📜
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
౧౭. చత్తాలీసనిపాతో
[౫౨౧] ౧. తేసకుణజాతకవణ్ణనా
వేస్సన్తరం ¶ ¶ ¶ తం పుచ్ఛామీతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో కోసలరఞ్ఞో ఓవాదవసేన కథేసి. తఞ్హి రాజానం ధమ్మస్సవనత్థాయ ఆగతం సత్థా ఆమన్తేత్వా ‘‘మహారాజ, రఞ్ఞా నామ ధమ్మేన రజ్జం కారేతబ్బం, యస్మిఞ్హి సమయే రాజానో అధమ్మికా హోన్తి, రాజయుత్తాపి తస్మిం సమయే అధమ్మికా హోన్తీ’’తి చతుక్కనిపాతే (అ. ని. ౪.౭౦) ఆగతసుత్తనయేన ఓవదిత్వా అగతిగమనే అగతిఅగమనే చ ఆదీనవఞ్చ ఆనిసంసఞ్చ కథేత్వా ‘‘సుపినకూపమా కామా’’తిఆదినా నయేన కామేసు ఆదీనవం విత్థారేత్వా, ‘‘మహారాజ, ఇమేసఞ్హి సత్తానం –
‘మచ్చునా సఙ్గరో నత్థి, లఞ్జగ్గాహో న విజ్జతి;
యుద్ధం నత్థి జయో నత్థి, సబ్బే మచ్చుపరాయణా’.
తేసం పరలోకం గచ్ఛన్తానం ఠపేత్వా అత్తనా కతం కల్యాణకమ్మం అఞ్ఞా పతిట్ఠా నామ నత్థి. ఏవం ఇత్తరపచ్చుపట్ఠానం అవస్సం పహాతబ్బం, న యసం నిస్సాయ పమాదం కాతుం వట్టతి, అప్పమత్తేనేవ హుత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేతుం వట్టతి. పోరాణకరాజానో అనుప్పన్నేపి బుద్ధే పణ్డితానం ఓవాదే ఠత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా దేవనగరం పూరయమానా గమింసూ’’తి వత్వా తేన యాచితో అతీతం ఆహరి.
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో రజ్జం కారేన్తో అపుత్తకో అహోసి, పత్థేన్తోపి పుత్తం వా ధీతరం వా న లభి. సో ఏకదివసం మహన్తేన పరివారేన ఉయ్యానం గన్త్వా దివసభాగం ఉయ్యానే కీళిత్వా మఙ్గలసాలరుక్ఖమూలే ¶ సయనం అత్థరాపేత్వా థోకం నిద్దాయిత్వా పబుద్ధో సాలరుక్ఖం ఓలోకేత్వా తత్థ సకుణకులావకం పస్సి, సహ దస్సనేనేవస్స సినేహో ఉప్పజ్జి. సో ఏకం పురిసం పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఇమం రుక్ఖం అభిరుహిత్వా ఏతస్మిం కులావకే కస్సచి అత్థితం వా నత్థితం వా జానాహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి వత్వా అభిరుహిత్వా తత్థ ¶ తీణి అణ్డకాని ¶ దిస్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘తేన హి ఏతేసం ఉపరి నాసవాతం మా విస్సజ్జేసీ’’తి వత్వా ‘‘చఙ్కోటకే కప్పాసపిచుం అత్థరిత్వా తత్థేవ తాని అణ్డకాని ఠపేత్వా సణికం ఓతరాహీ’’తి ఓతారాపేత్వా చఙ్కోటకం హత్థేన గహేత్వా ‘‘కతరసకుణణ్డకాని నామేతానీ’’తి అమచ్చే పుచ్ఛి. తే ‘‘మయం న జానామ, నేసాదా జానిస్సన్తీ’’తి వదింసు. రాజా నేసాదే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి. నేసాదా, ‘‘మహారాజ, తేసు ఏకం ఉలూకఅణ్డం, ఏకం సాలికాఅణ్డం, ఏకం సువకఅణ్డ’’న్తి కథయింసు. కిం పన ఏకస్మిం కులావకే తిణ్ణం సకుణికానం అణ్డాని హోన్తీతి. ఆమ, దేవ, పరిపన్థే అసతి సునిక్ఖిత్తాని న నస్సన్తీతి. రాజా తుస్సిత్వా ‘‘ఇమే మమ పుత్తా భవిస్సన్తీ’’తి తాని తీణి అణ్డాని తయో అమచ్చే పటిచ్ఛాపేత్వా ‘‘ఇమే మయ్హం పుత్తా భవిస్సన్తి, తుమ్హే సాధుకం పటిజగ్గిత్వా అణ్డకోసతో నిక్ఖన్తకాలే మమారోచేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే తాని సాధుకం రక్ఖింసు.
తేసు పఠమం ఉలూకఅణ్డం భిజ్జి. అమచ్చో ఏకం నేసాదం పక్కోసాపేత్వా ‘‘త్వం ఇత్థిభావం వా పురిసభావం వా జానాహీ’’తి వత్వా తేన తం వీమంసిత్వా ‘‘పురిసో’’తి వుత్తే రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పుత్తో తే, దేవ, జాతో’’తి ఆహ. రాజా తుట్ఠో తస్స బహుం ధనం దత్వా ‘‘పుత్తకం మే సాధుకం పటిజగ్గ, ‘వేస్సన్తరో’తి చస్స నామం కరోహీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో తథా అకాసి. తతో కతిపాహచ్చయేన సాలికాఅణ్డం భిజ్జి. సోపి అమచ్చో తం నేసాదేన వీమంసాపేత్వా ‘‘ఇత్థీ’’తి సుత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘ధీతా తే, దేవ, జాతా’’తి ఆహ. రాజా తుట్ఠో తస్సపి బహుం ధనం దత్వా ‘‘ధీతరం ¶ మే సాధుకం పటిజగ్గ, ‘కుణ్డలినీ’తి చస్సా నామం కరోహీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సోపి తథా అకాసి. పున కతిపాహచ్చయేన సువకఅణ్డం భిజ్జి. సోపి అమచ్చో నేసాదేన తం వీమంసిత్వా ‘‘పురిసో’’తి వుత్తే రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘పుత్తో తే, దేవ, జాతో’’తి ఆహ. రాజా తుట్ఠో తస్సపి బహుం ధనం దత్వా ‘‘పుత్తస్స మే మహన్తేన పరివారేన మఙ్గలం కత్వా ‘జమ్బుకో’తిస్స నామం కరోహీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సోపి తథా అకాసి. తే తయోపి సకుణా తిణ్ణం అమచ్చానం గేహేసు రాజకుమారపరిహారేనేవ వడ్ఢన్తి. రాజా ‘‘మమ పుత్తో, మమ ధీతా’’తి వోహరతి. అథస్స అమచ్చా అఞ్ఞమఞ్ఞం అవహసన్తి ‘‘పస్సథ, భో, రఞ్ఞో ¶ కిరియం, తిరచ్ఛానగతేపి ‘పుత్తో మే, ధీతా మే’తి వదన్తో విచరతీ’’తి.
తం సుత్వా రాజా చిన్తేసి – ‘‘ఇమే అమచ్చా ఏతేసం మమ పుత్తానం పఞ్ఞాసమ్పదం న జానన్తి, పాకటం నేసం కరిస్సామీ’’తి. అథేకం అమచ్చం వేస్సన్తరస్స సన్తికం పేసేసి – ‘‘తుమ్హాకం పితా పఞ్హం పుచ్ఛితుకామో, కదా కిర ఆగన్త్వా పుచ్ఛతూ’’తి. సో అమచ్చో గన్త్వా వేస్సన్తరం ¶ వన్దిత్వా తం సాసనం ఆరోచేసి. తం సుత్వా వేస్సన్తరో అత్తనో పటిజగ్గకం అమచ్చం పక్కోసిత్వా ‘‘మయ్హం కిర పితా మం పఞ్హం పుచ్ఛితుకామో, తస్స ఇధాగతస్స సక్కారం కాతుం వట్టతి, కదా ఆగచ్ఛతూ’’తి పుచ్ఛి. అమచ్చో ‘‘ఇతో సత్తమే దివసే తవ పితా ఆగచ్ఛతూ’’తి ఆహ. తం సుత్వా వేస్సన్తరో ‘‘పితా మే ఇతో సత్తమే దివసే ఆగచ్ఛతూ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో ఆగన్త్వా రఞ్ఞో ఆచిక్ఖి. రాజా సత్తమే దివసే నగరే భేరిం చరాపేత్వా పుత్తస్స నివేసనం అగమాసి. వేస్సన్తరో రఞ్ఞో మహన్తం సక్కారం కారేసి, అన్తమసో దాసకమ్మకారానమ్పి సక్కారం కారేసి. రాజా వేస్సన్తరసకుణస్స గేహే భుఞ్జిత్వా మహన్తం యసం అనుభవిత్వా సకం నివేసనం ఆగన్త్వా రాజఙ్గణే మహన్తం మణ్డపం కారాపేత్వా నగరే భేరిం చరాపేత్వా అలఙ్కతమణ్డపమజ్ఝే మహాజనపరివారో నిసీదిత్వా ‘‘వేస్సన్తరం ¶ ఆనేతూ’’తి అమచ్చస్స సన్తికం పేసేసి. అమచ్చో వేస్సన్తరం సువణ్ణపీఠే నిసీదాపేత్వా ఆనేసి. వేస్సన్తరసకుణో పితు అఙ్కే నిసీదిత్వా పితరా సహ కీళిత్వా గన్త్వా తత్థేవ సువణ్ణపీఠే నిసీది. అథ నం రాజా మహాజనమజ్ఝే రాజధమ్మం పుచ్ఛన్తో పఠమం గాథమాహ –
‘‘వేస్సన్తరం తం పుచ్ఛామి, సకుణ భద్దమత్థు తే;
రజ్జం కారేతుకామేన, కిం సు కిచ్చం కతం వర’’న్తి.
తత్థ సకుణాతి తం ఆలపతి. కిం సూతి కతరం కిచ్చం కతం వరం ఉత్తమం హోతి, కథేహి మే, తాత, సకలం రాజధమ్మన్తి ఏవం కిర తం సో పుచ్ఛి.
తం సుత్వా వేస్సన్తరో పఞ్హం అకథేత్వావ రాజానం తావ పమాదేన చోదేన్తో దుతియం గాథమాహ –
‘‘చిరస్సం వత మం తాతో, కంసో బారాణసిగ్గహో;
పమత్తో అప్పమత్తం మం, పితా పుత్తం అచోదయీ’’తి.
తత్థ ¶ తాతోతి పితా. కంసోతి ఇదం తస్స నామం. బారాణసిగ్గహోతి చతూహి సఙ్గహవత్థూహి బారాణసిం సఙ్గహేత్వా వత్తన్తో. పమత్తోతి ఏవరూపానం పణ్డితానం సన్తికే వసన్తో పఞ్హస్స అపుచ్ఛనేన పమత్తో. అప్పమత్తం మన్తి సీలాదిగుణయోగేన మం అప్పమత్తం. పితాతి పోసకపితా. అచోదయీతి అమచ్చేహి ‘‘తిరచ్ఛానగతే పుత్తే కత్వా వోహరతీ’’తి అవహసియమానో పమాదం ఆపజ్జిత్వా చిరస్సం అజ్జ చోదేసి, పఞ్హం పుచ్ఛీతి వదతి.
ఏవం ¶ సో ఇమాయ గాథాయ చోదేత్వా ‘‘మహారాజ, రఞ్ఞా నామ తీసు ధమ్మేసు ఠత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేతబ్బ’’న్తి వత్వా రాజధమ్మం కథేన్తో ఇమా గాథాయో ఆహ –
‘‘పఠమేనేవ వితథం, కోధం హాసం నివారయే;
తతో కిచ్చాని కారేయ్య, తం వతం ఆహు ఖత్తియ.
‘‘యం త్వం తాత తపోకమ్మం, పుబ్బే కతమసంసయం;
రత్తో దుట్ఠో చ యం కయిరా, న తం కయిరా తతో పున.
‘‘ఖత్తియస్స పమత్తస్స, రట్ఠస్మిం రట్ఠవడ్ఢన;
సబ్బే భోగా వినస్సన్తి, రఞ్ఞో తం వుచ్చతే అఘం.
‘‘సిరీ తాత అలక్ఖీ చ, పుచ్ఛితా ఏతదబ్రవుం;
ఉట్ఠానవీరియే పోసే, రమాహం అనుసూయకే.
‘‘ఉసూయకే ¶ దుహదయే, పురిసే కమ్మదుస్సకే;
కాళకణ్ణీ మహారాజ, రమతి చక్కభఞ్జనీ.
‘‘సో త్వం సబ్బే సుహదయో, సబ్బేసం రక్ఖితో భవ;
అలక్ఖిం నుద మహారాజ, లక్ఖ్యా భవ నివేసనం.
‘‘స లక్ఖీధితిసమ్పన్నో, పురిసో హి మహగ్గతో;
అమిత్తానం కాసిపతి, మూలం అగ్గఞ్చ ఛిన్దతి.
‘‘సక్కోపి హి భూతపతి, ఉట్ఠానే నప్పమజ్జతి;
స కల్యాణే ధితిం కత్వా, ఉట్ఠానే కురుతే మనో.
‘‘గన్ధబ్బా ¶ పితరో దేవా, సాజీవా హోన్తి తాదినో;
ఉట్ఠాహతో అప్పమజ్జతో, అనుతిట్ఠన్తి దేవతా.
‘‘సో ¶ అప్పమత్తో అక్కుద్ధో, తాత కిచ్చాని కారయ;
వాయమస్సు చ కిచ్చేసు, నాలసో విన్దతే సుఖం.
‘‘తత్థేవ తే వత్తపదా, ఏసావ అనుసాసనీ;
అలం మిత్తే సుఖాపేతుం, అమిత్తానం దుఖాయ చా’’తి.
తత్థ పఠమేనేవ వితథన్తి, తాత, రాజా నామ ఆదితోవ ముసావాదం నివారయే. ముసావాదినో హి రఞ్ఞో రట్ఠం నిరోజం హోతి, పథవియా ఓజా కమ్మకరణట్ఠానతో సత్తరతనమత్తం హేట్ఠా భస్సతి, తతో ఆహారే వా తేలమధుఫాణితాదీసు వా ఓసధేసు ఓజా న హోతి. నిరోజాహారభోజనా మనుస్సా బహ్వాబాధా హోన్తి, రట్ఠే థలజలపథేసు ఆయో నుప్పజ్జతి, తస్మిం అనుప్పజ్జన్తే రాజానో దుగ్గతా హోన్తి. తే సేవకే సఙ్గణ్హితుం న సక్కోన్తి, అసఙ్గహితా సేవకా రాజానం గరుచిత్తేన న ఓలోకేన్తి. ఏవం, తాత, ముసావాదో నామేస నిరోజో, న సో జీవితహేతుపి కాతబ్బో, సచ్చం పన సాదుతరం రసానన్తి తదేవ పటిగ్గహేతబ్బం. అపిచ ముసావాదో నామ గుణపరిధంసకో విపత్తిపరియోసానో, దుతియచిత్తవారే అవీచిపరాయణం కరోతి. ఇమస్మిం పనత్థే ‘‘ధమ్మో హవే హతో హన్తీ’’తి చేతియజాతకం (జా. ౧.౮.౪౫ ఆదయో) కథేతబ్బం.
కోధన్తి, తాత, రాజా నామ పఠమమేవ కుజ్ఝనలక్ఖణం కోధమ్పి నివారేయ్య. తాత, అఞ్ఞేసఞ్హి కోధో ఖిప్పం మత్థకం న పాపుణాతి, రాజూనం పాపుణాతి. రాజానో నామ వాచావుధా కుజ్ఝిత్వా ఓలోకితమత్తేనాపి పరం వినాసేన్తి, తస్మా రఞ్ఞా అఞ్ఞేహి మనుస్సేహి అతిరేకతరం నిక్కోధేన భవితబ్బం, ఖన్తిమేత్తానుద్దయాసమ్పన్నేన అత్తనో పియపుత్తం వియ లోకం వోలోకేన్తేన భవితబ్బం. తాత, అతికోధనో నామ రాజా ఉప్పన్నం యసం రక్ఖితుం న సక్కోతి. ఇమస్స పనత్థస్స దీపనత్థం ఖన్తివాదిజాతక- (జా. ౧.౪.౪౯ ఆదయో) చూళధమ్మపాలజాతకాని (జా. ౧.౫.౪౪ ఆదయో) కథేతబ్బాని. చూళధమ్మపాలజాతకస్మిఞ్హి మహాపతాపనో నామ రాజా పుత్తం ఘాతేత్వా ¶ పుత్తసోకేన హదయేన ఫలితేన మతాయ దేవియా సయమ్పి దేవిం అనుసోచన్తో ¶ హదయేన ఫలితేనేవ మరి. అథ తే తయోపి ఏకఆళాహనేవ ఝాపేసుం. తస్మా రఞ్ఞా పఠమమేవ ముసావాదం వజ్జేత్వా దుతియం కోధో వజ్జేతబ్బో.
హాసన్తి హస్సం, అయమేవ వా పాఠో. తేసు తేసు కిచ్చేసు ఉప్పిలావితచిత్తతాయ కేళిసీలతం పరిహాసం నివారేయ్య. తాత, రఞ్ఞా నామ కేళిసీలేన న భవితబ్బం, అపరపత్తియేన హుత్వా సబ్బాని కిచ్చాని అత్తపచ్చక్ఖేనేవ కాతబ్బాని. ఉప్పిలావితచిత్తో హి రాజా అతులేత్వా ¶ కమ్మాని కరోన్తో లద్ధం యసం వినాసేతి. ఇమస్మిం పనత్థే సరభఙ్గజాతకే (జా. ౨.౧౭.౫౦ ఆదయో) పురోహితస్స వచనం గహేత్వా దణ్డకిరఞ్ఞో కిసవచ్ఛే అపరజ్ఝిత్వా సహ రట్ఠేన ఉచ్ఛిజ్జిత్వా కుక్కుళనిరయే నిబ్బత్తభావో చ మాతఙ్గజాతకే (జా. ౧.౧౫.౧ ఆదయో) మజ్ఝరఞ్ఞో బ్రాహ్మణానం కథం గహేత్వా మాతఙ్గతాపసే అపరజ్ఝిత్వా సహ రట్ఠేన ఉచ్ఛిజ్జిత్వా నిరయే నిబ్బత్తభావో చ ఘటపణ్డితజాతకే (జా. ౧.౧౦.౧౬౫ ఆదయో) దసభాతికరాజదారకానం మోహమూళ్హానం వచనం గహేత్వా కణ్హదీపాయనే అపరజ్ఝిత్వా వాసుదేవకులస్స నాసితభావో చ కథేతబ్బో.
తతో కిచ్చాని కారేయ్యాతి ఏవం, తాత, పఠమం ముసావాదం దుతియం కోధం తతియం అధమ్మహాసం వజ్జేత్వా తతో పచ్ఛా రాజా రట్ఠవాసీనం కత్తబ్బకిచ్చాని కారేయ్య. తం వతం ఆహు ఖత్తియాతి, ఖత్తియమహారాజ, యం మయా వుత్తం, ఏతం రఞ్ఞో వతసమాదానన్తి పోరాణకపణ్డితా కథయింసు.
న తం కయిరాతి యం తయా రాగాదివసేన పచ్ఛా తాపకరం కమ్మం కతం హోతి, తతో పుబ్బే కతతో పున తాదిసం కమ్మం న కయిరా, మా కరేయ్యాసి, తాతాతి. వుచ్చతేతి తం రఞ్ఞో అఘన్తి వుచ్చతి, ఏవం పోరాణకపణ్డితా కథయింసు. సిరీతి ఇదం వేస్సన్తరసకుణో పుబ్బే బారాణసియం పవత్తితకారణం ఆహరిత్వా దస్సేన్తో ఆహ. తత్థ అబ్రవున్తి సుచిపరివారసేట్ఠినా పుచ్ఛితా కథయింసు. ఉట్ఠానవీరియేతి యో పోసో ఉట్ఠానే వీరియే చ పతిట్ఠితో, న చ పరేసం సమ్పత్తిం దిస్వా ఉసూయతి, తస్మిం అహం అభిరమామీతి ఆహ. ఏవం తావ తాత సిరీ కథేసి. ఉసూయకేతి అలక్ఖీ పన, తాత, పుచ్ఛితా అహం పరసమ్పత్తిఉసూయకే దుహదయే దుచిత్తే కల్యాణకమ్మదూసకే యో కల్యాణకమ్మం దుస్సన్తో ¶ అప్పియాయన్తో అట్టీయన్తో న కరోతి, తస్మిం అభిరమామీతి ఆహ. ఏవం సా కాళకణ్ణీ, మహారాజ, రమతి పతిరూపదేసవాసాదినో కుసలచక్కస్స భఞ్జనీ.
సుహదయోతి సున్దరచిత్తో హితచిత్తకో. నుదాతి నీహర. నివేసనన్తి లక్ఖియా పన నివేసనం భవ పతిట్ఠా హోహి. స లక్ఖీధితిసమ్పన్నోతి, మహారాజ, కాసిపతి సో పురిసో పఞ్ఞాయ చేవ వీరియేన చ సమ్పన్నో. మహగ్గతోతి మహజ్ఝాసయో చోరానం పచ్చయభూతే గణ్హన్తో అమిత్తానం మూలం చోరే గణ్హన్తో అమిత్తానం అగ్గం ఛిన్దతీతి వదతి. సక్కోతి ¶ ఇన్దో. భూతపతీతి రాజానం ఆలపతి. ఉట్ఠానేతి ఉట్ఠానవీరియే. నప్పమజ్జతీతి న పమజ్జతి, సబ్బకిచ్చాని కరోతి. స కల్యాణేతి సో దేవరాజా ఉట్ఠానవీరియే మనం కరోన్తో పాపకమ్మం అకత్వా ¶ కల్యాణే పుఞ్ఞకమ్మస్మిఞ్ఞేవ ధితిం కత్వా అప్పమత్తో ఉట్ఠానే మనం కరోతి, తస్స పన కల్యాణకమ్మే వీరియకరణభావదస్సనత్థం సరభఙ్గజాతకే ద్వీసు దేవలోకేసు దేవతాహి సద్ధిం కపిట్ఠారామం ఆగన్త్వా పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా ధమ్మస్స సుతభావో, మహాకణ్హజాతకే (జా. ౧.౧౨.౬౧ ఆదయో) అత్తనో ఆనుభావేన జనం తాసేత్వా ఓసక్కన్తస్స సాసనస్స పవత్తితభావో చాతి ఏవమాదీని వత్థూని కథేతబ్బాని.
గన్ధబ్బాతి చాతుమహారాజికానం హేట్ఠా చతుయోనికా దేవా, చతుయోనికత్తాయేవ కిర తే గన్ధబ్బా నామ జాతా. పితరోతి బ్రహ్మానో. దేవాతి ఉపపత్తిదేవవసేన ఛ కామావచరదేవా. తాదినోతి తథావిధస్స కుసలాభిరతస్స రఞ్ఞో. సాజీవా హోన్తీతి సమానజీవికా ఉపజీవితబ్బా. తాదిసా హి రాజానో దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తా దేవతానం పత్తిం దేన్తి, తా తం పత్తిం అనుమోదిత్వా సమ్పటిచ్ఛిత్వా దిబ్బయసేన వడ్ఢన్తి. అనుతిట్ఠన్తీతి తాదిసస్స రఞ్ఞో వీరియం కరోన్తస్స అప్పమాదం ఆపజ్జన్తస్స దేవతా అనుతిట్ఠన్తి అనుగచ్ఛన్తి, ధమ్మికం రక్ఖం సంవిదహన్తీతి అత్థో.
సోతి సో త్వం. వాయమస్సూతి తాని రట్ఠకిచ్చాని కరోన్తో తులనవసేన తీరణవసేన పచ్చక్ఖకమ్మవసేన తేసు తేసు కిచ్చేసు వీరియం కరస్సు. తత్థేవ తే వత్తపదాతి, తాత, యం మం త్వం కింసు కిచ్చం కతం వరన్తి ¶ పుచ్ఛి, తత్థ తవ పఞ్హేయేవ ఏతే మయా ‘‘పఠమేనేవ వితథ’’న్తిఆదయో వుత్తా, ఏతే వత్తపదా వత్తకోట్ఠాసా, ఏవం తత్థ వత్తస్సు. ఏసాతి యా తే మయా కథితా, ఏసావ తవ అనుసాసనీ. అలన్తి ఏవం వత్తమానో హి రాజా అత్తనో మిత్తే సుఖాపేతుం, అమిత్తానఞ్చ దుక్ఖాయ అలం పరియత్తో సమత్థోతి.
ఏవం వేస్సన్తరసకుణేన ఏకాయ గాథాయ రఞ్ఞో పమాదం చోదేత్వా ఏకాదసహి గాథాహి ధమ్మే కథితే ‘‘బుద్ధలీళాయ పఞ్హో కథితో’’తి మహాజనో అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతో సాధుకారసతాని పవత్తేసి. రాజా సోమనస్సప్పత్తో అమచ్చే ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భోన్తో! అమచ్చా మమ పుత్తేన వేస్సన్తరేన ఏవం కథేన్తేన కేన కత్తబ్బం కిచ్చం కత’’న్తి. మహాసేనగుత్తేన, దేవాతి. ‘‘తేన హిస్స మహాసేనగుత్తట్ఠానం దమ్మీ’’తి వేస్సన్తరం ఠానన్తరే ఠపేసి. సో తతో పట్ఠాయ మహాసేనగుత్తట్ఠానే ఠితో పితు కమ్మం అకాసీతి.
వేస్సన్తరపఞ్హో నిట్ఠితో.
పున ¶ ¶ రాజా కతిపాహచ్చయేన పురిమనయేనేవ కుణ్డలినియా సన్తికం దూతం పేసేత్వా సత్తమే దివసే తత్థ గన్త్వా పచ్చాగన్త్వా తత్థేవ మణ్డపమజ్ఝే నిసీదిత్వా కుణ్డలినిం ఆహరాపేత్వా సువణ్ణపీఠే నిసిన్నం రాజధమ్మం పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘సక్ఖిసి త్వం కుణ్డలిని, మఞ్ఞసి ఖత్తబన్ధుని;
రజ్జం కారేతుకామేన, కిం సు కిచ్చం కతం వర’’న్తి.
తత్థ సక్ఖిసీతి మయా పుట్ఠపఞ్హం కథేతుం సక్ఖిస్ససీతి పుచ్ఛతి. కుణ్డలినీతి తస్సా సలిఙ్గతో ఆగతనామేనాలపతి. తస్సా కిర ద్వీసు కణ్ణపిట్ఠేసు కుణ్డలసణ్ఠానా ద్వే లేఖా అహేసుం, తేనస్సా ‘‘కుణ్డలినీ’’తి నామం కారేసి. మఞ్ఞసీతి జానిస్ససి మయా పుట్ఠపఞ్హస్స అత్థన్తి. ఖత్తబన్ధునీతి ఖత్తస్స మహాసేనగుత్తస్స భగినిభావేన నం ఏవం ఆలపతి. కస్మా పనేస వేస్సన్తరసకుణం ఏవం అపుచ్ఛిత్వా ఇమమేవ పుచ్ఛతీతి? ఇత్థిభావేన. ఇత్థియో హి పరిత్తపఞ్ఞా, తస్మా ‘‘సచే సక్కోతి, పుచ్ఛిస్సామి, నో చే, న పుచ్ఛిస్సామీ’’తి వీమంసనవసేన ఏవం పుచ్ఛిత్వా తఞ్ఞేవ పఞ్హం పుచ్ఛి.
సా ¶ ఏవం రఞ్ఞా రాజధమ్మే పుచ్ఛితే, ‘‘తాత, త్వం మం ‘ఇత్థికా నామ కిం కథేస్సతీ’తి వీమంససి మఞ్ఞే, సకలం తే రాజధమ్మం ద్వీసుయేవ పదేసు పక్ఖిపిత్వా కథేస్సామీ’’తి వత్వా ఆహ –
‘‘ద్వేవ తాత పదకాని, యత్థ సబ్బం పతిట్ఠితం;
అలద్ధస్స చ యో లాభో, లద్ధస్స చానురక్ఖణా.
‘‘అమచ్చే తాత జానాహి, ధీరే అత్థస్స కోవిదే;
అనక్ఖాకితవే తాత, అసోణ్డే అవినాసకే.
‘‘యో చ తం తాత రక్ఖేయ్య, ధనం యఞ్చేవ తే సియా;
సూతోవ రథం సఙ్గణ్హే, సో తే కిచ్చాని కారయే.
‘‘సుసఙ్గహితన్తజనో, సయం విత్తం అవేక్ఖియ;
నిధిఞ్చ ఇణదానఞ్చ, న కరే పరపత్తియా.
‘‘సయం ¶ ఆయం వయం జఞ్ఞా, సయం జఞ్ఞా కతాకతం;
నిగ్గణ్హే నిగ్గహారహం, పగ్గణ్హే పగ్గహారహం.
‘‘సయం ¶ జానపదం అత్థం, అనుసాస రథేసభ;
మా తే అధమ్మికా యుత్తా, ధనం రట్ఠఞ్చ నాసయుం.
‘‘మా చ వేగేన కిచ్చాని, కరోసి కారయేసి వా;
వేగసా హి కతం కమ్మం, మన్దో పచ్ఛానుతప్పతి.
‘‘మా తే అధిసరే ముఞ్చ, సుబాళ్హమధికోపితం;
కోధసా హి బహూ ఫీతా, కులా అకులతం గతా.
‘‘‘మా తాత ఇస్సరోమ్హీ’తి, అనత్థాయ పతారయి;
ఇత్థీనం పురిసానఞ్చ, మా తే ఆసి దుఖుద్రయో.
‘‘అపేతలోమహంసస్స, రఞ్ఞో కామానుసారినో;
సబ్బే భోగా వినస్సన్తి, రఞ్ఞో తం వుచ్చతే అఘం.
‘‘తత్థేవ తే వత్తపదా, ఏసావ అనుసాసనీ;
దక్ఖస్సుదాని పుఞ్ఞకరో, అసోణ్డో అవినాసకో;
సీలవాస్సు మహారాజ, దుస్సీలో వినిపాతికో’’తి.
తత్థ ¶ పదకానీతి కారణపదాని. యత్థాతి యేసు ద్వీసు పదేసు సబ్బం అత్థజాతం హితసుఖం పతిట్ఠితం. అలద్ధస్సాతి యో చ పుబ్బే అలద్ధస్స లాభస్స లాభో, యా చ లద్ధస్స అనురక్ఖణా. తాత, అనుప్పన్నస్స హి లాభస్స ఉప్పాదనం నామ న భారో, ఉప్పన్నస్స పన అనురక్ఖణమేవ భారో. ఏకచ్చో హి యసం ఉప్పాదేత్వాపి యసే పమత్తో పమాదం ఉప్పాదేత్వా పాణాతిపాతాదీని కరోతి, మహాచోరో హుత్వా రట్ఠం విలుమ్పమానో చరతి. అథ నం రాజానో గాహాపేత్వా మహావినాసం పాపేన్తి. అథ వా ఉప్పన్నరూపాదీసు కామగుణేసు పమత్తో అయోనిసో ధనం నాసేన్తో సబ్బసాపతేయ్యే ఖీణే కపణో హుత్వా చీరకవసనో కపాలమాదాయ చరతి. పబ్బజితో వా పన గన్థధురాదివసేన లాభసక్కారం నిబ్బత్తేత్వా పమత్తో హీనాయావత్తతి. అపరో పఠమఝానాదీని ¶ నిబ్బత్తేత్వాపి ముట్ఠస్సతితాయ తథారూపే ఆరమ్మణే బజ్ఝిత్వా ఝానా పరిహాయతి. ఏవం ఉప్పన్నస్స యసస్స వా ఝానాదిలాభస్స వా రక్ఖణమేవ దుక్కరం. తదత్థదీపనత్థం పన దేవదత్తస్స వత్థు చ, ముదులక్ఖణ- (జా. ౧.౧.౬౬) లోమసకస్సప- (జా. ౧.౯.౬౦ ఆదయో) హరితచజాతక- (జా. ౧.౯.౪౦ ఆదయో) సఙ్కప్పజాతకాదీని (జా. ౧.౩.౧ ఆదయో) చ కథేతబ్బాని. ఏకో పన లాభసక్కారం ఉప్పాదేత్వా అప్పమాదే ఠత్వా కల్యాణకమ్మం కరోతి, తస్స సో యసో సుక్కపక్ఖే చన్దో వియ వడ్ఢతి, తస్మా త్వం, మహారాజ, అప్పమత్తో పయోగసమ్పత్తియా ఠత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేన్తో తవ ఉప్పన్నం యసం అనురక్ఖాహీతి.
జానాహీతి భణ్డాగారికకమ్మాదీనం కరణత్థం ఉపధారేహి. అనక్ఖాకితవేతి అనక్ఖే అకితవే అజుతకరే చేవ అకేరాటికే చ ¶ . అసోణ్డేతి పూవసురాగన్ధమాలాసోణ్డభావరహితే. అవినాసకేతి తవ సన్తకానం ధనధఞ్ఞాదీనం అవినాసకే. యోతి యో అమచ్చో. యఞ్చేవాతి యఞ్చ తే ఘరే ధనం సియా, తం రక్ఖేయ్య. సూతోవాతి రథసారథి వియ. యథా సారథి విసమమగ్గనివారణత్థం అస్సే సఙ్గణ్హన్తో రథం సఙ్గణ్హేయ్య, ఏవం యో సహ భోగేహి తం రక్ఖితుం సక్కోతి, సో తే అమచ్చో నామ తాదిసం సఙ్గహేత్వా భణ్డాగారికాదికిచ్చాని కారయే.
సుసఙ్గహితన్తజనోతి, తాత, యస్స హి రఞ్ఞో అత్తనో అన్తోజనో అత్తనో వలఞ్జనకపరిజనో చ దానాదీహి అసఙ్గహితో హోతి, తస్స అన్తోనివేసనే సువణ్ణహిరఞ్ఞాదీని తేసం అసఙ్గహితమనుస్సానం వసేన ¶ నస్సన్తి, అన్తోజనా బహి గచ్ఛన్తి, తస్మా త్వం సుట్ఠుసఙ్గహితఅన్తోజనో హుత్వా ‘‘ఏత్తకం నామ మే విత్త’’న్తి సయం అత్తనో ధనం అవేక్ఖిత్వా ‘‘అసుకట్ఠానే నామ నిధిం నిధేమ, అసుకస్స ఇణం దేమా’’తి ఇదం ఉభయమ్పి న కరే పరపత్తియా, పరపత్తియాపి త్వం మా కరి, సబ్బం అత్తపచ్చక్ఖమేవ కరేయ్యాసీతి వదతి.
ఆయం వయన్తి తతో ఉప్పజ్జనకం ఆయఞ్చ తేసం తేసం దాతబ్బం వయఞ్చ సయమేవ జానేయ్యాసీతి. కతాకతన్తి సఙ్గామే వా నవకమ్మే వా అఞ్ఞేసు వా కిచ్చేసు ‘‘ఇమినా ఇదం నామ మయ్హం కతం, ఇమినా న కత’’న్తి ఏతమ్పి సయమేవ జానేయ్యాసి, మా పరపత్తియో హోహి. నిగ్గణ్హేతి, తాత, రాజా నామ సన్ధిచ్ఛేదాదికారకం నిగ్గహారహం ఆనేత్వా దస్సితం ఉపపరిక్ఖిత్వా సోధేత్వా పోరాణకరాజూహి ఠపితదణ్డం ఓలోకేత్వా దోసానురూపం నిగ్గణ్హేయ్య. పగ్గణ్హేతి యో పన పగ్గహారహో హోతి, అభిన్నస్స వా పరబలస్స భేదేతా, భిన్నస్స వా సకబలస్స ఆరాధకో, అలద్ధస్స వా రజ్జస్స ఆహరకో, లద్ధస్స వా థావరకారకో, యేన వా ¶ పన జీవితం దిన్నం హోతి, ఏవరూపం పగ్గహారహం పగ్గహేత్వా మహన్తం సక్కారసమ్మానం కరేయ్య. ఏవం హిస్స కిచ్చేసు అఞ్ఞేపి ఉరం దత్వా కత్తబ్బం కరిస్సన్తి.
జానపదన్తి జనపదవాసీనం అత్థం సయం అత్తపచ్చక్ఖేనేవ అనుసాస. అధమ్మికా యుత్తాతి అధమ్మికా తత్థ తత్థ నియుత్తా ఆయుత్తకా లఞ్జం గహేత్వా వినిచ్ఛయం భిన్దన్తా తవ ధనఞ్చ రట్ఠఞ్చ మా నాసయుం. ఇమినా కారణేన అప్పమత్తో హుత్వా సయమేవ అనుసాస. వేగేనాతి సహసా అతులేత్వా అతీరేత్వా. వేగసాతి అతులేత్వా అతీరేత్వా ఛన్దాదివసేన సహసా కతం కమ్మఞ్హి న సాధు న సున్దరం. కింకారణా? తాదిసఞ్హి కత్వా మన్దో పచ్ఛా విప్పటిసారవసేన ఇధ లోకే అపాయదుక్ఖం అనుభవన్తో పరలోకే చ అనుతప్పతి. అయం పనేత్థ అత్థో ‘‘ఇసీనమన్తరం కత్వా, భరురాజాతి మే సుత’’న్తి భరుజాతకేన (జా. ౧.౨.౧౨౫-౧౨౬) దీపేతబ్బో ¶ .
మా తే అధిసరే ముఞ్చ, సుబాళ్హమధికోపితన్తి, తాత, తవ హదయం కుసలం అధిసరిత్వా అతిక్కమిత్వా పవత్తే పరేసం అకుసలకమ్మే సుట్ఠు బాళ్హం అధికోపితం కుజ్ఝాపితం హుత్వా మా ముఞ్చ, మా పతిట్ఠాయతూతి అత్థో. ఇదం ¶ వుత్తం హోతి – తాత, యదా తే వినిచ్ఛయే ఠితస్స ఇమినా పురిసో వా హతో సన్ధి వా ఛిన్నోతి చోరం దస్సేన్తి, తదా తే పరేసం వచనేహి సుట్ఠు కోపితమ్పి హదయం కోధవసేన మా ముఞ్చ, అపరిగ్గహేత్వా మా దణ్డం పణేహి. కింకారణా? అచోరమ్పి హి ‘‘చోరో’’తి గహేత్వా ఆనేన్తి, తస్మా అకుజ్ఝిత్వా ఉభిన్నం అత్తపచ్చత్థికానం కథం సుత్వా సుట్ఠు సోధేత్వా అత్తపచ్చక్ఖేన తస్స చోరభావం ఞత్వా పవేణియా ఠపితదణ్డవసేన కత్తబ్బం కరోహి. రఞ్ఞా హి ఉప్పన్నేపి కోధే హదయం సీతలం అకత్వా కమ్మం న కాతబ్బం. యదా పనస్స హదయం నిబ్బుతం హోతి ముదుకం, తదా వినిచ్ఛయకమ్మం కాతబ్బం. ఫరుసే హి చిత్తే పక్కుథితే ఉదకే ముఖనిమిత్తం వియ కారణం న పఞ్ఞాయతి. కోధసా హీతి, తాత, కోధేన హి బహూని ఫీతాని రాజకులాని అకులభావం గతాని మహావినాసమేవ పత్తానీతి. ఇమస్స పనత్థస్స దీపనత్థం ఖన్తివాదిజాతక- (జా. ౧.౪.౪౯ ఆదయో) నాళికేరరాజవత్థుసహస్సబాహుఅజ్జునవత్థుఆదీని కథేతబ్బాని.
మా, తాత, ఇస్సరోమ్హీతి, అనత్థాయ పతారయీతి, తాత, ‘‘అహం పథవిస్సరో’’తి మా మహాజనం కాయదుచ్చరితాదిఅనత్థాయ పతారయి మా ఓతారయి, యథా తం అనత్థం సమాదాయ వత్తతి, మా ఏవమకాసీతి అత్థో. మా తే ఆసీతి, తాత, తవ విజితే మనుస్సజాతికానం వా తిరచ్ఛానజాతికానం వా ఇత్థిపురిసానం దుఖుద్రయో దుక్ఖుప్పత్తి మా ఆసి. యథా హి అధమ్మికరాజూనం ¶ విజితే మనుస్సా కాయదుచ్చరితాదీని కత్వా నిరయే ఉప్పజ్జన్తి, తవ రట్ఠవాసీనం తం దుక్ఖం యథా న హోతి, తథా కరోహీతి అత్థో.
అపేతలోమహంసస్సాతి అత్తానువాదాదిభయేహి నిబ్భయస్స. ఇమినా ఇమం దస్సేతి – తాత, యో రాజా కిస్మిఞ్చి ఆసఙ్కం అకత్వా అత్తనో కామమేవ అనుస్సరతి, ఛన్దవసేన యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం కరోతి, విస్సట్ఠయట్ఠి వియ అన్ధో నిరఙ్కుసో వియ చ చణ్డహత్థీ హోతి, తస్స సబ్బే భోగా వినస్సన్తి, తస్స తం భోగబ్యసనం అఘం దుక్ఖన్తి వుచ్చతి.
తత్థేవ తే వత్తపదాతి పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. దక్ఖస్సుదానీతి, తాత, త్వం ఇమం అనుసాసనిం సుత్వా ఇదాని దక్ఖో అనలసో పుఞ్ఞానం కరణేన ¶ పుఞ్ఞకరో సురాదిపరిహరణేన. అసోణ్డో దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికస్స అత్థస్స అవినాసనేన అవినాసకో భవేయ్యాసీతి. సీలవాస్సూతి సీలవా ఆచారసమ్పన్నో భవ, దససు రాజధమ్మేసు పతిట్ఠాయ రజ్జం కారేహి. దుస్సీలో వినిపాతికోతి దుస్సీలో హి, మహారాజ, అత్తానం నిరయే వినిపాతేన్తో వినిపాతికో నామ హోతీతి.
ఏవం ¶ కుణ్డలినీపి ఏకాదసహి గాథాహి ధమ్మం దేసేసి. రాజా తుట్ఠో అమచ్చే ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భోన్తో! అమచ్చా మమ ధీతాయ కుణ్డలినియా ఏవం కథయమానాయ కేన కత్తబ్బం కిచ్చం కత’’న్తి. భణ్డాగారికేన, దేవాతి. ‘‘తేన హిస్సా భణ్డాగారికట్ఠానం దమ్మీ’’తి కుణ్డలినిం ఠానన్తరే ఠపేసి. సా తతో పట్ఠాయ భణ్డాగారికట్ఠానే ఠత్వా పితు కమ్మం అకాసీతి.
కుణ్డలినిపఞ్హో నిట్ఠితో.
పున రాజా కతిపాహచ్చయేన పురిమనయేనేవ జమ్బుకపణ్డితస్స సన్తికం దూతం పేసేత్వా సత్తమే దివసే తత్థ గన్త్వా సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా పచ్చాగతో తత్థేవ మణ్డపమజ్ఝే నిసీది. అమచ్చో జమ్బుకపణ్డితం కఞ్చనభద్దపీఠే నిసీదాపేత్వా పీఠం సీసేనాదాయ ఆగచ్ఛి. పణ్డితో పితు అఙ్కే నిసీదిత్వా కీళిత్వా గన్త్వా కఞ్చనపీఠేయేవ నిసీది. అథ నం రాజా పఞ్హం పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘అపుచ్ఛిమ్హ కోసియగోత్తం, కుణ్డలినిం తథేవ చ;
త్వం దాని వదేహి జమ్బుక, బలానం బలముత్తమ’’న్తి.
తస్సత్థో ¶ – తాత, జమ్బుక, అహం తవ భాతరం కోసియగోత్తం వేస్సన్తరం భగినిఞ్చ తే కుణ్డలినిం రాజధమ్మం అపుచ్ఛిం, తే అత్తనో బలేన కథేసుం, యథా పన తే పుచ్ఛిం, తథేవ ఇదాని, పుత్త జమ్బుక, తం పుచ్ఛామి, త్వం మే రాజధమ్మఞ్చ బలానం ఉత్తమం బలఞ్చ కథేహీతి.
ఏవం రాజా మహాసత్తం పఞ్హం పుచ్ఛన్తో అఞ్ఞేసం పుచ్ఛితనియామేన అపుచ్ఛిత్వా విసేసేత్వా పుచ్ఛి. అథస్స పణ్డితో ‘‘తేన హి, మహారాజ, ఓహితసోతో సుణాహి, సబ్బం తే కథేస్సామీ’’తి పసారితహత్థే సహస్సత్థవికం ఠపేన్తో వియ ధమ్మదేసనం ఆరభి –
‘‘బలం ¶ పఞ్చవిధం లోకే, పురిసస్మిం మహగ్గతే;
తత్థ బాహుబలం నామ, చరిమం వుచ్చతే బలం.
‘‘భోగబలఞ్చ దీఘావు, దుతియం వుచ్చతే బలం;
అమచ్చబలఞ్చ దీఘావు, తతియం వుచ్చతే బలం.
‘‘అభిజచ్చబలఞ్చేవ, తం చతుత్థం అసంసయం;
యాని చేతాని సబ్బాని, అధిగణ్హాతి పణ్డితో.
‘‘తం ¶ బలానం బలం సేట్ఠం, అగ్గం పఞ్ఞాబలం బలం;
పఞ్ఞాబలేనుపత్థద్ధో, అత్థం విన్దతి పణ్డితో.
‘‘అపి చే లభతి మన్దో, ఫీతం ధరణిముత్తమం;
అకామస్స పసయ్హం వా, అఞ్ఞో తం పటిపజ్జతి.
‘‘అభిజాతోపి చే హోతి, రజ్జం లద్ధాన ఖత్తియో;
దుప్పఞ్ఞో హి కాసిపతి, సబ్బేనపి న జీవతి.
‘‘పఞ్ఞావ సుతం వినిచ్ఛినీ, పఞ్ఞా కిత్తిసిలోకవడ్ఢనీ;
పఞ్ఞాసహితో నరో ఇధ, అపి దుక్ఖే సుఖాని విన్దతి.
‘‘పఞ్ఞఞ్చ ¶ ఖో అసుస్సూసం, న కోచి అధిగచ్ఛతి;
బహుస్సుతం అనాగమ్మ, ధమ్మట్ఠం అవినిబ్భుజం.
‘‘యో చ ధమ్మవిభఙ్గఞ్ఞూ, కాలుట్ఠాయీ అతన్దితో;
అనుట్ఠహతి కాలేన, కమ్మఫలం తస్సిజ్ఝతి.
‘‘అనాయతనసీలస్స, అనాయతనసేవినో;
న నిబ్బిన్దియకారిస్స, సమ్మదత్థో విపచ్చతి.
‘‘అజ్ఝత్తఞ్చ పయుత్తస్స, తథాయతనసేవినో;
అనిబ్బిన్దియకారిస్స, సమ్మదత్థో విపచ్చతి.
‘‘యోగప్పయోగసఙ్ఖాతం, సమ్భతస్సానురక్ఖణం;
తాని త్వం తాత సేవస్సు, మా అకమ్మాయ రన్ధయి;
అకమ్మునా హి దుమ్మేధో, నళాగారంవ సీదతీ’’తి.
తత్థ ¶ మహగ్గతేతి, మహారాజ, ఇమస్మిం సత్తలోకే మహజ్ఝాసయే పురిసే పఞ్చవిధం బలం హోతి. బాహుబలన్తి కాయబలం. చరిమన్తి తం అతిమహన్తమ్పి సమానం లామకమేవ. కింకారణా? అన్ధబాలభావేన. సచే హి కాయబలం మహన్తం నామ భవేయ్య, వారణబలతో లటుకికాయ బలం ఖుద్దకం భవేయ్య, వారణబలం పన అన్ధబాలభావేన మరణస్స పచ్చయం జాతం, లటుకికా అత్తనో ఞాణకుసలతాయ వారణం జీవితక్ఖయం పాపేసి. ఇమస్మిం పనత్థే ‘‘న హేవ సబ్బత్థ బలేన కిచ్చం, బలఞ్హి బాలస్స వధాయ హోతీ’’తి సుత్తం (జా. ౧.౫.౪౨) ఆహరితబ్బం.
భోగబలన్తి ఉపత్థమ్భనవసేన సబ్బం హిరఞ్ఞసువణ్ణాది ఉపభోగజాతం భోగబలం నామ, తం కాయబలతో మహన్తతరం. అమచ్చబలన్తి అభేజ్జమన్తస్స సూరస్స సుహదయస్స అమచ్చమణ్డలస్స అత్థితా, తం బలం సఙ్గామసూరతాయ పురిమేహి బలేహి మహన్తతరం. అభిజచ్చబలన్తి తీణి కులాని అతిక్కమిత్వా ఖత్తియకులవసేన జాతిసమ్పత్తి ¶ , తం ఇతరేహి బలేహి మహన్తతరం. జాతిసమ్పన్నా ఏవ హి సుజ్ఝన్తి, న ఇతరేతి. యాని చేతానీతి యాని చ ఏతాని చత్తారిపి బలాని పణ్డితో పఞ్ఞానుభావేన అధిగణ్హాతి అభిభవతి, తం సబ్బబలానం పఞ్ఞాబలం సేట్ఠన్తి చ అగ్గన్తి చ వుచ్చతి. కింకారణా? తేన హి బలేన ఉపత్థద్ధో పణ్డితో అత్థం విన్దతి, వుడ్ఢిం పాపుణాతి ¶ . తదత్థజోతనత్థం ‘‘పుణ్ణం నదిం యేన చ పేయ్యమాహూ’’తి పుణ్ణనదీజాతకఞ్చ (జా. ౧.౨.౧౨౭ ఆదయో) సిరీకాళకణ్ణిపఞ్హం పఞ్చపణ్డితపఞ్హఞ్చ సత్తుభస్తజాతక- (జా. ౧.౭.౪౬ ఆదయో) సమ్భవజాతక- (జా. ౧.౧౬.౧౩౮ ఆదయో) సరభఙ్గజాతకాదీని (జా. ౨.౧౭.౫౦ ఆదయో) చ కథేతబ్బాని.
మన్దోతి మన్దపఞ్ఞో బాలో. ఫీతన్తి, తాత, మన్దపఞ్ఞో పుగ్గలో సత్తరతనపుణ్ణం చేపి ఉత్తమం ధరణిం లభతి, తస్స అనిచ్ఛమానస్సేవ పసయ్హకారం వా పన కత్వా అఞ్ఞో పఞ్ఞాసమ్పన్నో తం పటిపజ్జతి. మన్దో హి లద్ధం యసం రక్ఖితుం కులసన్తకం వా పన పవేణిఆగతమ్పి రజ్జం అధిగన్తుం న సక్కోతి. తదత్థజోతనత్థం ‘‘అద్ధా పాదఞ్జలీ సబ్బే, పఞ్ఞాయ అతిరోచతీ’’తి పాదఞ్జలీజాతకం (జా. ౧.౨.౧౯౪-౧౯౫) కథేతబ్బం. లద్ధానాతి జాతిసమ్పత్తిం నిస్సాయ కులసన్తకం రజ్జం లభిత్వాపి. సబ్బేనపీతి తేన సకలేనపి రజ్జేన న జీవతి, అనుపాయకుసలతాయ దుగ్గతోవ హోతీతి.
ఏవం ¶ మహాసత్తో ఏత్తకేన ఠానేన అపణ్డితస్స అగుణం కథేత్వా ఇదాని పఞ్ఞం పసంసన్తో ‘‘పఞ్ఞా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుతన్తి సుతపరియత్తి. తఞ్హి పఞ్ఞావ వినిచ్ఛినతి. కిత్తిసిలోకవడ్ఢనీతి కిత్తిఘోసస్స చ లాభసక్కారస్స చ వడ్ఢనీ. దుక్ఖే సుఖాని విన్దతీతి దుక్ఖే ఉప్పన్నేపి నిబ్భయో హుత్వా ఉపాయకుసలతాయ సుఖం పటిలభతి. తదత్థదీపనత్థం –
‘‘యస్సేతే చతురో ధమ్మా, వానరిన్ద యథా తవ’’. (జా. ౧.౧.౫౭);
అలమేతేహి అమ్బేహి, జమ్బూహి పనసేహి చా’’తి. (జా. ౧.౨.౧౧౫) –
ఆదీని జాతకాని కథేతబ్బాని.
అసుస్సూసన్తి పణ్డితపుగ్గలే అపయిరుపాసన్తో అస్సుణన్తో. ధమ్మట్ఠన్తి సభావకారణే ఠితం బహుస్సుతం అనాగమ్మ తం అసద్దహన్తో. అవినిబ్భుజన్తి అత్థానత్థం కారణాకారణం అనోగాహన్తో అతీరేన్తో న కోచి పఞ్ఞం అధిగచ్ఛతి, తాతాతి.
ధమ్మవిభఙ్గఞ్ఞూతి దసకుసలకమ్మపథవిభఙ్గకుసలో. కాలుట్ఠాయీతి వీరియం కాతుం యుత్తకాలే వీరియస్స కారకో. అనుట్ఠహతీతి తస్మిం తస్మిం కాలే తం తం కిచ్చం కరోతి. తస్సాతి తస్స పుగ్గలస్స ¶ కమ్మఫలం సమిజ్ఝతి నిప్ఫజ్జతి. అనాయతనసీలస్సాతి అనాయతనం వుచ్చతి లాభయససుఖానం అనాకరో దుస్సీల్యకమ్మం, తంసీలస్స తేన దుస్సీల్యకమ్మేన సమన్నాగతస్స, అనాయతనభూతమేవ దుస్సీలపుగ్గలం సేవన్తస్స, కుసలస్స కమ్మస్స కరణకాలే నిబ్బిన్దియకారిస్స నిబ్బిన్దిత్వా ఉక్కణ్ఠిత్వా కరోన్తస్స ఏవరూపస్స, తాత, పుగ్గలస్స కమ్మానం అత్థో సమ్మా న విపచ్చతి న సమ్పజ్జతి, తీణి కులగ్గాని చ ఛ కామసగ్గాని చ న ఉపనేతీతి అత్థో. అజ్ఝత్తఞ్చాతి ¶ అత్తనో నియకజ్ఝత్తం అనిచ్చభావనాదివసేన పయుత్తస్స. తథాయతనసేవినోతి తథేవ సీలవన్తే పుగ్గలే సేవమానస్స. విపచ్చతీతి సమ్పజ్జతి మహన్తం యసం దేతి.
యోగప్పయోగసఙ్ఖాతన్తి యోగే యుఞ్జితబ్బయుత్తకే కారణే పయోగకోట్ఠాసభూతం పఞ్ఞం. సమ్భతస్సాతి రాసికతస్స ధనస్స అనురక్ఖణం. తాని త్వన్తి ఏతాని చ ద్వే పురిమాని చ మయా వుత్తకారణాని సబ్బాని, తాత, త్వం సేవస్సు, మయా వుత్తం ఓవాదం హదయే కత్వా అత్తనో ఘరే ¶ ధనం రక్ఖ. మా అకమ్మాయ రన్ధయీతి అయుత్తేన అకారణేన మా రన్ధయి, తం ధనం మా ఝాపయి మా నాసయి. కింకారణా? అకమ్మునా హీతి అయుత్తకమ్మకరణేన దుమ్మేధో పుగ్గలో సకం ధనం నాసేత్వా పచ్ఛా దుగ్గతో. నళాగారంవ సీదతీతి యథా నళాగారం మూలతో పట్ఠాయ జీరమానం అప్పతిట్ఠం పతతి, ఏవం అకారణేన ధనం నాసేత్వా అపాయేసు నిబ్బత్తతీతి.
ఏవమ్పి బోధిసత్తో ఏత్తకేన ఠానేన పఞ్చ బలాని వణ్ణేత్వా పఞ్ఞాబలం ఉక్ఖిపిత్వా చన్దమణ్డలం నీహరన్తో వియ కథేత్వా ఇదాని దసహి గాథాహి రఞ్ఞో ఓవాదం దేన్తో ఆహ –
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, మాతాపితూసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, పుత్తదారేసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, మిత్తామచ్చేసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, వాహనేసు బలేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం ¶ చర మహారాజ, గామేసు నిగమేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, రట్ఠే జనపదేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, సమణే బ్రాహ్మణేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, మిగపక్ఖీసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం ¶ చర మహారాజ, ధమ్మో చిణ్ణో సుఖావహో;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, సఇన్దా దేవా సబ్రహ్మకా;
సుచిణ్ణేన దివం పత్తా, మా ధమ్మం రాజ పామదో’’తి.
తత్థ పఠమగాథాయ తావ ఇధ ధమ్మన్తి మాతాపితుపట్ఠానధమ్మం. తం కాలస్సేవ వుట్ఠాయ మాతాపితూనం ముఖోదకదన్తకట్ఠదానమాదిం కత్వా సబ్బసరీరకిచ్చపరిహరణం కరోన్తోవ పూరేహీతి వదతి. పుత్తదారేసూతి పుత్తధీతరో తావ పాపా నివారేత్వా కల్యాణే నివేసేన్తో సిప్పం ఉగ్గణ్హాపేన్తో ¶ వయప్పత్తకాలే పతిరూపకులవంసేన ఆవాహవివాహం కరోన్తో సమయే ధనం దేన్తో పుత్తేసు ధమ్మం చరతి నామ, భరియం సమ్మానేన్తో అనవమానేన్తో అనతిచరన్తో ఇస్సరియం వోస్సజ్జేన్తో అలఙ్కారం అనుప్పదేన్తో దారేసు ధమ్మం చరతి నామ. మిత్తామచ్చేసూతి మిత్తామచ్చే చతూహి సఙ్గహవత్థూహి సఙ్గణ్హన్తో అవిసంవాదేన్తో ఏతేసు ధమ్మం చరతి నామ. వాహనేసు బలేసు చాతి హత్థిఅస్సాదీనం వాహనానం బలకాయస్స చ దాతబ్బయుత్తకం దేన్తో సక్కారం కరోన్తో హత్థిఅస్సాదయో మహల్లకకాలే కమ్మేసు అయోజేన్తో తేసు ధమ్మం చరతి నామ.
గామేసు నిగమేసు చాతి గామనిగమవాసినో దణ్డబలీహి అపీళేన్తోవ తేసు ధమ్మం చరతి నామ. రట్ఠే జనపదేసు చాతి రట్ఠఞ్చ జనపదఞ్చ అకారణేన కిలమేన్తో హితచిత్తం అపచ్చుపట్ఠపేన్తో ¶ తత్థ అధమ్మం చరతి నామ, అపీళేన్తో పన హితచిత్తేన ఫరన్తో తత్థ ధమ్మం చరతి నామ. సమణే బ్రాహ్మణేసు చాతి తేసం చత్తారో పచ్చయే దేన్తోవ తేసు ధమ్మం చరతి నామ. మిగపక్ఖీసూతి సబ్బచతుప్పదసకుణానం అభయం దేన్తో తేసు ధమ్మం చరతి నామ. ధమ్మో చిణ్ణోతి సుచరితధమ్మో చిణ్ణో. సుఖావహోతి తీసు కులసమ్పదాసు ఛసు కామసగ్గేసు సుఖం ఆవహతి. సుచిణ్ణేనాతి ఇధ చిణ్ణేన కాయసుచరితాదినా సుచిణ్ణేన. దివం పత్తాతి దేవలోకబ్రహ్మలోకసఙ్ఖాతం దివం గతా, తత్థ దిబ్బసమ్పత్తిలాభినో జాతా. మా ధమ్మం రాజ పామదోతి తస్మా త్వం, మహారాజ, జీవితం జహన్తోపి ధమ్మం మా పమజ్జీతి.
ఏవం ¶ దస ధమ్మచరియగాథాయో వత్వా ఉత్తరిపి ఓవదన్తో ఓసానగాథమాహ –
‘‘తత్థేవ తే వత్తపదా, ఏసావ అనుసాసనీ;
సప్పఞ్ఞసేవీ కల్యాణీ, సమత్తం సామ తం విదూ’’తి.
తత్థ తత్థేవ తే వత్తపదాతి ఇదం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. సప్పఞ్ఞసేవీ కల్యాణీ, సమత్తం సామ తం విదూతి, మహారాజ, తం మయా వుత్తం ఓవాదం త్వం నిచ్చకాలం సప్పఞ్ఞపుగ్గలసేవీ కల్యాణగుణసమన్నాగతో హుత్వా సమత్తం పరిపుణ్ణం సామం విదూ అత్తపచ్చక్ఖతోవ జానిత్వా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జాతి.
ఏవం మహాసత్తో ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ బుద్ధలీళాయ ధమ్మం దేసేసి. మహాజనో మహాసక్కారం అకాసి, సాధుకారసహస్సాని అదాసి. రాజా తుట్ఠో అమచ్చే ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భోన్తో! అమచ్చా మమ పుత్తేన ¶ తరుణజమ్బుఫలసమానతుణ్డేన జమ్బుకపణ్డితేన ఏవం కథేన్తేన కేన కత్తబ్బం కిచ్చం కత’’న్తి. సేనాపతినా, దేవాతి. ‘‘తేన హిస్స సేనాపతిట్ఠానం దమ్మీ’’తి జమ్బుకం ఠానన్తరే ఠపేసి. సో తతో పట్ఠాయ సేనాపతిట్ఠానే ఠత్వా పితు కమ్మాని అకాసి. తిణ్ణం సకుణానం మహన్తో సక్కారో అహోసి. తయోపి జనా రఞ్ఞో అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ అనుసాసింసు. మహాసత్తస్సోవాదే ఠత్వా రాజా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా సగ్గపరాయణో అహోసి. అమచ్చా రఞ్ఞో సరీరకిచ్చం కత్వా సకుణానం ఆరోచేత్వా ‘‘సామి, జమ్బుకసకుణ రాజా తుమ్హాకం ఛత్తం ఉస్సాపేతబ్బం అకాసీ’’తి వదింసు. మహాసత్తో ‘‘న మయ్హం రజ్జేనత్థో, తుమ్హే అప్పమత్తా రజ్జం కారేథా’’తి మహాజనం సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘ఏవం వినిచ్ఛయం పవత్తేయ్యాథా’’తి వినిచ్ఛయధమ్మం సువణ్ణపట్టే లిఖాపేత్వా అరఞ్ఞం పావిసి. తస్సోవాదో చత్తాలీస వస్ససహస్సాని పవత్తతి.
సత్థా ¶ రఞ్ఞో ఓవాదవసేన ఇమం ధమ్మదేసనం దేసేత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా రాజా ఆనన్దో అహోసి, కుణ్డలినీ ఉప్పలవణ్ణా, వేస్సన్తరో సారిపుత్తో, జమ్బుకసకుణో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.
తేసకుణజాతకవణ్ణనా పఠమా.
[౫౨౨] ౨. సరభఙ్గజాతకవణ్ణనా
అలఙ్కతా ¶ కుణ్డలినో సువత్థాతి ఇదం సత్థా వేళువనే విహరన్తో మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స పరినిబ్బానం ఆరబ్భ కథేసి. సారిపుత్తత్థేరో తథాగతం జేతవనే విహరన్తం అత్తనో పరినిబ్బానం అనుజానాపేత్వా గన్త్వా నాళకగామకే జాతోవరకే పరినిబ్బాయి. తస్స పరినిబ్బుతభావం సుత్వా సత్థా రాజగహం గన్త్వా వేళువనే విహాసి. తదా మహామోగ్గల్లానత్థేరో ఇసిగిలిపస్సే కాళసిలాయం విహరతి. సో పన ఇద్ధిబలేన కోటిప్పత్తభావేన దేవలోకచారికఞ్చ ఉస్సదనిరయచారికఞ్చ గచ్ఛతి. దేవలోకే బుద్ధసావకానం మహన్తం ఇస్సరియం దిస్వా ఉస్సదనిరయేసు చ తిత్థియసావకానం మహన్తం దుక్ఖం దిస్వా మనుస్సలోకం ఆగన్త్వా ‘‘అసుకో ఉపాసకో అసుకా చ ఉపాసికా అసుకస్మిం నామ దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా మహాసమ్పత్తిం అనుభవన్తి, తిత్థియసావకేసు అసుకో చ అసుకా చ నిరయాదీసు అసుకఅపాయే ¶ నామ నిబ్బత్తా’’తి మనుస్సానం కథేసి. మనుస్సా సాసనే పసీదన్తి, తిత్థియే పరివజ్జేన్తి. బుద్ధసావకానం సక్కారో మహన్తో అహోసి, తిత్థియానం పరిహాయతి.
తే థేరే ఆఘాతం బన్ధిత్వా ‘‘ఇమస్మిం జీవన్తే అమ్హాకం ఉపట్ఠాకా భిజ్జన్తి, సక్కారో చ పరిహాయతి, మారాపేస్సామ న’’న్తి థేరస్స మారణత్థం సమణగుత్తకస్స నామ చోరస్స సహస్సం అదంసు. సో ‘‘థేరం మారేస్సామీ’’తి మహన్తేన పరివారేన సద్ధిం కాళసిలం అగమాసి. థేరో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ ఇద్ధియా ఉప్పతిత్వా పక్కామి. చోరో తం దివసం థేరం అదిస్వా నివత్తిత్వా పునదివసేపీతి ఛ దివసే అగమాసి. థేరోపి తథేవ ఇద్ధియా పక్కామి. సత్తమే పన దివసే థేరస్స పుబ్బే కతం అపరాపరియవేదనీయకమ్మం ఓకాసం లభి. సో కిర పుబ్బే భరియాయ వచనం గహేత్వా మాతాపితరో మారేతుకామో యానకేన అరఞ్ఞం నేత్వా చోరానం ఉట్ఠితాకారం కత్వా మాతాపితరో పోథేసి పహరి. తే చక్ఖుదుబ్బలతాయ రూపదస్సనరహితా తం అత్తనో పుత్తం అసఞ్జానన్తా ‘‘చోరా ఏవ ఏతే’’తి సఞ్ఞాయ, ‘‘తాత, అసుకా నామ చోరా నో ఘాతేన్తి, త్వం పటిక్కమాహీ’’తి తస్సేవత్థాయ పరిదేవింసు. సో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మయా పోథియమానాపి మయ్హం యేవత్థాయ పరిదేవన్తి, అయుత్తం కమ్మం కరోమీ’’తి. అథ నే అస్సాసేత్వా చోరానం పలాయనాకారం ¶ దస్సేత్వా తేసం హత్థపాదే సమ్బాహిత్వా ‘‘అమ్మ ¶ , తాతా, మా భాయిత్థ, చోరా పలాతా’’తి వత్వా పున అత్తనో గేహమేవ ఆనేసి. తం కమ్మం ఏత్తకం కాలం ఓకాసం అలభిత్వా భస్మపటిచ్ఛన్నో అఙ్గారరాసి వియ ఠత్వా ఇమం అన్తిమసరీరం ఉపధావిత్వా గణ్హి. యథా హి పన సునఖలుద్దకేన మిగం దిస్వా సునఖో విస్సజ్జితో మిగం అనుబన్ధిత్వా యస్మిం ఠానే పాపుణాతి, తస్మింయేవ గణ్హాతి, ఏవం ఇదం కమ్మం యస్మిం ఠానే ఓకాసం లభతి, తస్మిం విపాకం దేతి, తేన ముత్తో నామ నత్థి.
థేరో అత్తనా కతకమ్మస్స ఆకడ్ఢితభావం ఞత్వా న అపగచ్ఛి. థేరో తస్స నిస్సన్దేన ఆకాసే ఉప్పతితుం నాసక్ఖి. నన్దోపనన్దదమనసమత్థవేజయన్తకమ్పనసమత్థాపిస్స ఇద్ధి కమ్మబలేన దుబ్బలతం పత్తా. చోరో థేరం గహేత్వా థేరస్స అట్ఠీని తణ్డులకణమత్తాని కరోన్తో భిన్దిత్వా సఞ్చుణ్ణేత్వా పలాలపిట్ఠికకరణం నామ కత్వా ‘‘మతో’’తి సఞ్ఞాయ ఏకస్మిం గుమ్బపిట్ఠే ఖిపిత్వా సపరివారో పక్కామి. థేరో సతిం పటిలభిత్వా ‘‘సత్థారం పస్సిత్వా పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సరీరం ఝానవేఠనేన వేఠేత్వా థిరం కత్వా ఆకాసం ఉప్పతిత్వా ఆకాసేన సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, ఆయుసఙ్ఖారో మే ఓస్సట్ఠో, పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘పరినిబ్బాయిస్ససి, మోగ్గల్లాన’’ఆతి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కత్థ గన్త్వా పరినిబ్బాయిస్ససీ’’తి. ‘‘కాళసిలాపట్టే, భన్తే’’తి. తేన హి, మోగ్గల్లాన, ధమ్మం మయ్హం కథేత్వా యాహి, తాదిసస్స సావకస్స ఇదాని దస్సనం నత్థీతి. సో ‘‘ఏవం కరిస్సామి, భన్తే’’తి సత్థారం వన్దిత్వా తాలప్పమాణం ఆకాసే ఉప్పతిత్వా పరినిబ్బానదివసే సారిపుత్తత్థేరో వియ నానప్పకారా ఇద్ధియో కత్వా ధమ్మం కథేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా కాళసిలాయం అటవియం పరినిబ్బాయి.
తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఛ దేవలోకా ఏకకోలాహలా అహేసుం, ‘‘అమ్హాకం కిర ఆచరియో పరినిబ్బుతో’’తి దిబ్బగన్ధమాలావాసధూమచన్దనచుణ్ణాని చేవ నానాదారూని చ గహేత్వా ఆగమింసు, ఏకూనసతరతనచన్దనచితకా ¶ అహోసి. సత్థా థేరస్స సన్తికే ఠత్వా సరీరనిక్ఖేపం కారేసి. ఆళాహనస్స సమన్తతో యోజనమత్తే పదేసే పుప్ఫవస్సం వస్సి. దేవానం అన్తరే మనుస్సా, మనుస్సానం అన్తరే దేవా అహేసుం. యథాక్కమేన దేవానం అన్తరే యక్ఖా తిట్ఠన్తి, యక్ఖానం అన్తరే గన్ధబ్బా తిట్ఠన్తి, గన్ధబ్బానం అన్తరే నాగా తిట్ఠన్తి, నాగానం అన్తరే వేనతేయ్యా తిట్ఠన్తి, వేనతేయ్యానం అన్తరే కిన్నరా తిట్ఠన్తి, కిన్నరానం అన్తరే ఛత్తా తిట్ఠన్తి, ఛత్తానం అన్తరే సువణ్ణచామరా ¶ తిట్ఠన్తి, తేసం అన్తరే ధజా తిట్ఠన్తి, తేసం అన్తరే పటాకా తిట్ఠన్తి. సత్త దివసాని సాధుకీళం కీళింసు. సత్థా థేరస్స ధాతుం గాహాపేత్వా వేళువనద్వారకోట్ఠకే చేతియం కారాపేసి. తదా భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘ఆవుసో, సారిపుత్తత్థేరో తథాగతస్స సన్తికే ¶ అపరినిబ్బుతత్తా బుద్ధానం సన్తికా మహన్తం సమ్మానం న లభి, మోగ్గల్లానత్థేరో పన బుద్ధానం సమీపే పరినిబ్బుతత్తా మహాసమ్మానం లభీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ మోగ్గల్లానో మమ సన్తికా సమ్మానం లభతి, పుబ్బేపి లభియేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో పురోహితస్స బ్రాహ్మణియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హిత్వా దసమాసచ్చయేన పచ్చూససమయే మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమి. తస్మిం ఖణే ద్వాదసయోజనికే బారాణసినగరే సబ్బావుధాని పజ్జలింసు. పురోహితో పుత్తస్స జాతక్ఖణే బహి నిక్ఖమిత్వా ఆకాసం ఓలోకేన్తో నక్ఖత్తయోగం దిస్వా ‘‘ఇమినా నక్ఖత్తేన జాతత్తా ఏసో కుమారో సకలజమ్బుదీపే ధనుగ్గహానం అగ్గో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా కాలస్సేవ రాజకులం గన్త్వా రాజానం సుఖసయితభావం పుచ్ఛి. ‘‘కుతో మే, ఆచరియ, సుఖం, అజ్జ సకలనివేసనే ఆవుధాని పజ్జలితానీ’’తి వుత్తే ‘‘మా భాయి, దేవ, న తుమ్హాకం నివేసనేయేవ, సకలనగరేపి పజ్జలింసుయేవ, అజ్జ అమ్హాకం గేహే కుమారస్స జాతత్తా ఏవం అహోసీ’’తి. ‘‘ఆచరియ, ఏవం జాతకుమారస్స పన కిం భవిస్సతీ’’తి? ‘‘న కిఞ్చి, మహారాజ, సో పన సకలజమ్బుదీపే ధనుగ్గహానం అగ్గో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘సాధు, ఆచరియ, తేన హి నం పటిజగ్గిత్వా వయప్పత్తకాలే అమ్హాకం దస్సేయ్యాసీ’’తి వత్వా ఖీరమూలం తావ సహస్సం దాపేసి. పురోహితో తం గహేత్వా నివేసనం గన్త్వా బ్రాహ్మణియా దత్వా పుత్తస్స నామగ్గహణదివసే జాతక్ఖణే ఆవుధానం పజ్జలితత్తా ‘‘జోతిపాలో’’తిస్స నామం అకాసి.
సో మహన్తేన పరివారేన వడ్ఢమానో సోళసవస్సకాలే ఉత్తమరూపధరో అహోసి. అథస్స పితా సరీరసమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా సహస్సం దత్వా, ‘‘తాత, తక్కసిలం గన్త్వా ¶ దిసాపామోక్ఖస్స ఆచరియస్స సన్తికే సిప్పం ఉప్పణ్హాహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఆచరియభాగం గహేత్వా మాతాపితరో వన్దిత్వా తత్థ గన్త్వా సహస్సం దత్వా ¶ సిప్పం పట్ఠపేత్వా సత్తాహేనేవ నిప్ఫత్తిం పాపుణి. అథస్స ఆచరియో తుస్సిత్వా అత్తనో సన్తకం ఖగ్గరతనం సన్ధియుత్తం మేణ్డకసిఙ్గధనుం సన్ధియుత్తం తూణీరం అత్తనో సన్నాహకఞ్చుకం ఉణ్హీసఞ్చ దత్వా ‘‘తాత జోతిపోల, అహం మహల్లకో, ఇదాని త్వం ఇమే మాణవకే సిక్ఖాపేహీ’’తి పఞ్చసతమాణవకేపి తస్సేవ నియ్యాదేసి. బోధిసత్తో సబ్బం ఉపకరణం గహేత్వా ఆచరియం వన్దిత్వా బారాణసిమేవ ఆగన్త్వా మాతాపితరో వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం వన్దిత్వా ఠితం పితా అవోచ ‘‘ఉగ్గహితం తే, తాత, సిప్ప’’న్తి. ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. సో తస్స వచనం సుత్వా రాజకులం గన్త్వా ‘‘పుత్తో మే ¶ , దేవ, సిప్పం సిక్ఖిత్వా ఆగతో, కిం కరోతూ’’తి ఆహ. ‘‘ఆచరియ, అమ్హే ఉపట్ఠహతూ’’తి. ‘‘పరిబ్బయమస్స జానాథ, దేవా’’తి. ‘‘సో దేవసికం సహస్సం లభతూ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా గేహం గన్త్వా కుమారం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాత, రాజానం ఉపట్ఠహా’’తి ఆహ. సో తతో పట్ఠాయ దేవసికం సహస్సం లభిత్వా రాజానం ఉపట్ఠహి.
రాజపాదమూలికా ఉజ్ఝాయింసు – ‘‘మయం జోతిపాలేన కతకమ్మం న పస్సామ, దేవసికం సహస్సం గణ్హాతి, మయమస్స సిప్పం పస్సితుకామా’’తి. రాజా తేసం వచనం సుత్వా పురోహితస్స కథేసి. పురోహితో ‘‘సాధు, దేవా’’తి పుత్తస్సారోచేసి. సో ‘‘సాధు, తాత, ఇతో సత్తమే దివసే దస్సేస్సామి సిప్పం, అపిచ రాజా అత్తనో విజితే ధనుగ్గహే సన్నిపాతాపేతూ’’తి ఆహ. పురోహితో గన్త్వా రఞ్ఞో తమత్థం ఆరోచేసి. రాజా నగరే భేరిం చరాపేత్వా ధనుగ్గహే సన్నిపాతాపేసి. సట్ఠిసహస్సా ధనుగ్గహా సన్నిపతింసు. రాజా తేసం సన్నిపతితభావం ఞత్వా ‘‘నగరవాసినో జోతిపాలస్స సిప్పం పస్సన్తూ’’తి నగరే భేరిం చరాపేత్వా రాజఙ్గణం సజ్జాపేత్వా మహాజనపరివుతో పల్లఙ్కవరే ¶ నిసీదిత్వా ధనుగ్గహే పక్కోసాపేత్వా ‘‘జోతిపాలో ఆగచ్ఛతూ’’తి పేసేసి. సో ఆచరియేన దిన్నాని ధనుతూణీరసన్నాహకఞ్చుకఉణ్హీసాని నివాసనన్తరే ఠపేత్వా ఖగ్గం గాహాపేత్వా పకతివేసేన రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి.
ధనుగ్గహా ‘‘జోతిపాలో కిర ధనుసిప్పం దస్సేతుం ఆగతో, ధనుం అగ్గహేత్వా పన ఆగతత్తా అమ్హాకం హత్థతో ధనుం గహేతుకామో భవిస్సతి ¶ , నాస్స దస్సామా’’తి కతికం కరింసు. రాజా జోతిపాలం ఆమన్తేత్వా ‘‘సిప్పం దస్సేహీ’’తి ఆహ. సో సాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా అన్తోసాణియం ఠితో సాటకం అపనేత్వా సన్నాహకఞ్చుకం పవేసేత్వా ఉణ్హీసం సీసే పటిముఞ్చిత్వా మేణ్డకసిఙ్గధనుమ్హి పవాలవణ్ణం జియం ఆరోపేత్వా తూణీరం పిట్ఠే బన్ధిత్వా ఖగ్గం వామతో కత్వా వజిరగ్గం నారాచం నఖపిట్ఠేన పరివత్తేత్వా సాణిం వివరిత్వా పథవిం భిన్దిత్వా అలఙ్కతనాగకుమారో వియ నిక్ఖమిత్వా గన్త్వా రఞ్ఞో అపచితిం దస్సేత్వా అట్ఠాసి. తం దిస్వా మహాజనా వగ్గన్తి నదన్తి అప్ఫోటేన్తి సేళేన్తి. రాజా ‘‘దస్సేహి, జోతిపాల, సిప్ప’’న్తి ఆహ. దేవ, తుమ్హాకం ధనుగ్గహేసు అక్ఖణవేధివాలవేధిసరవేధిసద్దవేధినో చత్తారో ధనుగ్గహే పక్కోసాపేహీతి. అథ రాజా పక్కోసాపేసి.
మహాసత్తో రాజఙ్గణే చతురస్సపరిచ్ఛేదబ్భన్తరే మణ్డలం కత్వా చతూసు కణ్ణేసు చత్తారో ధనుగ్గహే ఠపేత్వా ఏకేకస్స తింస తింస కణ్డసహస్సాని దాపేత్వా ఏకేకస్స సన్తికే ఏకేకం కణ్డదాయకం ఠపేత్వా సయం వజిరగ్గం నారాచం గహేత్వా మణ్డలమజ్ఝే ఠత్వా ‘‘మహారాజ, ఇమే చత్తారో ¶ ధనుగ్గహా ఏకప్పహారేనేవ సరే ఖిపిత్వా మం విజ్ఝన్తు, అహం ఏతేహి ఖిత్తకణ్డాని నివారేస్సామీ’’తి ఆహ. రాజా ‘‘ఏవం కరోథా’’తి ఆణాపేసి. ధనుగ్గహా ఆహంసు, ‘‘మహారాజ, మయం అక్ఖణవేధివాలవేధిసరవేధిసద్దవేధినో, జోతిపాలో తరుణదారకో, న మయం విజ్ఝిస్సామా’’తి. మహాసత్తో ‘‘సచే సక్కోథ, విజ్ఝథ మ’’న్తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఏకప్పహారేనేవ కణ్డాని ఖిపింసు. మహాసత్తో తాని నారాచేన పహరిత్వా యథా వా తథా ¶ వా న పాతేసి, బోధికోట్ఠకం పన పరిక్ఖిపన్తో వియ తాలేన తాలం, వాలేన వాలం, దణ్డకేన దణ్డకం, వాజేన వాజం అనతిక్కమన్తో ఖిపిత్వా సరగబ్భం అకాసి. ధనుగ్గహానం కణ్డాని ఖీణాని. సో తేసం కణ్డఖీణభావం ఞత్వా సరగబ్భం అవినాసేన్తోవ ఉప్పతిత్వా గన్త్వా రఞ్ఞో సన్తికే అట్ఠాసి. మహాజనో ఉన్నాదేన్తో వగ్గన్తో అప్ఫోటేన్తో సేళేన్తో అచ్ఛరం పహరన్తో మహాకోలాహలం కత్వా వత్థాభరణాదీని ఖిపి. ఏవం ఏకరాసిభూతం అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖ్యం ధనం అహోసి.
అథ ¶ నం రాజా పుచ్ఛి – ‘‘కిం సిప్పం నామేతం జోతిపాలా’’తి? సరపటిబాహనం నామ, దేవాతి. అఞ్ఞే ఏతం జానన్తా అత్థీతి. సకలజమ్బుదీపే మం ఠపేత్వా అఞ్ఞో నత్థి, దేవాతి. అపరం దస్సేహి, తాతాతి. దేవ, ఏతే తావ చతూసు కణ్ణేసు ఠత్వా చత్తారోపి జనా మం విజ్ఝితుం న సక్ఖింసు, అహం పనేతే చతూసు కణ్ణేసు ఠితే ఏకేనేవ సరేన విజ్ఝిస్సామీతి. ధనుగ్గహా ఠాతుం న ఉస్సహింసు. మహాసత్తో చతూసు కణ్ణేసు చతస్సో కదలియో ఠపాపేత్వా నారాచపుఙ్ఖే రత్తసుత్తకం బన్ధిత్వా ఏకం కదలిం సన్ధాయ ఖిపి. నారాచో తం కదలిం విజ్ఝిత్వా తతో దుతియం, తతో తతియం, తతో చతుత్థం, తతో పఠమం విద్ధమేవ విజ్ఝిత్వా పున తస్స హత్థేయేవ పతిట్ఠహి. కదలియో సుత్తపరిక్ఖిత్తా అట్ఠంసు. మహాజనో ఉన్నాదసహస్సాని పవత్తేసి. రాజా ‘‘కిం సిప్పం నామేతం, తాతా’’తి? చక్కవిద్ధం నామ, దేవాతి. అపరమ్పి దస్సేహి, తాతాతి. మహాసత్తో సరలట్ఠిం నామ, సరరజ్జుం నామ, సరవేధిం నామ దస్సేసి, సరపాసాదం నామ, సరసోపానం నామ, సరమణ్డపం నామ, సరపాకారం నామ, సరపోక్ఖరణిం నామ అకాసి, సరపదుమం నామ పుప్ఫాపేసి, సరవస్సం నామ వస్సాపేసి. ఇతి అఞ్ఞేహి అసాధారణాని ¶ ఇమాని ద్వాదస సిప్పాని దస్సేత్వా పున అఞ్ఞేహి అసాధారణేయేవ సత్త మహాకాయే పదాలేసి, అట్ఠఙ్గులబహలం ఉదుమ్బరపదరం విజ్ఝి, చతురఙ్గులబహలం అసనపదరం, ద్వఙ్గులబహలం తమ్బపట్టం, ఏకఙ్గులబహలం అయపట్టం, ఏకాబద్ధం ఫలకసతం వినివిజ్ఝిత్వా పలాలసకటవాలుకసకటపదరసకటానం పురిమభాగేన సరం ఖిపిత్వా పచ్ఛాభాగేన నిక్ఖమాపేసి, పచ్ఛాభాగేన సరం ఖిపిత్వా పురిమభాగేన నిక్ఖమాపేసి, ఉదకే చతుఉసభం, థలే అట్ఠఉసభట్ఠానం కణ్డం పేసేసి. వాతిఙ్గణసఞ్ఞాయ ఉసభమత్తకే వాలం విజ్ఝి. బోధిసత్తో సరే ఖిపిత్వా ఆకాసే సరపాసాదాదీని కత్వా పున ఏకేన సరేన తే సరే ¶ పాతేన్తో భఙ్గవిభఙ్గే అకాసీతి ‘‘సరభఙ్గో’’తి నామ పఞ్ఞాతో. తస్స ఏత్తకాని సిప్పాని దస్సేన్తస్సేవ సూరియో అత్థఙ్గతో.
అథస్స రాజా సేనాపతిట్ఠానం పటిజానిత్వా ‘‘జోతిపాల, అజ్జ వికాలో, స్వే త్వం సేనాపతిట్ఠానం సక్కారం గణ్హిస్ససి, కేసమస్సుం కారేత్వా న్హత్వా ఏహీ’’తి తం దివసం పరిబ్బయత్థాయ సతసహస్సం అదాసి. మహాసత్తో ¶ ‘‘ఇమినా మయ్హం అత్థో నత్థీ’’తి అట్ఠారసకోటిసఙ్ఖ్యం ధనం సామికానఞ్ఞేవ దత్వా మహన్తేన పరివారేన న్హాయితుం నదిం గన్త్వా కేసమస్సుం కారేత్వా న్హత్వా సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితో అనోపమాయ సిరియా నివేసనం పవిసిత్వా నానగ్గరసభోజనం భుఞ్జిత్వా సిరిసయనం అభిరుయ్హ నిపన్నో ద్వే యామే సయిత్వా పచ్ఛిమయామే పబుద్ధో ఉట్ఠాయ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా సయనపిట్ఠే నిసిన్నోవ అత్తనో సిప్పస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం ఓలోకేన్తో ‘‘మమ సిప్పస్స ఆదితోవ పరమారణం పఞ్ఞాయతి, మజ్ఝే కిలేసపరిభోగో, పరియోసానే నిరయమ్హి పటిసన్ధి, పాణాతిపాతో కిలేసపరిభోగేసు చ అధిమత్తప్పమాదో నిరయే పటిసన్ధిం దేతి, రఞ్ఞా మయ్హం మహన్తం సేనాపతిట్ఠానం దిన్నం, మహన్తం మే ఇస్సరియం భవిస్సతి, భరియా చ పుత్తధీతరో చ బహూ భవిస్సన్తి. కిలేసవత్థు ఖో పన వేపుల్లగతం దుచ్చజం హోతి, ఇదానేవ నిక్ఖమిత్వా ఏకకోవ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం ¶ పబ్బజితుం యుత్తం మయ్హ’’న్తి మహాసయనతో ఉట్ఠాయ కఞ్చి అజానాపేన్తో పాసాదా ఓరుయ్హ అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా ఏకకోవ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గోధావరినదీతీరే తియోజనికం కపిట్ఠవనం సన్ధాయ పాయాసి.
తస్స నిక్ఖన్తభావం ఞత్వా సక్కో విస్సకమ్మం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాత, జాతిపాలో అభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో, మహాసమాగమో భవిస్సతి, గోధావరినదీతీరే కపిట్ఠవనే అస్సమం మాపేత్వా పబ్బజితపరిక్ఖారే పటియాదేహీ’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. మహాసత్తో తం ఠానం పత్వా ఏకపదికమగ్గం దిస్వా ‘‘పబ్బజితానం వసనట్ఠానేన భవితబ్బ’’న్తి తేన మగ్గేన తత్థ గన్త్వా కఞ్చి అపస్సన్తో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా పబ్బజితపరిక్ఖారే దిస్వా ‘‘సక్కో దేవరాజా మమ నిక్ఖన్తభావం అఞ్ఞాసి మఞ్ఞే’’తి చిన్తేత్వా సాటకం అపనేత్వా రత్తవాకచిరం నివాసేత్వా చ పారుపిత్వా చ అజినచమ్మం ఏకంసగతం అకాసి, జటామణ్డలం బన్ధిత్వా ఖారికాజం అంసే కత్వా కత్తరదణ్డం గహేత్వా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా చఙ్కమం ఆరుయ్హ కతిపయవారే అపరాపరం చఙ్కమిత్వా పబ్బజ్జాసిరియా వనం ఉపసోభయమానో కసిణపరికమ్మం కత్వా పబ్బజితతో సత్తమే దివసే అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో చ నిబ్బత్తేత్వా ఉఞ్ఛాచరియాయ వనమూలఫలాహారో ఏకకోవ విహాసి. మాతాపితరో మిత్తసుహజ్జాదయో ఞాతివగ్గాపిస్స తం అపస్సన్తా రోదన్తా పరిదేవన్తా విచరన్తి.
అథేకో ¶ ¶ వనచరకో అరఞ్ఞం పవిసిత్వా కపిట్ఠకఅస్సమపదే నిసిన్నం మహాసత్తం దిస్వా సఞ్జానిత్వా గన్త్వా తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా నగరం గన్త్వా తస్స మాతాపితూనం ఆరోచేసి. తే రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘ఏథ నం పస్సిస్సామా’’తి తస్స మాతాపితరో గహేత్వా మహాజనపరివుతో వనచరకేన దేసితేన మగ్గేన గోధావరినదీతీరం పాపుణి. బోధిసత్తో నదీతీరం ఆగన్త్వా ఆకాసే నిసిన్నో ధమ్మం దేసేత్వా తే సబ్బే అస్సమపదం ¶ పవేసేత్వా తత్రపి తేసం ఆకాసే నిసిన్నోవ కామేసు ఆదీనవం పకాసేత్వా ధమ్మం దేసేసి. రాజానం ఆదిం కత్వా సబ్బేవ పబ్బజింసు. బోధిసత్తో ఇసిగణపరివుతో తత్థేవ వసి. అథస్స తత్థ వసనభావో సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి. అఞ్ఞేపి రాజానో రట్ఠవాసీహి సద్ధిం ఆగన్త్వా తస్స సన్తికే పబ్బజింసు, సమాగమో మహా అహోసి. అనుపుబ్బేన అనేకసతసహస్సపరిసా అహేసుం. యో కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా వితక్కేతి, మహాసత్తో గన్త్వా తస్స పురతో ఆకాసే నిసీదిత్వా ధమ్మం దేసేతి, కసిణపరికమ్మం ఆచిక్ఖతి. తస్సోవాదే ఠత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో ఉప్పాదేత్వా ఝాననిప్ఫత్తిం పత్తా సాలిస్సరో మేణ్డిస్సరో పబ్బతో కాళదేవిలో కిసవచ్ఛో అనుసిస్సో నారదోతి సత్త జేట్ఠన్తేవాసినో అహేసుం. అపరభాగే కపిట్ఠకఅస్సమో పరిపూరి. ఇసిగణస్స వసనోకాసో నప్పహోతి.
అథ మహాసత్తో సాలిస్సరం ఆమన్తేత్వా ‘‘సాలిస్సర, అయం అస్సమో ఇసిగణస్స నప్పహోతి, త్వం ఇమం ఇసిగణం గహేత్వా మజ్ఝరఞ్ఞో విజితే కలప్పచుల్లకనిగమం ఉపనిస్సాయ వసాహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అనేకసహస్సం ఇసిగణం గహేత్వా గన్త్వా తత్థ వాసం కప్పేసి. మనుస్సేసు ఆగన్త్వా పబ్బజన్తేసు పున అస్సమో పరిపూరి. బోధిసత్తో మేణ్డిస్సరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘మేణ్డిస్సర, త్వం ఇమం ఇసిగణం ఆదాయ సురట్ఠజనపదస్స సీమన్తరే సాతోదికా నామ నదీ అత్థి, తస్సా తీరే వసాహీ’’తి ఉయ్యోజేసి, పున కపిట్ఠకఅస్సమో పరిపూరి. ఏతేనుపాయేన తతియవారే పబ్బతం ఆమన్తేత్వా ‘‘పబ్బత, త్వం మహాఅటవియం అఞ్జనపబ్బతో నామ అత్థి, తం ఉపనిస్సాయ వసాహీ’’తి పేసేసి. చతుత్థవారే కాళదేవిలం ఆమన్తేత్వా ‘‘కాళదేవిల, త్వం దక్ఖిణపథే అవన్తిరట్ఠే ఘనసేలపబ్బతో నామ అత్థి, తం ఉపనిస్సాయ వసాహీ’’తి ¶ పేసేసి. పున కపిట్ఠకఅస్సమో పరిపూరి, పఞ్చసు ఠానేసు అనేకసతసహస్సఇసిగణో అహోసి. కిసవచ్ఛో పన మహాసత్తం ఆపుచ్ఛిత్వా దణ్డకిరఞ్ఞో ¶ విజితే కుమ్భవతినగరం నామ అత్థి, తం ఉపనిస్సాయ ఉయ్యానే విహాసి. నారదో మజ్ఝిమదేసే అఞ్జనగిరినామకే పబ్బతజాలన్తరే విహాసి. అనుసిస్సో పన మహాసత్తస్స సన్తికేవ అహోసి.
తస్మిం కాలే దణ్డకిరాజా ఏకం లద్ధసక్కారం గణికం ఠానా చావేసి. సా అత్తనో ధమ్మతాయ ¶ విచరన్తీ ఉయ్యానం గన్త్వా కిసవచ్ఛతాపసం దిస్వా ‘‘అయం కాళకణ్ణీ భవిస్సతి, ఇమస్స సరీరే కలిం పవాహేత్వా న్హత్వా గమిస్సామీ’’తి దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా సబ్బపఠమం తస్సూపరి బహలఖేళం నిట్ఠుభన్తీ కిసవచ్ఛతాపసస్స జటన్తరే నిట్ఠుభిత్వా దన్తకట్ఠమ్పిస్స సీసేయేవ ఖిపిత్వా సయం సీసం న్హాయిత్వా గతా. రాజాపి తం సరిత్వా పున పాకతికమేవ అకాసి. సా మోహమూళ్హా హుత్వా ‘‘కాళకణ్ణిసరీరే కలిం పవాహేత్వా మమ్పి రాజా పున ఠానే ఠపేతి మయా యసో లద్ధో’’తి సఞ్ఞమకాసి. తతో నచిరస్సేవ రాజా పురోహితం ఠానతో చావేసి. సో తస్సా సన్తికం గన్త్వా ‘‘త్వం కేన కారణేన పున ఠానం లభసీ’’తి పుచ్ఛి. అథస్స సా ‘‘రాజుయ్యానే కాళకణ్ణిసరీరే కలిస్స పవాహితత్తా’’తి ఆరోచేసి. పురోహితో గన్త్వా తథేవ తస్స సరీరే కలిం పవాహేసి, తమ్పి రాజా పున ఠానే ఠపేసి. అథస్స అపరభాగే పచ్చన్తో కుప్పి. సో సేనఙ్గపరివుతో యుద్ధాయ నిక్ఖమి. అథ నం మోహమూళ్హో పురోహితో, ‘‘మహారాజ, కిం తుమ్హే జయం ఇచ్ఛథ, ఉదాహు పరాజయ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘జయ’’న్తి వుత్తే – ‘‘తేన హి రాజుయ్యానే కాళకణ్ణీ వసతి, తస్స సరీరే కలిం పవాహేత్వా యాహీ’’తి ఆహ. సో తస్స కథం గహేత్వా ‘‘యే మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తి, తే ఉయ్యానే కాళకణ్ణిసరీరే కలిం పవాహేన్తూ’’తి వత్వా ఉయ్యానం పవిసిత్వా దన్తకట్ఠం ఖాదిత్వా సబ్బపఠమం సయమేవ తస్స జటన్తరే ఖేళం నిట్ఠుభిత్వా దన్తకట్ఠఞ్చ ఖిపిత్వా సీసం న్హాయి. బలకాయోపిస్స తథా అకాసి.
తస్మిం పక్కన్తే సేనాపతి గన్త్వా తాపసం దిస్వా దన్తకట్ఠాదీని నీహరిత్వా సాధుకం న్హాపేత్వా ‘‘భన్తే, రఞ్ఞో కిం భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. ఆవుసా ¶ మయ్హం మనోపదోసో నత్థి, దేవతా పన కుపితా ¶ ఇతో సత్తమే దివసే సకలరట్ఠం అరట్ఠం కరిస్సన్తి, త్వం పుత్తదారం గహేత్వా సీఘం పలాయిత్వా అఞ్ఞత్థ యాహీతి. సో భీతతసితో గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి, రాజా తస్స వచనం న గణ్హి. సో నివత్తిత్వా అత్తనో గేహం గన్త్వా పుత్తదారం ఆదాయ పలాయిత్వా అఞ్ఞం రట్ఠం అగమాసి. సరభఙ్గసత్థా తం కారణం ఞత్వా ద్వే తరుణతాపసే పేసేత్వా ‘‘కిసవచ్ఛం మఞ్చసివికాయ ఆనేథా’’తి ఆకాసేన ఆణాపేసి. రాజా యుజ్ఝిత్వా చోరే గహేత్వా నగరమేవ పచ్చాగమి. తస్మిం ఆగతే దేవతా పఠమం దేవం వస్సాపేసుం, వస్సోఘేన సబ్బకుణపేసు అవహటేసు సుద్ధవాలుకవస్సం వస్సి, సుద్ధవాలుకమత్థకే దిబ్బపుప్ఫవస్సం వస్సి, దిబ్బపుప్ఫమత్థకే మాసకవస్సం, మాసకమత్థకే కహాపణవస్సం, కహాపణమత్థకే దిబ్బాభరణవస్సం వస్సి, మనుస్సా సోమనస్సప్పత్తా హిరఞ్ఞసువణ్ణాభరణాని గణ్హితుం ఆరభింసు. అథ నేసం సరీరే సమ్పజ్జలితం నానప్పకారం ఆవుధవస్సం వస్సి, మనుస్సా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిజ్జింసు. అథ నేసం ఉపరి మహన్తమహన్తా వీతచ్చితఙ్గారా పతింసు ¶ , తేసం ఉపరి మహన్తమహన్తాని పజ్జలితపబ్బతకూటాని పతింసు, తేసం ఉపరి సట్ఠిహత్థట్ఠానం పూరయన్తం సుఖుమవాలుకవస్సం వస్సి. ఏవం సట్ఠియోజనట్ఠానం అరట్ఠం అహోసి, తస్స ఏవం అరట్ఠభావో సకలజమ్బుదీపే పఞ్ఞాయి.
అథ తస్స రట్ఠస్స అనన్తరరట్ఠాధిపతినో కాలిఙ్గో, అట్ఠకో, భీమరథోతి తయో రాజానో చిన్తయింసు – ‘‘పుబ్బే బారాణసియం కలాబుకాసికరాజా ఖన్తివాదితాపసే అపరజ్ఝిత్వా పథవిం పవిట్ఠోతి సూయతి, తథా ‘‘నాళికేరరాజా తాపసే సునఖేహి ఖాదాపేత్వా, సహస్సబాహు అజ్జునో చ అఙ్గీరసే అపరజ్ఝిత్వా, ఇదాని దణ్డకిరాజా కిసవచ్ఛే అపరజ్ఝిత్వా సహ రట్ఠేన వినాసం పత్తో’’తి సూయతి. ఇమేసం పన చతున్నం రాజూనం నిబ్బత్తట్ఠానం మయం న జానామ, తం నో ఠపేత్వా సరభఙ్గసత్థారం అఞ్ఞో కథేతుం సమత్థో నామ నత్థి, తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఇమే పఞ్హే పుచ్ఛిస్సామా’’తి ¶ . తే తయోపి మహన్తేన పరివారేన పఞ్హపుచ్ఛనత్థాయ నిక్ఖమింసు. తే పన ‘‘అసుకోపి నిక్ఖన్తో’’తి న జానన్తి, ఏకేకో ‘‘అహమేవ గచ్ఛామీ’’తి మఞ్ఞతి, తేసం గోధావరినదితో అవిదూరే సమాగమో ¶ అహోసి. తే రథేహి ఓతరిత్వా తయోపి ఏకమేవ రథం అభిరుయ్హ గోధావరినదీతీరం సమ్పాపుణింసు.
తస్మిం ఖణే సక్కో పణ్డుకమ్బలసిలాసనే నిసిన్నో సత్త పఞ్హే చిన్తేత్వా ‘‘ఇమే పఞ్హే ఠపేత్వా సరభఙ్గసత్థారం అఞ్ఞో సదేవకే లోకే కథేతుం సమత్థో నామ నత్థి, తం ఇమే పఞ్హే పుచ్ఛిస్సామి, ఇమేపి తయో రాజానో సరభఙ్గసత్థారం పఞ్హం పుచ్ఛితుం గోధావరినదీతీరం పత్తా, ఏతేసం పఞ్హేపి అహమేవ పుచ్ఛిస్సామీ’’తి ద్వీసు దేవలోకేసు దేవతాహి పరివుతో దేవలోకతో ఓతరి. తం దివసమేవ కిసవచ్ఛో కాలమకాసి. తస్స సరీరకిచ్చం కారేతుం చతూసు ఠానేసు అనేకసహస్సా ఇసయో తత్థేవ గన్త్వా పఞ్చసు ఠానేసు మణ్డపఞ్చ కారేత్వా అనేకసహస్సా ఇసిగణా కిసవచ్ఛస్స తాపసస్స చన్దనచితకం కత్వా సరీరం ఝాపేసుం. ఆళాహనస్స సమన్తా అడ్ఢయోజనమత్తే ఠానే దిబ్బకుసుమవస్సం వస్సి. మహాసత్తో తస్స సరీరనిక్ఖేపం కారాపేత్వా అస్సమం పవిసిత్వా తేహి ఇసిగణేహి పరివుతో నిసీది. తేసమ్పి రాజూనం నదీతీరం ఆగతకాలే మహాసేనావాహనతూరియసద్దో అహోసి. మహాసత్తో తం సుత్వా అనుసిస్సం తాపసం ఆమన్తేత్వా ‘‘తాత, త్వం గన్త్వా తావ జానాహి, కిం సద్దో నామేసో’’తి ఆహ. సో పానీయఘటం ఆదాయ తత్థ గన్త్వా తే రాజానో దిస్వా పుచ్ఛనవసేన పఠమం గాథమాహ –
‘‘అలఙ్కతా కుణ్డలినో సువత్థా, వేళురియముత్తాథరుఖగ్గబన్ధా;
రథేసభా తిట్ఠథ కే ను తుమ్హే, కథం వో జానన్తి మనుస్సలోకే’’తి.
తత్థ వేళురియముత్తాథరుఖగ్గబన్ధాతి ¶ వేళురియమణీహి చేవ ముత్తాలమ్బకేహి చ అలఙ్కతథరూహి ఖగ్గరతనేహి సమన్నాగతా. తిట్ఠథాతి ఏకస్మిం రథే తిట్ఠథ. కే నూతి కే నామ తుమ్హే, కథం వో సఞ్జానన్తీతి?
తే ¶ తస్స వచనం సుత్వా రథా ఓతరిత్వా వన్దిత్వా అట్ఠంసు. తేసు అట్ఠకరాజా తేన సద్ధిం సల్లపన్తో దుతియం గాథమాహ –
‘‘అహమట్ఠకో ¶ భీమరథో పనాయం, కాలిఙ్గరాజా పన ఉగ్గతోయం;
సుసఞ్ఞతానం ఇసీనం దస్సనాయ, ఇధాగతా పుచ్ఛితాయేమ్హ పఞ్హే’’తి.
తత్థ ఉగ్గతోతి చన్దో వియ సూరియో వియ చ పాకటో పఞ్ఞాతో. సుసఞ్ఞతానం ఇసీనన్తి, భన్తే, న మయం వనకీళాదీనం అత్థాయ ఆగతా, అథ ఖో కాయాదీహి సుసఞ్ఞతానం సీలసమ్పన్నానం ఇసీనం దస్సనత్థాయ ఇధాగతా. పుచ్ఛితాయేమ్హ పఞ్హేతి సరభఙ్గసత్థారం పఞ్హే పుచ్ఛితుం ఏమ్హ, ఆగతామ్హాతి అత్థో. య-కారో బ్యఞ్జనసన్ధికరోతి వేదితబ్బో.
అథ నే తాపసో ‘‘సాధు మహారాజా, ఆగన్తబ్బట్ఠానఞ్ఞేవ ఆగతాత్థ, తేన హి న్హత్వా విస్సమిత్వా అస్సమపదం పవిసిత్వా ఇసిగణం వన్దిత్వా సరభఙ్గసత్థారమేవ పఞ్హం పుచ్ఛథా’’తి తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా పానీయఘటం ఉక్ఖిపిత్వా ఉదకథేవే పుఞ్ఛన్తో ఆకాసం ఓలోకేన్తో సక్కం దేవరాజానం దేవగణపరివుతం ఏరావణక్ఖన్ధవరగతం ఓతరన్తం దిస్వా తేన సద్ధిం సల్లపన్తో తతియం గాథమాహ –
‘‘వేహాయసం తిట్ఠసి అన్తలిక్ఖే, పథద్ధునో పన్నరసేవ చన్దో;
పుచ్ఛామి తం యక్ఖ మహానుభావ, కతం తం జానన్తి మనుస్సలోకే’’తి.
తత్థ వేహాయసన్తి అబ్భుగ్గన్త్వా అన్తలిక్ఖే ఆకాసే తిట్ఠసి. పథద్ధునోతి పథద్ధగతో, అద్ధపథే గగనమజ్ఝే ఠితోతి అత్థో.
తం సుత్వా సక్కో చతుత్థం గాథమాహ –
‘‘యమాహు ¶ దేవేసు ‘సుజమ్పతీ’తి, ‘మఘవా’తి తం ఆహు మనుస్సలోకే;
స దేవరాజా ఇదమజ్జ పత్తో, సుసఞ్ఞతానం ఇసీనం దస్సనాయా’’తి.
తత్థ ¶ స దేవరాజాతి సో అహం సక్కో దేవరాజా. ఇదమజ్జ పత్తోతి ఇదం ఠానం అజ్జ ఆగతో. దస్సనాయాతి దస్సనత్థాయ వన్దనత్థాయ సరభఙ్గసత్థారఞ్చ పఞ్హం పుచ్ఛనత్థాయాతి ఆహ.
అథ ¶ నం అనుసిస్సో ‘‘సాధు, మహారాజ, తుమ్హే పచ్ఛా ఆగచ్ఛథా’’తి వత్వా పానీయఘటం ఆదాయ అస్సమపదం పవిసిత్వా పానీయఘటం పటిసామేత్వా తిణ్ణం రాజూనం దేవరాజస్స చ పఞ్హపుచ్ఛనత్థాయ ఆగతభావం మహాసత్తస్స ఆరోచేసి. సో ఇసిగణపరివుతో మహావిసాలమాళకే నిసీది. తయో రాజానో ఆగన్త్వా ఇసిగణం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సక్కోపి ఓతరిత్వా ఇసిగణం ఉపసఙ్కమిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో ఇసిగణం వణ్ణేత్వా వన్దమానో పఞ్చమం గాథమాహ –
‘‘దూరే సుతా నో ఇసయో సమాగతా, మహిద్ధికా ఇద్ధిగుణూపపన్నా;
వన్దామి తే అయిరే పసన్నచిత్తో, యే జీవలోకేత్థ మనుస్ససేట్ఠా’’తి.
తత్థ దూరే సుతా నోతి, భన్తే, అమ్హేహి తుమ్హే దూరే దేవలోకే ఠితేహియేవ సుతాతి మమాయన్తో ఏవమాహ. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమే ఇధ సమాగతా అమ్హాకం ఇసయో దూరే సుతా యావ బ్రహ్మలోకా విస్సుతా పాకటాతి. మహిద్ధికాతి మహానుభావా. ఇద్ధిగుణూపపన్నాతి పఞ్చవిధేన ఇద్ధిగుణేన సమన్నాగతా. అయిరేతి, అయ్యే. యేతి యే తుమ్హే ఇమస్మిం జీవలోకే మనుస్సేసు సేట్ఠాతి.
ఏవం ఇసిగణం వణ్ణేత్వా సక్కో ఛ నిసజ్జదోసే పరిహరన్తో ఏకమన్తం నిసీది. అథ నం ఇసీనం అధోవాతే నిసిన్నం దిస్వా అనుసిస్సో ఛట్ఠం గాథమాహ –
‘‘గన్ధో ఇసీనం చిరదిక్ఖితానం, కాయా చుతో గచ్ఛతి మాలుతేన;
ఇతో పటిక్కమ్మ సహస్సనేత్త, గన్ధో ఇసీనం అసుచి దేవరాజా’’తి.
తత్థ చిరదిక్ఖితానన్తి చిరపబ్బజితానం. పటిక్కమ్మాతి పటిక్కమ అపేహి. సహస్సనేత్తాతి ఆలపనమేతం. సక్కో హి అమచ్చసహస్సేహి చిన్తితం అత్థం ఏకకోవ పస్సతి, తస్మా ‘‘సహస్సనేత్తో’’తి వుచ్చతి ¶ . అథ వా సహస్సనేత్తానం పన దేవానం దస్సనూపచారాతిక్కమనసమత్థోతి ¶ సహస్సనేత్తా ¶ . అసుచీతి సేదమలాదీహి పరిభావితత్తా దుగ్గన్ధో, తుమ్హే చ సుచికామా, తేన వో ఏస గన్ధో బాధతీతి.
తం సుత్వా సక్కో ఇతరం గాథమాహ –
‘‘గన్ధో ఇసీనం చిరదిక్ఖితానం, కాయా చుతో గచ్ఛతు మాలుతేన;
విచిత్తపుప్ఫం సురభింవ మాలం, గన్ధఞ్చ ఏతం పాటికఙ్ఖామ భన్తే;
న హేత్థ దేవా పటిక్కూలసఞ్ఞినో’’తి.
తత్థ గచ్ఛతూతి యథాసుఖం పవత్తతు, నాసపుటం నో పహరతూతి అత్థో. పాటికఙ్ఖామాతి ఇచ్ఛామ పత్థేమ. ఏత్థాతి ఏతస్మిం గన్ధే దేవా జిగుచ్ఛసఞ్ఞినో న హోన్తి. దుస్సీలేయేవ హి దేవా జిగుచ్ఛన్తి, న సీలవన్తేతి.
ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘భన్తే, అనుసిస్స అహం మహన్తేన ఉస్సాహేన పఞ్హం పుచ్ఛితుం ఆగతో, ఓకాసం మే కరోహీ’’తి ఆహ. సో తస్స వచనం సుత్వా ఉట్ఠాయాసనా ఇసిగణం ఓకాసం కరోన్తో గాథాద్వయమాహ –
‘‘పురిన్దదో భూతపతీ యసస్సీ, దేవానమిన్దో సక్కో మఘవా సుజమ్పతి;
స దేవరాజా అసురగణప్పమద్దనో, ఓకాసమాకఙ్ఖతి పఞ్హ పుచ్ఛితుం.
‘‘కో నేవిమేసం ఇధ పణ్డితానం, పఞ్హే పుట్ఠో నిపుణే బ్యాకరిస్సతి;
తిణఞ్చ రఞ్ఞం మనుజాధిపానం, దేవానమిన్దస్స చ వాసవస్సా’’తి.
తత్థ ‘‘పురిన్దదో’’తిఆదీని సక్కస్సేవ గుణనామాని. సో హి పురే దానం దిన్నత్తా పురిన్దదో, భూతేసు జేట్ఠకత్తా భూతపతి, పరివారసమ్పదాయ యసస్సీ, పరమిస్సరతాయ దేవానమిన్దో, సత్తన్నం వత్తపదానం సుట్ఠు కతత్తా సక్కో, పురిమజాతివసేన మఘవా, సుజాయ అసురకఞ్ఞాయ పతిభావేన ¶ సుజమ్పతి, దేవానం రఞ్జనతాయ దేవరాజా. కో నేవాతి కో ను ఏవ. నిపుణేతి సణ్హసుఖుమే పఞ్హే. రఞ్ఞన్తి రాజూనం. ఇమేసం చతున్నం రాజూనం మనం గహేత్వా కో ఇమేసం పణ్డితానం ఇసీనం పఞ్హే కథేస్సతి, పఞ్హం నేసం కథేతుం సమత్థం జానాథాతి వదతి.
తం ¶ ¶ సుత్వా ఇసిగణో, ‘‘మారిస, అనుసిస్స త్వం పథవియం ఠత్వా పథవిం అపస్సన్తో వియ కథేసి, ఠపేత్వా సరభఙ్గసత్థారం కో అఞ్ఞో ఏతేసం పఞ్హం కథేతుం సమత్థో’’తి వత్వా గాథమాహ –
‘‘అయం ఇసి సరభఙ్గో తపస్సీ, యతో జాతో విరతో మేథునస్మా;
ఆచేరపుత్తో సువినీతరూపో, సో నేసం పఞ్హాని వియాకరిస్సతీ’’తి.
తత్థ సరభఙ్గోతి సరే ఖిపిత్వా ఆకాసే సరపాసాదాదీని కత్వా పున ఏకేన సరేన తే సరే పాతేన్తో భఙ్గవిభఙ్గే అకాసీతి సరభఙ్గో. మేథునస్మాతి మేథునధమ్మతో. సో కిర మేథునం అసేవిత్వా పబ్బజితో. ఆచేరపుత్తోతి రఞ్ఞో ఆచరియస్స పురోహితస్స పుత్తో.
ఏవఞ్చ పన వత్వా ఇసిగణో అనుసిస్సం ఆహ – ‘‘మారిస, త్వమేవ సత్థారం వన్దిత్వా ఇసిగణస్స వచనేన సక్కేన పుచ్ఛితపఞ్హకథనాయ ఓకాసం కారేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఓకాసం కారేన్తో అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘కోణ్డఞ్ఞ పఞ్హాని వియాకరోహి, యాచన్తి తం ఇసయో సాధురూపా;
కోణ్డఞ్ఞ ఏసో మనుజేసు ధమ్మో, యం వుద్ధమాగచ్ఛతి ఏస భారో’’తి.
తత్థ కోణ్డఞ్ఞాతి తం గోత్తేనాలపతి. ధమ్మోతి సభావో. యం వుద్ధన్తి యం పఞ్ఞాయ వుద్ధం పురిసం ఏస పఞ్హానం విస్సజ్జనభారో నామ ఆగచ్ఛతి, ఏసో మనుజేసు సభావో, తస్మా చన్దిమసూరియసహస్సం ఉట్ఠాపేన్తో వియ పాకటం కత్వా దేవరఞ్ఞో పఞ్హే కథేహీతి.
తతో ¶ మహాపురిసో ఓకాసం కరోన్తో అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘కతావకాసా పుచ్ఛన్తు భోన్తో, యం కిఞ్చి పఞ్హం మనసాభిపత్థితం;
అహఞ్హి తం తం వో వియాకరిస్సం, ఞత్వా సయం లోకమిమం పరఞ్చా’’తి.
తత్థ ¶ యం కిఞ్చీతి న కేవలం తుమ్హాకంయేవ, అథ ఖో సదేవకస్సపి లోకస్స యం మనసాభిపత్థితం, తం మం భవన్తో పుచ్ఛన్తు. అహఞ్హి వో ఇధలోకనిస్సితం వా పరలోకనిస్సితం వా సబ్బం పఞ్హం ఇమఞ్చ పరఞ్చ లోకం సయం పఞ్ఞాయ సచ్ఛికత్వా కథేస్సామీతి సబ్బఞ్ఞుపవారణం సమ్పవారేసి.
ఏవం ¶ తేన ఓకాసే కతే సక్కో అత్తనా అభిసఙ్ఖతం పఞ్హం పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘తతో చ మఘవా సక్కో, అత్థదస్సీ పురిన్దదో;
అపుచ్ఛి పఠమం పఞ్హం, యఞ్చాసి అభిపత్థితం.
‘‘కిం సూ వధిత్వా న కదాచి సోచతి, కిస్సప్పహానం ఇసయో వణ్ణయన్తి;
కస్సీధ వుత్తం ఫరుసం ఖమేథ, అక్ఖాహి మే కోణ్డఞ్ఞ ఏతమత్థ’’న్తి.
తత్థ యఞ్చాసీతి యం తస్స మనసా అభిపత్థితం ఆసి, తం పుచ్ఛీతి అత్థో. ఏతన్తి ఏతం మయా పుచ్ఛితమత్థం అక్ఖాహి మేతి ఏకగాథాయ తయో పఞ్హే పుచ్ఛి.
తతో పరం బ్యాకరోన్తో ఆహ –
‘‘కోధం వధిత్వా న కదాచి సోచతి, మక్ఖప్పహానం ఇసయో వణ్ణయన్తి;
సబ్బేసం వుత్తం ఫరుసం ఖమేథ, ఏతం ఖన్తిం ఉత్తమమాహు సన్తో’’తి.
తత్థ కోధం వధిత్వాతి కోధం మారేత్వా ఛడ్డేత్వా. సోచన్తో హి పటిఘచిత్తేనేవ సోచతి, కోధాభావా కుతో సోకో. తేన వుత్తం ¶ ‘‘న కదాచి సోచతీ’’తి. మక్ఖప్పహానన్తి పరేహి అత్తనో కతగుణమక్ఖనలక్ఖణస్స అకతఞ్ఞుభావసఙ్ఖాతస్స మక్ఖస్స పహానం ఇసయో వణ్ణయన్తి. సబ్బేసన్తి హీనమజ్ఝిముక్కట్ఠానం సబ్బేసమ్పి ఫరుసం వచనం ఖమేథ. సన్తోతి పోరాణకా పణ్డితా ఏవం కథేన్తి.
సక్కో ఆహ –
‘‘సక్కా ఉభిన్నం వచనం తితిక్ఖితుం, సదిసస్స వా సేట్ఠతరస్స వాపి;
కథం ను హీనస్స వచో ఖమేథ, అక్ఖాహి మే కోణ్డఞ్ఞ ఏతమత్థ’’న్తి.
సరభఙ్గో ఆహ –
‘‘భయా ¶ హి సేట్ఠస్స వచో ఖమేథ, సారమ్భహేతూ పన సాదిసస్స;
యో ¶ చీధ హీనస్స వచో ఖమేథ, ఏతం ఖన్తిం ఉత్తమమాహు సన్తో’’తి. –
ఏవమాదీనం గాథానం వచనప్పటివచనవసేన సమ్బన్ధో వేదితబ్బో.
తత్థ అక్ఖాహి మేతి, భన్తే కోణ్డఞ్ఞ, తుమ్హేహి ద్వే పఞ్హా సుకథితా, ఏకో మే చిత్తం న గణ్హాతి, కథం సక్కా అత్తనో హీనతరస్స వచనం అధివాసేతుం, తం మమ అక్ఖాహీతి పుచ్ఛన్తో ఏవమాహ. ఏతం ఖన్తిన్తి యదేతం జాతిగోత్తాదిహీనస్స వచనం ఖమనం, ఏతం ఖన్తిం ఉత్తమన్తి పోరాణకపణ్డితా వదన్తి. యం పనేతం జాతిఆదీహి సేట్ఠస్స భయేన, సదిసస్స కరణుత్తరియలక్ఖణే సారమ్భే ఆదీనవదస్సనేన ఖమనం, నేసా అధివాసనఖన్తి నామాతి అత్థో.
ఏవం వుత్తే సక్కో మహాసత్తం ఆహ – ‘‘భన్తే, పఠమం తుమ్హే ‘సబ్బేసం వుత్తం ఫరుసం ఖమేథ, ఏతం ఖన్తిం ఉత్తమమాహు సన్తో’తి వత్వా ఇదాని ‘యో చీధ హీనస్స వచో ఖమేథ, ఏతం ఖన్తిం ఉత్తమమాహు సన్తో’తి వదథ, న వో పురిమేన పచ్ఛిమం సమేతీ’’తి. అథ నం మహాసత్తో, ‘‘సక్క, పచ్ఛిమం మయా ‘అయం హీనో’తి ఞత్వా ఫరుసవచనం అధివాసేన్తస్స వసేన వుత్తం, యస్మా పన న సక్కా రూపదస్సనమత్తేన సత్తానం సేట్ఠాదిభావో ఞాతుం, తస్మా ¶ పురిమం వుత్త’’న్తి వత్వా సత్తానం అఞ్ఞత్ర సంవాసా రూపదస్సనమత్తేన సేట్ఠాదిభావస్స దువిఞ్ఞేయ్యతం పకాసేన్తో గాథమాహ –
‘‘కథం విజఞ్ఞా చతుపత్థరూపం, సేట్ఠం సరిక్ఖం అథవాపి హీనం;
విరూపరూపేన చరన్తి సన్తో, తస్మా హి సబ్బేసం వచో ఖమేథా’’తి.
తత్థ చతుపత్థరూపన్తి చతూహి ఇరియాపథేహి పటిచ్ఛన్నసభావం. విరూపరూపేనాతి విరూపానం లామకపుగ్గలానం రూపేన ఉత్తమగుణా సన్తోపి విచరన్తి. ఇమస్మిం పనత్థే మజ్ఝన్తికత్థేరస్స వత్థు కథేతబ్బం.
తం సుత్వా సక్కో నిక్కఙ్ఖో హుత్వా, ‘‘భన్తే, ఏతాయ నో ఖన్తియా ఆనిసంసం కథేహీ’’తి యాచి. అథస్స మహాసత్తో గాథమాహ –
‘‘న ¶ హేతమత్థం మహతీపి సేనా, సరాజికా యుజ్ఝమానా లభేథ;
యం ¶ ఖన్తిమా సప్పురిసో లభేథ, ఖన్తీబలస్సూపసమన్తి వేరా’’తి.
తత్థ ఏతమత్థన్తి ఏతం వేరవూపసమనిప్పటిఘసభావసఙ్ఖాతం అత్థం.
ఏవం మహాసత్తేన ఖన్తిగుణే కథితే తే రాజానో చిన్తయింసు – ‘‘సక్కో అత్తనోవ పఞ్హే పుచ్ఛతి, అమ్హాకం పుచ్ఛనోకాసం న దస్సతీ’’తి. అథ నేసం అజ్ఝాసయం విదిత్వా సక్కో అత్తనా అభిసఙ్ఖతే చత్తారో పఞ్హే ఠపేత్వావ తేసం కఙ్ఖం పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘సుభాసితం తే అనుమోదియాన, అఞ్ఞం తం పుచ్ఛామి తదిఙ్ఘ బ్రూహి;
యథా అహుం దణ్డకీ నాళికేరో, అథజ్జునో కలాబు చాపి రాజా;
తేసం గతిం బ్రూహి సుపాపకమ్మినం, కత్థూపపన్నా ఇసీనం విహేఠకా’’తి.
తత్థ ¶ అనుమోదియానాతి ఇదం మయా పుట్ఠానం తిణ్ణం పఞ్హానం విస్సజ్జనసఙ్ఖాతం తవ సుభాసితం అనుమోదిత్వా. యథా అహున్తి యథా చత్తారో జనా అహేసుం. కలాబు చాతి కలాబురాజా చ. అథజ్జునోతి అథ అజ్జునరాజా.
అథస్స విస్సజ్జేన్తో మహాసత్తో పఞ్చ గాథాయో అభాసి –
‘‘కిసఞ్హి వచ్ఛం అవకిరియ దణ్డకీ, ఉచ్ఛిన్నమూలో సజనో సరట్ఠో;
కుక్కుళనామే నిరయమ్హి పచ్చతి, తస్స ఫులిఙ్గాని పతన్తి కాయే.
‘‘యో సఞ్ఞతే పబ్బజితే అహేఠయి, ధమ్మం భణన్తే సమణే అదూసకే;
తం నాళికేరం సునఖా పరత్థ, సఙ్గమ్మ ఖాదన్తి విఫన్దమానం.
‘‘అథజ్జునో నిరయే సత్తిసూలే, అవంసిరో పతితో ఉద్ధంపాదో;
అఙ్గీరసం ¶ గోతమం హేఠయిత్వా, ఖన్తిం తపస్సిం చిరబ్రహ్మచారిం.
‘‘యో ఖణ్డసో పబ్బజితం అఛేదయి, ఖన్తిం వదన్తం సమణం అదూసకం;
కలాబువీచిం ఉపపజ్జ పచ్చతి, మహాపతాపం కటుకం భయానకం.
‘‘ఏతాని ¶ సుత్వా నిరయాని పణ్డితో, అఞ్ఞాని పాపిట్ఠతరాని చేత్థ;
ధమ్మం చరే సమణబ్రాహ్మణేసు, ఏవంకరో సగ్గముపేతి ఠాన’’న్తి.
తత్థ కిసన్తి అప్పమంసలోహితత్తా కిససరీరం. అవకిరియాతి అవకిరిత్వా నిట్ఠుభనదన్తకట్ఠపాతనేన తస్స సరీరే కలిం పవాహేత్వా. ఉచ్ఛిన్నమూలోతి ¶ ఉచ్ఛిన్నమూలో హుత్వా. సజనోతి సపరిసో. కుక్కుళనామే నిరయమ్హీతి యోజనసతప్పమాణే కప్పసణ్ఠితే ఉణ్హఛారికనిరయే. ఫులిఙ్గానీతి వీతచ్చితఙ్గారా. తస్స కిర తత్థ ఉణ్హకుక్కుళే నిముగ్గస్స నవహి వణముఖేహి ఉణ్హా ఛారికా పవిసన్తి, సీసే మహన్తమహన్తా అఙ్గారా పతన్తి. తేసం పన పతనకాలే సకలసరీరం దీపరుక్ఖో వియ జలతి, బలవవేదనా వత్తన్తి. సో అధివాసేతుం అసక్కోన్తో మహావిరవం రవతి. సరభఙ్గసత్థా పథవిం భిన్దిత్వా తం తత్థ తథాపచ్చమానం దస్సేసి, మహాజనో భయసన్తాసమాపజ్జి. తస్స అతివియ భీతభావం ఞత్వా మహాసత్తో తం నిరయం అన్తరధాపేసి.
ధమ్మం భణన్తేతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మం భాసన్తే. సమణేతి సమితపాపే. అదూసకేతి నిరపరాధే. నాళికేరన్తి ఏవంనామకం రాజానం. పరత్థాతి పరలోకే నిరయే నిబ్బత్తం. సఙ్గమ్మాతి ఇతో చితో చ సమాగన్త్వా ఛిన్దిత్వా మహన్తమహన్తా సునఖా ఖాదన్తి. తస్మిం కిర కలిఙ్గరట్ఠే దన్తపురనగరే నాళికేరే నామ రఞ్ఞే రజ్జం కారయమానే ఏకో మహాతాపసో పఞ్చసతతాపసపరివుతో హిమవన్తా ఆగమ్మ రాజుయ్యానే వాసం కప్పేత్వా మహాజనస్స ధమ్మం దేసేసి. ‘‘ధమ్మికతాపసో ఉయ్యానే వసతీ’’తి రఞ్ఞోపి ఆరోచయింసు. రాజా పన అధమ్మికో అధమ్మేన రజ్జం కారేసి. సో అమచ్చేసు తాపసం పసంసన్తేసు ‘‘అహమ్పి ధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి ఉయ్యానం గన్త్వా తాపసం వన్దిత్వా నిసీది. తాపసో రఞ్ఞా సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తో ‘‘కిం, మహారాజ, ధమ్మేన రజ్జం కారేసి, జనం న పీళేసీ’’తి ఆహ. సో తస్స కుజ్ఝిత్వా ‘‘అయం కూటజటిలో ఏత్తకం కాలం నాగరానం సన్తికే మమఞ్ఞేవ అగుణం కథేసి మఞ్ఞే, హోతు జానిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘స్వే అమ్హాకం ఘరద్వారం ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి నిమన్తేత్వా పునదివసే పురాణగూథస్స చాటియో పరిపూరాపేత్వా తాపసేసు ఆగతేసు తేసం భిక్ఖాభాజనాని గూథస్స పూరాపేత్వా ద్వారం పిదహాపేత్వా ముసలాని చ లోహదణ్డే చ గాహాపేత్వా ¶ ఇసీనం సీసాని భిన్దాపేత్వా జటాసు గాహాపేత్వా కడ్ఢాపేత్వా సునఖేహి ఖాదాపేత్వా తత్థేవ భిన్నం పథవిం పవిసిత్వా సునఖమహానిరయే నిబ్బత్తతి, తత్రస్స తిగావుతప్పమాణసరీరం ¶ అహోసి. అథ నం మహన్తమహన్తా మహాహత్థిప్పమాణా పఞ్చవణ్ణా సునఖా అనుబన్ధిత్వా డంసిత్వా నవయోజనాయ జలితఅయపథవియా పాతేత్వా ముఖపూరం లుఞ్చన్తా విప్ఫన్దమానం ఖాదింసు. మహాసత్తో పథవిం ద్విధా భిన్దిత్వా తం నిరయం దస్సేత్వా మహాజనస్స భీతభావం ఞత్వా అన్తరధాపేసి.
అథజ్జునోతి ¶ సహస్సబాహురాజా. అఙ్గీరసన్తి అఙ్గేహి రంసీనం నిచ్ఛరణతో ఏవంలద్ధనామం. హేఠయిత్వాతి విహేఠేత్వా విసపీతకణ్డేన విజ్ఝిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేత్వా. సో కిర అజ్జునో నామ రాజా మహిసకరట్ఠే కేతకరాజధానియం రజ్జం కారేన్తో మిగవం గన్త్వా మిగే వధిత్వా అఙ్గారపక్కమంసం ఖాదన్తో విచరి. అథేకదివసం మిగానం ఆగమనట్ఠానే కోట్ఠకం కత్వా మిగే ఓలోకయమానో అట్ఠాసి. తదా సో తాపసో తస్స రఞ్ఞో అవిదూరే ఏకం కారరుక్ఖం అభిరుహిత్వా ఫలాని ఓచినన్తో ఓచినితఫలసాఖం ముఞ్చి. తస్సా విస్సట్ఠాయ సద్దేన తంఠానం పత్తా మిగా పలాయింసు. రాజా కుజ్ఝిత్వా తాపసం విసమిస్సితేన సల్లేన విజ్ఝి. సో పరిగలిత్వా పతన్తో మత్థకేన ఖదిరఖాణుకం ఆసాదేత్వా సూలగ్గేయేవ కాలమకాసి. రాజా తఙ్ఖణేయేవ ద్విధా భిన్నం పథవిం పవిసిత్వా సత్తిసూలనిరయే నిబ్బత్తి, తిగావుతప్పమాణం సరీరం అహోసి. తత్ర తం నిరయపాలా జలితేహి ఆవుధేహి కోట్టేత్వా జలితం అయపబ్బతం ఆరోపేన్తి. పబ్బతమత్థకే ఠితకాలే వాతో పహరతి, సో వాతప్పహారేన పరిగలిత్వా పతతి. తస్మిం ఖణే హేట్ఠా నవయోజనాయ జలితఅయపథవియా మహాతాలక్ఖన్ధప్పమాణం జలితం అయసూలం ఉట్ఠహతి. సో సూలగ్గమత్థకేయేవ ఆసాదేత్వా సూలావుతో తిట్ఠతి. తస్మిం ఖణే పథవీ జలతి, సూలం జలతి, తస్స సరీరం జలతి. సో తత్థ మహారవం రవన్తో పచ్చతి. మహాసత్తో పథవిం ద్విధా కత్వా తం నిరయం దస్సేత్వా మహాజనస్స భీతభావం ఞత్వా అన్తరధాపేసి.
ఖణ్డసోతి చత్తారో హత్థపాదే కణ్ణనాసఞ్చ ఖణ్డాఖణ్డం కత్వా. అదూసకన్తి నిరపరాధం. తథా ఛేదాపేత్వా ద్వీహి కసాహి పహారసహస్సేహి తాళాపేత్వా జటాసు గహేత్వా ఆకడ్ఢాపేత్వా పటికుజ్జం నిపజ్జాపేత్వా ¶ పిట్ఠియం పణ్హియా పహరిత్వా మహాదుక్ఖసమప్పితం అకాసి. కలాబువీచిన్తి కలాబు అవీచిం. కటుకన్తి తిఖిణవేదనం, ఏవరూపం నిరయం ఉపపజ్జిత్వా ఛన్నం జాలానం అన్తరే పచ్చతి. విత్థారతో పన కలాబురఞ్ఞో వత్థు ఖన్తివాదిజాతకే (జా. ౧.౪.౪౯-౫౨) కథితమేవ. అఞ్ఞాని పాపిట్ఠతరాని చేత్థాతి ఏతేహి నిరయేహి పాపిట్ఠతరాని చ అఞ్ఞాని నిరయాని సుత్వా. ధమ్మం చరేతి, సక్క దేవరాజ, పణ్డితో కులపుత్తో న కేవలం ఏతేయేవ చత్తారో నిరయా, ఏతేయేవ చ రాజానో నేరయికా, అథ ఖో అఞ్ఞేపి నిరయా, అఞ్ఞేపి చ రాజానో నిరయేసు ఉప్పన్నాతి విదిత్వా చతుపచ్చయదానధమ్మికారక్ఖావరణసంవిధానసఙ్ఖాతం సమణబ్రాహ్మణేసు ధమ్మం చరేయ్యాతి.
ఏవం ¶ మహాసత్తేన చతున్నం రాజూనం నిబ్బత్తట్ఠానే దస్సితే తయో రాజానో నిక్కఙ్ఖా అహేసుం. తతో సక్కో అవసేసే చత్తారో పఞ్హే పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘సుభాసితం ¶ తే అనుమోదియాన, అఞ్ఞం తం పుచ్ఛామి తదిఙ్ఘ బ్రూహి;
కథంవిధం సీలవన్తం వదన్తి, కథంవిధం పఞ్ఞవన్తం వదన్తి;
కథంవిధం సప్పురిసం వదన్తి, కథంవిధం నో సిరి నో జహాతీ’’తి.
తత్థ కథంవిధం నో సిరి నో జహాతీతి కథంవిధం ను పురిసం పటిలద్ధసిరీ న జహాతీతి.
అథస్స విస్సజ్జేన్తో మహాసత్తో చతస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘కాయేన వాచాయ చ యోధ సఞ్ఞతో, మనసా చ కిఞ్చి న కరోతి పాపం;
న అత్తహేతూ అలికం భణేతి, తథావిధం సీలవన్తం వదన్తి.
‘‘గమ్భీరపఞ్హం ¶ మనసాభిచిన్తయం, నాచ్చాహితం కమ్మ కరోతి లుద్దం;
కాలాగతం అత్థపదం న రిఞ్చతి, తథావిధం పఞ్ఞవన్తం వదన్తి.
‘‘యో వే కతఞ్ఞూ కతవేది ధీరో, కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతి;
దుఖితస్స సక్కచ్చ కరోతి కిచ్చం, తథావిధం సప్పురిసం వదన్తి.
‘‘ఏతేహి సబ్బేహి గుణేహుపేతో, సద్ధో ముదూ సంవిభాగీ వదఞ్ఞూ;
సఙ్గాహకం సఖిలం సణ్హవాచం, తథావిధం నో సిరి నో జహాతీ’’తి.
తత్థ ¶ ‘‘కాయేనా’’తిఆదీని పదాని తివిధసుచరితద్వారవసేన వుత్తాని. న అత్తహేతూతి దేసనాసీసమేవేతం, అత్తహేతు వా పరహేతు వా యసహేతు వా ధనహేతు వా లాభహేతు వా ఆమిసకిఞ్చిక్ఖహేతు వా అలికం న కథేతీతి అత్థో. కామఞ్చేస అత్థో ‘‘వాచాయ సఞ్ఞతో’’తి ఇమినావ సిద్ధో, ముసావాదినో పన అకత్తబ్బం పాపం నామ నత్థీతి గరుభావదీపనత్థం పున ఏవమాహాతి వేదితబ్బో. తం పుగ్గలం సీలవన్తం వదన్తి.
గమ్భీరపఞ్హన్తి అత్థతో చ పాళితో చ గమ్భీరం గుళ్హం పటిచ్ఛన్నం సత్తుభస్తజాతక- (జా. ౧.౭.౪౬ ఆదయో) సమ్భవజాతక- (జా. ౧.౧౬.౧౩౮ ఆదయో) మహాఉమఙ్గజాతకేసు (జా. ౨.౨౨.౫౯౦ ఆదయో) ఆగతసదిసం పఞ్హం. మనసాభిచిన్తయన్తి మనసా అభిచిన్తేన్తో అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా చన్దసహస్సం సూరియసహస్సం ఉట్ఠాపేన్తో వియ పాకటం కత్వా యో కథేతుం సక్కోతీతి ¶ అత్థో. నాచ్చాహితన్తి న అతిఅహితం, హితాతిక్కన్తం లుద్దం ఫరుసం సాహసికకమ్మఞ్చ యో న కరోతీతి అత్థో. ఇమస్స పనత్థస్స ఆవిభావత్థం –
‘‘న ¶ పణ్డితా అత్తసుఖస్స హేతు, పాపాని కమ్మాని సమాచరన్తి;
దుక్ఖేన ఫుట్ఠా పిళితాపి సన్తా, ఛన్దా దోసా చ న జహన్తి ధమ్మ’’న్తి. –
భూరిపఞ్హో కథేతబ్బో.
కాలాగతన్తి ఏత్థ దానం దాతబ్బకాలే, సీలం రక్ఖణకాలే, ఉపోసథం ఉపవాసకాలే, సరణేసు పతిట్ఠానకాలే, పబ్బజితకాలే, సమణధమ్మకరణకాలే, విపస్సనాచారస్మిం యుఞ్జనకాలే చాతి ఇమాని దానాదీని సమ్పాదేన్తో కాలాగతం అత్థపదం న రిఞ్చతి న హాపేతి న గళాపేతి నామ. తథావిధన్తి సక్క సబ్బఞ్ఞుబుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ బోధిసత్తా చ పఞ్ఞవన్తం కథేన్తా ఏవరూపం పుగ్గలం కథేన్తి.
‘‘యో వే’’తి గాథాయ పరేన అత్తనో కతగుణం జానాతీతి కతఞ్ఞూ. ఏవం ఞత్వా పన యేనస్స గుణో కతో, తస్స గుణం పటికరోన్తో కతవేదీ నామ. దుఖితస్సాతి అత్తనో సహాయస్స దుక్ఖప్పత్తస్స దుక్ఖం అత్తని ఆరోపేత్వా యో తస్స ఉప్పన్నకిచ్చం సహత్థేన సక్కచ్చం కరోతి, బుద్ధాదయో ఏవరూపం సప్పురిసం నామ కథేన్తి. అపిచ సప్పురిసా నామ కతఞ్ఞూ కతవేదినో హోన్తీతి సతపత్తజాతక- (జా. ౧.౩.౮౫-౮౭) చూళహంసజాతక- (జా. ౧.౧౫.౧౩౩ ఆదయో) మహాహంసజాతకాదీని (జా. ౨.౨౧.౮౯ ఆదయో) కథేతబ్బాని. ఏతేహి సబ్బేహీతి సక్క యో ఏతేహి హేట్ఠా వుత్తేహి సీలాదీహి సబ్బేహిపి గుణేహి ఉపేతో. సద్ధోతి ఓకప్పనసద్ధాయ సమన్నాగతో. ముదూతి పియభాణీ. సంవిభాగీతి సీలసంవిభాగదానసంవిభాగాభిరతత్తా సంవిభాగీ. యాచకానం వచనం ఞత్వా దానవసేన వదఞ్ఞూ. చతూహి సఙ్గహవత్థూహి తేసం తేసం సఙ్గణ్హనతో సఙ్గాహకం, మధురవచనతాయ సఖిలం, మట్ఠవచనతాయ సణ్హవాచం తథావిధం ను పుగ్గలం అధిగతయససోభగ్గసఙ్ఖాతా సిరీ నో జహాతి, నాస్స సిరీ వినస్సతీతి.
ఏవం ¶ మహాసత్తో గగనతలే పుణ్ణచన్దం ఉట్ఠాపేన్తో వియ చత్తారో పఞ్హే విస్సజ్జేసి. తతో పరం సేసపఞ్హానం పుచ్ఛా చ విస్సజ్జనఞ్చ హోతి –
‘‘సుభాసితం ¶ ¶ తే అనుమోదియాన, అఞ్ఞం తం పుచ్ఛామి తదిఙ్ఘ బ్రూహి;
సీలం సిరిఞ్చాపి సతఞ్చ ధమ్మం, పఞ్ఞఞ్చ కం సేట్ఠతరం వదన్తి.
‘‘పఞ్ఞా హి సేట్ఠా కుసలా వదన్తి, నక్ఖత్తరాజారివ తారకానం;
సీలం సిరీ చాపి సతఞ్చ ధమ్మో, అన్వాయికా పఞ్ఞవతో భవన్తి.
‘‘సుభాసితం తే అనుమోదియాన, అఞ్ఞం తం పుచ్ఛామి తదిఙ్ఘ బ్రూహి;
కథంకరో కిన్తికరో కిమాచరం, కిం సేవమానో లభతీధ పఞ్ఞం;
పఞ్ఞాయ దానిప్పటిపదం వదేహి, కథంకరో పఞ్ఞవా హోతి మచ్చో.
‘‘సేవేథ వుద్ధే నిపుణే బహుస్సుతే, ఉగ్గాహకో చ పరిపుచ్ఛకో సియా;
సుణేయ్య సక్కచ్చ సుభాసితాని, ఏవంకరో పఞ్ఞవా హోతి మచ్చో.
‘‘స పఞ్ఞవా కామగుణే అవేక్ఖతి, అనిచ్చతో దుక్ఖతో రోగతో చ;
ఏవం విపస్సీ పజహాతి ఛన్దం, దుక్ఖేసు కామేసు మహబ్భయేసు.
‘‘స వీతరాగో పవినేయ్య దోసం, మేత్తం చిత్తం భావయే అప్పమాణం;
సబ్బేసు భూతేసు నిధాయ దణ్డం, అనిన్దితో బ్రహ్మముపేతి ఠాన’’న్తి.
తత్థ ¶ సీలన్తి ఆచారసీలం. సిరిన్తి ఇస్సరియసిరిం. సతఞ్చ ధమ్మన్తి సప్పురిసధమ్మం. పఞ్ఞన్తి సుపఞ్ఞం. ఏవం ఇమేసం చతున్నం ధమ్మానం కతరం ధమ్మం సేట్ఠతరం వదన్తీతి పుచ్ఛతి. పఞ్ఞా హీతి, సక్క, ఏతేసు చతూసు ధమ్మేసు యా ఏసా పఞ్ఞా ¶ నామ, సావ సేట్ఠా, ఇతి బుద్ధాదయో కుసలా వదన్తి. యథా హి తారకగణా చన్దం పరివారేన్తి, చన్దోవ తేసం ఉత్తమో. ఏవం సీలఞ్చ సిరీ చాపి సతఞ్చ ధమ్మోతి ఏతే తయోపి అన్వాయికా పఞ్ఞవతో భవన్తి పఞ్ఞవన్తమేవ అనుగచ్ఛన్తి, పఞ్ఞాయ ఏవ పరివారా హోన్తీతి అత్థో.
‘‘కథంకరో’’తిఆదీని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనానేవ. కథంకరోతి కిం నామ కమ్మం కరోన్తో కిం ఆచరన్తో కిం సేవమానో భజమానో పయిరుపాసమానో ఇధలోకే పఞ్ఞం లభతి, పఞ్ఞాయమేవ పటిపదం వదేహి, జానితుకామోమ్హి, కథంకరో మచ్చో పఞ్ఞవా నామ హోతీతి పుచ్ఛతి. వుద్ధేతి పఞ్ఞావుద్ధిప్పత్తే పణ్డితే. నిపుణేతి సుఖుమకారణజాననసమత్థే. ఏవంకరోతి యో పుగ్గలో ఏవం వుత్తప్పకారే ¶ పుగ్గలే సేవతి భజతి పయిరుపాసతి, పాళిం ఉగ్గణ్హాతి, పునప్పునం అత్థం పుచ్ఛతి, పాసాణే లేఖం ఖణన్తో వియ కఞ్చననాళియా సీహవసం సమ్పటిచ్ఛన్తో వియ ఓహితసోతో సక్కచ్చం సుభాసితాని సుణాతి, అయం ఏవంకరో మచ్చో పఞ్ఞవా హోతీతి.
ఏవం మహాసత్తో పాచీనలోకధాతుతో సూరియం ఉట్ఠాపేన్తో వియ పఞ్ఞాయ పటిపదం కథేత్వా ఇదాని తస్సా పఞ్ఞాయ గుణం కథేన్తో ‘‘స పఞ్ఞవా’’తిఆదిమాహ. తత్థ కామగుణేతి కామకోట్ఠాసే హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చతో, దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికానం దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖతో, అట్ఠనవుతియా రోగముఖానం కామే నిస్సాయ ఉప్పత్తిసమ్భవేన రోగతో చ అవేక్ఖతి ఓలోకేతి, సో ఏవం విపస్సీ ఏతేహి కారణేహి కామానం అనిచ్చాదితం పస్సన్తో ‘‘కామే నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకదుక్ఖానం అన్తో నత్థి, కామానం పహానమేవ సుఖ’’న్తి విదిత్వా దుక్ఖేసు కామేసు మహబ్భయేసు ఛన్దం పజహాతి. స వీతరాగోతి, ‘‘సక్క, సో పుగ్గలో ఏవం వీతరాగో నవాఘాతవత్థువసేన ఉప్పజ్జనకసభావదోసం వినేత్వా మేత్తచిత్తం భావేయ్య, అప్పమాణసత్తారమ్మణత్తా అప్పమాణం తం భావేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో అగరహితో బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జతీ’’తి.
ఏవం మహాసత్తే కామానం దోసం కథేన్తేయేవ తేసం తిణ్ణమ్పి రాజూనం సబలకాయానం తదఙ్గప్పహానేన పఞ్చకామగుణరాగో పహీనో. తం ఞత్వా మహాసత్తో తేసం పహంసనవసేన గాథమాహ –
‘‘మహత్థియం ¶ ఆగమనం అహోసి, తవమట్ఠకా భీమరథస్స చాపి;
కాలిఙ్గరాజస్స చ ఉగ్గతస్స, సబ్బేస వో కామరాగో పహీనో’’తి.
తత్థ ¶ మహత్థియన్తి మహత్థం మహావిప్ఫారం మహాజుతికం. తవమట్ఠకాతి తవ అట్ఠకా. పహీనోతి తదఙ్గప్పహానేన పహీనో.
తం సుత్వా రాజానో మహాసత్తస్స థుతిం కరోన్తా గాథమాహంసు –
‘‘ఏవమేతం పరచిత్తవేది, సబ్బేస నో కామరాగో పహీనో;
కరోహి ఓకాసమనుగ్గహాయ, యథా గతిం తే అభిసమ్భవేమా’’తి.
తత్థ అనుగ్గహాయాతి పబ్బజ్జత్థాయ ఓకాసం నో కరోహి. యథా మయం పబ్బజిత్వా తవ గతిం నిప్ఫత్తిం అభిసమ్భవేమ పాపుణేయ్యామ, తయా పటివిద్ధగుణం పటివిజ్ఝేయ్యామాతి వదింసు.
అథ ¶ నేసం ఓకాసం కరోన్తో మహాసత్తో ఇతరం గాథమాహ –
‘‘కరోమి ఓకాసమనుగ్గహాయ, తథా హి వో కామరాగో పహీనో;
ఫరాథ కాయం విపులాయ పీతియా, యథా గతిం మే అభిసమ్భవేథా’’తి.
తత్థ ఫరాథ కాయన్తి ఝానపీతియా విపులాయ కాయం ఫరథాతి.
తం సుత్వా తే సమ్పటిచ్ఛన్తా గాథమాహంసు –
‘‘సబ్బం కరిస్సామ తవానుసాసనిం, యం యం తువం వక్ఖసి భూరిపఞ్ఞ;
ఫరామ కాయం విపులాయ పీతియా, యథా గతిం తే అభిసమ్భవేమా’’తి.
అథ నేసం సబలకాయానం మహాసత్తో పబ్బజ్జం దాపేత్వా ఇసిగణం ఉయ్యోజేన్తో గాథమాహ –
‘‘కతాయ ¶ వచ్ఛస్స కిసస్స పూజా, గచ్ఛన్తు భోన్తో ఇసయో సాధురూపా;
ఝానే రతా హోథ సదా సమాహితా, ఏసా రతీ పబ్బజితస్స సేట్ఠా’’తి.
తత్థ గచ్ఛన్తూతి అత్తనో అత్తనో వసనట్ఠానాని గచ్ఛన్తు.
ఇసయో ¶ తస్స సరభఙ్గసత్థునో వచనం సిరసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా వన్దిత్వా ఆకాసం ఉప్పతిత్వా సకాని వసనట్ఠానాని గమింసు. సక్కోపి ఉట్ఠాయాసనా మహాసత్తస్స థుతిం కత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సూరియం నమస్సన్తో వియ మహాసత్తం నమస్సమానో సపరిసో పక్కామి. ఏతమత్థం విదిత్వా సత్థా ఇమా గాథాయో అభాసి –
‘‘సుత్వాన గాథా పరమత్థసంహితా, సుభాసితా ఇసినా పణ్డితేన;
తే వేదజాతా అనుమోదమానా, పక్కాము దేవా దేవపురం యసస్సినో.
‘‘గాథా ఇమా అత్థవతీ సుబ్యఞ్జనా, సుభాసితా ఇసినా పణ్డితేన;
యో కోచిమా అట్ఠికత్వా సుణేయ్య, లభేథ పుబ్బాపరియం విసేసం;
లద్ధాన పుబ్బాపరియం విసేసం, అదస్సనం మచ్చురాజస్స గచ్ఛే’’తి.
తత్థ ¶ పరమత్థసంహితాతి అనిచ్చాదిదీపనేన నిబ్బాననిస్సితా. గాథా ఇమాతి ఇదం సత్థా సరభఙ్గసత్థునో నిబ్బానదాయకం సుభాసితం వణ్ణేన్తో ఆహ. తత్థ అత్థవతీతి నిబ్బానదాయకట్ఠేన పరమత్థనిస్సితా. సుబ్యఞ్జనాతి పరిసుద్ధబ్యఞ్జనా. సుభాసితాతి సుకథితా. అట్ఠికత్వాతి అత్తనో అత్థికభావం కత్వా అత్థికో హుత్వా సక్కచ్చం సుణేయ్య. పుబ్బాపరియన్తి పఠమజ్ఝానం పుబ్బవిసేసో, దుతియజ్ఝానం అపరవిసేసో. దుతియజ్ఝానం పుబ్బవిసేసో, తతియజ్ఝానం అపరవిసేసోతి ఏవం అట్ఠసమాపత్తిచతుమగ్గవసేన పుబ్బాపరభావేన ఠితం విసేసం. అదస్సనన్తి పరియోసానే అపరవిసేసం ¶ అరహత్తం లభిత్వా నిబ్బానం పాపుణేయ్య. నిబ్బానప్పత్తో హి పుగ్గలో మచ్చురాజస్స అదస్సనం గతో నామ హోతీతి.
ఏవం సత్థా అరహత్తేన దేసనాయ కూటం గణ్హిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి మోగ్గల్లానస్స ఆళాహనే పుప్ఫవస్సం వస్సీ’’తి వత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా జాతకం సమోధానేన్తో ఆహ –
‘‘సాలిస్సరో సారిపుత్తో, మేణ్డిస్సరో చ కస్సపో;
పబ్బతో అనురుద్ధో చ, కచ్చాయనో చ దేవలో;
‘‘అనుసిస్సో చ ఆనన్దో, కిసవచ్ఛో చ కోలితో;
నారదో ఉదాయిత్థేరో, పరిసా బుద్ధపరిసా;
సరభఙ్గో లోకనాథో, ఏవం ధారేథ జాతక’’న్తి.
సరభఙ్గజాతకవణ్ణనా దుతియా.
[౫౨౩] ౩. అలమ్బుసాజాతకవణ్ణనా
అథబ్రవీతి ¶ ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పురాణదుతియికాపలోభనం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు ఇన్ద్రియజాతకే (జా. ౧.౮.౬౦ ఆదయో) విత్థారితమేవ. సత్థా పన తం భిక్ఖుం ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘కేన ఉక్కణ్ఠాపితోసీ’’తి వత్వా ‘‘పురాణదుతియికాయా’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖు ఏసా ఇత్థీ తుయ్హం అనత్థకారికా, త్వం ఏతం నిస్సాయ ఝానం నాసేత్వా తీణి సంవచ్ఛరాని మూళ్హో విసఞ్ఞీ నిపజ్జిత్వా ఉప్పన్నాయ సఞ్ఞాయ మహాపరిదేవం పరిదేవీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే ¶ బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో కాసిరట్ఠే బ్రాహ్మణకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో సబ్బసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం పత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞాయతనే వనమూలఫలాహారో యాపేసి. అథేకా మిగీ తస్స పస్సావట్ఠానే సమ్భవమిస్సకం తిణం ఖాదిత్వా ఉదకం పివి. ఏత్తకేనేవ చ తస్మిం పటిబద్ధచిత్తా గబ్భం పటిలభిత్వా తతో పట్ఠాయ కత్థచి అగన్త్వా తత్థేవ తిణం ఖాదిత్వా అస్సమస్స సామన్తేయేవ విచరతి ¶ . మహాసత్తో పరిగ్గణ్హన్తో తం కారణం అఞ్ఞాసి. సా అపరభాగే మనుస్సదారకం విజాయి. మహాసత్తో తం పుత్తసినేహేన పటిజగ్గి, ‘‘ఇసిసిఙ్గో’’తిస్స నామం అకాసి. అథ నం మహాసత్తో విఞ్ఞుతప్పత్తం పబ్బాజేత్వా అత్తనో మహల్లకకాలే తం ఆదాయ నారివనం నామ గన్త్వా, ‘‘తాత, ఇమస్మిం హిమవన్తే ఇమేహి పుప్ఫేహి సదిసా ఇత్థియో నామ హోన్తి, తా అత్తనో వసం గతే మహావినాసం పాపేన్తి, న తాసం వసం నామ గన్తుం వట్టతీ’’తి ఓవదిత్వా అపరభాగే బ్రహ్మలోకపరాయణో అహోసి.
ఇసిసిఙ్గోపి ఝానకీళం కీళన్తో హిమవన్తప్పదేసే వాసం కప్పేసి. ఘోరతపో పరమధితిన్ద్రియో అహోసి. అథస్స సీలతేజేన సక్కస్స భవనం కమ్పి, సక్కో ఆవజ్జేన్తో తం కారణం ఞత్వా ‘‘అయం మం సక్కత్తా చావేయ్య, ఏకం అచ్ఛరం పేసేత్వా సీలమస్స భిన్దాపేస్సామీ’’తి సకలదేవలోకం ఉపపరిక్ఖన్తో అత్తనో అడ్ఢతేయ్యకోటిసఙ్ఖానం పరిచారికానం మజ్ఝే ఏకం అలమ్బుసం నామ అచ్ఛరం ఠపేత్వా అఞ్ఞం తస్స సీలం భిన్దితుం సమత్థం అదిస్వా తం పక్కోసాపేత్వా తస్స సీలభేదం కాతుం ఆణాపేసి. తమత్థం ¶ ఆవికరోన్తో సత్థా పఠమం గాథమాహ –
‘‘అథబ్రవి బ్రహా ఇన్దో, వత్రభూ జయతం పితా;
దేవకఞ్ఞం పరాభేత్వా, సుధమ్మాయం అలమ్బుస’’న్తి.
తత్థ బ్రహాతి మహా. వత్రభూతి వత్రస్స నామ అసురస్స అభిభవితా. జయతం పితాతి జయన్తానం జయప్పత్తానం సేసానం తేత్తింసాయ దేవపుత్తానం పితుకిచ్చసాధనేన పితా. పరాభేత్వాతి హదయం భిన్దిత్వా ఓలోకేన్తో వియ తం ‘‘పటిబలా అయ’’న్తి ఞత్వాతి అత్థో. సుధమ్మాయన్తి సుధమ్మాయం దేవసభాయం.
పణ్డుకమ్బలసిలాసనే నిసిన్నో తం అలమ్బుసం పక్కోసాపేత్వా ఇదమాహ –
‘‘మిస్సే ¶ దేవా తం యాచన్తి, తావతింసా సఇన్దకా;
ఇసిప్పలోభనే గచ్ఛ, ఇసిసిఙ్గం అలమ్బుసే’’తి.
తత్థ ¶ మిస్సేతి తం ఆలపతి, ఇదఞ్చ తస్సా నామం, సబ్బా పనిత్థియో పురిసే కిలేసమిస్సనేన మిస్సనతో ‘‘మిస్సా’’తి వుచ్చన్తి, తేన సాధారణేన గుణనామేనాలపన్తో ఏవమాహ. ఇసిప్పలోభనేతి ఇసీనం పలోభనసమత్థే. ఇసిసిఙ్గన్తి తస్స కిర మత్థకే మిగసిఙ్గాకారేన ద్వే చూళా ఉట్ఠహింసు, తస్మా ఏవం వుచ్చతి.
ఇతి సక్కో ‘‘గచ్ఛ ఇసిసిఙ్గం ఉపసఙ్కమిత్వా అత్తనో వసం ఆనేత్వా సీలమస్స భిన్దా’’తి అలమ్బుసం ఆణాపేసి.
‘‘పురాయం అమ్హే అచ్చేతి, వత్తవా బ్రహ్మచరియవా;
నిబ్బానాభిరతో వుద్ధో, తస్స మగ్గాని ఆవరా’’తి. – వచనం ఆహ;
తత్థ పురాయన్తి అయం తాపసో వత్తసమ్పన్నో చ బ్రహ్మచరియవా చ, సో పనేస దీఘాయుకతాయ నిబ్బానసఙ్ఖాతే మగ్గే అభిరతో గుణవుద్ధియా చ వుద్ధో. తస్మా యావ ఏస అమ్హే నాతిక్కమతి, న అభిభవిత్వా ఇమమ్హా ఠానా చావేతి, తావదేవ త్వం గన్త్వా తస్స దేవలోకగమనాని మగ్గాని ఆవర, యథా ఇధ నాగచ్ఛతి, ఏవం కరోహీతి అత్థో.
తం సుత్వా అలమ్బుసా గాథాద్వయమాహ –
‘‘దేవరాజ కిమేవ త్వం, మమేవ తువం సిక్ఖసి;
ఇసిప్పలోభనే గచ్ఛ, సన్తి అఞ్ఞాపి అచ్ఛరా.
‘‘మాదిసియో పవరా చేవ, అసోకే నన్దనే వనే;
తాసమ్పి హోతు పరియాయో, తాపి యన్తు పలోభనా’’తి.
తత్థ ¶ కిమేవ త్వన్తి కిం నామేతం త్వం కరోసీతి దీపేతి. మమేవ తువం సిక్ఖసీతి ఇమస్మిం సకలదేవలోకే మమేవ తువం ఇక్ఖసి, అఞ్ఞం న పస్ససీతి అధిప్పాయేన వదతి. స-కారో పనేత్థ బ్యఞ్జనసన్ధికరో. ఇసిప్పలోభనే గచ్ఛాతి కింకారణా మఞ్ఞేవ ఏవం వదేసీతి అధిప్పాయో ¶ . పవరా చేవాతి మయా ఉత్తరితరా చేవ. అసోకేతి సోకరహితే. నన్దనేతి నన్దిజనకే. పరియాయోతి గమనవారో.
తతో ¶ సక్కో తిస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘అద్ధా హి సచ్చం భణసి, సన్తి అఞ్ఞాపి అచ్ఛరా;
తాదిసియో పవరా చేవ, అసోకే నన్దనే వనే.
‘‘న తా ఏవం పజానన్తి, పారిచరియం పుమం గతా;
యాదిసం త్వం పజానాసి, నారి సబ్బఙ్గసోభనే.
‘‘త్వమేవ గచ్ఛ కల్యాణి, ఇత్థీనం పవరా చసి;
తవేవ వణ్ణరూపేన, సవసమానయిస్ససీ’’తి.
తత్థ పుమం గతాతి పురిసం ఉపసఙ్కమన్తా సమానా పురిసపలోభినిపారిచరియం న జానన్తి. వణ్ణరూపేనాతి సరీరవణ్ణేన చేవ రూపసమ్పత్తియా చ. సవసమానయిస్ససీతి తం తాపసం అత్తనో వసం ఆనేస్ససీతి.
తం సుత్వా అలమ్బుసా ద్వే గాథా అభాసి –
‘‘న వాహం న గమిస్సామి, దేవరాజేన పేసితా;
విభేమి చేతం ఆసాదుం, ఉగ్గతేజో హి బ్రాహ్మణో.
‘‘అనేకే నిరయం పత్తా, ఇసిమాసాదియా జనా;
ఆపన్నా మోహసంసారం, తస్మా లోమాని హంసయే’’తి.
తత్థ న వాహన్తి న వే అహం. విభేమీతి భాయామి. ఆసాదున్తి ఆసాదితుం. ఇదం వుత్తం హోతి – నాహం, దేవ, తయా పేసితా న గమిస్సామి, అపిచాహం తం ఇసిం సీలభేదనత్థాయ అల్లీయితుం భాయామి, ఉగ్గతేజో హి సోతి. ఆసాదియాతి ఆసాదేత్వా. మోహసంసారన్తి మోహేన సంసారం, మోహేన ఇసిం పలోభేత్వా సంసారం ఆపన్నా వట్టదుక్ఖే పతిట్ఠితా సత్తా గణనపథం అతిక్కన్తా ¶ . తస్మాతి తేన కారణేన. లోమాని హంసయేతి అహం లోమాని ఉట్ఠపేమి, ‘‘తస్స కిరాహం సీలం భిన్దిస్సామీ’’తి చిన్తయమానాయ మే లోమాని పహంసన్తీతి వదతి.
‘‘ఇదం వత్వాన పక్కామి, అచ్ఛరా కామవణ్ణినీ;
మిస్సా మిస్సితుమిచ్ఛన్తీ, ఇసిసిఙ్గం అలమ్బుసా.
‘‘సా ¶ ¶ చ తం వనమోగయ్హ, ఇసిసిఙ్గేన రక్ఖితం;
బిమ్బిజాలకసఞ్ఛన్నం, సమన్తా అద్ధయోజనం.
‘‘పాతోవ పాతరాసమ్హి, ఉదణ్హసమయం పతి;
అగ్గిట్ఠం పరిమజ్జన్తం, ఇసిసిఙ్గం ఉపాగమీ’’తి. – ఇమా అభిసమ్బుద్ధగాథా;
తత్థ పక్కామీతి తేన హి, దేవరాజ, ఆవజ్జేయ్యాసి మన్తి అత్తనో సయనగబ్భం పవిసిత్వా అలఙ్కరిత్వా ఇసిసిఙ్గం కిలేసేన మిస్సితుం ఇచ్ఛన్తీ పక్కామి, భిక్ఖవే, సా అచ్ఛరా తస్స అస్సమం గతాతి. బిమ్బిజాలకసఞ్ఛన్నన్తి రత్తఙ్కురవనేన సఞ్ఛన్నం. పాతోవ పాతరాసమ్హీతి, భిక్ఖవే, పాతరాసవేలాయ పాతోవ పగేయేవ అతిపగేవ. ఉదణ్హసమయం పతీతి సూరియుగ్గమనవేలాయమేవ. అగ్గిట్ఠన్తి అగ్గిసాలం. రత్తిం పధానమనుయుఞ్జిత్వా పాతోవ న్హత్వా ఉదకకిచ్చం కత్వా పణ్ణసాలాయం థోకం ఝానసుఖేన వీతినామేత్వా నిక్ఖమిత్వా అగ్గిసాలం సమ్మజ్జన్తం తం ఇసిసిఙ్గం సా ఉపాగమి, ఇత్థివిలాసం దస్సేన్తీ తస్స పురతో అట్ఠాసి.
అథ నం తాపసో పుచ్ఛన్తో ఆహ –
‘‘కా ను విజ్జురివాభాసి, ఓసధీ వియ తారకా;
విచిత్తహత్థాభరణా, ఆముత్తమణికుణ్డలా.
‘‘ఆదిచ్చవణ్ణసఙ్కాసా, హేమచన్దనగన్ధినీ;
సఞ్ఞతూరూ మహామాయా, కుమారీ చారుదస్సనా.
‘‘విలగ్గా ముదుకా సుద్ధా, పాదా తే సుప్పతిట్ఠితా;
గమనా కామనీయా తే, హరన్తియేవ మే మనో.
‘‘అనుపుబ్బా ¶ చ తే ఊరూ, నాగనాససమూపమా;
విమట్ఠా తుయ్హం సుస్సోణీ, అక్ఖస్స ఫలకం యథా.
‘‘ఉప్పలస్సేవ కిఞ్జక్ఖా, నాభి తే సాధుసణ్ఠితా;
పురా కణ్హఞ్జనస్సేవ, దూరతో పతిదిస్సతి.
‘‘దువిధా ¶ జాతా ఉరజా, అవణ్టా సాధుపచ్చుదా;
పయోధరా అపతితా, అడ్ఢలాబుసమా థనా.
‘‘దీఘా కమ్బుతలాభాసా, గీవా ఏణేయ్యకా యథా;
పణ్డరావరణా వగ్గు, చతుత్థమనసన్నిభా.
‘‘ఉద్ధగ్గా ¶ చ అధగ్గా చ, దుమగ్గపరిమజ్జితా;
దువిజా నేలసమ్భూతా, దన్తా తవ సుదస్సనా.
‘‘అపణ్డరా లోహితన్తా, జిఞ్జూకఫలసన్నిభా;
ఆయతా చ విసాలా చ, నేత్తా తవ సుదస్సనా.
‘‘నాతిదీఘా సుసమ్మట్ఠా, కనకబ్యాసమోచితా;
ఉత్తమఙ్గరుహా తుయ్హం, కేసా చన్దనగన్ధికా.
‘‘యావతా కసిగోరక్ఖా, వాణిజానఞ్చ యా గతి;
ఇసీనఞ్చ పరక్కన్తం, సఞ్ఞతానం తపస్సినం.
‘‘న తే సమసమం పస్సే, అస్మిం పథవిమణ్డలే;
కో వా త్వం కస్స వా పుత్తో, కథం జానేము తం మయ’’న్తి.
తత్థ విచిత్తహత్థాభరణాతి విచిత్తేహి హత్థాభరణేహి సమన్నాగతా. హేమచన్దనగన్ధినీతి సువణ్ణవణ్ణచన్దనగన్ధవిలేపనా. సఞ్ఞతూరూతి సువట్టితఘనఊరు సమ్పన్నఊరులక్ఖణా. విలగ్గాతి సంఖిత్తమజ్ఝా. ముదుకాతి ముదు సుఖుమాలా. సుద్ధాతి నిమ్మలా. సుప్పతిట్ఠితాతి సమం పథవిం ఫుసన్తా ¶ సుట్ఠు పతిట్ఠితా. గమనాతి గచ్ఛమానా. కామనీయాతి కన్తా కామితబ్బయుత్తకా. హరన్తియేవ మే మనోతి ఏతే ఏవరూపేన పరమేన ఇత్థివిలాసేన చఙ్కమన్తియా తవ పాదా మమ చిత్తం హరన్తియేవ. విమట్ఠాతి విసాలా. సుస్సోణీతి సున్దరసోణీ. అక్ఖస్సాతి సున్దరవణ్ణస్స అక్ఖస్స సువణ్ణఫలకం వియ విసాలా తే సోణీతి వదతి. ఉప్పలస్సేవ కిఞ్జక్ఖాతి నీలుప్పలకణ్ణికా వియ. కణ్హఞ్జనస్సేవాతి సుఖుమకణ్హలోమచిత్తత్తా ఏవమాహ.
‘‘దువిధా’’తిగాథం థనే వణ్ణయన్తో ఆహ. తే హి ద్వే హుత్వా ఉరే జాతా వణ్టస్స అభావా అవణ్టా, ఉరే లగ్గా ఏవ హుత్వా సుట్ఠు నిక్ఖన్తత్తా ¶ సాధుపచ్చుదా, పయస్స ధారణతో పయోధరా, అపతితాతి న పతితా, అమిలాతతాయ వా అలమ్బనతాయ వా న అన్తో పవిట్ఠాతి అపతితా, సువణ్ణఫలకే ఠపితసువణ్ణమయవట్టఅలాబునో అడ్ఢేన సదిసతాయ అడ్ఢలాబుసమా థనా. ఏణేయ్యకా యథాతి ఏణీమిగస్స హి దీఘా చ వట్టా చ గీవా సోభతి యథా, ఏవం తవ గీవా థోకం దీఘా. కమ్బుతలాభాసాతి సువణ్ణాలిఙ్గతలసన్నిభా గీవాతి అత్థో. పణ్డరావరణాతి దన్తావరణా. చతుత్థమనసన్నిభాతి చతుత్థమనో వుచ్చతి చతుత్థమనవత్థుభూతా జివ్హా. అభిరత్తభావేన జివ్హాసదిసం తే ఓట్ఠపరియోసానన్తి వదతి. ఉద్ధగ్గాతి హేట్ఠిమదన్తా. అధగ్గాతి ఉపరిమదన్తా. దుమగ్గపరిమజ్జితాతి ¶ దన్తకట్ఠపరిమజ్జితా పరిసుద్ధా. దువిజాతి ద్విజా. నేలసమ్భూతాతి నిద్దోసేసు హనుమంసపరియోసానేసు సమ్భూతా.
అపణ్డరాతి కణ్హా. లోహితన్తాతి రత్తపరియన్తా. జిఞ్జూకఫలసన్నిభాతి రత్తట్ఠానే జిఞ్జుకఫలసదిసా. సుదస్సనాతి పస్సన్తానం అతిత్తికరా పఞ్చపసాదసమన్నాగతా. నాతిదీఘాతి పమాణయుత్తా. సుసమ్మట్ఠాతి సుట్ఠు సమ్మట్ఠా. కనకబ్యాసమోచితాతి కనకబ్యా వుచ్చతి సువణ్ణఫణికా, తాయ గన్ధతేలం ఆదాయ పహరితా సురచితా. కసిగోరక్ఖాతి ఇమినా కసిఞ్చ గోరక్ఖఞ్చ నిస్సాయ జీవనకసత్తే దస్సేతి. యా గతీతి యత్తకా నిప్ఫత్తి. పరక్కన్తన్తి యత్తకం ఇసీనం పరక్కన్తం, విత్థారీకతా ఇమస్మిం హిమవన్తే యత్తకా ఇసయో వసన్తీతి అత్థో. న తే సమసమన్తి తేసు సబ్బేసు ఏకమ్పి రూపలీళావిలాసాదిసమతాయ తయా సమానం న పస్సామి. కో వా త్వన్తి ఇదం తస్సా ఇత్థిభావం జానన్తో పురిసవోహారవసేన పుచ్ఛతి.
ఏవం పాదతో పట్ఠాయ యావ కేసా అత్తనో వణ్ణం భాసన్తే తాపసే అలమ్బుసా తుణ్హీ హుత్వా తస్సా కథాయ యథానుసన్ధిం గతాయ తస్స సమ్మూళ్హభావం ఞత్వా గాథమాహ –
‘‘న ¶ పఞ్హకాలో భద్దన్తే, కస్సపేవం గతే సతి;
ఏహి సమ్మ రమిస్సామ, ఉభో అస్మాకమస్సమే;
ఏహి తం ఉపగూహిస్సం, రతీనం కుసలో భవా’’తి.
తత్థ ¶ కస్సపేవం గతే సతీతి కస్సపగోత్త ఏవం తవ చిత్తే పవత్తే సతి పఞ్హకాలో న హోతి. సమ్మాతి వయస్స, పియవచనాలపనమేతం. రతీనన్తి పఞ్చకామగుణరతీనం.
ఏవం వత్వా అలమ్బుసా చిన్తేసి – ‘‘నాయం మయి ఠితాయ హత్థపాసం ఆగమిస్సతి, గచ్ఛన్తీ వియ భవిస్సామీ’’తి. సా ఇత్థిమాయాకుసలతాయ తాపసం అనుపసఙ్కమిత్వా ఆగతమగ్గాభిముఖీ పాయాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘ఇదం వత్వాన పక్కామి, అచ్ఛరా కామవణ్ణినీ;
మిస్సా మిస్సితుమిచ్ఛన్తీ, ఇసిసిఙ్గం అలమ్బుసా’’తి.
అథ ¶ నం తాపసో గచ్ఛన్తిం దిస్వా ‘‘అయం గచ్ఛతీ’’తి అత్తనో దన్ధపరక్కమం మన్దగమనం ఛిన్దిత్వా వేగేన ధావిత్వా కేసేసు హత్థేన పరామసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘సో చ వేగేన నిక్ఖమ్మ, ఛేత్వా దన్ధపరక్కమం;
తముత్తమాసు వేణీసు, అజ్ఝప్పత్తో పరామసి.
‘‘తముదావత్త కల్యాణీ, పలిస్సజి సుసోభనా;
చవితమ్హి బ్రహ్మచరియా, యథా తం అథ తోసితా.
‘‘మనసా అగమా ఇన్దం, వసన్తం నన్దనే వనే;
తస్సా సఙ్కప్పమఞ్ఞాయ, మఘవా దేవకుఞ్జరో.
‘‘పల్లఙ్కం పహిణీ ఖిప్పం, సోవణ్ణం సోపవాహనం;
సఉత్తరచ్ఛదపఞ్ఞాసం, సహస్సపటియత్థతం.
‘‘తమేనం ¶ తత్థ ధారేసి, ఉరే కత్వాన సోభనా;
యథా ఏకముహుత్తంవ, తీణి వస్సాని ధారయి.
‘‘విమదో తీహి వస్సేహి, పబుజ్ఝిత్వాన బ్రాహ్మణో;
అద్దసాసి హరితరుక్ఖే, సమన్తా అగ్గియాయనం.
‘‘నవపత్తవనం ఫుల్లం, కోకిలగ్గణఘోసితం;
సమన్తా పవిలోకేత్వా, రుదం అస్సూని వత్తయి.
‘‘న ¶ జుహే న జపే మన్తే, అగ్గిహుత్తం పహాపితం;
కో ను మే పారిచరియాయ, పుబ్బే చిత్తం పలోభయి.
‘‘అరఞ్ఞే మే విహరతో, యో మే తేజా హ సమ్భుతం;
నానారతనపరిపూరం, నావంవ గణ్హి అణ్ణవే’’తి.
తత్థ అజ్ఝప్పత్తోతి సమ్పత్తో. తముదావత్త కల్యాణీతి తం కేసే పరామసిత్వా ఠితం ఇసిం ఉదావత్తిత్వా నివత్తిత్వా కల్యాణదస్సనా సా సుట్ఠు సోభనా. పలిస్సజీతి ఆలిఙ్గి. చవితమ్హి బ్రహ్మచరియా, యథా తం అథ తోసితాతి, భిక్ఖవే, తస్స ఇసినో తావదేవ ఝానం అన్తరధాయి. తస్మిం తమ్హా ఝానా బ్రహ్మచరియా చవితే యథా తం సక్కేన పత్థితం, తథేవ అహోసి. అథ సక్కస్స పత్థనాయ సమిద్ధభావం విదిత్వా సా దేవకఞ్ఞా తోసితా, తస్స తేన బ్రహ్మచరియవినాసేన సఞ్జనితపీతిపామోజ్జాతి అత్థో.
మనసా అగమాతి సా తం ఆలిఙ్గిత్వా ఠితా ‘‘అహో వత సక్కో పల్లఙ్కం మే పేసేయ్యా’’తి ఏవం పవత్తేన మనసా ఇన్దం అగమా. నన్దనే వనేతి నన్దిజననసమత్థతాయ నన్దనవనసఙ్ఖాతే తావతింసభవనే వసన్తం. దేవకుఞ్జరోతి దేవసేట్ఠో ¶ . పహిణీతి పేసేసి. ‘‘పాహిణీ’’తిపి పాఠో. సోపవాహనన్తి సపరివారం. సఉత్తరచ్ఛదపఞ్ఞాసన్తి పఞ్ఞాసాయ ఉత్తరచ్ఛదేహి పటిచ్ఛాదితం. సహస్సపటియత్థతన్తి సహస్సదిబ్బకోజవత్థతం. తమేనం తత్థాతి తం ఇసిసిఙ్గం తత్థ దిబ్బపల్లఙ్కే నిసిన్నా సా ఉరే కత్వా ధారేసి. తీణి వస్సానీతి ఏకముహుత్తం వియ మనుస్సగణనాయ తీణి వస్సాని తం ఉరే నిపజ్జాపేత్వా తత్థ నిసిన్నా ధారేసి.
విమదోతి ¶ నిమ్మదో విగతసఞ్ఞభావో. సో హి తీణి సంవచ్ఛరాని విసఞ్ఞో సయిత్వా పచ్ఛా పటిలద్ధసఞ్ఞో పబుజ్ఝి. తస్మిం పబుజ్ఝమానే హత్థాదిఫన్దనం దిస్వావ అలమ్బుసా తస్స పబుజ్ఝనభావం ఞత్వా పల్లఙ్కం అన్తరధాపేత్వా సయమ్పి అన్తరహితా అట్ఠాసి. అద్దసాసీతి సో అస్సమపదం ఓలోకేన్తో ‘‘కేన ను ఖోమ్హి సీలవినాసం పాపితో’’తి చిన్తేత్వా మహన్తేన సద్దేన పరిదేవమానో అద్దసాసి. హరితరుక్ఖేతి అగ్గియాయనసఙ్ఖాతం అగ్గిసాలం సమన్తా పరివారేత్వా ఠితే హరితపత్తరుక్ఖే. నవపత్తవనన్తి తరుణేహి నవపత్తేహి సఞ్ఛన్నం వనం. రుదన్తి పరిదేవన్తో.
న ¶ జుహే న జపే మన్తేతి అయమస్స పరిదేవనగాథా. పహాపితన్తి హాపితం, ప-కారో ఉపసగ్గమత్తం. పారిచరియాయాతి కో ను కిలేసపారిచరియాయ ఇతో పుబ్బే మమ చిత్తం పలోభయీతి పరిదేవతి. యో మే తేజా హ సమ్భుతన్తి హ-కారో నిపాతమత్తం. యో మమ సమణతేజేన సమ్భూతం ఝానగుణం నానారతనపరిపుణ్ణం మహన్తం మహణ్ణవే నావం వియ గణ్హి, వినాసం పాపేసి, కో నామేసోతి పరిదేవతీతి.
తం సుత్వా అలమ్బుసా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం న కథేస్సామి, అయం మే అభిసపిస్సతి, హన్దస్స కథేస్సామీ’’తి. సా దిస్సమానేన కాయేన ఠత్వా గాథమాహ –
‘‘అహం తే పారిచరియాయ, దేవరాజేన పేసితా;
అవధిం చిత్తం చిత్తేన, పమాదో త్వం న బుజ్ఝసీ’’తి.
సో తస్సా కథం సుత్వా పితరా దిన్నఓవాదం సరిత్వా ‘‘పితు వచనం అకత్వా మహావినాసం పత్తోమ్హీ’’తి పరిదేవన్తో చతస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘ఇమాని కిర మం తాతో, కస్సపో అనుసాసతి;
కమలాసదిసిత్థియో, తాయో బుజ్ఝేసి మాణవ.
‘‘ఉరేగణ్డాయో బుజ్ఝేసి, తాయో బుజ్ఝేసి మాణవ;
ఇచ్చానుసాసి మం తాతో, యథా మం అనుకమ్పకో.
‘‘తస్సాహం ¶ వచనం నాకం, పితు వుద్ధస్స సాసనం;
అరఞ్ఞే నిమ్మనుస్సమ్హి, స్వజ్జ ఝాయామి ఏకకో.
‘‘సోహం ¶ తథా కరిస్సామి, ధిరత్థు జీవితేన మే;
పున వా తాదిసో హేస్సం, మరణం మే భవిస్సతీ’’తి.
తత్థ ఇమానీతి ఇమాని వచనాని. కమలాసదిసిత్థియోతి కమలా వుచ్చతి నారిపుప్ఫలతా, తాసం పుప్ఫసదిసా ఇత్థియో. తాయో బుజ్ఝేసి మాణవాతి మాణవ త్వం తాయో జానేయ్యాసి, ఞత్వా దస్సనపథం అగన్త్వా పలాపేయ్యాసీతి యాని ఏవరూపాని వచనాని తదా మం తాతో అనుసాసతి, ఇమాని కిర తానీతి. ఉరేగణ్డాయోతి ఉరమ్హి ద్వీహి గణ్డేహి సమన్నాగతా. తాయో బుజ్ఝేసి, మాణవాతి, మాణవ, తాయో అత్తనో ¶ వసం గతే వినాసం పాపేన్తీతి త్వం జానేయ్యాసి. నాకన్తి నాకరిం. ఝాయామీతి పజ్ఝాయామి పరిదేవామి. ధిరత్థు జీవితేన మేతి ధిరత్థు గరహితం మమ జీవితం, జీవితేన మే కో అత్థో. పున వాతి తథా కరిస్సామి, యథా పున వా తాదిసో భవిస్సామి, నట్ఠం ఝానం ఉప్పాదేత్వా వీతరాగో భవిస్సామి, మరణం వా మే భవిస్సతీతి.
సో కామరాగం పహాయ పున ఝానం ఉప్పాదేసి. అథస్స సమణతేజం దిస్వా ఝానస్స చ ఉప్పాదితభావం ఞత్వా అలమ్బుసా భీతా ఖమాపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ద్వే గాథాయో అభాసి –
‘‘తస్స తేజం వీరియఞ్చ, ధితిం ఞత్వా అవట్ఠితం;
సిరసా అగ్గహీ పాదే, ఇసిసిఙ్గం అలమ్బుసా.
‘‘మా మే కుజ్ఝ మహావీర, మా మే కుజ్ఝ మహాఇసే;
మహా అత్థో మయా చిణ్ణో, తిదసానం యసస్సినం;
తయా పకమ్పితం ఆసి, సబ్బం దేవపురం తదా’’తి.
అథ నం సో ‘‘ఖమామి తే, భద్దే, యథాసుఖం గచ్ఛా’’తి విస్సజ్జేన్తో గాథమాహ –
‘‘తావతింసా చ యే దేవా, తిదసానఞ్చ వాసవో;
త్వఞ్చ భద్దే సుఖీ హోహి, గచ్ఛ కఞ్ఞే యథాసుఖ’’న్తి.
సా తం వన్దిత్వా తేనేవ సువణ్ణపల్లఙ్కేన దేవపురం గతా. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా తిస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘తస్స ¶ పాదే గహేత్వాన, కత్వా చ నం పదక్ఖిణం;
అఞ్జలిం పగ్గహేత్వాన, తమ్హా ఠానా అపక్కమి.
‘‘యో చ తస్సాసి పల్లఙ్కో, సోవణ్ణో సోపవాహనో;
సఉత్తరచ్ఛదపఞ్ఞాసో, సహస్సపటియత్థతో;
తమేవ పల్లఙ్కమారుయ్హ, అగా దేవాన సన్తికే.
‘‘తమోక్కమివ ఆయన్తిం, జలన్తిం విజ్జుతం యథా;
పతీతో సుమనో విత్తో, దేవిన్దో అదదా వర’’న్తి.
తత్థ ¶ ఓక్కమివాతి దీపకం వియ. ‘‘పతీతో’’తిఆదీహి తుట్ఠాకారోవ దస్సితో అదదా వరన్తి ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ఠితాయ తుట్ఠో వరం అదాసి.
సా తస్స సన్తికే వరం గణ్హన్తీ ఓసానగాథమాహ –
‘‘వరఞ్చే మే అదో సక్క, సబ్బభూతానమిస్సర;
నిసిప్పలోభికా గచ్ఛే, ఏతం సక్క వరం వరే’’తి.
తస్సత్థో – ‘‘సక్క దేవరాజ, సచే మే త్వం వరం అదో, పున ఇసిపలోభికాయ న గచ్ఛేయ్యం, మా మం ఏతదత్థాయ పహిణేయ్యాసి, ఏతం వరం వరే యాచామీ’’తి.
సత్థా తస్స భిక్ఖునో ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా జాతకం సమోధానేసి, సచ్చపరియోసానే సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తదా అలమ్బుసా పురాణదుతియికా అహోసి, ఇసిసిఙ్గో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు, పితా మహాఇసి పన అహమేవ అహోసిన్తి.
అలమ్బుసాజాతకవణ్ణనా తతియా.
[౫౨౪] ౪. సఙ్ఖపాలజాతకవణ్ణనా
అరియావకాసోసీతి ¶ ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉపోసథకమ్మం ఆరబ్భ కథేసి. తదా హి సత్థా ఉపోసథికే ఉపాసకే సమ్పహంసేత్వా ‘‘పోరాణకపణ్డితా మహతిం నాగసమ్పత్తిం పహాయ ఉపోసథవాసం ఉపవసింసుయేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.
అతీతే రాజగహే మగధరాజా నామ రజ్జం కారేసి. తదా బోధిసత్తో తస్స రఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి, ‘‘దుయ్యోధనో’’తిస్స నామం కరింసు. సో వయప్పత్తో తక్కసిలాయం సబ్బసిప్పాని ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగన్త్వా పితు సిప్పం దస్సేసి. అథ నం పితా రజ్జే అభిసిఞ్చిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం ¶ పబ్బజిత్వా ఉయ్యానే వసి. బోధిసత్తో దివసస్స తిక్ఖత్తుం పితు సన్తికం అగమాసి. తస్స మహాలాభసక్కారో ఉదపాది. సో తేనేవ పలిబోధేన కసిణపరికమ్మమత్తమ్పి కాతుం అసక్కోన్తో చిన్తేసి – ‘‘మహా మే ¶ లాభసక్కారో, న సక్కా మయా ఇధ వసన్తేన ఇమం జటం ఛిన్దితుం, పుత్తస్స మే అనారోచేత్వావ అఞ్ఞత్థ గమిస్సామీ’’తి. సో కఞ్చి అజానాపేత్వా ఉయ్యానా నిక్ఖమిత్వా మగధరట్ఠం అతిక్కమిత్వా మహిసకరట్ఠే సఙ్ఖపాలదహతో నామ నిక్ఖన్తాయ కణ్ణవేణ్ణాయ నదియా నివత్తనే చన్దకపబ్బతం ఉపనిస్సాయ పణ్ణసాలం కత్వా తత్థ వసన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా ఉఞ్ఛాచరియాయ యాపేసి. తమేనం సఙ్ఖపాలో నామ నాగరాజా మహన్తేన పరివారేన కణ్ణవేణ్ణనదితో నిక్ఖమిత్వా అన్తరన్తరా ఉపసఙ్కమతి. సో తస్స ధమ్మం దేసేసి. అథస్స పుత్తో పితరం దట్ఠుకామో గతట్ఠానం అజానన్తో అనువిచారాపేత్వా ‘‘అసుకట్ఠానే నామ వసతీ’’తి ఞత్వా తస్స దస్సనత్థాయ మహన్తేన పరివారేన తత్థ గన్త్వా ఏకమన్తే ఖన్ధవారం నివాసేత్వా కతిపయేహి అమచ్చేహి సద్ధిం అస్సమపదాభిముఖో పాయాసి.
తస్మిం ఖణే సఙ్ఖపాలో మహన్తేన పరివారేన ధమ్మం సుణన్తో నిసీది. సో తం రాజానం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఇసిం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. రాజా పితరం వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా నిసీదిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, కతరరాజా నామేస తుమ్హాకం సన్తికం ఆగతో’’తి. తాత, సఙ్ఖపాలనాగరాజా నామేసోతి. సో తస్స సమ్పత్తిం నిస్సాయ నాగభవనే లోభం కత్వా కతిపాహం వసిత్వా పితు భిక్ఖాహారం నిబద్ధం దాపేత్వా అత్తనో నగరమేవ గన్త్వా చతూసు ద్వారేసు దానసాలాయో కారేత్వా సకలజమ్బుదీపం సఙ్ఖోభేన్తో దానం దత్వా సీలం రక్ఖిత్వా ఉపోసథకమ్మం కత్వా నాగభవనం పత్థేత్వా ఆయుపరియోసానే నాగభవనే నిబ్బత్తిత్వా సఙ్ఖపాలనాగరాజా అహోసి ¶ . సో గచ్ఛన్తే కాలే తాయ సమ్పత్తియా విప్పటిసారీ హుత్వా తతో పట్ఠాయ మనుస్సయోనిం పత్థేన్తో ¶ ఉపోసథవాసం వసి. అథస్స నాగభవనే వసన్తస్స ఉపోసథవాసో న సమ్పజ్జతి, సీలవినాసం పాపుణాతి. సో తతో పట్ఠాయ నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా కణ్ణవేణ్ణాయ నదియా అవిదూరే మహామగ్గస్స చ ఏకపదికమగ్గస్స చ అన్తరే ఏకం వమ్మికం పరిక్ఖిపిత్వా ఉపోసథం అధిట్ఠాయ సమాదిన్నసీలో ‘‘మమ చమ్మమంసాదీహి అత్థికా చమ్మమంసాదీని హరన్తూ’’తి అత్తానం దానముఖే విస్సజ్జేత్వా వమ్మికమత్థకే నిపన్నో సమణధమ్మం కరోన్తో చాతుద్దసే పన్నరసే వసిత్వా పాటిపదే నాగభవనం గచ్ఛతి.
తస్మిం ¶ ఏకదివసం ఏవం సీలం సమాదియిత్వా నిపన్నే పచ్చన్తగామవాసినో సోళస జనా ‘‘మంసం ఆహరిస్సామా’’తి ఆవుధహత్థా అరఞ్ఞే విచరన్తా కిఞ్చి అలభిత్వా నిక్ఖన్తా తం వమ్మికమత్థకే నిపన్నం దిస్వా ‘‘మయం అజ్జ గోధాపోతకమ్పి న లభిమ్హా, ఇమం నాగరాజానం వధిత్వా ఖాదిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మహా ఖో పనేస గయ్హమానో పలాయేయ్య, యథానిపన్నమేవ తం భోగేసు సూలేహి విజ్ఝిత్వా దుబ్బలం కత్వా గణ్హిస్సామా’’తి సూలాని ఆదాయ ఉపసఙ్కమింసు. బోధిసత్తస్స సరీరం మహన్తం ఏకదోణికనావప్పమాణం వట్టేత్వా ఠపితసుమనపుప్ఫదామం వియ జిఞ్జుకఫలసన్నిభేహి అక్ఖీహి జయసుమనపుప్ఫసదిసేన చ సీసేన సమన్నాగతం అతివియ సోభతి. సో తేసం సోళసన్నం జనానం పదసద్దేన భోగన్తరతో సీసం నీహరిత్వా రత్తక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా తే సూలహత్థే ఆగచ్ఛన్తే దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అజ్జ మయ్హం మనోరథో మత్థకం పాపుణిస్సతి, అహం అత్తానం దానముఖే నియ్యాదేత్వా వీరియం అధిట్ఠహిత్వా నిపన్నో, ఇమే మమ సరీరం సత్తీహి కోట్టేత్వా ఛిద్దావఛిద్దం కరోన్తే కోధవసేన అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా న ఓలోకేస్సామీ’’తి అత్తనో సీలభేదభయేన దళ్హం అధిట్ఠాయ ¶ సీసం భోగన్తరేయేవ పవేసేత్వా నిపజ్జి. అథ నం తే ఉపగన్త్వా నఙ్గుట్ఠే గహేత్వా కడ్ఢన్తా భూమియం పోథేత్వా తిఖిణసూలేహి అట్ఠసు ఠానేసు విజ్ఝిత్వా సకణ్టకకాళవేత్తయట్ఠియో పహారముఖేహి పవేసేత్వా అట్ఠసు ఠానేసు కాజేనాదాయ మహామగ్గం పటిపజ్జింసు, మహాసత్తో సూలేహి విజ్ఝనతో పట్ఠాయ ఏకట్ఠానేపి కోధవసేన అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా తే న ఓలోకేసి. తస్స అట్ఠహి కాజేహి ఆదాయ నీయమానస్స సీసం ఓలమ్బేత్వా భూమియం పహరి. అథ నం ‘‘సీసమస్స ఓలమ్బతీ’’తి మహామగ్గే నిపజ్జాపేత్వా తరుణసూలేన నాసాపుటం విజ్ఝిత్వా రజ్జుకం పవేసేత్వా సీసం ఉక్ఖిపిత్వా కాజకోటియం లగ్గిత్వా పునపి ఉక్ఖిపిత్వా మగ్గం పటిపజ్జింసు.
తస్మిం ఖణే విదేహరట్ఠే మిథిలనగరవాసీ ఆళారో నామ కుటుమ్బికో పఞ్చ సకటసతాని ఆదాయ సుఖయానకే నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తో తే భోజపుత్తే బోధిసత్తం తథా గణ్హిత్వా గచ్ఛన్తే దిస్వా తేసం సోళసన్నమ్పి సోళసహి వాహగోణేహి సద్ధిం పసతం పసతం సువణ్ణమాసకే సబ్బేసం నివాసనపారుపనాని ¶ భరియానమ్పి నేసం వత్థాభరణాని దత్వా విస్సజ్జాపేసి. అథ సో నాగభవనం గన్త్వా తత్థ పపఞ్చం అకత్వా మహన్తేన ¶ పరివారేన నిక్ఖమిత్వా ఆళారం ఉపసఙ్కమిత్వా నాగభవనస్స వణ్ణం కథేత్వా తం ఆదాయ నాగభవనం గన్త్వా తీహి నాగకఞ్ఞాసతేహి సద్ధిం మహన్తమస్స యసం దత్వా దిబ్బేహి కామేహి సన్తప్పేసి. ఆళారో నాగభవనే ఏకవస్సం వసిత్వా దిబ్బకామే పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘ఇచ్ఛామహం, సమ్మ, పబ్బజితు’’న్తి నాగరాజస్స కథేత్వా పబ్బజితపరిక్ఖారే గహేత్వా నాగభవనతో హిమవన్తప్పదేసం గన్త్వా పబ్బజిత్వా తత్థ చిరం వసిత్వా అపరభాగే చారికం చరన్తో బారాణసిం పత్వా రాజుయ్యానే వసిత్వా పునదివసే భిక్ఖాయ నగరం పవిసిత్వా రాజద్వారం అగమాసి. అథ నం బారాణసిరాజా దిస్వా ఇరియాపథే పసీదిత్వా పక్కోసాపేత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా నానగ్గరసభోజనం భోజేత్వా ¶ అఞ్ఞతరస్మిం నీచే ఆసనే నిసిన్నో వన్దిత్వా తేన సద్ధిం సల్లపన్తో పఠమం గాథమాహ –
‘‘అరియావకాసోసి పసన్ననేత్తో, మఞ్ఞే భవం పబ్బజితో కులమ్హా;
కథం ను విత్తాని పహాయ భోగే, పబ్బజి నిక్ఖమ్మ ఘరా సపఞ్ఞా’’తి.
తత్థ అరియావకాసోసీతి నిద్దోససున్దరసరీరావకాసోసి, అభిరూపోసీతి అత్థో. పసన్ననేత్తోతి పఞ్చహి పసాదేహి యుత్తనేత్తో. కులమ్హాతి ఖత్తియకులా వా బ్రాహ్మణకులా వా సేట్ఠికులా వా పబ్బజితోసీతి మఞ్ఞామి. కథం నూతి కేన కారణేన కిం ఆరమ్మణం కత్వా ధనఞ్చ ఉపభోగే చ పహాయ ఘరా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితోసి సపఞ్ఞ పణ్డితపురిసాతి పుచ్ఛతి.
తతో పరం తాపసస్స చ రఞ్ఞో చ వచనప్పటివచనవసేన గాథానం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో –
‘‘సయం విమానం నరదేవ దిస్వా, మహానుభావస్స మహోరగస్స;
దిస్వాన పుఞ్ఞాన మహావిపాకం, సద్ధాయహం పబ్బజితోమ్హి రాజ.
‘‘న ¶ కామకామా న భయా న దోసా, వాచం ముసా పబ్బజితా భణన్తి;
అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో ఏతమత్థం, సుత్వాన మే జాయిహితిప్పసాదో.
‘‘వాణిజ్జ రట్ఠాధిప గచ్ఛమానో, పథే అద్దసాసిమ్హి భోజపుత్తే;
పవడ్ఢకాయం ఉరగం మహన్తం, ఆదాయ గచ్ఛన్తే పమోదమానే.
‘‘సోహం ¶ సమాగమ్మ జనిన్ద తేహి, పహట్ఠలోమో అవచమ్హి భీతో;
కుహిం అయం నీయతి భీమకాయో, నాగేన కిం కాహథ భోజపుత్తా.
‘‘నాగో ¶ అయం నీయతి భోజనత్థా, పవడ్ఢకాయో ఉరగో మహన్తో;
సాదుఞ్చ థూలఞ్చ ముదుఞ్చ మంసం, న త్వం రసఞ్ఞాసి విదేహపుత్త.
‘‘ఇతో మయం గన్త్వా సకం నికేతం, ఆదాయ సత్థాని వికోపయిత్వా;
మంసాని భోక్ఖామ పమోదమానా, మయఞ్హి వే సత్తవో పన్నగానం.
‘‘సచే అయం నీయతి భోజనత్థా, పవడ్ఢకాయో ఉరగో మహన్తో;
దదామి వో బలిబద్దాని సోళస, నాగం ఇమం ముఞ్చథ బన్ధనస్మా.
‘‘అద్ధా హి నో భక్ఖో అయం మనాపో, బహూ చ నో ఉరగా భుత్తపుబ్బా;
కరోమ తే తం వచనం అళార, మిత్తఞ్చ నో హోహి విదేహపుత్త.
‘‘తదాస్సు ¶ తే బన్ధనా మోచయింసు, యం నత్థుతో పటిమోక్కస్స పాసే;
ముత్తో చ సో బన్ధనా నాగరాజా, పక్కామి పాచీనముఖో ముహుత్తం.
‘‘గన్త్వాన పాచీనముఖో ముహుత్తం, పుణ్ణేహి నేత్తేహి పలోకయీ మం;
తదాస్సహం పిట్ఠితో అన్వగచ్ఛిం, దసఙ్గులిం అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా.
‘‘గచ్ఛేవ ఖో త్వం తరమానరూపో, మా తం అమిత్తా పునరగ్గహేసుం;
దుక్ఖో హి లుద్దేహి పునా సమాగమో, అదస్సనం భోజపుత్తాన గచ్ఛ.
‘‘అగమాసి సో రహదం విప్పసన్నం, నీలోభాసం రమణీయం సుతిత్థం;
సమోతతం ¶ జమ్బుహి వేతసాహి, పావేక్ఖి నిత్తిణ్ణభయో పతీతో.
‘‘సో తం పవిస్స నచిరస్స నాగో, దిబ్బేన మే పాతురహూ జనిన్ద;
ఉపట్ఠహీ మం పితరంవ పుత్తో, హదయఙ్గమం కణ్ణసుఖం భణన్తో.
‘‘త్వం ¶ మేసి మాతా చ పితా అళార, అబ్భన్తరో పాణదదో సహాయో;
సకఞ్చ ఇద్ధిం పటిలాభకోస్మి, అళార పస్స మే నివేసనాని;
పహూతభక్ఖం బహుఅన్నపానం, మసక్కసారం వియ వాసవస్సా’’తి.
తత్థ విమానన్తి సఙ్ఖపాలనాగరఞ్ఞో అనేకసతనాటకసమ్పత్తిసమ్పన్నం కఞ్చనమణివిమానం. పుఞ్ఞానన్తి తేన కతపుఞ్ఞానం మహన్తం విపాకం దిస్వా కమ్మఞ్చ ¶ ఫలఞ్చ పరలోకఞ్చ సద్దహిత్వా పవత్తాయ సద్ధాయ అహం పబ్బజితో. న కామకామాతి న వత్థుకామేనపి భయేనపి దోసేనపి ముసా భణన్తి. జాయిహితీతి, భన్తే, తుమ్హాకం వచనం సుత్వా మయ్హమ్పి పసాదో సోమనస్సం జాయిస్సతి. వాణిజ్జన్తి వాణిజ్జకమ్మం కరిస్సామీతి గచ్ఛన్తో. పథే అద్దసాసిమ్హీతి పఞ్చన్నం సకటసతానం పురతో సుఖయానకే నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తో మహామగ్గే జనపదమనుస్సే అద్దసం. పవడ్ఢకాయన్తి వడ్ఢితకాయం. ఆదాయాతి అట్ఠహి కాజేహి గహేత్వా. అవచమ్హీతి అభాసిం. భీమకాయోతి భయజనకకాయో. భోజపుత్తాతి లుద్దపుత్తకే పియసముదాచారేనాలపతి. విదేహపుత్తాతి విదేహరట్ఠవాసితాయ ఆళారం ఆలపింసు. వికోపయిత్వాతి ఛిన్దిత్వా. మయఞ్హి వో సత్తవోతి మయం పన నాగానం వేరినో నామ. భోజనత్థాతి భోజనత్థాయ. మిత్తఞ్చ నో హోహీతి త్వం అమ్హాకం మిత్తో హోహి, కతగుణం జాన.
తదాస్సు తేతి, మహారాజ, తేహి భోజపుత్తేహి ఏవం వుత్తే అహం తేసం సోళస వాహగోణే నివాసనపారుపనాని పసతం పసతం సువణ్ణమాసకే భరియానఞ్చ నేసం వత్థాలఙ్కారం అదాసిం, అథ తే సఙ్ఖపాలనాగరాజానం భూమియం నిపజ్జాపేత్వా అత్తనో కక్ఖళతాయ సకణ్టకకాళవేత్తలతాయ కోటియం గహేత్వా ఆకడ్ఢితుం ఆరభింసు. అథాహం నాగరాజానం కిలమన్తం దిస్వా అకిలమేన్తోవ అసినా తా లతా ఛిన్దిత్వా దారకానం కణ్ణవేధతో వట్టినీహరణనియామేన అదుక్ఖాపేన్తో సణికం నీహరిం, తస్మిం కాలే తే భోజపుత్తా యం బన్ధనం అస్స నత్థుతో పవేసేత్వా పాసే పటిమోక్కం, తస్మా బన్ధనా తం ¶ ఉరగం మోచయింసు. తస్స నాసతో సహ పాసేన తం రజ్జుకం నీహరింసూతి దీపేతి. ఇతి తే ఉరగం విస్సజ్జేత్వా థోకం గన్త్వా ‘‘అయం ఉరగో దుబ్బలో, మతకాలే నం గహేత్వా గమిస్సామా’’తి నిలీయింసు.
పుణ్ణేహీతి సోపి ముహుత్తం పాచీనాభిముఖో గన్త్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి మం పలోకయి. తదాస్సహన్తి తదా అస్స అహం. గచ్ఛేవాతి ఏవం తం అవచన్తి వదతి. రహదన్తి కణ్ణవేణ్ణదహం. సమోతతన్తి ఉభయతీరేసు జమ్బురుక్ఖవేతసరుక్ఖేహి ఓతతం వితతం. నిత్తిణ్ణభయో పతీతోతి సో ¶ కిర తం దహం పవిసన్తో ఆళారస్స నిపచ్చకారం దస్సేత్వా యావ నఙ్గుట్ఠా ఓతరి, ఉదకే ¶ పవిట్ఠట్ఠానమేవస్స నిబ్భయం అహోసి, తస్మా నిత్తిణ్ణభయో పతీతో హట్ఠతుట్ఠో పావేక్ఖీతి. పవిస్సాతి పవిసిత్వా. దిబ్బేన మేతి నాగభవనే పమాదం అనాపజ్జిత్వా మయి కణ్ణవేణ్ణతీరం అనతిక్కన్తేయేవ దిబ్బేన పరివారేన మమ పురతో పాతురహోసి. ఉపట్ఠహీతి ఉపాగమి. అబ్భన్తరోతి హదయమంససదిసో. త్వం మమ బహుపకారో, సక్కారం తే కరిస్సామి. పస్స మే నివేసనానీతి మమ నాగభవనం పస్స. మసక్కసారం వియాతి మసక్కసారో వుచ్చతి ఓసక్కనపరిసక్కనాభావేన ఘనసారతాయ చ సినేరుపబ్బతరాజా. అయం తత్థ మాపితం తావతింసభవనం సన్ధాయేవమాహ.
మహారాజ! ఏవం వత్వా సో నాగరాజా ఉత్తరి అత్తనో నాగభవనం వణ్ణేన్తో గాథాద్వయమాహ –
‘‘తం భూమిభాగేహి ఉపేతరూపం, అసక్ఖరా చేవ ముదూ సుభా చ;
నీచత్తిణా అప్పరజా చ భూమి, పాసాదికా యత్థ జహన్తి సోకం.
‘‘అనావకులా వేళురియూపనీలా, చతుద్దిసం అమ్బవనం సురమ్మం;
పక్కా చ పేసీ చ ఫలా సుఫుల్లా, నిచ్చోతుకా ధారయన్తీ ఫలానీ’’తి.
తత్థ అసక్ఖరాతి యా తత్థ భూమి పాసాణసక్ఖరరహితా ముదు సుభా కఞ్చనరజతమణిమయా సత్తరతనవాలుకాకిణ్ణా. నీచత్తిణాతి ఇన్దగోపకపిట్ఠిసదిసవణ్ణేహి నీచతిణేహి సమన్నాగతా. అప్పరజాతి పంసురహితా. యత్థ జహన్తి సోకన్తి యత్థ పవిట్ఠమత్తావ నిస్సోకా హోన్తి. అనావకులాతి ¶ న అవకులా అఖాణుమా ఉపరి ఉక్కులవికులభావరహితా వా సమసణ్ఠితా. వేళురియూపనీలాతి వేళురియేన ఉపనీలా, తస్మిం నాగభవనే వేళురియమయా పసన్నసలిలా నీలోభాసా అనేకవణ్ణకమలుప్పలసఞ్ఛన్నా పోక్ఖరణీతి అత్థో. చతుద్దిసన్తి తస్సా పోక్ఖరణియా చతూసు దిసాసు. పక్కా చాతి తస్మిం అమ్బవనే అమ్బరుక్ఖా పక్కఫలా చ ¶ అడ్ఢపక్కఫలా చ తరుణఫలా చ ఫుల్లితాయేవాతి అత్థో. నిచ్చోతుకాతి ఛన్నమ్పి ఉతూనం అనురూపేహి పుప్ఫఫలేహి సమన్నాగతాతి.
తేసం వనానం నరదేవ మజ్ఝే, నివేసనం భస్సరసన్నికాసం;
రజతగ్గళం సోవణ్ణమయం ఉళారం, ఓభాసతీ విజ్జురివన్తలిక్ఖే.
‘‘మణీమయా ¶ సోణ్ణమయా ఉళారా, అనేకచిత్తా సతతం సునిమ్మితా;
పరిపూరా కఞ్ఞాహి అలఙ్కతాహి, సువణ్ణకాయూరధరాహి రాజ.
‘‘సో సఙ్ఖపాలో తరమానరూపో, పాసాదమారుయ్హ అనోమవణ్ణో;
సహస్సథమ్భం అతులానుభావం, యత్థస్స భరియా మహేసీ అహోసి.
‘‘ఏకా చ నారీ తరమానరూపా, ఆదాయ వేళురియమయం మహగ్ఘం;
సుభం మణిం జాతిమన్తూపపన్నం, అచోదితా ఆసనమబ్భిహాసి.
‘‘తతో మం ఉరగో హత్థే గహేత్వా, నిసీదయీ పాముఖఆసనస్మిం;
ఇదమాసనం అత్ర భవం నిసీదతు, భవఞ్హి మే అఞ్ఞతరో గరూనం.
‘‘అఞ్ఞా చ నారీ తరమానరూపా, ఆదాయ వారిం ఉపసఙ్కమిత్వా;
పాదాని పక్ఖాలయీ మే జనిన్ద, భరియావ భత్తూ పతినో పియస్స.
‘‘అపరా ¶ ¶ చ నారీ తరమానరూపా, పగ్గయ్హ సోవణ్ణమయాయ పాతియా;
అనేకసూపం వివిధం వియఞ్జనం, ఉపనామయీ భత్త మనుఞ్ఞరూపం.
‘‘తురియేహి మం భారత భుత్తవన్తం, ఉపట్ఠహుం భత్తు మనో విదిత్వా;
తతుత్తరిం మం నిపతీ మహన్తం, దిబ్బేహి కామేహి అనప్పకేహీ’’తి.
తత్థ నివేసనన్తి పాసాదో. భస్సరసన్నికాసన్తి పభస్సరదస్సనం. రజతగ్గళన్తి రజతద్వారకవాటం. మణీమయాతి ఏవరూపా తత్థ కూటాగారా చ గబ్భా చ. పరిపూరాతి సమ్పుణ్ణా. సో సఙ్ఖపాలోతి, మహారాజ, అహం ఏవం తస్మిం నాగభవనం వణ్ణేన్తే తం దట్ఠుకామో అహోసిం, అథ మం తత్థ నేత్వా సో సఙ్ఖపాలో హత్థే గహేత్వా తరమానో వేళురియథమ్భేహి సహస్సథమ్భం పాసాదం ఆరుయ్హ యస్మిం ఠానే అస్స మహేసీ అహోసి, తం ఠానం నేతీతి దీపేతి. ఏకా చాతి మయి పాసాదం అభిరుళ్హే ఏకా ఇత్థీ అఞ్ఞేహి మణీహి జాతిమహన్తేహి ఉపేతం సుభం వేళురియాసనం తేన నాగరాజేన అవుత్తావ. అబ్భిహాసీతి అభిహరి, అత్థరీతి వుత్తం హోతి.
పాముఖఆసనస్మిన్తి పముఖాసనస్మిం, ఉత్తమాసనే నిసీదాపేసీతి అత్థో. గరూనన్తి మాతాపితూనం ¶ మే త్వం అఞ్ఞతరోతి ఏవం వత్వా నిసీదాపేసి. వివిధం వియఞ్జనన్తి వివిధం బ్యఞ్జనం. భత్త మనుఞ్ఞరూపన్తి భత్తం మనుఞ్ఞరూపం. భారతాతి రాజానం ఆలపతి. భుత్తవన్తన్తి భుత్తావిం కతభత్తకిచ్చం. ఉపట్ఠహున్తి అనేకసతేహి తురియేహి గన్ధబ్బం కురుమానా ఉపట్ఠహింసు. భత్తు మనో విదిత్వాతి అత్తనో పతినో చిత్తం జానిత్వా. తతుత్తరిన్తి తతో గన్ధబ్బకరణతో ఉత్తరిం. మం నిపతీతి సో నాగరాజా మం ఉపసఙ్కమి. మహన్తం దిబ్బేహీతి మహన్తేహి ఉళారేహి దిబ్బేహి కామేహి తేహి చ అనప్పకేహి.
ఏవం ఉపసఙ్కమిత్వా చ పన గాథమాహ –
‘‘భరియా మమేతా తిసతా అళార, సబ్బత్తమజ్ఝా పదుముత్తరాభా;
అళార ఏతాస్సు తే కామకారా, దదామి తే తా పరిచారయస్సూ’’తి.
తత్థ ¶ సబ్బత్తమజ్ఝాతి సబ్బా అత్తమజ్ఝా, పాణినా గహితప్పమాణమజ్ఝాతి అత్థో. అట్ఠకథాయం పన ‘‘సుమజ్ఝా’’తి పాఠో. పదుముత్తరాభాతి ¶ పదుమవణ్ణఉత్తరాభా, పదుమవణ్ణఉత్తరచ్ఛవియోతి అత్థో. పరిచారయస్సూతి తా అత్తనో పాదపరిచారికా కరోహీతి వత్వా తీహి ఇత్థిసతేహి సద్ధిం మహాసమ్పత్తిం మయ్హం అదాసి.
సో ఆహ –
‘‘సంవచ్ఛరం దిబ్బరసానుభుత్వా, తదాస్సుహం ఉత్తరిమజ్ఝభాసిం;
నాగస్సిదం కిన్తి కథఞ్చ లద్ధం, కథజ్ఝగమాసి విమానసేట్ఠం.
‘‘అధిచ్చలద్ధం పరిణామజం తే, సయంకతం ఉదాహు దేవేహి దిన్నం;
పుచ్ఛామి తం నాగరాజేతమత్థం, కథజ్ఝగమాసి విమానసేట్ఠ’’న్తి.
తత్థ దిబ్బరసానుభుత్వాతి దిబ్బే కామగుణరసే అనుభవిత్వా. తదాస్సుహన్తి తదా అస్సు అహం. నాగస్సిదన్తి భద్రముఖస్స సఙ్ఖపాలనాగరాజస్స ఇదం సమ్పత్తిజాతం కిన్తి కిం నామ కమ్మం కత్వా కథఞ్చ కత్వా లద్ధం, కథమేతం విమానసేట్ఠం త్వం అజ్ఝగమాసి, ఇతి నం అహం పుచ్ఛిం. అధిచ్చలద్ధన్తి అహేతునా లద్ధం. పరిణామజం తేతి కేనచి తవ అత్థాయ పరిణామితత్తా పరిణామతో జాతం. సయంకతన్తి కారకే పక్కోసాపేత్వా రతనాని దత్వా కారితన్తి.
తతో ¶ పరా ద్విన్నమ్పి వచనప్పటివచనగాథావ –
‘‘నాధిచ్చలద్ధం న పరిణామజం మే, న సయంకతం నాపి దేవేహి దిన్నం;
సకేహి కమ్మేహి అపాపకేహి, పుఞ్ఞేహి మే లద్ధమిదం విమానం.
‘‘కిం ¶ తే వతం కిం పన బ్రహ్మచరియం, కిస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;
అక్ఖాహి మే నాగరాజేతమత్థం, కథం ను తే లద్ధమిదం విమానం.
‘‘రాజా అహోసిం మగధానమిస్సరో, దుయ్యోధనో నామ మహానుభావో;
సో ¶ ఇత్తరం జీవితం సంవిదిత్వా, అసస్సతం విపరిణామధమ్మం.
‘‘అన్నఞ్చ పానఞ్చ పసన్నచిత్తో, సక్కచ్చ దానం విపులం అదాసిం;
ఓపానభూతం మే ఘరం తదాసి, సన్తప్పితా సమణబ్రాహ్మణా చ.
‘‘మాలఞ్చ గన్ధఞ్చ విలేపనఞ్చ, పదీపియం యానముపస్సయఞ్చ;
అచ్ఛాదనం సయనమథన్నపానం, సక్కచ్చ దానాని అదమ్హ తత్థ.
‘‘తం మే వతం తం పన బ్రహ్మచరియం, తస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;
తేనేవ మే లద్ధమిదం విమానం, పహూతభక్ఖం బహుఅన్నపానం;
నచ్చేహి గీతేహి చుపేతరూపం, చిరట్ఠితికం న చ సస్సతాయం.
‘‘అప్పానుభావా తం మహానుభావం, తేజస్సినం హన్తి అతేజవన్తో;
కిమేవ దాఠావుధ కిం పటిచ్చ, హత్థత్తమాగచ్ఛి వనిబ్బకానం.
‘‘భయం ను తే అన్వగతం మహన్తం, తేజో ను తే నాన్వగం దన్తమూలం;
కిమేవ దాఠావుధ కిం పటిచ్చ, కిలేసమాపజ్జి వనిబ్బకానం.
‘‘న ¶ మే భయం అన్వగతం మహన్తం, తేజో న సక్కా మమ తేహి హన్తుం;
సతఞ్చ ధమ్మాని సుకిత్తితాని, సముద్దవేలావ దురచ్చయాని.
‘‘చాతుద్దసిం ¶ పఞ్చదసిం అళార, ఉపోసథం నిచ్చముపావసామి;
అథాగముం సోళస భోజపుత్తా, రజ్జుం గహేత్వాన దళ్హఞ్చ పాసం.
‘‘భేత్వాన ¶ నాసం అతికస్స రజ్జుం, నయింసు మం సమ్పరిగయ్హ లుద్దా;
ఏతాదిసం దుక్ఖమహం తితిక్ఖం, ఉపోసథం అప్పటికోపయన్తో.
‘‘ఏకాయనే తం పథే అద్దసంసు, బలేన వణ్ణేన చుపేతరూపం;
సిరియా పఞ్ఞాయ చ భావితోసి, కిం పత్థయం నాగ తపో కరోసి.
‘‘న పుత్తహేతూ న ధనస్స హేతూ, న ఆయునో చాపి అళార హేతు;
మనుస్సయోనిం అభిపత్థయానో, తస్మా పరక్కమ తపో కరోమి.
‘‘త్వం లోహితక్ఖో విహతన్తరంసో, అలఙ్కతో కప్పితకేసమస్సు;
సురోసితో లోహితచన్దనేన, గన్ధబ్బరాజావ దిసా పభాససి.
‘‘దేవిద్ధిపత్తోసి మహానుభావో, సబ్బేహి కామేహి సమఙ్గిభూతో;
పుచ్ఛామి తం నాగరాజేతమత్థం, సేయ్యో ఇతో కేన మనుస్సలోకో.
‘‘అళార ¶ నాఞ్ఞత్ర మనుస్సలోకా, సుద్ధీవ సంవిజ్జతి సంయమో వా;
అహఞ్చ లద్ధాన మనుస్సయోనిం, కాహామి జాతిమరణస్స అన్తం.
‘‘సంవచ్ఛరో మే వసతో తవన్తికే, అన్నేన పానేన ఉపట్ఠితోస్మి;
ఆమన్తయిత్వాన పలేమి నాగ, చిరప్పవుట్ఠోస్మి అహం జనిన్ద.
‘‘పుత్తా చ దారా అనుజీవినో చ, నిచ్చానుసిట్ఠా ఉపతిట్ఠథేతం;
కచ్చిన్ను ¶ తం నాభిసపిత్థ కోచి, పియఞ్హి మే దస్సనం తుయ్హం అళార.
‘‘యథాపి మాతూ చ పితూ అగారే, పుత్తో పియో పటివిహితో వసేయ్య;
తతోపి మయ్హం ఇధమేవ సేయ్యో, చిత్తఞ్హి తే నాగ మయీ పసన్నం.
‘‘మణీ ¶ మమం విజ్జతి లోహితఙ్కో, ధనాహరో మణిరతనం ఉళారం;
ఆదాయ త్వం గచ్ఛ సకం నికేతం, లద్ధా ధనం తం మణిమోస్సజస్సూ’’తి.
తత్థ కిం తే వతన్తి కిం తవ వతసమాదానం. బ్రహ్మచరియన్తి సేట్ఠచరియం. ఓపానభూతన్తి చతుమహాపథే ఖతపోక్ఖరణీ వియ ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణానం యథాసుఖం పరిభుఞ్జితబ్బవిభవం. న చ సస్సతాయన్తి చిరట్ఠితికం సమానమ్పి చే తం మయ్హం సస్సతం న హోతీతి మే కథేతి.
అప్పానుభావాతి భోజపుత్తే సన్ధాయాహ. హన్తీతి అట్ఠసు ఠానేసు సూలేహి విజ్ఝన్తా కింకారణా హనింసు. కిం పటిచ్చాతి కిం సన్ధాయ త్వం తదా తేసం హత్థత్తం ఆగచ్ఛి వసం ఉపగతో. వనిబ్బకానన్తి భోజపుత్తా ఇధ ‘‘వనిబ్బకా’’తి వుత్తా. తేజో ను తే నాన్వగం దన్తమూలన్తి కిం ను తవ తేజో ¶ భోజపుత్తే దిస్వా తదా భయం మహన్తం అన్వగతం, ఉదాహు విసం దన్తమూలం న అన్వగతం. కిలేసన్తి దుక్ఖం. వనిబ్బకానన్తి భోజపుత్తానం సన్తికే, భోజపుత్తే నిస్సాయాతి అత్థో.
తేజో న సక్కా మమ తేహి హన్తున్తి మమ విసతేజో అఞ్ఞస్స తేజేన అభిహన్తుమ్పి న సక్కా. సతన్తి బుద్ధాదీనం. ధమ్మానీతి సీలసమాధిపఞ్ఞాఖన్తిఅనుద్దయమేత్తాభావనాసఙ్ఖాతాని ధమ్మాని. సుకిత్తితానీతి సువణ్ణితాని సుకథితాని. కిన్తి కత్వా? సముద్దవేలావ దురచ్చయానీతి తేహి సముద్దవేలా వియ సప్పురిసేహి జీవితత్థమ్పి దురచ్చయానీతి వణ్ణితాని, తస్మా అహం సీలభేదభయేన ఖన్తిమేత్తాదిసమన్నాగతో హుత్వా మమ కోపస్స సీలవేలన్తం అతిక్కమితుం న అదాసిన్తి ఆహ.
‘‘ఇమిస్సా పన సఙ్ఖపాలధమ్మదేసనాయ దసపి పారమియో లబ్భన్తి. తదా హి మహాసత్తేన సరీరస్స పరిచ్చత్తభావో దానపారమీ నామ హోతి, తథారూపేనాపి విసతేజేన సీలస్స అభిన్నతా సీలపారమీ, నాగభవనతో నిక్ఖమిత్వా సమణధమ్మకరణం నేక్ఖమ్మపారమీ, ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ కాతుం వట్టతీ’తి సంవిదహనం పఞ్ఞాపారమీ, అధివాసనవీరియం వీరియపారమీ, అధివాసనఖన్తి ఖన్తిపారమీ, సచ్చసమాదానం సచ్చపారమీ, ‘మమ సీలం న భిన్దిస్సామీ’తి అధిట్ఠానం అధిట్ఠానపారమీ, అనుద్దయభావో ¶ మేత్తాపారమీ, వేదనాయ మజ్ఝత్తభావో ఉపేక్ఖాపారమీ’’తి.
అథాగమున్తి అథేకదివసం వమ్మికమత్థకే నిపన్నం దిస్వా సోళస భోజపుత్తా ఖరరజ్జుఞ్చ దళ్హపాసఞ్చ ¶ సూలాని చ గహేత్వా మమ సన్తికం ఆగతా. భేత్వానాతి మమ సరీరం అట్ఠసు ఠానేసు భిన్దిత్వా సకణ్టకకాళవేత్తలతా పవేసేత్వా. నాసం అతికస్స రజ్జున్తి థోకం గన్త్వా సీసం మే ఓలమ్బన్తం దిస్వా మహామగ్గే నిపజ్జాపేత్వా పున నాసమ్పి మే భిన్దిత్వా వట్టరజ్జుం అతికస్స ఆవునిత్వా కాజకోటియం లగ్గేత్వా సమన్తతో పరిగ్గహేత్వా మం నయింసు.
అద్దసంసూతి, సమ్మ సఙ్ఖపాల, తే భోజపుత్తా ఏకాయనే ఏకగమనే జఙ్ఘపదికమగ్గే తం బలేన చ వణ్ణేన చ ఉపేతరూపం పస్సింసు, త్వం పన ఇస్సరియసోభగ్గసిరియా చ పఞ్ఞాయ చ భావితో వడ్ఢితో, సో త్వం ఏవరూపో సమానోపి ¶ కిమత్థం తపం కరోసి, కిమిచ్ఛన్తో ఉపోసథవాసం వససి, సీలం రక్ఖసి. ‘‘అద్దసాసి’’న్తిపి పాఠో, అహం ఏకాయనే మహామగ్గే తం అద్దసిన్తి అత్థో. అభిపత్థయానోతి పత్థేన్తో. తస్మాతి యస్మా మనుస్సయోనిం పత్థేమి, తస్మా వీరియేన పరక్కమిత్వా తపోకమ్మం కరోమి.
సురోసితోతి సుట్ఠు మనులిత్తో. ఇతోతి ఇమమ్హా నాగభవనా మనుస్సలోకో కేన ఉత్తరితరో. సుద్ధీతి మగ్గఫలనిబ్బానసఙ్ఖాతా విసుద్ధి. సంయమోతి సీలం. ఇదం సో మనుస్సలోకేయేవ బుద్ధపచ్చేకబుద్ధానం ఉప్పత్తిం సన్ధాయాహ. కాహామీతి అత్తనో అప్పటిసన్ధికభావం కరోన్తో జాతిజరామరణస్సన్తం కరిస్సామీతి. ఏవం, మహారాజ, సో సఙ్ఖపాలో మనుస్సలోకం వణ్ణేసి. సంవచ్ఛరో మేతి ఏవం, మహారాజ, తస్మిం మనుస్సలోకం వణ్ణేన్తే అహం పబ్బజ్జాయ సినేహం కత్వా ఏతదవోచం. తత్థ ఉపట్ఠితోస్మీతి అన్నపానేన చేవ దిబ్బేహి చ కామగుణేహి పరిచిణ్ణో మానితో అస్మి. పలేమీతి పరేమి గచ్ఛామి. చిరప్పవుట్ఠోస్మీతి అహం మనుస్సలోకతో చిరప్పవుట్ఠో అస్మి.
నాభిసపిత్థాతి కచ్చి ను ఖో మమ పుత్తాదీసు కోచి తం న అక్కోసి న పరిభాసీతి పుచ్ఛతి. ‘‘నాభిసజ్జేథా’’తిపి పాఠో, న కోపేసీతి అత్థో. పటివిహితోతి పటిజగ్గితో. మణీ మమన్తి సచే, సమ్మ ఆళార, గచ్ఛసియేవ, ఏవం సన్తే మమ లోహితఙ్కో ధనహారకో సబ్బకామదదో మణి సంవిజ్జతి, తం ఉళారం మణిరతనం ఆదాయ తవ గేహం గచ్ఛ, తత్థ ఇమస్సానుభావేన యావదిచ్ఛకం ధనం లద్ధా పున ఇమం మణిం ఓస్సజస్సు, ఓస్సజన్తో చ అఞ్ఞత్థ అనోస్సజిత్వా అత్తనో ఉదకచాటియం ఓస్సజేయ్యాసీతి వత్వా మయ్హం మణిరతనం ఉపనేసీతి వదతి.
ఏవం వత్వా ఆళారో ‘‘అథాహం, మహారాజ, నాగరాజానం ఏతదవోచం – ‘సమ్మ, నాహం ధనేనత్థికో, పబ్బజితుం పన ఇచ్ఛామీ’తి ¶ పబ్బజితపరిక్ఖారం యాచిత్వా తేనేవ సద్ధిం నాగభవనా ¶ నిక్ఖమిత్వా తం నివత్తేత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా పబ్బజితోమ్హీ’’తి వత్వా రఞ్ఞో ధమ్మకథం కథేన్తో గాథాద్వయమాహ –
‘‘దిట్ఠా మయా మానుసకాపి కామా, అసస్సతా విపరిణామధమ్మా;
ఆదీనవం కామగుణేసు దిస్వా, సద్ధాయహం పబ్బజితోమ్హి రాజ.
‘‘దుమప్ఫలానీవ ¶ పతన్తి మాణవా, దహరా చ వుద్ధా చ సరీరభేదా;
ఏతమ్పి దిస్వా పబ్బజితోమ్హి రాజ, అపణ్ణకం సామఞ్ఞమేవ సేయ్యో’’తి.
తత్థ సద్ధాయాతి కమ్మఞ్చ ఫలఞ్చ నిబ్బానఞ్చ సద్దహిత్వా. దుమప్ఫలానీవ పతన్తీతి యథా రుక్ఖఫలాని పక్కానిపి అపక్కానిపి పతన్తి, తథా మాణవా దహరా చ వుద్ధా చ పతన్తి. అపణ్ణకన్తి అవిరద్ధం నియ్యానికం. సామఞ్ఞమేవ సేయ్యోతి పబ్బజ్జావ ఉత్తమాతి పబ్బజ్జాయ గుణం దిస్వా పబ్బజితోమ్హి, మహారాజాతి.
తం సుత్వా రాజా అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘అద్ధా హవే సేవితబ్బా సపఞ్ఞా, బహుస్సుతా యే బహుఠానచిన్తినో;
నాగఞ్చ సుత్వాన తవఞ్చళార, కాహామి పుఞ్ఞాని అనప్పకానీ’’తి.
తత్థ యే బహుఠానచిన్తినోతి యే బహూని కారణాని జానన్తి. నాగఞ్చాతి తథా అప్పమాదవిహారినం నాగరాజానఞ్చ తవ చ వచనం సుత్వా.
అథస్స ఉస్సాహం జనేన్తో తాపసో ఓసానగాథమాహ –
‘‘అద్ధా హవే సేవితబ్బా సపఞ్ఞా, బహుస్సుతా యే బహుఠానచిన్తినో;
నాగఞ్చ సుత్వాన మమఞ్చ రాజ, కరోహి పుఞ్ఞాని అనప్పకానీ’’తి.
ఏవం ¶ సో రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేత్వా తత్థేవ చత్తారో వస్సానమాసే వసిత్వా పున హిమవన్తం గన్త్వా యావజీవం చత్తారో బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా బ్రహ్మలోకూపగో అహోసి. సఙ్ఖపాలోపి యావజీవం ఉపోసథవాసం వసిత్వా రాజా చ దానాదీని పుఞ్ఞాని కరిత్వా యథాకమ్మం గతా.
సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా పితా తాపసో కస్సపో అహోసి, బారాణసిరాజా ఆనన్దో, ఆళారో సారిపుత్తో, సఙ్ఖపాలనాగరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.
సఙ్ఖపాలజాతకవణ్ణనా చతుత్థా.
[౫౨౫] ౫. చూళసుతసోమజాతకవణ్ణనా
ఆమన్తయామి ¶ నిగమన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నేక్ఖమ్మపారమిం ఆరబ్భ కథేసి. పచ్చుప్పన్నవత్థు మహానారదకస్సపజాతకసదిసమేవ (జా. ౨.౨౨.౧౧౫౩ ఆదయో). అతీతే పన బారాణసీ సుదస్సనం నామ నగరం అహోసి, తత్థ బ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అజ్ఝావసి. బోధిసత్తో తస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి, దసమాసచ్చయేన మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమి. తస్స పన పుణ్ణచన్దసస్సిరికం ముఖం అహోసి, తేనస్స ‘‘సోమకుమారో’’తి నామం కరింసు. సో విఞ్ఞుతం పత్తో సుతవిత్తకో సవనసీలో అహోసి, తేన నం ‘‘సుతసోమో’’తి సఞ్జానింసు. సో వయప్పత్తో తక్కసిలాయం సబ్బసిప్పాని ఉగ్గహేత్వా ఆగతో పితు సన్తకం సేతచ్ఛత్తం లభిత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేసి, మహన్తం ఇస్సరియం అహోసి. తస్స చన్దాదేవిప్పముఖాని సోళస ఇత్థిసహస్సాని అహేసుం. సో అపరభాగే పుత్తధీతాహి వడ్ఢన్తో ఘరావాసే అనభిరతో అరఞ్ఞం పవిసిత్వా పబ్బజితుకామో అహోసి.
సో ఏకదివసం కప్పకం ఆమన్తేత్వా ‘‘యదా మే, సమ్మ, సిరస్మిం పలితం పస్సేయ్యాసి, తదా మే ఆరోచేయ్యాసీ’’తి ఆహ. కప్పకో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అపరభాగే పలితం దిస్వా ఆరోచేత్వా ‘‘తేన హి నం, సమ్మ కప్పక, ఉద్ధరిత్వా మమ హత్థే పతిట్ఠపేహీ’’తి వుత్తే సువణ్ణసణ్డాసేన ఉద్ధరిత్వా రఞ్ఞో హత్థే ఠపేసి. తం దిస్వా మహాసత్తో ‘‘జరాయ మే సరీరం అభిభూత’’న్తి భీతో తం పలితం గహేత్వావ పాసాదా ఓతరిత్వా మహాజనస్స ¶ దస్సనట్ఠానే పఞ్ఞత్తే రాజపల్లఙ్కే నిసీదిత్వా సేనాపతిప్పముఖాని అసీతిఅమచ్చసహస్సాని పురోహితప్పముఖాని సట్ఠిబ్రాహ్మణసహస్సాని అఞ్ఞే చ రట్ఠికజానపదనేగమాదయో బహూ జనే పక్కోసాపేత్వా ‘‘సిరస్మిం మే పలితం జాతం, అహం మహల్లకోస్మి, మమ పబ్బజితభావం జానాథా’’తి వత్వా పఠమం గాథమాహ –
‘‘ఆమన్తయామి నిగమం, మిత్తామచ్చే పరిస్సజే;
సిరస్మిం పలితం జాతం, పబ్బజ్జం దాని రోచహ’’న్తి.
తత్థ ¶ ఆమన్తయామీతి జానాపేమి. రోచహన్తి ‘‘రోచేమి అహం, తస్స మే, భోన్తో! పబ్బజితభావం జానాథా’’తి.
తం ¶ సుత్వా తేసు ఏకో విసారదప్పత్తో హుత్వా గాథమాహ –
‘‘అభుం మే కథం ను భణసి, సల్లం మే దేవ ఉరసి కప్పేసి;
సత్తసతా తే భరియా, కథం ను తే తా భవిస్సన్తీ’’తి.
తత్థ అభున్తి అవడ్ఢిం. ఉరసి కప్పేసీతి ఉరస్మిం సునిసితధోతసత్తిం చారేసి. సత్తసతాతి సమజాతికా ఖత్తియకఞ్ఞా సన్ధాయేతం వుత్తం. కథం ను తే తా భవిస్సన్తీతి తా తవ భరియా తయి పబ్బజితే అనాథా నిప్పచ్చయా కథం భవిస్సన్తి, ఏతా అనాథా కత్వా తుమ్హాకం పబ్బజ్జా నామ న యుత్తాతి.
తతో మహాసత్తో తతియం గాథమాహ –
‘‘పఞ్ఞాయిహిన్తి ఏతా, దహరా అఞ్ఞమ్పి తా గమిస్సన్తి;
సగ్గఞ్చ పత్థయానో, తేన అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి.
తత్థ పఞ్ఞాయిహిన్తీతి అత్తనో కమ్మేన పఞ్ఞాయిస్సన్తి. అహం ఏతాసం కిం హోమి, సబ్బాపేతా దహరా, యో అఞ్ఞో రాజా భవిస్సతి, తం ఏతా గమిస్సన్తీతి.
అమచ్చాదయో బోధిసత్తస్స పటివచనం దాతుం అసక్కోన్తా తస్స మాతు సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసుం. సా తురితతురితా ఆగన్త్వా ¶ ‘‘సచ్చం కిర త్వం, తాత, పబ్బజితుకామోసీ’’తి వత్వా ద్వే గాథాయో అభాసి –
‘‘దుల్లద్ధం మే ఆసి సుతసోమ, యస్స తే హోమహం మాతా;
యం మే విలపన్తియా, అనపేక్ఖో పబ్బజసి దేవ.
‘‘దుల్లద్ధం మే ఆసి సుతసోమ, యం తం అహం విజాయిస్సం;
యం మే విలపన్తియా, అనపేక్ఖో పబ్బజసి దేవా’’తి.
తత్థ ¶ ¶ దుల్లద్ధన్తి యం ఏతం మయా లభన్తియా పుత్తం జమ్మం లద్ధం దుల్లద్ధం. యం మేతి యేన కారణేన మయి నానప్పకారకం విపలన్తియా త్వం పబ్బజితుం ఇచ్ఛసి, తేన కారణేన తాదిసస్స పుత్తస్స లభనం మమ దుల్లద్ధం నామాతి.
బోధిసత్తో ఏవం పరిదేవమానాయపి మాతరా సద్ధిం కిఞ్చి న కథేసి. సా రోదిత్వా కన్దిత్వా సయమేవ ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథస్స పితు ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా ఏకం తావ గాథమాహ –
‘‘కో నామేసో ధమ్మో, సుతసోమ కా చ నామ పబ్బజ్జా;
యం నో అమ్హే జిణ్ణే, అనపేక్ఖో పబ్బజసి దేవా’’తి.
తత్థ యం నో అమ్హేతి యం త్వం అమ్హాకం పుత్తో సమానో అమ్హే జిణ్ణే పటిజగ్గితబ్బకాలే అప్పటిజగ్గిత్వా పపాతే సిలం పవట్టేన్తో వియ ఛడ్డేత్వా అనపేక్ఖో పబ్బజసి, తేన తం వదామి కో నామేసో తవ ధమ్మోతి అధిప్పాయో.
తం సుత్వా మహాసత్తో తుణ్హీ అహోసి. అథ నం పితా, ‘‘తాత సుతసోమ, సచేపి తే మాతాపితూసు సినేహో నత్థి, పుత్తధీతరో తే బహూ తరుణా, తయా వినా వత్తితుం న సక్ఖిస్సన్తి, తేసం వుడ్ఢిప్పత్తకాలే పబ్బజిస్ససీ’’తి వత్వా సత్తమం గాథమాహ –
‘‘పుత్తాపి ¶ తుయ్హం బహవో, దహరా అప్పత్తయోబ్బనా;
మఞ్జూ తేపితం అపస్సన్తా, మఞ్ఞే దుక్ఖం నిగచ్ఛన్తీ’’తి.
తత్థ మఞ్జూతి మధురవచనా. నిగచ్ఛన్తీతి నిగచ్ఛిస్సన్తి కాయికచేతసికదుక్ఖం పటిలభిస్సన్తీతి మఞ్ఞామి.
తం సుత్వా మహాసత్తో గాథమాహ –
‘‘పుత్తేహి చ మే ఏతేహి, దహరేహి అప్పత్తయోబ్బనేహి;
మఞ్జూహి సబ్బేహిపి తుమ్హేహి, చిరమ్పి ఠత్వా వినాసభావో’’తి.
తత్థ ¶ ¶ సబ్బేహిపి తుమ్హేహీతి, తాత, న కేవలం పుత్తేహేవ, అథ ఖో తుమ్హేహిపి అఞ్ఞేహిపి సబ్బసఙ్ఖారేహి చిరం ఠత్వాపి దీఘమద్ధానం ఠత్వాపి వినాసభావోవ నియతో. సకలస్మిమ్పి హి లోకసన్నివాసే ఏకసఙ్ఖారోపి నిచ్చో నామ నత్థీతి.
ఏవం మహాసత్తో పితు ధమ్మకథం కథేసి. సో తస్స ధమ్మకథం సుత్వా తుణ్హీ అహోసి. అథస్స సత్తసతానం భరియానం ఆరోచయింసు. తా చ పాసాదా ఓరుయ్హ తస్స సన్తికం గన్త్వా గోప్ఫకేసు గహేత్వా పరిదేవమానా గాథమాహంసు –
‘‘ఛిన్నం ను తుయ్హం హదయం, అదు తే కరుణా చ నత్థి అమ్హేసు;
యం నో వికన్దన్తియో, అనపేక్ఖో పబ్బజసి దేవా’’తి.
తస్సత్థో – సామి సుతసోమ, అమ్హే విధవా కత్వా గచ్ఛన్తస్స అప్పమత్తకస్సపి సినేహస్స అభావేన తవ హదయం అమ్హేసు ఛిన్నం ను, ఉదాహు కరుణాయ అభావేన కారుఞ్ఞం వా నత్థి, యం నో ఏవం వికన్దన్తియో పహాయ పబ్బజసీతి.
మహాసత్తో తాసం పాదమూలే పరివత్తిత్వా పరిదేవమానానం పరిదేవనసద్దం సుత్వా అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘న ¶ చ మయ్హం ఛిన్నం హదయం, అత్థి కరుణాపి మయ్హం తుమ్హేసు;
సగ్గఞ్చ పత్థయానో, తేన అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి.
తత్థ సగ్గఞ్చాతి అహం సగ్గఞ్చ పత్థయన్తో యస్మా అయం పబ్బజ్జా నామ బుద్ధాదీహి వణ్ణితా, తస్మా పబ్బజిస్సామి, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థాతి తా అస్సాసేసి.
అథస్స అగ్గమహేసియా ఆరోచేసుం. సా గరుభారా పరిపుణ్ణగబ్భాపి సమానా ఆగన్త్వా మహాసత్తం వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితా తిస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘దుల్లద్ధం ¶ మే ఆసి సుతసోమ, యస్స తే అహం భరియా;
యం మే విలపన్తియా, అనపేక్ఖో పబ్బజసి దేవ.
‘‘దుల్లద్ధం ¶ మే ఆసి సుతసోమ, యస్స తే అహం భరియా;
యం మే కుచ్ఛిపటిసన్ధిం, అనపేక్ఖో పబ్బజసి దేవ.
‘‘పరిపక్కో మే గబ్భో, కుచ్ఛిగతో యావ నం విజాయామి;
మాహం ఏకా విధవా, పచ్ఛా దుక్ఖాని అద్దక్ఖి’’న్తి.
తత్థ యం మేతి యస్మా మమ విలపన్తియా త్వం అనపేక్ఖో పబ్బజసి, తస్మా యం మయా తవ సన్తికా అగ్గమహేసిట్ఠానం లద్ధం, తం దుల్లద్ధమేవ ఆసి. దుతియగాథాయ యస్మా మం త్వం కుచ్ఛిపటిసన్ధిం పహాయ అనపేక్ఖో పబ్బజసి, తస్మా యం మయా తవ భరియత్తం లద్ధం, తం దుల్లద్ధం మేతి అత్థో. యావ నన్తి యావాహం తం గబ్భం విజాయామి, తావ అధివాసేహీతి.
తతో మహాసత్తో గాథమాహ –
‘‘పరిపక్కో తే గబ్భో, కుచ్ఛిగతో ఇఙ్ఘ త్వం విజాయస్సు;
పుత్తం ¶ అనోమవణ్ణం, తం హిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి.
తత్థ పుత్తన్తి, భద్దే, తవ గబ్భో పరిపక్కోతి జానామి, త్వం పన విజాయమానా పుత్తం విజాయిస్ససి, న ధీతరం, సా త్వం సోత్థినా విజాయస్సు పుత్తం, అహం పన సద్ధిం తయా తం పుత్తం హిత్వా పబ్బజిస్సామియేవాతి.
సా తస్స వచనం సుత్వా సోకం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తీ ‘‘ఇతో దాని పట్ఠాయ, దేవ, అమ్హాకం సిరీ నామ నత్థీ’’తి ఉభోహి హత్థేహి హదయం ధారయమానా అస్సూని ముఞ్చన్తీ మహాసద్దేన పరిదేవి. అథ నం సమస్సాసేన్తో మహాసత్తో గాథమాహ –
‘‘మా ¶ త్వం చన్దే రుది, మా సోచి వనతిమిరమత్తక్ఖి;
ఆరోహ వరపాసాదం, అనపేక్ఖో అహం గమిస్సామీ’’తి.
తత్థ మా త్వం చన్దే రుదీతి, భద్దే చన్దాదేవి, త్వం మా రోది మా సోచి. వనతిమిరమత్తక్ఖీతి గిరికణ్ణికపుప్ఫసమాననేత్తే. పాళియం పన ‘‘కోవిళారతమ్బక్ఖీ’’తి లిఖితం, తస్సా కోవిళారపుప్ఫం వియ తమ్బనేత్తేతి అత్థో.
సా ¶ తస్స వచనం సుత్వా ఠాతుం అసక్కోన్తీ పాసాదం ఆరుయ్హ రోదమానా నిసీది. అథ నం బోధిసత్తస్స జేట్ఠపుత్తో దిస్వా ‘‘కిం ను ఖో మే మాతా రోదన్తీ నిసిన్నా’’తి తం పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘కో తం అమ్మ కోపేసి, కిం రోదసి పేక్ఖసి చ మం బాళ్హం;
కం అవజ్ఝం ఘాతేమి, ఞాతీనం ఉదిక్ఖమానాన’’న్తి.
తత్థ కోపేసీతి, అమ్మ! కో నామ తం కోపేసి, కో తే అప్పియం అకాసి. పేక్ఖసి చాతి మం బాళ్హం పేక్ఖన్తీ కింకారణా రోదసీతి అధిప్పాయో. కం అవజ్ఝం ఘాతేమీతి అఘాతేతబ్బమ్పి కం ఘాతేమి అత్తనో ఞాతీనం ఉదిక్ఖమానానఞ్ఞేవ, అక్ఖాహి మేతి పుచ్ఛతి.
తతో దేవీ గాథమాహ –
‘‘న హి సో సక్కా హన్తుం, విజితావీ యో మం తాత కోపేసి;
పితా ¶ తే మం తాత అవచ, అనపేక్ఖో అహం గమిస్సామీ’’తి.
తత్థ విజితావీతి, తాత, యో మం ఇమిస్సా పథవియా విజితావీ కోపేసి, అప్పియసముదాచారేన మే హదయే కోపఞ్చ సోకఞ్చ పవేసేసి, సో తయా హన్తుం న సక్కా, మఞ్హి, తాత, తవ పితా ‘‘అహం రజ్జసిరిఞ్చ తఞ్చ పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి అవచ, ఇదం మే రోదనకారణన్తి.
సో ¶ తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘అమ్మ! కిం నామ త్వం కథేసి, నను ఏవం సన్తే మయం అనాథా నామ భవిస్సామా’’తి పరిదేవన్తో గాథమాహ –
‘‘యోహం పుబ్బే నియ్యామి, ఉయ్యానం మత్తకుఞ్జరే చ యోధేమి;
సుతసోమే పబ్బజితే, కథం ను దాని కరిస్సామీ’’తి.
తస్సత్థో – యో అహం పుబ్బే చతుఆజఞ్ఞయుత్తం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం రథం అభిరుయ్హ ఉయ్యానం గచ్ఛామి, మత్తకుఞ్జరే చ యోధేమి, అఞ్ఞేహి చ అస్సకీళాదీహి కీళామి, స్వాహం ఇదాని సుతసోమే పబ్బజితే కథం కరిస్సామీతి?
అథస్స ¶ కనిట్ఠభాతా సత్తవస్సికో తే ఉభోపి రోదన్తే దిస్వా మాతరం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అమ్మ! కింకారణా తుమ్హే రోదథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘తేన హి మా రోదథ, అహం తాతస్స పబ్బజితుం న దస్సామీ’’తి ఉభోపి తే అస్సాసేత్వా ధాతియా సద్ధిం పాసాదా ఓరుయ్హ పితు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘తాత, త్వం కిర అమ్హే అకామకే పహాయ ‘పబ్బజామీ’తి వదసి, అహం తే పబ్బజితుం న దస్సామీ’’తి పితరం గీవాయ దళ్హం గహేత్వా గాథమాహ –
‘‘మాతుచ్చ మే రుదన్త్యా, జేట్ఠస్స చ భాతునో అకామస్స;
హత్థేపి తే గహేస్సం, న హి గచ్ఛసి నో అకామాన’’న్తి.
మహాసత్తో చిన్తేసి – ‘‘అయం మే పరిపన్థం కరోతి, కేన ను ఖో నం ఉపాయేన పటిక్కమాపేయ్య’’న్తి. తతో ధాతిం ఓలోకేత్వా, ‘‘అమ్మ! ధాతి హన్దిమం మణిక్ఖన్ధపిళన్ధనం, తవేసో హోతు ¶ హత్థే, పుత్తం అపనేహి, మా మే అన్తరాయం కరీ’’తి సయం పుత్తం హత్థే గహేత్వా అపనేతుం అసక్కోన్తో తస్సా లఞ్జం పటిజానేత్వా గాథమాహ –
‘‘ఉట్ఠేహి త్వం ధాతి, ఇమం కుమారం రమేహి అఞ్ఞత్థ;
మా మే పరిపన్థమకాసి, సగ్గం మమ పత్థయానస్సా’’తి.
తత్థ ¶ ఇమం కుమారన్తి, అమ్మ! ధాతి త్వం ఉట్ఠేహి, ఇమం కుమారం అపనేత్వా ఆగన్త్వా ఇమం మణిం గహేత్వా అఞ్ఞత్థ నం అభిరమేహీతి.
సా లఞ్జం లభిత్వా కుమారం సఞ్ఞాపేత్వా ఆదాయ అఞ్ఞత్థ గన్త్వా పరిదేవమానా గాథమాహ –
‘‘యం నూనిమం దదేయ్యం పభఙ్కరం, కో ను మే ఇమినాత్థో;
సుతసోమే పబ్బజితే, కిం ను మేనం కరిస్సామీ’’తి.
తస్సత్థో – యం నూన అహం ఇమం లఞ్జత్థాయ గహితం పభఙ్కరం సుప్పభాసం మణిం దదేయ్యం, కో ను మయ్హం సుతసోమనరిన్దే పబ్బజితే ఇమినా అత్థో, కిం ను మేనం కరిస్సామి, అహం తస్మిం పబ్బజితే ఇమం లభిస్సామి, లభన్తీపి చ కిం ను ఖో ఏతం కరిస్సామి, పస్సథ మే కమ్మన్తి.
తతో ¶ మహాసేనగుత్తో చిన్తేసి – ‘‘అయం రాజా ‘‘గేహే మే ధనం మన్ద’న్తి సఞ్ఞం కరోతి మఞ్ఞే, బహుభావమస్స కథేస్సామీ’’తి. సో ఉట్ఠాయ వన్దిత్వా గాథమాహ –
‘‘కోసో చ తుయ్హం విపులో, కోట్ఠాగారఞ్చ తుయ్హం పరిపూరం;
పథవీ చ తుయ్హం విజితా, రమస్సు మా పబ్బజి దేవా’’తి.
తం సుత్వా మహాసత్తో గాథమాహ –
‘‘కోసో చ మయ్హం విపులో, కోట్ఠాగారఞ్చ మయ్హం పరిపూరం;
పథవీ చ మయ్హం విజితా, తం హిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి.
తం ¶ సుత్వా తస్మిం అపగతే కులవడ్ఢనసేట్ఠి నామ ఉట్ఠాయ వన్దిత్వా గాథమాహ –
‘‘మయ్హమ్పి ¶ ధనం పహూతం, సఙ్ఖ్యాతుం నోపి దేవ సక్కోమి;
తం తే దదామి సబ్బమ్పి, రమస్సు మా పబ్బజి దేవా’’తి.
తం సుత్వా మహాసత్తో గాథమాహ –
‘‘జానామి ధనం పహూతం, కులవడ్ఢన పూజితో తయా చస్మి;
సగ్గఞ్చ పత్థయానో, తేన అహం పబ్బజిస్సామీ’’తి.
తం సుత్వా కులవడ్ఢనే అపగతే మహాసత్తో సోమదత్తం కనిట్ఠభాతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, అహం పఞ్జరపక్ఖిత్తో వనకుక్కుటో వియ ఉక్కణ్ఠితో, మం ఘరావాసే అనభిరతి అభిభవతి, అజ్జేవ పబ్బజిస్సామి, త్వం ఇమం రజ్జం పటిపజ్జా’’తి రజ్జం నియ్యాదేన్తో గాథమాహ –
‘‘ఉక్కణ్ఠితోస్మి బాళ్హం, అరతి మం సోమదత్త ఆవిసతి;
బహుకాపి మే అన్తరాయా, అజ్జేవాహం పబ్బజిస్సామీ’’తి.
తం సుత్వా సోపి పబ్బజితుకామో తం దీపేన్తో ఇతరం గాథమాహ –
‘‘ఇదఞ్చ ¶ తుయ్హం రుచితం, సుతసోమ అజ్జేవ దాని త్వం పబ్బజ;
అహమ్పి పబ్బజిస్సామి, న ఉస్సహే తయా వినా అహం ఠాతు’’న్తి.
అథ నం సో పటిక్ఖిపిత్వా ఉపడ్ఢం గాథమాహ –
‘‘న హి సక్కా పబ్బజితుం, నగరే న హి పచ్చతి జనపదే చా’’తి.
తత్థ ¶ న హి పచ్చతీతి ఇదానేవ తావ మమ పబ్బజ్జాధిప్పాయం సుత్వావ ఇమస్మిం ద్వాదసయోజనికే సుదస్సననగరే చ సకలజనపదే చ న పచ్చతి, కోచి ఉద్ధనే అగ్గిం న జాలేతి, అమ్హేసు పన ద్వీసు పబ్బజితేసు అనాథావ రట్ఠవాసినో భవిస్సన్తి, తస్మా న హి సక్కా తయా పబ్బజితుం, అహమేవ పబ్బజిస్సామీతి.
తం సుత్వా మహాజనో మహాసత్తస్స పాదమూలే పరివత్తిత్వా పరిదేవన్తో ఉపడ్ఢగాథమాహ –
‘‘సుతసోమే పబ్బజితే, కథం ను దాని కరిస్సామా’’తి.
తతో మహాసత్తో ‘‘అలం మా సోచయిత్థ, అహం చిరమ్పి ఠత్వా తుమ్హేహి వినా భవిస్సామి, ఉప్పన్నసఙ్ఖారో హి నిచ్చో నామ నత్థీ’’తి మహాజనస్స ధమ్మం కథేన్తో ఆహ –
‘‘ఉపనీయతిదం ¶ మఞ్ఞే, పరిత్తం ఉదకంవ చఙ్కవారమ్హి;
ఏవం సుపరిత్తకే జీవితే, న చ పమజ్జితుం కాలో.
‘‘ఉపనీయతిదం మఞ్ఞే, పరిత్తం ఉదకంవ చఙ్కవారమ్హి;
ఏవం సుపరిత్తకే జీవితే, అన్ధబాలా పమజ్జన్తి.
‘‘తే వడ్ఢయన్తి నిరయం, తిరచ్ఛానయోనిఞ్చ పేత్తివిసయఞ్చ;
తణ్హాయ బన్ధనబద్ధా, వడ్ఢేన్తి అసురకాయ’’న్తి.
తత్థ ఉపనీయతిదం మఞ్ఞేతి, తాత, ‘‘ఇదం జీవితం ఉపనీయతీ’’తి అహం మఞ్ఞామి. అఞ్ఞేసు సుత్తేసు ఉపసంహరణత్థో ఉపనియ్యనత్థో, ఇధ పన పరియాదానత్థో. తస్మా యథా పరిత్తం ఉదకం ¶ రజకానం ఖారచఙ్కవారే పక్ఖిత్తం సీఘం పరియాదియతి, తథా జీవితమ్పి. ఏవం సుపరిత్తకే జీవితే తం పరిత్తకం ఆయుసఙ్ఖారం గహేత్వా విచరన్తానం సత్తానం న పుఞ్ఞకిరియాయ పమజ్జితుం కాలో, అప్పమాదోవ కాతుం వట్టతీతి అయమేత్థ అత్థో. అన్ధబాలా పమజ్జన్తీతి అజరామరా వియ హుత్వా గూథకలలే సూకరా వియ హుత్వా కామపఙ్కే నిముజ్జన్తా ¶ పమజ్జన్తి. అసురకాయన్తి కాళకఞ్జికఅసురయోనిఞ్చ వడ్ఢేన్తీతి అత్థో.
ఏవం మహాసత్తో మహాజనస్స ధమ్మం దేసేత్వా పుబ్బకం నామ పాసాదం ఆరుయ్హ సత్తమాయ భూమియా ఠితో ఖగ్గేన చూళం ఛిన్దిత్వా ‘‘అహం తుమ్హాకం కిఞ్చి న హోమి, అత్తనో రాజానం గణ్హథా’’తి సవేఠనం చూళం మహాజనస్స అన్తరే ఖిపి. తం గహేత్వా మహాజనో భూమియం పరివట్టేన్తో పరివట్టేన్తో పరిదేవి. తస్మిం ఠానే మహన్తం రజగ్గం ఉట్ఠహి. పటిక్కమిత్వా ఠితజనో తం ఓలోకేత్వా ‘‘రఞ్ఞా చూళం ఛిన్దిత్వా సవేఠనా చూళా మహాజనస్స అన్తరే ఖిత్తా భవిస్సతి, తేనాయం పాసాదస్స అవిదూరే రజవట్టి ఉగ్గతా’’తి పరిదేవన్తో గాథమాహ –
‘‘ఊహఞ్ఞతే రజగ్గం అవిదూరే, పుబ్బకమ్హి చ పాసాదే;
మఞ్ఞే నో కేసా ఛిన్నా, యసస్సినో ధమ్మరాజస్సా’’తి.
తత్థ ఊహఞ్ఞతేతి ఉట్ఠహతి. రజగ్గన్తి రజక్ఖన్ధో. అవిదూరేతి ఇతో అమ్హాకం ఠితట్ఠానతో అవిదూరే. పుబ్బకమ్హీతి పుబ్బకపాసాదస్స సమీపే. మఞ్ఞే నోతి అమ్హాకం ధమ్మరాజస్స కేసా ఛిన్నా భవిస్సన్తీతి మఞ్ఞామ.
మహాసత్తో ¶ పరిచారికం పేసేత్వా పబ్బజితపరిక్ఖారే ఆహరాపేత్వా కప్పకేన కేసమస్సుం ఓహారాపేత్వా అలఙ్కారం సయనపిట్ఠే పాతేత్వా రత్తపటానం దసాని ఛిన్దిత్వా తాని కాసాయాని నివాసేత్వా మత్తికాపత్తం వామఅంసకూటే లగ్గేత్వా కత్తరదణ్డం ఆదాయ మహాతలే అపరాపరం చఙ్కమిత్వా పాసాదా ఓతరిత్వా అన్తరవీథిం పటిపజ్జి. గచ్ఛన్తం పన నం న కోచి సఞ్జాని. అథస్స సత్తసతా ఖత్తియకఞ్ఞా పాసాదం అభిరుహిత్వా తం అదిస్వా ఆభరణభణ్డమేవ దిస్వా ఓతరిత్వా అవసేసానం సోళససహస్సానం ఇత్థీనం సన్తికం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం పియసామికో సుతసోమమహిస్సరో పబ్బజితో’’తి మహాసద్దేన పరిదేవమానావ బహి నిక్ఖమింసు. తస్మిం ఖణే మహాజనో ¶ తస్స పబ్బజితభావం అఞ్ఞాసి, సకలనగరం సఙ్ఖుభిత్వా ‘‘రాజా కిర నో పబ్బజితో’’తి రాజద్వారే సన్నిపతి, మహాజనో ‘‘ఇధ రాజా భవిస్సతి, ఏత్థ భవిస్సతీ’’తి పాసాదాదీని రఞ్ఞో పరిభోగట్ఠానాని గన్త్వా రాజానం అదిస్వా –
‘‘అయమస్స ¶ పాసాదో, సోవణ్ణపుప్ఫమాల్యవీతికిణ్ణో;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘అయమస్స పాసాదో, సోవణ్ణపుప్ఫమాల్యవీతికిణ్ణో;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘ఇదమస్స కూటాగారం, సోవణ్ణపుప్ఫమాల్యవీతికిణ్ణం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘ఇదమస్స కూటాగారం, సోవణ్ణపుప్ఫమాల్యవీతికిణ్ణం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘అయమస్స అసోకవనికా, సుపుప్ఫితా సబ్బకాలికా రమ్మా;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘అయమస్స అసోకవనికా, సుపుప్ఫితా సబ్బకాలికా రమ్మా;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘ఇదమస్స ఉయ్యానం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి ¶ రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘ఇదమస్స ¶ ఉయ్యానం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘ఇదమస్స కణికారవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘ఇదమస్స కణికారవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘ఇదమస్స ¶ పాటలివనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘ఇదమస్స పాటలివనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘ఇదమస్స అమ్బవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘ఇదమస్స అమ్బవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేన.
‘‘అయమస్స పోక్ఖరణీ, సఞ్ఛన్నా అణ్డజేహి వీతికిణ్ణా;
యహిమనువిచరి ¶ రాజా, పరికిణ్ణో ఇత్థాగారేహి.
‘‘అయమస్స పోక్ఖరణీ, సఞ్ఛన్నా అణ్డజేహి వీతికిణ్ణా;
యహిమనువిచరి రాజా, పరికిణ్ణో ఞాతిసఙ్ఘేనా’’తి. –
ఇమాహి గాథాహి పరిదేవన్తో విచరి.
తత్థ వీతికిణ్ణోతి సోవణ్ణపుప్ఫేహి చ నానామాల్యేహి చ సమోకిణ్ణో. పరికిణ్ణోతి పరివారితో. ఇత్థాగారేహీతి దాసియో ఉపాదాయ ఇత్థియో ఇత్థాగారా నామ. ఞాతిసఙ్ఘేనాతి అమచ్చాపి ఇధ ఞాతయో ఏవ. కూటాగారన్తి సత్తరతనవిచిత్తో సయనకూటాగారగబ్భో. అసోకవనికాతి అసోకవనభూమి. సబ్బకాలికాతి సబ్బకాలపరిభోగక్ఖమా నిచ్చపుప్ఫితా వా. ఉయ్యానన్తి నన్దనవనచిత్తలతావనసదిసం ఉయ్యానం ¶ . సబ్బకాలికన్తి ఛసుపి ఉతూసు ఉప్పజ్జనకపుప్ఫఫలసఞ్ఛన్నం. కణికారవనాదీసు సబ్బకాలికన్తి సబ్బకాలే సుపుప్ఫితఫలితమేవ. సఞ్ఛన్నాతి నానావిధేహి జలజథలజకుసుమేహి సుట్ఠు సఞ్ఛన్నా. అణ్డజేహి వీతికిణ్ణాతి సకుణసఙ్ఘేహి ఓకిణ్ణా.
ఏవం తేసు తేసు ఠానేసు పరిదేవిత్వా మహాజనో పున రాజఙ్గణం ఆగన్త్వా –
‘‘రాజా ¶ వో ఖో పబ్బజితో, సుతసోమో రజ్జం ఇమం పహత్వాన;
కాసాయవత్థవసనో, నాగోవ ఏకకో చరతీ’’తి. –
గాథం వత్వా అత్తనో ఘరే విభవం పహాయ పుత్తధీతరో హత్థేసు గహేత్వా నిక్ఖమిత్వా బోధిసత్తస్సేవ సన్తికం అగమాసి, తథా మాతాపితరో పుత్తదారా సోళససహస్సా చ నాటకిత్థియో. సకలనగరం తుచ్ఛం వియ అహోసి, జనపదవాసినోపి తేసం పచ్ఛతో పచ్ఛతో గమింసు. బోధిసత్తో ద్వాదసయోజనికం పరిసం గహేత్వా హిమవన్తాభిముఖో పాయాసి. అథస్స అభినిక్ఖమనం ఞత్వా సక్కో విస్సకమ్మం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత విస్సకమ్మ, సుతసోమమహారాజా అభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తో, వసనట్ఠానం ¶ లద్ధుం వట్టతి, సమాగమో చ మహా భవిస్సతి, గచ్ఛ హిమవన్తపదేసే గఙ్గాతీరే తింసయోజనాయామం పఞ్చదసయోజనవిత్థతం అస్సమపదం మాపేహీ’’తి పేసేసి. సో తథా కత్వా తస్మిం అస్సమపదే పబ్బజితపరిక్ఖారే పటియాదేత్వా ఏకపదికమగ్గం మాపేత్వా దేవలోకమేవ గతో.
మహాసత్తో తేన మగ్గేన గన్త్వా తం అస్సమపదం పవిసిత్వా పఠమం సయం పబ్బజిత్వా పచ్ఛా సేసే పబ్బాజేసి, అపరభాగే బహూ పబ్బజింసు. తింసయోజనికం ఠానం పరిపూరి. విస్సకమ్మేన పన అస్సమమాపితనియామో చ బహూనం పబ్బజితనియామో చ బోధిసత్తస్స అస్సమపదసంవిదహితనియామో చ హత్థిపాలజాతకే (జా. ౧.౧౫.౩౩౭ ఆదయో) ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బో. తత్థ మహాసత్తో యస్స యస్సేవ కామవితక్కాది మిచ్ఛావితక్కో ఉప్పజ్జతి, తం తం ఆకాసేన ఉపసఙ్కమిత్వా ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా ఓవదన్తో గాథాద్వయమాహ –
‘‘మాస్సు ¶ పుబ్బే రతికీళితాని, హసితాని చ అనుస్సరిత్థ;
మా వో కామా హనింసు, రమ్మఞ్హి సుదస్సనం నగరం.
‘‘మేత్తచిత్తఞ్చ భావేథ, అప్పమాణం దివా చ రత్తో చ;
అగచ్ఛిత్థ దేవపురం, ఆవాసం పుఞ్ఞకమ్మిన’’న్తి.
తత్థ రతికీళితానీతి కామరతియో చ కాయవాచాఖిడ్డావసేన పవత్తకీళితాని చ. మా వో కామా హనింసూతి మా తుమ్హే వత్థుకామకిలేసకామా హనింసు. రమ్మం హీతి సుదస్సననగరం నామ రమణీయం, తం మా అనుస్సరిత్థ. మేత్తచిత్తన్తి ఇదం దేసనామత్తమేవ, సో పన చత్తారోపి బ్రహ్మవిహారే ¶ ఆచిక్ఖి. అప్పమాణన్తి అప్పమాణసత్తారమ్మణం. అగచ్ఛిత్థాతి గమిస్సథ. దేవపురన్తి బ్రహ్మలోకం.
సోపి ¶ ఇసిగణో తస్సోవాదే ఠత్వా బ్రహ్మలోకపరాయణో అహోసీతి సబ్బం హత్థిపాలజాతకే ఆగతనయేనేవ కథేతబ్బం.
సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా మాతాపితరో మహారాజకులాని అహేసుం, చన్దాదేవీ రాహులమాతా, జేట్ఠపుత్తో సారిపుత్తో, కనిట్ఠపుత్తో రాహులో, ధాతి ఖుజ్జుత్తరా, కులవడ్ఢనసేట్ఠి కస్సపో, మహాసేనగుత్తో మోగ్గల్లానో, సోమదత్తకుమారో ఆనన్దో, సేసపరిసా బుద్ధపరిసా, సుతసోమరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.
చూళసుతసోమజాతకవణ్ణనా పఞ్చమా.
జాతకుద్దానం –
సువపణ్డితజమ్బుకకుణ్డలినో, వరకఞ్ఞమలమ్బుసజాతకఞ్చ;
పవరుత్తమసఙ్ఖసిరీవ్హయకో, సుతసోమఅరిన్దమరాజవరో.
చత్తాలీసనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౮. పణ్ణాసనిపాతో
[౫౨౬] ౧. నిళినికాజాతకవణ్ణనా
ఉద్దయ్హతే ¶ ¶ ¶ జనపదోతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పురాణదుతియికాపలోభనం ఆరబ్బ కథేసి. కథేన్తో చ తం భిక్ఖుం ‘‘కేన ఉక్కణ్ఠాపితోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పురాణదుతియికాయా’’తి వుత్తే ‘‘న ఏసా ఖో, భిక్ఖు, ఇదానేవ తవ అనత్థకారికా, పుబ్బేపి త్వం ఏతం నిస్సాయ ఝానా పరిహాయిత్వా మహావినాసం పత్తో’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో ఉదిచ్చబ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తిత్వా వయప్పత్తో ఉగ్గహితసిప్పో ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బిజిత్వా ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా హిమవన్తపదేసే వాసం కప్పేసి. అలమ్బుసాజాతకే వుత్తనయేనేవ తం పటిచ్చ ఏకా మిగీ గబ్భం పటిలభిత్వా పుత్తం విజాయి, ‘‘ఇసిసిఙ్గో’’త్వేవస్స నామం అహోసి. అథ నం పితా వయప్పత్తం పబ్బాజేత్వా కసిణపరికమ్మం ఉగ్గణ్హాపేసి. సో నచిరస్సేవ ఝానాభిఞ్ఞా ఉప్పాదేత్వా ఝానసుఖేన కీళి, ఘోరతపో పరమధితిన్ద్రియో అహోసి. తస్స సీలతేజేన సక్కస్స భవనం కమ్పి. సక్కో ఆవజ్జేన్తో తం కారణం ఞత్వా ‘‘ఉపాయేనస్స సీలం భిన్దిస్సామీ’’తి తీణి సంవచ్ఛరాని సకలకాసిరట్ఠే వుట్ఠిం నివారేసి, రట్ఠం అగ్గిదడ్ఢం వియ అహోసి. సస్సే అసమ్పజ్జమానే దుబ్భిక్ఖపీళితా మనుస్సా సన్నిపతిత్వా రాజఙ్గణే ఉపక్కోసింసు. అథ నే రాజా వాతపానే ఠితో ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘మహారాజ, తీణి ¶ సంవచ్ఛరాని దేవస్స అవస్సన్తత్తా సకలరట్ఠం ఉద్దయ్హతి, మనుస్సా దుక్ఖితా, దేవం వస్సాపేహి, దేవా’’తి. రాజా సీలం సమాదియిత్వా ఉపోసథం ఉపవసన్తోపి వస్సం వస్సాపేతుం నాసక్ఖి.
తస్మిం కాలే సక్కో అడ్ఢరత్తసమయే తస్స సిరిగబ్భం పవిసిత్వా ఏకోభాసం కత్వా వేహాసే అట్ఠాసి. రాజా తం దిస్వా ‘‘కోసి త్వ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘సక్కోహమస్మీ’’తి. ‘‘కేనత్థేనాగతోసీ’’తి? ‘‘వస్సతి తే, మహారాజ ¶ , రట్ఠే దేవో’’తి? ‘‘న వస్సతీ’’తి. ‘‘జానాసి పనస్స అవస్సనకారణ’’న్తి? ‘‘న జానామి, సక్కా’’తి. ‘‘మహారాజ, హిమవన్తపదేసే ¶ ఇసిసిఙ్గో నామ తాపసో పటివసతి ఘోరతపో పరమధితిన్ద్రియో. సో నిబద్ధం దేవే వస్సన్తే కుజ్ఝిత్వా ఆకాసం ఓలోకేసి, తస్మా దేవో న వస్సతీ’’తి. ‘‘ఇదాని పనేత్థ కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘తస్స తపే భిన్నే దేవో వస్సిస్సతీ’’తి. ‘‘కో పనస్స తపం భిన్దితుం సమత్థో’’తి? ‘‘ధీతా తే, మహారాజ, నిళినికా సమత్థా, తం పక్కోసాపేత్వా ‘అసుకట్ఠానం నామ గన్త్వా తాపసస్స తపం భిన్దాహీ’తి పేసేహీ’’తి. ఏవం సో రాజానం అనుసాసిత్వా సకట్ఠానమేవ అగమాసి. రాజా పునదివసే అమచ్చేహి సద్ధిం మన్తేత్వా ధీతరం పక్కోసాపేత్వా పఠమం గాథమాహ –
‘‘ఉద్దయ్హతే జనపదో, రట్ఠఞ్చాపి వినస్సతి;
ఏహి నిళినికే గచ్ఛ, తం మే బ్రాహ్మణమానయా’’తి.
తత్థ తం మేతి తం మమ అనత్థకారిం బ్రాహ్మణం అత్తనో వసం ఆనేహి, కిలేసరతివసేనస్స సీలం భిన్దాహీతి.
తం సుత్వా సా దుతియం గాథమాహ –
‘‘నాహం దుక్ఖక్ఖమా రాజ, నాహం అద్ధానకోవిదా;
కథం అహం గమిస్సామి, వనం కుఞ్జరసేవిత’’న్తి.
తత్థ దుక్ఖక్ఖమాతి అహం, మహారాజ, దుక్ఖస్స ఖమా న హోమి, అద్ధానమ్పి న జానామి, సాహం కథం గమిస్సామీతి.
తతో రాజా ద్వే గాథాయో అభాసి –
‘‘ఫీతం జనపదం గన్త్వా, హత్థినా చ రథేన చ;
దారుసఙ్ఘాటయానేన, ఏవం గచ్ఛ నిళినికే.
‘‘హత్థిఅస్సరథే ¶ పత్తీ, గచ్ఛేవాదాయ ఖత్తియే;
తవేవ వణ్ణరూపేన, వసం తమానయిస్ససీ’’తి.
తత్థ ¶ దారుసఙ్ఘాటయానేనాతి, అమ్మ, నిళినికే న త్వం పదసా గమిస్ససి, ఫీతం పన సుభిక్ఖం ఖేమం అత్తనో జనపదం హత్థివాహనేహి చ రథవాహనేహి చ ¶ గన్త్వా తతో పరమ్పి అజ్ఝోకాసే పటిచ్ఛన్నేన వయ్హాదినా ఉదకట్ఠానే నావాసఙ్ఖాతేన దారుసఙ్ఘాటయానేన గచ్ఛ. వణ్ణరూపేనాతి ఏవం అకిలమమానా గన్త్వా తవ వణ్ణేన చేవ రూపసమ్పదాయ చ తం బ్రాహ్మణం అత్తనో వసం ఆనయిస్ససీతి.
ఏవం సో ధీతరా సద్ధిం అకథేతబ్బమ్పి రట్ఠపరిపాలనం నిస్సాయ కథేసి. సాపి ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథస్సా సబ్బం దాతబ్బయుత్తకం దత్వా అమచ్చేహి సద్ధిం ఉయ్యోజేసి. అమచ్చా తం ఆదాయ పచ్చన్తం పత్వా తత్థ ఖన్ధావారం నివాసాపేత్వా రాజధీతరం ఉక్ఖిపాపేత్వా వనచరకేన దేసితేన మగ్గేన హిమవన్తం పవిసిత్వా పుబ్బణ్హసమయే తస్స అస్సమపదస్స సమీపం పాపుణింసు. తస్మిం ఖణే బోధిసత్తో పుత్తం అస్సమపదే నివాసాపేత్వా సయం ఫలాఫలత్థాయ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో హోతి. వనచరకో సయం అస్సమం అగన్త్వా తస్స పన దస్సనట్ఠానే ఠత్వా నిళినికాయ తం దస్సేన్తో ద్వే గాథా అభాసి –
‘‘కదలీధజపఞ్ఞాణో, ఆభుజీపరివారితో;
ఏసో పదిస్సతి రమ్మో, ఇసిసిఙ్గస్స అస్సమో.
‘‘ఏసో అగ్గిస్స సఙ్ఖాతో, ఏసో ధూమో పదిస్సతి;
మఞ్ఞే నో అగ్గిం హాపేతి, ఇసిసిఙ్గో మహిద్ధికో’’తి.
తత్థ కదలీసఙ్ఖాతా ధజా పఞ్ఞాణం అస్సాతి కదలీధజపఞ్ఞాణో. ఆభుజీపరివారితోతి భుజపత్తవనపరిక్ఖిత్తో. సఙ్ఖాతోతి ఏసో అగ్గి అస్స ఇసిసిఙ్గస్స ఝానేన సఙ్ఖాతో పచ్చక్ఖగతో జలతి. మఞ్ఞే నో అగ్గిన్తి అగ్గిం నో హాపేతి జుహతి పరిచరతీతి మఞ్ఞామి.
అమచ్చాపి బోధిసత్తస్స అరఞ్ఞం పవిట్ఠవేలాయ అస్సమం పరివారేత్వా ఆరక్ఖం ఠపేత్వా రాజధీతరం ఇసివేసం గాహాపేత్వా ¶ సువణ్ణచీరకేన నివాసనపారుపనం కత్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా తన్తుబద్ధం చిత్తగేణ్డుకం గాహాపేత్వా అస్సమపదం పేసేత్వా సయం బహి రక్ఖన్తా అట్ఠంసు. సా తేన గేణ్డుకేన కీళన్తీ చఙ్కమకోటియం ఓతరి. తస్మిం ఖణే ఇసిసిఙ్గో పణ్ణసాలద్వారే పాసాణఫలకే నిసిన్నో హోతి. సో తం ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా భీతతసితో ఉట్ఠాయ పణ్ణసాలం ¶ పవిసిత్వా అట్ఠాసి ¶ . సాపిస్స పణ్ణసాలద్వారం గన్త్వా కీళియేవ. సత్థా తఞ్చ తతో ఉత్తరి చ అత్థం పకాసేన్తో తిస్సో గాథా అభాసి –
‘‘తఞ్చ దిస్వాన ఆయన్తిం, ఆముత్తమణికుణ్డలం;
ఇసిసిఙ్గో పావిసి భీతో, అస్సమం పణ్ణఛాదనం.
‘‘అస్సమస్స చ సా ద్వారే, గేణ్డుకేనస్స కీళతి;
విదంసయన్తీ అఙ్గాని, గుయ్హం పకాసితాని చ.
‘‘తఞ్చ దిస్వాన కీళన్తిం, పణ్ణసాలగతో జటీ;
అస్సమా నిక్ఖమిత్వాన, ఇదం వచనమబ్రవీ’’తి.
తత్థ గేణ్డుకేనస్సాతి అస్స ఇసిసిఙ్గస్స అస్సమద్వారే గేణ్డుకేన కీళతి. విదంసయన్తీతి దస్సేన్తీ. గుయ్హం పకాసితాని చాతి గుయ్హఞ్చ రహస్సఙ్గం పకాసితాని చ పాకటాని ముఖహత్థాదీని. అబ్రవీతి సో కిర పణ్ణసాలాయ ఠత్వా చిన్తేసి – ‘‘సచాయం యక్ఖో భవేయ్య, పణ్ణసాలం పవిసిత్వా మం మురుమురాపేత్వా ఖాదేయ్య, నాయం యక్ఖో, తాపసో భవిస్సతీ’’తి అస్సమా నిక్ఖమిత్వా పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘అమ్భో కో నామ సో రుక్ఖో, యస్స తేవంగతం ఫలం;
దూరేపి ఖిత్తం పచ్చేతి, న తం ఓహాయ గచ్ఛతీ’’తి.
తత్థ యస్స తేవంగతం ఫలన్తి యస్స తవ రుక్ఖస్స ఏవంగతికం మనోరమం ఫలం. కో నామ సో రుక్ఖోతి చిత్రగేణ్డుకస్స అదిట్ఠపుబ్బత్తా ‘‘రుక్ఖఫలేన తేన భవితబ్బ’’న్తి మఞ్ఞమానో ఏవం పుచ్ఛతి.
అథస్స సా రుక్ఖం ఆచిక్ఖన్తీ గాథమాహ –
‘‘అస్సమస్స మమ బ్రహ్మే, సమీపే గన్ధమాదనే;
బహవో తాదిసా రుక్ఖా, యస్స తేవంగతం ఫలం;
దూరేపి ఖిత్తం పచ్చేతి, న మం ఓహాయ గచ్ఛతీ’’తి.
తత్థ ¶ ¶ సమీపే గన్ధమాదనేతి గన్ధమాదనపబ్బతే మమ అస్సమస్స సమీపే. యస్స తేవంగతన్తి యస్స ఏవంగతం, త-కారో బ్యఞ్జనసన్ధికరోతి.
ఇతి ¶ సా ముసావాదం అభాసి. ఇతరోపి సద్దహిత్వా ‘‘తాపసో ఏసో’’తి సఞ్ఞాయ పటిసన్థారం కరోన్తో గాథమాహ –
‘‘ఏతూ భవం అస్సమిమం అదేతు, పజ్జఞ్చ భక్ఖఞ్చ పటిచ్ఛ దమ్మి;
ఇదమాసనం అత్ర భవం నిసీదతు, ఇతో భవం మూలఫలాని భుఞ్జతూ’’తి.
తత్థ అస్సమిమన్తి అస్సమం ఇమం భవం పవిసతు. అదేతూతి యథాసన్నిహితం ఆహారం పరిభుఞ్జతు. పజ్జన్తి పాదబ్భఞ్జనం. భక్ఖన్తి మధురఫలాఫలం. పటిచ్ఛాతి పటిగ్గణ్హ. ఇదమాసనన్తి పవిట్ఠకాలే ఏవమాహ.
తస్సా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా కట్ఠత్థరణే నిసీదన్తియా సువణ్ణచీరకే ద్విధా గతే సరీరం అప్పటిచ్ఛన్నం అహోసి. తాపసో మాతుగామసరీరస్స అదిట్ఠపుబ్బత్తా తం దిస్వా ‘‘వణ్ణో ఏసో’’తి సఞ్ఞాయ ఏవమాహ –
‘‘కిం తే ఇదం ఊరూనమన్తరస్మిం, సుపిచ్ఛితం కణ్హరివప్పకాసతి;
అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో ఏతమత్థం, కోసే ను తే ఉత్తమఙ్గం పవిట్ఠ’’న్తి.
తత్థ సుపిచ్ఛితన్తి ద్విన్నం ఊరూనం సమాగమకాలే సుఫుసితం సిప్పిపుటముఖసణ్ఠానం. సుభలక్ఖణేన హి అసమన్నాగతాయ తం ఠానం ఆవాటధాతుకం హోతి, సమన్నాగతాయ అబ్భున్నతం సిప్పిపుటముఖసణ్ఠానం. కణ్హరివప్పకాసతీతి ఉభోసు పస్సేసు కాళకం వియ ఖాయతి. కోసే ను తే ఉత్తమఙ్గం పవిట్ఠన్తి తవ ఉత్తమఙ్గం లిఙ్గసణ్ఠానం న పఞ్ఞాయతి, కిం ను తం తవ సరీరసఙ్ఖాతే కోసే పవిట్ఠన్తి పుచ్ఛతి.
అథ నం సా వఞ్చయన్తీ గాథాద్వయమాహ –
‘‘అహం వనే మూలఫలేసనం చరం, ఆసాదయిం అచ్ఛం సుఘోరరూపం;
సో ¶ మం పతిత్వా సహసాజ్ఝపత్తో, పనుజ్జ మం అబ్బహి ఉత్తమఙ్గం.
‘‘స్వాయం ¶ ¶ వణో ఖజ్జతి కణ్డువాయతి, సబ్బఞ్చ కాలం న లభామి సాతం;
పహో భవం కణ్డుమిమం వినేతుం, కురుతం భవం యాచితో బ్రాహ్మణత్థ’’న్తి.
తత్థ ఆసాదయిన్తి ఘట్టేసిం, ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా లేడ్డునా పహరిన్తి అత్థో. పతిత్వాతి ఉపధావిత్వా. సహసాజ్ఝప్పత్తోతి మమం సహసా అజ్ఝప్పత్తో సమ్పత్తో. పనుజ్జాతి అథ మం పోతేత్వా. అబ్బహీతి ముఖేన మమ ఉత్తమఙ్గం లుఞ్చిత్వా పక్కామి, తతో పట్ఠాయ ఇమస్మిం ఠానే వణో జాతో. స్వాయన్తి సో అయం తతో పట్ఠాయ మయ్హం వణో ఖజ్జతి చేవ కణ్డువఞ్చ కరోతి, తప్పచ్చయా సాహం సబ్బకాలం కాయికచేతసికసుఖం న లభామి. పహోతి పహు సమత్థో. బ్రాహ్మణత్థన్తి భవం మయా యాచితో ఇమం బ్రాహ్మణస్స అత్థం కరోతు, ఇదం మే దుక్ఖం హరాహీతి వదతి.
సో తస్సా ముసావాదం ‘‘సభావో’’తి సద్దహిత్వా ‘‘సచే తే ఏవం సుఖం హోతి, కరిస్సామీ’’తి తం పదేసం ఓలోకేత్వా అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘గమ్భీరరూపో తే వణో సలోహితో, అపూతికో వణగన్ధో మహా చ;
కరోమి తే కిఞ్చి కసాయయోగం, యథా భవం పరమసుఖీ భవేయ్యా’’తి.
తత్థ సలోహితోతి రత్తోభాసో. అపూతికోతి పూతిమంసరహితో. వణగన్ధోతి థోకం దుగ్గన్ధో. కసాయయోగన్తి అహం కేచి రుక్ఖకసాయే గహేత్వా తవ ఏకం కసాయయోగం కరోమీతి.
తతో నిళినికా గాథమాహ
‘‘న మన్తయోగా న కసాయయోగా, న ఓసధా బ్రహ్మచారి కమన్తి;
యం తే ముదు తేన వినేహి కణ్డుం, యథా అహం పరమసుఖీ భవేయ్య’’న్తి.
తత్థ ¶ ¶ కమన్తీతి, భో బ్రహ్మచారి, ఇమస్మిం మమ వణే నేవ మన్తయోగా, న కసాయయోగా, న పుప్ఫఫలాదీని ఓసధాని కమన్తి, అనేకవారం కతేహిపి తేహి ఏతస్స ఫాసుకభావో న భూతపుబ్బో. యం పన తే ఏతం ముదు అఙ్గజాతం, తేన ఘట్టియమానస్సేవ తస్స కణ్డు న హోతి, తస్మా తేన వినేహి కణ్డున్తి.
సో ¶ ‘‘సచ్చం ఏసో భణతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా ‘‘మేథునసంసగ్గేన సీలం భిజ్జతి, ఝానం అన్తరధాయతీ’’తి అజానన్తో మాతుగామస్స అదిట్ఠపుబ్బత్తా మేథునధమ్మస్స చ అజాననభావేన ‘‘భేసజ్జ’’న్తి వదన్తియా తాయ మేథునం పటిసేవి. తావదేవస్స సీలం భిజ్జి, ఝానం పరిహాయి. సో ద్వే తయో వారే సంసగ్గం కత్వా కిలన్తో హుత్వా నిక్ఖమిత్వా సరం ఓరుయ్హ న్హత్వా పటిప్పస్సద్ధదరథో ఆగన్త్వా పణ్ణసాలాయం నిసీదిత్వా పునపి తం ‘‘తాపసో’’తి మఞ్ఞమానో వసనట్ఠానం పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –
‘‘ఇతో ను భోతో కతమేన అస్సమో, కచ్చి భవం అభిరమసి అరఞ్ఞే;
కచ్చి ను తే మూలఫలం పహూతం, కచ్చి భవన్తం న విహింసన్తి వాళా’’తి.
తత్థ కతమేనాతి ఇతో కతమేన దిసాభాగేన భోతో అస్సమో. భవన్తి ఆలపనమేతం.
తతో నిళినికా చతస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘ఇతో ఉజుం ఉత్తరాయం దిసాయం, ఖేమా నదీ హిమవతా పభావీ;
తస్సా తీరే అస్సమో మయ్హ రమ్మో, అహో భవం అస్సమం మయ్హం పస్సే.
‘‘అమ్బా చ సాలా తిలకా చ జమ్బుయో, ఉద్దాలకా పాటలియో చ ఫుల్లా;
సమన్తతో కిమ్పురిసాభిగీతం, అహో భవం అస్సమం మయ్హం పస్సే.
‘‘తాలా ¶ చ మూలా చ ఫలా చ మేత్థ, వణ్ణేన గన్ధేన ఉపేతరూపం;
తం ¶ భూమిభాగేహి ఉపేతరూపం, అహో భవం అస్సమం మయ్హం పస్సే.
‘‘ఫలా చ మూలా చ పహూతమేత్థ, వణ్ణేన గన్ధేన రసేనుపేతా;
ఆయన్తి చ లుద్దకా తం పదేసం, మా మే తతో మూలఫలం అహాసు’’న్తి.
తత్థ ఉత్తరాయన్తి ఉత్తరాయ. ఖేమాతి ఏవంనామికా నదీ. హిమవతా పభావీతి హిమవన్తతో పవత్తతి. అహోతి పత్థనత్థే నిపాతో. ఉద్దాలకాతి వాతఘాతకా. కిమ్పురిసాభిగీతన్తి సమన్తతో పరివారేత్వా మధురసద్దేన గాయన్తేహి కిమ్పురిసేహి అభిగీతం. తాలా చ మూలా చ ఫలా చ మేత్థాతి ఏత్థ మమ అస్సమే పాసాదికా తాలరుక్ఖా చ తేసఞ్ఞేవ వణ్ణగన్ధాదిసమ్పన్నా కన్దసఙ్ఖాతా ¶ మూలా చ ఫలా చ. పహూతమేత్థాతి నానారుక్ఖఫలా చ రుక్ఖవల్లిమూలా చ పహూతా ఏత్థ. మా మే తతోతి తం మమ అస్సమపదం సమ్బహులా లుద్దకా ఆగచ్ఛన్తి, మయా చేత్థ ఆహరిత్వా ఠపితం బహు మధురసమూలఫలాఫలం అత్థి, తే మయి చిరాయన్తే మూలఫలాఫలం హరేయ్యుం. తే తతో మమ మూలఫలాఫలం మా హరింసు, తస్మా సచేపి మయా సద్ధిం ఆగన్తుకామో, ఏహి, నో చే, అహం గమిస్సామీతి ఆహ.
తం సుత్వా తాపసో యావ పితు ఆగమనా అధివాసాపేతుం గాథమాహ –
‘‘పితా మమం మూలఫలేసనం గతో, ఇదాని ఆగచ్ఛతి సాయకాలే;
ఉభోవ గచ్ఛామసే అస్సమం తం, యావ పితా మూలఫలతో ఏతూ’’తి.
తత్థ ఉభోవ గచ్ఛామసేతి మమ పితు ఆరోచేత్వా ఉభోవ గమిస్సామ.
తతో ¶ సా చిన్తేసి – ‘‘అయం తావ అరఞ్ఞేవ వడ్ఢితభావేన మమ ఇత్థిభావం న జానాతి, పితా పనస్స మం దిస్వావ జానిత్వా ‘త్వం ఇధ కిం కరోసీ’తి కాజకోటియా పహరిత్వా సీసమ్పి మే భిన్దేయ్య, తస్మిం అనాగతేయేవ మయా గన్తుం వట్టతి, ఆగమనకమ్మమ్పి మే నిట్ఠిత’’న్తి. సా తస్స ఆగమనూపాయం ఆచిక్ఖన్తీ ఇతరం గాథమాహ –
‘‘అఞ్ఞే ¶ బహూ ఇసయో సాధురూపా, రాజీసయో అనుమగ్గే వసన్తి;
తేయేవ పుచ్ఛేసి మమస్సమం తం, తే తం నయిస్సన్తి మమం సకాసే’’తి.
తత్థ రాజీసయోతి, సమ్మ, మయా న సక్కా చిరాయితుం, అఞ్ఞే పన సాధుసభావా రాజిసయో చ బ్రాహ్మణిసయో చ అనుమగ్గే మమ అస్సమమగ్గపస్సే వసన్తి, అహం తేసం ఆచిక్ఖిత్వా గమిస్సామి, త్వం తే పుచ్ఛేయ్యాసి, తే తం మమ సన్తికం నయిస్సన్తీతి.
ఏవం సా అత్తనో పలాయనూపాయం కత్వా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా తం ఓలోకేన్తమేవ ‘‘త్వం నివత్తా’’తి వత్వా ఆగమనమగ్గేనేవ అమచ్చానం సన్తికం అగమాసి. తే తం గహేత్వా ఖన్ధావారం గన్త్వా అనుపుబ్బేన బారాణసిం పాపుణింసు. సక్కోపి తం దివసమేవ తుస్సిత్వా సకలరట్ఠే దేవం వస్సాపేసి, తతో సుభిక్ఖం జనపదం అహోసి. ఇసిసిఙ్గతాపసస్సపి తాయ పక్కన్తమత్తాయ ఏవ కాయే డాహో ఉప్పజ్జి. సో కమ్పన్తో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా వాకచీరం పారుపిత్వా ¶ సోచన్తో నిపజ్జి. బోధిసత్తో సాయం ఆగన్త్వా పుత్తం అపస్సన్తో ‘‘కహం ను ఖో గతో’’తి కాజం ఓతారేత్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా తం నిపన్నకం దిస్వా ‘‘తాత, కిం కరోసీ’’తి పిట్ఠిం పరిమజ్జన్తో తిస్సో గాథా అభాసి –
‘‘న తే కట్ఠాని భిన్నాని, న తే ఉదకమాభతం;
అగ్గీపి తే న హాపితో, కిం ను మన్దోవ ఝాయసి.
‘‘భిన్నాని కట్ఠాని హుతో చ అగ్గి, తపనీపి తే సమితా బ్రహ్మచారీ;
పీఠఞ్చ మయ్హం ఉదకఞ్చ హోతి, రమసి తువం బ్రహ్మభూతో పురత్థా.
‘‘అభిన్నకట్ఠోసి ¶ అనాభతోదకో, అహాపితగ్గీసి అసిద్ధభోజనో;
న మే తువం ఆలపసీ మమజ్జ, నట్ఠం ను కిం చేతసికఞ్చ దుక్ఖ’’న్తి.
తత్థ ¶ భిన్నానీతి అరఞ్ఞతో ఉద్ధటాని. న హాపితోతి న జలితో. భిన్నానీతి పుబ్బే తయా మమాగమనవేలాయ కట్ఠాని ఉద్ధటానేవ హోన్తి. హుతో చ అగ్గీతి అగ్గి చ హుతో హోతి. తపనీతి విసిబ్బనఅగ్గిసఙ్ఖాతా తపనీపి తే సమితావ సయమేవ సంవిదహితావ హోతి. పీఠన్తి మమ ఆసనత్థాయ పీఠఞ్చ పఞ్ఞత్తమేవ హోతి. ఉదకఞ్చాతి పాదధోవనఉదకమ్పి ఉపట్ఠాపితమేవ హోతి. బ్రహ్మభూతోతి తువమ్పి ఇతో పురత్థా సేట్ఠభూతో ఇమస్మిం అస్సమే అభిరమసి. అభిన్నకట్ఠోసీతి సో దాని అజ్జ అనుద్ధటకట్ఠోసి. అసిద్ధభోజనోతి న తే కిఞ్చి అమ్హాకం కన్దమూలం వా పణ్ణం వా సేదితం. మమజ్జాతి, మమ పుత్త, అజ్జ న మే త్వం ఆలపసి. నట్ఠం ను కిన్తి కిం ను తే నట్ఠం వా, కిం చేతసికం వా దుక్ఖం, అక్ఖాహి మే నిపన్నకారణన్తి పుచ్ఛతి.
సో పితు వచనం సుత్వా తం కారణం కథేన్తో ఆహ –
‘‘ఇధాగమా జటిలో బ్రహ్మచారీ, సుదస్సనేయ్యో సుతనూ వినేతి;
నేవాతిదీఘో న పనాతిరస్సో, సుకణ్హకణ్హచ్ఛదనేహి భోతో.
‘‘అమస్సుజాతో అపురాణవణ్ణీ, ఆధారరూపఞ్చ పనస్స కణ్ఠే;
ద్వే యమా గణ్డా ఉరే సుజాతా, సువణ్ణతిన్దుకనిభా పభస్సరా.
‘‘ముఖఞ్చ ¶ తస్స భుసదస్సనేయ్యం, కణ్ణేసు లమ్బన్తి చ కుఞ్చితగ్గా;
తే జోతరే చరతో మాణవస్స, సుత్తఞ్చ యం సంయమనం జటానం.
‘‘అఞ్ఞా ¶ చ తస్స సంయమాని చతస్సో, నీలా పీతా లోహితికా చ సేతా;
తా పింసరే చరతో మాణవస్స, తిరిటిసఙ్ఘారివ పావుసమ్హి.
‘‘న మిఖలం ముఞ్జమయం ధారేతి, న సన్థరే నో పన పబ్బజస్స;
తా ¶ జోతరే జఘనన్తరే విలగ్గా, సతేరతా విజ్జురివన్తలిక్ఖే.
‘‘అఖీలకాని చ అవణ్టకాని, హేట్ఠా నభ్యా కటిసమోహితాని;
అఘట్టితా నిచ్చకీళం కరోన్తి, హం తాత కింరుక్ఖఫలాని తాని.
‘‘జటా చ తస్స భుసదస్సనేయ్యా, పరోసతం వేల్లితగ్గా సుగన్ధా;
ద్వేధా సిరో సాధు విభత్తరూపో, అహో ను ఖో మయ్హ తథా జటాస్సు.
‘‘యదా చ సో పకిరతి తా జటాయో, వణ్ణేన గన్ధేన ఉపేతరూపా;
నీలుప్పలం వాతసమేరితంవ, తథేవ సంవాతి పనస్సమో అయం.
‘‘పఙ్కో చ తస్స భుసదస్సనేయ్యో, నేతాదిసో యాదిసో మయ్హం కాయే;
సో వాయతి ఏరితో మాలుతేన, వనం యథా అగ్గగిమ్హే సుఫుల్లం.
‘‘నిహన్తి సో రుక్ఖఫలం పథబ్యా, సుచిత్తరూపం రుచిరం దస్సనేయ్యం;
ఖిత్తఞ్చ తస్స పునరేహి హత్థం, హం తాత కింరుక్ఖఫలం ను ఖో తం.
‘‘దన్తా ¶ చ తస్స భుసదస్సనేయ్యా, సుద్ధా సమా సఙ్ఖవరూపపన్నా;
మనో పసాదేన్తి వివరియమానా, న హి నూన సో సాకమఖాది తేహి.
‘‘అకక్కసం అగ్గళితం ముహుం ముదుం, ఉజుం అనుద్ధతం అచపలమస్స భాసితం;
రుదం ¶ మనుఞ్ఞం కరవీకసుస్సరం, హదయఙ్గమం రఞ్జయతేవ మే మనో.
‘‘బిన్దుస్సరో ¶ నాతివిసట్ఠవాక్యో, న నూన సజ్ఝాయమతిప్పయుత్తో;
ఇచ్ఛామి భో తం పునదేవ దట్ఠుం, మిత్తో హి మే మాణవోహు పురత్థా.
‘‘సుసన్ధి సబ్బత్థ విమట్ఠిమం వణం, పుథూ సుజాతం ఖరపత్తసన్నిభం;
తేనేవ మం ఉత్తరియాన మాణవో, వివరితం ఊరుం జఘనేన పిళయి.
‘‘తపన్తి ఆభన్తి విరోచరే చ, సతేరతా విజ్జురివన్తలిక్ఖే;
బాహా ముదూ అఞ్జనలోమసాదిసా, విచిత్రవట్టఙ్గులికాస్స సోభరే.
‘‘అకక్కసఙ్గో న చ దీఘలోమో, నఖాస్స దీఘా అపి లోహితగ్గా;
ముదూహి బాహాహి పలిస్సజన్తో, కల్యాణరూపో రమయం ఉపట్ఠహి.
‘‘దుమస్స తూలూపనిభా పభస్సరా, సువణ్ణకమ్బుతలవట్టసుచ్ఛవి;
హత్థా ముదూ తేహి మం సమ్ఫుసిత్వా, ఇతో గతో తేన మం దహన్తి తాత.
‘‘న ¶ నూన సో ఖారివిధం అహాసి, న నూన సో కట్ఠాని సయం అభఞ్జి;
న నూన సో హన్తి దుమే కుఠారియా, న హిస్స హత్థేసు ఖిలాని అత్థి.
‘‘అచ్ఛో చ ఖో తస్స వణం అకాసి, సో మంబ్రవి ‘సుఖితం మం కరోహి’;
తాహం ¶ కరిం తేన మమాసి సోఖ్యం, సో చబ్రవి ‘సుఖితోస్మీ’తి బ్రహ్మే.
‘‘అయఞ్చ తే మాలువపణ్ణసన్థతా, వికిణ్ణరూపావ మయా చ తేన చ;
కిలన్తరూపా ఉదకే రమిత్వా, పునప్పునం పణ్ణకుటిం వజామ.
‘‘న మజ్జ మన్తా పటిభన్తి తాత, న అగ్గిహుత్తం నపి యఞ్ఞతన్తం;
న చాపి తే మూలఫలాని భుఞ్జే, యావ న పస్సామి తం బ్రహ్మచారిం.
‘‘అద్ధా పజానాసి తువమ్పి తాత, యస్సం దిసం వసతే బ్రహ్మచారీ;
తం మం దిసం పాపయ తాత ఖిప్పం, మా తే అహం అమరిమస్సమమ్హి.
‘‘విచిత్రఫుల్లఞ్హి ¶ వనం సుతం మయా, దిజాభిఘుట్ఠం దిజసఙ్ఘసేవితం;
తం మం వనం పాపయ తాత ఖిప్పం, పురా తే పాణం విజహామి అస్సమే’’తి.
తత్థ ఇధాగమాతి, తాత, ఇమం అస్సమపదం ఆగతో. సుదస్సనేయ్యోతి సుట్ఠు దస్సనేయ్యో. సుతనూతి సుట్ఠు తనుకో నాతికిసో నాతిథూలో ¶ . వినేతీతి అత్తనో సరీరప్పభాయ అస్సమపదం ఏకోభాసం వియ వినేతి పూరేతి. సుకణ్హకణ్హచ్ఛదనేహి భోతోతి, తాత, తస్స భోతో సుకణ్హేహి కణ్హచ్ఛదనేహి భమరవణ్ణేహి కేసేహి సుకణ్హసీసం సుమజ్జితమణిమయం వియ ఖాయతి. అమస్సూజాతోతి న తావస్స మస్సు జాయతి, తరుణోయేవ. అపురాణవణ్ణీతి అచిరపబ్బజితో. ఆధారరూపఞ్చ పనస్స కణ్ఠేతి కణ్ఠే చ పనస్స అమ్హాకం భిక్ఖాభాజనట్ఠపనం పత్తాధారసదిసం పిళన్ధనం అత్థీతి ముత్తాహారం సన్ధాయ వదతి. గణ్డాతి థనే సన్ధాయాహ. ఉరే సుజాతాతి ఉరమ్హి సుజాతా. ‘‘ఉరతో’’తిపి పాఠో. పభస్సరాతి పభాసమ్పన్నా. ‘‘పభాసరే’’తిపి పాఠో, ఓభాసన్తీతి అత్థో.
భుసదస్సనేయ్యన్తి అతివియ దస్సనీయం. కుఞ్చితగ్గాతి సీహకుణ్డలం సన్ధాయ వదతి. సుత్తఞ్చాతి యం తస్స జటాబన్ధనసుత్తం, తమ్పి జోతతి పభం ముఞ్చతి. ‘‘సంయమాని చతస్సో’’తి ఇమినా మణిసువణ్ణపవాళరజతమయాని చత్తారి పిళన్ధనాని దస్సేతి ¶ . తా పింసరేతి తాని పిళన్ధనాని పావుసమ్హి పవుట్ఠే దేవే తిరిటిసఙ్ఘా వియ విరవన్తి. మిఖలన్తి మేఖలం, అయమేవ వా పాఠో. ఇదం నివత్థకఞ్చనచీరకం సన్ధాయాహ. న సన్థరేతి న వాకే. ఇదం వుత్తం హోతి – తాత, యథా మయం తిణమయం వా వాకమయం వా చీరకం ధారేమ, న తథా సో, సో పన సువణ్ణచీరకం ధారేతీతి. అఖీలకానీతి అతచాని నిప్పణ్ణాని. కటిసమోహితానీతి కటియం బద్ధాని. నిచ్చకీళం కరోన్తీతి అఘట్టితానిపి నిచ్చకాలం కీళాయన్తి. హం, తాతాతి హమ్భో, తాత. కిం రుక్ఖఫలాని తానీతి తాని తస్స మాణవస్స సుత్తారుళ్హాని కటియం బద్ధాని కతరరుక్ఖఫలాని నామాతి మణిసఙ్ఘాటిం సన్ధాయాహ.
జటాతి జటామణ్డలాకారేన బద్ధరతనమిస్సకకేసవట్టియో సన్ధాయాహ. వేల్లితగ్గాతి కుఞ్చితగ్గా. ద్వేధాసిరోతి తస్స సీసం ద్వేధా కత్వా బద్ధానం జటానం వసేన సుట్ఠు విభత్తరూపం. తథాతి యథా తస్స మాణవస్స జటా, తథా తుమ్హేహి మమ న బద్ధా, అహో వత మమపి తథా అస్సూతి పత్థేన్తో ఆహ. ఉపేతరూపాతి ఉపేతసభావా. వాతసమేరితంవాతి ¶ యథా నామ నీలుప్పలం వాతేన సమీరితం, తథేవ అయం ఇమస్మిం వనసణ్డే అస్సమో సంవాతి. నేతాదిసోతి, తాత, యాదిసో ¶ మమ కాయే పఙ్కో, నేతాదిసో తస్స సరీరే. సో హి దస్సనీయో చేవ సుగన్ధో చ. అగ్గగిమ్హేతి వసన్తసమయే.
నిహన్తీతి పహరతి. కిం రుక్ఖఫలం ను ఖో తన్తి కతరరుక్ఖస్స ను ఖో తం ఫలం. సఙ్ఖవరూపపన్నాతి సుధోతసఙ్ఖపటిభాగా. న హి నూన సో సాకమఖాది తేహీతి న నూన సో మాణవో మయం వియ తేహి దన్తేహి రుక్ఖపణ్ణాని చేవ మూలఫలాఫలాని చ ఖాది. అమ్హాకఞ్హి తాని ఖాదన్తానం సబలా పణ్ణవణ్ణా దన్తాతి దీపేతి.
అకక్కసన్తి, తాత, తస్స భాసితం అఫరుసం అగళితం, పునప్పునం వదన్తస్సాపి మధురతాయ ముహుం ముదుం, అపముస్సతాయ ఉజుం, అవిక్ఖిత్తతాయ అనుద్ధటం, పతిట్ఠితతాయ అచపలం. రుదన్తి భాసమానస్స సరసఙ్ఖాతం రుదమ్పి మనోహరం కరవీకస్స వియ సుస్సరం సుమధురం. రఞ్జయతేవాతి మమ మనో రఞ్జతియేవ. బిన్దుస్సరోతి పిణ్డితస్సరో. మాణవోహూతి సో హి మాణవో పురత్థా మమ మిత్తో అహు.
సుసన్ధి సబ్బత్థ విమట్ఠిమం వణన్తి తాత తస్స మాణవస్స ఊరూనం అన్తరే ఏకం వణం అత్థి, తం సుసన్ధి సుఫుసితం సిప్పిపుటముఖసదిసం, సబ్బత్థ విమట్ఠం సమన్తతో మట్ఠం. పుథూతి మహన్తం. సుజాతన్తి సుసణ్ఠితం. ఖరపత్తసన్నిభన్తి ¶ సుపుప్ఫితపదుమమకుళసన్నిభం. ఉత్తరియానాతి ఉత్తరిత్వా అవత్థరిత్వా. పిళయీతి పీళేసి. తపన్తీతి తస్స మాణవస్స సరీరతో నిచ్ఛరన్తా సువణ్ణవణ్ణరంసియో జలన్తి ఓభాసన్తి విరోచన్తి చ. బాహాతి బాహాపిస్స ముదూ. అఞ్జనలోమసాదిసాతి అఞ్జనసదిసేహి లోమేహి సమన్నాగతా. విచిత్రవట్టఙ్గులికాస్స సోభరేతి హత్థాపిస్స వరలక్ఖణవిచిత్రాహి పవాలఙ్కురసదిసాహి వట్టఙ్గులీహి సమన్నాగతా సోభన్తి.
అకక్కసఙ్గోతి కచ్ఛుపీళకాదిరహితఅఙ్గపచ్చఙ్గో. రమయం ఉపట్ఠహీతి మం రమయన్తో ఉపట్ఠహి పరిచరి. తూలూపనిభాతి ముదుభావస్స ఉపమా. సువణ్ణకమ్బుతలవట్టసుచ్ఛవీతి సువణ్ణమయం ఆదాసతలం వియ వట్టా చ సుచ్ఛవి చ, పరిమణ్డలతలా చేవ సున్దరచ్ఛవి చాతి అత్థో. సమ్ఫుసిత్వాతి సుట్ఠు ఫుసిత్వా అత్తనో హత్థసమ్ఫస్సం మమ సరీరే ఫరాపేత్వా. ఇతో గతోతి మమ ¶ ఓలోకేన్తస్సేవ ఇతో గతో. తేన మం దహన్తీతి తేన తస్స హత్థసమ్ఫస్సేన ఇదాని మం దహన్తి. తథా హి తస్స గతకాలతో పట్ఠాయ మమ సరీరే డాహో ఉట్ఠితో, తేనమ్హి దోమనస్సప్పత్తో నిపన్నోతి.
న ¶ నూన సో ఖారివిధన్తి, తాత, నూన సో మాణవో న ఖారిభారం ఉక్ఖిపిత్వా విచరి. ఖిలానీతి కిలాని, ‘‘అయమేవ వా పాఠో. సోఖ్యన్తి సుఖం. మాలువపణ్ణసన్థతా వికిణ్ణరూపావాతి, తాత, అయం తవ మాలువపణ్ణసన్థతా అజ్జ మయా చ తేన చ అఞ్ఞమఞ్ఞం పరామసనాలిఙ్గనవసేన పరివత్తన్తేహి వికిణ్ణా వియ ఆకులబ్యాకులా జాతా. పునప్పునం పణ్ణకుటిం వజామాతి, తాత, అహఞ్చ సో చ అభిరమిత్వా కిలన్తరూపా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా ఉదకం పవిసిత్వా రమిత్వా విగతదరథా పునప్పునం ఇమమేవ కుటిం పవిసామాతి వదతి.
న మజ్జ మన్తాతి అజ్జ మమ తస్స గతకాలతో పట్ఠాయ నేవ మన్తా పటిభన్తి న ఉపట్ఠహన్తి న రుచ్చన్తి. న అగ్గిహుత్తం నపి యఞ్ఞతన్తన్తి మహాబ్రహ్మునో ఆరాధనత్థాయ కత్తబ్బహోమవిధూపనాదియఞ్ఞకిరియాపి మే న పటిభాతి న ఉపట్ఠాతి న రుచ్చతి. న చాపి తేతి తయా ఆభతమూలఫలాఫలానిపి న భుఞ్జామి. యస్సం దిసన్తి యస్సం దిసాయం. వనన్తి తస్స మాణవస్స అస్సమం పరివారేత్వా ఠితవనన్తి.
తస్సేవం విలపన్తస్స తం విలాపం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘ఏకాయ ఇత్థియా ఇమస్స సీలం భిన్నం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా తం ఓవదన్తో ఛ గాథాయో అభాసి –
‘‘ఇమస్మాహం జోతిరసే వనమ్హి, గన్ధబ్బదేవచ్ఛరసఙ్ఘసేవితే;
ఇసీనమావాసే ¶ సనన్తనమ్హి, నేతాదిసం అరతిం పాపుణేథ.
‘‘భవన్తి మిత్తాని అథో న హోన్తి, ఞాతీసు మిత్తేసు కరోన్తి పేమం;
అయఞ్చ జమ్మో కిస్స వా నివిట్ఠో, యో నేవ జానాతి ‘కుతోమ్హి ఆగతో’.
‘‘సంవాసేన ¶ హి మిత్తాని, సన్ధీయన్తి పునప్పునం;
స్వేవ మిత్తో అసంగన్తు, అసంవాసేన జీరతి.
‘‘సచే తువం దక్ఖసి బ్రహ్మచారిం, సచే తువం సల్లపే బ్రహ్మచారినా;
సమ్పన్నసస్సంవ మహోదకేన, తపోగుణం ఖిప్పమిమం పహిస్ససి.
‘‘పునపి చే దక్ఖసి బ్రహ్మచారిం, పునపి చే సల్లపే బ్రహ్మచారినా;
సమ్పన్నసస్సంవ మహోదకేన, ఉస్మాగతం ఖిప్పమిమం పహిస్ససి.
‘‘భూతాని ¶ హేతాని చరన్తి తాత, విరూపరూపేన మనుస్సలోకే;
న తాని సేవేథ నరో సపఞ్ఞో, ఆసజ్జ నం నస్సతి బ్రహ్మచారీ’’తి.
తత్థ ఇమస్మాతి ఇమస్మిం. హన్తి నిపాతమత్తం. జోతిరసేతి హూయమానస్స జోతినో రంసిఓభాసితే. సనన్తనమ్హీతి పోరాణకే. పాపుణేథాతి పాపుణేయ్య. ఇదం వుత్తం హోతి – తాత, ఏవరూపే వనే వసన్తో యం అరతిం త్వం పత్తో, ఏతాదిసం న పాపుణేయ్య పణ్డితో కులపుత్తో, పత్తుం నారహతీతి అత్థో.
‘‘భవన్తీ’’తి ఇమం గాథం మహాసత్తో అన్తోగతమేవ భాసతి. అయమేత్థ అధిప్పాయో – లోకే సత్తానం మిత్తాని నామ హోన్తిపి న హోన్తిపి తత్థ యేసం హోన్తి, తే అత్తనో ఞాతీసు చ మిత్తేసు చ పేమం కరోన్తి. అయఞ్చ జమ్మోతి మిగసిఙ్గో లామకో. కిస్స వా నివిట్ఠోతి కేన నామ కారణేన తస్మిం మాతుగామే మిత్తసఞ్ఞాయ నివిట్ఠో, సో మిగియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తిత్వా అరఞ్ఞే వడ్ఢితత్తా ‘‘కుతోమ్హి ఆగతో’’తి అత్తనో ఆగతట్ఠానమత్తమ్పి ¶ న జానాతి, పగేవ ఞాతిమిత్తేతి.
పునప్పునన్తి, తాత, మిత్తాని నామ పునప్పునం సంవాసేన సంసేవనేన సన్ధీయన్తి ఘటీయన్తి. స్వేవ మిత్తోతి సో ఏవ మిత్తో అసంగన్తు అసమాగచ్ఛన్తస్స పురిసస్స తేన అసమాగమసఙ్ఖాతేన అసంవాసేన జీరతి వినస్సతి ¶ . సచేతి తస్మా, తాత, సచే త్వం పునపి తం దక్ఖసి, తేన వా సల్లపిస్ససి, అథ యథా నామ నిప్ఫన్నసస్సం మహోఘేన హరీయతి, ఏవం ఇమం అత్తనో తపోగుణం పహిస్ససి హారేస్ససీతి అత్థో. ఉస్మాగతన్తి సమణతేజం.
విరూపరూపేనాతి వివిధరూపేన. ఇదం వుత్తం హోతి – తాత, మనుస్సలోకస్మిఞ్హి ఏతాని యక్ఖినిసఙ్ఖాతాని భూతాని వివిధరూపపటిచ్ఛన్నేన అత్తనో రూపేన అత్తనో వసం గతే ఖాదితుం చరన్తి, తాని సపఞ్ఞో నరో న సేవేథ. తాదిసఞ్హి భూతం ఆసజ్జ నం పత్వా నస్సతి బ్రహ్మచారీ, దిట్ఠోసి తాయ యక్ఖినియా న ఖాదితోతి పుత్తం ఓవది.
సో పితు కథం సుత్వా ‘‘యక్ఖినీ కిర సా’’తి భీతో చిత్తం నివత్తేత్వా ‘‘తాత, ఏత్తో న గమిస్సామి, ఖమథ మే’’తి ఖమాపేసి. సోపి నం సమస్సాసేత్వా ‘‘ఏహి త్వం, మాణవ, మేత్తం భావేహి, కరుణం, ముదితం, ఉపేక్ఖ’’న్తి బ్రహ్మవిహారభావనం ఆచిక్ఖి. సో తథా పటిపజ్జిత్వా పున ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేసి.
సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా జాతకం సమోధానేసి, సచ్చపరియోసానే ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తదా నిళినికా పురాణదుతియికా అహోసి, ఇసిసిఙ్గో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు, పితా పన అహమేవ అహోసిన్తి.
నిళినికాజాతకవణ్ణనా పఠమా.
[౫౨౭] ౨. ఉమ్మాదన్తీజాతకవణ్ణనా
నివేసనం కస్సనుదం సునన్దాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. సో కిరేకదివసం సావత్థియం పిణ్డాయ చరన్తో ఏకం అలఙ్కతపటియత్తం ఉత్తమరూపధరం ఇత్థిం ఓలోకేత్వా పటిబద్ధచిత్తో హుత్వా చిత్తం నివత్తేతుం అసక్కోన్తో విహారమేవ ఆగన్త్వా తతో పట్ఠాయ సల్లవిద్ధో వియ రాగాతురో భన్తమిగపటిభాగో కిసో ధమనీసన్థతగత్తో ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతో అనభిరతో ఏకిరియాపథేపి ¶ చిత్తస్సాదం అలభన్తో ఆచరియవత్తాదీని పహాయ ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాకమ్మట్ఠానానుయోగరహితో విహాసి. సో సహాయభిక్ఖూహి ‘‘పుబ్బే త్వం, ఆవుసో, సన్తిన్ద్రియో విప్పసన్నముఖవణ్ణో, ఇదాని నో తథా, కిం ¶ ను ఖో కారణ’’న్తి పుట్ఠో, ‘‘ఆవుసో, అనభిరతోమ్హీ’’తి ఆహ. అథ నం తే ‘‘అభిరమావుసో, సాసనే, బుద్ధుప్పాదో నామ దుల్లభో, తథా సద్ధమ్మస్సవనం మనుస్సపటిలాభో చ, సో త్వం మనుస్సపటిలాభం పటిలభిత్వా దుక్ఖస్సన్తకిరియం పత్థయమానో అస్సుముఖం ఞాతిజనం పహాయ సద్ధాయ పబ్బజిత్వా కింకారణా కిలేసవసం యాసి, కిలేసా నామేతే గణ్డుప్పాదకపాణకం ఉపాదాయ సబ్బబాలజనసాధారణా, యే తేసం వత్థుభూతా, తేపి అప్పస్సాదా కామా బహుదుక్ఖా బహుపాయాసా, ఆదీనవో ఏత్థ భియ్యో. అట్ఠికఙ్కలూపమా కామా, మంసపేసూపమా కామా, తిణుక్కూపమా కామా, అఙ్గారకాసూపమా కామా, సుపినకూపమా కామా, యాచితకూపమా కామా, రుక్ఖఫలూపమా కామా, అసిసూనూపమా కామా, సత్తిసూలూపమా కామా, సప్పసిరూపమా కామా, అగ్గిక్ఖన్ధూపమా కామా, త్వం నామ ఏవరూపే బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా ఏవం అనత్థకారకానం కిలేసానం వసం గతోసీ’’తి ఓవదిత్వా అత్తనో కథం గాహాపేతుం అసక్కోన్తా సత్థు సన్తికం ధమ్మసభం నేత్వా ‘‘కిం, భిక్ఖవే, అనిచ్ఛమానకం భిక్ఖుం ఆనయిత్థా’’తి వుత్తే, ‘‘భన్తే, అయం కిర భిక్ఖు ఉక్కణ్ఠితో’’తి ఆహంసు. సత్థా ‘‘సచ్చం కిరా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖు పోరాణకపణ్డితా రజ్జం అనుసాసన్తాపి కిలేసే ఉప్పన్నే తస్స వసం అగన్త్వా చిత్తం నివారేత్వా న అయుత్తకం కరింసూ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే ¶ సివిరట్ఠే అరిట్ఠపురనగరే సివి నామ రాజా రజ్జం కారేసి. బోధిసత్తో తస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తి, ‘‘సివికుమారో’’త్వేవస్స నామం కరింసు. సేనాపతిస్సపి పుత్తో జాయి, ‘‘అభిపారకో’’తిస్స నామం కరింసు. తే ఉభోపి సహాయా హుత్వా అభివడ్ఢన్తా సోళసవస్సికా హుత్వా తక్కసిలం గన్త్వా సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగమింసు. రాజా పుత్తస్స రజ్జం అదాసి. సోపి అభిపారకం సేనాపతిట్ఠానే ఠపేత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారేసి. తస్మింయేవ నగరే తిరిటివచ్ఛస్స నామ అసీతికోటివిభవస్స సేట్ఠినో ధీతా నిబ్బత్తి ఉత్తమరూపధరా సోభగ్గప్పత్తా సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతా, తస్సా నామగ్గహణదివసే ‘‘ఉమ్మాదన్తీ’’తి ¶ నామం కరింసు. సా సోళసవస్సికకాలే అతిక్కన్తమానుసవణ్ణా దేవచ్ఛరా వియ అభిరూపా దస్సనీయా పాసాదికా పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతా అహోసి. యే యే పుథుజ్జనా తం పస్సన్తి, తే తే సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా ¶ సురాపానమదమత్తా వియ కిలేసమదేన మత్తా హుత్వా సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం సమత్థా నామ నాహేసుం.
అథస్సా పితా తిరిటివచ్ఛో రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘దేవ, మమ గేహే ఇత్థిరతనం ఉప్పన్నం, రఞ్ఞోవ అనుచ్ఛవికం, లక్ఖణపాఠకే బ్రాహ్మణే పేసేత్వా తం వీమంసాపేత్వా యథారుచి కరోహీ’’తి ఆహ. రాజా ‘‘సాధూ’’తి వత్వా బ్రాహ్మణే పేసేసి. తే సేట్ఠిగేహం గన్త్వా కతసక్కారసమ్మానా పాయాసం పరిభుఞ్జింసు. తస్మిం ఖణే ఉమ్మాదన్తీ సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా తేసం సన్తికం అగమాసి. తే తం దిస్వా సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తా కిలేసమదమత్తా హుత్వా అత్తనో విప్పకతభోజనభావం న జానింసు. ఏకచ్చే ఆలోపం గహేత్వా ‘‘భుఞ్జిస్సామా’’తి సఞ్ఞాయ సీసే ఠపేసుం, ఏకచ్చే ఉపకచ్ఛన్తరే ఖిపింసు, ఏకచ్చే భిత్తిం పహరింసు, సబ్బేవ ఉమ్మత్తకా అహేసుం. సా తే దిస్వా ‘‘ఇమే కిర మమ లక్ఖణం వీమంసిస్సన్తి, గీవాయం నే గహేత్వా నీహరథా’’తి నీహరాపేసి. తే మఙ్కుభూతా రాజనివేసనం గన్త్వా ఉమ్మాదన్తియా కుద్ధా ‘‘దేవ, సా ఇత్థీ కాళకణ్ణీ, న తుమ్హాకం అనుచ్ఛవికా’’తి వదింసు. రాజా ‘‘కాళకణ్ణీ కిరా’’తి న తం ఆణాపేసి. సా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘అహం కిర కాళకణ్ణీతి రఞ్ఞా న గహితా, కాళకణ్ణియో నామ న ఏవరూపా హోన్తీ’’తి వత్వా ‘‘హోతు, సచే పన తం రాజానం పస్సిస్సామి, జానిస్సామీ’’తి తస్మిం ఆఘాతం బన్ధి. అథ నం పితా అభిపారకస్స అదాసి, సా తస్స పియా అహోసి మనాపా.
కస్స పన కమ్మస్స నిస్సన్దేన సా ఏవం అభిరూపా అహోసీతి? రత్తవత్థదానస్స నిస్సన్దేనాతి. సా కిర అతీతే బారాణసియం దలిద్దకులే నిబ్బత్తిత్వా ఉస్సవదివసే పుఞ్ఞసమ్పన్నా ఇత్థియో కుసుమ్భరత్తవత్థం నివాసేత్వా అలఙ్కతా కీళన్తియో దిస్వా తాదిసం వత్థం నివాసేత్వా ¶ కీళితుకామా హుత్వా మాతాపితూనం ఆరోచేత్వా తేహి, ‘‘అమ్మ, మయం దలిద్దా, కుతో నో ఏవరూపం వత్థ’’న్తి వుత్తే ‘‘తేన హి మం ఏకస్మిం అడ్ఢకులే భతిం కాతుం అనుజానాథ ¶ , తే మమ గుణం ఞత్వా దస్సన్తీ’’తి వత్వా తేహి ¶ అనుఞ్ఞాతా ఏకం కులం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కుసుమ్భరత్తవత్థేన భతిం కరోమీ’’తి ఆహ. అథ నం తే ‘‘తీణి సంవచ్ఛరాని కమ్మే కతే తవ గుణం ఞత్వా దస్సామా’’తి వదింసు. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా కమ్మం పటిపజ్జి. తే తస్సా గుణం ఞత్వా అపరిపుణ్ణేసుయేవ తీసు సంవచ్ఛరేసు తస్సా ఘనకుసుమ్భరత్తవత్థేన సద్ధిం అఞ్ఞమ్పి వత్థం దత్వా ‘‘తవ సహాయికాహి సద్ధిం గన్త్వా న్హత్వా నివాసేహీ’’తి తం పేసయింసు. సా సహాయికా ఆదాయ గన్త్వా రత్తవత్థం నదీతీరే ఠపేత్వా న్హాయి.
తస్మిం ఖణే ఏకో కస్సపదసబలస్స సావకో అచ్ఛిన్నచీవరో సాఖాభఙ్గం నివాసేత్వా చ పారుపిత్వా చ తం పదేసం పాపుణి. సా తం దిస్వా ‘‘అయం భదన్తో అచ్ఛిన్నచీవరో భవిస్సతి, పుబ్బేపి అదిన్నభావేన మే నివాసనం దుల్లభం జాత’’న్తి తం వత్థం ద్విధా ఫాలేత్వా ‘‘ఏకం కోట్ఠాసం అయ్యస్స దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఉత్తరిత్వా అత్తనో నివాసనం నివాసేత్వా ‘‘తిట్ఠథ, భన్తే’’తి వత్వా థేరం వన్దిత్వా రత్తవత్థం మజ్ఝే ఫాలేత్వా తస్సేకం కోట్ఠాసం అదాసి. సో ఏకమన్తే పటిచ్ఛన్నే ఠత్వా సాఖాభఙ్గం ఛడ్డేత్వా తస్సేకం కణ్ణం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా నిక్ఖమి. అథస్స వత్థోభాసేన సకలసరీరం తరుణసూరియో వియ ఏకోభాసం అహోసి. సా తం దిస్వా ‘‘మయ్హం అయ్యో పఠమం న సోభతి, ఇదాని తరుణసూరియో వియ విరోచతి, ఇదమ్పి ఏతస్సేవ దస్సామీ’’తి దుతియమ్పి కోట్ఠాసం దత్వా ‘‘భన్తే, అహం భవే భవే విచరన్తీ ఉత్తమరూపధరా భవేయ్యం, మం దిస్వా కోచి పురిసో సకభావేన సణ్ఠాతుం మా అసక్ఖి, మయా అభిరూపతరా నామ అఞ్ఞా మా హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి. థేరోపి అనుమోదనం కత్వా పక్కామి.
సా దేవలోకే సంసరన్తీ తస్మిం కాలే అరిట్ఠపురే నిబ్బత్తిత్వా తథా అభిరూపా అహోసి. అథ తస్మిం నగరే కత్తికఛణం ఘోసయింసు, కత్తికపుణ్ణమాయం నగరం సజ్జయింసు. అభిపారకో అత్తనో ఆరక్ఖట్ఠానం గచ్ఛన్తో తం ఆమన్తేత్వా ‘‘భద్దే, ఉమ్మాదన్తి ¶ అజ్జ కత్తికరత్తివారో ఛణో, రాజా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో పఠమం ఇమం గేహద్వారం ఆగమిస్సతి, మా ఖో తస్స అత్తానం దస్సేసి, సోపి తం దిస్వా సతిం ఉపట్ఠాపేతుం న సక్ఖిస్సతీ’’తి ఆహ. సా ‘‘గచ్ఛ త్వం, సామి, అహం జానిస్సామీ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ¶ తస్మిం గతే దాసిం ఆణాపేసి ‘‘రఞ్ఞో ఇమం గేహద్వారం ఆగతకాలే మయ్హం ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. అథ సూరియే అత్థఙ్గతే ఉగ్గహే పుణ్ణచన్దే దేవనగరే వియ నగరే అలఙ్కతే సబ్బదిసాసు దీపేసు జలితేసు రాజా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితో ఆజఞ్ఞరథవరగతో ¶ అమచ్చగణపరివుతో మహన్తేన యసేన నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో పఠమమేవ అభిపారకస్స గేహద్వారం అగమాసి. తం పన గేహం మనోసిలావణ్ణపాకారపరిక్ఖిత్తం అలఙ్కతద్వారట్టాలకం సోభగ్గప్పత్తం పాసాదికం. తస్మిం ఖణే దాసీ ఉమ్మాదన్తియా ఆరోచేసి. సా పుప్ఫసముగ్గం గాహాపేత్వా కిన్నరిలీళాయ వాతపానం నిస్సాయ ఠితా రఞ్ఞో పుప్ఫాని ఖిపి. సో తం ఉల్లోకేత్వా కిలేసమదమత్తో సతిం ఉపట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తో ‘‘అభిపారకస్సేతం గేహ’’న్తి సఞ్జానితుమ్పి నాసక్ఖి, అథ సారథిం ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛన్తో ద్వే గాథా అభాసి –
‘‘నివేసనం కస్స నుదం సునన్ద, పాకారేన పణ్డుమయేన గుత్తం;
కా దిస్సతి అగ్గిసిఖావ దూరే, వేహాయసం పబ్బతగ్గేవ అచ్చి.
‘‘ధీతా న్వయం కస్స సునన్ద హోతి, సుణిసా న్వయం కస్స అథోపి భరియా;
అక్ఖాహి మే ఖిప్పమిధేవ పుట్ఠో, అవావటా యది వా అత్థి భత్తా’’తి.
తత్థ కస్స నుదన్తి కస్స ను ఇదం. పణ్డుమయేనాతి రత్తిట్ఠకమయేన. దిస్సతీతి వాతపానే ఠితా పఞ్ఞాయతి. అచ్చీతి అనలజాలక్ఖన్ధో. ధీతా ¶ న్వయన్తి ధీతా ను అయం. అవావటాతి అపేతావరణా అపరిగ్గహా. భత్తాతి యది వా అస్సా సామికో అత్థి, ఏతం మే అక్ఖాహీతి.
అథస్స సో ఆచిక్ఖన్తో ద్వే గాథా అభాసి –
‘‘అహఞ్హి జానామి జనిన్ద ఏతం, మత్యా చ పేత్యా చ అథోపి అస్సా;
తవేవ సో పురిసో భూమిపాల, రత్తిన్దివం అప్పమత్తో తవత్థే.
‘‘ఇద్ధో ¶ చ ఫీతో చ సువడ్ఢితో చ, అమచ్చో చ తే అఞ్ఞతరో జనిన్ద;
తస్సేసా భరియాభిపారకస్స, ఉమ్మాదన్తీ నామధేయ్యేన రాజా’’తి.
తత్థ మత్యా చ పేత్యా చాతి మాతితో చ పితితో చేతం జానామి. అథోపి అస్సాతి అథ సామికమ్పి అస్సా జానామీతి వదతి. ఇద్ధోతి సమిద్ధో. ఫీతోతి వత్థాలఙ్కారేహి సుపుప్ఫితో. సువడ్ఢితోతి సుట్ఠు వుద్ధో. నామధేయ్యేనాతి నామేన. అయఞ్హి యో నం పస్సతి, తం ఉమ్మాదేతి, సతిమస్స పచ్చుపట్ఠాపేతుం న దేతి, తస్మా ఉమ్మాదన్తీతి వుచ్చతి.
తం ¶ సుత్వా రాజా నామమస్సా థోమేన్తో అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘అమ్భో అమ్భో నామమిదం ఇమిస్సా, మత్యా చ పేత్యా చ కతం సుసాధు;
తదా హి మయ్హం అవలోకయన్తీ, ఉమ్మత్తకం ఉమ్మదన్తీ అకాసీ’’తి.
తత్థ మత్యా చ పేత్యా చాతి మాతరా చ పితరా చ. మయ్హన్తి ఉపయోగత్థే సమ్పదానవచనం. అవలోకయన్తీతి మయా అవలోకితా సయమ్పి మం అవలోకయన్తీ మం ఉమ్మత్తకం అకాసీతి అత్థో.
సా తస్స కమ్పితభావం ఞత్వా వాతపానం థకేత్వా సిరిగబ్భమేవ అగమాసి. రఞ్ఞోపి తస్సా దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ నగరం పదక్ఖిణకరణే చిత్తమేవ నాహోసి. సో సారథిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘సమ్మ సునన్ద, రథం నివత్తేహి, అయం ఛణో ¶ అమ్హాకం నానుచ్ఛవికో, అభిపారకస్స సేనాపతిస్సేవానుచ్ఛవికో, రజ్జమ్పి తస్సేవానుచ్ఛవిక’’న్తి రథం నివత్తాపేత్వా పాసాదం అభిరుయ్హ సిరిసయనే నిపజ్జిత్వా విప్పలపన్తో ఆహ –
‘‘యా పుణ్ణమాసే మిగమన్దలోచనా, ఉపావిసి పుణ్డరీకత్తచఙ్గీ;
ద్వే పుణ్ణమాయో తదహూ అమఞ్ఞహం, దిస్వాన పారావతరత్తవాసినిం.
‘‘అళారపమ్హేహి ¶ సుభేహి వగ్గుభి, పలోభయన్తీ మం యదా ఉదిక్ఖతి;
విజమ్భమానా హరతేవ మే మనో, జాతా వనే కిమ్పురిసీవ పబ్బతే.
‘‘తదా హి బ్రహతీ సామా, ఆముత్తమణికుణ్డలా;
ఏకచ్చవసనా నారీ, మిగీ భన్తావుదిక్ఖతి.
‘‘కదాస్సు మం తమ్బనఖా సులోమా, బాహా ముదూ చన్దనసారలిత్తా;
వట్టఙ్గులీ సన్నతధీరకుత్తియా, నారీ ఉపఞ్ఞిస్సతి సీసతో సుభా.
‘‘కదాస్సు మం కఞ్చనజాలురచ్ఛదా, ధీతా తిరీటిస్స విలగ్గమజ్ఝా;
ముదూహి బాహాహి పలిస్సజిస్సతి, బ్రహావనే జాతదుమంవ మాలువా.
‘‘కదాస్సు ¶ లాఖారసరత్తసుచ్ఛవీ, బిన్దుత్థనీ పుణ్డరీకత్తచఙ్గీ;
ముఖం ముఖేన ఉపనామయిస్సతి, సోణ్డోవ సోణ్డస్స సురాయ థాలం.
‘‘యదాద్దసం తం తిట్ఠన్తిం, సబ్బభద్దం మనోరమం;
తతో సకస్స చిత్తస్స, నావబోధామి కఞ్చినం.
‘‘ఉమ్మాదన్తిమహం దట్ఠా, ఆముత్తమణికుణ్డలం;
న సుపామి దివారత్తిం, సహస్సంవ పరాజితో.
‘‘సక్కో ¶ చే మే వరం దజ్జా, సో చ లబ్భేథ మే వరో;
ఏకరత్తం దిరత్తం వా, భవేయ్యం అభిపారకో;
ఉమ్మాదన్త్యా రమిత్వాన, సివిరాజా తతో సియ’’న్తి.
తత్థ పుణ్ణమాసేతి పుణ్ణచన్దాయ రత్తియా. మిగమన్దలోచనాతి కణ్డసన్తాసేన పలాయిత్వా వనన్తరే ఠత్వా లుద్దం ఓలోకేన్తియా మిగియా వియ మన్దాని ¶ లోచనాని అస్సాతి మిగమన్దలోచనా. ఉపావిసీతి పదుమవణ్ణేన కరతలేన పుప్ఫాని ఖిపిత్వా మం ఓలోకేన్తీ వాతపానే నిసీది. పుణ్డరీకత్తచఙ్గీతి రత్తపదుమవణ్ణసరీరా. ద్వే పుణ్ణమాయోతి అహం తదహు తస్మిం ఛణదివసే తం పారావతపాదసమానవణ్ణరత్తవత్థనివత్థం దిస్వా తస్సా ముఖసోభం ఓలోకేన్తో ఏకస్స పాచీనలోకధాతుతో ఏకస్స అభిపారకస్స సేనాపతినో నివేసనేతి ద్విన్నం పుణ్ణచన్దానం ఉగ్గతత్తా ద్వే పుణ్ణమాయో అమఞ్ఞిం. అళారపమ్హేహీతి విసాలపఖుమేహి. సుభేహీతి పరిసుద్ధేహి. వగ్గుభీతి మధురాకారేహి. ఉదిక్ఖతీతి ఏవరూపేహి నేత్తేహి యస్మిం ఖణే ఓలోకేతి. పబ్బతేతి యథా హిమవన్తపబ్బతే సుపుప్ఫితవనే వీణం ఆదాయ తన్తిస్సరేన అత్తనో సరం సంసన్దన్తీ కిమ్పురిసీ కిమ్పురిసస్స మనం హరతి, ఏవం హరతేవ మే మనోతి విప్పలపతి.
బ్రహతీతి ఉళారా. సామాతి సువణ్ణవణ్ణసామా. ఏకచ్చవసనాతి ఏకచ్చికవసనా, ఏకవత్థనివత్థాతి అత్థో. భన్తావుదిక్ఖతీతి సణ్హకేసా పుథునలాటా ఆయతభమూ విసాలక్ఖీ తుఙ్గనాసా రత్తోట్ఠా సేతదన్తా తిఖిణదాఠా సువట్టితగీవా సుతనుబాహు సుసణ్ఠితపయోధరా కరమితమజ్ఝా విసాలసోణీ సువణ్ణకదలిసమానోరు సా ఉత్తమిత్థీ తస్మిం ఖణే మం ఉదిక్ఖన్తీ భయేన వనం పవిసిత్వా పున నివత్తిత్వా లుద్దం ఉదిక్ఖన్తీ భన్తా మిగీవ మం ఉదిక్ఖతీతి వదతి. బాహాముదూతి ముదుబాహా. సన్నతధీరకుత్తియాతి సుఫుసితఛేకకరణా. ఉపఞ్ఞిస్సతి ¶ మన్తి సా సుభా నారీ కదా ను మం తేహి తమ్బనఖేహి సీసతో పట్ఠాయ సన్నతేన ధీరేన కరణేన పరితోసేస్సతీతి పత్థేన్తో విలపతి.
కఞ్చనజాలురచ్ఛదాతి కఞ్చనమయఉరచ్ఛదాలఙ్కారా. విలగ్గమజ్ఝాతి విలగ్గసరీరా తనుమజ్ఝిమా. బ్రహావనేతి మహావనే. లాఖారసరత్తసుచ్ఛవీతి హత్థపాదతలఅగ్గనఖఓట్ఠమంసేసు లాఖారసరత్తమణిపవాలవణ్ణా. బిన్దుత్థనీతి ఉదకపుప్ఫుళపరిమణ్డలత్థనీ. తతోతి యదా తం తిట్ఠన్తిం అద్దసం, తతో పట్ఠాయ. సకస్స చిత్తస్సాతి అత్తనో చిత్తస్స అనిస్సరో జాతోమ్హీతి అధిప్పాయో. కఞ్చినన్తి కఞ్చి ‘‘అయం అసుకో నామా’’తి న జానామి, ఉమ్మత్తకో జాతోమ్హీతి వదతి. దట్ఠాతి దిస్వా. న సుపామీతి నేవ రత్తిం, న దివా నిద్దం లభామి. సో చ లబ్భేథాతి యం మే సక్కో వరం దదేయ్య, సో చ మే వరో లబ్భేథ, లభేయ్యాహం తం వరన్తి అత్థో.
అథ ¶ తే అమచ్చా అభిపారకస్సపి ఆరోచయింసు – ‘‘సామి రాజా, నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో తుమ్హాకం ఘరద్వారం పత్వా నివత్తిత్వా ¶ పాసాదం అభిరుహీ’’తి. సో అత్తనో గేహం గన్త్వా ఉమ్మాదన్తిం ఆమన్తేత్వా ‘‘భద్దే, కచ్చి రఞ్ఞో అత్తానం దస్సేసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, ఏకో మహోదరో మహాదాఠికో రథే ఠత్వా ఆగతో పురిసో అత్థి, అహం తం రాజా వా అరాజా వాతి న జానామి, ఏకో ఇస్సరోతి పన వుత్తే వాతపానే ఠత్వా పుప్ఫాని ఖిపిం, సో తావదేవ నివత్తిత్వా గతో’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘నాసితోమ్హి తయా’’తి పునదివసే పాతోవ రాజనివేసనం ఆరుయ్హ సిరిగబ్భద్వారే ఠత్వా రఞ్ఞో ఉమ్మాదన్తిం నిస్సాయ విప్పలాపం సుత్వా ‘‘అయం ఉమ్మాదన్తియా పటిబద్ధచిత్తో జాతో, తం అలభన్తో మరిస్సతి, రఞ్ఞో చ మమ చ అగుణం మోచేత్వా ఇమస్స మయా జీవితం దాతుం వట్టతీ’’తి అత్తనో నివేసనం గన్త్వా ఏకం దళ్హమన్తం ఉపట్ఠాకం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, అసుకట్ఠానే సుసిరచేతియరుక్ఖో అత్థి, త్వం కఞ్చి అజానాపేత్వా అత్థఙ్గతే సూరియే తత్థ గన్త్వా అన్తోరుక్ఖే నిసీద, అహం తత్థ బలికమ్మం కరోన్తో తం ఠానం పత్వా దేవతా నమస్సన్తో, ‘సామి దేవరాజ, అమ్హాకం రాజా నగరమ్హి ఛణే వత్తమానే అకీళిత్వా సిరిగబ్భం పవిసిత్వా విప్పలపన్తోవ నిపన్నో, మయం తత్థ కారణం న జానామ, రాజా దేవతానం బహూపకారో, అనుసంవచ్ఛరం సహస్సం విస్సజ్జేత్వా బలికమ్మం కరోతి, ఇదం నామ నిస్సాయ రాజా విప్పలపతీతి ఆచిక్ఖథ, రఞ్ఞో నో జీవితదానం దేథా’తి యాచిస్సామి, త్వం తస్మిం ఖణే సద్దం పరివత్తిత్వా, ‘సేనాపతి, తుమ్హాకం రఞ్ఞో బ్యాధి నామ నత్థి, సో పన తవ భరియాయ ఉమ్మాదన్తియా పటిబద్ధచిత్తో. సచే నం లభిస్సతి, జీవిస్సతి, నో చే, మరిస్సతి. సచే ¶ తస్స జీవితం ఇచ్ఛసి, ఉమ్మాదన్తిమస్స దేహీ’తి వదేయ్యాసీ’’తి ఏవం తం ఉగ్గణ్హాపేత్వా ఉయ్యోజేసి.
సో గన్త్వా తస్మిం రుక్ఖే నిసీదిత్వా పునదివసే సేనాపతినా అమచ్చగణపరివుతేన తం ఠానం గన్త్వా యాచితో తథా అభాసి. సేనాపతి ‘‘సాధూ’’తి వత్వా దేవతం వన్దిత్వా అమచ్చే జానాపేత్వా నగరం పవిసిత్వా రాజనివేసనం ఆరుయ్హ సిరిగబ్భద్వారం ఆకోటేసి. రాజా సతిం ఉపట్ఠపేత్వా ¶ ‘‘కో ఏసో’’తి పుచ్ఛి. అహం, దేవ, అభిపారకోతి. అథస్స రాజా ద్వారం వివరి. సో పవిసిత్వా రాజానం వన్దిత్వా గాథమాహ –
‘‘భూతాని ¶ మే భూతపతీ నమస్సతో, ఆగమ్మ యక్ఖో ఇదమేతదబ్రవి;
రఞ్ఞో మనో ఉమ్మదన్త్యా నివిట్ఠో, దదామి తే తం పరిచారయస్సూ’’తి.
తత్థ నమస్సతోతి తుమ్హాకం విప్పలాపకారణజాననత్థం బలికమ్మం కత్వా నమస్సన్తస్స. తన్తి అహం తం ఉమ్మాదన్తిం తుమ్హాకం పరిచారికం కత్వా దదామీతి.
అథ నం రాజా, ‘‘సమ్మ అభిపారక, మమ ఉమ్మాదన్తియా పటిబద్ధచిత్తతాయ విప్పలపితభావం యక్ఖాపి జానన్తీ’’తి పుచ్ఛి. ఆమ, దేవాతి. సో ‘‘సబ్బలోకేన కిర మే లామకభావో ఞాతో’’తి లజ్జిధమ్మే పతిట్ఠాయ అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘పుఞ్ఞా చ ధంసే అమరో న చమ్హి, జనో చ మే పాపమిదఞ్చ జఞ్ఞా;
భుసో చ త్యస్స మనసో విఘాతో, దత్వా పియం ఉమ్మదన్తిం అదట్ఠా’’తి.
తత్థ ధంసేతి, సమ్మ అభిపారక, అహం తాయ సద్ధిం కిలేసవసేన పరిచారేన్తో పుఞ్ఞతో చ ధంసేయ్యం, తాయ సద్ధిం పరిచారితమత్తేన అమరో చ న హోమి, మహాజనో చ మే ఇమం లామకభావం జానేయ్య, తతో ‘‘అయుత్తం రఞ్ఞా కత’’న్తి గరహేయ్య, తఞ్చ మమ దత్వా పచ్ఛా పియభరియం అదట్ఠా తవ మనసో విఘాతో చస్సాతి అత్థో.
సేసా ఉభిన్నమ్పి వచనపటివచనగాథా హోన్తి –
‘‘జనిన్ద ¶ నాఞ్ఞత్ర తయా మయా వా, సబ్బాపి కమ్మస్స కతస్స జఞ్ఞా;
యం తే మయా ఉమ్మదన్తీ పదిన్నా, భుసేహి రాజా వనథం సజాహి.
‘‘యో పాపకం కమ్మకరం మనుస్సో, సో మఞ్ఞతి మాయిద మఞ్ఞింసు అఞ్ఞే;
పస్సన్తి ¶ భూతాని కరోన్తమేతం, యుత్తా చ యే హోన్తి నరా పథబ్యా.
‘‘అఞ్ఞో ¶ ను తే కోచి నరో పథబ్యా, సద్ధేయ్య లోకస్మి న మే పియాతి;
భుసో చ త్యస్స మనుసో విఘాతో, దత్వా పియం ఉమ్మదన్తిం అదట్ఠా.
‘‘అద్ధా పియా మయ్హ జనిన్ద ఏసా, న సా మమం అప్పియా భూమిపాల;
గచ్ఛేవ త్వం ఉమ్మదన్తిం భదన్తే, సీహోవ సేలస్స గుహం ఉపేతి.
‘‘న పీళితా అత్తదుఖేన ధీరా, సుఖప్ఫలం కమ్మ పరిచ్చజన్తి;
సమ్మోహితా వాపి సుఖేన మత్తా, న పాపకమ్మఞ్చ సమాచరన్తి.
‘‘తువఞ్హి మాతా చ పితా చ మయ్హం, భత్తా పతీ పోసకో దేవతా చ;
దాసో అహం తుయ్హ సపుత్తదారో, యథాసుఖం సామి కరోహి కామం.
‘‘యో ‘ఇస్సరోమ్హీ’తి కరోతి పాపం, కత్వా చ సో నుత్తసతే పరేసం;
న తేన సో జీవతి దీఘమాయు, దేవాపి పాపేన సమేక్ఖరే నం.
‘‘అఞ్ఞాతకం సామికేహీ పదిన్నం, ధమ్మే ఠితా యే పటిచ్ఛన్తి దానం;
పటిచ్ఛకా దాయకా చాపి తత్థ, సుఖప్ఫలఞ్ఞేవ కరోన్తి కమ్మం.
‘‘అఞ్ఞో ను తే కోచి నరో పథబ్యా, సద్ధేయ్య లోకస్మి న మే పియాతి;
భుసో ¶ చ త్యస్స మనసో విఘాతో, దత్వా పియం ఉమ్మదన్తిం అదట్ఠా.
‘‘అద్ధా ¶ పియా మయ్హ జనిన్ద ఏసా, న సా మమం అప్పియా భూమిపాల;
యం తే మయా ఉమ్మదన్తీ పదిన్నా, భుసేహి రాజా వనథం సజాహి.
‘‘యో ¶ అత్తదుక్ఖేన పరస్స దుక్ఖం, సుఖేన వా అత్తసుఖం దహాతి;
యథేవిదం మయ్హ తథా పరేసం, యో ఏవం జానాతి స వేది ధమ్మం.
‘‘అఞ్ఞో ను తే కోచి నరో పథబ్యా, సద్ధేయ్య లోకస్మి న మే పియాతి;
భుసో చ త్యస్స మనసో విఘాతో, దత్వా పియం ఉమ్మదన్తిం అదట్ఠా.
‘‘జనిన్ద జానాసి పియా మమేసా, న సా మమం అప్పియా భూమిపాల;
పియేన తే దమ్మి పియం జనిన్ద, పియదాయినో దేవ పియం లభన్తి.
‘‘సో నూనాహం వధిస్సామి, అత్తానం కామహేతుకం;
న హి ధమ్మం అధమ్మేన, అహం వధితుముస్సహే.
‘‘సచే తువం మయ్హ సతిం జనిన్ద, న కామయాసి నరవీర సేట్ఠ;
చజామి నం సబ్బజనస్స సిబ్యా, మయా పముత్తం తతో అవ్హయేసి నం.
‘‘అదూసియం చే అభిపారక త్వం, చజాసి కత్తే అహితాయ త్యస్స;
మహా చ తే ఉపవాదోపి అస్స, న చాపి త్యస్స నగరమ్హి పక్ఖో.
‘‘అహం ¶ సహిస్సం ఉపవాదమేతం, నిన్దం పసంసం గరహఞ్చ సబ్బం;
మమేతమాగచ్ఛతు భూమిపాల, యథాసుఖం సివి కరోహి కామం.
‘‘యో ¶ నేవ నిన్దం న పనప్పసంసం, ఆదియతి గరహం నోపి పూజం;
సిరీ చ లక్ఖీ చ అపేతి తమ్హా, ఆపో సువుట్ఠీవ యథా థలమ్హా.
‘‘యం కిఞ్చి దుక్ఖఞ్చ సుఖఞ్చ ఏత్తో, ధమ్మాతిసారఞ్చ మనోవిఘాతం;
ఉరసా అహం పచ్చుత్తరిస్సామి సబ్బం, పథవీ యథా థావరానం తసానం.
‘‘ధమ్మాతిసారఞ్చ మనోవిఘాతం, దుక్ఖఞ్చ నిచ్ఛామి అహం పరేసం;
ఏకోవిమం హారయిస్సామి భారం, ధమ్మే ఠితో కిఞ్చి అహాపయన్తో.
‘‘సగ్గూపగం ¶ పుఞ్ఞకమ్మం జనిన్ద, మా మే తువం అన్తరాయం అకాసి;
దదామి తే ఉమ్మదన్తిం పసన్నో, రాజావ యఞ్ఞే ధనం బ్రాహ్మణానం.
‘‘అద్ధా తువం కత్తే హితేసి మయ్హం, సఖా మమం ఉమ్మదన్తీ తువఞ్చ;
నిన్దేయ్యు దేవా పితరో చ సబ్బే, పాపఞ్చ పస్సం అభిసమ్పరాయం.
‘‘న హేతధమ్మం సివిరాజ వజ్జుం, సనేగమా జానపదా చ సబ్బే;
యం తే మయా ఉమ్మదన్తీ పదిన్నా, భుసేహి రాజా వనథం సజాహి.
‘‘అద్ధా ¶ తువం కత్తే హితేసి మయ్హం, సఖా మమం ఉమ్మదన్తీ తువఞ్చ;
సతఞ్చ ధమ్మాని సుకిత్తితాని, సముద్దవేలావ దురచ్చయాని.
‘‘ఆహునేయ్యో మేసి హితానుకమ్పీ, ధాతా విధాతా చసి కామపాలో;
తయీ ¶ హుతా రాజ మహప్ఫలా హి, కామేన మే ఉమ్మదన్తిం పటిచ్ఛ.
‘‘అద్ధా హి సబ్బం అభిపారక త్వం, ధమ్మం అచారీ మమ కత్తుపుత్త;
అఞ్ఞో ను తే కో ఇధ సోత్థికత్తా, ద్విపదో నరో అరుణే జీవలోకే.
‘‘తువం ను సేట్ఠో త్వమనుత్తరోసి, త్వం ధమ్మగుత్తో ధమ్మవిదూ సుమేధో;
సో ధమ్మగుత్తో చిరమేవ జీవ, ధమ్మఞ్చ మే దేసయ ధమ్మపాల.
‘‘తదిఙ్ఘ అభిపారక, సుణోహి వచనం మమ;
ధమ్మం తే దేసయిస్సామి, సతం ఆసేవితం అహం.
‘‘సాధు ధమ్మరుచీ రాజా, సాధు పఞ్ఞాణవా నరో;
సాధు మిత్తానమద్దుబ్భో, పాపస్సాకరణం సుఖం.
‘‘అక్కోధనస్స విజితే, ఠితధమ్మస్స రాజినో;
సుఖం మనుస్సా ఆసేథ, సీతచ్ఛాయాయ సఙ్ఘరే.
‘‘న ¶ చాహమేతం అభిరోచయామి, కమ్మం అసమేక్ఖకతం అసాధు;
యే వాపి ఞత్వాన సయం కరోన్తి, ఉపమా ఇమా మయ్హం తువం సుణోహి.
‘‘గవం ¶ చే తరమానానం, జిమ్హం గచ్ఛతి పుఙ్గవో;
సబ్బా తా జిమ్హం గచ్ఛన్తి, నేత్తే జిమ్హం గతే సతి.
‘‘ఏవమేవ మనుస్సేసు, యో హోతి సేట్ఠసమ్మతో;
సో చే అధమ్మం చరతి, పగేవ ఇతరా పజా;
సబ్బం రట్ఠం దుఖం సేతి, రాజా చే హోతి అధమ్మికో.
‘‘గవం చే తరమానానం, ఉజుం గచ్ఛతి పుఙ్గవో;
సబ్బా గావీ ఉజుం యన్తి, నేత్తే ఉజుం గతే సతి.
‘‘ఏవమేవ మనుస్సేసు, యో హోతి సేట్ఠసమ్మతో;
సో సచే ధమ్మం చరతి, పగేవ ఇతరా పజా;
సబ్బం రట్ఠం సుఖం సేతి, రాజా చే హోతి ధమ్మికో.
‘‘న ¶ చాపాహం అధమ్మేన, అమరత్తమభిపత్థయే;
ఇమం వా పథవిం సబ్బం, విజేతుం అభిపారక.
‘‘యఞ్హి కిఞ్చి మనుస్సేసు, రతనం ఇధ విజ్జతి;
గావో దాసో హిరఞ్ఞఞ్చ, వత్థియం హరిచన్దనం.
‘‘అస్సిత్థియో రతనం మణికఞ్చ, యఞ్చాపి మే చన్దిమసూరియా అభిపాలయన్తి;
న తస్స హేతు విసమం చరేయ్యం, మజ్ఝే సివీనం ఉసభోమ్హి జాతో.
‘‘నేతా హితా ఉగ్గతో రట్ఠపాలో, ధమ్మం సివీనం అపచాయమానో;
సో ధమ్మమేవానువిచిన్తయన్తో, తస్మా సకే చిత్తవసే న వత్తో.
‘‘అద్ధా ¶ తువం మహారాజ, నిచ్చం అబ్యసనం సివం;
కరిస్ససి చిరం రజ్జం, పఞ్ఞా హి తవ తాదిసీ.
‘‘ఏతం తే అనుమోదామ, యం ధమ్మం నప్పమజ్జసి;
ధమ్మం పమజ్జ ఖత్తియో, రట్ఠా చవతి ఇస్సరో.
‘‘ధమ్మం ¶ చర మహారాజ, మాతాపితూసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, పుత్తదారేసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, మిత్తామచ్చేసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, వాహనేసు బలేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, గామేసు నిగమేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, రట్ఠేసు జనపదేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, సమణబ్రాహ్మణేసు చ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, మిగపక్ఖీసు ఖత్తియ;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం ¶ చర మహారాజ, ధమ్మో చిణ్ణో సుఖావహో;
ఇధ ధమ్మం చరిత్వాన, రాజ సగ్గం గమిస్ససి.
‘‘ధమ్మం చర మహారాజ, సఇన్దా దేవా సబ్రహ్మకా;
సుచిణ్ణేన దివం పత్తా, మా ధమ్మం రాజ పామదో’’తి.
తత్థ ¶ సబ్బాపీతి, జనిన్ద, అహమేతం ఏకకోవ పటిచ్ఛాదేత్వా ఆనేస్సామి, తస్మా ఠపేత్వా మమఞ్చ తువఞ్చ అఞ్ఞా సబ్బాపి పజా ఇమస్స కతస్స ఆకారమత్తమ్పి న జఞ్ఞా న జానిస్సన్తి. భుసేహీతి తాయ సద్ధిం అభిరమన్తో అత్తనో తణ్హావనథం భుసం కరోహి వడ్ఢేహి మనోరథం పూరేహి. సజాహీతి మనోరథం పన పూరేత్వా సచే తే న రుచ్చతి, అథ నం సజాహి మయ్హమేవ పటిదేహి. కమ్మకరన్తి, సమ్మ అభిపారక, యో మనుస్సో పాపకం కమ్మం ¶ కరోన్తో, సో పచ్ఛా మా ఇధ అఞ్ఞే ఇదం పాపకమ్మం మఞ్ఞింసు మా జానన్తూతి మఞ్ఞతి చిన్తేతి, దుచిన్తితమేతం తస్స. కింకారణా? పస్సన్తి భూతాని కరోన్తమేతన్తి యే చ బుద్ధా పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధపుత్తా ఇద్ధియా యుత్తా, తే చ నం పస్సన్తియేవ. న మే పియాతి, సమ్మ అభిపారక, అఞ్ఞో ను తే కోచి ‘‘ఇధ లోకస్మిం సకలాయపి పథవియా న మే ఉమ్మాదన్తీ పియా’’తి ఏవం సద్దహేయ్య.
సీహోవ సేలస్స గుహన్తి, మహారాజ, సచే త్వం తం ఇధ న ఆనేసి, అథ యథా సీహో కిలేసపరిళాహే ఉప్పన్నే సీహపోతికాయ వసనట్ఠానం మణిగుహం ఉపేతి, ఏవం తస్సా వసనట్ఠానం గచ్ఛ, తత్థ అత్తనో పత్థనం పూరేహీతి. సుఖప్ఫలన్తి, సమ్మ అభిపారక, పణ్డితా అత్తనో దుక్ఖేన ఫుట్ఠా సమానా న సుఖవిపాకదాయకకమ్మం పరిచ్చజన్తి, సమ్మోహితా వాపి హుత్వా మోహేన మూళ్హా సుఖేన మత్తా పాపకమ్మం నామ న సమాచరన్తి. యథాసుఖం, సామి, కరోహి కామన్తి, సామి సివిరాజ, అత్తనో దాసిం పరిచారేన్తస్స గరహా నామ నత్థి, త్వం యథాసుఖం యథాజ్ఝాసయం కామం కరోహి, అత్తనో ఇచ్ఛం పూరేహీతి. న తేన సో జీవతీతి, సమ్మ అభిపారక, యో ‘‘ఇస్సరోమ్హీ’’తి పాపం కరోతి, కత్వా చ కిం మం దేవమనుస్సా వక్ఖన్తీతి న ఉత్తసతి న ఓత్తప్పతి, సో తేన కమ్మేన న చ దీఘకాలం జీవతి, ఖిప్పమేవ మరతి, దేవతాపి పన ‘‘కిం ఇమస్స పాపరఞ్ఞో రజ్జేన, వరమస్స వాళుకఘటం గలే బన్ధిత్వా మరణ’’న్తి లామకేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తి.
అఞ్ఞాతకన్తి, మహారాజ, అఞ్ఞేసం సన్తకం తేహి సామికేహి పదిన్నం దానం యే అత్తనో ధమ్మే ¶ ఠితా పటిచ్ఛన్తి, తే తత్థ పటిచ్ఛకా చ దాయకా చ సబ్బేపి సుఖప్ఫలమేవ కమ్మం కరోన్తి. పటిగ్గాహకే హి పటిగ్గణ్హన్తే తం దానం దాయకస్స మహన్తం విపాకం దేతీతి. యో అత్తదుక్ఖేనాతి, సమ్మ అభిపారక, యో అత్తనో దుక్ఖేన పీళితో తం పరస్స దహతి, అత్తనో సరీరతో అపనేత్వా పరస్స సరీరే ఖిపతి, పరస్స వా సుఖేన అత్తనో సుఖం దహతి, పరస్స సుఖం గహేత్వా అత్తని పక్ఖిపతి, ‘‘అత్తనో దుక్ఖం హరిస్సామీ’’తి పరం దుక్ఖితం కరోతి, ‘‘అత్తానం సుఖేస్సామీ’’తి పరం దుక్ఖితం కరోతి, ‘‘అత్తానం సుఖేస్సామీ’’తి పరస్స సుఖం నాసేతి, న సో ధమ్మం జానాతి. యో పన ఏవం జానాతి ‘‘యథేవిదం మయ్హం ¶ సుఖదుక్ఖం, తథా పరేస’’న్తి, స వేది ధమ్మం జానాతి నామాతి అయమేతిస్సా గాథాయ అత్థో.
పియేన తే దమ్మీతి పియేన కారణభూతేన పియం ఫలం పత్థేన్తో దమ్మీతి అత్థో. పియం లభన్తీతి సంసారే సంసరన్తా పియమేవ లభన్తి. కామహేతుకన్తి, సమ్మ అభిపారక ¶ , కామహేతుకం అయుత్తం కత్వా ‘‘అత్తానం వధిస్సామీ’’తి మే పరివితక్కో ఉప్పజ్జతి. మయ్హ సతిన్తి మమ సన్తకం. ‘‘మయ్హ సతీ’’తిపి పాఠో, మమ సన్తకాతి ఏవం మఞ్ఞమానో సచే త్వం తం న కామేసీతి అత్థో. సబ్బజనస్సాతి సబ్బా సేనియో సన్నిపాతాపేత్వా తస్స సబ్బజనస్స అయం మయ్హం అహితాతి పరిచ్చజిస్సామి. తతో అవ్హయేసీతి తతో తం అపరిగ్గహితత్తా ఆనేయ్యాసి. అదూసియన్తి అనపరాధం. కత్తేతి తమేవ అపరేన నామేన ఆలపతి. సో హి రఞ్ఞో హితం కరోతి, తస్మా ‘‘కత్తా’’తి వుచ్చతి. న చాపి త్యస్సాతి ఏవం అకిచ్చకారీతి నగరే తవ కోచి పక్ఖోపి న భవేయ్య.
నిన్దన్తి న కేవలం ఉపవాదమేవ, సచేపి మం కోచి సమ్ముఖా నిన్దిస్సతి వా పసంసిస్సతి వా, దోసం వా పన ఆరోపేన్తో గరహిస్సతి, తమ్పాహం నిన్దం పసంసం గరహఞ్చ సబ్బం సహిస్సామి, సబ్బమేతం మమ ఆగచ్ఛతూతి వదతి. తమ్హాతి యో ఏతే నిన్దాదయో న గణ్హాతి, తమ్హా పురిసా ఇస్సరియసఙ్ఖాతా సిరీ చ పఞ్ఞాసఙ్ఖాతా లక్ఖీ చ థలట్ఠానతో సువుట్ఠిసఙ్ఖాతో ఆపో వియ అపేతి న పతిట్ఠాతీతి. ఏత్తోతి ఇతో మమ తస్సా పరిచ్చత్తకారణా. ధమ్మాతిసారఞ్చాతి ధమ్మం అతిక్కమిత్వా పవత్తం అకుసలం వా యం కిఞ్చి హోతి. పచ్చుత్తరిస్సామీతి సమ్పటిచ్ఛిస్సామి ధారయిస్సామి. థావరానం తసానన్తి యథా మహాపథవీ ఖీణాసవానఞ్చ పుథుజ్జనానఞ్చ కిఞ్చి సమ్పటిచ్ఛతి సబ్బం అధివాసేతి, తథేవాహమ్పి సబ్బమేతం సమ్పటిచ్ఛిస్సామి అధివాసేస్సామీతి దీపేతి. ఏకోవిమన్తి అహం ఏకోవ ఇమమ్పి అత్తనో దుక్ఖభారం హారయిస్సామి ధారయిస్సామి వహిస్సామి. ధమ్మే ఠితోతి వినిచ్ఛయధమ్మే పవేణిధమ్మే తివిధసుచరితధమ్మే చ ఠితో హుత్వా.
సగ్గూపగన్తి ¶ , దేవ, పుఞ్ఞకమ్మం నామేతం సగ్గూపగం హోతి. యఞ్ఞే ధనన్తి యఞ్ఞధనం, అయమేవ వా పాఠో. సఖాతి ఉమ్మాదన్తీపి మమ సహాయికా, త్వమ్పి ¶ సహాయకో. పితరోతి బ్రహ్మానో. సబ్బేతి న కేవలం దేవబ్రహ్మానోవ, సబ్బే రట్ఠవాసినోపి మం పస్సథ, ‘‘భో, సహాయకస్స భరియా సహాయికా ఇమినా గేహే కతా’’తి నిన్దేయ్యుం. న హేతధమ్మన్తి న హి ఏతం అధమ్మికం. యం తే మయాతి యస్మా మయా సా తుయ్హం దిన్నా, తస్మా ఏతం అధమ్మోతి న వదిస్సన్తి. సతన్తి సన్తానం బుద్ధాదీనం ఖన్తిమేత్తాభావనాసీలాచారసఙ్ఖాతాని ధమ్మాని సువణ్ణితాని సముద్దవేలావ దురచ్చయాని, తస్మా యథా సముద్దో వేలం నాతిక్కమతి, ఏవమహమ్పి సీలవేలం నాతిక్కమిస్సామీతి వదతి.
ఆహునేయ్యో మేసీతి, మహారాజ, త్వం మమ ఆహునపాహునసక్కారస్సానుచ్ఛవికో. ధాతా విధాతా చసి కామపాలోతి త్వం మమ, దేవ, ధారణతో ధాతా ఇస్సరియసుఖస్స విదహనతో విధాతా ఇచ్ఛితపత్థితానం ¶ కామానం పాలనతో కామపాలో. తయీ హుతాతి తుయ్హం దిన్నా. కామేన మేతి మమ కామేన మమ పత్థనాయ ఉమ్మాదన్తిం పటిచ్ఛాతి ఏవం అభిపారకో రఞ్ఞో దేతి. రాజా ‘‘న మయ్హం అత్థో’’తి పటిక్ఖిపతి. భూమియం పతితం సాకుణికపచ్ఛిం పిట్ఠిపాదేన పహరిత్వా అటవియం ఖిపన్తా వియ ఉభోపి నం జహన్తేవ. ఇదాని రాజా పున అకథనత్థాయ తం సన్తజ్జేన్తో ‘‘అద్ధా హీ’’తి గాథమాహ. తత్థ కత్తుపుత్తాతి పితాపిస్స కత్తావ, తేన నం ఏవం ఆలపతి. ఇదం వుత్తం హోతి – అద్ధా త్వం ఇతో పుబ్బే మయ్హం సబ్బధమ్మం అచరి, హితమేవ వుడ్ఢిమేవ అకాసి, ఇదాని పన పటిపక్ఖో హుత్వా బహుం కథేసి, ‘‘మా ఏవం విప్పలపసి, అఞ్ఞో ను తే ద్విపదో నరో, కో ఇధ జీవలోకే అరుణేయేవ సోత్థికత్తా, సచే హి అహం వియ అఞ్ఞో రాజా తవ భరియాయ పటిబద్ధచిత్తో అభవిస్స, అన్తోఅరుణేయేవ తవ సీసం ఛిన్దాపేత్వా తం అత్తనో ఘరే కరేయ్య, అహం పన అకుసలభయేనేవ న కరోమి, తుణ్హీ హోహి, న మే ఏతాయ అత్థో’’తి తం సన్తజ్జేసి.
సో తం సుత్వా పున కిఞ్చి వత్తుం అసక్కోన్తో రఞ్ఞో థుతివసేన ‘‘తువం నూ’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – మహారాజ, త్వఞ్ఞేవ సకలజమ్బుదీపే సబ్బేసం నరిన్దానం సేట్ఠో, త్వం అనుత్తరో, త్వం వినిచ్ఛయధమ్మపవేణిధమ్మసుచరితధమ్మానం గోపాయనేన ధమ్మగుత్తో, తేసం విదితత్తా ధమ్మవిదూ త్వం సుమేధో, సో త్వం యం ధమ్మం గోపేసి, తేనేవ గుత్తో చీరం జీవ, ధమ్మఞ్చ మే దేసేహి ధమ్మపాలక, ధమ్మగోపక, రాజవరాతి.
అథ ¶ రాజా ధమ్మం దేసేన్తో ‘‘తదిఙ్ఘా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఇఙ్ఘాతి చోదనత్థే నిపాతో, యస్మా ¶ మం త్వం చోదేసి, తస్మాతి అత్థో. సతన్తి బుద్ధాదీహి సప్పురిసేహి ఆసేవితం. సాధూతి సున్దరో పసత్థో. వినిచ్ఛయపవేణిసుచరితధమ్మే రోచేతీతి ధమ్మరుచి. తాదిసో హి జీవితం జహన్తోపి అకిచ్చం న కరోతి, తస్మా సాధు. పఞ్ఞాణవాతి ఞాణసమ్పన్నో. మిత్తానమద్దుబ్భోతి మిత్తస్స అదుస్సనభావో. ఠితధమ్మస్సాతి పతిట్ఠితతివిధధమ్మస్స. ఆసేథాతి ఆసేయ్యుం నిసీదేయ్యుం. దేసనాసీసమేవ చేతం, చత్తారోపి ఇరియాపథే సుఖం కప్పేయ్యున్తి అయం పనేత్థ అత్థో. సీతచ్ఛాయాయాతి పుత్తదారఞాతిమిత్తానం సీతలాయ ఛాయాయ. సఙ్ఘరేతి సకఘరే, అత్తనో గేహేతి అత్థో. అధమ్మబలిదణ్డాదీహి అనుపద్దుతా సుఖం వసేయ్యున్తి దస్సేతి. న చాహమేతన్తి, సమ్మ అభిపారక, యమేతం అసమేక్ఖిత్వా కతం అసాధుకమ్మం, ఏతం అహం న రోచయామి. యే వాపి ఞత్వానాతి యే వా పన రాజానో ఞత్వా తులేత్వా తీరేత్వా సయం కరోన్తి, తేసాహం కమ్మం రోచేమీతి అధిప్పాయో. ఉపమా ఇమాతి ఇమస్మిం పనత్థే త్వం మయ్హం ఇమా ద్వే ఉపమా సుణోహి.
జిమ్హన్తి వఙ్కం. నేత్తేతి యో గావియో నేతి, తస్మిం జేట్ఠకఉసభే. పగేవాతి తస్మిం అధమ్మం చరన్తే ఇతరా పజా పగేవ చరతి, అతివియ కరోతీతి అత్థో. ధమ్మికోతి చత్తారి అగతిగమనాని పహాయ ధమ్మేన రజ్జం కారేన్తో. అమరత్తన్తి దేవత్తం. రతనన్తి సవిఞ్ఞాణకావిఞ్ఞాణకరతనం. వత్థియన్తి కాసికవత్థమేవ. అస్సిత్థియోతి వాతసమగతిఅస్సేపి ఉత్తమరూపధరా ఇత్థియోపి. రతనం మణికఞ్చాతి సత్తవిధరతనఞ్చ మహగ్ఘభణ్డకఞ్చ. అభిపాలయన్తీతి ¶ ఆలోకం కరోన్తా రక్ఖన్తి. న తస్సాతి తస్స చక్కవత్తిరజ్జస్సపి హేతు న విసమం చరేయ్యం. ఉసభోమ్హీతి యస్మా అహం సివీనం మజ్ఝే జేట్ఠకరాజా హుత్వా జాతో, తస్మా చక్కవత్తిరజ్జకారణమ్పి న విసమం చరామీతి అత్థో. నేతాతి మహాజనం కుసలే పతిట్ఠాపేత్వా దేవనగరం నేతా, హితకరణేన తస్స హితా, ‘‘సివిరాజా కిర ధమ్మచారీ’’తి సకలజమ్బుదీపే ఞాతత్తా ఉగ్గతో, సమేన రట్ఠపాలనతో రట్ఠపాలో. అపచాయమానోతి సివీనం పోరాణకరాజూనం పవేణిధమ్మం అపచాయమానో. సోతి సో అహం తమేవ ధమ్మం అనువిచిన్తయన్తో తస్మా తేన కారణేన అత్తనో చిత్తస్స వసే న వత్తామి.
ఏవం ¶ మహాసత్తస్స ధమ్మకథం సుత్వా అభిపారకో థుతిం కరోన్తో ‘‘అద్ధా’’తిఆదిమాహ. నప్పమజ్జసీతి అత్తనా కథితధమ్మం నప్పమజ్జసి తత్థేవ వత్తేసి. ధమ్మం పమజ్జాతి ధమ్మం పముస్సిత్వా అగతివసేన గన్త్వా. ఏవం సో తస్స థుతిం కత్వా ‘‘ధమ్మం చరా’’తి ధమ్మచరియాయ నియ్యోజేన్తో ఉత్తరిపి దస ఓవాదగాథా అభాసి. తాసమత్థో హేట్ఠా తేసకుణజాతకే (జా. ౨.౧౭.౧ ఆదయో) వణ్ణితోవ.
ఏవం ¶ అభిపారకసేనాపతినా రఞ్ఞో ధమ్మే దేసితే రాజా ఉమ్మాదన్తియా పటిబద్ధచిత్తం వినోదేసి.
సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా జాతకం సమోధానేసి, సచ్చపరియోసానే సో భిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి. తదా సునన్దసారథి ఆనన్దో అహోసి, అభిపారకో సారిపుత్తో, ఉమ్మాదన్తీ ఉప్పలవణ్ణా, సేసపరిసా బుద్ధపరిసా, సివిరాజా అహమేవ అహోసిన్తి.
ఉమ్మాదన్తీజాతకవణ్ణనా దుతియా.
[౫౨౮] ౩. మహాబోధిజాతకవణ్ణనా
కిం ను దణ్డం కిమజినన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో పఞ్ఞాపారమిం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు మహాఉమఙ్గజాతకే (జా. ౨.౨౨.౫౯౦ ఆదయో) ఆవి భవిస్సతి. తదా పన సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో పఞ్ఞవా పరప్పవాదప్పమద్దనోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే బోధిసత్తో కాసిరట్ఠే అసీతికోటివిభవస్స ఉదిచ్చబ్రాహ్మణమహాసాలస్స కులే నిబ్బత్తి, ‘‘బోధికుమారో’’తిస్స నామం కరింసు. సో వయప్పత్తో తక్కసిలాయం ఉగ్గహితసిప్పో పచ్చాగన్త్వా అగారమజ్ఝే వసన్తో అపరభాగే కామే పహాయ హిమవన్తపదేసం పవిసిత్వా పరిబ్బాజకపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ¶ తత్థేవ వనమూలఫలాహారో చిరం వసిత్వా వస్సారత్తసమయే హిమవన్తా ఓరుయ్హ చారికం చరన్తో అనుపుబ్బేన బారాణసిం పత్వా రాజుయ్యానే వసిత్వా పునదివసే పరిబ్బాజకసారుప్పేన నగరే భిక్ఖాయ చరన్తో రాజద్వారం పాపుణి ¶ తమేనం సీహపఞ్జరే ఠితో రాజా దిస్వా తస్స ఉపసమే పసీదిత్వా తం అత్తనో భవనం పవేసేత్వా రాజపల్లఙ్కే నిసీదాపేత్వా కతపటిసన్థారో థోకం ధమ్మకథం సుత్వా నానగ్గరసభోజనం దాపేసి. మహాసత్తో భత్తం గహేత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఇదం రాజకులం నామ బహుదోసం బహుపచ్చామిత్తం హోతి, కో ను ఖో మమ ఉప్పన్నం భయం నిత్థరిస్సతీ’’తి. సో అవిదూరే ఠితం రాజవల్లభం ఏకం పిఙ్గలసునఖం దిస్వా మహన్తం భత్తపిణ్డం గహేత్వా తస్స దాతుకామతాకారం దస్సేసి. రాజా ఞత్వా సునఖస్స భాజనం ఆహరాపేత్వా భత్తం గాహాపేత్వా దాపేసి. మహాసత్తోపి తస్స దత్వా భత్తకిచ్చం నిట్ఠపేసి. రాజాపిస్స పటిఞ్ఞం గహేత్వా అన్తోనగరే రాజుయ్యానే పణ్ణసాలం కారేత్వా పబ్బజితపరిక్ఖారే ¶ దత్వా తం తత్థ వాసాపేసి, దేవసికఞ్చస్స ద్వే తయో వారే ఉపట్ఠానం అగమాసి. భోజనకాలే పన మహాసత్తో నిచ్చం రాజపల్లఙ్కేయేవ నిసీదిత్వా రాజభోజనమేవ భుఞ్జతి. ఏవం ద్వాదస సంవచ్ఛరాని అతీతాని.
తస్స పన రఞ్ఞో పఞ్చ అమచ్చా అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ అనుసాసన్తి. తేసు ఏకో అహేతుకవాదీ, ఏకో ఇస్సరకతవాదీ, ఏకో పుబ్బేకతవాదీ, ఏకో ఉచ్ఛేదవాదీ, ఏకో ఖత్తవిజ్జవాదీ. తేసు అహేతుకవాదీ ‘‘ఇమే సత్తా సంసారసుద్ధికా’’తి మహాజనం ఉగ్గణ్హాపేసి. ఇస్సరకతవాదీ ‘‘అయం లోకో ఇస్సరనిమ్మితో’’తి మహాజనం ఉగ్గణ్హాపేసి. పుబ్బేకతవాదీ ‘‘ఇమేసం సత్తానం సుఖం వా దుక్ఖం వా ఉప్పజ్జమానం పుబ్బేకతేనేవ ఉప్పజ్జతీ’’తి మహాజనం ఉగ్గణ్హాపేసి. ఉచ్ఛేదవాదీ ‘‘ఇతో పరలోకం గతో నామ నత్థి, అయం లోకో ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి మహాజనం ఉగ్గణ్హాపేసి. ఖత్తవిజ్జవాదీ ‘‘మాతాపితరోపి మారేత్వా అత్తనోవ అత్థో కాతబ్బో’’తి మహాజనం ఉగ్గణ్హాపేసి. తే రఞ్ఞో వినిచ్ఛయే నియుత్తా లఞ్జఖాదకా ¶ హుత్వా అస్సామికం సామికం, సామికం అస్సామికం కరోన్తి.
అథేకదివసం ఏకో పురిసో కూటట్టపరాజితో మహాసత్తం భిక్ఖాయ చరన్తం రాజగేహం పవిసన్తం దిస్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హే రాజగేహే భుఞ్జమానా వినిచ్ఛయామచ్చే లఞ్జం గహేత్వా లోకం వినాసేన్తే కస్మా అజ్ఝుపేక్ఖథ, ఇదాని పఞ్చహి అమచ్చేహి కూటట్టకారకస్స హత్థతో లఞ్జం గహేత్వా సామికోవ సమానో అస్సామికో కతో’’తి పరిదేవి. సో ¶ తస్మిం కారుఞ్ఞవసేన వినిచ్ఛయం గన్త్వా ధమ్మేన వినిచ్ఛినిత్వా సామికఞ్ఞేవ సామికం అకాసి. మహాజనో ఏకప్పహారేనేవ మహాసద్దేన సాధుకారం అదాసి. రాజా తం సద్దం సుత్వా ‘‘కింసద్దో నామాయ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా కతభత్తకిచ్చం మహాసత్తం ఉపనిసీదిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, అజ్జ కిర వో అట్టో వినిచ్ఛితో’’తి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘భన్తే, తుమ్హేసు వినిచ్ఛినన్తేసు మహాజనస్స వుడ్ఢి భవిస్సతి, ఇతో పట్ఠాయ తుమ్హేవ వినిచ్ఛినథా’’తి. ‘‘మహారాజ, మయం పబ్బజితా నామ, నేతం కమ్మం అమ్హాకం కమ్మ’’న్తి. ‘‘భన్తే, మహాజనే కారుఞ్ఞేన కాతుం వట్టతి, తుమ్హే సకలదివసం మా వినిచ్ఛినథ, ఉయ్యానతో పన ఇధాగచ్ఛన్తా వినిచ్ఛయట్ఠానం గన్త్వా పాతోవ చత్తారో అట్టే వినిచ్ఛినథ, భుత్వా ఉయ్యానం గచ్ఛన్తా చత్తారో, ఏవం మహాజనస్స వుడ్ఢి భవిస్సతీ’’తి. సో తేన పునప్పునం యాచియమానో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తతో పట్ఠాయ తథా అకాసి.
కూటట్టకారకా ఓకాసం న లభింసు. తేపి అమచ్చా లఞ్జం అలభన్తా దుగ్గతా హుత్వా చిన్తయింసు ¶ – ‘‘బోధిపరిబ్బాజకస్స వినిచ్ఛిననకాలతో పట్ఠాయ మయం కిఞ్చి న లభామ, హన్ద నం ‘రాజవేరికో’తి వత్వా రఞ్ఞో అన్తరే పరిభిన్దిత్వా మారాపేస్సామా’’తి. తే రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘మహారాజ, బోధిపరిబ్బాజకో తుమ్హాకం అనత్థకామో’’తి వత్వా అసద్దహన్తేన రఞ్ఞా ‘‘సీలవా ఏస ఞాణసమ్పన్నో, న ఏవం కరిస్సతీ’’తి వుత్తే, ‘‘మహారాజ, తేన సకలనగరవాసినో అత్తనో హత్థే కత్వా కేవలం అమ్హేయేవ పఞ్చ ¶ జనే కాతుం న సక్కా, సచే అమ్హాకం వచనం న సద్దహథ, తస్స ఇధాగమనకాలే పరిసం ఓలోకేథా’’తి ఆహంసు. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సీహపఞ్జరే ఠితో తం ఆగచ్ఛన్తం ఓలోకేన్తో పరివారం దిస్వా అత్తనో అఞ్ఞాణేన అట్టకారకమనుస్సే ‘‘తస్స పరివారా’’తి మఞ్ఞమానో భిజ్జిత్వా తే అమచ్చే పక్కోసాపేత్వా ‘‘కిన్తి కరోమా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘గణ్హాపేథ నం, దేవా’’తి. ‘‘ఓళారికం అపరాధం అపస్సన్తా కథం గణ్హామా’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, పకతిపరిహారమస్స హాపేథ, తం పరిహాయన్తం దిస్వా పణ్డితో పరిబ్బాజకో కస్సచి అనారోచేత్వా సయమేవ పలాయిస్సతీ’’తి.
రాజా ‘‘సాధూ’’తి వత్వా అనుపుబ్బేన తస్స పరిహారం పరిహాపేసి. పఠమదివసం తావ నం తుచ్ఛపల్లఙ్కేయేవ నిసీదాపేసుం. సో తుచ్ఛపల్లఙ్కం దిస్వావ ¶ రఞ్ఞో పరిభిన్నభావం ఞత్వా సయమేవ ఉయ్యానం గన్త్వా తం దివసమేవ పక్కమితుకామో హుత్వాపి ‘‘ఏకన్తేన ఞత్వా పక్కమిస్సామీ’’తి న పక్కామి. అథస్స పునదివసే తుచ్ఛపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స రఞ్ఞోపకతిభత్తఞ్చ అఞ్ఞఞ్చ గహేత్వా మిస్సకభత్తం అదంసు. తతియదివసే మహాతలం పవిసితుం అదత్వా సోపానసీసేయేవ ఠపేత్వా మిస్సకభత్తం అదంసు. సో తమ్పి ఆదాయ ఉయ్యానం గన్త్వా భత్తకిచ్చం అకాసి. చతుత్థదివసే హేట్ఠాపాసాదే ఠపేత్వా కణాజకభత్తం అదంసు. సో తమ్పి గహేత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా భత్తకిచ్చం అకాసి. రాజా అమచ్చే పుచ్ఛి – ‘‘బోధిపరిబ్బాజకో సక్కారే పరిహాపితేపి న పక్కమతి, కిన్తి నం కరోమా’’తి? ‘‘దేవ, న సో భత్తత్థాయ చరతి, ఛత్తత్థాయ పన చరతి. సచే భత్తత్థాయ చరేయ్య, పఠమదివసంయేవ పలాయేయ్యా’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కరోమా’’తి? ‘‘స్వే ఘాతాపేథ నం, మహారాజా’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి తేసఞ్ఞేవ హత్థే ఖగ్గే ఠపేత్వా ‘‘స్వే అన్తరద్వారే ఠత్వా పవిసన్తస్సేవస్స సీసం ఛిన్దిత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం కత్వా కఞ్చి అజానాపేత్వా వచ్చకుటియం పక్ఖిపిత్వా న్హత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘స్వే ఆగన్త్వా ఏవం కరిస్సామా’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం ¶ విచారేత్వా ఏవం అత్తనో నివేసనం అగమంసు.
రాజాపి సాయం భుత్తభోజనో సిరిసయనే నిపజ్జిత్వా మహాసత్తస్స గుణే అనుస్సరి. అథస్స తావదేవ సోకో ఉప్పజ్జి, సరీరతో సేదా ముచ్చింసు, సయనే అస్సాసం అలభన్తో అపరాపరం ¶ పరివత్తి. అథస్స అగ్గమహేసీ ఉపనిపజ్జి, సో తాయ సద్ధిం సల్లాపమత్తమ్పి న కరి. అథ నం సా ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, సల్లాపమత్తమ్పి న కరోథ, అపి ను ఖో మే కోచి అపరాధో అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నత్థి దేవి, అపిచ ఖో బోధిపరిబ్బాజకో కిర అమ్హాకం పచ్చత్థికో జాతోతి తస్స స్వే ఘాతనత్థాయ పఞ్చ అమచ్చే ఆణాపేసిం, తే పన నం మారేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం కత్వా వచ్చకూపే పక్ఖిపిస్సన్తి, సో పన అమ్హాకం ద్వాదస సంవచ్ఛరాని బహుం ధమ్మం దేసేసి, ఏకాపరాధోపిస్స మయా పచ్చక్ఖతో న దిట్ఠపుబ్బో, పరపత్తియేన హుత్వా తస్స మయా వధో ఆణత్తో, తేన కారణేన సోచామీ’’తి. అథ నం సా ‘‘సచే తే దేవ సో పచ్చత్థికో జాతో, తం ఘాతేన్తో కిం సోచసి, పచ్చత్థికం నామ పుత్తమ్పి ఘాతేత్వా అత్తనో సోత్థిభావో కాతబ్బోవ, మా సోచిత్థా’’తి అస్సాసేసి. సో తస్సా వచనేన పటిలద్ధస్సాసో నిద్దం ఓక్కమి.
తస్మిం ¶ ఖణే కోలేయ్యకో పిఙ్గలసునఖో తం కథం సుత్వా ‘‘స్వే మయా అత్తనో బలేనస్స జీవితం దాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా పునదివసే పాతోవ పాసాదా ఓరుయ్హ మహాద్వారం ఆగన్త్వా ఉమ్మారే సీసం కత్వా మహాసత్తస్స ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తోవ నిపజ్జి. తేపి అమచ్చా పాతోవ ఖగ్గహత్థా ఆగన్త్వా ద్వారన్తరే అట్ఠంసు. బోధిసత్తోపి వేలం సల్లక్ఖేత్వా ఉయ్యానా నిక్ఖమ్మ రాజద్వారం ఆగఞ్ఛి. అథ నం సునఖో దిస్వా ముఖం వివరిత్వా చతస్సో దాఠా దస్సేత్వా ‘‘కిం త్వం, భన్తే, జమ్బుదీపతలే అఞ్ఞత్థ భిక్ఖం న లభసి, అమ్హాకం రాజా తవ మారణత్థాయ పఞ్చ అమచ్చే ఖగ్గహత్థే ద్వారన్తరే ఠపేసి, మా త్వం నలాటేన మచ్చుం గహేత్వా ఆగమి, సీఘం పక్కమా’’తి మహాసద్దేన విరవి. సో సబ్బరుతఞ్ఞుతాయ తమత్థం ఞత్వా తతోవ నివత్తిత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా ¶ పక్కమనత్థాయ పరిక్ఖారే ఆదియి. రాజా సీహపఞ్జరే ఠితో తం ఆగచ్ఛన్తం గచ్ఛన్తఞ్చ దిస్వా ‘‘సచే అయం మమ పచ్చత్థికో భవేయ్య, ఉయ్యానం గన్త్వా బలం సన్నిపాతాపేత్వా కమ్మసజ్జో భవిస్సతి. నో చే, అత్తనో పరిక్ఖారే గహేత్వా గమనసజ్జో భవిస్సతి, జానిస్సామి తావస్స కిరియ’’న్తి ఉయ్యానం గన్త్వా మహాసత్తం అత్తనో పరిక్ఖారే ఆదాయ ‘‘గమిస్సామీ’’తి పణ్ణసాలతో నిక్ఖన్తం చఙ్కమనకోటియం దిస్వావ వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో పఠమం గాథమాహ –
‘‘కిం ను దణ్డం కిమజినం, కిం ఛత్తం కిముపాహనం;
కిమఙ్కుసఞ్చ పత్తఞ్చ, సఙ్ఘాటిఞ్చాపి బ్రాహ్మణ;
తరమానరూపోహాసి, కిం ను పత్థయసే దిస’’న్తి.
తస్సత్థో ¶ – భన్తే, పుబ్బే త్వం అమ్హాకం ఘరం ఆగచ్ఛన్తో దణ్డాదీని న గణ్హాసి, అజ్జ పన కేన కారణేన దణ్డఞ్చ అజినఞ్చ ఛత్తూపాహనఞ్చ మత్తికపసిబ్బకోలమ్బనఅఙ్కుసఞ్చ మత్తికపత్తఞ్చ సఙ్ఘాటిఞ్చాతి సబ్బేపిమే పరిక్ఖారే తరమానరూపో గణ్హాసి, కతరం ను దిసం పత్థేసి, కత్థ గన్తుకామోసీతి పుచ్ఛి.
తం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘అయం అత్తనా కతకమ్మం న జానాతీతి మఞ్ఞతి, జానాపేస్సామి న’’న్తి ద్వే గాథా అభాసి –
‘‘ద్వాదసేతాని వస్సాని, వుసితాని తవన్తికే;
నాభిజానామి సోణేన, పిఙ్గలేనాభికూజితం.
‘‘స్వాయం ¶ దిత్తోవ నదతి, సుక్కదాఠం విదంసయం;
తవ సుత్వా సభరియస్స, వీతసద్ధస్స మం పతీ’’తి.
తత్థ అభికూజితన్తి ఏతేన తవ సునఖేన ఏవం మహావిరవేన విరవితం న జానామి. దిత్తో వాతి దప్పితో వియ. సభరియస్సాతి తవ సభరియస్స మమ మారణత్థాయ పఞ్చన్నం అమచ్చానం ఆణత్తభావం కథేన్తస్స సుత్వా ‘‘కిం త్వం అఞ్ఞత్థ భిక్ఖం న లభసి, రఞ్ఞా తే వధో ఆణత్తో, ఇధ మాగచ్ఛీ’’తి దిత్తోవ నదతి. వీతసద్ధస్స మం పతీతి మమన్తరే విగతసద్ధస్స తవ వచనం సుత్వా ఏవ నదతీతి ఆహ.
తతో రాజా అత్తనో దోసం సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం ఖమాపేన్తో చతుత్థం గాథమాహ –
‘‘అహు ¶ ఏస కతో దోసో, యథా భాససి బ్రాహ్మణ;
ఏస భియ్యో పసీదామి, వస బ్రాహ్మణ మాగమా’’తి.
తత్థ భియ్యోతి సచ్చం మయా ఏవం ఆణత్తం, అయం మే దోసో, ఏస పనాహం ఇదాని అధికతరం తయి పసీదామి, ఇధేవ వస, మా అఞ్ఞత్థ గమీతి.
తం సుత్వా మహాసత్తో, ‘‘మహారాజ, పణ్డితా నామ తాదిసేన పరపత్తియేన అపచ్చక్ఖకారినా సద్ధిం న వసన్తీ’’తి వత్వా తస్స అనాచారం పకాసేన్తో ఆహ –
‘‘సబ్బసేతో ¶ పురే ఆసి, తతోపి సబలో అహు;
సబ్బలోహితకో దాని, కాలో పక్కమితుం మమ.
‘‘అబ్భన్తరం పురే ఆసి, తతో మజ్ఝే తతో బహి;
పురా నిద్ధమనా హోతి, సయమేవ వజామహం.
‘‘వీతసద్ధం న సేవేయ్య, ఉపదానంవనోదకం;
సచేపి నం అనుఖణే, వారి కద్దమగన్ధికం.
‘‘పసన్నమేవ సేవేయ్య, అప్పసన్నం వివజ్జయే;
పసన్నం పయిరుపాసేయ్య, రహదంవుదకత్థికో.
‘‘భజే భజన్తం పురిసం, అభజన్తం న భజ్జయే;
అసప్పురిసధమ్మో సో, యో భజన్తం న భజ్జతి.
‘‘యో ¶ భజన్తం న భజతి, సేవమానం న సేవతి;
స వే మనుస్సపాపిట్ఠో, మిగో సాఖస్సితో యథా.
‘‘అచ్చాభిక్ఖణసంసగ్గా, అసమోసరణేన చ;
ఏతేన మిత్తా జీరన్తి, అకాలే యాచనాయ చ.
‘‘తస్మా నాభిక్ఖణం గచ్ఛే, న చ గచ్ఛే చిరాచిరం;
కాలేన యాచం యాచేయ్య, ఏవం మిత్తా న జీయరే.
‘‘అతిచిరం నివాసేన, పియో భవతి అప్పియో;
ఆమన్త ఖో తం గచ్ఛామ, పురా తే హోమ అప్పియా’’తి.
తత్థ సబ్బసేతోతి, మహారాజ, పఠమమేవ తవ నివేసనే మమ ఓదనో సబ్బసేతో అహోసి, యం త్వం భుఞ్జసి, తమేవ దాపేసీతి అత్థో. తతోతి తతో పచ్ఛా పరిభేదకానం వచనం గహేత్వా తవ మయి విరత్తకాలే సబలో మిస్సకోదనో జాతో. దానీతి ఇదాని సబ్బలోహితకో జాతో. కాలోతి అగుణఞ్ఞుస్స ¶ తవ సన్తికా ఇదాని మమ పక్కమితుం కాలో. అబ్భన్తరన్తి పఠమం మమ అబ్భన్తరం ¶ ఆసనం ఆసి, అలఙ్కతమహాతలమ్హి ఉస్సితసేతచ్ఛత్తే రాజపల్లఙ్కేయేవ మం నిసీదాపేసుం. మజ్ఝేతి సోపానమత్థకే. పురా నిద్ధమనా హోతీతి యావ గీవాయం గహేత్వా నిక్కడ్ఢనా న హోతి.
అనుఖణేతి సచేపి అనుదకం ఉదపానం పత్తో పురిసో ఉదకం అపస్సన్తో కలలం వియూహిత్వా అనుఖణేయ్య, తథాపి తం వారి కద్దమగన్ధికం భవేయ్య, అమనుఞ్ఞతాయ న పివేయ్య, తథేవ వీతసద్ధం పయిరుపాసన్తేన లద్ధపచ్చయాపి పరిత్తా చేవ లూఖా చ, అమనుఞ్ఞా అపరిభోగారహాతి అత్థో. పసన్నన్తి పతిట్ఠితసద్ధం. రహదన్తి గమ్భీరం మహారహదం. భజన్తన్తి అత్తానం భజన్తమేవ భజేయ్య. అభజన్తన్తి పచ్చత్థికం. న భజ్జయేతి న భజేయ్య. న భజ్జతీతి యో పురిసో అత్తానం భజన్తం హితచిత్తం పుగ్గలం న భజతి, సో అసప్పురిసధమ్మో నామాతి. మనుస్సపాపిట్ఠోతి మనుస్సలామకో పతికుట్ఠో సబ్బపచ్ఛిమకో. సాఖస్సితోతి మక్కటో.
అచ్చాభిక్ఖణసంసగ్గాతి ¶ అతివియ అభిణ్హసంసగ్గేన. అకాలేతి అయుత్తప్పత్తకాలే పరస్స పియభణ్డం యాచనాయ మిత్తా జీరన్తి నామ, త్వమ్పి అతిచిరం నివాసేన మయి మిత్తిం భిన్ది. తస్మాతి యస్మా అచ్చాభిక్ఖణసంసగ్గేన అసమోసరణేన చ మిత్తా జీరన్తి, తస్మా. చిరాచిరన్తి చిరకాలం వీతినామేత్వా చిరం న గచ్ఛే న ఉపసఙ్కమేయ్య. యాచన్తి యాచితబ్బం భణ్డకం యుత్తకాలే యాచేయ్య. న జీయరేతి ఏవం మిత్తా న జీరన్తి. పురా తే హోమ అప్పియాతి యావ తవ అప్పియా న హోమ, తావ ఆమన్తేత్వావ తం గచ్ఛామాతి.
రాజా ఆహ –
‘‘ఏవం చే యాచమానానం, అఞ్జలిం నావబుజ్ఝసి;
పరిచారకానం సతం, వచనం న కరోసి నో;
ఏవం తం అభియాచామ, పున కయిరాసి పరియాయ’’న్తి.
తత్థ నావబుజ్ఝసీతి సచే, భన్తే, ఏవం యాచన్తేన మయా కతం అఞ్జలిం న జానాసి, న పటిగ్గణ్హసీతి అత్థో. పరియాయన్తి పున ఇధాగమనాయ ఏకవారం కరేయ్యాసీతి యాచతి.
బోధిసత్తో ఆహ –
‘‘ఏవం ¶ చే నో విహరతం, అన్తరాయో న హేస్సతి;
తుయ్హం వాపి మహారాజ, మయ్హం వా రట్ఠవద్ధన;
అప్పేవ నామ పస్సేమ, అహోరత్తానమచ్చయే’’తి.
తత్థ ఏవం చే నోతి సచే, మహారాజ, ఏవం నానా హుత్వా విహరన్తానం అమ్హాకం అన్తరాయో న హేస్సతి, తుయ్హం వా మయ్హం వా జీవితం పవత్తిస్సతీతి దీపేతి. పస్సేమాతి అపి నామ పస్సేయ్యామ.
ఏవం ¶ వత్వా మహాసత్తో రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేత్వా ‘‘అప్పమత్తో హోహి, మహారాజా’’తి వత్వా ఉయ్యానా నిక్ఖమిత్వా ఏకస్మిం సభాగట్ఠానే భిక్ఖాయ చరిత్వా బారాణసితో నిక్ఖమ్మ అనుపుబ్బేన హిమవన్తోకాసమేవ గన్త్వా కిఞ్చి కాలం వసిత్వా పున ఓతరిత్వా ఏకం పచ్చన్తగామం నిస్సాయ అరఞ్ఞే వసి. తస్స పన గతకాలతో పట్ఠాయ తే అమచ్చా పున వినిచ్ఛయే నిసీదిత్వా విలోపం కరోన్తా చిన్తయింసు – ‘‘సచే మహాబోధిపరిబ్బాజకో పునాగమిస్సతి, జీవితం నో నత్థి, కిం ను ఖ్వస్స అనాగమనకారణం కరేయ్యామా’’తి. అథ ¶ నేసం ఏతదహోసి – ‘‘ఇమే సత్తా పటిబద్ధట్ఠానం నామ జహితుం న సక్కోన్తి, కిం ను ఖ్వస్స ఇధ పటిబద్ధట్ఠాన’’న్తి. తతో ‘‘రఞ్ఞో అగ్గమహేసీ’’తి ఞత్వా ‘‘ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం సో ఇమం నిస్సాయ ఆగచ్ఛేయ్య, పటికచ్చేవ నం మారాపేస్సామా’’తి తే రాజానం ఏతదవోచుం – ‘‘దేవ, ఇమస్మిం దివసే నగరే ఏకా కథా సూయతీ’’తి. ‘‘కిం కథా నామా’’తి? ‘‘మహాబోధిపరిబ్బాజకో చ కిర దేవీ చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సాసనపటిసాసనం పేసేన్తీ’’తి. ‘‘కిన్తి కత్వా’’తి? తేన కిర దేవియా పేసితం ‘‘సక్కా ను ఖో అత్తనో బలేన రాజానం మారాపేత్వా మమ సేతచ్ఛత్తం దాతు’’న్తి. తాయపిస్స పేసితం ‘‘రఞ్ఞో మారణం నామ మమ భారో, మహాబోధిపరిబ్బాజకో ఖిప్పం ఆగచ్ఛతూ’’తి రాజా తేసం పునప్పునం కథేన్తానం సద్దహిత్వా ‘‘ఇదాని కిం కత్తబ్బ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘దేవిం మారేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తే అనుపపరిక్ఖిత్వావ ‘‘తేన హి నం తుమ్హేవ మారేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దిత్వా వచ్చకూపే ఖిపథా’’తి ఆహ. తే తథా కరింసు. తస్సా మారితభావో సకలనగరే పాకటో అహోసి.
అథస్సా చత్తారో పుత్తా ‘‘ఇమినా నో నిరపరాధా మాతా మారితా’’తి రఞ్ఞో పచ్చత్థికా అహేసుం. రాజా మహాభయప్పత్తో అహోసి. మహాసత్తో పరమ్పరాయ తం పవత్తిం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఠపేత్వా మం అఞ్ఞో తే కుమారే సఞ్ఞాపేత్వా పితరం ఖమాపేతుం సమత్థో నామ నత్థి, రఞ్ఞో చ జీవితం దస్సామి, కుమారే చ పాపతో మోచేస్సామీ’’తి. సో పునదివసే పచ్చన్తగామం పవిసిత్వా ¶ మనుస్సేహి దిన్నం మక్కటమంసం ఖాదిత్వా తస్స ¶ చమ్మం యాచిత్వా గహేత్వా అస్సమపదే సుక్ఖాపేత్వా నిగ్గన్ధం కత్వా నివాసేసిపి పారుపేసిపి అంసేపి ఠపేసి. కింకారణా? ‘‘బహూపకారో మే’’తి వచనత్థాయ. సో తం చమ్మం ఆదాయ అనుపుబ్బేన బారాణసిం గన్త్వా కుమారే ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పితుఘాతకకమ్మం నామ దారుణం, తం వో న కాతబ్బం, అజరామరో సత్తో నామ నత్థి, అహం తుమ్హే అఞ్ఞమఞ్ఞం సమగ్గే కరిస్సామిచ్చేవ ఆగతో, తుమ్హే మయా పహితే సాసనే ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి కుమారే ఓవదిత్వా అన్తోనగరే ఉయ్యానం పవిసిత్వా మక్కటచమ్మం అత్థరిత్వా సిలాపట్టే నిసీది.
అథ నం ఉయ్యానపాలకో దిస్వా వేగేన గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా సుత్వావ సఞ్జాతసోమనస్సో హుత్వా తే అమచ్చే ఆదాయ ¶ తత్థ గన్త్వా మహాసత్తం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదిత్వా పటిసన్థారం కాతుం ఆరభి. మహాసత్తో తేన సద్ధిం అసమ్మోదిత్వా మక్కటచమ్మమేవ పరిమజ్జి. అథ నం ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, తుమ్హే మం అకథేత్వా మక్కటచమ్మమేవ పరిమజ్జథ, కిం వో ఇదం మయా బహూపకారతర’’న్తి? ‘‘ఆమ మహారాజ, బహూపకారో మే ఏస వానరో, అహమస్స పిట్ఠే నిసీదిత్వా విచరిం, అయం మే పానీయఘటం ఆహరి, వసనట్ఠానం సమ్మజ్జి, ఆభిసమాచారికవత్తపటివత్తం మమ అకాసి, అహం పన అత్తనో దుబ్బలచిత్తతాయ అస్స మంసం ఖాదిత్వా చమ్మం సుక్ఖాపేత్వా అత్థరిత్వా నిసీదామి చేవ నిపజ్జామి చ, ఏవం బహూపకారో ఏస మయ్హ’’న్తి. ఇతి సో తేసం వాదే భిన్దనత్థాయ వానరచమ్మే వానరవోహారం ఆరోపేత్వా తం తం పరియాయం సన్ధాయ ఇమం కథం కథేసి. సో హి తస్స నివుత్థపుబ్బత్తా ‘‘పిట్ఠే నిసీదిత్వా విచరి’’న్తి ఆహ; తం అంసే కత్వా పానీయఘటస్స ఆహటపుబ్బత్తా ‘‘పానీయఘటం ఆహరీ’’తి ఆహ; తేన చమ్మేన భూమియం సమ్మట్ఠపుబ్బత్తా ‘‘వసనట్ఠానం సమ్మజ్జీ’’తి ఆహ; నిపన్నకాలే తేన చమ్మేన పిట్ఠియా, అక్కన్తకాలే పాదానం ఫుట్ఠపుబ్బత్తా ‘‘వత్తపటివత్తం మే అకాసీ’’తి ఆహ. ఛాతకాలే పన తస్స మంసం లభిత్వా ఖాదితత్తా ‘‘అహం పన ¶ అత్తనో దుబ్బలచిత్తతాయ తస్స మంసం ఖాది’’న్తి ఆహ.
తం సుత్వా తే అమచ్చా ‘‘పాణాతిపాతో తేన కతో’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘పస్సథ, భో, పబ్బజితస్స కమ్మం, మక్కటం కిర మారేత్వా మంసం ఖాదిత్వా చమ్మం గహేత్వా విచరతీ’’తి పాణిం పహరిత్వా పరిహాసమకంసు. మహాసత్తో తే తథా కరోన్తే దిస్వా ‘‘ఇమే అత్తనో వాదభేదనత్థాయ మమ చమ్మం ఆదాయ ఆగతభావం న జానన్తి, జానాపేస్సామి నే’’తి అహేతుకవాదిం తావ ఆమన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఆవుసో, త్వం కస్మా మం పరిహససీ’’తి? ‘‘మిత్తదుబ్భికమ్మస్స చేవ పాణాతిపాతస్స ¶ చ కతత్తా’’తి. తతో మహాసత్తో ‘‘యో పన గతియా చేవ దిట్ఠియా చ తే సద్దహిత్వా ఏవం కరేయ్య, తేన కిం దుక్కట’’న్తి తస్స వాదం భిన్దన్తో ఆహ –
‘‘ఉదీరణా చే సంగత్యా, భావాయమనువత్తతి;
అకామా అకరణీయం వా, కరణీయం వాపి కుబ్బతి;
అకామకరణీయమ్హి, క్విధ పాపేన లిప్పతి.
‘‘సో ¶ చే అత్థో చ ధమ్మో చ, కల్యాణో న చ పాపకో;
భోతో చే వచనం సచ్చం, సుహతో వానరో మయా.
‘‘అత్తనో చే హి వాదస్స, అపరాధం విజానియా;
న మం త్వం గరహేయ్యాసి, భోతో వాదో హి తాదిసో’’తి.
తత్థ ఉదీరణాతి కథా. సంగత్యాతి సంగతియా ఛన్నం అభిజాతీనం తం తం అభిజాతిం ఉపగమనేన. భావాయమనువత్తతీతి భావేన అనువత్తతి, కరణత్థే సమ్పదానం. అకామాతి అకామేన అనిచ్ఛాయ. అకరణీయం వా కరణీయం వాపీతి అకత్తబ్బం పాపం వా కత్తబ్బం కుసలం వా. కుబ్బతీతి కరోతి. క్విధాతి కో ఇధ. ఇదం వుత్తం హోతి – త్వం అహేతుకవాదీ ‘‘నత్థి హేతు నత్థి పచ్చయో సత్తానం సంకిలేసాయా’’తిఆదిదిట్ఠికో, అయం లోకో సంగతియా చేవ సభావేన చ అనువత్తతి పరిణమతి, తత్థ తత్థ సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదేతి. అకామకోవ పాపం వా పుఞ్ఞం వా కరోతీతి వదసి, అయం తవ ఉదీరణా సచే తథా, ఏవం సన్తే అకామకరణీయస్మిం అత్తనో ధమ్మతాయ పవత్తమానే పాపే కో ఇధ సత్తో పాపేన లిప్పతి, సచే హి అత్తనా అకతేన పాపేన లిప్పతి, న కోచి న లిప్పేయ్యాతి.
సో చేతి సో అహేతుకవాదసఙ్ఖాతో తవ భాసితత్థో చ అత్థజోతకో ధమ్మో చ కల్యాణో న చ పాపకో. ‘‘అహేతూ అప్పచ్చయా సత్తా సంకిలిస్సన్తి, సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదియన్తీ’’తి ఇదం భోతో వచనం ¶ సచ్చం చే, సుహతో వానరో మయా, కో ఏత్థ మమ దోసోతి అత్థో. విజానియాతి, సమ్మ, సచే హి త్వం అత్తనో వాదస్స అపరాధం జానేయ్యాసి, న మం గరహేయ్యాసి. కింకారణా? భోతో వాదో హి తాదిసో, తస్మా అయం మమ వాదం కరోతీతి మం పసంసేయ్యాసి, అత్తనో పన వాదం అజానన్తో మం గరహసీతి.
ఏవం ¶ మహాసత్తో తం నిగ్గణ్హిత్వా అప్పటిభాణం అకాసి. సోపి రాజపరిసతి మఙ్కుభూతో పత్తక్ఖన్ధో నిసీది. మహాసత్తోపి తస్స వాదం భిన్దిత్వా ఇస్సరకతవాదిం ఆమన్తేత్వా ‘‘త్వం, ఆవుసో, మం కస్మా పరిహససి, యది ఇస్సరనిమ్మితవాదం సారతో పచ్చేసీ’’తి వత్వా ఆహ –
‘‘ఇస్సరో సబ్బలోకస్స, సచే కప్పేతి జీవితం;
ఇద్ధిం బ్యసనభావఞ్చ, కమ్మం కల్యాణపాపకం;
నిద్దేసకారీ పురిసో, ఇస్సరో తేన లిప్పతి.
‘‘సో ¶ చే అత్థో చ ధమ్మో చ, కల్యాణో న చ పాపకో;
భోతో చే వచనం సచ్చం, సుహతో వానరో మయా.
‘‘అత్తనో చే హి వాదస్స, అపరాధం విజానియా;
న మం త్వం గరహేయ్యాసి, భోతో వాదో హి తాదిసో’’తి.
తత్థ కప్పేతి జీవితన్తి సచే బ్రహ్మా వా అఞ్ఞో వా కోచి ఇస్సరో ‘‘త్వం కసియా జీవ, త్వం గోరక్ఖేనా’’తి ఏవం సబ్బలోకస్స జీవితం సంవిదహతి విచారేతి. ఇద్ధిం బ్యసనభావఞ్చాతి ఇస్సరియాదిభేదా ఇద్ధియో చ ఞాతివినాసాదికం బ్యసనభావఞ్చ సేసఞ్చ కల్యాణపాపకం కమ్మం సబ్బం యది ఇస్సరోవ కప్పేతి కరోతి. నిద్దేసకారీతి యది తస్స నిద్దేసం ఆణత్తిమేవ సేసో యో కోచి పురిసో కరోతి, ఏవం సన్తే యో కోచి పురిసో పాపం కరోతి, తస్స ఇస్సరేన కతత్తా ఇస్సరోవ తేన పాపేన లిప్పతి. సేసం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం. యథా చ ఇధ, ఏవం సబ్బత్థ.
ఇతి సో అమ్బతోవ ముగ్గరం గహేత్వా అమ్బం పాతేన్తో వియ ఇస్సరకరణేనేవ ఇస్సరకతవాదం భిన్దిత్వా పుబ్బేకతవాదిం ఆమన్తేత్వా ‘‘త్వం, ఆవుసో, మం కిం పరిహససి, యది పుబ్బేకతవాదం సచ్చం మఞ్ఞసీ’’తి వత్వా ఆహ –
‘‘సచే పుబ్బేకతహేతు, సుఖదుక్ఖం నిగచ్ఛతి;
పోరాణకం కతం పాపం, తమేసో ముచ్చతే ఇణం;
పోరాణక ఇణమోక్ఖో, క్విధ పాపేన లిప్పతి.
‘‘సో ¶ ¶ చే అత్థో చ ధమ్మో చ, కల్యాణో న చ పాపకో;
భోతో చే వచనం సచ్చం, సుహతో వానరో మయా.
‘‘అత్తనో చే హి వాదస్స, అపరాధం విజానియా;
న మం త్వం గరహేయ్యాసి, భోతో వాదో హి తాదిసో’’తి.
తత్థ పుబ్బేకతహేతూతి పుబ్బకతహేతు పురిమభవే కతకమ్మకారణేనేవ. తమేసో ముచ్చతే ఇణన్తి యో వధబన్ధాదీహి దుక్ఖం పాపుణాతి, యది సో యం తేన పోరాణకం కతం పాపం, తం ఇదాని ఇణం ముచ్చతి, ఏవం సన్తే మమపి ఏస పోరాణకఇణతో మోక్ఖో, అనేన హి మక్కటేన పుబ్బే ¶ పరిబ్బాజకేన హుత్వా అహం మక్కటో సమానో మారేత్వా ఖాదితో భవిస్సామి, స్వాయం ఇధ మక్కటత్తం పత్తో మయా పరిబ్బాజకత్తం పత్తేన మారేత్వా ఖాదితో భవిస్సతి, కో ఇధ పాపేన లిప్పతీతి.
ఇతి సో తస్సపి వాదం భిన్దిత్వా ఉచ్ఛేదవాదిం అభిముఖం కత్వా ‘‘త్వం, ఆవుసో, ‘ఇత్థి దిన్న’న్తిఆదీని వత్వా ‘ఇధేవ సత్తా ఉచ్ఛిజ్జన్తి, పరలోకం గతా నామ నత్థీ’తి మఞ్ఞమానో కస్మా మం పరిహససీ’’తి సన్తజ్జేత్వా ఆహ –
‘‘చతున్నంయేవుపాదాయ, రూపం సమ్భోతి పాణినం;
యతో చ రూపం సమ్భోతి, తత్థేవానుపగచ్ఛతి;
ఇధేవ జీవతి జీవో, పేచ్చ పేచ్చ వినస్సతి.
‘‘ఉచ్ఛిజ్జతి అయం లోకో, యే బాలా యే చ పణ్డితా;
ఉచ్ఛిజ్జమానే లోకమ్హి, క్విధ పాపేన లిప్పతి.
‘‘సో చే అత్థో చ ధమ్మో చ, కల్యాణో న చ పాపకో;
భోతో చే వచనం సచ్చం, సుహతో వానరో మయా.
‘‘అత్తనో చే హి వాదస్స, అపరాధం విజానియా;
న మం త్వం గరహేయ్యాసి, భోతో వాదో హి తాదిసో’’తి.
తత్థ ¶ చతున్నన్తి పథవీఆదీనం భూతానం. రూపన్తి రూపక్ఖన్ధో. తత్థేవాతి యతో తం రూపం సమ్భోతి, నిరుజ్ఝనకాలేపి తత్థేవ అనుపగచ్ఛతి. ఇమినా తస్స ‘‘చాతుమహాభూతికో అయం పురిసో యదా కాలం కరోతి, తదా పథవీ పథవీకాయం అనుపేతి అనుపగచ్ఛతి, ఆపో… తేజో… వాయో వాయోకాయం అనుపేతి అనుపగచ్ఛతి, ఆకాసం ఇన్ద్రియాని సఙ్కమన్తి, ఆసన్ధిపఞ్చమా పురిసా మతం ఆదాయ గచ్ఛన్తి, యావ ఆళాహనా పదాని పఞ్ఞాయన్తి, కాపోతకాని అట్ఠీని భవన్తి, భస్మన్తా ఆహుతియో ¶ , దత్తుపఞ్ఞత్తం యదిదం దానం, తేసం తుచ్ఛా ముసా విలాపో, యే కేచి అత్థికవాదం వదన్తి, బాలే చ పణ్డితే చ కాయస్స భేదా ఉచ్ఛిజ్జన్తి వినస్సన్తి, న హోన్తి పరం మరణా’’తి ఇమం దిట్ఠిం పతిట్ఠాపేసి. ఇధేవాతి ఇమస్మింయేవ లోకే జీవో జీవతి. పేచ్చ పేచ్చ వినస్సతీతి పరలోకే నిబ్బత్తో సత్తో గతివసేన ఇధ అనాగన్త్వా తత్థేవ పరలోకే వినస్సతి ¶ ఉచ్ఛిజ్జతి. ఏవం ఉచ్ఛిజ్జమానే లోకస్మిం కో ఇధ పాపేన లిప్పతీతి.
ఇతి సో తస్సపి వాదం భిన్దిత్వా ఖత్తవిజ్జవాదిం ఆమన్తేత్వా ‘‘త్వం, ఆవుసో, ‘మాతాపితరోపి మారేత్వా అత్తనో అత్థో కాతబ్బో’తి ఇమం లద్ధిం ఉక్ఖిపిత్వా విచరన్తో కస్మా మం పరిహససీ’’తి వత్వా ఆహ –
‘‘ఆహు ఖత్తవిదా లోకే, బాలా పణ్డితమానినో;
మాతరం పితరం హఞ్ఞే, అథో జేట్ఠమ్పి భాతరం;
హనేయ్య పుత్తదారే చ, అత్థో చే తాదిసో సియా’’తి.
తత్థ ఖత్తవిదాతి ఖత్తవిజ్జా, అయమేవ వా పాఠో. ఖత్తవిజ్జాచరియానం ఏతం నామం. బాలా పణ్డితమానినోతి బాలా సమానాపి ‘‘పణ్డితా మయం అత్తనో పణ్డితభావం పకాసేమా’’తి మఞ్ఞమానా పణ్డితమానినో హుత్వా ఏవమాహు. అత్థో చేతి సచే అత్తనో యథారూపో కోచి అత్థో సియా, న కిఞ్చి పరివజ్జేయ్య, సబ్బం హనేయ్యేవాతి వదన్తి, త్వమ్పి నేసం అఞ్ఞతరోతి.
ఏవం తస్స లద్ధిం పతిట్ఠపేత్వా అత్తనో లద్ధిం పకాసేన్తో ఆహ –
‘‘యస్స రుక్ఖస్స ఛాయాయ, నిసీదేయ్య సయేయ్య వా;
న తస్స సాఖం భఞ్జేయ్య, మిత్తదుబ్భో హి పాపకో.
‘‘అథ ¶ అత్థే సముప్పన్నే, సమూలమపి అబ్బహే;
అత్థో మే సమ్బలేనాపి, సుహతో వానరో మయా.
‘‘సో చే అత్థో చ ధమ్మో చ, కల్యాణో న చ పాపకో;
భోతో చే వచనం సచ్చం, సుహతో వానరో మయా.
‘‘అత్తనో చే హి వాదస్స, అపరాధం విజానియా;
న మం త్వం గరహేయ్యాసి, భోతో వాదో హి తాదిసో’’తి.
తత్థ అమ్భో ఖత్తవిద అమ్హాకం పన ఆచరియా ఏవం వణ్ణయన్తి. అత్తనా పరిభుత్తచ్ఛాయస్స రుక్ఖస్సపి సాఖం వా పణ్ణం వా న భఞ్జేయ్య. కింకారణా ¶ ? మిత్తదుబ్భో హి పాపకో. త్వం పన ఏవం వదేసి – ‘‘అథ అత్థే సముప్పన్నే సమూలమపి ¶ అబ్బహే’’తి, మమ చ పాథేయ్యేన అత్థో అహోసి, తస్మా సచేపేస మయా హతో, తథాపి అత్థో మే సమ్బలేనాపి, సుహతో వానరో మయా.
ఏవం సో తస్సపి వాదం భిన్దిత్వా పఞ్చసు తేసు అపటిభానేసు నిసిన్నేసు రాజానం ఆమన్తేత్వా, ‘‘మహారాజ, త్వం ఇమే పఞ్చ రట్ఠవిలోపకే మహాచోరే గహేత్వా విచరసి, అహో బాలో, ఏవరూపానఞ్హి సంసగ్గేన పురిసో దిట్ఠధమ్మికమ్పి సమ్పరాయికమ్పి మహాదుక్ఖం పాపుణేయ్యా’’తి వత్వా రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేన్తో ఆహ –
‘‘అహేతువాదో పురిసో, యో చ ఇస్సరకుత్తికో;
పుబ్బేకతీ చ ఉచ్ఛేదీ, యో చ ఖత్తవిదో నరో.
‘‘ఏతే అసప్పురిసా లోకే, బాలా పణ్డితమానినో;
కరేయ్య తాదిసో పాపం, అథో అఞ్ఞమ్పి కారయే;
అసప్పురిససంసగ్గో, దుక్ఖన్తో కటుకుద్రయో’’తి.
తత్థ తాదిసోతి, మహారాజ, యాదిసా ఏతే పఞ్చ దిట్ఠిగతికా, తాదిసో పురిసో సయమ్పి పాపం కరేయ్య. య్వాస్స వచనం సుణాతి, తం అఞ్ఞమ్పి కారయే. దుక్ఖన్తోతి ఏవరూపేహి అసప్పురిసేహి సద్ధిం సంసగ్గో ఇధలోకేపి పరలోకేపి దుక్ఖన్తో కటుకుద్రయోవ హోతి. ఇమస్స పనత్థస్స ¶ పకాసనత్థం ‘‘యాని కానిచి, భిక్ఖవే, భయాని ఉప్పజ్జన్తి, సబ్బాని తాని బాలతో’’తి సుత్తం (అ. ని. ౩.౧) ఆహరితబ్బం. గోధజాతక- (జా. ౧.౧.౧౩౮) సఞ్జీవజాతక- (జా. ౧.౧.౧౫౦) అకిత్తిజాతకాదీహి (జా. ౧.౧౩.౮౩ ఆదయో) చాయమత్థో దీపేతబ్బో.
ఇదానీ ఓపమ్మదస్సనవసేన ధమ్మదేసనం వడ్ఢేన్తో ఆహ –
‘‘ఉరబ్భరూపేన వకస్సు పుబ్బే, అసంకితో అజయూథం ఉపేతి;
హన్త్వా ఉరణిం అజికం అజఞ్చ, ఉత్రాసయిత్వా యేనకామం పలేతి.
‘‘తథావిధేకే ¶ సమణబ్రాహ్మణాసే, ఛదనం కత్వా వఞ్చయన్తి మనుస్సే;
అనాసకా థణ్డిలసేయ్యకా చ, రజోజల్లం ఉక్కుటికప్పధానం;
పరియాయభత్తఞ్చ ¶ అపానకత్తా, పాపాచారా అరహన్తో వదానా.
‘‘ఏతే అసప్పురిసా లోకే, బాలా పణ్డితమానినో;
కరేయ్య తాదిసో పాపం, అథో అఞ్ఞమ్పి కారయే;
అసప్పురిససంసగ్గో, దుక్ఖన్తో కటుకుద్రయో.
‘‘యమాహు నత్థి వీరియన్తి, అహేతుఞ్చ పవదన్తి యే;
పరకారం అత్తకారఞ్చ, యే తుచ్ఛం సమవణ్ణయుం.
‘‘ఏతే అసప్పురిసా లోకే, బాలా పణ్డితమానినో;
కరేయ్య తాదిసో పాపం, అథో అఞ్ఞమ్పి కారయే;
అసప్పురిససంసగ్గో, దుక్ఖన్తో కటుకుద్రయో.
‘‘సచే హి వీరియం నాస్స, కమ్మం కల్యాణపాపకం;
న భరే వడ్ఢకిం రాజా, నపి యన్తాని కారయే.
‘‘యస్మా చ వీరియం అత్థి, కమ్మం కల్యాణపాపకం;
తస్మా యన్తాని కారేతి, రాజా భరతి వడ్ఢకిం.
‘‘యది ¶ వస్ససతం దేవో, న వస్సే న హిమం పతే;
ఉచ్ఛిజ్జేయ్య అయం లోకో, వినస్సేయ్య అయం పజా.
‘‘యస్మా చ వస్సతీ దేవో, హిమఞ్చానుఫుసాయతి;
తస్మా సస్సాని పచ్చన్తి, రట్ఠఞ్చ పాలితే చిరం.
‘‘గవం చే తరమానానం, జిమ్హం గచ్ఛతి పుఙ్గవో;
సబ్బా తా జిమ్హం గచ్ఛన్తి, నేత్తే జిమ్హం గతే సతి.
‘‘ఏవమేవ ¶ మనుస్సేసు, యో హోతి సేట్ఠసమ్మతో;
సో చే అధమ్మం చరతి, పగేవ ఇతరా పజా;
సబ్బం రట్ఠం దుఖం సేతి, రాజా చే హోతి అధమ్మికో.
‘‘గవం చే తరమానానం, ఉజుం గచ్ఛతి పుఙ్గవో;
సబ్బా గావీ ఉజుం యన్తి, నేత్తే ఉజుం గతే సతి.
‘‘ఏవమేవ మనుస్సేసు, యో హోతి సేట్ఠసమ్మతో;
సో సచే ధమ్మం చరతి, పగేవ ఇతరా పజా;
సబ్బం రట్ఠం సుఖం సేతి, రాజా చే హోతి ధమ్మికో.
‘‘మహారుక్ఖస్స ఫలినో, ఆమం ఛిన్దతి యో ఫలం;
రసఞ్చస్స న జానాతి, బీజఞ్చస్స వినస్సతి.
‘‘మహారుక్ఖూపమం రట్ఠం, అధమ్మేన పసాసతి;
రసఞ్చస్స న జానాతి, రట్ఠఞ్చస్స వినస్సతి.
‘‘మహారుక్ఖస్స ఫలినో, పక్కం ఛిన్దతి యో ఫలం;
రసఞ్చస్స విజానాతి, బీజఞ్చస్స న నస్సతి.
‘‘మహారుక్ఖూపమం ¶ ¶ రట్ఠం, ధమ్మేన యో పసాసతి;
రసఞ్చస్స విజానాతి, రట్ఠఞ్జస్స న నస్సతి.
‘‘యో చ రాజా జనపదం, అధమ్మేన పసాసతి;
సబ్బోసధీహి సో రాజా, విరుద్ధో హోతి ఖత్తియో.
‘‘తథేవ నేగమే హింసం, యే యుత్తా కయవిక్కయే;
ఓజదానబలీకారే, స కోసేన విరుజ్ఝతి.
‘‘పహారవరఖేత్తఞ్ఞూ, సఙ్గామే కతనిస్సమే;
ఉస్సితే హింసయం రాజా, స బలేన విరుజ్ఝతి.
‘‘తథేవ ఇసయో హింసం, సఞ్ఞతే బ్రహ్మచారినో;
అధమ్మచారీ ఖత్తియో, సో సగ్గేన విరుజ్ఝతి.
‘‘యో ¶ చ రాజా అధమ్మట్ఠో, భరియం హన్తి అదూసికం;
లుద్ధం పసవతే ఠానం, పుత్తేహి చ విరుజ్ఝతి.
‘‘ధమ్మం చరే జానపదే, నేగమేసు బలేసు చ;
ఇసయో చ న హింసేయ్య, పుత్తదారే సమం చరే.
‘‘స తాదిసో భూమిపతి, రట్ఠపాలో అకోధనో;
సపత్తే సమ్పకమ్పేతి, ఇన్దోవ అసురాధిపో’’తి.
తత్థ వకస్సూతి వకో అస్సు, అస్సూతి నిపాతమత్తం. ఇదం వుత్తం హోతి – మహారాజ, పుబ్బే ఏకో ఉరబ్భరూపో వకో అహోసి, తస్స నఙ్గుట్ఠమత్తమేవ దీఘం, తం పన సో అన్తరసత్తిమ్హి పక్ఖిపిత్వా ఉరబ్భరూపేన అసంకితో అజయూథం ఉపేతి. తత్థ ఉరణికఞ్చ అజికఞ్చ అజఞ్చ హన్త్వా యేనకామం పలేతి. తథావిధేకేతి తథావిధా ఏకే సమణబ్రాహ్మణా పబ్బజ్జాలిఙ్గేన ఛదనం కత్వా అత్తానం ఛాదేత్వా మధురవచనాదీహి హితకామా వియ హుత్వా లోకం వఞ్చేన్తి. ‘‘అనాసకా’’తిఆది తేసం ఛదనస్స దస్సనత్థం వుత్తం. ఏకచ్చే హి ‘‘మయం అనాసకా న కిఞ్చి ¶ ఆహారేమా’’తి మనుస్సే వఞ్చేన్తి, అపరే ‘‘మయం థణ్డిలసేయ్యకా’’తి. అఞ్ఞేసం పన రజోజల్లం ఛదనం, అఞ్ఞేసం ఉక్కుటికప్పధానం, తే గచ్ఛన్తాపి ఉప్పతిత్వా ఉక్కుటికావ గచ్ఛన్తి. అఞ్ఞేసం సత్తాహదసాహాదివారభోజనసఙ్ఖాతం ¶ పరియాయభత్తఛదనం, అపరే అపానకత్తా హోన్తి, ‘‘మయం పానీయం న పివామా’’తి వదన్తి. అరహన్తో వదానాతి పాపాచారా హుత్వాపి ‘‘మయం అరహన్తో’’తి వదన్తా విచరన్తి. ఏతేతి, మహారాజ, ఇమే వా పఞ్చ జనా హోన్తు అఞ్ఞే వా, యావన్తో దిట్ఠిగతికా నామ, సబ్బేపి ఏతే అసప్పురిసా. యమాహూతి యే ఆహు, యే వదన్తి.
సచే హి వీరియం నాస్సాతి, మహారాజ, సచే ఞాణసమ్పయుత్తం కాయికచేతసికవీరియం న భవేయ్య. కమ్మన్తి కల్యాణపాపకం కమ్మమ్పి యది న భవేయ్య. న భరేతి ఏవం సన్తే వడ్ఢకిం వా అఞ్ఞే వా కారకే రాజా న పోసేయ్య, నపి యన్తానీతి నపి తేహి సత్తభూమికపాసాదాదీని యన్తాని కారేయ్య. కింకారణా? వీరియస్స చేవ కమ్మస్స చ అభావా. ఉచ్ఛిజ్జేయ్యాతి, మహారాజ, యది ఏత్తకం కాలం నేవ దేవో వస్సేయ్య, న హిమం పతేయ్య ¶ , అథ కప్పుట్ఠానకాలో వియ అయం లోకో ఉచ్ఛిజ్జేయ్య. ఉచ్ఛేదవాదినా కథితనియామేన పన ఉచ్ఛేదో నామ నత్థి. పాలితేతి పాలయతి.
‘‘గవం చే’’తి చతస్సో గాథా రఞ్ఞో ధమ్మదేసనాయమేవ వుత్తా, తథా ‘‘మహారుక్ఖస్సా’’తిఆదికా. తత్థ మహారుక్ఖస్సాతి మధురఅమ్బరుక్ఖస్స. అధమ్మేనాతి అగతిగమనేన. రసఞ్చస్స న జానాతీతి అధమ్మికో రాజా రట్ఠస్స రసం ఓజం న జానాతి, ఆయసమ్పత్తిం న లభతి. వినస్సతీతి సుఞ్ఞం హోతి, మనుస్సా గామనిగమే ఛడ్డేత్వా పచ్చన్తం పబ్బతవిసమం భజన్తి, సబ్బాని ఆయముఖాని పచ్ఛిజ్జన్తి. సబ్బోసధీహీతి సబ్బేహి మూలతచపత్తపుప్ఫఫలాదీహి చేవ సప్పినవనీతాదీహి చ ఓసధేహి విరుజ్ఝతి, తాని న సమ్పజ్జన్తి. అధమ్మికరఞ్ఞో హి పథవీ నిరోజా హోతి, తస్సా నిరోజతాయ ఓసధానం ఓజా న హోతి, తాని రోగఞ్చ వూపసమేతుం న సక్కోన్తి. ఇతి సో తేహి విరుద్ధో నామ హోతి.
నేగమేతి నిగమవాసికుటుమ్బికే. హింసన్తి హింసన్తో పీళేన్తో. యే యుత్తాతి యే కయవిక్కయే యుత్తా ఆయానం ముఖా థలజలపథవాణిజా, తే చ హింసన్తో. ఓజదానబలీకారేతి తతో తతో భణ్డాహరణసుఙ్కదానవసేన ఓజదానఞ్చేవ ఛభాగదసభాగాదిభేదం బలిఞ్చ కరోన్తే. స కోసేనాతి సో ఏతే హింసన్తో అధమ్మికరాజా ధనధఞ్ఞేహి పరిహాయన్తో కోసేన విరుజ్ఝతి నామ. పహారవరఖేత్తఞ్ఞూతి ‘‘ఇమస్మిం ఠానే విజ్ఝితుం వట్టతీ’’తి ఏవం పహారవరానం ఖేత్తం జానన్తే ధనుగ్గహే. సఙ్గామే కతనిస్సమేతి యుద్ధే సుకతకమ్మే మహాయోధే. ఉస్సితేతి ఉగ్గతే పఞ్ఞాతే మహామత్తే ¶ . హి సయన్తి ఏవరూపే సయం వా హింసన్తో పరేహి వా హింసాపేన్తో. బలేనాతి బలకాయేన. తథావిధఞ్హి రాజానం ‘‘అయం బహుకారే అత్తనో రజ్జదాయకేపి హింసతి, కిమఙ్గం పన అమ్హే’’తి అవసేసాపి యోధా విజహన్తియేవ. ఇతి సో బలేన విరుద్ధో నామ హోతి.
తథేవ ఇసయో హింసన్తి యథా చ నేగమాదయో, తథేవ ఏసితగుణే పబ్బజితే అక్కోసనపహరణాదీహి ¶ హింసన్తో అధమ్మచారీ రాజా కాయస్స భేదా అపాయమేవ ఉపేతి, సగ్గే నిబ్బత్తితుం న సక్కోతీతి ¶ సగ్గేన విరుద్ధో నామ హోతి. భరియం హన్తి అదూసికన్తి అత్తనో బాహుచ్ఛాయాయ వడ్ఢితం పుత్తధీతాహి సంవడ్ఢం సీలవతిం భరియం మిత్తపతిరూపకానం చోరానం వచనం గహేత్వా మారేతి. లుద్ధం పసవతే ఠానన్తి సో అత్తనో నిరయూపపత్తిం పసవతి నిప్ఫాదేతి. పుత్తేహి చాతి ఇమస్మిఞ్ఞేవ అత్తభావే అత్తనో పుత్తేహి సద్ధిం విరుజ్ఝతీతి.
ఏవమస్స సో తేసం పఞ్చన్నం జనానం కథం గహేత్వా దేవియా మారితభావఞ్చ పుత్తానం విరుద్ధభావఞ్చ సన్ధిముఖే చోరం చూళాయం గణ్హన్తో వియ కథేసి. మహాసత్తో హి తేసం అమచ్చానం నిగ్గణ్హనఞ్చ ధమ్మదేసనఞ్చ దేవియా తేహి మారితభావస్స ఆవికరణత్థఞ్చ తత్థ అనుపుబ్బేన కథం ఆహరిత్వా ఓకాసం కత్వా ఏతమత్థం కథేసి. రాజా తస్స వచనం సుత్వా అత్తనో అపరాధం జాని. అథ నం మహాసత్తో ‘‘ఇతో పట్ఠాయ, మహారాజ, ఏవరూపానం పాపానం కథం గహేత్వా మా పున ఏవమకాసీ’’తి వత్వా ఓవదన్తో ‘‘ధమ్మం చరే’’తిఆదిమాహ.
తత్థ ధమ్మం చరేతి, మహారాజ, రాజా నామ జనపదం అధమ్మికేన బలినా అపీళేన్తో జనపదే ధమ్మం చరేయ్య, సామికే అసామికే అకరోన్తో నేగమేసు ధమ్మం చరేయ్య, అట్ఠానే అకిలమేన్తో బలేసు ధమ్మం చరేయ్య. వధబన్ధఅక్కోసపరిభాసే పరిహరన్తో పచ్చయే చ నేసం దదన్తో ఇసయో న విహింసేయ్య, ధీతరో యుత్తట్ఠానే పతిట్ఠాపేన్తో పుత్తే చ సిప్పాని సిక్ఖాపేత్వా సమ్మా పరిహరన్తో భరియం ఇస్సరియవోస్సగ్గఅలఙ్కారదానసమ్మాననాదీహి అనుగ్గణ్హన్తో పుత్తదారే సమం చరేయ్య. స తాదిసోతి సో తాదిసో రాజా పవేణిం అభిన్దిత్వా ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేన్తో రాజాణాయ రాజతేజేన సపత్తే సమ్పకమ్పేతి తాసేతి చాలేతి. ‘‘ఇన్దోవా’’తి ఇదం ఉపమత్థం వుత్తం. యథా అసురే జేత్వా అభిభవిత్వా ఠితకాలతో పట్ఠాయ అసురాధిపోతి సఙ్ఖ్యం గతో ఇన్దో అత్తనో సపత్తభూతే అసురే కమ్పేసి, తథా కమ్పేతీతి.
ఏవం మహాసత్తో రఞ్ఞో ధమ్మం దేసేత్వా చత్తారోపి కుమారే పక్కోసాపేత్వా ఓవదిత్వా రఞ్ఞో కతకమ్మం పకాసేత్వా రాజానం ఖమాపేత్వా ‘‘మహారాజ, ఇతో పట్ఠాయ అతులేత్వా పరిభేదకానం కథం గహేత్వా ¶ మా ఏవరూపం సాహసికకమ్మం అకాసి, తుమ్హేపి కుమారా మా రఞ్ఞో ¶ దుబ్భిత్థా’’తి సబ్బేసం ఓవాదం అదాసి. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, తుమ్హేసు చ దేవియా చ అపరజ్ఝన్తో ఇమే నిస్సాయ ఏతేసం కథం గహేత్వా ఏతం పాపకమ్మం కరిం, ఇమే పఞ్చపి మారేమీ’’తి ¶ . న లబ్భా, మహారాజ, ఏవం కాతున్తి. తేన హి తేసం హత్థపాదే ఛేదాపేమీతి. ఇదమ్పి న లబ్భా కాతున్తి. రాజా ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తే సబ్బసంహరణే కత్వా పఞ్చచూళాకరణగద్దూలబన్ధనగోమయాసిఞ్చనేహి అవమానేత్వా రట్ఠా పబ్బాజేసి. బోధిసత్తో తత్థ కతిపాహం వసిత్వా ‘‘అప్పమత్తో హోహీ’’తి రాజానం ఓవదిత్వా హిమవన్తంయేవ గన్త్వా ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా యావజీవం బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా బ్రహ్మలోకూపగో అహోసి.
సత్థా ఇమం దేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో పఞ్ఞవాయేవ పరప్పవాదప్పమద్దనోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా పఞ్చ దిట్ఠిగతికా పూరణకస్సపమక్ఖలిగోసాలపకుధకచ్చానఅజితకేసకమ్బలనిగణ్ఠనాటపుత్తా అహేసుం, పిఙ్గలసునఖో ఆనన్దో, మహాబోధిపరిబ్బాజకో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.
మహాబోధిజాతకవణ్ణనా తతియా.
జాతకుద్దానం –
సనిళీనికమవ్హయనో పఠమో, దుతియో పన సఉమ్మదన్తివరో;
తతియో పన బోధిసిరీవ్హయనో, కథితా పన తీణి జినేన సుభాతి.
పణ్ణాసనిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౯. సట్ఠినిపాతో
[౫౨౯] ౧. సోణకజాతకవణ్ణనా
కస్స ¶ ¶ ¶ సుత్వా సతం దమ్మీతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నేక్ఖమ్మపారమిం ఆరబ్భ కథేసి. తదా హి భగవా ధమ్మసభాయం నేక్ఖమ్మపారమిం వణ్ణయన్తానం భిక్ఖూనం మజ్ఝే నిసీదిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తోయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే రాజగహే మగధరాజా నామ రజ్జం కారేసి. బోధిసత్తో తస్స అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తి, నామగ్గహణదివసే చస్స ‘‘అరిన్దమకుమారో’’తి నామం కరింసు. తస్స జాతదివసేయేవ పురోహితస్సపి పుత్తో జాయి, ‘‘సోణకకుమారో’’తిస్స నామం కరింసు. తే ఉభోపి ఏకతోవ వడ్ఢిత్వా వయప్పత్తా ఉత్తమరూపధరా రూపేన నిబ్బిసేసా హుత్వా తక్కసిలం గన్త్వా ఉగ్గహితసిప్పా తతో నిక్ఖమిత్వా ‘‘సబ్బసమయసిప్పఞ్చ దేసచారిత్తఞ్చ జానిస్సామా’’తి అనుపుబ్బేన చారికం చరన్తా బారాణసిం పత్వా రాజుయ్యానే వసిత్వా పునదివసే నగరం పవిసింసు. తం దివసఞ్చ ఏకచ్చే మనుస్సా ‘‘బ్రాహ్మణవాచనకం కరిస్సామా’’తి పాయాసం పటియాదేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా ఆగచ్ఛన్తే తే కుమారే దిస్వా ఘరం పవేసేత్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేసుం. తత్థ బోధిసత్తస్స పఞ్ఞత్తాసనే సుద్ధవత్థం అత్థతం అహోసి, సోణకస్స రత్తకమ్బలం. సో తం నిమిత్తం దిస్వావ ‘‘అజ్జ మే పియసహాయో అరిన్దమకుమారో ¶ బారాణసిరాజా భవిస్సతి, మయ్హం పన సేనాపతిట్ఠానం దస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. తే ఉభోపి కతభత్తకిచ్చా ఉయ్యానమేవ అగమంసు.
తదా బారాణసిరఞ్ఞో కాలకతస్స సత్తమో దివసో హోతి, అపుత్తకం రాజకులం. అమచ్చాదయో పాతోవ ససీసం న్హాతా సన్నిపతిత్వా ‘‘రజ్జారహస్స సన్తికం గమిస్సతీ’’తి ఫుస్సరథం యోజేత్వా విస్సజ్జేసుం. సో నగరా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన రాజుయ్యానం గన్త్వా ఉయ్యానద్వారే నివత్తిత్వా ఆరోహణసజ్జో హుత్వా అట్ఠాసి. బోధిసత్తో మఙ్గలసిలాపట్టేససీసం పారుపిత్వా ¶ నిపజ్జి, సోణకకుమారో తస్స సన్తికే నిసీది. సో తూరియసద్దం సుత్వా ‘‘అరిన్దమస్స ఫుస్సరథో ఆగచ్ఛతి, అజ్జేస రాజా ¶ హుత్వా మమ సేనాపతిట్ఠానం దస్సతి, న ఖో పన మయ్హం ఇస్సరియేనత్థో, ఏతస్మిం గతే నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకమన్తే పటిచ్ఛన్నే అట్ఠాసి. పురోహితో ఉయ్యానం పవిసిత్వా మహాసత్తం నిపన్నకం దిస్వా తూరియాని పగ్గణ్హాపేసి. మహాసత్తో పబుజ్ఝిత్వా పరివత్తిత్వా థోకం నిపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ సిలాపట్టే పల్లఙ్కేన నిసీది. అథ నం పురోహితో అఞ్జలిం పగ్గణ్హిత్వా ఆహ – ‘‘రజ్జం తే, దేవ, పాపుణాతీ’’తి. ‘‘కిం అపుత్తకం రాజకుల’’న్తి? ‘‘ఏవం, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి సాధూ’’తి. అథ నం తే తత్థేవ అభిసిఞ్చిత్వా రథం ఆరోపేత్వా మహన్తేన పరివారేన నగరం పవేసేసుం. సో నగరం పదక్ఖిణం కత్వా పాసాదం అభిరూహి. సో యసమహన్తతాయ సోణకకుమారం న సరి.
సోపి తస్మిం నగరం పవిట్ఠే పచ్ఛా ఆగన్త్వా సిలాపట్టే నిసీది. అథస్స పురతో బన్ధనా పవుత్తం సాలరుక్ఖతో పణ్డుపలాసం పతి. సో తం దిస్వావ ‘‘యథేవేతం, తథా మమపి సరీరం జరం పత్వా పతిస్సతీ’’తి అనిచ్చాదివసేన విపస్సనం పట్ఠపేత్వా పచ్చేకబోధిం పాపుణి. తంఖణఞ్ఞేవస్స గిహిలిఙ్గం అన్తరధాయి, పబ్బజితలిఙ్గం పాతురహోసి. సో ‘‘నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి ఉదానం ఉదానేన్తో నన్దమూలకపబ్భారం అగమాసి. మహాసత్తోపి చత్తాలీసమత్తానం సంవచ్ఛరానం అచ్చయేన సరిత్వా ‘‘కహం ను ఖో మే సహాయో సోణకో’’తి సోణకం పునప్పునం సరన్తోపి ‘‘మయా సుతో ¶ వా దిట్ఠో వా’’తి వత్తారం అలభిత్వా అలఙ్కతమహాతలే రాజపల్లఙ్కే నిసిన్నో గన్ధబ్బనాటకనచ్చగీతాదీహి పరివుతో సమ్పత్తిమనుభవన్తో ‘‘యో మే కస్సచి సన్తికే సుత్వా ‘అసుకట్ఠానే నామ సోణకో వసతీ’తి ఆచిక్ఖిస్సతి, తస్స సతం దస్సామి, యో మే సామం దిస్వా ఆరోచేస్సతి, తస్స సహస్స’’న్తి ఏకం ఉదానం అభిసఙ్ఖరిత్వా గీతవసేన ఉదానేన్తో పఠమం గాథమాహ –
‘‘కస్స సుత్వా సతం దమ్మి, సహస్సం దిట్ఠ సోణకం;
కో మే సోణకమక్ఖాతి, సహాయం పంసుకీళిత’’న్తి.
అథస్స ముఖతో లుఞ్చన్తీ వియ గహేత్వా ఏకా నాటకీత్థీ తం గాయి. అథఞ్ఞా అథఞ్ఞాతి ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో పియగీత’’న్తి సబ్బా ఓరోధా గాయింసు. అనుక్కమేన నగరవాసినోపి జానపదాపి తమేవ గీతం గాయింసు. రాజాపి ¶ పునప్పునం తమేవ గీతం గాయతి. పణ్ణాసమత్తానం సంవచ్ఛరానం అచ్చయేన పనస్స బహూ పుత్తధీతరో అహేసుం, జేట్ఠపుత్తో దీఘావుకుమారో నామ అహోసి. తదా ¶ సోణకపచ్చేకబుద్ధో ‘‘అరిన్దమరాజా మం దట్ఠుకామో, అహం తత్థ గన్త్వా కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చానిసంసం కథేత్వా పబ్బజ్జనాకారం కరోమీ’’తి చిన్తేత్వా ఇద్ధియా ఆకాసేనాగన్త్వా ఉయ్యానే నిసీది. తదా ఏకో సత్తవస్సికో పఞ్చచూళకకుమారకో మాతరా పహితో గన్త్వా ఉయ్యానవనే దారూని ఉద్ధరన్తో పునప్పునం తమేవ గీతం గాయి. అథ నం సో పక్కోసిత్వా ‘‘కుమారక, త్వం అఞ్ఞం అగాయిత్వా ఏకమేవ గీతం గాయసి, కిం అఞ్ఞం న జానాసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘జానామి, భన్తే, అమ్హాకం పన రఞ్ఞో ఇదమేవ పియం, తేన నం పున్నప్పునం గాయామీ’’తి. ‘‘ఏతస్స పన తే గీతస్స పటిగీతం గాయన్తో కోచి దిట్ఠపుబ్బో’’తి. ‘‘న దిట్ఠపుబ్బో, భన్తే’’తి. ‘‘అహం తం సిక్ఖాపేస్సామి, సక్ఖిస్ససి రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా పటిగీతం గాయితు’’న్తి. ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. అథస్స సో పటిగీతం ఆచిక్ఖన్తో ‘‘మయ్హం సుత్వా’’తిఆదిమాహ. ఉగ్గణ్హాపేత్వా చ పన ¶ తం ఉయ్యోజేసి – ‘‘గచ్ఛ, కుమారక, ఇమం పటిగీతం రఞ్ఞా సద్ధిం గాయాహి, రాజా తే మహన్తం ఇస్సరియం దస్సతి, కిం తే దారూహి, వేగేన యాహీ’’తి.
సో ‘‘సాధూ’’తి తం పటిగీతం ఉగ్గణ్హిత్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, యావాహం రాజానం ఆనేమి, తావ ఇధేవ హోథా’’తి వత్వా వేగేన మాతు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘అమ్మ, ఖిప్పం మం న్హాపేత్వా అలఙ్కరోథ, అజ్జ తం దలిద్దభావతో మోచేస్సామీ’’తి వత్వా న్హాతమణ్డితో రాజద్వారం గన్త్వా ‘‘అయ్య దోవారిక, ‘ఏకో దారకో తుమ్హేహి సద్ధిం పటిగీతం గాయిస్సామీతి ఆగన్త్వా ద్వారే ఠితో’తి రఞ్ఞో అరోచేహీ’’తి ఆహ. సో వేగేన గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘ఆగచ్ఛతూ’’తి పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాత, త్వం మయా సద్ధిం పటిగీతం గాయిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి గాయస్సూ’’తి. ‘‘దేవ, ఇమస్మిం ఠానే న గాయామి, నగరే పన భేరిం చరాపేత్వా మహాజనం సన్నిపాతాపేథ, మహాజనమజ్ఝే గాయిస్సామీ’’తి. రాజా తథా కారేత్వా అలఙ్కతమణ్డపే పల్లఙ్కమజ్ఝే నిసీదిత్వా తస్సానురూపం ఆసనం దాపేత్వా ‘‘ఇదాని తవ గీతం గాయస్సూ’’తి ఆహ. ‘‘దేవ, తుమ్హే తావ గాయథ, అథాహం పటిగీతం గాయిస్సామీ’’తి. తతో రాజా పఠమం గాయన్తో గాథమాహ –
‘‘కస్స ¶ సుత్వా సతం దమ్మి, సహస్సం దిట్ఠ సోణకం;
సో మే సోణకమక్ఖాతి, సహాయం పంసుకీళిత’’న్తి.
తత్థ సుత్వాతి ‘‘అసుకట్ఠానే నామ తే పియసహాయో సోణకో వసతీ’’తి తస్స వసనట్ఠానం సుత్వా ఆరోచేన్తస్స కస్స సతం దమ్మి. దిట్ఠాతి ‘‘అసుకట్ఠానే నామ మయా దిట్ఠో’’తి దిస్వా ఆరోచేన్తస్స కస్స సహస్సం దమ్మీతి.
ఏవం ¶ రఞ్ఞా పఠమం ఉదానగాథాయ గీతాయ పఞ్చచూళకదారకేన పటిగీతభావం పకాసేన్తో సత్థా అభిసమ్బుద్ధో హుత్వా దీయడ్ఢగాథా అభాసి –
‘‘అథబ్రవీ మాణవకో, దహరో పఞ్చచూళకో;
మయ్హం సుత్వా సతం దేహి, సహస్సం దిట్ఠ సోణకం;
అహం తే సోణకక్ఖిస్సం, సహాయం పంసుకీళిత’’న్తి.
తేన వుత్తగాథాయ పన అయమత్థో – మహారాజ, యం త్వం ‘‘సుత్వా ఆరోచేన్తస్స సతం దమ్మీ’’తి వదసి, తమ్పి మమేవ దేహి, యం ‘‘దిస్వా ఆరోచేన్తస్స సహస్సం ¶ దమ్మీ’’తి వదసి, తమ్పి మయ్హమేవ దేహి, అహం తే పియసహాయం ఇదానేవ పచ్చక్ఖతోవ ‘‘అయం సోణకో’’తి ఆచిక్ఖిస్సన్తి.
ఇతో పరం సువిఞ్ఞేయ్యా సమ్బుద్ధగాథా పాళినయేనేవ వేదితబ్బా –
‘‘కతమస్మిం సో జనపదే, రట్ఠేసు నిగమేసు చ;
కత్థ సోణకమద్దక్ఖి, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో.
‘‘తవేవ దేవ విజితే, తవేవుయ్యానభూమియం;
ఉజువంసా మహాసాలా, నీలోభాసా మనోరమా.
‘‘తిట్ఠన్తి మేఘసమానా, రమ్మా అఞ్ఞోఞ్ఞనిస్సితా;
తేసం మూలమ్హి సోణకో, ఝాయతీ అనుపాదనో;
ఉపాదానేసు లోకేసు, డయ్హమానేసు నిబ్బుతో.
‘‘తతో ¶ చ రాజా పాయాసి, సేనాయ చతురఙ్గియా;
కారాపేత్వా సమం మగ్గం, అగమా యేన సోణకో.
‘‘ఉయ్యానభూమిం గన్త్వాన, విచరన్తో బ్రహావనే;
ఆసీనం సోణకం దక్ఖి, డయ్హమానేసు నిబ్బుత’’న్తి.
తత్థ ¶ ఉజువంసాతి ఉజుక్ఖన్ధా. మహాసాలాతి మహారుక్ఖా. మేఘసమానాతి నీలమేఘసదిసా. రమ్మాతి రమణీయా. అఞ్ఞోఞ్ఞనిస్సితాతి సాఖాహి సాఖం, మూలేన మూలం సంసిబ్బిత్వా ఠితా. తేసన్తి తేసం ఏవరూపానం తవ ఉయ్యానవనే సాలానం హేట్ఠా. ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానఆరమ్మణూపనిజ్ఝానసఙ్ఖాతేహి ఝానేహి ఝాయతి. అనుపాదనోతి కాముపాదానాదివిరహితో. డయ్హమానేసూతి ఏకాదసహి అగ్గీహి డయ్హమానేసు సత్తేసు. నిబ్బుతోతి తే అగ్గీ నిబ్బాపేత్వా సీతలేన హదయేన ఝాయమానో తవ ఉయ్యానే మఙ్గలసాలరుక్ఖమూలే సిలాపట్టే నిసిన్నో ఏస తే సహాయో కఞ్చనపటిమా వియ సోభమానో పటిమానేతీతి. తతో చాతి, భిక్ఖవే, తతో సో అరిన్దమో రాజా తస్స వచనం సుత్వావ ‘‘సోణకపచ్చేకబుద్ధం పస్సిస్సామీ’’తి చతురఙ్గినియా సేనాయ పాయాసి నిక్ఖమి. విచరన్తోతి ఉజుకమేవ అగన్త్వా తస్మిం మహన్తే వనసణ్డే విచరన్తో తస్స సన్తికం గన్త్వా తం ఆసీనం అద్దక్ఖి.
సో తం అవన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదిత్వా అత్తనో కిలేసాభిరతత్తా తం ‘‘కపణో’’తి మఞ్ఞమానో ఇమం గాథమాహ –
‘‘కపణో వతయం భిక్ఖు, ముణ్డో సఙ్ఘాటిపారుతో;
అమాతికో అపితికో, రుక్ఖమూలస్మి ఝాయతీ’’తి.
తత్థ ఝాయతీతి నిమ్మాతికో నిప్పితికో కారుఞ్ఞప్పత్తో ఝాయతి.
‘‘ఇమం వాక్యం నిసామేత్వా, సోణకో ఏతదబ్రవి;
న రాజ కపణో హోతి, ధమ్మం కాయేన ఫస్సయం.
‘‘యో ¶ చ ధమ్మం నిరంకత్వా, అధమ్మమనువత్తతి;
స రాజ కపణో హోతి, పాపో పాపపరాయణో’’తి.
తత్థ ¶ ఇమన్తి తస్స కిలేసాభిరతస్స పబ్బజ్జం అరోచేన్తస్స ఇమం పబ్బజ్జాగరహవచనం సుత్వా. ఏతదబ్రవీతి పబ్బజ్జాయ గుణం పకాసేన్తో ఏతం అబ్రవి. ఫస్సయన్తి ఫస్సయన్తో యేన అరియమగ్గధమ్మో నామకాయేన ఫస్సితో, సో కపణో నామ న హోతీతి దస్సేన్తో ఏవమాహ. నిరంకత్వాతి అత్తభావతో నీహరిత్వా. పాపో పాపపరాయణోతి సయం పాపానం కరణేన పాపో, అఞ్ఞేసమ్పి కరోన్తానం పతిట్ఠాభావేన పాపపరాయణోతి.
ఏవం ¶ సో బోధిసత్తం గరహి. సో అత్తనో గరహితభావం అజానన్తో వియ హుత్వా నామగోత్తం కథేత్వా తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తో గాథమాహ –
‘‘అరిన్దమోతి మే నామం, కాసిరాజాతి మం విదూ;
కచ్చి భోతో సుఖస్సేయ్యా, ఇధ పత్తస్స సోణకా’’తి.
తత్థ కచ్చీతి అమ్హాకం తావ న కిఞ్చి అఫాసుకం, భోతో పన కచ్చి ఇధ పత్తస్స ఇమస్మిం ఉయ్యానే వసతో సుఖవిహారోతి పుచ్ఛతి.
అథ నం పచ్చేకబుద్ధో, ‘‘మహారాజ, న కేవలం ఇధ, అఞ్ఞత్రాపి వసన్తస్స మే అసుఖం నామ నత్థీ’’తి వత్వా తస్స సమణభద్రగాథాయో నామ ఆరభి –
‘‘సదాపి భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
న తేసం కోట్ఠే ఓపేన్తి, న కుమ్భిం న కళోపియం;
పరనిట్ఠితమేసానా, తేన యాపేన్తి సుబ్బతా.
‘‘దుతియమ్పి భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
అనవజ్జపిణ్డో భోత్తబ్బో, న చ కోచూపరోధతి.
‘‘తతియమ్పి భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
నిబ్బుతో పిణ్డో భోత్తబ్బో, న చ కోచూపరోధతి.
‘‘చతుత్థమ్పి భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
ముత్తస్స రట్ఠే చరతో, సఙ్గో యస్స న విజ్జతి.
‘‘పఞ్చమమ్పి ¶ భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
నగరమ్హి డయ్హమానమ్హి, నాస్స కిఞ్చి అడయ్హథ.
‘‘ఛట్ఠమ్పి ¶ భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
రట్ఠే విలుమ్పమానమ్హి, నాస్స కిఞ్చి అహీరథ.
‘‘సత్తమమ్పి ¶ భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
చోరేహి రక్ఖితం మగ్గం, యే చఞ్ఞే పరిపన్థికా;
పత్తచీవరమాదాయ, సోత్థిం గచ్ఛతి సుబ్బతో.
‘‘అట్ఠమమ్పి భద్రమధనస్స, అనాగారస్స భిక్ఖునో;
యం యం దిసం పక్కమతి, అనపేక్ఖోవ గచ్ఛతీ’’తి.
తత్థ అనాగారస్సాతి, మహారాజ, ఘరావాసం పహాయ అనాగారియభావం పత్తస్స అధనస్స అకిఞ్చనస్స భిక్ఖునో సబ్బకాలం భద్రమేవ. న తేసన్తి, మహారాజ, తేసం అధనానం భిక్ఖూనం న కోట్ఠాగారే ధనధఞ్ఞాని ఓపేన్తి, న కుమ్భియం, న పచ్ఛియం, తే పన సుబ్బతా పరనిట్ఠితం పరేసం ఘరే పక్కం ఆహారం సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా కపాలమాదాయ ఘరపటిపాటియా ఏసానా పరియేసన్తా తేన తతో లద్ధేన పిణ్డేన తం ఆహారం నవన్నం పాటికుల్యానం వసేన పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జిత్వా జీవితవుత్తిం యాపేన్తి.
అనవజ్జపిణ్డో భోత్తబ్బోతి వేజ్జకమ్మాదికాయ అనేసనాయ వా కుహనా లపనా నేమిత్తికతా నిప్పేసికతా లాభేన లాభం నిజిగీసనతాతి ఏవరూపేన మిచ్ఛాజీవేన వా ఉప్పాదితా చత్తారో పచ్చయా, ధమ్మేన ఉప్పాదితాపి అపచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుత్తా సావజ్జపిణ్డో నామ. అనేసనం పన పహాయ మిచ్ఛాజీవం వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన ఉప్పాదితా ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవామీ’’తి వుత్తనయేనేవ పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుత్తా అనవజ్జపిణ్డో నామ. యేన ఏవరూపో అనవజ్జపిణ్డో భోత్తబ్బో పరిభుఞ్జితబ్బో, యఞ్చ ఏవరూపం అనవజ్జం పిణ్డం భుఞ్జమానానం పచ్చయే నిస్సాయ కోచి అప్పమత్తకోపి కిలేసో న ఉపరోధతి న పీళేతి, తస్స దుతియమ్పి భద్రం అధనస్స అనాగారస్స భిక్ఖునో.
నిబ్బుతోతి పుథుజ్జనభిక్ఖునో ధమ్మేన ఉప్పన్నపిణ్డోపి పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జియమానో నిబ్బుతపిణ్డో నామ, ఏకన్తతో పన ఖీణాసవస్స పిణ్డోవ నిబ్బుతపిణ్డో నామ. కింకారణా? సో హి థేయ్యపరిభోగో, ఇణపరిభోగో ¶ , దాయజ్జపరిభోగో, సామిపరిభోగోతి ఇమేసు చతూసు పరిభోగేసు సామిపరిభోగవసేన తం భుఞ్జతి, తణ్హాదాసబ్యం అతీతో సామీ హుత్వా పరిభుఞ్జతి, న తం తప్పచ్చయా కోచి అప్పమత్తకోపి కిలేసో ఉపరోధతి.
ముత్తస్స రట్ఠే చరతోతి ఉపట్ఠాకకులాదీసు అలగ్గమానసస్స ఛిన్నవలాహకస్స వియ రాహుముఖా ¶ పముత్తస్స విమలచన్దమణ్డలస్స వియ చ యస్స గామనిగమాదీసు చరన్తస్స రాగసఙ్గాదీసు ఏకోపి సఙ్గో నత్థి. ఏకచ్చో హి కులేహి సంసట్ఠో విహరతి సహసోకీ సహనన్దీ, ఏకచ్చో మాతాపితూసుపి అలగ్గమానసో విచరతి కోరునగరగామవాసీ దహరో వియ, ఏవరూపస్స పుథుజ్జనస్సపి భద్రమేవ ¶ .
నాస్స కిఞ్చీతి యో హి బహుపరిక్ఖారో హోతి, సో ‘‘మా మే చోరా పరిక్ఖారే హరింసూ’’తి అతిరేకాని చ చీవరాదీని అన్తోనగరే ఉపట్ఠాకకులే నిక్ఖిపతి, అథ నగరమ్హి డయ్హమానే ‘‘అసుకకులే నామ అగ్గి ఉట్ఠితో’’తి సుత్వా సోచతి కిలమతి, ఏవరూపస్స భద్రం నామ నత్థి. యో పన, మహారాజ, సకుణవత్తం పూరేతి, కాయపటిబద్ధపరిక్ఖారోవ హోతి, తస్స తాదిసస్స న కిఞ్చి అడయ్హథ, తేనస్స పఞ్చమమ్పి భద్రమేవ.
విలుమ్పమానమ్హీతి విలుప్పమానమ్హి, అయమేవ వా పాఠో. అహీరథాతి యథా పబ్బతగహనాదీహి నిక్ఖమిత్వా రట్ఠం విలుమ్పమానేసు చోరేసు బహుపరిక్ఖారస్స అన్తోగామే ఠపితం విలుమ్పతి హరతి, తథా యస్స అధనస్స కాయపటిబద్ధపరిక్ఖారస్స న కిఞ్చి అహీరథ తస్స ఛట్ఠమ్పి భద్రమేవ.
యే చఞ్ఞే పరిపన్థికాతి యే చ అఞ్ఞేపి తేసు తేసు ఠానేసు సుఙ్కగహణత్థాయ ఠపితా పరిపన్థికా, తేహి చ రక్ఖితం. పత్తచీవరన్తి చోరానం అనుపకారం సుఙ్కికానం అసుఙ్కారహం మత్తికాపత్తఞ్చేవ కతదళ్హీకమ్మపరిభణ్డం పంసుకూలచీవరఞ్చ అప్పగ్ఘాని కాయబన్ధనపరిస్సావనసూచివాసిపత్తత్థవికాని చాతి సబ్బేపి అట్ఠ పరిక్ఖారే కాయపటిబద్ధే కత్వా మగ్గప్పటిపన్నో కేనచి అవిహేఠియమానో సోత్థిం గచ్ఛతి. సుబ్బతోతి లోభనీయాని హి చీవరాదీని దిస్వా చోరా హరన్తి, సుఙ్కికాపి ‘‘కిం ను ఖో ఏతస్స హత్థే’’తి ¶ పత్తత్థవికాదీని సోధేన్తి, సుబ్బతో పన సల్లహుకవుత్తి తేసం పస్సన్తానఞ్ఞేవ సోత్థిం గచ్ఛతి, తేనస్స సత్తమమ్పి భద్రమేవ.
అనపేక్ఖోవ గచ్ఛతీతి కాయపటిబద్ధతో అతిరేకస్స విహారే పటిసామితస్స కస్సచి పరిక్ఖారస్స అభావా వసనట్ఠానం నివత్తిత్వాపి న ఓలోకేతి. యం యం దిసం గన్తుకామో హోతి, తం తం గచ్ఛన్తో అనపేక్ఖోవ గచ్ఛతి అనురాధపురా నిక్ఖమిత్వా థూపారామే పబ్బజితానం ద్విన్నం కులపుత్తానం వుడ్ఢతరో వియ.
ఇతి సోణకపచ్చేకబుద్ధో అట్ఠ సమణభద్రకాని కథేసి. తతో ఉత్తరిం పన సతమ్పి సహస్సమ్పి ¶ అపరిమాణాని సమణభద్రకాని ఏస కథేతుం సమత్థోయేవ. రాజా పన కామాభిరతత్తా తస్స కథం పచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘మయ్హం సమణభద్రకేహి అత్థో నత్థీ’’తి అత్తనో కామాధిముత్తతం పకాసేన్తో ఆహ –
‘‘బహూని సమణభద్రాని, యే త్వం భిక్ఖు పసంససి;
అహఞ్చ గిద్ధో కామేసు, కథం కాహామి సోణక.
‘‘పియా మే మానుసా కామా, అథో దిబ్యాపి మే పియా;
అథ కేన ను వణ్ణేన, ఉభో లోకే లభామసే’’తి.
తత్థ ¶ వణ్ణేనాతి కారణేన.
అథ నం పచ్చేకబుద్ధో ఆహ –
‘‘కామే గిద్ధా కామరతా, కామేసు అధిముచ్చితా;
నరా పాపాని కత్వాన, ఉపపజ్జన్తి దుగ్గతిం.
‘‘యే చ కామే పహన్త్వాన, నిక్ఖన్తా అకుతోభయా;
ఏకోదిభావాధిగతా, న తే గచ్ఛన్తి దుగ్గతిం.
‘‘ఉపమం తే కరిస్సామి, తం సుణోహి అరిన్దమ;
ఉపమాయ మిధేకచ్చే, అత్థం జానన్తి పణ్డితా.
‘‘గఙ్గాయ కుణపం దిస్వా, వుయ్హమానం మహణ్ణవే;
వాయసో సమచిన్తేసి, అప్పపఞ్ఞో అచేతసో.
‘‘యానఞ్చ ¶ వతిదం లద్ధం, భక్ఖో చాయం అనప్పకో;
తత్థ రత్తిం తత్థ దివా, తత్థేవ నిరతో మనో.
‘‘ఖాదం ¶ నాగస్స మంసాని, పివం భాగీరథోదకం;
సమ్పస్సం వనచేత్యాని, న పలేత్థ విహఙ్గమో.
‘‘తఞ్చ ఓతరణీ గఙ్గా, పమత్తం కుణపే రతం;
సముద్దం అజ్ఝగాహాసి, అగతీ యత్థ పక్ఖినం.
‘‘సో చ భక్ఖపరిక్ఖీణో, ఉదపత్వా విహఙ్గమో;
న పచ్ఛతో న పురతో, నుత్తరం నోపి దక్ఖిణం.
‘‘దీపం సో నజ్ఝగాగఞ్ఛి, అగతీ యత్థ పక్ఖినం;
సో చ తత్థేవ పాపత్థ, యథా దుబ్బలకో తథా.
‘‘తఞ్చ సాముద్దికా మచ్ఛా, కుమ్భీలా మకరా సుసూ;
పసయ్హకారా ఖాదింసు, ఫన్దమానం విపక్ఖకం.
‘‘ఏవమేవ తువం రాజ, యే చఞ్ఞే కామభోగినో;
గిద్ధా చే న వమిస్సన్తి, కాకపఞ్ఞావ తే విదూ.
‘‘ఏసా తే ఉపమా రాజ, అత్థసన్దస్సనీ కతా;
త్వఞ్చ పఞ్ఞాయసే తేన, యది కాహసి వా న వా’’తి.
తత్థ ¶ పాపానీతి, మహారాజ, త్వం కామగిద్ధో, నరా చ కామే నిస్సాయ కాయదుచ్చరితాదీని పాపాని కత్వా యత్థ సుపినన్తేపి దిబ్బా చ మానుసికా చ కామా న లబ్భన్తి, తం దుగ్గతిం ఉపపజ్జన్తీతి అత్థో. పహన్త్వానాతి ఖేళపిణ్డం వియ పహాయ. అకుతోభయాతి రాగాదీసు కుతోచి అనాగతభయా. ఏకోదిభావాధిగతాతి ఏకోదిభావం ఏకవిహారికతం అధిగతా. న తేతి తే ఏవరూపా పబ్బజితా దుగ్గతిం న గచ్ఛన్తి.
ఉపమం తేతి, మహారాజ, దిబ్బమానుసకే కామే పత్థేన్తస్స హత్థికుణపే పటిబద్ధకాకసదిసస్స తవ ఏకం ఉపమం కరిస్సామి, తం సుణోహీతి అత్థో. కుణపన్తి హత్థికళేవరం. మహణ్ణవేతి గమ్భీరపుథులే ఉదకే ¶ . ఏకో కిర మహావారణో గఙ్గాతీరే చరన్తో గఙ్గాయం ¶ పతిత్వా ఉత్తరితుం అసక్కేన్తో తత్థేవ మతో గఙ్గాయ వుయ్హి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. వాయసోతి ఆకాసేన గచ్ఛన్తో ఏకో కాకో. యానఞ్చ వతిదన్తి సో ఏవం చిన్తేత్వా తత్థ నిలీయిత్వా ‘‘ఇదం మయా హత్థియానం లద్ధం, ఏత్థ నిలీనో సుఖం చరిస్సామి, అయమేవ చ మే అనప్పకో భక్ఖో భవిస్సతి, ఇదాని మయా అఞ్ఞత్థ గన్తుం న వట్టతీ’’తి సన్నిట్ఠానమకాసి. తత్థ రత్తిన్తి తత్థ రత్తిఞ్చ దివా చ తత్థేవ మనో అభిరతో అహోసి. న పలేత్థాతి న ఉప్పతిత్వా పక్కామి.
ఓతరణీతి సముద్దాభిముఖీ ఓతరమానా. ‘‘ఓహారిణీ’’తిపి పాఠో, సా సముద్దాభిముఖీ అవహారిణీతి అత్థో. అగతీ యత్థాతి సముద్దమజ్ఝం సన్ధాయాహ. భక్ఖపరిక్ఖీణోతి పరిక్ఖీణభక్ఖో. ఉదపత్వాతి ఖీణే చమ్మే చ మంసే చ అట్ఠిసఙ్ఘాతో ఊమివేగేన భిన్నో ఉదకే నిముజ్జి. అథ సో కాకో ఉదకే పతిట్ఠాతుం అసక్కోన్తో ఉప్పతి, ఏవం ఉప్పతిత్వాతి అత్థో. అగతీ యత్థ పక్ఖినన్తి యస్మిం సముద్దమజ్ఝే పక్ఖీనం అగతి, తత్థ సో ఏవం ఉప్పతితో పచ్ఛిమం దిసం గన్త్వా తత్థ పతిట్ఠం అలభిత్వా పురత్థిమం, తతో ఉత్తరం, తతో దక్ఖిణన్తి చతస్సోపి దిసా గన్త్వా అత్తనో పతిట్ఠానం న అజ్ఝగా నాగఞ్ఛీతి అత్థో. అథ వా వాయసో ఏవం ఉప్పతిత్వా పచ్ఛిమాదీసు ఏకేకం దిసం ఆగఞ్ఛి, దీపం పన నజ్ఝాగమాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పాపత్థాతి పపతితో. యథా దుబ్బలకోతి యథా దుబ్బలకో పతేయ్య, తథేవ పతితో. సుసూతి సుసునామకా చణ్డమచ్ఛా. పసయ్హకారాతి అనిచ్ఛమానకంయేవ బలక్కారేన. విపక్ఖకన్తి విద్ధస్తపక్ఖకం.
గిద్ధా చే న వమిస్సన్తీతి యది గిద్ధా హుత్వా కామే న వమిస్సన్తి, న ఛడ్డేస్సన్తి. కాకపఞ్ఞావ తేతి కాకస్స సమానపఞ్ఞా ఇతి తే బుద్ధాదయో పణ్డితా విదూ విదన్తి, జానన్తీతి అత్థో. అత్థసన్దస్సనీతి అత్థప్పకాసికా. త్వఞ్చ పఞ్ఞాయసేతి త్వఞ్చ పఞ్ఞాయిస్ససి. ఇదం వుత్తం హోతి – మహారాజ, మయా హితకామేన తవ ఓవాదో దిన్నో, తం పన త్వం యది కాహసి, దేవలోకే నిబ్బత్తిస్ససి, యది న కాహసి, కామపఙ్కే నిముగ్గో జీవితపరియోసానే నిరయే నిబ్బత్తిస్ససీతి ఏవం త్వమేవ తేన ¶ కారణేన వా అకారణేన ¶ వా సగ్గే వా నిరయే వా పఞ్ఞాయిస్ససి. అహం పన సబ్బభవేహి ముత్తో అప్పటిసన్ధికోతి.
ఇమం పన ఓవాదం దేన్తేన పచ్చేకబుద్ధేన నదీ దస్సితా, తాయ వుయ్హమానం హత్థికుణపం దస్సితం, కుణపఖాదకో కాకో దస్సితో, తస్స కుణపం ఖాదిత్వా పానీయపివనకాలో దస్సితో, రమణీయవనసణ్డదస్సనకాలో దస్సితో, కుణపస్స నదియా వుయ్హమానస్స సముద్దపవేసో దస్సితో, సముద్దమజ్ఝే ¶ కాకస్స హత్థికుణపే పతిట్ఠం అలభిత్వా వినాసం పత్తకాలో దస్సితో. తత్థ నదీ వియ అనమతగ్గో సంసారో దట్ఠబ్బో, నదియా వుయ్హమానం హత్థికుణపం వియ సంసారే పఞ్చ కామగుణా, కాకో వియ బాలపుథుజ్జనో, కాకస్స కుణపం ఖాదిత్వా పానీయపివనకాలో వియ పుథుజ్జనస్స కామగుణే పరిభుఞ్జిత్వా సోమనస్సికకాలో, కాకస్స కుణపే లగ్గస్సేవ రమణీయవనసణ్డదస్సనం వియ పుథుజ్జనస్స కామగుణేసు లగ్గస్సేవ సవనవసేన అట్ఠతింసారమ్మణదస్సనం, కుణపే సముద్దం పవిట్ఠే కాకస్స పతిట్ఠం లభితుం అసక్కోన్తస్స వినాసం పత్తకాలో వియ బాలపుథుజ్జనస్స కామగుణగిద్ధస్స పాపపరాయణస్స కుసలధమ్మే పతిట్ఠం లభితుం అసక్కోన్తస్స మహానిరయే మహావినాసపత్తి దట్ఠబ్బాతి.
ఏవమస్స సో ఇమాయ ఉపమాయ ఓవాదం దత్వా ఇదాని తమేవ ఓవాదం థిరం కత్వా పతిట్ఠపేతుం గాథమాహ –
‘‘ఏకవాచమ్పి ద్వివాచం, భణేయ్య అనుకమ్పకో;
తతుత్తరిం న భాసేయ్య, దాసోవయ్యస్స సన్తికే’’తి.
తత్థ న భాసేయ్యాతి వచనం అగ్గణ్హన్తస్స హి తతో ఉత్తరిం భాసమానో సామికస్స సన్తికే దాసో వియ హోతి. దాసో హి సామికే కథం గణ్హన్తేపి అగ్గణ్హన్తేపి కథేతియేవ. తేన వుత్తం ‘‘తతుత్తరిం న భాసేయ్యా’’తి.
‘‘ఇదం వత్వాన పక్కామి, సోణకో అమితబుద్ధిమా;
వేహాసే అన్తలిక్ఖస్మిం, అనుసాసిత్వాన ఖత్తియ’’న్తి. –
అయం అభిసమ్బుద్ధగాథా.
తత్థ ¶ ఇదం వత్వానాతి, భిక్ఖవే, సో పచ్చేకబుద్ధో అమితాయ లోకుత్తరబుద్ధియా అమితబుద్ధిమా ఇదం వత్వా ఇద్ధియా ఉప్పతిత్వా ‘‘సచే పబ్బజిస్ససి, తవేవ, నో చే పబ్బజిస్ససి, తవేవ, దిన్నో తే మయా ఓవాదో, అప్పమత్తో హోహీ’’తి ఏవం అనుసాసిత్వాన ఖత్తియం పక్కామి.
బోధిసత్తోపి తం ఆకాసేన గచ్ఛన్తం యావ దస్సనపథా ఓలోకేన్తో ఠత్వా తస్మిం చక్ఖుపథే ¶ అతిక్కన్తే సంవేగం పటిలభిత్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం బ్రాహ్మణో హీనజచ్చో సమానో అసమ్భిన్నే ఖత్తియవంసే జాతస్స మమ మత్థకే అత్తనో పాదరజం ¶ ఓకిరన్తో ఆకాసం ఉప్పతిత్వా గతో, మయాపి అజ్జేవ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితుం వట్టతీ’’తి. సో రజ్జం నియ్యాదేత్వా పబ్బజితుకామో గాథాద్వయమాహ –
‘‘కో నుమే రాజకత్తారో, సుద్దా వేయ్యత్తమాగతా;
రజ్జం నియ్యాదయిస్సామి, నాహం రజ్జేన మత్థికో.
‘‘అజ్జేవ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకోవ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగ’’న్తి.
తత్థ కో నుమేతి కుహిం ను ఇమే. రాజకత్తారోతి యే రాజారహం అభిసిఞ్చిత్వా రాజానం కరోన్తి. సుద్దా వేయ్యత్తమాగతాతి సుద్దా చ యే చ అఞ్ఞే బ్యత్తభావం ఆగతా ముఖమఙ్గలికా. రజ్జేన మత్థికోతి రజ్జేన అత్థికో. కో జఞ్ఞా మరణం సువేతి మరణం అజ్జ వా సువే వాతి ఇదం కో జానితుం సమత్థో.
ఏవం రజ్జం నియ్యాదేన్తస్స సుత్వా అమచ్చా ఆహంసు –
‘‘అత్థి తే దహరో పుత్తో, దీఘావు రట్ఠవడ్ఢనో;
తం రజ్జే అభిసిఞ్చస్సు, సో నో రాజా భవిస్సతీ’’తి.
తతో పరం రఞ్ఞా వుత్తగాథమాదిం కత్వా ఉదానసమ్బన్ధగాథా పాళినయేనేవ వేదితబ్బా –
‘‘ఖిప్పం కుమారమానేథ, దీఘావుం రట్ఠవడ్ఢనం;
తం రజ్జే అభిసిఞ్చిస్సం, సో వో రాజా భవిస్సతి.
‘‘తతో ¶ కుమారమానేసుం, దీఘావుం రట్ఠవడ్ఢనం;
తం దిస్వా ఆలపీ రాజా, ఏకపుత్తం మనోరమం.
‘‘సట్ఠి ¶ గామసహస్సాని, పరిపుణ్ణాని సబ్బసో;
తే పుత్త పటిపజ్జసు, రజ్జం నియ్యాదయామి తే.
‘‘అజ్జేవ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకో వ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగం.
‘‘సట్ఠి నాగసహస్సాని, సబ్బాలఙ్కారభూసితా;
సువణ్ణకచ్ఛా మాతఙ్గా, హేమకప్పనవాససా.
‘‘ఆరూళ్హా గామణీయేభి, తోమరఙ్కుసపాణిభి;
తే పుత్త పటిపజ్జస్సు, రజ్జం నియ్యాదయామి తే.
‘‘అజ్జేవ ¶ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకోవ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగం.
‘‘సట్ఠి అస్ససహస్సాని, సబ్బాలఙ్కారభూసితా;
ఆజానీయావ జాతియా, సిన్ధవా సీఘవాహినో.
‘‘ఆరూళ్హా గామణీయేభి, ఇల్లియాచాపధారిభి;
తే పుత్త పటిపజ్జస్సు, రజ్జం నియ్యాదయామి తే.
‘‘అజ్జేవ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకోవ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగం.
‘‘సట్ఠి రథసహస్సాని, సన్నద్ధా ఉస్సితద్ధజా;
దీపా అథోపి వేయ్యగ్ఘా, సబ్బాలఙ్కారభూసితా.
‘‘ఆరూళ్హా గామణీయేభి, చాపహత్థేహి వమ్మిభి;
తే పుత్త పటిపజ్జస్సు, రజ్జం నియ్యాదయామి తే.
‘‘అజ్జేవ ¶ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకోవ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగం.
‘‘సట్ఠి ధేనుసహస్సాని, రోహఞ్ఞా పుఙ్గవూసభా;
తా పుత్త పటిపజ్జస్సు, రజ్జం నియ్యాదయామి తే.
‘‘అజ్జేవ ¶ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకోవ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగం.
‘‘సోళసిత్థిసహస్సాని, సబ్బాలఙ్కారభూసితా;
విచిత్రవత్థాభరణా, ఆముత్తమణికుణ్డలా;
తా పుత్త పటిపజ్జస్సు, రజ్జం నియ్యాదయామి తే.
‘‘అజ్జేవ పబ్బజిస్సామి, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;
మాహం కాకోవ దుమ్మేధో, కామానం వసమన్వగం.
‘‘దహరస్సేవ మే తాత, మాతా మతాతి మే సుతం;
తయా వినా అహం తాత, జీవితుమ్పి న ఉస్సహే.
‘‘యథా ఆరఞ్ఞకం నాగం, పోతో అన్వేతి పచ్ఛతో;
జేస్సన్తం గిరిదుగ్గేసు, సమేసు విసమేసు చ.
‘‘ఏవం తం అనుగచ్ఛామి, పత్తమాదాయ పచ్ఛతో;
సుభరో తే భవిస్సామి, న తే హేస్సామి దుబ్భరో.
‘‘యథా సాముద్దికం నావం, వాణిజానం ధనేసినం;
వోహారో తత్థ గణ్హేయ్య, వాణిజా బ్యసనీ సియా.
‘‘ఏవమేవాయం పుత్తకలి, అన్తరాయకరో మమ;
ఇమం కుమారం పాపేథ, పాసాదం రతివడ్ఢనం.
‘‘తత్థ ¶ ¶ కమ్బుసహత్థాయో, యథా సక్కంవ అచ్ఛరా;
తా నం తత్థ రమేస్సన్తి, తాహి చేసో రమిస్సతి.
‘‘తతో కుమారం పాపేసుం, పాసాదం రతివడ్ఢనం;
తం దిస్వా అవచుం కఞ్ఞా, దీఘావుం రట్ఠవడ్ఢనం.
‘‘దేవతానుసి గన్ధబ్బో, అదు సక్కో పురిన్దదో;
కో వా త్వం కస్స వా పుత్తో, కథం జానేము తం మయం.
‘‘నమ్హి ¶ దేవో న గన్ధబ్బో, నాపి సక్కో పురిన్దదో;
కాసిరఞ్ఞో అహం పుత్తో, దీఘావు రట్ఠవడ్ఢనో;
మమం భరథ భద్దం వో, అహం భత్తా భవామి వో.
‘‘తం తత్థ అవచుం కఞ్ఞా, దీఘావుం రట్ఠవడ్ఢనం;
కుహిం రాజా అనుప్పత్తో, ఇతో రాజా కుహిం గతో.
‘‘పఙ్కం రాజా అతిక్కన్తో, థలే రాజా పతిట్ఠితో;
అకణ్డకం అగహనం, పటిపన్నో మహాపథం.
‘‘అహఞ్చ పటిపన్నోస్మి, మగ్గం దుగ్గతిగామినం;
సకణ్టకం సగహనం, యేన గచ్ఛన్తి దుగ్గతిం.
‘‘తస్స తే స్వాగతం రాజ, సీహస్సేవ గిరిబ్బజం;
అనుసాస మహారాజ, త్వం నో సబ్బాసమిస్సరో’’తి.
తత్థ ఖిప్పన్తి తేన హి నం సీఘం ఆనేథ. ఆలపీతి ‘‘సట్ఠి గామసహస్సానీ’’తిఆదీని వదన్తో ఆలపి. సబ్బాలఙ్కారభూసితాతి తే నాగా సబ్బేహి సీసూపగాదీహి అలఙ్కారేహి భూసితా. హేమకప్పనవాససాతి సువణ్ణఖచితేన కప్పనేన పటిచ్ఛన్నసరీరా. గామణీయేభీతి హత్థాచరియేహి. ఆజానీయావాతి కారణాకారణవిజాననకా వ. జాతియాతి సిన్ధవజాతియా సిన్ధురట్ఠే సిన్ధునదీతీరే జాతా. గామణీయేభీతి అస్సాచరియేహి. ఇల్లియా చాపధారిభీతి ఇల్లియావుధఞ్చ చాపావుధఞ్చ ¶ ధారేన్తేహి. దీపా అథోపి వేయ్యగ్ఘాతి దీపిచమ్మబ్యగ్ఘచమ్మపరివారా. గామణీయేభీతి రథికేహి. వమ్మిభీతి సన్నద్ధవమ్మేహి. రోహఞ్ఞాతి రత్తవణ్ణా. పుఙ్గవూసభాతి ఉసభసఙ్ఖాతేన జేట్ఠకపుఙ్గవేన సమన్నాగతా.
దహరస్సేవ మే, తాతాతి అథ నం కుమారో, తాత, మమ దహరస్సేవ సతో మాతా మతా ఇతి మయా సుతం, సోహం తయా వినా జీవితుం న సక్ఖిస్సామీతి ఆహ. పోతోతి తరుణపోతకో. జేస్సన్తన్తి విచరన్తం. సాముద్దికన్తి సముద్దే విచరన్తం. ధనేసినన్తి ధనం పరియేసన్తానం. వోహారోతి విచిత్రవోహారో హేట్ఠాకడ్ఢనకో వాళమచ్ఛో వా ¶ ఉదకరక్ఖసో వా ఆవట్టో వా. తత్థాతి తస్మిం సముద్దే. వాణిజా బ్యసనీ సియాతి అథ తే వాణిజా బ్యసనప్పత్తా భవేయ్యుం. ‘‘సియ్యున్తి’’పి పాఠో ¶ . పుత్తకలీతి పుత్తలామకో పుత్తకాళకణ్ణీ. కుమారో పున కిఞ్చి వత్తుం న విసహి. అథ రాజా అమచ్చే ఆణాపేన్తో ‘‘ఇమ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ కమ్బుసహత్థాయోతి కమ్బుసం వుచ్చతి సువణ్ణం, సువణ్ణాభరణభూసితహత్థాయోతి అత్థో. యథాతి యథా ఇచ్ఛన్తి, తథా కరోన్తి.
ఏవం వత్వా మహాసత్తో తత్థేవ తం అభిసిఞ్చాపేత్వా నగరం పాహేసి. సయం పన ఏకకోవ ఉయ్యానా నిక్ఖమిత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా రమణీయే భూమిభాగే పణ్ణసాలం మాపేత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా వనమూలఫలాహారో యాపేసి. మహాజనోపి కుమారం బారాణసిం పవేసేసి. సో నగరం పదక్ఖిణం కత్వా పాసాదం అభిరుహి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ‘‘తతో’’తిఆదిమాహ. తం దిస్వా అవచుం కఞ్ఞాతి తం మహన్తేన పరివారేన సిరిసోభగ్గేన ఆగతం దిస్వా ‘‘అసుకో నామేసో’’తి అజానన్తియోవ తా నాటకిత్థియో గన్త్వా అవోచుం. మమం భరథాతి మమం ఇచ్ఛథ. పఙ్కన్తి రాగాదికిలేసపఙ్కం. థలేతి పబ్బజ్జాయ. అకణ్టకన్తి రాగకణ్టకాదివిరహితం. తేహేవ గహనేహి అగహనం. మహాపథన్తి సగ్గమోక్ఖగామినం మహామగ్గం పటిపన్నో. యేనాతి యేన మిచ్ఛామగ్గేన దుగ్గతిం గచ్ఛన్తి, తం అహం పటిపన్నోతి వదతి. తతో తా చిన్తేసుం – ‘‘రాజా తావ అమ్హే పహాయ పబ్బజితో, అయమ్పి కామేసు విరత్తచిత్తరూపో, సచే నం నాభిరమేస్సామ, నిక్ఖమిత్వా పబ్బజేయ్య, అభిరమనాకారమస్స కరిస్సామా’’తి. అథ నం అభినన్దన్తియో ఓసానగాథమాహంసు. తత్థ గిరిబ్బజన్తి సీహపోతకానం వసనట్ఠానం కఞ్చనగుహం కేసరసీహస్స ఆగతం వియ తస్స తవ ఆగతం సుఆగతం. త్వం నోతి త్వం సబ్బాసమ్పి అమ్హాకం ఇస్సరో, సామీతి.
ఏవఞ్చ పన వత్వా సబ్బా తూరియాని పగ్గణ్హింసు, నానప్పకారాని నచ్చగీతాని పవత్తింసు ¶ . యసో మహా అహోసి, సో యసమదమత్తో పితరం న సరి, ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా యథాకమ్మం గతో. బోధిసత్తోపి ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా ఆయుపరియోసానే బ్రహ్మలోకూపగో అహోసి.
సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా పచ్చేకబుద్ధో పరినిబ్బాయి, పుత్తో రాహులకుమారో అహోసి ¶ , సేసపరిసా బుద్ధపరిసా, అరిన్దమరాజా పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.
సోణకజాతకవణ్ణనా పఠమా.
[౫౩౦] ౨. సంకిచ్చజాతకవణ్ణనా
దిస్వా నిసిన్నం రాజానన్తి ఇదం సత్థా జీవకమ్బవనే విహరన్తో అజాతసత్తుస్స పితుఘాతకమ్మం ఆరబ్భ కథేసి. సో హి దేవదత్తం నిస్సాయ తస్స ¶ వచనేన పితరం ఘాతాపేత్వా దేవదత్తస్స సఙ్ఘభేదావసానే భిన్నపరిసస్స రోగే ఉప్పన్నే ‘‘తథాగతం ఖమాపేస్సామీ’’తి మఞ్చసివికాయ సావత్థిం గచ్ఛన్తస్స జేతవనద్వారే పథవిం పవిట్ఠభావం సుత్వా ‘‘దేవదత్తో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పటిపక్ఖో హుత్వా పథవిం పవిసిత్వా అవీచిపరాయణో జాతో, మయాపి తం నిస్సాయ పితా ధమ్మికో ధమ్మరాజా ఘాతితో, అహమ్పి ను ఖో పథవిం పవిసిస్సామీ’’తి భీతో రజ్జసిరియా చిత్తస్సాదం న లభి, ‘‘థోకం నిద్దాయిస్సామీ’’తి నిద్దం ఉపగతమత్తోవ నవయోజనబహలాయం అయమహాపథవియం పాతేత్వా అయసూలేహి కోట్టియమానో వియ సునఖేహి లుఞ్జిత్వా ఖజ్జమానో వియ భేరవరవేన విరవన్తో ఉట్ఠాతి.
అథేకదివసం కోముదియా చాతుమాసినియా అమచ్చగణపరివుతో అత్తనో యసం ఓలోకేత్వా ‘‘మమ పితు యసో ఇతో మహన్తతరో, తథారూపం నామ అహం ధమ్మరాజానం దేవదత్తం నిస్సాయ ఘాతేసి’’న్తి చిన్తేసి. తస్సేవం చిన్తేన్తస్సేవ కాయే డాహో ఉప్పజ్జి, సకలసరీరం సేదతిన్తం అహోసి. తతో ‘‘కో ను ఖో మే ఇమం భయం వినోదేతుం సక్ఖిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఠపేత్వా దసబలం అఞ్ఞో నత్థీ’’తి ఞత్వా ‘‘అహం తథాగతస్స మహాపరాధో, కో ను ఖో మం నేత్వా దస్సేస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో ‘‘న అఞ్ఞో కోచి అఞ్ఞత్ర జీవకా’’తి సల్లక్ఖేత్వా తస్స గహేత్వా గమనూపాయం కరోన్తో ‘‘రమణీయా వత, భో, దోసినా రత్తీ’’తి ఉదానం ఉదానేత్వా ‘‘కం ను ¶ ఖ్వజ్జ సమణం వా బ్రాహ్మణం వా పయిరుపాసేయ్యామీ’’తి వత్వా పూరణసావకాదీహి పూరణాదీనం గుణే కథితే తేసం వచనం అనాదియిత్వా జీవకం పటిపుచ్ఛిత్వా తేన తథాగతస్స గుణం కథేత్వా ‘‘తం దేవో భగవన్తం పయిరుపాసతూ’’తి వుత్తో హత్థియానాని ¶ కప్పాపేత్వా జీవకమ్బవనం గన్త్వా తథాగతం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా తథాగతేన కతపటిసన్థారో సన్దిట్ఠికం సామఞ్ఞఫలం పుచ్ఛిత్వా తథాగతస్స మధురం సామఞ్ఞఫలధమ్మదేసనం (దీ. ని. ౧.౧౫౦ ఆదయో) సుత్వా సుత్తపరియోసానే ఉపాసకత్తం పటివేదిత్వా తథాగతం ఖమాపేత్వా పక్కామి. సో తతో పట్ఠాయ దానం దేన్తో సీలం రక్ఖన్తో తథాగతేన సద్ధిం సంసగ్గం కత్వా మధురధమ్మకథం సుణన్తో కల్యాణమిత్తసంసగ్గేన పహీనభయో విగతలోమహంసో హుత్వా చిత్తస్సాదం పటిలభిత్వా సుఖేన చత్తారో ఇరియాపథే కప్పేసి.
అథేకదివసం ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘ఆవుసో, అజాతసత్తు పితుఘాతకమ్మం కత్వా భయప్పత్తో అహోసి, రజ్జసిరిం నిస్సాయ చిత్తస్సాదం అలభన్తో సబ్బఇరియాపథేసు దుక్ఖం అనుభోతి, సో దాని తథాగతం ఆగమ్మ కల్యాణమిత్తసంసగ్గేన విగతభయో ఇస్సరియసుఖం అనుభోతీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ ¶ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస పితుఘాతకమ్మం కత్వా మం నిస్సాయ సుఖం సయీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో రజ్జం కారేన్తో బ్రహ్మదత్తకుమారం నామ పుత్తం పటిలభి. తదా బోధిసత్తో పురోహితస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హి, జాతస్సేవస్స ‘‘సంకిచ్చకుమారో’’తి నామం కరింసు. తే ఉభోపి రాజనివేసనే ఏకతోవ వడ్ఢింసు. అఞ్ఞమఞ్ఞం సహాయకా హుత్వా వయప్పత్తా తక్కసిలం గన్త్వా సబ్బసిప్పాని ఉగ్గణ్హిత్వా పచ్చాగమింసు. అథ రాజా పుత్తస్స ఉపరజ్జం అదాసి. బోధిసత్తోపి ఉపరాజస్సేవ సన్తికే అహోసి. అథేకదివసం ఉపరాజా పితు ఉయ్యానకీళం గచ్ఛన్తస్స మహన్తం యసం దిస్వా తస్మిం లోభం ఉప్పాదేత్వా ‘‘మయ్హం పితా మమ భాతికసదిసో, సచే ఏతస్స మరణం ఓలోకేస్సామి, మహల్లకకాలే రజ్జం లభిస్సామి, తదా లద్ధేనపి రజ్జేన కో అత్థో, పితరం మారేత్వా రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా బోధిసత్తస్స తమత్థం ఆరోచేసి. బోధిసత్తో, ‘‘సమ్మ, పితుఘాతకమ్మం నామ భారియం, నిరయమగ్గో, న సక్కా ఏతం కాతుం, మా కరీ’’తి పటిబాహి. సో పునప్పునమ్పి కథేత్వా యావతతియం తేన పటిబాహితో పాదమూలికేహి సద్ధిం మన్తేసి. తేపి సమ్పటిచ్ఛిత్వా రఞ్ఞో ¶ మారణూపాయం వీమంసింసు. బోధిసత్తో తం పవత్తిం ఞత్వా ‘‘నాహం ఏతేహి సద్ధిం ఏకతో భవిస్సామీ’’తి మాతాపితరో అనాపుచ్ఛిత్వావ అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా ఝానాభిఞ్ఞా నిబ్బత్తేత్వా వనమూలఫలాహారో విహాసి.
రాజకుమారోపి ¶ తస్మిం గతే పితరం మారాపేత్వా మహన్తం యసం అనుభవి. ‘‘సంకిచ్చకుమారో కిర ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజితో’’తి సుత్వా బహూ కులపుత్తా నిక్ఖమిత్వా తస్స సన్తికే పబ్బజింసు. సో మహతా ఇసిగణేన పరివుతో తత్థ వసి. సబ్బేపి సమాపత్తిలాభినోయేవ. రాజాపి పితరం మారేత్వా అప్పమత్తకంయేవ కాలం రజ్జసుఖం అనుభవిత్వా తతో పట్ఠాయ భీతో చిత్తస్సాదం అలభన్తో నిరయే కమ్మకరణప్పత్తో వియ అహోసి. సో బోధిసత్తం అనుస్సరిత్వా ‘‘సహాయో మే ‘పితుఘాతకమ్మం భారియం, మా కరీ’తి పటిసేధేత్వా మం అత్తనో కథం గాహాపేతుం అసక్కోన్తో అత్తానం నిద్దోసం కత్వా పలాయి. సచే సో ఇధ అభవిస్స ¶ , న మే పితుఘాతకమ్మం కాతుం అదస్స, ఇదమ్పి మే భయం హరేయ్య, కహం ను ఖో సో ఏతరహి విహరతి. సచే తస్స వసనట్ఠానం జానేయ్యం, పక్కోసాపేయ్యం, కో ను ఖో మే తస్స వసనట్ఠానం ఆరోచేయ్యా’’తి చిన్తేసి. సో తతో పట్ఠాయ అన్తేపురే చ రాజసభాయఞ్చ బోధిసత్తస్సేవ వణ్ణం భాసతి.
ఏవం అద్ధానే గతే బోధిసత్తో ‘‘రాజా మం సరతి, మయా తత్థ గన్త్వా తస్స ధమ్మం దేసేత్వా తం నిబ్భయం కత్వా ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి పణ్ణాస వస్సాని హిమవన్తే వసిత్వా పఞ్చసతతాపసపరివుతో ఆకాసేనాగన్త్వా దాయపస్సే నామ ఉయ్యానే ఓతరిత్వా ఇసిగణపరివుతో సిలాపట్టే నిసీది. ఉయ్యానపాలో తం దిస్వా ‘‘భన్తే, గణసత్థా కోనామో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సంకిచ్చపణ్డితో నామా’’తి చ సుత్వా సయమ్పి సఞ్జానిత్వా ‘‘భన్తే, యావాహం రాజానం ఆనేమి, తావ ఇధేవ హోథ, అమ్హాకం రాజా తుమ్హే దట్ఠుకామో’’తి వత్వా వేగేన రాజకులం గన్త్వా తస్స ఆగతభావం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తస్స సన్తికం గన్త్వా కత్తబ్బయుత్తకం ఉపహారం కత్వా పఞ్హం పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘దిస్వా నిసిన్నం రాజానం, బ్రహ్మదత్తం రథేసభం;
అథస్స పటివేదేసి, యస్సాసి అనుకమ్పకో.
‘‘సంకిచ్చాయం ¶ అనుప్పత్తో, ఇసీనం సాధుసమ్మతో;
తరమానరూపో నియ్యాహి, ఖిప్పం పస్స మహేసినం.
‘‘తతో చ రాజా తరమానో, యుత్తమారుయ్హ సన్దనం;
మిత్తామచ్చపరిబ్యూళ్హో, అగమాసి రథేసభో.
‘‘నిక్ఖిప్ప ¶ పఞ్చ కకుధాని, కాసీనం రట్ఠవడ్ఢనో;
వాలబీజనిముణ్హీసం, ఖగ్గం ఛత్తఞ్చుపాహనం.
‘‘ఓరుయ్హ రాజా యానమ్హా, ఠపయిత్వా పటిచ్ఛదం;
ఆసీనం దాయపస్సస్మిం, సంకిచ్చముపసఙ్కమి.
‘‘ఉపసఙ్కమిత్వా సో రాజా, సమ్మోది ఇసినా సహ;
తం కథం వీతిసారేత్వా, ఏకమన్తం ఉపావిసి.
‘‘ఏకమన్తం నిసిన్నోవ, అథ కాలం అమఞ్ఞథ;
తతో పాపాని కమ్మాని, పుచ్ఛితుం పటిపజ్జథ.
‘‘ఇసిం పుచ్ఛామ సంకిచ్చం, ఇసీనం సాధుసమ్మతం;
ఆసీనం దాయపస్సస్మిం, ఇసిసఙ్ఘపురక్ఖతం.
‘‘కం ¶ గతిం పేచ్చ గచ్ఛన్తి, నరా ధమ్మాతిచారినో;
అతిచిణ్ణో మయా ధమ్మో, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.
తత్థ దిస్వాతి, భిక్ఖవే, సో ఉయ్యానపాలో రాజానం రాజసభాయం నిసిన్నం దిస్వా అథస్స పటివేదేసి, ‘‘యస్సాసీ’’తి వదన్తో ఆరోచేసీతి అత్థో. యస్సాసీతి, మహారాజ, యస్స త్వం అనుకమ్పకో ముదుచిత్తో అహోసి, యస్స అభిణ్హం వణ్ణం పయిరుదాహాసి, సో అయం సంకిచ్చో ఇసీనం అన్తరే సాధు లద్ధకోతి సమ్మతో అనుప్పత్తో తవ ఉయ్యానే సిలాపట్టే ఇసిగణపరివుతో కఞ్చనపటిమా వియ నిసిన్నో. తరమానరూపోతి, మహారాజ, పబ్బజితా నామ కులే వా గణే వా అలగ్గా తుమ్హాకం గచ్ఛన్తానఞ్ఞేవ పక్కమేయ్యుం, తస్మా తరమానరూపో ఖిప్పం నియ్యాహి, మహన్తానం సీలాదిగుణానం ఏసితత్తా పస్స మహేసినం.
తతోతి, భిక్ఖవే, సో రాజా తస్స వచనం సుత్వా తతో తస్స వచనతో అనన్తరమేవ. నిక్ఖిప్పాతి నిక్ఖిపిత్వా తస్స కిర ఉయ్యానద్వారం ¶ పత్వావ ఏతదహోసి – ‘‘పబ్బజితా నామ గరుట్ఠానియా, సంకిచ్చతాపసస్స సన్తికం ఉద్ధతవేసేన గన్తుం అయుత్త’’న్తి. సో మణిచిత్తసువణ్ణదణ్డం వాలబీజనిం, కఞ్చనమయం ఉణ్హీసపట్టం, సుపరిక్ఖిత్తం మఙ్గలఖగ్గం, సేతచ్ఛత్తం ¶ , సోవణ్ణపాదుకాతి ఇమాని పఞ్చ రాజకకుధభణ్డాని అపనేసి. తేన వుత్తం ‘‘నిక్ఖిప్పా’’తి. పటిచ్ఛదన్తి తమేవ రాజకకుధభణ్డం ఠపయిత్వా భణ్డాగారికస్స హత్థే దత్వా. దాయపస్సస్మిన్తి ఏవంనామకే ఉయ్యానే. అథ కాలం అమఞ్ఞథాతి అథ సో ఇదాని మే పఞ్హం పుచ్ఛితుం కాలోతి జాని. పాళియం పన ‘‘యథాకాల’’న్తి ఆగతం, తస్స కాలానురూపేన పఞ్హపుచ్ఛనం అమఞ్ఞథాతి అత్థో. పటిపజ్జథాతి పటిపజ్జి. పేచ్చాతి పటిగన్త్వా, పరలోకస్స వా నామేతం, తస్మా పరలోకేతి అత్థో. మయాతి, భన్తే, మయా సుచరితధమ్మో అతిచిణ్ణో పితుఘాతకమ్మం కతం, తం మే అక్ఖాహి, కం గతిం పితుఘాతకా గచ్ఛన్తి, కతరస్మిం నిరయే పచ్చన్తీతి పుచ్ఛతి.
తం సుత్వా బోధిసత్తో ‘‘తేన హి, మహారాజ, సుణోహీ’’తి వత్వా ఓవాదం తావ అదాసి. సత్థా తమత్థం పకాసేన్తో ఆహ –
‘‘ఇసీ అవచ సంకిచ్చో, కాసీనం రట్ఠవడ్ఢనం;
ఆసీనం దాయపస్సస్మిం, మహారాజ సుణోహి మే.
‘‘ఉప్పథేన వజన్తస్స, యో మగ్గమనుసాసతి;
తస్స చే వచనం కయిరా, నాస్స మగ్గేయ్య కణ్టకో.
‘‘అధమ్మం పటిపన్నస్స, యో ధమ్మమనుసాసతి;
తస్స చే వచనం కయిరా, న సో గచ్ఛేయ్య దుగ్గతి’’న్తి.
తత్థ ఉప్పథేనాతి చోరేహి పరియుట్ఠితమగ్గేన. మగ్గమనుసాసతీతి ఖేమమగ్గం అక్ఖాతి. నాస్స మగ్గేయ్య కణ్టకోతి తస్స ఓవాదకరస్స పురిసస్స ¶ ముఖం చోరకణ్టకో న పస్సేయ్య. యో ధమ్మన్తి యో సుచరితధమ్మం. న సోతి సో పురిసో నిరయాదిభేదం దుగ్గతిం న గచ్ఛేయ్య. ఉప్పథసదిసో హి, మహారాజ, అధమ్మో, ఖేమమగ్గసదిసో సుచరితధమ్మో, త్వం పన పుబ్బే ‘‘పితరం ఘాతేత్వా రాజా హోమీ’’తి మయ్హం కథేత్వా మయా పటిబాహితో మమ వచనం అకత్వా పితరం ఘాతేత్వా ఇదాని ¶ సోచసి, పణ్డితానం ఓవాదం అకరోన్తో నామ చోరమగ్గపటిపన్నో వియ మహాబ్యసనం పాపుణాతీతి.
ఏవమస్స ఓవాదం దత్వా ఉపరి ధమ్మం దేసేన్తో ఆహ –
‘‘ధమ్మో ¶ పథో మహారాజ, అధమ్మో పన ఉప్పథో;
అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతిం.
‘‘అధమ్మచారినో రాజ, నరా విసమజీవినో;
యం గతిం పేచ్చ గచ్ఛన్తి, నిరయే తే సుణోహి మే.
‘‘సఞ్జీవో కాళసుత్తో చ, సఙ్ఘాతో ద్వే చ రోరువా;
అథాపరో మహావీచి, తాపనో చ పతాపనో.
‘‘ఇచ్చేతే అట్ఠ నిరయా, అక్ఖాతా దురతిక్కమా;
ఆకిణ్ణా లుద్దకమ్మేహి, పచ్చేకా సోళసుస్సదా.
‘‘కదరియతాపనా ఘోరా, అచ్చిమన్తో మహబ్భయా;
లోమహంసనరూపా చ, భేస్మా పటిభయా దుఖా.
‘‘చతుక్కణ్ణా చతుద్వారా, విభత్తా భాగసో మితా;
అయోపాకారపరియన్తా, అయసా పటికుజ్జితా.
‘‘తేసం అయోమయా భూమి, జలితా తేజసా యుతా;
సమన్తా యోజనసతం, ఫుటా తిట్ఠన్తి సబ్బదా.
‘‘ఏతే పతన్తి నిరయే, ఉద్ధంపాదా అవంసిరా;
ఇసీనం అతివత్తారో, సఞ్ఞతానం తపస్సినం.
‘‘తే భూనహునో పచ్చన్తి, మచ్ఛా బిలకతా యథా;
సంవచ్ఛరే అసఙ్ఖేయ్యే, నరా కిబ్బిసకారినో.
‘‘డయ్హమానేన గత్తేన, నిచ్చం సన్తరబాహిరం;
నిరయా నాధిగచ్ఛన్తి, ద్వారం నిక్ఖమనేసినో.
‘‘పురత్థిమేన ¶ ధావన్తి, తతో ధావన్తి పచ్ఛతో;
ఉత్తరేనపి ధావన్తి, తతో ధావన్తి దక్ఖిణం;
యం యఞ్హి ద్వారం గచ్ఛన్తి, తం తదేవ పిధీయరే.
‘‘బహూని ¶ ¶ వస్ససహస్సాని, జనా నిరయగామినో;
బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తి, పత్వా దుక్ఖం అనప్పకం.
‘‘ఆసీవిసంవ కుపితం, తేజస్సిం దురతిక్కమం;
న సాధురూపే ఆసీదే, సఞ్ఞతానం తపస్సినం.
‘‘అతికాయో మహిస్సాసో, అజ్జునో కేకకాధిపో;
సహస్సబాహు ఉచ్ఛిన్నో, ఇసిమాసజ్జ గోతమం.
‘‘అరజం రజసా వచ్ఛం, కిసం అవకిరియ దణ్డకీ;
తాలోవ మూలతో ఛిన్నో, స రాజా విభవఙ్గతో.
‘‘ఉపహచ్చ మనం మజ్ఝో, మాతఙ్గస్మిం యసస్సినే;
సపారిసజ్జో ఉచ్ఛిన్నో, మజ్ఝారఞ్ఞం తదా అహు.
‘‘కణ్హదీపాయనాసజ్జ, ఇసిం అన్ధకవేణ్డయో;
అఞ్ఞోఞ్ఞం ముసలా హన్త్వా, సమ్పత్తా యమసాధనం.
‘‘అథాయం ఇసినా సత్తో, అన్తలిక్ఖచరో పురే;
పావేక్ఖి పథవిం చేచ్చో, హీనత్తో పత్తపరియాయం.
‘‘తస్మా హి ఛన్దాగమనం, నప్పసంసన్తి పణ్డితా;
అదుట్ఠచిత్తో భాసేయ్య, గిరం సచ్చూపసంహితం.
‘‘మనసా చే పదుట్ఠేన, యో నరో పేక్ఖతే మునిం;
విజ్జాచరణసమ్పన్నం, గన్తా సో నిరయం అధో.
‘‘యే ¶ వుడ్ఢే పరిభాసన్తి, ఫరుసూపక్కమా జనా;
అనపచ్చా అదాయాదా, తాలవత్థు భవన్తి తే.
‘‘యో చ పబ్బజితం హన్తి, కతకిచ్చం మహేసినం;
స కాళసుత్తే నిరయే, చిరరత్తాయ పచ్చతి.
‘‘యో చ రాజా అధమ్మట్ఠో, రట్ఠవిద్ధంసనో మగో;
తాపయిత్వా జనపదం, తాపనే పేచ్చ పచ్చతి.
‘‘సో చ వస్ససహస్సాని, సతం దిబ్బాని పచ్చతి;
అచ్చిసఙ్ఘపరేతో సో, దుక్ఖం వేదేతి వేదనం.
‘‘తస్స ¶ ¶ అగ్గిసిఖా కాయా, నిచ్ఛరన్తి పభస్సరా;
తేజోభక్ఖస్స గత్తాని, లోమేహి చ నఖేహి చ.
‘‘డయ్హమానేన గత్తేన, నిచ్చం సన్తరబాహిరం;
దుక్ఖాభితున్నో నదతి, నాగో తుత్తట్టితో యథా.
‘‘యో లోభా పితరం హన్తి, దోసా వా పురిసాధమో;
స కాళసుత్తే నిరయే, చిరరత్తాయ పచ్చతి.
‘‘స తాదిసో పచ్చతి లోహకుమ్భియం, పక్కఞ్చ సత్తీహి హనన్తి నిత్తచం;
అన్ధం కరిత్వా ముత్తకరీసభక్ఖం, ఖారే నిముజ్జన్తి తథావిధం నరం.
‘‘తత్తం పక్కుథితమయోగుళఞ్చ, దీఘే చ ఫాలే చిరరత్తతాపితే;
విక్ఖమ్భమాదాయ విబన్ధరజ్జుభి, వివటే ముఖే సమ్పవిసన్తి రక్ఖసా.
‘‘సామా చ సోణా సబలా చ గిజ్ఝా, కాకోలసఙ్ఘా చ దిజా అయోముఖా;
సఙ్గమ్మ ఖాదన్తి విప్ఫన్దమానం, జివ్హం విభజ్జ విఘాసం సలోహితం.
‘‘తం ¶ దడ్ఢతాలం పరిభిన్నగత్తం, నిప్పోథయన్తా అనువిచరన్తి రక్ఖసా;
రతీ హి తేసం దుఖినో పనీతరే, ఏతాదిసస్మిం నిరయే వసన్తి;
యే కేచి లోకే ఇధ పేత్తిఘాతినో.
‘‘పుత్తో చ మాతరం హన్త్వా, ఇతో గన్త్వా యమక్ఖయం;
భుసమాపజ్జతే దుక్ఖం, అత్తకమ్మఫలూపగో.
‘‘అమనుస్సా అతిబలా, హన్తారం జనయన్తియా;
అయోమయేహి వాలేహి, పీళయన్తి పునప్పునం.
‘‘తమస్సవం ¶ ¶ సకా గత్తా, రుధిరం అత్తసమ్భవం;
తమ్బలోహవిలీనంవ, తత్తం పాయేన్తి మత్తిఘం.
‘‘జిగుచ్ఛం కుణపం పూతిం, దుగ్గన్ధం గూథకద్దమం;
పుబ్బలోహితసఙ్కాసం, రహదమోగయ్హ తిట్ఠతి.
‘‘తమేనం కిమయో తత్థ, అతికాయా అయోముఖా;
ఛవిం భేత్వాన ఖాదన్తి, సంగిద్ధా మంసలోహితే.
‘‘సో చ తం నిరయం పత్తో, నిముగ్గో సతపోరిసం;
పూతికం కుణపం వాతి, సమన్తా సతయోజనం.
‘‘చక్ఖుమాపి హి చక్ఖూహి, తేన గన్ధేన జీయతి;
ఏతాదిసం బ్రహ్మదత్త, మాతుఘో లభతే దుఖం.
‘‘ఖురధారమనుక్కమ్మ, తిక్ఖం దురభిసమ్భవం;
పతన్తి గబ్భపాతియో, దుగ్గం వేతరణిం నదిం.
‘‘అయోమయా సిమ్బలియో, సోళసఙ్గులకణ్టకా;
ఉభతో అభిలమ్బన్తి, దుగ్గం వేతరణిం నదిం.
‘‘తే ¶ అచ్చిమన్తో తిట్ఠన్తి, అగ్గిక్ఖన్ధావ ఆరకా;
ఆదిత్తా జాతవేదేన, ఉద్ధం యోజనముగ్గతా.
‘‘ఏతే వజన్తి నిరయే, తత్తే తిఖిణకణ్టకే;
నారియో చ అతిచారా, నరా చ పరదారగూ.
‘‘తే పతన్తి అధోక్ఖన్ధా, వివత్తా విహతా పుథూ;
సయన్తి వినివిద్ధఙ్గా, దీఘం జగ్గన్తి సబ్బదా.
‘‘తతో రత్యా వివసానే, మహతిం పబ్బతూపమం;
లోహకుమ్భిం పవజ్జన్తి, తత్తం అగ్గిసమూదకం.
‘‘ఏవం దివా చ రత్తో చ, దుస్సీలా మోహపారుతా;
అనుభోన్తి సకం కమ్మం, పుబ్బే దుక్కటమత్తనో.
‘‘యా చ భరియా ధనక్కీతా, సామికం అతిమఞ్ఞతి;
సస్సుం వా ససురం వాపి, జేట్ఠం వాపి ననన్దరం.
‘‘తస్సా ¶ వఙ్కేన జివ్హగ్గం, నిబ్బహన్తి సబన్ధనం;
స ¶ బ్యామమత్తం కిమినం, జివ్హం పస్సతి అత్తని;
విఞ్ఞాపేతుం న సక్కోతి, తాపనే పేచ్చ పచ్చతి.
‘‘ఓరబ్భికా సూకరికా, మచ్ఛికా మిగబన్ధకా;
చోరా గోఘాతకా లుద్దా, అవణ్ణే వణ్ణకారకా.
‘‘సత్తీహి లోహకూటేహి, నేత్తింసేహి ఉసూహి చ;
హఞ్ఞమానా ఖారనదిం, పపతన్తి అవంసిరా.
‘‘సాయం పాతో కూటకారీ, అయోకూటేహి హఞ్ఞతి;
తతో వన్తం దురత్తానం, పరేసం భుఞ్జరే సదా.
‘‘ధఙ్కా ¶ భేరణ్డకా గిజ్ఝా, కాకోలా చ అయోముఖా;
విప్ఫన్దమానం ఖాదన్తి, నరం కిబ్బిసకారకం.
‘‘యే మిగేన మిగం హన్తి, పక్ఖిం వా పన పక్ఖినా;
అసన్తో రజసా ఛన్నా, గన్తా తే నిరయుస్సద’’న్తి.
తత్థ ధమ్మో పథోతి దసకుసలకమ్మపథధమ్మో ఖేమో అప్పటిభయో సుగతిమగ్గో. విసమజీవినోతి అధమ్మేన కప్పితజీవికా. నిరయే తేతి తే ఏతేసం నిబ్బత్తనిరయే కథేమి. సుణోహి మేతి మహాసత్తో రఞ్ఞా పితుఘాతకానం నిబ్బత్తనిరయం పుచ్ఛితోపి పథమం తం అదస్సేత్వా అట్ఠ మహానిరయే సోళస చ ఉస్సదనిరయే దస్సేతుం ఏవమాహ. కింకారణా? పఠమఞ్హి తస్మిం దస్సియమానే రాజా ఫలితేన హదయేన తత్థేవ మరేయ్య, ఇమేసు పన నిరయేసు పచ్చమానసత్తే దిస్వా దిట్ఠానుగతికో హుత్వా ‘‘అహం వియ అఞ్ఞేపి బహూ పాపకమ్మినో అత్థి, అహం ఏతేసం అన్తరే పచ్చిస్సామీ’’తి సఞ్జాతుపత్థమ్భో అరోగో భవిస్సతీతి తే పన నిరయే దస్సేన్తో మహాసత్తో పఠమం ఇద్ధిబలేన పథవిం ద్విధా కత్వా పచ్ఛా దస్సేసి.
తేసం వచనత్థో – నిరయపాలేహి పజ్జలితాని నానావుధాని గహేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్నా హీరం హీరం కతా నేరయికసత్తా పునప్పునం సఞ్జీవన్తి ఏత్థాతి సఞ్జీవో. నిరయపాలా పునప్పునం నదన్తా వగ్గన్తా పజ్జలితాని నానావుధాని గహేత్వా జలితాయ లోహపథవియం నేరయికే సత్తే అపరాపరం అనుబన్ధిత్వా పహరిత్వా జలితపథవియం పతితే జలితకాళసుత్తం పాతేత్వా జలితఫరసుం ¶ గహేత్వా సయం ఉన్నదన్తా మహన్తేన అట్టస్సరేన విరవన్తే అట్ఠంసే సోళసంసే కరోన్తా ఏత్థ తచ్ఛన్తీతి కాళసుత్తో. మహన్తా జలితఅయపబ్బతా ఘాతేన్తి ఏత్థాతి సఙ్ఘాతో. తత్థ కిర సత్తే నవయోజనాయ జలితాయ అయపథవియా యావ కటితో ¶ పవేసేత్వా నిచ్చలే కరోన్తి. అథ పురత్థిమతో జలితో అయపబ్బతో సముట్ఠాయ అసని వియ విరవన్తో ఆగన్త్వా తే సత్తే సణ్హకరణియం తిలే పిసన్తో వియ గన్త్వా పచ్ఛిమదిసాయ తిట్ఠతి, పచ్ఛిమదిసతో సముట్ఠితోపి తథేవ గన్త్వా పురత్థిమదిసాయ తిట్ఠతి. ద్వే పన ఏకతో సమాగన్త్వా ఉచ్ఛుయన్తే ఉచ్ఛుఖణ్డాని వియ పీళేన్తి. ఏవం తత్థ బహూని వస్ససతసహస్సాని దుక్ఖం అనుభోన్తి.
ద్వే చ రోరువాతి జాలరోరువో, ధూమరోరువో చాతి ద్వే. తత్థ జాలరోరువో కప్పేన సణ్ఠితాహి రత్తలోహజాలాహి పుణ్ణో, ధూమరోరువో ఖారధూమేన పుణ్ణో. తేసు జాలరోరువే పచ్చన్తానం నవహి వణ్ణముఖేహి జాలా పవిసిత్వా సరీరం దహన్తి, ధూమరోరువే పచ్చన్తానం నవహి వణముఖేహి ఖారధూమో ¶ పవిసిత్వా పిట్ఠం వియ సరీరం సేదేతి. ఉభయత్థపి పచ్చన్తా సత్తా మహావిరవం విరవన్తీతి ద్వేపి ‘‘రోరువా’’తి వుత్తా. జాలానం వా పచ్చనసత్తానం వా తేసం దుక్ఖస్స వా వీచి అన్తరం నత్థి ఏత్థాతి అవీచి, మహన్తో అవీచి మహావీచి. తత్థ హి పురత్థిమాదీహి భిత్తీహి జాలా ఉట్ఠహిత్వా పచ్ఛిమాదీసు పటిహఞ్ఞతి, తా చ భిత్తియో వినివిజ్ఝిత్వా పురతో యోజనసతం గణ్హాతి. హేట్ఠా ఉట్ఠితా జాలా ఉపరి పటిహఞ్ఞతి, ఉపరి ఉట్ఠితా హేట్ఠా పటిహఞ్ఞతి. ఏవం తావేత్థ జాలానం వీచి నామ నత్థి. తస్స పన అన్తో యోజనసతం ఠానం ఖీరవల్లిపిట్ఠస్స పూరితనాళి వియ సత్తేహి నిరన్తరం పూరితం చతూహి ఇరియాపథేహి పచ్చన్తానం సత్తానం పమాణం నత్థి, న చ అఞ్ఞమఞ్ఞం బ్యాబాధేన్తి, సకట్ఠానేయేవ పచ్చన్తి. ఏవమేత్థ సత్తానం వీచి నామ నత్థి. యథా పన జివ్హగ్గే ఛ మధుబిన్దూని సత్తమస్స తమ్బలోహబిన్దునో అనుదహనబలవతాయ అబ్బోహారికాని హోన్తి, తథా తత్థ అనుదహనబలవతాయ సేసా ఛ అకుసలవిపాకుపేక్ఖా అబ్బోహారికా హోన్తి, దుక్ఖమేవ నిరన్తరం పఞ్ఞాయతి. ఏవమేత్థ దుక్ఖస్స వీచి నామ నత్థి. స్వాయం సహ భిత్తీహి విక్ఖమ్భతో అట్ఠారసాధికతియోజనసతో, ఆవట్టతో పన చతుపణ్ణాసాధికనవయోజనసతో, సహ ఉస్సదేహి దస యోజనసహస్సాని. ఏవమస్స మహన్తతా వేదితబ్బా.
నిచ్చలే ¶ సత్తే తపతీతి తాపనో. అతివియ తాపేతీతి పతాపనో. తత్థ తాపనస్మిం తావ సత్తే తాలక్ఖన్ధప్పమాణే జలితఅయసూలే నిసీదాపేన్తి. తతో హేట్ఠా పథవీ జలతి, సూలాని జలన్తి, సత్తా జలన్తి. ఏవం సో నిరయో నిచ్చలే సత్తే తపతి. ఇతరస్మిం పన నిబ్బత్తసత్తే జలన్తేహి ఆవుధేహి పహరిత్వా జలితం అయపబ్బతం ఆరోపేన్తి. తేసం పబ్బతమత్థకే ఠితకాలే కమ్మపచ్చయో వాతో పహరతి. తే తత్థ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా ఉద్ధంపాదా అధోసిరా పతన్తి. అథ హేట్ఠా అయపథవితో జలితాని అయసూలాని ఉట్ఠహన్తి. తే తాని మత్థకేనేవ పహరిత్వా తేసు వినివిద్ధసరీరా ¶ జలన్తా పచ్చన్తి. ఏవమేస అతివియ తాపేతీతి.
బోధిసత్తో పన ఏతే నిరయే దస్సేన్తో పఠమం సఞ్జీవం దస్సేత్వా తత్థ పచ్చన్తే నేరయికసత్తే దిస్వా మహాజనస్స మహాభయే ఉప్పన్నే తం అన్తరధాపేత్వా పున పథవిం ద్విధా కత్వా కాళసుత్తం దస్సేసి, తత్థపి పచ్చమానే సత్తే దిస్వా మహాజనస్స మహాభయే ఉప్పన్నే తమ్పి అన్తరధాపేసీతి ఏవం పటిపాటియా దస్సేసి. తతో రాజానం ఆమన్తేత్వా, ‘‘మహారాజ, తయా ఇమేసు అట్ఠసు మహానిరయేసు పచ్చమానే సత్తే దిస్వా అప్పమాదం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా పున తేసఞ్ఞేవ మహానిరయానం కిచ్చం కథేతుం ‘‘ఇచ్చేతే’’తిఆదిమాహ. తత్థ అక్ఖాతాతి మయా చ తుయ్హం కథితా, పోరాణకేహి చ కథితాయేవ. ఆకిణ్ణాతి పరిపుణ్ణా. పచ్చేకా సోళసుస్సదాతి ఏతేసం ¶ నిరయానం ఏకేకస్స చతూసు ద్వారేసు ఏకేకస్మిం చత్తారో చత్తారో కత్వా సోళస సోళస ఉస్సదనిరయాతి సబ్బేపి సతం అట్ఠవీసతి చ ఉస్సదనిరయా అట్ఠ చ మహానిరయాతి ఛత్తింసనిరయసతం. కదరియతాపనాతి సబ్బేతే కదరియానం తాపనా. బలవదుక్ఖతాయ ఘోరా. కమ్మనిబ్బత్తానం అచ్చీనం అత్థితాయ అచ్చిమన్తో. భయస్స మహన్తతాయ మహబ్భయా. దిట్ఠమత్తా వా సుతమత్తా వా లోమాని హంసన్తీతి లోమహంసనరూపా చ. భీసనతాయ భేస్మా. భయజననతాయ పటిభయా. సుఖాభావేన దుఖా. చతుక్కణ్ణాతి సబ్బేపి చతురస్సమఞ్జూససదిసా. విభత్తాతి చతుద్వారవసేన విభత్తా. భాగసో మితాతి ద్వారవీథీనం వసేన కోట్ఠాసే ఠపేత్వా మితా. అయసా పటికుజ్జితాతి సబ్బేపి ¶ నవయోజనికేన అయకపాలేన పటిచ్ఛన్నా. ఫుటా తిట్ఠన్తీతి సబ్బేపి ఏత్తకం ఠానం అనుఫరిత్వా తిట్ఠన్తి.
ఉద్ధంపాదా అవంసిరాతి ఏవం తేసు తేసు నిరయేసు సమ్పరివత్తిత్వా పునప్పునం పతమానే సన్ధాయాహ. అతివత్తారోతి ఫరుసవాచాహి అతిక్కమిత్వా వత్తారో. మహానిరయేసు కిర యేభుయ్యేన ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణేసు కతాపరాధావ పచ్చన్తి, తస్మా ఏవమాహ. తే భూనహునోతి తే ఇసీనం అతివత్తారో అత్తనో వుడ్ఢియా హతత్తా భూనహునో కోట్ఠాసకతా మచ్ఛా వియ పచ్చన్తి. అసఙ్ఖేయ్యేతి గణేతుం అసక్కుణేయ్యే. కిబ్బిసకారినోతి దారుణకమ్మకారినో. నిక్ఖమనేసినోతి నిరయా నిక్ఖమనం ఏసన్తాపి గవేసన్తాపి నిక్ఖమనద్వారం నాధిగచ్ఛన్తి. పురత్థిమేనాతి యదా తం ద్వారం అపారుతం హోతి, అథ తదభిముఖా ధావన్తి, తేసం తత్థ ఛవిఆదీని ఝాయన్తి. ద్వారసమీపం పత్తానఞ్చ తేసం తం పిధీయతి, పచ్ఛిమద్వారం అపారుతం వియ ఖాయతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. న సాధురూపేతి వుత్తప్పకారం సప్పం వియ సాధురూపే ఇసయో న ఆసీదే, న ఫరుసవచనేన కాయకమ్మేన వా ఘట్టేన్తో ఉపగచ్ఛేయ్య. కింకారణా? సఞ్ఞతానం తపస్సీనం ఆసాదితత్తా అట్ఠసు మహానిరయేసు మహాదుక్ఖస్స అనుభవితబ్బత్తా.
ఇదాని యే రాజానో తథారూపే ఆసాదేత్వా తం దుక్ఖం పత్తా, తే దస్సేతుం ‘‘అతికాయో’’తిఆదిమాహ. తత్థ అతికాయోతి బలసమ్పన్నో మహాకాయో. మహిస్సాసోతి ¶ మహాధనుగ్గహో. కేకకాధిపోతి కేకకరట్ఠాధిపతి. సహస్సబాహూతి పఞ్చహి ధనుగ్గహసతేహి బాహుసహస్సేన ఆరోపేతబ్బం ధనుం ఆరోపనసమత్థతాయ సహస్సబాహు. విభవఙ్గతోతి వినాసం పత్తో. వత్థూని పన సరభఙ్గజాతకే (జా. ౨.౧౭.౫౦ ఆదయో) విత్థారితాని. ఉపహచ్చ మనన్తి అత్తనో చిత్తం పదూసేత్వా. మాతఙ్గస్మిన్తి మాతఙ్గపణ్డితే. వత్థు మాతఙ్గజాతకే (జా. ౧.౧౫.౧ ఆదయో) వణ్ణితం. కణ్హదీపాయనాసజ్జాతి కణ్హదీపాయనం ఆసజ్జ. యమసాధనన్తి నిరయపాలకరఞ్ఞో ఆణాపవత్తట్ఠానం. వత్థు ఘటపణ్డితజాతకే (జా. ౧.౧౦.౧౬౫ ఆదయో) విత్థారితం ¶ . ఇసినాతి కపిలతాపసేన. పావేక్ఖీతి పవిట్ఠో. చేచ్చోతి చేతియరాజా. హీనత్తోతి పరిహీనత్తభావో అన్తరహితఇద్ధి. పత్తపరియాయన్తి పరియాయం మరణకాలం పత్వా. వత్థు చేతియజాతకే (జా. ౧.౮.౪౫ ఆదయో) కథితం.
తస్మా ¶ హీతి యస్మా చిత్తవసికో హుత్వా ఇసీసు అపరజ్ఝిత్వా అట్ఠసు మహానిరయేసు పచ్చతి, తస్మా హి. ఛన్దాగమనన్తి ఛన్దాదిచతుబ్బిధమ్పి అగతిగమనం. పదుట్ఠేనాతి కుద్ధేన. గన్తా సో నిరయం అధోతి సో తేన అధోగమనియేన కమ్మేన అధోనిరయమేవ గచ్ఛతి. పాళియం పన ‘‘నిరయుస్సద’’న్తి లిఖితం, తస్స ఉస్సదనిరయం గచ్ఛతీతి అత్థో. వుడ్ఢేతి వయోవుడ్ఢే చ గుణవుడ్ఢే చ. అనపచ్చాతి భవన్తరేపి అపచ్చం వా దాయాదం వా న లభన్తీతి అత్థో. తాలవత్థూతి దిట్ఠధమ్మేపి ఛిన్నమూలతాలో వియ మహావినాసం పత్వా నిరయే నిబ్బత్తన్తి. యో చ పబ్బజితం హన్తీతి యో బాలజనో సమణం హనతి. చిరరత్తాయాతి చిరం కాలం.
ఏవం మహాసత్తో ఇసివిహేఠకానం పచ్చననిరయే దస్సేత్వా ఉపరి అధమ్మికరాజూనం పచ్చననిరయే దస్సేన్తో ‘‘యో చా’’తిఆదిమాహ. తత్థ రట్ఠవిద్ధంసనోతి ఛన్దాదివసేన గన్త్వా రట్ఠస్స విద్ధంసనో. అచ్చిసఙ్ఘపరేతోతి అచ్చిసమూహపరిక్ఖిత్తో. తేజోభక్ఖస్సాతి అగ్గిమేవ ఖాదన్తస్స. గత్తానీతి తిగావుతే సరీరే సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గాని. లోమేహి చ నఖేహి చాతి ఏతేహి సద్ధిం సబ్బాని ఏకజాలాని హోన్తి. తుత్తట్టీతోతి ఆనేఞ్జకారణం కారియమానో తుత్తేహి విద్ధో నాగో యథా నదతి.
ఏవం మహాసత్తో అధమ్మికరాజూనం పచ్చననిరయే దస్సేత్వా ఇదాని పితుఘాతకాదీనం పచ్చననిరయే దస్సేతుం ‘‘యో లోభా’’తిఆదిమాహ. తత్థ లోభాతి యసధనలోభేన. దోసా వాతి దుట్ఠచిత్తతాయ వా. నిత్తచన్తి లోహకుమ్భియం బహూని వససహస్సాని పక్కం నీహరిత్వా తిగావుతమస్స సరీరం నిత్తచం కత్వా జలితాయ లోహపథవియం పాతేత్వా తిణ్హేహి అయసూలేహి కోట్టేత్వా చుణవిచుణ్ణం కరోన్తి. అన్ధం కరిత్వాతి, మహారాజ, తం పితుఘాతకం నిరయపాలా జలితలోహపథవియం ఉత్తానం పాతేత్వా జలితేహి అయసూలేహి అక్ఖీని భిన్దిత్వా అన్ధం కరిత్వా ముఖే ఉణ్హం ముత్తకరీసం పక్ఖిపిత్వా పలాలపీఠం వియ నం పరివత్తేత్వా కప్పేన సణ్ఠితే ఖారే లోహఉదకే నిముజ్జాపేన్తి. తత్తం పక్కుథితమయోగుళఞ్చాతి పున పక్కుథితం గూథకలలఞ్చేవ జలితఅయోగుళఞ్చ ఖాదాపేన్తి. సో పన తం ఆహరియమానం దిస్వా ముఖం పిధేతి. అథస్స దీఘే చిరతాపితే జలమానే ఫాలే ఆదాయ ముఖం విక్ఖమ్భేత్వా వివరిత్వా రజ్జుబద్ధం అయబలిసం ¶ ఖిపిత్వా ¶ జివ్హం నీహరిత్వా ¶ తస్మిం వివటే ముఖే తం అయోగుళం సమ్పవిసన్తి పక్ఖిపన్తి. రక్ఖసాతి నిరయపాలా.
సామా చాతి, మహారాజ, తస్స పితుఘాతకస్స జివ్హం బలిసేన నిక్కడ్ఢిత్వా అయసఙ్కూహి పథవియం నీహతం జివ్హం సామా సోణా సబలవణ్ణా సునఖా చ లోహతుణ్డా గిజ్ఝా చ కాకోలసఙ్ఘా చ అఞ్ఞే చ నానప్పకారా సకుణా సమాగన్త్వా ఆవుధేహి ఛిన్దన్తా వియ విభజ్జ కాకపదాకారేన కోట్ఠాసే కత్వా విప్ఫన్దమానం సలోహితం విఘాసం ఖాదన్తా వియ సత్తే భక్ఖయన్తీతి అత్థో. తం దడ్ఢతాలన్తి తం పితుఘాతకం ఝాయమానతాలం వియ జలితసరీరం. పరిభిన్నగత్తన్తి తత్థ తత్థ పరిభిన్నగత్తం. నిప్పోథయన్తాతి జలితేహి అయముగ్గరేహి పహరన్తా. రతీ హి తేసన్తి తేసం నిరయపాలానం సా రతి కీళా హోతి. దుఖినో పనీతరేతి ఇతరే పన నేరయికసత్తా దుక్ఖితా హోన్తి. పేత్తిఘాతినోతి పితుఘాతకా. ఇతి ఇమం పితుఘాతకానం పచ్చననిరయం దిస్వా రాజా భీతతసితో అహోసి.
అథ నం మహాసత్తో సమస్సాసేత్వా మాతుఘాతకానం పచ్చననిరయం దస్సేసి. యమక్ఖయన్తి యమనివేసనం, నిరయన్తి అత్థో. అత్తకమ్మఫలూపగోతి అత్తనో కమ్మఫలేన ఉపగతో. అమనుస్సాతి నిరయపాలా. హన్తారం జనయన్తియాతి మాతుఘాతకం. వాలేహీతి అయమకచివాలేహి వేఠేత్వా అయయన్తేన పీళయన్తి. తన్తి తం మాతుఘాతకం. పాయేన్తీతి తస్స పీళియమానస్స రుహిరం గళిత్వా అయకపల్లం పూరేతి. అథ నం యన్తతో నీహరన్తి, తావదేవస్స సరీరం పాకతికం హోతి. తం పథవియం ఉత్తానం నిపజ్జాపేత్వా విలీనం తమ్బలోహం వియ పక్కుథితం లోహితం పాయేన్తి. ఓగయ్హ తిట్ఠతీతి తం బహూని వస్ససహస్సాని అయయన్తేహి పీళేత్వా జేగుచ్ఛే దుగ్గన్ధే పటికూలే మహన్తే గూథకలలఆవాటే ఖిపన్తి, సో తం రహదం ఓగయ్హ ఓగాహిత్వా తిట్ఠతి. అతికాయాతి ఏకదోణికనావప్పమాణసరీరా. అయోముఖాతి అయసూచిముఖా. ఛవిం భేత్వానాతి ఛవిమాదిం కత్వా యావ అట్ఠిమ్పి భేత్వా అట్ఠిమిఞ్జమ్పి ఖాదన్తి. సంగిద్ధాతి గధితా ముచ్ఛితా. న కేవలఞ్చ ఖాదన్తేవ, అధోమగ్గాదీహి పన పవిసిత్వా ముఖాదీహి ¶ నిక్ఖమన్తి, వామపస్సాదీహి పవిసిత్వా దక్ఖిణపస్సాదీహి నిక్ఖమన్తి, సకలమ్పి సరీరం ఛిద్దావఛిద్దం కరోన్తి, సో తత్థ అతిదుక్ఖపరేతో విరవన్తో పచ్చతి. సో చాతి సో మాతుఘాతకో చ తం సతపోరిసం నిరయం పత్తో ససీసకో నిముగ్గోవ హోతి, తఞ్చ కుణపం సమన్తా యోజనసతం పూతికం హుత్వా వాయతి. మాతుఘోతి మాతుఘాతకో.
ఏవం మహాసత్తో మాతుఘాతకానం పచ్చననిరయం దస్సేత్వా పున గబ్భపాతకానం పచ్చననిరయం దస్సేన్తో ¶ గాథమాహ. ఖురధారమనుక్కమ్మాతి ఖురధారనిరయం అతిక్కమిత్వా. తత్థ కిర నిరయపాలా మహన్తమహన్తే ఖురే ఉపరి ధారే కత్వా సన్థరన్తి, తతో యాహి గబ్భపాతనఖరభేసజ్జాని ¶ పివిత్వా గబ్భా పాతితా, తా గబ్భపాతినియో ఇత్థియో జలితేహి ఆవుధేహి పోథేన్తా అనుబన్ధన్తి, తా తిఖిణఖురధారాసు ఖణ్డాఖణ్డికా హుత్వా పునప్పునం ఉట్ఠాయ తం దురభిసమ్భవం ఖురధారనిరయం అక్కమన్తియో అతిక్కమిత్వా నిరయపాలేహి అనుబద్ధా దుగ్గం దురతిక్కమం విసమం వేతరణిం నదిం పతన్తి. తత్థ కమ్మకారణం నిమిజాతకే (జా. ౨.౨౨.౪౨౧ ఆదయో) ఆవి భవిస్సతి.
ఏవం గబ్భపాతినీనం నిరయం దస్సేత్వా మహాసత్తో యత్థ పరదారికా చ అతిచారినియో చ పతన్తా పచ్చన్తి, తం కణ్టకసిమ్బలినిరయం దస్సేన్తో ‘‘అయోమయా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉభతో అభిలమ్బన్తీతి వేతరణియా ఉభోసు తీరేసు తాసం సిమ్బలీనం సాఖా ఓలమ్బన్తి. తే అచ్చిమన్తోతి తే పజ్జలితసరీరా సత్తా అచ్చిమన్తో హుత్వా తిట్ఠన్తి. యోజనన్తి తిగావుతం తేసం సరీరం, తతో ఉట్ఠితజాలాయ పన సద్ధిం యోజనఉబ్బేధా హోన్తి. ఏతే వజన్తీతి తే పరదారికా సత్తా నానావిధేహి ఆవుధేహి కోట్టియమానా ఏతే సిమ్బలినిరయే అభిరుహన్తి. తే పతన్తీతి తే బహూని వస్ససహస్సాని రుక్ఖవిటపేసు లగ్గా ఝాయిత్వా పున నిరయపాలేహి ఆవుధేహి విహతా వివత్తా హుత్వా పరివత్తిత్వా అధోసీసకా పతన్తి. పుథూతి బహూ. వినివిద్ధఙ్గాతి తేసం తతో పతనకాలే హేట్ఠా అయపథవితో సూలాని ఉట్ఠహిత్వా తేసం మత్థకం పటిచ్ఛన్తి, తాని తేసం అధోమగ్గేన నిక్ఖమన్తి, తే ఏవం సూలేసు విద్ధసరీరా చిరరత్తా సయన్తి. దీఘన్తి సుపినేపి నిద్దం అలభన్తా దీఘరత్తం జగ్గన్తీతి అత్థో. రత్యా వివసానేతి రత్తీనం అచ్చయేన, చిరకాలాతిక్కమేనాతి అత్థో ¶ . పవజ్జన్తీతి సట్ఠియోజనికం జలితం లోహకుమ్భిం కప్పేన సణ్ఠితం జలితతమ్బలోహరసపుణ్ణం లోహకుమ్భిం నిరయపాలేహి ఖిత్తా పచ్చన్తి. దుస్సీలాతి పరదారికా.
ఏవం మహాసత్తో పరదారికఅతిచారికానం పచ్చనసిమ్బలినిరయం దస్సేత్వా ఇతో పరం సామికవత్తసస్సుససురవత్తాదీని అపూరేన్తీనం పచ్చనట్ఠానం పకాసేన్తో ‘‘యా చా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అతిమఞ్ఞతీతి భిసజాతకే (జా. ౧.౧౪.౭౮ ఆదయో) వుత్తం సామికవత్తం అకరోన్తీ అతిక్కమిత్వా మఞ్ఞతి. జేట్ఠం వాతి సామికస్స జేట్ఠభాతరం. ననన్దరన్తి సామికస్స భగినిం. ఏతేసమ్పి హి అఞ్ఞతరస్స హత్థపాదపిట్ఠిపరికమ్మన్హాపనభోజనాదిభేదం వత్తం అపూరేన్తీ తేసు హిరోత్తప్పం అనుపట్ఠపేన్తీ తే అతిమఞ్ఞతి నామ, సాపి నిరయే నిబ్బత్తి. వఙ్కేనాతి తస్సా సామికవత్తాదీనం అపరిపూరికాయ సామికాదయో అక్కోసిత్వా పరిభాసిత్వా నిరయే నిబ్బత్తాయ లోహపథవియం ¶ నిపజ్జాపేత్వా అయసఙ్కునా ముఖం వివరిత్వా బలిసేన జివ్హగ్గం నిబ్బహన్తి, రజ్జుబన్ధనేన సబన్ధనం కడ్ఢన్తి. కిమినన్తి కిమిభరితం. ఇదం వుత్తం హోతి – మహారాజ, సో నేరయికసత్తో ఏవం నిక్కడ్ఢితం అత్తనో బ్యామేన బ్యామమత్తం జివ్హం ఆవుధేహి కోట్టితకోట్టితట్ఠానే సఞ్జాతేహి మహాదోణిప్పమాణేహి కిమీహి భరితం పస్సతి. విఞ్ఞాపేతుం న సక్కోతీతి నిరయపాలే యాచితుకామోపి కిఞ్చి వత్తుం న సక్కోతి. తాపనేతి ఏవం సా తత్థ బహూని వస్ససహస్సాని పచ్చిత్వా పున తాపనమహానిరయే పచ్చతి.
ఏవం మహాసత్తో సామికవత్తసస్సుససురవత్తాదీని అపూరేన్తీనం పచ్చననిరయం దస్సేత్వా ఇదాని సూకరికాదీనం పచ్చననిరయే దస్సేన్తో ‘‘ఓరబ్భికా’’తిఆదిమాహ ¶ . తత్థ అవణ్ణే వణ్ణకారకాతి పేసుఞ్ఞకారకా. ఖారనదిన్తి ఏతే ఓరబ్భికాదయో ఏతేహి సత్తిఆదీహి హఞ్ఞమానా వేతరణిం నదిం పతన్తీతి అత్థో. సేసాని ఓరబ్భికాదీనం పచ్చనట్ఠానాని నిమిజాతకే ఆవి భవిస్సన్తి. కుటకారీతి కూటవినిచ్ఛయస్స చేవ తులాకూటాదీనఞ్చ కారకే సన్ధాయేతం వుత్తం. తత్థ కూటవినిచ్ఛయకూటట్టకారకకూటఅగ్ఘాపనికానం పచ్చననిరయా నిమిజాతకే ఆవి భవిస్సన్తి. వన్తన్తి వమితకం. దురత్తానన్తి దుగ్గతత్తభావానం. ఇదం వుత్తం హోతి – మహారాజ, తే దురత్తభావా సత్తా అయకూటేహి మత్థకే భిజ్జమానే వమన్తి, తతో తం వన్తం జలితఅయకపల్లేహి తేసు ఏకచ్చానం ముఖే ఖిపన్తి ¶ , ఇతి తే పరేసం వన్తం భుఞ్జన్తి నామ. భేరణ్డకాతి సిఙ్గాలా. విప్ఫన్దమానన్తి అధోముఖం నిపజ్జాపితం నిక్కడ్ఢితజివ్హం ఇతో చితో చ విప్ఫన్దమానం. మిగేనాతి ఓకచారకమిగేన. పక్ఖినాతి తథారూపేనేవ. గన్తా తేతి గన్తారో తే. నిరయుస్సదన్తి ఉస్సదనిరయం. పాళియం పన ‘‘నిరయం అధో’’తి లిఖితం. అయం పన నిరయో నిమిజాతకే ఆవి భవిస్సతీతి.
ఇతి మహాసత్తో ఏత్తకే నిరయే దస్సేత్వా ఇదాని దేవలోకవివరణం కత్వా రఞ్ఞో దేవలోకే దస్సేన్తో ఆహ –
‘‘సన్తో చ ఉద్ధం గచ్ఛన్తి, సుచిణ్ణేనిధ కమ్మునా;
సుచిణ్ణస్స ఫలం పస్స, సఇన్దా దేవా సబ్రహ్మకా.
‘‘తం తం బ్రూమి మహారాజ, ధమ్మం రట్ఠపతీ చర;
తథా రాజ చరాహి ధమ్మం, యథా తం సుచిణ్ణం నానుతప్పేయ్య పచ్ఛా’’తి.
తత్థ ¶ సన్తోతి కాయాదీహి ఉపసన్తా. ఉద్ధన్తి దేవలోకం. సఇన్దాతి తత్థ తత్థ ఇన్దేహి సద్ధిం. మహాసత్తో హిస్స చాతుమహారాజాదికే దేవే దస్సేన్తో, ‘‘మహారాజ, చాతుమహారాజికే దేవే పస్స, చత్తారో మహారాజానో పస్స, తావతింసే పస్స, సక్కం పస్సా’’తి ఏవం సబ్బేపి సఇన్దకే సబ్రహ్మకే చ దేవే దస్సేన్తో ‘‘ఇదమ్పి సుచిణ్ణస్స ఫలం ఇదమ్పి ఫల’’న్తి దస్సేసి. తం తం బ్రూమీతి తస్మా తం భణామి. ధమ్మన్తి ఇతో పట్ఠాయ పాణాతిపాతాదీని పఞ్చ వేరాని పహాయ దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోహీతి. యథా తం సుచిణ్ణం నానుతప్పేయ్యాతి యథా తం దానాదిపుఞ్ఞకమ్మం సుచిణ్ణం పితుఘాతకమ్మపచ్చయం విప్పటిసారం పటిచ్ఛాదేతుం సమత్థతాయ తం నానుతప్పేయ్య, తథా తం సుచిణ్ణం చర, బహుం పుఞ్ఞం కరోహీతి అత్థో.
సో ¶ మహాసత్తస్స ధమ్మకథం సుత్వా తతో పట్ఠాయ అస్సాసం పటిలభి. బోధిసత్తో పన కిఞ్చి కాలం తత్థ వసిత్వా అత్తనో వసనట్ఠానఞ్ఞేవ గతో.
సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపేస మయా అస్సాసితోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి ‘‘తదా రాజా అజాతసత్తు అహోసి, ఇసిగణో బుద్ధపరిసా, సంకిచ్చపణ్డితో పన అహమేవ అహోసి’’న్తి.
సంకిచ్చజాతకవణ్ణనా దుతియా.
జాతకుద్దానం –
అథ సట్ఠినిపాతమ్హి, సుణాథ మమ భాసితం;
జాతకసవ్హయనో పవరో, సోణకఅరిన్దమసవ్హయనో;
తథా వుత్తరథేసభకిచ్చవరోతి.
సట్ఠినిపాతవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨౦. సత్తతినిపాతో
[౫౩౧] ౧. కుసజాతకవణ్ణనా
ఇదం ¶ ¶ తే రట్ఠన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకో కిర సావత్థివాసీ కులపుత్తో సాసనే ఉరం దత్వా పబ్బజితో ఏకదివసం సావత్థియం పిణ్డాయ చరన్తో ఏకం అలఙ్కతఇత్థిం దిస్వా సుభనిమిత్తగ్గాహవసేన ఓలోకేత్వా కిలేసాభిభూతో అనభిరతో విహాసి దీఘకేసనఖో కిలిట్ఠచీవరో ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతో ధమనీసన్థతగత్తో. యథా హి దేవలోకా చవనధమ్మానం దేవపుత్తానం పఞ్చ పుబ్బనిమిత్తాని పఞ్ఞాయన్తి, మాలా మిలాయన్తి, వత్థాని కిలిస్సన్తి, సరీరే దుబ్బణ్ణియం ఓక్కమతి, ఉభోహి కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి, దేవో దేవాసనే నాభిరమతి, ఏవమేవ సాసనా చవనధమ్మానం ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖూనం పఞ్చ పుబ్బనిమిత్తాని పఞ్ఞాయన్తి, సద్ధాపుప్ఫాని మిలాయన్తి, సీలవత్థాని కిలిస్సన్తి, సరీరే మఙ్కుతాయ చేవ అయసవసేన చ దుబ్బణ్ణియం ఓక్కమతి, కిలేససేదా ముచ్చన్తి, అరఞ్ఞరుక్ఖమూలసుఞ్ఞాగారేసు నాభిరమన్తి. తస్సపి తాని పఞ్ఞాయింసు. అథ నం భిక్ఖూ సత్థు సన్తికం నేత్వా ‘‘అయం, భన్తే, ఉక్కణ్ఠితో’’తి దస్సేసుం. సత్థా ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఉక్కణ్ఠితోసీ’’తి తం పుచ్ఛిత్వా ‘‘సచ్చం, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘మా, భిక్ఖు, కిలేసవసికో హోహి, మాతుగామో నామేస పాపో, తస్మిం పటిబద్ధచిత్తతం వినోదేహి, సాసనే అభిరమ, మాతుగామే పటిబద్ధచిత్తతాయ హి తేజవన్తోపి పోరాణకపణ్డితా నిత్తేజా హుత్వా అనయబ్యసనం పాపుణింసూ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే మల్లరట్ఠే కుసావతీరాజధానియం ఓక్కాకో నామ రాజా ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేసి. తస్స సోళసన్నం ఇత్థిసహస్సానం జేట్ఠికా ¶ ¶ సీలవతీ నామ అగ్గమహేసీ అహోసి, సా నేవ పుత్తం, న ధీతరం లభి. అథస్స నాగరా చేవ రట్ఠవాసినో చ రాజనివేసనద్వారే సన్నిపతిత్వా ‘‘రట్ఠం నస్సిస్సతి, రట్ఠం నస్సిస్సతీ’’తి ఉపక్కోసింసు. రాజా సీహపఞ్జరం ఉగ్ఘాటేత్వా ‘‘మయి రజ్జం కారేన్తే అధమ్మకారో నామ నత్థి, కస్మా ఉపక్కోసథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సచ్చం, దేవ, అధమ్మకారో నామ నత్థి, అపిచ వంసానురక్ఖకో ¶ పన వో పుత్తో నత్థి, అఞ్ఞో ¶ రజ్జం గహేత్వా రట్ఠం నాసేస్సతి, తస్మా ధమ్మేన రజ్జం కారేతుం సమత్థం పుత్తం పత్థేథా’’తి. ‘‘పుత్తం పత్థేన్తో కిం కరోమీ’’తి? ‘‘పఠమం తావ ఏకం సత్తాహం చుల్లనాటకం ధమ్మనాటకం కత్వా విస్సజ్జేథ, సచే సా పుత్తం లభిస్సతి, సాధు, నో చే, అథ మజ్ఝిమనాటకం విస్సజ్జేథ, తతో జేట్ఠనాటకం, అవస్సం ఏత్తకాసు ఇత్థీసు ఏకా పుఞ్ఞవతీ పుత్తం లభిస్సతీ’’తి. రాజా తేసం వచనేన తథా కత్వా సత్త దివసే యథాసుఖం అభిరమిత్వా ఆగతాగతం పుచ్ఛి – ‘‘కచ్చి వో పుత్తో లద్ధో’’తి? సబ్బా ‘‘న లభామ, దేవా’’తి ఆహంసు. రాజా ‘‘న మే పుత్తో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి అనత్తమనో అహోసి. నాగరా పున తథేవ ఉపక్కోసింసు. రాజా ‘‘కిం ఉపక్కోసథ, మయా తుమ్హాకం వచనేన నాటకాని విస్సట్ఠాని, ఏకాపి పుత్తం న లభతి, ఇదాని కిం కరోమా’’తి ఆహ. ‘‘దేవ, ఏతా దుస్సీలా భవిస్సన్తి నిప్పుఞ్ఞా, నత్థి ఏతాసం పుత్తలాభాయ పుఞ్ఞం, తుమ్హే ఏతాసు పుత్తం అలభన్తీసుపి మా అప్పోస్సుక్కతం ఆపజ్జథ, అగ్గమహేసీ వో సీలవతీ దేవీ సీలసమ్పన్నా, తం విస్సజ్జేథ, తస్సా పుత్తో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి.
సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘ఇతో కిర సత్తమే దివసే రాజా సీలవతిం దేవిం ధమ్మనాటకం కత్వా విస్సజ్జేస్సతి, పురిసా సన్నిపతన్తూ’’తి భేరిం చరాపేత్వా సత్తమే దివసే దేవిం అలఙ్కారాపేత్వా రాజనివేసనా ఓతారేత్వా విస్సజ్జేసి. తస్సా సీలతేజేన సక్కస్స భవనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ‘‘కిం ను ఖో’’తి ఆవజ్జేన్తో దేవియా పుత్తపత్థనభావం ఞత్వా ‘‘ఏతిస్సా మయా పుత్తం ¶ దాతుం వట్టతి, అత్థి ను ఖో దేవలోకే ఏతిస్సా అనుచ్ఛవికో పుత్తో’’తి ఉపధారేన్తో బోధిసత్తం అద్దస. సో కిర తదా తావతింసభవనే ఆయుం ఖేపేత్వా ఉపరిదేవలోకే నిబ్బత్తితుకామో అహోసి. సక్కో తస్స విమానద్వారం గన్త్వా తం పక్కోసిత్వా, ‘‘మారిస, తయా మనుస్సలోకం గన్త్వా ఓక్కాకరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హితుం వట్టతీ’’తి సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా అపరమ్పి దేవపుత్తం ‘‘త్వమ్పి ఏతిస్సా ఏవ పుత్తో భవిస్ససీ’’తి వత్వా ‘‘మా ఖో పనస్సా కోచి సీలం భిన్దతూ’’తి మహల్లకబ్రాహ్మణవేసేన రఞ్ఞో నివేసనద్వారం అగమాసి.
మహాజనోపి న్హాతో అలఙ్కతో ‘‘అహం దేవిం గణ్హిస్సామి, అహం దేవిం గణ్హిస్సామీ’’తి రాజద్వారే సన్నిపతిత్వా సక్కఞ్చ దిస్వా ‘‘త్వం కస్మా ఆగతోసీ’’తి ¶ పరిహాసమకాసి. సక్కో ‘‘కిం మం తుమ్హే గరహథ, సచేపి మే సరీరం జిణ్ణం, రాగో పన న జీరతి, సచే సీలవతిం లభిస్సామి, ఆదాయ నం గమిస్సామీతి ఆగతోమ్హీ’’తి వత్వా అత్తనో ఆనుభావేన సబ్బేసం పురతోవ అట్ఠాసి. అఞ్ఞో కోచి తస్స తేజేన పురతో భవితుం నాసక్ఖి. సో తం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం నివేసనా నిక్ఖమన్తిఞ్ఞేవ హత్థే గహేత్వా పక్కామి. అథ నం తత్థ తత్థ ఠితా ¶ గరహింసు ‘‘పస్సథ, భో, మహల్లకబ్రాహ్మణో ఏవం ఉత్తమరూపధరం దేవిం ఆదాయ గచ్ఛతి, అత్తనో యుత్తం న జానాతీ’’తి. దేవీపి ‘‘మహల్లకో మం గహేత్వా గచ్ఛతీ’’తి న అట్టీయతి న హరాయతి. రాజాపి వాతపానే ఠత్వా ‘‘కో ను ఖో దేవిం గహేత్వా గచ్ఛతీ’’తి ఓలోకేన్తో తం దిస్వా అనత్తమనో అహోసి.
సక్కో తం ఆదాయ నగరద్వారతో నిక్ఖమిత్వా ద్వారసమీపే ఏకం ఘరం మాపేసి వివటద్వారం పఞ్ఞత్తకట్ఠత్థరికం. అథ నం సా ‘‘ఇదం తే నివేసన’’న్తి పుచ్ఛి. సో ‘‘ఆమ, భద్దే, పుబ్బే పనాహం ఏకో, ఇదానిమ్హా మయం ద్వే జనా, అహం భిక్ఖాయ చరిత్వా తణ్డులాదీని ఆహరిస్సామి, త్వం ఇమిస్సా కట్ఠత్థరికాయ నిపజ్జాహీ’’తి వత్వా తం ముదునా హత్థేన పరామసన్తో ¶ దిబ్బసమ్ఫస్సం ఫరాపేత్వా తత్థ నిపజ్జాపేసి. సా దిబ్బసమ్ఫస్సఫరణేన సఞ్ఞం విస్సజ్జేసి. అథ నం అత్తనో ఆనుభావేన తావతింసభవనం నేత్వా అలఙ్కతవిమానే దిబ్బసయనే నిపజ్జాపేసి. సా సత్తమే దివసే పబుజ్ఝిత్వా తం సమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘న సో బ్రాహ్మణో మనుస్సో, సక్కో భవిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. సక్కోపి తస్మిం సమయే పారిచ్ఛత్తకమూలే దిబ్బనాటకపరివుతో నిసిన్నో అహోసి. సా సయనా ఉట్ఠాయ తస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సక్కో ‘‘వరం తే, దేవి, దదామి, గణ్హాహీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి, దేవ, ఏకం పుత్తం మే దేహీ’’తి. ‘‘దేవి, తిట్ఠతు ఏకో పుత్తో, అహం తే ద్వే పుత్తే దస్సామి. తేసు పన ఏకో పఞ్ఞవా భవిస్సతి విరూపవా, ఏకో రూపవా న పఞ్ఞవా. తేసు కతరం పఠమం ఇచ్ఛసీ’’తి? ‘‘పఞ్ఞవన్తం, దేవా’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా తస్సా కుసతిణం దిబ్బవత్థం దిబ్బచన్దనం పారిచ్ఛత్తకపుప్ఫం కోకనుదఞ్చ నామ వీణం దత్వా తం ఆదాయ రఞ్ఞో సయనఘరం పవిసిత్వా రఞ్ఞా సద్ధిం ఏకసయనే నిపజ్జాపేత్వా అఙ్గుట్ఠకేన తస్సా నాభిం పరామసి. తస్మిం ఖణే ¶ బోధిసత్తో తస్సా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. సక్కోపి సకట్ఠానమేవ గతో. పణ్డితా దేవీ గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం జాని.
అథ నం పబుద్ధో రాజా దిస్వా, ‘‘దేవి, కేన నీతాసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సక్కేన, దేవా’’తి. ‘‘అహం పచ్చక్ఖతో ఏకం మహల్లకబ్రాహ్మణం తం ఆదాయ గచ్ఛన్తం అద్దసం, కస్మా మం వఞ్చేసీ’’తి? ‘‘సద్దహథ, దేవ, సక్కో మం గహేత్వా దేవలోకం నేసీ’’తి. ‘‘న సద్దహామి, దేవీ’’తి. అథస్స సా సక్కదత్తియం కుసతిణం దస్సేత్వా ‘‘సద్దహథా’’తి ఆహ. రాజా ‘‘కుసతిణం నామ యతో కుతోచి లబ్భతీ’’తి న సద్దహి. అథస్స సా దిబ్బవత్థాదీని దస్సేసి. రాజా తాని దిస్వా సద్దహిత్వా, ‘‘భద్దే, సక్కో తావ తం నేతు, పుత్తో పన తే లద్ధో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘లద్ధో మహారాజ, గబ్భో మే పతిట్ఠితో’’తి. సో తుట్ఠో తస్సా గబ్భపరిహారం అదాసి ¶ . సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి, తస్స అఞ్ఞం నామం అకత్వా కుసతిణనామమేవ ¶ అకంసు. కుసకుమారస్స పదసా గమనకాలే ఇతరో దేవపుత్తో తస్సా కుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గణ్హి. సా దసమాసే పరిపుణ్ణే పుత్తం విజాయి, తస్స ‘‘జయమ్పతీ’’తి నామం కరింసు. తే మహన్తేన యసేన వడ్ఢింసు. బోధిసత్తో పఞ్ఞవా ఆచరియస్స సన్తికే కిఞ్చి సిప్పం అనుగ్గహేత్వా అత్తనోవ పఞ్ఞాయ సబ్బసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం పాపుణి.
అథస్స సోళసవస్సకాలే రాజా రజ్జం దాతుకామో దేవిం ఆమన్తేత్వా ‘‘భద్దే, పుత్తస్స తే రజ్జం దత్వా నాటకాని ఉపట్ఠపేస్సామ, మయం జీవన్తాయేవ నం రజ్జే పతిట్ఠితం పస్సిస్సామ, సకలజమ్బుదీపే ఖో పన యస్స రఞ్ఞో ధీతరం ఇచ్ఛతి, తమస్స ఆనేత్వా అగ్గమహేసిం కరిస్సామ, చిత్తమస్స జానాహి, కతరం రాజధీతరం రోచేసీ’’తి ఆహ. సా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ‘‘కుమారస్స ఇమం పవత్తిం ఆరోచేత్వా చిత్తం జానాహీ’’తి ఏకం పరిచారికం పేసేసి. సా గన్త్వా తస్స తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తం సుత్వా మహాసత్తో చిన్తేసి – ‘‘అహం న రూపవా, రూపసమ్పన్నా రాజధీతా ఆనీతాపి మం దిస్వా ‘కిం మే ఇమినా విరూపేనా’తి పలాయిస్సతి ఇతి నో లజ్జితబ్బకం భవిస్సతి, కిం మే ఘరావాసేన, ధరమానే మాతాపితరో ఉపట్ఠహిత్వా తేసం అచ్చయేన నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి. సో ‘‘మయ్హం నేవ రజ్జేనత్థో, న నాటకేహి, అహం మాతాపితూనం అచ్చయేన పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సా గన్త్వా తస్స కథం దేవియా ఆరోచేసి, దేవీపి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా అనత్తమనో హుత్వా పున కతిపాహచ్చయేన సాసనం పేసేసి. సోపి ¶ పటిబాహతియేవ. ఏవం యావతతియం పటిబాహిత్వా చతుత్థవారే చిన్తేసి – ‘‘మాతాపితూహి సద్ధిం ఏకన్తేన పటిపక్ఖభావో నామ న యుత్తో, ఏకం ఉపాయం కరిస్సామీ’’తి.
సో కమ్మారజేట్ఠకం పక్కోసాపేత్వా బహుం సువణ్ణం దత్వా ‘‘ఏకం ఇత్థిరూపకం కరోహీ’’తి ఉయ్యోజేత్వా తస్మిం పక్కన్తే అఞ్ఞం సువణ్ణం గహేత్వా సయమ్పి ఇత్థిరూపకం అకాసి. బోధిసత్తానఞ్హి అధిప్పాయో నామ సమిజ్ఝతి. తం సువణ్ణరూపకం జివ్హాయ అవణ్ణనీయసోభం అహోసి. అథ నం మహాసత్తో ఖోమం నివాసాపేత్వా సిరిగబ్భే ఠపాపేసి. సో కమ్మారజేట్ఠకేన ఆభతరూపకం దిస్వా తం గరహిత్వా ‘‘గచ్ఛ అమ్హాకం సిరిగబ్భే ఠపితరూపకం ఆహరా’’తి ఆహ. సో సిరిగబ్భం పవిట్ఠో ¶ తం దిస్వా ‘‘కుమారేన సద్ధిం అభిరమితుం ఏకా దేవచ్ఛరా, ఆగతా భవిస్సతీ’’తి హత్థం పసారేతుం అవిసహన్తో నిక్ఖమిత్వా ‘‘దేవ, సిరిగబ్భే అయ్యా ఏకికావ ఠితా, ఉపగన్తుం న సక్కోమీ’’తి ఆహ. ‘‘తాత, గచ్ఛ, సువణ్ణరూపకం ఏతం, ఆహరా’’తి పున పేసితో ఆహరి. కుమారో కమ్మారేన కతం రూపకం సువణ్ణగబ్భే నిక్ఖిపాపేత్వా అత్తనా ¶ కతం అలఙ్కారాపేత్వా రథే ఠపాపేత్వా ‘‘ఏవరూపం లభన్తో గణ్హామీ’’తి మాతు సన్తికం పహిణి.
సా అమచ్చే పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తాతా, మయ్హం పుత్తో మహాపుఞ్ఞో సక్కదత్తియో అనుచ్ఛవికం కుమారికం లభిస్సతి, తుమ్హే ఏవరూపం లభన్తా గణ్హిస్సథ, ఇమం రూపకం పటిచ్ఛన్నయానే ఠపేత్వా సకలజమ్బుదీపం చరన్తా యస్స రఞ్ఞో ఏవరూపం ధీతరం పస్సథ, తస్సేతం దత్వా ‘ఓక్కాకరాజా తుమ్హేహి సద్ధిం ఆవాహం కరిస్సతీ’తి దివసం వవత్థపేత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సాధూ’’తి తం ఆదాయ మహన్తేన పరివారేన నిక్ఖమిత్వా విచరన్తా యం రాజధానిం పాపుణన్తి, తత్థ సాయన్హసమయే మహాజనస్స సమోసరణట్ఠానే తం రూపకం వత్థపుప్ఫాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా సువణ్ణసివికం ఆరోపేత్వా తిత్థమగ్గే ఠపేత్వా అమచ్చా సయం పటిక్కమిత్వా ఆగతాగతానం కథాసవనత్థం ఏకమన్తే తిట్ఠన్తి. మహాజనో తం ఓలోకేత్వా ‘‘సువణ్ణరూపక’’న్తి సఞ్ఞం అకత్వా ‘‘అయం మనుస్సిత్థీ సమానాపి దేవచ్ఛరపటిభాగా అతివియ సోభతి, కిం ను ఖో ఏత్థ ఠితా, కుతో వా ఆగతా, అమ్హాకం నగరే ఏవరూపా నత్థీ’’తి వణ్ణేన్తో పక్కమతి. తం సుత్వా అమచ్చా ‘‘సచే ఇధ ఏవరూపా దారికా భవేయ్య, ‘అసుకా రాజధీతా వియ ¶ అసుకా అమచ్చధీతా వియా’తి వదేయ్యుం, అద్ధా ఇధ ఏవరూపా నత్థీ’’తి తం ఆదాయ అఞ్ఞం నగరం గచ్ఛన్తి.
తే ఏవం విచరన్తా అనుపుబ్బేన మద్దరట్ఠే సాగలనగరం సమ్పాపుణింసు. తత్థ మద్దరఞ్ఞో అట్ఠ ధీతరో ఉత్తమరూపధరా దేవచ్ఛరపటిభాగా, తాసం సబ్బజేట్ఠికా పభావతీ నామ. తస్సా సరీరతో ¶ బాలసూరియస్స పభా వియ పభా నిచ్ఛరన్తి, అన్ధకారేపి చతుహత్థే అన్తోగబ్భే పదీపకిచ్చం నత్థి, సబ్బో గబ్భో ఏకోభాసోవ హోతి. ధాతీ పనస్సా ఖుజ్జా, సా పభావతిం భోజేత్వా తస్సా సీసన్హాపనత్థం అట్ఠహి వణ్ణదాసీహి అట్ఠ ఘటే గాహాపేత్వా సాయన్హసమయే ఉదకత్థాయ గచ్ఛన్తీ తిత్థమగ్గే ఠితం తం రూపకం దిస్వా ‘‘పభావతీ’’తి సఞ్ఞాయ ‘‘అయం దుబ్బినీతా ‘సీసం న్హాయిస్సామీ’తి అమ్హే ఉదకత్థాయ పేసేత్వా పఠమతరం ఆగన్త్వా తిత్థమగ్గే ఠితా’’తి కుజ్ఝిత్వా ‘‘అరే కులలజ్జాపనికే అమ్హేహి పురిమతరం ఆగన్త్వా కస్మా ఇధ ఠితాసి, సచే రాజా జానిస్సతి, నాసేస్సతి నో’’తి వత్వా హత్థేన గణ్డపస్సే పహరి, హత్థతలం భిజ్జమానం వియ జాతం. తతో ‘‘సువణ్ణరూపక’’న్తి ఞత్వా హసమానా తాసం వణ్ణదాసీనం సన్తికం గచ్ఛన్తీ ‘‘పస్సథేతం మే కమ్మం, మమ ధీతాతిసఞ్ఞాయ పహారం అదాసిం, అయం మమ ధీతు సన్తికే కిమగ్ఘతి, కేవలం మే హత్థో దుక్ఖాపితో’’తి ఆహ.
అథ నం రాజదూతా గహేత్వా ‘‘త్వం ‘మమ ధీతా ఇతో అభిరూపతరా’తి వదన్తీ కం నామ కథేసీ’’తి ¶ ఆహంసు. ‘‘మద్దరఞ్ఞో ధీతరం పభావతిం, ఇదం రూపకం తస్సా సోళసిమ్పి కలం న అగ్ఘతీ’’తి. తే తుట్ఠమానసా రాజద్వారం గన్త్వా ‘‘ఓక్కాకరఞ్ఞో దూతా ద్వారే ఠితా’’తి పటిహారేసుం. రాజా ఆసనా వుట్ఠాయ ఠితకోవ ‘‘పక్కోసథా’’తి ఆహ. తే పవిసిత్వా రాజానం వన్దిత్వా ‘‘మహారాజ, అమ్హాకం రాజా తుమ్హాకం ఆరోగ్యం పుచ్ఛతీ’’తి వత్వా కతసక్కారసమ్మానా ‘‘కిమత్థం ఆగతత్థా’’తి పుట్ఠా ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో సీహస్సరో పుత్తో కుసకుమారో నామ, రాజా తస్స రజ్జం దాతుకామో అమ్హే తుమ్హాకం సన్తికం పహిణి, తుమ్హాకం కిర ధీతా పభావతీ, తం తస్స దేథ, ఇమఞ్చ సువణ్ణరూపకం దేయ్యధమ్మం గణ్హథా’’తి తం రూపకం తస్స అదంసు. సోపి ‘‘ఏవరూపేన మహారాజేన సద్ధిం వివాహమఙ్గలం భవిస్సతీ’’తి తుట్ఠచిత్తో సమ్పటిచ్ఛి ¶ . అథ నం దూతా ఆహంసు – ‘‘మహారాజ, అమ్హేహి ¶ న సక్కా పపఞ్చం కాతుం, కుమారికాయ లద్ధభావం రఞ్ఞో ఆరోచేస్సామ, అథ నం సో ఆగన్త్వా ఆదాయ గమిస్సతీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా తేసం సక్కారం కత్వా విస్సజ్జేసి. తే గన్త్వా రఞ్ఞో చ దేవియా చ ఆరోచేసుం. రాజా మహన్తేన పరివారేన కుసావతితో నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన సాగలనగరం పాపుణి. మద్దరాజా పచ్చుగ్గన్త్వా తం నగరం పవేసేత్వా మహన్తం సక్కారమకాసి.
సీలవతీ దేవీ పణ్డితత్తా ‘‘కో జానాతి, కిం భవిస్సతీ’’తి ఏకాహద్వీహచ్చయేన మద్దరాజానం ఆహ – ‘‘మహారాజ, సుణిసం దట్ఠుకామామ్హీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం పక్కోసాపేసి. పభావతీ సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా ధాతిగణపరివుతా ఆగన్త్వా సస్సుం వన్ది. సా తం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం కుమారికా అభిరూపా, మయ్హం పుత్తో విరూపో. సచే ఏసా తం పస్సిస్సతి, ఏకాహమ్పి అవసిత్వా పలాయిస్సతి, ఉపాయం కరిస్సామీ’’తి. సా మద్దరాజానం ఆమన్తేత్వా, ‘‘మహారాజ, సుణిసా మే పుత్తస్స అనుచ్ఛవికా, అపిచ ఖో పన అమ్హాకం కులపవేణియా ఆగతం చారిత్తం అత్థి, సచే అయం తస్మిం చారిత్తే వత్తిస్సతి, నేస్సామి న’’న్తి ఆహ. ‘‘కిం పన వో చారిత్త’’న్తి. ‘‘అమ్హాకం వంసే యావ ఏకస్స గబ్భస్స పతిట్ఠానం హోతి, తావ దివా సామికం పస్సితుం న లభతి. సచే ఏసా తథా కరిస్సతి, నేస్సామి న’’న్తి. రాజా ‘‘కిం, అమ్మ, సక్ఖిస్ససి ఏవం వత్తితు’’న్తి ధీతరం పుచ్ఛి. సా ‘‘ఆమ తాతా’’తి ఆహ. తతో ఓక్కాకరాజా మద్దరఞ్ఞో బహుం ధనం దత్వా తం ఆదాయ పక్కామి. మద్దరాజాపి మహన్తేన పరివారేన ధీతరం ఉయ్యోజేసి.
ఓక్కాకో కుసావతిం గన్త్వా నగరం అలఙ్కారాపేత్వా సబ్బబన్ధనాని మోచేత్వా పుత్తస్స అభిసేకం కత్వా రజ్జం దత్వా పభావతిం అగ్గమహేసిం కారేత్వా నగరే ‘‘కుసరాజస్స ఆణా’’తి భేరిం చరాపేసి. సకలజమ్బుదీపతలే రాజానో యేసం ధీతరో అత్థి, తే కుసరఞ్ఞో ధీతరో పహిణింసు ¶ . యేసం పుత్తా ¶ అత్థి, తే తేన సద్ధిం మిత్తభావం ఆకఙ్ఖన్తా పుత్తే ఉపట్ఠాకే కత్వా పహిణింసు. బోధిసత్తస్స నాటకపరివారో మహా అహోసి, మహన్తేన యసేన రజ్జం కారేసి. సో పభావతిం దివా పస్సితుం న లభతి, సాపి తం దివా పస్సితుం న లభతి, ఉభిన్నం రత్తిదస్సనమేవ హోతి. తత్థ పభావతియా సరీరప్పభాపి అబ్బోహారికా అహోసి. బోధిసత్తో సిరిగబ్భతో రత్తింయేవ నిక్ఖమతి.
సో ¶ కతిపాహచ్చయేన పభావతిం దివా దట్ఠుకామో మాతుయా ఆరోచేసి. సా ‘‘మా తే తాత, రుచ్చి, యావ ఏకం పుత్తం లభసి, తావ ఆగమేహీ’’తి, పటిక్ఖిపి. సో పునప్పునం యాచియేవ. అథ నం సా ఆహ – ‘‘తేన హి హత్థిసాలం గన్త్వా హత్థిమేణ్డవేసేన తిట్ఠ, అహం తం తత్థ ఆనేస్సామి, అథ నం అక్ఖీని పూరేత్వా ఓలోకేయ్యాసి, మా చ అత్తానం జానాపేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా హత్థిసాలం అగమాసి. అథస్స మాతా హత్థిసాలం అలఙ్కారాపేత్వా పభావతిం ‘‘ఏహి సామికస్స హత్థినో పస్సామా’’తి తత్థ నేత్వా ‘‘అయం హత్థీ అసుకో నామ, అయం హత్థీ అసుకో నామా’’తి తస్సా దస్సేసి. తత్థ తం రాజా మాతు పచ్ఛతో గచ్ఛన్తిం దిస్వా హత్థిగోపకవేసేన హత్థిఛకణపిణ్డేన పిట్ఠియం పహరి. సా కుద్ధా ‘‘రఞ్ఞో కథేత్వా తే హత్థం ఛిన్దాపేస్సామీ’’తి వత్వా దేవిం ఉజ్ఝాపేసి. రాజమాతా ‘‘మా అమ్మ కుజ్ఝీ’’తి సుణిసం సఞ్ఞాపేత్వా పిట్ఠిం పరిమజ్జి. పునపి రాజా తం దట్ఠుకామో హుత్వా అస్ససాలాయ అస్సగోపకవేసేన తం దిస్వా తథేవ అస్సఛకణపిణ్డేన పహరి. తదాపి తం కుద్ధం సస్సు సఞ్ఞాపేసి.
పునేకదివసే పభావతీ మహాసత్తం పస్సితుకామా హుత్వా సస్సుయా ఆరోచేత్వా ‘‘అలం మా తే రుచ్చీ’’తి పటిక్ఖిత్తాపి పునప్పునం యాచి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘తేన హి స్వే మమ పుత్తో నగరం పదక్ఖిణం కరిస్సతి, త్వం సీహపఞ్జరం వివరిత్వా తం పస్సేయ్యాసీ’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా పునదివసే నగరం అలఙ్కారాపేత్వా జయమ్పతికుమారం రాజవేసం గాహాపేత్వా హత్థిపిట్ఠే నిసీదాపేత్వా బోధిసత్తం పచ్ఛిమాసనే నిసీదాపేత్వా నగరం పదక్ఖిణం కారాపేసి. సా పభావతిం ఆదాయ సీహపఞ్జరే ఠత్వా ‘‘పస్స తవ సామికస్స సిరిసోభగ్గ’’న్తి ఆహ. సా ‘‘అనుచ్ఛవికో ¶ మే సామికో లద్ధో’’తి అత్తమనా అహోసి. తం దివసం పన మహాసత్తో హత్థిమేణ్డవేసేన జయమ్పతిస్స పచ్ఛిమాసనే నిసీదిత్వా యథాధిప్పాయేన పభావతిం ఓలోకేన్తో హత్థవికారాదివసేన చిత్తరుచియా కేళిం దస్సేసి. హత్థిమ్హి అతిక్కన్తే రాజమాతా పభావతిం పుచ్ఛి – ‘‘దిట్ఠో తే, అమ్మ, సామికో’’తి. ‘‘ఆమ అయ్యే, పచ్ఛిమాసనే పనస్స నిసిన్నో హత్థిమేణ్డో అతివియ దుబ్బినీతో, మయ్హం హత్థవికారాదీని దస్సేసి, కస్మా ఏవరూపం ¶ అలక్ఖికం ¶ రఞ్ఞో పచ్ఛిమాసనే నిసీదాపేసుం, నీహరాపేహి న’’న్తి? ‘‘అమ్మ, రఞ్ఞో పచ్ఛిమాసనే రక్ఖా నామ ఇచ్ఛితబ్బా’’తి.
సా చిన్తేసి – ‘‘అయం హత్థిమేణ్డో అతివియ నిబ్భయో, రాజానం ‘రాజా’తిపి న మఞ్ఞతి, కిం ను ఖో ఏసోవ కుసరాజా, అద్ధా హి ఏసో అతివియ విరూపో ఏవ భవిస్సతి, తేనేవ మం న దస్సేన్తీ’’తి. సా ఖుజ్జం కణ్ణమూలే ఆహ – ‘‘అమ్మ, గచ్ఛ తావ జానాహి, కిం పురిమాసనే నిసిన్నకో రాజా, ఉదాహు పచ్ఛిమాసనే’’తి? ‘‘కథం పనాహం జానిస్సామీ’’తి. ‘‘సచే హి సో రాజా భవిస్సతి, పఠమతరం హత్థిపిట్ఠితో ఓతరిస్సతి, ఇమాయ సఞ్ఞాయ జానాహీ’’తి. సా గన్త్వా ఏకమన్తే ఠితా పఠమం మహాసత్తం ఓతరన్తం అద్దస, పచ్ఛా జయమ్పతికుమారం. మహాసత్తోపి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో ఖుజ్జం దిస్వా ‘‘ఇమినా నామ కారణేన ఏసా ఆగతా భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఇమం అన్తరం పభావతియా మా కథేహీ’’తి దళ్హం వత్వా ఉయ్యోజేసి. సా గన్త్వా ‘‘పురిమాసనే నిసిన్నో పఠమం ఓతరీ’’తి ఆహ. పభావతీ తస్సా వచనం సద్దహి.
మహాసత్తోపి పున దట్ఠుకామో హుత్వా మాతరం యాచి. సా పటిక్ఖిపితుం అసక్కోన్తీ ‘‘తేన హి అఞ్ఞాతకవేసేన ఉయ్యానం గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సో ఉయ్యానం గన్త్వా పోక్ఖరణియం గలప్పమాణం ఉదకం పవిసిత్వా పదుమినిపత్తేన సీసం ఛాదేత్వా పుప్ఫితపదుమేన ముఖం ఆవరిత్వా అట్ఠాసి. మాతాపిస్స పభావతిం ఉయ్యానం నేత్వా సాయన్హసమయే ‘‘ఇమే రుక్ఖే పస్స, సకుణే పస్స, మిగే పస్సా’’తి పలోభయమానా పోక్ఖరణీతీరం పాయాసి. సా పఞ్చవిధపదుమసఞ్ఛన్నం పోక్ఖరణిం ¶ దిస్వా న్హాయితుకామా పరిచారికాహి సద్ధిం పోక్ఖరణిం ఓతరిత్వా కీళన్తీ తం పదుమం దిస్వా విచినితుకామా హత్థం పసారేసి. అథ నం రాజా పదుమినిపత్తం అపనేత్వా ‘‘అహం కుసరాజా’’తి వత్వా హత్థే గణ్హి. సా తస్స ముఖం దిస్వా ‘‘యక్ఖో మం గణ్హీ’’తి విరవిత్వా తత్థేవ విసఞ్ఞితం పత్తా. అథస్సా రాజా హత్థం ముఞ్చి. సా సఞ్ఞం పటిలభిత్వా ‘‘కుసరాజా కిర మం హత్థే గణ్హి, ఇమినావాహం హత్థిసాలాయ హత్థిఛకణపిణ్డేన, అస్ససాలాయ అస్సఛకణపిణ్డేన పహటా, అయమేవ మం హత్థిస్స పచ్ఛిమాసనే నిసీదిత్వా ఉప్పణ్డేసి, కిం మే ఏవరూపేన దుమ్ముఖేన పతినా, ఇమం జహిత్వా అహం జీవన్తీ అఞ్ఞం పతిం లభిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అత్తనా సద్ధిం ఆగతే అమచ్చే పక్కోసాపేత్వా ‘‘మమ యానవాహనం సజ్జం కరోథ, అజ్జేవ గమిస్సామీ’’తి ఆహం ¶ . తే రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా చిన్తేసి – ‘‘సచే గన్తుం న లభిస్సతి, హదయమస్సా ఫలిస్సతి, గచ్ఛతు పున తం అత్తనో బలేన ఆనేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అథస్సా గమనం అనుజాని. సా పితునగరమేవ అగమాసి.
మహాసత్తోపి ¶ ఉయ్యానతో నగరం పవిసిత్వా అలఙ్కతపాసాదం అభిరుహి. బోధిసత్తఞ్హి సా పుబ్బపత్థనావసేన న ఇచ్ఛి, సోపి పుబ్బకమ్మవసేనేవ విరూపో అహోసి. అతీతే కిర బారాణసియం ద్వారగామే ఉపరిమవీథియా చ హేట్ఠిమవీథియా చ ద్వే కులాని వసింసు. ఏకస్స కులస్స ద్వే పుత్తా అహేసుం. ఏకస్స ఏకావ ధీతా అహోసి. ద్వీసు పుత్తేసు బోధిసత్తో కనిట్ఠో. తం కుమారికం జేట్ఠకస్స అదంసు. కనిట్ఠో అదారభరణో భాతు సన్తికేయేవ వసి. అథేకదివసం తస్మిం ఘరే అతిరసకపూవే పచింసు. బోధిసత్తో అరఞ్ఞం గతో హోతి. తస్స పూవం ఠపేత్వా అవసేసే భాజేత్వా ఖాదింసు. తస్మిం ఖణే పచ్చేకబుద్ధో భిక్ఖాయ ఘరద్వారం అగమాసి. బోధిసత్తస్స భాతుజాయా ‘‘చూళపతినో అఞ్ఞం పూవం పచిస్సామీ’’తి తం గహేత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స అదాసి. సోపి తం ఖణఞ్ఞేవ అరఞ్ఞతో ఆగచ్ఛి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘సామి, చిత్తం పసాదేహి, తవ కోట్ఠాసో పచ్చేకబుద్ధస్స దిన్నో’’తి. సో ¶ ‘‘తవ కోట్ఠాసం ఖాదిత్వా మమ కోట్ఠాసం దేసి, అహం కిం ఖాదిస్సామీ’’తి కుద్ధో పచ్చేకబుద్ధం అనుగన్త్వా పత్తతో పూవం గణ్హి. సా మాతు ఘరం గన్త్వా నవవిలీనం చమ్పకపుప్ఫవణ్ణం సప్పిం ఆహరిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తం పూరేసి, తం ఓభాసం ముఞ్చి. సా తం దిస్వా పత్థనం పట్ఠపేసి – ‘‘భన్తే, ఇమినా దానబలేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే మే సరీరం ఓభాసజాతం హోతు, ఉత్తమరూపధరా చ భవేయ్యం, ఇమినా చ మే అసప్పురిసేన సద్ధిం ఏకట్ఠానే వాసో మా అహోసీ’’తి. ఇతి సా ఇమిస్సా పుబ్బపత్థనాయ వసేన తం న ఇచ్ఛి. బోధిసత్తోపి తం పూవ తస్మిం సప్పిపత్తే ఓసీదాపేత్వా పత్థనం పట్ఠపేసి – ‘‘భన్తే, ఇమం యోజనసతే వసన్తిమ్పి ఆనేత్వా మమ పాదపరిచారికం కాతుం సమత్థో భవేయ్య’’న్తి. తత్థ యం సో కుద్ధో గన్త్వా పూవం గణ్హి, తస్స పుబ్బకమ్మస్స వసేన విరూపో అహోసి, పుబ్బపత్థనాయ సా చ తం న ఇచ్ఛీతి.
సో పభావతియా గతాయ సోకప్పత్తో అహోసి, నానాకారేహి పరిచారయమానాపి నం సేసిత్థియో ఓలోకాపేతుమ్పి నాసక్ఖింసు, ¶ , పభావతిరహితమస్స సకలమ్పి నివేసనం తుచ్ఛం వియ ఖాయి. సో ‘‘ఇదాని సాగలనగరం పత్తా భవిస్సతీ’’తి పచ్చూససమయే మాతు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘అమ్మ, అహం పభావతిం ఆనేస్సామి, తుమ్హే రజ్జం అనుసాసథా’’తి వదన్తో పఠమం గాథమాహ –
‘‘ఇదం తే రట్ఠం సధనం సయోగ్గం, సకాయురం సబ్బకామూపపన్నం;
ఇదం తే రజ్జం అనుసాస అమ్మ, గచ్ఛామహం యత్థ పియా పభావతీ’’తి.
తత్థ సయోగ్గన్తి హత్థియోగ్గాదిసహితం. సకాయురన్తి సపఞ్చరాజకకుధభణ్డం. అనుసాస, అమ్మాతి ¶ సో కిర పురిసస్స రజ్జం దత్వా పున గణ్హనం నామ న యుత్తన్తి పితు వా భాతు వా అనియ్యాదేత్వా మాతు నియ్యాదేన్తో ఏవమాహ.
సా తస్స కథం సుత్వా ‘‘తేన హి, తాత, అప్పమత్తో భవేయ్యాసి, మాతుగామో నామ అపరిసుద్ధహదయో’’తి వత్వా నానగ్గరసభోజనస్స సువణ్ణకరోటిం పూరేత్వా ‘‘ఇదం అన్తరామగ్గే భుఞ్జేయ్యాసీ’’తి ¶ వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో తం ఆదాయ మాతరం వన్దిత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా ‘‘జీవన్తో పున తుమ్హే పస్సిస్సామీ’’తి వత్వా సిరిగబ్భం పవిసిత్వా పఞ్చావుధం సన్నయ్హిత్వా భత్తకరోటియా సద్ధిం కహాపణసహస్సం పసిబ్బకే కత్వా కోకనుదఞ్చ వీణం ఆదాయ నగరా నిక్ఖమిత్వా మగ్గం పటిపజ్జిత్వా మహబ్బలో మహాథామో యావ మజ్ఝన్హికా పణ్ణాస యోజనాని గన్త్వా భత్తం భుఞ్జిత్వా సేసదివసభాగేన పున పణ్ణాస యోజనాని గన్త్వా ఏకాహేనేవ యోజనసతికం మగ్గం ఖేపేత్వా సాయన్హసమయే న్హత్వా సాగలనగరం పావిసి. తస్మిం పవిట్ఠమత్తేయేవ తస్స తేజేన పభావతీ సయనపిట్ఠే సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ ఓతరిత్వా భూమియం నిపజ్జి. బోధిసత్తం కిలన్తిన్ద్రియం వీథియా గచ్ఛన్తం అఞ్ఞతరా ఇత్థీ దిస్వా పక్కోసాపేత్వా నిసీదాపేత్వా పాదే ధోవాపేత్వా సయనం దాపేసి. సో కిలన్తకాయో నిపజ్జిత్వా నిద్దం ఓక్కమి.
అథ సా తస్మిం నిద్దముపగతే భత్తం సమ్పాదేత్వా తం పబోధేత్వా భత్తం భోజేసి. సో తుట్ఠో తస్సా సద్ధిం భత్తకరోటియా కహాపణసహస్సం ¶ అదాసి. సో పఞ్చావుధం తత్థేవ ఠపేత్వా ‘‘గన్తబ్బట్ఠానం మే అత్థీ’’తి వత్వా వీణం ఆదాయ హత్థిసాలం గన్త్వా ‘‘అజ్జ మే ఇధ వసితుం దేథ, గన్ధబ్బం వో కరిస్సామీ’’తి వత్వా హత్థిగోపకేహి అనుఞ్ఞాతో ఏకమన్తే నిపజ్జిత్వా థోకం నిద్దాయిత్వా పటిప్పస్సద్ధదరథో ఉట్ఠాయ వీణం ముఞ్చిత్వా ‘‘సాగలనగరవాసినో ఇమం సద్దం సుణన్తూ’’తి వీణం వాదేన్తో గాయి. పభావతీ భూమియం నిపన్నా తం సద్దం సుత్వావ ‘‘అయం న అఞ్ఞస్స వీణాసద్దో, నిస్సంసయం కుసరాజా మమత్థాయ ఆగతో’’తి అఞ్ఞాసి. మద్దరాజాపి తం సద్దం సుత్వా ‘‘అతివియ మధురం వాదేతి, స్వే ఏతం పక్కోసాపేత్వా మమ గన్ధబ్బం కారేస్సామీ’’తి చిన్తేసి.
బోధిసత్తో ‘‘న సక్కా ఇధ వసమానేన పభావతీ దట్ఠుం, అట్ఠానమేత’’న్తి పాతోవ నిక్ఖమిత్వా సాయం భుత్తగేహేయేవ పాతరాసం భుఞ్జిత్వా వీణం ఠపేత్వా రాజకుమ్భకారస్స సన్తికం గన్త్వా తస్స అన్తేవాసికభావం ఉపగన్త్వా ఏకదివసేనేవ ఘరం మత్తికాయ పూరేత్వా ¶ ‘‘భాజనాని కరోమి ఆచరియా’’తి వత్వా, ‘‘ఆమ, కారోహీ’’తి వుత్తే ఏకం మత్తికాపిణ్డం చక్కే ఠపేత్వా చక్కం ¶ ఆవిఞ్ఛి, సకిం ఆవిద్ధమేవ యావ మజ్ఝన్హికాతిక్కమా భమియేవ. సో నానావణ్ణాని ఖుద్దకమహన్తాని భాజనాని కత్వా పభావతియా అత్థాయ భాజనం కరోన్తో నానారూపాని సముట్ఠాపేసి. బోధిసత్తానఞ్హి అధిప్పాయో నామ సమిజ్ఝతి, ‘‘తాని రూపాని పభావతీయేవ పస్సతూ’’తి అధిట్ఠాసి. సో సబ్బభాజనాని సుక్ఖాపేత్వా పచిత్వా గేహం పూరేసి. కుమ్భకారో నానాభాజనాని గహేత్వా రాజకులం అగమాసి. రాజా దిస్వా ‘‘కేనిమాని కతానీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మయా, దేవా’’తి. ‘‘అహం తయా కతాని జానామి, కథేహి, కేన కతానీ’’తి? ‘‘అన్తేవాసికేన మే దేవా’’తి. ‘‘న తే సో అన్తేవాసీ, ఆచరియో తే సో, త్వం తస్స సన్తికే సిప్పం సిక్ఖ, ఇతో పట్ఠాయ చ సో మమ ధీతానం భాజనాని కరోతు, ఇమఞ్చస్స సహస్సం దేహీ’’తి సహస్సం దాపేత్వా ‘‘నానావణ్ణాని ఇమాని ఖుద్దకభాజనాని మమ ధీతానం దేహీ’’తి ఆహ.
సో తాని తాసం సన్తికం నేత్వా ‘‘ఇమాని వో కీళనత్థాయ ఖుద్దకభాజనానీ’’తి ఆహ. తా సబ్బా ఆగమింసు. కుమ్భకారో మహాసత్తేన పభావతియా అత్థాయ కతభాజనమేవ తస్సా అదాసి. సా చ భాజనం గహేత్వా ¶ తత్థ అత్తనో చ మహాసత్తస్స చ ఖుజ్జాయ చ రూపం పస్సిత్వా ‘‘ఇదం న అఞ్ఞేన కతం, కుసరాజేనేవ కత’’న్తి ఞత్వా కుజ్ఝిత్వా భూమియం ఖిపిత్వా ‘‘ఇమినా మయ్హం అత్థో నత్థి, ఇచ్ఛన్తానం దేహీ’’తి ఆహ. అథస్సా భగినియో కుద్ధభావం ఞత్వా ‘‘ఖుద్దకభాజనం కుసరఞ్ఞా కతన్తి మఞ్ఞసి, ఇదం తేన న కతం, కుమ్భకారేనేవ కతం, గణ్హాహి న’’న్తి అవహసింసు. సా తేన కతభావం తస్స చ ఆగతభావం తాసం న కథేసి. కుమ్భకారో సహస్సం బోధిసత్తస్స దత్వా ‘‘తాత, రాజా తే తుట్ఠో, ఇతో కిర పట్ఠాయ రాజధీతానం భాజనాని కరేయ్యాసి, అహం తాసం హరిస్సామీ’’తి ఆహ.
సో ‘‘ఇధాపి వసన్తేన న సక్కా పభావతీ దట్ఠు’’న్తి తం సహస్సం తస్సేవ దత్వా రాజుపట్ఠాకస్స నళకారస్స సన్తికం గన్త్వా తస్స అన్తేవాసికో హుత్వా పభావతియా అత్థాయ తాలవణ్టం కత్వా తత్థేవ సేతచ్ఛత్తఞ్చ ఆపానభూమిఞ్చ ¶ వత్థం గహేత్వా ఠితం పభావతిఞ్చాతి నానారూపాని దస్సేసి. నళకారో తఞ్చ అఞ్ఞఞ్చ తేన కతభణ్డకం ఆదాయ రాజకులం అగమాసి. రాజా దిస్వా ‘‘కేనిమాని కతానీ’’తి పుచ్ఛిత్వా పురిమనయేనేవ సహస్సం దత్వా ‘‘ఇమాని నళకారభణ్డాని మమ ధీతానం దేహీ’’తి ఆహ. సోపి బోధిసత్తేన పభావతియా అత్థాయ కతం తాలవణ్టం తస్సాయేవ అదాసి. తత్రపి రూపాని అఞ్ఞో జనో న పస్సతి, పభావతీ పన దిస్వా కుసరఞ్ఞా కతభావం ఞత్వా ‘‘గణ్హితుకామా గణ్హన్తూ’’తి కుద్ధా భూమియం ఖిపి ¶ . అథ నం సేసా అవహసింసు. నళకారో సహస్సం ఆహరిత్వా బోధిసత్తస్స దత్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి.
సో ‘‘ఇదమ్పి మయ్హం అవసనట్ఠాన’’న్తి సహస్సం తస్సేవ దత్వా రాజమాలాకారస్స సన్తికం గన్త్వా అన్తేవాసికభావం ఉపగన్త్వా నానావిధం మాలావికతిం గన్థిత్వా పభావతియా అత్థాయ నానారూపవిచిత్రం ఏకం చుమ్బటకం అకాసి. మాలాకారో తం సబ్బం ఆదాయ రాజకులం అగమాసి. రాజా దిస్వా ‘‘కేనిమాని గన్థితానీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మయా, దేవా’’తి. ‘‘అహం తయా గన్థితాని జానామి, కథేహి, కేన గన్థితానీ’’తి? ‘‘అన్తేవాసికేన మే ¶ , దేవా’’తి. ‘‘న సో అన్తేవాసీ, ఆచరియో తే సో, త్వం తస్స సన్తికే సిప్పం సిక్ఖ, ఇతో పట్ఠాయ చ సో మమ ధీతానం పుప్ఫాని గన్థతు, ఇమఞ్చస్స సహస్సం దేహీ’’తి సహస్సం దత్వా ‘‘ఇమాని పుప్ఫాని మమ ధీతానం దేహీ’’తి ఆహ. సోపి బోధిసత్తేన పభావతియా అత్థాయ కతం చుమ్బటకం తస్సాయేవ అదాసి. సా తత్థ అత్తనో చ రఞ్ఞో చ రూపేహి సద్ధిం నానారూపాని దిస్వా తేన కతభావం ఞత్వా కుజ్ఝిత్వా భూమియం ఖిపి. సేసా భగినియో తం తథేవ అవహసింసు. మాలాకారోపి సహస్సం ఆహరిత్వా బోధిసత్తస్స దత్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి.
సో ‘‘ఇదమ్పి మయ్హం అవసనట్ఠాన’’న్తి సహస్సం తస్సేవ దత్వా రఞ్ఞో సూదస్స సన్తికం గన్త్వా అన్తేవాసికభావం ఉపగచ్ఛి. అథేకదివసం సూదో రఞ్ఞో భోజనవికతిం హరన్తో అత్తనో అత్థాయ పచితుం బోధిసత్తస్స అట్ఠిమంసం అదాసి. సో తం తథా సమ్పాదేసి, యథాస్స గన్ధో సకలనగరం అవత్థరి. రాజా ¶ తం ఘాయిత్వా ‘‘కిం తే మహానసే అఞ్ఞమ్పి మంసం పచసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నత్థి, దేవ, అపిచ ఖో పన మే అన్తేవాసికస్స అట్ఠిమంసం పచనత్థాయ దిన్నం, తస్సేవ సో గన్ధో భవిస్సతీ’’తి. రాజా ఆహరాపేత్వా తతో థోకం జివ్హగ్గే ఠపేసి, తావదేవ సత్త రసహరణిసహస్సాని ఖోభేన్తం ఫరి. రాజా రసతణ్హాయ బజ్ఝిత్వా సహస్సం దత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ తవ అన్తేవాసినా మమ చ ధీతానఞ్చ మే భత్తం పచాపేత్వా త్వం మయ్హం ఆహర, సో మే ధీతానం హరతూ’’తి ఆహ. సూదో గన్త్వా తస్స ఆరోచేసి. సో తం సుత్వా ‘‘ఇదాని మే మనోరథో మత్థకం పత్తో, ఇదాని పనాహం పభావతిం దట్ఠుం లభిస్సామీ’’తి తుట్ఠో తం సహస్సం తస్సేవ దత్వా పునదివసే భత్తం సమ్పాదేత్వా రఞ్ఞో భత్తభాజనాని పేసేత్వా రాజధీతానం భత్తకాజం సయం గహేత్వా పభావతియా వసనపాసాదం అభిరుహి. సా తం భత్తకాజం ఆదాయ పాసాదం అభిరుహన్తం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం అత్తనో అననుచ్ఛవికం దాసకమ్మకరేహి కత్తబ్బం కరోతి. సచే పనాహం కతిపాహం తుణ్హీ భవిస్సామి, ‘ఇదాని మం ఏసా రోచతీ’తి సఞ్ఞీ హుత్వా కత్థచి అగన్త్వా మం ఓలోకేన్తో ఇధేవ వసిస్సతి, ఇదానేవ తం అక్కోసిత్వా పరిభాసిత్వా ముహుత్తమ్పి ఇధ వసితుం ¶ అదత్వా పలాపేస్సామీ’’తి. సా ద్వారం అడ్ఢవివటం కత్వా ఏకం హత్థం కవాటే లగ్గేత్వా ఏకేన హత్థేన అగ్గళం ఉప్పీళేత్వా దుతియం గాథమాహ –
‘‘అనుజ్జుభూతేన ¶ హరం మహన్తం, దివా చ రత్తో చ నిసీథకాలే;
పటిగచ్ఛ త్వం ఖిప్పం కుసావతిం కుస, నిచ్ఛామి దుబ్బణ్ణమహం వసన్త’’న్తి.
తస్సత్థో – మహారాజ, త్వం భత్తకారకో హుత్వా ఉజుకేన చిత్తేన యోపి తే సీసం భిన్దేయ్య, తస్సపేతం కమ్మం న కరోసి, అనుజుభూతేన పన చిత్తేన మమత్థాయ ఏతం మహన్తం కాజం హరన్తో దివా చ రత్తో చ నిసీథకాలే చ మహన్తం ¶ దుక్ఖం అనుభవిస్ససి, కిం తే తేన అనుభూతేన దుక్ఖేన, త్వం అత్తనో నగరం కుసావతిమేవ పటిగచ్ఛ, అఞ్ఞం అత్తనా సదిసిం అతిరసకపూవసణ్ఠానముఖిం యక్ఖినిం అగ్గమహేసిం కత్వా రజ్జం కారేహీతి. నిచ్ఛామి దుబ్బణ్ణమహం వసన్తన్తి అహం పన తం దుబ్బణ్ణం దుస్సణ్ఠితం ఇధ వసన్తం న ఇచ్ఛామీతి.
సో ‘‘పభావతియా మే సన్తికా కథా లద్ధా’’తి తుట్ఠచిత్తో తిస్సో గాథా అభాసి –
‘‘నాహం గమిస్సామి ఇతో కుసావతిం, పభావతీ వణ్ణపలోభితో తవ;
రమామి మద్దస్స నికేతరమ్మే, హిత్వాన రట్ఠం తవ దస్సనే రతో.
‘‘పభావతీ వణ్ణపలోభితో తవ, సమ్మూళ్హరూపో విచరామి మేదినిం;
దిసం న జానామి కుతోమ్హి ఆగతో, తయమ్హి మత్తో మిగమన్దలోచనే.
‘‘సువణ్ణచీరవసనే, జాతరూపసుమేఖలే;
సుస్సోణి తవ కామా హి, నాహం రజ్జేన మత్థికో’’తి.
తత్థ రమామీతి అభిరమామి న ఉక్కణ్ఠామి. సమ్మూళ్హరూపోతి కిలేససమ్మూళ్హో హుత్వా. తయమ్హి మత్తోతి తయి మత్తోమ్హి, తయా వా మత్తోమ్హి. సువణ్ణచీరవసనేతి సువణ్ణఖచితవత్థవసనే. నాహం రజ్జేన మత్థికోతి న అహం రజ్జేన అత్థికో.
ఏవం ¶ వుత్తే సా చిన్తేసి – ‘‘అహం ఏతం ‘విప్పటిసారీ భవిస్సతీ’తి పరిభాసామి, అయం పన రజ్జిత్వావ కథేతి, సచే ఖో పన మం ‘అహం కుసరాజా’తి వత్వా హత్థే గణ్హేయ్య, కో ¶ తం నివారేయ్య, కోచి నో ఇమం కథం సుణేయ్యా’’తి ద్వారం థకేత్వా సూచిం దత్వా అన్తో అట్ఠాసి. సోపి భత్తకాజం ఆహరిత్వా భత్తం వడ్ఢేత్వా రాజధీతరో భోజేసి. పభావతీ ‘‘గచ్ఛ కుసరాజేన పక్కభత్తం ఆహరా’’తి ఖుజ్జం పేసేసి. సా ఆహరిత్వా ‘‘భుఞ్జాహీ’’తి ఆహ. నాహం తేన పక్కభత్తం భుఞ్జామి, త్వం భుఞ్జిత్వా అత్తనో లద్ధనివాపం గహేత్వా భత్తం పచిత్వా ఆహర, కుసరఞ్ఞో ఆగతభావఞ్చ మా కస్సచి ఆరోచేసీతి. ఖుజ్జా తతో పట్ఠాయ తస్సా కోట్ఠాసం ఆహరిత్వా సయం భుఞ్జతి, అత్తనో కోట్ఠాసం తస్సా ఉపనేతి. కుసరాజాపి ¶ తతో పట్ఠాయ తం పస్సితుం అలభన్తో చిన్తేసి – ‘‘అత్థి ను ఖో పభావతియా మయి సినేహో, ఉదాహు నత్థి, వీమంసిస్సామి న’’న్తి. సో పన రాజధీతరో భోజేత్వా భత్తకాజం ఆదాయ నిక్ఖన్తో తస్సా గబ్భద్వారే పాసాదతలం పాదేన పహరిత్వా భాజనాని ఘట్టేత్వా నిత్థునిత్వా విసఞ్ఞీ హుత్వా వియ అవకుజ్జో పతి. సా తస్స నిత్థునితసద్దేన ద్వారం వివరిత్వా తం భత్తకాజేన ఓత్థతం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం సకలజమ్బుదీపే అగ్గరాజా మం నిస్సాయ రత్తిన్దివం దుక్ఖం అనుభోతి, సుఖుమాలతాయ భత్తకాజేన అవత్థతో పతతి, జీవతి ను ఖో, నో వా’’తి. సా గబ్భతో నిక్ఖమిత్వా తస్స నాసవాతం ఉపధారేతుం గీవం పసారేత్వా ముఖం ఓలోకేసి. సో ముఖపూరం ఖేళం గహేత్వా తస్సా సరీరే పాతేసి. సా తం పరిభాసిత్వా గబ్భం పవిసిత్వా ద్వారం అడ్ఢవివటం థకేత్వా ఠితా గాథమాహ –
‘‘అబ్భూతి తస్స భో హోతి, యో అనిచ్ఛన్తమిచ్ఛతి;
అకామం రాజ కామేసి, అకన్తం కన్తుమిచ్ఛసీ’’తి.
తత్థ అబ్భూతీతి అభూతి, అవుడ్ఢీతి అత్థో.
సో పన పటిబద్ధచిత్తతాయ అక్కోసియమానోపి పరిభాసియమానోపి విప్పటిసారం అనుప్పాదేత్వావ అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘అకామం వా సకామం వా, యో నరో లభతే పియం;
లాభమేత్థ పసంసామ, అలాభో తత్థ పాపకో’’తి.
సాపి ¶ తస్మిం ఏవం కథేన్తేపి అనోసక్కిత్వా థద్ధతరవచనం వత్వా పలాపేతుకామా ఇతరం గాథమాహ –
‘‘పాసాణసారం ¶ ఖణసి, కణికారస్స దారునా;
వాతం జాలేన బాధేసి, యో అనిచ్ఛన్తమిచ్ఛసీ’’తి.
తత్థ కణికారస్స దారునాతి కణికారకట్ఠేన. బాధేసీతి బన్ధసీతి.
తం సుత్వా రాజా తిస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘పాసాణో నూన తే హదయే, ఓహితో ముదులక్ఖణే;
యో తే సాతం న విన్దామి, తిరోజనపదాగతో.
‘‘యదా ¶ మం భకుటిం కత్వా, రాజపుత్తీ ఉదిక్ఖతి;
ఆళారికో తదా హోమి, రఞ్ఞో మద్దస్సన్తేపురే.
‘‘యదా ఉమ్హయమానా మం, రాజపుత్తీ ఉదిక్ఖతి;
నాళారికో తదా హోమి, రాజా హోమి తదా కుసో’’తి.
తత్థ ముదులక్ఖణేతి ముదునా ఇత్థిలక్ఖణేన సమన్నాగతే. యోతి యో అహం తిరోరట్ఠా ఆగతో తవ సన్తికే వసన్తో పటిసన్థారమత్తమ్పి సాతం న లభామి, సో ఏవం మఞ్ఞామి, మయి సినేహుప్పత్తినివారణాయ నూన తవ హదయే పాసాణో ఠపితో. భకుటిం కత్వాతి కోధవసేన వలివిసమం నలాటం కత్వా. ఆళారికోతి భత్తకారకో. తస్మిం ఖణే అహం మద్దరఞ్ఞో అన్తేపురే భత్తకారకదాసో వియ హోమీతి వదతి. ఉమ్హయమానాతి పహట్ఠాకారం దస్సేత్వా హసమానా. రాజా హోమీతి తస్మిం ఖణే అహం కుసావతీనగరే రజ్జం కారేన్తో రాజా వియ హోమి, కస్మాసి ఏవం ఫరుసా, ఇతో పట్ఠాయ మా ఏవరూపం కరి, భద్దేతి.
సా తస్స వచనం సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం అతివియ అల్లీయిత్వా కథేతి, ముసావాదం కత్వా ఉపాయేన నం ఇతో పలాపేస్సామీ’’తి గాథమాహ –
‘‘సచే ¶ హి వచనం సచ్చం, నేమిత్తానం భవిస్సతి;
నేవ మే త్వం పతీ అస్స, కామం ఛిన్దన్తు సత్తధా’’తి.
తస్సత్థో ¶ – మహారాజ, మయా ‘‘అయం కుసరాజా మయ్హం పతి భవిస్సతి, న భవిస్సతీ’’తి బహూ నిమిత్తపాఠకా పుచ్ఛితా, తే ‘‘కామం కిర మం సత్తధా ఛిన్దన్తు, నేవ మే త్వం పతి భవిస్ససీ’’తి వదింసూతి.
తం సుత్వా రాజా తం పటిబాహన్తో ‘‘భద్దే, మయాపి అత్తనో రట్ఠే నేమిత్తకా పుచ్ఛితా, తే ‘అఞ్ఞత్ర సీహస్సరకుసరాజతో తవ పతి నామ అఞ్ఞో నత్థీ’తి బ్యాకరింసు, అహమ్పి అత్తనో ఞాణబలనిమిత్తేన ఏవమేవ కథేసి’’న్తి వత్వా అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘సచే హి వచనం సచ్చం, అఞ్ఞేసం యది వా మమ;
నేవ తుయ్హం పతీ అత్థి, అఞ్ఞో సీహస్సరా కుసా’’తి.
తస్సత్థో – యది హి అఞ్ఞేసం నేమిత్తానం వచనం సచ్చం, యది వా మమ వచనం సచ్చం, తవ అఞ్ఞో పతి నామ నత్థీతి.
సా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘న సక్కా ఇమం లజ్జాపేతుం వా పలాపేతుం వా, కిం మే ఇమినా’’తి ద్వారం పిధాయ అత్తానం న దస్సేసి. సోపి కాజం గహేత్వా ఓతరి, తతో పట్ఠాయ తం దట్ఠుం న లభతి, భత్తకారకకమ్మం కరోన్తో అతివియ కిలమతి ¶ , భుత్తపాతరాసో దారూని ఫాలేతి, భాజనాని ధోవతి, కాజేన ఉదకం ఆహరతి, సయన్తో అమ్బణపిట్ఠే సయతి, పాతో వుట్ఠాయ యాగుఆదీని పచతి హరతి భోజేతి, నన్దిరాగం నిస్సాయ అతిదుక్ఖం అనుభోతి. సో ఏకదివసం భత్తగేహద్వారేన గచ్ఛన్తిం ఖుజ్జం దిస్వా పక్కోసి. సా పభావతియా భయేన తస్స సన్తికం గన్తుం అవిసహన్తీ తురితతురితా వియ గచ్ఛతి. అథ నం వేగేన ఉపగన్త్వా ‘‘ఖుజ్జే’’తి ఆహ.
సా నివత్తిత్వా ఠితా ‘‘కో ఏసో’’తి వత్వా ‘‘తుమ్హాకం సద్దం న సుణామీ’’తి ఆహ. అథ నం ‘‘ఖుజ్జే త్వమ్పి సామినీపి తే ఉభోపి అతివియ థద్ధా, ఏత్తకం కాలం తుమ్హాకం సన్తికే వసన్తో ఆరోగ్యసాసనమత్తమ్పి న లభామి, దేయ్యధమ్మం పన కిం దస్సథ, తిట్ఠతు తావేతం, అపి మే పభావతిం ముదుకం కత్వా దస్సేతుం సక్ఖిస్ససీ’’తి ఆహ ¶ . సా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథ నం ‘‘సచే మే తం దస్సేతుం సక్ఖిస్ససి, ఖుజ్జభావం తే ఉజుకం కత్వా గీవేయ్యకం దస్సామీ’’తి పలోభేన్తో పఞ్చ గాథాయో అభాసి –
‘‘నేక్ఖం ¶ గీవం తే కారేస్సం, పత్వా ఖుజ్జే కుసావతిం;
సచే మం నాగనాసూరూ, ఓలోకేయ్య పభావతీ.
‘‘నేక్ఖం గీవం తే కారేస్సం, పత్వా ఖుజ్జే కుసావతిం;
సచే మం నాగనాసూరూ, ఆలపేయ్య పభావతీ.
‘‘నేక్ఖం గీవం తే కారేస్సం, పత్వా ఖుజ్జే కుసావతిం;
సచే మం నాగనాసూరూ, ఉమ్హాయేయ్య పభావతీ.
‘‘నేక్ఖం గీవం తే కారేస్సం, పత్వా ఖుజ్జే కుసావతిం;
సచే మం నాగనాసూరూ, పమ్హాయేయ్య పభావతీ.
‘‘నేక్ఖం గీవం తే కారేస్సం, పత్వా ఖుజ్జే కుసావతిం;
సచే మం నాగనాసూరూ, పాణీహి ఉపసమ్ఫుసే’’తి.
తత్థ నేక్ఖం గీవం తేతి తవ గీవేయ్యం సబ్బసువణ్ణమయమేవ కారేస్సామీతి అత్థో. ‘‘నేక్ఖం గీవం తే కరిస్సామీ’’తిపి పాఠో, తవ గీవాయ నేక్ఖమయం పిళన్ధనం పిళన్ధేస్సామీతి అత్థో. ఓలోకేయ్యాతి సచే తవ వచనేన మం పభావతీ ఓలోకేయ్య, సచే మం తాయ ఓలోకాపేతుం సక్ఖిస్ససీతి అత్థో. ‘‘ఆలపేయ్యా’’తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన ఉమ్హాయేయ్యాతి మన్దహసితవసేన పరిహాసేయ్య. పమ్హాయేయ్యాతి మహాహసితవసేన పరిహాసేయ్య.
సా ¶ తస్స వచనం సుత్వా ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, దేవ, కతిపాహచ్చయేన నం తుమ్హాకం వసే కరిస్సామి, పస్సథ మే పరక్కమ’’న్తి వత్వా తం కరణీయం తీరేత్వా పభావతియా సన్తికం గన్త్వా తస్సా వసనగబ్భం సోధేన్తీ వియ పహరణయోగ్గం లేడ్డుఖణ్డమ్పి అసేసేత్వా అన్తమసో పాదుకాపి నీహరిత్వా సకలగబ్భం సమ్మజ్జిత్వా గబ్భద్వారే ఉమ్మారం అన్తరం కత్వా ఉచ్చాసనం పఞ్ఞపేత్వా పభావతియా ఏకం నీచపీఠకం అత్థరిత్వా ‘‘ఏహి, అమ్మ, సీసే తే ¶ ఊకా విచినిస్సామీ’’తి తం తత్థ పీఠకే నిసీదాపేత్వా అత్తనో ఊరుఅన్తరే తస్సా సీసం ఠపేత్వా థోకం కణ్డుయిత్వా ‘‘అహో ఇమిస్సా సీసే బహూ ఊకా’’తి సకసీసతో ఊకా గహేత్వా తస్సా హత్థే ఠపేత్వా ‘‘పస్స కిత్తకా తే సీసే ఊకా’’తి పియకథం కథేత్వా మహాసత్తస్స గుణం కథేన్తీ గాథమాహ –
‘‘న ¶ హి నూనాయం రాజపుత్తీ, కుసే సాతమ్పి విన్దతి;
ఆళారికే భతే పోసే, వేతనేన అనత్థికే’’తి.
తస్సత్థో – ఏకంసేన అయం రాజపుత్తీ పుబ్బే కుసావతీనగరే కుసనరిన్దస్స సన్తికే మాలాగన్ధవిలేపనవత్థాలఙ్కారవసేన అప్పమత్తకమ్పి సాతం న విన్దతి న లభతి, తమ్బూలమత్తమ్పి ఏతేన ఏతిస్సా దిన్నపుబ్బం న భవిస్సతి. కింకారణా? ఇత్థియో నామ ఏకదివసమ్పి అఙ్కం అవత్థరిత్వా నిపన్నసామికమ్హి హదయం భిన్దితుం న సక్కోన్తి, అయం పన ఆళారికే భతే పోసే ఆళారికత్తఞ్చ భతకత్తఞ్చ ఉపగతే ఏతస్మిం పురిసే మూలేనపి అనత్థికే కేవలం తంయేవ నిస్సాయ రజ్జం పహాయ ఆగన్త్వా ఏవం దుక్ఖం అనుభవన్తే పటిసన్థారమత్తమ్పి న కరోతి, సచేపి తే, అమ్మ, తస్మిం సినేహో నత్థి, సకలజమ్బుదీపే అగ్గరాజా మం నిస్సాయ కిలమతీతి తస్స కిఞ్చిదేవ దాతుం అరహసీతి.
సా తం సుత్వా ఖుజ్జాయ కుజ్ఝి. అథ నం ఖుజ్జా గీవాయం గహేత్వా అన్తోగబ్భే ఖిపిత్వా సయం బహి హుత్వా ద్వారం పిధాయ ఆవిఞ్ఛనరజ్జుమ్హి ఓలమ్బన్తీ అట్ఠాసి. పభావతీ తం గహేతుం అసక్కోన్తీ ద్వారమూలే ఠత్వా అక్కోసన్తీ ఇతరం గాథమాహ –
‘‘న ¶ హి నూనాయం సా ఖుజ్జా, లభతి జివ్హాయ ఛేదనం;
సునిసితేన సత్థేన, ఏవం దుబ్భాసితం భణ’’న్తి.
తత్థ సునిసితేనాతి సుట్ఠు నిసితేన తిఖిణసత్థేన. ఏవం దుబ్భాసితన్తి ఏవం అసోతబ్బయుత్తకం దుబ్భాసితం భణన్తీ.
అథ ఖుజ్జా ఆవిఞ్చనరజ్జుం గహేత్వా ఠితావ ‘‘నిప్పఞ్ఞే దుబ్బినీతే తవ రూపం కిం కరిస్సతి, కిం మయం తవ రూపం ఖాదిత్వా యాపేస్సామా’’తి వత్వా తేరసహి ¶ గాథాహి బోధిసత్తస్స గుణం పకాసేన్తీ ఖుజ్జాగజ్జితం నామ గజ్జి –
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మహాయసోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా ¶ నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మహద్ధనోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మహబ్బలోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మహారట్ఠోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మహారాజాతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
సీహస్సరోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
వగ్గుస్సరోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
బిన్దుస్సరోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మఞ్జుస్సరోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
మధుస్సరోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
సతసిప్పోతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
ఖత్తియోతిపి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియం.
‘‘మా ¶ ¶ నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన పభావతి;
కుసరాజాతి కత్వాన, కరస్సు రుచిరే పియ’’న్తి.
తత్థ మా నం రూపేన పామేసి, ఆరోహేన, పభావతీతి అరే పభావతి, మా త్వం ఏతం కుసనరిన్దం అత్తనో రూపేన ఆరోహపరిణాహేన పమిని, ఏవం పమాణం గణ్హి. మహాయసోతి మహానుభావో సోతి ఏవం హదయే కత్వాన రుచిరే పియదస్సనే కరస్సు తస్స పియం. ఆనుభావోయేవ హిస్స రూపన్తి వదతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అపి చ మహాయసోతి మహాపరివారో. మహద్ధనోతి మహాభోగో. మహబ్బలోతి ¶ మహాథామో. మహారట్ఠోతి విపులరట్ఠో. మహారాజాతి సకలజమ్బుదీపే అగ్గరాజా. సీహస్సరోతి సీహసద్దసమానసద్దో. వగ్గుస్సరోతి లీలాయుత్తస్సరో. బిన్దుస్సరోతి సమ్పిణ్డితఘనస్సరో. మఞ్జుస్సరోతి సున్దరస్సరో. మధుస్సరోతి మధురయుత్తస్సరో. సతసిప్పోతి పరేసం సన్తికే అసిక్ఖిత్వా అత్తనో బలేనేవ నిప్ఫన్నఅనేకసతసిప్పో. ఖత్తియోతి ఓక్కాకపవేణియం జాతో అసమ్భిన్నఖత్తియో. కుసరాజాతి సక్కదత్తియకుసతిణసమాననామో రాజా. ఏవరూపో హి అఞ్ఞో రాజా నామ నత్థీతి జానిత్వా ఏతస్స పియం కరోహీతి ఖుజ్జా ఏత్తకాహి గాథాహి తస్స గుణం కథేసి.
పభావతీ తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘ఖుజ్జే అతివియ గజ్జసి, హత్థేన పాపుణన్తీ ససామికభావం తే జానాపేస్సామీ’’తి ఖుజ్జం తజ్జేసి. సాపి తం ‘‘అహం తం రక్ఖమానా పితునో తే కుసరాజస్స ఆగతభావం నారోచేసిం, హోతు, అజ్జ రఞ్ఞో ఆరోచేస్సామీ’’తి మహన్తేన సద్దేన భాయాపేసి. సాపి ‘‘కోచిదేవ సుణేయ్యా’’తి ఖుజ్జం సఞ్ఞాపేసి. బోధిసత్తోపి తం పస్సితుం అలభన్తో సత్త మాసే దుబ్భోజనేన దుక్ఖసేయ్యాయ కిలమన్తో చిన్తేసి – ‘‘కో మే ఏతాయ అత్థో, సత్త మాసే వసన్తో ఏతం పస్సితుమ్పి న లభామి, అతివియ కక్ఖళా సాహసికా, గన్త్వా మాతాపితరో పస్సిస్సామీ’’తి. తస్మిం ఖణే సక్కో ఆవజ్జేన్తో తస్స ఉక్కణ్ఠితభావం ఞత్వా ‘‘రాజా సత్త మాసే పభావతిం దట్ఠుమ్పి న లభి, లభనాకారమస్స కరిస్సామీ’’తి మద్దరఞ్ఞో దూతే కత్వా సత్తన్నం ¶ రాజూనం దూతం పాహేన్తో ‘‘పభావతీ, కుసరాజం ఛడ్డేత్వా ఆగతా, ఆగచ్ఛన్తు పభావతిం గణ్హన్తూ’’తి ఏకేకస్స విసుం విసుం సాసనం పహిణి. తే మహాపరివారేన గన్త్వా నగరం పత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆగతకారణం న జానన్తి. తే ‘‘త్వం కస్మా ఆగతో, త్వం కస్మా ఆగతోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం ఞత్వా కుజ్ఝిత్వా ‘‘ఏకం కిర ధీతరం సత్తన్నం దస్సతి, పస్సథస్స అనాచారం, ఉప్పణ్డేతి నో, గణ్హథ న’’న్తి ‘‘సబ్బేసమ్పి అమ్హాకం పభావతిం దేతు యుద్ధం వా’’తి సాసనాని పహిణిత్వా నగరం పరివారయింసు. మద్దరాజా సాసనం సుత్వా భీతతసితో అమచ్చే ఆమన్తేత్వా ‘‘కిం కరోమా’’తి పుచ్ఛి. అథ నం అమచ్చా ‘‘దేవ ¶ ¶ , సత్తపి రాజానో పభావతిం నిస్సాయ ఆగతా, ‘సచే న దస్సతి, పాకారం భిన్దిత్వా నగరం పవిసిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేత్వా తం గణ్హిస్సామా’తి వదన్తి, పాకారే అభిన్నేయేవ తేసం పభావతిం పేసేస్సామా’’తి వత్వా గాథమాహంసు –
‘‘ఏతే నాగా ఉపత్థద్ధా, సబ్బే తిట్ఠన్తి వమ్మితా;
పురా మద్దన్తి పాకారం, ఆనేన్తేతం పభావతి’’న్తి.
తత్థ ఉపత్థద్ధాతి అతిథద్ధా దప్పితా. ఆనేన్తేతం పభావతిన్తి ఆనేన్తు ఏతం పభావతిన్తి సాసనాని పహిణింసు. తస్మా యావ ఏతే నాగా పాకారం న మద్దన్తి, తావ నేసం పభావతిం పేసేహి, మహారాజాతి.
తం సుత్వా రాజా ‘‘సచాహం ఏకస్స పభావతిం పేసేస్సామి, సేసా యుద్ధం కరిస్సన్తి, న సక్కా ఏకస్స దాతుం, సకలజమ్బుదీపే అగ్గరాజానం ‘విరూపో’తి ఛడ్డేత్వా ఆగతా ఆగమనస్స ఫలం లభతు, వధిత్వాన నం సత్త ఖణ్డాని కత్వా సత్తన్నం ఖత్తియానం పేసేస్సామీ’’తి వదన్తో అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘సత్త బిలే కరిత్వాన, అహమేతం పభావతిం;
ఖత్తియానం పదస్సామి, యే మం హన్తుం ఇధాగతా’’తి.
తస్స సా కథా సకలనివేసనే పాకటా అహోసి. పరిచారికా గన్త్వా ‘‘రాజా కిర తం సత్త ఖణ్డాని కత్వా సత్తన్నం రాజూనం పేసేస్సతీ’’తి పభావతియా ఆరోచేసుం. సా మరణభయభీతా ఆసనా వుట్ఠాయ భగినీహి పరివుతా మాతు సిరిగబ్భం అగమాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘అవుట్ఠహి ¶ రాజపుత్తీ, సామా కోసేయ్యవాసినీ;
అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి, దాసీగణపురక్ఖతా’’తి.
తత్థ సామాతి సువణ్ణవణ్ణా. కోసేయ్యవాసినీతి సువణ్ణఖచితకోసేయ్యనివసనా.
సా మాతు సన్తికం గన్త్వా మాతరం వన్దిత్వా పరిదేవమానా ఆహ –
‘‘తం ¶ ¶ నూన కక్కూపనిసేవితం ముఖం, ఆదాసదన్తాథరుపచ్చవేక్ఖితం;
సుభం సునేత్తం విరజం అనఙ్గణం, ఛుద్ధం వనే ఠస్సతి ఖత్తియేహి.
‘‘తే నూన మే అసితే వేల్లితగ్గే, కేసే ముదూ చన్దనసారలిత్తే;
సమాకులే సీవథికాయ మజ్ఝే, పాదేహి గిజ్ఝా పరికడ్ఢిస్సన్తి.
‘‘తా నూన మే తమ్బనఖా సులోమా, బాహా ముదూ చన్దనసారలిత్తా;
ఛిన్నా వనే ఉజ్ఝితా ఖత్తియేహి, గయ్హ ధఙ్కో గచ్ఛతి యేనకామం.
‘‘తే నూన తాలూపనిభే అలమ్బే, నిసేవితే కాసికచన్దనేన;
థనేసు మే లమ్బిస్సతి సిఙ్గాలో, మాతూవ పుత్తో తరుణో తనూజో.
‘‘తం నూన సోణిం పుథులం సుకోట్టితం, నిసేవితం కఞ్చనమేఖలాహి;
ఛిన్నం వనే ఖత్తియేహీ అవత్థం, సిఙ్గాలసఙ్ఘా పరికడ్ఢిస్సన్తి.
‘‘సోణా ధఙ్కా సిఙ్గాలా చ, యే చఞ్ఞే సన్తి దాఠినో;
అజరా నూన హేస్సన్తి, భక్ఖయిత్వా పభావతిం.
‘‘సచే ¶ మంసాని హరింసు, ఖత్తియా దూరగామినో;
అట్ఠీని అమ్మ యాచిత్వా, అనుపథే దహాథ నం.
‘‘ఖేత్తాని అమ్మ కారేత్వా, కణికారేత్థ రోపయ;
యదా తే పుప్ఫితా అస్సు, హేమన్తానం హిమచ్చయే;
సరేయ్యాథ మమం అమ్మ, ఏవంవణ్ణా పభావతీ’’తి.
తత్థ కక్కూపనిసేవితన్తిల కక్కూపనిసేవితన్తి సాసపకక్కలోణకక్కమత్తికకక్కతిలకక్కహలిద్దికక్కముఖచుణ్ణకేహి ఇమేహి పఞ్చహి కక్కేహి ఉపనిసేవితం. ఆదాసదన్తాథరుపచ్చవేక్ఖితన్తి ¶ దన్తమయథరుమ్హి ఆదాసే పచ్చవేక్ఖితం తత్థ ఓలోకేత్వా మణ్డితం. సుభన్తి సుభముఖం. విరజన్తి విగతరజం నిమ్మలం. అనఙ్గణన్తి గణ్డపిళకాదిదోసరహితం. ఛుద్ధన్తి అమ్మ ఏవరూపం మమ ముఖం అద్ధా ఇదాని ఖత్తియేహి ఛడ్డితం వనే ¶ అరఞ్ఞే ఠస్సతీతి పరిదేవతి. అసితేతి కాళకే. వేల్లితగ్గేతి ఉన్నతగ్గే. సీవథికాయాతి సుసానమ్హి. పరికడ్ఢిస్సన్తీతి ఏవరూపే మమ కేసే మనుస్సమంసఖాదకా గిజ్ఝా పాదేహి పహరిత్వా నూన పరికడ్ఢిస్సన్తి. గయ్హ ధఙ్కో గచ్ఛతి యేనకామన్తి అమ్మ మమ ఏవరూపం బాహం నూన ధఙ్కో గహేత్వా లుఞ్జిత్వా ఖాదన్తో యేనకామం గచ్ఛిస్సతి.
తాలూపనిభేతి సువణ్ణతాలఫలసదిసే. కాసికచన్దనేనాతి సుఖుమచన్దనేన నిసేవితే. థనేసు మేతి అమ్మ మమ సుసానే పతితాయ ఏవరూపే థనే దిస్వా ముఖేన డంసిత్వా తేసు మే థనేసు అత్తనో తనుజో మాతు తరుణపుత్తో వియ నూన సిఙ్గాలో లమ్బిస్సతి. సోణిన్తి కటిం. సుకోట్టితన్తి గోహనుకేన పహరిత్వా సువడ్ఢితం. అవత్థన్తి ఛడ్డితం. భక్ఖయిత్వాతి అమ్మ ఏతే ఏత్తకా నూన మమ మంసం ఖాదిత్వా అజరా భవిస్సన్తి.
సచే మంసాని హరింసూతి అమ్మ సచే తే ఖత్తియా మయిం పటిబద్ధచిత్తా మమ మంసాని హరేయ్యుం, అథ తుమ్హే అట్ఠీని యాచిత్వా అనుపథే దహాథనం, జఙ్ఘమగ్గమహామగ్గానం అన్తరే దహేయ్యాథాతి వదతి. ఖేత్తానీతి అమ్మ మమ ఝాపితట్ఠానే మాలాదివత్థూని కారేత్వా ఏత్థ ఏతేసు ఖేత్తేసు కణికారరుక్ఖే రోపయ. హిమచ్చయేతి హిమపాతాతిక్కమే ఫగ్గుణమాసే. సరేయ్యాథాతి తేసం పుప్ఫానం సువణ్ణచఙ్కోటకం పూరేత్వా ఊరూసు ఠపేత్వా మమ ధీతా పభావతీ ఏవంవణ్ణాతి సరేయ్యాథ.
ఇతి ¶ సా మరణభయతజ్జితా మాతు సన్తికే విలపి. మద్దరాజాపి ‘‘ఫరసుఞ్చ గణ్డికఞ్చ గహేత్వా చోరఘాతకో ఇధేవ ఆగచ్ఛతూ’’తి ఆణాపేసి. తస్స ఆగమనం సకలరాజగేహే పాకటం అహోసి. అథస్స ఆగతభావం సుత్వా పభావతియా మాతా ఉట్ఠాయాసనా సోకసమప్పితా రఞ్ఞో సన్తికం అగమాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘తస్సా మాతా ఉదట్ఠాసి, ఖత్తియా దేవవణ్ణినీ;
దిస్వా అసిఞ్చ సూనఞ్చ, రఞ్ఞో మద్దస్సన్తేపురే’’తి.
తత్థ ¶ ఉదట్ఠాసీతి ఆసనా ఉట్ఠాయ రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా అట్ఠాసి. దిస్వా అసిఞ్చ సూనఞ్చాతి అన్తేపురమ్హి అలఙ్కతమహాతలే రఞ్ఞో పురతో నిక్ఖిత్తం ఫరసుఞ్చ గణ్డికఞ్చ దిస్వా విలపన్తీ గాథమాహ –
‘‘ఇమినా ¶ నూన అసినా, సుసఞ్ఞం తనుమజ్ఝిమం;
ధీతరం మద్ద హన్త్వాన, ఖత్తియానం పదస్ససీ’’తి.
తత్థ అసినాతి ఫరసుం సన్ధాయాహ. సో హి ఇమస్మిం ఠానే అసి నామ జాతో. సుసఞ్ఞం తనుమజ్ఝిమన్తి సుట్ఠు సఞ్ఞాతం తనుమజ్ఝిమం.
అథ నం రాజా సఞ్ఞాపేన్తో ఆహ – ‘‘దేవి, కిం కథేసి, తవ ధీతా సకలజమ్బుదీపే అగ్గరాజానం ‘విరూపో’తి ఛడ్డేత్వా గతమగ్గే పదవలఞ్జే అవినట్ఠేయేవ మచ్చుం నలాటేనాదాయ ఆగతా, ఇదాని అత్తనో రూపం నిస్సాయ ఈదిసం ఫలం లభతూ’’తి. సా తస్స వచనం సుత్వా ధీతు సన్తికం గన్త్వా విలపన్తీ ఆహ –
‘‘న మే అకాసి వచనం, అత్థకామాయ పుత్తికే;
సాజ్జ లోహితసఞ్ఛన్నా, గచ్ఛసి యమసాధనం.
‘‘ఏవమాపజ్జతీ పోసో, పాపియఞ్చ నిగచ్ఛతి;
యో వే హితానం వచనం, న కరోతి అత్థదస్సినం.
‘‘సచే చ అజ్జ ధారేసి, కుమారం చారుదస్సనం;
కుసేన జాతం ఖత్తియం, సువణ్ణమణిమేఖలం;
పూజితం ఞాతిసఙ్ఘేహి, న గచ్ఛసి యమక్ఖయం.
‘‘యత్థస్సు ¶ భేరీ నదతి, కుఞ్జరో చ నికూజతి;
ఖత్తియానం కులే భద్దే, కిన్ను సుఖతరం తతో.
‘‘అస్సో చ సిసతి ద్వారే, కుమారో ఉపరోదతి;
ఖత్తియానం కులే భద్దే, కిన్ను సుఖతరం తతో.
‘‘మయూరకోఞ్చాభిరుదే, కోకిలాభినికూజితే;
ఖత్తియానం కులే భద్దే, కిన్ను సుఖతరం తతో’’తి.
తత్థ ¶ పుత్తికేతి తం ఆలపతి. ఇదం వుత్తం హోతి – అమ్మ, ఇధ కిం కరిస్ససి, సామికస్స సన్తికం గచ్ఛ, మా రూపమదేన మజ్జీతి ఏవం యాచన్తియాపి మే వచనం న అకాసి, సా త్వం అజ్జ లోహితసఞ్ఛన్నా గచ్ఛసి యమసాధనం, మచ్చురాజస్స భవనం ¶ గమిస్ససీతి. పాపియఞ్చాతి ఇతో పాపతరఞ్చ నిగచ్ఛతి. సచే చ అజ్జ ధారేసీతి, అమ్మ, సచే త్వం చిత్తస్స వసం అగన్త్వా కుసనరిన్దం పటిచ్చ లద్ధం అత్తనో రూపేన సదిసం చారుదస్సనం కుమారం అజ్జ ధారయిస్ససి. యమక్ఖయన్తి ఏవం సన్తే యమనివేసనం న గచ్ఛేయ్యాసి. తతో యమ్హి ఖత్తియకులే అయం విభూతి, తమ్హా నానాభేరిసద్దేన చేవ మత్తవారణకోఞ్చనాదేన చ నిన్నాదితా కుసావతీరాజకులా కిం ను సుఖతరం దిస్వా ఇధాగతాసీతి అత్థో. సిసతీతి హసతి. కుమారోతి సుసిక్ఖితో గన్ధబ్బకుమారో. ఉపరోదతీతి నానాతూరియాని గహేత్వా ఉపహారం కరోతి. కోకిలాభినికూజితేతి కుసరాజకులే సాయం పాతో పవత్తనచ్చగీతవాదితూపహారం పటిప్ఫరన్తీ వియ కోకిలేహి అభినికూజితే.
ఇతి సాపి ఏత్తకాహి గాథాహి తాయ సద్ధిం సల్లపిత్వా ‘‘సచే అజ్జ కుసనరిన్దో ఇధ అస్స, ఇమే సత్త రాజానో పలాపేత్వా మమ ధీతరం దుక్ఖా పమోచేత్వా ఆదాయ గచ్ఛేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –
‘‘కహం ను ఖో సత్తుమద్దనో, పరరట్ఠప్పమద్దనో;
కుసో సోళారపఞ్ఞాణో, యో నో దుక్ఖా పమోచయే’’తి.
తత్థ సోళారపఞ్ఞాణోతి ఉళారపఞ్ఞో.
తతో ¶ పభావతీ ‘‘మమ మాతు కుసస్స వణ్ణం భణన్తియా ముఖం నప్పహోతి, ఆచిక్ఖిస్సామి తావస్సా తస్స ఇధేవ ఆళారికకమ్మం కత్వా వసనభావ’’న్తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –
‘‘ఇధేవ సో సత్తుమద్దనో, పరరట్ఠప్పమద్దనో;
కుసో సోళారపఞ్ఞాణో, యో తే సబ్బే వధిస్సతీ’’తి.
అథస్సా మాతా ‘‘అయం మరణభయభీతా విప్పలపతీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –
‘‘ఉమ్మత్తికా ¶ ను భణసి, అన్ధబాలా పభాససి;
కుసో చే ఆగతో అస్స, కిం న జానేము తం మయ’’న్తి.
తత్థ అన్ధబాలాతి సమ్మూళ్హా అఞ్ఞాణా హుత్వా. కిం న జానేమూతి కేన కారణేన తం న జానేయ్యామ. సో హి అన్తరామగ్గే ఠితోవ అమ్హాకం సాసనం పేసేయ్య, సముస్సితద్ధజా చతురఙ్గినీసేనా పఞ్ఞాయేథ, త్వం పన మరణభయేన కథేసీతి.
సా ¶ ఏవం వుత్తే ‘‘న మే మాతా సద్దహతి, తస్స ఇధాగన్త్వా సత్త మాసే వసనభావం న జానాతి, దస్సేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా మాతరం హత్థే గహేత్వా సీహపఞ్జరం వివరిత్వా హత్థం పసారేత్వా దస్సేన్తీ గాథమాహ –
‘‘ఏసో ఆళారికో పోసో, కుమారీపురమన్తరే;
దళ్హం కత్వాన సంవేల్లిం, కుమ్భిం ధోవతి ఓణతో’’తి.
తత్థ కుమారీపురమన్తరేతి వాతపానే ఠితా తవ ధీతానం కుమారీనం వసనట్ఠానన్తరే నం ఓలోకేహి. సంవేల్లిన్తి కచ్ఛం బన్ధిత్వా కుమ్భిం ధోవతి.
సో కిర తదా ‘‘అజ్జ మే మనోరథో మత్థకం పాపుణిస్సతి, అద్ధా మరణభయతజ్జితా, పభావతీ, మమ ఆగతభావం కథేస్సతి, భాజనాని ధోవిత్వా పటిసామేస్సామీ’’తి ఉదకం ఆహరిత్వా భాజనాని ధోవితుం ఆరభి. అథ నం మాతా పరిభాసన్తీ గాథమాహ –
‘‘వేణీ త్వమసి చణ్డాలీ, అదూసి కులగన్ధినీ;
కథం మద్దకులే జాతా, దాసం కయిరాసి కాముక’’న్తి.
తత్థ ¶ వేణీతి తచ్ఛికా. అదూసి కులగన్ధినీతి ఉదాహు త్వం కులదూసికా. కాముకన్తి కథం నామ త్వం ఏవరూపే కులే జాతా అత్తనో సామికం దాసం కరేయ్యాసీతి.
తతో పభావతీ ‘‘మమ మాతా ఇమస్స మం నిస్సాయ ఏవం వసనభావం న జానాతి మఞ్ఞే’’తి చిన్తేత్వా ఇతరం గాథమాహ –
‘‘నమ్హి ¶ వేణీ న చణ్డాలీ, న చమ్హి కులగన్ధినీ;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసీ’’తి.
తత్థ ఓక్కాకపుత్తోతి, అమ్మ, ఏస ఓక్కాకపుత్తో, త్వం పన ‘‘దాసో’’తి మఞ్ఞసి, కస్మా నం అహం ‘‘దాసో’’తి కథేస్సామీతి.
ఇదానిస్స యసం వణ్ణేన్తీ ఆహ –
‘‘యో బ్రాహ్మణసహస్సాని, సదా భోజేతి వీసతిం;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసి.
యస్స ¶ నాగసహస్సాని, సదా యోజేన్తి వీసతిం;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసి.
‘‘యస్స అస్ససహస్సాని, సదా యోజేన్తి వీసతిం;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసి.
‘‘యస్స రథసహస్సాని, సదా యోజేన్తి వీసతిం;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసి;
యస్స ఉసభసహస్సాని, సదా యోజేన్తి వీసతిం;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసి.
‘‘యస్స ధేనుసహస్సాని, సదా దుహన్తి వీసతిం;
ఓక్కాకపుత్తో భద్దన్తే, త్వం ను దాసోతి మఞ్ఞసీ’’తి.
ఏవం తాయ పఞ్చహి గాథాహి మహాసత్తస్స యసో వణ్ణితో. అథస్సా మాతా ‘‘అయం అసమ్భితా కథం కథేతి, అద్ధా ఏవమేత’’న్తి సద్దహిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసి. సో వేగేన పభావతియా సన్తికం ¶ గన్త్వా ‘‘సచ్చం కిర, అమ్మ, కుసరాజా ఇధాగతో’’తి. ‘‘ఆమ తాత, అజ్జస్స సత్త మాసా అతిక్కన్తా తవ ధీతానం ఆళారికత్తం కరోన్తస్సా’’తి. సో తస్సా అసద్దహన్తో ఖుజ్జం పుచ్ఛిత్వా యథాభూతం సుత్వా ధీతరం గరహన్తో గాథమాహ –
‘‘తగ్ఘ ¶ తే దుక్కటం బాలే, యం ఖత్తియం మహబ్బలం;
నాగం మణ్డూకవణ్ణేన, న తం అక్ఖాసిధాగత’’న్తి.
తత్థ తగ్ఘాతి ఏకంసేనేవ.
సో ధీతరం గరహిత్వా వేగేన తస్స సన్తికం గన్త్వా కతపటిసన్థారో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ అత్తనో అచ్చయం దస్సేన్తో గాథమాహ –
‘‘అపరాధం మహారాజ, త్వం నో ఖమ రథేసభ;
యం తం అఞ్ఞాతవేసేన, నాఞ్ఞాసిమ్హా ఇధాగత’’న్తి.
తం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘సచాహం ఫరుసం వక్ఖామి, ఇధేవస్స హదయం ఫలిస్సతి, అస్సాసేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా భాజనన్తరే ఠితోవ ఇతరం గాథమాహ –
‘‘మాదిసస్స న తం ఛన్నం, యోహం ఆళారికో భవే;
త్వఞ్ఞేవ మే పసీదస్సు, నత్థి తే దేవ దుక్కట’’న్తి.
రాజా తస్స సన్తికా పటిసన్థారం లభిత్వా పాసాదం అభిరుహిత్వా పభావతిం పక్కోసాపేత్వా ఖమాపనత్థాయ పేసేతుం గాథమాహ –
‘‘గచ్ఛ ¶ బాలే ఖమాపేహి, కుసరాజం మహబ్బలం;
ఖమాపితో కుసో రాజా, సో తే దస్సతి జీవిత’’న్తి.
సా పితు వచనం సుత్వా భగినీహి చేవ పరిచారికాహి చ పరివుతా తస్స సన్తికం అగమాసి. సోపి కమ్మకారవేసేన ఠితోవ తస్సా అత్తనో సన్తికం ఆగమనం ఞత్వా ‘‘అజ్జ పభావతియా మానం భిన్దిత్వా పాదమూలే నం కలలే నిపజ్జాపేస్సామీ’’తి సబ్బం అత్తనా ఆభతం ఉదకం ఛడ్డేత్వా ఖలమణ్డలమత్తం ఠానం మద్దిత్వా ఏకకలలం అకాసి. సా తస్స సన్తికం గన్త్వా తస్స పాదేసు నిపతిత్వా కలలపిట్ఠే నిపన్నా తం ఖమాపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘పితుస్స ¶ ¶ వచనం సుత్వా, దేవవణ్ణీ పభావతీ;
సిరసా అగ్గహీ పాదే, కుసరాజం మహబ్బల’’న్తి.
తత్థ సిరసాతి సిరసా నిపతిత్వా కుసరాజానం పాదే అగ్గహేసీతి.
గహేత్వా చ పన నం ఖమాపేన్తీ తిస్సో గాథాయో అభాసి –
‘‘యామా రత్యో అతిక్కన్తా, తామా దేవ తయా వినా;
వన్దే తే సిరసా పాదే, మా మే కుజ్ఝ రథేసభ.
‘‘సబ్బం తే పటిజానామి, మహారాజ సుణోహి మే;
న చాపి అప్పియం తుయ్హం, కరేయ్యామి అహం పున.
‘‘ఏవం చే యాచమానాయ, వచనం మే న కాహసి;
ఇదాని మం తాతో హన్త్వా, ఖత్తియానం పదస్సతీ’’తి.
తత్థ రత్యోతి రత్తియో. తామాతి తా ఇమా సబ్బాపి తయా వినా అతిక్కన్తా. సబ్బం తే పటిజానామీతి, మహారాజ, ఏత్తకం కాలం మయా తవ అప్పియమేవ కతం, ఇదం తే అహం సబ్బం పటిజానామి, అపరమ్పి సుణోహి మే, ఇతో పట్ఠాయాహం పున తుయ్హం అప్పియం న కరిస్సామి. ఏవం చేతి సచే ఏవం యాచమానాయ మమ త్వం వచనం న కరిస్ససీతి.
తం సుత్వా రాజా ‘‘సచాహం ‘ఇమం త్వఞ్చేవ జానిస్ససీ’తి వక్ఖామి, హదయమస్సా ఫలిస్సతి, అస్సాసేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ఆహ –
‘‘ఏవం తే యాచమానాయ, కిం న కాహామి తే వచో;
వికుద్ధో త్యస్మి కల్యాణి, మా త్వం భాయి పభావతి.
‘‘సబ్బం ¶ తే పటిజానామి, రాజపుత్తి సుణోహి మే;
న చాపి అప్పియం తుయ్హం, కరేయ్యామి అహం పున.
‘‘తవ ¶ కామా హి సుస్సోణి, పహు దుక్ఖం తితిక్ఖిసం;
బహుం మద్దకులం హన్త్వా, నయితుం తం పభావతీ’’తి.
తత్థ కిం న కాహామీతి కింకారణా తవ వచనం న కరిస్సామి. వికుద్ధో త్యస్మీతి వికుద్ధో నిక్కోపో తే అస్మిం. సబ్బం తేతి వికుద్ధభావఞ్చ ఇదాని అప్పియకరణఞ్చ ఉభయం తే ఇదం సబ్బమేవ పటిజానామి. తవ కామాతి తవ ¶ కామేన తం ఇచ్ఛమానో. తితిక్ఖిసన్తి అధివాసేమి. బహుం మద్దకులం హన్త్వా నయితుం తన్తి బహుమద్దరాజకులం హనిత్వా బలక్కారేన తం నేతుం సమత్థోతి.
అథ సో సక్కస్స దేవరఞ్ఞో పరిచారికం వియ తం అత్తనో పరిచారికం దిస్వా ఖత్తియమానం ఉప్పాదేత్వా ‘‘మయి కిర ధరమానేయేవ మమ భరియం అఞ్ఞే గహేత్వా గమిస్సన్తీ’’తి సీహో వియ రాజఙ్గణే విజమ్భమానో ‘‘సకలనగరవాసినో మే ఆగతభావం జానన్తూ’’తి వగ్గన్తో నదన్తో సేళేన్తో అప్ఫోటేన్తో ‘‘ఇదాని తే జీవగ్గాహం గహేస్సామి, రథాదయో మే యోజేన్తూ’’తి అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘యోజయన్తు రథే అస్సే, నానాచిత్తే సమాహితే;
అథ దక్ఖథ మే వేగం, విధమన్తస్స సత్తవో’’తి.
తత్థ నానాచిత్తేతి నానాలఙ్కారవిచిత్తే. సమాహితేతి అస్సే సన్ధాయ వుత్తం, సుసిక్ఖితే నిబ్బిసేవనేతి అత్థో. అథ దక్ఖథ మే వేగన్తి అథ మే పరక్కమం పస్సిస్సథాతి.
సత్తూనం గణ్హనం నామ మయ్హం భారో, గచ్ఛ త్వం న్హత్వా అలఙ్కరిత్వా పాసాదం ఆరుహాతి తం ఉయ్యోజేసి. మద్దరాజాపిస్స పరిహారకరణత్థం అమచ్చే పహిణి. తే తస్స మహానసద్వారేయేవ సాణిం పరిక్ఖిపిత్వా కప్పకే ఉపట్ఠపేసుం. సో కతమస్సుకమ్మో సీసంన్హాతో సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితో అమచ్చాదీహి పరివుతో ‘‘పాసాదం అభిరుహిస్సామీ’’తి దిసా విలోకేత్వా అప్ఫోటేసి. ఓలోకితఓలోకితట్ఠానం వికమ్పి. సో ‘‘ఇదాని మే పరక్కమం పస్సిస్సథా’’తి ఆహ. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘తఞ్చ తత్థ ఉదిక్ఖింసు, రఞ్ఞో మద్దస్సన్తేపురే;
విజమ్భమానం సీహంవ, ఫోటేన్తం దిగుణం భుజ’’న్తి.
తస్సత్థో ¶ ¶ – తఞ్చ తత్థ విజమ్భన్తం అప్ఫోటేన్తం రఞ్ఞో అన్తేపురే వాతపానాని వివరిత్వా ఇత్థియో ఉదిక్ఖింసూతి.
అథస్స మద్దరాజా కతఆనేఞ్జకారణం అలఙ్కతవరవారణం పేసేసి. సో సముస్సితసేతచ్ఛత్తం హత్థిక్ఖన్ధం ఆరుయ్హ ‘‘పభావతిం ఆనేథా’’తి తమ్పి పచ్ఛతో నిసీదాపేత్వా చతురఙ్గినియా సేనాయ పరివుతో పాచీనద్వారేన ¶ నిక్ఖమిత్వా పరసేనం ఓలోకేత్వా ‘‘అహం కుసరాజా, జీవితత్థికా ఉరేన నిపజ్జన్తూ’’తి తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నదిత్వా సత్తుమద్దనం అకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘హత్థిక్ఖన్ధఞ్చ ఆరుయ్హ, ఆరోపేత్వా పభావతిం;
సఙ్గామం ఓతరిత్వాన, సీహనాదం నదీ కుసో.
‘‘తస్స తం నదతో సుత్వా, సీహస్సేవితరే మిగా;
ఖత్తియా విపలాయింసు, కుససద్దభయట్టితా.
‘‘హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;
అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఛిన్దన్తి, కుససద్దభయట్టితా.
‘‘తస్మిం సఙ్గామసీసస్మిం, పస్సిత్వా హట్ఠమానసో;
కుసస్స రఞ్ఞో దేవిన్దో, అదా వేరోచనం మణిం.
‘‘సో తం విజ్ఝిత్వా సఙ్గామం, లద్ధా వేరోచనం మణిం;
హత్థిక్ఖన్ధగతో రాజా, పావేక్ఖి నగరం పురం.
‘‘జీవగ్గాహం గహేత్వాన, బన్ధిత్వా సత్త ఖత్తియే;
ససురస్సూపనామేసి, ఇమే తే దేవ సత్తవో.
‘‘సబ్బేవ తే వసం గతా, అమిత్తా విహతా తవ;
కామం కరోహి తే తయా, ముఞ్చ వా తే హనస్సు వా’’తి.
తత్థ ¶ విపలాయింసూతి సతిం పచ్చుపట్ఠాపేతుం అసక్కోన్తా విపల్లత్థచిత్తా భిజ్జింసు. కుససద్దభయట్టితాతి కుసరఞ్ఞో సద్దం నిస్సాయ జాతేన భయేన ఉపద్దుతా మూళ్హచిత్తా. అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఛిన్దన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఛిన్దన్తి మద్దన్తి. ‘‘భిన్దింసూ’’తిపి పాఠో. తస్మిన్తి ఏవం బోధిసత్తస్స సద్దసవనేనేవ సఙ్గామే భిన్నే తస్మిం సఙ్గామసీసే తం మహాసత్తస్స పరక్కమం పస్సిత్వా తుట్ఠహదయో సక్కో వేరోచనం నామ మణిక్ఖన్ధం తస్స అదాసి. నగరం పురన్తి నగరసఙ్ఖాతం పురం. బన్ధిత్వాతి తేసఞ్ఞేవ ఉత్తరి సాటకేన పచ్ఛాబాహం బన్ధిత్వా. కామం కరోహి తే తయాతి త్వం అత్తనో కామం ఇచ్ఛం రుచిం కరోహి, ఏతే హి తయా దాసా కతాయేవాతి.
‘‘తుయ్హేవ సత్తవో ఏతే, న హి తే మయ్హ సత్తవో;
త్వఞ్ఞేవ నో మహారాజ, ముఞ్చ వా తే హనస్సు వా’’తి.
తత్థ త్వఞ్ఞేవ నోతి, మహారాజ, త్వంయేవ అమ్హాకం ఇస్సరోతి.
ఏవం ¶ వుత్తే మహాసత్తో ‘‘కిం ఇమేహి మారితేహి, మా తేసం ఆగమనం నిరత్థకం హోతు, పభావతియా కనిట్ఠా సత్త మద్దరాజధీతరో అత్థి, తా నేసం దాపేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –
‘‘ఇమా తే ధీతరో సత్త, దేవకఞ్ఞూపమా సుభా;
దదాహి నేసం ఏకేకం, హోన్తు జామాతరో తవా’’తి.
అథ నం రాజా ఆహ –
‘‘అమ్హాకఞ్చేవ తాసఞ్చ, త్వం నో సబ్బేసమిస్సరో;
త్వఞ్ఞేవ నో మహారాజ, దేహి నేసం యదిచ్ఛసీ’’తి.
తత్థ త్వం నో సబ్బేసన్తి, మహారాజ కుసనరిన్ద, కిం వదేసి, త్వఞ్ఞేవ ఏతేసఞ్చ సత్తన్నం రాజూనం మమఞ్చ ఇమాసఞ్చ సబ్బేసం నో ఇస్సరో. యదిచ్ఛసీతి యది ఇచ్ఛసి, యస్స వా యం దాతుం ఇచ్ఛసి, తస్స తం దేహీతి.
ఏవం వుత్తే సో తా సబ్బాపి అలఙ్కారాపేత్వా ఏకేకస్స రఞ్ఞో ఏకేకం అదాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా పఞ్చ గాథాయో అభాసి –
‘‘ఏకమేకస్స ఏకేకం, అదా సీహస్సరో కుసో;
ఖత్తియానం తదా తేసం, రఞ్ఞో మద్దస్స ధీతరో.
‘‘పీణితా తేన లాభేన, తుట్ఠా సీహస్సరే కుసే;
సకరట్ఠాని పాయింసు, ఖత్తియా సత్త తావదే.
‘‘పభావతిఞ్చ ఆదాయ, మణిం వేరోచనం సుభం;
కుసావతిం కుసో రాజా, అగమాసి మహబ్బలో.
‘‘త్యస్సు ఏకరథే యన్తా, పవిసన్తా కుసావతిం;
సమానా వణ్ణరూపేన, నాఞ్ఞమఞ్ఞాతిరోచిసుం.
‘‘మాతా ¶ పుత్తేన సంగచ్ఛి, ఉభయో చ జయమ్పతీ;
సమగ్గా తే తదా ఆసుం, ఫీతం ధరణిమావసు’’న్తి.
తత్థ పీణితాతి సన్తప్పితా. పాయింసూతి ఇదాని అప్పమత్తా భవేయ్యాథాతి కుసనరిన్దేన ఓవదితా అగమంసు. అగమాసీతి కతిపాహం వసిత్వా ‘‘అమ్హాకం రట్ఠం ¶ గమిస్సామా’’తి ససురం ఆపుచ్ఛిత్వా గతో. ఏకరథే యన్తాతి ద్వేపి ఏకరథం అభిరుయ్హ గచ్ఛన్తా. సమానా వణ్ణరూపేనాతి వణ్ణేన చ రూపేన చ సమానా హుత్వా. నాఞ్ఞమఞ్ఞాతిరోచిసున్తి ఏకో ఏకం నాతిక్కమి. మణిరతనానుభావేన కిర మహాసత్తో అభిరూపో అహోసి సువణ్ణవణ్ణో సోభగ్గప్పత్తో, సో కిర పుబ్బే పచ్చేకబుద్ధస్స పిణ్డపాతనిస్సన్దేన బుద్ధపటిమాకరణనిస్సన్దేన చ ఏవం తేజవన్తో అహోసి. సంగచ్ఛీతి అథస్స మాతా మహాసత్తస్స ఆగమనం సుత్వా నగరే భేరిం చరాపేత్వా మహాసత్తస్స బహుం పణ్ణాకారం ఆదాయ పచ్చుగ్గమనం కత్వా సమాగచ్ఛి. సోపి మాతరా సద్ధింయేవ నగరం పదక్ఖిణం కత్వా సత్తాహం ఛణకీళం కీళిత్వా అలఙ్కతపాసాదతలం అభిరుహి. తేపి ఉభో జయమ్పతికా సమగ్గా అహేసుం, తతో పట్ఠాయ యావజీవం సమగ్గా సమ్మోదమానా ఫీతం ధరణిం అజ్ఝావసింసూతి.
సత్థా ¶ ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా జాతకం సమోధానేసి, సచ్చపరియోసానే ఉక్కణ్ఠితభిక్ఖు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తదా మాతాపితరో మహారాజకులాని అహేసుం, కనిట్ఠో ఆనన్దో, ఖుజ్జా ఖుజ్జుత్తరా, పభావతీ రాహులమాతా, పరిసా బుద్ధపరిసా, కుసరాజా పన అహమేవ అహోసిన్తి.
కుసజాతకవణ్ణనా పఠమా.
[౫౩౨] ౨. సోణనన్దజాతకవణ్ణనా
దేవతా నుసి గన్ధబ్బోతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మాతుపోసకభిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు సామజాతకే (జా. ౨.౨౨.౨౯౬ ఆదయో) వత్థుసదిసం. తదా పన సత్థా ‘‘మా, భిక్ఖవే, ఇమం భిక్ఖుం ఉజ్ఝాయిత్థ, పోరాణకపణ్డితా సకలజమ్బుదీపే రజ్జం లభమానాపి తం అగ్గహేత్వా మాతాపితరో పోసింసుయేవా’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి.
అతీతే ¶ బారాణసీ బ్రహ్మవడ్ఢనం నామ నగరం అహోసి. తత్థ మనోజో నామ రాజా రజ్జం కారేసి. తత్థ అఞ్ఞతరో అసీతికోటివిభవో బ్రాహ్మణమహాసాలో అపుత్తకో అహోసి. తస్స బ్రాహ్మణీ తేనేవ ‘‘భోతి పుత్తం పత్థేహీ’’తి వుత్తా పత్థేసి. అథ బోధిసత్తో బ్రహ్మలోకా చవిత్వా తస్సా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి, జాతస్స చస్స ‘‘సోణకుమారో’’తి నామం కరింసు. తస్స పదసా గమనకాలే అఞ్ఞోపి సత్తో బ్రహ్మలోకా చవిత్వా తస్సాయేవ కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి, తస్స జాతస్స ‘‘నన్దకుమారో’’తి నామం కరింసు. తేసం ఉగ్గహితవేదానం సబ్బసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం పత్తానం వయప్పత్తానం రూపసమ్పదం దిస్వా బ్రాహ్మణో బ్రాహ్మణిం ఆమన్తేత్వా ‘‘భోతి పుత్తం సోణకుమారం ఘరబన్ధనేన బన్ధిస్సామా’’తి ఆహ. సా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పుత్తస్స తమత్థం ఆచిక్ఖి ¶ . సో ‘‘అలం, అమ్మ, మయ్హం ఘరావాసేన, అహం యావజీవం తుమ్హే పటిజగ్గిత్వా తుమ్హాకం అచ్చయేన హిమవన్తం పవిసిత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి ఆహ. సా బ్రాహ్మణస్స ఏతమత్థం ఆరోచేసి.
తే పునప్పునం కథేన్తాపి తస్స చిత్తం అలభిత్వా నన్దకుమారం ఆమన్తేత్వా ‘‘తాత, తేన హి త్వం కుటుమ్బం పటిపజ్జాహీ’’తి వత్వా ‘‘నాహం భాతరా ఛడ్డితఖేళం సీసేన ఉక్ఖిపామి, అహమ్పి తుమ్హాకం అచ్చయేన భాతరావ సద్ధిం పబ్బజిస్సామీ’’తి వుత్తే తేసం వచనం సుత్వా ‘‘ఇమే ద్వే ఏవం తరుణావ కామే పజహన్తి, కిమఙ్గం పన మయం, సబ్బేయేవ పబ్బజిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘తాతా ¶ , కిం వో అమ్హాకం అచ్చయేన పబ్బజ్జాయ, ఇదానేవ సబ్బే మయం పబ్బజిస్సామా’’తి రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా సబ్బం ధనం దానముఖే విస్సజ్జేత్వా దాసజనం భుజిస్సం కత్వా ఞాతీనం దాతబ్బయుత్తకం దత్వా చత్తారోపి జనా బ్రహ్మవడ్ఢననగరా నిక్ఖమిత్వా హిమవన్తపదేసే పఞ్చపదుమసఞ్ఛన్నం సరం నిస్సాయ రమణీయే వనసణ్డే అస్సమం మాపేత్వా పబ్బజిత్వా తత్థ వసింసు. ఉభోపి భాతరో మాతాపితరో పటిజగ్గింసు, తేసం పాతోవ దన్తకట్ఠఞ్చ ముఖధోవనఞ్చ దత్వా పణ్ణసాలఞ్చ పరివేణఞ్చ సమ్మజ్జిత్వా పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠపేత్వా అరఞ్ఞతో మధురఫలాఫలాని ఆహరిత్వా మాతాపితరో ఖాదాపేన్తి, ఉణ్హేన వా సీతేన వా వారినా న్హాపేన్తి, జటా సోధేన్తి, పాదపరికమ్మాదీని తేసం కరోన్తి.
ఏవం ¶ అద్ధానే గతే నన్దపణ్డితో ‘‘మయా ఆభతఫలాఫలానేవ పఠమం మాతాపితరో ఖాదాపేస్సామీ’’తి పురతో గన్త్వా హియ్యో చ పరహియ్యో చ గహితట్ఠానతో యాని వా తాని వా పాతోవ ఆహరిత్వా మాతాపితరో ఖాదాపేసి. తే తాని ఖాదిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉపోసథికా భవన్తి. సోణపణ్డితో పన దూరం గన్త్వా మధురమధురాని సుపక్కసుపక్కాని ఆహరిత్వా ఉపనామేసి. అథ నం, ‘‘తాత, కనిట్ఠేన తే ఆభతాని మయం పాతోవ ఖాదిత్వా ఉపోసథికా జాతా, న ఇదాని నో అత్థో’’తి వదన్తి. ఇతి తస్స ఫలాఫలాని పరిభోగం న లభన్తి వినస్సన్తి, పునదివసేసుపి తథేవాతి ¶ . ఏవం సో పఞ్చాభిఞ్ఞతాయ దూరం గన్త్వాపి ఆహరతి, తే పన న ఖాదన్తి.
అథ మహాసత్తో చిన్తేసి – ‘‘మాతాపితరో మే సుఖుమాలా, నన్దో చ యాని వా తాని వా అపక్కదుప్పక్కాని ఫలాఫలాని ఆహరిత్వా ఖాదాపేతి, ఏవం సన్తే ఇమే న చీరం పవత్తిస్సన్తి, వారేస్సామి న’’న్తి. అథ నం సో ఆమన్తేత్వా ‘‘నన్ద, ఇతో పట్ఠాయ ఫలాఫలం ఆహరిత్వా మమాగమనం పటిమానేహి, ఉభోపి ఏకతోవ ఖాదాపేస్సామా’’తి ఆహ. సో ఏవం వుత్తేపి అత్తనో పుఞ్ఞం పచ్చాసీసన్తో న తస్స వచనమకాసి. మహాసత్తో ‘‘నన్దో మమ వచనం అకరోన్తో అయుత్తం కరోతి, పలాపేస్సామి నం, తతో ఏకకోవ మాతాపితరో పటిజగ్గిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘నన్ద, త్వం అనోవాదకో పణ్డితానం వచనం న కరోసి, అహం జేట్ఠో, మాతాపితరో మమేవ భారో, అహమేవ నేసం పటిజగ్గిస్సామి, త్వం ఇధ వసితుం న లచ్ఛసి, అఞ్ఞత్థ యాహీ’’తి తస్స అచ్ఛరం పహరి.
సో తేన పలాపితో తస్స సన్తికే ఠాతుం అసక్కోన్తో తం వన్దిత్వా మాతాపితరో ఉపసఙ్కమిత్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా అత్తనో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా కసిణం ఓలోకేత్వా తం దివసమేవ ¶ పఞ్చ అభిఞ్ఞాయో అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం సీనేరుపాదతో రతనవాలుకా ఆహరిత్వా మమ భాతు పణ్ణసాలాయ పరివేణే ఓకిరిత్వా భాతరం ఖమాపేతుం పహోమి, ఏవమ్పి న సోభిస్సతి, అనోతత్తతో ఉదకం ఆహరిత్వా మమ భాతు పణ్ణసాలాయ పరివేణే ఓసిఞ్చిత్వా భాతరం ఖమాపేతుం పహోమి, ఏవమ్పి న సోభిస్సతి, సచే మే భాతరం దేవతానం వసేన ఖమాపేయ్యం, చత్తారో చ మహారాజానో సక్కఞ్చ ఆనేత్వా భాతరం ఖమాపేతుం పహోమి, ఏవమ్పి న సోభిస్సతి ¶ , సకలజమ్బుదీపే మనోజం అగ్గరాజానం ఆదిం కత్వా రాజానో ఆనేత్వా ఖమాపేస్సామి, ఏవం సన్తే మమ భాతు గుణో సకలజమ్బుదీపే అవత్థరిత్వా గమిస్సతి, చన్దిమసూరియో వియ పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి. సో తావదేవ ఇద్ధియా గన్త్వా బ్రహ్మవడ్ఢననగరే తస్స రఞ్ఞో నివేసనద్వారే ఓతరిత్వా ఠితో ‘‘ఏకో కిర ¶ వో తాపసో దట్ఠుకామో’’తి రఞ్ఞో ఆరోచాపేసి. రాజా ‘‘కిం పబ్బజితస్స మయా దిట్ఠేన, ఆహారత్థాయ ఆగతో భవిస్సతీ’’తి భత్తం పహిణి, సో భత్తం న ఇచ్ఛి. తణ్డులం పహిణి, తణ్డులం న ఇచ్ఛి. వత్థాని పహిణి, వత్థాని న ఇచ్ఛి. తమ్బూలం పహిణి, తమ్బూలం న ఇచ్ఛి. అథస్స సన్తికే దూతం పేసేసి, ‘‘కిమత్థం ఆగతోసీ’’తి. సో దూతేన పుట్ఠో ‘‘రాజానం ఉపట్ఠహితుం ఆగతోమ్హీ’’తి ఆహ. రాజా తం సుత్వా ‘‘బహూ మమ ఉపట్ఠాకా, అత్తనోవ తాపసధమ్మం కరోతూ’’తి పేసేసి. సో తం సుత్వా ‘‘అహం తుమ్హాకం అత్తనో బలేన సకలజమ్బుదీపే రజ్జం గహేత్వా దస్సామీ’’తి ఆహ.
తం సుత్వా రాజా చిన్తేసి – ‘‘పబ్బజితా నామ పణ్డితా, కిఞ్చి ఉపాయం జానిస్సన్తీ’’తి తం పక్కోసాపేత్వా ఆసనే నిసీదాపేత్వా వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, తుమ్హే కిర మయ్హం సకలజమ్బుదీపరజ్జం గహేత్వా దస్సథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ మహారాజా’’తి. ‘‘కథం గణ్హిస్సథా’’తి? ‘‘మహారాజ, అన్తమసో ఖుద్దకమక్ఖికాయ పివనమత్తమ్పి లోహితం కస్సచి అనుప్పాదేత్వా తవ ధనచ్ఛేదం అకత్వా అత్తనో ఇద్ధియావ గహేత్వా దస్సామి, అపిచ కేవలం పపఞ్చం అకత్వా అజ్జేవ నిక్ఖమితుం వట్టతీ’’తి. సో తస్స వచనం సద్దహిత్వా సేనఙ్గపరివుతో నగరా నిక్ఖమి. సచే సేనాయ ఉణ్హం హోతి, నన్దపణ్డితో అత్తనో ఇద్ధియా ఛాయం కత్వా సీతం కరోతి, దేవే వస్సన్తే సేనాయ ఉపరి వస్సితుం న దేతి, సీతం వా ఉణ్హం వా వారేతి, మగ్గే ఖాణుకణ్టకాదయో సబ్బపరిస్సయే అన్తరధాపేతి, మగ్గం కసిణమణ్డలం వియ సమం కత్వా సయం ఆకాసే చమ్మఖణ్డం పత్థరిత్వా పల్లఙ్కేన నిసిన్నో సేనాయ పరివుతో గచ్ఛతి.
ఏవం సేనం ఆదాయ పఠమం కోసలరట్ఠం గన్త్వా నగరస్సావిదూరే ఖన్ధావారం నివాసాపేత్వా ‘‘యుద్ధం వా నో దేతు సేతచ్ఛత్తం వా’’తి కోసలరఞ్ఞో దూతం పాహేసి. సో కుజ్ఝిత్వా ‘‘కిం అహం న రాజా’’తి ‘‘యుద్ధం దమ్మీ’’తి సేనాయ పురక్ఖతో నిక్ఖమి. ద్వే ¶ సేనా యుజ్ఝితుం ఆరభింసు ¶ . నన్దపణ్డితో ద్విన్నమ్పి అన్తరే అత్తనో నిసీదనం అజినచమ్మం మహన్తం కత్వా పసారేత్వా ద్వీహిపి ¶ సేనాహి ఖిత్తసరే చమ్మేనేవ సమ్పటిచ్ఛి. ఏకసేనాయపి కోచి కణ్డేన విద్ధో నామ నత్థి, హత్థగతానం పన కణ్డానం ఖయేన ద్వేపి సేనా నిరుస్సాహా అట్ఠంసు. నన్దపణ్డితో మనోజరాజస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మా భాయి, మహారాజా’’తి అస్సాసేత్వా కోసలస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మహారాజ, మా భాయి, నత్థి తే పరిపన్థో, తవ రజ్జం తవేవ భవిస్సతి, కేవలం మనోజరఞ్ఞో వసవత్తీ హోహీ’’తి ఆహ. సో తస్స సద్దహిత్వా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథ నం మనోజస్స సన్తికం నేత్వా ‘‘మహారాజ, కోసలరాజా తే వసే వత్తతి, ఇమస్స రజ్జం ఇమస్సేవ హోతూ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం అత్తనో వసే వత్తేత్వా ద్వే సేనా ఆదాయ అఙ్గరట్ఠం గన్త్వా అఙ్గం గహేత్వా తతో మగధరట్ఠన్తి ఏతేనుపాయేన సకలజమ్బుదీపే రాజానో అత్తనో వసే వత్తేత్వా తతో తేహి పరివుతో బ్రహ్మవడ్ఢననగరమేవ గతో. రజ్జం గణ్హన్తో పనేస సత్తన్నం సంవచ్ఛరానం ఉపరి సత్తదివసాధికేహి సత్తమాసేహి గణ్హి. సో ఏకేకరాజధానితో నానప్పకారం ఖజ్జభోజనం ఆహరాపేత్వా ఏకసతరాజానో గహేత్వా తేహి సద్ధిం సత్తాహం మహాపానం పివి.
నన్దపణ్డితో ‘‘యావ రాజా సత్తాహం ఇస్సరియసుఖం అనుభోతి, తావస్స అత్తానం న దస్సేస్సామీ’’తి ఉత్తరకురుమ్హి పిణ్డాయ చరిత్వా హిమవన్తే కఞ్చనగుహాద్వారే సత్తాహం వసి. మనోజోపి సత్తమే దివసే అత్తనో మహన్తం సిరివిభవం ఓలోకేత్వా ‘‘అయం యసో న మయ్హం మాతాపితూహి, న అఞ్ఞేహి దిన్నో, నన్దతాపసం నిస్సాయ ఉప్పన్నో, తం ఖో పన మే అపస్సన్తస్స అజ్జ సత్తమో దివసో, కహం ను ఖో మే యసదాయకో’’తి నన్దపణ్డితం సరి. సో తస్స అనుస్సరణభావం ఞత్వా ఆగన్త్వా పురతో ఆకాసే అట్ఠాసి. రాజా తం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం ఇమస్స తాపసస్స దేవతాభావం వా మనుస్సభావం వా న జానామి, సచే ఏస ¶ మనుస్సో భవేయ్య, సకలజమ్బుదీపరజ్జం ఏతస్సేవ దస్సామి. అథ దేవో, సక్కారమస్స కరిస్సామీ’’తి. సో తం వీమంసన్తో పఠమం గాథమాహ –
‘‘దేవతా నుతి గన్ధబ్బో, అదు సక్కో పురిన్దదో;
మనుస్సభూతో ఇద్ధిమా, కథం జానేము తం మయ’’న్తి.
సో తస్స వచనం సుత్వా సభావమేవ కథేన్తో దుతియం గాథమాహ –
‘‘నాపి ¶ ¶ దేవో న గన్ధబ్బో, నాపి సక్కో పురిన్దదో;
మనుస్సభూతో ఇద్ధిమా, ఏవం జానాహి భారధా’’తి.
తత్థ భారధాతి రట్ఠభారధారితాయ నం ఏవం ఆలపతి.
తం సుత్వా రాజా ‘‘మనుస్సభూతో కిరాయం మయ్హం ఏవం బహుపకారో, మహన్తేన యసేన నం సన్తప్పేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఆహ –
‘‘కతరూపమిదం భోతో, వేయ్యావచ్చం అనప్పకం;
దేవమ్హి వస్సమానమ్హి, అనోవస్సం భవం అకా.
‘‘తతో వాతాతపే ఘోరే, సీతచ్ఛాయం భవం అకా;
తతో అమిత్తమజ్ఝేసు, సరతాణం భవం అకా.
‘‘తతో ఫీతాని రట్ఠాని, వసినో తే భవం అకా;
తతో ఏకసతం ఖత్యే, అనుయన్తే భవం అకా.
‘‘పతీతాస్సు మయం భోతో, వద తం భఞ్జమిచ్ఛసి;
హత్థియానం అస్సరథం, నారియో చ అలఙ్కతా;
నివేసనాని రమ్మాని, మయం భోతో దదామసే.
‘‘అథ వఙ్గే వా మగధే, మయం భోతో దదామసే;
అథ వా అస్సకావన్తీ, సుమనా దమ్మ తే మయం.
‘‘ఉపడ్ఢం వాపి రజ్జస్స, మయం భోతో దదామసే;
సచే తే అత్థో రజ్జేన, అనుసాస యదిచ్ఛసీ’’తి.
తత్థ కతరూపమిదన్తి కతసభావం. వేయ్యావచ్చన్తి కాయవేయ్యావతికకమ్మం. అనోవస్సన్తి అవస్సం, యథా దేవో న వస్సతి ¶ , తథా కతన్తి అత్థో. సీతచ్ఛాయన్తి సీతలం ఛాయం. వసినో తేతి తే రట్ఠవాసినో అమ్హాకం వసవత్తినో. ఖత్యేతి ఖత్తియే, అట్ఠకథాయం పన అయమేవ పాఠో. పతీతాస్సు ¶ మయన్తి తుట్ఠా మయం. వద తం భఞ్జమిచ్ఛసీతి భఞ్జన్తి రతనస్సేతం నామం, వరం తే దదామి, యం రతనం ఇచ్ఛసి, తం వదేహీతి అత్థో. ‘‘హత్థియాన’’న్తిఆదీహి సరూపతో తం తం రతనం దస్సేతి ¶ . అస్సకావన్తీఅస్సకరట్ఠం వా అవన్తిరట్ఠం వా. రజ్జేనాతి సచేపి తే సకలజమ్బుదీపరజ్జేన అత్థో, తమ్పి తే దత్వా అహం ఫలకావుధహత్థో తుమ్హాకం రథస్స పురతో గమిస్సామీతి దీపేతి. యదిచ్ఛసీతి ఏతేసు మయా వుత్తప్పకారేసు యం ఇచ్ఛసి, తం అనుసాస ఆణాపేహీతి.
తం సుత్వా నన్దపణ్డితో అత్తనో అధిప్పాయం ఆవికరోన్తో ఆహ –
‘‘న మే అత్థోపి రజ్జేన, నగరేన ధనేన వా;
అథోపి జనపదేన, అత్థో మయ్హం న విజ్జతీ’’తి.
‘‘సచే తే మయి సినేహో అత్థి, ఏకం మే వచనం కరోహీ’’తి వత్వా గాథాద్వయమాహ –
‘‘భోతోవ రట్ఠే విజితే, అరఞ్ఞే అత్థి అస్సమో;
పితా మయ్హం జనేత్తీ చ, ఉభో సమ్మన్తి అస్సమే.
‘‘తేసాహం పుబ్బాచరియేసు, పుఞ్ఞం న లభామి కాతవే;
భవన్తం అజ్ఝావరం కత్వా, సోణం యాచేము సంవర’’న్తి.
తత్థ రట్ఠేతి రజ్జే. విజితేతి ఆణాపవత్తిట్ఠానే. అస్సమోతి హిమవన్తారఞ్ఞే ఏకో అస్సమో అత్థి. సమ్మన్తీతి తస్మిం అస్సమే వసన్తి. తేసాహన్తి తేసు అహం. కాతవేతి వత్తపటివత్తఫలాఫలాహరణసఙ్ఖాతం పుఞ్ఞం కాతుం న లభామి, భాతా మే సోణపణ్డితో నామ మమేకస్మిం అపరాధే మా ఇధ వసీతి మం పలాపేసి. అజ్ఝావరన్తి అధిఆవరం తే మయం భవన్తం సపరివారం కత్వా సోణపణ్డితం సంవరం యాచేము, ఆయతిం సంవరం యాచామాతి అత్థో. ‘‘యాచేమిమం వర’’న్తిపి పాఠో, మయం తయా సద్ధిం సోణం యాచేయ్యామ ఖమాపేయ్యామ, ఇమం వరం తవ సన్తికా గణ్హామీతి అత్థో.
అథ నం రాజా ఆహ –
‘‘కరోమి ¶ తే తం వచనం, యం మం భణసి బ్రాహ్మణ;
ఏతఞ్చ ఖో నో అక్ఖాహి, కీవన్తో హోన్తు యాచకా’’తి.
తత్థ ¶ ¶ కరోమీతి అహం సకలజమ్బుదీపరజ్జం దదమానో ఏత్తకం కిం న కరిస్సామి, కరోమీతి వదతి. కీవన్తోతి కిత్తకా.
నన్దపణ్డితో ఆహ –
‘‘పరోసతం జానపదా, మహాసాలా చ బ్రాహ్మణా;
ఇమే చ ఖత్తియా సబ్బే, అభిజాతా యసస్సినో;
భవఞ్చ రాజా మనోజో, అలం హేస్సన్తి యాచకా’’తి.
తత్థ జానపదాతి గహపతీ. మహాసాలా చ బ్రాహ్మణాతి సారప్పత్తా బ్రాహ్మణా చ పరోసతాయేవ. అలం హేస్సన్తీతి పరియత్తా భవిస్సన్తి. యాచకాతి మమత్థాయ సోణపణ్డితస్స ఖమాపకా.
అథ నం రాజా ఆహ –
‘‘హత్థీ అస్సే చ యోజేన్తు, రథం సన్నయ్హ సారథి;
ఆబన్ధనాని గణ్హాథ, పాదాసుస్సారయద్ధజే;
అస్సమం తం గమిస్సామి, యత్థ సమ్మతి కోసియో’’తి.
తత్థ యోజేన్తూతి హత్థారోహా హత్థీ, అస్సారోహా చ అస్సే కప్పేన్తు. రథం సన్నయ్హ సారథీతి సమ్మసారథి త్వమ్పి రథం సన్నయ్హ. ఆబన్ధనానీతి హత్థిఅస్సరథేసు ఆబన్ధితబ్బాని భణ్డాని చ గణ్హథ. పాదాసుస్సారయద్ధజేతి రథే ఠపితధజపాదాసు ధజే ఉస్సారయన్తు ఉస్సాపేన్తు. కోసియోతి యస్మిం అస్సమే కోసియగోత్తో వసతీతి.
‘‘తతో చ రాజా పాయాసి, సేనాయ చతురఙ్గినీ;
అగమా అస్సమం రమ్మం, యత్థ సమ్మతి కోసియో’’తి. – అయం అభిసమ్బుద్ధగాథా;
తత్థ ¶ తతో చాతి, భిక్ఖవే, ఏవం వత్వా తతో సో రాజా ఏకసతఖత్తియే గహేత్వా మహతియా సేనాయ పరివుతో నన్దపణ్డితం పురతో కత్వా నగరా నిక్ఖమి. చతురఙ్గీనీతి చతురఙ్గినియా సేనాయ అగమాసి, అన్తరమగ్గే వత్తమానోపి అవస్సం గామితాయ ఏవం వుత్తో. చతువీసతిఅక్ఖోభణిసఙ్ఖాతేన బలకాయేన సద్ధిం మగ్గం పటిపన్నస్స తస్స నన్దపణ్డితో ఇద్ధానుభావేన అట్ఠుసభవిత్థతం మగ్గం సమం మాపేత్వా ¶ ఆకాసే చమ్మఖణ్డం పత్థరిత్వా తత్థ పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా సేనాయ పరివుతో అలఙ్కతహత్థిక్ఖన్ధే నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తేన రఞ్ఞా సద్ధిం ధమ్మయుత్తకథం కథేన్తో సీతఉణ్హాదిపరిస్సయే వారేన్తో అగమాసి.
అథస్స అస్సమం పాపుణనదివసే సోణపణ్డితో ‘‘మమ కనిట్ఠస్స అతిరేకసత్తమాససత్తదివసాధికాని సత్త వస్సాని ¶ నిక్ఖన్తస్సా’’తి ఆవజ్జేత్వా ‘‘కహం ను ఖో సో ఏతరహీ’’తి దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తో ‘‘చతువీసతిఅక్ఖోభణిపరివారేన సద్ధిం ఏకసతరాజానో గహేత్వా మమఞ్ఞేవ ఖమాపేతుం ఆగచ్ఛతీ’’తి దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘ఇమేహి రాజూహి చేవ పరిసాహి చ మమ కనిట్ఠస్స బహూని పాటిహారియాని దిట్ఠాని, మమానుభావం అజానిత్వా ‘అయం కూటజటిలో అత్తనో పమాణం న జానాతి, అమ్హాకం అయ్యేన సద్ధిం పయోజేసీ’తి మం వమ్భేన్తా కథేన్తా అవీచిపరాయణా భవేయ్యుం, ఇద్ధిపాటిహారియం నేసం దస్సేస్సామీ’’తి. సో చతురఙ్గులమత్తేన అంసం అఫుసన్తం ఆకాసే కాజం ఠపేత్వా అనోతత్తతో ఉదకం ఆహరితుం రఞ్ఞో అవిదూరే ఆకాసేన పాయాసి. నన్దపణ్డితో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా అత్తానం దస్సేతుం అవిసహన్తో నిసిన్నట్ఠానేయేవ అన్తరధాయిత్వా పలాయిత్వా హిమవన్తం పావిసి. మనోజరాజా పన తం రమణీయేన ఇసివేసేన తథా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా గాథమాహ –
‘‘కస్స కాదమ్బయో కాజో, వేహాసం చతురఙ్గులం;
అంసం అసమ్ఫుసం ఏతి, ఉదహారాయ గచ్ఛతో’’తి.
తత్థ కాదమ్బయోతి కదమ్బరుక్ఖమయో. అంసం అసమ్ఫుసం ఏతీతి అంసం అసమ్ఫుసన్తో సయమేవ ఆగచ్ఛతి. ఉదహారాయాతి ఉదకం ఆహరితుం గచ్ఛన్తస్స కస్స ఏస కాజో ఏవం ఏతి, కో నామ త్వం, కుతో వా ఆగచ్ఛసీతి.
ఏవం వుత్తే మహాసత్తో గాథాద్వయమాహ –
‘‘అహం ¶ సోణో మహారాజ, తాపసో సహితబ్బతో;
భరామి మాతాపితరో, రత్తిన్దివమతన్దితో.
‘‘వనే ఫలఞ్చ మూలఞ్చ, ఆహరిత్వా దిసమ్పతి;
పోసేమి మాతాపితరో, పుబ్బే కతమనుస్సర’’న్తి.
తత్థ ¶ సహితబ్బతోతి సహితవతో సీలాచారసమ్పన్నో ఏకో తాపసో అహన్తి వదతి. భరామీతి పోసేమి. అతన్దితోతి అనలసో హుత్వా. పుబ్బే కతమనుస్సరన్తి తేహి పుబ్బే కతం మయ్హం గుణం అనుస్సరన్తోతి.
తం సుత్వా రాజా తేన సద్ధిం విస్సాసం కత్తుకామో అనన్తరం గాథమాహ –
‘‘ఇచ్ఛామ ¶ అస్సమం గన్తుం, యత్థ సమ్మతి కోసియో;
మగ్గం నో సోణ అక్ఖాహి, యేన గచ్ఛేము అస్సమ’’న్తి.
తత్థ అస్సమన్తి తుమ్హాకం అస్సమపదం.
అథ మహాసత్తో అత్తనో ఆనుభావేన అస్సమపదగామిమగ్గం మాపేత్వా గాథమాహ –
‘‘అయం ఏకపదీ రాజ, యేనేతం మేఘసన్నిభం;
కోవిళారేహి సఞ్ఛన్నం, ఏత్థ సమ్మతి కోసియో’’తి.
తస్సత్థో – మహారాజ, అయం ఏకపదికో జఙ్ఘమగ్గో, ఇమినా గచ్ఛథ, యేన దిసాభాగేన ఏతం మేఘవణ్ణం సుపుప్ఫితకోవిళారసఞ్ఛన్నం వనం దిస్సతి, ఏత్థ మమ పితా కోసియగోత్తో వసతి, ఏతస్స సో అస్సమోతి.
‘‘ఇదం వత్వాన పక్కామి, తరమానో మహాఇసి;
వేహాసే అన్తలిక్ఖస్మిం, అనుసాసిత్వాన ఖత్తియే.
‘‘అస్సమం ¶ పరిమజ్జిత్వా, పఞ్ఞాపేత్వాన ఆసనం;
పణ్ణసాలం పవిసిత్వా, పితరం పతిబోధయి.
‘‘ఇమే ఆయన్తి రాజానో, అభిజాతా యసస్సినో;
అస్సమా నిక్ఖమిత్వాన, నిసీద త్వం మహాఇసే.
‘‘తస్స తం వచనం సుత్వా, తరమానో మహాఇసి;
అస్సమా నిక్ఖమిత్వాన, సద్వారమ్హి ఉపావిసీ’’తి. – ఇమా అభిసమ్బుద్ధగాథా;
తత్థ ¶ పక్కామీతి అనోతత్తం అగమాసి. అస్సమం పరిమజ్జిత్వాతి, భిక్ఖవే, సో ఇసి వేగేన అనోతత్తం గన్త్వా పానీయం ఆదాయ తేసు రాజూసు అస్సమం అసమ్పత్తేసుయేవ ఆగన్త్వా పానీయఘటే పానీయమాళకే ఠపేత్వా ‘‘మహాజనో పివిస్సతీ’’తి వనకుసుమేహి వాసేత్వా సమ్మజ్జనిం ఆదాయ అస్సమం సమ్మజ్జిత్వా పణ్ణసాలద్వారే పితు ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా పవిసిత్వా పితరం జానాపేసీతి అత్థో. ఉపావిసీతి ఉచ్చాసనే నిసీది.
బోధిసత్తస్స మాతా పన తస్స పచ్ఛతో నీచట్ఠానే ఏకమన్తం నిసీది. మహాసత్తో నీచాసనే నిసీది. నన్దపణ్డితోపి బోధిసత్తస్స అనోతత్తతో పానీయం ఆదాయ అస్సమం ఆగతకాలే రఞ్ఞో సన్తికం ఆగన్త్వా అస్సమస్స అవిదూరే ఖన్ధావారం నివాసేసి. అథ రాజా న్హత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితో ఏకసతరాజపరివుతో నన్దపణ్డితం గహేత్వా మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన బోధిసత్తం ఖమాపేతుం అస్సమం పావిసి. అథ నం తథా ఆగచ్ఛన్తం బోధిసత్తస్స పితా దిస్వా బోధిసత్తం పుచ్ఛి, సోపిస్స ఆచిక్ఖి. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –
‘‘తఞ్చ దిస్వాన ఆయన్తం, జలన్తంరివ తేజసా;
ఖత్యసఙ్ఘపరిబ్యూళ్హం, కోసియో ఏతదబ్రవి.
‘‘కస్స భేరీ ముదిఙ్గా చ, సఙ్ఖా పణవదిన్దిమా;
పురతో పటిపన్నాని, హాసయన్తా రథేసభం.
‘‘కస్స కఞ్చనపట్టేన, పుథునా విజ్జువణ్ణినా;
యువా కలాపసన్నద్ధో, కో ఏతి సిరియా జలం.
‘‘ఉక్కాముఖపహట్ఠంవ ¶ , ఖదిరఙ్గారసన్నిభం;
ముఖఞ్చ రుచిరా భాతి, కో ఏతి సిరియా జలం.
‘‘కస్స పగ్గహితం ఛత్తం, ససలాకం మనోరమం;
ఆదిచ్చరంసావరణం, కో ఏతి సిరియా జలం.
‘‘కస్స అఙ్గం పరిగ్గయ్హ, వాలబీజనిముత్తమం;
చరన్తి వరపుఞ్ఞస్స, హత్థిక్ఖన్ధేన ఆయతో.
‘‘కస్స ¶ సేతాని ఛత్తాని, ఆజానీయా చ వమ్మితా;
సమన్తా పరికీరేన్తి, కో ఏతి సిరియా జలం.
‘‘కస్స ఏకసతం ఖత్యా, అనుయన్తా యసస్సినో;
సమన్తానుపరియన్తి, కో ఏతి సిరియా జలం.
‘‘హత్థిఅస్సరథపత్తి, సేనా చ చతురఙ్గినీ;
సమన్తానుపరియన్తి, కో ఏతి సిరియా జలం.
‘‘కస్సేసా మహతీ సేనా, పిట్ఠితో అనువత్తతి;
అక్ఖోభణీ అపరియన్తా,