుణపభరితం కద్దమోదకాలుళితం ¶ కతిపయదివసాతిక్కమేన సంజాత కిమికులాకులం సూరియాతపసన్తాపకుథితం ఉపరి ఫేణపుబ్బుళకాని ముఞ్చన్తం అభినీలవణ్ణం పరమదుగ్గన్ధం జేగుచ్ఛం చన్దనికావాటం నేవ ఉపగన్తుం, న దట్ఠుం అరహరూపం హుత్వా తిట్ఠతి, తథారూపోయం కాయోతి దస్సేతి. సదా దుక్ఖతామూలయోగతో అసుచిపగ్ఘరణతో ఉప్పాదజరామరణేహి ఉద్ధుమాయనపరిపచ్చనభిజ్జనసభావత్తా చ మహన్తో గణ్డో వియాతి మహాగణ్డో. సబ్బత్థకమేవ దుక్ఖవేదనానుబద్ధత్తా గణ్డానం సహనతో అసుచివిస్సన్దనతో చ మహన్తో వణో వియాతి మహావణో గూథకూపేన గాళితోతి, వచ్చకూపేన వచ్చేనేవ వా భరితో. ‘‘గూథకూపనిగాళ్హితో’’తిపి పాళి, వచ్చకూపతో నిక్ఖన్తోతి అత్థో. ఆపోపగ్ఘరణో కాయో, సదా సన్దతి పూతికన్తి, అయం కాయో ఆపోధాతుయా సదా పగ్ఘరణసీలో, తఞ్చ ఖో పిత్తసేమ్హసేదముత్తాదికం పూతికం అసుచింయేవ సన్దతి, న కదాచి సుచిన్తి అత్థో.

సట్ఠికణ్డరసమ్బన్ధోతి ¶ , గీవాయ ఉపరిమభాగతో పట్ఠాయ సరీరం వినద్ధమానా సరీరస్స పురిమపచ్ఛిమదక్ఖిణవామపస్సేసు పచ్చేకం పఞ్చ పఞ్చ కత్వా వీసతి, హత్థపాదే వినద్ధమానా తేసం పురిమపచ్ఛిమపస్సేసు పఞ్చ పఞ్చ కత్వా చత్తాలీసాతి ¶ సట్ఠియా కణ్డరేహి మహాన్హారూహి సబ్బసో బద్ధో వినద్ధోతి సట్ఠికణ్డరసమ్బన్ధో. మంసలేపనలేపితోతి, మంససఙ్ఖాతేన లేపనేన లిత్తో, నవమంసపేసిసతానులిత్తోతి అత్థో. చమ్మకఞ్చుకసన్నద్ధోతి, చమ్మసఙ్ఖాతేన కఞ్చుకేన సబ్బసో ఓనద్ధో పరియోనద్ధో పరిచ్ఛిన్నో. పూతికాయోతి, సబ్బసో పూతిగన్ధికో కాయో. నిరత్థకోతి, నిప్పయోజనో. అఞ్ఞేసఞ్హి పాణీనం కాయో చమ్మాదివినియోగేన సియా సప్పయోజనో, న తథా మనుస్సకాయోతి. అట్ఠిసఙ్ఘాతఘటితోతి, అతిరేకతిసతానం అట్ఠీనం సఙ్ఘాతేన ఘటితో సమ్బన్ధో. న్హారుసుత్తనిబన్ధనోతి, సుత్తసదిసేహి నవహి న్హారుసతేహి నిబన్ధితో. నేకేసం సంగతీభావాతి, చతుమహాభూతజీవితిన్ద్రియఅస్సాసపస్సాసవిఞ్ఞాణాదీనం సమవాయసమ్బన్ధేన సుత్తమేరకసమవాయేన యన్తం వియ ఠానాదిఇరియాపథం కప్పేతి.

ధువప్పయాతో మరణాయాతి, మరణస్స అత్థాయ ఏకన్తగమనో, నిబ్బత్తితో పట్ఠాయ మరణం పతి పవత్తో. తతో ఏవ మచ్చురాజస్స మరణస్స ¶ సన్తికే ఠితో. ఇధేవ ఛడ్డయిత్వానాతి, ఇమస్మింయేవ లోకే కాయం ఛడ్డేత్వా, యథారుచితట్ఠానగామీ అయం సత్తో, తస్మా ‘‘పహాయ గమనీయో అయం కాయో’’తి ఏవమ్పి సఙ్గో న కాతబ్బోతి దస్సేతి.

అవిజ్జాయ నివుతోతి, అవిజ్జానీవరణేన నివుతో పటిచ్ఛాదితాదీనవో, అఞ్ఞథా కో ఏత్థ సఙ్గం జనేయ్యాతి అధిప్పాయో. చతుగన్థేనాతి, అభిజ్ఝాకాయగన్థాదినా చతుబ్బిధేన గన్థేన గన్థితో, గన్థనియభావేన వినద్ధితో. ఓఘసంసీదనోతి, ఓఘనియభావేన కామోఘాదీసు చతూసు ఓఘేసు సంసీదనకో. అప్పహీనభావేన సన్తానే అను అను సేన్తీతి అనుసయా, కామరాగాదయో అనుసయా. తేసం జాలేన ఓత్థతో అభిభూతోతి అనుసయాజాలమోత్థతో. మకారో పదసన్ధికరో, గాథాసుఖత్థం దీఘం కత్వా వుత్తం. కామచ్ఛన్దాదినా పఞ్చవిధేన నీవరణేన యుత్తో అధిముత్తోతి పఞ్చనీవరణే యుత్తో, కరణత్థే భుమ్మవచనం.

కామవితక్కాదినా ¶ మిచ్ఛావితక్కేన సమప్పితో సమస్సితోతి వితక్కేన సమప్పితో. తణ్హామూలేనానుగతోతి, తణ్హాసఙ్ఖాతేన భవమూలేన అనుబద్ధో. మోహచ్ఛాదనఛాదితోతి, సమ్మోహసఙ్ఖాతేన ఆవరణేన పలిగుణ్ఠితో. సబ్బమేతం సవిఞ్ఞాణకం కరజకాయం సన్ధాయ వదతి. సవిఞ్ఞాణకో హి అత్తభావో ‘‘ఉచ్ఛిన్నభవనేత్తికో, భిక్ఖవే, తథాగతస్స కాయో తిట్ఠతి, అయఞ్చేవ కాయో బహిద్ధా చ నామరూప’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧.౧౪౭) కాయోతి వుచ్చతి, ఏవాయం వత్తతే కాయోతి ¶ ఏవం ‘‘నానాకులమలసమ్పుణ్ణో’’తిఆదినా ‘‘అవిజ్జాయ నివుతో’’తిఆదినా చ వుత్తప్పకారేన అయం కాయో వత్తతి, వత్తన్తో చ కమ్మయన్తేన సుకతదుక్కటేన కమ్మసఙ్ఖాతేన యన్తేన యన్తితో సఙ్ఘటితో. యథా వా ఖేమన్తం గన్తుం న సక్కోతి, తథా సఙ్ఖోభితో సుగతిదుగ్గతీసు వత్తతి పరిబ్భమతి. సమ్పత్తి చ విపత్యన్తాతి యా ఏత్థ సమ్పత్తి, సా విపత్తిపరియోసానా. సబ్బఞ్హి యోబ్బనం జరాపరియోసానం, సబ్బం ఆరోగ్యం బ్యాధిపరియోసానం, సబ్బం జీవితం మరణపరియోసానం, సబ్బో సమాగమో వియోగపరియోసానో. తేనాహ ‘‘నానాభావో విపజ్జతీ’’తి. నానాభావోతి, వినాభావో విప్పయోగో, సో కదాచి విప్పయుఞ్జకస్స వసేన, కదాచి విప్పయుఞ్జితబ్బస్స వసేనాతి వివిధం పజ్జతి పాపుణీయతి.

యేమం కాయం మమాయన్తీతి యే అన్ధబాలా పుథుజ్జనా ఏవం అసుభం అనిచ్చం అధువం దుక్ఖం అసారం ఇమం కాయం ‘‘మమ ఇద’’న్తి గణ్హన్తా మమాయన్తి ఛన్దరాగం ఉప్పాదేన్తి, తే జాతిఆదీహి నిరయాదీహి చ ఘోరం భయానకం అపణ్డితేహి అభిరమితబ్బతో కటసిసఙ్ఖాతం సంసారం పునప్పునం జననమరణాదీహి వడ్ఢేన్తి, తేనాహ ‘‘ఆదియన్తి పునబ్భవ’’న్తి.

యేమం కాయం వివజ్జేన్తి, గూథలిత్తంవ పన్నగన్తి యథా నామ ¶ పురిసో సుఖకామో జీవితుకామో గూథగతం ఆసీవిసం దిస్వా జిగుచ్ఛనియతాయ వా సప్పటిభయతాయ వా వివజ్జేతి న అల్లీయతి, ఏవమేవం యే పణ్డితా కులపుత్తా అసుచిభావేన జేగుచ్ఛం అనిచ్చాదిభావేన సప్పటిభయం ఇమం కాయం వివజ్జేన్తి ఛన్దరాగప్పహానేన పజహన్తి. తే భవమూలం అవిజ్జం భవతణ్హఞ్చ వమిత్వా ఛడ్డేత్వా అచ్చన్తమేవ పహాయ తతో ఏవ సబ్బసో అనాసవా సఉపాదిసేసాయ అనుపాదిసేసాయ చ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయిస్సన్తీతి.

కప్పత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. వఙ్గన్తపుత్తఉపసేనత్థేరగాథావణ్ణనా

వివిత్తం ¶ అప్పనిగ్ఘోసన్తిఆదికా ఆయస్మతో ఉపసేనత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మం సుణమానో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం సమన్తపాసాదికానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సత్థు అధికారకమ్మం కత్వా తం ఠానన్తరం పత్థేత్వా యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం ¶ బుద్ధుప్పాదే నాలకగామే రూపసారీబ్రాహ్మణియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి, ఉపసేనోతిస్స నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పదాయ ఏకవస్సికో ‘‘అరియగబ్భం వడ్ఢేమీ’’తి ఏకం కులపుత్తం అత్తనో సన్తికే ఉపసమ్పాదేత్వా తేన సద్ధిం సత్థు సన్తికం గతో. సత్థారా చస్స తస్స అవస్సికస్స భిక్ఖునో సద్ధివిహారికభావం సుత్వా, ‘‘అతిలహుం ఖో త్వం, మోఘపురిస, బాహుల్లాయ ఆవత్తో’’తి (మహావ. ౭౫) గరహితో. ‘‘ఇదానాహం యదిపి పరిసం నిస్సాయ సత్థారా గరహితో, పరిసంయేవ పన నిస్సాయ సత్థు పాసంసోపి భవిస్సామీ’’తి విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౨.౮౬-౯౬) –

‘‘పదుముత్తరం భగవన్తం, లోకజేట్ఠం నరాసభం;

పబ్భారమ్హి నిసీదన్తం, ఉపగచ్ఛిం నరుత్తమం.

‘‘కణికారపుప్ఫం దిస్వా, వణ్టే ఛేత్వానహం తదా;

అలఙ్కరిత్వా ఛత్తమ్హి, బుద్ధస్స అభిరోపయిం.

‘‘పిణ్డపాతఞ్చ పాదాసిం, పరమన్నం సుభోజనం;

బుద్ధేన నవమే తత్థ, సమణే అట్ఠ భోజయిం.

‘‘అనుమోది మహావీరో, సయమ్భూ అగ్గపుగ్గలో;

ఇమినా ఛత్తదానేన, పరమన్నపవేచ్ఛనా.

‘‘తేన చిత్తప్పసాదేన, సమ్పత్తిమనుభోస్ససి;

ఛత్తింసక్ఖత్తుం దేవిన్దో, దేవరజ్జం కరిస్సతి.

‘‘ఏకవీసతిక్ఖత్తుఞ్చ, చక్కవత్తీ భవిస్సతి;

పదేసరజ్జం విపులం, గణనాతో అసఙ్ఖియం.

‘‘సతసహస్సితో ¶ కప్పే, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘సాసనే దిబ్బమానమ్హి, మనుస్సత్తం గమిస్సతి;

తస్స ధమ్మేసు దాయాదో, ఓరసో ధమ్మనిమ్మితో.

‘‘ఉపసేనోతి నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో;

సమన్తపాసాదికత్తా, అగ్గట్ఠానే ఠపేస్సతి.

‘‘చరిమం వత్తతే మయ్హం, భవా సబ్బే సమూహతా;

ధారేమి అన్తిమం దేహం, జేత్వా మారం సవాహనం.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా సయమ్పి సబ్బే ధుతఙ్గధమ్మే సమాదాయ వత్తతి, అఞ్ఞేపి తదత్థాయ సమాదపేతి ¶ , తేన నం భగవా సమన్తపాసాదికానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. సో అపరేన సమయేన కోసమ్బియం కలహే ¶ ఉప్పన్నే భిక్ఖుసఙ్ఘే చ ద్విధాభూతే ఏకేన భిక్ఖునా తం కలహం పరివజ్జితుకామేన ‘‘ఏతరహి ఖో కలహో ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో ద్విధాభూతో, కథం ను ఖో మయా పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి పుట్ఠో వివేకవాసతో పట్ఠాయ తస్స పటిపత్తిం కథేన్తో –

౫౭౭.

‘‘వివిత్తం అప్పనిగ్ఘోసం, వాళమిగనిసేవితం;

సేవే సేనాసనం భిక్ఖు, పటిసల్లానకారణా.

౫౭౮.

‘‘సఙ్కారపుఞ్జా ఆహత్వా, సుసానా రథియాహి చ;

తతో సఙ్ఘాటికం కత్వా, లూఖం ధారేయ్య చీవరం.

౫౭౯.

‘‘నీచం మనం కరిత్వాన, సపదానం కులా కులం;

పిణ్డికాయ చరే భిక్ఖు, గుత్తద్వారో సుసంవుతో.

౫౮౦.

‘‘లూఖేనపి వా సన్తుస్సే, నాఞ్ఞం పత్థే రసం బహుం;

రసేసు అనుగిద్ధస్స, ఝానే న రమతీ మనో.

౫౮౧.

‘‘అప్పిచ్ఛో చేవ సన్తుట్ఠో, పవివిత్తో వసే ముని;

అసంసట్ఠో గహట్ఠేహి, అనాగారేహి చూభయం.

౫౮౨.

‘‘యథా ¶ జళో వ మూగో వ, అత్తానం దస్సయే తథా;

నాతివేలం సమ్భాసేయ్య, సఙ్ఘమజ్ఝమ్హి పణ్డితో.

౫౮౩.

‘‘న సో ఉపవదే కఞ్చి, ఉపఘాతం వివజ్జయే;

సంవుతో పాతిమోక్ఖస్మిం, మత్తఞ్ఞూ చస్స భోజనే.

౫౮౪. ‘‘సుగ్గహీతనిమిత్తస్స, చిత్తస్సుప్పాదకోవిదో.

సమథం అనుయుఞ్జేయ్య, కాలేన చ విపస్సనం.

౫౮౫.

‘‘వీరియసాతచ్చసమ్పన్నో, యుత్తయోగో సదా సియా;

న చ అప్పత్వా దుక్ఖన్తం, విస్సాసం ఏయ్య పణ్డితో.

౫౮౬.

‘‘ఏవం విహరమానస్స, సుద్ధికామస్స భిక్ఖునో;

ఖీయన్తి ఆసవా సబ్బే, నిబ్బుతిఞ్చాధిగచ్ఛతీ’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ వివిత్తన్తి, జనవివిత్తం సుఞ్ఞం అరఞ్ఞాదిం. అప్పనిగ్ఘోసన్తి, నిస్సద్దం సద్దసఙ్ఘట్టనరహితం. వాళమిగనిసేవితన్తి, సీహబ్యగ్ఘదీపివాళమిగేహి చరితం. ఇమినాపి జనవివేకంయేవ దస్సేతి పన్తసేనాసనభావదీపనతో. సేనాసనన్తి, సయితుం ఆసయితుఞ్చ యుత్తభావేన ¶ వసనట్ఠానం ఇధ సేనాసనన్తి అధిప్పేతం. పటిసల్లానకారణాతి, పటిసల్లాననిమిత్తం, నానారమ్మణతో నివత్తేత్వా కమ్మట్ఠానేయేవ చిత్తస్స పటి పటి సమ్మదేవ అల్లీయనత్థం.

ఏవం భావనానురూపం సేనాసనం నిద్దిసన్తో సేనాసనే సన్తోసం దస్సేత్వా ఇదాని చీవరాదీసుపి తం దస్సేతుం ‘‘సంకారపుఞ్జా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ¶ సంకారపుఞ్జాతి సంకారానం పుఞ్జం సంకారపుఞ్జం, తతో కచవరట్ఠానా. ఆహత్వాతి ఆహరిత్వా. తతోతి తథా ఆహటచోళక్ఖణ్డేహి. కరణే హి ఇదం నిస్సక్కవచనం లూఖన్తి సత్థలూఖరజనలూఖాదినా లూఖం అవణ్ణామట్ఠం. ధారేయ్యాతి నివాసనాదివసేన పరిహరేయ్య, ఏతేన చీవరసన్తోసం వదతి.

నీచ మనం కరిత్వానాతి ‘‘అన్తమిదం, భిక్ఖవే, జీవికాన’’న్తిఆదికం (ఇతివు. ౯౧; సం. ని. ౩.౮౦) సుగతోవాదం అనుస్సరిత్వా నిహతమానదప్పం చిత్తం కత్వా. సపదానన్తి ఘరేసు ¶ అవఖణ్డరహితం; అనుఘరన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘కులా కుల’’న్తి. కులా కులన్తి కులతో కులం, కులానుపుబ్బియా ఘరపటిపాటియాతి అత్థో. పిణ్డికాయాతి మిస్సకభిక్ఖాయ, ఇమినా పిణ్డపాతసన్తోసం వదతి. గుత్తద్వారోతి సుపిహితచక్ఖాదిద్వారో. సుసంవుతోతి హత్థకుక్కుచ్చాదీనం అభావేన సుట్ఠు సంవుతో.

లూఖేనపి వాతి అపిసద్దో సముచ్చయే, వా-సద్దో వికప్పే. ఉభయేనపి లూఖేనపి అప్పేనపి యేన కేనచి సులభేన ఇతరీతరేన సన్తుస్సే సమం సమ్మా తుస్సేయ్య. తేనాహ ‘‘నాఞ్ఞం పత్థే రసం బహు’’న్తి. నాఞ్ఞం పత్థే రసం బహున్తి అత్తనా యథాలద్ధతో అఞ్ఞం మధురాదిరసం బహుం పణీతఞ్చ న పత్థేయ్య న పిహేయ్య, ఇమినా గిలానపచ్చయేపి సన్తోసో దస్సితో హోతి. రసేసు గేధవారణత్థం పన కారణం వదన్తో రసేసు అనుగిద్ధస్స, ఝానే న రమతీ మనో’’తి ఆహ. ఇన్ద్రియసంవరమ్పి అపరిపూరేన్తస్స కుతో విక్ఖిత్తచిత్తసమాధానన్తి అధిప్పాయో.

ఏవం చతూసు పచ్చయేసు సల్లేఖపటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అవసిట్ఠకథావత్థూని దస్సేతుం ‘‘అప్పిచ్ఛో చేవా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అప్పిచ్ఛోతి, అనిచ్ఛో చతూసు పచ్చయేసు ఇచ్ఛారహితో, తేన చతుబ్బిధపచ్చయేసు తణ్హుప్పాదవిక్ఖమ్భనమాహ. సన్తుట్ఠోతి, చతూసు పచ్చయేసు యథాలాభసన్తోసాదినా సన్తుట్ఠో. యో హి –

‘‘అతీతం నానుసోచేయ్య, నప్పజప్పేయ్యనాగతం;

పచ్చుప్పన్నేన యాపేయ్య, సో ‘సన్తుట్ఠో’తి పవుచ్చతీ’’తి.

పవివిత్తోతి ¶ గణసఙ్గణికం పహాయ కాయేన పవివిత్తో వూపకట్ఠో. చిత్తవివేకాదికే హి పరతో వక్ఖతి. వసేతి సబ్బత్థ యోజేతబ్బం. మోనేయ్యధమ్మసమన్నాగమేన ముని. అసంసట్ఠోతి దస్సనసవనసముల్లపనసమ్భోగకాయసంసగ్గానం అభావేన ¶ అసంసట్ఠో యథావుత్తసంసగ్గరహితో. ఉభయన్తి, గహట్ఠేహి అనాగారేహి చాతి ఉభయేహిపి అసంసట్ఠో. కరణే హి ఇదం పచ్చత్తవచనం.

అత్తానం దస్సయే తథాతి అజళో అమూగోపి సమానో యథా జళో వా మూగో వా, తథా అత్తానం దస్సేయ్య, ఏతేన పాగబ్బియప్పహానమాహ. జళో వ మూగో వాతి చ గాథాసుఖత్థం రస్సత్తం కతం, సముచ్చయత్థో చ ¶ వాసద్దో. నాతివేలం సమ్భాసేయ్యాతి అతివేలం అతిక్కన్తపమాణం న భాసేయ్య, మత్తభాణీ అస్సాతి అత్థో. సఙ్ఘమజ్ఝమ్హీతి భిక్ఖుసఙ్ఘే, జనసమూహే వా.

న సో ఉపవదే కఞ్చీతి సో యథావుత్తపటిపత్తికో భిక్ఖు హీనం వా మజ్ఝిమం వా ఉక్కట్ఠం వా యంకిఞ్చి న వాచాయ ఉపవదేయ్య. ఉపఘాతం వివజ్జయేతి కాయేన ఉపఘాతం పరివిహేఠనం వజ్జేయ్య. సంవుతో పాతిమోక్ఖస్మిన్తి పాతిమోక్ఖమ్హి పాతిమోక్ఖసంవరసీలే సంవుతో అస్స, పాతిమోక్ఖసంవరేన పిహితకాయవాచో సియాతి అత్థో. మత్తఞ్ఞూ చస్స భోజనేతి పరియేసనపటిగ్గహణపరిభోగవిస్సజ్జనేసు భోజనే పమాణఞ్ఞూ సియా.

సుగ్గహీతనిమిత్తస్సాతి ‘‘ఏవం మే మనసి కరోతో చిత్తం సమాహితం అహోసీ’’తి తదాకారం సల్లక్ఖేన్తో సుట్ఠు గహితసమాధినిమిత్తో అస్స. ‘‘సుగ్గహీతనిమిత్తో సో’’తిపి పాఠో, సో యోగీతి అత్థో. చిత్తస్సుప్పాదకోవిదోతి ఏవం భావయతో చిత్తం లీనం హోతి, ‘‘ఏవం ఉద్ధత’’న్తి లీనస్స ఉద్ధతస్స చ చిత్తస్స ఉప్పత్తికారణే కుసలో అస్స. లీనే హి చిత్తే ధమ్మవిచయవీరియపీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గా భావేతబ్బా, ఉద్ధతే పస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గా. సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో పన సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బో. తేనాహ భగవా – ‘‘యస్మిఞ్చ ఖో, భిక్ఖవే, సమయే లీనం చిత్తం హోతి, కాలో తస్మిం సమయే ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయా’’తిఆది (సం. ని. ౫.౨౩౪). సమథం అనుయుఞ్జేయ్యాతి సమథభావనం భావేయ్య, అనుప్పన్నం సమాధిం ఉప్పాదేయ్య, ఉప్పన్నఞ్చ యావ వసీభావప్పత్తి, తావ వడ్ఢేయ్య బ్యూహేయ్యాతి అత్థో. కాలేన చ విపస్సనన్తి యథాలద్ధం సమాధిం నికన్తియా అపరియాదానేన హానభాగియం ఠితిభాగియం వా అకత్వా నిబ్బేధభాగియంవ కత్వా కాలేన విపస్సనఞ్చ అనుయుఞ్జేయ్య. అథ వా కాలేన చ విపస్సనన్తి సమథం అనుయుఞ్జన్తో తస్స థిరీభూతకాలే సఙ్కోచం అనాపజ్జిత్వా అరియమగ్గాధిగమాయ విపస్సనం అనుయుఞ్జేయ్య. యథాహ –

‘‘అథ ¶ వా సమాధిలాభేన, వివిత్తసయనేన వా;

భిక్ఖు విస్సాసమాపాది, అప్పత్తో ఆసవక్ఖయ’’న్తి. (ధ. ప. ౨౭౧-౨౭౨);

తేన ¶ ¶ వుత్తం – ‘‘వీరియసాతచ్చసమ్పన్నో’’తిఆది. సతతభావో సాతచ్చం, వీరియస్స సాతచ్చం, తేన సమ్పన్నో సమన్నాగతో, సతతపవత్తవీరియో, నిచ్చపగ్గహితవీరియోతి అత్థో. యుత్తయోగో సదా సియాతి సబ్బకాలం భావనానుయుత్తో సియా. దుక్ఖన్తన్తి వట్టదుక్ఖస్స అన్తం పరియోసానం నిరోధం నిబ్బానం అప్పత్వా విస్సాసం న ఏయ్య న గచ్ఛేయ్య. ‘‘అహం పరిసుద్ధసీలో ఝానలాభీ అభిఞ్ఞాలాభీ విపస్సనం మత్థకం పాపేత్వా ఠితో’’తి వా విస్సట్ఠో న భవేయ్యాతి అత్థో.

ఏవం విహరమానస్సాతి, ఏవం వివిత్తసేనాసనసేవనాదినా విపస్సనావసేన యుత్తయోగతాపరియోసానేన విధినా విహరన్తస్స. సుద్ధికామస్సాతి, ఞాణదస్సనవిసుద్ధిం అచ్చన్తవిసుద్ధిం నిబ్బానం అరహత్తఞ్చ ఇచ్ఛన్తస్స. సంసారే భయస్స ఇక్ఖతో భిక్ఖునో, కామాసవాదయో సబ్బే ఆసవా ఖీయన్తి ఖయం అబ్భత్థం గచ్ఛన్తి, తేసం ఖయగమనేనేవ సఉపాదిసేసఅనుపాదిసేసపభేదం దువిధమ్పి నిబ్బానం అధిగచ్ఛతి పాపుణాతి.

ఏవం థేరో తస్స భిక్ఖునో ఓవాదదానాపదేసేన అత్తనా తథాపటిపన్నభావం దీపేన్తో అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

వఙ్గన్తపుత్తఉపసేనత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. (అపర)-గోతమత్థేరగాథావణ్ణనా

విజానేయ్య సకం అత్థన్తిఆదికా ఆయస్మతో అపరస్స గోతమత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా అమ్హాకం భగవతో ఉప్పత్తితో పురేతరమేవ సావత్థియం ఉదిచ్చబ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో తిణ్ణం వేదానం పారగూ హుత్వా, వాదమగ్గం ఉగ్గహేత్వా అత్తనో వాదస్స ఉపరి ఉత్తరిం వదన్తం అలభన్తో తేహి తేహి విగ్గాహికకథం అనుయుత్తో విచరతి. అథ అమ్హాకం భగవా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా ¶ పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన యసాదికే వేనేయ్యే వినేత్వా అనాథపిణ్డికస్స అభియాచనాయ సావత్థిం ఉపగచ్ఛి. తదా సత్థు జేతవనపటిగ్గహే పటిలద్ధసద్ధో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా పబ్బజ్జం యాచి. సత్థా ¶ అఞ్ఞతరం పిణ్డచారికం భిక్ఖుం ఆణాపేసి – ‘‘భిక్ఖు, ఇమం పబ్బాజేహీ’’తి. సో తేన పబ్బాజియమానో ఖురగ్గేయేవ అరహత్తం పాపుణిత్వా కోసలజనపదం గన్త్వా తత్థ చిరం వసిత్వా పున సావత్థిం పచ్చాగమి. తం బహూ ఞాతకా బ్రాహ్మణమహాసాలా ఉపసఙ్కమిత్వా పయిరుపాసిత్వా నిసిన్నా ‘‘ఇమస్మిం లోకే ¶ బహూ సమణబ్రాహ్మణా సంసారే సుద్ధివాదా, తేసు కతమేసం ను ఖో వాదో నియ్యానికో, కథం పటిపజ్జన్తో సంసారతో సుజ్ఝతీ’’తి పుచ్ఛింసు. థేరో తేసం తమత్థం పకాసేన్తో –

౫౮౭.

‘‘విజానేయ్య సకం అత్థం, అవలోకేయ్యాథ పావచనం;

యఞ్చేత్థ అస్స పతిరూపం, సామఞ్ఞం అజ్ఝూపగతస్స.

౫౮౮.

‘‘మిత్తం ఇధ చ కల్యాణం, సిక్ఖా విపులం సమాదానం;

సుస్సూసా చ గరూనం, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౮౯.

‘‘బుద్ధేసు సగారవతా, ధమ్మే అపచితి యథాభూతం;

సఙ్ఘే చ చిత్తీకారో, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౦.

‘‘ఆచారగోచరే యుత్తో, ఆజీవో సోధితో అగారయ్హో;

చిత్తస్స చ సణ్ఠపనం, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౧.

‘‘చారిత్తం అథ వారిత్తం, ఇరియాపథియం పసాదనియం;

అధిచిత్తే చ ఆయోగో, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౨.

‘‘ఆరఞ్ఞకాని సేనాసనాని, పన్తాని అప్పసద్దాని;

భజితబ్బాని మునినా, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౩.

‘‘సీలఞ్చ బాహుసచ్చఞ్చ, ధమ్మానం పవిచయో యథాభూతం;

సచ్చానం అభిసమయో, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౪.

‘‘భావేయ్య చ అనిచ్చన్తి, అనత్తసఞ్ఞం అసుభసఞ్ఞఞ్చ;

లోకమ్హి చ అనభిరతిం, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౫.

‘‘భావేయ్య ¶ చ బోజ్ఝఙ్గే, ఇద్ధిపాదాని ఇన్ద్రియాని బలాని;

అట్ఠఙ్గమగ్గమరియం, ఏతం సమణస్స పతిరూపం.

౫౯౬.

‘‘తణ్హం పజహేయ్య ముని, సమూలకే ఆసవే పదాలేయ్య;

విహరేయ్య విప్పముత్తో, ఏతం సమణస్స పతిరూప’’న్తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ విజానేయ్య సకం అత్థన్తి, విఞ్ఞూజాతికో పురిసో అత్తనో అత్థం యాథావతో విచారేత్వా జానేయ్య. విచారేన్తో చ అవలోకేయ్యాథ పావచనం ఇధ లోకే పుథుసమణబ్రాహ్మణేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేన చ పవుత్తం పావచనం, సమయో. తత్థ యం నియ్యానికం, తం ఓలోకేయ్య పఞ్ఞాచక్ఖునా పస్సేయ్య. ఇమే హి నానాతిత్థియా సమణబ్రాహ్మణా అనిచ్చే ‘‘నిచ్చ’’న్తి, అనత్తని ‘‘అత్తా’’తి, అసుద్ధిమగ్గఞ్చ ‘‘సుద్ధిమగ్గో’’తి మిచ్ఛాభినివేసినో అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ విరుద్ధవాదా, తస్మా నేసం వాదో అనియ్యానికో. సమ్మాసమ్బుద్ధో పన ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా, సబ్బే ధమ్మా అనత్తా, సన్తం నిబ్బాన’’న్తి సయమ్భూఞాణేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాయ పవేదేతి, తస్మా ‘‘తస్స ¶ వాదో నియ్యానికో’’తి సత్థు సాసనమహన్తతం ఓలోకేయ్యాతి అత్థో. యఞ్చేత్థ అస్స పతిరూపం, సామఞ్ఞం అజ్ఝూపగతస్సాతి, సామఞ్ఞం సమణభావం పబ్బజ్జం ఉపగతస్స కులపుత్తస్స యం ఏత్థ సాసనే పబ్బజితభావే వా పతిరూపం యుత్తరూపం సారుప్పం అస్స సియా, తమ్పి అపలోకేయ్య.

కిం పన తన్తి ఆహ ‘‘మిత్తం ఇధ చ కల్యాణ’’న్తిఆది. ఇమస్మిం సాసనే కల్యాణమిత్తం సేవియమానం సమణస్స పతిరూపన్తి యోజనా. ఏస నయో ఇతరేసుపి. కల్యాణమిత్తఞ్హి నిస్సాయ అకుసలం పజహతి, కుసలం భావేతి, సుద్ధమత్తానం పరిహరతి. సిక్ఖా విపులం సమాదానన్తి విపులం సిక్ఖాసమాదానం, మహతియా నిబ్బానావహాయ అధిసీలాదిసిక్ఖాయ అనుట్ఠానన్తి అత్థో. సుస్సూసా చ గరూనన్తి గరూనం ఆచరియుపజ్ఝాయాదీనం కల్యాణమిత్తానం ఓవాదస్స సోతుకమ్యతా పారిచరియా చ. ఏతన్తి కల్యాణమిత్తసేవనాది.

బుద్ధేసు సగారవతాతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేసు ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా’’తి గారవయోగో గరుచిత్తీకారో. ధమ్మే అపచితి యథాభూతన్తి అరియధమ్మే యాథావతో ¶ అపచాయనం ఆదరేన అభిపూజనం. సఙ్ఘేతి అరియసఙ్ఘే. చిత్తీకారోతి సక్కారో సమ్మాననం. ఏతన్తి రతనత్తయగరుకరణం.

ఆచారగోచరే యుత్తోతి కాయికవాచసికవీతిక్కమనసఙ్ఖాతం అనాచారం, పిణ్డపాతాదీనం అత్థాయ ఉపసఙ్కమితుం అయుత్తట్ఠానభూతం వేసియాదిఅగోచరఞ్చ పహాయ కాయికవాచసికఅవీతిక్కమనసఙ్ఖాతేన ఆచారేన పిణ్డపాతాదీనం అత్థాయ ఉపసఙ్కమితుం యుత్తట్ఠానభూతేన గోచరేన చ యుత్తో సమ్పన్నో, సమ్పన్నఆచారగోచరోతి అత్థో. ఆజీవో సోధితోతి వేళుదానాదిం బుద్ధపటికుట్ఠం అనేసనం పహాయ అనవజ్జుప్పాదే పచ్చయే సేవన్తస్స ఆజీవో సోధితో హోతి సువిసుద్ధో, సోధితత్తా ఏవ అగారయ్హో విఞ్ఞూహి. చిత్తస్స చ సణ్ఠపనన్తి యథా చక్ఖాదిద్వారేహి రూపాదిఆరమ్మణేసు అభిజ్ఝాదయో నప్పవత్తన్తి, ఏవం దిట్ఠే దిట్ఠమత్తాదివసేన చిత్తస్స ¶ సమ్మా ఠపనం. ఏతన్తి ఆచారగోచరసమ్పత్తి ఆజీవపారిసుద్ధి ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారతాతి ఏతం తయం.

చారిత్తన్తి చరిత్వా పరిపూరేతబ్బసీలం. వారిత్తన్తి విరతియా అకరణేన పరిపూరేతబ్బసీలం. ఇరియాపథియం పసాదనియన్తి పరేసం పసాదావహం ఆకప్పసమ్పత్తినిమిత్తం ఇరియాపథనిస్సితం సమ్పజఞ్ఞం. అధిచిత్తే చ ఆయోగోతి సమథవిపస్సనాసు అనుయోగో భావనా.

ఆరఞ్ఞకానీతి అరఞ్ఞే పరియాపన్నాని. పన్తానీతి వివిత్తాని.

సీలన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలం. హేట్ఠా హి భిన్దిత్వా వుత్తం, ఇధ అభిన్దిత్వా ¶ వదతి. బాహుసచ్చన్తి బహుస్సుతభావో. సో హి భావనానుయోగస్స బహుకారో, బోజ్ఝఙ్గకోసల్లఅనుత్తరసీతిభావఅధిచిత్తయుత్తతాదీసు సమ్మా పవిచయబహులస్స సమథవిపస్సనానుయోగో సమ్పజ్జతి. ధమ్మానం పవిచయో యథాభూతన్తి రూపారూపధమ్మానం అవిపరీతసలక్ఖణతో సామఞ్ఞలక్ఖణతో చ పరివీమంసా. ఇమినా అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనమాహ. సచ్చానం అభిసమయోతి దుక్ఖాదీనం అరియసచ్చానం పరిఞ్ఞాభిసమయాదివసేన పటివేధో.

స్వాయం సచ్చాభిసమయో యథా హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘భావేయ్యా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ భావేయ్య చ అనిచ్చన్తి ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా (ధ. ప. ౨౭౭) అవిభాగతో ¶ ‘‘యం కిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్న’’న్తిఆదినా (విభ. ౨; సం. ని. ౩.౪౯) విభాగతో వా సబ్బసఙ్ఖారేసు అనిచ్చసఞ్ఞం భావేయ్య ఉప్పాదేయ్య చేవ వడ్ఢేయ్య చాతి అత్థో. అనత్తసఞ్ఞన్తి, ‘‘సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి పవత్తం అనత్తసఞ్ఞఞ్చ భావేయ్యాతి యోజనా. ఏవం సేసేసుపి. అసుభసఞ్ఞన్తి, కరజకాయే సబ్బస్మిమ్పి వా తేభూమకసఙ్ఖారే కిలేసాసుచిపగ్ఘరణతో ‘‘అసుభా’’తి పవత్తసఞ్ఞం. దుక్ఖసఞ్ఞాపరివారా హి అయం, ఏతేనేవ చేత్థ దుక్ఖసఞ్ఞాపి గహితాతి వేదితబ్బం. లోకమ్హి చ అనభిరతిన్తి సబ్బలోకే తేభూమకేసు సఙ్ఖారేసు అనాభిరతిసఞ్ఞం. ఏతేన ఆదీనవానుపస్సనం నిబ్బిదానుపస్సనఞ్చ వదతి.

ఏవం పన విపస్సనాభావనం అనుయుత్తో తం ఉస్సుక్కాపేన్తో ఇమే ధమ్మే వడ్ఢేయ్యాతి దస్సేన్తో ‘‘భావేయ్య చ బోజ్ఝఙ్గే’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – బోధియా సతిఆదిసత్తవిధధమ్మసామగ్గియా, బోధిస్స వా తంసమఙ్గినో పుగ్గలస్స అఙ్గాతి బోజ్ఝఙ్గా, సతిఆదయో ధమ్మా. తే సతిఆదికే సత్తబోజ్ఝఙ్గే, ఛన్దఆదీని చత్తారి ఇద్ధిపాదాని, సద్ధాదీని పఞ్చిన్ద్రియాని, సద్ధాదీనియేవ పఞ్చ ¶ బలాని, సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం వసేన అట్ఠఙ్గఅరియమగ్గఞ్చ. చ-సద్దేన సతిపట్ఠానాని సమ్మప్పధానాని చ గహితానీతి సబ్బేపి సత్తతింసప్పభేదే బోధిపక్ఖియధమ్మే భావేయ్య ఉప్పాదేయ్య చేవ వడ్ఢేయ్య చ. తత్థ యదేతేసం పఠమమగ్గక్ఖణే ఉప్పాదనం, ఉపరిమగ్గక్ఖణే చ వడ్ఢనం, ఏతం సమణస్స భిక్ఖునో సారుప్పన్తి.

ఏవం బోధిపక్ఖియసత్తతింసధమ్మే భావేన్తో యథా మగ్గసచ్చం భావనాభిసమయవసేన అభిసమేతి, ఏవం సముదయసచ్చం పహానాభిసమయవసేన, నిరోధసచ్చం సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన అభిసమేతీతి దస్సేన్తో ‘‘తణ్హం పజహేయ్యా’’తి ఓసానగాథమాహ. తత్థ తణ్హం పజహేయ్యాతి, కామతణ్హాదిపభేదం సబ్బం తణ్హం అరియమగ్గేన అనవసేసతో సముచ్ఛిన్దేయ్య, మోనం వుచ్చతి ఞాణం, తేన ¶ సమన్నాగతత్తా ముని. సమూలకే ఆసవే పదాలేయ్యాతి కామరాగానుసయాదిసమూలకే కామాసవాదికే సబ్బేపి ఆసవే భిన్దేయ్య సముచ్ఛిన్దేయ్య. విహరేయ్య విప్పముత్తోతి ఏవం సబ్బసో కిలేసానం పహీనత్తా సబ్బధి విముత్తో సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గం ¶ నిరోధం నిబ్బానం సచ్ఛికత్వా విహరేయ్య. ఏతన్తి యదేతం విహరణం, ఏతం సమణస్స సమితపాపస్స భిక్ఖునో పతిరూపం సారుప్పన్తి అత్థో.

ఏవం థేరో సమణసారుప్పపటిపత్తికిత్తనముఖేన సాసనస్స నియ్యానికభావం తబ్బిలోమతో బాహిరకసమయస్స అనియ్యానికతఞ్చ విభావేసి. తం సుత్వా తే బ్రాహ్మణమహాసాలా సాసనే అభిప్పసన్నా సరణాదీసు పతిట్ఠహింసు.

(అపర)-గోతమత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దసకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. ఏకాదసనిపాతో

౧. సంకిచ్చత్థేరగాథావణ్ణనా

ఏకాదసనిపాతే ¶ ¶ కిం తవత్థో వనే తాతాతిఆదికా ఆయస్మతో సంకిచ్చత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం బ్రాహ్మణమహాసాలకులే పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్మిం కుచ్ఛిగతేయేవ మాతా బ్యాధితా హుత్వా కాలమకాసి. తస్సా సుసానం నేత్వా ఝాపియమానాయ గబ్భాసయో న ఝాయి. మనుస్సా సూలేహి కుచ్ఛిం విజ్ఝన్తా దారకస్స అక్ఖికోటిం పహరింసు. తే తం విజ్ఝిత్వా అఙ్గారేహి పటిచ్ఛాదేత్వా పక్కమింసు. కుచ్ఛిపదేసోపి ఝాయి, అఙ్గారమత్థకే పన సువణ్ణబిమ్బసదిసో దారకో పదుమగబ్భే నిపన్నో వియ అహోసి. పచ్ఛిమభవికసత్తస్స హి సినేరునా ఓత్థరియమానస్సపి అరహత్తం అప్పత్వా జీవితక్ఖయో నామ నత్థి.

పునదివసే ఆళాహనట్ఠానం గతా మనుస్సా తథానిపన్నం దారకం దిస్వా అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతా దారకం ఆదాయ గామం పవిసిత్వా నేమిత్తకే పుచ్ఛింసు. నేమిత్తకా ‘‘సచే అయం దారకో అగారం అజ్ఝావసిస్సతి, యావ సత్తమా కులపరివట్టా దుగ్గతా భవిస్సన్తి. సచే పబ్బజిస్సతి, పఞ్చహి సమణసతేహి పరివుతో విచరిస్సతీ’’తి ఆహంసు. ఞాతకా ‘‘హోతు, వడ్ఢితకాలే అమ్హాకం అయ్యస్స సారిపుత్తత్థేరస్స సన్తికే తం పబ్బాజేస్సామా’’తి వత్వా సఙ్కునా ఛిన్నక్ఖికోటితాయ సంకిచ్చోతి వదన్తా అపరభాగే సంకిచ్చోతి వోహరింసు. సో సత్తవస్సికకాలే అత్తనో గబ్భగతస్సేవ మాతు మరణం, గబ్భే చ అత్తనో ¶ పవత్తిం సుత్వా సంవేగజాతో ‘‘పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. ఞాతకా ‘‘సాధు, తాతా’’తి ధమ్మసేనాపతిస్స సన్తికం నేత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం పబ్బాజేథా’’తి అదంసు. థేరో తం తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం దత్వా పబ్బాజేసి. సో ఖురగ్గేయేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా తింసమత్తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం అరఞ్ఞే విహరన్తో చే చోరహత్థతో మోచేత్వా సయమ్పి తే చోరే దమేత్వా పబ్బాజేత్వా అఞ్ఞతరస్మిం విహారే బహూహి భిక్ఖూహి సద్ధిం విహరన్తో ¶ తే వివాదపసుతే దిస్వా ‘‘అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామీ’’తి భిక్ఖూ ఆపుచ్ఛి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ధమ్మపదవత్థుమ్హి (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.సఙ్కిచ్చసామణేరవత్థు) ¶ ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బో. అథ నం అఞ్ఞతరో ఉపాసకో ఉపట్ఠాతుకామో ఆసన్నట్ఠానే వాసం యాచన్తో –

౫౯౭.

‘‘కిం తవత్థో వనే తాత, ఉజ్జుహానోవ పావుసే;

వేరమ్భా రమణీయా తే, పవివేకో హి ఝాయిన’’న్తి. –

పఠమం గాథమాహ. తం సుత్వా థేరో –

౫౯౮.

‘‘యథా అబ్భాని వేరమ్భో, వాతో నుదతి పావుసే;

సఞ్ఞా మే అభికిరన్తి, వివేకపటిసఞ్ఞుతా.

౫౯౯.

‘‘అపణ్డరో అణ్డసమ్భవో, సీవథికాయ నికేతచారికో;

ఉప్పాదయతేవ మే సతిం, సన్దేహస్మిం విరాగనిస్సితం.

౬౦౦.

‘‘యఞ్చ అఞ్ఞే న రక్ఖన్తి, యో చ అఞ్ఞే న రక్ఖతి;

స వే భిక్ఖు సుఖం సేతి, కామేసు అనపేక్ఖవా.

౬౦౧.

‘‘అచ్ఛోదికా పుథుసిలా, గోనఙ్గలమిగాయుతా;

అమ్బుసేవాలసఞ్ఛన్నా, తే సేలా రమయన్తి మం.

౬౦౨.

‘‘వసితం మే అరఞ్ఞేసు, కన్దరాసు గుహాసు చ;

సేనాసనేసు పన్తేసు, వాళమిగనిసేవితే.

౬౦౩.

‘‘‘ఇమే హఞ్ఞన్తు వజ్ఝన్తు, దుక్ఖం పప్పోన్తు పాణినో’;

సఙ్కప్పం నాభిజానామి, అనరియం దోససంహితం.

౬౦౪.

‘‘పరిచిణ్ణో మయా సత్థా, కతం బుద్ధస్స సాసనం;

ఓహితో గరుకో భారో, భవనేత్తి సమూహతా.

౬౦౫.

‘‘యస్స చత్థాయ పబ్బజితో, అగారస్మానగారియం;

సో మే అత్థో అనుప్పత్తో, సబ్బసంయోజనక్ఖయో.

౬౦౬.

‘‘నాభినన్దామి ¶ మరణం, నాభినన్దామి జీవితం;

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, నిబ్బిసం భతకో యథా.

౬౦౭.

‘‘నాభినన్దామి మరణం, నాభినన్దామి జీవితం.

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, సమ్పజానో పతిస్సతో’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ కిం తవత్థో వనేతి కిన్తి లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం. వనే కో తవత్థో, కిం పయోజనన్తి అత్థో. తాతాతి దహరసామణేరతాయ నం అత్తనో పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా ఆలపతి. ఉజ్జుహానోవ పావుసేతి ¶ ఉజ్జుహానో కిర నామ ఏకో పబ్బతో, సో పన గహనసఞ్ఛన్నో బహుసోణ్డికన్దరో, తహం తహం సన్దమానసలిలో ¶ , వస్సకాలే అసప్పాయో, తస్మా ఉజ్జుహానో వా పబ్బతో ఏతరహి పావుసకాలే తవ కిమత్థియోతి అత్థో. కేచి పనేత్థ ‘‘ఉజ్జుహానో నామ ఏకో సకుణో సీతం న సహతి, వస్సకాలే వనగుమ్బే నిలీనో అచ్ఛతీ’’తి వదన్తి. తేసం మతేన ఉజ్జుహానస్స వియ సకుణస్స పావుసకాలే కో తవ అత్థో వనేతి? వేరమ్భా రమణీయా తేతి వేరమ్భవాతా వాయన్తా కిం తే రమణీయాతి యోజనా. కేచి ‘‘వేరమ్భా నామ ఏకా పబ్బతగుహా, పబ్భారో’’తి చ వదన్తి. తఞ్చ ఠానం గమనాగమనయుత్తం జనసమ్బాధరహితం ఛాయూదకసమ్పన్నఞ్చ, తస్మా వేరమ్భా రమణీయా, వనే వసితుం యుత్తరూపా. కస్మా? పవివేకో హి ఝాయినం యస్మా తాదిసానం ఝాయీనం యత్థ కత్థచి పవివేకోయేవ ఇచ్ఛితబ్బో, తస్మా ‘‘దూరం అరఞ్ఞట్ఠానం అగన్త్వా వేరమ్భాయం వస, తాతా’’తి వదతి. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – యస్మా ఝాయీనం పవివేకక్ఖమే నివాసఫాసుకే సేనాసనే లద్ధేయేవ ఝానాదయో సమ్పజ్జన్తి, న అలద్ధే, తస్మా న ఏవరూపే సీతకాలే యత్థ కత్థచి వనే వసితుం సక్కా, గుహాపబ్భారాదీసు పన సక్కాతి.

ఏవం ఉపాసకేన వుత్తే థేరో వనాదయో ఏవ మం రమేన్తీతి దస్సేన్తో ‘‘యథా అబ్భానీ’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యథా పావుసే కాలే అబ్భాని వలాహకాని వేరమ్భవాతో నుదతి ఖిపతి నీహరతి, ఏవమేవ మే చిత్తం వివేకపటిసఞ్ఞుతా సఞ్ఞా అభికిరన్తి వివేకట్ఠానంయేవ ఆకడ్ఢన్తి.

కిఞ్చ ¶ ? అపణ్డరో కాళవణ్ణో, అణ్డసమ్భవో అణ్డజో కాకో, సీవథికాయ సుసానట్ఠానే, నికేతచారికో తమేవ నివాసనట్ఠానం కత్వా విచరణకో ఉప్పాదయతేవ మే సతిం, సన్దేహస్మిం విరాగనిస్సితన్తి, కాయస్మిం విరాగూపసంహితం కాయగతాసతికమ్మట్ఠానం మయ్హం ఉప్పాదయతియేవ. ఏకదివసం కిర థేరో కాకేన ఖజ్జమానం మనుస్సకుణపం పస్సిత్వా అసుభసఞ్ఞం పటిలభి, తం సన్ధాయ ఏవమాహ. తేన కాయే సబ్బసో ఛన్దరాగస్స నత్థితాయ వనేయేవ వసితుకామోమ్హీతి దస్సేతి. యఞ్చాతి చ-సద్దో సముచ్చయత్థో, తేన అఞ్ఞమ్పి మమ అరఞ్ఞవాసకారణం సుణాహీతి దస్సేతి. యం పబ్బజితం మేత్తావిహారితాయ అలోభనియపరిక్ఖారతాయ చ రక్ఖితబ్బస్స అభావతో అఞ్ఞే సేవకాదయో న రక్ఖన్తి. యో చ పబ్బజితో అఞ్ఞే కేనచి కిఞ్చనపలిబోధభూతే న రక్ఖతి తాదిసానంయేవ అభావతో. స వే భిక్ఖు సుఖం సేతీతి, సో భిక్ఖు సముచ్ఛిన్నకిలేసకామతాయ సబ్బసో వత్థుకామేసు అనపేక్ఖవా అపేక్ఖారహితో యత్థ కత్థచి ¶ సుఖం సేతి. తస్స అనుసఙ్కితపరిసఙ్కితాభావతో అరఞ్ఞమ్హి గామమ్హి సదిసమేవాతి అత్థో.

ఇదాని ¶ పబ్బతవనాదీనం రమణీయతం వసితపుబ్బతఞ్చ దస్సేతుం ‘‘అచ్ఛోదికా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ వసితం మేతి, వుట్ఠపుబ్బం మయా. వాళమిగనిసేవితేతి, సీహబ్యగ్ఘాదీహి వాళమిగేహి ఉపసేవితే వనే.

సఙ్కప్పం నాభిజానామీతి, ఇమే యే కేచి పాణినో సత్తా ఉసుసత్తిఆదీహి పహరణేహి హఞ్ఞన్తు మారియన్తు ముట్ఠిప్పహారాదీహి వజ్ఝన్తు బాధీయన్తు, అఞ్ఞేన వా యేన కేనచి ఆకారేన దుక్ఖం పప్పోన్తు పాపుణన్తూతి; ఏవం దోససంహితం పటిఘసంయుత్తం తతో ఏవ అనరియం బ్యాపాదవిహింసాదిప్పభేదం పాపసఙ్కప్పం ఉప్పాదితం నాభిజానామి, మిచ్ఛావితక్కో న ఉప్పన్నపుబ్బోతి మేత్తావిహారితం దస్సేతి.

ఇదాని ‘‘పరిచిణ్ణో’’తిఆదినా అత్తనో కతకిచ్చతం దస్సేతి. తత్థ పరిచిణ్ణోతి ఉపాసితో ఓవాదానుసాసనీకరణవసేన. ఓహితోతి ఓరోహితో. గరుకో భారోతి గరుతరో ఖన్ధభారో.

నాభినన్దామి ¶ మరణన్తి ‘‘కథం ను ఖో మే మరణం సియా’’తి మరణం న ఇచ్ఛామి. నాభినన్దామి జీవితన్తి ‘‘కథం ను ఖో అహం చిరం జీవేయ్య’’న్తి జీవితమ్పి న ఇచ్ఛామి. ఏతేన మరణే జీవితే చ సమానచిత్తతం దస్సేతి. కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామీతి పరినిబ్బానకాలంవ ఆగమేమి. నిబ్బిసన్తి నిబ్బిసన్తో, భతియా కమ్మం కరోన్తో. భతకో యథాతి యథా భతకో పరస్స కమ్మం కరోన్తో కమ్మసిద్ధిం అనభినన్దన్తోపి కమ్మం కరోన్తోవ దివసక్ఖయం ఉదిక్ఖతి, ఏవం అహమ్పి జీవితం అనభినన్దన్తోపి అత్తభావస్స యాపనేన మరణం అనభినన్దన్తోపి పరియోసానకాలం పటికఙ్ఖామీతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

సంకిచ్చత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకాదసనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. ద్వాదసకనిపాతో

౧. సీలవత్థేరగాథావణ్ణనా

ద్వాదసకనిపాతే ¶ ¶ సీలమేవాతిఆదికా ఆయస్మతో సీలవత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే రాజగహే బిమ్బిసారరఞ్ఞో పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి, సీలవాతిస్స నామం అహోసి. తం వయప్పత్తం రాజా అజాతసత్తు మారేతుకామో చణ్డం మత్తహత్థిం ఆరోపేత్వా నానావిధేహి ఉపాయేహి ఉపక్కమన్తోపి మారేతుం నాసక్ఖి పచ్ఛిమభవికస్స అరహత్తం అప్పత్వా అన్తరా జీవితన్తరాయాభావతో. తస్స పవత్తిం ¶ దిస్వా భగవా మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆణాపేసి – ‘‘సీలవకుమారం ఆనేహీ’’తి. థేరో ఇద్ధిబలేన సద్ధిం హత్థినా తం ఆనేసి. కుమారో హత్థితో ఓరుయ్హ భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది. భగవా తస్స అజ్ఝాసయానురూపం ధమ్మం దేసేసి. సో ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్వా కోసలరట్ఠే వసతి. అథ నం అజాతసత్తు ‘‘మారేథా’’తి పురిసే ఆణాపేసి. తే థేరస్స సన్తికం గన్త్వా ఠితా థేరేన కథితం ధమ్మకథం సుత్వా సఞ్జాతసంవేగా పసన్నచిత్తా హుత్వా పబ్బజింసు. థేరో తేసం –

౬౦౮.

‘‘సీలమేవిధ సిక్ఖేథ, అస్మిం లోకే సుసిక్ఖితం.

సీలఞ్హి సబ్బసమ్పత్తిం, ఉపనామేతి సేవితం.

౬౦౯.

‘‘సీలం రక్ఖేయ్య మేధావీ, పత్థయానో తయో సుఖే;

పసంసం విత్తిలాభఞ్చ, పేచ్చ సగ్గే పమోదనం.

౬౧౦.

‘‘సీలవా హి బహూ మిత్తే, సఞ్ఞమేనాధిగచ్ఛతి;

దుస్సీలో పన మిత్తేహి, ధంసతే పాపమాచరం.

౬౧౧.

‘‘అవణ్ణఞ్చ అకిత్తిఞ్చ, దుస్సీలో లభతే నరో;

వణ్ణం కిత్తిం పసంసఞ్చ, సదా లభతి సీలవా.

౬౧౨.

‘‘ఆది ¶ ¶ సీలం పతిట్ఠా చ, కల్యాణానఞ్చ మాతుకం;

పముఖం సబ్బధమ్మానం, తస్మా సీలం విసోధయే.

౬౧౩.

‘‘వేలా చ సంవరం సీలం, చిత్తస్స అభిహాసనం;

తిత్థఞ్చ సబ్బబుద్ధానం, తస్మా సీలం విసోధయే.

౬౧౪.

‘‘సీలం బలం అప్పటిమం, సీలం ఆవుధముత్తమం;

సీలమాభరణం సేట్ఠం, సీలం కవచమబ్భుతం.

౬౧౫.

‘‘సీలం సేతు మహేసక్ఖో, సీలం గన్ధో అనుత్తరో;

సీలం విలేపనం సేట్ఠం, యేన వాతి దిసోదిసం.

౬౧౬.

‘‘సీలం సమ్బలమేవగ్గం, సీలం పాథేయ్యముత్తమం;

సీలం సేట్ఠో అతివాహో, యేన యాతి దిసోదిసం.

౬౧౭.

‘‘ఇధేవ నిన్దం లభతి, పేచ్చాపాయే చ దుమ్మనో;

సబ్బత్థ దుమ్మనో బాలో, సీలేసు అసమాహితో.

౬౧౮.

‘‘ఇధేవ కిత్తిం లభతి, పేచ్చ సగ్గే చ సుమ్మనో;

సబ్బత్థ సుమనో ధీరో, సీలేసు సుసమాహితో.

౬౧౯.

‘‘సీలమేవ ఇధ అగ్గం, పఞ్ఞవా పన ఉత్తమో;

మనుస్సేసు చ దేవేసు, సీలపఞ్ఞాణతో జయ’’న్తి. –

ఇమాహి గాథాహి ధమ్మం దేసేసి.

తత్థ సీలమేవిధ సిక్ఖేథ, అస్మిం లోకేతి ఇధాతి, నిపాతమత్తం, ఇమస్మిం సత్తలోకే అత్థకామో కులపుత్తో చారిత్తవారిత్తాదిభేదం ఆదితో సీలమేవ సిక్ఖేయ్య, సిక్ఖన్తో చ నం సుసిక్ఖితం అఖణ్డాదిభావాపాదనేన సుట్ఠు సిక్ఖితం సుపరిసుద్ధం పరిపుణ్ణఞ్చ కత్వా సిక్ఖేయ్య. అస్మిం ¶ లోకేతి వా ఇమస్మిం సఙ్ఖారలోకే సిక్ఖితబ్బధమ్మేసు సీలం ఆదితో సిక్ఖేయ్య. దిట్ఠిసమ్పత్తియాపి సీలస్స పతిట్ఠాభావతో ఆహ ‘‘సీలం హీ’’తిఆది. తత్థ హీతి కారణవచనం. యస్మా సీలం సేవితం పరిచితం రక్ఖితం ¶ మనుస్ససమ్పత్తి, దిబ్బసమ్పత్తి, నిబ్బానసమ్పత్తీతి ఏతం సబ్బసమ్పత్తిం తంసమఙ్గినో సత్తస్స ఉపనామేతి ఆవహతి.

సీలం సబ్బసమ్పత్తిం ఉపనామేతీతి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విత్థారతో దస్సేన్తో ‘‘సీలం రక్ఖేయ్యా’’తిఆదిమాహ. తత్థ రక్ఖేయ్యాతి గోపేయ్య. పాణాతిపాతాదితో హి విరమన్తో వత్తపటివత్తఞ్చ పూరేన్తో పటిపక్ఖాభిభవనతో తం రక్ఖతి నామ. మేధావీతి పఞ్ఞవా, ఇదం తస్స రక్ఖనుపాయదస్సనం ఞాణబలేన హిస్స సమాదానం అవికోపనఞ్చ హోతి. పత్థయానోతి ఇచ్ఛన్తో. తయో సుఖేతి ¶ తీణి సుఖాని. సుఖనిమిత్తం వా ‘‘సుఖ’’న్తి అధిప్పేతం. పసంసన్తి కిత్తిం, విఞ్ఞూహి వా పసంసనం. విత్తిలాభన్తి తుట్ఠిలాభం. ‘‘విత్తలాభ’’న్తి చ పఠన్తి, ధనలాభన్తి అత్థో. సీలవా హి అప్పమత్తతాయ మహన్తం భోగక్ఖన్ధం అధిగచ్ఛతి. పేచ్చాతి కాలఙ్కత్వా. సగ్గే పమోదనన్తి దేవలోకే ఇట్ఠేహి కామగుణేహి, మోదనఞ్చ పత్థయమానోతి సమ్బన్ధో. ఇధలోకే పసంసం విత్తిలాభం పరలోకే దిబ్బసమ్పత్తియా మోదనఞ్చ ఇచ్ఛన్తో సీలం రక్ఖేయ్యాతి యోజనా.

సఞ్ఞమేనాతి కాయాదీనం సంయమేన. సంయతో హి కాయదుచ్చరితాదీహి కఞ్చి అవిహేఠేన్తో అభయదానం దదన్తో పియమనాపతాయ మిత్తాని గన్థతి. ధంసతేతి అపేతి. పాపమాచరన్తి పాణాతిపాతాదిపాపకమ్మం కరోన్తో. దుస్సీలఞ్హి పుగ్గలం అత్థకామా సత్తా న భజన్తి, అఞ్ఞదత్థు పరివజ్జేన్తి.

అవణ్ణన్తి అగుణం, సమ్ముఖా గరహం వా. అకిత్తిన్తి, అయసం అసిలోకం. వణ్ణన్తి గుణం. కిత్తిన్తి సిలోకం పత్థటయసతం. పసంసన్తి సమ్ముఖా థోమనం.

ఆదీతి మూలం. సీలఞ్హి కుసలానం ధమ్మానం ఆది. యథాహ – ‘‘తస్మాతిహ త్వం, భిక్ఖు, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలేసు ధమ్మేసు. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం? సీలఞ్చ సువిసుద్ధ’’న్తి (సం. ని. ౫.౩౬౯). పతిట్ఠాతి అధిట్ఠానం. సీలఞ్హి సబ్బేసం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానం పతిట్ఠా. తేనాహ – ‘‘సీలే పతిట్ఠాయా’’తిఆది (సం. ని. ౧.౨౩; ౧౯౨; పేటకో. ౨౨; మి. ప. ౨.౧.౯). కల్యాణానఞ్చ మాతుకన్తి సమథవిపస్సనాదీనం కల్యాణధమ్మానం మాతుభూతం ¶ , జనకన్తి, అత్థో. పముఖం సబ్బధమ్మానన్తి, సబ్బేసం పామోజ్జాదీనం అనవజ్జధమ్మానం పముఖం ముఖభూతం, పవత్తిద్వారన్తి అత్థో. తస్మాతి ఆదిభావాదితో. విసోధయేతి అక్ఖణ్డాదిభావేన సమ్పాదేయ్య.

వేలాతి దుచ్చరితేహి అనతిక్కమనీయట్ఠేన వేలా, సీమాతి అత్థో ¶ . వేలాయతి వా దుస్సిల్యం చలయతి విద్ధంసేతీతి వేలా. సంవరం సీలం కాయదుచ్చరితాదీనం ఉప్పత్తిద్వారస్స పిదహనతో. అభిహాసనన్తి తోసనం అవిప్పటిసారహేతుతాయ చిత్తస్సాభిప్పమోదనతో. తిత్థఞ్చ సబ్బబుద్ధానన్తి సావకబుద్ధా, పచ్చేకబుద్ధా, సమ్మాసమ్బుద్ధాతి సబ్బేసం బుద్ధానం కిలేసమలప్పవాహనే నిబ్బానమహాసముద్దావగాహణే చ తిత్థభూతఞ్చ.

సీలం బలం అప్పటిమన్తి మారసేనప్పమద్దనే అసదిసం బలం సేనాథామో చ. ఆవుధముత్తమన్తి సంకిలేసధమ్మానం ¶ ఛేదనే ఉత్తమం పహరణం. గుణసరీరోపసోభనట్ఠేన ఆభరణం. సేట్ఠన్తి సబ్బకాలం ఉత్తమం దబ్బఞ్చ. సపాణపరిత్తానతో కవచమబ్భుతం. ‘‘అబ్భిద’’న్తి చ పఠన్తి, అభేజ్జన్తి అత్థో.

అపాయమహోఘాతిక్కమనే సంసారమహోఘాతిక్కమనే చ కిలేసేహి అసంసీదనట్ఠేన సేతు. మహేసక్ఖోతి మహబ్బలో. గన్ధో అనుత్తరోతి పటివాతం సబ్బదిసాసు వాయనతో అనుత్తరో గన్ధో సబ్బజనమనోహరత్తా. తేనాహ ‘‘యేన వాతి దిసోదిస’’న్తి యేన సీలగన్ధేన తంసమఙ్గీ దిసోదిసం సబ్బా దిసా వాయతి. ‘‘దిసోదిసా’’తిపి పాళి, దస దిసాతి అత్థో.

సమ్బలమేవగ్గన్తి సమ్బలం నామ పుటభత్తం. యథా పుటభత్తం గహేత్వా మగ్గం గచ్ఛన్తో పురిసో అన్తరామగ్గే జిఘచ్ఛాదుక్ఖేన న కిలమతి, ఏవం సీలసమ్పన్నోపి సుద్ధం సీలసమ్బలం గహేత్వా సంసారకన్తారం పటిపన్నో గతగతట్ఠానే న కిలమతీతి సీలం అగ్గం సమ్బలం నామ. తథా సీలం పాథేయ్యముత్తమం చోరాదీహి అసాధారణత్తా తత్థ తత్థ ఇచ్ఛితబ్బసమ్పత్తినిప్ఫాదనతో చ. అతిక్కామేన్తో తం తం ఠానం యథిచ్ఛితట్ఠానం వా వాహేతి సమ్పాపేతీతి అతివాహో, యానం. కేనచి అనుపద్దుతం హుత్వా ఇచ్ఛితట్ఠానప్పత్తిహేతుతాయ ¶ సీలం సేట్ఠం అతివాహో. యేనాతి యేన అతివాహేన యాతి దిసోదిసన్తి అగతిం గతిఞ్చాపి తం తం దిసం సుఖేనేవ గచ్ఛతి.

ఇధేవ నిన్దం లభతీతి ఇధలోకేపి దుమ్మనో రాగాదీహి దూసితచిత్తో ‘‘దుస్సీలో పాపధమ్మో’’తి నిన్దం గరహం లభతి. పేచ్చ పరలోకేపి అపాయే ‘‘పురిసత్తకలి అవజాతా’’తిఆదినా యమపురిసాదీహి చ నిన్దం లభతి. న కేవలం నిన్దమేవ లభతి, అథ ఖో సబ్బత్థ దుమ్మనో బాలో ఇధలోకే దుచ్చరితచరణేన దూసితచిత్తో పరలోకే కమ్మకారణాదివసేన దుక్ఖుప్పత్తియాతి సబ్బత్థ బాలో దుమ్మనో హోతి. కథం? సీలేసు అసమాహితో సమ్మా సీలేసు న ఠపితచిత్తో అప్పతిట్ఠితచిత్తో.

ఇధేవ కిత్తిం లభతీతి ఇధలోకేపి సుమనో ‘‘సప్పురిసో సీలవా కల్యాణధమ్మో’’తి కిత్తిం లభతి. పేచ్చ పరలోకేపి సగ్గే ‘‘అయం సప్పురిసో సీలవా కల్యాణధమ్మో. తథా హి దేవానం సహబ్యతం ఉపపన్నో’’తిఆదినా కిత్తిం లభతి. న కేవలం కిత్తిమేవ లభతి, అథ ఖో ¶ ధీరో ధితిసమ్పన్నో సీలేసు సుట్ఠు సమాహితో అప్పితచిత్తో సుపతిట్ఠితచిత్తో సబ్బత్థ ఇధలోకే సుచరితచరణేన, పరలోకే సమ్పత్తిపటిలాభేన సుమనో సోమనస్సప్పత్తో హోతి. సీలమేవ ఇధ అగ్గన్తి దువిధం సీలం లోకియం లోకుత్తరన్తి. తత్థ లోకియం తావ కామలోకే ఖత్తియమహాసాలాదీసు, దేవలోకే బ్రహ్మలోకే చ ఉపపత్తివిసేసం ఆవహతి, లాభీభావాదికస్స చ కారణం ¶ హోతి. లోకుత్తరం పన సకలమ్పి వట్టదుక్ఖం అతిక్కామేతీతి సీలం అగ్గమేవ. తథా హి వుత్తం –

‘‘హీనేన బ్రహ్మచరియేన, ఖత్తియే ఉపపజ్జతి;

మజ్ఝిమేన చ దేవత్తం, ఉత్తమేన విసుజ్ఝతీ’’తి. (జా. ౧.౮.౭౫);

ఆకఙ్ఖేయ్య చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు – ‘‘లాభీ అస్సం చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౬౫), ‘‘సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ’’తి (మ. ని. ౧.౬౫), ‘‘ఇజ్ఝతి, భిక్ఖవే, సీలవతో చేతోపణిధి విసుద్ధత్తా’’తి (అ. ని. ౮.౩౫; దీ. ని. ౩.౩౩౭) చ.

లోకుత్తరసీలస్స ¶ పన సబ్బసో పహీనపటిపక్ఖస్స సత్తమభవతో పట్ఠాయ సంసారదుక్ఖం వినివత్తేన్తస్స అగ్గభావే వత్తబ్బమేవ నత్థి. పఞ్ఞవా పన ఉత్తమోతి ‘‘పఞ్ఞవా పన పుగ్గలో ఉత్తమో పరమో సేట్ఠోయేవా’’తి పుగ్గలాధిట్ఠానేన పఞ్ఞాయ ఏవ సేట్ఠభావం వదతి. ఇదాని సీలపఞ్ఞానం సేట్ఠభావం కిచ్చతో దస్సేన్తో ‘‘సీలపఞ్ఞాణతో జయ’’న్తి ఆహ. జయన్తి చ లిఙ్గవిపల్లాసో దట్ఠబ్బో, అహూతి వా వచనసేసో. తత్థ పజాననట్ఠేన పఞ్ఞాణం, సీలతో పఞ్ఞాణతో చ పటిపక్ఖజయో. న హి సీలేన వినా పఞ్ఞా సమ్భవతి, పఞ్ఞాయ చ వినా సీలం కిచ్చకరం, అఞ్ఞమఞ్ఞోపకారకఞ్చేతం. వుత్తఞ్హి ‘‘సీలపరిధోతా పఞ్ఞా, పఞ్ఞాపరిధోతం సీల’’న్తి (దీ. ని. ౧.౩౧౭) మనుస్సేసు చ దేవేసూతి ఇదం నేసం ఠానవిసేసదస్సనం. తత్థ హి తాని సవిసేసాని వత్తన్తి, సమాధి పనేత్థ సీలపక్ఖికో పఞ్ఞాయ అధిట్ఠానభావతో, పఞ్ఞాపక్ఖికో వా భావేతబ్బతో సీలాధిట్ఠానతో చ.

ఏవం థేరో తేసం భిక్ఖూనం సీలముఖేన ధమ్మం దేసేన్తో అత్తనో సువిసుద్ధసీలాదిగుణతాదీపనేన అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

సీలవత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సునీతత్థేరగాథావణ్ణనా

నీచే ¶ కులమ్హీతిఆదికా ఆయస్మతో సునీతత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు ¶ కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో బుద్ధస్స సుఞ్ఞకాలే కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో బాలజనేహి సద్ధిం కీళాపసుతో హుత్వా విచరన్తో ఏకం పచ్చేకబుద్ధం గామే పిణ్డాయ చరన్తం దిస్వా, ‘‘కిం తుయ్హం సబ్బసో వణితసరీరస్స వియ సకలం కాయం పటిచ్ఛాదేత్వా భిక్ఖాచరణేన, నను నామ కసివాణిజ్జాదీహి జీవికా కప్పేతబ్బా? తాని చే కాతుం న సక్కోసి, ఘరే ఘరే ముత్తకరీసాదీని నీహరన్తో పచ్ఛా వత్థుసోధనేన జీవాహీ’’తి అక్కోసి. సో తేన కమ్మేన నిరయే పచ్చిత్వా తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన మనుస్సలోకేపి బహూని జాతిసతాని ¶ పుప్ఫఛడ్డకకులే నిబ్బత్తిత్వా తథా జీవికం కప్పేసి. ఇమస్మిఞ్చ బుద్ధుప్పాదే పుప్ఫఛడ్డకకులే ఏవ నిబ్బత్తో ఉక్కారసోధనకమ్మేన జీవికం కప్పేతి ఘాసచ్ఛాదనమత్తమ్పి అలభన్తో.

అథ భగవా పచ్ఛిమయామే బుద్ధాచిణ్ణం మహాకరుణాసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో సునీతస్స హదయబ్భన్తరే ఘటే పదీపం వియ పజ్జలన్తం అరహత్తూపనిస్సయం దిస్వా విభాతాయ రత్తియా పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో రాజగహం పిణ్డాయ పవిట్ఠో. యస్సం వీథియం సునీతో ఉక్కారసోధనకమ్మం కరోతి, తం వీథిం పటిపజ్జి. సునీతోపి తత్థ తత్థ విఘాసుచ్చారసఙ్కారాదికం రాసిం కత్వా పిటకేసు పక్ఖిపిత్వా కాజేనాదాయ పరిహరన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం సత్థారం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సారజ్జమానో సమ్భమాకులహదయో గమనమగ్గం నిలీయనోకాసఞ్చ అలభన్తో కాజం భిత్తిపస్సే ఠపేత్వా ఏకేన పస్సేన అనుపవిసన్తో వియ భిత్తిం అల్లీనో పఞ్జలికో అట్ఠాసి. ‘‘భిత్తిఛిద్దేన అపక్కమితుకామో అహోసీ’’తిపి వదన్తి.

సత్థా తస్స సమీపం పత్వా ‘‘అయం అత్తనో కుసలమూలసఞ్చోదితం ఉపగతం మం సారజ్జమానో జాతియా కమ్మస్స చ నిహీనతాయ సమ్ముఖీభావమ్పి లజ్జతి, హన్దస్స వేసారజ్జం ఉప్పాదేస్సామీ’’తి కరవీకరుతమఞ్జునా సకలనగరనిన్నాదవర-గమ్భీరేన బ్రహ్మస్సరేన ‘‘సునీతా’’తి ఆలపిత్వా ‘‘కిం ఇమాయ దుక్ఖజీవికాయ పబ్బజితుం సక్ఖిస్సతీ’’తి ఆహ. సునీతో తేన సత్థు వచనేన అమతేన వియ అభిసిత్తో ఉళారం పీతిసోమనస్సం పటిసంవేదేన్తో ‘‘భగవా, సచే మాదిసాపి ఇధ పబ్బజ్జం లభన్తి, కస్మాహం న పబ్బజిస్సామి, పబ్బాజేథ మం భగవా’’తి ఆహ ¶ . సత్థా ‘‘ఏహి, భిక్ఖూ’’తి ఆహ. సో తావదేవ ఏహిభిక్ఖుభావేన పబ్బజ్జం ఉపసమ్పదఞ్చ లభిత్వా ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరో వస్ససట్ఠికత్థేరో వియ హుత్వా సత్థు సన్తికే అట్ఠాసి. భగవా తం విహారం నేత్వా కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖి. సో పఠమం అట్ఠ సమాపత్తియో, పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా ఛళభిఞ్ఞో అహోసి. తం సక్కాదయో దేవా బ్రహ్మానో చ ఉపసఙ్కమిత్వా నమస్సింసు. తేన వుత్తం –

‘‘తా ¶ ¶ దేవతా సత్తసతా ఉళారా, బ్రహ్మా చ ఇన్దో ఉపసఙ్కమిత్వా;

ఆజానీయం జాతిజరాభిభూతం, సునీతం నమస్సన్తి పసన్నచిత్తా’’తిఆది.

భగవా తంయేవ దేవసఙ్ఘపురక్ఖతం దిస్వా సితం కత్వా పసంసన్తో ‘‘తపేన బ్రహ్మచరియేనా’’తి గాథాయ ధమ్మం దేసేసి. అథ నం సమ్బహులా భిక్ఖూ సీహనాదం నదాపేతుకామా, ‘‘ఆవుసో సునీత, కస్మా కులా త్వం పబ్బజితో, కథం వా పబ్బజితో, కథఞ్చ సచ్చాని పటివిజ్ఝీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో తం సబ్బం పకాసేన్తో –

౬౨౦.

‘‘నీచే కులమ్హి జాతోహం, దలిద్దో అప్పభోజనో;

హీనకమ్మం మమం ఆసి, అహోసిం పుప్ఫఛడ్డకో.

౬౨౧.

‘‘జిగుచ్ఛితో మనుస్సానం, పరిభూతో చ వమ్భితో;

నీచం మనం కరిత్వాన, వన్దిస్సం బహుకం జనం.

౬౨౨.

‘‘అథద్దసాసిం సమ్బుద్ధం, భిక్ఖుసఙ్ఘపురక్ఖతం;

పవిసన్తం మహావీరం, మగధానం పురుత్తమం.

౬౨౩.

‘‘నిక్ఖిపిత్వాన బ్యాభఙ్గిం, వన్దితుం ఉపసఙ్కమిం;

మమేవ అనుకమ్పాయ, అట్ఠాసి పురిసుత్తమో.

౬౨౪.

‘‘వన్దిత్వా సత్థునో పాదే, ఏకమన్తం ఠితో తదా;

పబ్బజ్జం అహమాయాచిం, సబ్బసత్తానముత్తమం.

౬౨౫.

‘‘తతో ¶ కారుణికో సత్థా, సబ్బలోకానుకమ్పకో;

‘ఏహి భిక్ఖూ’తి మం ఆహ, సా మే ఆసూపసమ్పదా.

౬౨౬. ‘‘సోహం ఏకో అరఞ్ఞస్మిం, విహరన్తో అతన్దితో.

అకాసిం సత్థు వచనం, యథా మం ఓవదీ జినో.

౬౨౭.

‘‘రత్తియా పఠమం యామం, పుబ్బజాతిమనుస్సరిం;

రత్తియా మజ్ఝిమం యామం, దిబ్బచక్ఖుం విసోధయిం;

రత్తియా పచ్ఛిమే యామే, తమోఖన్ధం పదాలయిం.

౬౨౮.

‘‘తతో ¶ రత్యావివసానే, సూరియుగ్గమనం పతి; (జా. ౧.౧౧.౭౯);

ఇన్దో బ్రహ్మా చ ఆగన్త్వా, మం నమస్సింసు పఞ్జలీ.

౬౨౯.

‘‘నమో తే పురిసాజఞ్ఞ, నమో తే పురిసుత్తమ;

యస్స తే ఆసవా ఖీణా, దక్ఖిణేయ్యోసి మారిస.

౬౩౦.

‘‘తతో ¶ దిస్వాన మం సత్థా, దేవసఙ్ఘపురక్ఖతం;

సితం పాతుకరిత్వాన, ఇమమత్థం అభాసథ.

౬౩౧.

‘‘తపేన బ్రహ్మచరియేన, సంయమేన దమేన చ;

ఏతేన బ్రాహ్మణో హోతి, ఏతం బ్రాహ్మణముత్తమ’’న్తి. –

ఇమాహి గాథాహి సీహనాదం నది.

తత్థ నీచేతి లామకే సబ్బనిహీనే. ఉచ్చనీచభావో హి నామ సత్తానం ఉపాదాయుపాదాయ, అయం పన సబ్బనిహీనే పుక్కుసకులే ఉప్పన్నతం దస్సేన్తో ‘‘నీచే కులమ్హి జాతో’’తి ఆహ. తేన వుత్తం – ‘‘నీచేతి లామకే సబ్బనిహీనే’’తి. దలిద్దోతి దుగ్గతో, దలిద్దాపి కేచి కదాచి ఘాసచ్ఛాదనస్స లాభినో, అకసిరవుత్తినో హోన్తి, అహం పన సబ్బకాలం కసిరవుత్తితాయ హీనో ఉద్ధనం ఉపట్ఠపితఉక్ఖలికో దస్సనయుత్తం థేవకమ్పి అపస్సిం యేవాతి దస్సేన్తో ‘‘అప్పభోజనో’’తి ఆహ. నీచకులికా దలిద్దాపి కేచి అనీచకమ్మాజీవా హోన్తి, మయ్హం పన న తథాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘హీనకమ్మం మమం ఆసీ’’తి. కీదిసన్తి చే? అహోసిం పుప్ఫఛడ్డకో, హత్థవికలస్స హత్థవాతి వియ ఉపచారవసేనాయం ఇమస్స సమఞ్ఞా అహోసి యదిదం ‘‘పుప్ఫఛడ్డకో’’తి. మిలాతపుప్ఫసన్థరవణ్ణతాయ వా ఉక్కారభూమియా ఏవం వుత్తో.

జిగుచ్ఛితోతి జాతియా చేవ కమ్మునా చ హీళితో. మనుస్సానన్తి మనుస్సేహి. పరిభూతోతి అవఞ్ఞాతో. వమ్భితోతి ఖుంసితో. నీచం మనం కరిత్వానాతి అఞ్ఞే మనుస్సే సినేరుం వియ ఉక్ఖిపిత్వా తేసం పాదపంసుతోపి అత్తానం నిహీనం కత్వా పవత్తియా నీచం నిహీనం మనం కత్వా. వన్దిస్సం ¶ బహుకం జనన్తి పుథుమహాజనం దిట్ఠదిట్ఠకాలే వన్దిం సిరసి అఞ్జలిం కరోన్తో పణామిం.

అథాతి అధికారన్తరదీపనే నిపాతో. అద్దసాసిన్తి అద్దక్ఖిం. మగధానన్తి మగధా నామ జానపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో రుళ్హియా ‘‘మగధాన’’న్తి వుత్తో, మగధజనపదస్సాతి అత్థో. పురుత్తమన్తి ఉత్తమం నగరం.

బ్యాభఙ్గిన్తి కాజం. పబ్బజ్జం అహమాయాచిన్తి, ‘‘సునీత, పబ్బజితుం సక్ఖిస్ససీ’’తి సత్థారా ఓకాసే కతే అహం పబ్బజ్జం అయాచిం. ఆసూపసమ్పదాతి ‘‘ఏహి, భిక్ఖూ’’తి సత్థు వచనమత్తేన ఆసి ఉపసమ్పదా. యథా మం ఓవదీతి ‘‘ఏవం సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేహీ’’తి యథా మం ఓవది, తథా సత్థునో వచనం అకాసిం పటిపజ్జిం. రత్తియాతిఆది తస్సా పటిపత్తియా రసదస్సనం. తత్థ పుబ్బేనివాసఞాణం ¶ అనాగతంసఞాణఞ్చ బహుకిచ్చన్తి ‘‘పఠమం యామం ¶ మజ్ఝిమం యామ’’న్తి అచ్చన్తసంయోగవసేన ఉపయోగవచనం వుత్తం. న తథా ఆసవక్ఖయఞాణం ఏకాభిసమయవసేన పవత్తనతోతి ‘‘పచ్ఛిమే యామే’’తి భుమ్మవసేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఇన్దోతి సక్కో దేవరాజా. బ్రహ్మాతి మహాబ్రహ్మా. ఇన్దబ్రహ్మగ్గహణేన అఞ్ఞేసం కామదేవానం బ్రహ్మూనఞ్చ ఆగమనం వుత్తమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఉక్కట్ఠనిద్దేసో హేస యథా ‘‘రాజా ఆగతో’’తి. నమస్సింసూతి కాయేన వాచాయ చ నమక్కారం అకంసు.

తత్థ కాయేన కతం నమక్కారం దస్సేన్తో ‘‘పఞ్జలీ’’తి వత్వా వాచాయ కతం దస్సేతుం ‘‘నమో తే’’తిఆది వుత్తం. దేవసఙ్ఘపురక్ఖతన్తి దేవగ్గహణేన ఉపపత్తిదేవభావతో బ్రహ్మానోపి గహితా. సితం పాతుకరిత్వానాతి అత్తనో ఓవాదస్స మహప్ఫలతం దేవబ్రహ్మూనఞ్చ గుణసమ్పత్తిం నిస్సాయ సత్థా సితం పాత్వాకాసి. పాతుకరోన్తో చ న అఞ్ఞే వియ దన్తే విదంసేతి, ముఖాధానం పన థోకం వివరతి, తత్తకేన చ అభిభూతదిబ్బఫలికముత్తరస్మియో అవహసితతారకాససిమరీచియో సుసుక్కదాఠసమ్భవా ఘనరస్మియో నిక్ఖమిత్వా తిక్ఖత్తుం సత్థు ముఖం పదక్ఖిణం కరోన్తి, తం దిస్వా పచ్ఛతో గచ్ఛన్తాపి సత్థా సితం పాత్వాకాసీతి సఞ్జానన్తి.

తపేనాతి ¶ ఇన్ద్రియసంవరేన, ‘‘ధుతధమ్మసమాదానేనా’’తి కేచి. సంయమేనాతి సీలేన. దమేనాతి పఞ్ఞాయ. బ్రహ్మచరియేనాతి అవసిట్ఠసేట్ఠచరియాయ. ఏతేనాతి యథావుత్తేన తపాదినా. బ్రాహ్మణో హోతి బాహితపాపభావతో. ఏతన్తి తపాది యథావుత్తం. బ్రాహ్మణముత్తమన్తి ఉత్తమం బ్రాహ్మణం, బ్రాహ్మణేసు వా ఉత్తమం సబ్బసేట్ఠం, అహూతి వచనసేసో. బ్రాహ్మణన్తి వా బ్రహ్మఞ్ఞమాహ, ఏవం ఉత్తమం బ్రహ్మఞ్ఞం, న జచ్చాదీతి అధిప్పాయో. న హి జాతికులపదేసగోత్తసమ్పత్తిఆదయో అరియభావస్స కారణం, అధిసీలసిక్ఖాదయో ఏవ పన కారణం. తేనాహ –

‘‘యథా సఙ్కారఠానస్మిం, ఉజ్ఝితస్మిం మహాపథే;

పదుమం తత్థ జాయేథ, సుచిగన్ధం మనోరమం.

‘‘ఏవం సఙ్కారభూతేసు, అన్ధభూతే పుథుజ్జనే;

అతిరోచతి పఞ్ఞాయ, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో’’తి. (ధ. ప. ౫౮-౫౯);

ఏవం థేరో తేహి భిక్ఖూహి పుచ్ఛితమత్థం ఇమాహి గాథాహి విస్సజ్జేన్తో సీహనాదం నదీతి.

సునీతత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ద్వాదసకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. తేరసనిపాతో

౧. సోణకోళివిసత్థేరగాథావణ్ణనా

తేరసనిపాతే ¶ ¶ ¶ యాహు రట్ఠేతిఆదికా ఆయస్మతో సోణస్స కోళివిసస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచిని. అయం కిర అనోమదస్సిస్స భగవతో కాలే మహావిభవో సేట్ఠి హుత్వా ఉపాసకేహి సద్ధిం విహారం గన్త్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పసన్నమానసో సత్థు చఙ్కమనట్ఠానే సుధాయ పరికమ్మం కారేత్వా నానావణ్ణేహి పుప్ఫేహి సన్థరిత్వా ఉపరి నానావిరాగవత్థేహి వితానం బన్ధాపేసి, తథా సత్థు భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ దీఘసాలం కారేత్వా నియ్యాదేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే సేట్ఠికులే నిబ్బత్తి, సిరివడ్ఢోతిస్స నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో విహారం గన్త్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం ఆరద్ధవీరియానం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా, సయమ్పి తం ఠానన్తరం పత్థేన్తో సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా పణిధానమకాసి. సత్థాపి తస్స పత్థనాయ సమిజ్ఝనభావం దిస్వా బ్యాకరిత్వా పక్కామి.

సోపి యావజీవం కుసలం కత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో పరినిబ్బుతే కస్సపదసబలే అనుప్పన్నే అమ్హాకం భగవతి బారాణసియం కులగేహే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో గఙ్గాతీరే పణ్ణసాలం కరిత్వా ఏకం పచ్చేకబుద్ధం తేమాసం చతూహి పచ్చయేహి సక్కచ్చం ఉపట్ఠహి. పచ్చేకబుద్ధో వుట్ఠవస్సో పరిపుణ్ణపరిక్ఖారో గన్ధమాదనమేవ గతో. సోపి కులపుత్తో యావజీవం తత్థ పుఞ్ఞాని కత్వా తతో చవిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో అమ్హాకం భగవతో కాలే చమ్పానగరే ఉసభసేట్ఠిస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్స పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ సేట్ఠిస్స మహాభోగక్ఖన్ధో అభివడ్ఢి. తస్స జాతదివసే సకలనగరే మహాసక్కారసమ్పన్నో అహోసి, తస్స పుబ్బే పచ్చేకబుద్ధస్స సతసహస్సగ్ఘనికరత్తకమ్బలపరిచ్చాగేన సువణ్ణవణ్ణో సుఖుమాలతరో చ అత్తభావో అహోసి, తేనస్స సోణోతి నామం అకంసు. మహతా పరివారేన వడ్ఢతి ¶ , తస్స హత్థపాదతలాని బన్ధుజీవకపుప్ఫవణ్ణాని అహేసుం, సతవిహతకప్పాసస్స వియ సమ్ఫస్సో పాదతలేసు మణికుణ్డలావట్టవణ్ణాని లోమాని ¶ జాయింసు. వయప్పత్తస్స తస్స తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికే తయో పాసాదే కారేత్వా నాటకాని ఉపట్ఠాపేసుం. సో తత్థ మహతిం సమ్పత్తిం అనుభవన్తో దేవకుమారో వియ పటివసతి.

అథ ¶ అమ్హాకం సత్థరి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కే రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తే బిమ్బిసారరఞ్ఞా పక్కోసాపితో అసీతియా గామికసహస్సేహి సద్ధిం రాజగహం ఆగతో, సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా సాసనే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, జనసంసగ్గపరిహరణత్థం సీతవనే వసన్తో ‘‘మమ సరీరం సుఖుమాలం, న చ సక్కా సుఖేనేవ సుఖం అధిగన్తుం, కాయం కిలమేత్వా సమణధమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి ఠానచఙ్కమమేవ అధిట్ఠాయ, పధానమనుయుఞ్జన్తో పాదతలేసు ఫోటేసు ఉట్ఠహితేసుపి వేదనం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా దళ్హం వీరియం కరోన్తో అచ్చారద్ధవీరియతాయ విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో, ‘‘ఏవం వాయమన్తోపి అహం మగ్గం వా ఫలం వా నిబ్బత్తేతుం న సక్కోమి, కిం మే పబ్బజ్జాయ, హీనాయావత్తిత్వా భోగే చ భుఞ్జిస్సామి, పుఞ్ఞాని చ కరిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. సత్థా తస్స చిత్తాచారం ఞత్వా తత్థ గన్త్వా వీణూపమోవాదేన ఓవదిత్వా వీరియసమతాయోజనవిధిం దస్సేన్తో కమ్మట్ఠానం సోధేత్వా గిజ్ఝకూటం గతో. సోణత్థేరోపి సత్థు సమ్ముఖా ఓవాదం లభిత్వా వీరియసమతం యోజేత్వా విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౫.౨౫-౫౩) –

‘‘అనోమదస్సిస్స మునినో, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

సుధాయ లేపనం కత్వా, చఙ్కమం కారయిం అహం.

‘‘నానావణ్ణేహి పుప్ఫేహి, చఙ్కమం సన్థరిం అహం;

ఆకాసే వితానం కత్వా, భోజయిం బుద్ధముత్తమం.

‘‘అఞ్జలిం పగ్గహేత్వాన, అభివాదేత్వాన సుబ్బతం;

దీఘసాలం భగవతో, నియ్యాదేసిమహం తదా.

‘‘మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, సత్థా లోకే అనుత్తరో;

పటిగ్గహేసి భగవా, అనుకమ్పాయ చక్ఖుమా.

‘‘పటిగ్గహేత్వాన ¶ సమ్బుద్ధో, దక్ఖిణేయ్యో సదేవకే;

భిక్ఖుసఙ్ఘే నిసీదిత్వా, ఇమా గాథా అభాసథ.

‘‘యో సో హట్ఠేన చిత్తేన, దీఘసాలం అదాసి మే;

తమహం కిత్తయిస్సామి, సుణాథ మమ భాసతో.

‘‘ఇమస్స ¶ మచ్చుకాలమ్హి, పుఞ్ఞకమ్మసమఙ్గినో;

సహస్సయుత్తస్సరథో, ఉపట్ఠిస్సతి తావదే.

‘‘తేన యానేనయం పోసో, దేవలోకం గమిస్సతి;

అనుమోదిస్సరే దేవా, సమ్పత్తే కులసమ్భవే.

‘‘మహారహం బ్యమ్హం సేట్ఠం, రతనమత్తికలేపనం;

కూటాగారవరూపేతం, బ్యమ్హం అజ్ఝావసిస్సతి.

‘‘తింసకప్పసహస్సాని, దేవలోకే రమిస్సతి;

పఞ్చవీసతి కప్పాని, దేవరాజా భవిస్సతి.

‘‘సత్తసత్తతిక్ఖత్తుఞ్చ, చక్కవత్తీ భవిస్సతి;

యసోధరసనామా తే, సబ్బేపి ఏకనామకా.

‘‘ద్వే సమ్పత్తీ అనుభోత్వా, వడ్ఢేత్వా పుఞ్ఞసఞ్చయం;

అట్ఠవీసతికప్పమ్హి, చక్కవత్తీ భవిస్సతి.

‘‘తత్రాపి బ్యమ్హం పవరం, విస్సకమ్మేన మాపితం;

దససద్దావివిత్తం తం, పురమజ్ఝావసిస్సతి.

‘‘అపరిమేయ్యే ఇతో కప్పే, భూమిపాలో మహిద్ధికో;

ఓక్కాకో నామ నామేన, రాజా రట్ఠే భవిస్సతి.

‘‘సోళసిత్థిసహస్సానం, సబ్బాసం పవరా చ సా;

అభిజాతా ఖత్తియానీ, నవ పుత్తే జనేస్సతి.

‘‘నవ పుత్తే జనేత్వాన, ఖత్తియానీ మరిస్సతి;

తరుణీ చ పియా కఞ్ఞా, మహేసిత్తం కరిస్సతి.

‘‘ఓక్కాకం తోసయిత్వాన, వరం కఞ్ఞా లభిస్సతి;

వరం లద్ధాన సా కఞ్ఞా, పుత్తే పబ్బాజయిస్సతి.

‘‘పబ్బాజితా ¶ చ తే సబ్బే, గమిస్సన్తి నగుత్తమం;

జాతిభేదభయా సబ్బే, భగినీహి వసిస్సరే.

‘‘ఏకా చ కఞ్ఞా బ్యాధీహి, భవిస్సతి పరిక్ఖతా;

మా నో జాతి పభిజ్జీతి, నిఖణిస్సన్తి ఖత్తియా.

‘‘ఖత్తియో నీహరిత్వాన, తాయ సద్ధిం వసిస్సతి;

భవిస్సతి తదా భేదో, ఓక్కాకకులసమ్భవో.

‘‘తేసం పజా భవిస్సన్తి, కోళియా నామ జాతియా;

తత్థ మానుసకం భోగం, అనుభోస్సతినప్పకం.

‘‘తమ్హా కాయా చవిత్వాన, దేవలోకం గమిస్సతి;

తత్రాపి పవరం బ్యమ్హం, లభిస్సతి మనోరమం.

‘‘దేవలోకా ¶ చవిత్వాన, సుక్కమూలేన చోదితో;

ఆగన్త్వాన మనుస్సత్తం, సోణో నామ భవిస్సతి.

‘‘ఆరద్ధవీరియో పహితత్తో, పదహం సత్థు సాసనే;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, నిబ్బాయిస్సతినాసవో.

‘‘అనన్తదస్సీ భగవా, గోతమో సక్యపుఙ్గవో;

విసేసఞ్ఞూ మహావీరో, అగ్గట్ఠానే ఠపేస్సతి.

‘‘వుట్ఠమ్హి దేవే చతురఙ్గులమ్హి, తిణే అనిలేరితఅఙ్గణమ్హి;

ఠత్వాన యోగస్స పయుత్తతాదినో, తతోత్తరిం పారమతా న విజ్జతి.

‘‘ఉత్తమే దమథే దన్తో, చిత్తం మే సుపణీహితం;

భారో మే ఓహితో సబ్బో, నిబ్బుతోమ్హి అనాసవో.

‘‘అఙ్గీరసో మహానాగో, అభిజాతోవ కేసరీ;

భిక్ఖుసఙ్ఘే నిసీదిత్వా, ఏతదగ్గే ఠపేసి మం.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా అత్తనో పటిపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా ఉదానవసేన అఞ్ఞాబ్యాకరణవసేన చ –

౬౩౨.

‘‘యాహు రట్ఠే సముక్కట్ఠో, రఞ్ఞో అఙ్గస్స పద్ధగూ;

స్వాజ్జ ధమ్మేసు ఉక్కట్ఠో, సోణో దుక్ఖస్స పారగూ.

౬౩౩.

‘‘పఞ్చ ఛిన్దే పఞ్చ జహే, పఞ్చ చుత్తరి భావయే;

పఞ్చసఙ్గాతిగో భిక్ఖు, ఓఘతిణ్ణోతి వుచ్చతి.

౬౩౪.

‘‘ఉన్నళస్స పమత్తస్స, బాహిరాసస్స భిక్ఖునో;

సీలం సమాధి పఞ్ఞా చ, పారిపూరిం న గచ్ఛతి.

౬౩౫.

‘‘యఞ్హి కిచ్చం అపవిద్ధం, అకిచ్చం పన కరీయతి;

ఉన్నళానం పమత్తానం, తేసం వడ్ఢన్తి ఆసవా.

౬౩౬.

‘‘యేసఞ్చ సుసమారద్ధా, నిచ్చం కాయగతా సతి;

అకిచ్చం తే న సేవన్తి, కిచ్చే సాతచ్చకారినో;

సతానం సమ్పజానానం, అత్థం గచ్ఛన్తి ఆసవా.

౬౩౭.

‘‘ఉజుమగ్గమ్హి ¶ ¶ అక్ఖాతే, గచ్ఛథ మా నివత్తథ;

అత్తనా చోదయత్తానం, నిబ్బానమభిహారయే.

౬౩౮.

‘‘అచ్చారద్ధమ్హి ¶ వీరియమ్హి, సత్థా లోకే అనుత్తరో;

వీణోపమం కరిత్వా మే, ధమ్మం దేసేతి చక్ఖుమా;

తస్సాహం వచనం సుత్వా, విహాసిం సాసనే రతో.

౬౩౯.

‘‘సమథం పటిపాదేసిం, ఉత్తమత్థస్స పత్తియా;

తిస్సో విజ్జా అనుప్పత్తా, కతం బుద్ధస్స సాసనం.

౬౪౦.

‘‘నేక్ఖమ్మే అధిముత్తస్స, పవివేకఞ్చ చేతసో;

అబ్యాబజ్ఝాధిముత్తస్స, ఉపాదానక్ఖయస్స చ.

౬౪౧.

‘‘తణ్హక్ఖయాధిముత్తస్స, అసమ్మోహఞ్చ చేతసో;

దిస్వా ఆయతనుప్పాదం, సమ్మా చిత్తం విముచ్చతి.

౬౪౨.

‘‘తస్స సమ్మా విముత్తస్స, సన్తచిత్తస్స భిక్ఖునో;

కతస్స పతిచయో నత్థి, కరణీయం న విజ్జతి.

౬౪౩.

‘‘సేలో ¶ యథా ఏకఘనో, వాతేన న సమీరతి;

ఏవం రూపా రసా సద్దా, గన్ధా ఫస్సా చ కేవలా.

౬౪౪.

‘‘ఇట్ఠా ధమ్మా అనిట్ఠా చ, నప్పవేధేన్తి తాదినో;

ఠితం చిత్తం విసఞ్ఞుత్తం, వయఞ్చస్సానుపస్సతీ’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ యాహు రట్ఠే సముక్కట్ఠోతి యో అహు అహోసి అఙ్గరట్ఠే అసీతియా గామికసహస్సేహి భోగసమ్పత్తియా ఇస్సరియసమ్పత్తియా చ సమ్మా అతివియ ఉక్కట్ఠో సేట్ఠో. రఞ్ఞో అఙ్గస్స పద్ధగూతి చతూహి సఙ్గహవత్థూహి పరిసాయ రఞ్జనట్ఠేన రఞ్ఞో అఙ్గాధిపతినో బిమ్బిసారస్స పరివారభూతో గహపతివిసేసో తస్స రట్ఠే కుటుమ్బికో అహూతి యోజేతబ్బం. స్వాజ్జ ధమ్మేసు ఉక్కట్ఠోతి సో సోణో అజ్జేతరహి లోకుత్తరధమ్మేసు ఉక్కట్ఠో జాతో, గిహికాలేపి కేహిచి ఉక్కట్ఠోయేవ హుత్వా ఇదాని పబ్బజితకాలేపి ఉక్కట్ఠోయేవ హోతీతి అత్తానమేవ పరం వియ దస్సేతి. దుక్ఖస్స పారగూతి సకలస్స వట్టదుక్ఖస్స పారం పరియన్తం గతో, ఏతేన ధమ్మేసు ఉక్కట్ఠోతి అవిసేసేన వుత్తం ఉక్కట్ఠభావం విసేసేతి అరహత్తాధిగమదీపనతో.

ఇదాని యాయ పటిపత్తియా దుక్ఖపారగూ జాతో, అఞ్ఞాపదేసేన తం దస్సేన్తో ‘‘పఞ్చ ఛిన్దే’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – అపాయకామసుగతిసమ్పాపకాని పఞ్చోరమ్భాగియాని సంయోజనాని పురిసో సత్థేన పాదే బద్ధరజ్జుకం వియ హేట్ఠిమేన మగ్గత్తయేన ఛిన్దేయ్య, రూపారూపభవసమ్పాపకాని పఞ్చ ఉద్ధమ్భాగియాని సంయోజనాని పురిసో గీవాయ బద్ధరజ్జుకం వియ అగ్గమగ్గేన జహేయ్య, ఛిన్దేయ్య, తేసం పన ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనానం పహానాయ పఞ్చ సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని ¶ ఉత్తరి భావయే ¶ భావేయ్య. ఏవంభూతో పన భిక్ఖు రాగసఙ్గో దోసమోహమానదిట్ఠిసఙ్గోతి పఞ్చన్నం సఙ్గానం అతిక్కమనేన పఞ్చసఙ్గాతిగో హుత్వా, కామోఘో, భవోఘో, దిట్ఠోఘో, అవిజ్జోఘోతి చతున్నం ఓఘానం తిణ్ణత్తా ఓఘతిణ్ణోతి వుచ్చతి.

అయఞ్చ ఓఘతరణపటిపత్తిసీలాదీనం పారిపూరియావ హోతి, సీలాదయో చ మానాదిప్పహానేన పారిపూరిం గచ్ఛన్తి, న అఞ్ఞథాతి దస్సేన్తో ‘‘ఉన్నళస్సా’’తి గాథమాహ. తత్థ ఉన్నళస్సాతి ఉగ్గతతుచ్ఛమానస్స. మానో ¶ హి ఉన్నమనాకారవుత్తియా తుచ్ఛభావేన నళో వియాతి ‘‘నళో’’తి వుచ్చతి. పమత్తస్సాతి సతివోస్సగ్గేన పమాదం ఆపన్నస్స. బాహిరాసస్సాతి బాహిరేసు ఆయతనేసు ఆసావతో, కామేసు అవీతరాగస్సాతి అత్థో. సీలం సమాధి పఞ్ఞా చ, పారిపూరిం న గచ్ఛతీతి తస్స సీలాదీనం పటిపక్ఖసేవినో లోకియోపి తావ సీలాదిగుణో పారిపూరిం న గచ్ఛతి, పగేవ లోకుత్తరో.

తత్థ కారణమాహ ‘‘యఞ్హి కిచ్చ’’న్తిఆదినా. భిక్ఖునో హి పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ అపరిమాణసీలక్ఖన్ధగోపనం అరఞ్ఞవాసో ధుతఙ్గపరిహరణం భావనారామతాతి ఏవమాది కిచ్చం నామ. యేహి పన ఇదం యథావుత్తం అత్తనో కిచ్చం, తం అపవిద్ధం అకరణేన ఛడ్డితం. అకిచ్చన్తి పత్తమణ్డనం చీవరకాయబన్ధనఅంసబద్ధఛత్తుపాహనతాలవణ్టధమ్మకరణమణ్డనన్తి ఏవమాది పరిక్ఖారమణ్డనం పచ్చయబాహులియన్తి ఏవమాది భిక్ఖునో అకిచ్చం నామ, తం కయిరతి, తేసం మాననళం ఉక్ఖిపిత్వా చరణేన ఉన్నళానం సతివోస్సగ్గేన పమత్తానం చత్తారోపి ఆసవా వడ్ఢన్తి.

యేసం పన పఞ్ఞాదిగుణో వడ్ఢతి, తే దస్సేతుం ‘‘యేస’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ సుసమారద్ధాతి సుట్ఠు పగ్గహితా. కాయగతా సతీతి, కాయానుపస్సనాభావనా. అకిచ్చం తేతి తే ఏతం పత్తమణ్డనాదిఅకిచ్చం. న సేవన్తీతి న కరోన్తి. కిచ్చేతి, పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ కత్తబ్బే అపరిమాణసీలక్ఖన్ధగోపనాదికే. సాతచ్చకారినోతి సతతకారినో తేసం సతియా అవిప్పవాసేన సతానం సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం, సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం, గోచరసమ్పజఞ్ఞం, అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞన్తి చతూహి సమ్పజఞ్ఞేహి సమ్పజానానం, చత్తారోపి ఆసవా అత్థం గచ్ఛన్తి పరిక్ఖయం అభావం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

ఇదాని అత్తనో సన్తికే ఠితభిక్ఖూనం ఓవాదం దేన్తో ‘‘ఉజుమగ్గమ్హీ’’తి గాథమాహ. తత్థ ఉజుమగ్గమ్హి అక్ఖాతేతి అన్తద్వయపరివజ్జనేన కాయవఙ్కాదిప్పహానేన చ ఉజుకే మజ్ఝిమపటిపదాభూతే అరియమగ్గే సత్థారా భాసితే. గచ్ఛథాతి పటిపజ్జథ. మా నివత్తథాతి అన్తరా ¶ వోసానం మాపజ్జథ. అత్తనా చోదయత్తానన్తి ఇధ ¶ అత్థకామో కులపుత్తో అపాయభయపచ్చవేక్ఖణాదినా ¶ అత్తనావ అత్తానం చోదేన్తో. నిబ్బానమభిహారయేతి, అత్తానం నిబ్బానం అభిహరేయ్య ఉపనేయ్య, యథా నం సచ్ఛికరోతి, తథా పటిపజ్జేయ్యాతి అత్థో.

ఇదాని మయాపి ఏవమేవ పటిపన్నన్తి, అత్తనో పటిపత్తిం దస్సేతుం ‘‘అచ్చారద్ధమ్హీ’’తిఆది వుత్తం. అచ్చారద్ధమ్హి వీరియమ్హీతి విపస్సనం భావేన్తేన మయా సమాధినా వీరియం సమరసం అకత్వా అతివియ వీరియే పగ్గహితే. అచ్చారద్ధవీరియతా చస్స హేట్ఠా వుత్తాయేవ. వీణోపమం కరిత్వా మేతి ఆయస్మతో సోణస్స ‘‘యే ఖో కేచి భగవతో సావకా ఆరద్ధవీరియా విహరన్తి. అహం తేసం అఞ్ఞతరో, అథ చ పన మే నానుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చతి, తస్మాహం విబ్భమిస్సామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే సత్థా ఇద్ధియా తస్స సమ్ముఖే అత్తానం దస్సేత్వా ‘‘కస్మా త్వం, సోణ, ‘విబ్భమిస్సామీ’తి చిత్తం ఉప్పాదేసి, కుసలో త్వం పుబ్బే అగారియభూతో వీణాయ తన్తిస్సరే’’తి పుచ్ఛిత్వా తేన ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, సోణ? యదా తే వీణాయ తన్తియో అచ్చాయతా హోన్తి, అపి ను తే వీణా తస్మిం సమయే సరవతీ వా హోతి కమ్మఞ్ఞా వాతి? నో హేతం, భన్తే! తం కిం మఞ్ఞసి, సోణ, యదా తే వీణాయ తన్తియో అతిసిథిలా హోన్తి, అపి ను తే వీణా తస్మిం సమయే సరవతీ వా హోతి కమ్మఞ్ఞా వాతి? నో హేతం, భన్తే. తం కిం మఞ్ఞసి, సోణ, యదా పన తే వీణాయ తన్తియో నేవ అచ్చాయతా హోన్తి, నాతిసిథిలా సమే గుణే పతిట్ఠితా, అపి ను తే వీణా తస్మిం సమయే సరవతీ వా హోతి కమ్మఞ్ఞా వాతి? ఏవం, భన్తే. ఏవమేవ ఖో, సోణ, అచ్చారద్ధవీరియం ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తతి, అతిలీనవీరియం కోసజ్జాయ సంవత్తతి, తస్మాతిహ త్వం, సోణ, వీరియసమతం అధిట్ఠహ, ఇన్ద్రియానఞ్చ సమతం పటివిజ్ఝా’’తి ఏవం వీణం ఉపమం కత్వా పవత్తితేన వీణోపమోవాదేన మయ్హం ధమ్మం దేసేసి. తస్సాహం వచనం సుత్వాతి తస్స భగవతో వచనం వీణోపమోవాదం సుత్వా అన్తరా ఉప్పన్నం విబ్భమితుకామతం పహాయ సత్థు సాసనే రతో అభిరతో విహరిం.

విహరన్తో చ సమథం పటిపాదేసిం వీరియసమతం యోజేన్తో సద్ధాపఞ్ఞానం వియ సమాధివీరియానం సమరసతం ఉప్పాదేన్తో ఝానాధిట్ఠానం విపస్సనాసమాధిం ¶ సమ్పాదేసిం విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేసిం. తత్థ పయోజనం ఆహ ‘‘ఉత్తమత్థస్స పత్తియా’’తి. ఉత్తమత్థస్స పత్తియాతి అరహత్తాధిగమాయాతి అత్థో.

ఇదాని యథా పటిపన్నస్స సమథవిపస్సనా సమ్పజ్జింసు, తం ¶ అఞ్ఞాపదేసేన దస్సేన్తో ‘‘నేక్ఖమ్మే’’తిఆదిమాహ. తత్థ నేక్ఖమ్మేతి పబ్బజ్జాదికే కామనిస్సరణే. అధిముత్తస్సాతి తత్థ నిన్నపోణపబ్భారభావేన ¶ యుత్తప్పయుత్తస్స, పఠమం తావ పబ్బజ్జాభిముఖో హుత్వా కామే పహాయ పబ్బజిత్వా చ సీలవిసోధనం అరఞ్ఞవాసో ధుతఙ్గపరిహరణం భావనాభియోగోతి ఏవమాదీసు అనవజ్జధమ్మేసు యుత్తప్పయుత్తస్సాతి అత్థో. పవివేకఞ్చ చేతసోతి చేతసో పవివేకఞ్చ అధిముత్తస్స ఏవం నేక్ఖమ్మాధిముత్తస్స సతో చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానానం నిబ్బత్తనేన వివేకే యుత్తస్స పయుత్తస్స. అబ్యాబజ్ఝాధిముత్తస్సాతి అబ్యాబజ్ఝే నిదుక్ఖతాయ అధిముత్తస్స ఝానసమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా సమథసుఖే యుత్తప్పయుత్తస్స. ఉపాదానక్ఖయస్స చాతి చతున్నమ్పి ఉపాదానానం ఖయన్తే అరహత్తే అధిముత్తస్స. భుమ్మత్థే హి ఏతం సామివచనం. తం యథాధిగతం ఝానం పాదకం కత్వా అరహత్తాధిగమాయ విపస్సనం అనుయుఞ్జన్తస్సాతి అత్థో.

తణ్హక్ఖయాధిముత్తస్సాతి తణ్హా ఖీయతి ఏత్థాతి తణ్హక్ఖయో, నిబ్బానం, తస్మిం అధిముత్తస్స ఉపాదిం భయతో, అనుపాదిఞ్చ ఖేమతో దస్సనేన నిరోధే నిన్నపోణపబ్భారస్స. అసమ్మోహఞ్చ చేతసోతి అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞవసేన చిత్తస్స అసమ్మోహపవత్తిం సమ్మోహసముచ్ఛిన్దనేన వా చిత్తస్స అసమ్మోహభూతం అరియమగ్గం అధిముత్తస్స. దిస్వా ఆయతనుప్పాదన్తి చక్ఖాదీనం ఆయతనానం యథాసకపచ్చయేహి ఖణే ఖణే ఉప్పాదం, తప్పటిపక్ఖతో నిరోధఞ్చ విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ దిస్వా దస్సనహేతు సమ్మా చిత్తం విముచ్చతీతి సమ్మా హేతునా ఞాయేన మగ్గపటిపాటియా సబ్బాసవతో చిత్తం విముచ్చతి.

‘‘తస్స సమ్మా విముత్తస్సా’’తిఆదీసు అయం సఙ్ఖేపత్థో – తస్స వుత్తనయేన సమ్మదేవ సబ్బసంకిలేసతో విముత్తస్స, తతో ఏవ అచ్చన్తుపసమేన సన్తచిత్తస్స ఖీణాసవభిక్ఖునో కతస్స కుసలస్స అకుసలస్స వా ఉపచయో నత్థి మగ్గేనేవ సముగ్ఘాతితత్తా, పరిఞ్ఞాదిభేదం కరణీయం ¶ న విజ్జతి కతకిచ్చత్తా. ఏవం భూతస్స యథా ఏకఘనో సేలో పబ్బతో పకతివాతేన న సమీరతి న సంకమ్పతి, ఏవం ఇట్ఠా చ అనిట్ఠా చ రూపాదయో ఆరమ్మణధమ్మా తాదినో తాదిభావప్పత్తస్స ఠితం అనేజం పహీనసబ్బసోకతాయ విసంయుత్తం చిత్తం నప్పవేధన్తి న చాలేన్తి. అస్స చ ఆరమ్మణధమ్మస్స కాలేన కాలం ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా విపస్సన్తో వయం నిరోధం ఖణే ఖణే భిజ్జనసభావం అనుపస్సతీతి అఞ్ఞం బ్యాకాసి.

సోణకోళివిసత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

తేరసనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. చుద్దసకనిపాతో

౧. ఖదిరవనియరేవతత్థేరగాథావణ్ణనా

చుద్దసకనిపాతే ¶ ¶ ¶ యదా అహన్తిఆదికా ఆయస్మతో ఖదిరవనియరేవతత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? కామఞ్చిమస్స థేరస్స గాథా హేట్ఠా ఏకకనిపాతే (థేరగా. అట్ఠ. ౧. ఖదిరవనియత్థేరగాథావణ్ణనా) ఆగతా. తత్థ పనస్స అత్తనో భాగినేయ్యేసు సతిజననమత్తం దస్సితన్తి తస్సా ఏకకనిపాతే సఙ్గహో కతో. ఇమా పన థేరస్స పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ యావ పరినిబ్బానా పటిపత్తిపకాసితా గాథా ఇమస్మిం చుద్దసకనిపాతే సఙ్గహం ఆరోపితా. తత్థ అట్ఠుప్పత్తి హేట్ఠా వుత్తాయేవ. అయం పన విసేసో – థేరో కిర అరహత్తం పత్వా కాలేన కాలం సత్థు ధమ్మసేనాపతిప్పభూతీనం మహాథేరానఞ్చ ఉపట్ఠానం గన్త్వా కతిపాహమేవ తత్థ వసిత్వా ఖదిరవనమేవ పచ్చాగన్త్వా ఫలసమాపత్తిసుఖేన బ్రహ్మవిహారేహి చ వీతినామేతి. ఏవం గచ్ఛన్తే కాలే జిణ్ణో వుడ్ఢో వయో అనుప్పత్తో అహోసి. సో ఏకదివసం బుద్ధుపట్ఠానం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే సావత్థియా అవిదూరే అరఞ్ఞే వసి. తేన చ సమయేన చోరా నగరే కతకమ్మా ఆరక్ఖమనుస్సేహి అనుబన్ధా పలాయన్తా థేరస్స సమీపే గహితభణ్డం ఛడ్డేత్వా పలాయింసు. మనుస్సా అనుధావన్తా థేరస్స సమీపే భణ్డం దిస్వా థేరం బన్ధిత్వా ‘‘చోరో’’తి సఞ్ఞాయ గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం, ‘‘అయం, దేవ, చోరో’’తి. రాజా థేరం ముఞ్చాపేత్వా, ‘‘కిం, భన్తే, తుమ్హేహి ఇదం చోరికకమ్మం కతం వా, నో వా’’తి పుచ్ఛి. థేరో కిఞ్చాపి జాతితో పట్ఠాయ అత్తనా తాదిసం న కతపుబ్బం, తం పబ్బజితతో పట్ఠాయ పన అకతభావస్స, సబ్బసో కిలేసానం సముచ్ఛిన్నత్తా తాదిసస్స కరణే అభబ్బతాయ పకాసనత్థం సమీపే ఠితానం భిక్ఖూనం రఞ్ఞో చ ధమ్మం దేసేన్తో –

౬౪౫.

‘‘యదా అహం పబ్బజితో, అగారస్మానగారియం;

నాభిజానామి సఙ్కప్పం, అనరియం దోససంహితం.

౬౪౬.

‘‘‘ఇమే హఞ్ఞన్తు వజ్ఝన్తు, దుక్ఖం పప్పోన్తు పాణినో’;

సఙ్కప్పం నాభిజానామి, ఇమస్మిం దీఘమన్తరే.

౬౪౭.

‘‘మేత్తఞ్చ ¶ ¶ అభిజానామి, అప్పమాణం సుభావితం;

అనుపుబ్బం పరిచితం, యథా బుద్ధేన దేసితం.

౬౪౮.

‘‘సబ్బమిత్తో సబ్బసఖో, సబ్బభూతానుకమ్పకో;

మేత్తచిత్తఞ్చ భావేమి, అబ్యాపజ్జరతో సదా.

౬౪౯.

‘‘అసంహీరం అసంకుప్పం, చిత్తం ఆమోదయామహం;

బ్రహ్మవిహారం భావేమి, అకాపురిససేవితం.

౬౫౦.

‘‘అవితక్కం సమాపన్నో, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో;

అరియేన తుణ్హీభావేన, ఉపేతో హోతి తావదే.

౬౫౧.

‘‘యథాపి ¶ పబ్బతో సేలో, అచలో సుప్పతిట్ఠితో;

ఏవం మోహక్ఖయా భిక్ఖు, పబ్బతోవ న వేధతి.

౬౫౨.

‘‘అనఙ్గణస్స పోసస్స, నిచ్చం సుచిగవేసినో;

వాలగ్గమత్తం పాపస్స, అబ్భమత్తంవ ఖాయతి.

౬౫౩.

‘‘నగరం యథా పచ్చన్తం, గుత్తం సన్తరబాహిరం;

ఏవం గోపేథ అత్తానం, ఖణో వో మా ఉపచ్చగా.

౬౫౪.

‘‘నాభినన్దామి మరణం, నాభినన్దామి జీవితం;

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, నిబ్బిసం భతకో యథా.

౬౫౫.

‘‘నాభినన్దామి మరణం, నాభినన్దామి జీవితం;

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, సమ్పజానో పతిస్సతో.

౬౫౬.

‘‘పరిచిణ్ణో మయా సత్థా, కతం బుద్ధస్స సాసనం;

ఓహితో గరుకో భారో, భవనేత్తి సమూహతా.

౬౫౭.

‘‘యస్స చత్థాయ పబ్బజితో, అగారస్మానగారియం;

సో మే అత్థో అనుప్పత్తో, సబ్బసంయోజనక్ఖయో.

౬౫౮.

‘‘సమ్పాదేథప్పమాదేన, ఏసా మే అనుసాసనీ;

హన్దాహం పరినిబ్బిస్సం విప్పముత్తోమ్హి సబ్బధీ’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థాయం ¶ అపుబ్బపదవణ్ణనా ఇమస్మిం దీఘమన్తరేతి, యదా అహం పబ్బజితోమ్హి, తతో పట్ఠాయ అయఞ్చ మే చరిమకాలో, ఏతస్మిం దీఘమన్తరే కాలే ‘‘ఇదం మయ్హం హోతూ’’తి అభిజ్ఝావసేన వా, ‘‘ఇమే సత్తా హఞ్ఞన్తూ’’తిఆదినా బ్యాపాదవసేన వా అనరియం దోససంహితం సఙ్కప్పం నాభిజానామీతి యోజనా.

మేత్తఞ్చ ¶ అభిజానామీతి, మిజ్జతి సినియ్హతి ఏతాయాతి మేత్తా, అబ్యాపాదో. మేత్తా ఏతిస్సా అత్థీతి మేత్తా, మేత్తాభావనా మేత్తాబ్రహ్మవిహారో, తం మేత్తం. చ-సద్దేన కరుణం ముదితం ఉపేక్ఖఞ్చాతి ఇతరబ్రహ్మవిహారే సఙ్గణ్హాతి. అభిజానామీతి, అభిముఖతో జానామి. అధిగతఞ్హి ఝానం పచ్చవేక్ఖతో పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స అభిముఖం హోతి. కీదిసన్తి ఆహ ‘‘అప్పమాణ’’న్తిఆది. తఞ్హి యథా బుద్ధేన భగవతా దేసితం, తథా అనోదిస్సకఫరణవసేన అపరిమాణసత్తారమ్మణతాయ అప్పమాణం. పగుణబలవభావాపాదనేన సుట్ఠు భావితత్తా సుభావితం. పఠమం మేత్తా, తతో కరుణా, తతో ముదితా, పచ్ఛా ఉపేక్ఖాతి ఏవం అనుపుబ్బం అనుక్కమేన పరిచితం ఆసేవితం, బహులీకతం అభిజానామీతి యోజనా.

సబ్బేసం సత్తానం మిత్తో, సబ్బే వా తే మయ్హం మిత్తాతి సబ్బమిత్తో. మేత్తఞ్హి ¶ భావేన్తో సత్తానం పియో హోతి. సబ్బసఖోతి, ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సబ్బభూతానుకమ్పకోతి, సబ్బసత్తానం అనుగ్గణ్హనకో. మేత్తచిత్తఞ్చ భావేమీతి, మేత్తాయ సహితం సమ్పయుత్తం చిత్తం విసేసతో భావేమి, వడ్ఢేమి, పకాసేమి వా అకథేన్తేపి భావనాయ ఉక్కంసగతభావతో. ‘‘మేత్తం చిత్తఞ్చ భావేమీ’’తి వా పాఠో. తస్సత్థో హేట్ఠా వుత్తనయోవ. అబ్యాపజ్జరతోతి, అబ్యాపజ్జే సత్తానం హితూపసంహారే అభిరతో. సదాతి, సబ్బకాలం, తేన తత్థ సాతచ్చకిరియం దస్సేతి.

అసంహీరన్తి న సంహీరం, ఆసన్నపచ్చత్థికేన రాగేన అనాకడ్ఢనియం. అసంకుప్పన్తి న కుప్పం, దూరపచ్చత్థికేన బ్యాపాదేన అకోపియం, ఏవంభూతం కత్వా మమ మేత్తచిత్తం ఆమోదయామి అభిప్పమోదయామి బ్రహ్మవిహారం భావేమి. అకాపురిససేవితన్తి, కాపురిసేహి నీచజనేహి అసేవితం, అకాపురిసేహి వా అరియేహి బుద్ధాదీహి సేవితం బ్రహ్మం సేట్ఠం నిద్దోసం మేత్తాదివిహారం భావేమి వడ్ఢేమీతి అత్థో.

ఏవం ¶ అత్తుద్దేసవసేన పఞ్చహి గాథాహి అత్తనో పటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తం అఞ్ఞాపదేసేన దస్సేన్తో ‘‘అవితక్క’’న్తిఆదినా చతస్సో గాథా అభాసి. తత్థ అవితక్కం సమాపన్నోతి, వితక్కవిరహితం దుతియాదిఝానం సమాపన్నో, ఏతేన థేరో బ్రహ్మవిహారభావనాయ అఞ్ఞాపదేసేన అత్తనా దుతియాదిఝానాధిగమమాహ. యస్మా పనాయం థేరో తమేవ ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా ఏకాసనేనేవ అరహత్తం గణ్హి, తస్మా తమత్థం అఞ్ఞాపదేసేనేవ దస్సేన్తో ‘‘అవితక్కం సమాపన్నో’’తి వత్వా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో. అరియేన తుణ్హీభావేన, ఉపేతో హోతి తావదే’’తి ఆహ. తత్థ వచీసఙ్ఖారాభావతో అవితక్కావిచారా సమాపత్తి ‘‘అరియో తుణ్హీభావో’’తి వదన్తి. ‘‘సన్నిపతితానం వో, భిక్ఖవే, ద్వయం కరణీయం ధమ్మీ వా కథా అరియో ¶ వా తుణ్హీభావో’’తి (మ. ని. ౧.౨౭౩) పన వచనతో యా కాచి సమాపత్తి అరియో తుణ్హీభావో నామ. ఇధ పన చతుత్థజ్ఝానికా అగ్గఫలసమాపత్తి అధిప్పేతా.

ఇదాని తస్సాధిగతత్తా లోకధమ్మేహి అకమ్పనీయతం ఉపమాయ పకాసేన్తో ‘‘యథాపి పబ్బతో’’తి గాథమాహ. తత్థ యథాపి పబ్బతో సేలోతి, యథా సిలామయో ఏకఘనసేలో పబ్బతో, న పంసుపబ్బతో న మిస్సకపబ్బతోతి అత్థో. అచలో సుప్పతిట్ఠితోతి, సుట్ఠు పతిట్ఠితమూలో పకతివాతేహి అచలో అకమ్పనీయో హోతి, తస్మా అరహత్తం నిబ్బానఞ్చ ఏవం మోహక్ఖయా భిక్ఖు, పబ్బతోవ న వేధతీతి మోహస్స అనవసేసప్పహానా, మోహమూలకత్తా చ సబ్బాకుసలానం పహీనసబ్బాకుసలో భిక్ఖు యథా సో పబ్బతో పకతివాతేహి, ఏవం లోకధమ్మేహి న వేధతి న కమ్పతి, మోహక్ఖయోతి వా యస్మా అరహత్తం నిబ్బానఞ్చ వుచ్చతి ¶ , తస్మా మోహక్ఖయాతి మోహక్ఖయస్స హేతు నిబ్బానస్స అరహత్తస్స చ అధిగతత్తా చతూసు అరియసచ్చేసు సుప్పతిట్ఠితో అసమాపన్నకాలేపి పబ్బతో వియ న వేధతి, పగేవ సమాపన్నకాలేతి అధిప్పాయో.

ఇదాని పాపం నామేతం అసుచిసీలో ఏవ సమాచరతి, న చ సుచిసీలో, సుచిసీలస్స పన తం అణుమత్తమ్పి భారియం హుత్వా ఉపట్ఠాతీతి దస్సేన్తో ‘‘అనఙ్గణస్సా’’తిఆదిగాథమాహ ¶ . తస్సత్థో – రాగాదిఅఙ్గణాభావతో అనఙ్గణస్స సబ్బకాలం సుచిఅనవజ్జధమ్మే ఏవ గవేసన్తస్స సప్పురిసస్స వాలగ్గమత్తం కేసగ్గమత్తం పాపస్స లేసమత్తమ్పి సకలం లోకధాతుం ఫరిత్వా ఠితం అబ్భమత్తం హుత్వా ఉపట్ఠాతి, తస్మా న ఏవరూపే కమ్మే మాదిసా ఆసఙ్కితబ్బాతి అధిప్పాయో.

యస్మా నిక్కిలేసేసుపి అన్ధబాలా ఏవరూపే అపవాదే సముట్ఠాపేన్తి, తస్మా అత్థకామేహి సక్కచ్చం అత్తా రక్ఖితబ్బోతి ఓవాదం దేన్తో ‘‘నగరం యథా’’తిఆదిగాథమాహ. తస్సత్థో – యథా పన పచ్చన్తనగరవాసీహి మనుస్సేహి పచ్చన్తం నగరం ద్వారపాకారాదీని థిరాని కరోన్తేహి సఅన్తరం, ఉద్దాపపరిఖాదీని థిరాని కరోన్తేహి సబాహిరన్తి సన్తరబాహిరం గుత్తం కరీయతి, ఏవం తుమ్హేహిపి సతిం ఉపట్ఠపేత్వా అజ్ఝత్తికాని ఛ ద్వారాని పిదహిత్వా ద్వారరక్ఖితం సతిం అవిస్సజ్జేత్వా యథా గయ్హమానాని బాహిరాని ఛ ఆయతనాని అజ్ఝత్తికాని ఉపఘాతాయ సంవత్తన్తి, తథా అగ్గహణేన తానిపి థిరాని కత్వా తేసం అప్పవేసాయ ద్వారరక్ఖితం సతిం అప్పహాయ విచరన్తా అత్తానం గోపేథ. కస్మా? ఖణో వో మా ఉపచ్చగా. యో హి ఏవం అత్తానం న గోపేతి, తం పుగ్గలం బుద్ధుప్పాదక్ఖణో, మనుస్సత్తభావక్ఖణో, మజ్ఝిమదేసే ఉప్పత్తిక్ఖణో, సమ్మాదిట్ఠియా పటిలద్ధక్ఖణో, ఛన్నం ఆయతనానం అవేకల్లక్ఖణోతి సబ్బోపి అయం ఖణో అతిక్కమతి, సో ఖణో తుమ్హే మా అతిక్కమతూతి.

ఏవం ¶ థేరో ఇమాయ గాథాయ సరాజికం పరిసం భిక్ఖూ చ ఓవదిత్వా పున మరణే జీవితే చ అత్తనో సమచిత్తతం కతకిచ్చతఞ్చ పకాసేన్తో ‘‘నాభినన్దామి మరణ’’న్తిఆదిమాహ. తం హేట్ఠా వుత్తత్థమేవ (థేరగా. అట్ఠ. ౨.౬౦౭).

ఏవం పన వత్వా అత్తనో పరినిబ్బానకాలం ఉపట్ఠితం దిస్వా సఙ్ఖేపేనేవ నేసం ఓవాదం దత్వా పరినిబ్బానం పవేదేన్తో ఓసానగాథమాహ. తత్థ సమ్పాదేథప్పమాదేనాతి సమ్పాదేతబ్బం దానసీలాదిం అప్పమాదేన సమ్పాదేథ, దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపభేదే గహట్ఠవత్తే సీలానురక్ఖణే సమథఅనుయోగే విపస్సనాభావనాయ చ ¶ అప్పమత్తా హోథ. ఏసా మే అనుసాసనీతి దానసీలాదీసు న పమజ్జథాతి ఏసా మమ అనుసిట్ఠి ఓవాదో.

ఏవం ¶ సిఖాపత్తం పరహితపటిపత్తిం దీపేత్వా అత్తహితపటిపత్తియాపి మత్థకం గణ్హన్తో ‘‘హన్దాహం పరినిబ్బిస్సం, విప్పముత్తోమ్హి సబ్బధీ’’తి ఆహ. తత్థ విప్పముత్తోమ్హి సబ్బధీతి సబ్బసో కిలేసేహి భవేహి చ విప్పముత్తో అమ్హి, తస్మా ఏకంసేన పరినిబ్బాయిస్సామీతి.

ఏవం పన వత్వా ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసిన్నో తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా పజ్జలన్తో అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి.

ఖదిరవనియరేవతత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. గోదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

యథాపి భద్దోతిఆదికా ఆయస్మతో గోదత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం సత్థవాహకులే నిబ్బత్తో. గోదత్తోతి నామేన వయప్పత్తో పితరి కాలఙ్కతే కుటుమ్బం సణ్ఠపేన్తో పఞ్చహి సకటసతేహి భణ్డం ఆదాయ అపరాపరం సఞ్చరిత్వా వాణిజ్జేన జీవికం కప్పేతి యథావిభవం పుఞ్ఞానిపి కరోతి. సో ఏకదివసం అన్తరామగ్గే ధురే యుత్తగోణే వహితుం అసక్కోన్తే పతితే మనుస్సేసు తం వుట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తేసు సయమేవ గన్త్వా తం నఙ్గుట్ఠే గాళ్హం విజ్ఝి. గోణో ‘‘అయం అసప్పురిసో మమ బలాబలం అజానన్తో గాళ్హం విజ్ఝతీ’’తి కుద్ధో మనుస్సవాచాయ, ‘‘భో గోదత్త, అహం ఏత్తకం కాలం అత్తనో బలం అనిగుహన్తో తుయ్హం ¶ భారం వహిం, అజ్జ పన అసమత్థభావేన పతితం మం అతివియ బాధసి, హోతు, ఇతో చవిత్వా నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే తం బాధేతుం సమత్థో పటిసత్తు భవేయ్య’’న్తి పత్థనానురూపేన అక్కోసి. తం సుత్వా గోదత్తో ‘‘ఏవం నామ సత్తే బాధేత్వా కిం ఇమాయ జీవికాయా’’తి సంవేగజాతో సబ్బం విభవం పహాయ అఞ్ఞతరస్స మహాథేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్వా సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేన్తో ఏకదివసం అత్తనో సన్తికం ఉపగతానం గహట్ఠపబ్బజితానం అరియగణానం లోకధమ్మే ఆరబ్భ ధమ్మం కథేన్తో –

౬౫౯.

‘‘యథాపి ¶ భద్దో ఆజఞ్ఞో, ధురే యుత్తో ధురస్సహో;

మథితో అతిభారేన, సంయుగం నాతివత్తతి.

౬౬౦.

‘‘ఏవం పఞ్ఞాయ యే తిత్తా, సముద్దో వారినా యథా;

న పరే అతిమఞ్ఞన్తి, అరియధమ్మోవ పాణినం.

౬౬౧.

‘‘కాలే ¶ కాలవసం పత్తా, భవాభవవసం గతా;

నరా దుక్ఖం నిగచ్ఛన్తి, తేధ సోచన్తి మాణవా.

౬౬౨.

‘‘ఉన్నతా సుఖధమ్మేన, దుక్ఖధమ్మేన చోనతా;

ద్వయేన బాలా హఞ్ఞన్తి, యథాభూతం అదస్సినో.

౬౬౩.

‘‘యే చ దుక్ఖే సుఖస్మిఞ్చ, మజ్ఝే సిబ్బినిమచ్చగూ;

ఠితా తే ఇన్దఖీలోవ, న తే ఉన్నతఓనతా.

౬౬౪.

‘‘న హేవ లాభే నాలాభే, న యసే న చ కిత్తియా;

న నిన్దాయం పసంసాయ, న తే దుక్ఖే సుఖమ్హి చ.

౬౬౫.

‘‘సబ్బత్థ తే న లిమ్పన్తి, ఉదబిన్దువ పోక్ఖరే;

సబ్బత్థ సుఖితా ధీరా, సబ్బత్థ అపరాజితా.

౬౬౬.

‘‘ధమ్మేన చ అలాభో యో, యో చ లాభో అధమ్మికో;

అలాభో ధమ్మికో సేయ్యో, యఞ్చే లాభో అధమ్మికో.

౬౬౭.

‘‘యసో చ అప్పబుద్ధీనం, విఞ్ఞూనం అయసో చ యో;

అయసోవ సేయ్యో విఞ్ఞూనం, న యసో అప్పబుద్ధినం.

౬౬౮.

‘‘దుమ్మేధేహి పసంసా చ, విఞ్ఞూహి గరహా చ యా;

గరహావ సేయ్యో విఞ్ఞూహి, యఞ్చే బాలప్పసంసనా.

౬౬౯.

‘‘సుఖఞ్చ కామమయికం, దుక్ఖఞ్చ పవివేకియం;

పవివేకదుక్ఖం సేయ్యో, యఞ్చే కామమయం సుఖం.

౬౭౦.

‘‘జీవితఞ్చ ¶ అధమ్మేన, ధమ్మేన మరణఞ్చ యం;

మరణం ధమ్మికం సేయ్యో, యఞ్చే జీవే అధమ్మికం.

౬౭౧.

‘‘కామకోపప్పహీనా ¶ యే, సన్తచిత్తా భవాభవే;

చరన్తి లోకే అసితా, నత్థి తేసం పియాపియం.

౬౭౨.

‘‘భావయిత్వాన బోజ్ఝఙ్గే, ఇన్ద్రియాని బలాని చ;

పప్పుయ్య పరమం సన్తిం, పరినిబ్బన్తినాసవా’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ ఆజఞ్ఞోతి, ఉసభాజానీయో. ధురే యుత్తోతి, సకటధురే యోజితో. ధురస్సహోతి, ధురవాహో. గాథాసుఖత్థఞ్చేత్థ ద్విసకారతో నిద్దేసో కతో, సకటభారం వహితుం సమత్థోతి అత్థో. మథితో అతిభారేనాతి, అతిభారేన గరుభారేన పీళితో. ‘‘మద్దితో’’తిపి పాళి, సో ఏవత్థో. సంయుగన్తి, అత్తనో ఖన్ధే ఠపితం యుగం నాతివత్తతి న అతిక్కామేతి, సమ్మా యో ఉద్ధరిత్వా ధురం ఛడ్డేత్వా న తిట్ఠతి. ఏవన్తి యథా సో ధోరయ్హో అత్తనో భద్రాజానీయతాయ అత్తనో ధీరవీరతాయ అత్తనో భారం నాతివత్తతి న పరిచ్చజతి, ఏవం యే వారినా వియ మహాసముద్దో లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ తిత్తా ధాతా పరిపుణ్ణా, తే పరే నిహీనపఞ్ఞే న అతిమఞ్ఞన్తి, న పరిభవన్తి. తత్థ ¶ కారణమాహ ‘‘అరియధమ్మోవ పాణిన’’న్తి, పాణినం సత్తేసు అయం అరియానం ధమ్మో యదిదం తేసం పఞ్ఞాయ పారిపూరిం గతత్తా లాభాదినా అత్తానుక్కంసనం వియ అలాభాదినా పరేసం అవమ్భనం.

ఏవం పఞ్ఞాపారిపూరియా అరియానం సుఖవిహారం దస్సేత్వా తదభావతో అనరియానం దుక్ఖవిహారం దస్సేతుం ‘‘కాలే’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కాలేతి లాభాలాభాదినా సమఙ్గీభూతకాలే. కాలవసం పత్తాతి లాభాదికాలస్స చ వసం ఉపగతా, లాభాదినా సోమనస్సితా అలాభాదినా చ దోమనస్సితాతి అత్థో. భవాభవవసం గతాతి భవస్స అభవస్స చ వసం ఉపగతా వుద్ధిహానియో అనువత్తన్తా తే. నరా దుక్ఖం నిగచ్ఛన్తి, తేధ సోచన్తి మాణవాతి తే నరా ‘‘మాణవా’’తి లద్ధనామా సత్తా లాభాలాభాదివసేన వుద్ధిహానివసేన అనురోధపటివిరోధం ఆపన్నా ఇధలోకే సోచన్తి, పరలోకే చ నిరయాదిదుక్ఖం గచ్ఛన్తి పాపుణన్తీతి అత్థో.

‘‘ఉన్నతా’’తిఆదినాపి ¶ లోకధమ్మవసేన సత్తానం అనత్థప్పత్తిమేవ దస్సేతి. తత్థ ఉన్నతా సుఖధమ్మేనాతి సుఖహేతునా సుఖపచ్చయేన భోగసమ్పత్తిఆదినా ఉన్నతిం గతా, భోగమదాదినా మత్తాతి అత్థో. దుక్ఖధమ్మేన చోనతాతి దుక్ఖహేతునా దుక్ఖపచ్చయేన భోగవిపత్తిఆదినా నిహీనతం గతా దాలిద్దియాదినా కాపఞ్ఞతం పత్తా. ద్వయేనాతి యథావుత్తేన ఉన్నతిఓనతిద్వయేన లాభాలాభాదిద్వయేన ¶ వా బాలపుథుజ్జనా హఞ్ఞన్తి, అనురోధపటివిరోధవసేన విబాధీయన్తి పీళియన్తి. కస్మా? యథాభూతం అదస్సినో యస్మా తే ధమ్మసభావం యాథావతో నబ్భఞ్ఞంసు, పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధా పహీనకిలేసా చ న హోన్తి, తస్మాతి అత్థో. ‘‘యథాభూతం అదస్సనా’’తిపి పఠన్తి, అదస్సనహేతూతి అత్థో. యే చ దుక్ఖే సుఖస్మిఞ్చ, మజ్ఝే సిబ్బినిమచ్చగూతి యే పన అరియా దుక్ఖవేదనాయ సుఖవేదనాయ మజ్ఝత్తతావేదనాయ చ తప్పటిబద్ధం ఛన్దరాగభూతం సిబ్బినిం తణ్హం అగ్గమగ్గాధిగమేన అచ్చగూ అతిక్కమింసు, తే ఇన్దఖీలో వియ వాతేహి లోకధమ్మేహి అసమ్పకమ్పియా ఠితా, న తే ఉన్నతఓనతా, కదాచిపి ఉన్నతా వా ఓనతా వా న హోన్తి సబ్బసో అనునయపటిఘాభావతో.

ఏవం వేదనాధిట్ఠానం అరహతో అనుపలేపం దస్సేత్వా ఇదాని లోకధమ్మే విభజిత్వా సబ్బత్థకమేవస్స అనుపలేపం దస్సేన్తో ‘‘న హేవా’’తిఆదిమాహ. తత్థ లాభేతి చీవరాదీనం పచ్చయానం పటిలాభే. అలాభేతి తేసంయేవ అప్పటిలాభే అపగమే. న యసేతి పరివారహానియం అకిత్తియఞ్చ. కిత్తియాతి పరమ్ముఖా కిత్తనే పత్థటయసతాయం. నిన్దాయన్తి సమ్ముఖా గరహాయం. పసంసాయన్తి, పచ్చక్ఖతో గుణాభిత్థవనే. దుక్ఖేతి దుక్ఖే ఉప్పన్నే. సుఖేతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో.

సబ్బత్థాతి ¶ సబ్బస్మిం యథావుత్తే అట్ఠవిధేపి లోకధమ్మే, సబ్బత్థ వా రూపాదికే విసయే తే ఖీణాసవా న లిమ్పన్తి సబ్బసో పహీనకిలేసత్తా. యథా కిం? ఉదబిన్దువ పోక్ఖరే యథా కమలదలే జలబిన్దు అల్లీయిత్వా ఠితమ్పి తేన న లిమ్పతి, జలబిన్దునా చ కమలదలం, అఞ్ఞదత్థు విసంసట్ఠమేవ, ఏవమేతేపి ఉపట్ఠితే లాభాదికే, ఆపాథగతే రూపాదిఆరమ్మణే చ విసంసట్ఠా ఏవం. తతో ఏవ ధీరా పణ్డితా సబ్బత్థ లాభాదీసు ఞాణముఖేన పియనిమిత్తానం సోకాదీనఞ్చ అభావతో సుఖితా ¶ లాభాదీహి చ అనభిభవనీయతో సబ్బత్థ అపరాజితావ హోన్తి.

ఇదాని లాభాలాభాదీసు సేయ్యం నిద్ధారేత్వా దస్సేన్తో ‘‘ధమ్మేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ధమ్మేన చ అలాభో యోతి యో ధమ్మం రక్ఖన్తస్స తంనిమిత్తం అలాభో లాభాభావో, లాభహాని. యో చ లాభో అధమ్మికో అధమ్మేన అఞ్ఞాయేన బుద్ధపటికుట్ఠేన విధినా ఉప్పన్నో, తేసు ద్వీసు అలాభో ధమ్మికో ధమ్మావహో సేయ్యో, యాదిసం లాభం పరివజ్జన్తస్స అకుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తి, కుసలా ధమ్మా అభివడ్ఢన్తి, తాదిసో అలాభో పాసంసతరో అత్థావహో. యఞ్చే లాభో అధమ్మికోతి యో లాభో అధమ్మేన ఉప్పన్నో, సో న సేయ్యోతి అధిప్పాయో.

యసో ¶ చ అప్పబుద్ధీనం, విఞ్ఞూనం అయసో చ యోతి యో అప్పబుద్ధీనం దుప్పఞ్ఞానం వసేన పుగ్గలస్స యసో లబ్భతి, యో చ విఞ్ఞూనం పణ్డితానం వసేన అయసో యసహాని. ఇమేసు ద్వీసు అయసోవ సేయ్యో విఞ్ఞూనం. తే హిస్స యథా అకుసలా ధమ్మా పరిహాయన్తి, కుసలా ధమ్మా అభివడ్ఢన్తి, ఏవం యసహానిం ఇచ్ఛేయ్యుం, తథా చ భబ్బజాతికో తం అగుణం పహాయ గుణే పతిట్ఠేయ్య. న యసో అప్పబుద్ధీనన్తి దుప్పఞ్ఞానం వసేన యసో సేయ్యో హోతి, తే హి అభూతగుణాభిబ్యాహారవసేనాపి నం ఉప్పాదేయ్యుం, సో చస్స ఇధ చేవ విఞ్ఞూగరహాదినా సమ్పరాయే చ దుగ్గతియం దుక్ఖపరిక్కిలేసాదినా అనత్థావహో. తేనాహ భగవా – ‘‘లాభో సిలోకో సక్కారో, మిచ్ఛాలద్ధో చ యో యసో’’తి (సు. ని. ౪౪౦) ‘‘సక్కారో కాపురిసం హన్తీ’’తి (చూళవ. ౩౩౫; అ. ని. ౪.౬౮) చ.

దుమ్మేధేహీతి, నిప్పఞ్ఞేహి. యఞ్చే బాలప్పసంసనాతి బాలేహి అవిద్దసూహి యా నామ పసంసనా.

కామమయికన్తి వత్థుకామమయం, కామగుణే పటిచ్చ ఉప్పన్నం. దుక్ఖఞ్చ పవివేకియన్తి పవివేకతో నిబ్బత్తం కాయకిలమథవసేన పవత్తం విసమాసనుపతాపాదిహేతుకం కాయికం దుక్ఖం, తం పన నిరామిసవివట్టూపనిస్సయతాయ విఞ్ఞూనం పాసంసా. తేన వుత్తం ‘‘పవివేకదుక్ఖం సేయ్యో’’తి.

జీవితఞ్చ ¶ ¶ అధమ్మేనాతి అధమ్మేన జీవికకప్పనం జీవితహేతు అధమ్మచరణం. ధమ్మేన మరణం నామ ‘‘ఇమం నామ పాపం అకరోన్తం తం మారేస్సామీ’’తి కేనచి వుత్తే మారేన్తేపి తస్మిం పాపం అకత్వా ధమ్మం అవికోపేన్తస్స ధమ్మహేతుమరణం ధమ్మికం సేయ్యోతి తాదిసం మరణం ధమ్మతో అనపేతత్తా ధమ్మికం సగ్గసమ్పాపనతో నిబ్బానుపనిస్సయతో చ విఞ్ఞూనం పాసంసతరం. తథా హి వుత్తం –

‘‘చజే ధనం అఙ్గవరస్స హేతు, అఙ్గం చజే జీవితం రక్ఖమానో;

అఙ్గం ధనం జీవితఞ్చాపి సబ్బం, చజే నరో ధమ్మమనుస్సరన్తో’’తి. (జా. ౨.౨౧.౪౭౦);

యఞ్చే జీవే అధమ్మికన్తి పురిసో యం ధమ్మతో అపేతం జీవికం జీవేయ్య, తం న సేవేయ్య విఞ్ఞూహి గరహితత్తా అపాయసమ్పాపనతో చాతి అధిప్పాయో.

ఇదాని ¶ యథావుత్తం ఖీణాసవానం అనుపలేపం కారణతో దస్సేన్తో ‘‘కామకోపపహీనా’’తిఆదిగాథమాహ.

తత్థ కామకోపపహీనాతి అరియమగ్గేన సబ్బసోవ పహీనా అనురోధపటివిరోధా. సన్తచిత్తా భవాభవేతి ఖుద్దకే చేవ మహన్తే చ భవే అనవసేసపహీనకిలేసపరిళాహతాయ వూపసన్తచిత్తా. లోకేతి ఖన్ధాదిలోకే. అసితాతి తణ్హాదిట్ఠినిస్సయవసేన అనిస్సితా. నత్థి తేసం పియాపియన్తి తేసం ఖీణాసవానం కత్థచి లాభాదికే రూపాదివిసయే చ పియం వా అపియం వా నత్థి, తంనిమిత్తానం కిలేసానం సబ్బసో సముచ్ఛిన్నత్తా.

ఇదాని యాయ భావనాయ తే ఏవరూపా జాతా, తం దస్సేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా దేసనాయ కూటం గణ్హన్తో ‘‘భావయిత్వానా’’తి ఓసానగాథమాహ. తత్థ పప్పుయ్యాతి, పాపుణిత్వా. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ. ఇమా ఏవ చ గాథా థేరస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణాపి అహేసుం.

గోదత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

చుద్దసకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫. సోళసకనిపాతో

౧. అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరగాథావణ్ణనా

సోళసకనిపాతే ¶ ¶ ¶ ఏస భియ్యోతిఆదికా ఆయస్మతో అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే హంసవతీనగరే గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్వా ఏకదివసం సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుణన్తో సత్థారం ఏకం భిక్ఖుం అత్తనో సాసనే పఠమం పటివిద్ధధమ్మరత్తఞ్ఞూనం అగ్గట్ఠానే ఠపేన్తం దిస్వా సయమ్పి తం ఠానన్తరం పత్థేన్తో సతసహస్సభిక్ఖుపరివారస్స సత్థునో సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా పణిధానం అకాసి. సత్థాపిస్స అనన్తరాయతం దిస్వా భావినిం సమ్పత్తిం బ్యాకాసి. సో యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా సత్థరి పరినిబ్బుతే చేతియే పతిట్ఠాపియమానే అన్తోచేతియే రతనఘరం కారేసి, చేతియం పరివారేత్వా సహస్సరతనగ్ఘియాని చ కారేసి.

సో ఏవం పుఞ్ఞాని కత్వా, తతో చవిత్వా, దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో విపస్సిస్స భగవతో కాలే మహాకాలో నామ కుటుమ్బికో హుత్వా అట్ఠకరీసమత్తే ఖేత్తే సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా, గహితసాలితణ్డులేహి అసమ్భిన్నఖీరపాయాసం సమ్పాదేత్వా, తత్థ మధుసప్పిసక్కరాదయో పక్ఖిపిత్వా, బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స అదాసి. సాలిగబ్భం ఫాలేత్వా గహితగహితట్ఠానం పున పూరతి, పుథుకకాలే పుథుకగ్గం నామ అదాసి. లాయనే లాయనగ్గం, వేణికరణే వేణగ్గం, కలాపాదికరణే కలాపగ్గం, ఖలగ్గం, భణ్డగ్గం, మినగ్గం, కోట్ఠగ్గన్తి; ఏవం ఏకసస్సే నవ వారే అగ్గదానం నామ అదాసి. తమ్పి సస్సం అతిరేకతరం సమ్పన్నం అహోసి.

ఏవం యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా, తతో చుతో దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తో, అమ్హాకం భగవతో ఉప్పత్తితో పురేతరమేవ ¶ కపిలవత్థునగరస్స అవిదూరే దోణవత్థునామకే బ్రాహ్మణగామే బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి. తస్స కోణ్డఞ్ఞోతి గోత్తతో ఆగతం నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా లక్ఖణమన్తేసు చ పారం అగమాసి. తేన సమయేన అమ్హాకం బోధిసత్తో ¶ తుసితపురతో చవిత్వా కపిలవత్థుపురే సుద్ధోదనమహారాజస్స ¶ గేహే నిబ్బత్తి. తస్స నామగ్గహణదివసే అట్ఠుత్తరసతేసు బ్రాహ్మణేసు ఉపనీతేసు యే అట్ఠ బ్రాహ్మణా లక్ఖణపరిగ్గహణత్థం మహాతలం ఉపనీతా. సో తేసు సబ్బనవకో హుత్వా, మహాపురిసస్స లక్ఖణనిప్ఫత్తిం దిస్వా, ‘‘ఏకంసేన అయం బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి నిట్ఠం గన్త్వా మహాసత్తస్స అభినిక్ఖమనం ఉదిక్ఖన్తో విచరతి.

బోధిసత్తోపి ఖో మహతా పరివారేన వడ్ఢమానో అనుక్కమేన వుద్ధిప్పత్తో ఞాణపరిపాకం గన్త్వా ఏకూనతింసతిమే వస్సే మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమన్తో అనోమానదీతీరే పబ్బజిత్వా అనుక్కమేన ఉరువేలం గన్త్వా పధానం పదహి. తదా కోణ్డఞ్ఞో మాణవో మహాసత్తస్స పబ్బజితభావం సుత్వా, లక్ఖణపరిగ్గాహకబ్రాహ్మణానం పుత్తేహి వప్పమాణవాదీహి సద్ధిం అత్తపఞ్చమో పబ్బజిత్వా, అనుక్కమేన బోధిసత్తస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమిత్వా, ఛబ్బస్సాని తం ఉపట్ఠహన్తో తస్స ఓళారికాహారపరిభోగేన నిబ్బిన్నో అపక్కమిత్వా ఇసిపతనం అగమాసి. అథ ఖో బోధిసత్తో ఓళారికాహారపరిభోగేన లద్ధకాయబలో వేసాఖపుణ్ణమాయం బోధిరుక్ఖమూలే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో తిణ్ణం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా, అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా, సత్తసత్తాహం బోధిమణ్డేయేవ వీతినామేత్వా, పఞ్చవగ్గియానం ఞాణపరిపాకం ఞత్వా, ఆసాళ్హీపుణ్ణమాయం ఇసిపతనం గన్త్వా, తేసం ధమ్మచక్కపవత్తనసుత్తన్తం (మహావ. ౧౩ ఆదయో; సం. ని. ౫.౧౦౮౧) దేసేసి. దేసనాపరియోసానే కోణ్డఞ్ఞత్థేరో అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. అథ పఞ్చమియం పక్ఖస్స అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తదేసనాయ (మహావ. ౨౦; సం. ని. ౩.౫౯) అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౧.౫౯౬-౬౧౨) –

‘‘పదుముత్తరసమ్బుద్ధం, లోకజేట్ఠం వినాయకం;

బుద్ధభూమిమనుప్పత్తం, పఠమం అద్దసం అహం.

‘‘యావతా బోధియా మూలే, యక్ఖా సబ్బే సమాగతా;

సమ్బుద్ధం పరివారేత్వా, వన్దన్తి పఞ్జలీకతా.

‘‘సబ్బే దేవా తుట్ఠమనా, ఆకాసే సఞ్చరన్తి తే;

బుద్ధో అయం అనుప్పత్తో, అన్ధకారతమోనుదో.

‘‘తేసం ¶ హాసపరేతానం, మహానాదో అవత్తథ;

కిలేసే ఝాపయిస్సామ, సమ్మాసమ్బుద్ధసాసనే.

‘‘దేవానం గిరమఞ్ఞాయ, వాచాసభిముదీరిహం;

హట్ఠో హట్ఠేన చిత్తేన, ఆదిభిక్ఖమదాసహం.

‘‘మమ సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, సత్థా లోకే అనుత్తరో;

దేవసఙ్ఘే నిసీదిత్వా, ఇమా గాథా అభాసథ.

‘‘సత్తాహం ¶ అభినిక్ఖమ్మ, బోధిం అజ్ఝగమం అహం;

ఇదం మే పఠమం భత్తం, బ్రహ్మచారిస్స యాపనం.

‘‘తుసితా హి ఇధాగన్త్వా, యో మే భిక్ఖం ఉపానయి;

తమహం కిత్తయిస్సామి, సుణోథ మమ భాసతో.

‘‘తింసకప్పసహస్సాని, దేవరజ్జం కరిస్సతి;

సబ్బే దేవే అభిభోత్వా, తిదివం ఆవసిస్సతి.

‘‘దేవలోకా చవిత్వాన, మనుస్సత్తం గమిస్సతి;

సహస్సధా చక్కవత్తీ, తత్థ రజ్జం కరిస్సతి.

‘‘కప్పసతసహస్సమ్హి, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘తిదసా సో చవిత్వాన, మనుస్సత్తం గమిస్సతి;

అగారా పబ్బజిత్వాన, ఛబ్బస్సాని వసిస్సతి.

‘‘తతో సత్తమకే వస్సే, బుద్ధో సచ్చం కథేస్సతి;

కోణ్డఞ్ఞో నామ నామేన, పఠమం సచ్ఛికాహితి.

‘‘నిక్ఖన్తేనానుపబ్బజిం, పధానం సుకతం మయా;

కిలేసే ఝాపనత్థాయ, పబ్బజిం, అనగారియం.

‘‘అభిగన్త్వాన సబ్బఞ్ఞూ, బుద్ధో లోకే సదేవకే;

ఇసినామే మిగారఞ్ఞే, అమతభేరిమాహని.

‘‘సో దాని పత్తో అమతం, సన్తిపదమనుత్తరం;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, విహరామి అనాసవో.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అథ ¶ నం సత్థా అపరభాగే జేతవనమహావిహారే భిక్ఖుసఙ్ఘమజ్ఝే పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నో పఠమం పటివిద్ధధమ్మభావం దీపేన్తో, ¶ ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం రత్తఞ్ఞూనం యదిదం అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞో’’తి (అ. ని. ౧.౧౮౮) ఏతదగ్గే ఠపేసి. సో ద్వీహి అగ్గసావకేహి అత్తని కరీయమానం పరమనిపచ్చకారం గామన్తసేనాసనే ఆకిణ్ణవిహారఞ్చ పరిహరితుకామో, వివేకాభిరతియా విహరితుకామో చ అత్తనో సన్తికం ఉపగతానం గహట్ఠపబ్బజితానం పటిసన్థారకరణమ్పి పపఞ్చం మఞ్ఞమానో సత్థారం ఆపుచ్ఛిత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా ఛద్దన్తేహి నాగేహి ఉపట్ఠియమానో ఛద్దన్తదహతీరే ద్వాదస వస్సాని వసి. ఏవం తత్థ వసన్తం థేరం ఏకదివసం సక్కో దేవరాజా ¶ ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఠితో ఏవమాహ – ‘‘సాధు మే, భన్తే, అయ్యో ధమ్మం దేసేతూ’’తి. థేరో తస్స చతుసచ్చగబ్భం తిలక్ఖణాహతం సుఞ్ఞతపటిసంయుత్తం నానానయవిచిత్తం అమతోగధం బుద్ధలీలాయ ధమ్మం దేసేసి. తం సుత్వా సక్కో అత్తనో పసాదం పవేదేన్తో –

౬౭౩.

‘‘ఏస భియ్యో పసీదామి, సుత్వా ధమ్మం మహారసం;

విరాగో దేసితో ధమ్మో, అనుపాదాయ సబ్బసో’’తి. – పఠమం గాథమాహ;

తత్థ ఏస భియ్యో పసీదామి, సుత్వా ధమ్మం మహారసన్తి యదిపి అనేకవారం సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా తత్థ అభిప్పసన్నో. ఇదాని పన తుమ్హేహి కథితం నానానయవిచిత్తతాయ అసేచనకతాయ చ మహారసం ధమ్మం సుత్వా ఏసో అహం తతో భియ్యో పసీదామి. విరాగో దేసితో ధమ్మో, అనుపాదాయ సబ్బసోతి సబ్బసంకిలేసతో సబ్బసఙ్ఖారతో చ విరజ్జనతో విరాగజననతో విరాగో. తతో ఏవ రూపాదీసు కఞ్చి ధమ్మం అనుపాదాయ అగ్గహేత్వా విముత్తిసాధనవసేన పవత్తత్తా సబ్బసో అనుపాదాయ దేసితో.

ఏవం సక్కో దేవరాజా థేరస్స దేసనం థోమేత్వా థేరం అభివాదేత్వా సకట్ఠానమేవ గతో. అథేకదివసం థేరో మిచ్ఛావితక్కేహి అభిభుయ్యమానానం ఏకచ్చానం పుథుజ్జనానం చిత్తాచారం దిస్వా తప్పటిపక్ఖభూతఞ్చస్స అనుక్కమం అనుస్సరిత్వా, అత్తనో చ సబ్బసో తతో వినివత్తితమానసతం ఆవజ్జేత్వా తదత్థం దీపేత్వా –

౬౭౪.

‘‘బహూని ¶ లోకే చిత్రాని, అస్మిం పథవిమణ్డలే;

మథేన్తి మఞ్ఞే సఙ్కప్పం, సుభం రాగూపసంహితం.

౬౭౫.

‘‘రజముహతఞ్చ ¶ వాతేన, యథా మేఘోపసమ్మయే;

ఏవం సమ్మన్తి సఙ్కప్పా, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతీ’’తి. – ద్వే గాథా అభాసి;

తత్థ బహూని లోకే చిత్రానీతి రూపాదివసేన తత్థాపి నీలపీతాదివసేన ఇత్థిపురిసాదివసేన చ అనేకాని లోకే చిత్తవిచిత్తాని ఆరమ్మణజాతాని. అస్మిం పథవిమణ్డలేతి పచ్చక్ఖభూతం మనుస్సలోకం సన్ధాయ వదతి. మథేన్తి మఞ్ఞే సఙ్కప్పన్తి తజ్జం పురిసవాయామసహితం అరణిసహితం వియ అగ్గిం అయోనిసోమనసికారాభిసఙ్ఖాతాని మిచ్ఛాసఙ్కప్పాని మథేన్తి మఞ్ఞే మథేన్తాని వియ తిట్ఠన్తి. కీదిసం? సుభం రాగూపసంహితం, కామవితక్కన్తి అత్థో. సో హి సుభాకారగ్గహణేన ‘‘సుభో’’తి వోహరీయతి.

రజముహతఞ్చ ¶ వాతేనాతి చ-ఇతి నిపాతమత్తం. యథా గిమ్హానం పచ్ఛిమే మాసే వాతేన ఊహతం ఉట్ఠితం రజం మహామేఘో వస్సన్తో ఉపసమ్మయే, వూపసమేయ్య. ఏవం సమ్మన్తి సఙ్కప్పా, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతీతి యదా అరియసావకో తాని లోకచిత్రాని సముదయతో, అస్సాదతో, ఆదీనవతో, నిస్సరణతో చ యథాభూతం పఞ్ఞాయ పస్సతి, అథ యథా తం రజం ఉహతం మేఘేన, ఏవం సమ్మన్తి పఞ్ఞాయ సబ్బేపి మిచ్ఛాసఙ్కప్పా. న హి ఉప్పన్నాయ సమ్మాదిట్ఠియా మిచ్ఛాసఙ్కప్పా పతిట్ఠం లభన్తి. యథా పన పఞ్ఞాయ పస్సతి, తం దస్సేన్తో –

౬౭౬.

‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖే, ఏస మగ్గో విసుద్ధియా.

౬౭౭.

‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా దుక్ఖాతి…పే… ఏస మగ్గో విసుద్ధియా.

౬౭౮.

‘‘సబ్బే ధమ్మా అనత్తాతి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖే, ఏస మగ్గో విసుద్ధియా’’తి. –

తిస్సో గాథా అభాసి.

తత్థ ¶ సబ్బే సఙ్ఖారాతి ఛళారమ్మణసఙ్గహా సబ్బే తేభూమకా పఞ్చక్ఖన్ధా. అనిచ్చాతి ‘‘ఆదిమజ్ఝఅన్తవన్తతో, అనిచ్చన్తికతో, తావకాలికతో, తత్థ తత్థ భిజ్జనతో న నిచ్చా’’తి యదా విపస్సనాపఞ్ఞాయ పస్సతి. అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖేతి అథ ఇమస్మిం వట్టదుక్ఖే నిబ్బిన్దతి, నిబ్బిన్దన్తో దుక్ఖపరిజాననాదివిధినా సచ్చాని పటివిజ్ఝతి. ఏస మగ్గో విసుద్ధియాతి ఏస యథావుత్తో విపస్సనావిధి ఞాణదస్సనవిసుద్ధియా, అచ్చన్తవిసుద్ధియా చ మగ్గో అధిగముపాయో.

దుక్ఖాతి ¶ సప్పటిభయతో, ఉదయబ్బయసమ్పటిపీళనతో, దుక్ఖమతో, సుఖపటిక్ఖేపతో చ దుక్ఖా. సేసం వుత్తనయమేవ.

సబ్బే ధమ్మా అనత్తాతి సబ్బేపి చతుభూమకా ధమ్మా అనత్తా. ఇధ పన తేభూమకధమ్మావ గహేతబ్బా. తే హి అసారతో, అవసవత్తనతో, సుఞ్ఞతో, అత్తపటిక్ఖేపతో చ అనత్తాతి విపస్సితబ్బా. సేసం పురిమసదిసమేవ.

ఏవం విపస్సనావిధిం దస్సేత్వా తేన విధినా కతకిచ్చం అత్తానం అఞ్ఞం వియ కత్వా దస్సేన్తో –

౬౭౯.

‘‘బుద్ధానుబుద్ధో ¶ యో థేరో, కోణ్డఞ్ఞో తిబ్బనిక్కమో;

పహీనజాతిమరణో, బ్రహ్మచరియస్స కేవలీ.

౬౮౦.

‘‘ఓఘపాసో దళ్హఖిలో, పబ్బతో దుప్పదాలయో;

ఛేత్వా ఖిలఞ్చ పాసఞ్చ, సేలం భేత్వాన దుబ్భిదం;

తిణ్ణో పారఙ్గతో ఝాయీ, ముత్తో సో మారబన్ధనా’’తి. –

గాథాద్వయమాహ.

తత్థ బుద్ధానుబుద్ధోతి బుద్ధానం అనుబుద్ధో, సమ్మాసమ్బుద్ధేహి బుజ్ఝితాని సచ్చాని తేసం దేసనానుసారేన బుజ్ఝతీతి అత్థో. థిరేహి అసేక్ఖేహి సీలసారాదీహి సమన్నాగతోతి, థేరో. కోణ్డఞ్ఞోతి గోత్తకిత్తనం. తిబ్బనిక్కమోతి దళ్హవీరియో, థిరపరక్కమో. జాతిమరణానం పహీనకారణత్తా పహీనజాతిమరణో. బ్రహ్మచరియస్స కేవలీతి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స అనవసేసం, అనవసేసతో వా మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పారిపూరకో, అథ వా కేవలీ నామ కిలేసేహి అసమ్మిస్సతాయ మగ్గఞాణం ఫలఞాణఞ్చ, తం ఇమస్మిం ¶ అత్థీతి కేవలీ. యస్మా పన తదుభయమ్పి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స వసేన హోతి న అఞ్ఞథా, తస్మా ‘‘బ్రహ్మచరియస్స కేవలీ’’తి వుత్తం.

ఓఘపాసోతి ‘‘కామోఘో, భవోఘో, దిట్ఠోఘో, అవిజ్జోఘో’’తి (ధ. స. ౧౧౫౬; విభ. ౯౩౮) ఏవం వుత్తా చత్తారో ఓఘా – ‘‘అన్తలిక్ఖచరో పాసో, య్వాయం చరతి మానసో’’తి (మహావ. ౩౩; సం. ని. ౧.౧౫౧) ఏవం వుత్తో రాగపాసో చ. దళ్హఖిలోతి ‘‘సత్థరి కఙ్ఖతి, ధమ్మే కఙ్ఖతి, సఙ్ఘే కఙ్ఖతి, సిక్ఖాయ కఙ్ఖతి, సబ్రహ్మచారీసు కుపితో హోతి అనత్తమనో ఆహతచిత్తో ఖిలజాతో’’తి (మ. ని. ౧.౧౮౫; అ. ని. ౫.౨౦౫) ఏవం వుత్తో దళ్హో థిరో పఞ్చవిధో చేతోఖిలో చ. పచురజనేహి పదాలేతుం అసక్కుణేయ్యతాయ దుప్పదాలయో. తతో ఏవ పబ్బతసదిసతాయ పబ్బతోతి చ సఙ్ఖం గతో. ‘‘దుక్ఖే అఞ్ఞాణ’’న్తిఆదినా (విభ. ౨౨౬; సం. ని. ౨.౨) వా నయేన వుత్తో అఞ్ఞాణప్పభేదో చ. ఇతి ఏతం సబ్బం ఛేత్వా ఖిలఞ్చ పాసఞ్చాతి ఏతేసు చతుబ్బిధేసు సంకిలేసధమ్మేసు యో ఖిలఞ్చ పాసఞ్చ అరియమగ్గఞాణాసినా ఛిన్దిత్వా. సేలం భేత్వాన దుబ్భిదన్తి యేన కేనచి ఞాణేన ఛిన్దితుం అసక్కుణేయ్యం అఞ్ఞాణసేలం వజిరూపమఞాణేన ¶ ఛిన్దిత్వా, చత్తారోపి ఓఘే తరిత్వా, తేసం పరతీరే నిబ్బానే ఠితత్తా తిణ్ణో పారఙ్గతో. ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేన లక్ఖణూపనిజ్ఝానలక్ఖణేనాతి దువిధేనపి ఝాయీ; ముత్తో సో మారబన్ధనాతి సో ఏవరూపో ఖీణాసవో సబ్బస్మాపి కిలేసమారబన్ధనా ముత్తో విప్పముత్తో విసంయుత్తోతి. అత్తానమేవ సన్ధాయ థేరో వదతి.

అథేకదివసం ¶ థేరో, అత్తనో సద్ధివిహారికం ఏకం భిక్ఖుం అకల్యాణమిత్తసంసగ్గేన కుసీతం హీనవీరియం ఉద్ధతం ఉన్నళం విహరన్తం దిస్వా, ఇద్ధియా తత్థ గన్త్వా, తం ‘‘మా, ఆవుసో, ఏవం కరి, అకల్యాణమిత్తే పహాయ కల్యాణమిత్తే సేవన్తో సమణధమ్మం కరోహీ’’తి ఓవది. సో థేరస్స వచనం నాదియి. థేరో తస్స అనాదియనేన ధమ్మసంవేగప్పత్తో పుగ్గలాధిట్ఠానాయ కథాయ మిచ్ఛాపటిపత్తిం గరహన్తో సమ్మాపటిపత్తిం వివేకవాసఞ్చ పసంసన్తో –

౬౮౧.

‘‘ఉద్ధతో చపలో భిక్ఖు, మిత్తే ఆగమ్మ పాపకే;

సంసీదతి మహోఘస్మిం, ఊమియా పటికుజ్జితో.

౬౮౨.

‘‘అనుద్ధతో ¶ అచపలో, నిపకో సంవుతిన్ద్రియో;

కల్యాణమిత్తో మేధావీ, దుక్ఖస్సన్తకరో సియా.

౬౮౩.

‘‘కాలపబ్బఙ్గసఙ్కాసో, కిసో ధమనిసన్థతో;

మత్తఞ్ఞూ అన్నపానస్మిం, అదీనమనసో నరో.

౬౮౪.

‘‘ఫుట్ఠో డంసేహి మకసేహి, అరఞ్ఞస్మిం బ్రహావనే;

నాగో సఙ్గామసీసేవ, సతో తత్రాధివాసయే.

౬౮౫-౬.

‘‘నాభినన్దామి మరణం…పే… సమ్పజానో పతిస్సతో.

౬౮౭.

‘‘పరిచిణ్ణో మయా సత్థా…పే… భవనేత్తి సమూహతా.

౬౮౮.

‘‘యస్స చత్థాయ పబ్బజితో, అగారస్మానగారియం;

సో మే అత్థో అనుప్పత్తో, కిం మే సద్ధివిహారినా’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

తత్థ ఉద్ధతోతి ఉద్ధచ్చయుత్తో అసమాహితో విక్ఖిత్తచిత్తో. చపలోతి పత్తచీవరమణ్డనాదినా చాపల్యేన సమన్నాగతో లోలపకతికో. మిత్తే ఆగమ్మ పాపకేతి అకల్యాణమిత్తే నిస్సాయ సమణధమ్మం అకరోన్తో. సంసీదతి మహోఘస్మిం, ఊమియా పటికుజ్జితోతి యథా మహాసముద్దే పతితపురిసో సముద్దవీచీహి ఓత్థటో సీసం ఉక్ఖిపితుం అలభన్తో తత్థేవ సంసీదతి, ఏవం సంసారమహోఘస్మిం పరిబ్భమన్తో కోధుపాయాసఊమియా పటికుజ్జితో ఓత్థటో విపస్సనావసేన పఞ్ఞాసీసం ఉక్ఖిపితుం అలభన్తో తత్థేవ సంసీదతి.

నిపకోతి ¶ నిపుణో, అత్తత్థపరత్థేసు కుసలో. సంవుతిన్ద్రియోతి మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం సంవరణేన పిహితిన్ద్రియో. కల్యాణమిత్తోతి కల్యాణేహి మిత్తేహి సమన్నాగతో. మేధావీతి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ ¶ సమఙ్గీభూతో. దుక్ఖస్సన్తకరో సియాతి సో తాదిసో సకలస్సాపి వట్టదుక్ఖస్స అన్తకరో భవేయ్య.

కాలపబ్బఙ్గసఙ్కాసోతిఆది వివేకాభిరతికిత్తనం. నాభినన్దామీతిఆది పన కతకిచ్చభావదస్సనం. తం సబ్బం హేట్ఠా (థేరగా. అట్ఠ. ౨.౬౦౭) వుత్తత్థమేవ. ఓసానే పన ¶ కిం మే సద్ధివిహారినాతి అత్తనో సద్ధివిహారికం సన్ధాయ వుత్తం. తస్మా ఏదిసేన దుబ్బచేన అనాదరేన సద్ధివిహారినా కిం మే పయోజనం ఏకవిహారోయేవ మయ్హం రుచ్చతీతి అత్థో.

ఏవం పన వత్వా ఛద్దన్తదహమేవ గతో. తత్థ ద్వాదస వస్సాని వసిత్వా ఉపకట్ఠే పరినిబ్బానే సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పరినిబ్బానం అనుజానాపేత్వా తత్థేవ గన్త్వా పరినిబ్బాయి.

అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. ఉదాయిత్థేరగాథావణ్ణనా

మనుస్సభూతన్తిఆదికా ఆయస్మతో ఉదాయిత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం పుఞ్ఞం ఉపచినిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కపిలవత్థుస్మిం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా ఉదాయీతి లద్ధనామో వయప్పత్తో సత్థు ఞాతిసమాగమే బుద్ధానుభావం దిస్వా, పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తం పాపుణి. తయో హి ఇమే ఉదాయిత్థేరా అమచ్చపుత్తో పుబ్బే ఆగతో కాళుదాయీ, కోవరియపుత్తో లాలుదాయీ, అయం బ్రాహ్మణపుత్తో మహాఉదాయీతి. స్వాయం ఏకదివసం సత్థారా సేతవారణం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం మహాజనేన పసంసియమానం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా నాగోపమసుత్తన్తే (అ. ని. ౬.౪౩) దేసితే దేసనాపరియోసానే అత్తనో ఞాణబలానురూపం సత్థు గుణే అనుస్సరిత్వా, బుద్ధారమ్మణాయ పీతియా సముస్సాహితమానసో ‘‘అయం మహాజనో ఇమం తిరచ్ఛానగతం నాగం పసంసతి, న బుద్ధమహానాగం. హన్దాహం బుద్ధమహాగన్ధహత్థినో గుణే పాకటే కరిస్సామీ’’తి సత్థారం థోమేన్తో –

౬౮౯.

‘‘మనుస్సభూతం సమ్బుద్ధం, అత్తదన్తం సమాహితం;

ఇరియమానం బ్రహ్మపథే, చిత్తస్సూపసమే రతం.

౬౯౦.

‘‘యం ¶ ¶ మనుస్సా నమస్సన్తి, సబ్బధమ్మాన పారగుం;

దేవాపి తం నమస్సన్తి, ఇతి మే అరహతో సుతం.

౬౯౧.

‘‘సబ్బసంయోజనాతీతం ¶ , వనా నిబ్బనమాగతం;

కామేహి నేక్ఖమ్మరతం, ముత్తం సేలావ కఞ్చనం.

౬౯౨.

‘‘స వే అచ్చరుచి నాగో, హిమవావఞ్ఞే సిలుచ్చయే;

సబ్బేసం నాగనామానం, సచ్చనామో అనుత్తరో.

౬౯౩.

‘‘నాగం వో కిత్తయిస్సామి, న హి ఆగుం కరోతి సో;

సోరచ్చం అవిహింసా చ, పాదా నాగస్స తే దువే.

౬౯౪.

‘‘సతి చ సమ్పజఞ్ఞఞ్చ, చరణా నాగస్స తేపరే;

సద్ధాహత్థో మహానాగో, ఉపేక్ఖాసేతదన్తవా.

౬౯౫.

‘‘సతి గీవా సిరో పఞ్ఞా, వీమంసా ధమ్మచిన్తనా;

ధమ్మకుచ్ఛిసమావాసో, వివేకో తస్స వాలధి.

౬౯౬.

‘‘సో ఝాయీ అస్సాసరతో, అజ్ఝత్తం సుసమాహితో;

గచ్ఛం సమాహితో నాగో, ఠితో నాగో సమాహితో.

౬౯౭.

‘‘సయం సమాహితో నాగో, నిసిన్నోపి సమాహితో;

సబ్బత్థ సంవుతో నాగో, ఏసా నాగస్స సమ్పదా.

౬౯౮.

‘‘భుఞ్జతి అనవజ్జాని, సావజ్జాని న భుఞ్జతి;

ఘాసమచ్ఛాదనం లద్ధా, సన్నిధిం పరివజ్జయం.

౬౯౯.

‘‘సంయోజనం అణుం థూలం, సబ్బం ఛేత్వాన బన్ధనం;

యేన యేనేవ గచ్ఛతి, అనపేక్ఖోవ గచ్ఛతి.

౭౦౦.

‘‘యథాపి ఉదకే జాతం, పుణ్డరీకం పవడ్ఢతి;

నోపలిప్పతి తోయేన, సుచిగన్ధం మనోరమం.

౭౦౧.

‘‘తథేవ చ లోకే జాతో, బుద్ధో లోకే విహరతి;

నోపలిప్పతి లోకేన, తోయేన పదుమం యథా.

౭౦౨.

‘‘మహాగిని పజ్జలితో, అనాహారోపసమ్మతి;

అఙ్గారేసు చ సన్తేసు, నిబ్బుతోతి పవుచ్చతి.

౭౦౩.

‘‘అత్థస్సాయం విఞ్ఞాపనీ, ఉపమా విఞ్ఞూహి దేసితా;

విఞ్ఞిస్సన్తి మహానాగా, నాగం నాగేన దేసితం.

౭౦౪.

‘‘వీతరాగో ¶ వీతదోసో, వీతమోహో అనాసవో;

సరీరం విజహం నాగో, పరినిబ్బిస్సత్యనాసవో’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ ¶ ¶ మనుస్సభూతన్తి మనుస్సేసు భూతం, నిబ్బత్తం; మనుస్సత్తభావం వా పత్తం. సత్థా హి ఆసవక్ఖయఞాణాధిగమేన సబ్బగతివిముత్తోపి చరిమత్తభావే గహితపటిసన్ధివసేన ‘‘మనుస్సో’’త్వేవ వోహరీయతీతి. గుణవసేన పన దేవానం అతిదేవో, బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా. సమ్బుద్ధన్తి సయమేవ బుజ్ఝితబ్బబుద్ధవన్తం. అత్తదన్తన్తి అత్తనాయేవ దన్తం. భగవా హి అత్తనాయేవ ఉప్పాదితేన అరియమగ్గేన చక్ఖుతోపి…పే… మనతోపి ఉత్తమేన దమథేన దన్తో. సమాహితన్తి అట్ఠవిధేన సమాధినా మగ్గఫలసమాధినా చ సమాహితం. ఇరియమానం బ్రహ్మపథేతి చతుబ్బిధేపి బ్రహ్మవిహారపథే, బ్రహ్మే వా సేట్ఠే ఫలసమాపత్తిపథే సమాపజ్జనవసేన పవత్తమానం. కిఞ్చాపి భగవా న సబ్బకాలం యథావుత్తే బ్రహ్మపథే ఇరియతి, తత్థ ఇరియసామత్థియం పన తన్నిన్నతఞ్చ ఉపాదాయ ‘‘ఇరియమాన’’న్తి వుత్తం. చిత్తస్సూపసమే రతన్తి చిత్తస్స ఉపసమహేతుభూతే సబ్బసఙ్ఖారసమథే, నిబ్బానే, అభిరతం. యం మనుస్సా నమస్సన్తి, సబ్బధమ్మాన పారగున్తి యం సమ్మాసమ్బుద్ధం సబ్బేసం ఖన్ధాయతనాదిధమ్మానం అభిఞ్ఞాపారగూ, పరిఞ్ఞాపారగూ, పహానపారగూ, భావనాపారగూ, సచ్ఛికిరియపారగూ, సమాపత్తిపారగూతి ఛధా పారగుం పరముక్కంసగతసమ్పత్తిం ఖత్తియపణ్డితాదయో మనుస్సా నమస్సన్తి. ధమ్మానుధమ్మపటిపత్తియా పూజేన్తా కాయేన వాచాయ మనసా చ తన్నిన్నా తప్పోణా తప్పబ్భారా హోన్తి. దేవాపి తం నమస్సన్తీతి న కేవలం మనుస్సా ఏవ, అథ ఖో అపరిమాణాసు లోకధాతూసు దేవాపి తం నమస్సన్తి. ఇతి మే అరహతో సుతన్తి ఏవం మయా ఆరకత్తాదీహి కారణేహి అరహతో, భగవతో, ధమ్మసేనాపతిఆదీనఞ్చ ‘‘సత్థా దేవమనుస్సాన’’న్తిఆదికం వదన్తానం సన్తికే ఏవం సుతన్తి దస్సేతి.

సబ్బసంయోజనాతీతన్తి సబ్బాని దసపి సంయోజనాని యథారహం చతూహి మగ్గేహి సహ వాసనాయ అతిక్కన్తం. వనా నిబ్బనమాగతన్తి కిలేసవనతో తబ్బిరహితం నిబ్బనం ఉపగతం. కామేహి నేక్ఖమ్మరతన్తి సబ్బసో కామేహి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజ్జాఝానవిపస్సనాదిభేదే నేక్ఖమ్మే అభిరతం. ముత్తం సేలావ కఞ్చనన్తి అసారతో నిస్సటసారసభావత్తా సేలతో నిస్సటకఞ్చనసదిసం దేవాపి తం నమస్సన్తీతి యోజనా.

స ¶ వే అచ్చరుచి నాగోతి సో ఏకంసతో ఆగుం న కరోతి, పునబ్భవం న గచ్ఛతి; నాగో వియ బలవాతి. ‘‘నాగో’’తి లద్ధనామో సమ్మాసమ్బుద్ధో, అచ్చరుచీతి ¶ అత్తనో కాయరుచియా ఞాణరుచియా చ సదేవకం లోకం అతిక్కమిత్వా రుచి, సోభి. యథా కిం? హిమవావఞ్ఞే సిలుచ్చయే, యథా హి హిమవా పబ్బతరాజా అత్తనో థిరగరుమహాసారభావాదీహి గుణేహి అఞ్ఞే పబ్బతే అతిరోచతి, ఏవం అతిరోచతీతి అత్థో. సబ్బేసం నాగనామానన్తి అహినాగహత్థినాగపురిసనాగానం ¶ , సేఖాసేఖపచ్చేకబుద్ధనాగానం వా. సచ్చనామోతి సచ్చేనేవ నాగనామో. తం పన సచ్చనామతం ‘‘న హి ఆగుం కరోతీ’’తిఆదినా సయమేవ వక్ఖతి.

ఇదాని బుద్ధనాగం అవయవతో చ దస్సేన్తో నామతో తావ దస్సేతుం ‘‘న హి ఆగుం కరోతి సో’’తి ఆహ. యస్మా ఆగుం, పాపం, సబ్బేన సబ్బం న కరోతి, తస్మా నాగోతి అత్థో. సోరచ్చన్తి సీలం. అవిహింసాతి కరుణా. తదుభయం సబ్బస్సపి గుణరాసిస్స పుబ్బఙ్గమన్తి, కత్వా బుద్ధనాగస్స పురిమపాదభావో తస్స యుత్తోతి ఆహ ‘‘పాదా నాగస్స తే దువే’’తి.

అపరపాదభావేన వదన్తో ‘‘సతి చ సమ్పజఞ్ఞఞ్చ, చరణా నాగస్స తేపరే’’తి ఆహ. ‘‘త్యాపరే’’తి వా పాఠో. తే అపరేత్వేవ పదవిభాగో. అనవజ్జధమ్మానం ఆదానే సద్ధా హత్థో ఏతస్సాతి, సద్ధాహత్థో. సుపరిసుద్ధవేదనా ఞాణప్పభేదా ఉపేక్ఖా సేతదన్తా తే ఏతస్స అత్థీతి, ఉపేక్ఖాసేతదన్తవా.

ఉత్తమఙ్గం పఞ్ఞా, తస్సా అధిట్ఠానం సతీతి ఆహ ‘‘సతి గీవా సిరో పఞ్ఞా’’తి. వీమంసా ధమ్మచిన్తనాతి యథా ఖాదితబ్బాఖాదితబ్బస్స సోణ్డాయ పరామసనం ఘాయనఞ్చ హత్థినాగస్స వీమంసా నామ హోతి, ఏవం బుద్ధనాగస్స కుసలాదిధమ్మచిన్తనా వీమంసా. సమా వసన్తి ఏత్థాతి, సమావాసో, భాజనం కుచ్ఛి ఏవ సమావాసో, అభిఞ్ఞాసమథానం ఆధానభావతో సమథవిపస్సనాసఙ్ఖాతో ధమ్మో కుచ్ఛిసమావాసో ఏతస్సాతి ధమ్మకుచ్ఛిసమావాసో. వివేకోతి ఉపధివివేకో. తస్సాతి బుద్ధనాగస్స. వాలధి, పరియోసానఙ్గభావతో.

ఝాయీతి ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానేన చ ఝాయనసీలో. అస్సాసరతోతి పరమస్సాసభూతే నిబ్బానే రతో. అజ్ఝత్తం సుసమాహితోతి విసయజ్ఝత్తే ¶ ఫలసమాపత్తియం సుట్ఠు సమాహితో తదిదం సమాధానం సుట్ఠు సబ్బకాలికన్తి దస్సేతుం ‘‘గచ్ఛం సమాహితో నాగో’’తిఆది వుత్తం. భగవా హి సవాసనస్స ఉద్ధచ్చస్స పహీనత్తా విక్ఖేపాభావతో నిచ్చం సమాహితోవ. తస్మా యం యం ఇరియాపథం కప్పేతి, తం తం సమాహితోవ కప్పేసీతి.

సబ్బత్థాతి, సబ్బస్మిం గోచరే, సబ్బస్మిఞ్చ ద్వారే సబ్బసో పిహితవుత్తి. తేనాహ – ‘‘సబ్బం కాయకమ్మం ఞాణపుబ్బఙ్గమం ¶ ఞాణానుపరివత్త’’న్తిఆది (నేత్తి. ౧౫). ఏసా నాగస్స సమ్పదాతి ఏసా ‘‘న హి ఆగుం కరోతి సో’’తిఆదినా ‘‘సమ్బుద్ధ’’న్తిఆదినా ఏవ వా యథావుత్తా వక్ఖమానా చ బుద్ధగన్ధహత్థినో సమ్పత్తి గుణపరిపుణ్ణా.

భుఞ్జతి ¶ అనవజ్జానీతి సమ్మాజీవస్స ఉక్కంసపారమిప్పత్తియా భుఞ్జతి అగరహితబ్బాని, మిచ్ఛాజీవస్స సబ్బసో సవాసనానఞ్చ పహీనత్తా సావజ్జాని గరహితబ్బాని న భుఞ్జతి అనవజ్జాని భుఞ్జన్తో చ సన్నిధిం పరివజ్జయం భుఞ్జతీతి యోజనా.

సంయోజనన్తి వట్టదుక్ఖేన సద్ధిం సన్తానం సంయోజనతో వట్టే ఓసీదాపనసమత్థం దసవిధమ్పి సంయోజనం. అణుం థూలన్తి ఖుద్దకఞ్చేవ మహన్తఞ్చ. సబ్బం ఛేత్వాన బన్ధనన్తి మగ్గఞాణేన అనవసేసం కిలేసబన్ధనం ఛిన్దిత్వా. యేన యేనాతి యేన యేన దిసాభాగేన.

యథా హి ఉదకే జాతం పుణ్డరీకం ఉదకే పవడ్ఢతి నోపలిప్పతి తోయేన, అనుపలేపసభావత్తా, తథేవ లోకే జాతో బుద్ధో లోకే విహరతి, నోపలిప్పతి లోకేన తణ్హాదిట్ఠిమానలేపాభావతోతి యోజనా.

గినీతి అగ్గి. అనాహారోతి అనిన్ధనో.

అత్థస్సాయం విఞ్ఞాపనీతి సత్థు గుణసఙ్ఖాతస్స ఉపమేయ్యత్థస్స విఞ్ఞాపనీ, పకాసనీ అయం నాగూపమా. విఞ్ఞూహీతి సత్థు పటివిద్ధచతుసచ్చధమ్మం పరిజానన్తేహి అత్తానం సన్ధాయ వదతి. విఞ్ఞిస్సన్తీతిఆది కారణవచనం, యస్మా నాగేన మయా దేసితం నాగం తథాగతగన్ధహత్థిం మహానాగా ఖీణాసవా అత్తనో విసయే ఠత్వా విజానిస్సన్తి, తస్మా అఞ్ఞేసం పుథుజ్జనానం ఞాపనత్థం అయం ఉపమా అమ్హేహి భాసితాతి అధిప్పాయో.

సరీరం ¶ విజహం నాగో, పరినిబ్బిస్సత్యనాసవోతి బోధిమూలే సఉపాదిసేసపరినిబ్బానేన అనాసవో సమ్మాసమ్బుద్ధనాగో, ఇదాని సరీరం అత్తభావం విజహన్తో ఖన్ధపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయిస్సతీతి.

ఏవం చుద్దసహి ఉపమాహి మణ్డేత్వా, సోళసహి గాథాహి, చతుసట్ఠియా పాదేహి సత్థు గుణే వణ్ణేన్తో అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా దేసనం నిట్ఠాపేసి.

ఉదాయిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సోళసకనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬. వీసతినిపాతో

౧. అధిముత్తత్థేరగాథావణ్ణనా

వీసతినిపాతే ¶ ¶ ¶ యఞ్ఞత్థం వాతిఆదికా ఆయస్మతో అపరస్స అధిముత్తత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే పుఞ్ఞాని ఉపచినన్తో అత్థదస్సిస్స భగవతో కాలే విభవసమ్పన్నే కులే నిబ్బత్తిత్వా విఞ్ఞుతం పత్తో సత్థరి పరినిబ్బుతే భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపట్ఠహన్తో మహాదానాని పవత్తేసి. సో తేన పుఞ్ఞకమ్మేన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే ఆయస్మతో సంకిచ్చత్థేరస్స భగినియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి, అధిముత్తోతిస్స నామం అహోసి. సో వయప్పత్తో మాతులత్థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో సామణేరభూమియంయేవ ఠితో అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౪.౮౪-౮౮) –

‘‘నిబ్బుతే లోకనాథమ్హి, అత్థదస్సీనరుత్తమే;

ఉపట్ఠహిం భిక్ఖుసఙ్ఘం, విప్పసన్నేన చేతసా.

‘‘నిమన్తేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం, ఉజుభూతం సమాహితం;

ఉచ్ఛునా మణ్డపం కత్వా, భోజేసిం సఙ్ఘముత్తమం.

‘‘యం యం యోనుపపజ్జామి, దేవత్తం అథమానుసం;

సబ్బే సత్తే అభిభోమి, పుఞ్ఞకమ్మస్సిదం ఫలం.

‘‘అట్ఠారసే కప్పసతే, యం దానమదదిం తదా;

దుగ్గతిం నాభిజానామి, ఉచ్ఛుదానస్సిదం ఫలం.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో…పే… కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేన్తో ఉపసమ్పజ్జితుకామో ‘‘మాతరం ఆపుచ్ఛిస్సామీ’’తి మాతు సన్తికం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే దేవతాయ బలికమ్మకరణత్థం మంసపరియేసనం చరన్తేహి పఞ్చసతేహి చోరేహి సమాగచ్ఛి. చోరా చ తం అగ్గహేసుం ‘‘దేవతాయ బలి ¶ భవిస్సతీ’’తి. సో చోరేహి గహితోపి అభీతో అచ్ఛమ్భీ విప్పసన్నముఖోవ అట్ఠాసి. తం దిస్వా చోరగామణిఅచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతో పసంసన్తో –

౭౦౫.

‘‘యఞ్ఞత్థం ¶ వా ధనత్థం వా, యే హనామ మయం పురే;

అవసేసం భయం హోతి, వేధన్తి విలపన్తి చ.

౭౦౬.

‘‘తస్స తే నత్థి భీతత్తం, భియ్యో వణ్ణో పసీదతి;

కస్మా న పరిదేవేసి, ఏవరూపే మహబ్భయే’’తి. – ద్వే గాథా అభాసి;

తత్థ యఞ్ఞత్థన్తి యజనత్థం దేవతానం బలికమ్మకరణత్థం వా. వా-సద్దో వికప్పనత్థో. ధనత్థన్తి సాపతేయ్యహరణత్థం. యే హనామ మయం పురేతి యే సత్తే మయం పుబ్బే హనిమ్హ. అతీతత్థే హి ఇదం వత్తమానవచనం. అవసేతి అవసే అసేరికే కత్వా. తన్తి తేసం. ‘‘అవసేసన్తి’’పి పఠన్తి. అమ్హేహి గహితేసు తం ఏకం ఠపేత్వా అవసేసానం; అయమేవ వా పాఠో. భయం హోతీతి మరణభయం హోతి. యేన తే వేధన్తి విలపన్తి,చిత్తుత్రాసేన వేధన్తి ¶ , ‘‘సామి, తుమ్హాకం ఇదఞ్చిదఞ్చ దస్సామ, దాసా భవిస్సామా’’తిఆదికం వదన్తా విలపన్తి.

తస్స తేతి యో త్వం అమ్హేహి దేవతాయ బలికమ్మత్థం జీవితా వోరోపేతుకామేహి ఉక్ఖిత్తాసికేహి సన్తజ్జితో, తస్స తే. భీతత్తన్తి భీతభావో, భయన్తి అత్థో. భియ్యో వణ్ణో పసీదతీతి పకతివణ్ణతో ఉపరిపి తే ముఖవణ్ణో విప్పసీదతి. థేరస్స కిర తదా ‘‘సచే ఇమే మారేస్సన్తి, ఇదానేవాహం అనుపాదాయ పరినిబ్బాయిస్సామి, దుక్ఖభారో విగచ్ఛిస్సతీ’’తి ఉళారం పీతిసోమనస్సం ఉప్పజ్జి. ఏవరూపే మహబ్భయేతి ఏదిసే మహతి మరణభయే ఉపట్ఠితే. హేతుఅత్థే వా ఏతం భుమ్మవచనం.

ఇదాని థేరో చోరగామణిస్స పటివచనదానముఖేన ధమ్మం దేసేన్తో –

౭౦౭.

‘‘నత్థి చేతసికం దుక్ఖం, అనపేక్ఖస్స గామణి;

అతిక్కన్తా భయా సబ్బే, ఖీణసంయోజనస్స వే.

౭౦౮.

‘‘ఖీణాయ భవనేత్తియా, దిట్ఠే ధమ్మే యథాతథే;

న భయం మరణే హోతి, భారనిక్ఖేపనే యథా.

౭౦౯.

‘‘సుచిణ్ణం బ్రహ్మచరియం మే, మగ్గో చాపి సుభావితో;

మరణే మే భయం నత్థి, రోగానమివ సఙ్ఖయే.

౭౧౦.

‘‘సుచిణ్ణం ¶ ¶ బ్రహ్మచరియం మే, మగ్గో చాపి సుభావితో;

నిరస్సాదా భవా దిట్ఠా, విసం పిత్వావ ఛడ్డితం.

౭౧౧.

‘‘పారగూ అనుపాదానో, కతకిచ్చో అనాసవో;

తుట్ఠో ఆయుక్ఖయా హోతి, ముత్తో ఆఘాతనా యథా.

౭౧౨.

‘‘ఉత్తమం ధమ్మతం పత్తో, సబ్బలోకే అనత్థికో;

ఆదిత్తావ ఘరా ముత్తో, మరణస్మిం న సోచతి.

౭౧౩.

‘‘యదత్థి సఙ్గతం కిఞ్చి, భవో వా యత్థ లబ్భతి;

సబ్బం అనిస్సరం ఏతం, ఇతి వుత్తం మహేసినా.

౭౧౪.

‘‘యో తం తథా పజానాతి, యథా బుద్ధేన దేసితం;

న గణ్హాతి భవం కిఞ్చి, సుతత్తంవ అయోగుళం.

౭౧౫.

‘‘న మే హోతి ‘అహోసి’న్తి, ‘భవిస్స’న్తి న హోతి మే;

సఙ్ఖారా విగమిస్సన్తి, తత్థ కా పరిదేవనా.

౭౧౬.

‘‘సుద్ధం ధమ్మసముప్పాదం, సుద్ధం సఙ్ఖారసన్తతిం;

పస్సన్తస్స యథాభూతం, న భయం హోతి గామణి.

౭౧౭.

‘‘తిణకట్ఠసమం లోకం, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

మమత్తం సో అసంవిన్దం, ‘నత్థి మే’తి న సోచతి.

౭౧౮.

‘‘ఉక్కణ్ఠామి సరీరేన, భవేనమ్హి అనత్థికో;

సోయం భిజ్జిస్సతి కాయో, అఞ్ఞో చ న భవిస్సతి.

౭౧౯.

‘‘యం ¶ వో కిచ్చం సరీరేన, తం కరోథ యదిచ్ఛథ;

న మే తప్పచ్చయా తత్థ, దోసో పేమఞ్చ హేహితీ’’తి. –

ఇమా గాథా అభాసి.

౭౨౦.

‘‘తస్స తం వచనం సుత్వా, అబ్భుతం లోమహంసనం;

సత్థాని నిక్ఖిపిత్వాన, మాణవా ఏతదబ్రవు’’న్తి. –

అయం సఙ్గీతికారేహి వుత్తగాథా. ఇతో అపరా తిస్సో చోరానం, థేరస్స చ వచనపటివచనగాథా –

౭౨౧.

‘‘కిం ¶ భదన్తే కరిత్వాన, కో వా ఆచరియో తవ;

కస్స సాసనమాగమ్మ, లబ్భతే తం అసోకతా.

౭౨౨.

‘‘సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీ, జినో ఆచరియో మమ;

మహాకారుణికో సత్థా, సబ్బలోకతికిచ్ఛకో.

౭౨౩.

‘‘తేనాయం ¶ దేసితో ధమ్మో, ఖయగామీ అనుత్తరో;

తస్స సాసనమాగమ్మ, లబ్భతే తం అసోకతా.

౭౨౪.

‘‘సుత్వాన చోరా ఇసినో సుభాసితం, నిక్ఖిప్ప సత్థాని చ ఆవుధాని చ;

తమ్హా చ కమ్మా విరమింసు ఏకే, ఏకే చ పబ్బజ్జమరోచయింసు.

౭౨౫.

‘‘తే పబ్బజిత్వా సుగతస్స సాసనే, భావేత్వ బోజ్ఝఙ్గబలాని పణ్డితా;

ఉదగ్గచిత్తా సుమనా కతిన్ద్రియా, ఫుసింసు నిబ్బానపదం అసఙ్ఖత’’న్తి. –

ఇమాపి సఙ్గీతికారేహి వుత్తగాథా.

తత్థ నత్థి చేతసికం దుక్ఖం, అనపేక్ఖస్స, గామణీతి గామణి, అపేక్ఖాయ, తణ్హాయ, అభావేన అనపేక్ఖస్స మాదిసస్స, లోహితసభావో పుబ్బో వియ, చేతసికం దుక్ఖం దోమనస్సం నత్థి, దోమనస్సాభావాపదేసేన భయాభావం వదతి. తేనాహ ‘‘అతిక్కన్తా భయా సబ్బే’’తి. అతిక్కన్తా భయా సబ్బేతి ఖీణసంయోజనస్స అరహతో పఞ్చవీసతి మహాభయా, అఞ్ఞే చ సబ్బేపి భయా ఏకంసేన అతిక్కన్తా అతీతా, అపగతాతి అత్థో.

దిట్ఠే ధమ్మే యథాతథేతి చతుసచ్చధమ్మే పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియభావనావసేన మగ్గపఞ్ఞాయ యథాభూతం దిట్ఠే. మరణేతి మరణహేతు. భారనిక్ఖేపనే యథాతి యథా కోచి పురిసో సీసే ఠితేన మహతా గరుభారేన సంసీదన్తో తస్స నిక్ఖేపనే, అపనయనే న భాయతి, ఏవం సమ్పదమిదన్తి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘భారా ¶ ¶ హవే పఞ్చక్ఖన్ధా, భారహారో చ పుగ్గలో;

భారాదానం దుఖం లోకే, భారనిక్ఖేపనం సుఖ’’న్తి. (సం. ని. ౩.౨౨);

సుచిణ్ణన్తి సుట్ఠు చరితం. బ్రహ్మచరియన్తి, సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనబ్రహ్మచరియం. తతో ఏవ మగ్గో చాపి సుభావితో అట్ఠఙ్గికో అరియమగ్గోపి సమ్మదేవ భావితో. రోగానమివ సఙ్ఖయేతి యథా బహూహి రోగేహి అభిభూతస్స ఆతురస్స రోగానం సఙ్ఖయే పీతిసోమనస్సమేవ హోతి, ఏవం ఖన్ధరోగసఙ్ఖయే మరణే మాదిసస్స భయం నత్థి.

నిరస్సాదా భవా దిట్ఠాతి తీహి దుక్ఖతాహి అభిభూతా, ఏకాదసహి అగ్గీహి ఆదిత్తా, తయో భవా నిరస్సాదా, అస్సాదరహితా, మయా దిట్ఠా. విసం పిత్వావ ఛడ్డితన్తి పమాదవసేన విసం పివిత్వా తాదిసేన పయోగేన ఛడ్డితం వియ మరణే మే భయం నత్థీతి అత్థో.

ముత్తో ¶ ఆఘాతనా యథాతి యథా చోరేహి మారణత్థం ఆఘాతనం నీతో కేనచి ఉపాయేన తతో ముత్తో హట్ఠతుట్ఠో హోతి, ఏవం సంసారపారం, నిబ్బానం, గతత్తా పారగూ, చతూహిపి ఉపాదానేహి అనుపాదానో, పరిఞ్ఞాదీనం సోళసన్నం కిచ్చానం కతత్తా కతకిచ్చో కామాసవాదీహి అనాసవో, ఆయుక్ఖయా ఆయుక్ఖయహేతు తుట్ఠో సోమనస్సికో హోతి.

ఉత్తమన్తి సేట్ఠం. ధమ్మతన్తి, ధమ్మసభావం. అరహత్తే సిద్ధే సిజ్ఝనహేతు ఇట్ఠాదీసు తాదిభావం. సబ్బలోకేతి సబ్బలోకస్మిమ్పి, దీఘాయుకసుఖబహులతాదివసేన సంయుత్తేపి లోకే. అనత్థికోతి, అనపేక్ఖో. ఆదిత్తావ ఘరా ముత్తోతి యథా కోచి పురిసో సమన్తతో ఆదిత్తతో పజ్జలితతో గేహతో నిస్సటో, తతో నిస్సరణనిమిత్తం న సోచతి, ఏవం ఖీణాసవో మరణనిమిత్తం న సోచతి.

యదత్థి సఙ్గతం కిఞ్చీతి యంకిఞ్చి ఇమస్మిం లోకే అత్థి, విజ్జతి, ఉపలబ్భతి సఙ్గతం, సత్తేహి సఙ్ఖారేహి వా సమాగమో, సమోధానం. ‘‘సఙ్ఖత’’న్తిపి పాఠో, తస్స యంకిఞ్చి పచ్చయేహి సమచ్చ సమ్భుయ్య కతం, పటిచ్చసముప్పన్నన్తి అత్థో. భవో వా యత్థ లబ్భతీతి యస్మిం సత్తనికాయే యో ఉపపత్తిభవో లబ్భతి. సబ్బం అనిస్సరం ఏతన్తి సబ్బమేతం ఇస్సరరహితం, న ఏత్థ కేనచి ‘‘ఏవం హోతూ’’తి ఇస్సరియం వత్తేతుం సక్కా. ఇతి వుత్తం మహేసినాతి ¶ ‘‘సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి ఏవం వుత్తం మహేసినా సమ్మాసమ్బుద్ధేన. తస్మా ‘‘అనిస్సరం ఏత’’న్తి పజానన్తో మరణస్మిం న సోచతీతి యోజనా.

న ¶ గణ్హాతి భవం కిఞ్చీతి యో అరియసావకో ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదినా (ధ. ప. ౨౭౭) యథా బుద్ధేన భగవతా దేసితం, తథా తం భవత్తయం విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ పజానాతి. సో యథా కోచి పురిసో సుఖకామో దివసం సన్తత్తం అయోగుళం హత్థేన న గణ్హాతి, ఏవం కిఞ్చి ఖుద్దకం వా మహన్తం వా భవం న గణ్హాతి, న తత్థ తణ్హం కరోతీతి అత్థో.

న మే హోతి ‘‘అహోసి’’న్తి ‘‘అతీతమద్ధానం అహం ఈదిసో అహోసి’’న్తి అత్తదిట్ఠివసేన న మే చిత్తప్పవత్తి అత్థి దిట్ఠియా సమ్మదేవ ఉగ్ఘాటితత్తా, ధమ్మసభావస్స చ సుదిట్ఠత్తా. ‘‘భవిస్స’’న్తి న హోతి మేతి తతో ఏవ ‘‘అనాగతమద్ధానం అహం ఏదిసో కథం ను ఖో భవిస్సం భవేయ్య’’న్తి ఏవమ్పి మే న హోతి. సఙ్ఖారా విగమిస్సన్తీతి ఏవం పన హోతి ‘‘యథాపచ్చయం పవత్తమానా సఙ్ఖారావ, న ఏత్థ కోచి అత్తా వా అత్తనియం వా, తే చ ఖో విగమిస్సన్తి ¶ , వినస్సిస్సన్తి, ఖణే ఖణే భిజ్జిస్సన్తీ’’తి. తత్థ కా పరిదేవనాతి ఏవం పస్సన్తస్స మాదిసస్స తత్థ సఙ్ఖారగతే కా నామ పరిదేవనా.

సుద్ధన్తి కేవలం, అత్తసారేన అసమ్మిస్సం. ధమ్మసముప్పాదన్తి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నధమ్మసముప్పత్తిం అవిజ్జాదిపచ్చయేహి సఙ్ఖారాదిధమ్మమత్తప్పవత్తిం. సఙ్ఖారసన్తతిన్తి కిలేసకమ్మవిపాకప్పభేదసఙ్ఖారపబన్ధం. పస్సన్తస్స యథాభూతన్తి సహ విపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ యాథావతో జానన్తస్స.

తిణకట్ఠసమం లోకన్తి యథా అరఞ్ఞే అపరిగ్గహే తిణకట్ఠే కేనచి గయ్హమానే అపరస్స ‘‘మయ్హం సన్తకం అయం గణ్హతీ’’తి న హోతి, ఏవం సో అసామికతాయ తిణకట్ఠసమం సఙ్ఖారలోకం యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి, సో తత్థ మమత్తం అసంవిన్దం అసంవిన్దన్తో అలభన్తో అకరోన్తో. నత్థి మేతి ‘‘అహు వత సోహం, తం మే నత్థీ’’తి న సోచతి.

ఉక్కణ్ఠామి సరీరేనాతి అసారకేన అభినుదేన దుక్ఖేన అకతఞ్ఞునా అసుచిదుగ్గన్ధజేగుచ్ఛపటిక్కూలసభావేన ఇమినా కాయేన ఉక్కణ్ఠామి ఇమం కాయం ¶ నిబ్బిన్దన్తో ఏవం తిట్ఠామి. భవేనమ్హి అనత్థికోతి సబ్బేనపి భవేన అనత్థికో అమ్హి, న కిఞ్చి భవం పత్థేమి. సోయం భిజ్జిస్సతి కాయోతి అయం మమ కాయో ఇదాని తుమ్హాకం పయోగేన అఞ్ఞథా వా అఞ్ఞత్థ భిజ్జిస్సతి. అఞ్ఞో చ న భవిస్సతీతి అఞ్ఞో కాయో మయ్హం ఆయతిం న భవిస్సతి, పునబ్భవాభావతో.

యం వో కిచ్చం సరీరేనాతి యం తుమ్హాకం ఇమినా సరీరేన పయోజనం, తం కరోథ యదిచ్ఛథ, ఇచ్ఛథ చే. న మే తప్పచ్చయాతి, తం నిమిత్తం ¶ ఇమస్స సరీరస్స తుమ్హేహి యథిచ్ఛితకిచ్చస్స కరణహేతు. తత్థాతి తేసు కరోన్తేసు చ అకరోన్తేసు చ. దోసో పేమఞ్చ హేహితీతి యథాక్కమం పటిఘో అనునయో న భవిస్సతి, అత్తనో భవే అపేక్ఖాయ సబ్బసో పహీనత్తాతి అధిప్పాయో. అఞ్ఞపచ్చయా అఞ్ఞత్థ చ పటిఘానునయేసు అసన్తేసుపి తప్పచ్చయా, ‘‘తత్థా’’తి వచనం యథాధిగతవసేన వుత్తం.

తస్సాతి అధిముత్తత్థేరస్స. తం వచనన్తి ‘‘నత్థి చేతసికం దుక్ఖ’’న్తిఆదికం మరణే భయాభావాదిదీపకం, తతో ఏవ అబ్భుతం లోమహంసనం వచనం సుత్వా. మాణవాతి చోరా. చోరా హి ‘‘మాణవా’’తి వుచ్చన్తి ‘‘మాణవేహి సహ గచ్ఛన్తి కతకమ్మేహి అకతకమ్మేహిపీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౪౯) వియ.

కిం ¶ భదన్తే కరిత్వానాతి, భన్తే, కిం నామ తపోకమ్మం కత్వా. కో వా తవ ఆచరియో కస్స సాసనం, ఓవాదం నిస్సాయ అయం అసోకతా మరణకాలే సోకాభావో లబ్భతీతి ఏతం అత్థం అబ్రవుం, పుచ్ఛావసేన కథేసుం, భాసింసు.

తం సుత్వా థేరో తేసం పటివచనం దేన్తో ‘‘సబ్బఞ్ఞూ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బఞ్ఞూతి పరోపదేసేన వినా సబ్బపకారేన సబ్బధమ్మావబోధనసమత్థస్స ఆకఙ్ఖాపటిబద్ధవుత్తినో అనావరణఞాణస్స అధిగమేన అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాతీతి, సబ్బఞ్ఞూ. తేనేవ సమన్తచక్ఖునా సబ్బస్స దస్సనతో సబ్బదస్సావీ. యమ్హి అనావరణఞాణం, తదేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, నత్థేవ అసాధారణఞాణపాళియా విరోధో విసయుప్పత్తిముఖేన అఞ్ఞేహి అసాధారణభావదస్సనత్థం ఏకస్సేవ ఞాణస్స ద్విధా వుత్తత్తా. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం ఇతివుత్తకవణ్ణనాయం (ఇతివు. అట్ఠ. ౩౮) విత్థారతో వుత్తమేవాతి తత్థ వుత్తనయేనేవ ¶ వేదితబ్బం. పఞ్చన్నమ్పి మారానం విజయతో జినో, హీనాదివిభాగభిన్నే సబ్బస్మిం సత్తనికాయే అధిముత్తవుత్తితాయ మహతియా కరుణాయ సమన్నాగతత్తా మహాకారుణికో, దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం వేనేయ్యానం అనుసాసనతో సత్థా, తతో ఏవ సబ్బలోకస్స కిలేసరోగతికిచ్ఛనతో సబ్బలోకతికిచ్ఛకో, సమ్మాసమ్బుద్ధో ఆచరియో మమాతి యోజనా. ఖయగామీతి నిబ్బానగామీ.

ఏవం థేరేన సత్థు సాసనస్స చ గుణే పకాసితే పటిలద్ధసద్ధా ఏకచ్చే చోరా పబ్బజింసు, ఏకచ్చే ఉపాసకత్తం పవేదేసుం. తమత్థం దీపేన్తో ధమ్మసఙ్గాహకా ‘‘సుత్వాన చోరా’’తిఆదినా ద్వే గాథా అభాసింసు. తత్థ ¶ ఇసినోతి అధిసీలసిక్ఖాదీనం ఏసనట్ఠేన ఇసినో, అధిముత్తత్థేరస్స. నిక్ఖిప్పాతి పహాయ. సత్థాని చ ఆవుధాని చాతి అసిఆదిసత్థాని చేవ ధనుకలాపాదిఆవుధాని చ. తమ్హా చ కమ్మాతి తతో చోరకమ్మతో.

తే పబ్బజిత్వా సుగతస్స సాసనేతి తే చోరా సోభనగమనతాదీహి సుగతస్స భగవతో సాసనే పబ్బజ్జం ఉపగన్త్వా. భావనావిసేసాధిగతాయ ఓదగ్యలక్ఖణాయ పీతియా సమన్నాగమేన ఉదగ్గచిత్తా. సుమనాతి సోమనస్సప్పత్తా. కతిన్ద్రియాతి భావితిన్ద్రియా. ఫుసింసూతి అగ్గమగ్గాధిగమేన అసఙ్ఖతం నిబ్బానం అధిగచ్ఛింసు. అధిముత్తో కిర చోరే నిబ్బిసేవనే కత్వా, తే తత్థేవ ఠపేత్వా, మాతు సన్తికం గన్త్వా, మాతరం ఆపుచ్ఛిత్వా, పచ్చాగన్త్వా తేహి సద్ధిం ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికం గన్త్వా, పబ్బాజేత్వా ఉపసమ్పదం అకాసి. అథ తేసం కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖి ¶ , తే నచిరస్సేవ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. తేన వుత్తం ‘‘పబ్బజిత్వా…పే… అసఙ్ఖత’’న్తి.

అధిముత్తత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. పారాపరియత్థేరగాథావణ్ణనా

సమణస్స అహు చిన్తాతిఆదికా ఆయస్మతో పారాపరియత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా సుగతీసుయేవ సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సావత్థియం అఞ్ఞతరస్స బ్రాహ్మణమహాసాలస్స పుత్తో హుత్వా ¶ నిబ్బత్తి. తస్స వయప్పత్తస్స గోత్తవసేన పారాపరియోత్వేవ సమఞ్ఞా అహోసి. సో తయో వేదే ఉగ్గహేత్వా బ్రాహ్మణసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం గతో. ఏకదివసం సత్థు ధమ్మదేసనాకాలే జేతవనవిహారం గన్త్వా పరిసపరియన్తే నిసీది. సత్థా తస్స అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ఇన్ద్రియభావనాసుత్తం (మ. ని. ౩.౪౫౩) దేసేసి. సో తం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజి. తం సుత్తం ఉగ్గహేత్వా తదత్థమనుచిన్తేసి. యథా పన అనుచిన్తేసి, స్వాయమత్థో గాథాసు ఏవ ఆవి భవిస్సతి. సో తథా అనువిచిన్తేన్తో ఆయతనముఖేన విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నచిరస్సేవ అరహత్తం పత్తో. అపరభాగే అత్తనా చిన్తితాకారం పకాసేన్తో –

౭౨౬.

‘‘సమణస్స అహు చిన్తా, పారాపరియస్స భిక్ఖునో;

ఏకకస్స నిసిన్నస్స, పవివిత్తస్స ఝాయినో.

౭౨౭.

‘‘కిమానుపుబ్బం ¶ పురిసో, కిం వతం కిం సమాచారం;

అత్తనో కిచ్చకారీస్స, న చ కఞ్చి విహేఠయే.

౭౨౮.

‘‘ఇన్ద్రియాని మనుస్సానం, హితాయ అహితాయ చ;

అరక్ఖితాని అహితాయ, రక్ఖితాని హితాయ చ.

౭౨౯.

‘‘ఇన్ద్రియానేవ సారక్ఖం, ఇన్ద్రియాని చ గోపయం;

అత్తనో కిచ్చకారీస్స, న చ కఞ్చి విహేఠయే.

౭౩౦.

‘‘చక్ఖున్ద్రియం చే రూపేసు, గచ్ఛన్తం అనివారయం;

అనాదీనవదస్సావీ, సో దుక్ఖా న హి ముచ్చతి.

౭౩౧.

‘‘సోతిన్ద్రియం ¶ చే సద్దేసు, గచ్ఛన్తం అనివారయం;

అనాదీనవదస్సావీ, సో దుక్ఖా న హి ముచ్చతి.

౭౩౨.

‘‘అనిస్సరణదస్సావీ, గన్ధే చే పటిసేవతి;

న సో ముచ్చతి దుక్ఖమ్హా, గన్ధేసు అధిముచ్ఛితో.

౭౩౩.

‘‘అమ్బిలం మధురగ్గఞ్చ, తిత్తకగ్గమనుస్సరం;

రసతణ్హాయ గధితో, హదయం నావబుజ్ఝతి.

౭౩౪.

‘‘సుభాన్యప్పటికూలాని ¶ , ఫోట్ఠబ్బాని అనుస్సరం;

రత్తో రాగాధికరణం, వివిధం విన్దతే దుఖం.

౭౩౫.

‘‘మనం చేతేహి ధమ్మేహి, యో న సక్కోతి రక్ఖితుం;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, సబ్బేహేతేహి పఞ్చహి.

౭౩౬.

‘‘పుబ్బలోహితసమ్పుణ్ణం, బహుస్స కుణపస్స చ;

నరవీరకతం వగ్గుం, సముగ్గమివ చిత్తితం.

౭౩౭.

‘‘కటుకం మధురస్సాదం, పియనిబన్ధనం దుఖం;

ఖురంవ మధునా లిత్తం, ఉల్లిహం నావబుజ్ఝతి.

౭౩౮.

‘‘ఇత్థిరూపే ఇత్థిసరే, ఫోట్ఠబ్బేపి చ ఇత్థియా;

ఇత్థిగన్ధేసు సారత్తో, వివిధం విన్దతే దుఖం.

౭౩౯.

‘‘ఇత్థిసోతాని సబ్బాని, సన్దన్తి పఞ్చ పఞ్చసు;

తేసమావరణం కాతుం, యో సక్కోతి వీరియవా.

౭౪౦.

‘‘సో అత్థవా సో ధమ్మట్ఠో, సో దక్ఖో సో విచక్ఖణో;

కరేయ్య రమమానోపి, కిచ్చం ధమ్మత్థసంహితం.

౭౪౧.

‘‘అథో సీదతి సఞ్ఞుత్తం, వజ్జే కిచ్చం నిరత్థకం;

న తం కిచ్చన్తి మఞ్ఞిత్వా, అప్పమత్తో విచక్ఖణో.

౭౪౨.

‘‘యఞ్చ అత్థేన సఞ్ఞుత్తం, యా చ ధమ్మగతా రతి;

తం సమాదాయ వత్తేథ, సా హి వే ఉత్తమా రతి.

౭౪౩.

‘‘ఉచ్చావచేహుపాయేహి, పరేసమభిజిగీసతి;

హన్త్వా వధిత్వా అథ సోచయిత్వా, ఆలోపతి సాహసా యో పరేసం.

౭౪౪.

‘‘తచ్ఛన్తో ¶ ఆణియా ఆణిం, నిహన్తి బలవా యథా;

ఇన్ద్రియానిన్ద్రియేహేవ, నిహన్తి కుసలో తథా.

౭౪౫.

‘‘సద్ధం ¶ వీరియం సమాధిఞ్చ, సతిపఞ్ఞఞ్చ భావయం;

పఞ్చ పఞ్చహి హన్త్వాన, అనీఘో యాతి బ్రాహ్మణో.

౭౪౬.

‘‘సో ¶ అత్థవా సో ధమ్మట్ఠో, కత్వా వాక్యానుసాసనిం;

సబ్బేన సబ్బం బుద్ధస్స, సో నరో సుఖమేధతీ’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ సమణస్సాతి పబ్బజితస్స. అహూతి అహోసి. చిన్తాతి ధమ్మచిన్తా ధమ్మవిచారణా. పారాపరియస్సాతి పారాపరగోత్తస్స. ‘‘పారాచరియస్సా’’తిపి పఠన్తి. భిక్ఖునోతి సంసారే భయం ఇక్ఖనసీలస్స. ఏకకస్సాతి అసహాయస్స, ఏతేన కాయవివేకం దస్సేతి. పవివిత్తస్సాతి పవివేకహేతునా కిలేసానం విక్ఖమ్భనేన వివేకం ఆరద్ధస్స, ఏతేన చిత్తవివేకం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘ఝాయినో’’తి. ఝాయినోతి ఝాయనసీలస్స, యోనిసోమనసికారేసు యుత్తస్సాతి అత్థో. సబ్బమేతం థేరో అత్తానం పరం వియ కత్వా వదతి.

‘‘కిమానుపుబ్బ’’న్తిఆదినా తం చిన్తనం దస్సేతి. తత్థ పఠమగాథాయం తావ కిమానుపుబ్బన్తి అనుపుబ్బం అనుక్కమో, అనుపుబ్బమేవ వక్ఖమానేసు వతసమాచారేసు కో అనుక్కమో, కేన అనుక్కమేన తే పటిపజ్జితబ్బాతి అత్థో. పురిసో కిం వతం కిం సమాచారన్తి అత్థకామో పురిసో సమాదియితబ్బట్ఠేన ‘‘వత’’న్తి లద్ధనామం, కీదిసం సీలం సమాచారం, సమాచరన్తో, అత్తనో కిచ్చకారీ కత్తబ్బకారీ అస్స, కఞ్చి సత్తం న చ విహేఠయే, న బాధేయ్యాతి అత్థో. అత్తనో కిచ్చం నామ సమణధమ్మో, సఙ్ఖేపతో సీలసమాధిపఞ్ఞా, తం సమ్పాదేన్తస్స పరవిహేఠనాయ లేసోపి నత్థి తాయ సతి సమణభావస్సేవ అభావతో.

యథాహ భగవా – ‘‘న హి పబ్బజితో పరూపఘాతీ, న సమణో హోతి పరం విహేఠయన్తో’’తి (ధ. ప. ౧౮౪). ఏత్థ చ వతగ్గహణేన వారిత్తసీలం గహితం, సమాచారగ్గహణేన సమాచరితబ్బతో చారిత్తసీలేన సద్ధిం ఝానవిపస్సనాది, తస్మా వారిత్తసీలం పధానం. తత్థాపి చ యస్మా ఇన్ద్రియసంవరే సిద్ధే సబ్బం సీలం సురక్ఖితం, సుగోపితమేవ హోతి, తస్మా ఇన్ద్రియసంవరసీలం తావ దస్సేతుకామో ఇన్ద్రియానం అరక్ఖణే రక్ఖణే చ ఆదీనవానిసంసే విభావేన్తో ¶ ‘‘ఇన్ద్రియాని మనుస్సాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇన్ద్రియానీతి రక్ఖితబ్బధమ్మనిదస్సనం, తస్మా చక్ఖాదీని ఛ ఇన్ద్రియానీతి వుత్తం హోతి. మనుస్సానన్తి రక్ఖణయోగ్యపుగ్గలనిదస్సనం. హితాయాతి అత్థాయ. అహితాయాతి అనత్థాయ. హోన్తీతి ¶ వచనసేసో. కథం పన తానియేవ హితాయ చ అహితాయ హోన్తీతి ఆహ ‘‘రక్ఖితానీ’’తిఆది. తస్సత్థో – యస్స చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని సతికవాటేన అపిహితాని, తస్స రూపాదీసు అభిజ్ఝాదిపాపధమ్మపవత్తియా ద్వారభావతో అనత్థాయ పిహితాని, తదభావతో అత్థాయ సంవత్తన్తీతి.

ఇన్ద్రియానేవ ¶ సారక్ఖన్తి యస్మా ఇన్ద్రియసంవరో పరిపుణ్ణో సీలసమ్పదం పరిపూరేతి, సీలసమ్పదా పరిపుణ్ణా సమాధిసమ్పదం పరిపూరేతి, సమాధిసమ్పదా పరిపుణ్ణా పఞ్ఞాసమ్పదం పరిపూరేతి, తస్మా ఇన్ద్రియారక్ఖా అత్తహితపటిపత్తియావ మూలన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియానేవ సారక్ఖ’’న్తి. సతిపుబ్బఙ్గమేన ఆరక్ఖేన సంరక్ఖన్తో యోనిసోమనసికారేన ఇన్ద్రియాని ఏవ తావ సమ్మదేవ రక్ఖన్తో, యథా అకుసలచోరా తేహి తేహి ద్వారేహి పవిసిత్వా చిత్తసన్తానే కుసలం భణ్డం న విలుమ్పన్తి, తథా తాని పిదహన్తోతి అత్థో. సారక్ఖన్తి చ సం-సద్దస్స సాభావం కత్వా వుత్తం, ‘‘సారాగో’’తిఆదీసు వియ. ‘‘సంరక్ఖ’’న్తి చ పాఠో. ఇన్ద్రియాని చ గోపయన్తి తస్సేవ పరియాయవచనం, పరియాయవచనే పయోజనం నేత్తిఅట్ఠకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ‘‘అత్తనో కిచ్చకారీస్సా’’తి ఇమినా అత్తహితపటిపత్తిం దస్సేతి, ‘‘న చ కఞ్చి విహేఠయే’’తి ఇమినా పరహితపటిపత్తిం, ఉభయేనాపి వా అత్తహితపటిపత్తిమేవ దస్సేతి పరావిహేఠనస్సాపి అత్తహితపటిపత్తిభావతో. అథ వా పదద్వయేనపి అత్తహితపటిపత్తిం దస్సేతి పుథుజ్జనస్స సేక్ఖస్స చ పరహితపటిపత్తియాపి అత్తహితపటిపత్తిభావతో.

ఏవం రక్ఖితాని ఇన్ద్రియాని హితాయ హోన్తీతి వోదానపక్ఖం సఙ్ఖేపేనేవ దస్సేత్వా, అరక్ఖితాని అహితాయ హోన్తీతి సంకిలేసపక్ఖం పన విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖున్ద్రియం చే’’తిఆదిమాహ. తత్థ చక్ఖున్ద్రియం చే రూపేసు, గచ్ఛన్తం అనివారయం. అనాదీనవదస్సావీతి యో నీలపీతాదిభేదేసు ఇట్ఠానిట్ఠేసు రూపాయతనేసు గచ్ఛన్తం యథారుచి పవత్తన్తం చక్ఖున్ద్రియం అనివారయం, అనివారయన్తో అప్పటిబాహన్తో తథాపవత్తియం ఆదీనవదస్సావీ న హోతి చే, దిట్ఠధమ్మికం సమ్పరాయికఞ్చ ఆదీనవం దోసం న పస్సతి చే ¶ . ‘‘గచ్ఛన్తం నివారయే అనిస్సరణదస్సావీ’’తి చ పాఠో. తత్థ యో ‘‘దిట్ఠే దిట్ఠమత్తం భవిస్సతీ’’తి (సం. ని. ౪.౯౫) వుత్తవిధినా దిట్ఠమత్తేయేవ ఠత్వా సతిసమ్పజఞ్ఞవసేన రూపాయతనే పవత్తమానో తత్థ నిస్సరణదస్సావీ నామ. వుత్తవిపరియాయేన అనిస్సరణదస్సావీ దట్ఠబ్బో. సో దుక్ఖా న హి ముచ్చతీతి సో ఏవరూపో పుగ్గలో వట్టదుక్ఖతో న ముచ్చతేవ. ఏత్థ చ చక్ఖున్ద్రియస్స అనివారణం ¶ నామ యథా తేన ద్వారేన అభిజ్ఝాదయో పాపధమ్మా అన్వాస్సవేయ్యుం, తథా పవత్తనం, తం పన అత్థతో సతిసమ్పజఞ్ఞస్స అనుట్ఠాపనం దట్ఠబ్బం. సేసిన్ద్రియేసుపి ఏసేవ నయో. అధిముచ్ఛితోతి అధిముత్తతణ్హాయ ముచ్ఛం ఆపన్నో. అమ్బిలన్తి అమ్బిలరసం. మధురగ్గన్తి మధురరసకోట్ఠాసం. తథా తిత్తకగ్గం. అనుస్సరన్తి అస్సాదవసేన తం తం రసం అనువిచిన్తేన్తో. గన్థితోతి రసతణ్హాయ తస్మిం తస్మిం రసే గన్థితో బన్ధో. ‘‘గధితో’’తి చ పఠన్తి, గేధం ఆపన్నోతి అత్థో. హదయం నావబుజ్ఝతీతి ‘‘దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సామీ’’తి పబ్బజ్జాదిక్ఖణే ఉప్పన్నం చిత్తం న జానాతి న సల్లక్ఖేతి ¶ , సాసనస్స హదయం అబ్భన్తరం అనవజ్జధమ్మానం సమ్మద్దనరసతణ్హాయ గధితో నావబుజ్ఝతి న జానాతి, న పటిపజ్జతీతి అత్థో.

సుభానీతి సున్దరాని. అప్పటికూలానీతి మనోరమాని, ఇట్ఠాని. ఫోట్ఠబ్బానీతి ఉపాదిణ్ణానుపాదిణ్ణప్పభేదే ఫస్సే. రత్తోతి రజ్జనసభావేన రాగేన రత్తో. రాగాధికరణన్తి రాగహేతు. వివిధం విన్దతే దుఖన్తి రాగపరిళాహాదివసేన దిట్ఠధమ్మికఞ్చ నిరయసన్తాపాదివసేన అభిసమ్పరాయఞ్చ నానప్పకారం దుక్ఖం పటిలభతి.

మనం చేతేహీతి మనఞ్చ ఏతేహి రూపారమ్మణాదీహి ధమ్మారమ్మణప్పభేదేహి చ. నన్తి పుగ్గలం. సబ్బేహీతి సబ్బేహి పఞ్చహిపి. ఇదం వుత్తం హోతి – యో పుగ్గలో మనం, మనోద్వారం, ఏతేహి యథావుత్తేహి రూపాదీహి పఞ్చహి ధమ్మేహి ధమ్మారమ్మణప్పభేదతో చ. తత్థ పవత్తనకపాపకమ్మనివారణేన రక్ఖితుం, గోపితుం న సక్కోతి, తతో తస్స అరక్ఖణతో నం పుగ్గలం తంనిమిత్తం దుక్ఖం అన్వేతి, అనుగచ్ఛతి, అనుగచ్ఛన్తఞ్చ ఏతేహి పఞ్చహిపి రూపారమ్మణాదీహి ఛట్ఠారమ్మణేన సద్ధిం సబ్బేహిపి ఆరమ్మణప్పచ్చయభూతేహి అనుగచ్ఛతీతి. ఏత్థ చక్ఖున్ద్రియం, సోతిన్ద్రియఞ్చ అసమ్పత్తగ్గాహిభావతో ‘‘గచ్ఛన్తం ¶ అనివారయ’’న్తి వుత్తం ఇతరం సమ్పత్తగ్గాహీతి ‘‘గన్ధే చే పటిసేవతీ’’తిఆదినా వుత్తం. తత్థాపి చ రసతణ్హా చ ఫోట్ఠబ్బతణ్హా చ సత్తానం విసేసతో బలవతీతి ‘‘రసతణ్హాయ గధితో, ఫోట్ఠబ్బాని అనుస్సరన్తోతి’’ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

ఏవం అగుత్తద్వారస్స పుగ్గలస్స ఛహి ద్వారేహి ఛసుపి ఆరమ్మణేసు అసంవరనిమిత్తం ఉప్పజ్జనకదుక్ఖం దస్సేత్వా స్వాయమసంవరో యస్మా సరీరసభావానవబోధేన హోతి, తస్మా సరీరసభావం విచినన్తో ‘‘పుబ్బలోహితసమ్పుణ్ణ’’న్తిఆదినా గాథాద్వయమాహ. తస్సత్థో ¶ – సరీరం నామేతం పుబ్బేన లోహితేన చ సమ్పుణ్ణం భరితం అఞ్ఞేన చ పిత్తసేమ్హాదినా బహునా కుణపేన, తయిదం నరవీరేన నరేసు ఛేకేన సిప్పాచరియేన కతం వగ్గు మట్ఠం లాఖాపరికమ్మాదినా చిత్తితం, అన్తో పన గూథాదిఅసుచిభరితం సముగ్గం వియ ఛవిమత్తమనోహరం బాలజనసమ్మోహం దుక్ఖసభావతాయ నిరయాదిదుక్ఖతాపనతో చ కటుకం, పరికప్పసమ్భవేన అమూలకేన అస్సాదమత్తేన మధురతాయ మధురస్సాదం, తతో ఏవ పియభావనిబన్ధనేన పియనిబన్ధనం, దుస్సహతాయ అప్పతీతతాయ చ దుఖం, ఈదిసే సరీరే అస్సాదలోభేన మహాదుక్ఖం పచ్చనుభుయ్యమానం అనవబుజ్ఝన్తో లోకో మధురగిద్ధో ఖురధారాలేహకపురిసో వియ దట్ఠబ్బోతి.

ఇదాని ¶ ఏతే చక్ఖాదీనం గోచరభూతా రూపాదయో వుత్తా, తే విసేసతో పురిసస్స ఇత్థిపటిబద్ధా కమనీయాతి తత్థ సంవరో కాతబ్బోతి దస్సేన్తో ‘‘ఇత్థిరూపే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఇత్థిరూపేతి ఇత్థియా చతుసముట్ఠానికరూపాయతనసఙ్ఖాతే వణ్ణే. అపి చ యో కోచి ఇత్థియా నివత్థస్స అలఙ్కారస్స వా గన్ధవణ్ణకాదీనం వా పిళన్ధనమాలానం వా కాయపటిబద్ధో వణ్ణో పురిసస్స చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఆరమ్మణభావాయ ఉపకప్పతి, సబ్బమేతం ‘‘ఇత్థిరూప’’న్త్వేవ వేదితబ్బం. ఇత్థిసరేతి ఇత్థియా గీతలపితహసితరుదితసద్దే. అపి చ ఇత్థియా నివత్థవత్థస్సపి అలఙ్కతఅలఙ్కారస్సపి ఇత్థిపయోగనిప్ఫాదితా వేణువీణాసఙ్ఖపణవాదీనమ్పి సద్దా ఇధ ఇత్థిసరగ్గహణేన గహితాతి వేదితబ్బా. సబ్బోపేసో పురిసస్స చిత్తం ఆకడ్ఢతీతి. ‘‘ఇత్థిరసే’’తి పన పాళియా చతుసముట్ఠానికరసాయతనవసేన వుత్తం. ఇత్థియా కింకారపటిస్సావితాదివసేన అస్సవరసో చేవ పరిభోగరసో ¶ చ ఇత్థిరసోతి ఏకే. యో పన ఇత్థియా ఓట్ఠమంససమ్మక్ఖితఖేళాదిరసో, యో చ తాయ పురిసస్స దిన్నయాగుభత్తాదీనం రసో, సబ్బోపేసో ‘‘ఇత్థిరసో’’త్వేవ వేదితబ్బో. ఫోట్ఠబ్బేపి చ ఇత్థియా కాయసమ్ఫస్సో, ఇత్థిసరీరారూళ్హానం వత్థాలఙ్కారమాలాదీనం ఫస్సో ‘‘ఇత్థిఫోట్ఠబ్బో’’త్వేవ వేదితబ్బో. ఏత్థ చ యేసం ఇత్థిరూపే ఇత్థిసరేతి పాళి, తేసం అపి-సద్దేన ఇత్థిరససఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ఇత్థిగన్ధేసూతి ఇత్థియా చతుసముట్ఠానికగన్ధాయతనేసు. ఇత్థియా సరీరగన్ధో నామ దుగ్గన్ధో. ఏకచ్చా హి ఇత్థీ అస్సగన్ధినీ హోతి, ఏకచ్చా మేణ్డగన్ధినీ, ఏకచ్చా సేదగన్ధినీ, ఏకచ్చా సోణితగన్ధినీ, తథాపి తాసు అన్ధబాలో రజ్జతేవ. చక్కవత్తినో పన ఇత్థిరతనస్స కాయతో చన్దనగన్ధో వాయతి, ముఖతో ¶ ఉప్పలగన్ధో, అయం న సబ్బాసం హోతీతి, ఇత్థియా సరీరే ఆరూళ్హో ఆగన్తుకో అనులిమ్పనాదిగన్ధో ‘‘ఇత్థిగన్ధో’’తి వేదితబ్బో. సారత్తోతి సుట్ఠు రత్తో గధితో ముచ్ఛితో, ఇదం పన పదం ‘‘ఇత్థిరూపే’’తిఆదీసుపి యోజేతబ్బం. వివిధం విన్దతే దుఖన్తి ఇత్థిరూపాదీసు సరాగనిమిత్తం దిట్ఠధమ్మికం వధబన్ధనాదివసేన సమ్పరాయికం పఞ్చవిధబన్ధనాదివసేన నానప్పకారం దుక్ఖం పటిలభతి.

ఇత్థిసోతాని సబ్బానీతి ఇత్థియా రూపాదిఆరమ్మణాని సబ్బాని అనవసేసాని పఞ్చ తణ్హాసోతాని సన్దన్తి. పఞ్చసూతి పురిసస్స పఞ్చసు ద్వారేసు. తేసన్తి తేసం పఞ్చన్నం సోతానం. ఆవరణన్తి సంవరణం, యథా అసంవరో న ఉప్పజ్జతి, ఏవం సతిసమ్పజఞ్ఞం పచ్చుపట్ఠపేత్వా సంవరం పవత్తేతుం యో సక్కోతి, సో వీరియవా ఆరద్ధవీరియో అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయ కుసలానం ధమ్మానం ఉపసమ్పదాయాతి అత్థో.

ఏవం రూపాదిగోచరే పబ్బజితస్స పటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని గహట్ఠస్స దస్సేతుం ‘‘సో అత్థవా’’తిఆది ¶ వుత్తం. తత్థ సో అత్థవా సో ధమ్మట్ఠో, సో దక్ఖో సో విచక్ఖణోతి సో పుగ్గలో ఇమస్మిం లోకే అత్థవా, బుద్ధిమా, ధమ్మే ఠితో, ధమ్మే దక్ఖో, ధమ్మే ఛేకో, అనలసో వా విచక్ఖణో ఇతి కత్తబ్బతాసు కుసలో నామ. కరేయ్య రమమానోపి, కిచ్చం ధమ్మత్థసంహితన్తి గేహరతియా రమమానోపి ధమ్మత్థసంహితం ధమ్మతో అత్థతో చ అనపేతమేవ తం తం కత్తబ్బం. అనుప్పన్నానం భోగానం ఉప్పాదనం, ఉప్పన్నానం పరిపాలనం, పరిభోగఞ్చ కరేయ్య, అఞ్ఞమఞ్ఞం, అవిరోధేన, అఞ్ఞమఞ్ఞం, అబాధనేన, తివగ్గత్థం అనుయుఞ్జేయ్యాతి అధిప్పాయో ¶ . అయఞ్చ నయో యేసం సమ్మాపటిపత్తిఅవిరోధేన తివగ్గత్థస్స వసేన వత్తతి బిమ్బిసారమహారాజాదీనం వియ, తేసం వసేన వుత్తో. న యేసం కేసఞ్చి వసేనాతి దట్ఠబ్బం.

అథో సీదతి సఞ్ఞుత్తన్తి యది ఇధలోకే సుపసంహితం దిట్ఠధమ్మికం అత్థం పరిగ్గహేత్వా ఠితం. వజ్జే కిచ్చం నిరత్థకన్తి సమ్పరాయికత్థరహితం అనత్థుపసంహితం కిచ్చం సచేపి విస్సజ్జేయ్య పరిచ్చజేయ్య. న తం కిచ్చన్తి మఞ్ఞిత్వా, అప్పమత్తో విచక్ఖణోతి సతిఅవిప్పవాసేన అప్పమత్తో విచారణపఞ్ఞాసమ్భవేన విచక్ఖణో అనత్థుపసంహితం, తం కిచ్చం మయా న కాతబ్బన్తి మఞ్ఞిత్వా వివజ్జేయ్య.

వివజ్జేత్వా పన యఞ్చ అత్థేన సఞ్ఞుత్తం, యా చ ధమ్మగతా రతి. తం సమాదాయ వత్తేథాతి యంకిఞ్చి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికప్పభేదేన అత్థేన ¶ హితేన సంయుత్తం తదుభయహితావహం, యా చ అధికుసలధమ్మగతా సమథవిపస్సనాసహితా రతి, తదుభయం సమ్మా ఆదియిత్వా పరిగ్గహం కత్వా వత్తేయ్య. ‘‘సబ్బం రతిం ధమ్మరతి జినాతీ’’తి (ధ. ప. ౩౫౪) వచనతో సా హి ఏకంసేన ఉత్తమత్థస్స పాపనతో ఉత్తమా రతి నామ.

యం పన కామరతిసంయుత్తం కిచ్చం నిరత్థకన్తి వుత్తం, తస్సా అనత్థుపసంహితభావం దస్సేతుం ‘‘ఉచ్చావచేహీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉచ్చావచేహీతి మహన్తేహి చేవ ఖుద్దకేహి చ. ఉపాయేహీతి నయేహి. పరేసమభిజిగీసతీతి పరేసం సన్తకం ఆహరితుం ఇచ్ఛతి, పరే వా సబ్బథా హాపేతి, జినాపేతి పరం హన్త్వా, వధిత్వా అథ సోచయిత్వా, ఆలోపతి సాహసా యో పరేసం. ఇదం వుత్తం హోతి – యో పుగ్గలో కామహేతు పరే హనన్తో, ఘాతేన్తో, సోచేన్తో సన్ధిచ్ఛేదసన్ధిరుహనపసయ్హావహారాదీహి నానుపాయేహి పరేసం సన్తకం హరితుం వాయమన్తో సాహసాకారం కరోతి, ఆలోపతి, జిగీసతి సాపతేయ్యవసేన పరే హాపేతి, తస్స తం కిచ్చం కామరతిసన్నిస్సితం అనత్థుపసంహితం ఏకన్తనిహీనన్తి. ఏతేన తప్పటిపక్ఖతో ధమ్మగతాయ రతియా ఏకంసతో ఉత్తమభావంయేవ విభావేతి.

ఇదాని ¶ యం ‘‘తేసమావరణం కాతుం యో సక్కోతీ’’తి ఇన్ద్రియానం ఆవరణం వుత్తం, తం ఉపాయేన సహ విభావేన్తో ‘‘తచ్ఛన్తో ఆణియా ఆణిం ¶ , నిహన్తి బలవా యథా’’తి ఆహ. యథా బలవా కాయబలేన, ఞాణబలేన చ సమన్నాగతో తచ్ఛకో రుక్ఖదణ్డగతం ఆణిం నీహరితుకామో తతో బలవతిం ఆణిం కోటేన్తో తతో నీహరతి, తథా కుసలో భిక్ఖు చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని విపస్సనాబలేన నిహన్తుకామో ఇన్ద్రియేహి ఏవ నిహన్తి.

కతమేహి పనాతి ఆహ ‘‘సద్ధ’’న్తిఆది. తస్సత్థో – అధిమోక్ఖలక్ఖణం సద్ధం, పగ్గహలక్ఖణం వీరియం, అవిక్ఖేపలక్ఖణం సమాధిం, ఉపట్ఠానలక్ఖణం సతిం, దస్సనలక్ఖణం పఞ్ఞన్తి ఇమానిపి విముత్తిపరిపాచకాని పఞ్చిన్ద్రియాని భావేన్తో వడ్ఢేన్తో ఏతేహి పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి చక్ఖాదీని పఞ్చిన్ద్రియాని అనునయపటిఘాదికిలేసుప్పత్తియా ద్వారభావవిహనేన హన్త్వా, అరియమగ్గేన తదుపనిస్సయే కిలేసే సముచ్ఛిన్దిత్వా, తతో ఏవ అనీఘో నిద్దుక్ఖో బ్రాహ్మణో అనుపాదిసేసపరినిబ్బానమేవ యాతి ఉపగచ్ఛతీతి.

సో అత్థవాతి సో యథావుత్తో బ్రాహ్మణో ఉత్తమత్థేన సమన్నాగతత్తా అత్థవా, తం సమ్పాపకే ధమ్మే ఠితత్తా ధమ్మట్ఠో. సబ్బేన సబ్బం అనవసేసేన విధినా అనవసేసం బుద్ధస్స భగవతో వాక్యభూతం అనుసాసనిం కత్వా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిత్వా ఠితో. తతో ఏవ సో నరో ఉత్తమపురిసో నిబ్బానసుఖఞ్చ ఏధతి, బ్రూహేతి, వడ్ఢేతీతి.

ఏవం ¶ థేరేన అత్తనో చిన్తితాకారవిభావనావసేన పటిపత్తియా పకాసితత్తా ఇదమేవ చస్స అఞ్ఞాబ్యాకరణం దట్ఠబ్బం.

పారాపరియత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తేలకానిత్థేరగాథావణ్ణనా

చిరరత్తం వతాతాపీతిఆదికా ఆయస్మతో తేలకానిత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పురిమబుద్ధేసు కతాధికారో తత్థ తత్థ భవే వివట్టూపనిస్సయం కుసలం ఉపచినిత్వా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే సత్థు అభిజాతితో పురేతరంయేవ సావత్థియం అఞ్ఞతరస్మిం బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా తేలకానీతి లద్ధనామో వయప్పత్తో హేతుసమ్పన్నతాయ కామే జిగుచ్ఛన్తో ఘరావాసం పహాయ పరిబ్బాజకపబ్బజ్జం ¶ పబ్బజిత్వా వివట్టజ్ఝాసయో ‘‘కో సో పారఙ్గతో లోకే’’తిఆదినా విమోక్ఖపరియేసనం ¶ చరమానో తే తే సమణబ్రాహ్మణే ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛతి, తే న సమ్పాయన్తి. సో తేన అనారాధితచిత్తో విచరతి. అథ అమ్హాకం భగవతి లోకే ఉప్పజ్జిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కే లోకహితం కరోన్తే ఏకదివసం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజిత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ అరహత్తే పతిట్ఠాతి. సో ఏకదివసం భిక్ఖూహి సద్ధిం నిసిన్నో అత్తనా అధిగతవిసేసం పచ్చవేక్ఖిత్వా తదనుసారేన అత్తనో పటిపత్తిం అనుస్సరిత్వా తం సబ్బం భిక్ఖూనం ఆచిక్ఖన్తో –

౭౪౭.

‘‘చిరరత్తం వతాతాపీ, ధమ్మం అనువిచిన్తయం;

సమం చిత్తస్స నాలత్థం, పుచ్ఛం సమణబ్రాహ్మణే.

౭౪౮.

‘‘కో సో పారఙ్గతో లోకే, కో పత్తో అమతోగధం;

కస్స ధమ్మం పటిచ్ఛామి, పరమత్థవిజాననం.

౭౪౯.

‘‘అన్తోవఙ్కగతో ఆసి, మచ్ఛోవ ఘసమామిసం;

బద్ధో మహిన్దపాసేన, వేపచిత్యసురో యథా.

౭౫౦.

‘‘అఞ్ఛామి నం న ముఞ్చామి, అస్మా సోకపరిద్దవా;

కో మే బన్ధం ముఞ్చం లోకే, సమ్బోధిం వేదయిస్సతి.

౭౫౧.

‘‘సమణం బ్రాహ్మణం వా కం, ఆదిసన్తం పభఙ్గునం;

కస్స ధమ్మం పటిచ్ఛామి, జరామచ్చుపవాహనం.

౭౫౨.

‘‘విచికిచ్ఛాకఙ్ఖాగన్థితం, సారమ్భబలసఞ్ఞుతం;

కోధప్పత్తమనత్థద్ధం, అభిజప్పప్పదారణం.

౭౫౩.

‘‘తణ్హాధనుసముట్ఠానం, ద్వే చ పన్నరసాయుతం;

పస్స ఓరసికం బాళ్హం, భేత్వాన యది తిట్ఠతి.

౭౫౪.

‘‘అనుదిట్ఠీనం ¶ అప్పహానం, సఙ్కప్పపరతేజితం;

తేన విద్ధో పవేధామి, పత్తంవ మాలుతేరితం.

౭౫౫.

‘‘అజ్ఝత్తం మే సముట్ఠాయ, ఖిప్పం పచ్చతి మామకం;

ఛఫస్సాయతనీ కాయో, యత్థ సరతి సబ్బదా.

౭౫౬.

‘‘తం ¶ న పస్సామి తేకిచ్ఛం, యో మేతం సల్లముద్ధరే;

నానారజ్జేన సత్థేన, నాఞ్ఞేన విచికిచ్ఛితం.

౭౫౭.

‘‘కో మే అసత్థో అవణో, సల్లమబ్భన్తరపస్సయం;

అహింసం సబ్బగత్తాని, సల్లం మే ఉద్ధరిస్సతి.

౭౫౮.

‘‘ధమ్మప్పతి ¶ హి సో సేట్ఠో, విసదోసప్పవాహకో;

గమ్భీరే పతితస్స మే, థలం పాణిఞ్చ దస్సయే.

౭౫౯.

‘‘రహదేహమస్మి ఓగాళ్హో, అహారియరజమత్తికే;

మాయాఉసూయసారమ్భ, థినమిద్ధమపత్థటే.

౭౬౦.

‘‘ఉద్ధచ్చమేఘథనితం, సంయోజనవలాహకం;

వాహా వహన్తి కుద్దిట్ఠిం, సఙ్కప్పా రాగనిస్సితా.

౭౬౧.

‘‘సవన్తి సబ్బధి సోతా, లతా ఉబ్భిజ్జ తిట్ఠతి;

తే సోతే కో నివారేయ్య, తం లతం కో హి ఛేచ్ఛతి.

౭౬౨.

‘‘వేలం కరోథ భద్దన్తే, సోతానం సన్నివారణం;

మా తే మనోమయో సోతా, రుక్ఖంవ సహసా లువే.

౭౬౩.

‘‘ఏవం మే భయజాతస్స, అపారా పారమేసతో;

తాణో పఞ్ఞావుధో సత్థా, ఇసిసఙ్ఘనిసేవితో.

౭౬౪.

‘‘సోపానం సుగతం సుద్ధం, ధమ్మసారమయం దళ్హం;

పాదాసి వుయ్హమానస్స, మా భాయీతి చ మబ్రవి.

౭౬౫.

‘‘సతిపట్ఠానపాసాదం, ఆరుయ్హ పచ్చవేక్ఖిసం;

యం తం పుబ్బే అమఞ్ఞిస్సం, సక్కాయాభిరతం పజం.

౭౬౬.

‘‘యదా చ మగ్గమద్దక్ఖిం, నావాయ అభిరూహనం;

అనధిట్ఠాయ అత్తానం, తిత్థమద్దక్ఖిముత్తమం.

౭౬౭.

‘‘సల్లం అత్తసముట్ఠానం, భవనేత్తిప్పభావితం;

ఏతేసం అప్పవత్తాయ, దేసేసి మగ్గముత్తమం.

౭౬౮.

‘‘దీఘరత్తానుసయితం ¶ , చిరరత్తమధిట్ఠితం;

బుద్ధో మేపానుదీ గన్థం, విసదోసప్పవాహనో’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ ¶ చిరరత్తం వతాతి చిరకాలం వత. ఆతాపీతి వీరియవా విమోక్ఖధమ్మపరియేసనే ఆరద్ధవీరియో. ధమ్మం అనువిచిన్తయన్తి ‘‘కీదిసో ను ఖో విమోక్ఖధమ్మో, కథం వా అధిగన్తబ్బో’’తి విముత్తిధమ్మం అనువిచినన్తో గవేసన్తో. సమం చిత్తస్స నాలత్థం, పుచ్ఛం సమణబ్రాహ్మణేతి తే తే నానాతిత్థియే సమణబ్రాహ్మణే విముత్తిధమ్మం పుచ్ఛన్తో పకతియా అనుపసన్తసభావస్స చిత్తస్స సమం వూపసమభూతం వట్టదుక్ఖవిస్సరణం అరియధమ్మం నాలత్థం నాధిగచ్ఛన్తి అత్థో.

కో ¶ సో పారఙ్గతోతిఆది పుచ్ఛితాకారదస్సనం. తత్థ కో సో పారఙ్గతో లోకేతి ఇమస్మిం లోకే తిత్థకారపటిఞ్ఞేసు సమణబ్రాహ్మణేసు కో ను ఖో సో సంసారస్స పారం నిబ్బానం ఉపగతో. కో పత్తో అమతోగధన్తి నిబ్బానపతిట్ఠం విమోక్ఖమగ్గం కో పత్తో అధిగతోతి అత్థో. కస్స ధమ్మం పటిచ్ఛామీతి కస్స సమణస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా ఓవాదధమ్మం పటిగ్గణ్హామి పటిపజ్జామి. పరమత్థవిజాననన్తి పరమత్థస్స విజాననం, అవిపరీతప్పవత్తినివత్తియో పవేదేన్తన్తి అత్థో.

అన్తోవఙ్కగతో ఆసీతి వఙ్కం వుచ్చతి దిట్ఠిగతం మనోవఙ్కభావతో, సబ్బేపి వా కిలేసా, అన్తోతి పన హదయవఙ్కస్స అన్తో, హదయబ్భన్తరగతకిలేసవఙ్కో వా అహోసీతి అత్థో. మచ్ఛోవ ఘసమామిసన్తి ఆమిసం ఘసన్తో ఖాదన్తో మచ్ఛో వియ, గిలబళిసో మచ్ఛో వియాతి అధిప్పాయో. బద్ధో మహిన్దపాసేన, వేపచిత్యసురో యథాతి మహిన్దస్స సక్కస్స పాసేన బద్ధో యథా వేపచిత్తి అసురిన్దో అసేరివిహారీ మహాదుక్ఖప్పత్తో, ఏవమహం పుబ్బే కిలేసపాసేన బద్ధో ఆసిం, అసేరివిహారీ మహాదుక్ఖప్పత్తోతి అధిప్పాయో.

అఞ్ఛామీతి ఆకడ్ఢామి. నన్తి కిలేసపాసం. న ముఞ్చామీతి న మోచేమి. అస్మా సోకపరిద్దవాతి ఇమస్మా సోకపరిదేవవట్టతో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథాపాసేన బద్ధో మిగో సూకరో వా మోచనుపాయం అజానన్తో పరిప్ఫన్దమానో తం ఆవిఞ్ఛన్తో బన్ధనం దళ్హం కరోతి, ఏవం అహం పుబ్బే ¶ కిలేసపాసేన పటిముక్కో మోచనుపాయం అజానన్తో కాయసఞ్చేతనాదివసేన పరిప్ఫన్దమానో తం న మోచేసిం, అఞ్ఞదత్థు తం దళ్హం కరోన్తో సోకాదినా పరం కిలేసం ఏవ పాపుణిన్తి. కో మే బన్ధం ముఞ్చం లోకే, సమ్బోధిం వేదయిస్సతీతి ఇమస్మిం లోకే ఏతం కిలేసబన్ధనేన బన్ధం ముఞ్చన్తో సమ్బుజ్ఝతి ఏతేనాతి ‘‘సమ్బోధీ’’తి లద్ధనామం విమోక్ఖమగ్గం కో మే వేదయిస్సతి ఆచిక్ఖిస్సతీతి అత్థో. ‘‘బన్ధముఞ్చ’’న్తిపి పఠన్తి, బన్ధా, బన్ధస్స వా మోచకం సమ్బోధిన్తి యోజనా.

ఆదిసన్తన్తి దేసేన్తం. పభఙ్గునన్తి పభఞ్జనం కిలేసానం విద్ధంసనం ¶ , పభఙ్గునం వా ధమ్మప్పవత్తిం ఆదిసన్తం కథేన్తం జరాయ మచ్చునో చ పవాహనం కస్స ధమ్మం పటిచ్ఛామి. ‘‘పటిపజ్జామీ’’తి వా పాఠో, సో ఏవత్థో. విచికిచ్ఛాకఙ్ఖాగన్థితన్తి ‘‘అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధాన’’న్తిఆదినయప్పవత్తాయ (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) విచికిచ్ఛాయ ఆసప్పనపరిసప్పనాకారవుత్తియా కఙ్ఖాయ చ గన్థితం. సారమ్భబలసఞ్ఞుతన్తి కరణుత్తరియకరణలక్ఖణేన బలప్పత్తేన సారమ్భేన యుత్తం. కోధప్పత్తమనత్థద్ధన్తి సబ్బత్థ కోధేన యుత్తమనసా ¶ థద్ధభావం గతం అభిజప్పప్పదారణం. ఇచ్ఛితాలాభాదివసేన హి తణ్హా సత్తానం చిత్తం పదాలేన్తీ వియ పవత్తతి. దూరే ఠితస్సాపి విజ్ఝనుపాయతాయ తణ్హావ ధను సముపతిట్ఠతి ఉప్పజ్జతి ఏతస్మాతి తణ్హాధనుసముట్ఠానం, దిట్ఠిసల్లం. తం పన యస్మా వీసతివత్థుకా సక్కాయదిట్ఠి, దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠీతి తింసప్పభేదం, తస్మా వుత్తం ‘‘ద్వే చ పన్నరసాయుత’’న్తి, ద్విక్ఖత్తుం పన్నరసభేదవన్తన్తి అత్థో. పస్స ఓరసికం బాళ్హం, భేత్వాన యది తిట్ఠతీతి యం ఉరసమ్బన్ధనీయతాయ ఓరసికం బాళ్హం బలవతరం భేత్వాన హదయం వినివిజ్ఝిత్వా తస్మింయేవ హదయే తిట్ఠతి, తం పస్సాతి అత్తానమేవ ఆలపతి.

అనుదిట్ఠీనం అప్పహానన్తి అనుదిట్ఠిభూతానం సేసదిట్ఠీనం అప్పహానకారణం. యావ హి సక్కాయదిట్ఠి సన్తానతో న విగచ్ఛతి, తావ సస్సతదిట్ఠిఆదీనం అప్పహానమేవాతి. సఙ్కప్పపరతేజితన్తి సఙ్కప్పేన మిచ్ఛావితక్కేన పరే పరజనే నిస్సయలక్ఖణం పతిపతితే తేజితం ఉస్సాహితం. తేన విద్ధో పవేధామీతి తేన దిట్ఠిసల్లేన యథా హదయం ఆహచ్చ తిట్ఠతి, ఏవం విద్ధో పవేధామి సఙ్కప్పామి సస్సతుచ్ఛేదాదివసేన ఇతో చితో చ పరివట్టామి. పత్తంవ ¶ మాలుతేరితన్తి మాలుతేన వాయునా ఏరితం వణ్టతో ముత్తం దుమపత్తం వియ.

అజ్ఝత్తం మే సముట్ఠాయాతి యథా లోకే సల్లం నామ బాహిరతో ఉట్ఠాయ అజ్ఝత్తం నిమ్మథేత్వా బాధతి, న ఏవమిదం. ఇదం పన అజ్ఝత్తం మే మమ అత్తభావే సముట్ఠాయ సో అత్తభావసఞ్ఞితో ఛఫస్సాయతనకాయో యథా ఖిప్పం సీఘం పచ్చతి, డయ్హతి. యథా కిం? అగ్గి వియ సనిస్సయడాహకో తంయేవ మామకం మమ సన్తకం అత్తభావం డహన్తో యత్థ ఉప్పన్నో, తత్థేవ సరతి పవత్తతి.

తం న పస్సామి తేకిచ్ఛన్తి తాదిసాయ తికిచ్ఛాయ నియుత్తతాయ తేకిచ్ఛం ¶ సల్లకత్తం భిసక్కం తం న పస్సామి. యో మేతం సల్లముద్ధరేతి యో భిసక్కో ఏతం దిట్ఠిసల్లం కిలేససల్లఞ్చ ఉద్ధరేయ్య, ఉద్ధరన్తో చ నానారజ్జేన రజ్జుసదిససఙ్ఖాతాయ ఏసనిసలాకాయ పవేసేత్వాన సత్థేన కన్తిత్వా నాఞ్ఞేన మన్తాగదప్పయోగేన విచికిచ్ఛితం సల్లం తికిచ్ఛితుం సక్కాతి ఆహరిత్వా యోజేతబ్బం. విచికిచ్ఛితన్తి, చ నిదస్సనమత్తమేతం. సబ్బస్సపి కిలేససల్లస్స వసేన అత్థో వేదితబ్బో.

అసత్థోతి సత్థరహితో. అవణోతి వణేన వినా. అబ్భన్తరపస్సయన్తి అబ్భన్తరసఙ్ఖాతం హదయం నిస్సాయ ఠితం. అహింసన్తి అపీళేన్తో. ‘‘అహింసా’’తి చ పాఠో, అహింసాయ అపీళనేనాతి ¶ అత్థో. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – కో ను ఖో కిఞ్చి సత్థం అగ్గహేత్వా వణఞ్చ అకరోన్తో తతో ఏవ సబ్బగత్తాని అబాధేన్తో మమ హదయబ్భన్తరగతం పీళాజననతో అన్తో తుదనతో అన్తో రుద్ధనతో చ పరమత్థేనేవ సల్లభూతం కిలేససల్లం ఉద్ధరిస్సతీతి.

ఏవం దసహి గాథాహి పుబ్బే అత్తనా చిన్తితాకారం దస్సేత్వా పునపి తం పకారన్తరేన దస్సేతుం ‘‘ధమ్మప్పతి హి సో సేట్ఠో’’తిఆదిమాహ. తత్థ ధమ్మప్పతీతి ధమ్మనిమిత్తం ధమ్మహేతు. హీతి నిపాతమత్తం. సో సేట్ఠోతి సో పుగ్గలో ఉత్తమో. విసదోసప్పవాహకోతి యో మయ్హం రాగాదికిలేసస్స పవాహకో ఉచ్ఛిన్నకో. గమ్భీరే పతితస్స మే, థలం పాణిఞ్చ దస్సయేతి కో ను ఖో అతిగమ్భీరే సంసారమహోఘే పతితస్స మయ్హం ‘‘మా భాయీ’’తి అస్సాసేన్తో నిబ్బానథలం తంసమ్పాపకం అరియమగ్గహత్థఞ్చ దస్సేయ్య.

రహదేహమస్మి ¶ ఓగాళ్హోతి మహతి సంసారరహదే అహమస్మి ససీసం నిముజ్జనవసేన ఓతిణ్ణో అనుపవిట్ఠో. అహారియరజమత్తికేతి అపనేతుం అసక్కుణేయ్యో రాగాదిరజో మత్తికా కద్దమో ఏతస్సాతి అహారియరజమత్తికో, రహదో. తస్మిం రహదస్మిం. ‘‘అహారియరజమన్తికే’’తి వా పాఠో, అన్తికే ఠితరాగాదీసు దున్నీహరణీయరాగాదిరజేతి అత్థో. సన్తదోసపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా, పరసమ్పత్తిఅసహనలక్ఖణా ఉసూయా, కరణుత్తరియకరణలక్ఖణో సారమ్భో, చిత్తాలసియలక్ఖణం థినం, కాయాలసియలక్ఖణం మిద్ధన్తి ఇమే పాపధమ్మా పత్థటా యం రహదం, తస్మిం మాయాఉసూయసారమ్భథినమిద్ధమపత్థటే, మకారో చేత్థ పదసన్ధికరో వుత్తో. యథావుత్తేహి ఇమేహి పాపధమ్మేహి పత్థటేతి అత్థో.

ఉద్ధచ్చమేఘథనితం, సంయోజనవలాహకన్తి వచనవిపల్లాసేన వుత్తం, భన్తసభావం ఉద్ధచ్చం మేఘథనితం మేఘగజ్జితం ఏతేసన్తి ఉద్ధచ్చమేఘథనితా. దసవిధా సంయోజనా ¶ ఏవ వలాహకా ఏతేసన్తి సంయోజనవలాహకా. వాహా మహాఉదకవాహసదిసా రాగనిస్సితా మిచ్ఛాసఙ్కప్పా అసుభాదీసు ఠితా కుద్దిట్ఠిం మం వహన్తి అపాయసముద్దమేవ ఉద్దిస్స కడ్ఢన్తీతి అత్థో.

సవన్తి సబ్బధి సోతాతి తణ్హాసోతో, దిట్ఠిసోతో, మానసోతో, అవిజ్జాసోతో, కిలేససోతోతి ఇమే పఞ్చపిసోతా చక్ఖుద్వారాదీనం వసేన సబ్బేసు రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు సవనతో ‘‘రూపతణ్హా…పే… ధమ్మతణ్హా’’తిఆదినా (విభ. ౨౦౪, ౨౩౨) సబ్బభాగేహి వా సవనతో సబ్బధి సవన్తి. లతాతి పలివేఠనట్ఠేన సంసిబ్బనట్ఠేన లతా వియాతి లతా, తణ్హా. ఉబ్భిజ్జ తిట్ఠతీతి ఛహి ద్వారేహి ఉబ్భిజ్జిత్వా రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు తిట్ఠతి. తే సోతేతి తణ్హాదికే ¶ సోతే మమ సన్తానే సన్దన్తే మగ్గసేతుబన్ధనేన కో పురిసవిసేసో నివారేయ్య, తం లతన్తి తణ్హాలతం, మగ్గసత్థేన కో ఛేచ్ఛతి ఛిన్దిస్సతి.

వేలం కరోథాతి తేసం సోతానం వేలం సేతుం కరోథ సన్నివారణం. భద్దన్తేతి ఆలపనాకారదస్సనం. మా తే మనోమయో సోతోతి ఉదకసోతో ఓళారికో, తస్స బాలమహాజనేనపి సేతుం ¶ కత్వా నివారణం సక్కా. అయం పన మనోమయో సోతో సుఖుమో దున్నివారణో. సో యథా ఉదకసోతో వడ్ఢన్తో కూలే ఠితం రుక్ఖం పాతేత్వావ నాసేతి, ఏవం తుమ్హే అపాయతీరే ఠితే తత్థ సహసా పాతేత్వా అపాయసముద్దం పాపేన్తో మా లువే మా వినాసేయ్య మా అనయబ్యసనం పాపేయ్యాతి అత్థో.

ఏవం అయం థేరో పురిమత్తభావే పరిమద్దితసఙ్ఖారత్తా ఞాణపరిపాకం గతత్తా పవత్తిదుక్ఖం ఉపధారేన్తో యథా విచికిచ్ఛాదికే సంకిలేసధమ్మే పరిగ్గణ్హి, తమాకారం దస్సేత్వా ఇదాని జాతసంవేగో కింకుసలగవేసీ సత్థు సన్తికం గతో యం విసేసం అధిముచ్చి, తం దస్సేన్తో ‘‘ఏవం మే భయజాతస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఏవం మే భయజాతస్సాతి ఏవం వుత్తప్పకారేన సంసారే జాతభయస్స అపారా ఓరిమతీరతో సప్పటిభయతో సంసారవట్టతో ‘‘కథం ను ఖో ముఞ్చేయ్య’’న్తి పారం నిబ్బానం, ఏసతో గవేసతో, తాణో సదేవకస్స లోకస్స తాణభూతో కిలేససముచ్ఛేదనీ పఞ్ఞా ఆవుధో ఏతస్సాతి పఞ్ఞావుధో. దిట్ఠధమ్మికాదిఅత్థేన సత్తానం యథారహం అనుసాసనతో సత్థా, ఇసిసఙ్ఘేన అగ్గసావకాదిఅరియపుగ్గలసమూహేన నిసేవితో పయిరుపాసితో ఇసిసఙ్ఘనిసేవితో, సోపానన్తి దేసనాఞాణేన సుట్ఠు కతత్తా అభిసఙ్ఖతత్తా సుకతం, ఉపక్కిలేసవిరహితతో సుద్ధం, సద్ధాపఞ్ఞాదిసారభూతం ధమ్మసారమయం ¶ పటిపక్ఖేహి అచలనీయతో దళ్హం, విపస్సనాసఙ్ఖాతం సోపానం మహోఘేన వుయ్హమానస్స మయ్హం సత్థా పాదాసి, దదన్తో చ ‘‘ఇమినా తే సోత్థి భవిస్సతీ’’తి సమస్సాసేన్తో మా భాయీతి చ అబ్రవి, కథేసి.

సతిపట్ఠానపాసాదన్తి తేన విపస్సనాసోపానేన కాయానుపస్సనాదినా లద్ధబ్బచతుబ్బిధసామఞ్ఞఫలవిసేసేన చతుభూమిసమ్పన్నం సతిపట్ఠానపాసాదం ఆరుహిత్వా పచ్చవేక్ఖిసం చతుసచ్చధమ్మం మగ్గఞాణేన పతిఅవేక్ఖిం పటివిజ్ఝిం. యం తం పుబ్బే అమఞ్ఞిస్సం, సక్కాయాభిరతం పజన్తి ఏవం పటివిద్ధసచ్చో యం సక్కాయే ‘‘అహం మమా’’తి అభిరతం పజం తిత్థియజనం తేన పరికప్పితఅత్తానఞ్చ పుబ్బే సారతో అమఞ్ఞిస్సం. యదా చ మగ్గమద్దక్ఖిం, నావాయ అభిరూహనన్తి అరియమగ్గనావాయ అభిరుహనూపాయభూతం యదా విపస్సనామగ్గం యాథావతో అద్దక్ఖిం. తతో పట్ఠాయ తం తిత్థియజనం అత్తానఞ్చ అనధిట్ఠాయ చిత్తే అట్ఠపేత్వా అగ్గహేత్వా తిత్థం నిబ్బానసఙ్ఖాతస్స అమతమహాపారస్స ¶ ¶ తిత్థభూతం అరియమగ్గదస్సనం సబ్బేహి మగ్గేహి సబ్బేహి కుసలధమ్మేహి ఉక్కట్ఠం అద్దక్ఖిం, యాథావతో అపస్సిన్తి అత్థో.

ఏవం అత్తనో అనుత్తరం మగ్గాధిగమం పకాసేత్వా ఇదాని తస్స దేసకం సమ్మాసమ్బుద్ధం థోమేన్తో ‘‘సల్లం అత్తసముట్ఠాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ సల్లన్తి దిట్ఠిమానాదికిలేససల్లం. అత్తసముట్ఠానన్తి ‘‘అహ’’న్తి మానట్ఠానతాయ ‘‘అత్తా’’తి చ లద్ధనామే అత్తభావే సమ్భూతం. భవనేత్తిప్పభావితన్తి భవతణ్హాసముట్ఠితం భవతణ్హాసన్నిస్సయం. సా హి దిట్ఠిమానాదీనం సమ్భవో. ఏతేసం అప్పవత్తాయాతి యథావుత్తానం పాపధమ్మానం అప్పవత్తియా అనుప్పాదాయ. దేసేసి మగ్గముత్తమన్తి ఉత్తమం సేట్ఠం అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం, తదుపాయఞ్చ విపస్సనామగ్గం కథేసి.

దీఘరత్తానుసయితన్తి అనమతగ్గే సంసారే చిరకాలం సన్తానే అను అను సయితం కారణలాభేన ఉప్పజ్జనారహభావేన థామగతం, తతో చ చిరరత్తం అధిట్ఠితం సన్తానం అజ్ఝారుయ్హ ఠితం. గన్థన్తి అభిజ్ఝాకాయగన్థాదిం మమ సన్తానే గన్థభూతం కిలేసవిసదోసం పవాహనో బుద్ధో భగవా అత్తనో దేసనానుభావేన అపానుదీ పరిజహాపేసి, గన్థేసు హి అనవసేసతో పహీనేసు అప్పహీనో నామ కిలేసో నత్థీతి.

తేలకానిత్థేరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. రట్ఠపాలత్థేరగాథావణ్ణనా

పస్స ¶ చిత్తకతన్తిఆదికా ఆయస్మతో రట్ఠపాలత్థేరస్స గాథా. కా ఉప్పత్తి? అయం కిర పదుముత్తరస్స భగవతో ఉప్పత్తితో పురేతరమేవ హంసవతీనగరే గహపతిమహాసాలకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో పితు అచ్చయేన ఘరావాసే పతిట్ఠితో రతనకోట్ఠాగారకమ్మికేన దస్సితం అపరిమాణం కులవంసానుగతం ధనం దిస్వా ‘‘ఇమం ఏత్తకం ధనరాసిం మయ్హం పితుఅయ్యకపయ్యకాదయో అత్తనా సద్ధిం గహేత్వా గన్తుం నాసక్ఖింసు, మయా పన గహేత్వా గన్తుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా కపణద్ధికాదీనం మహాదానం అదాసి. సో అభిఞ్ఞాలాభిం ఏకం తాపసం ఉపట్ఠహన్తో తేన దేవలోకాధిపచ్చే నియోజితో యావజీవం పుఞ్ఞాని కత్వా తతో చుతో ¶ దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తో తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా తతో చుతో మనుస్సలోకే భిన్నం రట్ఠం సన్ధారేతుం సమత్థస్స కులస్స ఏకపుత్తకో హుత్వా నిబ్బత్తి.

తేన ¶ చ సమయేన పదుముత్తరో భగవా లోకే ఉప్పజ్జిత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో వేనేయ్యసత్తే నిబ్బానమహానగరసఙ్ఖాతం ఖేమన్తభూమిం సమ్పాపేసి. అథ సో కులపుత్తో అనుక్కమేన విఞ్ఞుతం పత్తో ఏకదివసం ఉపాసకేహి సద్ధిం విహారం గన్త్వా సత్థారం ధమ్మం దేసేన్తం దిస్వా పసన్నచిత్తో పరిసపరియన్తే నిసీది. తేన ఖో పన సమయేన సత్థా ఏకం భిక్ఖుం సద్ధాపబ్బజితానం అగ్గట్ఠానే ఠపేసి. తం దిస్వా సో పసన్నమానసో తదత్థాయ చిత్తం ఠపేత్వా సతసహస్సభిక్ఖుపరివుతస్స భగవతో మహతా సక్కారేన సత్తాహం మహాదానం పవత్తేత్వా పణిధానం అకాసి. సత్థా తస్స అనన్తరాయేన ఇజ్ఝనభావం దిస్వా ‘‘అనాగతే గోతమస్స నామ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సాసనే సద్ధాపబ్బజితానం అగ్గో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. సో సత్థారం భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. సో తత్థ యావతాయుకం పుఞ్ఞాని కత్వా తతో చవిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తో ఇతో ద్వేనవుతే కప్పే ఫుస్సస్స భగవతో కాలే సత్థు వేమాతికభాతికేసు తీసు రాజపుత్తేసు సత్థారం ఉపట్ఠహన్తేసు తేసం పుఞ్ఞకిరియాయ కిచ్చం అకాసి.

ఏవం తత్థ తత్థ భవే తం తం బహుం కుసలం ఉపచినిత్వా సుగతీసుయేవ సంసరన్తో ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే కురురట్ఠే థుల్లకోట్ఠికనిగమే రట్ఠపాలసేట్ఠినో గేహే నిబ్బత్తి, తస్స భిన్నం రట్ఠం సన్ధారేతుం సమత్థే కులే నిబ్బత్తత్తా రట్ఠపాలోతి ¶ వంసానుగతమేవ నామం అహోసి. సో మహతా పరివారేన వడ్ఢన్తో అనుక్కమేన యోబ్బనపత్తో మాతాపితూహి పతిరూపేన దారేన సంయోజితో మహన్తే చ యసే పతిట్ఠాపితో దిబ్బసమ్పత్తిసదిసం సమ్పత్తిం పచ్చనుభోతి. అథ భగవా కురురట్ఠే జనపదచారికం చరన్తో థుల్లకోట్ఠికం అనుపాపుణి. తం సుత్వా రట్ఠపాలో కులపుత్తో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మం సుత్వా పటిలద్ధసద్ధో పబ్బజితుకామో సత్తాహం భత్తచ్ఛేదం కత్వా కిచ్ఛేన కసిరేన మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా సత్థు ఆణత్తియా అఞ్ఞతరస్స థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా యోనిసోమనసికారేన కమ్మం కరోన్తో విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం అపదానే (అప. థేర ౧.౨.౯౭-౧౧౧) –

‘‘పదుముత్తరస్స ¶ భగవతో, లోకజేట్ఠస్స తాదినో;

వరనాగో మయా దిన్నో, ఈసాదన్తో ఉరూళ్హవా.

‘‘సేతచ్ఛత్తో పసోభితో, సకప్పనో సహత్థిపో;

అగ్ఘాపేత్వాన తం సబ్బం, సఙ్ఘారామం అకారయిం.

‘‘చతుపఞ్ఞాససహస్సాని, పాసాదే కారయిం అహం;

మహోఘదానం కరిత్వాన, నియ్యాదేసిం మహేసినో.

‘‘అనుమోది ¶ మహావీరో, సయమ్భూ అగ్గపుగ్గలో;

సబ్బే జనే హాసయన్తో, దేసేసి అమతం పదం.

‘‘తం మే బుద్ధో వియాకాసి, జలజుత్తరనామకో;

భిక్ఖుసఙ్ఘే నిసీదిత్వా, ఇమా గాథా అభాసథ.

‘‘చతుపఞ్ఞాససహస్సాని, పాసాదే కారయీ అయం;

కథయిస్సామి విపాకం, సుణోథ మమ భాసతో.

‘‘అట్ఠారససహస్సాని, కూటాగారా భవిస్సరే;

బ్యమ్హుత్తమమ్హి నిబ్బత్తా, సబ్బసోణ్ణమయా చ తే.

‘‘పఞ్ఞాసక్ఖత్తుం దేవిన్దో, దేవరజ్జం కరిస్సతి;

అట్ఠపఞ్ఞాసక్ఖత్తుఞ్చ, చక్కవత్తీ భవిస్సతి.

‘‘కప్పసతసహస్సమ్హి, ఓక్కాకకులసమ్భవో;

గోతమో నామ గోత్తేన, సత్థా లోకే భవిస్సతి.

‘‘దేవలోకా చవిత్వాన, సుక్కమూలేన చోదితో;

అడ్ఢే కులే మహాభోగే, నిబ్బత్తిస్సతి తావదే.

‘‘సో పచ్ఛా పబ్బజిత్వాన, సుక్కమూలేన చోదితో;

రట్ఠపాలోతి నామేన, హేస్సతి సత్థు సావకో.

‘‘పధానపహితత్తో సో, ఉపసన్తో నిరూపధి;

సబ్బాసవే పరిఞ్ఞాయ, నిబ్బాయిస్సతినాసవో.

‘‘ఉట్ఠాయ అభినిక్ఖమ్మ, జహితా భోగసమ్పదా;

ఖేళపిణ్డేవ భోగమ్హి, పేమం మయ్హం న విజ్జతి.

‘‘వీరియం ¶ మే ధురధోరయ్హం, యోగక్ఖేమాధివాహనం;

ధారేమి అన్తిమం దేహం, సమ్మాసమ్బుద్ధసాసనే.

‘‘పటిసమ్భిదా చతస్సో, విమోక్ఖాపి చ అట్ఠిమే;

ఛళభిఞ్ఞా సచ్ఛికతా, కతం బుద్ధస్స సాసన’’న్తి.

అరహత్తం పన పత్వా సత్థారం అనుజానాపేత్వా మాతాపితరో పస్సితుం థుల్లకోట్ఠికం గన్త్వా, తత్థ సపదానం పిణ్డాయ చరన్తో పితు నివేసనే ఆభిదోసికం కుమ్మాసం లభిత్వా తం అమతం వియ పరిభుఞ్జన్తో, పితరా నిమన్తితో స్వాతనాయ అధివాసేత్వా, దుతియదివసే పితు నివేసనే పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా అలఙ్కతపటియత్తే ఇత్థాగారజనే ఉపగన్త్వా ‘‘కీదిసా నామ తా, అయ్యపుత్త, అచ్ఛరాయో, యాసం త్వం హేతు బ్రహ్మచరియం చరసీ’’తిఆదీని (మ. ని. ౨.౩౦౧) వత్వా, పలోభనకమ్మం కాతుం ఆరద్ధే తస్స అధిప్పాయం పరివత్తేత్వా అనిచ్చతాదిపటిసంయుత్తం ధమ్మం కథేన్తో –

౭౬౯.

‘‘పస్స ¶ చిత్తకతం బిమ్బం, అరుకాయం సముస్సితం;

ఆతురం బహుసఙ్కప్పం, యస్స నత్థి ధువం ఠితి.

౭౭౦.

‘‘పస్స చిత్తకతం రూపం, మణినా కుణ్డలేన చ;

అట్ఠిం తచేన ఓనద్ధం, సహ వత్థేహి సోభతి.

౭౭౧.

‘‘అలత్తకకతా పాదా, ముఖం చుణ్ణకమక్ఖితం;

అలం బాలస్స మోహాయ, నో చ పారగవేసినో.

౭౭౨.

‘‘అట్ఠాపదకతా కేసా, నేత్తా అఞ్జనమక్ఖితా;

అలం బాలస్స మోహాయ, నో చ పారగవేసినో.

౭౭౩.

‘‘అఞ్జనీవ నవా చిత్తా, పూతికాయో అలఙ్కతో;

అలం బాలస్స మోహాయ, నో చ పారగవేసినో.

౭౭౪.

‘‘ఓదహి ¶ మిగవో పాసం, నాసదా వాగురం మిగో;

భుత్వా నివాపం గచ్ఛామ, కన్దన్తే మిగబన్ధకే.

౭౭౫.

‘‘ఛిన్నో ¶ పాసో మిగవస్స, నాసదా వాగురం మిగో;

భుత్వా నివాపం గచ్ఛామ, సోచన్తే మిగలుద్దకే’’తి. – ఇమా గాథా అభాసి;

తత్థ చిత్తకతన్తి చిత్తం కతం చిత్తకతం, వత్థాభరణమాలాదీహి విచిత్తం కతన్తి అత్థో. బిమ్బన్తి దీఘాదిభావేన యుత్తట్ఠానేసు దీఘాదీహి అఙ్గపచ్చఙ్గేహి మణ్డితం అత్తభావం. అరుకాయన్తి నవన్నం వణముఖానం లోమకూపానఞ్చ వసేన విస్సన్దమానఅసుచిం, సబ్బసో చ అరుభూతం వణభూతం అరూనం వా కాయం. సముస్సితన్తి తీహి అట్ఠిసతేహి సముస్సితం. ఆతురన్తి సబ్బకాలం ఇరియాపథన్తరాదీహి పరిహరితబ్బతాయ నిచ్చం గిలానం. బహుసఙ్కప్పన్తి బాలజనేన అభూతం ఆరోపేత్వా బహుధా సఙ్కప్పితబ్బం. యస్స నత్థి ధువం ఠితీతి యస్స కాయస్స ధువభావో ఠితిసభావో నత్థి, ఏకంసతో భేదనవికిరణవిద్ధంసనధమ్మోయేవ. తం పస్సాతి సమీపే ఠితం జనం, అత్తానమేవ వా సన్ధాయ వదతి.

రూపన్తి సరీరం. సరీరమ్పి హి ‘‘అట్ఠిఞ్చ పటిచ్చ, న్హారుఞ్చ పటిచ్చ, మంసఞ్చ పటిచ్చ, చమ్మఞ్చ పటిచ్చ, ఆకాసో పరివారితో ‘రూపన్త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౦౬) రూపన్తి వుచ్చతి. మణినా కుణ్డలేన చాతి సీసూపగాదిఆభరణగతేన మణినా కుణ్డలేన చిత్తకతం. అట్ఠిం తచేన ఓనద్ధన్తి అల్లచమ్మేన పరియోనద్ధం అతిరేకతిసతపభేదం అట్ఠిం పస్సాతి యోజనా. కుణ్డలేన చాతి చ-సద్దేన సేసాభరణాలఙ్కారే సఙ్గణ్హాతి. సహ వత్థేహి సోభతీతి తయిదం రూపం మణినా చిత్తకతమ్పి వత్థేహి పటిచ్ఛాదితమేవ సోభతి, న అపటిచ్ఛాదితన్తి ¶ అత్థో. యే పన ‘‘అట్ఠితచేనా’’తి పఠన్తి, తేసం అట్ఠితచేనం ఓనద్ధం సోభతి, ఓనద్ధత్తా అట్ఠితచేనాతి అత్థో.

అలత్తకకతాతి అలత్తకేన కతరఞ్జనా లాఖాయ సంరఞ్జితా. పాదాతి చరణా. ముఖం చుణ్ణకమక్ఖితన్తి ముఖం చుణ్ణకేన మక్ఖితం, యం మణ్డనమనుయుత్తా సాసపకక్కేన ముఖపీళకాదీని హరిత్వా లోణమత్తికాయ దుట్ఠలోహితం హరిత్వా ముఖచుణ్ణకవిలేపనం కరోన్తి, తం సన్ధాయ వుత్తం. అలన్తి బాలస్స అన్ధపుథుజ్జనస్స నో ¶ చ పారగవేసినో వట్టాభిరతస్స మోహాయ సమ్మోహనాయ సమత్థం తస్స చిత్తం మోహేతుం పరియత్తం, పారగవేసినో పన వివట్టాభిరతస్స నో అలం న పరియత్తం.

అట్ఠాపదకతాతి ¶ అట్ఠపదాకారేన కతా సఞ్చితా పురిమభాగే కేసే కప్పేత్వా నలాటస్స పటిచ్ఛాదనవసేన కతా కేసరచనా అట్ఠపదం నామ, యం ‘‘అలక’’న్తిపి వుచ్చతి. నేత్తా అఞ్జనమక్ఖితాతి ఉభోపి నయనాని అన్తో ద్వీసు అన్తేసు చ యథా అఞ్జనచ్ఛాయా దిస్సతి, ఏవం అఞ్జితఞ్జనాని.

అఞ్జనీవ నవా చిత్తా, పూతికాయో అలఙ్కతోతి యథా అఞ్జనీ అఞ్జననాళికా నవా అభినవా మాలాకమ్మమకరదన్తాదివసేన చిత్తా బహి మట్ఠా ఉజ్జలా దస్సనీయా, అన్తో పన న దస్సనీయా హోతి, ఏవమేవ తాసం కాయో న్హానబ్భఞ్జనవత్థాలఙ్కారేహి అలఙ్కతో బహి ఉజ్జలో, అన్తో పన పూతి నానప్పకారఅసుచీహి భరితో తిట్ఠతీతి అత్థో.

ఓదహీతి ఓడ్డేసి. మిగవోతి, మిగలుద్దకో. పాసన్తి, దణ్డవాగురం. నాసదాతి న సఙ్ఘట్టేసి. వాగురన్తి పాసం. నివాపన్తి మిగానం ఖాదనత్థాయ ఖిత్తం తిణాదిఘాసం. ఉపమా ఖో అయం థేరేన కతా అత్థస్స విఞ్ఞాపనాయ. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యథా మిగానం మారణత్థాయ దణ్డవాగురం ఓడ్డేత్వా తత్థ నివాపం వికిరియ మిగలుద్దకే నిలీనే ఠితే తత్థేకో జవపరక్కమసమ్పన్నో ఛేకో మిగో పాసం అఫుసన్తో ఏవ యథాసుఖం నివాపం ఖాదిత్వా, ‘‘వఞ్చేసి వత మిగో’’తి మిగలుద్దకే విరవన్తే ఏవ గచ్ఛతి. అపరో మిగో బలవా ఛేకో జవసమ్పన్నోవ తత్థ గన్త్వా నివాపం ఖాదిత్వా తత్థ తత్థ పాసం ఛిన్దిత్వా, ‘‘వఞ్చేసి వత మిగో, పాసో ఛిన్నో’’తి మిగలుద్దకే సోచన్తే ఏవ గచ్ఛతి, ఏవం మయమ్పి పుబ్బే పుథుజ్జనకాలే మాతాపితూహి ఆసజ్జనత్థాయ నియ్యాదితే భోగే భుఞ్జిత్వా తత్థ తత్థ అసజ్జమానా నిక్ఖన్తా. ఇదాని పన సబ్బసో ¶ ఛిన్నకిలేసా అపాసా హుత్వా ఠితా, తేహి దిన్నభోజనం భుఞ్జిత్వా తేసు సోచన్తేసు ఏవ గచ్ఛామాతి.

ఏవం థేరో మిగలుద్దకం వియ మాతాపితరో, హిరఞ్ఞసువణ్ణం ఇత్థాగారఞ్చ వాగురజాలం వియ, అత్తనా పుబ్బే భుత్తభోగే చ ఇదాని భుత్తభోజనఞ్చ నివాపతిణం వియ, అత్తానం మహామిగం వియ చ కత్వా దస్సేతి. ఇమా గాథా వత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా రఞ్ఞో కోరబ్యస్స మిగాజినఉయ్యానే మఙ్గలసిలాపట్టే నిసీది. థేరస్స కిర పితా సత్తసు ద్వారకోట్ఠకేసు అగ్గళం దాపేత్వా ¶ మల్లే ఆణాపేసి ‘‘నిక్ఖమితుం మా దేథ, కాసాయాని అపనేత్వా సేతకాని నివాసేథా’’తి, తస్మా థేరో ఆకాసేన ¶ అగమాసి. అథ రాజా కోరబ్యో థేరస్స తత్థ నిసిన్నభావం సుత్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా సమ్మోదనీయం కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా ‘‘ఇధ, భో రట్ఠపాల, పబ్బజన్తో బ్యాధిపారిజుఞ్ఞం వా జరాభోగఞాతిపారిజుఞ్ఞం వా పత్తో పబ్బజతి. త్వం పన కిఞ్చిపి పారిజుఞ్ఞం అనుపగతో ఏవ కస్మా పబ్బజితో’’తి పుచ్ఛి. అథస్స థేరో, ‘‘ఉపనియ్యతి లోకో అద్ధువో, అతాణో లోకో అనభిస్సరో, అస్సకో లోకో సబ్బం పహాయ గమనీయం, ఊనో లోకో అతిత్తో తణ్హాదాసో’’తి (మ. ని. ౨.౩౦౫) ఇమేసం చతున్నం ధమ్ముద్దేసానం అత్తానం వివిత్తభావం కథేత్వా తస్సా దేసనాయ అనుగీతిం కథేన్తో –

౭౭౬.

‘‘పస్సామి లోకే సధనే మనుస్సే, లద్ధాన విత్తం న దదన్తి మోహా;

లుద్ధా ధనం సన్నిచయం కరోన్తి, భియ్యోవ కామే అభిపత్థయన్తి.

౭౭౭.

‘‘రాజా పసయ్హప్పథవిం విజేత్వా, ససాగరన్తం మహిమావసన్తో;

ఓరం సముద్దస్స అతిత్తరూపో, పారం సముద్దస్సపి పత్థయేథ.

౭౭౮.

‘‘రాజా చ అఞ్ఞే చ బహూ మనుస్సా, అవీతతణ్హా మరణం ఉపేన్తి;

ఊనావ హుత్వాన జహన్తి దేహం, కామేహి లోకమ్హి న హత్థి తిత్తి.

౭౭౯.

‘‘కన్దన్తి నం ఞాతీ పకిరియ కేసే, ‘అహో వతా నో అమరా’తి చాహు;

వత్థేన నం పారుతం నీహరిత్వా, చితం సమోధాయ తతో డహన్తి.

౭౮౦.

‘‘సో ¶ డయ్హతి సూలేహి తుజ్జమానో, ఏకేన వత్థేన పహాయ భోగే;

న మీయమానస్స భవన్తి తాణా, ఞాతీ చ మిత్తా అథ వా సహాయా.

౭౮౧.

‘‘దాయాదకా తస్స ధనం హరన్తి, సత్తో పన గచ్ఛతి యేనకమ్మం;

న మీయమానం ధనమన్వేతి కిఞ్చి, పుత్తా చ దారా చ ధనఞ్చ రట్ఠం.

౭౮౨.

‘‘న ¶ దీఘమాయుం లభతే ధనేన, న చాపి విత్తేన జరం విహన్తి;

అప్పం హిదం జీవితమాహు ధీరా, అసస్సతం విప్పరిణామధమ్మం.

౭౮౩.

‘‘అడ్ఢా ¶ దలిద్దా చ ఫుసన్తి ఫస్సం, బాలో చ ధీరో చ తథేవ ఫుట్ఠో;

బాలో హి బాల్యా వధితోవ సేతి, ధీరో చ నో వేధతి ఫస్సఫుట్ఠో.

౭౮౪.

‘‘తస్మా హి పఞ్ఞావ ధనేన సేయ్యా, యాయ వోసానమిధాధిగచ్ఛతి;

అబ్యోసితత్తా హి భవాభవేసు, పాపాని కమ్మాని కరోతి మోహా.

౭౮౫.

‘‘ఉపేతి గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకం, సంసారమాపజ్జ పరమ్పరాయ;

తస్సప్పపఞ్ఞో అభిసద్దహన్తో, ఉపేతి గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకం.

౭౮౬.

‘‘చోరో యథా సన్ధిముఖే గహీతో, సకమ్మునా హఞ్ఞతి పాపధమ్మో;

ఏవం పజా పేచ్చ పరమ్హి లోకే, సకమ్మునా హఞ్ఞతి పాపధమ్మో.

౭౮౭.

‘‘కామా ¶ హి చిత్రా మధురా మనోరమా, విరూపరూపేన మథేన్తి చిత్తం;

ఆదీనవం కామగుణేసు దిస్వా, తస్మా అహం పబ్బజితోమ్హి రాజ.

౭౮౮.

‘‘దుమప్ఫలానీవ పతన్తి మాణవా, దహరా చ వుడ్ఢా చ సరీరభేదా;

ఏతమ్పి దిస్వా పబ్బజితోమ్హి రాజ, అపణ్ణకం సామఞ్ఞమేవ సేయ్యో.

౭౮౯.

‘‘సద్ధాయాహం పబ్బజితో, ఉపేతో జినసాసనే;

అవఞ్ఝా మయ్హం పబ్బజ్జా, అనణో భుఞ్జామి భోజనం.

౭౯౦.

‘‘కామే ఆదిత్తతో దిస్వా, జాతరూపాని సత్థతో;

గబ్భవోక్కన్తితో దుక్ఖం, నిరయేసు మహబ్భయం.

౭౯౧.

‘‘ఏతమాదీనవం ¶ ఞత్వా, సంవేగం అలభిం తదా;

సోహం విద్ధో తదా సన్తో, సమ్పత్తో ఆసవక్ఖయం.

౭౯౨.

‘‘పరిచిణ్ణో మయా సత్థా, కతం బుద్ధస్స సాసనం;

ఓహితో గరుకో భారో, భవనేత్తి సమూహతా.

౭౯౩.

‘‘యస్సత్థాయ పబ్బజితో, అగారస్మానగారియం;

సో మే అత్థో అనుప్పత్తో, సబ్బసంయోజనక్ఖయో’’తి. – ఇమా గాథా అవోచ;

తత్థ పస్సామి లోకేతి అహం, మహారాజ, ఇమస్మిం లోకే సధనే ధనసమ్పన్నే అడ్ఢే మనుస్సే పస్సామి, తే పన లద్ధాన విత్తం ధనం లభిత్వా భోగసమ్పత్తియం ఠితా సమణబ్రాహ్మణాదీసు కస్సచి కిఞ్చిపి న దదన్తి. కస్మా? మోహా కమ్మస్సకతాపఞ్ఞాయ అభావతో. లుద్ధా లోభాభిభూతా యథాలద్ధం ధనం సన్నిచయం సబ్బసో నిచేతబ్బం నిధేతబ్బం కరోన్తి. భియ్యోవ యథాధిగతకామతో ఉపరి కామే కామగుణే ‘‘తథాహం ఏదిసే చ భోగే పటిలభేయ్య’’న్తి అభిపత్థయన్తి పచ్చాసీసన్తి తజ్జఞ్చ వాయామం కరోన్తి.

భియ్యో ¶ ¶ కామపత్థనాయ ఉదాహరణం దస్సేన్తో ‘‘రాజా’’తిఆదిమాహ. తత్థ పసయ్హప్పథవిం విజేత్వాతి అత్తనో వంసానుగతం పథవిం బలక్కారేన అభివిజియ. ఆవసన్తోతి పసాసేన్తో. ఓరం సముద్దస్సాతి అనవసేసం సముద్దస్స ఓరభాగం లభిత్వాపి తేన అతిత్తరూపో పారం సముద్దస్స దీపన్తరమ్పి పత్థయేయ్య.

అవీతతణ్హాతి అవిగతతణ్హా. ఊనావాతి అపరిపుణ్ణమనోరథావ. కామేహి లోకమ్హి న హత్థి తిత్తీతి తణ్హావిపన్నానం ఇమస్మిం లోకే వత్థుకామేహి తిత్తి నామ నత్థి.

కన్దన్తి నన్తి మతపురిసం ఉద్దిస్స తస్స గుణే కిత్తేన్తా కన్దనం కరోన్తి. అహో వతా నో అమరాతి చాహూతి అహో వత అమ్హాకం ఞాతీ అమరా సియున్తి చ కథేన్తి, గాథాసుఖత్థఞ్హేత్థ వతా-ఇతి దీఘం కత్వా వుత్తం.

సో డయ్హతి సూలేహి తుజ్జమానోతి సో మతసత్తో ఛవడాహకేహి సమ్మా ఝాపేతుం సూలేహి తుజ్జమానో. తాణాతి పరిత్తాణకరా.

యేనకమ్మన్తి యథాకమ్మం. ధనన్తి ధనాయితబ్బం యంకిఞ్చి వత్థు. పున ధనన్తి హిరఞ్ఞసువణ్ణం సన్ధాయ వదతి.

‘‘న దీఘమాయు’’న్తిఆదినా కామగుణస్స జరాయ చ పటికారాభావం వత్వా పున తస్స ఏకన్తికభావం దస్సేతుం ‘‘అప్పం హీ’’తిఆది వుత్తం. ఫుసన్తీతి ¶ అనిట్ఠఫస్సం ఫుసన్తి పాపుణన్తి, తత్థ అడ్ఢదలిద్దతా అకారణన్తి దస్సేతి. ఫస్సం బాలో చ ధీరో చ తథేవ ఫుట్ఠోతి యథా బాలో ఇట్ఠానిట్ఠసమ్ఫస్సం ఫుట్ఠో, తథేవ ధీరో ఇట్ఠానిట్ఠఫస్సం ఫుట్ఠో హోతి, న ఏత్థ బాలపణ్డితానం కోచి విసేసో. అయం పన విసేసో, బాలో హి బాల్యా వధితోవ సేతీతి బాలపుగ్గలో కేనచి దుక్ఖధమ్మేన ఫుట్ఠో సోచన్తో కిలమన్తో ఉరత్తాళిం కన్దన్తో బాలభావేన వధితో పీళితోవ హుత్వా సేతి సయతి. ఇతో చితో చ ఆవట్టన్తో వివట్టన్తో విరోధేన్తో వేధతి ఫస్సఫుట్ఠోతి ధీరో పన పణ్డితో దుక్ఖసమ్ఫస్సేన సమ్ఫుట్ఠో న వేధతి కమ్పనమత్తమ్పి తస్స న హోతీతి.

తస్మాతి ¶ యస్మా బాలపణ్డితానం లోకధమ్మే ఏదిసీ పవత్తి, తస్మా హి పఞ్ఞావ ధనేన సేయ్యా, యాయ వోసానమిధాధిగచ్ఛతీతి పఞ్ఞావ ధనతో పాసంసతరా, యాయ పఞ్ఞాయ వోసానం భవస్స ¶ పరియోసానభూతం నిబ్బానం అధిగచ్ఛతి. అబ్యోసితత్తా హీతి అనధిగతనిట్ఠత్తా. భవాభవేసూతి మహన్తామహన్తేసు భవేసు.

ఉపేతి గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకం, సంసారమాపజ్జ పరమ్పరాయాతి యో పాపాని కత్వా అపరాపరం సంసరణమాపజ్జిత్వా ఉపేతి గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకం గబ్భసేయ్యాయ పరలోకుప్పత్తియా చ న ముచ్చతి, తస్స పాపకమ్మకారినో పుగ్గలస్స కిరియం అభిసద్దహన్తో ‘‘అత్తా చ మే హోతీ’’తి పత్తియాయన్తో అఞ్ఞోపి అప్పపఞ్ఞో బాలో యథా పటిపజ్జిత్వా ఉపేతి గబ్భఞ్చ పరఞ్చ లోకం, న తతో పరిముచ్చతి.