📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

జాతక-అట్ఠకథా

(సత్తమో భాగో)

౨౨. మహానిపాతో

[౫౪౩] ౬. భూరిదత్తజాతకవణ్ణనా

నగరకణ్డం

యం ¶ ¶ ¶ కిఞ్చి రతనం అత్థీతి ఇదం సత్థా సావత్థిం ఉపనిస్సాయ జేతవనే విహరన్తో ఉపోసథికే ఉపాసకే ఆరబ్భ కథేసి. తే కిర ఉపోసథదివసే పాతోవ ఉపోసథం అధిట్ఠాయ దానం దత్వా పచ్ఛాభత్తం గన్ధమాలాదిహత్థా జేతవనం గన్త్వా ధమ్మస్సవనవేలాయ ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా ధమ్మసభం ఆగన్త్వా అలఙ్కతబుద్ధాసనే నిసీదిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఓలోకేత్వా భిక్ఖుఆదీసు ¶ పన యే ¶ ఆరబ్భ ధమ్మకథా సముట్ఠాతి, తేహి సద్ధిం తథాగతా సల్లపన్తి, తస్మా అజ్జ ఉపాసకే ఆరబ్భ పుబ్బచరియప్పటిసంయుత్తా ధమ్మకథా సముట్ఠహిస్సతీతి ఞత్వా ఉపాసకేహి సద్ధిం సల్లపన్తో ‘‘ఉపోసథికత్థ, ఉపాసకా’’తి ఉపాసకే పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘సాధు, ఉపాసకా, కల్యాణం వో కతం, అపిచ అనచ్ఛరియం ఖో పనేతం, యం తుమ్హే మాదిసం బుద్ధం ఓవాదదాయకం ఆచరియం లభన్తా ఉపోసథం కరేయ్యాథ. పోరాణపణ్డితా పన అనాచరియకాపి మహన్తం యసం పహాయ ఉపోసథం కరింసుయేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే ¶ బారాణసియం బ్రహ్మదత్తో నామ రాజా రజ్జం కారేన్తో పుత్తస్స ఉపరజ్జం దత్వా తస్స మహన్తం యసం దిస్వా ‘‘రజ్జమ్పి మే గణ్హేయ్యా’’తి ఉప్పన్నాసఙ్కో ‘‘తాత, త్వం ఇతో నిక్ఖమిత్వా యత్థ తే రుచ్చతి, తత్థ వసిత్వా మమ అచ్చయేన కులసన్తకం రజ్జం గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పితరం వన్దిత్వా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన యమునం గన్త్వా యమునాయ చ సముద్దస్స చ పబ్బతస్స చ అన్తరే పణ్ణసాలం మాపేత్వా వనమూలఫలాహారో పటివసతి. తదా సముద్దస్స హేట్ఠిమే నాగభవనే ఏకా మతపతికా నాగమాణవికా అఞ్ఞాసం సపతికానం యసం ఓలోకేత్వా కిలేసం నిస్సాయ నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా సముద్దతీరే విచరన్తీ రాజపుత్తస్స పదవలఞ్జం దిస్వా పదానుసారేన గన్త్వా తం పణ్ణసాలం అద్దస. తదా రాజపుత్తో ఫలాఫలత్థాయ గతో హోతి. సా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా కట్ఠత్థరణఞ్చేవ సేసపరిక్ఖారే చ దిస్వా చిన్తేసి ‘‘ఇదం ఏకస్స పబ్బజితస్స వసనట్ఠానం, వీమంసిస్సామి నం ‘సద్ధాయ పబ్బజితో ను ఖో నో’తి, సచే హి సద్ధాయ పబ్బజితో భవిస్సతి నేక్ఖమ్మాధిముత్తో, న మే అలఙ్కతసయనం సాదియిస్సతి. సచే కామాభిరతో భవిస్సతి, న సద్ధాపబ్బజితో, మమ సయనస్మింయేవ నిపజ్జిస్సతి. అథ నం గహేత్వా అత్తనో సామికం కత్వా ఇధేవ వసిస్సామీ’’తి. సా నాగభవనం గన్త్వా దిబ్బపుప్ఫాని చేవ దిబ్బగన్ధే చ ఆహరిత్వా దిబ్బపుప్ఫసయనం సజ్జేత్వా పణ్ణసాలాయం పుప్ఫూపహారం కత్వా గన్ధచుణ్ణం వికిరిత్వా పణ్ణసాలం అలఙ్కరిత్వా నాగభవనమేవ గతా.

రాజపుత్తో సాయన్హసమయం ఆగన్త్వా పణ్ణసాలం పవిట్ఠో తం పవత్తిం దిస్వా ‘‘కేన ను ఖో ఇమం సయనం సజ్జిత’’న్తి ¶ ఫలాఫలం పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘అహో సుగన్ధాని పుప్ఫాని, మనాపం వత కత్వా సయనం పఞ్ఞత్త’’న్తి న సద్ధాపబ్బజితభావేన సోమనస్సజాతో పుప్ఫసయనే పరివత్తిత్వా నిపన్నో నిద్దం ఓక్కమిత్వా పునదివసే సూరియుగ్గమనే ఉట్ఠాయ పణ్ణసాలం అసమ్మజ్జిత్వా ఫలాఫలత్థాయ అగమాసి. నాగమాణవికా తస్మిం ఖణే ఆగన్త్వా మిలాతాని పుప్ఫాని దిస్వా ‘‘కామాధిముత్తో ఏస, న సద్ధాపబ్బజితో, సక్కా నం గణ్హితు’’న్తి ఞత్వా పురాణపుప్ఫాని నీహరిత్వా ¶ అఞ్ఞాని పుప్ఫాని ఆహరిత్వా తథేవ నవపుప్ఫసయనం సజ్జేత్వా పణ్ణసాలం అలఙ్కరిత్వా చఙ్కమే పుప్ఫాని వికిరిత్వా నాగభవనమేవ గతా. సో తం దివసమ్పి పుప్ఫసయనే ¶ సయిత్వా పునదివసే చిన్తేసి ‘‘కో ను ఖో ఇమం పణ్ణసాలం అలఙ్కరోతీ’’తి? సో ఫలాఫలత్థాయ అగన్త్వా పణ్ణసాలతో అవిదూరే పటిచ్ఛన్నో అట్ఠాసి. ఇతరాపి బహూ గన్ధే చేవ పుప్ఫాని చ ఆదాయ అస్సమపదం అగమాసి. రాజపుత్తో ఉత్తమరూపధరం నాగమాణవికం దిస్వావ పటిబద్ధచిత్తో అత్తానం అదస్సేత్వా తస్సా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా సయనం సజ్జనకాలే పవిసిత్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘అహం నాగమాణవికా, సామీ’’తి. ‘‘ససామికా అస్సామికాసీ’’తి. ‘‘సామి, అహం పుబ్బే ససామికా, ఇదాని పన అస్సామికా విధవా’’. ‘‘త్వం పన కత్థ వాసికోసీ’’తి? ‘‘అహం బారాణసిరఞ్ఞో పుత్తో బ్రహ్మదత్తకుమారో నామ’’. ‘‘త్వం నాగభవనం పహాయ కస్మా ఇధ విచరసీ’’తి? ‘‘సామి, అహం తత్థ ససామికానం నాగమాణవికానం యసం ఓలోకేత్వా కిలేసం నిస్సాయ ఉక్కణ్ఠిత్వా తతో నిక్ఖమిత్వా సామికం పరియేసన్తీ విచరామీ’’తి. ‘‘తేన హి భద్దే, సాధు, అహమ్పి న సద్ధాయ పబ్బజితో, పితరా పన మే నీహరితత్తా ఇధ వసామి, త్వం మా చిన్తయి, అహం తే సామికో భవిస్సామి, ఉభోపి ఇధ సమగ్గవాసం వసిస్సామా’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. తతో పట్ఠాయ తే ఉభోపి తత్థేవ సమగ్గవాసం వసింసు. సా అత్తనో ఆనుభావేన మహారహం గేహం మాపేత్వా మహారహం పల్లఙ్కం ఆహరిత్వా సయనం పఞ్ఞపేసి. తతో పట్ఠాయ మూలఫలాఫలం న ఖాది, దిబ్బఅన్నపానమేవ భుఞ్జిత్వా జీవికం కప్పేసి.

అపరభాగే నాగమాణవికా గబ్భం పటిలభిత్వా పుత్తం విజాయి, సాగరతీరే జాతత్తా తస్స ‘‘సాగరబ్రహ్మదత్తో’’తి నామం ¶ కరింసు. తస్స పదసా గమనకాలే నాగమాణవికా ధీతరం విజాయి, తస్సా సముద్దతీరే జాతత్తా ‘‘సముద్దజా’’తి నామం కరింసు. అథేకో బారాణసివాసికో వనచరకో తం ఠానం పత్వా కతపటిసన్థారో రాజపుత్తం సఞ్జానిత్వా కతిపాహం తత్థ వసిత్వా ‘‘దేవ, అహం తుమ్హాకం ఇధ వసనభావం రాజకులస్స ఆరోచేస్సామీ’’తి తం వన్దిత్వా నిక్ఖమిత్వా నగరం అగమాసి. తదా రాజా కాలమకాసి. అమచ్చా తస్స సరీరకిచ్చం కత్వా సత్తమే దివసే సన్నిపతిత్వా ‘‘అరాజకం రజ్జం నామ న సణ్ఠాతి, రాజపుత్తస్స వసనట్ఠానం వా అత్థిభావం వా న జానామ, ఫుస్సరథం విస్సజ్జేత్వా రాజానం గణ్హిస్సామా’’తి మన్తయింసు. తస్మిం ఖణే వనచరకో నగరం పత్వా తం కథం సుత్వా అమచ్చానం సన్తికం గన్త్వా ‘‘అహం రాజపుత్తస్స సన్తికే తయో చత్తారో ¶ దివసే వసిత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. అమచ్చా తస్స సక్కారం కత్వా తేన మగ్గనాయకేన సద్ధిం తత్థ గన్త్వా కతపటిసన్థారా రఞ్ఞో కాలకతభావం ఆరోచేత్వా ‘‘దేవ, రజ్జం పటిపజ్జాహీ’’తి ఆహంసు.

సో ¶ ‘‘నాగమాణవికాయ చిత్తం జానిస్సామీ’’తి తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భద్దే, పితా మే కాలకతో, అమచ్చా మయ్హం ఛత్తం ఉస్సాపేతుం ఆగతా, గచ్ఛామ, భద్దే, ఉభోపి ద్వాదసయోజనికాయ బారాణసియా రజ్జం కారేస్సామ, త్వం సోళసన్నం ఇత్థిసహస్సానం జేట్ఠికా భవిస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘సామి, న సక్కా మయా గన్తు’’న్తి. ‘‘కింకారణా’’తి? ‘‘మయం ఘోరవిసా ఖిప్పకోపా అప్పమత్తకేనపి కుజ్ఝామ, సపత్తిరోసో చ నామ భారియో. సచాహం కిఞ్చి దిస్వా వా సుత్వా వా కుద్ధా ఓలోకేస్సామి, భస్మాముట్ఠి వియ విప్పకిరిస్సతి. ఇమినా కారణేన న సక్కా మయా గన్తు’’న్తి. రాజపుత్తో పునదివసేపి యాచతేవ. అథ నం సా ఏవమాహ – ‘‘అహం తావ కేనచి పరియాయేన న గమిస్సామి, ఇమే పన మే పుత్తా నాగకుమారా తవ సమ్భవేన జాతత్తా మనుస్సజాతికా. సచే తే మయి సినేహో అత్థి, ఇమేసు అప్పమత్తో భవ. ఇమే ఖో పన ఉదకబీజకా సుఖుమాలా మగ్గం గచ్ఛన్తా వాతాతపేన కిలమిత్వా మరేయ్యుం, తస్మా ఏకం నావం ఖణాపేత్వా ఉదకస్స పూరాపేత్వా తాయ ద్వే పుత్తకే ఉదకకీళం కీళాపేత్వా నగరేపి అన్తోవత్థుస్మింయేవ ¶ పోక్ఖరణింకారేయ్యాసి, ఏవం తే న కిలమిస్సన్తీ’’తి.

సా ఏవఞ్చ పన వత్వా రాజపుత్తం వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పుత్తకే ఆలిఙ్గిత్వా థనన్తరే నిపజ్జాపేత్వా సీసే చుమ్బిత్వా రాజపుత్తస్స నియ్యాదేత్వా రోదిత్వా కన్దిత్వా తత్థేవ అన్తరధాయిత్వా నాగభవనం అగమాసి. రాజపుత్తోపి దోమనస్సప్పత్తో అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి నివేసనా నిక్ఖమిత్వా అక్ఖీని పుఞ్ఛిత్వా అమచ్చే ఉపసఙ్కమి. తే తం తత్థేవ అభిసిఞ్చిత్వా ‘‘దేవ, అమ్హాకం నగరం గచ్ఛామా’’తి వదింసు. తేన హి సీఘం నావం ఖణిత్వా సకటం ఆరోపేత్వా ఉదకస్స పూరేత్వా ఉదకపిట్ఠే వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని నానాపుప్ఫాని వికిరథ, మమ పుత్తా ఉదకబీజకా, తే తత్థ కీళన్తా సుఖం గమిస్సన్తీ’’తి. అమచ్చా తథా కరింసు. రాజా బారాణసిం పత్వా అలఙ్కతనగరం పవిసిత్వా సోళససహస్సాహి నాటకిత్థీహి అమచ్చాదీహి ¶ చ పరివుతో మహాతలే నిసీదిత్వా సత్తాహం మహాపానం పివిత్వా పుత్తానం అత్థాయ పోక్ఖరణిం కారేసి. తే నిబద్ధం తత్థ కీళింసు.

అథేకదివసం పోక్ఖరణియం ఉదకే పవేసియమానే ఏకో కచ్ఛపో పవిసిత్వా నిక్ఖమనట్ఠానం అపస్సన్తో పోక్ఖరణితలే నిపజ్జిత్వా దారకానం కీళనకాలే ఉదకతో ఉట్ఠాయ సీసం నీహరిత్వా తే ఓలోకేత్వా పున ఉదకే నిముజ్జి. తే తం దిస్వా భీతా పితు సన్తికం గన్త్వా ‘‘తాత, పోక్ఖరణియం ఏకో యక్ఖో అమ్హే తాసేతీ’’తి ఆహంసు. రాజా ‘‘గచ్ఛథ నం గణ్హథా’’తి పురిసే ఆణాపేసి. తే జాలం ఖిపిత్వా కచ్ఛపం ఆదాయ రఞ్ఞో దస్సేసుం. కుమారా తం దిస్వా ‘‘ఏస, తాత, పిసాచో’’తి విరవింసు. రాజా పుత్తసినేహేన కచ్ఛపస్స కుజ్ఝిత్వా ‘‘గచ్ఛథస్స ¶ కమ్మకారణం కరోథా’’తి ఆణాపేసి. తత్ర ఏకచ్చే ‘‘అయం రాజవేరికో, ఏతం ఉదుక్ఖలే ముసలేహి చుణ్ణవిచుణ్ణం కాతుం వట్టతీ’’తి ఆహంసు, ఏకచ్చే ‘‘తీహి పాకేహి పచిత్వా ఖాదితుం’’, ఏకచ్చే ‘‘అఙ్గారేసు ఉత్తాపేతుం,’’ ఏకచ్చే ‘‘అన్తోకటాహేయేవ నం పచితుం వట్టతీ’’తి ఆహంసు. ఏకో పన ఉదకభీరుకో అమచ్చో ‘‘ఇమం యమునాయ ఆవట్టే ఖిపితుం వట్టతి, సో తత్థ మహావినాసం పాపుణిస్సతి. ఏవరూపా హిస్స కమ్మకారణా నత్థీ’’తి ఆహ. కచ్ఛపో తస్స కథం ¶ సుత్వా సీసం నీహరిత్వా ఏవమాహ – ‘‘అమ్భో, కిం తే మయా అపరాధో కతో, కేన మం ఏవరూపం కమ్మకారణం విచారేసి. మయా హి సక్కా ఇతరా కమ్మకారణా సహితుం, అయం పన అతికక్ఖళో, మా ఏవం అవచా’’తి. తం సుత్వా రాజా ‘‘ఇమం ఏతదేవ కారేతుం వట్టతీ’’తి యమునాయ ఆవట్టే ఖిపాపేసి. పురిసో తథా అకాసి. సో ఏకం నాగభవనగామిం ఉదకవాహం పత్వా నాగభవనం అగమాసి.

అథ నం తస్మిం ఉదకవాహే కీళన్తా ధతరట్ఠనాగరఞ్ఞో పుత్తా నాగమాణవకా దిస్వా ‘‘గణ్హథ నం దాస’’న్తి ఆహంసు. సో చిన్తేసి ‘‘అహం బారాణసిరఞ్ఞో హత్థా ముచ్చిత్వా ఏవరూపానం ఫరుసానం నాగానం హత్థం పత్తో, కేన ను ఖో ఉపాయేన ముచ్చేయ్య’’న్తి. సో ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి ముసావాదం కత్వా ‘‘తుమ్హే ధతరట్ఠస్స నాగరఞ్ఞో సన్తకా హుత్వా కస్మా ఏవం వదేథ, అహం చిత్తచూళో నామ కచ్ఛపో బారాణసిరఞ్ఞో దూతో, ధతరట్ఠస్స సన్తికం ఆగతో, అమ్హాకం రాజా ధతరట్ఠస్స ధీతరం దాతుకామో మం పహిణి, తస్స మం దస్సేథా’’తి ఆహ. తే సోమనస్సజాతా తం ¶ ఆదాయ రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా తమత్థం ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘ఆనేథ న’’న్తి తం పక్కోసాపేత్వా దిస్వావ అనత్తమనో హుత్వా ‘‘ఏవం లామకసరీరో దూతకమ్మం కాతుం న సక్కోతీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా కచ్ఛపో ‘‘కిం పన, మహారాజ, దూతేహి నామ తాలప్పమాణేహి భవితబ్బం, సరీరఞ్హి ఖుద్దకం వా మహన్తం వా అప్పమాణం, గతగతట్ఠానే కమ్మనిప్ఫాదనమేవ పమాణం. మహారాజ, అమ్హాకం రఞ్ఞో బహూ దూతా. థలే కమ్మం మనుస్సా కరోన్తి, ఆకాసే పక్ఖినో, ఉదకే అహమేవ. అహఞ్హి చిత్తచూళో నామ కచ్ఛపో ఠానన్తరప్పత్తో రాజవల్లభో, మా మం పరిభాసథా’’తి అత్తనో గుణం వణ్ణేసి. అథ నం ధతరట్ఠో పుచ్ఛి ‘‘కేన పనత్థేన రఞ్ఞా పేసితోసీ’’తి. మహారాజ, రాజా మం ఏవమాహ ‘‘మయా సకలజమ్బుదీపే రాజూహి సద్ధిం మిత్తధమ్మో కతో, ఇదాని ధతరట్ఠేన నాగరఞ్ఞా సద్ధిం మిత్తధమ్మం కాతుం మమ ధీతరం సముద్దజం దమ్మీ’’తి వత్వా మం పహిణి. ‘‘తుమ్హే పపఞ్చం అకత్వా మయా సద్ధింయేవ పురిసం పేసేత్వా దివసం వవత్థపేత్వా దారికం గణ్హథా’’తి. సో తుస్సిత్వా తస్స సక్కారం కత్వా ¶ తేన సద్ధిం చత్తారో నాగమాణవకే పేసేసి ‘‘గచ్ఛథ, రఞ్ఞో వచనం సుత్వా దివసం వవత్థపేత్వా ఏథా’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి వత్వా కచ్ఛపం గహేత్వా నాగభవనా నిక్ఖమింసు.

కచ్ఛపో ¶ యమునాయ బారాణసియా చ అన్తరే ఏకం పదుమసరం దిస్వా ఏకేనుపాయేన పలాయితుకామో ఏవమాహ – ‘‘భో నాగమాణవకా, అమ్హాకం రాజా పుత్తదారా చస్స మం ఉదకే గోచరత్తా రాజనివేసనం ఆగతం దిస్వావ పదుమాని నో దేహి, భిసమూలాని దేహీతి యాచన్తి. అహం తేసం అత్థాయ తాని గణ్హిస్సామి, ఏత్థ మం విస్సజ్జేత్వా మం అపస్సన్తాపి పురేతరం రఞ్ఞో సన్తికం గచ్ఛథ, అహం వో తత్థేవ పస్సిస్సామీ’’తి. తే తస్స సద్దహిత్వా తం విస్సజ్జేసుం. సో తత్థ ఏకమన్తే నిలీయి. ఇతరేపి నం అదిస్వా ‘‘రఞ్ఞో సన్తికం గతో భవిస్సతీ’’తి మాణవకవణ్ణేన రాజానం ఉపసఙ్కమింసు. రాజా పటిసన్థారం కత్వా ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ధతరట్ఠస్స సన్తికా, మహారాజా’’తి. ‘‘కింకారణా ఇధాగతా’’తి? ‘‘మహారాజ, మయం తస్స దూతా, ధతరట్ఠో వో ఆరోగ్యం పుచ్ఛతి. సచే యం వో ఇచ్ఛథ, తం నో వదేథ. తుమ్హాకం కిర ధీతరం సముద్దజం ¶ అమ్హాకం రఞ్ఞో పాదపరిచారికం కత్వా దేథా’’తి ఇమమత్థం పకాసేన్తా పఠమం గాథమాహంసు –

౭౮౪.

‘‘యం కిఞ్చి రతనం అత్థి, ధతరట్ఠనివేసనే;

సబ్బాని తే ఉపయన్తు, ధీతరం దేహి రాజినో’’తి.

తత్థ సబ్బాని తే ఉపయన్తూతి తస్స నివేసనే సబ్బాని రతనాని తవ నివేసనం ఉపగచ్ఛన్తు.

తం సుత్వా రాజా దుతియం గాథమాహ –

౭౮౫.

‘‘న నో వివాహో నాగేహి, కతపుబ్బో కుదాచనం;

తం వివాహం అసంయుత్తం, కథం అమ్హే కరోమసే’’తి.

తత్థ అసంయుత్తన్తి అయుత్తం తిరచ్ఛానేహి సద్ధిం సంసగ్గం అననుచ్ఛవికం. అమ్హేతి అమ్హే మనుస్సజాతికా సమానా కథం తిరచ్ఛానగతసమ్బన్ధం కరోమాతి.

తం సుత్వా నాగమాణవకా ‘‘సచే తే ధతరట్ఠేన సద్ధిం సమ్బన్ధో అననుచ్ఛవికో, అథ కస్మా అత్తనో ఉపట్ఠాకం చిత్తచూళం నామ కచ్ఛపం ‘సముద్దజం నామ తే ధీతరం దమ్మీ’తి అమ్హాకం ¶ రఞ్ఞో పేసేసి? ఏవం పేసేత్వా ఇదాని తే అమ్హాకం రాజానం పరిభవం కరోన్తస్స కత్తబ్బయుత్తకం ¶ మయం జానిస్సామ. మయఞ్హి నాగమాణవకా’’తి వత్వా రాజానం తజ్జేన్తా ద్వే గాథా అభాసింసు –

౭౮౬.

‘‘జీవితం నూన తే చత్తం, రట్ఠం వా మనుజాధిప;

న హి నాగే కుపితమ్హి, చిరం జీవన్తి తాదిసా.

౭౮౭.

‘‘యో త్వం దేవ మనుస్సోసి, ఇద్ధిమన్తం అనిద్ధిమా;

వరుణస్స నియం పుత్తం, యామునం అతిమఞ్ఞసీ’’తి.

తత్థ రట్ఠం వాతి ఏకంసేన తయా జీవితం వా రట్ఠం వా చత్తం. తాదిసాతి తుమ్హాదిసా ఏవం మహానుభావే నాగే కుపితే చిరం జీవితుం న సక్కోన్తి, అన్తరావ అన్తరధాయన్తి. యో త్వం, దేవ, మనుస్సోసీతి దేవ, యో త్వం మనుస్సో ¶ సమానో. వరుణస్సాతి వరుణనాగరాజస్స. నియం పుత్తన్తి అజ్ఝత్తికపుత్తం. యామునన్తి యమునాయ హేట్ఠా జాతం.

తతో రాజా ద్వే గాథా అభాసి –

౭౮౮.

‘‘నాతిమఞ్ఞామి రాజానం, ధతరట్ఠం యసస్సినం;

ధతరట్ఠో హి నాగానం, బహూనమపి ఇస్సరో.

౭౮౯.

‘‘అహి మహానుభావోపి, న మే ధీతరమారహో;

ఖత్తియో చ విదేహానం, అభిజాతా సముద్దజా’’తి.

తత్థ బహూనమపీతి పఞ్చయోజనసతికస్స నాగభవనస్స ఇస్సరభావం సన్ధాయేవమాహ. న మే ధీతరమారహోతి ఏవం మహానుభావోపి పన సో అహిజాతికత్తా మమ ధీతరం అరహో న హోతి. ‘‘ఖత్తియో చ విదేహాన’’న్తి ఇదం మాతిపక్ఖే ఞాతకే దస్సేన్తో ఆహ. సముద్దజాతి సో చ విదేహరాజపుత్తో మమ ధీతా సముద్దజా చాతి ఉభోపి అభిజాతా. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సంవాసం అరహన్తి. న హేసా మణ్డూకభక్ఖస్స సప్పస్స అనుచ్ఛవికాతి ఆహ.

నాగమాణవకా తం తత్థేవ నాసావాతేన మారేతుకామా హుత్వాపి ‘‘అమ్హాకం దివసం వవత్థాపనత్థాయ పేసితా, ఇమం మారేత్వా గన్తుం న యుత్తం, గన్త్వా రఞ్ఞో ఆచిక్ఖిత్వా జానిస్సామా’’తి ¶ తత్థేవ అన్తరహితా ‘‘కిం, తాతా, లద్ధా వో రాజధీతా’’తి రఞ్ఞా పుచ్ఛితా కుజ్ఝిత్వా ‘‘కిం, దేవ, అమ్హే అకారణా యత్థ వా తత్థ వా పేసేసి. సచేపి మారేతుకామో, ఇధేవ నో మారేహి. సో తుమ్హే ¶ అక్కోసతి పరిభాసతి, అత్తనో ధీతరం జాతిమానేన ఉక్ఖిపతీ’’తి తేన వుత్తఞ్చ అవుత్తఞ్చ వత్వా రఞ్ఞో కోధం ఉప్పాదయింసు. సో అత్తనో పరిసం సన్నిపాతేతుం ఆణాపేన్తో ఆహ –

౭౯౦.

‘‘కమ్బలస్సతరా ఉట్ఠేన్తు, సబ్బే నాగే నివేదయ;

బారాణసిం పవజ్జన్తు, మా చ కఞ్చి విహేఠయు’’న్తి.

తత్థ కమ్బలస్సతరా ఉట్ఠేన్తూతి కమ్బలస్సతరా నామ తస్స మాతుపక్ఖికా సినేరుపాదే వసననాగా, తే చ ఉట్ఠహన్తు. అఞ్ఞే చ చతూసు దిసాసు ¶ అనుదిసాసు యత్తకా వా మయ్హం వచనకరా, తే సబ్బే నాగే నివేదయ, గన్త్వా జానాపేథ, ఖిప్పం కిర సన్నిపాతేథాతి ఆణాపేన్తో ఏవమాహ. తతో సబ్బేహేవ సీఘం సన్నిపతితేహి ‘‘కిం కరోమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘సబ్బేపి తే నాగా బారాణసిం పవజ్జన్తూ’’తి ఆహ. ‘‘తత్థ గన్త్వా కిం కాతబ్బం, దేవ, తం నాసావాతప్పహారేన భస్మం కరోమా’’తి చ వుత్తే రాజధీతరి పటిబద్ధచిత్తతాయ తస్సా వినాసం అనిచ్ఛన్తో ‘‘మా చ కఞ్చి విహేఠయు’’న్తి ఆహ, తుమ్హేసు కోచి కఞ్చి మా విహేఠయాతి అత్థో. అయమేవ వా పాఠో.

అథ నం నాగా ‘‘సచే కోచి మనుస్సో న విహేఠేతబ్బో, తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సామా’’తి ఆహంసు. అథ నే ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోథ, అహమ్పి ఇదం నామ కరిస్సామీ’’తి ఆచిక్ఖన్తో గాథాద్వయమాహ –

౭౯౧.

‘‘నివేసనేసు సోబ్భేసు, రథియా చచ్చరేసు చ;

రుక్ఖగ్గేసు చ లమ్బన్తు, వితతా తోరణేసు చ.

౭౯౨.

‘‘అహమ్పి సబ్బసేతేన, మహతా సుమహం పురం;

పరిక్ఖిపిస్సం భోగేహి, కాసీనం జనయం భయ’’న్తి.

తత్థ సోబ్భేసూతి పోక్ఖరణీసు. రథియాతి రథికాయ. వితతాతి వితతసరీరా మహాసరీరా హుత్వా ఏతేసు చేవ నివేసనాదీసు ద్వారతోరణేసు చ ఓలమ్బన్తు, ఏత్తకం నాగా కరోన్తు, కరోన్తా చ ¶ నివేసనే తావ మఞ్చపీఠానం హేట్ఠా చ ఉపరి చ అన్తోగబ్భబహిగబ్భాదీసు చ పోక్ఖరణియం ఉదకపిట్ఠే రథికాదీనం పస్సేసు చేవ థలేసు చ మహన్తాని సరీరాని మాపేత్వా మహన్తే ఫణే కత్వా కమ్మారగగ్గరీ వియ ధమమానా ‘‘సుసూ’’తి సద్దం కరోన్తా ఓలమ్బథ చ నిపజ్జథ చ. అత్తానం పన తరుణదారకానం జరాజిణ్ణానం గబ్భినిత్థీనం సముద్దజాయ చాతి ఇమేసం చతున్నం మా దస్సయిత్థ. అహమ్పి సబ్బసేతేన మహన్తేన సరీరేన గన్త్వా సుమహన్తం కాసిపురం సత్తక్ఖత్తుం భోగేహి పరిక్ఖిపిస్సం, మహన్తేన ఫణేన నం ఛాదేత్వా ఏకన్ధకారం కత్వా కాసీనం భయం జనయన్తో ‘‘సుసూ’’తి సద్దం ముఞ్చిస్సామీతి.

అథ సబ్బే నాగా తథా అకంసు. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౭౯౩.

‘‘తస్స ¶ తం వచనం సుత్వా, ఉరగానేకవణ్ణినో;

బారాణసిం పవజ్జింసు, న చ కఞ్చి విహేఠయుం.

౭౯౪.

‘‘నివేసనేసు సోబ్భేసు, రథియా చచ్చరేసు చ;

రుక్ఖగ్గేసు చ లమ్బింసు, వితతా తోరణేసు చ.

౭౯౫.

‘‘తేసు దిస్వాన లమ్బన్తే, పుథూ కన్దింసు నారియో;

నాగే సోణ్డికతే దిస్వా, పస్ససన్తే ముహుం ముహుం.

౭౯౬.

‘‘బారాణసీ పబ్యథితా, ఆతురా సమపజ్జథ;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ధీతరం దేహి రాజినో’’తి.

తత్థ అనేకవణ్ణినోతి నీలాదివసేన అనేకవణ్ణా. ఏవరూపాని హి తే రూపాని మాపయింసు. పవజ్జింసూతి అడ్ఢరత్తసమయే పవిసింసు. లమ్బింసూతి ధతరట్ఠేన వుత్తనియామేనేవ తే సబ్బేసు ఠానేసు మనుస్సానం సఞ్చారం పచ్ఛిన్దిత్వా ఓలమ్బింసు. దూతా హుత్వా ఆగతా పన చత్తారో నాగమాణవకా రఞో సయనస్స చత్తారో పాదే పరిక్ఖిపిత్వా ఉపరిసీసే మహన్తే ఫణే కత్వా తుణ్డేహి సీసం పహరన్తా వియ దాఠా వివరిత్వా పస్ససన్తా అట్ఠంసు. ధతరట్ఠోపి అత్తనా వుత్తనియామేన నగరం పటిచ్ఛాదేసి. పబుజ్ఝమానా పురిసా యతో యతో హత్థం వా పాదం వా పసారేన్తి, తత్థ తత్థ సప్పే ఛుపిత్వా ‘‘సప్పో, సప్పో’’తి విరవన్తి. పుథూ కన్దింసూతి యేసు గేహేసు దీపా జలన్తి, తేసు ఇత్థియో పబుద్ధా ద్వారతోరణగోపానసియో ఓలోకేత్వా ఓలమ్బన్తే నాగే ¶ దిస్వా బహూ ఏకప్పహారేనేవ కన్దింసు. ఏవం సకలనగరం ఏకకోలాహలం అహోసి. సోణ్డికతేతి కతఫణే.

పక్కన్దున్తి విభాతాయ రత్తియా నాగానం అస్సాసవాతేన సకలనగరే రాజనివేసనే చ ఉప్పాతియమానే వియ భీతా మనుస్సా ‘‘నాగరాజానో కిస్స నో విహేఠథా’’తి వత్వా తుమ్హాకం రాజా ‘‘ధీతరం దస్సామీ’’తి ధతరట్ఠస్స దూతం పేసేత్వా పున తస్స దూతేహి ఆగన్త్వా ‘‘దేహీ’’తి వుత్తో అమ్హాకం రాజానం అక్కోసతి పరిభాసతి. ‘‘సచే అమ్హాకం రఞ్ఞో ధీతరం న దస్సతి, సకలనగరస్స జీవితం నత్థీ’’తి వుత్తే ‘‘తేన హి నో ¶ , సామి, ఓకాసం దేథ, మయం గన్త్వా రాజానం యాచిస్సామా’’తి యాచన్తా ఓకాసం లభిత్వా రాజద్వారం గన్త్వా మహన్తేన రవేన పక్కన్తింసు. భరియాయోపిస్స అత్తనో అత్తనో గబ్భేసు నిపన్నకావ ‘‘దేవ, ధీతరం ధతరట్ఠరఞ్ఞో దేహీ’’తి ఏకప్పహారేన కన్దింసు. తేపి చత్తారో నాగమాణవకా ‘‘దేహీ’’తి తుణ్హేహి సీసం పహరన్తా వియ దాఠా వివరిత్వా పస్ససన్తా అట్ఠంసు.

సో నిపన్నకోవ నగరవాసీనఞ్చ అత్తనో చ భరియానం పరిదేవితసద్దం సుత్వా చతూహి చ నాగమాణవకేహి తజ్జితత్తా మరణభయభీతో ‘‘మమ ధీతరం సముద్దజం ధతరట్ఠస్స దమ్మీ’’తి తిక్ఖత్తుం అవచ. తం సుత్వా సబ్బేపి నాగరాజానో తిగావుతమత్తం పటిక్కమిత్వా దేవనగరం వియ ఏకం నగరం మాపేత్వా తత్థ ఠితా ‘‘ధీతరం కిర నో పేసేతూ’’తి పణ్ణాకారం పహిణింసు. రాజా తేహి ¶ ఆభతం పణ్ణాకారం గహేత్వా ‘‘తుమ్హే గచ్ఛథ, అహం ధీతరం అమచ్చానం హత్థే పహిణిస్సామీ’’తి తే ఉయ్యోజేత్వా ధీతరం పక్కోసాపేత్వా ఉపరిపాసాదం ఆరోపేత్వా సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ‘‘అమ్మ, పస్సేతం అలఙ్కతనగరం, త్వం ఏత్థ ఏతస్స రఞ్ఞో అగ్గమహేసీ భవిస్ససి, న దూరే ఇతో తం నగరం, ఉక్కణ్ఠితకాలేయేవ ఇధ ఆగన్తుం సక్కా, ఏత్థ గన్తబ్బ’’న్తి సఞ్ఞాపేత్వా సీసం న్హాపేత్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా పటిచ్ఛన్నయోగ్గే నిసీదాపేత్వా అమచ్చానం హత్థే దత్వా పాహేసి. నాగరాజానో పచ్చుగ్గమనం కత్వా మహాసక్కారం కరింసు. అమచ్చా నగరం పవిసిత్వా తం తస్స దత్వా బహుం ధనం ఆదాయ నివత్తింసు. తే రాజధీతరం పాసాదం ఆరోపేత్వా అలఙ్కతదిబ్బసయనే నిపజ్జాపేసుం. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ నం నాగమాణవికా ఖుజ్జాదివేసం గహేత్వా మనుస్సపరిచారికా వియ పరివారయింసు. సా దిబ్బసయనే నిపన్నమత్తావ దిబ్బఫస్సం ఫుసిత్వా నిద్దం ఓక్కమి.

ధతరట్ఠో తం గహేత్వా సద్ధిం నాగపరిసాయ తత్థ అన్తరహితో నాగభవనేయేవ పాతురహోసి. రాజధీతా పబుజ్ఝిత్వా అలఙ్కతదిబ్బసయనం అఞ్ఞే చ సువణ్ణపాసాదమణిపాసాదాదయో ఉయ్యానపోక్ఖరణియో ¶ అలఙ్కతదేవనగరం వియ నాగభవనం దిస్వా ఖుజ్జాదిపరిచారికాయో పుచ్ఛి ‘‘ఇదం నగరం అతివియ అలఙ్కతం, న అమ్హాకం నగరం వియ, కస్సేత’’న్తి. ‘‘సామికస్స ¶ తే సన్తకం, దేవి, న అప్పపుఞ్ఞా ఏవరూపం సమ్పత్తిం లభన్తి, మహాపుఞ్ఞతాయ తే అయం లద్ధా’’తి. ధతరట్ఠోపి పఞ్చయోజనసతికే నాగభవనే భేరిం చరాపేసి ‘‘యో సముద్దజాయ సప్పవణ్ణం దస్సేతి, తస్స రాజదణ్డో భవిస్సతీ’’తి. తస్మా ఏకోపి తస్సా సప్పవణ్ణం దస్సేతుం సమత్థో నామ నాహోసి. సా మనుస్సలోకసఞ్ఞాయ ఏవ తత్థ తేన సద్ధిం సమ్మోదమానా పియసంవాసం వసి.

నగరకణ్డం నిట్ఠితం.

ఉపోసథకణ్డం

సా అపరభాగే ధతరట్ఠం పటిచ్చ గబ్భం పటిలభిత్వా పుత్తం విజాయి, తస్స పియదస్సనత్తా ‘‘సుదస్సనో’’తి నామం కరింసు. పునాపరం పుత్తం విజాయి, తస్స ‘‘దత్తో’’తి నామం అకంసు. సో ¶ పన బోధిసత్తో. పునేకం పుత్తం విజాయి, తస్స ‘‘సుభోగో’’తి నామం కరింసు. అపరమ్పి పుత్తం విజాయి, తస్స ‘‘అరిట్ఠో’’తి నామం కరింసు. ఇతి సా చత్తారో పుత్తే విజాయిత్వాపి నాగభవనభావం న జానాతి. అథేకదివసం తరుణనాగా అరిట్ఠస్స ఆచిక్ఖింసు ‘‘తవ మాతా మనుస్సిత్థీ, న నాగినీ’’తి. అరిట్ఠో ‘‘వీమంసిస్సామి న’’న్తి ఏకదివసం థనం పివన్తోవ సప్పసరీరం మాపేత్వా నఙ్గుట్ఠఖణ్డేన మాతు పిట్ఠిపాదే ఘట్టేసి. సా తస్స సప్పసరీరం దిస్వా భీతతసితా మహారవం రవిత్వా తం భూమియం ఖిపన్తీ నఖేన తస్స అక్ఖిం భిన్ది. తతో లోహితం పగ్ఘరి. రాజా తస్సా సద్దం సుత్వా ‘‘కిస్సేసా విరవతీ’’తి పుచ్ఛిత్వా అరిట్ఠేన కతకిరియం సుత్వా ‘‘గణ్హథ, నం దాసం గహేత్వా జీవితక్ఖయం పాపేథా’’తి తజ్జేన్తో ఆగచ్ఛి. రాజధీతా తస్స కుద్ధభావం ఞత్వా పుత్తసినేహేన ‘‘దేవ, పుత్తస్స మే అక్ఖి భిన్నం, ఖమథేతస్సాపరాధ’’న్తి ఆహ. రాజా ఏతాయ ఏవం వదన్తియా ‘‘కిం సక్కా కాతు’’న్తి ఖమి. తం దివసం సా ‘‘ఇదం నాగభవన’’న్తి అఞ్ఞాసి. తతో చ పట్ఠాయ అరిట్ఠో కాణారిట్ఠో నామ జాతో. చత్తారోపి పుత్తా విఞ్ఞుతం పాపుణింసు.

అథ నేసం పితా యోజనసతికం యోజనసతికం కత్వా రజ్జమదాసి, మహన్తో యసో అహోసి. సోళస సోళస నాగకఞ్ఞాసహస్సాని పరివారయింసు. పితు ఏకయోజనసతికమేవ రజ్జం అహోసి. తయో పుత్తా మాసే ¶ మాసే మాతాపితరో పస్సితుం ఆగచ్ఛన్తి, బోధిసత్తో పన అన్వద్ధమాసం ఆగచ్ఛతి. నాగభవనే సముట్ఠితం పఞ్హం బోధిసత్తోవ కథేతి. పితరా సద్ధిం విరూపక్ఖమహారాజస్సపి ¶ ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి, తస్స సన్తికే సముట్ఠితం పఞ్హమ్పి సోవ కథేతి. అథేకదివసం విరూపక్ఖే నాగపరిసాయ సద్ధిం తిదసపురం గన్త్వా సక్కం పరివారేత్వా నిసిన్నే దేవానం అన్తరే పఞ్హో సముట్ఠాసి. తం కోచి కథేతుం నాసక్ఖి, పల్లఙ్కవరగతో పన హుత్వా మహాసత్తోవ కథేసి. అథ నం దేవరాజా దిబ్బగన్ధపుప్ఫేహి పూజేత్వా ‘‘దత్త, త్వం పథవిసమాయ విపులాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో, ఇతో పట్ఠాయ భూరిదత్తో నామ హోహీ’’తి ‘‘భూరిదత్తో’’ తిస్స నామం అకాసి. సో ¶ తతో పట్ఠాయ సక్కస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛన్తో అలఙ్కతవేజయన్తపాసాదం దేవచ్ఛరాహి ఆకిణ్ణం అతిమనోహరం సక్కస్స సమ్పత్తిం దిస్వా దేవలోకే పియం కత్వా ‘‘కిం మే ఇమినా మణ్డూకభక్ఖేన అత్తభావేన, నాగభవనం గన్త్వా ఉపోసథవాసం వసిత్వా ఇమస్మిం దేవలోకే ఉప్పత్తికారణం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నాగభవనం గన్త్వా మాతాపితరో ఆపుచ్ఛి ‘‘అమ్మతాతా, అహం ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, తాత, కరోహి, కరోన్తో పన బహి అగన్త్వా ఇమస్మిఞ్ఞేవ నాగభవనే ఏకస్మిం సుఞ్ఞవిమానే కరోహి, బహిగతానం పన నాగానం మహన్తం భయ’’న్తి.

సో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తత్థేవ సుఞ్ఞవిమానే రాజుయ్యానే ఉపోసథవాసం వసతి. అథ నం నానాతూరియహత్థా నాగకఞ్ఞా పరివారేన్తి. సో ‘‘న మయ్హం ఇధ వసన్తస్స ఉపోసథకమ్మం మత్థకం పాపుణిస్సతి, మనుస్సపథం గన్త్వా కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా నివారణభయేన మాతాపితూనం అనారోచేత్వా అత్తనో భరియాయో ఆమన్తేత్వా ‘‘భద్దే, అహం మనుస్సలోకం గన్త్వా యమునాతీరే నిగ్రోధరుక్ఖో అత్థి, తస్సావిదూరే వమ్మికమత్థకే భోగే ఆభుజిత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం ఉపోసథం అధిట్ఠాయ నిపజ్జిత్వా ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామి. మయా సబ్బరత్తిం నిపజ్జిత్వా ఉపోసథకమ్మే కతే అరుణుగ్గమనవేలాయమేవ తుమ్హే దస దస ఇత్థియో ఆదాయ వారేన వారేన తూరియహత్థా మమ సన్తికం ఆగన్త్వా మం గన్ధేహి చ పుప్ఫేహి చ పూజేత్వా గాయిత్వా నచ్చిత్వా మం ఆదాయ నాగభవనమేవ ఆగచ్ఛథా’’తి వత్వా తత్థ గన్త్వా వమ్మికమత్థకే భోగే ఆభుజిత్వా ‘‘యో మమ చమ్మం వా న్హారుం వా అట్ఠిం వా రుహిరం వా ఇచ్ఛతి, సో ఆహరతూ’’తి చతురఙ్గసమన్నాగతం ఉపోసథం అధిట్ఠాయ నఙ్గలసీసప్పమాణం ¶ సరీరం మాపేత్వా నిపన్నో ఉపోసథకమ్మమకాసి. అరుణే ఉట్ఠహన్తేయేవ తం నాగమాణవికా ఆగన్త్వా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జిత్వా నాగభవనం ఆనేన్తి. తస్స ఇమినా నియామేన ఉపోసథం కరోన్తస్స ¶ దీఘో అద్ధా వీతివత్తో.

ఉపోసథఖణ్డం నిట్ఠితం.

గరుళఖణ్డం

తదా ¶ ఏకో బారాణసిద్వారగామవాసీ బ్రాహ్మణో సోమదత్తేన నామ పుత్తేన సద్ధిం అరఞ్ఞం గన్త్వా సూలయన్తపాసవాగురాదీహి ఓడ్డేత్వా మిగే వధిత్వా మంసం కాజేనాహరిత్వా విక్కిణన్తో జీవికం కప్పేసి. సో ఏకదివసం అన్తమసో గోధామత్తమ్పి అలభిత్వా ‘‘తాత సోమదత్త, సచే తుచ్ఛహత్థా గమిస్సామ, మాతా తే కుజ్ఝిస్సతి, యం కిఞ్చి గహేత్వా గమిస్సామా’’తి వత్వా బోధిసత్తస్స నిపన్నవమ్మికట్ఠానాభిముఖో గన్త్వా పానీయం పాతుం యమునం ఓతరన్తానం మిగానం పదవలఞ్జం దిస్వా ‘‘తాత, మిగమగ్గో పఞ్ఞాయతి, త్వం పటిక్కమిత్వా తిట్ఠాహి, అహం పానీయత్థాయ ఆగతం మిగం విజ్ఝిస్సామీ’’తి ధనుం ఆదాయ మిగం ఓలోకేన్తో ఏకస్మిం రుక్ఖమూలే అట్ఠాసి. అథేకో మిగో సాయన్హసమయే పానీయం పాతుం ఆగతో. సో తం విజ్ఝి. మిగో తత్థ అపతిత్వా సరవేగేన తజ్జితో లోహితేన పగ్ఘరన్తేన పలాయి. పితాపుత్తా నం అనుబన్ధిత్వా పతితట్ఠానే మంసం గహేత్వా అరఞ్ఞా నిక్ఖమిత్వా సూరియత్థఙ్గమనవేలాయ తం నిగ్రోధం పత్వా ‘‘ఇదాని అకాలో, న సక్కా గన్తుం, ఇధేవ వసిస్సామా’’తి మంసం ఏకమన్తే ఠపేత్వా రుక్ఖం ఆరుయ్హ విటపన్తరే నిపజ్జింసు. బ్రాహ్మణో పచ్చూససమయే పబుజ్ఝిత్వా మిగసద్దసవనాయ సోతం ఓదహి.

తస్మిం ఖణే నాగమాణవికాయో ఆగన్త్వా బోధిసత్తస్స పుప్ఫాసనం పఞ్ఞాపేసుం. సో అహిసరీరం అన్తరధాపేత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం దిబ్బసరీరం మాపేత్వా సక్కలీలాయ పుప్ఫాసనే నిసీది. నాగమాణవికాపి నం గన్ధమాలాదీహి పూజేత్వా దిబ్బతూరియాని వాదేత్వా నచ్చగీతం పట్ఠపేసుం. బ్రాహ్మణో తం సద్దం సుత్వా ‘‘కో ను ఖో ఏస, జానిస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘పుత్త, పుత్తా’’తి వత్వాపి పుత్తం పబోధేతుం అసక్కోన్తో ‘‘సయతు ఏస, కిలన్తో భవిస్సతి, అహమేవ గమిస్సామీ’’తి రుక్ఖా ఓరుయ్హ తస్స సన్తికం అగమాసి. నాగమాణవికా తం దిస్వా సద్ధిం తూరియేహి భూమియం నిముజ్జిత్వా అత్తనో నాగభవనమేవ గతా. బోధిసత్తో ఏకకోవ ¶ ¶ అహోసి. బ్రాహ్మణో తస్స సన్తికం గన్త్వా పుచ్ఛన్తో గాథాద్వయమాహ –

౭౯౭.

‘‘పుప్ఫాభిహారస్స వనస్స మజ్ఝే, కో లోహితక్ఖో వితతన్తరంసో;

కా కమ్బుకాయూరధరా సువత్థా, తిట్ఠన్తి నారియో దస వన్దమానా.

౭౯౮.

‘‘కో ¶ త్వం బ్రహాబాహు వనస్స మజ్ఝే, విరోచసి ఘతసిత్తోవ అగ్గి;

మహేసక్ఖో అఞ్ఞతరోసి యక్ఖో, ఉదాహు నాగోసి మహానుభావో’’తి.

తత్థ పుప్ఫాభిహారస్సాతి బోధిసత్తస్స పూజనత్థాయ ఆభతేన దిబ్బపుప్ఫాభిహారేన సమన్నాగతస్స. కోతి కో నామ త్వం. లోహితక్ఖోతి రత్తక్ఖో. వితతన్తరంసోతి పుథులఅన్తరంసో. కమ్బుకాయూరధరాతి సువణ్ణాలఙ్కారధరా. బ్రహాబాహూతి మహాబాహు.

తం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘సచేపి ‘సక్కాదీసు అఞ్ఞతరోహమస్మీ’తి వక్ఖామి, సద్దహిస్సతేవాయం బ్రాహ్మణో, అజ్జ పన మయా సచ్చమేవ కథేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో నాగరాజభావం కథేన్తో ఆహ –

౭౯౯.

‘‘నాగోహమస్మి ఇద్ధిమా, తేజస్సీ దురతిక్కమో;

డంసేయ్యం తేజసా కుద్ధో, ఫీతం జనపదం అపి.

౮౦౦.

‘‘సముద్దజా హి మే మాతా, ధతరట్ఠో చ మే పితా;

సుదస్సనకనిట్ఠోస్మి, భూరిదత్తోతి మం విదూ’’తి.

తత్థ తేజస్సీతి విసతేజేన తేజవా. దురతిక్కమోతి అఞ్ఞేన అతిక్కమితుం అసక్కుణేయ్యో. డంసేయ్యన్తి సచాహం కుద్ధో ఫీతం జనపదం అపి డంసేయ్యం, పథవియం మమ దాఠాయ పతితమత్తాయ సద్ధిం పథవియా మమ తేజేన సో సబ్బో జనపదో భస్మా భవేయ్యాతి వదతి. సుదస్సనకనిట్ఠోస్మీతి అహం మమ భాతు సుదస్సనస్స కనిట్ఠో అస్మి. విదూతి ఏవం మమం పఞ్చయోజనసతికే నాగభవనే జానన్తీతి.

ఇదఞ్చ ¶ పన వత్వా మహాసత్తో చిన్తేసి ‘‘అయం బ్రాహ్మణో చణ్డో ఫరుసో, అహితుణ్డికస్స ఆరోచేత్వా ఉపోసథకమ్మస్స మే అన్తరాయమ్పి కరేయ్య, యం నూనాహం ఇమం నాగభవనం నేత్వా మహన్తం యసం దత్వా ఉపోసథకమ్మం అద్ధనియం కరేయ్య’’న్తి. అథ నం ఆహ ¶ ‘‘బ్రాహ్మణ, మహన్తం తే యసం దస్సామి, రమణీయం నాగభవనం, ఏహి తత్థ గచ్ఛామా’’తి. ‘‘సామి, పుత్తో మే అత్థి, తస్మిం గచ్ఛన్తే ఆగమిస్సామీ’’తి. అథ నం మహాసత్తో ‘‘గచ్ఛ, బ్రాహ్మణ, ఆనేహి న’’న్తి వత్వా అత్తనో ఆవాసం ఆచిక్ఖన్తో ఆహ –

౮౦౧.

‘‘యం ¶ గమ్భీరం సదావట్టం, రహదం భేస్మం పేక్ఖసి;

ఏస దిబ్యో మమావాసో, అనేకసతపోరిసో.

౮౦౨.

‘‘మయూరకోఞ్చాభిరుదం, నీలోదం వనమజ్ఝతో;

యమునం పవిస మా భీతో, ఖేమం వత్తవతం సివ’’న్తి.

తత్థ సదావట్టన్తి సదా పవత్తం ఆవట్టం. భేస్మన్తి భయానకం. పేక్ఖసీతి యం ఏవరూపం రహదం పస్ససి. మయూరకోఞ్చాభిరుదన్తి ఉభోసు తీరేసు వనఘటాయం వసన్తేహి మయూరేహి చ కోఞ్చేహి చ అభిరుదం ఉపకూజితం. నీలోదన్తి నీలసలిలం. వనమజ్ఝతోతి వనమజ్ఝేన సన్దమానం. పవిస మా భీతోతి ఏవరూపం యమునం అభీతో హుత్వా పవిస. వత్తవతన్తి వత్తసమ్పన్నానం ఆచారవన్తానం వసనభూమిం పవిస, గచ్ఛ, బ్రాహ్మణ, పుత్తం ఆనేహీతి.

బ్రాహ్మణో గన్త్వా పుత్తస్స తమత్థం ఆరోచేత్వా పుత్తం ఆనేసి. మహాసత్తో తే ఉభోపి ఆదాయ యమునాతీరం గన్త్వా తీరే ఠితో ఆహ –

౮౦౩.

‘‘తత్థ పత్తో సానుచరో, సహ పుత్తేన బ్రాహ్మణ;

పూజితో మయ్హం కామేహి, సుఖం బ్రాహ్మణ వచ్ఛసీ’’తి.

తత్థ తత్థ పత్తోతి త్వం అమ్హాకం నాగభవనం పత్తో హుత్వా. మయ్హన్తి మమ సన్తకేహి కామేహి పూజితో. వచ్ఛసీతి తత్థ నాగభవనే సుఖం వసిస్సతి.

ఏవం వత్వా మహాసత్తో ఉభోపి తే పితాపుత్తే అత్తనో ఆనుభావేన నాగభవనం ఆనేసి. తేసం తత్థ దిబ్బో అత్తభావో పాతుభవి. అథ ¶ నేసం మహాసత్తో దిబ్బసమ్పత్తిం దత్వా చత్తారి చత్తారి నాగకఞ్ఞాసతాని అదాసి. తే మహాసమ్పత్తిం అనుభవింసు. బోధిసత్తోపి అప్పమత్తో ఉపోసథకమ్మం అకాసి. అన్వడ్ఢమాసం మాతాపితూనం ఉపట్ఠానం గన్త్వా ధమ్మకథం కథేత్వా తతో చ బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా ఆరోగ్యం పుచ్ఛిత్వా ‘‘యేన తే అత్థో, తం వదేయ్యాసి, అనుక్కణ్ఠమానో అభిరమా’’తి వత్వా సోమదత్తేనపి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా అత్తనో నివేసనం అగచ్ఛి. బ్రాహ్మణో ఏకసంవచ్ఛరం నాగభవనే వసిత్వా మన్దపుఞ్ఞతాయ ఉక్కణ్ఠితో ¶ మనుస్సలోకం గన్తుకామో అహోసి. నాగభవనమస్స లోకన్తరనిరయో వియ అలఙ్కతపాసాదో బన్ధనాగారం వియ అలఙ్కతనాగకఞ్ఞా యక్ఖినియో వియ ఉపట్ఠహింసు. సో ‘‘అహం తావ ఉక్కణ్ఠితో ¶ , సోమదత్తస్సపి చిత్తం జానిస్సామీ’’తి తస్స సన్తికం గన్త్వా ఆహ ‘‘కిం, తాత, ఉక్కణ్ఠసీ’’తి? ‘‘కస్మా ఉక్కణ్ఠిస్సామి న ఉక్కణ్ఠామి, త్వం పన ఉక్కణ్ఠసి, తాతా’’తి? ‘‘ఆమ తాతా’’తి. ‘‘కింకారణా’’తి. ‘‘తవ మాతు చేవ భాతుభగినీనఞ్చ అదస్సనేన ఉక్కణ్ఠామి, ఏహి, తాత సోమదత్త, గచ్ఛామా’’తి. సో ‘‘న గచ్ఛామీ’’తి వత్వాపి పునప్పునం పితరా యాచియమానో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

బ్రాహ్మణో ‘‘పుత్తస్స తావ మే మనో లద్ధో, సచే పనాహం భూరిదత్తస్స ‘ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’తి వక్ఖామి, అతిరేకతరం మే యసం దస్సతి, ఏవం మే గమనం న భవిస్సతి. ఏకేన పన ఉపాయేన తస్స సమ్పత్తిం వణ్ణేత్వా ‘త్వం ఏవరూపం సమ్పత్తిం పహాయ కింకారణా మనుస్సలోకం గన్త్వా ఉపోసథకమ్మం కరోసీ’తి పుచ్ఛిత్వా ‘సగ్గత్థాయా’తి వుత్తే ‘త్వం తావ ఏవరూపం సమ్పత్తిం పహాయ సగ్గత్థాయ ఉపోసథకమ్మం కరోసి, కిమఙ్గం పన మయంయేవ పరధనేన జీవికం కప్పేమ, అహమ్పి మనుస్సలోకం గన్త్వా ఞాతకే దిస్వా పబ్బజిత్వా సమణధమ్మం కరిస్సామీ’తి నం సఞ్ఞాపేస్సామి. అథ మే సో గమనం అనుజానిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకదివసం తేనాగన్త్వా ‘‘కిం, బ్రాహ్మణ, ఉక్కణ్ఠసీ’’తి పుచ్ఛితో ‘‘తుమ్హాకం సన్తికా అమ్హాకం న కిఞ్చి పరిహాయతీ’’తి కిఞ్చి గమనపటిబద్ధం అవత్వావ ఆదితో తావ తస్స సమ్పత్తిం వణ్ణేన్తో ఆహ –

౮౦౪.

‘‘సమా సమన్తపరితో, పహూతతగరా మహీ;

ఇన్దగోపకసఞ్ఛన్నా, సోభతి హరితుత్తమా.

౮౦౫.

‘‘రమ్మాని ¶ వనచేత్యాని, రమ్మా హంసూపకూజితా;

ఓపుప్ఫపద్ధా తిట్ఠన్తి, పోక్ఖరఞ్ఞో సునిమ్మితా.

౮౦౬.

‘‘అట్ఠంసా సుకతా థమ్భా, సబ్బే వేళురియామయా;

సహస్సథమ్భా పాసాదా, పూరా కఞ్ఞాహి జోతరే.

౮౦౭.

‘‘విమానం ¶ ఉపపన్నోసి, దిబ్యం పుఞ్ఞేహి అత్తనో;

అసమ్బాధం సివం రమ్మం, అచ్చన్తసుఖసంహితం.

౮౦౮.

‘‘మఞ్ఞే సహస్సనేత్తస్స, విమానం నాభికఙ్ఖసి;

ఇద్ధీ హి త్యాయం విపులా, సక్కస్సేవ జుతీమతో’’తి.

తత్థ ¶ సమా సమన్తపరితోతి పరిసమన్తతో సబ్బదిసాభాగేసు అయం తవ నాగభవనే మహీ సువణ్ణరజతమణి ముత్తావాలుకాపరికిణ్ణా సమతలా. పహూతతగరా మహీతి బహుకేహి తగరగచ్ఛేహి సమన్నాగతా. ఇన్దగోపకసఞ్ఛన్నాతి సువణ్ణఇన్దగోపకేహి సఞ్ఛన్నా. సోభతి హరితుత్తమాతి హరితవణ్ణదబ్బతిణసఞ్ఛన్నా సోభతీతి అత్థో. వనచేత్యానీతి వనఘటా. ఓపుప్ఫపద్ధాతి పుప్ఫిత్వా పతితేహి పదుమపత్తేహి సఞ్ఛన్నా ఉదకపిట్ఠా. సునిమ్మితాతి తవ పుఞ్ఞసమ్పత్తియా సుట్ఠు నిమ్మితా. అట్ఠంసాతి తవ వసనపాసాదేసు అట్ఠంసా సుకతా వేళురియమయా థమ్భా. తేహి థమ్భేహి సహస్సథమ్భా తవ పాసాదా నాగకఞ్ఞాహి పూరా విజ్జోతన్తి. ఉపపన్నోసీతి ఏవరూపే విమానే నిబ్బత్తోసీతి అత్థో. సహస్సనేత్తస్స విమానన్తి సక్కస్స వేజయన్తపాసాదం. ఇద్ధీ హి త్యాయం విపులాతి యస్మా తవాయం విపులా ఇద్ధి, తస్మా త్వం తేన ఉపోసథకమ్మేన సక్కస్స విమానమ్పి న పత్థేసి, అఞ్ఞం తతో ఉత్తరి మహన్తం ఠానం పత్థేసీతి మఞ్ఞామి.

తం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘మా హేవం, బ్రాహ్మణ, అవచ, సక్కస్స యసం పటిచ్చ అమ్హాకం యసో సినేరుసన్తికే సాసపో వియ, మయం తస్స పరిచారకేపి న అగ్ఘామా’’తి వత్వా గాథమాహ –

౮౦౯.

‘‘మనసాపి న పత్తబ్బో, ఆనుభావో జుతీమతో;

పరిచారయమానానం, సఇన్దానం వసవత్తిన’’న్తి.

తస్సత్థో ¶ – బ్రాహ్మణ, సక్కస్స యసో నామ ఏకం ద్వే తయో చత్తారో వా దివసే ‘‘ఏత్తకో సియా’’తి మనసా చిన్తేన్తేనపి న అభిపత్తబ్బో. యేపి నం చత్తారో మహారాజానో పరిచారేన్తి, తేసం దేవరాజానం పరిచారయమానానం ఇన్దం నాయకం కత్వా చరన్తానం సఇన్దానం వసవత్తీనం చతున్నం లోకపాలానం యసస్సపి అమ్హాకం తిరచ్ఛానగతానం యసో సోళసిం కలం నగ్ఘతీతి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘ఇదం తే మఞ్ఞే సహస్సనేత్తస్స విమాన’’న్తి వచనం సుత్వా అహం తం అనుస్సరిం. ‘‘అహఞ్హి వేజయన్తం పత్థేన్తో ఉపోసథకమ్మం కరోమీ’’తి తస్స అత్తనో పత్థనం ఆచిక్ఖన్తో ఆహ –

౮౧౦.

‘‘తం విమానం అభిజ్ఝాయ, అమరానం సుఖేసినం;

ఉపోసథం ఉపవసన్తో, సేమి వమ్మికముద్ధనీ’’తి.

తత్థ ¶ ¶ అభిజ్ఝాయాతి పత్థేత్వా. అమరానన్తి దీఘాయుకానం దేవానం. సుఖేసినన్తి ఏసితసుఖానం సుఖే పతిట్ఠితానం.

కం సుత్వా బ్రాహ్మణో ‘‘ఇదాని మే ఓకాసో లద్ధో’’తి సోమనస్సప్పత్తో గన్తుం ఆపుచ్ఛన్తో గాథాద్వయమాహ –

౮౧౧.

‘‘అహఞ్చ మిగమేసానో, సపుత్తో పావిసిం వనం;

తం మం మతం వా జీవం వా, నాభివేదేన్తి ఞాతకా.

౮౧౨.

‘‘ఆమన్తయే భూరిదత్తం, కాసిపుత్తం యసస్సినం;

తయా నో సమనుఞ్ఞాతా, అపి పస్సేము ఞాతకే’’తి.

తత్థ నాభివేదేన్తీతి న జానన్తి, కథేన్తోపి నేసం నత్థి. ఆమన్తయేతి ఆమన్తయామి. కాసిపుత్తన్తి కాసిరాజధీతాయ పుత్తం.

తతో బోధిసత్తో ఆహ –

౮౧౩.

‘‘ఏసో హి వత మే ఛన్దో, యం వసేసి మమన్తికే;

న హి ఏతాదిసా కామా, సులభా హోన్తి మానుసే.

౮౧౪.

‘‘సచే త్వం నిచ్ఛసే వత్థుం, మమ కామేహి పూజితో;

మయా త్వం సమనుఞ్ఞాతో, సోత్థిం పస్సాహి ఞాతకే’’తి.

మహాసత్తో ¶ గాథాద్వయం వత్వా చిన్తేసి – ‘‘అయం మణిం నిస్సాయ సుఖం జీవన్తో కస్సచి నాచిక్ఖిస్సతి, ఏతస్స సబ్బకామదదం మణిం దస్సామీ’’తి. అథస్స తం దదన్తో ఆహ –

౮౧౫.

‘‘ధారయిమం మణిం దిబ్యం, పసుం పుత్తే చ విన్దతి;

అరోగో సుఖితో హోతి, గచ్ఛేవాదాయ బ్రాహ్మణా’’తి.

తత్థ ¶ పసుం పుత్తే చ విన్దతీతి ఇమం మణిం ధారయమానో ఇమస్సానుభావేన పసుఞ్చ పుత్తే చ అఞ్ఞఞ్చ యం ఇచ్ఛతి, తం సబ్బం లభతి.

తతో బ్రాహ్మణో గాథమాహ –

౮౧౬.

‘‘కుసలం పటినన్దామి, భూరిదత్త వచో తవ;

పబ్బజిస్సామి జిణ్ణోస్మి, న కామే అభిపత్థయే’’తి.

తస్సత్థో – భూరిదత్త, తవ వచనం కుసలం అనవజ్జం, తం పటినన్దామి న పటిక్ఖిపామి. అహం పన జిణ్ణో అస్మి, తస్మా పబ్బజిస్సామి, న కామే అభిపత్థయామి, కిం మే మణినాతి.

బోధిసత్తో ఆహ –

౮౧౭.

‘‘బ్రహ్మచరియస్స చే భఙ్గో, హోతి భోగేహి కారియం;

అవికమ్పమానో ఏయ్యాసి, బహుం దస్సామి తే ధన’’న్తి.

తత్థ ¶ చే భఙ్గోతి బ్రహ్మచరియవాసో నామ దుక్కరో, అనభిరతస్స బ్రహ్మచరియస్స చే భఙ్గో హోతి, తదా గిహిభూతస్స భోగేహి కారియం హోతి, ఏవరూపే కాలే త్వం నిరాసఙ్కో హుత్వా మమ సన్తికం ఆగచ్ఛేయ్యాసి, బహుం తే ధనం దస్సామీతి.

బ్రాహ్మణో ఆహ –

౮౧౮.

‘‘కుసలం పటినన్దామి, భూరిదత్త వచో తవ;

పునపి ఆగమిస్సామి, సచే అత్థో భవిస్సతీ’’తి.

తత్థ పునపీతి పున అపి, అయమేవ వా పాఠో.

అథస్స ¶ తత్థ అవసితుకామతం ఞత్వా మహాసత్తో నాగమాణవకే ఆణాపేత్వా బ్రాహ్మణం మనుస్సలోకం పాపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౮౧౯.

‘‘ఇదం ¶ వత్వా భూరిదత్తో, పేసేసి చతురో జనే;

ఏథ గచ్ఛథ ఉట్ఠేథ, ఖిప్పం పాపేథ బ్రాహ్మణం.

౮౨౦.

‘‘తస్స తం వచనం సుత్వా, ఉట్ఠాయ చతురో జనా;

పేసితా భూరిదత్తేన, ఖిప్పం పాపేసు బ్రాహ్మణ’’న్తి.

తత్థ పాపేసూతి యమునాతో ఉత్తారేత్వా బారాణసిమగ్గం పాపయింసు, పాపయిత్వా చ పన ‘‘తుమ్హే గచ్ఛథా’’తి వత్వా నాగభవనమేవ పచ్చాగమింసు.

బ్రాహ్మణోపి ‘‘తాత సోమదత్త, ఇమస్మిం ఠానే మిగం విజ్ఝిమ్హా, ఇమస్మిం సూకర’’న్తి పుత్తస్స ఆచిక్ఖన్తో అన్తరామగ్గే పోక్ఖరణిం దిస్వా ‘‘తాత సోమదత్త, న్హాయామా’’తి వత్వా ‘‘సాధు, తాతా’’తి వుత్తే ఉభోపి దిబ్బాభరణాని చేవ దిబ్బవత్థాని చ ఓముఞ్చిత్వా భణ్డికం కత్వా పోక్ఖరణీతీరే ఠపేత్వా ఓతరిత్వా న్హాయింసు. తస్మిం ఖణే తాని అన్తరధాయిత్వా నాగభవనమేవ అగమంసు. పఠమం నివత్థకాసావపిలోతికావ నేసం సరీరే పటిముఞ్చింసు, ధనుసరసత్తియోపి పాకతికావ అహేసుం. సోమదత్తో ‘‘నాసితామ్హా తయా, తాతా’’తి పరిదేవి. అథ నం పితా ‘‘మా చిన్తయి, మిగేసు సన్తేసు అరఞ్ఞే మిగే వధిత్వా జీవికం కప్పేస్సామా’’తి అస్సాసేసి. సోమదత్తస్స మాతా తేసం ఆగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గన్త్వా ఘరం నేత్వా అన్నపానేన సన్తప్పేసి. బ్రాహ్మణో భుఞ్జిత్వా నిద్దం ఓక్కమి. ఇతరా పుత్తం పుచ్ఛి ‘‘తాత ¶ , ఏత్తకం కాలం కుహిం గతత్థా’’తి? ‘‘అమ్మ, భూరిదత్తనాగరాజేన అమ్హే నాగభవనం నీతా, తతో ఉక్కణ్ఠిత్వా ఇదాని ఆగతా’’తి. ‘‘కిఞ్చి పన వో రతనం ఆభత’’న్తి. ‘‘నాభతం అమ్మా’’తి. ‘‘కిం తుమ్హాకం తేన కిఞ్చి న దిన్న’’న్తి. ‘‘అమ్మ, భూరిదత్తేన మే పితు సబ్బకామదదో మణి దిన్నో అహోసి, ఇమినా పన న గహితో’’తి. ‘‘కింకారణా’’తి. ‘‘పబ్బజిస్సతి కిరా’’తి. సా ‘‘ఏత్తకం కాలం దారకే మమ భారం కరోన్తో నాగభవనే వసిత్వా ఇదాని కిర పబ్బజిస్సతీ’’తి కుజ్ఝిత్వా వీహిభఞ్జనదబ్బియా పిట్ఠిం పోథేన్తీ ‘‘అరే, దుట్ఠబ్రాహ్మణ, పబ్బజిస్సామీతి కిర మణిరతనం న గణ్హసి, అథ కస్మా అపబ్బజిత్వా ఇధాగతోసి, నిక్ఖమ మమ ఘరా సీఘ’’న్తి సన్తజ్జేసి. అథ నం ‘‘భద్దే, మా కుజ్ఝి, అరఞ్ఞే మిగేసు సన్తేసు అహం తం పోసేస్సామీ’’తి ¶ వత్వా పుత్తేన సద్ధిం అరఞ్ఞం గన్త్వా పురిమనియామేనేవ జీవికం కప్పేసి.

తదా దక్ఖిణమహాసముద్దస్స దిసాభాగే సిమ్బలివాసీ ఏకో గరుళో పక్ఖవాతేహి సముద్దే ఉదకం వియూహిత్వా ఏకం నాగరాజానం సీసే గణ్హి. తదాహి సుపణ్ణా నాగం గహేతుం అజాననకాయేవ ¶ , పచ్ఛా పణ్డరజాతకే జానింసు. సో పన తం సీసే గహేత్వాపి ఉదకే అనోత్థరన్తేయేవ ఉక్ఖిపిత్వా ఓలమ్బన్తం ఆదాయ హిమవన్తమత్థకేన పాయాసి. తదా చేకో కాసిరట్ఠవాసీ బ్రాహ్మణో ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తప్పదేసే పణ్ణసాలం మాపేత్వా పటివసతి. తస్స చఙ్కమనకోటియం మహానిగ్రోధరుక్ఖో అత్థి. సో తస్స మూలే దివావిహారం కరోతి. సుపణ్ణో నిగ్రోధమత్థకేన నాగం హరతి. నాగో ఓలమ్బన్తో మోక్ఖత్థాయ నఙ్గుట్ఠేన నిగ్రోధవిటపం వేఠేసి. సుపణ్ణో తం అజానన్తోవ మహబ్బలతాయ ఆకాసే పక్ఖన్దియేవ. నిగ్రోధరుక్ఖో సమూలో ఉప్పాటితో. సుపణ్ణో నాగం సిమ్బలివనం నేత్వా తుణ్డేన పహరిత్వా కుచ్ఛిం ఫాలేత్వా నాగమేదం ¶ ఖాదిత్వా సరీరం సముద్దకుచ్ఛిమ్హి ఛడ్డేసి. నిగ్రోధరుక్ఖో పతన్తో మహాసద్దమకాసి. సుపణ్ణో ‘‘కిస్స ఏసో సద్దో’’తి అధో ఓలోకేన్తో నిగ్రోధరుక్ఖం దిస్వా ‘‘కుతో ఏస మయా ఉప్పాటితో’’తి చిన్తేత్వా ‘‘తాపసస్స చఙ్కమనకోటియా నిగ్రోధో ఏసో’’తి తథతో ఞత్వా ‘‘అయం తస్స బహూపకారో, ‘అకుసలం ను ఖో మే పసుతం, ఉదాహు నో’తి తమేవ పుచ్ఛిత్వా జానిస్సామీ’’తి మాణవకవేసేన తస్స సన్తికం అగమాసి.

తస్మిం ఖణే తాపసో తం ఠానం సమం కరోతి. సుపణ్ణరాజా తాపసం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నో అజానన్తో వియ ‘‘కిస్స ఠానం, భన్తే, ఇద’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘ఉపాసక, ఏకో సుపణ్ణో భోజనత్థాయ నాగం హరన్తో నాగేన మోక్ఖత్థాయ నిగ్రోధవిటపం నఙ్గుట్ఠేన వేఠితాయపి అత్తనో మహబ్బలతాయ పక్ఖన్తిత్వా గతో, అథ నిగ్రోధరుక్ఖో ఉప్పాటితో, ఇదం తస్స ఉప్పాటితట్ఠాన’’న్తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, తస్స సుపణ్ణస్స అకుసలం హోతి, ఉదాహు నో’’తి? ‘‘సచే న జానాతి, అచేతనకమ్మం నామ అకుసలం న హోతీ’’తి. ‘‘కిం నాగస్స పన ¶ , భన్తే’’తి? ‘‘సో ఇమం నాసేతుం న గణ్హి, మోక్ఖత్థాయ గణ్హి, తస్మా తస్సపి న హోతియేవా’’తి. సుపణ్ణో తాపసస్స తుస్సిత్వా ‘‘భన్తే, అహం సో సుపణ్ణరాజా, తుమ్హాకఞ్హి పఞ్హవేయ్యాకరణేన తుట్ఠో. తుమ్హే అరఞ్ఞే వసథ, అహఞ్చేకం అలమ్పాయనమన్తం జానామి, అనగ్ఘో మన్తో. తమహం తుమ్హాకం ఆచరియభాగం కత్వా దమ్మి, పటిగ్గణ్హథ న’’న్తి ఆహ. ‘‘అలం మయ్హం మన్తేన, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి. సో తం పునప్పునం యాచిత్వా సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా మన్తం దత్వా ఓసధాని ఆచిక్ఖిత్వా పక్కామి.

గరుళకణ్డం నిట్ఠితం.

కీళనకణ్డం

తస్మిం ¶ కాలే బారాణసియం ఏకో దలిద్దబ్రాహ్మణో బహుం ఇణం గహేత్వా ఇణసామికేహి చోదియమానో ‘‘కిం మే ఇధ వాసేన, అరఞ్ఞం పవిసిత్వా మతం సేయ్యో’’తి నిక్ఖమిత్వా వనం పవిసిత్వా అనుపుబ్బేన తం అస్సమపదం పత్వా తాపసం వత్తసమ్పదాయ ఆరాధేసి. తాపసో ‘‘అయం బ్రాహ్మణో మయ్హం అతివియ ఉపకారకో, సుపణ్ణరాజేన దిన్నం దిబ్బమన్తమస్స దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘బ్రాహ్మణ, అహం అలమ్పాయనమన్తం జానామి, తం తే దమ్మి, గణ్హాహి న’’న్తి వత్వా ‘‘అలం, భన్తే, న మయ్హం మన్తేనత్థో’’తి ¶ వుత్తేపి పునప్పునం వత్వా నిప్పీళేత్వా సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా అదాసియేవ. తస్స చ మన్తస్స అనుచ్ఛవికాని ఓసధాని చేవ మన్తుపచారఞ్చ సబ్బం కథేసి. బ్రాహ్మణో ‘‘లద్ధో మే జీవితుపాయో’’తి కతిపాహం వసిత్వా ‘‘వాతాబాధో మే, భన్తే, బాధతీ’’తి అపదేసం కత్వా తాపసేన విస్సజ్జితో తం వన్దిత్వా ఖమాపేత్వా అరఞ్ఞా నిక్ఖమిత్వా అనుపుబ్బేన యమునాయ తీరం పత్వా తం మన్తం సజ్ఝాయన్తో మహామగ్గం గచ్ఛతి.

తస్మిం కాలే సహస్సమత్తా భూరిదత్తస్స పరిచారికా నాగమాణవికా తం సబ్బకామదదం మణిరతనం ఆదాయ నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా యమునాతీరే వాలుకరాసిమ్హి ఠపేత్వా తస్స ఓభాసేన సబ్బరత్తిం ఉదకకీళం కీళిత్వా అరుణుగ్గమనే సబ్బాలఙ్కారేన అలఙ్కరిత్వా మణిరతనం పరివారేత్వా సిరిం పవేసయమానా నిసీదింసు. బ్రాహ్మణోపి మన్తం సజ్ఝాయన్తో తం ఠానం పాపుణి. తా మన్తసద్దం సుత్వావ ‘‘ఇమినా సుపణ్ణేన భవితబ్బ’’న్తి మరణభయతజ్జితా మణిరతనం అగ్గహేత్వా పథవియం నిముజ్జిత్వా నాగభవనం అగమింసు. బ్రాహ్మణోపి మణిరతనం దిస్వా ‘‘ఇదానేవ మే మన్తో సమిద్ధో’’తి తుట్ఠమానసో ¶ మణిరతనం ఆదాయ పాయాసి. తస్మిం ఖణే నేసాదబ్రాహ్మణో సోమదత్తేన సద్ధిం మిగవధాయ అరఞ్ఞం పవిసన్తో తస్స హత్థే తం మణిరతనం దిస్వా పుత్తం ఆహ ‘‘తాత, నను ఏసో అమ్హాకం భూరిదత్తేన దిన్నో మణీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాత, ఏసో మణీ’’తి. ‘‘తేన హిస్స అగుణం కథేత్వా ఇమం బ్రాహ్మణం వఞ్చేత్వా గణ్హామేతం మణిరతన’’న్తి. ‘‘తాత, పుబ్బే భూరిదత్తేన దీయమానం న గణ్హి, ఇదాని పనేస బ్రాహ్మణో తఞ్ఞేవ వఞ్చేస్సతి, తుణ్హీ హోహీ’’తి. బ్రాహ్మణో ‘‘హోతు, తాత, పస్ససి ఏతస్స వా మమ వా వఞ్చనభావ’’న్తి అలమ్పాయనేన సద్ధిం సల్లపన్తో ఆహ –

౮౨౧.

‘‘మణిం పగ్గయ్హ మఙ్గల్యం, సాధువిత్తం మనోరమం;

సేలం బ్యఞ్జనసమ్పన్నం, కో ఇమం మణిమజ్ఝగా’’తి.

తత్థ ¶ మఙ్గల్యన్తి మఙ్గలసమ్మతం సబ్బకామదదం. కో ఇమన్తి కుహిం ఇమం మణిం అధిగతోసి.

తతో ¶ అలమ్పాయనో గాథమాహ –

౮౨౨.

‘‘లోహితక్ఖసహస్సాహి, సమన్తా పరివారితం;

అజ్జ కాలం పథం గచ్ఛం, అజ్ఝగాహం మణిం ఇమ’’న్తి.

తస్సత్థో – అహం అజ్జ కాలం పాతోవ పథం మగ్గం గచ్ఛన్తో రత్తక్ఖికాహి సహస్సమత్తాహి నాగమాణవికాహి సమన్తా పరివారితం ఇమం మణిం అజ్ఝగా. మం దిస్వా హి సబ్బావ ఏతా భయతజ్జితా ఇమం ఛడ్డేత్వా పలాతాతి.

నేసాదబ్రాహ్మణో తం వఞ్చేతుకామో మణిరతనస్స అగుణం పకాసేన్తో అత్తనా గణ్హితుకామో తిస్సో గాథా అభాసి –

౮౨౩.

‘‘సూపచిణ్ణో అయం సేలో, అచ్చితో మానితో సదా;

సుధారితో సునిక్ఖిత్తో, సబ్బత్థమభిసాధయే.

౮౨౪.

‘‘ఉపచారవిపన్నస్స, నిక్ఖేపే ధారణాయ వా;

అయం సేలో వినాసాయ, పరిచిణ్ణో అయోనిసో.

౮౨౫.

‘‘న ¶ ఇమం అకుసలో దిబ్యం, మణిం ధారేతుమారహో;

పటిపజ్జ సతం నిక్ఖం, దేహిమం రతనం మమ’’న్తి.

తత్థ సబ్బత్థన్తి యో ఇమం సేలం సుట్ఠు ఉపచరితుం అచ్చితుం అత్తనో జీవితం వియ మమాయితుం సుట్ఠు ధారేతుం సుట్ఠు నిక్ఖిపితుం జానాతి, తస్సేవ సూపచిణ్ణో అచ్చితో మానితో సుధారితో సునిక్ఖిత్తో అయం సేలో సబ్బం అత్థం సాధేతీతి అత్థో. ఉపచారవిపన్నస్సాతి యో పన ఉపచారవిపన్నో హోతి, తస్సేసో అనుపాయేన పరిచిణ్ణో వినాసమేవ వహతీతి వదతి. ధారేతుమారహోతి ధారేతుం అరహో. పటిపజ్జ సతం నిక్ఖన్తి అమ్హాకం గేహే బహూ మణీ, మయమేతం గహేతుం జానామ. అహం తే నిక్ఖసతం దస్సామి, తం పటిపజ్జ, దేహి ఇమం మణిరతనం మమన్తి. తస్స హి గేహే ఏకోపి సువణ్ణనిక్ఖో నత్థి. సో పన తస్స మణినో సబ్బకామదదభావం జానాతి ¶ . తేనస్స ఏతదహోసి ‘‘అహం ససీసం న్హత్వా మణిం ఉదకేన పరిప్ఫోసిత్వా ‘నిక్ఖసతం మే దేహీ’తి వక్ఖామి, అథేస మే దస్సతి, తమహం ఏతస్స దస్సామీ’’తి. తస్మా సూరో హుత్వా ఏవమాహ.

తతో అలమ్పాయనో గాథమాహ –

౮౨౬.

‘‘న చ మ్యాయం మణీ కేయ్యో, గోహి వా రతనేహి వా;

సేలో బ్యఞ్జనసమ్పన్నో, నేవ కేయ్యో మణి మమా’’తి.

తత్థ న చ మ్యాయన్తి అయం మణి మమ సన్తకో కేనచి విక్కిణితబ్బో నామ న హోతి. నేవ కేయ్యోతి అయఞ్చ మమ మణి లక్ఖణసమ్పన్నో, తస్మా నేవ కేయ్యో కేనచి వత్థునాపి విక్కిణితబ్బో నామ న హోతీతి.

నేసాదబ్రాహ్మణో ¶ ఆహ –

౮౨౭.

‘‘నో చే తయా మణీ కేయ్యో, గోహి వా రతనేహి వా;

అథ కేన మణీ కేయ్యో, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

అలమ్పాయనో ఆహ –

౮౨౮.

‘‘యో మే సంసే మహానాగం, తేజస్సిం దురతిక్కమం;

తస్స దజ్జం ఇమం సేలం, జలన్తమివ తేజసా’’తి.

తత్థ జలన్తమివ తేజసాతి పభాయ జలన్తం వియ.

నేసాదబ్రాహ్మణో ¶ ఆహ –

౮౨౯.

‘‘కో ను బ్రాహ్మణవణ్ణేన, సుపణ్ణో పతతం వరో;

నాగం జిగీసమన్వేసి, అన్వేసం భక్ఖమత్తనో’’తి.

తత్థ ¶ కో నూతి ఇదం నేసాదబ్రాహ్మణో ‘‘అత్తనో భక్ఖం అన్వేసన్తేన గరుళేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా ఏవమాహ.

అలమ్పాయనో ఏవమాహ –

౮౩౦.

‘‘నాహం దిజాధిపో హోమి, అదిట్ఠో గరుళో మయా;

ఆసీవిసేన విత్తోతి, వేజ్జో బ్రాహ్మణ మం విదూ’’తి.

తత్థ మం విదూతి మం ‘‘ఏస ఆసీవిసేన విత్తకో అలమ్పాయనో నామ వేజ్జో’’తి జానన్తి.

నేసాదబ్రాహ్మణో ఆహ –

౮౩౧.

‘‘కిం ను తుయ్హం ఫలం అత్థి, కిం సిప్పం విజ్జతే తవ;

కిస్మిం వా త్వం పరత్థద్ధో, ఉరగం నాపచాయసీ’’తి.

తత్థ కిస్మిం వా త్వం పరత్థద్ధోతి త్వం కిస్మిం వా ఉపత్థద్ధో హుత్వా, కిం నిస్సయం కత్వా ఉరగం ఆసీవిసం న అపచాయసి జేట్ఠకం అకత్వా అవజానాసీతి పుచ్ఛతి.

సో అత్తనో బలం దీపేన్తో ఆహ –

౮౩౨.

‘‘ఆరఞ్ఞికస్స ఇసినో, చిరరత్తం తపస్సినో;

సుపణ్ణో కోసియస్సక్ఖా, విసవిజ్జం అనుత్తరం.

౮౩౩.

‘‘తం భావితత్తఞ్ఞతరం, సమ్మన్తం పబ్బతన్తరే;

సక్కచ్చం తం ఉపట్ఠాసిం, రత్తిన్దివమతన్దితో.

౮౩౪.

‘‘సో తదా పరిచిణ్ణో మే, వత్తవా బ్రహ్మచరియవా;

దిబ్బం పాతుకరీ మన్తం, కామసా భగవా మమ.

౮౩౫.

‘‘త్యాహం ¶ ¶ మన్తే పరత్థద్ధో, నాహం భాయామి భోగినం;

ఆచరియో విసఘాతానం, అలమ్పానోతి మం విదూ’’తి.

తత్థ ¶ కోసియస్సక్ఖాతి కోసియగోత్తస్స ఇసినో సుపణ్ణో ఆచిక్ఖి. తేన అక్ఖాతకారణం పన సబ్బం విత్థారేత్వా కథేతబ్బం. భావితత్తఞ్ఞతరన్తి భావితత్తానం ఇసీనం అఞ్ఞతరం. సమ్మన్తన్తి వసన్తం. కామసాతి అత్తనో ఇచ్ఛాయ. మమాతి తం మన్తం మయ్హం పకాసేసి. త్యాహం మన్తే, పరత్థద్ధోతి అహం తే మన్తే ఉపత్థద్ధో నిస్సితో. భోగినన్తి నాగానం. విసఘాతానన్తి విసఘాతకవేజ్జానం.

తం సుత్వా నేసాదబ్రాహ్మణో చిన్తేసి ‘‘అయం అలమ్పాయనో య్వాస్స నాగం దస్సేతి, తస్స మణిరతనం దస్సతి, భూరిదత్తమస్స దస్సేత్వా మణిం గణ్హిస్సామీ’’తి. తతో పుత్తేన సద్ధిం మన్తేన్తో గాథమాహ –

౮౩౬.

‘‘గణ్హామసే మణిం తాత, సోమదత్త విజానహి;

మా దణ్డేన సిరిం పత్తం, కామసా పజహిమ్హసే’’తి.

తత్థ గణ్హామసేతి గణ్హామ. కామసాతి అత్తనో రుచియా దణ్డేన పహరిత్వా మా జహామ.

సోమదత్తో ఆహ –

౮౩౭.

‘‘సకం నివేసనం పత్తం, యో తం బ్రాహ్మణ పూజయి;

ఏవం కల్యాణకారిస్స, కిం మోహా దుబ్భిమిచ్ఛసి.

౮౩౮.

‘‘సచే త్వం ధనకామోసి, భూరిదత్తో పదస్సతి;

తమేవ గన్త్వా యాచస్సు, బహుం దస్సతి తే ధన’’న్తి.

తత్థ పూజయీతి దిబ్బకామేహి పూజయిత్థ. దుబ్భిమిచ్ఛసీతి కిం తథారూపస్స మిత్తస్స దుబ్భికమ్మం కాతుం ఇచ్ఛసి తాతాతి.

బ్రాహ్మణో ఆహ –

౮౩౯.

‘‘హత్థగతం ¶ పత్తగతం, నికిణ్ణం ఖాదితుం వరం;

మా నో సన్దిట్ఠికో అత్థో, సోమదత్త ఉపచ్చగా’’తి.

తత్థ హత్థగతన్తి తాత సోమదత్త, త్వం తరుణకో లోకపవత్తిం న జానాసి. యఞ్హి హత్థగతం వా హోతి పత్తగతం వా పురతో వా నికిణ్ణం ఠపితం, తదేవ మే ఖాదితుం వరం, న దూరే ఠితం.

సోమదత్తో ¶ ¶ ఆహ –

౮౪౦.

‘‘పచ్చతి నిరయే ఘోరే, మహిస్సమపి వివరతి;

మిత్తదుబ్భీ హితచ్చాగీ, జీవరేవాపి సుస్సతి.

౮౪౧.

‘‘సచే త్వం ధనకామోసి, భూరిదత్తో పదస్సతి;

మఞ్ఞే అత్తకతం వేరం, న చిరం వేదయిస్ససీ’’తి.

తత్థ మహిస్సమపి వివరతీతి తాత, మిత్తదుబ్భినో జీవన్తస్సేవ పథవీ భిజ్జిత్వా వివరం దేతి. హితచ్చాగీతి అత్తనో హితపరిచ్చాగీ. జీవరేవాపి సుస్సతీతి జీవమానోవ సుస్సతి, మనుస్సపేతో హోతి. అత్తకతం వేరన్తి అత్తనా కతం పాపం. న చిరన్తి న చిరస్సేవ వేదయిస్ససీతి మఞ్ఞామి.

బ్రాహ్మణో ఆహ –

౮౪౨.

‘‘మహాయఞ్ఞం యజిత్వాన, ఏవం సుజ్ఝన్తి బ్రాహ్మణా;

మహాయఞ్ఞం యజిస్సామ, ఏవం మోక్ఖామ పాపకా’’తి.

తత్థ సుజ్ఝన్తీతి తాత సోమదత్త, త్వం దహరో న కిఞ్చి జానాసి, బ్రాహ్మణా నామ యం కిఞ్చి పాపం కత్వా యఞ్ఞేన సుజ్ఝన్తీతి దస్సేన్తో ఏవమాహ.

సోమదత్తో ఆహ –

౮౪౩.

‘‘హన్ద ¶ దాని అపాయామి, నాహం అజ్జ తయా సహ;

పదమ్పేకం న గచ్ఛేయ్యం, ఏవం కిబ్బిసకారినా’’తి.

తత్థ అపాయామీతి అపగచ్ఛామి, పలాయామీతి అత్థో.

ఏవఞ్చ పన వత్వా పణ్డితో మాణవో పితరం అత్తనో వచనం గాహాపేతుం అసక్కోన్తో మహన్తేన సద్దేన దేవతా ఉజ్ఝాపేత్వా ‘‘ఏవరూపేన పాపకారినా సద్ధిం న గమిస్సామీ’’తి పితు పస్సన్తస్సేవ పలాయిత్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా పబ్బజిత్వా అభిఞ్ఞా చ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౮౪౪.

‘‘ఇదం ¶ వత్వాన పితరం, సోమదత్తో బహుస్సుతో;

ఉజ్ఝాపేత్వాన భూతాని, తమ్హా ఠానా అపక్కమీ’’తి.

నేసాదబ్రాహ్మణో ‘‘సోమదత్తో ఠపేత్వా అత్తనో గేహం కుహిం గమిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో అలమ్పాయనం థోకం అనత్తమనం దిస్వా ‘‘అలమ్పాయన ¶ , మా చిన్తయి, దస్సేస్సామి తే భూరిదత్త’’న్తి తం ఆదాయ నాగరాజస్స ఉపోసథకరణట్ఠానం గన్త్వా వమ్మికమత్థకే భోగే ఆభుజిత్వా నిపన్నం నాగరాజానం దిస్వా అవిదూరే ఠితో హత్థం పసారేత్వా ద్వే గాథా అభాసి –

౮౪౫.

‘‘గణ్హాహేతం మహానాగం, ఆహరేతం మణిం మమ;

ఇన్దగోపకవణ్ణాభో, యస్స లోహితకో సిరో.

౮౪౬.

‘‘కప్పాసపిచురాసీవ, ఏసో కాయో పదిస్సతి;

వమ్మికగ్గగతో సేతి, తం త్వం గణ్హాహి బ్రాహ్మణా’’తి.

తత్థ ఇన్దగోపకవణ్ణాభోతి ఇన్దగోపకవణ్ణో వియ ఆభాసతి. కప్పాసపిచురాసీవాతి సువిహితస్స కప్పాసపిచునో రాసి వియ.

అథ మహాసత్తో అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా నేసాదబ్రాహ్మణం దిస్వా ‘‘అయం ఉపోసథస్స మే అన్తరాయం కరేయ్యాతి ఇమం నాగభవనం నేత్వా మహాసమ్పత్తియా పతిట్ఠాపేసిం. మయా దీయమానం మణిం గణ్హితుం న ఇచ్ఛి. ఇదాని పన అహితుణ్డికం గహేత్వా ఆగచ్ఛతి. సచాహం ఇమస్స మిత్తదుబ్భినో ¶ కుజ్ఝేయ్యం, సీలం మే ఖణ్డం భవిస్సతి. మయా ఖో పన పఠమఞ్ఞేవ చతురఙ్గసమన్నాగతో ఉపోసథో అధిట్ఠితో, సో యథాధిట్ఠితోవ హోతు, అలమ్పాయనో మం ఛిన్దతు వా పచతు వా, సూలేన వా విజ్ఝతు, నేవస్స కుజ్ఝిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘సచే ఖో పనాహం ఇమే ఓలోకేస్సామి, భస్మా భవేయ్యుం. మం పోథేన్తేపి న కుజ్ఝిస్సామి న ఓలోకేస్సామీ’’తి అక్ఖీని నిమీలేత్వా అధిట్ఠానపారమిం పురేచారికం కత్వా భోగన్తరే సీసం పక్ఖిపిత్వా నిచ్చలోవ హుత్వా నిపజ్జి. నేసాదబ్రాహ్మణోపి ‘‘భో అలమ్పాయన, ఇమం నాగం గణ్హాహి, దేహి మే మణి’’న్తి ఆహ. అలమ్పాయనో నాగం దిస్వా తుట్ఠో మణిం కిస్మిఞ్చి అగణేత్వా ‘‘గణ్హ, బ్రాహ్మణా’’తి తస్స హత్థే ఖిపి. సో తస్స హత్థతో గళిత్వా పథవియం పతి. పతితమత్తోవ పథవిం పవిసిత్వా నాగభవనమేవ గతో.

బ్రాహ్మణో ¶ మణిరతనతో భూరిదత్తేన సద్ధిం మిత్తభావతో పుత్తతోతి తీహి పరిహాయి. సో ‘‘నిప్పచ్చయో జాతోమ్హి, పుత్తస్స మే వచనం న కత’’న్తి పరిదేవన్తో గేహం అగమాసి. అలమ్పాయనోపి ¶ దిబ్బోసధేహి అత్తనో సరీరం మక్ఖేత్వా థోకం ఖాదిత్వా అత్తనో కాయం పరిప్ఫోసేత్వా దిబ్బమన్తం జప్పన్తో బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా నఙ్గుట్ఠే గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా సీసం దళ్హం గణ్హన్తో ముఖమస్స వివరిత్వా ఓసధం ఖాదిత్వా ముఖే ఖేళం ఓపి. సుచిజాతికో నాగరాజా సీలభేదభయేన అకుజ్ఝిత్వా అక్ఖీనిపి న ఉమ్మీలేసి. అథ నం ఓసధమన్తం కత్వా నఙ్గుట్ఠే గహేత్వా హేట్ఠాసీసం కత్వా సఞ్చాలేత్వా గహితభోజనం ఛడ్డాపేత్వా భూమియం దీఘతో నిపజ్జాపేత్వా మసూరకం మద్దన్తో వియ పాదేహి మద్దిత్వా అట్ఠీని చుణ్ణియమానాని వియ అహేసుం. పున నఙ్గుట్ఠే గహేత్వా దుస్సం పోథేన్తో వియ పోథేసి. మహాసత్తో ఏవరూపం దుక్ఖం అనుభవన్తోపి నేవ కుజ్ఝి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౮౪౭.

‘‘అథోసధేహి దిబ్బేహి, జప్పం మన్తపదాని చ;

ఏవం తం అసక్ఖి సత్థుం, కత్వా పరిత్తమత్తనో’’తి.

తత్థ అసక్ఖీతి సక్ఖి. సత్థున్తి గణ్హితుం.

ఇతి సో మహాసత్తం దుబ్బలం కత్వా వల్లీహి పేళం సజ్జేత్వా మహాసత్తం తత్థ పక్ఖిపి, సరీరస్స మహన్తతాయ తత్థ న పవిసతి. అథ నం పణ్హియా కోట్టేన్తో పవేసేత్వా పేళం ఆదాయ ఏకం గామం గన్త్వా గామమజ్ఝే ఓతారేత్వా ‘‘నాగస్స నచ్చం దట్ఠుకామా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి సద్దమకాసి. సకలగామవాసినో సన్నిపతింసు. తస్మిం ఖణే అలమ్పాయనో ‘‘నిక్ఖమ మహానాగా’’తి ¶ ఆహ. మహాసత్తో చిన్తేసి ‘‘అజ్జ మయా పరిసం తోసేన్తేన కీళితుం వట్టతి. ఏవం అలమ్పాయనో బహుం ధనం లభిత్వా తుట్ఠో మం విస్సజ్జేస్సతి. యం యం ఏస మం కారేతి, తం తం కరిస్సామీ’’తి. అథ నం సో పేళతో నీహరిత్వా ‘‘మహా హోహీ’’తి ఆహ. సో మహా అహోసి, ‘‘ఖుద్దకో, వట్టో, వమ్మితో, ఏకప్ఫణో, ద్విఫణో, తిప్ఫణో, చతుప్ఫణో, పఞ్చ, ఛ, సత్త, అట్ఠ, నవ, దస వీసతి, తింసతి, చత్తాలీస, పణ్ణాసప్ఫణో, సతప్ఫణో, ఉచ్చో, నీచో, దిస్సమానకాయో, అదిస్సమానకాయో, దిస్సమానఉపడ్ఢకాయో ¶ , నీలో, పీతో, లోహితో, ఓదాతో, మఞ్జట్ఠికో హోహి, అగ్గిజాలం విస్సజ్జేహి, ఉదకం, ధూమం విస్సజ్జేహీ’’తి. మహాసత్తో ఇమేసుపి ఆకారేసు వుత్తవుత్తే ¶ అత్తభావే నిమ్మినిత్వా నచ్చం దస్సేసి. తం దిస్వా కోచి అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖి.

మనుస్సా బహూని హిరఞ్ఞసువణ్ణవత్థాలఙ్కారాదీని అదంసు. ఇతి తస్మిం గామే సహస్సమత్తం లభి. సో కిఞ్చాపి మహాసత్తం గణ్హన్తో ‘‘సహస్సం లభిత్వా తం విస్సజ్జేస్సామీ’’తి ఆహ, తం పన ధనం లభిత్వా ‘‘గామకేపి తావ మయా ఏత్తకం ధనం లద్ధం, నగరే కిర బహుం లభిస్సామీ’’తి ధనలోభేన తం న ముఞ్చి. సో తస్మిం గామే కుటుమ్బం సణ్ఠపేత్వా రతనమయం పేళం కారేత్వా తత్థ మహాసత్తం పక్ఖిపిత్వా సుఖయానకం ఆరుయ్హ మహన్తేన పరివారేన నిక్ఖమిత్వా తం గామనిగమాదీసు కీళాపేన్తో అనుపుబ్బేన బారాణసిం పాపుణి. నాగరాజస్స పన మధులాజే దేతి, మణ్డూకే మారేత్వా దేతి, సో గోచరం న గణ్హాతి అవిస్సజ్జనభయేన. గోచరం అగ్గణ్హన్తమ్పి పున నం చత్తారో ద్వారగామే ఆదిం కత్వా తత్థ తత్థ మాసమత్తం కీళాపేసి. పన్నరసఉపోసథదివసే పన ‘‘అజ్జ తుమ్హాకం సన్తికే కీళాపేస్సామీ’’తి రఞ్ఞో ఆరోచాపేసి. రాజా నగరే భేరిం చరాపేత్వా మహాజనం సన్నిపాతాపేసి. రాజఙ్గణే మఞ్చాతిమఞ్చం బన్ధింసు.

కీళనఖణ్డం నిట్ఠితం.

నగరపవేసనకణ్డం

అలమ్పాయనేన పన బోధిసత్తస్స గహితదివసేయేవ మహాసత్తస్స మాతా సుపినన్తే అద్దస కాళేన రత్తక్ఖినా పురిసేన అసినా దక్ఖిణబాహుం ఛిన్దిత్వా లోహితేన పగ్ఘరన్తేన నీయమానం. సా భీతతసితా ఉట్ఠాయ దక్ఖిణబాహుం పరామసిత్వా సుపినభావం జాని. అథస్సా ఏతదహోసి ‘‘మయా కక్ఖళో పాపసుపినో దిట్ఠో, చతున్నం వా మే పుత్తానం ధతరట్ఠస్స రఞ్ఞో వా మమ వా పరిపన్థేన భవితబ్బ’’న్తి. అపిచ ఖో పన మహాసత్తమేవ ఆరబ్భ అతిరేకతరం చిన్తేసి. కింకారణా ¶ ? సేసా అత్తనో నాగభవనే వసన్తి, ఇతరో పన సీలజ్ఝాసయత్తా మనుస్సలోకం గన్త్వా ఉపోసథకమ్మం కరోతి. తస్మా ‘‘కచ్చి ను ఖో మే పుత్తం అహితుణ్డికో వా సుపణ్ణో వా గణ్హేయ్యా’’తి తస్సేవ అతిరేకతరం చిన్తేసి ¶ . తతో అడ్ఢమాసే అతిక్కన్తే ‘‘మమ పుత్తో అడ్ఢమాసాతిక్కమేన మం వినా వత్తితుం న సక్కోతి, అద్ధాస్స కిఞ్చి ¶ భయం ఉప్పన్నం భవిస్సతీ’’తి దోమనస్సప్పత్తా అహోసి. మాసాతిక్కమేన పనస్సా సోకేన అస్సూనం అపగ్ఘరణకాలో నామ నాహోసి, హదయం సుస్సి, అక్ఖీని ఉపచ్చింసు. సా ‘‘ఇదాని ఆగమిస్సతి, ఇదాని ఆగమిస్సతీ’’తి తస్సాగమనమగ్గమేవ ఓలోకేన్తీ నిసీది. అథస్సా జేట్ఠపుత్తో సుదస్సనో మాసచ్చయేన మహతియా పరిసాయ సద్ధిం మాతాపితూనం దస్సనత్థాయ ఆగతో, పరిసం బహి ఠపేత్వా పాసాదం ఆరుయ్హ మాతరం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. సా భూరిదత్తం అనుసోచన్తీ తేన సద్ధిం న కిఞ్చి సల్లపి. సో చిన్తేసి ‘‘మయ్హం మాతా మయి పుబ్బే ఆగతే తుస్సతి, పటిసన్థారం కరోతి, అజ్జ పన దోమనస్సప్పత్తా, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి? అథ నం పుచ్ఛన్తో ఆహ –

౮౪౮.

‘‘మమం దిస్వాన ఆయన్తం, సబ్బకామసమిద్ధినం;

ఇన్ద్రియాని అహట్ఠాని, సావం జాతం ముఖం తవ.

౮౪౯.

‘‘పద్ధం యథా హత్థగతం, పాణినా పరిమద్దితం;

సావం జాతం ముఖం తుయ్హం, మమం దిస్వాన ఏదిస’’న్తి.

తత్థ అహట్ఠానీతి న విప్పసన్నాని. సావన్తి కఞ్చనాదాసవణ్ణం తే ముఖం పీతకాళకం జాతం. హత్థగతన్తి హత్థేన ఛిన్దితం. ఏదిసన్తి ఏవరూపం మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన తుమ్హాకం దస్సనత్థాయ ఆగతం మం దిస్వా.

సా ఏవం వుత్తేపి నేవ కథేసి. సుదస్సనో చిన్తేసి ‘‘కిం ను ఖో కేనచి కుద్ధా వా పరిబద్ధా వా భవేయ్యా’’తి. అథ నం పుచ్ఛన్తో ఇతరం గాథమాహ –

౮౫౦.

‘‘కచ్చి ను తే నాభిససి, కచ్చి తే అత్థి వేదనా;

యేన సావం ముఖం తుయ్హం, మమం దిస్వాన ఆగత’’న్తి.

తత్థ కచ్చి ను తే నాభిససీతి కచ్చి ను తం కోచి న అభిససి అక్కోసేన వా పరిభాసాయ ¶ వా విహింసీతి పుచ్ఛతి. తుయ్హన్తి తవ పుబ్బే మమం దిస్వా ఆగతం ఏదిసం ముఖం న హోతి. యేన పన కారణేన అజ్జ తవ ముఖం సావం జాతం, తం మే ఆచిక్ఖాతి పుచ్ఛతి.

అథస్స ¶ సా ఆచిక్ఖన్తీ ఆహ –

౮౫౧.

‘‘సుపినం తాత అద్దక్ఖిం, ఇతో మాసం అధోగతం;

‘దక్ఖిణం ¶ వియ మే బాహుం, ఛేత్వా రుహిరమక్ఖితం;

పురిసో ఆదాయ పక్కామి, మమ రోదన్తియా సతి’.

౮౫౨.

‘‘యతోహం సుపినమద్దక్ఖిం, సుదస్సన విజానహి;

తతో దివా వా రత్తిం వా, సుఖం మే నోపలబ్భతీ’’తి.

తత్థ ఇతో మాసం అధోగతన్తి ఇతో హేట్ఠా మాసాతిక్కన్తం. అజ్జ మే దిట్ఠసుపినస్స మాసో హోతీతి దస్సేతి. పురిసోతి ఏకో కాళో రత్తక్ఖి పురిసో. రోదన్తియా సతీతి రోదమానాయ సతియా. సుఖం మే నోపలబ్భతీతి మమ సుఖం నామ న విజ్జతి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘తాత, పియపుత్తకో మే తవ కనిట్ఠో న దిస్సతి, భయేనస్స ఉప్పన్నేన భవితబ్బ’’న్తి పరిదేవన్తీ ఆహ –

౮౫౩.

‘‘యం పుబ్బే పరివారింసు, కఞ్ఞా రుచిరవిగ్గహా;

హేమజాలప్పటిచ్ఛన్నా, భూరిదత్తో న దిస్సతి.

౮౫౪.

‘‘యం పుబ్బే పరివారింసు, నేత్తింసవరధారినో;

కణికారావ సమ్ఫుల్లా, భూరిదత్తో న దిస్సతి.

౮౫౫.

‘‘హన్ద దాని గమిస్సామ, భూరిదత్తనివేసనం;

ధమ్మట్ఠం సీలసమ్పన్నం, పస్సామ తవ భాతర’’న్తి.

తత్థ సమ్ఫుల్లాతి సువణ్ణవత్థాలఙ్కారధారితాయ సమ్ఫుల్లా కణికారా వియ. హన్దాతి వవస్సగ్గత్థే నిపాతో, ఏహి, తాత, భూరిదత్తస్స నివేసనం గచ్ఛామాతి వదతి.

ఏవఞ్చ ¶ పన వత్వా తస్స చేవ అత్తనో చ పరిసాయ సద్ధిం తత్థ అగమాసి. భూరిదత్తస్స భరియాయో పన తం వమ్మికమత్థకే అదిస్వా ‘‘మాతు నివేసనే వసిస్సతీ’’తి అబ్యావటా అహేసుం. తా ‘‘సస్సు కిర నో పుత్తం అపస్సన్తీ ఆగచ్ఛతీ’’తి సుత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా ‘‘అయ్యే, పుత్తస్స తే అదిస్సమానస్స అజ్జ మాసో అతీతో’’తి మహాపరిదేవం పరిదేవమానా ¶ తస్సా పాదమూలే పతింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౮౫౬.

‘‘తఞ్చ దిస్వాన ఆయన్తిం, భూరిదత్తస్స మాతరం;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, భూరిదత్తస్స నారియో.

౮౫౭.

‘‘పుత్తం తేయ్యే న జానామ, ఇతో మాసం అధోగతం;

మతం వా యది వా జీవం, భూరిదత్తం యసస్సిన’’న్తి.

తత్థ ¶ ‘‘పుత్తం తేయ్యే’’తి అయం తాసం పరిదేవనకథా.

భూరిదత్తస్స మాతా సుణ్హాహి సద్ధిం అన్తరవీథియం పరిదేవిత్వా తా ఆదాయ తస్స పాసాదం ఆరుయ్హ పుత్తస్స సయనఞ్చ ఆసనఞ్చ ఓలోకేత్వా పరిదేవమానా ఆహ –

౮౫౮.

‘‘సకుణీ హతపుత్తావ, సుఞ్ఞం దిస్వా కులావకం;

చిరం దుక్ఖేన ఝాయిస్సం, భూరిదత్తం అపస్సతీ.

౮౫౯.

‘‘కురరీ హతఛాపావ, సుఞ్ఞం దిస్వా కులావకం;

చిరం దుక్ఖేన ఝాయిస్సం, భూరిదత్తం అపస్సతీ.

౮౬౦.

‘‘సా నూన చక్కవాకీవ, పల్లలస్మిం అనోదకే;

చిరం దుక్ఖేన ఝాయిస్సం, భూరిదత్తం అపస్సతీ.

౮౬౧.

‘‘కమ్మారానం యథా ఉక్కా, అన్తో ఝాయతి నో బహి;

ఏవం ఝాయామి సోకేన, భూరిదత్తం అపస్సతీ’’తి.

తత్థ అపస్సతీతి అపస్సన్తీ. హతఛాపావాతి హతపోతకావ.

ఏవం ¶ భూరిదత్తమాతరి విలపమానాయ భూరిదత్తనివేసనం అణ్ణవకుచ్ఛి వియ ఏకసద్దం అహోసి. ఏకోపి సకభావేన సణ్ఠాతుం నాసక్ఖి. సకలనివేసనం యుగన్ధరవాతప్పహటం వియ సాలవనం అహోసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౮౬౨.

‘‘సాలావ సమ్పమథితా, మాలుతేన పమద్దితా;

సేన్తి పుత్తా చ దారా చ, భూరిదత్తనివేసనే’’తి.

అరిట్ఠో ¶ చ సుభోగో చ ఉభోపి భాతరో మాతాపితూనం ఉపట్ఠానం గచ్ఛన్తా తం సద్దం సుత్వా భూరిదత్తనివేసనం పవిసిత్వా మాతరం అస్సాసయింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౮౬౩.

‘‘ఇదం సుత్వాన నిగ్ఘోసం, భూరిదత్తనివేసనే;

అరిట్ఠో చ సుభోగో చ, పధావింసు అనన్తరా.

౮౬౪.

‘‘అమ్మ అస్సాస మా సోచి, ఏవంధమ్మా హి పాణినో;

చవన్తి ఉపపజ్జన్తి, ఏసాస్స పరిణామితా’’తి.

తత్థ ఏసాస్స పరిణామితాతి ఏసా చుతూపపత్తి అస్స లోకస్స పరిణామితా, ఏవఞ్హి సో లోకో పరిణామేతి. ఏతేహి ద్వీహి అఙ్గేహి ముత్తో నామ నత్థీతి వదన్తి.

సముద్దజా ¶ ఆహ –

౮౬౫.

‘‘అహమ్పి తాత జానామి, ఏవంధమ్మా హి పాణినో;

సోకేన చ పరేతస్మి, భూరిదత్తం అపస్సతీ.

౮౬౬.

‘‘అజ్జ చే మే ఇమం రత్తిం, సుదస్సన విజానహి;

భూరిదత్తం అపస్సన్తీ, మఞ్ఞే హిస్సామి జీవిత’’న్తి.

తత్థ అజ్జ చే మేతి తాత సుదస్సన, సచే అజ్జ ఇమం రత్తిం భూరిదత్తో మమ దస్సనం నాగమిస్సతి, అథాహం తం అపస్సన్తీ జీవితం జహిస్సామీతి మఞ్ఞామి.

పుత్తా ¶ ఆహంసు –

౮౬౭.

‘‘అమ్మ అస్సాస మా సోచి, ఆనయిస్సామ భాతరం;

దిసోదిసం గమిస్సామ, భాతుపరియేసనం చరం.

౮౬౮.

‘‘పబ్బతే గిరిదుగ్గేసు, గామేసు నిగమేసు చ;

ఓరేన సత్తరత్తస్స, భాతరం పస్స ఆగత’’న్తి.

తత్థ చరన్తి అమ్మ, మయం తయోపి జనా భాతుపరియేసనం చరన్తా దిసోదిసం గమిస్సామాతి నం అస్సాసేసుం.

తతో ¶ సుదస్సనో చిన్తేసి ‘‘సచే తయోపి ఏకం దిసం గమిస్సామ, పపఞ్చో భవిస్సతి, తీహి తీణి ఠానాని గన్తుం వట్టతి – ఏకేన దేవలోకం, ఏకేన హిమవన్తం, ఏకేన మనుస్సలోకం. సచే ఖో పన కాణారిట్ఠో మనుస్సలోకం గమిస్సతి, యత్థేవ భూరిదత్తం పస్సతి. తం గామం వా నిగమం వా ఝాపేత్వా ఏస్సతి, ఏస కక్ఖళో ఫరుసో, న సక్కా ఏతం తత్థ పేసేతు’’న్తి. చిన్తేత్వా చ పన ‘‘తాత అరిట్ఠ, త్వం దేవలోకం గచ్ఛ, సచే దేవతాహి ధమ్మం సోతుకామాహి భూరిదత్తో దేవలోకం నీతో, తతో నం ఆనేహీ’’తి అరిట్ఠం దేవలోకం పహిణి. సుభోగం పన ‘‘తాత, త్వం హిమవన్తం గన్త్వా పఞ్చసు మహానదీసు భూరిదత్తం ఉపధారేత్వా ఏహీ’’తి హిమవన్తం పహిణి. సయం పన మనుస్సలోకం గన్తుకామో చిన్తేసి – ‘‘సచాహం మాణవకవణ్ణేన గమిస్సామి, మనుస్సా నేవ మే పియాయిస్సన్తి, మయా తాపసవేసేన గన్తుం వట్టతి, మనుస్సానఞ్హి పబ్బజితా పియా మనాపా’’తి. సో తాపసవేసం గహేత్వా మాతరం వన్దిత్వా నిక్ఖమి.

బోధిసత్తస్స పన అజముఖీ నామ వేమాతికభగినీ అత్థి. తస్సా బోధిసత్తే అధిమత్తో సినేహో. సా సుదస్సనం గచ్ఛన్తం దిస్వా ఆహ – ‘‘భాతిక ¶ , అతివియ కిలమామి, అహమ్పి తయా సద్ధిం గమిస్సామీ’’తి. ‘‘అమ్మ, న సక్కా తయా గన్తుం, అహం పబ్బజితవసేన గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘అహం పన ఖుద్దకమణ్డూకీ హుత్వా తవ జటన్తరే నిపజ్జిత్వా గమిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏహీ’’తి. సా మణ్డూకపోతికా హుత్వా తస్స జటన్తరే నిపజ్జి. సుదస్సనో ‘‘మూలతో పట్ఠాయ విచినన్తో గమిస్సామీ’’తి బోధిసత్తస్స భరియాయో తస్స ఉపోసథకరణట్ఠానం పుచ్ఛిత్వా పఠమం తత్థ గన్త్వా అలమ్పాయనేన మహాసత్తస్స గహితట్ఠానే లోహితఞ్చ వల్లీహి కతపేళట్ఠానఞ్చ దిస్వా ‘‘భూరిదత్తో అహితుణ్డికేన గహితో’’తి ఞత్వా సముప్పన్నసోకో అస్సుపుణ్ణేహి ¶ నేత్తేహి అలమ్పాయనస్స గతమగ్గేనేవ పఠమం కీళాపితగామం గన్త్వా మనస్సే పుచ్ఛి ‘‘ఏవరూపో నామ నాగో కేనచీధ అహితుణ్డికేన కీళాపితో’’తి? ‘‘ఆమ, అలమ్పాయనేన ఇతో మాసమత్థకే కీళాపితో’’తి. ‘‘కిఞ్చి ధనం తేన లద్ధ’’న్తి? ‘‘ఆమ, ఇధేవ తేన సహస్సమత్తం లద్ధ’’న్తి. ‘‘ఇదాని సో కుహిం గతో’’తి? ‘‘అసుకగామం నామా’’తి. సో తతో పట్ఠాయ పుచ్ఛన్తో అనుపుబ్బేన రాజద్వారం అగమాసి.

తస్మిం ¶ ఖణే అలమ్పాయనో సున్హాతో సువిలిత్తో మట్ఠసాటకం నివాసేత్వా రతనపేళం గాహాపేత్వా రాజద్వారమేవ గతో. మహాజనో సన్నిపతి, రఞ్ఞో ఆసనం పఞ్ఞత్తం. సో అన్తోనివేసనే ఠితోవ ‘‘అహం ఆగచ్ఛామి, నాగరాజానం కీళాపేతూ’’తి పేసేసి. అలమ్పాయనో చిత్తత్థరణే రతనపేళం ఠపేత్వా వివరిత్వా ‘‘ఏహి మహానాగా’’తి సఞ్ఞమదాసి. తస్మిం సమయే సుదస్సనోపి పరిసన్తరే ఠాతో. అథ మహాసత్తో సీసం నీహరిత్వా సబ్బావన్తం పరిసం ఓలోకేసి. నాగా హి ద్వీహి కారణేహి పరిసం ఓలోకేన్తి సుపణ్ణపరిపన్థం వా ఞాతకే వా దస్సనత్థాయ. తే సుపణ్ణం దిస్వా భీతా న నచ్చన్తి, ఞాతకే వా దిస్వా లజ్జమానా న నచ్చన్తి. మహాసత్తో పన ఓలోకేన్తో పరిసన్తరే భాతరం అద్దస. సో అక్ఖిపూరాని అస్సూని గహేత్వా పేళతో నిక్ఖమిత్వా భాతరాభిముఖో పాయాసి. మహాజనో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా భీతో పటిక్కమి, ఏకో సుదస్సనోవ అట్ఠాసి. సో గన్త్వా తస్స పాదపిట్ఠియం సీసం ఠపేత్వా రోది, సుదస్సనోపి పరిదేవి. మహాసత్తో రోదిత్వా నివత్తిత్వా పేళమేవ పావిసి. అలమ్పాయనోపి ‘‘ఇమినా నాగేన తాపసో డట్ఠో భవిస్సతి, అస్సాసేస్సామి న’’న్తి ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ –

౮౬౯.

‘‘హత్థా ¶ పముత్తో ఉరగో, పాదే తే నిపతీ భుసం;

కచ్చి ను తం డంసీ తాత, మా భాయి సుఖితో భవా’’తి.

తత్థ మా భాయీతి తాత తాపస, అహం అలమ్పాయనో నామ, మా భాయి, తవ పటిజగ్గనం నామ మమ భారోతి.

సుదస్సనో తేన సద్ధిం కథేతుకమ్యతాయ గాథమాహ –

౮౭౦.

‘‘నేవ మయ్హం అయం నాగో, అలం దుక్ఖాయ కాయచి;

యావతత్థి అహిగ్గాహో, మయా భియ్యో న విజ్జతీ’’తి.

తత్థ ¶ కాయచీతి కస్సచి అప్పమత్తకస్సపి దుక్ఖస్స ఉప్పాదనే అయం మమ అసమత్థో. మయా హి సదిసో అహితుణ్డికో నామ నత్థీతి.

అలమ్పాయనో ‘‘అసుకో నామేసో’’తి అజానన్తో కుజ్ఝిత్వా ఆహ –

౮౭౧.

‘‘కో ¶ ను బ్రాహ్మణవణ్ణేన, దిత్తో పరిసమాగతో;

అవ్హాయన్తు సుయుద్ధేన, సుణన్తు పరిసా మమా’’తి.

తత్థ దిత్తోతి గబ్బితో బాలో అన్ధఞాణో. అవ్హాయన్తూతి అవ్హాయన్తో, అయమేవ వా పాఠో. ఇదం వుత్తం హోతి – అయం కో బాలో ఉమ్మత్తకో వియ మం సుయుద్ధేన అవ్హాయన్తో అత్తనా సద్ధిం సమం కరోన్తో పరిసమాగతో, పరిసా మమ వచనం సుణన్తు, మయ్హం దోసో నత్థి, మా ఖో మే కుజ్ఝిత్థాతి.

అథ నం సుదస్సనో గాథాయ అజ్ఝభాసి –

౮౭౨.

‘‘త్వం మం నాగేన ఆలమ్ప, అహం మణ్డూకఛాపియా;

హోతు నో అబ్భుతం తత్థ, ఆ సహస్సేహి పఞ్చహీ’’తి.

తత్థ నాగేనాతి త్వం నాగేన మయా సద్ధిం యుజ్ఝ, అహం మణ్డూకఛాపియా తయా సద్ధిం యుజ్ఝిస్సామి. ఆ సహస్సేహి పఞ్చహీతి తస్మిం నో యుద్ధే యావ పఞ్చహి సహస్సేహి అబ్భుతం హోతూతి.

అలమ్పాయనో ఆహ –

౮౭౩.

‘‘అహఞ్హి వసుమా అడ్ఢో, త్వం దలిద్దోసి మాణవ;

కో ను తే పాటిభోగత్థి, ఉపజూతఞ్చ కిం సియా.

౮౭౪.

‘‘ఉపజూతఞ్చ మే అస్స, పాటిభోగో చ తాదిసో;

హోతు నో అబ్భుతం తత్థ, ఆ సహస్సేహి పఞ్చహీ’’తి.

తత్థ ¶ కో ను తేతి తవ పబ్బజితస్స కో ను పాటిభోగో అత్థి. ఉపజూతఞ్చాతి ఇమస్మిం వా జూతే ఉపనిక్ఖేపభూతం కిం నామ తవ ధనం సియా, దస్సేహి మేతి ¶ వదతి. ఉపజూతఞ్చ మేతి మయ్హం పన దాతబ్బం ఉపనిక్ఖేపధనం వా ఠపేతబ్బపాటిభోగో వా తాదిసో అత్థి, తస్మా నో తత్థ యావ పఞ్చహి సహస్సేహి అబ్భుతం హోతూతి.

సుదస్సనో తస్స కథం సుత్వా ‘‘పఞ్చహి నో సహస్సేహి అబ్భుతం హోతూ’’తి అభీతో రాజనివేసనం ఆరుయ్హ మాతులరఞ్ఞో సన్తికే ఠితో గాథమాహ –

౮౭౫.

‘‘సుణోహి ¶ మే మహారాజ, వచనం భద్దమత్థు తే;

పఞ్చన్నం మే సహస్సానం, పాటిభోగో హి కిత్తిమా’’తి.

తత్థ కిత్తిమాతి గుణకిత్తిసమ్పన్న వివిధగుణాచారకిత్తిసమ్పన్న.

రాజా ‘‘అయం తాపసో మం అతిబహుం ధనం యాచతి, కిం ను ఖో’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౮౭౬.

‘‘పేత్తికం వా ఇణం హోతి, యం వా హోతి సయంకతం;

కిం త్వం ఏవం బహుం మయ్హం, ధనం యాచసి బ్రాహ్మణా’’తి.

తత్థ పేత్తికం వాతి పితరా వా గహేత్వా ఖాదితం, అత్తనా వా కతం ఇణం నామ హోతి, కిం మమ పితరా తవ హత్థతో గహితం అత్థి, ఉదాహు మయా, కింకారణా మం ఏవం బహుం ధనం యాచసీతి?

ఏవం వుత్తే సుదస్సనో ద్వే గాథా అభాసి –

౮౭౭.

‘‘అలమ్పాయనో హి నాగేన, మమం అభిజిగీసతి;

అహం మణ్డూకఛాపియా, డంసయిస్సామి బ్రాహ్మణం.

౮౭౮.

‘‘తం త్వం దట్ఠుం మహారాజ, అజ్జ రట్ఠాభివడ్ఢన;

ఖత్తసఙ్ఘపరిబ్యూళ్హో, నియ్యాహి అహిదస్సన’’న్తి.

తత్థ ¶ అభిజిగీసతీతి యుద్ధే జినితుం ఇచ్ఛతి. తత్థ సచే సో జీయిస్సతి, మయ్హం పఞ్చసహస్సాని దస్సతి. సచాహం జీయిస్సామి, అహమస్స దస్సామి, తస్మా తం బహుం ధనం యాచామి. తన్తి తస్మా త్వం మహారాజ, అజ్జ అహిదస్సనం దట్ఠుం నియ్యాహీతి.

రాజా ‘‘తేన హి గచ్ఛామా’’తి తాపసేన సద్ధింయేవ నిక్ఖమి. తం దిస్వా అలమ్పాయనో ‘‘అయం తాపసో గన్త్వా రాజానం గహేత్వా ఆగతో, రాజకులూపకో భవిస్సతీ’’తి భీతో తం అనువత్తన్తో గాథమాహ –

౮౭౯.

‘‘నేవ తం అతిమఞ్ఞామి, సిప్పవాదేన మాణవ;

అతిమత్తోసి సిప్పేన, ఉరగం నాపచాయసీ’’తి.

తత్థ ¶ ¶ సిప్పవాదేనాతి మాణవ, అహం అత్తనో సిప్పేన తం నాతిమఞ్ఞామి, త్వం పన సిప్పేన అతిమత్తో ఇమం ఉరగం న పూజేసి, నాగస్స అపచితిం న కరోసీతి.

తతో సుదస్సనో ద్వే గాథా అభాసి –

౮౮౦.

‘‘అహమ్పి నాతిమఞ్ఞామి, సిప్పవాదేన బ్రాహ్మణ;

అవిసేన చ నాగేన, భుసం వఞ్చయసే జనం.

౮౮౧.

‘‘ఏవఞ్చేతం జనో జఞ్ఞా, యథా జానామి తం అహం;

న త్వం లభసి ఆలమ్ప, భుసముట్ఠిం కుతో ధన’’న్తి.

అథస్స అలమ్పాయనో కుజ్ఝిత్వా ఆహ –

౮౮౨.

‘‘ఖరాజినో జటీ దుమ్మీ, దిత్తో పరిసమాగతో;

యో త్వం ఏవం గతం నాగం, ‘అవిసో’ అతిమఞ్ఞతి.

౮౮౩.

‘‘ఆసజ్జ ఖో నం జఞ్ఞాసి, పుణ్ణం ఉగ్గస్స తేజసో;

మఞ్ఞే తం భస్మరాసింవ, ఖిప్పమేస కరిస్సతీ’’తి.

తత్థ ¶ దుమ్మీతి అనఞ్జితనయనో [రుమ్మీతి అనఞ్జితా మణ్డితో (సీ. పీ.)]. అవిసో అతిమఞ్ఞసీతి నిబ్బిసోతి అవజానాసి. ఆసజ్జాతి ఉపగన్త్వా. జఞ్ఞాసీతి జానేయ్యాసి.

అథ తేన సద్ధిం కేళిం కరోన్తో సుదస్సనో గాథమాహ –

౮౮౪.

‘‘సియా విసం సిలుత్తస్స, దేడ్డుభస్స సిలాభునో;

నేవ లోహితసీసస్స, విసం నాగస్స విజ్జతీ’’తి.

తత్థ సిలుత్తస్సాతి ఘరసప్పస్స. దేడ్డుభస్సాతి ఉదకసప్పస్స. సిలాభునోతి నీలవణ్ణసప్పస్స. ఇతి నిబ్బిసే సప్పే దస్సేత్వా ఏతేసం విసం సియా, నేవ లోహితసీసస్స సప్పస్సాతి ఆహ.

అథ నం అలమ్పాయనో ద్వీహి గాథాహి అజ్ఝభాసి –

౮౮౫.

‘‘సుతమేతం అరహతం, సఞ్ఞతానం తపస్సినం;

ఇధ దానాని దత్వాన, సగ్గం గచ్ఛన్తి దాయకా;

జీవన్తో దేహి దానాని, యది తే అత్థి దాతవే.

౮౮౬.

‘‘అయం ¶ నాగో మహిద్ధికో, తేజస్సీ దురతిక్కమో;

తేన తం డంసయిస్సామి, సో తం భస్మం కరిస్సతీ’’తి.

తత్థ దాతవేతి యది తే కిఞ్చి దాతబ్బం అత్థి, తం దేహీతి.

౮౮౭.

‘‘మయాపేతం సుతం సమ్మ, సఞ్ఞతానం తపస్సినం;

ఇధ దానాని దత్వాన, సగ్గం గచ్ఛన్తి దాయకా;

త్వమేవ దేహి జీవన్తో, యది తే అత్థి దాతవే.

౮౮౮.

‘‘అయం ¶ అజముఖీ నామ, పుణ్ణా ఉగ్గస్స తేజసో;

తాయ తం డంసయిస్సామి, సా తం భస్మం కరిస్సతి.

౮౮౯.

‘‘యా ¶ ధీతా ధతరట్ఠస్స, వేమాతా భగినీ మమ;

సా తం డంసత్వజముఖీ, పుణ్ణా ఉగ్గస్స తేజసో’’తి. –

ఇమా గాథా సుదస్సనస్స వచనం. తత్థ పుణ్ణా ఉగ్గస్స తేజసోతి ఉగ్గేన విసేన పుణ్ణా.

ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘అమ్మ అజముఖి, జటన్తరతో మే నిక్ఖమిత్వా పాణిమ్హి పతిట్ఠహా’’తి మహాజనస్స మజ్ఝేయేవ భగినిం పక్కోసిత్వా హత్థం పసారేసి. సా తస్స సద్దం సుత్వా జటన్తరే నిసిన్నావ తిక్ఖత్తుం మణ్డూకవస్సితం వస్సిత్వా నిక్ఖమిత్వా అంసకూటే నిసీదిత్వా ఉప్పతిత్వా తస్స హత్థతలే తీణి విసబిన్దూని పాతేత్వా పున తస్స జటన్తరమేవ పావిసి. సుదస్సనో విసం గహేత్వా ఠితోవ ‘‘నస్సిస్సతాయం జనపదో, నస్సిస్సతాయం జనపదో’’తి తిక్ఖత్తుం మహాసద్దం అభాసి. తస్స సో సద్దో ద్వాదసయోజనికం బారాణసిం ఛాదేత్వా అట్ఠాసి. అథ రాజా తం సద్దం సుత్వా ‘‘కిమత్థం జనపదో నస్సిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘మహారాజ, ఇమస్స విసస్స నిసిఞ్చనట్ఠానం న పస్సామీ’’తి. ‘‘తాత, మహన్తా అయం పథవీ, పథవియం నిసిఞ్చా’’తి. అథ నం ‘‘న సక్కా పథవియం సిఞ్చితుం, మహారాజా’’తి పటిక్ఖిపన్తో గాథమాహ –

౮౯౦.

‘‘ఛమాయం చే నిసిఞ్చిస్సం, బ్రహ్మదత్త విజానహి;

తిణలతాని ఓసధ్యో, ఉస్సుస్సేయ్యుం అసంసయ’’న్తి.

తత్థ ¶ తిణలతానీతి పథవినిస్సితాని తిణాని చ లతా చ సబ్బోసధియో చ ఉస్సుస్సేయ్యుం, తస్మా న సక్కా పథవియం నిసిఞ్చితున్తి.

తేన హి నం, తాత, ఉద్ధం ఆకాసం ఖిపాతి. తత్రాపి న సక్కాతి దస్సేన్తో గాథమాహ –

౮౯౧.

‘‘ఉద్ధం చే పాతయిస్సామి, బ్రహ్మదత్త విజానహి;

సత్తవస్సానియం దేవో, న వస్సే న హిమం పతే’’తి.

తత్థ న హిమం పతేతి సత్తవస్సాని హిమబిన్దుమత్తమ్పి న పతిస్సతి.

తేన ¶ హి నం తాత ఉదకే సిఞ్చాతి. తత్రాపి న సక్కాతి దస్సేతుం గాథమాహ –

౮౯౨.

‘‘ఉదకే ¶ చే నిసిఞ్చిస్సం, బ్రహ్మదత్త విజానహి;

యావన్తోదకజా పాణా, మరేయ్యుం మచ్ఛకచ్ఛపా’’తి.

అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘తాత, మయం న కిఞ్చి జానామ, యథా అమ్హాకం రట్ఠం న నస్సతి, తం ఉపాయం త్వమేవ జానాహీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, ఇమస్మిం ఠానే పటిపాటియా తయో ఆవాటే ఖణాపేథా’’తి. రాజా ఖణాపేసి. సుదస్సనో పఠమం ఆవాటం నానాభేసజ్జానం పూరాపేసి, దుతియం గోమయస్స, తతియం దిబ్బోసధానఞ్ఞేవ. తతో పఠమే ఆవాటే విసబిన్దూని పాతేసి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ధూమాయిత్వా జాలా ఉట్ఠహి. సా గన్త్వా గోమయే ఆవాటం గణ్హి. తతోపి జాలా ఉట్ఠాయ ఇతరం దిబ్బోసధస్స పుణ్ణం గహేత్వా ఓసధాని ఝాపేత్వా నిబ్బాయి. అలమ్పాయనో తస్స ఆవాటస్స అవిదూరే అట్ఠాసి. అథ నం విసఉసుమా పహరి, సరీరచ్ఛవి ఉప్పాటేత్వా గతా, సేతకుట్ఠి అహోసి. సో భయతజ్జితో ‘‘నాగరాజానం విస్సజ్జేమీ’’తి తిక్ఖత్తుం వాచం నిచ్ఛారేసి. తం సుత్వా బోధిసత్తో రతనపేళాయ నిక్ఖమిత్వా సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితం అత్తభావం మాపేత్వా దేవరాజలీలాయ ఠితో. సుదస్సనోపి అజముఖీపి తథేవ అట్ఠంసు. తతో సుదస్సనో రాజానం ఆహ – ‘‘జానాసి నో, మహారాజ, కస్సేతే పుత్తా’’తి? ‘‘న జానామీ’’తి. ‘‘తుమ్హే తావ న జానాసి, కాసిరఞ్ఞో పన ధీతాయ సముద్దజాయ ధతరట్ఠస్స దిన్నభావం జానాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, జానామి, మయ్హం సా కనిట్ఠభగినీ’’తి. ‘‘మయం తస్సా పుత్తా, త్వం నో మాతులో’’తి.

తం ¶ సుత్వా రాజా కమ్పమానో తే ఆలిఙ్గిత్వా సీసే చుమ్బిత్వా రోదిత్వా పాసాదం ఆరోపేత్వా మహన్తం సక్కారం కారేత్వా భూరిదత్తేన పటిసన్థారం కరోన్తో పుచ్ఛి ‘‘తాత, తం ఏవరూపం ఉగ్గతేజం కథం అలమ్పాయనో గణ్హీ’’తి? సో సబ్బం విత్థారేన కథేత్వా రాజానం ఓవదన్తో ‘‘మహారాజ, రఞ్ఞా నామ ఇమినా నియామేన రజ్జం కారేతుం వట్టతీ’’తి మాతులస్స ధమ్మం దేసేసి. అథ నం సుదస్సనో ఆహ – ‘‘మాతుల, మమ మాతా భూరిదత్తం అపస్సన్తీ కిలమతి, న సక్కా అమ్హేహి పపఞ్చం కాతు’’న్తి. ‘‘సాధు, తాతా, తుమ్హే తావ గచ్ఛథ. అహం పన మమ భగినిం దట్ఠుకామోమ్హి, కథం పస్సిస్సామీ’’తి. ‘‘మాతుల, కహం పన నో అయ్యకో కాసిరాజా’’తి? ‘‘తాత, మమ భగినియా వినా ¶ వసితుం అసక్కోన్తో రజ్జం పహాయ పబ్బజిత్వా అసుకే వనసణ్డే నామ వసతీ’’తి. ‘‘మాతుల, మమ మాతా తుమ్హే చేవ అయ్యకఞ్చ దట్ఠుకామా, తుమ్హే అసుకదివసే మమ అయ్యకస్స సన్తికం గచ్ఛథ, మయం మాతరం ఆదాయ అయ్యకస్స అస్సమపదం ఆగచ్ఛిస్సామ. తత్థ నం తుమ్హేపి పస్సిస్సథా’’తి. ఇతి తే మాతులస్స దివసం ¶ వవత్థపేత్వా రాజనివేసనా ఓతరింసు. రాజా భాగినేయ్యే ఉయ్యోజేత్వా రోదిత్వా నివత్తి. తేపి పథవియం నిముజ్జిత్వా నాగభవనం గతా.

నగరపవేసనఖణ్డం నిట్ఠితం.

మహాసత్తస్స పరియేసనఖణ్డం

మహాసత్తే సమ్పత్తే సకలనాగభవనం ఏకపరిదేవసద్దం అహోసి. సోపి మాసం పేళాయ వసితత్తా కిలన్తో గిలానసేయ్యం సయి. తస్స సన్తికం ఆగచ్ఛన్తానం నాగానం పమాణం నత్థి. సో తేహి సద్ధిం కథేన్తో కిలమతి. కాణారిట్ఠో దేవలోకం గన్త్వా మహాసత్తం అదిస్వా పఠమమేవాగతో. అథ నం ‘‘ఏస చణ్డో ఫరుసో, సక్ఖిస్సతి నాగపరిసం వారేతు’’న్తి మహాసత్తస్స నిసిన్నట్ఠానే దోవారికం కరింసు. సుభోగోపి సకలహిమవన్తం విచరిత్వా తతో మహాసముద్దఞ్చ సేసనదియో చ ఉపధారేత్వా యమునం ఉపధారేన్తో ఆగచ్ఛతి. నేసాదబ్రాహ్మణోపి అలమ్పాయనం కుట్ఠిం దిస్వా చిన్తేసి ‘‘అయం భూరిదత్తం కిలమేత్వా కుట్ఠి జాతో, అహం పన తం మయ్హం తావ బహూపకారం మణిలోభేన అలమ్పాయనస్స దస్సేసిం, తం పాపం మమ ఆగమిస్సతి. యావ తం న ఆగచ్ఛతి, తావదేవ యమునం గన్త్వా పయాగతిత్థే పాపపవాహనం కరిస్సామీ’’తి. సో తత్థ గన్త్వా ‘‘మయా భూరిదత్తే మిత్తదుబ్భికమ్మం కతం, తం పాపం పవాహేస్సామీ’’తి వత్వా ఉదకోరోహనకమ్మం కరోతి. తస్మిం ఖణే సుభోగో ¶ తం ఠానం పత్తో. తస్స తం వచనం సుత్వా ‘‘ఇమినా కిర పాపకేన తావ మహన్తస్స యసస్స దాయకో మమ భాతా మణిరతనస్స కారణా అలమ్పాయనస్స దస్సితో, నాస్స జీవితం దస్సామీ’’తి నఙ్గుట్ఠేన తస్స పాదేసు వేఠేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా ఉదకే ఓసిదాపేత్వా నిరస్సాసకాలే థోకం సిథిలం అకాసి. సో సీసం ఉక్ఖిపి. అథ నం పునాకడ్ఢిత్వా ¶ ఓసీదాపేసి. ఏవం బహూ వారే తేన కిలమియమానో నేసాదబ్రాహ్మణో సీసం ఉక్ఖిపిత్వా గాథమాహ –

౮౯౩.

‘‘లోక్యం సజన్తం ఉదకం, పయాగస్మిం పతిట్ఠితం;

కో మం అజ్ఝోహరీ భూతో, ఓగాళ్హం యమునం నది’’న్తి.

తత్థ లోక్యన్తి ఏవం పాపవాహనసమత్థన్తి లోకసమ్మతం. సజన్తన్తి ఏవరూపం ఉదకం అభిసిఞ్చన్తం. పయాగస్మిన్తి పయాగతిత్థే.

అథ ¶ నం సుభోగో గాథాయ అజ్ఝభాసి –

౮౯౪.

‘‘యదేస లోకాధిపతీ యసస్సీ, బారాణసిం పక్రియ సమన్తతో;

తస్సాహ పుత్తో ఉరగూసభస్స, సుభోగోతి మం బ్రాహ్మణ వేదయన్తీ’’తి.

తత్థ యదేసాతి యో ఏసో. పక్రియ సమన్తతోతి పచ్చత్థికానం దుప్పహరణసమత్థతాయ పరిసమన్తతో పకిరియ సబ్బం పరిక్ఖిపిత్వా ఉపరి ఫణేన ఛాదేసి.

అథ నం బ్రాహ్మణో ‘‘అయం భూరిదత్తభాతా, న మే జీవితం దస్సతి, యంనూనాహం ఏతస్స చేవ మాతాపితూనఞ్చస్స వణ్ణకిత్తనేన ముదుచిత్తతం కత్వా అత్తనో జీవితం యాచేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౮౯౫.

‘‘సచే హి పుత్తో ఉరగూసభస్స, కాసిస్స రఞ్ఞో అమరాధిపస్స;

మహేసక్ఖో అఞ్ఞతరో పితా తే, మచ్చేసు మాతా పన తే అతుల్యా;

న తాదిసో అరహతి బ్రాహ్మణస్స, దాసమ్పి ఓహారితుం మహానుభావో’’తి.

తత్థ ¶ కాసిస్సాతి అపరేన నామేన ఏవంనామకస్స. ‘‘కాసికరఞ్ఞో’’తిపి పఠన్తియేవ. కాసిరాజధీతాయ గహితత్తా కాసిరజ్జమ్పి తస్సేవ సన్తకం కత్వా వణ్ణేతి. అమరాధిపస్సాతి దీఘాయుకతాయ అమరసఙ్ఖాతానం నాగానం అధిపస్స. మహేసక్ఖోతి మహానుభావో. అఞ్ఞతరోతి మహేసక్ఖానం అఞ్ఞతరో. దాసమ్పీతి ¶ తాదిసో హి మహానుభావో ఆనుభావరహితం బ్రాహ్మణస్స దాసమ్పి ఉదకే ఓహరితుం నారహతి, పగేవ మహానుభావం బ్రాహ్మణన్తి.

అథ నం సుభోగో ‘‘అరే దుట్ఠబ్రాహ్మణ, త్వం మం వఞ్చేత్వా ‘ముఞ్చిస్సామీ’తి మఞ్ఞసి, న తే జీవితం దస్సామీ’’తి తేన కతకమ్మం పకాసేన్తో ఆహ –

౮౯౬.

‘‘రుక్ఖం నిస్సాయ విజ్ఝిత్థో, ఏణేయ్యం పాతుమాగతం;

సో విద్ధో దూరమచరి, సరవేగేన సీఘవా.

౮౯౭.

‘‘తం త్వం పతితమద్దక్ఖి, అరఞ్ఞస్మిం బ్రహావనే;

స మంసకాజమాదాయ, సాయం నిగ్రోధుపాగమి.

౮౯౮.

‘‘సుకసాళికసఙ్ఘుట్ఠం ¶ , పిఙ్గలం సన్థతాయుతం;

కోకిలాభిరుదం రమ్మం, ధువం హరితసద్దలం.

౮౯౯.

‘‘తత్థ తే సో పాతురహు, ఇద్ధియా యససా జలం;

మహానుభావో భాతా మే, కఞ్ఞాహి పరివారితో.

౯౦౦.

‘‘సో తేన పరిచిణ్ణో త్వం, సబ్బకామేహి తప్పితో;

అదుట్ఠస్స తువం దుబ్భి, తం తే వేరం ఇధాగతం.

౯౦౧.

‘‘ఖిప్పం గీవం పసారేహి, న తే దస్సామి జీవితం;

భాతు పరిసరం వేరం, ఛేదయిస్సామి తే సిర’’న్తి.

తత్థ సాయం నిగ్రోధుపాగమీతి వికాలే నిగ్రోధం ఉపగతో అసి. పిఙ్గలన్తి పక్కానం వణ్ణేన పిఙ్గలం. సన్థతాయుతన్తి పారోహపరికిణ్ణం. కోకిలాభిరుదన్తి కోకిలాహి అభిరుదం. ధువం హరితసద్దలన్తి ఉదకభూమియం జాతత్తా నిచ్చం హరితసద్దలం భూమిభాగం. పాతురహూతి తస్మిం తే నిగ్రోధే ఠితస్స ¶ సో మమ భాతా పాకటో అహోసి. ఇద్ధియాతి పుఞ్ఞతేజేన. సో తేనాతి సో తువం తేన అత్తనో నాగభవనం నేత్వా పరిచిణ్ణో. పరిసరన్తి తయా మమ భాతు కతం వేరం పాపకమ్మం పరిసరన్తో అనుస్సరన్తో. ఛేదయిస్సామి తే సిరన్తి తవ సీసం ఛిన్దిస్సామీతి.

అథ బ్రాహ్మణో ‘‘న మేస జీవితం దస్సతి, యం కిఞ్చి పన వత్వా మోక్ఖత్థాయ వాయమితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౯౦౨.

‘‘అజ్ఝాయకో యాచయోగీ, ఆహుతగ్గి చ బ్రాహ్మణో;

ఏతేహి తీహి ఠానేహి, అవజ్ఝో హోతి బ్రాహ్మణో’’తి.

తత్థ ఏతేహీతి ఏతేహి అజ్ఝాయకతాదీహి తీహి కారణేహి బ్రాహ్మణో అవజ్ఝో, న లబ్భా బ్రాహ్మణం వధితుం, కిం త్వం వదేసి, యో హి బ్రాహ్మణం వధేతి, సో నిరయే నిబ్బత్తతీతి.

తం ¶ సుత్వా సుభోగో సంసయపక్ఖన్దో హుత్వా ‘‘ఇమం నాగభవనం నేత్వా భాతరో పటిపుచ్ఛిత్వా జానిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ద్వే గాథా అభాసి –

౯౦౩.

‘‘యం ¶ పురం ధతరట్ఠస్స, ఓగాళ్హం యమునం నదిం;

జోతతే సబ్బసోవణ్ణం, గిరిమాహచ్చ యామునం.

౯౦౪.

‘‘తత్థ తే పురిసబ్యగ్ఘా, సోదరియా మమ భాతరో;

యథా తే తత్థ వక్ఖన్తి, తథా హేస్ససి బ్రాహ్మణా’’తి.

తత్థ పురన్తి నాగపురం. ఓగాళ్హన్తి అనుపవిట్ఠం. గిరిమాహచ్చ యామునన్తి యమునాతో అవిదూరే ఠితం హిమవన్తం ఆహచ్చ జోతతి. తత్థ తేతి తస్మిం నగరే తే మమ భాతరో వసన్తి, తత్థ నీతే తయి యథా తే వక్ఖన్తి, తథా భవిస్ససి. సచే హి సచ్చం కథేసి, జీవితం తే అత్థి. నో చే, తత్థేవ సీసం ఛిన్దిస్సామీతి.

ఇతి నం వత్వా సుభోగో గీవాయం గహేత్వా ఖిపన్తో అక్కోసన్తో పరిభాసన్తో మహాసత్తస్స పాసాదద్వారం అగమాసి.

మహాసత్తస్స పరియేసనయకణ్డం నిట్ఠితం.

మిచ్ఛాకథా

అథ ¶ నం దోవారికో హుత్వా నిసిన్నో కాణారిట్ఠో తథా కిలమేత్వా ఆనీయమానం దిస్వా పటిమగ్గం గన్త్వా ‘‘సుభోగ, మా విహేఠయి, బ్రాహ్మణా నామ మహాబ్రహ్మునో పుత్తా. సచే హి మహాబ్రహ్మా జానిస్సతి, ‘మమ పుత్తం విహేఠేన్తీ’తి కుజ్ఝిత్వా అమ్హాకం సకలం నాగభవనం వినాసేస్సతి. లోకస్మిఞ్హి బ్రాహ్మణా నామ సేట్ఠా మహానుభావా, త్వం తేసం ఆనుభావం న జానాసి, అహం పన జానామీ’’తి ఆహ. కాణారిట్ఠో కిర అతీతానన్తరభవే యఞ్ఞకారబ్రాహ్మణో అహోసి, తస్మా ఏవమాహ. వత్వా చ పన అనుభూతపుబ్బవసేన యజనసీలో హుత్వా సుభోగఞ్చ నాగపరిసఞ్చ ఆమన్తేత్వా ‘‘ఏథ, భో, యఞ్ఞకారకానం వో గుణే వణ్ణేస్సామీ’’తి వత్వా యఞ్ఞవణ్ణనం ఆరభన్తో ఆహ –

౯౦౫.

‘‘అనిత్తరా ఇత్తరసమ్పయుత్తా, యఞ్ఞా చ వేదా చ సుభోగ లోకే;

తదగ్గరయ్హఞ్హి వినిన్దమానో, జహాతి విత్తఞ్చ సతఞ్చ ధమ్మ’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ అనిత్తరాతి సుభోగ ఇమస్మిం లోకే యఞ్ఞా చ వేదా చ అనిత్తరా న లామకా మహానుభావా, తే ఇత్తరేహి బ్రాహ్మణేహి సమ్పయుత్తా, తస్మా బ్రాహ్మణాపి అనిత్తరావ జాతా. తదగ్గరయ్హన్తి తస్మా అగారయ్హం బ్రాహ్మణం వినిన్దమానో ధనఞ్చ పణ్డితానం ధమ్మఞ్చ జహాతి. ఇదం కిర సో ‘‘ఇమినా భూరిదత్తే మిత్తదుబ్భికమ్మం కతన్తి వత్తుం నాగపరిసా మా లభన్తూ’’తి అవోచ.

అథ నం కాణారిట్ఠో ‘‘సుభోగ జానాసి పన అయం లోకో కేన నిమ్మితో’’తి వత్వా ‘‘న జానామీ’’తి వుత్తే ‘‘బ్రాహ్మణానం పితామహేన మహాబ్రహ్మునా నిమ్మితో’’తి దస్సేతుం ఇతరం గాథమాహ –

౯౦౬.

‘‘అజ్ఝేనమరియా పథవిం జనిన్దా, వేస్సా కసిం పారిచరియఞ్చ సుద్దా;

ఉపాగు పచ్చేకం యథాపదేసం, కతాహు ఏతే వసినాతి ఆహూ’’తి.

తత్థ ఉపాగూతి ఉపగతా. బ్రహ్మా కిర బ్రాహ్మణాదయో చత్తారో వణ్ణే నిమ్మినిత్వా అరియే తావ బ్రాహ్మణే ఆహ – ‘‘తుమ్హే అజ్ఝేనమేవ ఉపగచ్ఛథ ¶ , మా అఞ్ఞం కిఞ్చి కరిత్థా’’తి, జనిన్దే ఆహ ‘‘తుమ్హే పథవింయేవ విజినథ’’, వేస్సే ఆహ – ‘‘తుమ్హే కసింయేవ ఉపేథ’’, సుద్దే ఆహ ‘‘తుమ్హే తిణ్ణం వణ్ణానం పారిచరియంయేవ ఉపేథా’’తి. తతో పట్ఠాయ అరియా అజ్ఝేనం, జనిన్దా పథవిం, వేస్సా కసిం, సుద్దా పారిచరియం ఉపాగతాతి వదన్తి. పచ్చేకం యథాపదేసన్తి ఉపగచ్ఛన్తా చ పాటియేక్కం అత్తనో కులపదేసానురూపేన బ్రహ్మునా వుత్తనియామేనేవ ఉపగతా. కతాహు ఏతే వసినాతి ఆహూతి ఏవం కిర ఏతే వసినా మహాబ్రహ్మునా కతా అహేసున్తి కథేన్తి.

ఏవం మహాగుణా ఏతే బ్రాహ్మణా నామ. యో హి ఏతేసు చిత్తం పసాదేత్వా దానం దేతి, తస్స అఞ్ఞత్థ పటిసన్ధి నత్థి, దేవలోకమేవ గచ్ఛతీతి వత్వా ఆహ –

౯౦౭.

‘‘ధాతా విధాతా వరుణో కువేరో, సోమో యమో చన్దిమా వాయు సూరియో;

ఏతేపి యఞ్ఞం పుథుసో యజిత్వా, అజ్ఝాయకానం అథో సబ్బకామే.

౯౦౮.

‘‘వికాసితా చాపసతాని పఞ్చ, యో అజ్జునో బలవా భీమసేనో;

సహస్సబాహు అసమో పథబ్యా, సోపి తదా ఆదహి జాతవేద’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ ఏతేపీతి ఏతే ధాతాదయో దేవరాజానో. పుథుసోతి అనేకప్పకారం యఞ్ఞం యజిత్వా. అథో సబ్బకామేతి అథ అజ్ఝాయకానం బ్రాహ్మణానం సబ్బకామే దత్వా ఏతాని ఠానాని పత్తాతి దస్సేతి. వికాసితాతి ఆకడ్ఢితా. చాపసతాని పఞ్చాతి న ధనుపఞ్చసతాని, పఞ్చచాపసతప్పమాణం పన మహాధనుం సయమేవ ఆకడ్ఢతి. భీమసేనోతి భయానకసేనో. సహస్సబాహూతి న తస్స బాహూనం సహస్సం, పఞ్చన్నం పన ధనుగ్గహసతానం బాహుసహస్సేన ఆకడ్ఢితబ్బస్స ధనునో ఆకడ్ఢనేనేవం వుత్తం. ఆదహి జాతవేదన్తి సోపి రాజా తస్మిం కాలే బ్రాహ్మణే సబ్బకామేహి సన్తప్పేత్వా అగ్గిం ఆదహి పతిట్ఠాపేత్వా పరిచరి, తేనేవ కారణేన ¶ దేవలోకే నిబ్బత్తో. తస్మా బ్రాహ్మణా నామ ఇమస్మిం లోకే జేట్ఠకాతి ఆహ.

సో ఉత్తరిపి బ్రాహ్మణే వణ్ణేన్తో గాథమాహ –

౯౦౯.

‘‘యో బ్రాహ్మణే భోజయి దీఘరత్తం, అన్నేన పానేన యథానుభావం;

పసన్నచిత్తో అనుమోదమానో, సుభోగ దేవఞ్ఞతరో అహోసీ’’తి.

తత్థ యోతి యో సో పోరాణకో బారాణసిరాజాతి దస్సేతి. యథానుభావన్తి యథాబలం యం తస్స అత్థి, తం సబ్బం పరిచ్చజిత్వా భోజేసి. దేవఞ్ఞతరోతి సో అఞ్ఞతరో మహేసక్ఖదేవరాజా అహోసి. ఏవం బ్రాహ్మణా నామ అగ్గదక్ఖిణేయ్యాతి దస్సేతి.

అథస్స అపరమ్పి కారణం ఆహరిత్వా దస్సేన్తో గాథమాహ –

౯౧౦.

‘‘మహాసనం దేవమనోమవణ్ణం, యో సప్పినా అసక్ఖి భోజేతుమగ్గిం;

స యఞ్ఞతన్తం వరతో యజిత్వా, దిబ్బం గతిం ముచలిన్దజ్ఝగచ్ఛీ’’తి.

తత్థ మహాసనన్తి మహాభక్ఖం. భోజేతున్తి సన్తప్పేతుం. యఞ్ఞతన్తన్తి యఞ్ఞవిధానం. వరతోతి వరస్స అగ్గిదేవస్స యజిత్వా. ముచలిన్దజ్ఝగచ్ఛీతి ముచలిన్దో అధిగతోతి.

ఏకో కిర పుబ్బే బారాణసియం ముచలిన్దో నామ రాజా బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా సగ్గమగ్గం పుచ్ఛి. అథ నం తే ‘‘బ్రాహ్మణానఞ్చ బ్రాహ్మణదేవతాయ చ సక్కారం కరోహీ’’తి వత్వా ‘‘కా బ్రాహ్మణదేవతా’’తి వుత్తే ‘‘‘అగ్గిదేవోతి తం నవనీతసప్పినా సన్తప్పేహీ’’’తి ఆహంసు. సో తథా అకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో ఏస ఇమం గాథమాహ.

అపరమ్పి ¶ ¶ కారణం దస్సేన్తో గాథమాహ –

౯౧౧.

‘‘మహానుభావో వస్ససహస్సజీవీ, యో పబ్బజీ దస్సనేయ్యో ఉళారో;

హిత్వా ¶ అపరియన్త రట్ఠం ససేనం, రాజా దుదీపోపి జగామ సగ్గ’’న్తి.

తత్థ పబ్బజీతి పఞ్చవస్ససతాని రజ్జం కారేన్తో బ్రాహ్మణానం సక్కారం కత్వా అపరియన్తం రట్ఠం ససేనం హిత్వా పబ్బజి. దుదీపోపీతి సో దుదీపో నామ రాజా బ్రాహ్మణే పూజేత్వావ సగ్గం గతోతి వదతి. ‘‘దుజీపో’’తిపి పాఠో.

అపరానిపిస్స ఉదాహరణాని దస్సేన్తో ఆహ –

౯౧౨.

‘‘యో సాగరన్తం సాగరో విజిత్వా, యూపం సుభం సోణ్ణమయం ఉళారం;

ఉస్సేసి వేస్సానరమాదహానో, సుభోగ దేవఞ్ఞతరో అహోసి.

౯౧౩.

‘‘యస్సానుభావేన సుభోగ గఙ్గా, పవత్తథ దధిసన్నిసిన్నం సముద్దం;

స లోమపాదో పరిచరియ మగ్గిం, అఙ్గో సహస్సక్ఖపురజ్ఝగచ్ఛీ’’తి.

తత్థ సాగరన్తన్తి సాగరపరియన్తం పథవిం. ఉస్సేసీతి బ్రాహ్మణే సగ్గమగ్గం పుచ్ఛిత్వా ‘‘సోవణ్ణయూపం ఉస్సాపేహీ’’తి వుత్తో పసుఘాతనత్థాయ ఉస్సాపేసి. వేస్సానరమాదహానోతి వేస్సానరం అగ్గిం ఆదహన్తో. ‘‘వేసానరి’’న్తిపి పాఠో. దేవఞ్ఞతరోతి సుభోగ, సో హి రాజా అగ్గిం జుహిత్వా అఞ్ఞతరో మహేసక్ఖదేవో అహోసీతి వదతి. యస్సానుభావేనాతి భో సుభోగ, గఙ్గా చ మహాసముద్దో చ కేన కతోతి జానాసీతి. న జానామీతి. కిం త్వం జానిస్ససి, బ్రాహ్మణేయేవ పోథేతుం జానాసీతి. అతీతస్మిఞ్హి అఙ్గో నామ లోమపాదో బారాణసిరాజా బ్రాహ్మణే సగ్గమగ్గం పుచ్ఛిత్వా తేహి ‘‘భో, మహారాజ, హిమవన్తం పవిసిత్వా బ్రాహ్మణానం సక్కారం కత్వా అగ్గిం పరిచరాహీ’’తి వుత్తే అపరిమాణా ¶ గావియో చ మహింసియో చ ఆదాయ హిమవన్తం పవిసిత్వా తథా అకాసి. ‘‘బ్రాహ్మణేహి భుత్తాతిరిత్తం ఖీరదధిం కిం కాతబ్బ’’న్తి చ వుత్తే ‘‘ఛడ్డేథా’’తి ఆహ. తత్థ థోకస్స ఖీరస్స ఛడ్డితట్ఠానే కున్నదియో అహేసుం, బహుకస్స ఛడ్డితట్ఠానే గఙ్గా పవత్తథ. తం పన ఖీరం యత్థ దధి హుత్వా సన్నిసిన్నం ఠితం, తం సముద్దం నామ జాతం. ఇతి సో ఏవరూపం సక్కారం కత్వా బ్రాహ్మణేహి వుత్తవిధానేన అగ్గిం పరిచరియ సహస్సక్ఖస్స పురం అజ్ఝగచ్ఛి.

ఇతిస్స ¶ ఇదం అతీతం ఆహరిత్వా ఇమం గాథమాహ –

౯౧౪.

‘‘మహిద్ధికో దేవవరో యసస్సీ, సేనాపతి తిదివే వాసవస్స;

సో ¶ సోమయాగేన మలం విహన్త్వా, సుభోగ దేవఞ్ఞతరో అహోసీ’’తి.

తత్థ సో సోమయాగేన మలం విహన్త్వాతి భో సుభోగ, యో ఇదాని సక్కస్స సేనాపతి మహాయసో దేవపుత్తో, సోపి పుబ్బే ఏకో బారాణసిరాజా బ్రాహ్మణే సగ్గమగ్గం పుచ్ఛిత్వా తేహి ‘‘సోమయాగేన అత్తనో మలం పవాహేత్వా దేవలోకం గచ్ఛాహీ’’తి వుత్తే బ్రాహ్మణానం మహన్తం సక్కారం కత్వా తేహి వుత్తవిధానేన సోమయాగం కత్వా తేన అత్తనో మలం విహన్త్వా దేవఞ్ఞతరో జాతోతి ఇమమత్థం పకాసేన్తో ఏవమాహ.

అపరానిపిస్స ఉదాహరణాని దస్సేన్తో ఆహ –

౯౧౫.

‘‘అకారయి లోకమిమం పరఞ్చ, భాగీరథిం హిమవన్తఞ్చ గిజ్ఝం;

యో ఇద్ధిమా దేవవరో యసస్సీ, సోపి తదా ఆదహి జాతవేదం.

౯౧౬.

‘‘మాలాగిరీ హిమవా యో చ గిజ్ఝో, సుదస్సనో నిసభో కువేరు;

ఏతే చ అఞ్ఞే చ నగా మహన్తా, చిత్యా కతా యఞ్ఞకరేహి మాహూ’’తి.

తత్థ ¶ సోపి తదా ఆదహి జాతవేదన్తి భాతిక సుభోగ, యేన మహాబ్రహ్మునా అయఞ్చ లోకో పరో చ లోకో భాగీరథిగఙ్గా చ హిమవన్తపబ్బతో చ గిజ్ఝపబ్బతో చ కతో, సోపి యదా బ్రహ్ముపపత్తితో పుబ్బే మాణవకో అహోసి, తదా అగ్గిమేవ ఆదహి, అగ్గిం జుహిత్వా మహాబ్రహ్మా హుత్వా ఇదం సబ్బమకాసి. ఏవంమహిద్ధికా బ్రాహ్మణాతి దస్సేతి.

చిత్యా కతాతి పుబ్బే కిరేకో బారాణసిరాజా బ్రాహ్మణే సగ్గమగ్గం పుచ్ఛిత్వా ‘‘బ్రాహ్మణానం సక్కారం కరోహీ’’తి వుత్తే తేసం మహాదానం పట్ఠపేత్వా ‘‘మయ్హం దానే కిం నత్థీ’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సబ్బం, దేవ, అత్థి, బ్రాహ్మణానం పన ఆసనాని నప్పహోన్తీ’’తి వుత్తే ఇట్ఠకాహి చినాపేత్వా ఆసనాని కారేసి. తదా చిత్యా ఆసనపీఠికా బ్రాహ్మణానం ఆనుభావేన వడ్ఢిత్వా మాలాగిరిఆదయో పబ్బతా జాతా. ఏవమేతే యఞ్ఞకారేహి బ్రాహ్మణేహి కతాతి కథేన్తీతి.

అథ ¶ నం పున ఆహ ‘‘భాతిక, జానాసి పనాయం సముద్దో కేన కారణేన అపేయ్యో లోణోదకో జాతో’’తి? ‘‘న జానామి, అరిట్ఠా’’తి. అథ నం ‘‘త్వం బ్రాహ్మణేయేవ విహింసితుం జానాసి, సుణోహీ’’తి వత్వా గాథమాహ –

౯౧౭.

‘‘అజ్ఝాయకం మన్తగుణూపపన్నం, తపస్సినం ‘యాచయోగో’తిధాహు;

తీరే ¶ సముద్దస్సుదకం సజన్తం, తం సాగరోజ్ఝోహరి తేనాపేయ్యో’’తి.

తత్థ ‘యాచయోగోతిధాహూతి తం బ్రాహ్మణం యాచయోగోతి ఇధ లోకే ఆహు. ఉదకం సజన్తతి సో కిరేకదివసం పాపపవాహనకమ్మం కరోన్తో తీరే ఠత్వా సముద్దతో ఉదకం గహేత్వా అత్తనో ఉపరి సీసే సజన్తం అబ్భుకిరతి. అథ నం ఏవం కరోన్తం వడ్ఢిత్వా సాగరో అజ్ఝోహరి. తం కారణం మహాబ్రహ్మా ఞత్వా ‘‘ఇమినా కిర మే పుత్తో హతో’’తి కుజ్ఝిత్వా ‘‘సముద్దో అపేయ్యో లోణోదకో భవతూ’’తి వత్వా అభిసపి, తేన కారణేన అపేయ్యో జాతో. ఏవరూపా ఏతే బ్రాహ్మణా నామ మహానుభావాతి.

పునపి ¶ ఆహ –

౯౧౮.

‘‘ఆయాగవత్థూని పుథూ పథబ్యా, సంవిజ్జన్తి బ్రాహ్మణా వాసవస్స;

పురిమం దిసం పచ్ఛిమం దక్ఖిణుత్తరం, సంవిజ్జమానా జనయన్తి వేద’’న్తి.

తత్థ వాసవస్సాతి పుబ్బే బ్రాహ్మణానం దానం దత్వా వాసవత్తం పత్తస్స వాసవస్స. ఆయాగవత్థూనీతి పుఞ్ఞక్ఖేత్తభూతా అగ్గదక్ఖిణేయ్యా పథబ్యా పుథూ బ్రాహ్మణా సంవిజ్జన్తి. పురిమం దిసన్తి తే ఇదానిపి చతూసు దిసాసు సంవిజ్జమానా తస్స వాసవస్స మహన్తం వేదం జనయన్తి, పీతిసోమనస్సం ఆవహన్తి.

ఏవం అరిట్ఠో చుద్దసహి గాథాహి బ్రాహ్మణే చ యఞ్ఞే చ వేదే చ వణ్ణేసి.

మిచ్ఛాకథా నిట్ఠితా.

తస్స తం కథం సుత్వా మహాసత్తస్స గిలానుపట్ఠానం ఆగతా బహూ నాగా ‘‘అయం భూతమేవ కథేతీ’’తి మిచ్ఛాగాహం గణ్హనాకారప్పత్తా జాతా. మహాసత్తో గిలానసేయ్యాయ నిపన్నోవ తం సబ్బం అస్సోసి ¶ . నాగాపిస్స ఆరోచేసుం. తతో మహాసత్తో చిన్తేసి ‘‘అరిట్ఠో మిచ్ఛామగ్గం వణ్ణేతి, వాదమస్స భిన్దిత్వా పరిసం సమ్మాదిట్ఠికం కరిస్సామీ’’తి. సో ఉట్ఠాయ న్హత్వా సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితో ధమ్మాసనే నిసీదిత్వా సబ్బం నాగపరిసం సన్నిపాతాపేత్వా అరిట్ఠం పక్కోసాపేత్వా ‘‘అరిట్ఠ, త్వం అభూతం వత్వా వేదే చ యఞ్ఞే చ బ్రాహ్మణే చ వణ్ణేసి, బ్రాహ్మణానఞ్హి వేదవిధానేన యఞ్ఞయజనం నామ అనరియసమ్మతం న సగ్గావహం, తవ వాదే అభూతం పస్సాహీ’’తి వత్వా యఞ్ఞభేదవాదం నామ ఆరభన్తో ఆహ –

౯౧౯.

‘‘కలీ ¶ హి ధీరాన కటం మగానం, భవన్తి వేదజ్ఝగతానరిట్ఠ;

మరీచిధమ్మం అసమేక్ఖితత్తా, మాయాగుణా నాతివహన్తి పఞ్ఞం.

౯౨౦.

‘‘వేదా ¶ న తాణాయ భవన్తి దస్స, మిత్తద్దునో భూనహునో నరస్స;

న తాయతే పరిచిణ్ణో చ అగ్గి, దోసన్తరం మచ్చమనరియకమ్మం.

౯౨౧.

‘‘సబ్బఞ్చ మచ్చా సధనం సభోగం, ఆదీపితం దారు తిణేన మిస్సం;

దహం న తప్పే అసమత్థతేజో, కో తం సుభిక్ఖం ద్విరసఞ్ఞు కయిరా.

౯౨౨.

‘‘యథాపి ఖీరం విపరిణామధమ్మం, దధి భవిత్వా నవనీతమ్పి హోతి;

ఏవమ్పి అగ్గి విపరిణామధమ్మో, తేజో సమోరోహతీ యోగయుత్తో.

౯౨౩.

‘‘న దిస్సతీ అగ్గి మనుప్పవిట్ఠో, సుక్ఖేసు కట్ఠేసు నవేసు చాపి;

నామత్థమానో అరణీనరేన, నాకమ్మునా జాయతి జాతవేదో.

౯౨౪.

‘‘సచే హి అగ్గి అన్తరతో వసేయ్య, సుక్ఖేసు కట్ఠేసు నవేసు చాపి;

సబ్బాని సుస్సేయ్యు వనాని లోకే, సుక్ఖాని కట్ఠాని చ పజ్జలేయ్యుం.

౯౨౫.

‘‘కరోతి చే దారుతిణేన పుఞ్ఞం, భోజం నరో ధూమసిఖిం పతాపవం;

అఙ్గారికా లోణకరా చ సూదా, సరీరదాహాపి కరేయ్యు పుఞ్ఞం.

౯౨౬.

‘‘అథ ¶ చే హి ఏతే న కరోన్తి పుఞ్ఞం, అజ్ఝేనమగ్గిం ఇధ తప్పయిత్వా;

న కోచి లోకస్మిం కరోతి పుఞ్ఞం, భోజం నరో ధూమసిఖిం పతాపవం.

౯౨౭.

‘‘కథఞ్హి ¶ ¶ లోకాపచితో సమానో, అమనుఞ్ఞగన్ధం బహూనం అకన్తం;

యదేవ మచ్చా పరివజ్జయన్తి, తదప్పసత్థం ద్విరసఞ్ఞు భుఞ్జే.

౯౨౮.

‘‘సిఖిమ్పి దేవేసు వదన్తి హేకే, ఆపం మిలక్ఖూ పన దేవమాహు;

సబ్బేవ ఏతే వితథం భణన్తి, అగ్గీ న దేవఞ్ఞతరో న చాపో.

౯౨౯.

‘‘అనిన్ద్రియబద్ధమసఞ్ఞకాయం, వేస్సానరం కమ్మకరం పజానం;

పరిచరియ మగ్గిం సుగతిం కథం వజే, పాపాని కమ్మాని పకుబ్బమానో.

౯౩౦.

‘‘సబ్బాభిభూ తాహుధ జీవికత్థా, అగ్గిస్స బ్రహ్మా పరిచారికోతి;

సబ్బానుభావీ చ వసీ కిమత్థం, అనిమ్మితో నిమ్మితం వన్దితస్స.

౯౩౧.

‘‘హస్సం అనిజ్ఝానక్ఖమం అతచ్ఛం, సక్కారహేతు పకిరింసు పుబ్బే;

తే లాభసక్కారే అపాతుభోన్తే, సన్ధాపితా జన్తుభి సన్తిధమ్మం.

౯౩౨.

‘‘అజ్ఝేనమరియా పథవిం జనిన్దా, వేస్సా కసిం పారిచరియఞ్చ సుద్దా;

ఉపాగు పచ్చేకం యథాపదేసం, కతాహు ఏతే వసినాతి ఆహు.

౯౩౩.

‘‘ఏతఞ్చ ¶ సచ్చం వచనం భవేయ్య, యథా ఇదం భాసితం బ్రాహ్మణేహి;

నాఖత్తియో జాతు లభేథ రజ్జం, నాబ్రాహ్మణో మన్తపదాని సిక్ఖే;

నాఞ్ఞత్ర వేస్సేహి కసిం కరేయ్య, సుద్దో న ముచ్చే పరపేసనాయ.

౯౩౪.

‘‘యస్మా ¶ చ ఏతం వచనం అభూతం, ముసావిమే ఓదరియా భణన్తి;

తదప్పపఞ్ఞా అభిసద్దహన్తి, పస్సన్తి తం పణ్డితా అత్తనావ.

౯౩౫.

‘‘ఖత్యా హి వేస్సానం బలిం హరన్తి, ఆదాయ సత్థాని చరన్తి బ్రాహ్మణా;

తం తాదిసం సఙ్ఖుభితం పభిన్నం, కస్మా బ్రహ్మా నుజ్జు కరోతి లోకం.

౯౩౬.

‘‘సచే హి సో ఇస్సరో సబ్బలోకే, బ్రహ్మా బహూభూతపతీ పజానం;

కిం సబ్బలోకం విదహీ అలక్ఖిం, కిం సబ్బలోకం న సుఖిం అకాసి.

౯౩౭.

‘‘సచే ¶ హి సో ఇస్సరో సబ్బలోకే, బ్రహ్మా బహూభూతపతీ పజానం;

మాయా ముసావజ్జమదేన చాపి, లోకం అధమ్మేన కిమత్థమకారి.

౯౩౮.

‘‘సచే హి సో ఇస్సరో సబ్బలోకే, బ్రహ్మా బహూభూతపతీ పజానం;

అధమ్మికో భూతపతీ అరిట్ఠ, ధమ్మే సతి యో విదహీ అధమ్మం.

౯౩౯.

‘‘కీటా పటఙ్గా ఉరగా చ భేకా, గన్త్వా కిమీ సుజ్ఝతి మక్ఖికా చ;

ఏతేపి ధమ్మా అనరియరూపా, కమ్బోజకానం వితథా బహూన’’న్తి.

తత్థ ¶ వేదజ్ఝగతానరిట్ఠాతి అరిట్ఠ, ఇమాని వేదాధిగమనాని నామ ధీరానం పరాజయసఙ్ఖాతో కలిగ్గాహో, మగానం బాలానం జయసఙ్ఖాతో కటగ్గాహో. మరీచిధమ్మన్తి ఇదఞ్హి వేదత్తయం మరీచిధమ్మం. తయిదం అసమేక్ఖితత్తా యుత్తాయుత్తం ¶ అజానన్తా బాలా ఉదకసఞ్ఞాయ మగా మరీచిం వియ భూతసఞ్ఞాయ అనవజ్జసఞ్ఞాయ అత్తనో వినాసం ఉపగచ్ఛన్తి. పఞ్ఞన్తి ఏవరూపా పన మాయాకోట్ఠాసా పఞ్ఞం ఞాణసమ్పన్నం పురిసం నాతివహన్తి న వఞ్చేన్తి. భవన్తి దస్సాతి ద-కారో బ్యఞ్జనసన్ధిమత్తం, అస్స భూనహునో వుడ్ఢిఘాతకస్స మిత్తదుబ్భినో నరస్స వేదా న తాణత్థాయ భవన్తి, పతిట్ఠా హోతుం న సక్కోన్తీతి అత్థో. పరిచిణ్ణో చ అగ్గీతి అగ్గి చ పరిచిణ్ణో తివిధేన దుచ్చరితదోసేన సదోసచిత్తం పాపకమ్మం పురిసం న తాయతి న రక్ఖతి.

సబ్బఞ్చ మచ్చాతి సచేపి హి మచ్చా యత్తకం లోకే దారు అత్థి, తం సబ్బం సధనం సభోగం అత్తనో ధనేన చ భోగేహి చ సద్ధిం తిణేన మిస్సం కత్వా ఆదీపేయ్యుం. ఏవం సబ్బమ్పి తం తేహి ఆదీపితం దహన్తో అయం అసమత్థతేజో అసదిసతేజో తవ అగ్గి న తప్పేయ్య. ఏవం అతప్పనీయం, భాతిక, ద్విరసఞ్ఞు ద్వీహి జివ్హాహి రసజాననసమత్థో కో తం సప్పిఆదీహి సుభిక్ఖం సుహీతం కయిరా, కో సక్కుణేయ్య కాతుం. ఏవం అతిత్తం పనేతం మహగ్ఘసం సన్తప్పేత్వా కో నామ దేవలోకం గమిస్సతి, పస్స యావఞ్చేతం దుక్కథితన్తి. యోగయుత్తోతి అరణిమథనయోగేన యుత్తో హుత్వా తం పచ్చయం లభిత్వావ అగ్గి సమోరోహతి నిబ్బత్తతి. ఏవం పరవాయామేన ఉప్పజ్జమానం అచేతనం తం త్వం ‘‘దేవో’’తి వదేసి. ఇదమ్పి అభూతమేవ కథేసీతి.

అగ్గి మనుప్పవిట్ఠోతి అగ్గి అనుపవిట్ఠో. నామత్థమానోతి నాపి అరణిహత్థేన నరేన అమత్థియమానో నిబ్బత్తతి. నాకమ్మునా జాయతి జాతవేదోతి ఏకస్స కిరియం వినా అత్తనో ధమ్మతాయ ఏవ న జాయతి. సుస్సేయ్యున్తి అన్తో అగ్గినా సోసియమానాని వనాని సుక్ఖేయ్యుం, అల్లానేవ ¶ న సియుం. భోజన్తి భోజేన్తో. ధూమసిఖిం పతాపవన్తి ధూమసిఖాయ యుత్తం పతాపవన్తం. అఙ్గారికాతి అఙ్గారకమ్మకరా. లోణకరాతి లోణోదకం పచిత్వా లోణకారకా. సూదాతి భత్తకారకా. సరీరదాహాతి మతసరీరజ్ఝాపకా. పుఞ్ఞన్తి ఏతేపి సబ్బే పుఞ్ఞమేవ కరేయ్యుం.

అజ్ఝేనమగ్గిన్తి అజ్ఝేనఅగ్గిం. న కోచీతి మన్తజ్ఝాయకా బ్రాహ్మణాపి హోన్తు, కోచి నరో ధూమసిఖిం పతాపవన్తం అగ్గిం భోజేన్తో తప్పయిత్వాపి పుఞ్ఞం ¶ న కరోతి నామ. లోకాపచితో సమానోతి తవ దేవోలోకస్స అపచితో పూజితో సమానో. యదేవాతి యం అహికుణపాదిం పటికులం జేగుచ్ఛం మచ్చా దూరతో పరివజ్జేన్తి. తదప్పసత్థన్తి తం అప్పసత్థం, సమ్మ, ద్విరసఞ్ఞు కథం కేన కారణేన పరిభుఞ్జేయ్య. దేవేసూతి ఏకే మనుస్సా సిఖిమ్పి దేవేసు అఞ్ఞతరం దేవం వదన్తి. మిలక్ఖూ పనాతి అఞ్ఞాణా పన మిలక్ఖూ ఉదకం ‘‘దేవో’’తి వదన్తి. అసఞ్ఞకాయన్తి ¶ అనిన్ద్రియబద్ధం అచిత్తకాయఞ్చ సమానం ఏతం అచేతనం పజానం పచనాదికమ్మకరం వేస్సానరం అగ్గిం పరిచరిత్వా పాపాని కమ్మాని కరోన్తో లోకో కథం సుగతిం గమిస్సతి. ఇదం తే అతివియ దుక్కథితం.

సబ్బాభి భూతాహుధ జీవికత్థాతి ఇమే బ్రాహ్మణా అత్తనో జీవికత్థం మహాబ్రహ్మా సబ్బాభిభూతి ఆహంసు, సబ్బో లోకో తేనేవ నిమ్మితోతి వదన్తి. పున అగ్గిస్స బ్రహ్మా పరిచారకోతిపి వదన్తి. సోపి కిర అగ్గిం జుహతేవ. సబ్బానుభావీ చ వసీతి సో పన యది సబ్బానుభావీ చ వసీ చ, అథ కిమత్థం సయం అనిమ్మితో హుత్వా అత్తనావ నిమ్మితం వన్దితా భవేయ్య. ఇదమ్పి తే దుక్కథితమేవ. హస్సన్తి అరిట్ఠ బ్రాహ్మణానం వచనం నామ హసితబ్బయుత్తకం పణ్డితానం న నిజ్ఝానక్ఖమం. పకిరింసూతి ఇమే బ్రాహ్మణా ఏవరూపం ముసావాదం అత్తనో సక్కారహేతు పుబ్బే పత్థరింసు. సన్ధాపితా జన్తుభి సన్తిధమ్మన్తి తే ఏత్తకేన లాభసక్కారే అపాతుభూతే జన్తూహి సద్ధిం యోజేత్వా పాణవధపటిసంయుత్తం అత్తనో లద్ధిధమ్మసఙ్ఖాతం సన్తిధమ్మం సన్ధాపితా, యఞ్ఞసుత్తం నామ గన్థయింసూతి అత్థో.

ఏతఞ్చ సచ్చన్తి యదేతం తయా ‘‘అజ్ఝేనమరియా’’తిఆది వుత్తం, ఏతఞ్చ సచ్చం భవేయ్య. నాఖత్తియోతి ఏవం సన్తే అఖత్తియో రజ్జం నామ న లభేయ్య, అబ్రాహ్మణోపి మన్తపదాని న సిక్ఖేయ్య. ముసావిమేతి ముసావ ఇమే. ఓదరియాతి ఉదరనిస్సితజీవికా, ఉదరపూరణహేతు వా. తదప్పపఞ్ఞాతి తం తేసం వచనం అప్పపఞ్ఞా. అత్తనావాతి పణ్డితా పన తేసం వచనం ‘‘సదోస’’న్తి అత్తనావ పస్సన్తి. తాదిసన్తి తథారూపం. సఙ్ఖుభితన్తి సఙ్ఖుభిత్వా బ్రహ్మునా ఠపితమరియాదం భిన్దిత్వా ఠితం సఙ్ఖుభితం విభిన్దం లోకం సో తవబ్రహ్మా కస్మా ఉజుం న కరోతి ¶ . అలక్ఖిన్తి కింకారణా సబ్బలోకే దుక్ఖం విదహి. సుఖిన్తి కిం ను ఏకన్తసుఖిమేవ సబ్బలోకం న ¶ అకాసి, లోకవినాసకో చోరో మఞ్ఞే తవ బ్రహ్మాతి. మాయాతి మాయాయ. అధమ్మేన కిమత్థమకారీతి ఇమినా మాయాదినా అధమ్మేన కింకారణా లోకం అనత్థకిరియాయం సంయోజేసీతి అత్థో. అరిట్ఠాతి అరిట్ఠ, తవ భూతపతి అధమ్మికో, యో దసవిధే కుసలధమ్మే సతి ధమ్మమేవ అవిదహిత్వా అధమ్మం విదహి. కీటాతిఆది ఉపయోగత్థే పచ్చత్తం. ఏతే కీటాదయో పాణే హన్త్వా మచ్చో సుజ్ఝతీతి ఏతేపి కమ్బోజరట్ఠవాసీనం బహూనం అనరియానం ధమ్మా, తే పన వితథా, అధమ్మావ ధమ్మాతి వుత్తా. తేహిపి తవ బ్రహ్మునావ నిమ్మితేహి భవితబ్బన్తి.

ఇదాని తేసం వితథభావం దస్సేన్తో ఆహ –

౯౪౦.

‘‘సచే హి సో సుజ్ఝతి యో హనాతి, హతోపి సో సగ్గముపేతి ఠానం;

భోవాది ¶ భోవాదిన మారయేయ్యుం, యే చాపి తేసం అభిసద్దహేయ్యుం.

౯౪౧.

‘‘నేవ మిగా న పసూ నోపి గావో, ఆయాచన్తి అత్తవధాయ కేచి;

విప్ఫన్దమానే ఇధ జీవికత్థా, యఞ్ఞేసు పాణే పసుమారభన్తి.

౯౪౨.

‘‘యూపుస్సనే పసుబన్ధే చ బాలా, చిత్తేహి వణ్ణేహి ముఖం నయన్తి;

అయం తే యూపో కామదుహో పరత్థ, భవిస్సతి సస్సతో సమ్పరాయే.

౯౪౩.

‘‘సచే చ యూపే మణిసఙ్ఖముత్తం, ధఞ్ఞం ధనం రజతం జాతరూపం;

సుక్ఖేసు కట్ఠేసు నవేసు చాపి, సచే దుహే తిదివే సబ్బకామే;

తేవిజ్జసఙ్ఘావ పుథూ యజేయ్యుం, అబ్రాహ్మణం కఞ్చి న యాజయేయ్యుం.

౯౪౪.

‘‘కుతో ¶ చ యూపే మణిసఙ్ఖముత్తం, ధఞ్ఞం ధనం రజతం జాతరూపం;

సుక్ఖేసు కట్ఠేసు నవేసు చాపి, కుతో దుహే తిదివే సబ్బకామే.

౯౪౫.

‘‘సఠా చ లుద్దా చ పలుద్ధబాలా, చిత్తేహి వణ్ణేహి ముఖం నయన్తి;

ఆదాయ అగ్గిం మమ దేహి విత్తం, తతో సుఖీ హోహిసి సబ్బకామే.

౯౪౬.

‘‘తమగ్గిహుత్తం ¶ సరణం పవిస్స, చిత్తేహి వణ్ణేహి ముఖం నయన్తి;

ఓరోపయిత్వా కేసమస్సుం నఖఞ్చ, వేదేహి విత్తం అతిగాళ్హయన్తి.

౯౪౭.

‘‘కాకా ఉలూకంవ రహో లభిత్వా, ఏకం సమానం బహుకా సమేచ్చ;

అన్నాని ¶ భుత్వా కుహకా కుహిత్వా, ముణ్డం కరిత్వా యఞ్ఞపథోస్సజన్తి.

౯౪౮.

‘‘ఏవఞ్హి సో వఞ్చితో బ్రాహ్మణేహి, ఏకో సమానో బహుకా సమేచ్చ;

తే యోగయోగేన విలుమ్పమానా, దిట్ఠం అదిట్ఠేన ధనం హరన్తి.

౯౪౯.

‘‘అకాసియా రాజూహివానుసిట్ఠా, తదస్స ఆదాయ ధనం హరన్తి;

తే తాదిసా చోరసమా అసన్తా, వజ్ఝా న హఞ్ఞన్తి అరిట్ఠ లోకే.

౯౫౦.

‘‘ఇన్దస్స బాహారసి దక్ఖిణాతి, యఞ్ఞేసు ఛిన్దన్తి పలాసయట్ఠిం;

తం చేపి సచ్చం మఘవా ఛిన్నబాహు, కేనస్స ఇన్దో అసురే జినాతి.

౯౫౧.

‘‘తఞ్చేవ ¶ తుచ్ఛం మఘవా సమఙ్గీ, హన్తా అవజ్ఝో పరమో స దేవో;

మన్తా ఇమే బ్రాహ్మణా తుచ్ఛరూపా, సన్దిట్ఠికా వఞ్చనా ఏస లోకే.

౯౫౨.

‘‘మాలాగిరి హిమవా యో చ గిజ్ఝో, సుదస్సనో నిసభో కువేరు;

ఏతే చ అఞ్ఞే చ నగా మహన్తా, చిత్యా కతా యఞ్ఞకరేహి మాహు.

౯౫౩.

‘‘యథాపకారాని హి ఇట్ఠకాని, చిత్యా కతా యఞ్ఞకరేహి మాహు;

న పబ్బతా హోన్తి తథాపకారా, అఞ్ఞా దిసా అచలా తిట్ఠసేలా.

౯౫౪.

‘‘న ఇట్ఠకా హోన్తి సిలా చిరేన, న తత్థ సఞ్జాయతి అయో న లోహం;

యఞ్ఞఞ్చ ¶ ఏతం పరివణ్ణయన్తా, చిత్యా కతా యఞ్ఞకరేహి మాహు.

౯౫౫.

‘‘అజ్ఝాయకం మన్తగుణూపపన్నం, తపస్సినం ‘యాచయోగో’తిధాహు;

తీరే సముద్దస్సుదకం సజన్తం, తం సాగరజ్ఝోహరి తేనాపేయ్యో.

౯౫౬.

‘‘పరోసహస్సమ్పి ¶ సమన్తవేదే, మన్తూపపన్నే నదియో వహన్తి;

న తేన బ్యాపన్నరసూదకా న, కస్మా సముద్దో అతులో అపేయ్యో.

౯౫౭.

‘‘యే కేచి కూపా ఇధ జీవలోకే, లోణూదకా కూపఖణేహి ఖాతా;

న బ్రాహ్మణజ్ఝోహరణేన తేసు, ఆపో అపేయ్యో ద్విరసఞ్ఞు మాహు.

౯౫౮.

‘‘పురే ¶ పురత్థా కా కస్స భరియా, మనో మనుస్సం అజనేసి పుబ్బే;

తేనాపి ధమ్మేన న కోచి హీనో, ఏవమ్పి వోస్సగ్గవిభఙ్గమాహు.

౯౫౯.

‘‘చణ్డాలపుత్తోపి అధిచ్చ వేదే, భాసేయ్య మన్తే కుసలో మతీమా;

న తస్స ముద్ధాపి ఫలేయ్య సత్తధా, మన్తా ఇమే అత్తవధాయ కతా.

౯౬౦.

‘‘వాచాకతా గిద్ధికతా గహీతా, దుమ్మోచయా కబ్యపథానుపన్నా;

బాలాన చిత్తం విసమే నివిట్ఠం, తదప్పపఞ్ఞా అభిసద్దహన్తి.

౯౬౧.

‘‘సీహస్స బ్యగ్ఘస్స చ దీపినో చ, న విజ్జతీ పోరిసియం బలేన;

మనుస్సభావో చ గవంవ పేక్ఖో, జాతీ హి తేసం అసమా సమానా.

౯౬౨.

‘‘సచే ¶ చ రాజా పథవిం విజిత్వా, సజీవవా అస్సవపారిసజ్జో;

సయమేవ సో సత్తుసఙ్ఘం విజేయ్య, తస్సప్పజా నిచ్చసుఖీ భవేయ్య.

౯౬౩.

‘‘ఖత్తియమన్తా చ తయో చ వేదా, అత్థేన ఏతే సమకా భవన్తి;

తేసఞ్చ అత్థం అవినిచ్ఛినిత్వా, న బుజ్ఝతీ ఓఘపథంవ ఛన్నం.

౯౬౪.

‘‘ఖత్తియమన్తా చ తయో చ వేదా, అత్థేన ఏతే సమకా భవన్తి;

లాభో అలాభో అయసో యసో చ, సబ్బేవ తేసం చతున్నఞ్చ ధమ్మా.

౯౬౫.

‘‘యథాపి ¶ ఇబ్భా ధనధఞ్ఞహేతు, కమ్మాని కరోన్తి పుథూ పథబ్యా;

తేవిజ్జసఙ్ఘా చ తథేవ అజ్జ, కమ్మాని కరోన్తి పుథూ పథబ్యా.

౯౬౬.

‘‘ఇబ్భేహి ¶ యే తే సమకా భవన్తి, నిచ్చుస్సుకా కామగుణేసు యుత్తా;

కమ్మాని కరోన్తి పుథూ పథబ్యా, తదప్పపఞ్ఞా ద్విరసఞ్ఞురా తే’’తి.

తత్థ భోవాదీతి బ్రాహ్మణా. భోవాదిన మారయేయ్యున్తి బ్రాహ్మణమేవ మారేయ్యుం. యే చాపీతి యేపి బ్రాహ్మణానం తం వచనం సద్దహేయ్యుం, తే అత్తనో ఉపట్ఠాకేయేవ చ బ్రాహ్మణే చ మారేయ్యుం. బ్రాహ్మణా పన బ్రాహ్మణే చ ఉపట్ఠాకే చ అమారేత్వా నానప్పకారే తిరచ్ఛానేయేవ మారేన్తి. ఇతి తేసం వచనం మిచ్ఛా. కేచీతి యఞ్ఞేసు నో మారేథ, మయం సగ్గం గమిస్సామాతి ఆయాచన్తా కేచి నత్థి. పాణే పసుమారభన్తీతి మిగాదయో పాణే చ పసూ చ విప్ఫన్దమానే జీవికత్థాయ మారేన్తి. ముఖం నయన్తీతి ఏతేసు యూపుస్సనేసు పసుబన్ధేసు ఇమస్మిం తే యూపే సబ్బం మణిసఙ్ఖముత్తం ధఞ్ఞం ధనం రజతం జాతరూపం సన్నిహితం, అయం తే యూపో పరత్థ పరలోకే కామదుహో భవిస్సతి, సస్సతభావం ఆవహిస్సతీతి చిత్రేహి కారణేహి ముఖం పసాదేన్తి, తం తం వత్వా మిచ్ఛాగాహం ¶ గాహేన్తీతి అత్థో.

సచే చాతి సచే చ యూపే వా సేసకట్ఠేసు వా ఏతం మణిఆదికం భవేయ్య, తిదివే వా సబ్బకామదుహో అస్స, తేవిజ్జసఙ్ఘావ పుథూ హుత్వా యఞ్ఞం యజేయ్యుం బహుధనతాయ చేవ సగ్గకామతాయ చ, అఞ్ఞం అబ్రాహ్మణం న యాజేయ్యుం. యస్మా పన అత్తనో ధనం పచ్చాసీసన్తా అఞ్ఞమ్పి యజాపేన్తి, తస్మా అభూతవాదినోతి వేదితబ్బా. కుతో చాతి ఏతస్మిఞ్చ యూపే వా సేసకట్ఠేసు వా కుతో ఏతం మణిఆదికం అవిజ్జమానమేవ, కుతో తిదివే సబ్బకామే దుహిస్సతి. సబ్బథాపి అభూతమేవ తేసం వచనం.

సఠా ¶ చ లుద్దా చ పలుద్ధబాలాతి అరిట్ఠ, ఇమే బ్రాహ్మణా నామ కేరాటికా చేవ నిక్కరుణా చ, తే బాలా లోకం పలోభేత్వా ఉపలోభేత్వా చిత్రేహి కారణేహి ముఖం పసాదేన్తి. సబ్బకామేతి అగ్గిం ఆదాయ త్వఞ్చ జూహ, అమ్హాకఞ్చ విత్తం దేహి, తతో సబ్బకామే లభిత్వా సుఖీ హోహిసి.

తమగ్గిహుత్తం సరణం పవిస్సాతి తం రాజానం వా రాజమహామత్తం వా ఆదాయ అగ్గిజుహనట్ఠానం గేహం పవిసిత్వా. ఓరోపయిత్వాతి చిత్రాని కారణాని వదన్తా కేసమస్సుం నఖే చ ఓరోపయిత్వా. అతిగాళ్హయన్తీతి వుత్తతాయ తయో వేదే నిస్సాయ ‘‘ఇదం దాతబ్బం, ఇదం కత్తబ్బ’’న్తి వదన్తా వేదేహి తస్స సన్తకం విత్తం అతిగాళ్హయన్తి వినాసేన్తి విద్ధంసేన్తి.

అన్నాని ¶ భుత్వా కుహకా కుహిత్వాతి తే కుహకా నానప్పకారం కుహకకమ్మం కత్వా సమేచ్చ సమాగన్త్వా యఞ్ఞం వణ్ణేత్వా వఞ్చేత్వా తస్స సన్తకం నానగ్గరసభోజనం భుఞ్జిత్వా అథ నం ముణ్డకం కత్వా యఞ్ఞపథే ఓస్సజన్తి, తం గహేత్వా బహియఞ్ఞావాటం గచ్ఛన్తీతి అత్థో.

యోగయోగేనాతి తే బ్రాహ్మణా తం ఏకం బహుకా సమేచ్చ తేన తేన యోగేన తాయ తాయ యుత్తియా విలుమ్పమానా దిట్ఠం పచ్చక్ఖం తస్స ధనం అదిట్ఠేన దేవలోకేన అదిట్ఠం దేవలోకం వణ్ణేత్వా ఆహరణట్ఠానం కత్వా హరన్తి. అకాసియా రాజూహివానుసిట్ఠాతి ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ బలిం గణ్హథా’’తి రాజూహి అనుసిట్ఠా అకాసియసఙ్ఖాతా రాజపురిసా వియ. తదస్సాతి తం అస్స ధనం ఆదాయ హరన్తి. చోరసమాతి అభూతబలిగ్గాహకా సన్ధిచ్ఛేదకచోరసదిసా అసప్పురిసా. వజ్ఝాతి వధారహా ఏవరూపా పాపధమ్మా ఉదాని లోకే న హఞ్ఞన్తి.

బాహారసీతి బాహా అసి. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇదమ్పి అరిట్ఠ, బ్రాహ్మణానం ముసావాదం పస్స. తే కిర యఞ్ఞేసు మహతిం పలాసయట్ఠిం ‘‘ఇన్దస్స బాహా అసి దక్ఖిణా’’తి వత్వా ఛిన్దన్తి. తఞ్చే ఏతేసం వచనం సచ్చం, అథ ఛిన్నబాహు సమానో కేనస్స బాహుబలేన ఇన్దో అసురే జినాతీతి. సమఙ్గీతి బాహుసమఙ్గీ అచ్ఛిన్నబాహు అరోగోయేవ. హన్తాతి అసురానం హన్తా. పరమోతి ఉత్తమో పుఞ్ఞిద్ధియా సమన్నాగతో అఞ్ఞేసం అవజ్ఝో. బ్రాహ్మణాతి బ్రాహ్మణానం. తుచ్ఛరూపాతి తుచ్ఛసభావా నిప్ఫలా ¶ . వఞ్చనాతి యే చ తే బ్రాహ్మణానం మన్తా నామ, ఏసా లోకే సన్దిట్ఠికా వఞ్చనా.

యథాపకారానీతి యాదిసాని ఇట్ఠకాని గహేత్వా యఞ్ఞకరేహి చిత్యా కతాతి వదన్తి. తిట్ఠసేలాతి పబ్బతా హి అచలా తిట్ఠా న ఉపచితా ఏకగ్ఘనా సిలామయా చ. ఇట్ఠకాని చలాని న ఏకగ్ఘనాని న సిలామయాని. పరివణ్ణయన్తాతి ఏతం ¶ యఞ్ఞం వణ్ణేన్తా బ్రాహ్మణా.

సమన్తవేదేతి పరిపుణ్ణవేదే బ్రాహ్మణే. వహన్తీతి సోతేసుపి ఆవట్టేసుపి పతితే వహన్తి, నిముజ్జాపేత్వా జీవితక్ఖయం పాపేన్తి. న తేన బ్యాపన్నరసూదకా నాతి ఏత్థ ఏకో న-కారో పుచ్ఛనత్థో హోతి. నను తేన బ్యాపన్నరసూదకా నదియోతి తం పుచ్ఛన్తో ఏవమాహ. కస్మాతి కేన కారణేన తావ మహాసముద్దోవ అపేయ్యో కతో, కిం మహాబ్రహ్మా యమునాదీసు నదీసు ఉదకం అపేయ్యం కాతుం న సక్కోతి, సముద్దేయేవ సక్కోతీతి. ద్విరసఞ్ఞు మాహూతి ద్విరసఞ్ఞూ అహు, జాతోతి అత్థో.

పురే ¶ పురత్థాతి ఇతో పురే పుబ్బే పురత్థా పఠమకప్పికకాలే. కా కస్స భరియాతి కా కస్స భరియా నామ. తదా హి ఇత్థిలిఙ్గమేవ నత్థి, పచ్ఛా మేథునధమ్మవసేన మాతాపితరో నామ జాతా. మనో మనుస్సన్తి తదా హి మనోయేవ మనుస్సం జనేసి, మనోమయావ సత్తా నిబ్బత్తింసూతి అత్థో. తేనాపి ధమ్మేనాతి తేనాపి కారణేన తేన సభావేన న కోచి జాతియా హీనో. న హి తదా ఖత్తియాదిభేదో అత్థి, తస్మా యం బ్రాహ్మణా వదన్తి ‘‘బ్రాహ్మణావ జాతియా సేట్ఠా, ఇతరే హీనా’’తి, తం మిచ్ఛా. ఏవమ్పీతి ఏవం వత్తమానే లోకే పోరాణకవత్తం జహిత్వా పచ్ఛా అత్తనా సమ్మన్నిత్వా కతానం వసేన ఖత్తియాదయో చత్తారో కోట్ఠాసా జాతా, ఏవమ్పి వోస్సగ్గవిభఙ్గమాహు, అత్తనా కతేహి కమ్మవోస్సగ్గేహి తేసం సత్తానం ఏకచ్చే ఖత్తియా జాతా, ఏకచ్చే బ్రాహ్మణాదయోతి ఇమం విభాగం కథేన్తి, తస్మా ‘‘బ్రాహ్మణావ సేట్ఠా’’తి వచనం మిచ్ఛా.

సత్తధాతి యది మహాబ్రహ్మునా బ్రాహ్మణానఞ్ఞేవ తయో వేదా దిన్నా, న అఞ్ఞేసం, చణ్డాలస్స మన్తే భాసన్తస్స ముద్ధా సత్తధా ఫలేయ్య, న ¶ చ ఫలతి, తస్మా ఇమేహి బ్రాహ్మణేహి అత్తవధాయ మన్తా కతా, అత్తనోయేవ నేసం ముసావాదితం పకాసేన్తా గుణవధం కరోన్తి. వాచాకతాతి ఏతే మన్తా నామ ముసావాదేన చిన్తేత్వా కతా. గిద్ధికతా గహీతాతి లాభగిద్ధికతాయ బ్రాహ్మణేహి గహితా. దుమ్మోచయాతి మచ్ఛేన గిలితబలిసో వియ దుమ్మోచయా. కబ్యపథానుపన్నాతి కబ్యాకారకబ్రాహ్మణానం వచనపథం అనుపన్నా అనుగతా. తే హి యథా ఇచ్ఛన్తి, తథా ముసా వత్వా బన్ధన్తి. బాలానన్తి తేసఞ్హి బాలానం చిత్తం విసమే నివిట్ఠం, తం అఞ్ఞే అప్పపఞ్ఞావ అభిసద్దహన్తి.

పోరిసియంబలేనాతి పోరిసియసఙ్ఖాతేన బలేన. ఇదం వుత్తం హోతి – యం ఏతేసం సీహాదీనం పురిసథామసఙ్ఖాతం పోరిసియబలం, తేన బలేన సమన్నాగతో బ్రాహ్మణో నామ నత్థి, సబ్బే ఇమేహి తిరచ్ఛానేహిపి హీనాయేవాతి. మనుస్సభావో చ గవంవ పేక్ఖోతి అపిచ యో ఏతేసం మనుస్సభావో, సో గున్నం వియ పేక్ఖితబ్బో. కింకారణా? జాతి హి తేసం అసమా సమానా. తేసఞ్హి బ్రాహ్మణానం దుప్పఞ్ఞతాయ గోహి సద్ధిం సమానజాతియేవ అసమా. అఞ్ఞమేవ హి గున్నం సణ్ఠానం, అఞ్ఞం తేసన్తి. ఏతేన బ్రాహ్మణే తిరచ్ఛానేసు సీహాదీహి సమేపి అకత్వా గోరూపసమేవ కరోతి.

సచే చ రాజాతి అరిట్ఠ, యది మహాబ్రహ్మునా దిన్నభావేన ఖత్తియోవ పథవిం విజిత్వా. సజీవవాతి సహజీవీహి అమచ్చేహి సమన్నాగతో. అస్సవపారిసజ్జోతి అత్తనో ఓవాదకరపరిసావచరోవ సియా, అథస్స పరిసాయ యుజ్ఝిత్వా ¶ రజ్జం కాతబ్బం నామ న భవేయ్య ¶ . సయమేవ సో ఏకకోవ సత్తుసఙ్ఘం విజేయ్య, ఏవం సతి యుద్ధే దుక్ఖాభావేన తస్స పజా నిచ్చసుఖీ భవేయ్య, ఏతఞ్చ నత్థి. తస్మా తేసం వచనం మిచ్ఛా.

ఖత్తియమన్తాతి రాజసత్థఞ్చ తయో చ వేదా అత్తనో ఆణాయ రుచియా ‘‘ఇదమేవ కత్తబ్బ’’న్తి పవత్తత్తా అత్థేన ఏతే సమకా భవన్తి. అవినిచ్ఛినిత్వాతి తేసం ఖత్తియమన్తానం ఖత్తియోపి వేదానం బ్రాహ్మణోపి అత్థం అవినిచ్ఛినిత్వా ఆణావసేనేవ ఉగ్గణ్హన్తో తం అత్థం ఉదకోఘేన ఛన్నమగ్గం వియ న బుజ్ఝతి.

అత్థేన ¶ ఏతేతి వఞ్చనత్థేన ఏతే సమకా భవన్తి. కింకారణా? బ్రాహ్మణావ సేట్ఠా, అఞ్ఞే వణ్ణా హీనాతి వదన్తి. యే చ తే లాభాదయో లోకధమ్మా, సబ్బేవ తేసం చతున్నమ్పి వణ్ణానం ధమ్మా. ఏకసత్తోపి ఏతేహి ముత్తకో నామ నత్థి. ఇతి బ్రాహ్మణా లోకధమ్మేహి అపరిముత్తావ సమానా ‘‘సేట్ఠా మయ’’న్తి ముసా కథేన్తి.

ఇబ్భాతి గహపతికా. తేవిజ్జసఙ్ఘా చాతి బ్రాహ్మణాపి తథేవ పుథూని కసిగోరక్ఖాదీని కమ్మాని కరోన్తి. నిచ్చుస్సుకాతి నిచ్చం ఉస్సుక్కజాతా ఛన్దజాతా. తదప్పపఞ్ఞా ద్విరసఞ్ఞురా తేతి తస్మా భాతిక, ద్విరసఞ్ఞు నిప్పఞ్ఞా బ్రాహ్మణా, ఆరా తే ధమ్మతో. పోరాణకా హి బ్రాహ్మణధమ్మా ఏతరహి సునఖేసు సన్దిస్సన్తీతి.

ఏవం మహాసత్తో తస్స వాదం భిన్దిత్వా అత్తనో వాదం పతిట్ఠాపేసి. తస్స ధమ్మకథం సుత్వా సబ్బా నాగపరిసా సోమనస్సజాతా అహేసుం. మహాసత్తో నేసాదబ్రాహ్మణం నాగభవనా నీహరాపేసి, పరిభాసమత్తమ్పిస్స నాకాసి. సాగరబ్రహ్మదత్తోపి ఠపితదివసం అనతిక్కమిత్వా చతురఙ్గినియా సేనాయ సహ పితు వసనట్ఠానం అగమాసి. మహాసత్తోపి ‘‘మాతులఞ్చ అయ్యకఞ్చ పస్సిస్సామీ’’తి భేరిం చరాపేత్వా మహన్తేన సిరిసోభగ్గేన యమునాతో ఉత్తరిత్వా తమేవ అస్సమపదం ఆరబ్భ పాయాసి. అవసేసా భాతరో చస్స మాతాపితరో చ పచ్ఛతో పాయింసు. తస్మిం ఖణే సాగరబ్రహ్మదత్తో మహాసత్తం మహతియా పరిసాయ ఆగచ్ఛన్తం అసఞ్జానిత్వా పితరం పుచ్ఛన్తో ఆహ –

౯౬౭.

‘‘కస్స భేరీ ముదిఙ్గా చ, సఙ్ఖా పణవదిన్దిమా;

పురతో పటిపన్నాని, హాసయన్తా రథేసభం.

౯౬౮.

‘‘కస్స ¶ కఞ్చనపట్టేన, పుథునా విజ్జువణ్ణినా;

యువా కలాపసన్నద్ధో, కో ఏతి సిరియా జలం.

౯౬౯.

‘‘ఉక్కాముఖపహట్ఠంవ, ఖదిరఙ్గారసన్నిభం;

ముఖఞ్చ రుచిరా భాతి, కో ఏతి సిరియా జలం.

౯౭౦.

‘‘కస్స ¶ జమ్బోనదం ఛత్తం, ససలాకం మనోరమం;

ఆదిచ్చరంసావరణం, కో ఏతి సిరియా జలం.

౯౭౧.

‘‘కస్స ¶ అఙ్గం పరిగ్గయ్హ, వాలబీజనిముత్తమం;

ఉభతో వరపుఞ్ఞస్స, ముద్ధని ఉపరూపరి.

౯౭౨.

‘‘కస్స పేఖుణహత్థాని, చిత్రాని చ ముదూని చ;

కఞ్చనమణిదణ్డాని, చరన్తి దుభతో ముఖం.

౯౭౩.

‘‘ఖదిరఙ్గారవణ్ణాభా, ఉక్కాముఖపహంసితా;

కస్సేతే కుణ్డలా వగ్గూ, సోభన్తి దుభతో ముఖం.

౯౭౪.

‘‘కస్స వాతేన ఛుపితా, నిద్ధన్తా ముదుకాళకా;

సోభయన్తి నలాటన్తం, నభా విజ్జురివుగ్గతా.

౯౭౫.

‘‘కస్స ఏతాని అక్ఖీని, ఆయతాని పుథూని చ;

కో సోభతి విసాలక్ఖో, కస్సేతం ఉణ్ణజం ముఖం.

౯౭౬.

‘‘కస్సేతే లపనజాతా, సుద్ధా సఙ్ఖవరూపమా;

భాసమానస్స సోభన్తి, దన్తా కుప్పిలసాదిసా.

౯౭౭.

‘‘కస్స లాఖారససమా, హత్థపాదా సుఖేధితా;

కో సో బిమ్బోట్ఠసమ్పన్నో, దివా సూరియోవ భాసతి.

౯౭౮.

‘‘హిమచ్చయే ¶ హిమవతి, మహాసాలోవ పుప్ఫితో;

కో సో ఓదాతపావారో, జయం ఇన్దోవ సోభతి.

౯౭౯.

‘‘సువణ్ణపీళకాకిణ్ణం, మణిదణ్డవిచిత్తకం;

కో సో పరిసమోగయ్హ, ఈసం ఖగ్గం పముఞ్చతి.

౯౮౦.

‘‘సువణ్ణవికతా చిత్తా, సుకతా చిత్తసిబ్బనా;

కో సో ఓముఞ్చతే పాదా, నమో కత్వా మహేసినో’’తి.

తత్థ పటిపన్నానీతి కస్సేతాని తూరియాని పురతో పటిపన్నాని. హాసయన్తాతి ఏతం రాజానం హాసయన్తా. కస్స కఞ్చనపట్టేనాతి కస్స నలాటన్తే బన్ధేన ఉణ్హీసపట్టేన విజ్జుయా మేఘముఖం వియ ముఖం పజ్జోతతీతి పుచ్ఛతి. యువా కలాపసన్నద్ధోతి తరుణో సన్నద్ధకలాపో. ఉక్కాముఖపహట్ఠంవాతి కమ్మారుద్ధనే పహట్ఠసువణ్ణం వియ. ఖదిరఙ్గారసన్నిభన్తి ఆదిత్తఖదిరఙ్గారసన్నిభం. జమ్బోనదన్తి రత్తసువణ్ణమయం. అఙ్గం పరిగ్గయ్హాతి చామరిగాహకేన ¶ అఙ్గేన పరిగ్గహితా హుత్వా. వాలబీజనిముత్తమన్తి ఉత్తమం వాలబీజనిం. పేఖుణహత్థానీతి మోరపిఞ్ఛహత్థకాని. చిత్రానీతి సత్తరతనచిత్రాని. కఞ్చనమణిదణ్డానీతి తపనీయసువణ్ణేన చ మణీహి ¶ చ ఖణితదణ్డాని. దుభతో ముఖన్తి ముఖస్స ఉభయపస్సేసు చరన్తి.

వాతేన ఛుపితాతి వాతపహటా. నిద్ధన్తాతి సినిద్ధఅన్తా. నలాటన్తన్తి కస్సేతే ఏవరూపా కేసా నలాటన్తం ఉపసోభేన్తి. నభా విజ్జురివుగ్గతాతి నభతో ఉగ్గతా విజ్జు వియ. ఉణ్ణజన్తి కఞ్చనాదాసో వియ పరిపుణ్ణం. లపనజాతాతి ముఖజాతా. కుప్పిలసాదిసాతి మన్దాలకమకులసదిసా. సుఖేధితాతి సుఖపరిహటా. జయం ఇన్దోవాతి జయం పత్తో ఇన్దో వియ. సువణ్ణపీళకాకిణ్ణన్తి సువణ్ణపీళకాహి ఆకిణ్ణం. మణిదణ్డవిచిత్తకన్తి మణీహి థరుమ్హి విచిత్తకం. సువణ్ణవికతాతి సువణ్ణఖచితా. చిత్తాతి సత్తరతనవిచిత్తా. సుకతాతి సుట్ఠు నిట్ఠితా. చిత్తసిబ్బనాతి చిత్రసిబ్బినియో. కో సో ఓముఞ్చతే పాదాతి కో ఏస పాదతో ఏవరూపా పాదుకా ఓముఞ్చతీతి.

ఏవం పుత్తేన సాగరబ్రహ్మదత్తేన పుట్ఠో ఇద్ధిమా అభిఞ్ఞాలాభీ తాపసో ‘‘తాత, ఏతే ధతరట్ఠరఞ్ఞో పుత్తా తవ భాగినేయ్యనాగా’’తి ఆచిక్ఖన్తో గాథమాహ –

౯౮౧.

‘‘ధతరట్ఠా ¶ హి తే నాగా, ఇద్ధిమన్తో యసస్సినో;

సముద్దజాయ ఉప్పన్నా, నాగా ఏతే మహిద్ధికా’’తి.

ఏవం తేసం కథేన్తానఞ్ఞేవ నాగపరిసా పత్వా తాపసస్స పాదే వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సముద్దజాపి పితరం వన్దిత్వా రోదిత్వా నాగపరిసాయ సద్ధిం నాగభవనమేవ గతా. సాగరబ్రహ్మదత్తోపి తత్థేవ కతిపాహం వసిత్వా బారాణసిమేవ గతో. సముద్దజా నాగభవనేయేవ కాలమకాసి. బోధిసత్తో యావజీవం సీలం రక్ఖిత్వా ఉపోసథకమ్మం కత్వా ఆయుపరియోసానే సద్ధిం పరిసాయ సగ్గపురం పూరేసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘ఏవం ఉపాసకా పోరాణకపణ్డితా అనుప్పన్నేపి బుద్ధే ఏవరూపం నామ సమ్పత్తిం పహాయ ఉపోసథకమ్మం కరింసుయేవా’’తి ¶ వత్వా జాతకం సమోధానేసి. దేసనాపరియోసానే ఉపాసకా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు. తదా మాతాపితరో మహారాజకులాని అహేసుం, నేసాదబ్రాహ్మణో దేవదత్తో, సోమదత్తో ఆనన్దో, అజముఖీ ఉప్పలవణ్ణా, సుదస్సనో సారిపుత్తో, సుభోగో మోగ్గల్లానో, కాణారిట్ఠో సునక్ఖత్తో, భూరిదత్తో పన అహమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధో అహోసిన్తి.

భూరిదత్తజాతకవణ్ణనా ఛట్ఠానిట్ఠితా.

[౫౪౪] ౭. చన్దకుమారజాతకవణ్ణనా

రాజాసి ¶ ¶ లుద్దకమ్మోతి ఇదం సత్థా గిజ్ఝకూటే విహరన్తో దేవదత్తం ఆరబ్భ కథేసి. తస్స వత్థు సఙ్ఘభేదకక్ఖన్ధకే ఆగతమేవ. తం తస్స పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ యావ బిమ్బిసారరఞ్ఞో మరణా తత్థాగతనయేనేవ వేదితబ్బం. తం పన మారాపేత్వా దేవదత్తో అజాతసత్తుం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘మహారాజ, తవ మనోరథో మత్థకం పత్తో, మమ మనోరథో తావ న పాపుణాతీ’’తి ఆహ. ‘‘కో పన తే, భన్తే, మనోరథో’’తి? ‘‘నను దసబలం మారేత్వా బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి. ‘‘అమ్హేహేత్థ కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘మహారాజ, ధనుగ్గహే సన్నిపాతాపేతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి రాజా అక్ఖణవేధీనం ధనుగ్గహానం పఞ్చసతాని సన్నిపాతాపేత్వా తతో ఏకతింస జనే ఉచ్చినిత్వా థేరస్స సన్తికం పాహేసి. సో తేసం జేట్ఠకం ఆమన్తేత్వా ‘‘ఆవుసో సమణో గోతమో గిజ్ఝకూటే విహరతి, అసుకస్మిం నామ దివాట్ఠానే చఙ్కమతి. త్వం తత్థ గన్త్వా తం విసపీతేన సల్లేన విజ్ఝిత్వా జీవితక్ఖయం పాపేత్వా అసుకేన నామ మగ్గేన ఏహీ’’తి వత్వా పేసేత్వా తస్మిం మగ్గే ద్వే ధనుగ్గహే ఠపేసి ‘‘తుమ్హాకం ఠితమగ్గేన ఏకో పురిసో ఆగమిస్సతి, తం తుమ్హే జీవితా వోరోపేత్వా అసుకేన నామ మగ్గేన ఏథా’’తి, తస్మిం మగ్గే చత్తారో పురిసే ఠపేసి ‘‘తుమ్హాకం ఠితమగ్గేన ద్వే పురిసా ఆగమిస్సన్తి, తుమ్హే తే జీవితా వోరోపేత్వా అసుకేన నామ మగ్గేన ఏథా’’తి, తస్మిం మగ్గే అట్ఠ జనే ఠపేసి ‘‘తుమ్హాకం ఠితమగ్గేన చత్తారో పురిసో ఆగమిస్సన్తి, తుమ్హే తే జీవితా వోరోపేత్వా అసుకేన నామ మగ్గేన ఏథా’’తి, తస్మిం మగ్గే సోళస పురిసే ఠపేసి ‘‘తుమ్హాకం ఠితమగ్గేన అట్ఠ పురిసా ఆగమిస్సన్తి, తుమ్హే తే జీవితా వోరోపేత్వా అసుకేన నామ మగ్గేన ఏథా’’తి.

కస్మా పనేస ఏవమకాసీతి? అత్తనో కమ్మస్స పటిచ్ఛాదనత్థం. అథ సో జేట్ఠకధనుగ్గహో వామతో ఖగ్గం లగ్గేత్వా పిట్ఠియా తుణీరం బన్ధిత్వా మేణ్డసిఙ్గమహాధనుం గహేత్వా తథాగతస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘విజ్ఝిస్సామి న’’న్తి సఞ్ఞాయ ధనుం ఆరోపేత్వా సరం సన్నయ్హిత్వా ¶ ఆకడ్ఢిత్వా విస్సజ్జేతుం నాసక్ఖి. సో సరం ఓరోపేతుమ్పి అసక్కోన్తో ఫాసుకా భిజ్జన్తియో వియ ముఖతో ఖేళేన పగ్ఘరన్తేన కిలన్తరూపో అహోసి, సకలసరీరం థద్ధం జాతం, యన్తేన పీళితాకారప్పత్తం వియ అహోసి. సో మరణభయతజ్జితో అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా దిస్వా ¶ మధురస్సరం నిచ్ఛారేత్వా ఏతదవోచ ‘‘మా భాయి భో, పురిస, ఇతో ఏహీ’’తి. సో తస్మిం ఖణే ఆవుధాని ఛడ్డేత్వా భగవతో పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా ‘‘అచ్చయో మం, భన్తే, అచ్చగమా యథాబాలం యథామూళ్హం యథాఅకుసలం, స్వాహం తుమ్హాకం గుణే అజానన్తో అన్ధబాలస్స దేవదత్తస్స వచనేన తుమ్హే జీవితా వోరోపేతుం ఆగతోమ్హి, ఖమథ మే, భన్తే’’తి ఖమాపేత్వా ఏకమన్తే నిసీది. అథ నం సత్థా ధమ్మం దేసేన్తో సచ్చాని పకాసేత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘ఆవుసో, దేవదత్తేన ఆచిక్ఖితమగ్గం అప్పటిపజ్జిత్వా అఞ్ఞేన మగ్గేన యాహీ’’తి ఉయ్యోజేసి. ఉయ్యోజేత్వా చ పన చఙ్కమా ఓరుయ్హ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే నిసీది.

అథ తస్మిం ధనుగ్గహే అనాగచ్ఛన్తే ఇతరే ద్వే జనా ‘‘కిం ను ఖో సో చిరాయతీ’’తి పటిమగ్గేన గచ్ఛన్తా దసబలం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేసమ్పి ధమ్మం దేసేత్వా సచ్చాని పకాసేత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘ఆవుసో, దేవదత్తేన కథితమగ్గం అప్పటిపజ్జిత్వా ఇమినా మగ్గేన గచ్ఛథా’’తి ఉయ్యోజేసి. ఇమినా ఉపాయేన ఇతరేసుపి ఆగన్త్వా నిసిన్నేసు సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేత్వా అఞ్ఞేన మగ్గేన ఉయ్యోజేసి. అథ సో పఠమమాగతో జేట్ఠకధనుగ్గహో దేవదత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భన్తే, దేవదత్త అహం సమ్మాసమ్బుద్ధం జీవితా వోరోపేతుం నాసక్ఖిం, మహిద్ధికో సో భగవా మహానుభావో’’తి ఆరోచేసి. తే సబ్బేపి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధం నిస్సాయ అమ్హేహి జీవితం లద్ధ’’న్తి సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. అయం పవత్తి భిక్ఖుసఙ్ఘే పాకటా అహోసి. భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘ఆవుసో దేవదత్తో కిర ఏకస్మిం తథాగతే వేరచిత్తేన బహూ జనే జీవితా వోరోపేతుం వాయామమకాసి, తే సబ్బేపి సత్థారం నిస్సాయ జీవితం లభింసూ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ ¶ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి దేవదత్తో మం ఏకకం నిస్సాయ మయి వేరచిత్తేన బహూ జనే జీవితా వోరోపేతుం వాయామం అకాసియేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే అయం బారాణసీ పుప్ఫవతీ నామ అహోసి. తత్థ వసవత్తిరఞ్ఞో పుత్తో ఏకరాజా నామ రజ్జం కారేసి, తస్స పుత్తో చన్దకుమారో నామ ఓపరజ్జం కారేసి. ఖణ్డహాలో నామ బ్రాహ్మణో పురోహితో అహోసి. సో రఞ్ఞో అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ అనుసాసి. తం కిర రాజా ‘‘పణ్డితో’’తి వినిచ్ఛయే నిసీదాపేసి. సో లఞ్జవిత్తకో హుత్వా లఞ్జం గహేత్వా అసామికే సామికే కరోతి, సామికే చ అసామికే. అథేకదివసం ఏకో అడ్డపరాజితో పురిసో వినిచ్ఛయట్ఠానా ఉపక్కోసేన్తో నిక్ఖమిత్వా రాజుపట్ఠానం ఆగచ్ఛన్తం చన్దకుమారం దిస్వా ధావిత్వా తస్స పాదేసు నిపతిత్వా రోది. సో ‘‘కిం, భో పురిస, రోదసీ’’తి ఆహ. ‘‘సామి, ఖణ్డహాలో ¶ వినిచ్ఛయే విలోపం ఖాదతి, అహం తేన లఞ్జం గహేత్వా పరాజయం పాపితో’’తి. చన్దకుమారో ‘‘మా భాయీ’’తి తం అస్సాసేత్వా వినిచ్ఛయం నేత్వా సామికమేవ సామికం, అసామికమేవ అసామికం అకాసి. మహాజనో మహాసద్దేన సాధుకారమదాసి. రాజా తం సుత్వా ‘‘కింసద్దో ఏసో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘చన్దకుమారేన కిర అడ్డో సువినిచ్ఛితో, తత్థేసో సాధుకారసద్దో’’తి. తం సుత్వా రాజా తుస్సి. కుమారో ఆగన్త్వా తం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. అథ నం రాజా ‘‘తాత, ఏకో కిర తే అడ్డో వినిచ్ఛితో’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి, తాత, ఇతో పట్ఠాయ త్వమేవ వినిచ్ఛయం పట్ఠపేహీ’’తి వినిచ్ఛయం కుమారస్స అదాసి.

తతో పట్ఠాయ ఖణ్డహాలస్స ఆయో పచ్ఛిజ్జి. సో తతో పట్ఠాయ కుమారే ఆఘాతం బన్ధిత్వా ఓకాసం గవేసన్తో అన్తరాపేక్ఖో విచరి. సో పన రాజా మన్దపఞ్ఞో. సో ఏకదివసం రత్తిభాగే సుపిత్వా పచ్చూససమయే సుపినన్తే అలఙ్కతద్వారకోట్ఠకం, సత్తరతనమయపాకారం, సట్ఠియోజనికసువణ్ణమయవాలుకమహావీథిం, యోజనసహస్సుబ్బేధవేజయన్తపాసాదపటిమణ్డితం నన్దనవనాదివనరామణేయ్యకనన్దాపోక్ఖరణిఆదిపోక్ఖరణిరామణేయ్యకసమన్నాగతం ఆకిణ్ణదేవగణం తావతింసభవనం దిస్వా ¶ పబుజ్ఝిత్వా తత్థ గన్తుకామో చిన్తేసి – ‘‘స్వే ఆచరియఖణ్డహాలస్సాగమనవేలాయ దేవలోకగామిమగ్గం పుచ్ఛిత్వా తేన దేసితమగ్గేన దేవలోకం గమిస్సామీ’’తి ఖణ్డహాలోపి పాతోవ న్హత్వా భుఞ్జిత్వా రాజుపట్ఠానం ఆగన్త్వా రాజనివేసనం పవిసిత్వా రఞ్ఞో సుఖసేయ్యం పుచ్ఛి. అథస్స రాజా ఆసనం దాపేత్వా పఞ్హం పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౯౮౨.

‘‘రాజాసి లుద్దకమ్మో, ఏకరాజా పుప్ఫవతీయా;

సో పుచ్ఛి బ్రహ్మబన్ధుం, ఖణ్డహాలం పురోహితం మూళ్హం.

౯౮౩.

‘‘సగ్గాన మగ్గమాచిక్ఖ, త్వంసి బ్రాహ్మణ ధమ్మవినయకుసలో;

యథా ఇతో వజన్తి సుగతిం, నరా పుఞ్ఞాని కత్వానా’’తి.

తత్థ రాజాసీతి రాజా ఆసి. లుద్దకమ్మోతి కక్ఖళఫరుసకమ్మో. సగ్గాన మగ్గన్తి సగ్గానం గమనమగ్గం. ధమ్మవినయకుసలోతి సుచరితధమ్మే చ ఆచారవినయే చ కుసలో. యథాతి యథా నరా పుఞ్ఞాని కత్వా ఇతో సుగతిం గచ్ఛన్తి, తం మే సుగతిమగ్గం ఆచిక్ఖాహీతి పుచ్ఛి.

ఇమం ¶ పన పఞ్హం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధం వా తస్స సావకే వా తేసం అలాభేన బోధిసత్తం వా పుచ్ఛితుం వట్టతి. రాజా పన యథా నామ సత్తాహం మగ్గమూళ్హో పురిసో అఞ్ఞం మాసమత్తం మగ్గమూళ్హం మగ్గం పుచ్ఛేయ్య, ఏవం ఖణ్డహాలం పుచ్ఛి. సో చిన్తేసి ‘‘అయం మే పచ్చామిత్తస్స పిట్ఠిదస్సనకాలో, ఇదాని చన్దకుమారం జీవితక్ఖయం పాపేత్వా మమ మనోరథం పూరేస్సామీ’’తి. అథ రాజానం ఆమన్తేత్వా తతియం గాథమాహ –

౯౮౪.

‘‘అతిదానం దదిత్వాన, అవజ్ఝే దేవ ఘాతేత్వా;

ఏవం వజన్తి సుగతిం, నరా పుఞ్ఞాని కత్వానా’’తి.

తస్సత్థో – మహారాజ సగ్గం గచ్ఛన్తా నామ అతిదానం దదన్తి, అవజ్ఝే ఘాతేన్తి. సచేపి సగ్గం గన్తుకామోసి, త్వమ్పి తథేవ కరోహీతి.

అథ నం రాజా పఞ్హస్స అత్థం పుచ్ఛి –

౯౮౫.

‘‘కిం పన తం అతిదానం, కే చ అవజ్ఝా ఇమస్మి లోకస్మిం;

ఏతఞ్చ ఖో నో అక్ఖాహి, యజిస్సామి దదామి దానానీ’’తి.

సోపిస్స ¶ బ్యాకాసి –

౯౮౬.

‘‘పుత్తేహి దేవ యజితబ్బం, మహేసీహి నేగమేహి చ;

ఉసభేహి ఆజానియేహి చతూహి, సబ్బచతుక్కేన దేవ యజితబ్బ’’న్తి.

రఞ్ఞో పఞ్హం బ్యాకరోన్తో చ దేవలోకమగ్గం పుట్ఠో నిరయమగ్గం బ్యాకాసి.

తత్థ పుత్తేహీతి అత్తనా జాతేహి పియపుత్తేహి చేవ పియధీతాహి చ. మహేసీహీతి పియభరియాహి. నేగమేహీతి సేట్ఠీహి. ఉసభేహీతి సబ్బసేతేహి ఉసభరాజూహి. ఆజానియేహీతి మఙ్గలఅస్సేహి. చతూహీతి ఏతేహి సబ్బేహేవ అఞ్ఞేహి చ హత్థిఆదీహి చతూహి చతూహీతి ఏవం సబ్బచతుక్కేన, దేవ, యజితబ్బం. ఏతేసఞ్హి ఖగ్గేన సీసం ఛిన్దిత్వా సువణ్ణపాతియా గలలోహితం గహేత్వా ఆవాటే పక్ఖిపిత్వా యఞ్ఞస్స యజనకరాజానో సరీరేన సహ దేవలోకం గచ్ఛన్తి. మహారాజ, సమణబ్రాహ్మణకపణద్ధికవనిబ్బకయాచకానం ఘాసచ్ఛాదనాదిసమ్పదానం దానమేవ ¶ పవత్తతి. ఇమే పన పుత్తధీతాదయో మారేత్వా తేసం గలలోహితేన యఞ్ఞస్స యజనం అతిదానం నామాతి రాజానం సఞ్ఞాపేసి.

ఇతి సో ‘‘సచే చన్దకుమారం ఏకఞ్ఞేవ గణ్హిస్సామి, వేరచిత్తేన కరణం మఞ్ఞిస్సన్తీ’’తి తం మహాజనస్స అన్తరే పక్ఖిపి. ఇదం పన తేసం కథేన్తానం కథం సుత్వా సబ్బే అన్తేపురజనా భీతతసితా సంవిగ్గమానహదయా ఏకప్పహారేనేవ మహారవం రవింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౯౮౭.

‘‘తం సుత్వా అన్తేపురే, కుమారా మహేసియో చ హఞ్ఞన్తు;

ఏకో అహోసి నిగ్ఘోసో, భిక్ఖా అచ్చుగ్గతో సద్దో’’తి.

తత్థ తన్తి ‘‘కుమారా చ మహేసియో చ హఞ్ఞన్తూ’’తి తం సద్దం సుత్వా ఏకోతి సకలరాజనివేసనే ఏకోవ నిగ్ఘోసో అహోసి. భిస్మాతి భయానకో. అచ్చుగ్గతోతి అతిఉగ్గతో అహోసి, సకలరాజకులం యుగన్తవాతప్పహటం వియ సాలవనం అహోసి.

బ్రాహ్మణో రాజానం ఆహ – ‘‘కిం పన, మహారాజ, యఞ్ఞం యజితుం సక్కోసి, న సక్కోసీ’’తి? ‘‘కిం కథేసి, ఆచరియ, యఞ్ఞం యజిత్వా దేవలోకం ¶ గమిస్సామీ’’తి. ‘‘మహారాజ, భీరుకా దుబ్బలజ్ఝాసయా యఞ్ఞం యజితుం సమత్థా నామ న హోన్తి, తుమ్హే ఇధ సబ్బే సన్నిపాతేథ, అహం యఞ్ఞావాటే కమ్మం కరిస్సామీ’’తి అత్తనో పహోనకం బలకాయం గహేత్వా నగరా నిక్ఖమ్మ యఞ్ఞావాటం సమతలం కారేత్వా వతియా పరిక్ఖిపి. కస్మా? ధమ్మికో హి సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఆగన్త్వా నివారేయ్యాతి యఞ్ఞావాటే వతియా పరిక్ఖేపనం నామ చారిత్తన్తి కత్వా పోరాణకబ్రాహ్మణేహి ఠపితం. రాజాపి పురిసే పక్కోసాపేత్వా ‘‘తాతా, అహం అత్తనో పుత్తధీతరో చ భరియాయో చ మారేత్వా యఞ్ఞం యజిత్వా దేవలోకం గమిస్సామి, గచ్ఛథ నేసం ఆచిక్ఖిత్వా సబ్బే ఇధానేథా’’తి పుత్తానం తావ ఆనయనత్థాయ ఆహ –

౯౮౮.

‘‘గచ్ఛథ వదేథ కుమారే, చన్దం సూరియఞ్చ భద్దసేనఞ్చ;

సూరఞ్చ వామగోత్తఞ్చ, పచురా కిర హోథ యఞ్ఞత్థాయా’’తి.

తత్థ గచ్ఛథ వదేథ కుమారేతి చన్దకుమారో చ సూరియకుమారో చాతి ద్వే గోతమిదేవియా అగ్గమహేసియా ¶ పుత్తా, భద్దసేనో చ సూరో చ వామగోత్తో చ తేసం వేమాతికభాతరో. పచురా కిర హోథాతి ఏకస్మిం ఠానే రాసీ హోథాతి ఆచిక్ఖథాతి అత్థో.

తే పఠమం చన్దకుమారస్స సన్తికం గన్త్వా ఆహంసు ‘‘కుమార, తుమ్హే కిర మారేత్వా తుమ్హాకం పితా దేవలోకం గన్తుకామో, తుమ్హాకం గణ్హనత్థాయ అమ్హే పేసేసీ’’తి. ‘‘కస్స వచనేన మం గణ్హాపేసీ’’తి? ‘‘ఖణ్డహాలస్స, దేవా’’తి. ‘‘కిం సో మఞ్ఞేవ గణ్హాపేతి, ఉదాహు అఞ్ఞేపీ’’తి. ‘‘రాజపుత్త, అఞ్ఞేపి గణ్హాపేతి, సబ్బచతుక్కం కిర యఞ్ఞం యజితుకామో’’తి. సో చిన్తేసి ‘‘తస్స అఞ్ఞేహి సద్ధిం వేరం నత్థి, ‘వినిచ్ఛయే విలోపం కాతుం న లభామీ’తి పన మయి ఏకస్మిం వేరచిత్తేన బహూ మారాపేతి, పితరం దట్ఠుం లభన్తస్స సబ్బేసం తేసం మోచాపనం నామ మమ భారో’’తి. అథ నే రాజపురిసే ఆహ ‘‘తేన హి మే పితు వచనం కరోథా’’తి. తే తం నేత్వా రాజఙ్గణే ఏకమన్తే ఠపేత్వా ఇతరేపి తయో ఆమన్తేత్వా తస్సేవ సన్తికే కత్వా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు ‘‘ఆనీతా తే, దేవ, పుత్తా’’తి. సో తేసం వచనం సుత్వా ‘‘తాతా, ఇదాని మే ధీతరో ఆనేత్వా ¶ తేసఞ్ఞేవ భాతికానం సన్తికే కరోథా’’తి చతస్సో ధీతరో ఆహరాపేతుం ఇతరం గాథమాహ –

౯౮౯.

‘‘కుమారియోపి వదేథ, ఉపసేనం కోకిలఞ్చ ముదితఞ్చ;

నన్దఞ్చాపి కుమారిం, పచురా కిర హోథ యఞ్ఞత్థాయా’’తి.

తే ‘‘ఏవం కరిస్సామా’’తి తాసం సన్తికం గన్త్వా తా రోదమానా పరిదేవమానా ఆనేత్వా భాతికానఞ్ఞేవ సన్తికే కరింసు. తతో రాజా అత్తనో భరియానం గహణత్థాయ ఇతరం గాథమాహ –

౯౯౦.

‘‘విజయమ్పి మయ్హం మహేసిం, ఏరావతిం కేసినింసునన్దఞ్చ;

లక్ఖణవరూపపన్నా, పచురా కిర హోథ యఞ్ఞత్థాయా’’తి.

తత్థ లక్ఖణవరూపపన్నాతి ఉత్తమేహి చతుసట్ఠియా ఇత్థిలక్ఖణేహి ఉపపన్నా ఏతాపి వదేథాతి అత్థో.

తే తాపి పరిదేవమానా ఆనేత్వా కుమారానం సన్తికే కరింసు. అథ రాజా చత్తారో సేట్ఠినో గహణత్థాయ ఆణాపేన్తో ఇతరం గాథమాహ –

౯౯౧.

‘‘గహపతయో ¶ చ వదేథ, పుణ్ణముఖం భద్దియం సిఙ్గాలఞ్చ;

వడ్ఢఞ్చాపి గహపతిం, పచురా కిర హోథ యఞ్ఞత్థాయా’’తి.

రాజపురిసా గన్త్వా తేపి ఆనయింసు. రఞ్ఞో పుత్తదారే గయ్హమానే సకలనగరం న కిఞ్చి అవోచ. సేట్ఠికులాని పన మహాసమ్బన్ధాని, తస్మా తేసం గహితకాలే సకలనగరం సఙ్ఖుభిత్వా ‘‘రఞ్ఞో సేట్ఠినో మారేత్వా యఞ్ఞం యజితుం న దస్సామా’’తి సేట్ఠినో పరివారేత్వావ తేసం ఞాతివగ్గేన సద్ధిం రాజకులం అగమి. అథ తే సేట్ఠినో ఞాతిగణపరివుతా రాజానం వన్దిత్వా అత్తనో జీవితం యాచింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౯౯౨.

‘‘తే తత్థ గహపతయో, అవోచిసుం సమాగతా పుత్తదారపరికిణ్ణా;

సబ్బేవ సిఖినో దేవ కరోహి, అథ వా నో దాసే సావేహీ’’తి.

తత్థ ¶ సబ్బేవ సిఖినోతి సబ్బే అమ్హే మత్థకే చూళం బన్ధిత్వా అత్తనో చేటకే కరోహి, మయం తే చేటకకిచ్చం కరిస్సామ. అథ వా నో దాసే సావేహీతి అథ వా నో అసద్దహన్తో సబ్బసేనియో సన్నిపాతేత్వా రాసిమజ్ఝే అమ్హే దాసే సావేహి, మయం తే దాసత్తం పటిస్సుణిస్సామాతి.

తే ఏవం యాచన్తాపి జీవితం లద్ధుం నాసక్ఖింసు. రాజపురిసా సేసే పటిక్కమాపేత్వా తే గహేత్వా కుమారానఞ్ఞేవ సన్తికే నిసీదాపేసుం. తతో పన రాజా హత్థిఆదీనం గహణత్థాయ ఆణాపేన్తో ఆహ –

౯౯౩.

‘‘అభయఙ్కరమ్పి మే హత్థిం, నాళాగిరిం అచ్చుగ్గతం వరుణదన్తం;

ఆనేథ ఖో నే ఖిప్పం, యఞ్ఞత్థాయ భవిస్సన్తి.

౯౯౪.

‘‘అస్సరతనమ్పి కేసిం, సురాముఖం పుణ్ణకం వినతకఞ్చ;

ఆనేథ ఖో నే ఖిప్పం, యఞ్ఞత్థాయ భవిస్సన్తి.

౯౯౫.

‘‘ఉసభమ్పి యూథపతిం అనోజం, నిసభం గవమ్పతిం తేపి మయ్హం ఆనేథ;

సమూహ కరోన్తు సబ్బం, యజిస్సామి దదామి దానాని.

౯౯౬.

‘‘సబ్బం ¶ పటియాదేథ, యఞ్ఞం పన ఉగ్గతమ్హి సూరియమ్హి;

ఆణాపేథ చ కుమారే, అభిరమన్తు ఇమం రత్తిం.

౯౯౭.

‘‘సబ్బం ఉపట్ఠపేథ, యఞ్ఞం పన ఉగ్గతమ్హి సూరియమ్హి;

వదేథ దాని కుమారే, అజ్జ ఖో పచ్ఛిమా రత్తీ’’తి.

తత్థ సమూహ కరోన్తు సబ్బన్తి న కేవలం ఏత్తకమేవ, అవసేసమ్పి చతుప్పదగణఞ్చేవ పక్ఖిగణఞ్చ సబ్బం చతుక్కం కత్వా రాసిం కరోన్తు, సబ్బచతుక్కం యఞ్ఞం యజిస్సామి, యాచకబ్రాహ్మణానఞ్చ దానం దస్సామీతి. సబ్బం పటియాదేథాతి ఏవం మయా వుత్తం అనవసేసం ఉపట్ఠపేథ. ఉగ్గతమ్హీతి అహం పన యఞ్ఞం ఉగ్గతే సూరియే స్వే పాతోవ యజిస్సామి. సబ్బం ఉపట్ఠపేథాతి సేసమ్పి సబ్బం యఞ్ఞఉపకరణం ఉపట్ఠపేథాతి.

రఞ్ఞో ¶ పన మాతాపితరో ధరన్తియేవ. అథస్స అమచ్చా గన్త్వా మాతుయా ఆరోచేసుం ‘‘అయ్యే, పుత్తో వో పుత్తదారం మారేత్వా యఞ్ఞం యజితుకామో’’తి. సా ‘‘కిం కథేథ, తాతా’’తి హత్థేన హదయం పహరిత్వా రోదమానా ఆగన్త్వా ‘‘సచ్చం కిర ఏవరూపో తే యఞ్ఞో భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౯౯౮.

‘‘తంతం మాతా అవచ, రోదన్తీ ఆగన్త్వా విమానతో;

యఞ్ఞో కిర తే పుత్త, భవిస్సతి చతూహి పుత్తేహీ’’తి.

తత్థ తంతన్తి తం ఏతం రాజానం. విమానతోతి అత్తనో వసనట్ఠానతో.

రాజా ఆహ –

౯౯౯.

‘‘సబ్బేపి మయ్హం పుత్తా చత్తా, చన్దస్మిం హఞ్ఞమానస్మిం;

పుత్తేహి యఞ్ఞం యజిత్వాన, సుగతిం సగ్గం గమిస్సామీ’’తి.

తత్థ చత్తాతి చన్దకుమారే హఞ్ఞమానేయేవ సబ్బేపి యఞ్ఞత్థాయ మయా పరిచ్చత్తా.

అథ నం మాతా ఆహ –

౧౦౦౦.

‘‘మా ¶ తం పుత్త సద్దహేసి, సుగతి కిర హోతి పుత్తయఞ్ఞేన;

నిరయానేసో మగ్గో, నేసో మగ్గో హి సగ్గానం.

౧౦౦౧.

‘‘దానాని దేహి కోణ్డఞ్ఞ, అహింసా సబ్బభూతభబ్యానం;

ఏస మగ్గో సుగతియా, న చ మగ్గో పుత్తయఞ్ఞేనా’’తి.

తత్థ నిరయానేసోతి నిరస్సాదత్థేన నిరయానం చతున్నం అపాయానం ఏస మగ్గో. కోణ్డఞ్ఞాతి రాజానం గోత్తేనాలపతి. భూతభబ్యానన్తి భూతానఞ్చ భవితబ్బసత్తానఞ్చ. పుత్తయఞ్ఞేనాతి ఏవరూపేన పుత్తధీతరో మారేత్వా యజకయఞ్ఞేన సగ్గమగ్గో నామ నత్థీతి.

రాజా ఆహ –

౧౦౦౨.

‘‘ఆచరియానం వచనా, ఘాతేస్సం చన్దఞ్చ సూరియఞ్చ;

పుత్తేహి యఞ్ఞం యజిత్వాన దుచ్చజేహి, సుగతిం సగ్గం గమిస్సామీ’’తి.

తత్థ ¶ ఆచరియానం వచనన్తి అమ్మ, నేసా మమ అత్తనో మతి, ఆచారసిక్ఖాపనకస్స పన మే ఖణ్డహాలాచరియస్స ఏతం వచనం, ఏసా అనుసిట్ఠి. తస్మా అహం ఏతే ఘాతేస్సం, దుచ్చజేహి పుత్తేహి యఞ్ఞం యజిత్వా సగ్గం గమిస్సామీతి.

అథస్స మాతా అత్తనో వచనం గాహాపేతుం అసక్కోన్తీ అపగతా. పితా తం పవత్తిం పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౦౦౩.

‘‘తంతం పితాపి అవచ, వసవత్తీ ఓరసం సకం పుత్తం;

యఞ్ఞో కిర తే పుత్త, భవిస్సతి చతూహి పుత్తేహీ’’తి.

తత్థ వసవత్తీతి తస్స నామం.

రాజా ఆహ –

౧౦౦౪.

‘‘సబ్బేపి ¶ మయ్హం పుత్తా చత్తా, చన్దస్మిం హఞ్ఞమానస్మిం;

పుత్తేహి యఞ్ఞం యజిత్వాన, సుగతిం సగ్గం గమిస్సామీ’’తి.

అథ నం పితా ఆహ –

౧౦౦౫.

‘‘మా తం పుత్త సద్దహేసి, సుగతి కిర హోతి పుత్తయఞ్ఞేన;

నిరయానేసో మగ్గో, నేసో మగ్గో హి సగ్గానం.

౧౦౦౬.

‘‘దానాని దేహి కోణ్డఞ్ఞ, అహింసా సబ్బభూతభబ్యానం;

ఏస మగ్గో సుగతియా, న చ మగ్గో పుత్తయఞ్ఞేనా’’తి.

రాజా ఆహ –

౧౦౦౭.

‘‘ఆచరియానం వచనా, ఘాతేస్సం చన్దఞ్చ సూరియఞ్చ;

పుత్తేహి యఞ్ఞం యజిత్వాన దుచ్చజేహి, సుగతిం సగ్గం గమిస్సామీ’’తి.

అథ నం పితా ఆహ –

౧౦౦౮.

‘‘దానాని దేహి కోణ్డఞ్ఞ, అహింసా సబ్బభూతభబ్యానం;

పుత్తపరివుతో తువం, రట్ఠం జనపదఞ్చ పాలేహీ’’తి.

తత్థ పుత్తపరివుతోతి పుత్తేహి పరివుతో. రట్ఠం జనపదఞ్చాతి సకలకాసిరట్ఠఞ్చ తస్సేవ తం తం కోట్ఠాసభూతం జనపదఞ్చ.

సోపి ¶ తం అత్తనో వచనం గాహాపేతుం నాసక్ఖి. తతో చన్దకుమారో చిన్తేసి ‘‘ఇమస్స ఏత్తకస్స జనస్స దుక్ఖం మం ఏకం నిస్సాయ ఉప్పన్నం, మమ పితరం యాచిత్వా ఏత్తకం జనం మరణదుక్ఖతో మోచేస్సామీ’’తి. సో పితరా సద్ధిం సల్లపన్తో ఆహ –

౧౦౦౯.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, హత్థీ అస్సే చ పాలేమ.

౧౦౧౦.

‘‘మా ¶ నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, హత్థిఛకణాని ఉజ్ఝేమ.

౧౦౧౧.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, అస్సఛకణాని ఉజ్ఝేమ.

౧౦౧౨.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

యస్స హోన్తి తవ కామా, అపి రట్ఠా పబ్బాజితా;

భిక్ఖాచరియం చరిస్సామా’’తి.

తత్థ అపి నిగళబన్ధకాపీతి అపి నామ మయం మహానిగళేహి బన్ధకాపి హుత్వా. యస్స హోన్తి తవ కామాతి సచేపి ఖణ్డహాలస్స దాతుకామోసి, తస్స నో దాసే కత్వా దేహి, కరిస్సామస్స దాసకమ్మన్తి వదతి. అపి రట్ఠాతి సచే అమ్హాకం కోచి దోసో అత్థి, రట్ఠా నో పబ్బాజేహి. అపి నామ రట్ఠా పబ్బాజితాపి కపణా వియ కపాలం గహేత్వా భిక్ఖాచరియం చరిస్సామ, మా నో అవధి, దేహి నో జీవితన్తి విలపి.

తస్స తం నానప్పకారం విలాపం సుత్వా రాజా హదయఫలితప్పత్తో వియ అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి రోదమానో ‘‘న మే కోచి పుత్తే మారేతుం లచ్ఛతి, న మమత్థో దేవలోకేనా’’తి సబ్బే తే మోచేతుం ఆహ –

౧౦౧౩.

‘‘దుక్ఖం ఖో మే జనయథ, విలపన్తా జీవితస్స కామా హి;

ముఞ్చేథ దాని కుమారే, అలమ్పి మే హోతు పుత్తయఞ్ఞేనా’’తి.

తం రఞ్ఞో కథం సుత్వా రాజపుత్తే ఆదిం కత్వా సబ్బం తం పక్ఖిపరియోసానం పాణగణం విస్సజ్జేసుం. ఖణ్డహాలోపి యఞ్ఞావాటే కమ్మం సంవిదహతి. అథ నం ఏకో పురిసో ‘‘అరే దుట్ఠ, ఖణ్డహాల, రఞ్ఞా పుత్తా ¶ విస్సజ్జితా, త్వం అత్తనో పుత్తే మారేత్వా తేసం గలలోహితేన యఞ్ఞం యజస్సూ’’తి ఆహ. సో ‘‘కిం నామ రఞ్ఞా కత’’న్తి కప్పుట్ఠానగ్గి వియ అవత్థరన్తో ఉట్ఠాయ తురితో ధావిత్వా ఆహ –

౧౦౧౪.

‘‘పుబ్బేవ ¶ ఖోసి మే వుత్తో, దుక్కరం దురభిసమ్భవఞ్చేతం;

అథ నో ఉపక్ఖటస్స యఞ్ఞస్స, కస్మా కరోసి విక్ఖేపం.

౧౦౧౫.

‘‘సబ్బే వజన్తి సుగతిం, యే యజన్తి యేపి యాజేన్తి;

యే చాపి అనుమోదన్తి, యజన్తానం ఏదిసం మహాయఞ్ఞ’’న్తి.

తత్థ పుబ్బేవాతి మయా త్వం పుబ్బేవ వుత్తో ‘‘న తుమ్హాదిసేన భీరుకజాతికేన సక్కా యఞ్ఞం యజితుం, యఞ్ఞయజనం నామేతం దుక్కరం దురభిసమ్భవ’’న్తి, అథ నో ఇదాని ఉపక్ఖటస్స పటియత్తస్స యఞ్ఞస్స విక్ఖేపం కరోసి. ‘‘విక్ఖమ్భ’’న్తిపి పాఠో, పటిసేధన్తి అత్థో. మహారాజ, కస్మా ఏవం కరోసి. యత్తకా హి యఞ్ఞం యజన్తి వా యాజేన్తి వా అనుమోదన్తి వా, సబ్బే సుగతిమేవ వజన్తీతి దస్సేతి.

సో అన్ధబాలో రాజా తస్స కోధవసికస్స కథం గహేత్వా ధమ్మసఞ్ఞీ హుత్వా పున పుత్తే గణ్హాపేసి. తతో చన్దకుమారో పితరం అనుబోధయమానో ఆహ –

౧౦౧౬.

‘‘అథ కిస్స జనో పుబ్బే, సోత్థానం బ్రాహ్మణే అవాచేసి;

అథ నో అకారణస్మా, యఞ్ఞత్థాయ దేవ ఘాతేసి.

౧౦౧౭.

‘‘పుబ్బేవ నో దహరకాలే, న హనేసి న ఘాతేసి;

దహరమ్హా యోబ్బనం పత్తా, అదూసకా తాత హఞ్ఞామ.

౧౦౧౮.

‘‘హత్థిగతే అస్సగతే, సన్నద్ధే పస్స నో మహారాజ;

యుద్ధే వా యుజ్ఝమానే వా, న హి మాదిసా సూరా హోన్తి యఞ్ఞత్థాయ.

౧౦౧౯.

‘‘పచ్చన్తే వాపి కుపితే, అటవీసు వా మాదిసే నియోజేన్తి;

అథ నో అకారణస్మా, అభూమియం తాత హఞ్ఞామ.

౧౦౨౦.

‘‘యాపి ¶ హి తా సకుణియో, వసన్తి తిణఘరాని కత్వాన;

తాసమ్పి పియా పుత్తా, అథ నో త్వం దేవ ఘాతేసి.

౧౦౨౧.

‘‘మా ¶ తస్స సద్దహేసి, న మం ఖణ్డహాలో ఘాతేయ్య;

మమఞ్హి సో ఘాతేత్వాన, అనన్తరా తమ్పి దేవ ఘాతేయ్య.

౧౦౨౨.

‘‘గామవరం నిగమవరం దదన్తి, భోగమ్పిస్స మహారాజ;

అథగ్గపిణ్డికాపి, కులే కులే హేతే భుఞ్జన్తి.

౧౦౨౩.

‘‘తేసమ్పి తాదిసానం, ఇచ్ఛన్తి దుబ్భితుం మహారాజ;

యేభుయ్యేన ఏతే, అకతఞ్ఞునో బ్రాహ్మణా దేవ.

౧౦౨౪.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, హత్థీ అస్సే చ పాలేమ.

౧౦౨౫.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, హత్థిఛకణాని ఉజ్ఝేమ.

౧౦౨౬.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, అస్సఛకణాని ఉజ్ఝేమ.

౧౦౨౭.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

యస్స హోన్తి తవ కామా, అపి రట్ఠా పబ్బాజితా;

భిక్ఖాచరియం చరిస్సామా’’తి.

తత్థ పుబ్బేతి తాత, యది అహం మారేతబ్బో, అథ కస్మా అమ్హాకం ఞాతిజనో పుబ్బే మమ జాతకాలే బ్రాహ్మణే సోత్థానం అవాచేసి. తదా కిర ఖణ్డహాలోవ మమ లక్ఖణాని ఉపధారేత్వా ‘‘ఇమస్స కుమారస్స న కోచి అన్తరాయో భవిస్సతి, తుమ్హాకం అచ్చయేన రజ్జం కారేస్సతీ’’తి ఆహ. ఇచ్చస్స పురిమేన పచ్ఛిమం న సమేతి, ముసావాదీ ఏస. అథ నో ఏతస్స వచనం గహేత్వా అకారణస్మా నిక్కారణాయేవ యఞ్ఞత్థాయ, దేవ, ఘాతేసి. మా అమ్హే ఘాతేసి. అయఞ్హి మయి ఏకస్మిం వేరేన మహాజనం మారేతుకామో, సాధుకం సల్లక్ఖేహి నరిన్దాతి. పుబ్బేవ నోతి మహారాజ, సచేపి అమ్హే మారేతుకామో, పుబ్బేవ నో కస్మా సయం ¶ వా న హనేసి, అఞ్ఞేహి వా న ¶ ఘాతాపేసి. ఇదాని పన మయం దహరమ్హా తరుణా, పఠమవయే ఠితా పుత్తధీతాహి వడ్ఢామ, ఏవంభూతా తవ అదూసకావ కింకారణా హఞ్ఞామాతి?

పస్స నోతి అమ్హేవ చత్తారో భాతికే పస్స. యుజ్ఝమానేతి పచ్చత్థికానం నగరం పరివారేత్వా ఠితకాలే అమ్హాదిసే పుత్తే తేహి సద్ధిం యుజ్ఝమానే పస్స. అపుత్తకా హి రాజానో అనాథా నామ హోన్తి. మాదిసాతి అమ్హాదిసా సూరా బలవన్తో న యఞ్ఞత్థాయ మారేతబ్బా హోన్తి. నియోజేన్తీతి తేసం పచ్చామిత్తానం గణ్హనత్థాయ పయోజేన్తి. అథ నోతి అథ అమ్హే అకారణస్మా అకారణేన అభూమియం అనోకాసేయేవ కస్మా, తాత, హఞ్ఞామాతి అత్థో. మా తస్స సద్దహేసీతి మహారాజ, న మం ఖణ్డహాలో ఘాతయే, మా తస్స సద్దహేయ్యాసి. భోగమ్పిస్సాతి భోగమ్పి అస్స బ్రాహ్మణస్స రాజానో దేన్తి. అథగ్గపిణ్డికాపీతి అథ తే అగ్గోదకం అగ్గపిణ్డం లభన్తా అగ్గపిణ్డికాపి హోన్తి. తేసమ్పీతి యేసం కులే భుఞ్జన్తి, తేసమ్పి ఏవరూపానం పిణ్డదాయకానం దుబ్భితుం ఇచ్ఛన్తి.

రాజా కుమారస్స విలాపం సుత్వా –

౧౦౨౮.

‘‘దుక్ఖం ఖో మే జనయథ, విలపన్తా జీవితస్స కామా హి;

ముఞ్చేథ దాని కుమారే, అలమ్పి మే హోతు పుత్తయఞ్ఞేనా’’తి. –

ఇమం గాథం వత్వా పునపి మోచేసి. ఖణ్డహాలో ఆగన్త్వా పునపి –

౧౦౨౯.

‘‘పుబ్బేవ ఖోసి మే వుత్తో, దుక్కరం దురభిసమ్భవఞ్చేతం;

అథ నో ఉపక్ఖటస్స యఞ్ఞస్స, కస్మా కరోసి విక్ఖేపం.

౧౦౩౦.

‘‘సబ్బే వజన్తి సుగతిం, యే యజన్తి యేపి యాజేన్తి;

యే చాపి అనుమోదన్తి, యజన్తానం ఏదిసం మహాయఞ్ఞ’’న్తి. –

ఏవం వత్వా పున గణ్హాపేసి. అథస్స అనునయనత్థం కుమారో ఆహ –

౧౦౩౧.

‘‘యది కిర యజిత్వా పుత్తేహి, దేవలోకం ఇతో చుతా యన్తి;

బ్రాహ్మణో తావ యజతు, పచ్ఛాపి యజసి తువం రాజ.

౧౦౩౨.

‘‘యది ¶ ¶ కిర యజిత్వా పుత్తేహి, దేవలోకం ఇతో చుతా యన్తి;

ఏస్వేవ ఖణ్డహాలో, యజతం సకేహి పుత్తేహి.

౧౦౩౩.

‘‘ఏవం జానన్తో ఖణ్డహాలో, కిం పుత్తకే న ఘాతేసి;

సబ్బఞ్చ ఞాతిజనం, అత్తానఞ్చ న ఘాతేసి.

౧౦౩౪.

‘‘సబ్బే వజన్తి నిరయం, యే యజన్తి యేపి యాజేన్తి;

యే చాపి అనుమోదన్తి, యజన్తానం ఏదిసం మహాయఞ్ఞం.

౧౦౩౫.

‘‘సచే హి సో సుజ్ఝతి యో హనాతి, హతోపి సో సగ్గముపేతి ఠానం;

భోవాది భోవాదిన మారయేయ్యుం, యే చాపి తేసం అభిసద్దహేయ్యు’’న్తి.

తత్థ బ్రాహ్మణో తావాతి పఠమం తావ ఖణ్డహాలో యజతు సకేహి పుత్తేహి, అథ తస్మిం ఏవం యజిత్వా దేవలోకం గతే పచ్ఛా త్వం యజిస్ససి. దేవ, సాదురసభోజనమ్పి హి త్వం అఞ్ఞేహి వీమంసాపేత్వా భుఞ్జసి, పుత్తదారమారణంయేవ కస్మా అవీమంసిత్వా కరోసీతి దీపేన్తో ఏవమాహ. ఏవం జానన్తోతి ‘‘పుత్తధీతరో మారేత్వా దేవలోకం గచ్ఛతీ’’తి ఏవం జానన్తో కింకారణా అత్తనో పుత్తే చ ఞాతీ చ అత్తానఞ్చ న ఘాతేసి. సచే హి పరం మారేత్వా దేవలోకం గచ్ఛన్తి, అత్తానం మారేత్వా బ్రహ్మలోకం గన్తబ్బో భవిస్సతి. ఏవం యఞ్ఞగుణం జానన్తేన పరం అమారేత్వా అత్తావ మారేతబ్బో సియా. అయం పన తథా అకత్వా మం మారాపేతి. ఇమినాపి కారణేన జానాహి, మహారాజ ‘‘యథా ఏస వినిచ్ఛయే విలోపం కాతుం అలభన్తో ఏవం కరోతీ’’తి. ఏదిసన్తి ఏవరూపం పుత్తఘాతయఞ్ఞం.

కుమారో ఏత్తకం కథేన్తోపి పితరం అత్తనో వచనం గాహాపేతుం అసక్కోన్తో రాజానం పరివారేత్వా ఠితం పరిసం ఆరబ్భ ఆహ –

౧౦౩౬.

‘‘కథఞ్చ కిర పుత్తకామాయో, గహపతయో ఘరణియో చ;

నగరమ్హి న ఉపరవన్తి రాజానం, మా ఘాతయి ఓరసం పుత్తం.

౧౦౩౭.

‘‘కథఞ్చ ¶ కిర పుత్తకామాయో, గహపతయో ఘరణియో చ;

నగరమ్హి న ఉపరవన్తి రాజానం, మా ఘాతయి అత్రజం పుత్తం.

౧౦౩౮.

‘‘రఞ్ఞో ¶ చమ్హి అత్థకామో, హితో చ సబ్బజనపదస్స;

న కోచి అస్స పటిఘం, మయా జానపదో న పవేదేతీ’’తి.

తత్థ పుత్తకామాయోతి ఘరణియో సన్ధాయ వుత్తం. గహపతయో పన పుత్తకామా నామ హోన్తి. న ఉపరవన్తీతి న ఉపక్కోసన్తి న వదన్తి. అత్రజన్తి అత్తతో జాతం. ఏవం వుత్తేపి కోచి రఞ్ఞా సద్ధిం కథేతుం సమత్థో నామ నాహోసి. న కోచి అస్స పటిఘం మయాతి ఇమినా నో లఞ్జో వా గహితో, ఇస్సరియమదేన వా ఇదం నామ దుక్ఖం కతన్తి కోచి ఏకోపి మయా సద్ధిం పటిఘం కత్తా నామ నాహోసి. జానపదో న పవేదేతీతి ఏవం రఞ్ఞో చ జనపదస్స చ అత్థకామస్స మమ పితరం అయం జానపదో ‘‘గుణసమ్పన్నో తే పుత్తో’’తి న పవేదేతి, న జానాపేతీతి అత్థో.

ఏవం వుత్తేపి కోచి కిఞ్చి న కథేసి. తతో చన్దకుమారో అత్తనో భరియాయో తం యాచనత్థాయ ఉయ్యోజేన్తో ఆహ –

౧౦౩౯.

‘‘గచ్ఛథ వో ఘరణియో, తాతఞ్చ వదేథ ఖణ్డహాలఞ్చ;

మా ఘాతేథ కుమారే, అదూసకే సీహసఙ్కాసే.

౧౦౪౦.

‘‘గచ్ఛథ వో ఘరణియో, తాతఞ్చ వదేథ ఖణ్డహాలఞ్చ;

మా ఘాతేథ కుమారే, అపేక్ఖితే సబ్బలోకస్సా’’తి.

తా గన్త్వా యాచింసు. తాపి రాజా న ఓలోకేసి. తతో కుమారో అనాథో హుత్వా విలపన్తో –

౧౦౪౧.

‘‘యంనూనాహం జాయేయ్యం, రథకారకులేసు వా,

పుక్కుసకులేసు వా వేస్సేసు వా జాయేయ్యం,

న హజ్జ మం రాజ యఞ్ఞే ఘాతేయ్యా’’తి. –

వత్వా పున తా భరియాయో ఉయ్యోజేన్తో ఆహ –

౧౦౪౨.

‘‘సబ్బా సీమన్తినియో గచ్ఛథ, అయ్యస్స ఖణ్డహాలస్స;

పాదేసు నిపతథ, అపరాధాహం న పస్సామి.

౧౦౪౩.

‘‘సబ్బా ¶ ¶ సీమన్తినియో గచ్ఛథ, అయ్యస్స ఖణ్డహాలస్స;

పాదేసు నిపతథ, కిన్తే భన్తే మయం అదూసేమా’’తి.

తత్థ అపరాధాహం న పస్సామీతి అహం ఆచరియఖణ్డహాలే అత్తనో అపరాధం న పస్సామి. కిన్తే భన్తేతి అయ్య ఖణ్డహాల, మయం తుయ్హం కిం దూసయిమ్హా, అథ చన్దకుమారస్స దోసో అత్థి, తం ఖమథాతి వదేథాతి.

అథ చన్దకుమారస్స కనిట్ఠభగినీ సేలకుమారీ నామ సోకం సన్ధారేతుం అసక్కోన్తీ పితు పాదమూలే పతిత్వా పరిదేవి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౦౪౪.

‘‘కపణా విలపతి సేలా, దిస్వాన భాతరే ఉపనీతత్తే;

యఞ్ఞో కిర మే ఉక్ఖిపితో, తాతేన సగ్గకామేనా’’తి.

తత్థ ఉపనీతత్తేతి ఉపనీతసభావే. ఉక్ఖిపితోతి ఉక్ఖిత్తో. సగ్గకామేనోతి మమ భాతరో మారేత్వా సగ్గం ఇచ్ఛన్తేన. తాత, ఇమే మారేత్వా కిం సగ్గేన కరిస్ససీతి విలపతి.

రాజా తస్సాపి కథం న గణ్హి. తతో చన్దకుమారస్స పుత్తో వసులో నామ పితరం దుక్ఖితం దిస్వా ‘‘అహం అయ్యకం యాచిత్వా మమ పితు జీవితం దాపేస్సామీ’’తి రఞ్ఞో పాదమూలే పరిదేవి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౦౪౫.

‘‘ఆవత్తి పరివత్తి చ, వసులో సమ్ముఖా రఞ్ఞో;

మా నో పితరం అవధి, దహరమ్హాయోబ్బనం పత్తా’’తి.

తత్థ దహరమ్హాయోబ్బనం పత్తాతి దేవ, మయం తరుణదారకా, న తావ యోబ్బనప్పత్తా, అమ్హేసుపి తావ అనుకమ్పాయ అమ్హాకం పితరం మా అవధీతి.

రాజా తస్స పరిదేవితం సుత్వా భిజ్జమానహదయో వియ హుత్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి కుమారం ఆలిఙ్గిత్వా ‘‘తాత, అస్సాసం పటిలభ, విస్సజ్జేమి తే పితర’’న్తి వత్వా గాథమాహ –

౧౦౪౬.

‘‘ఏసో ¶ తే వసుల పితా, సమేహి పితరా సహ;

దుక్ఖం ఖో మే జనయసి, విలపన్తో అన్తేపురస్మిం;

ముఞ్చేథ దాని కుమారే, అలమ్పి మే హోతు పుత్తయఞ్ఞేనా’’తి.

తత్థ అన్తేపురస్మిన్తి రాజనివేసనస్స అన్తరే.

పున ¶ ఖణ్డహాలో ఆగన్త్వా ఆహ –

౧౦౪౭.

‘‘పుబ్బేవ ఖోసి మే వుత్తో, దుక్కరం దురభిసమ్భవఞ్చేతం;

అథ నో ఉపక్ఖటస్స యఞ్ఞస్స, కస్మా కరోసి విక్ఖేపం.

౧౦౪౮.

‘‘సబ్బే వజన్తి సుగతిం, యే యజన్తి యేపి యాజేన్తి;

యే చాపి అనుమోదన్తి, యజన్తానం ఏదిసం మహాయఞ్ఞ’’న్తి.

రాజా పన అన్ధబాలో పున తస్స వచనేన పుత్తే గణ్హాపేసి. తతో ఖణ్డహాలో చిన్తేసి – ‘‘అయం రాజా ముదుచిత్తో కాలేన గణ్హాపేతి, కాలేన విస్సజ్జేతి, పునపి దారకానం వచనేన పుత్తే విస్సజ్జేయ్య, యఞ్ఞావాటఞ్ఞేవ నం నేమీ’’తి. అథస్స తత్థ గమనత్థాయ గాథమాహ –

౧౦౪౯.

‘‘సబ్బరతనస్స యఞ్ఞో ఉపక్ఖటో, ఏకరాజ తవ పటియత్తో;

అభినిక్ఖమస్సు దేవ, సగ్గం గతో త్వం పమోదిస్ససీ’’తి.

తస్సత్థో – మహారాజ, తవ యఞ్ఞో సబ్బరతనేహి ఉపక్ఖటో పటియత్తో, ఇదాని తే అభినిక్ఖమనకాలో, తస్మా అభినిక్ఖమ, యఞ్ఞం యజిత్వా సగ్గం గతో పమోదిస్ససీతి.

తతో బోధిసత్తం ఆదాయ యఞ్ఞావాటగమనకాలే తస్స ఓరోధా ఏకతోవ నిక్ఖమింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౦౫౦.

‘‘దహరా సత్తసతా ఏతా, చన్దకుమారస్స భరియాయో;

కేసే పకిరిత్వాన, రోదన్తియో మగ్గమనుయాయింసు.

౧౦౫౧.

‘‘అపరా ¶ పన సోకేన, నిక్ఖన్తా నన్దనే వియ దేవా;

కేసే పకిరిత్వాన, రోదన్తియో మగ్గమనుయాయిసు’’న్తి.

తత్థ నన్దనే వియ దేవాతి నన్దనవనే చవనదేవపుత్తం పరివారేత్వా నిక్ఖన్తదేవతా వియ గతా.

ఇతో ¶ పరం తాసం విలాపగాథా హోన్తి –

౧౦౫౨.

‘‘కాసికసుచివత్థధరా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నీయన్తి చన్దసూరియా, యఞ్ఞత్థాయ ఏకరాజస్స.

౧౦౫౩.

‘‘కాసికసుచివత్థధరా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నీయన్తి చన్దసూరియా, మాతు కత్వా హదయసోకం.

౧౦౫౪.

‘‘కాసికసుచివత్థధరా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నీయన్తి చన్దసూరియా, జనస్స కత్వా హదయసోకం.

౧౦౫౫.

‘‘మంసరసభోజనా న్హాపకసున్హాపితా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నీయన్తి చన్దసూరియా, యఞ్ఞత్థాయ ఏకరాజస్స.

౧౦౫౬.

‘‘మంసరసభోజనా న్హాపకసున్హాపితా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నీయన్తి చన్దసూరియా, మాతు కత్వా హదయసోకం.

౧౦౫౭.

‘‘మంసరసభోజనా న్హాపకసున్హాపితా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నీయన్తి చన్దసూరియా, జనస్స కత్వా హదయసోకం.

౧౦౫౮.

‘‘యస్సు పుబ్బే హత్థివరధురగతే, హత్థీహి అనువజన్తి;

త్యజ్జ చన్దసూరియా, ఉభోవ పత్తికా యన్తి.

౧౦౫౯.

‘‘యస్సు ¶ పుబ్బే అస్సవరధురగతే, అస్సేహి అనువజన్తి;

త్యజ్జ చన్దసూరియా, ఉభోవ పత్తికా యన్తి.

౧౦౬౦.

‘‘యస్సు పుబ్బే రథవరధురగతే, రథేహి అనువజన్తి;

త్యజ్జ చన్దసూరియా, ఉభోవ పత్తికా యన్తి.

౧౦౬౧.

‘‘యేహిస్సు పుబ్బే నియ్యంసు, తపనీయకప్పనేహి తురఙ్గేహి;

త్యజ్జ చన్దసూరియా, ఉభోవ పత్తికా యన్తీ’’తి.

తత్థ కాసికసుచివత్థధరాతి కాసికాని సుచివత్థాని ధారయమానా. చన్దసూరియాతి చన్దకుమారో చ సూరియకుమారో చ. న్హాపకసున్హాపితాతి చన్దనచుణ్ణేన ¶ ఉబ్బట్టేత్వా న్హాపకేహి కతపరికమ్మతాయ సున్హాపితా. యస్సూతి యే అస్సు. అస్సూతి నిపాతమత్తం, యే కుమారేతి అత్థో. పుబ్బేతి ఇతో పుబ్బే. హత్థివరధురగతేతి హత్థివరానం ధురగతే, అలఙ్కతహత్థిక్ఖన్ధవరగతేతి అత్థో. అస్సవరధురగతేతి అస్సవరపిట్ఠిగతే. రథవరధురగతేతి రథవరమజ్ఝగతే. నియ్యంసూతి నిక్ఖమింసు.

ఏవం తాసు పరిదేవన్తీసుయేవ బోధిసత్తం నగరా నీహరింసు. సకలనగరం సఙ్ఖుభిత్వా నిక్ఖమితుం ఆరభి. మహాజనే నిక్ఖన్తే ద్వారాని నప్పహోన్తి. బ్రాహ్మణో అతిబహుం జనం దిస్వా ‘‘కో జానాతి, కిం భవిస్సతీ’’తి నగరద్వారాని థకాపేసి. మహాజనో నిక్ఖమితుం అలభన్తో నగరద్వారస్స ఆసన్నట్ఠానే ఉయ్యానం అత్థి, తస్స సన్తికే మహావిరవం రవి. తేన రవేన సకుణసఙ్ఘో సఙ్ఖుభితో ఆకాసం పక్ఖన్ది. మహాజనో తం తం సకుణిం ఆమన్తేత్వా విలపన్తో ఆహ –

౧౦౬౨.

‘‘యది సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి పుత్తేహి.

౧౦౬౩.

‘‘యది సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి కఞ్ఞాహి.

౧౦౬౪.

‘‘యది సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి మహేసీతి.

౧౦౬౫.

‘‘యది ¶ సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి గహపతీహి.

౧౦౬౬.

‘‘యది సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి హత్థీహి.

౧౦౬౭.

‘‘యది సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి అస్సేహి.

౧౦౬౮.

‘‘యది సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో చతూహి ఉసభేహి.

౧౦౬౯.

‘‘యది ¶ సకుణి మంసమిచ్ఛసి, డయస్సు పుబ్బేన పుప్ఫవతియా;

యజతేత్థ ఏకరాజా, సమ్మూళ్హో సబ్బచతుక్కేనా’’తి.

తత్థ మంసమిచ్ఛసీతి అమ్భో సకుణి, సచే మంసం ఇచ్ఛసి, పుప్ఫవతియా పుబ్బేన పురత్థిమదిసాయం యఞ్ఞావాటో అత్థి, తత్థ గచ్ఛ. యజతేత్థాతి ఏత్థ ఖణ్డహాలస్స వచనం గహేత్వా సమ్మూళ్హో ఏకరాజా చతూహి పుత్తేహి యఞ్ఞం యజతి. సేసగాథాసుపి ఏసేవ నయో.

ఏవం మహాజనో తస్మిం ఠానే పరిదేవిత్వా బోధిసత్తస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా పాసాదం పదక్ఖిణం కరోన్తో అన్తేపురే కూటాగారఉయ్యానాదీని పస్సన్తో గాథాహి పరిదేవి –

౧౦౭౦.

‘‘అయమస్స పాసాదో, ఇదం అన్తేపురం సురమణీయం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౧.

‘‘ఇదమస్స కూటాగారం, సోవణ్ణం పుప్ఫమల్యవికిణ్ణం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౨.

‘‘ఇదమస్స ఉయ్యానం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౩.

‘‘ఇదమస్స ¶ అసోకవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౪.

‘‘ఇదమస్స కణికారవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౫.

‘‘ఇదమస్స పాటలివనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౬.

‘‘ఇదమస్స అమ్బవనం, సుపుప్ఫితం సబ్బకాలికం రమ్మం;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౭.

‘‘అయమస్స పోక్ఖరణీ, సఞ్ఛన్నా పదుమపుణ్డరీకేహి;

నావా చ సోవణ్ణవికతా, పుప్ఫవల్లియా చిత్తా సురమణీయా;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా’’తి.

తత్థ ¶ తేదానీతి ఇదాని తే చన్దకుమారప్పముఖా అమ్హాకం అయ్యపుత్తా ఏవరూపం పాసాదం ఛడ్డేత్వా వధాయ నీయన్తి. సోవణ్ణవికతాతి సువణ్ణఖచితా.

ఏత్తకేసు ఠానేసు విలపన్తా పున హత్థిసాలాదీని ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహంసు –

౧౦౭౮.

‘‘ఇదమస్స హత్థిరతనం, ఏరావణో గజో బలీ దన్తీ;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౭౯.

‘‘ఇదమస్స అస్సరతనం, ఏకఖురో అస్సో;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౮౦.

‘‘అయమస్స అస్సరథో, సాళియనిగ్ఘోసో సుభో రతనవిచిత్తో;

యత్థస్సు అయ్యపుత్తా, సోభింసు నన్దనే వియ దేవా;

తేదాని అయ్యపుత్తా, చత్తారో వధాయ నిన్నీతా.

౧౦౮౧.

‘‘కథం ¶ నామ సామసమసున్దరేహి, చన్దనముదుకగత్తేహి;

రాజా యజిస్సతే యఞ్ఞం, సమ్మూళ్హో చతూహి పుత్తేహి.

౧౦౮౨.

‘‘కథం నామ సామసమసున్దరాహి, చన్దనముదుకగత్తాహి;

రాజా యజిస్సతే యఞ్ఞం, సమ్మూళ్హో చతూహి కఞ్ఞాహి.

౧౦౮౩.

‘‘కథం నామ సామసమసున్దరాహి, చన్దనముదుకగత్తాహి;

రాజా యజిస్సతే యఞ్ఞం, సమ్మూళ్హో చతూహి మహేసీహి.

౧౦౮౪.

‘‘కథం నామ సామసమసున్దరేహి, చన్దనముదుకగత్తేహి;

రాజా యజిస్సతే యఞ్ఞం, సమ్మూళ్హో చతూహి గహపతీహి.

౧౦౮౫.

‘‘యథా హోన్తి గామనిగమా, సుఞ్ఞా అమనుస్సకా బ్రహారఞ్ఞా;

తథా హేస్సతి పుప్ఫవతియా, యిట్ఠేసు చన్దసూరియేసూ’’తి.

తత్థ ఏరావణోతి తస్స హత్థినో నామం. ఏకఖురోతి అభిన్నఖురో. సాళియనిగ్ఘోసోతి గమనకాలే సాళికానం వియ మధురేన నిగ్ఘోసేన ¶ సమన్నాగతో. కథం నామాతి కేన నామ కారణేన. సామసమసున్దరేహీతి సువణ్ణసామేహి చ అఞ్ఞమఞ్ఞం జాతియా సమేహి చ నిద్దోసతాయ సున్దరేహి. చన్దనముదుకగత్తేహీతి లోహితచన్దనలిత్తగత్తేహి. బ్రహారఞ్ఞాతి యథా తే గామనిగమా సుఞ్ఞా నిమ్మనుస్సా బ్రహారఞ్ఞా హోన్తి, తథా పుప్ఫవతియాపి యఞ్ఞే యిట్ఠేసు రాజపుత్తేసు సుఞ్ఞా అరఞ్ఞసదిసా భవిస్సతీతి.

అథ మహాజనో బహి నిక్ఖమితుం అలభన్తో అన్తోనగరేయేవ విచరన్తో పరిదేవి. బోధిసత్తోపి యఞ్ఞావాటం నీతో. అథస్స మాతా గోతమీ నామ దేవీ ‘‘పుత్తానం మే జీవితం దేహి, దేవా’’తి రఞ్ఞో పాదమూలే పరివత్తిత్వా పరిదేవమానా ఆహ –

౧౦౮౬.

‘‘ఉమ్మత్తికా భవిస్సామి, భూనహతా పంసునా చ పరికిణ్ణా;

సచే చన్దవరం హన్తి, పాణా మే దేవ రుజ్ఝన్తి.

౧౦౮౭.

‘‘ఉమ్మత్తికా ¶ భవిస్సామి, భూనహతా పంసునా చ పరికిణ్ణా;

సచే సూరియవరం హన్తి, పాణా మే దేవ రుజ్ఝన్తీ’’తి.

తత్థ భూనహతాతి హతవుడ్ఢి. పంసునా చ పరికిణ్ణాతి పంసుపరికిణ్ణసరీరా ఉమ్మత్తికా హుత్వా విచరిస్సామి.

సా ఏవం పరిదేవన్తీపి రఞ్ఞో సన్తికా కిఞ్చి కథం అలభిత్వా ‘‘మమ పుత్తో తుమ్హాకం కుజ్ఝిత్వా గతో భవిస్సతి, కిస్స నం తుమ్హే న నివత్తేథా’’తి కుమారస్స చతస్సో భరియాయో ఆలిఙ్గిత్వా పరిదేవన్తీ ఆహ –

౧౦౮౮.

‘‘కిన్నుమా న రమాపేయ్యుం, అఞ్ఞమఞ్ఞం పియంవదా;

ఘట్టికా ఉపరిక్ఖీ చ, పోక్ఖరణీ చ భారికా;

చన్దసూరియేసు నచ్చన్తియో, సమా తాసం న విజ్జతీ’’తి.

తత్థ కిన్నుమా న రమాపేయ్యున్తి కేన కారణేన ఇమా ఘట్టికాతిఆదికా చతస్సో అఞ్ఞమఞ్ఞం పియంవదా చన్దసూరియకుమారానం సన్తికే ¶ నచ్చన్తియో మమ పుత్తే న రమాపయింసు, ఉక్కణ్ఠాపయింసు. సకలజమ్బుదీపస్మిఞ్హి నచ్చే వా గీతే వా సమా అఞ్ఞా కాచి తాసం న విజ్జతీతి అత్థో.

ఇతి సా సుణ్హాహి సద్ధిం పరిదేవిత్వా అఞ్ఞం గహేతబ్బగ్గహణం అపస్సన్తీ ఖణ్డహాలం అక్కోసమానా అట్ఠ గాథా అభాసి –

౧౦౮౯.

‘‘ఇమం మయ్హం హదయసోకం, పటిముఞ్చతు ఖణ్డహాల తవ మాతా;

యో మయ్హం హదయసోకో, చన్దమ్హి వధాయ నిన్నీతే.

౧౦౯౦.

‘‘ఇమం మయ్హం హదయసోకం, పటిముఞ్చతు ఖణ్డహాల తవ మాతా;

యో మయ్హం హదయసోకో, సూరియమ్హి వధాయ నిన్నీతే.

౧౦౯౧.

‘‘ఇమం మయ్హం హదయసోకం, పటిముఞ్చతు ఖణ్డహాల తవ జాయా;

యో మయ్హం హదయసోకో, చన్దమ్హి వధాయ నిన్నీతే.

౧౦౯౨.

‘‘ఇమం ¶ మయ్హం హదయసోకం, పటిముఞ్చతు ఖణ్డహాల తవ జాయా;

యో మయ్హం హదయసోకో, సూరియమ్హి వధాయ నిన్నీతే.

౧౦౯౩.

‘‘మా చ పుత్తే మా చ పతిం, అద్దక్ఖి ఖణ్డహాల తవ మాతా;

యో ఘాతేసి కుమారే, అదూసకే సీహసఙ్కాసే.

౧౦౯౪.

‘‘మా చ పుత్తే మా చ పతిం, అద్దక్ఖి ఖణ్డహాల తవ మాతా;

యో ఘాతేసి కుమారే, అపేక్ఖితే సబ్బలోకస్స.

౧౦౯౫.

‘‘మా చ పుత్తే మా చ పతిం, అద్దక్ఖి ఖణ్డహాల తవ జాయా;

యో ఘాతేసి కుమారే, అదూసకే సీహసఙ్కాసే.

౧౦౯౬.

‘‘మా చ పుత్తే మా చ పతిం, అద్దక్ఖి ఖణ్డహాల తవ జాయా;

యో ఘాతేసి కుమారే, అపేక్ఖితే సబ్బలోకస్సా’’తి.

తత్థ ఇమం మయ్హన్తి మయ్హం ఇమం హదయసోకం దుక్ఖం. పటిముఞ్చతూతి పవిసతు పాపుణాతు. యో ఘాతేసీతి యో త్వం ఘాతేసి. అపేక్ఖితేతి సబ్బలోకేన ఓలోకితే దిస్సమానే మారేసీతి అత్థో.

బోధిసత్తో ¶ యఞ్ఞావాటేపి పితరం యాచన్తో ఆహ –

౧౦౯౭.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, హత్థీ అస్సే చ పాలేమ.

౧౦౯౮.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, హత్థిఛకణాని ఉజ్ఝేమ.

౧౦౯౯.

‘‘మా నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

అపి నిగళబన్ధకాపి, అస్సఛకణాని ఉజ్ఝేమ.

౧౧౦౦.

‘‘మా ¶ నో దేవ అవధి, దాసే నో దేహి ఖణ్డహాలస్స;

యస్స హోన్తి తవ కామా, అపి రట్ఠా పబ్బాజితా;

భిక్ఖాచరియం చరిస్సామ.

౧౧౦౧.

‘‘దిబ్బం దేవ ఉపయాచన్తి, పుత్తత్థికాపి దలిద్దా;

పటిభానానిపి హిత్వా, పుత్తే న లభన్తి ఏకచ్చా.

౧౧౦౨.

‘‘ఆసీసికాని కరోన్తి, పుత్తా నో జాయన్తు తతో పపుత్తా;

అథ నో అకారణస్మా, యఞ్ఞత్థాయ దేవ ఘాతేసి.

౧౧౦౩.

‘‘ఉపయాచితకేన పుత్తం లభన్తి, మా తాత నో అఘాతేసి;

మా కిచ్ఛాలద్ధకేహి పుత్తేహి, యజిత్థో ఇమం యఞ్ఞం.

౧౧౦౪.

‘‘ఉపయాచితకేన పుత్తం లభన్తి, మా తాత నో అఘాతేసి;

మా కపణలద్ధకేహి పుత్తేహి, అమ్మాయ నో విప్పవాసేహీ’’తి.

తత్థ దిబ్బన్తి దేవ, అపుత్తికా దలిద్దాపి నారియో పుత్తత్థికా హుత్వా బహుం పణ్ణాకారం కరిత్వా పుత్తం వా ధీతరం వా లభామాతి దిబ్యం ఉపయాచన్తి. పటిభానానిపి హిత్వాతి దోహళాని ఛడ్డేత్వాపి, అలభిత్వాపీతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – మహారాజ, నారీనఞ్హి ఉప్పన్నం దోహళం అలభిత్వా గబ్భో సుస్సిత్వా నస్సతి. తత్థ ఏకచ్చా యాచన్తాపి పుత్తే అలభమానా, కాచి లద్ధమ్పి దోహళం పహాయ అపరిభుఞ్జిత్వా న లభన్తి, కాచి దోహళం అలభమానా న లభన్తి. మయ్హం పన మాతా ఉప్పన్నం దోహళం లభిత్వా పరిభుఞ్జిత్వా ఉప్పన్నం గబ్భం అనాసేత్వా పుత్తే పటిలభి. ఏవం పటిలద్ధే మా నో అవధీతి యాచతి.

ఆసీసికానీతి ¶ మహారాజ, ఇమే సత్తా ఆసీసం కరోన్తి. కిన్తి? పుత్తా నో జాయన్తూతి. తతో పపుత్తాతి పుత్తానమ్పి నో పుత్తా జాయన్తూతి. అథ నో అకారణస్మాతి అథ త్వం అమ్హే అకారణేన యఞ్ఞత్థాయ ఘాతేసి. ఉపయాచితకేనాతి దేవతానం ఆయాచనేన. కపణలద్ధకేహీతి కపణా వియ హుత్వా లద్ధకేహి. పుత్తేహీతి అమ్హేహి సద్ధిం అమ్హాకం అమ్మాయ మా విప్పవాసేహి, మా నో మాతరా సద్ధిం విప్పవాసం కరీతి వదతి.

సో ¶ ఏవం వదన్తోపి పితు సన్తికా కిఞ్చి కథం అలభిత్వా మాతు పాదమూలే నిపతిత్వా పరిదేవమానో ఆహ –

౧౧౦౫.

‘‘బహుదుక్ఖా పోసియ చన్దం, అమ్మ తువం జీయసే పుత్తం;

వన్దామి ఖో తే పాదే, లభతం తాతో పరలోకం.

౧౧౦౬.

‘‘హన్ద చ మం ఉపగూహ, పాదే తే అమ్మ వన్దితుం దేహి;

గచ్ఛామి దాని పవాసం, యఞ్ఞత్థాయ ఏకరాజస్స.

౧౧౦౭.

‘‘హన్ద చ మం ఉపగూహ, పాదే తే అమ్మ వన్దితుం దేహి;

గచ్ఛామి దాని పవాసం, మాతు కత్వా హదయసోకం.

౧౧౦౮.

‘‘హన్ద చ మం ఉపగూహ, పాదే తే అమ్మ వన్దితుం దేహి;

గచ్ఛామి దాని పవాసం, జనస్స కత్వా హదయసోక’’న్తి.

తత్థ బహుదుక్ఖా పోసియాతి బహూహి దుక్ఖేహి పోసియ. చన్దన్తి మం చన్దకుమారం ఏవం పోసేత్వా ఇదాని, అమ్మ, త్వం జీయసే పుత్తం. లభతం తాతో పరలోకన్తి పితా మే భోగసమ్పన్నం పరలోకం లభతు. ఉపగూహాతి ఆలిఙ్గ పరిస్సజ. పవాసన్తి పున అనాగమనాయ అచ్చన్తం విప్పవాసం గచ్ఛామి.

అథస్స మాతా పరిదేవన్తీ చతస్సో గాథా అభాసి –

౧౧౦౯.

‘‘హన్ద చ పదుమపత్తానం, మోళిం బన్ధస్సు గోతమిపుత్త;

చమ్పకదలమిస్సాయో, ఏసా తే పోరాణికా పకతి.

౧౧౧౦.

‘‘హన్ద ¶ చ విలేపనం తే, పచ్ఛిమకం చన్దనం విలిమ్పస్సు;

యేహి చ సువిలిత్తో, సోభసి రాజపరిసాయం.

౧౧౧౧.

‘‘హన్ద చ ముదుకాని వత్థాని, పచ్ఛిమకం కాసికం నివాసేహి;

యేహి చ సునివత్థో, సోభసి రాజపరిసాయం.

౧౧౧౨.

‘‘ముత్తామణికనకవిభూసితాని ¶ , గణ్హస్సు హత్థాభరణాని;

యేహి చ హత్థాభరణేహి, సోభసి రాజపరిసాయ’’న్తి.

తత్థ పదుమపత్తానన్తి పదుమపత్తవేఠనం నామేకం పసాధనం, తం సన్ధాయేవమాహ. తవ విప్పకిణ్ణం మోళిం ఉక్ఖిపిత్వా పదుమపత్తవేఠనేన యోజేత్వా బన్ధాతి అత్థో. గోతమిపుత్తాతి చన్దకుమారం ఆలపతి. చమ్పకదలమిస్సాయోతి అబ్భన్తరిమేహి చమ్పకదలేహి మిస్సితా వణ్ణగన్ధసమ్పన్నా నానాపుప్ఫమాలా పిలన్ధస్సు. ఏసా తేతి ఏసా తవ పోరాణికా పకతి, తమేవ గణ్హస్సు పుత్తాతి పరిదేవతి. యేహి చాతి యేహి లోహితచన్దనవిలేపనేహి విలిత్తో రాజపరిసాయ సోభసి, తాని విలిమ్పస్సూతి అత్థో. కాసికన్తి సతసహస్సగ్ఘనకం కాసికవత్థం. గణ్హస్సూతి పిలన్ధస్సు.

ఇదానిస్స చన్దా నామ అగ్గమహేసీ తస్స పాదమూలే నిపతిత్వా పరిదేవమానా ఆహ –

౧౧౧౩.

‘‘న హి నూనాయం రట్ఠపాలో, భూమిపతి జనపదస్స దాయాదో;

లోకిస్సరో మహన్తో, పుత్తే స్నేహం జనయతీ’’తి.

తం సుత్వా రాజా గాథమాహ –

౧౧౧౪.

‘‘మయ్హమ్పి పియా పుత్తా, అత్తా చ పియో తుమ్హే చ భరియాయో;

సగ్గఞ్చ పత్థయానో, తేనాహం ఘాతయిస్సామీ’’తి.

తస్సత్థో – కింకారణా పుత్తసినేహం న జనేమి? న కేవలం గోతమియా ఏవ, అథ ఖో మయ్హమ్పి పియా పుత్తా, తథా అత్తా చ తుమ్హే చ సుణ్హాయో భరియాయో చ పియాయేవ. ఏవం సన్తేపి సగ్గఞ్చ పత్థయానో అహం సగ్గం పత్థేన్తో, తేన కారణేన ఏతే ఘాతయిస్సామి, మా చిన్తయిత్థ, సబ్బేపేతే మయా సద్ధిం దేవలోకం ఏకతో గమిస్సన్తీతి.

చన్దా ¶ ఆహ –

౧౧౧౫.

‘‘మం పఠమం ఘాతేహి, మా మే హదయం దుక్ఖం ఫాలేసి;

అలఙ్కతో సున్దరకో, పుత్తో దేవ తవ సుఖుమాలో.

౧౧౧౬.

‘‘హన్దయ్య ¶ మం హనస్సు, పరలోకే చన్దకేన హేస్సామి;

పుఞ్ఞం కరస్సు విపులం, విచరామ ఉభోపి పరలోకే’’తి.

తత్థ పఠమన్తి దేవ, మమ సామికతో పఠమతరం మం ఘాతేహి. దుక్ఖన్తి చన్దస్స మరణదుక్ఖం మమ హదయం మా ఫాలేసి. అలఙ్కతోతి అయం మమ ఏకోవ అలం పరియత్తోతి ఏవం అలఙ్కతో. ఏవరూపం నామ పుత్తం మా ఘాతయి, మహారాజాతి దీపేతి. హన్దయ్యాతి హన్ద, అయ్య, రాజానం ఆలపన్తీ ఏవమాహ. పరలోకే చన్దకేనాతి చన్దేన సద్ధిం పరలోకే భవిస్సామి. విచరామ ఉభోపి పరలోకేతి తయా ఏకతో ఘాతితా ఉభోపి పరలోకే సుఖం అనుభవన్తా విచరామ, మా నో సగ్గన్తరాయమకాసీతి.

రాజా ఆహ –

౧౧౧౭.

‘‘మా త్వం చన్దే రుచ్చి మరణం, బహుకా తవ దేవరా విసాలక్ఖి;

తే తం రమయిస్సన్తి, యిట్ఠస్మిం గోతమిపుత్తే’’తి.

తత్థ మా త్వం చన్దే రుచ్చీతి మా త్వం అత్తనో మరణం రోచేసి. ‘‘మా రుద్దీ’’తిపి పాఠో, మా రోదీతి అత్థో. దేవరాతి పతిభాతుకా.

తతో పరం సత్థా –

౧౧౧౮.

‘‘ఏవం వుత్తే చన్దా అత్తానం, హన్తి హత్థతలకేహీ’’తి. – ఉపడ్ఢగాథమాహ;

తతో పరం తస్సాయేవ విలాపో హోతి –

‘‘అలమేత్థ జీవితేన, పిస్సామి విసం మరిస్సామి.

౧౧౧౯.

‘‘న హి నూనిమస్స రఞ్ఞో, మిత్తామచ్చా చ విజ్జరే సుహదా;

యే న వదన్తి రాజానం, ‘మా ఘాతయి ఓరసే పుత్తే’.

౧౧౨౦.

‘‘న ¶ ¶ హి నూనిమస్స రఞ్ఞో, ఞాతీ మిత్తా చ విజ్జరే సుహదా;

యే న వదన్తి రాజానం, ‘మా ఘాతయి అత్రజే పుత్తే’.

౧౧౨౧.

‘‘ఇమే తేపి మయ్హం పుత్తా, గుణినో కాయూరధారినో రాజ;

తేహిపి యజస్సు యఞ్ఞం, అథ ముఞ్చతు గోతమిపుత్తే.

౧౧౨౨.

‘‘బిలసతం మం కత్వాన, యజస్సు సత్తధా మహారాజ;

మా జేట్ఠపుత్తమవధి, అదూసకం సీహసఙ్కాసం.

౧౧౨౩.

‘‘బిలసతం మం కత్వాన, యజస్సు సత్తధా మహారాజ;

మా జేట్ఠపుత్తమవధి, అపేక్ఖితం సబ్బలోకస్సా’’తి.

తత్థ ఏవన్తి ఏవం అన్ధబాలేన ఏకరాజేన వుత్తే. హన్తీతి ‘‘కిం నామేతం కథేసీ’’తి వత్వా హత్థతలేహి అత్తానం హన్తి. పిస్సామీతి పివిస్సామి. ఇమే తేపీతి వసులకుమారం ఆదిం కత్వా సేసదారకే హత్థే గహేత్వా రఞ్ఞో పాదమూలే ఠితా ఏవమాహ. గుణినోతి మాలాగుణఆభరణేహి సమన్నాగతా. కాయూరధారినోతి కాయూరపసాధనధరా. బిలసతన్తి మహారాజ, మం ఘాతేత్వా కోట్ఠాససతం కత్వా సత్తధా సత్తసు ఠానేసు యఞ్ఞం యజస్సు.

ఇతి సా రఞ్ఞో సన్తికే ఇమాహి గాథాహి పరిదేవిత్వా అస్సాసం అలభమానా బోధిసత్తస్సేవ సన్తికం గన్త్వా పరిదేవమానా అట్ఠాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘చన్దే, మయా జీవమానేన తుయ్హం తస్మిం తస్మిం వత్థుస్మిం సుభణితే సుకథితే ఉచ్చావచాని మణిముత్తాదీని బహూని ఆభరణాని దిన్నాని, అజ్జ పన తే ఇదం పచ్ఛిమదానం, సరీరారుళ్హం ఆభరణం దమ్మి, గణ్హాహి న’’న్తి. ఇమమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౨౪.

‘‘బహుకా తవ దిన్నాభరణా, ఉచ్చావచా సుభణితమ్హి;

ముత్తామణివేళురియా, ఏతం తే పచ్ఛిమకం దాన’’న్తి.

చన్దాదేవీపి తం సుత్వా తతో పరాహి నవహి గాథాహి విలపి –

౧౧౨౫.

‘‘యేసం ¶ పుబ్బే ఖన్ధేసు, ఫుల్లా మాలాగుణా వివత్తింసు;

తేసజ్జపి సునిసితో, నేత్తింసో వివత్తిస్సతి ఖన్ధేసు.

౧౧౨౬.

‘‘యేసం ¶ పుబ్బే ఖన్ధేసు, చిత్తా మాలాగుణా వివత్తింసు;

తేసజ్జపి సునిసితో, నేత్తింసో వివత్తిస్సతి ఖన్ధేసు.

౧౧౨౭.

‘‘అచిరం వత నేత్తింసో, వివత్తిస్సకి రాజపుత్తానం ఖన్ధేసు;

అథ మమ హదయం న ఫలతి, తావ దళ్హబన్ధఞ్చ మే ఆసి.

౧౧౨౮.

‘‘కాసికసుచివత్థధరా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నియ్యాథ చన్దసూరియా, యఞ్ఞత్థాయ ఏకరాజస్స.

౧౧౨౯.

‘‘కాసికసుచివత్థధరా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నియ్యాథ చన్దసూరియా, మాతు కత్వా హదయసోకం.

౧౧౩౦.

‘‘కాసికసుచివత్థధరా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నియ్యాథ చన్దసూరియా, జనస్స కత్వా హదయసోకం.

౧౧౩౧.

‘‘మంసరసభోజనా న్హాపకసున్హాపితా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నియ్యాథ చన్దసూరియా, యఞ్ఞత్థాయ ఏకరాజస్స.

౧౧౩౨.

‘‘మంసరసభోజనా న్హాపకసున్హాపితా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నియ్యాథ చన్దసూరియా, మాతు కత్వా హదయసోకం.

౧౧౩౩.

‘‘మంసరసభోజనా న్హాపకసున్హాపితా, కుణ్డలినో అగలుచన్దనవిలిత్తా;

నియ్యాథ చన్దసూరియా, జనస్స కత్వా హదయసోక’’న్తి.

తత్థ మాలాగుణాతి పుప్ఫదామాని. తేసజ్జాతి తేసం అజ్జ. నేత్తింసోతి అసి. వివత్తిస్సతీతి పతిస్సతి. అచిరం వతాతి అచిరేన వత. న ఫలతీతి న భిజ్జతి. తావ దళ్హబన్ధఞ్చ ¶ మే ఆసీతి అతివియ థిరబన్ధనం మే హదయం భవిస్సతీతి అత్థో. నియ్యాథాతి గచ్ఛథ.

ఏవం తస్సా పరిదేవన్తియావ యఞ్ఞావాటే సబ్బకమ్మం నిట్ఠాసి. రాజపుత్తం నేత్వా గీవం ఓనామేత్వా నిసీదాపేసుం. ఖణ్డహాలో సువణ్ణపాతిం ఉపనామేత్వా ఖగ్గం ఆదాయ ‘‘తస్స గీవం ఛిన్దిస్సామీ’’తి అట్ఠాసి. తం దిస్వా చన్దాదేవీ ‘‘అఞ్ఞం మే పటిసరణం నత్థి, అత్తనో సచ్చబలేన సామికస్స ¶ సోత్థిం కరిస్సామీ’’తి అఞ్జలిం పగ్గయ్హ పరిసాయ అన్తరే విచరన్తీ సచ్చకిరియం అకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౩౪.

‘‘సబ్బస్మిం ఉపక్ఖటస్మిం, నిసీదితే చన్దస్మిం యఞ్ఞత్థాయ;

పఞ్చాలరాజధీతా పఞ్జలికా, సబ్బపరిసాయ సమనుపరియాయి.

౧౧౩౫.

‘‘యేన సచ్చేన ఖణ్డహాలో, పాపకమ్మం కరోతి దుమ్మేధో;

ఏతేన సచ్చవజ్జేన, సమఙ్గినీ సామికేన హోమి.

౧౧౩౬.

‘‘యే ఇధత్థి అమనుస్సా, యాని చ యక్ఖభూతభబ్యాని;

కరోన్తు మే వేయ్యావటికం, సమఙ్గినీ సామికేన హోమి.

౧౧౩౭.

‘‘యా దేవతా ఇధాగతా, యాని చ యక్ఖభూతభబ్యాని;

సరణేసినిం అనాథం తాయథ మం, యాచామహం పతి మాహం అజేయ్య’’న్తి.

తత్థ ఉపక్ఖటస్మిన్తి సబ్బస్మిం యఞ్ఞసమ్భారే సజ్జితే పటియత్తే. సమఙ్గినీతి సమ్పయుత్తా ఏకసంవాసా. యే ఇధత్థీతి యే ఇధ అత్థి. యక్ఖభూతభబ్యానీతి దేవసఙ్ఖాతా యక్ఖా చ వడ్ఢిత్వా ఠితసత్తసఙ్ఖాతా భూతా చ ఇదాని వడ్ఢనకసత్తసఙ్ఖాతాని భబ్యాని చ. వేయ్యావటికన్తి మయ్హం వేయ్యావచ్చం కరోన్తు. తాయథ మన్తి రక్ఖథ మం. యాచామహన్తి అహం వో యాచామి. పతి మాహన్తి పతిం అహం మా అజేయ్యం.

అథ సక్కో దేవరాజా తస్సా పరిదేవసద్దం సుత్వా తం పవత్తిం ఞత్వా జలితం అయకూటం ఆదాయ గన్త్వా రాజానం తాసేత్వా సబ్బే విస్సజ్జాపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౩౮.

‘‘తం ¶ సుత్వా అమనుస్సో, అయోకూటం పరిబ్భమేత్వాన;

భయమస్స జనయన్తో, రాజానం ఇదమవోచ.

౧౧౩౯.

‘‘బుజ్ఝస్సు ఖో రాజకలి, మా తాహం మత్థకం నితాళేసిం;

మా జేట్ఠపుత్తమవధి, అదూసకం సీహసఙ్కాసం.

౧౧౪౦.

‘‘కో ¶ తే దిట్ఠో రాజకలి, పుత్తభరియాయో హఞ్ఞమానాయో;

సేట్ఠి చ గహపతయో, అదూసకా సగ్గకామా హి.

౧౧౪౧.

‘‘తం సుత్వా ఖణ్డహాలో, రాజా చ అబ్భుతమిదం దిస్వాన;

సబ్బేసం బన్ధనాని మోచేసుం, యథా తం అనుపఘాతం.

౧౧౪౨.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

సబ్బే ఏకేకలేడ్డుకమదంసు, ఏస వధో ఖణ్డహాలస్సా’’తి.

తత్థ అమనుస్సోతి సక్కో దేవరాజా. బుజ్ఝస్సూతి జానస్సు సల్లక్ఖేహి. రాజకలీతి రాజకాళకణ్ణి రాజలామక. మా తాహన్తి పాపరాజ, బుజ్ఝ, మా తే అహం మత్థకం నితాళేసిం. కో తే దిట్ఠోతి కుహిం తయా దిట్ఠపుబ్బో. సగ్గకామా హీతి ఏత్థ హీతి నిపాతమత్తం, సగ్గకామా సగ్గం పత్థయమానాతి అత్థో. తం సుత్వాతి, భిక్ఖవే, తం సక్కస్స వచనం ఖణ్డహాలో సుత్వా. అబ్భుతమిదన్తి రాజా చ ఇదం సక్కస్స దస్సనం పుబ్బే అభూతం దిస్వా. యథా తన్తి యథా అనుపఘాతం పాణం మోచేన్తి, ఏవమేవ మోచేసుం. ఏకేకలేడ్డుకమదంసూతి భిక్ఖవే, యత్తకా తస్మిం యఞ్ఞావాటే సమాగతా, సబ్బే ఏకకోలాహలం కత్వా ఖణ్డహాలస్స ఏకేకలేడ్డుపహారం అదంసు. ఏస వధోతి ఏసోవ ఖణ్డహాలస్స వధో అహోసి, తత్థేవ నం జీవితక్ఖయం పాపేసున్తి అత్థో.

తం పన మారేత్వా మహాజనో రాజానం మారేతుం ఆరభి. బోధిసత్తో పితరం పరిస్సజిత్వా మారేతుం న అదాసి. మహాజనో ‘‘జీవితం ఏతస్స పాపరఞ్ఞో దేమ, ఛత్తం పనస్స నగరే చ వాసం న దస్సామ, చణ్డాలం కత్వా బహినగరే వసాపేస్సామా’’తి వత్వా రాజవేసం హారేత్వా కాసావం నివాసాపేత్వా హలిద్దిపిలోతికాయ సీసం వేఠేత్వా చణ్డాలం కత్వా చణ్డాలవసనట్ఠానం తం పహిణి. యే పనేతం పసుఘాతయఞ్ఞం యజింసు చేవ యజాపేసుఞ్చ అనుమోదింసు చ, సబ్బే నిరయపరాయణావ అహేసుం. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౪౩.

‘‘సబ్బే ¶ ¶ పవిట్ఠా నిరయం, యథా తం పాపకం కరిత్వాన;

న హి పాపకమ్మం కత్వా, లబ్భా సుగతిం ఇతో గన్తు’’న్తి.

సోపి ఖో మహాజనో ద్వే కాళకణ్ణియో హారేత్వా తత్థేవ అభిసేకసమ్భారే ఆహరిత్వా చన్దకుమారం అభిసిఞ్చి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౪౪.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చన్దం అభిసిఞ్చింసు, సమాగతా రాజపరిసా చ.

౧౧౪౫.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చన్దం అభిసిఞ్చింసు, సమాగతా రాజకఞ్ఞాయో చ.

౧౧౪౬.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చన్దం అభిసిఞ్చింసు, సమాగతా దేవపరిసా చ.

౧౧౪౭.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చన్దం అభిసిఞ్చింసు, సమాగతా దేవకఞ్ఞాయో చ.

౧౧౪౮.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చేలుక్ఖేపమకరుం, సమాగతా రాజపరిసా చ.

౧౧౪౯.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చేలుక్ఖేపమకరుం, సమాగతా రాజకఞ్ఞాయో చ.

౧౧౫౦.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చేలుక్ఖేపమకరుం, సమాగతా దేవపరిసా చ.

౧౧౫౧.

‘‘సబ్బేసు విప్పముత్తేసు, యే తత్థ సమాగతా తదా ఆసుం;

చేలుక్ఖేపమకరుం, సమాగతా దేవకఞ్ఞాయో చ.

౧౧౫౨.

‘‘సబ్బేసు ¶ విప్పముత్తేసు, బహూ ఆనన్దితా అహుం;

నన్దిం పవేసి నగరం, బన్ధనా మోక్ఖో అఘోసిత్థా’’తి.

తత్థ రాజపరిసా చాతి రాజపరిసాపి తీహి సఙ్ఖేహి అభిసిఞ్చింసు. రాజకఞ్ఞాయో చాతి ఖత్తియధీతరోపి నం అభిసిఞ్చింసు. దేవపరిసా చాతి సక్కో ¶ దేవరాజా విజయుత్తరసఙ్ఖం గహేత్వా దేవపరిసాయ సద్ధిం అభిసిఞ్చి. దేవకఞ్ఞాయో చాతి సుజాపి దేవధీతరాహి సద్ధిం అభిసిఞ్చి. చేలుక్ఖేపమకరున్తి నానావణ్ణేహి వత్థేహి ధజే ఉస్సాపేత్వా ఉత్తరిసాటకాని ఆకాసే ఖిపన్తా చేలుక్ఖేపం కరింసు. రాజపరిసా చ ఇతరే తయో కోట్ఠాసా చాతి అభిసేకకారకా చత్తారోపి కోట్ఠాసా కరింసుయేవ. ఆనన్దితా అహున్తి ఆమోదితా అహేసుం. నన్దిం పవేసి నగరన్తి చన్దకుమారస్స ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా నగరం పవిట్ఠకాలే నగరే ఆనన్దభేరి చరి. ‘‘కిం వత్వా’’తి? యథా ‘‘అమ్హాకం చన్దకుమారో బన్ధనా ముత్తో, ఏవమేవ సబ్బే బన్ధనా ముచ్చన్తూ’’తి. తేన వుత్తం ‘‘బన్ధనా మోక్ఖో అఘోసిత్థా’’తి.

బోధిసత్తో పితు వత్తం పట్ఠపేసి. అన్తోనగరం పన పవిసితుం న లభతి. పరిబ్బయస్స ఖీణకాలే బోధిసత్తో ఉయ్యానకీళాదీనం అత్థాయ గచ్ఛన్తో తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘పతిమ్హీ’’తి న వన్దతి, అఞ్జలిం పన కత్వా ‘‘చిరం జీవ సామీ’’తి వదతి. ‘‘కేనత్థో’’తి వుత్తే ఆరోచేసి. అథస్స పరిబ్బయం దాపేసి. సో ధమ్మేన రజ్జం కారేత్వా ఆయుపరియోసానే దేవలోకం పూరయమానో అగమాసి.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి దేవదత్తో మం ఏకం నిస్సాయ బహూ మారేతుం వాయామమకాసీ’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి. తదా ఖణ్డహాలో దేవదత్తో అహోసి, గోతమీదేవీ మహామాయా, చన్దాదేవీ రాహులమాతా, వసులో రాహులో, సేలా ఉప్పలవణ్ణా, సూరో వామగోత్తో కస్సపో, భద్దసేనో మోగ్గల్లానో, సూరియకుమారో సారిపుత్తో, చన్దరాజా పన అహమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధో అహోసిన్తి.

చన్దకుమారజాతకవణ్ణనా సత్తమా.

[౫౪౫] ౮. మహానారదకస్సపజాతకవణ్ణనా

అహు ¶ ¶ రాజా విదేహానన్తి ఇదం సత్థా లట్ఠివనుయ్యానే విహరన్తో ఉరువేలకస్సపదమనం ఆరబ్భ కథేసి. యదా హి సత్థా పవత్తితవరధమ్మచక్కో ఉరువేలకస్సపాదయో ¶ జటిలే దమేత్వా మగధరాజస్స పటిస్సవం లోచేతుం పురాణజటిలసహస్సపరివుతో లట్ఠివనుయ్యానం అగమాసి. తదా ద్వాదసనహుతాయ పరిసాయ సద్ధిం ఆగన్త్వా దసబలం వన్దిత్వా నిసిన్నస్స మగధరఞ్ఞో పరిసన్తరే బ్రాహ్మణగహపతికానం వితక్కో ఉప్పజ్జి ‘‘కిం ను ఖో ఉరువేలకస్సపో మహాసమణే బ్రహ్మచరియం చరతి, ఉదాహు మహాసమణో ఉరువేలకస్సపే’’తి. అథ ఖో భగవా తేసం ద్వాదసనహుతానం చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ ‘‘కస్సపస్స మమ సన్తికే పబ్బజితభావం జానాపేస్సామీ’’తి ఇమం గాథమాహ –

‘‘కిమేవ దిస్వా ఉరువేలవాసి, పహాసి అగ్గిం కిసకోవదానో;

పుచ్ఛామి తం కస్సప ఏతమత్థం, కథం పహీనం తవ అగ్గిహుత్త’’న్తి. (మహావ. ౫౫);

థేరోపి భగవతో అధిప్పాయం విదిత్వా –

‘‘రూపే చ సద్దే చ అథో రసే చ, కామిత్థియో చాభివదన్తి యఞ్ఞా;

ఏతం మలన్తి ఉపధీసు ఞత్వా, తస్మా న యిట్ఠే న హుతే అరఞ్జి’’న్తి. (మహావ. ౫౫); –

ఇమం గాథం వత్వా అత్తనో సావకభావం పకాసనత్థం తథాగతస్స పాదపిట్ఠే సీసం ఠపేత్వా ‘‘సత్థా మే, భన్తే, భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి వత్వా ఏకతాలం ద్వితాలం తితాలన్తి యావ సత్తతాలప్పమాణం సత్తక్ఖత్తుం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఓరుయ్హ తథాగతం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తం పాటిహారియం దిస్వా మహాజనో ‘‘అహో మహానుభావో బుద్ధో, ఏవం థామగతదిట్ఠికో నామ అత్తానం ‘అరహా’తి మఞ్ఞమానో ఉరువేలకస్సపోపి దిట్ఠిజాలం భిన్దిత్వా తథాగతేన దమితో’’తి సత్థు గుణకథఞ్ఞేవ కథేసి. తం సుత్వా సత్థా ‘‘అనచ్ఛరియం ఇదాని సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తేన ¶ మయా ఇమస్స దమనం, స్వాహం పుబ్బే సరాగకాలేపి నారదో నామ బ్రహ్మా ¶ హుత్వా ఇమస్స దిట్ఠిజాలం భిన్దిత్వా ఇమం నిబ్బిసేవనమకాసి’’న్తి వత్వా తాయ పరిసాయ యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే విదేహరట్ఠే మిథిలాయం అఙ్గతి నామ రాజా రజ్జం కారేసి ధమ్మికో ధమ్మరాజా. తస్స రుచా నామ ధీతా అహోసి అభిరూపా దస్సనీయా పాసాదికా కప్పసతసహస్సం పత్థితపత్థనా మహాపుఞ్ఞా అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తా. సేసా పనస్స సోళససహస్సా ఇత్థియో వఞ్ఝా అహేసుం. తస్స సా ధీతా పియా అహోసి మనాపా. సో తస్సా నానాపుప్ఫపూరే పఞ్చవీసతిపుప్ఫసముగ్గే అనగ్ఘాని సుఖుమాని వత్థాని చ ‘‘ఇమేహి అత్తానం అలఙ్కరోతూ’’తి ¶ దేవసికం పహిణి. ఖాదనీయభోజనీయస్స పన పమాణం నత్థి. అన్వడ్ఢమాసం ‘‘దానం దేతూ’’తి సహస్సం సహస్సం పేసేసి. తస్స ఖో పన విజయో చ సునామో చ అలాతో చాతి తయో అమచ్చా అహేసుం. సో కోముదియా చాతుమాసినియా ఛణే పవత్తమానే దేవనగరం వియ నగరే చ అన్తేపురే చ అలఙ్కతే సున్హాతో సువిలిత్తో సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితో భుత్తసాయమాసో వివటసీహపఞ్జరే మహాతలే అమచ్చగణపరివుతో విసుద్ధం గగనతలం అభిలఙ్ఘమానం చన్దమణ్డలం దిస్వా ‘‘రమణీయా వత భో దోసినా రత్తి, కాయ ను ఖో అజ్జ రతియా అభిరమేయ్యామా’’తి అమచ్చే పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౫౩.

‘‘అహు రాజా విదేహానం, అఙ్గతి నామ ఖత్తియో;

పహూతయోగ్గో ధనిమా, అనన్తబలపోరిసో.

౧౧౫౪.

‘‘సో చ పన్నరసిం రత్తిం, పురిమయామే అనాగతే;

చాతుమాసా కోముదియా, అమచ్చే సన్నిపాతయి.

౧౧౫౫.

‘‘పణ్డితే సుతసమ్పన్నే, మ్హితపుబ్బే విచక్ఖణే;

విజయఞ్చ సునామఞ్చ, సేనాపతిం అలాతకం.

౧౧౫౬.

‘‘తమనుపుచ్ఛి వేదేహో, పచ్చేకం బ్రూథ సం రుచిం;

చాతుమాసా కోముదజ్జ, జుణ్హం బ్యపహతం తమం;

కాయజ్జ రతియా రత్తిం, విహరేము ఇమం ఉతు’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ పహూతయోగ్గోతి బహుకేన హత్థియోగ్గాదినా సమన్నాగతో. అనన్తబలపోరిసోతి అనన్తబలకాయో. అనాగతేతి పరియోసానం అప్పత్తే, అనతిక్కన్తేతి అత్థో. చాతుమాసాతి చతున్నం వస్సికమాసానం పచ్ఛిమదివసభూతాయ రత్తియా. కోముదియాతి ఫుల్లకుముదాయ. మ్హితపుబ్బేతి పఠమం సితం కత్వా పచ్ఛా కథనసీలే. తమనుపుచ్ఛీతి తం తేసు అమచ్చేసు ఏకేకం అమచ్చం అనుపుచ్ఛి. పచ్చేకం బ్రూథ సం రుచిన్తి సబ్బేపి తుమ్హే అత్తనో అత్తనో అజ్ఝాసయానురూపం రుచిం పచ్చేకం మయ్హం కథేథ. కోముదజ్జాతి కోముదీ అజ్జ. జుణ్హన్తి జుణ్హాయ నిస్సయభూతం చన్దమణ్డలం అబ్భుగ్గచ్ఛతి. బ్యపహతం తమన్తి తేన సబ్బం అన్ధకారం విహతం. ఉతున్తి అజ్జ రత్తిం ఇమం ఏవరూపం ఉతుం కాయరతియా విహరేయ్యామాతి.

ఇతి రాజా అమచ్చే పుచ్ఛి. తేన తే పుచ్ఛితా అత్తనో అత్తనో అజ్ఝాసయానురూపం కథం కథయింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౫౭.

‘‘తతో సేనాపతి రఞ్ఞో, అలాతో ఏతదబ్రవి;

‘హట్ఠం యోగ్గం బలం సబ్బం, సేనం సన్నాహయామసే.

౧౧౫౮.

‘నియ్యామ ¶ దేవ యుద్ధాయ, అనన్తబలపోరిసా;

యే తే వసం న ఆయన్తి, వసం ఉపనయామసే;

ఏసా మయ్హం సకా దిట్ఠి, అజితం ఓజినామసే’.

౧౧౫౯.

అలాతస్స వచో సుత్వా, సునామో ఏతదబ్రవి;

‘సబ్బే తుయ్హం మహారాజ, అమిత్తా వసమాగతా.

౧౧౬౦.

‘నిక్ఖిత్తసత్థా పచ్చత్థా, నివాతమనువత్తరే;

ఉత్తమో ఉస్సవో అజ్జ, న యుద్ధం మమ రుచ్చతి.

౧౧౬౧.

‘అన్నపానఞ్చ ఖజ్జఞ్చ, ఖిప్పం అభిహరన్తు తే;

రమస్సు దేవ కామేహి, నచ్చగీతే సువాదితే’.

౧౧౬౨.

సునామస్స వచో సుత్వా, విజయో ఏతదబ్రవి;

‘సబ్బే కామా మహారాజ, నిచ్చం తవ ముపట్ఠితా.

౧౧౬౩.

‘న ¶ ¶ హేతే దుల్లభా దేవ, తవ కామేహి మోదితుం;

సదాపి కామా సులభా, నేతం చిత్తమతం మమ.

౧౧౬౪.

‘సమణం బ్రాహ్మణం వాపి, ఉపాసేము బహుస్సుతం;

యో నజ్జ వినయే కఙ్ఖం, అత్థధమ్మవిదూ ఇసే’.

౧౧౬౫.

విజయస్స వచో సుత్వా, రాజా అఙ్గతి మబ్రవి;

‘యథా విజయో భణతి, మయ్హమ్పేతంవ రుచ్చతి;

౧౧౬౬.

‘సమణం బ్రాహ్మణం వాపి, ఉపాసేము బహుస్సుతం;

యో నజ్జ వినయే కఙ్ఖం, అత్థధమ్మవిదూ ఇసే.

౧౧౬౭.

‘సబ్బేవ సన్తా కరోథ మతిం, కం ఉపాసేము పణ్డితం;

యో నజ్జ వినయే కఙ్ఖం, అత్థధమ్మవిదూ ఇసే’.

౧౧౬౮.

వేదేహస్స వచో సుత్వా, అలాతో ఏతదబ్రవి;

‘అత్థాయం మిగదాయస్మిం, అచేలో ధీరసమ్మతో.

౧౧౬౯.

‘గుణో కస్సపగోత్తాయం, సుతో చిత్రకథీ గణీ;

తం దేవ పయిరుపాసేము, సో నో కఙ్ఖం వినేస్సతి’.

౧౧౭౦.

‘‘అలాతస్స వచో సుత్వా, రాజా చోదేసి సారథిం;

మిగదాయం గమిస్సామ, యుత్తం యానం ఇధా నయా’’తి.

తత్థ హట్ఠన్తి తుట్ఠపహట్ఠం. ఓజినామసేతి యం నో అజితం, తం జినామ. ఏసో మమ అజ్ఝాసయోతి. రాజా తస్స కథం నేవ పటిక్కోసి, నాభినన్ది. ఏతదబ్రవీతి రాజానం అలాతస్స వచనం అనభినన్దన్తం అప్పటిక్కోసన్తం దిస్వా ‘‘నాయం యుద్ధజ్ఝాసయో, అహమస్స చిత్తం గణ్హన్తో కామగుణాభిరతిం వణ్ణయిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏతం ‘‘సబ్బే తుయ్హ’’న్తిఆదివచనం అబ్రవి.

విజయో ¶ ఏతదబ్రవీతి రాజా సునామస్సపి వచనం నాభినన్ది, న పటిక్కోసి. తతో విజయో ‘‘అయం రాజా ఇమేసం ద్విన్నమ్పి వచనం సుత్వా తుణ్హీయేవ ఠితో, పణ్డితా నామ ధమ్మస్సవనసోణ్డా హోన్తి, ధమ్మస్సవనమస్స వణ్ణయిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏతం ‘‘సబ్బే కామా’’తిఆదివచనం అబ్రవి. తత్థ తవ ¶ ముపట్ఠితాతి తవ ఉపట్ఠితా. మోదితున్తి ¶ తవ కామేహి మోదితుం అభిరమితుం ఇచ్ఛాయ సతి న హి ఏతే కామా దుల్లభా. నేతం చిత్తమతం మమాతి ఏతం తవ కామేహి అభిరమణం మమ చిత్తమతం న హోతి, న మే ఏత్థ చిత్తం పక్ఖన్దతి. యో నజ్జాతి యో నో అజ్జ. అత్థధమ్మవిదూతి పాళిఅత్థఞ్చేవ పాళిధమ్మఞ్చ జానన్తో. ఇసేతి ఇసి ఏసితగుణో.

అఙ్గతి మబ్రవీతి అఙ్గతి అబ్రవి. మయ్హమ్పేతంవ రుచ్చతీతి మయ్హమ్పి ఏతఞ్ఞేవ రుచ్చతి. సబ్బేవ సన్తాతి సబ్బేవ తుమ్హే ఇధ విజ్జమానా మతిం కరోథ చిన్తేథ. అలాతో ఏతదబ్రవీతి రఞ్ఞో కథం సుత్వా అలాతో ‘‘అయం మమ కులూపకో గుణో నామ ఆజీవకో రాజుయ్యానే వసతి, తం పసంసిత్వా రాజకులూపకం కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏతం ‘‘అత్థాయ’’న్తిఆదివచనం అబ్రవి. తత్థ ధీరసమ్మతోతి పణ్డితోతి సమ్మతో. కస్సపగోత్తాయన్తి కస్సపగోత్తో అయం. సుతోతి బహుస్సుతో. గణీతి గణసత్థా. చోదేసీతి ఆణాపేసి.

రఞ్ఞో తం కథం సుత్వా సారథినో తథా కరింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౭౧.

‘‘తస్స యానం అయోజేసుం, దన్తం రూపియపక్ఖరం;

సుక్కమట్ఠపరివారం, పణ్డరం దోసినా ముఖం.

౧౧౭౨.

‘‘తత్రాసుం కుముదాయుత్తా, చత్తారో సిన్ధవా హయా;

అనిలూపమసముప్పాతా, సుదన్తా సోణ్ణమాలినో.

౧౧౭౩.

‘‘సేతచ్ఛత్తం సేతరథో, సేతస్సా సేతబీజనీ;

వేదేహో సహమచ్చేహి, నియ్యం చన్దోవ సోభతి.

౧౧౭౪.

‘‘తమనుయాయింసు బహవో, ఇన్దిఖగ్గధరా బలీ;

అస్సపిట్ఠిగతా వీరా, నరా నరవరాధిపం.

౧౧౭౫.

‘‘సో ¶ ముహుత్తంవ యాయిత్వా, యానా ఓరుయ్హ ఖత్తియో;

వేదేహో సహమచ్చేహి, పత్తీ గుణముపాగమి.

౧౧౭౬.

‘‘యేపి తత్థ తదా ఆసుం, బ్రాహ్మణిబ్భా సమాగతా;

న తే అపనయీ రాజా, అకతం భూమిమాగతే’’తి.

తత్థ ¶ తస్స యానన్తి తస్స రఞ్ఞో రథం యోజయింసు. దన్తన్తి దన్తమయం. రూపియపక్ఖరన్తి రజతమయఉపక్ఖరం. సుక్కమట్ఠపరివారన్తి పరిసుద్ధాఫరుసపరివారం. దోసినా ముఖన్తి విగతదోసాయ రత్తియా ముఖం వియ, చన్దసదిసన్తి అత్థో. తత్రాసున్తి తత్ర అహేసుం. కుముదాతి కుముదవణ్ణా. సిన్ధవాతి సిన్ధవజాతికా. అనిలూపమసముప్పాతాతి వాతసదిసవేగా. సేతచ్ఛత్తన్తి తస్మిం రథే సముస్సాపితం ఛత్తమ్పి సేతం అహోసి. సేతరథోతి సోపి రథో సేతోయేవ. సేతస్సాతి అస్సాపి సేతా. సేతబీజనీతి బీజనీపి సేతా. నియ్యన్తి తేన రథేన నిగ్గచ్ఛన్తో అమచ్చగణపరివుతో వేదేహరాజా చన్దో వియ సోభతి.

నరవరాధిపన్తి నరవరానం అధిపతిం రాజాధిరాజానం. సో ముహుత్తంవ యాయిత్వాతి సో రాజా ముహుత్తేనేవ ఉయ్యానం గన్త్వా. పత్తీ గుణముపాగమీతి పత్తికోవ గుణం ఆజీవకం ఉపాగమి. యేపి తత్థ తదా ఆసున్తి యేపి తస్మిం ఉయ్యానే తదా పురేతరం గన్త్వా తం ఆజీవకం పయిరుపాసమానా నిసిన్నా అహేసుం. న తే అపనయీతి అమ్హాకమేవ దోసో, యే మయం పచ్ఛా ¶ అగమిమ్హా, తుమ్హే మా చిన్తయిత్థాతి తే బ్రాహ్మణే చ ఇబ్భే చ రఞ్ఞోయేవ అత్థాయ అకతం అకతోకాసం భూమిం సమాగతే న ఉస్సారణం కారేత్వా అపనయీతి.

తాయ పన ఓమిస్సకపరిసాయ పరివుతోవ ఏకమన్తం నిసీదిత్వా పటిసన్థారమకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౭౭.

‘‘తతో సో ముదుకా భిసియా, ముదుచిత్తకసన్థతే;

ముదుపచ్చత్థతే రాజా, ఏకమన్తం ఉపావిసి.

౧౧౭౮.

‘‘నిసజ్జ రాజా సమ్మోది, కథం సారణియం తతో;

‘కచ్చి యాపనియం భన్తే, వాతానమవియగ్గతా.

౧౧౭౯.

‘కచ్చి ¶ అకసిరా వుత్తి, లభసి పిణ్డయాపనం;

అప్పాబాధో చసి కచ్చి, చక్ఖుం న పరిహాయతి’.

౧౧౮౦.

తం గుణో పటిసమ్మోది, వేదేహం వినయే రతం;

‘యాపనీయం మహారాజ, సబ్బమేతం తదూభయం.

౧౧౮౧.

‘కచ్చి ¶ తుయ్హమ్పి వేదేహ, పచ్చన్తా న బలీయరే;

కచ్చి అరోగం యోగ్గం తే, కచ్చి వహతి వాహనం;

కచ్చి తే బ్యాధయో నత్థి, సరీరస్సుపతాపియా’.

౧౧౮౨.

‘‘పటిసమ్మోదితో రాజా, తతో పుచ్ఛి అనన్తరా;

అత్థం ధమ్మఞ్చ ఞాయఞ్చ, ధమ్మకామో రథేసభో.

౧౧౮౩.

‘కథం ధమ్మం చరే మచ్చో, మాతాపితూసు కస్సప;

కథం చరే ఆచరియే, పుత్తదారే కథం చరే.

౧౧౮౪.

‘కథం చరేయ్య వుడ్ఢేసు, కథం సమణబ్రాహ్మణే;

కథఞ్చ బలకాయస్మిం, కథం జనపదే చరే.

౧౧౮౫.

‘కథం ధమ్మం చరిత్వాన, మచ్చా గచ్ఛన్తి సుగ్గతిం;

కథఞ్చేకే అధమ్మట్ఠా, పతన్తి నిరయం అథో’’’తి.

తత్థ ముదుకా భిసియాతి ముదుకాయ సుఖసమ్ఫస్సాయ భిసియా. ముదుచిత్తకసన్థతేతి సుఖసమ్ఫస్సే చిత్తత్థరణే. ముదుపచ్చత్థతేతి ముదునా పచ్చత్థరణేన పచ్చత్థతే. సమ్మోదీతి ఆజీవకేన సద్ధిం సమ్మోదనీయం కథం కథేసి. తతోతి తతో నిసజ్జనతో అనన్తరమేవ సారణీయం కథం కథేసీతి అత్థో. తత్థ కచ్చి యాపనియన్తి కచ్చి తే, భన్తే, సరీరం పచ్చయేహి యాపేతుం సక్కా. వాతానమవియగ్గతాతి కచ్చి తే సరీరే ధాతుయో సమప్పవత్తా, వాతానం బ్యగ్గతా నత్థి, తత్థ తత్థ వగ్గవగ్గా హుత్వా వాతా న బాధయన్తీతి అత్థో.

అకసిరాతి నిద్దుక్ఖా. వుత్తీతి జీవితవుత్తి. అప్పాబాధోతి ఇరియాపథభఞ్జకేనాబాధేన విరహితో ¶ . చక్ఖున్తి కచ్చి తే చక్ఖుఆదీని ¶ ఇన్ద్రియాని న పరిహాయన్తీతి పుచ్ఛతి. పటిసమ్మోదీతి సమ్మోదనీయకథాయ పటికథేసి. తత్థ సబ్బమేతన్తి యం తయా వుత్తం వాతానమవియగ్గతాది, తం సబ్బం తథేవ. తదుభయన్తి యమ్పి తయా ‘‘అప్పాబాధో చసి కచ్చి, చక్ఖుం న పరిహాయతీ’’తి వుత్తం, తమ్పి ఉభయం తథేవ.

న బలీయరేతి నాభిభవన్తి న కుప్పన్తి. అనన్తరాతి పటిసన్థారతో అనన్తరా పఞ్హం పుచ్ఛి. తత్థ అత్థం ధమ్మఞ్చ ఞాయఞ్చాతి పాళిఅత్థఞ్చ పాళిఞ్చ కారణయుత్తిఞ్చ ¶ . సో హి ‘‘కథం ధమ్మం చరే’’తి పుచ్ఛన్తో మాతాపితుఆదీసు పటిపత్తిదీపకం పాళిఞ్చ పాళిఅత్థఞ్చ కారణయుత్తిఞ్చ మే కథేథాతి ఇమం అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ ఞాయఞ్చ పుచ్ఛతి. తత్థ కథఞ్చేకే అధమ్మట్ఠాతి ఏకచ్చే అధమ్మే ఠితా కథం నిరయఞ్చేవ అథో సేసఅపాయే చ పతన్తీతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకమహాబోధిసత్తేసు పురిమస్స పురిమస్స అలాభేన పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం పుచ్ఛితబ్బకం మహేసక్ఖపఞ్హం రాజా కిఞ్చి అజానన్తం నగ్గభోగ్గం నిస్సిరికం అన్ధబాలం ఆజీవకం పుచ్ఛి.

సోపి ఏవం పుచ్ఛితో పుచ్ఛానురూపం బ్యాకరణం అదిస్వా చరన్తం గోణం దణ్డేన పహరన్తో వియ భత్తపాతియం కచవరం ఖిపన్తో వియ చ ‘‘సుణ, మహారాజా’’తి ఓకాసం కారేత్వా అత్తనో మిచ్ఛావాదం పట్ఠపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౧౮౬.

‘‘వేదేహస్స వచో సుత్వా, కస్సపో ఏతదబ్రవి;

‘సుణోహి మే మహారాజ, సచ్చం అవితథం పదం.

౧౧౮౭.

‘నత్థి ధమ్మచరితస్స, ఫలం కల్యాణపాపకం;

నత్థి దేవ పరో లోకో, కో తతో హి ఇధాగతో.

౧౧౮౮.

‘నత్థి దేవ పితరో వా, కుతో మాతా కుతో పితా;

నత్థి ఆచరియో నామ, అదన్తం కో దమేస్సతి.

౧౧౮౯.

‘సమతుల్యాని భూతాని, నత్థి జేట్ఠాపచాయికా;

నత్థి బలం వీరియం వా, కుతో ఉట్ఠానపోరిసం;

నియతాని హి భూతాని, యథా గోటవిసో తథా.

౧౧౯౦.

‘లద్ధేయ్యం ¶ లభతే మచ్చో, తత్థ దానఫలం కుతో;

నత్థి దానఫలం దేవ, అవసో దేవవీరియో.

౧౧౯౧.

‘బాలేహి దానం పఞ్ఞత్తం, పణ్డితేహి పటిచ్ఛితం;

అవసా దేన్తి ధీరానం, బాలా పణ్డితమానినో’’’తి.

తత్థ ఇధాగతోతి తతో పరలోకతో ఇధాగతో నామ నత్థి. నత్థి దేవ పితరో వాతి దేవ, అయ్యకపేయ్యకాదయో వా నత్థి, తేసు ¶ అసన్తేసు కుతో మాతా కుతో పితా. యథా గోటవిసో ¶ తథాతి గోటవిసో వుచ్చతి పచ్ఛాబన్ధో, యథా నావాయ పచ్ఛాబన్ధో నావమేవ అనుగచ్ఛతి, తథా ఇమే సత్తా నియతమేవ అనుగచ్ఛన్తీతి వదతి. అవసో దేవవీరియోతి ఏవం దానఫలే అసతి యో కోచి బాలో దానం దేతి, సో అవసో అవీరియో న అత్తనో వసేన బలేన దేతి, దానఫలం పన అత్థీతి సఞ్ఞాయ అఞ్ఞేసం అన్ధబాలానం సద్దహిత్వా దేతీతి దీపేతి. బాలేహి దానం పఞ్ఞత్తన్తి ‘‘దానం దాతబ్బ’’న్తి అన్ధబాలేహి పఞ్ఞత్తం అనుఞ్ఞాతం, తం దానం బాలాయేవ దేన్తి, పణ్డితా పటిగ్గణ్హన్తి.

ఏవం దానస్స నిప్ఫలతం వణ్ణేత్వా ఇదాని పాపస్స నిప్ఫలభావం వణ్ణేతుం ఆహ –

౧౧౯౨.

‘‘సత్తిమే సస్సతా కాయా, అచ్ఛేజ్జా అవికోపినో;

తేజో పథవీ ఆపో చ, వాయో సుఖం దుఖఞ్చిమే;

జీవే చ సత్తిమే కాయా, యేసం ఛేత్తా న విజ్జతి.

౧౧౯౩.

‘‘నత్థి హన్తా వ ఛేత్తా వా, హఞ్ఞే యేవాపి కోచి నం;

అన్తరేనేవ కాయానం, సత్థాని వీతివత్తరే.

౧౧౯౪.

‘‘యో చాపి సిరమాదాయ, పరేసం నిసితాసినా;

న సో ఛిన్దతి తే కాయే, తత్థ పాపఫలం కుతో.

౧౧౯౫.

‘‘చుల్లాసీతిమహాకప్పే, సబ్బే సుజ్ఝన్తి సంసరం;

అనాగతే తమ్హి కాలే, సఞ్ఞతోపి న సుజ్ఝతి.

౧౧౯౬.

‘‘చరిత్వాపి ¶ బహుం భద్రం, నేవ సుజ్ఝన్తినాగతే;

పాపఞ్చేపి బహుం కత్వా, తం ఖణం నాతివత్తరే.

౧౧౯౭.

‘‘అనుపుబ్బేన నో సుద్ధి, కప్పానం చుల్లసీతియా;

నియతిం నాతివత్తామ, వేలన్తమివ సాగరో’’తి.

తత్థ కాయాతి సమూహా. అవికోపినోతి వికోపేతుం న సక్కా. జీవేతి జీవో. ‘‘జీవో’’తిపి పాఠో, అయమేవ అత్థో. సత్తిమే కాయాతి ఇమే సత్త కాయా. హఞ్ఞే యేవాపి కోచి నన్తి యో హఞ్ఞేయ్య, సోపి నత్థేవ. వీతివత్తరేతి ఇమేసం సత్తన్నం కాయానం అన్తరేయేవ చరన్తి ¶ , ఛిన్దితుం న సక్కోన్తి. సిరమాదాయాతి పరేసం సీసం గహేత్వా. నిసితాసినాతి నిసితేన అసినా ఛిన్దతి, న సో ఛిన్దతీతి సోపి తే కాయే న ఛిన్దతి, పథవీ పథవిమేవ ఉపేతి, ఆపాదయో ఆపాదికే, సుఖదుక్ఖజీవా ఆకాసం పక్ఖన్దన్తీతి దస్సేతి.

సంసరన్తి మహారాజ, ఇమే సత్తా ఇమం పథవిం ఏకమంసఖలం కత్వాపి ఏత్తకే కప్పే సంసరన్తా సుజ్ఝన్తి. అఞ్ఞత్ర హి సంసారా సత్తే సోధేతుం సమత్థో నామ నత్థి, సబ్బే సంసారేనేవ సుజ్ఝన్తి. అనాగతే తమ్హి కాలేతి యథావుత్తే పన ఏతస్మిం కాలే అనాగతే అప్పత్తే అన్తరా సఞ్ఞతోపి పరిసుద్ధసీలోపి న సుజ్ఝతి. తం ¶ ఖణన్తి తం వుత్తప్పకారం కాలం. అనుపుబ్బేన నో సుద్ధీతి అమ్హాకం వాదే అనుపుబ్బేన సుద్ధి, సబ్బేసం అమ్హాకం అనుపుబ్బేన సుద్ధి భవిస్సతీతి అత్థో. ఇతి సో ఉచ్ఛేదవాదో అత్తనో థామేన సకవాదం నిప్పదేసతో కథేసీతి.

౧౧౯౮.

‘‘కస్సపస్స వచో సుత్వా, అలాతో ఏతదబ్రవి;

‘‘యథా భదన్తో భణతి, మయ్హమ్పేతంవ రుచ్చతి.

౧౧౯౯.

‘అహమ్పి పురిమం జాతిం, సరే సంసరితత్తనో;

పిఙ్గలో నామహం ఆసిం, లుద్దో గోఘాతకో పురే.

౧౨౦౦.

‘బారాణసియం ఫీతాయం, బహుం పాపం మయా కతం;

బహూ మయా హతా పాణా, మహింసా సూకరా అజా.

౧౨౦౧.

‘తతో ¶ చుతో ఇధ జాతో, ఇద్ధే సేనాపతీకులే;

నత్థి నూన ఫలం పాపం, యోహం న నిరయం గతో’’’తి.

తత్థ అలాతో ఏతదబ్రవీతి సో కిర కస్సపదసబలస్స చేతియే అనోజపుప్ఫదామేన పూజం కత్వా మరణసమయే అఞ్ఞేన కమ్మేన యథానుభావం ఖిత్తో సంసారే సంసరన్తో ఏకస్స పాపకమ్మస్స నిస్సన్దేన గోఘాతకకులే నిబ్బత్తిత్వా బహుం పాపమకాసి. అథస్స మరణకాలే భస్మపటిచ్ఛన్నో వియ అగ్గి ఏత్తకం కాలం ఠితం తం పుఞ్ఞకమ్మం ఓకాసమకాసి. సో తస్సానుభావేన ఇధ నిబ్బత్తిత్వా తం విభూతిం పత్తో, జాతిం సరన్తో పన అతీతానన్తరతో పరం పరిసరితుం అసక్కోన్తో ‘‘గోఘాతకకమ్మం కత్వా ఇధ నిబ్బత్తోస్మీ’’తి సఞ్ఞాయ తస్స ¶ వాదం ఉపత్థమ్భేన్తో ఇదం ‘‘యథా భదన్తో భణతీ’’తిఆదివచనం అబ్రవి. తత్థ సరే సంసరితత్తనోతి అత్తనో సంసరితం సరామి. సేనాపతీకులేతి సేనాపతికులమ్హి.

౧౨౦౨.

‘‘అథేత్థ బీజకో నామ, దాసో ఆసి పటచ్చరీ;

ఉపోసథం ఉపవసన్తో, గుణసన్తికుపాగమి.

౧౨౦౩.

‘‘కస్సపస్స వచో సుత్వా, అలాతస్స చ భాసితం;

పస్ససన్తో ముహుం ఉణ్హం, రుదం అస్సూని వత్తయీ’’తి.

తత్థ అథేత్థాతి అథ ఏత్థ ఏతిస్సం మిథిలాయం. పటచ్చరీతి దలిద్దో కపణో అహోసి. గుణసన్తికుపాగమీతి గుణస్స సన్తికం కిఞ్చిదేవ కారణం సోస్సామీతి ఉపగతోతి వేదితబ్బో.

౧౨౦౪.

‘‘తమనుపుచ్ఛి వేదేహో, ‘కిమత్థం సమ్మ రోదసి;

కిం తే సుతం వా దిట్ఠం వా, కిం మం వేదేసి వేదన’’’న్తి.

తత్థ ¶ కిం మం వేదేసి వేదనన్తి కిం నామ త్వం కాయికం వా చేతసికం వా వేదనం పత్తోయం, ఏవం రోదన్తో మం వేదేసి జానాపేసి, ఉత్తానమేవ నం కత్వా మయ్హం ఆచిక్ఖాహీతి.

౧౨౦౫.

‘‘వేదేహస్స వచో సుత్వా, బీజకో ఏతదబ్రవి;

‘నత్థి మే వేదనా దుక్ఖా, మహారాజ సుణోహి మే.

౧౨౦౬.

‘అహమ్పి ¶ పురిమం జాతిం, సరామి సుఖమత్తనో;

సాకేతాహం పురే ఆసిం, భావసేట్ఠి గుణే రతో.

౧౨౦౭.

‘సమ్మతో బ్రాహ్మణిబ్భానం, సంవిభాగరతో సుచి;

న చాపి పాపకం కమ్మం, సరామి కతమత్తనో.

౧౨౦౮.

‘తతో చుతాహం వేదేహ, ఇధ జాతో దురిత్థియా;

గబ్భమ్హి కుమ్భదాసియా, యతో జాతో సుదుగ్గతో.

౧౨౦౯.

‘ఏవమ్పి దుగ్గతో సన్తో, సమచరియం అధిట్ఠితో;

ఉపడ్ఢభాగం భత్తస్స, దదామి యో మే ఇచ్ఛతి.

౧౨౧౦.

‘చాతుద్దసిం ¶ పఞ్చదసిం, సదా ఉపవసామహం;

న చాపి భూతే హింసామి, థేయ్యం చాపి వివజ్జయిం.

౧౨౧౧.

‘సబ్బమేవ హి నూనేతం, సుచిణ్ణం భవతి నిప్ఫలం;

నిరత్థం మఞ్ఞిదం సీలం, అలాతో భాసతీ యథా.

౧౨౧౨.

‘కలిమేవ నూన గణ్హామి, అసిప్పో ధుత్తకో యథా;

కటం అలాతో గణ్హాతి, కితవోసిక్ఖితో యథా.

౧౨౧౩.

‘ద్వారం నప్పటిపస్సామి, యేన గచ్ఛామి సుగ్గతిం;

తస్మా రాజ పరోదామి, సుత్వా కస్సపభాసిత’’’న్తి.

తత్థ భావసేట్ఠీతి ఏవంనామకో అసీతికోటివిభవో సేట్ఠి. గుణే రతోతి గుణమ్హి రతో. సమ్మతోతి సమ్భావితో సంవణ్ణితో. సుచీతి సుచికమ్మో. ఇధ జాతో దురిత్థియాతి ఇమస్మిం మిథిలనగరే దలిద్దియా కపణాయ కుమ్భదాసియా కుచ్ఛిమ్హి జాతోస్మీతి. సో కిర పుబ్బే కస్సపబుద్ధకాలే అరఞ్ఞే నట్ఠం బలిబద్దం గవేసమానో ఏకేన మగ్గమూళ్హేన భిక్ఖునా మగ్గం పుట్ఠో తుణ్హీ హుత్వా పున తేన పుచ్ఛితో కుజ్ఝిత్వా ‘‘సమణ, దాసా నామ ముఖరా హోన్తి, దాసేన తయా భవితబ్బం, అతిముఖరోసీ’’తి ఆహ. తం కమ్మం తదా విపాకం అదత్వా భస్మచ్ఛన్నో వియ పావకో ¶ ఠితం. మరణసమయే అఞ్ఞం కమ్మం ఉపట్ఠాసి. సో యథాకమ్మం సంసారే సంసరన్తో ఏకస్స కుసలకమ్మస్స బలేన సాకేతే వుత్తప్పకారో సేట్ఠి హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని అకాసి. తం పనస్స కమ్మం పథవియం నిహితనిధి వియ ఠితం ఓకాసం లభిత్వా విపాకం దస్సతి. యం పన తేన తం భిక్ఖుం అక్కోసన్తేన కతం పాపకమ్మం, తమస్స తస్మిం అత్తభావే విపాకం అదాసి. సో అజానన్తో ‘‘ఇతరస్స కల్యాణకమ్మస్స బలేన కుమ్భదాసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తోస్మీ’’తి సఞ్ఞాయ ఏవమాహ. యతో జాతో సుదుగ్గతోతి సోహం జాతకాలతో పట్ఠాయ అతిదుగ్గతోతి దీపేతి.

సమచరియమధిట్ఠితోతి సమచరియాయమేవ ¶ పతిట్ఠితోమ్హి. నూనేతన్తి ఏకంసేన ఏతం. మఞ్ఞిదం సీలన్తి దేవ, ఇదం సీలం నామ నిరత్థకం మఞ్ఞే. అలాతోతి యథా అయం అలాతసేనాపతి ‘‘మయా పురిమభవే బహుం పాణాతిపాతకమ్మం కత్వా సేనాపతిట్ఠానం లద్ధ’’న్తి భాసతి, తేన కారణేనాహం ¶ నిరత్థకం సీలన్తి మఞ్ఞామి. కలిమేవాతి యథా అసిప్పో అసిక్ఖితో అక్ఖధుత్తో పరాజయగ్గాహం గణ్హాతి, తథా నూన గణ్హామి, పురిమభవే అత్తనో సాపతేయ్యం నాసేత్వా ఇదాని దుక్ఖం అనుభవామి. కస్సపభాసితన్తి కస్సపగోత్తస్స అచేలకస్స భాసితం సుత్వాతి వదతి.

౧౨౧౪.

‘‘బీజకస్స వచో సుత్వా, రాజా అఙ్గతి మబ్రవి;

‘నత్థి ద్వారం సుగతియా, నియతిం కఙ్ఖ బీజక.

౧౨౧౫.

‘సుఖం వా యది వా దుక్ఖం, నియతియా కిర లబ్భతి;

సంసారసుద్ధి సబ్బేసం, మా తురిత్థో అనాగతే.

౧౨౧౬.

‘అహమ్పి పుబ్బే కల్యాణో, బ్రాహ్మణిబ్భేసు బ్యావటో;

వోహారమనుసాసన్తో, రతిహీనో తదన్తరా’’’తి.

తత్థ అఙ్గతి మబ్రవీతి పఠమమేవ ఇతరేసం ద్విన్నం, పచ్ఛా బీజకస్సాతి తిణ్ణం వచనం సుత్వా దళ్హం మిచ్ఛాదిట్ఠిం గహేత్వా ఏతం ‘‘నత్థి ద్వార’’న్తిఆదివచనమబ్రవి. నియతిం కఙ్ఖాతి సమ్మ బీజక, నియతిమేవ ఓలోకేహి. చుల్లాసీతిమహాకప్పప్పమాణో కాలోయేవ హి సత్తే సోధేతి, త్వం అతితురితోతి అధిప్పాయేనేవమాహ. అనాగతేతి తస్మిం కాలే అసమ్పత్తే అన్తరావ దేవలోకం గచ్ఛామీతి మా తురిత్థో. బ్యావటోతి బ్రాహ్మణేసు చ గహపతికేసు చ తేసంయేవ కాయవేయ్యావచ్చదానాదికమ్మకరణేన బ్యావటో అహోసిం. వోహారన్తి వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసీదిత్వా రాజకిచ్చం ¶ వోహారం అనుసాసన్తోవ. రతిహీనో తదన్తరాతి ఏత్తకం కాలం కామగుణరతియా పరిహీనోతి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా ‘‘భన్తే కస్సప, మయం ఏత్తకం కాలం పమజ్జిమ్హా, ఇదాని పన అమ్హేహి ఆచరియో లద్ధో, ఇతో పట్ఠాయ కామరతిమేవ అనుభవిస్సామ, తుమ్హాకం సన్తికే ఇతో ఉత్తరి ధమ్మస్సవనమ్పి నో పపఞ్చో భవిస్సతి, తిట్ఠథ తుమ్హే, మయం గమిస్సామా’’తి ఆపుచ్ఛన్తో ఆహ –

౧౨౧౭.

‘‘పునపి భన్తే దక్ఖేము, సఙ్గతి చే భవిస్సతీ’’తి.

తత్థ సఙ్గతి చేతి ఏకస్మిం ఠానే చే నో సమాగమో భవిస్సతి,నో చే, అసతి పుఞ్ఞఫలే కిం తయా దిట్ఠేనాతి.

‘‘ఇదం ¶ వత్వాన వేదేహో, పచ్చగా సనివేసన’’న్తి;

తత్థ సనివేసనన్తి భిక్ఖవే, ఇదం వచనం వేదేహరాజా వత్వా రథం అభిరుయ్హ అత్తనో నివేసనం చన్దకపాసాదతలమేవ పటిగతో.

రాజా ¶ పఠమం గుణసన్తికం గన్త్వా తం వన్దిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛి. ఆగచ్ఛన్తో పన అవన్దిత్వావ ఆగతో. గుణో అత్తనో అగుణతాయ వన్దనమ్పి నాలత్థ, పిణ్డాదికం సక్కారం కిమేవ లచ్ఛతి. రాజాపి తం రత్తిం వీతినామేత్వా పునదివసే అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా ‘‘కామగుణే మే ఉపట్ఠాపేథ, అహం ఇతో పట్ఠాయ కామగుణసుఖమేవ అనుభవిస్సామి, న మే అఞ్ఞాని కిచ్చాని ఆరోచేతబ్బాని, వినిచ్ఛయకిచ్చం అసుకో చ అసుకో చ కరోతూ’’తి వత్వా కామరతిమత్తో అహోసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౨౧౮.

‘‘తతో రత్యా వివసానే, ఉపట్ఠానమ్హి అఙ్గతి;

అమచ్చే సన్నిపాతేత్వా, ఇదం వచనమబ్రవి.

౧౨౧౯.

‘చన్దకే మే విమానస్మిం, సదా కామే విధేన్తు మే;

మా ఉపగచ్ఛుం అత్థేసు, గుయ్హప్పకాసియేసు చ.

౧౨౨౦.

‘విజయో ¶ చ సునామో చ, సేనాపతి అలాతకో;

ఏతే అత్థే నిసీదన్తు, వోహారకుసలా తయో’.

౧౨౨౧.

‘‘ఇదం వత్వాన వేదేహో, కామేవ బహుమఞ్ఞథ;

న చాపి బ్రాహ్మణిబ్భేసు, అత్థే కిస్మిఞ్చి బ్యావటో’’తి.

తత్థ ఉపట్ఠానమ్హీతి అత్తనో ఉపట్ఠానట్ఠానే. చన్దకే మేతి మమ సన్తకే చన్దకపాసాదే. విధేన్తు మేతి నిచ్చం మయ్హం కామే సంవిదహన్తు ఉపట్ఠపేన్తు. గుయ్హప్పకాసియేసూతి గుయ్హేసుపి పకాసియేసుపి అత్థేసు ఉప్పన్నేసు మం కేచి మా ఉపగచ్ఛుం. అత్థేతి అత్థకరణే వినిచ్ఛయట్ఠానే. నిసీదన్తూతి మయా కత్తబ్బకిచ్చస్స కరణత్థం సేసఅమచ్చేహి సద్ధిం నిసీదన్తూతి.

౧౨౨౨.

‘‘తతో ద్వేసత్తరత్తస్స, వేదేహస్సత్రజా పియా;

రాజధీతా రుచా నామ, ధాతిమాతరమబ్రవి.

౧౨౨౩.

‘‘అలఙ్కరోథ ¶ మం ఖిప్పం, సఖియో చాలఙ్కరోన్తు మే;

సువే పన్నరసో దిబ్యో, గచ్ఛం ఇస్సరసన్తికే.

౧౨౨౪.

‘‘తస్సా మాల్యం అభిహరింసు, చన్దనఞ్చ మహారహం;

మణిసఙ్ఖముత్తారతనం, నానారత్తే చ అమ్బరే.

౧౨౨౫.

‘‘తఞ్చ సోణ్ణమయే పీఠే, నిసిన్నం బహుకిత్థియో;

పరికిరియ అసోభింసు, రుచం రుచిరవణ్ణిని’’న్తి.

తత్థ తతోతి తతో రఞ్ఞో కామపఙ్కే లగ్గితదివసతో పట్ఠాయ. ద్వేసత్తరత్తస్సాతి చుద్దసమే దివసే. ధాతిమాతరమబ్రవీతి పితు సన్తికం గన్తుకామా ¶ హుత్వా ధాతిమాతరమాహ. సా కిర చాతుద్దసే చాతుద్దసే పఞ్చసతకుమారికాహి పరివుతా ధాతిగణం ఆదాయ మహన్తేన సిరివిలాసేన అత్తనో సత్తభూమికా రతివడ్ఢనపాసాదా ఓరుయ్హ పితు దస్సనత్థం చన్దకపాసాదం గచ్ఛతి. అథ నం పితా దిస్వా తుట్ఠమానసో హుత్వా మహాసక్కారం కారేత్వా ఉయ్యోజేన్తో ‘‘అమ్మ, దానం దేహీ’’తి సహస్సం దత్వా ఉయ్యోజేతి. సా అత్తనో నివేసనం ఆగన్త్వా పునదివసే ఉపోసథికా హుత్వా కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకానం మహాదానం దేతి. రఞ్ఞా కిరస్సా ఏకో జనపదోపి దిన్నో. తతో ఆయేన ¶ సబ్బకిచ్చాని కరోతి. తదా పన ‘‘రఞ్ఞా కిర గుణం ఆజీవకం నిస్సాయ మిచ్ఛాదస్సనం గహిత’’న్తి సకలనగరే ఏకకోలాహలం అహోసి. తం పవత్తిం రుచాయ ధాతియో సుత్వా రాజధీతాయ ఆరోచయింసు ‘‘అయ్యే, పితరా కిర తే ఆజీవకస్స కథం సుత్వా మిచ్ఛాదస్సనం గహితం, సో కిర చతూసు నగరద్వారేసు దానసాలాయో విద్ధంసాపేత్వా పరపరిగ్గహితా ఇత్థియో చ కుమారికాయో చ పసయ్హకారేన గణ్హితుం ఆణాపేతి, రజ్జం న విచారేతి, కామమత్తోయేవ కిర జాతో’’తి. సా తం కథం సుత్వా అనత్తమనా హుత్వా ‘‘కథఞ్హి నామ మే తాతో అపగతసుక్కధమ్మం నిల్లజ్జం నగ్గభోగ్గం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సతి, నను ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణే కమ్మవాదినో ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛితబ్బో సియా, ఠపేత్వా ఖో పన మం అఞ్ఞో మయ్హం పితరం మిచ్ఛాదస్సనా అపనేత్వా సమ్మాదస్సనే పతిట్ఠాపేతుం సమత్థో నామ నత్థి. అహఞ్హి అతీతా సత్త, అనాగతా సత్తాతి చుద్దస జాతియో అనుస్సరామి, తస్మా పుబ్బే మయా కతం పాపకమ్మం కథేత్వా పాపకమ్మస్స ఫలం దస్సేన్తీ మమ పితరం ¶ మిచ్ఛాదస్సనా మోచేస్సామి. సచే పన అజ్జేవ గమిస్సామి, అథ మం పితా ‘అమ్మ, త్వం పుబ్బే అడ్ఢమాసే ఆగచ్ఛసి, అజ్జ కస్మా ఏవం లహు ఆగతాసీ’తి వక్ఖతి. తత్ర సచే అహం ‘తుమ్హేహి కిర మిచ్ఛాదస్సనం గహిత’న్తి సుత్వా ‘ఆగతమ్హీ’తి వక్ఖామి, న మే వచనం గరుం కత్వా గణ్హిస్సతి, తస్మా అజ్జ అగన్త్వా ఇతో చుద్దసమే దివసే కాళపక్ఖేయేవ కిఞ్చి అజానన్తీ వియ పుబ్బే గమనాకారేన్తేవ గన్త్వా ఆగమనకాలే దానవత్తత్థాయ సహస్సం యాచిస్సామి, తదా మే పితా దిట్ఠియా గహితభావం కథేస్సతి. అథ నం అహం అత్తనో బలేన మిచ్ఛాదిట్ఠిం ఛడ్డాపేస్సామీ’’తి చిన్తేసి. తస్మా చుద్దసమే దివసే పితు సన్తికం గన్తుకామా హుత్వా ఏవమాహ.

తత్థ సఖియో చాతి సహాయికాయోపి మే పఞ్చసతా కుమారికాయో ఏకాయేకం అసదిసం కత్వా నానాలఙ్కారేహి నానావణ్ణేహి పుప్ఫగన్ధవిలేపనేహి అలఙ్కరోన్తూతి. దిబ్యోతి దిబ్బసదిసో, దేవతాసన్నిపాతపటిమణ్డితోతిపి దిబ్బో. గచ్ఛన్తి మమ దానవత్తం ఆహరాపేతుం విదేహిస్సరస్స పితు సన్తికం గమిస్సామీతి. అభిహరింసూతి సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా మణ్డనత్థాయ అభిహరింసు. పరికిరియాతి పరివారేత్వా. అసోభింసూతి సుజం పరివారేత్వా ఠితా దేవకఞ్ఞా వియ తం దివసం అతివియ అసోభింసూతి.

౧౨౨౬.

‘‘సా చ సఖిమజ్ఝగతా, సబ్బాభరణభూసితా;

సతేరతా అబ్భమివ, చన్దకం పావిసీ రుచా.

౧౨౨౭.

‘‘ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ వేదేహం, వన్దిత్వా వినయే రతం;

సువణ్ణఖచితే పీఠే, ఏకమన్తం ఉపావిసీ’’తి.

తత్థ ¶ ఉపావిసీతి పితు వసనట్ఠానం చన్దకపాసాదం పావిసి. సువణ్ణఖచితేతి సత్తరతనఖచితే సువణ్ణమయే పీఠే.

౧౨౨౮.

‘‘తఞ్చ దిస్వాన వేదేహో, అచ్ఛరానంవ సఙ్గమం;

రుచం సఖిమజ్ఝగతం, ఇదం వచనమబ్రవి.

౧౨౨౯.

‘‘‘కచ్చి రమసి పాసాదే, అన్తోపోక్ఖరణిం పతి;

కచ్చి బహువిధం ఖజ్జం, సదా అభిహరన్తి తే.

౧౨౩౦.

‘కచ్చి ¶ బహువిధం మాల్యం, ఓచినిత్వా కుమారియో;

ఘరకే కరోథ పచ్చేకం, ఖిడ్డారతిరతా ముహుం.

౧౨౩౧.

‘కేన వా వికలం తుయ్హం, కిం ఖిప్పం ఆహరన్తి తే;

మనో కరస్సు కుడ్డముఖీ, అపి చన్దసమమ్హిపీ’’’తి.

తత్థ సఙ్గమన్తి అచ్ఛరానం సఙ్గమం వియ సమాగమం దిస్వా. పాసాదేతి అమ్మ మయా తుయ్హం వేజయన్తసదిసో రతివడ్ఢనపాసాదో కారితో, కచ్చి తత్థ రమసి. అన్తోపోక్ఖరణిం పతీతి అన్తోవత్థుస్మిఞ్ఞేవ తే మయా నన్దాపోక్ఖరణీపటిభాగాపోక్ఖరణీ కారితా, కచ్చి తం పోక్ఖరణిం పటిచ్చ ఉదకకీళం కీళన్తీ రమసి. మాల్యన్తి అమ్మ, అహం తుయ్హం దేవసికం పఞ్చవీసతి పుప్ఫసముగ్గే పహిణామి, కచ్చి తుమ్హే సబ్బాపి కుమారికాయో తం మాల్యం ఓచినిత్వా గన్థిత్వా అభిణ్హం ఖిడ్డారతిరతా హుత్వా పచ్చేకం ఘరకే కరోథ, ‘‘ఇదం సున్దరం, ఇదం సున్దరతర’’న్తి పాటియేక్కం సారమ్భేన వాయపుప్ఫఘరకాని పుప్ఫగబ్భే చ పుప్ఫాసనపుప్ఫసయనాని చ కచ్చి కరోథాతి పుచ్ఛతి.

వికలన్తి వేకల్లం. మనో కరస్సూతి చిత్తం ఉప్పాదేహి. కుడ్డముఖీతి సాసపకక్కేహి పసాదితముఖతాయ తం ఏవమాహ. ఇత్థియో హి ముఖవణ్ణం పసాదేన్తియో దుట్ఠలోహితముఖదూసితపీళకాహరణత్థం పఠమం సాసపకక్కేన ముఖం విలిమ్పన్తి, తతో లోహితస్స సమకరణత్థం ¶ మత్తికాకక్కేన, తతో ఛవిపసాదనత్థం తిలకక్కేన. చన్దసమమ్హిపీతి చన్దతో దుల్లభతరో నామ నత్థి, తాదిసేపి రుచిం కత్వా మమాచిక్ఖ, సమ్పాదేస్సామి తేతి.

౧౨౩౨.

‘‘వేదేహస్స వచో సుత్వా, రుచా పితర మబ్రవి;

‘సబ్బమేతం మహారాజ, లబ్భతిస్సరసన్తికే.

౧౨౩౩.

‘సువే పన్నరసో దిబ్యో, సహస్సం ఆహరన్తు మే;

యథాదిన్నఞ్చ దస్సామి, దానం సబ్బవణీస్వహ’’’న్తి.

తత్థ సబ్బవణీస్వహన్తి సబ్బవణిబ్బకేసు అహం దస్సామి.

౧౨౩౪.

‘‘రుచాయ వచనం సుత్వా, రాజా అఙ్గతి మబ్రవి;

‘బహుం వినాసితం విత్తం, నిరత్థం అఫలం తయా.

౧౨౩౫.

‘ఉపోసథే ¶ వసం నిచ్చం, అన్నపానం న భుఞ్జసి;

నియతేతం అభుత్తబ్బం, నత్థి పుఞ్ఞం అభుఞ్జతో’’’తి.

తత్థ ¶ అఙ్గతి మబ్రవీతి భిక్ఖవే, సో అఙ్గతిరాజా పుబ్బే అయాచితోపి ‘‘అమ్మ, దానం దేహీ’’తి సహస్సం దత్వా తం దివసం యాచితోపి మిచ్ఛాదస్సనస్స గహితత్తా అదత్వా ఇదం ‘‘బహుం వినాసిత’’న్తిఆదివచనం అబ్రవి. నియతేతం అభుత్తబ్బన్తి ఏతం నియతివసేన తయా అభుఞ్జితబ్బం భవిస్సతి, భుఞ్జన్తానమ్పి అభుఞ్జన్తానమ్పి పుఞ్ఞం నత్థి. సబ్బే హి చుల్లాసీతిమహాకప్పే అతిక్కమిత్వావ సుజ్ఝన్తి.

౧౨౩౬.

‘‘బీజకోపి హి సుత్వాన, తదా కస్సపభాసితం;

‘పస్ససన్తో ముహుం ఉణ్హం, రుదం అస్సూని వత్తయి.

౧౨౩౭.

‘యావ రుచే జీవమానా, మా భత్తమపనామయి;

నత్థి భద్దే పరో లోకో, కిం నిరత్థం విహఞ్ఞసీ’’’తి.

తత్థ బీజకోపీతి బీజకోపి పుబ్బే కల్యాణకమ్మం కత్వా తస్స నిస్సన్దేన దాసికుచ్ఛియం నిబ్బత్తోతి ¶ బీజకవత్థుమ్పిస్సా ఉదాహరణత్థం ఆహరి. నత్థి భద్దేతి భద్దే, గుణాచరియో ఏవమాహ ‘‘నత్థి అయం లోకో, నత్థి పరో లోకో, నత్థి మాతా, నత్థి పితా, నత్థి సత్తా ఓపపాతికా, నత్థి లోకే సమణబ్రాహ్మణా సమ్మగ్గతా సమ్మాపటిపన్నా’’తి. పరలోకే హి సతి ఇధలోకోపి నామ భవేయ్య, సోయేవ చ నత్థి. మాతాపితూసు సన్తేసు పుత్తధీతరో నామ భవేయ్యూఉం, తేయేవ చ నత్థి. ధమ్మే సతి ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణా భవేయ్యూం, తేయేవ చ నత్థి. కిం దానం దేన్తీ సీలం రక్ఖన్తీ నిరత్థం విహఞ్ఞసీతి.

౧౨౩౮.

‘‘వేదేహస్స వచో సుత్వా, రుచా రుచిరవణ్ణినీ;

జానం పుబ్బాపరం ధమ్మం, పితరం ఏతదబ్రవి.

౧౨౩౯.

‘సుతమేవ పురే ఆసి, సక్ఖి దిట్ఠమిదం మయా;

బాలూపసేవీ యో హోతి, బాలోవ సమపజ్జథ.

౧౨౪౦.

‘మూళ్హో ¶ హి మూళ్హమాగమ్మ, భియ్యో మోహం నిగచ్ఛతి;

పతిరూపం అలాతేన, బీజకేన చ ముయ్హితు’’’న్తి.

తత్థ పుబ్బాపరం ధమ్మన్తి భిక్ఖవే, పితు వచనం సుత్వా రుచా రాజధీతా అతీతే సత్తజాతివసేన పుబ్బధమ్మం, అనాగతే సత్తజాతివసేన అనాగతధమ్మఞ్చ జానన్తీ పితరం మిచ్ఛాదిట్ఠితో మోచేతుకామా ఏతం ‘‘సుతమేవా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సమపజ్జథాతి యో పుగ్గలో బాలూపసేవీ హోతి, సో బాలోవ సమపజ్జతీతి ఏతం మయా పుబ్బే సుతమేవ, అజ్జ పన పచ్చక్ఖతో దిట్ఠం. మూళ్హోతి మగ్గమూళ్హం ఆగమ్మ మగ్గమూళ్హో వియ దిట్ఠిమూళ్హం ఆగమ్మ దిట్ఠిమూళ్హోపి ఉత్తరి మోహం నిగచ్ఛతి, మూళ్హతరో హోతి. అలాతేనాతి దేవ, తుమ్హేహి జాతిగోత్తకులపదేసఇస్సరియపుఞ్ఞపఞ్ఞాహీనేన అలాతసేనాపతినా అచ్చన్తహీనేన దుప్పఞ్ఞేన బీజకదాసేన చ గామదారకసదిసం అహిరికం బాలం గుణం ఆజీవకం ఆగమ్మ ముయ్హితుం పతిరూపం అనుచ్ఛవికం. కిం తే న ముయ్హిస్సన్తీతి?

ఏవం తే ఉభోపి గరహిత్వా దిట్ఠితో మోచేతుకామతాయ పితరం వణ్ణేన్తీ ఆహ –

౧౨౪౧.

‘‘త్వఞ్చ ¶ దేవాసి సప్పఞ్ఞో, ధీరో అత్థస్స కోవిదో;

కథం బాలేభి సదిసం, హీనదిట్ఠిం ఉపాగమి.

౧౨౪౨.

‘‘సచేపి ¶ సంసారపథేన సుజ్ఝతి, నిరత్థియా పబ్బజ్జా గుణస్స;

కీటోవ అగ్గిం జలితం అపాపతం, ఉపపజ్జతి మోహమూళ్హో నగ్గభావం.

౧౨౪౩.

‘‘సంసారసుద్ధీతి పురే నివిట్ఠా, కమ్మం విదూసేన్తి బహూ అజానం;

పుబ్బే కలీ దుగ్గహితోవనత్థా, దుమ్మోచయా బలిసా అమ్బుజోవా’’తి.

తత్థ సప్పఞ్ఞోతి యసవయపుఞ్ఞతిత్థావాసయోనిసోమనసికారసాకచ్ఛావసేన లద్ధాయ పఞ్ఞాయ సప్పఞ్ఞో, తేనేవ కారణేన ధీరో, ధీరతాయ అత్థానత్థస్స కారణాకారణస్స కోవిదో. బాలేభి సదిసన్తి యథా తే బాలా ఉపగతా, తథా కథం ¶ త్వం హీనదిట్ఠిం ఉపగతో. అపాపతన్తి అపి ఆపతం, పతన్తోతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – తాత, సంసారేన సుద్ధీతి లద్ధియా సతి యథా పటఙ్గకీటో రత్తిభాగే జలితం అగ్గిం దిస్వా తప్పచ్చయం దుక్ఖం అజానిత్వా మోహేన తత్థ పతన్తో మహాదుక్ఖం ఆపజ్జతి, తథా గుణోపి పఞ్చ కామగుణే పహాయ మోహమూళ్హో నిరస్సాదం నగ్గభావం ఉపపజ్జతి.

పురే నివిట్ఠాతి తాత, సంసారేన సుద్ధీతి కస్సచి వచనం అసుత్వా పఠమమేవ నివిట్ఠో నత్థి, సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలన్తి గహితత్తా బహూ జనా అజానన్తా కమ్మం విదూసేన్తా కమ్మఫలమ్పి విదూసేన్తియేవ, ఏవం తేసం పుబ్బే గహితో కలి పరాజయగాహో దుగ్గహితోవ హోతీతి అత్థో. దుమ్మోచయా బలిసా అమ్బుజోవాతి తే పన ఏవం అజానన్తా మిచ్ఛాదస్సనేన అనత్థం గహేత్వా ఠితా బాలా యథా నామ బలిసం గిలిత్వా ఠితో మచ్ఛో బలిసా దుమ్మోచయో హోతి, ఏవం తమ్హా అనత్థా దుమ్మోచయా హోన్తి.

ఉత్తరిపి ఉదాహరణం ఆహరన్తీ ఆహ –

౧౨౪౪.

‘‘ఉపమం తే కరిస్సామి, మహారాజ తవత్థియా;

ఉపమాయ మిధేకచ్చే, అత్థం జానన్తి పణ్డితా.

౧౨౪౫.

‘‘వాణిజానం యథా నావా, అప్పమాణభరా గరు;

అతిభారం సమాదాయ, అణ్ణవే అవసీదతి.

౧౨౪౬.

‘‘ఏవమేవ ¶ నరో పాపం, థోకం థోకమ్పి ఆచినం;

అతిభారం సమాదాయ, నిరయే అవసీదతి.

౧౨౪౭.

‘‘న తావ భారో పరిపూరో, అలాతస్స మహీపతి;

ఆచినాతి చ తం పాపం, యేన గచ్ఛతి దుగ్గతిం.

౧౨౪౮.

‘‘పుబ్బేవస్స కతం పుఞ్ఞం, అలాతస్స మహీపతి;

తస్సేవ దేవ నిస్సన్దో, యఞ్చేసో లభతే సుఖం.

౧౨౪౯.

‘‘ఖీయతే చస్స తం పుఞ్ఞం, తథా హి అగుణే రతో;

ఉజుమగ్గం అవహాయ, కుమ్మగ్గమనుధావతి.

౧౨౫౦.

‘‘తులా ¶ ¶ యథా పగ్గహితా, ఓహితే తులమణ్డలే;

ఉన్నమేతి తులాసీసం, భారే ఓరోపితే సతి.

౧౨౫౧.

‘‘ఏవమేవ నరో పుఞ్ఞం, థోకం థోకమ్పి ఆచినం;

సగ్గాతిమానో దాసోవ, బీజకో సాతవే రతో’’తి.

తత్థ నిరయేతి అట్ఠవిధే మహానిరయే, సోళసవిధే ఉస్సదనిరయే, లోకన్తరనిరయే చ. భారోతి తాత, న తావ అలాతస్స అకుసలభారో పూరతి. తస్సేవాతి తస్స పుబ్బే కతస్స పుఞ్ఞస్సేవ నిస్సన్దో, యం సో అలాతసేనాపతి అజ్జ సుఖం లభతి. న హి తాత, ఏతం గోఘాతకకమ్మస్స ఫలం. పాపకమ్మస్స హి నామ విపాకో ఇట్ఠో కన్తో భవిస్సతీతి అట్ఠానమేతం. అగుణే రతోతి తథాహేస ఇదాని అకుసలకమ్మే రతో. ఉజుమగ్గన్తి దసకుసలకమ్మపథమగ్గం. కుమ్మగ్గన్తి నిరయగామిఅకుసలమగ్గం.

ఓహితే తులమణ్డలేతి భణ్డపటిచ్ఛనత్థాయ తులమణ్డలే లగ్గేత్వా ఠపితే. ఉన్నమేతీతి ఉద్ధం ఉక్ఖిపతి. ఆచినన్తి థోకం థోకమ్పి పుఞ్ఞం ఆచినన్తో పాపభారం ఓతారేత్వా నరో కల్యాణకమ్మస్స సీసం ఉక్ఖిపిత్వా దేవలోకం గచ్ఛతి. సగ్గాతిమానోతి సగ్గే అతిమానో సగ్గసమ్పాపకే సాతఫలే కల్యాణకమ్మే అభిరతో. ‘‘సగ్గాధిమానో’’తిపి పాఠో, సగ్గం అధికారం కత్వా ఠితచిత్తోతి ¶ అత్థో. సాతవే రతోతి ఏస బీజకదాసో సాతవే మధురవిపాకే కుసలధమ్మేయేవ రతో. సో ఇమస్స పాపకమ్మస్స ఖీణకాలే, కల్యాణకమ్మస్స ఫలేన దేవలోకే నిబ్బత్తిస్సతి.

యఞ్చేస ఇదాని దాసత్తం ఉపగతో, న తం కల్యాణకమ్మస్స ఫలేన. దాసత్తసంవత్తనికఞ్హిస్స పుబ్బే కతం పాపం భవిస్సతీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బన్తి ఇమమత్థం పకాసేన్తీ ఆహ –

౧౨౫౨.

‘‘యమజ్జ బీజకో దాసో, దుక్ఖం పస్సతి అత్తని;

పుబ్బేవస్స కతం పాపం, తమేసో పటిసేవతి.

౧౨౫౩.

‘‘ఖీయతే చస్స తం పాపం, తథా హి వినయే రతో;

కస్సపఞ్చ సమాపజ్జ, మా హేవుప్పథమాగమా’’తి.

తత్థ ¶ మా హేవుప్పథమాగమాతి తాత, త్వం ఇమం నగ్గం కస్సపాజీవకం ఉపగన్త్వా మా హేవ నిరయగామిం ఉప్పథం అగమా, మా పాపమకాసీతి పితరం ఓవదతి.

ఇదానిస్స పాపూపసేవనాయ దోసం కల్యాణమిత్తూపసేవనాయ చ గుణం దస్సేన్తీ ఆహ –

౧౨౫౪.

‘‘యం యఞ్హి రాజ భజతి, సన్తం వా యది వా అసం;

సీలవన్తం విసీలం వా, వసం తస్సేవ గచ్ఛతి.

౧౨౫౫.

‘‘యాదిసం కురుతే మిత్తం, యాదిసం చూపసేవతి;

సోపి తాదిసకో హోతి, సహవాసో హి తాదిసో.

౧౨౫౬.

‘‘సేవమానో ¶ సేవమానం, సమ్ఫుట్ఠో సమ్ఫుసం పరం;

సరో దిద్ధో కలాపంవ, అలిత్తముపలిమ్పతి;

ఉపలేపభయా ధీరో, నేవ పాపసఖా సియా.

౧౨౫౭.

‘‘పూతిమచ్ఛం కుసగ్గేన, యో నరో ఉపనయ్హతి;

కుసాపి పూతి వాయన్తి, ఏవం బాలూపసేవనా.

౧౨౫౮.

‘‘తగరఞ్చ ¶ పలాసేన, యో నరో ఉపనయ్హతి;

పత్తాపి సురభి వాయన్తి, ఏవం ధీరూపసేవనా.

౧౨౫౯.

‘‘తస్మా పత్తపుటస్సేవ, ఞత్వా సమ్పాకమత్తనో

అసన్తే నోపసేవేయ్య, సన్తే సేవేయ్య పణ్డితో;

అసన్తో నిరయం నేన్తి, సన్తో పాపేన్తి సుగ్గతి’’న్తి.

తత్థ సన్తం వాతి సప్పురిసం వా. యది వా అసన్తి అసప్పురిసం వా. సరో దిద్ధో కలాపంవాతి మహారాజ, యథా నామ హలాహలవిసలిత్తో సరో సరకలాపే ఖిత్తో సబ్బం తం విసేన అలిత్తమ్పి సరకలాపం లిమ్పతి, విసదిద్ధమేవ కరోతి, ఏవమేవ పాపమిత్తో పాపం సేవమానో అత్తానం సేవమానం పరం, తేన సమ్ఫుట్ఠో తం సమ్ఫుసం అలిత్తం పాపేన పురిసం అత్తనా ఏకజ్ఝాసయం కరోన్తో ఉపలిమ్పతి. పూతి వాయన్తీతి తస్స తే కుసాపి దుగ్గన్ధా వాయన్తి. తగరఞ్చాతి తగరఞ్చ అఞ్ఞఞ్చ గన్ధసమ్పన్నం గన్ధజాతం. ఏవన్తి ఏవరూపా ధీరూపసేవనా. ధీరో హి అత్తానం సేవమానం ధీరమేవ కరోతి.

తస్మా ¶ పత్తపుటస్సేవాతి యస్మా తగరాదిపలివేఠమానాని పణ్ణానిపి సుగన్ధాని హోన్తి, తస్మా పలాసపత్తపుటస్సేవ పణ్డితూపసేవనేన అహమ్పి పణ్డితో భవిస్సామీతి ఏవం. ఞత్వా సమ్పాకమత్తనోతి అత్తనో పరిపాకం పణ్డితభావం పరిమాణం ఞత్వా అసన్తే పహాయ పణ్డితే సన్తే సేవేయ్య. ‘‘నిరయం నేన్తీ’’తి ఏత్థ దేవదత్తాదీహి నిరయం, ‘‘పాపేన్తి సుగ్గతి’’న్తి ఏత్థ సారిపుత్తత్థేరాదీహి సుగతిం నీతానం వసేన ఉదాహరణాని ఆహరితబ్బాని.

ఏవం రాజధీతా ఛహి గాథాహి పితు ధమ్మం కథేత్వా ఇదాని అతీతే అత్తనా అనుభూతం దుక్ఖం దస్సేన్తీ ఆహ –

౧౨౬౦.

‘‘అహమ్పి జాతియో సత్త, సరే సంసరితత్తనో;

అనాగతాపి సత్తేవ, యా గమిస్సం ఇతో చుతా.

౧౨౬౧.

‘‘యా మే సా సత్తమీ జాతి, అహు పుబ్బే జనాధిప;

కమ్మారపుత్తో మగధేసు, అహుం రాజగహే పురే.

౧౨౬౨.

‘‘పాపం ¶ సహాయమాగమ్మ, బహుం పాపం కతం మయా;

పరదారస్స హేఠేన్తో, చరిమ్హా అమరా వియ.

౧౨౬౩.

‘‘తం కమ్మం నిహితం అట్ఠా, భస్మచ్ఛన్నోవ పావకో;

అథ అఞ్ఞేహి కమ్మేహి, అజాయిం వంసభూమియం.

౧౨౬౪.

‘‘కోసమ్బియం ¶ సేట్ఠికులే, ఇద్ధే ఫీతే మహద్ధనే;

ఏకపుత్తో మహారాజ, నిచ్చం సక్కతపూజితో.

౧౨౬౫.

‘‘తత్థ మిత్తం అసేవిస్సం, సహాయం సాతవే రతం;

పణ్డితం సుతసమ్పన్నం, సో మం అత్థే నివేసయి.

౧౨౬౬.

‘‘చాతుద్దసిం పఞ్చదసిం, బహుం రత్తిం ఉపావసిం;

తం కమ్మం నిహితం అట్ఠా, నిధీవ ఉదకన్తికే.

౧౨౬౭.

‘‘అథ పాపాన కమ్మానం, యమేతం మగధే కతం;

ఫలం పరియాగ మం పచ్ఛా, భుత్వా దుట్ఠవిసం యథా.

౧౨౬౮.

‘‘తతో చుతాహం వేదేహ, రోరువే నిరయే చిరం;

సకమ్మునా అపచ్చిస్సం, తం సరం న సుఖం లభే.

౧౨౬౯.

‘‘బహువస్సగణే ¶ తత్థ, ఖేపయిత్వా బహుం దుఖం;

భిన్నాగతే అహుం రాజ, ఛగలో ఉద్ధతప్ఫలో’’తి.

తత్థ సత్తాతి మహారాజ, ఇధలోకపరలోకా నామ సుకతదుక్కటానఞ్చ ఫలం నామ అత్థి. న హి సంసారో సత్తే సోధేతుం సక్కోతి, సకమ్మునా ఏవ సత్తా సుజ్ఝన్తి. అలాతసేనాపతి చ బీజకదాసో చ ఏకమేవ జాతిం అనుస్సరన్తి. న కేవలం ఏతేవ జాతిం సరన్తి, అహమ్పి అతీతే సత్త జాతియో అత్తనో సంసరితం సరామి, అనాగతేపి ఇతో గన్తబ్బా సత్తేవ జానామి. యా మే సాతి యా సా మమ అతీతే సత్తమీ జాతి ఆసి. కమ్మారపుత్తోతి తాయ జాతియా అహం మగధేసు రాజగహనగరే సువణ్ణకారపుత్తో అహోసిం.

పరదారస్స ¶ హేఠేన్తోతి పరదారం హేఠేన్తా పరేసం రక్ఖితగోపితే వరభణ్డే అపరజ్ఝన్తా. అట్ఠాతి తం తదా మయా కతం పాపకమ్మం ఓకాసం అలభిత్వా ఓకాసే సతి విపాకదాయకం హుత్వా భస్మపటిచ్ఛన్నో అగ్గి వియ నిహితం అట్ఠాసి. వంసభూమియన్తి వంసరట్ఠే. ఏకపుత్తోతి అసీతికోటివిభవే సేట్ఠికులే అహం ఏకపుత్తకోవ అహోసిం. సాతవే రతన్తి కల్యాణకమ్మే అభిరతం. సో మన్తి సో సహాయకో మం అత్థే కుసలకమ్మే పతిట్ఠాపేసి.

తం కమ్మన్తి తమ్పి మే కతం కల్యాణకమ్మం తదా ఓకాసం అలభిత్వా ఓకాసే సతి విపాకదాయకం హుత్వా ఉదకన్తికే నిధి వియ నిహితం అట్ఠాసి. యమేతన్తి అథ మమ సన్తకేసు పాపకమ్మేసు యం ఏతం మయా మగధేసు పరదారికకమ్మం కతం, తస్స ఫలం పచ్ఛా మం పరియాగం ఉపగతన్తి అత్థో. యథా కిం? భుత్వా దుట్ఠవిసం యథా, యథా సవిసం భోజనం భుఞ్జిత్వా ఠితస్స తం దుట్ఠం కక్ఖళం హలాహలం విసం కుప్పతి, తథా మం పరియాగతన్తి అత్థో. తతోతి తతో కోసమ్బియం సేట్ఠికులతో. తం సరన్తి తం తస్మిం నిరయే అనుభూతదుక్ఖం సరన్తీ చిత్తసుఖం నామ న లభామి, భయమేవ మే ఉప్పజ్జతి. భిన్నాగతేతి భిన్నాగతే నామ రట్ఠే. ఉద్ధతప్ఫలోతి ఉద్ధతబీజో.

సో పన ఛగలకో బలసమ్పన్నో అహోసి. పిట్ఠియం అభిరుయ్హపి నం వాహయింసు, యానకేపి యోజయింసు. ఇమమత్థం ¶ పకాసేన్తీ ఆహ –

౧౨౭౦.

‘‘సాతపుత్తా ¶ మయా వూళ్హా, పిట్ఠియా చ రథేన చ;

తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దో, పరదారగమనస్స మే’’తి.

తత్థ సాతపుత్తాతి అమచ్చపుత్తా. తస్స కమ్మస్సాతి దేవ, రోరువే మహానిరయే పచ్చనఞ్చ ఛగలకకాలే బీజుప్పాటనఞ్చ పిట్ఠివాహనయానకయోజనాని చ సబ్బోపేస తస్స నిస్సన్దో పరదారగమనస్స మేతి.

తతో పన చవిత్వా అరఞ్ఞే కపియోనియం పటిసన్ధిం గణ్హి. అథ నం జాతదివసే యూథపతినో దస్సేసుం. సో ‘‘ఆనేథ మే, పుత్త’’న్తి దళ్హం గహేత్వా తస్స విరవన్తస్స దన్తేహి ఫలాని ఉప్పాటేసి. తమత్థం పకాసేన్తీ ఆహ –

౧౨౭౧.

‘‘తతో ¶ చుతాహం వేదేహ, కపి ఆసిం బ్రహావనే;

నిలుఞ్చితఫలోయేవ, యూథపేన పగబ్భినా;

తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దో, పరదారగమనస్స మే’’తి.

తత్థ నిలుఞ్చితఫలోయేవాతి తత్రపాహం పగబ్భేన యూథపతినా లుఞ్చిత్వా ఉప్పాటితఫలోయేవ అహోసిన్తి అత్థో.

అథ అపరాపి జాతియో దస్సేన్తీ ఆహ –

౧౨౭౨.

‘‘తతో చుతాహం వేదేహ, దస్సనేసు పసూ అహుం;

నిలుఞ్చితో జవో భద్రో, యోగ్గం వూళ్హం చిరం మయా;

తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దో, పరదారగమనస్స మే.

౧౨౭౩.

‘‘తతో చుతాహం వేదేహ, వజ్జీసు కులమాగమా;

నేవిత్థీ న పుమా ఆసిం, మనుస్సత్తే సుదుల్లభే;

తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దో, పరదారగమనస్స మే.

౧౨౭౪.

‘‘తతో చుతాహం వేదేహ, అజాయిం నన్దనే వనే;

భవనే తావతింసాహం, అచ్ఛరా కామవణ్ణినీ.

౧౨౭౫.

‘‘విచిత్రవత్థాభరణా, ఆముత్తమణికుణ్డలా;

కుసలా నచ్చగీతస్స, సక్కస్స పరిచారికా.

౧౨౭౬.

‘‘తత్థ ¶ ఠితాహం వేదేహ, సరామి జాతియో ఇమా;

అనాగతాపి సత్తేవ, యా గమిస్సం ఇతో చుతా.

౧౨౭౭.

‘‘పరియాగతం తం కుసలం, యం మే కోసమ్బియం కతం;

దేవే చేవ మనుస్సే చ, సన్ధావిస్సం ఇతో చుతా.

౧౨౭౮.

‘‘సత్త ¶ జచ్చో మహారాజ, నిచ్చం సక్కతపూజితా;

థీభావాపి న ముచ్చిస్సం, ఛట్ఠా నిగతియో ఇమా.

౧౨౭౯.

‘‘సత్తమీ ¶ చ గతి దేవ, దేవపుత్తో మహిద్ధికో;

పుమా దేవో భవిస్సామి, దేవకాయస్మిముత్తమో.

౧౨౮౦.

‘‘అజ్జాపి సన్తానమయం, మాలం గన్థేన్తి నన్దనే;

దేవపుత్తో జవో నామ, యో మే మాలం పటిచ్ఛతి.

౧౨౮౧.

‘‘ముహుత్తో వియ సో దిబ్యో, ఇధ వస్సాని సోళస;

రత్తిన్దివో చ సో దిబ్యో, మానుసిం సరదోసతం.

౧౨౮౨.

‘‘ఇతి కమ్మాని అన్వేన్తి, అసఙ్ఖేయ్యాపి జాతియో;

కల్యాణం యది వా పాపం, న హి కమ్మం వినస్సతీ’’తి.

తత్థ దస్సనేసూతి దస్సనరట్ఠేసు. పసూతి గోణో అహోసిం. నిలుఞ్చితోతి వచ్ఛకాలేయేవ మం ఏవం మనాపో భవిస్సతీతి నిబ్బీజకమకంసు. సోహం నిలుఞ్చితో ఉద్ధతబీజో జవో భద్రో అహోసిం. వజ్జీసు కులమాగమాతి గోయోనితో చవిత్వా వజ్జిరట్ఠే ఏకస్మిం మహాభోగకులే నిబ్బత్తిన్తి దస్సేతి. నేవిత్థీ న పుమాతి నపుంసకత్తం సన్ధాయ ఆహ. భవనే తావతింసాహన్తి తావతింసభవనే అహం.

తత్థ ఠితాహం, వేదేహ, సరామి జాతియో ఇమాతి సా కిర తస్మిం దేవలోకే ఠితా ‘‘అహం ఏవరూపం దేవలోకం ఆగచ్ఛన్తీ కుతో ను ఖో ఆగతా’’తి ఓలోకేన్తీ వజ్జిరట్ఠే మహాభోగకులే నపుంసకత్తభావతో చవిత్వా తత్థ నిబ్బత్తభావం పస్సి. తతో ‘‘కేన ను ఖో కమ్మేన ఏవరూపే రమణీయే ఠానే నిబ్బత్తామ్హీ’’తి ఓలోకేన్తీ కోసమ్బియం సేట్ఠికులే ¶ నిబ్బత్తిత్వా కతం దానాదికుసలం దిస్వా ‘‘ఏతస్స ఫలేన నిబ్బత్తామ్హీ’’తి ఞత్వా ‘‘అనన్తరాతీతే నపుంసకత్తభావే నిబ్బత్తమానా కుతో ఆగతామ్హీ’’తి ఓలోకేన్తీ దస్సనరట్ఠేసు గోయోనియం మహాదుక్ఖస్స అనుభూతభావం అఞ్ఞాసి. తతో అనన్తరం జాతిం అనుస్సరమానా వానరయోనియం ఉద్ధతఫలభావం అద్దస. తతో అనన్తరం అనుస్సరన్తీ భిన్నాగతే ఛగలకయోనియం ఉద్ధతబీజభావం అనుస్సరి. తతో పరం అనుస్సరమానా రోరువే నిబ్బత్తభావం అనుస్సరి.

అథస్సా ¶ నిరయే తిరచ్ఛానయోనియఞ్చ అనుభూతం దుక్ఖం అనుస్సరన్తియా భయం ఉప్పజ్జి. తతో ‘‘కేన ను ఖో కమ్మేన ఏవరూపం దుక్ఖం అనుభూతం మయా’’తి ఛట్ఠం జాతిం ఓలోకేన్తీ తాయ జాతియా కోసమ్బినగరే కతం కల్యాణకమ్మం దిస్వా సత్తమం ఓలోకేన్తీ మగధరట్ఠే పాపసహాయం నిస్సాయ కతం పరదారికకమ్మం దిస్వా ‘‘ఏతస్స ఫలేన మే తం మహాదుక్ఖం అనుభూత’’న్తి అఞ్ఞాసి. అథ ‘‘ఇతో చవిత్వా అనాగతే కుహిం నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఓలోకేన్తీ ‘‘యావతాయుకం ఠత్వా పున సక్కస్సేవ పరిచారికా హుత్వా నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి అఞ్ఞాసి. ఏవం పునప్పునం ఓలోకయమానా ‘‘తతియేపి అత్తభావే సక్కస్సేవ పరిచారికా హుత్వా నిబ్బత్తిస్సామి, తథా చతుత్థే, పఞ్చమే పన తస్మింయేవ దేవలోకే జవనదేవపుత్తస్స అగ్గమహేసీ హుత్వా నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఞత్వా తతో అనన్తరం ఓలోకేన్తీ ‘‘ఛట్ఠే అత్తభావే ఇతో తావతింసభవనతో చవిత్వా అఙ్గతిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తిస్సామి, ‘రుచా’తి మే నామం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా ‘‘తతో అనన్తరా కుహిం నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఓలోకేన్తీ ‘‘సత్తమాయ జాతియా తతో చవిత్వా తావతింసభవనే మహిద్ధికో దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తిస్సామి, ఇత్థిభావతో ¶ ముచ్చిస్సామీ’’తి అఞ్ఞాసి. తస్మా –

‘‘తత్థ ఠితాహం వేదేహ, సరామి సత్త జాతియో;

అనాగతాపి సత్తేవ, యా గమిస్సం ఇతో చుతా’’తి. – ఆదిమాహ;

తత్థ పరియాగతన్తి పరియాయేన అత్తనో వారేన ఆగతం. సత్త జచ్చోతి వజ్జిరట్ఠే నపుంసకజాతియా సద్ధిం దేవలోకే పఞ్చ, అయఞ్చ ఛట్ఠాతి సత్త జాతియోతి వుచ్చన్తి. ఏతా సత్త జాతియో నిచ్చం సక్కతపూజితా ¶ అహోసిన్తి దస్సేతి. ఛట్ఠా నిగతియోతి దేవలోకే పన పఞ్చ, అయఞ్చ ఏకాతి ఇమా ఛ గతియో ఇత్థిభావాన ముచ్చిస్సన్తి వదతి. సత్తమీ చాతి ఇతో చవిత్వా అనన్తరం. సన్తానమయన్తి ఏకతోవణ్టకాదివసేన కతసన్తానం. గన్థేన్తీతి యథా సన్తానమయా హోన్తి, ఏవం అజ్జపి మమ పరిచారికా నన్దనవనే మాలం గన్థేన్తియేవ. యో మే మాలం పటిచ్ఛతీతి మహారాజ, అనన్తరజాతియం మమ సామికో జవో నామ దేవపుత్తో యో రుక్ఖతో పతితపతితం మాలం పటిచ్ఛతి.

సోళసాతి మహారాజ, మమ జాతియా ఇమాని సోళస వస్సాని, ఏత్తకో పన కాలో దేవానం ఏకో ముహుత్తో, తేన తా మమ చుతభావమ్పి అజానన్తా మమత్థాయ మాలం గన్థేన్తియేవ. మానుసిన్తి మనుస్సానం వస్సగణనం ఆగమ్మ ఏస సరదోసతం వస్ససతం హోతి, ఏవం దీఘాయుకా దేవా ¶ . ఇమినా పన కారణేన పరలోకస్స చ కల్యాణపాపకానఞ్చ కమ్మానం అత్థితం జానాహి, దేవాతి.

అన్వేన్తీతి యథా మం అనుబన్ధింసు, ఏవం అనుబన్ధన్తి. న హి కమ్మం వినస్సతీతి దిట్ఠధమ్మవేదనీయం తస్మింయేవ అత్తభావే, ఉపపజ్జవేదనీయం అనన్తరభవే విపాకం దేతి, అపరాపరియవేదనీయం పన విపాకం అదత్వా న నస్సతి. తం సన్ధాయ ‘‘న హి కమ్మం వినస్సతీ’’తి వత్వా ‘‘దేవ, అహం పరదారికకమ్మస్స నిస్సన్దేన నిరయే చ తిరచ్ఛానయోనియఞ్చ మహన్తం దుక్ఖం అనుభవిం. సచే పన తుమ్హేపి ఇదాని గుణస్స కథం గహేత్వా ఏవం కరిస్సథ, మయా అనుభూతసదిసమేవ దుక్ఖం అనుభవిస్సథ, తస్మా ఏవం మా కరిత్థా’’తి ఆహ.

అథస్స ఉత్తరి ధమ్మం దేసేన్తీ ఆహ –

౧౨౮౩.

‘‘యో ఇచ్ఛే పురిసో హోతుం, జాతిం జాతిం పునప్పునం;

పరదారం వివజ్జేయ్య, ధోతపాదోవ కద్దమం.

౧౨౮౪.

‘‘యా ఇచ్ఛే పురిసో హోతుం, జాతిం జాతిం పునప్పునం;

సామికం అపచాయేయ్య, ఇన్దంవ పరిచారికా.

౧౨౮౫.

‘‘యో ఇచ్ఛే దిబ్యభోగఞ్చ, దిబ్బమాయుం యసం సుఖం;

పాపాని పరివజ్జేత్వా, తివిధం ధమ్మమాచరే.

౧౨౮౬.

‘‘కాయేన ¶ వాచా మనసా, అప్పమత్తో విచక్ఖణో;

అత్తనో హోతి అత్థాయ, ఇత్థీ వా యది వా పుమా.

౧౨౮౭.

‘‘యే కేచిమే మానుజా జీవలోకే, యసస్సినో సబ్బసమన్తభోగా;

అసంసయం తేహి పురే సుచిణ్ణం, కమ్మస్సకాసే పుథు సబ్బసత్తా.

౧౨౮౮.

‘‘ఇఙ్ఘానుచిన్తేసి సయమ్పి దేవ, కుతోనిదానా తే ఇమా జనిన్ద;

యా తే ఇమా అచ్ఛరాసన్నికాసా, అలఙ్కతా కఞ్చనజాలఛన్నా’’తి.

తత్థ ¶ ¶ హోతున్తి భవితుం. సబ్బసమన్తభోగాతి పరిపుణ్ణసబ్బభోగా. సుచిణ్ణన్తి సుట్ఠు చిణ్ణం కల్యాణకమ్మం కతం. కమ్మస్సకాసేతి కమ్మస్సకా అత్తనా కతకమ్మస్సేవ విపాకపటిసంవేదినో. న హి మాతాపితూహి కతం కమ్మం పుత్తధీతానం విపాకం దేతి, న తాహి పుత్తధీతాహి కతం కమ్మం మాతాపితూనం విపాకం దేతి. సేసేహి కతం సేసానం కిమేవ దస్సతి? ఇఙ్ఘాతి చోదనత్థే నిపాతో. అనుచిన్తేసీతి పునప్పునం చిన్తేయ్యాసి. యా తే ఇమాతి యా ఇమా సోళససహస్సా ఇత్థియో తం ఉపట్ఠహన్తి, ఇమా తే కుతోనిదానా, కిం నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తేన లద్ధా, ఉదాహు పన్థదూసనసన్ధిచ్ఛేదాదీని పాపాని కత్వా, అదు కల్యాణకమ్మం నిస్సాయ లద్ధాతి ఇదం తావ అత్తనాపి చిన్తేయ్యాసి, దేవాతి.

ఏవం సా పితరం అనుసాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౨౮౯.

‘‘ఇచ్చేవం పితరం కఞ్ఞా, రుచా తోసేసి అఙ్గతిం;

మూళ్హస్స మగ్గమాచిక్ఖి, ధమ్మమక్ఖాసి సుబ్బతా’’తి.

తత్థ ఇచ్చేవన్తి భిక్ఖవే, ఇతి ఇమేహి ఏవరూపేహి మధురేహి వచనేహి రుచాకఞ్ఞా పితరం తోసేసి, మూళ్హస్స మగ్గం వియ తస్స సుగతిమగ్గం ఆచిక్ఖి, నానానయేహి సుచరితధమ్మం అక్ఖాసి. ధమ్మం కథేన్తీయేవ సా సుబ్బతా సున్దరవతా అత్తనో అతీతజాతియోపి కథేసి.

ఏవం పుబ్బణ్హతో పట్ఠాయ సబ్బరత్తిం పితు ధమ్మం దేసేత్వా ‘‘మా, దేవ, నగ్గస్స మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స వచనం గణ్హి, ‘అత్థి అయం లోకో, అత్థి పరలోకో ¶ , అత్థి సుకటదుక్కటకమ్మానం ఫల’న్తి వదన్తస్స మాదిసస్స కల్యాణమిత్తస్స వచనం గణ్హ, మా అతిత్థేన పక్ఖన్దీ’’తి ఆహ. ఏవం సన్తేపి పితరం మిచ్ఛాదస్సనా మోచేతుం నాసక్ఖి. సో హి కేవలం తస్సా మధురవచనం సుత్వా తుస్సి. మాతాపితరో హి పియపుత్తానం వచనం పియాయన్తి, న పన తం మిచ్ఛాదస్సనం విస్సజ్జేసి. నగరేపి ‘‘రుచా కిర రాజధీతా పితు ధమ్మం దేసేత్వా మిచ్ఛాదస్సనం విస్సజ్జాపేసీ’’తి ఏకకోలాహలం అహోసి. ‘‘పణ్డితా రాజధీతా అజ్జ పితరం మిచ్ఛాదస్సనా మోచేత్వా నగరవాసీనం సోత్థిభావం కరిస్సతీ’’తి మహాజనో తుస్సి. సా పితరం బోధేతుం అసక్కోన్తీ వీరియం అవిస్సజ్జేత్వావ ‘‘యేన కేనచి ఉపాయేన పితు సోత్థిభావం కరిస్సామీ’’తి సిరస్మిం అఞ్జలిం పతిట్ఠపేత్వా దసదిసా నమస్సిత్వా ‘‘ఇమస్మిం లోకే లోకసన్ధారకా ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణా నామ లోకపాలదేవతా నామ మహాబ్రహ్మానో నామ అత్థి, తే ఇధాగన్త్వా అత్తనో బలేన మమ పితరం మిచ్ఛాదస్సనం విస్సజ్జాపేన్తు ¶ , ఏతస్స గుణే అసతిపి మమ ¶ గుణేన మమ సీలేన మమ సచ్చేన ఇధాగన్త్వా ఇమం మిచ్ఛాదస్సనం విస్సజ్జాపేత్వా సకలలోకస్స సోత్థిం కరోన్తూ’’తి అధిట్ఠహిత్వా నమస్సి.

తదా బోధిసత్తో నారదో నామ మహాబ్రహ్మా అహోసి. బోధిసత్తా చ నామ అత్తనో మేత్తాభావనాయ అనుద్దయాయ మహన్తభావేన సుప్పటిపన్నదుప్పటిపన్నే సత్తే దస్సనత్థం కాలానుకాలం లోకం ఓలోకేన్తి. సో తం దివసం లోకం ఓలోకేన్తో తం రాజధీతరం పితు మిచ్ఛాదిట్ఠిమోచనత్థం లోకసన్ధారకదేవతాయో నమస్సమానం దిస్వా, ‘‘ఠపేత్వా మం అఞ్ఞో ఏతం రాజానం మిచ్ఛాదస్సనం విస్సజ్జాపేతుం సమత్థో నామ నత్థి, అజ్జ మయా రాజధీతు సఙ్గహం, రఞ్ఞో చ సపరిజనస్స సోత్థిభావం కత్వా ఆగన్తుం వట్టతి, కేన ను ఖో వేసేన గమిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మనుస్సానం పబ్బజితా పియా చేవ గరునో చ ఆదేయ్యవచనా చ, తస్మా పబ్బజితవేసేన గమిస్సామీ’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా పాసాదికం సువణ్ణవణ్ణం మనుస్సత్తభావం మాపేత్వా మనుఞ్ఞం జటామణ్డలం బన్ధిత్వా జటన్తరే కఞ్చనసూచిం ఓదహిత్వా అన్తో రత్తపటం ఉపరి రత్తవాకచీరం నివాసేత్వా పారుపిత్వా సువణ్ణతారాఖచితం రజతమయం అజినచమ్మం ఏకంసే కత్వా ముత్తాసిక్కాయ పక్ఖిత్తం సువణ్ణమయం భిక్ఖాభాజనం ఆదాయ తీసు ఠానేసు ఓనతం సువణ్ణకాజం ఖన్ధే కత్వా ముత్తాసిక్కాయ ¶ ఏవ పవాళకమణ్డలుం ఆదాయ ఇమినా ఇసివేసేన గగనతలే చన్దో వియ విరోచమానో ఆకాసేన ఆగన్త్వా అలఙ్కతచన్దకపాసాదమహాతలం పవిసిత్వా రఞ్ఞో పురతో ఆకాసే అట్ఠాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౨౯౦.

‘‘అథాగమా బ్రహ్మలోకా, నారదో మానుసిం పజం;

జమ్బుదీపం అవేక్ఖన్తో, అద్దా రాజానమఙ్గతిం.

౧౨౯౧.

‘‘తతో పతిట్ఠా పాసాదే, వేదేహస్స పురత్థతో;

తఞ్చ దిస్వానానుప్పత్తం, రుచా ఇసిమవన్దథా’’తి.

తత్థ అద్దాతి బ్రహ్మలోకే ఠితోవ జమ్బుదీపం అవేక్ఖన్తో గుణాజీవకస్స సన్తికే గహితమిచ్ఛాదస్సనం రాజానం అఙ్గతిం అద్దస, తస్మా ఆగతోతి అత్థో. తతో పతిట్ఠాతి తతో సో బ్రహ్మా తస్స రఞ్ఞో అమచ్చగణపరివుతస్స నిసిన్నస్స పురతో ¶ తస్మిం పాసాదే అపదే పదం దస్సేన్తో ఆకాసే పతిట్ఠహి. అనుప్పత్తన్తి ఆగతం. ఇసిన్తి ఇసివేసేన ఆగతత్తా సత్థా ‘‘ఇసి’’న్తి ఆహ. అవన్దథాతి ‘‘మమానుగ్గహేన మమ పితరి కారుఞ్ఞం కత్వా ఏకో దేవరాజా ఆగతో ¶ భవిస్సతీ’’తి హట్ఠపహట్ఠా వాతాభిహటా సువణ్ణకదలీ వియ ఓనమిత్వా నారదబ్రహ్మానం అవన్ది.

రాజాపి తం దిస్వావ బ్రహ్మతేజేన తజ్జితో అత్తనో ఆసనే సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తో ఆసనా ఓరుయ్హ భూమియం ఠత్వా ఆగతట్ఠానఞ్చ నామగోత్తఞ్చ పుచ్ఛి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౨౯౨.

‘‘అథాసనమ్హా ఓరుయ్హ, రాజా బ్యథితమానసో;

నారదం పరిపుచ్ఛన్తో, ఇదం వచనమబ్రవి.

౧౨౯౩.

‘కుతో ను ఆగచ్ఛసి దేవవణ్ణి, ఓభాసయం సబ్బదిసా చన్దిమావ;

అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో నామగోత్తం, కథం తం జానన్తి మనుస్సలోకే’’’తి.

తత్థ బ్యథితమానసోతి భీతచిత్తో. కుతో నూతి కచ్చి ను ఖో విజ్జాధరో భవేయ్యాతి మఞ్ఞమానో అవన్దిత్వావ ఏవం పుచ్ఛి.

అథ ¶ సో ‘‘అయం రాజా ‘పరలోకో నత్థీ’తి మఞ్ఞతి, పరలోకమేవస్స తావ ఆచిక్ఖిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౨౯౪.

‘‘అహఞ్హి దేవతో ఇదాని ఏమి, ఓభాసయం సబ్బదిసా చన్దిమావ;

అక్ఖామి తే పుచ్ఛితో నామగోత్తం, జానన్తి మం నారదో కస్సపో చా’’తి.

తత్థ దేవతోతి దేవలోకతో. నారదో కస్సపో చాతి మం నామేన నారదో, గోత్తేన కస్సపోతి జానన్తి.

అథ రాజా ‘‘ఇమం పచ్ఛాపి పరలోకం పుచ్ఛిస్సామి, ఇద్ధియా లద్ధకారణం తావ పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౨౯౫.

‘‘అచ్ఛేరరూపం తవ యాదిసఞ్చ, వేహాయసం గచ్ఛసి తిట్ఠసీ చ;

పుచ్ఛామి తం నారద ఏతమత్థం, అథ కేన వణ్ణేన తవాయమిద్ధీ’’తి.

తత్థ ¶ యాదిసఞ్చాతి యాదిసఞ్చ తవ సణ్ఠానం, యఞ్చ త్వం ఆకాసే గచ్ఛసి తిట్ఠసి చ, ఇదం అచ్ఛరియజాతం.

నారదో ¶ ఆహ –

౧౨౯౬.

‘‘సచ్చఞ్చ ధమ్మో చ దమో చ చాగో, గుణా మమేతే పకతా పురాణా;

తేహేవ ధమ్మేహి సుసేవితేహి, మనోజలో యేన కామం గతోస్మీ’’తి.

తత్థ సచ్చన్తి ముసావాదవిరహితం వచీసచ్చం. ధమ్మోతి తివిధసుచరితధమ్మో చేవ కసిణపరికమ్మఝానధమ్మో చ. దమోతి ఇన్ద్రియదమనం. చాగోతి కిలేసపరిచ్చాగో చ దేయ్యధమ్మపరిచ్చాగో చ. మమేతే గుణాతి మమ ఏతే గుణసమ్పయుత్తా గుణసహగతా. పకతా పురాణాతి మయా పురిమభవే కతాతి దస్సేతి. ‘‘తేహేవ ధమ్మేహి సుసేవితేహీ’’తి తే సబ్బే గుణే సుసేవితే పరిచారితే దస్సేతి. మనోజవోతి ఇద్ధియా ¶ కారణేన పటిలద్ధో. యేన కామం గతోస్మీతి యేన దేవట్ఠానే చ మనుస్సట్ఠానే చ గన్తుం ఇచ్ఛనం, తేన గతోస్మీతి అత్థో.

రాజా ఏవం తస్మిం కథేన్తేపి మిచ్ఛాదస్సనస్స గహితత్తా పరలోకం అసద్దహన్తో ‘‘అత్థి ను ఖో పుఞ్ఞవిపాకో’’తి వత్వా గాథమాహ –

౧౨౯౭.

‘‘అచ్ఛేరమాచిక్ఖసి పుఞ్ఞసిద్ధిం, సచే హి ఏతేహి యథా వదేసి;

పుచ్ఛామి తం నారద ఏతమత్థం, పుట్ఠో చ మే సాధు వియాకరోహీ’’తి.

తత్థ పుఞ్ఞసిద్ధిన్తి పుఞ్ఞానం సిద్ధిం ఫలదాయకత్తం ఆచిక్ఖన్తో అచ్ఛరియం ఆచిక్ఖసి.

నారదో ఆహ –

౧౨౯౮.

‘‘పుచ్ఛస్సు మం రాజ తవేస అత్థో, యం సంసయం కురుసే భూమిపాల;

అహం తం నిస్సంసయతం గమేమి, నయేహి ఞాయేహి చ హేతుభీ చా’’తి.

తత్థ తవేస అత్థోతి పుచ్ఛితబ్బకో నామ తవ ఏస అత్థో. యం సంసయన్తి యం కిస్మిఞ్చిదేవ ¶ అత్థే సంసయం కరోసి, తం మం పుచ్ఛ. నిస్సంసయతన్తి అహం తం నిస్సంసయభావం గమేమి. నయేహీతి కారణవచనేహి. ఞాయేహీతి ఞాణేహి. హేతుభీతి పచ్చయేహి, పటిఞ్ఞామత్తేనేవ అవత్వా ఞాణేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా కారణవచనేన చ తేసం ధమ్మానం సముట్ఠాపకపచ్చయేహి చ తం నిస్సంసయం కరిస్సామీతి అత్థో.

రాజా ¶ ఆహ –

౧౨౯౯.

‘‘పుచ్ఛామి తం నారద ఏతమత్థం, పుట్ఠో చ మే నారద మా ముసా భణి;

అత్థి ను దేవా పితరో ను అత్థి, లోకో పరో అత్థి జనో యమాహూ’’తి.

తత్థ జనో యమాహూతి యం జనో ఏవమాహ – ‘‘అత్థి దేవా, అత్థి పితరో, అత్థి పరో లోకో’’తి, తం సబ్బం అత్థి ను ఖోతి పుచ్ఛతి.

నారదో ¶ ఆహ –

౧౩౦౦.

‘‘అత్థేవ దేవా పితరో చ అత్థి, లోకో పరో అత్థి జనో యమాహు;

కామేసు గిద్ధా చ నరా పమూళ్హా, లోకం పరం న విదూ మోహయుత్తా’’తి.

తత్థ అత్థేవ దేవాతి మహారాజ, దేవా చ పితరో చ అత్థి, యమ్పి జనో పరలోకమాహ, సోపి అత్థేవ. న విదూతి కామగిద్ధా పన మోహమూళ్హా జనా పరలోకం న విదన్తి న జానన్తీతి.

తం సుత్వా రాజా పరిహాసం కరోన్తో ఏవమాహ –

౧౩౦౧.

‘‘అత్థీతి చే నారద సద్దహాసి, నివేసనం పరలోకే మతానం;

ఇధేవ మే పఞ్చ సతాని దేహి, దస్సామి తే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ నివేసనన్తి నివాసట్ఠానం. పఞ్చ సతానీతి పఞ్చ కహాపణసతాని.

అథ నం మహాసత్తో పరిసమజ్ఝేయేవ గరహన్తో ఆహ –

౧౩౦౨.

‘‘దజ్జేము ¶ ఖో పఞ్చ సతాని భోతో, జఞ్ఞాము చే సీలవన్తం వదఞ్ఞుం;

లుద్దం తం భోన్తం నిరయే వసన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్సం.

౧౩౦౩.

‘‘ఇధేవ యో హోతి అధమ్మసీలో, పాపాచారో అలసో లుద్దకమ్మో;

న పణ్డితా తస్మిం ఇణం దదన్తి, న హి ఆగమో హోతి తథావిధమ్హా.

౧౩౦౪.

‘‘దక్ఖఞ్చ ¶ పోసం మనుజా విదిత్వా, ఉట్ఠానకం సీలవన్తం వదఞ్ఞుం;

సయమేవ భోగేహి నిమన్తయన్తి, కమ్మం కరిత్వా పున మాహరేసీ’’తి.

తత్థ ¶ జఞ్ఞాము చేతి యది మయం భవన్తం ‘‘సీలవా ఏస వదఞ్ఞూ, ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణానం ఇమస్మిం కాలే ఇమినా నామత్థోతి జానిత్వా తస్స తస్స కిచ్చస్స కారకో వదఞ్ఞూ’’తి జానేయ్యామ. అథ తే వడ్ఢియా పఞ్చ సతాని దదేయ్యామ, త్వం పన లుద్దో సాహసికో మిచ్ఛాదస్సనం గహేత్వా దానసాలం విద్ధంసేత్వా పరదారేసు అపరజ్ఝసి, ఇతో చుతో నిరయే ఉప్పజ్జిస్ససి, ఏవం లుద్దం తం నిరయే వసన్తం భోన్తం తత్థ గన్త్వా కో ‘‘సహస్సం మే దేహీ’’తి చోదేస్సతి. తథావిధమ్హాతి తాదిసా పురిసా దిన్నస్స ఇణస్స పున ఆగమో నామ న హోతి. దక్ఖన్తి ధనుప్పాదనకుసలం. పున మాహరేసీతి అత్తనో కమ్మం కరిత్వా ధనం ఉప్పాదేత్వా పున అమ్హాకం సన్తకం ఆహరేయ్యాసి, మా నిక్కమ్మో వసీతి సయమేవ భోగేహి నిమన్తయన్తీతి.

ఇతి రాజా తేన నిగ్గయ్హమానో అప్పటిభానో అహోసి. మహాజనో హట్ఠతుట్ఠో హుత్వా ‘‘మహిద్ధికో దేవోపి అజ్జ రాజానం మిచ్ఛాదస్సనం విస్సజ్జాపేస్సతీ’’తి సకలనగరం ఏకకోలాహలం అహోసి. మహాసత్తస్సానుభావేన తదా సత్తయోజనికాయ మిథిలాయ తస్స ధమ్మదేసనం అస్సుణన్తో నామ నాహోసి. అథ మహాసత్తో ‘‘అయం రాజా అతివియ దళ్హం మిచ్ఛాదస్సనం గణ్హి, నిరయభయేన నం సన్తజ్జేత్వా మిచ్ఛాదిట్ఠిం విస్సజ్జాపేత్వా పున దేవలోకేన అస్సాసేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మహారాజ, సచే దిట్ఠిం న విస్సజ్జేస్ససి, ఏవం అనన్తదుక్ఖం నిరయం గమిస్ససీ’’తి వత్వా నిరయకథం పట్ఠపేసి –

౧౩౦౫.

‘‘ఇతో చుతో దక్ఖసి తత్థ రాజ, కాకోలసఙ్ఘేహి వికస్సమానం;

తం ఖజ్జమానం నిరయే వసన్తం, కాకేహి గిజ్ఝేహి చ సేనకేహి;

సఞ్ఛిన్నగత్తం రుహిరం సవన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ ¶ కాకోలసఙ్ఘేహీతి లోహతుణ్డేహి కాకసఙ్ఘేహి. వికస్సమానన్తి అత్తానం ఆకడ్ఢియమానం తత్థ నిరయే పస్సిస్ససి. తన్తి తం భవన్తం.

తం ¶ ¶ పన కాకోలనిరయం వణ్ణేత్వా ‘‘సచేపి ఏత్థ న నిబ్బత్తిస్ససి, లోకన్తరనిరయే నిబ్బత్తిస్ససీ’’తి వత్వా తం నిరయం దస్సేతుం గాథమాహ –

౧౩౦౬.

‘‘అన్ధంతమం తత్థ న చన్దసూరియా, నిరయో సదా తుములో ఘోరరూపో;

సా నేవ రత్తీ న దివా పఞ్ఞాయతి, తథావిధే కో విచరే ధనత్థికో’’తి.

తత్థ అన్ధం తమన్తి మహారాజ, యమ్హి లోకన్తరనిరయే మిచ్ఛాదిట్ఠికా నిబ్బత్తన్తి, తత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఉప్పత్తినివారణం అన్ధతమం. సదా తుములోతి సో నిరయో నిచ్చం బహలన్ధకారో. ఘోరరూపోతి భీసనకజాతికో. సా నేవ రత్తీతి యా ఇధ రత్తి దివా చ, సా నేవ తత్థ పఞ్ఞాయతి. కో విచరేతి కో ఉద్ధారం సోధేన్తో విచరిస్సతి.

తమ్పిస్స లోకన్తరనిరయం విత్థారేన వణ్ణేత్వా ‘‘మహారాజ, మిచ్ఛాదిట్ఠిం అవిస్సజ్జేన్తో న కేవలం ఏతదేవ, అఞ్ఞమ్పి దుక్ఖం అనుభవిస్ససీ’’తి దస్సేన్తో గాథమాహ –

౧౩౦౭.

‘‘సబలో చ సామో చ దువే సువానా, పవద్ధకాయా బలినో మహన్తా;

ఖాదన్తి దన్తేహి అయోమయేహి, ఇతో పణున్నం పరలోకపత్త’’న్తి.

తత్థ ఇతో పణున్నన్తి ఇమమ్హా మనుస్సలోకా చుతం. పరతో నిరయేసుపి ఏసేవ నయో. తస్మా సబ్బాని తాని నిరయట్ఠానాని నిరయపాలానం ఉపక్కమేహి సద్ధిం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ విత్థారేత్వా తాసం తాసం గాథానం అనుత్తానాని పదాని వణ్ణేతబ్బాని.

౧౩౦౮.

‘‘తం ఖజ్జమానం నిరయే వసన్తం, లుద్దేహి వాళేహి అఘమ్మిగేహి చ;

సఞ్ఛిన్నగత్తం రుహిరం సవన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ లుద్దేహీతి దారుణేహి. వాళేహీతి దుట్ఠేహి. అఘమ్మిగేహీతి అఘావహేహి మిగేహి, దుక్ఖావహేహి సునఖేహీతి అత్థో.

౧౩౦౯.

‘‘ఉసూహి ¶ ¶ ¶ సత్తీహి చ సునిసితాహి, హనన్తి విజ్ఝన్తి చ పచ్చమిత్తా;

కాళూపకాళా నిరయమ్హి ఘోరే, పుబ్బే నరం దుక్కటకమ్మకారి’’న్తి.

తత్థ హనన్తి విజ్ఝన్తి చాతి జలితాయ అయపథవియం పాతేత్వా సకలసరీరం ఛిద్దావఛిద్దం కరోన్తా పహరన్తి చేవ విజ్ఝన్తి చ. కాళూపకాళాతి ఏవంనామకా నిరయపాలా. నిరయమ్హీతి తస్మిం తేసఞ్ఞేవ వసేన కాళూపకాళసఙ్ఖాతే నిరయే. దుక్కటకమ్మకారిన్తి మిచ్ఛాదిట్ఠివసేన దుక్కటానం కమ్మానం కారకం.

౧౩౧౦.

‘‘తం హఞ్ఞమానం నిరయే వజన్తం, కుచ్ఛిస్మిం పస్సస్మిం విప్ఫాలితూదరం;

సఞ్ఛిన్నగత్తం రుహిరం సవన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ తన్తి తం భవన్తం తత్థ నిరయే తథా హఞ్ఞమానం. వజన్తన్తి ఇతో చితో చ ధావన్తం. కుచ్ఛిస్మిన్తి కుచ్ఛియఞ్చ పస్సే చ హఞ్ఞమానం విజ్ఝియమానన్తి అత్థో.

౧౩౧౧.

‘‘సత్తీ ఉసూ తోమరభిణ్డివాలా, వివిధావుధా వస్సన్తి తత్థ దేవా;

పతన్తి అఙ్గారమివచ్చిమన్తో, సిలాసనీ వస్సతి లుద్దకమ్మేతి.

తత్థ అఙ్గారమివచ్చిమన్తోతి జలితఅఙ్గారా వియ అచ్చిమన్తా ఆవుధవిసేసా పతన్తి. సిలాసనీతి జలితసిలాసని. వస్సతి లుద్దకమ్మేతి యథా నామ దేవే వస్సన్తే అసని పతతి, ఏవమేవ ఆకాసే సముట్ఠాయ చిచ్చిటాయమానం జలితసిలావస్సం తేసం లుద్దకమ్మానం ఉపరి పతతి.

౧౩౧౨.

‘‘ఉణ్హో చ వాతో నిరయమ్హి దుస్సహో, న తమ్హి సుఖం లబ్భతి ఇత్తరమ్పి;

తం తం విధావన్తమలేనమాతురం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ ఇత్తరమ్పీతి పరిత్తకమ్పి. విధావన్తన్తి వివిధా ధావన్తం.

౧౩౧౩.

‘‘సన్ధావమానమ్పి ¶ రథేసు యుత్తం, సజోతిభూతం పథవిం కమన్తం;

పతోదలట్ఠీహి ¶ సుచోదయన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ ¶ రథేసు యుత్తన్తి వారేన వారం తేసు జలితలోహరథేసు యుత్తం. కమన్తన్తి అక్కమమానం. సుచోదయన్తన్తి సుట్ఠు చోదయన్తం.

౧౩౧౪.

‘‘తమారుహన్తం ఖురసఞ్చితం గిరిం, విభింసనం పజ్జలితం భయానకం;

సఞ్ఛిన్నగత్తం రుహిరం సవన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ తమారుహన్తన్తి తం భవన్తం జలితావుధపహారే అసహిత్వా జలితఖురేహి సఞ్చితం జలితలోహపబ్బతం ఆరుహన్తం.

౧౩౧౫.

‘‘తమారుహన్తం పబ్బతసన్నికాసం, అఙ్గారరాసిం జలితం భయానకం;

సుదడ్ఢగత్తం కపణం రుదన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ సుదడ్ఢగత్తన్తి సుట్ఠు దడ్ఢసరీరం.

౧౩౧౬.

‘‘అబ్భకూటసమా ఉచ్చా, కణ్టకనిచితా దుమా;

అయోమయేహి తిక్ఖేహి, నరలోహితపాయిభీ’’తి.

తత్థ కణ్టకనిచితాతి జలితకణ్టకేహి చితా. ‘‘అయోమయేహీ’’తి ఇదం యేహి కణ్టకేహి ఆచితా, తే దస్సేతుం వుత్తం.

౧౩౧౭.

‘‘తమారుహన్తి నారియో, నరా చ పరదారగూ;

చోదితా సత్తిహత్థేహి, యమనిద్దేసకారిభీ’’తి.

తత్థ తమారుహన్తీతి తం ఏవరూపం సిమ్బలిరుక్ఖం ఆరుహన్తి. యమనిద్దేసకారిభీతి యమస్స వచనకరేహి, నిరయపాలేహీతి అత్థో.

౧౩౧౮.

‘‘తమారుహన్తం ¶ నిరయం, సిమ్బలిం రుహిరమక్ఖితం;

విదడ్ఢకాయం వితచం, ఆతురం గాళ్హవేదనం.

౧౩౧౯.

‘‘పస్ససన్తం ¶ ముహుం ఉణ్హం, పుబ్బకమ్మాపరాధికం;

దుమగ్గే వితచం గత్తం, కో తం యాచేయ్య తం ధన’’న్తి.

తత్థ విదడ్ఢకాయన్తి విహింసితకాయం. వితచన్తి చమ్మమంసానం ఛిద్దావఛిద్దం ఛిన్నతాయ కోవిళారపుప్ఫం వియ కింసుకపుప్ఫం వియ చ.

౧౩౨౦.

‘‘అబ్భకూటసమా ¶ ఉచ్చా, అసిపత్తాచితా దుమా;

అయోమయేహి తిక్ఖేహి, నరలోహితపాయిభీ’’తి.

తత్థ అసిపత్తాచితాతి అసిమయేహి పత్తేహి చితా.

౧౩౨౧.

‘‘తమారుహన్తం అసిపత్తపాదపం, అసీహి తిక్ఖేహి చ ఛిజ్జమానం;

సఞ్ఛిన్నగత్తం రుహిరం సవన్తం, కో చోదయే పరలోకే సహస్స’’న్తి.

తత్థ తమారుహన్తన్తి తం భవన్తం నిరయపాలానం ఆవుధపహారే అసహిత్వా ఆరుహన్తం.

౧౩౨౨.

‘‘తతో నిక్ఖన్తమత్తం తం, అసిపత్తాచితా దుమా;

సమ్పతితం వేతరణిం, కో తం యాచేయ్య తం ధన’’న్తి.

తత్థ సమ్పతితన్తి పతితం.

౧౩౨౩.

‘‘ఖరా ఖారోదికా తత్తా, దుగ్గా వేతరణీ నదీ;

అయోపోక్ఖరసఞ్ఛన్నా, తిక్ఖా పత్తేహి సన్దతి’’.

తత్థ ఖరాతి ఫరుసా. అయోపోక్ఖరసఞ్ఛన్నాతి అయోమయేహి తిఖిణపరియన్తేహి పోక్ఖరపత్తేహి సఞ్ఛన్నా. పత్తేహీతి తేహి పత్తేహి సా నదీ తిక్ఖా హుత్వా సన్దతి.

౧౩౨౪.

‘‘తత్థ సఞ్ఛిన్నగత్తం తం, వుయ్హన్తం రుహిరమక్ఖితం;

వేతరఞ్ఞే అనాలమ్బే, కో తం యాచేయ్య తం ధన’’న్తి.

తత్థ ¶ వేతరఞ్ఞేతి వేతరణీఉదకే.

ఇమం ¶ పన మహాసత్తస్స నిరయకథం సుత్వా రాజా సంవిగ్గహదయో మహాసత్తఞ్ఞేవ తాణగవేసీ హుత్వా ఆహ –

౧౩౨౫.

‘‘వేధామి రుక్ఖో వియ ఛిజ్జమానో, దిసం న జానామి పమూళ్హసఞ్ఞో;

భయానుతప్పామి మహా చ మే భయా, సుత్వాన కథా తవ భాసితా ఇసే.

౧౩౨౬.

‘‘ఆదిత్తే వారిమజ్ఝంవ, దీపంవోఘే మహణ్ణవే;

అన్ధకారేవ పజ్జోతో, త్వం నోసి సరణం ఇసే.

౧౩౨౭.

‘‘అత్థఞ్చ ¶ ధమ్మం అనుసాస మం ఇసే, అతీతమద్ధా అపరాధితం మయా;

ఆచిక్ఖ మే నారద సుద్ధిమగ్గం, యథా అహం నో నిరయం పతేయ్య’’న్తి.

తత్థ భయానుతప్పామీతి అత్తనా కతస్స పాపస్స భయేన అనుతప్పామి. మహా చ మే భయాతి మహన్తఞ్చ మే నిరయభయం ఉప్పన్నం. దిపంవోఘేతి దీపంవ ఓఘే. ఇదం వుత్తం హోతి – ఆదిత్తే కాలే వారిమజ్ఝం వియ భిన్ననావానం ఓఘే అణ్ణవే పతిట్ఠం అలభమానానం దీపం వియ అన్ధకారగతానం పజ్జోతో వియ చ త్వం నో ఇసే సరణం భవ. అతీతమద్ధా అపరాధితం మయాతి ఏకంసేన మయా అతీతం కమ్మం అపరాధితం విరాధితం, కుసలం అతిక్కమిత్వా అకుసలమేవ కతన్తి.

అథస్స మహాసత్తో విసుద్ధిమగ్గం ఆచిక్ఖితుం సమ్మాపటిపన్నే పోరాణకరాజానో ఉదాహరణవసేన దస్సేన్తో ఆహ –

౧౩౨౮.

‘‘యథా అహూ ధతరట్ఠో, వేస్సామిత్తో అట్ఠకో యామతగ్గి;

ఉసిన్దరో చాపి సివీ చ రాజా, పరిచారకా సమణబ్రాహ్మణానం.

౧౩౨౯.

‘‘ఏతే చఞ్ఞే చ రాజానో, యే సగ్గవిసయం గతా;

అధమ్మం పరివజ్జేత్వా, ధమ్మం చర మహీపతి.

౧౩౩౦.

‘‘అన్నహత్థా ¶ ¶ చ తే బ్యమ్హే, ఘోసయన్తు పురే తవ;

‘కో ఛాతో కో చ తసితో, కో మాలం కో విలేపనం;

నానారత్తానం వత్థానం, కో నగ్గో పరిదహిస్సతి.

౧౩౩౧.

‘కో పన్థే ఛత్తమానేతి, పాదుకా చ ముదూ సుభా’;

ఇతి సాయఞ్చ పాతో చ, ఘోసయన్తు పురే తవ.

౧౩౩౨.

‘‘జిణ్ణం పోసం గవాస్సఞ్చ, మాస్సు యుఞ్జ యథా పురే;

పరిహారఞ్చ దజ్జాసి, అధికారకతో బలీ’’తి.

తత్థ ఏతే చాతి యథా ఏతే చ ధతరట్ఠో వేస్సామిత్తో అట్ఠకో యామతగ్గి ఉసిన్దరో సివీతి ఛ రాజానో అఞ్ఞే చ ధమ్మం చరిత్వా సగ్గవిసయం గతా, ఏవం త్వమ్పి అధమ్మం పరివజ్జేత్వా ధమ్మం చర. కో ఛాతోతి మహారాజ, తవ బ్యమ్హే పురే రాజనివేసనే చేవ నగరే చ అన్నహత్థా పురిసా ‘‘కో ఛాతో, కో తసితో’’తి తేసం దాతుకామతాయ ఘోసేన్తు. కో మాలన్తి కో మాలం ఇచ్ఛతి, కో ¶ విలేపనం ఇచ్ఛతి, నానారత్తానం వత్థానం యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం కో నగ్గో పరిదహిస్సతీతి ఘోసేన్తు. కో పన్థే ఛత్తమానేతీతి కో పన్థే ఛత్తం ధారయిస్సతి. పాదుకా చాతి ఉపాహనా చ ముదూ సుభా కో ఇచ్ఛతి.

జిణ్ణం పోసన్తి యో తే ఉపట్ఠాకేసు అమచ్చో వా అఞ్ఞో వా పుబ్బే కతూపకారో జరాజిణ్ణకాలే యథా పోరాణకాలే కమ్మం కాతుం న సక్కోతి, యేపి తే గవాస్సాదయో జిణ్ణతాయ కమ్మం కాతుం న సక్కోన్తి, తేసు ఏకమ్పి పుబ్బే వియ కమ్మేసు మా యోజయి. జిణ్ణకాలస్మిఞ్హి తే తాని కమ్మాని కాతుం న సక్కోన్తి. పరిహారఞ్చాతి ఇధ పరివారో ‘‘పరిహారో’’తి వుత్తో. ఇదం వుత్తం హోతి – యో చ తే బలీ హుత్వా అధికారకతో పుబ్బే కతూపకారో హోతి, తస్స జరాజిణ్ణకాలే యథాపోరాణపరివారం దదేయ్యాసి. అసప్పురిసా హి అత్తనో ఉపకారకానం ఉపకారం కాతుం సమత్థకాలేయేవ సమ్మానం కరోన్తి, సమత్థకాలే పన న ఓలోకేన్తి. సప్పురిసా పన అసమత్థకాలేపి తేసం తథేవ సక్కారం కరోన్తి, తస్మా తువమ్పి ఏవం కరేయ్యాసీతి.

ఇతి ¶ మహాసత్తో రఞ్ఞో దానకథఞ్చ సీలకథఞ్చ కథేత్వా ఇదాని యస్మా అయం రాజా అత్తనో ¶ అత్తభావే రథేన ఉపమేత్వా వణ్ణియమానే తుస్సిస్సతి, తస్మాస్స సబ్బకామదుహరథోపమాయ ధమ్మం దేసేన్తో ఆహ –

౧౩౩౩.

‘‘కాయో తే రథసఞ్ఞాతో, మనోసారథికో లహు;

అవిహింసాసారితక్ఖో, సంవిభాగపటిచ్ఛదో.

౧౩౩౪.

‘‘పాదసఞ్ఞమనేమియో, హత్థసఞ్ఞమపక్ఖరో;

కుచ్ఛిసఞ్ఞమనబ్భన్తో, వాచాసఞ్ఞమకూజనో.

౧౩౩౫.

‘‘సచ్చవాక్యసమత్తఙ్గో, అపేసుఞ్ఞసుసఞ్ఞతో;

గిరాసఖిలనేలఙ్గో, మితభాణిసిలేసితో.

౧౩౩౬.

‘‘సద్ధాలోభసుసఙ్ఖారో, నివాతఞ్జలికుబ్బరో;

అథద్ధతానతీసాకో, సీలసంవరనన్ధనో.

౧౩౩౭.

‘‘అక్కోధనమనుగ్ఘాతీ, ధమ్మపణ్డరఛత్తకో;

బాహుసచ్చమపాలమ్బో, ఠితచిత్తముపాధియో.

౧౩౩౮.

‘‘కాలఞ్ఞుతాచిత్తసారో, వేసారజ్జతిదణ్డకో;

నివాతవుత్తియోత్తకో, అనతిమానయుగో లహు.

౧౩౩౯.

‘‘అలీనచిత్తసన్థారో, వుద్ధిసేవీ రజోహతో;

సతిపతోదో ధీరస్స, ధితి యోగో చ రస్మియో.

౧౩౪౦.

‘‘మనో దన్తం పథం నేతి, సమదన్తేహి వాహిభి;

ఇచ్ఛా లోభో చ కుమ్మగ్గో, ఉజుమగ్గో చ సంయమో.

౧౩౪౧.

‘‘రూపే ¶ సద్దే రసే గన్ధే, వాహనస్స పధావతో;

పఞ్ఞా ఆకోటనీ రాజ, తత్థ అత్తావ సారథి.

౧౩౪౨.

‘‘సచే ¶ ఏతేన యానేన, సమచరియా దళ్హా ధితి;

సబ్బకామదుహో రాజ, న జాతు నిరయం వజే’’తి.

తత్థ ¶ రథసఞ్ఞాతోతి మహారాజ, తవ కాయో రథోతి సఞ్ఞాతో హోతు. మనోసారథికోతి మనసఙ్ఖాతేన కుసలచిత్తేన సారథినా సమన్నాగతో. లహూతి విగతథినమిద్ధతాయ సల్లహుకో. అవిహింసాసారితక్ఖోతి అవిహింసామయేన సారితేన సుట్ఠు పరినిట్ఠితేన అక్ఖేన సమన్నాగతో. సంవిభాగపటిచ్ఛదోతి దానసంవిభాగమయేన పటిచ్ఛదేన సమన్నాగతో. పాదసఞ్ఞమనేమియోతి పాదసంయమమయాయ నేమియా సమన్నాగతో. హత్థసఞ్ఞమపక్ఖరోతి హత్థసంయమమయేన పక్ఖరేన సమన్నాగతో. కుచ్ఛిసఞ్ఞమనబ్భన్తోతి కుచ్ఛిసంయమసఙ్ఖాతేన మితభోజనమయేన తేలేన అబ్భన్తో. ‘‘అబ్భఞ్జితబ్బో నాభి హోతూ’’తిపి పాఠో. వాచాసఞ్ఞమకూజనోతి వాచాసంయమేన అకూజనో.

సచ్చవాక్యసమత్తఙ్గోతి సచ్చవాక్యేన పరిపుణ్ణఅఙ్గో అఖణ్డరథఙ్గో. అపేసుఞ్ఞసుసఞ్ఞతోతి అపేసుఞ్ఞేన సుట్ఠు సఞ్ఞతో సముస్సితో. గిరాసఖిలనేలఙ్గోతి సఖిలాయ సణ్హవాచాయ నిద్దోసఙ్గో మట్ఠరథఙ్గో. మితభాణిసిలేసితో మితభాణసఙ్ఖాతేన సిలేసేన సుట్ఠు సమ్బన్ధో. సద్ధాలోభసుసఙ్ఖారోతి కమ్మఫలసద్దహనసద్ధామయేన చ అలోభమయేన చ సున్దరేన అలఙ్కారేన సమన్నాగతో. నివాతఞ్జలికుబ్బరోతి సీలవన్తానం నివాతమయేన చేవ అఞ్జలికమ్మమయేన చ కుబ్బరేన సమన్నాగతో. అథద్ధతానతీసాకోతి సఖిలసమ్మోదభావసఙ్ఖాతాయ అథద్ధతాయ అనతఈసో, థోకనతఈసోతి అత్థో. సీలసంవరనన్ధనోతి అఖణ్డపఞ్చసీలచక్ఖున్ద్రియాదిసంవరసఙ్ఖాతాయ నన్ధనరజ్జుయా సమన్నాగతో.

అక్కోధనమనుగ్ఘాతీతి అక్కోధనభావసఙ్ఖాతేన అనుగ్ఘాతేన సమన్నాగతో. ధమ్మపణ్డర-ఛత్తకోతి దసకుసలధమ్మసఙ్ఖాతేన పణ్డరచ్ఛత్తేన సమన్నాగతో. బాహుసచ్చమపాలమ్బోతి అత్థసన్నిస్సితబహుస్సుతభావమయేన అపాలమ్బేన సమన్నాగతో. ఠితచిత్తముపాధియోతి లోకధమ్మేహి అవికమ్పనభావేన సుట్ఠు ఠితఏకగ్గభావప్పత్తచిత్తసఙ్ఖాతేన ఉపాధినా ఉత్తరత్థరణేన వా రాజాసనేన సమన్నాగతో. కాలఞ్ఞుతాచిత్తసారోతి ‘‘అయం దానస్స దిన్నకాలో, అయం సీలస్స రక్ఖనకాలో’’తి ఏవం కాలఞ్ఞుతాసఙ్ఖాతేన కాలం జానిత్వా కతేన చిత్తేన ¶ కుసలసారేన సమన్నాగతో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా, మహారాజ, రథస్స నామ ఆణిం ఆదిం కత్వా దబ్బసమ్భారజాతం పరిసుద్ధం సారమయఞ్చ ఇచ్ఛితబ్బం, ఏవఞ్హి సో రథో అద్ధానక్ఖమో హోతి, ఏవం తవపి కాయరథో కాలం జానిత్వా కతేన చిత్తేన పరిసుద్ధేన దానాదికుసలసారేన సమన్నాగతో హోతూతి. వేసారజ్జతిదణ్డకోతి పరిసమజ్ఝే కథేన్తస్సపి విసారదభావసఙ్ఖాతేన తిదణ్డేన ¶ సమన్నాగతో. నివాతవుత్తియోత్తకోతి ఓవాదే పవత్తనసఙ్ఖాతేన ముదునా ధురయోత్తేన సమన్నాగతో ¶ . ముదునా హి ధురయోత్తేన బద్ధరథం సిన్ధవా సుఖం వహన్తి, ఏవం తవ కాయరథోపి పణ్డితానం ఓవాదప్పవత్తితాయ ఆబద్ధో సుఖం యాతూతి అత్థో. అనతిమానయుగో లహూతి అనతిమానసఙ్ఖాతేన లహుకేన యుగేన సమన్నాగతో.

అలీనచిత్తసన్థారోతి యథా రథో నామ దన్తమయేన ఉళారేన సన్థారేన సోభతి, ఏవం తవ కాయరథోపి దానాదినా అలీనఅసఙ్కుటితచిత్తసన్థారో హోతు. వుద్ధిసేవీ రజోహతోతి యథా రథో నామ విసమేన రజుట్ఠానమగ్గేన గచ్ఛన్తో రజోకిణ్ణో న సోభతి, సమేన విరజేన మగ్గేన గచ్ఛన్తో సోభతి, ఏవం తవ కాయరథోపి పఞ్ఞావుద్ధిసేవితాయ సమతలం ఉజుమగ్గం పటిపజ్జిత్వా హతరజో హోతు. సతిపతోదో ధీరస్సాతి పణ్డితస్స తవ తస్మిం కాయరథే సుపతిట్ఠితసతిపతోదో హోతు. ధితి యోగో చ రస్మియోతి అబ్బోచ్ఛిన్నవీరియసఙ్ఖాతా ధితి చ హితప్పటిపత్తియం యుఞ్జనభావసఙ్ఖాతో యోగో చ తవ తస్మిం కాయరథే వట్టితా థిరా రస్మియో హోన్తు. మనో దన్తం పథం నేతి, సమదన్తేహి వాహిభీతి యథా రథో నామ విసమదన్తేహి సిన్ధవేహి ఉప్పథం యాతి, సమదన్తేహి సమసిక్ఖితేహి యుత్తో ఉజుపథమేవ అన్వేతి, ఏవం మనోపి దన్తం నిబ్బిసేవనం కుమ్మగ్గం పహాయ ఉజుమగ్గం గణ్హాతి. తస్మా సుదన్తం ఆచారసమ్పన్నం చిత్తం తవ కాయరథస్స సిన్ధవకిచ్చం సాధేతు. ఇచ్ఛాలోభో చాతి అప్పత్తేసు వత్థూసు ఇచ్ఛా, పత్తేసు లోభోతి అయం ఇచ్ఛా చ లోభో చ కుమ్మగ్గో నామ. కుటిలో అనుజుమగ్గో అపాయమేవ నేతి. దసకుసలకమ్మపథవసేన పన అట్ఠఙ్గికమగ్గవసేన వా పవత్తో సీలసంయమో ఉజుమగ్గో నామ. సో తవ కాయరథస్స మగ్గో హోతు.

రూపేతి ¶ ఏతేసు మనాపియేసు రూపాదీసు కామగుణేసు నిమిత్తం గహేత్వా ధావన్తస్స తవ కాయరథస్స ఉప్పథం పటిపన్నస్స రాజరథస్స సిన్ధవే ఆకోటేత్వా నివారణపతోదయట్ఠి వియ పఞ్ఞా ఆకోటనీ హోతు. సా హి తం ఉప్పథగమనతో నివారేత్వా ఉజుం సుచరితమగ్గం ఆరోపేస్సతి. తత్థ అత్తావ సారథీతి తస్మిం పన తే కాయరథే అఞ్ఞో సారథి నామ నత్థి, తవ అత్తావ సారథి హోతు. సచే ఏతేన యానేనాతి మహారాజ, యస్సేతం ఏవరూపం యానం సచే అత్థి, ఏతేన యానేన. సమచరియా దళ్హా ధితీతి యస్స సమచరియా చ ధితి చ దళ్హా హోతి థిరా, సో ఏతేన యానేన యస్మా ఏస రథో సబ్బకామదుహో రాజ, యథాధిప్పేతే సబ్బకామే దేతి, తస్మా న జాతు నిరయం వజే, ఏకంసేనేతం ధారేహి, ఏవరూపేన యానేన నిరయం న గచ్ఛసీతి అత్థో. ఇతి ఖో, మహారాజ, యం మం అవచ ‘‘ఆచిక్ఖ మే, నారద, సుద్ధిమగ్గం, యథా అహం నో నిరయే పతేయ్య’’న్తి, అయం తే సో మయా అనేకపరియాయేన అక్ఖాతోతి.

ఏవమస్స ¶ ధమ్మం దేసేత్వా మిచ్ఛాదిట్ఠిం జహాపేత్వా సీలే పతిట్ఠాపేత్వా ‘‘ఇతో పట్ఠాయ పాపమిత్తే పహాయ కల్యాణమిత్తే ఉపసఙ్కమ, నిచ్చం అప్పమత్తో హోహీ’’తి ఓవాదం దత్వా రాజధీతు గుణం వణ్ణేత్వా రాజపరిసాయ ¶ చ రాజోరోధానఞ్చ ఓవాదం దత్వా మహన్తేనానుభావేన తేసం పస్సన్తానఞ్ఞేవ బ్రహ్మలోకం గతో.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి మయా దిట్ఠిజాలం భిన్దిత్వా ఉరువేలకస్సపో దమితోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేన్తో ఇమా గాథా అభాసి –

౧౩౪౩.

‘‘అలాతో దేవదత్తోసి, సునామో ఆసి భద్దజి;

విజయో సారిపుత్తోసి, మోగ్గల్లానోసి బీజకో.

౧౩౪౪.

‘‘సునక్ఖత్తో లిచ్ఛవిపుత్తో, గుణో ఆసి అచేలకో;

ఆనన్దో సా రుచా ఆసి, యా రాజానం పసాదయి.

౧౩౪౫.

‘‘ఉరువేలకస్సపో రాజా, పాపదిట్ఠి తదా అహు;

మహాబ్రహ్మా బోధిసత్తో, ఏవం ధారేథ జాతక’’న్తి.

మహానారదకస్సపజాతకవణ్ణనా అట్ఠమా.

[౫౪౬] ౯. విధురజాతకవణ్ణనా

చతుపోసథకణ్డం

పణ్డు ¶ ¶ కిసియాసి దుబ్బలాతి ఇదం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అత్తనో పఞ్ఞాపారమిం ఆరబ్భ కథేసి. ఏకదివసఞ్హి భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘ఆవుసో, సత్థా మహాపఞ్ఞో పుథుపఞ్ఞో గమ్భీరపఞ్ఞో జవనపఞ్ఞో హాసపఞ్ఞో తిక్ఖపఞ్ఞో నిబ్బేధికపఞ్ఞో పరప్పవాదమద్దనో, అత్తనో పఞ్ఞానుభావేన ఖత్తియపణ్డితాదీహి అభిసఙ్ఖతే సుఖుమపఞ్హే భిన్దిత్వా తే దమేత్వా నిబ్బిసేవనే కత్వా తీసు సరణేసు చేవ సీలేసు చ పతిట్ఠాపేత్వా అమతగామిమగ్గం పటిపాదేసీ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘అనచ్ఛరియం, భిక్ఖవే, యం తథాగతో పరమాభిసమ్బోధిప్పత్తో పరప్పవాదం భిన్దిత్వా ఖత్తియాదయో దమేయ్య. పురిమభవస్మిఞ్హి బోధిఞాణం పరియేసన్తోపి తథాగతో పఞ్ఞవా పరప్పవాదమద్దనోయేవ. తథా హి అహం విధురకాలే సట్ఠియోజనుబ్బేధే కాళపబ్బతముద్ధని పుణ్ణకం నామ యక్ఖసేనాపతిం అత్తనో ఞాణబలేనేవ దమేత్వా నిబ్బిసేవనం కత్వా పఞ్చసీలేసు పతిట్ఠాపేన్తో అత్తనో జీవితం దాపేసి’’న్తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే కురురట్ఠే ఇన్దపత్థనగరే ధనఞ్చయకోరబ్యో నామ రాజా రజ్జం కారేసి. విధురపణ్డితో నామ అమచ్చో తస్స అత్థధమ్మానుసాసకో అహోసి. సో మధురకథో మహాధమ్మకథికో సకలజమ్బుదీపే రాజానో హత్థికన్తవీణాసరేన పలుద్ధహత్థినో వియ ¶ అత్తనో మధురధమ్మదేసనాయ పలోభేత్వా తేసం సకసకరజ్జాని గన్తుం అదదమానో బుద్ధలీలాయ మహాజనస్స ధమ్మం దేసేన్తో మహన్తేన యసేన తస్మిం నగరే పటివసి.

తదా హి బారాణసియమ్పి గిహిసహాయకా చత్తారో బ్రాహ్మణమహాసాలా మహల్లకకాలే కామేసు ఆదీనవం దిస్వా హిమవన్తం పవిసిత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా అభిఞ్ఞా చ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా వనమూలఫలాహారా తత్థేవ చిరం వసిత్వా లోణమ్బిలసేవనత్థాయ చారికం ¶ చరమానా అఙ్గరట్ఠే ¶ కాలచమ్పానగరం పత్వా రాజుయ్యానే వసిత్వా పునదివసే భిక్ఖాయ నగరం పవిసింసు. తత్థ చత్తారో సహాయకా కుటుమ్బికా తేసం ఇరియాపథేసు పసీదిత్వా వన్దిత్వా భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా ఏకేకం అత్తనో నివేసనే నిసీదాపేత్వా పణీతేన ఆహారేన పరివిసిత్వా పటిఞ్ఞం గాహాపేత్వా ఉయ్యానేయేవ వాసాపేసుం. తే చత్తారో తాపసా చతున్నం కుటుమ్బికానం గేహేసు నిబద్ధం భుఞ్జిత్వా దివావిహారత్థాయ ఏకో తాపసో తావతింసభవనం గచ్ఛతి, ఏకో నాగభవనం, ఏకో సుపణ్ణభవనం, ఏకో కోరబ్యరఞ్ఞో మిగాజినఉయ్యానం గచ్ఛతి. తేసు యో దేవలోకం గన్త్వా దివావిహారం కరోతి, సో సక్కస్స యసం ఓలోకేత్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకస్స తమేవ వణ్ణేతి. యో నాగభవనం గన్త్వా దివావిహారం కరోతి, సో నాగరాజస్స సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకస్స తమేవ వణ్ణేతి. యో సుపణ్ణభవనం గన్త్వా దివావిహారం కరోతి, సో సుపణ్ణరాజస్స విభూతిం ఓలోకేత్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకస్స తమేవ వణ్ణేతి. యో ధనఞ్చయకోరబ్యరాజస్స ఉయ్యానం గన్త్వా దివావిహారం కరోతి, సో ధనఞ్చయకోరబ్యరఞ్ఞో సిరిసోభగ్గం ఓలోకేత్వా అత్తనో ఉపట్ఠాకస్స తమేవ వణ్ణేతి.

తే చత్తారోపి జనా తం తదేవ ఠానం పత్థేత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా ఆయుపరియోసానే ఏకో సక్కో హుత్వా నిబ్బత్తి, ఏకో సపుత్తదారో నాగభవనే నాగరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి, ఏకో సుపణ్ణభవనే సిమ్బలివిమానే సుపణ్ణరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి. ఏకో ధనఞ్చయకోరబ్యరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి. తేపి తాపసా అపరిహీనజ్ఝానా కాలం కత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తింసు. కోరబ్యకుమారో వుడ్ఢిమన్వాయ పితు అచ్చయేన రజ్జే పతిట్ఠహిత్వా ధమ్మేన సమేన రజ్జం కారేసి. సో పన జూతవిత్తకో అహోసి. సో విధురపణ్డితస్స ఓవాదే ఠత్వా దానం దేతి, సీలం రక్ఖతి, ఉపోసథం ఉపవసతి.

సో ఏకదివసం సమాదిన్నుపోసథో ‘‘వివేకమనుబ్రూహిస్సామీ’’తి ¶ ఉయ్యానం గన్త్వా మనుఞ్ఞట్ఠానే నిసీదిత్వా సమణధమ్మం అకాసి. సక్కోపి సమాదిన్నుపోసథో ‘‘దేవలోకే పలిబోధో హోతీ’’తి మనుస్సలోకే తమేవ ఉయ్యానం ఆగన్త్వా ఏకస్మిం మనుఞ్ఞట్ఠానే నిసీదిత్వా సమణధమ్మం అకాసి. వరుణనాగరాజాపి సమాదిన్నుపోసథో ‘‘నాగభవనే పలిబోధో హోతీ’’తి తత్థేవాగన్త్వా ఏకస్మిం మనుఞ్ఞట్ఠానే నిసీదిత్వా ¶ సమణధమ్మం అకాసి. సుపణ్ణరాజాపి సమాదిన్నుపోసథో ‘‘సుపణ్ణభవనే పలిబోధో హోతీ’’తి తత్థేవాగన్త్వా ఏకస్మిం మనుఞ్ఞట్ఠానే నిసీదిత్వా సమణధమ్మం అకాసి. తేపి చత్తారో జనా సాయన్హసమయే సకట్ఠానేహి నిక్ఖమిత్వా మఙ్గలపోక్ఖరణితీరే సమాగన్త్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓలోకేత్వా పుబ్బసినేహవసేన సమగ్గా సమ్మోదమానా హుత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం మేత్తచిత్తం ఉపట్ఠపేత్వా మధురపటిసన్థారం కరింసు. తేసు సక్కో మఙ్గలసిలాపట్టే నిసీది, ఇతరేపి అత్తనో అత్తనో యుత్తాసనం ఞత్వా నిసీదింసు. అథ నే సక్కో ఆహ ‘‘మయం చత్తారోపి రాజానోవ ¶ , అమ్హేసు పన కస్స సీలం మహన్త’’న్తి? అథ నం వరుణనాగరాజా ఆహ ‘‘తుమ్హాకం తిణ్ణం జనానం సీలతో మయ్హం సీలం మహన్త’’న్తి. ‘‘కిమేత్థ కారణ’’న్తి? ‘‘అయం సుపణ్ణరాజా అమ్హాకం జాతానమ్పి అజాతానమ్పి పచ్చామిత్తోవ, అహం ఏవరూపం అమ్హాకం జీవితక్ఖయకరం పచ్చామిత్తం దిస్వాపి కోధం న కరోమి, ఇమినా కారణేన మమ సీలం మహన్త’’న్తి వత్వా ఇదం దసకనిపాతే చతుపోసథజాతకే పఠమం గాథమాహ –

‘‘యో కోపనేయ్యే న కరోతి కోపం, న కుజ్ఝతి సప్పురిసో కదాచి;

కుద్ధోపి సో నావికరోతి కోపం, తం వే నరం సమణమాహు లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౨౪);

తత్థ యోతి ఖత్తియాదీసు యో కోచి. కోపనేయ్యేతి కుజ్ఝితబ్బయుత్తకే పుగ్గలే ఖన్తీవాదీతాపసో వియ కోపం న కరోతి. కదాచీతి యో కిస్మిఞ్చి కాలే న కుజ్ఝతేవ. కుద్ధోపీతి సచే పన సో సప్పురిసో కుజ్ఝతి, అథ కుద్ధోపి తం కోపం నావికరోతి చూళబోధితాపసో వియ. తం వే నరన్తి మహారాజానో తం వే పురిసం సమితపాపతాయ లోకే పణ్డితా ‘‘సమణ’’న్తి కథేన్తి. ఇమే ¶ పన గుణా మయి సన్తి, తస్మా మమేవ సీలం మహన్తన్తి.

తం సుత్వా సుపణ్ణరాజా ‘‘అయం నాగో మమ అగ్గభక్ఖో, యస్మా పనాహం ఏవరూపం అగ్గభక్ఖం దిస్వాపి ఖుదం అధివాసేత్వా ఆహారహేతు పాపం న కరోమి, తస్మా మమేవ సీలం మహన్త’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఊనూదరో ¶ యో సహతే జిఘచ్ఛం, దన్తో తపస్సీ మితపానభోజనో;

ఆహారహేతు న కరోతి పాపం, తం వే నరం సమణమాహు లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౨౫);

తత్థ దన్తోతి ఇన్ద్రియదమనేన సమన్నాగతో. తపస్సీతి తపనిస్సితకో. ఆహారహేతూతి అతిజిఘచ్ఛపిళితోపి యో పాపం లామకకమ్మం న కరోతి ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరో వియ. అహం పనజ్జ ఆహారహేతు పాపం న కరోమి, తస్మా మమేవ సీలం మహన్తన్తి.

తతో సక్కో దేవరాజా ‘‘అహం నానప్పకారం సుఖపదట్ఠానం దేవలోకసమ్పత్తిం పహాయ సీలరక్ఖణత్థాయ మనుస్సలోకం ఆగతో, తస్మా మమేవ సీలం మహన్త’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘ఖిడ్డం ¶ రతిం విప్పజహిత్వాన సబ్బం, న చాలికం భాసతి కిఞ్చి లోకే;

విభూసట్ఠానా విరతో మేథునస్మా, తం వే నరం సమణమాహు లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౨౬);

తత్థ ఖిడ్డన్తి కాయికవాచసికఖిడ్డం. రతిన్తి దిబ్బకామగుణరతిం. కిఞ్చీతి అప్పమత్తకమ్పి. విభూసట్ఠానాతి మంసవిభూసా ఛవివిభూసాతి ద్వే విభూసా. తత్థ అజ్ఝోహరణీయాహారో మంసవిభూసా నామ, మాలాగన్ధాదీని ఛవివిభూసా నామ, యేన అకుసలచిత్తేన ధారీయతి, తం తస్స ఠానం, తతో విరతో మేథునసేవనతో చ యో పటివిరతో. తం వే నరం సమణమాహు లోకేతి అహం అజ్జ దేవచ్ఛరాయో పహాయ ఇధాగన్త్వా సమణధమ్మం కరోమి, తస్మా మమేవ సీలం మహన్తన్తి. ఏవం సక్కోపి అత్తనో సీలమేవ వణ్ణేతి.

తం సుత్వా ధనఞ్చయరాజా ‘‘అహం అజ్జ మహన్తం పరిగ్గహం సోళససహస్సనాటకిత్థిపరిపుణ్ణం అన్తేపురం చజిత్వా ఉయ్యానే సమణధమ్మం కరోమి, తస్మా మమేవ సీలం మహన్త’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘పరిగ్గహం ¶ ¶ లోభధమ్మఞ్చ సబ్బం, యో వే పరిఞ్ఞాయ పరిచ్చజేతి;

దన్తం ఠితత్తం అమమం నిరాసం, తం వే నరం సమణమాహు లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౨౭);

తత్థ పరిగ్గహన్తి నానప్పకారం వత్థుకామం. లోభధమ్మన్తి తస్మిం ఉప్పజ్జనతణ్హం. పరిఞ్ఞాయాతి ఞాతపరిఞ్ఞా, తీరణపరిఞ్ఞా, పహానపరిఞ్ఞాతి ఇమాహి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా. తత్థ ఖన్ధాదీనం దుక్ఖాదిసభావజాననం ఞాతపరిఞ్ఞా, తేసు అగుణం ఉపధారేత్వా తీరణం తీరణపరిఞ్ఞా, తేసు దోసం దిస్వా ఛన్దరాగస్సాపకడ్ఢనం పహానపరిఞ్ఞా. యో ఇమాహి తీహి పరిఞ్ఞాహి జానిత్వా వత్థుకామకిలేసకామే పరిచ్చజతి, ఛడ్డేత్వా గచ్ఛతి. దన్తన్తి నిబ్బిసేవనం. ఠితత్తన్తి మిచ్ఛావితక్కాభావేన ఠితసభావం. అమమన్తి అహన్తి మమాయనతణ్హారహితం. నిరాసన్తి పుత్తదారాదీసు నిచ్ఛన్దరాగం. తం వే నరన్తి తం ఏవరూపం పుగ్గలం ‘‘సమణ’’న్తి వదన్తి.

ఇతి తే సబ్బేపి అత్తనో అత్తనో సీలమేవ మహన్తన్తి వణ్ణేత్వా సక్కాదయో ధనఞ్చయం పుచ్ఛింసు ‘‘అత్థి పన, మహారాజ, కోచి తుమ్హాకం సన్తికే పణ్డితో, యో నో ఇమం కఙ్ఖం వినోదేయ్యా’’తి ¶ . ‘‘ఆమ, మహారాజానో మమ అత్థధమ్మానుసాసకో మహాపఞ్ఞో అసమధురో విధురపణ్డితో నామ అత్థి, సో నో ఇమం కఙ్ఖం వినోదేస్సతి, తస్స సన్తికం గచ్ఛామా’’తి. అథ తే సబ్బే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛింసు. అథ సబ్బేపి ఉయ్యానా నిక్ఖమిత్వా ధమ్మసభం గన్త్వా పల్లఙ్కం అలఙ్కారాపేత్వా బోధిసత్తం పల్లఙ్కవరమజ్ఝే నిసీదాపేత్వా పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా ‘‘పణ్డిత, అమ్హాకం కఙ్ఖా ఉప్పన్నా, తం నో వినోదేహీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహంసు –

‘‘పుచ్ఛామ కత్తారమనోమపఞ్ఞం, కథాసు నో విగ్గహో అత్థి జాతో;

ఛిన్దజ్జ కఙ్ఖం విచికిచ్ఛితాని, తదజ్జ కఙ్ఖం వితరేము సబ్బే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౨౮);

తత్థ కత్తారన్తి కత్తబ్బయుత్తకకారకం. విగ్గహో అత్థి జాతోతి ఏకో సీలవిగ్గహో సీలవివాదో ఉప్పన్నో అత్థి. ఛిన్దజ్జాతి అమ్హాకం తం ¶ కఙ్ఖం తాని చ విచికిచ్ఛితాని వజిరేన సినేరుం పహరన్తో వియ అజ్జ ఛిన్ద. వితరేమూతి వితరేయ్యామ.

పణ్డితో ¶ తేసం కథం సుత్వా ‘‘మహారాజానో తుమ్హాకం సీలం నిస్సాయ ఉప్పన్నం వివాదకథం సుకథితదుక్కథితం జానిస్సామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘యే పణ్డితా అత్థదసా భవన్తి, భాసన్తి తే యోనిసో తత్థ కాలే;

కథం ను కథానం అభాసితానం, అత్థం నయేయ్యుం కుసలా జనిన్దా’’తి. (జా. ౧.౧౦.౨౯);

తత్థ అత్థదసాతి అత్థదస్సనసమత్థా. తత్థ కాలేతి తస్మిం విగ్గహే ఆరోచితే యుత్తప్పయుత్తకాలే తే పణ్డితా తమత్థం ఆచిక్ఖన్తా యోనిసో భాసన్తి. అత్థం నయేయ్యుం కుసలాతి కుసలా ఛేకాపి సమానా అభాసితానం కథానం కథం ను అత్థం ఞాణేన నయేయ్యుం ఉపపరిక్ఖేయ్యుం. జనిన్దాతి రాజానో ఆలపతి. తస్మా ఇదం తావ మే వదేథ.

‘‘కథం హవే భాసతి నాగరాజా, గరుళో పన వేనతేయ్యో కిమాహ;

గన్ధబ్బరాజా పన కిం వదేతి, కథం పన కురూనం రాజసేట్ఠో’’తి. (జా. ౧.౧౦.౩౦);

తత్థ ¶ గన్ధబ్బరాజాతి సక్కం సన్ధాయాహ.

అథస్స తే ఇమం గాథమాహంసు –

‘‘ఖన్తిం హవే భాసతి నాగరాజా, అప్పాహారం గరుళో వేనతేయ్యో;

గన్ధబ్బరాజా రతివిప్పహానం, అకిఞ్చనం కురూనం రాజసేట్ఠో’’తి. (జా. ౧.౧౦.౩౧);

తస్సత్థో – పణ్డిత, నాగరాజా తావ కోపనేయ్యేపి పుగ్గలే అకుప్పనసఙ్ఖాతం అధివాసనఖన్తిం వణ్ణేతి, గరుళో అప్పాహారతాసఙ్ఖాతం ఆహారహేతు ¶ పాపస్స అకరణం, సక్కో పఞ్చకామగుణరతీనం విప్పహానం, కురురాజా నిప్పలిబోధభావం వణ్ణేతీతి.

అథ తేసం కథం సుత్వా మహాసత్తో ఇమం గాథమాహ –

‘‘సబ్బాని ఏతాని సుభాసితాని, న హేత్థ దుబ్భాసితమత్థి కిఞ్చి;

యస్మిఞ్చ ఏతాని పతిట్ఠితాని, అరావ ¶ నాభ్యా సుసమోహితాని;

చతుబ్భి ధమ్మేహి సమఙ్గిభూతం, తం వే నరం సమణమాహు లోకే’’తి. (జా. ౧.౧౦.౩౨);

తత్థ ఏతానీతి ఏతాని చత్తారిపి గుణజాతాని యస్మిం పుగ్గలే సకటనాభియం సుట్ఠు సమోహితాని అరా వియ పతిట్ఠితాని, చతూహిపేతేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతం పుగ్గలం పణ్డితా ‘‘సమణ’’న్తి ఆహు లోకేతి.

ఏవం మహాసత్తో చతున్నమ్పి సీలం ఏకసమమేవ అకాసి. తం సుత్వా చత్తారోపి రాజానో తస్స తుట్ఠా థుతిం కరోన్తా ఇమం గాథమాహంసు –

‘‘తువఞ్హి సేట్ఠో త్వమనుత్తరోసి, త్వం ధమ్మగూ ధమ్మవిదూ సుమేధో;

పఞ్ఞాయ పఞ్హం సమధిగ్గహేత్వా, అచ్ఛేచ్ఛి ధీరో విచికిచ్ఛితాని;

అచ్ఛేచ్ఛి కఙ్ఖం విచికిచ్ఛితాని, చున్దో యథా నాగదన్తం ఖరేనా’’తి. (జా. ౧.౧౦.౩౩).

తత్థ ¶ త్వమనుత్తరోసీతి త్వం అనుత్తరో అసి, నత్థి తయా ఉత్తరితరో నామ. ధమ్మగూతి ధమ్మస్స గోపకో చేవ ధమ్మఞ్ఞూ చ. ధమ్మవిదూతి పాకటధమ్మో. సుమేధోతి సున్దరపఞ్ఞో పఞ్ఞాయాతి అత్తనో పఞ్ఞాయ అమ్హాకం పఞ్హం సుట్ఠు అధిగణ్హిత్వా ‘‘ఇదమేత్థ కారణ’’న్తి యథాభూతం ఞత్వా. అచ్ఛేచ్ఛీతి త్వం ధీరో అమ్హాకం విచికిచ్ఛితాని ఛిన్ది, ఏవం ఛిన్దన్తో చ ‘‘ఛిన్దజ్జ కఙ్ఖం విచికిచ్ఛితానీ’’తి ఇదం అమ్హాకం ఆయాచనం సమ్పాదేన్తో అచ్ఛేచ్ఛి కఙ్ఖం విచికిచ్ఛితాని ¶ . చున్దో యథా నాగదన్తం ఖరేనాతి యథా దన్తకారో కకచేన హత్థిదన్తం ఛిన్దేయ్య, ఏవం ఛిన్దీతి అత్థో.

ఏవం తే చత్తారోపి రాజానో తస్స పఞ్హబ్యాకరణేన తుట్ఠమానసా అహేసుం. అథ నం సక్కో దిబ్బదుకూలేన పూజేసి, గరుళో సువణ్ణమాలాయ, వరుణో నాగరాజా మణినా, ధనఞ్చయరాజా గవసహస్సాదీహి పూజేసి. తేనేవాహ –

‘‘నీలుప్పలాభం విమలం అనగ్ఘం, వత్థం ఇదం ధూమసమానవణ్ణం;

పఞ్హస్స వేయ్యాకరణేన తుట్ఠో, దదామి తే ధమ్మపూజాయ ధీర.

‘‘సువణ్ణమాలం సతపత్తఫుల్లితం, సకేసరం రత్నసహస్సమణ్డితం;

పఞ్హస్స వేయ్యాకరణేన తుట్ఠో, దదామి తే ధమ్మపూజాయ ధీర.

‘‘మణిం అనగ్ఘం రుచిరం పభస్సరం, కణ్ఠావసత్తం మణిభూసితం మే;

పఞ్హస్స వేయ్యాకరణేన తుట్ఠో, దదామి తే ధమ్మపూజాయ ధీర.

‘‘గవం సహస్సం ఉసభఞ్చ నాగం, ఆజఞ్ఞయుత్తే చ రథే దస ఇమే;

పఞ్హస్స వేయ్యాకరణేన తుట్ఠో, దదామి తే గామవరాని సోళసా’’తి. (జా. ౧.౧౦.౩౪-౩౭);

ఏవం సక్కాదయో ¶ మహాసత్తం పూజేత్వా సకట్ఠానమేవ అగమింసు.

చతుపోసథకణ్డం నిట్ఠితం.

దోహళకణ్డం

తేసు ¶ ¶ నాగరాజస్స భరియా విమలాదేవీ నామ. సా తస్స గీవాయ పిళన్ధనమణిం అపస్సన్తీ పుచ్ఛి ‘‘దేవ, కహం పన తే మణీ’’తి? ‘‘భద్దే, చన్దబ్రాహ్మణపుత్తస్స విధురపణ్డితస్స ధమ్మకథం సుత్వా పసన్నచిత్తో అహం తేన మణినా తం పూజేసిం. న కేవలఞ్చ అహమేవ, సక్కోపి తం దిబ్బదుకూలేన పూజేసి, సుపణ్ణరాజా సువణ్ణమాలాయ, ధనఞ్చయరాజా గవస్ససహస్సాదీహి పూజేసీ’’తి. ‘‘ధమ్మకథికో సో, దేవా’’తి. ‘‘భద్దే, కిం వదేసి, జమ్బుదీపతలే బుద్ధుప్పాదో వియ పవత్తతి, సకలజమ్బుదీపే ఏకసతరాజానో తస్స మధురధమ్మకథాయ బజ్ఝిత్వా హత్థికన్తవీణాసరేన పలుద్ధమత్తవారణా వియ అత్తనో అత్తనో రజ్జాని గన్తుం న ఇచ్ఛన్తి, ఏవరూపో సో మధురధమ్మకథికో’’తి తస్స గుణం వణ్ణేసి. సా విధురపణ్డితస్స గుణకథం సుత్వా తస్స ధమ్మకథం సోతుకామా హుత్వా చిన్తేసి ‘‘సచాహం వక్ఖామి ‘దేవ, తస్స ధమ్మకథం సోతుకామా, ఇధ నం ఆనేహీ’తి, న మేతం ఆనేస్సతి. యంనూనాహం ‘తస్స మే హదయే దోహళో ఉప్పన్నో’తి గిలానాలయం కరేయ్య’’న్తి. సా తథా కత్వా సిరగబ్భం పవిసిత్వా అత్తనో పరిచారికానం సఞ్ఞం దత్వా సిరిసయనే నిపజ్జి. నాగరాజా ఉపట్ఠానవేలాయ తం అపస్సన్తో ‘‘కహం విమలా’’తి పరిచారికాయో పుచ్ఛిత్వా ‘‘గిలానా, దేవా’’తి వుత్తే ఉట్ఠాయాసనా తస్సా సన్తికం గన్త్వా సయనపస్సే నిసీదిత్వా సరీరం పరిమజ్జన్తో పఠమం గాథమాహ –

౧౩౪౬.

‘‘పణ్డు కిసియాసి దుబ్బలా, వణ్ణరూపం న తవేదిసం పురే;

విమలే అక్ఖాహి పుచ్ఛితా, కీదిసీ తుయ్హం సరీరవేదనా’’తి.

తత్థ పణ్డూతి పణ్డుపలాసవణ్ణా. కిసియాతి కిసా. దుబ్బలాతి అప్పథామా. వణ్ణరూపం న తవేదిసం పురేతి తవ వణ్ణసఙ్ఖాతం రూపం పురే ఏదిసం న హోతి, నిద్దోసం అనవజ్జం, తం ఇదాని పరివత్తిత్వా అమనుఞ్ఞసభావం జాతం. విమలేతి తం ఆలపతి.

అథస్స ¶ సా ఆచిక్ఖన్తీ దుతియం గాథమాహ –

౧౩౪౭.

‘‘ధమ్మో ¶ మనుజేసు మాతీనం, దోహళో నామ జనిన్ద వుచ్చతి;

ధమ్మాహటం నాగకుఞ్జర, విధురస్స హదయాభిపత్థయే’’తి.

తత్థ ¶ ధమ్మోతి సభావో. మాతీనన్తి ఇత్థీనం. జనిన్దాతి నాగజనస్స ఇన్ద. ధమ్మాహటం నాగకుఞ్జర, విధురస్స హదయాభిపత్థయేతి నాగసేట్ఠ, అహం ధమ్మేన సమేన అసాహసికకమ్మేన ఆహటం విధురస్స హదయం అభిపత్థయామి, తం మే లభమానాయ జీవితం అత్థి, అలభమానాయ ఇధేవ మరణన్తి తస్స పఞ్ఞం సన్ధాయేవమాహ –

తం సుత్వా నాగరాజా తతియం గాథమాహ –

౧౩౪౮.

‘‘చన్దం ఖో త్వం దోహళాయసి, సూరియం వా అథ వాపి మాలుతం;

దుల్లభఞ్హి విధురస్స దస్సనం, కో విధురమిధ మానయిస్సతీ’’తి.

తత్థ దుల్లభఞ్హి విధురస్స దస్సనన్తి అసమధురస్స విధురస్స దస్సనమేవ దుల్లభం. తస్స హి సకలజమ్బుదీపే రాజానో ధమ్మికం రక్ఖావరణగుత్తిం పచ్చుపట్ఠాపేత్వా విచరన్తి, పస్సితుమ్పి నం కోచి న లభతి, తం కో ఇధ ఆనయిస్సతీతి వదతి.

సా తస్స వచనం సుత్వా ‘‘అలభమానాయ మే ఇధేవ మరణ’’న్తి పరివత్తిత్వా పిట్ఠిం దత్వా సాళకకణ్ణేన ముఖం పిదహిత్వా నిపజ్జి. నాగరాజా అనత్తమనో సిరిగబ్భం పవిసిత్వా సయనపిట్ఠే నిసిన్నో ‘‘విమలా విధురపణ్డితస్స హదయమంసం ఆహరాపేతీ’’తి సఞ్ఞీ హుత్వా ‘‘పణ్డితస్స హదయం అలభన్తియా విమలాయ జీవితం నత్థి, కథం ను ఖో తస్స హదయమంసం లభిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. అథస్స ధీతా ఇరన్ధతీ నామ నాగకఞ్ఞా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా మహన్తేన సిరివిలాసేన పితు ఉపట్ఠానం ఆగన్త్వా పితరం వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితా, సా తస్స ఇన్ద్రియవికారం దిస్వా ‘‘తాత, అతివియ దోమనస్సప్పత్తోసి, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి పుచ్ఛన్తీ ఇమం గాథమాహ –

౧౩౪౯.

‘‘కిం ¶ ను తాత తువం పజ్ఝాయసి, పదుమం హత్థగతంవ తే ముఖం;

కిం ను దుమ్మనరూపోసి ¶ ఇస్సర, మా త్వం సోచి అమిత్తతాపనా’’తి.

తత్థ పజ్ఝాయసీతి పునప్పునం చిన్తేసి. హత్థగతన్తి హత్థేన పరిమద్దితం పదుమం వియ తే ముఖం జాతం. ఇస్సరాతి పఞ్చయోజనసతికస్స మన్దిరనాగభవనస్స, సామీతి.

ధీతు వచనం సుత్వా నాగరాజా తమత్థం ఆరోచేన్తో ఆహ –

౧౩౫౦.

‘‘మాతా ¶ హి తవ ఇరన్ధతి, విధురస్స హదయం ధనియతి;

దుల్లభఞ్హి విధురస్స దస్సనం, కో విధురమిధ మానయిస్సతీ’’తి.

తత్థ ధనియతీతి పత్థేతి ఇచ్ఛతి.

అథ నం నాగరాజా ‘‘అమ్మ, మమ సన్తికే విధురం ఆనేతుం సమత్థో నత్థి, త్వం మాతు జీవితం దేహి, విధురం ఆనేతుం సమత్థం భత్తారం పరియేసాహీ’’తి ఉయ్యోజేన్తో ఉపడ్ఢగాథమాహ –

౧౩౫౧.

‘‘తస్స భత్తుపరియేసనం చర, యో విధురమిధ మానయిస్సతీ’’తి.

తత్థ చరాతి విచర.

ఇతి సో కిలేసాభిరతభావేన ధీతు అననుచ్ఛవికం కథం కథేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

‘‘పితునో చ సా సుత్వాన వాక్యం, రత్తిం నిక్ఖమ్మ అవస్సుతిం చరీ’’తి.

తత్థ అవస్సుతిన్తి భిక్ఖవే, సా నాగమాణవికా పితు వచనం సుత్వా పితరం అస్సాసేత్వా మాతు సన్తికం గన్త్వా తమ్పి అస్సాసేత్వా అత్తనో సిరిగబ్భం గన్త్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అత్తానం అలఙ్కరిత్వా ఏకం కుసుమ్భరత్తవత్థం నివాసేత్వా ఏకం ఏకంసే కత్వా తమేవ రత్తిం ఉదకం ద్విధా కత్వా నాగభవనతో నిక్ఖమ్మ ¶ హిమవన్తప్పదేసే సముద్దతీరే ఠితం సట్ఠియోజనుబ్బేధం ఏకగ్ఘనం కాళపబ్బతం నామ అఞ్జనగిరిం గన్త్వా అవస్సుతిం చరి కిలేసఅవస్సుతిం భత్తుపరియేసనం చరీతి అత్థో.

చరన్తీ ¶ చ యాని హిమవన్తే వణ్ణగన్ధసమ్పన్నాని పుప్ఫాని, తాని ఆహరిత్వా సకలపబ్బతం మణిఅగ్ఘియం వియ అలఙ్కరిత్వా ఉపరితలే పుప్ఫసన్థారం కత్వా మనోరమేనాకారేన నచ్చిత్వా మధురగీతం గాయన్తీ సత్తమం గాథమాహ –

౧౩౫౨.

‘‘కే గన్ధబ్బే రక్ఖసే చ నాగే, కే కిమ్పురిసే చాపి మానుసే;

కే పణ్డితే సబ్బకామదదే, దీఘరత్తం భత్తా మే భవిస్సతీ’’తి.

తత్థ ¶ కే గన్ధబ్బే రక్ఖసే చ నాగేతి కో గన్ధబ్బో వా రక్ఖసో వా నాగో వా. కే పణ్డితే సబ్బకామదదేతి కో ఏతేసు గన్ధబ్బాదీసు పణ్డితో సబ్బకామం దాతుం సమత్థో, సో విధురస్స హదయమంసదోహళినియా మమ మాతు మనోరథం మత్థకం పాపేత్వా మయ్హం దీఘరత్తం భత్తా భవిస్సతీతి.

తస్మిం ఖణే వేస్సవణమహారాజస్స భాగినేయ్యో పుణ్ణకో నామ యక్ఖసేనాపతి తిగావుతప్పమాణం మనోమయసిన్ధవం అభిరుయ్హ కాళపబ్బతమత్థకేన యక్ఖసమాగమం గచ్ఛన్తో తం తాయ గీతసద్దం అస్సోసి. అనన్తరే అత్తభావే అనుభూతపుబ్బాయ ఇత్థియా గీతసద్దో తస్స ఛవిఆదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ అట్ఠాసి. సో తాయ పటిబద్ధచిత్తో హుత్వా నివత్తిత్వా సిన్ధవపిట్ఠే నిసిన్నోవ ‘‘భద్దే, అహం మమ పఞ్ఞాయ ధమ్మేన సమేన విధురస్స హదయం ఆనేతుం సమత్థోమ్హి, త్వం మా చిన్తయీ’’తి తం అస్సాసేన్తో అట్ఠమం గాథమాహ –

౧౩౫౩.

‘‘అస్సాస హేస్సామి తే పతి, భత్తా తే హేస్సామి అనిన్దలోచనే;

పఞ్ఞా హి మమం తథావిధా, అస్సాస హేస్ససి భరియా మమా’’తి.

తత్థ ¶ అనిన్దలోచనేతి అనిన్దితబ్బలోచనే. తథావిధాతి విధురస్స హదయమంసం ఆహరణసమత్థా.

అథ నం ఇరన్ధతీ ‘‘తేన హి ఏహి, గచ్ఛామ మే పితు సన్తిక’’న్తి ఆనేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౫౪.

‘‘అవచాసి పుణ్ణకం ఇరన్ధతీ, పుబ్బపథానుగతేన చేతసా;

ఏహి ¶ గచ్ఛామ పితు మమన్తికే, ఏసోవ తే ఏతమత్థం పవక్ఖతీ’’తి.

తత్థ పుబ్బపథానుగతేనాతి అనన్తరే అత్తభావే భూతపుబ్బసామికే తస్మిం పుబ్బపథేనేవ అనుగతేన. ఏహి గచ్ఛామాతి భిక్ఖవే, సో యక్ఖసేనాపతి ఏవం వత్వా ‘‘ఇమం అస్సపిట్ఠిం ఆరోపేత్వా నేస్సామీ’’తి పబ్బతమత్థకా ఓతరిత్వా తస్సా గహణత్థం హత్థం పసారేసి. సా అత్తనో హత్థం గణ్హితుం అదత్వా తేన పసారితహత్థం సయం గహేత్వా ‘‘సామి, నాహం అనాథా, మయ్హం పితా వరుణో నామ నాగరాజా, మాతా విమలా నామ దేవీ, ఏహి మమ పితు సన్తికం గచ్ఛామ, ఏసో ఏవ తే యథా అమ్హాకం మఙ్గలకిరియాయ భవితబ్బం, ఏవం ఏతమత్థం పవక్ఖతీ’’తి అవచాసి.

ఏవం ¶ వత్వా సా యక్ఖం గహేత్వా పితు సన్తికం అగమాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౫౫.

‘‘అలఙ్కతా సువసనా, మాలినీ చన్దనుస్సదా;

యక్ఖం హత్థే గహేత్వాన, పితుసన్తికుపాగమీ’’తి.

తత్థ పితుసన్తికుపాగమీతి అత్తనో పితునో నాగరఞ్ఞో సన్తికం ఉపాగమి.

పుణ్ణకోపి యక్ఖో పటిహరిత్వా నాగరాజస్స సన్తికం గన్త్వా ఇరన్ధతిం యాచన్తో ఆహ –

౧౩౫౬.

‘‘నాగవర వచో సుణోహి మే, పతిరూపం పటిపజ్జ సుఙ్కియం;

పత్థేమి అహం ఇరన్ధతిం, తాయ సమఙ్గిం కరోహి మం తువం.

౧౩౫౭.

‘‘సతం ¶ హత్థీ సతం అస్సా, సతం అస్సతరీరథా;

సతం వలభియో పుణ్ణా, నానారత్నస్స కేవలా;

తే నాగ పటిపజ్జస్సు, ధీతరం దేహిరన్ధతి’’న్తి.

తత్థ సుఙ్కియన్తి అత్తనో కులపదేసానురూపం ధితు సుఙ్కం ధనం పటిపజ్జ గణ్హ. సమఙ్గిం కరోహీతి మం తాయ సద్ధిం సమఙ్గిభూతం కరోహి. వలభియోతి భణ్డసకటియో. నానారత్నస్స కేవలాతి నానారతనస్స సకలపరిపుణ్ణా.

అథ నం నాగరాజా ఆహ –

౧౩౫౮.

‘‘యావ ఆమన్తయే ఞాతీ, మిత్తే చ సుహదజ్జనే;

అనామన్త కతం కమ్మం, తం పచ్ఛా అనుతప్పతీ’’తి.

తత్థ యావ ఆమన్తయే ఞాతీతి భో యక్ఖసేనాపతి, అహం తుయ్హం ధీతరం దేమి, నో న దేమి, థోకం పన ఆగమేహి, యావ ఞాతకేపి జానాపేమి. తం పచ్ఛా అనుతప్పతీతి ఇత్థియో హి గతగతట్ఠానే అభిరమన్తిపి అనభిరమన్తిపి, అనభిరతికాలే ఞాతకాదయో అమ్హేహి ¶ సద్ధిం అనామన్తేత్వా ¶ కతం కమ్మం నామ ఏవరూపం హోతీతి ఉస్సుక్కం న కరోన్తి, ఏవం తం కమ్మం పచ్ఛా అనుతాపం ఆవహతీతి.

ఏవం వత్వా సో భరియాయ వసనట్ఠానం గన్త్వా తాయ సద్ధిం సల్లపి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౫౯.

‘‘తతో సో వరుణో నాగో, పవిసిత్వా నివేసనం;

భరియం ఆమన్తయిత్వాన, ఇదం వచనమబ్రవి.

౧౩౬౦.

‘‘‘అయం సో పుణ్ణకో యక్ఖో, యాచతీ మం ఇరన్ధతిం;

బహునా విత్తలాభేన, తస్స దేమ పియం మమ’’’న్తి.

తత్థ పవిసిత్వాతి వరుణో పుణ్ణకం తత్థేవ ఠపేత్వా సయం ఉట్ఠాయ యత్థస్స భరియా నిపన్నా, తం నివేసనం పవిసిత్వా. పియం మమన్తి మమ పియం ధీతరం తస్స బహునా విత్తలాభేన దేమాతి పుచ్ఛతి.

విమలా ¶ ఆహ –

౧౩౬౧.

‘‘న ధనేన న విత్తేన, లబ్భా అమ్హం ఇరన్ధతీ;

సచే చ ఖో హదయం పణ్డితస్స, ధమ్మేన లద్ధా ఇధ మాహరేయ్య;

ఏతేన విత్తేన కుమారి లబ్భా, నాఞ్ఞం ధనం ఉత్తరి పత్థయామా’’తి.

తత్థ అమ్హం ఇరన్ధతీతి అమ్హాకం ధీతా ఇరన్ధతీ. ఏతేన విత్తేనాతి ఏతేన తుట్ఠికారణేన.

సో తాయ సద్ధిం మన్తేత్వా పునదేవ పుణ్ణకేన సద్ధిం మన్తేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౬౨.

‘‘తతో సో వరుణో నాగో, నిక్ఖమిత్వా నివేసనా;

పుణ్ణకామన్తయిత్వాన, ఇదం వచనమబ్రవి.

౧౩౬౩.

‘‘‘న ¶ ధనేన న విత్తేన, లబ్భా అమ్హం ఇరన్ధతీ;

సచే తువం హదయం పణ్డితస, ధమ్మేన లద్ధా ఇధ మాహరేసి;

ఏతేన విత్తేన కుమారి లబ్భా, నాఞ్ఞం ధనం ఉత్తరి పత్థయామా’’’తి.

తత్థ పుణ్ణకామన్తయిత్వానాతి పుణ్ణకం ఆమన్తయిత్వా.

పుణ్ణకో ఆహ –

౧౩౬౪.

‘‘యం పణ్డితోత్యేకే వదన్తి లోకే, తమేవ బాలోతి పునాహు అఞ్ఞే;

అక్ఖాహి మే విప్పవదన్తి ఏత్థ, కం పణ్డితం నాగ తువం వదేసీ’’తి.

తత్థ యం ¶ పణ్డితోత్యేకేతి సో కిర ‘‘హదయం పణ్డితస్సా’’తి సుత్వా చిన్తేసి ‘‘యం ఏకే పణ్డితోతి వదన్తి, తమేవ అఞ్ఞే బాలోతి కథేన్తి. కిఞ్చాపి మే ఇరన్ధతియా విధురోతి అక్ఖాతం, తథాపి తథతో జానితుం పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి. తస్మా ఏవమాహ.

నాగరాజా ¶ ఆహ –

౧౩౬౫.

‘‘కోరబ్యరాజస్స ధనఞ్చయస్స, యది తే సుతో విధురో నామ కత్తా;

ఆనేహి తం పణ్డితం ధమ్మలద్ధా, ఇరన్ధతీ పదచరా తే హోతూ’’తి.

తత్థ ధమ్మలద్ధాతి ధమ్మేన లభిత్వా. పదచరాతి పాదపరిచారికా.

తం సుత్వా పుణ్ణకో సోమనస్సప్పత్తో సిన్ధవం నయనత్థాయ ఉపట్ఠాకం ఆణాపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౬౬.

‘‘ఇదఞ్చ సుత్వా వరుణస్స వాక్యం, ఉట్ఠాయ యక్ఖో పరమప్పతీతో;

తత్థేవ సన్తో పురిసం అసంసి, ఆనేహి ఆజఞ్ఞమిధేవ యుత్త’’న్తి.

తత్థ పురిసం అసంసీతి అత్తనో ఉపట్ఠాకం ఆణాపేసి. ఆజఞ్ఞన్తి కారణాకారణజాననకసిన్ధవం. యుత్తన్తి కప్పితం.

౧౩౬౭.

‘‘జాతరూపమయా ¶ కణ్ణా, కాచమ్హిచమయా ఖురా;

జమ్బోనదస్స పాకస్స, సువణ్ణస్స ఉరచ్ఛదో’’తి.

తత్థ జాతరూపమయా కణ్ణాతి తమేవ సిన్ధవం వణ్ణేన్తో ఆహ. తస్స హి మనోమయస్స సిన్ధవస్స జాతరూపమయా కణ్ణా, కాచమ్హిచమయా ఖురా, తస్స ఖురా రత్తమణిమయాతి అత్థో. జమ్బోనదస్స పాకస్సాతి జమ్బోనదస్స పక్కస్స రత్తసువణ్ణస్స ఉరచ్ఛదో.

సో పురిసో తావదేవ తం సిన్ధవం ఆనేసి. పుణ్ణకో తం అభిరుయ్హ ఆకాసేన వేస్సవణస్స సన్తికం గన్త్వా నాగభవనం వణ్ణేత్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తస్సత్థస్స పకాసనత్థం ఇదం వుత్తం –

౧౩౬౮.

‘‘దేవవాహవహం యానం, అస్సమారుయ్హ పుణ్ణకో;

అలఙ్కతో కప్పితకేసమస్సు, పక్కామి వేహాయసమన్తలిక్ఖే.

౧౩౬౯.

‘‘సో ¶ పుణ్ణకో కామరాగేన గిద్ధో, ఇరన్ధతిం నాగకఞ్ఞం జిగీసం;

గన్త్వాన ¶ తం భూతపతిం యసస్సిం, ఇచ్చబ్రవీ వేస్సవణం కువేరం.

౧౩౭౦.

‘‘భోగవతీ నామ మన్దిరే, వాసా హిరఞ్ఞవతీతి వుచ్చతి;

నగరే నిమ్మితే కఞ్చనమయే, మణ్డలస్స ఉరగస్స నిట్ఠితం.

౧౩౭౧.

‘‘అట్టాలకా ఓట్ఠగీవియో, లోహితఙ్కస్స మసారగల్లినో;

పాసాదేత్థ సిలామయా, సోవణ్ణరతనేహి ఛాదితా.

౧౩౭౨.

‘‘అమ్బా తిలకా చ జమ్బుయో, సత్తపణ్ణా ముచలిన్దకేతకా;

పియఙ్గు ఉద్దాలకా సహా, ఉపరిభద్దకా సిన్దువారకా.

౧౩౭౩.

‘‘చమ్పేయ్యకా నాగమల్లికా, భగినీమాలా అథ మేత్థ కోలియా;

ఏతే దుమా పరిణామితా, సోభయన్తి ఉరగస్స మన్దిరం.

౧౩౭౪.

‘‘ఖజ్జురేత్థ ¶ సిలామయా, సోవణ్ణధువపుప్ఫితా బహూ;

యత్థ వసతోపపాతికో, నాగరాజా వరుణో మహిద్ధికో.

౧౩౭౫.

‘‘తస్స కోమారికా భరియా, విమలా కఞ్చనవేల్లివిగ్గహా;

కాలా తరుణావ ఉగ్గతా, పుచిమన్దత్థనీ చారుదస్సనా.

౧౩౭౬.

‘‘లాఖారసరత్తసుచ్ఛవీ ¶ , కణికారావ నివాతపుప్ఫితా;

తిదివోకచరావ అచ్ఛరా, విజ్జువబ్భఘనా వినిస్సటా.

౧౩౭౭.

‘‘సా ¶ దోహళినీ సువిమ్హితా, విధురస్స హదయం ధనియతి;

తం తేసం దేమి ఇస్సర, తేన తే దేన్తి ఇరన్ధతిం మమ’’న్తి.

తత్థ దేవవాహవహం యానన్తి వహితబ్బోతి వాహో, దేవసఙ్ఖాతం వాహం వహతీతి దేవవాహవహం. యన్తి ఏతేనాతి యానం. కప్పితకేసమస్సూతి మణ్డనవసేన సుసంవిహితకేసమస్సు. దేవానం పన కేసమస్సుకరణకమ్మం నామ నత్థి, విచిత్తకథికేన పన కథితం. జిగీసన్తి పత్థయన్తో. వేస్సవణన్తి విసాణాయ రాజధానియా ఇస్సరరాజానం. కువేరన్తి ఏవంనామకం. భోగవతీ నామాతి సమ్పన్నభోగతాయ ఏవంలద్ధనామం. మన్దిరేతి మన్దిరం, భవనన్తి అత్థో. వాసా హిరఞ్ఞవతీతి నాగరాజస్స వసనట్ఠానత్తా వాసాతి చ, కఞ్చనవతియా సువణ్ణపాకారేన పరిక్ఖిత్తత్తా హిరఞ్ఞవతీతి చ వుచ్చతి. నగరే నిమ్మితేతి నగరం నిమ్మితం. కఞ్చనమయేతి సువణ్ణమయం. మణ్డలస్సాతి భోగమణ్డలేన సమన్నాగతస్స. నిట్ఠితన్తి కరణపరినిట్ఠితం. ఓట్ఠగీవియోతి ఓట్ఠగీవాసణ్ఠానేన కతా రత్తమణిమసారగల్లమయా అట్టాలకా. పాసాదేత్థాతి ఏత్థ నాగభవనే పాసాదా. సిలామయాతి మణిమయా. సోవణ్ణరతనేహీతి సువణ్ణసఙ్ఖాతేహి రతనేహి, సువణ్ణిట్ఠకాహి ఛాదితాతి అత్థో. సహాతి సహకారా. ఉపరిభద్దకాతి ఉద్దాలకజాతికాయేవ రుక్ఖా. చమ్పేయ్యకా నాగమల్లికాతి చమ్పకా చ నాగా చ మల్లికా చ. భగినీమాలా అథ మేత్థ కోలియాతి భగినీమాలా చేవ అథ ఏత్థ నాగభవనే కోలియా నామ రుక్ఖా చ. ఏతే దుమా పరిణామితాతి ఏతే పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖా అఞ్ఞమఞ్ఞం సఙ్ఘట్టసాఖతాయ పరిణామితా ఆకులసమాకులా. ఖజ్జురేత్థాతి ఖజ్జురిరుక్ఖా ఏత్థ. సిలామయాతి ఇన్దనీలమణిమయా. సోవణ్ణధువపుప్ఫితాతి తే పన సువణ్ణపుప్ఫేహి నిచ్చపుప్ఫితా. యత్థ వసతోపపాతికోతి యత్థ నాగభవనే ఓపపాతికో నాగరాజా వసతి. కఞ్చనవేల్లివిగ్గహాతి ¶ సువణ్ణరాసిసస్సిరికసరీరా. కాలా తరుణావ ఉగ్గతాతి విలాసయుత్తతాయ మన్దవాతేరితా కాలవల్లిపల్లవా వియ ఉగ్గతా. పుచిమన్దత్థనీతి నిమ్బఫలసణ్ఠానచూచుకా ¶ . లాఖారసరత్తసుచ్ఛవీతి హత్థపాదతలఛవిం సన్ధాయ వుత్తం. తిదివోకచరాతి తిదసభవనచరా. విజ్జువబ్భఘనాతి అబ్భఘనవలాహకన్తరతో నిస్సటా విజ్జులతా వియ. తం తేసం దేమీతి తం తస్స హదయం అహం తేసం దేమి, ఏవం జానస్సు. ఇస్సరాతి మాతులం ఆలపతి.

ఇతి సో వేస్సవణేన అననుఞ్ఞాతో గన్తుం అవిసహిత్వా తం అనుజానాపేతుం ఏతా ఏత్తకా గాథా కథేసి. వేస్సవణో పన తస్స కథం న సుణాతి. కింకారణా? ద్విన్నం దేవపుత్తానం విమానఅడ్డం పరిచ్ఛిన్దతీతి. పుణ్ణకో అత్తనో వచనస్స అస్సుతభావం ఞత్వా జినకదేవపుత్తస్స ¶ సన్తికే అట్ఠాసి. వేస్సవణో అడ్డం వినిచ్ఛినిత్వా పరాజితం అనుట్ఠాపేత్వా ఇతరం ‘‘గచ్ఛ త్వం, తవ విమానే వసాహీ’’తి ఆహ. పుణ్ణకో ‘‘గచ్ఛ త్వ’’న్తి వుత్తక్ఖణేయేవ ‘‘మయ్హం మాతులేన మమ పేసితభావం జానాథా’’తి కతిపయదేవపుత్తే సక్ఖిం కత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ సిన్ధవం ఆహరాపేత్వా అభిరుయ్హ పక్కామి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౭౮.

‘‘సో పుణ్ణకో భూతపతిం యసస్సిం, ఆమన్తయ వేస్సవణం కువేరం;

తత్థేవ సన్తో పురిసం అసంసి, ఆనేహి ఆజఞ్ఞమిధేవ యుత్తం.

౧౩౭౯.

‘‘జాతరూపమయా కణ్ణా, కాచమ్హిచమయా ఖురా;

జమ్బోనదస్స పాకస్స, సువణ్ణస్స ఉరచ్ఛదో.

౧౩౮౦.

‘‘దేవవాహవహం యానం, అస్సమారుయ్హ పుణ్ణకో;

అలఙ్కతో కప్పితకేసమస్సు, పక్కామి వేహాయసమన్తలిక్ఖే’’తి.

తత్థ ఆమన్తయాతి ఆమన్తయిత్వా.

సో ఆకాసేన గచ్ఛన్తోయేవ చిన్తేసి ‘‘విధురపణ్డితో మహాపరివారో, న సక్కా తం గణ్హితుం, ధనఞ్చయకోరబ్యో పన జూతవిత్తకో, తం జూతేన ¶ జినిత్వా విధురం గణ్హిస్సామి, ఘరే పనస్స బహూని రతనాని, అప్పగ్ఘేన లక్ఖేన జూతం న కీళిస్సతి, మహగ్ఘరతనం హరితుం వట్టతి, అఞ్ఞం రతనం రాజా న గణ్హిస్సతి, రాజగహస్స సామన్తా వేపుల్లపబ్బతబ్భన్తరే చక్కవత్తిరఞ్ఞో పరిభోగమణిరతనం అత్థి మహానుభావం, తం గహేత్వా తేన రాజానం పలోభేత్వా జినిస్సామీ’’తి. సో తథా అకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౮౧.

‘‘సో ¶ అగ్గమా రాజగహం సురమ్మం, అఙ్గస్స రఞ్ఞో నగరం దురాయుతం;

పహూతభక్ఖం బహుఅన్నపానం, మసక్కసారం వియ వాసవస్స.

౧౩౮౨.

‘‘మయూరకోఞ్చాగణసమ్పఘుట్ఠం ¶ , దిజాభిఘుట్ఠం దిజసఙ్ఘసేవితం;

నానాసకున్తాభిరుదం సువఙ్గణం, పుప్ఫాభికిణ్ణం హిమవంవ పబ్బతం.

౧౩౮౩.

‘‘సో పుణ్ణకో వేపులమాభిరూహి, సిలుచ్చయం కిమ్పురిసానుచిణ్ణం;

అన్వేసమానో మణిరతనం ఉళారం, తమద్దసా పబ్బతకూటమజ్ఝే’’తి.

తత్థ అఙ్గస్స రఞ్ఞోతి తదా అఙ్గస్స రఞ్ఞోవ మగధరజ్జం అహోసి. తేన వుత్తం – ‘‘అఙ్గస్స రఞ్ఞో నగర’’న్తి. దురాయుతన్తి పచ్చత్థికేహి దురాయుత్తం. మసక్కసారం వియ వాసవస్సాతి మసక్కసారసఙ్ఖాతే సినేరుపబ్బతమత్థకే మాపితత్తా ‘‘మసక్కసార’’న్తి లద్ధనామం వాసవస్స భవనం వియ. దిజాభిఘుట్ఠన్తి అఞ్ఞేహి చ పక్ఖీహి అభిసఙ్ఘుట్ఠం నిన్నాదితం. నానాసకున్తాభిరుదన్తి మధురస్సరేన గాయన్తేహి వియ నానావిధేహి సకుణేహి అభిరుదం, అభిగీతన్తి అత్థో. సువఙ్గణన్తి సున్దరఅఙ్గణం మనుఞ్ఞతలం. హిమవంవ పబ్బతన్తి హిమవన్తపబ్బతం వియ. వేపులమాభిరూహీతి భిక్ఖవే, సో పుణ్ణకో ఏవరూపం వేపుల్లపబ్బతం అభిరుహి. పబ్బతకూటమజ్ఝేతి పబ్బతకూటఅన్తరే తం మణిం అద్దస.

౧౩౮౪.

‘‘దిస్వా ¶ మణిం పభస్సరం జాతిమన్తం, మనోహరం మణిరతనం ఉళారం;

దద్దల్లమానం యససా యసస్సినం, ఓభాసతీ విజ్జురివన్తలిక్ఖే.

౧౩౮౫.

‘‘తమగ్గహీ వేళురియం మహగ్ఘం, మనోహరం నామ మహానుభావం;

ఆజఞ్ఞమారుయ్హ మనోమవణ్ణో, పక్కామి వేహాయసమన్తలిక్ఖే’’తి.

తత్థ మనోహరన్తి మనసాభిపత్థితస్స ధనస్స ఆహరణసమత్థం. దద్దల్లమానన్తి ఉజ్జలమానం. యససాతి పరివారమణిగణేన. ఓభాసతీతి తం మణిరతనం ఆకాసే విజ్జురివ ఓభాసతి. తమగ్గహీతి తం మణిరతనం అగ్గహేసి. తం పన మణిరతనం కుమ్భిరో నామ యక్ఖో కుమ్భణ్డసహస్సపరివారో రక్ఖతి. సో పన తేన కుజ్ఝిత్వా ఓలోకితమత్తేనేవ భీతతసితో పలాయిత్వా చక్కవాళపబ్బతం పత్వా కమ్పమానో ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. ఇతి తం పలాపేత్వా పుణ్ణకో మణిరతనం అగ్గహేసి. మనోహరం నామాతి మనసా చిన్తితం ధనం ఆహరితుం సక్కోతీతి ఏవంలద్ధనామం.

ఇతి ¶ సో తం గహేత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్తో తం నగరం పత్తో. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౩౮౬.

‘‘సో అగ్గమా నగరమిన్దపత్థం, ఓరుయ్హుపాగచ్ఛి సభం కురూనం;

సమాగతే ¶ ఏకసతం సమగ్గే, అవ్హేత్థ యక్ఖో అవికమ్పమానో.

౧౩౮౭.

‘‘కో నీధ రఞ్ఞం వరమాభిజేతి, కమాభిజేయ్యామ వరద్ధనేన;

కమనుత్తరం రతనవరం జినామ, కో వాపి నో జేతి వరద్ధనేనా’’తి.

తత్థ ¶ ఓరుయ్హుపాగచ్ఛి సభం కురూనన్తి భిక్ఖవే, సో పుణ్ణకో అస్సపిట్ఠితో ఓరుయ్హ అస్సం అదిస్సమానరూపం ఠపేత్వా మాణవకవణ్ణేన కురూనం సభం ఉపగతో. ఏకసతన్తి ఏకసతరాజానో అఛమ్భీతో హుత్వా ‘‘కో నీధా’’తిఆదీని వదన్తో జూతేన అవ్హేత్థ. కో నీధాతి కో ను ఇమస్మిం రాజసమాగమే. రఞ్ఞన్తి రాజూనం అన్తరే. వరమాభిజేతీతి అమ్హాకం సన్తకం సేట్ఠరతనం అభిజేతి, ‘‘అహం జినామీ’’తి వత్తుం ఉస్సహతి. కమాభిజేయ్యామాతి కం వా మయం జినేయ్యామ. వరద్ధనేనాతి ఉత్తమధనేన. కమనుత్తరన్తి జినన్తో చ కతరం రాజానం అనుత్తరం రతనవరం జినామ. కో వాపి నో జేతీతి అథ వా కో నామ రాజా అమ్హే వరధనేన జేతి. ఇతి సో చతూహి పదేహి కోరబ్యమేవ ఘట్టేతి.

అథ రాజా ‘‘మయా ఇతో పుబ్బే ఏవం సూరో హుత్వా కథేన్తో నామ న దిట్ఠపుబ్బో, కో ను ఖో ఏసో’’తి చిన్తేత్వా పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –

౧౩౮౮.

‘‘కుహిం ను రట్ఠే తవ జాతిభూమి, న కోరబ్యస్సేవ వచో తవేదం;

అభీతోసి నో వణ్ణనిభాయ సబ్బే, అక్ఖాహి మే నామఞ్చ బన్ధవే చా’’తి.

తత్థ న కోరబ్యస్సేవాతి కురురట్ఠవాసికస్సేవ తవ వచనం న హోతి.

తం సుత్వా ఇతరో ‘‘అయం రాజా మమ నామం పుచ్ఛతి, పుణ్ణకో చ నామ దాసో హోతి. సచాహం ‘పుణ్ణకోస్మీ’తి వక్ఖామి, ‘ఏస దాసో, తస్మా మం పగబ్భతాయ ఏవం వదేతీ’తి అవమఞ్ఞిస్సతి, అనన్తరాతీతే అత్తభావే నామమస్స కథేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౩౮౯.

‘‘కచ్చాయనో ¶ మాణవకోస్మి రాజ, అనూననామో ఇతి మవ్హయన్తి;

అఙ్గేసు ¶ మే ఞాతయో బన్ధవా చ, అక్ఖేన దేవస్మి ఇధానుపత్తో’’తి.

తత్థ అనూననామోతి న ఊననామో. ఇమినా అత్తనో పుణ్ణకనామమేవ పటిచ్ఛన్నం కత్వా కథేతి. ఇతి మవ్హయన్తీతి ఇతి మం అవ్హయన్తి పక్కోసన్తి ¶ . అఙ్గేసూతి అఙ్గరట్ఠే కాలచమ్పానగరే వసన్తి. అక్ఖేన దేవస్మీతి దేవ, జూతకీళనత్థేన ఇధ అనుప్పత్తోస్మి.

అథ రాజా ‘‘మాణవ, త్వం జూతేన జితో కిం దస్ససి, కిం తే అత్థీ’’తి పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –

౧౩౯౦.

‘‘కిం మాణవస్స రతనాని అత్థి, యే తం జినన్తో హరే అక్ఖధుత్తో;

బహూని రఞ్ఞో రతనాని అత్థి, తే త్వం దలిద్దో కథమవ్హయేసీ’’తి.

తస్సత్థో – కిత్తకాని భోతో మాణవస్స రతనాని అత్థి, యే తం జినన్తో అక్ఖధుత్తో ‘‘ఆహరా’’తి వత్వా హరేయ్య. రఞ్ఞో పన నివేసనే బహూని రతనాని అత్థి, తే రాజానో ఏవం బహుధనే త్వం దలిద్దో సమానో కథం జూతేన అవ్హయసీతి.

తతో పుణ్ణకో గాథమాహ –

౧౩౯౧.

‘‘మనోహరో నామ మణీ మమాయం, మనోహరం మణిరతనం ఉళారం;

ఇమఞ్చ ఆజఞ్ఞమమిత్తతాపనం, ఏతం మే జినిత్వా హరే అక్ఖధుత్తో’’తి.

పాళిపోత్థకేసు పన ‘‘మణి మమ విజ్జతి లోహితఙ్కో’’తి లిఖితం. సో పన మణి వేళురియో, తస్మా ఇదమేవ సమేతి.

తత్థ ఆజఞ్ఞన్తి ఇమం ఆజానీయస్సఞ్చ మణిఞ్చాతి ఏతం మే ఉభయం హరేయ్య అక్ఖధుత్తోతి అస్సం దస్సేత్వా ఏవమాహ.

తం సుత్వా రాజా గాథమాహ –

౧౩౯౨.

‘‘ఏకో ¶ మణీ మాణవ కిం కరిస్సతి, ఆజానియేకో పన కిం కరిస్సతి;

బహూని రఞ్ఞో మణిరతనాని అత్థి, ఆజానియా వాతజవా అనప్పకా’’తి.

దోహళకణ్డం నిట్ఠితం.

మణికణ్డం

సో ¶ ¶ రఞ్ఞో కథం సుత్వా ‘‘మహారాజ, కిం నామ ఏతం వదేథ, ఏకో అస్సో అస్ససహస్సం లక్ఖం హోతి, ఏకో మణి మణిసహస్సం లక్ఖం హోతి. న హి సబ్బే అస్సా ఏకసదిసా, ఇమస్స తావ జవం పస్సథా’’తి వత్వా అస్సం అభిరుహిత్వా పాకారమత్థకేన పేసేసి. సత్తయోజనికం నగరం అస్సేహి గీవాయ గీవం పహరన్తేహి పరిక్ఖిత్తం వియ అహోసి. అథానుక్కమేన అస్సోపి న పఞ్ఞాయి, యక్ఖోపి న పఞ్ఞాయి, ఉదరే బద్ధరత్తపటోవ పఞ్ఞాయి. సో అస్సతో ఓరుయ్హ ‘‘దిట్ఠో, మహారాజ, అస్సస్స వేగో’’తి వత్వా ‘‘ఆమ, దిట్ఠో’’తి వుత్తే ‘‘ఇదాని పున పస్స, మహారాజా’’తి వత్వా అస్సం అన్తోనగరే ఉయ్యానే పోక్ఖరణియా ఉదకపిట్ఠే పేసేసి, ఖురగ్గాని అతేమేన్తోవ పక్ఖన్ది. అథ నం పదుమపత్తేసు విచరాపేత్వా పాణిం పహరిత్వా హత్థం పసారేసి, అస్సో ఆగన్త్వా పాణితలే పతిట్ఠాసి. తతో ‘‘వట్టతే ఏవరూపం అస్సరతనం నరిన్దా’’తి వత్వా ‘‘వట్టతీ’’తి వుత్తే ‘‘మహారాజ, అస్సరతనం తావ తిట్ఠతు, మణిరతనస్స మహానుభావం పస్సా’’తి వత్వా తస్సానుభావం పకాసేన్తో ఆహ –

౧౩౯౩.

‘‘ఇదఞ్చ మే మణిరతనం, పస్స త్వం ద్విపదుత్తమ;

ఇత్థీనం విగ్గహా చేత్థ, పురిసానఞ్చ విగ్గహా.

౧౩౯౪.

‘‘మిగానం విగ్గహా చేత్థ, సకుణానఞ్చ విగ్గహా;

నాగరాజా సుపణ్ణా చ, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ ఇత్థీనన్తి ఏతస్మిఞ్హి మణిరతనే అలఙ్కతపటియత్తా అనేకా ఇత్థివిగ్గహా పురిసవిగ్గహా నానప్పకారా మిగపక్ఖిసఙ్ఘా సేనఙ్గాదీని చ పఞ్ఞాయన్తి, తాని దస్సేన్తో ఏవమాహ. నిమ్మితన్తి ఇదం ఏవరూపం అచ్ఛేరకం మణిమ్హి నిమ్మితం పస్స.

‘‘అపరమ్పి పస్సాహీ’’తి వత్వా గాథా ఆహ –

౧౩౯౫.

‘‘హత్థానీకం ¶ రథానీకం, అస్సే పత్తీ చ వమ్మినే;

చతురఙ్గినిమం సేనం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౩౯౬.

‘‘హత్థారోహే ¶ అనీకట్ఠే, రథికే పత్తికారకే;

బలగ్గాని వియూళ్హాని, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ బలగ్గానీతి బలానేవ. వియూళ్హానీతి బ్యూహవసేన ఠితాని.

౧౩౯౭.

‘‘పురం ¶ ఉద్ధాపసమ్పన్నం, బహుపాకారతోరణం;

సిఙ్ఘాటకే సుభూమియో, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౩౯౮.

‘‘ఏసికా పరిఖాయో చ, పలిఖం అగ్గళాని చ;

అట్టాలకే చ ద్వారే చ, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ పురన్తి నగరం. ఉద్ధాపసమ్పన్నన్తి పాకారవత్థునా సమ్పన్నం. బహుపాకారతోరణన్తి ఉచ్చపాకారతోరణనగరద్వారేన సమ్పన్నం. సిఙ్ఘాటకేతి వీథిచతుక్కాని. సుభూమియోతి నగరూపచారే విచిత్తా రమణీయభూమియో. ఏసికాతి నగరద్వారేసు ఉట్ఠాపితే ఏసికత్థమ్భే. పలిఖన్తి పలిఘం, అయమేవ వా పాఠో. అగ్గళానీతి నగరద్వారకవాటాని. ద్వారే చాతి గోపురాని చ.

౧౩౯౯.

‘‘పస్స తోరణమగ్గేసు, నానాదిజగణా బహూ;

హంసా కోఞ్చా మయూరా చ, చక్కవాకా చ కుక్కుహా.

౧౪౦౦.

‘‘కుణాలకా బహూ చిత్రా, సిఖణ్డీ జీవజీవకా;

నానాదిజగణాకిణ్ణం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ తోరణమగ్గేసూతి ఏతస్మిం నగరే తోరణగ్గేసు. కుణాలకాతి కాళకోకిలా. చిత్రాతి చిత్రపత్తకోకిలా.

౧౪౦౧.

‘‘పస్స నగరం సుపాకారం, అబ్భుతం లోమహంసనం;

సముస్సితధజం రమ్మం, సోణ్ణవాలుకసన్థతం.

౧౪౦౨.

‘‘పస్సేత్థ ¶ పణ్ణసాలాయో, విభత్తా భాగసో మితా;

నివేసనే నివేసే చ, సన్ధిబ్యూహే పథద్ధియో’’తి.

తత్థ సుపాకారన్తి కఞ్చనపాకారపరిక్ఖిత్తం. పణ్ణసాలాయోతి నానాభణ్డపుణ్ణే ఆపణే. నివేసనే నివేసే చాతి గేహాని చేవ గేహవత్థూని చ. సన్ధిబ్యూహేతి ఘరసన్ధియో చ అనిబ్బిద్ధరచ్ఛా చ. పథద్ధియోతి నిబ్బిద్ధవీథియో.

౧౪౦౩.

‘‘పానాగారే ¶ చ సోణ్డే చ, సూనా ఓదనియా ఘరా;

వేసీ చ గణికాయో చ, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౦౪.

‘‘మాలాకారే చ రజకే, గన్ధికే అథ దుస్సికే;

సువణ్ణకారే మణికారే, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౦౫.

‘‘ఆళారికే చ సూదే చ, నటనాటకగాయినో;

పాణిస్సరే కుమ్భథూనికే, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ సోణ్డే చాతి అత్తనో అనురూపేహి కణ్ఠకణ్ణపిలన్ధనేహి సమన్నాగతే ఆపానభూమిం ¶ సజ్జేత్వా నిసిన్నే సురాసోణ్డే చ. ఆళారికేతి పూవపాకే. సూదేతి భత్తకారకే. పాణిస్సరేతి పాణిప్పహారేన గాయన్తే. కుమ్భథూనికేతి ఘటదద్దరివాదకే.

౧౪౦౬.

‘‘పస్స భేరీ ముదిఙ్గా చ, సఙ్ఖా పణవదిన్దిమా;

సబ్బఞ్చ తాళావచరం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౦౭.

‘‘సమ్మతాలఞ్చ వీణఞ్చ, నచ్చగీతం సువాదితం;

తూరియతాళితసఙ్ఘుట్ఠం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౦౮.

‘‘లఙ్ఘికా ముట్ఠికా చేత్థ, మాయాకారా చ సోభియా;

వేతాలికే చ జల్లే చ, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ సమ్మతాలఞ్చాతి ఖదిరాదిసమ్మఞ్చేవ కంసతాలఞ్చ. తూరియతాళితసఙ్ఘుట్ఠన్తి నానాతూరియానం ¶ తాళితేహి సఙ్ఘుట్ఠం. ముట్ఠికాతి ముట్ఠికమల్లా. సోభియాతి నగరసోభనా ఇత్థీ చ సమ్పన్నరూపా పురిసా చ. వేతాలికేతి వేతాలఉట్ఠాపకే. జల్లేతి మస్సూని కరోన్తే న్హాపితే.

౧౪౦౯.

‘‘సమజ్జా చేత్థ వత్తన్తి, ఆకిణ్ణా నరనారిభి;

మఞ్చాతిమఞ్చే భూమియో, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ మఞ్చాతిమఞ్చేతి మఞ్చానం ఉపరి బద్ధమఞ్చే. భూమియోతి రమణీయా సమజ్జభూమియో.

౧౪౧౦.

‘‘పస్స ¶ మల్లే సమజ్జస్మిం, ఫోటేన్తే దిగుణం భుజం;

నిహతే నిహతమానే చ, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ సమజ్జస్మిన్తి మల్లరఙ్గే. నిహతేతి నిహనిత్వా జినిత్వా ఠితే. నిహతమానేతి పరాజితే.

౧౪౧౧.

‘‘పస్స పబ్బతపాదేసు, నానామిగగణా బహూ;

సీహా బ్యగ్ఘా వరాహా చ, అచ్ఛకోకతరచ్ఛయో.

౧౪౧౨.

‘‘పలాసాదా గవజా చ, మహింసా రోహితా రురూ;

ఏణేయ్యా చ వరాహా చ, గణినో నీకసూకరా.

౧౪౧౩.

‘‘కదలిమిగా బహూ చిత్రా, బిళారా ససకణ్టకా;

నానామిగగణాకిణ్ణం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ పలాసాదాతి ఖగ్గమిగా. ‘‘పలతా’’తిపి పాఠో. గవజాతి గవయా. వరాహాతి ఏకా మిగజాతికా. తథా గణినో చేవ నీకసూకరా చ. బహూ చిత్రాతి నానప్పకారా చిత్రా మిగా. బిళారాతి అరఞ్ఞబిళారా. ససకణ్టకాతి ససా చ కణ్టకా చ.

౧౪౧౪.

‘‘నజ్జాయో ¶ సుప్పతిత్థాయో, సోణ్ణవాలుకసన్థతా;

అచ్ఛా సవన్తి అమ్బూని, మచ్ఛగుమ్బనిసేవితా.

౧౪౧౫.

‘‘కుమ్భీలా ¶ మకరా చేత్థ, సుసుమారా చ కచ్ఛపా;

పాఠీనా పావుసా మచ్ఛా, బలజా ముఞ్చరోహితా’’తి.

తత్థ నజ్జాయోతి నదియో. సోణ్ణవాలుకసన్థతాతి సువణ్ణవాలుకాయ సన్థతతలా. కుమ్భీలాతి ఇమే ఏవరూపా జలచరా అన్తోనదియం విచరన్తి, తేపి మణిమ్హి పస్సాహీతి.

౧౪౧౬.

‘‘నానాదిజగణాకిణ్ణా, నానాదుమగణాయుతా;

వేళురియకరోదాయో, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ ¶ వేళురియకరోదాయోతి వేళురియపాసాణే పహరిత్వా సద్దం కరోన్తియో ఏవరూపా నజ్జాయోతి.

౧౪౧౭.

‘‘పస్సేత్థ పోక్ఖరణియో, సువిభత్తా చతుద్దిసా;

నానాదిజగణాకిణ్ణా, పుథులోమనిసేవితా.

౧౪౧౮.

‘‘సమన్తోదకసమ్పన్నం, మహిం సాగరకుణ్డలం;

ఉపేతం వనరాజేహి, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ పుథులోమనిసేవితాతి మహామచ్ఛేహి నిసేవితా. వనరాజేహీతి వనరాజీహి, అయమేవ వా పాఠో.

౧౪౧౯.

‘‘పురతో విదేహే పస్స, గోయానియే చ పచ్ఛతో;

కురుయో జమ్బుదీపఞ్చ, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౦.

‘‘పస్స చన్దం సూరియఞ్చ, ఓభాసన్తే చతుద్దిసా;

సినేరుం అనుపరియన్తే, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౧.

‘‘సినేరుం హిమవన్తఞ్చ, సాగరఞ్చ మహీతలం;

చత్తారో చ మహారాజే, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౨.

‘‘ఆరామే ¶ వనగుమ్బే చ, పాటియే చ సిలుచ్చయే;

రమ్మే కిమ్పురిసాకిణ్ణే, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౩.

‘‘ఫారుసకం చిత్తలతం, మిస్సకం నన్దనం వనం;

వేజయన్తఞ్చ పాసాదం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౪.

‘‘సుధమ్మం తావతింసఞ్చ, పారిఛత్తఞ్చ పుప్ఫితం;

ఏరావణం నాగరాజం, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౫.

‘‘పస్సేత్థ దేవకఞ్ఞాయో, నభా విజ్జురివుగ్గతా;

నన్దనే విచరన్తియో, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౬.

‘‘పస్సేత్థ ¶ ¶ దేవకఞ్ఞాయో, దేవపుత్తపలోభినీ;

దేవపుత్తే రమమానే, మణిమ్హి పస్స నిమ్మిత’’న్తి.

తత్థ విదేహేతి పుబ్బవిదేహదీపం. గోయానియేతి అపరగోయానదీపం. కురుయోతి ఉత్తరకురు చ దక్ఖిణతో జమ్బుదీపఞ్చ. అనుపరియన్తేతి ఏతే చన్దిమసూరియే సినేరుం అనుపరియాయన్తే. పాటియేతి పత్థరిత్వా ఠపితే వియ పిట్ఠిపాసాణే.

౧౪౨౭.

‘‘పరోసహస్సపాసాదే, వేళురియఫలసన్థతే;

పజ్జలన్తే చ వణ్ణేన, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౮.

‘‘తావతింసే చ యామే చ, తుసితే చాపి నిమ్మితే;

పరనిమ్మితవసవత్తినో, మణిమ్హి పస్స నిమ్మితం.

౧౪౨౯.

‘‘పస్సేత్థ పోక్ఖరణియో, విప్పసన్నోదికా సుచీ;

మన్దాలకేహి సఞ్ఛన్నా, పదుముప్పలకేహి చా’’తి.

తత్థ పరోసహస్సన్తి తావతింసభవనే అతిరేకసహస్సపాసాదే.

౧౪౩౦.

‘‘దసేత్థ ¶ రాజియో సేతా, దస నీలా మనోరమా;

ఛ పిఙ్గలా పన్నరస, హలిద్దా చ చతుద్దస.

౧౪౩౧.

‘‘వీసతి తత్థ సోవణ్ణా, వీసతి రజతామయా;

ఇన్దగోపకవణ్ణాభా, తావ దిస్సన్తి తింసతి.

౧౪౩౨.

‘‘దసేత్థ కాళియో ఛచ్చ, మఞ్జేట్ఠా పన్నవీసతి;

మిస్సా బన్ధుకపుప్ఫేహి, నీలుప్పలవిచిత్తికా.

౧౪౩౩.

‘‘ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నం, అచ్చిమన్తం పభస్సరం;

ఓధిసుఙ్కం మహారాజ, పస్స త్వం ద్విపదుత్తమా’’తి.

తత్థ దసేత్థ రాజియో సేతాతి ఏతస్మిం మణిక్ఖన్ధే దస సేతరాజియో. ఛ పిఙ్గలా పన్నరసాతి ఛ చ పన్నరస చాతి ఏకవీసతి పిఙ్గలరాజియో ¶ . హలిద్దాతి హలిద్దవణ్ణా చతుద్దస. తింసతీతి ఇన్దగోపకవణ్ణాభా తింస రాజియో. దస ఛచ్చాతి దస చ ఛ చ సోళస కాళరాజియో. పన్నవీసతీతి పఞ్చవీసతి మఞ్జేట్ఠవణ్ణా పభస్సరా. మిస్సా బన్ధుకపుప్ఫేహీతి కాళమఞ్జేట్ఠవణ్ణరాజియో ఏతేహి మిస్సా విచిత్తికా పస్స. ఏత్థ హి కాళరాజియో బన్ధుజీవకపుప్ఫేహి మిస్సా, మఞ్జేట్ఠరాజియో నీలుప్పలేహి విచిత్తికా. ఓధిసుఙ్కన్తి సుఙ్కకోట్ఠాసం. యో మం జూతే జినిస్సతి, తస్సిమం సుఙ్కకోట్ఠాసం పస్సాతి వదతి. అట్ఠకథాయం పన ‘‘హోతు సుఙ్కం, మహారాజా’’తిపి పాఠో. తస్సత్థో – ద్విపదుత్తమ పస్స త్వం ఇమం ఏవరూపం మణిక్ఖన్ధం, ఇదమేవ, మహారాజ, సుఙ్కం హోతు. యో మం జూతే జినిస్సతి, తస్సిదం భవిస్సతీతి.

మణికణ్డం నిట్ఠితం.

అక్ఖకణ్డం

ఏవం ¶ వత్వా పుణ్ణకో ‘‘మహారాజ, అహం తావ జూతే పరాజితో ఇమం మణిరతనం దస్సామి, త్వం పన కిం దస్ససీ’’తి ఆహ. ‘‘తాత, మమ సరీరఞ్చ దేవిఞ్చ సేతచ్ఛత్తఞ్చ ఠపేత్వా సేసం మమ సన్తకం సుఙ్కం హోతూ’’తి. ‘‘తేన హి, దేవ, మా చిరాయి, అహం దూరాగతో, ఖిప్పం జూతమణ్డలం సజ్జాపేహీ’’తి. రాజా అమచ్చే ఆణాపేసి. తే ఖిప్పం జూతమణ్డలం సజ్జేత్వా ¶ రఞ్ఞో వరపోత్థకత్థరణం సన్థరిత్వా సేసరాజూనఞ్చాపి ఆసనాని పఞ్ఞపేత్వా పుణ్ణకస్సపి పతిరూపం ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా రఞ్ఞో కాలం ఆరోచయింసు. తతో పుణ్ణకో రాజానం గాథాయ అజ్ఝభాసి –

౧౪౩౪.

‘‘ఉపాగతం రాజ ముపేహి లక్ఖం, నేతాదిసం మణిరతనం తవత్థి;

ధమ్మేన జిస్సామ అసాహసేన, జితో చ నో ఖిప్పమవాకరోహీ’’తి.

తస్సత్థో – మహారాజ, జూతసాలాయ కమ్మం ఉపాగతం నిట్ఠితం, ఏతాదిసం మణిరతనం తవ నత్థి, మా పపఞ్చం కరోహి, ఉపేహి లక్ఖం అక్ఖేహి కీళనట్ఠానం ¶ ఉపగచ్ఛ. కీళన్తా చ మయం ధమ్మేన జిస్సామ, ధమ్మేనేవ నో అసాహసేన జయో హోతు. సచే పన త్వం జితో భవిస్ససి, అథ నో ఖిప్పమవాకరోహి, పపఞ్చం అకత్వావ జితో ధనం దదేయ్యాసీతి వుత్తం హోతి.

అథ నం రాజా ‘‘మాణవ, త్వం మం ‘రాజా’తి మా భాయి, ధమ్మేనేవ నో అసాహసేన జయపరాజయో భవిస్సతీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా పుణ్ణకో ‘‘అమ్హాకం ధమ్మేనేవ జయపరాజయభావం జానాథా’’తి తేపి రాజానో సక్ఖిం కరోన్తో గాథమాహ –

౧౪౩౫.

‘‘పఞ్చాల పచ్చుగ్గత సూరసేన, మచ్ఛా చ మద్దా సహ కేకకేభి;

పస్సన్తు నోతే అసఠేన యుద్ధం, న నో సభాయం న కరోన్తి కిఞ్చీ’’తి.

తత్థ పచ్చుగ్గతాతి ఉగ్గతత్తా పఞ్ఞాతత్తా పాకటత్తా పఞ్చాలరాజానమేవాలపతి. మచ్ఛా చాతి త్వఞ్చ, సమ్మ మచ్ఛరాజ. మద్దాతి మద్దరాజ. సహ కేకకేభీతి కేకకేభినామేన జనపదేన సహ వత్తమానకేకకేభిరాజ, త్వఞ్చ. అథ వా ¶ సహసద్దం ‘‘కేకకేభీ’’తి పదస్స పచ్ఛతో ఠపేత్వా పచ్చుగ్గతసద్దఞ్చ సూరసేనవిసేసనం కత్వా పఞ్చాలపచ్చుగ్గతసూరసేన మచ్ఛా చ మద్దా చ కేకకేభి సహ సేసరాజానో చాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పస్సన్తు నోతేతి అమ్హాకం ద్విన్నం ఏతే రాజానో అసఠేన అక్ఖయుద్ధం పస్సన్తు. న నో సభాయం న కరోన్తి కిఞ్చీతి ఏత్థ నోతి నిపాతమత్తం, సభాయం కిఞ్చి సక్ఖిం న న కరోన్తి, ఖత్తియేపి బ్రాహ్మణేపి కరోన్తియేవ, తస్మా సచే కిఞ్చి అకారణం ఉప్పజ్జతి, ‘‘న నో సుతం, న నో దిట్ఠ’’న్తి వత్తుం న లభిస్సథ, అప్పమత్తా హోథాతి.

ఏవం యక్ఖసేనాపతి రాజానో సక్ఖిం అకాసి. రాజాపి ఏకసతరాజపరివుతో పుణ్ణకం గహేత్వా ¶ జూతసాలం పావిసి. సబ్బేపి పతిరూపాసనేసు నిసీదింసు, రజతఫలకే సువణ్ణపాసకే ఠపయింసు. పుణ్ణకో తురితతురితో ఆహ ‘‘మహారాజ, పాసకేసు ఆయా నామ మాలికం సావట్టం బహులం సన్తిభద్రాదయో చతువీసతి, తేసు తుమ్హే అత్తనో రుచ్చనకం ఆయం గణ్హథా’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి బహులం గణ్హి. పుణ్ణకో ¶ సావట్టం గణ్హి. అథ నం రాజా ఆహ ‘‘తేన హి తావ మాణవ, పాసకే పాతేహీ’’తి. ‘‘మహారాజ, పఠమం మమ వారో న పాపుణాతి, తుమ్హే పాతేథా’’తి వుత్తే రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. తస్స పన తతియే అత్తభావే మాతుభూతపుబ్బా ఆరక్ఖదేవతా, తస్సా ఆనుభావేన రాజా జూతే జినాతి. సా తస్స అవిదూరే ఠితా అహోసి. రాజా దేవధీతరం అనుస్సరిత్వా జూతగీతం గాయన్తో ఇమా గాథా ఆహ –

‘‘సబ్బా నదీ వఙ్కగతీ, సబ్బే కట్ఠమయా వనా;

సబ్బిత్థియో కరే పాపం, లభమానే నివాతకే. (జా. ౨.౨౧.౩౦౮);

‘‘అథ పస్సతు మం అమ్మ, విజయం మే పదిస్సతు;

అనుకమ్పాహి మే అమ్మ, మహన్తం జయమేస్సతు.

‘‘దేవతే త్వజ్జ రక్ఖ దేవి, పస్స మా మం విభావేయ్య;

అనుకమ్పకా పతిట్ఠా చ, పస్స భద్రాని రక్ఖితుం.

‘‘జమ్బోనదమయం పాసం, చతురంసమట్ఠఙ్గులి;

విభాతి పరిసమజ్ఝే, సబ్బకామదదో భవ.

‘‘దేవతే మే జయం దేహి, పస్స మం అప్పభాగినం;

మాతానుకమ్పకో పోసో, సదా భద్రాని పస్సతి.

‘‘అట్ఠకం మాలికం వుత్తం, సావట్టఞ్చ ఛకం మతం;

చతుక్కం బహులం ఞేయ్యం, ద్విబిన్దుసన్తిభద్రకం;

చతువీసతి ఆయా చ, మునిన్దేన పకాసితా’’తి.

రాజా ఏవం జూతగీతం గాయిత్వా పాసకే హత్థేన పరివత్తేత్వా ఆకాసే ఖిపి. పుణ్ణకస్స ఆనుభావేన పాసకా రఞ్ఞో పరాజయాయ భస్సన్తి. రాజా జూతసిప్పమ్హి అతికుసలతాయ పాసకే అత్తనో ¶ పరాజయాయ ¶ భస్సన్తే ఞత్వా ఆకాసేయేవ సఙ్కడ్ఢన్తో గహేత్వా పున ఆకాసే ఖిపి. దుతియమ్పి అత్తనో పరాజయాయ భస్సన్తే ఞత్వా తథేవ అగ్గహేసి. తతో పుణ్ణకో చిన్తేసి ‘‘అయం రాజా మాదిసేన యక్ఖేన సద్ధిం జూతం కీళన్తో భస్సమానే పాసకే సఙ్కడ్ఢిత్వా గణ్హాతి, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి. సో ఓలోకేన్తో తస్స ఆరక్ఖదేవతాయ ఆనుభావం ఞత్వా అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా కుద్ధో వియ నం ఓలోకేసి. సా భీతతసితా ¶ పలాయిత్వా చక్కవాళపబ్బతమత్థకం పత్వా కమ్పమానా ఓలోకేత్వా అట్ఠాసి. రాజా తతియమ్పి పాసకే ఖిపిత్వా అత్తనో పరాజయాయ భస్సన్తే ఞత్వాపి పుణ్ణకస్సానుభావేన హత్థం పసారేత్వా గణ్హితుం నాసక్ఖి. తే రఞ్ఞో పరాజయాయ పతింసు. అథస్స పరాజితభావం ఞత్వా పుణ్ణకో అప్ఫోటేత్వా మహన్తేన సద్దేన ‘‘జితం మే’’తి తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నది. సో సద్దో సకలజమ్బుదీపం ఫరి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౪౩౬.

‘‘తే పావిసుం అక్ఖమదేన మత్తా, రాజా కురూనం పుణ్ణకో చాపి యక్ఖో;

రాజా కలిం విచ్చినమగ్గహేసి, కటం అగ్గహీ పుణ్ణకో నామ యక్ఖో.

౧౪౩౭.

‘‘తే తత్థ జూతే ఉభయే సమాగతే, రఞ్ఞం సకాసే సఖీనఞ్చ మజ్ఝే;

అజేసి యక్ఖో నరవీరసేట్ఠం, తత్థప్పనాదో తుములో బభూవా’’తి.

తత్థ పావిసున్తి జూతసాలం పవిసింసు. విచ్చినన్తి రాజా చతువీసతియా ఆయేసు విచినన్తో కలిం పరాజయగ్గాహం అగ్గహేసి. కటం అగ్గహీతి పుణ్ణకో నామ యక్ఖో జయగ్గాహం గణ్హి. తే తత్థ జూతే ఉభయే సమాగతేతి తే తత్థ జూతే సమాగతా ఉభో జూతం కీళింసూతి అత్థో. రఞ్ఞన్తి అథ తేసం ఏకసతరాజూనం సకాసే అవసేసానఞ్చ సఖీనం మజ్ఝే సో యక్ఖో నరవీరసేట్ఠం రాజానం అజేసి. తత్థప్పనాదో తుములో బభూవాతి తస్మిం జూతమణ్డలే ‘‘రఞ్ఞో పరాజితభావం జానాథ, జితం మే, జితం మే’’తి మహన్తో సద్దో అహోసి.

రాజా పరాజితో అనత్తమనో అహోసి. అథ నం సమస్సాసేన్తో పుణ్ణకో గాథమాహ –

౧౪౩౮.

‘‘జయో ¶ ¶ మహారాజ పరాజయో చ, ఆయూహతం అఞ్ఞతరస్స హోతి;

జనిన్ద జీనోసి వరద్ధనేన, జితో చ మే ఖిప్పమవాకరోహీ’’తి.

తత్థ ఆయూహతన్తి ద్విన్నం వాయామమానానం అఞ్ఞతరస్స ఏవ హోతి, తస్మా ‘‘పరాజితోమ్హీ’’తి ¶ మా చిన్తయి. జీనోసీతి పరిహీనోసి. వరద్ధనేనాతి పరమధనేన. ఖిప్పమవాకరోహీతి ఖిప్పం మే జయం ధనం దేహీతి.

అథ నం రాజా ‘‘గణ్హ, తాతా’’తి వదన్తో గాథమాహ –

౧౪౩౯.

‘‘హత్థీ గవాస్సా మణికుణ్డలా చ, యఞ్చాపి మయ్హం రతనం పథబ్యా;

గణ్హాహి కచ్చాన వరం ధనానం, ఆదాయ యేనిచ్ఛసి తేన గచ్ఛా’’తి.

పుణ్ణకో ఆహ –

౧౪౪౦.

‘‘హత్థీ గవాస్సా మణికుణ్డలా చ, యఞ్చాపి తుయ్హం రతనం పథబ్యా;

తేసం వరో విధురో నామ కత్తా, సో మే జితో తం మే అవాకరోహీ’’తి.

తత్థ సో మే జితో తం మేతి మయా హి తవ విజితే ఉత్తమం రతనం జితం, సో చ సబ్బరతనానం వరో విధురో, తస్మా, దేవ, సో మయా జితో నామ హోతి, తం మే దేహీతి.

రాజా ఆహ –

౧౪౪౧.

‘‘అత్తా చ మే సో సరణం గతీ చ, దీపో చ లేణో చ పరాయణో చ;

అసన్తులేయ్యో మమ సో ధనేన, పాణేన మే సాదిసో ఏస కత్తా’’తి.

తత్థ అత్తా చ మే సోతి సో మయ్హం అత్తా చ, మయా చ ‘‘అత్తానం ఠపేత్వా సేసం దస్సామీ’’తి వుత్తం, తస్మా తం మా గణ్హి. న కేవలఞ్చ అత్తావ ¶ , అథ ఖో మే సో సరణఞ్చ గతి చ దీపో చ లేణో చ పరాయణో చ. అసన్తులేయ్యో మమ సో ధనేనాతి సత్తవిధేన రతనేన సద్ధిం న తులేతబ్బోతి.

పుణ్ణకో ఆహ –

౧౪౪౨.

‘‘చిరం వివాదో మమ తుయ్హఞ్చస్స, కామఞ్చ పుచ్ఛామ తమేవ గన్త్వా;

ఏసోవ ¶ నో వివరతు ఏతమత్థం, యం వక్ఖతీ హోతు కథా ఉభిన్న’’న్తి.

తత్థ ¶ వివరతు ఏతమత్థన్తి ‘‘సో తవ అత్తా వా న వా’’తి ఏతమత్థం ఏసోవ పకాసేతు. హోతు కథా ఉభిన్నన్తి యం సో వక్ఖతి, సాయేవ నో ఉభిన్నం కథా హోతు, తం పమాణం హోతూతి అత్థో.

రాజా ఆహ –

౧౪౪౩.

‘‘అద్ధా హి సచ్చం భణసి, న చ మాణవ సాహసం;

తమేవ గన్త్వా పుచ్ఛామ, తేన తుస్సాముభో జనా’’తి.

తత్థ న చ మాణవ సాహసన్తి మయ్హం పసయ్హ సాహసికవచనం న చ భణసి.

ఏవం వత్వా రాజా ఏకసతరాజానో పుణ్ణకఞ్చ గహేత్వా తుట్ఠమానసో వేగేన ధమ్మసభం అగమాసి. పణ్డితోపి ఆసనా ఓరుయ్హ రాజానం వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ పుణ్ణకో మహాసత్తం ఆమన్తేత్వా ‘‘పణ్డిత, ‘త్వం ధమ్మే ఠితో జీవితహేతుపి ముసావాదం న భణసీ’తి కిత్తిసద్దో తే సకలలోకే ఫుటో, అహం పన తే అజ్జ ధమ్మే ఠితభావం జానిస్సామీ’’తి వత్వా గాథమాహ –

౧౪౪౪.

‘‘సచ్చం ను దేవా విదహూ కురూనం, ధమ్మే ఠితం విధురం నామమచ్చం;

దాసోసి రఞ్ఞో ఉద వాసి ఞాతి, విధురోతి సఙ్ఖా కతమాసి లోకే’’తి.

తత్థ సచ్చం ను దేవా విదహూ కురూనం, ధమ్మే ఠితం విధురం నామమచ్చన్తి ‘‘కురూనం రట్ఠే విధురో నామ అమచ్చో ధమ్మే ఠితో జీవితహేతుపి ముసావాదం న ¶ భణతీ’’తి ఏవం దేవా విదహూ విదహన్తి కథేన్తి పకాసేన్తి, ఏవం విదహమానా తే దేవా సచ్చం ను విదహన్తి, ఉదాహు అభూతవాదాయేవేతేతి. విధురోతి సఙ్ఖా కతమాసి లోకేతి యా ఏసా తవ ‘‘విధురో’’తి లోకే సఙ్ఖా పఞ్ఞత్తి, సా కతమా ఆసి, త్వం పకాసేహి, కిం ను రఞ్ఞో దాసో నీచతరజాతికో, ఉదాహు సమో వా ఉత్తరితరో వా ఞాతీతి ఇదం తావ మే ఆచిక్ఖ, దాసోసి రఞ్ఞో, ఉద వాసి ఞాతీతి.

అథ మహాసత్తో ‘‘అయం మం ఏవం పుచ్ఛతి, అహం ఖో పనేతం ‘రఞ్ఞో ఞాతీ’తిపి ‘రఞ్ఞో ఉత్తరితరో’తిపి ‘రఞ్ఞో న కిఞ్చి హోమీ’తిపి సఞ్ఞాపేతుం సక్కోమి, ఏవం సన్తేపి ఇమస్మిం లోకే ¶ సచ్చసమో అవస్సయో ¶ నామ నత్థి, సచ్చమేవ కథేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘మాణవ, నేవాహం రఞ్ఞో ఞాతి, న ఉత్తరితరో, చతున్నం పన దాసానం అఞ్ఞతరో’’తి దస్సేతుం గాథాద్వయమాహ –

౧౪౪౫.

‘‘ఆమాయదాసాపి భవన్తి హేకే, ధనేన కీతాపి భవన్తి దాసా;

సయమ్పి హేకే ఉపయన్తి దాసా, భయా పణున్నాపి భవన్తి దాసా.

౧౪౪౬.

‘‘ఏతే నరానం చతురోవ దాసా, అద్ధా హి యోనితో అహమ్పి జాతో;

భవో చ రఞ్ఞో అభవో చ రఞ్ఞో, దాసాహం దేవస్స పరమ్పి గన్త్వా;

ధమ్మేన మం మాణవ తుయ్హ దజ్జా’’తి.

తత్థ ఆమాయదాసాతి దాసియా కుచ్ఛిమ్హి జాతదాసా. సయమ్పి హేకే ఉపయన్తి దాసాతి యే కేచి ఉపట్ఠాకజాతికా, సబ్బే తే సయం దాసభావం ఉపగతా దాసా నామ. భయా పణున్నాతి రాజభయేన వా చోరభయేన వా అత్తనో వసనట్ఠానతో పణున్నా కరమరా హుత్వా పరవిసయం గతాపి దాసాయేవ నామ. అద్ధా హి యోనితో అహమ్పి జాతోతి మాణవ, ఏకంసేనేవ అహమ్పి చతూసు దాసయోనీసు ఏకతో సయం దాసయోనితో నిబ్బత్తదాసో. భవో చ రఞ్ఞో అభవో చ రఞ్ఞోతి రఞ్ఞో ¶ వుడ్ఢి వా హోతు అవుడ్ఢి వా, న సక్కా మయా ముసా భాసితుం. పరమ్పీతి దూరం గన్త్వాపి అహం దేవస్స దాసోయేవ. దజ్జాతి మం రాజా జయధనేన ఖణ్డేత్వా తుయ్హం దేన్తో ధమ్మేన సభావేన దదేయ్యాతి.

తం సుత్వా పుణ్ణకో హట్ఠతుట్ఠో పున అప్ఫోటేత్వా గాథమాహ –

౧౪౪౭.

‘‘అయం దుతీయో విజయో మమజ్జ, పుట్ఠో హి కత్తా వివరేత్థ పఞ్హం;

అధమ్మరూపో వత రాజసేట్ఠో, సుభాసితం నానుజానాసి మయ్హ’’న్తి.

తత్థ రాజసేట్ఠోతి అయం రాజసేట్ఠో అధమ్మరూపో వత. సుభాసితన్తి విధురపణ్డితేన సుకథితం సువినిచ్ఛితం. నానుజానాసి మయ్హన్తి ఇదానేతం విధురపణ్డితం మయ్హం కస్మా నానుజానాసి, కిమత్థం న దేసీతి వదతి.

తం సుత్వా రాజా అనత్తమనో హుత్వా ‘‘పణ్డితో మాదిసం యసదాయకం అనోలోకేత్వా ఇదాని దిట్ఠం ¶ మాణవకం ఓలోకేతీ’’తి మహాసత్తస్స కుజ్ఝిత్వా ‘‘మాణవ, సచే సో దాసో మే భవేయ్య, తం గహేత్వా గచ్ఛా’’తి వత్వా గాథమాహ –

౧౪౪౮.

‘‘ఏవం ¶ చే నో సో వివరేత్థ పఞ్హం, దాసోహమస్మి న చ ఖోస్మి ఞాతి;

గణ్హాహి కచ్చాన వరం ధనానం, ఆదాయ యేనిచ్ఛసి తేన గచ్ఛా’’తి.

తత్థ ఏవం చే నో సో వివరేత్థ పఞ్హన్తి సచే సో అమ్హాకం పఞ్హం ‘‘దాసోహమస్మి, న చ ఖోస్మి ఞాతీ’’తి ఏవం వివరి ఏత్థ పరిసమణ్డలే, అథ కిం అచ్ఛసి, సకలలోకే ధనానం వరం ఏతం గణ్హ, గహేత్వా చ పన యేన ఇచ్ఛసి, తేన గచ్ఛాతి.

అక్ఖకణ్డం నిట్ఠితం.

ఘరావాసపఞ్హా

ఏవఞ్చ ¶ పన వత్వా రాజా చిన్తేసి ‘‘పణ్డితం గహేత్వా మాణవో యథారుచి గమిస్సతి, తస్స గతకాలతో పట్ఠాయ మయ్హం మధురధమ్మకథా దుల్లభా భవిస్సతి, యంనూనాహం ఇమం అత్తనో ఠానే ఠపేత్వా అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదపేత్వా ఘరావాసపఞ్హం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి. అథ నం రాజా ఏవమాహ ‘‘పణ్డిత, తుమ్హాకం గతకాలే మమ మధురధమ్మకథా దుల్లభా భవిస్సతి, అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదాపేత్వా అత్తనో ఠానే ఠత్వా మయ్హం ఘరావాసపఞ్హం కథేథా’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదిత్వా రఞ్ఞా పఞ్హం పుట్ఠో విస్సజ్జేసి. తత్రాయం పఞ్హో –

౧౪౪౯.

‘‘విధుర వసమానస్స, గహట్ఠస్స సకం ఘరం;

ఖేమా వుత్తి కథం అస్స, కథం ను అస్స సఙ్గహో.

౧౪౫౦.

‘‘అబ్యాబజ్ఝం కథం అస్స, సచ్చవాదీ చ మాణవో;

అస్మా లోకా పరం లోకం, కథం పేచ్చ న సోచతీ’’తి.

తత్థ ఖేమా వుత్తి కథం అస్సాతి కథం ఘరావాసం వసన్తస్స గహట్ఠస్స ఖేమా నిబ్భయా వుత్తి భవేయ్య. కథం ను అస్స సఙ్గహోతి చతుబ్బిధో సఙ్గహవత్థుసఙ్ఖాతో సఙ్గహో తస్స కథం భవేయ్య ¶ . అబ్యాబజ్ఝన్తి నిద్దుక్ఖతా. సచ్చవాదీ చాతి కథం ను మాణవో సచ్చవాదీ నామ భవేయ్య. పేచ్చాతి పరలోకం గన్త్వా.

తం సుత్వా పణ్డితో రఞ్ఞో పఞ్హం కథేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౪౫౧.

‘‘తం తత్థ గతిమా ధితిమా, మతిమా అత్థదస్సిమా;

సఙ్ఖాతా సబ్బధమ్మానం, విధురో ఏతదబ్రవి.

౧౪౫౨.

‘‘న సాధారణదారస్స, న భుఞ్జే సాదుమేకకో;

న సేవే లోకాయతికం, నేతం పఞ్ఞాయ వడ్ఢనం.

౧౪౫౩.

‘‘సీలవా వత్తసమ్పన్నో, అప్పమత్తో విచక్ఖణో;

నివాతవుత్తి అత్థద్ధో, సురతో సఖిలో ముదు.

౧౪౫౪.

‘‘సఙ్గహేతా ¶ ¶ చ మిత్తానం, సంవిభాగీ విధానవా;

తప్పేయ్య అన్నపానేన, సదా సమణబ్రాహ్మణే.

౧౪౫౫.

‘‘ధమ్మకామో సుతాధారో, భవేయ్య పరిపుచ్ఛకో;

సక్కచ్చం పయిరుపాసేయ్య, సీలవన్తే బహుస్సుతే.

౧౪౫౬.

‘‘ఘరమావసమానస్స, గహట్ఠస్స సకం ఘరం;

ఖేమా వుత్తి సియా ఏవం, ఏవం ను అస్స సఙ్గహో.

౧౪౫౭.

‘‘అబ్యాబజ్ఝం సియా ఏవం, సచ్చవాదీ చ మాణవో;

అస్మా లోకా పరం లోకం, ఏవం పేచ్చ న సోచతీ’’తి.

తత్థ తం తత్థాతి భిక్ఖవే, తం రాజానం తత్థ ధమ్మసభాయం ఞాణగతియా గతిమా, అబ్బోచ్ఛిన్నవీరియేన ధితిమా, భూరిసమాయ విపులాయ పఞ్ఞాయ మతిమా, సణ్హసుఖుమత్థదస్సినా ఞాణేన అత్థదస్సిమా, పరిచ్ఛిన్దిత్వా జాననఞాణసఙ్ఖాతాయ పఞ్ఞాయ సబ్బధమ్మానం సఙ్ఖాతా, విధురపణ్డితో ఏతం ‘‘న సాధారణదారస్సా’’తిఆదివచనం అబ్రవి. తత్థ యో పరేసం దారేసు అపరజ్ఝతి ¶ , సో సాధారణదారో నామ, తాదిసో న అస్స భవేయ్య. న భుఞ్జే సాదుమేకకోతి సాదురసం పణీతభోజనం అఞ్ఞేసం అదత్వా ఏకకోవ న భుఞ్జేయ్య. లోకాయతికన్తి అనత్థనిస్సితం సగ్గమగ్గానం అదాయకం అనియ్యానికం వితణ్డసల్లాపం లోకాయతికవాదం న సేవేయ్య. నేతం పఞ్ఞాయ వడ్ఢనన్తి న హి ఏతం లోకాయతికం పఞ్ఞాయ వడ్ఢనం. సీలవాతి అఖణ్డేహి పఞ్చహి సీలేహి సమన్నాగతో. వత్తసమ్పన్నోతి ఘరావాసవత్తేన వా రాజవత్తేన వా సమన్నాగతో. అప్పమత్తోతి కుసలధమ్మేసు అప్పమత్తో. నివాతవుత్తీతి అతిమానం అకత్వా నీచవుత్తి ఓవాదానుసాసనిపటిచ్ఛకో. అత్థద్ధోతి థద్ధమచ్ఛరియవిరహితో. సురతోతి సోరచ్చేన సమన్నాగతో. సఖిలోతి పేమనీయవచనో. ముదూతి కాయవాచాచిత్తేహి అఫరుసో.

సఙ్గహేతా చ మిత్తానన్తి కల్యాణమిత్తానం సఙ్గహకరో. దానాదీసు యో యేన సఙ్గహం ఇచ్ఛతి, తస్స తేనేవ సఙ్గాహకో. సంవిభాగీతి ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణానఞ్చేవ కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకాదీనఞ్చ సంవిభాగకరో. విధానవాతి ‘‘ఇమస్మిం కాలే కసితుం వట్టతి, ఇమస్మిం కాలే వపితుం వట్టతీ’’తి ఏవం సబ్బకిచ్చేసు విధానసమ్పన్నో. తప్పేయ్యాతి గహితగహితభాజనాని ¶ పూరేత్వా దదమానో తప్పేయ్య. ధమ్మకామోతి పవేణిధమ్మమ్పి సుచరితధమ్మమ్పి కామయమానో పత్థయమానో. సుతాధారోతి సుతస్స ఆధారభూతో. పరిపుచ్ఛకోతి ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణే ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, కుసల’’న్తిఆదివచనేహి పరిపుచ్ఛనసీలో. సక్కచ్చన్తి గారవేన. ఏవం ను అస్స సఙ్గహోతి సఙ్గహోపిస్స ఏవం కతో నామ భవేయ్య. సచ్చవాదీతి ఏవం పటిపన్నోయేవ సభావవాదీ నామ సియా.

ఏవం మహాసత్తో రఞ్ఞో ఘరావాసపఞ్హం కథేత్వా పల్లఙ్కా ఓరుయ్హ రాజానం వన్ది. రాజాపిస్స మహాసక్కారం కత్వా ఏకసతరాజూహి పరివుతో అత్తనో నివేసనమేవ గతో.

ఘరావాసపఞ్హా నిట్ఠితా.

లక్ఖణకణ్డం

మహాసత్తో ¶ పన పటినివత్తో. అథ నం పుణ్ణకో ఆహ –

౧౪౫౮.

‘‘ఏహి దాని గమిస్సామ, దిన్నో నో ఇస్సరేన మే;

మమేవత్థం పటిపజ్జ, ఏస ధమ్మో సనన్తనో’’తి.

తత్థ ¶ దిన్నో నోతి ఏత్థ నోతి నిపాతమత్తం, త్వం ఇస్సరేన మయ్హం దిన్నోతి అత్థో. సనన్తనోతి మమ అత్థం పటిపజ్జన్తేన హి తయా అత్తనో సామికస్స అత్థో పటిపన్నో హోతి. యఞ్చేతం సామికస్స అత్థకరణం నామ, ఏస ధమ్మో సనన్తనో పోరాణకపణ్డితానం సభావోతి.

విధురపణ్డితో ఆహ –

౧౪౫౯.

‘‘జానామి మాణవ తయాహమస్మి, దిన్నోహమస్మి తవ ఇస్సరేన;

తీహఞ్చ తం వాసయేము అగారే, యేనద్ధునా అనుసాసేము పుత్తే’’తి.

తత్థ తయాహమస్మీతి తయా లద్ధోహమస్మీతి జానామి, లభన్తేన చ న అఞ్ఞథా లద్ధో. దిన్నోహమస్మి తవ ఇస్సరేనాతి మమ ఇస్సరేన రఞ్ఞా ¶ అహం తవ దిన్నో. తీహం చాతి మాణవ, అహం తవ బహూపకారో, రాజానం అనోలోకేత్వా సచ్చమేవ కథేసిం, తేనాహం తయా లద్ధో, త్వం మే మహన్తగుణభావం జానాహి, మయం తీణిపి దివసాని అత్తనో అగారే వాసేము, తస్మా యేనద్ధునా యత్తకేన కాలేన మయం పుత్తాదారే అనుసాసేము, తం కాలం అధివాసేహీతి.

తం సుత్వా పుణ్ణకో ‘‘సచ్చం పణ్డితో ఆహ, బహూపకారో ఏస మమ, ‘సత్తాహమ్పి అడ్ఢమాసమ్పి నిసీదాహీ’తి వుత్తే అధివాసేతబ్బమేవా’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౪౬౦.

‘‘తం మే తథా హోతు వసేము తీహం, కురుతం భవజ్జ ఘరేసు కిచ్చం;

అనుసాసతం పుత్తదారే భవజ్జ, యథా తయీ పేచ్చ సుఖీ భవేయ్యా’’తి.

తత్థ తం మేతి యం త్వం వదేసి, సబ్బం తం మమ తథా హోతు. భవజ్జాతి భవం అజ్జ పట్ఠాయ తీహం అనుసాసతు. తయీ పేచ్చాతి యథా తయి గతే పచ్ఛా తవ పుత్తదారో సుఖీ భవేయ్య, ఏవం అనుసాసతు.

ఏవం వత్వా పుణ్ణకో మహాసత్తేన సద్ధింయేవ తస్స నివేసనం పావిసి. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౪౬౧.

‘‘సాధూతి వత్వాన పహూతకామో, పక్కామి యక్ఖో విధురేన సద్ధిం;

తం కుఞ్జరాజఞ్ఞహయానుచిణ్ణం, పావేక్ఖి అన్తేపురమరియసేట్ఠో’’తి.

తత్థ ¶ పహూతకామోతి మహాభోగో. కుఞ్జరాజఞ్ఞహయానుచిణ్ణన్తి కుఞ్జరేహి చ ఆజఞ్ఞహయేహి చ అనుచిణ్ణం పరిపుణ్ణం. అరియసేట్ఠోతి ఆచారఅరియేసు ఉత్తమో పుణ్ణకో యక్ఖో పణ్డితస్స అన్తేపురం పావిసి.

మహాసత్తస్స పన తిణ్ణం ఉతూనం అత్థాయ తయో పాసాదా అహేసుం. తేసు ఏకో కోఞ్చో నామ, ఏకో మయూరో నామ, ఏకో పియకేతో నామ. తే సన్ధాయ అయం గాథా వుత్తా –

౧౪౬౨.

‘‘కోఞ్చం ¶ మయూరఞ్చ పియఞ్చ కేతం, ఉపాగమీ తత్థ సురమ్మరూపం;

పహూతభక్ఖం బహుఅన్నపానం, మసక్కసారం వియ వాసవస్సా’’తి.

తత్థ తత్థాతి తేసు తీసు పాసాదేసు యత్థ తస్మిం సమయే అత్తనా వసతి, తం సురమ్మరూపం పాసాదం పుణ్ణకం ఆదాయ ఉపాగమి.

సో ఉపగన్త్వా చ పన అలఙ్కతపాసాదస్స సత్తమాయ భూమియా సయనగబ్భఞ్చేవ మహాతలఞ్చ సజ్జాపేత్వా సిరిసయనం పఞ్ఞాపేత్వా సబ్బం అన్నపానాదివిధిం ఉపట్ఠపేత్వా దేవకఞ్ఞాయో వియ పఞ్చసతా ఇత్థియో ‘‘ఇమా తే పాదపరిచారికా హోన్తు, అనుక్కణ్ఠన్తో ఇధ వసాహీ’’తి తస్స నియ్యాదేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం గతో. తస్స గతకాలే తా ఇత్థియో నానాతూరియాని గహేత్వా పుణ్ణకస్స పరిచరియాయ నచ్చాదీని పట్ఠపేసుం. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౪౬౩.

‘‘తత్థ నచ్చన్తి గాయన్తి, అవ్హయన్తి వరావరం;

అచ్ఛరా వియ దేవేసు, నారియో సమలఙ్కతా’’తి.

తత్థ అవ్హయన్తి వరావరన్తి వరతో వరం నచ్చఞ్చ గీతఞ్చ కరోన్తియో పక్కోసన్తి.

౧౪౬౪.

‘‘సమఙ్గికత్వా పమదాహి యక్ఖం, అన్నేన పానేన చ ధమ్మపాలో;

అత్థత్థమేవానువిచిన్తయన్తో ¶ , పావేక్ఖి భరియాయ తదా సకాసే’’తి.

తత్థ పమదాహీతి పమదాహి చేవ అన్నపానేహి చ సమఙ్గికత్వా. ధమ్మపాలోతి ధమ్మస్స పాలకో గోపకో. అత్థత్థమేవాతి అత్థభూతమేవ అత్థం. భరియాయాతి సబ్బజేట్ఠికాయ భరియాయ.

౧౪౬౫.

‘‘తం ¶ ¶ చన్దనగన్ధరసానులిత్తం, సువణ్ణజమ్బోనదనిక్ఖసాదిసం;

భరియంవచా ‘ఏహి సుణోహి భోతి, పుత్తాని ఆమన్తయ తమ్బనేత్తే’’’తి.

తత్థ భరియంవచాతి జేట్ఠభరియం అవచ. ఆమన్తయాతి పక్కోస.

౧౪౬౬.

‘‘సుత్వాన వాక్యం పతినో అనుజ్జా, సుణిసం వచ తమ్బనఖిం సునేత్తం;

‘ఆమన్తయ వమ్మధరాని చేతే, పుత్తాని ఇన్దీవరపుప్ఫసామే’’’తి.

తత్థ అనుజ్జాతి ఏవంనామికా. సుణిసంవచ తమ్బనఖిం సునేత్తన్తి సా తస్స వచనం సుత్వా అస్సుముఖీ రోదమానా ‘‘సయం గన్త్వా పుత్తే పక్కోసితుం అయుత్తం, సుణిసం పేసేస్సామీ’’తి తస్సా నివాసట్ఠానం గన్త్వా తమ్బనఖిం సునేత్తం సుణిసం అవచ. వమ్మధరానీతి వమ్మధరే సూరే, సమత్థేతి అత్థో, ఆభరణభణ్డమేవ వా ఇధ ‘‘వమ్మ’’న్తి అధిప్పేతం, తస్మా ఆభరణధరేతిపి అత్థో. చేతేతి తం నామేనాలపతి, పుత్తానీతి మమ పుత్తే చ ధీతరో చ. ఇన్దీవరపుప్ఫసామేతి తం ఆలపతి.

సా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పాసాదా ఓరుయ్హ అనువిచరిత్వా ‘‘పితా వో ఓవాదం దాతుకామో పక్కోసతి, ఇదం కిర వో తస్స పచ్ఛిమదస్సన’’న్తి సబ్బమేవస్స సుహదజనఞ్చ పుత్తధీతరో చ సన్నిపాతేసి. ధమ్మపాలకుమారో పన తం వచనం సుత్వావ రోదన్తో కనిట్ఠభాతికగణపరివుతో పితు సన్తికం అగమాసి. పణ్డితో తే దిస్వావ సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తో అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి ఆలిఙ్గిత్వా సీసే చుమ్బిత్వా జేట్ఠపుత్తం ముహుత్తం హదయే నిపజ్జాపేత్వా హదయా ఓతారేత్వా సిరిగబ్భతో నిక్ఖమ్మ మహాతలే పల్లఙ్కమజ్ఝే నిసీదిత్వా పుత్తసహస్సస్స ఓవాదం అదాసి. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౪౬౭.

‘‘తే ఆగతే ముద్ధని ధమ్మపాలో, చుమ్బిత్వా పుత్తే అవికమ్పమానో;

ఆమన్తయిత్వాన అవోచ వాక్యం, దిన్నాహం రఞ్ఞా ఇధ మాణవస్స.

౧౪౬౮.

‘‘తస్సజ్జహం ¶ అత్తసుఖీ విధేయ్యో, ఆదాయ యేనిచ్ఛతి తేన గచ్ఛతి;

అహఞ్చ వో సాసితుమాగతోస్మి, కథం అహం అపరిత్తాయ గచ్ఛే.

౧౪౬౯.

‘‘సచే ¶ వో రాజా కురురట్ఠవాసీ, జనసన్ధో పుచ్ఛేయ్య పహూతకామో;

కిమాభిజానాథ పురే పురాణం, కిం వో పితా పురత్థా.

౧౪౭౦.

‘‘సమాసనా హోథ మయావ సబ్బే, కోనీధ రఞ్ఞో అబ్భతికో మనుస్సో;

తమఞ్జలిం కరియ వదేథ ఏవం, మా హేవం దేవ న హి ఏస ధమ్మో;

వియగ్ఘరాజస్స నిహీనజచ్చో, సమాసనో దేవ కథం భవేయ్యా’’తి.

తత్థ ధమ్మపాలోతి మహాసత్తో. దిన్నాహన్తి అహం జయధనేన ఖణ్డేత్వా రఞ్ఞా దిన్నో. తస్సజ్జహం అత్తసుఖీ విధేయ్యోతి అజ్జ పట్ఠాయ తీహమత్తం అహం ఇమినా అత్తనో సుఖేన అత్తసుఖీ, తతో పరం పన తస్స మాణవస్సాహం విధేయ్యో హోమి. సో హి ఇతో చతుత్థే దివసే ఏకంసేన మం ఆదాయ యత్థిచ్ఛతి, తత్థ గచ్ఛతి. అపరిత్తాయాతి తుమ్హాకం పరిత్తం అకత్వా కథం గచ్ఛేయ్యన్తి అనుసాసితుం ఆగతోస్మి. జనసన్ధోతి మిత్తబన్ధనేన మిత్తజనస్స సన్ధానకరో. పురే పురాణన్తి ఇతో పుబ్బే తుమ్హే కిం పురాణకారణం అభిజానాథ. అనుసాసేతి అనుసాసి. ఏవం తుమ్హే రఞ్ఞా పుట్ఠా ‘‘అమ్హాకం పితా ఇమఞ్చిమఞ్చ ఓవాదం అదాసీ’’తి కథేయ్యాథ. సమాసనా హోథాతి సచే వో రాజా మయా దిన్నస్స ఓవాదస్స కథితకాలే ‘‘ఏథ తుమ్హే, అజ్జ మయా సద్ధిం సమాసనా హోథ, ఇధ రాజకులే తుమ్హేహి అఞ్ఞో కో ను రఞ్ఞో అబ్భతికో మనుస్సో’’తి అత్తనో ఆసనే నిసీదాపేయ్య, అథ తుమ్హే అఞ్జలిం కత్వా తం రాజానం ఏవం వదేయ్యాథ ‘‘దేవ, ఏవం మా అవచ. న హి అమ్హాకం ఏసపవేణిధమ్మో. వియగ్ఘరాజస్స కేసరసీహస్స నిహీనజచ్చో జరసిఙ్గాలో ¶ , దేవ, కథం సమాసనో భవేయ్య. యథా సిఙ్గాలో సీహస్స సమాసనో న హోతి, తథేవ మయం తుమ్హాక’’న్తి.

ఇమం ¶ పనస్స కథం సుత్వా పుత్తధీతరో చ ఞాతిసుహజ్జాదయో చ దాసకమ్మకరపోరిసా చ తే సబ్బే సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా మహావిరవం విరవింసు. తేసం మహాసత్తో సఞ్ఞాపేసి.

లక్ఖణకణ్డం నిట్ఠితం.

రాజవసతికణ్డ

అథ నే పణ్డితో పుత్తధీతరో చ ఞాతయో చ ఉపసఙ్కమిత్వా తుణ్హీభూతే దిస్వా ‘‘తాతా, మా చిన్తయిత్థ, సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా, యసో నామ విపత్తిపరియోసానో, అపిచ తుమ్హాకం రాజవసతిం ¶ నామ యసపటిలాభకారణం కథేస్సామి, తం ఏకగ్గచిత్తా సుణాథా’’తి బుద్ధలీలాయ రాజవసతిం నామ పట్ఠపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౪౭౧.

‘‘సో చ పుత్తే అమచ్చే చ, ఞాతయో సుహదజ్జనే;

అలీనమనసఙ్కప్పో, విధురో ఏతదబ్రవి.

౧౪౭౨.

‘‘ఏథయ్యో రాజవసతిం, నిసీదిత్వా సుణాథ మే;

యథా రాజకులం పత్తో, యసం పోసో నిగచ్ఛతీ’’తి.

తత్థ సుహదజ్జనేతి సుహదయజనే. ఏథయ్యోతి ఏథ, అయ్యో. పియసముదాచారేన పుత్తే ఆలపతి. రాజవసతిన్తి మయా వుచ్చమానం రాజపారిచరియం సుణాథ. యథాతి యేన కారణేన రాజకులం పత్తో ఉపసఙ్కమన్తో రఞ్ఞో సన్తికే చరన్తో పోసో యసం నిగచ్ఛతి లభతి, తం కారణం సుణాథాతి అత్థో.

౧౪౭౩.

‘‘న హి రాజకులం పత్తో, అఞ్ఞాతో లభతే యసం;

నాసూరో నాపి దుమ్మేధో, నప్పమత్తో కుదాచనం.

౧౪౭౪.

‘‘యదాస్స సీలం పఞ్ఞఞ్చ, సోచేయ్యం చాధిగచ్ఛతి;

అథ విస్ససతే త్యమ్హి, గుయ్హఞ్చస్స న రక్ఖతీ’’తి.

తత్థ ¶ అఞ్ఞాతోతి అపాకటగుణో అవిదితకమ్మావదానో. నాసూరోతి న అసూరో భీరుకజాతికో. యదాస్స సీలన్తి యదా అస్స సేవకస్స రాజా సీలఞ్చ పఞ్ఞఞ్చ సోచేయ్యఞ్చ అధిగచ్ఛతి, ఆచారసమ్పత్తిఞ్చ ఞాణబలఞ్చ సుచిభావఞ్చ జానాతి. అథ విస్ససతే త్యమ్హీతి అథ రాజా తమ్హి విస్ససతే విస్సాసం కరోతి, అత్తనో గుయ్హఞ్చస్స న రక్ఖతి న గూహతి.

౧౪౭౫.

‘‘తులా యథా పగ్గహితా, సమదణ్డా సుధారితా;

అజ్ఝిట్ఠో న వికమ్పేయ్య, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౭౬.

‘‘తులా ¶ యథా పగ్గహితా, సమదణ్డా సుధారితా;

సబ్బాని అభిసమ్భోన్తో, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ తులా ¶ యథాతి యథా ఏసా వుత్తప్పకారా తులా న ఓనమతి న ఉన్నమతి, ఏవమేవ రాజసేవకో కిస్మిఞ్చిదేవ కమ్మే రఞ్ఞా ‘‘ఇదం నామ కరోహీ’’తి అజ్ఝిట్ఠో ఆణత్తో ఛన్దాదిఅగతివసేన న వికమ్పేయ్య, సబ్బకిచ్చేసు పగ్గహితతులా వియ సమో భవేయ్య. స రాజవసతిన్తి సో ఏవరూపో సేవకో రాజకులే వాసం వసేయ్య, రాజానం పరిచరేయ్య, ఏవం పరిచరన్తో పన యసం లభేయ్యాతి అత్థో. సబ్బాని అభిసమ్భోన్తోతి సబ్బాని రాజకిచ్చాని కరోన్తో.

౧౪౭౭.

‘‘దివా వా యది వా రత్తిం, రాజకిచ్చేసు పణ్డితో;

అజ్ఝిట్ఠో న వికమ్పేయ్య, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౭౮.

‘‘దివా వా యది వా రత్తిం, రాజకిచ్చేసు పణ్డితో;

సబ్బాని అభిసమ్భోన్తో, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౭౯.

‘‘యో చస్స సుకతో మగ్గో, రఞ్ఞో సుప్పటియాదితో;

న తేన వుత్తో గచ్ఛేయ్య, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ న వికమ్పేయ్యాతి అవికమ్పమానో తాని కిచ్చాని కరేయ్య. యో చస్సాతి యో చ రఞ్ఞో గమనమగ్గో సుకతో అస్స సుప్పటియాదితో సుమణ్డితో, ‘‘ఇమినా మగ్గేన గచ్ఛా’’తి వుత్తోపి తేన న గచ్ఛేయ్య.

౧౪౮౦.

‘‘న ¶ రఞ్ఞో సదిసం భుఞ్జే, కామభోగే కుదాచనం;

సబ్బత్థ పచ్ఛతో గచ్ఛే, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౮౧.

‘‘న రఞ్ఞో సదిసం వత్థం, న మాలం న విలేపనం;

ఆకప్పం సరకుత్తిం వా, న రఞ్ఞో సదిసమాచరే;

అఞ్ఞం కరేయ్య ఆకప్పం, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ ¶ న రఞ్ఞోతి రఞ్ఞో కామభోగేన సమం కామభోగం న భుఞ్జేయ్య. తాదిసస్స హి రాజా కుజ్ఝతి. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు రూపాదీసు కామగుణేసు రఞ్ఞో పచ్ఛతోవ గచ్ఛేయ్య, హీనతరమేవ సేవేయ్యాతి అత్థో. అఞ్ఞం కరేయ్యాతి రఞ్ఞో ఆకప్పతో సరకుత్తితో చ అఞ్ఞమేవ ఆకప్పం కరేయ్య.

౧౪౮౨.

‘‘కీళే రాజా అమచ్చేహి, భరియాహి పరివారితో;

నామచ్చో రాజభరియాసు, భావం కుబ్బేథ పణ్డితో.

౧౪౮౩.

‘‘అనుద్ధతో అచపలో, నిపకో సంవుతిన్ద్రియో;

మనోపణిధిసమ్పన్నో, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ భావన్తి విస్సాసవసేన అధిప్పాయం. అచపలోతి అమణ్డనసీలో. నిపకోతి పరిపక్కఞాణో. సంవుతిన్ద్రియోతి పిహితఛళిన్ద్రియో రఞ్ఞో వా అఙ్గపచ్చఙ్గాని ఓరోధే వాస్స న ఓలోకేయ్య. మనోపణిధిసమ్పన్నోతి అచపలేన సుట్ఠు ఠపితేన చిత్తేన సమన్నాగతో.

౧౪౮౪.

‘‘నాస్స ¶ భరియాహి కీళేయ్య, న మన్తేయ్య రహోగతో;

నాస్స కోసా ధనం గణ్హే, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౮౫.

‘‘న నిద్దం బహు మఞ్ఞేయ్య, న మదాయ సురం పివే;

నాస్స దాయే మిగే హఞ్ఞే, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౮౬.

‘‘నాస్స పీఠం న పల్లఙ్కం, న కోచ్ఛం న నావం రథం;

సమ్మతోమ్హీతి ఆరూహే, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౮౭.

‘‘నాతిదూరే భజే రఞ్ఞో, నచ్చాసన్నే విచక్ఖణో;

సమ్ముఖఞ్చస్స తిట్ఠేయ్య, సన్దిస్సన్తో సభత్తునో.

౧౪౮౮.

‘‘న ¶ వే రాజా సఖా హోతి, న రాజా హోతి మేథునో;

ఖిప్పం కుజ్ఝన్తి రాజానో, సూకేనక్ఖీవ ఘట్టితం.

౧౪౮౯.

‘‘న ¶ పూజితో మఞ్ఞమానో, మేధావీ పణ్డితో నరో;

ఫరుసం పతిమన్తేయ్య, రాజానం పరిసంగత’’న్తి.

తత్థ న మన్తేయ్యాతి తస్స రఞ్ఞో భరియాహి సద్ధిం నేవ కీళేయ్య, న రహో మన్తేయ్య. కోసా ధనన్తి రఞ్ఞో కోసా ధనం థేనేత్వా న గణ్హేయ్య. న మదాయాతి తాతా, రాజసేవకో నామ మదత్థాయ సురం న పివేయ్య. నాస్స దాయే మిగేతి అస్స రఞ్ఞో దిన్నాభయే మిగే న హఞ్ఞేయ్య. కోచ్ఛన్తి భద్దపీఠం. సమ్మతోమ్హీతి అహం సమ్మతో హుత్వా ఏవం కరోమీతి న ఆరుహేయ్య. సమ్ముఖఞ్చస్స తిట్ఠేయ్యాతి అస్స రఞ్ఞో పురతో ఖుద్దకమహన్తకథాసవనట్ఠానే తిట్ఠేయ్య. సన్దిస్సన్తో సభత్తునోతి యో రాజసేవకో తస్స భత్తునో దస్సనట్ఠానే తిట్ఠేయ్య. సూకేనాతి అక్ఖిమ్హి పతితేన వీహిసూకాదినా ఘట్టితం అక్ఖి పకతిసభావం జహన్తం యథా కుజ్ఝతి నామ, ఏవం కుజ్ఝన్తి, న తేసు విస్సాసో కాతబ్బో. పూజితో మఞ్ఞమానోతి అహం రాజపూజితోమ్హీతి మఞ్ఞమానో. ఫరుసం పతిమన్తేయ్యాతి యేన సో కుజ్ఝతి, తథారూపం న మన్తేయ్య.

౧౪౯౦.

‘‘లద్ధద్వారో లభే ద్వారం, నేవ రాజూసు విస్ససే;

అగ్గీవ సంయతో తిట్ఠే, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౯౧.

‘‘పుత్తం వా భాతరం వా సం, సమ్పగ్గణ్హాతి ఖత్తియో;

గామేహి నిగమేహి వా, రట్ఠేహి జనపదేహి వా;

తుణ్హీభూతో ఉపేక్ఖేయ్య, న భణే ఛేకపాపక’’న్తి.

తత్థ లద్ధద్వారో ¶ లభే ద్వారన్తి అహం నిప్పటిహారో లద్ధద్వారోతి అప్పటిహారేత్వా న పవిసేయ్య, పునపి ద్వారం లభేయ్య, పటిహారేత్వావ పవిసేయ్యాతి అత్థో. సంయతోతి అప్పమత్తో హుత్వా. భాతరం వా సన్తి సకం భాతరం వా. సమ్పగ్గణ్హాతీతి ‘‘అసుకగామం వా అసుకనిగమం వా అస్స దేమా’’తి యదా సేవకేహి సద్ధిం కథేతి. న భణే ఛేకపాపకన్తి తదా గుణం వా అగుణం వా న భణేయ్య.

౧౪౯౨.

‘‘హత్థారోహే ¶ అనీకట్ఠే, రథికే పత్తికారకే;

తేసం కమ్మావదానేన, రాజా వడ్ఢేతి వేతనం;

న తేసం అన్తరా గచ్ఛే, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౯౩.

‘‘చాపోవూనుదరో ¶ ధీరో, వంసోవాపి పకమ్పయే;

పటిలోమం న వత్తేయ్య, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౯౪.

‘‘చాపోవూనుదరో అస్స, మచ్ఛోవస్స అజివ్హవా;

అప్పాసీ నిపకో సూరో, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ న తేసం అన్తరా గచ్ఛేతి తేసం లాభస్స అన్తరా న గచ్ఛే, అన్తరాయం న కరేయ్య. వంసోవాపీతి యథా వంసగుమ్బతో ఉగ్గతవంసో వాతేన పహటకాలే పకమ్పతి, ఏవం రఞ్ఞా కథితకాలే పకమ్పేయ్య. చాపోవూనుదరోతి యథా చాపో మహోదరో న హోతి, ఏవం మహోదరో న సియా. అజివ్హవాతి యథా మచ్ఛో అజివ్హతాయ న కథేతి, తథా సేవకో మన్దకథతాయ అజివ్హవా భవేయ్య. అప్పాసీతి భోజనమత్తఞ్ఞూ.

౧౪౯౫.

‘‘న బాళ్హం ఇత్థిం గచ్ఛేయ్య, సమ్పస్సం తేజసఙ్ఖయం;

కాసం సాసం దరం బాల్యం, ఖీణమేధో నిగచ్ఛతి.

౧౪౯౬.

‘‘నాతివేలం పభాసేయ్య, న తుణ్హీ సబ్బదా సియా;

అవికిణ్ణం మితం వాచం, పత్తే కాలే ఉదీరయే.

౧౪౯౭.

‘‘అక్కోధనో అసఙ్ఘట్టో, సచ్చో సణ్హో అపేసుణో;

సమ్ఫం గిరం న భాసేయ్య, స రాజవసతిం వసే.

౧౪౯౮.

‘‘మాతాపేత్తిభరో అస్స, కులే జేట్ఠాపచాయికో;

సణ్హో సఖిలసమ్భాసో, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ న బాళ్హన్తి పునప్పునం కిలేసవసేన న గచ్ఛేయ్య. తేజసఙ్ఖయన్తి ఏవం గచ్ఛన్తో హి పురిసో తేజసఙ్ఖయం గచ్ఛతి పాపుణాతి, తం సమ్పస్సన్తో బాళ్హం న గచ్ఛేయ్య. దరన్తి కాయదరథం. బాల్యన్తి దుబ్బలభావం. ఖీణమేధోతి పునప్పునం కిలేసరతివసేన ఖీణపఞ్ఞో పురిసో ఏతే కాసాదయో నిగచ్ఛతి. నాతివేలన్తి తాతా రాజూనం సన్తికే పమాణాతిక్కన్తం న భాసేయ్య ¶ . పత్తే కాలేతి అత్తనో వచనకాలే సమ్పత్తే. అసఙ్ఘట్టోతి పరం అసఙ్ఘట్టేన్తో. సమ్ఫన్తి నిరత్థకం. గిరన్తి వచనం.

౧౪౯౯.

‘‘వినీతో ¶ ¶ సిప్పవా దన్తో, కతత్తో నియతో ముదు;

అప్పమత్తో సుచి దక్ఖో, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౦౦.

‘‘నివాతవుత్తి వుద్ధేసు, సప్పతిస్సో సగారవో;

సురతో సుఖసంవాసో, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౦౧.

‘‘ఆరకా పరివజ్జేయ్య, సహితుం పహితం జనం;

భత్తారఞ్ఞేవుదిక్ఖేయ్య, న చ అఞ్ఞస్స రాజినో’’తి.

తత్థ వినీతోతి ఆచారసమ్పన్నో. సిప్పవాతి అత్తనో కులే సిక్ఖితబ్బసిప్పేన సమన్నాగతో. దన్తోతి ఛసు ద్వారేసు నిబ్బిసేవనో. కతత్తోతి సమ్పాదితత్తో. నియతోతి యసాదీని నిస్సాయ అచలసభావో. ముదూతి అనతిమానీ. అప్పమత్తోతి కత్తబ్బకిచ్చేసు పమాదరహితో. దక్ఖోతి ఉపట్ఠానే ఛేకో. నివాతవుత్తీతి నీచవుత్తి. సుఖసంవాసోతి గరుసంవాససీలో. సహితుం పతితన్తి పరరాజూహి సకరఞ్ఞో సన్తికం గుయ్హరక్ఖణవసేన వా పటిచ్ఛన్నపాకటకరణవసేనవా పేసితం. తథారూపేన హి సద్ధిం కథేన్తోపి రఞ్ఞో సమ్ముఖావ కథేయ్య. భత్తారఞ్ఞేవుదిక్ఖేయ్యాతి అత్తనో సామికమేవ ఓలోకేయ్య. న చ అఞ్ఞస్స రాజినోతి అఞ్ఞస్స రఞ్ఞో సన్తకో న భవేయ్య.

౧౫౦౨.

‘‘సమణే బ్రాహ్మణే చాపి, సీలవన్తే బహుస్సుతే;

సక్కచ్చం పయిరుపాసేయ్య, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౦౩.

‘‘సమణే బ్రాహ్మణే చాపి, సీలవన్తే బహుస్సుతే;

సక్కచ్చం అనువాసేయ్య, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౦౪.

‘‘సమణే బ్రాహ్మణే చాపి, సీలవన్తే బహుస్సుతే;

తప్పేయ్య అన్నపానేన, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౦౫.

‘‘సమణే బ్రాహ్మణే చాపి, సీలవన్తే బహుస్సుతే;

ఆసజ్జ పఞ్ఞే సేవేథ, ఆకఙ్ఖం వుద్ధిమత్తనో’’తి.

తత్థ ¶ ¶ సక్కచ్చం పయిరుపాసేయ్యాతి గారవేన పునప్పునం ఉపసఙ్కమేయ్య. అనువాసేయ్యాతి ఉపోసథవాసం వసన్తో అనువత్తేయ్య. తప్పేయ్యాతి యావదత్థం దానేన తప్పేయ్య. ఆసజ్జాతి ఉపసఙ్కమిత్వా. పఞ్ఞేతి పణ్డితే, ఆసజ్జపఞ్ఞే వా, అసజ్జమానపఞ్ఞేతి అత్థో.

౧౫౦౬.

‘‘దిన్నపుబ్బం న హాపేయ్య, దానం సమణబ్రాహ్మణే;

న చ కిఞ్చి నివారేయ్య, దానకాలే వణిబ్బకే.

౧౫౦౭.

‘‘పఞ్ఞవా బుద్ధిసమ్పన్నో, విధానవిధికోవిదో;

కాలఞ్ఞూ సమయఞ్ఞూ చ, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౦౮.

‘‘ఉట్ఠాతా ¶ కమ్మధేయ్యేసు, అప్పమత్తో విచక్ఖణో;

సుసంవిహితకమ్మన్తో, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ దిన్నపుబ్బన్తి పకతిపటియత్తం దానవత్తం. సమణబ్రాహ్మణేతి సమణే వా బ్రాహ్మణే వా. వణిబ్బకేతి దానకాలే వణిబ్బకే ఆగతే దిస్వా కిఞ్చి న నివారేయ్య. పఞ్ఞవాతి విచారణపఞ్ఞాయ యుత్తో. బుద్ధిసమ్పన్నోతి అవేకల్లబుద్ధిసమ్పన్నో. విధానవిధికోవిదోతి నానప్పకారేసు దాసకమ్మకరపోరిసాదీనం సంవిదహనకోట్ఠాసేసు ఛేకో. కాలఞ్ఞూతి ‘‘అయం దానం దాతుం, అయం సీలం రక్ఖితుం, అయం ఉపోసథకమ్మం కాతుం కాలో’’తి జానేయ్య. సమయఞ్ఞూతి ‘‘అయం కసనసమయో, అయం వపనసమయో, అయం వోహారసమయో, అయం ఉపట్ఠానసమయో’’తి జానేయ్య. కమ్మధేయ్యేసూతి అత్తనో కత్తబ్బకమ్మేసు.

౧౫౦౯.

‘‘ఖలం సాలం పసుం ఖేత్తం, గన్తా చస్స అభిక్ఖణం;

మితం ధఞ్ఞం నిధాపేయ్య, మితంవ పాచయే ఘరే.

౧౫౧౦.

‘‘పుత్తం వా భాతరం వా సం, సీలేసు అసమాహితం;

అనఙ్గవా హి తే బాలా, యథా పేతా తథేవ తే;

చోళఞ్చ నేసం పిణ్డఞ్చ, ఆసీనానం పదాపయే.

౧౫౧౧.

‘‘దాసే కమ్మకరే పేస్సే, సీలేసు సుసమాహితే;

దక్ఖే ఉట్ఠానసమ్పన్నే, ఆధిపచ్చమ్హి ఠాపయే’’తి.

తత్థ ¶ ¶ పసుం ఖేత్తన్తి గోకులఞ్చేవ సస్సట్ఠానఞ్చ. గన్తాతి గమనసీలో. మితన్తి మినిత్వా ఏత్తకన్తి ఞత్వా కోట్ఠేసు నిధాపేయ్య. ఘరేతి ఘరేపి పరిజనం గణేత్వా మితమేవ పచాపేయ్య. సీలేసు అసమాహితన్తి ఏవరూపం దుస్సీలం అనాచారం కిస్మిఞ్చి ఆధిపచ్చట్ఠానే న ఠపేయ్యాతి అత్థో. అనఙ్గవా హి తే బాలాతి ‘‘అఙ్గమేతం మనుస్సానం, భాతా లోకే పవుచ్చతీ’’తి (జా. ౧.౪.౫౮) కిఞ్చాపి జేట్ఠకనిట్ఠభాతరో అఙ్గసమానతాయ ‘‘అఙ్గ’’న్తి వుత్తా, ఇమే పన దుస్సీలా, తస్మా అఙ్గసమానా న హోన్తి. యథా పన సుసానే ఛడ్డితా పేతా మతా, తథేవ తే. తస్మా తాదిసా ఆధిపచ్చట్ఠానే న ఠపేతబ్బా. కుటుమ్బఞ్హి తే వినాసేన్తి, వినట్ఠకుటుమ్బస్స చ దలిద్దస్స రాజవసతి నామ న సమ్పజ్జతి. ఆసీనానన్తి ఆగన్త్వా నిసిన్నానం పుత్తభాతానం మతసత్తానం మతకభత్తం వియ దేన్తో ఘాసచ్ఛాదనమత్తమేవ పదాపేయ్య. ఉట్ఠానసమ్పన్నేతి ఉట్ఠానవీరియేన సమన్నాగతే.

౧౫౧౨.

‘‘సీలవా చ అలోలో చ, అనురక్ఖో చ రాజినో;

ఆవీ రహో హితో తస్స, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౧౩.

‘‘ఛన్దఞ్ఞూ రాజినో చస్స, చిత్తట్ఠో అస్స రాజినో;

అసఙ్కుసకవుత్తింస్స, స రాజవసతిం వసే.

౧౫౧౪.

‘‘ఉచ్ఛాదయే ¶ చ న్హాపయే, ధోవే పాదే అధోసిరం;

ఆహతోపి న కుప్పేయ్య, స రాజవసతిం వసే’’తి.

తత్థ అలోలోతి అలుద్ధో. చిత్తట్ఠోతి చిత్తే ఠితో, రాజచిత్తవసికోతి అత్థో. అసఙ్కుసకవుత్తిస్సాతి అప్పటిలోమవుత్తి అస్స. అధోసిరన్తి పాదే ధోవన్తోపి అధోసిరం కత్వా హేట్ఠాముఖోవ ధోవేయ్య, న రఞ్ఞో ముఖం ఉల్లోకేయ్యాతి అత్థో.

౧౫౧౫.

‘‘కుమ్భమ్పఞ్జలిం కరియా, చాటఞ్చాపి పదక్ఖిణం;

కిమేవ సబ్బకామానం, దాతారం ధీరముత్తమం.

౧౫౧౬.

‘‘యో దేతి సయనం వత్థం, యానం ఆవసథం ఘరం;

పజ్జున్నోరివ భూతాని, భోగేహి అభివస్సతి.

౧౫౧౭.

‘‘ఏసయ్యో ¶ ¶ రాజవసతి, వత్తమానో యథా నరో;

ఆరాధయతి రాజానం, పూజం లభతి భత్తుసూ’’తి.

తత్థ కుమ్భమ్పఞ్జలిం కరియా, చాటఞ్చాపి పదక్ఖిణన్తి వుద్ధిం పచ్చాసీసన్తో పురిసో ఉదకపూరితం కుమ్భం దిస్వా తస్స అఞ్జలిం కరేయ్య, చాటఞ్చ సకుణం పదక్ఖిణం కరేయ్య. అఞ్జలిం వా పదక్ఖిణం వా కరోన్తస్స తే కిఞ్చి దాతుం న సక్కోన్తి. కిమేవాతి యో పన సబ్బకామానం దాతా ధీరో చ, తం రాజానం కింకారణా న నమస్సేయ్య. రాజాయేవ హి నమస్సితబ్బో చ ఆరాధేతబ్బో చ. పజ్జున్నోరివాతి మేఘో వియ. ఏసయ్యో రాజవసతీతి అయ్యో యా అయం మయా కథితా, ఏసా రాజవసతి నామ రాజసేవకానం అనుసాసనీ. యథాతి యాయ రాజవసతియా వత్తమానో నరో రాజానం ఆరాధేతి, రాజూనఞ్చ సన్తికా పూజం లభతి, సా ఏసాతి.

ఏవం అసమధురో విధురపణ్డితో బుద్ధలీలాయ రాజవసతిం కథేసి;

రాజవసతికణ్డం నిట్ఠితం.

అన్తరపేయ్యాలం

ఏవం పుత్తదారఞాతిమిత్తసుహజ్జాదయో అనుసాసన్తస్సేవ తస్స తయో దివసా జాతా. సో దివసస్స పారిపూరిం ఞత్వా పాతోవ న్హత్వా నానగ్గరసభోజనం భుఞ్జిత్వా ‘‘రాజానం అపలోకేత్వా మాణవేన సద్ధిం గమిస్సామీ’’తి ఞాతిగణపరివుతో రాజనివేసనం గన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో వత్తబ్బయుత్తకం వచనం అవోచ. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౧౮.

‘‘ఏవం సమనుసాసిత్వా, ఞాతిసఙ్ఘం విచక్ఖణో;

పరికిణ్ణో సుహదేహి, రాజానముపసఙ్కమి.

౧౫౧౯.

‘‘వన్దిత్వా ¶ సిరసా పాదే, కత్వా చ నం పదక్ఖిణం;

విధురో అవచ రాజానం, పగ్గహేత్వాన అఞ్జలిం.

౧౫౨౦.

‘‘అయం ¶ ¶ మం మాణవో నేతి, కత్తుకామో యథామతి;

ఞాతీనత్థం పవక్ఖామి, తం సుణోహి అరిన్దమ.

౧౫౨౧.

‘‘పుత్తే చ మే ఉదిక్ఖేసి, యఞ్చ మఞ్ఞం ఘరే ధనం;

యథా పేచ్చ న హాయేథ, ఞాతిసఙ్ఘో మయీ గతే.

౧౫౨౨.

‘‘యథేవ ఖలతీ భూమ్యా, భూమ్యాయేవ పతిట్ఠతి;

ఏవేతం ఖలితం మయ్హం, ఏతం పస్సామి అచ్చయ’’న్తి.

తత్థ సుహదేహీతి సుహదయేహి ఞాతిమిత్తాదీహి. యఞ్చ మఞ్ఞన్తి యఞ్చ మే అఞ్ఞం తయా చేవ అఞ్ఞేహి చ రాజూహి దిన్నం ఘరే అపరిమాణం ధనం, తం సబ్బం త్వమేవ ఓలోకేయ్యాసి. పేచ్చాతి పచ్ఛాకాలే. ఖలతీతి పక్ఖలతి. ఏవేతన్తి ఏవం ఏతం. అహఞ్హి భూమియం ఖలిత్వా తత్థేవ పతిట్ఠితపురిసో వియ తుమ్హేసు ఖలిత్వా తుమ్హేసుయేవ పతిట్ఠహామి. ఏతం పస్సామీతి యో ఏస ‘‘కిం తే రాజా హోతీ’’తి మాణవేన పుట్ఠస్స మమ తుమ్హే అనోలోకేత్వా సచ్చం అపేక్ఖిత్వా ‘‘దాసోహమస్మీ’’తి వదన్తస్స అచ్చయో, ఏతం అచ్చయం పస్సామి, అఞ్ఞో పన మే దోసో నత్థి, తం మే అచ్చయం తుమ్హే ఖమథ, ఏతం హదయే కత్వా పచ్ఛా మమ పుత్తదారేసు మా అపరజ్ఝిత్థాతి.

తం సుత్వా రాజా ‘‘పణ్డిత, తవ గమనం మయ్హం న రుచ్చతి, మాణవం ఉపాయేన పక్కోసాపేత్వా ఘాతేత్వా కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేతుం మయ్హం రుచ్చతీ’’తి దీపేన్తో గాథమాహ –

౧౫౨౩.

‘‘సక్కా న గన్తుం ఇతి మయ్హ హోతి, ఛేత్వా వధిత్వా ఇధ కాతియానం;

ఇధేవ హోహీ ఇతి మయ్హ రుచ్చతి, మా త్వం అగా ఉత్తమభూరిపఞ్ఞా’’తి.

తత్థ ఛేత్వాతి ఇధేవ రాజగేహే తం పోథేత్వా మారేత్వా పటిచ్ఛాదేస్సామీతి.

తం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘దేవ, తుమ్హాకం అజ్ఝాసయో ఏవరూపో హోతి, సో తుమ్హేసు అయుత్తో’’తి వత్వా ఆహ –

౧౫౨౪.

‘‘మా ¶ హేవధమ్మేసు మనం పణీదహి, అత్థే చ ధమ్మే చ యుత్తో భవస్సు;

ధిరత్థు కమ్మం అకుసలం అనరియం, యం కత్వా పచ్ఛా నిరయం వజేయ్య.

౧౫౨౫.

‘‘నేవేస ¶ ¶ ధమ్మో న పునేత కిచ్చం, అయిరో హి దాసస్స జనిన్ద ఇస్సరో;

ఘాతేతుం ఝాపేతుం అథోపి హన్తుం, న చ మయ్హ కోధత్థి వజామి చాహ’’న్తి.

తత్థ మా హేవధమ్మేసు మనం పణీదహీతి అధమ్మేసు అనత్థేసు అయుత్తేసు తవ చిత్తం మా హేవ పణిదహీతి అత్థో. పచ్ఛాతి యం కమ్మం కత్వాపి అజరామరో న హోతి, అథ ఖో పచ్ఛా నిరయమేవ ఉపపజ్జేయ్య. ధిరత్థు కమ్మన్తి తం కమ్మం గరహితం అత్థు అస్స భవేయ్య. నేవేసాతి నేవ ఏస. అయిరోతి సామికో. ఘాతేతున్తి ఏతాని ఘాతాదీని కాతుం అయిరో దాసస్స ఇస్సరో, సబ్బానేతాని కాతుం లభతి, మయ్హం మాణవే అప్పమత్తకోపి కోధో నత్థి, దిన్నకాలతో పట్ఠాయ తవ చిత్తం సన్ధారేతుం వట్టతి, వజామి అహం నరిన్దాతి ఆహ –

ఏవం వత్వా మహాసత్తో రాజానం వన్దిత్వా రఞ్ఞో ఓరోధే చ పుత్తదారే చ రాజపరిసఞ్చ ఓవదిత్వా తేసు సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కుణిత్వా మహావిరవం విరవన్తేసుయేవ రాజనివేసనా నిక్ఖమి. సకలనగరవాసినోపి ‘‘పణ్డితో కిర మాణవేన సద్ధిం గమిస్సతి, ఏథ, పస్సిస్సామ న’’న్తి మన్తయిత్వా రాజఙ్గణేయేవ నం పస్సింసు. అథ నే మహాసత్తో అస్సాసేత్వా ‘‘తుమ్హే మా చిన్తయిత్థ, సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా, సరీరం అద్ధువం, యసో నామ విపత్తిపరియోసానో, అపిచ తుమ్హే దానాదీసు పుఞ్ఞేసు అప్పమత్తా హోథా’’తి తేసం ఓవాదం దత్వా నివత్తాపేత్వా అత్తనో గేహాభిముఖో పాయాసి. తస్మిం ఖణే ధమ్మపాలకుమారో భాతికగణపరివుతో ‘‘పితు పచ్చుగ్గమనం కరిస్సామీ’’తి నిక్ఖన్తో నివేసనద్వారేయేవ పితు సమ్ముఖో అహోసి. మహాసత్తో తం దిస్వా సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తో ఉపగుయ్హ ఉరే నిపజ్జాపేత్వా నివేసనం పావిసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౨౬.

‘‘జేట్ఠపుత్తం ¶ ఉపగుయ్హ, వినేయ్య హదయే దరం;

అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి, పావిసీ సో మహాఘర’’న్తి.

ఘరే పనస్స సహస్సపుత్తా, సహస్సధీతరో, సహస్సభరియాయో, చ సత్తవణ్ణదాసిసతాని చ సన్తి, తేహి చేవ అవసేసదాసిదాసకమ్మకరఞాతిమిత్తసుహజ్జాదీహి చ సకలనివేసనం యుగన్తవాతాభిఘాతపతితేహి సాలేహి సాలవనం వియ నిరన్తరం అహోసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౨౭.

‘‘సాలావ ¶ సమ్మపతితా, మాలుతేన పమద్దితా;

సేన్తి పుత్తా చ దారా చ, విధురస్స నివేసనే.

౧౫౨౮.

‘‘ఇత్థిసహస్సం ¶ భరియానం, దాసిసత్తసతాని చ;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, విధురస్స నివేసనే.

౧౫౨౯.

‘‘ఓరోధా చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, విధురస్స నివేసనే.

౧౫౩౦.

‘‘హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, విధురస్స నివేసనే.

౧౫౩౧.

‘‘సమాగతా జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, విధురస్స నివేసనే.

౧౫౩౨.

‘‘ఇత్థిసహస్సం భరియానం, దాసిసత్తసతాని చ;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్తుం, కస్మా నో విజహిస్ససి.

౧౫౩౩.

‘‘ఓరోధా చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, కస్మా నో విజహిస్ససి.

౧౫౩౪.

‘‘హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, కస్మా నో విజహిస్ససి.

౧౫౩౫.

‘‘సమాగతా జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, కస్మా నో విజహిస్ససీ’’తి.

తత్థ ¶ సేన్తీతి మహాతలే ఛిన్నపాదా వియ పతితా ఆవత్తన్తా పరివత్తన్తా సయన్తి. ఇత్థిసహస్సం భరియానన్తి భరియానమేవ ఇత్థీనం సహస్సం. కస్మా నో విజహిస్ససీతి కేన కారణేన అమ్హే విజహిస్ససీతి పరిదేవింసు.

మహాసత్తో ¶ సబ్బం తం మహాజనం అస్సాసేత్వా ఘరే అవసేసకిచ్చాని కత్వా అన్తోజనఞ్చ బహిజనఞ్చ ఓవదిత్వా ఆచిక్ఖితబ్బయుత్తకం సబ్బం ఆచిక్ఖిత్వా పుణ్ణకస్స సన్తికం గన్త్వా అత్తనో నిట్ఠితకిచ్చతం ఆరోచేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౩౬.

‘‘కత్వా ఘరేసు కిచ్చాని, అనుసాసిత్వా సకం జనం;

మిత్తామచ్చే చ భచ్చే చ, పుత్తదారే చ బన్ధవే.

౧౫౩౭.

‘‘కమ్మన్తం సంవిధేత్వాన, ఆచిక్ఖిత్వా ఘరే ధనం;

నిధిఞ్చ ఇణదానఞ్చ, పుణ్ణకం ఏతదబ్రవి.

౧౫౩౮.

‘‘అవసీ తువం మయ్హ తీహం అగారే, కతాని కిచ్చాని ఘరేసు మయ్హం;

అనుసాసితా పుత్తదారా మయా చ, కరోమ కచ్చాన యథామతిం తే’’తి.

తత్థ కమ్మన్తం సంవిధేత్వానాతి ‘‘ఏవఞ్చ కాతుం వట్టతీ’’తి ఘరే కత్తబ్బయుత్తకం కమ్మం సంవిదహిత్వా. నిధిన్తి నిదహిత్వా ఠపితధనం. ఇణదానన్తి ఇణవసేన సంయోజితధనం. యథామతిం తేతి ఇదాని తవ అజ్ఝాసయానురూపం కరోమాతి వదతి.

పుణ్ణకో ¶ ఆహ –

౧౫౩౯.

‘‘సచే హి కత్తే అనుసాసితా తే, పుత్తా చ దారా అనుజీవినో చ;

హన్దేహి దానీ తరమానరూపో, దీఘో హి అద్ధాపి అయం పురత్థా.

౧౫౪౦.

‘‘అఛమ్భితోవ గణ్హాహి, ఆజానేయ్యస్స వాలధిం;

ఇదం పచ్ఛిమకం తుయ్హం, జీవలోకస్స దస్సన’’న్తి.

తత్థ ¶ కత్తేతి సోమనస్సప్పత్తో యక్ఖో మహాసత్తం ఆలపతి. దీఘో హి అద్ధాపీతి గన్తబ్బమగ్గోపి దీఘో. ‘‘అఛమ్భితోవా’’తి ఇదం సో హేట్ఠాపాసాదం అనోతరిత్వా తతోవ గన్తుకామో హుత్వా అవచ.

అథ నం మహాసత్తో ఆహ –

౧౫౪౧.

‘‘సోహం ¶ కిస్స ను భాయిస్సం, యస్స మే నత్థి దుక్కటం;

కాయేన వాచా మనసా, యేన గచ్ఛేయ్య దుగ్గతి’’న్తి.

తత్థ సోహం కిస్స ను భాయిస్సన్తి ఇదం మహాసత్తో ‘‘అఛమ్భితోవ గణ్హాహీ’’తి వుత్తత్తా ఏవమాహ.

ఏవం మహాసత్తో సీహనాదం నదిత్వా అఛమ్భితో కేసరసీహో వియ నిబ్భయో హుత్వా ‘‘అయం సాటకో మమ అరుచియా మా ముచ్చతూ’’తి అధిట్ఠానపారమిం పురేచారికం కత్వా దళ్హం నివాసేత్వా అస్సస్స వాలధిం వియూహిత్వా ఉభోహి హత్థేహి దళ్హం వాలధిం గహేత్వా ద్వీహి పాదేహి అస్సస్స ఊరూసు పలివేఠేత్వా ‘‘మాణవ, గహితో మే వాలధి, యథారుచి యాహీ’’తి ఆహ. తస్మిం ఖణే పుణ్ణకో మనోమయసిన్ధవస్స సఞ్ఞం అదాసి. సో పణ్డితం ఆదాయ ఆకాసే పక్ఖన్ది. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౪౨.

‘‘సో అస్సరాజా విధురం వహన్తో, పక్కామి వేహాయసమన్తలిక్ఖే;

సాఖాసు సేలేసు అసజ్జమానో, కాళాగిరిం ఖిప్పముపాగమాసీ’’తి.

తత్థ సాఖాసు సేలేసు అసజ్జమానోతి పుణ్ణకో కిర చిన్తేసి ‘‘దూరం అగన్త్వావ ఇమం హిమవన్తప్పదేసే రుక్ఖేసు పబ్బతేసు చ పోథేత్వా మారేత్వా హదయమంసం ఆదాయ కళేవరం పబ్బతన్తరే ¶ ఛడ్డేత్వా నాగభవనమేవ గమిస్సామీ’’తి. సో రుక్ఖే చ పబ్బతే చ అపరిహరిత్వా తేసం మజ్ఝేనేవ అస్సం పేసేసి. మహాసత్తస్సానుభావేన రుక్ఖాపి పబ్బతాపి సరీరతో ఉభోసు పస్సేసు రతనమత్తం పటిక్కమన్తి. సో ‘‘మతో వా, నో వా’’తి పరివత్తిత్వా మహాసత్తస్స ముఖం ఓలోకేన్తో కఞ్చనాదాసమివ విప్పసన్నం దిస్వా ‘‘అయం ఏవం న మరతీ’’తి పునపి సకలహిమవన్తప్పదేసే రుక్ఖే చ పబ్బతే చ తిక్ఖత్తుం పోథేన్తో పేసేసి ¶ . ఏవం పోథేన్తోపి తథేవ రుక్ఖపబ్బతా దూరమేవ పటిక్కమన్తియేవ. మహాసత్తో పన కిలన్తకాయో అహోసి. అథ పుణ్ణకో ‘‘అయం నేవ మరతి, ఇదాని వాతక్ఖన్ధే చుణ్ణవిచుణ్ణం కరిస్సామీ’’తి కోధాభిభూతో సత్తమం వాతక్ఖన్ధం పక్ఖన్ది. బోధిసత్తస్సానుభావేన వాతక్ఖన్ధో ద్విధా హుత్వా బోధిసత్తస్స ఓకాసం అకాసి. తతో వేరమ్భవాతేహి పహరాపేసి, వేరమ్భవాతాపి సతసహస్సఅసనిసద్దో వియ హుత్వా బోధిసత్తస్స ఓకాసం అదంసు. సో పుణ్ణకో తస్స అన్తరాయాభావం పస్సన్తో తం ఆదాయ కాళపబ్బతం అగమాసి. తేన వుత్తం –

‘‘సో ¶ అస్సరాజా విధురం వహన్తో, పక్కామి వేహాయసమన్తలిక్ఖే;

సాఖాసు సేలేసు అసజ్జమానో, కాళాగిరిం ఖిప్పముపాగమాసీ’’తి.

తత్థ అసజ్జమానోతి అలగ్గమానో అప్పటిహఞ్ఞమానో విధురపణ్డితం వహన్తో కాళపబ్బతమత్థకం ఉపాగతో.

ఏవం పుణ్ణకస్స మహాసత్తం గహేత్వా గతకాలే పణ్డితస్స పుత్తదారాదయో పుణ్ణకస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తత్థ మహాసత్తం అదిస్వా ఛిన్నపాదా వియ పతిత్వా అపరాపరం పరివత్తమానా మహాసద్దేన పరిదేవింసు. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౪౩.

‘‘ఇత్థిసహస్సం భరియానం, దాసిసత్తసతాని చ;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘యక్ఖో బ్రాహ్మణవణ్ణేన;

విధురం ఆదాయ గచ్ఛతి’.

‘‘ఓరోధా చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘యక్ఖో బ్రాహ్మణవణ్ణేన;

విధురం ఆదాయ గచ్ఛతి’.

‘‘హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘యక్ఖో బ్రాహ్మణవణ్ణేన;

విధురం ఆదాయ గచ్ఛతి’.

౧౫౪౪.

‘‘సమాగతా ¶ జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘యక్ఖో బ్రాహ్మణవణ్ణేన;

విధురం ఆదాయ గచ్ఛతి’.

౧౫౪౫.

‘‘ఇత్థిసహస్సం భరియానం, దాసిసత్తసతాని చ;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘పణ్డితో సో కుహిం గతో’.

‘‘ఓరోధా ¶ చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘పణ్డితో సో కుహిం గతో’.

‘‘హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘పణ్డితో సో కుహిం గతో’.

౧౫౪౬.

సమాగతా జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

బాహా పగ్గయ్హ పక్కన్దుం, ‘పణ్డితో సో కుహిం గతో’’’తి.

ఏవం పక్కన్దిత్వా చ పన తే సబ్బేపి సకలనగరవాసీహి సద్ధిం రోదిత్వా రాజద్వారం అగమంసు. రాజా మహన్తం పరిదేవసద్దం సుత్వా సీహపఞ్జరం వివరిత్వా ‘‘తుమ్హే కస్మా పరిదేవథా’’తి పుచ్ఛి. అథస్స తే ‘‘దేవ, సో కిర మాణవో న బ్రాహ్మణో, యక్ఖో పన బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఆగన్త్వా పణ్డితం ఆదాయ గతో, తేన వినా ¶ అమ్హాకం జీవితం నత్థి. సచే సో ఇతో సత్తమే దివసే నాగమిస్సతి, సకటసతేహి సకటసహస్సేహి చ దారూని సఙ్కడ్ఢిత్వా సబ్బే మయం అగ్గిం ఉజ్జాలేత్వా పవిసిస్సామా’’తి ఇమమత్థం ఆరోచేన్తా ఇమం గాథమాహంసు –

౧౫౪౭.

‘‘సచే సో సత్తరత్తేన, నాగచ్ఛిస్సతి పణ్డితో;

సబ్బే అగ్గిం పవేక్ఖామ, నత్థత్థో జీవితేన నో’’తి.

సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పరినిబ్బుతకాలేపి ‘‘మయం అగ్గిం పవిసిత్వా మరిస్సామా’’తి వత్తారో నామ నాహేసుం. అహో సుభాసితం మహాసత్తే నాగరేహీతి. రాజా తేసం కథం సుత్వా ‘‘తుమ్హే మా చిన్తయిత్థ, మా ¶ సోచిత్థ, మా పరిదేవిత్థ, మధురకథో పణ్డితో మాణవం ధమ్మకథాయ పలోభేత్వా అత్తనో పాదేసు పాతేత్వా సకలనగరవాసీనం అస్సుముఖం హాసయన్తో న చిరస్సేవ ఆగమిస్సతీ’’తి అస్సాసేన్తో గాథమాహ –

౧౫౪౮.

‘‘పణ్డితో చ వియత్తో చ, విభావీ చ విచక్ఖణో;

ఖిప్పం మోచియ అత్తానం, మా భాయిత్థాగమిస్సతీ’’తి.

తత్థ వియత్తోతి వేయ్యత్తియా విచారణపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. విభావీతి అత్థానత్థం కారణాకారణం విభావేత్వా దస్సేత్వా కథేతుం సమత్థో. విచక్ఖణోతి తఙ్ఖణేయేవ ఠానుప్పత్తికాయ కారణచిన్తనపఞ్ఞాయ ¶ యుత్తో. మా భాయిత్థాతి మా భాయథ, అత్తానం మోచేత్వా ఖిప్పం ఆగమిస్సతీతి అస్సాసేతి.

నాగరాపి ‘‘పణ్డితో కిర రఞ్ఞో కథేత్వా గతో భవిస్సతీ’’తి అస్సాసం పటిలభిత్వా అత్తనో గేహాని పక్కమింసు.

అన్తరపేయ్యాలో నిట్ఠితో.

సాధునరధమ్మకణ్డం

పుణ్ణకోపి మహాసత్తం కాళాగిరిమత్థకే ఠపేత్వా ‘‘ఇమస్మిం జీవమానే మయ్హం వుడ్ఢి నామ నత్థి, ఇమం మారేత్వా హదయమంసం గహేత్వా నాగభవనం గన్త్వా విమలాయ దత్వా ఇరన్ధతిం గహేత్వా దేవలోకం గమిస్సామీ’’తి చిన్తేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౪౯.

‘‘సో తత్థ గన్త్వాన విచిన్తయన్తో, ఉచ్చావచా చేతనకా భవన్తి;

నయిమస్స జీవేన మమత్థి కిఞ్చి, హన్త్వానిమం హదయమానయిస్స’’న్తి.

తత్థ సోతి సో పుణ్ణకో. తత్థ గన్త్వానాతి గన్త్వా తత్థ కాళాగిరిమత్థకే ఠితో. ఉచ్చావచా చేతనకా భవన్తీతి ఖణే ఖణే ఉప్పజ్జమానా ¶ చేతనా ఉచ్చాపి అవచాపి ఉప్పజ్జన్తి. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం మమేతస్స జీవితదానచేతనాపి ఉప్పజ్జేయ్యాతి. ఇమస్స ¶ పన జీవితేన తహిం నాగభవనే మమ అప్పమత్తకమ్పి కిఞ్చి కిచ్చం నత్థి, ఇధేవిమం మారేత్వా అస్స హదయం ఆనయిస్సామీతి సన్నిట్ఠానమకాసీతి అత్థో.

తతో పున చిన్తేసి ‘‘యంనూనాహం ఇమం సహత్థేన అమారేత్వా భేరవరూపదస్సనేన జీవితక్ఖయం పాపేయ్య’’న్తి. సో భేరవయక్ఖరూపం నిమ్మినిత్వా మహాసత్తం తజ్జేన్తో ఆగన్త్వా తం పాతేత్వా దాఠానం అన్తరే కత్వా ఖాదితుకామో వియ అహోసి, మహాసత్తస్స లోమహంసనమత్తమ్పి నాహోసి. తతో సీహరూపేన మత్తమహాహత్థిరూపేన చ ఆగన్త్వా దాఠాహి చేవ దన్తేహి చ విజ్ఝితుకామో వియ అహోసి. తథాపి అభాయన్తస్స ఏకదోణికనావప్పమాణం మహన్తం సప్పవణ్ణం నిమ్మినిత్వా అస్ససన్తో పస్ససన్తో ‘‘సుసూ’’తి సద్దం కరోన్తో ఆగన్త్వా మహాసత్తస్స సకలసరీరం వేఠేత్వా మత్థకే ఫణం కత్వా అట్ఠాసి, తస్స సారజ్జమత్తమ్పి నాహోసి. అథ ‘‘నం పబ్బతమత్థకే ఠపేత్వా పాతేత్వా ¶ చుణ్ణవిచుణ్ణం కరిస్సామీ’’తి మహావాతం సముట్ఠాపేసి. సో తస్స కేసగ్గమత్తమ్పి చాలేతుం నాసక్ఖి. అథ నం తత్థేవ పబ్బతమత్థకే ఠపేత్వా హత్థీ వియ ఖజ్జూరిరుక్ఖం పబ్బతం అపరాపరం చాలేసి, తథాపి నం ఠితట్ఠానతో కేసగ్గమత్తమ్పి చాలేతుం నాసక్ఖి.

తతో ‘‘సద్దసన్తాసేనస్స హదయఫాలనం కత్వా మారేస్సామీ’’తి అన్తోపబ్బతం పవిసిత్వా పథవిఞ్చ నభఞ్చ ఏకనిన్నాదం కరోన్తో మహానాదం నది, ఏవమ్పిస్స సారజ్జమత్తమ్పి నాహోసి. జానాతి హి మహాసత్తో ‘‘యక్ఖసీహహత్థినాగరాజవేసేహి ఆగతోపి మహావాతవుట్ఠిం సముట్ఠాపకోపి పబ్బతచలనం కరోన్తోపి అన్తోపబ్బతం పవిసిత్వా నాదం విస్సజ్జేన్తోపి మాణవోయేవ, న అఞ్ఞో’’తి. తతో పుణ్ణకో చిన్తేసి ‘‘నాహం ఇమం బాహిరుపక్కమేన మారేతుం సక్కోమి, సహత్థేనేవ నం మారేస్సామీ’’తి. తతో యక్ఖో మహాసత్తం పబ్బతముద్ధని ఠపేత్వా పబ్బతపాదం గన్త్వా మణిక్ఖన్ధే పణ్డుసుత్తం పవేసేన్తో వియ పబ్బతం పవిసిత్వా తాసేన్తో వగ్గన్తో అన్తోపబ్బతేన ఉగ్గన్త్వా మహాసత్తం పాదే దళ్హం ¶ గహేత్వా పరివత్తేత్వా అధోసిరం కత్వా అనాలమ్బే ఆకాసే విస్సజ్జేసి. తేన వుత్తం –

౧౫౫౦.

‘‘సో ¶ తత్థ గన్త్వా పబ్బతన్తరస్మిం, అన్తో పవిసిత్వాన పదుట్ఠచిత్తో;

అసంవుతస్మిం జగతిప్పదేసే, అధోసిరం ధారయి కాతియానో’’తి.

తత్థ సో తత్థ గన్త్వాతి సో పుణ్ణకో పబ్బతమత్థకా పబ్బతపాదం గన్త్వా తత్థ పబ్బతన్తరే ఠత్వా తస్స అన్తో పవిసిత్వా పబ్బతమత్థకే ఠితస్స హేట్ఠా పఞ్ఞాయమానో అసంవుతే భూమిపదేసే ధారేసీతి. న ఆదితోవ ధారేసి, తత్థ పన తం ఖిపిత్వా పన్నరసయోజనమత్తం భట్ఠకాలే పబ్బతముద్ధని ఠితోవ హత్థం వడ్ఢేత్వా అధోసిరం భస్సన్తం పాదేసు గహేత్వా అధోసిరమేవ ఉక్ఖిపిత్వా ముఖం ఓలోకేన్తో ‘‘న మరతీ’’తి ఞత్వా దుతియమ్పి ఖిపిత్వా తింసయోజనమత్తం భట్ఠకాలే తథేవ ఉక్ఖిపిత్వా పున తస్స ముఖం ఓలోకేన్తో జీవన్తమేవ దిస్వా చిన్తేసి ‘‘సచే ఇదాని సట్ఠియోజనమత్తం భస్సిత్వా న మరిస్సతి, పాదేసు నం గహేత్వా పబ్బతముద్ధని పోథేత్వా మారేస్సామీ’’తి అథ నం తతియమ్పి ఖిపిత్వా సట్ఠియోజనమత్తం భట్ఠకాలే హత్థం వడ్ఢేత్వా పాదేసు గహేత్వా ఉక్ఖిపి. తతో మహాసత్తో చిన్తేసి ‘‘అయం మం పఠమం పన్నరసయోజనట్ఠానం ఖిపి, దుతియమ్పి తింసయోజనం, తతియమ్పి సట్ఠియోజనం, ఇదాని పున మం న ఖిపిస్సతి, ఉక్ఖిపన్తోయేవ పబ్బతముద్ధని పహరిత్వా మారేస్సతి, యావ మం ఉక్ఖిపిత్వా పబ్బతముద్ధని న పోథేతి, తావ నం అధోసిరో హుత్వా ఓలమ్బన్తోవ మారణకారణం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. ఏవం చిన్తేత్వా ¶ చ పన సో అఛమ్భితో అసన్తసన్తో తథా అకాసి. తేన వుత్తం ‘‘ధారయి కాతియానో’’తి, తిక్ఖత్తుం ఖిపిత్వా ధారయీతి అత్థో.

౧౫౫౧.

‘‘సో లమ్బమానో నరకే పపాతే, మహబ్భయే లోమహంసే విదుగ్గే;

అసన్తసన్తో కురూనం కత్తుసేట్ఠో, ఇచ్చబ్రవి పుణ్ణకం నామ యక్ఖం.

౧౫౫౨.

‘‘అరియావకాసోసి ¶ అనరియరూపో, అసఞ్ఞతో సఞ్ఞతసన్నికాసో;

అచ్చాహితం కమ్మం కరోసి లుద్రం, భావే చ తే కుసలం నత్థి కిఞ్చి.

౧౫౫౩.

‘‘యం మం పపాతస్మిం పపాతుమిచ్ఛసి, కో ను తవత్థో మరణేన మయ్హం;

అమానుసస్సేవ తవజ్జ వణ్ణో, ఆచిక్ఖ మే త్వం కతమాసి దేవతాతి.

తత్థ సో లమ్బమానోతి సో కురూనం కత్తుసేట్ఠో తతియవారే లమ్బమానో. అరియావకాసోతి రూపేన అరియసదిసో దేవవణ్ణో హుత్వా చరసి. అసఞ్ఞతోతి కాయాదీహి అసఞ్ఞతో ¶ దుస్సీలో. అచ్చాహితన్తి హితాతిక్కన్తం, అతిఅహితం వా. భావే చ తేతి తవ చిత్తే అప్పమత్తకమ్పి కుసలం నత్థి. అమానుసస్సేవ తవజ్జ వణ్ణోతి అజ్జ తవ ఇదం కారణం అమానుసస్సేవ. కతమాసి దేవతాతి యక్ఖానం అన్తరే కతరయక్ఖో నామ త్వం.

పుణ్ణకో ఆహ –

౧౫౫౪.

‘‘యది తే సుతో పుణ్ణకో నామ యక్ఖో, రఞ్ఞో కువేరస్స హి సో సజిబ్బో;

భూమిన్ధరో వరుణో నామ నాగో, బ్రహా సుచీ వణ్ణబలూపపన్నో.

౧౫౫౫.

‘‘తస్సానుజం ధీతరం కామయామి, ఇరన్ధతీ నామ సా నాగకఞ్ఞా;

తస్సా సుమజ్ఝాయ పియాయ హేతు, పతారయిం తుయ్హ వధాయ ధీరా’’తి.

తత్థ సజిబ్బోతి సజీవో అమచ్చో. బ్రహాతి ఆరోహపరిణాహసమ్పన్నో ఉట్ఠాపితకఞ్చనరూపసదిసో. వణ్ణబలూపపన్నోతి సరీరవణ్ణేన చ కాయబలేన చ ఉపగతో. తస్సానుజన్తి తస్స అనుజాతం ధీతరం. పతారయిన్తి చిత్తం పవత్తేసిం, సన్నిట్ఠానమకాసిన్తి అత్థో.

తం ¶ ¶ సుత్వా మహాసత్తో ‘‘అయం లోకో దుగ్గహితేన నస్సతి, నాగమాణవికం పత్థేన్తస్స మమ మరణేన కిం పయోజనం, తథతో కారణం జానిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౫౫౬.

‘‘మా హేవ త్వం యక్ఖ అహోసి మూళ్హో, నట్ఠా బహూ దుగ్గహీతేన లోకే;

కిం తే సుమజ్ఝాయ పియాయ కిచ్చం, మరణేన మే ఇఙ్ఘ సుణోమి సబ్బ’’న్తి.

తం సుత్వా తస్స ఆచిక్ఖన్తో పుణ్ణకో ఆహ –

౧౫౫౭.

‘‘మహానుభావస్స మహోరగస్స, ధీతుకామో ఞాతిభతోహమస్మి;

తం యాచమానం ససురో అవోచ, యథా మమఞ్ఞింసు సుకామనీతం.

౧౫౫౮.

‘‘దజ్జేము ఖో తే సుతనుం సునేత్తం, సుచిమ్హితం చన్దనలిత్తగత్తం;

సచే తువం హదయం పణ్డితస్స, ధమ్మేన లద్ధా ఇధ మాహరేసి;

ఏతేన ¶ విత్తేన కుమారి లబ్భా, నఞ్ఞం ధనం ఉత్తరి పత్థయామ.

౧౫౫౯.

‘‘ఏవం న మూళ్హోస్మి సుణోహి కత్తే, న చాపి మే దుగ్గహితత్థి కిఞ్చి;

హదయేన తే ధమ్మలద్ధేన నాగా, ఇరన్ధతిం నాగకఞ్ఞం దదన్తి.

౧౫౬౦.

‘‘తస్మా అహం తుయ్హం వధాయ యుత్తో, ఏవం మమత్థో మరణేన తుయ్హం;

ఇధేవ తం నరకే పాతయిత్వా, హన్త్వాన తం హదయమానయిస్స’’న్తి.

తత్థ ధీతుకామోతి ధీతరం కామేమి పత్థేమి, ధీతు అత్థాయ విచరామి. ఞాతిభతోహమస్మీతి తస్మా తస్స ఞాతిభతకో నామ అహం అమ్హి. తన్తి ¶ తం నాగకఞ్ఞం. యాచమానన్తి యాచన్తం మం. యథా మన్తి యస్మా మం. అఞ్ఞింసూతి జానింసు. సుకామనీతన్తి సుట్ఠు ఏస కామేన నీతోతి సుకామనీతో, తం సుకామనీతం. తస్మా ససురో ‘దజ్జేము ఖో తే’’తిఆదిమవోచ. తత్థ దజ్జేమూతి దదేయ్యామ. సుతనున్తి సున్దరసరీరం. ఇధ మాహరేసీతి ఇధ నాగభవనే ధమ్మేన లద్ధా ఆహరేయ్యాసీతి.

తస్స తం కథం సుత్వా మహాసత్తో చిన్తేసి ‘‘విమలాయ మమ హదయేన కిచ్చం నత్థి, వరుణనాగరాజేన మమ ధమ్మకథం సుత్వా మణినా మం పూజేత్వా తత్థ గతేన మమ ధమ్మకథికభావో వణ్ణితో ¶ భవిస్సతి, తతో విమలాయ మమ ధమ్మకథాయ దోహళో ఉప్పన్నో భవిస్సతి, వరుణేన దుగ్గహితం గహేత్వా పుణ్ణకో ఆణత్తో భవిస్సతి, స్వాయం అత్తనా దుగ్గహితేన మం మారేతుం ఏవరూపం దుక్ఖం పాపేసి, మమ పణ్డితభావో ఠానుప్పత్తికారణచిన్తనసమత్థతా ఇమస్మిం మం మారేన్తే కిం కరిస్సతి, హన్దాహం సఞ్ఞాపేస్సామి న’’న్తి. చిన్తేత్వా చ పన ‘‘మాణవ, సాధునరధమ్మం నామ జానామి, యావాహం న మరామి, తావ మం పబ్బతముద్ధని నిసీదాపేత్వా సాధునరధమ్మం నామ సుణోహి, పచ్ఛా యం ఇచ్ఛసి, తం కరేయ్యాసీ’’తి వత్వా సాధునరధమ్మం వణ్ణేత్వా అత్తనో జీవితం ఆహరాపేన్తో సో అధోసిరో ఓలమ్బన్తోవ గాథమాహ –

౧౫౬౧.

‘‘ఖిప్పం మమం ఉద్ధర కాతియాన, హదయేన మే యది తే అత్థి కిచ్చం;

యే ¶ కేచిమే సాధునరస్స ధమ్మా, సబ్బేవ తే పాతుకరోమి అజ్జా’’తి.

తం సుత్వా పుణ్ణకో ‘‘అయం పణ్డితేన దేవమనుస్సానం అకథితపుబ్బో ధమ్మో భవిస్సతి, ఖిప్పమేవ నం ఉద్ధరిత్వా సాధునరధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా మహాసత్తం ఉక్ఖిపిత్వా పబ్బతముద్ధని నిసీదాపేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౬౨.

‘‘సో పుణ్ణకో కురూనం కత్తుసేట్ఠం, నగముద్ధని ఖిప్పం పతిట్ఠపేత్వా;

అస్సత్థమాసీనం సమేక్ఖియాన, పరిపుచ్ఛి కత్తారమనోమపఞ్ఞం.

౧౫౬౩.

‘‘సముద్ధటో ¶ మేసి తువం పపాతా, హదయేన తే అజ్జ మమత్థి కిచ్చం;

యే కేచిమే సాధునరస్స ధమ్మా, సబ్బేవ మే పాతుకరోహి అజ్జా’’తి.

తత్థ అస్సత్థమాసీనన్తి లద్ధస్సాసం హుత్వా నిసిన్నం. సమేక్ఖియానాతి దిస్వా. సాధునరస్స ధమ్మాతి నరస్స సాధుధమ్మా, సున్దరధమ్మాతి అత్థో.

తం సుత్వా మహాసత్తో ఆహ –

౧౫౬౪.

‘‘సముద్ధటో త్యస్మి అహం పపాతా, హదయేన మే యది తే అత్థి కిచ్చం;

యే కేచిమే సాధునరస్స ధమ్మా, సబ్బేవ తే పాతుకరోమి అజ్జా’’తి.

తత్థ త్యస్మీతి తయా అస్మి.

అథ ¶ నం మహాసత్తో ‘‘కిలిట్ఠగత్తోమ్హి, న్హాయామి తావా’’తి ఆహ. యక్ఖోపి ‘‘సాధూ’’తి న్హానోదకం ఆహరిత్వా న్హాతకాలే మహాసత్తస్స దిబ్బదుస్సగన్ధమాలాదీని దత్వా అలఙ్కతప్పటియత్తకాలే దిబ్బభోజనం అదాసి. అథ మహాసత్తో భుత్తభోజనో కాళాగిరిమత్థకం అలఙ్కారాపేత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదిత్వా బుద్ధలీలాయ సాధునరధమ్మం దేసేన్తో గాథమాహ –

౧౫౬౫.

‘‘యాతానుయాయీ చ భవాహి మాణవ, అల్లఞ్చ పాణిం పరివజ్జయస్సు;

మా ¶ చస్సు మిత్తేసు కదాచి దుబ్భీ, మా చ వసం అసతీనం నిగచ్ఛే’’తి.

తత్థ అల్లఞ్చ పాణిం పరివజ్జయస్సూతి అల్లం తిన్తం పాణిం మా దహి మా ఝాపేహి.

యక్ఖో సంఖిత్తేన భాసితే చత్తారో సాధునరధమ్మే బుజ్ఝితుం అసక్కోన్తో విత్థారేన పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –

౧౫౬౬.

‘‘కథం ¶ ను యాతం అనుయాయి హోతి, అల్లఞ్చ పాణిం దహతే కథం సో;

అసతీ చ కా కో పన మిత్తదుబ్భో, అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో ఏతమత్థ’’న్తి.

మహాసత్తోపిస్స కథేసి –

౧౫౬౭.

‘‘అసన్థుతం నోపి చ దిట్ఠపుబ్బం, యో ఆసనేనాపి నిమన్తయేయ్య;

తస్సేవ అత్థం పురిసో కరేయ్య, యాతానుయాయీతి తమాహు పణ్డితా.

౧౫౬౮.

‘‘యస్సేకరత్తమ్పి ఘరే వసేయ్య, యత్థన్నపానం పురిసో లభేయ్య;

న తస్స పాపం మనసాపి చిన్తయే, అదుబ్భపాణిం దహతే మిత్తదుబ్భో.

౧౫౬౯.

‘‘యస్స రుక్ఖస్స ఛాయాయ, నిసీదేయ్య సయేయ్య వా;

న తస్స సాఖం భఞ్జేయ్య, మిత్తదుబ్భో హి పాపకో.

౧౫౭౦.

‘‘పుణ్ణమ్పి చేమం పథవిం ధనేన, దజ్జిత్థియా పురిసో సమ్మతాయ;

లద్ధా ఖణం అతిమఞ్ఞేయ్య తమ్పి, తాసం వసం అసతీనం న గచ్ఛే.

౧౫౭౧.

‘‘ఏవం ¶ ఖో యాతం అనుయాయి హోతి,

అల్లఞ్చ పాణిం దహతే పునేవం;

అసతీ చ సా సో పన మిత్తదుబ్భో,

సో ధమ్మికో హోహి జహస్సు అధమ్మ’’న్తి.

తత్థ ¶ అసన్థుతన్తి ఏకాహద్వీహమ్పి ఏకతో అవుత్థపుబ్బం. యో ఆసనేనాపీతి యో ఏవరూపం పుగ్గలం ఆసనమత్తేనపి నిమన్తయేయ్య, పగేవ అన్నపానాదీహి. తస్సేవాతి తస్స పుబ్బకారిస్స అత్థం పురిసో కరోతేవ. యాతానుయాయీతి పుబ్బకారితాయ యాతస్స పుగ్గలస్స అనుయాయీ ¶ . పఠమం కరోన్తో హి యాయీ నామ, పచ్ఛా కరోన్తో అనుయాయీ నామాతి ఏవం పణ్డితా కథేన్తి. అయం దేవరాజ, పఠమో సాధునరధమ్మో. అదుబ్భపాణిన్తి అదుబ్భకం అత్తనో భుఞ్జనహత్థమేవ దహన్తో హి మిత్తదుబ్భీ నామ హోతి. ఇతి అల్లహత్థస్స అజ్ఝాపనం నామ అయం దుతియో సాధునరధమ్మో. న తస్సాతి తస్స సాఖం వా పత్తం వా న భఞ్జేయ్య. కింకారణా? మిత్తదుబ్భో హి పాపకో. ఇతి పరిభుత్తచ్ఛాయస్స అచేతనస్స రుక్ఖస్సపి పాపం కరోన్తో మిత్తదుబ్భీ నామ హోతి, కిమఙ్గం పన మనుస్సభూతస్సాతి. ఏవం మిత్తేసు అదుబ్భనం నామ అయం తతియో సాధునరధమ్మో. దజ్జిత్థియాతి దదేయ్య ఇత్థియా. సమ్మతాయాతి ‘‘అహమేవ తస్సా పియో, న అఞ్ఞో, మఞ్ఞేవ సా ఇచ్ఛతీ’’తి ఏవం సుట్ఠు మతాయ. లద్ధా ఖణన్తి అతిచారస్స ఓకాసం లభిత్వా. అసతీనన్తి అసద్ధమ్మసమన్నాగతానం ఇత్థీనం. ఇతి మాతుగామం నిస్సాయ పాపస్స అకరణం నామ అయం చతుత్థో సాధునరధమ్మో. సో ధమ్మికో హోహీతి దేవరాజ, సో త్వం ఇమేహి చతూహి సాధునరధమ్మేహి యుత్తో హోహీతి.

ఏవం మహాసత్తో యక్ఖస్స చత్తారో సాధునరధమ్మే బుద్ధలీలాయ కథేసి.

సాధునరధమ్మకణ్డం నిట్ఠితం.

కాళాగిరికణ్డం

తే ధమ్మే సుణన్తోయేవ పుణ్ణకో సల్లక్ఖేసి ‘‘చతూసుపి ఠానేసు పణ్డితో అత్తనో జీవితమేవ యాచతి, అయం ఖో మయ్హం పుబ్బే అసన్థుతస్సేవ సక్కారమకాసి, అహమస్స నివేసనే తీహం మహన్తం యసం అనుభవన్తో వసిం, అహఞ్చిమం పాపకమ్మం కరోన్తో మాతుగామం నిస్సాయ కరోమి, సబ్బథాపి అహమేవ మిత్తదుబ్భీ. సచే పణ్డితం అపరజ్ఝామి, న సాధునరధమ్మే వత్తిస్సామి ¶ నామ, తస్మా కిం మే నాగమాణవికాయ, ఇన్దపత్థనగరవాసీనం అస్సుముఖాని హాసేన్తో ఇమం వేగేన తత్థ నేత్వా ధమ్మసభాయం ఓతారేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౫౭౨.

‘‘అవసిం ¶ అహం తుయ్హ తీహం అగారే, అన్నేన పానేన ఉపట్ఠితోస్మి;

మిత్తో మమాసీ విసజ్జామహం తం, కామం ఘరం ఉత్తమపఞ్ఞ గచ్ఛ.

౧౫౭౩.

అపి ¶ హాయతు నాగకులా అత్థో, అలమ్పి మే నాగకఞ్ఞాయ హోతు;

సో త్వం సకేనేవ సుభాసితేన, ముత్తోసి మే అజ్జ వధాయ పఞ్ఞా’’తి.

తత్థ ఉపట్ఠితోస్మీతి తయా ఉపట్ఠితోస్మి. విసజ్జామహం తన్తి విస్సజ్జేమి అహం తం. కామన్తి ఏకంసేన. వధాయాతి వధతో. పఞ్ఞాతి పఞ్ఞవన్త.

అథ నం మహాసత్తో ‘‘మాణవ, త్వం తావ మం అత్తనో ఘరం మా పేసేహి, నాగభవనమేవ మం నేహీ’’తి వదన్తో గాథమాహ –

౧౫౭౪.

‘‘హన్ద తువం యక్ఖ మమమ్పి నేహి, ససురం తే అత్థం మయి చరస్సు;

మయఞ్చ నాగాధిపతిం విమానం, దక్ఖేము నాగస్స అదిట్ఠపుబ్బ’’న్తి.

తత్థ హన్దాతి వవస్సగ్గత్థే నిపాతో. ససురం తే అత్థం మయి చరస్సూతి తవ ససురస్స సన్తకం అత్థం మయి చర మా నాసేహి. నాగాధిపతిం విమానన్తి అహమ్పి నాగాధిపతిఞ్చ విమానఞ్చస్స అదిట్ఠపుబ్బం పస్సేయ్యం.

తం సుత్వా పుణ్ణకో ఆహ –

౧౫౭౫.

‘‘యం వే నరస్స అహితాయ అస్స, న తం పఞ్ఞో అరహతి దస్సనాయ;

అథ కేన వణ్ణేన అమిత్తగామం, తువమిచ్ఛసి ఉత్తమపఞ్ఞ గన్తు’’న్తి.

తత్థ అమిత్తగామన్తి అమిత్తస్స వసనట్ఠానం, అమిత్తసమాగమన్తి అత్థో.

అథ ¶ నం మహాసత్తో ఆహ –

౧౫౭౬.

‘‘అద్ధా ¶ పజానామి అహమ్పి ఏతం, న తం పఞ్ఞో అరహతి దస్సనాయ;

పాపఞ్చ మే నత్థి కతం కుహిఞ్చి, తస్మా న సఙ్కే మరణాగమాయా’’తి.

తత్థ మరణాగమాయాతి మరణస్స ఆగమాయ.

అపిచ ¶ , దేవరాజ, తాదిసో యక్ఖో కక్ఖళో మయా ధమ్మకథాయ పలోభేత్వా ముదుకతో, ఇదానేవ మం ‘‘అలం మే నాగమాణవికాయ, అత్తనో ఘరం యాహీ’’తి వదేసి, నాగరాజస్స ముదుకరణం మమ భారో, నేహియేవ మం తత్థాతి. తస్స తం వచనం సుత్వా పుణ్ణకో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తుట్ఠచిత్తో ఆహ –

౧౫౭౭.

‘‘హన్ద చ ఠానం అతులానుభావం, మయా సహ దక్ఖసి ఏహి కత్తే;

యత్థచ్ఛతి నచ్చగీతేహి నాగో, రాజా యథా వేస్సవణో నళిఞ్ఞం.

౧౫౭౮.

‘‘నం నాగకఞ్ఞా చరితం గణేన, నికీళితం నిచ్చమహో చ రత్తిం;

పహూతమాల్యం బహుపుప్ఫఛన్నం, ఓభాసతీ విజ్జురివన్తలిక్ఖే.

౧౫౭౯.

‘‘అన్నేన పానేన ఉపేతరూపం, నచ్చేహి గీతేహి చ వాదితేహి;

పరిపూరం కఞ్ఞాహి అలఙ్కతాహి, ఉపసోభతి వత్థపిలన్ధనేనా’’తి.

తత్థ హన్ద చాతి నిపాతమత్తమేవ. ఠానన్తి నాగరాజస్స వసనట్ఠానం. నళిఞ్ఞన్తి నళినియం నామ రాజధానియం. చరితం గణేనాతి తం నాగకఞ్ఞానం గణేన చరితం. నికీళితన్తి నిచ్చం అహో చ రత్తిఞ్చ నాగకఞ్ఞాహి కీళితానుకీళితం.

ఏవఞ్చ ¶ పన వత్వా పుణ్ణకో మహాసత్తం అస్సపిట్ఠం ఆరోపేత్వా తత్థ నేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౫౮౦.

‘‘సో పుణ్ణకో కురూనం కత్తుసేట్ఠం, నిసీదయీ పచ్ఛతో ఆసనస్మిం;

ఆదాయ కత్తారమనోమపఞ్ఞం, ఉపానయీ భవనం నాగరఞ్ఞో.

౧౫౮౧.

‘‘పత్వాన ¶ ఠానం అతులానుభావం, అట్ఠాసి కత్తా పచ్ఛతో పుణ్ణకస్స;

సామగ్గిపేక్ఖమానో నాగరాజా, పుబ్బేవ జామాతరమజ్ఝభాసథా’’తి.

తత్థ సో ¶ పుణ్ణకోతి భిక్ఖవే, సో ఏవం నాగభవనం వణ్ణేత్వా పణ్డితం అత్తనో ఆజఞ్ఞం ఆరోపేత్వా నాగభవనం నేసి. ఠానన్తి నాగరాజస్స వసనట్ఠానం. పచ్ఛతో పుణ్ణకస్సాతి పుణ్ణకస్స కిర ఏతదహోసి ‘‘సచే నాగరాజా పణ్డితం దిస్వా ముదుచిత్తో భవిస్సతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే, తస్స తం అపస్సన్తస్సేవ సిన్ధవం ఆరోపేత్వా ఆదాయ గమిస్సామీ’’తి. అథ నం పచ్ఛతో ఠపేసి. తేన వుత్తం ‘‘పచ్ఛతో పుణ్ణకస్సా’’తి. సామగ్గిపేక్ఖమానోతి సామగ్గిం అపేక్ఖమానో. ‘‘సామం అపేక్ఖీ’’తిపి పాఠో, అత్తనో జామాతరం పస్సిత్వా పఠమతరం సయమేవ అజ్ఝభాసథాతి అత్థో.

నాగరాజా ఆహ –

౧౫౮౨.

‘‘యన్ను తువం అగమా మచ్చలోకం, అన్వేసమానో హదయం పణ్డితస్స;

కచ్చి సమిద్ధేన ఇధానుపత్తో, ఆదాయ కత్తారమనోమపఞ్ఞ’’న్తి.

తత్థ కచ్చి సమిద్ధేనాతి కచ్చి తే మనోరథేన సమిద్ధేన నిప్ఫన్నేన ఇధాగతోసీతి పుచ్ఛతి.

పుణ్ణకో ¶ ఆహ –

౧౫౮౩.

‘‘అయఞ్హి సో ఆగతో యం త్వమిచ్ఛసి, ధమ్మేన లద్ధో మమ ధమ్మపాలో;

తం పస్సథ సమ్ముఖా భాసమానం, సుఖో హవే సప్పురిసేహి సఙ్గమో’’తి.

తత్థ యం త్వమిచ్ఛసీతి యం త్వం ఇచ్ఛసి. ‘‘యన్తు మిచ్ఛసీ’’తిపి పాఠో. సమ్ముఖా భాసమానన్తి తం లోకసక్కతం ధమ్మపాలం ఇదాని మధురేన సరేన ధమ్మం భాసమానం సమ్ముఖావ పస్సథ, సప్పురిసేహి ఏకట్ఠానే సమాగమో హి నామ సుఖో హోతీతి.

కాళాగిరికణ్డం నిట్ఠితం.

తతో ¶ నాగరాజా మహాసత్తం దిస్వా గాథమాహ –

౧౫౮౪.

‘‘అదిట్ఠపుబ్బం దిస్వాన, మచ్చో మచ్చుభయట్టితో;

బ్యమ్హితో నాభివాదేసి, నయిదం పఞ్ఞవతామివా’’తి.

తత్థ బ్యమ్హితోతి భీతో. ఇదం వుత్తం హోతి – పణ్డిత, త్వం అదిట్ఠపుబ్బం నాగభవనం దిస్వా మరణభయేన అట్టితో భీతో హుత్వా యం మం నాభివాదేసి, ఇదం కారణం పఞ్ఞవన్తానం న హోతీతి.

ఏవం వన్దనం పచ్చాసీసన్తం నాగరాజానం మహాసత్తో ‘‘న త్వం మయా వన్దితబ్బో’’తి అవత్వావ అత్తనో ఞాణవన్తతాయ ఉపాయకోసల్లేన ‘‘అహం వజ్ఝప్పత్తభావేన నం తం వన్దామీ’’తి వదన్తో గాథాద్వయమాహ –

౧౫౮౫.

‘‘న ¶ చమ్హి బ్యమ్హితో నాగ, న చ మచ్చుభయట్టితో;

న వజ్ఝో అభివాదేయ్య, వజ్ఝం వా నాభివాదయే.

౧౫౮౬.

‘‘కథం నో అభివాదేయ్య, అభివాదాపయేథ వే;

యం నరో హన్తుమిచ్ఛేయ్య, తం కమ్మం నుపపజ్జతీ’’తి.

తస్సత్థో – నేవాహం, నాగరాజ, అదిట్ఠపుబ్బం నాగభవనం దిస్వా భీతో, న మరణభయట్టితో. మాదిసస్స హి మరణభయం నామ నత్థి, వజ్ఝో పన అభివాదేతుం, వజ్ఝం వా అవజ్ఝోపి అభివాదాపేతుం న లభతి. యఞ్హి నరో ¶ హన్తుమిచ్ఛేయ్య, సో తం కథం ను అభివాదేయ్య, కథం వా తేన అత్తానం అభివాదాపయేథ వే. తస్స హి తం కమ్మం న ఉపపజ్జతి. త్వఞ్చ కిర మం మారాపేతుం ఇమం ఆణాపేసి, కథాహం తం వన్దాధీతి.

తం సుత్వా నాగరాజా మహాసత్తస్స థుతిం కరోన్తో ద్వే గాథా అభాసి –

౧౫౮౭.

‘‘ఏవమేతం యథా బ్రూసి, సచ్చం భాససి పణ్డిత;

న వజ్ఝో అభివాదేయ్య, వజ్ఝం వా నాభివాదయే.

౧౫౮౮.

కథం ¶ నో అభివాదేయ్య, అభివాదాపయేథ వే;

యం నరో హన్తుమిచ్ఛేయ్య, తం కమ్మం నుపపజ్జతీ’’తి.

ఇదాని మహాసత్తో నాగరాజేన సద్ధిం పటిసన్థారం కరోన్తో ఆహ –

౧౫౮౯.

‘‘అసస్సతం సస్సతం ను తవయిదం, ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి;

పుచ్ఛామి తం నాగరాజేతమత్థం, కథం ను తే లద్ధమిదం విమానం.

౧౫౯౦.

‘‘అధిచ్చలద్ధం పరిణామజం తే, సయంకతం ఉదాహు దేవేహి దిన్నం;

అక్ఖాహి మే నాగరాజేతమత్థం, యథేవ తే లద్ధమిదం విమాన’’న్తి.

తత్థ తవయిదన్తి ఇదం తవ యసజాతం, విమానం వా అసస్సతం సస్సతసదిసం, ‘‘మా ఖో యసం నిస్సాయ పాపమకాసీ’’తి ఇమినా పదేన అత్తనో జీవితం యాచతి. ఇద్ధీతి నాగఇద్ధి చ నాగజుతి చ కాయబలఞ్చ చేతసికవీరియఞ్చ నాగభవనే ఉపపత్తి చ ¶ యఞ్చ తే ఇదం విమానం, పుచ్ఛామి తం నాగరాజ, ఏతమత్థం, కథం ను తే ఇదం సబ్బం లద్ధన్తి. అధిచ్చలద్ధన్తి కిం ను తయా ఇదం విమానం ఏవం సమ్పన్నం అధిచ్చ అకారణేన లద్ధం, ఉదాహు ఉతుపరిణామజం తే ఇదం, ఉదాహు సయం సహత్థేనేవ కతం, ఉదాహు దేవేహి తే దిన్నం, యథేవ తే ఇదం లద్ధం, ఏతం మే అత్థం అక్ఖాహీతి.

తం ¶ సుత్వా నాగరాజా ఆహ –

౧౫౯౧.

‘‘నాధిచ్చలద్ధం న పరిణామజం మే, న సయంకతం నాపి దేవేహి దిన్నం;

సకేహి కమ్మేహి అపాపకేహి, పుఞ్ఞేహి మే లద్ధమిదం విమాన’’న్తి.

తత్థ అపాపకేహీతి అలామకేహి.

తతో మహాసత్తో ఆహ –

౧౫౯౨.

‘‘కిం తే వతం కిం పన బ్రహ్మచరియం, కిస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;

ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి, ఇదఞ్చ తే నాగ మహావిమాన’’న్తి.

తత్థ ¶ కిం తే వతన్తి నాగరాజ, పురిమభవే తవ కిం వతం అహోసి, కో పన బ్రహ్మచరియవాసో, కతరస్స సుచరితస్సేవేస ఇద్ధిఆదికో విపాకోతి.

తం సుత్వా నాగరాజా ఆహ –

౧౫౯౩.

‘‘అహఞ్చ భరియా చ మనుస్సలోకే, సద్ధా ఉభో దానపతీ అహుమ్హా;

ఓపానభూతం మే ఘరం తదాసి, సన్తప్పితా సమణబ్రాహ్మణా చ.

౧౫౯౪.

‘‘మాలఞ్చ గన్ధఞ్చ విలేపనఞ్చ, పదీపియం సేయ్యముపస్సయఞ్చ;

అచ్ఛాదనం సాయనమన్నపానం, సక్కచ్చ దానాని అదమ్హ తత్థ.

౧౫౯౫.

‘‘తం మే వతం తం పన బ్రహ్మచరియం, తస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;

ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి, ఇదఞ్చ మే ధీర మహావిమాన’’న్తి.

తత్థ ¶ ¶ మనుస్సలోకేతి అఙ్గరట్ఠే కాలచమ్పానగరే. తం మే వతన్తి తం సక్కచ్చం దిన్నదానమేవ మయ్హం వత్తసమాదానఞ్చ బ్రహ్మచరియఞ్చ అహోసి, తస్సేవ సుచరితస్స అయం ఇద్ధాదికో విపాకోతి.

మహాసత్తో ఆహ –

౧౫౯౬.

‘‘ఏవం చే తే లద్ధమిదం విమానం, జానాసి పుఞ్ఞానం ఫలూపపత్తిం;

తస్మా హి ధమ్మం చర అప్పమత్తో, యథా విమానం పున మావసేసీ’’తి.

తత్థ జానాసీతి సచే తయా దానానుభావేన తం లద్ధం, ఏవం సన్తే జానాసి నామ పుఞ్ఞానం ఫలఞ్చ పుఞ్ఞఫలేన నిబ్బత్తం ఉపపత్తిఞ్చ. తస్మా హీతి యస్మా పుఞ్ఞేహి తయా ఇదం లద్ధం, తస్మా. పున మావసేసీతి పునపి యథా ఇమం నాగభవనం అజ్ఝావససి, ఏవం ధమ్మం చర.

తం సుత్వా నాగరాజా ఆహ –

౧౫౯౭.

‘‘నయిధ ¶ సన్తి సమణబ్రాహ్మణా చ, యేసన్నపానాని దదేము కత్తే;

అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో ఏతమత్థం, యథా విమానం పున మావసేమా’’తి.

మహాసత్తో ఆహ –

౧౫౯౮.

‘‘భోగీ హి తే సన్తి ఇధూపపన్నా, పుత్తా చ దారా అనుజీవినో చ;

తేసు తువం వచసా కమ్మునా చ, అసమ్పదుట్ఠో చ భవాహి నిచ్చం.

౧౫౯౯.

‘‘ఏవం తువం నాగ అసమ్పదోసం, అనుపాలయ వచసా కమ్మునా చ;

ఠత్వా ఇధ యావతాయుకం విమానే, ఉద్ధం ఇతో గచ్ఛసి దేవలోక’’న్తి.

తత్థ ¶ భోగీతి భోగినో, నాగాతి అత్థో. తేసూతి తేసు పుత్తదారాదీసు భోగీసు వాచాయ కమ్మేన చ నిచ్చం అసమ్పదుట్ఠో భవ. అనుపాలయాతి ఏవం పుత్తాదీసు చేవ సేససత్తేసు చ మేత్తచిత్తసఙ్ఖాతం అసమ్పదోసం అనురక్ఖ. ఉద్ధం ఇతోతి ఇతో నాగభవనతో చుతో ఉపరిదేవలోకం గమిస్సతి. మేత్తచిత్తఞ్హి దానతో అతిరేకతరం పుఞ్ఞన్తి.

తతో నాగరాజా ¶ మహాసత్తస్స ధమ్మకథం సుత్వా ‘‘న సక్కా పణ్డితేన బహి పపఞ్చం కాతుం, విమలాయ దస్సేత్వా సుభాసితం సావేత్వా దోహళం పటిప్పస్సమ్భేత్వా ధనఞ్చయరాజానం హాసేన్తో పణ్డితం పేసేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా గాథమాహ –

౧౬౦౦.

‘‘అద్ధా హి సో సోచతి రాజసేట్ఠో, తయా వినా యస్స తువం సజిబ్బో;

దుక్ఖూపనీతోపి తయా సమేచ్చ, విన్దేయ్య పోసో సుఖమాతురోపీ’’తి.

తత్థ సజిబ్బోతి సజీవో అమచ్చో. సమేచ్చాతి తయా సహ సమాగన్త్వా. ఆతురోపీతి బాళ్హగిలానోపి సమానో.

తం సుత్వా మహాసత్తో నాగరాజస్స థుతిం కరోన్తో ఇతరం గాథమాహ –

౧౬౦౧.

‘‘అద్ధా సతం భాససి నాగ ధమ్మం, అనుత్తరం అత్థపదం సుచిణ్ణం;

ఏతాదిసియాసు హి ఆపదాసు, పఞ్ఞాయతే మాదిసానం విసేసో’’తి.

తత్థ ¶ అద్ధా సతన్తి ఏకంసేన సన్తానం పణ్డితానం ధమ్మం భాససి. అత్థపదన్తి హితకోట్ఠాసం. ఏతాదిసియాసూతి ఏవరూపాసు ఆపదాసు ఏతాదిసే భయే ఉపట్ఠితే మాదిసానం పఞ్ఞవన్తానం విసేసో పఞ్ఞాయతి.

తం సుత్వా నాగరాజా అతిరేకతరం తుట్ఠో తమేవ పుచ్ఛన్తో గాథమాహ –

౧౬౦౨.

‘‘అక్ఖాహి ¶ నో తాయం ముధా ను లద్ధో, అక్ఖేహి నో తాయం అజేసి జూతే;

ధమ్మేన లద్ధో ఇతి తాయమాహ, కథం ను త్వం హత్థమిమస్స మాగతో’’తి.

తత్థ అక్ఖాహి నోతి ఆచిక్ఖ అమ్హాకం. తాయన్తి తం అయం. ముధా ను లద్ధోతి కిం ను ఖో ముధా అమూలకేనేవ లభి, ఉదాహు జూతే అజేసి. ఇతి తాయమాహాతి అయం పుణ్ణకో ‘‘ధమ్మేన మే పణ్డితో లద్ధో’’తి వదతి. కథం ను త్వం హత్థమిమస్స మాగతోతి త్వం కథం ఇమస్స హత్థం ఆగతోసి.

మహాసత్తో ఆహ –

౧౬౦౩.

‘‘యో మిస్సరో తత్థ అహోసి రాజా, తమాయమక్ఖేహి అజేసి జూతే;

సో ¶ మం జితో రాజా ఇమస్సదాసి, ధమ్మేన లద్ధోస్మి అసాహసేనా’’తి.

తత్థ యో మిస్సరోతి యో మం ఇస్సరో. ఇమస్సదాసీతి ఇమస్స పుణ్ణకస్స అదాసి.

తం సుత్వా నాగరాజా తుట్ఠో అహోసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౦౪.

‘‘మహోరగో అత్తమనో ఉదగ్గో, సుత్వాన ధీరస్స సుభాసితాని;

హత్థే గహేత్వాన అనోమపఞ్ఞం, పావేక్ఖి భరియాయ తదా సకాసే.

౧౬౦౫.

‘‘యేన త్వం విమలే పణ్డు, యేన భత్తం న రుచ్చతి;

న చ మేతాదిసో వణ్ణో, అయమేసో తమోనుదో.

౧౬౦౬.

‘‘యస్స ¶ తే హదయేనత్థో, ఆగతాయం పభఙ్కరో;

తస్స వాక్యం నిసామేహి, దుల్లభం దస్సనం పునా’’తి.

తత్థ ¶ పావేక్ఖీతి పవిట్ఠో. యేనాతి భద్దే విమలే, యేన కారణేన త్వం పణ్డు చేవ, న చ తే భత్తం రుచ్చతి. న చ మేతాదిసో వణ్ణోతి పథవితలే వా దేవలోకే వా న చ తాదిసో వణ్ణో అఞ్ఞస్స కస్సచి అత్థి, యాదిసో ఏతస్స గుణవణ్ణో పత్థటో. అయమేసో తమోనుదోతి యం నిస్సాయ తవ దోహళో ఉప్పన్నో, అయమేవ సో సబ్బలోకస్స తమోనుదో. పునాతి పున ఏతస్స దస్సనం నామ దుల్లభన్తి వదతి.

విమలాపి తం దిస్వా పటిసన్థారం అకాసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౦౭.

‘‘దిస్వాన తం విమలా భూరిపఞ్ఞం, దసఙ్గులీ అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా;

హట్ఠేన భావేన పతీతరూపా, ఇచ్చబ్రవి కురూనం కత్తుసేట్ఠ’’న్తి.

తత్థ హట్ఠేన భావేనాతి పహట్ఠేన చిత్తేన. పతీతరూపాతి సోమనస్సజాతా.

ఇతో పరం విమలాయ చ మహాసత్తస్స చ వచనప్పటివచనగాథా –

౧౬౦౮.

‘‘అదిట్ఠపుబ్బం దిస్వాన, మచ్చో మచ్చుభయట్టితో;

బ్యమ్హితో నాభివాదేసి, నయిదం పఞ్ఞవతామివ.

౧౬౦౯.

‘‘న చమ్హి బ్యమ్హితో నాగి, న చ మచ్చుభయట్టితో;

న వజ్ఝో అభివాదేయ్య, వజ్ఝం వా నాభివాదయే.

౧౬౧౦.

‘‘కథం నో అభివాదేయ్య, అభివాదాపయేథ వే;

యం నరో హన్తుమిచ్ఛేయ్య, తం కమ్మం నుపపజ్జతి.

౧౬౧౧.

‘‘ఏవమేతం యథా బ్రూసి, సచ్చం భాససి పణ్డిత;

న వజ్ఝో అభివాదేయ్య, వజ్ఝం వా నాభివాదయే.

౧౬౧౨.

‘‘కథం ¶ ¶ నో అభివాదేయ్య, అభివాదాపయేథ వే;

యం నరో హన్తుమిచ్ఛేయ్య, తం కమ్మం నుపపజ్జతి.

౧౬౧౩.

‘‘అసస్సతం సస్సతం ను తవయిదం, ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి;

పుచ్ఛామి తం నాగకఞ్ఞేతమత్థం, కథం ను తే లద్ధమిదం విమానం.

౧౬౧౪.

‘‘అధిచ్చలద్ధం ¶ పరిణామజం తే, సయంకతం ఉదాహు దేవేహి దిన్నం;

అక్ఖాహి మే నాగకఞ్ఞేతమత్థం, యథేవ తే లద్ధమిదం విమానం.

౧౬౧౫.

‘‘నాధిచ్చలద్ధం న పరిణామజం మే, న సయంకథం నాపి దేవేహి దిన్నం;

సకేహి కమ్మేహి అపాపకేహి, పుఞ్ఞేహి మే లద్ధమిదం విమానం.

౧౬౧౬.

‘‘కిం తే వతం కిం పన బ్రహ్మచరియం, కిస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;

ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి, ఇదఞ్చ తే నాగి మహావిమానం.

౧౬౧౭.

‘‘అహఞ్చ ఖో సామికో చాపి మయ్హం, సద్ధా ఉభో దానపతీ అహుమ్హా;

ఓపానభూతం మే ఘరం తదాసి, సన్తప్పితా సమణబ్రాహ్మణా చ.

౧౬౧౮.

‘‘మాలఞ్చ గన్ధఞ్చ విలేపనఞ్చ, పదీపియం సేయ్యముపస్సయఞ్చ;

అచ్ఛాదనం సాయనమన్నపానం, సక్కచ్చ దానాని అదమ్హ తత్థ.

౧౬౧౯.

‘‘తం మే వతం తం పన బ్రహ్మచరియం, తస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;

ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి, ఇదఞ్చ మే ధీర మహావిమానం.

౧౬౨౦.

‘‘ఏవం ¶ చే తే లద్ధమిదం విమానం, జానాసి పుఞ్ఞానం ఫలూపపత్తిం;

తస్మా హి ధమ్మం చర అప్పమత్తా, యథా విమానం పున మావసేసి.

౧౬౨౧.

‘‘నయిధ ¶ సన్తి సమణబ్రాహ్మణా చ, యేసన్నపానాని దదేము కత్తే;

అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో ఏతమత్థం, యథా విమానం పున మావసేమ.

౧౬౨౨.

‘‘భోగీ ¶ హి తే సన్తి ఇధూపపన్నా, పుత్తా చ దారా అనుజీవినో చ;

తేసు తువం వచసా కమ్మునా చ, అసమ్పదుట్ఠా చ భవాహి నిచ్చం.

౧౬౨౩.

‘‘ఏవం తువం నాగి అసమ్పదోసం, అనుపాలయ వచసా కమ్మునా చ;

ఠత్వా ఇధ యావతాయుకం విమానే, ఉద్ధం ఇతో గచ్ఛసి దేవలోకం.

౧౬౨౪.

‘‘అద్ధా హి సో సోచతి రాజసేట్ఠో, తయా వినా యస్స తువం సజిబ్బో;

దుక్ఖూపనీతోపి తయా సమేచ్చ, విన్దేయ్య పోసో సుఖమాతురోపి.

౧౬౨౫.

‘‘అద్ధా సతం భాససి నాగి ధమ్మం, అనుత్తరం అత్థపదం సుచిణ్ణం;

ఏతాదిసియాసు హి ఆపదాసు, పఞ్ఞాయతే మాదిసానం విసేసో.

౧౬౨౬.

‘‘అక్ఖాహి నో తాయం ముధా ను లద్ధో, అక్ఖేహి నో తాయం అజేసి జూతే;

ధమ్మేన లద్ధో ఇతి తాయమాహ, కథం ను త్వం హత్థమిమస్స మాగతో.

౧౬౨౭.

‘‘యో మిస్సరో తత్థ అహోసి రాజా, తమాయమక్ఖేహి అజేసి జూతే;

సో ¶ మం జితో రాజా ఇమస్సదాసి, ధమ్మేన లద్ధోస్మి అసాహసేనా’’తి.

ఇమాసం గాథానం అత్థో హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

మహాసత్తస్స ¶ వచనం సుత్వా అతిరేకతరం తుట్ఠా విమలా మహాసత్తం గహేత్వా సహస్సగన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా న్హానకాలే మహాసత్తస్స దిబ్బదుస్సదిబ్బగన్ధమాలాదీని దత్వా అలఙ్కతప్పటియత్తకాలే దిబ్బభోజనం భోజేసి. మహాసత్తో భుత్తభోజనో అలఙ్కతాసనం పఞ్ఞాపేత్వా అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదిత్వా బుద్ధలీలాయ ధమ్మం దేసేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౨౮.

‘‘యథేవ వరుణో నాగో, పఞ్హం పుచ్ఛిత్థ పణ్డితం;

తథేవ నాగకఞ్ఞాపి, పఞ్హం పుచ్ఛిత్థ పణ్డితం.

౧౬౨౯.

‘‘యథేవ వరుణం నాగం, ధీరో తోసేసి పుచ్ఛితో;

తథేవ నాగకఞ్ఞమ్పి, ధీరో తోసేసి పుచ్ఛితో.

౧౬౩౦.

‘‘ఉభోపి ¶ తే అత్తమనే విదిత్వా, మహోరగం నాగకఞ్ఞఞ్చ ధీరో;

అఛమ్భీ అభీతో అలోమహట్ఠో, ఇచ్చబ్రవి వరుణం నాగరాజానం.

౧౬౩౧.

‘‘మా రోధయి నాగ ఆయాహమస్మి, యేన తవత్థో ఇదం సరీరం;

హదయేన మంసేన కరోహి కిచ్చం, సయం కరిస్సామి యథామతి తే’’తి.

తత్థ అఛమ్భీతి నిక్కమ్పో. అలోమహట్ఠోతి భయేన అహట్ఠలోమో. ఇచ్చబ్రవీతి వీమంసనవసేన ఇతి అబ్రవి. మా రోధయీతి ‘‘మిత్తదుబ్భికమ్మం కరోమీ’’తి మా భాయి, ‘‘కథం ను ఖో ఇమం ఇదాని మారేస్సామీ’’తి వా మా చిన్తయి. నాగాతి వరుణం ఆలపతి. ఆయాహమస్మీతి ఆయో అహం అస్మి, అయమేవ వా పాఠో. సయం కరిస్సామీతి సచే త్వం ‘‘ఇమస్స సన్తికే ఇదాని ధమ్మో మే సుతో’’తి మం మారేతుం న విసహసి, అహమేవ యథా తవ అజ్ఝాసయో, తథా సయం కరిస్సామీతి.

నాగరాజా ¶ ఆహ –

౧౬౩౨.

‘‘పఞ్ఞా హవే హదయం పణ్డితానం, తే త్యమ్హ పఞ్ఞాయ మయం సుతుట్ఠా;

అనూననామో లభతజ్జ దారం, అజ్జేవ తం కురుయో పాపయాతూ’’తి.

తత్థ తే త్యమ్హాతి తే మయం తవ పఞ్ఞాయ సుతుట్ఠా. అనూననామోతి సమ్పుణ్ణనామో పుణ్ణకో యక్ఖసేనాపతి. లభతజ్జ దారన్తి లభతు అజ్జ దారం, దదామి అస్స ధీతరం ఇరన్ధతిం. పాపయాతూతి అజ్జేవ తం కురురట్ఠం పుణ్ణకో పాపేతు.

ఏవఞ్చ ¶ పన వత్వా వరుణో నాగరాజా ఇరన్ధతిం పుణ్ణకస్స అదాసి. సో తం లభిత్వా తుట్ఠచిత్తో మహాసత్తేన సద్ధిం సల్లపి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౩౩.

‘‘స పుణ్ణకో అత్తమనో ఉదగ్గో, ఇరన్ధతిం నాగకఞ్ఞం లభిత్వా;

హట్ఠేన భావేన పతీతరూపో, ఇచ్చబ్రవి కురూనం కత్తుసేట్ఠం.

౧౬౩౪.

‘‘భరియాయ మం త్వం అకరి సమఙ్గిం, అహఞ్చ తే విధుర కరోమి కిచ్చం;

ఇదఞ్చ తే మణిరతనం దదామి, అజ్జేవ తం కురుయో పాపయామీ’’తి.

తత్థ ¶ మణిరతనన్తి పణ్డిత, అహం తవ గుణేసు పసన్నో అరహామి తవ అనుచ్ఛవికం కిచ్చం కాతుం, తస్మా ఇమఞ్చ తే చక్కవత్తిపరిభోగం మణిరతనం దేమి, అజ్జేవ తం ఇన్దపత్థం పాపేమీతి.

అథ మహాసత్తో తస్స థుతిం కరోన్తో ఇతరం గాథమాహ –

౧౬౩౫.

‘‘అజేయ్యమేసా తవ హోతు మేత్తి, భరియాయ కచ్చాన పియాయ సద్ధిం;

ఆనన్ది విత్తో సుమనో పతీతో, దత్వా మణిం మఞ్చ నయిన్దపత్థ’’న్తి.

తత్థ ¶ అజేయ్యమేసాతి ఏసా తవ భరియాయ సద్ధిం పియసంవాసమేత్తి అజేయ్యా హోతు. ‘‘ఆనన్ది విత్తో’’తిఆదీహి పీతిసమఙ్గిభావమేవస్స వదతి. నయిన్దపత్థన్తి నయ ఇన్దపత్థం.

తం సుత్వా పుణ్ణకో తథా అకాసి. తేన వుత్తం –

౧౬౩౬.

‘‘స పుణ్ణకో కురూనం కత్తుసేట్ఠం, నిసీదయీ పురతో ఆసనస్మిం;

ఆదాయ కత్తారమనోమపఞ్ఞం, ఉపానయీ నగరం ఇన్దపత్థం.

౧౬౩౭.

‘‘మనో మనుస్సస్స యథాపి గచ్ఛే, తతోపిస్స ఖిప్పతరం అహోసి;

స పుణ్ణకో కురూనం కత్తుసేట్ఠం, ఉపానయీ నగరం ఇన్దపత్థం.

౧౬౩౮.

‘‘ఏతిన్దపత్థం ¶ నగరం పదిస్సతి, రమ్మాని చ అమ్బవనాని భాగసో;

అహఞ్చ భరియాయ సమఙ్గిభూతో, తువఞ్చ పత్తోసి సకం నికేత’’న్తి.

తత్థ యథాపి గచ్ఛేతి మనో నామ కిఞ్చాపి న గచ్ఛతి, దూరే ఆరమ్మణం గణ్హన్తో పన గతోతి వుచ్చతి, తస్మా మనస్స ఆరమ్మణగ్గహణతోపి ఖిప్పతరం తస్స మనోమయసిన్ధవస్స గమనం అహోసీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏతిన్దపత్థన్తి అస్సపిట్ఠే నిసిన్నోయేవస్స దస్సేన్తో ఏవమాహ. సకం నికేతన్తి త్వఞ్చ అత్తనో నివేసనం సమ్పత్తోతి ఆహ.

తస్మిం పన దివసే పచ్చూసకాలే రాజా సుపినం అద్దస. ఏవరూపో సుపినో అహోసి – రఞ్ఞో నివేసనద్వారే పఞ్ఞాక్ఖన్ధో సీలమయసాఖో పఞ్చగోరసఫలో అలఙ్కతహత్థిగవాస్సపటిచ్ఛన్నో మహారుక్ఖో ¶ ఠితో. మహాజనో తస్స సక్కారం కత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ నమస్సమానో ¶ అట్ఠాసి. అథేకో కణ్హపురిసో ఫరుసో రత్తసాటకనివత్థో రత్తపుప్ఫకణ్ణధరో ఆవుధహత్థో ఆగన్త్వా మహాజనస్స పరిదేవన్తస్సేవ తం రుక్ఖం సమూలం ఛిన్దిత్వా ఆకడ్ఢన్తో ఆదాయ గన్త్వా పున తం ఆహరిత్వా పకతిట్ఠానేయేవ ఠపేత్వా పక్కామీతి. రాజా తం సుపినం పరిగ్గణ్హన్తో ‘‘మహారుక్ఖో వియ న అఞ్ఞో కోచి, విధురపణ్డితో. మహాజనస్స పరిదేవన్తస్సేవ తం సమూలం ఛిన్దిత్వా ఆదాయ గతపురిసో వియ న అఞ్ఞో కోచి, పణ్డితం గహేత్వా గతమాణవో. పున తం ఆహరిత్వా పకతిట్ఠానేయేవ ఠపేత్వా గతో వియ సో మాణవో పున తం పణ్డితం ఆనేత్వా ధమ్మసభాయ ద్వారే ఠపేత్వా పక్కమిస్సతి. అద్ధా అజ్జ మయం పణ్డితం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా సోమనస్సపత్తో సకలనగరం అలఙ్కారాపేత్వా ధమ్మసభం సజ్జాపేత్వా అలఙ్కతరతనమణ్డపే ధమ్మాసనం పఞ్ఞాపేత్వా ఏకసతరాజఅమచ్చగణనగరవాసిజానపదపరివుతో ‘‘అజ్జ తుమ్హే పణ్డితం పస్సిస్సథ, మా సోచిత్థా’’తి మహాజనం అస్సాసేత్వా పణ్డితస్స ఆగమనం ఓలోకేన్తో ధమ్మసభాయం నిసీది. అమచ్చాదయోపి నిసీదింసు. తస్మిం ఖణే పుణ్ణకోపి పణ్డితం ఓతారేత్వా ధమ్మసభాయ ద్వారే పరిసమజ్ఝేయేవ ఠపేత్వా ఇరన్ధతిం ఆదాయ దేవనగరమేవ గతో. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౩౯.

‘‘న పుణ్ణకో కురూనం కత్తుసేట్ఠం, ఓరోపియ ధమ్మసభాయ మజ్ఝే;

ఆజఞ్ఞమారుయ్హ అనోమవణ్ణో, పక్కామి వేహాయసమన్తలిక్ఖే.

౧౬౪౦.

‘‘తం దిస్వా రాజా పరమప్పతీతో, ఉట్ఠాయ బాహాహి పలిస్సజిత్వా;

అవికమ్పయం ధమ్మసభాయ మజ్ఝే, నిసీదయీ పముఖమాసనస్మి’’న్తి.

తత్థ అనోమవణ్ణోతి అహీనవణ్ణో ఉత్తమవణ్ణో. అవికమ్పయన్తి భిక్ఖవే, సో రాజా పణ్డితం పలిస్సజిత్వా మహాజనమజ్ఝే అవికమ్పన్తో అనోలీయన్తోయేవ హత్థే గహేత్వా అత్తనో అభిముఖం కత్వా అలఙ్కతధమ్మాసనే నిసీదాపేసి.

అథ ¶ రాజా తేన సద్ధిం సమ్మోదిత్వా మధురపటిసన్థారం కరోన్తో గాథమాహ –

౧౬౪౧.

‘‘త్వం నో వినేతాసి రథంవ నద్ధం, నన్దన్తి తం కురుయో దస్సనేన;

అక్ఖాహి మే పుచ్ఛితో ఏతమత్థం, కథం పమోక్ఖో అహు మాణవస్సా’’తి.

తత్థ ¶ నద్ధన్తి యథా నద్ధం రథం సారథి వినేతి, ఏవం త్వం అమ్హాకం కారణేన నయేన హితకిరియాసు వినేతా. నన్దన్తి తన్తి తం దిస్వావ ఇమే కురురట్ఠవాసినో తవ దస్సనేన నన్దన్తి. మాణవస్సాతి మాణవస్స సన్తికా కథం తవ పమోక్ఖో అహోసి? యో వా తం ముఞ్చన్తస్స మాణవస్స పమోక్ఖో, సో కేన కారణేన అహోసీతి అత్థో.

మహాసత్తో ఆహ –

౧౬౪౨.

‘‘యం మాణవోత్యాభివదీ జనిన్ద, న సో మనుస్సో నరవీరసేట్ఠ;

యది తే సుతో పుణ్ణకో నామ యక్ఖో, రఞ్ఞో కువేరస్స హి సో సజిబ్బో.

౧౬౪౩.

‘‘భూమిన్ధరో వరుణో నామ నాగో, బ్రహా సుచీ వణ్ణబలూపపన్నో;

తస్సానుజం ధీతరం కామయానో, ఇరన్ధతీ నామ సా నాగకఞ్ఞా.

౧౬౪౪.

‘‘తస్సా ¶ సుమజ్ఝాయ పియాయ హేతు, పతారయిత్థ మరణాయ మయ్హం;

సో చేవ భరియాయ సమఙ్గిభూతో, అహఞ్చ అనుఞ్ఞాతో మణి చ లద్ధో’’తి.

తత్థ యం మాణవోత్యాభివదీతి జనిన్ద యం త్వం ‘‘మాణవో’’తి అభివదసి. భూమిన్ధరోతి భూమిన్ధరనాగభవనవాసీ. సా నాగకఞ్ఞాతి యం నాగకఞ్ఞం సో పత్థయమానో మమ మరణాయ పతారయి చిత్తం పవత్తేసి, సా నాగకఞ్ఞా ¶ ఇరన్ధతీ నామ. పియాయ హేతూతి మహారాజ, సో హి నాగరాజా చతుప్పోసథికపఞ్హవిస్సజ్జనే పసన్నో మం మణినా పూజేత్వా నాగభవనం గతో విమలాయ నామ దేవియా తం మణిం అదిస్వా ‘‘దేవ, కుహిం మణీ’’తి పుచ్ఛితో మమ ధమ్మకథికభావం వణ్ణేసి. సా మయ్హం ధమ్మకథం సోతుకామా హుత్వా మమ హదయే దోహళం ఉప్పాదేసి. నాగరాజా దుగ్గహితేన పన ధీతరం ఇరన్ధతిం ఆహ – ‘‘మాతా, తే విధురస్స హదయమంసే దోహళినీ, తస్స హదయమంసం ఆహరితుం సమత్థం సామికం పరియేసాహీ’’తి. సా పరియేసన్తీ వేస్సవణస్స భాగినేయ్యం పుణ్ణకం నామ యక్ఖం దిస్వా తం అత్తని పటిబద్ధచిత్తం ఞత్వా పితు సన్తికం నేసి. అథ నం సో ‘‘విధురపణ్డితస్స హదయమంసం ఆహరితుం సక్కోన్తో ఇరన్ధతిం లభిస్ససీ’’తి ఆహ. పుణ్ణకో వేపుల్లపబ్బతతో చక్కవత్తిపరిభోగం మణిరతనం ఆహరిత్వా తుమ్హేహి సద్ధిం జూతం కీళిత్వా మం జినిత్వా లభి. అహఞ్చ మమ నివేసనే తీహం వసాపేత్వా మహన్తం సక్కారం అకాసిం. సోపి మం అస్సవాలధిం గాహాపేత్వా హిమవన్తే రుక్ఖేసు చ పబ్బతేసు చ పోథేత్వా మారేతుం అసక్కోన్తో సత్తమే వాతక్ఖన్ధే వేరమ్భవాతముఖే చ పక్ఖన్దిత్వా అనుపుబ్బేన సట్ఠియోజనుబ్బేధే ¶ కాళాగిరిమత్థకే ఠపేత్వా సీహవేసాదివసేన ఇదఞ్చిదఞ్చ రూపం కత్వాపి మారేతుం అసక్కోన్తో మయా అత్తనో మారణకారణం పుట్ఠో ఆచిక్ఖి. అథస్సాహం సాధునరధమ్మే కథేసిం. తం సుత్వా పసన్నచిత్తో మం ఇధ ఆనేతుకామో అహోసి.

అథాహం తం ఆదాయ నాగభవనం గన్త్వా నాగరఞ్ఞో చ విమలాయ చ ధమ్మం దేసేసిం. తతో నాగరాజా చ విమలా చ సబ్బనాగపరిసా చ పసీదింసు. నాగరాజా తత్థ మయా ఛాహం వుత్థకాలే ఇరన్ధతిం పుణ్ణకస్స ¶ అదాసి. సో తం లభిత్వా పసన్నచిత్తో హుత్వా మం మణిరతనేన పూజేత్వా నాగరాజేన ఆణత్తో మనోమయసిన్ధవం ఆరోపేత్వా సయం మజ్ఝిమాసనే నిసీదిత్వా ఇరన్ధతిం పచ్ఛిమాసనే నిసీదాపేత్వా మం పురిమాసనే నిసీదాపేత్వా ఇధాగన్త్వా పరిసమజ్ఝే ఓతారేత్వా ఇరన్ధతిం ఆదాయ అత్తనో నగరమేవ గతో. ఏవం, మహారాజ, సో పుణ్ణకో తస్సా సుమజ్ఝాయ పియాయ హేతు పతారయిత్థ మరణాయ మయ్హం. అథేవం మం నిస్సాయ సో చేవ భరియాయ సమఙ్గిభూతో, మమ ధమ్మకథం సుత్వా పసన్నేన నాగరాజేన అహఞ్చ అనుఞ్ఞాతో, తస్స పుణ్ణకస్స సన్తికా అయం సబ్బకామదదో చక్కవత్తిపరిభోగమణి చ లద్ధో, గణ్హథ, దేవ, ఇమం మణిన్తి రఞ్ఞో రతనం అదాసి.

తతో ¶ రాజా పచ్చూసకాలే అత్తనా దిట్ఠసుపినం నగరవాసీనం కథేతుకామో ‘‘భోన్తో, నగరవాసినో అజ్జ మయా దిట్ఠసుపినం సుణాథా’’తి వత్వా ఆహ –

౧౬౪౫.

‘‘రుక్ఖో హి మయ్హం పద్వారే సుజాతో, పఞ్ఞాక్ఖన్ధో సీలమయస్స సాఖా;

అత్థే చ ధమ్మే చ ఠితో నిపాకో, గవప్ఫలో హత్థిగవాస్సఛన్నో.

౧౬౪౬.

‘‘నచ్చగీతతూరియాభినాదితే, ఉచ్ఛిజ్జ సేనం పురిసో అహాసి;

సో నో అయం ఆగతో సన్నికేతం, రుక్ఖస్సిమస్సాపచితిం కరోథ.

౧౬౪౭.

‘‘యే కేచి విత్తా మమ పచ్చయేన, సబ్బేవ తే పాతుకరోన్తు అజ్జ;

తిబ్బాని కత్వాన ఉపాయనాని, రుక్ఖస్సిమస్సాపచితిం కరోథ.

౧౬౪౮.

‘‘యే కేచి బద్ధా మమ అత్థి రట్ఠే, సబ్బేవ తే బన్ధనా మోచయన్తు;

యథేవయం బన్ధనస్మా పముత్తో, ఏవమేతే ముఞ్చరే బన్ధనస్మా.

౧౬౪౯.

‘‘ఉన్నఙ్గలా ¶ ¶ మాసమిమం కరోన్తు, మంసోదనం బ్రాహ్మణా భక్ఖయన్తు;

అమజ్జపా మజ్జరహా పివన్తు, పుణ్ణాహి థాలాహి పలిస్సుతాహి.

౧౬౫౦.

‘‘మహాపథం నిచ్చ సమవ్హయన్తు, తిబ్బఞ్చ రక్ఖం విదహన్తు రట్ఠే;

యథాఞ్ఞమఞ్ఞం న విహేఠయేయ్యుం, రుక్ఖస్సిమస్సాపచితిం కరోథా’’తి.

తత్థ ¶ సీలమయస్స సాఖాతి ఏతస్స రుక్ఖస్స సీలమయా సాఖా. అత్థే చ ధమ్మేచాతి వద్ధియఞ్చ సభావే చ. ఠితో నిపాకోతి సో పఞ్ఞామయరుక్ఖో పతిట్ఠితో. గవప్ఫలోతి పఞ్చవిధగోరసఫలో. హత్థిగవాస్సఛన్నోతి అలఙ్కతహత్థిగవాస్సేహి సఞ్ఛన్నో. నచ్చగీతతూరియాభినాదితేతి అథ తస్స రుక్ఖస్స పూజం కరోన్తేన మహాజనేన తస్మిం రుక్ఖే ఏతేహి నచ్చాదీహి అభినాదితే. ఉచ్ఛిజ్జ సేనం పురిసో అహాసీతి ఏకో కణ్హపురిసో ఆగన్త్వా తం రుక్ఖం ఉచ్ఛిజ్జ పరివారేత్వా ఠితం సేనం పలాపేత్వా అహాసి గహేత్వా గతో. పున సో రుక్ఖో ఆగన్త్వా అమ్హాకం నివేసనద్వారయేవ ఠితో. సో నో అయం రుక్ఖసదిసో పణ్డితో సన్నికేతం ఆగతో. ఇదాని సబ్బేవ తుమ్హే రుక్ఖస్స ఇమస్స అపచితిం కరోథ, మహాసక్కారం పవత్తేథ.

మమ పచ్చయేనాతి అమ్భో, అమచ్చా యే కేచి మం నిస్సాయ లద్ధేన యసేన విత్తా తుట్ఠచిత్తా, తే సబ్బే అత్తనో విత్తం పాతుకరోన్తు. తిబ్బానీతి బహలాని మహన్తాని. ఉపాయనానీతి పణ్ణాకారే. యే కేచీతి అన్తమసో కీళనత్థాయ బద్ధే మిగపక్ఖినో ఉపాదాయ. ముఞ్చరేతి ముఞ్చన్తు. ఉన్నఙ్గలా మాసమిమం కరోన్తూతి ఇమం మాసం కసననఙ్గలాని ఉస్సాపేత్వా ఏకమన్తే ఠపేత్వా నగరే భేరిం చరాపేత్వా సబ్బేవ మనుస్సా మహాఛణం కరోన్తు. భక్ఖయన్తూతి భుఞ్జన్తు. అమజ్జపాతి ఏత్థ అ-కారో నిపాతమత్తం, మజ్జపా పురిసా మజ్జరహా అత్తనో అత్తనో ఆపానట్ఠానేసు నిసిన్నా పివన్తూతి అత్థో. పుణ్ణాహి థాలాహీతి పుణ్ణేహి థాలేహి. పలిస్సుతాహీతి అతిపుణ్ణత్తా పగ్ఘరమానేహి. మహాపథం నిచ్చ సమవ్హయన్తూతి అన్తోనగరే అలఙ్కతమహాపథం రాజమగ్గం నిస్సాయ ఠితా వేసియా నిచ్చకాలం కిలేసవసేన కిలేసత్థికం జనం అవ్హయన్తూతి అత్థో. తిబ్బన్తి గాళ్హం. యథాతి యథా రక్ఖస్స సుసంవిహితత్తా ఉన్నఙ్గలా హుత్వా రుక్ఖస్సిమస్స అపచితిం కరోన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం న విహేఠయేయ్యుం, ఏవం రక్ఖం సంవిదహన్తూతి అత్థో.

ఏవం రఞ్ఞా వుత్తే –

౧౬౫౧.

‘‘ఓరోధా ¶ చ కుమారా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

బహుం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, పణ్డితస్సాభిహారయుం.

౧౬౫౨.

‘‘హత్థారోహా ¶ అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

బహుం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, పణ్డితస్సాభిహారయుం.

౧౬౫౩.

‘‘సమాగతా ¶ జానపదా, నేగమా చ సమాగతా;

బహుం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, పణ్డితస్సాభిహారయుం.

౧౬౫౪.

‘‘బహుజనో పసన్నోసి, దిస్వా పణ్డితమాగతే;

పణ్డితమ్హి అనుప్పత్తే, చేలుక్ఖేపో పవత్తథా’’తి.

తత్థ అభిహారయున్తి ఏవం రఞ్ఞా ఆణత్తా మహాఛణం పటియాదేత్వా సబ్బే సత్తే బన్ధనా మోచేత్వా ఏతే సబ్బే ఓరోధాదయో నానప్పకారం పణ్ణాకారం సజ్జిత్వా తేన సద్ధిం అన్నఞ్చ పానఞ్చ పణ్డితస్స పేసేసుం. పణ్డితమాగతేతి పణ్డితే ఆగతే తం పణ్డితం దిస్వా బహుజనో పసన్నో అహోసి.

ఛణో మాసేన ఓసానం అగమాసి. తతో మహాసత్తో బుద్ధకిచ్చం సాధేన్తో వియ మహాజనస్స ధమ్మం దేసేన్తో రాజానఞ్చ అనుసాసన్తో దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా యావతాయుకం ఠత్వా ఆయుపరియోసానే సగ్గపరాయణో అహోసి. రాజానం ఆదిం కత్వా సబ్బేపి నగరవాసినో పణ్డితస్సోవాదే ఠత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా ఆయుపరియోసానే సగ్గపురం పూరయింసు.

సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి తథాగతో పఞ్ఞాసమ్పన్నో ఉపాయకుసలోయేవా’’తి వత్వా జాతకం సమోధానేసి – ‘‘తదా పణ్డితస్స మాతాపితరో మహారాజకులాని అహేసుం, జేట్ఠభరియా రాహులమాతా, జేట్ఠపుత్తో రాహులో, విమలా ఉప్పలవణ్ణా, వరుణనాగరాజా సారిపుత్తో, సుపణ్ణరాజా మోగ్గల్లానో, సక్కో అనురుద్ధో, ధనఞ్చయకోరబ్యరాజా ఆనన్దో, పుణ్ణకో ఛన్నో, పరిసా బుద్ధపరిసా, విధురపణ్డితో పన అహమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధో అహోసి’’న్తి.

విధురజాతకవణ్ణనా నవమా.

[౫౪౭] ౧౦. వేస్సన్తరజాతకవణ్ణనా

దసవరకథావణ్ణనా

ఫుస్సతీ ¶ ¶ ¶ వరవణ్ణాభేతి ఇదం సత్థా కపిలవత్థుం ఉపనిస్సాయ నిగ్రోధారామే విహరన్తో పోక్ఖరవస్సం ఆరబ్భ కథేసి. యదా హి సత్థా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుక్కమేన రాజగహం గన్త్వా తత్థ హేమన్తం వీతినామేత్వా ఉదాయిత్థేరేన మగ్గదేసకేన వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో పఠమగమనేన కపిలవత్థుం అగమాసి, తదా సక్యరాజానో ‘‘మయం అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతిత్వా భగవతో వసనట్ఠానం వీమంసమానా ‘‘నిగ్రోధసక్కస్సారామో రమణీయో’’తి సల్లక్ఖేత్వా తత్థ సబ్బం పటిజగ్గనవిధిం కత్వా గన్ధపుప్ఫాదిహత్థా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తా సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితే దహరదహరే నాగరదారకే చ నాగరదారికాయో చ పఠమం పహిణింసు, తతో రాజకుమారే చ రాజకుమారికాయో చ. తేసం అన్తరా సామం గన్ధపుప్ఫచుణ్ణాదీహి సత్థారం పూజేత్వా భగవన్తం గహేత్వా నిగ్రోధారామమేవ అగమింసు. తత్థ భగవా వీసతిసహస్సఖీణాసవపరివుతో పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది. తదా హి సాకియా మానజాతికా మానత్థద్ధా. తే ‘‘అయం సిద్ధత్థకుమారో అమ్హేహి దహరతరో, అమ్హాకం కనిట్ఠో భాగినేయ్యో పుత్తో నత్తా’’తి చిన్తేత్వా దహరదహరే రాజకుమారే చ రాజకుమారికాయో చ ఆహంసు ‘‘తుమ్హే భగవన్తం వన్దథ, మయం తుమ్హాకం పిట్ఠితో నిసీదిస్సామా’’తి.

తేసు ఏవం అవన్దిత్వా నిసిన్నేసు భగవా తేసం అజ్ఝాసయం ఓలోకేత్వా ‘‘న మం ఞాతయో వన్దన్తి, హన్ద ఇదానేవ వన్దాపేస్సామీ’’తి అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ఆకాసం అబ్భుగ్గన్త్వా తేసం సీసే పాదపంసుం ఓకిరమానో వియ కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే యమకపాటిహారియసదిసం పాటిహారియం అకాసి. రాజా సుద్ధోదనో తం అచ్ఛరియం దిస్వా ఆహ ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం జాతదివసే కాళదేవలస్స వన్దనత్థం ఉపనీతానం వో పాదే పరివత్తిత్వా బ్రాహ్మణస్స మత్థకే ఠితే దిస్వా అహం తుమ్హాకం పాదే వన్దిం, అయం మే పఠమవన్దనా. పునపి వప్పమఙ్గలదివసే జమ్బుచ్ఛాయాయ సిరిసయనే నిసిన్నానం వో జమ్బుచ్ఛాయాయ అపరివత్తనం ¶ దిస్వాపి అహం తుమ్హాకం పాదే వన్దిం, అయం మే దుతియవన్దనా. ఇదాని ఇమం అదిట్ఠపుబ్బం పాటిహారియం ¶ దిస్వాపి తుమ్హాకం పాదే వన్దామి, అయం మే తతియవన్దనా’’తి. రఞ్ఞా పన వన్దితే అవన్దిత్వా ఠాతుం సమత్థో నామ ఏకసాకియోపి నాహోసి, సబ్బే వన్దింసుయేవ.

ఇతి భగవా ఞాతయో వన్దాపేత్వా ఆకాసతో ఓతరిత్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది. నిసిన్నే చ భగవతి సిఖాపత్తో ఞాతిసమాగమో అహోసి, సబ్బే ఏకగ్గచిత్తా హుత్వా నిసీదింసు. తతో మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా పోక్ఖరవస్సం వస్సి, తమ్బవణ్ణం ఉదకం హేట్ఠా విరవన్తం గచ్ఛతి. యే తేమేతుకామా, తే తేమేన్తి. అతేమేతుకామస్స ¶ సరీరే ఏకబిన్దుమత్తమ్పి న పతతి. తం దిస్వా సబ్బే అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతా అహేసుం. ‘‘అహో అచ్ఛరియం అహో అబ్భుతం అహో బుద్ధానం మహానుభావతా, యేసం ఞాతిసమాగమే ఏవరూపం పోక్ఖరవస్సం వస్సీ’’తి భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం. తం సుత్వా సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి మమ ఞాతిసమాగమే మహామేఘో పోక్ఖరవస్సం వస్సియేవా’’తి వత్వా తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి.

అతీతే సివిరట్ఠే జేతుత్తరనగరే సివిమహారాజా నామ రజ్జం కారేన్తో సఞ్జయం నామ పుత్తం పటిలభి. సో తస్స వయప్పత్తస్స మద్దరాజధీతరం ఫుస్సతిం నామ రాజకఞ్ఞం ఆనేత్వా రజ్జం నియ్యాదేత్వా ఫుస్సతిం అగ్గమహేసిం అకాసి. తస్సా అయం పుబ్బయోగో – ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ నామ సత్థా లోకే ఉదపాది. తస్మిం బన్ధుమతినగరం నిస్సాయ ఖేమే మిగదాయే విహరన్తే ఏకో రాజా రఞ్ఞో బన్ధుమస్స అనగ్ఘేన చన్దనసారేన సద్ధిం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణమాలం పేసేసి. రఞ్ఞో పన ద్వే ధీతరో అహేసుం. సో తం పణ్ణాకారం తాసం దాతుకామో హుత్వా చన్దనసారం జేట్ఠికాయ అదాసి, సువణ్ణమాలం కనిట్ఠాయ అదాసి. తా ఉభోపి ‘‘న మయం ఇమం అత్తనో సరీరే పిళన్ధిస్సామ, సత్థారమేవ పూజేస్సామా’’తి చిన్తేత్వా రాజానం ఆహంసు ‘‘తాత, చన్దనసారేన చ సువణ్ణమాలాయ చ దసబలం పూజేస్సామా’’తి. తం సుత్వా రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. జేట్ఠికా సుఖుమచన్దనచుణ్ణం కారేత్వా సువణ్ణసముగ్గం పూరేత్వా గణ్హాపేసి. కనిట్ఠభగినీ పన సువణ్ణమాలం ఉరచ్ఛదమాలం కారాపేత్వా ¶ సువణ్ణసముగ్గేన గణ్హాపేసి. తా ఉభోపి మిగదాయవిహారం గన్త్వా జేట్ఠికా చన్దనచుణ్ణేన దసబలస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం పూజేత్వా సేసచుణ్ణాని గన్ధకుటియం వికిరిత్వా ‘‘భన్తే, అనాగతే తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స మాతా భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. కనిట్ఠభగినీపి తథాగతస్స సువణ్ణవణం సరీరం సువణ్ణమాలాయ కతేన ఉరచ్ఛదేన పూజేత్వా ‘‘భన్తే, యావ అరహత్తప్పత్తి, తావ ఇదం పసాధనం మమ సరీరా మా విగతం హోతూ’’తి పత్థనం అకాసి. సత్థాపి తాసం అనుమోదనం అకాసి.

తా ఉభోపి యావతాయుకం ¶ ఠత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తింసు. తాసు జేట్ఠభగినీ దేవలోకతో మనుస్సలోకం ¶ , మనుస్సలోకతో దేవలోకం సంసరన్తీ ఏకనవుతికప్పావసానే అమ్హాకం బుద్ధుప్పాదకాలే బుద్ధమాతా మహామాయాదేవీ నామ అహోసి. కనిట్ఠభగినీపి తథేవ సంసరన్తీ కస్సపదసబలస్స కాలే కికిస్స రఞ్ఞో ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి. సా చిత్తకమ్మకతాయ వియ ఉరచ్ఛదమాలాయ అలఙ్కతేన ఉరేన జాతత్తా ఉరచ్ఛదా నామ కుమారికా హుత్వా సోళసవస్సికకాలే సత్థు భత్తానుమోదనం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అపరభాగే భత్తానుమోదనం సుణన్తేనేవ పితరా సోతాపత్తిఫలం పత్తదివసేయేవ అరహత్తం పత్వా పబ్బజిత్వా పరినిబ్బాయి. కికిరాజాపి అఞ్ఞా సత్త ధీతరో లభి. తాసం నామాని –

‘‘సమణీ సమణగుత్తా చ, భిక్ఖునీ భిక్ఖదాయికా;

ధమ్మా చేవ సుధమ్మా చ, సఙ్ఘదాసీ చ సత్తమీ’’తి.

తా ఇమస్మిం బుద్ధుప్పాదే –

‘‘ఖేమా ఉప్పలవణ్ణా చ, పటాచారా చ గోతమీ;

ధమ్మదిన్నా మహామాయా, విసాఖా చాపి సత్తమీ’’తి.

తాసు ¶ ఫుస్సతీ సుధమ్మా నామ హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా విపస్సిసమ్మాసమ్బుద్ధస్స కతాయ చన్దనచుణ్ణపూజాయ ఫలేన రత్తచన్దనరసపరిప్ఫోసితేన వియ సరీరేన జాతత్తా ఫుస్సతీ నామ కుమారికా హుత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తీ అపరభాగే సక్కస్స దేవరఞ్ఞో అగ్గమహేసీ హుత్వా నిబ్బత్తి. అథస్సా యావతాయుకం ఠత్వా పఞ్చసు పుబ్బనిమిత్తేసు ఉప్పన్నేసు సక్కో దేవరాజా తస్సా పరిక్ఖీణాయుకతం ఞత్వా మహన్తేన యసేన తం ఆదాయ నన్దనవనుయ్యానం గన్త్వా తత్థ తం అలఙ్కతసయనపిట్ఠే నిసిన్నం సయం సయనపస్సే నిసీదిత్వా ఏతదవోచ ‘‘భద్దే ఫుస్సతి, తే దస వరే దమ్మి, తే గణ్హస్సూ’’తి వదన్తో ఇమస్మిం గాథాసహస్సపటిమణ్డితే మహావేస్సన్తరజాతకే పఠమం గాథమాహ –

౧౬౫౫.

‘‘ఫుస్సతీ వరవణ్ణాభే, వరస్సు దసధా వరే;

పథబ్యా చారుపుబ్బఙ్గి, యం తుయ్హం మనసో పియ’’న్తి.

ఏవమేసా ¶ మహావేస్సన్తరధమ్మదేసనా దేవలోకే పతిట్ఠాపితా నామ హోతి.

తత్థ ¶ ఫుస్సతీతి తం నామేనాలపతి. వరవణ్ణాభేతి వరాయ వణ్ణాభాయ సమన్నాగతే. దసధాతి దసవిధే. పథబ్యాతి పథవియం గహేతబ్బే కత్వా వరస్సు గణ్హస్సూతి వదతి. చారుపుబ్బఙ్గీతి చారునా పుబ్బఙ్గేన వరలక్ఖణేన సమన్నాగతే. యం తుయ్హం మనసో పియన్తి యం యం తవ మనసా పియం, తం తం దసహి కోట్ఠాసేహి గణ్హాహీతి వదతి.

సా అత్తనో చవనధమ్మతం అజానన్తీ పమత్తా హుత్వా దుతియగాథమాహ –

౧౬౫౬.

‘‘దేవరాజ నమో త్యత్థు, కిం పాపం పకతం మయా;

రమ్మా చావేసి మం ఠానా, వాతోవ ధరణీరుహ’’న్తి.

తత్థ నమో త్యత్థూతి నమో తే అత్థు. కిం పాపన్తి కిం మయా తవ సన్తికే పాపం పకతన్తి పుచ్ఛతి. ధరణీరుహన్తి రుక్ఖం.

అథస్సా పమత్తభావం ఞత్వా సక్కో ద్వే గాథా అభాసి –

౧౬౫౭.

‘‘న చేవ తే కతం పాపం, న చ మే త్వమసి అప్పియా;

పుఞ్ఞఞ్చ తే పరిక్ఖీణం, యేన తేవం వదామహం.

౧౬౫౮.

‘‘సన్తికే ¶ మరణం తుయ్హం, వినాభావో భవిస్సతి;

పటిగ్గణ్హాహి మే ఏతే, వరే దస పవేచ్ఛతో’’తి.

తత్థ యేన తేవన్తి యేన తే ఏవం వదామి. తుయ్హం వినాభావోతి తవ అమ్హేహి సద్ధిం వియోగో భవిస్సతి. పవేచ్ఛతోతి దదమానస్స.

సా సక్కస్స వచనం సుత్వా నిచ్ఛయేన అత్తనో మరణం ఞత్వా వరం గణ్హన్తీ ఆహ –

౧౬౫౯.

‘‘వరం చే మే అదో సక్క, సబ్బభూతానమిస్సర;

సివిరాజస్స భద్దన్తే, తత్థ అస్సం నివేసనే.

౧౬౬౦.

‘‘నీలనేత్తా ¶ నీలభము, నీలక్ఖీ చ యథా మిగీ;

ఫుస్సతీ నామ నామేన, తత్థపస్సం పురిన్దన.

౧౬౬౧.

‘‘పుత్తం లభేథ వరదం, యాచయోగం అమచ్ఛరిం;

పూజితం పటిరాజూహి, కిత్తిమన్తం యసస్సినం.

౧౬౬౨.

‘‘గబ్భం మే ధారయన్తియా, మజ్ఝిమఙ్గం అనున్నతం;

కుచ్ఛి అనున్నతో అస్స, చాపంవ లిఖితం సమం.

౧౬౬౩.

‘‘థనా ¶ మే నప్పపతేయ్యుం, పలితా న సన్తు వాసవ;

కాయే రజో న లిమ్పేథ, వజ్ఝఞ్చాపి పమోచయే.

౧౬౬౪.

‘‘మయూరకోఞ్చాభిరుదే, నారివరగణాయుతే;

ఖుజ్జచేలాపకాకిణ్ణే, సూతమాగధవణ్ణితే.

౧౬౬౫.

‘‘చిత్రగ్గళేరుఘుసితే, సురామంసపబోధనే;

సివిరాజస్స భద్దన్తే, తత్థస్సం మహేసీ పియా’’తి.

తత్థ సివిరాజస్సాతి సా సకలజమ్బుదీపతలం ఓలోకేన్తీ అత్తనో అనుచ్ఛవికం సివిరఞ్ఞో నివేసనం దిస్వా తత్థ అగ్గమహేసిభావం పత్థేన్తీ ఏవమాహ. యథా మిగీతి ఏకవస్సికా హి మిగపోతికా నీలనేత్తా హోతి, తేనేవమాహ. తత్థపస్సన్తి తత్థపి ఇమినావ నామేన ¶ అస్సం. లభేథాతి లభేయ్యం. వరదన్తి అలఙ్కతసీసఅక్ఖియుగలహదయమంసరుధిరసేతచ్ఛత్తపుత్తదారేసు యాచితయాచితస్స వరభణ్డస్స దాయకం. కుచ్ఛీతి ‘‘మజ్ఝిమఙ్గ’’న్తి వుత్తం సరూపతో దస్సేతి. లిఖితన్తి యథా ఛేకేన ధనుకారేన సమ్మా లిఖితం ధను అనున్నతమజ్ఝం తులావట్టం సమం హోతి, ఏవరూపో మే కుచ్ఛి భవేయ్య.

నప్పపతేయ్యున్తి పతిత్వా లమ్బా న భవేయ్యుం. పలితా న సన్తు వాసవాతి వాసవ దేవసేట్ఠ, పలితానిపి మే సిరస్మిం న సన్తు మా పఞ్ఞాయింసు. ‘‘పలితాని సిరోరుహా’’తిపి పాఠో. వజ్ఝఞ్చాపీతి కిబ్బిసకారకం రాజాపరాధికం వజ్ఝప్పత్తచోరం అత్తనో బలేన మోచేతుం సమత్థా భవేయ్యం. ఇమినా అత్తనో ఇస్సరియభావం దీపేతి. భూతమాగధవణ్ణితేతి భోజనకాలాదీసు థుతివసేన ¶ కాలం ఆరోచేన్తేహి సూతేహి చేవ మాగధకేహి చ వణ్ణితే. చిత్రగ్గళేరుఘుసితేతి పఞ్చఙ్గికతూరియసద్దసదిసం మనోరమం రవం రవన్తేహి సత్తరతనవిచిత్తేహి ద్వారకవాటేహి ఉగ్ఘోసితే. సురామంసపబోధనేతి ‘‘పివథ, ఖాదథా’’తి సురామంసేహి పబోధియమానజనే ఏవరూపే సివిరాజస్స నివేసనే తస్స అగ్గమహేసీ భవేయ్యన్తి ఇమే దస వరే గణ్హి.

తత్థ సివిరాజస్స అగ్గమహేసిభావో పఠమో వరో, నీలనేత్తతా దుతియో, నీలభముకతా తతియో, ఫుస్సతీతి నామం చతుత్థో, పుత్తపటిలాభో పఞ్చమో, అనున్నతకుచ్ఛితా ఛట్ఠో, అలమ్బత్థనతా సత్తమో, అపలితభావో అట్ఠమో, సుఖుమచ్ఛవిభావో నవమో, వజ్ఝప్పమోచనసమత్థతా దసమో వరోతి.

సక్కో ఆహ –

౧౬౬౬.

‘‘యే తే దస వరా దిన్నా, మయా సబ్బఙ్గసోభనే;

సివిరాజస్స విజితే, సబ్బే తే లచ్ఛసీ వరే’’తి.

అథస్సా సక్కో దేవరాజా ఫుస్సతియా దస వరే అదాసి, దత్వా చ పన ‘‘భద్దే ఫుస్సతి, తవ సబ్బే తే సమిజ్ఝన్తూ’’తి వత్వా అనుమోది. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౬౭.

‘‘ఇదం ¶ ¶ వత్వాన మఘవా, దేవరాజా సుజమ్పతి;

ఫుస్సతియా వరం దత్వా, అనుమోదిత్థ వాసవో’’తి.

తత్థ అనుమోదిత్థాతి ‘‘సబ్బే తే లచ్ఛసి వరే’’తి ఏవం వరే దత్వా పముద్దితో తుట్ఠమానసో అహోసీతి అత్థో.

దసవరకథా నిట్ఠితా.

హిమవన్తవణ్ణనా

ఇతి సా వరే గహేత్వా తతో చుతా మద్దరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి. జాయమానా చ చన్దనచుణ్ణపరికిణ్ణేన వియ సరీరేన జాతా. తేనస్సా నామగ్గహణదివసే ‘‘ఫుస్సతీ’’త్వేవ ¶ నామం కరింసు. సా మహన్తేన పరివారేన వడ్ఢిత్వా సోళసవస్సకాలే ఉత్తమరూపధరా అహోసి. అథ నం సివిమహారాజా పుత్తస్స సఞ్జయకుమారస్స అత్థాయ ఆనేత్వా తస్స ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా సోళసన్నం ఇత్థిసహస్సానం జేట్ఠికం కత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. తేన వుత్తం –

‘‘తతో చుతా సా ఫుస్సతీ, ఛత్తియే ఉపపజ్జథ;

జేతుత్తరమ్హి నగరే, సఞ్జయేన సమాగమీ’’తి.

సా సఞ్జయస్స పియా మనాపా అహోసి. అథ నం సక్కో ఆవజ్జమానో ‘‘మయా ఫుస్సతియా దిన్నవరేసు నవ వరా సమిద్ధా’’తి దిస్వా ‘‘ఏకో పన పుత్తవరో న తావ సమిజ్ఝతి, తమ్పిస్సా సమిజ్ఝాపేస్సామీ’’తి చిన్తేసి. తదా మహాసత్తో తావతింసదేవలోకే వసతి, ఆయు చస్స పరిక్ఖీణం అహోసి. తం ఞత్వా సక్కో తస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘మారిస, తయా మనుస్సలోకం గన్తుం వట్టతి, తత్థ సివిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హితుం వట్టతీ’’తి వత్వా తస్స చేవ అఞ్ఞేసఞ్చ చవనధమ్మానం సట్ఠిసహస్సానం దేవపుత్తానం పటిఞ్ఞం గహేత్వా సకట్ఠానమేవ గతో. మహాసత్తోపి తతో చవిత్వా తత్థుపపన్నో, సేసదేవపుత్తాపి సట్ఠిసహస్సానం అమచ్చానం గేహేసు నిబ్బత్తింసు. మహాసత్తే కుచ్ఛిగతే ఫుస్సతీ దోహళినీ హుత్వా చతూసు నగరద్వారేసు నగరమజ్ఝే ¶ రాజనివేసనద్వారే చాతి ఛసు ఠానేసు ఛ దానసాలాయో కారాపేత్వా దేవసికం ఛ సతసహస్సాని విస్సజ్జేత్వా మహాదానం దాతుకామా అహోసి.

రాజా తస్సా దోహళం సుత్వా నేమిత్తకే బ్రాహ్మణే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి. నేమిత్తకా – ‘‘మహారాజ, దేవియా కుచ్ఛిమ్హి దానాభిరతో సత్తో ఉప్పన్నో, దానేన తిత్తిం న గమిస్సతీ’’తి వదింసు. తం సుత్వా రాజా తుట్ఠమానసో హుత్వా ఛ దానసాలాయో కారాపేత్వా వుత్తప్పకారం దానం పట్ఠపేసి. బోధిసత్తస్స ¶ పటిసన్ధిగ్గహణకాలతో పట్ఠాయ రఞ్ఞో ఆయస్స పమాణం నామ నాహోసి. తస్స పుఞ్ఞానుభావేన సకలజమ్బుదీపరాజానో పణ్ణాకారం పహిణింసు. దేవీ మహన్తేన పరివారేన గబ్భం ధారేన్తీ దసమాసే పరిపుణ్ణే నగరం దట్ఠుకామా హుత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా నగరం దేవనగరం వియ అలఙ్కారాపేత్వా దేవిం రథవరం ఆరోపేత్వా నగరం పదక్ఖిణం కారేసి. తస్సా వేస్సానం వీథియా వేమజ్ఝం సమ్పత్తకాలే కమ్మజవాతా చలింసు. అథ అమచ్చా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. తం సుత్వా వేస్సవీథియంయేవ తస్సా సూతిఘరం కారాపేత్వా వాసం గణ్హాపేసి. సా తత్థ పుత్తం విజాయి. తేన వుత్తం –

‘‘దస ¶ మాసే ధారయిత్వాన, కరోన్తీ పురం పదక్ఖిణం;

వేస్సానం వీథియా మజ్ఝే, జనేసి ఫుస్సతీ మమ’’న్తి. (చరియా. ౧.౭౬);

మహాసత్తో మాతు కుచ్ఛితో నిక్ఖన్తోయేవ విసదో హుత్వా అక్ఖీని ఉమ్మీలేత్వా నిక్ఖమి. నిక్ఖన్తోయేవ చ మాతు హత్థం పసారేత్వా ‘‘అమ్మ, దానం దస్సామి, అత్థి కిఞ్చి తే ధన’’న్తి ఆహ. అథస్స మాతా ‘‘తాత, యథాఅజ్ఝాసయేన దానం దేహీ’’తి పసారితహత్థే సహస్సత్థవికం ఠపేసి. మహాసత్తో హి ఉమఙ్గజాతకే ఇమస్మిం జాతకే పచ్ఛిమత్తభావేతి తీసు ఠానేసు జాతమత్తేయేవ మాతరా సద్ధిం కథేసి. అథస్స నామగ్గహణదివసే వేస్సవీథియం జాతత్తా ‘‘వేస్సన్తరో’’తి నామం కరింసు.

తేన వుత్తం –

‘‘న మయ్హం మత్తికం నామం, నపి పేత్తికసమ్భవం;

జాతోమ్హి వేస్సవీథియం, తస్మా వేస్సన్తరో అహు’’న్తి. (చరియా. ౧.౭౭);

జాతదివసేయేవ ¶ పనస్స ఏకా ఆకాసచారినీ కరేణుకా అభిమఙ్గలసమ్మతం సబ్బసేతం హత్థిపోతకం ఆనేత్వా మఙ్గలహత్థిట్ఠానే ఠపేత్వా పక్కామి. తస్స మహాసత్తం పచ్చయం కత్వా ఉప్పన్నత్తా ‘‘పచ్చయో’’త్వేవ నామం కరింసు. తం దివసమేవ అమచ్చగేహేసు సట్ఠిసహస్సకుమారకా జాయింసు. రాజా మహాసత్తస్స అతిదీఘాదిదోసే వివజ్జేత్వా అలమ్బథనియో మధురఖీరాయో చతుసట్ఠి ధాతియో ఉపట్ఠాపేసి. తేన సద్ధిం జాతానఞ్చ సట్ఠిదారకసహస్సానం ఏకేకా ధాతియో ఉపట్ఠాపేసి. సో సట్ఠిసహస్సేహి దారకేహి సద్ధిం మహన్తేన పరివారేన వడ్ఢతి. అథస్స రాజా సతసహస్సగ్ఘనకం కుమారపిళన్ధనం కారాపేసి. సో చతుప్పఞ్చవస్సికకాలే తం ¶ ఓముఞ్చిత్వా ధాతీనం దత్వా పున తాహి దీయమానమ్పి న గణ్హి. తా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా తం సుత్వా ‘‘మమ పుత్తేన దిన్నం బ్రహ్మదేయ్యమేవ హోతూ’’తి అపరమ్పి కారేసి. కుమారో తమ్పి అదాసియేవ. ఇతి దారకకాలేయేవ ధాతీనం నవ వారే పిళన్ధనం అదాసి.

అట్ఠవస్సికకాలే పన పాసాదవరగతో సిరిసయనపిట్ఠే నిసిన్నోవ చిన్తేసి ‘‘అహం బాహిరకదానమేవ దేమి, తం మం న పరితోసేతి, అజ్ఝత్తికదానం దాతుకామోమ్హి, సచే మం కోచి సీసం యాచేయ్య, సీసం ఛిన్దిత్వా తస్స దదేయ్యం. సచేపి మం కోచి హదయం యాచేయ్య, ఉరం భిన్దిత్వా హదయం నీహరిత్వా దదేయ్యం. సచే అక్ఖీని యాచేయ్య, అక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా దదేయ్యం. సచే ¶ సరీరమంసం యాచేయ్య, సకలసరీరతో మంసం ఛిన్దిత్వా దదేయ్యం. సచేపి మం కోచి రుధిరం యాచేయ్య, రుధిరం గహేత్వా దదేయ్యం. అథ వాపి కోచి ‘దాసో మే హోహీ’తి వదేయ్య, అత్తానమస్స సావేత్వా దాసం కత్వా దదేయ్య’’న్తి. తస్సేవం సభావం చిన్తేన్తస్స చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా అయం మహాపథవీ మత్తవరవారణో వియ గజ్జమానా కమ్పి. సినేరుపబ్బతరాజా సుసేదితవేత్తఙ్కురో వియ ఓనమిత్వా జేతుత్తరనగరాభిముఖో అట్ఠాసి. పథవిసద్దేన దేవా గజ్జన్తో ఖణికవస్సం వస్సి, అకాలవిజ్జులతా నిచ్ఛరింసు, సాగరో సఙ్ఖుభి. సక్కో దేవరాజా అప్ఫోటేసి, మహాబ్రహ్మా సాధుకారమదాసి. పథవితలతో పట్ఠాయ యావ బ్రహ్మలోకా ఏకకోలాహలం అహోసి.

వుత్తమ్పి ¶ చేతం –

‘‘యదాహం దారకో హోమి, జాతియా అట్ఠవస్సికో;

తదా నిసజ్జ పాసాదే, దానం దాతుం విచిన్తయిం.

‘‘హదయం దదేయ్యం చక్ఖుం, మంసమ్పి రుధిరమ్పి చ;

దదేయ్యం కాయం సావేత్వా, యది కోచి యాచయే మమం.

‘‘సభావం చిన్తయన్తస్స, అకమ్పితమసణ్ఠితం;

అకమ్పి తత్థ పథవీ, సినేరువనవటంసకా’’తి. (చరియా. ౧.౭౮-౮౦);

బోధిసత్తో సోళసవస్సికకాలేయేవ సబ్బసిప్పేసు నిప్ఫత్తిం పాపుణి. అథస్స పితా రజ్జం దాతుకామో మాతరా సద్ధిం మన్తేత్వా మద్దరాజకులతో మాతులధీతరం మద్దిం నామ రాజకఞ్ఞం ఆనేత్వా సోళసన్నం ఇత్థిసహస్సానం జేట్ఠికం అగ్గమహేసిం కత్వా మహాసత్తం రజ్జే అభిసిఞ్చి. మహాసత్తో రజ్జే పతిట్ఠితకాలతో పట్ఠాయ దేవసికం ఛ సతసహస్సాని విస్సజ్జేన్తో మహాదానం పవత్తేసి. అపరభాగే మద్దిదేవీ పుత్తం ¶ విజాయి. తం కఞ్చనజాలేన సమ్పటిచ్ఛింసు, తేనస్స ‘‘జాలీకుమారో’’త్వేవ నామం కరింసు. తస్స పదసా గమనకాలే ధీతరం విజాయి. తం కణ్హాజినేన సమ్పటిచ్ఛింసు, తేనస్సా ‘‘కణ్హాజినా’’త్వేవ నామం కరింసు. మహాసత్తో మాసస్స ఛక్ఖత్తుం అలఙ్కతహత్థిక్ఖన్ధవరగతో ఛ దానసాలాయో ఓలోకేసి. తదా కాలిఙ్గరట్ఠే దుబ్బుట్ఠికా అహోసి, సస్సాని న సమ్పజ్జింసు, మనుస్సానం మహన్తం ఛాతభయం పవత్తి. మనుస్సా జీవితుం అసక్కోన్తాచోరకమ్మం కరోన్తి. దుబ్భిక్ఖపీళితా జానపదా రాజఙ్గణే సన్నిపతిత్వా రాజానం ఉపక్కోసింసు ¶ . తం సుత్వా రఞ్ఞా ‘‘కిం, తాతా’’తి వుత్తే తమత్థం ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘సాధు, తాతా, దేవం వస్సాపేస్సామీ’’తి తే ఉయ్యోజేత్వా సమాదిన్నసీలో ఉపోసథవాసం వసన్తోపి దేవం వస్సాపేతుం నాసక్ఖి. సో నాగరే సన్నిపాతేత్వా ‘‘అహం సమాదిన్నసీలో సత్తాహం ఉపోసథవాసం వసన్తోపి దేవం వస్సాపేతుం నాసక్ఖిం, కిం ను ఖో కాతబ్బ’’న్తి పుచ్ఛి. సచే, దేవ, దేవం వస్సాపేతుం న సక్కోసి, ఏస జేతుత్తరనగరే సఞ్జయస్స రఞ్ఞో పుత్తో వేస్సన్తరో నామ దానాభిరతో. తస్సం కిర సబ్బసేతో మఙ్గలహత్థీ అత్థి, తస్స గతగతట్ఠానే ¶ దేవో వస్సి. బ్రాహ్మణే పేసేత్వా తం హత్థిం యాచాపేతుం వట్టతి, ఆణాపేథాతి.

సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా బ్రాహ్మణే సన్నిపాతేత్వా తేసు గుణవణ్ణసమ్పన్నే అట్ఠ జనే విచినిత్వా తేసం పరిబ్బయం దత్వా ‘‘గచ్ఛథ, తుమ్హే వేస్సన్తరం హత్థిం యాచిత్వా ఆనేథా’’తి పేసేసి. బ్రాహ్మణా అనుపుబ్బేన జేతుత్తరనగరం గన్త్వా దానగ్గే భత్తం పరిభుఞ్జిత్వా అత్తనో సరీరం రజోపరికిణ్ణం పంసుమక్ఖితం కత్వా పుణ్ణమదివసే రాజానం హత్థిం యాచితుకామా హుత్వా రఞ్ఞో దానగ్గం ఆగమనకాలే పాచీనద్వారం అగమంసు. రాజాపి ‘‘దానగ్గం ఓలోకేస్సామీ’’తి పాతోవ న్హత్వా నానగ్గరసభోజనం భుఞ్జిత్వా అలఙ్కరిత్వా అలఙ్కతహత్థిక్ఖన్ధవరగతో పాచీనద్వారం అగమాసి. బ్రాహ్మణా తత్థోకాసం అలభిత్వా దక్ఖిణద్వారం గన్త్వా ఉన్నతపదేసే ఠత్వా రఞ్ఞో పాచీనద్వారే దానగ్గం ఓలోకేత్వా దక్ఖిణద్వారాగమనకాలే హత్థే పసారేత్వా ‘‘జయతు భవం వేస్సన్తరో’’తి తిక్ఖత్తుం ఆహంసు. మహాసత్తో తే బ్రాహ్మణే దిస్వా హత్థిం తేసం ఠితట్ఠానం పేసేత్వా హత్థిక్ఖన్ధే నిసిన్నో పఠమం గాథమాహ –

౧౬౬౮.

‘‘పరూళ్హకచ్ఛనఖలోమా ¶ , పఙ్కదన్తా రజస్సిరా;

పగ్గయ్హ దక్ఖిణం బాహుం, కిం మం యాచన్తి బ్రాహ్మణా’’తి.

బ్రాహ్మణా ఆహంసు –

౧౬౬౯.

‘‘రతనం దేవ యాచామ, సివీనం రట్ఠవడ్ఢన;

దదాహి పవరం నాగం, ఈసాదన్తం ఉరూళ్హవ’’న్తి.

తత్థ ఉరూళ్హవన్తి ఉబ్బాహనసమత్థం.

తం సుత్వా మహాసత్తో ‘‘అహం సీసం ఆదిం కత్వా అజ్ఝత్తికదానం దాతుకామోమ్హి, ఇమే పన ¶ మం బాహిరకదానమేవ యాచన్తి, పూరేస్సామి తేసం మనోరథ’’న్తి చిన్తేత్వా హత్థిక్ఖన్ధవరగతో తతియం గాథమాహ –

౧౬౭౦.

‘‘దదామి న వికమ్పామి, యం మం యాచన్తి బ్రాహ్మణా;

పభిన్నం కుఞ్జరం దన్తిం, ఓపవయ్హం గజుత్తమ’’న్తి.

పటిజానిత్వా ¶ చ పన –

౧౬౭౧.

‘‘హత్థిక్ఖన్ధతో ఓరుయ్హ, రాజా చాగాధిమానసో;

బ్రాహ్మణానం అదా దానం, సివీనం రట్ఠవడ్ఢనో’’తి.

తత్థ ఓపవయ్హన్తి రాజవాహనం. చాగాధిమానసోతి చాగేన అధికమానసో రాజా. బ్రాహ్మణానం అదా దానన్తి సో వారణస్స అనలఙ్కతట్ఠానం ఓలోకనత్థం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా అనలఙ్కతట్ఠానం అదిస్వా కుసుమమిస్సకసుగన్ధోదకపూరితం సువణ్ణభిఙ్గారం గహేత్వా ‘‘ఇతో ఏథా’’తి వత్వా అలఙ్కతరజతదామసదిసం హత్థిసోణ్డం గహేత్వా తేసం హత్థే ఠపేత్వా ఉదకం పాతేత్వా అలఙ్కతవారణం బ్రాహ్మణానం అదాసి.

తస్స చతూసు పాదేసు అలఙ్కారో చత్తారి సతసహస్సాని అగ్ఘతి, ఉభోసు పస్సేసు అలఙ్కారో ద్వే సతసహస్సాని, హేట్ఠా ఉదరే కమ్బలం సతసహస్సం, పిట్ఠియం ముత్తజాలం మణిజాలం కఞ్చనజాలన్తి తీణి జాలాని తీణి సతసహస్సాని, ఉభోసు కణ్ణేసు అలఙ్కారో ద్వే సతసహస్సాని, పిట్ఠియం అత్థరణకమ్బలం సతసహస్సం, కుమ్భాలఙ్కారో సతసహస్సం, తయో వటంసకా తీణి సతసహస్సాని, కణ్ణచూళాలఙ్కారో ద్వే సతసహస్సాని, ద్విన్నం దన్తానం అలఙ్కారో ద్వే సతసహస్సాని, సోణ్డాయ సోవత్థికాలఙ్కారో సతసహస్సం, నఙ్గుట్ఠాలఙ్కారో సతసహస్సం, ఆరోహణనిస్సేణి సతసహస్సం, భుఞ్జనకటాహం సతసహస్సం, ఠపేత్వా అనగ్ఘం భణ్డం కాయారుళ్హపసాధనం ద్వావీసతి సతసహస్సాని ¶ . ఏవం తావ ఏత్తకం ధనం చతువీసతిసతసహస్సాని అగ్ఘతి. ఛత్తపిణ్డియం పన మణి, చూళామణి, ముత్తాహారే మణి, అఙ్కుసే మణి, హత్థికణ్ఠే వేఠనముత్తాహారే మణి, హత్థికుమ్భే మణీతి ఇమాని ఛ అనగ్ఘాని, హత్థీపి అనగ్ఘోయేవాతి హత్థినా సద్ధిం సత్త అనగ్ఘానీతి సబ్బాని తాని బ్రాహ్మణానం అదాసి. తథా హత్థినో పరిచారకాని పఞ్చ కులసతాని హత్థిమేణ్డహత్థిగోపకేహి సద్ధిం అదాసి. సహ దానేనేవస్స హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ భూమికమ్పాదయో అహేసుం. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౭౨.

‘‘తదాసి ¶ ¶ యం భింసనకం, తదాసి లోమహంసనం;

హత్థినాగే పదిన్నమ్హి, మేదనీ సమ్పకమ్పథ.

౧౬౭౩.

‘‘తదాసి యం భింసనకం, తదాసి లోమహంసనం;

హత్థినాగే పదిన్నమ్హి, ఖుభిత్థ నగరం తదా.

౧౬౭౪.

‘‘సమాకులం పురం ఆసి, ఘోసో చ విపులో మహా;

హత్థినాగే పదిన్నమ్హి, సివీనం రట్ఠవడ్ఢనే’’తి.

తత్థ తదాసీతి తదా ఆసి. హత్థినాగేతి హత్థిసఙ్ఖాతే నాగే. ఖుభిత్థ నగరం తదాతి తదా జేతుత్తరనగరం సఙ్ఖుభితం అహోసి.

బ్రాహ్మణా కిర దక్ఖిణద్వారే హత్థిం లభిత్వా హత్థిపిట్ఠే నిసీదిత్వా మహాజనపరివారా నగరమజ్ఝేన పాయింసు. మహాజనో తే దిస్వా ‘‘అమ్భో బ్రాహ్మణా, అమ్హాకం హత్థిం ఆరుళ్హా కుతో వో హత్థీ లద్ధా’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణా ‘‘వేస్సన్తరమహారాజేన నో హత్థీ దిన్నో, కే తుమ్హే’’తి మహాజనం హత్థవికారాదీహి ఘట్టేన్తా నగరమజ్ఝేన గన్త్వా ఉత్తరద్వారేన నిక్ఖమింసు. నాగరా దేవతావట్టనేన బోధిసత్తస్స కుద్ధా రాజద్వారే సన్నిపతిత్వా మహన్తం ఉపక్కోసమకంసు. తేన వుత్తం –

‘‘సమాకులం పురం ఆసి, ఘోసో చ విపులో మహా;

హత్థినాగే పదిన్నమ్హి, సివీనం రట్ఠవడ్ఢనే.

‘‘అథేత్థ వత్తతి సద్దో, తుములో భేరవో మహా;

హత్థినాగే పదిన్నమ్హి, ఖుభిత్థ నగరం తదా.

‘‘అథేత్థ వత్తతి సద్దో, తుములో భేరవో మహా;

హత్థినాగే పదిన్నమ్హి, సివీనం రట్ఠవడ్ఢనే’’తి.

తత్థ ఘోసోతి ఉపక్కోసనసద్దో పత్థటత్తా విపులో, ఉద్ధం గతత్తా మహా. సివీనం రట్ఠవడ్ఢనేతి సివిరట్ఠస్స వుద్ధికరే.

అథస్స ¶ ¶ దానేన సఙ్ఖుభితచిత్తా హుత్వా నగరవాసినో రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. తేన వుత్తం –

౧౬౭౫.

‘‘ఉగ్గా ¶ చ రాజపుత్తా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా.

౧౬౭౬.

‘‘కేవలో చాపి నిగమో, సివయో చ సమాగతా;

దిస్వా నాగం నీయమానం, తే రఞ్ఞో పటివేదయుం.

౧౬౭౭.

‘‘విధమం దేవ తే రట్ఠం, పుత్తో వేస్సన్తరో తవ;

కథం నో హత్థినం దజ్జా, నాగం రట్ఠస్స పూజితం.

౧౬౭౮.

‘‘కథం నో కుఞ్జరం దజ్జా, ఈసాదన్తం ఉరూళ్హవం;

ఖేత్తఞ్ఞుం సబ్బయుద్ధానం, సబ్బసేతం గజుత్తమం.

౧౬౭౯.

‘‘పణ్డుకమ్బలసఞ్ఛన్నం, పభిన్నం సత్తుమద్దనం;

దన్తిం సవాలబీజనిం, సేతం కేలాససాదిసం.

౧౬౮౦.

‘‘ససేతచ్ఛత్తం సఉపాధేయ్యం, సాథబ్బనం సహత్థిపం;

అగ్గయానం రాజవాహిం, బ్రాహ్మణానం అదా గజ’’న్తి.

తత్థ ఉగ్గాతి ఉగ్గతా పఞ్ఞాతా. నిగమోతి నేగమకుటుమ్బికజనో. విధమం దేవ తే రట్ఠన్తి దేవ, తవ రట్ఠం విధమం. కథం నో హత్థినం దజ్జాతి కేన కారణేన అమ్హాకం హత్థినం అభిమఙ్గలసమ్మతం కాలిఙ్గరట్ఠవాసీనం బ్రాహ్మణానం దదేయ్య. ఖేత్తఞ్ఞుం సబ్బయుద్ధానన్తి సబ్బయుద్ధానం ఖేత్తభూమిసీసజాననసమత్థం. దన్తిన్తి మనోరమదన్తయుత్తం. సవాలబీజనిన్తి సహవాలబీజనిం. సఉపాధేయ్యన్తి సఅత్థరణం. సాథబ్బనన్తి సహత్థివేజ్జం. సహత్థిపన్తి హత్థిపరిచారకానం పఞ్చన్నం కులసతానం హత్థిమేణ్డహత్థిగోపకానఞ్చ వసేన సహత్థిపం.

ఏవఞ్చ పన వత్వా పునపి ఆహంసు –

౧౬౮౧.

‘‘అన్నం ¶ పానఞ్చ యో దజ్జా, వత్థసేనాసనాని చ;

ఏతం ఖో దానం పతిరూపం, ఏతం ఖో బ్రాహ్మణారహం.

౧౬౮౨.

‘‘అయం తే వంసరాజా నో, సివీనం రట్ఠవడ్ఢనో;

కథం వేస్సన్తరో పుత్తో, గజం భాజేతి సఞ్జయ.

౧౬౮౩.

‘‘సచే ¶ త్వం న కరిస్ససి, సివీనం వచనం ఇదం;

మఞ్ఞే తం సహ పుత్తేన, సివీ హత్థే కరిస్సరే’’తి.

తత్థ వంసరాజాతి పవేణియా ఆగతో మహారాజా. భాజేతీతి దేతి. సివీ హత్థే కరిస్సరేతి సివిరట్ఠవాసినో సహ పుత్తేన తం అత్తనో హత్థే కరిస్సన్తీతి.

తం ¶ సుత్వా రాజా ‘‘ఏతే వేస్సన్తరం మారాపేతుం ఇచ్ఛన్తీ’’తి సఞ్ఞాయ ఆహ –

౧౬౮౪.

‘‘కామం జనపదో మాసి, రట్ఠఞ్చాపి వినస్సతు;

నాహం సివీనం వచనా, రాజపుత్తం అదూసకం;

పబ్బాజేయ్యం సకా రట్ఠా, పుత్తో హి మమ ఓరసో.

౧౬౮౫.

‘‘కామం జనపదో మాసి, రట్ఠఞ్చాపి వినస్సతు;

నాహం సివీనం వచనా, రాజపుత్తం అదూసకం;

పబ్బాజేయ్యం సకా రట్ఠా, పుత్తో హి మమ అత్రజో.

౧౬౮౬.

‘‘న చాహం తస్మిం దుబ్భేయ్యం, అరియసీలవతో హి సో;

అసిలోకోపి మే అస్స, పాపఞ్చ పసవే బహుం;

కథం వేస్సన్తరం పుత్తం, సత్థేన ఘాతయామసే’’తి.

తత్థ మాసీతి మా ఆసి, మా హోతూతి అత్థో. అరియసీలవతోతి అరియేన సీలవతేన అరియాయ చ ఆచారసమ్పత్తియా సమన్నాగతో. ఘాతయామసేతి ఘాతయిస్సామ.

తం సుత్వా సివయో అవోచుం –

౧౬౮౭.

‘‘మా ¶ నం దణ్డేన సత్థేన, న హి సో బన్ధనారహో;

పబ్బాజేహి చ నం రట్ఠా, వఙ్కే వసతు పబ్బతే’’తి.

తత్థ మా నం దణ్డేన సత్థేనాతి దేవ, తుమ్హే తం దణ్డేన వా సత్థేన వా మా ఘాతయిత్థ. న హి సో బన్ధనారహోతి సో బన్ధనారహోపి న హోతియేవ.

రాజా ¶ ఆహ –

౧౬౮౮.

‘‘ఏసో చే సివీనం ఛన్దో, ఛన్దం న పనుదామసే;

ఇమం సో వసతు రత్తిం, కామే చ పరిభుఞ్జతు.

౧౬౮౯.

‘‘తతో రత్యా వివసానే, సూరియస్సుగ్గమనం పతి;

సమగ్గా సివయో హుత్వా, రట్ఠా పబ్బాజయన్తు న’’న్తి.

తత్థ వసతూతి పుత్తదారస్స ఓవాదం దదమానో వసతు, ఏకరత్తిఞ్చస్స ఓకాసం దేథాతి వదతి.

తే ‘‘ఏకరత్తిమత్తం వసతూ’’తి రఞ్ఞో వచనం సమ్పటిచ్ఛింసు. అథ రాజా నే ఉయ్యోజేత్వా పుత్తస్స సాసనం పేసేన్తో కత్తారం ఆమన్తేత్వా తస్స సన్తికం పేసేసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా వేస్సన్తరస్స నివేసనం గన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి. తమత్థం ¶ పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౬౯౦.

‘‘ఉట్ఠేహి కత్తే తరమానో, గన్త్వా వేస్సన్తరం వద;

‘సివయో దేవ తే కుద్ధా, నేగమా చ సమాగతా.

౧౬౯౧.

‘‘ఉగ్గా చ రాజపుత్తా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

కేవలో చాపి నిగమో, సివయో చ సమాగతా.

౧౬౯౨.

‘‘అస్మా ¶ రత్యా వివసానే, సూరియస్సుగ్గమనం పతి;

సమగ్గా సివయో హుత్వా, రట్ఠా పబ్బాజయన్తి తం’.

౧౬౯౩.

‘‘స కత్తా తరమానోవ, సివిరాజేన పేసితో;

ఆముత్తహత్థాభరణో, సువత్థో చన్దనభూసితో.

౧౬౯౪.

‘‘సీసం న్హాతో ఉదకే సో, ఆముత్తమణికుణ్డలో;

ఉపాగమి పురం రమ్మం, వేస్సన్తరనివేసనం.

౧౬౯౫.

‘‘తత్థద్దస కుమారం సో, రమమానం సకే పురే;

పరికిణ్ణం అమచ్చేహి, తిదసానంవ వాసవం.

౧౬౯౬.

‘‘సో ¶ తత్థ గన్త్వా తరమానో, కత్తా వేస్సన్తరంబ్రవి;

‘దుక్ఖం తే వేదయిస్సామి, మా మే కుజ్ఝి రథేసభ’.

౧౬౯౭.

‘‘వన్దిత్వా రోదమానో సో, కత్తా రాజానమబ్రవి;

భత్తా మేసి మహారాజ, సబ్బకామరసాహరో.

౧౬౯౮.

‘‘దుక్ఖం తే వేదయిస్సామి, తత్థ అస్సాసయన్తు మం;

సివయో దేవ తే కుద్ధా, నేగమా చ సమాగతా.

౧౬౯౯.

‘‘ఉగ్గా చ రాజపుత్తా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

కేవలో చాపి నిగమో, సివయో చ సమాగతా.

౧౭౦౦.

‘‘అస్మా రత్యా వివసానే, సూరియస్సుగ్గమనం పతి;

సమగ్గా సివయో హుత్వా, రట్ఠా పబ్బాజయన్తి త’’న్తి.

తత్థ కుమారన్తి మాతాపితూనం అత్థితాయ ‘‘కుమారో’’త్వేవ సఙ్ఖం గతం రాజానం. రమమానన్తి అత్తనా దిన్నదానస్స వణ్ణం కథయమానం సోమనస్సప్పత్తం హుత్వా నిసిన్నం. పరికిణ్ణం అమచ్చేహీతి అత్తనా ¶ సహజాతేహి సట్ఠిసహస్సేహి అమచ్చేహి పరివుతం సముస్సితసేతచ్ఛత్తే రాజాసనే నిసిన్నం. వేదయిస్సామీతి కథయిస్సామి. తత్థ అస్సాసయన్తు మన్తి తస్మిం దుక్ఖస్సాసనారోచనే కథేతుం అవిసహవసేన కిలన్తం మం, దేవ, తే పాదా అస్సాసయన్తు, విస్సత్థో కథేహీతి మం వదథాతి అధిప్పాయేనేవమాహ.

మహాసత్తో ఆహ –

౧౭౦౧.

‘‘కిస్మిం మే సివయో కుద్ధా, నాహం పస్సామి దుక్కటం;

తం మే కత్తే వియాచిక్ఖ, కస్మా పబ్బాజయన్తి మ’’న్తి.

తత్థ ¶ కిస్మిన్తి కతరస్మిం కారణే. వియాచిక్ఖాతి విత్థారతో కథేహి.

కత్తా ¶ ఆహ –

౧౭౦౨.

‘‘ఉగ్గా చ రాజపుత్తా చ, వేసియానా చ బ్రాహ్మణా;

హత్థారోహా అనీకట్ఠా, రథికా పత్తికారకా;

నాగదానేన ఖియ్యన్తి, తస్మా పబ్బాజయన్తి త’’న్తి.

తత్థ ఖియ్యన్తీతి కుజ్ఝన్తి.

తం సుత్వా మహాసత్తో సోమనస్సప్పత్తో హుత్వా ఆహ –

౧౭౦౩.

‘‘హదయం చక్ఖుమ్పహం దజ్జం, కిం మే బాహిరకం ధనం;

హిరఞ్ఞం వా సువణ్ణం వా, ముత్తా వేళురియా మణి.

౧౭౦౪.

‘‘దక్ఖిణం వాపహం బాహుం, దిస్వా యాచకమాగతే;

దదేయ్యం న వికమ్పేయ్యం, దానే మే రమతే మనో.

౧౭౦౫.

‘‘కామం మం సివయో సబ్బే, పబ్బాజేన్తు హనన్తు వా;

నేవ దానా విరమిస్సం, కామం ఛిన్దన్తు సత్తధా’’తి.

తత్థ యాచకమాగతేతి యాచకే ఆగతే తం యాచకం దిస్వా. నేవ దానా విరమిస్సన్తి నేవ దానా విరమిస్సామి.

తం సుత్వా కత్తా నేవ రఞ్ఞా దిన్నం న నాగరేహి దిన్నం అత్తనో మతియా ఏవ అపరం సాసనం కథేన్తో ఆహ –

౧౭౦౬.

‘‘ఏవం తం సివయో ఆహు, నేగమా చ సమాగతా;

కోన్తిమారాయ తీరేన, గిరిమారఞ్జరం పతి;

యేన పబ్బాజితా యన్తి, తేన గచ్ఛతు సుబ్బతో’’తి.

తత్థ ¶ కోన్తిమారాయాతి కోన్తిమారాయ నామ నదియా తీరేన. గిరిమారఞ్జరం పతీతి ఆరఞ్జరం నామ గిరిం అభిముఖో హుత్వా. యేనాతి యేన మగ్గేన రట్ఠా పబ్బాజితా రాజానో గచ్ఛన్తి, తేన సుబ్బతో వేస్సన్తరోపి గచ్ఛతూతి ఏవం సివయో కథేన్తీతి ఆహ. ఇదం కిర సో దేవతాధిగ్గహితో హుత్వా కథేసి.

తం సుత్వా బోధిసత్తో ‘‘సాధు దోసకారకానం గతమగ్గేన గమిస్సామి, మం ఖో పన నాగరా న అఞ్ఞేన దోసేన పబ్బాజేన్తి, మయా హత్థిస్స ¶ దిన్నత్తా పబ్బాజేన్తి. ఏవం సన్తేపి అహం సత్తసతకం మహాదానం దస్సామి, నాగరా మే ఏకదివసం దానం దాతుం ఓకాసం దేన్తు, స్వే దానం దత్వా తతియదివసే గమిస్సామీ’’తి వత్వా ఆహ –

౧౭౦౭.

‘‘సోహం ¶ తేన గమిస్సామి, యేన గచ్ఛన్తి దూసకా;

రత్తిన్దివం మే ఖమథ, యావ దానం దదామహ’’న్తి.

తం సుత్వా కత్తా ‘‘సాధు, దేవ, నాగరానం వక్ఖామీ’’తి వత్వా పక్కామి. మహాసత్తో తం ఉయ్యోజేత్వా మహాసేనగుత్తం పక్కోసాపేత్వా ‘తాత, అహం స్వే సత్తసతకం నామ మహాదానం దస్సామి, సత్త హత్థిసతాని, సత్త అస్ససతాని, సత్త రథసతాని, సత్త ఇత్థిసతాని, సత్త ధేనుసతాని, సత్త దాససతాని, సత్త దాసిసతాని చ పటియాదేహి, నానప్పకారాని చ అన్నపానాదీని అన్తమసో సురమ్పి సబ్బం దాతబ్బయుత్తకం ఉపట్ఠపేహీ’’తి సత్తసతకం మహాదానం విచారేత్వా అమచ్చే ఉయ్యోజేత్వా ఏకకోవ మద్దియా వసనట్ఠానం గన్త్వా సిరిసయనపిట్ఠే నిసీదిత్వా తాయ సద్ధిం కథం పవత్తేసి. తమత్థం పకాసేన్తో సత్థా ఆహ –

౧౭౦౮.

‘‘ఆమన్తయిత్థ ¶ రాజానం, మద్దిం సబ్బఙ్గసోభనం;

యం తే కిఞ్చి మయా దిన్నం, ధనం ధఞ్ఞఞ్చ విజ్జతి.

౧౭౦౯.

‘‘హిరఞ్ఞం వా సువణ్ణం వా, ముత్తా వేళురియా బహూ;

సబ్బం తం నిదహేయ్యాసి, యఞ్చ తే పేత్తికం ధన’’న్తి.

తత్థ నిదహేయ్యాసీతి నిధిం కత్వా ఠపేయ్యాసి. పేత్తికన్తి పితితో ఆగతం.

౧౭౧౦.

‘‘తమబ్రవి రాజపుత్తీ, మద్దీ సబ్బఙ్గసోభనా;

కుహిం దేవ నిదహామి, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితో’’తి.

తత్థ తమబ్రవీతి ‘‘మయ్హం సామికేన వేస్సన్తరేన ఏత్తకం కాలం ‘ధనం నిధేహీ’తి న వుత్తపుబ్బం, ఇదానేవ వదతి, కుహిం ను ఖో నిధేతబ్బం, పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా తం అబ్రవి.

వేస్సన్తరో ¶ ఆహ –

౧౭౧౧.

‘‘సీలవన్తేసు దజ్జాసి, దానం మద్ది యథారహం;

న హి దానా పరం అత్థి, పతిట్ఠా సబ్బపాణిన’’న్తి.

తత్థ దజ్జాసీతి భద్దే, మద్ది కోట్ఠాదీసు అనిదహిత్వా అనుగామికనిధిం నిదహమానా సీలవన్తేసు దదేయ్యాసి. న హి దానా పరన్తి దానతో ఉత్తరితరం పతిట్ఠా నామ న హి అత్థి.

సా ¶ ‘‘సాధూ’’తి తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛి. అథ నం ఉత్తరిపి ఓవదన్తో ఆహ –

౧౭౧౨.

‘‘పుత్తేసు మద్ది దయేసి, సస్సుయా ససురమ్హి చ;

యో చ తం భత్తా మఞ్ఞేయ్య, సక్కచ్చం తం ఉపట్ఠహే.

౧౭౧౩.

‘‘నో చే తం భత్తా మఞ్ఞేయ్య, మయా విప్పవసేన తే;

అఞ్ఞం భత్తారం పరియేస, మా కిసిత్థో మయా వినా’’తి.

తత్థ ¶ దయేసీతి దయం మేత్తం కరేయ్యాసి. యో చ తం భత్తా మఞ్ఞేయ్యాతి భద్దే, యో చ మయి గతే ‘‘అహం తే భత్తా భవిస్సామీ’’తి తం మఞ్ఞిస్సతి, తమ్పి సక్కచ్చం ఉపట్ఠహేయ్యాసి. మయా విప్పవసేన తేతి మయా సద్ధిం తవ విప్పవాసేన సచే కోచి ‘‘అహం తే భత్తా భవిస్సామీ’’తి తం న మఞ్ఞేయ్య, అథ సయమేవ అఞ్ఞం భత్తారం పరియేస. మా కిసిత్థో మయా వినాతి మయా వినా హుత్వా మా కిసా భవి, మా కిలమీతి అత్థో.

అథ నం మద్దీ ‘‘కిం ను ఖో ఏస ఏవరూపం వచనం మం భణతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘కస్మా, దేవ, ఇమం అయుత్తం కథం కథేసీ’’తి పుచ్ఛి. మహాసత్తో ‘‘భద్దే, మయా హత్థిస్స దిన్నత్తా సివయో కుద్ధా మం రట్ఠా పబ్బాజేన్తి, స్వే అహం సత్తసతకం మహాదానం దత్వా తతియదివసే నగరా నిక్ఖమిస్సామీ’’తి వత్వా ఆహ –

౧౭౧౪.

‘‘అహఞ్హి వనం గచ్ఛామి, ఘోరం వాళమిగాయుతం;

సంసయో జీవితం మయ్హం, ఏకకస్స బ్రహావనే’’తి.

తత్థ సంసయోతి అనేకపచ్చత్థికే ఏకకస్స సుఖుమాలస్స మమ వనే వసతో కుతో జీవితం, నిచ్ఛయేన మరిస్సామీతి అధిప్పాయేనేవం ఆహ.

౧౭౧౫.

‘‘తమబ్రవి ¶ రాజపుత్తీ, మద్దీ సబ్బఙ్గసోభనా;

అభుమ్మే కథం ను భణసి, పాపకం వత భాససి.

౧౭౧౬.

‘‘నేస ధమ్మో మహారాజ, యం త్వం గచ్ఛేయ్య ఏకకో;

అహమ్పి తేన గచ్ఛామి, యేన గచ్ఛసి ఖత్తియ.

౧౭౧౭.