అట్ఠకథా > సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) > ఖుద్దకనికాయ (అట్ఠకథా)

‘‘కేన ¶ కత్థ కదా చేతం, భాసితం ధమ్మముత్తమ’’న్తి చ, ‘‘కరిస్సామత్థవణ్ణన’’న్తి చ పటిఞ్ఞాతత్తా సా పనాయం అపదానస్సత్థవణ్ణనా దూరేనిదానం, అవిదూరేనిదానం, సన్తికేనిదానన్తి ఇమాని తీణి నిదానాని దస్సేత్వా వణ్ణియమానా యే నం సుణన్తి, తేహి సముదాగమతో పట్ఠాయ విఞ్ఞాతత్తా యస్మా సుట్ఠు విఞ్ఞాతా నామ హోతి, తస్మా నం తాని నిదానాని దస్సేత్వావ వణ్ణయిస్సామ.

తత్థ ఆదితో తావ తేసం నిదానానం పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. దీపఙ్కరపాదమూలస్మిఞ్హి కతాభినీహారస్స మహాసత్తస్స యావ వేస్సన్తరత్తభావా చవిత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తి, తావ పవత్తో కథామగ్గో దూరేనిదానం నామ. తుసితభవనతో పన చవిత్వా యావ బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తి, తావ పవత్తో కథామగ్గో అవిదూరేనిదానం నామ. సన్తికేనిదానం పన తేసు తేసు ఠానేసు విహరతో తస్మిం తస్మింయేవ ఠానే లబ్భతీతి.

తత్రిదం దూరేనిదానం నామ – ఇతో కిర కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే అమరవతీ నామ నగరం అహోసి. తత్థ సుమేధో ¶ నామ బ్రాహ్మణో పటివసతి, ఉభతో సుజాతో మాతితో చ పితితో చ, సంసుద్ధగహణికో యావ సత్తమా కులపరివట్టా, అక్ఖిత్తో అనుపకుట్ఠో జాతివాదేన, అభిరూపో దస్సనీయో పాసాదికో పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతో. సో అఞ్ఞం కమ్మం అకత్వా బ్రాహ్మణసిప్పమేవ ఉగ్గణ్హి. తస్స దహరకాలేయేవ మాతాపితరో కాలమకంసు. అథస్స రాసివడ్ఢకో అమచ్చో ఆయపోత్థకం ఆహరిత్వా సువణ్ణరజతమణిముత్తాదిభరితే గబ్భే వివరిత్వా ‘‘ఏత్తకం తే, కుమార, మాతు సన్తకం, ఏత్తకం పితు సన్తకం, ఏత్తకం అయ్యకపయ్యకాన’’న్తి యావ సత్తమా కులపరివట్టా ధనం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏతం పటిపజ్జాహీ’’తి ఆహ. సుమేధపణ్డితో చిన్తేసి – ‘‘ఇమం ధనం సంహరిత్వా మయ్హం పితుపితామహాదయో పరలోకం గచ్ఛన్తా ఏకకహాపణమ్పి గహేత్వా న గతా, మయా పన గహేత్వా గమనకారణం కాతుం వట్టతీ’’తి, సో రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా ¶ నగరే భేరిం చరాపేత్వా మహాజనస్స దానం దత్వా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజి. ఇమస్స పనత్థస్స ఆవిభావత్థం ఇమస్మిం ఠానే సుమేధకథా కథేతబ్బా ¶ . సా పనేసా కిఞ్చాపి బుద్ధవంసే నిరన్తరం ఆగతాయేవ, గాథాబన్ధేన పన ఆగతత్తా న సుట్ఠు పాకటా, తస్మా తం అన్తరన్తరా గాథాసమ్బన్ధదీపకేహి వచనేహి సద్ధిం కథేస్సామ.

కప్పసతసహస్సాధికానఞ్హి చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే దసహి సద్దేహి అవివిత్తం ‘‘అమరవతీ’’తి చ ‘‘అమర’’న్తి చ లద్ధనామం నగరం అహోసి, యం సన్ధాయ బుద్ధవంసే వుత్తం –

‘‘కప్పే చ సతసహస్సే, చతురో చ అసఙ్ఖియే;

అమరం నామ నగరం, దస్సనేయ్యం మనోరమం;

దసహి సద్దేహి అవివిత్తం, అన్నపానసమాయుత’’న్తి. (బు. వం. ౨.౧-౨);

తత్థ దసహి సద్దేహి అవివిత్తన్తి హత్థిసద్దేన అస్ససద్దేన రథసద్దేన భేరిసద్దేన ముదిఙ్గసద్దేన వీణాసద్దేన గీతసద్దేన సఙ్ఖసద్దేన సమ్మసద్దేన తాళసద్దేన ‘‘అస్నాథ పివథ ఖాదథా’’తి దసమేన సద్దేనాతి ¶ ఇమేహి దసహి సద్దేహి అవివిత్తం అహోసి. తేసం పన సద్దానం ఏకదేసమేవ గహేత్వా –

‘‘హత్థిసద్దం అస్ససద్దం, భేరిసఙ్ఖరథాని చ;

ఖాదథ పివథ చేవ, అన్నపానేన ఘోసిత’’న్తి. –

బుద్ధవంసే (బు. వం. ౨.౩-౫) ఇమం గాథం వత్వా –

‘‘నగరం సబ్బఙ్గసమ్పన్నం, సబ్బకమ్మముపాగతం;

సత్తరతనసమ్పన్నం, నానాజనసమాకులం;

సమిద్ధం దేవనగరంవ, ఆవాసం పుఞ్ఞకమ్మినం.

‘‘నగరే అమరవతియా, సుమేధో నామ బ్రాహ్మణో;

అనేకకోటిసన్నిచయో, పహూతధనధఞ్ఞవా.

‘‘అజ్ఝాయకో ¶ మన్తధరో, తిణ్ణం వేదాన పారగూ;

లక్ఖణే ఇతిహాసే చ, సధమ్మే పారమిం గతో’’తి. – వుత్తం;

అథేకదివసం ¶ సో సుమేధపణ్డితో ఉపరిపాసాదవరతలే రహోగతో హుత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘పునబ్భవే, పణ్డిత, పటిసన్ధిగ్గహణం నామ దుక్ఖం, తథా నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సరీరస్స భేదనం, అహఞ్చ జాతిధమ్మో, జరాధమ్మో, బ్యాధిధమ్మో, మరణధమ్మో, ఏవంభూతేన మయా అజాతిం అజరం అబ్యాధిం అమరణం అదుక్ఖం సుఖం సీతలం అమతమహానిబ్బానం పరియేసితుం వట్టతి. అవస్సం భవతో ముచ్చిత్వా నిబ్బానగామినా ఏకేన మగ్గేన భవితబ్బ’’న్తి. తేన వుత్తం –

‘‘రహోగతో నిసీదిత్వా, ఏవం చిన్తేసహం తదా;

దుక్ఖో పునబ్భవో నామ, సరీరస్స చ భేదనం.

‘‘జాతిధమ్మో జరాధమ్మో, బ్యాధిధమ్మో సహం తదా;

అజరం అమరం ఖేమం, పరియేసిస్సామి నిబ్బుతిం.

‘‘యంనూనిమం పూతికాయం, నానాకుణపపూరితం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛేయ్యం, అనపేక్ఖో అనత్థికో.

‘‘అత్థి హేహితి సో మగ్గో, న సో సక్కా న హేతుయే;

పరియేసిస్సామి తం మగ్గం, భవతో పరిముత్తియా’’తి.

తతో ¶ ఉత్తరిపి ఏవం చిన్తేసి – ‘‘యథా హి లోకే దుక్ఖస్స పటిపక్ఖభూతం సుఖం నామ అత్థి, ఏవం భవే సతి తప్పటిపక్ఖేన విభవేనాపి భవితబ్బం. యథా చ ఉణ్హే సతి తస్స వూపసమభూతం సీతలమ్పి అత్థి, ఏవం రాగగ్గిఆదీనం వూపసమేన నిబ్బానేనాపి భవితబ్బం. యథా నామ పాపస్స లామకస్స ధమ్మస్స పటిపక్ఖభూతో కల్యాణో అనవజ్జభూతో ధమ్మోపి అత్థియేవ, ఏవమేవ పాపికాయ జాతియా సతి సబ్బజాతిఖేపనతో అజాతిసఙ్ఖాతేన నిబ్బానేనాపి భవితబ్బమేవా’’తి. తేన వుత్తం –

‘‘యథాపి దుక్ఖే విజ్జన్తే, సుఖం నామపి విజ్జతి;

ఏవం భవే విజ్జమానే, విభవోపిచ్ఛితబ్బకో.

‘‘యథాపి ¶ ఉణ్హే విజ్జన్తే, అపరం విజ్జతి సీతలం;

ఏవం తివిధగ్గి విజ్జన్తే, నిబ్బానమ్పిచ్ఛితబ్బకం.

‘‘యథాపి పాపే విజ్జన్తే, కల్యాణమపి విజ్జతి;

ఏవమేవ జాతి విజ్జన్తే, అజాతిపిచ్ఛితబ్బక’’న్తి.

అపరమ్పి ¶ చిన్తేసి – ‘‘యథా నామ గూథరాసిమ్హి నిముగ్గేన పురిసేన దూరతోవ పఞ్చవణ్ణపదుమసఞ్ఛన్నం మహాతళాకం దిస్వా ‘కతరేన ను ఖో మగ్గేన ఏత్థ గన్తబ్బ’న్తి తం తళాకం గవేసితుం యుత్తం. యం తస్స అగవేసనం, న సో తళాకస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. ఏవం కిలేసమలధోవనే అమతమహానిబ్బానతళాకే విజ్జన్తే యం తస్స అగవేసనం, న సో అమతమహానిబ్బానతళాకస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. యథా చ చోరేహి సమ్పరివారితో పురిసో పలాయనమగ్గే విజ్జమానేపి సచే న పలాయతి, న సో మగ్గస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. ఏవమేవ కిలేసేహి పరివారేత్వా గహితస్స పురిసస్స విజ్జమానేయేవ నిబ్బానగామిమ్హి సివే మగ్గే మగ్గస్స అగవేసనం నామ న మగ్గస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. యథా చ బ్యాధిపీళితో పురిసో విజ్జమానే బ్యాధితికిచ్ఛకే వేజ్జే సచే తం వేజ్జం గవేసిత్వా బ్యాధిం న తికిచ్ఛాపేతి, న సో వేజ్జస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. ఏవమేవ యో కిలేసబ్యాధిపీళితో కిలేసవూపసమమగ్గకోవిదం విజ్జమానమేవ ఆచరియం న గవేసతి, తస్సేవ దోసో, న కిలేసవినాసకస్స ఆచరియస్స దోసో’’తి. తేన వుత్తం –

‘‘యథా ¶ గూథగతో పురిసో, తళాకం దిస్వాన పూరితం;

న గవేసతి తం తళాకం, న దోసో తళాకస్స సో.

‘‘ఏవం కిలేసమలధోవే, విజ్జన్తే అమతన్తళే;

న గవేసతి తం తళాకం, న దోసో అమతన్తళే.

‘‘యథా అరీహి పరిరుద్ధో, విజ్జన్తే గమనమ్పథే;

న పలాయతి సో పురిసో, న దోసో అఞ్జసస్స సో.

‘‘ఏవం కిలేసపరిరుద్ధో, విజ్జమానే సివే పథే;

న గవేసతి తం మగ్గం, న దోసో సివమఞ్జసే.

‘‘యథాపి ¶ బ్యాధితో పురిసో, విజ్జమానే తికిచ్ఛకే;

న తికిచ్ఛాపేతి తం బ్యాధిం, న దోసో సో తికిచ్ఛకే.

‘‘ఏవం కిలేసబ్యాధీహి, దుక్ఖితో పరిపీళితో;

న గవేసతి తం ఆచరియం, న దోసో సో వినాయకే’’తి.

అపరమ్పి ¶ చిన్తేసి – ‘‘యథా మణ్డనకజాతికో పురిసో కణ్ఠే ఆసత్తం కుణపం ఛడ్డేత్వా సుఖం గచ్ఛేయ్య, ఏవం మయాపి ఇమం పూతికాయం ఛడ్డేత్వా అనపేక్ఖేన నిబ్బాననగరం పవిసితబ్బం. యథా చ నరనారియో ఉక్కారభూమియం ఉచ్చారపస్సావం కత్వా న తం ఉచ్ఛఙ్గేన వా ఆదాయ, దుస్సన్తేన వా వేఠేత్వా గచ్ఛన్తి, జిగుచ్ఛమానా పన అనపేక్ఖావ, ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, ఏవం మయాపి ఇమం పూతికాయం అనపేక్ఖేన ఛడ్డేత్వా అమతనిబ్బాననగరం పవిసితుం వట్టతి. యథా చ నావికా నామ జజ్జరం నావం అనపేక్ఖావ ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, ఏవం అహమ్పి ఇమం నవహి వణముఖేహి పగ్ఘరన్తం కాయం ఛడ్డేత్వా అనపేక్ఖో నిబ్బానపురం పవిసిస్సామి. యథా చ పురిసో నానారతనాని ఆదాయ చోరేహి సద్ధిం మగ్గం గచ్ఛన్తో అత్తనో రతననాసభయేన తే ఛడ్డేత్వా ఖేమం మగ్గం గణ్హాతి, ఏవం అయమ్పి కరజకాయో రతనవిలోపకచోరసదిసో. సచాహం ఏత్థ తణ్హం కరిస్సామి, అరియమగ్గకుసలధమ్మరతనం మే నస్సిస్సతి, తస్మా మయా ఇమం చోరసదిసం కాయం ఛడ్డేత్వా అమతమహానిబ్బాననగరం పవిసితుం వట్టతీ’’తి. తేన వుత్తం –

‘‘యథాపి ¶ కుణపం పురిసో, కణ్ఠే బద్ధం జిగుచ్ఛియ;

మోచయిత్వాన గచ్ఛేయ్య, సుఖీ సేరీ సయంవసీ.

‘‘తథేవిమం పూతికాయం, నానాకుణపసఞ్చయం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛేయ్యం, అనపేక్ఖో అనత్థికో.

‘‘యథా ఉచ్చారట్ఠానమ్హి, కరీసం నరనారియో;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛన్తి, అనపేక్ఖా అనత్థికా.

‘‘ఏవమేవాహం ఇమం కాయం, నానాకుణపపూరితం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛిస్సం, వచ్చం కత్వా యథా కుటిం.

‘‘యథాపి ¶ జజ్జరం నావం, పలుగ్గం ఉదగాహినిం;

సామీ ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, అనపేక్ఖా అనత్థికా.

‘‘ఏవమేవాహం ఇమం కాయం, నవచ్ఛిద్దం ధువస్సవం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛిస్సం, జిణ్ణనావంవ సామికా.

‘‘యథాపి ¶ పురిసో చోరేహి, గచ్ఛన్తో భణ్డమాదియ;

భణ్డచ్ఛేదభయం దిస్వా, ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛతి.

‘‘ఏవమేవ అయం కాయో, మహాచోరసమో వియ;

పహాయిమం గమిస్సామి, కుసలచ్ఛేదనా భయా’’తి.

ఏవం సుమేధపణ్డితో నానావిధాహి ఉపమాహి ఇమం నేక్ఖమ్మూపసంహితం అత్థం చిన్తేత్వా సకనివేసనే అపరిమితభోగక్ఖన్ధం హేట్ఠా వుత్తనయేన కపణద్ధికాదీనం విస్సజ్జేత్వా మహాదానం దత్వా వత్థుకామే చ కిలేసకామే చ పహాయ అమరనగరతో నిక్ఖమిత్వా ఏకకోవ హిమవన్తే ధమ్మికం నామ పబ్బతం నిస్సాయ అస్సమం కత్వా తత్థ పణ్ణసాలఞ్చ చఙ్కమఞ్చ మాపేత్వా పఞ్చహి నీవరణదోసేహి వజ్జితం ‘‘ఏవం సమాహితే చిత్తే’’తిఆదినా నయేన వుత్తేహి అట్ఠహి కారణగుణేహి సముపేతం అభిఞ్ఞాసఙ్ఖాతం బలం ఆహరితుం తస్మిం అస్సమపదే నవదోససమన్నాగతం సాటకం పజహిత్వా, ద్వాదసగుణసమన్నాగతం వాకచీరం నివాసేత్వా, ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. ఏవం పబ్బజితో అట్ఠదోససమాకిణ్ణం తం పణ్ణసాలం పహాయ దసగుణసమన్నాగతం రుక్ఖమూలం ఉపగన్త్వా సబ్బం ధఞ్ఞవికతిం పహాయ పవత్తఫలభోజనో హుత్వా నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమనవసేనేవ ¶ పధానం పదహన్తో సత్తాహబ్భన్తరేయేవ అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం పఞ్చన్నఞ్చ అభిఞ్ఞానం లాభీ అహోసి. ఏవం తం యథాపత్థితం అభిఞ్ఞాబలం పాపుణి. తేన వుత్తం –

‘‘ఏవాహం చిన్తయిత్వాన, నేకకోటిసతం ధనం;

నాథానాథానం దత్వాన, హిమవన్తముపాగమిం.

‘‘హిమవన్తస్సావిదూరే, ధమ్మికో నామ పబ్బతో;

అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా.

‘‘చఙ్కమం ¶ తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జితం;

అట్ఠగుణసముపేతం, అభిఞ్ఞాబలమాహరిం.

‘‘సాటకం పజహిం తత్థ, నవదోసముపాగతం;

వాకచీరం నివాసేసిం, ద్వాదసగుణముపాగతం.

‘‘అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలకం;

ఉపాగమిం రుక్ఖమూలం, గుణే దసహుపాగతం.

‘‘వాపితం ¶ రోపితం ధఞ్ఞం, పజహిం నిరవసేసతో;

అనేకగుణసమ్పన్నం, పవత్తఫలమాదియిం.

‘‘తత్థప్పధానం పదహిం, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అబ్భన్తరమ్హి సత్తాహే, అభిఞ్ఞాబల పాపుణి’’న్తి.

తత్థ ‘‘అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా’’తి ఇమాయ పన పాళియా సుమేధపణ్డితేన అస్సమపణ్ణసాలచఙ్కమా సహత్థా మాపితా వియ వుత్తా. అయం పనేత్థ అత్థో – మహాసత్తఞ్హి ‘‘హిమవన్తం అజ్ఝోగాహేత్వా అజ్జ ధమ్మికపబ్బతం పవిసిస్సతీ’’తి దిస్వా సక్కో విస్సకమ్మదేవపుత్తం ఆమన్తేసి – ‘‘తాత, అయం సుమేధపణ్డితో ‘పబ్బజిస్సామీ’తి నిక్ఖన్తో, ఏతస్స వసనట్ఠానం మాపేహీ’’తి. సో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా రమణీయం అస్సమం, సుగుత్తం పణ్ణసాలం, మనోరమం చఙ్కమఞ్చ మాపేసి. భగవా పన తదా అత్తనో పుఞ్ఞానుభావేన నిప్ఫన్నం తం అస్సమపదం సన్ధాయ ‘‘సారిపుత్త, తస్మిం ధమ్మికపబ్బతే –

‘‘అస్సమో ¶ సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా;

చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జిత’’’న్తి. –

ఆహ. తత్థ సుకతో మయ్హన్తి సుట్ఠు కతో మయా. పణ్ణసాలా సుమాపితాతి పణ్ణచ్ఛదనసాలాపి మే సుమాపితా అహోసి.

పఞ్చదోసవివజ్జితన్తి పఞ్చిమే చఙ్కమదోసా నామ థద్ధవిసమతా, అన్తోరుక్ఖతా, గహనచ్ఛన్నతా ¶ , అతిసమ్బాధతా, అతివిసాలతాతి. థద్ధవిసమభూమిభాగస్మిఞ్హి చఙ్కమే చఙ్కమన్తస్స పాదా రుజ్జన్తి, ఫోటా ఉట్ఠహన్తి, చిత్తం ఏకగ్గతం న లభతి, కమ్మట్ఠానం విపజ్జతి. ముదుసమతలే పన ఫాసువిహారం ఆగమ్మ కమ్మట్ఠానం సమ్పజ్జతి. తస్మా థద్ధవిసమభూమిభాగతా ఏకో దోసోతి వేదితబ్బో. చఙ్కమస్స అన్తో వా మజ్ఝే వా కోటియం వా రుక్ఖే సతి పమాదమాగమ్మ చఙ్కమన్తస్స నలాటం వా సీసం వా పటిహఞ్ఞతీతి అన్తోరుక్ఖతా దుతియో దోసో. తిణలతాదిగహనచ్ఛన్నే చఙ్కమే చఙ్కమన్తో అన్ధకారవేలాయం ఉరగాదికే పాణే అక్కమిత్వా వా మారేతి, తేహి వా దట్ఠో దుక్ఖం ఆపజ్జతీతి గహనచ్ఛన్నతా తతియో దోసో. అతిసమ్బాధే చఙ్కమే విత్థారతో రతనికే వా అడ్ఢరతనికే వా చఙ్కమన్తస్స పరిచ్ఛేదే పక్ఖలిత్వా నఖాపి అఙ్గులియోపి భిజ్జన్తీతి అతిసమ్బాధతా చతుత్థో దోసో. అతివిసాలే చఙ్కమే చఙ్కమన్తస్స చిత్తం ¶ విధావతి, ఏకగ్గతం న లభతీతి అతివిసాలతా పఞ్చమో దోసో. పుథులతో పన దియడ్ఢరతనం ద్వీసు పస్సేసు రతనమత్తం అనుచఙ్కమం దీఘతో సట్ఠిహత్థం ముదుతలం సమవిప్పకిణ్ణవాలుకం చఙ్కమం వట్టతి చేతియగిరిమ్హి దీపప్పసాదకమహామహిన్దత్థేరస్స చఙ్కమం వియ, తాదిసం తం అహోసి. తేనాహ – ‘‘చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జిత’’న్తి.

అట్ఠగుణసముపేతన్తి అట్ఠహి సమణసుఖేహి ఉపేతం. అట్ఠిమాని సమణసుఖాని నామ ధనధఞ్ఞపరిగ్గహాభావో, అనవజ్జపిణ్డపాతపరియేసనభావో, నిబ్బుతపిణ్డపాతభుఞ్జనభావో, రట్ఠం పీళేత్వా ధనసారం వా సీసకహాపణాదీని వా గణ్హన్తేసు రాజకులేసు రట్ఠపీళనకిలేసాభావో, ఉపకరణేసు నిచ్ఛన్దరాగభావో, చోరవిలోపే నిబ్భయభావో, రాజరాజమహామత్తేహి అసంసట్ఠభావో, చతూసు దిసాసు అప్పటిహతభావోతి ¶ . ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘యథా తస్మిం అస్సమే వసన్తేన సక్కా హోన్తి ఇమాని అట్ఠ సుఖాని విన్దితుం, ఏవం అట్ఠగుణసముపేతం తం అస్సమం మాపేసి’’న్తి.

అభిఞ్ఞాబలమాహరిన్తి పచ్ఛా తస్మిం అస్సమే వసన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా అభిఞ్ఞానఞ్చ సమాపత్తీనఞ్చ ఉప్పాదనత్థాయ అనిచ్చతో చ దుక్ఖతో చ విపస్సనం ఆరభిత్వా థామప్పత్తం విపస్సనాబలం ఆహరిం. యథా తస్మిం వసన్తో తం బలం ఆహరితుం సక్కోమి, ఏవం తం అస్సమం అభిఞ్ఞత్థాయ విపస్సనాబలస్స అనుచ్ఛవికం కత్వా మాపేసిన్తి అత్థో.

సాటకం పజహిం తత్థ, నవదోసముపాగతన్తి ఏత్థాయం అనుపుబ్బికథా. తదా కిర కుటిలేణచఙ్కమాదిపటిమణ్డితం పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖసఞ్ఛన్నం రమణీయం మధురసలిలాసయం అపగతవాళమిగభింసనకసకుణం పవివేకక్ఖమం అస్సమం మాపేత్వా అలఙ్కతచఙ్కమస్స ఉభోసు అన్తేసు ఆలమ్బనఫలకం సంవిధాయ నిసీదనత్థాయ చఙ్కమవేమజ్ఝే సమతలం ముగ్గవణ్ణసిలం మాపేత్వా అన్తో పణ్ణసాలాయ ¶ జటామణ్డలవాకచీరతిదణ్డకుణ్డికాదికే తాపసపరిక్ఖారే మణ్డపే పానీయఘటపానీయసఙ్ఖపానీయసరావాని, అగ్గిసాలాయం అఙ్గారకపల్లదారుఆదీనీతి ఏవం యం యం పబ్బజితానం ఉపకారాయ సంవత్తతి, తం సబ్బం మాపేత్వా పణ్ణసాలాయ భిత్తియం – ‘‘యే కేచి పబ్బజితుకామా ఇమే పరిక్ఖారే గహేత్వా పబ్బజన్తూ’’తి అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా దేవలోకమేవ గతే విస్సకమ్మదేవపుత్తే సుమేధపణ్డితో హిమవన్తపాదే గిరికన్దరానుసారేన అత్తనో నివాసానురూపం ఫాసుకట్ఠానం ఓలోకేన్తో నదీనివత్తనే విస్సకమ్మనిమ్మితం సక్కదత్తియం రమణీయం అస్సమం దిస్వా చఙ్కమనకోటిం గన్త్వా పదవళఞ్జం అపస్సన్తో ‘‘ధువం పబ్బజితా ధురగామే భిక్ఖం పరియేసిత్వా కిలన్తరూపా ఆగన్త్వా పణ్ణసాలం ¶ పవిసిత్వా నిసిన్నా భవిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా థోకం ఆగమేత్వా ‘‘అతివియ చిరాయన్తి, జానిస్సామీ’’తి పణ్ణసాలద్వారం వివరిత్వా అన్తో పవిసిత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో మహాభిత్తియం అక్ఖరాని వాచేత్వా ‘‘మయ్హం కప్పియపరిక్ఖారా ఏతే, ఇమే గహేత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి అత్తనా నివత్థపారుతం సాటకయుగం పజహి. తేనాహ ‘‘సాటకం పజహిం తత్థా’’తి. ఏవం పవిట్ఠో అహం, సారిపుత్త, తస్సం పణ్ణసాలాయం సాటకం పజహిం.

నవదోసముపాగతన్తి ¶ సాటకం పజహన్తో నవ దోసే దిస్వా పజహిన్తి దీపేతి. తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజితానఞ్హి సాటకస్మిం నవ దోసా ఉపట్ఠహన్తి. మహగ్ఘభావో ఏకో దోసో, పరపటిబద్ధతాయ ఉప్పజ్జనభావో ఏకో, పరిభోగేన లహుం కిలిస్సనభావో ఏకో, కిలిట్ఠో హి ధోవితబ్బో చ రజితబ్బో చ హోతి, పరిభోగేన జీరణభావో ఏకో, జిణ్ణస్స హి తున్నం వా అగ్గళదానం వా కాతబ్బం హోతి, పున పరియేసనాయ దురభిసమ్భవభావో ఏకో, తాపసపబ్బజ్జాయ అసారుప్పభావో ఏకో, పచ్చత్థికానం సాధారణభావో ఏకో, యథా హి నం పచ్చత్థికా న గణ్హన్తి, ఏవం గోపేతబ్బో హోతి, పరిభుఞ్జన్తస్స విభూసనట్ఠానభావో ఏకో, గహేత్వా విచరన్తస్స ఖన్ధభారమహిచ్ఛభావో ఏకోతి.

వాకచీరం నివాసేసిన్తి తదాహం, సారిపుత్త, ఇమే నవ దోసే దిస్వా సాటకం పహాయ వాకచీరం నివాసేసిం, ముఞ్జతిణం హీరం హీరం కత్వా గన్థేత్వా కతం వాకచీరం నివాసనపారుపనత్థాయ ఆదియిన్తి అత్థో.

ద్వాదస గుణముపాగతన్తి ద్వాదసహి ఆనిసంసేహి సమన్నాగతం. వాకచీరస్మిఞ్హి ద్వాదస ఆనిసంసా – అప్పగ్ఘం సున్దరం కప్పియన్తి అయం తావ ఏకో ఆనిసంసో, సహత్థా కాతుం సక్కాతి అయం దుతియో, పరిభోగేన సణికం కిలిస్సతి, ధోవియమానేపి పపఞ్చో నత్థీతి అయం తతియో, పరిభోగేన జిణ్ణేపి సిబ్బితబ్బాభావో చతుత్థో, పున పరియేసన్తస్స సుఖేన కరణభావో ¶ పఞ్చమో, తాపసపబ్బజ్జాయ సారుప్పభావో ఛట్ఠో, పచ్చత్థికానం నిరుపభోగభావో సత్తమో, పరిభుఞ్జన్తస్స విభూసనట్ఠానాభావో అట్ఠమో, ధారణే సల్లహుకభావో నవమో, చీవరపచ్చయే అప్పిచ్ఛభావో దసమో, వాకుప్పత్తియా ధమ్మికఅనవజ్జభావో ఏకాదసమో, వాకచీరే నట్ఠేపి అనపేక్ఖభావో ద్వాదసమోతి.

అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలకన్తి కథం పజహిం? సో కిర వరసాటకయుగం ఓముఞ్చన్తో చీవరవంసే లగ్గితం అనోజపుప్ఫదామసదిసం రత్తం వాకచీరం గహేత్వా నివాసేత్వా తస్సూపరి అపరం సువణ్ణవణ్ణం వాకచీరం పరిదహిత్వా పున్నాగపుప్ఫసన్థరసదిసం సఖురం అజినచమ్మం ఏకంసం కత్వా జటామణ్డలం ¶ పటిముఞ్చిత్వా చూళాయ ¶ సద్ధిం నిచ్చలభావకరణత్థం సారసూచిం పవేసేత్వా ముత్తాజాలసదిసాయ సిక్కాయ పవాళవణ్ణం కుణ్డికం ఓదహిత్వా తీసు ఠానేసు వఙ్కం కాజం ఆదాయ ఏకిస్సా కాజకోటియా కుణ్డికం, ఏకిస్సా అఙ్కుసపచ్ఛితిదణ్డకాదీని ఓలగ్గేత్వా ఖారికాజం అంసే కత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన కత్తరదణ్డం గహేత్వా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా సట్ఠిహత్థే మహాచఙ్కమే అపరాపరం చఙ్కమన్తో అత్తనో వేసం ఓలోకేత్వా – ‘‘మయ్హం మనోరథో మత్థకం పత్తో, సోభతి వత మే పబ్బజ్జా, బుద్ధపచ్చేకబుద్ధాదీహి సబ్బేహి ధీరపురిసేహి వణ్ణితా థోమితా అయం పబ్బజ్జా నామ, పహీనం మే గిహిబన్ధనం, నిక్ఖన్తోస్మి నేక్ఖమ్మం, లద్ధా మే ఉత్తమపబ్బజ్జా, కరిస్సామి సమణధమ్మం, లభిస్సామి మగ్గఫలసుఖ’’న్తి ఉస్సాహజాతో ఖారికాజం ఓతారేత్వా చఙ్కమవేమజ్ఝే ముగ్గవణ్ణసిలాపట్టే సువణ్ణపటిమా వియ నిసిన్నో దివసభాగం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయం పణ్ణసాలం పవిసిత్వా బిదలమఞ్చకపస్సే కట్ఠత్థరికాయ నిపన్నో సరీరం ఉతుం గాహాపేత్వా బలవపచ్చూసే పబుజ్ఝిత్వా అత్తనో ఆగమనం ఆవజ్జేసి – ‘‘అహం ఘరావాసే ఆదీనవం దిస్వా అమితభోగం అనన్తయసం పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా నేక్ఖమ్మగవేసకో హుత్వా పబ్బజితో. ఇతో దాని పట్ఠాయ పమాదచారం చరితుం న వట్టతి, పవివేకఞ్హి పహాయ విచరన్తం మిచ్ఛావితక్కమక్ఖికా ఖాదన్తి, ఇదాని మయా వివేకమనుబ్రూహేతుం వట్టతి, అహఞ్హి ఘరావాసం పలిబోధతో దిస్వా నిక్ఖన్తో, అయఞ్చ మనాపా పణ్ణసాలా, బేలువపక్కవణ్ణా పరిభణ్డకతా భూమి, రజతవణ్ణా సేతభిత్తియో, కపోతపాదవణ్ణం పణ్ణచ్ఛదనం, విచిత్తత్థరణవణ్ణో బిదలమఞ్చకో, నివాసఫాసుకం వసనట్ఠానం, న ఏత్తో అతిరేకతరా వియ మే గేహసమ్పదా పఞ్ఞాయతీ’’తి పణ్ణసాలాయ దోసే విచినన్తో అట్ఠ దోసే పస్సి.

పణ్ణసాలపరిభోగస్మిఞ్హి అట్ఠ ఆదీనవా – మహాసమారమ్భేన దబ్బసమ్భారే సమోధానేత్వా కరణపరియేసనభావో ఏకో ఆదీనవో, తిణపణ్ణమత్తికాసు పతితాసు తాసం పునప్పునం ఠపేతబ్బతాయ నిబద్ధజగ్గనభావో దుతియో, సేనాసనం నామ మహల్లకస్స పాపుణాతి, అవేలాయ వుట్ఠాపియమానస్స ¶ చిత్తేకగ్గతా న హోతీతి ఉట్ఠాపనీయభావో తతియో, సీతుణ్హాదిపటిఘాతేన కాయస్స సుఖుమాలకరణభావో చతుత్థో ¶ , గేహం పవిట్ఠేన యంకిఞ్చి పాపం సక్కా కాతున్తి గరహాపటిచ్ఛాదనభావో పఞ్చమో, ‘‘మయ్హ’’న్తి పరిగ్గహకరణభావో ఛట్ఠో, గేహస్స అత్థిభావో నామేస సదుతియకవాసో వియాతి సత్తమో, ఊకామఙ్గులఘరగోళికాదీనం సాధారణతాయ బహుసాధారణభావో అట్ఠమో. ఇతి ¶ ఇమే అట్ఠ ఆదీనవే దిస్వా మహాసత్తో పణ్ణసాలం పజహి. తేనాహ – ‘‘అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలక’’న్తి.

ఉపాగమిం రుక్ఖమూలం, గుణే దసహుపాగతన్తి ఛన్నం పటిక్ఖిపిత్వా దసహి గుణేహి ఉపేతం రుక్ఖమూలం ఉపగతోస్మీతి వదతి. తత్రిమే దస గుణా – అప్పసమారమ్భతా ఏకో గుణో, ఉపగమనమత్తకమేవ హి తత్థ హోతీతి. అప్పటిజగ్గనతా దుతియో, తఞ్హి సమ్మట్ఠమ్పి అసమ్మట్ఠమ్పి పరిభోగఫాసుకం హోతియేవ. అనుట్ఠాపనీయభావో తతియో. గరహం నప్పటిచ్ఛాదేతి, తత్థ హి పాపం కరోన్తో లజ్జతీతి గరహాయ అప్పటిచ్ఛన్నభావో చతుత్థో. అబ్భోకాసవాసో వియ కాయం న సన్థమ్భేతీతి కాయస్స అసన్థమ్భనభావో పఞ్చమో, పరిగ్గహకరణాభావో ఛట్ఠో, గేహాలయపటిక్ఖేపో సత్తమో. బహుసాధారణే గేహే వియ ‘‘పటిజగ్గిస్సామి నం, నిక్ఖమథా’’తి నీహరణకాభావో అట్ఠమో, వసన్తస్స సప్పీతికభావో నవమో, రుక్ఖమూలసేనాసనస్స గతగతట్ఠానే సులభతాయ అనపేక్ఖభావో దసమోతి ఇమే దసగుణే దిస్వా రుక్ఖమూలం ఉపగతోస్మీతి వదతి.

ఇమాని హి ఏత్తకాని కారణాని సల్లక్ఖేత్వా మహాసత్తో పునదివసే భిక్ఖాయ గామం పావిసి. అథస్స సమ్పత్తగామే మనుస్సా మహన్తేన ఉస్సాహేన భిక్ఖం అదంసు. సో భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా అస్సమం ఆగమ్మ నిసీదిత్వా చిన్తేసి – ‘‘నాహం ‘ఆహారం లభామీ’తి పబ్బజితో, సినిద్ధాహారో నామేస మానమదపురిసమదే వడ్ఢేతి, ఆహారమూలకస్స చ దుక్ఖస్స అన్తో నత్థి, యంనూనాహం వాపితరోపితధఞ్ఞనిబ్బత్తకం ఆహారం పజహిత్వా పవత్తఫలభోజనో భవేయ్య’’న్తి. సో తతో పట్ఠాయ తథా కత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో సత్తాహబ్భన్తరేయేవ అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేసి. తేన వుత్తం –

‘‘వాపితం రోపితం ధఞ్ఞం, పజహిం నిరవసేసతో;

అనేకగుణసమ్పన్నం, పవత్తఫలమాదియిం.

‘‘తత్థప్పధానం ¶ పదహిం, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అబ్భన్తరమ్హి సత్తాహే, అభిఞ్ఞాబల పాపుణి’’న్తి.

ఏవం ¶ అభిఞ్ఞాబలం పత్వా సుమేధతాపసే సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేన్తే దీపఙ్కరో నామ సత్థా లోకే ఉదపాది. తస్స పటిసన్ధిజాతిబోధి ధమ్మచక్కప్పవత్తనేసు సకలాపి దససహస్సిలోకధాతు ¶ సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి, మహావిరవం రవి, ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం. సుమేధతాపసో సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేన్తో నేవ తం సద్దమస్సోసి, న చ తాని నిమిత్తాని అద్దస. తేన వుత్తం –

‘‘ఏవం మే సిద్ధిప్పత్తస్స, వసీభూతస్స సాసనే;

దీపఙ్కరో నామ జినో, ఉప్పజ్జి లోకనాయకో.

‘‘ఉప్పజ్జన్తే చ జాయన్తే, బుజ్ఝన్తే ధమ్మదేసనే;

చతురో నిమిత్తే నాద్దసం, ఝానరతిసమప్పితో’’తి.

తస్మిం కాలే దీపఙ్కరదసబలో చతూహి ఖీణాసవసతసహస్సేహి పరివుతో అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో రమ్మం నామ నగరం పత్వా సుదస్సనమహావిహారే పటివసతి. రమ్మనగరవాసినో ‘‘దీపఙ్కరో కిర సమణిస్సరో పరమాభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో అమ్హాకం రమ్మనగరం పత్వా సుదస్సనమహావిహారే పటివసతీ’’తి సుత్వా సప్పినవనీతాదీని చేవ భేసజ్జాని వత్థచ్ఛాదనాని చ గాహాపేత్వా గన్ధమాలాదిహత్థా యేన బుద్ధో, యేన ధమ్మో, యేన సఙ్ఘో, తన్నిన్నా తప్పోణా తప్పబ్భారా హుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా ధమ్మదేసనం సుత్వా స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కమింసు.

తే పునదివసే మహాదానం సజ్జేత్వా నగరం అలఙ్కరిత్వా దసబలస్స ఆగమనమగ్గం అలఙ్కరోన్తా ఉదకభిన్నట్ఠానేసు పంసుం పక్ఖిపిత్వా సమం భూమితలం కత్వా రజతపట్టవణ్ణం వాలుకం ఆకిరన్తి, లాజే చేవ పుప్ఫాని చ వికిరన్తి, నానావిరాగేహి వత్థేహి ధజపటాకే ఉస్సాపేన్తి, కదలియో చేవ పుణ్ణఘటపన్తియో చ పతిట్ఠాపేన్తి. తస్మిం కాలే సుమేధతాపసో అత్తనో అస్సమపదా ఆకాసం ఉగ్గన్త్వా, తేసం మనుస్సానం ఉపరిభాగేన ఆకాసేన గచ్ఛన్తో తే హట్ఠతుట్ఠే మనుస్సే దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో కారణ’’న్తి ¶ ఆకాసతో ఓరుయ్హ ఏకమన్తం ఠితో మనుస్సే పుచ్ఛి – ‘‘అమ్భో, కస్స తుమ్హే ఇధ విసమం మగ్గం అలఙ్కరోథా’’తి? తేన వుత్తం –

‘‘పచ్చన్తదేసవిసయే ¶ , నిమన్తేత్వా తథాగతం;

తస్స ఆగమనం మగ్గం, సోధేన్తి తుట్ఠమానసా.

‘‘అహం తేన సమయేన, నిక్ఖమిత్వా సకస్సమా;

ధునన్తో వాకచీరాని, గచ్ఛామి అమ్బరే తదా.

‘‘వేదజాతం ¶ జనం దిస్వా, తుట్ఠహట్ఠం పమోదితం;

ఓరోహిత్వాన గగనా, మనుస్సే పుచ్ఛి తావదే.

‘‘‘తుట్ఠహట్ఠో పముదితో, వేదజాతో మహాజనో;

కస్స సోధీయతి మగ్గో, అఞ్జసం వటుమాయన’’’న్తి.

మనుస్సా ఆహంసు – ‘‘భన్తే సుమేధ, న త్వం జానాసి, దీపఙ్కరో దసబలో సమ్మాసమ్బుద్ధో సమ్బోధిం పత్వా పవత్తవరధమ్మచక్కో చారికం చరమానో అమ్హాకం నగరం పత్వా సుదస్సనమహావిహారే పటివసతి. మయం తం భగవన్తం నిమన్తయిమ్హ, తస్సేతం బుద్ధస్స భగవతో ఆగమనమగ్గం అలఙ్కరోమా’’తి. అథ సుమేధతాపసో చిన్తేసి – ‘‘బుద్ధోతి ఖో ఘోసమత్తకమ్పి లోకే దుల్లభం, పగేవ బుద్ధుప్పాదో, మయాపి ఇమేహి మనుస్సేహి సద్ధిం దసబలస్స మగ్గం అలఙ్కరితుం వట్టతీ’’తి. సో తే మనుస్సే ఆహ – ‘‘సచే, భో, తుమ్హే ఏతం మగ్గం బుద్ధస్స అలఙ్కరోథ, మయ్హమ్పి ఏకం ఓకాసం దేథ, అహమ్పి తుమ్హేహి సద్ధిం మగ్గం అలఙ్కరిస్సామీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘సుమేధతాపసో ఇద్ధిమా’’తి జానన్తా ఉదకభిన్నోకాసం సల్లక్ఖేత్వా – ‘‘త్వం ఇమం ఠానం అలఙ్కరోహీ’’తి అదంసు. సుమేధో బుద్ధారమ్మణం పీతిం గహేత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇమం ఓకాసం ఇద్ధియా అలఙ్కరితుం పహోమి, ఏవం అలఙ్కతో న మం పరితోసేస్సతి, అజ్జ మయా కాయవేయ్యావచ్చం కాతుం వట్టతీ’’తి పంసుం ఆహరిత్వా తస్మిం పదేసే పక్ఖిపి.

తస్స తస్మిం పదేసే అనిట్ఠితేయేవ దీపఙ్కరదసబలో మహానుభావానం ఛళభిఞ్ఞానం ఖీణాసవానం చతూహి సతసహస్సేహి పరివుతో దేవతాసు దిబ్బగన్ధమాలాదీహి పూజయన్తాసు దిబ్బతురియేహి వజ్జన్తాసు దిబ్బసఙ్గీతేసు పవత్తేన్తేసు మనుస్సేసు మానుసకేహి గన్ధమాలాదీహి చేవ తురియేహి ¶ చ పూజయన్తేసు అనోపమాయ బుద్ధలీలాయ మనోసిలాతలే విజమ్భమానో సీహో వియ తం అలఙ్కతపటియత్తం మగ్గం పటిపజ్జి. సుమేధతాపసో అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా అలఙ్కతమగ్గేన ఆగచ్ఛన్తస్స దసబలస్స ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితం అసీతియా అనుబ్యఞ్జనేహి ¶ అనురఞ్జితం బ్యామప్పభాయ సమ్పరివారితం మణివణ్ణగగనతలే నానప్పకారా విజ్జులతా వియ ఆవేళావేళభూతా చేవ యుగళయుగళభూతా చ ఛబ్బణ్ణఘనబుద్ధరస్మియో విస్సజ్జేన్తం రూపసోభగ్గప్పత్తం అత్తభావం ఓలోకేత్వా – ‘‘అజ్జ మయా దసబలస్స జీవితపరిచ్చాగం కాతుం వట్టతి, మా భగవా కలలం అక్కమి, మణిఫలకసేతుం ¶ పన అక్కమన్తో వియ సద్ధిం చతూహి ఖీణాసవసతసహస్సేహి మమ పిట్ఠిం మద్దమానో గచ్ఛతు, తం మే భవిస్సతి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయా’’తి కేసే మోచేత్వా అజినచమ్మజటామణ్డలవాకచీరాని కాళవణ్ణే కలలే పత్థరిత్వా మణిఫలకసేతు వియ కలలపిట్ఠే నిపజ్జి. తేన వుత్తం –

‘‘తే మే పుట్ఠా వియాకంసు, ‘బుద్ధో లోకే అనుత్తరో;

దీపఙ్కరో నామ జినో, ఉప్పజ్జి లోకనాయకో;

తస్స సోధీయతి మగ్గో, అఞ్జసం వటుమాయనం’.

‘‘బుద్ధోతివచనం సుత్వాన, పీతి ఉప్పజ్జి తావదే;

బుద్ధో బుద్ధోతి కథయన్తో, సోమనస్సం పవేదయిం.

‘‘తత్థ ఠత్వా విచిన్తేసిం, తుట్ఠో సంవిగ్గమానసో;

‘ఇధ బీజాని రోపిస్సం, ఖణో వే మా ఉపచ్చగా’.

‘‘యది బుద్ధస్స సోధేథ, ఏకోకాసం దదాథ మే;

అహమ్పి సోధయిస్సామి, అఞ్జసం వటుమాయనం.

‘‘అదంసు తే మమోకాసం, సోధేతుం అఞ్జసం తదా;

బుద్ధో బుద్ధోతి చిన్తేన్తో, మగ్గం సోధేమహం తదా.

‘‘అనిట్ఠితే మమోకాసే, దీపఙ్కరో మహాముని;

చతూహి సతసహస్సేహి, ఛళభిఞ్ఞేహి తాదిహి;

ఖీణాసవేహి విమలేహి, పటిపజ్జి అఞ్జసం జినో.

‘‘పచ్చుగ్గమనా ¶ వత్తన్తి, వజ్జన్తి భేరియో బహూ;

ఆమోదితా నరమరూ, సాధుకారం పవత్తయుం.

‘‘దేవా ¶ మనుస్సే పస్సన్తి, మనుస్సాపి చ దేవతా;

ఉభోపి తే పఞ్జలికా, అనుయన్తి తథాగతం.

‘‘దేవా దిబ్బేహి తురియేహి, మనుస్సా మానుసేహి చ;

ఉభోపి తే వజ్జయన్తా, అనుయన్తి తథాగతం.

‘‘దిబ్బం మన్దారవం పుప్ఫం, పదుమం పారిఛత్తకం;

దిసోదిసం ఓకిరన్తి, ఆకాసనభగతా మరూ.

‘‘దిబ్బం చన్దనచుణ్ణఞ్చ, వరగన్ధఞ్చ కేవలం;

దిసోదిసం ఓకిరన్తి, ఆకాసనభగతా మరూ.

‘‘చమ్పకం సలలం నీపం, నాగపున్నాగకేతకం;

దిసోదిసం ఉక్ఖిపన్తి, భూమితలగతా నరా.

‘‘కేసే ముఞ్చిత్వాహం తత్థ, వాకచీరఞ్చ చమ్మకం;

కలలే పత్థరిత్వాన, అవకుజ్జో నిపజ్జహం.

‘‘అక్కమిత్వాన మం బుద్ధో, సహ సిస్సేహి గచ్ఛతు;

మా నం కలలే అక్కమిత్థ, హితాయ మే భవిస్సతీ’’తి.

సో ¶ పన కలలపిట్ఠే నిపన్నకోవ పున అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా దీపఙ్కరదసబలస్స బుద్ధసిరిం సమ్పస్సమానో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘సచే అహం ఇచ్ఛేయ్యం, సబ్బకిలేసే ఝాపేత్వా సఙ్ఘనవకో హుత్వా రమ్మనగరం పవిసేయ్యం, అఞ్ఞాతకవేసేన పన మే కిలేసే ఝాపేత్వా నిబ్బానప్పత్తియా కిచ్చం నత్థి, యంనూనాహం దీపఙ్కరదసబలో వియ పరమాభిసమ్బోధిం పత్వా ధమ్మనావం ఆరోపేత్వా మహాజనం సంసారసాగరా ఉత్తారేత్వా పచ్ఛా పరినిబ్బాయేయ్యం, ఇదం మయ్హం పతిరూప’’న్తి. తతో అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా బుద్ధభావాయ అభినీహారం కత్వా నిపజ్జి. తేన వుత్తం –

‘‘పథవియం నిపన్నస్స, ఏవం మే ఆసి చేతసో;

‘ఇచ్ఛమానో అహం అజ్జ, కిలేసే ఝాపయే మమ.

‘‘‘కిం ¶ ¶ మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, బుద్ధో హేస్సం సదేవకే.

‘‘‘కిం మే ఏకేన తిణ్ణేన, పురిసేన థామదస్సినా;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, సన్తారేస్సం సదేవకం.

‘‘‘ఇమినా మే అధికారేన, కతేన పురిసుత్తమే;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారేమి జనతం బహుం.

‘‘‘సంసారసోతం ఛిన్దిత్వా, విద్ధంసేత్వా తయో భవే;

ధమ్మనావం సమారుయ్హ, సన్తారేస్సం సదేవక’’’న్తి.

యస్మా పన బుద్ధత్తం పత్థేన్తస్స –

‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;

పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;

అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి.

మనుస్సత్తభావస్మింయేవ హి ఠత్వా బుద్ధత్తం పత్థేన్తస్స పత్థనా సమిజ్ఝతి, నాగస్స వా సుపణ్ణస్స వా దేవతాయ వా సక్కస్స వా పత్థనా నో సమిజ్ఝతి. మనుస్సత్తభావేపి పురిసలిఙ్గే ఠితస్సేవ పత్థనా సమిజ్ఝతి, ఇత్థియా వా పణ్డకనపుంసకఉభతోబ్యఞ్జనకానం వా నో సమిజ్ఝతి. పురిసస్సపి తస్మిం అత్తభావే అరహత్తప్పత్తియా హేతుసమ్పన్నస్సేవ పత్థనా సమిజ్ఝతి, నో ఇతరస్స. హేతుసమ్పన్నస్సాపి జీవమానబుద్ధస్సేవ సన్తికే పత్థేన్తస్సేవ పత్థనా సమిజ్ఝతి, పరినిబ్బుతే బుద్ధే చేతియసన్తికే వా బోధిమూలే వా పత్థేన్తస్స న సమిజ్ఝతి. బుద్ధానం సన్తికే పత్థేన్తస్సపి పబ్బజ్జాలిఙ్గే ఠితస్సేవ సమిజ్ఝతి, నో గిహిలిఙ్గే ఠితస్స. పబ్బజితస్సపి ¶ పఞ్చాభిఞ్ఞాఅట్ఠసమాపత్తిలాభినోయేవ సమిజ్ఝతి, న ఇమాయ గుణసమ్పత్తియా విరహితస్స. గుణసమ్పన్నేనపి యేన అత్తనో జీవితం బుద్ధానం పరిచ్చత్తం హోతి, తస్సేవ ఇమినా అధికారేన అధికారసమ్పన్నస్స సమిజ్ఝతి, న ఇతరస్స. అధికారసమ్పన్నస్సాపి యస్స బుద్ధకారకధమ్మానం అత్థాయ మహన్తో ఛన్దో చ ఉస్సాహో చ వాయామో చ పరియేట్ఠి చ, తస్సేవ సమిజ్ఝతి, న ఇతరస్స.

తత్రిదం ¶ ¶ ఛన్దమహన్తతాయ ఓపమ్మం – సచే హి ఏవమస్స యో సకలచక్కవాళగబ్భం ఏకోదకీభూతం అత్తనో బాహుబలేన ఉత్తరిత్వా పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతి. యో వా పన సకలచక్కవాళగబ్భం వేళుగుమ్బసఞ్ఛన్నం వియూహిత్వా మద్దిత్వా పదసా గచ్ఛన్తో పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతి. యో వా పన సకలచక్కవాళగబ్భం సత్తియో ఆకోటేత్వా నిరన్తరం సత్తిఫలసమాకిణ్ణం పదసా అక్కమమానో పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతి. యో వా పన సకలచక్కవాళగబ్భం వీతచ్చితఙ్గారభరితం పాదేహి మద్దమానో పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతీతి. యో ఏతేసు ఏకమ్పి అత్తనో దుక్కరం న మఞ్ఞతి, ‘‘అహం ఏతమ్పి తరిత్వా వా గన్త్వా వా పారం గమిస్సామీ’’తి ఏవం మహన్తేన ఛన్దేన చ ఉస్సాహేన చ వాయామేన చ పరియేట్ఠియా చ సమన్నాగతో హోతి, ఏతస్సేవ పత్థనా సమిజ్ఝతి, న ఇతరస్స. తస్మా సుమేధతాపసో ఇమే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వావ బుద్ధభావాయ అభినీహారం కత్వా నిపజ్జి.

దీపఙ్కరోపి భగవా ఆగన్త్వా సుమేధతాపసస్స సీసభాగే ఠత్వా మణిసీహపఞ్జరం ఉగ్ఘాటేన్తో వియ పఞ్చవణ్ణపసాదసమ్పన్నాని అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా కలలపిట్ఠే నిపన్నం సుమేధతాపసం దిస్వా ‘‘అయం తాపసో బుద్ధత్తాయ అభినీహారం కత్వా నిపన్నో, సమిజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఏతస్స పత్థనా, ఉదాహు నో’’తి అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా ఉపధారేన్తో – ‘‘ఇతో కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని అతిక్కమిత్వా అయం గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ఠితకోవ పరిసమజ్ఝే బ్యాకాసి – ‘‘పస్సథ నో తుమ్హే ఇమం ఉగ్గతపం తాపసం కలలపిట్ఠే నిపన్న’’న్తి? ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. అయం బుద్ధత్తాయ అభినీహారం కత్వా నిపన్నో, సమిజ్ఝిస్సతి ఇమస్స పత్థనా. అయఞ్హి ఇతో కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖయేయ్యానం మత్థకే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతి. తస్మిం పనస్స అత్తభావే కపిలవత్థు నామ నగరం నివాసో భవిస్సతి, మాయా ¶ నామ దేవీ మాతా, సుద్ధోదనో నామ రాజా పితా, అగ్గసావకో ఉపతిస్సో నామ థేరో, దుతియసావకో కోలితో నామ, బుద్ధుపట్ఠాకో ఆనన్దో నామ, అగ్గసావికా ఖేమా నామ థేరీ, దుతియసావికా ఉప్పలవణ్ణా ¶ నామ థేరీ భవిస్సతి. అయం పరిపక్కఞాణో మహాభినిక్ఖమనం కత్వా మహాపధానం పదహిత్వా నిగ్రోధరుక్ఖమూలే పాయాసం పటిగ్గహేత్వా నేరఞ్జరాయ తీరే పరిభుఞ్జిత్వా బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ అస్సత్థరుక్ఖమూలే అభిసమ్బుజ్ఝిస్సతీతి. తేన వుత్తం –

‘‘దీపఙ్కరో లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

ఉస్సీసకే మం ఠత్వాన, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘‘‘పస్సథ ¶ ఇమం తాపసం, జటిలం ఉగ్గతాపనం;

అపరిమేయ్యే ఇతో కప్పే, బుద్ధో లోకే భవిస్సతి.

‘‘‘అహు కపిలవ్హయా రమ్మా, నిక్ఖమిత్వా తథాగతో;

పధానం పదహిత్వాన, కత్వా దుక్కరకారికం.

‘‘‘అజపాలరుక్ఖమూలే, నిసీదిత్వా తథాగతో;

తత్థ పాయాసం పగ్గయ్హ, నేరఞ్జరముపేహితి.

‘‘‘నేరఞ్జరాయ తీరమ్హి, పాయాసం అద సో జినో;

పటియత్తవరమగ్గేన, బోధిమూలముపేహితి.

‘‘‘తతో పదక్ఖిణం కత్వా, బోధిమణ్డం అనుత్తరో;

అస్సత్థరుక్ఖమూలమ్హి, బుజ్ఝిస్సతి మహాయసో.

‘‘‘ఇమస్స జనికా మాతా, మాయా నామ భవిస్సతి;

పితా సుద్ధోదనో నామ, అయం హేస్సతి గోతమో.

‘‘‘అనాసవా వీతరాగా, సన్తచిత్తా సమాహితా;

కోలితో ఉపతిస్సో చ, అగ్గా హేస్సన్తి సావకా;

ఆనన్దో నాముపట్ఠాకో, ఉపట్ఠిస్సతి తం జినం.

‘‘‘ఖేమా ఉప్పలవణ్ణా చ, అగ్గా హేస్సన్తి సావికా;

అనాసవా వీతరాగా, సన్తచిత్తా సమాహితా;

బోధి తస్స భగవతో, అస్సత్థోతి పవుచ్చతీ’’’తి. (బు. వం. ౨.౬౦-౬౮);

తం సుత్వా సుమేధతాపసో – ‘‘మయ్హం కిర పత్థనా సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి సోమనస్సప్పత్తో అహోసి. మహాజనో దీపఙ్కరదసబలస్స వచనం సుత్వా ‘‘సుమేధతాపసో కిర బుద్ధబీజం బుద్ధఙ్కురో’’తి హట్ఠతుట్ఠో ¶ అహోసి. ఏవఞ్చస్స అహోసి – ‘‘యథా నామ మనుస్సా నదిం తరన్తా ఉజుకేన ¶ తిత్థేన ఉత్తరితుం అసక్కోన్తా హేట్ఠాతిత్థేన ¶ ఉత్తరన్తి, ఏవమేవ మయమ్పి దీపఙ్కరదసబలస్స సాసనే మగ్గఫలం అలభమానా అనాగతే యదా త్వం బుద్ధో భవిస్ససి, తదా తవ సమ్ముఖా మగ్గఫలం సచ్ఛికాతుం సమత్థా భవేయ్యామా’’తి పత్థనం ఠపయింసు. దీపఙ్కరదసబలోపి బోధిసత్తం పసంసిత్వా అట్ఠపుప్ఫముట్ఠీహి పూజేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి. తేపి చతుసతసహస్ససఙ్ఖా ఖీణాసవా బోధిసత్తం గన్ధేహి చ మాలాహి చ పూజేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కమింసు. దేవమనుస్సా పన తథేవ పూజేత్వా వన్దిత్వా పక్కన్తా.

బోధిసత్తో సబ్బేసం పటిక్కన్తకాలే సయనా వుట్ఠాయ ‘‘పారమియో విచినిస్సామీ’’తి పుప్ఫరాసిమత్థకే పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. ఏవం నిసిన్నే బోధిసత్తే సకలదససహస్సచక్కవాళే దేవతా సాధుకారం దత్వా ‘‘అయ్య సుమేధతాపస, పోరాణకబోధిసత్తానం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ‘పారమియో విచినిస్సామా’తి నిసిన్నకాలే యాని పుబ్బనిమిత్తాని నామ పఞ్ఞాయన్తి, తాని సబ్బానిపి అజ్జ పాతుభూతాని, నిస్సంసయేన త్వం బుద్ధో భవిస్ససి. మయమేతం జానామ ‘యస్సేతాని నిమిత్తాని పఞ్ఞాయన్తి, ఏకన్తేన సో బుద్ధో హోతి’, త్వం అత్తనో వీరియం దళ్హం కత్వా పగ్గణ్హా’’తి బోధిసత్తం నానప్పకారాహి థుతీహి అభిత్థవింసు. తేన వుత్తం –

‘‘ఇదం సుత్వాన వచనం, అసమస్స మహేసినో;

ఆమోదితా నరమరూ, బుద్ధబీజం కిర అయం.

‘‘ఉక్కుట్ఠిసద్దా వత్తన్తి, అప్ఫోటేన్తి హసన్తి చ;

కతఞ్జలీ నమస్సన్తి, దససహస్సీ సదేవకా.

‘‘యదిమస్స లోకనాథస్స, విరజ్ఝిస్సామ సాసనం;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం.

‘‘యథా మనుస్సా నదిం తరన్తా, పటితిత్థం విరజ్ఝియ;

హేట్ఠా తిత్థే గహేత్వాన, ఉత్తరన్తి మహానదిం.

‘‘ఏవమేవ మయం సబ్బే, యది ముఞ్చామిమం జినం;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం.

‘‘దీపఙ్కరో ¶ ¶ లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

మమ కమ్మం పకిత్తేత్వా, దక్ఖిణం పాదముద్ధరి.

‘‘యే తత్థాసుం జినపుత్తా, సబ్బే పదక్ఖిణమకంసు మం;

నరా నాగా చ గన్ధబ్బా, అభివాదేత్వాన పక్కముం.

‘‘దస్సనం ¶ మే అతిక్కన్తే, ససఙ్ఘే లోకనాయకే;

హట్ఠతుట్ఠేన చిత్తేన, ఆసనా వుట్ఠహిం తదా.

‘‘సుఖేన సుఖితో హోమి, పామోజ్జేన పమోదితో;

పీతియా చ అభిస్సన్నో, పల్లఙ్కం ఆభుజిం తదా.

‘‘పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా, ఏవం చిన్తేసహం తదా;

‘వసీభూతో అహం ఝానే, అభిఞ్ఞాపారమిం గతో.

‘‘‘దససహస్సిలోకమ్హి, ఇసయో నత్థి మే సమా;

అసమో ఇద్ధిధమ్మేసు, అలభిం ఈదిసం సుఖం’.

‘‘పల్లఙ్కాభుజనే మయ్హం, దససహస్సాధివాసినో;

మహానాదం పవత్తేసుం, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘యా పుబ్బే బోధిసత్తానం, పల్లఙ్కవరమాభుజే;

నిమిత్తాని పదిస్సన్తి, తాని అజ్జ పదిస్సరే.

‘‘సీతం బ్యాపగతం హోతి, ఉణ్హఞ్చ ఉపసమ్మతి;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘దససహస్సీ లోకధాతూ, నిస్సద్దా హోన్తి నిరాకులా;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘మహావాతా ¶ న వాయన్తి, న సన్దన్తి సవన్తియో;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘థలజా దకజా పుప్ఫా, సబ్బే పుప్ఫన్తి తావదే;

తేపజ్జ పుప్ఫితా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘లతా వా యది వా రుక్ఖా, ఫలభారా హోన్తి తావదే;

తేపజ్జ ఫలితా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘ఆకాసట్ఠా ¶ చ భూమట్ఠా, రతనా జోతన్తి తావదే;

తేపజ్జ రతనా జోతన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘మానుసకా చ దిబ్బా చ, తురియా వజ్జన్తి తావదే;

తేపజ్జుభో అభిరవన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘విచిత్తపుప్ఫా గగనా, అభివస్సన్తి తావదే;

తేపి అజ్జ పవస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘మహాసముద్దో ఆభుజతి, దససహస్సీ పకమ్పతి;

తేపజ్జుభో అభిరవన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘నిరయేపి దససహస్సే, అగ్గీ నిబ్బన్తి తావదే;

తేపజ్జ నిబ్బుతా అగ్గీ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘విమలో హోతి సూరియో, సబ్బా దిస్సన్తి తారకా;

తేపి అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘అనోవట్ఠేన ఉదకం, మహియా ఉబ్భిజ్జి తావదే;

తమ్పజ్జుబ్భిజ్జతే మహియా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘తారాగణా ¶ విరోచన్తి, నక్ఖత్తా గగనమణ్డలే;

విసాఖా ¶ చన్దిమాయుత్తా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘బిలాసయా దరీసయా, నిక్ఖమన్తి సకాసయా;

తేపజ్జ ఆసయా ఛుద్ధా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘న హోతి అరతి సత్తానం, సన్తుట్ఠా హోన్తి తావదే;

తేపజ్జ సబ్బే సన్తుట్ఠా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘రోగా తదుపసమ్మన్తి, జిఘచ్ఛా చ వినస్సతి;

తానిపజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘రాగో తదా తను హోతి, దోసో మోహో వినస్సతి;

తేపజ్జ విగతా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘భయం తదా న భవతి, అజ్జపేతం పదిస్సతి;

తేన లిఙ్గేన జానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘రజో ¶ నుద్ధంసతి ఉద్ధం, అజ్జపేతం పదిస్సతి;

తేన లిఙ్గేన జానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘అనిట్ఠగన్ధో పక్కమతి, దిబ్బగన్ధో పవాయతి;

సోపజ్జ వాయతి గన్ధో, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘సబ్బే దేవా పదిస్సన్తి, ఠపయిత్వా అరూపినో;

తేపజ్జ సబ్బే దిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘యావతా నిరయా నామ, సబ్బే దిస్సన్తి తావదే;

తేపజ్జ సబ్బే దిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘కుట్టా ¶ కవాటా సేలా చ, న హోన్తావరణా తదా;

ఆకాసభూతా తేపజ్జ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘చుతీ చ ఉపపత్తి చ, ఖణే తస్మిం న విజ్జతి;

తానిపజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘‘దళ్హం పగ్గణ్హ వీరియం, మా నివత్త అభిక్కమ;

మయమ్పేతం విజానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౭౦-౧౦౭);

బోధిసత్తో దీపఙ్కరదసబలస్స చ దససహస్సచక్కవాళదేవతానఞ్చ వచనం సుత్వా భియ్యోసోమత్తాయ సఞ్జాతుస్సాహో హుత్వా చిన్తేసి – ‘‘బుద్ధా నామ అమోఘవచనా, నత్థి బుద్ధానం కథాయ అఞ్ఞథత్తం. యథా హి ఆకాసే ఖిత్తలేడ్డుస్స పతనం ధువం, జాతస్స మరణం, రత్తిక్ఖయే సూరియుగ్గమనం, ఆసయా నిక్ఖన్తసీహస్స సీహనాదనదనం, గరుగబ్భాయ ఇత్థియా భారమోరోపనం ధువం అవస్సమ్భావీ, ఏవమేవ బుద్ధానం వచనం నామ ధువం అమోఘం, అద్ధా అహం బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి. తేన వుత్తం –

‘‘బుద్ధస్స ¶ వచనం సుత్వా, దససహస్సీన చూభయం;

తుట్ఠహట్ఠో పమోదితో, ఏవం చిన్తేసహం తదా.

‘‘అద్వేజ్ఝవచనా బుద్ధా, అమోఘవచనా జినా;

వితథం నత్థి బుద్ధానం, ధువం బుద్ధో భవామహం.

‘‘యథా ఖిత్తం నభే లేడ్డు, ధువం పతతి భూమియం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం;

వితథం నత్థి బుద్ధానం, ధువం బుద్ధో భవామహం.

‘‘యథాపి ¶ సబ్బసత్తానం, మరణం ధువసస్సతం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథా ¶ రత్తిక్ఖయే పత్తే, సూరియుగ్గమనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథా నిక్ఖన్తసయనస్స, సీహస్స నదనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథా ఆపన్నసత్తానం, భారమోరోపనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సత’’న్తి. (బు. వం. ౨.౧౦౮-౧౧౪);

సో ‘‘ధువాహం బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి ఏవం కతసన్నిట్ఠానో బుద్ధకారకే ధమ్మే ఉపధారేతుం – ‘‘కహం ను ఖో బుద్ధకారకా ధమ్మా, కిం ఉద్ధం, ఉదాహు అధో, దిసావిదిసాసూ’’తి అనుక్కమేన సకలం ధమ్మధాతుం విచినన్తో పోరాణకబోధిసత్తేహి ఆసేవితనిసేవితం పఠమం దానపారమిం దిస్వా ఏవం అత్తానం ఓవది – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ పఠమం దానపారమిం పూరేయ్యాసి. యథా హి నిక్కుజ్జితో ఉదకకుమ్భో నిస్సేసం కత్వా ఉదకం వమతియేవ, న పచ్చాహరతి, ఏవమేవ ధనం వా యసం వా పుత్తదారం వా అఙ్గపచ్చఙ్గం వా అనోలోకేత్వా సమ్పత్తయాచకానం సబ్బం ఇచ్ఛితిచ్ఛితం నిస్సేసం కత్వా దదమానో బోధిమూలే నిసీదిత్వా బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి పఠమం దానపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘హన్ద బుద్ధకరే ధమ్మే, విచినామి ఇతో చితో;

ఉద్ధం అధో దస దిసా, యావతా ధమ్మధాతుయా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, పఠమం దానపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, అనుచిణ్ణం మహాపథం.

‘‘ఇమం త్వం పఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

దానపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి కుమ్భో సమ్పుణ్ణో, యస్స కస్సచి అధోకతో;

వమతేవుదకం నిస్సేసం, న తత్థ పరిరక్ఖతి.

‘‘తథేవ ¶ ¶ యాచకే దిస్వా, హీనముక్కట్ఠమజ్ఝిమే;

దదాహి దానం నిస్సేసం, కుమ్భో వియ అధోకతో’’తి. (బు. వం. ౨.౧౧౫-౧౧౯);

అథస్స ¶ ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో దుతియం సీలపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ సీలపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. యథా హి చమరీ మిగో నామ జీవితం అనోలోకేత్వా అత్తనో వాలమేవ రక్ఖతి, ఏవం త్వమ్పి ఇతో పట్ఠాయ జీవితమ్పి అనోలోకేత్వా సీలమేవ రక్ఖమానో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి దుతియం సీలపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, దుతియం సీలపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం దుతియం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

సీలపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి చమరీ వాలం, కిస్మిఞ్చి పటిలగ్గితం;

ఉపేతి మరణం తత్థ, న వికోపేతి వాలధిం.

‘‘తథేవ చతూసు భూమీసు, సీలాని పరిపూరయ;

పరిరక్ఖ సదా సీలం, చమరీ వియ వాలధి’’న్తి. (బు. వం. ౨.౧౨౦-౧౨౪);

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ నేక్ఖమ్మపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. యథా హి చిరం బన్ధనాగారే వసమానో పురిసో న తత్థ సినేహం కరోతి, అథ ఖో ఉక్కణ్ఠతియేవ, అవసితుకామో హోతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సబ్బభవే బన్ధనాగారసదిసే కత్వా సబ్బభవేహి ¶ ఉక్కణ్ఠితో ముచ్చితుకామో హుత్వా నేక్ఖమ్మాభిముఖోవ హోహి. ఏవం బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న ¶ హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం తతియం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

నేక్ఖమ్మపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథా అన్దుఘరే పురిసో, చిరవుత్థో దుఖట్టితో;

న తత్థ రాగం జనేతి, ముత్తిమేవ గవేసతి.

‘‘తథేవ త్వం సబ్బభవే, పస్స అన్దుఘరం వియ;

నేక్ఖమ్మాభిముఖో హోహి, భవతో పరిముత్తియా’’తి. (బు. వం. ౨.౧౨౫-౧౨౯);

అథస్స ¶ ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ పఞ్ఞాపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. హీనమజ్ఝిముక్కట్ఠేసు కఞ్చి అవజ్జేత్వా సబ్బేపి పణ్డితే ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యాసి. యథా హి పిణ్డపాతికో భిక్ఖు హీనాదిభేదేసు కులేసు కిఞ్చి అవజ్జేత్వా పటిపాటియా పిణ్డాయ చరన్తో ఖిప్పం యాపనం లభతి, ఏవం త్వమ్పి సబ్బపణ్డితే ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో ¶ తదా దక్ఖిం, చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం చతుత్థం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

పఞ్ఞాపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి భిక్ఖు భిక్ఖన్తో, హీనముక్కట్ఠమజ్ఝిమే;

కులాని న వివజ్జేన్తో, ఏవం లభతి యాపనం.

‘‘తథేవ ¶ త్వం సబ్బకాలం, పరిపుచ్ఛం బుధం జనం;

పఞ్ఞాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౩౦-౧౩౪);

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో పఞ్చమం వీరియపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ వీరియపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి, యథా హి సీహో మిగరాజా సబ్బిరియాపథేసు దళ్హవీరియో హోతి, ఏవం త్వమ్పి సబ్బభవేసు సబ్బిరియాపథేసు దళ్హవీరియో అనోలీనవీరియో సమానో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి పఞ్చమం వీరియపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, పఞ్చమం వీరియపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం పఞ్చమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

వీరియపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి ¶ సీహో మిగరాజా, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అలీనవీరియో హోతి, పగ్గహితమనో సదా.

‘‘తథేవ ¶ త్వం సబ్బభవే, పగ్గణ్హ వీరియం దళ్హం;

వీరియపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౩౫-౧౩౯);

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో ఛట్ఠం ఖన్తిపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ ఖన్తిపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి, సమ్మాననేపి అవమాననేపి ఖమోవ భవేయ్యాసి. యథా హి పథవియం నామ సుచిమ్పి నిక్ఖిపన్తి అసుచిమ్పి, న తేన పథవీ సినేహం పటిఘం కరోతి, ఖమతి సహతి అధివాసేతియేవ, ఏవమేవ త్వమ్పి సమ్మాననేపి అవమాననేపి ఖమోవ సమానో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి ఛట్ఠం ఖన్తిపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో ¶ తదా దక్ఖిం, ఛట్ఠమం ఖన్తిపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం ఛట్ఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ అద్వేజ్ఝమానసో, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి పథవీ నామ, సుచిమ్పి అసుచిమ్పి చ;

సబ్బం సహతి నిక్ఖేపం, న కరోతి పటిఘం తయా.

‘‘తథేవ త్వమ్పి సబ్బేసం, సమ్మానావమానక్ఖమో;

ఖన్తిపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౪౦-౧౪౪);

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో సత్తమం సచ్చపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ సచ్చపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి, అసనియా మత్థకే పతమానాయపి ధనాదీనం అత్థాయ ఛన్దాదీనం వసేన సమ్పజానముసావాదం నామ మా భాసి. యథా హి ఓసధీ తారకా నామ సబ్బఉతూసు అత్తనో గమనవీథిం జహిత్వా అఞ్ఞాయ వీథియా ¶ న గచ్ఛతి, సకవీథియావ గచ్ఛతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సచ్చం పహాయ ముసావాదం నామ అవదన్తోయేవ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి సత్తమం సచ్చపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న ¶ హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, సత్తమం సచ్చపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం సత్తమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ అద్వేజ్ఝవచనో, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి ఓసధీ నామ, తులాభూతా సదేవకే;

సమయే ఉతువస్సే వా, న వోక్కమతి వీథితో.

‘‘తథేవ త్వమ్పి సచ్చేసు, మా వోక్కమసి వీథితో;

సచ్చపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౪౫-౧౪౯);

అథస్స ¶ ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ అధిట్ఠానపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి, యం అధిట్ఠాసి, తస్మిం అధిట్ఠానే నిచ్చలోవ భవేయ్యాసి. యథా హి పబ్బతో నామ సబ్బాసు దిసాసు వాతేహి పహటో న కమ్పతి న చలతి, అత్తనో ఠానేయేవ తిట్ఠతి, ఏవమేవ త్వమ్పి అత్తనో అధిట్ఠానే నిచ్చలో హోన్తోవ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో ¶ తదా దక్ఖిం, అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం అట్ఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ త్వం అచలో హుత్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి పబ్బతో సేలో, అచలో సుప్పతిట్ఠితో;

న కమ్పతి భుసవాతేహి, సకట్ఠానేవ తిట్ఠతి.

‘‘తథేవ త్వమ్పి అధిట్ఠానే, సబ్బదా అచలో భవ;

అధిట్ఠానపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౫౦-౧౫౪);

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో నవమం మేత్తాపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ మేత్తాపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి, హితేసుపి అహితేసుపి ఏకచిత్తో భవేయ్యాసి. యథా హి ఉదకం నామ పాపజనస్సపి కల్యాణజనస్సపి సీతభావం ఏకసదిసం కత్వా ¶ ఫరతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సబ్బేసు సత్తేసు మేత్తచిత్తేన ఏకచిత్తోవ హోన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి నవమం మేత్తాపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, నవమం మేత్తాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం ¶ త్వం నవమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

మేత్తాయ అసమో హోహి, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి ¶ ఉదకం నామ, కల్యాణే పాపకే జనే;

సమం ఫరతి సీతేన, పవాహేతి రజోమలం.

‘‘తథేవ త్వమ్పి హితాహితే, సమం మేత్తాయ భావయ;

మేత్తాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౫౫-౧౫౯);

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిమ్పి ఉపధారయతో దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ ఉపేక్ఖాపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి, సుఖేపి దుక్ఖేపి మజ్ఝత్తోవ భవేయ్యాసి. యథా హి పథవీ నామ సుచిమ్పి అసుచిమ్పి పక్ఖిపమానే మజ్ఝత్తావ హోతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సుఖదుక్ఖేసు మజ్ఝత్తోవ హోన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం దసమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తులాభూతో దళ్హో హుత్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి పథవీ నామ, నిక్ఖిత్తం అసుచిం సుచిం;

ఉపేక్ఖతి ఉభోపేతే, కోపానునయవజ్జితా.

‘‘తథేవ త్వమ్పి సుఖదుక్ఖే, తులాభూతో సదా భవ;

ఉపేక్ఖాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౬౦-౧౬౪);

తతో ¶ చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం లోకే బోధిసత్తేహి పూరేతబ్బా బోధిపరిపాచనా బుద్ధకారకధమ్మా ఏత్తకాయేవ ¶ , దస పారమియో ఠపేత్వా అఞ్ఞే నత్థి. ఇమాపి దస పారమియో ఉద్ధం ఆకాసేపి నత్థి, హేట్ఠా పథవియమ్పి, పురత్థిమాదీసు దిసాసుపి నత్థి, మయ్హంయేవ పన హదయబ్భన్తరే పతిట్ఠితా’’తి. ఏవం తాసం హదయే పతిట్ఠితభావం దిస్వా సబ్బాపి తా దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాయ ¶ పునప్పునం సమ్మసన్తో అనులోమపటిలోమం సమ్మసతి, పరియన్తే గహేత్వా ఆదిం పాపేతి, ఆదిమ్హి గహేత్వా పరియన్తం పాపేతి, మజ్ఝే గహేత్వా ఉభతో కోటిం పాపేత్వా ఓసాపేతి, ఉభతో కోటీసు గహేత్వా మజ్ఝం పాపేత్వా ఓసాపేతి. బాహిరకభణ్డపరిచ్చాగో దానపారమీ నామ, అఙ్గపరిచ్చాగో దానఉపపారమీ నామ, జీవితపరిచ్చాగో దానపరమత్థపారమీ నామాతి దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియోతి సమత్తింస పారమియో తేలయన్తం వినివట్టేన్తో వియ మహామేరుం మత్థం కత్వా చక్కవాళమహాసముద్దం ఆలుళేన్తో వియ చ సమ్మసతి. తస్సేవం దస పారమియో సమ్మసన్తస్స ధమ్మతేజేన చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా అయం మహాపథవీ హత్థినా అక్కన్తనళకలాపో వియ, పీళియమానం ఉచ్ఛుయన్తం వియ చ మహావిరవం విరవమానా సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి. కులాలచక్కం వియ తేలయన్తచక్కం వియ చ పరిబ్భమి. తేన వుత్తం –

‘‘ఏత్తకాయేవ తే లోకే, యే ధమ్మా బోధిపాచనా;

తదుద్ధం నత్థి అఞ్ఞత్ర, దళ్హం తత్థ పతిట్ఠహ.

‘‘ఇమే ధమ్మే సమ్మసతో, సభావరసలక్ఖణే;

ధమ్మతేజేన వసుధా, దససహస్సీ పకమ్పథ.

‘‘చలతి రవతి పథవీ, ఉచ్ఛుయన్తంవ పీళితం;

తేలయన్తే యథా చక్కం, ఏవం కమ్పతి మేదనీ’’తి. (బు. వం. ౨.౧౬౫-౧౬౭);

మహాపథవియా కమ్పమానాయ రమ్మనగరవాసినో సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా యుగన్తవాతబ్భాహతా మహాసాలా వియ ముచ్ఛితా పపతింసు. ఘటాదీని కులాలభాజనాని పవట్టన్తాని అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరన్తాని చుణ్ణవిచుణ్ణాని అహేసుం. మహాజనో భీతతసితో సత్థారం ¶ ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం ను ఖో భగవా నాగావట్టో అయం, భూతయక్ఖదేవతాసు అఞ్ఞతరావట్టో వాతి న హి మయం ఏతం జానామ, అపిచ ఖో సబ్బోపి అయం మహాజనో ఉపద్దుతో, కిం ను ఖో ఇమస్స లోకస్స పాపకం భవిస్సతి, ఉదాహు కల్యాణం, కథేథ నో ఏతం కారణ’’న్తి ఆహ. అథ సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘తుమ్హే ¶ మా భాయథ, మా చిన్తయిత్థ, నత్థి వో ఇతోనిదానం భయం. యో సో మయా అజ్జ ‘సుమేధపణ్డితో ¶ అనాగతే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’తి బ్యాకతో, సో ఇదాని దస పారమియో సమ్మసతి, తస్స సమ్మసన్తస్స విలోళేన్తస్స ధమ్మతేజేన సకలదససహస్సీ లోకధాతు ఏకప్పహారేన కమ్పతి చేవ రవతి చా’’తి ఆహ. తేన వుత్తం –

‘‘యావతా పరిసా ఆసి, బుద్ధస్స పరివేసనే;

పవేధమానా సా తత్థ, ముచ్ఛితా సేసి భూమియా.

‘‘ఘటానేకసహస్సాని, కుమ్భీనఞ్చ సతా బహూ;

సఞ్చుణ్ణమథితా తత్థ, అఞ్ఞమఞ్ఞం పఘట్టితా.

‘‘ఉబ్బిగ్గా తసితా భీతా, భన్తా బ్యథితమానసా;

మహాజనా సమాగమ్మ, దీపఙ్కరముపాగముం.

‘‘కిం భవిస్సతి లోకస్స, కల్యాణమథ పాపకం;

సబ్బో ఉపద్దుతో లోకో, తం వినోదేహి చక్ఖుమ.

‘‘తేసం తదా సఞ్ఞాపేసి, దీపఙ్కరో మహాముని;

విస్సత్థా హోథ మా భాథ, ఇమస్మిం పథవికమ్పనే.

‘‘యమహం అజ్జ బ్యాకాసిం, ‘బుద్ధో లోకే భవిస్సతి’;

ఏసో సమ్మసతి ధమ్మం, పుబ్బకం జినసేవితం.

‘‘తస్స సమ్మసతో ధమ్మం, బుద్ధభూమిం అసేసతో;

తేనాయం కమ్పితా పథవీ, దససహస్సీ సదేవకే’’తి. (బు. వం. ౨.౧౬౮-౧౭౪);

మహాజనో తథాగతస్స వచనం సుత్వా హట్ఠతుట్ఠో మాలాగన్ధవిలేపనం ఆదాయ రమ్మనగరా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా మాలాగన్ధాదీహి పూజేత్వా వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా రమ్మనగరమేవ పావిసి. బోధిసత్తోపి దస పారమియో సమ్మసిత్వా వీరియం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాయ నిసిన్నాసనా వుట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘బుద్ధస్స ¶ వచనం సుత్వా, మనో నిబ్బాయి తావదే;

సబ్బే మం ఉపసఙ్కమ్మ, పునాపి అభివన్దిసుం.

‘‘సమాదియిత్వా ¶ బుద్ధగుణం, దళ్హం కత్వాన మానసం;

దీపఙ్కరం నమస్సిత్వా, ఆసనా వుట్ఠహిం తదా’’తి. (బు. వం. ౨.౧౭౫-౧౭౬);

అథ ¶ బోధిసత్తం ఆసనా వుట్ఠహన్తం సకలదససహస్సచక్కవాళదేవతా సన్నిపతిత్వా దిబ్బేహి మాలాగన్ధేహి పూజేత్వా వన్దిత్వా ‘‘అయ్య సుమేధతాపస, తయా అజ్జ దీపఙ్కరదసబలస్స పాదమూలే మహతీ పత్థనా పత్థితా, సా తే అనన్తరాయేన సమిజ్ఝతు, మా తే భయం వా ఛమ్భితత్తం వా అహోసి, సరీరే అప్పమత్తకోపి రోగో మా ఉప్పజ్జతు, ఖిప్పం పారమియో పూరేత్వా సమ్మాసమ్బోధిం పటివిజ్ఝ. యథా పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖా సమయే పుప్ఫన్తి చేవ ఫలన్తి చ, తథేవ త్వమ్పి తం సమయం అనతిక్కమిత్వా ఖిప్పం సమ్బోధిముత్తమం ఫుసస్సూ’’తిఆదీని థుతిమఙ్గలాని పయిరుదాహంసు. ఏవఞ్చ పయిరుదాహిత్వా అత్తనో అత్తనో దేవట్ఠానమేవ అగమంసు. బోధిసత్తోపి దేవతాహి అభిత్థవితో – ‘‘అహం దస పారమియో పూరేత్వా కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి వీరియం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాయ నభం అబ్భుగ్గన్త్వా హిమవన్తమేవ అగమాసి. తేన వుత్తం –

‘‘దిబ్బం మానుసకం పుప్ఫం, దేవా మానుసకా ఉభో;

సమోకిరన్తి పుప్ఫేహి, వుట్ఠహన్తస్స ఆసనా.

‘‘వేదయన్తి చ తే సోత్థిం, దేవా మానుసకా ఉభో;

మహన్తం పత్థితం తుయ్హం, తం లభస్సు యథిచ్ఛితం.

‘‘సబ్బీతియో వివజ్జన్తు, సోకో రోగో వినస్సతు;

మా తే భవన్త్వన్తరాయా, ఫుస ఖిప్పం బోధిముత్తమం.

‘‘యథాపి సమయే పత్తే, పుప్ఫన్తి పుప్ఫినో దుమా;

తథేవ త్వం మహావీర, బుద్ధఞాణేన పుప్ఫసు.

‘‘యథా ¶ యే కేచి సమ్బుద్ధా, పూరయుం దస పారమీ;

తథేవ త్వం మహావీర, పూరయ దస పారమీ.

‘‘యథా యే కేచి సమ్బుద్ధా, బోధిమణ్డమ్హి బుజ్ఝరే;

తథేవ త్వం మహావీర, బుజ్ఝస్సు జినబోధియం.

‘‘యథా ¶ యే కేచి సమ్బుద్ధా, ధమ్మచక్కం పవత్తయుం;

తథేవ త్వం మహావీర, ధమ్మచక్కం పవత్తయ.

‘‘పుణ్ణమాయే యథా చన్దో, పరిసుద్ధో విరోచతి;

తథేవ త్వం పుణ్ణమనో, విరోచ దససహస్సియం.

‘‘రాహుముత్తో యథా సూరియో, తాపేన అతిరోచతి;

తథేవ లోకా ముచ్చిత్వా, విరోచ సిరియా తువం.

‘‘యథా ¶ యా కాచి నదియో, ఓసరన్తి మహోదధిం;

ఏవం సదేవకా లోకా, ఓసరన్తు తవన్తికే.

‘‘తేహి థుతప్పసత్థో సో, దస ధమ్మే సమాదియ;

తే ధమ్మే పరిపూరేన్తో, పవనం పావిసీ తదా’’తి. (బు. వం. ౨.౧౭౭-౧౮౭);

రమ్మనగరవాసినోపి ఖో నగరం పవిసిత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదంసు. సత్థా తేసం ధమ్మం దేసేత్వా మహాజనం సరణాదీసు పతిట్ఠపేత్వా రమ్మనగరా నిక్ఖమి. తతో ఉద్ధమ్పి యావతాయుకం తిట్ఠన్తో సబ్బం బుద్ధకిచ్చం కత్వా అనుక్కమేన అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. తత్థ యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం బుద్ధవంసే వుత్తనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘తదా ¶ తే భోజయిత్వాన, ససఙ్ఘం లోకనాయకం;

ఉపగచ్ఛుం సరణం తస్స, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

‘‘సరణగమనే కఞ్చి, నివేసేసి తథాగతో;

కఞ్చి పఞ్చసు సీలేసు, సీలే దసవిధే పరం.

‘‘కస్సచి దేతి సామఞ్ఞం, చతురో ఫలముత్తమే;

కస్సచి అసమే ధమ్మే, దేతి సో పటిసమ్భిదా.

‘‘కస్సచి ¶ వరసమాపత్తియో, అట్ఠ దేతి నరాసభో;

తిస్సో కస్సచి విజ్జాయో, ఛళభిఞ్ఞా పవేచ్ఛతి.

‘‘తేన యోగేన జనకాయం, ఓవదతి మహాముని;

తేన విత్థారికం ఆసి, లోకనాథస్స సాసనం.

‘‘మహాహనూసభక్ఖన్ధో, దీపఙ్కరసనామకో;

బహూ జనే తారయతి, పరిమోచేతి దుగ్గతిం.

‘‘బోధనేయ్యం జనం దిస్వా, సతసహస్సేపి యోజనే;

ఖణేన ఉపగన్త్వాన, బోధేతి తం మహాముని.

‘‘పఠమాభిసమయే బుద్ధో, కోటిసతమబోధయి;

దుతియాభిసమయే నాథో, నవుతికోటిమబోధయి.

‘‘యదా చ దేవభవనమ్హి, బుద్ధో ధమ్మమదేసయి;

నవుతికోటిసహస్సానం, తతియాభిసమయో అహు.

‘‘సన్నిపాతా తయో ఆసుం, దీపఙ్కరస్స సత్థునో;

కోటిసతసహస్సానం, పఠమో ఆసి సమాగమో.

‘‘పున ¶ ¶ నారదకూటమ్హి, పవివేకగతే జినే;

ఖీణాసవా వీతమలా, సమింసు సతకోటియో.

‘‘యమ్హి కాలే మహావీరో, సుదస్సనసిలుచ్చయే;

నవుతికోటిసహస్సేహి, పవారేసి మహాముని.

‘‘అహం తేన సమయేన, జటిలో ఉగ్గతాపనో;

అన్తలిక్ఖమ్హి చరణో, పఞ్చాభిఞ్ఞాసు పారగూ.

‘‘దసవీససహస్సానం, ధమ్మాభిసమయో అహు;

ఏకద్విన్నం అభిసమయా, గణనతో అసఙ్ఖియా.

‘‘విత్థారికం బాహుజఞ్ఞం, ఇద్ధం ఫీతం అహూ తదా;

దీపఙ్కరస్స భగవతో, సాసరం సువిసోధితం.

‘‘చత్తారి ¶ సతసహస్సాని, ఛళభిఞ్ఞా మహిద్ధికా;

దీపఙ్కరం లోకవిదుం పరివారేన్తి సబ్బదా.

‘‘యే కేచి తేన సమయేన, జహన్తి మానుసం భవం;

అప్పత్తమానసా సేఖా, గరహితా భవన్తి తే.

‘‘సుపుప్ఫితం పావచనం, అరహన్తేహి తాదిభి;

ఖీణాసవేహి విమలేహి, ఉపసోభతి సబ్బదా.

‘‘నగరం రమ్మవతీ నామ, సుదేవో నామ ఖత్తియో;

సుమేధా నామ జనికా, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

‘‘దసవస్ససహస్సాని, అగారం అజ్ఝ సో వసి;

హంసా కోఞ్చా మయూరా చ, తయో పాసాదముత్తమా.

‘‘తీణి ¶ సతసహస్సాని, నారియో సమలఙ్కతా;

పదుమా నామ సా నారీ, ఉసభక్ఖన్ధో అత్రజో.

‘‘నిమిత్తే చతురో దిస్వా, హత్థియానేన నిక్ఖమి;

అనూనదసమాసాని, పధానే పదహీ జినో.

‘‘పధానచారం చరిత్వాన, అబుజ్ఝి మానసం ముని;

బ్రహ్మునా యాచితో సన్తో, దీపఙ్కరో మహాముని.

‘‘వత్తి చక్కం మహావీరో, నన్దారామే సిరీఘరే;

నిసిన్నో సిరీసమూలమ్హి, అకాసి తిత్థియమద్దనం.

‘‘సుమఙ్గలో చ తిస్సో చ, అహేసుం అగ్గసావకా;

సాగతో నాముపట్ఠాకో, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

సునన్దా చ‘‘నన్దా చేవ సునన్దా చ, అహేసుం అగ్గసావికా;

బోధి తస్స భగవతో, పిప్ఫలీతి పవుచ్చతి.

‘‘తపుస్సభల్లికా నామ, అహేసుం అగ్గుపట్ఠకా;

సిరిమా కోణా ఉపట్ఠికా, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

‘‘అసీతిహత్థముబ్బేధో, దీపఙ్కరో మహాముని;

సోభతి దీపరుక్ఖోవ, సాలరాజావ ఫుల్లితో.

‘‘పభా ¶ విధావతి తస్స, సమన్తా ద్వాదస యోజనే;

సతసహస్సవస్సాని, ఆయు తస్స మహేసినో;

తావతా తిట్ఠమానో సో, తారేసి జనతం బహుం.

‘‘జోతయిత్వాన సద్ధమ్మం, సన్తారేత్వా మహాజనం;

జలిత్వా అగ్గిఖన్ధోవ, నిబ్బుతో సో ససావకో.

‘‘సా ¶ చ ఇద్ధి సో చ యసో, తాని చ పాదేసు చక్కరతనాని;

సబ్బం తమన్తరహితం, నను రిత్తా సబ్బసఙ్ఖారాతి.

‘‘దీపఙ్కరో జినో సత్థా, నన్దారామమ్హి నిబ్బుతో;

తత్థేతస్స జినథూపో, ఛత్తింసుబ్బేధయోజనో’’తి. (బు. వం. ౩.౧-౩౧);

దీపఙ్కరస్స పన భగవతో అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా కోణ్డఞ్ఞో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం, దుతియే కోటిసహస్సం ¶ , తతియే నవుతికోటియో. తదా బోధిసత్తో విజితావీ నామ చక్కవత్తీ హుత్వా కోటిసతసహస్సస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సత్థా బోధిసత్తం ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకరిత్వా ధమ్మం దేసేసి. సో సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా రజ్జం నియ్యాతేత్వా పబ్బజి. సో తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో చ పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో చ ఉప్పాదేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. కోణ్డఞ్ఞబుద్ధస్స పన రమ్మవతీ నామ నగరం, సునన్దో నామ ఖత్తియో పితా, సుజాతా నామ దేవీ మాతా, భద్దో చ సుభద్దో చ ద్వే అగ్గసావకా, అనురుద్ధో నాముపట్ఠాకో, తిస్సా చ ఉపతిస్సా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలకల్యాణిరుక్ఖో బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం, వస్ససతసహస్సం ఆయుప్పమాణం అహోసి.

‘‘దీపఙ్కరస్స అపరేన, కోణ్డఞ్ఞో నామ నాయకో;

అనన్తతేజో అమితయసో, అప్పమేయ్యో దురాసదో’’.

తస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఏకస్మిం కప్పేయేవ చత్తారో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు – మఙ్గలో, సుమనో, రేవతో, సోభితోతి. మఙ్గలస్స భగవతో తీసు సావకసన్నిపాతేసు పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం ¶ భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే కోటిసతసహస్సం, తతియే నవుటికోటియో. వేమాతికభాతా కిరస్స ఆనన్దకుమారో నామ నవుతికోటిసఙ్ఖాయ పరిసాయ సద్ధిం ధమ్మస్సవనత్థాయ సత్థు సన్తికం అగమాసి. సత్థా తస్స అనుపుబ్బికథం కథేసి. సో సద్ధిం పరిసాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సత్థా తేసం కులపుత్తానం పుబ్బచరితం ఓలోకేన్తో ఇద్ధిమయపత్తచీవరస్స ¶ ఉపనిస్సయం దిస్వా దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి ఆహ. సబ్బే తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సికథేరా వియ ఆకప్పసమ్పన్నా హుత్వా సత్థారం వన్దిత్వా పరివారయింసు. అయమస్స తతియో సావకసన్నిపాతో అహోసి.

యథా పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం సమన్తా అసీతిహత్థప్పమాణాయేవ సరీరప్పభా అహోసి, న ఏవం తస్స. తస్స పన భగవతో సరీరప్పభా నిచ్చకాలం దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. రుక్ఖపథవీపబ్బతసముద్దాదయో అన్తమసో ఉక్ఖలియాదీని ఉపాదాయ సువణ్ణపట్టపరియోనద్ధా వియ అహేసుం. ఆయుప్పమాణం పనస్స నవుతివస్ససహస్సాని అహోసి. ఏత్తకం కాలం చన్దిమసూరియాదయో అత్తనో పభాయ విరోచితుం నాసక్ఖింసు, రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో న పఞ్ఞాయిత్థ. దివా సూరియాలోకేన వియ సత్తా నిచ్చం బుద్ధాలోకేనేవ విచరింసు. సాయం పుప్ఫితకుసుమానం పాతో చ రవనకసకుణాదీనఞ్చ వసేన లోకో రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదం సల్లక్ఖేసి.

కిం పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం అయమానుభావో నత్థీతి? నో నత్థి. తేపి హి ఆకఙ్ఖమానా దససహస్సిలోకధాతుం ¶ వా తతో వా భియ్యో ఆభాయ ఫరేయ్యుం. మఙ్గలస్స పన భగవతో పుబ్బపత్థనావసేన అఞ్ఞేసం బ్యామప్పభా వియ సరీరప్పభా నిచ్చమేవ దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. సో కిర బోధిసత్తచరియచరణకాలే వేస్సన్తరసదిసే అత్తభావేఠితో సపుత్తదారో వఙ్కపబ్బతసదిసే పబ్బతే వసి. అథేకో ఖరదాఠికో నామ యక్ఖో మహాపురిసస్స దానజ్ఝాసయతం సుత్వా బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఉపసఙ్కమిత్వా మహాసత్తం ద్వే దారకే యాచి. మహాసత్తో ‘‘దదామి, బ్రాహ్మణ, పుత్తకే’’తి వత్వా హట్ఠపహట్ఠో ఉదకపరియన్తం మహాపథవిం కమ్పేన్తో ద్వేపి దారకే అదాసి. యక్ఖో చఙ్కమనకోటియం ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ ఠత్వా పస్సన్తస్సేవ మహాసత్తస్స ములాలకలాపం వియ దారకే ¶ ఖాది. మహాపురిసస్స యక్ఖం ఓలోకేత్వా ముఖే వివటమత్తే అగ్గిజాలం వియ లోహితధారం ఉగ్గిరమానం తస్స ముఖం దిస్వాపి కేసగ్గమత్తమ్పి దోమనస్సం న ఉప్పజ్జి. ‘‘సుదిన్నం వత మే దాన’’న్తి చిన్తయతో పనస్స సరీరే మహన్తం పీతిసోమనస్సం ఉదపాది. సో ‘‘ఇమస్స మే దానస్స నిస్సన్దేన అనాగతే ఇమినావ నీహారేన సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమన్తూ’’తి పత్థనం అకాసి. తస్స తం పత్థనం నిస్సాయ బుద్ధభూతస్స సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఏత్తకం ఠానం ఫరింసు.

అపరమ్పిస్స పుబ్బచరియం అత్థి. సో కిర బోధిసత్తకాలే ఏకస్స బుద్ధస్స చేతియం దిస్వా ‘‘ఇమస్స బుద్ధస్స మయా జీవితం పరిచ్చజితుం వట్టతీ’’తి దణ్డకదీపికావేఠననియామేన సకలసరీరం వేఠాపేత్వా రతనమత్తమకుళం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం సప్పిస్స పూరాపేత్వా తత్థ సహస్సవట్టియో జాలేత్వా తం సీసేనాదాయ సకలసరీరం జాలాపేత్వా చేతియం పదక్ఖిణం కరోన్తో సకలరత్తిం ¶ వీతినామేతి. ఏవం యావ అరుణుగ్గమనా వాయమన్తస్సాపిస్స లోమకూపమత్తమ్పి ఉసుమం న గణ్హి. పదుమగబ్భం పవిట్ఠకాలో వియ అహోసి. ధమ్మో హి నామేస అత్తానం రక్ఖన్తం రక్ఖతి. తేనాహ భగవా –

‘‘ధమ్మో హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం, ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతి;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨) –

ఇమస్సపి ¶ కమ్మస్స నిస్సన్దేన తస్స భగవతో సరీరోభాసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి.

తదా అమ్హాకం బోధిసత్తో సురుచి నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా ‘‘సత్థారం నిమన్తేస్సామీ’’తి ఉపసఙ్కమిత్వా మధురధమ్మకథం సుత్వా ‘‘స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథ, భన్తే’’తి ఆహ. ‘‘బ్రాహ్మణ, కిత్తకేహి తే భిక్ఖూహి అత్థో’’తి? ‘‘కిత్తకా పన వో, భన్తే, పరివారభిక్ఖూ’’తి ఆహ. తదా సత్థు పఠమసన్నిపాతోయేవ హోతి, తస్మా ‘‘కోటిసతసహస్స’’న్తి ఆహ. ‘‘భన్తే, సబ్బేహిపి సద్ధిం మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. సత్థా అధివాసేసి. బ్రాహ్మణో స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా గేహం గచ్ఛన్తో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఏత్తకానం ¶ భిక్ఖూనం యాగుభత్తవత్థాదీని దాతుం సక్కోమి, నిసీదనట్ఠానం పన కథం భవిస్సతీ’’తి?

తస్స సా చిన్తా చతురాసీతియోజనసహస్సమత్థకే ఠితస్స దేవరఞ్ఞో పణ్డుకమ్బలసిలాసనస్స ఉణ్హభావం జనేసి. సక్కో ‘‘కో ను ఖో మం ఇమమ్హా ఠానా చావేతుకామో’’తి దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేన్తో మహాపురిసం దిస్వా ‘‘సురుచి నామ బ్రాహ్మణో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా నిసీదనట్ఠానత్థాయ చిన్తేసి, మయాపి తత్థ గన్త్వా పుఞ్ఞకోట్ఠాసం గహేతుం వట్టతీ’’తి వడ్ఢకివణ్ణం నిమ్మినిత్వా వాసిఫరసుహత్థో మహాపురిసస్స పురతో పాతురహోసి. ‘‘అత్థి ను ఖో కస్సచి భతియా కత్తబ్బకిచ్చ’’న్తి ఆహ. మహాపురిసో తం దిస్వా ‘‘కిం కమ్మం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘మమ అజాననసిప్పం నామ నత్థి, గేహం వా మణ్డపం వా యో యం కారేతి, తస్స తం కాతుం జానామీ’’తి. ‘‘తేన హి మయ్హం కమ్మం అత్థీ’’తి. ‘‘కిం, అయ్యా’’తి? ‘‘స్వాతనాయ మే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ నిమన్తితా. తేసం నిసీదనమణ్డపం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘అహం నామ కరేయ్యం సచే మే భతిం దాతుం సక్ఖిస్సథా’’తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, తాతా’’తి. ‘‘సాధు కరిస్సామీ’’తి గన్త్వా ఏకం పదేసం ఓలోకేసి. ద్వాదసతేరసయోజనప్పమాణో పదేసో ¶ కసిణమణ్డలం వియ సమతలో అహోసి. సో ‘‘ఏత్తకే ఠానే సత్తరతనమయో మణ్డపో ఉట్ఠహతూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి. తావదేవ పథవిం భిన్దిత్వా మణ్డపో ఉట్ఠహి. తస్స సోవణ్ణమయేసు థమ్భేసు రజతమయా ఘటకా అహేసుం, రజతమయేసు సోవణ్ణమయా, మణిమయేసు థమ్భేసు పవాళమయా, పవాళమయేసు మణిమయా, సత్తరతనమయేసు థమ్భేసు సత్తరతనమయా ఘటకా అహేసుం. తతో ‘‘మణ్డపస్స అన్తరన్తరే కిఙ్కణికజాలం ఓలమ్బతూ’’తి ఓలోకేసి. సహ ఓలోకనేనేవ ¶ జాలం ఓలమ్బి. యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికస్సేవ తూరియస్స మధురసద్దో నిచ్ఛరతి. దిబ్బసఙ్గీతివత్తనకాలో వియ అహోసి. ‘‘అన్తరన్తరా గన్ధదామమాలాదామాని ఓలమ్బన్తూ’’తి చిన్తేన్తస్స మాలాదామాని ఓలమ్బింసు. ‘‘కోటిసతసహస్ససఙ్ఖానం భిక్ఖూనం ఆసనాని చ ఆధారకాని చ పథవిం భిన్దిత్వా ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి, తావదేవ ఉట్ఠహింసు. ‘‘కోణే కోణే ఏకేకా ఉదకచాటియో ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి, ఉదకచాటియో ఉట్ఠహింసు.

సో ¶ ఏత్తకం మాపేత్వా బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘ఏహి, అయ్య, తవ మణ్డపం ఓలోకేత్వా మయ్హం భతిం దేహీ’’తి ఆహ. మహాపురిసో గన్త్వా మణ్డపం ఓలోకేసి. ఓలోకేన్తస్సేవ చ సకలసరీరం పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా నిరన్తరం ఫుటం అహోసి. అథస్స మణ్డపం ఓలోకేత్వా ఏతదహోసి – ‘‘నాయం మణ్డపో మనుస్సభూతేన కతో, మయ్హం పన అజ్ఝాసయం మయ్హం గుణం ఆగమ్మ అద్ధా సక్కభవనం ఉణ్హం భవిస్సతి. తతో సక్కేన దేవరఞ్ఞా అయం మణ్డపో కారితో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘న ఖో పన మే యుత్తం ఏవరూపే మణ్డపే ఏకదివసంయేవ దానం దాతుం, సత్తాహం దస్సామీ’’తి చిన్తేసి. బాహిరకదానఞ్హి తత్తకమ్పి సమానం బోధిసత్తానం తుట్ఠిం కాతుం న సక్కోతి, అలఙ్కతసీసం పన ఛిన్దిత్వా అఞ్జితఅక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం వా ఉబ్బట్టేత్వా దిన్నకాలే బోధిసత్తానం చాగం నిస్సాయ తుట్ఠి నామ హోతి. అమ్హాకమ్పి హి బోధిసత్తస్స సివిరాజజాతకే దేవసికం పఞ్చకహాపణసతసహస్సాని విస్సజ్జేత్వా చతూసు ద్వారేసు నగరమజ్ఝే చ దానం దేన్తస్స తం దానం చాగతుట్ఠిం ఉప్పాదేతుం నాసక్ఖి. యదా పనస్స బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఆగన్త్వా సక్కో దేవరాజా అక్ఖీని యాచి, తదా తాని ఉప్పాటేత్వా దదమానస్సేవ హాసో ఉప్పజ్జి, కేసగ్గమత్తమ్పి చిత్తం అఞ్ఞథత్తం నాహోసి. ఏవం దిన్నదానం నిస్సాయ బోధిసత్తానం తిత్తి నామ నత్థి. తస్మా సోపి మహాపురిసో ‘‘సత్తాహం మయా కోటిసతసహస్ససఙ్ఖానం భిక్ఖూనం దానం దాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్మిం మణ్డపే నిసీదాపేత్వా సత్తాహం గవపానం నామ అదాసి. గవపానన్తి మహన్తే మహన్తే కోలమ్బే ఖీరస్స పూరేత్వా ఉద్ధనేసు ఆరోపేత్వా ఘనపాకపక్కే ఖీరే థోకే తణ్డులే పక్ఖిపిత్వా పక్కమధుసక్కరచుణ్ణసప్పీహి అభిసఙ్ఖతభోజనం వుచ్చతి. మనుస్సాయేవ పన పరివిసితుం నాసక్ఖింసు. దేవాపి ఏకన్తరికా హుత్వా పరివిసింసు. ద్వాదసతేరసయోజనప్పమాణం ఠానమ్పి భిక్ఖూ గణ్హితుం నప్పహోసియేవ ¶ , తే పన ¶ భిక్ఖూ అత్తనో ఆనుభావేన నిసీదింసు. పరియోసానదివసే పన సబ్బభిక్ఖూనం పత్తాని ధోవాపేత్వా భేసజ్జత్థాయ సప్పినవనీతతేలమధుఫాణితానం పూరేత్వా తిచీవరేహి సద్ధిం అదాసి, సఙ్ఘనవకభిక్ఖునా లద్ధచీవరసాటకా సతసహస్సగ్ఘనికా అహేసుం.

సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో – ‘‘అయం పురిసో ఏవరూపం మహాదానం అదాసి, కో ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో – ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సాధికానం ¶ ద్విన్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి దిస్వా మహాపురిసం ఆమన్తేత్వా ‘‘త్వం ఏత్తకం నామ కాలం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. మహాపురిసో బ్యాకరణం సుత్వా ‘‘అహం కిర బుద్ధో భవిస్సామి, కో మే ఘరావాసేన అత్థో, పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తథారూపం సమ్పత్తిం ఖేళపిణ్డం వియ పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా అభిఞ్ఞాయో చ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా ఆయుపరియోసానే బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి.

మఙ్గలస్స పన భగవతో నగరం ఉత్తరం నామ అహోసి, పితాపి ఉత్తరో నామ ఖత్తియో, మాతాపి ఉత్తరా నామ దేవీ, సుదేవో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, పాలితో నాముపట్ఠాకో, సీవలీ చ అసోకా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి. నవుతి వస్ససహస్సాని ఠత్వా పరినిబ్బుతే పన తస్మిం ఏకప్పహారేనేవ దస చక్కవాళసహస్సాని ఏకన్ధకారాని అహేసుం. సబ్బచక్కవాళేసు మనుస్సానం మహన్తం ఆరోదనపరిదేవనం అహోసి.

‘‘కోణ్డఞ్ఞస్స అపరేన, మఙ్గలో నామ నాయకో;

తమం లోకే నిహన్త్వాన, ధమ్మోక్కమభిధారయీ’’తి. (బు. వం. ౫.౧);

ఏవం దససహస్సిలోకధాతుం అన్ధకారం కత్వా పరినిబ్బుతస్స తస్స భగవతో అపరభాగే సుమనో నామ సత్థా లోకే ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం. దుతియే కఞ్చనపబ్బతమ్హి నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా మహాసత్తో అతులో నామ నాగరాజా అహోసి మహిద్ధికో మహానుభావో. సో ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఞాతిసఙ్ఘపరివుతో నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా కోటిసతసహస్సభిక్ఖుపరివారస్స ¶ తస్స భగవతో దిబ్బతూరియేహి ఉపహారం కారేత్వా ¶ మహాదానం పవత్తేత్వా పచ్చేకం దుస్సయుగాని దత్వా సరణేసు పతిట్ఠాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో నగరం మేఖలం నామ అహోసి, సుదత్తో నామ ¶ రాజా పితా, సిరిమా నామ మాతా దేవీ, సరణో చ భావితత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఉదేనో నాముపట్ఠాకో, సోణా చ ఉపసోణా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, నవుతిహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, నవుతియేవ వస్ససహస్సాని ఆయుప్పమాణం అహోసి.

‘‘మఙ్గలస్స అపరేన, సుమనో నామ నాయకో;

సబ్బధమ్మేహి అసమో, సబ్బసత్తానముత్తమో’’తి. (బు. వం. ౬.౧);

తస్స అపరభాగే రేవతో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే గణనా నత్థి, దుతియే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, తథా తతియే. తదా బోధిసత్తో అతిదేవో నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ సిరసి అఞ్జలిం ఠపేత్వా తస్స సత్థునో కిలేసప్పహానే వణ్ణం సుత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన పూజం అకాసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో నగరం సుధఞ్ఞవతీ నామ అహోసి, పితా విపులో నామ ఖత్తియో, మాతా విపులా నామ, వరుణో చ బ్రహ్మదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, సమ్భవో నాముపట్ఠాకో, భద్దా చ సుభద్దా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు సట్ఠి వస్ససహస్సానీతి.

‘‘సుమనస్స అపరేన, రేవతో నామ నాయకో;

అనూపమో అసదిసో, అతులో ఉత్తమో జినో’’తి. (బు. వం. ౭.౧);

తస్స అపరభాగే సోభితో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో అజితో నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ బుద్ధప్పముఖస్స ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో నగరం సుధమ్మం నామ అహోసి, పితా సుధమ్మో నామ రాజా, మాతాపి సుధమ్మా నామ దేవీ, అసమో చ సునేత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, అనోమో నాముపట్ఠాకో, నకులా చ సుజాతా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి ¶ , అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయుప్పమాణన్తి.

‘‘రేవతస్స ¶ అపరేన, సోభితో నామ నాయకో;

సమాహితో సన్తచిత్తో, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి. (బు. వం. ౮.౧);

తస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖయేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఏకస్మిం కప్పే తయో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు అనోమదస్సీ, పదుమో, నారదోతి. అనోమదస్సిస్స భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే అట్ఠ భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే సత్త, తతియే ఛ. తదా బోధిసత్తో ఏకో యక్ఖసేనాపతి అహోసి మహిద్ధికో మహానుభావో, అనేకకోటిసతసహస్సానం యక్ఖానం అధిపతి. సో ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఆగన్త్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. అనోమదస్సిస్స పన భగవతో చన్దవతీ నామ నగరం అహోసి, యసవా నామ రాజా పితా, యసోధరా నామ మాతా దేవీ, నిసభో చ అనోమో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నాముపట్ఠాకో, సున్దరీ చ సుమనా చ ద్వే అగ్గసావికా, అజ్జునరుక్ఖో బోధి, అట్ఠపఞ్ఞాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయుప్పమాణన్తి.

‘‘సోభితస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

అనోమదస్సీ అమితయసో, తేజస్సీ దురతిక్కమో’’తి. (బు. వం. ౯.౧);

తస్స అపరభాగే పదుమో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే తీణి సతసహస్సాని, తతియే అగామకే ¶ అరఞ్ఞే మహావనసణ్డవాసీనం భిక్ఖూనం ద్వే సతసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో సీహో హుత్వా సత్థారం నిరోధసమాపత్తిం సమాపన్నం దిస్వా పసన్నచిత్తో వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పీతిసోమనస్సజాతో తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నదిత్వా సత్తాహం బుద్ధారమ్మణం పీతిం అవిజహిత్వా పీతిసుఖేనేవ గోచరాయ అపక్కమిత్వా జీవితపరిచ్చాగం కత్వా భగవన్తం పయిరుపాసమానో అట్ఠాసి. సత్థా సత్తాహచ్చయేన నిరోధా వుట్ఠితో సీహం ¶ ఓలోకేత్వా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేపి చిత్తం పసాదేత్వా సఙ్ఘం వన్దిస్సతీ’’తి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో ఆగచ్ఛతూ’’తి చిన్తేసి. భిక్ఖూ తావదేవ ఆగమింసు. సీహోపి భిక్ఖుసఙ్ఘే చిత్తం పసాదేతి. సత్థా తస్స మనం ఓలోకేత్వా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. పదుమస్స పన భగవతో చమ్పకం ¶ నామ నగరం అహోసి, అసమో నామ రాజా పితా, మాతా అసమా నామ దేవీ, సాలో చ ఉపసాలో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నాముపట్ఠాకో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, సోణరుక్ఖో నామ బోధి, అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, ఆయు వస్ససతసహస్సన్తి.

‘‘అనోమదస్సిస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

పదుమో నామ నామేన, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి. (బు. వ. ౧౦.౧);

తస్స అపరభాగే నారదో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా పఞ్చసు అభిఞ్ఞాసు అట్ఠసు చ సమాపత్తీసు చిణ్ణవసీ హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా లోహితచన్దనేన పూజం అకాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో ధఞ్ఞవతీ నామ నగరం అహోసి, సుదేవో నామ ఖత్తియో పితా, అనోమా నామ మాతా దేవీ, భద్దసాలో చ జితమిత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, వాసేట్ఠో నాముపట్ఠాకో, ఉత్తరా చ ఫగ్గునీ చ ద్వే అగ్గసావికా, మహాసోణరుక్ఖో నామ బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘పదుమస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

నారదో నామ నామేన, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి. (బు. వం. ౧౧.౧);

నారదబుద్ధస్స ¶ పన అపరభాగే ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే ఏకోవ పదుముత్తరో నామ బుద్ధో ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే సన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే ¶ వేభారపబ్బతే నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో జటిలో నామ మహారట్ఠియో హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస సచీవరం దానం అదాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. పదుముత్తరస్స పన భగవతో కాలే తిత్థియా నామ నాహేసుం. సబ్బదేవమనుస్సా ¶ బుద్ధమేవ సరణం అగమంసు. తస్స నగరం హంసవతీ నామ అహోసి, పితా ఆనన్దో నామ ఖత్తియో, మాతా సుజాతా నామ దేవీ, దేవలో చ సుజాతో చ ద్వే అగ్గసావకా, సుమనో నాముపట్ఠాకో, అమితా చ అసమా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సమన్తతో ద్వాదసయోజనాని గణ్హి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘నారదస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

పదుముత్తరో నామ జినో, అక్ఖోభో సాగరూపమో’’తి. (బు. వం. ౧౨.౧);

తస్స అపరభాగే తింస కప్పసహస్సాని అతిక్కమిత్వా సుమేధో చ సుజాతో చాతి ఏకస్మిం కప్పే ద్వే బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. సుమేధస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే సుదస్సననగరే కోటిసతం ఖీణాసవా అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో ఉత్తరో నామ మాణవో హుత్వా నిదహిత్వా ఠపితంయేవ అసీతికోటిధనం విస్సజ్జేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా ధమ్మం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. సుమేధస్స భగవతో సుదస్సనం నామ నగరం అహోసి, సుదత్తో నామ రాజా పితా, మాతాపి సుదత్తా నామ దేవీ, సరణో చ సబ్బకామో చ ద్వే అగ్గసావకా, సాగరో నాముపట్ఠాకో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహానీపరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు నవుతి వస్ససహస్సన్తి.

‘‘పదుముత్తరస్స ¶ అపరేన, సుమేధో నామ నాయకో;

దురాసదో ఉగ్గతేజో, సబ్బలోకుత్తమో మునీ’’తి. (బు. వం. ౧౩.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే సుజాతో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే సట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే పఞ్ఞాసం, తతియే చత్తాలీసం. తదా బోధిసత్తో చక్కవత్తిరాజా హుత్వా ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సద్ధిం సత్తహి రతనేహి చతుమహాదీపరజ్జం దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సకలరట్ఠవాసినో రట్ఠుప్పాదం గహేత్వా ఆరామికకిచ్చం సాధేన్తా బుద్ధప్పముఖస్స ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నిచ్చం మహాదానం అదంసు. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో నగరం సుమఙ్గలం నామ అహోసి, ఉగ్గతో నామ రాజా పితా, పభావతీ నామ మాతా, సుదస్సనో చ సుదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, నారదో నాముపట్ఠాకో, నాగా చ నాగసమాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహావేళురుక్ఖో బోధి. సో కిర మన్దచ్ఛిద్దో ఘనక్ఖన్ధో ఉపరి నిగ్గతాహి మహాసాఖాహి మోరపిఞ్ఛకలాపో వియ విరోచిత్థ. తస్స భగవతో సరీరం పణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు నవుతి వస్ససహస్సన్తి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, సుజాతో నామ నాయకో;

సీహహనూసభక్ఖన్ధో, అప్పమేయ్యో దురాసదో’’తి. (బు. వం. ౧౪.౧);

తస్స అపరభాగే ఇతో అట్ఠారసకప్పసతమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే పియదస్సీ, అత్థదస్సీ, ధమ్మదస్సీతి తయో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. పియదస్సిస్సపి భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే కోటిసతసహస్సం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో కస్సపో నామ మాణవో తిణ్ణం వేదానం పారఙ్గతో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా కోటిసతసహస్సధనపరిచ్చాగేన సఙ్ఘారామం కారేత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘అట్ఠారసకప్పసతచ్చయేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో అనోమం నామ నగరం అహోసి, పితా సుదిన్నో నామ రాజా, మాతా చన్దా నామ, పాలితో చ సబ్బదస్సీ చ ద్వే ¶ అగ్గసావకా, సోభితో నాముపట్ఠాకో, సుజాతా చ ధమ్మదిన్నా చ ద్వే అగ్గసావికా, కకుధరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సం ఆయూతి.

‘‘సుజాతస్స ¶ అపరేన, సయమ్భూ లోకనాయకో;

దురాసదో అసమసమో, పియదస్సీ మహాయసో’’తి. (బు. వం. ౧౫.౧);

తస్స అపరభాగే అత్థదస్సీ నామ భగవా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే అట్ఠనవుతి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే అట్ఠాసీతిసతసహస్సాని, తథా తతియే. తదా బోధిసత్తో సుసీమో నామ మహిద్ధికో తాపసో హుత్వా దేవలోకతో మన్దారవపుప్ఫచ్ఛత్తం ఆహరిత్వా సత్థారం పూజేసి, సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో ¶ భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో సోభనం నామ నగరం అహోసి, సాగరో నామ రాజా పితా, సుదస్సనా నామ మాతా, సన్తో చ ఉపసన్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, అభయో నాముపట్ఠాకో, ధమ్మా చ సుధమ్మా చ ద్వే అగ్గసావికా, చమ్పకరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సమన్తతో సబ్బకాలం యోజనమత్తం ఫరిత్వా అట్ఠాసి, ఆయు వస్ససతసహస్సన్తి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, అత్థదస్సీ నరాసభో;

మహాతమం నిహన్త్వాన, పత్తో సమ్బోధిముత్తమ’’న్తి. (బు. వం. ౧౬.౧);

తస్స అపరభాగే ధమ్మదస్సీ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే కోటిసతం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో సక్కో దేవరాజా హుత్వా దిబ్బగన్ధపుప్ఫేహి చ దిబ్బతూరియేహి చ పూజం అకాసి, సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో సరణం నామ నగరం అహోసి, పితా సరణో నామ రాజా, మాతా సునన్దా నామ దేవీ, పదుమో చ ఫుస్సదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, సునేత్తో నాముపట్ఠాకో, ఖేమా చ సబ్బనామా చ ద్వే అగ్గసావికా, రత్తఙ్కురరుక్ఖో ¶ బోధి, ‘‘బిమ్బిజాలో’’తిపి వుచ్చతి, సరీరం పనస్స అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, ధమ్మదస్సీ మహాయసో;

తమన్ధకారం విధమిత్వా, అతిరోచతి సదేవకే’’తి. (బు. వం. ౧౭.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే ఇతో చతునవుతికప్పమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే ఏకోవ సిద్ధత్థో నామ సమ్మాసమ్బుద్ధో ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో ఉగ్గతేజో అభిఞ్ఞాబలసమ్పన్నో మఙ్గలో నామ తాపసో హుత్వా మహాజమ్బుఫలం ఆహరిత్వా తథాగతస్స అదాసి. సత్థా తం ఫలం పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘చతునవుతికప్పమత్థకే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో నగరం వేభారం నామ అహోసి, పితా జయసేనో నామ రాజా, మాతా సుఫస్సా నామ దేవీ, సమ్బలో చ సుమిత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, రేవతో నాముపట్ఠాకో, సీవలా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా ¶ , కణికారరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘ధమ్మదస్సిస్స అపరేన, సిద్ధత్థో లోకనాయకో;

నిహనిత్వా తమం సబ్బం, సూరియో అబ్భుగ్గతో యథా’’తి. (బు. వం. ౧౮.౧);

తస్స అపరభాగే ఇతో ద్వానవుతికప్పమత్థకే తిస్సో ఫుస్సోతి ఏకస్మిం కప్పే ద్వే బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. తిస్సస్స భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖూనం కోటిసతం అహోసి, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో మహాభోగో మహాయసో సుజాతో నామ ఖత్తియో హుత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా మహిద్ధికభావం పత్వా ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా దిబ్బమన్దారవపదుమపారిచ్ఛత్తకపుప్ఫాని ఆదాయ చతుపరిసమజ్ఝే గచ్ఛన్తం తథాగతం ¶ పూజేసి, ఆకాసే పుప్ఫవితానం అకాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘ఇతో ద్వేనవుతికప్పమత్థకే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో ఖేమం నామ నగరం అహోసి, పితా జనసన్ధో నామ ఖత్తియో, మాతా పదుమా నామ దేవీ, బ్రహ్మదేవో చ ఉదయో చ ద్వే అగ్గసావకా, సుమనో నాముపట్ఠాకో, ఫుస్సా చ సుదత్తా చ ద్వే అగ్గసావికా, అసనరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘సిద్ధత్థస్స అపరేన, అసమో అప్పటిపుగ్గలో;

అనన్తతేజో అమితయసో, తిస్సో లోకగ్గనాయకో’’తి. (బు. వం. ౧౯.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే ఫుస్సో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే సట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే పణ్ణాస, తతియే ద్వత్తింస. తదా బోధిసత్తో విజితావీ నామ ఖత్తియో హుత్వా మహారజ్జం పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా మహాజనస్స ధమ్మకథం కథేసి, సీలపారమిఞ్చ పూరేసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో కాసి నామ నగరం అహోసి, జయసేనో నామ రాజా పితా, సిరిమా నామ మాతా, సురక్ఖితో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, సభియో నాముపట్ఠాకో, చాలా చ ఉపచాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, ఆమలకరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘తత్థేవ ¶ మణ్డకప్పమ్హి, అహు సత్థా అనుత్తరో;

అనూపమో అసమసమో, ఫుస్సో లోకగ్గనాయకో’’తి. (బు. వం. ౨౦.౧);

తస్స అపరభాగే ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ నామ భగవా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే అట్ఠసట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సం అహోసి, దుతియే ఏకసతసహస్సం, తతియే అసీతిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో మహిద్ధికో మహానుభావో అతులో నామ నాగరాజా హుత్వా ¶ సత్తరతనఖచితం సోవణ్ణమయం మహాపీఠం భగవతో అదాసి. సోపి నం ‘‘ఇతో ఏకనవుతికప్పే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో బన్ధుమతీ నామ నగరం అహోసి, బన్ధుమా నామ రాజా పితా, బన్ధుమతీ నామ మాతా, ఖణ్డో చ తిస్సో చ ద్వే అగ్గసావకా, అసోకో నాముపట్ఠాకో, చన్దా చ చన్దమిత్తా చ ద్వే అగ్గసావికా, పాటలిరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సదా సత్త యోజనాని ఫరిత్వా అట్ఠాసి, అసీతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘ఫుస్సస్స చ అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

విపస్సీ నామ నామేన, లోకే ఉప్పజ్జి చక్ఖుమా’’తి. (బు. వం. ౨౧.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే ఇతో ఏకత్తింసకప్పే సిఖీ చ వేస్సభూచాతి ద్వే బుద్ధా అహేసుం. సిఖిస్సాపి భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖుసతసహస్సం అహోసి, దుతియే అసీతిసహస్సాని, తతియే సత్తతిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో అరిన్దమో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం మహాదానం పవత్తేత్వా సత్తరతనపటిమణ్డితం హత్థిరతనం దత్వా హత్థిప్పమాణం కత్వా కప్పియభణ్డం అదాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘ఇతో ఏకత్తింసకప్పే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో అరుణవతీ నామ నగరం అహోసి, అరుణో నామ ఖత్తియో పితా, పభావతీ నామ మాతా, అభిభూ చ సమ్భవో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఖేమఙ్కరో నాముపట్ఠాకో, సఖిలా చ పదుమా చ ద్వే అగ్గసావికా, పుణ్డరీకరుక్ఖో బోధి, సరీరం సత్తతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా యోజనత్తయం ఫరిత్వా అట్ఠాసి, సత్తతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘విపస్సిస్స ¶ అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

సిఖివ్హయో ఆసి జినో, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి. (బు. వం. ౨౨.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే వేస్సభూ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే అసీతి భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం, దుతియే సత్తతి, తతియే సట్ఠి. తదా బోధిసత్తో సుదస్సనో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం మహాదానం దత్వా తస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా ఆచారగుణసమ్పన్నో బుద్ధరతనే చిత్తీకారపీతిబహులో అహోసి. సోపి నం భగవా ‘‘ఇతో ఏకత్తింసకప్పే బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో అనోమం నామ నగరం అహోసి, సుప్పతీతో నామ రాజా పితా, యసవతీ నామ మాతా, సోణో చ ఉత్తరో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఉపసన్తో నాముపట్ఠాయో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సట్ఠి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, అసమో అప్పటిపుగ్గలో;

వేస్సభూ నామ నామేన, లోకే ఉప్పజ్జి సో జినో’’తి. (బు. వం. ౨౩.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే ఇమస్మిం కప్పే చత్తారో బుద్ధా నిబ్బత్తా కకుసన్ధో, కోణాగమనో, కస్సపో, అమ్హాకం భగవాతి. కకుసన్ధస్స భగవతో ఏకోవ సావకసన్నిపాతో, తత్థ చత్తాలీస భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో ఖేమో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సపత్తచీవరం మహాదానఞ్చేవ అఞ్జనాదిభేసజ్జాని చ దత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పబ్బజి. సోపి నం సత్థా ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. కకుసన్ధస్స పన భగవతో ఖేమం నామ నగరం అహోసి, అగ్గిదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, విసాఖా నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, విధురో చ సఞ్జీవో చ ద్వే అగ్గసావకా, బుద్ధిజో నాముపట్ఠాకో, సామా చ చమ్పా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహాసిరీసరుక్ఖో బోధి, సరీరం చత్తాలీసహత్థుబ్బేధం అహోసి, చత్తాలీస వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘వేస్సభుస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

కకుసన్ధో నామ నామేన, అప్పమేయ్యో దురాసదో’’తి. (బు. వం. ౨౪.౧);

తస్స ¶ ¶ అపరభాగే కోణాగమనో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి ఏకోవ సావకసన్నిపాతో, తత్థ తింస భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో పబ్బతో నామ రాజా హుత్వా అమచ్చగణపరివుతో సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా మహాదానం పవత్తేత్వా పత్తుణ్ణచీనపటకోసేయ్యకమ్బలదుకూలాని చేవ సువణ్ణపటికఞ్చ దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సోపి నం సత్థా ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో సోభవతీ నామ నగరం అహోసి, యఞ్ఞదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, ఉత్తరా నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, భియ్యసో చ ఉత్తరో చ ద్వే అగ్గసావకా, సోత్థిజో నాముపట్ఠాకో, సముద్దా చ ఉత్తరా చ ద్వే అగ్గసావికా, ఉదుమ్బరరుక్ఖో బోధి, సరీరం తింసహత్థుబ్బేధం అహోసి, తింస వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘కకుసన్ధస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

కోణాగమనో నామ జినో, లోకజేట్ఠో నరాసభో’’తి. (బు. వం. ౨౫.౧);

తస్స ¶ అపరభాగే కస్సపో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి ఏకోవ సావకసన్నిపాతో, తత్థ వీసతి భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో జోతిపాలో నామ మాణవో హుత్వా తిణ్ణం వేదానం పారగూ భూమియఞ్చేవ అన్తలిక్ఖే చ పాకటో ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స మిత్తో అహోసి. సో తేన సద్ధిం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా పబ్బజిత్వా ఆరద్ధవీరియో తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా వత్తావత్తసమ్పత్తియా బుద్ధసాసనం సోభేసి. సోపి నం సత్థా ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో జాతనగరం బారాణసీ నామ అహోసి, బ్రహ్మదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, ధనవతీ నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, తిస్సో చ భారద్వాజో చ ద్వే అగ్గసావకా, సబ్బమిత్తో నాముపట్ఠాకో, అనుళా చ ఉరువేళా చ ద్వే అగ్గసావికా, నిగ్రోధరుక్ఖో బోధి, సరీరం వీసతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వీసతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘కోణాగమనస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

కస్సపో నామ గోత్తేన, ధమ్మరాజా పభఙ్కరో’’తి. (బు. వం. ౨౬.౧);

యస్మిం ¶ ¶ పన కప్పే దీపఙ్కరదసబలో ఉదపాది, తస్మిం అఞ్ఞేపి తయో బుద్ధా అహేసుం. తేసం సన్తికే బోధిసత్తస్స బ్యాకరణం నత్థి, తస్మా తే ఇధ న దస్సితా. అట్ఠకథాయం పన తణ్హఙ్కరతో పట్ఠాయ సబ్బేపి బుద్ధే దస్సేతుం ఇదం వుత్తం –

‘‘తణ్హఙ్కరో మేధఙ్కరో, అథోపి సరణఙ్కరో;

దీపఙ్కరో చ సమ్బుద్ధో, కోణ్డఞ్ఞో ద్విపదుత్తమో.

‘‘మఙ్గలో చ సుమనో చ, రేవతో సోభితో ముని;

అనోమదస్సీ పదుమో, నారదో పదుముత్తరో.

‘‘సుమేధో చ సుజాతో చ, పియదస్సీ మహాయసో;

అత్థదస్సీ ధమ్మదస్సీ, సిద్ధత్థో లోకనాయకో.

‘‘తిస్సో ఫుస్సో చ సమ్బుద్ధో, విపస్సీ సిఖీ వేస్సభూ;

కకుసన్ధో కోణాగమనో, కస్సపో చాపి నాయకో.

‘‘ఏతే అహేసుం సమ్బుద్ధా, వీతరాగా సమాహితా;

సతరంసీవ ఉప్పన్నా, మహాతమవినోదనా;

జలిత్వా అగ్గిఖన్ధావ, నిబ్బుతా తే ససావకా’’తి.

తత్థ ¶ అమ్హాకం బోధిసత్తో దీపఙ్కరాదీనం చతువీసతియా బుద్ధానం సన్తికే అధికారం కరోన్తో కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని ఆగతో. కస్సపస్స పన భగవతో ఓరభాగే ఠపేత్వా ఇమం సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో బుద్ధో నామ నత్థి. ఇతి దీపఙ్కరాదీనం చతువీసతియా బుద్ధానం సన్తికే లద్ధబ్యాకరణో పన బోధిసత్తో యేనేన –

‘‘మనుస్సత్తం ¶ లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;

పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;

అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౯) –

ఇమే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా దీపఙ్కరపాదమూలే కతాభినీహారేన ‘‘హన్ద బుద్ధకరే ధమ్మే, విచినామి ఇతో చితో’’తి ఉస్సాహం కత్వా ‘‘విచినన్తో తదా దక్ఖిం, పఠమం దానపారమి’’న్తి ¶ దానపారమితాదయో బుద్ధకారకధమ్మా దిట్ఠా, పూరేన్తోయేవ యావ వేస్సన్తరత్తభావో ఆగమి. ఆగచ్ఛన్తో చ యే తే కతాభినీహారానం బోధిసత్తానం ఆనిసంసా సంవణ్ణితా –

‘‘ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నా, బోధియా నియతా నరా;

సంసరం దీఘమద్ధానం, కప్పకోటిసతేహిపి.

‘‘అవీచిమ్హి నుప్పజ్జన్తి, తథా లోకన్తరేసు చ;

నిజ్ఝామతణ్హా ఖుప్పిపాసా, న హోన్తి కాలకఞ్జికా.

‘‘న హోన్తి ఖుద్దకా పాణా, ఉప్పజ్జన్తాపి దుగ్గతిం;

జాయమానా మనుస్సేసు, జచ్చన్ధా న భవన్తి తే.

‘‘సోతవేకల్లతా నత్థి, న భవన్తి మూగపక్ఖికా;

ఇత్థిభావం న గచ్ఛన్తి, ఉభతోబ్యఞ్జనపణ్డకా.

‘‘న భవన్తి పరియాపన్నా, బోధియా నియతా నరా;

ముత్తా ఆనన్తరికేహి, సబ్బత్థ సుద్ధగోచరా.

‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిం న సేవన్తి, కమ్మకిరియదస్సనా;

వసమానాపి సగ్గేసు, అసఞ్ఞం నుపపజ్జరే.

‘‘సుద్ధావాసేసు దేవేసు, హేతు నామ న విజ్జతి;

నేక్ఖమ్మనిన్నా సప్పురిసా, విసంయుత్తా భవాభవే;

చరన్తి లోకత్థచరియాయో, పూరేన్తి సబ్బపారమీ’’తి.

తే ¶ ¶ ఆనిసంసే అధిగన్త్వావ ఆగతో. పారమియో పూరేన్తస్స చస్స అకిత్తిబ్రాహ్మణకాలే, సఙ్ఖబ్రాహ్మణకాలే, ధనఞ్చయరాజకాలే, మహాసుదస్సనరాజకాలే, మహాగోవిన్దకాలే, నిమిమహారాజకాలే, చన్దకుమారకాలే, విసయ్హసేట్ఠికాలే, సివిరాజకాలే, వేస్సన్తరరాజకాలేతి దానపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స ససపణ్డితజాతకే –

‘‘భిక్ఖాయ ఉపగతం దిస్వా, సకత్తానం పరిచ్చజిం;

దానేన మే సమో నత్థి, ఏసా మే దానపారమీ’’తి. (చరియా. ౧.తస్సుద్దాన) –

ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స దానపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా సీలవనాగరాజకాలే, చమ్పేయ్యనాగరాజకాలే, భూరిదత్తనాగరాజకాలే, ఛద్దన్తనాగరాజకాలే, జయద్దిసరాజపుత్తకాలే, అలీనసత్తుకుమారకాలేతి సీలపారమితాయ పూరితత్తభావానం ¶ పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సఙ్ఖపాలజాతకే –

‘‘సూలేహి విజ్ఝయన్తోపి, కోట్టియన్తోపి సత్తిభి;

భోజపుత్తే న కుప్పామి, ఏసా మే సీలపారమీ’’తి. (చరియా. ౨.౯౧) –

ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స సీలపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా సోమనస్సకుమారకాలే, హత్థిపాలకుమారకాలే, అయోఘరపణ్డితకాలేతి మహారజ్జం పహాయ నేక్ఖమ్మపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స చూళసుతసోమజాతకే –

‘‘మహారజ్జం హత్థగతం, ఖేళపిణ్డంవ ఛడ్డయిం;

చజతో న హోతి లగ్గనం, ఏసా మే నేక్ఖమ్మపారమీ’’తి. –

ఏవం నిస్సఙ్గతాయ రజ్జం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమన్తస్స నేక్ఖమ్మపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా విధురపణ్డితకాలే, మహాగోవిన్దపణ్డితకాలే, కుద్దాలపణ్డితకాలే, అరకపణ్డితకాలే, బోధిపరిబ్బాజకకాలే, మహోసధపణ్డితకాలేతి పఞ్ఞాపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సత్తుభస్తజాతకే సేనకపణ్డితకాలే –

‘‘పఞ్ఞాయ ¶ ¶ విచినన్తోహం, బ్రాహ్మణం మోచయిం దుఖా;

పఞ్ఞాయ మే సమో నత్థి, ఏసా మే పఞ్ఞాపారమీ’’తి. –

అన్తోభస్తగతం సప్పం దస్సేన్తస్స పఞ్ఞాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా వీరియపారమితాదీనమ్పి పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స మహాజనకజాతకే –

‘‘అతీరదస్సీ జలమజ్ఝే, హతా సబ్బేవ మానుసా;

చిత్తస్స అఞ్ఞథా నత్థి, ఏసా మే వీరియపారమీ’’తి. –

ఏవం మహాసముద్దం తరన్తస్స వీరియపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. ఖన్తివాదిజాతకే –

‘‘అచేతనంవ కోట్టేన్తే, తిణ్హేన ఫరసునా మమం;

కాసిరాజే న కుప్పామి, ఏసా మే ఖన్తిపారమీ’’తి. –

ఏవం ¶ అచేతనభావేన వియ మహాదుక్ఖం అధివాసేన్తస్స ఖన్తిపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. మహాసుతసోమజాతకే –

‘‘సచ్చవాచం అనురక్ఖన్తో, చజిత్వా మమ జీవితం;

మోచేసిం ఏకసతం ఖత్తియే, ఏసా మే సచ్చపారమీ’’తి. –

ఏవం జీవితం చజిత్వా సచ్చమనురక్ఖన్తస్స సచ్చపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. మూగపక్ఖజాతకే –

‘‘మాతాపితా న మే దేస్సా, నపి దేస్సం మహాయసం;

సబ్బఞ్ఞుతం పియం మయ్హం, తస్మా వతమధిట్ఠహి’’న్తి. (చరియా. ౩.౬౫) –

ఏవం జీవితమ్పి చజిత్వా వతం అధిట్ఠహన్తస్స అధిట్ఠానపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. సువణ్ణసామజాతకే –

‘‘న ¶ మం కోచి ఉత్తసతి, నపిహం భాయామి కస్సచి;

మేత్తాబలేనుపత్థద్ధో, రమామి పవనే తదా’’తి. (చరియా. ౩.౧౧౩) –

ఏవం జీవితమ్పి అనోలోకేత్వా మేత్తాయన్తస్స మేత్తాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. లోమహంసజాతకే –

‘‘సుసానే ¶ సేయ్యం కప్పేమి, ఛవట్ఠికం ఉపనిధాయహం;

గామణ్డలా ఉపాగన్త్వా, రూపం దస్సేన్తినప్పక’’న్తి. (చరియా. ౩.౧౧౯) –

ఏవం గామదారకేసు నిట్ఠుభనాదీహి చేవ మాలాగన్ధూపహారాదీహి చ సుఖదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తేసుపి ఉపేక్ఖం అనతివత్తేన్తస్స ఉపేక్ఖాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేస అత్థో చరియాపిటకతో గహేతబ్బోతి. ఏవం పారమియో పూరేత్వా వేస్సన్తరత్తభావే ఠితో –

‘‘అచేతనాయం పథవీ, అవిఞ్ఞాయ సుఖం దుఖం;

సాపి దానబలా మయ్హం, సత్తక్ఖత్తుం పకమ్పథా’’తి. (చరియా. ౧.౧౨౪) –

ఏవం ¶ మహాపథవికమ్పనాదీని మహాపుఞ్ఞాని కరిత్వా ఆయుపరియోసానే తతో చుతో తుసితభవనే నిబ్బత్తి. ఇతి దీపఙ్కరపాదమూలతో పట్ఠాయ యావ అయం తుసితపురే నిబ్బత్తి, ఏత్తకం ఠానం దూరేనిదానం నామాతి వేదితబ్బం.

తుసితపురే ¶ వసన్తేయేవ పన బోధిసత్తే బుద్ధకోలాహలం నామ ఉదపాది. లోకస్మిఞ్హి తీణి కోలాహలాని మహన్తాని ఉప్పజ్జన్తి కప్పకోలాహలం, బుద్ధకోలాహలం, చక్కవత్తికోలాహలన్తి. తత్థ ‘‘వస్ససతసహస్సచ్చయేన కప్పుట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి లోకబ్యూహా నామ కామావచరదేవా ముత్తసిరా వికిణ్ణకేసా రుదముఖా అస్సూని హత్థేహి పుఞ్ఛమానా రత్తవత్థనివత్థా అతివియ విరూపవేసధారినో హుత్వా మనుస్సపథే విచరన్తా ఏవం ఆరోచేన్తి – ‘‘మారిసా, ఇతో వస్ససతసహస్సచ్చయేన కప్పుట్ఠానం భవిస్సతి, అయం లోకో వినస్సిస్సతి, మహాసముద్దోపి సుస్సిస్సతి, అయఞ్చ మహాపథవీ సినేరు చ పబ్బతరాజా ఉడ్డయ్హిస్సన్తి వినస్సిస్సన్తి, యావ బ్రహ్మలోకా లోకవినాసో భవిస్సతి, మేత్తం మారిసా, భావేథ, కరుణం, ముదితం, ఉపేక్ఖం మారిసా, భావేథ, మాతరం ¶ ఉపట్ఠహథ, పితరం ఉపట్ఠహథ, కులే జేట్ఠాపచాయినో హోథా’’తి. ఇదం కప్పకోలాహలం నామ. ‘‘వస్ససహస్సచ్చయేన పన సబ్బుఞ్ఞుబుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి లోకపాలదేవతా ‘‘ఇతో, మారిసా, వస్ససహస్సచ్చయేన సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఉగ్ఘోసేన్తియో ఆహిణ్డన్తి. ఇదం బుద్ధకోలాహలం నామ. ‘‘వస్ససతస్సచ్చయేన చక్కవత్తిరాజా ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి దేవతాయో ‘‘ఇతో మారిసా వస్ససతచ్చయేన చక్కవత్తిరాజా లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఉగ్ఘోసేన్తియో ఆహిణ్డన్తి. ఇదం చక్కవత్తికోలాహలం నామ. ఇమాని తీణి కోలాహలాని మహన్తాని హోన్తి.

తేసు బుద్ధకోలాహలసద్దం సుత్వా సకలదససహస్సచక్కవాళదేవతా ఏకతో సన్నిపతిత్వా ‘‘అసుకో నామ సత్తో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయాచన్తి. ఆయాచమానా చ పుబ్బనిమిత్తేసు ఉప్పన్నేసు ఆయాచన్తి. తదా పన సబ్బాపి తా ఏకేకచక్కవాళే చాతుమహారాజసక్కసుయామసన్తుసితసునిమ్మితవసవత్తిమహాబ్రహ్మేహి ¶ సద్ధిం ఏకచక్కవాళే సన్నిపతిత్వా తుసితభవనే బోధిసత్తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మారిస, తుమ్హేహి దస పారమియో పూరేన్తేహి న సక్కసమ్పత్తిం, న మారబ్రహ్మచక్కవత్తిసమ్పత్తిం పత్థేన్తేహి పూరితా, లోకనిత్థరణత్థాయ పన సబ్బఞ్ఞుతం పత్థేన్తేహి పూరితా, సో వో దాని కాలో, మారిస, బుద్ధత్తాయ, సమయో, మారిస, బుద్ధత్తాయా’’తి యాచింసు.

అథ మహాసత్తో దేవతానం పటిఞ్ఞం అదత్వావ కాలదీపదేసకులజనేత్తిఆయుపరిచ్ఛేదవసేన పఞ్చమహావిలోకనం నామ విలోకేసి. తత్థ ‘‘కాలో ను ఖో, అకాలో ను ఖో’’తి పఠమం కాలం విలోకేసి. తత్థ వస్ససతసహస్సతో ఉద్ధం వడ్ఢితఆయుకాలో కాలో నామ న హోతి. కస్మా? తదా ¶ హి సత్తానం జాతిజరామరణాని న పఞ్ఞాయన్తి. బుద్ధానఞ్చ ధమ్మదేసనా తిలక్ఖణముత్తా నామ నత్థి. తేసం ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’’తి కథేన్తానం ‘‘కిం నామేతం కథేన్తీ’’తి నేవ సోతబ్బం న సద్ధాతబ్బం మఞ్ఞన్తి, తతో అభిసమయో న హోతి, తస్మిం అసతి అనియ్యానికం సాసనం హోతి. తస్మా సో అకాలో. వస్ససతతో ఊనఆయుకాలోపి కాలో నామ న హోతి. కస్మా? తదా హి సత్తా ఉస్సన్నకిలేసా హోన్తి, ఉస్సన్నకిలేసానఞ్చ దిన్నో ఓవాదో ¶ ఓవాదట్ఠానే న తిట్ఠతి, ఉదకే దణ్డరాజి వియ ఖిప్పం విగచ్ఛతి. తస్మా సోపి అకాలో. వస్ససతసహస్సతో పన పట్ఠాయ హేట్ఠా, వస్ససతతో పట్ఠాయ ఉద్ధం ఆయుకాలో కాలో నామ. తదా చ వస్ససతాయుకాలో, అథ మహాసత్తో ‘‘నిబ్బత్తితబ్బకాలో’’తి కాలం పస్సి.

తతో దీపం విలోకేన్తో సపరివారే చత్తారో దీపే ఓలోకేత్వా ‘‘తీసు దీపేసు బుద్ధా న నిబ్బత్తన్తి, జమ్బుదీపేయేవ నిబ్బత్తన్తీ’’తి దీపం పస్సి.

తతో ‘‘జమ్బుదీపో నామ మహా, దసయోజనసహస్సపరిమాణో, కతరస్మిం ను ఖో పదేసే బుద్ధా నిబ్బత్తన్తీ’’తి ఓకాసం విలోకేన్తో మజ్ఝిమదేసం పస్సి. మజ్ఝిమదేసో నామ ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ గజఙ్గలం నామ నిగమో, తస్స పరేన మహాసాలా, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పురత్థిమదక్ఖిణాయ దిసాయ సల్లవతీ నామ నదీ, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. దక్ఖిణాయ దిసాయ సేతకణ్ణికం నామ నిగమో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పచ్ఛిమాయ దిసాయ థూణం నామ బ్రాహ్మణగామో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. ఉత్తరాయ దిసాయ ఉసీరద్ధజో నామ పబ్బతో, తతో పరా పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే’’తి ఏవం వినయే (మహావ. ౨౫౯) వుత్తో పదేసో ¶ . సో ఆయామతో తీణి యోజనసతాని, విత్థారతో అడ్ఢతేయ్యాని, పరిక్ఖేపతో నవ యోజనసతానీతి ఏతస్మిం పదేసే బుద్ధా, పచ్చేకబుద్ధా, అగ్గసావకా, అసీతి మహాసావకా, చక్కవత్తిరాజానో, అఞ్ఞే చ మహేసక్ఖా ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతిమహాసాలా ఉప్పజ్జన్తి. ఇదఞ్చేత్థ కపిలవత్థు నామ నగరం, తత్థ మయా నిబ్బత్తితబ్బన్తి నిట్ఠం అగమాసి.

తతో కులం విలోకేన్తో ‘‘బుద్ధా నామ వేస్సకులే వా సుద్దకులే వా న నిబ్బత్తన్తి. లోకసమ్మతే పన ఖత్తియకులే వా బ్రాహ్మణకులే వాతి ద్వీసుయేవ కులేసు నిబ్బత్తన్తి. ఇదాని చ ఖత్తియకులం లోకసమ్మతం, తత్థ నిబ్బత్తిస్సామి. సుద్ధోదనో నామ రాజా మే పితా భవిస్సతీ’’తి కులం పస్సి.

తతో ¶ ¶ మాతరం విలోకేన్తో ‘‘బుద్ధమాతా నామ లోలా సురాధుత్తా న హోతి, కప్పసతసహస్సం పన పూరితపారమీ జాతితో పట్ఠాయ అఖణ్డపఞ్చసీలాయేవ హోతి. అయఞ్చ మహామాయా నామ దేవీ ఏదిసీ, అయం మే మాతా భవిస్సతి. కిత్తకం పనస్సా ఆయూతి దసన్నం మాసానం ఉపరి సత్త దివసానీ’’తి పస్సి.

ఇతి ఇమం పఞ్చమహావిలోకనం విలోకేత్వా ‘‘కాలో మే, మారిసా, బుద్ధభావాయా’’తి దేవతానం సఙ్గహం కరోన్తో పటిఞ్ఞం దత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తుమ్హే’’తి తా దేవతా ఉయ్యోజేత్వా తుసితదేవతాహి పరివుతో తుసితపురే నన్దనవనం పావిసి. సబ్బదేవలోకేసు హి నన్దనవనం అత్థియేవ. తత్థ నం దేవతా ‘‘ఇతో చుతో సుగతిం గచ్ఛ, ఇతో చుతో సుగతిం గచ్ఛా’’తి పుబ్బే కతకుసలకమ్మోకాసం సారయమానా విచరన్తి. సో ఏవం దేవతాహి కుసలం సారయమానాహి పరివుతో తత్థ విచరన్తోయేవ చవిత్వా మహామాయాయ దేవియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి.

తస్స ఆవిభావత్థం అయం అనుపుబ్బికథా – తదా కిర కపిలవత్థునగరే ఆసాళ్హినక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం అహోసి, మహాజనో నక్ఖత్తం కీళతి. మహామాయాపి దేవీ పురే పుణ్ణమాయ సత్తమదివసతో పట్ఠాయ విగతసురాపానం మాలాగన్ధవిభూతిసమ్పన్నం నక్ఖత్తకీళం అనుభవమానా సత్తమే దివసే పాతోవ ఉట్ఠాయ గన్ధోదకేన న్హాయిత్వా చత్తారి సతసహస్సాని విస్సజ్జేత్వా మహాదానం దత్వా సబ్బాలఙ్కారవిభూసితా వరభోజనం భుఞ్జిత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ అలఙ్కతపటియత్తం సిరిగబ్భం పవిసిత్వా సిరిసయనే నిపన్నా నిద్దం ఓక్కమమానా ఇమం సుపినం అద్దస – చత్తారో కిర నం మహారాజానో సయనేనేవ సద్ధిం ఉక్ఖిపిత్వా హిమవన్తం నేత్వా సట్ఠియోజనికే మనోసిలాతలే ¶ సత్తయోజనికస్స మహాసాలరుక్ఖస్స హేట్ఠా ఠపేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు. అథ నేసం దేవియో ఆగన్త్వా దేవిం అనోతత్తదహం నేత్వా మనుస్సమలహరణత్థం న్హాపేత్వా దిబ్బవత్థం నివాసాపేత్వా గన్ధేహి విలిమ్పాపేత్వా దిబ్బపుప్ఫాని పిళన్ధాపేత్వా తతో అవిదూరే ఏకో రజతపబ్బతో అత్థి, తస్స అన్తో కనకవిమానం అత్థి, తత్థ పాచీనసీసకం దిబ్బసయనం పఞ్ఞాపేత్వా నిపజ్జాపేసుం. అథ బోధిసత్తో సేతవరవారణో హుత్వా తతో అవిదూరే ఏకో సువణ్ణపబ్బతో అత్థి, తత్థ విచరిత్వా తతో ఓరుయ్హ రజతపబ్బతం అభిరుహిత్వా ఉత్తరదిసతో ఆగమ్మ రజతదామవణ్ణాయ సోణ్డాయ సేతపదుమం గహేత్వా కోఞ్చనాదం నదిత్వా కనకవిమానం ¶ పవిసిత్వా మాతుసయనం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా దక్ఖిణపస్సం ఫాలేత్వా కుచ్ఛిం పవిట్ఠసదిసో అహోసీతి. ఏవం ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తేన పటిసన్ధిం గణ్హి.

పునదివసే పబుద్ధా దేవీ తం సుపినం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా చతుసట్ఠిమత్తే బ్రాహ్మణపామోక్ఖే ¶ పక్కోసాపేత్వా గోమయహరితూపలిత్తాయ లాజాదీహి కతమఙ్గలసక్కారాయ భూమియా మహారహాని ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా తత్థ నిసిన్నానం బ్రాహ్మణానం సప్పిమధుసక్ఖరాభిసఙ్ఖతస్స వరపాయాసస్స సువణ్ణరజతపాతియో పూరేత్వా సువణ్ణరజతపాతీహియేవ పటికుజ్జిత్వా అదాసి, అఞ్ఞేహి చ అహతవత్థకపిలగావిదానాదీహి తే సన్తప్పేసి. అథ నేసం సబ్బకామేహి సన్తప్పితానం బ్రాహ్మణానం సుపినం ఆరోచాపేత్వా ‘‘కిం భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. బ్రాహ్మణా ఆహంసు – ‘‘మా చిన్తయి, మహారాజ, దేవియా తే కుచ్ఛిమ్హి గబ్భో పతిట్ఠితో, సో చ ఖో పురిసగబ్భో, న ఇత్థిగబ్భో, పుత్తో తే భవిస్సతి, సో సచే అగారం అజ్ఝావసిస్సతి, రాజా భవిస్సతి చక్కవత్తీ. సచే అగారా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిస్సతి, బుద్ధో భవిస్సతి లోకే వివటచ్ఛదో’’తి.

బోధిసత్తస్స పన మాతుకుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిగ్గహణక్ఖణేయేవ ఏకప్పహారేనేవ సకలదససహస్సీ లోకధాతు సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి. ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం – దససు చక్కవాళసహస్సేసు అప్పమాణో ఓభాసో ఫరి. తస్స తం సిరిం దట్ఠుకామా వియ అన్ధా చక్ఖూని పటిలభింసు, బధిరా సద్దం సుణింసు, మూగా సమాలపింసు, ఖుజ్జా ఉజుగత్తా అహేసుం, పఙ్గులా పదసా గమనం పటిలభింసు, బన్ధనగతా సబ్బసత్తా అన్దుబన్ధనాదీహి ముచ్చింసు, సబ్బనిరయేసు అగ్గీ నిబ్బాయింసు, పేత్తివిసయేసు ఖుప్పిపాసా వూపసమింసు, తిరచ్ఛానానం భయం నాహోసి, సబ్బసత్తానం రోగో వూపసమి, సబ్బసత్తా పియంవదా అహేసుం, మధురేనాకారేన అస్సా హసింసు, వారణా గజ్జింసు, సబ్బతూరియాని సకం సకం నిన్నాదం ముఞ్చింసు, అఘట్టితానియేవ మనుస్సానం హత్థూపగాదీని ఆభరణాని విరవింసు, సబ్బా దిసా విప్పసన్నా ¶ అహేసుం, సత్తానం సుఖం ఉప్పాదయమానో ముదుసీతలో వాతో వాయి, అకాలమేఘో వస్సి, పథవితోపి ఉదకం ఉబ్భిజ్జిత్వా విస్సన్ది, పక్ఖినో ఆకాసగమనం విజహింసు, నదియో అసన్దమానా అట్ఠంసు, మహాసముద్దో మధురోదకో అహోసి, సబ్బత్థకమేవ పఞ్చవణ్ణేహి పదుమేహి ¶ సఞ్ఛన్నతలో అహోసి, థలజజలజాదీని సబ్బపుప్ఫాని పుప్ఫింసు, రుక్ఖానం ఖన్ధేసు ఖన్ధపదుమాని, సాఖాసు సాఖాపదుమాని, లతాసు లతాపదుమాని పుప్ఫింసు, ఘనసిలాతలాని భిన్దిత్వా ఉపరూపరి సతపత్తాని హుత్వా దణ్డపదుమాని నామ నిక్ఖమింసు, ఆకాసే ఓలమ్బకపదుమాని నామ నిబ్బత్తింసు, సమన్తతో పుప్ఫవస్సాని వస్సింసు. ఆకాసే దిబ్బతూరియాని వజ్జింసు, సకలదససహస్సీ లోకధాతు వట్టేత్వా విస్సట్ఠమాలాగుళో వియ, ఉప్పీళేత్వా బద్ధమాలాకలాపో వియ, అలఙ్కతపటియత్తమాలాసనం వియ చ ఏకమాలామాలినీ విప్ఫురన్తవాళబీజనీ పుప్ఫధూపగన్ధపరివాసితా పరమసోభగ్గప్పత్తా అహోసి.

ఏవం గహితపటిసన్ధికస్స బోధిసత్తస్స పటిసన్ధిగ్గహణకాలతో పట్ఠాయ బోధిసత్తస్స చేవ బోధిసత్తమాతుయా ¶ చ ఉపద్దవనివారణత్థం ఖగ్గహత్థా చత్తారో దేవపుత్తా ఆరక్ఖం గణ్హింసు. బోధిసత్తస్స మాతుయా పురిసేసు రాగచిత్తం నుప్పజ్జి, లాభగ్గయసగ్గప్పత్తా చ అహోసి సుఖినీ అకిలన్తకాయా. బోధిసత్తఞ్చ అన్తోకుచ్ఛిగతం విప్పసన్నే మణిరతనే ఆవుతపణ్డుసుత్తం వియ పస్సతి. యస్మా చ బోధిసత్తేన వసితకుచ్ఛి నామ చేతియగబ్భసదిసా హోతి, న సక్కా అఞ్ఞేన సత్తేన ఆవసితుం వా పరిభుఞ్జితుం వా, తస్మా బోధిసత్తమాతా సత్తాహజాతే బోధిసత్తే కాలం కత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తి. యథా చ అఞ్ఞా ఇత్థియో దసమాసే అప్పత్వాపి అతిక్కమిత్వాపి నిసిన్నాపి నిపన్నాపి విజాయన్తి, న ఏవం బోధిసత్తమాతా. సా పన బోధిసత్తం దసమాసే కుచ్ఛినా పరిహరిత్వా ఠితావ విజాయతి. అయం బోధిసత్తమాతుధమ్మతా.

మహామాయాపి దేవీ పత్తేన తేలం వియ దసమాసే కుచ్ఛినా బోధిసత్తం పరిహరిత్వా పరిపుణ్ణగబ్భా ఞాతిఘరం గన్తుకామా సుద్ధోదనమహారాజస్స ఆరోచేసి – ‘‘ఇచ్ఛామహం, దేవ, కులసన్తకం దేవదహనగరం గన్తు’’న్తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా కపిలవత్థుతో యావ దేవదహనగరా మగ్గం సమం కారేత్వా కదలిపుణ్ణఘటధజపటాకాదీహి అలఙ్కారేహి ¶ అలఙ్కారాపేత్వా దేవిం సోవణ్ణసివికాయ నిసీదాపేత్వా అమచ్చసహస్సేన ఉక్ఖిపాపేత్వా మహన్తేన పరివారేన పేసేసి. ద్విన్నం పన నగరానం అన్తరే ఉభయనగరవాసీనమ్పి లుమ్బినీవనం నామ మఙ్గలసాలవనం అత్థి. తస్మిం సమయే మూలతో పట్ఠాయ యావ అగ్గసాఖా సబ్బం ఏకపాలిఫుల్లం అహోసి, సాఖన్తరేహి ¶ చేవ పుప్ఫన్తరేహి చ పఞ్చవణ్ణా భమరగణా నానప్పకారా చ సకుణసఙ్ఘా మధురస్సరేన వికూజన్తా విచరన్తి. సకలం లుమ్బినీవనం చిత్తలతావనసదిసం, మహానుభావస్స రఞ్ఞో సుసజ్జితఆపానమణ్డలం వియ అహోసి. దేవియా తం దిస్వా సాలవనే కీళితుకామతా ఉదపాది. అమచ్చా దేవిం గహేత్వా సాలవనం పవిసింసు. సా మఙ్గలసాలమూలం ఉపగన్త్వా సాలసాఖం గణ్హితుకామా అహోసి, సాలసాఖా సుసేదితవేత్తగ్గం వియ ఓణమిత్వా దేవియా హత్థసమీపం ఉపగఞ్ఛి. సా హత్థం పసారేత్వా సాఖం అగ్గహేసి. తావదేవ చ దేవియా కమ్మజవాతా చలింసు, అథస్సా సాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా మహాజనో పటిక్కమి, సాలసాఖం గహేత్వా తిట్ఠమానాయ ఏవ చస్సా గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ చత్తారో విసుద్ధచిత్తా మహాబ్రహ్మానో సువణ్ణజాలం ఆదాయ సమ్పత్తా. తే తేన సువణ్ణజాలేన బోధిసత్తం సమ్పటిచ్ఛిత్వా మాతు పురతో ఠత్వా ‘‘అత్తమనా, దేవి, హోహి, మహేసక్ఖో తే పుత్తో ఉప్పన్నో’’తి ఆహంసు.

యథా పన అఞ్ఞే సత్తా మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమన్తా పటికూలేన అసుచినా మక్ఖితా నిక్ఖమన్తి, న ఏవం బోధిసత్తో. సో పన ధమ్మాసనతో ఓతరన్తో ధమ్మకథికో వియ, నిస్సేణితో ఓతరన్తో పురిసో వియ చ ద్వే హత్థే ద్వే చ పాదే పసారేత్వా ఠితకోవ మాతుకుచ్ఛిసమ్భవేన ¶ కేనచి అసుచినా అమక్ఖితో సుద్ధో విసదో కాసికవత్థే నిక్ఖిత్తమణిరతనం వియ జోతేన్తో మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమి. ఏవం సన్తేపి బోధిసత్తస్స చ బోధిసత్తమాతుయా చ సక్కారత్థం ఆకాసతో ద్వే ఉదకధారా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తస్స చ బోధిసత్తమాతుయా చ సరీరే ఉతుం గాహాపేసుం.

అథ నం సువణ్ణజాలేన పటిగ్గహేత్వా ఠితానం బ్రహ్మానం హత్థతో చత్తారో మహారాజానో మఙ్గలసమ్మతాయ సుఖసమ్ఫస్సాయ అజినప్పవేణియా గణ్హింసు, తేసం హత్థతో మనుస్సా దుకూలచుమ్బటకేన గణ్హింసు, మనుస్సానం హత్థతో ముచ్చిత్వా పథవియం పతిట్ఠాయ పురత్థిమదిసం ఓలోకేసి, అనేకాని చక్కవాళసహస్సాని ఏకఙ్గణాని అహేసుం. తత్థ దేవమనుస్సా గన్ధమాలాదీహి పూజయమానా ‘‘మహాపురిస, ఇధ తుమ్హేహి సదిసో అఞ్ఞో నత్థి, కుతేత్థ ఉత్తరితరో’’తి ¶ ఆహంసు. ఏవం చతస్సో దిసా ¶ , చతస్సో అనుదిసా చ హేట్ఠా, ఉపరీతి దసపి దిసా అనువిలోకేత్వా అత్తనా సదిసం కఞ్చి అదిస్వా ‘‘అయం ఉత్తరాదిసా’’తి సత్తపదవీతిహారేన అగమాసి మహాబ్రహ్మునా సేతచ్ఛత్తం ధారయమానేన, సుయామేన వాళబీజనిం, అఞ్ఞాహి చ దేవతాహి సేసరాజకకుధభణ్డహత్థాహి అనుగమ్మమానో. తతో సత్తమపదే ఠితో ‘‘అగ్గోహమస్మి లోకస్సా’’తిఆదికం ఆసభిం వాచం నిచ్ఛారేన్తో సీహనాదం నది.

బోధిసత్తో హి తీసు అత్తభావేసు మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తమత్తోవ వాచం నిచ్ఛారేసి మహోసధత్తభావే, వేస్సన్తరత్తభావే, ఇమస్మిం అత్తభావే చాతి. మహోసధత్తభావే కిరస్స మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమన్తస్సేవ సక్కో దేవరాజా ఆగన్త్వా చన్దనసారం హత్థే ఠపేత్వా గతో. సో తం ముట్ఠియం కత్వావ నిక్ఖన్తో. అథ నం మాతా ‘‘తాత, కిం గహేత్వా ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఓసధం, అమ్మా’’తి. ఇతి ఓసధం గహేత్వా ఆగతత్తా ‘‘ఓసధదారకో’’త్వేవస్స నామం అకంసు. తం ఓసధం గహేత్వా చాటియం పక్ఖిపింసు, ఆగతాగతానం అన్ధబధిరాదీనం తదేవ సబ్బరోగవూపసమాయ భేసజ్జం అహోసి. తతో ‘‘మహన్తం ఇదం ఓసధం, మహన్తం ఇదం ఓసధ’’న్తి ఉప్పన్నవచనం ఉపాదాయ ‘‘మహోసధో’’త్వేవస్స నామం జాతం. వేస్సన్తరత్తభావే పన మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమన్తో దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వావ ‘‘అత్థి ను ఖో, అమ్మ, కిఞ్చి గేహస్మిం, దానం దస్సామీ’’తి వదన్తో నిక్ఖమి. అథస్స మాతా ‘‘సధనే కులే నిబ్బత్తోసి, తాతా’’తి పుత్తస్స హత్థం అత్తనో హత్థతలే కత్వా సహస్సత్థవికం ఠపాపేసి. ఇమస్మిం పన అత్తభావే ఇమం సీహనాదం నదీతి ఏవం బోధిసత్తో తీసు అత్తభావేసు మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తమత్తోవ వాచం నిచ్ఛారేసి. యథా చ పటిసన్ధిగ్గహణక్ఖణే తథా జాతిక్ఖణేపిస్స ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం. యస్మిం పన సమయే అమ్హాకం బోధిసత్తో లుమ్బినీవనే జాతో, తస్మింయేవ సమయే రాహులమాతాదేవీ, ఆనన్దత్థేరో ¶ ,ఛన్నో అమచ్చో, కాళుదాయీ అమచ్చో, కణ్డకో అస్సరాజా, మహాబోధిరుక్ఖో, చతస్సో నిధికుమ్భియో చ జాతా. తత్థ ఏకా నిధికుమ్భీ గావుతప్పమాణా, ఏకా అడ్ఢయోజనప్పమాణా, ఏకా తిగావుతప్పమాణా, ఏకా యోజనప్పమాణా. గమ్భీరతో పథవీపరియన్తా ఏవ అహోసీతి. ఇమే సత్త సహజాతా నామ.

ఉభయనగరవాసినో ¶ బోధిసత్తం గహేత్వా కపిలవత్థునగరమేవ అగమంసు. తం దివసంయేవ చ ‘‘కపిలవత్థునగరే సుద్ధోదనమహారాజస్స ¶ పుత్తో జాతో, అయం కుమారో బోధిమూలే నిసీదిత్వా బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి తావతింసభవనే హట్ఠతుట్ఠా దేవసఙ్ఘా చేలుక్ఖేపాదీని పవత్తేన్తా కీళింసు. తస్మిం సమయే సుద్ధోదనమహారాజస్స కులూపకో అట్ఠసమాపత్తిలాభీ కాలదేవలో నామ తాపసో భత్తకిచ్చం కత్వా దివావిహారత్థాయ తావతింసభవనం గన్త్వా తత్థ దివావిహారం నిసిన్నో తా దేవతా తథా కీళమానా దిస్వా ‘‘కిం కారణా తుమ్హే ఏవం తుట్ఠమానసా కీళథ, మయ్హమ్పేతం కారణం కథేథా’’తి పుచ్ఛి. దేవతా ఆహంసు – ‘‘మారిస, సుద్ధోదనమహారాజస్స పుత్తో జాతో, సో బోధిమణ్డే నిసీదిత్వా బుద్ధో హుత్వా ధమ్మచక్కం పవత్తేస్సతి, ‘తస్స అనన్తం బుద్ధలీళం దట్ఠుం, ధమ్మఞ్చ సోతుం లచ్ఛామా’తి ఇమినా కారణేన తుట్ఠామ్హా’’తి. తాపసో తాసం వచనం సుత్వా ఖిప్పం దేవలోకతో ఓరుయ్హ రాజనివేసనం పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసిన్నో ‘‘పుత్తో కిర తే, మహారాజ, జాతో, పస్సిస్సామి న’’న్తి ఆహ. రాజా అలఙ్కతపటియత్తం కుమారం ఆహరాపేత్వా తాపసం వన్దాపేతుం అభిహరి. బోధిసత్తస్స పాదా పరివత్తిత్వా తాపసస్స జటాసు పతిట్ఠహింసు. బోధిసత్తస్స హి తేనత్తభావేన వన్దితబ్బయుత్తకో నామ అఞ్ఞో నత్థి. సచే హి అజానన్తా బోధిసత్తస్స సీసం తాపసస్స పాదమూలే ఠపేయ్యుం, సత్తధా తస్స ముద్ధా ఫలేయ్య. తాపసో ‘‘న మే అత్తానం నాసేతుం యుత్త’’న్తి ఉట్ఠాయాసనా బోధిసత్తస్స అఞ్జలిం పగ్గహేసి. రాజా తం అచ్ఛరియం దిస్వా అత్తనో పుత్తం వన్ది.

తాపసో అతీతే చత్తాలీస కప్పే, అనాగతే చత్తాలీసాతి అసీతి కప్పే అనుస్సరతి. బోధిసత్తస్స లక్ఖణసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘భవిస్సతి ను ఖో బుద్ధో, ఉదాహు నో’’తి ఆవజ్జేత్వా ఉపధారేన్తో ‘‘నిస్సంసయేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘అచ్ఛరియపురిసో అయ’’న్తి సితం అకాసి. తతో ‘‘అహం ఇమం అచ్ఛరియపురిసం బుద్ధభూతం దట్ఠుం లభిస్సామి ను ఖో, నో’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘న లభిస్సామి, అన్తరాయేవ కాలం కత్వా బుద్ధసతేనపి బుద్ధసహస్సేనపి గన్త్వా బోధేతుం అసక్కుణేయ్యే అరూపభవే నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి దిస్వా ‘‘ఏవరూపం నామ అచ్ఛరియపురిసం బుద్ధభూతం దట్ఠుం న లభిస్సామి, మహతీ వత మే జాని భవిస్సతీ’’తి పరోది.

మనుస్సా ¶ ¶ దిస్వా ‘‘అమ్హాకం అయ్యో ఇదానేవ హసిత్వా పున పరోదిత్వా పతిట్ఠితో, కిం ను ఖో, భన్తే, అమ్హాకం అయ్యపుత్తస్స కోచి అన్తరాయో భవిస్సతీ’’తి తం పుచ్ఛింసు. ‘‘నత్థేతస్స అన్తరాయో, నిస్సంసయేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా, భన్తే, పరోదిత్థా’’తి? ‘‘ఏవరూపం పురిసం బుద్ధభూతం దట్ఠుం న లభిస్సామి, ‘మహతీ వత మే జాని భవిస్సతీ’తి అత్తానం అనుసోచన్తో రోదామీ’’తి ఆహ. తతో సో ‘‘కిం ను ఖో మే ఞాతకేసు కోచి ఏకం బుద్ధభూతం దట్ఠుం లభిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో అత్తనో భాగినేయ్యం నాలకదారకం ¶ అద్దస. సో భగినియా గేహం గన్త్వా ‘‘కహం తే పుత్తో నాలకో’’తి? ‘‘అత్థి గేహే, అయ్యా’’తి. ‘‘పక్కోసాహి న’’న్తి పక్కోసాపేత్వా అత్తనో సన్తికం ఆగతం కుమారం ఆహ – ‘‘తాత, సుద్ధోదనమహారాజస్స కులే పుత్తో జాతో, బుద్ధఙ్కురో ఏసో, పఞ్చతింస వస్సాని అతిక్కమిత్వా బుద్ధో భవిస్సతి, త్వం ఏతం దట్ఠుం లభిస్ససి, అజ్జేవ పబ్బజాహీ’’తి. సత్తాసీతికోటిధనే కులే నిబ్బత్తదారకోపి ‘‘న మం మాతులో అనత్థే నియోజేస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా తావదేవ అన్తరాపణతో కాసాయాని చేవ మత్తికాపత్తఞ్చ ఆహరాపేత్వా కేసమస్సుం ఓహారేత్వా కాసాయాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా ‘‘యో లోకే ఉత్తమపుగ్గలో, తం ఉద్దిస్స మయ్హం పబ్బజ్జా’’తి బోధిసత్తాభిముఖం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పత్తం థవికాయ పక్ఖిపిత్వా అంసకూటే ఓలగ్గేత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా సమణధమ్మం అకాసి. సో పరమాభిసమ్బోధిప్పత్తం తథాగతం ఉపసఙ్కమిత్వా నాలకపటిపదం కథాపేత్వా పున హిమవన్తం పవిసిత్వా అరహత్తం పత్వా ఉక్కట్ఠపటిపదం పటిపన్నో సత్తేవ మాసే ఆయుం పాలేత్వా ఏకం సువణ్ణపబ్బతం నిస్సాయ ఠితకోవ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి.

బోధిసత్తమ్పి ఖో పఞ్చమదివసే సీసం న్హాపేత్వా ‘‘నామగ్గహణం గణ్హిస్సామా’’తి రాజభవనం చతుజ్జాతియగన్ధేహి విలిమ్పేత్వా లాజపఞ్చమకాని పుప్ఫాని వికిరిత్వా అసమ్భిన్నపాయాసం సమ్పాదేత్వా తిణ్ణం వేదానం పారఙ్గతే అట్ఠసతం బ్రాహ్మణే నిమన్తేత్వా రాజభవనే నిసీదాపేత్వా సుభోజనం భోజాపేత్వా మహాసక్కారం కత్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి లక్ఖణాని పరిగ్గహాపేసుం. తేసు –

‘‘రామో ¶ ధజో లక్ఖణో చాపి మన్తీ, యఞ్ఞో సుభోజో సుయామో సుదత్తో;

ఏతే తదా అట్ఠ అహేసుం బ్రాహ్మణా, ఛళఙ్గవా మన్తం వియాకరింసూ’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౮౪) –

ఇమే అట్ఠేవ బ్రాహ్మణా లక్ఖణపరిగ్గాహకా అహేసుం. పటిసన్ధిగ్గహణదివసే సుపినోపి ఏతేహేవ పరిగ్గహితో ¶ . తేసు సత్త జనా ద్వే అఙ్గులియో ఉక్ఖిపిత్వా ద్విధా నం బ్యాకరింసు – ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో సచే అగారం అజ్ఝావసిస్సతి, రాజా భవిస్సతి చక్కవత్తీ, సచే పబ్బజిస్సతి, బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి సబ్బం చక్కవత్తిరఞ్ఞో సిరివిభవం ఆచిక్ఖింసు. తేసం పన సబ్బదహరో గోత్తతో కోణ్డఞ్ఞో ¶ నామ మాణవో బోధిసత్తస్స వరలక్ఖణసమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా ‘‘ఇమస్స అగారమజ్ఝే ఠానకారణం నత్థి, ఏకన్తేనేస వివటచ్ఛదో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఏకమేవ అఙ్గులిం ఉక్ఖిపిత్వా ఏకంసబ్యాకరణం బ్యాకాసి. అయఞ్హి కతాధికారో పచ్ఛిమభవికసత్తో పఞ్ఞాయ ఇతరే సత్త జనే అభిభవిత్వా ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతస్స బోధిసత్తస్స ఏకన్తబుద్ధభావసఙ్ఖాతం ఏకమేవ గహిం అద్దస, తస్మా ఏకం అఙ్గులిం ఉక్ఖిపిత్వా ఏవం బ్యాకాసి. అథస్స నామం గణ్హన్తా సబ్బలోకస్స అత్థసిద్ధికరత్తా ‘‘సిద్ధత్థో’’తి నామం అకంసు.

అథ ఖో తే బ్రాహ్మణా అత్తనో అత్తనో ఘరాని గన్త్వా పుత్తే ఆమన్తయింసు – ‘‘తాతా, అమ్హే మహల్లకా, సుద్ధోదనమహారాజస్స పుత్తం సబ్బఞ్ఞుతం పత్తం మయం సమ్భావేయ్యామ వా నో వా, తుమ్హే తస్మిం కుమారే సబ్బఞ్ఞుతం పత్తే తస్స సాసనే పబ్బజేయ్యాథా’’తి. తే సత్తపి జనా యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతా, కోణ్డఞ్ఞమాణవోయేవ పన అరోగో అహోసి. సో మహాసత్తే వుద్ధిమన్వాయ మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిత్వా అనక్కమేన ఉరువేలం గన్త్వా ‘‘రమణీయో వత అయం భూమిభాగో, అలం వతిదం పధానత్థికస్స కులపుత్తస్స పధానాయా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా తత్థ వాసం ఉపగతే ‘‘మహాపురిసో పబ్బజితో’’తి సుత్వా తేసం బ్రాహ్మణానం పుత్తే ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ – ‘‘సిద్ధత్థకుమారో కిర ¶ పబ్బజితో, సో నిస్సంసయేన బుద్ధో భవిస్సతి. సచే తుమ్హాకం పితరో అరోగా అస్సు, అజ్జ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజేయ్యుం. సచే తుమ్హేపి ఇచ్ఛేయ్యాథ, ఏథ, మయం తం మహాపురిసం అనుపబ్బజిస్సామా’’తి. తే సబ్బే ఏకచ్ఛన్దా భవితుం నాసక్ఖింసు, తేసు తయో జనా న పబ్బజింసు, కోణ్డఞ్ఞబ్రాహ్మణం జేట్ఠకం కత్వా ఇతరే చత్తారో పబ్బజింసు. తే పఞ్చపి జనా పఞ్చవగ్గియత్థేరా నామ జాతా.

తదా పన సుద్ధోదనరాజా – ‘‘కిం దిస్వా మయ్హం పుత్తో పబ్బజిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘చత్తారి పుబ్బనిమిత్తానీ’’తి. ‘‘కతరఞ్చ కతరఞ్చా’’తి? ‘‘జరాజిణ్ణం, బ్యాధితం, మతం, పబ్బజిత’’న్తి. రాజా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ ఏవరూపానం మమ పుత్తస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమితుం మా అదత్థ, మయ్హం పుత్తస్స బుద్ధభావేన కమ్మం నత్థి, అహం మమ పుత్తం ద్విసహస్సదీపపరివారానం, చతున్నం మహాదీపానం, ఇస్సరియాధిపచ్చం చక్కవత్తిరజ్జం కరోన్తం ఛత్తింసయోజనపరిమణ్డలాయ పరిసాయ పరివుతం గగనతలే విచరమానం పస్సితుకామో’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా ఇమేసం చతుప్పకారానం నిమిత్తానం ¶ కుమారస్స ¶ చక్ఖుపథే ఆగమననివారణత్థం చతూసు దిసాసు గావుతే గావుతే ఆరక్ఖం ఠపేసి. తం దివసఞ్చ మఙ్గలట్ఠానే సన్నిపతితేసు అసీతియా ఞాతికులసహస్సేసు ఏకమేకో ఏకమేకం పుత్తం పటిజాని – ‘‘అయం బుద్ధో వా హోతు రాజా వా, మయం ఏకమేతం పుత్తం దస్సామ. సచేపి బుద్ధో భవిస్సతి, ఖత్తియసమణగణేహేవ పరివారితో విచరిస్సతి. సచేపి రాజా భవిస్సతి, ఖత్తియకుమారేహేవ పురక్ఖతపరివారితో విచరిస్సతీ’’తి. రాజాపి బోధిసత్తస్స ఉత్తమరూపసమ్పన్నా విగతసబ్బదోసా ధాతియో పచ్చుపట్ఠాపేసి. బోధిసత్తో మహన్తేన పరివారేన మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన వడ్ఢతి.

అథేకదివసం రఞ్ఞో వప్పమఙ్గలం నామ అహోసి. తం దివసం సకలనగరం దేవనగరం వియ అలఙ్కరోన్తి, సబ్బే దాసకమ్మకరాదయో అహతవత్థనివత్థా గన్ధమాలాదిపటిమణ్డితా రాజకులే సన్నిపతన్తి, రఞ్ఞో కమ్మన్తే నఙ్గలసహస్సం యోజయన్తి, తస్మిం పన దివసే ఏకేనూనఅట్ఠసతనఙ్గలాని సద్ధిం బలిబద్దరస్మియోత్తేహి రజతపరిక్ఖతాని హోన్తి. రఞ్ఞో ఆలమ్బననఙ్గలం పన రత్తసువణ్ణపరిక్ఖతం హోతి. బలిబద్దానం సిఙ్గరస్మిపతోదాపి సువణ్ణపరిక్ఖతావ హోన్తి. రాజా మహాపరివారేన నిక్ఖమన్తో ¶ పుత్తం గహేత్వావ అగమాసి. కమ్మన్తట్ఠానే ఏకో జమ్బురుక్ఖో బహలపలాసో సన్దచ్ఛాయో అహోసి. తస్స హేట్ఠా కుమారస్స సయనం పఞ్ఞాపేత్వా ఉపరి సువణ్ణతారకఖచితవితానం బన్ధాపేత్వా సాణిపాకారేన పరిక్ఖిపాపేత్వా ఆరక్ఖం ఠపేత్వా రాజా సబ్బాలఙ్కారం అలఙ్కరిత్వా అమచ్చగణపరివుతో నఙ్గలకరణట్ఠానం అగమాసి. తత్థ రాజా సువణ్ణనఙ్గలం గణ్హాతి, అమచ్చా ఏకేనూనఅట్ఠసతరజతనఙ్గలాని, కస్సకా సేసనఙ్గలాని. తే తాని గహేత్వా ఇతో చితో చ కసన్తి. రాజా పన ఓరతో వా పారం గచ్ఛతి, పారతో వా ఓరం ఆగచ్ఛతి.

ఏతస్మిం ఠానే మహాసమ్పత్తి అహోసి. బోధిసత్తం పరివారేత్వా నిసిన్నా ధాతియో ‘‘రఞ్ఞో సమ్పత్తిం పస్సామా’’తి అన్తోసాణితో బహి నిక్ఖన్తా. బోధిసత్తో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో కఞ్చి అదిస్వావ వేగేన ఉట్ఠాయ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఆనాపానే పరిగ్గహేత్వా పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేసి. ధాతియో ఖజ్జభోజ్జన్తరే విచరమానా థోకం చిరాయింసు. సేసరుక్ఖానం ఛాయా వీతివత్తా, తస్స పన జమ్బురుక్ఖస్స ఛాయా పరిమణ్డలా హుత్వా అట్ఠాసి. ధాతియో ‘‘అయ్యపుత్తో ఏకకో’’తి వేగేన సాణిం ఉక్ఖిపిత్వా అన్తో పవిసమానా బోధిసత్తం సయనే పల్లఙ్కేన నిసిన్నం తఞ్చ పాటిహారియం ¶ దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘దేవ, కుమారో ఏవం నిసిన్నో, అఞ్ఞేసం రుక్ఖానం ఛాయా వీతివత్తా, జమ్బురుక్ఖస్స పన ఛాయా పరిమణ్డలా ఠితా’’తి. రాజా వేగేనాగన్త్వా పాటిహారియం దిస్వా ‘‘అయం తే, తాత, దుతియవన్దనా’’తి పుత్తం వన్ది.

అథ ¶ అనుక్కమేన బోధిసత్తో సోళసవస్సుద్దేసికో జాతో. రాజా బోధిసత్తస్స తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికే తయో పాసాదే కారేసి – ఏకం నవభూమికం, ఏకం సత్తభూమికం, ఏకం పఞ్చభూమికం, చత్తాలీససహస్సా చ నాటకిత్థియో ఉపట్ఠాపేసి. బోధిసత్తో దేవో వియ అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతో అలఙ్కతనాటకిత్థీహి పరివుతో నిప్పురిసేహి తూరియేహి పరిచారియమానో మహాసమ్పత్తిం అనుభవన్తో ఉతువారేన తీసు పాసాదేసు విహాసి. రాహులమాతా పనస్స దేవీ అగ్గమహేసీ అహోసి.

తస్సేవం మహాసమ్పత్తిం అనుభవన్తస్స ఏకదివసం ఞాతిసఙ్ఘస్స అబ్భన్తరే అయం కథా ఉదపాది – ‘‘సిద్ధత్థో కీళాపసుతోవ విచరతి, న కిఞ్చి సిప్పం సిక్ఖతి, సఙ్గామే పచ్చుపట్ఠితే కిం కరిస్సతీ’’తి? రాజా బోధిసత్తం పక్కోసాపేత్వా ¶ ‘‘తాత, తవ ఞాతకా ‘సిద్ధత్థో కిఞ్చి సిప్పం అసిక్ఖిత్వా కీళాపసుతోవ విచరతీ’తి వదన్తి, ఏత్థ కిం సత్తు పత్తకాలే మఞ్ఞసీ’’తి? ‘‘దేవ, మమ సిప్పం సిక్ఖనకిచ్చం నత్థి, నగరే మమ సిప్పదస్సనత్థం భేరిం చరాపేథ ‘ఇతో సత్తమే దివసే ఞాతకానం సిప్పం దస్సేస్సామీ’’’తి. రాజా తథా అకాసి. బోధిసత్తో అక్ఖణవేధివాలవేధిధనుగ్గహే సన్నిపాతాపేత్వా మహాజనస్స మజ్ఝే అఞ్ఞేహి ధనుగ్గహేహి అసాధారణం ఞాతకానం ద్వాదసవిధం సిప్పం దస్సేసి. తం సరభఙ్గజాతకే ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం. తదా తస్స ఞాతిసఙ్ఘో నిక్కఙ్ఖో అహోసి.

అథేకదివసం బోధిసత్తో ఉయ్యానభూమిం గన్తుకామో సారథిం ఆమన్తేత్వా ‘‘రథం యోజేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా మహారహం ఉత్తమరథం సబ్బాలఙ్కారేన అలఙ్కరిత్వా కుముదపత్తవణ్ణే చత్తారో మఙ్గలసిన్ధవే యోజేత్వా బోధిసత్తస్స పటివేదేసి. బోధిసత్తో దేవవిమానసదిసం రథం అభిరుహిత్వా ఉయ్యానాభిముఖో అగమాసి. దేవతా ‘‘సిద్ధత్థకుమారస్స అభిసమ్బుజ్ఝనకాలో ఆసన్నో, పుబ్బనిమిత్తం దస్సేస్సామా’’తి ఏకం దేవపుత్తం జరాజిణ్ణం ఖణ్డదన్తం పలితకేసం వఙ్కం ఓభగ్గసరీరం దణ్డహత్థం పవేధమానం కత్వా దస్సేసుం. తం బోధిసత్తో చేవ సారథి చ పస్సన్తి. తతో బోధిసత్తో, ‘‘సమ్మ, కో నామేస పురిసో, కేసాపిస్స న యథా అఞ్ఞేస’’న్తి మహాపదానే (దీ. ని. ౨.౪౫) ఆగతనయేన సారథిం పుచ్ఛిత్వా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘ధిరత్థు వత, భో, జాతి ¶ , యత్ర హి నామ జాతస్స జరా పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి సంవిగ్గహదయో తతోవ పటినివత్తిత్వా పాసాదమేవ అభిరుహి. రాజా ‘‘కిం కారణా మమ పుత్తో ఖిప్పం పటినివత్తీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘జిణ్ణపురిసం దిస్వా, దేవా’’తి. ‘‘జిణ్ణకం దిస్వా పబ్బజిస్సతీతి ఆహంసు, కస్మా మం నాసేథ, సీఘం పుత్తస్స నాటకాని సజ్జేథ, సమ్పత్తిం అనుభవన్తో ¶ పబ్బజ్జాయ సతిం న కరిస్సతీ’’తి వత్వా ఆరక్ఖం వడ్ఢేత్వా సబ్బదిసాసు అద్ధయోజనే అద్ధయోజనే ఆరక్ఖం ఠపేసి.

పునేకదివసం బోధిసత్తో తథేవ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో దేవతాభినిమ్మితం బ్యాధితం పురిసం దిస్వా పురిమనయేనేవ పుచ్ఛిత్వా సంవిగ్గహదయో నివత్తిత్వా పాసాదం ¶ అభిరుహి. రాజాపి పుచ్ఛిత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సంవిదహిత్వా పున వడ్ఢేత్వా సమన్తా తిగావుతప్పమాణే పదేసే ఆరక్ఖం ఠపేసి. అపరమ్పి ఏకదివసం బోధిసత్తో తథేవ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో దేవతాభినిమ్మితం కాలఙ్కతం దిస్వా పురిమనయేనేవ పుచ్ఛిత్వా సంవిగ్గహదయో పున నివత్తిత్వా పాసాదం అభిరుహి. రాజాపి పుచ్ఛిత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సంవిదహిత్వా పున వడ్ఢేత్వా సమన్తతో యోజనప్పమాణే పదేసే ఆరక్ఖం ఠపేసి. అపరం పనేకదివసం ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో తథేవ దేవతాభినిమ్మితం సునివత్థం సుపారుతం పబ్బజితం దిస్వా ‘‘కో నామేసో సమ్మా’’హి సారథిం పుచ్ఛి. సారథి కిఞ్చాపి బుద్ధుప్పాదస్స అభావా పబ్బజితం వా పబ్బజితగుణే వా న జానాతి, దేవతానుభావేన పన ‘‘పబ్బజితో నామాయం, దేవా’’తి వత్వా పబ్బజ్జాయ గుణే వణ్ణేసి. బోధిసత్తో పబ్బజ్జాయ రుచిం ఉప్పాదేత్వా తం దివసం ఉయ్యానం అగమాసి. దీఘభాణకా పనాహు – ‘‘చత్తారిపి నిమిత్తాని ఏకదివసేనేవ దిస్వా అగమాసీ’’తి.

సో తత్థ దివసభాగం కీళిత్వా మఙ్గలపోక్ఖరణియం న్హాయిత్వా అత్థఙ్గతే సూరియే మఙ్గలసిలాపట్టే నిసీది అత్తానం అలఙ్కారాపేతుకామో, అథస్స పరిచారకపురిసా నానావణ్ణాని దుస్సాని నానప్పకారా ఆభరణవికతియో మాలాగన్ధవిలేపనాని చ ఆదాయ సమన్తా పరివారేత్వా అట్ఠంసు. తస్మిం ఖణే సక్కస్స నిసిన్నాసనం ఉణ్హం అహోసి. సో ‘‘కో ను ఖో మం ఇమమ్హా ఠానా చావేతుకామోసీ’’తి ఉపధారేన్తో బోధిసత్తస్స అలఙ్కారేతుకామతం ఞత్వా విస్సకమ్మం ఆమన్తేసి – ‘‘సమ్మ విస్సకమ్మ, సిద్ధత్థకుమారో అజ్జ అడ్ఢరత్తసమయే మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిస్సతి, అయమస్స పచ్ఛిమో అలఙ్కారో, త్వం ఉయ్యానం గన్త్వా మహాపురిసం దిబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరోహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా దేవానుభావేన తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ¶ బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా తస్సేవ కప్పకసదిసో హుత్వా దిబ్బదుస్సేన బోధిసత్తస్స సీసం వేఠేసి. బోధిసత్తో హత్థసమ్ఫస్సేనేవ ‘‘నామం మనుస్సో, దేవపుత్తో అయ’’న్తి అఞ్ఞాసి. వేఠనేన వేఠితమత్తే సీసే మోళియం మణిరతనాకారేన దుస్ససహస్సం అబ్భుగ్గఞ్ఛి, పున వేఠేన్తస్స దుస్ససహస్సన్తి దసక్ఖత్తుం వేఠేన్తస్స దస దుస్ససహస్సాని అబ్భుగ్గచ్ఛింసు. ‘‘సీసం ఖుద్దకం, దుస్సాని బహూని ¶ , కథం అబ్భుగ్గతానీ’’తి న చిన్తేతబ్బం. తేసు హి సబ్బమహన్తం ఆమలకపుప్ఫప్పమాణం, అవసేసాని కదమ్బకపుప్ఫప్పమాణాని ¶ అహేసుం. బోధిసత్తస్స సీసం కిఞ్జక్ఖగవచ్ఛితం వియ కుయ్యకపుప్ఫం అహోసి.

అథస్స సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితస్స సబ్బతాలావచరేసు సకాని సకాని పటిభానాని దస్సయన్తేసు, బ్రాహ్మణేసు ‘‘జయనన్దా’’తిఆదివచనేహి, సుతమఙ్గలికాదీసు చ నానప్పకారేహి మఙ్గలవచనత్థుతిఘోసేహి సమ్భావేన్తేసు సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం తం రథవరం అభిరుహి. తస్మిం సమయే ‘‘రాహులమాతా పుత్తం విజాతా’’తి సుత్వా సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘పుత్తస్స మే తుట్ఠిం నివేదేథా’’తి సాసనం పహిణి. బోధిసత్తో తం సుత్వా ‘‘రాహు జాతో, బన్ధనం జాత’’న్తి ఆహ. రాజా ‘‘కిం మే పుత్తో అవచా’’తి పుచ్ఛిత్వా తం వచనం సుత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ మే నత్తా ‘రాహులకుమారో’త్వేవ నామ హోతూ’’తి ఆహ.

బోధిసత్తోపి ఖో రథవరం ఆరుయ్హ అతిమహన్తేన యసేన అతిమనోరమేన సిరిసోభగ్గేన నగరం పావిసి. తస్మిం సమయే కిసాగోతమీ నామ ఖత్తియకఞ్ఞా ఉపరిపాసాదవరతలగతా నగరం పదక్ఖిణం కురుమానస్స బోధిసత్తస్స రూపసిరిం దిస్వా పీతిసోమనస్సజాతా ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘నిబ్బుతా నూన సా మాతా, నిబ్బుతో నూన సో పితా;

నిబ్బుతా నూన సా నారీ, యస్సాయం ఈదిసో పతీ’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా); –

బోధిసత్తో తం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం ఏవమాహ – ‘ఏవరూపం అత్తభావం పస్సన్తియా మాతు హదయం నిబ్బాయతి, పితు హదయం నిబ్బాయతి, పజాపతియా హదయం నిబ్బాయతీ’తి. కిస్మిం ను ఖో నిబ్బుతే హదయం నిబ్బుతం నామ హోతీ’’తి. అథస్స కిలేసేసు విరత్తమనస్స ఏతదహోసి ¶ – ‘‘రాగగ్గిమ్హి నిబ్బుతే నిబ్బుతం నామ హోతి, దోసగ్గిమ్హి నిబ్బుతే నిబ్బుతం నామ హోతి, మోహగ్గిమ్హి నిబ్బుతే నిబ్బుతం నామ హోతి, మానదిట్ఠిఆదీసు సబ్బకిలేసదరథేసు నిబ్బుతేసు నిబ్బుతం నామ హోతీ’’తి. ‘‘అయం మే సుస్సవనం సావేతి, అహఞ్హి నిబ్బానం గవేసన్తో విచరామి, అజ్జేవ మయా ఘరావాసం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిత్వా నిబ్బానం గవేసితుం వట్టతి, అయం ఇమిస్సా ఆచరియభాగో హోతూ’’తి ¶ కణ్ఠతో ఓముఞ్చిత్వా కిసాగోతమియా సతసహస్సగ్ఘనకం ముత్తాహారం పేసేసి. సా ‘‘సిద్ధత్థకుమారో మయి పటిబద్ధచిత్తో హుత్వా పణ్ణాకారం పేసేతీ’’తి సోమనస్సజాతా అహోసి.

బోధిసత్తోపి ¶ మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన అత్తనో పాసాదం అభిరుహిత్వా సిరిసయనే నిపజ్జి. తావదేవ చ నం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా నచ్చగీతాదీసు సుసిక్ఖితా దేవకఞ్ఞా వియ రూపసోభగ్గప్పత్తా నాటకిత్థియో నానాతూరియాని గహేత్వా సమ్పరివారేత్వా అభిరమాపేన్తియో నచ్చగీతవాదితాని పయోజయింసు. బోధిసత్తో కిలేసేసు విరత్తచిత్తతాయ నచ్చాదీసు అనభిరతో ముహుత్తం నిద్దం ఓక్కమి. తాపి ఇత్థియో ‘‘యస్సత్థాయ మయం నచ్చాదీని పయోజేమ, సో నిద్దం ఉపగతో, ఇదాని కిమత్థం కిలమిస్సామా’’తి గహితగహితాని తూరియాని అజ్ఝోత్థరిత్వా నిపజ్జింసు, గన్ధతేలప్పదీపా ఝాయన్తి. బోధిసత్తో పబుజ్ఝిత్వా సయనపిట్ఠే పల్లఙ్కేన నిసిన్నో అద్దస తా ఇత్థియో తూరియభణ్డాని అవత్థరిత్వా నిద్దాయన్తియో – ఏకచ్చా పగ్ఘరితఖేళా, కిలిన్నగత్తా, ఏకచ్చా దన్తే ఖాదన్తియో, ఏకచ్చా కాకచ్ఛన్తియో, ఏకచ్చా విప్పలపన్తియో, ఏకచ్చా వివటముఖీ, ఏకచ్చా అపగతవత్థా పాకటబీభచ్ఛసమ్బాధట్ఠానా. సో తాసం తం విప్పకారం దిస్వా భియ్యోసోమత్తాయ కామేసు విరత్తచిత్తో అహోసి. తస్స అలఙ్కతపటియత్తం సక్కభవనసదిసమ్పి తం మహాతలం వివిధనానాకుణపభరితం ఆమకసుసానం వియ ఉపట్ఠాసి, తయో భవా ఆదిత్తగేహసదిసా ఖాదింసు – ‘‘ఉపద్దుతం వత, భో, ఉపస్సట్ఠం వత, భో’’తి ఉదానం పవత్తేసి, అతివియస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి.

సో ‘‘అజ్జేవ మయా మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమితుం వట్టతీ’’తి సయనా వుట్ఠాయ ద్వారసమీపం గన్త్వా ‘‘కో ఏత్థా’’తి ఆహ. ఉమ్మారే సీసం కత్వా నిపన్నో ఛన్నో – ‘‘అహం, అయ్యపుత్త, ఛన్నో’’తి ఆహ. ‘‘అజ్జాహం మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమితుకామో, ఏకం మే అస్సం కప్పేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి అస్సభణ్డకం గహేత్వా అస్ససాలం గన్త్వా గన్ధతేలప్పదీపేసు జలన్తేసు సుమనపట్టవితానస్స హేట్ఠా రమణీయే భూమిభాగే ఠితం కణ్డకం అస్సరాజానం దిస్వా ‘‘అజ్జ మయా ఇమమేవ కప్పేతుం వట్టతీ’’తి కణ్డకం కప్పేసి. సో కప్పియమానోవ అఞ్ఞాసి ‘‘అయం కప్పనా అతివియ గాళ్హా, అఞ్ఞేసు దివసేసు ఉయ్యానకీళాదిగమనకాలే ¶ కప్పనా వియ న హోతి ¶ , మయ్హం అయ్యపుత్తో అజ్జ మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమితుకామో భవిస్సతీ’’తి. తతో తుట్ఠమానసో మహాహసితం హసి, సో సద్దో సకలనగరం పత్థరిత్వా గచ్ఛేయ్య. దేవతా పన నం సన్నిరుమ్భిత్వా న కస్సచి సోతుం అదంసు.

బోధిసత్తోపి ఖో ఛన్నం పేసేత్వావ ‘‘పుత్తం తావ పస్సిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నిసిన్నపల్లఙ్కతో ఉట్ఠాయ రాహులమాతుయా వసనట్ఠానం గన్త్వా గబ్భద్వారం వివరి. తస్మిం ఖణే అన్తోగబ్భే గన్ధతేలప్పదీపో ఝాయతి, రాహులమాతా సుమనమల్లికాదీనం పుప్ఫానం అమ్బణమత్తేన అభిప్పకిణ్ణే సయనే పుత్తస్స మత్థకే హత్థం ఠపేత్వా నిద్దాయతి. బోధిసత్తో ఉమ్మారే పాదం ఠపేత్వా ఠితకోవ ¶ ఓలోకేత్వా ‘‘సచాహం దేవియా హత్థం అపనేత్వా మమ పుత్తం గణ్హిస్సామి, దేవీ పబుజ్ఝిస్సతి, ఏవం మే గమనన్తరాయో భవిస్సతి, బుద్ధో హుత్వావ ఆగన్త్వా పుత్తం పస్సిస్సామీ’’తి పాసాదతలతో ఓతరి. యం పన జాతకట్ఠకథాయం ‘‘తదా సత్తాహజాతో రాహులకుమారో హోతీ’’తి వుత్తం, తం సేసట్ఠకథాసు నత్థి, తస్మా ఇదమేవ గహేతబ్బం.

ఏవం బోధిసత్తో పాసాదతలా ఓతరిత్వా అస్ససమీపం గన్త్వా ఏవమాహ – ‘‘తాత కణ్డక, త్వం అజ్జ ఏకరత్తిం మం తారయ, అహం తం నిస్సాయ బుద్ధో హుత్వా సదేవకం లోకం తారయిస్సామీ’’తి. తతో ఉల్లఙ్ఘిత్వా కణ్డకస్స పిట్ఠిం అభిరుహి. కణ్డకో గీవతో పట్ఠాయ ఆయామేన అట్ఠారసహత్థో హోతి, తదనుచ్ఛవికేన ఉబ్బేధేన సమన్నాగతో థామజవసమ్పన్నో సబ్బసేతో ధోతసఙ్ఖసదిసో. సో సచే హసేయ్య వా పదసద్దం వా కరేయ్య, సద్దో సకలనగరం అవత్థరేయ్య, తస్మా దేవతా అత్తనో ఆనుభావేన తస్స యథా న కోచి సుణాతి, ఏవం హసితసద్దం సన్నిరుమ్భిత్వా అక్కమనఅక్కమనపదవారే హత్థతలాని ఉపనామేసుం. బోధిసత్తో అస్సవరస్స పిట్ఠివేమజ్ఝగతో ఛన్నం అస్సస్స వాలధిం గాహాపేత్వా అడ్ఢరత్తసమయే మహాద్వారసమీపం పత్తో. తదా పన రాజా ‘‘ఏవం మమ పుత్తో యాయ కాయచి వేలాయ నగరద్వారం వివరిత్వా నిక్ఖమితుం న సక్ఖిస్సతీ’’తి ద్వీసు ద్వారకవాటేసు ఏకేకం పురిససహస్సేన వివరితబ్బం కారేసి. బోధిసత్తో పన థామబలసమ్పన్నో హత్థిగణనాయ కోటిసహస్సహత్థీనం బలం ధారేసి, పురిసగణనాయ దసకోటిసహస్సపురిసానం ¶ బలం ధారేసి. సో చిన్తేసి – ‘‘సచే ద్వారం న వివరియ్యతి, అజ్జ కణ్డకస్స పిట్ఠే నిసిన్నోవ వాలధిం గహేత్వా ఠితేన ఛన్నేన సద్ధింయేవ కణ్డకం ఊరుహి నిప్పీళేత్వా అట్ఠారసహత్థుబ్బేధం ¶ పాకారం ఉప్పతిత్వా అతిక్కమిస్సామీ’’తి. ఛన్నోపి చిన్తేసి – ‘‘సచే ద్వారం న వివరియ్యతి, అహం అత్తనో సామికం అయ్యపుత్తం ఖన్ధే నిసీదాపేత్వా కణ్డకం దక్ఖిణేన హత్థేన కుచ్ఛియం పరిక్ఖిపన్తో ఉపకచ్ఛన్తరే కత్వా పాకారం ఉప్పతిత్వా అతిక్కమిస్సామీ’’తి. కణ్డకోపి చిన్తేసి – ‘‘సచే ద్వారం న వివరియ్యతి, అహం అత్తనో సామికం పిట్ఠే యథానిసిన్నమేవ ఛన్నేన వాలధిం గహేత్వా ఠితేన సద్ధింయేవ ఉక్ఖిపిత్వా పాకారం ఉప్పతిత్వా అతిక్కమిస్సామీ’’తి. సచే ద్వారం న వివరేయ్య, యథాచిన్తితమేవ తేసు తీసు జనేసు అఞ్ఞతరో సమ్పాదేయ్య. ద్వారే పన అధివత్థా దేవతా ద్వారం వివరి.

తస్మింయేవ ఖణే మారో పాపిమా ‘‘బోధిసత్తం నివత్తేస్సామీ’’తి ఆగన్త్వా ఆకాసే ఠితో ఆహ – ‘‘మారిస, మా నిక్ఖమి, ఇతో తే సత్తమే దివసే చక్కరతనం పాతుభవిస్సతి, ద్విసహస్సపరిత్తదీపపరివారానం చతున్నం మహాదీపానం రజ్జం కారేస్ససి, నివత్త, మారిసా’’తి. ‘‘కోసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం వసవత్తీ’’తి. ‘‘మార, జానామహం మయ్హం చక్కరతనస్స పాతుభావం, అనత్థికోహం ¶ రజ్జేన, దససహస్సిలోకధాతుం ఉన్నాదేత్వా బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి ఆహ. మారో ‘‘ఇతో దాని తే పట్ఠాయ కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా చిన్తితకాలే జానిస్సామీ’’తి ఓతారాపేక్ఖో ఛాయా వియ అనుగచ్ఛన్తో అనుబన్ధి.

బోధిసత్తోపి హత్థగతం చక్కవత్తిరజ్జం ఖేళపిణ్డం వియ అనపేక్ఖో ఛడ్డేత్వా మహన్తేన సక్కారేన నగరా నిక్ఖమి. ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయ ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తే వత్తమానే, నిక్ఖమిత్వా చ పున నగరం అపలోకేతుకామో జాతో. ఏవఞ్చ పనస్స చిత్తే ఉప్పన్నమత్తేయేవ – ‘‘మహాపురిస, న తయా నివత్తేత్వా ఓలోకనకమ్మం కత’’న్తి వదమానా వియ మహాపథవీ కులాలచక్కం వియ ఛిజ్జిత్వా పరివత్తి. బోధిసత్తో నగరాభిముఖో ఠత్వా నగరం ఓలోకేత్వా తస్మిం పథవిప్పదేసే కణ్డకనివత్తనచేతియట్ఠానం దస్సేత్వా గన్తబ్బమగ్గాభిముఖం కణ్డకం కత్వా పాయాసి మహన్తేన సక్కారేన ఉళారేన సిరిసోభగ్గేన. తదా కిరస్స దేవతా పురతో సట్ఠి ఉక్కాసహస్సాని ధారయింసు, పచ్ఛతో సట్ఠి ¶ , దక్ఖిణపస్సతో సట్ఠి, వామపస్సతో సట్ఠీతి. అపరా దేవతా చక్కవాళముఖవట్టియం అపరిమాణా ఉక్కా ధారయింసు. అపరా దేవతా చ నాగసుపణ్ణాదయో చ దిబ్బేహి గన్ధేహి మాలాహి చుణ్ణేహి ధూపేహి పూజయమానా గచ్ఛన్తి, పారిచ్ఛత్తకపుప్ఫేహి చేవ మన్దారవపుప్ఫేహి చ ఘనమేఘవుట్ఠికాలే ధారాహి వియ నభం నిరన్తరం అహోసి, దిబ్బాని సంగీతాని పవత్తింసు ¶ , సమన్తతో అట్ఠ తూరియాని, సట్ఠి తూరియానీతి అట్ఠసట్ఠి తూరియసతసహస్సాని పవత్తయింసు. తేసం సద్దో సముద్దకుచ్ఛియం మేఘధనితకాలో వియ, యుగన్ధరకుచ్ఛియం సాగరనిగ్ఘోసకాలో వియ చ వత్తతి.

ఇమినా సిరిసోభగ్గేన గచ్ఛన్తో బోధిసత్తో ఏకరత్తేనేవ తీణి రజ్జాని అతిక్కమ్మ తింసయోజనమత్థకే అనోమానదీతీరం పాపుణి. కిం పన అస్సో తతో పరం గన్తుం న సక్కోతీతి? నో న సక్కోతి. సో హి ఏకం చక్కవాళగబ్భం నాభియా ఠితచక్కస్స నేమివట్టిం మద్దన్తో వియ అన్తన్తేన చరిత్వా పురేపాతరాసమేవ ఆగన్త్వా అత్తనో సమ్పాదితం భత్తం భుఞ్జితుం సమత్థో. తదా పన దేవనాగసుపణ్ణాదీహి ఆకాసే ఠత్వా ఓస్సట్ఠేహి గన్ధమాలాదీహి యావ ఊరుప్పదేసా సఞ్ఛన్నసరీరం ఆకడ్ఢిత్వా గన్ధమాలాజటం ఛిన్దన్తస్స అతిపపఞ్చో అహోసి, తస్మా తింసయోజనమత్తమేవ అగమాసి. అథ బోధిసత్తో నదీతీరే ఠత్వా ఛన్నం పుచ్ఛి – ‘‘కా నామ అయం నదీ’’తి? ‘‘అనోమా నామ, దేవా’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి పబ్బజ్జా అనోమా భవిస్సతీ’’తి పణ్హియా ఘట్టేన్తో అస్సస్స సఞ్ఞం అదాసి. అస్సో చ ఉప్పతిత్వా అట్ఠుసభవిత్థారాయ నదియా పారిమతీరే అట్ఠాసి.

బోధిసత్తో ¶ అస్సపిట్ఠితో ఓరుయ్హ రజతపట్టసదిసే వాళుకాపులినే ఠత్వా ఛన్నం ఆమన్తేసి – ‘‘సమ్మ ఛన్న, త్వం మయ్హం ఆభరణాని చేవ కణ్డకఞ్చ ఆదాయ గచ్ఛ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘అహమ్పి, దేవ, పబ్బజిస్సామీ’’తి. బోధిసత్తో ‘‘న లబ్భా తయా పబ్బజితుం, గచ్ఛేవ త్వ’’న్తి తిక్ఖత్తుం పటిబాహిత్వా ఆభరణాని చేవ కణ్డకఞ్చ పటిచ్ఛాపేత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మయ్హం కేసా సమణసారుప్పా న హోన్తి, అఞ్ఞో బోధిసత్తస్స కేసే ఛిన్దితుం యుత్తరూపో నత్థీ’’తి. తతో ‘‘సయమేవ ఖగ్గేన ఛిన్దిస్సామీ’’తి దక్ఖిణేన హత్థేన అసిం గహేత్వా వామహత్థేన మోళియా సద్ధిం చూళం గహేత్వా ఛిన్ది. కేసా ద్వఙ్గులమత్తా హుత్వా దక్ఖిణతో ఆవట్టమానా సీసం ¶ అల్లీయింసు. తేసం యావజీవం తదేవ పమాణం అహోసి, మస్సు చ తదనురూపం, పున కేసమస్సుఓహారణకిచ్చం నామ నాహోసి. బోధిసత్తో సహ మోళియా చూళం గహేత్వా ‘‘సచాహం సమ్బుద్ధో భవిస్సామి, ఆకాసే తిట్ఠతు. నో చే, భూమియం పతతూ’’తి అన్తలిక్ఖే ఖిపి. సా చూళా యోజనప్పమాణం ఠానం అబ్భుగ్గన్త్వా ఆకాసే అట్ఠాసి. సక్కో దేవరాజా దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేత్వా యోజనియరతనచఙ్కోటకేన సమ్పటిచ్ఛిత్వా తావతింసభవనే చూళామణిచేతియం నామ పతిట్ఠాపేసి.

‘‘ఛేత్వాన ¶ మోళిం వరగన్ధవాసితం, వేహాయసం ఉక్ఖిపి సక్యపుఙ్గవో;

సహస్సనేత్తో సిరసా పటిగ్గహి, రతనచఙ్కోటవరేన వాసవో’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౨౨);

పున బోధిసత్తో చిన్తేసి – ‘‘ఇమాని కాసికవత్థాని మయ్హం న సమణసారుప్పానీ’’తి. అథస్స కస్సపబుద్ధకాలే పురాణసహాయకో ఘటికారమహాబ్రహ్మా ఏకం బుద్ధన్తరం జరం అప్పత్తేన మిత్తభావేన చిన్తేసి – ‘‘అజ్జ మే సహాయకో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో, సమణపరిక్ఖారమస్స గహేత్వా గచ్ఛిస్సామీ’’తి.

‘‘తిచీవరఞ్చ పత్తో చ, వాసీ సూచి చ బన్ధనం;

పరిస్సావనేన అట్ఠేతే, యుత్తయోగస్స భిక్ఖూనో’’తి. –

ఇమే అట్ఠ పరిక్ఖారే ఆహరిత్వా అదాసి. బోధిసతో అరహద్ధజం నివాసేత్వా ఉత్తమపబ్బజితవేసం గణ్హిత్వా ‘‘ఛన్న, త్వం మమ వచనేన మాతాపితూనం ఆరోగ్యం వదేహీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. ఛన్నో బోధిసత్తం వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి. కణ్డకో పన ఛన్నేన సద్ధిం మన్తయమానస్స బోధిసత్తస్స వచనం సుణన్తోవ ‘‘నత్థి దాని మయ్హం పున సామినో దస్సన’’న్తి చిన్తేత్వా చక్ఖుపథం ¶ విజహన్తో సోకం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో హదయేన ఫలితేన కాలం కత్వా తావతింసభవనే కణ్డకో నామ దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. ఛన్నస్స పఠమం ఏకోవ సోకో అహోసి, కణ్డకస్స పన కాలకిరియాయ దుతియేన సోకేన పీళితో రోదన్తో పరిదేవన్తో నగరం అగమాసి.

బోధిసత్తో ¶ పబ్బజిత్వా తస్మింయేవ పదేసే అనుపియం నామ అమ్బవనం అత్థి, తత్థ సత్తాహం పబ్బజ్జాసుఖేన వీతినామేత్వా ఏకదివసేనేవ తింసయోజనమగ్గం పదసా గన్త్వా రాజగహం పావిసి. పవిసిత్వా చ సపదానం పిణ్డాయ చరి. సకలనగరం బోధిసత్తస్స రూపదస్సనేనేవ ధనపాలకే పవిట్ఠే రాజగహం వియ చ, అసురిన్దే పవిట్ఠే దేవనగరం వియ చ సఙ్ఖోభం అగమాసి. రాజపురిసా గన్త్వా ‘‘దేవ, ఏవరూపో నామ సత్తో నగరే పిణ్డాయ చరతి, ‘దేవో వా మనుస్సో వా నాగో వా సుపణ్ణో వా అసుకో నామ ఏసో’తి న జానామా’’తి ఆరోచేసుం. రాజా పాసాదతలే ఠత్వా మహాపురిసం దిస్వా అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తో పురిసే ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛథ, భణే ¶ , వీమంసథ, సచే అమనుస్సో భవిస్సతి, నగరా నిక్ఖమిత్వా అన్తరధాయిస్సతి, సచే దేవతా భవిస్సతి, ఆకాసేన గచ్ఛిస్సతి, సచే నాగో భవిస్సతి, పథవియం నిముజ్జిత్వా గమిస్సతి, సచే మనుస్సో భవిస్సతి, యథాలద్ధం భిక్ఖం పరిభుఞ్జిస్సతీ’’తి.

మహాపురిసోపి ఖో మిస్సకభత్తం సంహరిత్వా ‘‘అలం మే ఏత్తకం యాపనాయా’’తి ఞత్వా పవిట్ఠద్వారేనేవ నగరా నిక్ఖమిత్వా పణ్డవపబ్బతచ్ఛాయాయం పురత్థిమాభిముఖో నిసీదిత్వా ఆహారం పరిభుఞ్జితుం ఆరద్ధో. అథస్స అన్తాని పరివత్తిత్వా ముఖేన నిక్ఖమనాకారప్పత్తాని అహేసుం. తతో సో తేన అత్తభావేన ఏవరూపస్స ఆహారస్స చక్ఖునాపి అదిట్ఠపుబ్బతాయ తేన పటికూలాహారేన అట్టీయమానోపి ఏవం అత్తనా ఏవ అత్తానం ఓవది – ‘‘సిద్ధత్థ, త్వం సులభఅన్నపానే కులే తివస్సికగన్ధసాలిభోజనం నానగ్గరసేహి భుఞ్జనట్ఠానే నిబ్బత్తిత్వాపి ఏకం పంసుకూలికం దిస్వా ‘కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవరూపో హుత్వా పిణ్డాయ చరిత్వా భుఞ్జిస్సామి, భవిస్సతి ను ఖో మే సో కాలో’తి చిన్తేత్వా నిక్ఖన్తో, ఇదాని కిన్నామేతం కరోసీ’’తి ఏవం అత్తానం ఓవదిత్వా నిబ్బికారో హుత్వా ఆహారం పరిభుఞ్జి.

రాజపురిసా తం పవత్తిం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా దూతవచనం సుత్వా వేగేన నగరా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తస్స సన్తికం గన్త్వా ఇరియాపథస్మింయేవ పసీదిత్వా బోధిసత్తస్స సబ్బం ఇస్సరియం నియ్యాతేసి. బోధిసత్తో ‘‘మయ్హం, మహారాజ, వత్థుకామేహి వా కిలేసకామేహి వా అత్థో నత్థి, అహం పరమాభిసమ్బోధిం పత్థయన్తో నిక్ఖన్తో’’తి ఆహ. రాజా అనేకప్పకారం యాచన్తోపి ¶ తస్స చిత్తం అలభిత్వా ‘‘అద్ధా త్వం బుద్ధో భవిస్ససి ¶ , బుద్ధభూతేన పన తయా పఠమం మమ విజితం ఆగన్తబ్బ’’న్తి పటిఞ్ఞం గణ్హి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ‘‘పబ్బజ్జం కిత్తయిస్సామి, యథా పబ్బజి చక్ఖుమా’’తి ఇమం పబ్బజ్జాసుత్తం (సు. ని. ౪౦౭) సద్ధిం అట్ఠకథాయ ఓలోకేత్వా వేదితబ్బో.

బోధిసత్తోపి ఖో రఞ్ఞో పటిఞ్ఞం దత్వా అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో ఆళారఞ్చ కాలామం ఉదకఞ్చ రామపుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా ‘‘నాయం మగ్గో బోధాయా’’తి తమ్పి సమాపత్తిభావనం అనలఙ్కరిత్వా సదేవకస్స లోకస్స అత్తనో థామవీరియసన్దస్సనత్థం ¶ మహాపధానం పదహితుకామో ఉరువేలం గన్త్వా ‘‘రమణీయో వతాయం భూమిభాగో’’తి తత్థేవ వాసం ఉపగన్త్వా మహాపధానం పదహి. తేపి ఖో కోణ్డఞ్ఞప్పముఖా పఞ్చవగ్గియా గామనిగమరాజధానీసు భిక్ఖాయ చరన్తా తత్థ బోధిసత్తం సమ్పాపుణింసు. అథ నం ఛబ్బస్సాని మహాపధానం పదహన్తం ‘‘ఇదాని బుద్ధో భవిస్సతి, ఇదాని బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి పరివేణసమ్మజ్జనాదికాయ వత్తపటిపత్తియా ఉపట్ఠహమానా సన్తికావచరా అహేసుం. బోధిసత్తోపి ఖో ‘‘కోటిప్పత్తం దుక్కరకారికం కరిస్సామీ’’తి ఏకతిలతణ్డులాదీహిపి వీతినామేసి, సబ్బసోపి ఆహారుపచ్ఛేదనం అకాసి. దేవతాపి లోమకూపేహి ఓజం ఉపసంహరమానా పక్ఖిపింసు.

అథస్స తాయ నిరాహారతాయ పరమకసిరప్పత్తతాయ సువణ్ణవణ్ణోపి కాయో కాళవణ్ణో అహోసి, ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాని పటిచ్ఛన్నాని అహేసుం. అప్పేకదా ఆనాపానకజ్ఝానం ఝాయన్తో మహావేదనాభితున్నో విసఞ్ఞీభూతో చఙ్కమనకోటియం పతతి. అథ నం ఏకచ్చా దేవతా ‘‘కాలఙ్కతో సమణో గోతమో’’తి వదన్తి. ఏకచ్చా ‘‘విహారోత్వేవేసో అరహత’’న్తి చ ఆహంసు. తత్థ యాసం ‘‘కాలఙ్కతో’’తి సఞ్ఞా అహోసి, తా గన్త్వా సుద్ధోదనమహారాజస్స ఆరోచేసుం – ‘‘తుమ్హాకం పుత్తో కాలఙ్కతో’’తి. ‘‘మమ పుత్తో బుద్ధో హుత్వా కాలఙ్కతో, అహుత్వా’’తి? ‘‘బుద్ధో భవితుం నాసక్ఖి, పధానభూమియంయేవ పతిత్వా కాలఙ్కతో’’తి. ఇదం సుత్వా రాజా – ‘‘నాహం సద్దహామి, మమ ¶ పుత్తస్స బోధిం అప్పత్వా కాలకిరియా నామ నత్థీ’’తి పటిక్ఖిపి. ‘‘కస్మా పన రాజా న సద్దహతీ’’తి? కాలదేవలతాపసవన్దాపనదివసే జమ్బురుక్ఖమూలే చ పాటిహారియానం దిట్ఠత్తా.

పున బోధిసత్తే సఞ్ఞం పటిలభిత్వా ఉట్ఠితే తా దేవతా గన్త్వా ‘‘అరోగో తే, మహారాజ, పుత్తో’’తి ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘జానామహం మమ పుత్తస్స అమరణభావ’’న్తి వదతి. మహాసత్తస్స ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం కరోన్తస్సేవ ఆకాసే గణ్ఠికరణకాలో వియ అహోసి. సో ‘‘అయం ¶ దుక్కరకారికా నామ బోధాయ మగ్గో న హోతీ’’తి ఓళారికం ఆహారం ఆహారేతుం గామనిగమేసు పిణ్డాయ చరిత్వా ఆహారం ఆహరి. అథస్స ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాని పాకతికాని అహేసుం, కాయోపి సువణ్ణవణ్ణో అహోసి. పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ ‘‘అయం ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం ¶ కరోన్తోపి సబ్బఞ్ఞుతం పటివిజ్ఝితుం నాసక్ఖి, ఇదాని గామనిగమాదీసు పిణ్డాయ చరిత్వా ఓళారికం ఆహారం ఆహరమానో కిం సక్ఖిస్సతి, బాహులికో ఏస పధానవిబ్భన్తో, సీసం న్హాయితుకామస్స ఉస్సావబిన్దుతక్కనం వియ అమ్హాకం ఏతస్స సన్తికా విసేసతక్కనం, కిం నో ఇమినా’’తి మహాపురిసం పహాయ అత్తనో అత్తనో పత్తచీవరం గహేత్వా అట్ఠారసయోజనమగ్గం గన్త్వా ఇసిపతనం పవిసింసు.

తేన ఖో పన సమయేన ఉరువేలాయం సేనానిగమే సేనానికుటుమ్బికస్స గేహే నిబ్బత్తా సుజాతా నామ దారికా వయప్పత్తా ఏకస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే పత్థనం అకాసి – ‘‘సచాహం సమజాతికం కులఘరం గన్త్వా పఠమగబ్భే పుత్తం లభిస్సామి, అనుసంవచ్ఛరం తే సతసహస్సపరిచ్చాగేన బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి. తస్సా సా పత్థనా సమిజ్ఝి. సా మహాసత్తస్స దుక్కరకారికం కరోన్తస్స ఛట్ఠే వస్సే పరిపుణ్ణే విసాఖాపుణ్ణమాయం బలికమ్మం కాతుకామా హుత్వా పురేతరంయేవ ధేనుసహస్సం లట్ఠిమధుకవనే చరాపేత్వా, తాసం ఖీరం పఞ్చ ధేనుసతాని పాయేత్వా, తాసం ఖీరం అడ్ఢతియాని చ సతానీతి ఏవం యావ సోళసన్నం ధేనూనం ఖీరం అట్ఠ ధేనుయో పివన్తి, తావ ఖీరస్స బహలతఞ్చ మధురతఞ్చ ఓజవన్తతఞ్చ పత్థయమానా ఖీరపరివత్తనం నామ అకాసి. సా విసాఖాపుణ్ణమదివసే ‘‘పాతోవ బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి రత్తియా పచ్చూససమయం పచ్చుట్ఠాయ తా అట్ఠ ధేనుయో దుహాపేసి. వచ్ఛకా ధేనూనం ¶ థనమూలం న ఆగమంసు, థనమూలే పన నవభాజనేసు ఉపనీతమత్తేసు అత్తనో ధమ్మతాయ ఖీరధారా పగ్ఘరింసు. తం అచ్ఛరియం దిస్వా సుజాతా సహత్థేనేవ ఖీరం గహేత్వా నవభాజనే పక్ఖిపిత్వా సహత్థేనేవ అగ్గిం కత్వా పచితుం ఆరభి.

తస్మిం పాయాసే పచ్చమానే మహన్తా మహన్తా పుబ్బుళా ఉట్ఠహిత్వా దక్ఖిణావట్టా హుత్వా సఞ్చరన్తి. ఏకఫుసితమ్పి బహి న ఉప్పతతి, ఉద్ధనతో అప్పమత్తకోపి ధూమో న ఉట్ఠహతి. తస్మిం సమయే చత్తారో లోకపాలా ఆగన్త్వా ఉద్ధనే ఆరక్ఖం గణ్హింసు, మహాబ్రహ్మా ఛత్తం ధారేసి, సక్కో అలాతాని సమానేన్తో అగ్గిం జాలేసి. దేవతా ద్విసహస్సదీపపరివారేసు చతూసు మహాదీపేసు దేవమనుస్సానం ఉపకప్పనఓజం అత్తనో దేవానుభావేన దణ్డకబద్ధం మధుపటలం పీళేత్వా మధుం గణ్హమానా వియ సంహరిత్వా తత్థ పక్ఖిపింసు ¶ . అఞ్ఞేసు హి కాలేసు దేవతా కబళే కబళే ఓజం పక్ఖిపింసు, సమ్బోధిప్పత్తదివసే చ పరినిబ్బానదివసే చ ఉక్ఖలియంయేవ పక్ఖిపింసు ¶ . సుజాతా ఏకదివసేయేవ తత్థ అత్తనో పాకటాని అనేకాని అచ్ఛరియాని దిస్వా పుణ్ణం నామ దాసిం ఆమన్తేసి – ‘‘అమ్మ పుణ్ణే, అజ్జ అమ్హాకం దేవతా అతివియ పసన్నా, మయా హి ఏత్తకే కాలే ఏవరూపం అచ్ఛరియం నామ న దిట్ఠపుబ్బం, వేగేన గన్త్వా దేవట్ఠానం పటిజగ్గాహీ’’తి. సా ‘‘సాధు, అయ్యే’’తి తస్సా వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా తురితతురితా రుక్ఖమూలం అగమాసి.

బోధిసత్తోపి ఖో తస్మిం రత్తిభాగే పఞ్చ మహాసుపినే (అ. ని. ౫.౧౯౬) దిస్వా పరిగ్గణ్హన్తో ‘‘నిస్సంసయం అజ్జాహం బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి కతసన్నిట్ఠానో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన కతసరీరపటిజగ్గనో భిక్ఖాచారకాలం ఆగమయమానో పాతోవ ఆగన్త్వా తస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది, అత్తనో పభాయ సకలం రుక్ఖమూలం ఓభాసయమానో. అథ ఖో సా పుణ్ణా ఆగన్త్వా అద్దస బోధిసత్తం రుక్ఖమూలే పాచీనలోకధాతుం ఓలోకయమానం నిసిన్నం, సరీరతో చస్స నిక్ఖన్తాహి పభాహి సకలరుక్ఖం సువణ్ణవణ్ణం. దిస్వానస్సా ఏతదహోసి – ‘‘అజ్జ అమ్హాకం దేవతా రుక్ఖతో ఓరుయ్హ సహత్థేనేవ బలికమ్మం సమ్పటిచ్ఛితుం నిసిన్నా మఞ్ఞే’’తి ఉబ్బేగప్పత్తా హుత్వా వేగేన ఆగన్త్వా సుజాతాయ ఏతమత్థం ఆరోచేసి.

సుజాతా ¶ తస్సా వచనం సుత్వా తుట్ఠమానసా హుత్వా ‘‘అజ్జ దాని పట్ఠాయ మమ జేట్ఠధీతుట్ఠానే తిట్ఠాహీ’’తి ధీతు అనుచ్ఛవికం సబ్బాలఙ్కారం అదాసి. యస్మా పన బుద్ధభావం పాపుణనదివసే సతసహస్సగ్ఘనికా ఏకా సువణ్ణపాతి లద్ధుం వట్టతి, తస్మా సా ‘‘సువణ్ణపాతియం పాయాసం పక్ఖిపిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం నీహరాపేత్వా తత్థ పాయాసం పక్ఖిపితుకామా పక్కభాజనం ఆవజ్జేసి. సబ్బో పాయాసో పదుమపత్తతో ఉదకం వియ వత్తిత్వా పాతియం పతిట్ఠాసి, ఏకపాతిపూరమత్తోవ అహోసి. సా తం పాతిం అఞ్ఞాయ పాతియా పటికుజ్జిత్వా ఓదాతవత్థేన వేఠేత్వా సయం సబ్బాలఙ్కారేహి అత్తభావం అలఙ్కరిత్వా తం పాతిం అత్తనో సీసే ఠపేత్వా మహన్తేన ఆనుభావేన నిగ్రోధరుక్ఖమూలం గన్త్వా బోధిసత్తం దిస్వా బలవసోమనస్సజాతా ‘‘రుక్ఖదేవతా’’తి సఞ్ఞాయ దిట్ఠట్ఠానతో పట్ఠాయ ఓనతోనతా గన్త్వా సీసతో పాతిం ఓతారేత్వా వివరిత్వా సువణ్ణభిఙ్గారేన గన్ధపుప్ఫవాసితం ఉదకం గహేత్వా బోధిసత్తం ఉపగన్త్వా అట్ఠాసి. ఘటికారమహాబ్రహ్మునా దిన్నో మత్తికాపత్తో ఏత్తకం కాలం బోధిసత్తం అవిజహిత్వా తస్మిం ఖణే అదస్సనం గతో, బోధిసత్తో పత్తం అపస్సన్తో దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ఉదకం సమ్పటిచ్ఛి ¶ . సుజాతా సహేవ పాతియా పాయాసం మహాపురిసస్స హత్థే ఠపేసి, మహాపురిసో సుజాతం ఓలోకేసి. సా ఆకారం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘అయ్య, మయా తుమ్హాకం పరిచ్చత్తా, తం గణ్హిత్వా యథారుచి కరోథా’’తి వన్దిత్వా ‘‘యథా మయ్హం మనోరథో నిప్ఫన్నో, ఏవం తుమ్హాకమ్పి నిప్ఫజ్జతూ’’తి ¶ వత్వా సతసహస్సగ్ఘనికమ్పి సువణ్ణపాతిం పురాణకపణ్ణం వియ పరిచ్చజిత్వా అనపేక్ఖావ పక్కామి.

బోధిసత్తోపి ఖో నిసిన్నట్ఠానా వుట్ఠాయ రుక్ఖం పదక్ఖిణం కత్వా పాతిం ఆదాయ నేరఞ్జరాయ తీరం గన్త్వా అనేకేసం బోధిసత్తసతసహస్సానం అభిసమ్బుజ్ఝనదివసే ఓతరిత్వా న్హానట్ఠానం సుపతిట్ఠితం నామ అత్థి, తస్సా తీరే పాతిం ఠపేత్వా సుపతిట్ఠితతిత్థే ఓతరిత్వా న్హత్వా అనేకబుద్ధసతసహస్సానం నివాసనం అరహద్ధజం నివాసేత్వా పురత్థాభిముఖో నిసీదిత్వా ఏకట్ఠితాలపక్కప్పమాణే ఏకూనపణ్ణాసపిణ్డే కత్వా సబ్బం అప్పోదకమధుపాయాసం పరిభుఞ్జి. సోయేవస్స బుద్ధభూతస సత్తసత్తాహం బోధిమణ్డే వసన్తస్స ¶ ఏకూనపణ్ణాసదివసాని ఆహారో అహోసి. ఏత్తకం కాలం అఞ్ఞో ఆహారో నత్థి, న న్హానం, న ముఖధోవనం, న సరీరవళఞ్జో, ఝానసుఖేన ఫలసమాపత్తిసుఖేన చ వీతినామేసి. తం పన పాయాసం భుఞ్జిత్వా సువణ్ణపాతిం గహేత్వా ‘‘సచాహం అజ్జ బుద్ధో భవిస్సామి, అయం పాతి పటిసోతం గచ్ఛతు, నో చే భవిస్సామి, అనుసోతం గచ్ఛతూ’’తి వత్వా నదీసోతే పక్ఖిపి. సా సోతం ఛిన్దమానా నదీమజ్ఝం గన్త్వా మజ్ఝట్ఠానేనేవ జవసమ్పన్నో అస్సో వియ అసీతిహత్థమత్తట్ఠానం పటిసోతం గన్త్వా ఏకస్మిం ఆవట్టే నిముజ్జిత్వా కాళనాగరాజభవనం గన్త్వా తిణ్ణం బుద్ధానం పరిభోగపాతియో ‘‘కిలి కిలీ’’తి రవం కారయమానా పహరిత్వా తాసం సబ్బహేట్ఠిమా హుత్వా అట్ఠాసి. కాళో నాగరాజా త సద్దం సుత్వా ‘‘హియ్యో ఏకో బుద్ధో నిబ్బత్తి, పున అజ్జ ఏకో నిబ్బత్తో’’తి వత్వా అనేకేహి పదసతేహి థుతియో వదమానో ఉట్ఠాసి. తస్స కిర మహాపథవియా ఏకయోజనతిగావుతప్పమాణం నభం పూరేత్వా ఆరోహనకాలో అజ్జ వా హియ్యో వా సదిసో అహోసి.

బోధిసత్తోపి నదీతీరమ్హి సుపుప్ఫితసాలవనే దివావిహారం కత్వా సాయన్హసమయం పుప్ఫానం వణ్టతో ముచ్చనకాలే దేవతాహి అలఙ్కతేన అట్ఠూసభవిత్థారేన మగ్గేన సీహో వియ విజమ్భమానో బోధిరుక్ఖాభిముఖో పాయాసి. నాగయక్ఖసుపణ్ణాదయో దిబ్బేహి గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజయింసు, దిబ్బసంగీతాదీని పవత్తయింసు, దససహస్సీ లోకధాతు ఏకగన్ధా ఏకమాలా ఏకసాధుకారా అహోసి. తస్మిం సమయే సోత్థియో నామ తిణహారకో తిణం ఆదాయ పటిపథే ఆగచ్ఛన్తో మహాపురిసస్స ¶ ఆకారం ఞత్వా అట్ఠ తిణముట్ఠియో అదాసి. బోధిసత్తో తిణం గహేత్వా బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ దక్ఖిణదిసాభాగే ఉత్తరాభిముఖో అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే దక్ఖిణచక్కవాళం ఓసీదిత్వా హేట్ఠా అవీచిసమ్పత్తం వియ అహోసి. ఉత్తరచక్కవాళం ఉల్లఙ్ఘిత్వా ఉపరి భవగ్గప్పత్తం వియ అహోసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదం సమ్బోధిపాపుణనట్ఠానం న భవిస్సతి మఞ్ఞే’’తి పదక్ఖిణం ¶ కరోన్తో పచ్ఛిమదిసాభాగం గన్త్వా పురత్థిమాభిముఖో అట్ఠాసి, తతో పచ్ఛిమచక్కవాళం ఓసీదిత్వా హేట్ఠా అవీచిసమ్పత్తం వియ అహోసి, పురత్థిమచక్కవాళం ఉల్లఙ్ఘిత్వా ఉపరి భవగ్గప్పత్తం వియ అహోసి. ఠితట్ఠితట్ఠానే కిరస్స నేమివట్టిపరియన్తే అక్కన్తం నాభియా పతిట్ఠితమహాసకటచక్కం వియ మహాపథవీ ఓనతున్నతా ¶ అహోసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదమ్పి సమ్బోధిపాపుణనట్ఠానం న భవిస్సతి మఞ్ఞే’’తి పదక్ఖిణం కరోన్తో ఉత్తరదిసాభాగం గన్త్వా దక్ఖిణాభిముఖో అట్ఠాసి. తతో ఉత్తరచక్కవాళం ఓసీదిత్వా హేట్ఠా అవీచిసమ్పత్తం వియ అహోసి, దక్ఖిణచక్కవాళం ఉల్లఙ్ఘిత్వా ఉపరి భవగ్గప్పత్తం వియ అహోసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదమ్పి సమ్బోధిపాపుణనట్ఠానం న భవిస్సతి మఞ్ఞే’’తి పదక్ఖిణం కరోన్తో పురత్థిమదిసాభాగం గన్త్వా పచ్ఛిమాభిముఖో అట్ఠాసి. పురత్థిమదిసాభాగే పన సబ్బబుద్ధానం పల్లఙ్కట్ఠానం అహోసి, తం నేవ ఛమ్భతి, న కమ్పతి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదం సబ్బబుద్ధానం అవిజహితం అచలట్ఠానం కిలేసపఞ్జరవిద్ధంసనట్ఠాన’’న్తి ఞత్వా తాని తిణాని అగ్గే గహేత్వా చాలేసి, తావదేవ చుద్దసహత్థో పల్లఙ్కో అహోసి. తానిపి ఖో తిణాని తథారూపేన సణ్ఠానేన సణ్ఠహింసు, యథారూపం సుకుసలో చిత్తకారో వా పోత్థకారో వా ఆలిఖితుమ్పి సమత్థో నత్థి. బోధిసత్తో బోధిక్ఖన్ధం పిట్ఠితో కత్వా పురత్థాభిముఖో దళ్హమానసో హుత్వా –

‘‘కామం తచో చ న్హారు చ, అట్ఠి చ అవసిస్సతు;

ఉపసుస్సతు నిస్సేసం, సరీరే మంసలోహితం. (అ. ని. ౨.౫; మ. ని. ౨.౧౮౪) –

‘న త్వేవాహం సమ్మాసమ్బోధిం అప్పత్వా ఇమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామీ’’’తి అసనిసతసన్నిపాతేనపి అభేజ్జరూపం అపరాజితపల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది.

తస్మిం సమయే మారో పాపిమా – ‘‘సిద్ధత్థకుమారో మయ్హం వసం అతిక్కమితుకామో, న దానిస్స అతిక్కమితుం దస్సామీ’’తి మారబలస్స సన్తికం గన్త్వా ఏతమత్థం ఆరోచేత్వా మారఘోసనం నామ ఘోసాపేత్వా మారబలం ఆదాయ నిక్ఖమి. సా మారసేనా మారస్స పురతో ద్వాదసయోజనా హోతి, దక్ఖిణతో చ వామతో చ ద్వాదసయోజనా, పచ్ఛతో చక్కవాళపరియన్తం కత్వా ఠితా, ఉద్ధం నవయోజనుబ్బేధా ¶ హోతి, యస్సా ఉన్నదన్తియా ఉన్నాదసద్దో యోజనసహస్సతో పట్ఠాయ పథవిఉన్ద్రియనసద్దోవియ సూయతి. అథ మారో దేవపుత్తో దియడ్ఢయోజనసతికం గిరిమేఖలం నామ హత్థిం అభిరుహిత్వా బాహుసహస్సం మాపేత్వా నానావుధాని అగ్గహేసి. అవసేసాయపి మారపరిసాయ ¶ ద్వే జనా ఏకసదిసా ఏకసదిసం ఆవుధం గణ్హన్తా నాహేసుం. నానావణ్ణా నానప్పకారముఖా హుత్వా నానావుధాని గణ్హన్తా బోధిసత్తం అజ్ఝోత్థరమానా ఆగమంసు.

దససహస్సచక్కవాళదేవతా ¶ పన మహాసత్తస్స థుతియో వదమానా అట్ఠంసు. సక్కో దేవరాజా విజయుత్తరసఙ్ఖం ధమమానో అట్ఠాసి. సో కిర సఙ్ఖో వీసహత్థసతికో హోతి, సకిం వాతం గాహాపేత్వా ధమియమానో చత్తారో మాసే సద్దం కరిత్వా నిస్సద్దో హోతి. మహాకాళనాగరాజా అతిరేకపదసతేన వణ్ణం వణ్ణేన్తోవ అట్ఠాసి, మహాబ్రహ్మా సేతచ్ఛత్తం ధారయమానో అట్ఠాసి. మారబలే పన బోధిమణ్డం ఉపసఙ్కమన్తే తేసం ఏకోపి ఠాతుం నాసక్ఖి, సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయింసు. కాళో నామ నాగరాజాపి పథవియం నిముజ్జిత్వా పఞ్చయోజనసతికం మఞ్జేరికనాగభవనం గన్త్వా ఉభోహి హత్థేహి ముఖం పిదహిత్వా నిపన్నో. సక్కో దేవరాజాపి విజయుత్తరసఙ్ఖం పిట్ఠియం కత్వా చక్కవాళముఖవట్టియం అట్ఠాసి, మహాబ్రహ్మా సేతచ్ఛత్తం కోటియం గహేత్వా బ్రహ్మలోకమేవ అగమాసి. ఏకదేవతాపి ఠాతుం సమత్థా నామ నాహోసి. మహాపురిసో పన ఏకకోవ నిసీది.

మారోపి అత్తనో పరిసం ఆహ – ‘‘తాతా, సుద్ధోదనపుత్తేన సిద్ధత్థేన సదిసో అఞ్ఞో పురిసో నామ నత్థి, మయం సమ్ముఖా యుద్ధం దాతుం న సక్ఖిస్సామ, పచ్ఛాభాగేన దస్సామా’’తి. మహాపురిసోపి తీణి పస్సాని ఓలోకేత్వా సబ్బదేవతానం పలాతత్తా సుఞ్ఞాని అద్దస. పున ఉత్తరపస్సేన మారబలం అజ్ఝోత్థరమానం దిస్వా ‘‘అయం ఏత్తకో జనో మం ఏకకం సన్ధాయ మహన్తం వాయామం కరోతి, ఇమస్మిం ఠానే మయ్హం మాతా వా పితా వా భాతా వా అఞ్ఞో వా కోచి ఞాతకో నత్థి, ఇమా పన దస పారమియోవ మయ్హం దీఘరత్తం పుట్ఠపరిజనసదిసా. తస్మా మయా పారమియోవ బలగ్గం కత్వా పారమిసత్థేనేవ పహరిత్వా ఇమం బలకాయం విద్ధంసేతుం వట్టతీ’’తి దస పారమియో ఆవజ్జమానో నిసీది.

అథ ఖో మారో దేవపుత్తో – ‘‘వాతేనేవ సిద్ధత్థం పలాపేస్సామీ’’తి వాతమణ్డలం సముట్ఠాపేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ పురత్థిమాదిభేదావాతా సముట్ఠహిత్వా అద్ధయోజనయోజనద్వియోజనతియోజనప్పమాణాని పబ్బతకూటాని పదాలేత్వా వనగచ్ఛరుక్ఖాదీని ఉద్ధంమూలాని ¶ కత్వా సమన్తా గామనిగమే చుణ్ణవిచుణ్ణే కాతుం సమత్థాపి మహాపురిసస్స పుఞ్ఞతేజేన విహతానుభావా బోధిసత్తం పత్వా బోధిసత్తస్స చీవరకణ్ణమత్తమ్పి చాలేతుం నాసక్ఖింసు. తతో – ‘‘ఉదకేన ¶ నం అజ్ఝోత్థరిత్వా మారేస్సామీ’’తి మహావస్సం సముట్ఠాపేసి. తస్సానుభావేన ఉపరూపరి సతపటలసహస్సపటలాదిభేదా వలాహకా ఉట్ఠహిత్వా వస్సింసు. వుట్ఠిధారావేగేన పథవీ ఛిద్దావఛిద్దా అహోసి ¶ . వనరుక్ఖాదీనం ఉపరిభాగేన మహామేఘో ఆగన్త్వా మహాసత్తస్స చీవరే ఉస్సావబిన్దుగహణమత్తమ్పి తేమేతుం నాసక్ఖి. తతో పాసాణవస్సం సముట్ఠాపేసి. మహన్తాని మహన్తాని పబ్బతకూటాని ధూమాయన్తాని పజ్జలన్తాని ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తం పత్వా దిబ్బమాలాగుళభావం ఆపజ్జింసు. తతో పహరణవస్సం సముట్ఠాపేసి. ఏకతోధారా ఉభతోధారా అసిసత్తిఖురప్పాదయో ధూమాయన్తా పజ్జలన్తా ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తం పత్వా దిబ్బపుప్ఫాని అహేసుం. తతో అఙ్గారవస్సం సముట్ఠాపేసి. కింసుకవణ్ణా అఙ్గారా ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బపుప్ఫాని హుత్వా వికిరింసు. తతో కుక్కుళవస్సం సముట్ఠాపేసి. అచ్చుణ్హో అగ్గివణ్ణో కుక్కుళో ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే చన్దనచుణ్ణం హుత్వా నిపతతి. తతో వాలుకావస్సం సముట్ఠాపేసి. అతిసుఖుమా వాలుకా ధూమాయన్తా పజ్జలన్తా ఆకాసేనాగన్త్వా మహాసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బపుప్ఫాని హుత్వా నిపతింసు. తతో కలలవస్సం సముట్ఠాపేసి, తం కలలం ధూమాయన్తం పజ్జలన్తం ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బవిలేపనం హుత్వా నిపతతి. తతో ‘‘ఇమినా భింసేత్వా సిద్ధత్థం పలాపేస్సామీ’’తి అన్ధకారం సముట్ఠాపేసి. తం చతురఙ్గసమన్నాగతం అన్ధకారం వియ మహాతమం హుత్వా బోధిసత్తం పత్వా సూరియప్పభావిహతం వియ అన్ధకారం అన్తరధాయి.

ఏవం సో మారో ఇమాహి నవహి వాతవస్సపాసాణపహరణఅఙ్గారకుక్కుళవాలుకాకలలన్ధకారవుట్ఠీహి బోధిసత్తం పలాపేతుం అసక్కోన్తో – ‘‘కిం, భణే, తిట్ఠథ, ఇమం సిద్ధత్థకుమారం గణ్హథ హనథ పలాపేథా’’తి అత్తనో పరిసం ఆణాపేత్వా సయమ్పి గిరిమేఖలస్స హత్థినో ఖన్ధే నిసిన్నో చక్కావుధం ఆదాయ బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘సిద్ధత్థ, ఉట్ఠేహి ఏతస్మా పల్లఙ్కా, నాయం తుయ్హం పాపుణాతి, మయ్హం ఏస పాపుణాతీ’’తి ఆహ. మహాసత్తో తస్స వచనం సుత్వా అవోచ – ‘‘మార, నేవ తయా దస పారమియో పూరితా, న ఉపపారమియో, న పరమత్థపారమియో, నాపి పఞ్చ మహాపరిచ్చాగా పరిచ్చత్తా, న ఞాతత్థచరియా, న లోకత్థచరియా, న బుద్ధత్థచరియా పూరితా, సబ్బా తా ¶ మయాయేవ పూరితా, తస్మా నాయం పల్లఙ్కో తుయ్హం పాపుణాతి, మయ్హేవేసో పాపుణాతీ’’తి.

మారో ¶ కుద్ధో కోధవేగం అసహన్తో మహాపురిసస్స చక్కావుధం విస్సజ్జేసి. తం తస్స దస పారమియో ఆవజ్జేన్తస్సేవ ఉపరిభాగే మాలావితానం హుత్వా అట్ఠాసి. తం కిర ఖురధారం చక్కావుధం అఞ్ఞదా కుద్ధేన విస్సట్ఠం ఏకగ్ఘనపాసాణత్థమ్భే వంసకళీరే వియ ఛిన్దన్తం గచ్ఛతి. ఇదాని పన తస్మిం మాలావితానం హుత్వా ఠితే అవసేసా మారపరిసా ‘‘ఇదాని సిద్ధత్థో పల్లఙ్కతో వుట్ఠాయ పలాయిస్సతీ’’తి మహన్తమహన్తాని సేలకూటాని విస్సజ్జేసుం, తానిపి మహాపురిసస్స దస పారమియో ఆవజ్జేన్తస్స మాలాగుళభావం ఆపజ్జిత్వా భూమియం పతింసు. దేవతా ¶ చక్కవాళముఖవట్టియం ఠితా గీవం పసారేత్వా సీసం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘నట్ఠో వత, భో, సిద్ధత్థకుమారస్స రూపగ్గప్పత్తో అత్తభావో, కిం ను ఖో సో కరిస్సతీ’’తి ఓలోకేన్తి.

తతో బోధిసత్తో ‘‘పూరితపారమీనం బోధిసత్తానం సమ్బుజ్ఝనదివసే పత్తపల్లఙ్కో మయ్హం పాపుణాతీ’’తి వత్వా ఠితం మారం ఆహ – ‘‘మార, తుయ్హం దానస్స దిన్నభావే కో సక్ఖీ’’తి. మారో ‘‘ఇమే ఏత్తకావ జనా సక్ఖినో’’తి మారబలాభిముఖం హత్థం పసారేసి. తస్మిం ఖణే మారపరిసాయ ‘‘అహం సక్ఖి, అహం సక్ఖీ’’తి పవత్తసద్దో పథవిఉన్ద్రియనసద్దసదిసో అహోసి. అథ మారో మహాపురిసం ఆహ – ‘‘సిద్ధత్థ, తుయ్హం దానస్స దిన్నభావే కో సక్ఖీ’’తి. మహాపురిసో ‘‘తుయ్హం తావ దానస్స దిన్నభావే సచేతనా సక్ఖినో, మయ్హం పన ఇమస్మిం ఠానే సచేతనో కోచి సక్ఖి నామ నత్థి, తిట్ఠతు తావ మే అవసేసఅత్తభావేసు దిన్నదానం, వేస్సన్తరత్తభావే పన ఠత్వా మయ్హం సత్తసతకమహాదానస్స తావ దిన్నభావే అచేతనాపి అయం ఘనమహాపథవీ సక్ఖీ’’తి చీవరగబ్భన్తరతో దక్ఖిణహత్థం అభినీహరిత్వా ‘‘వేస్సన్తరత్తభావే ఠత్వా మయ్హం సత్తసతకమహాదానస్స దిన్నభావే త్వం సక్ఖి, న సక్ఖీ’’తి మహాపథవియాభిముఖం హత్థం పసారేసి. మహాపథవీ ‘‘అహం తే తదా సక్ఖీ’’తి విరవసతేన విరవసహస్సేన విరవసతసహస్సేన మారబలం అవత్థరమానా వియ ఉన్నది.

తతో మహాపురిసే ‘‘దిన్నం తే, సిద్ధత్థ, మహాదానం ఉత్తమదాన’’న్తి వేస్సన్తరదానం సమ్మసన్తే దియడ్ఢయోజనసతికో గిరిమేఖలహత్థీ జణ్ణుకేహి పథవియం పతిట్ఠాసి, మారపరిసా దిసావిదిసా పలాయింసు, ద్వే ఏకమగ్గేన గతా నామ నత్థి, సీసాభరణాని చేవ నివత్థవసనాని చ ¶ ఛడ్డేత్వా సమ్ముఖసమ్ముఖదిసాహియేవ పలాయింసు. తతో దేవసఙ్ఘా పలాయమానం మారబలం దిస్వా ‘‘మారస్స పరాజయో జాతో, సిద్ధత్థకుమారస్స జయో జాతో, జయపూజం కరిస్సామా’’తి ¶ దేవతా దేవతానం, నాగా నాగానం, సుపణ్ణా సుపణ్ణానం, బ్రహ్మానో బ్రహ్మానం ఘోసేత్వా గన్ధమాలాదిహత్థా మహాపురిసస్స సన్తికం బోధిపల్లఙ్కం ఆగమంసు.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా దేవగణా మహేసినో.

‘‘జయో ¶ హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా నాగగణా మహేసినో.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా సుపణ్ణసఙ్ఘాపి మహేసినో.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా బ్రహ్మగణా మహేసినో’’తి. –

అవసేసా దససు చక్కవాళసహస్సేసు దేవతా మాలాగన్ధవిలేపనేహి పూజయమానా నానప్పకారా చ థుతియో వదమానా అట్ఠంసు. ఏవం ధరమానేయేవ సూరియే మహాపురిసో మారబలం విధమిత్వా చీవరూపరి పతమానేహి బోధిరుక్ఖఙ్కురేహి రత్తపవాళదలేహి వియ పూజియమానో పఠమయామే పుబ్బేనివాసం అనుస్సరిత్వా మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేత్వా పచ్ఛిమయామే పటిచ్చసముప్పాదే ఞాణం ఓతారేసి. అథస్స ద్వాదసపదికం పచ్చయాకారం వట్టవివట్టవసేన అనులోమపటిలోమతో సమ్మసన్తస్స దససహస్సీ లోకధాతు ఉదకపరియన్తం కత్వా ద్వాదసక్ఖత్తుం సఙ్కమ్పి.

మహాపురిసే ¶ పన దససహస్సిలోకధాతుం ఉన్నాదేత్వా అరుణుగ్గమనవేలాయ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ¶ పటివిజ్ఝన్తే సకలా దససహస్సీ లోకధాతు అలఙ్కతపటియత్తా అహోసి. పాచీనచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ధజానం పటాకా పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టిం పహరన్తి, తథా పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ధజానం పటాకా పాచీనచక్కవాళముఖవట్టిం పహరన్తి, దక్ఖిణచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ధజానం పటాకా ఉత్తరచక్కవాళముఖవట్టిం పహరన్తి, ఉత్తరచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ధజానం పటాకా దక్ఖిణచక్కవాళముఖవట్టిం పహరన్తి, పథవితలే ఉస్సాపితానం ధజానం పటాకా బ్రహ్మలోకం ఆహచ్చ అట్ఠంసు, బ్రహ్మలోకే బద్ధానం ధజానం పటాకా పథవితలే పతిట్ఠహింసు, దససహస్సేసు చక్కవాళేసు పుప్ఫూపగా రుక్ఖా పుప్ఫం గణ్హింసు, ఫలూపగా రుక్ఖా ఫలపిణ్డిభారసహితా అహేసుం. ఖన్ధేసు ఖన్ధపదుమాని పుప్ఫింసు, సాఖాసు సాఖాపదుమాని, లతాసు లతాపదుమాని, ఆకాసే ఓలమ్బకపదుమాని, ఘనసిలాతలాని భిన్దిత్వా ఉపరూపరి సతపత్తాని హుత్వా దణ్డకపదుమాని ఉట్ఠహింసు. దససహస్సీ లోకధాతు వట్టేత్వా విస్సట్ఠమాలాగుళా వియ సుసన్థతపుప్ఫసన్థారో వియ చ పుప్ఫాభికిణ్ణా అహోసి. చక్కవాళన్తరేసు అట్ఠయోజనసహస్సా లోకన్తరికనిరయా సత్తసూరియప్పభాహిపిఅనోభాసితపుబ్బా తదా ఏకోభాసా అహేసుం. చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరో మహాసముద్దో ¶ మధురోదకో అహోసి, నదియో న పవత్తింసు, జచ్చన్ధా రూపాని పస్సింసు, జాతిబధిరా సద్దం సుణింసు, జాతిపీఠసప్పినో పదసా గచ్ఛింసు, అన్దుబన్ధనాదీని ఛిజ్జిత్వా పతింసు.

ఏవం అపరిమాణేన సిరివిభవేన పూజియమానో మహాపురిసో అనేకప్పకారేసు అచ్ఛరియధమ్మేసు పాతుభూతేసు సబ్బఞ్ఞుతం పటివిజ్ఝిత్వా సబ్బబుద్ధేహి అవిజహితం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘అనేకజాతిసంసారం, సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;

గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.

‘‘గహకారక దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;

విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి. (ధ. ప. ౧౫౩-౧౫౪);

ఇతి ¶ తుసితభవనతో పట్ఠాయ యావ అయం బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తి, ఏత్తకం ఠానం అవిదూరేనిదానం నామాతి వేదితబ్బం.

‘‘సన్తికేనిదానం ¶ ¶ పన ‘ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’. ‘వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయ’న్తి చ ఏవం తస్మిం తస్మిం ఠానేయేవ లబ్భతీ’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి ఏవం వుత్తం, అథ ఖో పన తమ్పి ఆదితో పట్ఠాయ ఏవం వేదితబ్బం – ఉదానఞ్హి ఉదానేత్వా జయపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స భగవతో ఏతదహోసి – ‘‘అహం కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని ఇమస్స పల్లఙ్కస్స కారణా సన్ధావిం, ఏత్తకం మే కాలం ఇమస్సేవ పల్లఙ్కస్స కారణా అలఙ్కతసీసం గీవాయ ఛిన్దిత్వా దిన్నం, సుఅఞ్జితాని అక్ఖీని హదయమంసఞ్చ ఉప్పాటేవా దిన్నం, జాలీకుమారసదిసా పుత్తా, కణ్హాజినకుమారిసదిసా ధీతరో, మద్దీదేవిసదిసా భరియాయో చ పరేసం దాసత్థాయ దిన్నా. అయం మే పల్లఙ్కో జయపల్లఙ్కో థిరపల్లఙ్కో, ఏత్థ మే నిసిన్నస్స సఙ్కప్పా పరిపుణ్ణా, న తావ ఇతో వుట్ఠహిస్సామీ’’తి అనేకకోటిసతసహస్ససమాపత్తియో సమాపజ్జన్తో సత్తాహం తత్థేవ నిసీది. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘అథ ఖో భగవా సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసీది విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ’’తి (మహావ. ౧; ఉదా. ౧).

అథ ఏకచ్చానం దేవతానం ‘‘అజ్జాపి నూన సిద్ధత్థస్స కత్తబ్బకిచ్చం అత్థి, పల్లఙ్కస్మిఞ్హి ఆలయం న విజహతీ’’తి పరివితక్కో ఉదపాది. సత్థా దేవతానం పరివితక్కం ఞత్వా తాసం వితక్కవూపసమత్థం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా యమకపాటిహారియం దస్సేసి. మహాబోధిమణ్డే హి కతపాటిహారియఞ్చ ఞాతిసమాగమే కతపాటిహారియఞ్చ పాథికపుత్తసమాగమే కతపాటిహారియఞ్చ సబ్బం కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే కతయమకపాటిహారియసదిసం అహోసి.

ఏవం సత్థా ఇమినా పాటిహారియేన దేవతానం వితక్కం వూపసమేత్వా పల్లఙ్కతో ఈసకం పాచీననిస్సితే ఉత్తరదిసాభాగే ఠత్వా ‘‘ఇమస్మిం వత ¶ మే పల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతం పటివిద్ధ’’న్తి చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పూరితానం పారమీనం బలాధిగమట్ఠానం పల్లఙ్కం బోధిరుక్ఖఞ్చ అనిమిసేహి అక్ఖీహి ఓలోకయమానో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం అనిమిసచేతియం నామ జాతం. అథ సత్థా పల్లఙ్కస్స చ ఠితట్ఠానస్స చ అన్తరా చఙ్కమం మాపేత్వా పురత్థిమపచ్ఛిమతో ఆయతే రతనచఙ్కమే చఙ్కమన్తో సత్తాహం వీతినామేసి. తం ఠానం రతనచఙ్కమచేతియం నామ జాతం.

చతుత్థే పన సత్తాహే బోధితో పచ్ఛిముత్తరదిసాభాగే దేవతా రతనఘరం మాపయింసు. తత్థ భగవా ¶ పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా అభిధమ్మపిటకం విసేసతో చేత్థ అనన్తనయసమన్తపట్ఠానం విచినన్తో ¶ సత్తాహం వీతినామేసి. ఆభిధమ్మికా పనాహు – ‘‘రతనఘరం నామ న సత్తరతనమయం గేహం, సత్తన్నం పన పకరణానం సమ్మసితట్ఠానం ‘రతనఘర’న్తి వుచ్చతీ’’తి. యస్మా పనేత్థ ఉభోపేతే పరియాయేన యుజ్జన్తి, తస్మా ఉభయమ్పేతం గహేతబ్బమేవ. తతో పట్ఠాయ పన తం ఠానం రతనఘరచేతియం నామ జాతం. ఏవం సత్థా బోధిసమీపేయేవ చత్తారి సత్తాహాని వీతినామేత్వా పఞ్చమే సత్తాహే బోధిరుక్ఖమూలా యేన అజపాలనిగ్రోధో తేనుపసఙ్కమి. తత్రాపి ధమ్మం విచినన్తో విముత్తిసుఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తో నిసీది.

తస్మిం సమయే మారో పాపిమా ‘‘ఏత్తకం కాలం అనుబన్ధన్తో ఓతారాపేక్ఖోపి ఇమస్స న కిఞ్చి ఖలితం అద్దసం, అతిక్కన్తోదాని ఏస మమ వస’’న్తి దోమనస్సప్పత్తో మహామగ్గే నిసీదిత్వా సోళస కారణాని చిన్తేన్తో భూమియం సోళస లేఖా ఆకడ్ఢి – ‘‘అహం ఏసో వియ దానపారమిం న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి ఏకం లేఖం ఆకడ్ఢి. తథా ‘‘అహం ఏసో వియ సీలపారమిం…పే… నేక్ఖమ్మపారమిం, పఞ్ఞాపారమిం, వీరియపారమిం, ఖన్తిపారమిం, సచ్చపారమిం, అధిట్ఠానపారమిం, మేత్తాపారమిం, ఉపేక్ఖాపారమిం న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి దసమం లేఖం ఆకడ్ఢి. తథా ‘‘అహం ఏసో వియ అసాధారణస్స ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణస్స పటివేధాయ ఉపనిస్సయభూతా దస పారమియో న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి ఏకాదసమం లేఖం ఆకడ్ఢి. తథా ‘‘అహం ఏసో వియ అసాధారణస్స ఆసయానుసయఞాణస్స…పే… మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణస్స, యమకపాటిహారియఞాణస్స, అనావరణఞాణస్స, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పటివేధాయ ఉపనిస్సయభూతా దస ¶ పారమియో న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి సోళసమం లేఖం ఆకడ్ఢి. ఏవం మారో ఇమేహి కారణేహి మహామగ్గే సోళస లేఖా ఆకడ్ఢిత్వా నిసీది.

తస్మిఞ్చ సమయే తణ్హా, అరతి, రగా చాతి తిస్సో మారధీతరో (సం. ని. ౧.౧౬౧) ‘‘పితా నో న పఞ్ఞాయతి, కహం ను ఖో ఏతరహీ’’తి ఓలోకయమానా తం దోమనస్సప్పత్తం భూమిం లేఖమానం నిసిన్నం దిస్వా పితు సన్తికం గన్త్వా ‘‘కస్మా, తాత, త్వం దుక్ఖీ దుమ్మనో’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అమ్మా, అయం మహాసమణో మయ్హం వసం అతిక్కన్తో, ఏత్తకం కాలం ఓలోకేన్తో ఓతారమస్స దట్ఠుం నాసక్ఖిం, తేనమ్హి దుక్ఖీ దుమ్మనో’’తి. ‘‘యది ఏవం మా చిన్తయిత్థ, మయమేతం అత్తనో వసే కత్వా ఆదాయ ఆగమిస్సామా’’తి ఆహంసు. ‘‘న సక్కా, అమ్మా, ఏస కేనచి వసే కాతుం, అచలాయ సద్ధాయ పతిట్ఠితో ఏస పురిసో’’తి. ‘‘తాత, మయం ఇత్థియో నామ, ఇదానేవ నం రాగపాసాదీహి బన్ధిత్వా ఆనేస్సామ, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థా’’తి ¶ వత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాదే తే, సమణ ¶ , పరిచారేమా’’తి ఆహంసు. భగవా నేవ తాసం వచనం మనసి అకాసి, న అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకేసి, అనుత్తరే ఉపధిసఙ్ఖయే విముత్తియా వివేకసుఖఞ్ఞేవ అనుభవన్తో నిసీది.

పున మారధీతరో ‘‘ఉచ్చావచా ఖో పురిసానం అధిప్పాయా, కేసఞ్చి కుమారికాసు పేమం హోతి, కేసఞ్చి పఠమవయే ఠితాసు, కేసఞ్చి మజ్ఝిమవయే ఠితాసు, కేసఞ్చి పచ్ఛిమవయే ఠితాసు, యంనూన మయం నానప్పకారేహి రూపేహి పలోభేత్వా గణ్హేయ్యామా’’తి ఏకమేకా కుమారికవణ్ణాదివసేన సకం సకం అత్తభావం అభినిమ్మినిత్వా కుమారికా, అవిజాతా, సకింవిజాతా, దువిజాతా, మజ్ఝిమిత్థియో, మహిత్థియో చ హుత్వా ఛక్ఖత్తుం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాదే తే, సమణ, పరిచారేమా’’తి ఆహంసు. తమ్పి భగవా న మనసాకాసి, యథా తం అనుత్తరే ఉపధిసఙ్ఖయే విముత్తో. కేచి పనాచరియా వదన్తి – ‘‘తా మహిత్థిభావేన ఉపగతా దిస్వా భగవా – ‘ఏతా ఖణ్డదన్తా పలితకేసా హోన్తూ’తి అధిట్ఠాసీ’’తి. తం న గహేతబ్బం. న హి భగవా ఏవరూపం అధిట్ఠానం అకాసి. భగవా పన ‘‘అపేథ తుమ్హే, కిం దిస్వా ఏవం వాయమథ, ఏవరూపం నామ అవీతరాగాదీనం పురతో కాతుం వట్టతి. తథాగతస్స పన రాగో పహీనో, దోసో పహీనో, మోహో పహీనో’’తి అత్తనో కిలేసప్పహానం ఆరబ్భ –

‘‘యస్స ¶ జితం నావజీయతి, జితమస్స నోయాతి కోచి లోకే;

తం బుద్ధమనన్తగోచరం, అపదం కేన పదేన నేస్సథ.

‘‘యస్స జాలినీ విసత్తికా, తణ్హా నత్థి కుహిఞ్చి నేతవే;

తం బుద్ధమనన్తగోచరం, అపదం కేన పదేన నేస్సథా’’తి. (ధ. ప. ౧౭౯-౧౮౦) –

ఇమా ధమ్మపదే బుద్ధవగ్గే ద్వే గాథా వదన్తో ధమ్మం దేసేసి. తా ‘‘సచ్చం కిర నో పితా అవోచ, ‘అరహం సుగతో లోకే, న రాగేన సువానయో’’’తిఆదీని (సం. ని. ౧.౧౬౧) వత్వా పితు సన్తికం ఆగమింసు.

భగవాపి తత్థేవ సత్తాహం వీతినామేత్వా తతో ముచలిన్దమూలం అగమాసి. తత్థ సత్తాహవద్దలికాయ ఉప్పన్నాయ సీతాదిపటిబాహనత్థం ముచలిన్దేన నామ నాగరాజేన సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిత్తో అసమ్బాధాయ గన్ధకుటియం విహరన్తో వియ విముత్తిసుఖం పటిసంవేదియమానో సత్తాహం ¶ వీతినామేత్వా రాజాయతనం ఉపసఙ్కమిత్వా తత్థపి విముత్తిసుఖం పటిసంవేదియమానోయేవ సత్తాహం వీతినామేసి. ఏత్తావతా సత్త సత్తాహాని పరిపుణ్ణాని. ఏత్థన్తరే నేవ ముఖధోవనం, న సరీరపటిజగ్గనం ¶ , న ఆహారకిచ్చం అహోసి, ఝానసుఖఫలసుఖేనేవ చ వీతినామేసి.

అథస్స తస్మిం సత్తసత్తాహమత్థకే ఏకూనపఞ్ఞాసతిమే దివసే తత్థ నిసిన్నస్స ‘‘ముఖం ధోవిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉదపాది. సక్కో దేవానమిన్దో అగదహరీతకం ఆహరిత్వా అదాసి, సత్థా తం పరిభుఞ్జి, తేనస్స సరీరవళఞ్జో అహోసి. అథస్స సక్కోయేవ నాగలతాదన్తకట్ఠఞ్చేవ ముఖధోవనోదకఞ్చ అదాసి. సత్థా తం దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వావ అనోతత్తదహోదకేన ముఖం ధోవిత్వా తత్థేవ రాజాయతనమూలే నిసీది.

తస్మిం సమయే తపుస్స భల్లికా నామ ద్వే వాణిజా పఞ్చహి సకటసతేహి ఉక్కలా జనపదా మజ్ఝిమదేసం గచ్ఛన్తా పుబ్బే అత్తనో ఞాతిసాలోహితాయ దేవతాయ సకటాని సన్నిరుమ్భిత్వా సత్థు ఆహారసమ్పాదనే ఉస్సాహితా మన్థఞ్చ ¶ మధుపిణ్డికఞ్చ ఆదాయ – ‘‘పటిగ్గణ్హాతు నో, భన్తే, భగవా ఇమం ఆహారం అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి సత్థారం ఉపనామేత్వా అట్ఠంసు. భగవా పాయాసపటిగ్గహణదివసేయేవ పత్తస్స అన్తరహితత్తా ‘‘న ఖో తథాగతా హత్థేసు పటిగ్గణ్హన్తి, కిమ్హి ను ఖో అహం పటిగ్గణ్హేయ్య’’న్తి చిన్తేసి. అథస్స చిత్తం ఞత్వా చతూహి దిసాహి చత్తారో మహారాజానో ఇన్దనీలమణిమయే పత్తే ఉపనామేసుం, భగవా తే పటిక్ఖిపి. పున ముగ్గవణ్ణసేలమయే చత్తారో పత్తే ఉపనామేసుం. భగవా చతున్నమ్పి మహారాజానం సద్ధానురక్ఖణత్థాయ చత్తారోపి పత్తే పటిగ్గహేత్వా ఉపరూపరి ఠపేత్వా ‘‘ఏకో హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి. చత్తారోపి ముఖవట్టియం పఞ్ఞాయమానలేఖా హుత్వా మజ్ఝిమప్పమాణేన ఏకత్తం ఉపగమింసు. భగవా తస్మిం పచ్చగ్ఘే సేలమయే పత్తే ఆహారం పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జిత్వా అనుమోదనం అకాసి. తే ద్వే భాతరో వాణిజా బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ సరణం గన్త్వా ద్వేవాచికా ఉపాసకా అహేసుం. అథ నేసం ‘‘ఏకం నో, భన్తే, పరిచరితబ్బట్ఠానం దేథా’’తి వదన్తానం దక్ఖిణహత్థేన అత్తనో సీసం పరామసిత్వా కేసధాతుయో అదాసి. తే అత్తనో నగరే తా ధాతుయో సువణ్ణసముగ్గస్స అన్తో పక్ఖిపిత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేసుం.

సమ్మాసమ్బుద్ధో పన తతో వుట్ఠాయ పున అజపాలనిగ్రోధమేవ గన్త్వా నిగ్రోధమూలే నిసీది. అథస్స తత్థ నిసిన్నమత్తస్సేవ అత్తనా అధిగతధమ్మస్స గమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖన్తస్స సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణో – ‘‘కిచ్ఛేన అధిగతో ఖో మ్యాయం ధమ్మో’’తి పరేసం అదేసేతుకామతాకారప్పత్తో వితక్కో ఉదపాది. అథ ఖో బ్రహ్మా సహమ్పతి ‘‘నస్సతి వత భో లోకో, వినస్సతి వత ¶ భో లోకో’’తి దసహి చక్కవాళసహస్సేహి సక్కసుయామసన్తుసితనిమ్మానరతివసవత్తిమహాబ్రహ్మానో ఆదాయ ¶ సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా ‘‘దేసేతు, భన్తే, భగవా ధమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన ధమ్మదేసనం ఆయాచి.

సత్థా తస్స పటిఞ్ఞం దత్వా ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో ‘‘ఆళారో పణ్డితో, సో ఇమం ధమ్మం ఖిప్పం ఆజానిస్సతీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా పున ఓలోకేన్తో తస్స సత్తాహకాలఙ్కతభావం ఞత్వా ఉదకం ఆవజ్జేసి. తస్సాపి అభిదోసకాలఙ్కతభావం ఞత్వా ‘‘బహూపకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ’’తి పఞ్చవగ్గియే ఆరబ్భ మనసి కత్వా ‘‘కహం ను ఖో తే ఏతరహి విహరన్తీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘బారాణసియం ¶ ఇసిపతనే మిగదాయే’’తి ఞత్వా కతిపాహం బోధిమణ్డసామన్తాయేవ పిణ్డాయ చరన్తో విహరిత్వా ‘‘ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయం బారాణసిం గన్త్వా ధమ్మచక్కం పవత్తేస్సామీ’’తి పక్ఖస్స చాతుద్దసియం పచ్చూససమయే పచ్చుట్ఠాయ పభాతాయ రత్తియా కాలస్సేవ పత్తచీవరమాదాయ అట్ఠారసయోజనమగ్గం పటిపన్నో అన్తరామగ్గే ఉపకం నామ ఆజీవకం దిస్వా తస్స అత్తనో బుద్ధభావం ఆచిక్ఖిత్వా తం దివసమేవ సాయన్హసమయే ఇసిపతనం సమ్పాపుణి.

పఞ్చవగ్గియా తథాగతం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అయం ఆవుసో, సమణో గోతమో పచ్చయబాహుల్లాయ ఆవత్తిత్వా పరిపుణ్ణకాయో పీణిన్ద్రియో సువణ్ణవణ్ణో హుత్వా ఆగచ్ఛతి. ఇమస్స వన్దనాదీని న కరిస్సామ, మహాకులప్పసుతో ఖో పనేస ఆసనాభిహారం అరహతి, తేనస్స ఆసనమత్తం పఞ్ఞాపేస్సామా’’తి కతికం అకంసు. భగవా సదేవకస్స లోకస్స చిత్తాచారజాననసమత్థేన ఞాణేన ‘‘కిం ను ఖో ఇమే చిన్తయింసూ’’తి ఆవజ్జేత్వా చిత్తం అఞ్ఞాసి. అథ తేసు సబ్బదేవమనుస్సేసు అనోదిస్సకవసేన ఫరణసమత్థం మేత్తచిత్తం సఙ్ఖిపిత్వా ఓదిస్సకవసేన మేత్తచిత్తేన ఫరి. తే భగవతా మేత్తచిత్తేన సంఫుట్ఠా తథాగతే ఉపసఙ్కమన్తే సకాయ కతికాయ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా పచ్చుగ్గన్త్వా అభివాదనాదీని సబ్బకిచ్చాని అకంసు. సమ్మాసమ్బుద్ధభావం పనస్స అజానన్తా కేవలం నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరింసు.

అథ నే భగవా – ‘‘మా, భిక్ఖవే, తథాగతం నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరథ. అరహం, భిక్ఖవే, తథాగతో సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి అత్తనో బుద్ధభావం ఞాపేత్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నో ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తయోగే వత్తమానే అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి పరివుతో పఞ్చవగ్గియత్థేరే ఆమన్తేత్వా తిపరివట్టం ద్వాదసాకారం ఛఞాణవిజమ్భనం అనుత్తరం ¶ ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తం (మహావ. ౧౩ ఆదయో; సం. ని. ౫.౧౦౮౧) దేసేసి. తేసు కోణ్డఞ్ఞత్థేరో దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేన్తో సుత్తపరియోసానే అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సత్థా తత్థేవ వస్సం ఉపగన్త్వా పునదివసే వప్పత్థేరం ఓవదన్తో విహారేయేవ నిసీది, సేసా ¶ చత్తారోపి పిణ్డాయ చరింసు. వప్పత్థేరో పుబ్బణ్హేయేవ సోతాపత్తిఫలం పాపుణి ¶ . ఏతేనేవుపాయేన పునదివసే భద్దియత్థేరం, పునదివసే మహానామత్థేరం, పునదివసే అస్సజిత్థేరన్తి సబ్బే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా పఞ్చమియం పక్ఖస్స పఞ్చపి థేరే సన్నిపాతేత్వా అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తం (మహావ. ౨౦ ఆదయో; సం. ని. ౩.౫౯) దేసేసి. దేసనాపరియోసానే పఞ్చపి థేరా అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. అథ సత్థా యసస్స కులపుత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా తం రత్తిభాగే నిబ్బిజ్జిత్వా గేహం పహాయ నిక్ఖన్తం ‘‘ఏహి యసా’’తి పక్కోసిత్వా తస్మింయేవ రత్తిభాగే సోతాపత్తిఫలే, పునదివసే అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా, అపరేపి తస్స సహాయకే చతుపఞ్ఞాసజనే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా అరహత్తం పాపేసి.

ఏవం లోకే ఏకసట్ఠియా అరహన్తేసు జాతేసు సత్థా వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా ‘‘చరథ భిక్ఖవే చారిక’’న్తి సట్ఠిభిక్ఖూ దిసాసు పేసేత్వా సయం ఉరువేలం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే కప్పాసికవనసణ్డే తింసభద్దవగ్గియకుమారే వినేసి. తేసు సబ్బపచ్ఛిమకో సోతాపన్నో, సబ్బుత్తమో అనాగామీ అహోసి. తేపి సబ్బే ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా దిసాసు పేసేత్వా ఉరువేలం గన్త్వా అడ్ఢుడ్ఢపాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ఉరువేలకస్సపాదయో సహస్సజటిలపరివారే తేభాతికజటిలే వినేత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేన పబ్బాజేత్వా గయాసీసే నిసీదాపేత్వా ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (మహావ. ౫౪) అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తేన అరహన్తసహస్సేన పరివుతో ‘‘బిమ్బిసారరఞ్ఞో దిన్నపటిఞ్ఞం మోచేస్సామీ’’తి రాజగహనగరూపచారే లట్ఠివనుయ్యానం అగమాసి. రాజా ఉయ్యానపాలస్స సన్తికా ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి సుత్వా ద్వాదసనహుతేహి బ్రాహ్మణగహపతికేహి పరివుతో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా చక్కవిచిత్తతలేసు సువణ్ణపట్టవితానం వియ పభాసముదయం విస్సజ్జేన్తేసు తథాగతస్స పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా ఏకమన్తం నిసీది సద్ధిం పరిసాయ.

అథ ఖో తేసం బ్రాహ్మణగహపతికానం ఏతదహోసి – ‘‘కిం ను ఖో మహాసమణో ఉరువేలకస్సపే బ్రహ్మచరియం చరతి, ఉదాహు ఉరువేలకస్సపో మహాసమణే’’తి. భగవా తేసం చేతస్సా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ ఉరువేలకస్సపం గాథాయ అజ్ఝభాసి –

‘‘కిమేవ ¶ ¶ దిస్వా ఉరువేలవాసి, పహాసి అగ్గిం కిసకోవదానో;

పుచ్ఛామి తం కస్సప ఏతమత్థం, కథం పహీనం తవ అగ్గిహుత్త’’న్తి. –

థేరోపి భగవతో అధిప్పాయం విదిత్వా –

‘‘రూపే ¶ చ సద్దే చ అథో రసే చ, కామిత్థియో చాభివదన్తి యఞ్ఞా;

ఏతం మలన్తీ ఉపధీసు ఞత్వా, తస్మా న యిట్ఠే న హుతే అరఞ్జి’’న్తి. (మహావ. ౫౫) –

ఇమం గాథం వత్వా అత్తనో సావకభావప్పకాసనత్థం తథాగతస్స పాదపిట్ఠే సీసం ఠపేత్వా ‘‘సత్థా మే, భన్తే భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి వత్వా ఏకతాలం ద్వితాలం తితాలన్తి యావ సత్తతాలప్పమాణం సత్తక్ఖత్తుం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఓరుయ్హ తథాగతం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తం పాటిహారియం దిస్వా మహాజనో ‘‘అహో మహానుభావా బుద్ధా, ఏవఞ్హి థామగతదిట్ఠికో నామ ‘అరహా’తి మఞ్ఞమానో ఉరువేలకస్సపోపి దిట్ఠిజాలం భిన్దిత్వా తథాగతేన దమితో’’తి సత్థు గుణకథంయేవ కథేసి. భగవా ‘‘నాహం ఇదానియేవ ఉరువేలకస్సపం దమేమి, అతీతేపి ఏస మయా దమితో’’తి వత్వా ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా మహానారదకస్సపజాతకం (జా. ౨.౨౨.౧౧౫౩ ఆదయో) కథేత్వా చత్తారి సచ్చాని పకాసేసి. రాజా ఏకాదసహి నహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి, ఏకనహుతం ఉపాసకత్తం పటివేదేసి. రాజా సత్థు సన్తికే నిసిన్నోయేవ పఞ్చ అస్సాసకే పవేదేత్వా సరణం గన్త్వా స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం పదక్ఖిణం కత్వా పక్కమి.

పునదివసే యేహి చ భగవా హియ్యో దిట్ఠో, యేహి చ అదిట్ఠో, తే సబ్బేపి రాజగహవాసినో అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖా మనుస్సా తథాగతం దట్ఠుకామా పాతోవ రాజగహతో లట్ఠివనుయ్యానం అగమంసు. తిగావుతో మగ్గో నప్పహోసి, సకలలట్ఠివనుయ్యానం నిరన్తరం ఫుటం అహోసి. మహాజనో దసబలస్స రూపసోభగ్గప్పత్తం అత్తభావం పస్సన్తోపి తిత్తిం కాతుం నాసక్ఖి. వణ్ణభూమి నామేసా. ఏవరూపేసు హి ఠానేసు భగవతో లక్ఖణానుబ్యఞ్జనాదిప్పభేదా ¶ సబ్బాపి రూపకాయసిరీ వణ్ణేతబ్బా. ఏవం రూపసోభగ్గప్పత్తం దసబలస్స సరీరం పస్సమానేన మహాజనేన నిరన్తరం ఫుటే ఉయ్యానే చ గమనమగ్గే చ ఏకభిక్ఖుస్సపి నిక్ఖమనోకాసో నాహోసి. తం దివసం కిర భగవతో భత్తం ఛిన్నం ¶ భవేయ్య, తస్మా ‘‘తం మా అహోసీ’’తి సక్కస్స నిసిన్నాసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సో ఆవజ్జమానో తం కారణం ఞత్వా మాణవకవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా బుద్ధధమ్మసఙ్ఘపటిసంయుత్తా థుతియో వదమానో దసబలస్స పురతో ఓతరిత్వా దేవానుభావేన ఓకాసం కత్వా –

‘‘దన్తో దన్తేహి సహ పురాణజటిలేహి, విప్పముత్తో విప్పముత్తేహి;

సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణో, రాజగహం పావిసి భగవా.

‘‘సన్తో సన్తేహి…పే… రాజగహం పావిసి భగవా.

‘‘దసవాసో దసబలో, దసధమ్మవిదూ దసభి చుపేతో;

సో దససతపరివారో, రాజగహం పావిసి భగవా’’తి. (మహావ. ౫౮) –

ఇమాహి గాథాహి సత్థు వణ్ణం వదమానో పురతో పాయాసి. తదా మహాజనో మాణవకస్స రూపసిరిం దిస్వా ‘‘అతివియ అభిరూపో వతాయం మాణవకో, న ఖో పన అమ్హేహి దిట్ఠపుబ్బో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కుతో అయం మాణవకో, కస్స వా అయ’’న్తి ఆహ. తం సుత్వా మాణవో –

‘‘యో ధీరో సబ్బధి దన్తో, సుద్ధో అప్పటిపుగ్గలో;

అరహం సుగతో లోకే, తస్సాహం పరిచారకో’’తి. – గాథమాహ;

సత్థా ¶ సక్కేన కతోకాసం మగ్గం పటిపజ్జిత్వా భిక్ఖుసహస్సపరివుతో రాజగహం పావిసి. రాజా బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా ‘‘అహం, భన్తే, తీణి రతనాని వినా వసితుం న సక్ఖిస్సామి, వేలాయ వా అవేలాయ వా భగవతో సన్తికం ఆగమిస్సామి, లట్ఠివనుయ్యానఞ్చ నామ అతిదూరే, ఇదం పన అమ్హాకం వేళువనుయ్యానం నాతిదూరం నచ్చాసన్నం గమనాగమనసమ్పన్నం బుద్ధారహం సేనాసనం. ఇదం మే, భన్తే, భగవా పటిగ్గణ్హాతూ’’తి సువణ్ణభిఙ్గారేన పుప్ఫగన్ధవాసితం మణివణ్ణం ఉదకమాదాయ వేళువనుయ్యానం పరిచ్చజన్తో దసబలస్స హత్థే ఉదకం పాతేసి. తస్మిం ఆరామే పటిగ్గహితేయేవ ‘‘బుద్ధసాసనస్స మూలాని ఓతిణ్ణానీ’’తి మహాపథవీ కమ్పి. జమ్బుదీపతలస్మిఞ్హి ఠపేత్వా వేళువనం అఞ్ఞం మహాపథవిం కమ్పేత్వా గహితసేనాసనం నామ నత్థి. తమ్బపణ్ణిదీపేపి ఠపేత్వా మహావిహారం అఞ్ఞం పథవిం కమ్పేత్వా గహితసేనాసనం నామ నత్థి. సత్థా వేళువనారామం పటిగ్గహేత్వా రఞ్ఞో అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో వేళువనం అగమాసి ¶ .

తస్మిం ఖో పన సమయే సారిపుత్తో చ మోగ్గల్లానో చాతి ద్వే పరిబ్బాజకా రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తి అమతం పరియేసమానా. తేసు సారిపుత్తో అస్సజిత్థేరం పిణ్డాయ పవిట్ఠం దిస్వా ¶ పసన్నచిత్తో పయిరుపాసిత్వా ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తిఆదిగాథం (మహావ. ౬౦; అప. థేర ౧.౧.౨౮౬) సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అత్తనో సహాయకస్స మోగ్గల్లానస్సపి తమేవ గాథం అభాసి. సోపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తే ఉభోపి సఞ్చయం ఓలోకేత్వా అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం భగవతో సన్తికే పబ్బజింసు. తేసు మోగ్గల్లానో సత్తాహేన అరహత్తం పాపుణి, సారిపుత్తో అడ్ఢమాసేన. ఉభోపి తే సత్థా అగ్గసావకట్ఠానే ఠపేసి. సారిపుత్తత్థేరేన చ అరహత్తం పత్తదివసేయేవ సన్నిపాతం అకాసి.

తథాగతే పన తస్మిఞ్ఞేవ వేళువనుయ్యానే విహరన్తే సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘పుత్తో కిర మే ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం చరిత్వా పరమాభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తవరధమ్మచక్కో రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరతీ’’తి సుత్వా అఞ్ఞతరం అమచ్చం ఆమన్తేసి – ‘‘ఏహి భణే, త్వం పురిససహస్సపరివారో రాజగహం గన్త్వా మమ వచనేన ‘పితా తే సుద్ధోదనమహారాజా దట్ఠుకామో’తి వత్వా మమ పుత్తం గణ్హిత్వా ఏహీ’’తి ఆహ. సో ¶ ‘‘ఏవం, దేవా’’తి రఞ్ఞో వచనం సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా పురిససహస్సపరివారో ఖిప్పమేవ సట్ఠియోజనమగ్గం గన్త్వా దసబలస్స చతుపరిసమజ్ఝే నిసీదిత్వా ధమ్మదేసనావేలాయం విహారం పావిసి. సో ‘‘తిట్ఠతు తావ రఞ్ఞా పహితసాసన’’న్తి పరిసపరియన్తే ఠితో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా యథాఠితోవ సద్ధిం పురిససహస్సేన అరహత్తం పత్వా పబ్బజ్జం యాచి. భగవా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి. సబ్బే తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సికత్థేరా వియ అహేసుం. అరహత్తం పత్తకాలతో పట్ఠాయ పన అరియా నామ మజ్ఝత్తావ హోన్తీతి, సో రఞ్ఞా పహితసాసనం దసబలస్స న కథేసి. రాజా – ‘‘నేవ గతో ఆగచ్ఛతి, న సాసనం సుయ్యతీ’’తి ‘‘ఏహి భణే, త్వం గచ్ఛా’’తి ఏతేనేవ నియామేన అఞ్ఞం అమచ్చం పేసేసి. సోపి గన్త్వా పురిమనయేనేవ సద్ధిం పరిసాయ అరహత్తం పత్వా తుణ్హీ అహోసి. పున రాజా ‘‘ఏహి భణే, త్వం గచ్ఛ, త్వం గచ్ఛా’’తి ఏతేనేవ నియామేన అపరేపి సత్త అమచ్చే పేసేసి. తే సబ్బే నవ పురిససహస్సపరివారా నవ అమచ్చా అత్తనో కిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా తుణ్హీభూతా తత్థేవ విహరింసు.

రాజా సాసనమత్తమ్పి ఆహరిత్వా ఆచిక్ఖన్తం అలభిత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఏత్తకాపి జనా మయి సినేహాభావేన సాసనమత్తమ్పి న పచ్చాహరింసు, కో ను ¶ ఖో మే సాసనం కరిస్సతీ’’తి సబ్బం రాజబలం ఓలోకేన్తో కాళుదాయిం అద్దస. సో కిర రఞ్ఞో సబ్బత్థసాధకో అబ్భన్తరికో అతివియ విస్సాసికో అమచ్చో బోధిసత్తేన సద్ధిం ఏకదివసే జాతో సహపంసుకీళకో సహాయో. అథ నం రాజా ఆమన్తేసి – ‘‘తాత కాళుదాయి, అహం మమ పుత్తం దట్ఠుకామో నవపురిససహస్సపరివారేన నవ అమచ్చే పేసేసిం, తేసు ఏకోపి ఆగన్త్వా సాసనమత్తం ఆరోచేన్తో నామ ¶ నత్థి. దుజ్జానో ఖో పన మే జీవితన్తరాయో, జీవమానోయేవాహం పుత్తం దట్ఠుకామో. సక్ఖిస్ససి ను ఖో మే పుత్తం దస్సేతు’’న్తి? ‘‘సక్ఖిస్సామి, దేవ, సచే పబ్బజితుం లభిస్సామీ’’తి. ‘‘తాత, త్వం పబ్బజితో వా అపబ్బజితో వా మయ్హం పుత్తం దస్సేహీ’’తి. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి రఞ్ఞో సాసనం ఆదాయ రాజగహం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనావేలాయ పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుత్వా సపరివారో అరహత్తం పత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేన పబ్బజిత్వా విహాసి.

సత్థా ¶ బుద్ధో హుత్వా పఠమం అన్తోవస్సం ఇసిపతనే వసిత్వా వుట్ఠవస్సో పవారేత్వా ఉరువేలం గన్త్వా తత్థ తయో మాసే వసన్తో తేభాతికజటిలే వినేత్వా భిక్ఖుసహస్సపరివారో ఫుస్సమాసపుణ్ణమాయం రాజగహం గన్త్వా ద్వే మాసే వసి. ఏత్తావతా బారాణసితో నిక్ఖన్తస్స పఞ్చ మాసా జాతా, సకలో హేమన్తో అతిక్కన్తో. కాళుదాయిత్థేరస్స ఆగతదివసతో సత్తట్ఠదివసా వీతివత్తా. థేరో ఫగ్గుణమాసపుణ్ణమాయం చిన్తేసి – ‘‘అతిక్కన్తో దాని హేమన్తో, వసన్తసమయో అనుప్పత్తో, మనుస్సేహి సస్సాదీని ఉద్ధరిత్వా సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేహి మగ్గా దిన్నా, హరితతిణసఞ్ఛన్నా పథవీ, సుపుప్ఫితా వనసణ్డా, పటిపజ్జనక్ఖమా మగ్గా, కాలో దసబలస్స ఞాతిసఙ్గహం కాతు’’న్తి. అథ భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా –

‘‘అఙ్గారినో దాని దుమా భదన్తే, ఫలేసినో ఛదనం విప్పహాయ;

తే అచ్చిమన్తోవ పభాసయన్తి, సమయో మహావీర భాగీ రసానం…పే…. (థేరగా. ౫౨౭);

‘‘నాతిసీతం నాతిఉణ్హం, నాతిదుబ్భిక్ఖఛాతకం;

సద్దలా హరితా భూమి, ఏస కాలో మహామునీ’’తి. –

సట్ఠిమత్తాహి గాథాహి దసబలస్స కులనగరగమనవణ్ణం వణ్ణేసి. అథ నం సత్థా – ‘‘కిం ను ఖో, ఉదాయి, మధురస్సరేన గమనవణ్ణం వణ్ణేసీ’’తి ఆహ. ‘‘తుమ్హాకం, భన్తే, పితా సుద్ధోదనమహారాజా తుమ్హే పస్సితుకామో, కరోథ ఞాతకానం సఙ్గహ’’న్తి. ‘‘సాధు, ఉదాయి, కరిస్సామి ఞాతకానం సఙ్గహం, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచేహి, గమియవత్తం ¶ పరిపూరేస్సన్తీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో తేసం ఆరోచేసి.

భగవా అఙ్గమగధవాసీనం కులపుత్తానం దసహి సహస్సేహి, కపిలవత్థువాసీనం దసహి సహస్సేహీతి సబ్బేహేవ వీసతిసహస్సేహి ఖీణాసవభిక్ఖూహి పరివుతో రాజగహా నిక్ఖమిత్వా దివసే ¶ దివసే యోజనం గచ్ఛతి. ‘‘రాజగహతో సట్ఠియోజనం కపిలవత్థుం ద్వీహి మాసేహి పాపుణిస్సామీ’’తి అతురితచారికం పక్కామి. థేరోపి ‘‘భగవతో నిక్ఖన్తభావం రఞ్ఞో ఆరోచేస్సామీ’’తి వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా రఞ్ఞో నివేసనే పాతురహోసి. రాజా థేరం దిస్వా తుట్ఠచిత్తో మహారహే పల్లఙ్కే నిసీదాపేత్వా ¶ అత్తనో పటియాదితస్స నానగ్గరసభోజనస్స పత్తం పూరేత్వా అదాసి. థేరో ఉట్ఠాయ గమనాకారం దస్సేసి. ‘‘నిసీదిత్వా భుఞ్జ, తాతా’’తి. ‘‘సత్థు సన్తికం గన్త్వా భుఞ్జిస్సామి, మహారాజా’’తి. ‘‘కహం పన, తాత, సత్థా’’తి? ‘‘వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివారో తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ చారికం నిక్ఖన్తో, మహారాజా’’తి. రాజా తుట్ఠమానసో ఆహ – ‘‘తుమ్హే ఇమం పరిభుఞ్జిత్వా యావ మమ పుత్తో ఇమం నగరం పాపుణాతి, తావస్స ఇతోవ పిణ్డపాతం పరిహరథా’’తి. థేరో అధివాసేసి. రాజా థేరం పరివిసిత్వా పత్తం గన్ధచుణ్ణేన ఉబ్బట్టేత్వా ఉత్తమస్స భోజనస్స పూరేత్వా ‘‘తథాగతస్స దేథా’’తి థేరస్స హత్థే పతిట్ఠాపేసి. థేరో సబ్బేసం పస్సన్తానంయేవ పత్తం ఆకాసే ఖిపిత్వా సయమ్పి వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా సత్థు హత్థే ఠపేసి. సత్థా తం పరిభుఞ్జి. ఏతేనేవ ఉపాయేన థేరో దివసే దివసే పిణ్డపాతం ఆహరి. సత్థాపి అన్తరామగ్గే రఞ్ఞోయేవ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జి. థేరోపి భత్తకిచ్చావసానే దివసే దివసే ‘‘అజ్జ భగవా ఏత్తకం ఆగతో, అజ్జ ఏత్తక’’న్తి బుద్ధగుణపటిసంయుత్తాయ చ కథాయ సకలం రాజకులం సత్థుదస్సనం వినాయేవ సత్థరి సఞ్జాతప్పసాదం అకాసి. తేనేవ నం భగవా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం కులప్పసాదకానం యదిదం కాళుదాయీ’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౫) ఏతదగ్గే ఠపేసి.

సాకియాపి ఖో అనుప్పత్తే భగవతి ‘‘అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతిత్వా భగవతో వసనట్ఠానం వీమంసమానా ‘‘నిగ్రోధసక్కస్స ఆరామో రమణీయో’’తి సల్లక్ఖేత్వా తత్థ సబ్బం పటిజగ్గనవిధిం కారేత్వా గన్ధపుప్ఫహత్థా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితే దహరదహరే నాగరదారకే చ నాగరదారికాయో చ పఠమం పహిణింసు, తతో రాజకుమారే చ రాజకుమారికాయో చ, తేసం అనన్తరా సామం గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజయమానా భగవన్తం గహేత్వా నిగ్రోధారామమేవ అగమంసు. తత్థ భగవా వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది ¶ . సాకియా నామ మానజాతికా మానత్థద్ధా, తే ‘‘సిద్ధత్థకుమారో అమ్హేహి దహరతరో, అమ్హాకం కనిట్ఠో, భాగినేయ్యో, పుత్తో, నత్తా’’తి చిన్తేత్వా దహరదహరే రాజకుమారే ఆహంసు – ‘‘తుమ్హే వన్దథ, మయం తుమ్హాకం పిట్ఠితో నిసీదిస్సామా’’తి.

తేసు ¶ ఏవం అవన్దిత్వా నిసిన్నేసు భగవా తేసం అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ‘‘న మం ఞాతయో వన్దన్తి, హన్ద దాని తే వన్దాపేస్సామీ’’తి అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థం ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ¶ ఆకాసం అబ్భుగ్గన్త్వా తేసం సీసే పాదపంసుం ఓకిరమానో వియ కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే యమకపాటిహారియసదిసం పాటిహారియం అకాసి. రాజా తం అచ్ఛరియం దిస్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం జాతదివసే కాలదేవలస్స వన్దనత్థం ఉపనీతానం వోపాదే పరివత్తేత్వా బ్రాహ్మణస్స మత్థకే పతిట్ఠితే దిస్వాపి అహం తుమ్హాకం పాదే వన్దిం, అయం మే పఠమవన్దనా. వప్పమఙ్గలదివసే చ జమ్బుచ్ఛాయాయ సిరిసయనే నిపన్నానం వోజమ్బుచ్ఛాయాయ అపరివత్తనం దిస్వాపి పాదే వన్దిం, అయం మే దుతియవన్దనా. ఇదాని పన ఇమం అదిట్ఠపుబ్బం పాటిహారియం దిస్వాపి అహం తుమ్హాకం పాదే వన్దామి, అయం మే తతియవన్దనా’’తి. రఞ్ఞా పన వన్దితే భగవన్తం అవన్దిత్వా ఠాతుం సమత్థో నామ ఏకసాకియోపి నాహోసి, సబ్బే వన్దింసుయేవ.

ఇతి భగవా ఞాతయో వన్దాపేత్వా ఆకాసతో ఓతరిత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. నిసిన్నే భగవతి సిఖాపత్తో ఞాతిసమాగమో అహోసి, సబ్బే ఏకగ్గచిత్తా హుత్వా నిసీదింసు. తతో మహామేఘో పోక్ఖరవస్సం వస్సి. తమ్బవణ్ణం ఉదకం హేట్ఠా విరవన్తం గచ్ఛతి, తేమితుకామోవ తేమేతి, అతేమితుకామస్స సరీరే ఏకబిన్దుమత్తమ్పి న పతతి. తం దిస్వా సబ్బే అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తా జాతా ‘‘అహో అచ్ఛరియం, అహో అబ్భుత’’న్తి కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ‘‘న ఇదానేవ మయ్హం ఞాతిసమాగమే పోక్ఖరవస్సం వస్సతి, అతీతేపి వస్సీ’’తి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా వేస్సన్తరజాతకం (జా. ౨.౨౨.౧౬౫౫ ఆదయో) కథేసి. ధమ్మకథం సుత్వా సబ్బే ఉట్ఠాయ వన్దిత్వా పక్కమింసు. ఏకోపి రాజా వా రాజమహామత్తో వా ‘‘స్వే అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి వత్వా గతో నామ నత్థి.

సత్థా పునదివసే వీసతిభిక్ఖుసహస్సపరివుతో కపిలవత్థుం పిణ్డాయ పావిసి. తం న కోచి గన్త్వా నిమన్తేసి, న పత్తం వా అగ్గహేసి. భగవా ఇన్దఖీలే ఠితోవ ఆవజ్జేసి – ‘‘కథం ను ఖో పుబ్బబుద్ధా కులనగరే పిణ్డాయ చరింసు, కిం ఉప్పటిపాటియా ఇస్సరజనానం ఘరాని అగమంసు, ఉదాహు సపదానచారికం చరింసూ’’తి? తతో ఏకబుద్ధస్సపి ఉప్పటిపాటియా ¶ గమనం అదిస్వా ‘‘మయాపి దాని అయమేవ తేసం వంసో పగ్గహేతబ్బో, ఆయతిఞ్చ మమ సావకా ¶ మమఞ్ఞేవ అనుసిక్ఖన్తా పిణ్డచారికవత్తం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి కోటియం నివిట్ఠగేహతో పట్ఠాయ సపదానం పిణ్డాయ చరి. ‘‘అయ్యో కిర సిద్ధత్థకుమారో పిణ్డాయ చరతీ’’తి ద్విభూమికతిభూమికాదీసు పాసాదేసు సీహపఞ్జరం వివరిత్వా మహాజనో దస్సనబ్యావటో అహోసి.

రాహులమాతాపి దేవీ – ‘‘అయ్యపుత్తో కిర ఇమస్మింయేవ నగరే మహన్తేన రాజానుభావేన సువణ్ణసివికాదీహి విచరిత్వా ఇదాని కేసమస్సుం ఓహారేత్వా కాసాయవత్థనివాసనో కపాలహత్థో పిణ్డాయ చరతి, సోభతి ను ఖో’’తి సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ఓలోకయమానా భగవన్తం నానావిరాగసముజ్జలాయ ¶ సరీరప్పభాయ నగరవీథియో ఓభాసేత్వా బ్యామప్పభాపరిక్ఖేపసముపబ్యూళ్హాయ అసీతానుబ్యఞ్జనప్పభాసితాయ ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితాయ అనోపమాయ బుద్ధసిరియా విరోచమానం దిస్వా ఉణ్హీసతో పట్ఠాయ యావ పాదతలా –

‘‘సినిద్ధనీలముదుకుఞ్చితకేసో, సూరియనిమ్మలతలాభినలాటో;

యుత్తతుఙ్గముదుకాయతనాసో, రంసిజాలవికసితో నరసీహో’’తి. –

ఏవమాదికాహి దసహి నరసీహగాథాహి అభిత్థవిత్వా ‘‘తుమ్హాకం పుత్తో పిణ్డాయ చరతీ’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా సంవిగ్గహదయో హత్థేన సాటకం సణ్డపేన్తో తురితతురితో నిక్ఖమిత్వా వేగేన గన్త్వా భగవతో పురతో ఠత్వా ఆహ – ‘‘కిన్ను ఖో, భన్తే, అమ్హే లజ్జాపేథ, కిమత్థం పిణ్డాయ చరథ, కిం ‘ఏత్తకానం భిక్ఖూనం న సక్కా భత్తం లద్ధు’న్తి సఞ్ఞం కరిత్థా’’తి? ‘‘వంసచారిత్తమేతం, మహారాజ, అమ్హాక’’న్తి. ‘‘నను, భన్తే, అమ్హాకం వంసో నామ మహాసమ్మతఖత్తియవంసో, ఏత్థ చ ఏకఖత్తియోపి భిక్ఖాచరకో నామ నత్థీ’’తి. ‘‘అయం, మహారాజ, ఖత్తియవంసో నామ తవ వంసో. అమ్హాకం పన ‘దీపఙ్కరో కోణ్డఞ్ఞో…పే… కస్సపో’తి అయం బుద్ధవంసో నామ. ఏతే చ అఞ్ఞే చ అనేకసహస్ససఙ్ఖా బుద్ధా భిక్ఖాచారేనేవ జీవికం కప్పేసు’’న్తి అన్తరవీథియం ఠితోవ –

‘‘ఉత్తిట్ఠే ¶ నప్పమజ్జేయ్య, ధమ్మం సుచరితం చరే;

ధమ్మచారీ సుఖం సేతి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చా’’తి. (ధ. ప. ౧౬౮) –

ఇమం ¶ గాథమాహ. గాథాపరియోసానే రాజా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి.

‘‘ధమ్మఞ్చరే సుచరితం, న నం దుచ్చరితం చరే;

ధమ్మచారీ సుఖం సేతి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చా’’తి. (ధ. ప. ౧౬౯) –

ఇమం గాథం సుత్వా సకదాగామిఫలే పతిట్ఠాసి, మహాధమ్మపాలజాతకం (జా. ౧.౧౦.౯౨ ఆదయో) సుత్వా అనాగామిఫలే పతిట్ఠాసి, మరణసమయే సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా సిరిసయనే నిపన్నోయేవ అరహత్తం పాపుణి. అరఞ్ఞవాసేన పధానానుయోగకిచ్చం రఞ్ఞో నాహోసి. సో సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికత్వాయేవ పన భగవతో పత్తం గహేత్వా సపరిసం భగవన్తం మహాపాసాదం ఆరోపేత్వా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసి. భత్తకిచ్చపరియోసానే సబ్బం ఇత్థాగారం ఆగన్త్వా భగవన్తం వన్ది ¶ ఠపేత్వా రాహులమాతరం. సా పన ‘‘గచ్ఛ, అయ్యపుత్తం వన్దాహీ’’తి పరిజనేన వుచ్చమానాపి ‘‘సచే మయ్హం గుణో అత్థి, సయమేవ మమ సన్తికం అయ్యపుత్తో ఆగమిస్సతి, ఆగతమేవ నం వన్దిస్సామీ’’తి వత్వా న అగమాసి.

భగవా రాజానం పత్తం గాహాపేత్వా ద్వీహి అగ్గసావకేహి సద్ధిం రాజధీతాయ సిరిగబ్భం గన్త్వా ‘‘రాజధీతా యథారుచి వన్దమానా న కిఞ్చి వత్తబ్బా’’తి వత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. సా వేగేనాగన్త్వా గోప్ఫకేసు గహేత్వా పాదపిట్ఠియం సీసం పరివత్తేత్వా యథాజ్ఝాసయం వన్ది. రాజా రాజధీతాయ భగవతి సినేహబహుమానాదిగుణసమ్పత్తిం కథేసి – ‘‘భన్తే, మమ ధీతా ‘తుమ్హేహి కాసాయాని వత్థాని నివాసితానీ’తి సుత్వా తతో పట్ఠాయ కాసాయవత్థనివత్థా జాతా, తుమ్హాకం ఏకభత్తికభావం సుత్వా ఏకభత్తికావ జాతా, తుమ్హేహి మహాసయనస్స ఛడ్డితభావం సుత్వా పట్టికామఞ్చకేయేవ నిపన్నా, తుమ్హాకం మాలాగన్ధాదీహి విరతభావం ఞత్వా విరతమాలాగన్ధావ జాతా, అత్తనో ఞాతకేహి ‘మయం పటిజగ్గిస్సామా’తి సాసనే పేసితేపి తేసు ఏకఞాతకమ్పి న ఓలోకేసి, ఏవం గుణసమ్పన్నా మే, భన్తే, ధీతా’’తి. ‘‘అనచ్ఛరియం, మహారాజ, అయం ఇదాని తయా రక్ఖియమానా రాజధీతా పరిపక్కే ఞాణే అత్తానం రక్ఖేయ్య, ఏసా పుబ్బే అనారక్ఖా పబ్బతపాదే విచరమానా అపరిపక్కేపి ఞాణే అత్తానం రక్ఖీ’’తి వత్వా చన్దకిన్నరీజాతకం (జా. ౧.౧౪.౧౮ ఆదయో) కథేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి.

పునదివసే ¶ పన నన్దస్స రాజకుమారస్స అభిసేకగేహప్పవేసనవివాహమఙ్గలేసు వత్తమానేసు తస్స గేహం గన్త్వా కుమారం పత్తం గాహాపేత్వా పబ్బాజేతుకామో మఙ్గలం వత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. జనపదకల్యాణీ కుమారం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘తువటం ఖో, అయ్యపుత్త, ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా గీవం పసారేత్వా ఓలోకేసి. సో భగవన్తం ‘‘పత్తం ¶ గణ్హథా’’తి వత్తుం అవిసహమానో విహారంయేవ అగమాసి. తం అనిచ్ఛమానంయేవ భగవా పబ్బాజేసి. ఇతి భగవా కపిలవత్థుం గన్త్వా తతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసి.

సత్తమే దివసే రాహులమాతాపి కుమారం అలఙ్కరిత్వా భగవతో సన్తికం పేసేసి – ‘‘పస్స, తాత, ఏతం వీసతిసహస్ససమణపరివుతం సువణ్ణవణ్ణం బ్రహ్మరూపవణ్ణం సమణం, అయం తే పితా, ఏతస్స మహన్తా నిధయో అహేసుం త్యస్స నిక్ఖమనకాలతో పట్ఠాయ న పస్సామ, గచ్ఛ, నం దాయజ్జం యాచాహి – ‘అహం, తాత, కుమారో అభిసేకం పత్వా చక్కవత్తీ భవిస్సామి, ధనేన మే అత్థో, ధనం మే దేహి. సామికో హి పుత్తో పితుసన్తకస్సా’’’తి. కుమారో చ భగవతో సన్తికం గన్త్వావ పితుసినేహం లభిత్వా హట్ఠచిత్తో ‘‘సుఖా తే, సమణ, ఛాయా’’తి వత్వా అఞ్ఞఞ్చ ¶ బహుం అత్తనో అనురూపం వదన్తో అట్ఠాసి. భగవా కతభత్తకిచ్చో అనుమోదనం వత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. కుమారోపి ‘‘దాయజ్జం మే, సమణ, దేహి, దాయజ్జం మే, సమణ, దేహీ’’తి భగవన్తం అనుబన్ధి. న భగవా కుమారం నివత్తాపేసి, పరిజనోపి భగవతా సద్ధిం గచ్ఛన్తం నివత్తేతుం నాసక్ఖి. ఇతి సో భగవతా సద్ధిం ఆరామమేవ అగమాసి.

తతో భగవా చిన్తేసి – ‘‘యం అయం పితుసన్తకం ధనం ఇచ్ఛతి, తం వట్టానుగతం సవిఘాతం, హన్దస్స మే బోధిమణ్డే పటిలద్ధం సత్తవిధం అరియధనం దేమి, లోకుత్తరదాయజ్జస్స నం సామికం కరోమీ’’తి ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఆమన్తేసి – ‘‘తేన హి, సారిపుత్త, రాహులం పబ్బాజేహీ’’తి. థేరో తం పబ్బాజేసి. పబ్బజితే చ పన కుమారే రఞ్ఞో అధిమత్తం దుక్ఖం ఉప్పజ్జి, తం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘సాధు, భన్తే, అయ్యా మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేయ్యు’’న్తి వరం యాచి. భగవా చ తస్స వరం దత్వా పునేకదివసే రాజనివేసనే కతభత్తకిచ్చో ఏకమన్తం నిసిన్నేన రఞ్ఞా ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం దుక్కరకారికకాలే ఏకా దేవతా మం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘పుత్తో తే కాలఙ్కతో’తి ఆహ, తస్సా వచనం అసద్దహన్తో ‘న మయ్హం పుత్తో సమ్బోధిం అప్పత్వా కాలం కరోతీ’తి తం ¶ పటిక్ఖిపి’’న్తి వుత్తే ‘‘తుమ్హే ఇదాని కిం సద్దహిస్సథ, యే తుమ్హే పుబ్బేపి అట్ఠికాని దస్సేత్వా ‘పుత్తో తే మతో’తి వుత్తే న సద్దహిత్థా’’తి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా మహాధమ్మపాలజాతకం కథేసి. కథాపరియోసానే రాజా అనాగామిఫలే పతిట్ఠహి.

ఇతి భగవా పితరం తీసు ఫలేసు పతిట్ఠాపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పునదేవ రాజగహం గన్త్వా సీతవనే విహాసి. తస్మిం ¶ సమయే అనాథపిణ్డికో గహపతి పఞ్చహి సకటసతేహి భణ్డం ఆదాయ రాజగహం గన్త్వా అత్తనో పియసహాయకస్స సేట్ఠినో గేహం గన్త్వా తత్థ బుద్ధస్స భగవతో ఉప్పన్నభావం సుత్వా బలవపచ్చూసే దేవతానుభావేన వివటేన ద్వారేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ, దుతియే దివసే బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా సావత్థిం ఆగమనత్థాయ సత్థు పటిఞ్ఞం గహేత్వా అన్తరామగ్గే పఞ్చచత్తాలీసయోజనట్ఠానే సతసహస్సం దత్వా యోజనికే యోజనికే విహారం కారేత్వా జేతవనం కోటిసన్థారేన అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి కిణిత్వా నవకమ్మం పట్ఠపేసి. సో మజ్ఝే దసబలస్స గన్ధకుటిం కారేసి, తం పరివారేత్వా అసీతియా మహాథేరానం పాటియేక్కం ఏకసన్నివేసనే ఆవాసే ఏకకుటికద్వికుటికహంసవట్టకదీఘరస్ససాలామణ్డపాదివసేన సేససేనాసనాని పోక్ఖరణిచఙ్కమనరత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని చాతి అట్ఠారసకోటిపరిచ్చాగేన రమణీయే భూమిభాగే మనోరమం విహారం కారేత్వా దసబలస్స ఆగమనత్థాయ దూతం పాహేసి. సత్థా తస్స వచనం సుత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో రాజగహా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన సావత్థినగరం పాపుణి.

మహాసేట్ఠిపి ¶ ఖో విహారమహం సజ్జేత్వా తథాగతస్స జేతవనం పవిసనదివసే పుత్తం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం కత్వా అలఙ్కతపటియత్తేహేవ పఞ్చహి కుమారసతేహి సద్ధిం పేసేసి. సో సపరివారో పఞ్చవణ్ణవత్థసముజ్జలాని పఞ్చ ధజసతాని గహేత్వా దసబలస్స పురతో అహోసి, తేసం పచ్ఛతో మహాసుభద్దా చూళసుభద్దాతి ద్వే సేట్ఠిధీతరో పఞ్చహి కుమారికాసతేహి సద్ధిం పుణ్ణఘటే గహేత్వా నిక్ఖమింసు, తాసం పచ్ఛతో సేట్ఠిభరియా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా పఞ్చహి మాతుగామసతేహి సద్ధిం పుణ్ణపాతియో గహేత్వా నిక్ఖమి, సబ్బేసం పచ్ఛతో మహాసేట్ఠి ¶ అహతవత్థనివత్థో అహతవత్థనివత్థేహేవ పఞ్చహి సేట్ఠిసతేహి సద్ధిం భగవన్తం అబ్భుగ్గఞ్ఛి. భగవా ఇమం ఉపాసకపరిసం పురతో కత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో అత్తనో సరీరప్పభాయ సువణ్ణరససేకసిఞ్చనాని వియ వనన్తరాని కురుమానో అనన్తాయ బుద్ధలీలాయ అపరిమాణాయ బుద్ధసిరియా జేతవనవిహారం పావిసి.

అథ నం అనాథపిణ్డికో ఆపుచ్ఛి – ‘‘కథాహం, భన్తే, ఇమస్మిం విహారే పటిపజ్జామీ’’తి? ‘‘తేన హి, గహపతి, ఇమం విహారం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పతిట్ఠాపేహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి మహాసేట్ఠి సువణ్ణభిఙ్గారం ఆదాయ దసబలస్స హత్థే ఉదకం పాతేత్వా ‘‘ఇమం జేతవనవిహారం ¶ ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి అదాసి. సత్థా విహారం పటిగ్గహేత్వా అనుమోదనం కరోన్తో –

‘‘సీతం ఉణ్హం పటిహన్తి, తతో వాళమిగాని చ;

సరీసపే చ మకసే, సిసిరే చాపి వుట్ఠియో.

‘‘తతో వాతాతపో ఘోరో, సఞ్జాతో పటిహఞ్ఞతి;

లేణత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ, ఝాయితుఞ్చ విపస్సితుం.

‘‘విహారదానం సఙ్ఘస్స, అగ్గం బుద్ధేన వణ్ణితం;

తస్మా హి పణ్డితో పోసో, సమ్పస్సం అత్థమత్తనో.

‘‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే;

తేసం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, వత్థసేనాసనాని చ.

‘‘దదేయ్య ¶ ఉజుభూతేసు, విప్పసన్నేన చేతసా;

తే తస్స ధమ్మం దేసేన్తి, సబ్బదుక్ఖాపనూదనం;

యం సో ధమ్మం ఇధఞ్ఞాయ, పరినిబ్బాతి అనాసవో’’తి. (చూళవ. ౨౯౫) –

విహారానిసంసం కథేసి. అనాథపిణ్డికో దుతియదివసతో పట్ఠాయ విహారమహం ఆరభి. విసాఖాయ విహారమహో చతూహి మాసేహి నిట్ఠితో, అనాథపిణ్డికస్స ¶ పన విహారమహో నవహి మాసేహి నిట్ఠాసి. విహారమహేపి అట్ఠారసేవ కోటియో పరిచ్చాగం అగమంసు. ఇతి ఏకస్మింయేవ విహారే చతుపణ్ణాసకోటిసఙ్ఖం ధనం పరిచ్చజి.

అతీతే పన విపస్సిస్స భగవతో కాలే పునబ్బసుమిత్తో నామ సేట్ఠి సువణ్ణిట్ఠకాసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే యోజనప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. సిఖిస్స పన భగవతో కాలే సిరివడ్ఢో నామ సేట్ఠి సువణ్ణఫాలసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే తిగావుతప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. వేస్సభుస్స భగవతో కాలే సోత్థియో నామ సేట్ఠి సువణ్ణహత్థిపదసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే అడ్ఢయోజనప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. కకుసన్ధస్స భగవతో కాలే అచ్చుతో నామ సేట్ఠి సువణ్ణిట్ఠకాసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే గావుతప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. కోణాగమనస్స భగవతో కాలే ఉగ్గో నామ సేట్ఠి సువణ్ణకచ్ఛపసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే అడ్ఢగావుతప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. కస్సపస్స భగవతో కాలే సుమఙ్గలో నామ సేట్ఠి ¶ సువణ్ణయట్ఠిసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే సోళసకరీసప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. అమ్హాకం పన భగవతో కాలే అనాథపిణ్డికో నామ సేట్ఠి కహాపణకోటిసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే అట్ఠకరీసప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. ఇదం కిర ఠానం సబ్బబుద్ధానం అవిజహితట్ఠానమేవ.

ఇతి మహాబోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తితో యావ మహాపరినిబ్బానమఞ్చా యస్మిం యస్మిం ఠానే భగవా విహాసి, ఇదం సన్తికేనిదానం నామాతి వేదితబ్బం.

‘‘అథ ¶ ¶ బుద్ధాపదానాని, సుణాథ సుద్ధమానసా;

తింసపారమిసమ్పుణ్ణా, ధమ్మరాజా అసఙ్ఖియా’’తి. –

ఏత్థ అథాతి అధికారన్తరూపదస్సనత్థే నిపాతపదం, విభత్తియుత్తాయుత్తనిపాతద్వయేసు విభత్తియుత్తనిపాతపదం. అథ వా –

‘‘అధికారే మఙ్గలే చేవ, నిప్ఫన్నత్థేవధారణే;

అనన్తరేపగమనే, అథ-సద్దో పవత్తతి’’.

‘‘అధికిచ్చం అధిట్ఠానం, అధిఅత్థం విభాసతి;

సేట్ఠజేట్ఠకభావేన, అధికారో విధీయతే’’తి. –

వుత్తత్తా బుద్ధానం సమత్తింసపారమిధమ్మానం అధికిచ్చతో, సేట్ఠజేట్ఠతో అధికారట్ఠేన అథ-సద్దేన యుత్తమపదానానీతి. తివిధబోధిసత్తానం పూజామఙ్గలసభావతో ‘‘పూజా చ పూజనేయ్యానం, ఏతం మఙ్గలముత్తమ’’న్తి వచనతో (ఖు. పా. ౫.౩; సు. ని. ౨౬౨) మఙ్గలట్ఠేన అథ-సద్దేన యుత్తమపదానానీతి ¶ . బుద్ధాదీనం భగవన్తానం సమ్పత్తికిచ్చస్స అరహత్తమగ్గేన నిప్ఫన్నతో నిప్ఫన్నట్ఠేన అథ-సద్దేన యుత్తమపదానానీతి ¶ . బుద్ధాదీనం అరహత్తమగ్గాదికుసలతో అఞ్ఞకుసలానం అభావతో అవధారణట్ఠేన నివారణట్ఠేన అథ-సద్దేన యుత్తమపదానానీతి. ఖుద్దకపాఠసఙ్గహానన్తరం సఙ్గహితన్తి అనన్తరట్ఠేన అథ-సద్దేన యుత్తమపదానానీతి. ఇతో ఖుద్దకపాఠతో పట్ఠాయాతి అపగమనట్ఠేన అథ-సద్దేన యుత్తమపదానానీతి.

బుద్ధోతి ఏత్థ బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో, సబ్బఞ్ఞుతాయ బుద్ధో, సబ్బదస్సావితాయ బుద్ధో, అనఞ్ఞనేయ్యతాయ బుద్ధో, విసవితాయ ¶ బుద్ధో, ఖీణాసవసఙ్ఖాతేన బుద్ధో, నిరుపక్కిలేససఙ్ఖాతేన బుద్ధో, పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన బుద్ధో, అదుతియట్ఠేన బుద్ధో, తణ్హాపహానట్ఠేన బుద్ధో, ఏకాయనమగ్గం గతోతి బుద్ధో, ఏకో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి బుద్ధో, అబుద్ధివిహతత్తా బుద్ధిపటిలాభా బుద్ధో, బుద్ధి బుద్ధం బోధోతి అనత్థన్తరమేతం. యథా నీలాదివణ్ణయోగతో పటో ‘‘నీలో పటో, రత్తో పటో’’తి వుచ్చతి, ఏవం బుద్ధగుణయోగతో బుద్ధో. అథ వా ‘‘బోధి’’వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణం, తేన ఞాణేన సకలదియడ్ఢసహస్సకిలేసారిగణే ఖేపేత్వా నిబ్బానాధిగమనతో ఞాణం ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి. తేన సమ్పయుత్తో సమఙ్గీపుగ్గలో బుద్ధో. తేనేవ ఞాణేన పచ్చేకబుద్ధోపి సబ్బకిలేసే ఖేపేత్వా నిబ్బానమధిగచ్ఛతి. బుద్ధానం పన చతూసు అసఙ్ఖ్యేయ్యేసు కప్పసతసహస్సేసు చ పారమియో పూరేత్వా బోధిఞాణస్సాధిగతత్తా చ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణమహాకరుణాసమాపత్తిఞాణయమకపాటిహీరఞాణసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ- అనావరణఆసయానుసయాదిఅసాధారణఞాణానం సమధిగతత్తా చ ఏకాయపి ధమ్మదేసనాయ అసఙ్ఖ్యేయ్యాసత్తనికాయే ధమ్మామతం పాయేత్వా నిబ్బానస్స పాపనతో చ తదేవ ఞాణం బుద్ధానమేవాధికభావతో తేసమేవ సమ్బుద్ధానం అపదానం కారణం బుద్ధాపదానం. తఞ్హి దువిధం కుసలాకుసలవసేన. పచ్చేకబుద్ధా పన న తథా కాతుం సమత్థా, అన్నాదిపచ్చయదాయకానం సఙ్గహం కరోన్తాపి –

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

పూరేన్తు చిత్తసఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా.

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

పూరేన్తు చిత్తసఙ్కప్పా, మణి జోతిరసో యథా’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౯౫ పుబ్బూపనిస్సయసమ్పత్తికథా; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౯౨; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.సామావతీవత్థు) –

ఇమాహి ¶ ద్వీహియేవ గాథాహి ధమ్మం దేసేన్తి. దేసేన్తాపి అసఙ్ఖ్యేయ్యసత్తనికాయే బోధేతుం న సక్కుణన్తి, తస్మా న సబ్బఞ్ఞుబుద్ధసదిసా హుత్వా పాటిఏక్కం విసుం బుద్ధాతి పచ్చేకబుద్ధా. తేసం అపదానం కారణం పచ్చేకబుద్ధాపదానం.

చిరం ¶ ఠితాతి ¶ థేరా. అథ వా థిరతరసీలాచారమద్దవాదిగుణేహి యుత్తాతి థేరా. అథ వా థిరవరసీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనగుణేహి యుత్తాతి థేరా. అథ వా థిరతరసఙ్ఖాతపణీతానుత్తరసన్తినిబ్బానమధిగతాతి థేరా, థేరానం అపదానాని థేరాపదానాని. తథా తాదిగుణేహి యుత్తాతి థేరీ, థేరీనం అపదానాని థేరీపదానాని. తేసు బుద్ధాపదానే పఞ్చేవ అపదానాని, పఞ్చేవ సుత్తన్తా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పఞ్చేవ అపదానాని, పఞ్చ సుత్తాని యస్స చ;

ఇదం బుద్ధాపదానన్తి, పఠమం అనులోమతో’’తి.

పచ్చేకబుద్ధాపదానేపి పఞ్చేవ అపదానాని, పఞ్చేవ సుత్తన్తా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పఞ్చేవ అపదానాని, పఞ్చ సుత్తాని యస్స చ;

ఇదం పచ్చేకబుద్ధాపదానన్తి, దుతియం అనులోమతో’’తి.

థేరాపదానేసు దసాధికపఞ్చసతాపదానాని, వగ్గతో ఏకపఞ్ఞాస వగ్గా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘పఞ్చసతదసపదానాని, ఏకపఞ్ఞాస వగ్గతో;

ఇదం థేరాపదానన్తి, తతియం అనులోమతో’’తి.

థేరీఅపదానేసు చత్తాలీసం అపదానాని, వగ్గతో చతురో వగ్గా. తేనాహు పోరాణా –

‘‘చత్తాలీసంపదానాని, చతువగ్గాని యస్స చ;

ఇదం థేరీపదానన్తి, చతుత్థం అనులోమతో’’తి.

అపదానన్తి ఏత్థ అపదాన-సద్దో కారణగహణఅపగమనపటిపాటిఅక్కోసనాదీసు దిస్సతి. తథా హి ఏస ‘‘ఖత్తియానం అపదానం, బ్రాహ్మణానం అపదాన’’న్తిఆదీసు కారణే దిస్సతి, ఖత్తియానం ¶ కారణం బ్రాహ్మణానం కారణన్తి అత్థో. ‘‘ఉపాసకానం అపదాన’’న్తిఆదీసు గహణే దిస్సతి, సంసుట్ఠు గహణన్తి అత్థో. ‘‘వాణిజానం అపదానం, సుద్దానం అపదాన’’న్తిఆదీసు అపగమనే దిస్సతి, తతో తతో తేసం అపగమనన్తి అత్థో. ‘‘పిణ్డపాతికో ¶ భిక్ఖు సపదానచారవసేన పిణ్డాయ చరతీ’’తిఆదీసు పటిపాటియా దిస్సతి, ఘరపటిపాటియా చరతీతి అత్థో. ‘‘అపగతా ఇమే సామఞ్ఞా, అపగతా ఇమే బ్రహ్మఞ్ఞాతి అపదానేతీ’’తిఆదీసు అక్కోసనే దిస్సతి, అక్కోసతి పరిభాసతీతి ¶ అత్థో. ఇధ పన కారణే దిస్సతి. తస్మా బుద్ధానం అపదానాని బుద్ధాపదాని, బుద్ధకారణానీతి అత్థో. గఙ్గావాలుకూపమానం అనేకేసం బుద్ధానం దానపారమితాదిసమత్తింసపారమితా కారణన్తి దట్ఠబ్బం. అథ అధికారాదీసు యుత్తఅపదానాని సుద్ధమానసా సుణాథాతి సమ్బన్ధో.

తత్థ సుద్ధమానసాతి అరహత్తమగ్గఞాణేన దియడ్ఢకిలేససహస్సం ఖేపేత్వా ఠితత్తా సుద్ధమానసా పరిసుద్ధచిత్తా సుద్ధహదయా పఞ్చసతా ఖీణాసవా ఇమస్మిం ధమ్మసభాయే సన్నిసిన్నా సుణాథ, ఓహితసోతా మనసి కరోథాతి అత్థో.

ఏత్థ పన ‘‘అపదానానీ’’తి అవత్వా పచ్చేకబుద్ధాపదానథేరాపదానథేరీఅపదానేసు విజ్జమానేసుపి ‘‘అథ బుద్ధాపదానానీ’’తి వచనం ఖన్ధయమకఆయతనధాతుసచ్చసఙ్ఖారఅనుసయయమకేసు విజ్జమానేసుపి పధానవసేన ఆదివసేన చ ‘‘మూలయమక’’న్తి వచనం వియ, తేరససఙ్ఘాదిసేసద్వేఅనియతతింసనిస్సగ్గియేసు విజ్జమానేసుపి పధానవసేన ఆదివసేన చ ‘‘పారాజికకణ్డో’’తి వచనం వియ చ ఇధాపి పధానవసేన ఆదివసేన చ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధాపదానానీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘వణ్ణాగమో…పే… పఞ్చవిధం నిరుత్త’’న్తి నిరుత్తినయేన వా ‘‘తేసు వుద్ధిలోపాగమవికారవిపరీతాదేసా చా’’తి సుత్తేన వా తతియత్థవాచకస్స సమ్మాతినిపాతపదస్స, సయంసద్దత్థవాచకస్స స-న్తిఉపసగ్గపదస్స చ లోపం కత్వా కితన్తవాచీబుద్ధసద్దమేవ గహేత్వా గాథాబన్ధసుఖత్థం ‘‘బుద్ధాపదానానీ’’తి వుత్తం. తస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధాపదానానీతి అత్థో.

ఇతి విసుద్ధజనవిలాసినియా అపదాన-అట్ఠకథాయ

అబ్భన్తరనిదానవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇదాని ¶ ¶ అబ్భన్తరనిదానానన్తరం అపదానట్ఠకథం కథేతుకామో –

‘‘సపదానం అపదానం, విచిత్రనయదేసనం;

యం ఖుద్దకనికాయస్మిం, సఙ్గాయింసు మహేసయో;

తస్స దాని అనుప్పత్తో, అత్థసంవణ్ణనాక్కమో’’తి.

తత్థ ¶ యం అపదానం తావ ‘‘సకలం బుద్ధవచనం ఏకవిముత్తిరస’’న్తి వుత్తత్తా ఏకరసే సఙ్గహం గచ్ఛతి, ధమ్మవినయవసేన ద్విధాసఙ్గహే ధమ్మే సఙ్గహం గచ్ఛతి, పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమబుద్ధవచనేసు మజ్ఝిమబుద్ధవచనే సఙ్గహం గచ్ఛతి, వినయాభిధమ్మసుత్తన్తపిటకేసు సుత్తన్తపిటకే సఙ్గహం గచ్ఛతి, దీఘనికాయమజ్ఝిమసంయుత్తఅఙ్గుత్తరఖుద్దకనికాయేసు పఞ్చసు ఖుద్దకనికాయే సఙ్గహం గచ్ఛతి, సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణం గాథా ఉదానం ఇతివుత్తకం జాతకం అబ్భుతధమ్మం వేదల్లన్తి నవసు సాసనఙ్గేసు గాథాయ సఙ్గహితం.

‘‘ద్వాసీతి బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వేసహస్సాని భిక్ఖుతో;

చతురాసీతిసహస్సాని, యేమే ధమ్మా పవత్తినో’’తి. –

ఏవం వుత్తచతురాసీతిసహస్సధమ్మక్ఖన్ధేసు కతిపయధమ్మక్ఖన్ధసఙ్గహితం హోతీతి.

ఇదాని తం అపదానం దస్సేన్తో ‘‘తింసపారమిసమ్పుణ్ణా, ధమ్మరాజా అసఙ్ఖియా’’తి ఆహ. తత్థ దసపారమితావ పచ్ఛిమమజ్ఝిముక్కట్ఠవసేన దసపారమీదసఉపపారమీదసపరమత్థపారమీనం వసేన సమత్తింసపారమీ. తాహి సంసుట్ఠు పుణ్ణా సమ్పుణ్ణా సమన్నాగతా సమఙ్గీభూతా అజ్ఝాపన్నా సంయుత్తాతి తింసపారమిసమ్పుణ్ణా. సకలలోకత్తయవాసినే సత్తనికాయే మేత్తాకరుణాముదితాఉపేక్ఖాసఙ్ఖాతాహి చతూహి బ్రహ్మవిహారసమాపత్తీహి వా ఫలసమాపత్తివిహారేన వా ఏకచిత్తభావేన అత్తనో చ కాయే రఞ్జేన్తి అల్లీయాపేన్తీతి రాజానో, ధమ్మేన రాజానో ధమ్మరాజా, ఇత్థమ్భూతా బుద్ధా. దససతం సహస్సం దససహస్సం సతసహస్సం దససతసహస్సం కోటి పకోటి కోటిప్పకోటి నహుతం నిన్నహుతం అక్ఖోభిణి బిన్దు అబ్బుదం నిరబ్బుదం అహహం అబబం అటటం సోగన్ధికం ఉప్పలం కుముదం పుణ్డరికం పదుమం ¶ కథానం మహాకథానం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం వసేన అసఙ్ఖియా సఙ్ఖారహితా ధమ్మరాజానో అతీతా విగతా నిరుద్ధా అబ్భత్థం గతాతి అధిప్పాయో.

౬. తేసు ¶ అతీతబుద్ధేసు కతాధికారఞ్చ అత్తనా బోధిసత్తభూతేన చక్కవత్తిరఞ్ఞా హుత్వా కతసమ్భారఞ్చ ఆనన్దత్థేరేన పుట్ఠో భగవా ‘‘సమ్బోధిం బుద్ధసేట్ఠాన’’న్తిఆదిమాహ. భో ఆనన్ద, మమ అపదానం సుణోహీతి అధిప్పాయో. ఆనన్ద, అహం పుబ్బే బోధిసమ్భారపూరణకాలే చక్కవత్తిరాజా హుత్వా సేట్ఠానం పసట్ఠానం పటివిద్ధచతుసచ్చానం బుద్ధానం సమ్బోధిం చతుసచ్చమగ్గఞాణం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం వా సిరసా అభివాదయేతి సమ్బన్ధో ¶ . ససఙ్ఘే సావకసఙ్ఘసహితే లోకనాయకే లోకజేట్ఠే బుద్ధే దసహి అఙ్గులీహి ఉభోహి హత్థపుటేహి నమస్సిత్వా వన్దిత్వా సిరసా సీసేన అభివాదయే ఆదరేన థోమనం కత్వా పణామం కరోమీతి అత్థో.

౭. యావతా బుద్ధఖేత్తేసూతి దససహస్సచక్కవాళేసు బుద్ధఖేత్తేసు, ఆకాసట్ఠా ఆకాసగతా, భూమట్ఠా భూమితలగతా, వేళురియాదయో సత్త రతనా అసఙ్ఖియా సఙ్ఖారహితా, యావతా యత్తకా, విజ్జన్తి. తాని సబ్బాని మనసా చిత్తేన సమాహరే, సం సుట్ఠు చిత్తేన అధిట్ఠహిత్వా ఆహరిస్సామీతి అత్థో, మమ పాసాదస్స సామన్తా రాసిం కరోమీతి అత్థో.

౮. తత్థ రూపియభూమియన్తి తస్మిం అనేకభూమిమ్హి పాసాదే రూపియమయం రజతమయం భూమిం నిమ్మితన్తి అత్థో. అహం రతనమయం సత్తహి రతనేహి నిమ్మితం అనేకసతభూమికం పాసాదం ఉబ్బిద్ధం ఉగ్గతం నభముగ్గతం ఆకాసే జోతమానం మాపయిన్తి అత్థో.

౯. తమేవ పాసాదం వణ్ణేన్తో ‘‘విచిత్తథమ్భ’’న్త్యాదిమాహ. విచిత్తేహి అనేకేహి మసారగల్లాదివణ్ణేహి థమ్భేహి ఉస్సాపితం సుకతం సుట్ఠు కతం లక్ఖణయుత్తం ఆరోహపరిణాహవసేన సుట్ఠు విభత్తం అనేకకోటిసతగ్ఘనతోరణనిమ్మితత్తా మహారహం. పునపి కిం విసిట్ఠం? కనకమయసఙ్ఘాటం సువణ్ణేహి కతతులాసఙ్ఘాటవలయేహి యుత్తం, తత్థ ఉస్సాపితకోన్తేహి చ ఛత్తేహి చ మణ్డితం సోభితం పాసాదన్తి సమ్బన్ధో.

౧౦. పునపి పాసాదస్సేవ సోభం వణ్ణేన్తో ‘‘పఠమా వేళురియా భూమీ’’త్యాదిమాహ. తస్స అనేకసతభూమిపాసాదస్స సుభా ఇట్ఠా కన్తా మనాపా ¶ అబ్భసమా వలాహకపటలసదిసా విమలా నిమ్మలా వేళురియమణిమయా నీలవణ్ణా పఠమా భూమి అహోసీతి అత్థో. జలజనళినపదుమేహి ఆకిణ్ణా సమఙ్గీభూతా వరాయ ఉత్తమాయ కఞ్చనభూమియా సువణ్ణభూమియావ సోభతీతి అత్థో.

౧౧. తస్సేవ ¶ పాసాదస్స కాచి భూమి పవాళంసా పవాళకోట్ఠాసా పవాళవణ్ణా, కాచి భూమి లోహితకా లోహితవణ్ణా, కాచి భూమి సుభా మనోహరా ఇన్దగోపకవణ్ణాభా రస్మియో నిచ్ఛరమానా, కాచి భూమి దస దిసా ఓభాసతీతి అత్థో.

౧౨. తస్మింయేవ పాసాదే నియ్యూహా నిగ్గతపముఖసాలా చ సువిభత్తా సుట్ఠు విభత్తా కోట్ఠాసతో విసుం విసుం కతా సీహపఞ్జరా సీహద్వారా ¶ చ. చతురో వేదికాతి చతూహి వేదికావలయేహి జాలకవాటేహి చ మనోరమా మనఅల్లీయనకా గన్ధావేళా గన్ధదామా చ ఓలమ్బన్తీతి అత్థో.

౧౩. తస్మింయేవ పాసాదే సత్తరతనభూసితా సత్తరతనేహి సోభితా కూటాగారా. కిం భూతా? నీలా నీలవణ్ణా, పీతా పీతవణ్ణా సువణ్ణవణ్ణా, లోహితకా లోహితకవణ్ణా రత్తవణ్ణా, ఓదాతా ఓదాతవణ్ణా సేతవణ్ణా, సుద్ధకాళకా అమిస్సకాళవణ్ణా, కూటాగారవరూపేతా కూటాగారవరేహి కణ్ణికకూటాగారవరేహి ఉపేతో సమన్నాగతో సో పాసాదోతి అత్థో.

౧౪. తస్మింయేవ పాసాదే ఓలోకమయా ఉద్ధమ్ముఖా పదుమా సుపుప్ఫితా పదుమా సోభన్తి, సీహబ్యగ్ఘాదీహి వాళమిగగణేహి చ హంసకోఞ్చమయూరాదిపక్ఖిసమూహేహి చ సోభితో సో పాసాదోతి అత్థో. అతిఉచ్చో హుత్వా నభముగ్గతత్తా నక్ఖత్తతారకాహి ఆకిణ్ణో చన్దసూరేహి చన్దసూరియరూపేహి చ మణ్డితో సో పాసాదోతి అత్థో.

౧౫. సో ఏవ చక్కవత్తిస్స పాసాదో హేమజాలేన సువణ్ణజాలేన సఞ్ఛన్నా, సోణ్ణకిఙ్కణికాయుతో సువణ్ణకిఙ్కణికజాలేహి యుతో సమన్నాగతోతి అత్థో. మనోరమా మనల్లీయనకా సోణ్ణమాలా సువణ్ణపుప్ఫపన్తియో వాతవేగేన వాతప్పహారేన కూజన్తి సద్దం కరోన్తీతి అత్థో.

౧౬. మఞ్జేట్ఠకం ¶ మఞ్జిట్ఠవణ్ణం, లోహితకం లోహితవణ్ణం, పీతకం పీతవణ్ణం, హరిపిఞ్జరం జమ్బోనదసువణ్ణవణ్ణం పఞ్జరవణ్ణఞ్చ ధజం నానారఙ్గేహి అనేకేహి వణ్ణేహి, సమ్పీతం రఞ్జితం ధజం, ఉస్సితం తస్మిం పాసాదే ఉస్సాపితం. ధజమాలినీతి లిఙ్గవిపల్లాసవసేన వుత్తం, ధజమాలాయుత్తో సో పాసాదోతి అత్థో.

౧౭. తస్మిం పాసాదే అత్థరణాదయో వణ్ణేన్తో ‘‘న నం బహూ’’త్యాదిమాహ. తత్థ నం పాసాదం ¶ బహూహి అవిజ్జమానం నామ నత్థీతి అత్థో, నానాసయనవిచిత్తా ¶ అనేకేహి అత్థరణేహి విచిత్తా సోభితా మఞ్చపీఠాదిసయనా అనేకసతా అనేకసతసఙ్ఖ్యా, కిం భూతా? ఫలికా ఫలికమణిమయా ఫలికాహి కతా, రజతామయా రజతేహి కతా, మణిమయా నీలమణీహి కతా, లోహితఙ్గా రత్తజాతిమణీహి కతా, మసారగల్లమయా కబరవణ్ణమణీహి కతా, సణ్హకాసికసన్థతా సణ్హేహి సుఖుమేహి కాసికవత్థేహి అత్థతా.

౧౮. పావురాతి పావురణా. కీదిసా? కమ్బలా లోమసుత్తేహి కతా, దుకూలా దుకూలపటేహి కతా, చీనా చీనపటేహి కతా, పత్తుణ్ణా పత్తుణ్ణదేసే జాతపటేహి కతా, పణ్డు పణ్డువణ్ణా, విచిత్తత్థరణం అనేకేహి అత్థరణేహి పావురణేహి చ విచిత్తం, సబ్బం సయనం, మనసా చిత్తేన, అహం పఞ్ఞపేసిన్తి అత్థో.

౧౯. తదేవ పాసాదం వణ్ణేన్తో ‘‘తాసు తాస్వేవ భూమీసూ’’తిఆదిమాహ. తత్థ రతనకూటలఙ్కతన్తి రతనమయకూటేహి రతనకణ్ణికాహి అలఙ్కతం సోభితన్తి అత్థో. మణివేరోచనా ఉక్కాతి వేరోచనమణీహి రత్తమణీహి కతా, ఉక్కా దణ్డపదీపా. ధారయన్తా సుతిట్ఠరేతి ఆకాసే సుట్ఠు ధారయన్తా గణ్హన్తా అనేకసతజనా సుట్ఠు తిట్ఠన్తీతి అత్థో.

౨౦. పున తదేవ పాసాదం వణ్ణేన్తో ‘‘సోభన్తి ఏసికాథమ్భా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసికాథమ్భా నామ నగరద్వారే సోభనత్థాయ నిఖాతా ¶ థమ్భా, సుభా ఇట్ఠా, కఞ్చనతోరణా సువణ్ణమయా, జమ్బోనదా జమ్బోనదసువణ్ణమయా చ, సారమయా ఖదిరరుక్ఖసారమయా చ రజతమయా చ తోరణా సోభన్తి, ఏసికా చ తోరణా చ తం పాసాదం సోభయన్తీతి అత్థో.

౨౧. తస్మిం పాసాదే సువిభత్తా అనేకా సన్ధీ కవాటేహి చ అగ్గళేహి చ చిత్తితా సోభితా సన్ధిపరిక్ఖేపా సోభయన్తీతి అత్థో, ఉభతోతి తస్స పాసాదస్స ఉభోసు పస్సేసు, పుణ్ణఘటా అనేకేహి పదుమేహి అనేకేహి చ ఉప్పలేహి, సంయుతా పుణ్ణా తం పాసాదం సోభయన్తీతి అత్థో.

౨౨-౨౩. ఏవం పాసాదస్స సోభం వణ్ణేత్వా రతనమయం పాసాదఞ్చ సక్కారసమ్మానఞ్చ పకాసేన్తో ‘‘అతీతే సబ్బబుద్ధే చా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అతీతేతి అతిక్కన్తే విగతే కాలే జాతే భూతే, ససఙ్ఘే సావకసమూహసహితే, సబ్బే లోకనాయకే బుద్ధే సభావేన పకతివణ్ణేన రూపేన సణ్ఠానేన చ, ససావకే సావకసహితే, బుద్ధే నిమ్మినిత్వా యేన ద్వారేన పాసాదో పవిసితబ్బో హోతి ¶ , తేన ద్వారేన పవిసిత్వా ససావకా సబ్బే బుద్ధా సబ్బసోణ్ణమయే సకలసువణ్ణమయే, పీఠే నిసిన్నా అరియమణ్డలా అరియసమూహా అహేసున్తి అత్థో.

౨౪-౨౫. ఏతరహి వత్తమానే కాలే అనుత్తరా ఉత్తరవిరహితా యే చ బుద్ధా ¶ అత్థి సంవిజ్జన్తి, తే చ పచ్చేకబుద్ధే అనేకసతే సయమ్భూ సయమేవ భూతే అఞ్ఞాచరియరహితే, అపరాజితే ఖన్ధకిలేసాభిసఙ్ఖారమచ్చుదేవపుత్తమారేహి అపరాజితే, జయమాపన్నే సన్తప్పేసిన్తి అత్థో. భవనం మయ్హం పాసాదం అతీతకాలే చ వత్తమానకాలే చ, సబ్బే బుద్ధా సమారుహుం సం సుట్ఠు ఆరుహింసూతి అత్థో.

౨౬. యే దిబ్బా దివి భవా దిబ్బా దేవలోకే జాతా, యే చ బహూ కప్పరుక్ఖా అత్థి. యే చ మానుసా మనుస్సే జాతా యే చ బహూ కప్పరుక్ఖా అత్థి, తతో సబ్బం దుస్సం సమాహన్త్వా సం సుట్ఠు ఆహరిత్వా తేచీవరాని కారేత్వా తే పచ్చేకబుద్ధే తిచీవరేహి అచ్ఛాదేమీతి సమ్బన్ధో.

౨౭. ఏవం ¶ తిచీవరేహి అచ్ఛాదేత్వా పారుపాపేత్వా తేసం నిసిన్నానం పచ్చేకబుద్ధానం సమ్పన్నం మధురం ఖజ్జం ఖాదితబ్బం పూవాది కిఞ్చి, మధురం భోజ్జం భుఞ్జితబ్బం ఆహారఞ్చ, మధురం సాయనీయం లేహనీయఞ్చ, సమ్పన్నం మధురం పివితబ్బం అట్ఠపానఞ్చ, భోజనం భుఞ్జితబ్బం ఆహారఞ్చ, సుభే సున్దరే మణిమయే సేలమయే పత్తే సం సుట్ఠు పూరేత్వా అదాసిం పటిగ్గహాపేసిన్తి అత్థో.

౨౮. సబ్బే తే అరియమణ్డలా సబ్బే తే అరియసమూహా, దిబ్బచక్ఖు సమా హుత్వా మట్ఠాతి దిబ్బచక్ఖుసమఙ్గినో హుత్వా మట్ఠా కిలేసేహి రహితత్తా సిలిట్ఠా సోభమానా చీవరసంయుతా తిచీవరేహి సమఙ్గీభూతా మధురసక్ఖరాహి చ తేలేన చ మధుఫాణితేహి చ పరమన్నేన ఉత్తమేన అన్నేన చ మయా తప్పితా అప్పితా పరిపూరితా అహేసున్తి అత్థో.

౨౯. తే ఏవం సన్తప్పితా అరియమణ్డలా రతనగబ్భం సత్తహి రతనేహి నిమ్మితగబ్భం గేహం, పవిసిత్వా గుహాసయా గుహాయం సయమానా, కేసరీవ కేసరసీహా ఇవ, మహారహమ్హి సయనే అనగ్ఘే మఞ్చే, సీహసేయ్యమకప్పయుం యథా సీహో మిగరాజా దక్ఖిణపస్సేన సయన్తో పాదే పాదం అచ్చాధాయ దక్ఖిణహత్థం సీసూపధానం కత్వా వామహత్థం ఉజుకం ఠపేత్వా వాలధిం అన్తరసత్థియం కత్వా నిచ్చలో సయతి, ఏవం సేయ్యం కప్పయుం కరింసూతి అత్థో.

౩౦. తే ఏవం సీహసేయ్యం కప్పేత్వా సమ్పజానా సతిసమ్పజఞ్ఞసమ్పన్నా. సముట్ఠాయ సం సుట్ఠు ఉట్ఠహిత్వా సయనే పల్లఙ్కమాభుజుం ఊరుబద్ధాసనం కరింసూతి అత్థో.

౩౧. గోచరం ¶ సబ్బబుద్ధానన్తి సబ్బేసం అతీతానాగతానం బుద్ధానం గోచరం ఆరమ్మణభూతం ఝానరతిసమప్పితా ఝానరతియా సం సుట్ఠు అప్పితా సమఙ్గీభూతా అహేసున్తి అత్థో, అఞ్ఞే ధమ్మాని దేసేన్తీతి తేసు పచ్చేకబుద్ధేసు అఞ్ఞే ఏకచ్చే ధమ్మే దేసేన్తి, అఞ్ఞే ఏకచ్చే ఇద్ధియా పఠమాదిజ్ఝానకీళాయ కీళన్తి ¶ రమన్తి.

౩౨. అఞ్ఞే ఏకచ్చే అభిఞ్ఞా పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో వసిభావితా వసీకరింసు, పఞ్చసు అభిఞ్ఞాసు ఆవజ్జనసమాపజ్జనవుట్ఠానఅధిట్ఠానపచ్చవేక్ఖణసఙ్ఖాతాహి పఞ్చవసితాహి వసీభావం ఇతా గతా పత్తా అభిఞ్ఞాయో ¶ , అప్పేన్తి సమాపజ్జన్తి. అఞ్ఞే ఏకచ్చే అనేకసహస్సియో వికుబ్బనాని ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతి, బహుధాపి హుత్వా ఏకో హోతీతి ఏవమాదీని ఇద్ధివికుబ్బనాని వికుబ్బన్తి కరోన్తీతి అత్థో.

౩౩. బుద్ధాపి బుద్ధేతి ఏవం సన్నిపతితేసు పచ్చేకబుద్ధేసు సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స విసయం ఆరమ్మణభూతం పఞ్హం బుద్ధా బుద్ధే పుచ్ఛన్తీతి అత్థో. తే బుద్ధా అత్థగమ్భీరతాయ గమ్భీరం నిపుణం సుఖుమం, ఠానం కారణం, పఞ్ఞాయ వినిబుజ్ఝరే విసేసేన నిరవసేసతో బుజ్ఝన్తి.

౩౪. తదా మమ పాసాదే సన్నిపతితా సావకాపి బుద్ధే పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, బుద్ధా సావకే సిస్సే పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, తే బుద్ధా చ సావకా చ అఞ్ఞమఞ్ఞం పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం బ్యాకరోన్తి విస్సజ్జేన్తి.

౩౫. పున తే సబ్బే ఏకతో దస్సేన్తో ‘‘బుద్ధా పచ్చేకబుద్ధా చా’’తిఆదిమాహ. తత్థ బుద్ధా సమ్మాసమ్బుద్ధా, పచ్చేకబుద్ధా చ సావకా చ సిస్సా పరిచారకా నిస్సితకా ఏతే సబ్బే, సకాయ సకాయ రతియా రమమానా సల్లీనా మమ పాసాదే అభిరమన్తీతి అత్థో.

౩౬. ఏవం తస్మిం వేజయన్తపాసాదే పచ్చేకబుద్ధానం ఆచారసమ్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనో ఆనుభావం దస్సేన్తో సో తిలోకవిజయో చక్కవత్తిరాజా ‘‘ఛత్తా తిట్ఠన్తు రతనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ రతనా సత్తరతనమయా, ఛత్తా కఞ్చనావేళపన్తికా సువణ్ణజాలేహి ఓలమ్బితా తిట్ఠన్తు. ముత్తాజాలపరిక్ఖిత్తా ముత్తాజాలేహి పరివారితా, సబ్బే ఛత్తా మమ మత్థకే ముద్ధని, ధారేన్తూతి చిన్తితమత్తేయేవ ఛత్తా పాతుభూతా హోన్తీతి అత్థో.

౩౭. సోణ్ణతారకచిత్తితా సువణ్ణతారకాహి దద్దల్లమానా చేలవితానా భవన్తు నిబ్బత్తన్తు ¶ . విచిత్తా అనేకవణ్ణా, మల్యవితతా పుప్ఫపత్థటా, సబ్బే అనేకవితానా, మత్థకే నిసీదనట్ఠానస్స ఉపరిభాగే ధారేన్తూతి అత్థో.

౩౮-౪౦. మల్యదామేహి అనేకసుగన్ధపుప్ఫదామేహి వితతా పరికిణ్ణా, గన్ధదామేహి చన్దనకుఙ్కుమతగరాదిసుగన్ధదామేహి, సోభితా పోక్ఖరణీతి సమ్బన్ధో ¶ . దుస్సదామేహి పత్తుణ్ణచీనాదిఅనగ్ఘదుస్సదామేహి, పరికిణ్ణా సత్తరతనదామేహి భూసితా అలఙ్కతా పోక్ఖరణీ, పుప్ఫాభికిణ్ణా ¶ చమ్పకసళలసోగన్ధికాదిసుగన్ధపుప్ఫేహి అభికిణ్ణా సుట్ఠు విచిత్తా సోభితా. పునరపి కిం భూతా పోక్ఖరణీ? సురభిగన్ధసుగన్ధేహి భూసితా వాసితా. సమన్తతో గన్ధపఞ్చఙ్గులలఙ్కతా పఞ్చహి అఙ్గులేహి లిమ్పితగన్ధేహి అలఙ్కతా, హేమచ్ఛదనఛాదితా సువణ్ణఛదనేహి సువణ్ణవితానేహి ఛాదితా, పాసాదస్స చాతుద్దిసా పోక్ఖరణియో పదుమేహి చ ఉప్పలేహి చ సుట్ఠు సన్థతా పత్థటా సువణ్ణరూపే సువణ్ణవణ్ణా, ఖాయన్తు, పద్మరేణురజుగ్గతా పదుమరేణూహి ధూలీహి చ ఆకిణ్ణా పోక్ఖరణియో సోభన్తూతి అత్థో.

౪౧. మమ వేజయన్తపాసాదస్స సమన్తతో పాదపా చమ్పకాదయో రుక్ఖా సబ్బే పుప్ఫన్తు ఏతే పుప్ఫరుక్ఖా. సయమేవ పుప్ఫా ముఞ్చిత్వా విగళిత్వా గన్త్వా భవనం ఓకిరుం, ఓకిణ్ణా పాసాదస్స ఉపరి కరోన్తూతి అత్థో.

౪౨. తత్థ తస్మిం మమ వేజయన్తపాసాదే సిఖినో మయూరా నచ్చన్తూ, దిబ్బహంసా దేవతాహంసా, పకూజరే సద్దం కరోన్తు, కరవీకా చ మధురసద్దా కోకిలా గాయన్తు గీతవాక్యం కరోన్తు, అపరే అనుత్తా చ దిజసఙ్ఘా పక్ఖినో సమూహా పాసాదస్స సమన్తతో మధురరవం రవన్తూతి అత్థో.

౪౩. పాసాదస్స సమన్తకో సబ్బా ఆతతవితతాదయో భేరియో వజ్జన్తు హఞ్ఞన్తు, సబ్బా తా అనేకతన్తియో వీణా రసన్తు సద్దం కరోన్తు, సబ్బా అనేకప్పకారా సఙ్గీతియో పాసాదస్స సమన్తతో వత్తన్తు పవత్తన్తు గాయన్తూతి అత్థో.

౪౪-౫. యావతా యత్తకే ఠానే బుద్ధఖేత్తమ్హి దససహస్సిచక్కవాళే తతో పరే చక్కవాళే, జోతిసమ్పన్నా పభాసమ్పన్నా అచ్ఛిన్నా మహన్తా సమన్తతో రతనామయా సత్తహి రతనేహి కతా ఖచితా సోణ్ణపల్లఙ్కా సువణ్ణపల్లఙ్కా తిట్ఠన్తు, పాసాదస్స సమన్తతో దీపరుక్ఖా పదీపధారణా తేలరుక్ఖా జలన్తు ¶ , పదీపేహి పజ్జలన్తు, దససహస్సిపరమ్పరా దససహస్సీనం పరమ్పరా దససహస్సియో ఏకపజ్జోతా ఏకపదీపా వియ భవన్తు ఉజ్జోతన్తూతి అత్థో.

౪౬. నచ్చగీతేసు ¶ ¶ ఛేకా గణికా నచ్చిత్థియో చ లాసికా ముఖేన సద్దకారికా చ పాసాదస్స సమన్తతో నచ్చన్తు, అచ్ఛరాగణా దేవిత్థిసమూహా నచ్చన్తు, నానారఙ్గా అనేకవణ్ణా నానారఙ్గమణ్డలా పాసాదస్స సమన్తతో నచ్చన్తు, పదిస్సన్తు పాకటా హోన్తూతి అత్థో.

౪౭. తదా అహం తిలోకవిజయో నామ చక్కవత్తిరాజా హుత్వా సకలచక్కవాళే దుమగ్గే రుక్ఖగ్గే పబ్బతగ్గే హిమవన్తచక్కవాళపబ్బతాదీనం అగ్గే సినేరూపబ్బతముద్ధని చ సబ్బట్ఠానేసు విచిత్తం అనేకవణ్ణవిచిత్తం పఞ్చవణ్ణికం నీలపీతాదిపఞ్చవణ్ణం సబ్బం ధజం ఉస్సాపేమీతి అత్థో.

౪౮. నరా లోకన్తరా నరా చ నాగలోకతో నాగా చ దేవలోకతో గన్ధబ్బా చ దేవా చ సబ్బే ఉపేన్తు ఉపగచ్ఛన్తు, తే నరాదయో నమస్సన్తా మమ నమక్కారం కరోన్తా పఞ్జలికా కతహత్థపుటా మమ వేజయన్తం పాసాదం పరివారయున్తి అత్థో.

౪౯. ఏవం సో తిలోకవిజయో చక్కవత్తిరాజా పాసాదస్స చ అత్తనో చ ఆనుభావం వణ్ణేత్వా ఇదాని అత్తనా సమ్పత్తికతపుఞ్ఞఫలం సమాదపేన్తో ‘‘యం కిఞ్చి కుసలం కమ్మ’’న్తిఆదిమాహ. యం కిఞ్చి కుసలకమ్మసఙ్ఖాతం కిరియం కత్తబ్బం అత్థి, తం సబ్బం మమ మయా కాయేన వా వాచాయ వా మనసా వా తీహి ద్వారేహి కతం తిదసే సుకతం సుట్ఠు కతం, తావతింసభవనే ఉప్పజ్జనారహం కతన్తి అత్థో.

౫౦. పున సమాదపేన్తో ‘‘యే సత్తా సఞ్ఞినో’’తిఆదిమాహ. తత్థ యే సత్తా మనుస్సా వా దేవా వా బ్రహ్మానో వా సఞ్ఞినో సఞ్ఞాసహితా అత్థి, యే చ సత్తా అసఞ్ఞినో సఞ్ఞారహితా అసఞ్ఞా సత్తా సన్తి, తే సబ్బే సత్తా మయ్హం మయా కతం పుఞ్ఞఫలం, భాగీ భవన్తు పుఞ్ఞవన్తా హోన్తూతి అత్థో.

౫౧. పునపి సమాదపేన్తో బోధిసత్తో ‘‘యేసం కత’’న్తిఆదిమాహ. మయా కతం పుఞ్ఞం యేహి నరనాగగన్ధబ్బదేవేహి సువిదితం ఞాతం, తేసం మయా దిన్నం పుఞ్ఞఫలం, తస్మిం మయా కతే పుఞ్ఞే దిన్నభావం యే నరాదయో న జానన్తి, దేవా గన్త్వా తేసం తం నివేదయుం ఆరోచయున్తి అత్థో.

౫౨. సబ్బలోకమ్హి ¶ ¶ యే సత్తా ఆహారనిస్సితా జీవన్తి, తే సబ్బే సత్తా మనుఞ్ఞం భోజనం సబ్బం మమ చేతసా మమ చిత్తేన లభన్తు, మమ పుఞ్ఞిద్ధియా లభన్తూతి అత్థో.

౫౩. మనసా పసన్నేన చిత్తేన యం దానం మయా దిన్నం తస్మిం దానే చిత్తేన పసాదం ఆవహిం ఉప్పాదేసిం. సబ్బసమ్బుద్ధా చ ¶ పచ్చేకా పటిఏక్కా జినసావకా చ మయా చక్కవత్తిరఞ్ఞా పూజితా.

౫౪. సుకతేన తేన కమ్మేన సద్దహిత్వా కతేన కుసలకమ్మేన, చేతనాపణిధీహి చ చిత్తేన కతపత్థనాహి చ, మానుసం దేహం మనుస్ససరీరం, జహిత్వా ఛడ్డేత్వా, అహం తావతింసం దేవలోకం అగచ్ఛిం అగమాసిం, సుత్తప్పబుద్ధో వియ తత్థ ఉప్పజ్జిన్తి అత్థో.

౫౫. తతో తిలోకవిజయో చక్కవత్తిరాజా కాలఙ్కతో, తతో పట్ఠాయ ఆగతే దువే భవే ద్వే జాతియో పజానామి దేవత్తే దేవత్తభావే మానుసే మనుస్సత్తభావే చ, తతో జాతిద్వయతో అఞ్ఞం గతిం అఞ్ఞం ఉపపత్తిం న జానామి న పస్సామి, మనసా చిత్తేన పత్థనాఫలం పత్థితపత్థనాఫలన్తి అత్థో.

౫౬. దేవానం అధికో హోమీతి యది దేవేసు జాతో, ఆయువణ్ణబలతేజేహి దేవానం అధికో జేట్ఠో సేట్ఠో అహోసిన్తి అత్థో. యది మనుస్సేసు జాతో, మనుజాధిపో మనుస్సానం అధిపతి ఇస్సరో భవామి, తథా రాజభూతో అభిరూపేన రూపసమ్పత్తియా చ లక్ఖణేన ఆరోహపరిణాహాదిలక్ఖణేన చ సమ్పన్నో సమ్పుణ్ణో ఉప్పన్నుప్పన్నభవే పఞ్ఞాయ పరమత్థజాననపఞ్ఞాయ అసమో సమరహితో, మయా సదిసో కోచి నత్థీతి అత్థో.

౫౭. మయా కతపుఞ్ఞసమ్భారేన పుఞ్ఞఫలేన ఉప్పన్నుప్పన్నభవే సేట్ఠం పసట్ఠం మధురం వివిధం అనేకప్పకారం భోజనఞ్చ అనప్పకం బహుసత్తరతనఞ్చ వివిధాని, అనేకప్పకారాని పత్తుణ్ణకోసేయ్యాదివత్థాని చ నభా ఆకాసతో మం మమ సన్తికం ఖిప్పం సీఘం ఉపేన్తి ఉపగచ్ఛన్తి.

౫౮-౬౬. పథబ్యా ¶ పథవియా పబ్బతే చ ఆకాసే చ ఉదకే చ వనే చ యం యం యత్థ యత్థ హత్థం పసారేమి నిక్ఖిపామి, తతో తతో దిబ్బా భక్ఖా దిబ్బా ఆహారా మం మమ సన్తికం ఉపేన్తి ఉపగచ్ఛన్తి, పాతుభవన్తీతి అత్థో. తథా యథాక్కమం సబ్బే రతనా. సబ్బే చన్దనాదయో గన్ధా ¶ . సబ్బే యానా వాహనా. సబ్బే చమ్పకనాగపున్నాగాదయో మాలా పుప్ఫా. సబ్బే అలఙ్కారా ఆభరణా. సబ్బా దిబ్బకఞ్ఞా. సబ్బే మధుసక్ఖరా. సబ్బే పూపాదయో ఖజ్జా ఖాదితబ్బా మం మమ సన్తికం ఉపేన్తి ఉపగచ్ఛన్తి.

౬౭-౬౮. సమ్బోధివరపత్తియాతి ఉత్తమచతుమగ్గఞాణపత్తియా పాపుణనత్థాయ. మయా యం ఉత్తమదానం కతం పూరితం, తేన ఉత్తమదానేన ¶ సేలసఙ్ఖాతం పబ్బతం సకలం ఏకనిన్నాదం కరోన్తో బహలం గిరం పుథులం ఘోసం గజ్జేన్తో, సదేవకం లోకం సకలం మనుస్సదేవలోకం హాసయన్తో సోమనస్సప్పత్తం కరోన్తో లోకే సకలలోకత్తయే వివట్టచ్ఛదో బుద్ధో అహం భవామీతి అత్థో.

౬౯. దిసా దసవిధా లోకేతి చక్కవాళలోకే దసవిధా దసకోట్ఠాసా దిసా హోన్తి, తత్థ కోట్ఠాసే యాయతో యాయన్తస్స గచ్ఛన్తస్స అన్తకం నత్థీతి అత్థో, చక్కవత్తికాలే తస్మిం మయా గతగతట్ఠానే దిసాభాగే వా బుద్ధఖేత్తా బుద్ధవిసయా అసఙ్ఖియా సఙ్ఖారహితా.

౭౦. పభా పకిత్తితాతి తదా చక్కవత్తిరాజకాలే మయ్హం పభా చక్కరతనమణిరతనాదీనం పభా ఆలోకా యమకా యుగళయుగళా హుత్వా రంసివాహనా రంసిం ముఞ్చమానా పకిత్తితా పాకటా, ఏత్థన్తరే దససహస్సిచక్కవాళన్తరే రంసిజాలం రంసిసమూహం, ఆలోకో విపులో బహుతరో భవే అహోసీతి అత్థో.

౭౧. ఏత్తకే లోకధాతుమ్హీతి దససహస్సిచక్కవాళేసు సబ్బే జనా మం పస్సన్తు దక్ఖన్తూతి అత్థో. సబ్బే దేవా యావ బ్రహ్మనివేసనా యావ బ్రహ్మలోకా మం అనువత్తన్తు అనుకూలా భవన్తు.

౭౨. విసిట్ఠమధునాదేనాతి ¶ విసట్ఠేన మధురేన నాదేన, అమతభేరిమాహనిన్తి అమతభేరిం దేవదున్దుభిం పహరిం, ఏత్థన్తరే ఏతస్మిం దససహస్సిచక్కవాళబ్భన్తరే సబ్బే జనా మన మధురం గిరం సద్దం సుణన్తు మనసి కరోన్తు.

౭౩. ధమ్మమేఘేన వస్సన్తే ధమ్మదేసనామయేన నాదేన తబ్బోహారపరమత్థగమ్భీరమధురసుఖుమత్థవస్సే వస్సన్తే వస్సమానే సమ్మాసమ్బుద్ధానుభావేన సబ్బే భిక్ఖుభిక్ఖునీఆదయో అనాసవా నిక్కిలేసా హోన్తు భవన్తు. యేత్థ పచ్ఛిమకా సత్తాతి ఏత్థ ఏతేసు రాసిభూతేసు చతూసు పరిససత్తేసు యే సత్తా పచ్ఛిమకా గుణవసేన హేట్ఠిమకా, తే సబ్బే సోతాపన్నా భవన్తూతి అధిప్పాయో.

౭౪. తదా ¶ తిలోకవిజయచక్కవత్తిరాజకాలే దాతబ్బకం దాతబ్బయుత్తకం, దానం కత్వా, అసేసతో నిస్సేసేన, సీలం సీలపారమిం, పూరేత్వా నేక్ఖమ్మే నేక్ఖమ్మపారమితాయ, పారమిం కోటిం పత్వా, ఉత్తమం సమ్బోధిం చతుమగ్గఞాణం, పత్తో భవామి భవేయ్యం.

౭౫. పణ్డితే పఞ్ఞవన్తే మేధావినో పరిపుచ్ఛిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, కత్తబ్బం? కిం న కత్తబ్బం? కిం కుసలం? కిం అకుసలం? కిం కత్వా సగ్గమోక్ఖద్వయస్స భాగీ హోతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ఏవం పఞ్ఞాపారమిం పూరేత్వాతి ¶ అత్థో. కత్వా వీరియముత్తమన్తి ఉత్తమం సేట్ఠం ఠాననిసజ్జాదీసు అవిచ్ఛిన్నం వీరియం కత్వా, వీరియపారమిం పూరేత్వాతి అత్థో. సకలవిరుద్ధజనేహి కతఅనాదరాధివాసనాఖన్తియా పారమిం కోటిం గన్త్వా ఖన్తిపారమిం పూరేత్వా ఉత్తమం సమ్బోధిం ఉత్తమం సమ్బుద్ధత్తం పత్తో భవామి భవేయ్యం.

౭౬. కత్వా దళ్హమధిట్ఠానన్తి ‘‘మమ సరీరజీవితేసు వినస్సన్తేసుపి పుఞ్ఞకమ్మతో న విరమిస్సామీ’’తి అచలవసేన దళ్హం అధిట్ఠానపారమిం కత్వా ‘‘సీసే ఛిజ్జమానేపి ముసావాదం న కథేస్సామీ’’తి సచ్చపారమితాయ కోటిం పూరియ పూరేత్వా ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖీ అవేరా’’తిఆదినా మేత్తాపారమితాయ కోటిం పత్వా ఉత్తమం సమ్బోధిం పత్తోతి అత్థో.

౭౭. సజీవకాజీవకవత్థూనం లాభే చ తేసం అలాభే చ కాయికచేతసికసుఖే చేవ తథా దుక్ఖే చ సాదరజనేహి కతే, సమ్మానే ¶ చేవ ఓమానే, చ సబ్బత్థ సమకో సమానమానసో ఉపేక్ఖాపారమిం పూరేత్వా ఉత్తమం సమ్బోధిం పత్తో పాపుణేయ్యన్తి అత్థో.

౭౮. కోసజ్జం కుసీతభావం, భయతో భయవసేన ‘‘అపాయదుక్ఖభాగీ’’తి దిస్వా ఞత్వా అకోసజ్జం అకుసీతభావం అలీనవుత్తిం, వీరియం ఖేమతో ఖేమవసేన ‘‘నిబ్బానగామీ’’తి దిస్వా ఞత్వా ఆరద్ధవీరియా హోథ భవథ. ఏసా బుద్ధానుసాసనీ ఏసా బుద్ధానం అనుసిట్ఠి.

౭౯. వివాదం భయతో దిస్వాతి వివాదం కలహం భయతో దిస్వా ‘‘అపాయభాగీ’’తి దిస్వా ఞత్వా అవివాదం వివాదతో విరమణం ‘‘నిబ్బానప్పత్తీ’’తి, ఖేమతో దిస్వా ఞత్వా సమగ్గా ఏకగ్గచిత్తా సఖిలా సిలిట్ఠా మేత్తాయ ధురగతాయ సోభమానా హోథాతి అత్థో. ఏసా కథా మన్తనా ఉదీరణా బుద్ధానం అనుసాసనీ ఓవాదదానం.

౮౦. పమాదం ఠాననిసజ్జాదీసు సతివిప్పవాసేన విహరణం భయతో ‘‘నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానేసు దుక్ఖితదురూపఅప్పన్నపానతాదిసంవత్తనకం ¶ అపాయాదిగమనఞ్చా’’తి దిస్వా ఞత్వా, అప్పమాదం సబ్బకిరియాసు సతియా విహరణం, ఖేమతో వడ్ఢితో ‘‘నిబ్బానసమ్పాపుణన’’న్తి దిస్వా పచ్చక్ఖతో ఞత్వా అట్ఠఙ్గికం మగ్గం సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాసఙ్కప్పో సమ్మావాచా సమ్మాకమ్మన్తో సమ్మాఆజీవో సమ్మావాయామో సమ్మాసతి సమ్మాసమాధీతి అట్ఠఅవయవం సమ్మాసమ్బోధియా ¶ మగ్గం అధిగమూపాయం భావేథ వడ్ఢేథ మనసి కరోథ, ఏసా కథా భాసనా ఉదీరణా బుద్ధానుసాసనీ బుద్ధానం అనుసిట్ఠీతి అత్థో.

౮౧. సమాగతా బహూ బుద్ధాతి అనేకసతసహస్ససఙ్ఖ్యా పచ్చేకబుద్ధా సమాగతా రాసిభూతా, సబ్బసో సబ్బప్పకారేన అరహన్తా చ ఖీణాసవా అనేకసతసహస్సా సమాగతా రాసిభూతా. తస్మా తే బుద్ధే చ అరహన్తే చ వన్దమానే వన్దనారహే నమస్సథ అఙ్గపచ్చఙ్గనమక్కారేన నమస్సథ వన్దథ.

౮౨. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన అచిన్తియా చిన్తేతుం అసక్కుణేయ్యా, బుద్ధా, బుద్ధధమ్మాతి బుద్ధేహి దేసితా చత్తారో సతిపట్ఠానా…పే… అట్ఠఙ్గికో ¶ మగ్గో, పఞ్చక్ఖన్ధా, హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయోతిఆదయో ధమ్మా, బుద్ధానం వా సభావా అచిన్తియా చిన్తేతుం అసక్కుణేయ్యా, అచిన్తియే చిన్తావిసయాతిక్కన్తే పసన్నానం దేవమనుస్సానం విపాకో దేవమనుస్ససమ్పత్తినిబ్బానసమ్పత్తిసఙ్ఖాతో చిన్తేతుం అసక్కుణేయ్యో సఙ్ఖ్యాతిక్కన్తో హోతి భవతి.

ఇతి ఏత్తావతా చ యథా అద్ధానగామినో ‘‘మగ్గం నో ఆచిక్ఖా’’తి పుట్ఠేన ‘‘వామం ముఞ్చిత్వా దక్ఖిణం గణ్హథా’’తి వుత్తే తేన మగ్గేన గామనిగమరాజధానీసు కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా పున ముఞ్చితేన అపరేన వామమగ్గేన గతాపి గామనిగమాదీసు కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠాపేన్తి, ఏవమేవ బుద్ధాపదానం కుసలాపదానవసేన నిట్ఠాపేత్వా తదేవ అకుసలాపదానవసేన విత్థారేతుం ఇదం పఞ్హకమ్మం –

‘‘దుక్కరఞ్చ అబ్భక్ఖానం, అబ్భక్ఖానం పునాపరం;

అబ్భక్ఖానం సిలావేధో, సకలికాపి చ వేదనా.

‘‘నాళాగిరి సత్తచ్ఛేదో, సీసదుక్ఖం యవఖాదనం;

పిట్ఠిదుక్ఖమతీసారో, ఇమే అకుసలకారణా’’తి.

అత్థ పఠమపఞ్హే – దుక్కరన్తి ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికా. అతీతే కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే ¶ బోధిసత్తో జోతిపాలో నామ బ్రాహ్మణమాణవో హుత్వా నిబ్బత్తో బ్రాహ్మణజాతివసేన సాసనే అప్పసన్నో తస్స భగవతో పిలోతికకమ్మనిస్సన్దేన ‘‘కస్సపో భగవా’’తి సుత్వా ‘‘కుతో ముణ్డకస్స సమణస్స బోధి, బోధి పరమదుల్లభా’’తి ¶ ఆహ. సో తేన కమ్మనిస్సన్దేన అనేకజాతిసతేసు నరకాదిదుక్ఖమనుభవిత్వా తస్సేవ భగవతో అనన్తరం తేనేవ లద్ధబ్యాకరణేన కమ్మేన జాతిసంసారం ఖేపేత్వా పరియోసానే వేస్సన్తరత్తభావం పత్వా తతో చుతో తుసితభవనే నిబ్బత్తో. దేవతాయాచనేన తతో చవిత్వా సక్యకులే నిబ్బత్తో ఞాణస్స పరిపాకత్తా సకలజమ్బుదీపరజ్జం పహాయ అనోమానదీతీరే సునిసితేనాసినా సమకుటకేసకలాపం ఛిన్దిత్వా బ్రహ్మునా ఆనీతే ఇద్ధిమయే కప్పస్స సణ్ఠానకాలే పదుమగబ్భే నిబ్బత్తే అట్ఠ పరిక్ఖారే పటిగ్గహేత్వా పబ్బజిత్వా బోధిఞాణదస్సనస్స తావ అపరిపక్కత్తా ¶ బుద్ధభావాయ మగ్గామగ్గం అజానిత్వా ఛబ్బస్సాని ఉరువేలజనపదే ఏకాహారఏకాలోపఏకపుగ్గలఏకమగ్గఏకాసనభోజనవసేన అట్ఠిచమ్మనహారుసేసం నిమ్మంసరుధిరపేతరూపసదిససరీరో పధానసుత్తే (సు. ని. ౪౨౭ ఆదయో) వుత్తనయేనేవ పధానం మహావీరియం దుక్కరకారికం అకాసి. సో ఇమం దుక్కరకారికం ‘‘సమ్బోధియా మగ్గం న హోతీ’’తి చిన్తేత్వా గామనిగమరాజధానీసు పణీతాహారం పరిభుఞ్జిత్వా పీణిన్ద్రియో పరిపుణ్ణద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణో కమేన బోధిమణ్డముపగన్త్వా పఞ్చ మారే జినిత్వా బుద్ధో జాతోతి.

‘‘అవచాహం జోతిపాలో, సుగతం కస్సపం తదా;

కుతో ను బోధి ముణ్డస్స, బోధి పరమదుల్లభా.

‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, అచరిం దుక్కరం బహుం;

ఛబ్బస్సానురువేలాయం, తతో బోధిమపాపుణిం.

‘‘నాహం ఏతేన మగ్గేన, పాపుణిం బోధిముత్తమం;

కుమ్మగ్గేన గవేసిస్సం, పుబ్బకమ్మేన వారితో.

‘‘పుఞ్ఞపాపపరిక్ఖీణో, సబ్బసన్తాపవజ్జితో;

అసోకో అనుపాయాసో, నిబ్బాయిస్సమనాసవో’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౯౨-౯౫);

దుతియపఞ్హే – అబ్భక్ఖానన్తి అభి అక్ఖానం పరిభాసనం. అతీతే కిర బోధిసత్తో సుద్దకులే ¶ జాతో అపాకటో అప్పసిద్ధో మునాళి నామ ధుత్తో హుత్వా పటివసతి. తదా మహిద్ధికో మహానుభావో సురభి ¶ నామ పచ్చేకబుద్ధో కేనచి కరణీయేన తస్స సమీపట్ఠానం పాపుణి. సో తం దిస్వావ ‘‘దుస్సీలో పాపధమ్మో అయం సమణో’’తిఆదినా అబ్భాచిక్ఖి. సో తేన అకుసలనిస్సన్దేన నరకాదీసు అనేకవస్ససహస్సాని దుక్ఖమనుభవిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే యదా తిత్థియా పఠమతరం భగవతో తుసితభవనే వసనసమయే చ పాకటా హుత్వా సకలజనం వఞ్చేత్వా ద్వాసట్ఠిదిట్ఠియో దీపేత్వా విచరన్తి, తదా తుసితపురా చవిత్వా సక్యరాజకులే నిబ్బత్తిత్వా కమేన బుద్ధో జాతో. తిత్థియా సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకా వియ విహతలాభసక్కారా భగవతి ఆఘాతం బన్ధిత్వా విచరన్తి. తస్మిం సమయే రాజగహసేట్ఠి గఙ్గాయ జాలం బన్ధిత్వా కీళన్తో రత్తచన్దనఘటికం దిస్వా అమ్హాకం గేహే చన్దనాని బహూని, ఇమం భమం ఆరోపేత్వా తేన భమకారేహి ¶ పత్తం లిఖాపేత్వా వేళుపరమ్పరాయ లగ్గేత్వా ‘‘యే ఇమం పత్తం ఇద్ధియా ఆగన్త్వా గణ్హన్తి, తేసం భత్తికో భవిస్సామీ’’తి భేరిం చరాపేసి.

తదా తిత్థియా ‘‘నట్ఠమ్హా దాని నట్ఠమ్హా దానీ’’తి మన్తేత్వా నిగణ్ఠో నాటపుత్తో సకపరిసం ఏవమాహ – ‘‘అహం వేళుసమీపం గన్త్వా ఆకాసే ఉల్లఙ్గనాకారం కరోమి, ‘తుమ్హే ఛవదారుమయం పత్తం పటిచ్చ మా ఇద్ధిం కరోథా’తి మం ఖన్ధే గహేత్వా వారేథా’’తి, తే తథా గన్త్వా తథా అకంసు.

తదా పిణ్డోలభారద్వాజో చ మోగ్గల్లానో చ తిగావుతే సేలపబ్బతమత్థకే ఠత్వా పిణ్డపాతగణ్హనత్థాయ చీవరం పారుపన్తా తం కోలాహలం సుణింసు. తేసు మోగ్గల్లానో పిణ్డోలభారద్వాజం ‘‘త్వం ఆకాసేన గన్త్వా తం పత్తం గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘భన్తే, తుమ్హేయేవ భగవతా ఇద్ధిమన్తానం అగ్గట్ఠానే ఠపితా, తుమ్హేవ గణ్హథా’’తి ఆహ. తథాపి ‘‘మయా ఆణత్తో త్వమేవ గణ్హాహీ’’తి ఆణత్తో అత్తనా ఠితం తిగావుతం సేలపబ్బతం పాదతలే లగ్గేత్వా ఉక్ఖలియా పిధానం వియ సకలరాజగహనగరం ఛాదేసి, తదా నగరవాసినో ఫళికపబ్బతే ఆవుతం రత్తసుత్తమివ తం థేరం పస్సిత్వా ‘‘భన్తే భారద్వాజ, అమ్హే రక్ఖథా’’తి ఉగ్ఘోసయింసు, భీతా సుప్పాదీని సీసే అకంసు. తదా థేరో తం పబ్బతం ఠితట్ఠానే విస్సజ్జేత్వా ఇద్ధియా గన్త్వా తం పత్తం అగ్గహేసి, తదా నగరవాసినో మహాకోలాహలమకంసు.

భగవా వేళువనారామే నిసిన్నో తం సద్దం సుత్వా ‘‘కిం ఏసో సద్దో’’తి ఆనన్దం పుచ్ఛి. ‘‘భారద్వాజేన, భన్తే, పత్తస్స గహితత్తా సన్తుట్ఠా నగరవాసినో ఉక్కుట్ఠిసద్దమకంసూ’’తి ¶ ఆహ. తదా భగవా ఆయతిం పరూపవాదమోచనత్థం తం పత్తం ఆహరాపేత్వా భేదాపేత్వా అఞ్జనుపపిసనం కత్వా ¶ భిక్ఖూనం దాపేసి, దాపేత్వా చ పన ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇద్ధివికుబ్బనా కాతబ్బా, యో కరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౫౨ థోకం విసదిసం) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసి.

తతో తిత్థియా ‘‘సమణేన కిర గోతమేన సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, తే జీవితహేతుపి తం నాతిక్కమన్తి, మయం ఇద్ధిపాటిహారియం కరిస్సామా’’తి తత్థ తత్థ రాసిభూతా కోలాహలమకంసు. అథ రాజా బిమ్బిసారో తం సుత్వా భగవతో సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో భగవన్తమేవమాహ ¶ – ‘‘తిత్థియా, భన్తే, ‘ఇద్ధిపాటిహారియం కరిస్సామా’తి ఉగ్ఘోసేన్తీ’’తి. ‘‘అహమ్పి, మహారాజ, కరిస్సామీ’’తి. ‘‘నను, భన్తే, భగవతా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్త’’న్తి. ‘‘తమేవ, మహారాజ, పుచ్ఛిస్సామి, తవుయ్యానే అమ్బఫలాదీని ఖాదన్తానం ‘ఏత్తకో దణ్డో’తి దణ్డం ఠపేన్తో తవాపి ఏకతో కత్వా ఠపేసీ’’తి. ‘‘న మయ్హం, భన్తే, దణ్డో’’తి. ‘‘ఏవం, మహారాజ, న మయ్హం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం అత్థీ’’తి. ‘‘కత్థ, భన్తే, పాటిహారియం భవిస్సతీ’’తి? ‘‘సావత్థియా సమీపే కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే, మహారాజా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే, తం పస్సిస్సామా’’తి. తతో తిత్థియా ‘‘కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే కిర పాటిహారియం భవిస్సతీ’’తి సుత్వా నగరస్స సామన్తా అమ్బరుక్ఖే ఛేదాపేసుం, నాగరా మహాఅఙ్గణట్ఠానే మఞ్చాతిమఞ్చం అట్టాదయో బన్ధింసు, సకలజమ్బుదీపవాసినో రాసిభూతా పురత్థిమదిసాయమేవ ద్వాదసయోజనాని ఫరిత్వా అట్ఠంసు. సేసదిసాసుపి తదనురూపేనాకారేన సన్నిపతింసు.

భగవాపి కాలే సమ్పత్తే ఆసాళ్హిపుణ్ణమాసియం పాతోవ కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా తం ఠానం గన్త్వా నిసీది. తస్మిం ఖణే కణ్డో నామ ఉయ్యానపాలో కిపిల్లికపుటే సుపక్కం అమ్బఫలం దిస్వా ‘‘సచాహం ఇమం రఞ్ఞో దదేయ్యం, కహాపణాదిసారం లభేయ్యం, భగవతో ఉపనామితే పన ఇధలోకపరలోకేసు సమ్పత్తి భవిస్సతీ’’తి భగవతో ఉపనామేసి. భగవా తం పటిగ్గహేత్వా ఆనన్దత్థేరం ఆణాపేసి – ‘‘ఇమం ఫలం మద్దిత్వా పానం దేహీ’’తి. థేరో తథా అకాసి. భగవా అమ్బరసం పివిత్వా అమ్బట్ఠిం ఉయ్యానపాలస్స దత్వా ‘‘ఇమం రోపేహీ’’తి ఆహ. సో వాలుకం వియూహిత్వా తం రోపేసి, ఆనన్దత్థేరో కుణ్డికాయ ఉదకం ఆసిఞ్చి. తస్మిం ఖణే అమ్బఙ్కురో ఉట్ఠహిత్వా మహాజనస్స పస్సన్తస్సేవ సాఖావిటపపుప్ఫఫలపల్లవభరితో ¶ పఞ్ఞాయిత్థ. పతితం అమ్బఫలం ఖాదన్తా సకలజమ్బుదీపవాసినో ఖయం పాపేతుం నాసక్ఖింసు.

అథ భగవా పురత్థిమచక్కవాళతో యావ పచ్ఛిమచక్కవాళం, తావ ఇమస్మిం చక్కవాళే మహామేరుముద్ధని రతనచఙ్కమం మాపేత్వా అనేకపరిసాహి సీహనాదం నదాపేన్తో ధమ్మపదట్ఠకథాయం వుత్తనయేన మహాఇద్ధిపాటిహారియం కత్వా తిత్థియే మద్దిత్వా తే విప్పకారం పాపేత్వా పాటిహీరావసానే పురిమబుద్ధాచిణ్ణవసేన ¶ తావతింసభవనం గన్త్వా తత్థ వస్సంవుట్ఠో నిరన్తరం తేమాసం ¶ అభిధమ్మం దేసేత్వా మాతుప్పముఖానం అనేకదేవతానం సోతాపత్తిమగ్గాధిగమనం కత్వా, వుట్ఠవస్సో దేవోరోహనం కత్వా అనేకదేవబ్రహ్మగణపరివుతో సఙ్కస్సపురద్వారం ఓరుయ్హ లోకానుగ్గహం అకాసి. తదా భగవతో లాభసక్కారో జమ్బుదీపమజ్ఝోత్థరమానో పఞ్చమహాగఙ్గా వియ అహోసి.

అథ తిత్థియా పరిహీనలాభసక్కారా దుక్ఖీ దుమ్మనా పత్తక్ఖన్ధా అధోముఖా నిసీదింసు. తదా తేసం ఉపాసికా చిఞ్చమాణవికా నామ అతివియ రూపగ్గప్పత్తా తే తథా నిసిన్నే దిస్వా ‘‘కిం, భన్తే, ఏవందుక్ఖీ దుమ్మనా నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం పన త్వం, భగిని, అప్పోస్సుక్కాసీ’’తి? ‘‘కిం, భన్తే’’తి? ‘‘భగిని, సమణస్స గోతమస్స ఉప్పాదకాలతో పట్ఠాయ మయం హతలాభసక్కారా, నగరవాసినో అమ్హే న కిఞ్చి మఞ్ఞన్తీ’’తి. ‘‘మయా ఏత్థ కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘తయా సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం ఉప్పాదేతుం వట్టతీ’’తి. సా ‘‘న మయ్హం భారో’’తి వత్వా తత్థ ఉస్సాహం కరోన్తీ వికాలే జేతవనవిహారం గన్త్వా తిత్థియానం ఉపస్సయే వసిత్వా పాతో నగరవాసీనం గన్ధాదీని గహేత్వా భగవన్తం వన్దనత్థాయ గమనసమయే జేతవనా వియ నిక్ఖన్తా, ‘‘కత్థ సయితా’’తి పుట్ఠా ‘‘కిం తుమ్హాకం మమ సయితట్ఠానేనా’’తి వత్వా పక్కామి. సా కమేన గచ్ఛన్తే కాలే పుచ్ఛితా ‘‘సమణేనాహం గోతమేన ఏకగన్ధకుటియం సయిత్వా నిక్ఖన్తా’’తి ఆహ. తం బాలపుథుజ్జనా సద్దహింసు, పణ్డితా సోతాపన్నాదయో న సద్దహింసు. ఏకదివసం సా దారుమణ్డలం ఉదరే బన్ధిత్వా ఉపరి రత్తపటం పరిదహిత్వా గన్త్వా సరాజికాయ పరిసాయ ధమ్మదేసనత్థాయ నిసిన్నం భగవన్తం ఏవమాహ – ‘‘భో సమణ, త్వం ధమ్మం దేసేసి, తుయ్హం పటిచ్చ ఉప్పన్నదారకగబ్భినియా మయ్హం లసుణమరిచాదీని న విచారేసీ’’తి? ‘‘తథాభావం, భగిని, త్వఞ్చేవ పజానాసి, అహఞ్చా’’తి. సా ‘‘ఏవమేవ మేథునసంసగ్గసమయం ద్వేయేవ జానన్తి, న అఞ్ఞే’’తి ఆహ.

తస్మిం ఖణే సక్కస్స పణ్డుకమ్బలసిలాసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ఆవజ్జేన్తో ¶ తం కారణం ఞత్వా ద్వే దేవపుత్తే ఆణాపేసి – ‘‘తుమ్హేసు ఏకో మూసికవణ్ణం మాపేత్వా తస్సా దారుమణ్డలస్స బన్ధనం ఛిన్దతు, ఏకో వాతమణ్డలం సముట్ఠాపేత్వా పారుతపటం ఉద్ధం ఖిపతూ’’తి. తే గన్త్వా తథా అకంసు. దారుమణ్డలం పతమానం తస్సా పాదపిట్ఠిం భిన్ది. ధమ్మసభాయం సన్నిపతితా పుథుజ్జనా సబ్బే ‘‘అరే, దుట్ఠచోరి, త్వం ఏవరూపస్స లోకత్తయసామినో ¶ ఏవరూపం అబ్భక్ఖానం అకాసీ’’తి ఉట్ఠహిత్వా ఏకేకముట్ఠిపహారం దత్వా సభాయ నీహరింసు, దస్సనాతిక్కన్తాయ పథవీ వివరమదాసి. తస్మిం ఖణే అవీచితో జాలా ఉట్ఠహిత్వా కులదత్తికేన ¶ రత్తకమ్బలేనేవ తం అచ్ఛాదేత్వా అవీచిమ్హి పక్ఖిపి, భగవతో లాభసక్కారో అతిరేకతరో అహోసి. తేన వుత్తం –

‘‘సబ్బాభిభుస్స బుద్ధస్స, నన్దో నామాసి సావకో;

తం అబ్భక్ఖాయ నిరయే, చిరం సంసరితం మయా.

‘‘దసవస్ససహస్సాని, నిరయే సంసరిం చిరం;

మనుస్సభావం లద్ధాహం, అబ్భక్ఖానం బహుం లభిం.

‘‘తేన కమ్మావసేసేన, చిఞ్చమాణవికా మమం;

అబ్భాచిక్ఖి అభూతేన, జనకాయస్స అగ్గతో’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౭౦-౭౨);

తతియపఞ్హే – అబ్భక్ఖానన్తి అభి అక్ఖానం అక్కోసనం. అతీతే కిర బోధిసత్తో అపాకటజాతియం ఉప్పన్నో మునాళి నామ ధుత్తో హుత్వా దుజ్జనసంసగ్గబలేన సురభిం నామ పచ్చేకబుద్ధం ‘‘దుస్సీలో పాపధమ్మో అయం భిక్ఖూ’’తి అక్కోసి. సో తేన అకుసలేన వచీకమ్మేన బహూని వస్ససహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే దసపారమితాసంసిద్ధిబలేన బుద్ధో జాతో లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో అహోసి. పున తిత్థియా ఉస్సాహజాతా – ‘‘కథం ను ఖో సమణస్స గోతమస్స అయసం ఉప్పాదేస్సామా’’తి దుక్ఖీ దుమ్మనా నిసీదింసు. తదా సున్దరీ నామేకా పరిబ్బాజికా తే ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఠితా తుణ్హీభూతే కిఞ్చి అవదన్తే దిస్వా ‘‘కిం మయ్హం దోసో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సమణేన గోతమేన అమ్హే విహేఠియమానే త్వం అప్పోస్సుక్కా విహరిస్ససి, ఇదం తవ దోసో’’తి. ‘‘ఏవమహం తత్థ కిం కరిస్సామీ’’తి? ‘‘త్వం సమణస్స గోతమస్స అవణ్ణం ఉప్పాదేతుం సక్ఖిస్ససీ’’తి? ‘‘సక్ఖిస్సామి, అయ్యా’’తి వత్వా తతో పట్ఠాయ వుత్తనయేన దిట్ఠదిట్ఠానం ‘‘సమణేన గోతమేన ఏకగన్ధకుటియం సయిత్వా నిక్ఖన్తా’’తి వత్వా అక్కోసతి పరిభాసతి. తిత్థియాపి ‘‘పస్సథ, భో, సమణస్స గోతమస్స కమ్మ’’న్తి అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘మునాళి ¶ నామహం ధుత్తో, పుబ్బే అఞ్ఞాసు జాతిసు;

పచ్చేకబుద్ధం సురభిం, అబ్భాచిక్ఖిం అదూసకం.

‘‘తేన ¶ ¶ కమ్మవిపాకేన, నిరయే సంసరిం చిరం;

బహూ వస్ససహస్సాని, దుక్ఖం వేదేసి వేదనం.

‘‘తేన కమ్మావసేసేన, ఇధ పచ్ఛిమకే భవే;

అబ్భక్ఖానం మయా లద్ధం, సున్దరికాయ కారణా’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౬౭-౬౯);

చతుత్థపఞ్హే – అబ్భక్ఖానం అభి విసేసేన అక్కోసనం పరిభాసనం. అతీతే కిర బోధిసత్తో బ్రాహ్మణకులే ఉప్పన్నో బహుస్సుతో బహూహి సక్కతో పూజితో తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తే వనమూలఫలాహారో బహుమాణవే మన్తే వాచేన్తో వాసం కప్పేసి. ఏకో పఞ్చాభిఞ్ఞాఅట్ఠసమాపత్తిలాభీ తాపసో తస్స సన్తికం అగమాసి. సో తం దిస్వావ ఇస్సాపకతో తం అదూసకం ఇసిం ‘‘కామభోగీ కుహకో అయం ఇసీ’’తి అబ్భాచిక్ఖి, అత్తనో సిస్సే చ ఆహ – ‘‘అయం ఇసి ఏవరూపో అనాచారకో’’తి. తేపి తథేవ అక్కోసింసు పరిభాసింసు. సో తేన అకుసలకమ్మవిపాకేన వస్ససహస్సాని నిరయే దుక్ఖమనుభవిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే బుద్ధో హుత్వా లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో ఆకాసే పుణ్ణచన్దో వియ పాకటో జాతో. తథేవ తిత్థియా అబ్భక్ఖానేనపి అసన్తుట్ఠా పునపి సున్దరియా అబ్భక్ఖానం కారేత్వా సురాధుత్తే పక్కోసాపేత్వా లఞ్జం దత్వా ‘‘తుమ్హే సున్దరిం మారేత్వా జేతవనద్వారసమీపే మాలాకచవరేన ఛాదేథా’’తి ఆణాపేసుం. తే తథా కరింసు. తతో తిత్థియా ‘‘సున్దరిం న పస్సామా’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘పరియేసథా’’తి ఆహ. తే అత్తనా పాతితట్ఠానతో గహేత్వా మఞ్చకం ఆరోపేత్వా రఞ్ఞో దస్సేత్వా ‘‘పస్సథ, భో, సమణస్స గోతమస్స సావకానం కమ్మ’’న్తి భగవతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ సకలనగరే అవణ్ణం ఉగ్ఘోసేన్తా విచరింసు. సున్దరిం ఆమకసుసానే అట్టకే ఠపేసుం. రాజా ‘‘సున్దరిమారకే పరియేసథా’’తి ఆణాపేసి. తదా ధుత్తా సురం పివిత్వా ‘‘త్వం సున్దరిం మారేసి, త్వం మారేసీ’’తి కలహం కరింసు. రాజపురిసా తే ధుత్తే గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం. రాజా ‘‘కిం, భణే, తుమ్హేహి సున్దరీ మారితా’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘కేహి ఆణత్తా’’తి? ‘‘తిత్థియేహి, దేవా’’తి. రాజా తిత్థియే ఆహరాపేత్వా బన్ధాపేత్వా ‘‘గచ్ఛథ, భణే, ‘బుద్ధస్స అవణ్ణత్థాయ అమ్హేహి సయమేవ సున్దరీ మారాపితా, భగవా తస్స సావకా చ అకారకా’తి ఉగ్ఘోసథా’’తి ఆహ. తే తథా అకంసు ¶ . సకలనగరవాసినో నిక్కఙ్ఖా అహేసుం. రాజా తిత్థియే చ ధుత్తే చ మారాపేత్వా ఛడ్డాపేతి ¶ . తతో భగవతో భియ్యోసోమత్తాయ లాభసక్కారో వడ్ఢి. తేన వుత్తం –

‘‘బ్రాహ్మణో ¶ సుతవా ఆసిం, అహం సక్కతపూజితో;

మహావనే పఞ్చసతే, మన్తే వాచేమి మాణవే.

‘‘తత్థాగతో ఇసి భీమో, పఞ్చాభిఞ్ఞో మహిద్ధికో;

తఞ్చాహం ఆగతం దిస్వా, అబ్భాచిక్ఖిం అదూసకం.

‘‘తతోహం అవచం సిస్సే, కామభోగీ అయం ఇసి;

మయ్హమ్పి భాసమానస్స, అనుమోదింసు మాణవా.

‘‘తతో మాణవకా సబ్బే, భిక్ఖమానం కులే కులే;

మహాజనస్స ఆహంసు, కామభోగీ అయం ఇసి.

‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, పఞ్చభిక్ఖుసతా ఇమే;

అబ్భక్ఖానం లభుం సబ్బే, సున్దరికాయ కారణా’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౭౩-౭౭);

పఞ్చమే పఞ్హే – సిలావేధోతి ఆహతచిత్తో సిలం పవిజ్ఝి. అతీతే కిర బోధిసత్తో చ కనిట్ఠభాతా చ ఏకపితుపుత్తా అహేసుం. తే పితు అచ్చయేన దాసే పటిచ్చ కలహం కరోన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం విరుద్ధా అహేసుం. బోధిసత్తో అత్తనో బలవభావేన కనిట్ఠభాతరం అజ్ఝోత్థరిత్వా తస్సుపరి పాసాణం పవిజ్ఝేసి. సో తేన కమ్మవిపాకేన నరకాదీసు అనేకవస్ససహస్సాని దుక్ఖమనుభవిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే బుద్ధో జాతో. దేవదత్తో రాహులకుమారస్స మాతులో పుబ్బే సేరివాణిజకాలే బోధిసత్తేన సద్ధిం వాణిజో అహోసి, తే ఏకం పట్టనగామం పత్వా ‘‘త్వం ఏకవీథిం గణ్హాహి, అహమ్పి ఏకవీథిం గణ్హామీ’’తి ద్వేపి పవిట్ఠా. తేసు దేవదత్తస్స పవిట్ఠవీథియం జిణ్ణసేట్ఠిభరియా చ నత్తా చ ద్వేయేవ అహేసుం, తేసం మహన్తం సువణ్ణథాలకం మలగ్గహితం భాజనన్తరే ఠపితం హోతి, తం సువణ్ణథాలకభావం అజానన్తీ ‘‘ఇమం థాలకం గహేత్వా పిళన్ధనం దేథా’’తి ఆహ. సో తం గహేత్వా సూచియా లేఖం కడ్ఢిత్వా సువణ్ణథాలకభావం ఞత్వా ‘‘థోకం దత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గతో. అథ బోధిసత్తం ద్వారసమీపం ఆగతం దిస్వా ‘‘నత్తా, అయ్యే ¶ , మయ్హం కచ్ఛపుటం ¶ పిళన్ధనం దేథా’’తి. సా తం పక్కోసాపేత్వా నిసీదాపేత్వా తం థాలకం దత్వా ‘‘ఇమం గహేత్వా మయ్హం నత్తాయ కచ్ఛపుటం పిళన్ధనం దేథా’’తి. బోధిసత్తో తం గహేత్వా సువణ్ణథాలకభావం ఞత్వా ‘‘తేన వఞ్చితా’’తి ఞత్వా అత్తనో పసిబ్బకాయ ఠపితఅట్ఠకహాపణే అవసేసభణ్డఞ్చ ¶ దత్వా కచ్ఛపుటం పిళన్ధనం కుమారికాయ హత్థే పిళన్ధాపేత్వా అగమాసి. సో వాణిజో పునాగన్త్వా పుచ్ఛి. ‘‘తాత, త్వం న గణ్హిత్థ, మయ్హం పుత్తో ఇదఞ్చిదఞ్చ దత్వా తం గహేత్వా గతో’’తి. సో తం సుత్వావ హదయేన ఫాలితేన వియ ధావిత్వా అనుబన్ధి. బోధిసత్తో నావం ఆరుయ్హ పక్ఖన్ది. సో ‘‘తిట్ఠ, మా పలాయి మా పలాయీ’’తి వత్వా ‘‘నిబ్బత్తనిబ్బత్తభవే తం నాసేతుం సమత్థో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి.

సో పత్థనావసేన అనేకేసు జాతిసతసహస్సేసు అఞ్ఞమఞ్ఞం విహేఠేత్వా ఇమస్మిం అత్తభావే సక్యకులే నిబ్బత్తిత్వా కమేన భగవతి సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా రాజగహే విహరన్తే అనురుద్ధాదీహి సద్ధిం భగవతో సన్తికం గన్త్వా పబ్బజిత్వా ఝానలాభీ హుత్వా పాకటో భగవన్తం వరం యాచి – ‘‘భన్తే, సబ్బో భిక్ఖుసఙ్ఘో పిణ్డపాతికాదీని తేరస ధుతఙ్గాని సమాదియతు, సకలో భిక్ఖుసఙ్ఘో మమ భారో హోతూ’’తి. భగవా న అనుజాని. దేవదత్తో వేరం బన్ధిత్వా పరిహీనజ్ఝానో భగవన్తం మారేతుకామో ఏకదివసం వేభారపబ్బతపాదే ఠితస్స భగవతో ఉపరి ఠితో పబ్బతకూటం పవిద్ధేసి. భగవతో ఆనుభావేన అపరో పబ్బతకూటో తం పతమానం సమ్పటిచ్ఛి. తేసం ఘట్టనేన ఉట్ఠితా పపటికా ఆగన్త్వా భగవతో పాదపిట్ఠియం పహరి. తేన వుత్తం –

‘‘వేమాతుభాతరం పుబ్బే, ధనహేతు హనిం అహం;

పక్ఖిపిం గిరిదుగ్గస్మిం, సిలాయ చ అపింసయిం.

‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, దేవదత్తో సిలం ఖిపి;

అఙ్గుట్ఠం పింసయీ పాదే, మమ పాసాణసక్ఖరా’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౭౮-౭౯);

ఛట్ఠపఞ్హే – సకలికావేధోతి సకలికాయ ఘట్టనం. అతీతే కిర బోధిసత్తో ఏకస్మిం కులే నిబ్బత్తో దహరకాలే మహావీథియం కీళమానో వీథియం పిణ్డాయ చరమానం పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా ‘‘అయం ముణ్డకో సమణో కుహిం గచ్ఛతీ’’తి పాసాణసకలికం గహేత్వా తస్స పాదపిట్ఠియం ఖిపి ¶ . పాదపిట్ఠిచమ్మం ఛిన్దిత్వా రుహిరం నిక్ఖమి. సో తేన పాపకమ్మేన అనేకవస్ససహస్సాని నిరయే మహాదుక్ఖం అనుభవిత్వా బుద్ధభూతోపి కమ్మపిలోతికవసేన ¶ పాదపిట్ఠియం పాసాణసకలికఘట్టనేన రుహిరుప్పాదం లభి. తేన వుత్తం –

‘‘పురేహం ¶ దారకో హుత్వా, కీళమానో మహాపథే;

పచ్చేకబుద్ధం దిస్వాన, మగ్గే సకలికం ఖిపిం.

‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, ఇధ పచ్ఛిమకే భవే;

వధత్థం మం దేవదత్తో, అభిమారే పయ్యోజయీ’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౮౦-౮౧);

సత్తమపఞ్హే – నాళాగిరీతి ధనపాలకో హత్థీ మారణత్థాయ పేసితో. అతీతే కిర బోధిసత్తో హత్థిగోపకో హుత్వా నిబ్బత్తో హత్థిం ఆరుయ్హ విచరమానో మహాపథే పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా ‘‘కుతో ఆగచ్ఛతి అయం ముణ్డకో’’తి ఆహతచిత్తో ఖిలజాతో హత్థినా ఆసాదేసి. సో తేన కమ్మేన అపాయేసు అనేకవస్ససహస్సాని దుక్ఖం అనుభవిత్వా పచ్ఛిమత్తభావే బుద్ధో జాతో. దేవదత్తో అజాతసత్తురాజానం సహాయం కత్వా ‘‘త్వం, మహారాజ, పితరం ఘాతేత్వా రాజా హోహి, అహం బుద్ధం మారేత్వా బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి సఞ్ఞాపేత్వా ఏకదివసం రఞ్ఞో అనుఞ్ఞాతాయ హత్థిసాలం గన్త్వా – ‘‘స్వే తుమ్హే నాళాగిరిం సోళససురాఘటే పాయేత్వా భగవతో పిణ్డాయ చరణవేలాయం పేసేథా’’తి హత్థిగోపకే ఆణాపేసి. సకలనగరం మహాకోలాహలం అహోసి, ‘‘బుద్ధనాగేన హత్థినాగస్స యుద్ధం పస్సిస్సామా’’తి ఉభతో రాజవీథియం మఞ్చాతిమఞ్చం బన్ధిత్వా పాతోవ సన్నిపతింసు. భగవాపి కతసరీరపటిజగ్గనో భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి. తస్మిం ఖణే వుత్తనియామేనేవ నాళాగిరిం విస్సజ్జేసుం. సో వీథిచచ్చరాదయో విధమేన్తో ఆగచ్ఛతి. తదా ఏకా ఇత్థీ దారకం గహేత్వా వీథితో వీథిం గచ్ఛతి, హత్థీ తం ఇత్థిం దిస్వా అనుబన్ధి. భగవా ‘‘నాళాగిరి, న తం హనత్థాయ పేసితో, ఇధాగచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సో తం సద్దం సుత్వా భగవన్తాభిముఖో ధావి. భగవా అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అనన్తసత్తేసు ఫరణారహం మేత్తం ఏకస్మింయేవ నాళాగిరిమ్హి ఫరి. సో భగవతో మేత్తాయ ఫుటో ¶ నిబ్భయో హుత్వా భగవతో పాదమూలే నిపతి. భగవా తస్స మత్థకే హత్థం ఠపేసి. తదా దేవబ్రహ్మాదయో అచ్ఛరియబ్భుతజాతచిత్తా పుప్ఫపరాగాదీహి పూజేసుం. సకలనగరే జణ్ణుకమత్తా ధనరాసయో అహేసుం. రాజా ‘‘పచ్ఛిమద్వారే ధనాని నగరవాసీనం హోన్తు, పురత్థిమద్వారే ధనాని రాజభణ్డాగారే హోన్తూ’’తి భేరిం చరాపేసి. సబ్బే తథా కరింసు. తదా ¶ నాళాగిరి ధనపాలో నామ అహోసి. భగవా వేళువనారామం అగమాసి. తేన వుత్తం –

‘‘హత్థారోహో పురే ఆసిం, పచ్చేకమునిముత్తమం;

పిణ్డాయ విచరన్తం తం, ఆసాదేసిం గజేనహం.

‘‘తేన ¶ కమ్మవిపాకేన, భన్తో నాళాగిరీ గజో;

గిరిబ్బజే పురవరే, దారుణో సముపాగమీ’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౮౨-౮౩);

అట్ఠమపఞ్హే – సత్థచ్ఛేదోతి సత్థేన గణ్డఫాలనం కుఠారాయ సత్థేన ఛేదో. అతీతే కిర బోధిసత్తో పచ్చన్తదేసే రాజా అహోసి. సో దుజ్జనసంసగ్గవసేన పచ్చన్తదేసే వాసవసేన చ ధుత్తో సాహసికో ఏకదివసం ఖగ్గహత్థో పత్తికోవ నగరే విచరన్తో నిరాపరాధే జనే ఖగ్గేన ఫాలేన్తో అగమాసి. సో తేన పాపకమ్మవిపాకేన బహూని వస్ససహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా తిరచ్ఛానాదీసు దుక్ఖమనుభవిత్వా పక్కావసేసేన పచ్ఛిమత్తభావే బుద్ధభూతోపి హేట్ఠా వుత్తనయేన దేవదత్తేన ఖిత్తపాసాణసక్ఖలికపహారేన ఉట్ఠితగణ్డో అహోసి. జీవకో మేత్తచిత్తేన తం గణ్డం ఫాలేసి. వేరిచిత్తస్స దేవదత్తస్స రుహిరుప్పాదకమ్మం అనన్తరికం అహోసి, మేత్తచిత్తస్స జీవకస్స గణ్డఫాలనం పుఞ్ఞమేవ అహోసి. తేన వుత్తం –

‘‘రాజాహం పత్తికో ఆసిం, సత్తియా పురిసే హనిం;

తేన కమ్మవిపాకేన, నిరయే పచ్చిసం భుసం.

‘‘కమ్మునో తస్స సేసేన, ఇదాని సకలం మమ;

పాదే ఛవిం పకప్పేసి, న హి కమ్మం వినస్సతీ’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౮౪-౮౫);

నవమే పఞ్హే – ‘‘సీసదుక్ఖన్తి సీసాబాధో సీసవేదనా. అతీతే కిర బోధిసత్తో కేవట్టగామే కేవట్టో హుత్వా నిబ్బత్తి. సో ఏకదివసం కేవట్టపురిసేహి ¶ సద్ధిం మచ్ఛమారణట్ఠానం గన్త్వా మచ్ఛే మారేన్తే దిస్వా తత్థ సోమనస్సం ఉప్పాదేసి, సహగతాపి తథేవ సోమనస్సం ఉప్పాదయింసు. సో తేన అకుసలకమ్మేన చతురాపాయే దుక్ఖమనుభవిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే తేహి పురిసేహి సద్ధిం సక్యరాజకులే నిబ్బత్తిత్వా కమేన బుద్ధత్తం పత్తోపి సయం సీసాబాధం పచ్చనుభోసి. తే చ సక్యరాజానో ధమ్మపదట్ఠకథాయం ¶ (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.విడడూభవత్థు) వుత్తనయేన విడడూభసఙ్గామే సబ్బే వినాసం పాపుణింసు. తేన వుత్తం –

‘‘అహం కేవట్టగామస్మిం, అహుం కేవట్టదారకో;

మచ్ఛకే ఘాతితే దిస్వా, జనయిం సోమనస్సకం.

‘‘తేన ¶ కమ్మవిపాకేన, సీసదుక్ఖం అహూ మమ;

సబ్బే సక్కా చ హఞ్ఞింసు, యదా హని విటటూభో’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౮౬-౮౭);

దసమపఞ్హే – యవఖాదనన్తి వేరఞ్జాయం యవతణ్డులఖాదనం. అతీతే కిర బోధిసత్తో అఞ్ఞతరస్మిం కులే నిబ్బత్తో జాతివసేన చ అన్ధబాలభావేన చ ఫుస్సస్స భగవతో సావకే మధురన్నపానే సాలిభోజనాదయో చ భుఞ్జమానే దిస్వా ‘‘అరే ముణ్డకసమణా, యవం ఖాదథ, మా సాలిభోజనం భుఞ్జథా’’తి అక్కోసి. సో తేన అకుసలకమ్మవిపాకేన అనేకవస్ససహస్సాని చతురాపాయే దుక్ఖమనుభవిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే కమేన బుద్ధత్తం పత్వా లోకసఙ్గహం కరోన్తో గామనిగమరాజధానీసు చరిత్వా ఏకస్మిం సమయే వేరఞ్జబ్రాహ్మణగామసమీపే సాఖావిటపసమ్పన్నం పుచిమన్దరుక్ఖమూలం పాపుణి. వేరఞ్జబ్రాహ్మణో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా అనేకపరియాయేన భగవన్తం జినితుం అసక్కోన్తో సోతాపన్నో హుత్వా ‘‘భన్తే, ఇధేవ వస్సం ఉపగన్తుం వట్టతీ’’తి ఆరోచేసి. భగవా తుణ్హీభావేన అధివాసేసి. అథ పునదివసతో పట్ఠాయ మారో పాపిమా సకలవేరఞ్జబ్రాహ్మణగామవాసీనం మారావట్టనం అకాసి. పిణ్డాయ పవిట్ఠస్స భగవతో మారావట్టనవసేన ఏకోపి కటచ్ఛుభిక్ఖామత్తం దాతా నాహోసి. భగవా తుచ్ఛపత్తోవ భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పునాగఞ్ఛి. తస్మిం ఏవం ఆగతే తత్థేవ నివుట్ఠా అస్సవాణిజా తం దివసం దానం దత్వా తతో పట్ఠాయ భగవన్తం పఞ్చసతభిక్ఖుపరివారం నిమన్తేత్వా పఞ్చన్నం అస్ససతానం భత్తతో విభాగం కత్వా యవం కోట్టేత్వా భిక్ఖూనం పత్తేసు పక్ఖిపింసు ¶ . సకలస్స సహస్సచక్కవాళదేవతా సుజాతాయ పాయాసపచనదివసే వియ దిబ్బోజం పక్ఖిపింసు. భగవా పరిభుఞ్జి ¶ , ఏవం తేమాసం యవం పరిభుఞ్జి. తేమాసచ్చయేన మారావట్టనే విగతే పవారణాదివసే వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో సరిత్వా మహాసంవేగప్పత్తో బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా వన్దిత్వా ఖమాపేసి. తేన వుత్తం –

‘‘ఫుస్సస్సాహం పావచనే, సావకే పరిభాసయిం;

యవం ఖాదథ భుఞ్జథ, మా చ భుఞ్జథ సాలయో.

‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, తేమాసం ఖాదితం యవం;

నిమన్తితో బ్రాహ్మణేన, వేరఞ్జాయం వసిం తదా’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౮౮-౮౯);

ఏకాదసమపఞ్హే ¶ – పిట్ఠిదుక్ఖన్తి పిట్ఠిఆబాధో. అతీతే కిర బోధిసత్తో గహపతికులే నిబ్బత్తో థామసమ్పన్నో కిఞ్చి రస్సధాతుకో అహోసి. తేన సమయేన ఏకో మల్లయుద్ధయోధో సకలజమ్బుదీపే గామనిగమరాజధానీసు మల్లయుద్ధే వత్తమానే పురిసే పాతేత్వా జయప్పత్తో కమేన బోధిసత్తస్స వసననగరం పత్వా తస్మిమ్పి జనే పాతేత్వా గన్తుమారద్ధో. తదా బోధిసత్తో ‘‘మయ్హం వసనట్ఠానే ఏస జయం పత్వా గచ్ఛతీ’’తి తత్థ నగరమణ్డలమాగమ్మ అప్పోటేత్వా ఆగచ్ఛ మయా సద్ధిం యుజ్ఝిత్వా గచ్ఛాతి. సో హసిత్వా ‘‘అహం మహన్తే పురిసే పాతేసిం, అయం రస్సధాతుకో వామనకో మమ ఏకహత్థస్సాపి నప్పహోతీ’’తి అప్పోటేత్వా నదిత్వా ఆగచ్ఛి. తే ఉభోపి అఞ్ఞమఞ్ఞం హత్థం పరామసింసు, బోధిసత్తో తం ఉక్ఖిపిత్వా ఆకాసే భమిత్వా భూమియం పాతేన్తో ఖన్ధట్ఠిం భిన్దిత్వా పాతేసి. సకలనగరవాసినో ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తా అప్పోటేత్వా వత్థాభరణాదీహి బోధిసత్తం పూజేసుం. బోధిసత్తో తం మల్లయోధం ఉజుం సయాపేత్వా ఖన్ధట్ఠిం ఉజుకం కత్వా ‘‘గచ్ఛ ఇతో పట్ఠాయ ఏవరూపం మా కరోసీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో తేన కమ్మవిపాకేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తభవే సరీరసీసాది దుక్ఖమనుభవిత్వా ఇమస్మిం పచ్ఛిమత్తభావే బుద్ధభూతోపి పిట్ఠిరుజాదిదుక్ఖమనుభోసి. తస్మా కదాచి పిట్ఠిదుక్ఖే ఉప్పన్నే సారిపుత్తమోగ్గల్లానే ‘‘ఇతో పట్ఠాయ ధమ్మం దేసేథా’’తి వత్వా సయం సుగతచీవరం పఞ్ఞాపేత్వా సయతి, కమ్మపిలోతికం నామ బుద్ధమపి న ముఞ్చతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘నిబ్బుద్ధే ¶ వత్తమానమ్హి, మల్లపుత్తం నిహేఠయిం;

తేన కమ్మవిపాకేన, పిట్ఠిదుక్ఖం అహూ మమా’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౯౦);

ద్వాదసమపఞ్హే ¶ – అతిసారోతి లోహితపక్ఖన్దికావిరేచనం. అతీతే కిర బోధిసత్తో గహపతికులే నిబ్బత్తో వేజ్జకమ్మేన జీవికం కప్పేసి. సో ఏకం సేట్ఠిపుత్తం రోగేన విచ్ఛితం తికిచ్ఛన్తో భేసజ్జం కత్వా తికిచ్ఛిత్వా తస్స దేయ్యధమ్మదానే పమాదమాగమ్మ అపరం ఓసధం దత్వా వమనవిరేచనం అకాసి. సేట్ఠి బహుధనం అదాసి. సో తేన కమ్మవిపాకేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తభవే లోహితపక్ఖన్దికాబాధేన విచ్ఛితో అహోసి. ఇమస్మిమ్పి పచ్ఛిమత్తభావే పరినిబ్బానసమయే చున్దేన కమ్మారపుత్తేన పచితసూకరమద్దవస్స సకలచక్కవాళదేవతాహి పక్ఖిత్తదిబ్బోజేన ఆహారేన సహ భుత్తక్ఖణే లోహితపక్ఖన్దికావిరేచనం అహోసి. కోటిసతసహస్సానం హత్థీనం బలం ఖయమగమాసి. భగవా విసాఖపుణ్ణమాయం కుసినారాయం పరినిబ్బానత్థాయ గచ్ఛన్తో అనేకేసు ఠానేసు నిసీదన్తో పిపాసితో పానీయం పివిత్వా మహాదుక్ఖేన ¶ కుసినారం పత్వా పచ్చూససమయే పరినిబ్బాయి. కమ్మపిలోతికం ఏవరూపం లోకత్తయసామిమ్పి న విజహతి. తేన వుత్తం –

‘‘తికిచ్ఛకో అహం ఆసిం, సేట్ఠిపుత్తం విరేచయిం;

తేన కమ్మవిపాకేన, హోతి పక్ఖన్దికా మమాతి.

‘‘ఏవం జినో వియాకాసి, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అగ్గతో;

సబ్బాభిఞ్ఞాబలప్పత్తో, అనోతత్తే మహాసరే’’తి. (అప. థేర ౧.౩౯.౯౧, ౯౬);

ఏవం పటిఞ్ఞాతపఞ్హానం, మాతికాఠపనవసేన అకుసలాపదానం సమత్తం నామ హోతీతి వుత్తం ఇత్థం సుదన్తి ఇత్థం ఇమినా పకారేన హేట్ఠా వుత్తనయేన. సుదన్తి నిపాతో పదపూరణత్థే ఆగతో. భగవా భాగ్యసమ్పన్నో పూరితపారమిమహాసత్తో –

‘‘భాగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి. –

ఏవమాదిగుణయుత్తో దేవాతిదేవో సక్కాతిసక్కో బ్రహ్మాతిబ్రహ్మా బుద్ధాతిబుద్ధో సో మహాకారుణికో భగవా అత్తనో బుద్ధచరియం బుద్ధకారణం ¶ సమ్భావయమానో పాకటం కురుమానో బుద్ధాపదానియం నామ బుద్ధకారణపకాసకం నామ ధమ్మపరియాయం ధమ్మదేసనం సుత్తం అభాసిత్థ కథేసీతి.

ఇతి విసుద్ధజనవిలాసినియా అపదాన-అట్ఠకథాయ

తతో ¶ ¶ అనన్తరం అపదానం సఙ్గాయన్తో ‘‘పచ్చేకబుద్ధాపదానం, ఆవుసో ఆనన్ద, భగవతా కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తి పుట్ఠో ‘‘అథ పచ్చేకబుద్ధాపదానం సుణాథా’’తి ఆహ. తేసం అపదానత్థో హేట్ఠా వుత్తోయేవ.

౮౩. ‘‘సుణాథా’’తి వుత్తపదం ఉప్పత్తినిబ్బత్తివసేన పకాసేన్తో ‘‘తథాగతం జేతవనే వసన్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ జేతకుమారస్స నామవసేన తథాసఞ్ఞితే విహారే చతూహి ఇరియాపథవిహారేహి దిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేహి వా వసన్తం విహరన్తం యథా పురిమకా విపస్సిఆదయో బుద్ధా సమత్తింసపారమియో పూరేత్వా ఆగతా, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతోతి తథాగతో. తం తథాగతం జేతవనే వసన్తన్తి సమ్బన్ధో. వేదేహమునీతి వేదేహరట్ఠే జాతా వేదేహీ, వేదేహియా పుత్తో వేదేహిపుత్తో. మోనం వుచ్చతి ఞాణం, తేన ఇతో గతో పవత్తోతి ముని. వేదేహిపుత్తో చ సో ముని చేతి ‘‘వేదేహిపుత్తమునీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘వణ్ణాగమో’’తిఆదినా నిరుత్తినయేన ఇ-కారస్స అత్తం పుత్త-సద్దస్స చ లోపం కత్వా ‘‘వేదేహమునీ’’తి వుత్తం. ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం సతిమన్తానం ధితిమన్తానం గతిమన్తానం బహుస్సుతానం ఉపట్ఠాకానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯-౨౨౩) ఏతదగ్గే ఠపితో ఆయస్మా ఆనన్దో నతఙ్గో నమనకాయఙ్గో అఞ్జలికో హుత్వా ‘‘భన్తే, పచ్చేకబుద్ధా నామ కీదిసా హోన్తీ’’తి అపుచ్ఛీతి సమ్బన్ధో. తే పచ్చేకబుద్ధా కేహి హేతుభి కేహి కారణేహి భవన్తి ఉప్పజ్జన్తి. వీరాతి భగవన్తం ఆలపతి.

౮౪-౮౫. తతో పరం విస్సజ్జితాకారం దస్సేన్తో ‘‘తదాహ సబ్బఞ్ఞువరో మహేసీ’’తిఆదిమాహ. సబ్బం అతీతాదిభేదం హత్థామలకం వియ జానాతీతి ¶ సబ్బఞ్ఞూ, సబ్బఞ్ఞూ చ సో వరో ఉత్తమో చేతి సబ్బఞ్ఞువరో. మహన్తం సీలక్ఖన్ధం, సమాధిక్ఖన్ధం, పఞ్ఞాక్ఖన్ధం, విముత్తిక్ఖన్ధం, మహన్తం విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధం ఏసతి గవేసతీతి మహేసి. ఆనన్దభద్దం మధురేన సరేన తదా తస్మిం పుచ్ఛితకాలే ఆహ కథేసీతి సమ్బన్ధో. భో ఆనన్ద, యే పచ్చేకబుద్ధా పుబ్బబుద్ధేసు పుబ్బేసు అతీతబుద్ధేసు కతాధికారా కతపుఞ్ఞసమ్భారా జినసాసనేసు అలద్ధమోక్ఖా అప్పత్తనిబ్బానా. తే సబ్బే పచ్చేకబుద్ధా ధీరా ఇధ ఇమస్మిం లోకే సంవేగముఖేన ఏకపుగ్గలం పధానం కత్వా పచ్చేకబుద్ధా జాతాతి అత్థో. సుతిక్ఖపఞ్ఞా సుట్ఠు తిక్ఖపఞ్ఞా. వినాపి బుద్ధేహి బుద్ధానం ఓవాదానుసాసనీహి రహితా అపి. పరిత్తకేనపి అప్పమత్తకేనపి ఆరమ్మణేన ¶ పచ్చేకబోధిం పటిఏక్కం బోధిం సమ్మాసమ్బుద్ధానన్తరం బోధిం అనుపాపుణన్తి పటివిజ్ఝన్తి.

౮౬. సబ్బమ్హి ¶ లోకమ్హి సకలస్మిం లోకత్తయే మమం ఠపేత్వా మం విహాయ పచేకబుద్ధేహి సమోవ సదిసో ఏవ నత్థి, తేసం మహామునీనం పచ్చేకబుద్ధానం ఇమం వణ్ణం ఇమం గుణం పదేసమత్తం సఙ్ఖేపమత్తం అహం తుమ్హాకం సాధు సాధుకం వక్ఖామి కథేస్సామీతి అత్థో.

౮౭. అనాచరియకా హుత్వా సయమేవ బుద్ధానం అత్తనావ పటివిద్ధానం ఇసీనం అన్తరే మహాఇసీనం మధూవఖుద్దం ఖుద్దకమధుపటలం ఇవ సాధూని మధురాని వాక్యాని ఉదానవచనాని అనుత్తరం ఉత్తరవిరహితం భేసజం ఓసధం నిబ్బానం పత్థయన్తా ఇచ్ఛన్తా సబ్బే తుమ్హే సుపసన్నచిత్తా సుప్పసన్నమనా సుణాథ మనసి కరోథాతి అత్థో.

౮౮-౮౯. పచ్చేకబుద్ధానం సమాగతానన్తి రాసిభూతానం ఉప్పన్నానం పచ్చేకబుద్ధానం. అరిట్ఠో, ఉపరిట్ఠో, తగరసిఖి, యసస్సీ, సుదస్సనో, పియదస్సీ, గన్ధారో, పిణ్డోలో, ఉపాసభో, నిథో, తథో, సుతవా, భావితత్తో, సుమ్భో, సుభో, మేథులో, అట్ఠమో, సుమేధో, అనీఘో, సుదాఠో, హిఙ్గు, హిఙ్గో, ద్వేజాలినో, అట్ఠకో, కోసలో, సుబాహు, ఉపనేమిసో, నేమిసో, సన్తచిత్తో, సచ్చో, తథో, విరజో, పణ్డితో, కాలో, ఉపకాలో, విజితో, జితో, అఙ్గో, పఙ్గో, గుత్తిజ్జితో, పస్సీ, జహీ, ఉపధిం, దుక్ఖమూలం, అపరాజితో, సరభఙ్గో, లోమహంసో ¶ , ఉచ్చఙ్గమాయో, అసితో, అనాసవో, మనోమయో, మానచ్ఛిదో, బన్ధుమా, తదాధిముత్తో, విమలో, కేతుమా, కోతుమ్బరఙ్గో, మాతఙ్గో, అరియో, అచ్చుతో, అచ్చుతగామి, బ్యామకో, సుమఙ్గలో, దిబ్బిలో చాతిఆదీనం పచ్చేకబుద్ధసతానం యాని అపదానాని పరమ్పరం పచ్చేకం బ్యాకరణాని యో చ ఆదీనవో యఞ్చ విరాగవత్థుం అనల్లీయనకారణం యథా చ యేన కారణేన బోధిం అనుపాపుణింసు చతుమగ్గఞాణం పచ్చక్ఖం కరింసు. సరాగవత్థుసూతి సుట్ఠు అల్లీయితబ్బవత్థూసు వత్థుకామకిలేసకామేసు విరాగసఞ్ఞీ విరత్తసఞ్ఞవన్తో రత్తమ్హి లోకమ్హి అల్లీయనసభావలోకే విరతచిత్తా అనల్లీయనమనా హిత్వా పపఞ్చేతి రాగో పపఞ్చం దోసో పపఞ్చం సబ్బకిలేసా పపఞ్చాతి పపఞ్చసఙ్ఖాతే కిలేసే హిత్వా జియ ఫన్దితానీతి ఫన్దితాని ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని ¶ జినిత్వా తథేవ తేన కారణేన ఏవం బోధిం అనుపాపుణింసు పచ్చేకబోధిఞాణం పచ్చక్ఖం కరింసూతి అత్థో.

౯౦-౯౧. సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డన్తి తజ్జనఫాలనవధబన్ధనం నిధాయ ఠపేత్వా తేసం సబ్బసత్తానం అన్తరే అఞ్ఞతరం కఞ్చి ఏకమ్పి సత్తం అవిహేఠయం అవిహేఠయన్తో అదుక్ఖాపేన్తో మేత్తేన చిత్తేన ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖితా హోన్తూ’’తి మేత్తాసహగతేన చేతసా హితానుకమ్పీ హితేన అనుకమ్పనసభావో. అథ వా సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డన్తి సబ్బేసూతి సబ్బేన సబ్బం సబ్బథా సబ్బం అసేసం నిస్సేసం పరియాదియనవచనమేతం. భూతేసూతి భూతా వుచ్చన్తి తసా చ థావరా చ. యేసం ¶ తసిణా తణ్హా అప్పహీనా, యేసఞ్చ భయభేరవా అప్పహీనా, తే తసా. కిం కారణా వుచ్చన్తి తసా? తసన్తి ఉత్తసన్తి పరితసన్తి భాయన్తి సన్తాసం ఆపజ్జన్తి, తం కారణా వుచ్చన్తి తసా. యేసం తసిణా తణ్హా పహీనా, యేసఞ్చ భయభేరవా పహీనా, తే థావరా. కిం కారణా వుచ్చన్తి థావరా? థిరన్తి న తసన్తి న ఉత్తసన్తి న పరితసన్తి న భాయన్తి న సన్తాసం ఆపజ్జన్తి, తం కారణా వుచ్చన్తి థావరా.

తయో దణ్డా – కాయదణ్డో, వచీదణ్డో, మనోదణ్డోతి. తివిధం కాయదుచ్చరితం కాయదణ్డో, చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం వచీదణ్డో, తివిధం మనోదుచ్చరితం మనోదణ్డో. సబ్బేసు సకలేసు భూతేసు సత్తేసు తం తివిధం దణ్డం నిధాయ నిదహిత్వా ఓరోపయిత్వా సమోరోపయిత్వా నిక్ఖిపిత్వా ¶ పటిప్పస్సమ్భేత్వా హింసనత్థం అగహేత్వాతి సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం. అవిహేఠయం అఞ్ఞతరమ్పి తేసన్తి ఏకమేకమ్పి సత్తం పాణినా వా లేడ్డునా వా దణ్డేన వా సత్థేన వా అన్దుయా వా రజ్జుయా వా అవిహేఠయన్తో, సబ్బేపి సత్తే పాణినా వా లేడ్డునా వా దణ్డేన వా సత్థేన వా అన్దుయా వా రజ్జుయా వా అవిహేఠయం అవిహేఠయన్తో అఞ్ఞతరమ్పి తేసం. న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయన్తి నాతి పటిక్ఖేపో. పుత్తన్తి చత్తారో పుత్తా అత్రజో పుత్తో, ఖేత్తజో, దిన్నకో, అన్తేవాసికో పుత్తో. సహాయన్తి సహాయో వుచ్చతి యేన సహ ఆగమనం ఫాసు, గమనం ఫాసు, ఠానం ఫాసు, నిసజ్జా ఫాసు, ఆలపనం ఫాసు, సల్లపనం ఫాసు, సముల్లపనం ఫాసు. న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయన్తి పుత్తమ్పి న ఇచ్ఛేయ్య న సాదియేయ్య న పత్థేయ్య న పిహయేయ్య నాభిజప్పేయ్య, కుతో మిత్తం వా సన్దిట్ఠం వా సమ్భత్తం వా సహాయం వా ఇచ్ఛేయ్య సాదియేయ్య పత్థేయ్య పిహయేయ్య అభిజప్పేయ్యాతి న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయం. ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి ¶ సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో, అదుతియట్ఠేన ఏకో, తణ్హాయ పహానట్ఠేన ఏకో, ఏకన్తవీతరాగోతి ఏకో, ఏకన్తవీతదోసోతి ఏకో, ఏకన్తవీతమోహోతి ఏకో, ఏకన్తనిక్కిలేసోతి ఏకో, ఏకాయనమగ్గం గతోతి ఏకో, ఏకో అనుత్తరం పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో.

కథం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో? సో హి పచ్చేకసమ్బుద్ధో సబ్బం ఘరావాసపలిబోధం ఛిన్దిత్వా, పుత్తదారపలిబోధం ఛిన్దిత్వా, ఞాతిపలిబోధం, మిత్తామచ్చపలిబోధం, సన్నిధిపలిబోధం ఛిన్దిత్వా కేసమస్సుం ఓహారేత్వా కాసాయాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా అగారస్మా నిక్ఖమ్మ అనగారియం పబ్బజిత్వా అకిఞ్చనభావం ఉపగన్త్వా ఏకోవ చరతి విహరతి ఇరియతి వత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతీతి ఏవం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో.

కథం ¶ సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో అదుతియట్ఠేన ఏకో? సో ఏవం పబ్బజితో సమానో ఏకో అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని పటిసేవతి అప్పసద్దాని అప్పనిగ్ఘోసాని విజనవాతాని మనుస్సరాహస్సేయ్యకాని పటిసల్లానసారుప్పాని. సో ఏకో తిట్ఠతి, ఏకో గచ్ఛతి, ఏకో నిసీదతి, ఏకో సేయ్యం కప్పేతి, ఏకో గామం పిణ్డాయ పవిసతి, ఏకో పటిక్కమతి, ఏకో రహో ¶ నిసీదతి, ఏకో చఙ్కమతి, ఏకో చరతి విహరతి ఇరియతి వత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతీతి ఏవం సో అదుతియట్ఠేన ఏకో.

కథం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో తణ్హాయ పహానట్ఠేన ఏకో? సో ఏకో అదుతియో అప్పమత్తో ఆతాపీ పహితత్తో విహరన్తో మహాపధానం పదహన్తో మారం ససేనకం నముచిం కణ్హం పమత్తబన్ధుం విధమేత్వా చ తణ్హాజాలినిం విసరితం విసత్తికం పజహి వినోదేసి బ్యన్తిం అకాసి అనభావం గమేసి.

‘‘తణ్హాదుతియో పురిసో, దీఘమద్ధాన సంసరం;

ఇత్థభావఞ్ఞథాభావం, సంసారం నాతివత్తతి.

‘‘ఏతమాదీనవం ఞత్వా, తణ్హం దుక్ఖస్స సమ్భవం;

వీతతణ్హో అనాదానో, సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తి. (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫; మహాని. ౧౯౧) –

ఏవం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో తణ్హాయ పహానట్ఠేన ఏకో.

కథం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఏకన్తవీతరాగోతి ఏకో? రాగస్స పహీనత్తా ఏకన్తవీతరాగోతి ఏకో, దోసస్స పహీనత్తా ఏకన్తవీతదోసోతి ఏకో, మోహస్స పహీనత్తా ఏకన్తవీతమోహోతి ఏకో, కిలేసానం పహీనత్తా ఏకన్తనిక్కిలేసోతి ఏకో, ఏవం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఏకన్తవీతరాగోతి ఏకో.

కథం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఏకాయనమగ్గం గతోతి ¶ ఏకో? ఏకాయనమగ్గో వుచ్చతి చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో.

‘‘ఏకాయనం ¶ జాతిఖయన్తదస్సీ, మగ్గం పజానాతి హితానుకమ్పీ;

ఏతేన మగ్గేన తరింసు పుబ్బే, తరిస్సన్తి యే చ తరన్తి ఓఘ’’న్తి. (సం. ని. ౫.౩౮౪; మహాని. ౧౯౧) –

కథం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఏకో అనుత్తరం పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో? బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణం (మహాని. ౧౯౧; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧). పఞ్ఞా పఞ్ఞిన్ద్రియం పఞ్ఞాబలం ¶ ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గో వీమంసా విపస్సనా సమ్మాదిట్ఠి. సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో తేన పచ్చేకబోధిఞాణేన ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా దుక్ఖా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి బుజ్ఝి. ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి బుజ్ఝి, ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి బుజ్ఝి, ‘‘నామరూపపచ్చయా సళాయతన’’న్తి బుజ్ఝి, ‘‘సళాయతనపచ్చయా ఫస్సో’’తి బుజ్ఝి, ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘వేదనాపచ్చయా తణ్హా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘తణ్హాపచ్చయా ఉపాదాన’’న్తి బుజ్ఝి, ‘‘ఉపాదానపచ్చయా భవో’’తి బుజ్ఝి, ‘‘భవపచ్చయా జాతీ’’తి బుజ్ఝి, ‘‘జాతిపచ్చయా జరామరణ’’న్తి బుజ్ఝి. ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో’’తి బుజ్ఝి, ‘‘సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధో’’తి బుజ్ఝి…పే… ‘‘భవనిరోధా జాతినిరోధో’’తి బుజ్ఝి, ‘‘జాతినిరోధా జరామరణనిరోధో’’తి బుజ్ఝి. ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి బుజ్ఝి, ‘‘అయం దుక్ఖసముదయో’’తి బుజ్ఝి, ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధో’’తి బుజ్ఝి, ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదా’’తి బుజ్ఝి. ‘‘ఇమే ఆసవా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘అయం ఆసవసముదయో’’తి బుజ్ఝి…పే… ‘‘పటిపదా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘ఇమే ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘ఇమే ధమ్మా పహాతబ్బా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘ఇమే ధమ్మా సచ్ఛికాతబ్బా’’తి బుజ్ఝి, ‘‘ఇమే ధమ్మా భావేతబ్బా’’తి బుజ్ఝి. ఛన్నం ఫస్సాయతనానం సముదయఞ్చ అత్థఙ్గమఞ్చ అస్సాదఞ్చ ఆదీనవఞ్చ నిస్సరణఞ్చ బుజ్ఝి, పఞ్చన్నం ఉపాదానక్ఖన్ధానం సముదయఞ్చ…పే… నిస్సరణఞ్చ బుజ్ఝి, చతున్నం మహాభూతానం సముదయఞ్చ అత్థఙ్గమఞ్చ అస్సాదఞ్చ ఆదీనవఞ్చ నిస్సరణఞ్చ బుజ్ఝి, ‘‘యం కిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి ¶ బుజ్ఝి.

అథ వా యం బుజ్ఝితబ్బం అనుబుజ్ఝితబ్బం పటిబుజ్ఝితబ్బం సమ్బుజ్ఝితబ్బం అధిగన్తబ్బం ఫస్సితబ్బం సచ్ఛికాతబ్బం, సబ్బం తం తేన పచ్చేకబోధిఞాణేన బుజ్ఝి అనుబుజ్ఝి పటిబుజ్ఝి సమ్బుజ్ఝి ¶ అధిగఞ్ఛి ఫస్సేసి సచ్ఛాకాసీతి, ఏవం సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఏకో అనుత్తరం పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో.

చరేతి అట్ఠ చరియాయో (చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) – ఇరియాపథచరియా, ఆయతనచరియా, సతిచరియా, సమాధిచరియా, ఞాణచరియా, మగ్గచరియా, పత్తిచరియా, లోకత్థచరియా. ఇరియాపథచరియాతి చతూసు ఇరియాపథేసు, ఆయతనచరియాతి ఛసు అజ్ఝత్తికబాహిరేసు ఆయతనేసు, సతిచరియాతి చతూసు సతిపట్ఠానేసు, సమాధిచరియాతి చతూసు ఝానేసు, ఞాణచరియాతి చతూసు అరియసచ్చేసు, మగ్గచరియాతి చతూసు అరియమగ్గేసు, పత్తిచరియాతి చతూసు ¶ సామఞ్ఞఫలేసు, లోకత్థచరియాతి తథాగతేసు అరహన్తేసు సమ్మాసమ్బుద్ధేసు, పదేసతో పచ్చేకసమ్బుద్ధేసు, పదేసతో సావకేసు.

ఇరియాపథచరియా చ పణిధిసమ్పన్నానం, ఆయతనచరియా చ ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారానం, సతిచరియా చ అప్పమాదవిహారీనం, సమాధిచరియా చ అధిచిత్తమనుయుత్తానం, ఞాణచరియా చ బుద్ధిసమ్పన్నానం, మగ్గచరియా చ సమ్మాపటిపన్నానం, పత్తిచరియా చ అధిగతఫలానం, లోకత్థచరియా చ తథాగతానం అరహన్తానం సమ్మాసమ్బుద్ధానం, పదేసతో పచ్చేకసమ్బుద్ధానం, పదేసతో సావకానం. ఇమా అట్ఠ చరియాయో.

అపరాపి అట్ఠ చరియాయో – అధిముచ్చన్తో సద్ధాయ చరతి, పగ్గణ్హన్తో వీరియేన చరతి, ఉపట్ఠపేన్తో సతియా చరతి, అవిక్ఖేపం కరోన్తో సమాధినా చరతి, పజానన్తో పఞ్ఞాయ చరతి, విజానన్తో విఞ్ఞాణచరియాయ చరతి, ఏవం పటిపన్నస్స కుసలా ధమ్మా ఆయతనన్తి ఆయతనచరియాయ చరతి. ఏవం పటిపన్నో విసేసమధిగచ్ఛతీతి విసేసచరియాయ చరతి. ఇమా అట్ఠ చరియాయో.

అపరాపి అట్ఠ చరియాయో – దస్సనచరియా చ సమ్మాదిట్ఠియా, అభినిరోపనచరియా చ సమ్మాసఙ్కప్పస్స, పరిగ్గహచరియా చ సమ్మావాచాయ, సముట్ఠానచరియా చ సమ్మాకమ్మన్తస్స, వోదానచరియా చ సమ్మాఆజీవస్స, పగ్గహచరియా చ సమ్మావాయామస్స, ఉపట్ఠానచరియా చ సమ్మాసతియా, అవిక్ఖేపచరియా చ సమ్మాసమాధిస్స. ఇమా అట్ఠ చరియాయో.

ఖగ్గవిసాణకప్పోతి యథా ఖగ్గస్స నామ విసాణం ఏకమేవ హోతి, అదుతియం, ఏవమేవ సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో తక్కప్పో తస్సదిసో తప్పటిభాగో. యథా అతిలోణం వుచ్చతి లోణకప్పో, అతితిత్తకం ¶ వుచ్చతి తిత్తకప్పో, అతిమధురం వుచ్చతి మధురకప్పో, అతిఉణ్హం వుచ్చతి అగ్గికప్పో, అతిసీతం వుచ్చతి హిమకప్పో, మహాఉదకక్ఖన్ధో ¶ వుచ్చతి సముద్దకప్పో, మహాభిఞ్ఞాబలప్పత్తో సావకో వుచ్చతి సత్థుకప్పోతి. ఏవమేవ సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఖగ్గవిసాణకప్పో, ఖగ్గవిసాణసదిసో ఖగ్గవిసాణపటిభాగో ఏకో అదుతియో ముత్తబన్ధనో సమ్మా లోకే చరతి విహరతి ఇరియతి వత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతీతి ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో. తేనాహు పచ్చేకసమ్బుద్ధా –

‘‘సబ్బేసు ¶ భూతేసు నిధాయ దణ్డం, అవిహేఠయం అఞ్ఞతరమ్పి తేసం;

న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సంసగ్గజాతస్స భవన్తి స్నేహా, స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతి;

ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో; ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘మిత్తే సుహజ్జే అనుకమ్పమానో, హాపేతి అత్థం పటిబద్ధచిత్తో;

ఏతం భయం సన్థవే పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘వంసో విసాలోవ యథా విసత్తో, పుత్తేసు దారేసు చ యా అపేక్ఖా;

వంసే కళీరోవ అసజ్జమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘మిగో అరఞ్ఞమ్హి యథా అబద్ధో, యేనిచ్ఛకం గచ్ఛతి గోచరాయ;

విఞ్ఞూ నరో సేరితం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఆమన్తనా హోతి సహాయమజ్ఝే, వాసే చ ఠానే గమనే చారికాయ;

అనభిజ్ఝితం సేరితం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఖిడ్డా రతీ హోతి సహాయమజ్ఝే, పుత్తేసు పేమం విపులఞ్చ హోతి;

పియవిప్పయోగం విజిగుచ్ఛమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘చాతుద్దిసో ¶ ¶ అప్పటిఘో చ హోతి, సన్తుస్సమానో ఇతరీతరేన;

పరిస్సయానం సహితా అఛమ్భీ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘దుస్సఙ్గహా ¶ పబ్బజితాపి ఏకే, అథో గహట్ఠా ఘరమావసన్తా;

అప్పోస్సుక్కో పరపుత్తేసు హుత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఓరోపయిత్వా గిహిబ్యఞ్జనాని, సఞ్ఛిన్నపత్తో యథా కోవిళారో;

ఛేత్వాన వీరో గిహిబన్ధనాని, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సచే లభేథ నిపకం సహాయం, సద్ధిం చరం సాధువిహారిధీరం;

అభిభుయ్య సబ్బాని పరిస్సయాని, చరేయ్య తేనత్తమనో సతీమా.

‘‘నో చే లభేథ నిపకం సహాయం, సద్ధిం చరం సాధువిహారిధీరం;

రాజావ రట్ఠం విజితం పహాయ, ఏకో చరే మాతఙ్గరఞ్ఞేవ నాగో.

‘‘అద్ధా పసంసామ సహాయసమ్పదం, సేట్ఠా సమా సేవితబ్బా సహాయా;

ఏతే అలద్ధా అనవజ్జభోజీ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘దిస్వా సువణ్ణస్స పభస్సరాని, కమ్మారపుత్తేన సునిట్ఠితాని;

సఙ్ఘట్టమానాని దువే భుజస్మిం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఏవం ¶ దుతీయేన సహా మమస్స, వాచాభిలాపో అభిసజ్జనా వా;

ఏతం భయం ఆయతిం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘కామా హి చిత్రా మధురా మనోరమా, విరూపరూపేన మథేన్తి చిత్తం;

ఆదీనవం కామగుణేసు దిస్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఈతీ ¶ చ గణ్డో చ ఉపద్దవో చ, రోగో చ సల్లఞ్చ భయఞ్చ మేతం;

ఏతం భయం కామగుణేసు దిస్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సీతఞ్చ ఉణ్హఞ్చ ఖుదం పిపాసం, వాతాతపే డంససరీసపే చ;

సబ్బానిపేతాని అభిబ్భవిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘నాగోవ ¶ యూథాని వివజ్జయిత్వా, సఞ్జాతఖన్ధో పదుమీ ఉళారో;

యథాభిరన్తం విహరం అరఞ్ఞే, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘అట్ఠానతం సఙ్గణికారతస్స, యం ఫస్సయే సామయికం విముత్తిం;

ఆదిచ్చబన్ధుస్స వచో నిసమ్మ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘దిట్ఠీవిసూకాని ఉపాతివత్తో, పత్తో నియామం పటిలద్ధమగ్గో;

ఉప్పన్నఞాణోమ్హి అనఞ్ఞనేయ్యో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘నిల్లోలుపో ¶ నిక్కుహో నిప్పిపాసో, నిమ్మక్ఖ నిద్ధన్తకసావమోహో;

నిరాసయో సబ్బలోకే భవిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘పాపం సహాయం పరివజ్జయేథ, అనత్థదస్సిం విసమే నివిట్ఠం;

సయం న సేవే పసుతం పమత్తం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘బహుస్సుతం ధమ్మధరం భజేథ, మిత్తం ఉళారం పటిభానవన్తం;

అఞ్ఞాయ అత్థాని వినేయ్య కఙ్ఖం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఖిడ్డం రతిం కామసుఖఞ్చ లోకే, అనలఙ్కరిత్వా అనపేక్ఖమానో;

విభూసట్ఠానా విరతో సచ్చవాదీ, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘పుత్తఞ్చ ¶ దారం పితరఞ్చ మాతరం, ధనాని ధఞ్ఞాని చ బన్ధవాని;

హిత్వాన కామాని యథోధికాని, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సఙ్గో ఏసో పరిత్తమేత్థ సోఖ్యం, అప్పస్సాదో దుక్ఖమేవేత్థ భియ్యో;

గళో ఏసో ఇతి ఞత్వా మతిమా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సన్దాలయిత్వాన సంయోజనాని, జాలంవ భేత్వా సలిలమ్బుచారీ,

అగ్గీవ దడ్ఢం అనివత్తమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఓక్ఖిత్తచక్ఖూ ¶ ¶ న చ పాదలోలో, గుత్తిన్ద్రియో రక్ఖితమానసానో;

అనవస్సుతో అపరిడయ్హమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఓహారయిత్వా గిహిబ్యఞ్జనాని, సఞ్ఛన్నపత్తో యథా పారిఛత్తో;

కాసాయవత్థో అభినిక్ఖమిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘రసేసు గేధం అకరం అలోలో, అనఞ్ఞపోసీ సపదానచారీ;

కులే కులే అప్పటిబద్ధచిత్తో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘పహాయ పఞ్చావరణాని చేతసో, ఉపక్కిలేసే బ్యపనుజ్జ సబ్బే;

అనిస్సితో ఛేజ్జ సినేహదోసం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘విపిట్ఠికత్వాన సుఖఞ్చ దుక్ఖం, పుబ్బేవ సోమనస్సదోమనస్సం;

లద్ధానుపేక్ఖం సమథం విసుద్ధం, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘ఆరద్ధవీరియో పరమత్థపత్తియా, అలీనచిత్తో అకుసీతవుత్తి;

దళ్హనిక్కమో థామబలూపపన్నో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘పటిసల్లానం ¶ ఝానమరిఞ్చమానో, ధమ్మేసు నిచ్చం అనుధమ్మచారీ;

ఆదీనవం సమ్మసితా భవేసు, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘తణ్హక్ఖయం ¶ పత్థయమప్పమత్తో, అనేళమూగో సుతవా సతీమా;

సఙ్ఖాతధమ్మో నియతో పధానవా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సీహోవ సద్దేసు అసన్తసన్తో, వాతోవ జాలమ్హి అసజ్జమానో;

పదుమంవ తోయేన అలిమ్పమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘సీహో యథా దాఠబలీ పసయ్హ, రాజా మిగానం అభిభుయ్య చారీ;

సేవేథ పన్తాని సేనాసనాని, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘మేత్తం ¶ ఉపేక్ఖం కరుణం విముత్తిం, ఆసేవమానో ముదితఞ్చ కాలే;

సబ్బేన లోకేన అవిరుజ్ఝమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘రాగఞ్చ దోసఞ్చ పహాయ మోహం, సన్దాలయిత్వాన సంయోజనాని;

అసన్తసం జీవితసఙ్ఖయమ్హి, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో.

‘‘భజన్తి సేవన్తి చ కారణత్థా, నిక్కారణా దుల్లభా అజ్జ మిత్తా;

అత్తత్థపఞ్ఞా అసుచీమనుస్సా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి.

తత్థ సబ్బేసు భూతేసూతి ఖగ్గవిసాణపచ్చేకబుద్ధాపదానసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? సబ్బసుత్తానం చతుబ్బిధా ఉప్పత్తి – అత్తజ్ఝాసయతో, పరజ్ఝాసయతో, అట్ఠుప్పత్తితో, పుచ్ఛావసితోతి. తత్థ ఖగ్గవిసాణసుత్తస్స అవిసేసేన పుచ్ఛావసితో ఉప్పత్తి. విసేసేన పన యస్మా ఏత్థ కాచి గాథా తేన ¶ తేన పచ్చేకబుద్ధేన పుట్ఠేన వుత్తా, కాచి అపుట్ఠేన అత్తనా అధిగతమగ్గనయానురూపం ¶ ఉదానంయేవ ఉదానేన్తేన, తస్మా కాయచి గాథాయ పుచ్ఛావసితో, కాయచి అత్తజ్ఝాసయతో ఉప్పత్తి. తత్థ యా అయం అవిసేసేన పుచ్ఛావసితో ఉప్పత్తి, సా ఆదితో పభుతి ఏవం వేదితబ్బా –

ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరతి. అథ ఖో ఆయస్మతో ఆనన్దస్స రహోగతస్స పటిసల్లీనస్స ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాది – ‘‘బుద్ధానం పత్థనా చ అభినీహారో చ దిస్సతి, తథా సావకానం, పచ్చేకబుద్ధానం న దిస్సతి, యంనూనాహం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛేయ్య’’న్తి? సో పటిసల్లానా వుట్ఠితో భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా యథాక్కమేన ఏతమత్థం పుచ్ఛి. అథస్స భగవా పుబ్బయోగావచరసుత్తం అభాసి –

‘‘పఞ్చిమే, ఆనన్ద, ఆనిసంసా పుబ్బయోగావచరే దిట్ఠేవ ధమ్మే పటికచ్చేవ అఞ్ఞం ఆరాధేతి. నో చే దిట్ఠేవ ధమ్మే పటికచ్చేవ అఞ్ఞం ఆరాధేతి, అథ మరణకాలే అఞ్ఞం ఆరాధేతి. అథ దేవపుత్తో సమానో అఞ్ఞం ఆరాధేతి. అథ బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఖిప్పాభిఞ్ఞో హోతి. అథ పచ్ఛిమే కాలే పచ్చేకసమ్బుద్ధో హోతీ’’తి.

‘‘పచ్చేకసమ్బుద్ధా ¶ నామ, ఆనన్ద, అభినీహారసమ్పన్నా పుబ్బయోగావచరా హోన్తి, తస్మా పచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం సబ్బేసం పత్థనా చ అభినీహారో చ ఇచ్ఛితబ్బో’’తి.

సో ఆహ – ‘‘బుద్ధానం, భన్తే, పత్థనా కీవ చిరం వట్టతీ’’తి. బుద్ధానం, ఆనన్ద, హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ, మజ్ఝిమపరిచ్ఛేదేన అట్ఠ అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ, ఉపరిమపరిచ్ఛేదేన సోళస అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ. ఏతే చ భేదా పఞ్ఞాధికసద్ధాధికవీరియాధికానం వసేన ఞాతబ్బా. పఞ్ఞాధికానఞ్హి సద్ధా మన్దా హోతి, పఞ్ఞా తిక్ఖా. సద్ధాధికానం పఞ్ఞా మజ్ఝిమా హోతి, సద్ధా తిక్ఖా. వీరియాధికానం సద్ధా పఞ్ఞా మన్దా హోతి, వీరియం తిక్ఖన్తి. అప్పత్వా పన చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ దివసే దివసే వేస్సన్తరదానసదిసం దానం దేన్తోపి తదనురూపే సీలాదిపారమిధమ్మే ఆచినన్తోపి అన్తరా ¶ బుద్ధో భవిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. కస్మా? ఞాణం గబ్భం న గణ్హాతి, వేపుల్లం నాపజ్జతి, పరిపాకం న గచ్ఛతీతి. యథా నామ తిమాసచతుమాసపఞ్చమాసచ్చయేన నిప్ఫజ్జనకం సస్సం తం తం కాలం అప్పత్వా దివసే దివసే సతక్ఖత్తుం సహస్సక్ఖత్తుం కేళాయన్తోపి ఉదకేన సిఞ్చన్తోపి అన్తరా పక్ఖేన వా మాసేన వా నిప్ఫాదేస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. కస్మా? సస్సం గబ్భం న గణ్హాతి, వేపుల్లం నాపజ్జతి, పరిపాకం న గచ్ఛతీతి. ఏవమేవం అప్పత్వా చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ అన్తరా బుద్ధో భవిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. తస్మా యథావుత్తమేవ ¶ కాలం పారమిపూరణం కాతబ్బం ఞాణపరిపాకత్థాయ. ఏత్తకేనాపి చ కాలేన బుద్ధత్తం పత్థయతో అభినీహారకరణే అట్ఠ సమ్పత్తియో ఇచ్ఛితబ్బా. అయఞ్హి –

‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;

పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;

అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతి’’. (బు. వం. ౨.౫౯);

అభినీహారోతి మూలపణిధానస్సేతం అధివచనం. తత్థ మనుస్సత్తన్తి మనుస్సజాతి. అఞ్ఞత్ర హి మనుస్సజాతియా అవసేసజాతీసు దేవజాతియమ్పి ఠితస్స పణిధి న ఇజ్ఝతి, తత్థ ఠితేన పన బుద్ధత్తం పత్థయన్తేన దానాదీని పుఞ్ఞకమ్మాని కత్వా మనుస్సత్తంయేవ పత్థేతబ్బం, తత్థ ఠత్వా పణిధి కాతబ్బో. ఏవఞ్హి సమిజ్ఝతి. లిఙ్గసమ్పత్తీతి పురిసభావో. మాతుగామనపుంసకఉభతోబ్యఞ్జనకానఞ్హి మనుస్సజాతియం ఠితానమ్పి పణిధి న ఇజ్ఝతి. తత్థ ఠితేన పన బుద్ధత్తం పత్థేన్తేన దానాదీని పుఞ్ఞకమ్మాని కత్వా పురిసభావోయేవ పత్థేతబ్బో, తత్థ ఠత్వా ¶ పణిధి కాతబ్బో. ఏవఞ్హి సమిజ్ఝతి. హేతూతి అరహత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తి. యో హి తస్మిం అత్తభావే వాయమన్తో అరహత్తం పాపుణితుం సమత్థో, తస్స పణిధి సమిజ్ఝతి, నో ఇతరస్స యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి దీపఙ్కరపాదమూలే పబ్బజిత్వా తేనత్తభావేన అరహత్తం పాపుణితుం సమత్థో అహోసి. సత్థారదస్సనన్తి బుద్ధానం సమ్ముఖాదస్సనం. ఏవఞ్హి ఇజ్ఝతి, నో అఞ్ఞథా యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి దీపఙ్కరం సమ్ముఖా దిస్వా పణిధిం అకాసి. పబ్బజ్జాతి అనగారియభావో. సో చ ఖో సాసనే వా కమ్మవాదికిరియవాదితాపసపరిబ్బాజకనికాయే వా వట్టతి యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి సుమేధో నామ తాపసో హుత్వా పణిధిం అకాసి. గుణసమ్పత్తీతి ఝానాదిగుణపటిలాభో ¶ . పబ్బజితస్సపి హి గుణసమ్పన్నస్సేవ ఇజ్ఝతి, నో ఇతరస్స యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి పఞ్చాభిఞ్ఞో చ అట్ఠసమాపత్తిలాభీ చ హుత్వా పణిధేసి. అధికారోతి అధికకారో, పరిచ్చాగోతి అత్థో. జీవితాదిపరిచ్చాగఞ్హి కత్వా పణిదహతోయేవ ఇజ్ఝతి, నో ఇతరస్స యథా సుమేధపణ్డితస్స. సో హి –

‘‘అక్కమిత్వాన మం బుద్ధో, సహ సిస్సేహి గచ్ఛతు;

మా నం కలలే అక్కమిత్థ, హితాయ మే భవిస్సతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౩);

ఏవం ¶ అత్తపరిచ్చాగం కత్వా పణిధేసి. ఛన్దతాతి కత్తుకమ్యతా. సా యస్స బలవతీ హోతి, తస్స ఇజ్ఝతి పణిధి. సా చ సచే కోచి వదేయ్య ‘‘కో చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ నిరయే పచ్చిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతీ’’తి. తం సుత్వా యో ‘‘అహ’’న్తి వత్తుం ఉస్సహతి, తస్స బలవతీతి వేదితబ్బా. తథా యది కోచి వదేయ్య ‘‘కో సకలచక్కవాళం వీతచ్చికానం అఙ్గారానం పూరం అక్కమిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతి, కో సకలచక్కవాళం సత్తిసూలేహి ఆకిణ్ణం అక్కమన్తో అతిక్కమిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతి, కో సకలచక్కవాళం సమతిత్తికం ఉదకపుణ్ణం ఉత్తరిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతి, కో సకలచక్కవాళం నిరన్తరం వేళుగుమ్బసఞ్ఛన్నం మద్దన్తో అతిక్కమిత్వా బుద్ధత్తం ఇచ్ఛతీ’’తి, తం సుత్వా యో ‘‘అహ’’న్తి వత్తుం ఉస్సహతి, తస్స బలవతీతి వేదితబ్బా. ఏవరూపేన చ కత్తుకమ్యతాఛన్దేన సమన్నాగతో సుమేధపణ్డితో పణిధేసీతి.

ఏవం సమిద్ధాభినీహారో చ బోధిసత్తో ఇమాని అట్ఠారస అభబ్బట్ఠానాని న ఉపేతి. సో హి తతో పభుతి న జచ్చన్ధో హోతి న జచ్చపధిరో, న ఉమ్మత్తకో, న ఏళముగో, న పీఠసప్పి ¶ , న మిలక్ఖేసు ఉప్పజ్జతి, న దాసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తతి, న నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికో హోతి, నాస్స లిఙ్గం పరివత్తతి, న పఞ్చానన్తరియకమ్మాని కరోతి, న కుట్ఠీ హోతి, న తిరచ్ఛానయోనియం వట్టకతో పచ్ఛిమత్తభావో హత్థితో అధికత్తభావో హోతి, న ఖుప్పిపాసికనిజ్ఝామతణ్హికపేతేసు ఉప్పజ్జతి, న కాలకఞ్చికాసురేసు, న అవీచినిరయే, న లోకన్తరికేసు ఉప్పజ్జతి. కామావచరేసు పన న మారో హోతి, రూపావచరేసు న అసఞ్ఞీభవే, న సుద్ధావాసేసు ఉప్పజ్జతి, న అరూపభవేసు, న అఞ్ఞం చక్కవాళం సఙ్కమతి.

యా ¶ చిమా ఉస్సాహో చ ఉమ్మఙ్గో చ అవత్థానఞ్చ హితచరియా చాతి చతస్సో బుద్ధభూమియో, తాహి సమన్నాగతో హోతి. తత్థ –

‘‘ఉస్సాహో వీరియం వుత్తం, ఉమ్మఙ్గో పఞ్ఞా పవుచ్చతి;

అవత్థానం అధిట్ఠానం, హితచరియా మేత్తాభావనా’’తి. –

వేదితబ్బా. యే చ ఇమే నేక్ఖమ్మజ్ఝాసయో, పవివేకజ్ఝాసయో, అలోభజ్ఝాసయో, అదోసజ్ఝాసయో, అమోహజ్ఝాసయో, నిస్సరణజ్ఝాసయోతి ఛ అజ్ఝాసయా బోధిపరిపాకాయ సంవత్తన్తి, యేహి సమన్నాగతత్తా నేక్ఖమ్మజ్ఝాసయా ¶ చ బోధిసత్తా కామేసు దోసదస్సావినో, పవివేకజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా సఙ్గణికాయ దోసదస్సావినో, అలోభజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా లోభే దోసదస్సావినో, అదోసజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా దోసే దోసదస్సావినో, అమోహజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా మోహే దోసదస్సావినో, నిస్సరణజ్ఝాసయా చ బోధిసత్తా సబ్బభవేసు దోసదస్సావినోతి వుచ్చన్తి, తేహి చ సమన్నాగతో హోతి.

పచ్చేకబుద్ధానం పన కీవ చిరం పత్థనా వట్టతీతి? పచ్చేకబుద్ధానం ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ, తతో ఓరం న సక్కా, పుబ్బే వుత్తనయేనేవేత్థ కారణం వేదితబ్బం. ఏత్తకేనాపి చ కాలేన పచ్చేకబుద్ధత్తం పత్థయతో అభినీహారకరణే పఞ్చ సమ్పత్తియో ఇచ్ఛితబ్బా. తేసఞ్హి –

‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, విగతాసవదస్సనం;

అధికారో చ ఛన్దతా, ఏతే అభినీహారకారణా’’.

తత్థ ¶ విగతాసవదస్సనన్తి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం యస్స కస్సచి దస్సనన్తి అత్థో. సేసం వుత్తనయమేవ.

అథ ‘‘సావకానం పత్థనా కిత్తకం వట్టతీ’’తి? ద్విన్నం అగ్గసావకానం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం కప్పసతసహస్సఞ్చ, అసీతిమహాసావకానం కప్పసతసహస్సమేవ. తథా బుద్ధస్స మాతాపితూనం ఉపట్ఠాకస్స పుత్తస్స చాతి, తతో ఓరం న సక్కా, తత్థ కారణం వుత్తనయమేవ. ఇమేసం పన సబ్బేసమ్పి అధికారో చ ఛన్దతాతి ద్వఙ్గసమన్నాగతోయేవ అభినీహారో హోతి.

ఏవం ఇమాయ పత్థనాయ ఇమినా చ అభినీహారేన యథావుత్తప్పభేదం కాలం పారమియో పూరేత్వా బుద్ధా లోకే ఉప్పజ్జన్తా ఖత్తియకులే వా బ్రాహ్మణకులే వా ఉప్పజ్జన్తి, పచ్చేకబుద్ధా ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతికులానం అఞ్ఞతరస్మిం, అగ్గసావకా ¶ పన బుద్ధా వియ ఖత్తియబ్రాహ్మణకులేస్వేవ. సబ్బబుద్ధా సంవట్టమానే కప్పే న ఉప్పజ్జన్తి, వివట్టమానే కప్పే ఉప్పజ్జన్తి, తథా పచ్చేకబుద్ధా. తే పన బుద్ధానం ఉప్పజ్జనకాలే న ఉప్పజ్జన్తి. బుద్ధా సయఞ్చ బుజ్ఝన్తి, పరే చ బోధేన్తి. పచ్చేకబుద్ధా సయమేవ బుజ్ఝన్తి, న పరే బోధేన్తి. అత్థరసమేవ పటివిజ్ఝన్తి, న ధమ్మరసం. న హి తే లోకుత్తరధమ్మం పఞ్ఞత్తిం ఆరోపేత్వా దేసేతుం సక్కోన్తి, మూగేన దిట్ఠసుపినో వియ వనచరకేన నగరే సాయితబ్యఞ్జనరసో వియ చ నేసం ధమ్మాభిసమయో ¶ హోతి. సబ్బం ఇద్ధిసమాపత్తిపటిసమ్భిదాపభేదం పాపుణన్తి. గుణవిసిట్ఠతాయ బుద్ధానం హేట్ఠా సావకానం ఉపరి హోన్తి, న అఞ్ఞే పబ్బాజేత్వా ఆభిసమాచారికం సిక్ఖాపేన్తి, ‘‘చిత్తసల్లేఖో కాతబ్బో, వోసానం నాపజ్జితబ్బ’’న్తి ఇమినా ఉద్దేసేన ఉపోసథం కరోన్తి, అజ్జ ఉపోసథోతి వచనమత్తేన వా, ఉపోసథం కరోన్తా చ గన్ధమాదనే మఞ్జూసకరుక్ఖమూలే రతనమాళే సన్నిపతిత్వా కరోన్తీతి. ఏవం భగవా ఆయస్మతో ఆనన్దస్స పచ్చేకబుద్ధానం సబ్బాకారపరిపూరం పత్థనఞ్చ అభినీహారఞ్చ కథేత్వా ఇదాని ఇమాయ పత్థనాయ ఇమినా చ అభినీహారేన సముదాగతే తే తే పచ్చేకబుద్ధే కథేతుం ‘‘సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డ’’న్తిఆదినా నయేన ఇమం ఖగ్గవిసాణసుత్తం అభాసి. అయం తావ అవిసేసేన పుచ్ఛావసితో ఖగ్గవిసాణసుత్తస్స ఉప్పత్తి.

ఇదాని విసేసేన వత్తబ్బా. తత్థ ఇమిస్సా తావ గాథాయ ఏవం ఉప్పత్తి వేదితబ్బా – అయం కిర పచ్చేకబుద్ధో పచ్చేకబోధిసత్తభూమిం ఓగాహన్తో ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పారమియో పూరేత్వా కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా ఆరఞ్ఞికో హుత్వా గతపచ్చాగతవత్తం పూరేన్తో సమణధమ్మం అకాసి. ఏతం కిర వత్తం అపరిపూరేత్వా పచ్చేకబోధిం పాపుణన్తో నామ నత్థి ¶ . కిం పనేతం గతపచ్చాగతవత్తం నామ? హరణపచ్చాహరణన్తి. తం యథా విభూతం హోతి, తథా కథేస్సామ.

ఇధ ఏకచ్చో భిక్ఖు హరతి న పచ్చాహరతి, ఏకచ్చో పచ్చాహరతి న హరతి, ఏకచ్చో నేవ హరతి న పచ్చాహరతి, ఏకచ్చో హరతి చ పచ్చాహరతి చ. తత్థ యో భిక్ఖు పగేవ వుట్ఠాయ చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణవత్తం కత్వా బోధిరుక్ఖే ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా పానీయఘటం పూరేత్వా పానీయమాళే ఠపేత్వా ఆచరియవత్తం ఉపజ్ఝాయవత్తం కత్వా ద్వేఅసీతి ఖన్ధకవత్తాని చ చుద్దస మహావత్తాని సమాదాయ వత్తతి. సో సరీరపరికమ్మం కత్వా సేనాసనం పవిసిత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా, తావ వివిత్తాసనే వీతినామేత్వా వేలం ¶ ఞత్వా నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా ఉత్తరాసఙ్గం కత్వా సఙ్ఘాటిం ఖన్ధే కరిత్వా పత్తం అంసే ఆలగ్గేత్వా కమ్మట్ఠానం మనసి కరోన్తో చేతియఙ్గణం గన్త్వా చేతియఞ్చ బోధిఞ్చ వన్దిత్వా గామసమీపే చీవరం పారుపిత్వా పత్తం ఆదాయ గామం పిణ్డాయ ¶ పవిసతి. ఏవం పవిట్ఠో చ లాభీ భిక్ఖు పుఞ్ఞవా ఉపాసకేహి సక్కతో గరుకతో ఉపట్ఠాకకులే వా పటిక్కమనసాలాయం వా పటిక్కమిత్వా ఉపాసకేహి తం తం పఞ్హం పుచ్ఛియమానో తేసం పఞ్హవిస్సజ్జనేన ధమ్మదేసనావిక్ఖేపేన చ తం మనసికారం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమతి. విహారం ఆగతోపి భిక్ఖూహి పఞ్హం పుట్ఠో కథేతి, ధమ్మం భణతి, తం తం బ్యాపారఞ్చ ఆపజ్జతి. పచ్ఛాభత్తమ్పి పురిమయామమ్పి మజ్ఝిమయామమ్పి ఏవం భిక్ఖూహి సద్ధిం పపఞ్చేత్వా కాయదుట్ఠుల్లాభిభూతో పచ్ఛిమయామేపి సయతి, నేవ కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి. అయం వుచ్చతి ‘‘హరతి న పచ్చాహరతీ’’తి.

యో పన బ్యాధిబహులో హోతి, భుత్తాహారో పచ్చూససమయే న సమ్మా పరిణమతి. పగేవ వుట్ఠాయ యథావుత్తం వత్తం కాతుం న సక్కోతి కమ్మట్ఠానం వా మనసి కాతుం, అఞ్ఞదత్థు యాగుం వా ఖజ్జకం వా భేసజ్జం వా భత్తం వా పత్థయమానో కాలస్సేవ పత్తచీవరమాదాయ గామం పవిసతి. తత్థ యాగుం వా ఖజ్జకం వా భేసజ్జం వా భత్తం వా లద్ధా పత్తం నీహరిత్వా భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసిన్నో కమ్మట్ఠానం మనసి కరిత్వా విసేసం పత్వా వా అపత్వా వా విహారం ఆగన్త్వా తేనేవ మనసికారేన విహరతి. అయం వుచ్చతి ‘‘పచ్చాహరతి న హరతీ’’తి. ఏదిసా హి భిక్ఖూ యాగుం పివిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా బుద్ధసాసనే అరహత్తం పత్తా గణనపథం వీతివత్తా, సీహళదీపేయేవ తేసు తేసు గామేసు ఆసనసాలాయం తం ఆసనం నత్థి, యత్థ భిక్ఖూ నిసిన్నా యాగుం పివిత్వా అరహత్తం అప్పత్తా.

యో పన పమాదవిహారీ హోతి నిక్ఖిత్తధురో, సబ్బవత్తాని భిన్దిత్వా పఞ్చవిధచేతోఖిలవినిబన్ధనబద్ధచిత్తో ¶ విహరన్తో కమ్మట్ఠానమనసికారమననుయుత్తో గామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా గిహీహి సద్ధిం కథాపపఞ్చేన పపఞ్చితో తుచ్ఛకోవ నిక్ఖమతి. అయం వుచ్చతి ‘‘నేవ హరతి న పచ్చాహరతీ’’తి.

యో పన పగేవ వుట్ఠాయ పురిమనయేనేవ సబ్బవత్తాని పరిపూరేత్వా యావ భిక్ఖాచారవేలా, తావ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి. కమ్మట్ఠానం నామ దువిధం – సబ్బత్థకఞ్చ పారిహారియఞ్చ. తత్థ సబ్బత్థకం నామ మేత్తా చ మరణానుస్సతి చ. తఞ్హి సబ్బత్థ అత్థయితబ్బం ఇచ్ఛితబ్బన్తి ‘‘సబ్బత్థక’’న్తి వుచ్చతి. మేత్తా నామ ఆవాసాదీసు సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బా. ఆవాసేసు ¶ హి మేత్తావిహారీ భిక్ఖు సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి మనాపో, తేన ఫాసు ¶ అసఙ్ఘట్ఠో విహరతి. దేవతాసు మేత్తావిహారీ దేవతాహి రక్ఖితగోపితో సుఖం విహరతి. రాజరాజమహామత్తాదీసు మేత్తావిహారీ తేహి మమాయితో సుఖం విహరతి. గామనిగమాదీసు మేత్తావిహారీ సబ్బత్థ భిక్ఖాచరియాదీసు మనుస్సేహి సక్కతో గరుకతో సుఖం విహరతి. మరణానుస్సతిభావనాయ జీవితనికన్తిం పహాయ అప్పమత్తో విహరతి.

యం పన సదా పరిహరితబ్బం చరియానుకూలేన గహితం. తం దసాసుభకసిణానుస్సతీసు అఞ్ఞతరం, చతుధాతువవత్థానమేవ వా, తం సదా పరిహరితబ్బతో రక్ఖితబ్బతో భావేతబ్బతో చ ‘‘పారిహారియ’’న్తి వుచ్చతి, మూలకమ్మట్ఠానన్తిపి తదేవ. అత్థకామా హి కులపుత్తా సాసనే పబ్బజిత్వా దసపి వీసమ్పి తింసమ్పి చత్తాలీసమ్పి పఞ్ఞాసమ్పి సతమ్పి ఏకతో వసన్తా కతికవత్తం కత్వా విహరన్తి – ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే న ఇణట్టా న భయట్టా న జీవికాపకతా పబ్బజితా, దుక్ఖా ముచ్చితుకామా పనేత్థ పబ్బజితా. తస్మా గమనే ఉప్పన్నకిలేసే గమనేయేవ నిగ్గణ్హథ, ఠానే, నిసజ్జాయ, సయనే ఉప్పన్నకిలేసే సయనేయేవ నిగ్గణ్హథా’’తి.

తే ఏవం కతికవత్తం కత్వా భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తా అడ్ఢఉసభఉసభఅడ్ఢగావుతగావుతన్తరేసు పాసాణా హోన్తి, తాయ సఞ్ఞాయ కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తావ గచ్ఛన్తి. సచే కస్సచి గమనే కిలేసో ఉప్పజ్జతి, సో తత్థేవ నం నిగ్గణ్హాతి. తథా అసక్కోన్తో తిట్ఠతి, అథస్స పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తోపి తిట్ఠతి. సో ‘‘అయం భిక్ఖు తుయ్హం ఉప్పన్నం వితక్కం జానాతి, అననుచ్ఛవికం తే ఏత’’న్తి అత్తానం పటిచోదేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా తత్థేవ అరియభూమిం ఓక్కమతి. తథా అసక్కోన్తో నిసీదతి. అథస్స పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తోపి నిసీదతీతి. సోయేవ నయో అరియభూమిం ఓక్కమితుం అసక్కోన్తోపి తం కిలేసం విక్ఖమ్భేత్వా కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తోవ గచ్ఛతి ¶ , న కమ్మట్ఠానవిప్పయుత్తేన చిత్తేన పాదం ఉద్ధరతి. ఉద్ధరతి చే, పటినివత్తిత్వా పురిమపదేసేయేవ తిట్ఠతి. ఆలిన్దకవాసీ మహాఫుస్సదేవత్థేరో వియ.

సో కిర ఏకూనవీసతివస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేన్తో ఏవం విహాసి. మనుస్సాపి సుదం అన్తరామగ్గే కసన్తా చ వపన్తా చ మద్దన్తా చ కమ్మాని కరోన్తా చ థేరం తథా గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అయం థేరో పునప్పునం నివత్తిత్వా ¶ గచ్ఛతి, కిం ను ఖో మగ్గమూళ్హో, ఉదాహు కిఞ్చి పముట్ఠో’’తి సముల్లపన్తి. సో తం అనాదియిత్వా ¶ కమ్మట్ఠానయుత్తేన చిత్తేనేవ సమణధమ్మం కరోన్తో వీసతివస్సబ్భన్తరే అరహత్తం పాపుణి. అరహత్తపత్తదివసేయేవస్స చఙ్కమనకోటియం అధివత్థా దేవతా అఙ్గులీహి దీపం ఉజ్జాలేత్వా అట్ఠాసి, చత్తారోపి మహారాజానో సక్కో చ దేవానమిన్దో బ్రహ్మా చ సహమ్పతి ఉపట్ఠానం ఆగమింసు. తఞ్చ ఓభాసం దిస్వా వనవాసీ మహాతిస్సత్థేరో తం దుతియదివసే పుచ్ఛి – ‘‘రత్తిభాగే ఆయస్మతో సన్తికే ఓభాసో అహోసి, కిం సో’’తి? థేరో విక్ఖేపం కరోన్తో ‘‘ఓభాసో నామ దీపోభాసోపి హోతి మణిఓభాసోపీ’’తి ఏవమాదిమాహ. సో ‘‘పటిచ్ఛాదేథ తుమ్హే’’తి నిబద్ధో ‘‘ఆమా’’తి పటిజానిత్వా ఆరోచేసి.

కాళవల్లిమణ్డపవాసీ మహానాగత్థేరో వియ చ. సోపి కిర గతపచ్చాగతవత్తం పూరేన్తో ‘‘పఠమం తావ భగవతో మహాపధానం పూజేస్సామీ’’తి సత్త వస్సాని ఠానచఙ్కమమేవ అధిట్ఠాసి, పున సోళస వస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా అరహత్తం పాపుణి. ఏవం కమ్మట్ఠానమనుయుత్తచిత్తేనేవ పాదం ఉద్ధరన్తో విప్పయుత్తేన చిత్తేన ఉద్ధటే పటినివత్తన్తో గామసమీపం గన్త్వా ‘‘గావీ ను ఖో పబ్బజితో ను ఖో’’తి ఆసఙ్కనీయప్పదేసే ఠత్వా సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా పత్తం గహేత్వా గామద్వారం పత్వా కచ్ఛకన్తరతో ఉదకం గహేత్వా గణ్డూసం కత్వా గామం పవిసతి ‘‘భిక్ఖం వా దాతుం వన్దితుం వా ఉపగతే మనుస్సే ‘దీఘాయుకా హోథా’తి వచనమత్తేనాపి మా మే కమ్మట్ఠానవిక్ఖేపో అహోసీ’’తి. సచే పన నం ‘‘అజ్జ, భన్తే, కిం సత్తమీ, ఉదాహు అట్ఠమీ’’తి దివసం పుచ్ఛన్తి, ఉదకం గిలిత్వా ఆరోచేతి. సచే దివసపుచ్ఛకా న హోన్తి, నిక్ఖమనవేలాయం గామద్వారే నిట్ఠుభిత్వావ యాతి.

సీహళదీపే కలమ్బతిత్థవిహారే వస్సూపగతా పఞ్ఞాస భిక్ఖూ వియ చ. తే కిర వస్సూపనాయికఉపోసథదివసే కతికవత్తం అకంసు – ‘‘అరహత్తం అప్పత్వా న అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలపిస్సామా’’తి. గామఞ్చ పిణ్డాయ పవిసన్తా గామద్వారే ఉదకగణ్డూసం కత్వా పవిసింసు, దివసే పుచ్ఛితే ఉదకం గిలిత్వా ఆరోచేసుం, అపుచ్ఛితే గామద్వారే నిట్ఠుభిత్వా విహారం ఆగమంసు. తత్థ మనుస్సా నిట్ఠుభనట్ఠానం దిస్వా జానింసు – ‘‘అజ్జ ఏకో ఆగతో, అజ్జ ద్వే’’తి ¶ . ఏవఞ్చ చిన్తేసుం – ‘‘కిం ను ఖో ఏతే అమ్హేహేవ సద్ధిం న సల్లపన్తి ¶ , ఉదాహు అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి, యది అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి న సల్లపన్తి, అద్ధా వివాదజాతా భవిస్సన్తి, హన్ద నేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఖమాపేస్సామా’’తి. సబ్బే విహారం అగమంసు. తత్థ పఞ్ఞాసాయ భిక్ఖూసు వస్సం ఉపగతేసు ద్వే భిక్ఖూ ఏకోకాసే నాద్దసంసు. తతో తేసు యో చక్ఖుమా పురిసో, సో ఏవమాహ – ‘‘న, భో, కలహకారకానం ¶ వసనోకాసో ఈదిసో హోతి, సుసమ్మట్ఠం చేతియఙ్గణం బోధియఙ్గణం, సునిక్ఖిత్తా సమ్మజ్జనియో, సూపట్ఠపితం పానీయపరిభోజనీయ’’న్తి, తే తతో నివత్తా. తేపి భిక్ఖూ అన్తోవస్సేయేవ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్వా మహాపవారణాయ విసుద్ధిపవారణం పవారేసుం.

ఏవం కాళవల్లిమణ్డపవాసీ మహానాగత్థేరో వియ కలమ్బతిత్థవిహారే వస్సూపగతా భిక్ఖూ వియ చ కమ్మట్ఠానయుత్తేనేవ చిత్తేన పాదం ఉద్ధరన్తో గామసమీపం గన్త్వా ఉదకగణ్డూసం కత్వా వీథియో సల్లక్ఖేత్వా యత్థ సురాసోణ్డధుత్తాదయో కలహకారకా చణ్డహత్థిఅస్సాదయో వా నత్థి, తం వీథిం పటిపజ్జతి. తత్థ చ పిణ్డాయ చరన్తో న తురితతురితో జవేన గచ్ఛతి, జవనపిణ్డపాతికధుతఙ్గం నామ నత్థి, విసమభూమిభాగప్పత్తం పన ఉదకభరితసకటమివ నిచ్చలో హుత్వా గచ్ఛతి. అనుఘరం పవిట్ఠో చ దాతుకామం వా అదాతుకామం వా సల్లక్ఖేతుం తదనురూపం కాలం ఆగమేన్తో భిక్ఖం గహేత్వా పతిరూపే ఓకాసే నిసీదిత్వా కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తో ఆహారే పటిక్కూలసఞ్ఞం ఉపట్ఠపేత్వా అక్ఖబ్భఞ్జనవణాలేపనపుత్తమంసూపమావసేన పచ్చవేక్ఖన్తో అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఆహారం ఆహారేతి నేవ దవాయ న మదాయ…పే… భుత్తావీ చ ఉదకకిచ్చం కత్వా ముహుత్తం భత్తకిలమథం వినోదేత్వా యథా పురేభత్తం, ఏవం పచ్ఛాభత్తం, పురిమయామం పచ్ఛిమయామఞ్చ కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి. అయం వుచ్చతి ‘‘హరతి చ పచ్చాహరతి చా’’తి. ఏవమేతం హరణపచ్చాహరణం గతపచ్చాగతవత్తన్తి వుచ్చతి.

ఏతం పూరేన్తో యది ఉపనిస్సయసమ్పన్నో హోతి, పఠమవయే ఏవ అరహత్తం పాపుణాతి. నో చే పఠమవయే పాపుణాతి, అథ మజ్ఝిమవయే పాపుణాతి. నో చే మజ్ఝిమవయే పాపుణాతి, అథ మరణసమయే పాపుణాతి. నో చే మరణసమయే పాపుణాతి, అథ దేవపుత్తో హుత్వా పాపుణాతి. నో చే దేవపుత్తో హుత్వా పాపుణాతి, అథ పచ్చేకసమ్బుద్ధో హుత్వా పరినిబ్బాతి. నో చే పచ్చేకసమ్బుద్ధో హుత్వా పరినిబ్బాతి, అథ బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ¶ ఖిప్పాభిఞ్ఞో హోతి సేయ్యథాపి థేరో బాహియో, మహాపఞ్ఞో వా హోతి సేయ్యథాపి థేరో సారిపుత్తోతి.

అయం పన పచ్చేకబోధిసత్తో కస్సపస్స భగవతో సాసనే పబ్బజిత్వా ఆరఞ్ఞికో హుత్వా వీసతి ¶ వస్ససహస్సాని ఏతం గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా కాలం కత్వా కామావచరదేవలోకే ఉప్పజ్జి. తతో చవిత్వా బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. కుసలా ఇత్థియో తదహేవ గబ్భసణ్ఠానం జానన్తి. సా చ తాసం అఞ్ఞతరా ¶ , తస్మా ఏసాపి తం గబ్భపతిట్ఠానం రఞ్ఞో నివేదేసి. ధమ్మతా ఏసా, యం పుఞ్ఞవన్తే సత్తే గబ్భే ఉప్పన్నే మాతుగామో గబ్భపరిహారం లభతి. తస్మా రాజా తస్సా గబ్భపరిహారం అదాసి. సా తతో పభుతి నాచ్చుణ్హం కిఞ్చి అజ్ఝోహరితుం లభతి, నాతిసీతం నాచ్చమ్బిలం నాతిలోణం నాతికటుకం నాతితిత్తకం. అచ్చుణ్హే హి మాతరా అజ్ఝోహటే గబ్భస్స లోహకుమ్భివాసో వియ హోతి, అతిసీతే లోకన్తరికవాసో వియ, అచ్చమ్బిలలోణకటుకతిత్తకేసు భుత్తేసు సత్థేన ఫాలేత్వా అమ్బిలాదీహి సిత్తాని వియ దారకస్స అఙ్గాని తిబ్బవేదనాని హోన్తి. అతిచఙ్కమనట్ఠాననిసజ్జసయనతోపి నం నివారేన్తి ‘‘కుచ్ఛిగతస్స సఞ్చలనదుక్ఖం మా అహోసీ’’తి. ముదుకత్థరణత్థతాయ భూమియా చఙ్కమనాదీని మత్తాయ కాతుం లభతి, వణ్ణగన్ధాదిసమ్పన్నం సాదుం సప్పాయం అన్నపానం భుఞ్జితుం లభతి. పరిగ్గహేత్వావ నం చఙ్కమాపేన్తి నిసీదాపేన్తి వుట్ఠాపేన్తి.

సా ఏవం పరిహరియమానా గబ్భపరిపాకకాలే సూతిఘరం పవిసిత్వా పచ్చూససమయే పుత్తం విజాయి పక్కతేలమద్దితమనోసిలాపిణ్డిసదిసం ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణూపేతం. తతో నం పఞ్చమదివసే అలఙ్కతపటియత్తం రఞ్ఞో దస్సేసుం, రాజా తుట్ఠో ఛసట్ఠియా ధాతీహి ఉపట్ఠాపేసి. సో సబ్బసమ్పత్తీహి వడ్ఢమానో నచిరస్సేవ విఞ్ఞుతం పాపుణి. సోళసవస్సుద్దేసికం నం రాజా రజ్జేన అభిసిఞ్చి, వివిధనాటకాహి చ ఉపట్ఠాపేసి. అభిసిత్తో రాజపుత్తో రజ్జం కారేసి నామేన బ్రహ్మదత్తో, సకలజమ్బుదీపే వీసతియా నగరసహస్సేసు. జమ్బుదీపే కిర పుబ్బే చతురాసీతి నగరసతసహస్సాని అహేసుం, తాని పరిహాయన్తాని సట్ఠి అహేసుం, తతో పరిహాయన్తాని చత్తాలీసం, సబ్బపరిహాయనకాలే పన వీసతిసహస్సాని హోన్తి. అయఞ్చ బ్రహ్మదత్తో సబ్బపరిహాయనకాలే ఉప్పజ్జి, తేనస్స ¶ వీసతి నగరసహస్సాని అహేసుం వీసతి పాసాదసహస్సాని, వీసతి హత్థిసహస్సాని, వీసతి అస్ససహస్సాని, వీసతి రథసహస్సాని, వీసతి పత్తిసహస్సాని, వీసతి ఇత్థిసహస్సాని ఓరోధా చ నాటకిత్థియో చ, వీసతి అమచ్చసహస్సాని.

సో మహారజ్జం కారయమానోయేవ కసిణపరికమ్మం కత్వా పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో, అట్ఠ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేసి. యస్మా పన అభిసిత్తరఞ్ఞా నామ అవస్సం అట్టకరణే నిసీదితబ్బం, తస్మా ఏకదివసం పగేవ పాతరాసం భుఞ్జిత్వా వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసీది. తత్థ ఉచ్చాసద్దమహాసద్దం అకంసు, సో ‘‘అయం సద్దో సమాపత్తియా ఉపక్కిలేసో’’తి పాసాదతలం అభిరుహిత్వా ‘‘సమాపత్తిం ¶ అప్పేమీ’’తి నిసిన్నో నాసక్ఖి అప్పేతుం రజ్జవిక్ఖేపేన సమాపత్తి పరిహీనా. తతో ¶ చిన్తేసి – ‘‘కిం రజ్జం వరం, ఉదాహు సమణధమ్మో’’తి? తతో ‘‘రజ్జసుఖం పరిత్తం అనేకాదీనవం, సమణధమ్మసుఖం పన విపులం అనేకానిసంసం ఉత్తమపురిసేహి సేవితఞ్చా’’తి ఞత్వా అఞ్ఞతరం అమచ్చం ఆణాపేసి ‘‘ఇమం రజ్జం ధమ్మేన సమేన అనుసాస, మా ఖో అధమ్మకారం కారేసీ’’తి సబ్బం తస్స నియ్యాతేత్వా పాసాదం అభిరుహిత్వా సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేసి, న కోచి ఉపసఙ్కమితుం లభతి అఞ్ఞత్ర ముఖధోవనదన్తకట్ఠదాయకభత్తనీహారకాదీహి.

తతో అద్ధమాసమత్తే వీతిక్కన్తే మహేసీ పుచ్ఛి – ‘‘రాజా ఉయ్యానగమనబలదస్సననాటకాదీసు కత్థచి న దిస్సతి, కుహిం గతో’’తి? తస్సా తమత్థం ఆరోచేసుం. సా అమచ్చస్స పాహేసి – ‘‘రజ్జే పటిచ్ఛితే అహమ్పి పటిచ్ఛితా హోమి, ఏతు మయా సద్ధిం సంవాసం కప్పేతూ’’తి. సో ఉభో కణ్ణే థకేత్వా ‘‘అసవనీయమేత’’న్తి పటిక్ఖిపి. సా పునపి ద్వత్తిక్ఖత్తుం పేసేత్వా అనిచ్ఛమానం సన్తజ్జాపేసి ‘‘యది న కరోసి, ఠానాపి తం చావేమి. జీవితాపి తం వోరోపేమీ’’తి. సో భీతో ‘‘మాతుగామో నామ దళ్హనిచ్ఛయో, కదాచి ఏవమ్పి కారాపేయ్యా’’తి. ఏకదివసం రహో గన్త్వా తాయ సద్ధిం సిరిసయనే సంవాసం కప్పేసి. సా పుఞ్ఞవతీ సుఖసమ్ఫస్సా, సో తస్సా సమ్ఫస్సరాగేన రత్తో తత్థ అభిక్ఖణం సఙ్కితసఙ్కితోవ అగమాసి. అనుక్కమేన అత్తనో ఘరసామికో వియ నిబ్బిసఙ్కో పవిసితుమారద్ధో.

తతో ¶ రాజమనుస్సా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా న సద్దహతి. దుతియమ్పి తతియమ్పి ఆరోచేసుం, తతో రాజా నిలీనో సయమేవ దిస్వా సబ్బే అమచ్చే సన్నిపాతాపేత్వా ఆరోచేసి. తే ‘‘అయం రాజాపరాధికో హత్థచ్ఛేదం అరహతి, పాదచ్ఛేదం అరహతీ’’తి యావ సూలే ఉత్తాసనం, తావ సబ్బకమ్మకారణాని నిద్దిసింసు. రాజా ‘‘ఏతస్స వధబన్ధనతాళనే మయ్హం విహింసా ఉప్పజ్జేయ్య, జీవితా వోరోపనే పాణాతిపాతో భవేయ్య, ధనహరణే అదిన్నాదానం భవేయ్య, అలం ఏవరూపేహి కతేహి, ఇమం మమ రజ్జా నిక్కడ్ఢథా’’తి ఆహ. అమచ్చా తం నిబ్బిసయం అకంసు. సో అత్తనో ధనసారఞ్చ పుత్తదారఞ్చ గహేత్వా పరవిసయం అగమాసి. తత్థ రాజా సుత్వా ‘‘కిం ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, ఇచ్ఛామి తం ఉపట్ఠాతు’’న్తి. సో తం సమ్పటిచ్ఛి. అమచ్చో కతిపాహచ్చయేన లద్ధవిస్సాసో తం రాజానం ఏతదవోచ – ‘‘మహారాజ ¶ , అమక్ఖికం మధుం పస్సామి, తం ఖాదన్తో నత్థీ’’తి. రాజా ‘‘కిం ఏతం ఉప్పణ్డేతుకామో భణతీ’’తి న సుణాతి. సో అన్తరం లభిత్వా పునపి సుట్ఠుతరం వణ్ణేత్వా అవోచ. రాజా ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘బారాణసిరజ్జం, దేవా’’తి. రాజా ‘‘కిం మం నేత్వా మారేతుకామోసీ’’తి ఆహ. సో ‘‘మా, దేవ, ఏవం అవచ, యది న సద్దహసి, మనుస్సే పేసేహీ’’తి. సో మనుస్సే పేసేసి. తే గన్త్వా గోపురం ఖణిత్వా రఞ్ఞో సయనఘరే ఉట్ఠహింసు.

రాజా ¶ దిస్వా ‘‘కిస్స ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘చోరా మయం, మహారాజా’’తి. రాజా తేసం ధనం దాపేత్వా ‘‘మా పున ఏవం అకత్థా’’తి ఓవదిత్వా విస్సజ్జేసి. తే ఆగన్త్వా తస్స రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో పునపి ద్వత్తిక్ఖత్తుం తథేవ వీమంసిత్వా ‘‘సీలవా రాజా’’తి చతురఙ్గినిం సేనం సన్నయ్హిత్వా సీమన్తరే ఏకం నగరం ఉపగమ్మ తత్థ అమచ్చస్స పాహేసి ‘‘నగరం వా మే దేహి, యుద్ధం వా’’తి. సో బ్రహ్మదత్తస్స రఞ్ఞో తమత్థం ఆరోచాపేసి – ‘‘ఆణాపేతు, దేవ, ‘కిం యుజ్ఝామి, ఉదాహు నగరం దేమీ’’’తి. రాజా ‘‘న యుజ్ఝితబ్బం, నగరం దత్వా ఇధాగచ్ఛా’’తి పేసేసి. సో తథా అకాసి. పటిరాజాపి తం నగరం గహేత్వా అవసేసనగరేసుపి తథేవ దూతం పేసేసి. తేపి అమచ్చా తథేవ బ్రహ్మదత్తస్స ఆరోచేత్వా తేన ‘‘న యుజ్ఝితబ్బం, ఇధాగన్తబ్బ’’న్తి వుత్తా బారాణసిం ఆగమంసు.

తతో అమచ్చా బ్రహ్మదత్తం ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, తేన సహ యుజ్ఝమా’’తి. రాజా ‘‘మమ పాణాతిపాతో భవిస్సతీ’’తి వారేసి. అమచ్చా ¶ ‘‘మయం, మహారాజ, తం జీవగ్గాహం గహేత్వా ఇధేవ ఆనేస్సామా’’తి నానాఉపాయేహి రాజానం సఞ్ఞాపేత్వా ‘‘ఏహి, మహారాజా’’తి గన్తుమారద్ధా. రాజా ‘‘సచే సత్తమారణప్పహరణవిలుమ్పనకమ్మం న కరోథ, గచ్ఛామీ’’తి భణతి. అమచ్చా ‘‘న, దేవ, కరోమ, భయం దస్సేత్వా పలాపేమా’’తి చతురఙ్గినిం సేనం సన్నయ్హిత్వా ఘటేసు దీపే పక్ఖిపిత్వా రత్తిం గచ్ఛింసు. పటిరాజా తం దివసం బారాణసిసమీపే నగరం గహేత్వా ఇదాని కిన్తి రత్తిం సన్నాహం మోచాపేత్వా పమత్తో నిద్దం ఓక్కమి సద్ధిం బలకాయేన. తతో అమచ్చా బ్రహ్మదత్తరాజానం ఆదాయ పటిరఞ్ఞో ఖన్ధావారం గన్త్వా సబ్బఘటేహి దీపే నీహరాపేత్వా ఏకపజ్జోతం కత్వా ఉక్కుట్ఠిం అకంసు. పటిరఞ్ఞో అమచ్చో మహాబలకాయం దిస్వా భీతో అత్తనో రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ ‘‘ఉట్ఠేహి అమక్ఖికం మధుం ఖాదాహీ’’తి మహాసద్దం అకాసి. తథా దుతియోపి తతియోపి. పటిరాజా తేన సద్దేన పటిబుజ్ఝిత్వా భయం సన్తాసం ఆపజ్జి. ఉక్కుట్ఠిసతాని పవత్తింసు. సో ‘‘పరవచనం సద్దహిత్వా అమిత్తహత్థం పత్తోమ్హీ’’తి సబ్బరత్తిం తం తం విప్పలపిత్వా దుతియదివసే ‘‘ధమ్మికో రాజా, ఉపరోధం న కరేయ్య గన్త్వా ఖమాపేమీ’’తి చిన్తేత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా జణ్ణుకేహి పతిట్ఠహిత్వా ‘‘ఖమ, మహారాజ, మయ్హం అపరాధ’’న్తి ఆహ. రాజా తం ఓవదిత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి, ఖమామి తే’’తి ఆహ. సో రఞ్ఞా ఏవం వుత్తమత్తేయేవ పరమస్సాసప్పత్తో అహోసి. బారాణసిరఞ్ఞో సమీపేయేవ జనపదే రజ్జం లభి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సహాయకా అహేసుం.

అథ బ్రహ్మదత్తో ద్వేపి సేనా సమ్మోదమానా ఏకతో ఠితా దిస్వా ‘‘మమేవేకస్స చిత్తానురక్ఖణాయ అస్మిం మహాజనకాయే ఖుద్దకమక్ఖికాయ పివనమత్తమ్పి లోహితబిన్దు న ఉప్పన్నం, అహో సాధు, అహో సుట్ఠు, సబ్బే సత్తా సుఖితా హోన్తు, అవేరా హోన్తు, అబ్యాపజ్జా హోన్తూ’’తి ¶ మేత్తాఝానం ఉప్పాదేత్వా తదేవ పాదకం కత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా పచ్చేకబోధిఞాణం సచ్ఛికత్వా సయమ్భుతం పాపుణి. తం మగ్గఫలసుఖేన సుఖితం హత్థిక్ఖన్ధే నిసిన్నం అమచ్చా పణిపాతం కత్వా ఆహంసు – ‘‘యానకాలో, మహారాజ, విజితబలకాయస్స సక్కారో కాతబ్బో, పరాజితబలకాయస్స భత్తపరిబ్బయో దాతబ్బో’’తి. సో ఆహ – ‘‘నాహం, భణే, రాజా, పచ్చేకబుద్ధో నామాహ’’న్తి. ‘‘కిం దేవో భణతి, న ఏదిసా పచ్చేకబుద్ధా హోన్తీ’’తి. ‘‘కీదిసా, భణే, పచ్చేకబుద్ధా’’తి? ‘‘పచ్చేకబుద్ధా నామ ద్వఙ్గులకేసమస్సూ అట్ఠపరిక్ఖారయుత్తా భవన్తీ’’తి. సో దక్ఖిణహత్థేన ¶ సీసం పరామసి, తావదేవ గిహిలిఙ్గం అన్తరధాయి, పబ్బజితవేసో పాతురహోసి. ద్వఙ్గులకేసమస్సు అట్ఠపరిక్ఖారసమన్నాగతో వస్ససతికత్థేరసదిసో అహోసి. సో చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా హత్థిక్ఖన్ధతో వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పదుమపుప్ఫే నిసీది. అమచ్చా వన్దిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, కమ్మట్ఠానం, కథం అధిగతోసీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో యతో అస్స మేత్తాఝానకమ్మట్ఠానం అహోసి, తఞ్చ విపస్సనం విపస్సిత్వా అధిగతో, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ఉదానగాథఞ్చ బ్యాకరణగాథఞ్చ ఇమంయేవ గాథం అభాసి ‘‘సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డ’’న్తి.

తత్థ సబ్బేసూతి అనవసేసేసు. భూతేసూతి సత్తేసు. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో ¶ , విత్థారం పన రతనసుత్తవణ్ణనాయం వక్ఖామ. నిధాయాతి నిక్ఖిపిత్వా. దణ్డన్తి కాయవచీమనోదణ్డం, కాయదుచ్చరితాదీనమేతం అధివచనం. కాయదుచ్చరితఞ్హి దణ్డయతీతి దణ్డం, బాధేతి అనయబ్యసనం పాపేతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం వచీదుచ్చరితం మనోదుచ్చరితఞ్చ. పహరణదణ్డో ఏవ వా దణ్డో, తం నిధాయాతిపి వుత్తం హోతి. అవిహేఠయన్తి అవిహేఠయన్తో. అఞ్ఞతరమ్పీతి యంకిఞ్చి ఏకమ్పి. తేసన్తి తేసం సబ్బభూతానం. న పుత్తమిచ్ఛేయ్యాతి అత్రజో, ఖేత్తజో, దిన్నకో, అన్తేవాసికోతి ఇమేసు చతూసు పుత్తేసు యంకిఞ్చి పుత్తం న ఇచ్ఛేయ్య. కుతో సహాయన్తి సహాయం పన ఇచ్ఛేయ్యాతి కుతో ఏవ ఏతం.

ఏకోతి పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో, అదుతియట్ఠేన ఏకో, తణ్హాయ పహానట్ఠేన ఏకో, ఏకన్తవిగతకిలేసోతి ఏకో, ఏకో పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో. సమణసహస్సస్సాపి హి మజ్ఝే వత్తమానో గిహిసంయోజనస్స ఛిన్నత్తా ఏకో, ఏవం పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన ఏకో. ఏకో తిట్ఠతి, ఏకో గచ్ఛతి, ఏకో నిసీదతి, ఏకో సేయ్యం కప్పేతి, ఏకో ఇరియతి వత్తతీతి ఏవం అదుతియట్ఠేన ఏకో.

‘‘తణ్హాదుతియో ¶ పురిసో, దీఘమద్ధానసంసరం;

ఇత్థభావఞ్ఞథాభావం, సంసారం నాతివత్తతి.

‘‘ఏతమాదీనవం ఞత్వా, తణ్హం దుక్ఖస్స సమ్భవం;

వీతతణ్హో అనాదానో, సతో భిక్ఖు పరిబ్బజే’’తి. (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫; మహాని. ౧౯౧; చూళని.పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౦౭) –

ఏవం ¶ తణ్హాపహానట్ఠేన ఏకో. సబ్బకిలేసాస్స పహీనా ఉచ్ఛిన్నమూలా తాలావత్థుకతా అనభావంకతా ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మాతి ఏవం ఏకన్తవిగతకిలేసోతి ఏకో. అనాచరియకో హుత్వా సయమ్భూ సామంయేవ పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏవం ఏకో పచ్చేకసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి ఏకో.

చరేతి యా ఇమా అట్ఠ చరియాయో. సేయ్యథిదం – పణిధిసమ్పన్నానం చతూసు ఇరియాపథేసు ఇరియాపథచరియా, ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారానం ఛసు అజ్ఝత్తికాయతనేసు ఆయతనచరియా, అప్పమాదవిహారీనం చతూసు సతిపట్ఠానేసు సతిచరియా, అధిచిత్తమనుయుత్తానం చతూసు ఝానేసు సమాధిచరియా, బుద్ధిసమ్పన్నానం చతూసు అరియసచ్చేసు ఞాణచరియా, సమ్మాపటిపన్నానం చతూసు అరియసచ్చేసు మగ్గచరియా, అధిగతప్ఫలానం చతూసు సామఞ్ఞఫలేసు పత్తిచరియా, తిణ్ణం బుద్ధానం సబ్బసత్తేసు లోకత్థచరియా, తత్థ పదేసతో పచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానన్తి. యథాహ – ‘‘చరియాతి అట్ఠ చరియాయో ఇరియాపథచరియా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౯౭; ౩.౨౮) విత్థారో. తాహి చరియాహి సమన్నాగతో భవేయ్యాతి అత్థో. అథ వా యా ఇమా అధిముచ్చన్తో సద్ధాయ చరతి, పగ్గణ్హన్తో వీరియేన చరతి, ఉపట్ఠహన్తో సతియా చరతి, అవిక్ఖిత్తో సమాధినా చరతి, పజానన్తో పఞ్ఞాయ చరతి, విజానన్తో విఞ్ఞాణేన చరతి, ఏవం పటిపన్నస్స కుసలా ధమ్మా ఆయతన్తీతి ¶ ఆయతనచరియాయ చరతి, ఏవం పటిపన్నో విసేసం అధిగచ్ఛతీతి విసేసచరియాయ చరతీతి (పటి. మ. ౧.౧౯౭; ౩.౨౮) ఏవం అపరాపి అట్ఠ చరియాయో వుత్తా, తాహిపి సమన్నాగతో భవేయ్యాతి అత్థో. ఖగ్గవిసాణకప్పోతి ఏత్థ ఖగ్గవిసాణం నామ ఖగ్గమిగసిఙ్గం. కప్ప-సద్దస్స అత్థం విత్థారతో మఙ్గలసుత్తవణ్ణనాయం పకాసయిస్సామ, ఇధ పనాయం ‘‘సత్థుకప్పేన వత, భో, కిర సావకేన సద్ధిం మన్తయమానా’’తి ఏవమాదీసు (మ. ని. ౧.౨౬౦) వియ పటిభాగో వేదితబ్బో. ఖగ్గవిసాణకప్పోతి ఖగ్గవిసాణసదిసోతి వుత్తం హోతి. అయం తావేత్థ పదతో అత్థవణ్ణనా.

అధిప్పాయానుసన్ధితో ¶ పన ఏవం వేదితబ్బో – య్వాయం వుత్తప్పకారో దణ్డో భూతేసు పవత్తియమానో అహితో హోతి, తం తేసు అప్పవత్తనేన తప్పటిపక్ఖభూతాయ మేత్తాయ పరహితూపసంహారేన చ సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం, నిహితదణ్డత్తా ఏవ చ యథా అనిహితదణ్డా సత్తా భూతాని ¶ దణ్డేన వా సత్థేన వా పాణినా వా లేడ్డునా వా విహేఠయన్తి, తథా అవిహేఠయం, అఞ్ఞతరమ్పి తేసం ఇమం మేత్తాకమ్మట్ఠానమాగమ్మ యదేవ తత్థ వేదనాగతం సఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణగతం తఞ్చ తదనుసారేనేవ తదఞ్ఞఞ్చ సఙ్ఖారగతం విపస్సిత్వా ఇమం పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి అయం తావ అధిప్పాయో.

అయం పన అనుసన్ధి – ఏవం వుత్తే తే అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘ఇదాని, భన్తే, కుహిం గచ్ఛథా’’తి? తతో తేన ‘‘పుబ్బే పచ్చేకబుద్ధా కత్థ వసన్తీ’’తి ఆవజ్జేత్వా ఞత్వా ‘‘గన్ధమాదనపబ్బతే’’తి వుత్తే పున ఆహంసు – ‘‘అమ్హే దాని, భన్తే, పజహథ న ఇచ్ఛథా’’తి. అథ పచ్చేకసమ్బుద్ధో ఆహ ‘‘న పుత్తమిచ్ఛేయ్యా’’తి సబ్బం. తత్రాధిప్పాయో – అహం ఇదాని అత్రజాదీసు యంకిఞ్చి పుత్తమ్పి న ఇచ్ఛేయ్యం, కుతో పన తుమ్హాదిసం సహాయం. తస్మా తుమ్హేసుపి యో మయా సద్ధిం గన్తుం మాదిసో వా హోతుం ఇచ్ఛతి, సో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో. అథ వా తేహి ‘‘అమ్హే దాని, భన్తే, పజహథ న ఇచ్ఛథా’’తి వుత్తే సో పచ్చేకసమ్బుద్ధో ‘‘న పుత్తమిచ్ఛేయ్య కుతో సహాయ’’న్తి వత్వా అత్తనో యథావుత్తేనత్థేన ఏకచరియాయ గుణం దిస్వా పముదితో పీతిసోమనస్సజాతో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి – ‘‘ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. ఏవం వత్వా పేక్ఖమానస్సేవ మహాజనస్స ఆకాసే ఉప్పతిత్వా గన్ధమాదనం అగమాసి.

గన్ధమాదనో నామ హిమవతి చూళకాళపబ్బతం మహాకాళపబ్బతం నాగపలివేఠనం చన్దగబ్భం సూరియగబ్భం సువణ్ణపస్సం హిమవన్తపబ్బతన్తి సత్త పబ్బతే అతిక్కమ్మ హోతి. తత్థ నన్దమూలకం నామ పబ్భారం పచ్చేకబుద్ధానం వసనోకాసో, తిస్సో చ గుహాయో – సువణ్ణగుహా, మణిగుహా, రజతగుహాతి ¶ . తత్థ మణిగుహాద్వారే మఞ్జూసకో నామ రుక్ఖో యోజనం ఉబ్బేధేన, యోజనం విత్థారేన. సో యత్తకాని ఉదకే వా థలే వా పుప్ఫాని, సబ్బాని తాని పుప్ఫయతి, విసేసేన పచ్చేకబుద్ధాగమనదివసే. తస్సూపరితో సబ్బరతనమాళో హోతి. తత్థ సమ్మజ్జనకవాతో కచవరం ఛడ్డేతి, సమకరణవాతో సబ్బరతనమయవాలుకం సమం కరోతి, సిఞ్చనకవాతో అనోతత్తదహతో ఆనేత్వా ఉదకం సిఞ్చతి, సుగన్ధకరణవాతో హిమవన్తతో సబ్బేసం సుగన్ధరుక్ఖానం గన్ధే ఆనేతి, ఓచినకవాతో పుప్ఫాని ఓచినిత్వా పాతేతి, సన్థరకవాతో సబ్బత్థ సన్థరతి. సదా సుపఞ్ఞత్తానేవ చేత్థ ¶ ఆసనాని హోన్తి, యేసు పచ్చేకబుద్ధుప్పాదదివసే, ఉపోసథదివసే చ సబ్బే పచ్చేకబుద్ధా సన్నిపతిత్వా నిసీదన్తి. అయం తత్థ పకతి. అయం పచ్చేకబుద్ధో తత్థ గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే ¶ నిసీదతి. తతో సచే తస్మిం కాలే అఞ్ఞేపి పచ్చేకబుద్ధా సంవిజ్జన్తి, తేపి తఙ్ఖణేయేవ సన్నిపతిత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసీదన్తి. నిసీదిత్వా చ కిఞ్చిదేవ సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠహన్తి. తతో సఙ్ఘత్థేరో అధునాగతపచ్చేకబుద్ధం సబ్బేసం అనుమోదనత్థాయ ‘‘కథమధిగత’’న్తి ఏవం కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛతి, తదాపి సో తమేవ అత్తనో ఉదానబ్యాకరణగాథం భాసతి. పున భగవాపి ఆయస్మతా ఆనన్దేన పుట్ఠో తమేవ గాథం భాసతి. ఆనన్దోపి సఙ్గీతియన్తి ఏవం ఏకేకా గాథా పచ్చేకసమ్బోధిఅభిసమ్బుద్ధట్ఠానే, మఞ్జూసకమాళే, ఆనన్దేన పుచ్ఛితకాలే, సఙ్గీతియన్తి చతుక్ఖత్తుం భాసితా హోతీతి.

౯౨. సంసగ్గజాతస్సాతి గాథా కా ఉప్పత్తి? అయమ్పి పచ్చేకబోధిసత్తో కస్సపస్స భగవతో సాసనే వీసతి వస్ససహస్సాని పురిమనయేనేవ సమణధమ్మం కరోన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా పఠమం ఝానం నిబ్బత్తేత్వా నామరూపం వవత్థపేత్వా లక్ఖణసమ్మసనం కత్వా అరియమగ్గం అనధిగమ్మ బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. సో తతో చుతో బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి ఉప్పజ్జిత్వా పురిమనయేనేవ వడ్ఢమానో యతో పభుతి ‘‘అయం ఇత్థీ, అయం పురిసో’’తి విసేసం అఞ్ఞాసి. తదుపాదాయ ఇత్థీనం హత్థే న రమతి ¶ , ఉచ్ఛాదనన్హాపనమణ్డనాదిమత్తమ్పి న సాదియతి. తం పురిసా ఏవ పోసేన్తి. థఞ్ఞపాయనకాలే ధాతియో కఞ్చుకం పటిముఞ్చిత్వా పురిసవేసేన థఞ్ఞం పాయేన్తి. సో ఇత్థీనం గన్ధం ఘాయిత్వా సద్దం వా సుత్వా రోదతి, విఞ్ఞుతం పత్తోపి ఇత్థియో పస్సితుం న ఇచ్ఛతి. తేన తం అనిత్థిగన్ధోత్వేవ సఞ్జానింసు.

తస్మిం సోళసవస్సుద్దేసికే జాతే రాజా ‘‘కులవంసం సణ్ఠపేస్సామీ’’తి నానాకులేహి తస్స అనురూపా కఞ్ఞాయో ఆనేత్వా అఞ్ఞతరం అమచ్చం ఆణాపేసి ‘‘కుమారం రమాపేహీ’’తి. అమచ్చో ఉపాయేన తం రమాపేతుకామో తస్స అవిదూరే సాణిపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా నాటకాని పయోజాపేసి. కుమారో గీతవాదితసద్దం సుత్వా ‘‘కస్సేసో సద్దో’’తి ఆహ. అమచ్చో ‘‘తవేసో, దేవ ¶ , నాటకిత్థీనం సద్దో, పుఞ్ఞవన్తానం ఈదిసాని నాటకాని హోన్తి. అభిరమ, దేవ, మహాపుఞ్ఞోసి త్వ’’న్తి ఆహ. కుమారో అమచ్చం దణ్డేన తాళాపేత్వా నిక్కడ్ఢాపేసి. సో రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా కుమారస్స మాతరా సహ గన్త్వా కుమారం ఖమాపేత్వా పున అమచ్చం ఆణాపేసి. కుమారో తేహి అతినిప్పీళియమానో సేట్ఠసువణ్ణం దత్వా సువణ్ణకారే ఆణాపేసి ‘‘సున్దరం ఇత్థిరూపం కరోథా’’తి. తే విస్సకమ్మునా నిమ్మితసదిసం సబ్బాలఙ్కారవిభూసితం ఇత్థిరూపం కరిత్వా దస్సేసుం. కుమారో దిస్వా విమ్హయేన సీసం చాలేత్వా మాతాపితూనం పేసేసి – ‘‘యది ఈదిసిం ¶ ఇత్థిం లభిస్సామి, గణ్హిస్సామీ’’తి. మాతాపితరో ‘‘అమ్హాకం పుత్తో మహాపుఞ్ఞో, అవస్సం తేన సహ కతపుఞ్ఞా కాచి దారికా లోకే ఉప్పన్నా భవిస్సతీ’’తి తం సువణ్ణరూపం రథం ఆరోపేత్వా అమచ్చానం అప్పేసుం – ‘‘గచ్ఛథ, ఈదిసిం దారికం గవేసథా’’తి. తే తం గహేత్వా సోళసమహాజనపదే విచరన్తా తం తం గామం గన్త్వా ఉదకతిత్థాదీసు యత్థ యత్థ జనసమూహం పస్సన్తి, తత్థ తత్థ దేవతం వియ సువణ్ణరూపం ఠపేత్వా నానాపుప్ఫవత్థాలఙ్కారేహి పూజం కత్వా వితానం బన్ధిత్వా ఏకమన్తం తిట్ఠన్తి ‘‘యది కేనచి ఏవరూపా దిట్ఠపుబ్బా భవిస్సతి, సో కథం సముట్ఠాపేస్సతీ’’తి? ఏతేనుపాయేన అఞ్ఞత్ర మద్దరట్ఠా సబ్బజనపదే ఆహిణ్డిత్వా తం ‘‘ఖుద్దకరట్ఠ’’న్తి అవమఞ్ఞమానా తత్థ పఠమం అగన్త్వా నివత్తింసు.

తతో నేసం ఏతదహోసి – ‘‘మద్దరట్ఠమ్పి తావ గచ్ఛామ, మా నో బారాణసిం పవిట్ఠేపి రాజా పున పేసేసీ’’తి మద్దరట్ఠే సాగలనగరం అగమంసు. సాగలనగరే చ మద్దవో నామ రాజా. తస్స ధీతా సోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా అహోసి. తస్సా వణ్ణదాసియో న్హానోదకత్థాయ తిత్థం గచ్ఛన్తి. తత్థ అమచ్చేహి ఠపితం తం సువణ్ణరూపం ¶ దూరతోవ దిస్వా ‘‘అమ్హే ఉదకత్థాయ పేసేత్వా రాజపుత్తీ సయమేవ ఆగతా’’తి భణన్తియో సమీపం గన్త్వా ‘‘నాయం సామినీ, అమ్హాకం సామినీ ఇతో అభిరూపతరా’’తి ఆహంసు. అమచ్చా తం సుత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా అనురూపేన నయేన దారికం యాచింసు. సోపి అదాసి. తే బారాణసిరఞ్ఞో పాహేసుం – ‘‘లద్ధా, దేవ, కుమారికా, సామం ఆగచ్ఛథ, ఉదాహు అమ్హేవ ఆనేమా’’తి. సో ‘‘మయి ఆగచ్ఛన్తే జనపదపీళా భవిస్సతి, తుమ్హేవ నం ఆనేథా’’తి పేసేసి.

అమచ్చాపి దారికం గహేత్వా నగరా నిక్ఖమిత్వా కుమారస్స పాహేసుం – ‘‘లద్ధా సువణ్ణరూపసదిసా కుమారికా’’తి. కుమారో సుత్వావ రాగేన అభిభూతో ¶ పఠమజ్ఝానా పరిహాయి. సో దూతపరమ్పరాయ పేసేసి – ‘‘సీఘం ఆనేథ, సీఘం ఆనేథా’’తి. తే సబ్బత్థ ఏకరత్తివాసేన బారాణసిం పత్వా బహినగరే ఠితా రఞ్ఞో పేసేసుం – ‘‘అజ్జేవ పవిసితబ్బం, నో’’తి. రాజా ‘‘సేట్ఠకులా ఆనీతా దారికా, మఙ్గలకిరియం కత్వా మహాసక్కారేన పవేసేస్సామ, ఉయ్యానం తావ నం నేథా’’తి ఆహ. తే తథా అకంసు. సా అచ్చన్తసుఖుమాలా కుమారికా యానుగ్ఘాటేన ఉబ్బాళ్హా అద్ధానపరిస్సమేన ఉప్పన్నవాతరోగా మిలాతమాలా వియ హుత్వా రత్తిభాగే కాలమకాసి. అమచ్చా ‘‘సక్కారా పరిభట్ఠమ్హా’’తి పరిదేవింసు. రాజా చ నాగరా చ ‘‘కులవంసో వినట్ఠో’’తి పరిదేవింసు. సకలనగరం కోలాహలం అహోసి. కుమారస్స సుతమత్తేయేవ మహాసోకో ఉదపాది.

తతో కుమారో సోకస్స మూలం ఖనితుం ఆరద్ధో. సో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘అయం సోకో నామ ¶ న అజాతస్స హోతి, జాతస్స పన హోతి. తస్మా జాతిం పటిచ్చ సోకో. జాతి పన కిం పటిచ్చాతి? భవం పటిచ్చ జాతీ’’తి. ఏవం పుబ్బభావనానుభావేన యోనిసో మనసికరోన్తో అనులోమపటిలోమం పటిచ్చసముప్పాదం దిస్వా పున అనులోమఞ్చ సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో తత్థేవ నిసిన్నో పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛాకాసి. అమచ్చా తం మగ్గఫలసుఖేన సుఖితం సన్తిన్ద్రియం సన్తమానసం నిసిన్నం దిస్వా పణిపాతం కత్వా ఆహంసు – ‘‘మా సోచి, దేవ, మహన్తో జమ్బుదీపో, అఞ్ఞం తతో సున్దరతరం కఞ్ఞం ఆనేస్సామా’’తి. సో ఆహ – ‘‘న సోచామి, నిస్సోకో పచ్చేకబుద్ధో అహ’’న్తి. ఇతో పరం సబ్బం వుత్తపురిమగాథాసదిసమేవ ఠపేత్వా గాథావణ్ణనం.

గాథావణ్ణనా పన ఏవం వేదితబ్బా – సంసగ్గజాతస్సాతి జాతసంసగ్గస్స. తత్థ దస్సనసవనకాయసముల్లపనసమ్భోగసంసగ్గవసేన పఞ్చవిధో సంసగ్గో. తత్థ అఞ్ఞమఞ్ఞం దిస్వా చక్ఖువిఞ్ఞాణవీథివసేన ఉప్పన్నరాగో దస్సనసంసగ్గో ¶ నామ. తత్థ సీహళదీపే కాళదీఘవాపీ గామే పిణ్డాయ చరన్తం కల్యాణవిహారవాసిదీఘభాణకదహరభిక్ఖుం దిస్వా పటిబద్ధచిత్తా కేనచి ఉపాయేన తం అలభిత్వా కాలఙ్కతా కుటుమ్బియధీతా చ తస్సా నివాసనచోళఖణ్డం దిస్వా ‘‘ఏవరూపం వత్థం ధారినియా నామ సద్ధిం సంవాసం నాలభి’’న్తి ఫలితహదయో కాలఙ్కతో. సో ఏవ దహరో చ నిదస్సనం.

పరేహి ¶ పన కథియమానం రూపాదిసమ్పత్తిం అత్తనా వా హసితలపితగీతసద్దం సుత్వా సోతవిఞ్ఞాణవీథివసేన ఉప్పన్నరాగో సవనసంసగ్గో నామ. తత్రాపి గిరిగామవాసికమ్మారధీతాయ పఞ్చహి కుమారికాహి సద్ధిం పదుమస్సరం గన్త్వా న్హత్వా మాలం ఆరోపేత్వా ఉచ్చాసద్దేన గాయన్తియా సద్దం సుత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్తో కామరాగేన విసేసా పరిహాయిత్వా బ్యసనం పత్తో పఞ్చగ్గళలేణవాసీ తిస్సదహరో నిదస్సనం.

అఞ్ఞమఞ్ఞం అఙ్గపరామసనేన ఉప్పన్నరాగో కాయసంసగ్గో నామ. ధమ్మభాసనదహరభిక్ఖు చ రాజధీతా చేత్థ నిదస్సనం. మహావిహారే కిర దహరభిక్ఖు ధమ్మం భాసతి. తత్థ మహాజనో ఆగతో, రాజాపి అగ్గమహేసియా రాజధీతాయ చ సద్ధిం అగమాసి. తతో రాజధీతాయ తస్స రూపఞ్చ సరఞ్చ ఆగమ్మ బలవరాగో ఉప్పన్నో, తస్స దహరస్సాపి. తం దిస్వా రాజా సల్లక్ఖేత్వా సాణిపాకారేన పరిక్ఖిపాపేసి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం పరామసిత్వా ఆలిఙ్గింసు. పున సాణిపాకారం అపనేత్వా పస్సన్తా ద్వేపి కాలఙ్కతేయేవ అద్దసంసూతి.

అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలపనసముల్లపనవసేన ఉప్పన్నరాగో పన సముల్లపనసంసగ్గో నామ. భిక్ఖు భిక్ఖునీహి ¶ సద్ధిం పరిభోగకరణే ఉప్పన్నరాగో సమ్భోగసంసగ్గో నామ. ద్వీసుపి ఏతేసు పారాజికప్పత్తో భిక్ఖు చ భిక్ఖునీ చ నిదస్సనం. మరిచవట్టినామమహావిహారమహే కిర దుట్ఠగామణిఅభయరాజా మహాదానం పటియాదేత్వా ఉభతోసఙ్ఘం పరివిసతి. తత్థ ఉణ్హయాగుయా దిన్నాయ సఙ్ఘనవకసామణేరీ అనాధారకస్స సఙ్ఘనవకస్స సామణేరస్స దన్తవలయం దత్వా సముల్లపనమకాసి. తే ఉభోపి ఉపసమ్పజ్జిత్వా సట్ఠివస్సా హుత్వా పరతీరం గతా అఞ్ఞమఞ్ఞం సముల్లపనేన పుబ్బసఞ్ఞం పటిలభిత్వా తావదేవ సఞ్జాతసినేహా సిక్ఖాపదం వీతిక్కమిత్వా పారాజికా అహేసున్తి. ఏవం పఞ్చవిధే సంసగ్గే యేన కేనచి సంసగ్గేన జాతసంసగ్గస్స భవతి స్నేహో, పురిమరాగపచ్చయో బలవరాగో ఉప్పజ్జతి. తతో స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతి తమేవ స్నేహం అనుగచ్ఛన్తం ¶ సన్దిట్ఠికసమ్పరాయికం సోకపరిదేవాదినానప్పకారకం ఇదం దుక్ఖం పహోతి పభవతి జాయతి.

అపరే ‘‘ఆరమ్మణే చిత్తస్స వోస్సగ్గో సంసగ్గో’’తి భణన్తి. తతో స్నేహో, స్నేహదుక్ఖమిదన్తి. ఏవమత్థప్పభేదం ఇమం అడ్ఢగాథం వత్వా సో పచ్చేకబుద్ధో ఆహ – ‘‘స్వాయం యమిదం స్నేహన్వయం సోకాదిదుక్ఖం పహోతి, తమేవ స్నేహం అనుగతస్స దుక్ఖస్స మూలం ఖనన్తో పచ్చేకబోధిం అధిగతో’’తి.

ఏవం ¶ వుత్తే తే అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘అమ్హేహి దాని, భన్తే, కిం కత్తబ్బ’’న్తి? తతో సో ఆహ – ‘‘తుమ్హే వా అఞ్ఞతరో వా ఇమమ్హా దుక్ఖా ముచ్చితుకామో, సో సబ్బోపి ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. ఏత్థ చ యం తం ‘‘స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతీ’’తి వుత్తం, తదేవ సన్ధాయ ‘‘ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అథ వా యథావుత్తేన సంసగ్గేన ‘సంసగ్గజాతస్స భవతి స్నేహో, స్నేహన్వయం దుక్ఖమిదం పహోతి’, ఏవం యథాభూతం ఆదీనవం స్నేహజం పేక్ఖమానో అహమధిగతోతి ఏవం సమ్బన్ధిత్వా చతుత్థపాదో పుబ్బే వుత్తనయేనేవ స్నేహవసేన వుత్తోతి వేదితబ్బో. తతో పరం సబ్బం పురిమగాథాయ వుత్తసదిసమేవాతి.

౯౩. మిత్తే సుహజ్జేతి కా ఉప్పత్తి? అయం పచ్చేకబోధిసత్తో పురిమగాథాయ వుత్తనయేనేవ ఉప్పజ్జిత్వా బారాణసియం రజ్జం కారేన్తో పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా ‘‘కిం సమణధమ్మో వరో, రజ్జం వర’’న్తి వీమంసిత్వా అమచ్చానం రజ్జం నియ్యాతేత్వా సమణధమ్మం అకాసి. అమచ్చా ‘‘ధమ్మేన సమేన కరోథా’’తి వుత్తాపి లఞ్జం గహేత్వా అధమ్మేన కరోన్తి. తే లఞ్జం గహేత్వా సామికే ¶ పరాజయన్తా ఏకదా అఞ్ఞతరం రాజవల్లభం పరాజేసుం. సో రఞ్ఞో భత్తకారకేహి సద్ధిం పవిసిత్వా సబ్బం ఆరోచేసి. రాజా దుతియదివసే సయం వినిచ్ఛయట్ఠానం అగమాసి. తతో మహాజనా – ‘‘అమచ్చా, దేవ, సామికే అసామికే కరోన్తీ’’తి ఉచ్చాసద్దం కరోన్తా మహాయుద్ధం వియ అకంసు. అథ రాజా వినిచ్ఛయట్ఠానా వుట్ఠాయ పాసాదం అభిరుహిత్వా సమాపత్తిం అప్పేతుం నిసిన్నో. తేన సద్దేన విక్ఖిత్తచిత్తో న సక్కోతి అప్పేతుం. సో ‘‘కిం మే రజ్జేన, సమణధమ్మో వర’’న్తి రజ్జసుఖం పహాయ పున సమాపత్తిం నిబ్బత్తేత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విపస్సిత్వా పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛాకాసి. కమ్మట్ఠానఞ్చ పుచ్ఛితో ఇమం గాథం అభాసి.

తత్థ ¶ మేత్తాయనవసేన మిత్తా. సుహదయభావేన సుహజ్జా. కేచి ఏకన్తహితకామతాయ మిత్తావ హోన్తి న సుహజ్జా. కేచి గమనాగమనట్ఠాననిసజ్జాసముల్లాపాదీసు, హదయసుఖజననేన సుహజ్జావ హోన్తి, న మిత్తా. కేచి తదుభయవసేన సుహజ్జా చేవ మిత్తా చ హోన్తి. తే దువిధా అగారియా ¶ చ అనగారియా చ. తత్థ అగారియా తివిధా హోన్తి ఉపకారో సమానసుఖదుక్ఖో అనుకమ్పకోతి. అనగారియా విసేసేన అత్థక్ఖాయినో ఏవ. తే చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతా హోన్తి. యథాహ –

‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి ఉపకారో మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో. పమత్తం రక్ఖతి, పమత్తస్స సాపతేయ్యం రక్ఖతి, భీతస్స సరణం హోతి, ఉప్పన్నేసు కిచ్చకరణీయేసు తద్దిగుణం భోగం అనుప్పదేతి’’ (దీ. ని. ౩.౨౬౧).

‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి సమానసుఖదుక్ఖో మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో. గుయ్హమస్స ఆచిక్ఖతి, గుయ్హమస్స పరిగూహతి, ఆపదాసు న విజహతి, జీవితంపిస్స అత్థాయ పరిచ్చత్తం హోతి’’ (దీ. ని. ౩.౨౬౨).

‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి అనుకమ్పకో మిత్తో సుహదో వేదితబ్బో. అభవేనస్స న నన్దతి, భవేనస్స నన్దతి, అవణ్ణం భణమానం నివారేతి, వణ్ణం భణమానం పసంసతి’’ (దీ. ని. ౩.౨౬౪).

‘‘చతూహి ఖో, గహపతిపుత్త, ఠానేహి అత్థక్ఖాయీ మిత్తా సుహదో వేదితబ్బో. పాపా నివారేతి, కల్యాణే నివేసేతి, అస్సుతం సావేతి, సగ్గస్స మగ్గం ఆచిక్ఖతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౨౬౩).

తేస్విధ అగారియా అధిప్పేతా, అత్థతో పన సబ్బేపి యుజ్జన్తి. తే మిత్తే సుహజ్జే అనుకమ్పమానోతి అనుదయమానో, తేసం సుఖం ఉపసంహరితుకామో దుక్ఖం అపహరితుకామో చ.

హాపేతి అత్థన్తి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థవసేన తివిధం, తథా అత్తత్థపరత్థఉభయత్థవసేనాపి తివిధం అత్థం లద్ధవినాసనేన అలద్ధానుప్పాదనేనాతి ద్విధాపి హాపేతి వినాసేతి. పటిబద్ధచిత్తోతి ‘‘అహం ఇమం వినా న జీవామి, ఏస మే గతి, ఏస మే పరాయణ’’న్తి ఏవం అత్తానం నీచే ¶ ఠానే ఠపేన్తోపి పటిబద్ధచిత్తో హోతి. ‘‘ఇమే మం వినా న జీవన్తి, అహం తేసం గతి, అహం తేసం పరాయణ’’న్తి ఏవం అత్తానం ఉచ్చే ఠానే ఠపేన్తోపి పటిబద్ధచిత్తో హోతి. ఇధ పన ఏవం పటిబద్ధచిత్తో అధిప్పేతో. ఏతం భయన్తి ఏతం అత్థహాపనభయం, అత్తనో సమాపత్తిహానిం సన్ధాయాహ. సన్థవేతి తివిధో సన్థవో తణ్హాదిట్ఠిమిత్తసన్థవవసేన. తత్థ అట్ఠసతపభేదాపి తణ్హా తణ్హాసన్థవో, ద్వాసట్ఠిభేదాపి దిట్ఠి దిట్ఠిసన్థవో, పటిబద్ధచిత్తతాయ ¶ మిత్తానుకమ్పనా మిత్తసన్థవో. తేసు సో ఇధ అధిప్పేతో. తేన హిస్స సమాపత్తి పరిహీనా. తేనాహ – ‘‘ఏతం భయం సన్థవే పేక్ఖమానో అహం అధిగతో’’తి. సేసం వుత్తసదిసమేవాతి.

మిత్తసుహజ్జగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౪. వంసో విసాలోతి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే తయో పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నా. తతో చవిత్వా తేసం జేట్ఠకో బారాణసిరాజకులే నిబ్బత్తో, ఇతరే ద్వే పచ్చన్తరాజకులేసు. తే ఉభోపి కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా అనుక్కమేన పచ్చేకబుద్ధా హుత్వా నన్దమూలకపబ్భారే వసన్తా ఏకదివసం సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘మయం కిం కమ్మం కత్వా ఇమం లోకుత్తరసుఖం అనుప్పత్తా’’తి ఆవజ్జేత్వా పచ్చవేక్ఖమానా కస్సపబుద్ధకాలే అత్తనో అత్తనో చరియం అద్దసంసు. తతో ‘‘తతియో కుహి’’న్తి ఆవజ్జేన్తా బారాణసిరజ్జం కారేన్తం దిస్వా ¶ తస్స గుణే సరిత్వా ‘‘సో పకతియావ అప్పిచ్ఛతాదిగుణసమన్నాగతో హోతి, అమ్హాకంయేవ ఓవాదకో వత్తా వచనక్ఖమో పాపగరహీ, హన్ద, నం ఆరమ్మణం దస్సేత్వా ఆరోచేమా’’తి ఓకాసం గవేసన్తా తం ఏకదివసం సబ్బాలఙ్కారవిభూసితం ఉయ్యానం గచ్ఛన్తం దిస్వా ఆకాసేనాగన్త్వా ఉయ్యానద్వారే వేళుగుమ్బమూలే అట్ఠంసు. మహాజనో అతిత్తో రాజదస్సనేన రాజానం ఉల్లోకేతి. తతో రాజా ‘‘అత్థి ను ఖో కోచి మమ దస్సనే బ్యాపారం న కరోతీ’’తి ఓలోకేన్తో పచ్చేకబుద్ధే అద్దక్ఖి. సహ దస్సనేనేవ చస్స తేసు సినేహో ఉప్పజ్జి. సో హత్థిక్ఖన్ధా ఓరుయ్హ సన్తేన ఆచారేన ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భన్తే, కిం నామ తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి. తే ‘‘మయం, మహారాజ, అసజ్జమానా నామా’’తి ఆహంసు ¶ . ‘‘భన్తే, అసజ్జమానాతి ఏతస్స కో అత్థో’’తి? ‘‘అలగ్గనత్థో, మహారాజా’’తి. తతో వేళుగుమ్బం దస్సేత్వా ఆహంసు – ‘‘సేయ్యథాపి, మహారాజ, ఇమం వేళుగుమ్బం సబ్బసో మూలఖన్ధసాఖానుసాఖాహి సంసిబ్బిత్వా ఠితం అసిహత్థో పురిసో మూలే ఛేత్వా ఆవిఞ్ఛన్తో న సక్కుణేయ్య ఉద్ధరితుం, ఏవమేవ త్వం అన్తో చ బహి చ జటాయ జటితో ఆసత్తవిసత్తో తత్థ విలగ్గో. సేయ్యథాపి వా పనస్స వేమజ్ఝగతోపి అయం వంసకళీరో అసఞ్జాతసాఖత్తా కేనచి అలగ్గోవ ఠితో, సక్కా చ పన అగ్గే వా మూలే వా ఛేత్వా ఉద్ధరితుం, ఏవమేవ మయం కత్థచి అసజ్జమానా సబ్బా దిసా గచ్ఛామా’’తి తావదేవ చతుత్థజ్ఝానం ¶ సమాపజ్జిత్వా పస్సతో ఏవ రఞ్ఞో ఆకాసేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమంసు. తతో రాజా చిన్తేసి – ‘‘కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవం అసజ్జమానో భవేయ్య’’న్తి తత్థేవ ఠితో విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. పురిమనయేనేవ కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛితో ఇమం గాథం అభాసి.

తత్థ వంసోతి వేళు. విసాలోతి విత్థిణ్ణో. వ-కారో అవధారణత్థో, ఏవ-కారో వా అయం, సన్ధివసేన ఏత్థ ఏ-కారో నట్ఠా. తస్స పరపదేన సమ్బన్ధో. తం పచ్ఛా యోజేస్సామ. యథాతి పటిభాగే. విసత్తోతి లగ్గో జటితో సంసిబ్బితో. పుత్తేసు దారేసు చాతి పుత్తధీతుభరియాసు. యా అపేక్ఖాతి యా తణ్హా యో సినేహో. వంసక్కళీరోవ అసజ్జమానోతి వంసకళీరో వియ అలగ్గమానో. కిం వుత్తం హోతి? యథా వంసో విసాలో విసత్తో ఏవ హోతి, పుత్తేసు దారేసు చ యా అపేక్ఖా, సాపి ఏవం తాని వత్థూని, సంసిబ్బిత్వా ఠితత్తా విసత్తా ఏవ. స్వాహం తాయ అపేక్ఖాయ అపేక్ఖవా విసాలో వంసో వియ విసత్తోతి ఏవం అపేక్ఖాయ ఆదీనవం దిస్వా తం అపేక్ఖం మగ్గఞాణేన ఛిన్దన్తో అయం వంసకళీరోవ రూపాదీసు వా లాభాదీసు వా కామభవాదీసు వా దిట్ఠాదీసు వా తణ్హామానదిట్ఠివసేన అసజ్జమానో పచ్చేకబోధిం అధిగతోతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.

వంసక్కళీరగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౫. మిగో ¶ అరఞ్ఞమ్హీతి కా ఉప్పత్తి? ఏకో కిర భిక్ఖు కస్సపస్స భగవతో సాసనే యోగావచరో కాలం కత్వా బారాణసియం సేట్ఠికులే ఉప్పన్నో ¶ అడ్ఢే మహద్ధనే మహాభోగే. సో సుభగో అహోసి, తతో పరదారికో హుత్వా కాలఙ్కతో నిరయే నిబ్బత్తో తత్థ పచ్చిత్వా పక్కావసేసేన సేట్ఠిభరియాయ కుచ్ఛిమ్హి ఇత్థీ హుత్వా పటిసన్ధిం గణ్హి. నిరయతో ఆగతానం సత్తానం గత్తాని ఉణ్హాని హోన్తి. తేన సేట్ఠిభరియా డయ్హమానేన ఉదరేన కిచ్ఛేన కసిరేన తం గబ్భం ధారేత్వా కాలేన దారికం విజాయి. సా జాతదివసతో పభుతి మాతాపితూనం సేసబన్ధుపరిజనానఞ్చ దేస్సా అహోసి. వయప్పత్తా చ యమ్హి కులే దిన్నా, తత్థాపి సామికసస్సుససురానం దేస్సావ అహోసి అప్పియా అమనాపా. అథ నక్ఖత్తే ఘోసితే సేట్ఠిపుత్తో తాయ సద్ధిం కీళితుం అనిచ్ఛన్తో వేసిం ఆనేత్వా కీళతి. సా తం దాసీనం సన్తికా సుత్వా సేట్ఠిపుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా నానప్పకారేహి అనునయిత్వా చ ఆహ – ‘‘అయ్యపుత్త, ఇత్థీ నామ సచేపి దసన్నం రాజూనం కనిట్ఠా హోతి, చక్కవత్తినో వా ధీతా, తథాపి సామికస్స పేసనకరా హోతి. సామికే అనాలపన్తే సూలే ఆరోపితా వియ దుక్ఖం పటిసంవేదేతి. సచే అహం అనుగ్గహారహా ¶ అనుగ్గహేతబ్బా, నో చే, విస్సజ్జేతబ్బా. అత్తనో ఞాతికులం గమిస్సామీ’’తి. సేట్ఠిపుత్తో – ‘‘హోతు, భద్దే, మా సోచి కీళనసజ్జా హోహి, నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’’తి ఆహ. సేట్ఠిధీతా తావత్తకేన సల్లాపమత్తేన ఉస్సాహజాతా ‘‘స్వే నక్ఖత్తం కీళిస్సామీ’’తి బహుం ఖజ్జభోజ్జం పటియాదేతి. సేట్ఠిపుత్తో దుతియదివసే అనారోచేత్వావ కీళనట్ఠానం గతో. సా ‘‘ఇదాని పేసేస్సతి, ఇదాని పేసేస్సతీ’’తి మగ్గం ఓలోకేన్తీ నిసిన్నా ఉస్సూరం దిస్వా మనుస్సే పేసేసి. తే పచ్చాగన్త్వా ‘‘సేట్ఠిపుత్తో గతో’’తి ఆరోచేసుం. సా తం సబ్బం పటియాదితం ఆదాయ యానం అభిరుహిత్వా ఉయ్యానం గన్తుం ఆరద్ధా.

అథ నన్దమూలకపబ్భారే పచ్చేకసమ్బుద్ధో సత్తమే దివసే నిరోధా వుట్ఠాయ నాగలతాదన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా ‘‘కత్థ అజ్జ భిక్ఖం చరిస్సామా’’తి ఆవజ్జేన్తో తం సేట్ఠిధీతరం దిస్వా ‘‘మయి ఇమిస్సా సద్ధాకారం కారేత్వా తం కమ్మం పరిక్ఖయం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా పబ్భారసమీపే సట్ఠియోజనమనోసిలాతలే ఠత్వా పత్తచీవరమాదాయ అభిఞ్ఞాపాదకం ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా తస్సా పటిపథే ఓరుయ్హ బారాణసిం అభిముఖో అగమాసి. తం దిస్వావ దాసియో సేట్ఠిధీతాయ ¶ ఆరోచేసుం. సా యానా ఓరుయ్హ సక్కచ్చం వన్దిత్వా పత్తం సబ్బరససమ్పన్నేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పూరేత్వా పదుమపుప్ఫేన పటిచ్ఛాదేత్వా హేట్ఠాపి పదుమపుప్ఫం కత్వా పుప్ఫకలాపం హత్థేన గహేత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స హత్థే పత్తం దత్వా వన్దిత్వా పుప్ఫకలాపహత్థా పత్థనం అకాసి – ‘‘భన్తే, యథా ఇదం పుప్ఫం, ఏవాహం యత్థ యత్థ ఉపపజ్జామి, తత్థ తత్థ మహాజనస్స పియా భవేయ్యం మనాపా’’తి. ఏవం పత్థేత్వా దుతియమ్పి పత్థేసి – ‘‘భన్తే, దుక్ఖో గబ్భవాసో ¶ , తం అనుపగమ్మ పదుమపుప్ఫే ఏవ పటిసన్ధి భవేయ్యా’’తి. తతియమ్పి పత్థేసి – ‘‘భన్తే, జేగుచ్ఛో మాతుగామో, చక్కవత్తిధీతాపి పరవసం గచ్ఛతి. తస్మా అహం ఇత్థిభావం అనుపగమ్మ పురిసో భవేయ్య’’న్తి. చతుత్థమ్పి పత్థేసి – ‘‘భన్తే, ఇమం సంసారదుక్ఖం అతిక్కమ్మ పరియోసానే తుమ్హేహి పత్తం అమతం పాపుణేయ్య’’న్తి. ఏవం చతురో పణిధీ కత్వా తం పదుమపుప్ఫకలాపం పూజేత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ‘‘పుప్ఫసదిసో ఏవ మే గన్ధో చేవ వణ్ణో చ హోతూ’’తి ఇమం పఞ్చమం పణిధిం అకాసి.

తతో పచ్చేకబుద్ధో పత్తఞ్చ పుప్ఫకలాపఞ్చ గహేత్వా ఆకాసే ఠత్వా –

‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;

సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా’’తి. –

ఇమాయ ¶ గాథాయ సేట్ఠిధీతాయ అనుమోదనం కత్వా ‘‘సేట్ఠిధీతా మం గచ్ఛన్తం పస్సతూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా ఆకాసేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. సేట్ఠిధీతాయ తం పస్సన్తియా మహతీ పీతి ఉప్పజ్జి. భవన్తరే కతం అకుసలం కమ్మం అనోకాసతాయ పరిక్ఖీణం చిఞ్చమ్బిలధోతతమ్బలోహభాజనమివ సుద్ధా జాతా. తావదేవస్సా పతికులే ఞాతికులే చ సబ్బో జనో తుట్ఠో. ‘‘కిం కరోమా’’తి పియవచనాని చ పణ్ణాకారాని చ పేసేసి. సామికోపి మనుస్సే పేసేసి – ‘‘సేట్ఠిధీతరం సీఘం ఆనేథ, అహం విస్సరిత్వా ఉయ్యానం ఆగతో’’తి. తతో పభుతి చ నం ఉరే విలిత్తచన్దనం వియ ఆముత్తముత్తాహారం వియ పుప్ఫమాలా వియ చ పియాయన్తో పరిహరి. సా తత్థ యావతాయుకం ఇస్సరియభోగయుత్తసుఖం అనుభవిత్వా కాలం కత్వా పురిసభావేన దేవలోకే పదుమపుప్ఫే ఉప్పజ్జి. సో దేవపుత్తో గచ్ఛన్తోపి పదుమపుప్ఫగబ్భే ఏవ గచ్ఛతి, తిట్ఠన్తోపి నిసీదన్తోపి సయన్తోపి పదుమపుప్ఫగబ్భేయేవ సయతి. ‘‘మహాపదుమదేవపుత్తో’’తి చ నం వోహరింసు. ఏవం ¶ సో తేన ఇద్ధానుభావేన అనులోమపటిలోమం ఛ దేవలోకే ఏవ సంసరతి.

తేన చ సమయేన బారాణసిరఞ్ఞో వీసతి ఇత్థిసహస్సాని హోన్తి. తాసు ఏకాపి పుత్తం న లభతి. అమచ్చా రాజానం విఞ్ఞాపేసుం – ‘‘దేవ, కులవంసానుపాలకో పుత్తో ఇచ్ఛితబ్బో, అత్రజే అవిజ్జమానే ఖేత్తజోపి కులవంసధరో హోతీ’’తి. అథ రాజా ‘‘ఠపేత్వా మహేసిం అవసేసా ఇత్థియో సత్తాహం ధమ్మనాటకం కరోథా’’తి యథాకామం బహి చరాపేసి, తథాపి పుత్తం నాలత్థ. పున అమచ్చా ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, మహేసీ నామ పుఞ్ఞేన చ పఞ్ఞాయ చ సబ్బఇత్థీనం అగ్గా, అప్పేవ నామ దేవో మహేసియా కుచ్ఛిమ్హి పుత్తం లభేయ్యా’’తి. రాజా మహేసియా ¶ ఏతమత్థం ఆరోచేసి. సా ఆహ – ‘‘మహారాజ, యా ఇత్థీ సీలవతీ సచ్చవాదినీ, సా పుత్తం లభేయ్య, హిరోత్తప్పరహితాయ కుతో పుత్తో’’తి పాసాదం అభిరుహిత్వా పఞ్చ సీలాని సమాదియిత్వా పునప్పునం ఆవజ్జేసి, సీలవతియా రాజధీతాయ పఞ్చ సీలాని ఆవజ్జేన్తియా పుత్తపత్థనాచిత్తే ఉప్పన్నమత్తే సక్కస్స ఆసనం సంకమ్పి.

అథ సక్కో ఆవజ్జేన్తో ఏతమత్థం విదిత్వా – ‘‘సీలవతియా రాజధీతాయ పుత్తవరం దేమీ’’తి ఆకాసేనాగన్త్వా దేవియా సమ్ముఖే ఠితో ‘‘కిం వరేసి, దేవీ’’తి? ‘‘పుత్తం, మహారాజా’’తి. ‘‘దమ్మి తే, దేవి, పుత్తం, మా చిన్తయీ’’తి వత్వా దేవలోకం గన్త్వా ‘‘అత్థి ను ఖో ఏత్థ ఖీణాయుకో’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘అయం మహాపదుమో ఉపరిదేవలోకం గన్తుకామో చ భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా తస్స విమానం గన్త్వా ‘‘తాత మహాపదుమ, మనుస్సలోకం గచ్ఛాహీ’’తి యాచి. సో ‘‘మా ఏవం, మహారాజ, భణ, జేగుచ్ఛితో మనుస్సలోకో’’తి ¶ . ‘‘తాత, త్వం మనుస్సలోకే పుఞ్ఞం కత్వా ఇధూపపన్నో, తత్థేవ ఠత్వా పారమియో పూరేతబ్బా, గచ్ఛ, తాతా’’తి. ‘‘దుక్ఖో, మహారాజ, గబ్భవాసో, న సక్కోమి తత్థ వసితు’’న్తి. ‘‘తాత, తే గబ్భవాసో నత్థి, తథా హి త్వం కమ్మమకాసి, యథా పదుమగబ్భేయేవ నిబ్బత్తిస్ససి, గచ్ఛ, తాతా’’తి పునప్పునం వుచ్చమానో అధివాసేసి.

సో దేవలోకా చవిత్వా బారాణసిరఞ్ఞో ఉయ్యానే సిలాపట్టపోక్ఖరణియం పదుమగబ్భే నిబ్బత్తో. తఞ్చ రత్తిం పచ్చూససమయే మహేసీ సుపినన్తేన ¶ వీసతిఇత్థిసహస్సపరివుతా ఉయ్యానం గన్త్వా సిలాపట్టపోక్ఖరణియం పదుమగబ్భే పుత్తం లద్ధా వియ అహోసి. సా పభాతాయ రత్తియా సీలాని రక్ఖమానా తత్థ గన్త్వా ఏకం పదుమపుప్ఫం అద్దస, తం నేవ తీరే హోతి న గమ్భీరే. సహ దస్సనేనేవ చస్సా తత్థ పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి. సా సయం ఏవ ఓతరిత్వా తం పుప్ఫం అగ్గహేసి, పుప్ఫే గహితమత్తేయేవ పత్తాని వికసింసు. తత్థ సువణ్ణపటిమం వియ దారకం అద్దస, దిస్వావ ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి సద్దం నిచ్ఛారేసి. మహాజనో సాధుకారసహస్సాని పవత్తేసి. రఞ్ఞో చ పేసేసి. రాజా సుత్వా ‘‘కత్థ లద్ధో’’తి పుచ్ఛిత్వా లద్ధోకాసం సుత్వా ‘‘ఉయ్యానఞ్చ పోక్ఖరణియం పదుమఞ్చ అమ్హాకంయేవ, తస్మా అమ్హాకం ఖేత్తే జాతత్తా ఖేత్తజో నామాయం పుత్తో’’తి వత్వా నగరం పవేసేత్వా వీసతిసహస్సఇత్థియో ధాతికిచ్చం కారేసి. యా యా కుమారస్స రుచిం ఞత్వా పత్థితం పత్థితం ఖాదనీయం ఖాదాపేతి, సా సా సహస్సం లభతి. సకలబారాణసీ చలితా, సబ్బో జనో కుమారస్స పణ్ణాకారసహస్సాని పేసేసి. కుమారో తం తం అతినేత్వా ‘‘ఇమం ఖాద, ఇమం భుఞ్జా’’తి వుచ్చమానో భోజనేన ఉబ్బాళ్హో ఉక్కణ్ఠితో హుత్వా గోపురద్వారం గన్త్వా లాఖాగుళకేన కీళతి.

తదా ¶ అఞ్ఞతరో పచ్చేకబుద్ధో బారాణసిం నిస్సాయ ఇసిపతనే వసతి. సో కాలస్సేవ వుట్ఠాయ సేనాసనవత్తసరీరపరికమ్మమనసికారాదీని సబ్బకిచ్చాని కత్వా పటిసల్లానా వుట్ఠితో ‘‘అజ్జ కత్థ భిక్ఖం గహేస్సామీ’’తి ఆవజ్జేన్తో కుమారస్స సమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘ఏస పుబ్బే కిం కమ్మం కరీ’’తి వీమంసన్తో ‘‘మాదిసస్స పిణ్డపాతం దత్వా చతస్సో పత్థనా పత్థేసి, తత్థ తిస్సో సిద్ధా, ఏకా తావ న సిజ్ఝతి, తస్స ఉపాయేన ఆరమ్మణం దస్సేమీ’’తి భిక్ఖాచారవసేన కుమారస్స సన్తికం అగమాసి. కుమారో తం దిస్వా ‘‘సమణ, మా ఇధ ఆగచ్ఛి, ఇమే హి తమ్పి ‘ఇమం ఖాద, ఇమం భుఞ్జా’తి వదేయ్యు’’న్తి ఆహ. సో ఏకవచనేనేవ తతో నివత్తిత్వా అత్తనో సేనాసనం అగమాసి. కుమారో పరిజనం ఆహ – ‘‘అయం సమణో మయా వుత్తమత్తోవ నివత్తో, కుద్ధో ను ఖో మమా’’తి. సో తేహి ‘‘పబ్బజితా నామ న కోధపరాయణా హోన్తి, పరేన పసన్నమనేన యం దిన్నం, తేన యాపేన్తీ’’తి వుచ్చమానేపి ¶ ‘‘దుట్ఠో ఏవరూపో నామ ¶ సమణో, ఖమాపేస్సామి న’’న్తి మాతాపితూనం ఆరోచేత్వా హత్థిం అభిరుహిత్వా మహతా రాజానుభావేన ఇసిపతనం గన్త్వా మిగయూథం దిస్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిన్నామేతే’’తి? ‘‘ఏతే, సామి, మిగా నామా’’తి. ‘‘ఏతేసం ‘ఇమం ఖాదథ, ఇమం భుఞ్జథ, ఇమం సాయథా’తి వత్వా పటిజగ్గన్తా అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థి, సామి, యత్థ తిణోదకం సులభం తత్థ వసన్తీ’’తి.

కుమారో ‘‘యథా ఇమే అరక్ఖియమానావ యత్థ ఇచ్ఛన్తి, తత్థ వసన్తి, కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవం వసేయ్య’’న్తి ఏతం ఆరమ్మణం అగ్గహేసి. పచ్చేకబుద్ధోపి తస్స ఆగమనం ఞత్వా సేనాసనమగ్గఞ్చ చఙ్కమనఞ్చ సమ్మజ్జిత్వా మట్ఠం కత్వా ఏకద్వత్తిక్ఖత్తుం చఙ్కమిత్వా పదనిక్ఖేపం దస్సేత్వా దివావిహారోకాసఞ్చ పణ్ణసాలఞ్చ సమ్మజ్జిత్వా మట్ఠం కత్వా పవిసనపదనిక్ఖేపం దస్సేత్వా నిక్ఖమనపదనిక్ఖేపం అదస్సేత్వా అఞ్ఞత్ర అగమాసి. కుమారో తత్థ గన్త్వా తం పదేసం సమ్మజ్జిత్వా మట్ఠకతం దిస్వా ‘‘వసతి మఞ్ఞే ఏత్థ సో పచ్చేకబుద్ధో’’తి పరిజనేన భాసితం సుత్వా ఆహ – ‘‘పాతోపి సో సమణో దుస్సతి, ఇదాని హత్థిఅస్సాదీహి అత్తనో ఓకాసం అక్కన్తం దిస్వా సుట్ఠుతరం దుస్సేయ్య, ఇధేవ తుమ్హే తిట్ఠథా’’తి హత్థిక్ఖన్ధా ఓరుయ్హ ఏకకోవ సేనాసనం పవిట్ఠో వత్తసీసేన సుసమ్మట్ఠోకాసే పదనిక్ఖేపం దిస్వా ‘‘సో దానాయం సమణో ఏత్థ చఙ్కమన్తో న వణిజ్జాదికమ్మం చిన్తేసి, అద్ధాయం అత్తనో హితమేవ చిన్తేసి మఞ్ఞే’’తి పసన్నమానసో చఙ్కమం అభిరుహిత్వా దూరీకతపుథువితక్కో గన్త్వా పాసాణఫలకే నిసీదిత్వా సఞ్జాతఏకగ్గో హుత్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిఞాణం అధిగన్త్వా పురిమనయేనేవ పురోహితేన కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛితో గగనతలే నిసిన్నో ఇమం గాథమభాసి.

తత్థ మిగోతి ద్వే మిగా – ఏణీమిగో చ పసదమిగో చ. అపిచ సబ్బేసం ఆరఞ్ఞికానం ¶ చతుప్పదానం ఏతం అధివచనం. ఇధ పన పసదమిగో అధిప్పేతోతి వదన్తి. అరఞ్ఞమ్హీతి గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసం అరఞ్ఞం, ఇధ పన ఉయ్యానం అధిప్పేతం, తస్మా ‘‘ఉయ్యానమ్హీ’’తి వుత్తం హోతి. యథాతి పటిభాగే. అబద్ధోతి రజ్జుబన్ధనాదీహి అబద్ధో, ఏతేన విస్సత్థచరియం దీపేతి. యేనిచ్ఛకం గచ్ఛతి వోచరాయాతి యేన యేన దిసాభాగేన గన్తుమిచ్ఛతి, తేన ¶ తేన దిసాభాగేన గోచరాయ గచ్ఛతి. వుత్తమ్పి చేతం భగవతా –

‘‘సేయ్యథాపి ¶ , భిక్ఖవే, ఆరఞ్ఞకో మిగో అరఞ్ఞే పవనే చరమానో విస్సత్థో గచ్ఛతి, విస్సత్థో తిట్ఠతి, విస్సత్థో నిసీదతి, విస్సత్థో సేయ్యం కప్పేతి. తం కిస్స హేతు? అనాపాథగతో, భిక్ఖవే, లుద్దస్స, ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అన్తమకాసి మారం అపదం, వధిత్వా మారచక్ఖుం అదస్సనం గతో పాపిమతో’’తి (మ. ని. ౧.౨౮౭; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౫) విత్థారో.

సేరితన్తి సచ్ఛన్దవుత్తితం అపరాయత్తతం వా, ఇదం వుత్తం హోతి – యథా మిగో అరఞ్ఞమ్హి అబద్ధో యేనిచ్ఛకం గచ్ఛతి గోచరాయ, తథా కదా ను ఖో అహమ్పి తణ్హాబన్ధనం ఛిన్దిత్వా ఏవం గచ్ఛేయ్యన్తి. విఞ్ఞూ పణ్డితో నరో సేరితం పేక్ఖమానో ఏకో చరేతి.

మిగోఅరఞ్ఞగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౬. ఆమన్తనా హోతీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర మహాఉపట్ఠానసమయే అమచ్చా ఉపసఙ్కమింసు. తేసు ఏకో అమచ్చో ‘‘దేవ, సోతబ్బం అత్థీ’’తి ఏకమన్తం గమనం యాచి. సో ఉట్ఠాయాసనా అగమాసి. పున ఏకో మహాఉపట్ఠానే నిసిన్నం యాచి, ఏకో హత్థిక్ఖన్ధే నిసిన్నం, ఏకో అస్సపిట్ఠియం నిసిన్నం, ఏకో సువణ్ణరథే నిసిన్నం, ఏకో సివికాయ నిసీదిత్వా ఉయ్యానం గచ్ఛన్తం యాచి. రాజా తతో ఓరోహిత్వా అగమాసి. అపరో జనపదచారికం గచ్ఛన్తం యాచి, తస్సపి వచనం సుత్వా హత్థిక్ఖన్ధతో ఓరుయ్హ ఏకమన్తం అగమాసి. ఏవం సో తేహి నిబ్బిన్నో హుత్వా పబ్బజి. అమచ్చా ఇస్సరియేన వడ్ఢన్తి. తేసు ఏకో గన్త్వా రాజానం ఆహ – ‘‘అసుకం నామ, మహారాజ, జనపదం మయ్హం దేహీ’’తి. రాజా తం ‘‘ఇత్థన్నామో భుఞ్జతీ’’తి భణతి. సో రఞ్ఞో వచనం అనాదియిత్వా ‘‘గచ్ఛామహం తం జనపదం గహేత్వా భుఞ్జామీ’’తి తత్థ గన్త్వా కలహం కత్వా పున ఉభోపి రఞ్ఞో సన్తికం ఆగన్త్వా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ¶ దోసం ఆరోచేన్తి. రాజా ‘‘న సక్కా ఇమే తోసేతు’’న్తి తేసం లోభే ఆదీనవం దిస్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. సో పురిమనయేన ఇమం ఉదానం అభాసి.

తస్సత్థో ¶ – సహాయమజ్ఝే ఠితస్స దివాసేయ్యసఙ్ఖాతే వాసే చ, మహాఉపట్ఠానసఙ్ఖాతే ఠానే చ, ఉయ్యానగమనసఙ్ఖాతే గమనే చ, జనపదచారికసఙ్ఖాతాయ చారికాయ చ, ‘‘ఇదం మే సుణ, ఇదం మే దేహీ’’తిఆదినా నయేన తథా తథా ఆమన్తనా హోతి, తస్మా అహం తత్థ నిబ్బిజ్జిత్వా యాయం అరియజనసేవితా అనేకానిసంసా ఏకన్తసుఖా, ఏవం సన్తేపి ¶ లోభాభిభూతేహి సబ్బకాపురిసేహి అనభిపత్థితా పబ్బజ్జా, తం అనభిజ్ఝితం పరేసం అవసవత్తనేన భబ్బపుగ్గలవసేన సేరితఞ్చ పేక్ఖమానో విపస్సనం ఆరభిత్వా అనుక్కమేన పచ్చేకబోధిం అధిగతోస్మి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౯౭. ఖిడ్డారతీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర ఏకపుత్తకబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో తస్స ఏకపుత్తకో పియో అహోసి మనాపో పాణసమో, రాజా సబ్బఇరియాపథేసు పుత్తకం గహేత్వావ వత్తతి. సో ఏకదివసం ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో తం ఠపేత్వా గతో. కుమారోపి తం దివసంయేవ ఉప్పన్నేన బ్యాధినా మతో. అమచ్చా ‘‘పుత్తసినేహేన రఞ్ఞో హదయమ్పి ఫలేయ్యా’’తి అనారోచేత్వావ నం ఝాపేసుం. రాజా ఉయ్యానే సురామదేన మత్తో పుత్తం నేవ సరతి, తథా దుతియదివసేపి న్హానభోజనవేలాసు. అథ భుత్తావీ నిసిన్నో సరిత్వా ‘‘పుత్తం మే ఆనేథా’’తి ఆహ. తస్స అనురూపేన విధానేన తం పవత్తిం ఆరోచేసుం. తతో సోకాభిభూతో నిసిన్నో ఏవం యోనిసో మనసాకాసి – ‘‘ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతి, ఇమస్సుప్పాదా ఇదం ఉప్పజ్జతీ’’తి. ఏవం అనుక్కమేన అనులోమపటిలోమం పటిచ్చసముప్పాదం సమ్మసన్తో పచ్చేకసమ్బోధిం సచ్ఛాకాసి. సేసం సంసగ్గగాథావణ్ణనాయం వుత్తసదిసమేవ ఠపేత్వా గాథాయత్థవణ్ణనం.

అత్థవణ్ణనా పన – ఖిడ్డాతి కీళనా. సా దువిధా హోతి కాయికా చ వాచసికా చ. తత్థ కాయికా నామ హత్థీహిపి కీళన్తి, అస్సేహిపి రథేహిపి ధనూహిపి థరూహిపీతి ఏవమాది. వాచసికా నామ గీతం సిలోకభణనం ముఖభేరిఆలమ్బరభేరీతి ఏవమాది. రతీతి పఞ్చకామగుణరతి. విపులన్తి యావ అట్ఠిమిఞ్జం అహచ్చ ఠానేన సకలత్తభావబ్యాపకం. సేసం పాకటమేవ ¶ . అనుసన్ధియోజనాపి చేత్థ సంసగ్గగాథాయ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా, తతో పరఞ్చ సబ్బం.

ఖిడ్డారతిగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౮. చాతుద్దిసోతి ¶ కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే పఞ్చ పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తా. తతో చవిత్వా తేసం జేట్ఠకో బారాణసిరాజా అహోసి, సేసా పాకతికరాజానో. తే చత్తారోపి కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా అనుక్కమేన ¶ పచ్చేకబుద్ధా హుత్వా నన్దమూలకపబ్భారే వసన్తా ఏకదివసం సమాపత్తితో వుట్ఠాయ వంసక్కళీరగాథాయం వుత్తనయేనేవ అత్తనో కమ్మఞ్చ సహాయఞ్చ ఆవజ్జేత్వా ఞత్వా బారాణసిరఞ్ఞో ఉపాయేన ఆరమ్మణం దస్సేతుం ఓకాసం గవేసన్తి. సో చ రాజా తిక్ఖత్తుం రత్తియా ఉబ్బిజ్జతి, భీతో విస్సరం కరోతి, మహాతలే ధావతి. పురోహితేన కాలస్సేవ వుట్ఠాయ సుఖసేయ్యం పుచ్ఛితోపి ‘‘కుతో మే, ఆచరియ, సుఖ’’న్తి సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేసి. పురోహితోపి ‘‘అయం రోగో న సక్కా యేన కేనచి ఉద్ధం విరేచనాదినా భేసజ్జకమ్మేన వినేతుం, మయ్హం పన ఖాదనూపాయో ఉప్పన్నో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘రజ్జహానిజీవితన్తరాయాదీనం పుబ్బనిమిత్తం ఏతం, మహారాజా’’తి రాజానం సుట్ఠుతరం ఉబ్బేజేత్వా ‘‘తస్స వూపసమనత్థం ఏత్తకే చ ఏత్తకే చ హత్థిఅస్సరథాదయో హిరఞ్ఞసువణ్ణఞ్చ దక్ఖిణం దత్వా యఞ్ఞో యజితబ్బో’’తి యఞ్ఞయజనే సమాదపేసి.

తతో పచ్చేకబుద్ధా అనేకాని పాణసహస్సాని యఞ్ఞత్థాయ సమ్పిణ్డియమానాని దిస్వా ‘‘ఏతస్మిం కమ్మే కతే దుబ్బోధనేయ్యో భవిస్సతి, హన్ద నం పటికచ్చేవ గన్త్వా పేక్ఖామా’’తి వంసక్కళీరగాథాయం వుత్తనయేన ఆగన్త్వా పిణ్డాయ చరమానా రాజఙ్గణే పటిపాటియా అగమంసు. రాజా సీహపఞ్జరే ఠితో రాజఙ్గణం ఓలోకయమానో తే అద్దక్ఖి, సహ దస్సనేనేవ చస్స సినేహో ఉప్పజ్జి. తతో తే పక్కోసాపేత్వా ఆకాసతలే పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా సక్కచ్చం భోజేత్వా కతభత్తకిచ్చే ‘‘కే తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మయం, మహారాజ, చాతుద్దిసా నామా’’తి. ‘‘భన్తే, చాతుద్దిసాతి ఇమస్స కో అత్థో’’తి? ‘‘చతూసు దిసాసు కత్థచి ¶ కుతోచి భయం వా చిత్తుత్రాసో వా అమ్హాకం నత్థి, మహారాజా’’తి. ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం తం భయం కిం కారణా న హోతీ’’తి? ‘‘మయం, మహారాజ, మేత్తం భావేమ, కరుణం భావేమ, ముదితం భావేమ, ఉపేక్ఖం భావేమ. తేన నో తం భయం న హోతీ’’తి వత్వా ఉట్ఠాయాసనా అత్తనో వసనట్ఠానం అగమంసు.

తతో రాజా చిన్తేసి – ‘‘ఇమే సమణా ‘మేత్తాదిభావనాయ భయం న హోతీ’తి భణన్తి, బ్రాహ్మణా పన అనేకసహస్సపాణవధం వణ్ణయన్తి, కేసం ను ఖో వచనం సచ్చ’’న్తి? అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సమణా సుద్ధేన అసుద్ధం ధోవన్తి, బ్రాహ్మణా పన అసుద్ధేన అసుద్ధం. న సక్కా ఖో పన అసుద్ధేన అసుద్ధం ధోవితుం, పబ్బజితానం ఏవ వచనం సచ్చ’’న్తి. సో ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖితా హోన్తూ’’తిఆదినా నయేన మేత్తాదయో చత్తారోపి బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా హితఫరణేన చిత్తేన ¶ అమచ్చే ఆణాపేసి – ‘‘సబ్బే పాణే ముఞ్చథ, సీతాని పానీయాని పివన్తు, హరితాని తిణాని ఖాదన్తు, సీతో చ వాతో తేసం ఉపవాయతూ’’తి ¶ . తే తథా అకంసు.

తతో రాజా ‘‘కల్యాణమిత్తానం వచనేన పాపకమ్మతో ముత్తోమ్హీ’’తి తత్థేవ నిసిన్నో విపస్సిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. అమచ్చేహి చ భోజనవేలాయం ‘‘భుఞ్జ, మహారాజ, కాలో’’తి వుత్తే ‘‘నాహం రాజా’’తి పురిమనయేనేవ సబ్బం వత్వా ఇమం ఉదానబ్యాకరణగాథం అభాసి.

తత్థ చాతుద్దిసోతి చతూసు దిసాసు యథాసుఖవిహారీ, ‘‘ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదినా వా నయేన బ్రహ్మవిహారభావనాయ ఫరితా చతస్సో దిసా అస్స సన్తీతి చాతుద్దిసో. తాసు చతూసు దిసాసు కత్థచి సత్తే వా సఙ్ఖారే వా భయేన న పటిహనతీతి అప్పటిఘో. సన్తుస్సమానోతి ద్వాదసవిధస్స సన్తోసస్స వసేన సన్తుస్సకో చ. ఇతరీతరేనాతి ఉచ్చావచేన పచ్చయేన. పరిస్సయానం సహితా అఛమ్భీతి ఏత్థ పరిస్సయన్తి కాయచిత్తాని, పరిహాపేన్తి వా తేసం సమ్పత్తిం, తాని వా పటిచ్చ సయన్తీతి పరిస్సయా, బాహిరానం సీహబ్యగ్ఘాదీనం అబ్భన్తరానఞ్చ కామచ్ఛన్దాదీనం కాయచిత్తుపద్దవానం ఏతం అధివచనం. తే పరిస్సయే అధివాసనఖన్తియా చ వీరియాదీహి ధమ్మేహి చ సహతీతి పరిస్సయానం సహితా. థద్ధభావకరభయాభావేన అఛమ్భీ. కిం వుత్తం హోతి? యథా తే చత్తారో సమణా, ఏవం ఇతరీతరేన పచ్చయేన సన్తుస్సమానో ఏత్థ పటిపత్తిపదట్ఠానే సన్తోసే ఠితో చతూసు దిసాసు మేత్తాదిభావనాయ చాతుద్దిసో, సత్తసఙ్ఖారేసు ¶ పటిహననభయాభావేన అప్పటిఘో చ హోతి. సో చాతుద్దిసత్తా వుత్తప్పకారానం పరిస్సయానం సహితా, అప్పటిఘత్తా అఛమ్భీ చ హోతీతి ఏవం పటిపత్తిగుణం దిస్వా యోనిసో పటిపజ్జిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి. అథ వా తే సమణా వియ సన్తుస్సమానో ఇతరీతరేన వుత్తనయేన చాతుద్దిసో హోతీతి ఞత్వా ఏవం చాతుద్దిసభావం పత్థయన్తో యోనిసో పటిపజ్జిత్వా అధిగతోమ్హి. తస్మా అఞ్ఞోపి ఈదిసం ఠానం పత్థయన్తో చాతుద్దిసతాయ పరిస్సయానం సహితా అప్పటిఘతాయ చ అఛమ్భీ హుత్వా ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

చాతుద్దిసగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯౯. దుస్సఙ్గహాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర అగ్గమహేసీ కాలమకాసి. తతో వీతివత్తేసు సోకదివసేసు ఏకదివసం అమచ్చా ‘‘రాజూనం నామ తేసు తేసు కిచ్చేసు అగ్గమహేసీ ¶ అవస్సం ఇచ్ఛితబ్బా, సాధు దేవో అఞ్ఞమ్పి దేవిం ఆనేతూ’’తి యాచింసు. రాజా ‘‘తేన హి, భణే, జానాథా’’తి ఆహ. తే పరియేసన్తా సామన్తరజ్జే రాజా మతో ¶ , తస్స దేవీ రజ్జం అనుసాసతి, సా చ గబ్భినీ అహోసి, అమచ్చా ‘‘అయం రఞ్ఞో అనురూపా’’తి ఞత్వా తం యాచింసు. సా ‘‘గబ్భినీ నామ మనుస్సానం అమనాపా హోతి. సచే ఆగమేథ, యావ విజాయామి, ఏవం సాధు. నో చే, అఞ్ఞం పరియేసథా’’తి ఆహ. తే రఞ్ఞోపి ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘గబ్భినీపి హోతు, ఆనేథా’’తి ఆహ. తే ఆనేసుం. రాజా తం అభిసిఞ్చిత్వా సబ్బం మహేసియా భోగం అదాసి, తస్సా పరిజనానఞ్చ నానావిధేహి పణ్ణాకారేహి సఙ్గణ్హాతి. సా కాలేన పుత్తం విజాయి. రాజా తం అత్తనో పుత్తం వియ సబ్బిరియాపథేసు అఙ్కే చ ఉరే చ కత్వా విహరతి. తదా దేవియా పరిజనా చిన్తేసుం – ‘‘రాజా అతివియ సఙ్గణ్హాతి, కుమారే అతివిస్సాసం కరోతి, హన్ద, నం పరిభిన్దిస్సామా’’తి.

తతో కుమారం ఆహంసు – ‘‘త్వం, తాత, అమ్హాకం రఞ్ఞో పుత్తో, న ఇమస్స రఞ్ఞో పుత్తో. మా ఏత్థ విస్సాసం ఆపజ్జీ’’తి. అథ కుమారో ‘‘ఏహి పుత్తా’’తి రఞ్ఞా వుచ్చమానోపి హత్థేన ఆకడ్ఢియమానోపి పుబ్బే ¶ వియ రాజానం న అల్లీయతి. రాజా ‘‘కిం కారణ’’న్తి వీమంసన్తో తం పవత్తిం ఞత్వా ‘‘ఏతే మయా సఙ్గహితాపి పటిక్కూలవుత్తినో ఏవా’’తి నిబ్బిజ్జిత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజితో. ‘‘రాజా పబ్బజితో’’తి అమచ్చపరిజనాపి బహూ పబ్బజింసు. సపరిజనో రాజా పబ్బజితోపి మనుస్సా పణీతే పచ్చయే ఉపనేన్తి, రాజా పణీతే పచ్చయే యథావుడ్ఢం దాపేసి. తత్థ యే సున్దరం లభన్తి, తే తుస్సన్తి. ఇతరే ఉజ్ఝాయన్తి ‘‘మయం పరివేణాదీని సమ్మజ్జన్తా సబ్బకిచ్చాని కరోన్తి, లూఖభత్తం జిణ్ణవత్థఞ్చ లభామా’’తి. సో తమ్పి ఞత్వా ‘‘ఇమే యథావుడ్ఢం దీయమానాపి ఉజ్ఝాయన్తి, అహో దుస్సఙ్గహా పరిసా’’తి పత్తచీవరమాదాయ ఏకోవ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తత్థ ఆగతేహి చ కమ్మట్ఠానం పుచ్ఛితో ఇమం గాథమభాసి. సా అత్థతో పాకటా ఏవ. అయం పన యోజనా – దుస్సఙ్గహా పబ్బజితాపి ఏకే, యే అసన్తోసాభిభూతా, తథావిధా ఏవ చ అథో గహట్ఠా ఘరమావసన్తా. ఏతాహం దుస్సఙ్గహభావం జిగుచ్ఛన్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా అధిగతోతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

దుస్సఙ్గహగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౦. ఓరోపయిత్వాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర చాతుమాసికబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా గిమ్హానం పఠమే మాసే ఉయ్యానం గతో. తత్థ రమణీయే భూమిభాగే నీలఘనపత్తసఞ్ఛన్నం కోవిళారరుక్ఖం ¶ ¶ దిస్వా ‘‘కోవిళారమూలే మమ సయనం పఞ్ఞాపేథా’’తి వత్వా ఉయ్యానే కీళిత్వా సాయన్హసమయం తత్థ సేయ్యం కప్పేసి. పున గిమ్హానం మజ్ఝిమే మాసే ఉయ్యానం గతో, తదా కోవిళారో పుప్ఫితో హోతి, తదాపి తథేవ అకాసి. పునపి గిమ్హానం పచ్ఛిమే మాసే గతో, తదా కోవిళారో సఞ్ఛిన్నపత్తో సుక్ఖరుక్ఖో వియ హోతి, తదాపి రాజా అదిస్వావ తం రుక్ఖం పుబ్బపరిచయేన తత్థేవ సేయ్యం ఆణాపేసి. అమచ్చా జానన్తాపి రఞ్ఞో ఆణత్తియా తత్థ సయనం పఞ్ఞాపేసుం. సో ఉయ్యానే కీళిత్వా సాయన్హసమయే తత్థ సేయ్యం కప్పేన్తో తం రుక్ఖం దిస్వా ‘‘అరే, అయం పుబ్బే సఞ్ఛన్నపత్తో మణిమయో వియ అభిరూపదస్సనో అహోసి, తతో మణివణ్ణసాఖన్తరే ఠపితపవాళఙ్కురసదిసేహి పుప్ఫేహి ¶ సస్సిరికదస్సనో అహోసి, ముత్తజాలసదిసవాలికాకిణ్ణో చస్స హేట్ఠాభూమిభాగో బన్ధనా పవుత్తపుప్ఫసఞ్ఛన్నో రత్తకమ్బలసన్థతో వియ అహోసి. సో నామజ్జ సుక్ఖరుక్ఖో వియ సాఖామత్తావసేసో ఠితో, అహో జరాయ ఉపహతో కోవిళారో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అనుపాదిణ్ణమ్పి తాయ జరాయ హఞ్ఞతి, కిమఙ్గం పన ఉపాదిణ్ణ’’న్తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తదనుసారేనేవ సబ్బసఙ్ఖారే దుక్ఖతో అనత్తతో చ విపస్సన్తోవ ‘‘అహో వతాహమ్పి సఞ్ఛిన్నపత్తో కోవిళారో వియ అపగతగిహిబ్యఞ్జనో భవేయ్య’’న్తి పత్థయమానో అనుపుబ్బేన తస్మిం సయనతలే దక్ఖిణేన పస్సేన నిపన్నోయేవ విపస్సిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తతో గమనకాలే అమచ్చేహి ‘‘కాలో, దేవ, గన్తు’’న్తి వుత్తే ‘‘నాహం రాజా’’తిఆదీని వత్వా పురిమనయేనేవ ఇమం గాథమభాసి.

తత్థ ఓరోపయిత్వాతి అపనేత్వా. గిహిబ్యఞ్జనానీతి కేసమస్సుఓదాతవత్థాలఙ్కారమాలాగన్ధవిలేపనపుత్తదారదాసిదాసాదీని. ఏతాని గిహిభావం బ్యఞ్జయన్తి, తస్మా ‘‘గిహిబ్యఞ్జనానీ’’తి వుచ్చన్తి. సఞ్ఛిన్నపత్తోతి పతితపత్తో. ఛేత్వానాతి మగ్గఞాణేన ఛిన్దిత్వా. వీరోతి మగ్గవీరియేన సమన్నాగతో. గిహిబన్ధనానీతి కామబన్ధనాని. కామా హి గిహీనం బన్ధనాని. అయం తావ పదత్థో. అయం పన అధిప్పాయో – ‘‘అహో వతాహమ్పి ఓరోపయిత్వా గిహిబ్యఞ్జనాని సఞ్ఛిన్నపత్తో యథా కోవిళారో భవేయ్య’’న్తి ఏవం చిన్తయమానో విపస్సనం ఆరభిత్వా అధిగతోతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౦౧-౨. సచే ¶ లభేథాతి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే ద్వే పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా వీసతి వస్ససహస్సాని ¶ గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నా. తతో చవిత్వా తేసం జేట్ఠకో బారాణసిరఞ్ఞో పుత్తో, కనిట్ఠో పురోహితస్స పుత్తో అహోసి. తే ఏకదివసంయేవ పటిసన్ధిం గహేత్వా ఏకదివసమేవ మాతు కుచ్ఛితో నిక్ఖమిత్వా సహపంసుకీళకా సహాయకా అహేసుం. పురోహితపుత్తో పఞ్ఞవా అహోసి. సో రాజపుత్తం ఆహ – ‘‘సమ్మ, త్వం తవ ¶ పితునో అచ్చయేన రజ్జం లభిస్ససి, అహం పురోహితట్ఠానం, సుసిక్ఖితేన చ రజ్జం అనుసాసితుం సక్కా, ఏహి సిప్పం ఉగ్గణ్హిస్సామా’’తి. తతో ఉభోపి యఞ్ఞోపచితా హుత్వా గామనిగమాదీసు భిక్ఖం చరమానా పచ్చన్తజనపదగామం గతా. తఞ్చ గామం పఞ్చ పచ్చేకబుద్ధా భిక్ఖాచారవేలాయ పవిసింసు. తత్థ మనుస్సా పచ్చేకబుద్ధే దిస్వా ఉస్సాహజాతా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా పణీతం ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా ఉపనామేత్వా పూజేన్తి. తేసం ఏతదహోసి – ‘‘అమ్హేహి సదిసా ఉచ్చాకులికా నామ నత్థి, అపి చ పనిమే మనుస్సా యది ఇచ్ఛన్తి, అమ్హాకం భిక్ఖం దేన్తి, యది నిచ్ఛన్తి, న దేన్తి, ఇమేసం పన పబ్బజితానం ఏవరూపం సక్కారం కరోన్తి, అద్ధా ఏతే కిఞ్చి సిప్పం జానన్తి, హన్ద, నేసం సన్తికే సిప్పం ఉగ్గణ్హామా’’తి. తే మనుస్సేసు పటిక్కన్తేసు ఓకాసం లభిత్వా ‘‘యం, భన్తే, తుమ్హే సిప్పం జానాథ, తం అమ్హేహి సిక్ఖాపేథా’’తి యాచింసు. పచ్చేకబుద్ధా ‘‘న సక్కా అపబ్బజితేన సిక్ఖితు’’న్తి ఆహంసు. తే పబ్బజ్జం యాచిత్వా పబ్బజింసు. తతో నేసం పచ్చేకబుద్ధా ‘‘ఏవం వో నివాసేతబ్బం, ఏవం పారుపితబ్బ’’న్తిఆదినా నయేన ఆభిసమాచారికం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఇమస్స సిప్పస్స ఏకీభావాభిరతి నిప్ఫత్తి, తస్మా ఏకేనేవ నిసీదితబ్బం, ఏకేన చఙ్కమితబ్బం, ఏకేన ఠాతబ్బం, ఏకేన సయితబ్బ’’న్తి పాటియేక్కం పణ్ణసాలం అదంసు, తతో తే అత్తనో అత్తనో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసీదింసు. పురోహితపుత్తో నిసిన్నకాలతో పభుతి చిత్తసమాధానం లద్ధా ఝానం పటిలభి. రాజపుత్తో ముహుత్తేనేవ ఉక్కణ్ఠితో తస్స సన్తికం ఆగతో. సో తం దిస్వా ‘‘కిం, సమ్మా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ఇధ నిసీదా’’తి. సో తత్థ ముహుత్తం నిసీదిత్వా ఆహ – ‘‘ఇమస్స కిర, సమ్మ, సిప్పస్స ఏకీభావాభిరతి నిప్ఫత్తీ’’తి? పురోహితపుత్తో ‘‘ఏవం, సమ్మ, తేన హి త్వం అత్తనో నిసిన్నోకాసం ఏవ గచ్ఛ, ఉగ్గణ్హిస్సామి ఇమస్స సిప్పస్స నిప్ఫత్తి’’న్తి ఆహ. సో గన్త్వా పునపి ముహుత్తకేనేవ ఉక్కణ్ఠితో పురిమనయేనేవ తిక్ఖత్తుం ఆగతో.

తతో నం పురోహితపుత్తో తథేవ ఉయ్యోజేత్వా తస్మిం గతే చిన్తేసి – ‘‘అయం అత్తనో చ కమ్మం హాపేతి మమ చ, ఇధాభిక్ఖణం ఆగచ్ఛతీ’’తి. సో పణ్ణసాలతో నిక్ఖమ్మ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో. ఇతరో అత్తనో పణ్ణసాలాయేవ నిసిన్నో పునపి ముహుత్తకేనేవ ఉక్కణ్ఠితో తస్స సన్తికం ¶ ¶ ఆగన్త్వా ¶ ఇతో చితో చ మగ్గన్తోపి తం అదిస్వా చిన్తేసి – ‘‘యో గహట్ఠకాలే పణ్ణాకారం ఆదాయ ఆగతోపి మం దట్ఠుం న లభతి, సో దాని మయి ఆగతే దస్సనమ్పి అదాతుకామో అపక్కమి. అహో అరే, చిత్త, న లజ్జసి, యం మం చతుక్ఖత్తుం ఇధానేసి, న సో దాని తే వసే వత్తిస్సామి, అఞ్ఞదత్థు తంయేవ మమ వసే వత్తాపేస్సామీ’’తి అత్తనో సేనాసనం పవిసిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఆకాసేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. ఇతరోపి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా తత్థేవ అగమాసి. తే ఉభోపి మనోసిలాతలే నిసీదిత్వా పాటియేక్కం పాటియేక్కం ఇమా ఉదానగాథాయో అభాసింసు.

తత్థ నిపకన్తి పకతినిపకం పణ్డితం కసిణపరికమ్మాదికుసలం. సాధువిహారిన్తి అప్పనావిహారేన వా ఉపచారేన వా సమన్నాగతం. ధీరన్తి ధితిసమ్పన్నం. తత్థ నిపకత్తేన ధితిసమ్పదా వుత్తా. ఇధ పన ధితిసమ్పన్నమేవాతి అత్థో. ధితి నామ అసిథిలపరక్కమతా, ‘‘కామం తచో చ న్హారు చా’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౪; అ. ని. ౨.౫; మహాని. ౧౯౬) ఏవం పవత్తవీరియస్సేతం అధివచనం. అపిచ ధిక్కతపాపోతిపి ధీరో. రాజావ రట్ఠం విజితం పహాయాతి యథా పకతిరాజా ‘‘విజితం రట్ఠం అనత్థావహ’’న్తి ఞత్వా రజ్జం పహాయ ఏకో చరతి, ఏవం బాలసహాయం పహాయ ఏకో చరే. అథ వా రాజావ రట్ఠన్తి యథా సుతసోమో రాజా రట్ఠం విజితం పహాయ ఏకో చరి, యథా చ మహాజనకో రాజా, ఏవం ఏకో చరీతి అయమ్పి తస్స అత్థో. సేసం వుత్తానుసారేన సక్కా జానితున్తి న విత్థారితన్తి.

౧౦౩. అద్ధా పసంసామాతి ఇమిస్సా గాథాయ యావ ఆకాసతలే పఞ్ఞత్తాసనే పచ్చేకబుద్ధానం నిసజ్జా, తావ చాతుద్దిసగాథాయ ఉప్పత్తిసదిసా ఏవ ఉప్పత్తి. అయం పన విసేసో – యథా సో రాజా రత్తియా తిక్ఖత్తుం ఉబ్బిజ్జి, న తథా అయం, నేవస్స యఞ్ఞో పచ్చుపట్ఠితో అహోసి. సో ఆకాసతలే పఞ్ఞత్తేసు ఆసనేసు పచ్చేకబుద్ధే నిసీదాపేత్వా ‘‘కే తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మయం, మహారాజ, అనవజ్జభోజినో నామా’’తి. ‘‘భన్తే ¶ , అనవజ్జభోజినోతి ఇమస్స కో అత్థో’’తి? ‘‘సున్దరం వా అసున్దరం వా లద్ధా నిబ్బికారా భుఞ్జామ, మహారాజా’’తి. తం సుత్వా రఞ్ఞో ఏతదహోసి – ‘‘యంనూనాహం ఇమే ఉపపరిక్ఖేయ్యం ‘ఏదిసా వా నో వా’’’తి? తం దివసం కణాజకేన బిలఙ్గదుతియేన పరివిసి. తం పచ్చేకబుద్ధా అమతం వియ నిబ్బికారా భుఞ్జింసు. రాజా ‘‘ఇమే ¶ పటిఞ్ఞాతత్తా ఏకదివసం నిబ్బికారా ¶ హోన్తి, పున స్వే జానిస్సామీ’’తి స్వాతనాయ నిమన్తేసి. దుతియదివసేపి తథేవాకాసి. తేపి తథేవ పరిభుఞ్జింసు. అథ రాజా ‘‘సున్దరం దత్వా వీమంసిస్సామీ’’తి పునపి నిమన్తేత్వా ద్వే దివసే మహాసక్కారం కత్వా పణీతేన అతివిచిత్రేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసి. తేపి తథేవ నిబ్బికారా పరిభుఞ్జిత్వా రఞ్ఞో మఙ్గలం వత్వా పక్కమింసు. రాజా అచిరపక్కన్తేసు తేసు ‘‘అనవజ్జభోజినో ఏతే, అహో వతాహమ్పి అనవజ్జభోజీ భవేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా మహారజ్జం పహాయ పబ్బజ్జం సమాదాయ విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబుద్ధో హుత్వా మఞ్జూసకరుక్ఖమూలే పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే అత్తనో ఆరమ్మణం విభావేన్తో ఇమం గాథమభాసి. సా పదత్థతో ఉత్తానమేవ. కేవలం పన సహాయసమ్పదన్తి ఏత్థ అసేఖేహి సీలాదిక్ఖన్ధేహి సమ్పన్నా సహాయా ఏవ సహాయసమ్పదాతి వేదితబ్బా.

అయం పనేత్థ యోజనా – యా అయం వుత్తా సహాయసమ్పదా, తం సహాయసమ్పదం అద్ధా పసంసామ, ఏకంసేనేవ థోమేమాతి వుత్తం హోతి. కథం? సేట్ఠా సమా సేవితబ్బా సహాయాతి. కస్మా? అత్తనో సీలాదీహి సేట్ఠే సేవమానస్స సీలాదయో ధమ్మా అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా చ వుద్ధిం విరూళ్హిం వేపుల్లం పాపుణన్తి. సమే సేవమానస్స అఞ్ఞమఞ్ఞం సాధారణేన కుక్కుచ్చస్స వినోదనేన చ లద్ధా న పరిహాయన్తి. ఏతే పన సహాయకే సేట్ఠే చ సమే చ అలద్ధా కుహనాదిమిచ్ఛాజీవం పహాయ ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నం భోజనం భుఞ్జన్తో తత్థ చ పటిఘానునయం అనుప్పాదేన్తో అనవజ్జభోజీ హుత్వా అత్థకామో కులపుత్తో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో. అహమ్పి ఏవం చరన్తో ఇమం సమ్పత్తిం అధిగతోమ్హీతి.

అద్ధాపసంసాగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౪. దిస్వా సువణ్ణస్సాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసియం రాజా గిమ్హసమయే దివాసేయ్యం ఉపగతో అహోసి, సన్తికే చస్స ¶ వణ్ణదాసీ గోసీతచన్దనం పిసతి. తస్సా ఏకబాహాయ ఏకం సువణ్ణవలయం, ఏకబాహాయ ద్వే. తాని సఙ్ఘట్టేన్తి, ఇతరం న సఙ్ఘట్టతి. రాజా తం దిస్వా ‘‘ఏవమేవ గణవాసే సఙ్ఘట్టనా, ఏకవాసే అసఙ్ఘట్టనా’’తి చిన్తేత్వా పునప్పునం దాసిం ఓలోకేసి. తేన చ సమయేన సబ్బాలఙ్కారవిభూసితా దేవీ తం బీజయన్తీ ఠితా హోతి. సా ‘‘వణ్ణదాసియా పటిబద్ధచిత్తో మఞ్ఞే రాజా’’తి చిన్తేత్వా తం దాసిం ఉట్ఠాపేత్వా సయమేవ పిసితుమారద్ధా. అథస్సా చ ఉభోసు బాహాసు అనేకే సువణ్ణవలయా, తే సఙ్ఘట్టయన్తా మహాసద్దం జనయింసు. రాజా ¶ అతిసుట్ఠుతరం నిబ్బిన్దో దక్ఖిణపస్సేన నిపన్నోయేవ విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తం అనుత్తరసుఖేన సుఖితం నిపన్నం చన్దనహత్థా దేవీ ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఆలిమ్పామి ¶ , మహారాజా’’తి ఆహ. సో ‘‘అపేహి, మా ఆలిమ్పాహీ’’తి ఆహ. సా ‘‘కిస్స, మహారాజా’’తి? సో ‘‘నాహం, రాజా’’తి. ఏవమేతేసం కథాసల్లాపం సుత్వా అమచ్చా ఉపసఙ్కమింసు, తేహిపి మహారాజవాదేన ఆలపితో ‘‘నాహం, భణే, రాజా’’తి ఆహ. సేసం పఠమగాథాయ వుత్తసదిసమేవ.

అయం పన గాథావణ్ణనా – తత్థ దిస్వాతి ఓలోకేత్వా. సువణ్ణస్సాతి కఞ్చనస్స. ‘‘వలయానీ’’తి పాఠసేసో. సావసేసపదత్థో హి అయం అత్థో. పభస్సరానీతి పభాసనసీలాని, జుతిమన్తానీతి వుత్తం హోతి. సేసం ఉత్తానపదత్థమేవ. అయం పన యోజనా – దిస్వా భుజస్మిం సువణ్ణస్స వలయాని ‘‘గణవాసే సతి సఙ్ఘట్టనా, ఏకవాసే అసఙ్ఘట్టనా’’తి ఏవం చిన్తేత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా అధిగతోమ్హీతి. సేసం సువిఞ్ఞేయ్యమేవాతి.

సువణ్ణవలయగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦౫. ఏవం దుతియేనాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా దహరోవ పబ్బజితుకామో అమచ్చే ఆణాపేసి – ‘‘దేవిం గహేత్వా రజ్జం పరిహరథ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి. అమచ్చా – ‘‘మహారాజ, అరాజకం రజ్జం అమ్హేహి న సక్కా రక్ఖితుం సామన్తరాజానో ఆగమ్మ విలుమ్పిస్సన్తి, యావ ఏకోపి పుత్తో ఉప్పజ్జతి, తావ ఆగమేహీ’’తి సఞ్ఞాపేసుం. ముదుచిత్తో రాజా అధివాసేసి. అథ దేవీ గబ్భం గణ్హి. రాజా పున తే ఆణాపేసి – ‘‘దేవీ గబ్భినీ, పుత్తం జాతం రజ్జే అభిసిఞ్చిత్వా రజ్జం పరిహరథ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి. అమచ్చా ¶ ‘‘దుజ్జానం, మహారాజ, ఏతం, యం దేవీ పుత్తం వా విజాయిస్సతి, ధీతరం వాతి, తావ విజాయనకాలం ఆగమేహీ’’తి పునపి రాజానం సఞ్ఞాపేసుం. అథ సా పుత్తం విజాయి. తదాపి రాజా తథేవ అమచ్చే ఆణాపేసి. అమచ్చా పునపి రాజానం – ‘‘ఆగమేహి, మహారాజ, యావ పటిబలో హోతీ’’తి బహూహి కారణేహి సఞ్ఞాపేసుం. తతో కుమారే పటిబలే జాతే అమచ్చే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘పటిబలో దాని అయం, తం రజ్జే అభిసిఞ్చిత్వా పటిపజ్జథా’’తి అమచ్చానం ఓకాసం అదత్వా అన్తరాపణతో కాసాయవత్థాదయో సబ్బపరిక్ఖారే ఆహరాపేత్వా అన్తేపురే ఏవ పబ్బజిత్వా మహాజనకో వియ నిక్ఖమిత్వా గతో. సబ్బపరిజనో నానప్పకారం పరిదేవమానో రాజానం అనుబన్ధి. సో రాజా యావ అత్తనో రజ్జసీమా, తావ గన్త్వా కత్తరదణ్డేన లేఖం ఆకడ్ఢిత్వా – ‘‘అయం లేఖా నాతిక్కమితబ్బా’’తి ఆహ ¶ . మహాజనో లేఖాయ సీసం కత్వా భూమియం నిపన్నో పరిదేవమానో ‘‘తుయ్హం దాని, తాత, రఞ్ఞో ఆణా, కిం కరిస్సతీ’’తి కుమారం లేఖం అతిక్కమాపేసి. కుమారో ‘‘తాత, తాతా’’తి ధావిత్వా ¶ రాజానం సమ్పాపుణి. రాజా కుమారం దిస్వా ‘‘ఏతం మహాజనం పరిహరన్తో రజ్జం కారేసిం, కిం దాని ఏకం దారకం పరిహరితుం న సక్ఖిస్స’’న్తి కుమారం గహేత్వా అరఞ్ఞం పవిట్ఠో, తత్థ పుబ్బపచ్చేకబుద్ధేహి వసితపణ్ణసాలం దిస్వా వాసం కప్పేసి సద్ధిం పుత్తేన.

తతో కుమారో వరసయనాదీసు కతపరిచయో తిణసన్థారకే వా రజ్జుమఞ్చకే వా సయమానో రోదతి. సీతవాతాదీహి ఫుట్ఠో సమానో – ‘‘సీతం తాత ఉణ్హం తాత మకసా తాత డంసన్తి. ఛాతోమ్హి తాత, పిపాసితోమ్హి తాతా’’తి వదతి. రాజా తం సఞ్ఞాపేన్తోయేవ రత్తిం వీతినామేసి. దివాపిస్స పిణ్డాయ చరిత్వా భత్తం ఉపనామేసి, కుమారో మిస్సకభత్తం కఙ్గువరకముగ్గాదిబహులం అచ్ఛాదేన్తమ్పి తం జిఘచ్ఛావసేన భుఞ్జమానో కతిపాహచ్చయేన ఉణ్హే ఠపితపదుమం వియ మిలాయి. రాజా పన పటిసఙ్ఖానబలేన నిబ్బికారో భుఞ్జతి. తతో సో కుమారం సఞ్ఞాపేన్తో ఆహ – ‘‘నగరే, తాత, పణీతాహారో లబ్భతి, తత్థ గచ్ఛామా’’తి. కుమారో ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. తతో నం పురక్ఖత్వా ఆగతమగ్గేనేవ నివత్తి. కుమారమాతాపి దేవీ ‘‘న దాని రాజా కుమారం గణ్హిత్వా అరఞ్ఞే చిరం వసిస్సతి, కతిపాహేనేవ నివత్తిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా రఞ్ఞా ¶ కత్తరదణ్డేన లిఖితట్ఠానేయేవ వతిం కారాపేత్వా వాసం కప్పేసి. రాజా తస్సా వతియా అవిదూరే ఠత్వా ‘‘ఏత్థ తే, తాత, మాతా నిసిన్నా, గచ్ఛాహీ’’తి పేసేసి. యావ సో తం ఠానం పాపుణాతి, తావ ఉదిక్ఖన్తో అట్ఠాసి – ‘‘మా హేవ నం కోచి విహేఠేయ్యా’’తి. కుమారో మాతు సన్తికం ధావన్తో అగమాసి.

ఆరక్ఖపురిసా కుమారం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా దేవియా ఆరోచేసి. దేవీ వీసతినాటకిత్థిసహస్సపరివుతా పచ్చుగ్గన్త్వా పటిగ్గహేసి. రఞ్ఞో చ పవత్తిం పుచ్ఛి. ‘‘పచ్ఛతో ఆగచ్ఛతీ’’తి సుత్వా మనుస్సే పేసేసి. రాజాపి తావదేవ సకవసనట్ఠానం అగమాసి. మనుస్సా రాజానం అదిస్వా నివత్తింసు. తతో దేవీ నిరాసావ హుత్వా పుత్తం గహేత్వా నగరం గన్త్వా రజ్జే అభిసిఞ్చి. రాజాపి అత్తనో వసనట్ఠానే నిసిన్నో విపస్సిత్వా పచ్చేకబోధిం పత్వా మఞ్జూసకరుక్ఖమూలే పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే ఇమం ఉదానగాథం అభాసి. సా అత్థతో ఉత్తానా ఏవ.

అయం పనేత్థాధిప్పాయో – య్వాయం ఏకేన దుతియేన కుమారేన సీతుణ్హాదీహి నివేదేన్తేన సహవాసేన తం సఞ్ఞాపేన్తస్స మమ వాచాభిలాపో తస్మిం సినేహవసేన అభిసజ్జనా వా జాతా. సచాహం ఇమం న పరిచ్చజామి, తతో ఆయతిమ్పి తథేవ హేస్సతి, యథా ¶ ఇదాని, ఏవం దుతియేన సహ మమస్స వాచాభిలాపో అభిసజ్జనా వా. ‘‘ఉభయమ్పేతం అన్తరాయకరం విసేసాధిగమస్సా’’తి ఏతం ¶ భయం ఆయతిం పేక్ఖమానో తం ఛడ్డేత్వా యోనిసో పటిపజ్జిత్వా పచ్చేకబోధిమధిగతోమ్హీతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౦౬. కామా హి చిత్రాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర సేట్ఠిపుత్తో దహరోవ సేట్ఠిట్ఠానం లభి. తస్స తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికా తయో పాసాదా అహేసుం. సో సబ్బసమ్పత్తీహి దేవకుమారో వియ పరిచారేతి. అథ సో దహరోవ సమానో ‘‘పబ్బజిస్సామీ’’తి మాతాపితరో ఆపుచ్ఛి, తే నం నివారేన్తి. సో తథేవ నిబన్ధతి. పునపి నం మాతాపితరో ‘‘త్వం, తాత, సుఖుమాలో, దుక్కరా పబ్బజ్జా, ఖురధారాయ ఉపరి చఙ్కమనసదిసా’’తి నానప్పకారేహి నివారేన్తి. సో ¶ తథేవ నిబన్ధతి. తే చిన్తేసుం – ‘‘సచాయం పబ్బజతి, అమ్హాకం దోమనస్సం హోతి. సచే నం నివారేమ, ఏతస్స దోమనస్సం హోతి. అపిచ అమ్హాకం దోమనస్సం హోతు, మా చ ఏతస్సా’’తి అనుజానింసు. తతో సో సబ్బం పరిజనం పరిదేవమానం అనాదియిత్వా ఇసిపతనం గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధానం సన్తికే పబ్బజి. తస్స ఉళారసేనాసనం న పాపుణాతి, మఞ్చకే తట్టికం అత్థరిత్వా సయి. సో వరసయనే కతపరిచయో సబ్బరత్తిం అతిదుక్ఖితో అహోసి. పభాతే సరీరపరికమ్మం కత్వా పత్తచీవరమాదాయ పచ్చేకబుద్ధేహి సద్ధిం పిణ్డాయ పావిసి. తత్థ వుడ్ఢా అగ్గాసనఞ్చ అగ్గపిణ్డఞ్చ లభన్తి, నవకా యంకిఞ్చిదేవ ఆసనలూఖం భోజనఞ్చ. సో తేన లూఖభోజనేనాపి అతిదుక్ఖితో అహోసి. సో కతిపాహంయేవ కిసో దుబ్బణ్ణో హుత్వా నిబ్బిజ్జి, యథా తం అపరిపక్కగతే సమణధమ్మే. తతో మాతాపితూనం దూతం పేసేత్వా ఉప్పబ్బజి. సో కతిపాహంయేవ బలం గహేత్వా పునపి పబ్బజితుకామో అహోసి, తతో దుతియమ్పి పబ్బజిత్వా పునపి ఉప్పబ్బజి. తతియవారే పన పబ్బజిత్వా సమ్మా పటిపన్నో విపస్సిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం వత్వా పున పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే ఇమమేవ బ్యాకరణగాథమ్పి అభాసి.

తత్థ కామాతి ద్వే కామా వత్థుకామో చ కిలేసకామో చ. తత్థ వత్థుకామో నామ పియరూపాదిఆరమ్మణధమ్మో, కిలేసకామో నామ సబ్బో రాగప్పభేదో. ఇధ పన వత్థుకామో అధిప్పేతో. రూపాదిఅనేకప్పకారవసేన చిత్రా. లోకస్సాదవసేన మధురా ¶ . బాలపుథుజ్జనానం మనం రమాపేన్తీతి మనోరమా. విరూపరూపేనాతి వివిధేన రూపేన, అనేకవిధేన సభావేనాతి వుత్తం హోతి. తే హి రూపాదివసేన చిత్రా, రూపాదీసుపి నీలాదివసేన వివిధరూపా. ఏవం తేన తేన విరూపరూపేన తథా తథా అస్సాదం దస్సేత్వా మథేన్తి చిత్తం, పబ్బజ్జాయ అభిరమితుం న దేన్తీతి. సేసమేత్థ ¶ పాకటమేవ. నిగమనమ్పి ద్వీహి తీహి వా పదేహి యోజేత్వా పురిమగాథాసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౦౭. ఈతీ చాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర రఞ్ఞో గణ్డో ఉదపాది, బాళ్హా వేదనా వడ్ఢన్తి. వేజ్జా ‘‘సత్థకమ్మేన వినా ఫాసు న హోతీ’’తి భణన్తి ¶ . రాజా తేసం అభయం దత్వా సత్థకమ్మం కారాపేసి. తే తం ఫాలేత్వా పుబ్బలోహితం నీహరిత్వా నివేదనం కత్వా వణం పిలోతికేన బన్ధింసు. లూఖమంసాహారేసు చ నం సమ్మా ఓవదింసు. రాజా లూఖభోజనేన కిససరీరో అహోసి, గణ్డో చస్స మిలాయి. సో ఫాసుకసఞ్ఞీ హుత్వా సినిద్ధాహారం భుఞ్జి, తేన సఞ్జాతబలో విసయేయేవ పటిసేవి, తస్స గణ్డో పురిమసభావమేవ సమ్పాపుణి. ఏవం యావ తిక్ఖత్తుం సత్థకమ్మం కారాపేత్వా వేజ్జేహి పరివజ్జితో నిబ్బిన్దిత్వా మహారజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా సత్తహి వస్సేహి పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం భాసిత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి.

తత్థ ఏతీతి ఈతి, ఆగన్తుకానం అకుసలభాగీనం బ్యసనహేతూనం ఏతం అధివచనం. తస్మా కామగుణాపి ఏతే అనేకబ్యసనావహట్ఠేన అనత్థానం సన్నిపాతట్ఠేన చ ఈతి. గణ్డోపి అసుచిం పగ్ఘరతి, ఉద్ధుమాతపరిపక్కపరిభిన్నో హోతి. తస్మా ఏతే కిలేసాసుచిపగ్ఘరణతో ఉప్పాదజరాభఙ్గేహి ఉద్ధుమాతపరిపక్కపరిభిన్నభావతో చ గణ్డో. ఉపద్దవతీతి ఉపద్దవో, అనత్థం జనేన్తో అభిభవతి అజ్ఝోత్థరతీతి అత్థో, రాగగణ్డాదీనమేతమధివచనం. తస్మా కామగుణాపేతే అవిదితనిబ్బానత్థావహహేతుతాయ సబ్బుపద్దవకమ్మపరివత్థుతాయ చ ఉపద్దవో. యస్మా పనేతే కిలేసాతురభావం జనేన్తా సీలసఙ్ఖాతం ఆరోగ్యం లోలుప్పం వా ఉప్పాదేన్తా పాకతికమేవ ఆరోగ్యం విలుమ్పన్తి, తస్మా ఇమినా ఆరోగ్యవిలుమ్పనట్ఠేన ¶ రోగో. అబ్భన్తరమనుపవిట్ఠట్ఠేన పన అన్తోతుదనట్ఠేన చ దున్నీహరణీయట్ఠేన చ సల్లం. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికభయావహనతో భయం. మే ఏతన్తి మేతం. సేసమేత్థ పాకటమేవ. నిగమనమ్పి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౦౮. సీతఞ్చాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర సీతాలుకబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞే తిణకుటికాయ విహరతి. తస్మిఞ్చ పదేసే సీతే సీతం, ఉణ్హే ¶ దణ్హమేవ హోతి అబ్భోకాసత్తా పదేసస్స. గోచరగామే భిక్ఖా యావదత్థం న లబ్భతి, పానీయమ్పి దుల్లభం, వాతాతపడంససరీసపాపి బాధేన్తి. తస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇతో ¶ అడ్ఢయోజనమత్తే సమ్పన్నో పదేసో, తత్థ సబ్బేపి ఏతే పరిస్సయా నత్థి, యంనూనాహం తత్థ గచ్ఛేయ్యం, ఫాసుకం విహరన్తేన సక్కా సుఖమధిగన్తు’’న్తి? తస్స పున అహోసి – ‘‘పబ్బజితా నామ న పచ్చయగిద్ధా హోన్తి, ఏవరూపఞ్చ చిత్తం అత్తనో వసే వత్తాపేన్తి, న చిత్తస్స వసే వత్తన్తి, నాహం గమిస్సామీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖిత్వా న అగమాసి. ఏవం యావతతియకం ఉప్పన్నచిత్తం పచ్చవేక్ఖిత్వా నివత్తేసి. తతో తత్థేవ సత్త వస్సాని వసిత్వా సమ్మా పటిపజ్జమానో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం భాసిత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి.

తత్థ సీతఞ్చాతి సీతం దువిధం అబ్భన్తరధాతుక్ఖోభపచ్చయఞ్చ బాహిరధాతుక్ఖోభపచ్చయఞ్చ, తథా ఉణ్హమ్పి. డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికా. సరీసపాతి యే కేచి దీఘజాతికా సరన్తా గచ్ఛన్తి. సేసం పాకటమేవ. నిగమనమ్పి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౦౯. నాగోవాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా వీసతి వస్సాని రజ్జం కారేత్వా కాలఙ్కతో నిరయే వీసతి వస్సాని ఏవ పచ్చిత్వా, హిమవన్తప్పదేసే హత్థియోనియం ఉప్పజ్జిత్వా సఞ్జాతక్ఖన్ధో పదుమవణ్ణసకలసరీరో ఉళారో యూథపతి మహానాగో అహోసి. తస్స ఓభగ్గోభగ్గసాఖాభఙ్గాని హత్థిఛాపావ ఖాదన్తి, ఓగాహేపి నం హత్థినియో కద్దమేన విలిమ్పింసు, సబ్బం పాలిలేయ్యకనాగస్సేవ అహోసి. సో యూథా నిబ్బిజ్జిత్వా పక్కామి. తతో నం పదానుసారేన ¶ యూథా అనుబన్ధన్తి, ఏవం యావతతియం పక్కన్తమ్పి అనుబన్ధింసుయేవ. తతో చిన్తేసి ‘‘ఇదాని మయ్హం నత్తకో బారాణసియం రజ్జం కారేతి, యంనూనాహం అత్తనో పురిమజాతియా ఉయ్యానం గచ్ఛేయ్యం. తత్ర సో మం రక్ఖిస్సతీ’’తి. తతో రత్తియం నిద్దుపగతే యూథే యూథం పహాయ తమేవ ఉయ్యానం పావిసి. ఉయ్యానపాలో దిస్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘హత్థిం గహేస్సామీ’’తి సేనాయ పరివారేసి. హత్థీ రాజానమేవ అభిముఖో గచ్ఛతి. రాజా ‘‘మం అభిముఖో ఏతీ’’తి ఖురప్పం సన్నయ్హిత్వా అట్ఠాసి. తతో హత్థీ ‘‘విజ్ఝేయ్యాపి మం ఏసో’’తి మానుసికాయ వాచాయ ‘‘బ్రహ్మదత్త, మా మం విజ్ఝ, అహం తే అయ్యకో’’తి ఆహ. రాజా ‘‘కిం భణసీ’’తి సబ్బం పుచ్ఛి. హత్థీపి రజ్జే చ నరకే చ హత్థియోనియఞ్చ పవత్తిం సబ్బం ¶ ఆరోచేసి. రాజా ‘‘సున్దరం మా భాయి, మా కఞ్చి భింసాపేహీ’’తి హత్థినో వట్టఞ్చ ఆరక్ఖకే చ హత్థిభణ్డే చ ఉపట్ఠాపేసి.

అథేకదివసం ¶ రాజా హత్థిక్ఖన్ధవరగతో ‘‘అయం వీసతి వస్సాని రజ్జం కారేత్వా నిరయే పచ్చిత్వా పక్కావసేసేన తిరచ్ఛానయోనియం ఉప్పన్నో, తత్థాపి గణసంవాససఙ్ఘట్టనం అసహన్తో ఇధాగతోసి, అహో దుక్ఖోవ గణసంవాసో, ఏకీభావో ఏవ పన సుఖో’’తి చిన్తేత్వా తత్థేవ విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తం లోకుత్తరసుఖేన సుఖితం అమచ్చా ఉపసఙ్కమిత్వా పణిపాతం కత్వా ‘‘యానకాలో, మహారాజా’’తి ఆహంసు. తతో ‘‘నాహం, రాజా’’తి వత్వా పురిమనయేనేవ ఇమం గాథమభాసి. సా పదత్థతో పాకటా ఏవ.

అయం పనేత్థ అధిప్పాయయోజనా – సా చ ఖో యుత్తివసేనేవ, న అనుస్సవవసేన. యథా అయం హత్థీ అరియకన్తేసు సీలేసు దన్తత్తా అదన్తభూమిం నాగచ్ఛతీతి వా, సరీరమహన్తతాయ వా నాగో, ఏవం కుదాస్సు నామాహమ్పి అరియకన్తేసు సీలేసు దన్తత్తా అదన్తభూమిం నాగమనేన, ఆగుమకరణేన, పున ఇత్థత్తం అనాగమనేన చ గుణసరీరమహన్తతాయ వా నాగో భవేయ్యం. యథా చేస యూథాని వివజ్జయిత్వా ఏకచరియసుఖేన యథాభిరన్తం విహరం అరఞ్ఞే ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం గణం వివజ్జేత్వా ఏకవిహారసుఖేన యథాభిరన్తం విహరం అరఞ్ఞే అత్తనో యథా యథా సుఖం, తథా తథా యత్తకం వా ఇచ్ఛామి, తత్తకం అరఞ్ఞే నివాసం ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో ఏకో చరేయ్యన్తి అత్థో. యథా చేస సుసణ్ఠితక్ఖన్ధమహన్తతాయ సఞ్జాతక్ఖన్ధో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ¶ ఏవం అసేఖసీలక్ఖన్ధమహన్తతాయ సఞ్జాతక్ఖన్ధో భవేయ్యం. యథా చేస పదుమసదిసగత్తతాయ వా, పదుమకులే ఉప్పన్నతాయ వా పదుమీ, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం పదుమసదిసఉజుకతాయ వా, అరియజాతిపదుమే ఉప్పన్నతాయ వా పదుమీ భవేయ్యం. యథా చేస థామబలాదీహి ఉళారో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం పరిసుద్ధకాయసమాచారతాదీహి సీలసమాధినిబ్బేధికపఞ్ఞాదీహి వా ఉళారో భవేయ్యన్తి. ఏవం చిన్తేన్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం అధిగతోమ్హీతి.

౧౧౦. అట్ఠానతన్తి ¶ కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర పుత్తో దహరో ఏవ సమానో పబ్బజితుకామో మాతాపితరో యాచి. మాతాపితరో నం నివారేన్తి. సో నివారియమానోపి నిబన్ధతియేవ ‘‘పబ్బజిస్సామీ’’తి. తతో పుబ్బే వుత్తసేట్ఠిపుత్తం వియ సబ్బం వత్వా అనుజానింసు. ‘‘పబ్బజిత్వా చ ఉయ్యానేయేవ వసితబ్బ’’న్తి పటిజానాపేసుం, సో తథా అకాసి. తస్స మాతా పాతోవ వీసతిసహస్సనాటకిత్థిపరివుతా ఉయ్యానం గన్త్వా పుత్తం యాగుం పాయేత్వా అన్తరా ఖజ్జకాదీని చ ఖాదాపేత్వా యావ మజ్ఝన్హికసమయా తేన సద్ధిం సముల్లపిత్వా నగరం పవిసతి. పితాపి మజ్ఝన్హికే ఆగన్త్వా తం భోజేత్వా అత్తనాపి భుఞ్జిత్వా దివసం తేన సద్ధిం ¶ సముల్లపిత్వా సాయన్హసమయం పటిజగ్గనకపురిసే ఠపేత్వా నగరం పవిసతి. సో ఏవం రత్తిన్దివం అవివిత్తో విహరతి.

తేన ఖో పన సమయేన ఆదిచ్చబన్ధు నామ పచ్చేకబుద్ధో నన్దమూలకపబ్భారే విహరతి. సో ఆవజ్జేన్తో తం అద్దస – ‘‘అయం కుమారో పబ్బజితుం అసక్ఖి, జటం ఛిన్దితుం న సక్కోతీ’’తి. తతో పరం ఆవజ్జి – ‘‘అత్తనో ధమ్మతాయ నిబ్బిజ్జిస్సతి ను ఖో, నో’’తి. అథ ‘‘ధమ్మతాయ నిబ్బిన్దన్తో అతిచిరం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తస్స ఆరమ్మణం దస్సేస్సామీ’’తి పురిమనయేనేవ మనోసిలాతలతో ఆగన్త్వా ఉయ్యానే అట్ఠాసి. రాజపరిసా దిస్వా ‘‘పచ్చేకబుద్ధో ఆగతో, మహారాజా’’తి ఆరోచేసి. రాజా ‘‘ఇదాని మే పుత్తో పచ్చేకబుద్ధేన సద్ధిం అనుక్కణ్ఠితో వసిస్సతీ’’తి పముదితమనో హుత్వా పచ్చేకబుద్ధం సక్కచ్చం ఉపట్ఠహిత్వా తత్థేవ వాసం యాచిత్వా పణ్ణసాలాదివావిహారచఙ్కమాదిసబ్బం కారేత్వా వాసేసి. సో తత్థ వసన్తో ఏకదివసం ఓకాసం లభిత్వా కుమారం పుచ్ఛి – ‘‘కోసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం పబ్బజితో’’తి. ‘‘పబ్బజితా నామ న ఈదిసా హోన్తీ’’తి. అథ ‘‘భన్తే, కీదిసా హోన్తి, కిం ¶ మయ్హం అననుచ్ఛవిక’’న్తి వుత్తే ‘‘త్వం అత్తనో అననుచ్ఛవికం న పేక్ఖసి, నను తే మాతా వీసతిసహస్సిత్థీతి సద్ధిం పుబ్బణ్హసమయే ఆగచ్ఛన్తీ ఉయ్యానం అవివిత్తం కరోతి, పితా చస్స మహతా బలకాయేన సాయన్హసమయే జగ్గనకపరిసా సకలం రత్తిం, పబ్బజితా నామ తవ సదిసా న హోన్తి, ఈదిసా పన హోన్తీ’’తి తత్థ ఠితస్సేవ ఇద్ధియా హిమవన్తే అఞ్ఞతరం విహారం దస్సేసి. సో తత్థ పచ్చేకబుద్ధే ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ ఠితే చ చఙ్కమన్తే చ రజనకకమ్మసూచికమ్మాదీని కరోన్తే చ దిస్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హే ఇధ నాగచ్ఛథ, పబ్బజ్జా చ తుమ్హేహి అనుఞ్ఞాతా’’తి ¶ ? ‘‘ఆమ, పబ్బజ్జా అనుఞ్ఞాతా, పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ సమణా నామ అత్తనో నిస్సరణం కాతుం, పదేసఞ్చ ఇచ్ఛితం పత్థితం గన్తుం లభన్తి, ఏత్తకంవ వట్టతీ’’తి వత్వా ఆకాసే ఠత్వా అట్ఠాన తం సఙ్గణికారతస్స, యం ఫస్సయే సామయికం విముత్తిన్తి ఇమం ఉపడ్ఢుగాథం వత్వా దిస్సమానోయేవ ఆకాసేన నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. ఏవం గతే పచ్చేకబుద్ధే సో అత్తనో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిపజ్జి. ఆరక్ఖపురిసోపి ‘‘సయితో కుమారో, ఇదాని కుహిం గమిస్సతీ’’తి పమత్తో నిద్దం ఓక్కమి. సో తస్స పమత్తభావం ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ అరఞ్ఞం పావిసి. తత్ర చ ఠితో విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా పచ్చేకబుద్ధట్ఠానం గతో. తత్ర చ ‘‘కథమధిగత’’న్తి పుచ్ఛితో ఆదిచ్చబన్ధునా వుత్తం ఉపడ్ఢగాథం పరిపుణ్ణం కత్వా అభాసి.

తస్సత్థో – అట్ఠాన తన్తి అట్ఠానం తం, అకారణం తన్తి వుత్తం హోతి. అనునాసికలోపో కతో ‘‘అరియసచ్చాన ¶ దస్సన’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౫.౧౧; సు. ని. ౨౭౦) వియ. సఙ్గణికారతస్సాతి గణాభిరతస్స. యన్తి కారణవచనమేతం ‘‘యం హిరీయతి హిరీయితబ్బేనా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౩౦) వియ. ఫస్సయేతి అధిగచ్ఛే. సామయికం విముత్తిన్తి లోకియసమాపత్తిం. సా హి అప్పితప్పితసమయే ఏవ పచ్చత్థికేహి విముచ్చనతో ‘‘సామయికా విముత్తీ’’తి వుచ్చతి. తం సామయికం విముత్తిం. అట్ఠానం తం, న తం కారణం విజ్జతి సఙ్గణికారతస్స, యేన కారణేన విముత్తిం ఫస్సయే ఇతి ఏతం ఆదిచ్చబన్ధుస్స పచ్చేకబుద్ధస్స వచో నిసమ్మ సఙ్గణికారతిం పహాయ యోనిసో పటిపజ్జన్తో అధిగతోమ్హీతి ఆహ. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౧౧. దిట్ఠీవిసూకానీతి ¶ కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘యథా సీతాదీనం పటిఘాతకాని ఉణ్హాదీని అత్థి, అత్థి ను ఖో ఏవం వట్టపటిఘాతకం వివట్టం, నో’’తి? సో అమచ్చే పుచ్ఛి – ‘‘వివట్టం జానాథా’’తి? తే ‘‘జానామ, మహారాజా’’తి ఆహంసు. రాజా ‘‘కిం త’’న్తి? తతో ‘‘అన్తవా లోకో’’తిఆదినా నయేన సస్సతుచ్ఛేదం కథేసుం. రాజా ‘‘ఇమే న జానన్తి, సబ్బేపిమే దిట్ఠిగతికా’’తి ¶ సయమేవ తేసం విలోమతఞ్చ అయుత్తతఞ్చ దిస్వా ‘‘వట్టపటిఘాతకం వివట్టం అత్థి, తం గవేసితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. ఇమఞ్చ ఉదానగాథం అభాసి పచ్చేకబుద్ధానం మజ్ఝే బ్యాకరణగాథఞ్చ.

తస్సత్థో – దిట్ఠీవిసూకానీతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతాని. తాని హి మగ్గసమ్మాదిట్ఠియా విసూకట్ఠేన విజ్ఝనట్ఠేన విలోమట్ఠేన చ విసూకాని, ఏవం దిట్ఠియా విసూకాని, దిట్ఠి ఏవ వా విసూకాని దిట్ఠివిసూకాని. ఉపాతివత్తోతి దస్సనమగ్గేన అతిక్కన్తో. పత్తో నియామన్తి అవినిపాతధమ్మతాయ సమ్బోధిపరాయణతాయ చ నియతభావం అధిగతో, సమ్మత్తనియామసఙ్ఖాతం వా పఠమమగ్గన్తి. ఏత్తావతా పఠమమగ్గకిచ్చనిప్ఫత్తి చ తస్స పటిలాభో చ వుత్తో. ఇదాని పటిలద్ధమగ్గోతి ఇమినా సేసమగ్గపటిలాభం దస్సేతి. ఉప్పన్నఞాణోమ్హీతి ఉప్పన్నపచ్చేకబోధిఞాణో అమ్హి. ఏతేన ఫలం దస్సేతి. అనఞ్ఞనేయ్యోతి అఞ్ఞేహి ఇదం సచ్చన్తి న నేతబ్బో. ఏతేన సయమ్భుతం దస్సేతి, పత్తే వా పచ్చేకబోధిఞాణే ¶ అఞ్ఞనేయ్యతాయ అభావా సయంవసితం. సమథవిపస్సనాయ వా దిట్ఠివిసూకాని ఉపాతివత్తో, ఆదిమగ్గేన నియామం పత్తో, సేసేహి పటిలద్ధమగ్గో, ఫలఞాణేన ఉప్పన్నఞాణో, తం సబ్బం అత్తనావ అధిగతోతి అనఞ్ఞనేయ్యోతి. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

దిట్ఠీవిసూకగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౨. నిల్లోలుపోతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసిరఞ్ఞో కిర సూదో అన్తరభత్తం పచిత్వా ఉపనామేసి మనుఞ్ఞదస్సనం సాదురసం ‘‘అప్పేవ నామ మే రాజా ధనమనుప్పాదేయ్యా’’తి. తం రఞ్ఞో గన్ధేనేవ భోత్తుకమ్యతం జనేసి, ముఖే ఖేళం ఉప్పాదేతి. పఠమకబళే పన ముఖే పక్ఖిత్తమత్తే సత్తరసహరణిసహస్సాని అమతేనేవ ఫుసితాని ¶ అహేసుం. సూదో ‘‘ఇదాని మే దస్సతి, ఇదాని మే దస్సతీ’’తి చిన్తేసి. రాజాపి ‘‘సక్కారారహో సూదో’’తి చిన్తేసి, ‘‘రసం సాయిత్వా పన సక్కరోన్తం మం పాపకో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛేయ్య ‘లోలో అయం రాజా రసగరుకో’’’తి న కిఞ్చి అభణి. ఏవం యావ భోజనపరియోసానం, తావ సూదో ‘‘ఇదాని దస్సతి, ఇదాని దస్సతీ’’తి చిన్తేసి. రాజాపి అవణ్ణభయేన న కిఞ్చి అభణి. తతో సూదో ¶ ‘‘నత్థి మఞ్ఞే ఇమస్స రఞ్ఞో జివ్హావిఞ్ఞాణ’’న్తి. దుతియదివసే అసాదురసం ఉపనామేసి. రాజా భుఞ్జన్తో ‘‘నిగ్గహారహో వత, భో, అజ్జ సూదో’’తి జానన్తోపి పుబ్బే వియ పచ్చవేక్ఖిత్వా అవణ్ణభయేన న కిఞ్చి అభణి. తతో సూదో ‘‘రాజా నేవ సున్దరం నాసున్దరం జానాతీ’’తి చిన్తేత్వా సబ్బం పరిబ్బయం అత్తనావ గహేత్వా కిఞ్చిదేవ పచిత్వా రఞ్ఞో దేతి. రాజా ‘‘అహో వత లోభో, అహం నామ వీసతి నగరసహస్సాని భుఞ్జన్తో ఇమస్స లోభేన భత్తమత్తమ్పి న లభామీ’’తి నిబ్బిజ్జిత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. పురిమనయేనేవ ఇమం గాథం అభాసి.

తత్థ నిల్లోలుపోతి అలోలుపో. యో హి రసతణ్హాభిభూతో హోతి, సో భుసం లుప్పతి పునప్పునం లుప్పతి, తేన ‘‘లోలుపో’’తి వుచ్చతి. తస్మా ఏస తం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘నిల్లోలుపో’’తి ఆహ. నిక్కుహోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి యస్స తివిధం కుహనవత్థు నత్థి, సో ‘‘నిక్కుహో’’తి వుచ్చతి. ఇమిస్సా పన గాథాయ మనుఞ్ఞభోజనాదీసు విమ్హయమనాపజ్జనతో నిక్కుహోతి అయమధిప్పాయో. నిప్పిపాసోతి ఏత్థ పాతుమిచ్ఛా పిపాసా, తస్సా అభావేన నిప్పిపాసో, సాదురసలోభేన భోత్తుకమ్యతావిరహితోతి అత్థో. నిమ్మక్ఖోతి ఏత్థ పరగుణవినాసనలక్ఖణో మక్ఖో, తస్స అభావేన నిమ్మక్ఖో. అత్తనో గిహికాలే సూదస్స గుణమక్ఖనాభావం సన్ధాయాహ. నిద్ధన్తకసావమోహోతి ఏత్థ రాగాదయో తయో కాయదుచ్చరితాదీని చ తీణీతి ఛ ధమ్మా యథాసమ్భవం అప్పసన్నట్ఠేన ¶ సకభావం విజహాపేత్వా పరభావం గణ్హాపనట్ఠేన కసటట్ఠేన చ ‘‘కసావా’’తి వేదితబ్బా. యథాహ –

‘‘తత్థ కతమే తయో కసావా? రాగకసావో, దోసకసావో, మోహకసావో. ఇమే తయో కసావా. తత్థ కతమే అపరేపి తయో కసావా? కాయకసావో, వచీకసావో, మనోకసావో’’తి (విభ. ౯౨౪).

తేసు మోహం ఠపేత్వా పఞ్చన్నం కసావానం తేసఞ్చ సబ్బేసం మూలభూతస్స మోహస్స నిద్ధన్తత్తా నిద్ధన్తకసావమోహో. తిణ్ణం ఏవ వా కాయవచీమనోకసావానం మోహస్స చ నిద్ధన్తత్తా నిద్ధన్తకసావమోహో. ఇతరేసు నిల్లోలుపతాదీహి ¶ రాగకసావస్స, నిమ్మక్ఖతాయ దోసకసావస్స ¶ నిద్ధన్తభావో సిద్ధో ఏవ. నిరాసయోతి నిత్తణ్హో. సబ్బలోకే భవిత్వాతి సకలలోకే, తీసు భవేసు ద్వాదససు వా ఆయతనేసు భవవిభవతణ్హావిరహితో హుత్వాతి అత్థో. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అథ వా తయోపి పాదే వత్వా ఏకో చరేతి ఏకో చరితుం సక్కుణేయ్యాతి ఏవమ్పేత్థ సమ్బన్ధో కాతబ్బో.

నిల్లోలుపగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౩. పాపం సహాయన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా మహచ్చరాజానుభావేన నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో మనుస్సే కోట్ఠాగారతో పురాణధఞ్ఞాదీని బహిద్ధా నీహరన్తే దిస్వా ‘‘కిం, భణే, ఇద’’న్తి అమచ్చే పుచ్ఛి. అమచ్చా ‘‘ఇదాని, మహారాజ, నవధఞ్ఞాదీని ఉప్పజ్జిస్సన్తి, తేసం ఓకాసం కాతుం ఇమే మనుస్సా పురాణధఞ్ఞాదీని ఛడ్డేన్తీ’’తి ఆహంసు. రాజా ‘‘కిం, భణే, ఇత్థాగారబలకాయాదీనం వత్తం పరిపుణ్ణ’’న్తి ఆహ. ‘‘ఆమ, మహారాజ, పరిపుణ్ణ’’న్తి. ‘‘తేన హి, భణే, దానసాలం కారేథ, దానం దస్సామి, మా ఇమాని ధఞ్ఞాని అనుపకారాని వినస్సన్తూ’’తి. తతో నం అఞ్ఞతరో దిట్ఠిగతికో అమచ్చో ‘‘మహారాజ, నత్థి దిన్న’’న్తి ఆరబ్భ యావ ‘‘బాలే చ పణ్డితే చ సన్ధావిత్వా సంసరిత్వా దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సన్తీ’’తి వత్వా నివారేసి. రాజా దుతియమ్పి తతియమ్పి కోట్ఠాగారే విలుమ్పన్తే దిస్వా తథేవ ఆణాపేసి. సోపి తతియమ్పి నం ‘‘మహారాజ, దత్తుపఞ్ఞత్తం యదిదం దాన’’న్తిఆదీని వత్వా నివారేసి. సో ‘‘అరే, అహం అత్తనో సన్తకమ్పి న లభామి దాతుం, కిం మే ఇమేహి పాపసహాయేహీ’’తి నిబ్బిన్నో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి. తఞ్చ పాపసహాయం గరహన్తో ఇమం ఉదానగాథమాహ.

తస్సాయం ¶ సఙ్ఖేపత్థో – య్వాయం దసవత్థుకాయ పాపదిట్ఠియా సమన్నాగతత్తా పాపో, పరేసమ్పి అనత్థం పస్సతీతి అనత్థదస్సీ, కాయదుచ్చరితాదిమ్హి చ విసమే నివిట్ఠో, తం అత్థకామో కులపుత్తో పాపం సహాయం పరివజ్జయేథ, అనత్థదస్సిం విసమే నివిట్ఠం. సయం న సేవేతి అత్తనో వసేన తం న సేవేయ్య. యది పన పరస్స వసో హోతి, కిం సక్కా కాతున్తి వుత్తం హోతి. పసుతన్తి పసటం, దిట్ఠివసేన తత్థ తత్థ లగ్గన్తి అత్థో. పమత్తన్తి కామగుణేసు వోస్సట్ఠచిత్తం, కుసలభావనారహితం వా. తం ¶ ఏవరూపం సహాయం న ¶ సేవే న భజే న పయిరుపాసే, అఞ్ఞదత్థు ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి.

౧౧౪. బహుస్సుతన్తి కా ఉప్పత్తి? పుబ్బే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే అట్ఠ పచ్చేకబోధిసత్తా పబ్బజిత్వా గతపచ్చాగతవత్తం పూరేత్వా దేవలోకే ఉప్పన్నాతిఆది సబ్బం అనవజ్జభోజీగాథాయ వుత్తసదిసమేవ. అయం పన విసేసో – పచ్చేకబుద్ధే నిసీదాపేత్వా రాజా ఆహ – ‘‘కే తుమ్హే’’తి? తే ఆహంసు – ‘‘మయం, మహారాజ, బహుస్సుతా నామా’’తి. రాజా ‘‘అహం సుతబ్రహ్మదత్తో నామ, సుతేన తిత్తిం న గచ్ఛామి, హన్ద, నేసం సన్తికే విచిత్రనయధమ్మదేసనం సోస్సామీ’’తి అత్తమనో దక్ఖిణోదకం దత్వా పరివిసిత్వా భత్తకిచ్చపరియోసానే సఙ్ఘత్థేరస్స సన్తికే నిసీదిత్వా ‘‘ధమ్మకథం, భన్తే, కథేథా’’తి ఆహ. సో ‘‘సుఖితో హోతు, మహారాజ, రాగక్ఖయో హోతూ’’తి వత్వా ఉట్ఠితో. రాజా ‘‘అయం న బహుస్సుతో, దుతియో బహుస్సుతో భవిస్సతి, స్వే తస్స విచిత్రధమ్మదేసనం సోస్సామీ’’తి స్వాతనాయ నిమన్తేసి. ఏవం యావ సబ్బేసం పటిపాటి గచ్ఛతి, తావ నిమన్తేసి, తే సబ్బేపి ‘‘దోసక్ఖయో హోతు, మోహక్ఖయో, గతిక్ఖయో, భవక్ఖయో, వట్టక్ఖయో, ఉపధిక్ఖయో, తణ్హక్ఖయో హోతూ’’తి ఏవం ఏకేకపదం విసేసేత్వా సేసం పఠమసదిసమేవ వత్వా ఉట్ఠహింసు.

తతో రాజా – ‘‘ఇమే ‘బహుస్సుతా మయ’న్తి భణన్తి, న చ తేసం విచిత్రకథా, కిమేతేహి వుత్త’’న్తి తేసం వచనత్థం ఉపపరిక్ఖితుమారద్ధో. అథ ‘‘రాగక్ఖయో హోతూ’’తి ఉపపరిక్ఖన్తో ‘‘రాగే ఖీణే దోసోపి మోహోపి అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేపి కిలేసా ఖీణా హోన్తీ’’తి ఞత్వా అత్తమనో అహోసి ‘‘నిప్పరియాయబహుస్సుతా ఇమే సమణా. యథాపి హి పురిసేన మహాపథవిం వా ఆకాసం వా అఙ్గులియా నిద్దిసన్తేన న అఙ్గులిమత్తోవ పదేసో నిద్దిట్ఠో హోతి. అపి చ ఖో పన సకలపథవీ ఆకాసా ఏవ నిద్దిట్ఠా హోన్తి. ఏవం ఇమేహి ఏకేకం అత్థం నిద్దిసన్తేహి అపరిమాణా అత్థా నిద్దిట్ఠా హోన్తీ’’తి. తతో సో ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి ఏవం బహుస్సుతో భవిస్సామీ’’తి ¶ తథారూపం బహుస్సుతభావం పత్థేన్తో ¶ రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథమభాసి.

తత్థాయం సఙ్ఖేపత్థో – బహుస్సుతన్తి దువిధో బహుస్సుతో తీసు పిటకేసు అత్థతో నిఖిలో పరియత్తిబహుస్సుతో చ, మగ్గఫలవిజ్జాభిఞ్ఞాపటివేధకో ¶ పటివేధబహుస్సుతో చ. ఆగతాగమో ధమ్మధరో. ఉళారేహి పన కాయవచీమనోకమ్మేహి సమన్నాగతో ఉళారో. యుత్తపటిభానో చ ముత్తపటిభానో చ యుత్తముత్తపటిభానో చ పటిభానవా. పరియత్తిపరిపుచ్ఛాధిగమవసేన వా తివిధో పటిభానవా వేదితబ్బో. యస్స హి పరియత్తి పటిభాతి, సో పరియత్తిపటిభానవా. యస్స అత్థఞ్చ ఞాణఞ్చ లక్ఖణఞ్చ ఠానాట్ఠానఞ్చ పరిపుచ్ఛన్తస్స పరిపుచ్ఛా పటిభాతి, సో పరిపుచ్ఛాపటిభానవా. యస్స మగ్గాదయో పటివిద్ధా హోన్తి, సో అధిగమపటిభానవా. తం ఏవరూపం బహుస్సుతం ధమ్మధరం భజేథ మిత్తం ఉళారం పటిభానవన్తం. తతో తస్సానుభావేన అత్తత్థపరత్థఉభయత్థభేదతో వా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థభేదతో వా అనేకప్పకారాని అఞ్ఞాయ అత్థాని, తతో ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధాన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) కఙ్ఖాట్ఠానియేసు వినేయ్య కఙ్ఖం విచికిచ్ఛం వినేత్వా వినాసేత్వా ఏవం కతసబ్బకిచ్చో ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి.

బహుస్సుతగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౫. ఖిడ్డం రతిన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర విభూసకబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా పాతోవ యాగుం వా భత్తం వా భుఞ్జిత్వా నానావిధవిభూసనేహి అత్తానం విభూసాపేత్వా మహాఆదాసే సకలం సరీరం దిస్వా యం న ఇచ్ఛతి, తం అపనేత్వా అఞ్ఞేన విభూసనేన విభూసాపేతి. తస్స ఏకదివసం ఏవం కరోన్తస్స భత్తవేలా మజ్ఝన్హికా సమ్పత్తా. విప్పకతవిభూసితోవ దుస్సపట్టేన సీసం వేఠేత్వా భుఞ్జిత్వా దివాసేయ్యం ఉపగఞ్ఛి. పునపి ఉట్ఠహిత్వా తథేవ కరోతో సూరియో ఓగ్గతో. ఏవం దుతియదివసేపి తతియదివసేపి. అథస్స ఏవం మణ్డనప్పసుతస్స పిట్ఠిరోగో ఉదపాది. తస్స ఏతదహోసి – ‘‘అహో రే, అహం సబ్బథామేన విభూసన్తోపి ఇమస్మిం కప్పకే విభూసనే అసన్తుట్ఠో లోభం ఉప్పాదేసిం, లోభో చ నామేస అపాయగమనీయో ¶ ధమ్మో, హన్దాహం లోభం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథమభాసి.

తత్థ ఖిడ్డా చ రతి చ పుబ్బే వుత్తావ. కామసుఖన్తి వత్థుకామసుఖం. వత్థుకామాపి హి సుఖస్స విసయాదిభావేన ‘‘సుఖ’’న్తి వుచ్చన్తి. యథాహ – ‘‘అత్థి రూపం సుఖం సుఖానుపతిత’’న్తి ¶ (సం. ని. ౩.౬౦). ఏవమేతం ఖిడ్డం రతిం కామసుఖఞ్చ ఇమస్మిం ఓకాసలోకే అనలఙ్కరిత్వా అలన్తి అకత్వా, ఏతం తప్పకన్తి వా సారభూతన్తి ¶ వా ఏవం అగ్గహేత్వా. అనపేక్ఖమానోతి తేన అనలఙ్కరణేన అనపేక్ఖణసీలో అపిహాలుకో నిత్తణ్హో. విభూసట్ఠానా విరతో సచ్చవాదీతి తత్థ విభూతా దువిధా – అగారికవిభూసా చ అనగారికవిభూసా చ. సాటకవేఠనమాలాగన్ధాదివిభూసా అగారికవిభూసా నామ. పత్తమణ్డనాదివిభూసా అనగారికవిభూసా. విభూసా ఏవ విభూసట్ఠానం, తస్మా విభూసట్ఠానా తివిధాయ విరతియా విరతో. అవితథవచనతో సచ్చవాదీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

విభూసట్ఠానగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౬. పుత్తఞ్చ ¶ దారన్తి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర రఞ్ఞో పుత్తో దహరకాలేయేవ అభిసిత్తో రజ్జం కారేసి. సో పఠమగాథాయ వుత్తపచ్చేకబోధిసత్తో వియ రజ్జసిరిం అనుభవన్తో ఏకదివసం చిన్తేసి – ‘‘అహం రజ్జం కారేన్తో బహూనం దుక్ఖం కరోమి, కిం మే ఏకభత్తత్థాయ ఇమినా పాపేన, హన్ద, సుఖముప్పాదేమీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ ధనానీతి ముత్తామణివేళురియసఙ్ఖసిలాపవాళరజతజాతరూపాదీని రతనాని. ధఞ్ఞానీతి సాలివీహియవగోధుమకఙ్గువరకకుద్రూసకప్పభేదాని సత్త సేసాపరణ్ణాని చ. బన్ధవానీతి ఞాతిబన్ధుగోత్తబన్ధుమిత్తబన్ధుసిప్పబన్ధువసేన చతుబ్బిధబన్ధవే. యథోధికానీతి సకసకఓధివసేన ఠితానియేవ. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

పుత్తదారగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧౭. సఙ్గో ఏసోతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర పాదలోలబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో పాతోవ యాగుం వా భత్తం వా భుఞ్జిత్వా తీసు పాసాదేసు తివిధాని నాటకాని పస్సతి. తివిధా నామ నాటకా పుబ్బరాజతో ఆగతం, అనన్తరరాజతో ఆగతం, అత్తనో కాలే ఉట్ఠితన్తి. సో ఏకదివసం పాతోవ దహరనాటకపాసాదం గతో. తా నాటకిత్థియో ‘‘రాజానం రమాపేస్సామా’’తి సక్కస్స దేవానమిన్దస్స అచ్ఛరాయో వియ అతిమనోహరం నచ్చగీతవాదితం పయోజేసుం. రాజా ‘‘అనచ్ఛరియమేతం దహరాన’’న్తి అసన్తుట్ఠో హుత్వా మజ్ఝిమనాటకపాసాదం గతో, తాపి నాటకిత్థియో తథేవ అకంసు. సో తత్థపి తథేవ అసన్తుట్ఠో హుత్వా మహల్లకనాటకపాసాదం గతో ¶ , తాపి తథేవ ¶ అకంసు. రాజా ద్వే తయో రాజపరివట్టే అతీతానం తాసం మహల్లకభావేన అట్ఠికీళనసదిసం నచ్చం దిస్వా గీతఞ్చ అమధురం సుత్వా పునదేవ దహరనాటకపాసాదం, పున మజ్ఝిమనాటకపాసాదన్తి ఏవమ్పి విచరిత్వా కత్థచి అసన్తుట్ఠో చిన్తేసి – ‘‘ఇమా నాటకిత్థియో సక్కం దేవానమిన్దం అచ్ఛరాయో వియ మం రమాపేతుకామా సబ్బథామేన నచ్చగీతవాదితం పయోజేసుం. స్వాహం కత్థచి అసన్తుట్ఠో లోభం వడ్ఢేమి. లోభో చ నామేస అపాయగమనీయో ధమ్మో, హన్దాహం లోభం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తస్సత్థో – సఙ్గో ఏసోతి అత్తనో ఉపభోగం నిద్దిసతి. సో హి సజ్జన్తి తత్థ పాణినో కద్దమే పవిట్ఠో హత్థీ వియాతి సఙ్గో. పరిత్తమేత్థ సోఖ్యన్తి ఏత్థ పఞ్చకామగుణూపభోగకాలే విపరీతసఞ్ఞాయ ఉప్పాదేతబ్బతో కామావచరధమ్మపరియాపన్నతో వా లామకట్ఠేన సోఖ్యం పరిత్తం, విజ్జుప్పభాయ ఓభాసితనచ్చదస్సనసుఖం ఇవ ఇత్తరం, తావకాలికన్తి వుత్తం హోతి. అప్పస్సాదో దుక్ఖమేవేత్థ భియ్యోతి ఏత్థ చ య్వాయం ‘‘యం ఖో, భిక్ఖవే, ఇమే పఞ్చ కామగుణే పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సం, అయం కామానం అస్సాదో’’తి (మ. ని. ౧.౧౬౬) వుత్తో, సో యమిదం ‘‘కో చ, భిక్ఖవే, కామానం ఆదీనవో, ఇధ, భిక్ఖవే, కులపుత్తో యేన సిప్పట్ఠానేన జీవికం కప్పేతి, యది ముద్దాయ యది గణనాయా’’తి ఏవమాదినా (మ. ని. ౧.౧౬౭) నయేనేత్థ దుక్ఖం వుత్తం, తం ఉపనిధాయ అప్పో ఉదకబిన్దుమత్తో హోతి, అథ ఖో దుక్ఖమేవ భియ్యో బహు, చతూసు సముద్దేసు ఉదకసదిసం హోతి. తేన వుత్తం ‘‘అప్పస్సాదో దుక్ఖమేవేత్థ ¶ భియ్యో’’తి. గళో ఏసోతి అస్సాదం దస్సేత్వా ఆకడ్ఢనవసేన బళిసో వియ ఏసో, యదిదం పఞ్చకామగుణా. ఇతి ఞత్వా మతిమాతి ఏవం జానిత్వా బుద్ధిమా పణ్డితో పురిసో సబ్బమేతం పహాయ ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పోతి.

౧౧౮. సన్దాలయిత్వానాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అనివత్తబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. సో సఙ్గామం ఓతిణ్ణో అజినిత్వా అఞ్ఞం వా కిచ్చం ఆరద్ధో అనిట్ఠపేత్వా న నివత్తతి, తస్మా నం ఏవం ¶ సఞ్జానింసు. సో ఏకదివసం ఉయ్యానం గచ్ఛతి. తేన చ సమయేన దవడాహో ఉట్ఠాసి. సో అగ్గి సుక్ఖాని చేవ హరితాని చ తిణాదీని దహన్తో అనివత్తమానో ఏవ గచ్ఛతి. రాజా తం దిస్వా తప్పటిభాగనిమిత్తం ఉప్పాదేసి. ‘‘యథాయం దవడాహో, ఏవమేవ ఏకాదసవిధో అగ్గి సబ్బే సత్తే దహన్తో అనివత్తమానో గచ్ఛతి మహాదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తో, కుదాస్సు నామాహమ్పి ఇమస్స దుక్ఖస్స నివత్తనత్థం అయం అగ్గి వియ అరియమగ్గఞాణగ్గినా ¶ కిలేసే దహన్తో అనివత్తమానో గచ్ఛేయ్య’’న్తి? తతో ముహుత్తం గన్త్వా కేవట్టే అద్దస నదియం మచ్ఛే గణ్హన్తే. తేసం జాలన్తరే పవిట్ఠో ఏకో మహామచ్ఛో జాలం భేత్వా పలాయి. తే ‘‘మచ్ఛో జాలం భేత్వా గతో’’తి సద్దమకంసు. రాజా తమ్పి వచనం సుత్వా తప్పటిభాగనిమిత్తం ఉప్పాదేసి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి అరియమగ్గఞాణేన తణ్హాదిట్ఠిజాలం భేత్వా అసజ్జమానో గచ్ఛేయ్య’’న్తి? సో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛాకాసి, ఇమఞ్చ ఉదానగాథమభాసి.

తస్సా దుతియపాదే జాలన్తి సుత్తమయం వుచ్చతి. అమ్బూతి ఉదకం, తత్థ చరతీతి అమ్బుచారీ, మచ్ఛస్సేతం అధివచనం. సలిలే అమ్బుచారీ సలిలమ్బుచారీ. తస్మిం నదీసలిలే జాలం భేత్వా గతఅమ్బుచారీవాతి వుత్తం హోతి. తతియపాదే దడ్ఢన్తి దడ్ఢట్ఠానం వుచ్చతి. యథా అగ్గి దడ్ఢట్ఠానం పున న నివత్తతి, న తత్థ భియ్యో ఆగచ్ఛతి, ఏవం మగ్గఞాణగ్గినా దడ్ఢకామగుణట్ఠానం అనివత్తమానో తత్థ భియ్యో అనాగచ్ఛన్తోతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౧౯. ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి ¶ కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర చక్ఖులోలబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా పాదలోలబ్రహ్మదత్తో వియ నాటకదస్సనం అనుయుత్తో హోతి. అయం పన విసేసో – సో అసన్తుట్ఠో తత్థ తత్థ గచ్ఛతి. అయం తం తం నాటకం దిస్వా అతీవ అభినన్దిత్వా నాటకదస్సనపరివత్తనేన తణ్హం వడ్ఢేన్తో విచరతి. సో కిర నాటకదస్సనత్థం ఆగతం అఞ్ఞతరం కుటుమ్బియభరియం దిస్వా రాగం ఉప్పాదేసి. తతో సంవేగం ఆపజ్జిత్వా పున ‘‘అరే, అహం ఇమం తణ్హం వడ్ఢేన్తో అపాయపరిపూరకో భవిస్సామి, హన్ద, నం నిగ్గణ్హామీ’’తి పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో పురిమపటిపత్తిం గరహన్తో తప్పటిపక్ఖగుణదీపికం ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ ¶ ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి హేట్ఠాఖిత్తచక్ఖు, సత్తగీవట్ఠికాని పటిపాటియా ఠపేత్వా పరివజ్జనగహేతబ్బదస్సనత్థం యుగమత్తం పేక్ఖమానోతి వుత్తం హోతి. న తు హనుకట్ఠినా హదయట్ఠిం సఙ్ఘట్టేన్తో. ఏవఞ్హి ఓక్ఖిత్తచక్ఖుతా న సమణసారుప్పా హోతి. న చ పాదలోలోతి ఏకస్స దుతియో, ద్విన్నం తతియోతి ఏవం గణమజ్ఝం పవిసితుకామతాయ కణ్డూయమానపాదో వియ అభవన్తో, దీఘచారికఅనివత్తచారికవిరతో. గుత్తిన్ద్రియోతి ఛసు ఇన్ద్రియేసు ఇధ మనిన్ద్రియస్స విసుం వుత్తత్తా వుత్తావసేసవసేన చ గోపితిన్ద్రియో. రక్ఖితమానసానోతి మానసం ఏవ మానసానం, తం రక్ఖితమస్సాతి ¶ రక్ఖితమానసానో. యథా కిలేసేహి న విలుప్పతి, ఏవం రక్ఖితచిత్తోతి వుత్తం హోతి. అనవస్సుతోతి ఇమాయ పటిపత్తియా తేసు తేసు ఆరమ్మణేసు కిలేసఅన్వస్సవవిరహితో. అపరిడయ్హమానోతి కిలేసగ్గీహి అపరిడయ్హమానో. బహిద్ధా వా అనవస్సుతో, అజ్ఝత్తం అపరిడయ్హమానో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

ఓక్ఖిత్తచక్ఖుగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౦. ఓహారయిత్వాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞోపి చాతుమాసికబ్రహ్మదత్తో నామ రాజా చతుమాసే చతుమాసే ఉయ్యానకీళం గచ్ఛతి. సో ఏకదివసం గిమ్హానం మజ్ఝిమమాసే ఉయ్యానం పవిసన్తో ఉయ్యానద్వారే పత్తసఞ్ఛన్నం పుప్ఫాలఙ్కతసాఖావిటపం పారిచ్ఛత్తకకోవిళారం దిస్వా ఏకం పుప్ఫం గహేత్వా ఉయ్యానం పావిసి. తతో ‘‘రఞ్ఞా అగ్గపుప్ఫం గహిత’’న్తి అఞ్ఞతరోపి అమచ్చో హత్థిక్ఖన్ధే ఠితో ఏకమేవ పుప్ఫం అగ్గహేసి. ఏతేనేవుపాయేన సబ్బో ¶ బలకాయో అగ్గహేసి. పుప్ఫేహి అనస్సాదేన్తా పత్తమ్పి గణ్హింసు. సో రుక్ఖో నిప్పత్తపుప్ఫో ఖన్ధమత్తోవ అహోసి. రాజా సాయన్హసమయే ఉయ్యానా నిక్ఖమన్తో తం దిస్వా ‘‘కిం కతో అయం రుక్ఖో, మమాగమనవేలాయ మణివణ్ణసాఖన్తరేసు పవాళసదిసపుప్ఫాలఙ్కతో అహోసి, ఇదాని నిప్పత్తపుప్ఫో జాతో’’తి చిన్తేన్తో తస్సేవ అవిదూరే అపుప్ఫితరుక్ఖం సఞ్ఛన్నపలాసం అద్దస. దిస్వా చస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం రుక్ఖో పుప్ఫభరితసాఖత్తా బహుజనస్స లోభనీయో అహోసి, తేన ముహుత్తేనేవ ¶ బ్యసనం పత్తో. అయం పనఞ్ఞో అలోభనీయత్తా తథేవ ఠితో. ఇదఞ్చాపి రజ్జం పుప్ఫితరుక్ఖో వియ లోభనీయం, భిక్ఖుభావో పన అపుప్ఫితరుక్ఖో వియ అలోభనీయో. తస్మా యావ ఇదమ్పి అయం రుక్ఖో వియ న విలుప్పతి, తావ అయమఞ్ఞో సఞ్ఛన్నపత్తో యథా పారిచ్ఛత్తకో, ఏవం కాసావేన సఞ్ఛన్నో హుత్వా పబ్బజేయ్య’’న్తి. సో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ కాసాయవత్థో అభినిక్ఖమిత్వాతి ఇమస్స పాదస్స గేహా నిక్ఖమిత్వా కాసాయవత్థనివత్థో హుత్వాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయేనేవ సక్కా విఞ్ఞాతున్తి న విత్థారితన్తి.

పారిచ్ఛత్తకగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౧. రసేసూతి ¶ కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా ఉయ్యానే అమచ్చపుత్తేహి పరివుతో సిలాపట్టపోక్ఖరణియం కీళతి. తస్స సూదో సబ్బమంసానం రసం గహేత్వా అతీవ సుసఙ్ఖతం అమతకప్పం అన్తరభత్తం పచిత్వా ఉపనామేసి. సో తత్థ గేధమాపన్నో కస్సచి కిఞ్చి అదత్వా అత్తనావ భుఞ్జి. ఉదకం కీళన్తో అతివికాలే నిక్ఖన్తో సీఘం సీఘం భుఞ్జి. యేహి సద్ధిం పుబ్బే భుఞ్జతి, న తేసం కఞ్చి సరి. అథ పచ్ఛా పటిసఙ్ఖానం ఉప్పాదేత్వా ‘‘అహో! మయా పాపం కతం, య్వాయం రసతణ్హాభిభూతో సబ్బజనం విస్సరిత్వా ఏకకోవ భుఞ్జిం, హన్ద, నం రసతణ్హం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో పురిమపటిపత్తిం గరహన్తో తప్పటిపక్ఖగుణదీపికం ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ ¶ రసేసూతి అమ్బిలమధురతిత్తకకటుకలోణఖారికకసావాదిభేదేసు సాయనీయేసు. గేధం అకరన్తి గిద్ధిం అకరోన్తో, తణ్హం అనుప్పాదేన్తోతి వుత్తం హోతి. అలోలోతి ‘‘ఇదం సాయిస్సామి, ఇదం సాయిస్సామీ’’తి ఏవం రసవిసేసేసు అనాకులో. అనఞ్ఞపోసీతి పోసేతబ్బకసద్ధివిహారికాదివిరహితో. కాయసన్ధారణమత్తేన సన్తుట్ఠోతి వుత్తం హోతి. యథా వా పుబ్బే ఉయ్యానే రసేసు గేధకరణసీలో అఞ్ఞపోసీ ఆసిం, ఏవం అహుత్వా యాయ తణ్హాయ లోలో హుత్వా రసేసు గేధం కరోతి, తం ¶ తణ్హం హిత్వా ఆయతిం తణ్హామూలకస్స అఞ్ఞస్స అత్తభావస్సానిబ్బత్తాపనేన అనఞ్ఞపోసీతి వుత్తం హోతి. అథ వా అత్థభఞ్జనకట్ఠేన కిలేసా ‘‘అఞ్ఞే’’తి వుచ్చన్తి, తేసం అపోసనేన అనఞ్ఞపోసీతి అయమేత్థ అత్థో. సపదానచారీతి అవోక్కమ్మచారీ అనుపుబ్బచారీ, ఘరపటిపాటిం అఛడ్డేత్వా అడ్ఢకులఞ్చ దలిద్దకులఞ్చ నిరన్తరం పిణ్డాయ పవిసమానోతి అత్థో. కులే కులే అప్పటిబద్ధచిత్తోతి ఖత్తియకులాదీసు యత్థ కత్థచి కిలేసవసేన అలగ్గచిత్తో, చన్దోపమో నిచ్చనవకో హుత్వాతి అత్థో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౨౨. పహాయ పఞ్చావరణానీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా పఠమజ్ఝానలాభీ అహోసి. సో ఝానానురక్ఖణత్థం రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం పత్వా అత్తనో పటిపత్తిసమ్పదం దీపేన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ పఞ్చావరణానీతి పఞ్చ నీవరణాని ఏవ, తాని ఉరగసుత్తే (సు. ని. ౧ ఆదయో) అత్థతో వుత్తాని. తాని పన యస్మా అబ్భాదయో వియ చన్దసూరియే చేతో ఆవరన్తి, తస్మా ‘‘ఆవరణాని చేతసో’’తి వుత్తాని. తాని ఉపచారేన వా అప్పనాయ వా పహాయ విజహిత్వాతి అత్థో ¶ . ఉపక్కిలేసేతి ఉపగమ్మ చిత్తం విబాధేన్తే అకుసలధమ్మే, వత్థోపమాదీసు (మ. ని. ౧.౭౦ ఆదయో) వుత్తే అభిజ్ఝాదయో వా. బ్యపనుజ్జాతి పనుదిత్వా, విపస్సనామగ్గేన పజహిత్వాతి అత్థో. సబ్బేతి అనవసేసే. ఏవం సమథవిపస్సనాసమ్పన్నో పఠమమగ్గేన దిట్ఠినిస్సయస్స పహీనత్తా అనిస్సితో, సేసమగ్గేహి ఛేత్వా తేధాతుకం ¶ సినేహదోసం, తణ్హారాగన్తి వుత్తం హోతి. సినేహో ఏవ హి గుణపటిపక్ఖతో సినేహదోసోతి వుత్తో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౨౩. విపిట్ఠికత్వానాతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా చతుత్థజ్ఝానలాభీ అహోసి. సోపి ఝానానురక్ఖణత్థం రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో పటిపత్తిసమ్పదం దీపేన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ విపిట్ఠికత్వానాతి పిట్ఠితో కత్వా, ఛడ్డేత్వా విజహిత్వాతి అత్థో ¶ . సుఖఞ్చ దుక్ఖన్తి కాయికం సాతాసాతం. సోమనస్సదోమనస్సన్తి చేతసికం సాతాసాతం. ఉపేక్ఖన్తి చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖం. సమథన్తి చతుత్థజ్ఝానసమాధిం ఏవ. విసుద్ధన్తి పఞ్చనీవరణవితక్కవిచారపీతిసుఖసఙ్ఖాతేహి నవహి పచ్చనీకధమ్మేహి విముత్తత్తా అతిసుద్ధం, నిద్ధన్తసువణ్ణమివ విగతూపక్కిలేసన్తి అత్థో.

అయం పన యోజనా – విపిట్ఠికత్వాన సుఖఞ్చ దుక్ఖఞ్చ పుబ్బేవ, పఠమజ్ఝానూపచారేయేవ దుక్ఖం తతియజ్ఝానూపచారేయేవ సుఖన్తి అధిప్పాయో. పున ఆదితో వుత్తం చ-కారం పరతో నేత్వా ‘‘సోమనస్సం దోమనస్సఞ్చ విపిట్ఠికత్వాన పుబ్బేవా’’తి అధికారో. తేన సోమనస్సం చతుత్థజ్ఝానూపచారే, దోమనస్సఞ్చ దుతియజ్ఝానూపచారేయేవాతి దీపేతి. ఏతాని హి ఏతేసం పరియాయతో పహానట్ఠానాని. నిప్పరియాయతో పన దుక్ఖస్స పఠమజ్ఝానం, దోమనస్సస్స దుతియజ్ఝానం, సుఖస్స తతియజ్ఝానం, సోమనస్సస్స చతుత్థజ్ఝానం పహానట్ఠానం. యథాహ – ‘‘పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తిఆదికం (సం. ని. ౫.౫౧౦) సబ్బం అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౧౬౫) వుత్తం. యథా పుబ్బేవాతి తీసు పఠమజ్ఝానాదీసు దుక్ఖదోమనస్ససుఖాని విపిట్ఠికత్వా ఏవమేత్థ చతుత్థజ్ఝానే సోమనస్సం విపిట్ఠికత్వా ఇమాయ పటిపదాయ లద్ధానుపేక్ఖం సమథం విసుద్ధం ఏకో చరేతి. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

విపిట్ఠిగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౪. ఆరద్ధవీరియోతి ¶ ¶ కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర పచ్చన్తరాజా సహస్సయోధబలకాయో రజ్జేన ఖుద్దకో, పఞ్ఞాయ మహన్తో అహోసి. సో ఏకదివసం ‘‘కిఞ్చాపి అహం ఖుద్దకో రజ్జేన, పఞ్ఞవతా పన సక్కా సకలజమ్బుదీపం గహేతు’’న్తి చిన్తేత్వా సామన్తరఞ్ఞో దూతం పాహేసి – ‘‘సత్తాహబ్భన్తరే మే రజ్జం వా దేతు యుద్ధం వా’’తి. తతో సో అత్తనో అమచ్చే సన్నిపాతాపేత్వా ఆహ – ‘‘మయా తుమ్హే అనాపుచ్ఛాయేవ సాహసం కమ్మం కతం, అముకస్స రఞ్ఞో ఏవం పేసితం, కిం కాతబ్బ’’న్తి? తే ఆహంసు – ‘‘సక్కా, మహారాజ, సో దూతో నివత్తేతు’’న్తి. ‘‘న సక్కా, గతో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘యది ఏవం వినాసితమ్హా తయా, తేన హి దుక్ఖం అఞ్ఞస్స సత్థేన మరితుం, హన్ద, మయం అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరిత్వా మరామ, అత్తానం పహరిత్వా మరామ, ఉబ్బన్ధామ, విసం ఖాదామా’’తి. ఏవం ఏతేసు ఏకమేకో ¶ మరణమేవ సంవణ్ణేతి. తతో రాజా ‘‘కిం మే ఇమేహి, అత్థి, భణే, మయ్హం యోధా’’తి ఆహ. అథ ‘‘అహం మహారాజ యోధో, అహం మహారాజ యోధో’’తి యోధసహస్సం ఉట్ఠహి.

రాజా ‘‘ఏతే ఉపపరిక్ఖిస్సామీ’’తి మహన్తం చితకం సజ్జాపేత్వా ఆహ – ‘‘మయా, భణే, ఇదం సాహసం కతం, తం మే అమచ్చా పటిక్కోసన్తి, స్వాహం చితకం పవిసిస్సామి. కో మయా సద్ధిం పవిసిస్సతి, కేన మయ్హం జీవితం పరిచ్చత్త’’న్తి? ఏవం వుత్తే పఞ్చసతా యోధా ఉట్ఠహింసు ‘‘మయం, మహారాజ, పవిసిస్సామా’’తి. తతో రాజా ఇతరే పఞ్చసతే ఆహ – ‘‘తుమ్హే దాని, తాతా, కిం కరిస్సథా’’తి? తే ఆహంసు – ‘‘నాయం, మహారాజ, పురిసకారో, ఇత్థిచరియా ఏసా, అపిచ మహారాజేన పటిరఞ్ఞో దూతో పేసితో, తే మయం తేన రఞ్ఞా సద్ధిం యుజ్ఝిత్వా మరిస్సామా’’తి. తతో రాజా ‘‘పరిచ్చత్తం తుమ్హేహి మమ జీవిత’’న్తి చతురఙ్గినిం సేనం సన్నయ్హిత్వా తేన యోధసహస్సేన పరివుతో గన్త్వా రజ్జసీమాయ నిసీది.

సోపి పటిరాజా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘అరే, సో ఖుద్దకరాజా మమ దాసస్సాపి నప్పహోతీ’’తి దుస్సిత్వా సబ్బం బలకాయం ఆదాయ యుజ్ఝితుం నిక్ఖమి. ఖుద్దకరాజా తం అబ్భుయ్యాతం దిస్వా బలకాయం ఆహ – ‘‘తాతా, తుమ్హే న బహుకా, సబ్బే సమ్పిణ్డిత్వా అసిచమ్మం గహేత్వా సీఘం ఇమస్స రఞ్ఞో పురతో ఉజుకం ఏవ గచ్ఛథా’’తి. తే తథా అకంసు. అథస్స ¶ సా సేనా ద్విధా భిన్దిత్వా అన్తరమదాసి. తే తం రాజానం జీవగ్గాహం గహేత్వా అత్తనో రఞ్ఞో ‘‘తం మారేస్సామీ’’తి ఆగచ్ఛన్తస్స అదంసు. పటిరాజా తం అభయం యాచి. రాజా తస్స అభయం దత్వా సపథం కారాపేత్వా అత్తనో వసే కత్వా తేన సహ అఞ్ఞం రాజానం అబ్భుగ్గన్త్వా తస్స రజ్జసీమాయ ఠత్వా పేసేసి – ‘‘రజ్జం వా మే దేతు యుద్ధం వా’’తి. సో ‘‘అహం ఏకయుద్ధమ్పి ¶ న సహామీ’’తి రజ్జం నియ్యాదేసి. ఏతేనుపాయేన సబ్బే రాజానో గహేత్వా అన్తే బారాణసిరాజానమ్పి అగ్గహేసి.

సో ఏకసతరాజపరివుతో సకలజమ్బుదీపరజ్జం అనుసాసన్తో చిన్తేసి – ‘‘అహం పుబ్బే ఖుద్దకో అహోసిం, సోమ్హి ఇదాని అత్తనో ఞాణసమ్పత్తియా సకలజమ్బుదీపమణ్డలస్స ఇస్సరో రాజా జాతో. తం ఖో పన మే ఞాణం లోకియవీరియసమ్పయుత్తం, నేవ నిబ్బిదాయ న విరాగాయ సంవత్తతి, యంనూనాహం ఇమినా ఞాణేన లోకుత్తరధమ్మం గవేసేయ్య’’న్తి. తతో బారాణసిరఞ్ఞో రజ్జం దత్వా పుత్తదారఞ్చ సకజనపదేయేవ ఠపేత్వా సబ్బం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సనం ఆరభిత్వా పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా అత్తనో వీరియసమ్పత్తిం దీపేన్తో ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ ఆరద్ధం వీరియం అస్సాతి ఆరద్ధవీరియో. ఏతేన అత్తనో మహావీరియతం దస్సేతి. పరమత్థో వుచ్చతి నిబ్బానం, పరమత్థస్స పత్తి పరమత్థపత్తి, తస్సా పరమత్థపత్తియా. ఏతేన వీరియారమ్భేన పత్తబ్బం ¶ ఫలం దస్సేతి. అలీనచిత్తోతి ఏతేన వీరియూపత్థమ్భానం చిత్తచేతసికానం అలీనతం దస్సేతి. అకుసీతవుత్తీతి ఏతేన ఠానచఙ్కమాదీసు కాయస్స అనవసీదనం దస్సేతి. దళ్హనిక్కమోతి ఏతేన ‘‘కామం తచో చ న్హారు చా’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౪; అ. ని. ౨.౫; మహాని. ౧౯౬) ఏవం పవత్తం పదహనవీరియం దస్సేతి, యం తం అనుపుబ్బసిక్ఖాదీసు పదహన్తో ‘‘కాయేన చేవ పరమత్థసచ్చం సచ్ఛికరోతీ’’తి వుచ్చతి. అథ వా ఏతేన మగ్గసమ్పయుత్తం వీరియం దస్సేతి. తమ్పి దళ్హఞ్చ భావనాపారిపూరిగతత్తా, నిక్కమో చ సబ్బసో పటిపక్ఖా నిక్ఖన్తత్తా, తస్మా తంసమఙ్గీపుగ్గలోపి దళ్హో నిక్కమో అస్సాతి ‘‘దళ్హనిక్కమో’’తి వుచ్చతి. థామబలూపపన్నోతి మగ్గక్ఖణే కాయథామేన చ ఞాణబలేన చ ఉపపన్నో. అథ వా థామభూతేన బలేన ¶ ఉపపన్నో, థిరఞాణబలూపపన్నోతి వుత్తం హోతి. ఏతేన తస్స వీరియస్స విపస్సనాఞాణసమ్పయోగం దీపేన్తో యోగపధానభావం సాధేతి. పుబ్బభాగమజ్ఝిమఉక్కట్ఠవీరియవసేన వా తయోపి పాదా యోజేతబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

ఆరద్ధవీరియగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౫. పటిసల్లానన్తి కా ఉప్పత్తి? ఇమిస్సా గాథాయ ఆవరణగాథాయ వియ ఉప్పత్తి, నత్థి కోచి విసేసో. అత్థవణ్ణనాయ పనస్సా పటిసల్లానన్తి తేహి తేహి సత్తసఙ్ఖారేహి పటినివత్తిత్వా సల్లానం, ఏకమన్తసేవితా ఏకీభావో కాయవివేకోతి అత్థో. ఝానన్తి పచ్చనీకఝాపనతో ఆరమ్మణలక్ఖణూపనిజ్ఝానతో చ చిత్తవివేకో వుచ్చతి. తత్థ అట్ఠ సమాపత్తియో ¶ నీవరణాదిపచ్చనీకఝాపనతో కసిణాదిఆరమ్మణూపనిజ్ఝానతో చ ‘‘ఝాన’’న్తి వుచ్చతి. విపస్సనామగ్గఫలాని సత్తసఞ్ఞాదిపచ్చనీకఝాపనతో లక్ఖణూపనిజ్ఝానతో చ ‘‘ఝాన’’ని వుచ్చతి. ఇధ పన ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానమేవ అధిప్పేతం. ఏవమేతం పటిసల్లానఞ్చ ఝానఞ్చ అరిఞ్చమానో అజహమానో అనిస్సజ్జమానో. ధమ్మేసూతి విపస్సనూపగేసు పఞ్చక్ఖన్ధాదిధమ్మేసు. నిచ్చన్తి సతతం సమితం అబ్బోకిణ్ణం. అనుధమ్మచారీతి తే ధమ్మే ఆరబ్భ పవత్తనేన అనుగతం విపస్సనాధమ్మం చరమానో. అథ వా ధమ్మేసూతి ఏత్థ ధమ్మాతి నవలోకుత్తరధమ్మా, తేసం ధమ్మానం అనులోమో ధమ్మోతి అనుధమ్మో, విపస్సనాయేతం అధివచనం. తత్థ ‘‘ధమ్మానం నిచ్చం అనుధమ్మచారీ’’తి వత్తబ్బే గాథాబన్ధసుఖత్థం ¶ విభత్తిబ్యత్తయేన ‘‘ధమ్మేసూ’’తి వుత్తం సియా. ఆదీనవం సమ్మసితా భవేసూతి తాయ అనుధమ్మచారితాసఙ్ఖాతాయ విపస్సనాయ అనిచ్చాకారాదిదోసం తీసు భవేసు సమనుపస్సన్తో ఏవం ఇమాయ కాయచిత్తవివేకసిఖాపత్తవిపస్సనాసఙ్ఖాతాయ పటిపదాయ అధిగతోతి వత్తబ్బో ఏకో చరేతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.

పటిసల్లానగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౬. తణ్హక్ఖయన్తి ¶ కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా మహచ్చరాజానుభావేన నగరం పదక్ఖిణం కరోతి. తస్స సరీరసోభాయ ఆవజ్జితహదయా సత్తా పురతో గచ్ఛన్తాపి నివత్తిత్వా తమేవ ఉల్లోకేన్తి, పచ్ఛతో గచ్ఛన్తాపి, ఉభోహి పస్సేహి గచ్ఛన్తాపి. పకతియా ఏవ హి బుద్ధదస్సనే పుణ్ణచన్దసముద్దరాజదస్సనే చ అతిత్తో లోకో. అథ అఞ్ఞతరా కుటుమ్బియభరియాపి ఉపరిపాసాదగతా సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ఓలోకయమానా అట్ఠాసి. రాజా తం దిస్వా పటిబద్ధచిత్తో హుత్వా అమచ్చం ఆణాపేసి – ‘‘జానాహి తావ, భణే, ‘అయం ఇత్థీ ససామికా వా అసామికా వా’’’తి? సో ఞత్వా ‘‘ససామికా, దేవా’’తి ఆరోచేసి. అథ రాజా చిన్తేసి – ‘‘ఇమా వీసతిసహస్సనాటకిత్థియో దేవచ్ఛరాయో వియ మం ఏవ ఏకం అభిరమాపేన్తి, సో దానాహం ఏతాపి అతుస్సిత్వా పరస్స ఇత్థియా తణ్హం ఉప్పాదేసిం. సా ఉప్పన్నా అపాయమేవ ఆకడ్ఢతీ’’తి తణ్హాయ ఆదీనవం దిస్వా ‘‘హన్ద, నం నిగ్గణ్హామీ’’తి రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ తణ్హక్ఖయన్తి నిబ్బానం, ఏవం దిట్ఠాదీనవాయ వా తణ్హాయ అప్పవత్తిం. అప్పమత్తోతి సాతచ్చకారీ, సక్కచ్చకారీ. అనేళమూగోతి అలాలాముఖో. అథ వా అనేళో చ అమూగో చ, పణ్డితో బ్యత్తోతి వుత్తం హోతి. హితసుఖసమ్పాపకం సుతమస్స అత్థీతి సుతవా, ఆగమసమ్పన్నోతి వుత్తం ¶ హోతి. సతీమాతి చిరకతాదీనం అనుస్సరితా. సఙ్ఖాతధమ్మోతి ధమ్మూపపరిక్ఖాయ పరిఞ్ఞాతధమ్మో. నియతోతి అరియమగ్గేన నియతభావప్పత్తో. పధానవాతి సమ్మప్పధానవీరియసమ్పన్నో. ఉప్పటిపాటియా ఏస పాఠో యోజేతబ్బో. ఏవమేవ తేహి అప్పమాదాదీహి సమన్నాగతో నియామసమ్పాపకేన పధానేన పధానవా, తేన పధానేన సమ్పత్తనియామతో నియతో, తతో అరహత్తప్పత్తియా సఙ్ఖాతధమ్మో. అరహా హి పున సఙ్ఖాతబ్బాభావతో ‘‘సఙ్ఖాతధమ్మో’’తి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘యే ¶ చ సఙ్ఖాతధమ్మాసే, యే చ సేఖా పుథూ ఇధా’’తి (సు. ని. ౧౦౪౪; చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౭). సేసం వుత్తనయమేవాతి.

తణ్హక్ఖయగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨౭. సీహోవాతి ¶ కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరస్స కిర బారాణసిరఞ్ఞో దూరే ఉయ్యానం హోతి, సో పగేవ ఉట్ఠాయ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే యానా ఓరుయ్హ ఉదకట్ఠానం ఉపగతో ‘‘ముఖం ధోవిస్సామీ’’తి. తస్మిఞ్చ పదేసే సీహీ సీహపోతకం జనేత్వా గోచరాయ గతా. రాజపురిసో తం దిస్వా ‘‘సీహపోతకో, దేవా’’తి ఆరోచేసి. రాజా ‘‘సీహో కిర కస్సచి న భాయతీ’’తి తం ఉపపరిక్ఖితుం భేరిఆదీని ఆకోటాపేసి, సీహపోతకో తం సద్దం సుత్వాపి తథేవ సయి. అథ యావతతియం ఆకోటాపేసి. సో తతియవారే సీసం ఉక్ఖిపిత్వా సబ్బం పరిసం ఓలోకేత్వా తథేవ సయి. అథ రాజా ‘‘యావస్స మాతా నాగచ్ఛతి, తావ గచ్ఛామా’’తి వత్వా గచ్ఛన్తో చిన్తేసి – ‘‘తదహుజాతోపి సీహపోతకో న సన్తసతి న భాయతి, కుదాస్సు నామాహమ్పి తణ్హాదిట్ఠిపరితాసం ఛడ్డేత్వా న సన్తసేయ్యం న భాయేయ్య’’న్తి? సో తం ఆరమ్మణం గహేత్వా గచ్ఛన్తో పున కేవట్టేహి మచ్ఛే గహేత్వా సాఖాసు బన్ధిత్వా పసారితే జాలే వాతం అసఙ్గంయేవ గచ్ఛమానం దిస్వా తస్మిం నిమిత్తం అగ్గహేసి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి తణ్హాదిట్ఠిమోహజాలం ఫాలేత్వా ఏవం అసజ్జమానో గచ్ఛేయ్య’’న్తి?

అథ ఉయ్యానం గన్త్వా సిలాపట్టపోక్ఖరణియా తీరే నిసిన్నో వాతబ్భాహతాని పదుమాని ఓనమిత్వా ఉదకం ఫుసిత్వా వాతవిగమే పున యథాఠానే ఠితాని ఉదకేన అనుపలిత్తాని దిస్వా తస్మిం నిమిత్తం అగ్గహేసి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి యథా ఏతాని ఉదకే జాతాని ఉదకేన అనుపలిత్తాని తిట్ఠన్తి. ఏవం లోకే జాతో లోకేన అనుపలిత్తో తిట్ఠేయ్య’’న్తి. సో పునప్పునం ‘‘యథా సీహో వాతో పదుమాని, ఏవం అసన్తసన్తేన అసజ్జమానేన అనుపలిత్తేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ ¶ సీహోతి చత్తారో సీహా – తిణసీహో, పణ్డుసీహో, కాళసీహో, కేసరసీహోతి. తేసం కేసరసీహో అగ్గమక్ఖాయతి. సో ఇధ అధిప్పేతో. వాతో పురత్థిమాదివసేన అనేకవిధో. పదుమం రత్తసేతాదివసేన. తేసు యో కోచి వాతో యం కిఞ్చి పదుమఞ్చ వట్టతియేవ. తత్థ యస్మా సన్తాసో నామ అత్తసినేహేన హోతి, అత్తసినేహో ¶ చ నామ తణ్హాలేపో, సోపి దిట్ఠిసమ్పయుత్తేన వా దిట్ఠివిప్పయుత్తేన వా లోభేన హోతి, సోపి ¶ చ తణ్హాయేవ. సజ్జనం పన తత్థ ఉపపరిక్ఖాదివిరహితస్స మోహేన హోతి, మోహో చ అవిజ్జా. తత్థ సమథేన తణ్హాయ పహానం, విపస్సనాయ అవిజ్జాయ. తస్మా సమథేన అత్తసినేహం పహాయ సీహోవ సద్దేసు అనిచ్చదుక్ఖాదీసు అసన్తసన్తో, విపస్సనాయ మోహం పహాయ వాతోవ జాలమ్హి ఖన్ధాయతనాదీసు అసజ్జమానో, సమథేనేవ లోభం లోభసమ్పయుత్తదిట్ఠిఞ్చ పహాయ, పదుమంవ తోయేన సబ్బభవభోగలోభేన అలిప్పమానో. ఏత్థ చ సమథస్స సీలం పదట్ఠానం, సమథో సమాధిస్స, సమాధి విపస్సనాయాతి ఏవం ద్వీసు ధమ్మేసు సిద్ధేసు తయో ఖన్ధా సిద్ధావ హోన్తి. తత్థ సీలక్ఖన్ధేన సూరో హోతి. సో సీహోవ సద్దేసు ఆఘాతవత్థూసు కుజ్ఝితుకామతాయ న సన్తసతి, పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన పటివిద్ధసభావో వాతోవ జాలమ్హి ఖన్ధాదిధమ్మభేదే న సజ్జతి, సమాధిక్ఖన్ధేన వీతరాగో పదుమంవ తోయేన రాగేన న లిప్పతి. ఏవం సమథవిపస్సనాహి సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధేహి చ యథాసమ్భవం తణ్హావిజ్జానం తిణ్ణఞ్చ అకుసలమూలానం పహానవసేన అసన్తసన్తో అసజ్జమానో అలిప్పమానో చ వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౨౮. సీహో యథాతి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర బారాణసిరాజా పచ్చన్తం కుపితం వూపసమేతుం గామానుగామిమగ్గం ఛడ్డేత్వా ఉజుం అటవిమగ్గం గహేత్వా మహతియా సేనాయ గచ్ఛతి. తేన చ సమయేన అఞ్ఞతరస్మిం పబ్బతపాదే సీహో బాలసూరియాతపం తప్పమానో నిపన్నో హోతి. తం దిస్వా రాజపురిసా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘సీహో కిర న సన్తసతీ’’తి భేరిపణవాదిసద్దం కారాపేసి, సీహో తథేవ నిపజ్జి. దుతియమ్పి కారాపేసి, సీహో తథేవ నిపజ్జి. తతియమ్పి కారాపేసి, తదా ‘‘సీహో మమ పటిసత్తు అత్థీ’’తి చతూహి పాదేహి సుప్పతిట్ఠితం పతిట్ఠహిత్వా సీహనాదం నది. తం సుత్వా హత్థారోహాదయో హత్థిఆదీహి ఓరోహిత్వా తిణగహనాని పవిట్ఠా, హత్థిఅస్సగణా దిసావిదిసా పలాతా. రఞ్ఞో హత్థీపి రాజానం గహేత్వా వనగహనాని పోథయమానో పలాయి ¶ . రాజా తం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో రుక్ఖసాఖాయ ఓలమ్బిత్వా పథవిం పతిత్వా ఏకపదికమగ్గేన గచ్ఛన్తో పచ్చేకబుద్ధానం వసనట్ఠానం పాపుణి. తత్థ పచ్చేకబుద్ధే పుచ్ఛి – ‘‘అపి, భన్తే, సద్దమస్సుత్థా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘కస్స సద్దం, భన్తే’’తి? ‘‘పఠమం ¶ భేరిసఙ్ఖాదీనం, పచ్ఛా సీహస్సా’’తి ¶ . ‘‘న భాయిత్థ, భన్తే’’తి. ‘‘న మయం, మహారాజ, కస్సచి సద్దస్స భాయామా’’తి. ‘‘సక్కా పన, భన్తే, మయ్హమ్పి ఏదిసం కాతు’’న్తి? ‘‘సక్కా, మహారాజ, సచే పబ్బజిస్ససీ’’తి. ‘‘పబ్బజామి, భన్తే’’తి. తతో నం పబ్బాజేత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఆభిసమాచారికం సిక్ఖాపేసుం. సోపి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ సహనా చ హననా చ సీఘజవత్తా చ సీహో. కేసరసీహోవ ఇధ అధిప్పేతో. దాఠా బలమస్స అత్థీతి దాఠబలీ. పసయ్హ అభిభుయ్యాతి ఉభయం చారీ-సద్దేన సహ యోజేతబ్బం పసయ్హచారీ అభిభుయ్యచారీతి. తత్థ పసయ్హ నిగ్గహేత్వా చరణేన పసయ్హచారీ, అభిభవిత్వా సన్తాసేత్వా వసీకత్వా చరణేన అభిభుయ్యచారీ. స్వాయం కాయబలేన పసయ్హచారీ, తేజసా అభిభుయ్యచారీ, తత్థ సచే కోచి వదేయ్య – ‘‘కిం పసయ్హ అభిభుయ్య చారీ’’తి, తతో మిగానన్తి సామివచనం ఉపయోగత్థే కత్వా ‘‘మిగే పసయ్హ అభిభుయ్య చారీ’’తి పటివత్తబ్బం. పన్తానీతి దూరాని. సేనాసనానీతి వసనట్ఠానాని. సేసం వుత్తనయేనేవ సక్కా జానితున్తి న విత్థారితన్తి.

౧౨౯. మేత్తం ఉపేక్ఖన్తి కా ఉప్పత్తి? అఞ్ఞతరో కిర రాజా మేత్తాదిఝానలాభీ అహోసి. సో ‘‘ఝానసుఖన్తరాయో రజ్జ’’న్తి ఝానానురక్ఖణత్థం రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా విపస్సన్తో పచ్చేకబోధిం సచ్ఛికత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ ‘‘సబ్బే సత్తా సుఖితా భవన్తూ’’తిఆదినా నయేన హితసుఖూపనయనకామతా మేత్తా. ‘‘అహో వత ఇమమ్హా దుక్ఖా ముచ్చేయ్యు’’న్తిఆదినా నయేన అహితదుక్ఖాపనయనకామతా కరుణా. ‘‘మోదన్తి వత భోన్తో సత్తా, మోదన్తి సాధు సుట్ఠూ’’తిఆదినా నయేన హితసుఖావిప్పయోగకామతా ముదితా. ‘‘పఞ్ఞాయిస్సన్తి సకేన కమ్మేనా’’తి సుఖదుక్ఖఅజ్ఝుపేక్ఖనతా ఉపేక్ఖా. గాథాబన్ధసుఖత్థం పన ఉప్పటిపాటియా మేత్తం వత్వా ఉపేక్ఖా ¶ వుత్తా, ముదితా చ పచ్ఛా. విముత్తిన్తి చతస్సోపి ఏతా అత్తనో పచ్చనీకధమ్మేహి విముత్తత్తా విముత్తియో. తేన వుత్తం – ‘‘మేత్తం ఉపేక్ఖం కరుణం విముత్తిం, ఆసేవమానో ముదితఞ్చ కాలే’’తి.

తత్థ ¶ ఆసేవమానోతి తిస్సో తికచతుక్కజ్ఝానవసేన, ఉపేక్ఖం చతుత్థజ్ఝానవసేన భావయమానో ¶ . కాలేతి మేత్తం ఆసేవిత్వా తతో వుట్ఠాయ కరుణం, తతో వుట్ఠాయ ముదితం, తతో ఇతరతో వా నిప్పీతికజ్ఝానతో వుట్ఠాయ ఉపేక్ఖం ఆసేవమానో ఏవ ‘‘కాలే ఆసేవమానో’’తి వుచ్చతి, ఆసేవితుం వా ఫాసుకకాలే. సబ్బేన లోకేన అవిరుజ్ఝమానోతి దససు దిసాసు సబ్బేన సత్తలోకేన అవిరుజ్ఝమానో. మేత్తాదీనఞ్హి భావితత్తా సత్తా అప్పటికూలా హోన్తి, సత్తేసు చ విరోధిభూతో పటిఘో వూపసమ్మతి. తేన వుత్తం – ‘‘సబ్బేన లోకేన అవిరుజ్ఝమానో’’తి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన మేత్తాదికథా అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౨౫౧) వుత్తా. సేసం వుత్తసదిసమేవాతి.

అప్పమఞ్ఞాగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౦. రాగఞ్చ దోసఞ్చాతి కా ఉప్పత్తి? రాజగహం కిర నిస్సాయ మాతఙ్గో నామ పచ్చేకబుద్ధో విహరతి సబ్బపచ్ఛిమో పచ్చేకబుద్ధానం. అథ అమ్హాకం బోధిసత్తే ఉప్పన్నే దేవతాయో బోధిసత్తస్స పూజనత్థాయ ఆగచ్ఛన్తియో తం దిస్వా ‘‘మారిసా, మారిసా, బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’’తి భణింసు. సో నిరోధా వుట్ఠహన్తో తం సుత్వా అత్తనో జీవితక్ఖయం దిస్వా హిమవన్తే మహాపపాతో నామ పబ్బతో పచ్చేకబుద్ధానం పరినిబ్బానట్ఠానం. తత్థ ఆకాసేన గన్త్వా పుబ్బే పరినిబ్బుతపచ్చేకబుద్ధస్స అట్ఠిసఙ్ఘాతం పపాతే పక్ఖిపిత్వా సిలాతలే నిసీదిత్వా ఇమం ఉదానగాథం అభాసి.

తత్థ రాగదోసమోహా ఉరగసుత్తే వుత్తావ. సంయోజనానీతి దస సంయోజనాని, తాని చ తేన తేన మగ్గేన సన్దాలయిత్వా. అసన్తసం జీవితసఙ్ఖయమ్హీతి జీవితసఙ్ఖయో వుచ్చతి చుతిచిత్తస్స పరిభేదో. తస్మిఞ్చ జీవితసఙ్ఖయే జీవితనికన్తియా పహీనత్తా అసన్తసన్తి. ఏత్తావతా సోపాదిసేసం ¶ నిబ్బానధాతుం అత్తనో దస్సేత్వా గాథాపరియోసానే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయీతి.

జీవితసఙ్ఖయగాథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩౧. భజన్తీతి కా ఉప్పత్తి? బారాణసియం కిర అఞ్ఞతరో రాజా ఆదిగాథాయ వుత్తప్పకారమేవ ఫీతం రజ్జం సమనుసాసతి. తస్స ఖరో ఆబాధో ఉప్పజ్జి, దుక్ఖా వేదనా పవత్తన్తి. వీసతిసహస్సిత్థియో ¶ తం పరివారేత్వా హత్థపాదసమ్బాహనాదీని కరోన్తి. అమచ్చా ‘‘న దానాయం రాజా జీవిస్సతి, హన్ద, మయం అత్తనో సరణం గవేసామా’’తి చిన్తేత్వా అఞ్ఞతరస్స ¶ రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ఉపట్ఠానం యాచింసు. తే తత్థ ఉపట్ఠహన్తియేవ, న కిఞ్చి లభన్తి. రాజా ఆబాధా వుట్ఠహిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇత్థన్నామో చ ఇత్థన్నామో చ కుహి’’న్తి? తతో తం పవత్తిం సుత్వావ సీసం చాలేత్వా తుణ్హీ అహోసి. తేపి అమచ్చా ‘‘రాజా వుట్ఠితో’’తి సుత్వా తత్థ కిఞ్చి అలభమానా పరమేన పారిజుఞ్ఞేన పీళితా పునదేవ ఆగన్త్�