అట్ఠకథా > సుత్తపిటక (అట్ఠకథా) > ఖుద్దకనికాయ (అట్ఠకథా)

VRI Vol 6
MMR Vol 6
PTS Vol 6

Misc. Paragraph

ఖుద్దకనికాయే

జాతక-అట్ఠకథా

(ఛట్ఠో భాగో)

౨౨. మహానిపాతో

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మా ¶ ¶ ¶ పణ్డిచ్చయం విభావయాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాభినిక్ఖమనం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకదివసఞ్హి భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా భగవతో నేక్ఖమ్మపారమిం వణ్ణయన్తా నిసీదింసు. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖవే, ఇదాని మమ పూరితపారమిస్స రజ్జం ఛడ్డేత్వా మహాభినిక్ఖమనం ¶ నామ అనచ్ఛరియం. అహఞ్హి పుబ్బే అపరిపక్కే ఞాణే పారమియో పూరేన్తోపి రజ్జం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖన్తోయేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే కాసిరట్ఠే బారాణసియం కాసిరాజా నామ ధమ్మేన రజ్జం కారేసి. తస్స సోళససహస్సా ఇత్థియో అహేసుం. తాసు ఏకాపి పుత్తం వా ధీతరం వా న లభి. నాగరా ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో వంసానురక్ఖకో ఏకోపి పుత్తో నత్థీ’’తి రాజఙ్గణే సన్నిపతిత్వా కుసజాతకే (జా. ౨.౨౦.౧ ఆదయో) ఆగతనయేనేవ రాజానం ఏవమాహంసు ‘‘దేవ, పుత్తం పత్థేథా’’తి. రాజా ¶ తేసం వచనం సుత్వా సోళససహస్సా ఇత్థియో ‘‘తుమ్హే పుత్తం పత్థేథా’’తి ఆణాపేసి. తా చన్దాదీనం దేవతానం ఆయాచనఉపట్ఠానాదీని కత్వా పత్థేన్తియోపి పుత్తం వా ధీతరం వా న లభింసు. అగ్గమహేసీ పనస్స మద్దరాజధీతా చన్దాదేవీ నామ సీలసమ్పన్నా అహోసి. రాజా ‘‘భద్దే, త్వమ్పి పుత్తం పత్థేహీ’’తి ఆహ. సా పుణ్ణమదివసే ఉపోసథం సమాదియిత్వా చూళసయనే నిపన్నావ అత్తనో సీలం ఆవజ్జేత్వా ‘‘సచాహం అఖణ్డసీలా ఇమినా మే సచ్చేన ¶ పుత్తో ఉప్పజ్జతూ’’తి సచ్చకిరియం అకాసి.

తస్సా సీలతేజేన సక్కస్స భవనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ఆవజ్జేన్తో తం కారణం ఞత్వా ‘‘చన్దాదేవీ పుత్తం పత్థేతి, హన్దాహం పుత్తం దస్సామీ’’తి తస్సానుచ్ఛవికం పుత్తం ఉపధారేన్తో బోధిసత్తం పస్సి. బోధిసత్తోపి తదావీసతివస్సాని బారాణసియం రజ్జం కారేత్వా తతో చుతో ఉస్సదనిరయే నిబ్బత్తిత్వా అసీతివస్ససహస్సాని తత్థ పచ్చిత్వా తతో చవిత్వా తావతింసభవనే నిబ్బత్తి. తత్థాపి యావతాయుకం ఠత్వా తతో చవిత్వా ఉపరిదేవలోకం గన్తుకామో అహోసి. సక్కో తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మారిస, తయి మనుస్సలోకే ఉప్పన్నే పారమియో చ తే పూరిస్సన్తి, మహాజనస్స వుడ్ఢి చ భవిస్సతి, అయం కాసిరఞ్ఞో చన్దాదేవీ నామ అగ్గమహేసీ పుత్తం పత్థేతి, తస్సా కుచ్ఛియం ఉప్పజ్జాహీ’’తి వత్వా అఞ్ఞేసఞ్చ చవనధమ్మానం పఞ్చసతానం దేవపుత్తానం పటిఞ్ఞం గహేత్వా సకట్ఠానమేవ అగమాసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పఞ్చహి దేవపుత్తసతేహి సద్ధిం దేవలోకతో చవిత్వా సయం చన్దాదేవియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. ఇతరే పన దేవపుత్తా అమచ్చభరియానం కుచ్ఛీసు పటిసన్ధిం గణ్హింసు.

తదా చన్దాదేవియా కుచ్ఛి వజిరపుణ్ణా వియ అహోసి. సా గబ్భస్స పతిట్ఠితభావం ఞత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. తం సుత్వా రాజా గబ్భస్స పరిహారం దాపేసి. సా పరిపుణ్ణగబ్భా దసమాసచ్చయేన ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణసమ్పన్నం పుత్తం విజాయి. తం దివసమేవ అమచ్చగేహేసు పఞ్చ కుమారసతాని జాయింసు. తస్మిం ఖణే రాజా అమచ్చగణపరివుతో మహాతలే నిసిన్నో అహోసి. అథస్స ¶ ‘‘పుత్తో, తే దేవ, జాతో’’తి ఆరోచయింసు. తేసం వచనం సుత్వా రఞ్ఞో పుత్తపేమం ఉప్పజ్జిత్వా ఛవియాదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ¶ ఆహచ్చ అట్ఠాసి, అబ్భన్తరే పీతి ఉప్పజ్జి, హదయం సీతలం జాతం. సో అమచ్చే పుచ్ఛి ‘‘తుట్ఠా ను ఖో తుమ్హే, మమ పుత్తో జాతో’’తి? ‘‘కిం కథేథ, దేవ, మయం పుబ్బే అనాథా, ఇదాని పన సనాథా జాతా, సామికో నో లద్ధో’’తి ఆహంసు. రాజా మహాసేనగుత్తం పక్కోసాపేత్వా ఆణాపేసి ‘‘మమ పుత్తస్స పరివారో లద్ధుం వట్టతి, గచ్ఛ త్వం అమచ్చగేహేసు అజ్జ జాతా దారకా కిత్తకా నామాతి ఓలోకేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అమచ్చగేహాని గన్త్వా ఓలోకేన్తో పఞ్చ కుమారసతాని దిస్వా పునాగన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి.

రాజా పఞ్చన్నం దారకసతానం కుమారపసాధనాని పేసేత్వా పున పఞ్చ ధాతిసతాని చ దాపేసి. మహాసత్తస్స పన అతిదీఘాదిదోసవజ్జితా ¶ అలమ్బత్థనియో మధురథఞ్ఞాయో చతుసట్ఠి ధాతియో అదాసి. అతిదీఘాయ హి ఇత్థియా పస్సే నిసీదిత్వా థఞ్ఞం పివతో దారకస్స గీవా దీఘా హోతి, అతిరస్సాయ పస్సే నిసీదిత్వా థఞ్ఞం పివన్తో దారకో నిప్పీళితఖన్ధట్ఠికో హోతి, అతికిసాయ పస్సే నిసీదిత్వా థఞ్ఞం పివతో దారకస్స ఊరూ రుజ్జన్తి, అతిథూలాయ పస్సే నిసీదిత్వా థఞ్ఞం పివన్తో దారకో పక్ఖపాదో హోతి, అతికాళికాయ ఖీరం అతిసీతలం హోతి, అతిఓదాతాయ ఖీరం అతిఉణ్హం హోతి, లమ్బత్థనియా పస్సే నిసీదిత్వా థఞ్ఞం పివన్తో దారకో నిప్పీళితనాసికో హోతి. కాసానఞ్చ పన ఇత్థీనం ఖీరం అతిఅమ్బిలం హోతి, సాసానఞ్చ పన ఇత్థీనం ఖీరం అతికటుకాదిభేదం హోతి, తస్మా తే సబ్బేపి దోసే వివజ్జేత్వా అలమ్బత్థనియో మధురథఞ్ఞాయో చతుసట్ఠి ధాతియో దత్వా మహన్తం సక్కారం కత్వా చన్దాదేవియాపి వరం అదాసి. సాపి గహితకం కత్వా ఠపేసి.

రాజా కుమారస్స నామగ్గహణదివసే లక్ఖణపాఠకే బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా తేసం మహన్తం సక్కారం కత్వా కుమారస్స అన్తరాయాభావం పుచ్ఛి. తే తస్స లక్ఖణసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘మహారాజ, ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణసమ్పన్నో అయం కుమారో, తిట్ఠతు ఏకదీపో, ద్విసహస్సపరివారానం చతున్నమ్పి మహాదీపానం రజ్జం కారేతుం సమత్థో హోతి, నాస్స కోచి అన్తరాయో ¶ పఞ్ఞాయతీ’’తి వదింసు. రాజా తేసం వచనం సుత్వా తుస్సిత్వా కుమారస్స నామం కరోన్తో యస్మా కుమారస్స జాతదివసే సకలకాసిరట్ఠే దేవో వస్సి, యస్మా చ రఞ్ఞో చేవ అమచ్చానఞ్చ హదయం సీతలం జాతం, యస్మా చ తేమయమానో జాతో, తస్మా ‘‘తేమియకుమారో’’తిస్స నామం అకాసి. అథ నం ధాతియో ఏకమాసికం అలఙ్కరిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం ఆనయింసు. రాజా పియపుత్తం ఆలిఙ్గిత్వా సీసే చుమ్బిత్వా అఙ్కే నిసీదాపేత్వా రమయమానో నిసీది.

తస్మిం ¶ ఖణే చత్తారో చోరా ఆనీతా. రాజా తే దిస్వా ‘‘తేసు ఏకస్స చోరస్స సకణ్టకాహి కసాహి పహారసహస్సం కరోథ, ఏకస్స సఙ్ఖలికాయ బన్ధిత్వా బన్ధనాగారపవేసనం కరోథ, ఏకస్స సరీరే సత్తిపహారం కరోథ, ఏకస్స సూలారోపనం కరోథా’’తి ఆణాపేసి. అథ మహాసత్తో పితు వచనం సుత్వా భీతతసితో హుత్వా ‘‘అహో మమ పితా రజ్జం నిస్సాయ అతిభారియం నిరయగామికమ్మం అకాసీ’’తి చిన్తేసి. పునదివసే పన తం సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా అలఙ్కతసిరిసయనే నిపజ్జాపేసుం. సో థోకం నిద్దాయిత్వా పబుద్ధో అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా సేతచ్ఛత్తం ఓలోకేన్తో మహన్తం సిరివిభవం పస్సి. అథస్స పకతియాపి భీతతసితస్స అతిరేకతరం భయం ఉప్పజ్జి. సో ‘‘కుతో ను ¶ ఖో అహం ఇమం చోరగేహం ఆగతోమ్హీ’’తి ఉపధారేన్తో జాతిస్సరఞాణేన దేవలోకతో ఆగతభావం ఞత్వా తతో పరం ఓలోకేన్తో ఉస్సదనిరయే పక్కభావం పస్సి, తతో పరం ఓలోకేన్తో తస్మింయేవ నగరే రాజభావం అఞ్ఞాసి.

అథస్స ‘‘అహం వీసతివస్సాని బారాణసియం రజ్జం కారేత్వా అసీతివస్ససహస్సాని ఉస్సదనిరయే పచ్చిం, ఇదాని పునపి ఇమస్మింయేవ చోరగేహే నిబ్బత్తోమ్హి, పితా మే హియ్యో చతూసు చోరేసు ఆనీతేసు తథారూపం ఫరుసం నిరయసంవత్తనికం కథం కథేసి, సచాహం రజ్జం కారేస్సామి, పునపి నిరయే నిబ్బత్తిత్వా మహాదుక్ఖం అనుభవిస్సామీ’’తి ఆవజ్జేన్తస్స మహన్తం భయం ఉప్పజ్జి. బోధిసత్తస్స కఞ్చనవణ్ణం సరీరం హత్థేన పరిమద్దితం పదుమం వియ మిలాతం దుబ్బణ్ణం అహోసి. సో ‘‘కథం ను ఖో ఇమమ్హా చోరగేహా ముచ్చేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో నిపజ్జి. అథ నం ఏకస్మిం అత్తభావే మాతుభూతపుబ్బా ఛత్తే ¶ అధివత్థా దేవధీతా అస్సాసేత్వా ‘‘తాత తేమియకుమార, మా భాయి, మా సోచి, మా చిన్తయి. సచే ఇతో ముచ్చితుకామోసి, త్వం అపీఠసప్పీపి పీఠసప్పీ వియ హోహి, అబధిరోపి బధిరో వియ హోహి, అమూగోపి మూగో వియ హోహి, ఇమాని తీణి అఙ్గాని అధిట్ఠాయ అత్తనో పణ్డితభావం మా పకాసేహీ’’తి వత్వా పఠమం గాథమాహ –

‘‘మా పణ్డిచ్చయం విభావయ, బాలమతో భవ సబ్బపాణినం;

సబ్బో తం జనో ఓచినాయతు, ఏవం తవ అత్థో భవిస్సతీ’’తి.

తత్థ పణ్డిచ్చయన్తి పణ్డిచ్చం, అయమేవ వా పాఠో. బాలమతోతి బాలో ఇతి సమ్మతో. సబ్బో జనోతి సకలో అన్తోజనో చేవ బహిజనో చ. ఓచినాయతూతి ‘‘నీహరథేతం కాళకణ్ణి’’న్తి అవమఞ్ఞతు, అవజానాతూతి అత్థో.

సో తస్సా వచనేన అస్సాసం పటిలభిత్వా –

‘‘కరోమి ¶ తే తం వచనం, యం మం భణసి దేవతే;

అత్థకామాసి మే అమ్మ, హితకామాసి దేవతే’’తి. –

ఇమం గాథం వత్వా తాని తీణి అఙ్గాని అధిట్ఠాసి. సా చ దేవధీతా అన్తరధాయి. రాజా పుత్తస్స అనుక్కణ్ఠనత్థాయ తాని పఞ్చ కుమారసతాని తస్స సన్తికేయేవ ఠపేసి. తే దారకా థఞ్ఞత్థాయ రోదన్తి పరిదేవన్తి. మహాసత్తో పన నిరయభయతజ్జితో ‘‘రజ్జతో మే సుస్సిత్వా మతమేవ సేయ్యో’’తి న రోదతి న పరిదేవతి. అథస్స ధాతియో తం పవత్తిం ఞత్వా చన్దాదేవియా ¶ ఆరోచయింసు. సాపి రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా నేమిత్తకే బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి. అథ బ్రాహ్మణా ఆహంసు ‘‘దేవ, కుమారస్స పకతివేలం అతిక్కమిత్వా థఞ్ఞం దాతుం వట్టతి, ఏవం సో రోదమానో థనం దళ్హం గహేత్వా సయమేవ పివిస్సతీ’’తి. తతో పట్ఠాయ ధాతియో కుమారస్స పకతివేలం అతిక్కమిత్వా థఞ్ఞం దేన్తి. దదమానా చ కదాచి ఏకవారం అతిక్కమిత్వా దేన్తి, కదాచి సకలదివసం ఖీరం న దేన్తి.

సో ¶ నిరయభయతజ్జితో సుస్సన్తోపి థఞ్ఞత్థాయ న రోదతి, న పరిదేవతి. అథ నం అరోదన్తమ్పి దిస్వా ‘‘పుత్తో మే ఛాతో’’తి మాతా వా థఞ్ఞం పాయేతి, కదాచి ధాతియో వా పాయేన్తి. సేసదారకా థఞ్ఞం అలద్ధవేలాయమేవ రోదన్తి పరిదేవన్తి. మహాసత్తో పన నిరయభయతజ్జితో న రోదతి, న పరిదేవతి, న నిద్దాయతి, న హత్థపాదే సమిఞ్జతి, న సద్దం కరోతి. అథస్స ధాతియో ‘‘పీఠసప్పీనం హత్థపాదా నామ న ఏవరూపా హోన్తి, మూగానం హనుకపరియోసానం నామ న ఏవరూపం హోతి, బధిరానం కణ్ణసోతాని నామ న ఏవరూపాని హోన్తి, భవితబ్బమేత్థ కారణేన, వీమంసిస్సామ న’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘ఖీరేన తావ నం వీమంసిస్సామా’’తి సకలదివసం ఖీరం న దేన్తి. సో సుస్సన్తోపి ఖీరత్థాయ సద్దం న కరోతి. అథస్స మాతా ‘‘పుత్తో మే ఛాతో’’తి సయమేవ థఞ్ఞం పాయేతి. ఏవం అన్తరన్తరా ఖీరం అదత్వా ఏకసంవచ్ఛరం వీమంసన్తాపిస్స అన్తరం న పస్సింసు.

తతో అమచ్చాదయో రఞ్ఞో ఆరోచేసుం ‘‘ఏకవస్సికదారకా నామ పూవఖజ్జకం పియాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి పఞ్చ కుమారసతాని తస్స సన్తికేయేవ నిసీదాపేత్వా నానాపూవఖజ్జకాని ఉపనామేత్వా బోధిసత్తస్స అవిదూరే ఠపేత్వా ‘‘యథారుచి తాని పూవఖజ్జకాని ¶ గణ్హథా’’తి పటిచ్ఛన్నట్ఠానే తిట్ఠన్తి. సేసదారకా కలహం కరోన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం పహరన్తా తం తం గహేత్వా ఖాదన్తి. మహాసత్తో పన అత్తానం ఓవదిత్వా ‘‘తాత తేమియకుమార, నిరయభయం ఇచ్ఛన్తో పూవఖజ్జకం ఇచ్ఛాహీ’’తి నిరయభయతజ్జితో పూవఖజ్జకం న ఓలోకేసి. ఏవం పూవఖజ్జకేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ‘‘ద్వివస్సికదారకా నామ ఫలాఫలం పియాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి నానాఫలాని ఉపనామేత్వా బోధిసత్తస్స అవిదూరే ఠపేత్వా వీమంసింసు. సేసదారకా ¶ కలహం కత్వా యుజ్ఝన్తా తం తం గహేత్వా ఖాదన్తి. సో నిరయభయతజ్జితో తమ్పి న ఓలోకేసి. ఏవం ఫలాఫలేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ‘‘తివస్సికదారకా నామ కీళనభణ్డకం పియాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి నానాసువణ్ణమయాని హత్థిఅస్సరూపకాదీని కారాపేత్వా బోధిసత్తస్స అవిదూరే ఠపేసుం. సేసదారకా అఞ్ఞమఞ్ఞం విలుమ్పన్తా గణ్హింసు. మహాసత్తో పన న కిఞ్చి ఓలోకేసి. ఏవం కీళనభణ్డకేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ¶ ‘‘చతువస్సికదారకా నామ భోజనం పియాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి నానాభోజనాని ఉపనామేసుం. సేసదారకా తం పిణ్డం పిణ్డం కత్వా భుఞ్జన్తి. మహాసత్తో పన అత్తానం ఓవదిత్వా ‘‘తాత తేమియకుమార, అలద్ధభోజనానం తే అత్తభావానం గణనా నామ నత్థీ’’తి నిరయభయతజ్జితో తమ్పి న ఓలోకేసి. అథస్స మాతా సయమేవ హదయేన భిజ్జమానేన వియ అసహన్తేన సహత్థేన భోజనం భోజేసి. ఏవం భోజనేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ‘‘పఞ్చవస్సికదారకా నామ అగ్గినో భాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి రాజఙ్గణే అనేకద్వారయుత్తం మహన్తం గేహం కారేత్వా తాలపణ్ణేహి ఛాదేత్వా తం సేసదారకేహి పరివుతం తస్స మజ్ఝే నిసీదాపేత్వా అగ్గిం దేన్తి. సేసదారకా అగ్గిం దిస్వా విరవన్తా పలాయింసు. మహాసత్తో పన చిన్తేసి ‘‘నిరయఅగ్గిసన్తాపనతో ఇదమేవ అగ్గిసన్తాపనం సతగుణేన సహస్సగుణేన సతసహస్సగుణేన వరతర’’న్తి నిరోధసమాపన్నో మహాథేరో వియ నిచ్చలోవ అహోసి. అథ నం అగ్గిమ్హి ఆగచ్ఛన్తే గహేత్వా అపనేన్తి. ఏవం అగ్గినాపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ¶ ‘‘ఛవస్సికదారకా నామ మత్తహత్థినో భాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి ఏకం హత్థిం సుసిక్ఖితం సిక్ఖాపేత్వా బోధిసత్తం సేసదారకేహి పరివుతం రాజఙ్గణే నిసీదాపేత్వా తం హత్థిం ముఞ్చన్తి. సో కోఞ్చనాదం నదన్తో సోణ్డాయ భూమియం పోథేన్తో భయం దస్సేన్తో ఆగచ్ఛతి. సేసదారకా తం దిస్వా మరణభయభీతా దిసావిదిసాసు పలాయింసు. మహాసత్తో పన మత్తహత్థిం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా చిన్తేసి ‘‘చణ్డనిరయే పచ్చనతో చణ్డహత్థినో హత్థే మరణమేవ సేయ్యో’’తి నిరయభయతజ్జితో తత్థేవ నిసీది. సుసిక్ఖితో హత్థీ మహాసత్తం పుప్ఫకలాపం వియ ఉక్ఖిపిత్వా అపరాపరం కత్వా అకిలమేత్వావ గచ్ఛతి. ఏవం హత్థినాపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ‘‘సత్తవస్సికదారకా నామ సప్పస్స భాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి బోధిసత్తం సేసదారకేహి సద్ధిం రాజఙ్గణే నిసీదాపేత్వా ఉద్ధటదాఠే కతముఖబన్ధే సప్పే విస్సజ్జేసుం. సేసదారకా తే దిస్వా విరవన్తా పలాయింసు. మహాసత్తో పన నిరయభయం ఆవజ్జేత్వా ‘‘చణ్డసప్పస్స ¶ ముఖే వినాసమేవ వరతర’’న్తి నిరోధసమాపన్నో మహాథేరో వియ నిచ్చలోవ అహోసి. అథస్స సప్పో సకలసరీరం వేఠేత్వా మత్థకే ఫణం కత్వా అచ్ఛి. తదాపి సో నిచ్చలోవ అహోసి. ఏవం సప్పేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు ¶ .

తతో ‘‘అట్ఠవస్సికదారకా నామ నటసమజ్జం పియాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి తం పఞ్చదారకసతేహి సద్ధిం రాజఙ్గణే నిసీదాపేత్వా నటసమజ్జం కారాపేసుం. సేసదారకా తం నటసమజ్జం దిస్వా ‘‘సాధు సాధూ’’తి వదన్తా మహాహసితం హసన్తి. మహాసత్తో పన ‘‘నిరయే నిబ్బత్తకాలే తవ ఖణమత్తమ్పి హాసో వా సోమనస్సం వా నత్థీ’’తి నిరయభయం ఆవజ్జేత్వా నిచ్చలోవ అహోసి, తం న ఓలోకేసి. ఏవం నటసమజ్జేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ‘‘నవవస్సికదారకా నామ అసినో భాయన్తి, తేన నం వీమంసిస్సామా’’తి తం పఞ్చదారకసతేహి సద్ధిం రాజఙ్గణే నిసీదాపేత్వా దారకానం కీళనకాలే ఏకో పురిసో ఫలికవణ్ణం అసిం గహేత్వా పరిబ్భమన్తో నదన్తో వగ్గన్తో తాసేన్తో లఙ్ఘన్తో అప్ఫోటేన్తో మహాసద్దం కరోన్తో ‘‘కాసిరఞ్ఞో కిర కాళకణ్ణీ ఏకో పుత్తో అత్థి, సో కుహిం, సీసమస్స ఛిన్దిస్సామీ’’తి అభిధావతి. తం పురిసం దిస్వా సేసదారకా భీతతసితా హుత్వా విరవన్తా దిసావిదిసాసు పలాయింసు. మహాసత్తో పన నిరయభయం ఆవజ్జేత్వా అజానన్తో వియ నిసీది. అథ ¶ నం సో పురిసో అసినా సీసే పరామసిత్వా ‘‘సీసం తే ఛిన్దిస్సామీ’’తి తాసేన్తోపి తాసేతుం అసక్కోన్తో అపగమి. ఏవం ఖగ్గేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో దసవస్సికకాలే పనస్స బధిరభావవీమంసనత్థం సిరిసయనే నిసీదాపేత్వా సాణియా పరిక్ఖిపాపేత్వా చతూసు పస్సేసు ఛిద్దాని కత్వా తస్స అదస్సేత్వా హేట్ఠాసయనే సఙ్ఖధమకే నిసీదాపేత్వా ఏకప్పహారేనేవ సఙ్ఖే ధమాపేన్తి, ఏకనిన్నాదం అహోసి. అమచ్చా చతూసు పస్సేసు ఠత్వా సాణియా ఛిద్దేహి ఓలోకేన్తాపి మహాసత్తస్స ఏకదివసమ్పి సతిసమ్మోసం వా హత్థపాదవికారం వా ఫన్దనమత్తం వా న పస్సింసు. ఏవం ఏకసంవచ్ఛరం సఙ్ఖసద్దేనపి అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ¶ పరమ్పి ఏకాదసవస్సికకాలే ఏకసంవచ్ఛరం తథేవ భేరిసద్దేన వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో ద్వాదసవస్సికకాలే ‘‘దీపేన నం వీమంసిస్సామా’’తి ‘‘రత్తిభాగే అన్ధకారే హత్థం వా పాదం వా ఫన్దాపేతి ను ఖో, నో’’తి ఘటేసు దీపే జాలేత్వా సేసదీపే నిబ్బాపేత్వా థోకం అన్ధకారే సయాపేత్వా ఘటేహి దీపే ఉక్ఖిపిత్వా ఏకప్పహారేనేవ ఆలోకం కత్వా ఇరియాపథం ఉపధారేన్తి. ఏవం దీపేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స కిఞ్చి ఫన్దనమత్తమ్పి న పస్సింసు.

తతో తేరసవస్సికకాలే ‘‘ఫాణితేన ¶ నం వీమంసిస్సామా’’తి సకలసరీరం ఫాణితేన మక్ఖేత్వా బహుమక్ఖికే ఠానే నిపజ్జాపేసుం. మక్ఖికా ఉట్ఠహన్తి, తా తస్స సకలసరీరం పరివారేత్వా సూచీహి విజ్ఝమానా వియ ఖాదన్తి. సో నిరోధసమాపన్నో మహాథేరో వియ నిచ్చలోవ అహోసి. ఏవం ఫాణితేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స కిఞ్చి ఫన్దనమత్తమ్పి న పస్సింసు.

అథస్స చుద్దసవస్సికకాలే ‘‘ఇదాని పనేస మహల్లకో జాతో సుచికామో అసుచిజిగుచ్ఛకో, అసుచినా నం వీమంసిస్సామా’’తి తతో పట్ఠాయ నం నేవ న్హాపేన్తి న చ ఆచమాపేన్తి. సో ఉచ్చారపస్సావం కత్వా తత్థేవ పలిపన్నో సయతి. దుగ్గన్ధభావేన పనస్స అన్తరుధీనం నిక్ఖమనకాలో వియ అహోసి, అసుచిగన్ధేన మక్ఖికా ఖాదన్తి. సో నిచ్చలోవ అహోసి ¶ . అథ నం పరివారేత్వా ఠితా ధాతియో ఆహంసు ‘‘తాత తేమియకుమార, త్వం మహల్లకో జాతో, కో తం సబ్బదా పటిజగ్గిస్సతి, కిం న లజ్జసి, కస్మా నిపన్నోసి, ఉట్ఠాయ తే సరీరం పటిజగ్గాహీ’’తి అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి. సో తథారూపే పటికూలే గూథరాసిమ్హి నిముగ్గోపి దుగ్గన్ధభావేన యోజనసతమత్థకే ఠితానమ్పి హదయుప్పతనసమత్థస్స గూథనిరయస్స దుగ్గన్ధభావం ఆవజ్జేత్వా నిచ్చలోవ అహోసి. ఏవం అసుచినాపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

తతో పన్నరసవస్సికకాలే ‘‘అఙ్గారేన నం వీమంసిస్సామా’’తి అథస్స హేట్ఠామఞ్చకే అగ్గికపల్లాని ఠపయింసు ‘‘అప్పేవ నామ ఉణ్హేన పీళితో ¶ దుక్ఖవేదనం అసహన్తో విప్ఫన్దనాకారం దస్సేయ్యా’’తి. అథస్స సరీరే ఫోటాని ఉట్ఠహన్తి. మహాసత్తో ‘‘అవీచినిరయసన్తాపో యోజనసతమత్థకే ఫరతి, తమ్హా దుక్ఖతో ఇదం దుక్ఖం సతగుణేన సహస్సగుణేన సతసహస్సగుణేన వరతర’’న్తి అధివాసేత్వా నిచ్చలోవ అహోసి. అథస్స మాతాపితరో భిజ్జమానహదయా వియ మనుస్సే పటిక్కమాపేత్వా తం తతో అగ్గిసన్తాపనతో అపనేత్వా ‘‘తాత తేమియకుమార, మయం తవ అపీఠసప్పిఆదిభావం జానామ. న హి ఏతేసం ఏవరూపాని హత్థపాదకణ్ణసోతాని హోన్తి, త్వం అమ్హేహి పత్థేత్వా లద్ధపుత్తకో, మా నో నాసేహి, సకలజమ్బుదీపే వసన్తానం రాజూనం సన్తికే గరహతో నో మోచేహీ’’తి యాచింసు. ఏవం సో తేహి యాచితోపి అసుణన్తో వియ హుత్వా నిచ్చలోవ నిపజ్జి. అథస్స మాతాపితరో రోదమానా పరిదేవమానా పటిక్కమన్తి ¶ . ఏకదా మాతా ఏకికా ఉపసఙ్కమిత్వా యాచతి, ఏకదా పితా ఏకకోవ ఉపసఙ్కమిత్వా యాచతి. ఏవం ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

అథస్స సోళసవస్సికకాలే అమచ్చబ్రాహ్మణాదయో చిన్తయింసు ‘‘పీఠసప్పీ వా హోతు, మూగో వా బధిరో వా హోతు, వయే పరిణతే రజనీయే అరజ్జన్తా నామ నత్థి, దుస్సనీయే అదుస్సన్తా నామ నత్థి, సమయే సమ్పత్తే పుప్ఫవికసనం వియ హి ధమ్మతా ఏసా, నాటకానమ్పిస్స పచ్చుపట్ఠాపేత్వా తాహి నం వీమంసిస్సామా’’తి. తతో ఉత్తమరూపధరా దేవకఞ్ఞాయో వియ విలాససమ్పన్నా నాటకిత్థియో పక్కోసాపేత్వా ‘‘యా కుమారం హసాపేతుం వా కిలేసేహి బన్ధితుం వా సక్కోతి, సా తస్స అగ్గమహేసీ భవిస్సతీ’’తి వత్వా కుమారం గన్ధోదకేన న్హాపేత్వా దేవపుత్తం వియ అలఙ్కరిత్వా దేవవిమానసదిసే సిరిగబ్భే సుపఞ్ఞత్తే సిరిసయనే ఆరోపేత్వా గన్ధదామపుప్ఫదామధూమవాసచుణ్ణాదీహి అన్తోగబ్భం ఏకగన్ధసమోదకం కత్వా పటిక్కమింసు. అథ నం తా ఇత్థియో పరివారేత్వా నచ్చగీతేహి చేవ మధురవచనాదీహి చ నానప్పకారేహి అభిరమాపేతుం వాయమింసు. సో బుద్ధిసమ్పన్నతాయ తా ఇత్థియో అనోలోకేత్వా ‘‘ఇమా ఇత్థియో మమ సరీరసమ్ఫస్సం మా ¶ విన్దన్తూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా అస్సాసపస్సాసే సన్నిరుమ్భి, అథస్స సరీరం థద్ధం అహోసి. తా తస్స సరీరసమ్ఫస్సం అవిన్దన్తియో హుత్వా ‘‘థద్ధసరీరో ఏస, నాయం మనుస్సో, యక్ఖో ¶ భవిస్సతీ’’తి భీతతసితా హుత్వా అత్తానం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తియో పలాయింసు. ఏవం నాటకేనపి ఏకసంవచ్ఛరం అన్తరన్తరా వీమంసన్తాపిస్స నేవ అన్తరం పస్సింసు.

ఏవం సోళస సంవచ్ఛరాని సోళసహి మహావీమంసాహి చేవ అనేకాహి ఖుద్దకవీమంసాహి చ వీమంసమానాపి తస్స చిత్తం పరిగ్గణ్హితుం నాసక్ఖింసు.

తతో రాజా విప్పటిసారీ హుత్వా లక్ఖణపాఠకే బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా ‘‘తుమ్హే కుమారస్స జాతకాలే ‘ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణసమ్పన్నో అయం కుమారో, నాస్స కోచి అన్తరాయో పఞ్ఞాయతీ’తి మే కథయిత్థ, ఇదాని పన సో పీఠసప్పీ మూగబధిరో జాతో, కథా వో న సమేతీ’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణా వదింసు ‘‘మహారాజ, ఆచరియేహి అదిట్ఠకం నామ నత్థి, అపిచ ఖో పన, దేవ, ‘రాజకులేహి పత్థేత్వా లద్ధపుత్తకో కాళకణ్ణీ’తి ¶ వుత్తే ‘తుమ్హాకం దోమనస్సం సియా’తి న కథయిమ్హా’’తి. అథ నే రాజా ఏవమాహ ‘‘ఇదాని పన కిం కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘మహారాజ, ఇమస్మిం కుమారే ఇమస్మిం గేహే వసన్తే తయో అన్తరాయా పఞ్ఞాయిస్సన్తి – జీవితస్స వా అన్తరాయో, సేతచ్ఛత్తస్స వా అన్తరాయో, అగ్గమహేసియా వా అన్తరాయో’’తి. ‘‘తస్మా, దేవ, పపఞ్చం అకత్వా అవమఙ్గలరథే అవమఙ్గలఅస్సే యోజేత్వా తత్థ నం నిపజ్జాపేత్వా పచ్ఛిమద్వారేన నీహరిత్వా ఆమకసుసానే చతుబ్భిత్తికం ఆవాటం ఖణిత్వా నిఖణితుం వట్టతీ’’తి. రాజా అన్తరాయభయేన భీతో తేసం వచనం ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

తదా చన్దాదేవీ తం పవత్తిం సుత్వా తురితతురితావ ఏకికా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ‘‘దేవ, తుమ్హేహి మయ్హం వరో దిన్నో, మయా చ గహితకో కత్వా ఠపితో, ఇదాని తం మే దేథా’’తి యాచి. ‘‘గణ్హాహి, దేవీ’’తి. ‘‘దేవ, పుత్తస్స మే రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘కింకారణా, దేవా’’తి. ‘‘పుత్తో, తే దేవి, కాళకణ్ణీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, యావజీవం అదదన్తాపి సత్త వస్సాని దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, ఛ ¶ వస్సాని దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, పఞ్చ వస్సాని దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, చత్తారి వస్సాని దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, తీణి వస్సాని దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, ద్వే వస్సాని దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన ¶ హి, దేవ, ఏకవస్సం రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, సత్త మాసాని రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, ఛ మాసాని రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, పఞ్చ మాసాని రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, చత్తారి మాసాని రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, తీణి మాసాని రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, ద్వే మాసాని రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, ఏకమాసం రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, అడ్ఢమాసం రజ్జం దేథా’’తి. ‘‘న సక్కా, దేవీ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, సత్త దివసాని రజ్జం దేథా’’తి. రాజా ‘‘సాధు, దేవి, గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సా తస్మిం ఖణే పుత్తం అలఙ్కారాపేత్వా ‘‘తేమియకుమారస్స ఇదం రజ్జ’’న్తి నగరే భేరిం చరాపేత్వా సకలనగరం అలఙ్కారాపేత్వా పుత్తం హత్థిక్ఖన్ధం ఆరోపేత్వా సేతచ్ఛత్తం తస్స మత్థకే కారాపేత్వా నగరం పదక్ఖిణం కత్వా పున ఆగన్త్వా అన్తోనగరం పవేసేత్వా తం సిరిసయనే నిపజ్జాపేత్వా పియపుత్తం సబ్బరత్తిం యాచి ‘‘తాత తేమియకుమార, తం నిస్సాయ సోళస వస్సాని నిద్దం అలభిత్వా రోదమానాయ మే అక్ఖీని ఉపక్కాని, సోకేన మే హదయం భిజ్జమానం వియ అహోసి, అహం తవ అపీఠసప్పిఆదిభావం జానామి, మా మం అనాథం కరీ’’తి. సా ఇమినా ఉపాయేనేవ పునదివసేపి పునదివసేపీతి పఞ్చ దివసాని యాచి.

అథ ఛట్ఠే దివసే రాజా సునన్దం నామ సారథిం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాత, సునన్దసారథి స్వే పాతోవ అవమఙ్గలరథే అవమఙ్గలఅస్సే యోజేత్వా కుమారం తత్థ నిపజ్జాపేత్వా పచ్ఛిమద్వారేన నీహరిత్వా ఆమకసుసానే చతుబ్భిత్తికం ఆవాటం ఖణిత్వా తత్థ నం పక్ఖిపిత్వా కుద్దాలపిట్ఠేన మత్థకం భిన్దిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేత్వా ఉపరి పంసుం దత్వా పథవివడ్ఢనకమ్మం ¶ కత్వా న్హత్వా ఏహీ’’తి ఆణాపేసి. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథ ఛట్ఠమ్పి రత్తిం దేవీ కుమారం యాచిత్వా ‘‘తాత తేమియకుమార, తవ పితా కాసిరాజా తం స్వే పాతోవ ఆమకసుసానే నిఖణితుం ఆణాపేసి, స్వే పాతోవ మరణం పాపుణిస్ససి పుత్తా’’తి ఆహ. తం సుత్వా మహాసత్తస్స ‘‘తాత తేమియకుమార, సోళస వస్సాని తయా కతో వాయామో ¶ ఇదాని మత్థకం పక్కో’’తి ¶ చిన్తేన్తస్స అబ్భన్తరే పీతి ఉప్పజ్జి. మాతుయా పనస్స హదయం భిజ్జమానం వియ అహోసి, ఏవం సన్తేపి ‘‘మనోరథో మత్థకం పాపుణిస్సతీ’’తి మాతుయా సద్ధిం నాలపి.

అథస్సా రత్తియా అచ్చయేన పాతోవ సునన్దో సారథి రథం యోజేన్తో దేవతానుభావేన మహాసత్తస్స పారమితానుభావేన చ మఙ్గలరథే మఙ్గలఅస్సే యోజేత్వా రథం రాజద్వారే ఠపేత్వా మహాతలం అభిరుహిత్వా సిరిగబ్భం పవిసిత్వా దేవిం వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘దేవి, మయ్హం మా కుజ్ఝ, రఞ్ఞో ఆణా’’తి వత్వా పుత్తం ఆలిఙ్గిత్వా నిపన్నం దేవిం పిట్ఠిహత్థేన అపనేత్వా పుప్ఫకలాపం వియ కుమారం ఉక్ఖిపిత్వా పాసాదా ఓతరి. తదా చన్దాదేవీ ఉరం పహరిత్వా మహన్తేన సద్దేన పరిదేవిత్వా మహాతలే ఓహీయి. అథ నం మహాసత్తో ఓలోకేత్వా ‘‘మయి అకథేన్తే మాతా హదయేన ఫలితేన మరిస్సతీ’’తి కథేతుకామో హుత్వాపి ‘‘సచే అహం కథేస్సామి, సోళస వస్సాని కతో వాయామో మే మోఘో భవిస్సతి, అకథేన్తో పనాహం అత్తనో చ మాతాపితూనఞ్చ మహాజనస్స చ పచ్చయో భవిస్సామీ’’తి అధివాసేసి.

అథ నం సారథి రథం ఆరోపేత్వా ‘‘పచ్ఛిమద్వారాభిముఖం రథం పేసేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా రథం పేసేసి. తదా మహాసత్తస్స పారమితానుభావేన దేవతావిగ్గహితో హుత్వా రథం నివత్తాపేత్వా పాచీనద్వారాభిముఖం రథం పేసేసి, అథ రథచక్కం ఉమ్మారే పతిహఞ్ఞి. మహాసత్తోపి తస్స సద్దం సుత్వా ‘‘మనోరథో మే మత్థకం పత్తో’’తి సుట్ఠుతరం తుట్ఠచిత్తో అహోసి. రథో నగరా నిక్ఖమిత్వా దేవతానుభావేన తియోజనికం ఠానం గతో. తత్థ వనఘటం సారథిస్స ఆమకసుసానం వియ ఉపట్ఠాసి. సో ‘‘ఇదం ఠానం ఫాసుక’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా రథం మగ్గా ఓక్కమాపేత్వా మగ్గపస్సే ఠపేత్వా రథా ఓరుయ్హ మహాసత్తస్స ఆభరణభణ్డం ఓముఞ్చిత్వా భణ్డికం కత్వా ఏకమన్తం ఠపేత్వా కుద్దాలం ఆదాయ రథస్స అవిదూరే ఠానే చతుబ్భిత్తికం ఆవాటం ఖణితుం ఆరభి.

తతో బోధిసత్తో చిన్తేసి ‘‘అయం మే వాయామకాలో, అహఞ్హి సోళస వస్సాని హత్థపాదే న చాలేసిం, కిం ను ఖో మే బలం అత్థి, ఉదాహు నో’’తి. సో ఉట్ఠాయ వామహత్థేన దక్ఖిణహత్థం, దక్ఖిణహత్థేన వామహత్థం ¶ ¶ పరామసన్తో ఉభోహి హత్థేహి పాదే సమ్బాహిత్వా రథా ఓతరితుం చిత్తం ఉప్పాదేసి. తావదేవస్స పాదపతితట్ఠానే వాతపుణ్ణభస్తచమ్మం వియ మహాపథవీ అబ్భుగ్గన్త్వా రథస్స పచ్ఛిమన్తం ఆహచ్చ అట్ఠాసి. మహాసత్తో రథా ఓతరిత్వా కతిపయే వారే అపరాపరం చఙ్కమిత్వా ‘‘ఇమినావ నియామేన ఏకదివసం యోజనసతమ్పి మే గన్తుం బలం అత్థీ’’తి ఞత్వా ‘‘సచే, సారథి, మయా సద్ధిం విరుజ్ఝేయ్య, అత్థి ను ఖో మే తేన సహ పటివిరుజ్ఝితుం బల’’న్తి ఉపధారేన్తో రథస్స పచ్ఛిమన్తం ¶ గహేత్వా కుమారకానం కీళనయానకం వియ ఉక్ఖిపిత్వా రథం పరిబ్భమేన్తో అట్ఠాసి. అథస్స ‘‘అత్థి మే తేన సహ పటివిరుజ్ఝితుం బల’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా పసాధనత్థాయ చిత్తం ఉప్పజ్జి.

తంఖణఞ్ఞేవ సక్కస్స భవనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. సక్కో ఆవజ్జేన్తో తం కారణం ఞత్వా ‘‘తేమియకుమారస్స మనోరథో మత్థకం పత్తో, ఇదాని పసాధనత్థాయ చిత్తం ఉప్పన్నం, కిం ఏతస్స మానుసకేన పసాధనేనా’’తి దిబ్బపసాధనం గాహాపేత్వా విస్సకమ్మదేవపుత్తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాత విస్సకమ్మ దేవపుత్త, త్వం గచ్ఛ, కాసిరాజస్స పుత్తం తేమియకుమారం అలఙ్కరోహీ’’తి ఆణాపేసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తావతింసభవనతో ఓతరిత్వా తస్స సన్తికం గన్త్వా దసహి దుస్ససహస్సేహి వేఠనం కత్వా దిబ్బేహి చేవ మానుసకేహి చ అలఙ్కారేహి సక్కం వియ తం అలఙ్కరిత్వా సకట్ఠానమేవ గతో. సో దేవరాజలీలాయ సారథిస్స ఖణనోకాసం గన్త్వా ఆవాటతీరే ఠత్వా పుచ్ఛన్తో తతియం గాథమాహ –

‘‘కిం ను సన్తరమానోవ, కాసుం ఖణసి సారథి;

పుట్ఠో మే సమ్మ అక్ఖాహి, కిం కాసుయా కరిస్ససీ’’తి.

తం సుత్వా సారథి ఆవాటం ఖణన్తో ఉద్ధం అనోలోకేత్వావ చతుత్థం గాథామాహ –

‘‘రఞ్ఞో మూగో చ పక్ఖో చ, పుత్తో జాతో అచేతసో;

సోమ్హి రఞ్ఞా సమజ్ఝిట్ఠో, పుత్తం మే నిఖణం వనే’’తి.

తత్థ పక్ఖోతి పీఠసప్పీ. ‘‘మూగో’’తి వచనేనేవ పనస్స బధిరభావోపి సిజ్ఝతి బధిరస్స హి పటివచనం కథేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా. అచేతసోతి అచిత్తకో వియ జాతో. సోళస వస్సాని అకథితత్తా ఏవమాహ ¶ . సమజ్ఝిట్ఠోతి ఆణత్తో, పేసితోతి అత్థో. నిఖణం వనేతి వనే నిఖణేయ్యాసి.

‘‘న ¶ బధిరో న మూగోస్మి, న పక్ఖో న చ వీకలో;

అధమ్మం సారథి కయిరా, మం చే త్వం నిఖణం వనే.

‘‘ఊరూ ¶ బాహుఞ్చ మే పస్స, భాసితఞ్చ సుణోహి మే;

అధమ్మం సారథి కయిరా, మం చే త్వం నిఖణం వనే’’తి.

తత్థ న బధిరోతి సమ్మ సారథి, సచే తం రాజా ఏవరూపం పుత్తం మారాపేతుం ఆణాపేసి, అహం పన ఏవరూపో న భవామీతి దీపేతుం ఏవమాహ. మం చే త్వం నిఖణం వనేతి సచే బధిరభావాదివిరహితం ఏవరూపం మం వనే నిఖణేయ్యాసి, అధమ్మం కమ్మం కరేయ్యాసీతి అత్థో. ‘‘ఊరూ’’తి ఇదం సో పురిమగాథం సుత్వాపి నం అనోలోకేన్తమేవ దిస్వా ‘‘అలఙ్కతసరీరమస్స దస్సేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఆహ. తస్సత్థో – సమ్మ సారథి, ఇమే కఞ్చనకదలిక్ఖన్ధసదిసే ఊరూ, కనకచ్ఛవిం బాహుఞ్చ మే పస్స, మధురవచనఞ్చ మే సుణాహీతి.

తతో సారథి ఏవం చిన్తేసి ‘‘కో ను ఖో ఏస, ఆగతకాలతో పట్ఠాయ అత్తానమేవ వణ్ణేతీ’’తి. సో ఆవాటఖణనం పహాయ ఉద్ధం ఓలోకేన్తో తస్స రూపసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘అయం పురిసో కో ను ఖో, మనుస్సో వా దేవో వా’’తి అజానన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘దేవతా నుసి గన్ధబ్బో, అదు సక్కో పురిన్దదో;

కో వా త్వం కస్స వా పుత్తో, కథం జానేము తం మయ’’న్తి.

అథస్స మహాసత్తో అత్తానం ఆచిక్ఖిత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఆహ –

‘‘నమ్హి దేవో న గన్ధబ్బో, నమ్హి సక్కో పురిన్దదో;

కాసిరఞ్ఞో అహం పుత్తో, యం కాసుయా నిహఞ్ఞసి.

‘‘తస్స రఞ్ఞో అహం పుత్తో, యం త్వం సమ్మూపజీవసి;

అధమ్మం సారథి కయిరా, మం చే త్వం నిఖణం వనే.

‘‘యస్స ¶ రుక్ఖస్స ఛాయాయ, నిసీదేయ్య సయేయ్య వా;

న తస్స సాఖం భఞ్జేయ్య, మిత్తదుబ్భో హి పాపకో.

‘‘యథా ¶ రుక్ఖో తథా రాజా, యథా సాఖా తథా అహం;

యథా ఛాయూపగో పోసో, ఏవం త్వమసి సారథి;

అధమ్మం సారథి కయిరా, మం చే త్వం నిఖణం వనే’’తి.

తత్థ నిహఞ్ఞసీతి నిహనిస్ససి. యం త్వం ఏత్థ నిహనిస్సామీతి సఞ్ఞాయ కాసుం ఖణసి, సో అహన్తి దీపేతి. సో ‘‘రాజపుత్తో అహ’’న్తి వుత్తేపి న సద్దహతియేవ, మధురకథాయ పనస్స బజ్ఝిత్వా ధమ్మం సుణన్తో అట్ఠాసి. మిత్తదుబ్భోతి పరిభుత్తఛాయస్స రుక్ఖస్స పత్తం వా సాఖం వా అఙ్కురం వా భఞ్జన్తో మిత్తఘాతకో హోతి లామకపురిసో, కిమఙ్గం పన సామిపుత్తఘాతకో. ఛాయూపగోతి పరిభోగత్థాయ ఛాయం ఉపగతో పురిసో వియ రాజానం నిస్సాయ జీవమానో త్వన్తి వదతి.

సో ఏవం ¶ కథేన్తేపి బోధిసత్తే న సద్దహతియేవ. అథ మహాసత్తో ‘‘సద్దహాపేస్సామి న’’న్తి దేవతానం సాధుకారేన చేవ అత్తనో ఘోసేన చ వనఘటం ఉన్నాదేన్తో దస మిత్తపూజగాథా నామ ఆరభి –

‘‘పహూతభక్ఖో భవతి, విప్పవుట్ఠో సకంఘరా;

బహూ నం ఉపజీవన్తి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘యం యం జనపదం యాతి, నిగమే రాజధానియో;

సబ్బత్థ పూజితో హోతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘నాస్స చోరా పసాహన్తి, నాతిమఞ్ఞన్తి ఖత్తియా;

సబ్బే అమిత్తే తరతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘అక్కుద్ధో సఘరం ఏతి, సభాయం పటినన్దితో;

ఞాతీనం ఉత్తమో హోతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘సక్కత్వా సక్కతో హోతి, గరు హోతి సగారవో;

వణ్ణకిత్తిభతో హోతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘పూజకో ¶ ¶ లభతే పూజం, వన్దకో పటివన్దనం;

యసోకిత్తిఞ్చ పప్పోతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘అగ్గి యథా పజ్జలతి, దేవతావ విరోచతి;

సిరియా అజహితో హోతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘గావో తస్స పజాయన్తి, ఖేత్తే వుత్తం విరూహతి;

వుత్తానం ఫలమస్నాతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘దరితో పబ్బతాతో వా, రుక్ఖతో పతితో నరో;

చుతో పతిట్ఠం లభతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతి.

‘‘విరూళ్హమూలసన్తానం, నిగ్రోధమివ మాలుతో;

అమిత్తా నప్పసాహన్తి, యో మిత్తానం న దుబ్భతీ’’తి.

తత్థ సకం ఘరాతి సకఘరా, అయమేవ వా పాఠో. న దుబ్భతీతి న దుస్సతి. మిత్తానన్తి బుద్ధాదీనం కల్యాణమిత్తానం న దుబ్భతి. ‘‘సబ్బత్థ పూజితో హోతీ’’తి ఇదం సీవలివత్థునా వణ్ణేతబ్బం. న పసాహన్తీతి పసయ్హకారం కాతుం న సక్కోన్తి. ఇదం సంకిచ్చసామణేరవత్థునా దీపేతబ్బం. ‘‘నాతిమఞ్ఞన్తి ఖత్తియా’’తి ఇదం జోతికసేట్ఠివత్థునా దీపేతబ్బం. తరతీతి అతిక్కమతి. సఘరన్తి అత్తఘరం. మిత్తానం దుబ్భన్తో అత్తనో ఘరం ఆగచ్ఛన్తోపి ఘట్టితచిత్తో కుద్ధోవ ఆగచ్ఛతి, అయం పన అకుద్ధోవ సకఘరం ఏతి. పటినన్దితోతి ¶ బహూనం సన్నిపాతట్ఠానే అమిత్తదుబ్భినో గుణకథం కథేన్తి, తాయ సో పటినన్దితో హోతి పముదితచిత్తో.

సక్కత్వా సక్కతో హోతీతి పరం సక్కత్వా సయమ్పి పరేహి సక్కతో హోతి. గరు హోతి సగారవోతి పరేసు సగారవో సయమ్పి పరేహి గరుకో హోతి. వణ్ణకిత్తిభతోతి భతవణ్ణకిత్తి, గుణఞ్చేవ కిత్తిసద్దఞ్చ ఉక్ఖిపిత్వా చరన్తో నామ హోతీతి అత్థో. పూజకోతి మిత్తానం పూజకో హుత్వా సయమ్పి పూజం లభతి. వన్దకోతి బుద్ధాదీనం కల్యాణమిత్తానం వన్దకో హుత్వా పునబ్భవే పటివన్దనం లభతి. యసోకిత్తిఞ్చాతి ఇస్సరియపరివారఞ్చేవ గుణకిత్తిఞ్చ పప్పోతి. ఇమాయ గాథాయ చిత్తగహపతినో వత్థు (ధ. ప. ౭౩-౭౪) కథేతబ్బం.

పజ్జలతీతి ¶ ¶ ఇస్సరియపరివారేన పజ్జలతి. సిరియా అజహితో హోతీతి ఏత్థ అనాథపిణ్డికస్స వత్థు (ధ. ప. ౧౧౯-౧౨౦) కథేతబ్బం. అస్నాతీతి పరిభుఞ్జతి. ‘‘పతిట్ఠం లభతీ’’తి ఇదం చూళపదుమజాతకేన (జా. ౧.౨.౮౫-౮౬) దీపేతబ్బం. విరూళ్హమూలసన్తానన్తి వడ్ఢితమూలపారోహం. అమిత్తా నప్పసాహన్తీతి ఏత్థ కురరఘరియసోణత్థేరస్స మాతు గేహం పవిట్ఠచోరవత్థు కథేతబ్బం.

సునన్దో సారథి ఏత్తకాహి గాథాహి ధమ్మం దేసేన్తమ్పి తం అసఞ్జానిత్వా ‘‘కో ను ఖో అయ’’న్తి ఆవాటఖణనం పహాయ రథసమీపం గన్త్వా తత్థ తఞ్చ పసాధనభణ్డఞ్చ ఉభయం అదిస్వా పున ఆగన్త్వా ఓలోకేన్తో తం సఞ్జానిత్వా తస్స పాదేసు పతిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ యాచన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఏహి తం పటినేస్సామి, రాజపుత్త సకం ఘరం;

రజ్జం కారేహి భద్దన్తే, కిం అరఞ్ఞే కరిస్ససీ’’తి.

‘‘అలం మే తేన రజ్జేన, ఞాతకేహి ధనేన వా;

యం మే అధమ్మచరియాయ, రజ్జం లబ్భేథ సారథీ’’తి.

‘‘పుణ్ణపత్తం మం లాభేహి, రాజపుత్త ఇతో గతో;

పితా మాతా చ మే దజ్జుం, రాజపుత్త తయీ గతే.

‘‘ఓరోధా చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

తేపి అత్తమనా దజ్జుం, రాజపుత్త తయీ గతే.

‘‘హత్థారోహా ¶ అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

తేపి అత్తమనా దజ్జుం, రాజపుత్త తయీ గతే.

‘‘బహుధఞ్ఞా జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

ఉపాయనాని మే దజ్జుం, రాజపుత్త తయీ గతే’’తి.

తత్థ ¶ పుణ్ణపత్తన్తి తుట్ఠిదాయం. దజ్జున్తి సత్తరతనవస్సం వస్సన్తా వియ మమ అజ్ఝాసయపూరణం తుట్ఠిదాయం దదేయ్యుం. ఇదం సో ‘‘అప్పేవ ¶ నామ మయి అనుకమ్పాయ గచ్ఛేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా ఆహ. వేసియానా చాతి వేస్సా చ. ఉపాయనానీతి పణ్ణాకారాని.

‘‘పితు మాతు చహం చత్తో, రట్ఠస్స నిగమస్స చ;

అథో సబ్బకుమారానం, నత్థి మయ్హం సకం ఘరం.

‘‘అనుఞ్ఞాతో అహం మత్యా, సఞ్చత్తో పితరా మహం;

ఏకోరఞ్ఞే పబ్బజితో, న కామే అభిపత్థయే’’తి.

తత్థ పితు మాతు చాతి పితరా చ మాతరా చ అహం చత్తో. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. మత్యాతి సమ్మ సారథి, అహం సత్తాహం రజ్జం పరిచ్ఛిన్దిత్వా వరం గణ్హన్తియా మాతరా అనుఞ్ఞాతో నామ. సఞ్ఛత్తోతి సుట్ఠు చత్తో. పబ్బజితోతి పబ్బజిత్వా అరఞ్ఞే వసనత్థాయ నిక్ఖన్తోతి అత్థో.

ఏవం మహాసత్తస్స అత్తనో గుణే కథేన్తస్స పీతి ఉప్పజ్జి, తతో పీతివేగేన ఉదానం ఉదానేన్తో ఆహ –

‘‘అపి అతరమానానం, ఫలాసావ సమిజ్ఝతి;

విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, ఏవం జానాహి సారథి.

‘‘అపి ¶ అతరమానానం, సమ్మదత్థో విపచ్చతి;

విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, నిక్ఖన్తో అకుతోభయో’’తి.

తత్థ ఫలాసావాతి అతరమానస్స మమ సోళసవస్సేహి కతవాయామస్స సమిద్ధం అజ్ఝాసయఫలం దస్సేతుం ఏవమాహ. విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మీతి నిట్ఠప్పత్తమనోరథో. సమ్మదత్థో విపచ్చతీతి సమ్మా ఉపాయేన కారణేన కత్తబ్బకిచ్చం సమ్పజ్జతి.

‘‘ఏవం వగ్గుకథో సన్తో, విసట్ఠవచనో చసి;

కస్మా పితు చ మాతుచ్చ, సన్తికే న భణీ తదా’’తి.

‘‘నాహం అసన్ధితా పక్ఖో, న బధిరో అసోతతా;

నాహం అజివ్హతా మూగో, మా మం మూగమధారయి.

‘‘పురిమం సరామహం జాతిం, యత్థ రజ్జమకారయిం;

కారయిత్వా తహిం రజ్జం, పాపత్థం నిరయం భుసం.

‘‘వీసతిఞ్చేవ వస్సాని, తహిం రజ్జమకారయిం;

అసీతివస్ససహస్సాని, నిరయమ్హి అపచ్చిసం.

‘‘తస్స ¶ రజ్జస్సహం భీతో, మా మం రజ్జాభిసేచయుం;

తస్మా పితు చ మాతుచ్చ, సన్తికే న భణిం తదా.

‘‘ఉచ్ఛఙ్గే ¶ మం నిసాదేత్వా, పితా అత్థానుసాసతి;

ఏకం హనథ బన్ధథ, ఏకం ఖారాపతచ్ఛికం;

ఏకం సూలస్మిం ఉప్పేథ, ఇచ్చస్స మనుసాసతి.

‘‘తాయాహం ఫరుసం సుత్వా, వాచాయో సముదీరితా;

అమూగో మూగవణ్ణేన, అపక్ఖో పక్ఖసమ్మతో;

సకే ముత్తకరీసస్మిం, అచ్ఛాహం సమ్పరిప్లుతో.

‘‘కసిరఞ్చ పరిత్తఞ్చ, తఞ్చ దుక్ఖేన సంయుతం;

కోమం జీవితమాగమ్మ, వేరం కయిరాథ కేనచి.

‘‘పఞ్ఞాయ చ అలాభేన, ధమ్మస్స చ అదస్సనా;

కోమం జీవితమాగమ్మ, వేరం కయిరాథ కేనచి.

‘‘అపి అతరమానానం, ఫలాసావ సమిజ్ఝతి;

విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, ఏవం జానాహి సారథి.

‘‘అపి అతరమానానం, సమ్మదత్థో విపచ్చతి;

విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, నిక్ఖన్తో అకుతోభయో’’తి.

తత్థ అసన్ధితాతి సన్ధీనం అభావేన. అసోతతాతి సోతానం అభావేన. అజివ్హతాతి సమ్పరివత్తనజివ్హాయ అభావేన మూగో అహం న ¶ భవామి. యత్థాతి యాయ జాతియా బారాణసినగరే రజ్జం అకారయిం. పాపత్థన్తి పాపతం. పతితో అస్మీతి వదతి. రజ్జాభిసేచయున్తి రజ్జే అభిసేచయుం. నిసాదేత్వాతి నిసీదాపేత్వా. అత్థానుసాసతీతి అత్థం అనుసాసతి. ఖారాపతచ్ఛికన్తి సత్తీహి పహరిత్వా ఖారాహి పతచ్ఛికం కరోథ. ఉప్పేథాతి ఆవునథ. ఇచ్చస్స మనుసాసతీతి ఏవమస్స అత్థం అనుసాసతి. తాయాహన్తి తాయో వాచాయో అహం. పక్ఖసమ్మతోతి పక్ఖో ఇతి సమ్మతో అహోసిం. అచ్ఛాహన్తి అచ్ఛిం అహం, అవసిన్తి అత్థో. సమ్పరిప్లుతోతి సమ్పరికిణ్ణో, నిముగ్గో హుత్వాతి అత్థో.

కసిరన్తి దుక్ఖం. పరిత్తన్తి అప్పం. ఇదం వుత్తం హోతి – సమ్మసారథి, సచేపి సత్తానం జీవితం ¶ దుక్ఖమ్పి సమానం బహుచిరట్ఠితికం భవేయ్య, పత్థేయ్య, పరిత్తమ్పి సమానం సచే సుఖం భవేయ్య, పత్థేయ్య, ఇదం పన కసిరఞ్చ పరిత్తఞ్చ సకలేన వట్టదుక్ఖేన సంయుత్తం సన్నిహితం ఓమద్దితం. కోమన్తి కో ఇమం. వేరన్తి పాణాతిపాతాదిపఞ్చవిధం వేరం. కేనచీతి కేనచి కారణేన ¶ . పఞ్ఞాయాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ అలాభేన. ధమ్మస్సాతి సోతాపత్తిమగ్గస్స అదస్సనేన. పున ఉదానగాథాయో అగన్తుకామతాయ థిరభావదస్సనత్థం కథేసి.

తం సుత్వా సునన్దో సారథి ‘‘అయం కుమారో ఏవరూపం రజ్జసిరిం కుణపం వియ ఛడ్డేత్వా అత్తనో అధిట్ఠానం అభిన్దిత్వా ‘‘పబ్బజిస్సామీతి అరఞ్ఞం పవిట్ఠో, మమ ఇమినా దుజ్జీవితేన కో అత్థో, అహమ్పి తేన సద్ధిం పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అహమ్పి పబ్బజిస్సామి, రాజపుత్త తవన్తికే;

అవ్హాయస్సు మం భద్దన్తే, పబ్బజ్జా మమ రుచ్చతీ’’తి.

తత్థ తవన్తికేతి తవ సన్తికే. అవ్హాయస్సూతి ‘‘ఏహి పబ్బజాహీ’’తి పక్కోసస్సు.

ఏవం తేన యాచితోపి మహాసత్తో ‘‘సచాహం ఇదానేవ తం పబ్బాజేస్సామి, మాతాపితరో ఇధ నాగచ్ఛిస్సన్తి, అథ నేసం పరిహాని భవిస్సతి, ఇమే అస్సా చ రథో చ పసాధనభణ్డఞ్చ ఇధేవ నస్సిస్సన్తి, ‘యక్ఖో సో, ఖాదితో ను ఖో తేన సారథీ’తి గరహాపి ¶ మే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో చ గరహామోచనత్థం మాతాపితూనఞ్చ వుడ్ఢిం సమ్పస్సన్తో అస్సే చ రథఞ్చ పసాధనభణ్డఞ్చ తస్స ఇణం కత్వా దస్సేన్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘రథం నియ్యాదయిత్వాన, అనణో ఏహి సారథి;

అనణస్స హి పబ్బజ్జా, ఏతం ఇసీహి వణ్ణిత’’న్తి.

తత్థ ఏతన్తి ఏతం పబ్బజ్జాకరణం బుద్ధాదీహి ఇసీహి వణ్ణితం పసత్థం థోమితం.

తం సుత్వా సారథి ‘‘సచే మయి నగరం గతే ఏస అఞ్ఞత్థ గచ్ఛేయ్య, పితా చస్స ఇమం పవత్తిం సుత్వా ‘పుత్తం మే దస్సేహీ’తి పున ఆగతో ఇమం న పస్సేయ్య, రాజదణ్డం మే కరేయ్య, తస్మా అహం అత్తనో గుణం కథేత్వా అఞ్ఞత్థాగమనత్థాయ పటిఞ్ఞం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేన్తో గాథాద్వయమాహ –

‘‘యదేవ ¶ త్యాహం వచనం, అకరం భద్దమత్థు తే;

తదేవ మే త్వం వచనం, యాచితో కత్తుమరహసి.

‘‘ఇధేవ తావ అచ్ఛస్సు, యావ రాజానమానయే;

అప్పేవ తే పితా దిస్వా, పతీతో సుమనో సియా’’తి.

‘‘కరోమి తే తం వచనం, యం మం భణసి సారథి;

అహమ్పి దట్ఠుకామోస్మి, పితరం మే ఇధాగతం.

‘‘ఏహి సమ్మ నివత్తస్సు, కుసలం వజ్జాసి ఞాతినం;

మాతరం పితరం మయ్హం, వుత్తో వజ్జాసి వన్దన’’న్తి.

తత్థ కరోమి తేతన్తి కరోమి తే ఏతం వచనం. ఏహి సమ్మ నివత్తస్సూతి సమ్మ సారథి, తత్థ గన్త్వా ఏహి, ఏత్తోవ ఖిప్పమేవ నివత్తస్సు. వుత్తో వజ్జాసీతి మయా వుత్తో హుత్వా ‘‘పుత్తో వో తేమియకుమారో వన్దతీ’’తి వన్దనం వదేయ్యాసీతి అత్థో.

ఇతి వత్వా మహాసత్తో సువణ్ణకదలి వియ ఓనమిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన బారాణసినగరాభిముఖో మాతాపితరో వన్దిత్వా సారథిస్స సాసనం ¶ అదాసి. సో సాసనం గహేత్వా కుమారం పదక్ఖిణం కత్వా రథమారుయ్హ నగరాభిముఖో పాయాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

‘‘తస్స పాదే గహేత్వాన, కత్వా చ నం పదక్ఖిణం;

సారథి రథమారుయ్హ, రాజద్వారం ఉపాగమీ’’తి.

తస్సత్థో – భిక్ఖవే, ఏవం వుత్తో సో సారథి, తస్స కుమారస్స పాదే గహేత్వా తం పదక్ఖిణం కత్వా రథం ఆరుయ్హ రాజద్వారం ఉపాగమీతి.

తస్మిం ఖణే చన్దాదేవీ సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ‘‘కా ను ఖో మే పుత్తస్స పవత్తీ’’తి సారథిస్స ¶ ఆగమనమగ్గం ఓలోకేన్తీ తం ఏకకం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఉరం పహరిత్వా పరిదేవి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

‘‘సుఞ్ఞం మాతా రథం దిస్వా, ఏకం సారథిమాగతం;

అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి, రోదన్తీ నం ఉదిక్ఖతి.

‘‘అయం సో సారథి ఏతి, నిహన్త్వా మమ అత్రజం;

నిహతో నూన మే పుత్తో, పథబ్యా భూమివడ్ఢనో.

‘‘అమిత్తా నూన నన్దన్తి, పతీతా నూన వేరినో;

ఆగతం సారథిం దిస్వా, నిహన్త్వా మమ అత్రజం.

‘‘సుఞ్ఞం మాతా రథం దిస్వా, ఏకం సారథిమాగతం;

అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి, రోదన్తీ పరిపుచ్ఛి నం.

‘‘కిం ను మూగో కింను పక్ఖో, కింను సో విలపీ తదా;

నిహఞ్ఞమానో భూమియా, తం మే అక్ఖాహి సారథి.

‘‘కథం హత్థేహి పాదేహి, మూగపక్ఖో వివజ్జయి;

నిహఞ్ఞమానో భూమియా, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

తత్థ మాతాతి తేమియకుమారస్స మాతా. పథబ్యా భూమివడ్ఢనోతి సో మమ పుత్తో భూమివడ్ఢనో హుత్వా పథబ్యా నిహతో నూన. రోదన్తీ పరిపుచ్ఛి నన్తి తం రథం ఏకమన్తం ఠపేత్వా మహాతలం ¶ అభిరుయ్హ చన్దాదేవిం వన్దిత్వా ఏకమన్తే ఠితం సారథిం పరిపుచ్ఛి. కిన్నూతి కిం ను సో మమ ¶ పుత్తో మూగో ఏవ పక్ఖో ఏవ. తదాతి యదా నం త్వం కాసుయం పక్ఖిపిత్వా కుద్దాలేన మత్థకే పహరి, తదా. నిహఞ్ఞమానో భూమియాతి తయా భూమియం నిహఞ్ఞమానో కిం ను విలపి. తం మేతి తం సబ్బం అపరిహాపేత్వా మే అక్ఖాహి. వివజ్జయీతి ‘‘అపేహి సారథి, మా మం మారేహీ’’తి కథం హత్థేహి పాదేహి చ ఫన్దన్తో తం అపనుది, తం మే కథేహీతి అత్థో.

‘‘అక్ఖేయ్యం ¶ తే అహం అయ్యే, దజ్జాసి అభయం మమ;

యం మే సుతం వా దిట్ఠం వా, రాజపుత్తస్స సన్తికే’’తి.

తత్థ దజ్జాసీతి సచే అభయం దదేయ్యాసి, సో ఇదం ‘‘సచాహం ‘తవ పుత్తో నేవ మూగో న పక్ఖో మధురకథో ధమ్మకథికో’తి వక్ఖామి, అథ ‘కస్మా తం గహేత్వా నాగతోసీ’తి రాజా కుద్ధో రాజదణ్డమ్పి మే కరేయ్య, అభయం తావ యాచిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఆహ.

‘‘అభయం సమ్మ తే దమ్మి, అభీతో భణ సారథి;

యం తే సుతం వా దిట్ఠం వా, రాజపుత్తస్స సన్తికే’’తి.

‘‘న సో మూగో న సో పక్ఖో, విసట్ఠవచనో చ సో;

రజ్జస్స కిర సో భీతో, అకరా ఆలయే బహూ.

‘‘పురిమం సరతి సో జాతిం, యత్థ రజ్జమకారయి;

కారయిత్వా తహిం రజ్జం, పాపత్థ నిరయం భుసం.

‘‘వీసతిఞ్చేవ వస్సాని, తహిం రజ్జమకారయి;

అసీతివస్ససహస్సాని, నిరయమ్హి అపచ్చి సో.

‘‘తస్స రజ్జస్స సో భీతో, మా మం రజ్జాభిసేచయుం;

తస్మా పితు చ మాతుచ్చ, సన్తికే న భణీ తదా.

‘‘అఙ్గపచ్చఙ్గసమ్పన్నో ¶ , ఆరోహపరిణాహవా;

విసట్ఠవచనో పఞ్ఞో, మగ్గే సగ్గస్స తిట్ఠతి.

‘‘సచే ¶ త్వం దట్ఠుకామాసి, రాజపుత్తం తవత్రజం;

ఏహి తం పాపయిస్సామి, యత్థ సమ్మతి తేమియో’’తి.

తత్థ విసట్ఠవచనోతి అపలిబుద్ధకథో. అకరా ఆలయే బహూతి తుమ్హాకం వఞ్చనాని బహూని అకాసి. పఞ్ఞోతి పఞ్ఞవా. సచే త్వన్తి రాజానం ధురం కత్వా ఉభోపి తే ఏవమాహ. యత్థ సమ్మతి తేమియోతి యత్థ వో పుత్తో మయా గహితపటిఞ్ఞో హుత్వా అచ్ఛతి, తత్థ పాపయిస్సామి, ఇదాని పపఞ్చం అకత్వా లహుం గన్తుం వట్టతీతి ఆహ.

కుమారో ¶ పన సారథిం పేసేత్వా పబ్బజితుకామో అహోసి. తదా సక్కో తస్స మనం ఞత్వా తస్మిం ఖణే విస్సకమ్మదేవపుత్తం పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాత విస్సకమ్మదేవపుత్త, తేమియకుమారో పబ్బజితుకామో, త్వం తస్స పణ్ణసాలఞ్చ పబ్బజితపరిక్ఖారఞ్చ మాపేత్వా ఏహీ’’తి పేసేసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా వేగేన గన్త్వా తియోజనికే వనసణ్డే అత్తనో ఇద్ధిబలేన రమణీయం అస్సమం మాపేత్వా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానఞ్చ పోక్ఖరణిఞ్చ ఆవాటఞ్చ అకాలఫలసమ్పన్నం రుక్ఖఞ్చ కత్వా పణ్ణసాలసమీపే చతువీసతిహత్థప్పమాణం చఙ్కమం మాపేత్వా అన్తోచఙ్కమే చ ఫలికవణ్ణం రుచిరం వాలుకం ఓకిరిత్వా సబ్బే పబ్బజితపరిక్ఖారే మాపేత్వా ‘‘యే పబ్బజితుకామా, తే ఇమే గహేత్వా పబ్బజన్తూ’’తి భిత్తియం అక్ఖరాని లిఖిత్వా చణ్డవాళే చ అమనాపసద్దే సబ్బే మిగపక్ఖినో చ పలాపేత్వా సకట్ఠానమేవ గతో.

తస్మిం ఖణే మహాసత్తో తం దిస్వా సక్కదత్తియభావం ఞత్వా, పణ్ణసాలం పవిసిత్వా వత్థాని అపనేత్వా, రత్తవాకచీరం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా అజినచమ్మం ఏకంసే కత్వా జటామణ్డలం బన్ధిత్వా కాజం అంసే కత్వా కత్తరదణ్డమాదాయ పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితసిరిం సముబ్బహన్తో అపరాపరం చఙ్కమిత్వా ‘‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’’న్తి ఉదానం ఉదానేన్తో పణ్ణసాలం పవిసిత్వా కట్ఠత్థరణే నిసిన్నో పఞ్చ అభిఞ్ఞా అట్ఠ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా సాయన్హసమయే పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా చఙ్కమనకోటియం ఠితకారరుక్ఖతో పణ్ణాని గహేత్వా ¶ , సక్కదత్తియభాజనే అలోణకే అతక్కే నిధూపనే ఉదకే సేదేత్వా అమతం వియ పరిభుఞ్జిత్వా చత్తారో బ్రహ్మవిహారే భావేత్వా తత్థ వాసం కప్పేసి.

కాసిరాజాపి సునన్దసారథిస్స వచనం సుత్వా మహాసేనగుత్తం పక్కోసాపేత్వా తరమానరూపోవ గమనసజ్జం కారేతుం ఆహ –

‘‘యోజయన్తు ¶ రథే అస్సే, కచ్ఛం నాగాన బన్ధథ;

ఉదీరయన్తు సఙ్ఖపణవా, వాదన్తు ఏకపోక్ఖరా.

‘‘వాదన్తు భేరీ సన్నద్ధా, వగ్గూ వాదన్తు దున్దుభీ;

నేగమా చ మం అన్వేన్తు, గచ్ఛం పుత్తనివేదకో.

‘‘ఓరోధా చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

ఖిప్పం యానాని యోజేన్తు, గచ్ఛం పుత్తనివేదకో.

‘‘హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

ఖిప్పం యానాని యోజేన్తు, గచ్ఛం పుత్తనివేదకో.

‘‘సమాగతా జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

ఖిప్పం యానాని యోజేన్తు, గచ్ఛం పుత్తనివేదకో’’తి.

తత్థ ¶ ఉదీరయన్తూతి సద్దం ముఞ్చన్తు. వాదన్తూతి వజ్జన్తు. ఏకపోక్ఖరాతి ఏకముఖభేరియో. సన్నద్ధాతి సుట్ఠు నద్ధా. వగ్గూతి మధురస్సరా. గచ్ఛన్తి గమిస్సామి. పుత్తనివేదకోతి పుత్తస్స నివేదకో ఓవాదకో హుత్వా గచ్ఛామి. తం ఓవదిత్వా మమ వచనం గాహాపేత్వా తత్థేవ తం రతనరాసిమ్హి ఠపేత్వా అభిసిఞ్చిత్వా ఆనేతుం గచ్ఛామీతి అధిప్పాయేనేవమాహ. నేగమాతి కుటుమ్బికజనా. సమాగతాతి సన్నిపతితా హుత్వా.

ఏవం రఞ్ఞా ఆణత్తా సారథినో అస్సే యోజేత్వా రథే రాజద్వారే ఠపేత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

‘‘అస్సే చ సారథీ యుత్తే, సిన్ధవే సీఘవాహనే;

రాజద్వారం ఉపాగచ్ఛుం, యుత్తా దేవ ఇమే హయా’’తి.

తత్థ ¶ అస్సేతి సిన్ధవే సిన్ధవజాతికే సీఘవాహనే జవసమ్పన్నే అస్సే ఆదాయ. సారథీతి సారథినో. యుత్తేతి రథేసు యోజితే. ఉపాగచ్ఛున్తి తే రథేసు యుత్తే అస్సే ఆదాయ ఆగమంసు, ఆగన్త్వా చ పన ‘‘యుత్తా, దేవ, ఇమే హయా’’తి ఆరోచేసుం.

తతో ¶ సారథీనం వచనం సుత్వా రాజా ఉపడ్ఢగాథమాహ –

‘‘థూలా జవేన హాయన్తి, కిసా హాయన్తి థామునా’’తి.

తం సుత్వా సారథినోపి ఉపడ్ఢగాథమాహంసు –

‘‘కిసే థూలే వివజ్జేత్వా, సంసట్ఠా యోజితా హయా’’తి.

తస్సత్థో – దేవ, కిసే చ థూలే చ ఏవరూపే అస్సే అగ్గణ్హిత్వా వయేన వణ్ణేన జవేన బలేన సదిసా హయా యోజితాతి.

అథ రాజా పుత్తస్స సన్తికం గచ్ఛన్తో చత్తారో వణ్ణే అట్ఠారస సేనియో సబ్బఞ్చ బలకాయం సన్నిపాతాపేసి. తస్స సన్నిపాతేన్తస్సేవ తయో దివసా అతిక్కన్తా. అథ చతుత్థే దివసే కాసిరాజా నగరతో నిక్ఖమిత్వా గహేతబ్బయుత్తకం గాహాపేత్వా అస్సమపదం గన్త్వా పుత్తేన సద్ధిం పటినన్దితో పటిసన్థారమకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

‘‘తతో రాజా తరమానో, యుత్తమారుయ్హ సన్దనం;

ఇత్థాగారం అజ్ఝభాసి, సబ్బావ అనుయాథ మం.

‘‘వాళబీజనిముణ్హీసం, ఖగ్గం ఛత్తఞ్చ పణ్డరం;

ఉపాధీ రథమారుయ్హ, సువణ్ణేహి అలఙ్కతా.

‘‘తతో స రాజా పాయాసి, పురక్ఖత్వాన సారథిం;

ఖిప్పమేవ ఉపాగచ్ఛి, యత్థ సమ్మతి తేమియో.

‘‘తఞ్చ ¶ దిస్వాన ఆయన్తం, జలన్తమివ తేజసా;

ఖత్తసఙ్ఘపరిబ్యూళ్హం, తేమియో ఏతదబ్రవి.

‘‘కచ్చి ను తాత కుసలం, కచ్చి తాత అనామయం;

సబ్బా చ రాజకఞ్ఞాయో, అరోగా మయ్హ మాతరో.

‘‘కుసలఞ్చేవ ¶ ¶ మే పుత్త, అథో పుత్త అనామయం;

సబ్బా చ రాజకఞ్ఞాయో, అరోగా తుయ్హ మాతరో.

‘‘కచ్చి అమజ్జపో తాత, కచ్చి తే సురమప్పియం;

కచ్చి సచ్చే చ ధమ్మే చ, దానే తే రమతే మనో.

‘‘అమజ్జపో అహం పుత్త, అథో మే సురమప్పియం;

అథో సచ్చే చ ధమ్మే చ, దానే మే రమతే మనో.

‘‘కచ్చి అరోగం యోగ్గం తే, కచ్చి వహతి వాహనం;

కచ్చి తే బ్యాధయో నత్థి, సరీరస్సుపతాపనా.

‘‘అథో అరోగం యోగ్గం మే, అథో వహతి వాహనం;

అథో మే బ్యాధయో నత్థి, సరీరస్సుపతాపనా.

‘‘కచ్చి అన్తా చ తే ఫీతా, మజ్ఝే చ బహలా తవ;

కోట్ఠాగారఞ్చ కోసఞ్చ, కచ్చి తే పటిసన్థతం.

‘‘అథో అన్తా చ మే ఫీతా, మజ్ఝే చ బహలా మమ;

కోట్ఠాగారఞ్చ కోసఞ్చ, సబ్బం మే పటిసన్థతం.

‘‘స్వాగతం తే మహారాజ, అథో తే అదురాగతం;

పతిట్ఠపేన్తు పల్లఙ్కం, యత్థ రాజా నిసక్కతీ’’తి.

తత్థ ఉపాధీ రథమారుయ్హాతి సువణ్ణపాదుకా చ రథం ఆరోపేన్తూతి అత్థో. ఇమే తయో పాదే పుత్తస్స తత్థేవ అభిసేకకరణత్థాయ ‘‘పఞ్చ రాజకకుధభణ్డాని గణ్హథా’’తి ఆణాపేన్తో రాజా ఆహ. సువణ్ణేహి అలఙ్కతాతి ఇదం పాదుకం సన్ధాయాహ. ఉపాగచ్ఛీతి ఉపాగతో అహోసి. కాయ వేలాయాతి? మహాసత్తస్స కారపణ్ణాని పచిత్వా నిబ్బాపేన్తస్స నిసిన్నవేలాయ. జలన్తమివ తేజసాతి రాజతేజేన జలన్తం వియ. ఖత్తసఙ్ఘపరిబ్యూళ్హన్తి కథాఫాసుకేన అమచ్చసఙ్ఘేన పరివుతం, ఖత్తియసమూహేహి ¶ వా పరివారితం. ఏతదబ్రవీతి కాసిరాజానం బహి ఖన్ధావారం నివాసాపేత్వా ¶ పదసావ పణ్ణసాలం ఆగన్త్వా తం వన్దిత్వా నిసిన్నం పటిసన్థారం కరోన్తో ఏతం వచనం అబ్రవి.

కుసలం అనామయన్తి ఉభయేనపి పదేన ఆరోగ్యమేవ పుచ్ఛతి. కచ్చి అమజ్జపోతి కచ్చి మజ్జం న పివసీతి పుచ్ఛతి. ‘‘అప్పమత్తో’’తిపి పాఠో, కుసలధమ్మేసు నప్పమజ్జసీతి అత్థో. సురమప్పియన్తి సురాపానం అప్పియం. ‘‘సురమప్పియా’’తిపి పాఠో, సురా అప్పియాతి అత్థో. ధమ్మేతి దసవిధే రాజధమ్మే. యోగ్గన్తి యుగే యుఞ్జితబ్బం తే తవ అస్సగోణాదికం. కచ్చి వహతీతి కచ్చి అరోగం హుత్వా వహతి. వాహనన్తి హత్థిఅస్సాది సబ్బం వాహనం. సరీరస్సుపతాపనాతి సరీరస్స ఉపతాపకరా. అన్తాతి పచ్చన్తజనపదా. ఫీతాతి ఇద్ధా సుభిక్ఖా, వత్థాభరణేహి వా అన్నపానేహి వా పరిపుణ్ణా గాళ్హవాసా. మజ్ఝే చాతి రట్ఠస్స మజ్ఝే. బహలాతి గామనిగమా ఘనవాసా. పటిసన్థతన్తి పటిచ్ఛాదితం గుత్తం, పరిపుణ్ణం వా. యత్థ రాజా నిసక్కతీతి యస్మిం పల్లఙ్కే రాజా నిసీదిస్సతి, తం పఞ్ఞాపేన్తూతి వదతి.

రాజా మహాసత్తే గారవేన పల్లఙ్కే న నిసీదతి. అథ ¶ మహాసత్తో ‘‘సచే పల్లఙ్కే న నిసీదతి, పణ్ణసన్థారం పఞ్ఞాపేథా’’తి వత్వా తస్మిం పఞ్ఞత్తే నిసీదనత్థాయ రాజానం నిమన్తేన్తో గాథమాహ –

‘‘ఇధేవ తే నిసీదస్సు, నియతే పణ్ణసన్థరే;

ఏత్తో ఉదకమాదాయ, పాదే పక్ఖాలయస్సు తే’’తి.

తత్థ నియతేతి సుసన్థతే. ఏత్తోతి పరిభోగఉదకం దస్సేన్తో ఆహ.

రాజా మహాసత్తే గారవేన పణ్ణసన్థారేపి అనిసీదిత్వా భూమియం ఏవ నిసీది. మహాసత్తోపి పణ్ణసాలం పవిసిత్వా తం కారపణ్ణకం నీహరిత్వా రాజానం తేన నిమన్తేన్తో గాథమాహ –

‘‘ఇదమ్పి పణ్ణకం మయ్హం, రన్ధం రాజ అలోణకం;

పరిభుఞ్జ మహారాజ, పాహునో మేసిధాగతో’’తి.

‘‘న ¶ చాహం పణ్ణం భుఞ్జామి, న హేతం మయ్హ భోజనం;

సాలీనం ఓదనం భుఞ్జే, సుచిం మంసూపసేచన’’న్తి.

తత్థ న చాహన్తి పటిక్ఖేపవచనం.

రాజా తథారూపం అత్తనో రాజభోజనం వణ్ణేత్వా తస్మిం మహాసత్తే గారవేన థోకం పణ్ణకం హత్థతలే ఠపేత్వా ‘‘తాత, త్వం ఏవరూపం భోజనం భుఞ్జసీ’’తి పుత్తేన సద్ధిం పియకథం కథేన్తో నిసీది. తస్మిం ఖణే చన్దాదేవీ ఓరోధేన పరివుతా ఏకమగ్గేన ఆగన్త్వా బోధిసత్తస్స అస్సమపదం పత్వా పియపుత్తం దిస్వా తత్థేవ పతిత్వా విసఞ్ఞీ అహోసి. తతో పటిలద్ధస్సాసా పతితట్ఠానతో ఉట్ఠహిత్వా ఆగన్త్వా బోధిసత్తస్స పాదే దళ్హం గహేత్వా వన్దిత్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి రోదిత్వా వన్దనట్ఠానతో ఉట్ఠాయ ఏకమన్తం నిసీది. అథ నం రాజా ‘‘భద్దే, తవ పుత్తస్స భోజనం పస్సాహీ’’తి వత్వా థోకం పణ్ణకం తస్సా హత్థే ఠపేత్వా సేసఇత్థీనమ్పి థోకం థోకం అదాసి. తా సబ్బాపి ‘‘సామి, ఏవరూపం భోజనం భుఞ్జసీ’’తి వదన్తియో తం గహేత్వా అత్తనో అత్తనో సీసే కత్వా ‘‘అతిదుక్కరం కరోసి, సామీ’’తి వత్వా నమస్సమానా నిసీదింసు. రాజా పున ‘‘తాత, ఇదం మయ్హం అచ్ఛరియం హుత్వా ఉపట్ఠాతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అచ్ఛేరకం మం పటిభాతి, ఏకకమ్పి రహోగతం;

ఏదిసం భుఞ్జమానానం, కేన వణ్ణో పసీదతీ’’తి.

తత్థ ఏకకన్తి తాత, తం ఏకకమ్పి రహోగతం ఇమినా భోజనేన యాపేన్తం దిస్వా మమ అచ్ఛరియం హుత్వా ఉపట్ఠాతి. ఏదిసన్తి ఏవరూపం అలోణకం అతక్కం నిధూపనం రన్ధం పత్తం భుఞ్జన్తానం కేన కారణేన వణ్ణో పసీదతీతి నం పుచ్ఛి.

‘‘ఏకో రాజ నిపజ్జామి, నియతే పణ్ణసన్థరే;

తాయ మే ఏకసేయ్యాయ, రాజ వణ్ణో పసీదతి.

‘‘న ¶ చ నేత్తింసబన్ధా మే, రాజరక్ఖా ఉపట్ఠితా;

తాయ మే సుఖసేయ్యాయ, రాజవణ్ణో పసీదతి.

‘‘అతీతం ¶ నానుసోచామి, నప్పజప్పామినాగతం;

పచ్చుప్పన్నేన యాపేమి, తేన వణ్ణో పసీదతి.

‘‘అనాగతప్పజప్పాయ, అతీతస్సానుసోచనా;

ఏతేన బాలా సుస్సన్తి, నళోవ హరితో లుతో’’తి.

తత్థ నేత్తింసబన్ధాతి ఖగ్గబన్ధా. రాజరక్ఖాతి రాజానం రక్ఖితా. నప్పజప్పామీతి న పత్థేమి. హరితోతి హరితవణ్ణో. లుతోతి లుఞ్చిత్వా ఆతపే ఖిత్తనళో వియ.

అథ రాజా ‘‘ఇధేవ నం అభిసిఞ్చిత్వా ఆదాయ గమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా రజ్జేన నిమన్తేన్తో ఆహ –

‘‘హత్థానీకం రథానీకం, అస్సే పత్తీ చ వమ్మినో;

నివేసనాని రమ్మాని, అహం పుత్త దదామి తే.

‘‘ఇత్థాగారమ్పి తే దమ్మి, సబ్బాలఙ్కారభూసితం;

తా పుత్త పటిపజ్జస్సు, త్వం నో రాజా భవిస్ససి.

‘‘కుసలా నచ్చగీతస్స, సిక్ఖితా చాతురిత్థియో;

కామే తం రమయిస్సన్తి, కిం అరఞ్ఞే కరిస్ససి.

‘‘పటిరాజూహి తే కఞ్ఞా, ఆనయిస్సం అలఙ్కతా;

తాసు పుత్తే జనేత్వాన, అథ పచ్ఛా పబ్బజిస్ససి.

‘‘యువా చ దహరో చాసి, పఠముప్పత్తికో సుసు;

రజ్జం కారేహి భద్దన్తే, కిం అరఞ్ఞే కరిస్ససీ’’తి.

తత్థ హత్థానీకన్తి దసహత్థితో పట్ఠాయ హత్థానీకం నామ, తథా రథానీకం. వమ్మినోతి వమ్మబద్ధసూరయోధే. కుసలాతి ఛేకా. సిక్ఖితాతి అఞ్ఞేసుపి ఇత్థికిచ్చేసు సిక్ఖితా. చాతురిత్థియోతి చతురా విలాసా ఇత్థియో, అథ వా చతురా నాగరా ఇత్థియో, అథ వా చతురా ¶ నామ ¶ నాటకిత్థియో. పటిరాజూహి తే కఞ్ఞాతి అఞ్ఞేహి రాజూహి తవ రాజకఞ్ఞాయో ఆనయిస్సామి. యువాతి యోబ్బనప్పత్తో. దహరోతి తరుణో. పఠముప్పత్తికోతి పఠమవయేన ఉప్పత్తితో సముగ్గతో. సుసూతి అతితరుణో.

ఇతో పట్ఠాయ బోధిసత్తస్స ధమ్మకథా హోతి –

‘‘యువా చరే బ్రహ్మచరియం, బ్రహ్మచారీ యువా సియా;

దహరస్స హి పబ్బజ్జా, ఏతం ఇసీహి వణ్ణితం.

‘‘యువా ¶ చరే బ్రహ్మచరియం, బ్రహ్మచారీ యువా సియా;

బ్రహ్మచరియం చరిస్సామి, నాహం రజ్జేన మత్థికో.

‘‘పస్సామి వోహం దహరం, అమ్మ తాత వదన్తరం;

కిచ్ఛాలద్ధం పియం పుత్తం, అప్పత్వావ జరం మతం.

‘‘పస్సామి వోహం దహరిం, కుమారిం చారుదస్సనిం;

నవవంసకళీరంవ, పలుగ్గం జీవితక్ఖయం.

‘‘దహరాపి హి మీయన్తి, నరా చ అథ నారియో;

తత్థ కో విస్ససే పోసో, ‘దహరోమ్హీ’తి జీవితే.

‘‘యస్స రత్యా వివసానే, ఆయు అప్పతరం సియా;

అప్పోదకేవ మచ్ఛానం, కిం ను కోమారకం తహిం.

‘‘నిచ్చమబ్భాహతో లోకో, నిచ్చఞ్చ పరివారితో;

అమోఘాసు వజన్తీసు, కిం మం రజ్జేభిసిఞ్చసీ’’తి.

‘‘కేన ¶ మబ్భాహతో లోకో, కేన చ పరివారితో;

కాయో అమోఘా గచ్ఛన్తి, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

‘‘మచ్చునాబ్భాహతో లోకో, జరాయ పరివారితో;

రత్యో అమోఘా గచ్ఛన్తి, ఏవం జానాహి ఖత్తియ.

‘‘యథాపి ¶ తన్తే వితతే, యం యదేవూపవీయతి;

అప్పకం హోతి వేతబ్బం, ఏవం మచ్చాన జీవితం.

‘‘యథా వారివహో పూరో, గచ్ఛం నుపనివత్తతి;

ఏవమాయు మనుస్సానం, గచ్ఛం నుపనివత్తతి.

‘‘యథా వారివహో పూరో, వహే రుక్ఖేపకూలజే;

ఏవం జరామరణేన, వుయ్హన్తే సబ్బపాణినో’’తి.

తత్థ బ్రహ్మచారీ యువా సియాతి బ్రహ్మచరియం చరన్తో యువా భవేయ్య. ఇసీహి వణ్ణితన్తి బుద్ధాదీహి ఇసీహి థోమితం పసత్థం. నాహం రజ్జేన మత్థికోతి అహం రజ్జేన అత్థికో న హోమి. అమ్మ తాత వదన్తరన్తి ‘‘అమ్మ, తాతా’’తి వదన్తం. పలుగ్గన్తి మచ్చునా లుఞ్చిత్వా గహితం. యస్స రత్యా వివసానేతి మహారాజ, యస్స మాతుకుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిగ్గహణకాలతో పట్ఠాయ రత్తిదివాతిక్కమేన అప్పతరం ఆయు హోతి. కోమారకం తహిన్తి తస్మిం వయే తరుణభావో కిం కరిస్సతి.

కేన మబ్భాహతోతి కేన అబ్భాహతో. ఇదం రాజా సంఖిత్తేన భాసితస్స అత్థం అజానన్తోవ పుచ్ఛతి. రత్యోతి రత్తియో. తా హి ఇమేసం సత్తానం ఆయుఞ్చ వణ్ణఞ్చ బలఞ్చ ఖేపేన్తియో ఏవ గచ్ఛన్తీతి అమోఘా గచ్ఛన్తి నామాతి వేదితబ్బం ¶ . యం యదేవూపవీయతీతి యం యం తన్తం ఉపవీయతి. వేతబ్బన్తి తన్తస్మిం వీతే సేసం వేతబ్బం యథా అప్పకం హోతి, ఏవం సత్తానం జీవితం. నుపనివత్తతీతి తస్మిం తస్మిం ఖణే గతం గతమేవ హోతి, న ఉపనివత్తతి. వహే రుక్ఖేపకూలజేతి ఉపకూలజే రుక్ఖే వహేయ్య.

రాజా ¶ మహాసత్తస్స ధమ్మకథం సుత్వా ‘‘కిం మే ఘరావాసేనా’’తి అతివియ ఉక్కణ్ఠితో పబ్బజితుకామో హుత్వా ‘‘నాహం తావ పున నగరం గమిస్సామి, ఇధేవ పబ్బజిస్సామి. సచే పన మే పుత్తో నగరం గచ్ఛేయ్య, సేతచ్ఛత్తమస్స దదేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా తం వీమంసితుం పున రజ్జేన నిమన్తేన్తో ఆహ –

‘‘హత్థానీకం రథానీకం, అస్సే పత్తీ చ వమ్మినో;

నివేసనాని రమ్మాని, అహం పుత్త దదామి తే.

‘‘ఇత్థాగారమ్పి ¶ తే దమ్మి, సబ్బాలఙ్కారభూసితం;

తా పుత్త పటిపజ్జస్సు, త్వం నో రాజా భవిస్ససి.

‘‘కుసలా నచ్చగీతస్స, సిక్ఖితా చాతురిత్థియో;

కామే తం రమయిస్సన్తి, కిం అరఞ్ఞే కరిస్ససి.

‘‘పటిరాజూహి తే కఞ్ఞా, ఆనయిస్సం అలఙ్కతా;

తాసు పుత్తే జనేత్వాన, అథ పచ్ఛా పబ్బజిస్ససి.

‘‘యువా చ దహరో చాసి, పఠముప్పత్తికో సుసు;

రజ్జం కారేహి భద్దన్తే, కిం అరఞ్ఞే కరిస్ససి.

‘‘కోట్ఠాగారఞ్చ కోసఞ్చ, వాహనాని బలాని చ;

నివేసనాని రమ్మాని, అహం పుత్త దదామి తే.

‘‘గోమణ్డలపరిబ్యూళ్హో, దాసిసఙ్ఘపురక్ఖతో;

రజ్జం కారేహి భద్దన్తే, కిం అరఞ్ఞే కరిస్ససీ’’తి.

తత్థ గోమణ్డలపరిబ్యూళ్హోతి సుభఙ్గీనం రాజకఞ్ఞానం మణ్డలేన పురక్ఖతో.

అథ మహాసత్తో రజ్జేన అనత్థికభావం పకాసేన్తో ఆహ –

‘‘కిం ¶ ధనేన యం ఖీయేథ, కిం భరియాయ మరిస్సతి;

కిం యోబ్బనేన జిణ్ణేన, యం జరాయాభిభుయ్యతి.

‘‘తత్థ కా నన్ది కా ఖిడ్డా, కా రతీ కా ధనేసనా;

కిం మే పుత్తేహి దారేహి, రాజ ముత్తోస్మి బన్ధనా.

‘‘యోహం ఏవం పజానామి, మచ్చు మే నప్పమజ్జతి;

అన్తకేనాధిపన్నస్స, కా రతీ కా ధనేసనా.

‘‘ఫలానమివ ¶ పక్కానం, నిచ్చం పతనతో భయం;

ఏవం జాతాన మచ్చానం, నిచ్చం మరణతో భయం.

‘‘సాయమేకే న దిస్సన్తి, పాతో దిట్ఠా బహూ జనా;

పాతో ఏతే న దిస్సన్తి, సాయం దిట్ఠా బహూ జనా.

‘‘అజ్జేవ ¶ కిచ్చం ఆతపం, కో జఞ్ఞా మరణం సువే;

న హి నో సఙ్గరం తేన, మహాసేనేన మచ్చునా.

‘‘చోరా ధనస్స పత్థేన్తి, రాజ ముత్తోస్మి బన్ధనా;

ఏహి రాజ నివత్తస్సు, నాహం రజ్జేన మత్థికో’’తి.

తత్థ యం ఖీయేథాతి మహారాజ, కిం త్వం మం ధనేన నిమన్తేసి, యం ఖీయేథ ఖయం గచ్ఛేయ్య. ధనం వా హి పురిసం చజతి, పురిసో వా తం ధనం చజిత్వా గచ్ఛతీతి సబ్బథాపి ఖయగామీయేవ హోతి, కిం త్వం మం తేన ధనేన నిమన్తేసి. కిం భరియాయాతి భరియాయ కిం కరిస్సామి, యా మయి ఠితేయేవ మరిస్సతి. జిణ్ణేనాతి జరాయ అనుపరితేన అనుభూతేన. అభిభుయ్యతీతి అభిభవియ్యతి. తత్థాతి తస్మిం ఏవం జరామరణధమ్మే లోకసన్నివాసే. కా నన్దీతి కా నామ తుట్ఠి. ఖిడ్డాతి కీళా. రతీతి పఞ్చకామగుణరతి. బన్ధనాతి కామబన్ధనా ముత్తో అస్మి, మహారాజాతి ఝానేన విక్ఖమ్భితత్తా ఏవమాహ. మచ్చు మేతి మమ మచ్చు నప్పమజ్జతి, నిచ్చం మమ వధాయ అప్పమతోయేవాతి. యో అహం ఏవం పజానామి, తస్స మమ అన్తకేన అధిపన్నస్స వధితస్స ¶ కా నామ రతి, కా ధనేసనాతి. నిచ్చన్తి జాతకాలతో పట్ఠాయ సదా జరామరణతో భయమేవ ఉప్పజ్జతి.

ఆతపన్తి కుసలకమ్మవీరియం. కిచ్చన్తి కత్తబ్బం. కో జఞ్ఞా మరణం సువేతి సువే వా పరసువే వా మరణం వా జీవితం వా కో జానేయ్య. సఙ్గరన్తి సఙ్కేతం. మహాసేనేనాతి పఞ్చవీసతిభయబాత్తింసకమ్మకరణఛన్నవుతిరోగప్పముఖాదివసేన పుథుసేనేన. చోరా ధనస్సాతి ధనత్థాయ జీవితం చజన్తా చోరా ధనస్స పత్థేన్తి నామ, అహం పన ధనపత్థనాసఙ్ఖాతా బన్ధనా ముత్తో అస్మి, న మే ధనేనత్థోతి అత్థో. నివత్తస్సూతి మమ వచనేన సమ్మా నివత్తస్సు, రజ్జం పహాయ నేక్ఖమ్మం పటిసరణం కత్వా పబ్బజస్సు. యం పన చిన్తేసి ‘‘ఇమం రజ్జే పతిట్ఠాపేస్సామీ’’తి, తం మా చిన్తయి, నాహం రజ్జేన అత్థికోతి. ఇతి మహాసత్తస్స ధమ్మదేసనా సహానుసన్ధినా మత్థకం పత్తా.

తం సుత్వా రాజానఞ్చ చన్దాదేవిఞ్చ ఆదిం కత్వా సోళససహస్సా ఓరోధా చ అమచ్చాదయో చ సబ్బే పబ్బజితుకామా అహేసుం. రాజాపి నగరే ¶ భేరిం చరాపేసి ‘‘యే మమ పుత్తస్స సన్తికే పబ్బజితుం ఇచ్ఛన్తి, తే పబ్బజన్తూ’’తి ¶ . సబ్బేసఞ్చ సువణ్ణకోట్ఠాగారాదీనం ద్వారాని వివరాపేత్వా ‘‘అసుకట్ఠానే చ మహానిధికుమ్భియో అత్థి, అత్థికా గణ్హన్తూ’’తి సువణ్ణపట్టే అక్ఖరాని లిఖాపేత్వా మహాథమ్భే బన్ధాపేసి. తే నాగరా యథాపసారితే ఆపణే చ వివటద్వారాని గేహాని చ పహాయ నగరతో నిక్ఖమిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం ఆగమింసు. రాజా మహాజనేన సద్ధిం మహాసత్తస్స సన్తికే పబ్బజి. సక్కదత్తియం తియోజనికం అస్సమపదం పరిపుణ్ణం అహోసి. మహాసత్తో పణ్ణసాలాయో విచారేసి, మజ్ఝే ఠితా పణ్ణసాలాయో ఇత్థీనం దాపేసి. కింకారణా? భీరుకజాతికా ఏతాతి. పురిసానం పన బహిపణ్ణసాలాయో దాపేసి. తా సబ్బాపి పణ్ణసాలాయో విస్సకమ్మదేవపుత్తోవ మాపేసి. తే చ ఫలధరరుక్ఖే విస్సకమ్మదేవపుత్తోయేవ అత్తనో ఇద్ధియా మాపేసి. తే సబ్బే విస్సకమ్మేన నిమ్మితేసు ఫలధరరుక్ఖేసు ఉపోసథదివసే భూమియం పతితపతితాని ఫలాని గహేత్వా పరిభుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తి. తేసు యో కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా వితక్కేతి, తస్స మనం జానిత్వా మహాసత్తో ఆకాసే నిసీదిత్వా మధురధమ్మం కథేసి. తే జనా బోధిసత్తస్స మధురధమ్మం సుత్వా ఏకగ్గచిత్తా హుత్వా ఖిప్పమేవ అభిఞ్ఞా చ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేసుం.

తదా ఏకో సామన్తరాజా ‘‘కాసిరాజా కిర బారాణసినగరతో నిక్ఖమిత్వా వనం పవిసిత్వా పబ్బజితో’’తి సుత్వా ‘‘బారాణసిం గణ్హిస్సామీ’’తి నగరా నిక్ఖమిత్వా బారాణసిం పత్వా నగరం పవిసిత్వా అలఙ్కతనగరం దిస్వా రాజనివేసనం ఆరుయ్హ సత్తవిధం వరరతనం ఓలోకేత్వా ¶ ‘‘కాసిరఞ్ఞో ఇమం ధనం నిస్సాయ ఏకేన భయేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేన్తో సురాసోణ్డే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి ‘‘తుమ్హాకం రఞ్ఞో ఇధ నగరే భయం ఉప్పన్నం అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి. ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో పుత్తో తేమియకుమారో ‘బారాణసిం రజ్జం న కరిస్సామీ’తి అమూగోపి మూగో వియ హుత్వా ఇమమ్హా నగరా నిక్ఖమిత్వా వనం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి, తేన కారణేన అమ్హాకం రాజా మహాజనేన సద్ధిం ఇమమ్హా నగరా నిక్ఖమిత్వా తేమియకుమారస్స సన్తికం గన్త్వా పబ్బజితో’’తి ఆరోచేసుం. సామన్తరాజా తేసం వచనం సుత్వా తుస్సిత్వా ‘‘అహమ్పి పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ¶ ‘‘తాత, తుమ్హాకం రాజా కతరద్వారేన నిక్ఖన్తో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దేవ, పాచీనద్వారేనా’’తి వుత్తే అత్తనో పరిసాయ సద్ధిం తేనేవ పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా నదీతీరేన పాయాసి.

మహాసత్తోపి తస్స ఆగమనం ఞత్వా వనన్తరం ఆగన్త్వా ఆకాసే నిసీదిత్వా మధురధమ్మం దేసేసి. సో పరిసాయ సద్ధిం తస్స సన్తికేయేవ పబ్బజి. ఏవం అపరేపి సత్త రాజానో ‘‘బారాణసినగరం గణ్హిస్సామీ’’తి ఆగతా. తేపి రాజానో సత్త రజ్జాని ఛడ్డేత్వా బోధిసత్తస్స సన్తికేయేవ పబ్బజింసు. హత్థీపి అరఞ్ఞహత్థీ జాతా, అస్సాపి అరఞ్ఞఅస్సా జాతా, రథాపి అరఞ్ఞేయేవ వినట్ఠా, భణ్డాగారేసు కహాపణే అస్సమపదే వాలుకం కత్వా వికిరింసు. సబ్బేపి అభిఞ్ఞాసమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా జీవితపరియోసానే బ్రహ్మలోకపరాయణా అహేసుం. తిరచ్ఛానగతా హత్థిఅస్సాపి ఇసిగణే చిత్తం పసాదేత్వా ఛకామావచరలోకేసు నిబ్బత్తింసు.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి రజ్జం పహాయ నిక్ఖన్తోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా ఛత్తే అధివత్థా దేవధీతా ఉప్పలవణ్ణా ¶ అహోసి, సునన్దో సారథి సారిపుత్తో, మాతాపితరో మహారాజకులాని, సేసపరిసా బుద్ధపరిసా, మూగపక్ఖపణ్డితో పన అహమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధో అహోసి’’న్తి.

కోయం ¶ ¶ మజ్ఝే సముద్దస్మిన్తి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాభినిక్ఖమనం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకదివసఞ్హి భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా తథాగతస్స మహాభినిక్ఖమనం వణ్ణయన్తా నిసీదింసు. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖన్తోయేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే విదేహరట్ఠే మిథిలాయం మహాజనకో నామ రాజా రజ్జం కారేసి. తస్స ద్వే పుత్తా అహేసుం అరిట్ఠజనకో చ పోలజనకో చాతి. తేసు రాజా జేట్ఠపుత్తస్స ఉపరజ్జం అదాసి, కనిట్ఠస్స సేనాపతిట్ఠానం అదాసి. అపరభాగే మహాజనకో కాలమకాసి. తస్స సరీరకిచ్చం కత్వా రఞ్ఞో అచ్చయేన అరిట్ఠజనకో రాజా హుత్వా ఇతరస్స ఉపరజ్జం అదాసి. తస్సేకో పాదమూలికో అమచ్చో రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ‘‘దేవ, ఉపరాజా తుమ్హే ఘాతేతుకామో’’తి ఆహ. రాజా తస్స పునప్పునం కథం సుత్వా కనిట్ఠస్స సినేహం భిన్దిత్వా పోలజనకం సఙ్ఖలికాహి బన్ధాపేత్వా రాజనివేసనతో అవిదూరే ఏకస్మిం గేహే వసాపేత్వా ఆరక్ఖం ఠపేసి. కుమారో ‘‘సచాహం భాతు వేరీమ్హి, సఙ్ఖలికాపి మే హత్థపాదా మా ముచ్చన్తు, ద్వారమ్పి మా వివరీయతు, సచే నో వేరీమ్హి, సఙ్ఖలికాపి మే హత్థపాదా ముచ్చన్తు, ద్వారమ్పి వివరీయతూ’’తి సచ్చకిరియమకాసి. తావదేవ ¶ సఙ్ఖలికాపి ఖణ్డాఖణ్డం ఛిజ్జింసు, ద్వారమ్పి వివటం. సో నిక్ఖమిత్వా ఏకం పచ్చన్తగామం గన్త్వా వాసం కప్పేసి.

పచ్చన్తగామవాసినో తం సఞ్జానిత్వా ఉపట్ఠహింసు. రాజాపి తం గాహాపేతుం నాసక్ఖి. సో అనుపుబ్బేన పచ్చన్తజనపదం హత్థగతం కత్వా మహాపరివారో హుత్వా ‘‘అహం పుబ్బే భాతు న వేరీ, ఇదాని పన వేరీమ్హీ’’తి మహాజనపరివుతో మిథిలం గన్త్వా బహినగరే ఖన్ధావారం కత్వా వాసం కప్పేసి. నగరవాసినో యోధా ‘‘కుమారో కిర ఆగతో’’తి సుత్వా యేభుయ్యేన హత్థిఅస్సవాహనాదీని గహేత్వా తస్సేవ సన్తికం ఆగమింసు, అఞ్ఞేపి నాగరా ఆగమింసు. సో భాతు సాసనం పేసేసి ‘‘నాహం పుబ్బే తుమ్హాకం వేరీ, ఇదాని పన వేరీమ్హి, ఛత్తం వా మే దేథ, యుద్ధం వా’’తి. రాజా తం సుత్వా ¶ యుద్ధం కాతుం ఇచ్ఛన్తో అగ్గమహేసిం ఆమన్తేత్వా ‘‘భద్దే, యుద్ధే జయపరాజయో ¶ నామ న సక్కా ఞాతుం, సచే మమ అన్తరాయో హోతి, త్వం గబ్భం రక్ఖేయ్యాసీ’’తి వత్వా మహతియా సేనాయ పరివుతో నగరా నిక్ఖమి.

అథ నం యుద్ధే పోలజనకస్స యోధా జీవితక్ఖయం పాపేసుం. తదా ‘‘రాజా మతో’’తి సకలనగరే ఏకకోలాహలం జాతం. దేవీపి తస్స మతభావం ఞత్వా సీఘం సీఘం సువణ్ణసారాదీని గహేత్వా పచ్ఛియం పక్ఖిపిత్వా మత్థకే కిలిట్ఠపిలోతికం అత్థరిత్వా ఉపరి తణ్డులే ఓకిరిత్వా కిలిట్ఠపిలోతికం నివాసేత్వా సరీరం విరూపం కత్వా పచ్ఛిం సీసే ఠపేత్వా దివా దివస్సేవ నిక్ఖమి, న కోచి నం సఞ్జాని. సా ఉత్తరద్వారేన నిక్ఖమిత్వా కత్థచి అగతపుబ్బత్తా మగ్గం అజానన్తీ దిసం వవత్థాపేతుం అసక్కోన్తీ కేవలం ‘‘కాలచమ్పానగరం నామ అత్థీ’’తి సుతత్తా ‘‘కాలచమ్పానగరం గమికా నామ అత్థీ’’తి పుచ్ఛమానా ఏకికా సాలాయం నిసీది. కుచ్ఛిమ్హి పనస్సా నిబ్బత్తసత్తో న యో వా సో వా, పూరితపారమీ మహాసత్తో నిబ్బత్తి.

తస్స తేజేన సక్కస్స భవనం కమ్పి. సక్కో ఆవజ్జేన్తో తం కారణం ఞత్వా ‘‘తస్సా కుచ్ఛియం నిబ్బత్తసత్తో మహాపుఞ్ఞో, మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా పటిచ్ఛన్నయోగ్గం మాపేత్వా తత్థ మఞ్చం పఞ్ఞాపేత్వా మహల్లకపురిసో వియ యోగ్గం పాజేన్తో తాయ నిసిన్నసాలాయ ద్వారే ఠత్వా ‘‘కాలచమ్పానగరం గమికా నామ అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అహం, తాత, గమిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన ¶ హి యోగ్గం ఆరుయ్హ నిసీద, అమ్మా’’తి. ‘‘తాత, అహం పరిపుణ్ణగబ్భా, న సక్కా మయా యోగ్గం అభిరుహితుం, పచ్ఛతో పచ్ఛతో గమిస్సామి, ఇమిస్సా పన మే పచ్ఛియా ఓకాసం దేహీ’’తి. ‘‘అమ్మ, కిం వదేసి, యోగ్గం పాజేతుం జాననసమత్థో నామ మయా సదిసో నత్థి. అమ్మ, మా భాయి, ఆరుయ్హ నిసీదా’’తి. సా ‘‘తాత, సాధూ’’తి వదతి. సో తస్సా ఆరోహనకాలే అత్తనో ఆనుభావేన వాతపుణ్ణభస్తచమ్మం వియ పథవిం ఉన్నామేత్వా యోగ్గస్స పచ్ఛిమన్తే పహరాపేసి. సా అభిరుయ్హ సయనే నిపజ్జిత్వావ ‘‘అయం దేవతా భవిస్సతీ’’తి అఞ్ఞాసి. సా దిబ్బసయనే నిపన్నమత్తావ నిద్దం ఓక్కమి.

అథ ¶ నం సక్కో తింసయోజనమత్థకే ఏకం నదిం పత్వా పబోధేత్వా ‘‘అమ్మ, ఓతరిత్వా నదియం న్హాయిత్వా ఉస్సీసకే సాటకయుగం అత్థి, తం నివాసేహి, అన్తోయోగ్గే పుటభత్తం అత్థి, తం భుఞ్జాహీ’’తి ఆహ. సా తథా కత్వా పున నిపజ్జిత్వా సాయన్హసమయే కాలచమ్పానగరం పత్వా ద్వారట్టాలకపాకారే దిస్వా ‘‘తాత, కిం నామ నగరమేత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘కాలచమ్పానగరం, అమ్మా’’తి. ‘‘కిం వదేసి, తాత, నను అమ్హాకం నగరతో కాలచమ్పానగరం సట్ఠియోజనమత్థకే హోతీ’’తి? ‘‘ఏవం, అమ్మ, అహం పన ఉజుమగ్గం జానామీ’’తి. అథ నం దక్ఖిణద్వారసమీపే ఓతారేత్వా ¶ ‘‘అమ్మ, అమ్హాకం గామో పురతో అత్థి, త్వం గన్త్వా నగరం పవిసాహీ’’తి వత్వా పురతో గన్త్వా వియ సక్కో అన్తరధాయిత్వా సకట్ఠానమేవ గతో.

దేవీపి ఏకికావ సాలాయం నిసీది. తస్మిం ఖణే ఏకో దిసాపామోక్ఖో ఆచరియో కాలచమ్పానగరవాసీ మన్తజ్ఝాయకో బ్రాహ్మణో పఞ్చహి మాణవకసతేహి పరివుతో న్హానత్థాయ గచ్ఛన్తో దూరతోవ ఓలోకేత్వా తం అభిరూపం సోభగ్గప్పత్తం తత్థ నిసిన్నం దిస్వా తస్సా కుచ్ఛియం మహాసత్తస్సానుభావేన సహ దస్సనేనేవ కనిట్ఠభగినిసినేహం ఉప్పాదేత్వా మాణవకే బహి ఠపేత్వా ఏకకోవ సాలం పవిసిత్వా ‘‘భగిని, కతరగామవాసికా త్వ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘తాత, మిథిలాయం అరిట్ఠజనకరఞ్ఞో అగ్గమహేసీమ్హీ’’తి. ‘‘అమ్మ, ఇధ కస్మా ఆగతాసీ’’తి? ‘‘తాత, పోలజనకేన రాజా మారితో, అథాహం భీతా ‘గబ్భం అనురక్ఖిస్సామీ’తి ఆగతా’’తి. ‘‘అమ్మ, ఇమస్మిం పన తే నగరే కోచి ఞాతకో అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థి, తాతా’’తి. తేన హి మా చిన్తయి, అహం ఉదిచ్చబ్రాహ్మణో మహాసాలో దిసాపామోక్ఖఆచరియో, అహం తం భగినిట్ఠానే ఠపేత్వా పటిజగ్గిస్సామి, త్వం ‘‘భాతికా’’తి మం వత్వా పాదేసు గహేత్వా పరిదేవాతి. సా మహాసద్దం కత్వా ¶ తస్స పాదేసు గహేత్వా పరిదేవి. తే ద్వేపి అఞ్ఞమఞ్ఞం పరిదేవింసు.

అథస్స అన్తేవాసికా మహాసద్దం సుత్వా ఖిప్పం ఉపధావిత్వా ‘‘ఆచరియ, కిం తే హోతీ’’తి పుచ్ఛింసు. సో ఆహ – ‘‘కనిట్ఠభగినీ మే ఏసా, అసుకకాలే నామ మయా వినా జాతా’’తి. అథ మాణవా ‘‘తవ భగినిం దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ మా చిన్తయిత్థ ఆచరియా’’తి ఆహంసు. సో మాణవే పటిచ్ఛన్నయోగ్గం ఆహరాపేత్వా తం తత్థ నిసీదాపేత్వా ‘‘తాతా, వో ¶ గన్త్వా బ్రాహ్మణియా మమ కనిట్ఠభగినిభావం కథేత్వా సబ్బకిచ్చాని కాతుం వదేథా’’తి వత్వా గేహం పేసేసి. తే గన్త్వా బ్రాహ్మణియా కథేసుం. అథ నం బ్రాహ్మణీపి ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా సయనం పఞ్ఞాపేత్వా నిపజ్జాపేసి. అథ బ్రాహ్మణోపి న్హాత్వా ఆగతో భోజనకాలే ‘‘భగినిం మే పక్కోసథా’’తి పక్కోసాపేత్వా తాయ సద్ధిం ఏకతో భుఞ్జిత్వా అన్తోనివేసనేయేవ తం పటిజగ్గి.

సా న చిరస్సేవ సువణ్ణవణ్ణం పుత్తం విజాయి, ‘‘మహాజనకకుమారో’’తిస్స అయ్యకసన్తకం నామమకాసి. సో వడ్ఢమానో దారకేహి సద్ధిం కీళన్తో యే తం రోసేన్తి, తే అసమ్భిన్నఖత్తియకులే జాతత్తా మహాబలవతాయ చేవ మానథద్ధతాయ చ దళ్హం గహేత్వా పహరతి. తదా తే మహాసద్దేన రోదన్తా ‘‘కేన పహటా’’తి వుత్తే ‘‘విధవాపుత్తేనా’’తి వదన్తి. అథ కుమారో చిన్తేసి ‘‘ఇమే మం ‘విధవాపుత్తో’తి అభిణ్హం వదన్తి, హోతు, మమ మాతరం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. సో ఏకదివసం ¶ మాతరం పుచ్ఛి ‘‘అమ్మ, కో మయ్హం పితా’’తి? అథ నం మాతా ‘‘తాత, బ్రాహ్మణో తే పితా’’తి వఞ్చేసి. సో పునదివసేపి దారకే పహరన్తో ‘‘విధవాపుత్తో’’తి వుత్తే ‘‘నను బ్రాహ్మణో మే పితా’’తి వత్వా ‘‘బ్రాహ్మణో కిం తే హోతీ’’తి వుత్తే చిన్తేసి ‘‘ఇమే మం, బ్రాహ్మణో తే కిం హోతీ’తి అభిణ్హం వదన్తి, మాతా మే ఇదం కారణం యథాభూతం న కథేసి, సా అత్తనో మనేన మే న కథేస్సతి, హోతు, కథాపేస్సామి న’’న్తి. సో థఞ్ఞం పివన్తో థనం దన్తేహి డంసిత్వా ‘‘అమ్మ, మే పితరం కథేహి, సచే న కథేస్ససి, థనం తే ఛిన్దిస్సామీ’’తి ఆహ. సా పుత్తం వఞ్చేతుం అసక్కోన్తీ ‘‘తాత, త్వం మిథిలాయం అరిట్ఠజనకరఞ్ఞో పుత్తో, పితా తే పోలజనకేన మారితో, అహం తం అనురక్ఖన్తీ ఇమం నగరం ఆగతా, అయం బ్రాహ్మణో మం భగినిట్ఠానే ఠపేత్వా పటిజగ్గతీ’’తి కథేసి. సో తం సుత్వా తతో పట్ఠాయ ‘‘విధవాపుత్తో’’తి వుత్తేపి న కుజ్ఝి.

సో సోళసవస్సబ్భన్తరేయేవ తయో వేదే చ సబ్బసిప్పాని చ ఉగ్గణ్హి ¶ , సోళసవస్సికకాలే పన ఉత్తమరూపధరో అహోసి. అథ సో ‘‘పితు సన్తకం రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా మాతరం పుచ్ఛి ‘‘అమ్మ, కిఞ్చి ధనం తే హత్థే అత్థి, ఉదాహు నో, అహం వోహారం కత్వా ధనం ఉప్పాదేత్వా ¶ పితు సన్తకం రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి. అథ నం మాతా ఆహ – ‘‘తాత, నాహం తుచ్ఛహత్థా ఆగతా, తయో మే హత్థే ధనసారా అత్థి, ముత్తసారో, మణిసారో, వజిరసారోతి, తేసు ఏకేకో రజ్జగ్గహణప్పమాణో, తం గహేత్వా రజ్జం గణ్హ, మా వోహారం కరీ’’తి. ‘‘అమ్మ, ఇదమ్పి ధనం మయ్హమేవ ఉపడ్ఢం కత్వా దేహి, తం పన గహేత్వా సువణ్ణభూమిం గన్త్వా బహుం ధనం ఆహరిత్వా రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి. సో ఉపడ్ఢం ఆహరాపేత్వా భణ్డికం కత్వా సువణ్ణభూమిం గమికేహి వాణిజేహి సద్ధిం నావాయ భణ్డం ఆరోపేత్వా పున నివత్తిత్వా మాతరం వన్దిత్వా ‘‘అమ్మ, అహం సువణ్ణభూమిం గమిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ నం మాతా ఆహ – ‘‘తాత, సముద్దో నామ అప్పసిద్ధికో బహుఅన్తరాయో, మా గచ్ఛ, రజ్జగ్గహణాయ తే ధనం బహూ’’తి. సో ‘‘గచ్ఛిస్సామేవ అమ్మా’’తి మాతరం వన్దిత్వా గేహా నిక్ఖమ్మ నావం అభిరుహి.

తం దివసమేవ పోలజనకస్స సరీరే రోగో ఉప్పజ్జి, అనుట్ఠానసేయ్యం సయి. తదా సత్త జఙ్ఘసతాని నావం అభిరుహింసు. నావా సత్తదివసేహి సత్త యోజనసతాని గతా. సా అతిచణ్డవేగేన గన్త్వా అత్తానం వహితుం నాసక్ఖి, ఫలకాని భిన్నాని, తతో తతో ఉదకం ఉగ్గతం, నావా సముద్దమజ్ఝే నిముగ్గా. మహాజనా రోదన్తి పరిదేవన్తి, నానాదేవతాయో నమస్సన్తి. మహాసత్తో పన నేవ రోదతి న పరిదేవతి, న దేవతాయో నమస్సతి, నావాయ పన నిముజ్జనభావం ఞత్వా సప్పినా సక్ఖరం ఓమద్దిత్వా కుచ్ఛిపూరం ఖాదిత్వా ద్వే మట్ఠకసాటకే తేలేన తేమేత్వా దళ్హం నివాసేత్వా కూపకం నిస్సాయ ఠితో నావాయ నిముజ్జనసమయే కూపకం అభిరుహి. మహాజనా ¶ మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖా జాతా, సమన్తా ఉదకం అడ్ఢూసభమత్తం లోహితం అహోసి. మహాసత్తో కూపకమత్థకే ఠితోవ ‘‘ఇమాయ నామ దిసాయ మిథిలనగర’’న్తి దిసం వవత్థపేత్వా కూపకమత్థకా ఉప్పతిత్వా మచ్ఛకచ్ఛపే అతిక్కమ్మ మహాబలవతాయ ఉసభమత్థకే పతి. తం దివసమేవ పోలజనకో కాలమకాసి. తతో పట్ఠాయ మహాసత్తో మణివణ్ణాసు ఊమీసు పరివత్తన్తో సువణ్ణక్ఖన్ధో వియ సముద్దం ¶ తరతి. సో యథా ఏకదివసం, ఏవం సత్తాహం తరతి, ‘‘ఇదాని పుణ్ణమీదివసో’’తి వేలం పన ఓలోకేత్వా లోణోదకేన ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉపోసథికో హోతి.

తదా ¶ చ ‘‘యే మాతుపట్ఠానాదిగుణయుత్తా సముద్దే మరితుం అననుచ్ఛవికా సత్తా, తే ఉద్ధారేహీ’’తి చతూహి లోకపాలేహి మణిమేఖలా నామ దేవధీతా సముద్దరక్ఖికా ఠపితా హోతి. సా సత్త దివసాని సముద్దం న ఓలోకేసి, దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తియా కిరస్సా సతి పముట్ఠా. ‘‘దేవసమాగమం గతా’’తిపి వదన్తి. అథ సా ‘‘అజ్జ మే సత్తమో దివసో సముద్దం అనోలోకేన్తియా, కా ను ఖో పవత్తీ’’తి ఓలోకేన్తీ మహాసత్తం దిస్వా ‘‘సచే మహాజనకకుమారో సముద్దే నస్సిస్స, దేవసమాగమపవేసనం న లభిస్స’’న్తి చిన్తేత్వా మహాసత్తస్స అవిదూరే అలఙ్కతేన సరీరేన ఆకాసే ఠత్వా మహాసత్తం వీమంసమానా పఠమం గాథమాహ –

‘‘కోయం మజ్ఝే సముద్దస్మిం, అపస్సం తీరమాయుహే;

కం త్వం అత్థవసం ఞత్వా, ఏవం వాయమసే భుస’’న్తి.

తత్థ అపస్సం తీరమాయుహేతి తీరం అపస్సన్తోవ ఆయూహతి వీరియం కరోతి.

అథ మహాసత్తో తస్సా వచనం సుత్వా ‘‘అజ్జ మే సత్తమో దివసో సముద్దం తరన్తస్స, న మే దుతియో సత్తో దిట్ఠపుబ్బో, కో ను మం వదతీ’’తి ఆకాసం ఓలోకేన్తో తం దిస్వా దుతియం గాథమాహ –

‘‘నిసమ్మ వత్తం లోకస్స, వాయామస్స చ దేవతే;

తస్మా మజ్ఝే సముద్దస్మిం, అపస్సం తీరమాయుహే’’తి.

తత్థ నిసమ్మ వత్తం లోకస్సాతి అహం లోకస్స వత్తకిరియం దిస్వా ఉపధారేత్వా విహరామీతి అత్థో. వాయామస్స చాతి వాయామస్స చ ఆనిసంసం నిసామేత్వా విహరామీతి దీపేతి. తస్మాతి యస్మా ¶ నిసమ్మ విహరామి, ‘‘పురిసకారో నామ న నస్సతి, సుఖే పతిట్ఠాపేతీ’’తి జానామి, తస్మా తీరం అపస్సన్తోపి ఆయూహామి వీరియం కరోమి, న ఉక్కణ్ఠామీతి.

సా తస్స ధమ్మకథం సుత్వా ఉత్తరి సోతుకామా హుత్వా పున గాథమాహ –

‘‘గమ్భీరే ¶ అప్పమేయ్యస్మిం, తీరం యస్స న దిస్సతి;

మోఘో తే పురిసవాయామో, అప్పత్వావ మరిస్ససీ’’తి.

తత్థ అప్పత్వాతి తీరం అప్పత్వాయేవ.

అథ నం మహాసత్తో ‘‘దేవతే, కిం నామేతం కథేసి, వాయామం కత్వా మరన్తోపి గరహతో ముచ్చిస్సామీ’’తి వత్వా గాథమాహ –

‘‘అనణో ¶ ఞాతినం హోతి, దేవానం పితునఞ్చ సో;

కరం పురిసకిచ్చాని, న చ పచ్ఛానుతప్పతీ’’తి.

తత్థ అనణోతి వాయామం కరోన్తో ఞాతీనఞ్చేవ దేవతానఞ్చ బ్రహ్మానఞ్చ అన్తరే అనణో హోతి అగరహితో అనిన్దితో. కరం పురిసకిచ్చానీతి యథా సో పుగ్గలో పురిసేహి కత్తబ్బాని కమ్మాని కరం పచ్ఛాకాలే న చ అనుతప్పతి, యథా నానుసోచతి, ఏవాహమ్పి వీరియం కరోన్తో పచ్ఛాకాలే నానుతప్పామి నానుసోచామీతి అత్థో.

‘‘అపారనేయ్యం యం కమ్మం, అఫలం కిలమథుద్దయం;

తత్థ కో వాయామేనత్థో, మచ్చు యస్సాభినిప్పత’’న్తి.

తత్థ అపారనేయ్యన్తి వాయామేన మత్థకం అపాపేతబ్బం. మచ్చు యస్సాభినిప్పతన్తి యస్స అట్ఠానే వాయామకరణస్స మరణమేవ నిప్ఫన్నం, తత్థ కో వాయామేనత్థోతి.

ఏవం దేవధీతాయ వుత్తే తం అప్పటిభానం కరోన్తో మహాసత్తో ఉత్తరి గాథా ఆహ –

‘‘అపారనేయ్యమచ్చన్తం ¶ , యో విదిత్వాన దేవతే;

న రక్ఖే అత్తనో పాణం, జఞ్ఞా సో యది హాపయే.

‘‘అధిప్పాయఫలం ఏకే, అస్మిం లోకస్మి దేవతే;

పయోజయన్తి కమ్మాని, తాని ఇజ్ఝన్తి వా న వా.

‘‘సన్దిట్ఠికం కమ్మఫలం, నను పస్ససి దేవతే;

సన్నా అఞ్ఞే తరామహం, తఞ్చ పస్సామి సన్తికే.

‘‘సో అహం ¶ వాయమిస్సామి, యథాసత్తి యథాబలం;

గచ్ఛం పారం సముద్దస్స, కస్సం పురిసకారియ’’న్తి.

తత్థ అచ్చన్తన్తి యో ‘‘ఇదం కమ్మం వీరియం కత్వా నిప్ఫాదేతుం న సక్కా, అచ్చన్తమేవ అపారనేయ్య’’న్తి విదిత్వా చణ్డహత్థిఆదయో అపరిహరన్తో అత్తనో పాణం న రక్ఖతి. జఞ్ఞా సో యది హాపయేతి సో యది తాదిసేసు ఠానేసు వీరియం హాపేయ్య, జానేయ్య తస్స కుసీతభావస్స ఫలం. త్వం యం వా తం వా నిరత్థకం వదసీతి దీపేతి. పాళియం పన ‘‘జఞ్ఞా సో యది హాపయ’’న్తి లిఖితం, తం అట్ఠకథాసు నత్థి. అధిప్పాయఫలన్తి అత్తనో అధిప్పాయఫలం సమ్పస్సమానా ఏకచ్చే పురిసా కసివణిజ్జాదీని కమ్మాని పయోజయన్తి, తాని ఇజ్ఝన్తి వా న వా ఇజ్ఝన్తి. ‘‘ఏత్థ గమిస్సామి, ఇదం ఉగ్గహేస్సామీ’’తి పన కాయికచేతసికవీరియం కరోన్తస్స తం ఇజ్ఝతేవ, తస్మా తం కాతుం వట్టతియేవాతి దస్సేతి. సన్నా అఞ్ఞే తరామహన్తి అఞ్ఞే జనా మహాసముద్దే సన్నా నిముగ్గా వీరియం అకరోన్తా మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖా జాతా, అహం పన ఏకకోవ తరామి. తఞ్చ పస్సామి సన్తికేతి ఇదం మే వీరియఫలం పస్స, మయా ఇమినా అత్తభావేన దేవతా నామ ¶ న దిట్ఠపుబ్బా, సోహం తఞ్చ ఇమినా దిబ్బరూపేన మమ సన్తికే ఠితం పస్సామి. యథాసత్తి యథాబలన్తి అత్తనో సత్తియా చ బలస్స చ అనురూపం. కస్సన్తి కరిస్సామి.

తతో దేవతా తస్స తం దళ్హవచనం సుత్వా థుతిం కరోన్తీ గాథమాహ –

‘‘యో త్వం ఏవం గతే ఓఘే, అప్పమేయ్యే మహణ్ణవే;

ధమ్మవాయామసమ్పన్నో, కమ్మునా నావసీదసి;

సో త్వం తత్థేవ గచ్ఛాహి, యత్థ తే నిరతో మనో’’తి.

తత్థ ¶ ఏవం గతేతి ఏవరూపే గమ్భీరే విత్థతే మహాసముద్దే. ధమ్మవాయామసమ్పన్నోతి ధమ్మవాయామేన సమన్నాగతో. కమ్మునాతి అత్తనో పురిసకారకమ్మేన. నావసీదసీతి న అవసీదసి. యత్థ తేతి యస్మిం ఠానే తవ మనో నిరతో, తత్థేవ గచ్ఛాహీతి.

సా ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘పణ్డిత మహాపరక్కమ, కుహిం తం నేమీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మిథిలనగర’’న్తి వుత్తే సా మహాసత్తం పుప్ఫకలాపం వియ ఉక్ఖిపిత్వా ఉభోహి ¶ హత్థేహి పరిగ్గయ్హ ఉరే నిపజ్జాపేత్వా పియపుత్తం ఆదాయ గచ్ఛన్తీ వియ ఆకాసే పక్ఖన్ది. మహాసత్తో సత్తాహం లోణోదకేన ఉపక్కసరీరో హుత్వా దిబ్బఫస్సేన ఫుట్ఠో నిద్దం ఓక్కమి. అథ నం సా మిథిలం నేత్వా అమ్బవనుయ్యానే మఙ్గలసిలాపట్టే దక్ఖిణపస్సేన నిపజ్జాపేత్వా ఉయ్యానదేవతాహి తస్స ఆరక్ఖం గాహాపేత్వా సకట్ఠానమేవ గతా.

తదా పోలజనకస్స పుత్తో నత్థి. ఏకా పనస్స ధీతా అహోసి, సా సీవలిదేవీ నామ పణ్డితా బ్యత్తా. అమచ్చా తమేనం మరణమఞ్చే నిపన్నం పుచ్ఛింసు ‘‘మహారాజ, తుమ్హేసు దివఙ్గతేసు రజ్జం కస్స దస్సామా’’తి? అథ నే రాజా ‘‘తాతా, మమ ధీతరం సీవలిదేవిం ఆరాధేతుం సమత్థస్స రజ్జం దేథ, యో వా పన చతురస్సపల్లఙ్కస్స ఉస్సీసకం జానాతి, యో వా పన సహస్సథామధనుం ఆరోపేతుం సక్కోతి, యో వా పన సోళస మహానిధీ నీహరితుం సక్కోతి, తస్స రజ్జం దేథా’’తి ఆహ. అమచ్చా ‘‘దేవ, తేసం నో నిధీనం ఉద్దానం కథేథా’’తి ఆహంసు. అథ రాజా –

‘‘సూరియుగ్గమనే నిధి, అథో ఓక్కమనే నిధి;

అన్తో నిధి బహి నిధి, న అన్తో న బహి నిధి.

‘‘ఆరోహనే ¶ మహానిధి, అథో ఓరోహనే నిధి;

చతూసు మహాసాలేసు, సమన్తా యోజనే నిధి.

‘‘దన్తగ్గేసు మహానిధి, వాలగ్గేసు చ కేపుకే;

రుక్ఖగ్గేసు మహానిధి, సోళసేతే మహానిధీ.

‘‘సహస్సథామో పల్లఙ్కో, సీవలిఆరాధనేన చా’’తి. –

మహానిధీహి సద్ధిం ఇతరేసమ్పి ఉద్దానం కథేసి. రాజా ఇమం కథం వత్వా కాలమకాసి.

అమచ్చా ¶ రఞ్ఞో అచ్చయేన తస్స మతకిచ్చం కత్వా సత్తమే దివసే సన్నిపతిత్వా మన్తయింసు ‘‘అమ్భో రఞ్ఞా ‘అత్తనో ధీతరం ఆరాధేతుం సమత్థస్స రజ్జం దాతబ్బ’న్తి వుత్తం, కో తం ఆరాధేతుం సక్ఖిస్సతీ’’తి. తే ‘‘సేనాపతి వల్లభో’’తి వత్వా తస్స సాసనం పేసేసుం. సో సాసనం సుత్వా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా రజ్జత్థాయ రాజద్వారం గన్త్వా అత్తనో ¶ ఆగతభావం రాజధీతాయ ఆరోచాపేసి. సా తస్స ఆగతభావం ఞత్వా ‘‘అత్థి ను ఖ్వస్స సేతచ్ఛత్తసిరిం ధారేతుం ధితీ’’తి తస్స వీమంసనత్థాయ ‘‘ఖిప్పం ఆగచ్ఛతూ’’తి ఆహ. సో తస్సా సాసనం సుత్వా తం ఆరాధేతుకామో సోపానపాదమూలతో పట్ఠాయ జవేనాగన్త్వా తస్సా సన్తికే అట్ఠాసి. అథ నం సా వీమంసమానా ‘‘మహాతలే జవేన ధావా’’తి ఆహ. సో ‘‘రాజధీతరం తోసేస్సామీ’’తి వేగేన పక్ఖన్ది. అథ నం ‘‘పున ఏహీ’’తి ఆహ. సో పున వేగేన ఆగతో. సా తస్స ధితియా విరహితభావం ఞత్వా ‘‘ఏహి సమ్మ, పాదే మే సమ్బాహా’’తి ఆహ. సో తస్సా ఆరాధనత్థం నిసీదిత్వా పాదే సమ్బాహి. అథ నం సా ఉరే పాదేన పహరిత్వా ఉత్తానకం పాతేత్వా ‘‘ఇమం అన్ధబాలపురిసం ధితివిరహితం పోథేత్వా గీవాయం గహేత్వా నీహరథా’’తి దాసీనం సఞ్ఞం అదాసి. తా తథా కరింసు. సో తేహి ‘‘కిం సేనాపతీ’’తి పుట్ఠో ‘‘మా కథేథ, సా నేవ మనుస్సిత్థీ, యక్ఖినీ’’తి ఆహ. తతో భణ్డాగారికో గతో, తమ్పి తథేవ లజ్జాపేసి. తథా సేట్ఠిం, ఛత్తగ్గాహం, అసిగ్గాహన్తి సబ్బేపి తే లజ్జాపేసియేవ.

అథ అమచ్చా సన్నిపతిత్వా ‘‘రాజధీతరం ఆరాధేతుం సమత్థో నామ నత్థి, సహస్సథామధనుం ఆరోపేతుం సమత్థస్స రజ్జం దేథా’’తి ఆహ, తమ్పి కోచి ఆరోపేతుం నాసక్ఖి. తతో ‘‘చతురస్సపల్లఙ్కస్స ఉస్సీసకం జానన్తస్స రజ్జం దేథా’’తి ఆహ, తమ్పి కోచి న జానాతి. తతో సోళస మహానిధీ నీహరితుం సమత్థస్స రజ్జం దేథా’’తి ఆహ, తేపి కోచి నీహరితుం ¶ నాసక్ఖి. తతో ‘‘అమ్భో అరాజికం నామ రట్ఠం పాలేతుం న సక్కా, కిం ను ఖో కాతబ్బ’’న్తి మన్తయింసు. అథ నే పురోహితో ఆహ – ‘‘భో తుమ్హే మా చిన్తయిత్థ, ఫుస్సరథం నామ విస్సజ్జేతుం వట్టతి, ఫుస్సరథేన హి లద్ధరాజా సకలజమ్బుదీపే రజ్జం కారేతుం సమత్థో హోతీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా నగరం అలఙ్కారాపేత్వా మఙ్గలరథే చత్తారో కుముదవణ్ణే అస్సే యోజేత్వా ఉత్తమపచ్చత్థరణం అత్థరిత్వా పఞ్చ రాజకకుధభణ్డాని ఆరోపేత్వా చతురఙ్గినియా సేనాయ పరివారేసుం. ‘‘ససామికస్స రథస్స పురతో తూరియాని వజ్జన్తి, అసామికస్స పచ్ఛతో వజ్జన్తి, తస్మా సబ్బతూరియాని ¶ పచ్ఛతో వాదేథా’’తి వత్వా సువణ్ణభిఙ్కారేన రథధురఞ్చ పతోదఞ్చ అభిసిఞ్చిత్వా ‘‘యస్స రజ్జం కారేతుం పుఞ్ఞం అత్థి, తస్స సన్తికం గచ్ఛతూ’’తి రథం విస్సజ్జేసుం. అథ రథో రాజగేహం పదక్ఖిణం కత్వా వేగేన మహావీథిం అభిరుహి.

సేనాపతిఆదయో ¶ ‘‘ఫుస్సరథో మమ సన్తికం ఆగచ్ఛతూ’’తి చిన్తయింసు. సో సబ్బేసం గేహాని అతిక్కమిత్వా నగరం పదక్ఖిణం కత్వా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా ఉయ్యానాభిముఖో పాయాసి. అథ నం వేగేన గచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘నివత్తేథా’’తి ఆహంసు. పురోహితో ‘‘మా నివత్తయిత్థ, ఇచ్ఛన్తో యోజనసతమ్పి గచ్ఛతు, మా నివారేథా’’తి ఆహ. రథో ఉయ్యానం పవిసిత్వా మఙ్గలసిలాపట్టం పదక్ఖిణం కత్వా ఆరోహనసజ్జో హుత్వా అట్ఠాసి. పురోహితో మహాసత్తం నిపన్నకం దిస్వా అమచ్చే ఆమన్తేత్వా ‘‘అమ్భో ఏకో సిలాపట్టే నిపన్నకో పురిసో దిస్సతి, సేతచ్ఛత్తానుచ్ఛవికా పనస్స ధితి అత్థీతి వా నత్థీతి వా న జానామ, సచే ఏస పుఞ్ఞవా భవిస్సతి, అమ్హే న ఓలోకేస్సతి, కాళకణ్ణిసత్తో సచే భవిస్సతి, భీతతసితో ఉట్ఠాయ కమ్పమానో ఓలోకేస్సతి, తస్మా ఖిప్పం సబ్బతూరియాని పగ్గణ్హథా’’తి ఆహ. తావదేవ అనేకసతాని తూరియాని పగ్గణ్హింసు. తదా తూరియసద్దో సాగరఘోసో వియ అహోసి.

మహాసత్తో తేన సద్దేన పబుజ్ఝిత్వా సీసం వివరిత్వా ఓలోకేన్తో మహాజనం దిస్వా ‘‘సేతచ్ఛత్తేన మే ఆగతేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా పున సీసం పారుపిత్వా పరివత్తిత్వా వామపస్సేన నిపజ్జి. పురోహితో తస్స పాదే వివరిత్వా లక్ఖణాని ఓలోకేన్తో ‘‘తిట్ఠతు అయం ఏకో దీపో, చతున్నమ్పి మహాదీపానం రజ్జం కారేతుం సమత్థో హోతీ’’తి పున తూరియాని పగ్గణ్హాపేసి. అథ మహాసత్తో ¶ ముఖం వివరిత్వా పరివత్తిత్వా దక్ఖిణపస్సేన నిపజ్జిత్వా మహాజనం ఓలోకేసి. తదా పురోహితో పరిసం ఉస్సారేత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ అవకుజ్జో హుత్వా ‘‘ఉట్ఠేహి, దేవ, రజ్జం తే పాపుణాతీ’’తి ఆహ. అథ నం మహాసత్తో ‘‘రాజా వో కుహీ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘కాలకతో దేవా’’తి వుత్తే ‘‘తస్స పుత్తో వా భాతా వా నత్థీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థి దేవా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి సాధు రజ్జం కారేస్సామీ’’తి వత్వా ఉట్ఠాయ సిలాపట్టే పల్లఙ్కేన నిసీది. అథ నం తత్థేవ అభిసిఞ్చింసు. సో మహాజనకో నామ రాజా అహోసి. సో రథవరం అభిరుయ్హ మహన్తేన సిరివిభవేన నగరం పవిసిత్వా రాజనివేసనం అభిరుహన్తో ¶ ‘‘సేనాపతిఆదీనం తానేవ ఠానాని హోన్తూ’’తి విచారేత్వా మహాతలం అభిరుహి.

రాజధీతా పన పురిమసఞ్ఞాయ ఏవ తస్స వీమంసనత్థం ఏకం పురిసం ఆణాపేసి ‘‘తాత, త్వం గచ్ఛ, రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవం వదేహి ‘దేవ, సీవలిదేవీ తుమ్హే పక్కోసతి, ఖిప్పం కిరాగచ్ఛతూ’’’తి. సో గన్త్వా తథా ఆరోచేసి. రాజా పణ్డితో తస్స వచనం సుత్వాపి అస్సుణన్తో వియ ‘‘అహో సోభనో వతాయం పాసాదో’’తి పాసాదమేవ వణ్ణేతి. సో తం సావేతుం అసక్కోన్తో గన్త్వా రాజధీతాయ తం పవత్తిం ఆరోచేసి ‘‘అయ్యే, రాజా తుమ్హాకం వచనం న సుణాతి, పాసాదమేవ వణ్ణేతి, తుమ్హాకం వచనం తిణం వియ న గణేతీ’’తి. సా తస్స వచనం సుత్వా ¶ ‘‘సో మహజ్ఝాసయో పురిసో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా దుతియమ్పి తతియమ్పి పేసేసి. రాజాపి అత్తనో రుచియా పకతిగమనేన సీహో వియ విజమ్భమానో పాసాదం అభిరుహి. తస్మిం ఉపసఙ్కమన్తే రాజధీతా తస్స తేజేన సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తీ ఆగన్త్వా హత్థాలమ్బకం అదాసి.

సో తస్సా హత్థం ఓలమ్బిత్వా మహాతలం అభిరుహిత్వా సముస్సితసేతచ్ఛత్తే రాజపల్లఙ్కే నిసీదిత్వా అమచ్చే ఆమన్తేత్వా ‘‘అమ్భో, అత్థి పన వో రఞ్ఞా కాలం కరోన్తేన కోచి ఓవాదో దిన్నో’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి వదేథా’’తి ఆహ. దేవ ‘‘సీవలిదేవిం ఆరాధేతుం సమత్థస్స రజ్జం దేథా’’తి తేన వుత్తన్తి. సీవలిదేవియా ఆగన్త్వా హత్థాలమ్బకో దిన్నో, అయం తావ ఆరాధితా నామ, అఞ్ఞం వదేథాతి. దేవ ‘‘చతురస్సపల్లఙ్కస్స ఉస్సీసకం జానితుం సమత్థస్స రజ్జం దేథా’’తి తేన వుత్తన్తి. రాజా ‘‘ఇదం దుజ్జానం, ఉపాయేన సక్కా జానితు’’న్తి చిన్తేత్వా సీసతో సువణ్ణసూచిం నీహరిత్వా సీవలిదేవియా హత్థే ఠపేసి ‘‘ఇమం ఠపేహీ’’తి ¶ . సా తం గహేత్వా పల్లఙ్కస్స ఉస్సీసకే ఠపేసి. ‘‘ఖగ్గం అదాసీ’’తిపి వదన్తియేవ. సో తాయ సఞ్ఞాయ ‘‘ఇదం ఉస్సీసక’’న్తి ఞత్వా తేసం కథం అస్సుణన్తో వియ ‘‘కిం కథేథా’’తి వత్వా పున తేహి తథా వుత్తే ‘‘ఇదం జానితుం న గరు, ఏతం ఉస్సీసక’’న్తి వత్వా ‘‘అఞ్ఞం వదేథా’’తి ఆహ. దేవ, ‘‘సహస్సథామధనుం ఆరోపేతుం సమత్థస్స రజ్జం దేథా’’తి తేన వుత్తన్తి. ‘‘తేన హి ఆహరథ న’’న్తి ఆహరాపేత్వా సో ధనుం పల్లఙ్కే యథానిసిన్నోవ ¶ ఇత్థీనం కప్పాసఫోటనధనుం వియ ఆరోపేత్వా ‘‘అఞ్ఞం వదేథా’’తి ఆహ. ‘‘దేవ, సోళస మహానిధీ నీహరితుం సమత్థస్స రజ్జం దేథా’’తి తేన వుత్తన్తి. ‘‘తేసం కిఞ్చి ఉద్దానం అత్థీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి నం కథేథా’’తి ఆహ. తే ‘‘సూరియుగ్గమనే నిధీ’’తి ఉద్దానం కథయింసు. తస్స తం సుణన్తస్సేవ గగనతలే పుణ్ణచన్దో వియ సో అత్థో పాకటో అహోసి.

అథ నే రాజా ఆహ – ‘‘అజ్జ, భణే, వేలా నత్థి, స్వే నిధీ గణ్హిస్సామీ’’తి. సో పునదివసే అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా పుచ్ఛి ‘‘తుమ్హాకం రాజా పచ్చేకబుద్ధే భోజేసీ’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. సో చిన్తేసి ‘‘సూరియోతి నాయం సూరియో, సూరియసదిసత్తా పన పచ్చేకబుద్ధా సూరియా నామ, తేసం పచ్చుగ్గమనట్ఠానే నిధినా భవితబ్బ’’న్తి. తతో రాజా ‘‘తేసు పచ్చేకబుద్ధేసు ఆగచ్ఛన్తేసు పచ్చుగ్గమనం కరోన్తో కతరం ఠానం గచ్ఛతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకట్ఠానం నామ దేవా’’తి వుత్తే ‘‘తం ఠానం ఖణిత్వా నిధిం నీహరథా’’తి నిధిం నీహరాపేసి. ‘‘గమనకాలే అనుగచ్ఛన్తో కత్థ ఠత్వా ఉయ్యోజేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకట్ఠానే నామా’’తి వుత్తే ‘‘తతోపి నిధిం నీహరథా’’తి నిధిం ¶ నీహరాపేసి. అథ మహాజనా ఉక్కుట్ఠిసహస్సాని పవత్తేన్తా ‘‘సూరియుగ్గమనే నిధీ’’తి వుత్తత్తా సూరియుగ్గమనదిసాయం ఖణన్తా విచరింసు. అథో ‘‘ఓక్కమనే నిధీ’’తి వుత్తత్తా సూరియత్థఙ్గమనదిసాయం ఖణన్తా విచరింసు. ‘‘ఇదం పన ధనం ఇధేవ హోతి, అహో అచ్ఛరియ’’న్తి పీతిసోమనస్సం పవత్తయింసు. అన్తోనిధీతి రాజగేహే మహాద్వారస్స అన్తోఉమ్మారా నిధిం నీహరాపేసి. బహి నిధీతి బహిఉమ్మారా నిధిం నీహరాపేసి. న అన్తో న బహి నిధీతి హేట్ఠాఉమ్మారతో నిధిం నీహరాపేసి ¶ . ఆరోహనే నిధీతి మఙ్గలహత్థిం ఆరోహనకాలే సువణ్ణనిస్సేణియా అత్థరణట్ఠానతో నిధిం నీహరాపేసి. అథో ఓరోహనే నిధీతి హత్థిక్ఖన్ధతో ఓరోహనట్ఠానతో నిధిం నీహరాపేసి. చతూసు మహాసాలేసూతి భూమియం కతఉపట్ఠానట్ఠానే సిరిసయనస్స చత్తారో మఞ్చపాదా సాలమయా, తేసం హేట్ఠా చతస్సో నిధికుమ్భియో నీహరాపేసి. సమన్తాయోజనే నిధీతి యోజనం నామ రథయుగపమాణం, సిరిసయనస్స సమన్తా రథయుగప్పమాణతో నిధిం నీహరాపేసి. దన్తగ్గేసు మహానిధీతి మఙ్గలహత్థిట్ఠానే తస్స ద్విన్నం దన్తానం అభిముఖట్ఠానతో ¶ నిధిం నీహరాపేసి. వాలగ్గేసూతి మఙ్గలహత్థిట్ఠానే తస్స వాలధిసమ్ముఖట్ఠానతో నిధిం నీహరాపేసి. కేపుకేతి కేపుకం వుచ్చతి ఉదకం, మఙ్గలపోక్ఖరణితో ఉదకం నీహరాపేత్వా నిధిం దస్సేసి. రుక్ఖగ్గేసు మహానిధీతి ఉయ్యానే మహాసాలరుక్ఖమూలే ఠితమజ్ఝన్హికసమయే పరిమణ్డలాయ రుక్ఖచ్ఛాయాయ అన్తో నిధిం నీహరాపేసి. ఏవం సోళస మహానిధయో నీహరాపేత్వా ‘‘అఞ్ఞం కిఞ్చి అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నత్థి దేవా’’తి వదింసు. మహాజనో హట్ఠతుట్ఠో అహోసి.

అథ రాజా ‘‘ఇదం ధనం దానముఖే వికిరిస్సామీ’’తి నగరమజ్ఝే చేవ చతూసు నగరద్వారేసు చాతి పఞ్చసు ఠానేసు పఞ్చ దానసాలాయో కారాపేత్వా మహాదానం పట్ఠపేసి, కాలచమ్పానగరతో అత్తనో మాతరఞ్చ బ్రాహ్మణఞ్చ పక్కోసాపేత్వా మహన్తం సక్కారం అకాసి. తస్స తరుణరజ్జేయేవ సకలం విదేహరట్ఠం ‘‘అరిట్ఠజనకరఞ్ఞో కిర పుత్తో మహాజనకో నామ రాజా రజ్జం కారేతి, సో కిర పణ్డితో ఉపాయకుసలో, పస్సిస్సామ న’’న్తి దస్సనత్థాయ సఙ్ఖుభితం అహోసి. తతో తతో బహుం పణ్ణాకారం గహేత్వా ఆగమింసు, నాగరాపి మహాఛణం సజ్జయింసు. రాజనివేసనే అత్థరణాదీని సన్థరిత్వా గన్ధదామమాలాదామాదీని ఓసారేత్వా విప్పకిణ్ణలాజాకుసుమవాసధూమగన్ధాకారం కారేత్వా నానప్పకారం పానభోజనం ఉపట్ఠాపేసుం. రఞ్ఞో పణ్ణాకారత్థాయ రజతసువణ్ణభాజనాదీసు అనేకప్పకారాని ఖాదనీయభోజనీయమధుఫాణితఫలాదీని గహేత్వా ¶ తత్థ తత్థ పరివారేత్వా అట్ఠంసు. ఏకతో అమచ్చమణ్డలం నిసీది, ఏకతో బ్రాహ్మణగణో, ఏకతో సేట్ఠిఆదయో నిసీదింసు, ఏకతో ఉత్తమరూపధరా నాటకిత్థియో నిసీదింసు, బ్రాహ్మణాపి సోత్థికారేన ముఖమఙ్గలికాని కథేన్తి, నచ్చగీతాదీసు కుసలా నచ్చగీతాదీని పవత్తయింసు, అనేకసతాని తూరియాని ¶ పవజ్జింసూ. తదా రాజనివేసనం యుగన్ధరవాతవేగేన పహటా సాగరకుచ్ఛి వియ ఏకనిన్నాదం అహోసి. ఓలోకితోలోకితట్ఠానం కమ్పతి.

అథ మహాసత్తో సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా రాజాసనే నిసిన్నోవ సక్కసిరిసదిసం మహన్తం సిరివిలాసం ఓలోకేత్వా అత్తనో మహాసముద్దే కతవాయామం అనుస్సరి. తస్స ‘‘వీరియం నామ కత్తబ్బయుత్తకం, సచాహం మహాసముద్దే ¶ వీరియం నాకరిస్సం, న ఇమం సమ్పత్తిం అలభిస్స’’న్తి తం వాయామం అనుస్సరన్తస్స పీతి ఉప్పజ్జి. సో పీతివేగేన ఉదానం ఉదానేన్తో ఆహ –

‘‘ఆసీసేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, యథా ఇచ్ఛిం తథా అహు.

‘‘ఆసీసేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, ఉదకా థలముబ్భతం.

‘‘వాయమేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, యథా ఇచ్ఛిం తథా అహు.

‘‘వాయమేథేవ పురిసో, న నిబ్బిన్దేయ్య పణ్డితో;

పస్సామి వోహం అత్తానం, ఉదకా థలముబ్భతం.

‘‘దుక్ఖూపనీతోపి నరో సపఞ్ఞో, ఆసం న ఛిన్దేయ్య సుఖాగమాయ;

బహూ హి ఫస్సా అహితా హితా చ, అవితక్కితా మచ్చుముపబ్బజన్తి.

‘‘అచిన్తితమ్పి భవతి, చిన్తితమ్పి వినస్సతి;

న హి చిన్తామయా భోగా, ఇత్థియా పురిసస్స వా’’తి.

తత్థ ఆసీసేథేవాతి ఆసాఛేదకమ్మం అకత్వా అత్తనో కమ్మం ఆసం కరోథేవ. న నిబ్బిన్దేయ్యాతి వీరియం కరోన్తో న నిబ్బిన్దేయ్య న అలసేయ్య. యథా ఇచ్ఛిన్తి యథా రాజభావం ఇచ్ఛిం, తథేవ రాజా జాతోమ్హి. ఉబ్భతన్తి నీహటం. దుక్ఖూపనీతోతి కాయికచేతసికదుక్ఖేన ఫుట్ఠోపీతి అత్థో. అహితా హితా చాతి దుక్ఖఫస్సా అహితా, సుఖఫస్సా హితా. అవితక్కితాతి ¶ అవితక్కితారో అచిన్తితారో. ఇదం వుత్తం హోతి – తేసు ఫస్సేసు అహితఫస్సేన ఫుట్ఠా సత్తా ‘‘హితఫస్సోపి అత్థీతి వీరియం కరోన్తా తం ¶ పాపుణన్తీ’’తి అచిన్తేత్వా వీరియం న కరోన్తి, తే ఇమస్స అత్థస్స అవితక్కితారో హితఫస్సం అలభిత్వావ మచ్చుముపబ్బజన్తి మరణం పాపుణన్తి, తస్మా వీరియం కత్తబ్బమేవాతి.

అచిన్తితమ్పీతి ¶ ఇమేసం సత్తానం అచిన్తితమ్పి హోతి, చిన్తితమ్పి వినస్సతి. మయాపి హి ‘‘అయుజ్ఝిత్వావ రజ్జం లభిస్సామీ’’తి ఇదం అచిన్తితం, ‘‘సువణ్ణభూమితో ధనం ఆహరిత్వా యుజ్ఝిత్వా పితు సన్తకం రజ్జం గణ్హిస్సామీ’’తి పన చిన్తితం, ఇదాని మే చిన్తితం నట్ఠం, అచిన్తితం జాతం. న హి చిన్తామయా భోగాతి ఇమేసం సత్తానఞ్హి భోగా చిన్తాయ అనిప్ఫజ్జనతో చిన్తామయా నామ న హోన్తి, తస్మా వీరియమేవ కత్తబ్బం. వీరియవతో హి అచిన్తితమ్పి హోతీతి.

సో తతో పట్ఠాయ దస రాజధమ్మే అకోపేత్వా ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేసి, పచ్చేకబుద్ధే చ ఉపట్ఠాసి. అపరభాగే సీవలిదేవీ ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణసమ్పన్నం పుత్తం విజాయి, ‘‘దీఘావుకుమారో’’తిస్స నామం కరింసు. తస్స వయప్పత్తస్స రాజా ఉపరజ్జం దత్వా సత్తవస్ససహస్సాని రజ్జం కారేసి. సో ఏకదివసం ఉయ్యానపాలేన ఫలాఫలేసు చేవ నానాపుప్ఫేసు చ ఆభతేసు తాని దిస్వా తుట్ఠో హుత్వా తస్స సమ్మానం కారేత్వా ‘‘సమ్మ ఉయ్యానపాల, అహం ఉయ్యానం పస్సిస్సామి, త్వం అలఙ్కరోహి న’’న్తి ఆహ. సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తథా కత్వా రఞ్ఞో పటివేదేసి. సో హత్థిక్ఖన్ధవరగతో మహన్తేన పరివారేన నగరా నిక్ఖమిత్వా ఉయ్యానద్వారం పాపుణి. తత్ర చ ద్వే అమ్బా అత్థి నీలోభాసా. ఏకో అఫలో, ఏకో ఫలధరో. సో పన అతిమధురో, రఞ్ఞా అగ్గఫలస్స అపరిభుత్తత్తా తతో కోచి ఫలం గహేతుం న ఉస్సహతి. రాజా హత్థిక్ఖన్ధవరగతోవ తతో ఏకం ఫలం గహేత్వా పరిభుఞ్జి, తస్స తం జివ్హగ్గే ఠపితమత్తమేవ దిబ్బోజం వియ ఉపట్ఠాసి. సో ‘‘నివత్తనకాలే బహూ ఖాదిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. ‘‘రఞ్ఞా అగ్గఫలం పరిభుత్త’’న్తి ఞత్వా ఉపరాజానం ఆదిం కత్వా అన్తమసో హత్థిమేణ్డఅస్సమేణ్డాదయోపి ఫలం గహేత్వా పరిభుఞ్జింసు. అఞ్ఞే ఫలం అలభన్తా దణ్డేహి సాఖం భిన్దిత్వా నిపణ్ణమకంసు. రుక్ఖో ఓభగ్గవిభగ్గో అట్ఠాసి, ఇతరో పన మణిపబ్బతో వియ విలాసమానో ఠితో.

రాజా ఉయ్యానా నిక్ఖన్తో తం దిస్వా ‘‘ఇదం కి’’న్తి అమచ్చే పుచ్ఛతి. ‘‘దేవేన అగ్గఫలం పరిభుత్తన్తి మహాజనేన విలుమ్పితో దేవా’’తి ఆహంసు. ‘‘కిం ను ఖో భణే, ఇమస్స ¶ పన నేవ పత్తం, న వణ్ణో ఖీణో’’తి? ‘‘నిప్ఫలతాయ న ఖీణో, దేవా’’తి. తం సుత్వా రాజా సంవేగం పటిలభిత్వా ¶ ‘‘అయం రుక్ఖో నిప్ఫలతాయ ¶ నీలోభాసో ఠితో, అయం పన సఫలతాయ ఓభగ్గవిభగ్గో ఠితో. ఇదమ్పి రజ్జం సఫలరుక్ఖసదిసం, పబ్బజ్జా పన నిప్ఫలరుక్ఖసదిసా. సకిఞ్చనస్సేవ భయం, నాకిఞ్చనస్స. తస్మా అహం ఫలరుక్ఖో వియ అహుత్వా నిప్ఫలరుక్ఖసదిసో భవిస్సామి, ఇమం సమ్పత్తిం చజిత్వా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిస్సామీ’’తి దళ్హం సమాదానం కత్వా మనం అధిట్ఠహిత్వా నగరం పవిసిత్వా పాసాదద్వారే ఠితోవ సేనాపతిం పక్కోసాపేత్వా ‘‘మహాసేనాపతి, అజ్జ మే పట్ఠాయ భత్తహారకఞ్చేవ ముఖోదకదన్తకట్ఠదాయకఞ్చ ఏకం ఉపట్ఠాకం ఠపేత్వా అఞ్ఞే మం దట్ఠుం మా లభన్తు, పోరాణకవినిచ్ఛయామచ్చే గహేత్వా రజ్జం అనుసాసథ, అహం ఇతో పట్ఠాయ ఉపరిపాసాదతలే సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి వత్వా పాసాదమారుయ్హ ఏకకోవ సమణధమ్మం అకాసి. ఏవం గతే కాలే మహాజనో రాజఙ్గణే సన్నిపతిత్వా మహాసత్తం అదిస్వా ‘‘న నో రాజా పోరాణకో వియ హోతీ’’తి వత్వా గాథాద్వయమాహ –

‘‘అపోరాణం వత భో రాజా, సబ్బభుమ్మో దిసమ్పతి;

నజ్జ నచ్చే నిసామేతి, న గీతే కురుతే మనో.

‘‘న మిగే నపి ఉయ్యానే, నపి హంసే ఉదిక్ఖతి;

మూగోవ తుణ్హిమాసీనో, న అత్థమనుసాసతీ’’తి.

తత్థ మిగేతి సబ్బసఙ్గాహికవచనం, పుబ్బే హత్థీ యుజ్ఝాపేతి, మేణ్డే యుజ్ఝాపేతి, అజ్జ తేపి న ఓలోకేతీతి అత్థో. ఉయ్యానేతి ఉయ్యానకీళమ్పి నానుభోతి. హంసేతి పఞ్చపదుమసఞ్ఛన్నాసు ఉయ్యానపోక్ఖరణీసు హంసగణం న ఓలోకేతి. మూగోవాతి భత్తహారకఞ్చ ఉపట్ఠాకఞ్చ పుచ్ఛింసు ‘‘భో రాజా, తుమ్హేహి సద్ధిం కిఞ్చి అత్థం మన్తేతీ’’తి. తే ‘‘న మన్తేతీ’’తి వదింసు. తస్మా ఏవమాహంసు.

రాజా కామేసు అనల్లీయన్తేన వివేకనిన్నేన చిత్తేన అత్తనో కులూపకపచ్చేకబుద్ధే అనుస్సరిత్వా ‘‘కో ను ఖో మే తేసం సీలాదిగుణయుత్తానం అకిఞ్చనానం వసనట్ఠానం ఆచిక్ఖిస్సతీ’’తి తీహి గాథాహి ఉదానం ఉదానేసి –

‘‘సుఖకామా ¶ రహోసీలా, వధబన్ధా ఉపారతా;

కస్స ను అజ్జ ఆరామే, దహరా వుద్ధా చ అచ్ఛరే.

‘‘అతిక్కన్తవనథా ¶ ¶ ధీరా, నమో తేసం మహేసినం;

యే ఉస్సుకమ్హి లోకమ్హి, విహరన్తి మనుస్సుకా.

‘‘తే ఛేత్వా మచ్చునో జాలం, తతం మాయావినో దళ్హం;

ఛిన్నాలయత్తా గచ్ఛన్తి, కో తేసం గతిమాపయే’’తి.

తత్థ సుఖకామాతి నిబ్బానసుఖకామా. రహోసీలాతి పటిచ్ఛన్నసీలా న అత్తనో గుణప్పకాసనా. దహరా వుడ్ఢా చాతి దహరా చేవ మహల్లకా చ. అచ్ఛరేతి వసన్తి.

తస్సేవం తేసం గుణే అనుస్సరన్తస్స మహతీ పీతి ఉప్పజ్జి. అథ మహాసత్తో పల్లఙ్కతో ఉట్ఠాయ ఉత్తరసీహపఞ్జరం వివరిత్వా ఉత్తరదిసాభిముఖో సిరసి అఞ్జలిం పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘ఏవరూపేహి గుణేహి సమన్నాగతా పచ్చేకబుద్ధా’’తి నమస్సమానో ‘‘అతిక్కన్తవనథా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అతిక్కన్తవనథాతి పహీనతణ్హా. మహేసినన్తి మహన్తే సీలక్ఖన్ధాదయో గుణే ఏసిత్వా ఠితానం. ఉస్సుకమ్హీతి రాగాదీహి ఉస్సుక్కం ఆపన్నే లోకస్మిం. మచ్చునో జాలన్తి కిలేసమారేన పసారితం తణ్హాజాలం. తతం మాయావినోతి అతిమాయావినో. కో తేసం గతిమాపయేతి కో మం తేసం పచ్చేకబుద్ధానం నివాసట్ఠానం పాపేయ్య, గహేత్వా గచ్ఛేయ్యాతి అత్థో.

తస్స పాసాదేయేవ సమణధమ్మం కరోన్తస్స చత్తారో మాసా అతీతా. అథస్స అతివియ పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి, అగారం లోకన్తరికనిరయో వియ ఖాయి, తయో భవా ఆదిత్తా వియ ఉపట్ఠహింసు. సో పబ్బజ్జాభిముఖేన చిత్తేన ‘‘కదా ను ఖో ఇమం సక్కభవనం వియ అలఙ్కతప్పటియత్తం మిథిలం పహాయ హిమవన్తం పవిసిత్వా పబ్బజితవేసగహణకాలో మయ్హం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా మిథిలవణ్ణనం నామ ఆరభి –

‘‘కదాహం ¶ మిథిలం ఫీతం, విభత్తం భాగసో మితం;