అట్ఠకథా > సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) > ఖుద్దకనికాయ (అట్ఠకథా)

సా ¶ ¶ పనాయం జాతకస్స అత్థవణ్ణనా దూరేనిదానం, అవిదూరేనిదానం, సన్తికేనిదానన్తి ఇమాని తీణి నిదానాని దస్సేత్వా వణ్ణియమానా యే నం సుణన్తి, తేహి సముదాగమతో పట్ఠాయ విఞ్ఞాతత్తా యస్మా సుట్ఠు విఞ్ఞాతా నామ హోతి, తస్మా తం తాని నిదానాని దస్సేత్వా వణ్ణయిస్సామ.

తత్థ ఆదితో తావ తేసం నిదానానం పరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. దీపఙ్కరపాదమూలస్మిఞ్హి కతాభినీహారస్స మహాసత్తస్స యావ వేస్సన్తరత్తభావా చవిత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తి, తావ పవత్తో కథామగ్గో దూరేనిదానం నామ. తుసితభవనతో పన చవిత్వా యావ బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తి, తావ పవత్తో కథామగ్గో అవిదూరేనిదానం నామ. సన్తికేనిదానం పన తేసు తేసు ఠానేసు విహరతో తస్మిం తస్మింయేవ ఠానే లబ్భతీతి.

తత్రిదం దూరేనిదానం నామ – ఇతో కిర కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే అమరవతీ నామ నగరం అహోసి. తత్థ సుమేధో నామ బ్రాహ్మణో పటివసతి ఉభతో సుజాతో మాతితో ¶ చ పితితో చ సంసుద్ధగహణికో యావ సత్తమా కులపరివట్టా అక్ఖిత్తో అనుపకుట్ఠో జాతివాదేన అభిరూపో దస్సనీయో పాసాదికో పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతో. సో అఞ్ఞం కమ్మం అకత్వా బ్రాహ్మణసిప్పమేవ ఉగ్గణ్హి. తస్స దహరకాలేయేవ మాతాపితరో కాలమకంసు. అథస్స రాసివడ్ఢకో అమచ్చో ఆయపోత్థకం ఆహరిత్వా సువణ్ణరజతమణిముత్తాదిభరితే గబ్భే వివరిత్వా ‘‘ఏత్తకం తే, కుమార, మాతు సన్తకం, ఏత్తకం పితు సన్తకం, ఏత్తకం అయ్యకపయ్యకాన’’న్తి యావ సత్తమా కులపరివట్టా ధనం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఏతం పటిపజ్జాహీ’’తి ఆహ. సుమేధపణ్డితో చిన్తేసి – ‘‘ఇమం ధనం సంహరిత్వా మయ్హం పితుపితామహాదయో పరలోకం గచ్ఛన్తా ఏకం కహాపణమ్పి గహేత్వా న గతా, మయా పన గహేత్వా గమనకారణం కాతుం వట్టతీ’’తి. సో రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా నగరే భేరిం చరాపేత్వా మహాజనస్స దానం దత్వా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజి. ఇమస్స పనత్థస్స ఆవిభావత్థం ఇమస్మిం ఠానే సుమేధకథా కథేతబ్బా ¶ . సా పనేసా కిఞ్చాపి బుద్ధవంసే నిరన్తరం ఆగతాయేవ, గాథాసమ్బన్ధేన పన ఆగతత్తా న సుట్ఠు పాకటా. తస్మా తం అన్తరన్తరా గాథాయ సమ్బన్ధదీపకేహి వచనేహి సద్ధిం కథేస్సామ.

కప్పసతసహస్సాధికానఞ్హి చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే దసహి సద్దేహి అవివిత్తం ‘‘అమరవతీ’’తి చ ‘‘అమర’’న్తి చ లద్ధనామం నగరం అహోసి, యం సన్ధాయ బుద్ధవంసే వుత్తం –

‘‘కప్పే ¶ చ సతసహస్సే, చతురో చ అసఙ్ఖియే;

అమరం నామ నగరం, దస్సనేయ్యం మనోరమం;

దసహి సద్దేహి అవివిత్తం, అన్నపానసమాయుత’’న్తి.

తత్థ దసహి సద్దేహి అవివిత్తన్తి హత్థిసద్దేన, అస్ససద్దేన, రథసద్దేన, భేరిసద్దేన, ముదిఙ్గసద్దేన, వీణాసద్దేన, సమ్మసద్దేన, తాళసద్దేన, సఙ్ఖసద్దేన ‘‘అస్నాథ, పివథ, ఖాదథా’’తి దసమేన సద్దేనాతి ఇమేహి దసహి సద్దేహి అవివిత్తం అహోసి. తేసం పన సద్దానం ఏకదేసమేవ గహేత్వా –

‘‘హత్థిసద్దం ¶ అస్ససద్దం, భేరిసఙ్ఖరథాని చ;

ఖాదథ పివథ చేవ, అన్నపానేన ఘోసిత’’న్తి. –

‘‘నగరం సబ్బఙ్గసమ్పన్నం, సబ్బకమ్మముపాగతం;

సత్తరతనసమ్పన్నం, నానాజనసమాకులం;

సమిద్ధం దేవనగరంవ, ఆవాసం పుఞ్ఞకమ్మినం.

‘‘నగరే అమరవతియా, సుమేధో నామ బ్రాహ్మణో;

అనేకకోటిసన్నిచయో, పహూతధనధఞ్ఞవా.

‘‘అజ్ఝాయకో ¶ మన్తధరో, తిణ్ణం వేదాన పారగూ;

లక్ఖణే ఇతిహాసే చ, సధమ్మే పారమిం గతో’’తి. – వుత్తం;

అథేకదివసం సో సుమేధపణ్డితో ఉపరిపాసాదవరతలే రహోగతో హుత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో చిన్తేసి – ‘‘పునబ్భవే, పణ్డిత, పటిసన్ధిగ్గహణం నామ దుక్ఖం, తథా నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే సరీరభేదనం, అహఞ్చ జాతిధమ్మో జరాధమ్మో బ్యాధిధమ్మో మరణధమ్మో, ఏవంభూతేన మయా అజాతిం అజరం అబ్యాధిం అదుక్ఖం సుఖం సీతలం అమతమహానిబ్బానం పరియేసితుం వట్టతి, అవస్సం భవతో ముచ్చిత్వా నిబ్బానగామినా ఏకేన మగ్గేన భవితబ్బ’’న్తి. తేన వుత్తం –

‘‘రహోగతో నిసీదిత్వా, ఏవం చిన్తేసహం తదా;

దుక్ఖో పునబ్భవో నామ, సరీరస్స చ భేదనం.

‘‘జాతిధమ్మో జరాధమ్మో, బ్యాధిధమ్మో సహం తదా;

అజరం అమతం ఖేమం, పరియేసిస్సామి నిబ్బుతిం.

‘‘యంనూనిమం పూతికాయం, నానాకుణపపూరితం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛేయ్యం, అనపేక్ఖో అనత్థికో.

‘‘అత్థి ¶ హేహితి సో మగ్గో, న సో సక్కా న హేతుయే;

పరియేసిస్సామి తం మగ్గం, భవతో పరిముత్తియా’’తి.

తతో ¶ ఉత్తరిపి ఏవం చిన్తేసి – యథా హి లోకే దుక్ఖస్స పటిపక్ఖభూతం సుఖం నామ అత్థి, ఏవం భవే సతి తప్పటిపక్ఖేన విభవేనాపి భవితబ్బం. యథా చ ఉణ్హే సతి తస్స వూపసమభూతం సీతమ్పి అత్థి, ఏవం రాగాదీనం అగ్గీనం వూపసమేన నిబ్బానేనాపి భవితబ్బం. యథా చ పాపస్స లామకస్స ధమ్మస్స పటిపక్ఖభూతో కల్యాణో అనవజ్జధమ్మోపి అత్థియేవ, ఏవమేవ పాపికాయ జాతియా సతి సబ్బజాతిక్ఖేపనతో అజాతిసఙ్ఖాతేన నిబ్బానేనాపి భవితబ్బమేవాతి. తేన వుత్తం –

‘‘యథాపి ¶ దుక్ఖే విజ్జన్తే, సుఖం నామపి విజ్జతి;

ఏవం భవే విజ్జమానే, విభవోపి ఇచ్ఛితబ్బకో.

‘‘యథాపి ఉణ్హే విజ్జన్తే, అపరం విజ్జతి సీతలం;

ఏవం తివిధగ్గి విజ్జన్తే, నిబ్బానం ఇచ్ఛితబ్బకం.

‘‘యథాపి పాపే విజ్జన్తే, కల్యాణమపి విజ్జతి;

ఏవమేవ జాతి విజ్జన్తే, అజాతిపిచ్ఛితబ్బక’’న్తి.

అపరమ్పి చిన్తేసి – యథా నామ గూథరాసిమ్హి నిముగ్గేన పురిసేన దూరతో పఞ్చవణ్ణపదుమసఞ్ఛన్నం మహాతళాకం దిస్వా ‘‘కతరేన ను ఖో మగ్గేన ఏత్థ గన్తబ్బ’’న్తి తం తళాకం గవేసితుం యుత్తం. యం తస్స అగవేసనం, న సో తళాకస్స దోసో. ఏవమేవ కిలేసమలధోవనే అమతమహానిబ్బానతళాకే విజ్జన్తే తస్స అగవేసనం న అమతనిబ్బానమహాతళాకస్స దోసో. యథా చ చోరేహి సమ్పరివారితో పురిసో పలాయనమగ్గే విజ్జమానేపి సచే న పలాయతి, న సో మగ్గస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. ఏవమేవ కిలేసేహి పరివారేత్వా గహితస్స పురిసస్స విజ్జమానేయేవ నిబ్బానగామిమ్హి సివే మగ్గే మగ్గస్స అగవేసనం నామ న మగ్గస్స దోసో, పుగ్గలస్సేవ దోసో. యథా చ బ్యాధిపీళితో పురిసో విజ్జమానే బ్యాధితికిచ్ఛకే వేజ్జే సచే తం వేజ్జం గవేసిత్వా బ్యాధిం న తికిచ్ఛాపేతి, న సో వేజ్జస్స దోసో, పురిసస్సేవ దోసో. ఏవమేవ యో కిలేసబ్యాధిపీళితో పురిసో కిలేసవూపసమమగ్గకోవిదం విజ్జమానమేవ ఆచరియం న గవేసతి, తస్సేవ దోసో, న కిలేసవినాసకస్స ఆచరియస్సాతి. తేన వుత్తం –

‘‘యథా గూథగతో పురిసో, తళాకం దిస్వాన పూరితం;

న గవేసతి తం తళాకం, న దోసో తళాకస్స సో.

‘‘ఏవం ¶ కిలేసమలధోవే, విజ్జన్తే అమతన్తళే;

న గవేసతి తం తళాకం, న దోసో అమతన్తళే.

‘‘యథా ¶ అరీహి పరిరుద్ధో, విజ్జన్తే గమనమ్పథే;

న పలాయతి సో పురిసో, న దోసో అఞ్జసస్స సో.

‘‘ఏవం ¶ కిలేసపరిరుద్ధో, విజ్జమానే సివే పథే;

న గవేసతి తం మగ్గం, న దోసో సివమఞ్జసే.

‘‘యథాపి బ్యాధితో పురిసో, విజ్జమానే తికిచ్ఛకే;

న తికిచ్ఛాపేతి తం బ్యాధిం, న దోసో సో తికిచ్ఛకే.

‘‘ఏవం కిలేసబ్యాధీహి, దుక్ఖితో పరిపీళితో;

న గవేసతి తం ఆచరియం, న దోసో సో వినాయకే’’తి.

అపరమ్పి చిన్తేసి – యథా మణ్డనజాతికో పురిసో కణ్ఠే ఆసత్తం కుణపం ఛడ్డేత్వా సుఖీ గచ్ఛతి, ఏవం మయాపి ఇమం పూతికాయం ఛడ్డేత్వా అనపేక్ఖేన నిబ్బాననగరం పవిసితబ్బం. యథా చ నరనారియో ఉక్కారభూమియం ఉచ్చారపస్సావం కత్వా న తం ఉచ్ఛఙ్గేన వా ఆదాయ దసన్తేన వా వేఠేత్వా గచ్ఛన్తి, జిగుచ్ఛమానా పన అనపేక్ఖావ ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, ఏవం మయాపి ఇమం పూతికాయం అనపేక్ఖేన ఛడ్డేత్వా అమతం నిబ్బాననగరం పవిసితుం వట్టతి. యథా చ నావికా నామ జజ్జరం నావం అనపేక్ఖా ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, ఏవం అహమ్పి ఇమం నవహి వణముఖేహి పగ్ఘరన్తం కాయం ఛడ్డేత్వా అనపేక్ఖో నిబ్బానపురం పవిసిస్సామి. యథా చ పురిసో నానారతనాని ఆదాయ చోరేహి సద్ధిం మగ్గం గచ్ఛన్తో అత్తనో రతననాసభయేన తే ఛడ్డేత్వా ఖేమం మగ్గం గణ్హాతి, ఏవం అయమ్పి కరజకాయో రతనవిలోపకచోరసదిసో. సచాహం ఏత్థ తణ్హం కరిస్సామి, అరియమగ్గకుసలధమ్మరతనం మే నస్సిస్సతి. తస్మా మయా ఇమం చోరసదిసం కాయం ఛడ్డేత్వా నిబ్బాననగరం పవిసితుం వట్టతీతి. తేన వుత్తం –

‘‘యథాపి కుణపం పురిసో, కణ్ఠే బద్ధం జిగుచ్ఛియ;

మోచయిత్వాన గచ్ఛేయ్య, సుఖీ సేరీ సయంవసీ.

‘‘తథేవిమం ¶ పూతికాయం, నానాకుణపసఞ్చయం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛేయ్యం, అనపేక్ఖో అనత్థికో.

‘‘యథా ఉచ్చారట్ఠానమ్హి, కరీసం నరనారియో;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛన్తి, అనపేక్ఖా అనత్థికా.

‘‘ఏవమేవాహం ¶ ఇమం కాయం, నానాకుణపపూరితం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛిస్సం, వచ్చం కత్వా యథా కుటిం.

‘‘యథాపి జజ్జరం నావం, పలుగ్గం ఉదగాహినిం;

సామీ ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, అనపేక్ఖా అనత్థికా.

‘‘ఏవమేవాహం ¶ ఇమం కాయం, నవచ్ఛిద్దం ధువస్సవం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛిస్సం, జిణ్ణనావంవ సామికా.

‘‘యథాపి పురిసో చోరేహి, గచ్ఛన్తో భణ్డమాదియ;

భణ్డచ్ఛేదభయం దిస్వా, ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛతి.

‘‘ఏవమేవ అయం కాయో, మహాచోరసమో వియ;

పహాయిమం గమిస్సామి, కుసలచ్ఛేదనాభయా’’తి.

ఏవం సుమేధపణ్డితో నానావిధాహి ఉపమాహి ఇమం నేక్ఖమ్మూపసంహితం అత్థం చిన్తేత్వా సకనివేసనే అపరిమితం భోగక్ఖన్ధం హేట్ఠా వుత్తనయేన కపణద్ధికాదీనం విస్సజ్జేత్వా మహాదానం దత్వా వత్థుకామే చ కిలేసకామే చ పహాయ అమరనగరతో నిక్ఖమిత్వా ఏకకోవ హిమవన్తే ధమ్మికం నామ పబ్బతం నిస్సాయ అస్సమం కత్వా తత్థ పణ్ణసాలఞ్చ చఙ్కమఞ్చ మాపేత్వా పఞ్చహి నీవరణదోసేహి వివజ్జితం ‘‘ఏవం సమాహితే చిత్తే’’తిఆదినా నయేన వుత్తేహి అట్ఠహి కారణగుణేహి సముపేతం అభిఞ్ఞాసఙ్ఖాతం బలం ఆహరితుం తస్మిం అస్సమపదే నవదోససమన్నాగతం సాటకం పజహిత్వా ద్వాదసగుణసమన్నాగతం వాకచీరం నివాసేత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. ఏవం పబ్బజితో అట్ఠదోససమాకిణ్ణం తం పణ్ణసాలం పహాయ దసగుణసమన్నాగతం రుక్ఖమూలం ఉపగన్త్వా సబ్బం ధఞ్ఞవికతిం పహాయ పవత్తఫలభోజనో హుత్వా నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమనవసేనేవ పధానం పదహన్తో సత్తాహబ్భన్తరేయేవ అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం పఞ్చన్నఞ్చ అభిఞ్ఞానం లాభీ అహోసి. ఏవం తం యథాపత్థితం అభిఞ్ఞాబలం పాపుణి. తేన వుత్తం –

‘‘ఏవాహం ¶ చిన్తయిత్వాన, నేకకోటిసతం ధనం;

నాథానాథానం దత్వాన, హిమవన్తముపాగమిం.

‘‘హిమవన్తస్సావిదూరే ¶ , ధమ్మికో నామ పబ్బతో;

అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా.

‘‘చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జితం;

అట్ఠగుణసముపేతం, అభిఞ్ఞాబలమాహరిం.

‘‘సాటకం పజహిం తత్థ, నవదోసముపాగతం;

వాకచీరం నివాసేసిం, ద్వాదసగుణముపాగతం.

‘‘అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలకం;

ఉపాగమిం రుక్ఖమూలం, గుణే దసహుపాగతం.

‘‘వాపితం రోపితం ధఞ్ఞం, పజహిం నిరవసేసతో;

అనేకగుణసమ్పన్నం, పవత్తఫలమాదియిం.

‘‘తత్థప్పధానం ¶ పదహిం, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అబ్భన్తరమ్హి సత్తాహే, అభిఞ్ఞాబలపాపుణి’’న్తి.

తత్థ ‘‘అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా’’తి ఇమాయ పాళియా సుమేధపణ్డితేన అస్సమపణ్ణసాలాచఙ్కమా సహత్థా మాపితా వియ వుత్తా. అయం పనేత్థ అత్థో – మహాసత్తం ‘‘హిమవన్తం అజ్ఝోగాహేత్వా అజ్జ ధమ్మికం పబ్బతం పవిసిస్సామీ’’తి నిక్ఖన్తం దిస్వా సక్కో దేవానమిన్దో విస్సకమ్మదేవపుత్తం ఆమన్తేసి – ‘‘తాత, అయం సుమేధపణ్డితో పబ్బజిస్సామీతి నిక్ఖన్తో, ఏతస్స వసనట్ఠానం మాపేహీ’’తి. సో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా రమణీయం అస్సమం, సుగుత్తం పణ్ణసాలం, మనోరమం చఙ్కమఞ్చ మాపేసి. భగవా పన తదా అత్తనో పుఞ్ఞానుభావేన నిప్ఫన్నం తం అస్సమపదం సన్ధాయ సారిపుత్త, తస్మిం ధమ్మికపబ్బతే –

‘‘అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా;

చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జిత’’న్తి. –

ఆహ ¶ . తత్థ సుకతో మయ్హన్తి సుకతో మయా. పణ్ణసాలా సుమాపితాతి పణ్ణచ్ఛదనసాలాపి మే సుమాపితా అహోసి.

పఞ్చదోసవివజ్జితన్తి ¶ పఞ్చిమే చఙ్కమదోసా నామ – థద్ధవిసమతా, అన్తోరుక్ఖతా, గహనచ్ఛన్నతా, అతిసమ్బాధతా, అతివిసాలతాతి. థద్ధవిసమభూమిభాగస్మిఞ్హి చఙ్కమే చఙ్కమన్తస్స పాదా రుజ్జన్తి, ఫోటా ఉట్ఠహన్తి, చిత్తం ఏకగ్గం న లభతి, కమ్మట్ఠానం విపజ్జతి. ముదుసమతలే పన ఫాసువిహారం ఆగమ్మ కమ్మట్ఠానం సమ్పజ్జతి. తస్మా థద్ధవిసమభూమిభాగతా ఏకో దోసోతి వేదితబ్బో. చఙ్కమస్స అన్తో వా మజ్ఝే వా కోటియం వా రుక్ఖే సతి పమాదమాగమ్మ చఙ్కమన్తస్స నలాటం వా సీసం వా పటిహఞ్ఞతీతి అన్తోరుక్ఖతా దుతియో దోసో. తిణలతాదిగహనచ్ఛన్నే చఙ్కమే చఙ్కమన్తో అన్ధకారవేలాయం ఉరగాదికే పాణే అక్కమిత్వా వా మారేతి, తేహి వా దట్ఠో దుక్ఖం ఆపజ్జతీతి గహనచ్ఛన్నతా తతియో దోసో. అతిసమ్బాధే చఙ్కమే విత్థారతో రతనికే వా అడ్ఢరతనికే వా చఙ్కమన్తస్స పరిచ్ఛేదే పక్ఖలిత్వా నఖాపి అఙ్గులియోపి భిజ్జన్తీతి అతిసమ్బాధతా చతుత్థో దోసో. అతివిసాలే చఙ్కమే చఙ్కమన్తస్స చిత్తం విధావతి, ఏకగ్గతం న లభతీతి అతివిసాలతా పఞ్చమో దోసో. పుథులతో పన దియడ్ఢరతనం ద్వీసు పస్సేసు రతనమత్తఅనుచఙ్కమం దీఘతో సట్ఠిహత్థం ముదుతలం సమవిప్పకిణ్ణవాలుకం చఙ్కమం వట్టతి చేతియగిరిమ్హి దీపప్పసాదకమహిన్దత్థేరస్స చఙ్కమనం వియ, తాదిసం తం అహోసి. తేనాహ ‘‘చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జిత’’న్తి.

అట్ఠగుణసముపేతన్తి అట్ఠహి సమణసుఖేహి ఉపేతం. అట్ఠిమాని సమణసుఖాని నామ – ధనధఞ్ఞపరిగ్గహాభావో, అనవజ్జపిణ్డపాతపరియేసనభావో, నిబ్బుతపిణ్డపాతభుఞ్జనభావో, రట్ఠం పీళేత్వా ధనసారం వా సీసకహాపణాదీని వా గణ్హన్తేసు రాజకులేసు రట్ఠపీళనకిలేసాభావో, ఉపకరణేసు నిచ్ఛన్దరాగభావో, చోరవిలోపే నిబ్భయభావో, రాజరాజమహామత్తేహి అసంసట్ఠభావో, చతూసు దిసాసు అప్పటిహతభావోతి. ఇదం వుత్తం ¶ హోతి – యథా తస్మిం అస్సమే వసన్తేన సక్కా హోన్తి ఇమాని అట్ఠ సమణసుఖాని విన్దితుం, ఏవం అట్ఠగుణసముపేతం తం అస్సమం మాపేసిన్తి.

అభిఞ్ఞాబలమాహరిన్తి పచ్ఛా తస్మిం అస్సమే వసన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా అభిఞ్ఞానం సమాపత్తీనఞ్చ ఉప్పాదనత్థాయ అనిచ్చతో దుక్ఖతో విపస్సనం ఆరభిత్వా థామప్పత్తం విపస్సనాబలం ఆహరిం. యథా తస్మిం వసన్తో తం బలం ¶ ఆహరితుం సక్కోమి, ఏవం తం అస్సమం తస్స అభిఞ్ఞత్థాయ విపస్సనాబలస్స అనుచ్ఛవికం కత్వా మాపేసిన్తి అత్థో.

సాటకం ¶ పజహిం తత్థ, నవదోసముపాగతన్తి ఏత్థాయం అనుపుబ్బికథా – తదా కిర కుటిలేణచఙ్కమాదిపటిమణ్డితం పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖసఞ్ఛన్నం రమణీయం మధురసలిలాసయం అపగతవాళమిగభింసనకసకుణం పవివేకక్ఖమం అస్సమం మాపేత్వా అలఙ్కతచఙ్కమస్స ఉభోసు అన్తేసు ఆలమ్బనఫలకం సంవిధాయ నిసీదనత్థాయ చఙ్కమవేమజ్ఝే సమతలం ముగ్గవణ్ణసిలం మాపేత్వా అన్తోపణ్ణసాలాయం జటామణ్డలవాకచీరతిదణ్డకుణ్డికాదికే తాపసపరిక్ఖారే, మణ్డపే పానీయఘటపానీయసఙ్ఖపానీయసరావాని, అగ్గిసాలాయం అఙ్గారకపల్లదారుఆదీనీతి ఏవం యం యం పబ్బజితానం ఉపకారాయ సంవత్తతి, తం తం సబ్బం మాపేత్వా పణ్ణసాలాయ భిత్తియం ‘‘యే కేచి పబ్బజితుకామా ఇమే పరిక్ఖారే గహేత్వా పబ్బజన్తూ’’తి అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా దేవలోకమేవ గతే విస్సకమ్మదేవపుత్తే సుమేధపణ్డితో హిమవన్తపబ్బతపాదే గిరికన్దరానుసారేన అత్తనో నివాసానురూపం ఫాసుకట్ఠానం ఓలోకేన్తో నదీనివత్తనే విస్సకమ్మనిమ్మితం సక్కదత్తియం రమణీయం అస్సమం దిస్వా చఙ్కమనకోటిం గన్త్వా పదవలఞ్జం అపస్సన్తో ‘‘ధువం పబ్బజితా ధురగామే భిక్ఖం పరియేసిత్వా కిలన్తరూపా ఆగన్త్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసిన్నా భవిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా థోకం ఆగమేత్వా ‘‘అతివియ చిరాయన్తి, జానిస్సామీ’’తి పణ్ణాసాలాకుటిద్వారం వివరిత్వా అన్తో పవిసిత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో మహాభిత్తియం అక్ఖరాని వాచేత్వా ‘‘మయ్హం కప్పియపరిక్ఖారా ఏతే, ఇమే గహేత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి అత్తనో నివత్థపారుతం సాటకయుగం పజహి. తేనాహ ‘‘సాటకం పజహిం తత్థా’’తి. ఏవం పవిట్ఠో అహం, సారిపుత్త, తస్సం పణ్ణసాలాయం సాటకం పజహిం.

నవదోసముపాగతన్తి సాటకం పజహన్తో నవ దోసే దిస్వా పజహిన్తి దీపేతి. తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజితానఞ్హి సాటకస్మిం నవ దోసా ఉపట్ఠహన్తి. తేసు తస్స మహగ్ఘభావో ఏకో దోసో, పరపటిబద్ధతాయ ఉప్పజ్జనభావో ఏకో, పరిభోగేన లహుం కిలిస్సనభావో ఏకో. కిలిట్ఠో హి ధోవితబ్బో చ రజితబ్బో చ హోతి. పరిభోగేన జీరణభావో ఏకో. జిణ్ణస్స హి తున్నం వా అగ్గళదానం వా కాతబ్బం హోతి ¶ . పున పరియేసనాయ దురభిసమ్భవభావో ఏకో, తాపసపబ్బజ్జాయ అసారుప్పభావో ఏకో, పచ్చత్థికానం సాధారణభావో ఏకో. యథా హి నం పచ్చత్థికా న గణ్హన్తి, ఏవం గోపేతబ్బో హోతి. పరిభుఞ్జన్తస్స విభూసనట్ఠానభావో ఏకో, గహేత్వా విచరన్తస్స ఖన్ధభారమహిచ్ఛభావో ఏకోతి.

వాకచీరం నివాసేసిన్తి తదాహం, సారిపుత్త, ఇమే నవ దోసే దిస్వా సాటకం పహాయ వాకచీరం నివాసేసిం, ముఞ్జతిణం ¶ హీరం హీరం కత్వా గన్థేత్వా కతవాకచీరం నివాసనపారుపనత్థాయ ఆదియిన్తి అత్థో.

ద్వాదసగుణముపాగతన్తి ¶ ద్వాదసహి ఆనిసంసేహి సమన్నాగతం. వాకచీరస్మిఞ్హి ద్వాదస ఆనిసంసా – అప్పగ్ఘం సున్దరం కప్పియన్తి అయం తావ ఏకో ఆనిసంసో, సహత్థా కాతుం సక్కాతి అయం దుతియో, పరిభోగేన సణికం కిలిస్సతి, ధోవియమానేపి పపఞ్చో నత్థీతి అయం తతియో, పరిభోగేన జిణ్ణేపి సిబ్బితబ్బాభావో చతుత్థో, పున పరియేసన్తస్స సుఖేన కరణభావో పఞ్చమో, తాపసపబ్బజ్జాయ సారుప్పభావో ఛట్ఠో, పచ్చత్థికానం నిరుపభోగభావో సత్తమో, పరిభుఞ్జన్తస్స విభూసనట్ఠానాభావో అట్ఠమో, ధారణే సల్లహుకభావో నవమో, చీవరపచ్చయే అప్పిచ్ఛభావో దసమో, వాకుప్పత్తియా ధమ్మికఅనవజ్జభావో ఏకాదసమో, వాకచీరే నట్ఠేపి అనపేక్ఖభావో ద్వాదసమోతి.

అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలకన్తి. కథం పజహి? సో కిర వరసాటకయుగం ఓముఞ్చిత్వా చీవరవంసే లగ్గితం అనోజపుప్ఫదామసదిసం రత్తం వాకచీరం గహేత్వా నివాసేత్వా, తస్సూపరి అపరం సువణ్ణవణ్ణం వాకచీరం పరిదహిత్వా, పున్నాగపుప్ఫసన్థరసదిసం సఖురం అజినచమ్మం ఏకంసం కత్వా జటామణ్డలం పటిముఞ్చిత్వా చూళాయ సద్ధిం నిచ్చలభావకరణత్థం సారసూచిం పవేసేత్వా ముత్తజాలసదిసాయ సిక్కాయ పవాళవణ్ణం కుణ్డికం ఓదహిత్వా తీసు ఠానేసు వఙ్కకాజం ఆదాయ ఏకిస్సా కాజకోటియా కుణ్డికం, ఏకిస్సా అఙ్కుసపచ్ఛితిదణ్డకాదీని ఓలగ్గేత్వా ఖారిభారం అంసే కత్వా, దక్ఖిణేన హత్థేన కత్తరదణ్డం గహేత్వా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా సట్ఠిహత్థే మహాచఙ్కమే అపరాపరం చఙ్కమన్తో అత్తనో వేసం ఓలోకేత్వా – ‘‘మయ్హం మనోరథో మత్థకం పత్తో, సోభతి వత మే పబ్బజ్జా, బుద్ధపచ్చేకబుద్ధాదీహి సబ్బేహి ధీరపురిసేహి వణ్ణితా థోమితా ¶ అయం పబ్బజ్జా నామ, పహీనం మే గిహిబన్ధనం, నిక్ఖన్తోస్మి నేక్ఖమ్మం, లద్ధా మే ఉత్తమపబ్బజ్జా, కరిస్సామి సమణధమ్మం, లభిస్సామి మగ్గఫలసుఖ’’న్తి ఉస్సాహజాతో ఖారికాజం ఓతారేత్వా చఙ్కమవేమజ్ఝే ముగ్గవణ్ణసిలాపట్టే సువణ్ణపటిమా వియ నిసిన్నో దివసభాగం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయం పణ్ణసాలం పవిసిత్వా, బిదలమఞ్చకపస్సే కట్ఠత్థరికాయ నిపన్నో సరీరం ఉతుం గాహాపేత్వా, బలవపచ్చూసే పబుజ్ఝిత్వా అత్తనో ఆగమనం ఆవజ్జేసి ‘‘అహం ఘరావాసే ఆదీనవం దిస్వా అమితభోగం అనన్తయసం పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా నేక్ఖమ్మగవేసకో హుత్వా పబ్బజితో, ఇతో దాని పట్ఠాయ పమాదచారం చరితుం న వట్టతి.

పవివేకఞ్హి పహాయ విచరన్తం మిచ్ఛావితక్కమక్ఖికా ఖాదన్తి, ఇదాని మయా వివేకమనుబ్రూహేతుం వట్టతి. అహఞ్హి ఘరావాసం పలిబోధతో దిస్వా నిక్ఖన్తో, అయఞ్చ మనాపా పణ్ణసాలా, బేలువపక్కవణ్ణపరిభణ్డకతా భూమి, రజతవణ్ణా సేతభిత్తియో, కపోతపాదవణ్ణం పణ్ణచ్ఛదనం ¶ , విచిత్తత్థరణవణ్ణో బిదలమఞ్చకో, నివాసఫాసుకం వసనట్ఠానం, న ఏత్తో అతిరేకతరా వియ మే గేహసమ్పదా పఞ్ఞాయతీ’’తి పణ్ణసాలాయ దోసే విచినన్తో అట్ఠ దోసే పస్సి.

పణ్ణసాలాపరిభోగస్మిఞ్హి అట్ఠ ఆదీనవా – మహాసమారమ్భేన దబ్బసమ్భారే సమోధానేత్వా కరణపరియేసనభావో ఏకో ఆదీనవో, తిణపణ్ణమత్తికాసు పతితాసు తాసం ¶ పునప్పునం ఠపేతబ్బతాయ నిబన్ధజగ్గనభావో దుతియో, సేనాసనం నామ మహల్లకస్స పాపుణాతి, అవేలాయ వుట్ఠాపియమానస్స చిత్తేకగ్గతా న హోతీతి ఉట్ఠాపనియభావో తతియో, సీతుణ్హపటిఘాతేన కాయస్స సుఖుమాలకరణభావో చతుత్థో, గేహం పవిట్ఠేన యంకిఞ్చి పాపం సక్కా కాతున్తి గరహాపటిచ్ఛాదనభావో పఞ్చమో, ‘‘మయ్హ’’న్తి పరిగ్గహకరణభావో ఛట్ఠో, గేహస్స అత్థిభావో నామ సదుతియకవాసోతి సత్తమో, ఊకామఙ్గులఘరగోళికాదీనం సాధారణతాయ బహుసాధారణభావో అట్ఠమో. ఇతి ఇమే అట్ఠ ఆదీనవే దిస్వా మహాసత్తో పణ్ణసాలం పజతి. తేనాహ ‘‘అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలక’’న్తి.

ఉపాగమిం రుక్ఖమూలం, గుణే దసహుపాగతన్తి ఛన్నం పటిక్ఖిపిత్వా దసహి గుణేహి ఉపేతం రుక్ఖమూలం ఉపగతోస్మీతి వదతి. తత్రిమే దస గుణా – అప్పసమారమ్భతా ఏకో గుణో, ఉపగమనమత్తకమేవ హి తత్థ హోతి; అపటిజగ్గనతా ¶ దుతియో, తఞ్హి సమ్మట్ఠమ్పి అసమ్మట్ఠమ్పి పరిభోగఫాసుకం హోతియేవ. అనుట్ఠాపరియభావో తతియో, గరహం నప్పటిచ్ఛాదేతి; తత్థ హి పాపం కరోన్తో లజ్జతీతి గరహాయ అప్పటిచ్ఛన్నభావో చతుత్థో; అబ్భోకాసవాసో వియ కాయం న సన్థమ్భేతీతి కాయస్స అసన్థమ్భనభావో పఞ్చమో; పరిగ్గహకరణాభావో ఛట్ఠో; గేహాలయపటిక్ఖేపో సత్తమో; బహుసాధారణగేహే వియ ‘‘పటిజగ్గిస్సామి నం, నిక్ఖమథా’’తి నీహరణకాభావో అట్ఠమో; వసన్తస్స సప్పీతికభావో నవమో; రుక్ఖమూలసేనాసనస్స గతగతట్ఠానే సులభతాయ అనపేక్ఖభావో దసమోతి ఇమే దస గుణే దిస్వా రుక్ఖమూలం ఉపాగతోస్మీతి వదతి.

ఇమాని ఏత్తకాని కారణాని సల్లక్ఖేత్వా మహాసత్తో పునదివసే భిక్ఖాయ గామం పావిసి. అథస్స సమ్పత్తగామే మనుస్సా మహన్తేన ఉస్సాహేన భిక్ఖం అదంసు. సో భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా అస్సమం ఆగమ్మ నిసీదిత్వా చిన్తేసి ‘‘నాహం ఆహారం న లభామీతి పబ్బజితో, సినిద్ధాహారో నామేస మానమదపురిసమదే వడ్ఢేతి, ఆహారమూలకస్స చ దుక్ఖస్స అన్తో నత్థి. యంనూనాహం వాపితరోపితధఞ్ఞనిబ్బత్తం ఆహారం పజహిత్వా పవత్తఫలభోజనో భవేయ్య’’న్తి. సో తతో ¶ ట్ఠాయ తథా కత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో సత్తాహబ్భన్తరేయేవ అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో చ నిబ్బత్తేసి. తేన వుత్తం –

‘‘వాపితం రోపితం ధఞ్ఞం, పజహిం నిరవసేసతో;

అనేకగుణసమ్పన్నం, పవత్తఫలమాదియిం.

‘‘తత్థప్పధానం పదహిం, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అబ్భన్తరమ్హి సత్తాహే, అభిఞ్ఞాబలపాపుణి’’న్తి.

ఏవం అభిఞ్ఞాబలం పత్వా సుమేధతాపసే సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేన్తే దీపఙ్కరో నామ సత్థా లోకే ఉదపాది. తస్స పటిసన్ధిజాతిసమ్బోధిధమ్మచక్కప్పవత్తనేసు సకలాపి దససహస్సీ లోకధాతు సంకమ్పి ¶ సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి, మహావిరవం విరవి, ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం. సుమేధతాపసో సమాపత్తిసుఖేన వీతినామేన్తో నేవ తం సద్దమస్సోసి, న తాని నిమిత్తాని అద్దస. తేన వుత్తం –

‘‘ఏవం ¶ మే సిద్ధిప్పత్తస్స, వసీభూతస్స సాసనే;

దీపఙ్కరో నామ జినో, ఉప్పజ్జి లోకనాయకో.

‘‘ఉప్పజ్జన్తే చ జాయన్తే, బుజ్ఝన్తే ధమ్మదేసనే;

చతురో నిమిత్తే నాద్దసం, ఝానరతిసమప్పితో’’తి.

తస్మిం కాలే దీపఙ్కరదసబలో చతూహి ఖీణాసవసతసహస్సేహి పరివుతో అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో రమ్మం నామ నగరం పత్వా సుదస్సనమహావిహారే పటివసతి. రమ్మనగరవాసినో ‘‘దీపఙ్కరో కిర సమణిస్సరో పరమాతిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో రమ్మనగరం పత్వా సుదస్సనమహావిహారే పటివసతీ’’తి సుత్వా సప్పినవనీతాదీని చేవ భేసజ్జాని వత్థచ్ఛాదనాని చ గాహాపేత్వా గన్ధమాలాదిహత్థా యేన బుద్ధో, యేన ధమ్మో, యేన సఙ్ఘో, తన్నిన్నా తప్పోణా తప్పబ్భారా హుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా ధమ్మదేసనం సుత్వా స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కమింసు.

తే పునదివసే మహాదానం సజ్జేత్వా నగరం అలఙ్కరిత్వా దసబలస్స ఆగమనమగ్గం అలఙ్కరోన్తా ¶ ఉదకభిన్నట్ఠానేసు పంసుం పక్ఖిపిత్వా సమం భూమితలం కత్వా రజతపట్టవణ్ణం వాలుకం ఆకిరన్తి, లాజాని చేవ పుప్ఫాని చ వికిరన్తి, నానావిరాగేహి వత్థేహి ధజపటాకే ఉస్సాపేన్తి, కదలియో చేవ పుణ్ణఘటపన్తియో చ పతిట్ఠాపేన్తి. తస్మిం కాలే సుమేధతాపసో అత్తనో అస్సమపదా ఉగ్గన్త్వా తేసం మనుస్సానం ఉపరిభాగేన ఆకాసేన గచ్ఛన్తో తే హట్ఠతుట్ఠే మనుస్సే దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో కారణ’’న్తి ఆకాసతో ఓరుయ్హ ఏకమన్తం ఠితో మనుస్సే పుచ్ఛి – ‘‘అమ్భో కస్స తుమ్హే ఇమం మగ్గం అలఙ్కరోథా’’తి? తేన వుత్తం –

‘‘పచ్చన్తదేసవిసయే, నిమన్తేత్వా తథాగతం;

తస్స ఆగమనం మగ్గం, సోధేన్తి తుట్ఠమానసా.

‘‘అహం తేన సమయేన, నిక్ఖమిత్వా సకస్సమా;

ధునన్తో వాకచీరాని, గచ్ఛామి అమ్బరే తదా.

‘‘వేదజాతం జనం దిస్వా, తుట్ఠహట్ఠం పమోదితం;

ఓరోహిత్వాన గగనా, మనుస్సే పుచ్ఛి తావదే.

‘‘‘తుట్ఠహట్ఠో ¶ ¶ పముదితో, వేదజాతో మహాజనో;

కస్స సోధీయతి మగ్గో, అఞ్జసం వటుమాయన’’’న్తి.

మనుస్సా ఆహంసు ‘‘భన్తే సుమేధ, న త్వం జానాసి, దీపఙ్కరదసబలో సమ్మాసమ్బోధిం పత్వా పవత్తితవరధమ్మచక్కో చారికం చరమానో అమ్హాకం నగరం పత్వా సుదస్సనమహావిహారే పటివసతి. మయం తం భగవన్తం నిమన్తయిమ్హా, తస్సేతం బుద్ధస్స భగవతో ఆగమనమగ్గం అలఙ్కరోమా’’తి. సుమేధతాపసో చిన్తేసి – ‘‘బుద్ధోతి ఖో ఘోసమత్తకమ్పి లోకే దుల్లభం, పగేవ బుద్ధుప్పాదో, మయాపి ఇమేహి మనుస్సేహి సద్ధిం దసబలస్స మగ్గం అలఙ్కరితుం వట్టతీ’’తి. సో తే మనుస్సే ఆహ – ‘‘సచే భో తుమ్హే ఏతం మగ్గం బుద్ధస్స అలఙ్కరోథ, మయ్హమ్పి ఏకం ఓకాసం దేథ, అహమ్పి తుమ్హేహి సద్ధిం మగ్గం అలఙ్కరిస్సామీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘సుమేధతాపసో ఇద్ధిమా’’తి జానన్తా ఉదకభిన్నోకాసం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘త్వం ఇమం ఠానం అలఙ్కరోహీ’’తి అదంసు. సుమేధో బుద్ధారమ్మణం పీతిం గహేత్వా చిన్తేసి ‘‘అహం ఇమం ఓకాసం ఇద్ధియా అలఙ్కరితుం సక్కోమి, ఏవం అలఙ్కతో పన మమ మనం న పరితోసేస్సతి, అజ్జ మయా కాయవేయ్యావచ్చం కాతుం వట్టతీ’’తి పంసుం ఆహరిత్వా తస్మిం పదేసే పక్ఖిపి.

తస్స ¶ తస్మిం పదేసే అనలఙ్కతేయేవ దీపఙ్కరో దసబలో మహానుభావానం ఛళభిఞ్ఞానం ఖీణాసవానం చతూహి సతసహస్సేహి పరివుతో దేవతాసు దిబ్బగన్ధమాలాదీహి పూజయన్తీసు దిబ్బసఙ్గీతేసు పవత్తన్తేసు మనుస్సేసు మానుసకగన్ధేహి చేవ మాలాదీహి చ పూజయన్తేసు అనన్తాయ బుద్ధలీళాయ మనోసిలాతలే విజమ్భమానో సీహో వియ తం అలఙ్కతపటియత్తం మగ్గం పటిపజ్జి. సుమేధతాపసో అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా అలఙ్కతమగ్గేన ఆగచ్ఛన్తస్స దసబలస్స ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితం అసీతియా అనుబ్యఞ్జనేహి అనురఞ్జితం బ్యామప్పభాయ సమ్పరివారితం మణివణ్ణగగనతలే నానప్పకారా విజ్జులతా వియ ఆవేళావేళభూతా చేవ యుగలయుగలభూతా చ ఛబ్బణ్ణఘనబుద్ధరస్మియో విస్సజ్జేన్తం రూపగ్గప్పత్తం అత్తభావం ఓలోకేత్వా ‘‘అజ్జ మయా దసబలస్స జీవితపరిచ్చాగం కాతుం వట్టతి, మా భగవా కలలం అక్కమి, మణిఫలకసేతుం పన అక్కమన్తో వియ సద్ధిం చతూహి ఖీణాసవసతసహస్సేహి మమ పిట్ఠిం మద్దమానో గచ్ఛతు, తం మే ¶ భవిస్సతి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయా’’తి కేసే మోచేత్వా అజినచమ్మజటామణ్డలవాకచీరాని ¶ కాళవణ్ణే కలలే పత్థరిత్వా మణిఫలకసేతు వియ కలలపిట్ఠే నిపజ్జి. తేన వుత్తం –

‘‘తే మే పుట్ఠా వియాకంసు, ‘బుద్ధో లోకే అనుత్తరో;

దీపఙ్కరో నామ జినో, ఉప్పజ్జి లోకనాయకో;

తస్స సోధీయతి మగ్గో, అఞ్జసం వటుమాయనం’.

‘‘బుద్ధోతి మమ సుత్వాన, పీతి ఉప్పజ్జి తావదే;

బుద్ధో బుద్ధోతి కథయన్తో, సోమనస్సం పవేదయిం.

‘‘తత్థ ఠత్వా విచిన్తేసిం, తుట్ఠో సంవిగ్గమానసో;

‘ఇధ బీజాని రోపిస్సం, ఖణో ఏవ మా ఉపచ్చగా’.

‘‘యది బుద్ధస్స సోధేథ, ఏకోకాసం దదాథ మే;

అహమ్పి సోధయిస్సామి, అఞ్జసం వటుమాయనం.

‘‘అదంసు తే మమోకాసం, సోధేతుం అఞ్జసం తదా;

బుద్ధో బుద్ధోతి చిన్తేన్తో, మగ్గం సోధేమహం తదా.

‘‘అనిట్ఠితే ¶ మమోకాసే, దీపఙ్కరో మహాముని;

చతూహి సతసహస్సేహి, ఛళభిఞ్ఞేహి తాదిహి;

ఖీణాసవేహి విమలేహి, పటిపజ్జి అఞ్జసం జినో.

‘‘పచ్చుగ్గమనా వత్తన్తి, వజ్జన్తి భేరియో బహూ;

ఆమోదితా నరమరూ, సాధుకారం పవత్తయుం.

‘‘దేవా మనుస్సే పస్సన్తి, మనుస్సాపి చ దేవతా;

ఉభోపి తే పఞ్జలికా, అనుయన్తి తథాగతం.

‘‘దేవా దిబ్బేహి తురియేహి, మనుస్సా మానుసేహి చ;

ఉభోపి తే వజ్జయన్తా, అనుయన్తి తథాగతం.

‘‘దిబ్బం మన్దారవం పుప్ఫం, పదుమం పారిఛత్తకం;

దిసోదిసం ఓకిరన్తి, ఆకాసనభగతా మరూ.

‘‘చమ్పకం ¶ సలలం నీపం, నాగపున్నాగకేతకం;

దిసోదిసం ఉక్ఖిపన్తి, భూమితలగతా నరా.

‘‘కేసే ముఞ్చిత్వాహం తత్థ, వాకచీరఞ్చ చమ్మకం;

కలలే పత్థరిత్వాన, అవకుజ్జో నిపజ్జహం.

‘‘అక్కమిత్వాన మం బుద్ధో, సహ సిస్సేహి గచ్ఛతు;

మా నం కలలే అక్కమిత్థో, హితాయ మే భవిస్సతీ’’తి.

సో కలలపిట్ఠే నిపన్నకోవ పున అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా దీపఙ్కరదసబలస్స బుద్ధసిరిం సమ్పస్సమానో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘సచాహం ఇచ్ఛేయ్యం, సబ్బకిలేసే ఝాపేత్వా సఙ్ఘనవకో హుత్వా రమ్మనగరం పవిసేయ్యం. అఞ్ఞాతకవేసేన ¶ పన మే కిలేసే ఝాపేత్వా నిబ్బానప్పత్తియా కిచ్చం నత్థి. యంనూనాహం దీపఙ్కరదసబలో వియ పరమాభిసమ్బోధిం పత్వా ధమ్మనావం ఆరోపేత్వా మహాజనం సంసారసాగరా ¶ ఉత్తారేత్వా పచ్ఛా పరినిబ్బాయేయ్యం, ఇదం మయ్హం పతిరూప’’న్తి. తతో అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా బుద్ధభావాయ అభినీహారం కత్వా నిపజ్జి. తేన వుత్తం –

‘‘పథవియం నిపన్నస్స, ఏవం మే ఆసి చేతసో;

‘ఇచ్ఛమానో అహం అజ్జ, కిలేసే ఝాపయే మమ.

‘కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, బుద్ధో హేస్సం సదేవకే.

‘కిం మే ఏకేన తిణ్ణేన, పురిసేన థామదస్సినా;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, సన్తారేస్సం సదేవకే.

‘ఇమినా మే అధికారేన, కతేన పురిసుత్తమే;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారేమి జనతం బహుం.

‘సంసారసోతం ఛిన్దిత్వా, విద్ధంసేత్వా తయో భవే;

ధమ్మనావం సమారుయ్హ, సన్తారేస్సం సదేవకే’’’తి. (బు. వం. ౨.౫౪-౫౮);

యస్మా పన బుద్ధత్తం పత్థేన్తస్స –

‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;

పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;

అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౯);

మనుస్సత్తభావస్మింయేవ ¶ హి ఠత్వా బుద్ధత్తం పత్థేన్తస్స పత్థనా సమిజ్ఝతి, న నాగస్స వా సుపణ్ణస్స వా దేవతాయ వా పత్థనా సమిజ్ఝతి. మనుస్సత్తభావేపి పురిసలిఙ్గే ఠితస్సేవ పత్థనా సమిజ్ఝతి, న ఇత్థియా వా పణ్డకనపుంసకఉభతోబ్యఞ్జనకానం వా పత్థనా సమిజ్ఝతి. పురిసస్సాపి తస్మిం అత్తభావే అరహత్తప్పత్తియా హేతుసమ్పన్నస్సేవ పత్థనా సమిజ్ఝతి, నో ఇతరస్స. హేతుసమ్పన్నస్సాపి జీవమానకబుద్ధస్సేవ సన్తికే పత్థేన్తస్స పత్థనా సమిజ్ఝతి, పరినిబ్బుతే బుద్ధే చేతియసన్తికే వా బోధిమూలే వా పత్థేన్తస్స న సమిజ్ఝతి. బుద్ధానం సన్తికే పత్థేన్తస్సాపి ¶ పబ్బజ్జాలిఙ్గే ఠితస్సేవ సమిజ్ఝతి, నో గిహిలిఙ్గే ఠితస్స. పబ్బజితస్సాపి పఞ్చాభిఞ్ఞస్స అట్ఠసమాపత్తిలాభినోయేవ సమిజ్ఝతి, న ఇమాయ గుణసమ్పత్తియా విరహితస్స. గుణసమ్పన్నేనాపి యేన అత్తనో జీవితం బుద్ధానం పరిచ్చత్తం హోతి, తస్స ఇమినా అధికారేన అధికారసమ్పన్నస్సేవ సమిజ్ఝతి, న ఇతరస్స. అధికారసమ్పన్నస్సాపి యస్స బుద్ధకారకధమ్మానం అత్థాయ మహన్తో ఛన్దో చ ఉస్సాహో చ వాయామో చ పరియేట్ఠి చ, తస్సేవ సమిజ్ఝతి, న ఇతరస్స.

తత్రిదం ఛన్దమహన్తతాయ ఓపమ్మం – సచే హి ఏవమస్స ‘‘యో సకలచక్కవాళగబ్భం ఏకోదకీభూతం అత్తనో బాహుబలేన ఉత్తరిత్వా పారం గన్తుం సమత్థో ¶ , సో బుద్ధత్తం పాపుణాతి. యో వా పన సకలచక్కవాళగబ్భం వేళుగుమ్బసఞ్ఛన్నం బ్యూహిత్వా మద్దిత్వా పదసా గచ్ఛన్తో పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతి. యో వా పన సకలచక్కవాళగబ్భం సత్తియో ఆకోటేత్వా నిరన్తరం సత్తిఫలసమాకిణ్ణం పదసా అక్కమమానో పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతి. యో వా పన సకలచక్కవాళగబ్భం వీతచ్చితఙ్గారభరితం పాదేహి మద్దమానో పారం గన్తుం సమత్థో, సో బుద్ధత్తం పాపుణాతీ’’తి. యో ఏతేసు ఏకమ్పి అత్తనో దుక్కరం న మఞ్ఞతి, ‘‘అహం ఏతమ్పి తరిత్వా వా గన్త్వా వా పారం గహేస్సామీ’’తి ఏవం మహన్తేన ఛన్దేన చ ఉస్సాహేన చ వాయామేన చ పరియేట్ఠియా చ సమన్నాగతో హోతి, తస్స పత్థనా సమిజ్ఝతి, న ఇతరస్స. సుమేధతాపసో పన ఇమే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా బుద్ధభావాయ అభినీహారం కత్వా నిపజ్జి.

దీపఙ్కరోపి ¶ భగవా ఆగన్త్వా సుమేధతాపసస్స సీసభాగే ఠత్వా మణిసీహపఞ్జరం ఉగ్ఘాటేన్తో వియ పఞ్చవణ్ణప్పసాదసమ్పన్నాని అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా కలలపిట్ఠే నిపన్నం సుమేధతాపసం దిస్వా ‘‘అయం తాపసో బుద్ధత్తాయ అభినీహారం కత్వా నిపన్నో, ఇజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఇమస్స పత్థనా, ఉదాహు నో’’తి అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా ఉపధారేన్తో ‘‘ఇతో కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ఠితకోవ పరిసమజ్ఝే బ్యాకాసి – ‘‘పస్సథ నో తుమ్హే ఇమం ఉగ్గతపం తాపసం కలలపిట్ఠే నిపన్న’’న్తి? ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి. ‘‘అయం బుద్ధత్తాయ అభినీహారం కత్వా నిపన్నో, సమిజ్ఝిస్సతి ఇమస్స పత్థనా, ఇతో కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతి. తస్మిం పనస్స అత్తభావే కపిలవత్థు నామ నగరం నివాసో భవిస్సతి, మాయా నామ దేవీ మాతా, సుద్ధోదనో నామ రాజా పితా, అగ్గసావకో ఉపతిస్సో నామ థేరో, దుతియసావకో కోలితో నామ, బుద్ధుపట్ఠాకో ఆనన్దో నామ, అగ్గసావికా ఖేమా నామ ¶ థేరీ, దుతియసావికా ఉప్పలవణ్ణా నామ థేరీ భవిస్సతి, పరిపక్కఞాణో మహాభినిక్ఖమనం కత్వా మహాపధానం పదహిత్వా నిగ్రోధమూలే పాయాసం పటిగ్గహేత్వా నేరఞ్జరాయ తీరే పరిభుఞ్జిత్వా బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ అస్సత్థరుక్ఖమూలే అభిసమ్బుజ్ఝిస్సతీ’’తి. తేన వుత్తం –

‘‘దీపఙ్కరో లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

ఉస్సీసకే మం ఠత్వాన, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘పస్సథ ఇమం తాపసం, జటిలం ఉగ్గతాపనం;

అపరిమేయ్యే ఇతో కప్పే, బుద్ధో లోకే భవిస్సతి.

‘అహు ¶ కపిలవ్హయా రమ్మా, నిక్ఖమిత్వా తథాగతో;

పధానం పదహిత్వాన, కత్వా దుక్కరకారికం.

‘అజపాలరుక్ఖమూలే, నిసీదిత్వా తథాగతో;

తత్థ పాయాసం పగ్గయ్హ, నేరఞ్జరముపేహితి.

‘నేరఞ్జరాయ తీరమ్హి, పాయాసం అద సో జినో;

పటియత్తవరమగ్గేన, బోధిమూలమూపేహితి.

‘తతో ¶ పదక్ఖిణం కత్వా, బోధిమణ్డం అనుత్తరో;

అస్సత్థరుక్ఖమూలమ్హి, బుజ్ఝిస్సతి మహాయసో.

‘ఇమస్స జనికా మాతా, మాయా నామ భవిస్సతి;

పితా సుద్ధోదనో నామ, అయం హేస్సతి గోతమో.

‘అనాసవా వీతరాగా, సన్తచిత్తా సమాహితా;

కోలితో ఉపతిస్సో చ, అగ్గా హేస్సన్తి సావకా;

ఆనన్దో నాముపట్ఠాకో, ఉపట్ఠిస్సతి తం జినం.

‘ఖేమా ¶ ఉప్పలవణ్ణా చ, అగ్గా హేస్సన్తి సావికా;

అనాసవా వీతరాగా, సన్తచిత్తా సమాహితా;

బోధి తస్స భగవతో, అస్సత్థోతి పవుచ్చతీ’’’తి.

సుమేధతాపసో ‘‘మయ్హం కిర పత్థనా సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి సోమనస్సప్పత్తో అహోసి. మహాజనో దీపఙ్కరదసబలస్స వచనం సుత్వా ‘‘సుమేధతాపసో కిర బుద్ధబీజం బుద్ధఙ్కురో’’తి హట్ఠతుట్ఠో అహోసి. ఏవఞ్చస్స అహోసి ‘‘యథా నామ పురిసో నదిం తరన్తో ఉజుకేన తిత్థేన ఉత్తరితుం అసక్కోన్తో హేట్ఠాతిత్థేన ఉత్తరతి, ఏవమేవ మయమ్పి దీపఙ్కరదసబలస్స సాసనే మగ్గఫలం అలభమానా అనాగతే యదా త్వం బుద్ధో భవిస్ససి, తదా తవ సమ్ముఖా మగ్గఫలం సచ్ఛికాతుం సమత్థా భవేయ్యామా’’తి పత్థనం ఠపయింసు. దీపఙ్కరదసబలోపి బోధిసత్తం పసంసిత్వా అట్ఠహి పుప్ఫముట్ఠీహి పూజేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి, తేపి చతుసతసహస్ససఙ్ఖా ఖీణాసవా బోధిసత్తం గన్ధేహి చ మాలేహి చ పూజేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కమింసు. దేవమనుస్సా పన తథేవ పూజేత్వా వన్దిత్వా పక్కన్తా.

బోధిసత్తో సబ్బేసం పటిక్కన్తకాలే సయనా వుట్ఠాయ ‘‘పారమియో విచినిస్సామీ’’తి పుప్ఫరాసిమత్థకే పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. ఏవం నిసిన్నే బోధిసత్తే సకలదససహస్సచక్కవాళదేవతా సన్నిపతిత్వా సాధుకారం దత్వా ‘‘అయ్య సుమేధతాపస, పోరాణకబోధిసత్తానం పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ‘పారమియో విచినిస్సామా’తి నిసిన్నకాలే యాని పుబ్బనిమిత్తాని నామ పఞ్ఞాయన్తి, తాని సబ్బానిపి అజ్జ పాతుభూతాని, నిస్సంసయేన ¶ త్వం బుద్ధో భవిస్ససి ¶ , మయమ్పేతం జానామ ‘యస్సేతాని నిమిత్తాని పఞ్ఞాయన్తి, ఏకన్తేన సో బుద్ధో హోతి’, త్వం అత్తనో వీరియం దళ్హం కత్వా పగ్గణ్హా’’తి బోధిసత్తం నానప్పకారాహి థుతీహి అభిత్థునింసు. తేన వుత్తం –

‘‘ఇదం సుత్వాన వచనం, అసమస్స మహేసినో;

ఆమోదితా నరమరూ, బుద్ధబీజం కిర అయం.

‘ఉక్కుట్ఠిసద్దా వత్తన్తి, అప్ఫోటేన్తి హసన్తి చ;

కతఞ్జలీ నమస్సన్తి, దససహస్సీ సదేవకా.

‘యదిమస్స ¶ లోకనాథస్స, విరజ్ఝిస్సామ సాసనం;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం.

‘యథా మనుస్సా నదిం తరన్తా, పటిభిత్థం విరజ్ఝియ;

హేట్ఠాతిత్థే గహేత్వాన, ఉత్తరన్తి మహానదిం.

‘ఏవమేవ మయం సబ్బే, యది ముఞ్చామిమం జినం;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం’.

‘దీపఙ్కరో లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

మమ కమ్మం పకిత్తేత్వా, దక్ఖిణం పాదముద్ధరి.

‘యే తత్థాసుం జినపుత్తా, సబ్బే పదక్ఖిణమకంసు మం;

నరా నాగా చ గన్ధబ్బా, అభివాదేత్వాన పక్కముం.

‘దస్సనం మే అతిక్కన్తే, ససఙ్ఘే లోకనాయకే;

హట్ఠతుట్ఠేన చిత్తేన, ఆసనా వుట్ఠహిం తదా.

‘సుఖేన సుఖితో హోమి, పామోజ్జేన పమోదితో;

పీతియా చ అభిస్సన్నో, పల్లఙ్కం ఆభుజిం తదా.

‘పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా, ఏవం చిన్తేసహం తదా;

‘వసీభూతో అహం ఝానే, అభిఞ్ఞాసు పారమిం గతో.

‘సహస్సియమ్హి లోకమ్హి, ఇసయో నత్థి మే సమా;

అసమో ఇద్ధిధమ్మేసు, అలభిం ఈదిసం సుఖం’.

‘పల్లఙ్కాభుజనే ¶ మయ్హం, దససహస్సాధివాసినో;

మహానాదం పవత్తేసుం, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘యా ¶ పుబ్బే బోధిసత్తానం, పల్లఙ్కవరమాభుజే;

నిమిత్తాని పదిస్సన్తి, తాని అజ్జ పదిస్సరే.

‘సీతం బ్యపగతం హోతి, ఉణ్హఞ్చ ఉపసమ్మతి;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘దససహస్సీ లోకధాతూ, నిస్సద్దా హోన్తి నిరాకులా;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘మహావాతా ¶ న వాయన్తి, న సన్దన్తి సవన్తియో;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘థలజా దకజా పుప్ఫా, సబ్బే పుప్ఫన్తి తావదే;

తేపజ్జ పుప్ఫితా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘లతా వా యది వా రుక్ఖా, ఫలభారా హోన్తి తావదే;

తేపజ్జ ఫలితా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘ఆకాసట్ఠా చ భూమట్ఠా, రతనా జోతన్తి తావదే;

తేపజ్జ రతనా జోతన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘మానుసకా చ దిబ్బా చ, తురియా వజ్జన్తి తావదే;

తేపజ్జుభో అభిరవన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘విచిత్తపుప్ఫా గగనా, అభివస్సన్తి తావదే;

తేపి అజ్జ పవస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘మహాసముద్దో ఆభుజతి, దససహస్సీ పకమ్పతి;

తేపజ్జుభో అభిరవన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘నిరయేపి ¶ దససహస్సే, అగ్గీ నిబ్బన్తి తావదే;

తేపజ్జ నిబ్బుతా అగ్గీ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘విమలో హోతి సూరియో, సబ్బా దిస్సన్తి తారకా;

తేపి అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘అనోవట్ఠేన ¶ ఉదకం, మహియా ఉబ్భిజ్జి తావదే;

తమ్పజ్జుబ్భిజ్జతే మహియా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘తారాగణా విరోచన్తి, నక్ఖత్తా గగనమణ్డలే;

విసాఖా చన్దిమాయుత్తా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘బిలాసయా దరీసయా, నిక్ఖమన్తి సకాసయా;

తేపజ్జ ఆసయా ఛుద్ధా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘న హోతి అరతి సత్తానం, సన్తుట్ఠా హోన్తి తావదే;

తేపజ్జ సబ్బే సన్తుట్ఠా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘రోగా తదూపసమ్మన్తి, జిఘచ్ఛా చ వినస్సతి;

తానిపజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘రాగో తదా తను హోతి, దోసో మోహో వినస్సతి;

తేపజ్జ విగతా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘భయం తదా న భవతి, అజ్జపేతం పదిస్సతి;

తేన లిఙ్గేన జానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘రజో నుద్ధంసతి ఉద్ధం, అజ్జపేతం పదిస్సతి;

తేన లిఙ్గేన జానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘అనిట్ఠగన్ధో ¶ పక్కమతి, దిట్ఠగన్ధో పవాయతి;

సోపజ్జ వాయతి గన్ధో, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘సబ్బే ¶ దేవా పదిస్సన్తి, ఠపయిత్వా అరూపినో;

తేపజ్జ సబ్బే దిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘యావతా నిరయా నామ, సబ్బే దిస్సన్తి తావదే;

తేపజ్జ సబ్బే దిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘కుట్టా కవాటా సేలా చ, న హోన్తావరణా తదా;

ఆకాసభూతా తేపజ్జ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘చుతీ చ ఉపపత్తి చ, ఖణే తస్మిం న విజ్జతి;

తానిపజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

‘దళ్హం ¶ పగ్గణ్హ వీరియం, మా నివత్త అభిక్కమ;

మయమ్పేతం విజానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససీ’’’తి.

బోధిసత్తో దీపఙ్కరదసబలస్స చ దససహస్సచక్కవాళదేవతానఞ్చ వచనం సుత్వా భియ్యోసో మత్తాయ సఞ్జాతుస్సాహో హుత్వా చిన్తేసి ‘‘బుద్ధా నామ అమోఘవచనా, నత్థి బుద్ధానం కథాయ అఞ్ఞథత్తం. యథా హి ఆకాసే ఖిత్తలేడ్డుస్స పతనం ధువం, జాతస్స మరణం ధువం, అరుణే ఉగ్గతే సూరియస్సుట్ఠానం, ఆసయా నిక్ఖన్తసీహస్స సీహనాదనదనం, గరుగబ్భాయ ఇత్థియా భారమోరోపనం అవస్సంభావీ, ఏవమేవ బుద్ధానం వచనం నామ ధువం అమోఘం, అద్ధా అహం బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి. తేన వుత్తం –

‘‘బుద్ధస్స వచనం సుత్వా, దససహస్సీన చూభయం;

తుట్ఠహట్ఠో పమోదితో, ఏవం చిన్తేసహం తదా.

‘‘అద్వేజ్ఝవచనా బుద్ధా, అమోఘవచనా జినా;

వితథం నత్థి బుద్ధానం, ధువం బుద్ధో భవామహం.

‘‘యథా ¶ ఖిత్తం నభే లేడ్డు, ధువం పతతి భూమియం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథాపి సబ్బసత్తానం, మరణం ధువసస్సతం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథా రత్తిక్ఖయే పత్తే, సూరియుగ్గమనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథా నిక్ఖన్తసయనస్స, సీహస్స నదనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

‘‘యథా ఆపన్నసత్తానం, భారమోరోపనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సత’’న్తి.

సో ‘‘ధువాహం బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి ఏవం కతసన్నిట్ఠానో బుద్ధకారకే ధమ్మే ఉపధారేతుం ‘‘కహం ను ఖో బుద్ధకారకధమ్మా, కిం ¶ ఉద్ధం, ఉదాహు అధో, దిసాసు, విదిసాసూ’’తి అనుక్కమేన సకలం ధమ్మధాతుం విచినన్తో పోరాణకబోధిసత్తేహి ఆసేవితనిసేవితం పఠమం దానపారమిం దిస్వా ఏవం అత్తానం ఓవది – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ పఠమం దానపారమిం పూరేయ్యాసి. యథా హి నిక్కుజ్జితో ఉదకకుమ్భో నిస్సేసం కత్వా ఉదకం ¶ వమతియేవ, న పచ్చాహరతి, ఏవమేవ ధనం వా యసం వా పుత్తం వా దారం వా అఙ్గపచ్చఙ్గం వా అనోలోకేత్వా సమ్పత్తయాచకానం సబ్బం ఇచ్ఛితిచ్ఛితం నిస్సేసం కత్వా దదమానో బోధిరుక్ఖమూలే నిసీదిత్వా బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి పఠమం దానపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘హన్ద బుద్ధకరే ధమ్మే, విచినామి ఇతో చితో;

ఉద్ధం అధో దస దిసా, యావతా ధమ్మధాతుయా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, పఠమం దానపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, అనుచిణ్ణం మహాపథం.

‘‘ఇమం ¶ త్వం పఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

దానపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి కుమ్భో సమ్పుణ్ణో, యస్స కస్సచి అధోకతో;

వమతేవుదకం నిస్సేసం, న తత్థ పరిరక్ఖతి.

‘‘తథేవ యాచకే దిస్వా, హీనముక్కట్ఠమజ్ఝిమే;

దదాహి దానం నిస్సేసం, కుమ్భో వియ అధోకతో’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో దుతియం సీలపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ సీలపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. యథా హి చమరీమిగో నామ జీవితమ్పి అనోలోకేత్వా అత్తనో వాలమేవ రక్ఖతి, ఏవం త్వమ్పి ఇతో పట్ఠాయ జీవితమ్పి అనోలోకేత్వా సీలమేవ రక్ఖన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి దుతియం సీలపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, దుతియం సీలపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం దుతియం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

సీలపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి చమరీ వాలం, కిస్మిఞ్చి పటిలగ్గితం;

ఉపేతి మరణం తత్థ, న వికోపేతి వాలధిం.

‘‘తథేవ ¶ చతూసు ¶ , భూమీసు, సీలాని పరిపూరయ;

పరిరక్ఖ సబ్బదా సీలం, చమరీ వియ వాలధి’’న్తి.

అథస్స ¶ ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ నేక్ఖమ్మపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. యథా హి చిరం బన్ధనాగారే వసమానో పురిసో న తత్థ సినేహం కరోతి, అథ ఖో ఉక్కణ్ఠితోయేవ అవసితుకామో హోతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సబ్బభవే బన్ధనాగారసదిసే కత్వా సబ్బభవేహి ఉక్కణ్ఠితో ముచ్చితుకామో హుత్వా నేక్ఖమ్మాభిముఖోవ హోహి, ఏవం బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం తతియం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

నేక్ఖమ్మపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథా అన్దుఘరే పురిసో, చిరవుత్థో దుఖట్టితో;

న తత్థ రాగం జనేతి, ముత్తిమేవ గవేసతి.

‘‘తథేవ త్వం సబ్బభవే, పస్స అన్దుఘరే వియ;

నేక్ఖమ్మాభిముఖో హోహి, భవతో పరిముత్తియా’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ పఞ్ఞాపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. హీనమజ్ఝిముక్కట్ఠేసు కఞ్చి అవజ్జేత్వా సబ్బేపి పణ్డితే ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యాసి. యథా హి పిణ్డచారికో భిక్ఖు హీనాదికేసు కులేసు కిఞ్చి అవజ్జేత్వా పటిపాటియా పిణ్డాయ చరన్తో ఖిప్పం యాపనం లభతి, ఏవం త్వమ్పి సబ్బపణ్డితే ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న ¶ ¶ హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం చతుత్థం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

పఞ్ఞాపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి ¶ భిక్ఖు భిక్ఖన్తో, హీనముక్కట్ఠమజ్ఝిమే;

కులాని న వివజ్జేన్తో, ఏవం లభతి యాపనం.

‘‘తథేవ త్వం సబ్బకాలం, పరిపుచ్ఛన్తో బుధం జనం;

పఞ్ఞాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో పఞ్చమం వీరియపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ వీరియపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. యథా హి సీహో మిగరాజా సబ్బఇరియాపథేసు దళ్హవీరియో హోతి, ఏవం త్వమ్పి సబ్బభవేసు సబ్బఇరియాపథేసు దళ్హవీరియో అనోలీనవీరియో సమానో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి పఞ్చమం వీరియపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, పఞ్చమం వీరియపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం పఞ్చమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

వీరియపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి ¶ సీహో మిగరాజా, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అలీనవీరియో హోతి, పగ్గహితమనో సదా.

‘‘తథేవ త్వం సబ్బభవే, పగ్గణ్హ వీరియం దళ్హం;

వీరియపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో ఛట్ఠం ఖన్తిపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో ¶ పట్ఠాయ ఖన్తిపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. సమ్మాననేపి అవమాననేపి ఖమోవ భవేయ్యాసి. యథా హి పథవియం నామ సుచిమ్పి పక్ఖిపన్తి అసుచిమ్పి, న తేన పథవీ సినేహం, న పటిఘం కరోతి, ఖమతి సహతి అధివాసేతియేవ, ఏవం త్వమ్పి సమ్మాననావమాననక్ఖమోవ సమానో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి ఛట్ఠం ఖన్తిపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, ఛట్ఠమం ఖన్తిపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం ఛట్ఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ అద్వేజ్ఝమానసో, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి ¶ పథవీ నామ, సుచిమ్పి అసుచిమ్పి చ;

సబ్బం సహతి నిక్ఖేపం, న కరోతి పటిఘం తయా.

‘‘తథేవ త్వమ్పి సబ్బేసం, సమ్మానావమానక్ఖమో;

ఖన్తిపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో సత్తమం సచ్చపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ సచ్చపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. అసనియా ¶ మత్థకే పతమానాయపి ధనాదీనం అత్థాయ ఛన్దాదివసేన సమ్పజానముసావాదం నామ మాకాసి. యథా హి ఓసధితారకా నామ సబ్బఉతూసు అత్తనో గమనవీథిం జహిత్వా అఞ్ఞాయ వీథియా న గచ్ఛతి, సకవీథియావ గచ్ఛతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సచ్చం పహాయ ముసావాదం నామ అకరోన్తోయేవ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి సత్తమం సచ్చపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, సత్తమం సచ్చపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం ¶ త్వం సత్తమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ అద్వేజ్ఝవచనో, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి ఓసధీ నామ, తులాభూతా సదేవకే;

సమయే ఉతువస్సే వా, న వోక్కమతి వీథితో.

‘‘తథేవ త్వమ్పి సచ్చేసు, మా వోక్కమసి వీథితో;

సచ్చపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ అధిట్ఠానపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. యం అధిట్ఠాసి, తస్మిం అధిట్ఠానే నిచ్చలో భవేయ్యాసి. యథా హి పబ్బతో నామ సబ్బదిసాసు వాతేహి పహటోపి న కమ్పతి న చలతి, అత్తనో ఠానేయేవ తిట్ఠతి, ఏవమేవ త్వమ్పి అత్తనో అధిట్ఠానే నిచ్చలో హోన్తోవ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో ¶ ¶ తదాదక్ఖిం, అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం అట్ఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ త్వం అచలో హుత్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి పబ్బతో సేలో, అచలో సుప్పతిట్ఠితో;

న కమ్పతి భుసవాతేహి, సకట్ఠానేవ తిట్ఠతి.

‘‘తథేవ త్వమ్పి అధిట్ఠానే, సబ్బదా అచలో భవ;

అధిట్ఠానపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో నవమం మేత్తాపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ నవమం మేత్తాపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. అహితేసుపి హితేసుపి ఏకచిత్తో భవేయ్యాసి. యథా హి ఉదకం నామ పాపజనస్సాపి కల్యాణజనస్సాపి సీతిభావం ఏకసదిసం కత్వా ఫరతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సబ్బసత్తేసు ¶ మేత్తచిత్తేన ఏకచిత్తోవ హోన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి నవమం మేత్తాపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, నవమం మేత్తాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం నవమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

మేత్తాయ అసమో హోహి, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

‘‘యథాపి ఉదకం నామ, కల్యాణే పాపకే జనే;

సమం ఫరతి సీతేన, పవాహేతి రజోమలం.

‘‘తథేవ ¶ త్వమ్పి అహితహితే, సమం మేత్తాయ భావయ;

మేత్తాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

అథస్స ‘‘న ఏత్తకేహేవ బుద్ధకారకధమ్మేహి భవితబ్బ’’న్తి ఉత్తరిపి ఉపధారయతో దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం దిస్వా ఏతదహోసి – ‘‘సుమేధపణ్డిత, త్వం ఇతో పట్ఠాయ ఉపేక్ఖాపారమిమ్పి పూరేయ్యాసి. సుఖేపి దుక్ఖేపి మజ్ఝత్తోవ భవేయ్యాసి. యథా హి పథవీ నామ సుచిమ్పి అసుచిమ్పి పక్ఖిప్పమానా మజ్ఝత్తావ హోతి, ఏవమేవ త్వమ్పి సుఖదుక్ఖేసు మజ్ఝత్తోవ హోన్తో బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘న ¶ హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

‘‘ఇమం త్వం దసమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తులాభూతో దళ్హో హుత్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

‘‘యథాపి పథవీ నామ, నిక్ఖిత్తం అసుచిం సుచిం;

ఉపేక్ఖతి ఉభోపేతే, కోపానునయవజ్జితా.

‘‘తథేవ త్వమ్పి సుఖదుక్ఖే, తులాభూతో సదా భవ;

ఉపేక్ఖాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససీ’’తి.

తతో ¶ చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం లోకే బోధిసత్తేహి పూరేతబ్బా బోధిపరిపాచనా బుద్ధకారకధమ్మా ఏత్తకాయేవ, దస పారమియో ఠపేత్వా అఞ్ఞే నత్థి, ఇమాపి దస పారమియో ఉద్ధం ఆకాసేపి నత్థి, హేట్ఠా పథవియమ్పి, పురత్థిమాదీసు దిసాసుపి నత్థి, మయ్హమేవ పన హదయమంసబ్భన్తరే పతిట్ఠితా’’తి. ఏవం తాసం హదయే పతిట్ఠితభావం దిస్వా సబ్బాపి తా దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాయ పునప్పునం సమ్మసన్తో అనులోమపటిలోమం సమ్మసతి, పరియన్తే గహేత్వా ఆదిం పాపేతి, ఆదిమ్హి గహేత్వా పరియన్తే ఠపేతి, మజ్ఝే గహేత్వా ఉభతో ఓసాపేతి, ఉభతో కోటీసు ¶ హేత్వా మజ్ఝే ఓసాపేతి. బాహిరకభణ్డపరిచ్చాగో దానపారమీ నామ, అఙ్గపరిచ్చాగో దానఉపపారమీ నామ, జీవితపరిచ్చాగో దానపరమత్థపారమీ నామాతి దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియో యన్తతేలం వినివట్టేన్తో వియ మహామేరుం మత్థం కత్వా చక్కవాళమహాసముద్దం ఆలుళేన్తో వియ చ సమ్మసి. తస్సేవం దస పారమియో సమ్మసన్తస్స ధమ్మతేజేన చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా అయం మహాపథవీ హత్థినా అక్కన్తనళకలాపో వియ, పీళియమానం ఉచ్ఛుయన్తం వియ చ మహావిరవం విరవమానా సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి, కులాలచక్కం వియ తేలయన్తచక్కం వియ చ పరిబ్భమి. తేన వుత్తం –

‘‘ఏత్తకాయేవ తే లోకే, యే ధమ్మా బోధిపాచనా;

తతుద్ధం నత్థి అఞ్ఞత్ర, దళ్హం తత్థ పతిట్ఠహ.

‘‘ఇమే ధమ్మే సమ్మసతో, సభావసరసలక్ఖణే;

ధమ్మతేజేన వసుధా, దససహస్సీ పకమ్పథ.

‘‘చలతీ రవతీ పథవీ, ఉచ్ఛుయన్తంవ పీళితం;

తేలయన్తే యథా చక్కం, ఏవం కమ్పతి మేదనీ’’తి.

మహాపథవియా ¶ కమ్పమానాయ రమ్మనగరవాసినో సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా యుగన్తవాతబ్భాహతా మహాసాలా వియ ముచ్ఛితముచ్ఛితావ పపతింసు, ఘటాదీని ¶ కులాలభాజనాని పవట్టన్తాని అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరన్తాని చుణ్ణవిచుణ్ణాని అహేసుం. మహాజనో భీతతసితో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం ను ఖో భగవా నాగావట్టో అయం భూతయక్ఖదేవతాసు అఞ్ఞతరావట్టోతి న హి మయం ఏతం జానామ, అపిచ ఖో సబ్బోపి అయం మహాజనో ఉపద్దుతో, కిం ను ఖో ఇమస్స లోకస్స పాపకం భవిస్సతి, ఉదాహు కల్యాణం, కథేథ నో ఏతం కారణ’’న్తి ఆహ. అథ సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘తుమ్హే మా భాయథ మా చిన్తయిత్థ, నత్థి వో ఇతోనిదానం భయం. యో సో మయా అజ్జ సుమేధపణ్డితో ‘అనాగతే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’తి బ్యాకతో, సో దస పారమియో సమ్మసతి, తస్స దస పారమియో సమ్మసన్తస్స విలోళేన్తస్స ధమ్మతేజేన సకలదససహస్సిలోకధాతు ఏకప్పహారేన కమ్పతి, చేవ, రవతి చా’’తి ఆహ. తేన వుత్తం –

‘‘యావతా పరిసా ఆసి, బుద్ధస్స పరివేసనే;

పవేధమానా సా తత్థ, ముచ్ఛితా సేసి భూమియం.

‘‘ఘటానేకసహస్సాని ¶ , కుమ్భీనఞ్చ సతా బహూ;

సఞ్చుణ్ణమథితా తత్థ, అఞ్ఞమఞ్ఞం పఘట్టితా.

‘‘ఉబ్బిగ్గా తసితా భీతా, భన్తా బ్యధితమానసా;

మహాజనా సమాగమ్మ, దీపఙ్కరముపాగముం.

‘కిం భవిస్సతి లోకస్స, కల్యాణమథ పాపకం;

సబ్బో ఉపద్దుతో లోకో, తం వినోదేహి చక్ఖుమ’.

‘‘తేసం తదా సఞ్ఞాపేసి, దీపఙ్కరో మహాముని;

విస్సత్థా హోథ మా భాథ, ఇమస్మిం పథవికమ్పనే.

‘‘యమహం అజ్జ బ్యాకాసిం, బుద్ధో లోకే భవిస్సతి;

ఏసో సమ్మసతి ధమ్మం, పుబ్బకం జినసేవితం.

‘‘తస్స సమ్మసతో ధమ్మం, బుద్ధభూమిం అసేసతో;

తేనాయం కమ్పితా పథవీ, దససహస్సీ సదేవకే’’తి.

మహాజనో తథాగతస్స వచనం సుత్వా హట్ఠతుట్ఠో మాలాగన్ధవిలేపనం ఆదాయ రమ్మనగరా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా మాలాదీహి పూజేత్వా ¶ వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా రమ్మనగరమేవ పావిసి. బోధిసత్తోపి దస పారమియో సమ్మసిత్వా వీరియం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాయ నిసిన్నాసనా వుట్ఠాసి. తేన వుత్తం –

‘‘బుద్ధస్స ¶ వచనం సుత్వా, మనో నిబ్బాయి తావదే;

సబ్బే మం ఉపసఙ్కమ్మ, పునాపి అభివన్దిసుం.

‘‘సమాదియిత్వా బుద్ధగుణం, దళ్హం కత్వాన మానసం;

దీపఙ్కరం నమస్సిత్వా, ఆసనా వుట్ఠహిం తదా’’తి.

అథ బోధిసత్తం ఆసనా వుట్ఠహన్తం సకలదససహస్సచక్కవాళదేవతా సన్నిపతిత్వా దిబ్బేహి మాలాగన్ధేహి ¶ పూజేత్వా వన్దిత్వా ‘‘అయ్య సుమేధతాపస, తయా అజ్జ దీపఙ్కరదసబలస్స పాదమూలే మహతీ పత్థనా పత్థితా, సా తే అనన్తరాయేన సమిజ్ఝతు, మా తే భయం వా ఛమ్భితత్తం వా అహోసి, సరీరే అప్పమత్తకోపి రోగో మా ఉప్పజ్జి, ఖిప్పం పారమియో పూరేత్వా సమ్మాసమ్బోధిం పటివిజ్ఝ. యథా పుప్ఫూపగఫలూపగా రుక్ఖా సమయే పుప్ఫన్తి చేవ ఫలన్తి చ, తథేవ త్వమ్పి సమయం అనతిక్కమిత్వా ఖిప్పం సమ్బోధిముత్తమం ఫుసస్సూ’’తిఆదీని థుతిమఙ్గలాని పయిరుదాహంసు, ఏవం పయిరుదాహిత్వా అత్తనో అత్తనో దేవట్ఠానమేవ అగమంసు. బోధిసత్తోపి దేవతాహి అభిత్థుతో ‘‘అహం దస పారమియో పూరేత్వా కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి వీరియం దళ్హం కత్వా అధిట్ఠాయ నభం అబ్భుగ్గన్త్వా హిమవన్తమేవ అగమాసి. తేన వుత్తం –

‘‘దిబ్బం మానుసకం పుప్ఫం, దేవా మానుసకా ఉభో;

సమోకిరన్తి పుప్ఫేహి, వుట్ఠహన్తస్స ఆసనా.

‘‘వేదయన్తి చ తే సోత్థిం, దేవా మానుసకా ఉభో;

మహన్తం పత్థితం తుయ్హం, తం లభస్సు యథిచ్ఛితం.

‘‘సబ్బీతియో వివజ్జన్తు, సోకో రోగో వినస్సతు;

మా తే భవన్త్వన్తరాయా, ఫుస ఖిప్పం బోధిముత్తమం.

‘‘యథాపి సమయే పత్తే, పుప్ఫన్తి పుప్ఫినో దుమా;

తథేవ త్వం మహావీర, బుద్ధఞాణేన పుప్ఫస్సు.

‘‘యథా ¶ యే కేచి సమ్బుద్ధా, పూరయుం దస పారమీ;

తథేవ త్వం మహావీర, పూరయ దస పారమీ.

‘‘యథా యే కేచి సమ్బుద్ధా, బోధిమణ్డమ్హి బుజ్ఝరే;

తథేవ త్వం మహావీర, బుజ్ఝస్సు జినబోధియం.

‘‘యథా యే కేచి సమ్బుద్ధా, ధమ్మచక్కం పవత్తయుం;

తథేవ త్వం మహావీర, ధమ్మచక్కం పవత్తయ.

‘‘పుణ్ణమాయే ¶ యథా చన్దో, పరిసుద్ధో విరోచతి;

తథేవ త్వం పుణ్ణమనో, విరోచ దససహస్సియం.

‘‘రాహుముత్తో ¶ యథా సూరియో, తాపేన అతిరోచతి;

తథేవ లోకా ముచ్చిత్వా, విరోచ సిరియా తువం.

‘‘యథా యా కాచి నదియో, ఓసరన్తి మహోదధిం;

ఏవం సదేవకా లోకా, ఓసరన్తు తవన్తికే.

‘‘తేహి థుతప్పసత్థో సో, దస ధమ్మే సమాదియ;

తే ధమ్మే పరిపూరేన్తో, పవనం పావిసీ తదా’’తి.

రమ్మనగరవాసినోపి ఖో నగరం పవిసిత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదంసు. సత్థా తేసం ధమ్మం దేసేత్వా మహాజనం సరణాదీసు పతిట్ఠాపేత్వా రమ్మనగరమ్హా నిక్ఖమిత్వా తతో ఉద్ధమ్పి యావతాయుకం తిట్ఠన్తో సబ్బం బుద్ధకిచ్చం కత్వా అనుక్కమేన అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. తత్థ యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం బుద్ధవంసే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘తదా తే భోజయిత్వాన, ససఙ్ఘం లోకనాయకం;

ఉపగచ్ఛుం సరణం తస్స, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

‘‘సరణాగమనే కఞ్చి, నివేసేతి తథాగతో;

కఞ్చి పఞ్చసు సీలేసు, సీలే దసవిధే పరం.

‘‘కస్సచి ¶ దేతి సామఞ్ఞం, చతురో ఫలముత్తమే;

కస్సచి అసమే ధమ్మే, దేతి సో పటిసమ్భిదా.

‘‘కస్సచి ¶ వరసమాపత్తియో, అట్ఠ దేతి నరాసభో;

తిస్సో కస్సచి విజ్జాయో, ఛళభిఞ్ఞా పవేచ్ఛతి.

‘‘తేన యోగేన జనకాయం, ఓవదతి మహాముని;

తేన విత్థారికం ఆసి, లోకనాథస్స సాసనం.

‘‘మహాహనుసభక్ఖన్ధో, దీపఙ్కరసనామకో;

బహూ జనే తారయతి, పరిమోచేతి దుగ్గతిం.

‘‘బోధనేయ్యం జనం దిస్వా, సతసహస్సేపి యోజనే;

ఖణేన ఉపగన్త్వాన, బోధేతి తం మహాముని.

‘‘పఠమాభిసమయే బుద్ధో, కోటిసతమబోధయి;

దుతియాభిసమయే నాథో, నవుతికోటిమబోధయి.

‘‘యదా చ దేవభవనమ్హి, బుద్ధో ధమ్మమదేసయి;

నవుతికోటిసహస్సానం, తతియాభిసమయో అహు.

‘‘సన్నిపాతా ¶ తయో ఆసుం, దీపఙ్కరస్స సత్థునో;

కోటిసతసహస్సానం, పఠమో ఆసి సమాగమో.

‘‘పున నారదకూటమ్హి, పవివేకగతే జినే;

ఖీణాసవా వీతమలా, సమింసు సతకోటియో.

‘‘యమ్హి కాలే మహావీరో, సుదస్సనసిలుచ్చయే;

నవుతికోటిసహస్సేహి, పవారేసి మహాముని.

‘‘అహం తేన సమయేన, జటిలో ఉగ్గతాపనో;

అన్తలిక్ఖమ్హి చరణో, పఞ్చాభిఞ్ఞాసు పారగూ.

‘‘దసవీససహస్సానం ¶ , ధమ్మాభిసమయో అహు;

ఏకద్విన్నం అభిసమయా, గణనాతో అసఙ్ఖియా.

‘‘విత్థారికం బాహుజఞ్ఞం, ఇద్ధం ఫీతం అహు తదా;

దీపఙ్కరస్స భగవతో, సాసనం సువిసోధితం.

‘‘చత్తారి ¶ సతసహస్సాని, ఛళభిఞ్ఞా మహిద్ధికా;

దీపఙ్కరం లోకవిదుం, పరివారేన్తి సబ్బదా.

‘‘యే కేచి తేన సమయేన, జహన్తి మానుసం భవం;

అపత్తమానసా సేక్ఖా, గరహితా భవన్తి తే.

‘‘సుపుప్ఫితం పావచనం, అరహన్తేహి తాదిహి;

ఖీణాసవేహి విమలేహి, ఉపసోభతి సదేవకే.

‘‘నగరం రమ్మవతీ నామ, సుదేవో నామ ఖత్తియో;

సుమేధా నామ జనికా, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

‘‘సుమఙ్గలో చ తిస్సో చ, అహేసుం అగ్గసావకా;

సాగతో నాముపట్ఠాకో, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

‘‘నన్దా చేవ సునన్దా చ, అహేసుం అగ్గసావికా;

బోధి తస్స భగవతో, పిప్ఫలీతి పవుచ్చతి.

‘‘అసీతిహత్థముబ్బేధో, దీపఙ్కరో మహాముని;

సోభతి దీపరుక్ఖోవ, సాలరాజావ ఫుల్లితో.

‘‘సతసహస్సవస్సాని, ఆయు తస్స మహేసినో;

తావతా తిట్ఠమానో సో, తారేసి జనతం బహుం.

‘‘జోతయిత్వాన ¶ సద్ధమ్మం, సన్తారేత్వా మహాజనం;

జలిత్వా అగ్గిఖన్ధోవ, నిబ్బుతో సో ససావకో.

‘‘సా చ ఇద్ధి సో చ యసో, తాని చ పాదేసు చక్కరతనాని;

సబ్బం తమన్తరహితం, నను రిత్తా సబ్బసఙ్ఖారా’’తి.

దీపఙ్కరస్స ¶ పన భగవతో అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా కోణ్డఞ్ఞో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం, దుతియే కోటిసహస్సం, తతియే నవుతికోటియో. తదా బోధిసత్తో విజితావీ నామ చక్కవత్తీ హుత్వా కోటిసతసహస్ససఙ్ఖస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సత్థా బోధిసత్తం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకరిత్వా ధమ్మం దేసేసి. సో సత్థు ధమ్మకథం సుత్వా రజ్జం నియ్యాదేత్వా పబ్బజి. సో తీణి ¶ పిటకాని ఉగ్గహేత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో చ ఉప్పాదేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. కోణ్డఞ్ఞస్స బుద్ధస్స పన రమ్మవతీ నామ నగరం, సునన్దో నామ ఖత్తియో పితా, సుజాతా నామ దేవీ మాతా, భద్దో చ సుభద్దో చ ద్వే అగ్గసావకా, అనురుద్ధో నాముపట్ఠాకో, తిస్సా చ ఉపతిస్సా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలకల్యాణీ బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం, వస్ససతసహస్సం ఆయుప్పమాణం అహోసి.

‘‘దీపఙ్కరస్స అపరేన, కోణ్డఞ్ఞో నామ నాయకో;

అనన్తతేజో అమితయసో, అప్పమేయ్యో దురాసదో’’తి.

తస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఏకస్మింయేవ కప్పే చతురో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు మఙ్గలో, సుమనో, రేవతో, సోభితోతి. మఙ్గలస్స భగవతో తయో సన్నిపాతా అహేసుం. తేసు పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే కోటిసహస్సం, తతియే నవుతికోటియో. వేమాతికభాతా కిరస్స ఆనన్దకుమారో నామ నవుతికోటిసఙ్ఖాయ పరిసాయ సద్ధిం ధమ్మస్సవనత్థాయ సత్థు సన్తికం అగమాసి. సత్థా తస్స అనుపుబ్బిం కథం కథేసి, సో సద్ధిం పరిసాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సత్థా తేసం కులపుత్తానం పుబ్బచరితం ఓలోకేన్తో ఇద్ధిమయపత్తచీవరస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి ఆహ. సబ్బే తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సమహాథేరా వియ ఆకప్పసమ్పన్నా హుత్వా సత్థారం వన్దిత్వా పరివారయింసు. అయమస్స తతియో సావకసన్నిపాతో అహోసి.

యథా ¶ పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం సమన్తా అసీతిహత్థప్పమాణాయేవ సరీరప్పభా అహోసి, న ఏవం తస్స తస్స పన భగవతో సరీరప్పభా నిచ్చకాలం దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. రుక్ఖపథవిపబ్బతసముద్దాదయో అన్తమసో ఉక్ఖలికాదీని ఉపాదాయ సువణ్ణపట్టపరియోనద్ధా వియ అహేసుం. ఆయుప్పమాణం పనస్స నవుతివస్ససహస్సాని అహోసి. ఏత్తకం కాలం చన్దిమసూరియాదయో అత్తనో పభాయ విరోచితుం నాసక్ఖింసు, రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో న పఞ్ఞాయిత్థ. దివా సూరియాలోకేన వియ సత్తా నిచ్చం ¶ ¶ బుద్ధాలోకేనేవ విచరింసు, సాయం పుప్ఫితకుసుమానం, పాతో రవనకసకుణాదీనఞ్చ వసేన లోకో రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదం సల్లక్ఖేసి.

కిం పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం అయమానుభావో నత్థీతి? నో నత్థి. తేపి హి ఆకఙ్ఖమానా దససహస్సిం వా లోకధాతుం తతో వా భియ్యో ఆభాయ ఫరేయ్యుం. మఙ్గలస్స పన భగవతో పుబ్బపత్థనావసేన అఞ్ఞేసం బ్యామప్పభా వియ సరీరప్పభా నిచ్చకాలమేవ దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. సో కిర బోధిసత్తచరియకాలే వేస్సన్తరసదిసే అత్తభావే ఠితో సపుత్తదారో వఙ్కపబ్బతసదిసే పబ్బతే వసి. అథేకో ఖరదాఠికో నామ యక్ఖో మహాపురిసస్స దానజ్ఝాసయతం సుత్వా బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఉపసఙ్కమిత్వా మహాసత్తం ద్వే దారకే యాచి. మహాసత్తో ‘‘దదామి బ్రాహ్మణస్స పుత్తకే’’తి హట్ఠపహట్ఠో ఉదకపరియన్తం పథవిం కమ్పేన్తో ద్వేపి దారకే అదాసి. యక్ఖో చఙ్కమనకోటియం ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ ఠత్వా పస్సన్తస్సేవ మహాసత్తస్స మూలకలాపే వియ ద్వే దారకే ఖాది. మహాపురిసస్స యక్ఖం ఓలోకేత్వా ముఖే వివటమత్తే అగ్గిజాలం వియ లోహితధారం ఉగ్గిరమానం తస్స ముఖం దిస్వాపి కేసగ్గమత్తమ్పి దోమనస్సం న ఉప్పజ్జి. ‘‘సుదిన్నం వత మే దాన’’న్తి చిన్తయతో పనస్స సరీరే మహన్తం పీతిసోమనస్స ఉదపాది. సో ‘‘ఇమస్స మే నిస్సన్దేన అనాగతే ఇమినావ నీహారేన రస్మియో నిక్ఖమన్తూ’’తి పత్థనం అకాసి. తస్స తం పత్థనం నిస్సాయ బుద్ధభూతస్స సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఏత్తకం ఠానం ఫరింసు.

అపరమ్పిస్స పుబ్బచరితం అత్థి. సో కిర బోధిసత్తకాలే ఏకస్స బుద్ధస్స చేతియం దిస్వా ‘‘ఇమస్స బుద్ధస్స మయా జీవితం పరిచ్చజితుం వట్టతీ’’తి దణ్డదీపికావేఠననియామేన సకలసరీరం వేఠాపేత్వా రతనమత్తమకుళం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం సప్పిస్స పూరాపేత్వా తత్థ సహస్సవట్టియో జాలాపేత్వా తం సీసేనాదాయ సకలసరీరం జాలాపేత్వా చేతియం పదక్ఖిణం కరోన్తో సకలరత్తిం వీతినామేసి. ఏవం యావ అరుణుగ్గమనా వాయమన్తస్సాపిస్స లోమకూపమత్తమ్పి ఉసుమం న గణ్హి. పదుమగబ్భం పవిట్ఠకాలో వియ అహోసి. ధమ్మో హి నామేస అత్తానం రక్ఖన్తం రక్ఖతి. తేనాహ భగవా –

‘‘ధమ్మో ¶ ¶ హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం, ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతి;

ఏసానిసంసో ధమ్మే సుచిణ్ణే, న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨; ౧.౧౫.౩౮౫);

ఇమస్సాపి ¶ కమ్మస్స నిస్సన్దేన తస్స భగవతో సరీరోభాసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి.

తదా అమ్హాకం బోధిసత్తో సురుచి నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా ‘‘సత్థారం నిమన్తేస్సామీ’’తి ఉపసఙ్కమిత్వా మధురధమ్మకథం సుత్వా ‘‘స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథ, భన్తే’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణ, కిత్తకేహి తే భిక్ఖూహి అత్థోతి? ‘‘కిత్తకా పన వో, భన్తే, పరివారభిక్ఖూ’’తి ఆహ. తదా పన సత్థు పఠమసన్నిపాతోయేవ హోతి, తస్మా ‘‘కోటిసతసహస్స’’న్తి ఆహ. భన్తే, సబ్బేహిపి సద్ధిం మయ్హం గేహే భిక్ఖం గణ్హథాతి. సత్థా అధివాసేసి. బ్రాహ్మణో స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా గేహం గచ్ఛన్తో చిన్తేసి – ‘‘అహం ఏత్తకానం భిక్ఖూనం యాగుభత్తవత్థాదీని దాతుం సక్కోమి, నిసీదనట్ఠానం పన కథం భవిస్సతీ’’తి.

తస్స సా చిన్తా చతురాసీతియోజనసహస్సమత్థకే ఠితస్స దేవరఞ్ఞో పణ్డుకమ్బలసిలాసనస్స ఉణ్హభావం జనేసి. సక్కో ‘‘కో ను ఖో మం ఇమమ్హా ఠానా చావేతుకామో’’తి దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేన్తో మహాపురిసం దిస్వా ‘‘సురుచి నామ బ్రాహ్మణో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా నిసీదనట్ఠానత్థాయ చిన్తేసి, మయాపి తత్థ గన్త్వా పుఞ్ఞకోట్ఠాసం గహేతుం వట్టతీ’’తి వడ్ఢకివణ్ణం నిమ్మినిత్వా వాసిఫరసుహత్థో మహాపురిసస్స పురతో పాతురహోసి. సో ‘‘అత్థి ను ఖో కస్సచి భతియా కత్తబ్బ’’న్తి ఆహ. మహాపురిసో తం దిస్వా ‘‘కిం కమ్మం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘మమ అజాననసిప్పం నామ నత్థి, గేహం వా మణ్డపం వా యో యం కారేతి, తస్స తం కాతుం జానామీ’’తి. ‘‘తేన హి మయ్హం కమ్మం అత్థీ’’తి. ‘‘కిం అయ్యా’’తి? ‘‘స్వాతనాయ మే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ నిమన్తితా, తేసం నిసీదనమణ్డపం కరిస్ససీ’’తి. ‘‘అహం నామ కరేయ్యం, సచే మమ భతిం దాతుం సక్ఖిస్సథా’’తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి తాతా’’తి. ‘‘సాధు కరిస్సామీ’’తి గన్త్వా ఏకం పదేసం ఓలోకేసి, ద్వాదసతేరసయోజనప్పమాణో పదేసో కసిణమణ్డలం ¶ వియ సమతలో అహోసి. సో ‘‘ఏత్తకే ఠానే సత్తరతనమయో మణ్డపో ఉట్ఠహతూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి. తావదేవ పథవిం భిన్దిత్వా మణ్డపో ఉట్ఠహి. తస్స సోవణ్ణమయేసు థమ్భేసు రజతమయా ఘటకా అహేసుం, రజతమయేసు సోవణ్ణమయా, మణిత్థమ్భేసు పవాళమయా, పవాళత్థమ్భేసు మణిమయా, సత్తరతనమయేసు సత్తరతనమయావ ఘటకా అహేసుం ¶ . తతో ‘‘మణ్డపస్స అన్తరన్తరేన కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బతూ’’తి ఓలోకేసి, సహ ఓలోకనేనేవ కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బి, యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికస్సేవ తూరియస్స మధురసద్దో నిగ్గచ్ఛతి, దిబ్బసఙ్గీతివత్తనకాలో వియ హోతి. ‘‘అన్తరన్తరా గన్ధదామమాలాదామాని ఓలమ్బన్తూ’’తి చిన్తేసి, దామాని ఓలమ్బింసు. ‘‘కోటిసతసహస్ససఙ్ఖానం భిక్ఖూనం ¶ ఆసనాని చ ఆధారకాని చ పథవిం భిన్దిత్వా ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి, తావదేవ ఉట్ఠహింసు. ‘‘కోణే కోణే ఏకేకా ఉదకచాటియో ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి, ఉదకచాటియో ఉట్ఠహింసు.

ఏత్తకం మాపేత్వా బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘ఏహి అయ్య, తవ మణ్డపం ఓలోకేత్వా మయ్హం భతిం దేహీ’’తి ఆహ. మహాపురిసో గన్త్వా మణ్డపం ఓలోకేసి, ఓలోకేన్తస్సేవస్స సకలసరీరం పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా నిరన్తరం ఫుటం అహోసి. అథస్స మణ్డపం ఓలోకయతో ఏతదహోసి – ‘‘నాయం మణ్డపో మనుస్సభూతేన కతో, మయ్హం పన అజ్ఝాసయం మయ్హం గుణం ఆగమ్మ అద్ధా సక్కభవనం ఉణ్హం అహోసి, తతో సక్కేన దేవరఞ్ఞా అయం మణ్డపో కారితో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘న ఖో పన మే యుత్తం ఏవరూపే మణ్డపే ఏకదివసంయేవ దానం దాతుం, సత్తాహం దస్సామీ’’తి చిన్తేసి. బాహిరకదానఞ్హి కిత్తకమ్పి సమానం బోధిసత్తానం తుట్ఠిం కాతుం న సక్కోతి, అలఙ్కతసీసం పన ఛిన్దిత్వా అఞ్జితఅక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం వా ఉబ్బట్టేత్వా దిన్నకాలే బోధిసత్తానం చాగం నిస్సాయ తుట్ఠి నామ హోతి. అమ్హాకమ్పి హి బోధిసత్తస్స సివిజాతకే దేవసికం పఞ్చ కహాపణసతసహస్సాని విస్సజ్జేత్వా చతూసు ద్వారేసు నగరమజ్ఝే చ దానం దేన్తస్స తం దానం చాగతుట్ఠిం ఉప్పాదేతుం నాసక్ఖి. యదా పనస్స బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఆగన్త్వా సక్కో దేవరాజా అక్ఖీని యాచి, తదా తాని ఉప్పాటేత్వా దదమానస్సేవ హాసో ఉప్పజ్జి, కేసగ్గమత్తమ్పి చిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం నాహోసి. ఏవం దానం నిస్సాయ బోధిసత్తానం తిత్తి నామ నత్థి. తస్మా సోపి మహాపురిసో ¶ ‘‘సత్తాహం మయా కోటిసతసహస్ససఙ్ఖానం భిక్ఖూనం దానం దాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్మిం మణ్డపే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా సత్తాహం గవపానం నామ దానం అదాసి. గవపానన్తి మహన్తే మహన్తే కోలమ్బే ఖీరస్స పూరేత్వా ఉద్ధనేసు ఆరోపేత్వా ఘనపాకపక్కే ఖీరే థోకే తణ్డులే పక్ఖిపిత్వా పక్కమధుసక్కరాచుణ్ణసప్పీహి అభిసఙ్ఖతం భోజనం వుచ్చతి. మనుస్సాయేవ పన పరివిసితుం నాసక్ఖింసు, దేవాపి ఏకన్తరికా హుత్వా పరివిసింసు. ద్వాదసతేరసయోజనప్పమాణం ఠానమ్పి భిక్ఖూ గణ్హితుం నప్పహోసియేవ. తే పన భిక్ఖూ అత్తనో అత్తనో ఆనుభావేన నిసీదింసు. పరియోసానదివసే సబ్బభిక్ఖూనం పత్తాని ధోవాపేత్వా భేసజ్జత్థాయ సప్పినవనీతమధుఫాణితాదీని పూరేత్వా తిచీవరేహి సద్ధిం అదాసి, సఙ్ఘనవకభిక్ఖునా లద్ధచీవరసాటకా సతసహస్సగ్ఘనకా అహేసుం.

సత్థా ¶ అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘అయం పురిసో ఏవరూపం మహాదానం అదాసి, కో ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సాధికానం ద్విన్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి దిస్వా మహాపురిసం ఆమన్తేత్వా ‘‘త్వం ఏత్తకం ¶ నామ కాలం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. మహాపురిసో బ్యాకరణం సుత్వా ‘‘అహం కిర బుద్ధో భవిస్సామి, కో మే ఘరావాసేన అత్థో, పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తథారూపం సమ్పత్తిం ఖేళపిణ్డం వియ పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా అభిఞ్ఞా చ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా ఆయుపరియోసానే బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి.

మఙ్గలస్స పన భగవతో నగరం ఉత్తరం నామ అహోసి, పితాపి ఉత్తరో నామ ఖత్తియో, మాతాపి ఉత్తరా నామ దేవీ, సుదేవో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, పాలితో నాముపట్ఠాకో, సీవలీ చ అసోకా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి. నవుతివస్ససహస్సాని ఠత్వా పరినిబ్బుతే పన తస్మిం భగవతి ఏకప్పహారేనేవ దస చక్కవాళసహస్సాని ఏకన్ధకారాని అహేసుం. సబ్బచక్కవాళేసు మనుస్సానం మహన్తం ఆరోదనపరిదేవనం అహోసి.

‘‘కోణ్డఞ్ఞస్స ¶ అపరేన, మఙ్గలో నామ నాయకో;

తమం లోకే నిహన్త్వాన, ధమ్మోక్కమభిధారయీ’’తి.

ఏవం దససహస్సిలోకధాతుం అన్ధకారం కత్వా పరినిబ్బుతస్స తస్స భగవతో అపరభాగే సుమనో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే కఞ్చనపబ్బతమ్హి నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా మహాసత్తో అతులో నామ నాగరాజా అహోసి మహిద్ధికో మహానుభావో. సో ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఞాతిసఙ్ఘపరివుతో నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా కోటిసతసహస్సభిక్ఖుపరివారస్స తస్స భగవతో దిబ్బతూరియేహి ఉపహారం కారేత్వా మహాదానం పవత్తేత్వా పచ్చేకం దుస్సయుగాని దత్వా సరణేసు పతిట్ఠాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో నగరం ఖేమం నామ అహోసి, సుదత్తో నామ రాజా పితా, సిరిమా నామ మాతా, సరణో చ భావితత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఉదేనో నాముపట్ఠాకో, సోణా చ ఉపసోణా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, నవుతిహత్థుబ్బేధం సరీరం, నవుతియేవ వస్ససహస్సాని ఆయుప్పమాణం అహోసి.

‘‘మఙ్గలస్స ¶ అపరేన, సుమనో నామ నాయకో;

సబ్బధమ్మేహి అసమో, సబ్బసత్తానముత్తమో’’తి.

తస్స ¶ అపరభాగే రేవతో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే గణనా నత్థి, దుతియే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, తథా తతియే. తదా బోధిసత్తో అతిదేవో నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ సిరస్మిం అఞ్జలిం ఠపేత్వా తస్స సత్థునో కిలేసప్పహానే వణ్ణం వత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన పూజం అకాసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో నగరం ధఞ్ఞవతీ నామ అహోసి, పితా విపులో నామ ఖత్తియో, మాతాపి విపులా నామ దేవీ, వరుణో చ బ్రహ్మదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, సమ్భవో నాముపట్ఠాకో, భద్దా చ సుభద్దా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖోవ బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు సట్ఠి వస్ససహస్సానీతి.

‘‘సుమనస్స ¶ అపరేన, రేవతో నామ నాయకో;

అనూపమో అసదిసో, అతులో ఉత్తమో జినో’’తి.

తస్స అపరభాగే సోభితో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో అజితో నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో సుధమ్మం నామ నగరం అహోసి, పితాపి సుధమ్మో నామ రాజా, మాతాపి సుధమ్మా నామ దేవీ, అసమో చ సునేత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, అనోమో నాముపట్ఠాకో, నకులా చ సుజాతా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖోవ బోధి, అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయుప్పమాణన్తి.

‘‘రేవతస్స అపరేన, సోభితో నామ నాయకో;

సమాహితో సన్తచిత్తో, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి.

తస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఏకస్మింయేవ కప్పే తయో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు అనోమదస్సీ పదుమో నారదోతి. అనోమదస్సిస్స భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖూ అట్ఠసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే సత్త, తతియే ఛ. తదా బోధిసత్తో ¶ ఏకో యక్ఖసేనాపతి అహోసి మహిద్ధికో మహానుభావో అనేకకోటిసతసహస్సానం ¶ యక్ఖానం అధిపతి. సో ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఆగన్త్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సత్థాపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. అనోమదస్సిస్స పన భగవతో చన్దవతీ నామ నగరం అహోసి, యసవా నామ రాజా పితా, యసోధరా నామ మాతా, నిసభో చ అనోమో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నాముపట్ఠాకో, సున్దరీ చ సుమనా చ ద్వే అగ్గసావికా, అజ్జునరుక్ఖో బోధి, అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘సోభితస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

అనోమదస్సీ అమితయసో, తేజస్సీ దురతిక్కమో’’తి.

తస్స ¶ అపరభాగే పదుమో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో భావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే తీణి సతసహస్సాని, తతియే అగామకే అరఞ్ఞే మహావనసణ్డవాసీనం భిక్ఖూనం ద్వే సతసహస్సాని. తదా తథాగతే తస్మిం వనసణ్డే వసన్తే బోధిసత్తో సీహో హుత్వా సత్థారం నిరోధసమాపత్తిం సమాపన్నం దిస్వా పసన్నచిత్తో వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పీతిసోమనస్సజాతో తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నదిత్వా సత్తాహం బుద్ధారమ్మణపీతిం అవిజహిత్వా పీతిసుఖేనేవ గోచరాయ అపక్కమిత్వా జీవితపరిచ్చాగం కత్వా పయిరుపాసమానో అట్ఠాసి. సత్థా సత్తాహచ్చయేన నిరోధా వుట్ఠితో సీహం ఓలోకేత్వా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేపి చిత్తం పసాదేత్వా సఙ్ఘం వన్దిస్సతీతి భిక్ఖుసఙ్ఘో ఆగచ్ఛతూ’’తి చిన్తేసి. భిక్ఖూ తావదేవ ఆగమింసు. సీహో సఙ్ఘే చిత్తం పసాదేసి. సత్థా తస్స మనం ఓలోకేత్వా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. పదుమస్స పన భగవతో చమ్పకం నామ నగరం అహోసి, అసమో నామ రాజా పితా, అసమా నామ దేవీ మాతా, సాలో చ ఉపసాలో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నాముపట్ఠాకో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, సోణరుక్ఖో నామ బోధి, అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, ఆయు వస్ససతసహస్సన్తి.

‘‘అనోమదస్సిస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

పదుమో నామ నామేన, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి.

తస్స అపరభాగే నారదో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే ¶ నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని ¶ . తదా బోధిసత్తో ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా పఞ్చసు అభిఞ్ఞాసు అట్ఠసు చ సమాపత్తీసు చిణ్ణవసీ హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా లోహితచన్దనేన పూజం అకాసి. సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో ధఞ్ఞవతీ నామ నగరం అహోసి, సుదేవో నామ ఖత్తియో పితా, అనోమా నామ మాతా, సద్దసాలో చ జితమిత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, వాసేట్ఠో నాముపట్ఠాకో ¶ , ఉత్తరా చ ఫగ్గునీ చ ద్వే అగ్గసావికా, మహాసోణరుక్ఖో నామ బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతివస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘పదుమస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

నారదో నామ నామేన, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి.

నారదబుద్ధస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే ఏకోవ పదుముత్తరబుద్ధో నామ ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే వేభారపబ్బతే నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో జటిలో నామ మహారట్ఠియో హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం దానం అదాసి. సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. పదుముత్తరస్స పన భగవతో కాలే తిత్థియా నామ నాహేసుం. సబ్బే దేవమనుస్సా బుద్ధమేవ సరణం అగమంసు. తస్స నగరం హంసవతీ నామ అహోసి, పితా ఆనన్దో నామ ఖత్తియో, మాతా సుజాతా నామ దేవీ, దేవలో చ సుజాతో చ ద్వే అగ్గసావకా, సుమనో నాముపట్ఠాకో, అమితా చ అసమా చ ద్వే అగ్గసావికా, సలలరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సమన్తతో ద్వాదస యోజనాని గణ్హి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘నారదస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

పదుముత్తరో నామ జినో, అక్ఖోభో సాగరూపమో’’తి.

తస్స అపరభాగే సత్తతి కప్పసహస్సాని అతిక్కమిత్వా సుమేధో సుజాతో చాతి ఏకస్మిం కప్పే ద్వే బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. సుమేధస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం, పఠమసన్నిపాతే సుదస్సననగరే కోటిసతఖీణాసవా అహేసుం, దుతియే పన నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో ఉత్తరో నామ మాణవో హుత్వా నిదహిత్వా ఠపితంయేవ అసీతికోటిధనం ¶ ¶ విస్సజ్జేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా ధమ్మం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ ¶ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. సుమేధస్స భగవతో సుదస్సనం నామ నగరం అహోసి, సుదత్తో నామ రాజా పితా, మాతాపి సుదత్తా నామ, సరణో చ సబ్బకామో చ ద్వే అగ్గసావకా, సాగరో నాముపట్ఠాకో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహానీపరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు నవుతి వస్ససహస్సానీతి.

‘‘పదుముత్తరస్స అపరేన, సుమేధో నామ నాయకో;

దురాసదో ఉగ్గతేజో, సబ్బలోకుత్తమో మునీ’’తి.

తస్స అపరభాగే సుజాతో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే సట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే పఞ్ఞాసం, తతియే చత్తాలీసం. తదా బోధిసత్తో చక్కవత్తిరాజా హుత్వా ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సద్ధిం సత్తహి రతనేహి చతుమహాదీపరజ్జం దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సకలరట్ఠవాసినో రట్ఠుప్పాదం గహేత్వా ఆరామికకిచ్చం సాధేన్తా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నిచ్చం మహాదానం అదంసు. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో నగరం సుమఙ్గలం నామ అహోసి, ఉగ్గతో నామ రాజా పితా, పభావతీ నామ మాతా, సుదస్సనో చ సుదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, నారదో నాముపట్ఠాకో, నాగా చ నాగసమాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహావేళురుక్ఖో బోధి. సో కిర మన్దచ్ఛిద్దో ఘనక్ఖన్ధో ఉపరి నిగ్గతాహి మహాసాఖాహి మోరపిఞ్ఛకలాపో వియ విరోచిత్థ. తస్స భగవతో సరీరం పణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు నవుతి వస్ససహస్సానీతి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, సుజాతో నామ నాయకో;

సీహహనుసభక్ఖన్ధో, అప్పమేయ్యో దురాసదో’’తి.

తస్స అపరభాగే ఇతో అట్ఠారసకప్పసతమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే పియదస్సీ, అత్థదస్సీ, ధమ్మదస్సీతి తయో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. పియదస్సిస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమే కోటిసతసహస్సా భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో కస్సపో నామ మాణవో తిణ్ణం వేదానం పారం గతో హుత్వా ¶ సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా కోటిసతసహస్సధనపరిచ్చాగేన సఙ్ఘారామం ¶ కారేత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాసి. అథ నం ¶ సత్థా ‘‘అట్ఠారసకప్పసతచ్చయేన బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో అనోమం నామ నగరం అహోసి, పితా సుదిన్నో నామ రాజా, మాతా చన్దా నామ దేవీ, పాలితో చ సబ్బదస్సీ చ ద్వే అగ్గసావకా, సోభితో నాముపట్ఠాకో, సుజాతా చ ధమ్మదిన్నా చ ద్వే అగ్గసావికా, కకుధరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘సుజాతస్స అపరేన, సయమ్భూ లోకనాయకో;

దురాసదో అసమసమో, పియదస్సీ మహాయసో’’తి.

తస్స అపరభాగే అత్థదస్సీ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమే అట్ఠనవుతి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే అట్ఠాసీతిసతసహస్సాని, తథా తతియే. తదా బోధిసత్తో సుసీమో నామ మహిద్ధికో తాపసో హుత్వా దేవలోకతో మన్దారవపుప్ఫచ్ఛత్తం ఆహరిత్వా సత్థారం పూజేసి, సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో సోభితం నామ నగరం అహోసి, సాగరో నామ రాజా పితా, సుదస్సనా నామ మాతా, సన్తో చ ఉపసన్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, అభయో నాముపట్ఠాకో, ధమ్మా చ సుధమ్మా చ ద్వే అగ్గసావికా, చమ్పకరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సమన్తతో సబ్బకాలం యోజనమత్తం ఫరిత్వా అట్ఠాసి, ఆయు వస్ససతసహస్సన్తి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, అత్థదస్సీ నరాసభో;

మహాతమం నిహన్త్వాన, పత్తో సమ్బోధిముత్తమ’’న్తి.

తస్స అపరభాగే ధమ్మదస్సీ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమే కోటిసతం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే సత్తతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో సక్కో దేవరాజా హుత్వా దిబ్బగన్ధపుప్ఫేహి చ దిబ్బతూరియేహి చ పూజం అకాసి, సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో సరణం నామ నగరం అహోసి, పితా సరణో నామ రాజా, మాతా సునన్దా నామ, పదుమో చ ఫుస్సదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, సునేత్తో నాముపట్ఠాకో ¶ , ఖేమా చ సబ్బనామా చ ద్వే అగ్గసావికా, రత్తఙ్కురరుక్ఖో బోధి, ‘‘బిమ్బిజాలో’’తిపి వుచ్చతి, సరీరం పనస్స అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘తత్థేవ ¶ మణ్డకప్పమ్హి, ధమ్మదస్సీ మహాయసో;

తమన్ధకారం విధమిత్వా, అతిరోచతి సదేవకే’’తి.

తస్స ¶ అపరభాగే ఇతో చతునవుతికప్పమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే ఏకోవ సిద్ధత్థో నామ బుద్ధో ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం భిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో ఉగ్గతేజో అభిఞ్ఞాబలసమ్పన్నో మఙ్గలో నామ తాపసో హుత్వా మహాజమ్బుఫలం ఆహరిత్వా తథాగతస్స అదాసి. సత్థా తం ఫలం పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘చతునవుతికప్పమత్థకే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బోధిసత్తం బ్యాకాసి. తస్స భగవతో నగరం వేభారం నామ అహోసి, పితా జయసేనో నామ రాజా, మాతా సుఫస్సా నామ, సమ్బలో చ సుమిత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, రేవతో నాముపట్ఠాకో, సీవలీ చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, కణికారరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘ధమ్మదస్సిస్స అపరేన, సిద్ధత్థో నామ నాయకో;

నిహనిత్వా తమం సబ్బం, సూరియో అబ్భుగ్గతో యథా’’తి.

తస్స అపరభాగే ఇతో ద్వానవుతికప్పమత్థకే తిస్సో ఫుస్సోతి ఏకస్మిం కప్పే ద్వే బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. తిస్సస్స భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖూనం కోటిసతం అహోసి, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో మహాభోగో మహాయసో సుజాతో నామ ఖత్తియో హుత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా మహిద్ధికభావం పత్వా ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా దిబ్బమన్దారవపదుమపారిచ్ఛత్తకపుప్ఫాని ఆదాయ చతుపరిసమజ్ఝే గచ్ఛన్తం తథాగతం పూజేసి, ఆకాసే పుప్ఫవితానం అకాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘ఇతో ద్వానవుతికప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో ఖేమం నామ నగరం అహోసి, పితా జనసన్ధో నామ ఖత్తియో, మాతా పదుమా నామ ¶ , బ్రహ్మదేవో చ ఉదయో చ ద్వే అగ్గసావకా, సమఙ్గో నాముపట్ఠాకో, ఫుస్సా చ సుదత్తా చ ద్వే అగ్గసావికా, అసనరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

‘‘సిద్ధత్థస్స అపరేన, అసమో అప్పటిపుగ్గలో;

అనన్తసీలో అమితయసో, తిస్సో లోకగ్గనాయకో’’తి.

తస్స ¶ అపరభాగే ఫుస్సో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే సట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే పణ్ణాస, తతియే ద్వత్తింస. తదా బోధిసత్తో విజితావీ నామ ఖత్తియో హుత్వా మహారజ్జం పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తీణి పిటకాని ¶ ఉగ్గహేత్వా మహాజనస్స ధమ్మకథం కథేసి, సీలపారమిఞ్చ పూరేసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి తథేవ బ్యాకాసి. తస్స భగవతో కాసీ నామ నగరం అహోసి, జయసేనో నామ రాజా పితా, సిరిమా నామ మాతా, సురక్ఖితో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, సభియో నాముపట్ఠాకో, చాలా చ ఉపచాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, ఆమలకరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, అహు సత్థా అనుత్తరో;

అనూపమో అసమసమో, ఫుస్సో లోకగ్గనాయకో’’తి.

తస్స అపరభాగే ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ నామ భగవా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే అట్ఠసట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సం అహోసి, దుతియే ఏకసతసహస్సం, తతియే అసీతిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో మహిద్ధికో మహానుభావో అతులో నామ నాగరాజా హుత్వా సత్తరతనఖచితం సోవణ్ణమయం మహాపీఠం భగవతో అదాసి. సోపి నం ‘‘ఇతో ఏకనవుతికప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో బన్ధుమతీ నామ నగరం అహోసి, బన్ధుమా నామ రాజా పితా, బన్ధుమతీ నామ మాతా, ఖణ్డో చ తిస్సో చ ద్వే అగ్గసావకా, అసోకో నాముపట్ఠాకో, చన్దా చ చన్దమిత్తా చ ద్వే అగ్గసావికా, పాటలిరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం ¶ అహోసి, సరీరప్పభా సదా సత్త యోజనాని ఫరిత్వా అట్ఠాసి, అసీతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘ఫుస్సస్స చ అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

విపస్సీ నామ నామేన, లోకే ఉప్పజ్జి చక్ఖుమా’’తి.

తస్స అపరభాగే ఇతో ఏకతింసకప్పే సిఖీ చ వేస్సభూ చాతి ద్వే బుద్ధా అహేసుం. సిఖిస్సాపి భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖుసతసహస్సం అహోసి, దుతియే అసీతిసహస్సాని, తతియే సత్తత్తిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో అరిన్దమో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం మహాదానం పవత్తేత్వా సత్తరతనపటిమణ్డితం హత్థిరతనం దత్వా హత్థిప్పమాణం కత్వా కప్పియభణ్డం అదాసి. సోపి నం ‘‘ఇతో ¶ కతింసకప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స భగవతో అరుణవతీ నామ నగరం అహోసి, అరుణో నామ ఖత్తియో పితా, పభావతీ నామ మాతా, అభిభూ చ సమ్భవో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఖేమఙ్కరో నాముపట్ఠాకో, సఖిలా చ పదుమా చ ద్వే అగ్గసావికా, పుణ్డరీకరుక్ఖో బోధి, సరీరం ¶ సత్తతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా యోజనత్తయం ఫరిత్వా అట్ఠాసి, సత్తతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘విపస్సిస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

సిఖివ్హయో నామ జినో, అసమో అప్పటిపుగ్గలో’’తి.

తస్స అపరభాగే వేస్సభూ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే అసీతి భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం, దుతియే సత్తతి, తతియే సట్ఠి. తదా బోధిసత్తో సుదస్సనో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం మహాదానం దత్వా తస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా ఆచారగుణసమ్పన్నో బుద్ధరతనే చిత్తీకారపీతిబహులో అహోసి. సోపి నం భగవా ‘‘ఇతో ఏకతింసకప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. తస్స పన భగవతో అనోమం నామ నగరం అహోసి, సుప్పతీతో నామ రాజా పితా, యసవతీ నామ మాతా ¶ , సోణో చ ఉత్తరో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఉపసన్తో నాముపట్ఠాకో, దామా చ సమాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సట్ఠి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘తత్థేవ మణ్డకప్పమ్హి, అసమో అప్పటిపుగ్గలో;

వేస్సభూ నామ నామేన, లోకే ఉప్పజ్జి సో జినో’’తి.

తస్స అపరభాగే ఇమస్మిం కప్పే చత్తారో బుద్ధా నిబ్బత్తా కకుసన్ధో, కోణాగమనో, కస్సపో, అమ్హాకం భగవాతి. కకుసన్ధస్స భగవతో ఏకోవ సావకసన్నిపాతో, తత్థ చత్తాలీస భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో ఖేమో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సపత్తచీవరం మహాదానఞ్చేవ అఞ్జనాదిభేసజ్జాని చ దత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పబ్బజి. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి. కకుసన్ధస్స పన భగవతో ఖేమం నామ నగరం అహోసి, అగ్గిదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, విసాఖా నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, విధురో చ సఞ్జీవో చ ద్వే అగ్గసావకా, బుద్ధిజో నాముపట్ఠాకో, సామా చ చమ్పకా చ ద్వే అగ్గసావికా ¶ , మహాసిరీసరుక్ఖో బోధి, సరీరం చత్తాలీసహత్థుబ్బేధం అహోసి, చత్తాలీస వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘వేస్సభుస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

కకుసన్ధో నామ నామేన, అప్పమేయ్యో దురాసదో’’తి.

తస్స ¶ అపరభాగే కోణాగమనో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి ఏకో సావకసన్నిపాతో, తత్థ తింస భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో పబ్బతో నామ రాజా హుత్వా అమచ్చగణపరివుతో సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా మహాదానం పవత్తేత్వా పట్టుణ్ణచీనపట్టకోసేయ్యకమ్బలదుకూలాని చేవ సువణ్ణపాదుకఞ్చ దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సోపి నం బ్యాకాసి. తస్స భగవతో సోభవతీ నామ నగరం అహోసి, యఞ్ఞదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, ఉత్తరా నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, భియ్యసో చ ఉత్తరో చ ద్వే అగ్గసావకా, సోత్థిజో నాముపట్ఠాకో, సముద్దా చ ఉత్తరా చ ద్వే అగ్గసావికా, ఉదుమ్బరరుక్ఖో బోధి, సరీరం తింసహత్థుబ్బేధం అహోసి, తింస వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘కకుసన్ధస్స ¶ అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

కోణాగమనో నామ జినో, లోకజేట్ఠో నరాసభో’’తి.

తస్స అపరభాగే కస్సపో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి ఏకో సావకసన్నిపాతో, తత్థ వీసతి భిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో జోతిపాలో నామ మాణవో హుత్వా తిణ్ణం వేదానం పారగూ భూమియఞ్చ అన్తలిక్ఖే చ పాకటో ఘటీకారస్స కుమ్భకారస్స మిత్తో అహోసి. సో తేన సద్ధిం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా పబ్బజిత్వా ఆరద్ధవీరియో తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా వత్తావత్తసమ్పత్తియా బుద్ధస్స సాసనం సోభేసి. సోపి నం బ్యాకాసి. తస్స భగవతో జాతనగరం బారాణసీ నామ అహోసి, బ్రహ్మదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, ధనవతీ నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, తిస్సో చ భారద్వాజో చ ద్వే అగ్గసావకా, సబ్బమిత్తో నాముపట్ఠాకో, అనుళా చ ఉరువేళా చ ద్వే అగ్గసావికా, నిగ్రోధరుక్ఖో బోధి, సరీరం వీసతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వీసతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

‘‘కోణాగమనస్స అపరేన, సమ్బుద్ధో ద్విపదుత్తమో;

కస్సపో నామ గోత్తేన, ధమ్మరాజా పభఙ్కరో’’తి.

యస్మిం ¶ పన కప్పే దీపఙ్కరో దసబలో ఉదపాది, తస్మిం అఞ్ఞేపి తయో బుద్ధా అహేసుం. తేసం సన్తికా బోధిసత్తస్స బ్యాకరణం నత్థి, తస్మా ¶ తే ఇధ న దస్సితా. అట్ఠకథాయం పన తమ్హా కప్పా పట్ఠాయ సబ్బేపి బుద్ధే దస్సేతుం ఇదం వుత్తం –

‘‘తణ్హఙ్కరో మేధఙ్కరో, అథోపి సరణఙ్కరో;

దీపఙ్కరో చ సమ్బుద్ధో, కోణ్డఞ్ఞో ద్విపదుత్తమో.

‘‘మఙ్గలో చ సుమనో చ, రేవతో సోభితో ముని;

అనోమదస్సీ పదుమో, నారదో పదుముత్తరో.

‘‘సుమేధో చ సుజాతో చ, పియదస్సీ మహాయసో;

అత్థదస్సీ ధమ్మదస్సీ, సిద్ధత్థో లోకనాయకో.

‘‘తిస్సో ఫుస్సో చ సమ్బుద్ధో, విపస్సీ సిఖి వేస్సభూ;

కకుసన్ధో కోణాగమనో, కస్సపో చాతి నాయకో.

‘‘ఏతే ¶ అహేసుం సమ్బుద్ధా, వీతరాగా సమాహితా;

సతరంసీవ ఉప్పన్నా, మహాతమవినోదనా;

జలిత్వా అగ్గిఖన్ధావ, నిబ్బుతా తే ససావకా’’తి.

తత్థ అమ్హాకం బోధిసత్తో దీపఙ్కరాదీనం చతువీసతియా బుద్ధానం సన్తికే అధికారం కరోన్తో కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని ఆగతో. కస్సపస్స పన భగవతో ఓరభాగే ఠపేత్వా ఇమం సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో బుద్ధో నామ నత్థి. ఇతి దీపఙ్కరాదీనం చతువీసతియా బుద్ధానం సన్తికే లద్ధబ్యాకరణో పన బోధిసత్తో యేనేన –

‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;

పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;

అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౯) –

ఇమే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా దీపఙ్కరపాదమూలే కతాభినీహారేన ‘‘హన్ద బుద్ధకరే ధమ్మే, విచినామి ఇతో ¶ చితో’’తి ఉస్సాహం కత్వా ‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, పఠమం దానపారమి’’న్తి దానపారమితాదయో బుద్ధకారకధమ్మా దిట్ఠా, తే పూరేన్తోయేవ యావ వేస్సన్తరత్తభావా ఆగమి. ఆగచ్ఛన్తో చ యే తే కతాభినీహారానం బోధిసత్తానం ఆనిసంసా సంవణ్ణితా –

‘‘ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నా, బోధియా నియతా నరా;

సంసరం దీఘమద్ధానం, కప్పకోటిసతేహిపి.

‘‘అవీచిమ్హి నుప్పజ్జన్తి, తథా లోకన్తరేసు చ;

నిజ్ఝామతణ్హా ఖుప్పిపాసా, న హోన్తి కాలకఞ్జకా.

‘‘న హోన్తి ఖుద్దకా పాణా, ఉప్పజ్జన్తాపి దుగ్గతిం;

జాయమానా ¶ మనుస్సేసు, జచ్చన్ధా న భవన్తి తే.

‘‘సోతవేకల్లతా నత్థి, న భవన్తి మూగపక్ఖికా;

ఇత్థిభావం న గచ్ఛన్తి, ఉభతోబ్యఞ్జనపణ్డకా.

‘‘న భవన్తి పరియాపన్నా, బోధియా నియతా నరా;

ముత్తా ఆనన్తరికేహి, సబ్బత్థ సుద్ధగోచరా.

‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిం ¶ న సేవన్తి, కమ్మకిరియదస్సనా;

వసమానాపి సగ్గేసు, అసఞ్ఞం నూపపజ్జరే.

‘‘సుద్ధావాసేసు దేవేసు, హేతు నామ న విజ్జతి;

నేక్ఖమ్మనిన్నా సప్పురిసా, విసంయుత్తా భవాభవే;

చరన్తి లోకత్థచరియాయో, పూరేన్తి సబ్బపారమీ’’తి.

తే ఆనిసంసే అధిగన్త్వావ ఆగతో. పారమియో పూరేన్తస్స చస్స అకిత్తిబ్రాహ్మణకాలే సఙ్ఖబ్రాహ్మణకాలే ధనఞ్చయరాజకాలే మహాసుదస్సనకాలే మహాగోవిన్దకాలే నిమిమహారాజకాలే చన్దకుమారకాలే విసయ్హసేట్ఠికాలే సివిరాజకాలే వేస్సన్తరకాలేతి దానపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స ససపణ్డితజాతకే –

‘‘భిక్ఖాయ ¶ ఉపగతం దిస్వా, సకత్తానం పరిచ్చజిం;

దానేన మే సమో నత్థి, ఏసా మే దానపారమీ’’తి. (చరియా. ౧.తస్సుదానం) –

ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స దానపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా సీలవరాజకాలే చమ్పేయ్యనాగరాజకాలే భూరిదత్తనాగరాజకాలే ఛద్దన్తనాగరాజకాలే జయద్దిసరాజపుత్తకాలే అలీనసత్తుకుమారకాలేతి సీలపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సఙ్ఖపాలజాతకే –

‘‘సూలేహి విజ్ఝియన్తోపి, కోట్టియన్తోపి సత్తిహి;

భోజపుత్తే న కుప్పామి, ఏసా మే సీలపారమీ’’తి. (చరియా. ౨.౯౧) –

ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స సీలపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా సోమనస్సకుమారకాలే, హత్థిపాలకుమారకాలే, అయోఘరపణ్డితకాలేతి మహారజ్జం పహాయ నేక్ఖమ్మపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స చూళసుతసోమజాతకే –

‘‘మహారజ్జం ¶ హత్థగతం, ఖేళపిణ్డంవ ఛడ్డయిం;

చజతో న హోతి లగ్గం, ఏసా మే నేక్ఖమ్మపారమీ’’తి. –

ఏవం ¶ నిస్సఙ్గతాయ రజ్జం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమన్తస్స నేక్ఖమ్మపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా విధురపణ్డితకాలే, మహాగోవిన్దపణ్డితకాలే, కుద్దాలపణ్డితకాలే, అరకపణ్డితకాలే, బోధిపరిబ్బాజకకాలే, మహోసధపణ్డితకాలేతి, పఞ్ఞాపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సత్తుభస్తజాతకే సేనకపణ్డితకాలే –

‘‘పఞ్ఞాయ విచినన్తోహం, బ్రాహ్మణం మోచయిం దుఖా;

పఞ్ఞాయ మే సమో నత్థి, ఏసా మే పఞ్ఞాపారమీ’’తి. –

అన్తోభస్తగతం సప్పం దస్సేన్తస్స పఞ్ఞాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. తథా వీరియపారమితాదీనమ్పి పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స మహాజనకజాతకే –

‘‘అతీరదస్సీ ¶ జలమజ్ఝే, హతా సబ్బేవ మానుసా;

చిత్తస్స అఞ్ఞథా నత్థి, ఏసా మే వీరియపారమీ’’తి. –

ఏవం మహాసముద్దం తరన్తస్స పవత్తా వీరియపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. ఖన్తివాదిజాతకే –

‘‘అచేతనంవ కోట్టేన్తే, తిణ్హేన ఫరసునా మమం;

కాసిరాజే న కుప్పామి, ఏసా మే ఖన్తిపారమీ’’తి. –

ఏవం అచేతనభావేన వియ మహాదుక్ఖం అధివాసేన్తస్స ఖన్తిపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. మహాసుతసోమజాతకే –

‘‘సచ్చవాచం అనురక్ఖన్తో, చజిత్వా మమ జీవితం;

మోచేసిం ఏకసతం ఖత్తియే, ఏసా మే సచ్చపారమీ’’తి. –

ఏవం జీవితం చజిత్వా సచ్చమనురక్ఖన్తస్స సచ్చపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. మూగపక్ఖజాతకే –

‘‘మాతా పితా న మే దేస్సా, నపి మే దేస్సం మహాయసం;

సబ్బఞ్ఞుతం పియం మయ్హం, తస్మా వతమధిట్ఠహి’’న్తి. (చరియా. ౩.౬ థోకం విసదిసం) –

ఏవం ¶ జీవితమ్పి చజిత్వా వతం అధిట్ఠహన్తస్స అధిట్ఠానపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. ఏకరాజజాతకే –

‘‘న ¶ మం కోచి ఉత్తసతి, నపిహం భాయామి కస్సచి;

మేత్తాబలేనుపత్థద్ధో, రమామి పవనే తదా’’తి. (చరియా. ౩.౧౧౩) –

ఏవం జీవితమ్పి అనోలోకేత్వా మేత్తాయన్తస్స మేత్తాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. లోమహంసజాతకే –

‘‘సుసానే ¶ సేయ్యం కప్పేమి, ఛవట్ఠికం ఉపధాయహం;

గామణ్డలా ఉపాగన్త్వా, రూపం దస్సేన్తినప్పక’’న్తి. (చరియా. ౩.౧౧౯) –

ఏవం గామదారకేసు నిట్ఠుభనాదీహి చేవ మాలాగన్ధూపహారాదీహి చ సుఖదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తేసుపి ఉపేక్ఖం అనతివత్తన్తస్స ఉపేక్ఖాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేస అత్థో చరియాపిటకతో గహేతబ్బో. ఏవం పారమియో పూరేత్వా వేస్సన్తరత్తభావే ఠితో –

‘‘అచేతనాయం పథవీ, అవిఞ్ఞాయ సుఖం దుఖం;

సాపి దానబలా మయ్హం, సత్తక్ఖత్తుం పకమ్పథా’’తి. (చరియా. ౧.౧౨౪) –

ఏవం మహాపథవికమ్పనాదీని మహాపుఞ్ఞాని కత్వా ఆయుపరియోసానే తతో చుతో తుసితభవనే నిబ్బత్తి. ఇతి దీపఙ్కరపాదమూలతో పట్ఠాయ యావ అయం తుసితపురే నిబ్బత్తి, ఏత్తకం ఠానం దూరేనిదానం నామాతి వేదితబ్బం.

తుసితపురే వసన్తేయేవ పన బోధిసత్తే బుద్ధకోలాహలం నామ ఉదపాది. లోకస్మిఞ్హి తీణి కోలాహలాని ఉప్పజ్జన్తి – కప్పకోలాహలం, బుద్ధకోలాహలం, చక్కవత్తికోలాహలన్తి. తత్థ ‘‘వస్ససతసహస్సస్స అచ్చయేన కప్పుట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి లోకబ్యూహా నామ కామావచరదేవా ముత్తసిరా వికిణ్ణకేసా రుదముఖా అస్సూని హత్థేహి పుఞ్ఛమానా రత్తవత్థనివత్థా అతివియ విరూపవేసధారినో హుత్వా మనుస్సపథే విచరన్తా ఏవం ఆరోచేన్తి ‘‘మారిసా ¶ ఇతో వస్ససతసహస్సస్స అచ్చయేన కప్పుట్ఠానం భవిస్సతి, అయం లోకో వినస్సిస్సతి, మహాసముద్దోపి సుస్సిస్సతి ¶ , అయఞ్చ మహాపథవీ సినేరు చ పబ్బతరాజా ఉడ్డయ్హిస్సన్తి వినస్సిస్సన్తి, యావ బ్రహ్మలోకా లోకవినాసో భవిస్సతి, మేత్తం మారిసా భావేథ, కరుణం, ముదితం, ఉపేక్ఖం మారిసా భావేథ, మాతరం ఉపట్ఠహథ, పితరం ఉపట్ఠహథ, కులే జేట్ఠాపచాయినో హోథా’’తి. ఇదం కప్పకోలాహలం నామ. వస్ససహస్సస్స అచ్చయేన పన సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీతి లోకపాలదేవతా ‘‘ఇతో ¶ మారిసా వస్ససహస్సస్స అచ్చయేన బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఉగ్ఘోసేన్తా ఆహిణ్డన్తి. ఇదం బుద్ధకోలాహలం నామ. వస్ససతస్స అచ్చయేన చక్కవత్తీ రాజా ఉప్పజ్జిస్సతీతి దేవతా ‘‘ఇతో మారిసా వస్ససతస్స అచ్చయేన చక్కవత్తీ రాజా లోకే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఉగ్ఘోసేన్తియో ఆహిణ్డన్తి. ఇదం చక్కవత్తికోలాహలం నామ. ఇమాని తీణి కోలాహలాని మహన్తాని హోన్తి.

తేసు బుద్ధకోలాహలసద్దం సుత్వా సకలదససహస్సచక్కవాళదేవతా ఏకతో సన్నిపతిత్వా ‘‘అసుకో నామ సత్తో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయాచన్తి. ఆయాచమానా చ పుబ్బనిమిత్తేసు ఉప్పన్నేసు ఆయాచన్తి. తదా పన సబ్బాపి దేవతా ఏకేకచక్కవాళే చతుమహారాజసక్కసుయామసన్తుసితసునిమ్మితవసవత్తిమహాబ్రహ్మేహి సద్ధిం ఏకచక్కవాళే సన్నిపతిత్వా తుసితభవనే బోధిసత్తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మారిసా తుమ్హేహి దస పారమియో పూరేన్తేహి న సక్కసమ్పత్తిం, న మారసమ్పత్తిం, న బ్రహ్మసమ్పత్తిం, న చక్కవత్తిసమ్పత్తిం పత్థేన్తేహి పూరితా, లోకనిత్థరణత్థాయ పన సబ్బఞ్ఞుతం పత్థేన్తేహి పూరితా, సో వో ఇదాని కాలో మారిసా బుద్ధత్తాయ సమయో, మారిసా బుద్ధత్తాయ సమయో’’తి యాచింసు.

అథ మహాసత్తో దేవతానం పటిఞ్ఞం అదత్వావ కాలదీపదేసకులజనేత్తిఆయుపరిచ్ఛేదవసేన పఞ్చమహావిలోకనం నామ విలోకేసి. తత్థ ‘‘కాలో ను ఖో, అకాలో ను ఖో’’తి పఠమం కాలం విలోకేసి. తత్థ వస్ససతసహస్సతో ఉద్ధం వడ్ఢితఆయుకాలో కాలో నామ న హోతి. కస్మా? తదా హి సత్తానం జాతిజరామరణాని న పఞ్ఞాయన్తి. బుద్ధానఞ్చ ధమ్మదేసనా తిలక్ఖణముత్తా నామ నత్థి. తేసం ‘‘అనిచ్చం, దుక్ఖం, అనత్తా’’తి కథేన్తానం ‘‘కిం నామేతం కథేన్తీ’’తి నేవ సోతబ్బం న సద్ధాతబ్బం ¶ మఞ్ఞన్తి, తతో అభిసమయో న హోతి, తస్మిం అసతి అనియ్యానికం సాసనం హోతి. తస్మా సో అకాలో. వస్ససతతో ఊనఆయుకాలోపి కాలో న హోతి. కస్మా? తదా సత్తా ఉస్సన్నకిలేసా హోన్తి, ఉస్సన్నకిలేసానఞ్చ దిన్నో ఓవాదో ఓవాదట్ఠానే న తిట్ఠతి, ఉదకే దణ్డరాజి వియ ఖిప్పం విగచ్ఛతి ¶ . తస్మా సోపి అకాలో. వస్ససతసహస్సతో పన పట్ఠాయ హేట్ఠా, వస్ససతతో పట్ఠాయ ఉద్ధం ఆయుకాలో కాలో నామ. తదా చ వస్ససతకాలో. అథ మహాసత్తో ‘‘నిబ్బత్తితబ్బకాలో’’తి కాలం పస్సి.

తతో దీపం విలోకేన్తో సపరివారే చత్తారో దీపే ఓలోకేత్వా ‘‘తీసు దీపేసు బుద్ధా న నిబ్బత్తన్తి, జమ్బుదీపేయేవ నిబ్బత్తన్తీ’’తి దీపం పస్సి.

తతో ¶ ‘‘జమ్బుదీపో నామ మహా దసయోజనసహస్సపరిమాణో, కతరస్మిం ను ఖో పదేసే బుద్ధా నిబ్బత్తన్తీ’’తి ఓకాసం విలోకేన్తో మజ్ఝిమదేసం పస్సి. మజ్ఝిమదేసో నామ – ‘‘పురత్థిమాయ దిసాయ గజఙ్గలం నామ నిగమో, తస్స అపరేన మహాసాలో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పుబ్బదక్ఖిణాయ దిసాయ సల్లవతీ నామ నదీ, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. దక్ఖిణాయ దిసాయ సేతకణ్ణికం నామ నిగమో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. పచ్ఛిమాయ దిసాయ థూణం నామ బ్రాహ్మణగామో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే. ఉత్తరాయ దిసాయ ఉసీరద్ధజో నామ పబ్బతో, తతో పరం పచ్చన్తిమా జనపదా, ఓరతో మజ్ఝే’’తి ఏవం వినయే (మహావ. ౨౫౯) వుత్తో పదేసో. సో ఆయామతో తీణి యోజనసతాని, విత్థారతో అడ్ఢతేయ్యాని, పరిక్ఖేపతో నవ యోజనసతానీతి ఏతస్మిం పదేసే బుద్ధా, పచ్చేకబుద్ధా, అగ్గసావకా, అసీతి మహాసావకా, చక్కవత్తిరాజా అఞ్ఞే చ మహేసక్ఖా ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతిమహాసాలా ఉప్పజ్జన్తి. ఇదఞ్చేత్థ కపిలవత్థు నామ నగరం, తత్థ మయా నిబ్బత్తితబ్బన్తి నిట్ఠం అగమాసి.

తతో కులం విలోకేన్తో ‘‘బుద్ధా నామ వేస్సకులే వా సుద్దకులే వా న నిబ్బత్తన్తి, లోకసమ్మతే పన ఖత్తియకులే వా బ్రాహ్మణకులేవాతి ద్వీసుయేవ కులేసు నిబ్బత్తన్తి. ఇదాని చ ఖత్తియకులం లోకసమ్మతం ¶ , తత్థ నిబ్బత్తిస్సామి. సుద్ధోదనో నామ రాజా మే పితా భవిస్సతీ’’తి కులం పస్సి.

తతో మాతరం విలోకేన్తో ‘‘బుద్ధమాతా నామ లోలా సురాధుత్తా న హోతి, కప్పసతసహస్సం పన పూరితపారమీ జాతితో పట్ఠాయ అఖణ్డపఞ్చసీలాయేవ హోతి. అయఞ్చ మహామాయా నామ దేవీ ఏదిసీ, అయం మే మాతా భవిస్సతి, కిత్తకం పనస్సా ఆయూతి దసన్నం మాసానం ఉపరి సత్త దివసానీ’’తి పస్సి.

ఇతి ఇమం పఞ్చమహావిలోకనం విలోకేత్వా ‘‘కాలో మే మారిసా బుద్ధభావాయా’’తి దేవతానం సఙ్గహం కరోన్తో పటిఞ్ఞం దత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తుమ్హే’’తి తా దేవతా ఉయ్యోజేత్వా తుసితదేవతాహి పరివుతో తుసితపురే నన్దనవనం పావిసి. సబ్బదేవలోకేసు హి నన్దనవనం అత్థియేవ. తత్థ నం దేవతా ‘‘ఇతో చుతో సుగతిం గచ్ఛ, ఇతో చుతో సుగతిం గచ్ఛా’’తి పుబ్బే కతకుసలకమ్మోకాసం సారయమానా ¶ విచరన్తి. సో ఏవం దేవతాహి కుసలం సారయమానాహి పరివుతో తత్థ విచరన్తో చవిత్వా మహామాయాయ దేవియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి.

తస్స ¶ ఆవిభావత్థం అయమనుపుబ్బికథా – తదా కిర కపిలవత్థునగరే ఆసాళ్హినక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం అహోసి, మహాజనో నక్ఖత్తం కీళతి. మహామాయాపి దేవీ పురే పుణ్ణమాయ సత్తమదివసతో పట్ఠాయ విగతసురాపానం మాలాగన్ధవిభూతిసమ్పన్నం నక్ఖత్తకీళం అనుభవమానా సత్తమే దివసే పాతోవ ఉట్ఠాయ గన్ధోదకేన న్హాయిత్వా చత్తారి సతసహస్సాని విస్సజ్జేత్వా మహాదానం దత్వా సబ్బాలఙ్కారవిభూసితా వరభోజనం భుఞ్జిత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠాయ అలఙ్కతపటియత్తం సిరిగబ్భం పవిసిత్వా సిరిసయనే నిపన్నా నిద్దం ఓక్కమమానా ఇమం సుపినం అద్దస – ‘చత్తారో కిర నం మహారాజానో సయనేనేవ సద్ధిం ఉక్ఖిపిత్వా హిమవన్తం నేత్వా సట్ఠియోజనికే మనోసిలాతలే సత్తయోజనికస్స మహాసాలరుక్ఖస్స హేట్ఠా ఠపేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠంసు. అథ నేసం దేవియో ఆగన్త్వా దేవిం అనోతత్తదహం నేత్వా మనుస్సమలహరణత్థం న్హాపేత్వా దిబ్బవత్థం నివాసాపేత్వా గన్ధేహి విలిమ్పాపేత్వా దిబ్బపుప్ఫాని పిళన్ధాపేత్వా తతో అవిదూరే ఏకో రజతపబ్బతో అత్థి, తస్స అన్తో కనకవిమానం అత్థి ¶ , తత్థ పాచీనసీసకం దిబ్బసయనం పఞ్ఞాపేత్వా నిపజ్జాపేసుం. అథ బోధిసత్తో సేతవరవారణో హుత్వా తతో అవిదూరే ఏకో సువణ్ణపబ్బతో అత్థి, తత్థ విచరిత్వా తతో ఓరుయ్హ రజతపబ్బతం అభిరుహిత్వా ఉత్తరదిసతో ఆగమ్మ రజతదామవణ్ణాయ సోణ్డాయ సేతపదుమం గహేత్వా కోఞ్చనాదం నదిత్వా కనకవిమానం పవిసిత్వా మాతుసయనం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా దక్ఖిణపస్సం ఫాలేత్వా కుచ్ఛిం పవిట్ఠసదిసో అహోసీ’తి. ఏవం ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తేన పటిసన్ధిం గణ్హి.

పునదివసే పబుద్ధా దేవీ తం సుపినం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా చతుసట్ఠిమత్తే బ్రాహ్మణపామోక్ఖే పక్కోసాపేత్వా గోమయహరితూపలిత్తాయ లాజాదీహి కతమఙ్గలసక్కారాయ భూమియా మహారహాని ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా తత్థ నిసిన్నానం బ్రాహ్మణానం సప్పిమధుసక్ఖరాభిసఙ్ఖతస్స వరపాయాసస్స సువణ్ణరజతపాతియో పూరేత్వా సువణ్ణరజతపాతీహియేవ పటికుజ్జిత్వా అదాసి, అఞ్ఞేహి చ అహతవత్థకపిలగావిదానాదీహి తే సన్తప్పేసి. అథ నేసం సబ్బకామేహి సన్తప్పితానం సుపినం ఆరోచాపేత్వా ‘‘కిం భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. బ్రాహ్మణా ఆహంసు ‘‘మా చిన్తయి, మహారాజ, దేవియా తే కుచ్ఛిమ్హి గబ్భో పతిట్ఠితో, సో చ ¶ ఖో పురిసగబ్భో, న ఇత్థిగబ్భో, పుత్తో తే భవిస్సతి. సో సచే అగారం అజ్ఝావసిస్సతి, రాజా భవిస్సతి చక్కవత్తీ; సచే అగారా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిస్సతి, బుద్ధో భవిస్సతి లోకే వివట్టచ్ఛదో’’తి.

బోధిసత్తస్స పన మాతుకుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిగ్గహణక్ఖణే ఏకప్పహారేనేవ సకలదససహస్సీ లోకధాతు సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి. బాత్తింసపుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం – దససు చక్కవాళసహస్సేసు అప్పమాణో ఓభాసో ఫరి. తస్స తం సిరిం దట్ఠుకామా వియ అన్ధా చక్ఖూని ¶ పటిలభింసు, బధిరా సద్దం సుణింసు, మూగా సమాలపింసు, ఖుజ్జా ఉజుగత్తా అహేసుం, పఙ్గులా పదసా గమనం పటిలభింసు, బన్ధనగతా సబ్బసత్తా అన్దుబన్ధనాదీహి ముచ్చింసు, సబ్బనరకేసు అగ్గి నిబ్బాయి, పేత్తివిసయే ఖుప్పిపాసా వూపసమి, తిరచ్ఛానానం భయం నాహోసి, సబ్బసత్తానం రోగో వూపసమి, సబ్బసత్తా పియంవదా అహేసుం, మధురేనాకారేన అస్సా హసింసు, వారణా గజ్జింసు, సబ్బతూరియాని సకసకనిన్నాదం ముఞ్చింసు, అఘట్టితానియేవ మనుస్సానం హత్థూపగాదీని ఆభరణాని విరవింసు, సబ్బదిసా విప్పసన్నా అహేసుం ¶ , సత్తానం సుఖం ఉప్పాదయమానో ముదుసీతలవాతో వాయి, అకాలమేఘో వస్సి, పథవితోపి ఉదకం ఉబ్భిజ్జిత్వా విస్సన్ది, పక్ఖినో ఆకాసగమనం విజహింసు, నదియో అసన్దమానా అట్ఠంసు, మహాసముద్దే మధురం ఉదకం అహోసి, సబ్బత్థకమేవ పఞ్చవణ్ణేహి పదుమేహి సఞ్ఛన్నతలో అహోసి, థలజజలజాదీని సబ్బపుప్ఫాని పుప్ఫింసు, రుక్ఖానం ఖన్ధేసు ఖన్ధపదుమాని, సాఖాసు సాఖాపదుమాని, లతాసు లతాపదుమాని పుప్ఫింసు, థలే సిలాతలాని భిన్దిత్వా ఉపరూపరి సత్త సత్త హుత్వా దణ్డపదుమాని నామ నిక్ఖమింసు, ఆకాసే ఓలమ్బకపదుమాని నామ నిబ్బత్తింసు, సమన్తతో పుప్ఫవస్సా వస్సింసు, ఆకాసే దిబ్బతూరియాని వజ్జింసు, సకలదససహస్సిలోకధాతు వట్టేత్వా విస్సట్ఠమాలాగుళో వియ, ఉప్పీళేత్వా బద్ధమాలాకలాపో వియ, అలఙ్కతపటియత్తం మాలాసనం వియ చ ఏకమాలామాలినీ విప్ఫురన్తవాళబీజనీ పుప్ఫధూమగన్ధపరివాసితా పరమసోభగ్గప్పత్తా అహోసి.

ఏవం గహితపటిసన్ధికస్స బోధిసత్తస్స పటిసన్ధితో పట్ఠాయ బోధిసత్తస్స చేవ బోధిసత్తమాతుయా చ ఉపద్దవనివారణత్థం ఖగ్గహత్థా చత్తారో దేవపుత్తా ఆరక్ఖం గణ్హింసు. బోధిసత్తమాతు పన పురిసేసు రాగచిత్తం నుప్పజ్జి, లాభగ్గయసగ్గప్పత్తా చ అహోసి సుఖినీ అకిలన్తకాయా. బోధిసత్తఞ్చ అన్తోకుచ్ఛిగతం ¶ విప్పసన్నే మణిరతనే ఆవుతపణ్డుసుత్తం వియ పస్సతి. యస్మా చ బోధిసత్తేన వసితకుచ్ఛి నామ చేతియగబ్భసదిసా హోతి, న సక్కా అఞ్ఞేన సత్తేన ఆవసితుం వా పరిభుఞ్జితుం వా, తస్మా బోధిసత్తమాతా సత్తాహజాతే బోధిసత్తే కాలం కత్వా తుసితపురే నిబ్బత్తతి. యథా చ అఞ్ఞా ఇత్థియో దస మాసే అపత్వాపి అతిక్కమిత్వాపి నిసిన్నాపి నిపన్నాపి విజాయన్తి, న ఏవం బోధిసత్తమాతా. సా పన బోధిసత్తం దస మాసే కుచ్ఛినా పరిహరిత్వా ఠితావ విజాయతి. అయం బోధిసత్తమాతుధమ్మతా.

మహామాయాపి దేవీ పత్తేన తేలం వియ దస మాసే కుచ్ఛినా బోధిసత్తం పరిహరిత్వా పరిపుణ్ణగబ్భా ఞాతిఘరం గన్తుకామా సుద్ధోదనమహారాజస్స ఆరోచేసి – ‘‘ఇచ్ఛామహం, దేవ, కులసన్తకం దేవదహనగరం గన్తు’’న్తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా కపిలవత్థుతో యావ దేవదహనగరా మగ్గం సమం కారేత్వా కదలిపుణ్ణఘటధజపటాకాదీహి అలఙ్కారాపేత్వా దేవి సువణ్ణసివికాయ ¶ నిసీదాపేత్వా అమచ్చసహస్సేన ఉక్ఖిపాపేత్వా మహన్తేన ¶ పరివారేన పేసేసి. ద్విన్నం పన నగరానం అన్తరే ఉభయనగరవాసీనమ్పి లుమ్బినీవనం నామ మఙ్గలసాలవనం అత్థి, తస్మిం సమయే మూలతో పట్ఠాయ యావ అగ్గసాఖా సబ్బం ఏకపాలిఫుల్లం అహోసి, సాఖన్తరేహి చేవ పుప్ఫన్తరేహి చ పఞ్చవణ్ణా భమరగణా నానప్పకారా చ సకుణసఙ్ఘా మధురస్సరేన వికూజన్తా విచరన్తి. సకలం లుమ్బినీవనం చిత్తలతావనసదిసం, మహానుభావస్స రఞ్ఞో సుసజ్జితం ఆపానమణ్డలం వియ అహోసి. దేవియా తం దిస్వా సాలవనకీళం కీళితుకామతాచిత్తం ఉదపాది. అమచ్చా దేవిం గహేత్వా సాలవనం పవిసింసు. సా మఙ్గలసాలమూలం గన్త్వా సాలసాఖం గణ్హితుకామా అహోసి, సాలసాఖా సుసేదితవేత్తగ్గం వియ ఓనమిత్వా దేవియా హత్థపథం ఉపగఞ్ఛి. సా హత్థం పసారేత్వా సాఖం అగ్గహేసి. తావదేవ చస్సా కమ్మజవాతా చలింసు. అథస్సా సాణిం పరిక్ఖిపిత్వా మహాజనో పటిక్కమి. సాలసాఖం గహేత్వా తిట్ఠమానాయ ఏవస్సా గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. తఙ్ఖణంయేవ చత్తారో విసుద్ధచిత్తా మహాబ్రహ్మానో సువణ్ణజాలం ఆదాయ సమ్పత్తా తేన సువణ్ణజాలేన బోధిసత్తం సమ్పటిచ్ఛిత్వా మాతు పురతో ఠపేత్వా ‘‘అత్తమనా, దేవి, హోహి, మహేసక్ఖో తే పుత్తో ఉప్పన్నో’’తి ఆహంసు.

యథా పన అఞ్ఞే సత్తా మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమన్తా పటికూలేన అసుచినా మక్ఖితా నిక్ఖమన్తి, న ఏవం బోధిసత్తో. సో పన ¶ ధమ్మాసనతో ఓతరన్తో ధమ్మకథికో వియ, నిస్సేణితో ఓతరన్తో పురిసో వియ, చ ద్వే చ హత్థే ద్వే చ పాదే పసారేత్వా ఠితకోవ మాతుకుచ్ఛిసమ్భవేన కేనచి అసుచినా అమక్ఖితో సుద్ధో విసదో కాసికవత్థే నిక్ఖిత్తమణిరతనం వియ జోతయన్తో మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమి. ఏవం సన్తేపి బోధిసత్తస్స చ బోధిసత్తమాతుయా చ సక్కారత్థం ఆకాసతో ద్వే ఉదకధారా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తస్స చ మాతుయా చ సరీరే ఉతుం గాహాపేసుం.

అథ నం సువణ్ణజాలేన పటిగ్గహేత్వా ఠితానం బ్రహ్మానం హత్థతో చత్తారో మహారాజానో మఙ్గలసమ్మతాయ సుఖసమ్ఫస్సాయ అజినప్పవేణియా గణ్హింసు, తేసం హత్థతో మనుస్సా దుకూలచుమ్బటకేన. మనుస్సానం హత్థతో ముచ్చిత్వా పథవియం పతిట్ఠాయ పురత్థిమదిసం ఓలోకేసి, అనేకాని చక్కవాళసహస్సాని ఏకఙ్గణాని అహేసుం. తత్థ దేవమనుస్సా గన్ధమాలాదీహి ¶ పూజయమానా ‘‘మహాపురిస, ఇధ తుమ్హేహి సదిసో అఞ్ఞో నత్థి, కుతేత్థ ఉత్తరితరో’’తి ఆహంసు. ఏవం చతస్సో దిసా, చతస్సో అనుదిసా, హేట్ఠా, ఉపరీతి దస దిసా అనువిలోకేత్వా అత్తనా సదిసం కఞ్చి అదిస్వా ‘‘అయం ఉత్తరాదిసా’’తి సత్తపదవీతిహారేన అగమాసి, మహాబ్రహ్మునా సేతచ్ఛత్తం ధారియమానో, సుయామేన వాళబీజనిం, అఞ్ఞాహి చ దేవతాహి సేసరాజకకుధభణ్డహత్థాహి ¶ అనుగమ్మమానో. తతో సత్తమపదే ఠితో ‘‘అగ్గోహమస్మిం లోకస్సా’’తిఆదికం ఆసభిం వాచం నిచ్ఛారేన్తో సీహనాదం నది.

బోధిసత్తో హి తీసు అత్తభావేసు మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తమత్తోవ వాచం నిచ్ఛారేసి మహోసధత్తభావే, వేస్సన్తరత్తభావే, ఇమస్మిం అత్తభావేతి. మహోసధత్తభావే కిరస్స మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తమత్తస్సేవ సక్కో దేవరాజా ఆగన్త్వా చన్దనసారం హత్థే ఠపేత్వా గతో, సో తం ముట్ఠియం కత్వావ నిక్ఖన్తో. అథ నం మాతా ‘‘తాత, కిం గహేత్వా ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఓసధం, అమ్మా’’తి. ఇతి ఓసధం గహేత్వా ఆగతత్తా ‘‘ఓసధదారకో’’త్వేవస్స నామం అకంసు. తం ఓసధం గహేత్వా చాటియం పక్ఖిపింసు, ఆగతాగతానం అన్ధబధిరాదీనం తదేవ సబ్బరోగవూపసమాయ భేసజ్జం అహోసి. తతో ‘‘మహన్తం ఇదం ఓసధం, మహన్తం ఇదం ఓసధ’’న్తి ఉప్పన్నవచనం ఉపాదాయ ‘‘మహోసధో’’త్వేవస్స నామం జాతం. వేస్సన్తరత్తభావే పన మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తో దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ‘‘అత్థి ను ఖో, అమ్మ, కిఞ్చి గేహస్మిం, దానం దస్సామీ’’తి వదన్తో నిక్ఖమి. అథస్స మాతా ‘‘సధనే కులే నిబ్బత్తోసి, తాతా’’తి పుత్తస్స హత్థం అత్తనో ¶ హత్థతలే కత్వా సహస్సత్థవికం ఠపేసి. ఇమస్మిం పన అత్తభావే ఇమం సీహనాదం నదీతి ఏవం బోధిసత్తో తీసు అత్తభావేసు మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తమత్తోవ వాచం నిచ్ఛారేసి. యథా చ పటిసన్ధిగ్గహణక్ఖణే, జాతక్ఖణేపిస్స ద్వత్తింస పుబ్బనిమిత్తాని పాతురహేసుం. యస్మిం పన సమయే అమ్హాకం బోధిసత్తో లుమ్బినీవనే జాతో, తస్మింయేవ సమయే రాహులమాతా దేవీ, ఆనన్దత్థేరో, ఛన్నో అమచ్చో, కాళుదాయీ అమచ్చో, కణ్డకో అస్సరాజా, మహాబోధిరుక్ఖో, చతస్సో నిధికుమ్భియో ¶ చ జాతా. తత్థ ఏకా గావుతప్పమాణా, ఏకా అడ్ఢయోజనప్పమాణా, ఏకా తిగావుతప్పమాణా, ఏకా యోజనప్పమాణా అహోసీతి. ఇమే సత్త సహజాతా నామ.

ఉభయనగరవాసినో బోధిసత్తం గహేత్వా కపిలవత్థునగరమేవ అగమంసు. తం దివసంయేవ చ ‘‘కపిలవత్థునగరే సుద్ధోదనమహారాజస్స పుత్తో జాతో, అయం కుమారో బోధితలే నిసీదిత్వా బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి తావతింసభవనే హట్ఠతుట్ఠా దేవసఙ్ఘా చేలుక్ఖేపాదీని పవత్తేన్తా కీళింసు. తస్మిం సమయే సుద్ధోదనమహారాజస్స కులూపకో అట్ఠసమాపత్తిలాభీ కాళదేవీలో నామ తాపసో భత్తకిచ్చం కత్వా దివావిహారత్థాయ తావతింసభవనం గన్త్వా తత్థ దివావిహారం నిసిన్నో తా దేవతా కీళమానా దిస్వా ‘‘కింకారణా తుమ్హే ఏవం తుట్ఠమానసా కీళథ, మయ్హమ్పేతం కారణం కథేథా’’తి పుచ్ఛి. దేవతా ఆహంసు ‘‘మారిస, సుద్ధోదనరఞ్ఞో పుత్తో జాతో, సో బోధితలే నిసీదిత్వా బుద్ధో హుత్వా ధమ్మచక్కం పవత్తేస్సతి, తస్స అనన్తం బుద్ధలీళం దట్ఠుం ధమ్మఞ్చ సోతుం లచ్ఛామాతి ఇమినా కారణేన తుట్ఠామ్హా’’తి. తాపసో తాసం వచనం సుత్వా ఖిప్పం దేవలోకతో ఓరుయ్హ రాజనివేసనం ¶ పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసిన్నో ‘‘పుత్తో కిర తే, మహారాజ, జాతో, పస్సిస్సామి న’’న్తి ఆహ. రాజా అలఙ్కతపటియత్తం కుమారం ఆహరాపేత్వా తాపసం వన్దాపేతుం అభిహరి, బోధిసత్తస్స పాదా పరివత్తిత్వా తాపసస్స జటాసు పతిట్ఠహింసు. బోధిసత్తస్స హి తేనత్తభావేన వన్దితబ్బయుత్తకో నామ అఞ్ఞో నత్థి. సచే హి అజానన్తా బోధిసత్తస్స సీసం తాపసస్స పాదమూలే ఠపేయ్యుం, సత్తధా తస్స ముద్ధా ఫలేయ్య. తాపసో ‘‘న మే అత్తానం నాసేతుం యుత్త’’న్తి ఉట్ఠాయాసనా బోధిసత్తస్స అఞ్జలిం పగ్గహేసి. రాజా తం అచ్ఛరియం దిస్వా అత్తనో పుత్తం వన్ది.

తాపసో అతీతే చత్తాలీస కప్పే, అనాగతే చత్తాలీసాతి అసీతి కప్పే అనుస్సరతి. బోధిసత్తస్స లక్ఖణసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘భవిస్సతి ను ఖో బుద్ధో, ఉదాహు నో’’తి ఆవజ్జేత్వా ఉపధారేన్తో ‘‘నిస్సంసయం బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘అచ్ఛరియపురిసో అయ’’న్తి సితం ¶ అకాసి. తతో ‘‘అహం ఇమం బుద్ధభూతం దట్ఠుం లభిస్సామి ను ఖో, నో’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘న లభిస్సామి, అన్తరాయేవ కాలం కత్వా బుద్ధసతేనపి ¶ బుద్ధసహస్సేనపి గన్త్వా బోధేతుం అసక్కుణేయ్యే అరూపభవే నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి దిస్వా ‘‘ఏవరూపం నామ అచ్ఛరియపురిసం బుద్ధభూతం దట్ఠుం న లభిస్సామి, మహతీ వత మే జాని భవిస్సతీ’’తి పరోది.

మనుస్సా దిస్వా ‘‘అమ్హాకం అయ్యో ఇదానేవ హసిత్వా పున పరోది. కిం ను ఖో, భన్తే, అమ్హాకం అయ్యపుత్తస్స కోచి అన్తరాయో భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘నత్థేతస్స అన్తరాయో, నిస్సంసయేన బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి. అథ ‘‘కస్మా పరోదిత్థా’’తి? ‘‘ఏవరూపం పురిసం బుద్ధభూతం దట్ఠుం న లభిస్సామి, ‘మహతీ వత మే జాని భవిస్సతీ’తి అత్తానం అనుసోచన్తో రోదామీ’’తి ఆహ. తతో సో ‘‘కిం ను ఖో మే ఞాతకేసు కోచి ఏతం బుద్ధభూతం దట్ఠుం లభిస్సతి, న లభిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో అత్తనో భాగినేయ్యం నాళకదారకం అద్దస. సో భగినియా గేహం గన్త్వా ‘‘కహం తే పుత్తో నాళకో’’తి? ‘‘అత్థి గేహే, అయ్యా’’తి. ‘‘పక్కోసాహి న’’న్తి పక్కోసాపేత్వా అత్తనో సన్తికం ఆగతం కుమారం ఆహ – ‘‘తాత, సుద్ధోదనమహారాజస్స కులే పుత్తో జాతో, బుద్ధఙ్కురో ఏస, పఞ్చతింస వస్సాని అతిక్కమిత్వా బుద్ధో భవిస్సతి, త్వం ఏతం దట్ఠుం లభిస్ససి, అజ్జేవ పబ్బజాహీ’’తి. సత్తాసీతికోటిధనే కులే నిబ్బత్తదారకోపి ‘‘న మం మాతులో అనత్థే నియోజేస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా తావదేవ అన్తరాపణతో కాసాయాని చేవ మత్తికాపత్తఞ్చ ఆహరాపేత్వా కేసమస్సుం ఓహారేత్వా కాసాయాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా ‘‘యో లోకే ఉత్తమపుగ్గలో, తం ఉద్దిస్స మయ్హం పబ్బజ్జా’’తి బోధిసత్తాభిముఖం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పత్తం థవికాయ పక్ఖిపిత్వా అంసకూటే లగ్గేత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా సమణధమ్మం ¶ అకాసి. సో పరమాభిసమ్బోధిం పత్తం తథాగతం ఉపసఙ్కమిత్వా నాళకపటిపదం కథాపేత్వా పున హిమవన్తం పవిసిత్వా అరహత్తం పత్వా ఉక్కట్ఠపటిపదం పటిపన్నో సత్తేవ మాసే ఆయుం పాలేత్వా ఏకం సువణ్ణపబ్బతం నిస్సాయ ఠితకోవ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి.

బోధిసత్తమ్పి ఖో పఞ్చమే దివసే సీసం న్హాపేత్వా ‘‘నామగ్గహణం గణ్హిస్సామా’’తి రాజభవనం చతుజ్జాతికగన్ధేహి విలిమ్పిత్వా లాజాపఞ్చమకాని పుప్ఫాని వికిరిత్వా అసమ్భిన్నపాయాసం పచాపేత్వా తిణ్ణం వేదానం పారఙ్గతే అట్ఠసతబ్రాహ్మణే నిమన్తేత్వా రాజభవనే నిసీదాపేత్వా సుభోజనం ¶ భోజేత్వా మహాసక్కారం ¶ కత్వా ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సతీ’’తి లక్ఖణాని పరిగ్గహాపేసుం. తేసు –

‘‘రామో ధజో లక్ఖణో చాపి మన్తీ, కోణ్డఞ్ఞో చ భోజో సుయామో సుదత్తో;

ఏతే తదా అట్ఠ అహేసుం బ్రాహ్మణా, ఛళఙ్గవా మన్తం వియాకరింసూ’’తి. –

ఇమే అట్ఠేవ బ్రాహ్మణా లక్ఖణపరిగ్గాహకా అహేసుం. పటిసన్ధిగ్గహణదివసే సుపినోపి ఏతేహేవ పరిగ్గహితో. తేసు సత్త జనా ద్వే అఙ్గులియో ఉక్ఖిపిత్వా ద్వేధా బ్యాకరింసు – ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతో అగారం అజ్ఝావసమానో రాజా హోతి చక్కవత్తీ, పబ్బజమానో బుద్ధో’’తి, సబ్బం చక్కవత్తిరఞ్ఞో సిరివిభవం ఆచిక్ఖింసు. తేసం పన సబ్బదహరో గోత్తతో కోణ్డఞ్ఞో నామ మాణవో బోధిసత్తస్స వరలక్ఖణనిప్ఫత్తిం ఓలోకేత్వా – ‘‘ఇమస్స అగారమజ్ఝే ఠానకారణం నత్థి, ఏకన్తేనేస వివట్టచ్ఛదో బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఏకమేవ అఙ్గులిం ఉక్ఖిపిత్వా ఏకంసబ్యాకరణం బ్యాకాసి. అయఞ్హి కతాధికారో పచ్ఛిమభవికసత్తో పఞ్ఞాయ ఇతరే సత్త జనే అభిభవిత్వా ‘‘ఇమేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతస్స అగారమజ్ఝే ఠానం నామ నత్థి, అసంసయం బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఏకమేవ గతిం అద్దస, తస్మా ఏకం అఙ్గులిం ఉక్ఖిపిత్వా ఏవం బ్యాకాసి. అథస్స నామం గణ్హన్తా సబ్బలోకస్స అత్థసిద్ధికరత్తా ‘‘సిద్ధత్థో’’తి నామమకంసు.

అథ తే బ్రాహ్మణా అత్తనో ఘరాని గన్త్వా పుత్తే ఆమన్తయింసు – ‘‘తాతా, అమ్హే మహల్లకా, సుద్ధోదనమహారాజస్స పుత్తం సబ్బఞ్ఞుతం పత్తం మయం సమ్భవేయ్యామ వా నో వా, తుమ్హే తస్మిం కుమారే సబ్బఞ్ఞుతం పత్తే తస్స సాసనే పబ్బజేయ్యాథా’’తి. తే సత్తపి జనా యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతా, కోణ్డఞ్ఞమాణవోవ అరోగో అహోసి. సో మహాసత్తే వుడ్ఢిమన్వాయ మహాభినిక్ఖమనం ¶ అభినిక్ఖమిత్వా అనుక్కమేన ఉరువేలం గన్త్వా ‘‘రమణీయో, వత అయం భూమిభాగో, అలం వతిదం కులపుత్తస్స ¶ పధానత్థికస్స పధానాయా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా తత్థ వాసం ఉపగతే ‘‘మహాపురిసో పబ్బజితో’’తి సుత్వా తేసం బ్రాహ్మణానం పుత్తే ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ ‘‘సిద్ధత్థకుమారో కిర పబ్బజితో, సో నిస్సంసయం బుద్ధో భవిస్సతి. సచే తుమ్హాకం పితరో అరోగా అస్సు, అజ్జ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజేయ్యుం. సచే తుమ్హేపి ఇచ్ఛేయ్యాథ, ఏథ, అహం తం పురిసం అనుపబ్బజిస్సామీ’’తి. తే సబ్బే ఏకచ్ఛన్దా భవితుం నాసక్ఖింసు ¶ , తయో జనా న పబ్బజింసు. కోణ్డఞ్ఞబ్రాహ్మణం జేట్ఠకం కత్వా ఇతరే చత్తారో పబ్బజింసు. తే పఞ్చపి జనా పఞ్చవగ్గియత్థేరా నామ జాతా.

తదా పన రాజా ‘‘కిం దిస్వా మయ్హం పుత్తో పబ్బజిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘చత్తారి పుబ్బనిమిత్తానీ’’తి. ‘‘కతరఞ్చ కతరఞ్చా’’తి? ‘‘జరాజిణ్ణం, బ్యాధితం, కాలకతం, పబ్బజిత’’న్తి. రాజా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ ఏవరూపానం మమ పుత్తస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమితుం మా అదత్థ, మయ్హం పుత్తస్స బుద్ధభావేన కమ్మం నత్థి, అహం మమ పుత్తం ద్విసహస్సదీపపరివారానం చతున్నం మహాదీపానం ఇస్సరియాధిపచ్చం రజ్జం కారేన్తం ఛత్తింసయోజనపరిమణ్డలాయ పరిసాయ పరివుతం గగనతలే విచరమానం పస్సితుకామో’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా ఇమేసం చతుప్పకారానం నిమిత్తానం కుమారస్స చక్ఖుపథే ఆగమననివారణత్థం చతూసు దిసాసు గావుతే గావుతే ఆరక్ఖం ఠపేసి. తం దివసం పన మఙ్గలట్ఠానే సన్నిపతితేసు అసీతియా ఞాతికులసహస్సేసు ఏకేకో ఏకమేకం పుత్తం పటిజాని – ‘‘అయం బుద్ధో వా హోతు రాజా వా, మయం ఏకమేకం పుత్తం దస్సామ. సచేపి బుద్ధో భవిస్సతి, ఖత్తియసమణేహేవ పురక్ఖతపరివారితో విచరిస్సతి. సచేపి రాజా భవిస్సతి, ఖత్తియకుమారేహేవ పురక్ఖతపరివారితో విచరిస్సతీ’’తి. రాజాపి బోధిసత్తస్స ఉత్తమరూపసమ్పన్నా విగతసబ్బదోసా ధాతియో పచ్చుపట్ఠాపేసి. బోధిసత్తో అనన్తేన పరివారేన మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన వడ్ఢతి.

అథేకదివసం రఞ్ఞో వప్పమఙ్గలం నామ అహోసి. తం దివసం సకలనగరం దేవవిమానం వియ అలఙ్కరోన్తి. సబ్బే దాసకమ్మకరాదయో అహతవత్థనివత్థా గన్ధమాలాదిపటిమణ్డితా రాజకులే సన్నిపతన్తి. రఞ్ఞో కమ్మన్తే నఙ్గలసహస్సం యోజీయతి. తస్మిం పన దివసే ఏకేనూనఅట్ఠసతనఙ్గలాని సద్ధిం బలిబద్దరస్మియోత్తేహి రజతపరిక్ఖతాని హోన్తి, రఞ్ఞో ఆలమ్బననఙ్గలం ¶ పన రత్తసువణ్ణపరిక్ఖతం హోతి. బలిబద్దానం సిఙ్గరస్మిపతోదాపి సువణ్ణపరిక్ఖతావ హోన్తి. రాజా మహతా పరివారేన నిక్ఖన్తో పుత్తం గహేత్వా అగమాసి. కమ్మన్తట్ఠానే ఏకో జమ్బురుక్ఖో బహలపలాసో సన్దచ్ఛాయో అహోసి. తస్స హేట్ఠా కుమారస్స సయనం ¶ పఞ్ఞపాపేత్వా ఉపరి సువణ్ణతారకఖచితం వితానం బన్ధాపేత్వా సాణిపాకారేన పరిక్ఖిపాపేత్వా ఆరక్ఖం ఠపాపేత్వా రాజా సబ్బాలఙ్కారం అలఙ్కరిత్వా అమచ్చగణపరివుతో నఙ్గలకరణట్ఠానం అగమాసి. తత్థ రాజా సువణ్ణనఙ్గలం గణ్హాతి, అమచ్చా ఏకేనూనట్ఠసతరజతనఙ్గలాని, కస్సకా సేసనఙ్గలాని. తే తాని గహేత్వా ఇతో చితో చ కసన్తి. రాజా పన ఓరతో వా పారం గచ్ఛతి, పారతో వా ఓరం ఆగచ్ఛతి. ఏతస్మిం ఠానే మహాసమ్పత్తి ¶ అహోసి. బోధిసత్తం పరివారేత్వా నిసిన్నా ధాతియో ‘‘రఞ్ఞో సమ్పత్తిం పస్సిస్సామా’’తి అన్తోసాణితో బహి నిక్ఖన్తా. బోధిసత్తో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో కఞ్చి అదిస్వా వేగేన ఉట్ఠాయ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఆనాపానే పరిగ్గహేత్వా పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేసి. ధాతియో ఖజ్జభోజ్జన్తరే విచరమానా థోకం చిరాయింసు. సేసరుక్ఖానం ఛాయా నివత్తా, తస్స పన రుక్ఖస్స పరిమణ్డలా హుత్వా అట్ఠాసి. ధాతియో ‘‘అయ్యపుత్తో ఏకతో’’తి వేగేన సాణిం ఉక్ఖిపిత్వా అన్తో పవిసమానా బోధిసత్తం సయనే పల్లఙ్కేన నిసిన్నం తఞ్చ పాటిహారియం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘దేవ, కుమారో ఏవం నిసిన్నో, అఞ్ఞేసం రుక్ఖానం ఛాయా నివత్తా, జమ్బురుక్ఖస్స పన పరిమణ్డలా ఠితా’’తి. రాజా వేగేనాగన్త్వా పాటిహారియం దిస్వా – ‘‘ఇదం తే, తాత, దుతియం వన్దన’’న్తి పుత్తం వన్ది.

అథ అనుక్కమేన బోధిసత్తో సోళసవస్సుద్దేసికో జాతో. రాజా బోధిసత్తస్స తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికే తయో పాసాదే కారేసి – ఏకం నవభూమకం, ఏకం సత్తభూమకం, ఏకం పఞ్చభూమకం, చత్తాలీససహస్సా చ నాటకిత్థియో ఉపట్ఠాపేసి. బోధిసత్తో దేవో వియ అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతో, అలఙ్కతనాటకపరివుతో, నిప్పురిసేహి తూరియేహి పరిచారియమానో మహాసమ్పత్తిం అనుభవన్తో ఉతువారేన తేసు పాసాదేసు విహరతి. రాహులమాతా పనస్స దేవీ అగ్గమహేసీ అహోసి.

తస్సేవం ¶ మహాసమ్పత్తిం అనుభవన్తస్స ఏకదివసం ఞాతిసఙ్ఘస్స అబ్భన్తరే అయం కథా ఉదపాది – ‘‘సిద్ధత్థో కీళాపసుతోవ విచరతి, కిఞ్చి సిప్పం న సిక్ఖతి, సఙ్గామే పచ్చుపట్ఠితే కిం కరిస్సతీ’’తి. రాజా బోధిసత్తం పక్కోసాపేత్వా – ‘‘తాత, తవ ఞాతకా ‘సిద్ధత్థో కిఞ్చి సిప్పం అసిక్ఖిత్వా కీళాపసుతోవ విచరతీ’తి వదన్తి, ఏత్థ కిం పత్తకాలే మఞ్ఞసీ’’తి. దేవ, మమ సిప్పం సిక్ఖనకిచ్చం నత్థి, నగరే మమ సిప్పదస్సనత్థం భేరిం చరాపేథ ‘‘ఇతో సత్తమే దివసే ఞాతకానం సిప్పం దస్సేస్సామీ’’తి. రాజా తథా అకాసి. బోధిసత్తో అక్ఖణవేధివాలవేధిధనుగ్గహే సన్నిపాతాపేత్వా మహాజనస్స మజ్ఝే అఞ్ఞేహి ధనుగ్గహేహి అసాధారణం ¶ ఞాతకానం ద్వాదసవిధం సిప్పం దస్సేసి. తం సరభఙ్గజాతకే ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం. తదాస్స ఞాతిసఙ్ఘో నిక్కఙ్ఖో అహోసి.

అథేకదివసం బోధిసత్తో ఉయ్యానభూమిం గన్తుకామో సారథిం ఆమన్తేత్వా ‘‘రథం యోజేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా మహారహం ఉత్తమరథం సబ్బాలఙ్కారేన అలఙ్కరిత్వా కుముదపత్తవణ్ణే చత్తారో ¶ మఙ్గలసిన్ధవే యోజేత్వా బోధిసత్తస్స పటివేదేసి. బోధిసత్తో దేవవిమానసదిసం రథం అభిరుహిత్వా ఉయ్యానాభిముఖో అగమాసి. దేవతా ‘‘సిద్ధత్థకుమారస్స అభిసమ్బుజ్ఝనకాలో ఆసన్నో, పుబ్బనిమిత్తం దస్సేస్సామా’’తి ఏకం దేవపుత్తం జరాజజ్జరం ఖణ్డదన్తం పలితకేసం వఙ్కం ఓభగ్గసరీరం దణ్డహత్థం పవేధమానం కత్వా దస్సేసుం. తం బోధిసత్తో చేవ సారథి చ పస్సన్తి. తతో బోధిసత్తో సారథిం – ‘‘సమ్మ, కో నామేస పురిసో, కేసాపిస్స న యథా అఞ్ఞేస’’న్తి మహాపదానే ఆగతనయేన పుచ్ఛిత్వా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘ధీరత్థు వత భో జాతి, యత్ర హి నామ జాతస్స జరా పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి సంవిగ్గహదయో తతోవ పటినివత్తిత్వా పాసాదమేవ అభిరుహి. రాజా ‘‘కిం కారణా మమ పుత్తో ఖిప్పం పటినివత్తీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘జిణ్ణకం పురిసం దిస్వా దేవా’’తి. ‘‘జిణ్ణకం దిస్వా పబ్బజిస్సతీతి ఆహంసు, కస్మా మం నాసేథ, సీఘం పుత్తస్స నాటకాని సజ్జేథ, సమ్పత్తిం అనుభవన్తో పబ్బజ్జాయ సతిం న కరిస్సతీ’’తి వత్వా ఆరక్ఖం వడ్ఢేత్వా సబ్బదిసాసు అడ్ఢయోజనే అడ్ఢయోజనే ఠపేసి.

పునేకదివసం ¶ బోధిసత్తో తథేవ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో దేవతాహి నిమ్మితం బ్యాధితం పురిసం దిస్వా పురిమనయేనేవ పుచ్ఛిత్వా సంవిగ్గహదయో నివత్తిత్వా పాసాదం అభిరుహి. రాజాపి పుచ్ఛిత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సంవిదహిత్వా పున వడ్ఢేత్వా సమన్తా తిగావుతప్పమాణే పదేసే ఆరక్ఖం ఠపేసి. అపరం ఏకదివసం బోధిసత్తో తథేవ ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో దేవతాహి నిమ్మితం కాలకతం దిస్వా పురిమనయేనేవ పుచ్ఛిత్వా సంవిగ్గహదయో పున నివత్తిత్వా పాసాదం అభిరుహి. రాజాపి పుచ్ఛిత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సంవిదహిత్వా పున వడ్ఢేత్వా సమన్తా యోజనప్పమాణే పదేసే ఆరక్ఖం ఠపేసి. అపరం పన ఏకదివసం ఉయ్యానం గచ్ఛన్తో తథేవ దేవతాహి నిమ్మితం సునివత్థం సుపారుతం పబ్బజితం దిస్వా ‘‘కో నామేసో సమ్మా’’తి సారథిం పుచ్ఛి. సారథి కిఞ్చాపి బుద్ధుప్పాదస్స అభావా పబ్బజితం వా పబ్బజితగుణే వా న జానాతి, దేవతానుభావేన పన ‘‘పబ్బజితో నామాయం దేవా’’తి వత్వా పబ్బజ్జాయ గుణే వణ్ణేసి. బోధిసత్తో పబ్బజ్జాయ రుచిం ఉప్పాదేత్వా తం దివసం ఉయ్యానం అగమాసి. దీఘభాణకా పనాహు ‘‘చత్తారి నిమిత్తాని ఏకదివసేనేవ దిస్వా అగమాసీ’’తి.

సో ¶ తత్థ దివసభాగం కీళిత్వా మఙ్గలపోక్ఖరణియం న్హాయిత్వా అత్థఙ్గతే సూరియే మఙ్గలసిలాపట్టే నిసీది అత్తానం అలఙ్కారాపేతుకామో. అథస్స పరిచారకపురిసా నానావణ్ణాని దుస్సాని నానప్పకారా ఆభరణవికతియో మాలాగన్ధవిలేపనాని చ ఆదాయ సమన్తా పరివారేత్వా అట్ఠంసు. తస్మిం ఖణే సక్కస్స నిసిన్నాసనం ఉణ్హం అహోసి ¶ . సో ‘‘కో ను ఖో మం ఇమమ్హా ఠానా చావేతుకామో’’తి ఉపధారేన్తో బోధిసత్తస్స అలఙ్కారేతుకామతం ఞత్వా విస్సకమ్మం ఆమన్తేసి ‘‘సమ్మ విస్సకమ్మ, సిద్ధత్థకుమారో అజ్జ అడ్ఢరత్తసమయే మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిస్సతి, అయమస్స పచ్ఛిమో అలఙ్కారో, ఉయ్యానం గన్త్వా మహాపురిసం దిబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరోహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా దేవతానుభావేన తఙ్ఖణంయేవ ఉపసఙ్కమిత్వా తస్సేవ కప్పకసదిసో హుత్వా కప్పకస్స హత్థతో వేఠనదుస్సం గహేత్వా బోధిసత్తస్స సీసం వేఠేసి. బోధిసత్తో హత్థసమ్ఫస్సేనేవ ‘‘నాయం మనుస్సో, దేవపుత్తో ఏసో’’తి అఞ్ఞాసి. వేఠనేన వేఠితమత్తే సీసే మోళియం మణిరతనాకారేన దుస్ససహస్సం అబ్భుగ్గఞ్ఛి. పున వేఠేన్తస్స దుస్ససహస్సన్తి దసక్ఖత్తుం వేఠేన్తస్స దస దుస్ససహస్సాని అబ్భుగ్గచ్ఛింసు ¶ . ‘‘సీసం ఖుద్దకం, దుస్సాని బహూని, కథం అబ్భుగ్గతానీ’’తి న చిన్తేతబ్బం. తేసు హి సబ్బమహన్తం ఆమలకపుప్ఫప్పమాణం, అవసేసాని కుసుమ్బకపుప్ఫప్పమాణాని అహేసుం. బోధిసత్తస్స సీసం కిఞ్జక్ఖగవచ్ఛితం వియ కుయ్యకపుప్ఫం అహోసి.

అథస్స సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితస్స సబ్బతాలావచరేసు సకాని సకాని పటిభానాని దస్సయన్తేసు, బ్రాహ్మణేసు ‘‘జయనన్దా’’తిఆదివచనేహి, సూతమాగధాదీసు నానప్పకారేహి మఙ్గలవచనత్థుతిఘోసేహి సమ్భావేన్తేసు సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం రథవరం అభిరుహి. తస్మిం సమయే ‘‘రాహులమాతా పుత్తం విజాతా’’తి సుత్వా సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘పుత్తస్స మే తుట్ఠిం నివేదేథా’’తి సాసనం పహిణి. బోధిసత్తో తం సుత్వా ‘‘రాహు జాతో, బన్ధనం జాత’’న్తి ఆహ. రాజా ‘‘కిం మే పుత్తో అవచా’’తి పుచ్ఛిత్వా తం వచనం సుత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ మే నత్తా రాహులకుమారోయేవ నామ హోతూ’’తి ఆహ.

బోధిసత్తోపి ఖో రథవరం ఆరుయ్హ మహన్తేన యసేన అతిమనోరమేన సిరిసోభగ్గేన నగరం పావిసి. తస్మిం సమయే కిసాగోతమీ నామ ఖత్తియకఞ్ఞా ఉపరిపాసాదవరతలగతా నగరం పదక్ఖిణం కురుమానస్స బోధిసత్తస్స రూపసిరిం దిస్వా పీతిసోమనస్సజాతా ఇదం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘నిబ్బుతా ¶ నూన సా మాతా, నిబ్బుతో నూన సో పితా;

నిబ్బుతా నూన సా నారీ, యస్సాయం ఈదిసో పతీ’’తి.

బోధిసత్తో ¶ తం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘అయం ఏవమాహ ‘ఏవరూపం అత్తభావం పస్సన్తియా మాతు హదయం నిబ్బాయతి, పితు హదయం నిబ్బాయతి, పజాపతియా హదయం నిబ్బాయతీ’తి! కిస్మిం ను ఖో నిబ్బుతే హదయం నిబ్బుతం నామ హోతీ’’తి? అథస్స కిలేసేసు విరత్తమానసస్స ఏతదహోసి – ‘‘రాగగ్గిమ్హి నిబ్బుతే నిబ్బుతం నామ హోతి, దోసగ్గిమ్హి నిబ్బుతే నిబ్బుతం నామ హోతి, మోహగ్గిమ్హి నిబ్బుతే నిబ్బుతం నామ హోతి, మానదిట్ఠిఆదీసు సబ్బకిలేసదరథేసు నిబ్బుతేసు నిబ్బుతం నామ హోతి. అయం మే సుస్సవనం సావేసి, అహఞ్హి నిబ్బానం గవేసన్తో చరామి, అజ్జేవ మయా ఘరావాసం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిత్వా ¶ నిబ్బానం గవేసితుం వట్టతి, అయం ఇమిస్సా ఆచరియభాగో హోతూ’’తి కణ్ఠతో ఓముఞ్చిత్వా కిసాగోతమియా సతసహస్సగ్ఘనకం ముత్తాహారం పేసేసి. సా ‘‘సిద్ధత్థకుమారో మయి పటిబద్ధచిత్తో హుత్వా పణ్ణాకారం పేసేసీ’’తి సోమనస్సజాతా అహోసి.

బోధిసత్తోపి మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన అత్తనో పాసాదం అభిరుహిత్వా సిరిసయనే నిపజ్జి. తావదేవ చ నం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా నచ్చగీతాదీసు సుసిక్ఖితా దేవకఞ్ఞా వియ రూపసోభగ్గప్పత్తా ఇత్థియో నానాతూరియాని గహేత్వా సమ్పరివారయిత్వా అభిరమాపేన్తియో నచ్చగీతవాదితాని పయోజయింసు. బోధిసత్తో కిలేసేసు విరత్తచిత్తతాయ నచ్చాదీసు అనభిరతో ముహుత్తం నిద్దం ఓక్కమి. తాపి ఇత్థియో ‘‘యస్సత్థాయ మయం నచ్చాదీని పయోజేమ, సో నిద్దం ఉపగతో, ఇదాని కిమత్థం కిలమామా’’తి గహితగ్గహితాని తూరియాని అజ్ఝోత్థరిత్వా నిపజ్జింసు, గన్ధతేలప్పదీపా ఝాయన్తి. బోధిసత్తో పబుజ్ఝిత్వా సయనపిట్ఠే పల్లఙ్కేన నిసిన్నో అద్దస తా ఇత్థియో తూరియభణ్డాని అవత్థరిత్వా నిద్దాయన్తియో – ఏకచ్చా పగ్ఘరితఖేళా, లాలాకిలిన్నగత్తా, ఏకచ్చా దన్తే ఖాదన్తియో, ఏకచ్చా కాకచ్ఛన్తియో, ఏకచ్చా విప్పలపన్తియో, ఏకచ్చా వివటముఖా, ఏకచ్చా అపగతవత్థా, పాకటబీభచ్ఛసమ్బాధట్ఠానా. సో తాసం తం విప్పకారం దిస్వా భియ్యోసోమత్తాయ కామేసు విరత్తచిత్తో అహోసి. తస్స అలఙ్కతపటియత్తం సక్కభవనసదిసమ్పి తం మహాతలం అపవిద్ధనానాకుణపభరితం ఆమకసుసానం వియ ఉపట్ఠాసి, తయో భవా ఆదిత్తగేహసదిసా ఖాయింసు – ‘‘ఉపద్దుతం వత భో, ఉపస్సట్ఠం వత భో’’తి ఉదానం పవత్తేసి, అతివియ పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి.

సో ‘‘అజ్జేవ మయా మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమితుం వట్టతీ’’తి సయనా ఉట్ఠాయ ద్వారసమీపం ¶ గన్త్వా ‘‘కో ఏత్థా’’తి ఆహ. ఉమ్మారే ¶ సీసం కత్వా నిపన్నో ఛన్నో ‘‘అహం అయ్యపుత్త ఛన్నో’’తి ఆహ. ‘‘అహం అజ్జ మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమితుకామో, ఏకం మే అస్సం కప్పేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు దేవా’’తి అస్సభణ్డికం గహేత్వా అస్ససాలం గన్త్వా గన్ధతేలపదీపేసు జలన్తేసు సుమనపట్టవితానస్స హేట్ఠా రమణీయే భూమిభాగే ఠితం కణ్డకం అస్సరాజానం దిస్వా ‘‘అజ్జ మయా ఇమమేవ కప్పేతుం వట్టతీ’’తి కణ్డకం కప్పేసి. సో కప్పియమానోవ అఞ్ఞాసి ‘‘అయం కప్పనా అతిగాళ్హా ¶ , అఞ్ఞేసు దివసేసు ఉయ్యానకీళాదిగమనే కప్పనా వియ న హోతి, మయ్హం అయ్యపుత్తో అజ్జ మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమితుకామో భవిస్సతీ’’తి. తతో తుట్ఠమానసో మహాహసితం హసి. సో సద్దో సకలనగరం పత్థరిత్వా గచ్ఛేయ్య, దేవతా పన తం సద్దం నిరుమ్భిత్వా న కస్సచి సోతుం అదంసు.

బోధిసత్తోపి ఖో ఛన్నం పేసేత్వావ ‘‘పుత్తం తావ పస్సిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నిసిన్నపల్లఙ్కతో ఉట్ఠాయ రాహులమాతాయ వసనట్ఠానం గన్త్వా గబ్భద్వారం వివరి. తస్మిం ఖణే అన్తోగబ్భే గన్ధతేలపదీపో ఝాయతి, రాహులమాతా సుమనమల్లికాదీనం పుప్ఫానం అమ్బణమత్తేన అభిప్పకిణ్ణసయనే పుత్తస్స మత్థకే హత్థం ఠపేత్వా నిద్దాయతి. బోధిసత్తో ఉమ్మారే పాదం ఠపేత్వా ఠితకోవ ఓలోకేత్వా ‘‘సచాహం దేవియా హత్థం అపనేత్వా మమ పుత్తం గణ్హిస్సామి, దేవీ పబుజ్ఝిస్సతి, ఏవం మే గమనన్తరాయో భవిస్సతి, బుద్ధో హుత్వావ ఆగన్త్వా పుత్తం పస్సిస్సామీ’’తి పాసాదతలతో ఓతరి. యం పన జాతకట్ఠకథాయం ‘‘తదా సత్తాహజాతో రాహులకుమారో హోతీ’’తి వుత్తం, తం సేసట్ఠకథాసు నత్థి, తస్మా ఇదమేవ గహేతబ్బం.

ఏవం బోధిసత్తో పాసాదతలా ఓతరిత్వా అస్ససమీపం గన్త్వా ఏవమాహ – ‘‘తాత కణ్డక, త్వం అజ్జ ఏకరత్తిం మం తారయ, అహం తం నిస్సాయ బుద్ధో హుత్వా సదేవకం లోకం తారేస్సామీ’’తి. తతో ఉల్లఙ్ఘిత్వా కణ్డకస్స పిట్ఠిం అభిరుహి. కణ్డకో గీవతో పట్ఠాయ ఆయామేన అట్ఠారసహత్థో హోతి తదనుచ్ఛవికేన ఉబ్బేధేన సమన్నాగతో థామజవసమ్పన్నో సబ్బసేతో ధోతసఙ్ఖసదిసో. సో సచే హసేయ్య వా పదసద్దం వా కరేయ్య, సద్దో సకలనగరం అవత్థరేయ్య. తస్మా దేవతా అత్తనో ఆనుభావేన తస్స యథా న కోచి సుణాతి, ఏవం హసితసద్దం సన్నిరుమ్భిత్వా అక్కమనఅక్కమనపదవారే హత్థతలాని ఉపనామేసుం. బోధిసత్తో అస్సవరస్స పిట్ఠివేమజ్ఝగతో ఛన్నం అస్సస్స ¶ వాలధిం గాహాపేత్వా అడ్ఢరత్తసమయే మహాద్వారసమీపం పత్తో. తదా పన రాజా ‘‘ఏవం బోధిసత్తో యాయ కాయచి వేలాయ నగరద్వారం వివరిత్వా నిక్ఖమితుం న సక్ఖిస్సతీ’’తి ద్వీసు ద్వారకవాటేసు ఏకేకం పురిససహస్సేన వివరితబ్బం కారాపేసి. బోధిసత్తో థామబలసమ్పన్నో, హత్థిగణనాయ కోటిసహస్సహత్థీనం బలం ధారేతి, పురిసగణనాయ దసకోటిసహస్సపురిసానం ¶ ¶ . సో చిన్తేసి ‘‘సచే ద్వారం న వివరీయతి, అజ్జ కణ్డకస్స పిట్ఠే నిసిన్నోవ వాలధిం గహేత్వా ఠితేన ఛన్నేన సద్ధింయేవ కణ్డకం ఊరూహి నిప్పీళేత్వా అట్ఠారసహత్థుబ్బేధం పాకారం ఉప్పతిత్వా అతిక్కమిస్సామీ’’తి. ఛన్నోపి చిన్తేసి ‘‘సచే ద్వారం న వివరీయతి, అహం అయ్యపుత్తం ఖన్ధే నిసీదాపేత్వా కణ్డకం దక్ఖిణేన హత్థేన కుచ్ఛియం పరిక్ఖిపన్తో ఉపకచ్ఛన్తరే కత్వా పాకారం ఉప్పతిత్వా అతిక్కమిస్సామీ’’తి. కణ్డకోపి చిన్తేసి ‘‘సచే ద్వారం న వివరీయతి, అహం అత్తనో సామికం పిట్ఠియం యథానిసిన్నమేవ ఛన్నేన వాలధిం గహేత్వా ఠితేన సద్ధింయేవ ఉక్ఖిపిత్వా పాకారం ఉప్పతిత్వా అతిక్కమిస్సామీ’’తి. సచే ద్వారం న అవాపురీయిత్థ, యథాచిన్తితమేవ తేసు తీసు జనేసు అఞ్ఞతరో సమ్పాదేయ్య. ద్వారే అధివత్థా దేవతా పన ద్వారం వివరి.

తస్మింయేవ ఖణే మారో ‘‘బోధిసత్తం నివత్తేస్సామీ’’తి ఆగన్త్వా ఆకాసే ఠితో ఆహ – ‘‘మారిస, మా నిక్ఖమ, ఇతో తే సత్తమే దివసే చక్కరతనం పాతుభవిస్సతి, ద్విసహస్సపరిత్తదీపపరివారానం చతున్నం మహాదీపానం రజ్జం కారేస్ససి, నివత్త మారిసా’’తి. ‘‘కోసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం వసవత్తీ’’తి. ‘‘మార, జానామహం మయ్హం చక్కరతనస్స పాతుభావం, అనత్థికోహం రజ్జేన, దససహస్సిలోకధాతుం ఉన్నాదేత్వా బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి ఆహ. మారో ‘‘ఇతో దాని తే పట్ఠాయ కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా చిన్తితకాలే జానిస్సామీ’’తి ఓతారాపేక్ఖో ఛాయా వియ అనపగచ్ఛన్తో అనుబన్ధి.

బోధిసత్తోపి హత్థగతం చక్కవత్తిరజ్జం ఖేళపిణ్డం వియ అనపేక్ఖో ఛడ్డేత్వా మహన్తేన సక్కారేన నగరా నిక్ఖమి ఆసాళ్హిపుణ్ణమాయ ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తే వత్తమానే. నిక్ఖమిత్వా చ పున నగరం ఓలోకేతుకామో జాతో. ఏవఞ్చ పనస్స చిత్తే ఉప్పన్నమత్తేయేవ ‘‘మహాపురిస, న తయా నివత్తిత్వా ఓలోకనకమ్మం కత’’న్తి వదమానా వియ మహాపథవీ కులాలచక్కం వియ భిజ్జిత్వా పరివత్తి. బోధిసత్తో నగరాభిముఖో ఠత్వా నగరం ఓలోకేత్వా తస్మిం పథవిప్పదేసే కణ్డకనివత్తనచేతియట్ఠానం దస్సేత్వా గన్తబ్బమగ్గాభిముఖం కణ్డకం కత్వా ¶ పాయాసి మహన్తేన సక్కారేన ఉళారేన సిరిసోభగ్గేన. తదా కిరస్స దేవతా పురతో సట్ఠి ఉక్కాసహస్సాని ధారయింసు, పచ్ఛతో సట్ఠి, దక్ఖిణపస్సతో సట్ఠి, వామపస్సతో ¶ సట్ఠి, అపరా దేవతా చక్కవాళముఖవట్టియం అపరిమాణా ఉక్కా ధారయింసు, అపరా దేవతా చ నాగసుపణ్ణాదయో చ దిబ్బేహి గన్ధేహి మాలాహి చుణ్ణేహి ధూమేహి పూజయమానా గచ్ఛన్తి. పారిచ్ఛత్తకపుప్ఫేహి చేవ మన్దారవపుప్ఫేహి చ ఘనమేఘవుట్ఠికాలే ధారాహి వియ నభం నిరన్తరం అహోసి, దిబ్బాని సంగీతాని పవత్తింసు ¶ , సమన్తతో అట్ఠసట్ఠి తూరియసతసహస్సాని పవజ్జింసు, సముద్దకుచ్ఛియం మేఘత్థనితకాలో వియ యుగన్ధరకుచ్ఛియం సాగరనిగ్ఘోసకాలో వియ వత్తతి.

ఇమినా సిరిసోభగ్గేన గచ్ఛన్తో బోధిసత్తో ఏకరత్తేనేవ తీణి రజ్జాని అతిక్కమ్మ తింసయోజనమత్థకే అనోమానదీతీరం పాపుణి. ‘‘కిం పన అస్సో తతో పరం గన్తుం న సక్కోతీ’’తి? ‘‘నో, న సక్కో’’తి. సో హి ఏకం చక్కవాళగబ్భం నాభియా ఠితచక్కస్స నేమివట్టిం మద్దన్తో వియ అన్తన్తేన చరిత్వా పురేపాతరాసమేవ ఆగన్త్వా అత్తనో సమ్పాదితం భత్తం భుఞ్జితుం సమత్థో. తదా పన దేవనాగసుపణ్ణాదీహి ఆకాసే ఠత్వా ఓస్సట్ఠేహి గన్ధమాలాదీహి యావ ఊరుప్పదేసా సఞ్ఛన్నం సరీరం ఆకడ్ఢిత్వా గన్ధమాలాజటం ఛిన్దన్తస్స అతిప్పపఞ్చో అహోసి, తస్మా తింసయోజనమత్తమేవ అగమాసి. అథ బోధిసత్తో నదీతీరే ఠత్వా ఛన్నం పుచ్ఛి – ‘‘కిన్నామా అయం నదీ’’తి? ‘‘అనోమా నామ, దేవా’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి పబ్బజ్జా అనోమా భవిస్సతీ’’తి పణ్హియా ఘట్టేన్తో అస్సస్స సఞ్ఞం అదాసి. అస్సో ఉప్పతిత్వా అట్ఠూసభవిత్థారాయ నదియా పారిమతీరే అట్ఠాసి.

బోధిసత్తో అస్సపిట్ఠితో ఓరుయ్హ రజతపట్టసదిసే వాలుకాపులినే ఠత్వా ఛన్నం ఆమన్తేసి – ‘‘సమ్మ, ఛన్న, త్వం మయ్హం ఆభరణాని చేవ కణ్డకఞ్చ ఆదాయ గచ్ఛ, అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి. ‘‘అహమ్పి, దేవ, పబ్బజిస్సామీ’’తి. బోధిసత్తో ‘‘న లబ్భా తయా పబ్బజితుం, గచ్ఛ త్వ’’న్తి తిక్ఖత్తుం పటిబాహిత్వా ఆభరణాని చేవ కణ్డకఞ్చ పటిచ్ఛాపేత్వా చిన్తేసి ‘‘ఇమే మయ్హం కేసా సమణసారుప్పా న హోన్తీ’’తి. అఞ్ఞో బోధిసత్తస్స కేసే ఛిన్దితుం యుత్తరూపో నత్థి, తతో ‘‘సయమేవ ఖగ్గేన ఛిన్దిస్సామీ’’తి దక్ఖిణేన హత్థేన అసిం గణ్హిత్వా వామహత్థేన మోళియా ¶ సద్ధిం చూళం గహేత్వా ఛిన్ది, కేసా ద్వఙ్గులమత్తా హుత్వా దక్ఖిణతో ఆవత్తమానా సీసం అల్లీయింసు. తేసం యావజీవం తదేవ పమాణం అహోసి, మస్సు చ తదనురూపం, పున కేసమస్సుఓహారణకిచ్చం నామ నాహోసి. బోధిసత్తో ¶ సహ మోళియా చుళం గహేత్వా ‘‘సచాహం బుద్ధో భవిస్సామి, ఆకాసే తిట్ఠతు, నో చే, భూమియం పతతూ’’తి అన్తలిక్ఖే ఖిపి. తం చూళామణివేఠనం యోజనప్పమాణం ఠానం గన్త్వా ఆకాసే అట్ఠాసి. సక్కో దేవరాజా దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేత్వా యోజనియరతనచఙ్కోటకేన సమ్పటిచ్ఛిత్వా తావతింసభవనే చూళామణిచేతియం నామ పతిట్ఠాపేసి.

‘‘ఛేత్వాన మోళిం వరగన్ధవాసితం, వేహాయసం ఉక్ఖిపి అగ్గపుగ్గలో;

సహస్సనేత్తో సిరసా పటిగ్గహి, సువణ్ణచఙ్కోటవరేన వాసవో’’తి.

పున ¶ బోధిసత్తో చిన్తేసి ‘‘ఇమాని కాసికవత్థాని మయ్హం న సమణసారుప్పానీ’’తి. అథస్స కస్సపబుద్ధకాలే పురాణసహాయకో ఘటీకారమహాబ్రహ్మా ఏకం బుద్ధన్తరం జరం అపత్తేన మిత్తభావేన చిన్తేసి – ‘‘అజ్జ మే సహాయకో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో, సమణపరిక్ఖారమస్స గహేత్వా గచ్ఛిస్సామీ’’తి.

‘‘తిచీవరఞ్చ పత్తో చ, వాసీ సూచి చ బన్ధనం;

పరిస్సావనేన అట్ఠేతే, యుత్తయోగస్స భిక్ఖునో’’తి. –

ఇమే అట్ఠ సమణపరిక్ఖారే ఆహరిత్వా అదాసి. బోధిసత్తో అరహద్ధజం నివాసేత్వా ఉత్తమపబ్బజ్జావేసం గణ్హిత్వా ‘‘ఛన్న, మమ వచనేన మాతాపితూనం ఆరోగ్యం వదేహీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. ఛన్నో బోధిసత్తం వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి. కణ్డకో పన ఛన్నేన సద్ధిం మన్తయమానస్స బోధిసత్తస్స వచనం సుణన్తో ఠత్వా ‘‘నత్థి దాని మయ్హం పున సామినో దస్సన’’న్తి చక్ఖుపథం విజహన్తో సోకం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో హదయేన ఫలితేన కాలం కత్వా తావతింసభవనే కణ్డకో నామ దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. ఛన్నస్స పఠమం ఏకోవ సోకో ¶ అహోసి, కణ్డకస్స పన కాలకిరియాయ దుతియేన సోకేన పీళితో రోదన్తో పరిదేవన్తో నగరం అగమాసి.

బోధిసత్తోపి పబ్బజిత్వా తస్మింయేవ పదేసే అనుపియం నామ అమ్బవనం అత్థి, తత్థ సత్తాహం పబ్బజ్జాసుఖేన వీతినామేత్వా ఏకదివసేనేవ ¶ తింసయోజనమగ్గం పదసా గన్త్వా రాజగహం పావిసి. పవిసిత్వా సపదానం పిణ్డాయ చరి. సకలనగరం బోధిసత్తస్స రూపదస్సనేన ధనపాలకేన పవిట్ఠరాజగహం వియ అసురిన్దేన పవిట్ఠదేవనగరం వియ చ సఙ్ఖోభం అగమాసి. రాజపురిసా గన్త్వా ‘‘దేవ, ఏవరూపో నామ సత్తో నగరే పిణ్డాయ చరతి, ‘దేవో వా మనుస్సో వా నాగో వా సుపణ్ణో వా కో నామేసో’తి న జానామా’’తి ఆరోచేసుం. రాజా పాసాదతలే ఠత్వా మహాపురిసం దిస్వా అచ్ఛరియబ్భుతజాతో పురిసే ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛథ భణే, వీమంసథ, సచే అమనుస్సో భవిస్సతి, నగరా నిక్ఖమిత్వా అన్తరధాయిస్సతి, సచే దేవతా భవిస్సతి, ఆకాసేన గచ్ఛిస్సతి, సచే నాగో భవిస్సతి, పథవియం నిముజ్జిత్వా గమిస్సతి, సచే మనుస్సో భవిస్సతి, యథాలద్ధం భిక్ఖం పరిభుఞ్జిస్సతీ’’తి.

మహాపురిసోపి ఖో మిస్సకభత్తం సంహరిత్వా ‘‘అలం మే ఏత్తకం యాపనాయా’’తి ఞత్వా పవిట్ఠద్వారేనేవ నగరా నిక్ఖమిత్వా పణ్డవపబ్బతచ్ఛాయాయ పురత్థాభిముఖో నిసీదిత్వా ఆహారం పరిభుఞ్జితుం ¶ ఆరద్ధో. అథస్స అన్తాని పరివత్తిత్వా ముఖేన నిక్ఖమనాకారప్పత్తాని వియ అహేసుం. తతో తేన అత్తభావేన ఏవరూపస్స ఆహారస్స చక్ఖునాపి అదిట్ఠపుబ్బతాయ తేన పటికూలాహారేన అట్టియమానో ఏవం అత్తనావ అత్తానం ఓవది ‘‘సిద్ధత్థ, త్వం సులభన్నపానే కులే తివస్సికగన్ధసాలిభోజనం నానగ్గరసేహి భుఞ్జనట్ఠానే నిబ్బత్తిత్వాపి ఏకం పంసుకూలికం దిస్వా ‘కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవరూపో హుత్వా పిణ్డాయ చరిత్వా భుఞ్జిస్సామి, భవిస్సతి ను ఖో మే సో కాలో’తి చిన్తేత్వా నిక్ఖన్తో, ఇదాని కిం నామేతం కరోసీ’’తి. ఏవం అత్తనావ అత్తానం ఓవదిత్వా నిబ్బికారో హుత్వా ఆహారం పరిభుఞ్జి.

రాజపురిసా తం పవత్తిం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా దూతవచనం సుత్వా వేగేన నగరా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తస్స సన్తికం గన్త్వా ఇరియాపథస్మింయేవ పసీదిత్వా బోధిసత్తస్స సబ్బం ఇస్సరియం నియ్యాదేసి ¶ . బోధిసత్తో ‘‘మయ్హం, మహారాజ, వత్థుకామేహి వా కిలేసకామేహి వా అత్థో నత్థి, అహం పరమాభిసమ్బోధిం పత్థయన్తో నిక్ఖన్తో’’తి ఆహ. రాజా అనేకప్పకారం యాచన్తోపి తస్స చిత్తం అలభిత్వా ‘‘అద్ధా త్వం బుద్ధో భవిస్ససి, బుద్ధభూతేన పన తే పఠమం మమ విజితం ఆగన్తబ్బ’’న్తి పటిఞ్ఞం గణ్హి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ‘‘పబ్బజ్జం కిత్తయిస్సామి, యథా పబ్బజి చక్ఖుమా’’తి ఇమం పబ్బజ్జాసుత్తం (సు. ని. ౪౦౭ ఆదయో) సద్ధిం అట్ఠకథాయ ఓలోకేత్వా వేదితబ్బో.

బోధిసత్తోపి రఞ్ఞో పటిఞ్ఞం దత్వా అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో ఆళారఞ్చ కాలామం ఉదకఞ్చ రామపుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా ‘‘నాయం మగ్గో బోధాయా’’తి తమ్పి ¶ సమాపత్తిభావనం అనలఙ్కరిత్వా సదేవకస్స లోకస్స అత్తనో థామవీరియసన్దస్సనత్థం మహాపధానం పదహితుకామో ఉరువేలం గన్త్వా ‘‘రమణీయో వతాయం భూమిభాగో’’తి తత్థేవ వాసం ఉపగన్త్వా మహాపధానం పదహి. తేపి ఖో కోణ్డఞ్ఞప్పముఖా పఞ్చ పబ్బజితా గామనిగమరాజధానీసు భిక్ఖాయ చరన్తా తత్థ బోధిసత్తం సమ్పాపుణింసు. అథ నం ఛబ్బస్సాని మహాపధానం పదహన్తం ‘‘ఇదాని బుద్ధో భవిస్సతి, ఇదాని బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి పరివేణసమ్మజ్జనాదికాయ వత్తపటిపత్తియా ఉపట్ఠహమానా సన్తికావచరావస్స అహేసుం. బోధిసత్తోపి ఖో ‘‘కోటిప్పత్తం దుక్కరకారియం కరిస్సామీ’’తి ఏకతిలతణ్డులాదీహిపి వీతినామేసి, సబ్బసోపి ఆహారూపచ్ఛేదం అకాసి, దేవతాపి లోమకూపేహి ఓజం ఉపసంహరమానా పటిక్ఖిపి.

అథస్స తాయ నిరాహారతాయ పరమకసిమానప్పత్తకాయస్స సువణ్ణవణ్ణో కాయో కాళవణ్ణో అహోసి. బాత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాని పటిచ్ఛన్నాని అహేసుం. అప్పేకదా అప్పాణకం ఝానం ఝాయన్తో ¶ మహావేదనాహి అభితున్నో విసఞ్ఞీభూతో చఙ్కమనకోటియం పతతి. అథ నం ఏకచ్చా దేవతా ‘‘కాలకతో సమణో గోతమో’’తి వదన్తి, ఏకచ్చా ‘‘విహారోవేసో అరహత’’న్తి ఆహంసు. తత్థ యాసం ‘‘కాలకతో’’తి అహోసి, తా గన్త్వా సుద్ధోదనమహారాజస్స ఆరోచేసుం ‘‘తుమ్హాకం పుత్తో కాలకతో’’తి. మమ పుత్తో బుద్ధో హుత్వా కాలకతో, అహుత్వాతి? బుద్ధో భవితుం నాసక్ఖి, పధానభూమియంయేవ పతిత్వా ¶ కాలకతోతి. ఇదం సుత్వా రాజా ‘‘నాహం సద్దహామి, మమ పుత్తస్స బోధిం అప్పత్వా కాలకిరియా నామ నత్థీ’’తి పటిక్ఖిపి. కస్మా పన రాజా న సద్దహతీతి? కాళదేవీలతాపసస్స వన్దాపనదివసే జమ్బురుక్ఖమూలే చ పాటిహారియానం దిట్ఠత్తా.

పున బోధిసత్తే సఞ్ఞం పటిలభిత్వా ఉట్ఠితే తా దేవతా గన్త్వా ‘‘అరోగో తే మహారాజ పుత్తో’’తి ఆరోచేన్తి. రాజా ‘‘జానామహం పుత్తస్స అమరణభావ’’న్తి వదతి. మహాసత్తస్స ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారియం కరోన్తస్స ఆకాసే గణ్ఠికరణకాలో వియ అహోసి. సో ‘‘అయం దుక్కరకారికా నామ బోధాయ మగ్గో న హోతీ’’తి ఓళారికం ఆహారం ఆహారేతుం గామనిగమేసు పిణ్డాయ చరిత్వా ఆహారం ఆహరి, అథస్స బాత్తింసమహాపురిసలక్ఖణాని పాకతికాని అహేసుం, కాయో సువణ్ణవణ్ణో అహోసి. పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ ‘‘అయం ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం కరోన్తోపి సబ్బఞ్ఞుతం పటివిజ్ఝితుం నాసక్ఖి, ఇదాని గామాదీసు ¶ పిణ్డాయ చరిత్వా ఓళారికం ఆహారం ఆహరియమానో కిం సక్ఖిస్సతి, బాహులికో ఏస పధానవిబ్భన్తో, సీసం న్హాయితుకామస్స ఉస్సావబిన్దుతక్కనం వియ అమ్హాకం ఏతస్స సన్తికా విసేసతక్కనం, కిం నో ఇమినా’’తి మహాపురిసం పహాయ అత్తనో అత్తనో పత్తచీవరం గహేత్వా అట్ఠారసయోజనమగ్గం గన్త్వా ఇసిపతనం పవిసింసు.

తేన ఖో పన సమయేన ఉరువేలాయం సేనానిగమే సేనానికుటుమ్బికస్స గేహే నిబ్బత్తా సుజాతా నామ దారికా వయప్పత్తా ఏకస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే పత్థనం అకాసి ‘‘సచే సమజాతికం కులఘరం గన్త్వా పఠమగబ్భే పుత్తం లభిస్సామి, అనుసంవచ్ఛరం తే సతసహస్సపరిచ్చాగేన బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి. తస్సా సా పత్థనా సమిజ్ఝి. సా మహాసత్తస్స దుక్కరకారికం కరోన్తస్స ఛట్ఠే వస్సే పరిపుణ్ణే విసాఖపుణ్ణమాయం బలికమ్మం కాతుకామా హుత్వా పురేతరం ధేనుసహస్సం లట్ఠిమధుకవనే చరాపేత్వా తాసం ఖీరం పఞ్చ ధేనుసతాని పాయేత్వా తాసం ఖీరం అడ్ఢతియానీతి ఏవం యావ సోళసన్నం ధేనూనం ఖీరం అట్ఠ ధేనుయో పివన్తి, తావ ఖీరస్స బహలతఞ్చ మధురతఞ్చ ఓజవన్తతఞ్చ పత్థయమానా ఖీరపరివత్తనం నామ అకాసి. సా విసాఖపుణ్ణమదివసే ‘‘పాతోవ బలికమ్మం కరిస్సామీ’’తి రత్తియా పచ్చూససమయం పచ్చుట్ఠాయ తా అట్ఠ ధేనుయో దుహాపేసి. వచ్ఛకా ¶ ¶ ధేనూనం థనమూలం నాగమింసు, థనమూలే పన నవభాజనే ఉపనీతమత్తే అత్తనో ధమ్మతాయ ఖీరధారా పవత్తింసు. తం అచ్ఛరియం దిస్వా సుజాతా సహత్థేనేవ ఖీరం గహేత్వా నవభాజనే పక్ఖిపిత్వా సహత్థేనేవ అగ్గిం కత్వా పచితుం ఆరభి.

తస్మిం పాయాసే పచ్చమానే మహన్తమహన్తా బుబ్బుళా ఉట్ఠహిత్వా దక్ఖిణావత్తా హుత్వా సఞ్చరన్తి, ఏకఫుసితమ్పి బహి న పతతి, ఉద్ధనతో అప్పమత్తకోపి ధూమో న ఉట్ఠహతి. తస్మిం సమయే చత్తారో లోకపాలా ఆగన్త్వా ఉద్ధనే ఆరక్ఖం గణ్హింసు, మహాబ్రహ్మా ఛత్తం ధారేసి, సక్కో అలాతాని సమానేన్తో అగ్గిం జాలేసి. దేవతా ద్విసహస్సదీపపరివారేసు చతూసు మహాదీపేసు దేవానఞ్చ మనుస్సానఞ్చ ఉపకప్పనఓజం అత్తనో దేవానుభావేన దణ్డకబద్ధం మధుపటలం పీళేత్వా మధుం గణ్హమానా వియ సంహరిత్వా తత్థ పక్ఖిపింసు. అఞ్ఞేసు హి కాలేసు దేవతా కబళే కబళే ఓజం పక్ఖిపన్తి, సమ్బోధిదివసే చ పన పరినిబ్బానదివసే చ ఉక్ఖలియంయేవ పక్ఖిపన్తి. సుజాతా ఏకదివసేయేవ ¶ తత్థ అత్తనో పాకటాని అనేకాని అచ్ఛరియాని దిస్వా పుణ్ణం దాసిం ఆమన్తేసి ‘‘అమ్మ పుణ్ణే, అజ్జ అమ్హాకం దేవతా అతివియ పసన్నా, మయా ఏత్తకే కాలే ఏవరూపం అచ్ఛరియం నామ న దిట్ఠపుబ్బం, వేగేన గన్త్వా దేవట్ఠానం పటిజగ్గాహీ’’తి. సా ‘‘సాధు, అయ్యే’’తి తస్సా వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా తురితతురితా రుక్ఖమూలం అగమాసి.

బోధిసత్తోపి ఖో తస్మిం రత్తిభాగే పఞ్చ మహాసుపినే దిస్వా పరిగ్గణ్హన్తో ‘‘నిస్సంసయేనాహం అజ్జ బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి కతసన్నిట్ఠానో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన కతసరీరపటిజగ్గనో భిక్ఖాచారకాలం ఆగమయమానో పాతోవ ఆగన్త్వా తస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది అత్తనో పభాయ సకలరుక్ఖం ఓభాసయమానో. అథ ఖో సా పుణ్ణా ఆగన్త్వా అద్దస బోధిసత్తం రుక్ఖమూలే పాచీనలోకధాతుం ఓలోకయమానం నిసిన్నం, సరీరతో చస్స నిక్ఖన్తాహి పభాహి సకలరుక్ఖం సువణ్ణవణ్ణం. దిస్వా తస్సా ఏతదహోసి – ‘‘అజ్జ అమ్హాకం దేవతా రుక్ఖతో ఓరుయ్హ సహత్థేనేవ బలికమ్మం సమ్పటిచ్ఛితుం నిసిన్నా మఞ్ఞే’’తి ఉబ్బేగప్పత్తా హుత్వా వేగేనాగన్త్వా సుజాతాయ ఏతమత్థం ఆరోచేసి.

సుజాతా ¶ తస్సా వచనం సుత్వా తుట్ఠమానసా హుత్వా ‘‘అజ్జ దాని పట్ఠాయ మమ జేట్ఠధీతుట్ఠానే తిట్ఠాహీ’’తి ధీతు అనుచ్ఛవికం సబ్బాలఙ్కారం అదాసి. యస్మా పన బుద్ధభావం పాపుణనదివసే సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం లద్ధుం వట్టతి, తస్మా సా ‘‘సువణ్ణపాతియం పాయాసం పక్ఖిపిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం నీహరాపేత్వా తత్థ పాయాసం ¶ పక్ఖిపితుకామా పక్కభాజనం ఆవజ్జేసి. ‘సబ్బో పాయాసో పదుమపత్తా ఉదకం వియ వినివత్తిత్వా పాతియం పతిట్ఠాసి, ఏకపాతిపూరమత్తోవ అహోసి’. సా తం పాతిం అఞ్ఞాయ సువణ్ణపాతియా పటికుజ్జిత్వా ఓదాతవత్థేన వేఠేత్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అత్తభావం అలఙ్కరిత్వా తం పాతిం అత్తనో సీసే ఠపేత్వా మహన్తేన ఆనుభావేన నిగ్రోధరుక్ఖమూలం గన్త్వా బోధిసత్తం ఓలోకేత్వా బలవసోమనస్సజాతా ‘‘రుక్ఖదేవతా’’తి సఞ్ఞాయ దిట్ఠట్ఠానతో పట్ఠాయ ఓనతోనతా గన్త్వా సీసతో పాతిం ఓతారేత్వా వివరిత్వా సువణ్ణభిఙ్కారేన గన్ధపుప్ఫవాసితం ఉదకం గహేత్వా బోధిసత్తం ఉపగన్త్వా అట్ఠాసి. ఘటీకారమహాబ్రహ్మునా దిన్నో మత్తికాపత్తో ఏత్తకం అద్ధానం బోధిసత్తం అవిజహిత్వా తస్మిం ఖణే అదస్సనం గతో, బోధిసత్తో పత్తం అపస్సన్తో దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ఉదకం సమ్పటిచ్ఛి. సుజాతా సహేవ పాతియా పాయాసం మహాపురిసస్స హత్థే ఠపేసి, మహాపురిసో సుజాతం ఓలోకేసి. సా ఆకారం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘అయ్య, మయా తుమ్హాకం పరిచ్చత్తం, గణ్హిత్వా యథారుచిం గచ్ఛథా’’తి వన్దిత్వా ‘‘యథా మయ్హం మనోరథో నిప్ఫన్నో ¶ , ఏవం తుమ్హాకమ్పి నిప్ఫజ్జతూ’’తి వత్వా సతసహస్సగ్ఘనికాయ సువణ్ణపాతియా పురాణపణ్ణే వియ అనపేక్ఖా హుత్వా పక్కామి.

బోధిసత్తోపి ఖో నిసిన్నట్ఠానా ఉట్ఠాయ రుక్ఖం పదక్ఖిణం కత్వా పాతిం ఆదాయ నేరఞ్జరాయ తీరం గన్త్వా అనేకేసం బోధిసత్తసహస్సానం అభిసమ్బుజ్ఝనదివసే ఓతరిత్వా న్హానట్ఠానం సుప్పతిట్ఠితతిత్థం నామ అత్థి, తస్స తీరే పాతిం ఠపేత్వా ఓతరిత్వా న్హత్వా అనేకబుద్ధసతసహస్సానం నివాసనం అరహద్ధజం నివాసేత్వా పురత్థాభిముఖో నిసీదిత్వా ఏకట్ఠితాలపక్కప్పమాణే ఏకూనపఞ్ఞాస పిణ్డే కత్వా సబ్బం అప్పోదకం మధుపాయాసం పరిభుఞ్జి. సో ఏవ హిస్స బుద్ధభూతస్స సత్తసత్తాహం బోధిమణ్డే వసన్తస్స ఏకూనపఞ్ఞాస దివసాని ఆహారో అహోసి. ఏత్తకం కాలం ¶ నేవ అఞ్ఞో ఆహారో అత్థి, న న్హానం, న ముఖధోవనం, న సరీరవళఞ్జో, ఝానసుఖేన మగ్గసుఖేన ఫలసుఖేన చ వీతినామేసి. తం పన పాయాసం పరిభుఞ్జిత్వా సువణ్ణపాతిం గహేత్వా ‘‘సచాహం, అజ్జ బుద్ధో భవితుం సక్ఖిస్సామి, అయం పాతి పటిసోతం గచ్ఛతు, నో చే సక్ఖిస్సామి, అనుసోతం గచ్ఛతూ’’తి వత్వా నదీసోతే పక్ఖిపి. సా సోతం ఛిన్దమానా నదీమజ్ఝం గన్త్వా మజ్ఝమజ్ఝట్ఠానేనేవ జవసమ్పన్నో అస్సో వియ అసీతిహత్థమత్తట్ఠానం పటిసోతం గన్త్వా ఏకస్మిం ఆవట్టే నిముజ్జిత్వా కాళనాగరాజభవనం గన్త్వా తిణ్ణం బుద్ధానం పరిభోగపాతియో ‘‘కిలి కిలీ’’తి రవం కారయమానా పహరిత్వావ తాసం సబ్బహేట్ఠిమా హుత్వా అట్ఠాసి. కాళో నాగరాజా తం సద్దం సుత్వా ‘‘హియ్యో ఏకో బుద్ధో నిబ్బత్తో, పున అజ్జ ఏకో నిబ్బత్తో’’తి వత్వా అనేకేహి పదసతేహి థుతియో వదమానో ఉట్ఠాసి. తస్స కిర ¶ మహాపథవియా ఏకయోజనతిగావుతప్పమాణం నభం పూరేత్వా ఆరోహనకాలో ‘‘అజ్జ వా హియ్యో వా’’తి సదిసో అహోసి.

బోధిసత్తోపి నదీతీరమ్హి సుపుప్ఫితసాలవనే దివావిహారం కత్వా సాయన్హసమయే పుప్ఫానం వణ్టతో ముచ్చనకాలే దేవతాహి అలఙ్కతేన అట్ఠూసభవిత్థారేన మగ్గేన సీహో వియ విజమ్భమానో బోధిరుక్ఖాభిముఖో పాయాసి. నాగయక్ఖసుపణ్ణాదయో దిబ్బేహి గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజయింసు, దిబ్బసఙ్గీతాదీని పవత్తయింసు, దససహస్సీ లోకధాతు ఏకగన్ధా ఏకమాలా ఏకసాధుకారా అహోసి. తస్మిం సమయే సోత్థియో నామ తిణహారకో తిణం ఆదాయ పటిపథే ఆగచ్ఛన్తో మహాపురిసస్స ఆకారం ఞత్వా అట్ఠ తిణముట్ఠియో అదాసి. బోధిసత్తో తిణం గహేత్వా బోధిమణ్డం ¶ ఆరుయ్హ దక్ఖిణదిసాభాగే ఉత్తరాభిముఖో అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే దక్ఖిణచక్కవాళం ఓసీదిత్వా హేట్ఠా అవీచిసమ్పత్తం వియ అహోసి, ఉత్తరచక్కవాళం ఉల్లఙ్ఘిత్వా ఉపరి భవగ్గప్పత్తం వియ అహోసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదం సమ్బోధిం పాపుణనట్ఠానం న భవిస్సతి మఞ్ఞే’’తి పదక్ఖిణం కరోన్తో పచ్ఛిమదిసాభాగం గన్త్వా పురత్థాభిముఖో అట్ఠాసి, తతో పచ్ఛిమచక్కవాళం ఓసీదిత్వా హేట్ఠా అవీచిసమ్పత్తం వియ అహోసి, పురత్థిమచక్కవాళం ఉల్లఙ్ఘిత్వా ఉపరి భవగ్గప్పత్తం వియ అహోసి. ఠితట్ఠితట్ఠానే కిరస్స నేమివట్టిపరియన్తే అక్కన్తే నాభియా పతిట్ఠితమహాసకటచక్కం వియ ¶ మహాపథవీ ఓనతున్నతా అహోసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదమ్పి సమ్బోధిం పాపుణనట్ఠానం న భవిస్సతి మఞ్ఞే’’తి పదక్ఖిణం కరోన్తో ఉత్తరదిసాభాగం గన్త్వా దక్ఖిణాభిముఖో అట్ఠాసి, తతో ఉత్తరచక్కవాళం ఓసీదిత్వా హేట్ఠా అవీచిసమ్పత్తం వియ అహోసి, దక్ఖిణచక్కవాళం ఉల్లఙ్ఘిత్వా ఉపరి భవగ్గప్పత్తం వియ అహోసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇదమ్పి సమ్బోధిం పాపుణనట్ఠానం న భవిస్సతి మఞ్ఞే’’తి పదక్ఖిణం కరోన్తో పురత్థిమదిసాభాగం గన్త్వా పచ్ఛిమాభిముఖో అట్ఠాసి. పురత్థిమదిసాభాగే పన సబ్బబుద్ధానం పల్లఙ్కట్ఠానం, తం నేవ ఛమ్భతి, న కమ్పతి. మహాసత్తో ‘‘ఇదం సబ్బబుద్ధానం అవిజహితం అచలట్ఠానం కిలేసపఞ్జరవిద్ధంసనట్ఠాన’’న్తి ఞత్వా తాని తిణాని అగ్గే గహేత్వా చాలేసి, తావదేవ చుద్దసహత్థో పల్లఙ్కో అహోసి. తానిపి ఖో తిణాని తథారూపేన సణ్ఠానేన సణ్ఠహింసు, యథారూపం సుకుసలోపి చిత్తకారో వా పోత్థకారో వా ఆలిఖితుమ్పి సమత్థో నత్థి. బోధిసత్తో బోధిక్ఖన్ధం పిట్ఠితో కత్వా పురత్థాభిముఖో దళ్హమానసో హుత్వా –

‘‘కామం తచో చ న్హారు చ, అట్ఠి చ అవసిస్సతు;

ఉపసుస్సతు నిస్సేసం, సరీరే మంసలోహితం’’.

న ¶ త్వేవాహం సమ్మాసమ్బోధిం అప్పత్వా ఇమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామీతి అసనిసతసన్నిపాతేనపి అభేజ్జరూపం అపరాజితపల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది.

తస్మిం సమయే మారో దేవపుత్తో ‘‘సిద్ధత్థకుమారో మయ్హం వసం అతిక్కమితుకామో, న దానిస్స అతిక్కమితుం దస్సామీ’’తి మారబలస్స సన్తికం గన్త్వా ఏతమత్థం ఆరోచేత్వా మారఘోసనం నామ ఘోసాపేత్వా మారబలం ఆదాయ నిక్ఖమి. సా మారసేనా మారస్స పురతో ద్వాదసయోజనా హోతి, దక్ఖిణతో చ వామతో చ ద్వాదసయోజనా, పచ్ఛతో యావ చక్కవాళపరియన్తం కత్వా ఠితా, ఉద్ధం నవయోజనుబ్బేధా, యస్సా ఉన్నదన్తియా ఉన్నాదసద్దో యోజనసహస్సతో ¶ పట్ఠాయ పథవిఉన్ద్రియనసద్దో వియ సుయ్యతి. అథ మారో దేవపుత్తో దియడ్ఢయోజనసతికం గిరిమేఖలం నామ హత్థిం అభిరుహిత్వా బాహుసహస్సం మాపేత్వా నానావుధాని అగ్గహేసి. అవసేసాయపి మారపరిసాయ ద్వే జనా ఏకసదిసం ఆవుధం న గణ్హింసు, నానప్పకారవణ్ణా నానప్పకారముఖా హుత్వా మహాసత్తం అజ్ఝోత్థరమానా ఆగమింసు.

దససహస్సచక్కవాళదేవతా ¶ పన మహాసత్తస్స థుతియో వదమానా అట్ఠంసు. సక్కో దేవరాజా విజయుత్తరసఙ్ఖం ధమమానో అట్ఠాసి. సో కిర సఙ్ఖో వీసహత్థసతికో హోతి. సకిం వాతం గాహాపేత్వా ధమన్తో చత్తారో మాసే సద్దం కరిత్వా నిస్సద్దో హోతి. మహాకాళనాగరాజా అతిరేకపదసతేన వణ్ణం వదన్తో అట్ఠాసి, మహాబ్రహ్మా సేతచ్ఛత్తం ధారయమానో అట్ఠాసి. మారబలే పన బోధిమణ్డం ఉపసఙ్కమన్తే తేసం ఏకోపి ఠాతుం నాసక్ఖి, సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయింసు. కాళో నాగరాజా పథవియం నిముజ్జిత్వా పఞ్చయోజనసతికం మఞ్జేరికనాగభవనం గన్త్వా ఉభోహి హత్థేహి ముఖం పిదహిత్వా నిపన్నో. సక్కో విజయుత్తరసఙ్ఖం పిట్ఠియం కత్వా చక్కవాళముఖవట్టియం అట్ఠాసి. మహాబ్రహ్మా సేతచ్ఛత్తం చక్కవాళకోటియం ఠపేత్వా బ్రహ్మలోకమేవ అగమాసి. ఏకా దేవతాపి ఠాతుం సమత్థా నాహోసి, మహాపురిసో ఏకకోవ నిసీది.

మారోపి అత్తనో పరిసం ఆహ ‘‘తాతా సుద్ధోదనపుత్తేన సిద్ధత్థేన సదిసో అఞ్ఞో పురిసో నామ నత్థి, మయం సమ్ముఖా యుద్ధం దాతుం న సక్ఖిస్సామ, పచ్ఛాభాగేన దస్సామా’’తి. మహాపురిసోపి తీణి పస్సాని ఓలోకేత్వా సబ్బదేవతానం పలాతత్తా సుఞ్ఞాని అద్దస. పున ఉత్తరపస్సేన మారబలం అజ్ఝోత్థరమానం దిస్వా ‘‘అయం ఏత్తకో జనో మం ఏకకం సన్ధాయ మహన్తం వాయామం పరక్కమం కరోతి, ఇమస్మిం ఠానే మయ్హం మాతా వా పితా వా భాతా వా అఞ్ఞో వా కోచి ఞాతకో నత్థి, ఇమా పన దస పారమియోవ మయ్హం దీఘరత్తం పుట్ఠపరిజనసదిసా, తస్మా పారమియోవ ¶ ఫలకం కత్వా పారమిసత్థేనేవ పహరిత్వా అయం బలకాయో మయా విద్ధంసేతుం వట్టతీ’’తి దస పారమియో ఆవజ్జమానో నిసీది.

అథ ఖో మారో దేవపుత్తో ‘‘ఏతేనేవ సిద్ధత్థం పలాపేస్సామీ’’తి వాతమణ్డలం సముట్ఠాపేసి. తఙ్ఖణంయేవ పురత్థిమాదిభేదా వాతా సముట్ఠహిత్వా అడ్ఢయోజనఏకయోజనద్వియోజనతియోజనప్పమాణాని ¶ పబ్బతకూటాని పదాలేత్వా వనగచ్ఛరుక్ఖాదీని ఉమ్మూలేత్వా సమన్తా గామనిగమే చుణ్ణవిచుణ్ణం కాతుం సమత్థాపి మహాపురిసస్స పుఞ్ఞతేజేన విహతానుభావా బోధిసత్తం పత్వా చీవరకణ్ణమత్తమ్పి చాలేతుం నాసక్ఖింసు. తతో ‘‘ఉదకేన న అజ్ఝోత్థరిత్వా మారేస్సామీ’’తి మహావస్సం ¶ సముట్ఠాపేసి. తస్సానుభావేన ఉపరూపరి సతపటలసహస్సపటలాదిభేదా వలాహకా ఉట్ఠహిత్వా వస్సింసు. వుట్ఠిధారావేగేన పథవీ ఛిద్దా అహోసి. వనరుక్ఖాదీనం ఉపరిభాగేన మహామేఘో ఆగన్త్వా మహాసత్తస్స చీవరే ఉస్సావబిన్దుట్ఠానమత్తమ్పి తేమేతుం నాసక్ఖి. తతో పాసాణవస్సం సముట్ఠాపేసి. మహన్తాని మహన్తాని పబ్బతకూటాని ధూమాయన్తాని పజ్జలన్తాని ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తం పత్వా దిబ్బమాలాగుళభావం ఆపజ్జింసు. తతో పహరణవస్సం సముట్ఠాపేసి. ఏకతోధారాఉభతోధారాఅసిసత్తిఖురప్పాదయో ధూమాయన్తా పజ్జలన్తా ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తం పత్వా దిబ్బపుప్ఫాని అహేసుం. తతో అఙ్గారవస్సం సముట్ఠాపేసి. కింసుకవణ్ణా అఙ్గారా ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బపుప్ఫాని హుత్వా వికిరింసు. తతో కుక్కుళవస్సం సముట్ఠాపేసి. అచ్చుణ్హో అగ్గివణ్ణో కుక్కుళో ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బచన్దనచుణ్ణం హుత్వా నిపతి. తతో వాలుకావస్సం సముట్ఠాపేసి. అతిసుఖుమవాలుకా ధూమాయన్తా పజ్జలన్తా ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బపుప్ఫాని హుత్వా నిపతింసు. తతో కలలవస్సం సముట్ఠాపేసి. తం కలలం ధూమాయన్తం పజ్జలన్తం ఆకాసేనాగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదమూలే దిబ్బవిలేపనం హుత్వా నిపతి. తతో ‘‘ఇమినా భింసేత్వా సిద్ధత్థం పలాపేస్సామీ’’తి అన్ధకారం సముట్ఠాపేసి. తం చతురఙ్గసమన్నాగతం వియ మహాతమం హుత్వా బోధిసత్తం పత్వా సూరియప్పభావిహతం వియ అన్ధకారం అన్తరధాయి.

ఏవం మారో ఇమాహి నవహి వాతవస్సపాసాణపహరణఅఙ్గారకుక్కుళవాలుకాకలలఅన్ధకారవుట్ఠీహి బోధిసత్తం పలాపేతుం అసక్కోన్తో ‘‘కిం భణే, తిట్ఠథ, ఇమం సిద్ధత్థకుమారం గణ్హథ హనథ పలాపేథా’’తి పరిసం ఆణాపేత్వా సయమ్పి గిరిమేఖలస్స హత్థినో ఖన్ధే నిసిన్నో చక్కావుధం ఆదాయ బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘సిద్ధత్థ ఉట్ఠాహి ఏతస్మా పల్లఙ్కా, నాయం తుయ్హం పాపుణాతి, మయ్హం ఏవ పాపుణాతీ’’తి ఆహ. మహాసత్తో తస్స వచనం సుత్వా అవోచ – ‘‘మార, నేవ తయా దస పారమియో పూరితా, న ఉపపారమియో, న పరమత్థపారమియో, నాపి పఞ్చ మహాపరిచ్చాగా పరిచ్చత్తా ¶ , న ఞాతత్థచరియా, న లోకత్థచరియా, న బుద్ధిచరియా పూరితా, సబ్బా ¶ తా మయాయేవ పూరితా, తస్మా నాయం పల్లఙ్కో తుయ్హం పాపుణాతి ¶ , మయ్హేవేసో పాపుణాతీ’’తి.

మారో కుద్ధో కోధవేగం అసహన్తో మహాపురిసస్స చక్కావుధం విస్సజ్జేసి. తం తస్స దస పారమియో ఆవజ్జేన్తస్స ఉపరిభాగే మాలావితానం హుత్వా అట్ఠాసి. తం కిర ఖురధారచక్కావుధం అఞ్ఞదా తేన కుద్ధేన విస్సట్ఠం ఏకఘనపాసాణత్థమ్భే వంసకళీరే వియ ఛిన్దన్తం గచ్ఛతి, ఇదాని పన తస్మిం మాలావితానం హుత్వా ఠితే అవసేసా మారపరిసా ‘‘ఇదాని పల్లఙ్కతో వుట్ఠాయ పలాయిస్సతీ’’తి మహన్తమహన్తాని సేలకూటాని విస్సజ్జేసుం. తానిపి మహాపురిసస్స దస పారమియో ఆవజ్జేన్తస్స మాలాగుళభావం ఆపజ్జిత్వా భూమియం పతింసు. దేవతా చక్కవాళముఖవట్టియం ఠితా గీవం పసారేత్వా సీసం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘నట్ఠో వత సో సిద్ధత్థకుమారస్స రూపగ్గప్పత్తో అత్తభావో, కిం ను ఖో కరిస్సతీ’’తి ఓలోకేన్తి.

తతో మహాపురిసో ‘‘పూరితపారమీనం బోధిసత్తానం అభిసమ్బుజ్ఝనదివసే పత్తపల్లఙ్కో మయ్హంవ పాపుణాతీ’’తి వత్వా ఠితం మారం ఆహ – ‘‘మార తుయ్హం దానస్స దిన్నభావే కో సక్ఖీ’’తి. మారో ‘‘ఇమే ఏత్తకా జనా సక్ఖినో’’తి మారబలాభిముఖం హత్థం పసారేసి. తస్మిం ఖణే మారపరిసాయ ‘‘అహం సక్ఖీ, అహం సక్ఖీ’’తి పవత్తసద్దో పథవిఉన్ద్రియనసద్దసదిసో అహోసి. అథ మారో మహాపురిసం ఆహ ‘‘సిద్ధత్థ, తుయ్హం దానస్స దిన్నభావే కో సక్ఖీ’’తి. మహాపురిసో ‘‘తుయ్హం తావ దానస్స దిన్నభావే సచేతనా సక్ఖినో, మయ్హం పన ఇమస్మిం ఠానే సచేతనో కోచి సక్ఖీ నామ నత్థి, తిట్ఠతు తావ మే అవసేసత్తభావేసు దిన్నదానం, వేస్సన్తరత్తభావే పన ఠత్వా మయ్హం సత్తసతకమహాదానస్స దిన్నభావే అయం అచేతనాపి ఘనమహాపథవీ సక్ఖీ’’తి చీవరగబ్భన్తరతో దక్ఖిణహత్థం అభినీహరిత్వా ‘‘వేస్సన్తరత్తభావే ఠత్వా మయ్హం సత్తసతకమహాదానస్స దిన్నభావే త్వం సక్ఖీ న సక్ఖీ’’తి మహాపథవిఅభిముఖం హత్థం పసారేసి. మహాపథవీ ‘‘అహం తే తదా సక్ఖీ’’తి విరవసతేన విరవసహస్సేన విరవసతసహస్సేన మారబలం అవత్థరమానా వియ ఉన్నది.

తతో ¶ మహాపురిసే ‘‘దిన్నం తే సిద్ధత్థ మహాదానం ఉత్తమదాన’’న్తి వేస్సన్తరదానం సమ్మసన్తే దియడ్ఢయోజనసతికో గిరిమేఖలహత్థీ జణ్ణుకేహి పథవియం పతిట్ఠాసి, మారపరిసా దిసావిదిసా పలాయి, ద్వే ఏకమగ్గేన గతా నామ నత్థి, సీసాభరణాని చేవ నివత్థవత్థాని చ పహాయ సమ్ముఖసమ్ముఖదిసాహియేవ పలాయింసు. తతో దేవసఙ్ఘా పలాయమానం మారబలం దిస్వా ‘‘మారస్స ¶ పరాజయో జాతో, సిద్ధత్థకుమారస్స జయో, జయపూజం కరిస్సామా’’తి నాగా నాగానం, సుపణ్ణా సుపణ్ణానం ¶ , దేవతా దేవతానం, బ్రహ్మానో బ్రహ్మానం, ఉగ్ఘోసేత్వా గన్ధమాలాదిహత్థా మహాపురిసస్స సన్తికం బోధిపల్లఙ్కం అగమంసు.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా నాగగణా మహేసినో.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, సుపణ్ణసఙ్ఘాపి జయం మహేసినో.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా దేవగణా మహేసినో.

‘‘జయో హి బుద్ధస్స సిరీమతో అయం, మారస్స చ పాపిమతో పరాజయో;

ఉగ్ఘోసయుం బోధిమణ్డే పమోదితా, జయం తదా బ్రహ్మగణాపి తాదినో’’తి.

అవసేసా దససు చక్కవాళసహస్సేసు దేవతా మాలాగన్ధవిలేపనేహి చ పూజయమానా నానప్పకారా థుతియో చ వదమానా అట్ఠంసు. ఏవం అనత్థఙ్గతేయేవ ¶ సూరియే మహాపురిసో మారబలం విధమేత్వా చీవరూపరి పతమానేహి బోధిరుక్ఖఙ్కురేహి రత్తపవాళపల్లవేహి వియ పూజియమానో పఠమయామే పుబ్బేనివాసఞాణం అనుస్సరిత్వా, మజ్ఝిమయామే దిబ్బచక్ఖుం విసోధేత్వా, పచ్ఛిమయామే పటిచ్చసముప్పాదే ఞాణం ఓతారేసి. అథస్స ద్వాదసపదికం పచ్చయాకారం వట్టవివట్టవసేన అనులోమపటిలోమతో సమ్మసన్తస్స దససహస్సీ లోకధాతు ఉదకపరియన్తం కత్వా ద్వాదసక్ఖత్తుం సమ్పకమ్పి.

మహాపురిసే పన దససహస్సిలోకధాతుం ఉన్నాదేత్వా అరుణుగ్గమనవేలాయ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝన్తే ¶ సకలదససహస్సీ లోకధాతు అలఙ్కతపటియత్తా అహోసి. పాచీనచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ధజానం పటాకానం రంసియో పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టియం పహరన్తి, తథా పచ్ఛిమచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం పాచీనచక్కవాళముఖవట్టియం, దక్ఖిణచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ఉత్తరచక్కవాళముఖవట్టియం, ఉత్తరచక్కవాళముఖవట్టియం ఉస్సాపితానం ¶ దక్ఖిణచక్కవాళముఖవట్టియం పహరన్తి, పథవితలే ఉస్సాపితానం పన ధజానం పటాకానం బ్రహ్మలోకం ఆహచ్చ అట్ఠంసు, బ్రహ్మలోకే బద్ధానం పథవితలే పతిట్ఠహింసు, దససహస్సచక్కవాళేసు పుప్ఫూపగరుక్ఖా పుప్ఫం గణ్హింసు, ఫలూపగరుక్ఖా ఫలపిణ్డీభారభరితా అహేసుం. ఖన్ధేసు ఖన్ధపదుమాని పుప్ఫింసు, సాఖాసు సాఖాపదుమాని, లతాసు లతాపదుమాని, ఆకాసే ఓలమ్బకపదుమాని, సిలాతలాని భిన్దిత్వా ఉపరూపరి సత్త సత్త హుత్వా దణ్డకపదుమాని ఉట్ఠహింసు. దససహస్సీ లోకధాతు వట్టేత్వా విస్సట్ఠమాలాగుళా వియ సుసన్థతపుప్ఫసన్థారో వియ చ అహోసి. చక్కవాళన్తరేసు అట్ఠయోజనసహస్సలోకన్తరికా సత్తసూరియప్పభాయపి అనోభాసితపుబ్బా ఏకోభాసా అహేసుం, చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరో మహాసముద్దో మధురోదకో అహోసి, నదియో నప్పవత్తింసు, జచ్చన్ధా రూపాని పస్సింసు, జాతిబధిరా సద్దం సుణింసు, జాతిపీఠసప్పినో పదసా గచ్ఛింసు, అన్దుబన్ధనాదీని ఛిజ్జిత్వా పతింసు.

ఏవం అపరిమాణేన సిరివిభవేన పూజియమానో మహాపురిసో అనేకప్పకారేసు అచ్ఛరియధమ్మేసు పాతుభూతేసు సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝిత్వా సబ్బబుద్ధానం అవిజహితం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘అనేకజాతిసంసారం ¶ , సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;

గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.

‘‘గహకారక దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;

విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి. (ధ. ప. ౧౫౩-౧౫౪);

ఇతి ¶ తుసితపురతో పట్ఠాయ యావ అయం బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తి, ఏత్తకం ఠానం అవిదూరేనిదానం నామాతి వేదితబ్బం.

‘‘సన్తికేనిదానం ¶ పన ‘భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే. వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయ’న్తి ఏవం తేసు తేసు ఠానేసు విహరతో తస్మిం తస్మిం ఠానేయేవ లబ్భతీ’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి ఏవం వుత్తం, అథ ఖో పన తమ్పి ఆదితో పట్ఠాయ ఏవం వేదితబ్బం – ఉదానం ఉదానేత్వా జయపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స హి భగవతో ఏతదహోసి ‘‘అహం కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని ఇమస్స పల్లఙ్కస్స కారణా సన్ధావిం, ఏత్తకం మే కాలం ఇమస్సేవ పల్లఙ్కస్స కారణా అలఙ్కతసీసం గీవాయ ఛిన్దిత్వా దిన్నం, సుఅఞ్జితాని అక్ఖీని హదయమంసఞ్చ ఉబ్బట్టేత్వా దిన్నం, జాలీకుమారసదిసా పుత్తా కణ్హాజినకుమారిసదిసా ధీతరో మద్దీదేవిసదిసా భరియాయో చ పరేసం దాసత్థాయ దిన్నా, అయం మే పల్లఙ్కో జయపల్లఙ్కో వరపల్లఙ్కో చ. ఏత్థ మే నిసిన్నస్స సఙ్కప్పా పరిపుణ్ణా, న తావ ఇతో ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి అనేకకోటిసతసహస్సా సమాపత్తియో సమాపజ్జన్తో సత్తాహం తత్థేవ నిసీది. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అథ ఖో భగవా సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసీది విముత్తిసుఖపటిసంవేదీ’’తి (ఉదా. ౧; మహావ. ౧).

అథ ఏకచ్చానం దేవతానం ‘‘అజ్జాపి నూన సిద్ధత్థస్స కత్తబ్బకిచ్చం అత్థి, పల్లఙ్కస్మిఞ్హి ఆలయం న విజహతీ’’తి పరివితక్కో ఉదపాది. సత్థా దేవతానం ¶ పరివితక్కం ఞత్వా తాసం వితక్కవూపసమనత్థం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా యమకపాటిహారియం దస్సేసి. మహాబోధిమణ్డస్మిఞ్హి కతపాటిహారియఞ్చ, ఞాతిసమాగమే కతపాటిహారియఞ్చ, పాథికపుత్తసమాగమే కతపాటిహారియఞ్చ, సబ్బం కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే యమకపాటిహారియసదిసం అహోసి.

ఏవం సత్థా ఇమినా పాటిహారియేన దేవతానం వితక్కం వూపసమేత్వా పల్లఙ్కతో ఈసకం పాచీననిస్సితే ఉత్తరదిసాభాగే ఠత్వా ‘‘ఇమస్మిం వత మే పల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధ’’న్తి చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని కప్పసతసహస్సఞ్చ పూరితానం పారమీనం ఫలాధిగమట్ఠానం పల్లఙ్కం బోధిరుక్ఖఞ్చ అనిమిసేహి అక్ఖీహి ఓలోకయమానో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం అనిమిసచేతియం నామ జాతం. అథ పల్లఙ్కస్స చ ఠితట్ఠానస్స చ అన్తరా చఙ్కమం మాపేత్వా పురత్థిమపచ్ఛిమతో ఆయతే రతనచఙ్కమే ¶ చఙ్కమన్తో సత్తాహం వీతినామేసి, తం ఠానం రతనచఙ్కమచేతియం నామ జాతం.

చతుత్థే పన సత్తాహే బోధితో పచ్ఛిముత్తరదిసాభాగే దేవతా రతనఘరం మాపయింసు, తత్థ పల్లఙ్కేన ¶ నిసీదిత్వా అభిధమ్మపిటకం విసేసతో చేత్థ అనన్తనయం సమన్తపట్ఠానం విచినన్తో సత్తాహం వీతినామేసి. ఆభిధమ్మికా పనాహు ‘‘రతనఘరం నామ న సత్తరతనమయం గేహం, సత్తన్నం పన పకరణానం సమ్మసితట్ఠానం ‘రతనఘర’న్తి వుచ్చతీ’’తి. యస్మా పనేత్థ ఉభోపేతే పరియాయా యుజ్జన్తి, తస్మా ఉభయమ్పేతం గహేతబ్బమేవ. తతో పట్ఠాయ పన తం ఠానం రతనఘరచేతియం నామ జాతం. ఏవం బోధిసమీపేయేవ చత్తారి సత్తాహాని వీతినామేత్వా పఞ్చమే సత్తాహే బోధిరుక్ఖమూలా యేన అజపాలనిగ్రోధో తేనుపసఙ్కమి, తత్రాపి ధమ్మం విచినన్తోయేవ విముత్తిసుఖం పటిసంవేదేన్తో నిసీది.

తస్మిం సమయే మారో దేవపుత్తో ‘‘ఏత్తకం కాలం అనుబన్ధన్తో ఓతారాపేక్ఖోపి ఇమస్స న కిఞ్చి ఖలితం అద్దసం, అతిక్కన్తోదాని ఏస మమ వస’’న్తి దోమనస్సప్పత్తో మహామగ్గే నిసీదిత్వా సోళస కారణాని చిన్తేన్తో భూమియం సోళస లేఖా కడ్ఢి – ‘‘అహం ఏసో వియ దానపారమిం న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి ఏకం లేఖం కడ్ఢి. తథా ‘‘అహం ఏసో వియ సీలపారమిం, నేక్ఖమ్మపారమిం, పఞ్ఞాపారమిం, వీరియపారమిం, ఖన్తిపారమిం, సచ్చపారమిం, అధిట్ఠానపారమిం, మేత్తాపారమిం, ఉపేక్ఖాపారమిం న పూరేసిం ¶ , తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి దసమం లేఖం కడ్ఢి. తథా ‘‘అహం ఏసో వియ అసాధారణస్స ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణస్స పటివేధాయ ఉపనిస్సయభూతా దస పారమియో న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి ఏకాదసమం లేఖం కడ్ఢి. తథా ‘‘అహం ఏసో వియ అసాధారణస్స ఆసయానుసయఞాణస్స, మహాకరుణాసమాపత్తిఞాణస్స, యమకపాటిహీరఞాణస్స, అనావరణఞాణస్స, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పటివేధాయ ఉపనిస్సయభూతా దస పారమియో న పూరేసిం, తేనమ్హి ఇమినా సదిసో న జాతో’’తి సోళసమం లేఖం కడ్ఢి. ఏవం ఇమేహి కారణేహి మహామగ్గే సోళస లేఖా కడ్ఢమానో నిసీది.

తస్మిం సమయే తణ్హా, అరతి, రగాతి తిస్సో మారధీతరో ‘‘పితా నో న పఞ్ఞాయతి, కహం ను ఖో ఏతరహీ’’తి ఓలోకయమానా తం దోమనస్సప్పత్తం భూమిం విలేఖమానం నిసిన్నం దిస్వా పితు సన్తికం గన్త్వా ‘‘కస్మా, తాత, దుక్ఖీ దుమ్మనో’’తి పుచ్ఛింసు. అమ్మా, అయం మహాసమణో మయ్హం వసం అతిక్కన్తో, ఏత్తకం కాలం ఓలోకేన్తో ఓతారమస్స దట్ఠుం నాసక్ఖిం, తేనాహం దుక్ఖీ దుమ్మనోతి. యది ¶ ఏవం మా చిన్తయిత్థ, మయమేతం అత్తనో వసే కత్వా ఆదాయ ఆగమిస్సామాతి. న సక్కా, అమ్మా, ఏసో కేనచి వసే కాతుం, అచలాయ సద్ధాయ పతిట్ఠితో ఏసో పురిసోతి. ‘‘తాత మయం ఇత్థియో నామ ఇదానేవ నం రాగపాసాదీహి బన్ధిత్వా ఆనేస్సామ, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థా’’తి భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాదే తే సమణ పరిచారేమా’’తి ఆహంసు. భగవా ¶ వ తాసం వచనం మనసి అకాసి, న అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకేసి, అనుత్తరే ఉపధిసఙ్ఖయే విముత్తమానసో వివేకసుఖఞ్ఞేవ అనుభవన్తో నిసీది.

పున మారధీతరో ‘‘ఉచ్చావచా ఖో పురిసానం అధిప్పాయా, కేసఞ్చి కుమారికాసు పేమం హోతి, కేసఞ్చి పఠమవయే ఠితాసు, కేసఞ్చి మజ్ఝిమవయే ఠితాసు, యంనూన మయం నానప్పకారేహి రూపేహి పలోభేయ్యామా’’తి ఏకమేకా కుమారివణ్ణాదివసేన సతం సతం అత్తభావే అభినిమ్మినిత్వా కుమారియో, అవిజాతా, సకింవిజాతా, దువిజాతా, మజ్ఝిమిత్థియో, మహిత్థియో చ హుత్వా ఛక్ఖత్తుం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పాదే తే సమణ పరిచారేమా’’తి ఆహంసు. తమ్పి భగవా న మనసాకాసి, యథా తం అనుత్తరే ఉపధిసఙ్ఖయేవ విముత్తో. కేచి పనాచరియా వదన్తి ‘‘తా మహిత్థిభావేన ¶ ఉపగతా దిస్వా భగవా ‘ఏవమేవం ఏతా ఖణ్డదన్తా పలితకేసా హోన్తూ’తి అధిట్ఠాసీ’’తి, తం న గహేతబ్బం. న హి సత్థా ఏవరూపం అధిట్ఠానం కరోతి. భగవా పన ‘‘అపేథ తుమ్హే, కిం దిస్వా ఏవం వాయమథ, ఏవరూపం నామ అవీతరాగాదీనం పురతో కాతుం యుత్తం, తథాగతస్స పన రాగో పహీనో, దోసో పహీనో, మోహో పహీనో’’తి అత్తనో కిలేసప్పహానం ఆరబ్భ –

‘‘యస్స జితం నావజీయతి, జితమస్స నోయాతి కోచి లోకే;

తం బుద్ధమనన్తగోచరం, అపదం కేన పదేన నేస్సథ.

‘‘యస్స జాలినీ విసత్తికా, తణ్హా నత్థి కుహిఞ్చి నేతవే;

తం బుద్ధమనన్తగోచరం, అపదం కేన పదేన నేస్సథా’’తి. (ధ. ప. ౧౭౯-౧౮౦) –

ఇమా ధమ్మపదే బుద్ధవగ్గే ద్వే గాథా వదన్తో ధమ్మం కథేసి. తా ‘‘సచ్చం కిర నో పితా అవోచ, అరహం సుగతో లోకే న రాగేన సువానయో’’తిఆదీని ¶ వత్వా పితు సన్తికం అగమంసు.

భగవాపి తత్థ సత్తాహం వీతినామేత్వా ముచలిన్దమూలం అగమాసి. తత్థ సత్తాహవద్దలికాయ ఉప్పన్నాయ సీతాదిపటిబాహనత్థం ముచలిన్దేన నాగరాజేన సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిత్తో అసమ్బాధాయ గన్ధకుటియం విహరన్తో వియ విముత్తిసుఖం పటిసంవేదియమానో సత్తాహం వీతినామేత్వా రాజాయతనం ఉపసఙ్కమి, తత్థాపి విముత్తిసుఖం పటిసంవేదియమానోయేవ నిసీది. ఏత్తావతా సత్త సత్తాహాని ¶ పరిపుణ్ణాని. ఏత్థన్తరే నేవ ముఖధోవనం, న సరీరపటిజగ్గనం, న ఆహారకిచ్చం అహోసి, ఝానసుఖఫలసుఖేనేవ వీతినామేసి.

అథస్స తస్మిం సత్తసత్తాహమత్థకే ఏకూనపఞ్ఞాసతిమే దివసే తత్థ నిసిన్నస్స ‘‘ముఖం ధోవిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉదపాది. సక్కో దేవానమిన్దో అగదహరీటకం ఆహరిత్వా అదాసి, సత్థా తం పరిభుఞ్జి, తేనస్స సరీరవళఞ్జం అహోసి. అథస్స సక్కోయేవ నాగలతాదన్తకట్ఠఞ్చేవ ముఖధోవనఉదకఞ్చ ¶ అదాసి. సత్థా తం దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహోదకేన ముఖం ధోవిత్వా తత్థేవ రాజాయతనమూలే నిసీది.

తస్మిం సమయే తపుస్సభల్లికా నామ ద్వే వాణిజా పఞ్చహి సకటసతేహి ఉక్కలాజనపదా మజ్ఝిమదేసం గచ్ఛన్తా అత్తనో ఞాతిసాలోహితాయ దేవతాయ సకటాని సన్నిరుమ్భిత్వా సత్థు ఆహారసమ్పాదనే ఉస్సాహితా మన్థఞ్చ మధుపిణ్డికఞ్చ ఆదాయ ‘‘పటిగ్గణ్హాతు నో, భన్తే, భగవా ఇమం ఆహారం అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా అట్ఠంసు. భగవా పాయాసపటిగ్గహణదివసేయేవ పత్తస్స అన్తరహితత్తా ‘‘న ఖో తథాగతా హత్థేసు పటిగ్గణ్హన్తి, కిమ్హి ను ఖో అహం పటిగ్గణ్హేయ్య’’న్తి చిన్తేసి. అథస్స చిత్తం ఞత్వా చతూహి దిసాహి చత్తారో మహారాజానో ఇన్దనీలమణిమయే పత్తే ఉపనామేసుం, భగవా తే పటిక్ఖిపి. పున ముగ్గవణ్ణసేలమయే చత్తారో పత్తే ఉపనామేసుం. భగవా చతున్నమ్పి దేవపుత్తానం అనుకమ్పాయ చత్తారోపి పత్తే పటిగ్గహేత్వా ఉపరూపరి ఠపేత్వా ‘‘ఏకో హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి, చత్తారోపి ముఖవట్టియం పఞ్ఞాయమానలేఖా హుత్వా మజ్ఝిమేన పమాణేన ఏకత్తం ఉపగమింసు. భగవా తస్మిం పచ్చగ్ఘే సేలమయే పత్తే ఆహారం పటిగ్గణ్హిత్వా పరిభుఞ్జిత్వా అనుమోదనం అకాసి. ద్వే భాతరో వాణిజా బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ సరణం గన్త్వా ¶ ద్వేవాచికా ఉపాసకా అహేసుం. అథ నేసం ‘‘ఏకం నో, భన్తే, పరిచరితబ్బట్ఠానం దేథా’’తి వదన్తానం దక్ఖిణహత్థేన అత్తనో సీసం పరామసిత్వా కేసధాతుయో అదాసి. తే అత్తనో నగరే తా ధాతుయో సువణ్ణసముగ్గస్స అన్తో పక్ఖిపిత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేసుం.

సమ్మాసమ్బుద్ధోపి ఖో తతో ఉట్ఠాయ పున అజపాలనిగ్రోధమేవ గన్త్వా నిగ్రోధమూలే నిసీది. అథస్స తత్థ నిసిన్నమత్తస్సేవ అత్తనా అధిగతస్స ధమ్మస్స గమ్భీరతం పచ్చవేక్ఖన్తస్స సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణో ‘‘అధిగతో ఖో మ్యాయం ధమ్మో’’తి పరేసం ధమ్మం అదేసేతుకమ్యతాకారపవత్తో వితక్కో ఉదపాది. అథ బ్రహ్మా సహమ్పతి ‘‘నస్సతి వత భో లోకో, వినస్సతి వత భో లోకో’’తి దసహి చక్కవాళసహస్సేహి సక్కసుయామసన్తుసితసునిమ్మితవసవత్తిమహాబ్రహ్మానో ¶ ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా ‘‘దేసేతు, భన్తే, భగవా ధమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన ధమ్మదేసనం ఆయాచి.

సత్థా ¶ తస్స పటిఞ్ఞం దత్వా ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో ‘‘ఆళారో పణ్డితో, సో ఇమం ధమ్మం ఖిప్పం ఆజానిస్సతీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా పున ఓలోకేన్తో తస్స సత్తాహకాలకతభావం ఞత్వా ఉదకం ఆవజ్జేసి. తస్సాపి అభిదోసకాలకతభావం ఞత్వా ‘‘బహూపకారా ఖో మే పఞ్చవగ్గియా భిక్ఖూ’’తి పఞ్చవగ్గియే ఆరబ్భ మనసికారం కత్వా ‘‘కహం ను ఖో తే ఏతరహి విహరన్తీ’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘బారాణసియం ఇసిపతనే మిగదాయే’’తి ఞత్వా ‘‘తత్థ గన్త్వా ధమ్మచక్కం పవత్తేస్సామీ’’తి కతిపాహం బోధిమణ్డసామన్తాయేవ పిణ్డాయ చరన్తో విహరిత్వా ఆసాళ్హిపుణ్ణమాసియం ‘‘బారాణసిం గమిస్సామీ’’తి చాతుద్దసియం పచ్చూససమయే విభాతాయ రత్తియా కాలస్సేవ పత్తచీవరమాదాయ అట్ఠారసయోజనమగ్గం పటిపన్నో అన్తరామగ్గే ఉపకం నామ ఆజీవకం దిస్వా తస్స అత్తనో బుద్ధభావం ఆచిక్ఖిత్వా తం దివసంయేవ సాయన్హసమయే ఇసిపతనం అగమాసి.

పఞ్చవగ్గియా థేరా తథాగతం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అయం ఆవుసో సమణో గోతమో పచ్చయబాహుల్లాయ ఆవత్తిత్వా పరిపుణ్ణకాయో పీణిన్ద్రియో సువణ్ణవణ్ణో హుత్వా ఆగచ్ఛతి, ఇమస్స అభివాదనాదీని న కరిస్సామ, మహాకులపసుతో ఖో పనేస ఆసనాభిహారం అరహతి, తేనస్స ఆసనమత్తం పఞ్ఞాపేస్సామా’’తి కతికం అకంసు. భగవా సదేవకస్స లోకస్స చిత్తాచారం జాననసమత్థేన ఞాణేన ‘‘కిం ను ఖో ఇమే చిన్తయింసూ’’తి ఆవజ్జేత్వా చిత్తం అఞ్ఞాసి. అథ నే సబ్బదేవమనుస్సేసు అనోదిస్సకవసేన ఫరణసమత్థం ¶ మేత్తచిత్తం సఙ్ఖిపిత్వా ఓదిస్సకవసేన మేత్తచిత్తేన ఫరి. తే భగవతా మేత్తచిత్తేన ఫుట్ఠా తథాగతే ఉపసఙ్కమన్తే సకాయ కతికాయ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా అభివాదనపచ్చుట్ఠానాదీని సబ్బకిచ్చాని అకంసు, సమ్మాసమ్బుద్ధభావం పనస్స అజానమానా కేవలం నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరన్తి.

అథ నే భగవా ‘‘మా వో, భిక్ఖవే, తథాగతం నామేన చ ఆవుసోవాదేన చ సముదాచరథ, అరహం, భిక్ఖవే, తథాగతో సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి అత్తనో బుద్ధభావం సఞ్ఞాపేత్వా పఞ్ఞత్తే వరబుద్ధాసనే నిసిన్నో ఉత్తరాసాళ్హనక్ఖత్తయోగే వత్తమానే అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి పరివుతో పఞ్చవగ్గియే ¶ థేరే ఆమన్తేత్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తం దేసేసి. తేసు అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరో దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేన్తో సుత్తపరియోసానే అట్ఠారసహి బ్రహ్మకోటీహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సత్థా తత్థేవ వస్సం ఉపగన్త్వా పునదివసే వప్పత్థేరం ఓవదన్తో విహారేయేవ ¶ నిసీది, సేసా చత్తారో పిణ్డాయ చరింసు. వప్పత్థేరో పుబ్బణ్హేయేవ సోతాపత్తిఫలం పాపుణి. ఏతేనేవ ఉపాయేన పునదివసే భద్దియత్థేరం, పునదివసే మహానామత్థేరం, పునదివసే అస్సజిత్థేరన్తి సబ్బే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా పఞ్చమియం పక్ఖస్స పఞ్చపి జనే సన్నిపాతేత్వా అనత్తలక్ఖణసుత్తన్తం (సం. ని. ౩.౫౯; మహావ. ౨౦ ఆదయో) దేసేసి. దేసనాపరియోసానే పఞ్చపి థేరా అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు. అథ సత్థా యసకులపుత్తస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా తం రత్తిభాగే నిబ్బిజ్జిత్వా గేహం పహాయ నిక్ఖన్తం ‘‘ఏహి యసా’’తి పక్కోసిత్వా తస్మింయేవ రత్తిభాగే సోతాపత్తిఫలే, పునదివసే అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా, అపరేపి తస్స సహాయకే చతుపణ్ణాస జనే ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బాజేత్వా అరహత్తం పాపేసి.

ఏవం లోకే ఏకసట్ఠియా అరహన్తేసు జాతేసు సత్థా వుత్థవస్సో పవారేత్వా ‘‘చరథ, భిక్ఖవే, చారిక’’న్తి సట్ఠి భిక్ఖూ దిసాసు పేసేత్వా సయం ఉరువేలం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే కప్పాసికవనసణ్డే తింస జనే భద్దవగ్గియకుమారే వినేసి. తేసు సబ్బపచ్ఛిమకో సోతాపన్నో, సబ్బుత్తమో అనాగామీ అహోసి. తేపి సబ్బే ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా దిసాసు పేసేత్వా ఉరువేలం గన్త్వా అడ్ఢుడ్ఢాని పాటిహారియసహస్సాని దస్సేత్వా ఉరువేలకస్సపాదయో సహస్సజటిలపరివారే తేభాతికజటిలే వినేత్వా ఏహిభిక్ఖుభావేనేవ పబ్బాజేత్వా గయాసీసే నిసీదాపేత్వా ఆదిత్తపరియాయదేసనాయ (మహావ. ౫౪) అరహత్తే పతిట్ఠాపేత్వా తేన అరహన్తసహస్సేన పరివుతో ‘‘బిమ్బిసారరఞ్ఞో దిన్నం పటిఞ్ఞం ¶ మోచేస్సామీ’’తి రాజగహం గన్త్వా నగరూపచారే లట్ఠివనుయ్యానం అగమాసి. రాజా ఉయ్యానపాలస్స సన్తికా ‘‘సత్థా ఆగతో’’తి సుత్వా ద్వాదసనహుతేహి బ్రాహ్మణగహపతికేహి పరివుతో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ చక్కవిచిత్తతలేసు సువణ్ణపట్టవితానం వియ పభాసముదయం విస్సజ్జన్తేసు తథాగతస్స పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా ఏకమన్తం నిసీది సద్ధిం పరిసాయ.

అథ ఖో తేసం బ్రాహ్మణగహపతికానం ఏతదహోసి ‘‘కిం ను ఖో మహాసమణో ఉరువేలకస్సపే బ్రహ్మచరియం చరతి, ఉదాహు ఉరువేలకస్సపో మహాసమణే’’తి. భగవా తేసం చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ థేరం గాథాయ అజ్ఝభాసి –

‘‘కిమేవ దిస్వా ఉరువేలవాసి, పహాసి అగ్గిం కిసకో వదానో;

పుచ్ఛామి తం కస్సప ఏతమత్థం, కథం పహీనం తవ అగ్గిహుత్త’’న్తి. (మహావ. ౫౫);

థేరోపి ¶ భగవతో అధిప్పాయం విదిత్వా –

‘‘రూపే చ సద్దే చ అథో రసే చ, కామిత్థియో చాభివదన్తి యఞ్ఞా;

ఏతం మలన్తి ఉపధీసు ఞత్వా, తస్మా న యిట్ఠే న హుతే అరఞ్జి’’న్తి. (మహావ. ౫౫) –

ఇమం గాథం వత్వా అత్తనో సావకభావపకాసనత్థం తథాగతస్స పాదపిట్ఠే సీసం ఠపేత్వా ‘‘సత్థా మే, భన్తే, భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి వత్వా ఏకతాలం ద్వితాలం తితాలన్తి యావ సత్తతాలప్పమాణం సత్తక్ఖత్తుం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఓరుయ్హ తథాగతం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తం పాటిహారియం దిస్వా మహాజనో ‘‘అహో మహానుభావా బుద్ధా, ఏవం థామగతదిట్ఠికో నామ ‘అరహా’తి మఞ్ఞమానో ఉరువేలకస్సపోపి దిట్ఠిజాలం భిన్దిత్వా తథాగతేన దమితో’’తి సత్థు గుణకథంయేవ కథేసి. భగవా ‘‘నాహం ఇదానియేవ ఉరువేలకస్సపం దమేమి, అతీతేపి ఏస మయా దమితోయేవా’’తి వత్వా ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా మహానారదకస్సపజాతకం (జా. ౨.౨౨.౫౪౫ ఆదయో) కథేత్వా చత్తారి సచ్చాని పకాసేసి. మగధరాజా ఏకాదసహి నహుతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి, ఏకం నహుతం ఉపాసకత్తం పటివేదేసి. రాజా ¶ సత్థు సన్తికే నిసిన్నోయేవ పఞ్చ అస్సాసకే పవేదేత్వా ¶ సరణం గన్త్వా స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా ఆసనా వుట్ఠాయ భగవన్తం పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి.

పునదివసే యేహి చ భగవా దిట్ఠో, యేహి చ అదిట్ఠో, సబ్బేపి రాజగహవాసినో అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖా మనుస్సా తథాగతం దట్ఠుకామా పాతోవ రాజగహతో లట్ఠివనుయ్యానం అగమంసు. తిగావుతో మగ్గో నప్పహోసి, సకలలట్ఠివనుయ్యానం నిరన్తరం ఫుటం అహోసి. మహాజనో దసబలస్స రూపసోభగ్గప్పత్తం అత్తభావం పస్సన్తో తిత్తిం కాతుం నాసక్ఖి. వణ్ణభూమి నామేసా. ఏవరూపేసు హి ఠానేసు తథాగతస్స లక్ఖణానుబ్యఞ్జనాదిప్పభేదా సబ్బాపి రూపకాయసిరీ వణ్ణేతబ్బా. ఏవం రూపసోభగ్గప్పత్తం దసబలస్స సరీరం పస్సమానేన మహాజనేన నిరన్తరం ఫుటే ఉయ్యానే చ మగ్గే చ ఏకభిక్ఖుస్సపి నిక్ఖమనోకాసో నాహోసి. తం దివసం కిర భగవా ఛిన్నభత్తో భవేయ్య, తం మా అహోసీతి సక్కస్స నిసిన్నాసనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సో ఆవజ్జమానో తం కారణం ఞత్వా మాణవకవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా బుద్ధధమ్మసఙ్ఘపటిసంయుత్తా థుతియో వదమానో దసబలస్స పురతో ఓతరిత్వా దేవతానుభావేన ఓకాసం కత్వా –

‘‘దన్తో దన్తేహి సహ పురాణజటిలేహి, విప్పముత్తో విప్పముత్తేహి;

సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణో, రాజగహం పావిసి భగవా.

‘‘ముత్తో ¶ ముత్తేహి సహ పురాణజటిలేహి, విప్పముత్తో విప్పముత్తేహి;

సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణో, రాజగహం పావిసి భగవా.

‘‘తిణ్ణో తిణ్ణేహి సహ పురాణజటిలేహి, విప్పముత్తో విప్పముత్తేహి;

సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణో, రాజగహం పావిసి భగవా.

‘‘దసవాసో ¶ దసబలో, దసధమ్మవిదూ దసభి చుపేతో;

సో దససతపరివారో, రాజగహం పావిసి భగవా’’తి. (మహావ. ౫౮) –

ఇమాహి గాథాహి సత్థు వణ్ణం వదమానో పురతో పాయాసి. తదా మహాజనో మాణవకస్స రూపసిరిం దిస్వా ‘‘అతివియ అభిరూపో అయం మాణవకో, న ఖో పన అమ్హేహి దిట్ఠపుబ్బో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కుతో అయం మాణవకో, కస్స వాయ’’న్తి ఆహ. తం సుత్వా మాణవో –

‘‘యో ధీరో సబ్బధి దన్తో, సుద్ధో అప్పటిపుగ్గలో;

అరహం సుగతో లోకే, తస్సాహం పరిచారకో’’తి. (మహావ. ౫౮) – గాథమాహ;

సత్థా సక్కేన కతోకాసం మగ్గం పటిపజ్జిత్వా భిక్ఖుసహస్సపరివుతో ¶ రాజగహం పావిసి. రాజా బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా ‘‘అహం, భన్తే, తీణి రతనాని వినా వత్తితుం న సక్ఖిస్సామి, వేలాయ వా అవేలాయ వా భగవతో సన్తికం ఆగమిస్సామి, లట్ఠివనుయ్యానం నామ అతిదూరే, ఇదం పన అమ్హాకం వేళువనం నామ ఉయ్యానం నాతిదూరే నాచ్చాసన్నే గమనాగమనసమ్పన్నం బుద్ధారహం సేనాసనం. ఇదం మే భగవా పటిగ్గణ్హాతూ’’తి సువణ్ణభిఙ్కారేన పుప్ఫగన్ధవాసితం మణివణ్ణం ఉదకం ఆదాయ వేళువనుయ్యానం పరిచ్చజన్తో దసబలస్స హత్థే ఉదకం పాతేసి. తస్మిం ఆరామపటిగ్గహణే ‘‘బుద్ధసాసనస్స మూలాని ఓతిణ్ణానీ’’తి మహాపథవీ కమ్పి. జమ్బుదీపస్మిఞ్హి ఠపేత్వా వేళువనం అఞ్ఞం మహాపథవిం కమ్పేత్వా గహితసేనాసనం నామ నత్థి. తమ్బపణ్ణిదీపేపి ఠపేత్వా మహావిహారం అఞ్ఞం పథవిం కమ్పేత్వా గహితసేనాసనం నామ నత్థి. సత్థా వేళువనారామం పటిగ్గహేత్వా రఞ్ఞో అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో వేళువనం అగమాసి.

తస్మిం ఖో పన సమయే సారిపుత్తో చ మోగ్గల్లానో చాతి ద్వే పరిబ్బాజకా రాజగహం ఉపనిస్సాయ విహరన్తి అమతం పరియేసమానా. తేసు సారిపుత్తో అస్సజిత్థేరం పిణ్డాయ పవిట్ఠం దిస్వా ¶ పసన్నచిత్తో పయిరుపాసిత్వా ¶ ‘‘యే ధమ్మా హేతుప్పభవా’’తి గాథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అత్తనో సహాయకస్స మోగ్గల్లానపరిబ్బాజకస్సపి తమేవ గాథం అభాసి. సోపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. తే ఉభోపి జనా సఞ్చయం ఓలోకేత్వా అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం భగవతో సన్తికే పబ్బజింసు. తేసు మహామోగ్గల్లానో సత్తాహేన అరహత్తం పాపుణి, సారిపుత్తత్థేరో అడ్ఢమాసేన. ఉభోపి చ నే సత్థా అగ్గసావకట్ఠానే ఠపేసి. సారిపుత్తత్థేరేన అరహత్తప్పత్తదివసేయేవ సావకసన్నిపాతం అకాసి.

తథాగతే పన తస్మింయేవ వేళువనుయ్యానే విహరన్తే సుద్ధోదనమహారాజా ‘‘పుత్తో కిర మే ఛబ్బస్సాని దుక్కరకారికం చరిత్వా పరమాభిసమ్బోధిం పత్వా పవత్తవరధమ్మచక్కో రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరతీ’’తి సుత్వా అఞ్ఞతరం అమచ్చం ఆమన్తేసి ‘‘ఏహి, భణే, పురిససహస్సపరివారో రాజగహం గన్త్వా మమ వచనేన ‘పితా వో సుద్ధోదనమహారాజా దట్ఠుకామో’తి వత్వా పుత్తం మే గణ్హిత్వా ఏహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘ఏవం, దేవా’’తి రఞ్ఞో వచనం సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా పురిససహస్సపరివారో ఖిప్పమేవ సట్ఠియోజనమగ్గం గన్త్వా దసబలస్స చతుపరిసమజ్ఝే నిసీదిత్వా ధమ్మదేసనావేలాయ విహారం పావిసి. సో ‘‘తిట్ఠతు తావ రఞ్ఞో పహితసాసన’’న్తి పరియన్తే ఠితో సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా యథాఠితోవ సద్ధిం పురిససహస్సేన ¶ అరహత్తం పత్వా పబ్బజ్జం యాచి. భగవా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి హత్థం పసారేసి, సబ్బే తఙ్ఖణంయేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సత్థేరా వియ అహేసుం. అరహత్తం పత్తకాలతో పట్ఠాయ పన అరియా నామ మజ్ఝత్తావ హోన్తీతి సో రఞ్ఞా పహితసాసనం దసబలస్స న కథేసి. రాజా ‘‘నేవ గతో ఆగచ్ఛతి, న సాసనం సుయ్యతీ’’తి ‘‘ఏహి, భణే, త్వం గచ్ఛాహీ’’తి తేనేవ నియామేన అఞ్ఞం అమచ్చం పేసేసి. సోపి గన్త్వా పురిమనయేనేవ సద్ధిం పరిసాయ అరహత్తం పత్వా తుణ్హీ అహోసి. రాజా ఏతేనేవ నియామేన పురిససహస్సపరివారే నవ అమచ్చే పేసేసి, సబ్బే అత్తనో కిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా తుణ్హీభూతా తత్థేవ విహరింసు.

రాజా ¶ సాసనమత్తమ్పి ఆహరిత్వా ఆచిక్ఖన్తం అలభిత్వా చిన్తేసి ‘‘ఏత్తకా జనా మయి సినేహాభావేన సాసనమత్తమ్పి న పచ్చాహరింసు, కో ను ఖో మమ వచనం కరిస్సతీ’’తి సబ్బం రాజబలం ఓలోకేన్తో కాళుదాయిం అద్దస. సో కిర రఞ్ఞో సబ్బత్థసాధకో అమచ్చో అబ్భన్తరికో అతివిస్సాసికో బోధిసత్తేన సద్ధిం ఏకదివసే జాతో సహపంసుకీళకో సహాయో. అథ నం రాజా ఆమన్తేసి ‘‘తాత, కాళుదాయి అహం మమ పుత్తం పస్సితుకామో నవ పురిససహస్సాని పేసేసిం, ఏకపురిసోపి ఆగన్త్వా సాసనమత్తం ఆరోచేన్తోపి నత్థి, దుజ్జానో ఖో పన జీవితన్తరాయో, అహం జీవమానోవ పుత్తం దట్ఠుం ఇచ్ఛామి, సక్ఖిస్ససి ను ఖో మే పుత్తం ¶ దస్సేతు’’న్తి. సక్ఖిస్సామి, దేవ, సచే పబ్బజితుం లభిస్సామీతి. తాత, త్వం పబ్బజిత్వా వా అపబ్బజిత్వా వా మయ్హం పుత్తం దస్సేహీతి. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి రఞ్ఞో సాసనం ఆదాయ రాజగహం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనావేలాయ పరిసపరియన్తే ఠితో ధమ్మం సుత్వా సపరివారో అరహత్తఫలం పత్వా ఏహిభిక్ఖుభావే పతిట్ఠాసి.

సత్థా బుద్ధో హుత్వా పఠమం అన్తోవస్సం ఇసిపతనే వసిత్వా వుత్థవస్సో పవారేత్వా ఉరువేలం గన్త్వా తత్థ తయో మాసే వసన్తో తేభాతికజటిలే వినేత్వా భిక్ఖుసహస్సపరివారో ఫుస్సమాసపుణ్ణమాయం రాజగహం గన్త్వా ద్వే మాసే వసి. ఏత్తావతా బారాణసితో నిక్ఖన్తస్స పఞ్చ మాసా జాతా, సకలో హేమన్తో అతిక్కన్తో. కాళుదాయిత్థేరస్స ఆగతదివసతో సత్తట్ఠ దివసా వీతివత్తా, సో ఫగ్గుణీపుణ్ణమాసియం చిన్తేసి ‘‘అతిక్కన్తో హేమన్తో, వసన్తసమయో అనుప్పత్తో, మనుస్సేహి సస్సాదీని ఉద్ధరిత్వా సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేహి మగ్గా దిన్నా, హరితతిణసఞ్ఛన్నా పథవీ, సుపుప్ఫితా వనసణ్డా, పటిపజ్జనక్ఖమా మగ్గా, కాలో దసబలస్స ఞాతిసఙ్గహం కాతు’’న్తి. అథ భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా –

‘‘అఙ్గారినో ¶ దాని దుమా భదన్తే, ఫలేసినో ఛదనం విప్పహాయ;

తే అచ్చిమన్తోవ పభాసయన్తి, సమయో మహావీర అఙ్గీరసానం…పే….

‘‘నాతిసీతం ¶ నాతిఉణ్హం, నాతిదుబ్భిక్ఖఛాతకం;

సద్దలా హరితా భూమి, ఏస కాలో మహామునీ’’తి. –

సట్ఠిమత్తాహి గాథాహి దసబలస్స కులనగరం గమనత్థాయ గమనవణ్ణం వణ్ణేసి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం ను ఖో ఉదాయి మధురస్సరేన గమనవణ్ణం వణ్ణేసీ’’తి ఆహ. భన్తే, తుమ్హాకం పితా సుద్ధోదనమహారాజా పస్సితుకామో, కరోథ ఞాతకానం సఙ్గహన్తి. సాధు ఉదాయి, కరిస్సామి ఞాతకానం సఙ్గహం, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచేహి, గమికవత్తం పూరేస్సన్తీతి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో తేసం ఆరోచేసి.

భగవా అఙ్గమగధవాసీనం కులపుత్తానం దసహి సహస్సేహి, కపిలవత్థువాసీనం దసహి సహస్సేహీతి సబ్బేహేవ వీసతిసహస్సేహి ఖీణాసవభిక్ఖూహి పరివుతో రాజగహా నిక్ఖమిత్వా దివసే దివసే యోజనం గచ్ఛతి. ‘‘రాజగహతో సట్ఠియోజనం కపిలవత్థుం ద్వీహి మాసేహి పాపుణిస్సామీ’’తి అతురితచారికం పక్కామి. థేరోపి ‘‘భగవతో నిక్ఖన్తభావం రఞ్ఞో ఆరోచేస్సామీ’’తి ¶ వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా రఞ్ఞో నివేసనే పాతురహోసి. రాజా థేరం దిస్వా తుట్ఠచిత్తో మహారహే పల్లఙ్కే నిసీదాపేత్వా అత్తనో పటియాదితస్స నానగ్గరసభోజనస్స పత్తం పూరేత్వా అదాసి. థేరో ఉట్ఠాయ గమనాకారం దస్సేసి. నిసీదిత్వా భుఞ్జథ, తాతాతి. సత్థు సన్తికం గన్త్వా భుఞ్జిస్సామి, మహారాజాతి. కహం పన, తాత, సత్థాతి? వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివారో తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ చారికం నిక్ఖన్తో, మహారాజాతి. రాజా తుట్ఠమానసో ఆహ ‘‘తుమ్హే ఇమం పరిభుఞ్జిత్వా యావ మమ పుత్తో ఇమం నగరం పాపుణాతి, తావస్స ఇతోవ పిణ్డపాతం హరథా’’తి. థేరో అధివాసేసి. రాజా థేరం పరివిసిత్వా పత్తం గన్ధచుణ్ణేన ఉబ్బట్టేత్వా ఉత్తమభోజనస్స పూరేత్వా ‘‘తథాగతస్స దేథా’’తి థేరస్స హత్థే పతిట్ఠాపేసి. థేరో సబ్బేసం పస్సన్తానంయేవ పత్తం ఆకాసే ఖిపిత్వా సయమ్పి వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా సత్థు హత్థే ఠపేసి. సత్థా తం పరిభుఞ్జి. ఏతేనుపాయేన థేరో దివసే దివసే ఆహరి, సత్థాపి అన్తరామగ్గే రఞ్ఞోయేవ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జి. థేరోపి భత్తకిచ్చావసానే దివసే దివసే ‘‘అజ్జ ఏత్తకం భగవా ఆగతో, అజ్జ ఏత్తక’’న్తి ¶ బుద్ధగుణపటిసంయుత్తాయ కథాయ సకలం రాజకులం సత్థు దస్సనం వినాయేవ సత్థరి సఞ్జాతప్పసాదం అకాసి. తేనేవ నం భగవా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం ¶ భిక్ఖూనం కులప్పసాదకానం యదిదం కాళుదాయీ’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౫) ఏతదగ్గే ఠపేసి.

సాకియాపి ఖో ‘‘అనుప్పత్తే భగవతి అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతిత్వా భగవతో వసనట్ఠానం వీమంసమానా ‘‘నిగ్రోధసక్కస్స ఆరామో రమణీయో’’తి సల్లక్ఖేత్వా తత్థ సబ్బం పటిజగ్గనవిధిం కారేత్వా గన్ధపుప్ఫహత్థా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితే దహరదహరే నాగరదారకే చ నాగరదారికాయో చ పఠమం పహిణింసు, తతో రాజకుమారే చ రాజకుమారికాయో చ, తేసం అనన్తరం సామం గన్ధపుప్ఫచుణ్ణాదీహి పూజయమానా భగవన్తం గహేత్వా నిగ్రోధారామమేవ అగమంసు. తత్ర భగవా వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది. సాకియా నామ మానజాతికా మానత్థద్ధా, తే ‘‘సిద్ధత్థకుమారో అమ్హేహి దహరతరో, అమ్హాకం కనిట్ఠో, భాగినేయ్యో, పుత్తో, నత్తా’’తి చిన్తేత్వా దహరదహరే రాజకుమారే ఆహంసు ‘‘తుమ్హే వన్దథ, మయం తుమ్హాకం పిట్ఠితో నిసీదిస్సామా’’తి.

తేసు ఏవం అవన్దిత్వా నిసిన్నేసు భగవా తేసం అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ‘‘న మం ఞాతయో వన్దన్తి, హన్ద దాని నే వన్దాపేస్సామీ’’తి అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ఆకాసం అబ్భుగ్గన్త్వా తేసం సీసే పాదపంసుం ఓకిరమానో వియ కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే యమకపాటిహారియసదిసం పాటిహారియం అకాసి. రాజా తం అచ్ఛరియం దిస్వా ఆహ – ‘‘భగవా తుమ్హాకం ¶ జాతదివసే కాళదేవలస్స వన్దనత్థం ఉపనీతానం పాదే వో పరివత్తిత్వా బ్రాహ్మణస్స మత్థకే పతిట్ఠితే దిస్వాపి అహం తుమ్హే వన్దిం, అయం మే పఠమవన్దనా. వప్పమఙ్గలదివసే జమ్బుచ్ఛాయాయ సిరిసయనే నిసిన్నానం వో జమ్బుచ్ఛాయాయ అపరివత్తనం దిస్వాపి పాదే వన్దిం, అయం మే దుతియవన్దనా. ఇదాని ఇమం అదిట్ఠపుబ్బం పాటిహారియం దిస్వాపి అహం తుమ్హాకం పాదే వన్దామి, అయం మే తతియవన్దనా’’తి. రఞ్ఞా పన వన్దితే భగవన్తం అవన్దిత్వా ఠాతుం సమత్థో నామ ఏకసాకియోపి నాహోసి, సబ్బే వన్దింసుయేవ.

ఇతి భగవా ఞాతయో వన్దాపేత్వా ఆకాసతో ఓతరిత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. నిసిన్నే భగవతి సిఖాపత్తో ఞాతిసమాగమో అహోసి ¶ , సబ్బే ఏకగ్గచిత్తా హుత్వా నిసీదింసు. తతో మహామేఘో పోక్ఖరవస్సం వస్సి. తమ్బవణ్ణం ఉదకం హేట్ఠా విరవన్తం గచ్ఛతి, తేమితుకామోవ తేమేతి, అతేమితుకామస్స సరీరే ఏకబిన్దుమత్తమ్పి న పతతి. తం దిస్వా సబ్బే అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతా ‘‘అహో అచ్ఛరియం, అహో అబ్భుత’’న్తి కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ‘‘న ఇదానేవ ¶ మయ్హం ఞాతిసమాగమే పోక్ఖరవస్సం వస్సతి, అతీతేపి వస్సీ’’తి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా వేస్సన్తరజాతకం కథేసి. ధమ్మదేసనం సుత్వా సబ్బే ఉట్ఠాయ వన్దిత్వా పక్కమింసు. ఏకోపి రాజా వా రాజమహామత్తో వా ‘‘స్వే అమ్హాకం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి వత్వా గతో నామ నత్థి.

సత్థా పునదివసే వీసతిసహస్సభిక్ఖుపరివుతో కపిలవత్థుం పిణ్డాయ పావిసి. తం న కోచి గన్త్వా నిమన్తేసి, పత్తం వా అగ్గహోసి. భగవా ఇన్దఖీలే ఠితోవ ఆవజ్జేసి ‘‘కథం ను ఖో పుబ్బబుద్ధా కులనగరే పిణ్డాయ చరింసు, కిం ఉప్పటిపాటియా ఇస్సరజనానం ఘరాని అగమంసు, ఉదాహు సపదానచారికం చరింసూ’’తి. తతో ఏకబుద్ధస్సపి ఉప్పటిపాటియా గమనం అదిస్వా ‘‘మయాపి ఇదాని అయమేవ వంసో, అయం పవేణీ పగ్గహేతబ్బా, ఆయతిఞ్చ మే సావకాపి మమఞ్ఞేవ అనుసిక్ఖన్తా పిణ్డచారికవత్తం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి కోటియం నివిట్ఠగేహతో పట్ఠాయ సపదానం పిణ్డాయ చరి. ‘‘అయ్యో కిర సిద్ధత్థకుమారో పిణ్డాయ చరతీ’’తి ద్విభూమకతిభూమకాదీసు పాసాదేసు సీహపఞ్జరే వివరిత్వా మహాజనో దస్సనబ్యావటో అహోసి.

రాహులమాతాపి దేవీ ‘‘అయ్యపుత్తో కిర ఇమస్మింయేవ నగరే మహన్తేన రాజానుభావేన సువణ్ణసివికాదీహి విచరిత్వా ఇదాని కేసమస్సుం ఓహారేత్వా కాసాయవత్థవసనో కపాలహత్థో పిణ్డాయ చరతి, సోభతి ను ఖో’’తి సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ఓలోకయమానా భగవన్తం నానావిరాగసముజ్జలాయ సరీరప్పభాయ నగరవీథియో ఓభాసేత్వా బ్యామప్పభాపరిక్ఖేపసమఙ్గీభూతాయ అసీతిఅనుబ్యఞ్జనావభాసితాయ ¶ ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణపటిమణ్డితాయ అనోపమాయ బుద్ధసిరియా విరోచమానం దిస్వా ఉణ్హీసతో పట్ఠాయ యావ పాదతలా –

‘‘సినిద్ధనీలముదుకుఞ్చితకేసో ¶ , సూరియనిమ్మలతలాభినలాటో;

యుత్తతుఙ్గముదుకాయతనాసో, రంసిజాలవితతో నరసీహో.

‘‘చక్కవరఙ్కితరత్తసుపాదో, లక్ఖణమణ్డితఆయతపణ్హి;

చామరిహత్థవిభూసితపణ్హో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘సక్యకుమారో వరదో సుఖుమాలో, లక్ఖణవిచిత్తపసన్నసరీరో;

లోకహితాయ ఆగతో నరవీరో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘ఆయతయుత్తసుసణ్ఠితసోతో, గోపఖుమో అభినీలనేత్తో;

ఇన్దధనుఅభినీలభముకో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘పుణ్ణచన్దనిభో ముఖవణ్ణో, దేవనరానం పియో నరనాగో;

మత్తగజిన్దవిలాసితగామీ, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘సినిద్ధసుగమ్భీరమఞ్జుసఘోసో, హిఙ్గులవణ్ణరత్తసుజివ్హో;

వీసతివీసతిసేతసుదన్తో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘ఖత్తియసమ్భవఅగ్గకులిన్దో, దేవమనుస్సనమస్సితపాదో;

సీలసమాధిపతిట్ఠితచిత్తో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘వట్టసువట్టసుసణ్ఠితగీవో ¶ , సీహహనుమిగరాజసరీరో;

కఞ్చనసుచ్ఛవిఉత్తమవణ్ణో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘అఞ్జనసమవణ్ణసునీలకేసో, కఞ్చనపట్టవిసుద్ధనలాటో;

ఓసధిపణ్డరసుద్ధసుఉణ్ణో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో.

‘‘గచ్ఛన్తోనిలపథే ¶ వియ చన్దో, తారాగణపరివడ్ఢితరూపో;

సావకమజ్ఝగతో సమణిన్దో, ఏస హి తుయ్హం పితా నరసీహో’’తి. –

ఏవమిమాహి దసహి నరసీహగాథాహి నామ అభిత్థవిత్వా ‘‘తుమ్హాకం పుత్తో కిర ఇదాని పిణ్డాయ చరతీ’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా సంవిగ్గహదయో హత్థేన సాటకం సణ్ఠపేన్తో తురితతురితం నిక్ఖమిత్వా వేగేన గన్త్వా భగవతో పురతో ఠత్వా ఆహ – ‘‘కిం, భన్తే, అమ్హే లజ్జాపేథ, కిమత్థం పిణ్డాయ చరథ, కిం ‘ఏత్తకానం భిక్ఖూనం న సక్కా భత్తం లద్ధు’న్తి సఞ్ఞం ¶ కరిత్థా’’తి. వంసచారిత్తమేతం, మహారాజ, అమ్హాకన్తి. నను, భన్తే, అమ్హాకం మహాసమ్మతఖత్తియవంసో నామ వంసో, తత్థ చ ఏకఖత్తియోపి భిక్ఖాచరో నామ నత్థీతి. ‘‘అయం, మహారాజ, రాజవంసో నామ తవ వంసో, అమ్హాకం పన దీపఙ్కరో కోణ్డఞ్ఞో…పే… కస్సపోతి అయం బుద్ధవంసో నామ. ఏతే చ అఞ్ఞే చ అనేకసహస్ససఙ్ఖా బుద్ధా భిక్ఖాచరా, భిక్ఖాచారేనేవ జీవికం కప్పేసు’’న్తి అన్తరవీథియం ఠితోవ –

‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ధమ్మం సుచరితం చరే;

ధమ్మచారీ సుఖం సేతి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చా’’తి. (ధ. ప. ౧౬౮) –

ఇమం గాథమాహ. గాథాపరియోసానే రాజా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి.

‘‘ధమ్మం చరే సుచరితం, న నం దుచ్చరితం చరే;

ధమ్మచారీ సుఖం సేతి, అస్మిం లోకే పరమ్హి చా’’తి. (ధ. ప. ౧౬౯) –

ఇమం ¶ పన గాథం సుత్వా సకదాగామిఫలే పతిట్ఠాసి. మహాధమ్మపాలజాతకం (జా. ౧.౧౦.౯౨ ఆదయో) సుత్వా అనాగామిఫలే పతిట్ఠాసి, మరణసమయే సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా సిరిసయనే నిపన్నోయేవ అరహత్తం పాపుణి. అరఞ్ఞవాసేన పన పధానానుయోగకిచ్చం రఞ్ఞో నాహోసి. సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికత్వాయేవ పన భగవతో పత్తం గహేత్వా సపరిసం భగవన్తం మహాపాసాదం ఆరోపేత్వా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసి. భత్తకిచ్చపరియోసానే సబ్బం ఇత్థాగారం ఆగన్త్వా భగవన్తం వన్ది ఠపేత్వా రాహులమాతరం. సా పన ‘‘గచ్ఛ, అయ్యపుత్తం వన్దాహీ’’తి పరిజనేన వుచ్చమానాపి ‘‘సచే మయ్హం గుణో అత్థి, సయమేవ మమ సన్తికం అయ్యపుత్తో ఆగమిస్సతి, ఆగతమేవ నం వన్దిస్సామీ’’తి వత్వా న అగమాసి.

భగవా ¶ రాజానం పత్తం గాహాపేత్వా ద్వీహి అగ్గసావకేహి సద్ధిం రాజధీతాయ సిరిగబ్భం గన్త్వా ‘‘రాజధీతా యథారుచి వన్దమానా న కిఞ్చి వత్తబ్బా’’తి వత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. సా వేగేనాగన్త్వా గోప్ఫకేసు గహేత్వా పాదపిట్ఠియం సీసం పరివత్తేత్వా యథాఅజ్ఝాసయం వన్ది. రాజా రాజధీతాయ భగవతి సినేహబహుమానాదిగుణసమ్పత్తియో కథేసి ‘‘భన్తే, మమ ధీతా ‘తుమ్హేహి కాసాయాని వత్థాని నివాసితానీ’తి ¶ సుత్వా తతో పట్ఠాయ కాసాయవత్థనివత్థా జాతా, తుమ్హాకం ఏకభత్తికభావం సుత్వా ఏకభత్తికావ జాతా, తుమ్హేహి మహాసయనస్స ఛడ్డితభావం సుత్వా పట్టికామఞ్చకేయేవ నిపన్నా, తుమ్హాకం మాలాగన్ధాదీహి విరతభావం ఞత్వా విరతమాలాగన్ధావ జాతా, అత్తనో ఞాతకేహి ‘మయం పటిజగ్గిస్సామా’తి సాసనే పేసితేపి ఏకఞాతకమ్పి న ఓలోకేసి, ఏవం గుణసమ్పన్నా మే ధీతా భగవా’’తి. ‘‘అనచ్ఛరియం, మహారాజ, యం ఇదాని తయా రక్ఖియమానా రాజధీతా పరిపక్కే ఞాణే అత్తానం రక్ఖేయ్య, ఏసా పుబ్బే అనారక్ఖా పబ్బతపాదే విచరమానా అపరిపక్కే ఞాణే అత్తానం రక్ఖీ’’తి వత్వా చన్దకిన్నరీజాతకం (జా. ౧.౧౪.౧౮ ఆదయో) కథేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి.

దుతియదివసే పన నన్దస్స రాజకుమారస్స అభిసేకగేహప్పవేసనవివాహమఙ్గలేసు వత్తమానేసు తస్స గేహం గన్త్వా కుమారం పత్తం గాహాపేత్వా పబ్బాజేతుకామో మఙ్గలం వత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. జనపదకల్యాణీ కుమారం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘తువటం ఖో, అయ్యపుత్త, ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా ¶ గీవం పసారేత్వా ఓలోకేసి. సోపి భగవన్తం ‘‘పత్తం గణ్హథా’’తి వత్తుం అవిసహమానో విహారంయేవ అగమాసి, తం అనిచ్ఛమానంయేవ భగవా పబ్బాజేసి. ఇతి భగవా కపిలవత్థుం గన్త్వా తతియదివసే నన్దం పబ్బాజేసి.

సత్తమే దివసే రాహులమాతా కుమారం అలఙ్కరిత్వా భగవతో సన్తికం పేసేసి ‘‘పస్స, తాత, ఏతం వీసతిసహస్ససమణపరివుతం సువణ్ణవణ్ణం బ్రహ్మరూపవణ్ణం సమణం, అయం తే పితా, ఏతస్స మహన్తా నిధయో అహేసుం, త్యాస్స నిక్ఖమనకాలతో పట్ఠాయ న పస్సామ, గచ్ఛ, నం దాయజ్జం యాచాహి – ‘అహం తాత కుమారో అభిసేకం పత్వా చక్కవత్తీ భవిస్సామి, ధనేన మే అత్థో, ధనం మే దేహి. సామికో హి పుత్తో పితు సన్తకస్సా’తి’’. కుమారో చ భగవతో సన్తికం గన్త్వా పితు సినేహం పటిలభిత్వా హట్ఠతుట్ఠో ‘‘సుఖా తే, సమణ, ఛాయా’’తి వత్వా అఞ్ఞఞ్చ బహుం అత్తనో అనురూపం వదన్తో అట్ఠాసి. భగవా కతభత్తకిచ్చో అనుమోదనం కత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. కుమారోపి ‘‘దాయజ్జం మే, సమణ, దేహి, దాయజ్జం మే, సమణ, దేహీ’’తి భగవన్తం అనుబన్ధి. భగవా కుమారం న నివత్తాపేసి, పరిజనోపి భగవతా సద్ధిం గచ్ఛన్తం నివత్తేతుం నాసక్ఖి. ఇతి సో భగవతా సద్ధిం ఆరామమేవ అగమాసి.

తతో ¶ భగవా చిన్తేసి ‘‘యం అయం పితు సన్తకం ధనం ఇచ్ఛతి, తం వట్టానుగతం సవిఘాతం, హన్దస్స బోధిమణ్డే పటిలద్ధం సత్తవిధం అరియధనం దేమి, లోకుత్తరదాయజ్జస్స నం సామికం కరోమీ’’తి ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఆమన్తేసి ‘‘తేన హి, త్వం ¶ సారిపుత్త, రాహులకుమారం పబ్బాజేహీ’’తి. థేరో తం పబ్బాజేసి. పబ్బజితే పన కుమారే రఞ్ఞో అధిమత్తం దుక్ఖం ఉప్పజ్జి. తం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో భగవతో నివేదేత్వా ‘‘సాధు, భన్తే, అయ్యా మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేయ్యు’’న్తి వరం యాచి. భగవా తస్స తం వరం దత్వా పునదివసే రాజనివేసనే కతపాతరాసో ఏకమన్తం నిసిన్నేన రఞ్ఞా ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం దుక్కరకారికకాలే ఏకా దేవతా మం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘పుత్తో తే కాలకతో’తి ఆహ, తస్సా వచనం అసద్దహన్తో ‘న మయ్హం పుత్తో బోధిం అప్పత్వా కాలం కరోతీ’తి తం పటిక్ఖిపి’’న్తి వుత్తే ‘‘ఇదాని కిం సద్దహిస్సథ, యే తుమ్హే పుబ్బేపి ¶ అట్ఠికాని దస్సేత్వా ‘పుత్తో తే మతో’తి వుత్తే న సద్దహిత్థా’’తి ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా మహాధమ్మపాలజాతకం కథేసి. కథాపరియోసానే రాజా అనాగామిఫలే పతిట్ఠాసి.

ఇతి భగవా పితరం తీసు ఫలేసు పతిట్ఠాపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పునదేవ రాజగహం గన్త్వా వేళువనే విహాసి. తస్మిం సమయే అనాథపిణ్డికో గహపతి పఞ్చహి సకటసతేహి భణ్డం ఆదాయ రాజగహే అత్తనో పియసహాయకస్స సేట్ఠినో గేహం గన్త్వా తత్థ బుద్ధస్స భగవతో ఉప్పన్నభావం సుత్వా బలవపచ్చూససమయే దేవతానుభావేన వివటేన ద్వారేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ దుతియదివసే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా సావత్థిం ఆగమనత్థాయ సత్థు పటిఞ్ఞం గహేత్వా అన్తరామగ్గే పఞ్చచత్తాలీసయోజనట్ఠానే సతసహస్సం సతసహస్సం దత్వా యోజనికే యోజనికే విహారే కారేత్వా జేతవనం కోటిసన్థారేన అట్ఠారసహిరఞ్ఞకోటీహి కిణిత్వా నవకమ్మం పట్ఠపేసి. సో మజ్ఝే దసబలస్స గన్ధకుటిం కారేసి, తం పరివారేత్వా అసీతిమహాథేరానం పాటియేక్కసన్నివేసనే ఆవాసే ఏకకూటాగారద్వికూటాగారహంసవట్టకదీఘసాలామణ్డపాదివసేన సేససేనాసనాని పోక్ఖరణీచఙ్కమనరత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని చాతి అట్ఠారసకోటిపరిచ్చాగేన రమణీయే భూమిభాగే మనోరమం విహారం కారాపేత్వా దసబలస్స ఆగమనత్థాయ దూతం పేసేసి. సత్థా దూతస్స వచనం సుత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో రాజగహా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన సావత్థినగరం పాపుణి.

మహాసేట్ఠిపి ఖో విహారమహం సజ్జేత్వా తథాగతస్స జేతవనప్పవిసనదివసే పుత్తం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం కత్వా అలఙ్కతపటియత్తేహేవ పఞ్చహి కుమారసతేహి సద్ధిం పేసేసి. సో సపరివారో పఞ్చవణ్ణవత్థసముజ్జలాని పఞ్చ ధజసతాని గహేత్వా దసబలస్స ¶ పురతో అహోసి. తేసం ¶ పచ్ఛతో మహాసుభద్దా చూళసుభద్దాతి ద్వే సేట్ఠిధీతరో పఞ్చహి కుమారికాసతేహి సద్ధిం పుణ్ణఘటే గహేత్వా నిక్ఖమింసు. తాసం పచ్ఛతో సేట్ఠిభరియా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా పఞ్చహి మాతుగామసతేహి సద్ధిం పుణ్ణపాతియో గహేత్వా నిక్ఖమి. సబ్బేసం పచ్ఛతో సయం మహాసేట్ఠి అహతవత్థనివత్థో ¶ అహతవత్థనివత్థేహేవ పఞ్చహి సేట్ఠిసతేహి సద్ధిం భగవన్తం అబ్భుగ్గఞ్ఛి. భగవా ఇమం ఉపాసకపరిసం పురతో కత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో అత్తనో సరీరప్పభాయ సువణ్ణరససేకపిఞ్జరాని వియ వనన్తరాని కురుమానో అనన్తాయ బుద్ధలీళాయ అపటిసమాయ బుద్ధసిరియా జేతవనవిహారం పావిసి.

అథ నం అనాథపిణ్డికో పుచ్ఛి – ‘‘కథాహం, భన్తే, ఇమస్మిం విహారే పటిపజ్జామీ’’తి. తేన హి గహపతి ఇమం విహారం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దేహీతి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి మహాసేట్ఠి సువణ్ణభిఙ్కారం ఆదాయ దసబలస్స హత్థే ఉదకం పాతేత్వా ‘‘ఇమం జేతవనవిహారం ఆగతానాగతస్స చాతుద్దిసస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దమ్మీ’’తి అదాసి. సత్థా విహారం పటిగ్గహేత్వా అనుమోదనం కరోన్తో –

‘‘సీతం ఉణ్హం పటిహన్తి, తతో వాళమిగాని చ;

సరీసపే చ మకసే, సిసిరే చాపి వుట్ఠియో.

‘‘తతో వాతాతపో ఘోరో, సఞ్జాతో పటిహఞ్ఞతి;

లేణత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ, ఝాయితుఞ్చ విపస్సితుం.

‘‘విహారదానం సఙ్ఘస్స, అగ్గం బుద్ధేన వణ్ణితం;

తస్మా హి పణ్డితో పోసో, సమ్పస్సం అత్థమత్తనో.

‘‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే;

తేసం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, వత్థసేనాసనాని చ.

‘‘దదేయ్య ఉజుభూతేసు, విప్పసన్నేన చేతసా;

తే ¶ తస్స ధమ్మం దేసేన్తి, సబ్బదుక్ఖాపనూదనం;

యం సో ధమ్మం ఇధఞ్ఞాయ, పరినిబ్బాతి అనాసవో’’తి. (చూళవ. ౨౯౫) –

విహారానిసంసం ¶ కథేసి. అనాథపిణ్డికో దుతియదివసతో పట్ఠాయ విహారమహం ఆరభి. విసాఖాయ పాసాదమహో చతూహి మాసేహి నిట్ఠితో, అనాథపిణ్డికస్స పన విహారమహో నవహి మాసేహి నిట్ఠాసి. విహారమహేపి అట్ఠారసేవ కోటియో పరిచ్చాగం అగమంసు. ఇతి ఏకస్మింయేవ విహారే చతుపణ్ణాసకోటిసఙ్ఖ్యం ధనం పరిచ్చజి.

అతీతే ¶ పన విపస్సిస్స భగవతో కాలే పునబ్బసుమిత్తో నామ సేట్ఠి సువణ్ణిట్ఠకాసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే యోజనప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. సిఖిస్స భగవతో కాలే సిరివడ్ఢో నామ సేట్ఠి సువణ్ణఫాలసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే తిగావుతప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. వేస్సభుస్స భగవతో కాలే సోత్థిజో నామ సేట్ఠి సువణ్ణహత్థిపదసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే అడ్ఢయోజనప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. కకుసన్ధస్స భగవతో కాలే అచ్చుతో నామ సేట్ఠి సువణ్ణిట్ఠకాసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే గావుతప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. కోణాగమనస్స భగవతో కాలే ఉగ్గో నామ సేట్ఠి సువణ్ణకచ్ఛపసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే అడ్ఢగావుతప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. కస్సపస్స భగవతో కాలే సుమఙ్గలో నామ సేట్ఠి సువణ్ణకట్టిసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే సోళసకరీసప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. అమ్హాకం పన భగవతో కాలే అనాథపిణ్డికో నామ సేట్ఠి కహాపణకోటిసన్థారేన కిణిత్వా తస్మింయేవ ఠానే అట్ఠకరీసప్పమాణం సఙ్ఘారామం కారేసి. ఇదం కిర ఠానం సబ్బబుద్ధానం అవిజహితట్ఠానమేవ.

ఇతి మహాబోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తితో యావ మహాపరినిబ్బానమఞ్చా యస్మిం యస్మిం ఠానే భగవా విహాసి, ఇదం సన్తికేనిదానం నామ, తస్స వసేన సబ్బజాతకాని వణ్ణయిస్సామ.

ఇమం ¶ ¶ తావ ¶ అపణ్ణకధమ్మదేసనం భగవా సావత్థిం ఉపనిస్సాయ జేతవనమహావిహారే విహరన్తో కథేసి. కం పన ఆరబ్భ అయం కథా సముట్ఠితాతి? సేట్ఠిస్స సహాయకే పఞ్చసతే తిత్థియసావకే. ఏకస్మిఞ్హి దివసే అనాథపిణ్డికో సేట్ఠి అత్తనో సహాయకే పఞ్చసతే అఞ్ఞతిత్థియసావకే ఆదాయ బహుం మాలాగన్ధవిలేపనఞ్చేవ సప్పితేలమధుఫాణితవత్థచ్ఛాదనాని చ గాహాపేత్వా జేతవనం గన్త్వా భగవన్తం వన్దిత్వా గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా భేసజ్జాని చేవ వత్థాని చ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స విస్సజ్జేత్వా ఛ నిసజ్జాదోసే వజ్జేత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తేపి అఞ్ఞతిత్థియసావకా తథాగతం వన్దిత్వా సత్థు పుణ్ణచన్దసస్సిరికం ముఖం, లక్ఖణానుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితం బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తం బ్రహ్మకాయం, ఆవేళావేళా యమకయమకా హుత్వా నిచ్ఛరన్తియో ఘనబుద్ధరస్మియో చ ఓలోకయమానా అనాథపిణ్డికస్స సమీపేయేవ నిసీదింసు.

అథ నేసం సత్థా మనోసిలాతలే సీహనాదం నదన్తో తరుణసీహో వియ గజ్జన్తో పావుస్సకమేఘో వియ చ ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో ¶ వియ చ రతనదామం గన్థేన్తో వియ చ అట్ఠఙ్గసమన్నాగతేన సవనీయేన కమనీయేన బ్రహ్మస్సరేన నానానయవిచిత్తం మధురధమ్మకథం కథేసి. తే సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పసన్నచిత్తా ఉట్ఠాయ దసబలం వన్దిత్వా అఞ్ఞతిత్థియసరణం భిన్దిత్వా బుద్ధం సరణం అగమంసు. తే తతో పట్ఠాయ నిచ్చకాలం అనాథపిణ్డికేన సద్ధిం గన్ధమాలాదిహత్థా విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుణన్తి, దానం దేన్తి, సీలం రక్ఖన్తి, ఉపోసథకమ్మం కరోన్తి.

అథ భగవా సావత్థితో పునదేవ రాజగహం అగమాసి. తే తథాగతస్స గతకాలే తం సరణం భిన్దిత్వా పున అఞ్ఞతిత్థియసరణం గన్త్వా అత్తనో ¶ మూలట్ఠానేయేవ పతిట్ఠితా. భగవాపి సత్తట్ఠ మాసే ¶ వీతినామేత్వా పున జేతవనమేవ అగమాసి. అనాథపిణ్డికో పునపి తే ఆదాయ సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తేపి భగవన్తం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. అథ నేసం తథాగతే చారికం పక్కన్తే గహితసరణం భిన్దిత్వా పున అఞ్ఞతిత్థియసరణమేవ గహేత్వా మూలే పతిట్ఠితభావం భగవతో ఆరోచేసి.

భగవా అపరిమితకప్పకోటియో నిరన్తరం పవత్తితవచీసుచరితానుభావేన దిబ్బగన్ధగన్ధితం నానాగన్ధపూరితం రతనకరణ్డకం వివరన్తో వియ ముఖపదుమం వివరిత్వా మధురస్సరం నిచ్ఛారేన్తో ‘‘సచ్చం కిర తుమ్హే ఉపాసకా తీణి సరణాని భిన్దిత్వా అఞ్ఞతిత్థియసరణం గతా’’తి పుచ్ఛి. అథ తేహి పటిచ్ఛాదేతుం అసక్కోన్తేహి ‘‘సచ్చం భగవా’’తి వుత్తే సత్థా ‘‘ఉపాసకా హేట్ఠా అవీచిం ఉపరి భవగ్గం పరిచ్ఛేదం కత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సీలాదీహి గుణేహి బుద్ధేన సదిసో నామ నత్థి, కుతో అధికతరో’’తి. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా చతుప్పదా వా బహుప్పదా వా, తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతి (సం. ని. ౫.౧౩౯; అ. ని. ౪.౩౪), యం కిఞ్చి విత్తం ఇధ వా హురం వా…పే… (ఖు. పా. ౬.౩; సు. ని. ౨౨౬) అగ్గతో వే పసన్నాన’’న్తిఆదీహి (అ. ని. ౪.౩౪; ఇతివు. ౯౦) సుత్తేహి పకాసితే రతనత్తయగుణే పకాసేత్వా ‘‘ఏవం ఉత్తమగుణేహి సమన్నాగతం రతనత్తయం సరణం గతా ఉపాసకా వా ఉపాసికా వా నిరయాదీసు నిబ్బత్తకా నామ నత్థి, అపాయనిబ్బత్తితో పన ముచ్చిత్వా దేవలోకే ఉప్పజ్జిత్వా మహాసమ్పత్తిం అనుభోన్తి, తస్మా తుమ్హేహి ఏవరూపం సరణం భిన్దిత్వా అఞ్ఞతిత్థియసరణం గచ్ఛన్తేహి అయుత్తం కత’’న్తి ఆహ.

ఏత్థ చ తీణి రతనాని మోక్ఖవసేన ఉత్తమవసేన సరణగతానం అపాయేసు నిబ్బత్తియా అభావదీపనత్థం ఇమాని సుత్తాని దస్సేతబ్బాని –

‘‘యే ¶ కేచి బుద్ధం సరణం గతాసే, న తే గమిస్సన్తి అపాయభూమిం;

పహాయ మానుసం దేహం, దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తి. (దీ. ని. ౨.౩౩౨; సం. ని. ౧.౩౭);

‘‘యే ¶ కేచి ధమ్మం సరణం గతాసే, న తే గమిస్సన్తి అపాయభూమిం;

పహాయ మానుసం దేహం, దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తి.

‘‘యే ¶ కేచి సఙ్ఘం సరణం గతాసే, న తే గమిస్సన్తి అపాయభూమిం;

పహాయ మానుసం దేహం, దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తి.

‘‘బహుం వే సరణం యన్తి, పబ్బతాని వనాని చ;

ఆరామరుక్ఖచేత్యాని, మనుస్సా భయతజ్జితా.

‘‘నేతం ఖో సరణం ఖేమం, నేతం సరణముత్తమం;

నేతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతి.

‘‘యో చ బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ, సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో;

చత్తారి అరియసచ్చాని, సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి.

‘‘దుక్ఖం దుక్ఖసముప్పాదం, దుక్ఖస్స చ అతిక్కమం;

అరియఞ్చట్ఠఙ్గికం మగ్గం, దుక్ఖూపసమగామినం.

‘‘ఏతం ఖో సరణం ఖేమం, ఏతం సరణముత్తమం;

ఏతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౮౮-౧౯౨);

న కేవలఞ్చ నేసం సత్థా ఏత్తకంయేవ ధమ్మం దేసేసి, అపిచ ఖో ‘‘ఉపాసకా బుద్ధానుస్సతికమ్మట్ఠానం నామ, ధమ్మానుస్సతికమ్మట్ఠానం నామ, సఙ్ఘానుస్సతికమ్మట్ఠానం నామ సోతాపత్తిమగ్గం దేతి, సోతాపత్తిఫలం దేతి, సకదాగామిమగ్గం దేతి, సకదాగామిఫలం దేతి, అనాగామిమగ్గం దేతి, అనాగామిఫలం దేతి, అరహత్తమగ్గం దేతి, అరహత్తఫలం దేతీ’’తిఏవమాదీహిపి నయేహి ధమ్మం దేసేత్వా ‘‘ఏవరూపం నామ సరణం భిన్దన్తేహి అయుత్తం తుమ్హేహి కత’’న్తి ఆహ. ఏత్థ చ బుద్ధానుస్సతికమ్మట్ఠానాదీనం సోతాపత్తిమగ్గాదిప్పదానం ‘‘ఏకధమ్మో, భిక్ఖవే, భావితో బహులీకతో ఏకన్తనిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ ఉపసమాయ అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయ నిబ్బానాయ ¶ సంవత్తతి. కతమో ఏకధమ్మో? బుద్ధానుస్సతీ’’తిఏవమాదీహి (అ. ని. ౧.౨౯౬) సుత్తేహి దీపేతబ్బం.

ఏవం భగవా నానప్పకారేహి ఉపాసకే ఓవదిత్వా ‘‘ఉపాసకా పుబ్బేపి మనుస్సా అసరణం ‘సరణ’న్తి తక్కగ్గాహేన విరద్ధగ్గాహేన గహేత్వా అమనుస్సపరిగ్గహితే కన్తారే యక్ఖభక్ఖా హుత్వా ¶ మహావినాసం పత్తా, అపణ్ణకగ్గాహం పన ఏకంసికగ్గాహం అవిరద్ధగ్గాహం గహితమనుస్సా తస్మింయేవ కన్తారే సోత్థిభావం పత్తా’’తి వత్వా తుణ్హీ అహోసి. అథ ఖో అనాథపిణ్డికో గహపతి ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం వన్దిత్వా అభిత్థవిత్వా సిరస్మిం అఞ్జలిం పతిట్ఠాపేత్వా ఏవమాహ ‘‘భన్తే, ఇదాని తావ ఇమేసం ఉపాసకానం ఉత్తమసరణం భిన్దిత్వా తక్కగ్గహణం అమ్హాకం పాకటం, పుబ్బే పన అమనుస్సపరిగ్గహితే కన్తారే తక్కికానం వినాసో, అపణ్ణకగ్గాహం గహితమనుస్సానఞ్చ సోత్థిభావో అమ్హాకం పటిచ్ఛన్నో, తుమ్హాకమేవ ¶ పాకటో, సాధు వత నో భగవా ఆకాసే పుణ్ణచన్దం ఉట్ఠాపేన్తో వియ ఇమం కారణం పాకటం కరోతూ’’తి. అథ భగవా ‘‘మయా ఖో, గహపతి, అపరిమితకాలం దస పారమియో పూరేత్వా లోకస్స కఙ్ఖచ్ఛేదనత్థమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధం, సీహవసాయ సువణ్ణనాళిం పూరేన్తో వియ సక్కచ్చం సోతం ఓదహిత్వా సుణోహీ’’తి సేట్ఠినో సతుప్పాదం జనేత్వా హిమగబ్భం పదాలేత్వా పుణ్ణచన్దం నీహరన్తో వియ భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నకారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే కాసిరట్ఠే బారాణసినగరే బ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. తదా బోధిసత్తో సత్థవాహకులే పటిసన్ధిం గహేత్వా దసమాసచ్చయేన మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన వయప్పత్తో పఞ్చహి సకటసతేహి వణిజ్జం కరోన్తో విచరతి. సో కదాచి పుబ్బన్తతో అపరన్తం గచ్ఛతి, కదాచి అపరన్తతో పుబ్బన్తం. బారాణసియంయేవ అఞ్ఞోపి సత్థవాహపుత్తో అత్థి బాలో అబ్యత్తో అనుపాయకుసలో. తదా బోధిసత్తో బారాణసితో మహగ్ఘం భణ్డం గహేత్వా పఞ్చ సకటసతాని పూరేత్వా గమనసజ్జాని కత్వా ఠపేసి. సోపి బాలసత్థవాహపుత్తో తథేవ పఞ్చ సకటసతాని పూరేత్వా గమనసజ్జాని కత్వా ఠపేసి.

తదా బోధిసత్తో చిన్తేసి ‘‘సచే అయం బాలసత్థవాహపుత్తో మయా సద్ధింయేవ గమిస్సతి, సకటసహస్సే ఏకతో మగ్గం గచ్ఛన్తే మగ్గోపి ¶ నప్పహోస్సతి, మనుస్సానం దారుదకాదీనిపి, బలిబద్దానం తిణానిపి దుల్లభాని భవిస్సన్తి, ఏతేన వా మయా వా పురతో గన్తుం వట్టతీ’’తి. సో తం పక్కోసాపేత్వా ఏతమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘ద్వీహిపి అమ్హేహి ఏకతో గన్తుం న సక్కా, కిం త్వం పురతో గమిస్ససి, ఉదాహు పచ్ఛతో’’తి ఆహ. సో చిన్తేసి ‘‘మయి పురతో గచ్ఛన్తే బహూ ఆనిసంసా, మగ్గేన అభిన్నేనేవ గమిస్సామి, గోణా అనామట్ఠతిణం ఖాదిస్సన్తి, మనుస్సానం అనామట్ఠం సూపేయ్యపణ్ణం భవిస్సతి, పసన్నం ఉదకం భవిస్సతి, యథారుచిం అగ్ఘం ఠపేత్వా భణ్డం విక్కిణిస్సామీ’’తి. సో ‘‘అహం, సమ్మ, పురతో గమిస్సామీ’’తి ¶ ఆహ. బోధిసత్తోపి పచ్ఛతో గమనే బహూ ఆనిసంసే అద్దస. ఏవం హిస్స అహోసి – ‘‘పురతో గచ్ఛన్తా మగ్గే విసమట్ఠానం సమం కరిస్సన్తి, అహం తేహి గతమగ్గేన గమిస్సామి, పురతో గతేహి బలిబద్దేహి పరిణతథద్ధతిణే ¶ ఖాదితే మమ గోణా పున ఉట్ఠితాని మధురతిణాని ఖాదిస్సన్తి, గహితపణ్ణట్ఠానతో ఉట్ఠితం మనుస్సానం సూపేయ్యపణ్ణం మధురం భవిస్సతి, అనుదకే ఠానే ఆవాటం ఖనిత్వా ఏతే ఉదకం ఉప్పాదేస్సన్తి, తేహి కతేసు ఆవాటేసు మయం ఉదకం పివిస్సామ, అగ్ఘట్ఠపనం నామ మనుస్సానం జీవితా వోరోపనసదిసం, అహం పచ్ఛతో గన్త్వా ఏతేహి ఠపితగ్ఘేన భణ్డం విక్కిణిస్సామీ’’తి. అథ సో ఏత్తకే ఆనిసంసే దిస్వా ‘‘సమ్మ, త్వం పురతో గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. ‘‘సాధు, సమ్మా’’తి బాలసత్థవాహో సకటాని యోజేత్వా నిక్ఖన్తో అనుపుబ్బేన మనుస్సావాసం అతిక్కమిత్వా కన్తారముఖం పాపుణి.

కన్తారం నామ – చోరకన్తారం, వాళకన్తారం, నిరుదకకన్తారం, అమనుస్సకన్తారం, అప్పభక్ఖకన్తారన్తి పఞ్చవిధం. తత్థ చోరేహి అధిట్ఠితమగ్గో చోరకన్తారం నామ. సీహాదీహి అధిట్ఠితమగ్గో వాళకన్తారం నామ. యత్థ న్హాయితుం వా పాతుం వా ఉదకం నత్థి, ఇదం నిరుదకకన్తారం నామ. అమనుస్సాధిట్ఠితం అమనుస్సకన్తారం నామ. మూలఖాదనీయాదివిరహితం అప్పభక్ఖకన్తారం నామ. ఇమస్మిం పఞ్చవిధే కన్తారే తం కన్తారం నిరుదకకన్తారఞ్చేవ అమనుస్సకన్తారఞ్చ. తస్మా సో బాలసత్థవాహపుత్తో సకటేసు మహన్తమహన్తా చాటియో ఠపేత్వా ఉదకస్స పూరాపేత్వా సట్ఠియోజనికం కన్తారం పటిపజ్జి.

అథస్స కన్తారమజ్ఝం గతకాలే కన్తారే అధివత్థయక్ఖో ‘‘ఇమేహి మనుస్సేహి గహితం ఉదకం ఛడ్డాపేత్వా దుబ్బలే కత్వా సబ్బేవ నే ఖాదిస్సామీ’’తి ¶ సబ్బసేతతరుణబలిబద్దయుత్తం ¶ మనోరమం యానకం మాపేత్వా ధనుకలాపఫలకావుధహత్థేహి దసహి ద్వాదసహి అమనుస్సేహి పరివుతో ఉప్పలకుముదాని పిళన్ధిత్వా అల్లకోసో అల్లవత్థో ఇస్సరపురిసో వియ తస్మిం యానకే నిసీదిత్వా కద్దమమక్ఖితేహి చక్కేహి పటిపథం అగమాసి. పరివారఅమనుస్సాపిస్స పురతో చ పచ్ఛతో చ గచ్ఛన్తా అల్లకేసా అల్లవత్థా ఉప్పలకుముదమాలా పిళన్ధిత్వా పదుమపుణ్డరీకకలాపే గహేత్వా భిసముళాలాని ఖాదన్తా ఉదకబిన్దూహి చేవ కలలేహి చ పగ్ఘరన్తేహి అగమంసు. సత్థవాహా చ నామ యదా ధురవాతో వాయతి, తదా యానకే నిసీదిత్వా ఉపట్ఠాకపరివుతా రజం పరిహరన్తా పురతో గచ్ఛన్తి. యదా పచ్ఛతో వాతో వాయతి, తదా తేనేవ నయేన పచ్ఛతో గచ్ఛన్తి. తదా పన ధురవాతో అహోసి, తస్మా సో సత్థవాహపుత్తో పురతో అగమాసి.

యక్ఖో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా అత్తనో యానకం మగ్గా ఓక్కమాపేత్వా ‘‘కహం గచ్ఛథా’’తి తేన సద్ధిం పటిసన్థారం అకాసి. సత్థవాహోపి అత్తనో యానకం మగ్గా ఓక్కమాపేత్వా సకటానం గమనోకాసం దత్వా ఏకమన్తే ఠితో తం యక్ఖం అవోచ ‘‘భో, అమ్హే తావ ¶ బారాణసితో ఆగచ్ఛామ. తుమ్హే పన ఉప్పలకుముదాని పిళన్ధిత్వా పదుమపుణ్డరీకహత్థా భిసముళాలాని ఖాదన్తా కద్దమమక్ఖితా ఉదకబిన్దూహి పగ్ఘరన్తేహి ఆగచ్ఛథ. కిం ను ఖో తుమ్హేహి ఆగతమగ్గే దేవో వస్సతి, ఉప్పలాదిసఞ్ఛన్నాని వా సరాని అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. యక్ఖో తస్స కథం సుత్వా ‘‘సమ్మ, కిం నామేతం కథేసి. ఏసా నీలవనరాజి పఞ్ఞాయతి. తతో పట్ఠాయ సకలం అరఞ్ఞం ఏకోదకం, నిబద్ధం దేవో వస్సతి, కన్దరా పూరా, తస్మిం తస్మిం ఠానే పదుమాదిసఞ్ఛన్నాని సరాని అత్థీ’’తి వత్వా పటిపాటియా గచ్ఛన్తేసు ¶ సకటేసు ‘‘ఇమాని సకటాని ఆదాయ కహం గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అసుకజనపదం నామా’’తి. ‘‘ఇమస్మిం చిమస్మిఞ్చ సకటే కిం నామ భణ్డ’’న్తి? ‘‘అసుకఞ్చ అసుకఞ్చా’’తి. ‘‘పచ్ఛతో ఆగచ్ఛన్తం సకటం అతివియ గరుకం హుత్వా ఆగచ్ఛతి, ఏతస్మిం కిం భణ్డ’’న్తి? ‘‘ఉదకం ఏత్థా’’తి. ‘‘పరతో తావ ఉదకం ఆనేన్తేహి వో మనాపం కతం, ఇతో పట్ఠాయ పన ఉదకేన కిచ్చం నత్థి, పురతో బహు ఉదకం, చాటియో భిన్దిత్వా ఉదకం ఛడ్డేత్వా సుఖేన గచ్ఛథా’’తి ఆహ. ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘తుమ్హే గచ్ఛథ, అమ్హాకం పపఞ్చో హోతీ’’తి థోకం గన్త్వా తేసం అదస్సనం పత్వా అత్తనో యక్ఖనగరమేవ అగమాసి.

సోపి ¶ బాలసత్థవాహో అత్తనో బాలతాయ యక్ఖస్స వచనం గహేత్వా చాటియో భిన్దాపేత్వా పసతమత్తమ్పి ఉదకం అనవసేసేత్వా సబ్బం ఛడ్డాపేత్వా సకటాని పాజాపేసి, పురతో అప్పమత్తకమ్పి ఉదకం నాహోసి, మనుస్సా పానీయం అలభన్తా కిలమింసు. తే యావ సూరియత్థఙ్గమనా గన్త్వా సకటాని మోచేత్వా పరివట్టకేన ఠపేత్వా గోణే చక్కేసు బన్ధింసు. నేవ గోణానం ఉదకం అహోసి, న మనుస్సానం యాగుభత్తం వా. దుబ్బలమనుస్సా తత్థ తత్థ నిపజ్జిత్వా సయింసు. రత్తిభాగసమనన్తరే యక్ఖా యక్ఖనగరతో ఆగన్త్వా సబ్బేపి గోణే చ మనుస్సే చ జీవితక్ఖయం పాపేత్వా మంసం ఖాదిత్వా అట్ఠీని అవసేసేత్వా అగమంసు. ఏవమేకం బాలసత్థవాహపుత్తం నిస్సాయ సబ్బేపి తే వినాసం పాపుణింసు, హత్థట్ఠికాదీని దిసావిదిసాసు విప్పకిణ్ణాని అహేసుం. పఞ్చ సకటసతాని యథాపూరితానేవ అట్ఠంసు.

బోధిసత్తోపి ఖో బాలసత్థవాహపుత్తస్స నిక్ఖన్తదివసతో మాసడ్ఢమాసం వీతినామేత్వా పఞ్చహి సకటసతేహి నగరా నిక్ఖమ్మ అనుపుబ్బేన కన్తారముఖం పాపుణి. సో తత్థ ఉదకచాటియో పూరేత్వా బహుం ఉదకం ఆదాయ ఖన్ధావారే భేరిం చరాపేత్వా మనుస్సే సన్నిపాతేత్వా ¶ ఏవమాహ ‘‘తుమ్హే మం అనాపుచ్ఛిత్వా పసతమత్తమ్పి ఉదకం మా వళఞ్జయిత్థ, కన్తారే విసరుక్ఖా నామ హోన్తి, పత్తం వా పుప్ఫం వా ఫలం వా తుమ్హేహి పురే అఖాదితపుబ్బం మం అనాపుచ్ఛిత్వా మా ఖాదిత్థా’’తి. ఏవం మనుస్సానం ఓవాదం దత్వా పఞ్చహి సకటసతేహి కన్తారం పటిపజ్జి. తస్మిం కన్తారమజ్ఝం సమ్పత్తే సో ¶ యక్ఖో పురిమనయేనేవ బోధిసత్తస్స పటిపథే అత్తానం దస్సేసి. బోధిసత్తో తం దిస్వావ అఞ్ఞాసి ‘‘ఇమస్మిం కన్తారే ఉదకం నత్థి, నిరుదకకన్తారో నామేస, అయఞ్చ నిబ్భయో రత్తనేత్తో, ఛాయాపిస్స న పఞ్ఞాయతి, నిస్సంసయం ఇమినా పురతో గతో బాలసత్థవాహపుత్తో సబ్బం ఉదకం ఛడ్డాపేత్వా కిలమేత్వా సపరిసో ఖాదితో భవిస్సతి, మయ్హం పన పణ్డితభావం ఉపాయకోసల్లం న జానాతి మఞ్ఞే’’తి. తతో నం ఆహ ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, మయం వాణిజా నామ అఞ్ఞం ఉదకం అదిస్వా గహితఉదకం న ఛడ్డేమ, దిట్ఠట్ఠానే పన ఛడ్డేత్వా సకటాని సల్లహుకాని కత్వా గమిస్సామా’’తి యక్ఖో థోకం గన్త్వా అదస్సనం ఉపగమ్మ అత్తనో యక్ఖనగరమేవ గతో.

యక్ఖే పన గతే మనుస్సా బోధిసత్తం ఆహంసు ‘‘అయ్య, ఏతే మనుస్సా ‘ఏసా నీలవనరాజి పఞ్ఞాయతి, తతో పట్ఠాయ నిబద్ధం దేవో వస్సతీ’తి వత్వా ¶ ఉప్పలకుముదమాలాధారినో పదుమపుణ్డరీకకలాపే ఆదాయ భిసముళాలాని ఖాదన్తా అల్లవత్థా అల్లకేసా ఉదకబిన్దూహి పగ్ఘరన్తేహి ఆగతా, ఉదకం ఛడ్డేత్వా సల్లహుకేహి సకటేహి ఖిప్పం గచ్ఛామా’’తి. బోధిసత్తో తేసం కథం సుత్వా సకటాని ఠపాపేత్వా సబ్బే మనుస్సే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘తుమ్హేహి ‘ఇమస్మిం కన్తారే సరో వా పోక్ఖరణీ వా అత్థీ’తి కస్సచి సుతపుబ్బ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘న, అయ్య, సుతపుబ్బ’’న్తి. నిరుదకకన్తారో నామ ఏసో, ఇదాని ఏకచ్చే మనుస్సా ‘‘ఏతాయ నీలవనరాజియా పురతో దేవో వస్సతీ’’తి వదన్తి, ‘‘వుట్ఠివాతో నామ కిత్తకం ఠానం ¶ వాయతీ’’తి? ‘‘యోజనమత్తం, అయ్యా’’తి. ‘‘కచ్చి పన వో ఏకస్సాపి సరీరం వుట్ఠివాతో పహరతీ’’తి? ‘‘నత్థి అయ్యా’’తి. ‘‘మేఘసీసం నామ కిత్తకే ఠానే పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘తియోజనమత్తే అయ్యా’’తి. ‘‘అత్థి పన వో కేనచి ఏకమ్పి మేఘసీసం దిట్ఠ’’న్తి? ‘‘నత్థి, అయ్యా’’తి. ‘‘విజ్జులతా నామ కిత్తకే ఠానే పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘చతుప్పఞ్చయోజనమత్తే, అయ్యా’’తి. ‘‘అత్థి పన వో కేనచి విజ్జులతోభాసో దిట్ఠో’’తి? ‘‘నత్థి, అయ్యా’’తి. ‘‘మేఘసద్దో నామ కిత్తకే ఠానే సుయ్యతీ’’తి? ‘‘ఏకద్వియోజనమత్తే, అయ్యా’’తి. ‘‘అత్థి పన వో కేనచి మేఘసద్దో సుతో’’తి? ‘‘నత్థి, అయ్యా’’తి. ‘‘న ఏతే మనుస్సా, యక్ఖా ఏతే, అమ్హే ఉదకం ఛడ్డాపేత్వా దుబ్బలే కత్వా ఖాదితుకామా ఆగతా భవిస్సన్తి. పురతో గతో బాలసత్థవాహపుత్తో న ఉపాయకుసలో. అద్ధా సో ఏతేహి ఉదకం ఛడ్డాపేత్వా కిలమేత్వా ఖాదితో భవిస్సతి, పఞ్చ సకటసతాని యథాపూరితానేవ ఠితాని భవిస్సన్తి. అజ్జ మయం తాని పస్సిస్సామ, పసతమత్తమ్పి ఉదకం అఛడ్డేత్వా సీఘసీఘం పాజేథా’’తి పాజాపేసి.

సో గచ్ఛన్తో యథాపూరితానేవ పఞ్చ సకటసతాని గోణమనుస్సానఞ్చ హత్థట్ఠికాదీని దిసావిదిసాసు విప్పకిణ్ణాని దిస్వా సకటాని మోచాపేత్వా సకటపరివట్టకేన ఖన్ధావారం బన్ధాపేత్వా ¶ కాలస్సేవ మనుస్సే చ గోణే చ సాయమాసభత్తం భోజాపేత్వా మనుస్సానం మజ్ఝే గోణే నిపజ్జాపేత్వా సయం బలనాయకో హుత్వా ఖగ్గహత్థో తియామరత్తిం ఆరక్ఖం గహేత్వా ఠితకోవ అరుణం ఉట్ఠాపేసి. పునదివసే పన పాతోవ ¶ సబ్బకిచ్చాని నిట్ఠాపేత్వా గోణే భోజేత్వా దుబ్బలసకటాని ఛడ్డాపేత్వా థిరాని గాహాపేత్వా అప్పగ్ఘం భణ్డం ఛడ్డాపేత్వా మహగ్ఘం భణ్డం ఆరోపాపేత్వా యథాధిప్పేతం ఠానం గన్త్వా దిగుణతిగుణేన మూలేన భణ్డం విక్కిణిత్వా సబ్బం పరిసం ఆదాయ పున అత్తనో నగరమేవ అగమాసి.

సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మకథం కథేత్వా ‘‘ఏవం, గహపతి, పుబ్బే తక్కగ్గాహగాహినో మహావినాసం పత్తా, అపణ్ణకగ్గాహగాహినో పన అమనుస్సానం హత్థతో ముచ్చిత్వా సోత్థినా ఇచ్ఛితట్ఠానం గన్త్వా పున సకట్ఠానమేవ పచ్చాగమింసూ’’తి వత్వా ద్వేపి వత్థూని ఘటేత్వా ఇమిస్సా అపణ్ణకధమ్మదేసనాయ అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అపణ్ణకం ఠానమేకే, దుతియం ఆహు తక్కికా;

ఏతదఞ్ఞాయ మేధావీ, తం గణ్హే యదపణ్ణక’’న్తి.

తత్థ అపణ్ణకన్తి ఏకంసికం అవిరద్ధం నియ్యానికం. ఠానన్తి కారణం. కారణఞ్హి యస్మా తదాయత్తవుత్తితాయ ఫలం తిట్ఠతి నామ, తస్మా ‘‘ఠాన’’న్తి వుచ్చతి, ‘‘ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో’’తిఆదీసు (విభ. ౮౦౯) చస్స పయోగో వేదితబ్బో. ఇతి ‘‘అపణ్ణకం ఠాన’’న్తి పదద్వయేనాపి ‘‘యం ఏకన్తహితసుఖావహత్తా పణ్డితేహి పటిపన్నం ఏకంసికకారణం అవిరద్ధకారణం నియ్యానికకారణం, తం ఇద’’న్తి దీపేతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, పభేదతో పన తీణి సరణగమనాని, పఞ్చ సీలాని, దస సీలాని, పాతిమోక్ఖసంవరో, ఇన్ద్రియసంవరో, ఆజీవపారిసుద్ధి, పచ్చయపటిసేవనం, సబ్బమ్పి చతుపారిసుద్ధిసీలం; ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారతా, భోజనే మత్తఞ్ఞుతా, జాగరియానుయోగో, ఝానం, విపస్సనా, అభిఞ్ఞా, సమాపత్తి, అరియమగ్గో, అరియఫలం, సబ్బమ్పేతం అపణ్ణకట్ఠానం అపణ్ణకపటిపదా, నియ్యానికపటిపదాతి అత్థో.

యస్మా చ పన నియ్యానికపటిపదాయ ఏతం నామం, తస్మాయేవ భగవా అపణ్ణకపటిపదం దస్సేన్తో ఇమం సుత్తమాహ –

‘‘తీహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో భిక్ఖు అపణ్ణకపటిపదం పటిపన్నో హోతి, యోని చస్స ఆరద్ధా హోతి ఆసవానం ఖయాయ ¶ . కతమేహి తీహి? ఇధ, భిక్ఖవే ¶ , భిక్ఖు ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో హోతి, భోజనే మత్తఞ్ఞూ హోతి, జాగరియం అనుయుత్తో హోతి. కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వా న నిమిత్తగ్గాహీ హోతి…పే… ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు భోజనే మత్తఞ్ఞూ హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పటిసఙ్ఖా యోనిసో ఆహారం ఆహారేతి నేవ దవాయ న మదాయ…పే… ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు భోజనే మత్తఞ్ఞూ హోతి.

‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు జాగరియం అనుయుత్తో హోతి. ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయ…పే… ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు జాగరియం అనుయుత్తో హోతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౬).

ఇమస్మిఞ్చాపి సుత్తే తయోవ ధమ్మా వుత్తా. అయం పన అపణ్ణకపటిపదా యావ అరహత్తఫలం లబ్భతేవ ¶ . తత్థ అరహత్తఫలమ్పి, ఫలసమాపత్తివిహారస్స చేవ, అనుపాదాపరినిబ్బానస్స చ, పటిపదాయేవ నామ హోతి.

ఏకేతి ఏకచ్చే పణ్డితమనుస్సా. తత్థ కిఞ్చాపి ‘‘అసుకా నామా’’తి నియమో నత్థి, ఇదం పన సపరిసం బోధిసత్తంయేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. దుతియం ఆహు తక్కికాతి దుతియన్తి పఠమతో అపణ్ణకట్ఠానతో నియ్యానికకారణతో దుతియం తక్కగ్గాహకారణం అనియ్యానికకారణం. ఆహు తక్కికాతి ఏత్థ పన సద్ధిం పురిమపదేన అయం యోజనా – అపణ్ణకట్ఠానం ఏకంసికకారణం అవిరద్ధకారణం నియ్యానికకారణం ఏకే బోధిసత్తప్పముఖా పణ్డితమనుస్సా గణ్హింసు. యే పన బాలసత్థవాహపుత్తప్పముఖా తక్కికా ఆహు, తే దుతియం సాపరాధం అనేకంసికట్ఠానం విరద్ధకారణం అనియ్యానికకారణం అగ్గహేసుం. తేసు యే అపణ్ణకట్ఠానం అగ్గహేసుం, తే సుక్కపటిపదం పటిపన్నా. యే దుతియం ‘‘పురతో భవితబ్బం ఉదకేనా’’తి తక్కగ్గాహసఙ్ఖాతం అనియ్యానికకారణం అగ్గహేసుం. తే కణ్హపటిపదం పటిపన్నా.

తత్థ ¶ సుక్కపటిపదా అపరిహానిపటిపదా, కణ్హపటిపదా పరిహానిపటిపదా. తస్మా యే సుక్కపటిపదం పటిపన్నా, తే అపరిహీనా సోత్థిభావం పత్తా. యే పన కణ్హపటిపదం పటిపన్నా, తే ¶ పరిహీనా అనయబ్యసనం ఆపన్నాతి ఇమమత్థం భగవా అనాథపిణ్డికస్స గహపతినో వత్వా ఉత్తరి ఇదమాహ ‘‘ఏతదఞ్ఞాయ మేధావీ, తం గణ్హే యదపణ్ణక’’న్తి.

తత్థ ఏతదఞ్ఞాయ మేధావీతి ‘‘మేధా’’తి లద్ధనామాయ విపులాయ విసుద్ధాయ ఉత్తమాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో కులపుత్తో ఏతం అపణ్ణకే చేవ సపణ్ణకే చాతి ద్వీసు అతక్కగ్గాహతక్కగ్గాహసఙ్ఖాతేసు ఠానేసు గుణదోసం వుద్ధిహానిం అత్థానత్థం ఞత్వాతి అత్థో. తం గణ్హే యదపణ్ణకన్తి యం అపణ్ణకం ఏకంసికం సుక్కపటిపదాఅపరిహానియపటిపదాసఙ్ఖాతం నియ్యానికకారణం, తదేవ గణ్హేయ్య. కస్మా? ఏకంసికాదిభావతోయేవ. ఇతరం పన న గణ్హేయ్య. కస్మా? అనేకంసికాదిభావతోయేవ. అయఞ్హి అపణ్ణకపటిపదా నామ సబ్బేసం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధపుత్తానం పటిపదా. సబ్బబుద్ధా హి అపణ్ణకపటిపదాయమేవ ఠత్వా దళ్హేన వీరియేన పారమియో పూరేత్వా బోధిమూలే బుద్ధా నామ హోన్తి, పచ్చేకబుద్ధా పచ్చేకబోధిం ఉప్పాదేన్తి, బుద్ధపుత్తా సావకపారమిఞాణం పటివిజ్ఝన్తి.

ఇతి భగవా తేసం ఉపాసకానం తిస్సో కులసమ్పత్తియో చ ఛ కామసగ్గే బ్రహ్మలోకసమ్పత్తియో చ దత్వాపి పరియోసానే అరహత్తమగ్గఫలదాయికా ¶ అపణ్ణకపటిపదా నామ, చతూసు అపాయేసు పఞ్చసు చ నీచకులేసు నిబ్బత్తిదాయికా సపణ్ణకపటిపదా నామాతి ఇమం అపణ్ణకధమ్మదేసనం దస్సేత్వా ఉత్తరి చత్తారి సచ్చాని సోళసహి ఆకారేహి పకాసేసి. చతుసచ్చపరియోసానే సబ్బేపి తే పఞ్చసతా ఉపాసకా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా దస్సేత్వా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేత్వా దస్సేసి – ‘‘తస్మిం సమయే బాలసత్థవాహపుత్తో దేవదత్తో అహోసి, తస్స పరిసా దేవదత్తపరిసావ, పణ్డితసత్థవాహపుత్తపరిసా బుద్ధపరిసా, పణ్డితసత్థవాహపుత్తో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి దేసనం నిట్ఠాపేసి.

అకిలాసునోతి ¶ ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం భగవా సావత్థియం విహరన్తో కథేసి. కం పన ఆరబ్భాతి? ఏకం ఓస్సట్ఠవీరియం భిక్ఖుం. తథాగతే కిర సావత్థియం విహరన్తే ఏకో సావత్థివాసీ కులపుత్తో జేతవనం గన్త్వా సత్థు సన్తికే ధమ్మదేసనం సుత్వా పసన్నచిత్తో కామేసు ఆదీనవం దిస్వా పబ్బజిత్వా ఉపసమ్పదాయ పఞ్చవస్సికో హుత్వా ద్వే మాతికా ఉగ్గణ్హిత్వా విపస్సనాచారం సిక్ఖిత్వా సత్థు సన్తికే అత్తనో చిత్తరుచియం కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఏకం అరఞ్ఞం పవిసిత్వా వస్సం ఉపగన్త్వా తేమాసం వాయమన్తోపి ఓభాసమత్తం వా నిమిత్తమత్తం వా ఉప్పాదేతుం నాసక్ఖి.

అథస్స ఏతదహోసి ‘‘సత్థారా చత్తారో పుగ్గలా కథితా, తేసు మయా పదపరమేన భవితబ్బం, నత్థి మఞ్ఞే మయ్హం ఇమస్మిం అత్తభావే మగ్గో వా ఫలం వా, కిం కరిస్సామి అరఞ్ఞవాసేన, సత్థు సన్తికం గన్త్వా రూపసోభగ్గప్పత్తం బుద్ధసరీరం ఓలోకేన్తో మధురం ధమ్మదేసనం సుణన్తో విహరిస్సామీ’’తి పున జేతవనమేవ పచ్చాగమాసి. అథ నం సన్దిట్ఠసమ్భత్తా ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, త్వం సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి గతో, ఇదాని పన ఆగన్త్వా సఙ్గణికాయ అభిరమమానో చరసి, కిం ను ఖో తే పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్తం, అప్పటిసన్ధికో జాతోసీ’’తి? ఆవుసో, అహం మగ్గం వా ఫలం వా అలభిత్వా ‘‘అభబ్బపుగ్గలేన మయా భవితబ్బ’’న్తి వీరియం ఓస్సజిత్వా ఆగతోమ్హీతి. ‘‘అకారణం తే, ఆవుసో, కతం దళ్హవీరియస్స సత్థు సాసనే పబ్బజిత్వా వీరియం ఓస్సజన్తేన, అయుత్తం తే కతం, ఏహి తథాగతస్స ¶ దస్సేమా’’తి తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమంసు.

సత్థా తం దిస్వా ఏవమాహ ‘‘భిక్ఖవే, తుమ్హే ఏతం భిక్ఖుం అనిచ్ఛమానం ఆదాయ ఆగతా, కిం కతం ఇమినా’’తి? ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు ఏవరూపే నియ్యానికసాసనే పబ్బజిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తో వీరియం ఓస్సజిత్వా ఆగతో’’తి ఆహంసు. అథ నం సత్థా ఆహ ‘‘సచ్చం కిర తయా భిక్ఖు వీరియం ఓస్సట్ఠ’’న్తి? ‘‘సచ్చం, భగవా’’తి. ‘‘కిం పన త్వం భిక్ఖు ఏవరూపే మమ సాసనే పబ్బజిత్వా ‘అప్పిచ్ఛో’తి వా ‘సన్తుట్ఠో’తి వా ‘పవివిత్తో’తి వా ‘ఆరద్ధవీరియో’తి వా ఏవం అత్తానం అజానాపేత్వా ‘ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖూ’తి జానాపేసి. నను త్వం పుబ్బే వీరియవా అహోసి, తయా ఏకేన కతం వీరియం నిస్సాయ మరుకన్తారే పఞ్చసు సకటసతేసు మనుస్సా చ గోణా ¶ చ పానీయం లభిత్వా సుఖితా జాతా ¶ , ఇదాని కస్మా వీరియం ఓస్సజసీ’’తి. సో భిక్ఖు ఏత్తకేన వచనేన ఉపత్థమ్భితో అహోసి.

తం పన కథం సుత్వా భిక్ఖూ భగవన్తం యాచింసు – ‘‘భన్తే, ఇదాని ఇమినా భిక్ఖునా వీరియస్స ఓస్సట్ఠభావో అమ్హాకం పాకటో, పుబ్బే పనస్స ఏకస్స వీరియం నిస్సాయ మరుకన్తారే గోణమనుస్సానం పానీయం లభిత్వా సుఖితభావో పటిచ్ఛన్నో, తుమ్హాకం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేవ పాకటో, అమ్హాకమ్పేతం కారణం కథేథా’’తి. ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, సుణాథా’’తి భగవా తేసం భిక్ఖూనం సతుప్పాదం జనేత్వా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నకారణం పాకటమకాసి.

అతీతే కాసిరట్ఠే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో సత్థవాహకులే పటిసన్ధిం గహేత్వా వయప్పత్తో పఞ్చహి సకటసతేహి వణిజ్జం కరోన్తో విచరతి. సో ఏకదా సట్ఠియోజనికం మరుకన్తారం పటిపజ్జి. తస్మిం కన్తారే సుఖుమవాలుకా ముట్ఠినా గహితా హత్థే న తిట్ఠతి, సూరియుగ్గమనతో పట్ఠాయ అఙ్గారరాసి వియ ఉణ్హా హోతి, న సక్కా అక్కమితుం. తస్మా తం పటిపజ్జన్తా దారుదకతిలతణ్డులాదీని సకటేహి ఆదాయ రత్తిమేవ గన్త్వా అరుణుగ్గమనే సకటాని పరివట్టం కత్వా మత్థకే మణ్డపం కారేత్వా కాలస్సేవ ఆహారకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా ఛాయాయ నిసిన్నా దివసం ఖేపేత్వా అత్థఙ్గతే సూరియే సాయమాసం భుఞ్జిత్వా భూమియా సీతలాయ జాతాయ సకటాని యోజేత్వా గచ్ఛన్తి, సముద్దగమనసదిసమేవ గమనం హోతి. థలనియామకో నామ లద్ధుం వట్టతి, సో తారకసఞ్ఞా ¶ సత్థం తారేతి.

సోపి సత్థవాహో తస్మిం కాలే ఇమినావ నియామేన తం కన్తారం గచ్ఛన్తో ఏకూనసట్ఠి యోజనాని గన్త్వా ‘‘ఇదాని ఏకరత్తేనేవ మరుకన్తారా నిక్ఖమనం భవిస్సతీ’’తి సాయమాసం భుఞ్జిత్వా సబ్బం దారుదకం ఖేపేత్వా సకటాని యోజేత్వా పాయాసి. నియామకో పన పురిమసకటే ఆసనం పత్థరాపేత్వా ఆకాసే తారకం ఓలోకేన్తో ‘‘ఇతో పాజేథ, ఇతో పాజేథా’’తి వదమానో నిపజ్జి. సో దీఘమద్ధానం అనిద్దాయనభావేన కిలన్తో నిద్దం ఓక్కమి, గోణే నివత్తిత్వా ఆగతమగ్గమేవ గణ్హన్తే న ¶ అఞ్ఞాసి. గోణా సబ్బరత్తిం అగమంసు. నియామకో అరుణుగ్గమనవేలాయ పబుద్ధో నక్ఖత్తం ఓలోకేత్వా ‘‘సకటాని నివత్తేథ నివత్తేథా’’తి ఆహ. సకటాని నివత్తేత్వా పటిపాటిం కరోన్తానఞ్ఞేవ అరుణో ఉగ్గతో. మనుస్సా ‘‘హియ్యో అమ్హాకం నివిట్ఠఖన్ధావారట్ఠానమేవేతం, దారుదకమ్పి నో ఖీణం, ఇదాని నట్ఠమ్హా’’తి సకటాని మోచేత్వా పరివట్టకేన ఠపేత్వా మత్థకే మణ్డపం కత్వా అత్తనో అత్తనో సకటస్స హేట్ఠా అనుసోచన్తా నిపజ్జింసు.

బోధిసత్తో ¶ ‘‘మయి వీరియం ఓస్సజన్తే సబ్బే వినస్సిస్సన్తీ’’తి పాతో సీతలవేలాయమేవ ఆహిణ్డన్తో ఏకం దబ్బతిణగచ్ఛం దిస్వా ‘‘ఇమాని తిణాని హేట్ఠా ఉదకసినేహేన ఉట్ఠితాని భవిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా కుద్దాలం గాహాపేత్వా తం పదేసం ఖణాపేసి, తే సట్ఠిహత్థట్ఠానం ఖణింసు. ఏత్తకం ఠానం ఖణిత్వా పహరన్తానం కుద్దాలో హేట్ఠాపాసాణే పటిహఞ్ఞి, పహటమత్తే సబ్బే వీరియం ఓస్సజింసు. బోధిసత్తో పన ‘‘ఇమస్స పాసాణస్స హేట్ఠా ఉదకేన భవితబ్బ’’న్తి ఓతరిత్వా పాసాణే ఠితో ఓణమిత్వా సోతం ఓదహిత్వా సద్దం ఆవజ్జేన్తో హేట్ఠా ఉదకస్స పవత్తనసద్దం సుత్వా ఉత్తరిత్వా చూళుపట్ఠాకం ఆహ – ‘‘తాత, తయా వీరియే ఓస్సట్ఠే సబ్బే వినస్సిస్సామ, త్వం వీరియం అనోస్సజన్తో ఇమం అయకూటం గహేత్వా ఆవాటం ఓతరిత్వా ఏతస్మిం పాసాణే పహారం దేహీ’’తి. సో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా సబ్బేసు ¶ వీరియం ఓస్సజిత్వా ఠితేసుపి వీరియం అనోస్సజన్తో ఓతరిత్వా పాసాణే పహారం అదాసి. పాసాణో మజ్ఝే భిజ్జిత్వా హేట్ఠా పతిత్వా సోతం సన్నిరుమ్భిత్వా అట్ఠాసి, తాలక్ఖన్ధప్పమాణా ఉదకవట్టి ఉగ్గఞ్ఛి. సబ్బే పానీయం పివిత్వా న్హాయింసు, అతిరేకాని అక్ఖయుగాదీని ఫాలేత్వా యాగుభత్తం పచిత్వా భుఞ్జిత్వా గోణే చ భోజేత్వా సూరియే అత్థఙ్గతే ఉదకావాటసమీపే ధజం బన్ధిత్వా ఇచ్ఛితట్ఠానం అగమంసు. తే తత్థ భణ్డం విక్కిణిత్వా దిగుణం తిగుణం చతుగ్గుణం లాభం లభిత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ అగమంసు. తే తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతా, బోధిసత్తోపి దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా యథాకమ్మమేవ గతో.

సమ్మాసమ్బుద్ధో ఇమం ధమ్మదేసనం కథేత్వా అభిసమ్బుద్ధోవ ఇమం గాథం కథేసి –

‘‘అకిలాసునో ¶ వణ్ణుపథే ఖణన్తా, ఉదఙ్గణే తత్థ పపం అవిన్దుం;

ఏవం మునీ వీరియబలూపపన్నో, అకిలాసు విన్దే హదయస్స సన్తి’’న్తి.

తత్థ అకిలాసునోతి నిక్కోసజ్జా ఆరద్ధవీరియా. వణ్ణుపథేతి వణ్ణు వుచ్చతి వాలుకా, వాలుకామగ్గేతి అత్థో. ఖణన్తాతి భూమిం ఖణమానా. ఉదఙ్గణేతి ఏత్థ ఉదాతి నిపాతో, అఙ్గణేతి మనుస్సానం సఞ్చరణట్ఠానే, అనావాటే భూమిభాగేతి అత్థో. తత్థాతి తస్మిం వణ్ణుపథే. పపం అవిన్దున్తి ఉదకం పటిలభింసు. ఉదకఞ్హి పపీయనభావేన ‘‘పపా’’తి వుచ్చతి. పవద్ధం వా ఆపం పపం, మహోదకన్తి అత్థో.

ఏవన్తి ఓపమ్మపటిపాదనం. మునీతి మోనం వుచ్చతి ఞాణం, కాయమోనేయ్యాదీసు వా అఞ్ఞతరం, తేన సమన్నాగతత్తా పుగ్గలో ‘‘మునీ’’తి వుచ్చతి. సో పనేస అగారియముని, అనగారియముని ¶ , సేక్ఖముని, అసేక్ఖముని, పచ్చేకబుద్ధముని, మునిమునీతి అనేకవిధో. తత్థ అగారియమునీతి గిహీ ఆగతఫలో విఞ్ఞాతసాసనో. అనగారియమునీతి తథారూపోవ పబ్బజితో. సేక్ఖమునీతి సత్త సేక్ఖా. అసేక్ఖమునీతి ఖీణాసవో. పచ్చేకబుద్ధమునీతి పచ్చేకసమ్బుద్ధో. మునిమునీతి సమ్మాసమ్బుద్ధో. ఇమస్మిం పనత్థే సబ్బసఙ్గాహకవసేన ¶ మోనేయ్యసఙ్ఖాతాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో ‘‘మునీ’’తి వేదితబ్బో. వీరియబలూపపన్నోతి వీరియేన చేవ కాయబలఞాణబలేన చ సమన్నాగతో. అకిలాసూతి నిక్కోసజ్జో –

‘‘కామం తచో చ న్హారు చ, అట్ఠి చ అవసిస్సతు;

ఉపసుస్సతు నిస్సేసం, సరీరే మంసలోహిత’’న్తి. –

ఏవం వుత్తేన చతురఙ్గసమన్నాగతేన వీరియేన సమన్నాగతత్తా అనలసో. విన్దే హదయస్స సన్తిన్తి చిత్తస్సపి హదయరూపస్సపి సీతలభావకరణేన ‘‘సన్తి’’న్తి సఙ్ఖం గతం ఝానవిపస్సనాభిఞ్ఞాఅరహత్తమగ్గఞాణసఙ్ఖాతం అరియధమ్మం విన్దతి పటిలభతీతి అత్థో. భగవతా హి –

‘‘దుక్ఖం, భిక్ఖవే, కుసీతో విహరతి వోకిణ్ణో పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహి, మహన్తఞ్చ సదత్థం పరిహాపేతి. ఆరద్ధవీరియో చ ఖో, భిక్ఖవే, సుఖం విహరతి పవివిత్తో పాపకేహి అకుసలేహి ¶ ధమ్మేహి, మహన్తఞ్చ సదత్థం పరిపూరేతి, న, భిక్ఖవే, హీనేన అగ్గస్స పత్తి హోతీ’’తి (సం. ని. ౨.౨౨) –

ఏవం అనేకేహి సుత్తేహి కుసీతస్స దుక్ఖవిహారో, ఆరద్ధవీరియస్స చ సుఖవిహారో సంవణ్ణితో. ఇధాపి ఆరద్ధవీరియస్స అకతాభినివేసస్స విపస్సకస్స వీరియబలేన అధిగన్తబ్బం తమేవ సుఖవిహారం దస్సేన్తో ‘‘ఏవం మునీ వీరియబలూపపన్నో, అకిలాసు విన్దే హదయస్స సన్తి’’న్తి ఆహ. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా తే వాణిజా అకిలాసునో వణ్ణుపథే ఖణన్తా ఉదకం లభింసు, ఏవం ఇమస్మిమ్పి సాసనే అకిలాసు హుత్వా వాయమమానో పణ్డితో భిక్ఖు ఇమం ఝానాదిభేదం హదయస్స సన్తిం లభతి. సో త్వం భిక్ఖు పుబ్బే ఉదకమత్తస్స అత్థాయ వీరియం కత్వా ఇదాని ఏవరూపే మగ్గఫలదాయకే నియ్యానికసాసనే కస్మా వీరియం ఓస్సజసీతి ఏవం ఇమం ధమ్మదేసనం దస్సేత్వా చత్తారి సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖు అగ్గఫలే అరహత్తే పతిట్ఠాసి.

సత్థాపి ¶ ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేత్వా దస్సేసి ‘‘తస్మిం సమయే వీరియం అనోస్సజిత్వా పాసాణం భిన్దిత్వా మహాజనస్స ఉదకదాయకో చూళుపట్ఠాకో అయం ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖు అహోసి, అవసేసపరిసా ఇదాని బుద్ధపరిసా జాతా, సత్థవాహజేట్ఠకో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి దేసనం నిట్ఠాపేసి.

ఇధ చే నం విరాధేసీతి ఇమమ్పి ధమ్మదేసనం భగవా సావత్థియం విహరన్తో ఏకం ఓస్సట్ఠవీరియమేవ భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. తఞ్హి పురిమనయేనేవ భిక్ఖూహి ఆనీతం దిస్వా సత్థా ఆహ – ‘‘త్వం భిక్ఖు, ఏవరూపే మగ్గఫలదాయకే సాసనే ¶ పబ్బజిత్వా వీరియం ఓస్సజన్తో సతసహస్సగ్ఘనికాయ కఞ్చనపాతియా పరిహీనో సేరివవాణిజో వియ చిరం సోచిస్ససీ’’తి. భిక్ఖూ తస్సత్థస్స ¶ ఆవిభావత్థం భగవన్తం యాచింసు, భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నకారణం పాకటమకాసి.

అతీతే ఇతో పఞ్చమే కప్పే బోధిసత్తో సేరివరట్ఠే కచ్ఛపుటవాణిజో అహోసి. సో సేరివనామకేన ఏకేన లోలకచ్ఛపుటవాణిజేన సద్ధిం వోహారత్థాయ గచ్ఛన్తో నీలవాహం నామ నదిం ఉత్తరిత్వా అరిట్ఠపురం నామ నగరం పవిసన్తో నగరవీథియో భాజేత్వా అత్తనో పత్తవీథియా భణ్డం విక్కిణన్తో విచరి. ఇతరోపి అత్తనో పత్తవీథిం గణ్హి. తస్మిఞ్చ నగరే ఏకం సేట్ఠికులం పరిజిణ్ణం అహోసి, సబ్బే పుత్తభాతికా చ ధనఞ్చ పరిక్ఖయం అగమంసు, ఏకా దారికా అయ్యికాయ సద్ధిం అవసేసా అహోసి, తా ద్వేపి పరేసం భతిం కత్వా జీవన్తి. గేహే పన తాసం మహాసేట్ఠినా పరిభుత్తపుబ్బా సువణ్ణపాతి భాజనన్తరే నిక్ఖిత్తా దీఘరత్తం అవలఞ్జియమానా మలగ్గహితా అహోసి, తా తస్సా సువణ్ణపాతిభావమ్పి న జానన్తి. సో లోలవాణిజో తస్మిం సమయే ‘‘మణికే గణ్హథ, మణికే గణ్హథా’’తి విచరన్తో తం ఘరద్వారం పాపుణి. సా కుమారికా తం దిస్వా అయ్యికం ఆహ ‘‘అమ్మ మయ్హం ఏకం పిళన్ధనం గణ్హా’’తి. అమ్మ మయం దుగ్గతా, కిం దత్వా గణ్హిస్సామాతి. అయం నో పాతి అత్థి, నో చ అమ్హాకం ఉపకారా, ఇమం దత్వా గణ్హాతి. సా వాణిజం పక్కోసాపేత్వా ఆసనే నిసీదాపేత్వా తం పాతిం దత్వా ‘‘అయ్య, ఇమం గహేత్వా తవ భగినియా కిఞ్చిదేవ దేహీ’’తి ఆహ. వాణిజో పాతిం హత్థేన గహేత్వావ ‘‘సువణ్ణపాతి భవిస్సతీ’’తి పరివత్తేత్వా పాతిపిట్ఠియం సూచియా లేఖం కడ్ఢిత్వా సువణ్ణభావం ఞత్వా ¶ ‘‘ఇమాసం కిఞ్చి అదత్వావ ఇమం పాతిం హరిస్సామీ’’తి ‘‘అయం కిం అగ్ఘతి, అడ్ఢమాసకోపిస్సా మూలం న ¶ హోతీ’’తి భూమియం ఖిపిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. ఏకేన పవిసిత్వా నిక్ఖన్తవీథిం ఇతరో పవిసితుం లభతీతి బోధిసత్తో తం వీథిం పవిసిత్వా ‘‘మణికే గణ్హథ, మణికే గణ్హథా’’తి విచరన్తో తమేవ ఘరద్వారం పాపుణి.

పున సా కుమారికా తథేవ అయ్యికం ఆహ. అథ నం అయ్యికా ‘‘అమ్మ, పఠమం ఆగతవాణిజో పాతిం భూమియం ఖిపిత్వా గతో, ఇదాని కిం దత్వా గణ్హిస్సామా’’తి ఆహ. అమ్మ, సో వాణిజో ఫరుసవాచో, అయం పన పియదస్సనో ముదుసల్లాపో, అప్పేవ నామ నం గణ్హేయ్యాతి. అమ్మ, తేన హి పక్కోసాహీతి. సా తం పక్కోసి. అథస్స గేహం పవిసిత్వా నిసిన్నస్స ¶ తం పాతిం అదంసు. సో తస్సా సువణ్ణపాతిభావం ఞత్వా ‘‘అమ్మ, అయం పాతి సతసహస్సం అగ్ఘతి, సతసహస్సగ్ఘనకభణ్డం మయ్హం హత్థే నత్థీ’’తి ఆహ. అయ్య, పఠమం ఆగతవాణిజో ‘‘అయం అడ్ఢమాసకమ్పి న అగ్ఘతీ’’తి వత్వా భూమియం ఖిపిత్వా గతో, అయం పన తవ పుఞ్ఞేన సువణ్ణపాతి జాతా భవిస్సతి, మయం ఇమం తుయ్హం దేమ, కిఞ్చిదేవ నో దత్వా ఇమం గహేత్వా యాహీతి. బోధిసత్తో తస్మిం ఖణే హత్థగతాని పఞ్చ కహాపణసతాని పఞ్చసతగ్ఘనకఞ్చ భణ్డం సబ్బం దత్వా ‘‘మయ్హం ఇమం తులఞ్చ పసిబ్బకఞ్చ అట్ఠ చ కహాపణే దేథా’’తి ఏత్తకం యాచిత్వా ఆదాయ పక్కామి. సో సీఘమేవ నదీతీరం గన్త్వా నావికస్స అట్ఠ కహాపణే దత్వా నావం అభిరుహి.

తతో లోలవాణిజోపి పున తం గేహం గన్త్వా ‘‘ఆహరథ తం పాతిం, తుమ్హాకం కిఞ్చిదేవ దస్సామీ’’తి ఆహ. సా తం పరిభాసిత్వా ‘‘త్వం అమ్హాకం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం అడ్ఢమాసగ్ఘనికమ్పి న అకాసి, తుయ్హం పన సామికసదిసో ఏకో ధమ్మికో వాణిజో అమ్హాకం సహస్సం దత్వా తం ఆదాయ గతో’’తి ఆహ. తం సుత్వావ ‘‘సతసహస్సగ్ఘనికాయ సువణ్ణపాతియా పరిహీనోమ్హి, మహాజానికరో వత మే అయ’’న్తి సఞ్జాతబలవసోకో సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తో ¶ విసఞ్ఞీ హుత్వా అత్తనో హత్థగతే కహాపణే చేవ భణ్డికఞ్చ ఘరద్వారేయేవ వికిరిత్వా నివాసనపారుపనం పహాయ తులాదణ్డం ముగ్గరం కత్వా ఆదాయ బోధిసత్తస్స అనుపదం పక్కన్తో నదీతీరం గన్త్వా బోధిసత్తం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘అమ్భో, నావిక, నావం నివత్తేహీ’’తి ఆహ. బోధిసత్తో పన ‘‘తాత, మా నివత్తయీ’’తి పటిసేధేసి. ఇతరస్సపి బోధిసత్తం గచ్ఛన్తం పస్సన్తస్సేవ బలవసోకో ఉదపాది, హదయం ఉణ్హం అహోసి, ముఖతో లోహితం ఉగ్గఞ్ఛి, వాపికద్దమో వియ హదయం ఫలి. సో బోధిసత్తే ఆఘాతం బన్ధిత్వా తత్థేవ జీవితక్ఖయం పాపుణి ¶ . ఇదం పఠమం దేవదత్తస్స బోధిసత్తే ఆఘాతబన్ధనం. బోధిసత్తో దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా యథాకమ్మం గతో.

సమ్మాసమ్బుద్ధో ఇమం ధమ్మదేసనం కథేత్వా అభిసమ్బుద్ధోవ ఇమం గాథం కథేసి –

‘‘ఇధ ¶ చే నం విరాధేసి, సద్ధమ్మస్స నియామతం;

చిరం త్వం అనుతప్పేసి, సేరివాయంవ వాణిజో’’తి.

తత్థ ఇధ చే నం విరాధేసి, సద్ధమ్మస్స నియామతన్తి ఇమస్మిం సాసనే ఏతం సద్ధమ్మస్స నియామతాసఙ్ఖాతం సోతాపత్తిమగ్గం విరాధేసి. యది విరాధేసి, వీరియం ఓస్సజన్తో నాధిగచ్ఛసి న పటిలభసీతి అత్థో. చిరం త్వం అనుతప్పేసీతి ఏవం సన్తే త్వం దీఘమద్ధానం సోచన్తో పరిదేవన్తో అనుతపేస్ససి, అథ వా ఓస్సట్ఠవీరియతాయ అరియమగ్గస్స విరాధితత్తా దీఘరత్తం నిరయాదీసు ఉప్పన్నో నానప్పకారాని దుక్ఖాని అనుభవన్తో అనుతప్పిస్ససి కిలమిస్ససీతి అయమేత్థ అత్థో. కథం? సేరివాయంవ వాణిజోతి ‘‘సేరివా’’తి ఏవంనామకో అయం వాణిజో యథా. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా పుబ్బే సేరివనామకో వాణిజో సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం లభిత్వా తస్సా గహణత్థాయ వీరియం అకత్వా తతో పరిహీనో అనుతప్పి, ఏవమేవ త్వమ్పి ఇమస్మిం సాసనే పటియత్తసువణ్ణపాతిసదిసం అరియమగ్గం ఓస్సట్ఠవీరియతాయ అనధిగచ్ఛన్తో తతో పరిహీనో దీఘరత్తం అనుతప్పిస్ససి. సచే పన వీరియం న ఓస్సజిస్ససి, పణ్డితవాణిజో సువణ్ణపాతిం వియ మమ సాసనే నవవిధమ్పి లోకుత్తరధమ్మం పటిలభిస్ససీతి.

ఏవమస్స ¶ సత్థా అరహత్తేన కూటం గణ్హన్తో ఇమం ధమ్మదేసనం దస్సేత్వా చత్తారి సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖు అగ్గఫలే అరహత్తే పతిట్ఠాసి.

సత్థాపి ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేత్వా దస్సేసి – ‘‘తదా బాలవాణిజో దేవదత్తో అహోసి, పణ్డితవాణిజో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి దేసనం నిట్ఠాపేసి.

అప్పకేనపి ¶ ¶ మేధావీతి ఇమం ధమ్మదేసనం భగవా రాజగహం ఉపనిస్సాయ జీవకమ్బవనే విహరన్తో చూళపన్థకత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.

తత్థ చూళపన్థకస్స తావ నిబ్బత్తి కథేతబ్బా. రాజగహే కిర ధనసేట్ఠికులస్స ధీతా అత్తనో దాసేనేవ సద్ధిం సన్థవం కత్వా ‘‘అఞ్ఞేపి మే ఇమం కమ్మం జానేయ్యు’’న్తి భీతా ఏవమాహ ‘‘అమ్హేహి ఇమస్మిం ఠానే వసితుం న సక్కా, సచే మే మాతాపితరో ఇమం దోసం జానిస్సన్తి, ఖణ్డాఖణ్డం కరిస్సన్తి, విదేసం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి హత్థసారం గహేత్వా అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా ‘‘యత్థ వా తత్థ వా అఞ్ఞేహి అజాననట్ఠానం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి ఉభోపి అగమంసు.

తేసం ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం సంవాసమన్వాయ తస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా గబ్భపరిపాకం ఆగమ్మ సామికేన సద్ధిం మన్తేసి ‘‘గబ్భో మే పరిపాకం గతో, ఞాతిబన్ధువిరహితే ఠానే గబ్భవుట్ఠానం నామ ఉభిన్నమ్పి అమ్హాకం దుక్ఖమేవ, కులగేహమేవ గచ్ఛామా’’తి. సో ‘‘సచాహం గమిస్సామి, జీవితం మే నత్థీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అజ్జ గచ్ఛామ, స్వే గచ్ఛామా’’తి దివసే అతిక్కామేసి. సా చిన్తేసి ‘‘అయం బాలో అత్తనో దోసమహన్తతాయ గన్తుం న ఉస్సహతి, మాతాపితరో నామ ఏకన్తహితా, అయం గచ్ఛతు వా మా వా, మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి. సా తస్మిం గేహా నిక్ఖన్తే గేహపరిక్ఖారం పటిసామేత్వా అత్తనో కులఘరం గతభావం అనన్తరగేహవాసీనం ఆరోచేత్వా మగ్గం పటిపజ్జి.

అథ సో పురిసో ఘరం ఆగతో తం అదిస్వా పటివిస్సకే పుచ్ఛిత్వా ‘‘కులఘరం గతా’’తి సుత్వా వేగేన అనుబన్ధిత్వా అన్తరామగ్గే సమ్పాపుణి. తస్సాపి తత్థేవ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సో ‘‘కిం ఇదం భద్దే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, ఏకో పుత్తో జాతో’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కరిస్సామా’’తి? ‘‘యస్సత్థాయ మయం కులఘరం గచ్ఛేయ్యామ, తం కమ్మం అన్తరావ నిప్ఫన్నం, తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సామ, నివత్తామా’’తి ద్వేపి ఏకచిత్తా హుత్వా నివత్తింసు. తస్స చ దారకస్స పన్థే జాతత్తా ‘‘పన్థకో’’తి నామం అకంసు ¶ . తస్సా న చిరస్సేవ అపరోపి గబ్భో పతిట్ఠహి. సబ్బం పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. తస్సాపి దారకస్స పన్థే జాతత్తా పఠమజాతస్స ‘‘మహాపన్థకో’’తి నామం ¶ కత్వా ఇతరస్స ‘‘చూళపన్థకో’’తి నామం అకంసు. తే ద్వేపి దారకే గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ ఆగతా.

తేసం ¶ తత్థ వసన్తానం అయం మహాపన్థకదారకో అఞ్ఞే దారకే ‘‘చూళపితా మహాపితా’’తి, ‘‘అయ్యకో అయ్యికా’’తి చ వదన్తే సుత్వా మాతరం పుచ్ఛి ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞే దారకా ‘చూళపితా మహాపితా’తిపి వదన్తి, ‘అయ్యకో అయ్యికా’తిపి వదన్తి, అమ్హాకం ఞాతకా నత్థీ’’తి. ‘‘ఆమ, తాత, తుమ్హాకం ఏత్థ ఞాతకా నత్థి, రాజగహనగరే పన వో ధనసేట్ఠి నామ అయ్యకో, తత్థ తుమ్హాకం బహూ ఞాతకా’’తి. ‘‘కస్మా తత్థ న గచ్ఛథ, అమ్మా’’తి? సా అత్తనో అగమనకారణం పుత్తస్స అకథేత్వా పుత్తేసు పునప్పునం కథేన్తేసు సామికం ఆహ – ‘‘ఇమే దారకా మం అతివియ కిలమేన్తి, కిం నో మాతాపితరో దిస్వా మంసం ఖాదిస్సన్తి, ఏహి దారకానం అయ్యకకులం దస్సేస్సామా’’తి. ‘‘అహం సమ్ముఖా భవితుం న సక్ఖిస్సామి, తం పన తత్థ నయిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, అయ్య, యేన కేనచి ఉపాయేన దారకానం అయ్యకకులమేవ దట్ఠుం వట్టతీ’’తి ద్వేపి జనా దారకే ఆదాయ అనుపుబ్బేన రాజగహం పత్వా నగరద్వారే ఏకిస్సా సాలాయ నివాసం కత్వా దారకమాతా ద్వే దారకే గహేత్వా ఆగతభావం మాతాపితూనం ఆరోచాపేసి.

తే తం సాసనం సుత్వా ‘‘సంసారే విచరన్తానం న పుత్తో న ధీతా నామ నత్థి, తే అమ్హాకం మహాపరాధికా, న సక్కా తేహి అమ్హాకం చక్ఖుపథే ఠాతుం, ఏత్తకం పన ధనం గహేత్వా ద్వేపి జనా ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా జీవన్తు, దారకే పన ఇధ పేసేన్తూ’’తి. సేట్ఠిధీతా మాతాపితూహి పేసితం ధనం గహేత్వా దారకే ఆగతదూతానంయేవ హత్థే దత్వా పేసేసి, దారకా అయ్యకకులే వడ్ఢన్తి. తేసు చూళపన్థకో అతిదహరో, మహాపన్థకో పన అయ్యకేన సద్ధిం దసబలస్స ధమ్మకథం సోతుం గచ్ఛతి. తస్స నిచ్చం సత్థు సమ్ముఖా ధమ్మం సుణన్తస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి. సో అయ్యకం ఆహ ‘‘సచే తుమ్హే సమ్పటిచ్ఛథ, అహం పబ్బజేయ్య’’న్తి. ‘‘కిం వదేసి, తాత, మయ్హం సకలలోకస్సపి పబ్బజ్జాతో తవేవ పబ్బజ్జా భద్దికా, సచే సక్కోసి, పబ్బజ తాతా’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సత్థు సన్తికం గతో. సత్థా ‘‘కిం మహాసేట్ఠి దారకో తే లద్ధో’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే అయం దారకో మయ్హం నత్తా, తుమ్హాకం ¶ సన్తికే పబ్బజామీతి వదతీ’’తి ఆహ. సత్థా అఞ్ఞతరం ¶ పిణ్డచారికం భిక్ఖుం ‘‘ఇమం దారకం పబ్బాజేహీ’’తి ఆణాపేసి. థేరో తస్స తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. సో బహుం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పదం లభి. ఉపసమ్పన్నో హుత్వా యోనిసో మనసికారే కమ్మం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి.

సో ఝానసుఖేన, మగ్గసుఖేన, ఫలసుఖేన వీతినామేన్తో చిన్తేసి ‘‘సక్కా ను ఖో ఇమం సుఖం చూళపన్థకస్స దాతు’’న్తి. తతో అయ్యకసేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మహాసేట్ఠి సచే తుమ్హే సమ్పటిచ్ఛథ, అహం చూళపన్థకం పబ్బాజేయ్య’’న్తి ఆహ. ‘‘పబ్బాజేథ, భన్తే’’తి. థేరో చూళపన్థకదారకం ¶ పబ్బాజేత్వా దససు సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. చూళపన్థకసామణేరో పబ్బజిత్వావ దన్ధో అహోసి.

‘‘పదుమం యథా కోకనదం సుగన్ధం, పాతో సియా ఫుల్లమవీతగన్ధం;

అఙ్గీరసం పస్స విరోచమానం, తపన్తమాదిచ్చమివన్తలిక్ఖే’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౩; అ. ని. ౫.౧౯౫) –

ఇమం ఏకగాథం చతూహి మాసేహి గణ్హితుం నాసక్ఖి. సో కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పబ్బజిత్వా పఞ్ఞవా హుత్వా అఞ్ఞతరస్స దన్ధభిక్ఖునో ఉద్దేసగ్గహణకాలే పరిహాసకేళిం అకాసి. సో భిక్ఖు తేన పరిహాసేన లజ్జితో నేవ ఉద్దేసం గణ్హి, న సజ్ఝాయమకాసి. తేన కమ్మేన అయం పబ్బజిత్వావ దన్ధో జాతో, గహితగహితం పదం ఉపరూపరి పదం గణ్హన్తస్స నస్సతి. తస్స ఇమమేవ గాథం గహేతుం వాయమన్తస్స చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా.

అథ నం మహాపన్థకో ఆహ ‘‘చూళపన్థక, త్వం ఇమస్మిం సాసనే అభబ్బో, చతూహి మాసేహి ఏకమ్పి గాథం గహేతుం న సక్కోసి, పబ్బజితకిచ్చం పన త్వం కథం మత్థకం పాపేస్ససి, నిక్ఖమ ఇతో’’తి విహారా నిక్కడ్ఢి. చూళపన్థకో బుద్ధసాసనే సినేహేన గిహిభావం న పత్థేతి. తస్మిఞ్చ కాలే మహాపన్థకో భత్తుద్దేసకో హోతి. జీవకో కోమారభచ్చో బహుం గన్ధమాలం ఆదాయ అత్తనో అమ్బవనం గన్త్వా సత్థారం పూజేత్వా ధమ్మం సుత్వా ఉట్ఠాయాసనా దసబలం వన్దిత్వా మహాపన్థకం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిత్తకా ¶ , భన్తే, సత్థు సన్తికే భిక్ఖూ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పఞ్చమత్తాని భిక్ఖుసతానీ’’తి. ‘‘స్వే, భన్తే, బుద్ధప్పముఖాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ అమ్హాకం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. ‘‘ఉపాసక, చూళపన్థకో నామ భిక్ఖు దన్ధో అవిరుళ్హిధమ్మో, తం ఠపేత్వా సేసానం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి ¶ థేరో ఆహ. తం సుత్వా చూళపన్థకో చిన్తేసి ‘‘థేరో ఏత్తకానం భిక్ఖూనం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛన్తో మం బాహిరం కత్వా సమ్పటిచ్ఛతి, నిస్సంసయం మయ్హం భాతికస్స మయి చిత్తం భిన్నం భవిస్సతి, కిం ఇదాని మయ్హం ఇమినా సాసనేన, గిహీ హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తో జీవిస్సామీ’’తి.

సో పునదివసే పాతోవ ‘‘గిహీ భవిస్సామీ’’తి పాయాసి. సత్థా పచ్చూసకాలేయేవ లోకం ఓలోకేన్తో ఇమం కారణం దిస్వా పఠమతరం గన్త్వా చూళపన్థకస్స గమనమగ్గే ద్వారకోట్ఠకే చఙ్కమన్తో అట్ఠాసి. చూళపన్థకో ఘరం గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్ది. అథ నం సత్థా ‘‘కహం పన, త్వం చూళపన్థక, ఇమాయ వేలాయ గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. భాతా మం, భన్తే, నిక్కడ్ఢతి ¶ , తేనాహం విబ్భమితుం గచ్ఛామీతి. చూళపన్థక, తవ పబ్బజ్జా నామ మమ సన్తకా, భాతరా నిక్కడ్ఢితో కస్మా మమ సన్తికం నాగఞ్ఛి? ఏహి కిం తే గిహిభావేన, మమ సన్తికే భవిస్ససీ’’తి భగవా చూళపన్థకం ఆదాయ గన్త్వా గన్ధకుటిప్పముఖే నిసీదాపేత్వా ‘‘చూళపన్థక, త్వం పురత్థాభిముఖో హుత్వా ఇమం పిలోతికం ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి పరిమజ్జన్తో ఇధేవ హోహీ’’తి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం పరిసుద్ధం పిలోతికాఖణ్డం దత్వా కాలే ఆరోచితే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో జీవకస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది.

చూళపన్థకోపి సూరియం ఓలోకేన్తో తం పిలోతికాఖణ్డం ‘‘రజోహరణం రజోహరణ’’న్తి పరిమజ్జన్తో నిసీది, తస్స తం పిలోతికాఖణ్డం పరిమజ్జన్తస్స పరిమజ్జన్తస్స కిలిట్ఠం అహోసి. తతో చిన్తేసి ‘‘ఇదం పిలోతికాఖణ్డం అతివియ పరిసుద్ధం, ఇమం పన అత్తభావం నిస్సాయ పురిమపకతిం విజహిత్వా ఏవం కిలిట్ఠం జాతం, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి ఖయవయం పట్ఠపేన్తో విపస్సనం వడ్ఢేసి. సత్థా ‘‘చూళపన్థకస్స చిత్తం విపస్సనం ఆరుళ్హ’’న్తి ఞత్వా ‘‘చూళపన్థక, త్వం ఏతం పిలోతికాఖణ్డమేవ సంకిలిట్ఠం రజోరఞ్జితం జాతన్తి మా సఞ్ఞం కరి, అబ్భన్తరే పన తే రాగరజాదయో అత్థి, తే హరాహీ’’తి వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా పురతో నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానరూపో హుత్వా ఇమా గాథా అభాసి –

‘‘రాగో ¶ రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి, రాగస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో, విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.

‘‘దోసో ¶ రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి, దోసస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో, విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.

‘‘మోహో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి, మోహస్సేతం అధివచనం రజోతి;

ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో, విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే’’తి. (మహాని. ౨౦౯; చూళని. ఉదయమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౭౪);

గాథాపరియోసానే చూళపన్థకో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి, పటిసమ్భిదాహియేవస్స తీణి పిటకాని ఆగమంసు. సో కిర పుబ్బే రాజా హుత్వా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో నలాటతో సేదే ముచ్చన్తే పరిసుద్ధేన సాటకేన నలాటన్తం పుఞ్ఛి, సాటకో కిలిట్ఠో అహోసి. సో ‘‘ఇమం సరీరం ¶ నిస్సాయ ఏవరూపో పరిసుద్ధో సాటకో పకతిం జహిత్వా కిలిట్ఠో జాతో, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తేన కారణేనస్స రజోహరణమేవ పచ్చయో జాతో.

జీవకోపి ఖో కోమారభచ్చో దసబలస్స దక్ఖిణోదకం ఉపనామేసి. సత్థా ‘‘నను, జీవక, విహారే భిక్ఖూ అత్థీ’’తి హత్థేన పత్తం పిదహి. మహాపన్థకో ‘‘భన్తే, విహారే నత్థి భిక్ఖూ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘అత్థి జీవకా’’తి ఆహ. జీవకో ‘‘తేన హి, భణే, గచ్ఛ, విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా జానాహీ’’తి పురిసం పేసేసి. తస్మిం ఖణే చూళపన్థకో ‘‘మయ్హం భాతికో ‘విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’తి భణతి, విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావమస్స పకాసేస్సామీ’’తి సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూనంయేవ పూరేసి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ చీవరకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే రజనకమ్మం, ఏకచ్చే సజ్ఝాయం కరోన్తీతి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞం అసదిసం భిక్ఖుసహస్సం మాపేసి. సో పురిసో విహారే బహూ భిక్ఖూ దిస్వా నివత్తిత్వా ‘‘అయ్య ¶ , సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూహి పరిపుణ్ణ’’న్తి జీవకస్స ఆరోచేసి. థేరోపి ఖో తత్థేవ –

‘‘సహస్సక్ఖత్తుమత్తానం, నిమ్మినిత్వాన పన్థకో;

నిసీదమ్బవనే రమ్మే, యావ కాలప్పవేదనా’’తి. (థేరగా. ౫౬౩);

అథ సత్థా తం పురిసం ఆహ – ‘‘విహారం గన్త్వా ‘సత్థా చూళపన్థకం నామ పక్కోసతీ’తి వదేహీ’’తి. తేన గన్త్వా తథావుత్తే ‘‘అహం చూళపన్థకో, అహం చూళపన్థకో’’తి ముఖసహస్సం ఉట్ఠహి. పురిసో గన్త్వా ‘‘సబ్బేపి కిర తే, భన్తే, చూళపన్థకాయేవ నామా’’తి ఆహ. తేన హి త్వం గన్త్వా యో పఠమం ‘‘అహం చూళపన్థకో’’తి వదతి, తం ¶ హత్థే గణ్హ, అవసేసా అన్తరధాయిస్సన్తీతి. సో తథా అకాసి, తావదేవ సహస్సమత్తా భిక్ఖూ అన్తరధాయింసు. థేరో తేన పురిసేన సద్ధిం అగమాసి. సత్థా భత్తకిచ్చపరియోసానే జీవకం ఆమన్తేసి ‘‘జీవక, చూళపన్థకస్స పత్తం గణ్హ, అయం తే అనుమోదనం కరిస్సతీ’’తి. జీవకో తథా అకాసి. థేరో సీహనాదం నదన్తో తరుణసీహో వియ తీణి పిటకాని సంఖోభేత్వా అనుమోదనం అకాసి.

సత్థా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో విహారం గన్త్వా భిక్ఖూహి వత్తే దస్సితే ఉట్ఠాయాసనా గన్ధకుటిప్పముఖే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సుగతోవాదం దత్వా కమ్మట్ఠానం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉయ్యోజేత్వా సురభిగన్ధవాసితం గన్ధకుటిం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సీహసేయ్యం ఉపగతో. అథ సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం భిక్ఖూ ఇతో చితో చ సమోసరిత్వా రత్తకమ్బలసాణిం పరిక్ఖిపన్తా ¶ వియ నిసీదిత్వా సత్థు గుణకథం ఆరభింసు ‘‘ఆవుసో, మహాపన్థకో చూళపన్థకస్స అజ్ఝాసయం అజానన్తో ‘చతూహి మాసేహి ఏకగాథం గణ్హితుం న సక్కోతి, దన్ధో అయ’న్తి విహారా నిక్కడ్ఢి, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అత్తనో అనుత్తరధమ్మరాజతాయ ఏకస్మింయేవస్స అన్తరభత్తే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం అదాసి, తీణి పిటకాని పటిసమ్భిదాహియేవ ఆగతాని, అహో బుద్ధానం బలం నామ మహన్త’’న్తి.

అథ భగవా ధమ్మసభాయం ఇమం కథాపవత్తిం ఞత్వా ‘‘అజ్జ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి బుద్ధసేయ్యాయ ఉట్ఠాయ సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా విజ్జులతం వియ కాయబన్ధనం ¶ బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలసదిసం సుగతమహాచీవరం పారుపిత్వా సురభిగన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ మత్తవారణో వియ సీహవిక్కన్తవిలాసేన విజమ్భమానో సీహో వియ అనన్తాయ బుద్ధలీలాయ ధమ్మసభం గన్త్వా అలఙ్కతమణ్డపమజ్ఝే సుపఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనం అభిరుయ్హ ఛబ్బణ్ణబుద్ధరస్మియో విస్సజ్జేన్తో అణ్ణవకుచ్ఛిం ఓభాసయమానో యుగన్ధరమత్థకే బాలసూరియో వియ ఆసనమజ్ఝే నిసీది. సమ్మాసమ్బుద్ధే పన ఆగతమత్తే భిక్ఖుసఙ్ఘో కథం పచ్ఛిన్దిత్వా తుణ్హీ అహోసి.

సత్థా ముదుకేన మేత్తచిత్తేన పరిసం ఓలోకేత్వా ‘‘అయం పరిసా అతివియ సోభతి, ఏకస్సపి హత్థకుక్కుచ్చం వా పాదకుక్కుచ్చం వా ఉక్కాసితసద్దో వా ఖిపితసద్దో వా నత్థి, సబ్బేపిమే బుద్ధగారవేన సగారవా బుద్ధతేజేన తజ్జితా మయి ఆయుకప్పమ్పి అకథేత్వా నిసిన్నే పఠమం కథం సముట్ఠాపేత్వా న కథేస్సన్తి, కథాసముట్ఠాపనవత్తం నామ మయావ జానితబ్బం, అహమేవ పఠమం కథేస్సామీ’’తి మధురేన బ్రహ్మస్సరేన భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే ¶ , ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా, కా చ పన వో అన్తరాకథా విప్పకతా’’తి ఆహ. భన్తే, న మయం ఇమస్మిం ఠానే నిసిన్నా అఞ్ఞం తిరచ్ఛానకథం కథేమ, తుమ్హాకంయేవ పన గుణే వణ్ణయమానా నిసిన్నామ్హ ‘‘ఆవుసో మహాపన్థకో చూళపన్థకస్స అజ్ఝాసయం అజానన్తో ‘చతూహి మాసేహి ఏకం గాథం గణ్హితుం న సక్కోతి, దన్ధో అయ’న్తి విహారా నిక్కడ్ఢి, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అనుత్తరధమ్మరాజతాయ ఏకస్మింయేవస్స అన్తరభత్తే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం అదాసి, అహో బుద్ధానం బలం నామ మహన్త’’న్తి. సత్థా భిక్ఖూనం కథం సుత్వా ‘‘భిక్ఖవే, చూళపన్థకో మం నిస్సాయ ఇదాని తావ ధమ్మేసు ధమ్మమహన్తతం పత్తో, పుబ్బే పన మం నిస్సాయ భోగేసుపి భోగమహన్తతం పాపుణీ’’తి ఆహ. భిక్ఖూ తస్సత్థస్స ఆవిభావత్థం భగవన్తం యాచింసు. భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే కాసిరట్ఠే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో సేట్ఠికులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో ¶ సేట్ఠిట్ఠానం లభిత్వా చూళసేట్ఠి నామ అహోసి, సో పణ్డితో బ్యత్తో సబ్బనిమిత్తాని జానాతి. సో ఏకదివసం రాజుపట్ఠానం గచ్ఛన్తో అన్తరవీథియం మతమూసికం దిస్వా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ నక్ఖత్తం ¶ సమానేత్వా ఇదమాహ ‘‘సక్కా చక్ఖుమతా కులపుత్తేన ఇమం ఉన్దూరం గహేత్వా పుత్తదారభరణఞ్చ కాతుం కమ్మన్తే చ పయోజేతు’’న్తి? అఞ్ఞతరో దుగ్గతకులపుత్తో తం సేట్ఠిస్స వచనం సుత్వా ‘‘నాయం అజానిత్వా కథేస్సతీ’’తి తం మూసికం గహేత్వా ఏకస్మిం ఆపణే బిళాలస్సత్థాయ విక్కిణిత్వా కాకణికం లభిత్వా తాయ కాకణికాయ ఫాణితం గహేత్వా ఏకేన ఘటేన పానీయం గణ్హి. సో అరఞ్ఞతో ఆగచ్ఛన్తే మాలాకారే దిస్వా థోకం థోకం ఫాణితఖణ్డం దత్వా ఉళుఙ్కేన పానీయం అదాసి, తే చస్స ఏకేకం పుప్ఫముట్ఠిం అదంసు. సో తేన పుప్ఫమూలేన పునదివసేపి ఫాణితఞ్చ పానీయఘటఞ్చ గహేత్వా పుప్ఫారామమేవ గతో. తస్స తం దివసం మాలాకారా అడ్ఢోచితకే పుప్ఫగచ్ఛే దత్వా అగమంసు. సో న చిరస్సేవ ఇమినా ఉపాయేన అట్ఠ కహాపణే లభి.

పున ఏకస్మిం వాతవుట్ఠిదివసే రాజుయ్యానే బహూ సుక్ఖదణ్డకా చ సాఖా చ పలాసఞ్చ వాతేన పాతితం హోతి, ఉయ్యానపాలో ఛడ్డేతుం ఉపాయం న పస్సతి ¶ . సో తత్థ గన్త్వా ‘‘సచే ఇమాని దారుపణ్ణాని మయ్హం దస్ససి, అహం తే ఇమాని సబ్బాని నీహరిస్సామీ’’తి ఉయ్యానపాలం ఆహ, సో ‘‘గణ్హ అయ్యా’’తి సమ్పటిచ్ఛి. చూళన్తేవాసికో దారకానం కీళనమణ్డలం గన్త్వా ఫాణితం దత్వా ముహుత్తేన సబ్బాని దారుపణ్ణాని నీహరాపేత్వా ఉయ్యానద్వారే రాసిం కారేసి. తదా రాజకుమ్భకారో రాజకులే భాజనానం పచనత్థాయ దారూని పరియేసమానో ఉయ్యానద్వారే తాని దిస్వా తస్స హత్థతో కిణిత్వా గణ్హి. తం దివసం చూళన్తేవాసికో దారువిక్కయేన సోళస కహాపణే చాటిఆదీని చ పఞ్చ భాజనాని లభి.

సో చతువీసతియా కహాపణేసు జాతేసు ‘‘అత్థి అయం ఉపాయో మయ్హ’’న్తి నగరద్వారతో అవిదూరే ఠానే ఏకం పానీయచాటిం ఠపేత్వా పఞ్చసతే తిణహారకే పానీయేన ఉపట్ఠహి. తే ఆహంసు ‘‘సమ్మ, త్వం అమ్హాకం బహూపకారో, కిం తే కరోమా’’తి? సో ‘‘మయ్హం కిచ్చే ఉప్పన్నే కరిస్సథా’’తి వత్వా ఇతో చితో చ విచరన్తో థలపథకమ్మికేన చ జలపథకమ్మికేన చ సద్ధిం మిత్తసన్థవం అకాసి. తస్స థలపథకమ్మికో ‘‘స్వే ఇమం నగరం అస్సవాణిజకో పఞ్చ అస్ససతాని గహేత్వా ఆగమిస్సతీ’’తి ఆచిక్ఖి. సో తస్స వచనం సుత్వా తిణహారకే ఆహ ‘‘అజ్జ మయ్హం ఏకేకం తిణకలాపం దేథ, మయా చ తిణే అవిక్కిణితే అత్తనో తిణం మా విక్కిణథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ¶ పఞ్చ తిణకలాపసతాని ఆహరిత్వా తస్స ¶ ఘరే పాపయింసు. అస్సవాణిజో సకలనగరే అస్సానం గోచరం అలభిత్వా తస్స సహస్సం దత్వా తం తిణం గణ్హి.

తతో కతిపాహచ్చయేనస్స జలపథకమ్మికో సహాయకో ఆరోచేసి ‘‘పట్టనమ్హి మహానావా ఆగతా’’తి. సో ‘‘అత్థి అయం ఉపాయో’’తి అట్ఠహి కహాపణేహి సబ్బపరివారసమ్పన్నం తావకాలికం రథం గహేత్వా మహన్తేన యసేన నావాపట్టనం గన్త్వా ఏకం అఙ్గులిముద్దికం నావికస్స సచ్చకారం దత్వా అవిదూరే ఠానే సాణియా పరిక్ఖిపాపేత్వా నిసిన్నో పురిసే ఆణాపేసి ‘‘బాహిరతో వాణిజేసు ఆగతేసు తతియేన పటిహారేన మం ఆరోచేథా’’తి ¶ . ‘‘నావా ఆగతా’’తి సుత్వా బారాణసితో సతమత్తా వాణిజా ‘‘భణ్డం గణ్హామా’’తి ఆగమింసు. భణ్డం తుమ్హే న లభిస్సథ, అసుకట్ఠానే నామ మహావాణిజేన సచ్చకారో దిన్నోతి. తే తం సుత్వా తస్స సన్తికం ఆగతా. పాదమూలికపురిసా పురిమసఞ్ఞావసేన తతియేన పటిహారేన తేసం ఆగతభావం ఆరోచేసుం. తే సతమత్తా వాణిజా ఏకేకం సహస్సం దత్వా తేన సద్ధిం నావాయ పత్తికా హుత్వా పున ఏకేకం సహస్సం దత్వా పత్తిం విస్సజ్జాపేత్వా భణ్డం అత్తనో సన్తకమకంసు.

చూళన్తేవాసికో ద్వే సతసహస్సాని గణ్హిత్వా బారాణసిం ఆగన్త్వా ‘‘కతఞ్ఞునా మే భవితుం వట్టతీ’’తి ఏకం సతసహస్సం గాహాపేత్వా చూళసేట్ఠిస్స సమీపం గతో. అథ నం సేట్ఠి ‘‘కిం తే, తాత, కత్వా ఇదం ధనం లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. సో ‘‘తుమ్హేహి కథితఉపాయే ఠత్వా చతుమాసమ్భన్తరేయేవ లద్ధ’’న్తి మతమూసికం ఆదిం కత్వా సబ్బం వత్థుం కథేసి. చూళసేట్ఠి తస్స వచనం సుత్వా ‘‘ఇదాని ఏవరూపం దారకం మమ సన్తకం కాతుం వట్టతీ’’తి వయప్పత్తం అత్తనో ధీతరం దత్వా సకలకుటుమ్బస్స సామికం అకాసి. సో సేట్ఠినో అచ్చయేన తస్మిం నగరే సేట్ఠిట్ఠానం లభి. బోధిసత్తోపి యథాకమ్మం అగమాసి.

సమ్మాసమ్బుద్ధోపి ఇమం ధమ్మదేసనం కథేత్వా అభిసమ్బుద్ధోవ ఇమం గాథం కథేసి –

‘‘అప్పకేనపి మేధావీ, పాభతేన విచక్ఖణో;

సముట్ఠాపేతి అత్తానం, అణుం అగ్గింవ సన్ధమ’’న్తి.

తత్థ ¶ అప్పకేనపీతి థోకేనపి పరిత్తకేనపి. మేధావీతి పఞ్ఞవా. పాభతేనాతి భణ్డమూలేన. విచక్ఖణోతి వోహారకుసలో. సముట్ఠాపేతి అత్తానన్తి మహన్తం ధనఞ్చ యసఞ్చ ఉప్పాదేత్వా తత్థ అత్తానం సణ్ఠాపేతి పతిట్ఠాపేతి. యథా కిం? అణుం అగ్గింవ సన్ధమం, యథా పణ్డితపురిసో ¶ పరిత్తం అగ్గిం అనుక్కమేన గోమయచుణ్ణాదీని పక్ఖిపిత్వా ముఖవాతేన ధమన్తో సముట్ఠాపేతి వడ్ఢేతి మహన్తం అగ్గిక్ఖన్ధం కరోతి, ఏవమేవ పణ్డితో థోకమ్పి పాభతం లభిత్వా నానాఉపాయేహి పయోజేత్వా ధనఞ్చ యసఞ్చ వడ్ఢేతి ¶ , వడ్ఢేత్వా చ పన తత్థ అత్తానం పతిట్ఠాపేతి, తాయ ఏవ వా పన ధనయసమహన్తతాయ అత్తానం సముట్ఠాపేతి, అభిఞ్ఞాతం పాకటం కరోతీతి అత్థో.

ఇతి భగవా ‘‘భిక్ఖవే, చూళపన్థకో మం నిస్సాయ ఇదాని ధమ్మేసు ధమ్మమహన్తతం పత్తో, పుబ్బే పన భోగేసుపి భోగమహన్తతం పాపుణీ’’తి ఏవం ఇమం ధమ్మదేసనం దస్సేత్వా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా చూళన్తేవాసికో చూళపన్థకో అహోసి, చూళకసేట్ఠి పన అహమేవ అహోసి’’న్తి దేసనం నిట్ఠాపేసి.

చూళసేట్ఠిజాతకవణ్ణనా చతుత్థా.

కిమగ్ఘతి తణ్డులనాళికాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో లాలుదాయిత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. తస్మిం సమయే ఆయస్మా దబ్బో మల్లపుత్తో సఙ్ఘస్స భత్తుద్దేసకో హోతి. తస్మిం పాతోవ సలాకభత్తాని ఉద్దిసమానే లాలుదాయిత్థేరస్స కదాచి వరభత్తం పాపుణాతి, కదాచి లామకభత్తం. సో లామకభత్తస్స పత్తదివసే సలాకగ్గం ఆకులం కరోతి, ‘‘కిం దబ్బోవ సలాకం దాతుం జానాతి, అమ్హే న జానామా’’తి వదతి. తస్మిం సలాకగ్గం ఆకులం కరోన్తే ‘‘హన్ద దాని త్వమేవ సలాకం దేహీ’’తి సలాకపచ్ఛిం అదంసు. తతో పట్ఠాయ సో సఙ్ఘస్స సలాకం అదాసి. దేన్తో చ పన ‘‘ఇదం వరభత్త’’న్తి వా ‘‘లామకభత్త’’న్తి వా ‘‘అసుకవస్సగ్గే వరభత్త’’న్తి వా ‘‘అసుకవస్సగ్గే లామకభత్త’’న్తి వా న జానాతి, ఠితికం కరోన్తోపి ‘‘అసుకవస్సగ్గే ఠితికా’’తి న ¶ సల్లక్ఖేతి. భిక్ఖూనం ఠితవేలాయ ‘‘ఇమస్మిం ఠానే అయం ఠితికా ఠితా, ఇమస్మిం ఠానే అయ’’న్తి భూమియం వా భిత్తియం వా లేఖం కడ్ఢతి. పునదివసే సలాకగ్గే భిక్ఖూ మన్దతరా వా హోన్తి బహుతరా వా, తేసు మన్దతరేసు లేఖా హేట్ఠా హోతి, బహుతరేసు ఉపరి. సో ఠితికం అజానన్తో లేఖాసఞ్ఞాయ సలాకం దేతి.

అథ నం భిక్ఖూ ‘‘ఆవుసో, ఉదాయి, లేఖా నామ హేట్ఠా వా హోతి ఉపరి వా, వరభత్తం పన అసుకవస్సగ్గే ఠితం, లామకభత్తం అసుకవస్సగ్గే’’తి ఆహంసు. సో భిక్ఖూ పటిప్ఫరన్తో ‘‘యది ¶ ఏవం అయం లేఖా కస్మా ఏవం ఠితా, కిం అహం తుమ్హాకం సద్దహామి, ఇమిస్సా లేఖాయ సద్దహామీ’’తి వదతి. అథ నం దహరా చ సామణేరా చ ‘‘ఆవుసో లాలుదాయి ¶ తయి సలాకం దేన్తే భిక్ఖూ లాభేన పరిహాయన్తి, న త్వం దాతుం అనుచ్ఛవికో, గచ్ఛ ఇతో’’తి సలాకగ్గతో నిక్కడ్ఢింసు. తస్మిం ఖణే సలాకగ్గే మహన్తం కోలాహలం అహోసి. తం సుత్వా సత్థా ఆనన్దత్థేరం పుచ్ఛి ‘‘ఆనన్ద, సలాకగ్గే మహన్తం కోలాహలం, కిం సద్దో నామేసో’’తి. థేరో తథాగతస్స తమత్థం ఆరోచేసి. ‘‘ఆనన్ద, న ఇదానేవ లాలుదాయి అత్తనో బాలతాయ పరేసం లాభహానిం కరోతి, పుబ్బేపి అకాసియేవా’’తి ఆహ. థేరో తస్సత్థస్స ఆవిభావత్థం భగవన్తం యాచి. భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే కాసిరట్ఠే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో రాజా అహోసి. తదా అమ్హాకం బోధిసత్తో తస్స అగ్ఘాపనికో అహోసి. హత్థిఅస్సాదీని చేవ మణిసువణ్ణాదీని చ అగ్ఘాపేసి, అగ్ఘాపేత్వా భణ్డసామికానం భణ్డానురూపమేవ మూలం దాపేసి. రాజా పన లుద్ధో హోతి, సో లోభపకతితాయ ఏవం చిన్తేసి ‘‘అయం అగ్ఘాపనికో ఏవం అగ్ఘాపేన్తో న చిరస్సేవ మమ గేహే ధనం పరిక్ఖయం గమేస్సతి, అఞ్ఞం అగ్ఘాపనికం కరిస్సామీ’’తి. సో సీహపఞ్జరం ఉగ్ఘాటేత్వా రాజఙ్గణం ఓలోకేన్తో ఏకం గామికమనుస్సం లోలబాలం రాజఙ్గణేన గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘ఏస మయ్హం అగ్ఘాపనికకమ్మం కాతుం సక్ఖిస్సతీ’’తి తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సక్ఖిస్ససి, భణే, అమ్హాకం అగ్ఘాపనికకమ్మం కాతు’’న్తి ఆహ. సక్ఖిస్సామి, దేవాతి. రాజా అత్తనో ధనరక్ఖణత్థాయ తం బాలం అగ్ఘాపనికకమ్మే ఠపేసి. తతో పట్ఠాయ సో బాలో హత్థిఅస్సాదీని అగ్ఘాపేన్తో అగ్ఘం హాపేత్వా ¶ యథారుచియా కథేతి. తస్స ఠానన్తరే ఠితత్తా యం సో కథేతి, తమేవ మూలం హోతి.

తస్మిం కాలే ఉత్తరాపథతో ఏకో అస్సవాణిజో పఞ్చ అస్ససతాని ఆనేసి. రాజా తం పురిసం పక్కోసాపేత్వా అస్సే అగ్ఘాపేసి. సో పఞ్చన్నం అస్ససతానం ఏకం తణ్డులనాళికం అగ్ఘమకాసి. కత్వా చ పన ‘‘అస్సవాణిజస్స ఏకం తణ్డులనాళికం దేథా’’తి వత్వా అస్సే అస్ససాలాయం ¶ సణ్ఠాపేసి. అస్సవాణిజో పోరాణఅగ్ఘాపనికస్స సన్తికం గన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘ఇదాని కిం కత్తబ్బ’’న్తి పుచ్ఛి. సో ఆహ ‘‘తస్స పురిసస్స లఞ్జం దత్వా ఏవం పుచ్ఛథ ‘అమ్హాకం తావ అస్సా ఏకం తణ్డులనాళికం అగ్ఘన్తీతి ఞాతమేతం, తుమ్హే పన నిస్సాయ తణ్డులనాళియా అగ్ఘం జానితుకామమ్హా, సక్ఖిస్సథ నో రఞ్ఞో సన్తికే ఠత్వా సా తణ్డులనాళికా ఇదం నామ అగ్ఘతీతి వత్తు’న్తి, సచే సక్కోమీతి వదతి, తం గహేత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గచ్ఛథ, అహమ్పి తత్థ ఆగమిస్సామీ’’తి.

అస్సవాణిజో ¶ ‘‘సాధూ’’తి బోధిసత్తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అగ్ఘాపనికస్స లఞ్జం దత్వా తమత్థం ఆరోచేసి. సో లఞ్జం లభిత్వావ ‘‘సక్ఖిస్సామి తణ్డులనాళిం అగ్ఘాపేతు’’న్తి. ‘‘తేన హి గచ్ఛామ రాజకుల’’న్తి తం ఆదాయ రఞ్ఞో సన్తికం అగమాసి. బోధిసత్తోపి అఞ్ఞేపి బహూ అమచ్చా అగమింసు. అస్సవాణిజో రాజానం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘దేవ, పఞ్చన్నం అస్ససతానం ఏకం తణ్డులనాళిం అగ్ఘనకభావం జానామ, సా పన తణ్డులనాళి కిం అగ్ఘతీతి అగ్ఘాపనికం పుచ్ఛథ దేవా’’తి. రాజా తం పవత్తిం అజానన్తో ‘‘అమ్భో అగ్ఘాపనిక, పఞ్చ అస్ససతాని కిం అగ్ఘన్తీ’’తి పుచ్ఛి. తణ్డులనాళిం, దేవాతి. ‘‘హోతు, భణే, అస్సా తావ తణ్డులనాళిం అగ్ఘన్తు. సా పన కిం అగ్ఘతి తణ్డులనాళికా’’తి పుచ్ఛి. సో బాలపురిసో ‘‘బారాణసిం సన్తరబాహిరం అగ్ఘతి తణ్డులనాళికా’’తి ఆహ. సో కిర పుబ్బే రాజానం అనువత్తన్తో ఏకం తణ్డులనాళిం అస్సానం అగ్ఘమకాసి. పున వాణిజస్స హత్థతో లఞ్జం లభిత్వా తస్సా తణ్డులనాళికాయ బారాణసిం సన్తరబాహిరం అగ్ఘమకాసి. తదా పన బారాణసియా పాకారపరిక్ఖేపో ద్వాదసయోజనికో హోతి. ఇదమస్స అన్తరం, బాహిరం పన తియోజనసతికం రట్ఠం. ఇతి సో బాలో ¶ ఏవం మహన్తం బారాణసిం సన్తరబాహిరం తణ్డులనాళికాయ అగ్ఘమకాసి.

తం సుత్వా అమచ్చా పాణిం ¶ పహరిత్వా హసమానా ‘‘మయం పుబ్బే పథవిఞ్చ రజ్జఞ్చ అనగ్ఘన్తి సఞ్ఞినో అహుమ్హ, ఏవం మహన్తం కిర సరాజకం బారాణసిరజ్జం తణ్డులనాళిమత్తం అగ్ఘతి, అహో అగ్ఘాపనికస్స ఞాణసమ్పదా. కహం ఏత్తకం కాలం అయం అగ్ఘాపనికో విహాసి, అమ్హాకం రఞ్ఞో ఏవ అనుచ్ఛవికో’’తి పరిహాసం అకంసు –

‘‘కిమగ్ఘతి తణ్డులనాళికాయం, అస్సాన మూలాయ వదేహి రాజ;

బారాణసిం సన్తరబాహిరం, అయమగ్ఘతి తణ్డులనాళికా’’తి.

తస్మిం కాలే రాజా లజ్జితో తం బాలం నిక్కడ్ఢాపేత్వా బోధిసత్తస్సేవ అగ్ఘాపనికట్ఠానం అదాసి. బోధిసత్తోపి యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా గామికబాలఅగ్ఘాపనికో లాలుదాయీ అహోసి, పణ్డితఅగ్ఘాపనికో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి దేసనం నిట్ఠాపేసి.

తణ్డులనాళిజాతకవణ్ణనా పఞ్చమా.

హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నాతి ¶ ఇదం భగవా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం బహుభణ్డికం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. సావత్థివాసీ కిరేకో కుటుమ్బికో భరియాయ కాలకతాయ పబ్బజి. సో పబ్బజన్తో అత్తనో పరివేణఞ్చ అగ్గిసాలఞ్చ భణ్డగబ్భఞ్చ కారేత్వా భణ్డగబ్భం సప్పితణ్డులాదీహి పూరేత్వా పబ్బజి. పబ్బజిత్వా చ పన అత్తనో దాసే పక్కోసాపేత్వా యథారుచితం ఆహారం పచాపేత్వా భుఞ్జతి, బహుపరిక్ఖారో చ అహోసి ¶ , రత్తిం అఞ్ఞం నివాసనపారుపనం హోతి, దివా అఞ్ఞం. విహారపచ్చన్తే వసతి. తస్సేకదివసం చీవరపచ్చత్థరణాదీని నీహరిత్వా పరివేణే పత్థరిత్వా సుక్ఖాపేన్తస్స సమ్బహులా జానపదా భిక్ఖూ సేనాసనచారికం ఆహిణ్డన్తా పరివేణం గన్త్వా చీవరాదీని దిస్వా ‘‘కస్సిమానీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో ‘‘మయ్హం, ఆవుసో’’తి ఆహ. ‘‘ఆవుసో, ఇదమ్పి చీవరం, ఇదమ్పి నివాసనం, ఇదమ్పి పచ్చత్థరణం, సబ్బం తుయ్హమేవా’’తి? ‘‘ఆమ మయ్హమేవా’’తి. ‘‘ఆవుసో భగవతా తీణి చీవరాని అనుఞ్ఞాతాని, త్వం ఏవం అప్పిచ్ఛస్స బుద్ధస్స సాసనే పబ్బజిత్వా ఏవం బహుపరిక్ఖారో జాతో, ఏహి తం దసబలస్స సన్తికం నేస్సామా’’తి తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమంసు.

సత్థా దిస్వావ ‘‘కిం ను ఖో, భిక్ఖవే ¶ , అనిచ్ఛమానకంయేవ భిక్ఖుం గణ్హిత్వా ఆగతత్థా’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, అయం భిక్ఖు బహుభణ్డో బహుపరిక్ఖారో’’తి. ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు బహుభణ్డో’’తి? ‘‘సచ్చం, భగవా’’తి. ‘‘కస్మా పన త్వం భిక్ఖు బహుభణ్డో జాతో’’? ‘‘నను అహం అప్పిచ్ఛతాయ సన్తుట్ఠితాయ పవివేకస్స వీరియారమ్భస్స వణ్ణం వదామీ’’తి. సో సత్థు వచనం సుత్వా కుపితో ‘‘ఇమినా దాని నీహారేన చరిస్సామీ’’తి పారుపనం ఛడ్డేత్వా పరిసమజ్ఝే ఏకచీవరో అట్ఠాసి.

అథ నం సత్థా ఉపత్థమ్భయమానో ‘‘నను త్వం భిక్ఖు పుబ్బే హిరోత్తప్పగవేసకో దకరక్ఖసకాలేపి హిరోత్తప్పం గవేసమానో ద్వాదస సంవచ్ఛరాని విహాసి, అథ కస్మా ఇదాని ఏవం గరుకే బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా చతుపరిసమజ్ఝే పారుపనం ఛడ్డేత్వా హిరోత్తప్పం పహాయ ఠితోసీ’’తి? సో సత్థు వచనం సుత్వా హిరోత్తప్పం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా తం చీవరం పారుపిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. భిక్ఖూ తస్సత్థస్స ఆవిభావత్థం భగవన్తం యాచింసు, భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే కాసిరట్ఠే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి. తదా బోధిసత్తో తస్స అగ్గమహేసియా ¶ కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. తస్స నామగ్గహణదివసే ‘‘మహిసాసకుమారో’’తి నామం అకంసు. తస్స ఆధావిత్వా పరిధావిత్వా విచరణకాలే రఞ్ఞో అఞ్ఞోపి పుత్తో జాతో, తస్స ‘‘చన్దకుమారో’’తి నామం అకంసు. తస్స పన ఆధావిత్వా పరిధావిత్వా విచరణకాలే బోధిసత్తస్స మాతా కాలమకాసి, రాజా అఞ్ఞం ¶ అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. సా రఞ్ఞో పియా అహోసి మనాపా, సాపి సంవాసమన్వాయ ఏకం పుత్తం విజాయి, ‘‘సూరియకుమారో’’తిస్స నామం అకంసు. రాజా పుత్తం దిస్వా తుట్ఠచిత్తో ‘‘భద్దే, పుత్తస్స తే వరం దమ్మీ’’తి ఆహ. దేవీ, వరం ఇచ్ఛితకాలే గహేతబ్బం కత్వా ఠపేసి. సా పుత్తే వయప్పత్తే రాజానం ఆహ – ‘‘దేవేన మయ్హం పుత్తస్స జాతకాలే వరో దిన్నో, పుత్తస్స మే రజ్జం దేహీ’’తి. రాజా ‘‘మయ్హం ద్వే పుత్తా అగ్గిక్ఖన్ధా వియ జలమానా విచరన్తి, న సక్కా తవ పుత్తస్స రజ్జం దాతు’’న్తి పటిక్ఖిపిత్వాపి తం పునప్పునం యాచమానమేవ దిస్వా ‘‘అయం మయ్హం ¶ పుత్తానం పాపకమ్పి చిన్తేయ్యా’’తి పుత్తే పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘తాతా, అహం సూరియకుమారస్స జాతకాలే వరం అదాసిం. ఇదానిస్స మాతా రజ్జం యాచతి, అహం తస్స న దాతుకామో, మాతుగామో నామ పాపో, తుమ్హాకం పాపకమ్పి చిన్తేయ్య, తుమ్హే అరఞ్ఞం పవిసిత్వా మమ అచ్చయేన కులసన్తకే నగరే రజ్జం కరేయ్యాథా’’తి రోదిత్వా కన్దిత్వా సీసే చుమ్బిత్వా ఉయ్యోజేసి. తే పితరం వన్దిత్వా పాసాదా ఓతరన్తే రాజఙ్గణే కీళమానో సూరియకుమారో దిస్వా తం కారణం ఞత్వా ‘‘అహమ్పి భాతికేహి సద్ధిం గమిస్సామీ’’తి తేహి సద్ధింయేవ నిక్ఖమి. తే హిమవన్తం పవిసింసు.

బోధిసత్తో ¶ మగ్గా ఓక్కమ్మ రుక్ఖమూలే నిసీదిత్వా సూరియకుమారం ఆమన్తేసి ‘‘తాత సూరియకుమార, ఏతం సరం గన్త్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ పదుమినిపణ్ణేహి అమ్హాకమ్పి పానీయం ఆనేహీ’’తి. తం పన సరం వేస్సవణస్స సన్తికా ఏకేన దకరక్ఖసేన లద్ధం హోతి, వేస్సవణో చ తం ఆహ – ‘‘ఠపేత్వా దేవధమ్మజాననకే యే అఞ్ఞే ఇమం సరం ఓతరన్తి, తే ఖాదితుం లభసి. అనోతిణ్ణే న లభసీ’’తి. తతో పట్ఠాయ సో రక్ఖసో యే తం సరం ఓతరన్తి, తే దేవధమ్మే పుచ్ఛిత్వా యే న జానన్తి, తే ఖాదతి. అథ ఖో సూరియకుమారో తం సరం గన్త్వా అవీమంసిత్వావ ఓతరి. అథ నం సో రక్ఖసో గహేత్వా ‘‘దేవధమ్మే జానాసీ’’తి పుచ్ఛి. సో ‘‘దేవధమ్మా నామ చన్దిమసూరియా’’తి ఆహ. అథ నం ‘‘త్వం దేవధమ్మే న జానాసీ’’తి వత్వా ఉదకం పవేసేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానే ఠపేసి. బోధిసత్తోపి తం అతిచిరాయన్తం దిస్వా చన్దకుమారం పేసేసి. రక్ఖసో తమ్పి గహేత్వా ‘‘దేవధమ్మే జానాసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ జానామి, దేవధమ్మా నామ చతస్సో దిసా’’తి. రక్ఖసో ‘‘న త్వం దేవధమ్మే జానాసీ’’తి తమ్పి గహేత్వా తత్థేవ ఠపేసి.

బోధిసత్తో ¶ తస్మిమ్పి చిరాయన్తే ‘‘ఏకేన అన్తరాయేన భవితబ్బ’’న్తి సయం తత్థ గన్త్వా ద్విన్నమ్పి ఓతరణపదవళఞ్జం ¶ దిస్వా ‘‘రక్ఖసపరిగ్గహితేన ఇమినా సరేన భవితబ్బ’’న్తి ఖగ్గం సన్నయ్హిత్వా ధనుం గహేత్వా అట్ఠాసి. దకరక్ఖసో బోధిసత్తం ఉదకం అనోతరన్తం దిస్వా వనకమ్మికపురిసో వియ హుత్వా బోధిసత్తం ఆహ – ‘‘భో, పురిస, త్వం మగ్గకిలన్తో కస్మా ఇమం సరం ఓతరిత్వా న్హత్వా పివిత్వా భిసముళాలం ఖాదిత్వా పుప్ఫాని పిళన్ధిత్వా యథాసుఖం న గచ్ఛసీ’’తి? బోధిసత్తో తం దిస్వా ‘‘ఏసో యక్ఖో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తయా మే భాతికా గహితా’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, గహితా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అహం ఇమం సరం ఓతిణ్ణకే లభామీ’’తి. ‘‘కిం పన సబ్బేవ లభసీ’’తి? ‘‘యే దేవధమ్మే జానన్తి, తే ఠపేత్వా అవసేసే లభామీ’’తి. ‘‘అత్థి పన తే దేవధమ్మేహి అత్థో’’తి? ‘‘ఆమ, అత్థీ’’తి. ‘‘యది ఏవం అహం తే దేవధమ్మే కథేస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి కథేహి, అహం దేవధమ్మే సుణిస్సామీ’’తి. బోధిసత్తో ఆహ ‘‘అహం దేవధమ్మే కథేయ్యం, కిలిట్ఠగత్తో పనమ్హీ’’తి. యక్ఖో బోధిసత్తం న్హాపేత్వా భోజనం భోజేత్వా పానీయం పాయేత్వా పుప్ఫాని పిళన్ధాపేత్వా గన్ధేహి విలిమ్పాపేత్వా అలఙ్కతమణ్డపమజ్ఝే పల్లఙ్కం అత్థరిత్వా అదాసి.

బోధిసత్తో ఆసనే నిసీదిత్వా యక్ఖం పాదమూలే నిసీదాపేత్వా ‘‘తేన హి ఓహితసోతో సక్కచ్చం దేవధమ్మే సుణాహీ’’తి ఇమం గాథమాహ –

‘‘హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నా, సుక్కధమ్మసమాహితా;

సన్తో సప్పురిసా లోకే, దేవధమ్మాతి వుచ్చరే’’తి.

తత్థ హిరిఓత్తప్పసమ్పన్నాతి హిరియా చ ఓత్తప్పేన చ సమన్నాగతా. తేసు కాయదుచ్చరితాదీహి హిరియతీతి హిరీ, లజ్జాయేతం అధివచనం. తేహియేవ ఓత్తప్పతీతి ఓత్తప్పం, పాపతో ఉబ్బేగస్సేతం అధివచనం. తత్థ అజ్ఝత్తసముట్ఠానా హిరీ, బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం. అత్తాధిపతేయ్యా హిరీ, లోకాధిపతేయ్యం ఓత్తప్పం. లజ్జాసభావసణ్ఠితా హిరీ, భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్పం. సప్పతిస్సవలక్ఖణా హిరీ, వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పం.

తత్థ అజ్ఝత్తసముట్ఠానం హిరిం చతూహి కారణేహి సముట్ఠాపేతి – జాతిం పచ్చవేక్ఖిత్వా వయం పచ్చవేక్ఖిత్వా ¶ సూరభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా బాహుసచ్చం పచ్చవేక్ఖిత్వా ¶ . కథం? ‘‘పాపకరణం నామేతం న జాతిసమ్పన్నానం కమ్మం, హీనజచ్చానం కేవట్టాదీనం కమ్మం, మాదిసస్స జాతిసమ్పన్నస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం తావ జాతిం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో ¶ హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘‘పాపకరణం నామేతం దహరేహి కత్తబ్బం కమ్మం, మాదిసస్స వయే ఠితస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం వయం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘‘పాపకమ్మం నామేతం దుబ్బలజాతికానం కమ్మం, మాదిసస్స సూరభావసమ్పన్నస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం సూరభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘‘పాపకమ్మం నామేతం అన్ధబాలానం కమ్మం, న పణ్డితానం, మాదిసస్స పణ్డితస్స బహుస్సుతస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’’న్తి ఏవం బాహుసచ్చం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. ఏవం అజ్ఝత్తసముట్ఠానం హిరిం చతూహి కారణేహి సముట్ఠాపేతి. సముట్ఠాపేత్వా చ పన అత్తనో చిత్తే హిరిం పవేసేత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. ఏవం హిరీ అజ్ఝత్తసముట్ఠానా నామ హోతి.

కథం ఓత్తప్పం బహిద్ధాసముట్ఠానం నామ? ‘‘సచే త్వం పాపకమ్మం కరిస్ససి, చతూసు పరిసాసు గరహప్పత్తో భవిస్ససి.

‘‘గరహిస్సన్తి తం విఞ్ఞూ, అసుచిం నాగరికో యథా;

వజ్జితో సీలవన్తేహి, కథం భిక్ఖు కరిస్ససీ’’తి. (ధ. స. అట్ఠ. ౧ బలరాసివణ్ణనా) –

ఏవం పచ్చవేక్ఖన్తో హి బహిద్ధాసముట్ఠితేన ఓత్తప్పేన పాపకమ్మం న కరోతి. ఏవం ఓత్తప్పం బహిద్ధాసముట్ఠానం నామ హోతి.

కథం హిరీ అత్తాధిపతేయ్యా నామ? ఇధేకచ్చో కులపుత్తో అత్తానం అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా ‘‘మాదిసస్స సద్ధాపబ్బజితస్స బహుస్సుతస్స ధుతఙ్గధరస్స న యుత్తం పాపకమ్మం కాతు’’న్తి పాపం న కరోతి. ఏవం హిరీ అత్తాధిపతేయ్యా నామ హోతి. తేనాహ భగవా –

‘‘సో అత్తానంయేవ అధిపతిం కత్వా అకుసలం పజహతి, కుసలం భావేతి. సావజ్జం పజహతి, అనవజ్జం భావేతి. సుద్ధమత్తానం పరిహరతీ’’తి (అ. ని. ౩.౪౦).

కథం ఓత్తప్పం లోకాధిపతేయ్యం నామ? ఇధేకచ్చో కులపుత్తో లోకం అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. యథాహ –

‘‘మహా ¶ ¶ ఖో పనాయం లోకసన్నివాసో. మహన్తస్మిం ఖో పన లోకసన్నివాసే సన్తి సమణబ్రాహ్మణా ఇద్ధిమన్తో దిబ్బచక్ఖుకా పరచిత్తవిదునో, తే దూరతోపి పస్సన్తి, ఆసన్నాపి న దిస్సన్తి, చేతసాపి చిత్తం జానన్తి, తేపి మం ఏవం జానిస్సన్తి ‘పస్సథ భో, ఇమం కులపుత్తం, సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో సమానో వోకిణ్ణో విహరతి పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి.

‘‘సన్తి దేవతా ఇద్ధిమన్తియో దిబ్బచక్ఖుకా పరచిత్తవిదునియో, తా దూరతోపి పస్సన్తి, ఆసన్నాపి న దిస్సన్తి, చేతసాపి చిత్తం జానన్తి, తాపి మం ఏవం జానిస్సన్తి ‘పస్సథ భో, ఇమం కులపుత్తం, సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో ¶ సమానో వోకిణ్ణో విహరతి పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి. సో లోకంయేవ అధిపతిం జేట్ఠకం కరిత్వా అకుసలం పజహతి, కుసలం భావేతి. సావజ్జం పజహతి, అనవజ్జం భావేతి. సుద్ధమత్తానం పరిహరతీ’’తి (అ. ని. ౩.౪౦).

ఏవం ఓత్తప్పం లోకాధిపతేయ్యం నామ హోతి.

‘‘లజ్జాసభావసణ్ఠితా హిరీ, భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్ప’’న్తి ఏత్థ పన లజ్జాతి లజ్జనాకారో, తేన సభావేన సణ్ఠితా హిరీ. భయన్తి అపాయభయం, తేన సభావేన సణ్ఠితం ఓత్తప్పం. తదుభయమ్పి పాపపరివజ్జనే పాకటం హోతి. ఏకచ్చో హి యథా నామేకో కులపుత్తో ఉచ్చారపస్సావాదీని కరోన్తో లజ్జితబ్బయుత్తకం ఏకం దిస్వా లజ్జనాకారప్పత్తో భవేయ్య హీళితో, ఏవమేవం అజ్ఝత్తం లజ్జిధమ్మం ఓక్కమిత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. ఏకచ్చో అపాయభయభీతో హుత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. తత్రిదం ఓపమ్మం – యథా హి ద్వీసు అయోగుళేసు ఏకో సీతలో భవేయ్య గూథమక్ఖితో, ఏకో ఉణ్హో ఆదిత్తో. తత్థ పణ్డితో సీతలం గూథమక్ఖితత్తా జిగుచ్ఛన్తో న గణ్హాతి, ఇతరం డాహభయేన. తత్థ సీతలస్స గూథమక్ఖితస్స జిగుచ్ఛాయ అగణ్హనం వియ అజ్ఝత్తం లజ్జిధమ్మం ఓక్కమిత్వా పాపస్స అకరణం, ఉణ్హస్స డాహభయేన అగణ్హనం వియ అపాయభయేన పాపస్స అకరణం వేదితబ్బం.

‘‘సప్పతిస్సవలక్ఖణా ¶ హిరీ, వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్ప’’న్తి ఇదమ్పి ద్వయం పాపపరివజ్జనేయేవ పాకటం హోతి. ఏకచ్చో హి జాతిమహత్తపచ్చవేక్ఖణా, సత్థుమహత్తపచ్చవేక్ఖణా, దాయజ్జమహత్తపచ్చవేక్ఖణా, సబ్రహ్మచారిమహత్తపచ్చవేక్ఖణాతి చతూహి కారణేహి సప్పతిస్సవలక్ఖణం హిరిం సముట్ఠాపేత్వా పాపం న కరోతి. ఏకచ్చో అత్తానువాదభయం, పరానువాదభయం ¶ , దణ్డభయం, దుగ్గతిభయన్తి చతూహి కారణేహి వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పం సముట్ఠాపేత్వా పాపం న కరోతి. తత్థ జాతిమహత్తపచ్చవేక్ఖణాదీని చేవ అత్తానువాదభయాదీని చ విత్థారేత్వా కథేతబ్బాని. తేసం విత్థారో అఙ్గుత్తరనికాయట్ఠకథాయం వుత్తో.

సుక్కధమ్మసమాహితాతి ఇదమేవ హిరోత్తప్పం ఆదిం కత్వా కత్తబ్బా కుసలా ధమ్మా సుక్కధమ్మా నామ, తే సబ్బసఙ్గాహకనయేన చతుభూమకలోకియలోకుత్తరధమ్మా. తేహి సమాహితా సమన్నాగతాతి అత్థో. సన్తో సప్పురిసా లోకేతి కాయకమ్మాదీనం సన్తతాయ సన్తో, కతఞ్ఞుకతవేదితాయ సోభనా పురిసాతి సప్పురిసా. లోకో పన సఙ్ఖారలోకో, సత్తలోకో, ఓకాసలోకో, ఖన్ధలోకో, ఆయతనలోకో, ధాతులోకోతి అనేకవిధో. తత్థ ‘‘ఏకో లోకో సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా…పే… అట్ఠారస లోకా అట్ఠారస ధాతుయో’’తి (పటి. మ. ౧.౧౧౨) ఏత్థ సఙ్ఖారలోకో వుత్తో. ఖన్ధలోకాదయో తదన్తోగధాయేవ. ‘‘అయం లోకో పరలోకో, దేవలోకో మనుస్సలోకో’’తిఆదీసు (మహాని. ౩; చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨) పన సత్తలోకో వుత్తో.

‘‘యావతా ¶ చన్దిమసూరియా, పరిహరన్తి దిసా భన్తి విరోచమానా;

తావ సహస్సధా లోకో, ఏత్థ తే వత్తతే వసో’’తి. (మ. ని. ౧.౫౦౩) –

ఏత్థ ఓకాసలోకో వుత్తో. తేసు ఇధ సత్తలోకో అధిప్పేతో. సత్తలోకస్మిఞ్హి యే ఏవరూపా సప్పురిసా, తే దేవధమ్మాతి వుచ్చన్తి.

తత్థ ¶ దేవాతి సమ్ముతిదేవా, ఉపపత్తిదేవా, విసుద్ధిదేవాతి తివిధా. తేసు మహాసమ్మతకాలతో పట్ఠాయ లోకేన ‘‘దేవా’’తి సమ్మతత్తా రాజరాజకుమారాదయో సమ్ముతిదేవా నామ. దేవలోకే ఉప్పన్నా ఉపపత్తిదేవా నామ. ఖీణాసవా పన విసుద్ధిదేవా నామ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘సమ్ముతిదేవా నామ రాజానో దేవియో రాజకుమారా. ఉపపత్తిదేవా నామ భుమ్మదేవే ఉపాదాయ తదుత్తరిదేవా. విసుద్ధిదేవా నామ బుద్ధా పచ్చేకబుద్ధా ఖీణాసవా’’తి (చూళని. ధోతకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩౨; పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౧౯).

ఇమేసం దేవానం ధమ్మాతి దేవధమ్మా. వుచ్చరేతి వుచ్చన్తి. హిరోత్తప్పమూలకా హి కుసలా ధమ్మా కులసమ్పదాయ ¶ చేవ దేవలోకే నిబ్బత్తియా చ విసుద్ధిభావస్స చ కారణత్తా కారణట్ఠేన తివిధానమ్పి తేసం దేవానం ధమ్మాతి దేవధమ్మా, తేహి దేవధమ్మేహి సమన్నాగతా పుగ్గలాపి దేవధమ్మా. తస్మా పుగ్గలాధిట్ఠానదేసనాయ తే ధమ్మే దస్సేన్తో ‘‘సన్తో సప్పురిసా లోకే, దేవధమ్మాతి వుచ్చరే’’తి ఆహ.

యక్ఖో ఇమం ధమ్మదేసనం సుత్వా పసన్నచిత్తో బోధిసత్తం ఆహ – ‘‘పణ్డిత, అహం తుమ్హాకం పసన్నో, ఏకం భాతరం దేమి, కతరం ఆనేమీ’’తి? ‘‘కనిట్ఠం ఆనేహీ’’తి. ‘‘పణ్డిత, త్వం కేవలం దేవధమ్మే జానాసియేవ, న పన తేసు వత్తసీ’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘యంకారణా జేట్ఠకం ఠపేత్వా కనిట్ఠం ఆణాపేన్తో జేట్ఠాపచాయికకమ్మం న కరోసీ’’తి. దేవధమ్మే చాహం, యక్ఖ, జానామి, తేసు చ వత్తామి. మయఞ్హి ఇమం అరఞ్ఞం ఏతం నిస్సాయ పవిట్ఠా. ఏతస్స హి అత్థాయ అమ్హాకం పితరం ఏతస్స మాతా రజ్జం యాచి, అమ్హాకం పన పితా తం వరం అదత్వా అమ్హాకం అనురక్ఖణత్థాయ అరఞ్ఞవాసం అనుజాని. సో కుమారో అనువత్తిత్వా అమ్హేహి సద్ధిం ఆగతో. ‘‘తం అరఞ్ఞే ఏకో యక్ఖో ఖాదీ’’తి వుత్తేపి న కోచి సద్దహిస్సతి, తేనాహం గరహభయభీతో తమేవ ఆణాపేమీతి. ‘‘సాధు సాధు పణ్డిత, త్వం దేవధమ్మే చ జానాసి, తేసు చ వత్తసీ’’తి ¶ పసన్నో యక్ఖో బోధిసత్తస్స సాధుకారం దత్వా ద్వేపి భాతరో ఆనేత్వా అదాసి.

అథ నం బోధిసత్తో ఆహ – ‘‘సమ్మ, త్వం పుబ్బే అత్తనా కతేన పాపకమ్మేన పరేసం మంసలోహితఖాదకో యక్ఖో హుత్వా నిబ్బత్తో, ఇదానిపి పాపమేవ కరోసి, ఇదం తే పాపకమ్మం నిరయాదీహి ముచ్చితుం ఓకాసం న దస్సతి ¶ , తస్మా ఇతో పట్ఠాయ పాపం పహాయ కుసలం కరోహీ’’తి. అసక్ఖి చ పన తం దమేతుం. సో తం యక్ఖం దమేత్వా తేన సంవిహితారక్ఖో తత్థేవ వసన్తో ఏకదివసం నక్ఖత్తం ఓలోకేత్వా పితు కాలకతభావం ఞత్వా యక్ఖం ఆదాయ బారాణసిం గన్త్వా రజ్జం గహేత్వా చన్దకుమారస్స ఓపరజ్జం, సూరియకుమారస్స సేనాపతిట్ఠానం, దత్వా యక్ఖస్స రమణీయే ఠానే ఆయతనం కారేత్వా, యథా సో అగ్గమాలం అగ్గపుప్ఫం అగ్గభత్తఞ్చ లభతి, తథా అకాసి. సో ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా దస్సేత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సమ్మాసమ్బుద్ధోపి ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా దకరక్ఖసో బహుభణ్డికభిక్ఖు అహోసి, సూరియకుమారో ఆనన్దో, చన్దకుమారో సారిపుత్తో, జేట్ఠకభాతా మహిసాసకుమారో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

పుత్తో ¶ త్యాహం మహారాజాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో వాసభఖత్తియం ఆరబ్భ కథేసి. వాసభఖత్తియాయ వత్థు ద్వాదసకనిపాతే భద్దసాలజాతకే ఆవిభవిస్సతి. సా కిర మహానామస్స సక్కస్స ధీతా నాగముణ్డాయ నామ దాసియా కుచ్ఛిస్మిం జాతా కోసలరాజస్స అగ్గమహేసీ అహోసి. సా రఞ్ఞో పుత్తం విజాయి. రాజా పనస్సా పచ్ఛా దాసిభావం ఞత్వా ఠానం పరిహాపేసి, పుత్తస్స విటటూభస్సాపి ఠానం పరిహాపేసియేవ. తే ఉభోపి అన్తోనివేసనేయేవ వసన్తి. సత్థా తం కారణం ఞత్వా పుబ్బణ్హసమయే పఞ్చసతభిక్ఖుపరివుతో ¶ రఞ్ఞో నివేసనం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదిత్వా ‘‘మహారాజ, కహం వాసభఖత్తియా’’తి ఆహ. ‘‘రాజా తం కారణం ఆరోచేసి. మహారాజ వాసభఖత్తియా కస్స ధీతా’’తి? ‘‘మహానామస్స భన్తే’’తి. ‘‘ఆగచ్ఛమానా కస్స ఆగతా’’తి? ‘‘మయ్హం భన్తే’’తి. మహారాజ సా రఞ్ఞో ధీతా, రఞ్ఞోవ ఆగతా, రాజానంయేవ పటిచ్చ పుత్తం ¶ లభి, సో పుత్తో కింకారణా పితు సన్తకస్స రజ్జస్స సామికో న హోతి, పుబ్బే రాజానో ముహుత్తికాయ కట్ఠహారికాయ కుచ్ఛిస్మిమ్పి పుత్తం లభిత్వా పుత్తస్స రజ్జం అదంసూతి. రాజా తస్సత్థస్సావిభావత్థాయ భగవన్తం యాచి, భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో రాజా మహన్తేన యసేన ఉయ్యానం గన్త్వా తత్థ పుప్ఫఫలలోభేన విచరన్తో ఉయ్యానవనసణ్డే గాయిత్వా దారూని ఉద్ధరమానం ఏకం ఇత్థిం దిస్వా పటిబద్ధచిత్తో సంవాసం కప్పేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ బోధిసత్తో తస్సా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హి, తావదేవ తస్సా వజిరపూరితా వియ గరుకా కుచ్ఛి అహోసి. సా గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం ఞత్వా ‘‘గబ్భో మే, దేవ, పతిట్ఠితో’’తి ఆహ. రాజా అఙ్గులిముద్దికం దత్వా ‘‘సచే ధీతా హోతి, ఇమం విస్సజ్జేత్వా పోసేయ్యాసి, సచే పుత్తో హోతి, అఙ్గులిముద్దికాయ సద్ధిం మమ సన్తికం ఆనేయ్యాసీ’’తి వత్వా పక్కామి.

సాపి పరిపక్కగబ్భా బోధిసత్తం విజాయి. తస్స ఆధావిత్వా పరిధావిత్వా విచరణకాలే కీళామణ్డలే కీళన్తస్స ఏవం వత్తారో హోన్తి ‘‘నిప్పితికేనమ్హా పహటా’’తి. తం సుత్వా బోధిసత్తో మాతు సన్తికం గన్త్వా ‘‘అమ్మ, కో మయ్హం పితా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘తాత, త్వం బారాణసిరఞ్ఞో పుత్తో’’తి. ‘‘అమ్మ, అత్థి పన కోచి సక్ఖీ’’తి? తాత రాజా ఇమం ముద్దికం దత్వా ‘‘సచే ధీతా హోతి, ఇమం విస్సజ్జేత్వా పోసేయ్యాసి, సచే పుత్తో హోతి, ఇమాయ అఙ్గులిముద్దికాయ సద్ధిం ఆనేయ్యాసీ’’తి వత్వా గతోతి. ‘‘అమ్మ, ఏవం సన్తే కస్మా మం పితు సన్తికం ¶ న నేసీ’’తి ¶ . సా పుత్తస్స అజ్ఝాసయం ఞత్వా రాజద్వారం గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచాపేసి. రఞ్ఞా చ పక్కోసాపితా పవిసిత్వా రాజానం వన్దిత్వా ‘‘అయం తే, దేవ, పుత్తో’’తి ఆహ. రాజా జానన్తోపి పరిసమజ్ఝే లజ్జాయ ‘‘న మయ్హం పుత్తో’’తి ఆహ. ‘‘అయం తే, దేవ, ముద్దికా, ఇమం సఞ్జానాసీ’’తి. ‘‘అయమ్పి మయ్హం ముద్దికా న హోతీ’’తి. ‘‘దేవ, ఇదాని ఠపేత్వా సచ్చకిరియం అఞ్ఞో మమ సక్ఖి నత్థి, సచాయం దారకో తుమ్హే పటిచ్చ జాతో, ఆకాసే తిట్ఠతు, నో చే, భూమియం పతిత్వా మరతూ’’తి బోధిసత్తస్స పాదే గహేత్వా ఆకాసే ఖిపి. బోధిసత్తో ఆకాసే పల్లఙ్కమాభుజిత్వా నిసిన్నో మధురస్సరేన పితు ధమ్మం కథేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘పుత్తో ¶ త్యాహం మహారాజ, త్వం మం పోస జనాధిప;

అఞ్ఞేపి దేవో పోసేతి, కిఞ్చ దేవో సకం పజ’’న్తి.

తత్థ పుత్తో త్యాహన్తి పుత్తో తే అహం. పుత్తో చ నామేస అత్రజో, ఖేత్తజో, అన్తేవాసికో, దిన్నకోతి చతుబ్బిధో. తత్థ అత్తానం పటిచ్చ జాతో అత్రజో నామ. సయనపిట్ఠే పల్లఙ్కే ఉరేతిఏవమాదీసు నిబ్బత్తో ఖేత్తజో నామ. సన్తికే సిప్పుగ్గణ్హనకో అన్తేవాసికో నామ. పోసావనత్థాయ దిన్నో దిన్నకో నామ. ఇధ పన అత్రజం సన్ధాయ ‘‘పుత్తో’’తి వుత్తం. చతూహి సఙ్గహవత్థూహి జనం రఞ్జేతీతి రాజా, మహన్తో రాజా మహారాజా. తమాలపన్తో ఆహ ‘‘మహారాజా’’తి. త్వం మం పోస జనాధిపాతి జనాధిప మహాజనజేట్ఠక త్వం మం పోస భరస్సు వడ్ఢేహి. అఞ్ఞేపి దేవో పోసేతీతి అఞ్ఞేపి హత్థిబన్ధాదయో మనుస్సే, హత్థిఅస్సాదయో తిరచ్ఛానగతే చ బహుజనే దేవో పోసేతి. కిఞ్చ దేవో సకం పజన్తి ఏత్థ పన కిఞ్చాతి గరహత్థే చ అనుగ్గహణత్థే చ నిపాతో. ‘‘సకం పజం అత్తనో పుత్తం మం దేవో న పోసేతీ’’తి వదన్తో గరహతి నామ, ‘‘అఞ్ఞే బహుజనే పోసేతీ’’తి వదన్తో అనుగ్గణ్హతి నామ. ఇతి బోధిసత్తో గరహన్తోపి అనుగ్గణ్హన్తోపి ‘‘కిఞ్చ దేవో సకం పజ’’న్తి ఆహ.

రాజా బోధిసత్తస్స ఆకాసే నిసీదిత్వా ఏవం ధమ్మం దేసేన్తస్స సుత్వా ‘‘ఏహి, తాతా’’తి హత్థం పసారేసి, ‘‘అహమేవ పోసేస్సామి, అహమేవ పోసేస్సామీ’’తి హత్థసహస్సం పసారియిత్థ. బోధిసత్తో ¶ అఞ్ఞస్స హత్థే అనోతరిత్వా రఞ్ఞోవ హత్థే ఓతరిత్వా అఙ్కే నిసీది. రాజా తస్స ఓపరజ్జం దత్వా మాతరం అగ్గమహేసిం అకాసి. సో పితు అచ్చయేన కట్ఠవాహనరాజా నామ హుత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ¶ కోసలరఞ్ఞో ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ద్వే వత్థూని దస్సేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మాతా మహామాయా అహోసి, పితా సుద్ధోదనమహారాజా, కట్ఠవాహనరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

అపి ¶ అతరమానానన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఓస్సట్ఠవీరియం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. ఇమస్మిం పన జాతకే పచ్చుప్పన్నవత్థు చ అతీతవత్థు చ ఏకాదసకనిపాతే సంవరజాతకే ఆవిభవిస్సతి. వత్థు హి తస్మిఞ్చ ఇమస్మిఞ్చ ఏకసదిసమేవ, గాథా పన నానా. గామణికుమారో బోధిసత్తస్స ఓవాదే ఠత్వా భాతికసతస్స కనిట్ఠోపి హుత్వా భాతికసతపరివారితో సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా వరపల్లఙ్కే నిసిన్నో అత్తనో యససమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా ‘‘అయం మయ్హం యససమ్పత్తి అమ్హాకం ఆచరియస్స సన్తకా’’తి తుట్ఠో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘అపి అతరమానానం, ఫలాసావ సమిజ్ఝతి;

విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, ఏవం జానాహి గామణీ’’తి.

తత్థ అపీతి నిపాతమత్తం. అతరమానానన్తి పణ్డితానం ఓవాదే ఠత్వా అతరిత్వా అవేగాయిత్వా ఉపాయేన కమ్మం కరోన్తానం. ఫలాసావ సమిజ్ఝతీతి యథాపత్థికే ఫలే ఆసా తస్స ఫలస్స నిప్ఫత్తియా సమిజ్ఝతియేవ. అథ వా ఫలాసాతి ఆసాఫలం, యథాపత్థితం ఫలం సమిజ్ఝతియేవాతి అత్థో. విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మీతి ఏత్థ చత్తారి సఙ్గహవత్థూని సేట్ఠచరియత్తా బ్రహ్మచరియం నామ, తఞ్చ తమ్మూలికాయ యససమ్పత్తియా పటిలద్ధత్తా విపక్కం నామ. యో వాస్స యసో నిప్ఫన్నో, సోపి సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మచరియం నామ. తేనాహ ‘‘విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మీ’’తి. ఏవం జానాహి గామణీతి ¶ కత్థచి గామికపురిసోపి గామజేట్ఠకోపి గామణీ. ఇధ పన సబ్బజనజేట్ఠకం అత్తానం సన్ధాయాహ. అమ్భో గామణి, త్వం ఏతం కారణం ఏవం జానాహి, ఆచరియం నిస్సాయ భాతికసతం అతిక్కమిత్వా ఇదం మహారజ్జం పత్తోస్మీతి ఉదానం ఉదానేసి.

తస్మిం పన రజ్జం పత్తే సత్తట్ఠదివసచ్చయేన సబ్బేపి భాతరో అత్తనో అత్తనో వసనట్ఠానం గతా ¶ . గామణిరాజా ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా యథాకమ్మం గతో, బోధిసత్తోపి పుఞ్ఞాని కత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా దస్సేత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠితో. సత్థా ద్వే ¶ వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా గామణికుమారో ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖు అహోసి, ఆచరియో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

ఉత్తమఙ్గరుహా మయ్హన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాభినిక్ఖమనం ఆరబ్భ కథేసి. తం హేట్ఠా నిదానకథాయం కథితమేవ. తస్మిం పన కాలే భిక్ఖూ దసబలస్స నేక్ఖమ్మం వణ్ణయన్తా నిసీదింసు. అథ సత్థా ధమ్మసభం ఆగన్త్వా బుద్ధాసనే నిసిన్నో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి. ‘‘భన్తే, న అఞ్ఞాయ కథాయ, తుమ్హాకంయేవ పన నేక్ఖమ్మం వణ్ణయమానా నిసిన్నామ్హా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, తథాగతో ఏతరహియేవ నేక్ఖమ్మం నిక్ఖన్తో, పుబ్బేపి నిక్ఖన్తోయేవా’’తి ఆహ. భిక్ఖూ తస్సత్థస్సావిభావత్థం భగవన్తం యాచింసు, భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే విదేహరట్ఠే మిథిలాయం మఘదేవో నామ రాజా అహోసి ధమ్మికో ధమ్మరాజా. సో చతురాసీతి వస్ససహస్సాని కుమారకీళం కీళి, తథా ఓపరజ్జం, తథా మహారజ్జం కత్వా దీఘమద్ధానం ఖేపేత్వా ఏకదివసం కప్పకం ఆమన్తేసి ‘‘యదా మే, సమ్మ కప్పక, సిరస్మిం పలితాని పస్సేయ్యాసి, అథ మే ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. కప్పకోపి దీఘమద్ధానం ఖేపేత్వా ఏకదివసం ¶ రఞ్ఞో అఞ్జనవణ్ణానం కేసానం అన్తరే ఏకమేవ పలితం దిస్వా ‘‘దేవ, ఏకం తే పలితం దిస్సతీ’’తి ఆరోచేసి. ‘‘తేన హి మే, సమ్మ, తం పలితం ఉద్ధరిత్వా పాణిమ్హి ఠపేహీ’’తి చ వుత్తే సువణ్ణసణ్డాసేన ఉద్ధరిత్వా రఞ్ఞో పాణిమ్హి పతిట్ఠాపేసి. తదా రఞ్ఞో చతురాసీతి వస్ససహస్సాని ఆయు అవసిట్ఠం హోతి. ఏవం సన్తేపి పలితం దిస్వావ మచ్చురాజానం ఆగన్త్వా సమీపే ఠితం వియ అత్తానం ఆదిత్తపణ్ణసాలం పవిట్ఠం వియ చ మఞ్ఞమానో సంవేగం ఆపజ్జిత్వా ¶ ‘‘బాల మఘదేవ, యావ పలితస్సుప్పాదావ ఇమే కిలేసే జహితుం నాసక్ఖీ’’తి చిన్తేసి.

తస్సేవం ¶ పలితపాతుభావం ఆవజ్జేన్తస్స అన్తోడాహో ఉప్పజ్జి, సరీరా సేదా ముచ్చింసు, సాటకా పీళేత్వా అపనేతబ్బాకారప్పత్తా అహేసుం. సో ‘‘అజ్జేవ మయా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితుం వట్టతీ’’తి కప్పకస్స సతసహస్సుట్ఠానకం గామవరం దత్వా జేట్ఠపుత్తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాత, మమ సీసే పలితం పాతుభూతం, మహల్లకోమ్హి జాతో, భుత్తా ఖో పన మే మానుసకా కామా, ఇదాని దిబ్బే కామే పరియేసిస్సామి, నేక్ఖమ్మకాలో మయ్హం, త్వం ఇమం రజ్జం పటిపజ్జ, అహం పన పబ్బజిత్వా మఘదేవఅమ్బవనుయ్యానే వసన్తో సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. తం ఏవం పబ్బజితుకామం అమచ్చా ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘దేవ, కిం తుమ్హాకం పబ్బజ్జాకారణ’’న్తి పుచ్ఛింసు. రాజా పలితం హత్థేన గహేత్వా అమచ్చానం ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉత్తమఙ్గరుహా మయ్హం, ఇమే జాతా వయోహరా;

పాతుభూతా దేవదూతా, పబ్బజ్జాసమయో మమా’’తి.

తత్థ ఉత్తమఙ్గరుహాతి కేసా. కేసా హి సబ్బేసం హత్థపాదాదీనం అఙ్గానం ఉత్తమే సిరస్మిం రుహత్తా ‘‘ఉత్తమఙ్గరుహా’’తి వుచ్చన్తి. ఇమే జాతా వయోహరాతి పస్సథ, తాతా, పలితపాతుభావేన తిణ్ణం వయానం హరణతో ¶ ఇమే జాతా వయోహరా. పాతుభూతాతి నిబ్బత్తా. దేవదూతాతి దేవో వుచ్చతి మచ్చు, తస్స దూతాతి దేవదూతా. సిరస్మిఞ్హి పలితేసు పాతుభూతేసు మచ్చురాజస్స సన్తికే ఠితో వియ హోతి, తస్మా పలితాని ‘‘మచ్చుదేవస్స దూతా’’తి వుచ్చన్తి. దేవా వియ దూతాతిపి దేవదూతా. యథా హి అలఙ్కతపటియత్తాయ దేవతాయ ఆకాసే ఠత్వా ‘‘అసుకదివసే త్వం మరిస్ససీ’’తి వుత్తే తం తథేవ హోతి, ఏవం సిరస్మిం పలితేసు పాతుభూతేసు దేవతాయ బ్యాకరణసదిసమేవ హోతి, తస్మా పలితాని ‘‘దేవసదిసా దూతా’’తి వుచ్చన్తి. విసుద్ధిదేవానం దూతాతిపి దేవదూతా. సబ్బబోధిసత్తా హి జిణ్ణబ్యాధిమతపబ్బజితే దిస్వావ సంవేగమాపజ్జిత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజన్తి. యథాహ –

‘‘జిణ్ణఞ్చ దిస్వా దుఖితఞ్చ బ్యాధితం, మతఞ్చ దిస్వా గతమాయుసఙ్ఖయం;

కాసాయవత్థం పబ్బజితఞ్చ దిస్వా, తస్మా అహం పబ్బజితోమ్హి రాజా’’తి. (థేరగా. ౭౩ థోకం విసదిసం);

ఇమినా ¶ ¶ పరియాయేన పలితాని విసుద్ధిదేవానం దూతత్తా ‘‘దేవదూతా’’తి వుచ్చన్తి. పబ్బజ్జాసమయో మమాతి గిహిభావతో నిక్ఖన్తట్ఠేన ‘‘పబ్బజ్జా’’తి లద్ధనామస్స సమణలిఙ్గగహణస్స కాలో మయ్హన్తి దస్సేతి.

సో ఏవం వత్వా తం దివసమేవ రజ్జం పహాయ ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా తస్మింయేవ మఘదేవఅమ్బవనే విహరన్తో చతురాసీతి వస్ససహస్సాని చత్తారో బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా అపరిహీనజ్ఝానే ఠితో కాలం కత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తిత్వా పున తతో చుతో మిథిలాయంయేవ నిమి నామ రాజా హుత్వా ఓసక్కమానం అత్తనో వంసం ఘటేత్వా తత్థేవ అమ్బవనే పబ్బజిత్వా బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా పున బ్రహ్మలోకూపగోవ అహోసి.

సత్థాపి ‘‘న, భిక్ఖవే, తథాగతో ఇదానేవ మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో, పుబ్బేపి నిక్ఖన్తోయేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా దస్సేత్వా చత్తారి సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే కేచి సోతాపన్నా అహేసుం, కేచి సకదాగామినో, కేచి అనాగామినో. ఇతి భగవా ఇమాని ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా కప్పకో ఆనన్దో అహోసి, పుత్తో రాహులో, మఘదేవరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

యఞ్చ ¶ అఞ్ఞే న రక్ఖన్తీతి ఇదం సత్థా అనుపియనగరం నిస్సాయ అనుపియఅమ్బవనే విహరన్తో సుఖవిహారిం భద్దియత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. సుఖవిహారీ భద్దియత్థేరో ఛఖత్తియసమాగమే ఉపాలిసత్తమో పబ్బజితో. తేసు భద్దియత్థేరో చ, కిమిలత్థేరో చ, భగుత్థేరో చ, ఉపాలిత్థేరో చ అరహత్తం పత్తా, ఆనన్దత్థేరో సోతాపన్నో జాతో, అనురుద్ధత్థేరో దిబ్బచక్ఖుకో, దేవదత్తో ఝానలాభీ జాతో. ఛన్నం పన ఖత్తియానం వత్థు యావ అనుపియనగరా ఖణ్డహాలజాతకే ఆవిభవిస్సతి. ఆయస్మా పన భద్దియో రాజకాలే అత్తనో రక్ఖసంవిధానఞ్చేవ తావ బహూహి ¶ రక్ఖాహి రక్ఖియమానస్స ఉపరిపాసాదవరతలే మహాసయనే సమ్పరివత్తమానస్సాపి అత్తనో భయుప్పత్తిఞ్చ ఇదాని అరహత్తం పత్వా అరఞ్ఞాదీసు యత్థ కత్థచి విహరన్తోపి అత్తనో విగతభయతఞ్చ సమనుస్సరన్తో ‘‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’’న్తి ఉదానం ఉదానేసి. తం సుత్వా భిక్ఖూ ‘‘ఆయస్మా భద్దియో అఞ్ఞం బ్యాకరోతీ’’తి భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ‘‘న, భిక్ఖవే ¶ , భద్దియో ఇదానేవ సుఖవిహారీ, పుబ్బేపి సుఖవిహారీయేవా’’తి ఆహ. భిక్ఖూ తస్సత్థస్సావిభావత్థాయ భగవన్తం యాచింసు. భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారయమానే బోధిసత్తో ఉదిచ్చబ్రాహ్మణమహాసాలో హుత్వా కామేసు ఆదీనవం, నేక్ఖమ్మే చానిసంసం దిస్వా కామే పహాయ హిమవన్తం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేసి, పరివారోపిస్స మహా అహోసి పఞ్చ తాపససతాని. సో వస్సకాలే హిమవన్తతో నిక్ఖమిత్వా తాపసగణపరివుతో గామనిగమాదీసు చారికం చరన్తో బారాణసిం పత్వా రాజానం నిస్సాయ రాజుయ్యానే వాసం కప్పేసి. తత్థ వస్సికే చత్తారో మాసే వసిత్వా రాజానం ఆపుచ్ఛి. అథ నం రాజా ‘‘తుమ్హే, భన్తే, మహల్లకా, కిం వో హిమవన్తేన, అన్తేవాసికే హిమవన్తం పేసేత్వా ¶ ఇధేవ వసథా’’తి యాచి. బోధిసత్తో జేట్ఠన్తేవాసికం పఞ్చ తాపససతాని పటిచ్ఛాపేత్వా ‘‘గచ్ఛ, త్వం ఇమేహి సద్ధిం హిమవన్తే వస, అహం పన ఇధేవ వసిస్సామీ’’తి తే ఉయ్యోజేత్వా సయం తత్థేవ వాసం కప్పేసి.

సో పనస్స జేట్ఠన్తేవాసికో రాజపబ్బజితో మహన్తం రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠసమాపత్తిలాభీ అహోసి. సో తాపసేహి సద్ధిం హిమవన్తే వసమానో ఏకదివసం ఆచరియం దట్ఠుకామో హుత్వా తే తాపసే ఆమన్తేత్వా ‘‘తుమ్హే అనుక్కణ్ఠమానా ఇధేవ వసథ, అహం ఆచరియం వన్దిత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి ఆచరియస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా ఏకం కట్ఠత్థరికం అత్థరిత్వా ఆచరియస్స సన్తికేయేవ నిపజ్జి. తస్మిఞ్చ సమయే రాజా ‘‘తాపసం పస్సిస్సామీ’’తి ఉయ్యానం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. అన్తేవాసికతాపసో రాజానం దిస్వా నేవ వుట్ఠాసి, నిపన్నోయేవ పన ‘‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’’న్తి ఉదానం ఉదానేసి. రాజా ‘‘అయం తాపసో మం దిస్వాపి న ఉట్ఠితో’’తి ¶ అనత్తమనో బోధిసత్తం ఆహ – ‘‘భన్తే, అయం తాపసో యదిచ్ఛకం భుత్తో భవిస్సతి, ఉదానం ఉదానేన్తో సుఖసేయ్యమేవ కప్పేతీ’’తి. మహారాజ, అయం తాపసో పుబ్బే తుమ్హాదిసో ఏకో రాజా అహోసి, స్వాయం ‘‘అహం పుబ్బే గిహికాలే రజ్జసిరిం అనుభవన్తో ఆవుధహత్థేహి బహూహి రక్ఖియమానోపి ఏవరూపం సుఖం నామ నాలత్థ’’న్తి అత్తనో పబ్బజ్జాసుఖం ఝానసుఖఞ్చ ఆరబ్భ ఇమం ఉదానం ఉదానేతీతి. ఏవఞ్చ పన వత్వా బోధిసత్తో రఞ్ఞో ధమ్మకథం కథేతుం ఇమం గాథమాహ –

‘‘యఞ్చ అఞ్ఞే న రక్ఖన్తి, యో చ అఞ్ఞే న రక్ఖతి;

స వే రాజ సుఖం సేతి, కామేసు అనపేక్ఖవా’’తి.

తత్థ ¶ యఞ్చ అఞ్ఞే న రక్ఖన్తీతి యం పుగ్గలం అఞ్ఞే బహూ పుగ్గలా న రక్ఖన్తి. యో చ అఞ్ఞే న రక్ఖతీతి యో చ ‘‘ఏకకో అహం రజ్జం కారేమీ’’తి అఞ్ఞే బహూ జనే న రక్ఖతి. స వే రాజ సుఖం సేతీతి మహారాజ సో ¶ పుగ్గలో ఏకో అదుతియో పవివిత్తో కాయికచేతసికసుఖసమఙ్గీ హుత్వా సుఖం సేతి. ఇదఞ్చ దేసనాసీసమేవ. న కేవలం పన సేతియేవ, ఏవరూపో పన పుగ్గలో సుఖం గచ్ఛతి తిట్ఠతి నిసీదతి సయతీతి సబ్బిరియాపథేసు సుఖప్పత్తోవ హోతి. కామేసు అనపేక్ఖవాతి వత్థు కామకిలేసకామేసు అపేక్ఖారహితో విగతచ్ఛన్దరాగో నిత్తణ్హో ఏవరూపో పుగ్గలో సబ్బిరియాపథేసు సుఖం విహరతి మహారాజాతి.

రాజా ధమ్మదేసనం సుత్వా తుట్ఠమానసో వన్దిత్వా నివేసనమేవ గతో, అన్తేవాసికోపి ఆచరియం వన్దిత్వా హిమవన్తమేవ గతో. బోధిసత్తో పన తత్థేవ విహరన్తో అపరిహీనజ్ఝానో కాలం కత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా దస్సేత్వా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా అన్తేవాసికో భద్దియత్థేరో అహోసి, గణసత్థా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

అపణ్ణకం ¶ వణ్ణుపథం, సేరివం చూళసేట్ఠి చ;

తణ్డులం దేవధమ్మఞ్చ, కట్ఠవాహనగామణి;

మఘదేవం విహారీతి, పిణ్డితా దస జాతకాతి.

హోతి ¶ సీలవతం అత్థోతి ఇదం సత్థా రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి. దేవదత్తస్స వత్థు యావ అభిమారప్పయోజనా ఖణ్డహాలజాతకే ఆవిభవిస్సతి, యావ ధనపాలకవిస్సజ్జనా పన చూళహంసజాతకే ఆవిభవిస్సతి, యావ పథవిప్పవేసనా ద్వాదసనిపాతే సముద్దవాణిజజాతకే ఆవిభవిస్సతి.

ఏకస్మిఞ్హి సమయే దేవదత్తో పఞ్చ వత్థూని యాచిత్వా అలభన్తో సఙ్ఘం భిన్దిత్వా పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ గయాసీసే విహరతి. అథ తేసం భిక్ఖూనం ఞాణం పరిపాకం అగమాసి. తం ఞత్వా సత్థా ద్వే అగ్గసావకే ఆమన్తేసి ‘‘సారిపుత్తా, తుమ్హాకం నిస్సితకా పఞ్చసతా భిక్ఖూ దేవదత్తస్స లద్ధిం రోచేత్వా తేన సద్ధిం గతా, ఇదాని పన తేసం ఞాణం పరిపాకం గతం, తుమ్హే బహూహి భిక్ఖూహి సద్ధిం తత్థ గన్త్వా తేసం ధమ్మం దేసేత్వా తే భిక్ఖూ మగ్గఫలేహి పబోధేత్వా గహేత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి. తే తథేవ గన్త్వా తేసం ధమ్మం దేసేత్వా మగ్గఫలేహి పబోధేత్వా పునదివసే అరుణుగ్గమనవేలాయ ¶ తే భిక్ఖూ ఆదాయ వేళువనమేవ ఆగమంసు. ఆగన్త్వా చ పన సారిపుత్తత్థేరస్స భగవన్తం వన్దిత్వా ఠితకాలే భిక్ఖూ థేరం పసంసిత్వా భగవన్తం ఆహంసు – ‘‘భన్తే, అమ్హాకం జేట్ఠభాతికో ధమ్మసేనాపతి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి పరివుతో ఆగచ్ఛన్తో అతివియ సోభతి, దేవదత్తో పన పరిహీనపరివారో జాతో’’తి. న, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో ఇదానేవ ఞాతిసఙ్ఘపరివుతో ఆగచ్ఛన్తో సోభతి, పుబ్బేపి సోభియేవ. దేవదత్తోపి ¶ న ఇదానేవ గణతో పరిహీనో, పుబ్బేపి పరిహీనోయేవాతి. భిక్ఖూ తస్సత్థస్సావిభావత్థాయ భగవన్తం యాచింసు, భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే మగధరట్ఠే రాజగహనగరే ఏకో మగధరాజా రజ్జం కారేసి. తదా బోధిసత్తో మిగయోనియం పటిసన్ధిం గహేత్వా వుద్ధిప్పత్తో మిగసహస్సపరివారో అరఞ్ఞే వసతి. తస్స లక్ఖణో చ కాళో చాతి ద్వే పుత్తా అహేసుం. సో అత్తనో మహల్లకకాలే ‘‘తాతా, అహం ఇదాని మహల్లకో, తుమ్హే ఇమం గణం పరిహరథా’’తి పఞ్చ పఞ్చ మిగసతాని ఏకేకం పుత్తం పటిచ్ఛాపేసి ¶ . తతో పట్ఠాయ తే ద్వే జనా మిగగణం పరిహరన్తి. మగధరట్ఠస్మిఞ్చ సస్సపాకసమయే కిట్ఠసమ్బాధే అరఞ్ఞే మిగానం పరిపన్థో హోతి. మనుస్సా సస్సఖాదకానం మిగానం మారణత్థాయ తత్థ తత్థ ఓపాతం ఖణన్తి, సూలాని రోపేన్తి, పాసాణయన్తాని సజ్జేన్తి, కూటపాసాదయో పాసే ఓడ్డేన్తి, బహూ మిగా వినాసం ఆపజ్జన్తి. బోధిసత్తో కిట్ఠసమ్బాధసమయం ఞత్వా ద్వే పుత్తే పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘తాతా, అయం కిట్ఠసమ్బాధసమయో, బహూ మిగా వినాసం పాపుణన్తి, మయం మహల్లకా యేన కేనచి ఉపాయేన ఏకస్మిం ఠానే వీతినామేస్సామ, తుమ్హే తుమ్హాకం మిగగణే గహేత్వా అరఞ్ఞే పబ్బతపాదం పవిసిత్వా సస్సానం ఉద్ధటకాలే ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి పితు వచనం సుత్వా సపరివారా నిక్ఖమింసు. తేసం పన గమనమగ్గం మనుస్సా జానన్తి ‘‘ఇమస్మిం కాలే మిగా పబ్బతమారోహన్తి, ఇమస్మిం కాలే ఓరోహన్తీ’’తి. తే తత్థ తత్థ పటిచ్ఛన్నట్ఠానే ¶ నిలీనా బహూ మిగే విజ్ఝిత్వా మారేన్తి.

కాళమిగో అత్తనో దన్ధతాయ ‘‘ఇమాయ నామ వేలాయ గన్తబ్బం, ఇమాయ వేలాయ న గన్తబ్బ’’న్తి అజానన్తో మిగగణం ఆదాయ పుబ్బణ్హేపి సాయన్హేపి పదోసేపి పచ్చూసేపి గామద్వారేన గచ్ఛతి. మనుస్సా తత్థ తత్థ పకతియా ఠితా చ నిలీనా చ బహూ మిగే వినాసం పాపేన్తి. ఏవం సో అత్తనో దన్ధతాయ బహూ మిగే వినాసం పాపేత్వా అప్పకేహేవ మిగేహి అరఞ్ఞం పావిసి. లక్ఖణమిగో పన పణ్డితో బ్యత్తో ఉపాయకుసలో ‘‘ఇమాయ వేలాయ గన్తబ్బం, ఇమాయ వేలాయ న గన్తబ్బ’’న్తి జానాతి. సో గామద్వారేనపి న గచ్ఛతి ¶ , దివాపి న గచ్ఛతి, పదోసేపి న గచ్ఛతి, పచ్చూసేపి న గచ్ఛతి, మిగగణం ఆదాయ అడ్ఢరత్తసమయేయేవ గచ్ఛతి. తస్మా ఏకమ్పి మిగం అవినాసేత్వా అరఞ్ఞం పావిసి. తే తత్థ చత్తారో మాసే వసిత్వా సస్సేసు ఉద్ధటేసు పబ్బతా ఓతరింసు.

కాళో పచ్చాగచ్ఛన్తోపి పురిమనయేనేవ అవసేసమిగే వినాసం పాపేన్తో ఏకకోవ ఆగమి. లక్ఖణో పన ఏకమిగమ్పి అవినాసేత్వా పఞ్చహి మిగసతేహి పరివుతో మాతాపితూనం సన్తికం ఆగమి. బోధిసత్తో ద్వేపి పుత్తే ఆగచ్ఛన్తే దిస్వా మిగగణేన సద్ధిం మన్తేన్తో ఇమం గాథం సముట్ఠాపేసి –

‘‘హోతి సీలవతం అత్థో, పటిసన్థారవుత్తినం;

లక్ఖణం పస్స ఆయన్తం, ఞాతిసఙ్ఘపురక్ఖతం;

అథ పస్ససిమం కాళం, సువిహీనంవ ఞాతిభీ’’తి.

తత్థ ¶ సీలవతన్తి సుఖసీలతాయ సీలవన్తానం ఆచారసమ్పన్నానం. అత్థోతి వుడ్ఢి. పటిసన్థారవుత్తినన్తి ధమ్మపటిసన్థారో చ ఆమిసపటిసన్థారో చ ఏతేసం వుత్తీతి పటిసన్థారవుత్తినో, తేసం పటిసన్థారవుత్తినం. ఏత్థ చ పాపనివారణఓవాదానుసాసనివసేన ధమ్మపటిసన్థారో చ, గోచరలాభాపనగిలానుపట్ఠానధమ్మికరక్ఖావసేన ఆమిసపటిసన్థారో చ వేదితబ్బో. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమేసు ద్వీసు పటిసన్థారేసు ఠితానం ఆచారసమ్పన్నానం పణ్డితానం వుడ్ఢి నామ హోతీతి. ఇదాని తం వుడ్ఢిం దస్సేతుం పుత్తమాతరం ఆలపన్తో వియ ‘‘లక్ఖణం పస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో – ఆచారపటిసన్థారసమ్పన్నం అత్తనో పుత్తం ¶ ఏకమిగమ్పి అవినాసేత్వా ఞాతిసఙ్ఘేన పురక్ఖతం పరివారితం ఆగచ్ఛన్తం పస్స. తాయ పన ఆచారపటిసన్థారసమ్పదాయ విహీనం దన్ధపఞ్ఞం అథ పస్ససిమం కాళం ఏకమ్పి ఞాతిం అనవసేసేత్వా సువిహీనమేవ ఞాతీహి ఏకకం ఆగచ్ఛన్తన్తి. ఏవం పుత్తం అభినన్దిత్వా పన బోధిసత్తో యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థాపి ‘‘న, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో ఇదానేవ ఞాతిసఙ్ఘపరివారితో సోభతి, పుబ్బేపి సోభతియేవ. న చ దేవదత్తో ఏతరహియేవ గణమ్హా పరిహీనో, పుబ్బేపి పరిహీనోయేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం దస్సేత్వా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా ¶ కాళో దేవదత్తో అహోసి, పరిసాపిస్స దేవదత్తపరిసావ, లక్ఖణో సారిపుత్తో, పరిసా పనస్స బుద్ధపరిసా, మాతా రాహులమాతా, పితా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

నిగ్రోధమేవ సేవేయ్యాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కుమారకస్సపత్థేరస్స మాతరం ఆరబ్భ కథేసి. సా కిర రాజగహనగరే మహావిభవస్స సేట్ఠినో ధీతా అహోసి ఉస్సన్నకుసలమూలా పరిమద్దితసఙ్ఖారా పచ్ఛిమభవికా, అన్తోఘటే పదీపో వియ తస్సా హదయే అరహత్తూపనిస్సయో జలతి. సా అత్తానం జాననకాలతో పట్ఠాయ గేహే అనభిరతా పబ్బజితుకామా హుత్వా మాతాపితరో ఆహ – ‘‘అమ్మతాతా, మయ్హం ఘరావాసే చిత్తం నాభిరమతి, అహం నియ్యానికే బుద్ధసాసనే పబ్బజితుకామా, పబ్బాజేథ మ’’న్తి. అమ్మ, కిం వదేసి, ఇదం కులం బహువిభవం, త్వఞ్చ అమ్హాకం ఏకధీతా, న లబ్భా తయా పబ్బజితున్తి. సా పునప్పునం యాచిత్వాపి మాతాపితూనం సన్తికా పబ్బజ్జం అలభమానా చిన్తేసి ‘‘హోతు, పతికులం గతా సామికం ఆరాధేత్వా ¶ పబ్బజిస్సామీ’’తి. సా వయప్పత్తా పతికులం గన్త్వా పతిదేవతా హుత్వా సీలవతీ కల్యాణధమ్మా అగారం అజ్ఝావసి.

అథస్సా సంవాసమన్వాయ కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠహి. సా గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం న అఞ్ఞాసి. అథ తస్మిం నగరే నక్ఖత్తం ఘోసయింసు, సకలనగరవాసినో ¶ నక్ఖత్తం కీళింసు, నగరం దేవనగరం వియ అలఙ్కతపటియత్తం అహోసి. సా పన తావ ఉళారాయపి నక్ఖత్తకీళాయ వత్తమానాయ అత్తనో సరీరం న విలిమ్పతి నాలఙ్కరోతి, పకతివేసేనేవ విచరతి.

అథ నం సామికో ఆహ – ‘‘భద్దే, సకలనగరం నక్ఖత్తనిస్సితం, త్వం పన సరీరం నప్పటిజగ్గసీ’’తి. అయ్యపుత్త, ద్వత్తింసాయ మే కుణపేహి పూరితం సరీరం, కిం ఇమినా అలఙ్కతేన, అయఞ్హి కాయో నేవ దేవనిమ్మితో, న బ్రహ్మనిమ్మితో, న సువణ్ణమయో, న మణిమయో, న హరిచన్దనమయో, న పుణ్డరీకకుముదుప్పలగబ్భసమ్భూతో ¶ , న అమతోసధపూరితో, అథ ఖో కుణపే జాతో, మాతాపేత్తికసమ్భవో, అనిచ్చుచ్ఛాదనపరిమద్దనభేదనవిద్ధంసనధమ్మో, కటసివడ్ఢనో, తణ్హూపాదిన్నో, సోకానం నిదానం, పరిదేవానం వత్థు, సబ్బరోగానం ఆలయో, కమ్మకరణానం పటిగ్గహో, అన్తోపూతి, బహి నిచ్చపగ్ఘరణో, కిమికులానం ఆవాసో, సివథికపయాతో, మరణపరియోసానో, సబ్బలోకస్స చక్ఖుపథే వత్తమానోపి –

‘‘అట్ఠినహారుసంయుత్తో, తచమంసావలేపనో;

ఛవియా కాయో పటిచ్ఛన్నో, యథాభూతం న దిస్సతి.

‘‘అన్తపూరో ఉదరపూరో, యకనపేళస్స వత్థినో;

హదయస్స పప్ఫాసస్స, వక్కస్స పిహకస్స చ.

‘‘సిఙ్ఘాణికాయ ఖేళస్స, సేదస్స చ మేదస్స చ;

లోహితస్స లసికాయ, పిత్తస్స చ వసాయ చ.

‘‘అథస్స నవహి సోతేహి, అసుచీ సవతి సబ్బదా;

అక్ఖిమ్హా అక్ఖిగూథకో, కణ్ణమ్హా కణ్ణగూథకో.

‘‘సిఙ్ఘాణికా ¶ చ నాసతో, ముఖేన వమతేకదా;

పిత్తం సేమ్హఞ్చ వమతి, కాయమ్హా సేదజల్లికా.

‘‘అథస్స సుసిరం సీసం, మత్థలుఙ్గస్స పూరితం;

సుభతో నం మఞ్ఞతి బాలో, అవిజ్జాయ పురక్ఖతో. (సు. ని. ౧౯౬-౨౦౧);

‘‘అనన్తాదీనవో కాయో, విసరుక్ఖసమూపమో;

ఆవాసో సబ్బరోగానం, పుఞ్జో దుక్ఖస్స కేవలో. (అప. థేర ౨.౫౪.౫౫);

‘‘సచే ఇమస్స కాయస్స, అన్తో బాహిరకో సియా;

దణ్డం నూన గహేత్వాన, కాకే సోణే చ వారయే.

‘‘దుగ్గన్ధో అసుచి కాయో, కుణపో ఉక్కరూపమో;

నిన్దితో చక్ఖుభూతేహి, కాయో బాలాభినన్దితో.

‘‘అల్లచమ్మపటిచ్ఛన్నో, నవద్వారో మహావణో;

సమన్తతో పగ్ఘరతి, అసుచీ పూతిగన్ధియో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౧౨౨);

అయ్యపుత్త ¶ ¶ , ఇమం కాయం అలఙ్కరిత్వా కిం కరిస్సామి? నను ఇమస్స అలఙ్కతకరణం గూథపుణ్ణఘటస్స బహి చిత్తకమ్మకరణం వియ హోతీతి? సేట్ఠిపుత్తో తస్సా వచనం సుత్వా ఆహ ‘‘భద్దే, త్వం ఇమస్స సరీరస్స ఇమే దోసే పస్సమానా కస్మా న పబ్బజసీ’’తి? ‘‘అయ్యపుత్త, అహం పబ్బజ్జం లభమానా అజ్జేవ పబ్బజేయ్య’’న్తి. సేట్ఠిపుత్తో ‘‘సాధు, అహం తం పబ్బాజేస్సామీ’’తి వత్వా మహాదానం పవత్తేత్వా మహాసక్కారం కత్వా మహన్తేన పరివారేన భిక్ఖునుపస్సయం నేత్వా తం పబ్బాజేన్తో దేవదత్తపక్ఖియానం భిక్ఖునీనం సన్తికే పబ్బాజేసి. సా పబ్బజ్జం లభిత్వా పరిపుణ్ణసఙ్కప్పా అత్తమనా అహోసి.

అథస్సా గబ్భే పరిపాకం గచ్ఛన్తే ఇన్ద్రియానం అఞ్ఞథత్తం హత్థపాదపిట్ఠీనం బహలత్తం ఉదరపటలస్స చ మహన్తతం దిస్వా భిక్ఖునియో తం పుచ్ఛింసు ‘‘అయ్యే, త్వం గబ్భినీ వియ పఞ్ఞాయసి, కిం ఏత’’న్తి? అయ్యే, ‘‘ఇదం నామ కారణ’’న్తి న జానామి, సీలం పన మే పరిపుణ్ణన్తి ¶ . అథ నం తా భిక్ఖునియో దేవదత్తస్స సన్తికం నేత్వా దేవదత్తం పుచ్ఛింసు ‘‘అయ్య, అయం కులధీతా కిచ్ఛేన సామికం ఆరాధేత్వా పబ్బజ్జం లభి, ఇదాని పనస్సా గబ్భో పఞ్ఞాయతి, మయం ఇమస్స గబ్భస్స గిహికాలే వా పబ్బజితకాలే వా లద్ధభావం న జానామ, కిందాని కరోమా’’తి? దేవదత్తో అత్తనో అబుద్ధభావేన చ ఖన్తిమేత్తానుద్దయానఞ్చ నత్థితాయ ఏవం చిన్తేసి ‘‘దేవదత్తపక్ఖికా భిక్ఖునీ కుచ్ఛినా గబ్భం పరిహరతి, దేవదత్తో చ తం అజ్ఝుపేక్ఖతియేవాతి మయ్హం గరహా ఉప్పజ్జిస్సతి, మయా ఇమం ఉప్పబ్బాజేతుం వట్టతీ’’తి. సో అవీమంసిత్వావ సేలగుళం పవట్టయమానో వియ పక్ఖన్దిత్వా ‘‘గచ్ఛథ, ఇమం ఉప్పబ్బాజేథా’’తి ఆహ. తా తస్స వచనం సుత్వా ఉట్ఠాయ వన్దిత్వా ఉపస్సయం గతా.

అథ సా దహరా తా భిక్ఖునియో ఆహ – ‘‘అయ్యే, న దేవదత్తత్థేరో బుద్ధో, నాపి మయ్హం తస్స సన్తికే పబ్బజ్జా, లోకే పన అగ్గపుగ్గలస్స సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సన్తికే మయ్హం పబ్బజ్జా, సా చ పన మే దుక్ఖేన లద్ధా, మా నం అన్తరధాపేథ, ఏథ మం గహేత్వా సత్థు సన్తికం జేతవనం గచ్ఛథా’’తి. తా తం ఆదాయ రాజగహా పఞ్చచత్తాలీసయోజనికం మగ్గం అతిక్కమ్మ అనుపుబ్బేన జేతవనం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా తమత్థం ఆరోచేసుం. సత్థా చిన్తేసి – ‘‘కిఞ్చాపి గిహికాలే ఏతిస్సా గబ్భో పతిట్ఠితో, ఏవం సన్తేపి ‘సమణో గోతమో దేవదత్తేన ¶ జహితం ఆదాయ చరతీ’తి తిత్థియానం ఓకాసో భవిస్సతి. తస్మా ఇమం కథం పచ్ఛిన్దితుం సరాజికాయ పరిసాయ ¶ మజ్ఝే ఇమం అధికరణం వినిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి. పునదివసే రాజానం పసేనదికోసలం మహాఅనాథపిణ్డికం చూళఅనాథపిణ్డికం విసాఖం మహాఉపాసికం అఞ్ఞాని చ అభిఞ్ఞాతాని మహాకులాని పక్కోసాపేత్వా సాయన్హసమయే చతూసు పరిసాసు సన్నిపతితాసు ఉపాలిత్థేరం ఆమన్తేసి ‘‘గచ్ఛ, త్వం చతుపరిసమజ్ఝే ఇమిస్సా దహరభిక్ఖునియా కమ్మం సోధేహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి థేరో పరిసమజ్ఝం గన్త్వా అత్తనో పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదిత్వా రఞ్ఞో పురతో విసాఖం ఉపాసికం పక్కోసాపేత్వా ఇమం అధికరణం పటిచ్ఛాపేసి ‘‘గచ్ఛ విసాఖే, ‘అయం దహరా అసుకమాసే అసుకదివసే పబ్బజితా’తి తథతో ఞత్వా ఇమస్స గబ్భస్స పురే వా పచ్ఛా వా లద్ధభావం జానాహీ’’తి. ఉపాసికా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా అన్తోసాణియం దహరభిక్ఖునియా హత్థపాదనాభిఉదరపరియోసానాదీని ఓలోకేత్వా మాసదివసే సమానేత్వా గిహిభావే గబ్భస్స లద్ధభావం తథతో ఞత్వా థేరస్స సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసి. థేరో చతుపరిసమజ్ఝే తం భిక్ఖునిం సుద్ధం అకాసి. సా సుద్ధా హుత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ సత్థారఞ్చ వన్దిత్వా భిక్ఖునీహి సద్ధిం ఉపస్సయమేవ గతా. సా గబ్భపరిపాకమన్వాయ పదుముత్తరపాదమూలే పత్థితపత్థనం మహానుభావం పుత్తం విజాయి.

అథేకదివసం ¶ రాజా భిక్ఖునుపస్సయసమీపేన గచ్ఛన్తో దారకసద్దం సుత్వా అమచ్చే పుచ్ఛి. అమచ్చా తం కారణం ఞత్వా ‘‘దేవ, దహరభిక్ఖునీ పుత్తం విజాతా, తస్సేసో సద్దో’’తి ఆహంసు. ‘‘భిక్ఖునీనం, భణే, దారకపటిజగ్గనం నామ పలిబోధో, మయం నం పటిజగ్గిస్సామా’’తి రాజా తం దారకం నాటకిత్థీనం దాపేత్వా కుమారపరిహారేన వడ్ఢాపేసి. నామగ్గహణదివసే చస్స ‘‘కస్సపో’’తి నామం అకంసు. అథ నం కుమారపరిహారేన వడ్ఢితత్తా ‘‘కుమారకస్సపో’’తి సఞ్జానింసు. సో సత్తవస్సికకాలే సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పదం లభిత్వా గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ధమ్మకథికేసు చిత్రకథీ అహోసి. అథ నం సత్థా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం చిత్తకథికానం యదిదం కుమారకస్సపో’’తి (అ. ని. ౧.౨౦౯, ౨౧౭) ఏతదగ్గే ఠపేసి. సో పచ్ఛా వమ్మికసుత్తే (మ. ని. ౧.౨౪౯ ఆదయో) అరహత్తం పాపుణి. మాతాపిస్స భిక్ఖునీ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అగ్గఫలం పత్తా. కుమారకస్సపత్థేరో బుద్ధసాసనే గగనమజ్ఝే ¶ పుణ్ణచన్దో వియ పాకటో జాతో.

అథేకదివసం ¶ తథాగతో పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో భిక్ఖూనం ఓవాదం దత్వా గన్ధకుటిం పావిసి. భిక్ఖూ ఓవాదం గహేత్వా అత్తనో అత్తనో రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు దివసభాగం ఖేపేత్వా సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం సన్నిపతిత్వా ‘‘ఆవుసో, దేవదత్తేన అత్తనో అబుద్ధభావేన చేవ ఖన్తిమేత్తాదీనఞ్చ అభావేన కుమారకస్సపత్థేరో చ థేరీ చ ఉభో నాసితా, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అత్తనో ధమ్మరాజతాయ చేవ ఖన్తిమేత్తానుద్దయసమ్పత్తియా చ ఉభిన్నమ్పి తేసం పచ్చయో జాతో’’తి బుద్ధగుణే వణ్ణయమానా నిసీదింసు. సత్థా బుద్ధలీలాయ ధమ్మసభం ఆగన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, తుమ్హాకమేవ గుణకథాయా’’తి సబ్బం ఆరోచయింసు. న, భిక్ఖవే, తథాగతో ఇదానేవ ఇమేసం ఉభిన్నం పచ్చయో చ పతిట్ఠా చ జాతో, పుబ్బేపి అహోసియేవాతి. భిక్ఖూ తస్సత్థస్సావిభావత్థాయ భగవన్తం యాచింసు. భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నం కారణం పాకటం అకాసి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారయమానే బోధిసత్తో మిగయోనియం పటిసన్ధిం గణ్హి. సో మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తో సువణ్ణవణ్ణో అహోసి, అక్ఖీని పనస్స మణిగుళసదిసాని అహేసుం, సిఙ్గాని రజతవణ్ణాని, ముఖం రత్తకమ్బలపుఞ్జవణ్ణం, హత్థపాదపరియన్తా లాఖారసపరికమ్మకతా వియ, వాలధి చమరస్స వియ అహోసి, సరీరం పనస్స మహన్తం అస్సపోతకప్పమాణం అహోసి. సో పఞ్చసతమిగపరివారో అరఞ్ఞే వాసం కప్పేసి నామేన నిగ్రోధమిగరాజా ¶ నామ. అవిదూరే పనస్స అఞ్ఞోపి పఞ్చసతమిగపరివారో సాఖమిగో నామ వసతి, సోపి సువణ్ణవణ్ణోవ అహోసి.

తేన సమయేన బారాణసిరాజా మిగవధప్పసుతో హోతి, వినా మంసేన న భుఞ్జతి, మనుస్సానం కమ్మచ్ఛేదం కత్వా సబ్బే నేగమజానపదే సన్నిపాతేత్వా దేవసికం మిగవం గచ్ఛతి. మనుస్సా చిన్తేసుం – ‘‘అయం రాజా అమ్హాకం కమ్మచ్ఛేదం కరోతి, యంనూన మయం ఉయ్యానే ¶ మిగానం నివాపం వపిత్వా పానీయం సమ్పాదేత్వా బహూ మిగే ఉయ్యానం పవేసేత్వా ద్వారం బన్ధిత్వా రఞ్ఞో నియ్యాదేయ్యామా’’తి. తే సబ్బే ఉయ్యానే మిగానం నివాపతిణాని రోపేత్వా ఉదకం సమ్పాదేత్వా ద్వారం యోజేత్వా వాగురాని ఆదాయ ముగ్గరాదినానావుధహత్థా ¶ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా మిగే పరియేసమానా ‘‘మజ్ఝే ఠితే మిగే గణ్హిస్సామా’’తి యోజనమత్తం ఠానం పరిక్ఖిపిత్వా సఙ్ఖిపమానా నిగ్రోధమిగసాఖమిగానం వసనట్ఠానం మజ్ఝే కత్వా పరిక్ఖిపింసు. అథ నం మిగగణం దిస్వా రుక్ఖగుమ్బాదయో చ భూమిఞ్చ ముగ్గరేహి పహరన్తా మిగగణం గహనట్ఠానతో నీహరిత్వా అసిసత్తిధనుఆదీని ఆవుధాని ఉగ్గిరిత్వా మహానాదం నదన్తా తం మిగగణం ఉయ్యానం పవేసేత్వా ద్వారం పిధాయ రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘దేవ, నిబద్ధం మిగవం గచ్ఛన్తా అమ్హాకం కమ్మం నాసేథ, అమ్హేహి అరఞ్ఞతో మిగే ఆనేత్వా తుమ్హాకం ఉయ్యానం పూరితం, ఇతో పట్ఠాయ తేసం మంసాని ఖాదథా’’తి రాజానం ఆపుచ్ఛిత్వా పక్కమింసు.

రాజా తేసం వచనం సుత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా మిగే ఓలోకేన్తో ద్వే సువణ్ణమిగే దిస్వా తేసం అభయం అదాసి. తతో పట్ఠాయ పన కదాచి సయం గన్త్వా ఏకం మిగం విజ్ఝిత్వా ఆనేతి, కదాచిస్స భత్తకారకో గన్త్వా విజ్ఝిత్వా ఆహరతి. మిగా ధనుం దిస్వావ మరణభయేన తజ్జితా పలాయన్తి, ద్వే తయో పహారే లభిత్వా కిలమన్తిపి, గిలానాపి హోన్తి, మరణమ్పి పాపుణన్తి. మిగగణో తం పవత్తిం బోధిసత్తస్స ఆరోచేసి. సో సాఖం పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ, బహూ మిగా నస్సన్తి, ఏకంసేన మరితబ్బే సతి ఇతో పట్ఠాయ మా కణ్డేన మిగే విజ్ఝన్తు, ధమ్మగణ్డికట్ఠానే మిగానం వారో హోతు. ఏకదివసం మమ పరిసాయ వారో పాపుణాతు, ఏకదివసం తవ పరిసాయ, వారప్పత్తో మిగో గన్త్వా ధమ్మగణ్డికాయ గీవం ఠపేత్వా నిపజ్జతు, ఏవం సన్తే మిగా కిలన్తా న భవిస్సన్తీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. తతో పట్ఠాయ వారప్పత్తోవ మిగో గన్త్వా ధమ్మగణ్డికాయ ¶ గీవం ఠపేత్వా నిపజ్జతి, భత్తకారకో ఆగన్త్వా తత్థ నిపన్నకమేవ గహేత్వా గచ్ఛతి.

అథేకదివసం ¶ సాఖమిగస్స పరిసాయ ఏకిస్సా గబ్భినిమిగియా వారో పాపుణి. సా సాఖం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘సామి, అహం గబ్భినీ, పుత్తం విజాయిత్వా ద్వే జనా వారం గమిస్సామ, మయ్హం వారం అతిక్కామేహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘న సక్కా తవ వారం అఞ్ఞేసం పాపేతుం, త్వమేవ తుయ్హం వారం జానిస్ససి, గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సా తస్స సన్తికా అనుగ్గహం అలభమానా బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం ఆరోచేసి. సో తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘హోతు గచ్ఛ త్వం, అహం తే వారం అతిక్కామేస్సామీ’’తి సయం ¶ గన్త్వా ధమ్మగణ్డికాయ సీసం కత్వా నిపజ్జి. భత్తకారకో తం దిస్వా ‘‘లద్ధాభయో మిగరాజా ధమ్మగణ్డికాయ నిపన్నో, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి వేగేన గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి.

రాజా తావదేవ రథం ఆరుయ్హ మహన్తేన పరివారేన ఆగన్త్వా బోధిసత్తం దిస్వా ఆహ ‘‘సమ్మ మిగరాజ, నను మయా తుయ్హం అభయం దిన్నం, కస్మా త్వం ఇధ నిపన్నో’’తి. మహారాజ, గబ్భినీ మిగీ ఆగన్త్వా ‘‘మమ వారం అఞ్ఞస్స పాపేహీ’’తి ఆహ, న సక్కా ఖో పన మయా ఏకస్స మరణదుక్ఖం అఞ్ఞస్స ఉపరి నిక్ఖిపితుం, స్వాహం అత్తనో జీవితం తస్సా దత్వా తస్సా సన్తకం మరణం గహేత్వా ఇధ నిపన్నో, మా అఞ్ఞం కిఞ్చి ఆసఙ్కిత్థ, మహారాజాతి. రాజా ఆహ – ‘‘సామి, సువణ్ణవణ్ణమిగరాజ, మయా న తాదిసో ఖన్తిమేత్తానుద్దయసమ్పన్నో మనుస్సేసుపి దిట్ఠపుబ్బో, తేన తే పసన్నోస్మి, ఉట్ఠేహి, తుయ్హఞ్చ తస్సా చ అభయం దమ్మీ’’తి. ‘‘ద్వీహి అభయే లద్ధే అవసేసా కిం కరిస్సన్తి, నరిన్దా’’తి? ‘‘అవసేసానమ్పి అభయం దమ్మి, సామీ’’తి. ‘‘మహారాజ, ఏవమ్పి ఉయ్యానేయేవ మిగా అభయం లభిస్సన్తి, సేసా కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఏతేసమ్పి అభయం దమ్మి, సామీ’’తి. ‘‘మహారాజ, మిగా తావ అభయం లభన్తు, సేసా చతుప్పదా కిం కరిస్సన్తీ’’తి ¶ ? ‘‘ఏతేసమ్పి అభయం దమ్మి, సామీ’’తి. ‘‘మహారాజ, చతుప్పదా తావ అభయం లభన్తు, దిజగణా కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఏతేసమ్పి అభయం దమ్మి, సామీ’’తి. ‘‘మహారాజ, దిజగణా తావ అభయం లభన్తు, ఉదకే వసన్తా మచ్ఛా కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఏతేసమ్పి అభయం దమ్మి, సామీ’’తి. ఏవం మహాసత్తో రాజానం సబ్బసత్తానం అభయం యాచిత్వా ఉట్ఠాయ రాజానం పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘ధమ్మం చర, మహారాజ, మాతాపితూసు పుత్తధీతాసు బ్రాహ్మణగహపతికేసు నేగమజానపదేసు ధమ్మం చరన్తో సమం చరన్తో కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం గమిస్ససీ’’తి రఞ్ఞో బుద్ధలీలాయ ధమ్మం దేసేత్వా కతిపాహం ఉయ్యానే వసిత్వా రఞ్ఞో ఓవాదం దత్వా మిగగణపరివుతో అరఞ్ఞం పావిసి. సాపి ఖో మిగధేను పుప్ఫకణ్ణికసదిసం పుత్తం విజాయి. సో కీళమానో సాఖమిగస్స సన్తికం గచ్ఛతి. అథ నం మాతా తస్స సన్తికం గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘పుత్త, ఇతో పట్ఠాయ మా ఏతస్స సన్తికం గచ్ఛ, నిగ్రోధస్సేవ సన్తికం గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి ఓవదన్తీ ఇమం గాథమాహ –

‘‘నిగ్రోధమేవ ¶ ¶ సేవేయ్య, న సాఖముపసంవసే;

నిగ్రోధస్మిం మతం సేయ్యో, యఞ్చే సాఖస్మి జీవిత’’న్తి.

తత్థ నిగ్రోధమేవ సేవేయ్యాతి తాత త్వం వా అఞ్ఞో వా అత్తనో హితకామో నిగ్రోధమేవ సేవేయ్య భజేయ్య ఉపసఙ్కమేయ్య, న సాఖముపసంవసేతి సాఖమిగం పన న ఉపసంవసే ఉపగమ్మ న సంవసేయ్య, ఏతం నిస్సాయ జీవికం న కప్పేయ్య. నిగ్రోధస్మిం మతం సేయ్యోతి నిగ్రోధరఞ్ఞో పాదమూలే మరణమ్పి సేయ్యో వరం ఉత్తమం. యఞ్చే సాఖస్మి జీవితన్తి యం పన సాఖస్స సన్తికే జీవితం, తం నేవ సేయ్యో న వరం న ఉత్తమన్తి అత్థో.

తతో పట్ఠాయ చ పన అభయలద్ధకా మిగా మనుస్సానం సస్సాని ఖాదన్తి, మనుస్సా ‘‘లద్ధాభయా ఇమే మిగా’’తి మిగే పహరితుం వా పలాపేతుం వా న విసహన్తి, తే రాజఙ్గణే సన్నిపతిత్వా రఞ్ఞో తమత్థం ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘మయా పసన్నేన నిగ్రోధమిగరాజస్స ¶ వరో దిన్నో, అహం రజ్జం జహేయ్యం, న చ తం పటిఞ్ఞం భిన్దామి, గచ్ఛథ న కోచి మమ విజితే మిగే పహరితుం లభతీ’’తి ఆహ. నిగ్రోధమిగో తం పవత్తిం సుత్వా మిగగణం సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ పరేసం సస్సం ఖాదితుం న లభిస్సథా’’తి మిగే ఓవదిత్వా మనుస్సానం ఆరోచాపేసి ‘‘ఇతో పట్ఠాయ సస్సకారకా మనుస్సా సస్సరక్ఖణత్థం వతిం మా కరోన్తు, ఖేత్తం పన ఆవిజ్ఝిత్వా పణ్ణసఞ్ఞం బన్ధన్తూ’’తి. తతో పట్ఠాయ కిర ఖేత్తేసు పణ్ణబన్ధనసఞ్ఞా ఉదపాది. తతో పట్ఠాయ పణ్ణసఞ్ఞం అతిక్కమనమిగో నామ నత్థి. అయం కిర నేసం బోధిసత్తతో లద్ధఓవాదో. ఏవం మిగగణం ఓవదిత్వా బోధిసత్తో యావతాయుకం ఠత్వా సద్ధిం మిగేహి యథాకమ్మం గతో, రాజాపి బోధిసత్తస్స ఓవాదే ఠత్వా పుఞ్ఞాని కత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవాహం థేరియా చ కుమారకస్సపస్స చ అవస్సయో, పుబ్బేపి అవస్సయో ఏవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా చతుసచ్చధమ్మదేసనం వినివట్టేత్వా ద్వే వత్థూని కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా సాఖమిగో దేవదత్తో అహోసి, పరిసాపిస్స దేవదత్తపరిసావ, మిగధేను థేరీ అహోసి, పుత్తో కుమారకస్సపో, రాజా ఆనన్దో, నిగ్రోధమిగరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

నిగ్రోధమిగజాతకవణ్ణనా దుతియా.

ధిరత్థు ¶ ¶ కణ్డినం సల్లన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పురాణదుతియికాపలోభనం ఆరబ్భ కథేసి. తం అట్ఠకనిపాతే ఇన్ద్రియజాతకే ఆవిభవిస్సతి. భగవా పన తం భిక్ఖుం ఏతదవోచ ‘‘భిక్ఖు, పుబ్బేపి త్వం ఏతం మాతుగామం నిస్సాయ జీవితక్ఖయం పత్వా వీతచ్చితేసు అఙ్గారేసు పక్కో’’తి. భిక్ఖూ తస్సత్థస్సావిభావత్థాయ భగవన్తం యాచింసు, భగవా భవన్తరేన పటిచ్ఛన్నకారణం పాకటం అకాసి. ఇతో పరం పన భిక్ఖూనం యాచనం ¶ భవన్తరపటిచ్ఛన్నతఞ్చ అవత్వా ‘‘అతీతం ఆహరీ’’తి ఏత్తకమేవ వక్ఖామ, ఏత్తకే వుత్తేపి యాచనఞ్చ వలాహకగబ్భతో చన్దనీహరణూపమాయ భవన్తరపటిచ్ఛన్నకారణభావో చాతి సబ్బమేతం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ యోజేత్వా వేదితబ్బం.

అతీతే మగధరట్ఠే రాజగహే మగధరాజా రజ్జం కారేసి. మగధవాసికానం సస్ససమయే మిగానం మహాపరిపన్థో హోతి. తే అరఞ్ఞే పబ్బతపాదం పవిసన్తి. తత్థ ఏకో అరఞ్ఞవాసీ పబ్బతేయ్యమిగో ఏకాయ గామన్తవాసినియా మిగపోతికాయ సద్ధిం సన్థవం కత్వా తేసం మిగానం పబ్బతపాదతో ఓరుయ్హ పున గామన్తం ఓతరణకాలే మిగపోతికాయ పటిబద్ధచిత్తత్తా తేహి సద్ధింయేవ ఓతరి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘త్వం ఖోసి, అయ్య, పబ్బతేయ్యో బాలమిగో, గామన్తో చ నామ సాసఙ్కో సప్పటిభయో, మా అమ్హేహి సద్ధిం ఓతరీ’’తి. సో తస్సా పటిబద్ధచిత్తత్తా అనివత్తిత్వా సద్ధింయేవ అగమాసి. మగధవాసినో ‘‘ఇదాని మిగానం పబ్బతపాదా ఓతరణకాలో’’తి ఞత్వా మగ్గే పటిచ్ఛన్నకోట్ఠకేసు తిట్ఠన్తి. తేసమ్పి ద్విన్నం ఆగమనమగ్గే ఏకో లుద్దకో పటిచ్ఛన్నకోట్ఠకే ఠితో హోతి. మిగపోతికా మనుస్సగన్ధం ఘాయిత్వా ‘‘ఏకో లుద్దకో ఠితో భవిస్సతీ’’తి తం బాలమిగం పురతో కత్వా సయం పచ్ఛతో అహోసి. లుద్దకో ఏకేనేవ సరప్పహారేన మిగం తత్థేవ పాతేతి. మిగపోతికా తస్స విద్ధభావం ఞత్వా ఉప్పతిత్వా వాతగతియావ పలాయి. లుద్దకో కోట్ఠకతో నిక్ఖమిత్వా మిగం ఓక్కన్తిత్వా అగ్గిం కత్వా వీతచ్చితేసు అఙ్గారేసు మధురమంసం పచిత్వా ఖాదిత్వా పానీయం పివిత్వా అవసేసం లోహితబిన్దూహి పగ్ఘరన్తేహి కాజేనాదాయ దారకే తోసేన్తో ఘరం అగమాసి.

తదా ¶ బోధిసత్తో తస్మిం వనసణ్డే రుక్ఖదేవతా హుత్వా నిబ్బత్తో హోతి. సో తం కారణం దిస్వా ‘‘ఇమస్స బాలమిగస్స మరణం నేవ మాతరం నిస్సాయ, న పితరం నిస్సాయ, అథ ఖో కామం నిస్సాయ. కామనిమిత్తఞ్హి ¶ సత్తా సుగతియం హత్థచ్ఛేదాదికం, దుగ్గతియఞ్చ పఞ్చవిధబన్ధనాదినానప్పకారకం దుక్ఖం పాపుణన్తి, పరేసం మరణదుక్ఖుప్పాదనమ్పి నామ ఇమస్మిం లోకే ¶ గరహితమేవ. యం జనపదం మాతుగామో విచారేతి అనుసాసతి, సో ఇత్థిపరిణాయకో జనపదోపి గరహితోయేవ. యే సత్తా మాతుగామస్స వసం గచ్ఛన్తి, తేపి గరహితాయేవా’’తి ఏకాయ గాథాయ తీణి గరహవత్థూని దస్సేత్వా వనదేవతాసు సాధుకారం దత్వా గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజయమానాసు మధురేన సరేన తం వనసణ్డం ఉన్నాదేన్తో ఇమాయ గాథాయ ధమ్మం దేసేసి –

‘‘ధిరత్థు కణ్డినం సల్లం, పురిసం గాళ్హవేధినం;

ధిరత్థు తం జనపదం, యత్థిత్థీ పరిణాయికా;

తే చాపి ధిక్కితా సత్తా, యే ఇత్థీనం వసం గతా’’తి.

తత్థ ధిరత్థూతి గరహణత్థే నిపాతో, స్వాయమిధ ఉత్తాసుబ్బేగవసేన గరహణే దట్ఠబ్బో. ఉత్తసితుబ్బిగ్గో హి హోన్తో బోధిసత్తో ఏవమాహ. కణ్డమస్స అత్థీతి కణ్డీ, తం కణ్డినం. తం పన కణ్డం అనుపవిసనట్ఠేన ‘‘సల్ల’’న్తి వుచ్చతి, తస్మా కణ్డినం సల్లన్తి ఏత్థ సల్లకణ్డినన్తి అత్థో. సల్లం వా అస్సత్థీతిపి సల్లో, తం సల్లం. మహన్తం వణముఖం కత్వా బలవప్పహారం దేన్తో గాళ్హం విజ్ఝతీతి గాళ్హవేధీ, తం గాళ్హవేధినం. నానప్పకారేన కణ్డేన, కుముదపత్తసణ్ఠానథలేన ఉజుకగమనేనేవ సల్లేన చ సమన్నాగతం గాళ్హవేధినం పురిసం ధిరత్థూతి అయమేత్థ అత్థో. పరిణాయికాతి ఇస్సరా సంవిధాయికా. ధిక్కితాతి గరహితా. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ. ఇతో పరం పన ఏత్తకమ్పి అవత్వా యం యం అనుత్తానం, తం తదేవ వణ్ణయిస్సామ. ఏవం ఏకాయ గాథాయ తీణి గరహవత్థూని దస్సేత్వా బోధిసత్తో వనం ఉన్నాదేత్వా బుద్ధలీలాయ ధమ్మం దేసేసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సత్థా ద్వే వత్థూని ¶ కథేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి. ఇతో పరం పన ‘‘ద్వే ¶ వత్థూని కథేత్వా’’తి ఇదం అవత్వా ‘‘అనుసన్ధిం ఘటేత్వా’’తి ఏత్తకమేవ వక్ఖామ, అవుత్తమ్పి పన హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ యోజేత్వా గహేతబ్బం.

తదా పబ్బతేయ్యమిగో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు అహోసి, మిగపోతికా పురాణదుతియికా, కామేసు దోసం దస్సేత్వా ధమ్మదేసకదేవతా పన అహమేవ అహోసిన్తి.

న ¶ కిరత్థి రసేహి పాపియోతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో చూళపిణ్డపాతికతిస్సత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. సత్థరి కిర రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరన్తే తిస్సకుమారో నామ మహావిభవస్స సేట్ఠికులస్స పుత్తో ఏకదివసం వేళువనం గన్త్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పబ్బజితుకామో పబ్బజ్జం యాచిత్వా మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతత్తా పటిక్ఖిత్తో సత్తాహం భత్తచ్ఛేదం కత్వా రట్ఠపాలత్థేరో వియ మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సత్థా తం పబ్బాజేత్వా అడ్ఢమాసమత్తం వేళువనే విహరిత్వా జేతవనం అగమాసి. తత్రాయం కులపుత్తో తేరస ధుతఙ్గాని సమాదాయ సావత్థియం సపదానం పిణ్డాయ చరమానో కాలం వీతినామేతి, ‘‘చూళపిణ్డపాతికతిస్సత్థేరో నామా’’తి వుత్తే గగనతలే పుణ్ణచన్దో వియ బుద్ధసాసనే పాకటో పఞ్ఞాతో అహోసి.

తస్మిం కాలే రాజగహే నక్ఖత్తకీళాయ వత్తమానాయ థేరస్స మాతాపితరో యం తస్స గిహికాలే అహోసి ఆభరణభణ్డకం, తం రతనచఙ్కోటకే నిక్ఖిపిత్వా ఉరే ఠపేత్వా ‘‘అఞ్ఞాసు నక్ఖత్తకీళాసు అమ్హాకం పుత్తో ఇమినా అలఙ్కారేన అలఙ్కతో నక్ఖత్తం కీళతి, తం నో ఏకపుత్తం గహేత్వా సమణో గోతమో సావత్థినగరం గతో, కహం ను ఖో సో ఏతరహి నిసిన్నో, కహం ఠితో’’తి వత్వా రోదన్తి.

అథేకా వణ్ణదాసీ తం కులం గన్త్వా సేట్ఠిభరియం రోదన్తిం దిస్వా పుచ్ఛి ‘‘కిం పన, అయ్యే, రోదసీ’’తి? ‘‘సా తమత్థం ఆరోచేసి’’. ‘‘కిం పన, అయ్యే, అయ్యపుత్తో పియాయతీ’’తి? ‘‘అసుకఞ్చ అసుకఞ్చా’’తి. ‘‘సచే తుమ్హే ¶ ఇమస్మిం గేహే సబ్బం ఇస్సరియం మయ్హం దేథ, అహం వో పుత్తం ఆనేస్సామీ’’తి. సేట్ఠిభరియా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పరిబ్బయం దత్వా మహన్తేన పరివారేన తం ఉయ్యోజేసి ‘‘గచ్ఛ, అత్తనో బలేన మమ పుత్తం ఆనేహీ’’తి. సా పటిచ్ఛన్నయానే నిసిన్నా సావత్థిం గన్త్వా థేరస్స భిక్ఖాచారవీథియం నివాసం గహేత్వా సేట్ఠికులా ఆగతే మనుస్సే ¶ థేరస్స అదస్సేత్వా అత్తనో పరివారేనేవ పరివుతా థేరస్స పిణ్డాయ పవిట్ఠస్స ఆదితోవ ఉళుఙ్కయాగుఞ్చ రసకభిక్ఖఞ్చ దత్వా రసతణ్హాయ బన్ధిత్వా అనుక్కమేన గేహే నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం దదమానా చ అత్తనో వసం ఉపగతభావం ఞత్వా గిలానాలయం దస్సేత్వా అన్తోగబ్భే నిపజ్జి. థేరోపి భిక్ఖాచారవేలాయ సపదానం చరన్తో గేహద్వారం అగమాసి. పరిజనో థేరస్స పత్తం గహేత్వా థేరం ఘరే నిసీదాపేసి. థేరో నిసీదిత్వావ ‘‘కహం ఉపాసికా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘గిలానా, భన్తే, తుమ్హాకం దస్సనం ఇచ్ఛతీ’’తి. సో రసతణ్హాయ బద్ధో అత్తనో వతసమాదానం ¶ భిన్దిత్వా తస్సా నిపన్నట్ఠానం పావిసి. సా అత్తనో ఆగతకారణం కథేత్వా తం పలోభేత్వా రసతణ్హాయ బన్ధిత్వా ఉప్పబ్బాజేత్వా అత్తనో వసే ఠపేత్వా యానే నిసీదాపేత్వా మహన్తేన పరివారేన రాజగహమేవ అగమాసి. సా పవత్తి పాకటా జాతా.

భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా ‘‘చూళపిణ్డపాతికతిస్సత్థేరం కిర ఏకా వణ్ణదాసీ రసతణ్హాయ బన్ధిత్వా ఆదాయ గతా’’తి కథం సముట్ఠాపేసుం. సత్థా ధమ్మసభం ఉపగన్త్వా అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి ఆహ. తే తం పవత్తిం కథయింసు. ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ ఏసో భిక్ఖు రసతణ్హాయ బజ్ఝిత్వా తస్సా వసం గతో, పుబ్బేపి తస్సా వసం గతోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం రఞ్ఞో బ్రహ్మదత్తస్స సఞ్జయో నామ ఉయ్యానపాలో అహోసి. అథేకో వాతమిగో తం ఉయ్యానం ఆగన్త్వా సఞ్జయం దిస్వా పలాయతి, సఞ్జయోపి న తం తజ్జేత్వా నీహరతి. సో పునప్పునం ఆగన్త్వా ఉయ్యానేయేవ చరతి. ఉయ్యానపాలో ఉయ్యానే నానప్పకారాని పుప్ఫఫలాని గహేత్వా దివసే దివసే రఞ్ఞో అభిహరతి. అథ నం ఏకదివసం రాజా పుచ్ఛి ‘‘సమ్మ ఉయ్యానపాల, ఉయ్యానే కిఞ్చి అచ్ఛరియం ¶ పస్ససీ’’తి? ‘‘దేవ, అఞ్ఞం న పస్సామి, ఏకో పన వాతమిగో ఆగన్త్వా ఉయ్యానే చరతి, ఏతం పస్సామీ’’తి. ‘‘సక్ఖిస్సతి పన తం గహేతు’’న్తి. ‘‘థోకం మధుం లభన్తో అన్తో రాజనివేసనమ్పి నం ఆనేతుం సక్ఖిస్సామి, దేవా’’తి. రాజా తస్స మధుం దాపేసి. సో తం గహేత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా వాతమిగస్స చరణట్ఠానే తిణాని మధునా ¶ మక్ఖేత్వా నిలీయి. మిగో ఆగన్త్వా మధుమక్ఖితాని తిణాని ఖాదిత్వా రసతణ్హాయ బద్ధో అఞ్ఞత్ర అగన్త్వా ఉయ్యానమేవ ఆగచ్ఛతి. ఉయ్యానపాలో తస్స మధుమక్ఖితతిణేసు పలుద్ధభావం ఞత్వా అనుక్కమేన అత్తానం దస్సేసి. సో తం దిస్వా కతిపాహం పలాయిత్వా పునప్పునం పస్సన్తో విస్సాసం ఆపజ్జిత్వా అనుక్కమేన ఉయ్యానపాలస్స హత్థే ఠితతిణాని ఖాదితుం ఆరభి.

సో తస్స విస్సాసం ఆపన్నభావం ఞత్వా యావ రాజనివేసనా వీథిం కిలఞ్జేహి పరిక్ఖిపిత్వా తహిం తహిం సాఖాభఙ్గం పాతేత్వా మధులాబుకం అంసే లగ్గేత్వా తిణకలాపం ఉపకచ్ఛకే ఠపేత్వా మధుమక్ఖితాని తిణాని మిగస్స పురతో పురతో వికిరన్తో అన్తోరాజనివేసనంయేవ అగమాసి. మిగే అన్తో పవిట్ఠే ద్వారం పిదహింసు. మిగో మనుస్సే దిస్వా కమ్పమానో మరణభయతజ్జితో అన్తోనివేసనఙ్గణే ఆధావతి పరిధావతి. రాజా పాసాదా ఓరుయ్హ తం కమ్పమానం దిస్వా ‘‘వాతమిగో నామ మనుస్సానం దిట్ఠట్ఠానం సత్తాహం న గచ్ఛతి, తజ్జితట్ఠానం ¶ యావజీవం న గచ్ఛతి, సో ఏవరూపో గహననిస్సితో వాతమిగో రసతణ్హాయ బద్ధో ఇదాని ఏవరూపం ఠానం ఆగతో, నత్థి వత భో లోకే రసతణ్హాయ పాపతరం నామా’’తి ఇమాయ గాథాయ ధమ్మదేసనం పట్ఠపేసి –

‘‘న కిరత్థి రసేహి పాపియో, ఆవాసేహివ సన్థవేహి వా;

వాతమిగం గహననిస్సితం, వసమానేసి రసేహి సఞ్జయో’’తి.

తత్థ కిరాతి అనుస్సవనత్థే నిపాతో. రసేహీతి జివ్హావిఞ్ఞేయ్యేహి మధురమ్బిలాదీహి. పాపియోతి పాపతరో. ఆవాసేహివ సన్థవేహి వాతి నిబద్ధవసనట్ఠానసఙ్ఖాతేసు హి ఆవాసేసుపి మిత్తసన్థవేసుపి ఛన్దరాగో పాపకోవ, తేహి పన సచ్ఛన్దరాగపరిభోగేహి ఆవాసేహి వా మిత్తసన్థవేహి ¶ వా సతగుణేన చ సహస్సగుణేన చ సతసహస్సగుణేన చ ధువపటిసేవనట్ఠేన ఆహారం వినా జీవితిన్ద్రియపాలనాయ అభావేన చ సచ్ఛన్దరాగపరిభోగరసావ పాపతరాతి. బోధిసత్తో పన అనుస్సవాగతం ¶ వియ ఇమమత్థం కత్వా ‘‘న కిరత్థి రసేహి పాపియో, ఆవాసేహివ సన్థవేహి వా’’తి ఆహ. ఇదాని తేసం పాపియభావం దస్సేన్తో ‘‘వాతమిగ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ గహననిస్సితన్తి గహనట్ఠాననిస్సితం. ఇదం వుత్తం హోతి – పస్సథ రసానం పాపియభావం, ఇదం నామ అరఞ్ఞాయతనే గహననిస్సితం వాతమిగం సఞ్జయో ఉయ్యానపాలో మధురసేహి అత్తనో వసం ఆనేసి, సబ్బథాపి సచ్ఛన్దరాగపరిభోగేహి రసేహి నామ అఞ్ఞం పాపతరం లామకతరం నత్థీతి రసతణ్హాయ ఆదీనవం కథేసి. కథేత్వా చ పన తం మిగం అరఞ్ఞమేవ పేసేసి.

సత్థాపి ‘‘న, భిక్ఖవే, సా వణ్ణదాసీ ఇదానేవ ఏతం రసతణ్హాయ బన్ధిత్వా అత్తనో వసే కరోతి, పుబ్బేపి అకాసియేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి. ‘‘తదా సఞ్జయో అయం వణ్ణదాసీ అహోసి, వాతమిగో చూళపిణ్డపాతికో, బారాణసిరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

అట్ఠక్ఖురం ¶ ఖరాదియేతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం దుబ్బచభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. సో కిర భిక్ఖు దుబ్బచో ఓవాదం న గణ్హాతి. అథ నం సత్థా పుచ్ఛి ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు దుబ్బచో ఓవాదం న గణ్హాసీ’’తి? ‘‘సచ్చం భగవా’’తి. సత్థా ‘‘పుబ్బేపి త్వం దుబ్బచతాయ పణ్డితానం ఓవాదం అగ్గహేత్వా పాసేన బద్ధో జీవితక్ఖయం పత్తో’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో మిగో హుత్వా మిగగణపరివుతో అరఞ్ఞే వసతి. అథస్స భగినిమిగీ పుత్తకం దస్సేత్వా ‘‘భాతిక, అయం తే భాగినేయ్యో, ఏతం మిగమాయం ఉగ్గణ్హాపేహీ’’తి పటిచ్ఛాపేసి. సో తం భాగినేయ్యం ‘‘అసుకవేలాయ నామ ఆగన్త్వా ఉగ్గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సో వుత్తవేలాయ నాగచ్ఛతి. యథా ¶ చ ఏకదివసం, ఏవం సత్త దివసే సత్తోవాదే అతిక్కన్తో సో మిగమాయం అనుగ్గణ్హిత్వావ విచరన్తో పాసే బజ్ఝి. మాతాపిస్స భాతరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం తే, భాతిక, భాగినేయ్యో మిగమాయం ఉగ్గణ్హాపితో’’తి పుచ్ఛి. బోధిసత్తో చ ‘‘తస్స అనోవాదకస్స మా చిన్తయి, న ¶ తే పుత్తేన మిగమాయా ఉగ్గహితా’’తి వత్వా ఇదానిపి తం అనోవదితుకామోవ హుత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అట్ఠక్ఖురం ఖరాదియే, మిగం వఙ్కాతివఙ్కినం;

సత్తహి కాలాతిక్కన్తం, న నం ఓవదితుస్సహే’’తి.

తత్థ అట్ఠక్ఖురన్తి ఏకేకస్మిం పాదే ద్విన్నం ద్విన్నం వసేన అట్ఠక్ఖురం. ఖరాదియేతి తం నామేన ఆలపతి. మిగన్తి సబ్బసఙ్గాహికవచనం. వఙ్కాతివఙ్కినన్తి మూలే వఙ్కాని, అగ్గే అతివఙ్కానీతి వఙ్కాతివఙ్కాని, తాదిసాని సిఙ్గాని అస్స అత్థీతి వఙ్కాతివఙ్కీ, తం వఙ్కాతివఙ్కినం. సత్తహి కాలాతిక్కన్తన్తి సత్తహి ఓవాదకాలేహి ఓవాదం అతిక్కన్తం. న నం ఓవదితుస్సహేతి ఏతం దుబ్బచమిగం అహం ఓవదితుం న ఉస్సహామి, ఏతస్స మే ఓవాదత్థాయ చిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతీతి దస్సేతి. అథ నం దుబ్బచమిగం పాసే బద్ధం లుద్దో మారేత్వా మంసం ఆదాయ పక్కామి.

సత్థాపి ¶ ‘‘న త్వం భిక్ఖు ఇదానేవ దుబ్బచో, పుబ్బేపి దుబ్బచోయేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి. ‘‘తదా భాగినేయ్యో మిగో దుబ్బచభిక్ఖు అహోసి, భగినీ ఉప్పలవణ్ణా, ఓవాదమిగో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

[౧౬] ౬. తిపల్లత్థమిగజాతకవణ్ణనా

మిగం ¶ తిపల్లత్థన్తి ఇదం సత్థా కోసమ్బియం బదరికారామే విహరన్తో సిక్ఖాకామం రాహులత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకస్మిఞ్హి కాలే సత్థరి ఆళవినగరం ఉపనిస్సాయ అగ్గాళవే చేతియే విహరన్తే బహూ ఉపాసకా ఉపాసికా భిక్ఖూ భిక్ఖునియో చ విహారం ధమ్మస్సవనత్థాయ గచ్ఛన్తి, దివా ధమ్మస్సవనం హోతి. గచ్ఛన్తే పన కాలే ఉపాసికాయో భిక్ఖునియో చ న గచ్ఛింసు, భిక్ఖూ చేవ ఉపాసకా చ అహేసుం. తతో పట్ఠాయ రత్తిం ధమ్మస్సవనం జాతం. ధమ్మస్సవనపరియోసానే థేరా భిక్ఖూ అత్తనో అత్తనో వసనట్ఠానాని గచ్ఛన్తి. దహరా సామణేరా చ ఉపాసకేహి సద్ధిం ఉపట్ఠానసాలాయం సయన్తి. తేసు నిద్దం ఉపగతేసు ఏకచ్చే ఘురుఘురుపస్సాసా కాకచ్ఛమానా దన్తే ఖాదన్తా నిపజ్జింసు, ఏకచ్చే ¶ ముహుత్తం నిద్దాయిత్వా ఉట్ఠహింసు. తే తం విప్పకారం దిస్వా భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ‘‘యో పన భిక్ఖు అనుపసమ్పన్నేన సహసేయ్యం కప్పేయ్య పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౪౯) సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేత్వా కోసమ్బిం అగమాసి.

తత్థ భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం రాహులం ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో రాహుల, భగవతా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం, ఇదాని త్వం అత్తనో వసనట్ఠానం జానాహీ’’తి. పుబ్బే పన తే భిక్ఖూ భగవతి చ గారవం తస్స చాయస్మతో సిక్ఖాకామతం పటిచ్చ తం అత్తనో వసనట్ఠానం ఆగతం అతివియ సఙ్గణ్హన్తి, ఖుద్దకమఞ్చకం పఞ్ఞపేత్వా ఉస్సీసకకరణత్థాయ చీవరం దేన్తి. తం దివసం పన సిక్ఖాపదభయేన వసనట్ఠానమ్పి న అదంసు. రాహులభద్దోపి ‘‘పితా మే’’తి దసబలస్స వా, ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే’’తి ధమ్మసేనాపతినో వా, ‘‘ఆచరియో మే’’తి మహామోగ్గల్లానస్స వా, ‘‘చూళపితా మే’’తి ఆనన్దత్థేరస్స వా సన్తికం అగన్త్వా దసబలస్స వళఞ్జనవచ్చకుటిం బ్రహ్మవిమానం పవిసన్తో వియ పవిసిత్వా వాసం కప్పేసి. బుద్ధానఞ్హి వళఞ్జనకుటియం ద్వారం సుపిహితం హోతి, గన్ధపరిభణ్డకతా భూమి, గన్ధదామమాలాదామాని ఓసారితానేవ హోన్తి, సబ్బరత్తిం దీపో ఝాయతి. రాహులభద్దో పన న తస్సా కుటియా ఇమం సమ్పత్తిం పటిచ్చ తత్థ వాసం ఉపగతో, భిక్ఖూహి పన ‘‘వసనట్ఠానం జానాహీ’’తి వుత్తత్తా ఓవాదగారవేన సిక్ఖాకామతాయ ¶ తత్థ వాసం ఉపగతో. అన్తరన్తరా హి భిక్ఖూ తం ఆయస్మన్తం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా తస్స వీమంసనత్థాయ ముట్ఠిసమ్మజ్జనిం వా కచవరఛడ్డనకం వా బహి ఖిపిత్వా తస్మిం ఆగతే ¶ ‘‘ఆవుసో, ఇమం కేన ఛడ్డిత’’న్తి వదన్తి. తత్థ కేహిచి ‘‘రాహులో ఇమినా మగ్గేన గతో’’తి వుత్తే సో ఆయస్మా ‘‘నాహం, భన్తే, ఏతం జానామీ’’తి అవత్వావ తం పటిసామేత్వా ‘‘ఖమథ మే, భన్తే’’తి ఖమాపేత్వా గచ్ఛతి. ఏవమేస సిక్ఖాకామో.

సో తం సిక్ఖాకామతంయేవ పటిచ్చ తత్థ వాసం ఉపగతో. అథ సత్థా పురేఅరుణంయేవ వచ్చకుటిద్వారే ఠత్వా ఉక్కాసి, సోపాయస్మా ఉక్కాసి. ‘‘కో ఏసో’’తి? ‘‘అహం రాహులో’’తి నిక్ఖమిత్వా వన్ది. ‘‘కస్మా త్వం రాహుల ఇధ నిపన్నోసీ’’తి? ‘‘వసనట్ఠానస్స అభావతో’’. ‘‘పుబ్బే హి, భన్తే, భిక్ఖూ మమ సఙ్గహం కరోన్తి, ఇదాని అత్తనో ఆపత్తిభయేన వసనట్ఠానం ¶ న దేన్తి, స్వాహం ‘ఇదం అఞ్ఞేసం అసఙ్ఘట్టనట్ఠాన’న్తి ఇమినా కారణేన ఇధ నిపన్నోస్మీతి. అథ భగవతో ‘‘రాహులం తావ భిక్ఖూ ఏవం పరిచ్చజన్తి, అఞ్ఞే కులదారకే పబ్బాజేత్వా కిం కరిస్సన్తీ’’తి ధమ్మసంవేగో ఉదపాది.

అథ భగవా పాతోవ భిక్ఖూ సన్నిపాతాపేత్వా ధమ్మసేనాపతిం పుచ్ఛి ‘‘జానాసి పన త్వం, సారిపుత్త, అజ్జ కత్థచి రాహులస్స వుత్థభావ’’న్తి? ‘‘న జానామి, భన్తే’’తి. ‘‘సారిపుత్త, అజ్జ రాహులో వచ్చకుటియం వసి, సారిపుత్త, తుమ్హే రాహులం ఏవం పరిచ్చజన్తా అఞ్ఞే కులదారకే పబ్బాజేత్వా కిం కరిస్సథ? ఏవఞ్హి సన్తే ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజితా న పతిట్ఠా భవిస్సన్తి, ఇతో దాని పట్ఠాయ అనుపసమ్పన్నేన ఏకం ద్వే దివసే అత్తనో సన్తికే వసాపేత్వా తతియదివసే తేసం వసనట్ఠానం ఞత్వా బహి వాసేథా’’తి ఇమం అనుపఞ్ఞత్తిం కత్వా పున సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి.

తస్మిం సమయే ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా భిక్ఖూ రాహులస్స గుణకథం కథేన్తి ‘‘పస్సథావుసో, యావ సిక్ఖాకామో వతాయం రాహులో, ‘తవ వసనట్ఠానం జానాహీ’తి వుత్తో నామ ‘అహం దసబలస్స పుత్తో, తుమ్హాకం సేనాసనస్మా తుమ్హేయేవ నిక్ఖమథా’తి ఏకం భిక్ఖుమ్పి అప్పటిప్ఫరిత్వా వచ్చకుటియం వాసం కప్పేసీ’’తి. ఏవం తేసు కథయమానేసు సత్థా ధమ్మసభం గన్త్వా అలఙ్కతాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి ఆహ. ‘‘భన్తే, రాహులస్స సిక్ఖాకామకథాయ, న అఞ్ఞాయ కథాయా’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, రాహులో ఇదానేవ సిక్ఖాకామో, పుబ్బే తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తోపి సిక్ఖాకామోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ ¶ రాజగహే ఏకో మగధరాజా రజ్జం కారేసి. తదా బోధిసత్తో మిగయోనియం నిబ్బత్తిత్వా మిగగణపరివుతో అరఞ్ఞే వసతి. అథస్స భగినీ అత్తనో పుత్తకం ఉపనేత్వా ‘‘భాతిక, ఇమం తే భాగినేయ్యం మిగమాయం సిక్ఖాపేహీ’’తి ఆహ. బోధిసత్తో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా ‘‘గచ్ఛ, తాత, అసుకవేలాయ నామ ఆగన్త్వా సిక్ఖేయ్యాసీ’’తి ఆహ. సో మాతులేన వుత్తవేలం అనతిక్కమిత్వా తం ఉపసఙ్కమిత్వా మిగమాయం సిక్ఖి. సో ఏకదివసం వనే విచరన్తో పాసేన బద్ధో బద్ధరవం రవి, మిగగణో పలాయిత్వా ‘‘పుత్తో తే పాసేన బద్ధో’’తి తస్స మాతుయా ఆరోచేసి. సా భాతు సన్తికం గన్త్వా ‘‘భాతిక, భాగినేయ్యో తే మిగమాయం సిక్ఖాపితో’’తి పుచ్ఛి. బోధిసత్తో ‘‘మా త్వం పుత్తస్స ¶ కిఞ్చి పాపకం ఆసఙ్కి, సుగ్గహితా తేన మిగమాయా, ఇదాని తం హాసయమానో ఆగచ్ఛిస్సతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘మిగం తిపల్లత్థమనేకమాయం, అట్ఠక్ఖురం అడ్ఢరత్తాపపాయిం;

ఏకేన సోతేన ఛమాస్ససన్తో, ఛహి కలాహితిభోతి భాగినేయ్యో’’తి.

తత్థ మిగన్తి భాగినేయ్యమిగం. తిపల్లత్థన్తి పల్లత్థం వుచ్చతి సయనం, ఉభోహి పస్సేహి ఉజుకమేవ చ నిపన్నకవసేనాతి తీహాకారేహి పల్లత్థం అస్స, తీణి వా పల్లత్థాని అస్సాతి తిపల్లత్థో, తం తిపల్లత్థం. అనేకమాయన్తి బహుమాయం బహువఞ్చనం. అట్ఠక్ఖురన్తి ఏకేకస్మిం పాదే ద్విన్నం ద్విన్నం వసేన అట్ఠహి ఖురేహి సమన్నాగతం. అడ్ఢరత్తాపపాయిన్తి పురిమయామం అతిక్కమిత్వా మజ్ఝిమయామే అరఞ్ఞతో ఆగమ్మ పానీయస్స పివనతో అడ్ఢరత్తే ఆపం పివతీతి అడ్ఢరత్తాపపాయీ. తం అడ్ఢరత్తే అపాయిన్తి అత్థో. మమ భాగినేయ్యం మిగం అహం సాధుకం మిగమాయం ఉగ్గణ్హాపేసిం. కథం? యథా ఏకేన సోతేన ఛమాస్ససన్తో, ఛహి కలాహితిభోతి భాగినేయ్యోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – అహఞ్హి తవ పుత్తం తథా ఉగ్గణ్హాపేసిం, యథా ఏకస్మిం ఉపరిమనాసికాసోతే వాతం సన్నిరుమ్భిత్వా పథవియా అల్లీనేన ఏకేన హేట్ఠిమసోతేన తత్థేవ ఛమాయం అస్ససన్తో ఛహి కలాహి ¶ లుద్దకం అతిభోతి, ఛహి కోట్ఠాసేహి అజ్ఝోత్థరతి వఞ్చేతీతి అత్థో. కతమాహి ఛహి? చత్తారో పాదే పసారేత్వా ఏకేన పస్సేన సేయ్యాయ, ఖురేహి తిణపంసుఖణనేన, జివ్హానిన్నామనేన ఉదరస్స ఉద్ధుమాతభావకరణేన, ఉచ్చారపస్సావవిస్సజ్జనేన, వాతసన్నిరుమ్భనేనాతి.

అపరో ¶ నయో – పాదేన పంసుం గహేత్వా అభిముఖాకడ్ఢనేన, పటిపణామనేన, ఉభోసు పస్సేసు సఞ్చరణేన, ఉదరం ఉద్ధం పక్ఖిపనేన, అధో అవక్ఖిపనేనాతి ఇమాహి ఛహి కలాహి యథా అతిభోతి, ‘‘మతో అయ’’న్తి సఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా వఞ్చేతి, ఏవం తం మిగమాయం ఉగ్గణ్హాపేసిన్తి దీపేతి.

అపరో నయో – తథా నం ఉగ్గణ్హాపేసిం, యథా ఏకేన సోతేన ఛమాస్ససన్తో ఛహి కలాహితి ద్వీసుపి నయేసు దస్సితేహి ఛహి కారణేహి కలాహితి కలాయిస్సతి, లుద్దం వఞ్చేస్సతీతి ¶ అత్థో. భోతీతి భగినిం ఆలపతి. భాగినేయ్యోతి ఏవం ఛహి కారణేహి వఞ్చనకం భాగినేయ్యం నిద్దిసతి. ఏవం బోధిసత్తో భాగినేయ్యస్స మిగమాయాయ సాధుకం ఉగ్గహితభావం దస్సేన్తో భగినిం సమస్సాసేతి.

సోపి మిగపోతకో పాసే బద్ధో అవిప్ఫన్దిత్వాయేవ భూమియం మహాఫాసుకపస్సేన పాదే పసారేత్వా నిపన్నో పాదానం ఆసన్నట్ఠానే ఖురేహేవ పహరిత్వా పంసుఞ్చ తిణాని చ ఉప్పాటేత్వా ఉచ్చారపస్సావం విస్సజ్జేత్వా సీసం పాతేత్వా జివ్హం నిన్నామేత్వా సరీరం ఖేళకిలిన్నం కత్వా వాతగ్గహణేన ఉదరం ఉద్ధుమాతకం కత్వా అక్ఖీని పరివత్తేత్వా హేట్ఠా నాసికాసోతేన వాతం సఞ్చరాపేన్తో ఉపరిమనాసికాసోతేన వాతం సన్నిరుమ్భిత్వా సకలసరీరం థద్ధభావం గాహాపేత్వా మతాకారం దస్సేసి. నీలమక్ఖికాపి నం సమ్పరివారేసుం, తస్మిం తస్మిం ఠానే కాకా నిలీయింసు. లుద్దో ఆగన్త్వా ఉదరం హత్థేన పహరిత్వా ‘‘అతిపాతోవ బద్ధో భవిస్సతి, పూతికో జాతో’’తి తస్స బన్ధనరజ్జుకం మోచేత్వా ‘‘ఏత్థేవదాని నం ఉక్కన్తిత్వా మంసం ఆదాయ గమిస్సామీ’’తి నిరాసఙ్కో హుత్వా సాఖాపలాసం గహేతుం ఆరద్ధో. మిగపోతకోపి ఉట్ఠాయ చతూహి పాదేహి ఠత్వా కాయం విధునిత్వా గీవం పసారేత్వా మహావాతేన ఛిన్నవలాహకో వియ వేగేన మాతు సన్తికం అగమాసి.

సత్థాపి ¶ ‘‘న, భిక్ఖవే, రాహులో ఇదానేవ సిక్ఖాకామో, పుబ్బేపి సిక్ఖాకామోయేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా భాగినేయ్యమిగపోతకో రాహులో అహోసి, మాతా ఉప్పలవణ్ణా, మాతులమిగో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

తిపల్లత్థమిగజాతకవణ్ణనా ఛట్ఠా.

కాళే ¶ వా యది వా జుణ్హేతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే వుడ్ఢపబ్బజితే ఆరబ్భ కథేసి. తే కిర కోసలజనపదే ¶ ఏకస్మిం అరఞ్ఞావాసే వసన్తి. ఏకో కాళత్థేరో నామ, ఏకో జుణ్హత్థేరో నామ. అథేకదివసం జుణ్హో కాళం పుచ్ఛి ‘‘భన్తే కాళ, సీతం నామ కస్మిం కాలే హోతీ’’తి. సో ‘‘కాళే హోతీ’’తి ఆహ. అథేకదివసం కాళో జుణ్హం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే జుణ్హ, సీతం నామ కస్మిం కాలే హోతీ’’తి. సో ‘‘జుణ్హే హోతీ’’తి ఆహ. తే ఉభోపి అత్తనో కఙ్ఖం ఛిన్దితుం అసక్కోన్తా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, సీతం నామ కస్మిం కాలే హోతీ’’తి పుచ్ఛింసు. సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘పుబ్బేపి అహం, భిక్ఖవే, తుమ్హాకం ఇమం పఞ్హం కథేసిం, భవసఙ్ఖేపగతత్తా పన న సల్లక్ఖయిత్థా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ఏకస్మిం పబ్బతపాదే సీహో చ బ్యగ్ఘో చ ద్వే సహాయా ఏకిస్సాయేవ గుహాయ వసన్తి. తదా బోధిసత్తోపి ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా తస్మింయేవ పబ్బతపాదే వసతి. అథేకదివసం తేసం సహాయకానం సీతం నిస్సాయ వివాదో ఉదపాది. బ్యగ్ఘో ‘‘కాళేయేవ సీతం హోతీ’’తి ఆహ. సీహో ‘‘జుణ్హేయేవ సీతం హోతీ’’తి ఆహ. తే ఉభోపి అత్తనో కఙ్ఖం ఛిన్దితుం అసక్కోన్తా బోధిసత్తం పుచ్ఛింసు. బోధిసత్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘కాళే వా యది వా జుణ్హే, యదా వాయతి మాలుతో;

వాతజాని హి సీతాని, ఉభోత్థమపరాజితా’’తి.

తత్థ ¶ కాళే వా యది వా జుణ్హేతి కాళపక్ఖే వా జుణ్హపక్ఖే వా. యదా వాయతి మాలుతోతి యస్మిం సమయే పురత్థిమాదిభేదో వాతో వాయతి, తస్మిం సమయే సీతం హోతి. కింకారణా? వాతజాని హి సీతాని, యస్మా వాతే విజ్జన్తేయేవ సీతాని హోన్తి, కాళపక్ఖో వా జుణ్హపక్ఖో వా ఏత్థ అపమాణన్తి వుత్తం హోతి. ఉభోత్థమపరాజితాతి ఉభోపి తుమ్హే ఇమస్మిం పఞ్హే అపరాజితాతి. ఏవం బోధిసత్తో తే సహాయకే సఞ్ఞాపేసి.

సత్థాపి ‘‘భిక్ఖవే, పుబ్బేపి మయా తుమ్హాకం అయం పఞ్హో కథితో’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ¶ ద్వేపి థేరా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు. సత్థా అనుసన్ధిం ¶ ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా బ్యగ్ఘో కాళో అహోసి, సీహో జుణ్హో, పఞ్హవిస్సజ్జనకతాపసో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

ఏవం చే సత్తా జానేయ్యున్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మతకభత్తం ఆరబ్భ కథేసి. తస్మిఞ్హి కాలే మనుస్సా బహూ అజేళకాదయో మారేత్వా కాలకతే ఞాతకే ఉద్దిస్స మతకభత్తం నామ దేన్తి. భిక్ఖూ తే మనుస్సే తథా కరోన్తే దిస్వా సత్థారం పుచ్ఛింసు ‘‘ఏతరహి, భన్తే, మనుస్సా బహూ పాణే జీవితక్ఖయం పాపేత్వా మతకభత్తం నామ దేన్తి. అత్థి ను ఖో, భన్తే, ఏత్థ వుడ్ఢీ’’తి? సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ‘మతకభత్తం దస్సామా’తి కతేపి పాణాతిపాతే కాచి వుడ్ఢి నామ అత్థి, పుబ్బే పణ్డితా ఆకాసే నిసజ్జ ధమ్మం దేసేత్వా ఏత్థ ఆదీనవం కథేత్వా సకలజమ్బుదీపవాసికే ఏతం కమ్మం జహాపేసుం. ఇదాని పన భవసఙ్ఖేపగతత్తా పున పాతుభూత’’న్తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే ఏకో తిణ్ణం వేదానం పారగూ దిసాపామోక్ఖో ఆచరియబ్రాహ్మణో ‘‘మతకభత్తం దస్సామీ’’తి ఏకం ఏళకం గాహాపేత్వా అన్తేవాసికే ఆహ – ‘‘తాతా, ఇమం ఏళకం నదిం ¶ నేత్వా న్హాపేత్వా కణ్ఠే మాలం పరిక్ఖిపిత్వా పఞ్చఙ్గులికం దత్వా మణ్డేత్వా ఆనేథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తం ఆదాయ నదిం గన్త్వా న్హాపేత్వా మణ్డేత్వా నదీతీరే ఠపేసుం. సో ఏళకో అత్తనో పుబ్బకమ్మం దిస్వా ‘‘ఏవరూపా నామ దుక్ఖా అజ్జ ముచ్చిస్సామీ’’తి సోమనస్సజాతో మత్తికాఘటం భిన్దన్తో వియ మహాహసితం హసిత్వా పున ‘‘అయం బ్రాహ్మణో మం ఘాతేత్వా మయా లద్ధదుక్ఖం లభిస్సతీ’’తి బ్రాహ్మణే కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా మహన్తేన సద్దేన పరోది.

అథ నం తే మాణవా పుచ్ఛింసు ‘‘సమ్మ ఏళక ¶ , త్వం మహాసద్దేన హసి చేవ రోది చ, కేన ను ఖో కారణేన హసి, కేన కారణేన పరోదీ’’తి? ‘‘తుమ్హే మం ఇమం కారణం అత్తనో ఆచరియస్స సన్తికే పుచ్ఛేయ్యాథా’’తి. తే తం ఆదాయ గన్త్వా ఇదం కారణం ఆచరియస్స ఆరోచేసుం. ఆచరియో తేసం వచనం సుత్వా ఏళకం పుచ్ఛి ‘‘కస్మా త్వం ఏళక, హసి, కస్మా రోదీ’’తి? ఏళకో అత్తనా కతకమ్మం జాతిస్సరఞాణేన అనుస్సరిత్వా బ్రాహ్మణస్స కథేసి ‘‘అహం, బ్రాహ్మణ, పుబ్బే తాదిసోవ మన్తజ్ఝాయకబ్రాహ్మణో హుత్వా ‘మతకభత్తం దస్సామీ’తి ఏకం ఏళకం మారేత్వా మతకభత్తం అదాసిం, స్వాహం ఏకస్స ఏళకస్స ఘాతితత్తా ఏకేనూనేసు పఞ్చసు అత్తభావసతేసు సీసచ్ఛేదం పాపుణిం, అయం మే ¶ కోటియం ఠితో పఞ్చసతిమో అత్తభావో, స్వాహం ‘అజ్జ ఏవరూపా దుక్ఖా ముచ్చిస్సామీ’తి సోమనస్సజాతో ఇమినా కారణేన హసిం. రోదన్తో పన ‘అహం తావ ఏకం ఏళకం మారేత్వా పఞ్చ జాతిసతాని సీసచ్ఛేదదుక్ఖం పత్వా అజ్జ తమ్హా దుక్ఖా ముచ్చిస్సామి, అయం పన బ్రాహ్మణో మం మారేత్వా అహం వియ పఞ్చ జాతిసతాని సీసచ్ఛేదదుక్ఖం లభిస్సతీ’తి తయి కారుఞ్ఞేన రోది’’న్తి. ‘‘ఏళక, మా భాయి, నాహం తం మారేస్సామీ’’తి. ‘‘బ్రాహ్మణ, కిం వదేసి, తయి మారేన్తేపి అమారేన్తేపి న సక్కా అజ్జ మయా మరణా ముచ్చితు’’న్తి. ‘‘ఏళక, మా భాయి, అహం తే ఆరక్ఖం గహేత్వా తయా సద్ధింయేవ విచరిస్సామీ’’తి. ‘‘బ్రాహ్మణ, అప్పమత్తకో తవ ఆరక్ఖో, మయా కతపాపం పన మహన్తం బలవ’’న్తి.

బ్రాహ్మణో ఏళకం ముఞ్చిత్వా ‘‘ఇమం ఏళకం కస్సచిపి మారేతుం న దస్సామీ’’తి అన్తేవాసికే ఆదాయ ఏళకేనేవ సద్ధిం విచరి. ఏళకో విస్సట్ఠమత్తోవ ఏకం పాసాణపిట్ఠిం నిస్సాయ జాతగుమ్బే గీవం ఉక్ఖిపిత్వా పణ్ణాని ఖాదితుం ఆరద్ధో. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ తస్మిం పాసాణపిట్ఠే అసని పతి, తతో ¶ ఏకా పాసాణసకలికా ఛిజ్జిత్వా ఏళకస్స పసారితగీవాయ పతిత్వా సీసం ఛిన్ది, మహాజనో సన్నిపతి. తదా బోధిసత్తో ¶ తస్మిం ఠానే రుక్ఖదేవతా హుత్వా నిబ్బత్తో. సో పస్సన్తస్సేవ తస్స మహాజనస్స దేవతానుభావేన ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా ‘‘ఇమే సత్తా ఏవం పాపస్స ఫలం జానమానా అప్పేవనామ పాణాతిపాతం న కరేయ్యు’’న్తి మధురస్సరేన ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏవం చే సత్తా జానేయ్యుం, దుక్ఖాయం జాతిసమ్భవో;

న పాణో పాణినం హఞ్ఞే, పాణఘాతీ హి సోచతీ’’తి.

తత్థ ఏవం చే సత్తా జానేయ్యున్తి ఇమే సత్తా ఏవం చే జానేయ్యుం. కథం? దుక్ఖాయం జాతిసమ్భవోతి అయం తత్థ తత్థ జాతి చ జాతస్స అనుక్కమేన వడ్ఢిసఙ్ఖాతో సమ్భవో చ జరాబ్యాధిమరణఅప్పియసమ్పయోగపియవిప్పయోగహత్థపాదచ్ఛేదాదీనం దుక్ఖానం వత్థుభూతత్తా ‘‘దుక్ఖో’’తి యది జానేయ్యుం. న పాణో పాణినం హఞ్ఞేతి ‘‘పరం వధన్తో జాతిసమ్భవే వధం లభతి, పీళేన్తో పీళం లభతీ’’తి జాతిసమ్భవస్స దుక్ఖవత్థుతాయ దుక్ఖభావం జానన్తో కోచి పాణో అఞ్ఞం పాణినం న హఞ్ఞే, సత్తో సత్తం న హనేయ్యాతి అత్థో. కింకారణా? పాణఘాతీ హి సోచతీతి, యస్మా సాహత్థికాదీసు ఛసు పయోగేసు యేన కేనచి పయోగేన పరస్స జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదనేన పాణఘాతీ పుగ్గలో అట్ఠసు మహానిరయేసు సోళససు ఉస్సదనిరయేసు నానప్పకారాయ తిరచ్ఛానయోనియా పేత్తివిసయే అసురకాయేతి ఇమేసు చతూసు అపాయేసు మహాదుక్ఖం అనుభవమానో దీఘరత్తం అన్తోనిజ్ఝాయనలక్ఖణేన సోకేన ¶ సోచతి. యథా వాయం ఏళకో మరణభయేన సోచతి, ఏవం దీఘరత్తం సోచతీతిపి ఞత్వా న పాణో పాణినం హఞ్ఞే, కోచి పాణాతిపాతకమ్మం నామ న కరేయ్య. మోహేన పన మూళ్హా అవిజ్జాయ అన్ధీకతా ఇమం ఆదీనవం అపస్సన్తా పాణాతిపాతం కరోన్తీతి.

ఏవం మహాసత్తో నిరయభయేన తజ్జేత్వా ధమ్మం దేసేసి. మనుస్సా తం ధమ్మదేసనం సుత్వా నిరయభయభీతా పాణాతిపాతా విరమింసు. బోధిసత్తోపి ధమ్మం దేసేత్వా మహాజనం సీలే పతిట్ఠాపేత్వా యథాకమ్మం గతో, మహాజనోపి బోధిసత్తస్స ఓవాదే ఠత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా ¶ దేవనగరం పూరేసి. సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘అహం తేన సమయేన రుక్ఖదేవతా అహోసి’’న్తి.

సచే ¶ ముచ్చే పేచ్చ ముచ్చేతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో దేవతానం ఆయాచనబలికమ్మం ఆరబ్భ కథేసి. తదా కిర మనుస్సా వణిజ్జాయ గచ్ఛన్తా పాణే వధిత్వా దేవతానం బలికమ్మం కత్వా ‘‘మయం అనన్తరాయేన అత్థసిద్ధిం పత్వా ఆగన్త్వా పున తుమ్హాకం బలికమ్మం కరిస్సామా’’తి ఆయాచిత్వా గచ్ఛన్తి. తత్థానన్తరాయేన అత్థసిద్ధిం పత్వా ఆగతా ‘‘దేవతానుభావేన ఇదం జాత’’న్తి మఞ్ఞమానా బహూ పాణే వధిత్వా ఆయాచనతో ముచ్చితుం బలికమ్మం కరోన్తి, తం దిస్వా భిక్ఖూ ‘‘అత్థి ను ఖో, భన్తే, ఏత్థ అత్థో’’తి భగవన్తం పుచ్ఛింసు. భగవా అతీతం ఆహరి.

అతీతే కాసిరట్ఠే ఏకస్మిం గామకే కుటుమ్బికో గామద్వారే ఠితనిగ్రోధరుక్ఖే దేవతాయ బలికమ్మం పటిజానిత్వా అనన్తరాయేన ఆగన్త్వా బహూ పాణే వధిత్వా ‘‘ఆయాచనతో ముచ్చిస్సామీ’’తి రుక్ఖమూలం గతో. రుక్ఖదేవతా ఖన్ధవిటపే ఠత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘సచే ముచ్చే పేచ్చ ముచ్చే, ముచ్చమానో హి బజ్ఝతి;

న హేవం ధీరా ముచ్చన్తి, ముత్తి బాలస్స బన్ధన’’న్తి.

తత్థ సచే ముచ్చే పేచ్చ ముచ్చేతి భో పురిస, త్వం సచే ముచ్చే యది ముచ్చితుకామోసి. పేచ్చ ముచ్చేతి యథా పరలోకే న బజ్ఝసి, ఏవం ముచ్చాహి. ముచ్చమానో హి బజ్ఝతీతి యథా పన త్వం ¶ పాణం వధిత్వా ముచ్చితుం ఇచ్ఛసి, ఏవం ముచ్చమానో హి పాపకమ్మేన బజ్ఝతి. తస్మా న హేవం ధీరా ముచ్చన్తీతి యే పణ్డితపురిసా, తే ఏవం పటిస్సవతో న ముచ్చన్తి. కింకారణా? ఏవరూపా హి ముత్తి బాలస్స బన్ధనం, ఏసా పాణాతిపాతం కత్వా ముత్తి నామ బాలస్స బన్ధనమేవ హోతీతి ధమ్మం దేసేసి. తతో ¶ పట్ఠాయ మనుస్సా ఏవరూపా పాణాతిపాతకమ్మా విరతా ధమ్మం చరిత్వా దేవనగరం పూరయింసు.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘అహం తేన సమయేన రుక్ఖదేవతా అహోసి’’న్తి.

దిస్వా ¶ పదమనుత్తిణ్ణన్తి ఇదం సత్థా కోసలేసు చారికం చరమానో నళకపానగామం పత్వా నళకపానపోక్ఖరణియం కేతకవనే విహరన్తో నళదణ్డకే ఆరబ్భ కథేసి. తదా కిర భిక్ఖూ నళకపానపోక్ఖరణియం న్హత్వా సూచిఘరత్థాయ సామణేరేహి నళదణ్డకే గాహాపేత్వా తే సబ్బత్థకమేవ ఛిద్దే దిస్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భన్తే, మయం సూచిఘరత్థాయ నళదణ్డకే గణ్హాపేమ, తే మూలతో యావ అగ్గా సబ్బత్థకమేవ ఛిద్దా, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి పుచ్ఛింసు. సత్థా ‘‘ఇదం, భిక్ఖవే, మయ్హం పోరాణకఅధిట్ఠాన’’న్తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

పుబ్బే కిర సో వనసణ్డో అరఞ్ఞో అహోసి. తస్సాపి పోక్ఖరణియా ఏకో దకరక్ఖసో ఓతిణ్ణోతిణ్ణే ఖాదతి. తదా బోధిసత్తో రోహితమిగపోతకప్పమాణో కపిరాజా హుత్వా అసీతిసహస్సమత్తవానరపరివుతో యూథం పరిహరన్తో తస్మిం అరఞ్ఞే వసతి. సో వానరగణస్స ఓవాదం అదాసి ‘‘తాతా, ఇమస్మిం అరఞ్ఞే విసరుక్ఖాపి అమనుస్సపరిగ్గహితపోక్ఖరణియోపి హోన్తి, తుమ్హే అఖాదితపుబ్బం ఫలాఫలం ఖాదన్తా వా అపీతపుబ్బం పానీయం పివన్తా వా మం పటిపుచ్ఛేయ్యాథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా ఏకదివసం అగతపుబ్బట్ఠానం గతా తత్థ బహుదేవ దివసం చరిత్వా పానీయం గవేసమానా ఏకం పోక్ఖరణిం దిస్వా పానీయం అపివిత్వావ బోధిసత్తస్సాగమనం ఓలోకయమానా నిసీదింసు. బోధిసత్తో ఆగన్త్వా ‘‘కిం తాతా, పానీయం న పివథా’’తి ఆహ. ‘‘తుమ్హాకం ఆగమనం ఓలోకేమా’’తి. ‘‘సుట్ఠు, తాతా’’తి బోధిసత్తో పోక్ఖరణిం ఆవిజ్ఝిత్వా పదం పరిచ్ఛిన్దన్తో ఓతిణ్ణమేవ ¶ పస్సి, న ఉత్తిణ్ణం. సో ‘‘నిస్సంసయం ఏసా అమనుస్సపరిగ్గహితా’’తి ఞత్వా ‘‘సుట్ఠు వో కతం, తాతా, పానీయం అపివన్తేహి, అమనుస్సపరిగ్గహితా అయ’’న్తి ఆహ.

దకరక్ఖసోపి ¶ తేసం అనోతరణభావం ¶ ఞత్వా నీలోదరో పణ్డరముఖో సురత్తహత్థపాదో బీభచ్ఛదస్సనో హుత్వా ఉదకం ద్విధా కత్వా నిక్ఖమిత్వా ‘‘కస్మా నిసిన్నాత్థ, ఓతరిత్వా పానీయం పివథా’’తి ఆహ. అథ నం బోధిసత్తో పుచ్ఛి ‘‘త్వం ఇధ నిబ్బత్తదకరక్ఖసోసీ’’తి? ‘‘ఆమ, అహ’’న్తి. ‘‘త్వం పోక్ఖరణిం ఓతిణ్ణకే లభసీ’’తి? ‘‘ఆమ, లభామి, అహం ఇధోతిణ్ణం అన్తమసో సకుణికం ఉపాదాయ న కిఞ్చి ముఞ్చామి, తుమ్హేపి సబ్బే ఖాదిస్సామీ’’తి. ‘‘న మయం అత్తానం తుయ్హం ఖాదితుం దస్సామా’’తి. ‘‘పానీయం పన పివిస్సథా’’తి. ‘‘ఆమ, పానీయం పివిస్సామ, న చ తే వసం గమిస్సామా’’తి. ‘‘అథ కథం పానీయం పివిస్సథా’’తి? కిం పన త్వం మఞ్ఞసి ‘‘ఓతరిత్వా పివిస్సన్తీ’’తి. ‘‘మయఞ్హి అనోతరిత్వా అసీతిసహస్సానిపి ఏకమేకం నళదణ్డకం గహేత్వా ఉప్పలనాళేన ఉదకం పివన్తా వియ తవ పోక్ఖరణియా పానీయం పివిస్సామ, ఏవం నో త్వం ఖాదితుం న సక్ఖిస్ససీ’’తి. ఏతమత్థం విదిత్వా సత్థా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా ఇమిస్సా గాథాయ పురిమపదద్వయం అభాసి –

‘‘దిస్వా పదమనుత్తిణ్ణం, దిస్వానోతరితం పద’’న్తి.

తస్సత్థో – భిక్ఖవే, సో కపిరాజా తస్సా పోక్ఖరణియా ఏకమ్పి ఉత్తిణ్ణపదం నాద్దస, ఓతరితం పన ఓతిణ్ణపదమేవ అద్దస. ఏవం దిస్వా పదం అనుత్తిణ్ణం దిస్వాన ఓతరితం పదం ‘‘అద్ధాయం పోక్ఖరణీ అమనుస్సపరిగ్గహితా’’తి ఞత్వా తేన సద్ధిం సల్లపన్తో సపరిసో ఆహ –

తస్సత్థో – మయం తవ పోక్ఖరణియం నళేన పానీయం పివిస్సామాతి. పున మహాసత్తో ఆహ –

ఏవం నళేన పానీయం పివన్తం సపరిసమ్పి మం త్వం నేవ వధిస్ససీతి అత్థో.

ఏవఞ్చ పన వత్వా బోధిసత్తో ఏకం నళదణ్డకం ఆహరాపేత్వా పారమియో ఆవజ్జేత్వా సచ్చకిరియం కత్వా ముఖేన ధమి, నళో ¶ అన్తో కిఞ్చి గణ్ఠిం అసేసేత్వా సబ్బత్థకమేవ సుసిరో అహోసి ¶ . ఇమినా నియామేన అపరమ్పి అపరమ్పి ఆహరాపేత్వా ముఖేన ధమిత్వా అదాసి. ఏవం సన్తేపి న సక్కా నిట్ఠాపేతుం, తస్మా ఏవం న గహేతబ్బం. బోధిసత్తో పన ‘‘ఇమం పోక్ఖరణిం పరివారేత్వా జాతా సబ్బేపి నళా ఏకచ్ఛిద్దా హోన్తూ’’తి అధిట్ఠాసి ¶ . బోధిసత్తానఞ్హి హితూపచారస్స మహన్తతాయ అధిట్ఠానం సమిజ్ఝతి. తతో పట్ఠాయ సబ్బేపి తం పోక్ఖరణిం పరివారేత్వా ఉట్ఠితనళా ఏకచ్ఛిద్దా జాతా. ఇమస్మిఞ్హి కప్పే చత్తారి కప్పట్ఠియపాటిహారియాని నామ. కతమాని చత్తారి? చన్దే ససలక్ఖణం సకలమ్పి ఇమం కప్పం ఠస్సతి, వట్టకజాతకే అగ్గినో నిబ్బుతట్ఠానం సకలమ్పి ఇమం కప్పం అగ్గి న ఝాయిస్సతి, ఘటీకారనివేసనట్ఠానం సకలమ్పి ఇమం కప్పం అనోవస్సకం ఠస్సతి, ఇమం పోక్ఖరణిం పరివారేత్వా ఉట్ఠితనళా సకలమ్పి ఇమం కప్పం ఏకచ్ఛిద్దా భవిస్సన్తీతి ఇమాని చత్తారి కప్పట్ఠియపాటిహారియాని నామ.

బోధిసత్తో ఏవం అధిట్ఠహిత్వా ఏకం నళం ఆదాయ నిసీది. తేపి అసీతిసహస్సవానరా ఏకేకం ఆదాయ పోక్ఖరణిం పరివారేత్వా నిసీదింసు. తేపి బోధిసత్తస్స నళేన ఆకడ్ఢిత్వా పానీయం పివనకాలే సబ్బే తీరే నిసిన్నావ పివింసు. ఏవం తేహి పానీయే పివితే దకరక్ఖసో కిఞ్చి అలభిత్వా అనత్తమనో సకనివేసనమేవ గతో. బోధిసత్తోపి సపరివారో అరఞ్ఞమేవ పావిసి.

సత్థా పన ‘‘ఇమేసం, భిక్ఖవే, నళానం ఏకచ్ఛిద్దభావో నామ మయ్హమేవేతం పోరాణకఅధిట్ఠాన’’న్తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా దకరక్ఖసో దేవదత్తో అహోసి, అసీతిసహస్సవానరా బుద్ధపరిసా, ఉపాయకుసలో పన కపిరాజా అహమేవ అహోసి’’న్తి.

నిగ్రోధం లక్ఖణం కణ్డి, వాతమిగం ఖరాదియం;

తిపల్లత్థం మాలుతఞ్చ, మతభత్త అయాచితం;

ఞాతమేతం ¶ ¶ ¶ కురుఙ్గస్సాతి ఇదం సత్థా వేళువనే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకస్మిఞ్హి సమయే ధమ్మసభాయం సన్నిపతితా భిక్ఖూ ‘‘ఆవుసో దేవదత్తో తథాగతస్స ఘాతనత్థాయ ధనుగ్గహే పయోజేసి, సిలం పవిజ్ఝి, ధనపాలం విస్సజ్జేసి, సబ్బథాపి దసబలస్స వధాయ పరిసక్కతీ’’తి దేవదత్తస్స అవణ్ణం కథేన్తా నిసీదింసు. సత్థా ఆగన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసిన్నో ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛి. భన్తే, దేవదత్తో తుమ్హాకం వధాయ పరిసక్కతీతి తస్స అగుణకథాయ సన్నిసిన్నామ్హాతి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, దేవదత్తో ఇదానేవ మమ వధాయ పరిసక్కతి, పుబ్బేపి మమ వధాయ పరిసక్కియేవ, న చ పన మం వధితుం అసక్ఖీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో కురుఙ్గమిగో హుత్వా ఏకస్మిం అరఞ్ఞాయతనే ఫలాని ఖాదన్తో వసతి. సో ఏకస్మిం కాలే ఫలసమ్పన్నే సేపణ్ణిరుక్ఖే సేపణ్ణిఫలాని ఖాదతి. అథేకో గామవాసీ అట్టకలుద్దకో ఫలరుక్ఖమూలేసు మిగానం పదాని ఉపధారేత్వా ఉపరిరుక్ఖే అట్టకం బన్ధిత్వా తత్థ నిసీదిత్వా ఫలాని ఖాదితుం ఆగతాగతే మిగే సత్తియా విజ్ఝిత్వా తేసం మంసం విక్కిణన్తో జీవికం కప్పేతి. సో ఏకదివసం తస్మిం రుక్ఖమూలే బోధిసత్తస్స పదవళఞ్జం దిస్వా తస్మిం సేపణ్ణిరుక్ఖే అట్టకం బన్ధిత్వా పాతోవ భుఞ్జిత్వా సత్తిం ఆదాయ వనం పవిసిత్వా తం రుక్ఖం ఆరుహిత్వా అట్టకే నిసీది. బోధిసత్తోపి పాతోవ వసనట్ఠానా నిక్ఖమిత్వా ‘‘సేపణ్ణిఫలాని ఖాదిస్సామీ’’తి ఆగమ్మ తం రుక్ఖమూలం సహసావ అపవిసిత్వా ‘‘కదాచి అట్టకలుద్దకా రుక్ఖేసు అట్టకం బన్ధన్తి, అత్థి ను ఖో ఏవరూపో ఉపద్దవో’’తి పరిగ్గణ్హన్తో బాహిరతోవ అట్ఠాసి.

లుద్దకోపి బోధిసత్తస్స అనాగమనభావం ఞత్వా అట్టకే నిసిన్నోవ ¶ సేపణ్ణిఫలాని ఖిపిత్వా ఖిపిత్వా తస్స పురతో పాతేసి. బోధిసత్తో ‘‘ఇమాని ఫలాని ఆగన్త్వా మయ్హం పురతో పతన్తి, అత్థి ను ఖో ఉపరి లుద్దకో’’తి పునప్పునం ఉల్లోకేన్తో లుద్దకం దిస్వా అపస్సన్తో ¶ వియ హుత్వా ‘‘అమ్భో, రుక్ఖ-పుబ్బే త్వం ఓలమ్బకం చారేన్తో ¶ వియ ఉజుకమేవ ఫలాని పాతేసి, అజ్జ పన తే రుక్ఖధమ్మో పరిచ్చత్తో, ఏవం తయా రుక్ఖధమ్మే పరిచ్చత్తే అహమ్పి అఞ్ఞం రుక్ఖమూలం ఉపసఙ్కమిత్వా మయ్హం ఆహారం పరియేసిస్సామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఞాతమేతం కురుఙ్గస్స, యం త్వం సేపణ్ణి సేయ్యసి;

అఞ్ఞం సేపణ్ణి గచ్ఛామి, న మే తే రుచ్చతే ఫల’’న్తి.

తత్థ ఞాతన్తి పాకటం జాతం. ఏతన్తి ఇదం. కురుఙ్గస్సాతి కురుఙ్గమిగస్స. యం త్వం సేపణ్ణి సేయ్యసీతి యం త్వం అమ్భో సేపణ్ణిరుక్ఖ పురతో ఫలాని పాతయమానో సేయ్యసి విసేయ్యసి విసిణ్ణఫలో హోసి, తం సబ్బం కురుఙ్గమిగస్స పాకటం జాతం. న మే తే రుచ్చతే ఫలన్తి ఏవం ఫలం దదమానాయ న మే తవ ఫలం రుచ్చతి, తిట్ఠ త్వం, అహం అఞ్ఞత్థ గచ్ఛిస్సామీతి అగమాసి.

అథస్స లుద్దకో అట్టకే నిసిన్నోవ సత్తిం ఖిపిత్వా ‘‘గచ్ఛ, విరద్ధో దానిమ్హి త’’న్తి ఆహ. బోధిసత్తో నివత్తిత్వా ఠితో ఆహ ‘‘అమ్భో పురిస, ఇదానీసి కిఞ్చాపి మం విరద్ధో, అట్ఠ పన మహానిరయే సోళసఉస్సదనిరయే పఞ్చవిధబన్ధనాదీని చ కమ్మకారణాని అవిరద్ధోయేవాసీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా పలాయిత్వా యథారుచిం గతో, లుద్దోపి ఓతరిత్వా యథారుచిం గతో.

సత్థాపి ‘‘న, భిక్ఖవే, దేవదత్తో ఇదానేవ మమ వధాయ పరిసక్కతి, పుబ్బేపి పరిసక్కియేవ, న చ పన మం వధితుం అసక్ఖీ’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా అట్టకలుద్దకో దేవదత్తో అహోసి, కురుఙ్గమిగో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

యే ¶ ¶ కుక్కురాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఞాతత్థచరియం ఆరబ్భ కథేసి. సా ద్వాదసకనిపాతే భద్దసాలజాతకే ఆవిభవిస్సతి. ఇదం పన వత్థుం పతిట్ఠపేత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో తథారూపం కమ్మం పటిచ్చ కుక్కురయోనియం నిబ్బత్తిత్వా అనేకసతకుక్కురపరివుతో మహాసుసానే వసతి. అథేకదివసం రాజా సేతసిన్ధవయుత్తం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం రథం ఆరుయ్హ ఉయ్యానం గన్త్వా తత్థ దివసభాగం కీళిత్వా అత్థఙ్గతే సూరియే నగరం పావిసి. తస్స తం రథవరత్తం యథానద్ధమేవ రాజఙ్గణే ఠపయింసు, సో రత్తిభాగే దేవే వస్సన్తే తిన్తో. ఉపరిపాసాదతో కోలేయ్యకసునఖా ఓతరిత్వా తస్స చమ్మఞ్చ నద్ధిఞ్చ ఖాదింసు. పునదివసే రఞ్ఞో ఆరోచేసుం ‘‘దేవ, నిద్ధమనముఖేన సునఖా పవిసిత్వా రథస్స చమ్మఞ్చ నద్ధిఞ్చ ఖాదింసూ’’తి. రాజా సునఖానం కుజ్ఝిత్వా ‘‘దిట్ఠదిట్ఠట్ఠానే సునఖే ఘాతేథా’’తి ఆహ. తతో పట్ఠాయ సునఖానం మహాబ్యసనం ఉదపాది. తే దిట్ఠిదిట్ఠట్ఠానే ఘాతియమానా పలాయిత్వా సుసానం గన్త్వా బోధిసత్తస్స సన్తికం అగమంసు.

బోధిసత్తో ‘తుమ్హే బహూ సన్నిపతితా, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి పుచ్ఛి. తే ‘‘అన్తేపురే కిర రథస్స చమ్మఞ్చ నద్ధి చ సునఖేహి ఖాదితా’తి కుద్ధో రాజా సునఖవధం ఆణాపేసి, బహూ సునఖా వినస్సన్తి, మహాభయం ఉప్పన్న’’న్తి ఆహంసు. బోధిసత్తో చిన్తేసి ‘‘ఆరక్ఖట్ఠానే బహి సునఖానం ఓకాసో నత్థి, అన్తోరాజనివేసనే కోలేయ్యకసునఖానమేవ తం కమ్మం భవిస్సతి. ఇదాని పన చోరానం కిఞ్చి భయం నత్థి, అచోరా మరణం లభన్తి, యంనూనాహం చోరే రఞ్ఞో దస్సేత్వా ఞాతిసఙ్ఘస్స జీవితదానం దదేయ్య’’న్తి. సో ఞాతకే సమస్సాసేత్వా ‘‘తుమ్హే మా భాయిత్థ, అహం వో అభయం ఆహరిస్సామి, యావ ¶ రాజానం పస్సామి, తావ ఇధేవ హోథా’’తి పారమియో ఆవజ్జేత్వా మేత్తాభావనం పురేచారికం కత్వా ‘‘మయ్హం ఉపరి లేడ్డుం వా ముగ్గరం వా మా కోచి ఖిపితుం ఉస్సహీ’’తి అధిట్ఠాయ ఏకకోవ అన్తోనగరం పావిసి. అథ నం దిస్వా ఏకసత్తోపి కుజ్ఝిత్వా ఓలోకేన్తో నామ నాహోసి. రాజాపి సునఖవధం ఆణాపేత్వా సయం వినిచ్ఛయే నిసిన్నో హోతి. బోధిసత్తో తత్థేవ గన్త్వా పక్ఖన్దిత్వా రఞ్ఞో ఆసనస్స హేట్ఠా పావిసి. అథ నం రాజపురిసా నీహరితుం ఆరద్ధా, రాజా పన వారేసి.

సో థోకం విస్సమిత్వా హేట్ఠాసనా నిక్ఖమిత్వా రాజానం వన్దిత్వా ‘‘దేవ, తుమ్హే కుక్కురే మారాపేథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మారాపేమహ’’న్తి ¶ . ‘‘కో నేసం అపరాధో నరిన్దా’’తి? ‘‘రథస్స మే ¶ పరివారచమ్మఞ్చ నద్ధిఞ్చ ఖాదింసూ’’తి. ‘‘యే ఖాదింసు, తే జానాథా’’తి? ‘‘న జానామా’’తి. ‘‘‘ఇమే నామ చమ్మఖాదకచోరా’తి తథతో అజానిత్వా దిట్ఠదిట్ఠట్ఠానేయేవ మారాపనం న యుత్తం, దేవా’’తి. ‘‘రథచమ్మస్స కుక్కురేహి ఖాదితత్తా ‘దిట్ఠదిట్ఠే సబ్బేవ మారేథా’తి సునఖవధం ఆణాపేసి’’న్తి. ‘‘కిం పన వో మనుస్సా సబ్బేవ కుక్కురే మారేన్తి, ఉదాహు మరణం అలభన్తాపి అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి, అమ్హాకం ఘరే కోలేయ్యకా మరణం న లభన్తీ’’తి. మహారాజ ఇదానేవ తుమ్హే ‘‘రథచమ్మస్స కుక్కురేహి ఖాదితత్తా ‘దిట్ఠదిట్ఠే సబ్బేవ మారేథా’తి సునఖవధం ఆణాపేసి’’న్తి అవోచుత్థ, ఇదాని పన ‘‘అమ్హాకం ఘరే కోలేయ్యకా మరణం న లభన్తీ’’తి వదేథ. ‘‘నను ఏవం సన్తే తుమ్హే ఛన్దాదివసేన అగతిగమనం గచ్ఛథ, అగతిగమనఞ్చ నామ న యుత్తం, న చ రాజధమ్మో, రఞ్ఞా నామ కారణగవేసకేన తులాసదిసేన భవితుం వట్టతి, ఇదాని చ కోలేయ్యకా మరణం న లభన్తి, దుబ్బలసునఖావ లభన్తి, ఏవం సన్తే నాయం సబ్బసునఖఘచ్చా, దుబ్బలఘాతికా నామేసా’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా మహాసత్తో మధురస్సరం నిచ్ఛారేత్వా ‘‘మహారాజ, యం తుమ్హే కరోథ, నాయం ధమ్మో’’తి రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘యే ¶ కుక్కురా రాజకులమ్హి వద్ధా, కోలేయ్యకా వణ్ణబలూపపన్నా;

తేమే న వజ్ఝా మయమస్మ వజ్ఝా, నాయం సఘచ్చా దుబ్బలఘాతికాయ’’న్తి.

తత్థ యే కుక్కురాతి యే సునఖా. యథా హి ధారుణ్హోపి పస్సావో ‘‘పూతిముత్త’’న్తి, తదహుజాతోపి సిఙ్గాలో ‘‘జరసిఙ్గాలో’’తి, కోమలాపి గలోచిలతా ‘‘పూతిలతా’’తి, సువణ్ణవణ్ణోపి కాయో ‘‘పూతికాయో’’తి వుచ్చతి, ఏవమేవం వస్ససతికోపి సునఖో ‘‘కుక్కురో’’తి వుచ్చతి. తస్మా మహల్లకా కాయబలూపపన్నాపి తే ‘‘కుక్కురా’’త్వేవ వుత్తా. వద్ధాతి వడ్ఢితా. కోలేయ్యకాతి రాజకులే జాతా సమ్భూతా సంవడ్ఢా. వణ్ణబలూపపన్నాతి సరీరవణ్ణేన చేవ కాయబలేన చ సమ్పన్నా. తేమే న వజ్ఝాతి తే ఇమే సస్సామికా సారక్ఖా న వజ్ఝా. మయమస్మ వజ్ఝాతి అస్సామికా అనారక్ఖా మయం వజ్ఝా నామ జాతా. నాయం సఘచ్చాతి ఏవం సన్తే అయం అవిసేసేన సఘచ్చా నామ న హోతి. దుబ్బలఘాతికాయన్తి ¶ అయం పన దుబ్బలానంయేవ ఘాతనతో దుబ్బలఘాతికా నామ హోతి. రాజూహి నామ చోరా నిగ్గణ్హితబ్బా, నో అచోరా. ఇధ పన చోరానం కిఞ్చి భయం నత్థి, అచోరా మరణం లభన్తి. అహో ఇమస్మిం లోకే అయుత్తం వత్తతి, అహో అధమ్మో వత్తతీతి.

రాజా ¶ బోధిసత్తస్స వచరం సుత్వా ఆహ – ‘‘జానాసి త్వం, పణ్డిత, అసుకేహి నామ రథచమ్మం ఖాదిత’’న్తి? ‘‘ఆమ, జానామీ’’తి. ‘‘కేహి ఖాదిత’’న్తి? ‘‘తుమ్హాకం గేహే వసనకేహి కోలేయ్యకసునఖేహీ’’తి. ‘‘కథం తేహి ఖాదితభావో జానితబ్బో’’తి? ‘‘అహం తేహి ఖాదితభావం దస్సేసామీ’’తి. ‘‘దస్సేహి పణ్డితా’’తి. ‘‘తుమ్హాకం ఘరే కోలేయ్యకసునఖే ఆహరాపేత్వా థోకం తక్కఞ్చ దబ్బతిణాని చ ఆహరాపేథా’’తి. రాజా తథా అకాసి. అథ నం మహాసత్తో ‘‘ఇమాని తిణాని తక్కేన మద్దాపేత్వా ఏతే సునఖే పాయేథా’’తి ఆహ. రాజా తథా కత్వా పాయాపేసి, పీతా పీతా సునఖా సద్ధిం చమ్మేహి వమింసు. రాజా ‘‘సబ్బఞ్ఞుబుద్ధస్స బ్యాకరణం వియా’’తి తుట్ఠో బోధిసత్తస్స సేతచ్ఛత్తేన పూజం అకాసి. బోధిసత్తో ‘‘ధమ్మం చర, మహారాజ, మాతాపితూసు ఖత్తియా’’తిఆదీహి (జా. ౨.౧౭.౩౯) తేసకుణజాతకే ఆగతాహి దసహి ధమ్మచరియగాథాహి రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేత్వా ‘‘మహారాజ, ఇతో పట్ఠాయ అప్పమత్తో హోహీ’’తి రాజానం పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా సేతచ్ఛత్తం రఞ్ఞోవ పటిఅదాసి.

రాజా మహాసత్తస్స ధమ్మకథం ¶ సుత్వా సబ్బసత్తానం అభయం దత్వా బోధిసత్తం ఆదిం కత్వా సబ్బసునఖానం అత్తనో భోజనసదిసమేవ నిచ్చభత్తం పట్ఠపేత్వా బోధిసత్తస్స ఓవాదే ఠితో యావతాయుకం దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా కాలం కత్వా దేవలోకే ఉప్పజ్జి. కుక్కురోవాదో దస వస్ససహస్సాని పవత్తి. బోధిసత్తోపి యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, తథాగతో ఇదానేవ ఞాతకానం అత్థం చరతి, పుబ్బేపి చరియేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా రాజా ఆనన్దో అహోసి, అవసేసా పరిసా బుద్ధపరిసా, కుక్కురపణ్డితో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

అపి ¶ పస్సేన సేమానోతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం ఓస్సట్ఠవీరియం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. తస్మిఞ్హి సమయే సత్థా తం భిక్ఖుం ఆమన్తేత్వా ‘‘భిక్ఖు, పుబ్బే పణ్డితా అనాయతనేపి వీరియం అకంసు, పహారం లద్ధాపి నేవ ఓస్సజింసూ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో భోజాజానీయసిన్ధవకులే నిబ్బత్తో సబ్బాలఙ్కారసమ్పన్నో బారాణసిరఞ్ఞో మఙ్గలస్సో అహోసి. సో సతసహస్సగ్ఘనికాయ సువణ్ణపాతియంయేవ నానగ్గరససమ్పన్నం తివస్సికగన్ధసాలిభోజనం భుఞ్జతి, చాతుజ్జాతికగన్ధూపలిత్తాయమేవ భూమియం తిట్ఠతి, తం ఠానం రత్తకమ్బలసాణిపరిక్ఖిత్తం ఉపరి సువణ్ణతారకఖచితచేలవితానం సమోసరితగన్ధదామమాలాదామం అవిజహితగన్ధతేలపదీపం హోతి. బారాణసిరజ్జం పన అపత్థేన్తా రాజానో నామ నత్థి. ఏకం సమయం సత్త రాజానో బారాణసిం పరిక్ఖిపిత్వా ‘‘అమ్హాకం రజ్జం వా దేతు, యుద్ధం వా’’తి బారాణసిరఞ్ఞో పణ్ణం పేసేసుం. రాజా అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘ఇదాని కిం కరోమ, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, తుమ్హేహి తావ ఆదితోవ యుద్ధాయ న గన్తబ్బం, అసుకం ¶ నామ అస్సారోహం పేసేత్వా యుద్ధం కారేథ, తస్మిం అసక్కోన్తే పచ్ఛా జానిస్సామా’’తి. రాజా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సక్ఖిస్ససి, తాత, సత్తహి రాజూహి సద్ధిం యుద్ధం కాతు’’న్తి ఆహ. ‘‘దేవ, సచే భోజాజానీయసిన్ధవం లభామి, తిట్ఠన్తు సత్త రాజానో, సకలజమ్బుదీపే రాజూహిపి సద్ధిం యుజ్ఝితుం సక్ఖిస్సామీ’’తి. ‘‘తాత, భోజాజానీయసిన్ధవో వా హోతు అఞ్ఞో వా, యం ఇచ్ఛసి, తం గహేత్వా యుద్ధం కరోహీ’’తి.

సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి రాజానం వన్దిత్వా పాసాదా ఓరుయ్హ భోజాజానీయసిన్ధవం ఆహరాపేత్వా సువమ్మితం కత్వా అత్తనాపి సబ్బసన్నాహసన్నద్ధో ఖగ్గం బన్ధిత్వా సిన్ధవపిట్ఠివరగతో నగరా నిక్ఖమ్మ విజ్జులతా వియ చరమానో పఠమం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా ఏకం రాజానం జీవగ్గాహమేవ గహేత్వా ఆగన్త్వా నగరే బలస్స నియ్యాదేత్వా పున గన్త్వా దుతియం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా తథా తతియన్తి ఏవం పఞ్చ రాజానో జీవగ్గాహం గహేత్వా ఛట్ఠం బలకోట్ఠకం ¶ భిన్దిత్వా ఛట్ఠస్స రఞ్ఞో గహితకాలే భోజాజానీయో పహారం లభతి, లోహితం పగ్ఘరతి, వేదనా బలవతియో వత్తన్తి. అస్సారోహో తస్స పహటభావం ఞత్వా భోజాజానీయసిన్ధవం రాజద్వారే నిపజ్జాపేత్వా సన్నాహం సిథిలం కత్వా అఞ్ఞం అస్సం సన్నయ్హితుం ఆరద్ధో. బోధిసత్తో మహాఫాసుకపస్సేన నిపన్నోవ అక్ఖీని ఉమ్మిలేత్వా అస్సారోహం దిస్వా ‘‘అయం అఞ్ఞం అస్సం సన్నయ్హతి, అయఞ్చ అస్సో సత్తమం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా సత్తమం రాజానం గణ్హితుం న సక్ఖిస్సతి, మయా కతకమ్మఞ్చ నస్సిస్సతి, అప్పటిసమో అస్సారోహోపి నస్సిస్సతి, రాజాపి పరహత్థం గమిస్సతి, ఠపేత్వా మం అఞ్ఞో అస్సో సత్తమం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా సత్తమం రాజానం గహేతుం సమత్థో నామ నత్థీ’’తి నిపన్నకోవ అస్సారోహం పక్కోసాపేత్వా ‘‘సమ్మ అస్సారోహ, సత్తమం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా సత్తమం రాజానం గహేతుం సమత్థో ఠపేత్వా మం అఞ్ఞో అస్సో నామ నత్థి, నాహం మయా కతకమ్మం నాసేస్సామి, మమఞ్ఞేవ ఉట్ఠాపేత్వా సన్నయ్హాహీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అపి ¶ ¶ పస్సేన సేమానో, సల్లేభి సల్లలీకతో;

సేయ్యోవ వళవా భోజ్ఝో, యుఞ్జ మఞ్ఞేవ సారథీ’’తి.

తత్థ అపి పస్సేన సేమానోతి ఏకేన పస్సేన సయమానకోపి. సల్లేభి సల్లలీకతోతి సల్లేహి విద్ధోపి సమానో. సేయ్యోవ వళవా భోజ్ఝోతి వళవాతి సిన్ధవకులేసు అజాతో ఖలుఙ్కస్సో. భోజ్ఝోతి భోజాజానీయసిన్ధవో. ఇతి ఏతస్మా వళవా సల్లేహి విద్ధోపి భోజాజానీయసిన్ధవోవ సేయ్యో వరో ఉత్తమో. యుఞ్జ మఞ్ఞేవ సారథీతి యస్మా ఏవ గతోపి అహమేవ సేయ్యో, తస్మా మమఞ్ఞేవ యోజేహి, మం వమ్మేహీతి వదతి.

అస్సారోహో బోధిసత్తం ఉట్ఠాపేత్వా వణం బన్ధిత్వా సుసన్నద్ధం సన్నయ్హిత్వా తస్స పిట్ఠియం నిసీదిత్వా సత్తమం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా సత్తమం రాజానం జీవగ్గాహం గహేత్వా రాజబలస్స నియ్యాదేసి, బోధిసత్తమ్పి రాజద్వారం ఆనయింసు. రాజా తస్స దస్సనత్థాయ నిక్ఖమి. మహాసత్తో రాజానం ఆహ – ‘‘మహారాజ, సత్త రాజానో మా ఘాతయిత్థ, సపథం కారేత్వా విస్సజ్జేథ, మయ్హఞ్చ అస్సారోహస్స చ దాతబ్బం యసం అస్సారోహస్సేవ దేథ ¶ , సత్త రాజానో గహేత్వా దిన్నయోధం నామ నాసేతుం న వట్టతి. తుమ్హేపి దానం దేథ, సీలం రక్ఖథ, ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేథా’’తి. ఏవం బోధిసత్తేన రఞ్ఞో ఓవాదే దిన్నే బోధిసత్తస్స సన్నాహం మోచయింసు, సో సన్నాహే ముత్తమత్తేయేవ నిరుజ్ఝి. రాజా తస్స సరీరకిచ్చం కారేత్వా అస్సారోహస్స మహన్తం యసం దత్వా సత్త రాజానో పున అత్తన్నో అదుబ్భాయ సపథం కారేత్వా సకసకట్ఠానాని పేసేత్వా ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేత్వా జీవితపరియోసానే యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ‘‘ఏవం భిక్ఖు పుబ్బే పణ్డితా అనాయతనేపి వీరియం అకంసు, ఏవరూపం పహారం లద్ధాపి న ఓస్సజింసు, త్వం పన ఏవరూపే నియ్యానికసాసనే పబ్బజిత్వా కస్మా వీరియం ఓస్సజసీ’’తి వత్వా చత్తారి సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఓస్సట్ఠవీరియో భిక్ఖు అరహత్తఫలే పతిట్ఠాసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ¶ ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా రాజా ఆనన్దో అహోసి, అస్సారోహో సారిపుత్తో, భోజాజానీయసిన్ధవో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

యదా ¶ యదాతి ఇదమ్పి సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఓస్సట్ఠవీరియమేవ భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. తం పన భిక్ఖుం సత్థా ఆమన్తేత్వా ‘‘భిక్ఖు పుబ్బే పణ్డితా అనాయతనేపి లద్ధప్పహారాపి హుత్వా వీరియం అకంసూ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే పురిమనయేనేవ సత్త రాజానో నగరం పరివారయింసు. అథేకో రథికయోధో ద్వే భాతికసిన్ధవే రథే యోజేత్వా నగరా నిక్ఖమ్మ ఛ బలకోట్ఠకే భిన్దిత్వా ఛ రాజానో అగ్గహేసి. తస్మిం ఖణే జేట్ఠకఅస్సో పహారం లభి. రథికో రథం పేసేన్తో రాజద్వారం ఆగన్త్వా జేట్ఠభాతికం రథా మోచేత్వా సన్నాహం సిథిలం కత్వా ఏకేనేవ పస్సేన నిపజ్జాపేత్వా ¶ అఞ్ఞం అస్సం సన్నయ్హితుం ఆరద్ధో. బోధిసత్తో తం దిస్వా పురిమనయేనేవ చిన్తేత్వా రథికం పక్కోసాపేత్వా నిపన్నకోవ ఇమం గాథమాహ –

‘‘యదా యదా యత్థ యదా, యత్థ యత్థ యదా యదా;

ఆజఞ్ఞో కురుతే వేగం, హాయన్తి తత్థ వాళవా’’తి.

తత్థ యదా యదాతి పుబ్బణ్హాదీసు యస్మిం యస్మిం కాలే. యత్థాతి యస్మిం ఠానే మగ్గే వా సఙ్గామసీసే వా. యదాతి యస్మిం ఖణే. యత్థ యత్థాతి సత్తన్నం బలకోట్ఠకానం వసేన బహూసు యుద్ధమణ్డలేసు. యదా యదాతి యస్మిం యస్మిం కాలే పహారం లద్ధకాలే వా అలద్ధకాలే వా. ఆజఞ్ఞో కురుతే వేగన్తి సారథిస్స చిత్తరుచితం కారణం ఆజాననసభావో ఆజఞ్ఞో వరసిన్ధవో వేగం కరోతి వాయమతి వీరియం ఆరభతి. హాయన్తి తత్థ వాళవాతి తస్మిం వేగే కరియమానే ఇతరే వళవసఙ్ఖాతా ఖళుఙ్కస్సా హాయన్తి పరిహాయన్తి, తస్మా ఇమస్మిం రథే మంయేవ యోజేహీతి ఆహ.

సారథి బోధిసత్తం ఉట్ఠాపేత్వా రథే యోజేత్వా సత్తమం బలకోట్ఠకం భిన్దిత్వా సత్తమం రాజానం ఆదాయ రథం పేసేన్తో రాజద్వారం ¶ ఆగన్త్వా సిన్ధవం మోచేసి. బోధిసత్తో ఏకేన పస్సేన నిపన్నో పురిమనయేనేవ రఞ్ఞో ఓవాదం దత్వా నిరుజ్ఝి. రాజా తస్స సరీరకిచ్చం కారేత్వా సారథిస్స సమ్మానం కత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే సో భిక్ఖు అరహత్తే పతిట్ఠాసి. సత్థా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా రాజా ఆనన్దత్థేరో అహోసి, అస్సో సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి.

అఞ్ఞమఞ్ఞేహి ¶ తిత్థేహీతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ధమ్మసేనాపతిస్స సద్ధివిహారికం ఏకం సువణ్ణకారపుబ్బకం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. ఆసయానుసయఞాణఞ్హి బుద్ధానంయేవ హోతి, న అఞ్ఞేసం. తస్మా ధమ్మసేనాపతి అత్తనో ఆసయానుసయఞాణస్స నత్థితాయ సద్ధివిహారికస్స ఆసయానుసయం అజానన్తో అసుభకమ్మట్ఠానమేవ కథేసి, తస్స తం న సప్పాయమహోసి. కస్మా? సో కిర పటిపాటియా పఞ్చ జాతిసతాని సువణ్ణకారగేహేయేవ పటిసన్ధిం గణ్హి, అథస్స దీఘరత్తం పరిసుద్ధసువణ్ణదస్సనవసేన పరిచితత్తా అసుభం న సప్పాయమహోసి. సో తత్థ నిమిత్తమత్తమ్పి ఉప్పాదేతుం అసక్కోన్తో చత్తారో మాసే ఖేపేసి.

ధమ్మసేనాపతి అత్తనో సద్ధివిహారికస్స అరహత్తం దాతుం అసక్కోన్తో ‘‘అద్ధా అయం బుద్ధవేనేయ్యో భవిస్సతి, తథాగతస్స సన్తికం నేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా పాతోవ తం ఆదాయ సత్థు సన్తికం అగమాసి. సత్థా ‘‘కిం ను ఖో, సారిపుత్త, ఏకం భిక్ఖుం ఆదాయ ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అహం, భన్తే, ఇమస్స కమ్మట్ఠానం అదాసిం, అయం పన చతూహి మాసేహి నిమిత్తమత్తమ్పి న ఉప్పాదేసి, స్వాహం ‘బుద్ధవేనేయ్యో ఏసో భవిస్సతీ’తి చిన్తేత్వా తుమ్హాకం సన్తికం ఆదాయ ఆగతో’’తి. ‘‘సారిపుత్త, కతరం పన తే కమ్మట్ఠానం సద్ధివిహారికస్స దిన్న’’న్తి? ‘‘అసుభకమ్మట్ఠానం భగవా’’తి. ‘‘సారిపుత్త, నత్థి తవ సన్తానే ఆసయానుసయఞాణం, గచ్ఛ, త్వం సాయన్హసమయే ఆగన్త్వా తవ సద్ధివిహారికం ఆదాయ గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. ఏవం సత్థా థేరం ఉయ్యోజేత్వా తస్స భిక్ఖుస్స మనాపం చీవరఞ్చ నివాసనఞ్చ దాపేత్వా తం ఆదాయ గామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా పణీతం ఖాదనీయభోజనీయం దాపేత్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో పున విహారం ఆగన్త్వా గన్ధకుటియం దివసభాగం ఖేపేత్వా ¶ సాయన్హసమయే తం భిక్ఖుం గహేత్వా విహారచారికం చరమానో అమ్బవనే ఏకం పోక్ఖరణిం మాపేత్వా తత్థ మహన్తం పదుమినిగచ్ఛం, తత్రాపి చ మహన్తం ఏకం పదుమపుప్ఫం మాపేత్వా ‘‘భిక్ఖు ఇమం పుప్ఫం ఓలోకేన్తో నిసీదా’’తి నిసీదాపేత్వా గన్ధకుటిం పావిసి.

సో ¶ భిక్ఖు తం పుప్ఫం పునప్పునం ఓలోకేతి. భగవా తం పుప్ఫం జరం పాపేసి, తం తస్స పస్సన్తస్సేవ జరం పత్వా వివణ్ణం అహోసి. అథస్స పరియన్తతో పట్ఠాయ ¶ పత్తాని పతన్తాని ముహుత్తేన సబ్బాని పతింసు. తతో కిఞ్జక్ఖం పతి, కణ్ణికావ అవసిస్సి. సో భిక్ఖు తం పస్సన్తో చిన్తేసి ‘‘ఇదం పదుమపుప్ఫం ఇదానేవ అభిరూపం అహోసి దస్సనీయం, అథస్స వణ్ణో పరిణతో, పత్తాని చ కిఞ్చక్ఖఞ్చ పతితం, కణ్ణికామత్తమేవ అవసిట్ఠం, ఏవరూపస్స నామ పదుమస్స జరా పత్తా, మయ్హం సరీరస్స కిం న పాపుణిస్సతి, సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తి విపస్సనం పట్ఠపేసి. సత్థా ‘‘తస్స చిత్తం విపస్సనం ఆరుళ్హ’’న్తి ఞత్వా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ ఓభాసం ఫరిత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఉచ్ఛిన్ద సినేహమత్తనో, కుముదం సారదికంవ పాణినా;

సన్తిమగ్గమేవ బ్రూహయ, నిబ్బానం సుగతేన దేసిత’’న్తి. (ధ. ప. ౨౮౫);

సో భిక్ఖు గాథాపరియోసానే అరహత్తం పత్వా ‘‘ముత్తో వతమ్హి సబ్బభవేహీ’’తి చిన్తేత్వా –

‘‘సో వుత్థవాసో పరిపుణ్ణమానసో, ఖీణాసవో అన్తిమదేహధారీ;

విసుద్ధసీలో సుసమాహితిన్ద్రియో, చన్దో యథా రాహుముఖా పముత్తో.

‘‘సమోతతం మోహమహన్ధకారం, వినోదయిం సబ్బమలం అసేసం;

ఆలోకపజ్జోతకరో పభఙ్కరో, సహస్సరంసీ వియ భాణుమా నభే’’తి. –

ఆదీహి గాథాహి ఉదానం ఉదానేసి. ఉదానేత్వా చ పన గన్త్వా భగవన్తం వన్ది. థేరోపి ఆగన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా అత్తనో సద్ధివిహారికం గహేత్వా అగమాసి. అయం పవత్తి భిక్ఖూనం అన్తరే పాకటా జాతా. భిక్ఖూ ¶ ధమ్మసభాయం దసబలస్స గుణే వణ్ణయమానా నిసీదింసు – ‘‘ఆవుసో, సారిపుత్తత్థేరో ఆసయానుసయఞాణస్స అభావేన అత్తనో సద్ధివిహారికస్స ఆసయం న జానాతి, సత్థా పన ఞత్వా ఏకదివసేనేవ తస్స సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం అదాసి, అహో బుద్ధా నామ మహానుభావా’’తి.

సత్థా ¶ ఆగన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదిత్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న భగవా అఞ్ఞాయ కథాయ, తుమ్హాకఞ్ఞేవ పన ధమ్మసేనాపతినో సద్ధివిహారికస్స ఆసయానుసయఞాణకథాయా’’తి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఏతం అచ్ఛరియం, స్వాహం ¶ ఏతరహి బుద్ధో హుత్వా తస్స ఆసయం జానామి, పుబ్బేపాహం తస్స ఆసయం జానామియేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో రజ్జం కారేసి. తదా బోధిసత్తో తం రాజానం అత్థే చ ధమ్మే చ అనుసాసతి. తదా రఞ్ఞో మఙ్గలఅస్సన్హానతిత్థే అఞ్ఞతరం వళవం ఖళుఙ్కస్సం న్హాపేసుం. మఙ్గలస్సో వళవేన న్హానతిత్థం ఓతారియమానో జిగుచ్ఛిత్వా ఓతరితుం న ఇచ్ఛి. అస్సగోపకో గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి ‘‘దేవ, మఙ్గలస్సో తిత్థం ఓతరితుం న ఇచ్ఛతీ’’తి. రాజా బోధిసత్తం పేసేసి – ‘‘గచ్ఛ, పణ్డిత, జానాహి కేన కారణేన అస్సో తిత్థం ఓతారియమానో న ఓతరతీ’’తి. బోధిసత్తో ‘‘సాధు, దేవా’’తి నదీతీరం గన్త్వా అస్సం ఓలోకేత్వా నిరోగభావమస్స ఞత్వా ‘‘కేన ను ఖో కారణేన అయం ఇమం తిత్థం న ఓతరతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘పఠమతరం ఏత్థ అఞ్ఞో న్హాపితో భవిస్సతి, తేనేస జిగుచ్ఛమానో తిత్థం న ఓతరతి మఞ్ఞే’’తి చిన్తేత్వా అస్సగోపకే పుచ్ఛి ‘‘అమ్భో, ఇమస్మిం తిత్థే కం పఠమం న్హాపయిత్థా’’తి? ‘‘అఞ్ఞతరం వళవస్సం, సామీ’’తి.

బోధిసత్తో ‘‘ఏస అత్తనో సిన్ధవతాయ జిగుచ్ఛన్తో ఏత్థ న్హాయితుం న ఇచ్ఛతి, ఇమం అఞ్ఞతిత్థే న్హాపేతుం వట్టతీ’’తి తస్స ఆసయం ఞత్వా ‘‘భో అస్సగోపక, సప్పిమధుఫాణితాదిభిసఙ్ఖతపాయాసమ్పి తావ పునప్పునం భుఞ్జన్తస్స తిత్తి హోతి. అయం అస్సో బహూ వారే ఇధ తిత్థే న్హాతో, అఞ్ఞమ్పి తావ నం తిత్థం ¶ ఓతారేత్వా న్హాపేథ చ పాయేథ చా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞేహి తిత్థేహి, అస్సం పాయేహి సారథి;

అచ్చాసనస్స పురిసో, పాయాసస్సపి తప్పతీ’’తి.

తత్థ అఞ్ఞమఞ్ఞేహీతి అఞ్ఞేహి అఞ్ఞేహి. పాయేహీతి దేసనాసీసమేతం, న్హాపేహి చ పాయేహి చాతి అత్థో. అచ్చాసనస్సాతి కరణత్థే సామివచనం ¶ , అతిఅసనేన అతిభుత్తేనాతి అత్థో. పాయాసస్సపి తప్పతీతి సప్పిఆదీహి అభిసఙ్ఖతేన మధురపాయాసేన తప్పతి తిత్తో హోతి, ధాతో సుహితో న పున భుఞ్జితుకామతం ఆపజ్జతి. తస్మా అయమ్పి అస్సో ఇమస్మిం తిత్థే నిబద్ధం న్హానేన పరియత్తిం ఆపన్నో భవిస్సతి, అఞ్ఞత్థ నం న్హాపేథాతి.

తే తస్స వచనం సుత్వా అస్సం అఞ్ఞతిత్థం ఓతారేత్వా పాయింసు చేవ న్హాపయింసు చ. బోధిసత్తో ¶ అస్సస్స పానీయం పివిత్వా న్హానకాలే రఞ్ఞో సన్తికం అగమాసి. రాజా ‘‘కిం, తాత, అస్సో న్హాతో చ పీతో చా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘పఠమం కిం కారణా న ఇచ్ఛతీ’’తి? ‘‘ఇమినా నామ కారణేనా’’తి సబ్బం ఆచిక్ఖి. రాజా ‘‘ఏవరూపస్స తిరచ్ఛానస్సాపి నామ ఆసయం జానాతి, అహో పణ్డితో’’తి బోధిసత్తస్స మహన్తం యసం దత్వా జీవితపరియోసానే యథాకమ్మం గతో. బోధిసత్తోపి యథాకమ్మమేవ గతో.

సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, అహం ఏతస్స ఇదానేవ ఆసయం జానామి, పుబ్బేపి జానామియేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మఙ్గలఅస్సో అయం భిక్ఖు అహోసి, రాజా ఆనన్దో, పణ్డితామచ్చో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

పురాణచోరాన వచో నిసమ్మాతి ఇదం సత్థా వేళువనే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి. దేవదత్తో అజాతసత్తుకుమారం పసాదేత్వా లాభసక్కారం నిప్ఫాదేసి. అజాతసత్తుకుమారో దేవదత్తస్స గయాసీసే విహారం కారేత్వా నానగ్గరసేహి తివస్సికగన్ధసాలిభోజనస్స ¶ దివసే దివసే పఞ్చ థాలిపాకసతాని అభిహరి. లాభసక్కారం నిస్సాయ దేవదత్తస్స పరివారో మహన్తో జాతో, దేవదత్తో పరివారేన సద్ధిం విహారేయేవ హోతి. తేన సమయేన రాజగహవాసికా ద్వే సహాయా. తేసు ఏకో సత్థు సన్తికే పబ్బజితో, ఏకో దేవదత్తస్స. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం తస్మిం తస్మిం ఠానేపి పస్సన్తి, విహారం గన్త్వాపి పస్సన్తియేవ.

అథేకదివసం ¶ దేవదత్తస్స నిస్సితకో ఇతరం ఆహ – ‘‘ఆవుసో, కిం త్వం దేవసికం సేదేహి ముచ్చమానేహి పిణ్డాయ చరసి, దేవదత్తో గయాసీసవిహారే నిసీదిత్వావ నానగ్గరసేహి సుభోజనం భుఞ్జతి, ఏవరూపో ఉపాయో నత్థి, కిం త్వం దుక్ఖం అనుభోసి, కిం తే పాతోవ గయాసీసం ఆగన్త్వా సఉత్తరిభఙ్గం యాగుం పివిత్వా అట్ఠారసవిధం ఖజ్జకం ఖాదిత్వా నానగ్గరసేహి సుభోజనం భుఞ్జితుం న వట్టతీ’’తి? సో పునప్పునం వుచ్చమానో గన్తుకామో హుత్వా తతో పట్ఠాయ గయాసీసం గన్త్వా భుఞ్జిత్వా కాలస్సేవ వేళువనం ఆగచ్ఛతి. సో సబ్బకాలం పటిచ్ఛాదేతుం నాసక్ఖి, ‘‘గయాసీసం గన్త్వా దేవదత్తస్స పట్ఠపితం భత్తం భుఞ్జతీ’’తి న చిరస్సేవ పాకటో జాతో ¶ . అథ నం సహాయా పుచ్ఛింసు ‘‘సచ్చం కిర, త్వం ఆవుసో, దేవదత్తస్స పట్ఠపితం భత్తం భుఞ్జసీ’’తి. ‘‘కో ఏవమాహా’’తి? ‘‘అసుకో చ అసుకో చా’’తి. ‘‘సచ్చం అహం ఆవుసో గయాసీసం గన్త్వా భుఞ్జామి, న పన మే దేవదత్తో భత్తం దేతి, అఞ్ఞే మనుస్సా దేన్తీ’’తి. ‘‘ఆవుసో, దేవదత్తో బుద్ధానం పటికణ్టకో దుస్సీలో అజాతసత్తుం పసాదేత్వా అధమ్మేన అత్తనో లాభసక్కారం ఉప్పాదేసి, త్వం ఏవరూపే నియ్యానికే బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా దేవదత్తస్స అధమ్మేన ఉప్పన్నం భోజనం భుఞ్జసి, ఏహి తం సత్థు సన్తికం నేస్సామా’’తి తం భిక్ఖుం ఆదాయ ధమ్మసభం ఆగమింసు.

సత్థా దిస్వావ ‘‘కిం, భిక్ఖవే, ఏతం భిక్ఖుం అనిచ్ఛన్తఞ్ఞేవ ఆదాయ ఆగతత్థా’’తి? ‘‘ఆమ భన్తే, అయం భిక్ఖు తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజిత్వా దేవదత్తస్స అధమ్మేన ఉప్పన్నం భోజనం భుఞ్జతీ’’తి. ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు దేవదత్తస్స అధమ్మేన ఉప్పన్నం భోజనం భుఞ్జసీ’’తి? ‘‘న భన్తే, దేవదత్తో మయ్హం దేతి, అఞ్ఞే మనుస్సా దేన్తి, తమహం భుఞ్జామీ’’తి. సత్థా ‘‘మా భిక్ఖు ఏత్థ పరిహారం కరి, దేవదత్తో అనాచారో దుస్సీలో, కథఞ్హి నామ త్వం ఇధ పబ్బజిత్వా మమ సాసనం భజన్తోయేవ దేవదత్తస్స భత్తం భుఞ్జసి, నిచ్చకాలమ్పి భజనసీలకోవ త్వం దిట్ఠదిట్ఠేయేవ భజసీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో తస్స అమచ్చో అహోసి. తదా రఞ్ఞో మహిళాముఖో నామ ¶ మఙ్గలహత్థీ అహోసి సీలవా ఆచారసమ్పన్నో, న కఞ్చి విహేఠేతి. అథేకదివసం తస్స సాలాయ సమీపే రత్తిభాగసమనన్తరే చోరా ఆగన్త్వా తస్స అవిదూరే ¶ నిసిన్నా చోరమన్తం మన్తయింసు ‘‘ఏవం ఉమ్మఙ్గో భిన్దితబ్బో, ఏవం సన్ధిచ్ఛేదకమ్మం కత్తబ్బం, ఉమ్మఙ్గఞ్చ సన్ధిచ్ఛేదఞ్చ మగ్గసదిసం తిత్థసదిసం నిజ్జటం నిగ్గుమ్బం కత్వా భణ్డం హరితుం వట్టతి, హరన్తేన మారేత్వావ హరితబ్బం, ఏవం ఉట్ఠాతుం సమత్థో నామ న భవిస్సతి, చోరేన చ నామ సీలాచారయుత్తేన న భవితబ్బం, కక్ఖళేన ఫరుసేన సాహసికేన భవితబ్బ’’న్తి. ఏవం మన్తేత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉగ్గణ్హాపేత్వా అగమంసు. ఏతేనేవ ఉపాయేన పునదివసేపి పునదివసేపీతి బహూ దివసే తత్థ ఆగన్త్వా మన్తయింసు. సో తేసం వచనం సుత్వా ‘‘తే మం సిక్ఖాపేన్తీ’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘ఇదాని మయా కక్ఖళేన ఫరుసేన సాహసికేన భవితబ్బ’’న్తి తథారూపోవ అహోసి. పాతోవ ఆగతం హత్థిగోపకం సోణ్డాయ గహేత్వా భూమియం పోథేత్వా మారేసి. అపరమ్పి తథా అపరమ్పి తథాతి ఆగతాగతం మారేతియేవ.

‘‘మహిళాముఖో ¶ ఉమ్మత్తకో జాతో దిట్ఠదిట్ఠే మారేతీ’’తి రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా బోధిసత్తం పహిణి ‘‘గచ్ఛ పణ్డిత, జానాహి కేన కారణేన సో దుట్ఠో జాతో’’తి. బోధిసత్తో గన్త్వా తస్స సరీరే అరోగభావం ఞత్వా ‘‘కేన ను ఖో కారణేన ఏస దుట్ఠో జాతో’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘అద్ధా అవిదూరే కేసఞ్చి వచనం సుత్వా ‘మం ఏతే సిక్ఖాపేన్తీ’తి సఞ్ఞాయ దుట్ఠో జాతో’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా హత్థిగోపకే పుచ్ఛి ‘‘అత్థి ను ఖో హత్థిసాలాయ సమీపే రత్తిభాగే కేహిచి కిఞ్చి కథితపుబ్బ’’న్తి? ‘‘ఆమ, సామి, చోరా ఆగన్త్వా కథయింసూ’’తి. బోధిసత్తో గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి ‘‘దేవ, అఞ్ఞో హత్థిస్స సరీరే వికారో నత్థి, చోరానం కథం సుత్వా దుట్ఠో జాతో’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సీలవన్తే సమణబ్రాహ్మణే హత్థిసాలాయం నిసీదాపేత్వా సీలాచారకథం కథాపేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఏవం కారేహి, తాతా’’తి.

బోధిసత్తో గన్త్వా సీలవన్తే సమణబ్రాహ్మణే హత్థిసాలాయం నిసీదాపేత్వా ‘‘సీలకథం ¶ కథేథ, భన్తే’’తి ఆహ. తే హత్థిస్స అవిదూరే నిసిన్నా ‘‘న కోచి పరామసితబ్బో న మారేతబ్బో, సీలాచారసమ్పన్నేన ఖన్తిమేత్తానుద్దయయుత్తేన భవితుం వట్టతీ’’తి సీలకథం కథయింసు. సో తం సుత్వా ‘‘మం ఇమే సిక్ఖాపేన్తి, ఇతో దాని పట్ఠాయ సీలవన్తేన భవితబ్బ’’న్తి సీలవా అహోసి. రాజా బోధిసత్తం పుచ్ఛి ‘‘కిం, తాత, సీలవా జాతో’’తి ¶ ? బోధిసత్తో ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘ఏవరూపో దుట్ఠహత్థీ పణ్డితే నిస్సాయ పోరాణకధమ్మేయేవ పతిట్ఠితో’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పురాణచోరాన వచో నిసమ్మ, మహిళాముఖో పోథయమన్వచారీ;

సుసఞ్ఞతానఞ్హి వచో నిసమ్మ, గజుత్తమో సబ్బగుణేసు అట్ఠా’’తి.

తత్థ పురాణచోరానన్తి పోరాణచోరానం. నిసమ్మాతి సుత్వా, పఠమం చోరానం వచనం సుత్వాతి అత్థో. మహిళాముఖోతి హత్థినిముఖేన సదిసముఖో. యథా మహిళా పురతో ఓలోకియమానా సోభతి, న పచ్ఛతో, తథా సోపి పురతో ఓలోకియమానో సోభతి. తస్మా ‘‘మహిళాముఖో’’తిస్స నామం అకంసు. పోథయమన్వచారీతి పోథయన్తో మారేన్తో అనుచారీ. అయమేవ వా పాఠో. సుసఞ్ఞతానన్తి సుట్ఠు సఞ్ఞతానం సీలవన్తానం. గజుత్తమోతి ఉత్తమగజో మఙ్గలహత్థీ. సబ్బగుణేసు అట్ఠాతి సబ్బేసు పోరాణగుణేసు పతిట్ఠితో. రాజా ‘‘తిరచ్ఛానగతస్సాపి ఆసయం జానాతీ’’తి బోధిసత్తస్స మహన్తం యసం అదాసి. సో యావతాయుకం ఠత్వా సద్ధిం బోధిసత్తేన యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ¶ ‘‘పుబ్బేపి త్వం భిక్ఖు దిట్ఠదిట్ఠేయేవ భజి, చోరానం వచనం సుత్వా చోరే భజి, ధమ్మికానం వచనం సుత్వా ధమ్మికే భజీ’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మహిళాముఖో విపక్ఖసేవకభిక్ఖు అహోసి, రాజా ఆనన్దో, అమచ్చో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

నాలం ¶ కబళం పదాతవేతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం ఉపాసకఞ్చ మహల్లకత్థేరఞ్చ ఆరబ్భ కథేసి ¶ . సావత్థియం కిర ద్వే సహాయకా. తేసు ఏకో పబ్బజిత్వా దేవసికం ఇతరస్స ఘరం గచ్ఛతి. సో తస్స భిక్ఖం దత్వా సయమ్పి భుఞ్జిత్వా తేనేవ సద్ధిం విహారం గన్త్వా యావ సూరియత్థఙ్గమనా ఆలాపసల్లాపేన నిసీదిత్వా నగరం పవిసతి, ఇతరోపి నం యావ నగరద్వారా అనుగన్త్వా నివత్తతి. సో తేసం విస్సాసో భిక్ఖూనం అన్తరే పాకటో జాతో. అథేకదివసం భిక్ఖూ తేసం విస్సాసకథం కథేన్తా ధమ్మసభాయం నిసీదింసు. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛి, తే ‘‘ఇమాయ నామ, భన్తే’’తి కథయింసు. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ ఇమే విస్సాసికా, పుబ్బేపి విస్సాసికాయేవ అహేసు’’న్తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో తస్స అమచ్చో అహోసి. తదా ఏకో కుక్కురో మఙ్గలహత్థిసాలం గన్త్వా మఙ్గలహత్థిస్స భుఞ్జనట్ఠానే పతితాని భత్తసిత్థాని ఖాదతి. సో తేనేవ భోజనేన సంవద్ధమానో మఙ్గలహత్థిస్స విస్సాసికో జాతో హత్థిస్సేవ సన్తికే భుఞ్జతి, ఉభోపి వినా వత్తితుం న సక్కోన్తి. సో హత్థీ నం సోణ్డాయ గహేత్వా అపరాపరం కరోన్తో కీళతి, ఉక్ఖిపిత్వా కుమ్భే పతిట్ఠాపేతి. అథేకదివసం ఏకో గామికమనుస్సో హత్థిగోపకస్స మూలం దత్వా తం కుక్కురం ఆదాయ అత్తనో గామం అగమాసి. తతో పట్ఠాయ సో హత్థీ కుక్కురం అపస్సన్తో నేవ ఖాదతి న పివతి న న్హాయతి. తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా బోధిసత్తం పహిణి ‘‘గచ్ఛ పణ్డిత, జానాహి కింకారణా హత్థీ ఏవం కరోతీ’’తి.

బోధిసత్తో ¶ హత్థిసాలం గన్త్వా హత్థిస్స దుమ్మనభావం ఞత్వా ‘‘ఇమస్స సరీరే రోగో న పఞ్ఞాయతి, కేనచి పనస్స సద్ధిం మిత్తసన్థవేన భవితబ్బం, తం అపస్సన్తో ఏస మఞ్ఞే సోకాభిభూతో’’తి హత్థిగోపకే పుచ్ఛి ‘‘అత్థి ను ఖో ఇమస్స కేనచి సద్ధిం విస్సాసో’’తి? ‘‘ఆమ, అత్థి సామి ఏకేన సునఖేన సద్ధిం బలవా మేత్తీ’’తి. ‘‘కహం సో ఏతరహీ’’తి? ‘‘ఏకేన మనుస్సేన నీతో’’తి. ‘‘జానాథ పనస్స నివాసనట్ఠాన’’న్తి? ‘‘న జానామ, సామీ’’తి. బోధిసత్తో రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘నత్థి, దేవ, హత్థిస్స కోచి ఆబాధో ¶ , ఏకేన పనస్స సునఖేన సద్ధిం బలవవిస్సాసో ¶ , తం అపస్సన్తో న భుఞ్జతి మఞ్ఞే’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘నాలం కబళం పదాతవే, న చ పిణ్డం న కుసే న ఘంసితుం;

మఞ్ఞామి అభిణ్హదస్సనా, నాగో స్నేహమకాసి కుక్కురే’’తి.

తత్థ నాలన్తి న సమత్థో. కబళన్తి భోజనకాలే పఠమమేవ దిన్నం కటుకకబళం. పదాతవేతి పఆదాతవే, సన్ధివసేన ఆకారలోపో వేదితబ్బో, గహేతున్తి అత్థో. న చ పిణ్డన్తి వడ్ఢేత్వా దీయమానం భత్తపిణ్డమ్పి నాలం గహేతుం. న కుసేతి ఖాదనత్థాయ దిన్నాని తిణానిపి నాలం గహేతుం. న ఘంసితున్తి న్హాపియమానో సరీరమ్పి ఘంసితుం నాలం. ఏవం యం యం సో హత్థీ కాతుం న సమత్థో, తం తం సబ్బం రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా తస్స అసమత్థభావే అత్తనా సల్లక్ఖితకారణం ఆరోచేన్తో ‘‘మఞ్ఞామీ’’తిఆదిమాహ.

రాజా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బం పణ్డితా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘‘అమ్హాకం కిర మఙ్గలహత్థిస్స సహాయం సునఖం ఏకో మనుస్సో గహేత్వా గతో, యస్స ఘరే తం సునఖం పస్సన్తి, తస్స అయం నామ దణ్డో’తి భేరిం చరాపేథ దేవా’’తి. రాజా తథా కారేసి. తం పవత్తిం సుత్వా సో పురిసో సునఖం విస్సజ్జేసి, సునఖో వేగేనాగన్త్వా హత్థిస్స సన్తికమేవ అగమాసి. హత్థీ తం సోణ్డాయ గహేత్వా కుమ్భే ఠపేత్వా రోదిత్వా పరిదేవిత్వా కుమ్భా ఓతారేత్వా తేన భుత్తే పచ్ఛా అత్తనాపి భుఞ్జి. ‘‘తిరచ్ఛానగతస్స ఆసయం జానాతీ’’తి రాజా బోధిసత్తస్స మహన్తం యసం అదాసి.

సత్థా ¶ ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇమే ఇదానేవ విస్సాసికా, పుబ్బేపి విస్సాసికాయేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా చతుసచ్చకథాయ వినివట్టేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి. ఇదం చతుసచ్చకథాయ వినివట్టనం నామ సబ్బజాతకేసుపి అత్థియేవ. మయం పన యత్థస్స ఆనిసంసో పఞ్ఞాయతి ¶ , తత్థేవ దస్సయిస్సామ.

తదా సునఖో ఉపాసకో అహోసి, హత్థీ మహల్లకత్థేరో, రాజా ఆనన్దో, అమచ్చపణ్డితో పన అహమేవ అహోసిన్తి.

మనుఞ్ఞమేవ ¶ భాసేయ్యాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఛబ్బగ్గియానం భిక్ఖూనం ఓమసవాదం ఆరబ్భ కథేసి. తస్మిఞ్హి సమయే ఛబ్బగ్గియా కలహం కరోన్తా పేసలే భిక్ఖూ ఖుంసేన్తి వమ్భేన్తి ఓవిజ్ఝన్తి, దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి. భిక్ఖూ భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ఛబ్బగ్గియే పక్కోసాపేత్వా ‘‘సచ్చం కిర భిక్ఖవో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చ’’న్తి వుత్తే విగరహిత్వా ‘‘భిక్ఖవే, ఫరుసవాచా నామ తిరచ్ఛానగతానమ్పి అమనాపా, పుబ్బేపి ఏకో తిరచ్ఛానగతో అత్తానం ఫరుసేన సముదాచరన్తం సహస్సం పరాజేసీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే గన్ధారరట్ఠే తక్కసిలాయం గన్ధారరాజా రజ్జం కారేసి. తదా బోధిసత్తో గోయోనియం నిబ్బత్తి. అథ నం తరుణవచ్ఛకకాలేయేవ ఏకో బ్రాహ్మణో గోదక్ఖిణాదాయకానం సన్తికా లభిత్వా ‘‘నన్దివిసాలో’’తి నామం కత్వా పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా సమ్పియాయమానో యాగుభత్తాదీని దత్వా పోసేసి. బోధిసత్తో వయప్పత్తో చిన్తేసి ‘‘అహం ఇమినా బ్రాహ్మణేన కిచ్ఛేన పటిజగ్గితో, మయా చ సద్ధిం సకలజమ్బుదీపే అఞ్ఞో సమధురో గోణో నామ నత్థి, యంనూనాహం అత్తనో బలం దస్సేత్వా బ్రాహ్మణస్స పోసావనియం దదేయ్య’’న్తి సో ఏకదివసం బ్రాహ్మణం ఆహ ‘‘గచ్ఛ, బ్రాహ్మణ, ఏకం గోవిత్తకసేట్ఠిం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘మయ్హం బలిబద్దో అతిబద్ధం సకటసతం పవట్టేతీ’తి వత్వా సహస్సేన అబ్భుతం కరోహీ’’తి. సో బ్రాహ్మణో సేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా కథం సముట్ఠాపేసి ‘‘ఇమస్మిం నగరే కస్స గోణో థామసమ్పన్నో’’తి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘అసుకస్స చ అసుకస్స చా’’తి వత్వా ‘‘సకలనగరే పన అమ్హాకం గోణేహి సదిసో నామ నత్థీ’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణో ¶ ‘‘మయ్హం ఏకో ¶ గోణో అతిబద్ధం సకటసతం పవట్టేతుం సమత్థో అత్థీ’’తి ఆహ. సేట్ఠి గహపతి ‘‘కుతో ఏవరూపో గోణో’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణో ‘‘మయ్హం గేహే అత్థీ’’తి. ‘‘తేన హి అబ్భుతం కరోహీ’’తి. ‘‘సాధు కరోమీ’’తి సహస్సేన అబ్భుతం ¶ అకాసి.

సో సకటసతం వాలుకాసక్ఖరపాసాణానంయేవ పూరేత్వా పటిపాటియా ఠపేత్వా సబ్బాని అక్ఖబన్ధనయోత్తేన ఏకతో బన్ధిత్వా నన్దివిసాలం న్హాపేత్వా గన్ధపఞ్చఙ్గులికం కత్వా కణ్ఠే మాలం పిళన్ధిత్వా పురిమసకటధురే ఏకకమేవ యోజేత్వా సయం ధురే నిసీదిత్వా పతోదం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘గచ్ఛ కూట, వహస్సు కూటా’’తి ఆహ. బోధిసత్తో ‘‘అయం మం అకూటం కూటవాదేన సముదాచరతీ’’తి చత్తారో పాదే థమ్భే వియ నిచ్చలే కత్వా అట్ఠాసి. సేట్ఠి తఙ్ఖణఞ్ఞేవ బ్రాహ్మణం సహస్సం ఆహరాపేసి. బ్రాహ్మణో సహస్సపరాజితో గోణం ముఞ్చిత్వా ఘరం గన్త్వా సోకాభిభూతో నిపజ్జి. నన్దివిసాలో చరిత్వా ఆగతో బ్రాహ్మణం సోకాభిభూతం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం, బ్రాహ్మణ, నిద్దాయసీ’’తి ఆహ. ‘‘కుతో మే, నిద్దా, సహస్సపరాజితస్సాతి, బ్రాహ్మణ, మయా ఏత్తకం కాలం తవ గేహే వసన్తేన అత్థి కిఞ్చి భాజనం వా భిన్దితపుబ్బం, కోచి వా మద్దితపుబ్బో, అట్ఠానే వా పన ఉచ్చారపస్సావో కతపుబ్బో’’తి? ‘‘నత్థి తాతా’’తి. అథ త్వం మం కస్మా కూటవాదేన సముదాచరసి, తవేవేసో దోసో, మయ్హం దోసో నత్థి, గచ్ఛ, తేన సద్ధిం ద్వీహి సహస్సేహి అబ్భుతం కరోహి, కేవలం మం అకూటం కూటవాదేన మా సముదాచరసీతి.

బ్రాహ్మణో తస్స వచనం సుత్వా గన్త్వా ద్వీహి సహస్సేహి అబ్భుతం కత్వా పురిమనయేనేవ సకటసతం అతిబన్ధిత్వా నన్దివిసాలం మణ్డేత్వా పురిమసకటధురే యోజేసి. కథం యోజేసీతి? యుగం ధురే నిచ్చలం బన్ధిత్వా ఏకాయ కోటియా నన్దివిసాలం యోజేత్వా ఏకం కోటిం ధురయోత్తేన పలివేఠేత్వా యుగకోటిఞ్చ అక్ఖపాదఞ్చ నిస్సాయ ముణ్డరుక్ఖదణ్డకం దత్వా తేన యోత్తేన నిచ్చలం బన్ధిత్వా ఠపేసి. ఏవఞ్హి కతే యుగం ఏత్తో వా ఇతో వా న గచ్ఛతి, సక్కా హోతి ఏకేనేవ గోణేన ఆకడ్ఢితుం. అథస్స బ్రాహ్మణో ధురే నిసీదిత్వా నన్దివిసాలస్స పిట్ఠిం పరిమజ్జిత్వా ‘‘గచ్ఛ భద్ర, వహస్సు, భన్ద్రా’’తి ఆహ. బోధిసత్తో అతిబద్ధం సకటసతం ఏకవేగేనేవ ఆకడ్ఢిత్వా పచ్ఛా ఠితం సకటం పురతో ఠితస్స సకటస్స ¶ ఠానే ఠపేసి ¶ . గోవిత్తకసేట్ఠి పరాజితో బ్రాహ్మణస్స ద్వే సహస్సాని అదాసి. అఞ్ఞేపి మనుస్సా బోధిసత్తస్స బహుం ధనం అదంసు, సబ్బం బ్రాహ్మణస్సేవ అహోసి. ఏవం సో బోధిసత్తం నిస్సాయ బహుం ధనం లభి.

సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఫరుసవచనం నామ కస్సచి మనాప’’న్తి ఛబ్బగ్గియే భిక్ఖూ గరహిత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేత్వా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘మనుఞ్ఞమేవ ¶ భాసేయ్య, నామనుఞ్ఞం కుదాచనం;

మనుఞ్ఞం భాసమానస్స, గరుం భారం ఉదద్ధరి;

ధనఞ్చ నం అలాభేసి, తేన చత్తమనో అహూ’’తి.

తత్థ మనుఞ్ఞమేవ భాసేయ్యాతి పరేన సద్ధిం భాసమానో చతుదోసవిరహితం మధురం మనాపం సణ్హం ముదుకం పియవచనమేవ భాసేయ్య. గరుం భారం ఉదద్ధరీతి నన్దివిసాలో బలిబద్దో అమనాపం భాసమానస్స భారం అనుద్ధరిత్వా పచ్ఛా మనాపం పియవచనం భాసమానస్స బ్రాహ్మణస్స గరుం భారం ఉద్ధరి, ఉద్ధరిత్వా కడ్ఢిత్వా పవట్టేసీతి అత్థో, ద-కారో పనేత్థ బ్యఞ్జనసన్ధివసేన పదసన్ధికరో.

ఇతి సత్థా ‘‘మనుఞ్ఞమేవ భాసేయ్యా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా బ్రాహ్మణో ఆనన్దో అహోసి, నన్దివిసాలో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

నన్దివిసాలజాతకవణ్ణనా అట్ఠమా.

యతో యతో గరు ధురన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో యమకపాటిహారియం ఆరబ్భ కథేసి. తం సద్ధిం దేవోరోహణేన తేరసకనిపాతే సరభమిగజాతకే (జా. ౧.౧౩.౧౩౪ ఆదయో) ఆవి భవిస్సతి. సమ్మాసమ్బుద్ధే పన యమకపాటిహారియం కత్వా దేవలోకే తేమాసం వసిత్వా మహాపవారణాయ సఙ్కస్సనగరద్వారే ఓరుయ్హ మహన్తేన పరివారేన జేతవనం పవిట్ఠే భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిపతిత్వా ‘‘ఆవుసో, తథాగతో నామ అసమధురో, తథాగతేన వుళ్హధురం అఞ్ఞో వహితుం సమత్థో నామ నత్థి, ఛ సత్థారో ‘మయమేవ ¶ పాటిహారియం కరిస్సామ, మయమేవ పాటిహారియం కరిస్సామా’తి వత్వా ఏకమ్పి పాటిహారియం న అకంసు, అహో సత్థా అసమధురో’’తి సత్థు గుణకథం కథేన్తా నిసీదింసు. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి ¶ పుచ్ఛి. ‘‘మయం, భన్తే, న అఞ్ఞాయ కథాయ, ఏవరూపాయ నామ తుమ్హాకమేవ గుణకథాయా’’తి. సత్థా ‘‘భిక్ఖవే, ఇదాని మయా వుళ్హధురం కో వహిస్సతి, పుబ్బే తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తోపి అహం అత్తనా సమధురం కఞ్చి నాలత్థ’’న్తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో గోయోనియం పటిసన్ధిం గణ్హి. అథ నం సామికా తరుణవచ్ఛకకాలేయేవ ఏకిస్సా మహల్లికాయ ఘరే వసిత్వా తస్సా నివాసవేతనతో పరిచ్ఛిన్దిత్వా అదంసు. సా తం యాగుభత్తాదీహి పటిజగ్గమానా పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా వడ్ఢేసి. సో ‘‘అయ్యికాకాళకో’’ త్వేవ నామం పఞ్ఞాయిత్థ. వయప్పత్తో చ అఞ్జనవణ్ణో హుత్వా గామగోణేహి సద్ధిం చరతి, సీలాచారసమ్పన్నో అహోసి. గామదారకా సిఙ్గేసుపి కణ్ణేసుపి గలేపి గహేత్వా ఓలమ్బన్తి, నఙ్గుట్ఠేపి గహేత్వా కీళన్తి, పిట్ఠియమ్పి నిసీదన్తి. సో ఏకదివసం చిన్తేసి ‘‘మయ్హం మాతా దుగ్గతా, మం పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా దుక్ఖేన పోసేసి, యంనూనాహం భతిం కత్వా ఇమం దుగ్గతభావతో మోచేయ్య’’న్తి. సో తతో పట్ఠాయ భతిం ఉపధారేన్తో చరతి.

అథేకదివసం ఏకో సత్థవాహపుత్తో పఞ్చహి సకటసతేహి విసమతిత్థం సమ్పత్తో, తస్స గోణా సకటాని ఉత్తారేతుం న సక్కోన్తి, పఞ్చసు సకటసతేసు గోణా యుగపరమ్పరాయ యోజితా ఏకమ్పి సకటం ఉత్తారేతుం నాసక్ఖింసు. బోధిసత్తోపి గామగోణేహి సద్ధిం తత్థ సమీపే చరతి. సత్థవాహపుత్తోపి గోసుత్తవిత్తకో, సో ‘‘అత్థి ను ఖో ఏతేసం గున్నం అన్తరే ఇమాని సకటాని ఉత్తారేతుం సమత్థో ఉసభాజానీయో’’తి ఉపధారయమానో బోధిసత్తం దిస్వా ‘‘అయం ఆజానీయో సక్ఖిస్సతి మయ్హం సకటాని ఉత్తారేతుం, కో ను ఖో అస్స సామికో’’తి గోపాలకే పుచ్ఛి ‘‘కో ను ఖో భో ఇమస్స సామికో, అహం ఇమం సకటే యోజేత్వా సకటేసు ఉత్తారితేసు వేతనం దస్సామీ’’తి. తే ఆహంసు ‘‘గహేత్వా నం యోజేథ, నత్థి ఇమస్స ఇమస్మిం ఠానే సామికో’’తి. సో నం నాసాయ రజ్జుకేన బన్ధిత్వా ¶ ఆకడ్ఢేన్తో చాలేతుమ్పి నాసక్ఖి. బోధిసత్తో కిర ‘‘భతియా కథితాయ ¶ గమిస్సామీ’’తి న అగమాసి. సత్థవాహపుత్తో తస్సాధిప్పాయం ఞత్వా ‘‘సామి, తయా పఞ్చసు సకటసతేసు ఉత్తారితేసు ఏకేకస్స సకటస్స ద్వే ద్వే కహాపణే భతిం కత్వా సహస్సం దస్సామీ’’తి ఆహ. తదా బోధిసత్తో సయమేవ అగమాసి. అథ నం పురిసా పురిమసకటేసు యోజేసుం. అథ నం ఏకవేగేనేవ ఉక్ఖిపిత్వా థలే పతిట్ఠాపేసి. ఏతేనుపాయేన సబ్బసకటాని ఉత్తారేసి.

సత్థవాహపుత్తో ఏకేకస్స సకటస్స ఏకేకం కత్వా పఞ్చసతాని భణ్డికం కత్వా తస్స గలే బన్ధి. సో ‘‘అయం మయ్హం యథాపరిచ్ఛిన్నం భతిం న దేతి, న దానిస్స గన్తుం దస్సామీ’’తి గన్త్వా సబ్బపురిమసకటస్స పురతో మగ్గం నివారేత్వా అట్ఠాసి. అపనేతుం వాయమన్తాపి నం అపనేతుం నాసక్ఖింసు. సత్థవాహపుత్తో ‘‘జానాతి మఞ్ఞే ఏస అత్తనో భతియా ఊనభావ’’న్తి ఏకేకస్మిం సకటే ద్వే ద్వే కత్వా సహస్సభణ్డికం బన్ధిత్వా ‘‘అయం తే సకటుత్తరణభతీ’’తి గీవాయం లగ్గేసి. సో సహస్సభణ్డికం ఆదాయ మాతు సన్తికం అగమాసి. గామదారకా ‘‘కిం నామేతం ¶ అయ్యికాకాళకస్స గలే’’తి బోధిసత్తస్స సన్తికం ఆగచ్ఛన్తి. సో తే అనుబన్ధిత్వా దూరతోవ పలాపేన్తో మాతు సన్తికం గతో. పఞ్చన్నం పన సకటసతానం ఉత్తారితత్తా రత్తేహి అక్ఖీహి కిలన్తరూపో పఞ్ఞాయిత్థ. అయ్యికా తస్స గీవాయ సహస్సత్థవికం దిస్వా ‘‘తాత, అయం తే కహం లద్ధా’’తి గోపాలకదారకే పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘తాత, కిం అహం తయా లద్ధభతియా జీవితుకామా, కింకారణా ఏవరూపం దుక్ఖం అనుభోసీ’’తి వత్వా బోధిసత్తం ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా సకలసరీరం తేలేన మక్ఖేత్వా పానీయం పాయేత్వా సప్పాయం భోజనం భోజేత్వా జీవితపరియోసానే సద్ధిం బోధిసత్తేన యథాకమ్మం గతా.

సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, తథాగతో ఇదానేవ అసమధురో, పుబ్బేపి అసమధురోయేవా’’తి వత్వా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యతో ¶ యతో గరు ధురం, యతో గమ్భీరవత్తనీ;

తదాస్సు కణ్హం యుఞ్జన్తి, స్వాస్సు తం వహతే ధుర’’న్తి.

తత్థ యతో యతో గరు ధురన్తి యస్మిం యస్మిం ఠానే ధురం గరు భారియం హోతి, అఞ్ఞే బలిబద్దా ఉక్ఖిపితుం న సక్కోన్తి. యతో గమ్భీరవత్తనీతి ¶ వత్తన్తి ఏత్థాతి వత్తనీ, మగ్గస్సేతం నామం, యస్మిం ఠానే ఉదకచిక్ఖల్లమహన్తతాయ వా విసమచ్ఛిన్నతటభావేన వా మగ్గో గమ్భీరో హోతీతి అత్థో. తదాస్సు కణ్హం యుఞ్జన్తీతి ఏత్థ అస్సూతి నిపాతమత్తం, తదా కణ్హం యుఞ్జన్తీతి అత్థో. యదా ధురఞ్చ గరు హోతి మగ్గో చ గమ్భీరో, తదా అఞ్ఞే బలిబద్దే అపనేత్వా కణ్హమేవ యోజేన్తీతి వుత్తం హోతి. స్వాస్సు తం వహతే ధురన్తి ఏత్థాపి అస్సూతి నిపాతమత్తమేవ, సో తం ధురం వహతీతి అత్థో.

ఏవం భగవా ‘‘తదా, భిక్ఖవే, కణ్హోవ తం ధురం వహతీ’’తి దస్సేత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మహల్లికా ఉప్పలవణ్ణా అహోసి, అయ్యికాకాళకో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

మా ¶ మునికస్స పిహయీతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో థుల్లకుమారికాపలోభనం ఆరబ్భ కథేసి. తం తేరసకనిపాతే చూళనారదకస్సపజాతకే (జా. ౧.౧౩.౪౦ ఆదయో) ఆవి భవిస్సతి. సత్థా పన తం భిక్ఖుం ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కిం నిస్సాయా’’తి? ‘‘థుల్లకుమారికాపలోభనం భన్తే’’తి. సత్థా ‘‘భిక్ఖు ఏసా తవ అనత్థకారికా, పుబ్బేపి త్వం ఇమిస్సా వివాహదివసే జీవితక్ఖయం పత్వా మహాజనస్స ఉత్తరిభఙ్గభావం పత్తో’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో ఏకస్మిం గామకే ఏకస్స కుటుమ్బికస్స గేహే గోయోనియం నిబ్బత్తి ‘‘మహాలోహితో’’తి నామేన, కనిట్ఠభాతాపిస్స చూళలోహితో నామ అహోసి. తేయేవ ద్వే భాతికే నిస్సాయ తస్మిం కులే కమ్మధురం వత్తతి. తస్మిం పన కులే ఏకా కుమారికా అత్థి, తం ఏకో నగరవాసీ కులపుత్తో అత్తనో పుత్తస్స వారేసి. తస్సా మాతాపితరో ‘‘కుమారికాయ వివాహకాలే ఆగతానం పాహునకానం ¶ ఉత్తరిభఙ్గో భవిస్సతీ’’తి యాగుభత్తం దత్వా మునికం నామ సూకరం పోసేసుం. తం దిస్వా చూళలోహితో ¶ భాతరం పుచ్ఛి ‘‘ఇమస్మిం కులే కమ్మధురం వత్తమానం అమ్హే ద్వే భాతికే నిస్సాయ వత్తతి, ఇమే పన అమ్హాకం తిణపలాలాదీనేవ దేన్తి, సూకరం యాగుభత్తేన పోసేన్తి, కేన ను ఖో కారణేన ఏస ఏతం లభతీ’’తి. అథస్స భాతా ‘‘తాత చూళలోహిత, మా త్వం ఏతస్స భోజనం పిహయి, అయం సూకరో మరణభత్తం భుఞ్జతి. ఏతిస్సా హి కుమారికాయ వివాహకాలే ఆగతానం పాహునకానం ఉత్తరిభఙ్గో భవిస్సతీతి ఇమే ఏతం సూకరం పోసేన్తి, ఇతో కతిపాహచ్చయేన తే మనుస్సా ఆగమిస్సన్తి, అథ నం సూకరం పాదేసు గహేత్వా కడ్ఢేన్తా హేట్ఠామఞ్చతో నీహరిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేత్వా పాహునకానం సూపబ్యఞ్జనం కరియమానం పస్సిస్ససీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘మా మునికస్స పిహయి, ఆతురన్నాని భుఞ్జతి;

అప్పోస్సుక్కో భుసం ఖాద, ఏతం దీఘాయులక్ఖణ’’న్తి.

తత్థ మా మునికస్స పిహయీతి మునికస్స భోజనే పిహం మా ఉప్పాదయి, ‘‘ఏస మునికో సుభోజనం భుఞ్జతీ’’తి మా మునికస్స పిహయి, ‘‘కదా ను ఖో అహమ్పి ఏవం సుఖితో భవేయ్య’’న్తి మా మునికభావం పత్థయి. అయఞ్హి ఆతురన్నాని భుఞ్జతి. ఆతురన్నానీతి మరణభోజనాని. అప్పోస్సుక్కో భుసం ఖాదాతి తస్స భోజనే నిరుస్సుక్కో హుత్వా అత్తనా లద్ధం భుసం ¶ ఖాద. ఏతం దీఘాయులక్ఖణన్తి ఏతం దీఘాయుభావస్స కారణం. తతో న చిరస్సేవ తే మనుస్సా ఆగమింసు, మునికం ఘాతేత్వా నానప్పకారేహి పచింసు. బోధిసత్తో చూళలోహితం ఆహ ‘‘దిట్ఠో తే, తాత, మునికో’’తి. దిట్ఠం మే, భాతిక, మునికస్స భోజనఫలం, ఏతస్స భోజనతో సతగుణేన సహస్సగుణేన అమ్హాకం తిణపలాలభుసమత్తమేవ ఉత్తమఞ్చ అనవజ్జఞ్చ దీఘాయులక్ఖణఞ్చాతి.

సత్థా ‘‘ఏవం ఖో త్వం భిక్ఖు పుబ్బేపి ఇమం కుమారికం నిస్సాయ జీవితక్ఖయం పత్వా మహాజనస్స ఉత్తరిభఙ్గభావం గతో’’తి ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఉక్కణ్ఠితో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సత్థా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి ¶ – ‘‘తదా మునికసూకరో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు అహోసి, థుల్లకుమారికా ఏసా ఏవ, చూళలోహితో ఆనన్దో, మహాలోహితో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

కురుఙ్గం కుక్కురఞ్చేవ, భోజాజానీయఞ్చ ఆజఞ్ఞం;

తిత్థం మహిళాముఖాభిణ్హం, నన్దికణ్హఞ్చ మునికన్తి.

కులావకాతి ¶ ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అపరిస్సావేత్వా పానీయం పీతం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. సావత్థితో కిర ద్వే సహాయకా దహరభిక్ఖూ జనపదం గన్త్వా ఏకస్మిం ఫాసుకట్ఠానే యథాజ్ఝాసయం వసిత్వా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధం పస్సిస్సామా’’తి పున తతో నిక్ఖమిత్వా జేతవనాభిముఖా పాయింసు. ఏకస్స హత్థే పరిస్సావనం అత్థి, ఏకస్స నత్థి. ద్వేపి ఏకతో పానీయం పరిస్సావేత్వా పివన్తి. తే ఏకదివసం వివాదం అకంసు. పరిస్సావనసామికో ఇతరస్స పరిస్సావనం అదత్వా సయమేవ పానీయం పరిస్సావేత్వా పివి, ఇతరో పన పరిస్సావనం అలభిత్వా పిపాసం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో అపరిస్సావేత్వా పానీయం పివి. తే ఉభోపి అనుపుబ్బేన జేతవనం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిసీదింసు. సత్థా సమ్మోదనీయం కథం కథేత్వా ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘భన్తే, మయం కోసలజనపదే ఏకస్మిం గామకే వసిత్వా తతో నిక్ఖమిత్వా తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ ఆగతా’’తి. ‘‘కచ్చి పన వో సమగ్గా ఆగతత్థా’’తి? అపరిస్సావనకో ఆహ ‘‘అయం, భన్తే, అన్తరామగ్గే మయా సద్ధిం వివాదం కత్వా పరిస్సావనం నాదాసీ’’తి. ఇతరోపి ఆహ ‘‘అయం, భన్తే, అపరిస్సావేత్వావ జానం సపాణకం ఉదకం పివీ’’తి. ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు జానం సపాణకం ఉదకం పివీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అపరిస్సావితం ఉదకం పివిన్తి ¶ . సత్థా ‘‘భిక్ఖు పుబ్బే పణ్డితా దేవనగరే రజ్జం కారేన్తా యుద్ధపరాజితా సముద్దపిట్ఠేన పలాయన్తా ‘ఇస్సరియం నిస్సాయ పాణవధం న కరిస్సామా’తి తావ మహన్తం యసం పరిచ్చజిత్వా సుపణ్ణపోతకానం జీవితం దత్వా రథం నివత్తయింసూ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ మగధరట్ఠే రాజగహే ఏకో మాగధరాజా రజ్జం కారేసి. తదా బోధిసత్తో యథా ఏతరహి సక్కో పురిమత్తభావే మగధరట్ఠే మచలగామకే నిబ్బత్తి, ఏవం తస్మింయేవ మచలగామకే మహాకులస్స పుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. నామగ్గహణదివసే చస్స ‘‘మఘకుమారో’’త్వేవ నామం అకంసు. సో వయప్పత్తో ‘‘మఘమాణవో’’తి పఞ్ఞాయిత్థ. అథస్స మాతాపితరో సమానజాతికకులతో దారికం ఆనయింసు. సో పుత్తధీతాహి వడ్ఢమానో దానపతి అహోసి, పఞ్చ సీలాని రక్ఖతి. తస్మిఞ్చ గామే తేత్తింసేవ కులాని హోన్తి, తేపి తేత్తింస కులా మనుస్సా ఏకదివసం గామమజ్ఝే ఠత్వా గామకమ్మం ¶ కరోన్తి. బోధిసత్తో ఠితట్ఠానే పాదేహి పంసుం వియూహిత్వా తం పదేసం రమణీయం కత్వా అట్ఠాసి, అథఞ్ఞో ఏకో ఆగన్త్వా తస్మిం ఠానే ఠితో. బోధిసత్తో అపరం ఠానం రమణీయం కత్వా అట్ఠాసి, తత్రాపి అఞ్ఞో ఠితో. బోధిసత్తో అపరమ్పి అపరమ్పీతి సబ్బేసమ్పి ఠితట్ఠానం రమణీయం కత్వా అపరేన సమయేన తస్మిం ఠానే మణ్డపం కారేసి, మణ్డపమ్పి అపనేత్వా సాలం కారేసి, తత్థ ఫలకాసనాని సన్థరిత్వా పానీయచాటిం ఠపేసి.

అపరేన సమయేన తేపి తేత్తింసజనా బోధిసత్తేన సమానచ్ఛన్దా అహేసుం. తే బోధిసత్తో పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా తతో పట్ఠాయ తేహి సద్ధిం పుఞ్ఞాని కరోన్తో విచరతి. తేపి తేనేవ సద్ధిం పుఞ్ఞాని కరోన్తా కాలస్సేవ వుట్ఠాయ వాసిఫరసుముసలహత్థా చతుమహాపథాదీసు ముసలేన పాసాణే ఉబ్బత్తేత్వా పవట్టేన్తి, యానానం అక్ఖపటిఘాతరుక్ఖే హరన్తి, విసమం సమం కరోన్తి, సేతుం అత్థరన్తి, పోక్ఖరణియో ఖణన్తి, సాలం కరోన్తి, దానాని దేన్తి, సీలాని రక్ఖన్తి. ఏవం యేభుయ్యేన సకలగామవాసినో బోధిసత్తస్స ఓవాదే ఠత్వా సీలాని రక్ఖింసు.

అథ ¶ నేసం గామభోజకో చిన్తేసి ‘‘అహం పుబ్బే ఏతేసు సురం పివన్తేసు పాణాతిపాతాదీని కరోన్తేసు చాటికహాపణాదివసేన చేవ దణ్డబలివసేన చ ధనం లభామి, ఇదాని పన మఘో మాణవో సీలం రక్ఖాపేతి, తేసం పాణాతిపాతాదీని కాతుం ¶ న దేతి, ఇదాని పన తే పఞ్చ సీలాని న రక్ఖాపేస్సామీ’’తి కుద్ధో రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘దేవ, బహూ చోరా గామఘాతాదీని కరోన్తా విచరన్తీ’’తి ఆహ. రాజా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘గచ్ఛ, తే ఆనేహీ’’తి ఆహ. సో గన్త్వా సబ్బేపి తే బన్ధిత్వా ఆనేత్వా ‘‘ఆనీతా, దేవ, చోరా’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తేసం కమ్మం అసోధేత్వావ ‘‘హత్థినా నే మద్దాపేథా’’తి ఆహ. తతో సబ్బేపి తే రాజఙ్గణే నిపజ్జాపేత్వా హత్థిం ఆనయింసు. బోధిసత్తో తేసం ఓవాదం అదాసి ‘‘తుమ్హే సీలాని ఆవజ్జేథ, పేసుఞ్ఞకారకే చ రఞ్ఞే చ హత్థిమ్హి చ అత్తనో సరీరే చ ఏకసదిసమేవ మేత్తం భావేథా’’తి. తే తథా అకంసు. అథ నేసం మద్దనత్థాయ హత్థిం ఉపనేసుం. సో ఉపనీయమానోపి న ఉపగచ్ఛతి, మహావిరవం విరవిత్వా పలాయతి. అఞ్ఞం అఞ్ఞం హత్థిం ఆనయింసు, తేపి తథేవ పలాయింసు.

రాజా ‘‘ఏతేసం హత్థే కిఞ్చి ఓసధం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘విచినథా’’తి ఆహ. విచినన్తా అదిస్వా ‘‘నత్థి, దేవా’’తి ఆహంసు. తేన హి కిఞ్చి మన్తం పరివత్తేస్సన్తి, పుచ్ఛథ నే ‘‘అత్థి వో పరివత్తనమన్తో’’తి? రాజపురిసా పుచ్ఛింసు, బోధిసత్తో ‘‘అత్థీ’’తి ఆహ. రాజపురిసా ‘‘అత్థి కిర, దేవా’’తి ఆరోచయింసు, రాజా సబ్బేపి తే పక్కోసాపేత్వా ‘‘తుమ్హాకం ¶ జాననమన్తం కథేథా’’తి ఆహ. బోధిసత్తో అవోచ ‘‘దేవ, అఞ్ఞో అమ్హాకం మన్తో నామ నత్థి, అమ్హే పన తేత్తింసమత్తా జనా పాణం న హనామ, అదిన్నం నాదియామ, మిచ్ఛాచారం న చరామ, ముసావాదం న భణామ, మజ్జం న పివామ, మేత్తం భావేమ, దానం దేమ, మగ్గం సమం కరోమ, పోక్ఖరణియో ఖణామ, సాలం కరోమ, అయం అమ్హాకం మన్తో చ పరిత్తఞ్చ వుడ్ఢి చా’’తి. రాజా తేసం పసన్నో పేసుఞ్ఞకారకస్స సబ్బం గేహవిభవం తఞ్చ తేసంయేవ దాసం కత్వా అదాసి, తం హత్థిఞ్చ గామఞ్చ తేసంయేవ అదాసి.

తే తతో పట్ఠాయ యథారుచియా పుఞ్ఞాని కరోన్తా ‘‘చతుమహాపథే మహన్తం సాలం కారేస్సామా’’తి వడ్ఢకిం పక్కోసాపేత్వా సాలం ¶ పట్ఠపేసుం. మాతుగామేసు పన విగతచ్ఛన్దతాయ ¶ తస్సా సాలాయ మాతుగామానం పత్తిం నాదంసు. తేన చ సమయేన బోధిసత్తస్స గేహే సుధమ్మా, చిత్తా, నన్దా, సుజాతి చతస్సో ఇత్థియో హోన్తి. తాసు సుధమ్మా వడ్ఢకినా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా ‘‘భాతిక, ఇమిస్సా సాలాయ మం జేట్ఠికం కరోహీ’’తి వత్వా లఞ్జం అదాసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పఠమమేవ కణ్ణికారుక్ఖం సుక్ఖాపేత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా కణ్ణికం నిట్ఠాపేత్వా వత్థేన పలివేఠేత్వా ఠపేసి. అథ సాలం నిట్ఠాపేత్వా కణ్ణికారోపనకాలే ‘‘అహో, అయ్యా, ఏకం న సరిమ్హా’’తి ఆహ. ‘‘కిం నామ, భో’’తి. ‘‘కణ్ణికా లద్ధుం వట్టతీ’’తి. ‘‘హోతు ఆహరిస్సామా’’తి? ‘‘ఇదాని ఛిన్నరుక్ఖేన కాతుం న సక్కా, పుబ్బేయేవ ఛిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా ఠపితకణ్ణికా లద్ధుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘సచే కస్సచి గేహే నిట్ఠాపేత్వా ఠపితా విక్కాయికకణ్ణికా అత్థి, సా పరియేసితబ్బా’’తి. తే పరియేసన్తా సుధమ్మాయ గేహే దిస్వా మూలేన న లభింసు. ‘‘సచే మం సాలాయ పత్తికం కరోథ, దస్సామీ’’తి వుత్తే ‘‘న మయం మాతుగామానం పత్తిం దమ్హా’’తి ఆహంసు.

అథ నే వడ్ఢకీ ఆహ ‘‘అయ్యా, తుమ్హే కిం కథేథ, ఠపేత్వా బ్రహ్మలోకం అఞ్ఞం మాతుగామరహితట్ఠానం నామ నత్థి, గణ్హథ కణ్ణికం, ఏవం సన్తే అమ్హాకం కమ్మం నిట్ఠం గమిస్సతీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి కణ్ణికం గహేత్వా సాలం నిట్ఠాపేత్వా ఆసనఫలకాని సన్థరిత్వా పానీయచాటియో ఠపేత్వా యాగుభత్తం నిబన్ధింసు. సాలం పాకారేన పరిక్ఖిపిత్వా ద్వారం యోజేత్వా అన్తోపాకారే వాలుకం ఆకిరిత్వా బహిపాకారే తాలపన్తియో రోపేసుం. చిత్తాపి తస్మిం ఠానే ఉయ్యానం కారేసి, ‘‘పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖో అసుకో నామ తస్మిం నత్థీ’’తి నాహోసి. నన్దాపి తస్మింయేవ ఠానే పోక్ఖరణిం కారేసి పఞ్చవణ్ణేహి పదుమేహి సఞ్ఛన్నం రమణీయం. సుజా న కిఞ్చి అకాసి.

బోధిసత్తో ¶ మాతు ఉపట్ఠానం పితు ఉపట్ఠానం కులే జేట్ఠాపచాయికకమ్మం సచ్చవాచం అఫరుసవాచం ¶ అపిసుణవాచం మచ్ఛేరవినయన్తి ఇమాని సత్త వతపదాని పూరేత్వా –

‘‘మాతాపేత్తిభరం జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;

సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.

‘‘మచ్ఛేరవినయే ¶ యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;

తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు సప్పురిసో ఇతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౫౭) –

ఏవం పసంసియభావం ఆపజ్జిత్వా జీవితపరియోసానే తావతింసభవనే సక్కో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి, తేపిస్స సహాయా తత్థేవ నిబ్బత్తింసు. తస్మిం కాలే తావతింసభవనే అసురా పటివసన్తి. సక్కో దేవరాజా ‘‘కిం నో సాధారణేన రజ్జేనా’’తి అసురే దిబ్బపానం పాయేత్వా మత్తే సమానే పాదేసు గాహాపేత్వా సినేరుపబ్బతపాదే ఖిపాపేసి. తే అసురభవనమేవ సమ్పాపుణింసు.

అసురభవనం నామ సినేరుస్స హేట్ఠిమతలే తావతింసదేవలోకప్పమాణమేవ, తత్థ దేవానం పారిచ్ఛత్తకో వియ చిత్తపాటలి నామ కప్పట్ఠియరుక్ఖో హోతి. తే చిత్తపాటలియా పుప్ఫితాయ జానన్తి ‘‘నాయం అమ్హాకం దేవలోకో, దేవలోకస్మిఞ్హి పారిచ్ఛత్తకో పుప్ఫతీ’’తి. అథ తే ‘‘జరసక్కో అమ్హే మత్తే కత్వా మహాసముద్దపిట్ఠే ఖిపిత్వా అమ్హాకం దేవనగరం గణ్హి, తే మయం తేన సద్ధిం యుజ్ఝిత్వా అమ్హాకం దేవనగరమేవ గణ్హిస్సామా’’తి కిపిల్లికా వియ థమ్భం సినేరుం అనుసఞ్చరమానా ఉట్ఠహింసు. సక్కో ‘‘అసురా కిర ఉట్ఠితా’’తి సుత్వా సముద్దపిట్ఠేయేవ అబ్భుగ్గన్త్వా యుజ్ఝమానో తేహి పరాజితో దియడ్ఢయోజనసతికేన వేజయన్తరథేన దక్ఖిణసముద్దస్స మత్థకేన పలాయితుం ఆరద్ధో. అథస్స రథో సముద్దపిట్ఠేన వేగేన గచ్ఛన్తో సిమ్బలివనం పక్ఖన్తో, తస్స గమనమగ్గే సిమ్బలివనం నళవనం వియ ఛిజ్జిత్వా ఛిజ్జిత్వా సముద్దపిట్ఠే పతతి. సుపణ్ణపోతకా సముద్దపిట్ఠే పరిపతన్తా మహావిరవం రవింసు. సక్కో మాతలిం పుచ్ఛి ‘‘సమ్మ మాతలి, కిం సద్దో నామేస, అతికారుఞ్ఞరవో ¶ వత్తతీ’’తి? ‘‘దేవ, తుమ్హాకం రథవేగేన విచుణ్ణితే సిమ్బలివనే పతన్తే సుపణ్ణపోతకా మరణభయతజ్జితా ఏకవిరవం విరవన్తీ’’తి.

మహాసత్తో ¶ ‘‘సమ్మ మాతలి, మా అమ్హే నిస్సాయ ఏతే కిలమన్తు, న మయం ఇస్సరియం నిస్సాయ పాణవధకమ్మం కరోమ, ఏతేసం పన అత్థాయ మయం జీవితం పరిచ్చజిత్వా అసురానం దస్సామ, నివత్తయేతం రథ’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘కులావకా ¶ మాతలి సిమ్బలిస్మిం, ఈసాముఖేన పరివజ్జయస్సు;

కామం చజామ అసురేసు పాణం, మామే దిజా వికులావా అహేసు’’న్తి.

తత్థ కులావకాతి సుపణ్ణపోతకా. మాతలీతి సారథిం ఆమన్తేసి. సిమ్బలిస్మిన్తి పస్స ఏతే సిమ్బలిరుక్ఖే ఓలమ్బన్తా ఠితాతి దస్సేతి. ఈసాముఖేన పరివజ్జయస్సూతి ఏతే ఏతస్స రథస్స ఈసాముఖేన యథా న హఞ్ఞన్తి, ఏవం తే పరివజ్జయస్సు. కామం చజామ అసురేసు పాణన్తి యది అమ్హేసు అసురానం పాణం చజన్తేసు ఏతేసం సోత్థి హోతి, కామం చజామ ఏకంసేనేవ మయం అసురేసు అమ్హాకం పాణం చజామ. మామే దిజా వికులావా అహేసున్తి ఇమే పన దిజా ఇమే గరుళపోతకా విద్ధస్తవిచుణ్ణితకులావకతాయ వికులావా మా అహేసుం, మా అమ్హాకం దుక్ఖం ఏతేసం ఉపరి ఖిప, నివత్తయ నివత్తయ రథన్తి. మాతలిసఙ్గాహకో తస్స వచనం సుత్వా రథం నివత్తేత్వా అఞ్ఞేన మగ్గేన దేవలోకాభిముఖం అకాసి. అసురా పన తం నివత్తయమానమేవ దిస్వా ‘‘అద్ధా అఞ్ఞేహిపి చక్కవాళేహి సక్కా ఆగచ్ఛన్తి, బలం లభిత్వా రథో నివత్తో భవిస్సతీ’’తి మరణభయభీతా పలాయిత్వా అసురభవనమేవ పవిసింసు.

సక్కోపి దేవనగరం పవిసిత్వా ద్వీసు దేవలోకేసు దేవగణేన పరివుతో నగరమజ్ఝే అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే పథవిం భిన్దిత్వా యోజనసహస్సుబ్బేధో వేజయన్తపాసాదో ఉట్ఠహి. విజయన్తే ఉట్ఠితత్తా ‘‘వేజయన్తో’’ త్వేవ నామం అకంసు. అథ సక్కో పున అసురానం అనాగమనత్థాయ పఞ్చసు ఠానేసు ఆరక్ఖం ఠపేసి. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘అన్తరా ¶ ద్విన్నం అయుజ్ఝపురానం, పఞ్చవిధా ఠపితా అభిరక్ఖా;

ఉరగకరోటిపయస్స చ హారీ, మదనయుతా చతురో చ మహన్తా’’తి. (సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౪౭);

ద్వే ¶ నగరానిపి యుద్ధేన గహేతుం అసక్కుణేయ్యతాయ అయుజ్ఝపురాని నామ జాతాని దేవనగరఞ్చ అసురనగరఞ్చ. యదా హి అసురా బలవన్తా హోన్తి, అథ దేవేహి పలాయిత్వా దేవనగరం పవిసిత్వా ద్వారే పిహితే అసురానం సతసహస్సమ్పి ¶ కిఞ్చి కాతుం న సక్కోతి. యదా దేవా బలవన్తా హోన్తి, అథ అసురేహి పలాయిత్వా అసురనగరం పవిసిత్వా ద్వారే పిహితే సక్కానం సతసహస్సమ్పి కిఞ్చి కాతుం న సక్కోతి. ఇతి ఇమాని ద్వే నగరాని అయుజ్ఝపురాని నామ. తేసం అన్తరా ఏతేసు ఉరగాదీసు పఞ్చసు ఠానేసు సక్కేన ఆరక్ఖా ఠపితా. తత్థ ఉరగ-సద్దేన నాగా గహితా. తే ఉదకే బలవన్తా హోన్తి, తస్మా సినేరుస్స పఠమాలిన్దే తేసం ఆరక్ఖా. కరోటి-సద్దేన సుపణ్ణా గహితా. తేసం కిర కరోటి నామ పానభోజనం, తేన తం నామం లభింసు, దుతియాలిన్దే తేసం ఆరక్ఖా. పయస్సహారి-సద్దేన కుమ్భణ్డా గహితా. దానవరక్ఖసా కిరేతే, తతియాలిన్దే తేసం ఆరక్ఖా. మదనయుత-సద్దేన యక్ఖా గహితా. విసమచారినో కిర తే యుద్ధసోణ్డా, చతుత్థాలిన్దే తేసం ఆరక్ఖా. చతురో చ మహన్తాతి చత్తారో మహారాజానో వుత్తా, పఞ్చమాలిన్దే తేసం ఆరక్ఖా. తస్మా యది అసురా కుపితా ఆవిలచిత్తా దేవపురం ఉపయన్తి, పఞ్చవిధేసు యం గిరినో పఠమం పరిభణ్డం, తం ఉరగా పరిబాహియ తిట్ఠన్తి. ఏవం సేసేసు సేసా.

ఇమేసు పన పఞ్చసు ఠానేసు ఆరక్ఖం ఠపేత్వా సక్కే దేవానమిన్దే దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవమానే సుధమ్మా చవిత్వా తస్సేవ పాదపరిచారికా హుత్వా నిబ్బత్తి, కణ్ణికాయ దిన్ననిస్సన్దేన చస్సా పఞ్చయోజనసతికా సుధమ్మా నామ దేవసభా ఉదపాది, యత్థ దిబ్బసేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా యోజనప్పమాణే కఞ్చనపల్లఙ్కే నిసిన్నో సక్కో దేవానమిన్దో దేవమనుస్సానం కత్తబ్బకిచ్చాని కరోతి. చిత్తాపి చవిత్వా తస్సేవ పాదపరిచారికా హుత్వా నిబ్బత్తి, ఉయ్యానస్స కరణనిస్సన్దేన చస్సా చిత్తలతావనం నామ ఉయ్యానం ఉదపాది. నన్దాపి చవిత్వా తస్సేవ పాదపరిచారికా హుత్వా నిబ్బత్తి, పోక్ఖరణియా నిస్సన్దేన చస్సా నన్దా నామ పోక్ఖరణీ ఉదపాది.

సుజా పన ¶ కుసలకమ్మస్స అకతత్తా ఏకస్మిం అరఞ్ఞే కన్దరాయ బకసకుణికా హుత్వా నిబ్బత్తా. సక్కో ‘‘సుజా న పఞ్ఞాయతి, కత్థ ను ఖో నిబ్బత్తా’’తి ఆవజ్జేన్తో తం దిస్వా తత్థ గన్త్వా తం ఆదాయ దేవలోకం ఆగన్త్వా తస్సా రమణీయం దేవనగరం సుధమ్మం దేవసభం చిత్తలతావనం నన్దాపోక్ఖరణిఞ్చ దస్సేత్వా ‘‘ఏతా కుసలం కత్వా మయ్హం పాదపరిచారికా హుత్వా నిబ్బత్తా, త్వం పన కుసలం అకత్వా తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తా ¶ , ఇతో పట్ఠాయ సీలం రక్ఖాహీ’’తి తం ఓవదిత్వా పఞ్చసు సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా తత్థేవ నేత్వా విస్సజ్జేసి. సాపి తతో ¶ పట్ఠాయ సీలం రక్ఖతి. సక్కో కతిపాహచ్చయేన ‘‘సక్కా ను ఖో సీలం రక్ఖితు’’న్తి గన్త్వా మచ్ఛరూపేన ఉత్తానో హుత్వా పురతో నిపజ్జి, సా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ సీసే అగ్గహేసి, మచ్ఛో నఙ్గుట్ఠం చాలేసి, అథ నం ‘‘జీవతి మఞ్ఞే’’తి విస్సజ్జేసి. సక్కో ‘‘సాధు సాధు, సక్ఖిస్ససి సీలం రక్ఖితు’’న్తి అగమాసి. సా తతో చుతా బారాణసియం కుమ్భకారగేహే నిబ్బత్తి.

సక్కో ‘‘కహం ను ఖో నిబ్బత్తా’’తి తత్థ నిబ్బత్తభావం ఞత్వా సువణ్ణఏళాలుకానం యానకం పూరేత్వా మజ్ఝే గామస్స మహల్లకవేసేన నిసీదిత్వా ‘‘ఏళాలుకాని గణ్హథ, ఏళాలుకాని గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసేసి. మనుస్సా ఆగన్త్వా ‘‘దేహి, తాతా’’తి ఆహంసు. ‘‘అహం సీలరక్ఖకానం దమ్మి, తుమ్హే సీలం రక్ఖథా’’తి? ‘‘మయం సీలం నామ న జానామ, మూలేన దేహీ’’తి. ‘‘న మయ్హం మూలేన అత్థో, సీలరక్ఖకానఞ్ఞేవాహం దమ్మీ’’తి. మనుస్సా ‘‘కో చాయం ఏళాలుకో’’తి పక్కమింసు. సుజా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘మయ్హం ఆనీతం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా గన్త్వా తం ‘‘దేహి, తాతా’’తి ఆహ. ‘‘సీలం రక్ఖసి, అమ్మా’’తి? ‘‘ఆమ, రక్ఖామీ’’తి. ‘‘ఇదం మయా తుయ్హమేవ అత్థాయ ఆభత’’న్తి సద్ధిం యానకేన గేహద్వారే ఠపేత్వా పక్కామి.

సాపి యావజీవం సీలం రక్ఖిత్వా తతో చుతా వేపచిత్తిస్స అసురిన్దస్స ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి, సీలానిసంసేన అభిరూపా అహోసి. సో తస్సా వయప్పత్తకాలే ‘‘మయ్హం ధీతా అత్తనో చిత్తరుచితం సామికం గణ్హతూ’’తి అసురే సన్నిపాతేసి ¶ . సక్కో ‘‘కహం ను ఖో సా నిబ్బత్తా’’తి ఓలోకేన్తో తత్థ నిబ్బత్తభావం ఞత్వా ‘‘సుజా చిత్తరుచితం సామికం గణ్హన్తీ మం గణ్హిస్సతీ’’తి అసురవణ్ణం మాపేత్వా తత్థ అగమాసి. సుజం అలఙ్కరిత్వా సన్నిపాతట్ఠానం ఆనేత్వా ‘‘చిత్తరుచితం సామికం గణ్హా’’తి ఆహంసు. సా ఓలోకేన్తీ సక్కం దిస్వా పుబ్బేపి సినేహవసేన ఉప్పన్నపేమేన మహోఘేన వియ అజ్ఝోత్థటహదయా హుత్వా ‘‘అయం మే సామికో’’తి వత్వా తస్స ఉపరి పుప్ఫదామం ఖిపిత్వా అగ్గహేసి. అసురా ‘‘అమ్హాకం రాజా ఏత్తకం కాలం ధీతు అనుచ్ఛవికం అలభిత్వా ఇదాని లభతి ¶ , అయమేవస్సా ధీతు పితామహతో మహల్లకో అనుచ్ఛవికో’’తి లజ్జమానా పక్కమింసు. సో తం దేవనగరం ఆనేత్వా అడ్ఢతేయ్యానం నాటికాకోటీనం జేట్ఠికం కత్వా యావతాయుకం ఠత్వా యథాకమ్మం గతో.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘ఏవం భిక్ఖు పుబ్బే పణ్డితా దేవనగరే రజ్జం కారయమానా అత్తనో జీవితం పరిచ్చజన్తాపి పాణాతిపాతం న కరింసు, త్వం నామ ఏవరూపే నియ్యానికే ¶ సాసనే పబ్బజిత్వా అపరిస్సావితం సపాణకం ఉదకం పివిస్ససీ’’తి తం భిక్ఖుం గరహిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మాతలిసఙ్గాహకో ఆనన్దో అహోసి, సక్కో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

రుదం మనుఞ్ఞన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఏకం బహుభణ్డికం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు హేట్ఠా దేవధమ్మజాతకే (జా. ౧.౧.౬) వుత్తసదిసమేవ. సత్థా తం భిక్ఖుం ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు బహుభణ్డో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కింకారణా త్వం భిక్ఖు బహుభణ్డో జాతోసీ’’తి? సో ఏత్తకం సుత్వావ కుద్ధో నివాసనపారుపనం ఛడ్డేత్వా ‘‘ఇమినా దాని నీహారేన విచరామీ’’తి సత్థు పురతో నగ్గో అట్ఠాసి. మనుస్సా ‘‘ధీ ధీ’’తి ఆహంసు. సో తతో పలాయిత్వా హీనాయావత్తో. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా ‘‘సత్థు నామ పురతో ఏవరూపం కరిస్సతీ’’తి తస్స అగుణకథం కథేసుం. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి భిక్ఖూ పుచ్ఛి. భన్తే, ‘‘సో హి నామ భిక్ఖు తుమ్హాకం పురతో చతుపరిసమజ్ఝే హిరోత్తప్పం పహాయ గామదారకో వియ నగ్గో ఠత్వా మనుస్సేహి జిగుచ్ఛియమానో హీనాయావత్తిత్వా సాసనా పరిహీనో’’తి తస్స అగుణకథాయ నిసిన్నామ్హాతి. సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ సో భిక్ఖు హిరోత్తప్పాభావేన రతనసాసనా పరిహీనో, పుబ్బే ఇత్థిరతనపటిలాభతోపి పరిహీనోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ ¶ పఠమకప్పే చతుప్పదా సీహం రాజానం అకంసు, మచ్ఛా ఆనన్దమచ్ఛం, సకుణా సువణ్ణహంసం. తస్స పన సువణ్ణహంసరాజస్స ధీతా హంసపోతికా అభిరూపా అహోసి. సో తస్సా వరం అదాసి, సా అత్తనో చిత్తరుచితం సామికం వారేసి. హంసరాజా తస్సా వరం దత్వా హిమవన్తే సబ్బే సకుణే సన్నిపాతాపేసి, నానప్పకారా హంసమోరాదయో సకుణగణా సమాగన్త్వా ఏకస్మిం మహన్తే పాసాణతలే సన్నిపతింసు. హంసరాజా ‘‘అత్తనో చిత్తరుచితం సామికం ఆగన్త్వా గణ్హాతూ’’తి ధీతరం పక్కోసాపేసి. సా సకుణసఙ్ఘం ఓలోకేన్తీ మణివణ్ణగీవం చిత్రపేఖుణం మోరం దిస్వా ‘‘అయం మే సామికో హోతూ’’తి ఆరోచేసి. సకుణసఙ్ఘా మోరం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు ‘‘సమ్మ మోర, అయం రాజధీతా ఏత్తకానం సకుణానం మజ్ఝే సామికం రోచేన్తీ తయి రుచిం ఉప్పాదేసీ’’తి. మోరో ‘‘అజ్జాపి తావ మే బలం న పస్సతీ’’తి అతితుట్ఠియా హిరోత్తప్పం భిన్దిత్వా ¶ తావ మహతో సకుణసఙ్ఘస్స మజ్ఝే పక్ఖే పసారేత్వా నచ్చితుం ఆరభి, నచ్చన్తో అప్పటిచ్ఛన్నో అహోసి.

సువణ్ణహంసరాజా లజ్జితో ‘‘ఇమస్స నేవ అజ్ఝత్తసముట్ఠానా హిరీ అత్థి, న బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం, నాస్స భిన్నహిరోత్తప్పస్స మమ ధీతరం దస్సామీ’’తి సకుణసఙ్ఘమజ్ఝే ఇమం గాథమాహ –

‘‘రుదం మనుఞ్ఞం రుచిరా చ పిట్ఠి, వేళురియవణ్ణూపనిభా చ గీవా;

బ్యామమత్తాని చ పేఖుణాని, నచ్చేన తే ధీతరం నో దదామీ’’తి.

తత్థ రుదం మనుఞ్ఞన్తి త-కారస్స ద-కారో కతో, రుతం మనాపం, వస్సితసద్దో మధురోతి అత్థో. రుచిరా చ పిట్ఠీతి పిట్ఠిపి తే చిత్రా చేవ సోభనా చ. వేళురియవణ్ణూపనిభాతి వేళురియమణివణ్ణసదిసా. బ్యామమత్తానీతి ఏకబ్యామప్పమాణాని. పేఖుణానీతి పిఞ్ఛాని. నచ్చేన తే ధీతరం నో దదామీతి హిరోత్తప్పం భిన్దిత్వా నచ్చితభావేనేవ తే ఏవరూపస్స నిల్లజ్జస్స ధీతరం నో దదామీతి వత్వా హంసరాజా తస్మింయేవ పరిసమజ్ఝే అత్తనో భాగినేయ్యస్స హంసపోతకస్స ధీతరం అదాసి. మోరో హంసపోతికం అలభిత్వా ¶ లజ్జిత్వా తతోవ ఉప్పతిత్వా పలాయి. హంసరాజాపి అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతో.

సత్థా ¶ ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ ఏస హిరోత్తప్పం భిన్దిత్వా రతనసాసనా పరిహీనో, పుబ్బేపి ఇత్థిరతనపటిలాభతో పరిహీనోయేవా’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మోరో బహుభణ్డికో అహోసి, హంసరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

సమ్మోదమానాతి ఇదం సత్థా కపిలవత్థుం ఉపనిస్సాయ నిగ్రోధారామే విహరన్తో చుమ్బటకకలహం ఆరబ్భ కథేసి. సో కుణాలజాతకే (జా. ౨.౨౧.కుణాలజాతక) ఆవి భవిస్సతి. తదా పన సత్థా ఞాతకే ఆమన్తేత్వా ‘‘మహారాజా ఞాతకానం అఞ్ఞమఞ్ఞం విగ్గహో నామ న యుత్తో, తిరచ్ఛానగతాపి ¶ హి పుబ్బే సమగ్గకాలే పచ్చామిత్తే అభిభవిత్వా సోత్థిం పత్తా యదా వివాదమాపన్నా, తదా మహావినాసం పత్తా’’తి వత్వా ఞాతిరాజకులేహి ఆయాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో వట్టకయోనియం నిబ్బత్తిత్వా అనేకవట్టకసహస్సపరివారో అరఞ్ఞే పటివసతి. తదా ఏకో వట్టకలుద్దకో తేసం వసనట్ఠానం గన్త్వా వట్టకవస్సితం కత్వా తేసం సన్నిపతితభావం ఞత్వా తేసం ఉపరి జాలం ఖిపిత్వా పరియన్తేసు మద్దన్తో సబ్బే ఏకతో కత్వా పచ్ఛిం పూరేత్వా ఘరం గన్త్వా తే విక్కిణిత్వా తేన మూలేన జీవికం కప్పేతి. అథేకదివసం బోధిసత్తో తే వట్టకే ఆహ – ‘‘అయం సాకుణికో అమ్హాకం ఞాతకే వినాసం పాపేతి, అహం ఏకం ఉపాయం జానామి, ఏనేస అమ్హే గణ్హితుం న సక్ఖిస్సతి, ఇతో దాని పట్ఠాయ ఏతేన తుమ్హాకం ఉపరి జాలే ఖిత్తమత్తే ఏకేకో ఏకేకస్మిం జాలక్ఖికే సీసం ఠపేత్వా జాలం ఉక్ఖిపిత్వా ఇచ్ఛితట్ఠానం హరిత్వా ఏకస్మిం కణ్టకగుమ్బే పక్ఖిపథ, ఏవం సన్తే హేట్ఠా తేన తేన ఠానేన పలాయిస్సామా’’తి. తే సబ్బే ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణింసు. దుతియదివసే ఉపరి జాలే ఖిత్తే తే బోధిసత్తేన వుత్తనయేనేవ జాలం ఉక్ఖిపిత్వా ¶ ఏకస్మిం ¶ కణ్టకగుమ్బే ఖిపిత్వా సయం హేట్ఠాభాగేన తతో తతో పలాయింసు. సాకుణికస్స గుమ్బతో జాలం మోచేన్తస్సేవ వికాలో జాతో, సో తుచ్ఛహత్థోవ అగమాసి.

పునదివసతో పట్ఠాయపి వట్టకా తథేవ కరోన్తి. సోపి యావ సూరియత్థఙ్గమనా జాలమేవ మోచేన్తో కిఞ్చి అలభిత్వా తుచ్ఛహత్థోవ గేహం గచ్ఛతి. అథస్స భరియా కుజ్ఝిత్వా ‘‘త్వం దివసే దివసే తుచ్ఛహత్థో ఆగచ్ఛసి, అఞ్ఞమ్పి తే బహి పోసితబ్బట్ఠానం అత్థి మఞ్ఞే’’తి ఆహ. సాకుణికో ‘‘భద్దే, మమ అఞ్ఞం పోసితబ్బట్ఠానం నత్థి, అపిచ ఖో పన తే వట్టకా సమగ్గా హుత్వా చరన్తి, మయా ఖిత్తమత్తే జాలం ఆదాయ కణ్టకగుమ్బే ఖిపిత్వా గచ్ఛన్తి, న ఖో పనేతే సబ్బకాలమేవ సమ్మోదమానా విహరిస్సన్తి, త్వం మా చిన్తయి, యదా తే వివాదమాపజ్జిస్సన్తి, తదా తే సబ్బేవ ఆదాయ తవ ముఖం హాసయమానో ఆగచ్ఛిస్సామీ’’తి వత్వా భరియాయ ఇమం గాథమాహ –

‘‘సమ్మోదమానా గచ్ఛన్తి, జాలమాదాయ పక్ఖినో;

యదా తే వివదిస్సన్తి, తదా ఏహిన్తి మే వస’’న్తి.

తత్థ ¶ యదా తే వివదిస్సన్తీతి యస్మిం కాలే తే వట్టకా నానాలద్ధికా నానాగాహా హుత్వా వివదిస్సన్తి, కలహం కరిస్సన్తీతి అత్థో. తదా ఏహిన్తి మే వసన్తి తస్మిం కాలే సబ్బేపి తే మమ వసం ఆగచ్ఛిస్సన్తి. అథాహం తే గహేత్వా తవ ముఖం హాసేన్తో ఆగచ్ఛిస్సామీతి భరియం సమస్సాసేసి.

కతిపాహస్సేవ పన అచ్చయేన ఏకో వట్టకో గోచరభూమిం ఓతరన్తో అసల్లక్ఖేత్వా అఞ్ఞస్స సీసం అక్కమి, ఇతరో ‘‘కో మం సీసే అక్కమీ’’తి కుజ్ఝిం. ‘‘అహం అసల్లక్ఖేత్వా అక్కమిం, మా కుజ్ఝీ’’తి వుత్తేపి కుజ్ఝియేవ. తే పునప్పునం కథేన్తా ‘‘త్వమేవ మఞ్ఞే జాలం ఉక్ఖిపసీ’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం వివాదం కరింసు. తేసు వివదన్తేసు బోధిసత్తో చిన్తేసి ‘‘వివాదకే సోత్థిభావో నామ నత్థి, ఇదానేవ తే జాలం న ఉక్ఖిపిస్సన్తి, తతో మహన్తం వినాసం పాపుణిస్సన్తి, సాకుణికో ఓకాసం లభిస్సతి, మయా ఇమస్మిం ఠానే న సక్కా వసితు’’న్తి. సో అత్తనో పరిసం ఆదాయ అఞ్ఞత్థ గతో. సాకుణికోపి ఖో కతిపాహచ్చయేన ¶ ఆగన్త్వా వట్టకవస్సితం వస్సిత్వా తేసం సన్నిపతితానం ఉపరి జాలం ¶ ఖిపి. అథేకో వట్టకో ‘‘తుయ్హం కిర జాలం ఉక్ఖిపన్తస్సేవ మత్థకే లోమాని పతితాని, ఇదాని ఉక్ఖిపా’’తి ఆహ. అపరో ‘‘తుయ్హం కిర జాలం ఉక్ఖిపన్తస్సేవ ద్వీసు పక్ఖేసు పత్తాని పతితాని, ఇదాని ఉక్ఖిపా’’తి ఆహ. ఇతి తేసం ‘‘త్వం ఉక్ఖిప, త్వం ఉక్ఖిపా’’తి వదన్తానఞ్ఞేవ సాకుణికో జాలం ఉక్ఖిపిత్వా సబ్బేవ తే ఏకతో కత్వా పచ్ఛిం పూరేత్వా భరియం హాసయమానో గేహం అగమాసి.

సత్థా ‘‘ఏవం మహారాజా ఞాతకానం కలహో నామ న యుత్తో, కలహో వినాసమూలమేవ హోతీ’’తి ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా అనుసన్ధిం ఘటేత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా అపణ్డితవట్టకో దేవదత్తో అహోసి, పణ్డితవట్టకో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

న మం సీతం న మం ఉణ్హన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పురాణదుతియికాపలోభనం ఆరబ్భ కథేసి. తదా హి సత్థా తం భిక్ఖుం ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సచ్చం, భగవా’’తి. ‘‘కేనాసి ఉక్కణ్ఠాపితో’’తి? ‘‘పురాణదుతియికా మే, భన్తే మధురహత్థరసా, తం జహితుం న సక్కోమీ’’తి. అథ నం సత్థా ‘‘భిక్ఖు ఏసా ఇత్థీ తవ అనత్థకారికా ¶ , పుబ్బేపి త్వం ఏతం నిస్సాయ మరణం పాపుణన్తో మం ఆగమ్మ మరణా ముత్తో’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.

అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో తస్స పురోహితో అహోసి. తదా కేవట్టా నదియం జాలం ఖిపింసు. అథేకో మహామచ్ఛో రతివసేన అత్తనో మచ్ఛియా సద్ధిం కీళమానో ఆగచ్ఛతి. తస్స సా మచ్ఛీ పురతో గచ్ఛమానా జాలగన్ధం ఘాయిత్వా జాలం పరిహరమానా గతా. సో పన కామగిద్ధో లోలమచ్ఛో జాలకుచ్ఛిమేవ పవిట్ఠో. కేవట్టా తస్స జాలం పవిట్ఠభావం ఞత్వా జాలం ఉక్ఖిపిత్వా మచ్ఛం గహేత్వా అమారేత్వావ వాలికాపిట్ఠే ఖిపిత్వా ¶ ‘‘ఇమం అఙ్గారేసు పచిత్వా ఖాదిస్సామా’’తి అఙ్గారే కరోన్తి, సూలం తచ్ఛేన్తి. మచ్ఛో ‘‘ఏతం అఙ్గారతాపనం వా సూలవిజ్ఝనం వా అఞ్ఞం వా పన దుక్ఖం న మం కిలమేతి, యం ¶ పనేసా మచ్ఛీ ‘అఞ్ఞం సో నూన రతియా గతో’తి మయి దోమనస్సం ఆపజ్జతి, తమేవ మం బాధతీ’’తి పరిదేవమానో ఇమం గాథమాహ –

‘‘న మం సీతం న మం ఉణ్హం, న మం జాలస్మి బాధనం;

యఞ్చ మం మఞ్ఞతే మచ్ఛీ, అఞ్ఞం సో రతియా గతో’’తి.

తత్థ న మం సీతం న మం ఉణ్హన్తి మచ్ఛానం ఉదకా నీహటకాలే సీతం హోతి, తస్మిం విగతే ఉణ్హం హోతి, తదుభయమ్పి సన్ధాయ ‘‘న మం సీతం న మం ఉణ్హం బాధతీ’’తి పరిదేవతి. యమ్పి అఙ్గారేసు పచ్చనమూలకం దుక్ఖం భవిస్సతి, తమ్పి సన్ధాయ ‘‘న మం ఉణ్హ’’న్తి పరిదేవతేవ. న మం జాలస్మి బాధనన్తి యమ్పి మే జాలస్మిం బాధనం అహోసి, తమ్పి మం న బాధేతీతి పరిదేవతి. ‘‘యఞ్చ మ’’న్తిఆదీసు అయం పిణ్డత్థో – సా మచ్ఛీ మమ జాలే పతితస్స ఇమేహి కేవట్టేహి గహితభావం అజానన్తీ మం అపస్సమానా ‘‘సో మచ్ఛో ఇదాని అఞ్ఞం మచ్ఛిం కామరతియా గతో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేతి, తం తస్సా దోమనస్సప్పత్తాయ చిన్తనం మం బాధతీతి వాలికాపిట్ఠే నిపన్నో పరిదేవతి.

తస్మిం సమయే పురోహితో దాసపరివుతో న్హానత్థాయ నదీతీరం ఆగతో. సో పన సబ్బరుతఞ్ఞూ హోతి. తేనస్స మచ్ఛపరిదేవనం సుత్వా ఏతదహోసి ‘‘అయం మచ్ఛో కిలేసవసేన పరిదేవతి, ఏవం ఆతురచిత్తో ఖో పనేస మీయమానో నిరయేయేవ నిబ్బత్తిస్సతి, అహమస్స అవస్సయో భవిస్సామీ’’తి కేవట్టానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘అమ్భో తుమ్హే అమ్హాకం ఏకదివసమ్పి బ్యఞ్జనత్థాయ మచ్ఛం న దేథా’’తి ఆహ. కేవట్టా ‘‘కిం వదేథ, సామి, తుమ్హాకం రుచ్చనకమచ్ఛం గణ్హిత్వా ¶ గచ్ఛథా’’తి ఆహంసు. ‘‘అమ్హాకం అఞ్ఞేన కమ్మం నత్థి, ఇమఞ్ఞేవ దేథా’’తి. ‘‘గణ్హథ సామీ’’తి. బోధిసత్తో తం ఉభోహి హత్థేహి గహేత్వా నదీతీరే నిసీదిత్వా ‘‘అమ్భో మచ్ఛ, సచే తాహం అజ్జ న పస్సేయ్యం, జీవితక్ఖయం పాపుణేయ్యాసి, ఇదాని ఇతో పట్ఠాయ మా కిలేసవసికో అహోసీ’’తి ఓవదిత్వా ఉదకే విస్సజ్జేత్వా న్హత్వా నగరం పావిసి.

సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేసి, సచ్చపరియోసానే ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. సత్థాపి అనుసన్ధిం ఘటేత్వా ¶ జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా మచ్ఛీ పురాణదుతియికా అహోసి, మచ్ఛో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు పురోహితో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.

సన్తి పక్ఖా అపతనాతి ఇదం సత్థా మగధేసు చారికం చరమానో దావగ్గినిబ్బానం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకస్మిఞ్హి సమయే సత్థా మగధేసు చారికం చరమానో అఞ్ఞతరస్మిం మగధగామకే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో భిక్ఖుగణపరివుతో మగ్గం పటిపజ్జి. తస్మిం సమయే మహాడాహో ఉట్ఠహి, పురతో చ పచ్ఛతో చ బహూ భిక్ఖూ దిస్సన్తి, సోపి ఖో అగ్గి ఏకధూమో ఏకజాలో హుత్వా అవత్థరమానో ఆగచ్ఛతేవ. తత్థేకే పుథుజ్జనభిక్ఖూ మరణభయభీతా ‘‘పటగ్గిం దస్సామ, తేన దడ్ఢట్ఠానం ఇతరో అగ్గి న ఓత్థరిస్సతీ’’తి అరణిసహితం నీహరిత్వా అగ్గిం కరోన్తి. అపరే ఆహంసు ‘‘ఆవుసో, తుమ్హే కిం నామ కరోథ, గగనమజ్ఝే ఠితం చన్దమణ్డలం, పాచీనలోకధాతుతో ఉగ్గచ్ఛన్తం సహస్సరంసిపటిమణ్డితం సూరియమణ్డలం, వేలాయ తీరే ఠితా సముద్దం, సినేరుం నిస్సాయ ఠితా సినేరుం అపస్సన్తా వియ సదేవకే లోకే అగ్గపుగ్గలం అత్తనా సద్ధిం గచ్ఛన్తమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధం అనోలోకేత్వా ‘పటగ్గిం దేమా’తి వదథ, బుద్ధబలం నామ న జానాథ, ఏథ సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి. తే పురతో చ పచ్ఛతో చ గచ్ఛన్తా సబ్బేపి ఏకతో హుత్వా దసబలస్స సన్తికం అగమంసు. సత్థా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో అఞ్ఞతరస్మిం పదేసే అట్ఠాసి. దావగ్గి అభిభవన్తో వియ విరవన్తో ఆగచ్ఛతి. ఆగన్త్వా తథాగతస్స ఠితట్ఠానం పత్వా తస్స పదేసస్స సమన్తా సోళసకరీసమత్తట్ఠానం పత్తో ఉదకే ఓపిలాపితతిణుక్కా వియ నిబ్బాయి, వినిబ్బేధతో ద్వత్తింసకరీసమత్తట్ఠానం అవత్థరితుం నాసక్ఖి.

భిక్ఖూ ¶ సత్థు గుణకథం ఆరభింసు – ‘‘అహో బుద్ధానం గుణా నామ, అయఞ్హి నామ అచేతనో అగ్గి బుద్ధానం ఠితట్ఠానం అవత్థరితుం న సక్కోతి, ఉదకే ¶ తిణుక్కా వియ నిబ్బాయతి, అహో బుద్ధానం ¶ ఆనుభావో నామా’’తి. సత్థా తేసం కథం సుత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఏతం ఏతరహి మయ్హం బలం, యం ఇమం భూమిప్పదేసం పత్వా ఏస అగ్గి నిబ్బాయతి. ఇదం పన మయ్హం పోరాణకసచ్చబలం. ఇమస్మిఞ్హి పదేసే సకలమ్పి ఇమం కప్పం అగ్గి న జలిస్సతి, కప్పట్ఠియపాటిహారియం నామేత’’న్తి ఆహ. అథాయస్మా ఆనన్దో సత్థు నిసీదనత్థాయ చతుగ్గుణం సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేసి, నిసీది సత్థా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా. భిక్ఖుసఙ్ఘోపి తథాగతం వన్దిత్వా పరివారేత్వా నిసీది. అథ సత్థా ‘‘ఇదం తావ, భన్తే, అమ్హాకం పాకటం, అతీతం పటిచ్ఛన్నం, తం నో పాకటం కరోథా’’తి భిక్ఖూహి ఆయాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే మగధరట్ఠే తస్మింయేవ పదేసే బోధిసత్తో వట్టకయోనియం పటిసన్ధిం గహేత్వా మాతుకుచ్ఛితో జాతో అణ్డకోసం పదాలేత్వా నిక్ఖన్తకాలే మహాగేణ్డుకప్పమాణో వట్టకపోతకో అహోసి. అథ నం మాతాపితరో కులావకే నిపజ్జాపేత్వా ముఖతుణ్డకేన గోచరం ఆహరిత్వా పోసేన్తి. తస్స పక్ఖే పసారేత్వా ఆకాసే గమనబలం వా పాదే ఉక్ఖిపిత్వా థలే గమనబలం వా నత్థి. తఞ్చ పదేసం సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే దావగ్గి గణ్హాతి, సో తస్మిమ్పి సమయే మహారవం రవన్తో తం పదేసం గణ్హి, సకుణసఙ్ఘా అత్తనో అత్తనో కులావకేహి నిక్ఖమిత్వా మరణభయభీతా విరవన్తా పలాయన్తి, బోధిసత్తస్సపి మాతాపితరో మరణభయభీతా బోధిసత్తం ఛడ్డేత్వా పలాయింసు. బోధిసత్తో కులావకే నిపన్నకోవ గీవం ఉక్ఖిపిత్వా అవత్థరిత్వా ఆగచ్ఛన్తం అగ్గిం దిస్వా చిన్తేసి ‘‘సచే మయ్హం పక్ఖే పసారేత్వా ఆకాసేన గమనబలం భవేయ్య, ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞత్థ గచ్ఛేయ్యం. సచే పాదే ఉక్ఖిపిత్వా గమనబలం భవేయ్య, పదవారేన అఞ్ఞత్థ గచ్ఛేయ్యం. మాతాపితరోపి ఖో మే మరణభయభీతా మం ఏకకం పహాయ అత్తానం పరిత్తాయన్తా పలాతా. ఇదాని మే అఞ్ఞం పటిసరణం నత్థి, అతాణోమ్హి అసరణో, కిం ను ఖో అజ్జ మయా కాతుం వట్టతీ’’తి.

అథస్స ఏతదహోసి ‘‘ఇమస్మిం లోకే సీలగుణో నామ అత్థి, సచ్చగుణో నామ అత్థి, అతీతే పారమియో పూరేత్వా బోధిమూలే నిసీదిత్వా అభిసమ్బుద్ధా సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనసమ్పన్నా ¶ సచ్చానుద్దయకారుఞ్ఞఖన్తిసమన్నాగతా సబ్బసత్తేసు సమప్పవత్తమేత్తాభావనా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధా ¶ నామ అత్థి, తేహి చ పటివిద్ధా ధమ్మగుణా నామ అత్థి, మయి చాపి ఏకం సచ్చం అత్థి, సంవిజ్జమానో ఏకో సభావధమ్మో పఞ్ఞాయతి, తస్మా అతీతే బుద్ధే చేవ తేహి పటివిద్ధగుణే చ ఆవజ్జేత్వా మయి విజ్జమానం సచ్చసభావ�