📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

యో సబ్బలోకాతిగసబ్బసోభా-

యుత్తేహి సబ్బేహి గుణేహి యుత్తో;

దోసేహి సబ్బేహి సవాసనేహి,

ముత్తో విముత్తిం పరమఞ్చ దాతా.

నిచ్చం దయాచన్దనసీతచిత్తో,

పఞ్ఞారవిజ్జోతితసబ్బనేయ్యో;

సబ్బేసు భూతేసు తమగ్గభూతం,

భూతత్థనాథం సిరసా నమిత్వా.

యో సబ్బభూతేసు మునీవ అగ్గో, అనన్తసఙ్ఖేసు జినత్తజేసు;

అహూ దయాఞాణగుణేహి సత్థులీలానుకారీ జనతాహితేసు.

తం సారిపుత్తం మునిరాజపుత్తం, థేరం థిరానేకగుణాభిరామం;

పఞ్ఞాపభావుగ్గతచారుకిత్తిం, సుసన్తవుత్తిఞ్చ అథో నమిత్వా.

సద్ధమ్మచక్కానుపవత్తకేన, సద్ధమ్మసేనాపతిసావకేన;

సుత్తేసు వుత్తేసు తథాగతేన, భూతత్థవేదిత్తముపాగతేన.

యో భాసితో భాసితకోవిదేన, ధమ్మప్పదీపుజ్జలనాయకేన;

పాఠో విసిట్ఠో పటిసమ్భిదానం, మగ్గోతి తన్నామవిసేసితో చ.

విచిత్తనానత్తనయోపగూళ్హో, గమ్భీరపఞ్ఞేహి సదావగాళ్హో;

అత్తత్థలోకత్థపరాయణేహి, సంసేవనీయో సుజనేహి నిచ్చం.

ఞాణప్పభేదావహనస్స తస్స, యోగీహినేకేహి నిసేవితస్స;

అత్థం అపుబ్బం అనువణ్ణయన్తో, సుత్తఞ్చ యుత్తిఞ్చ అనుక్కమన్తో.

అవోక్కమన్తో సమయా సకా చ, అనామసన్తో సమయం పరఞ్చ;

పుబ్బోపదేసట్ఠకథానయఞ్చ, యథానురూపం ఉపసంహరన్తో.

వక్ఖామహం అట్ఠకథం జనస్స, హితాయ సద్ధమ్మచిరట్ఠితత్థం;

సక్కచ్చ సద్ధమ్మపకాసినిం తం, సుణాథ ధారేథ చ సాధు సన్తోతి.

తత్థ పటిసమ్భిదానం మగ్గోతి తన్నామవిసేసితో చాతి వుత్తత్తా పటిసమ్భిదామగ్గస్స పటిసమ్భిదామగ్గతా తావ వత్తబ్బా. చతస్సో హి పటిసమ్భిదా – అత్థపటిసమ్భిదా, ధమ్మపటిసమ్భిదా, నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, పటిభానపటిసమ్భిదాతి. తాసం పటిసమ్భిదానం మగ్గో అధిగమూపాయోతి పటిసమ్భిదామగ్గో, పటిసమ్భిదాపటిలాభహేతూతి వుత్తం హోతి. కథమయం తాసం మగ్గో హోతీతి చే? పభేదతో దేసితాయ దేసనాయ పటిసమ్భిదాఞాణావహత్తా. నానాభేదభిన్నానఞ్హి ధమ్మానం నానాభేదభిన్నా దేసనా సోతూనం అరియపుగ్గలానం పటిసమ్భిదాఞాణప్పభేదఞ్చ సఞ్జనేతి, పుథుజ్జనానం ఆయతిం పటిసమ్భిదాఞాణప్పభేదాయ చ పచ్చయో హోతి. వుత్తఞ్చ – ‘‘పభేదతో హి దేసనా ఘనవినిబ్భోగపటిసమ్భిదాఞాణావహా హోతీ’’తి (ధ. స. అట్ఠ. ౧.కామావచరకుసలపదభాజనీయ). అయఞ్చ నానాభేదభిన్నా దేసనా, తేనస్సా పటిసమ్భిదానం మగ్గత్తసిద్ధి.

తత్థ చతస్సోతి గణనపరిచ్ఛేదో. పటిసమ్భిదాతి పభేదా. ‘‘అత్థే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, ధమ్మే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తత్ర ధమ్మనిరుత్తాభిలాపే ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, ఞాణేసు ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా’’తి (విభ. ౭౧౮) వుత్తత్తా న అఞ్ఞస్స కస్సచి పభేదా, ఞాణస్సేవ పభేదా. తస్మా ‘‘చతస్సో పటిసమ్భిదా’’తి చత్తారో ఞాణప్పభేదాతి అత్థో. అత్థప్పభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం అత్థే పభేదగతం ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. ధమ్మప్పభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం ధమ్మే పభేదగతం ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. నిరుత్తిప్పభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం నిరుత్తాభిలాపే పభేదగతం ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా. పటిభానప్పభేదస్స సల్లక్ఖణవిభావనవవత్థానకరణసమత్థం పటిభానే పభేదగతం ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా.

తత్థ అత్థోతి సఙ్ఖేపతో హేతుఫలం. తఞ్హి యస్మా హేతుఅనుసారేన అరీయతి అధిగమీయతి పాపుణీయతి, తస్మా అత్థోతి వుచ్చతి. పభేదతో పన యంకిఞ్చి పచ్చయసముప్పన్నం, నిబ్బానం, భాసితత్థో, విపాకో, కిరియాతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా అత్థోతి వేదితబ్బా. తం అత్థం పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం అత్థే పభేదగతం ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా.

ధమ్మోతి సఙ్ఖేపతో పచ్చయో. సో హి యస్మా తం తం విదహతి పవత్తేతి చేవ పాపేతి చ, తస్మా ధమ్మోతి వుచ్చతి. పభేదతో పన యో కోచి ఫలనిబ్బత్తకో హేతు, అరియమగ్గో, భాసితం, కుసలం, అకుసలన్తి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ధమ్మోతి వేదితబ్బా. తం ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం ధమ్మే పభేదగతం ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. అయమేవ హి అత్థో అభిధమ్మే (విభ. ౭౧౯-౭౨౫) –

‘‘దుక్ఖే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, దుక్ఖసముదయే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, దుక్ఖనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా. హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా.

‘‘యే ధమ్మా జాతా భూతా సఞ్జాతా నిబ్బత్తా అభినిబ్బత్తా పాతుభూతా, ఇమేసు ధమ్మేసు ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, యమ్హా ధమ్మా తే ధమ్మా జాతా భూతా సఞ్జాతా నిబ్బత్తా అభినిబ్బత్తా పాతుభూతా, తేసు ధమ్మేసు ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా.

‘‘జరామరణే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, జరామరణసముదయే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, జరామరణనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, జరామరణనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా.

‘‘జాతియా ఞాణం…పే… భవే ఞాణం…పే… ఉపాదానే ఞాణం…పే… తణ్హాయ ఞాణం…పే… వేదనాయ ఞాణం…పే… ఫస్సే ఞాణం….పే… సళాయతనే ఞాణం….పే… నామరూపే ఞాణం…పే… విఞ్ఞాణే ఞాణం…పే… సఙ్ఖారేసు ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, సఙ్ఖారసముదయే ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, సఙ్ఖారనిరోధే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా, సఙ్ఖారనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా.

‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం జానాతి – సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణం గాథం ఉదానం ఇతివుత్తకం జాతకం అబ్భుతధమ్మం వేదల్లం. అయం వుచ్చతి ధమ్మపటిసమ్భిదా. సో తస్స తస్సేవ భాసితస్స అత్థం జానాతి ‘అయం ఇమస్స భాసితస్స అత్థో, అయం ఇమస్స భాసితస్స అత్థో’తి. అయం వుచ్చతి అత్థపటిసమ్భిదా.

‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం రూపారమ్మణం వా…పే… ధమ్మారమ్మణం వా యం యం వా పనారబ్భ తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతి…పే… అవిక్ఖేపో హోతి. ఇమే ధమ్మా కుసలా. ఇమేసు ధమ్మేసు ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తేసం విపాకే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తిఆదినా నయేన విభజిత్వా విభజిత్వా దస్సితో.

తత్ర ధమ్మనిరుత్తాభిలాపే ఞాణన్తి తస్మిం అత్థే చ ధమ్మే చ యా సభావనిరుత్తి అబ్యభిచారివోహారో, తస్స అభిలాపే భాసనే ఉదీరణే తం లపితం భాసితం ఉదీరితం సభావనిరుత్తిసద్దం ఆరమ్మణం కత్వా పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం సభావనిరుత్తాభిలాపే ‘‘అయం సభావనిరుత్తి, అయం న సభావనిరుత్తీ’’తి ఏవం తస్సా ధమ్మనిరుత్తిసఞ్ఞితాయ సభావనిరుత్తియా మాగధికాయ సబ్బసత్తానం మూలభాసాయ పభేదగతం ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా. ఏవమయం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా సద్దారమ్మణా నామ జాతా, న పఞ్ఞత్తిఆరమ్మణా. కస్మా? యస్మా సద్దం సుత్వా ‘‘అయం సభావనిరుత్తి, అయం న సభావనిరుత్తీ’’తి జానాతి. పటిసమ్భిదాప్పత్తో హి ‘‘ఫస్సో’’తి వుత్తే ‘‘అయం సభావనిరుత్తీ’’తి జానాతి, ‘‘ఫస్సా’’తి వా ‘‘ఫస్స’’న్తి వా వుత్తే పన ‘‘అయం న సభావనిరుత్తీ’’తి జానాతి. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. అఞ్ఞం పనేస నామాఖ్యాతఉపసగ్గనిపాతబ్యఞ్జనసద్దం జానాతి న జానాతీతి? యదగ్గేన సద్దం సుత్వా ‘‘అయం సభావనిరుత్తి, అయం న సభావనిరుత్తీ’’తి జానాతి, తదగ్గేన తమ్పి జానిస్సతి. తం పన నయిదం పటిసమ్భిదాకిచ్చన్తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘భాసం నామ సత్తా ఉగ్గణ్హన్తీ’’తి వత్వా ఇదం కథితం – మాతాపితరో హి దహరకాలే కుమారకే మఞ్చే వా పీఠే వా నిపజ్జాపేత్వా తం తం కథయమానా తాని తాని కిచ్చాని కరోన్తి, దారకా తేసం తం తం భాసం వవత్థాపేన్తి ‘‘ఇమినా ఇదం వుత్తం, ఇమినా ఇదం వుత్త’’న్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే సబ్బమ్పి భాసం జానన్తి. మాతా దమిళీ, పితా అన్ధకో. తేసం జాతదారకో సచే మాతు కథం పఠమం సుణాతి, దమిళభాసం భాసిస్సతి. సచే పితు కథం పఠమం సుణాతి, అన్ధకభాసం భాసిస్సతి. ఉభిన్నమ్పి పన కథం అసుణన్తో మాగధికభాసం భాసిస్సతి.

యోపి అగామకే మహాఅరఞ్ఞే నిబ్బత్తో, తత్థ అఞ్ఞో కథేన్తో నామ నత్థి, సోపి అత్తనో ధమ్మతాయ వచనం సముట్ఠాపేన్తో మాగధికభాసమేవ భాసిస్సతి. నిరయే తిరచ్ఛానయోనియం పేత్తివిసయే మనుస్సలోకే దేవలోకేతి సబ్బత్థ మాగధికభాసావ ఉస్సన్నా. తత్థ సేసా ఓట్టకిరాతఅన్ధకయోనకదమిళభాసాదికా భాసా పరివత్తన్తి. అయమేవేకా యథాభుచ్చబ్రహ్మవోహారఅరియవోహారసఙ్ఖాతా మాగధికభాసా న పరివత్తతి. సమ్మాసమ్బుద్ధోపి తేపిటకం బుద్ధవచనం తన్తిం ఆరోపేన్తో మాగధికభాసాయ ఏవ ఆరోపేసి. కస్మా? ఏవఞ్హి అత్థం ఆహరితుం సుఖం హోతి. మాగధికభాసాయ హి తన్తిం ఆరుళ్హస్స బుద్ధవచనస్స పటిసమ్భిదాప్పత్తానం సోతపథాగమనమేవ పపఞ్చో. సోతే పన సఙ్ఘట్టితమత్తేయేవ నయసతేన నయసహస్సేన అత్థో ఉపట్ఠాతి. అఞ్ఞాయ పన భాసాయ తన్తిం ఆరుళ్హకం పోథేత్వా పోథేత్వా ఉగ్గహేతబ్బం హోతి. బహుమ్పి ఉగ్గహేత్వా పన పుథుజ్జనస్స పటిసమ్భిదాప్పత్తి నామ నత్థి, అరియసావకో నో పటిసమ్భిదాప్పత్తో నామ నత్థి.

ఞాణేసు ఞాణన్తి సబ్బత్థకఞాణమారమ్మణం కత్వా పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం ఞాణే పభేదగతం ఞాణం, యథావుత్తేసు వా తేసు తీసు ఞాణేసు గోచరకిచ్చాదివసేన విత్థారగతం ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా.

ఇమా పన చతస్సో పటిసమ్భిదా ద్వీసు ఠానేసు పభేదం గచ్ఛన్తి, పఞ్చహి కారణేహి విసదా హోన్తీతి వేదితబ్బా. కతమేసు ద్వీసు ఠానేసు పభేదం గచ్ఛన్తి? సేక్ఖభూమియఞ్చ అసేక్ఖభూమియఞ్చ. తత్థ సారిపుత్తత్థేరస్స మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స మహాకస్సపత్థేరస్స మహాకచ్చాయనత్థేరస్స మహాకోట్ఠితత్థేరస్సాతి ఏవమాదీనం అసీతియాపి మహాథేరానం పటిసమ్భిదా అసేక్ఖభూమియం పభేదం గతా, ఆనన్దత్థేరస్స, చిత్తస్స గహపతినో, ధమ్మికస్స ఉపాసకస్స, ఉపాలిస్స గహపతినో, ఖుజ్జుత్తరాయ ఉపాసికాయాతిఏవమాదీనం పటిసమ్భిదా సేక్ఖభూమియం పభేదం గతాతి ఇమాసు ద్వీసు భూమీసు పభేదం గచ్ఛన్తి.

కతమేహి పఞ్చహి కారణేహి విసదా హోన్తి? అధిగమేన, పరియత్తియా, సవనేన, పరిపుచ్ఛాయ, పుబ్బయోగేన. తత్థ అధిగమో నామ అరహత్తప్పత్తి. అరహత్తఞ్హి పత్తస్స పటిసమ్భిదా విసదా హోన్తి. పరియత్తి నామ బుద్ధవచనం. తఞ్హి ఉగ్గణ్హన్తస్స పటిసమ్భిదా విసదా హోన్తి. సవనం నామ సద్ధమ్మస్సవనం. సక్కచ్చం అట్ఠిం కత్వా ధమ్మం సుణన్తస్స హి పటిసమ్భిదా విసదా హోన్తి. పరిపుచ్ఛా నామ పాళిఅట్ఠకథాదీసు గణ్ఠిపదఅత్థపదవినిచ్ఛయకథా. ఉగ్గహితపాళిఆదీసు హి అత్థం పరిపుచ్ఛన్తస్స పటిసమ్భిదా విసదా హోన్తి. పుబ్బయోగో నామ పుబ్బబుద్ధానం సాసనే యోగావచరతా గతపచ్చాగతికభావేన యావ అనులోమగోత్రభుసమీపం పత్తవిపస్సనానుయోగో. పుబ్బయోగావచరస్స హి పటిసమ్భిదా విసదా హోన్తి. ఇమేహి పఞ్చహి కారణేహి విసదా హోన్తీతి.

ఏతేసు పన కారణేసు పరియత్తి సవనం పరిపుచ్ఛాతి ఇమాని తీణి పభేదస్సేవ బలవకారణాని. పుబ్బయోగో అధిగమస్స బలవపచ్చయో, పభేదస్స హోతి న హోతీతి? హోతి, న పన తథా. పరియత్తిసవనపరిపుచ్ఛా హి పుబ్బే హోన్తు వా మా వా, పుబ్బయోగేన పన పుబ్బే చేవ ఏతరహి చ సఙ్ఖారసమ్మసనం వినా పటిసమ్భిదా నామ నత్థి. ఇమే పన ద్వేపి ఏకతో హుత్వా పటిసమ్భిదా ఉపత్థమ్భేత్వా విసదా కరోన్తీతి. అపరే ఆహు –

‘‘పుబ్బయోగో బాహుసచ్చం, దేసభాసా చ ఆగమో;

పరిపుచ్ఛా అధిగమో, గరుసన్నిస్సయో తథా;

మిత్తసమ్పత్తి చేవాతి, పటిసమ్భిదపచ్చయా’’తి.

తత్థ పుబ్బయోగో వుత్తనయోవ. బాహుసచ్చం నామ తేసు తేసు సత్థేసు చ సిప్పాయతనేసు చ కుసలతా. దేసభాసా నామ ఏకసతవోహారకుసలతా, విసేసేన పన మాగధికే కోసల్లం. ఆగమో నామ అన్తమసో ఓపమ్మవగ్గమత్తస్సపి బుద్ధవచనస్స పరియాపుణనం. పరిపుచ్ఛా నామ ఏకగాథాయపి అత్థవినిచ్ఛయపుచ్ఛనం. అధిగమో నామ సోతాపన్నతా వా సకదాగామితా వా అనాగామితా వా అరహత్తం వా. గరుసన్నిస్సయో నామ సుతపటిభానబహులానం గరూనం సన్తికే వాసో. మిత్తసమ్పత్తి నామ తథారూపానంయేవ మిత్తానం పటిలాభోతి.

తత్థ బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ పుబ్బయోగఞ్చేవ అధిగమఞ్చ నిస్సాయ పటిసమ్భిదా పాపుణన్తి, సావకా సబ్బానిపి ఏతాని కారణాని. పటిసమ్భిదాప్పత్తియా చ పాటియేక్కో కమ్మట్ఠానభావనానుయోగో నామ నత్థి, సేక్ఖానం పన సేక్ఖఫలవిమోక్ఖన్తికా, అసేక్ఖానం అసేక్ఖఫలవిమోక్ఖన్తికా చ పటిసమ్భిదాప్పత్తి హోతి. తథాగతానఞ్హి దస బలాని వియ అరియానం అరియఫలేహేవ పటిసమ్భిదా ఇజ్ఝన్తీతి. ఇమాసం చతస్సన్నం పటిసమ్భిదానం మగ్గోతి పటిసమ్భిదామగ్గో, పటిసమ్భిదామగ్గో ఏవ పకరణం పటిసమ్భిదామగ్గప్పకరణం, పకారేన కరీయన్తే వుచ్చన్తే ఏత్థ నానాభేదభిన్నా గమ్భీరా అత్థా ఇతి పకరణం.

తదేతం పటిసమ్భిదామగ్గప్పకరణం అత్థసమ్పన్నం బ్యఞ్జనసమ్పన్నం గమ్భీరం గమ్భీరత్థం లోకుత్తరప్పకాసనం సుఞ్ఞతాపటిసఞ్ఞుత్తం పటిపత్తిఫలవిసేససాధనం పటిపత్తిపటిపక్ఖపటిసేధనం యోగావచరానం ఞాణవరరతనాకరభూతం ధమ్మకథికానం ధమ్మకథావిలాసవిసేసహేతుభూతం సంసారభీరుకానం దుక్ఖనిస్సరణం తదుపాయదస్సనేన అస్సాసజననత్థం తప్పటిపక్ఖనాసనత్థఞ్చ గమ్భీరత్థానఞ్చ అనేకేసం సుత్తన్తపదానం అత్థవివరణేన సుజనహదయపరితోసజననత్థం తథాగతేన అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేన సబ్బత్థ అప్పటిహతసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమహాపదీపావభాసేన సకలజనవిత్థతమహాకరుణాసినేహసినిద్ధహదయేన వేనేయ్యజనహదయగతకిలేసన్ధకారవిధమనత్థముజ్జలితస్స సద్ధమ్మమహాపదీపస్స తదధిప్పాయవికాసనసినేహపరిసేకేన పఞ్చవస్ససహస్సమవిరతముజ్జలనమిచ్ఛతా లోకానుకమ్పకేన సత్థుకప్పేన ధమ్మరాజస్స ధమ్మసేనాపతినా ఆయస్మతా సారిపుత్తత్థేరేన భాసితం సుత్వా ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే యథాసుతమేవ సఙ్గీతిం ఆరోపితం.

తదేతం వినయపిటకం సుత్తన్తపిటకం అభిధమ్మపిటకన్తి తీసు పిటకేసు సుత్తన్తపిటకపరియాపన్నం. దీఘనికాయో మజ్ఝిమనికాయో సంయుత్తనికాయో అఙ్గుత్తరనికాయో ఖుద్దకనికాయోతి పఞ్చసు మహానికాయేసు ఖుద్దకమహానికాయపరియాపన్నం. సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణం గాథా ఉదానం ఇతివుత్తకం జాతకం అబ్భుతధమ్మం వేదల్లన్తి నవసు సత్థు సాసనఙ్గేసు యథాసమ్భవం గేయ్యవేయ్యాకరణఙ్గద్వయసఙ్గహితం.

‘‘ద్వాసీతి బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతో;

చతురాసీతి సహస్సాని, యే మే ధమ్మా పవత్తినో’’తి. (థేరగా. ౧౦౨౭) –

ధమ్మభణ్డాగారికత్థేరేన పన పఞ్చసు ఠానేసు ఏతదగ్గం ఆరోపితేన పటిఞ్ఞాతానం చతురాసీతియా ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానం భిక్ఖుతో గహితేసు ద్వీసు ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సేసు అనేకసతధమ్మక్ఖన్ధసఙ్గహితం. తస్స తయో వగ్గా – మహావగ్గో, మజ్ఝిమవగ్గో, చూళవగ్గోతి. ఏకేకస్మిం వగ్గస్మిం దసదసకం కత్వా ఞాణకథాదికా మాతికాకథాపరియోసానా సమతింస కథా. ఏవమనేకధా వవత్థాపితస్స ఇమస్స పటిసమ్భిదామగ్గప్పకరణస్స అనుపుబ్బం అపుబ్బపదత్థవణ్ణనం కరిస్సామ. ఇమఞ్హి పకరణం పాఠతో అత్థతో ఉద్దిసన్తేన చ నిద్దిసన్తేన చ సక్కచ్చం ఉద్దిసితబ్బం నిద్దిసితబ్బఞ్చ, ఉగ్గణ్హన్తేనాపి సక్కచ్చం ఉగ్గహేతబ్బం ధారేతబ్బఞ్చ. తం కిస్సహేతు? గమ్భీరత్తా ఇమస్స పకరణస్స లోకహితాయ లోకే చిరట్ఠితత్థం.

తత్థ సమతింసాయ కథాసు ఞాణకథా కస్మా ఆదితో కథితాతి చే? ఞాణస్స పటిపత్తిమలవిసోధకత్తేన పటిపత్తియా ఆదిభూతత్తా. వుత్తఞ్హి భగవతా –

‘‘తస్మాతిహ త్వం భిక్ఖు, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలానం ధమ్మానం. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం, సీలఞ్చ సువిసుద్ధం దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౬౯)?

ఉజుకా దిట్ఠీతి హి సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతం ఞాణం వుత్తం. తస్మాపి ఞాణకథా ఆదితో కథితా.

అపరమ్పి వుత్తం –

‘‘తత్ర, భిక్ఖవే, సమ్మాదిట్ఠి పుబ్బఙ్గమా హోతి. కథఞ్చ, భిక్ఖవే, సమ్మాదిట్ఠి పుబ్బఙ్గమా హోతి? సమ్మాదిట్ఠిం ‘సమ్మాదిట్ఠీ’తి పజానాతి, మిచ్ఛాదిట్ఠిం ‘మిచ్ఛాదిట్ఠీ’తి పజానాతి. సాస్స హోతి సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మాసఙ్కప్పం ‘సమ్మాసఙ్కప్పో’తి పజానాతి, మిచ్ఛాసఙ్కప్పం ‘మిచ్ఛాసఙ్కప్పో’తి పజానాతి. సమ్మావాచం ‘సమ్మావాచా’తి పజానాతి, మిచ్ఛావాచం ‘మిచ్ఛావాచా’తి పజానాతి. సమ్మాకమ్మన్తం ‘సమ్మాకమ్మన్తో’తి పజానాతి, మిచ్ఛాకమ్మన్తం ‘మిచ్ఛాకమ్మన్తో’తి పజానాతి. సమ్మాఆజీవం ‘సమ్మాఆజీవో’తి పజానాతి, మిచ్ఛాఆజీవం ‘మిచ్ఛాఆజీవో’తి పజానాతి. సమ్మావాయామం ‘సమ్మావాయామో’తి పజానాతి, మిచ్ఛావాయామం ‘మిచ్ఛావాయామో’తి పజానాతి. సమ్మాసతిం ‘సమ్మాసతీ’తి పజానాతి, మిచ్ఛాసతిం ‘మిచ్ఛాసతీ’తి పజానాతి. సమ్మాసమాధిం ‘సమ్మాసమాధీ’తి పజానాతి, మిచ్ఛాసమాధిం ‘మిచ్ఛాసమాధీ’తి పజానాతి. సాస్స హోతి సమ్మాదిట్ఠీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౩౬ ఆదయో).

పుబ్బఙ్గమభూతాయ హి సమ్మాదిట్ఠియా సిద్ధాయ మిచ్ఛాదిట్ఠీనమ్పి మిచ్ఛాదిట్ఠిభావం జానిస్సతీతి సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతం ఞాణం తావ సోధేతుం ఞాణకథా ఆదితో కథితా.

‘‘అపిచుదాయి, తిట్ఠతు పుబ్బన్తో, తిట్ఠతు అపరన్తో, ధమ్మం తే దేసేస్సామి – ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతి, ఇమస్సుప్పాదా ఇదం ఉప్పజ్జతి, ఇమస్మిం అసతి ఇదం న హోతి, ఇమస్స నిరోధా ఇదం నిరుజ్ఝతీ’’తి (మ. ని. ౨.౨౭౧) చ –

పుబ్బన్తాపరన్తదిట్ఠియో ఠపేత్వా ఞాణస్సేవ వుత్తత్తా ఞాణకథా ఆదితో కథితా.

‘‘అలం, సుభద్ద, తిట్ఠతేతం ‘సబ్బే తే సకాయ పటిఞ్ఞాయ అబ్భఞ్ఞింసు, సబ్బేవ న అబ్భఞ్ఞింసు, ఉదాహు ఏకచ్చే అబ్భఞ్ఞింసు, ఏకచ్చే న అబ్భఞ్ఞింసూ’తి. ధమ్మం తే, సుభద్ద, దేసేస్సామి, తం సుణాహి సాధుకం మనసికరోహి, భాసిస్సామీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౩) చ –

పుథుసమణబ్రాహ్మణపరప్పవాదానం వాదే ఠపేత్వా అరియస్స అట్ఠఙ్గికస్స మగ్గస్స దేసితత్తా, అట్ఠఙ్గికే చ మగ్గే సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతస్స ఞాణస్స పధానత్తా ఞాణకథా ఆదితో కథితా.

‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, సోతాపత్తియఙ్గాని సప్పురిససంసేవో, సద్ధమ్మస్సవనం, యోనిసో మనసికారో, ధమ్మానుధమ్మపటిపత్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౪౬; దీ. ని. ౩.౩౧౧) చ –

‘‘సద్ధాజాతో ఉపసఙ్కమతి, ఉపసఙ్కమన్తో పయిరుపాసతి, పయిరుపాసన్తో సోతం ఓదహతి, ఓహితసోతో ధమ్మం సుణాతి, సుత్వా ధమ్మం ధారేతి, ధాతానం ధమ్మానం పఞ్ఞాయ అత్థం ఉపపరిక్ఖతి, అత్థం ఉపపరిక్ఖతో ధమ్మా నిజ్ఝానం ఖమన్తి, ధమ్మనిజ్ఝానక్ఖన్తియా ఛన్దో జాయతి, ఛన్దజాతో ఉస్సహతి, ఉస్సహిత్వా తులేతి, తులయిత్వా పదహతి, పహితత్తో కాయేన చేవ పరమత్థసచ్చం సచ్ఛికరోతి, పఞ్ఞాయ చ నం పటివిజ్ఝ పస్సతీ’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౩, ౪౩౨) చ –

‘‘ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతి…పే… సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణ’’న్తి ఆదీని (దీ. ని. ౧.౧౯౦) చ –

అనేకాని సుత్తన్తపదాని అనులోమేన్తేన సుతమయే ఞాణం ఆదిం కత్వా యథాక్కమేన ఞాణకథా ఆదితో కథితా.

సా పనాయం ఞాణకథా ఉద్దేసనిద్దేసవసేన ద్విధా ఠితా. ఉద్దేసే ‘‘సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణ’’న్తిఆదినా నయేన తేసత్తతి ఞాణాని మాతికావసేన ఉద్దిట్ఠాని. నిద్దేసే ‘‘కథం సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణం. ‘ఇమే ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యా’తి సోతావధానం, తంపజాననా పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణ’’న్తిఆదినా నయేన తానియేవ తేసత్తతి ఞాణాని విత్థారవసేన నిద్దిట్ఠానీతి.

గన్థారమ్భకథా నిట్ఠితా.

(౧) మహావగ్గో

౧. ఞాణకథా

మాతికావణ్ణనా

౧. తత్థ ఉద్దేసే తావ సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణన్తి ఏత్థ సోతసద్దో అనేకత్థప్పభేదో. తథా హేస –

మంసవిఞ్ఞాణఞాణేసు, తణ్హాదీసు చ దిస్సతి;

ధారాయం అరియమగ్గే, చిత్తసన్తతియమ్పి చ.

‘‘సోతాయతనం సోతధాతు సోతిన్ద్రియ’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౫౭) హి అయం సోతసద్దో మంససోతే దిస్సతి. ‘‘సోతేన సద్దం సుత్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౯౫) సోతవిఞ్ఞాణే. ‘‘దిబ్బాయ సోతధాతుయా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౫౬) ఞాణసోతే. ‘‘యాని సోతాని లోకస్మిన్తి యాని ఏతాని సోతాని మయా కిత్తితాని పకిత్తితాని ఆచిక్ఖితాని దేసితాని పఞ్ఞపితాని పట్ఠపితాని వివరితాని విభత్తాని ఉత్తానీకతాని పకాసితాని. సేయ్యథిదం – తణ్హాసోతో దిట్ఠిసోతో కిలేససోతో దుచ్చరితసోతో అవిజ్జాసోతో’’తిఆదీసు (చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౪) తణ్హాదీసు పఞ్చసు ధమ్మేసు. ‘‘అద్దసా ఖో భగవా మహన్తం దారుక్ఖన్ధం గఙ్గాయ నదియా సోతేన వుయ్హమాన’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౨౪౧) ఉదకధారాయం. ‘‘అరియస్సేతం, ఆవుసో, అట్ఠఙ్గికస్స మగ్గస్స అధివచనం, యదిదం సోతో’’తిఆదీసు అరియమగ్గే. ‘‘పురిసస్స చ విఞ్ఞాణసోతం పజానాతి ఉభయతో అబ్బోచ్ఛిన్నం ఇధ లోకే పతిట్ఠితఞ్చ పరలోకే పతిట్ఠితఞ్చా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౧౪౯) చిత్తసన్తతియం. ఇధ పనాయం మంససోతే దట్ఠబ్బో. తేన సోతేన హేతుభూతేన, కరణభూతేన వా అవధీయతి అవత్థాపీయతి అప్పీయతీతి సోతావధానం. కిం తం? సుతం. సుతఞ్చ నామ ‘‘బహుస్సుతో హోతి సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౩౯) వియ సోతద్వారానుసారేన విఞ్ఞాతం అవధారితం ధమ్మజాతం, తం ఇధ సోతావధానన్తి వుత్తం. తస్మిం సోతావధానసఙ్ఖాతే సుతే పవత్తా పఞ్ఞా సోతావధానే పఞ్ఞా. పఞ్ఞాతి చ తస్స తస్స అత్థస్స పాకటకరణసఙ్ఖాతేన పఞ్ఞాపనట్ఠేన పఞ్ఞా, తేన తేన వా అనిచ్చాదినా పకారేన ధమ్మే జానాతీతిపి పఞ్ఞా.

సుతమయే ఞాణన్తి ఏత్థ సుతసద్దో తావ సఉపసగ్గో అనుపసగ్గో చ –

గమనే విస్సుతే తిన్తేనుయోగోపచితేపి చ;

సద్దే చ సోతద్వారానుసారఞాతే చ దిస్సతి.

తథా హిస్స ‘‘సేనాయ పసుతో’’తిఆదీసు గచ్ఛన్తోతి అత్థో. ‘‘సుతధమ్మస్స పస్సతో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౧౧; మహావ. ౫) విస్సుతధమ్మస్సాతి అత్థో. ‘‘అవస్సుతా అవస్సుతస్స పురిసపుగ్గలస్సా’’తిఆదీసు (పాచి. ౬౫౭) తిన్తా తిన్తస్సాతి అత్థో. ‘‘యే ఝానపసుతా ధీరా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౮౧) అనుయుత్తాతి అత్థో. ‘‘తుమ్హేహి పుఞ్ఞం పసుతం అనప్పక’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౭.౧౨; పే. వ. ౨౫) ఉపచితన్తి అత్థో. ‘‘దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాత’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪౧) సద్దోతి అత్థో. ‘‘బహుస్సుతో హోతి సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౩౯) సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతధరోతి అత్థో. ఇధ పనస్స సోతద్వారానుసారేన విఞ్ఞాతం ఉపధారితన్తి అత్థో. సుతమయే ఞాణన్తి యా ఏసా ఏతం సుతం విఞ్ఞాతం అవధారితం సద్ధమ్మం ఆరబ్భ ఆరమ్మణం కత్వా సబ్బపఠమఞ్చ అపరాపరఞ్చ పవత్తా పఞ్ఞా, తం ‘‘సుతమయే ఞాణ’’న్తి వుత్తం హోతి, సుతమయం ఞాణన్తి అత్థో. సుతమయేతి చ పచ్చత్తవచనమేతం, యథా ‘‘న హేవం వత్తబ్బే’’ (కథా. ౧, ౧౫-౧౮). ‘‘వనప్పగుమ్బే యథా ఫుస్సితగ్గే’’ (ఖు. పా. ౬.౧౩; సు. ని. ౨౩౬). ‘‘నత్థి అత్తకారే నత్థి పరకారే నత్థి పురిసకారే’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౬౮) పచ్చత్తవచనం, ఏవమిధాపి దట్ఠబ్బం. తేన వుత్తం – ‘‘సుతమయం ఞాణన్తి అత్థో’’తి.

అథ వా సుతేన పకతో ఫస్సాదికో ధమ్మపుఞ్జో సుతమయో, తస్మిం సుతమయే ధమ్మపుఞ్జే పవత్తం తంసమ్పయుత్తం ఞాణం సుతమయే ఞాణం. సభావసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన ధమ్మే జానాతీతి ఞాణం. తంయేవ ఞాణం పరియాయవచనేన అధిప్పాయపకాసనత్థం అనియమేన ‘‘పఞ్ఞా’’తి వత్వా పచ్ఛా అధిప్పేతం ‘‘ఞాణ’’న్తి నియమేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఞాణఞ్చ నామ సభావపటివేధలక్ఖణం, అక్ఖలితపటివేధలక్ఖణం వా కుసలిస్సాసఖిత్తఉసుపటివేధో వియ, విసయోభాసనరసం పదీపో వియ, అసమ్మోహపచ్చుపట్ఠానం అరఞ్ఞగతసుదేసకో వియ. ‘‘సమాహితో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౭౧) వచనతో సమాధిపదట్ఠానం. లక్ఖణాదీసు హి సభావో వా సామఞ్ఞం వా లక్ఖణం నామ, కిచ్చం వా సమ్పత్తి వా రసో నామ, ఉపట్ఠానాకారో వా ఫలం వా పచ్చుపట్ఠానం నామ, ఆసన్నకారణం పదట్ఠానం నామాతి వేదితబ్బం.

౨. సుత్వాన సంవరే పఞ్ఞాతి –

పాతిమోక్ఖో సతీ చేవ, ఞాణం ఖన్తి తథేవ చ;

వీరియం పఞ్చిమే ధమ్మా, సంవరాతి పకాసితా.

‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో ఉపాగతో సముపాగతో ఉపపన్నో సమ్పన్నో సమన్నాగతో’’తి (విభ. ౫౧౧) ఆగతో పాతిమోక్ఖసంవరో. ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా న నిమిత్తగ్గాహీ హోతి నానుబ్యఞ్జనగ్గాహీ. యత్వాధికరణమేనం చక్ఖున్ద్రియం అసంవుతం విహరన్తం అభిజ్ఝాదోమనస్సా పాపకా అకుసలా ధమ్మా అన్వాస్సవేయ్యుం, తస్స సంవరాయ పటిపజ్జతి, రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం, చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) నయేన ఆగతో సతిసంవరో.

‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం (అజితాతి భగవా),

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి . (చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛా ౬౦; సు. ని. ౧౦౪౧) –

ఆగతో ఞాణసంవరో. ‘‘కతమే చ, భిక్ఖవే, ఆసవా పటిసేవనా పహాతబ్బా? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮) నయేన ఆగతో పచ్చయపటిసేవనాసంవరో, సోపి ఞాణసంవరేనేవ సఙ్గహితో. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్స జిఘచ్ఛాయ పిపాసాయ డంసమకసవాతాతపసరిసపసమ్ఫస్సానం దురుత్తానం దురాగతానం వచనపథానం ఉప్పన్నానం సారీరికానం వేదనానం దుక్ఖానం తిబ్బానం ఖరానం కటుకానం అసాతానం అమనాపానం పాణహరానం అధివాసకజాతికో హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౪; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) ఆగతో ఖన్తిసంవరో. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతి పజహతి వినోదేతి బ్యన్తీకరోతి అనభావం గమేతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) నయేన ఆగతో వీరియసంవరో. ‘‘ఇధ అరియసావకో మిచ్ఛాఆజీవం పహాయ సమ్మాఆజీవేన జీవికం కప్పేతీ’’తి (సం. ని. ౫.౮) ఆగతో ఆజీవపారిసుద్ధిసంవరో, సోపి వీరియసంవరేనేవ సఙ్గహితో. తేసు సత్తసు సంవరేసు పాతిమోక్ఖసంవరఇన్ద్రియసంవరఆజీవపారిసుద్ధిపచ్చయపటిసేవనసఙ్ఖాతా చత్తారో సంవరా ఇధాధిప్పేతా, తేసు చ విసేసేన పాతిమోక్ఖసంవరో. సబ్బోపి చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరోతి వుచ్చతి. సుతమయఞాణే వుత్తం ధమ్మం సుత్వా సంవరన్తస్స సంవరం కరోన్తస్స తస్మిం సంవరే పవత్తా తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా ‘‘సుత్వాన సంవరే పఞ్ఞా’’తి వుత్తా. అథ వా హేతుఅత్థే సుత్వాతి వచనస్స సమ్భవతో సుతహేతునా సంవరే పఞ్ఞాతిపి అత్థో.

సీలమయే ఞాణన్తి ఏత్థ సీలన్తి సీలనట్ఠేన సీలం. కిమిదం సీలనం నామ? సమాధానం వా, కాయకమ్మాదీనం సుసీల్యవసేన అవిప్పకిణ్ణతాతి అత్థో. ఉపధారణం వా, కుసలానం ధమ్మానం పతిట్ఠావసేన ఆధారభావోతి అత్థో. ఏతదేవ హి ఏత్థ అత్థద్వయం సద్దలక్ఖణవిదూ అనుజానన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘అధిసేవనట్ఠేన ఆచారట్ఠేన తస్సీలట్ఠేన సిరట్ఠేన సీతలట్ఠేన సివట్ఠేన సీల’’న్తి వణ్ణయన్తి.

సీలనం లక్ఖణం తస్స, భిన్నస్సాపి అనేకధా;

సనిదస్సనత్తం రూపస్స, యథా భిన్నస్స నేకధా.

యథా హి నీలపీతాదిభేదేన అనేకధా భిన్నస్సాపి రూపాయతనస్స సనిదస్సనత్తం లక్ఖణం నీలాదిభేదేన భిన్నస్సాపి సనిదస్సనభావానతిక్కమనతో, తథా సీలస్స చేతనాదిభేదేన అనేకధా భిన్నస్సాపి యదేతం కాయకమ్మాదీనం సమాధానవసేన కుసలానఞ్చ ధమ్మానం పతిట్ఠానవసేన వుత్తం సీలనం, తదేవ లక్ఖణం చేతనాదిభేదేన భిన్నస్సాపి సమాధానపతిట్ఠానభావానతిక్కమనతో. ఏవంలక్ఖణస్స పనస్స –

‘‘దుస్సీల్యవిద్ధంసనతా, అనవజ్జగుణో తథా;

కిచ్చసమ్పత్తి అత్థేన, రసో నామ పవుచ్చతి’’.

తస్మా ఇదం సీలం నామ కిచ్చట్ఠేన రసేన దుస్సీల్యవిద్ధంసనరసం, సమ్పత్తిఅత్థేన రసేన అనవజ్జరసన్తి వేదితబ్బం.

సోచేయ్యపచ్చుపట్ఠానం, తయిదం తస్స విఞ్ఞుహి;

ఓత్తప్పఞ్చ హిరీ చేవ, పదట్ఠానన్తి వణ్ణితం. –

తయిదం సీలం ‘‘కాయసోచేయ్యం వచీసోచేయ్యం మనోసోచేయ్య’’న్తి (ఇతివు. ౬౬) ఏవం వుత్తసోచేయ్యపచ్చుపట్ఠానం, సుచిభావేన పచ్చుపట్ఠాతి గహణభావం గచ్ఛతి. హిరోత్తప్పఞ్చ పన తస్స విఞ్ఞూహి పదట్ఠానన్తి వణ్ణితం, ఆసన్నకారణన్తి అత్థో. హిరోత్తప్పే హి సతి సీలం ఉప్పజ్జతి చేవ తిట్ఠతి చ, అసతి నేవ ఉప్పజ్జతి న తిట్ఠతీతి ఏవంవిధేన సీలేన సహగతం తంసమ్పయుత్తం ఞాణం సీలమయే ఞాణం. అథ వా సీలమేవ పకతం సీలమయం, తస్మిం సీలమయే తంసమ్పయుత్తం ఞాణం. అసంవరే ఆదీనవపచ్చవేక్ఖణా చ, సంవరే ఆనిసంసపచ్చవేక్ఖణా చ, సంవరపారిసుద్ధిపచ్చవేక్ఖణా చ, సంవరసంకిలేసవోదానపచ్చవేక్ఖణా చ సీలమయఞాణేనేవ సఙ్గహితా.

౩. సంవరిత్వా సమాదహనే పఞ్ఞాతి సీలమయఞాణే వుత్తసీలసంవరేన సంవరిత్వా సంవరం కత్వా సీలే పతిట్ఠాయ సమాదహన్తస్స ఉపచారప్పనావసేన చిత్తేకగ్గతం కరోన్తస్స తస్మిం సమాదహనే పవత్తా తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా. సమం సమ్మా చ ఆదహనం ఠపనన్తి చ సమాదహనం, సమాధిస్సేవేతం పరియాయవచనం.

సమాధిభావనామయే ఞాణన్తి ఏత్థ కుసలచిత్తేకగ్గతా సమాధి. కేనట్ఠేన సమాధి? సమాధానట్ఠేన సమాధి. కిమిదం సమాధానం నామ? ఏకారమ్మణే చిత్తచేతసికానం సమం సమ్మా చ ఆధానం, ఠపనన్తి వుత్తం హోతి. తస్మా యస్స ధమ్మస్సానుభావేన ఏకారమ్మణే చిత్తచేతసికా సమం సమ్మా చ అవిక్ఖిపమానా అవిప్పకిణ్ణా చ హుత్వా తిట్ఠన్తి, ఇదం సమాధానన్తి వేదితబ్బం. తస్స ఖో పన సమాధిస్స –

లక్ఖణం తు అవిక్ఖేపో, విక్ఖేపవిద్ధంసనం రసో;

అకమ్పనముపట్ఠానం, పదట్ఠానం సుఖం పన.

భావీయతి వడ్ఢీయతీతి భావనా, సమాధి ఏవ భావనా సమాధిభావనా, సమాధిస్స వా భావనా వడ్ఢనా సమాధిభావనా. సమాధిభావనావచనేన అఞ్ఞం భావనం పటిక్ఖిపతి. పుబ్బే వియ ఉపచారప్పనావసేన సమాధిభావనామయే ఞాణం.

౪. పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞాతి ఏత్థ పటిచ్చ ఫలమేతీతి పచ్చయో. పటిచ్చాతి న వినా తేన, అపచ్చక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏతీతి ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చాతి అత్థో. అపిచ ఉపకారకత్థో పచ్చయత్థో, తస్స పచ్చయస్స బహువిధత్తా పచ్చయానం పరిగ్గహే వవత్థాపనే చ పఞ్ఞా పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా.

ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి ఏత్థ ధమ్మసద్దో తావ సభావపఞ్ఞాపుఞ్ఞపఞ్ఞత్తిఆపత్తిపరియత్తినిస్సత్తతావికారగుణపచ్చయపచ్చయుప్పన్నాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కుసలా ధమ్మా అకుసలా ధమ్మా అబ్యాకతా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. తికమాతికా ౧) సభావే దిస్సతి.

‘‘యస్సేతే చతురో ధమ్మా, సద్ధస్స ఘరమేసినో;

సచ్చం ధమ్మో ధితి చాగో, స వే పేచ్చ న సోచతీ’’తి. (సు. ని. ౧౯౦) –

ఆదీసు పఞ్ఞాయం.

‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతి’’న్తి. (థేరగా. ౩౦౪) –

ఆదీసు పుఞ్ఞే. ‘‘పఞ్ఞత్తిధమ్మా నిరుత్తిధమ్మా అధివచనధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. దుకమాతికా ౧౦౬-౧౦౮) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘పారాజికా ధమ్మా సఙ్ఘాదిసేసా ధమ్మా’’తిఆదీసు (పారా. ౨౩౩-౨౩౪) ఆపత్తియం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం జానాతి సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణ’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౭౩) పరియత్తియం. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి (ధ. స. ౧౨౧). ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౭౩; మ. ని. ౧.౧౧౫) నిస్సత్తతాయం. ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా మరణధమ్మా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౧౦.౧౦౭) వికారే. ‘‘ఛన్నం బుద్ధధమ్మాన’’న్తిఆదీసు (మహాని. ౫౦) గుణే. ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తిఆదీసు (విభ. ౭౨౦) పచ్చయే. ‘‘ఠితావ సా ధాతు ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౨౦; అ. ని. ౩.౧౩౭) పచ్చయుప్పన్నే. స్వాయమిధాపి పచ్చయుప్పన్నే దట్ఠబ్బో. అత్థతో పన అత్తనో సభావం ధారేన్తీతి వా, పచ్చయేహి ధారీయన్తీతి వా, అత్తనో ఫలం ధారేన్తీతి వా, అత్తనో పరిపూరకం అపాయేసు అపతమానం ధారేన్తీతి వా, సకసకలక్ఖణే ధారేన్తీతి వా, చిత్తేన అవధారీయన్తీతి వా యథాయోగం ధమ్మాతి వుచ్చన్తి. ఇధ పన అత్తనో పచ్చయేహి ధారీయన్తీతి ధమ్మా, పచ్చయసముప్పన్నా ధమ్మా తిట్ఠన్తి ఉప్పజ్జన్తి చేవ పవత్తన్తి చ ఏతాయాతి ధమ్మట్ఠితి, పచ్చయధమ్మానమేతం అధివచనం. తస్సం ధమ్మట్ఠితియం ఞాణం ధమ్మట్ఠితిఞాణం. ఇదఞ్హి సమాధిభావనామయఞాణే వుత్తసమాధినా సమాహితేన చిత్తేన యథాభూతఞాణదస్సనత్థాయ యోగమారభిత్వా వవత్థాపితనామరూపస్స తేసం నామరూపానం పచ్చయపరిగ్గహపరియాయం ధమ్మట్ఠితిఞాణం ఉప్పజ్జతి. ‘‘నామరూపవవత్థానే ఞాణ’’న్తి అవత్వా ఏవ కస్మా ‘‘ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి వుత్తన్తి చే? పచ్చయపరిగ్గహేనేవ పచ్చయసముప్పన్నపరిగ్గహస్స సిద్ధత్తా. పచ్చయసముప్పన్నే హి అపరిగ్గహితే పచ్చయపరిగ్గహో న సక్కా హోతి కాతుం. తస్మా ధమ్మట్ఠితిఞాణగహణేనేవ తస్స హేతుభూతం పుబ్బే సిద్ధం నామరూపవవత్థానఞాణం వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. కస్మా దుతియతతియఞాణం వియ ‘‘సమాదహిత్వా పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా’’తి న వుత్తన్తి చే? సమథవిపస్సనానం యుగనద్ధత్తా.

‘‘సమాదహిత్వా యథా చే విపస్సతి, విపస్సమానో తథా చే సమాదహే;

విపస్సనా చ సమథో తదా అహు, సమానభాగా యుగనద్ధా వత్తరే’’తి. –

హి వుత్తం. తస్మా సమాధిం అవిస్సజ్జేత్వా సమాధిఞ్చ ఞాణఞ్చ యుగనద్ధం కత్వా యావ అరియమగ్గో, తావ ఉస్సుక్కాపేతబ్బన్తి ఞాపనత్థం ‘‘పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’మిచ్చేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౫. అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం సఙ్ఖిపిత్వా వవత్థానే పఞ్ఞాతి ఏత్థ అత్తనో సభావం, ఉప్పాదాదిక్ఖణం వా పత్వా అతి ఇతా అతిక్కన్తాతి అతీతా, తదుభయమ్పి న ఆగతా న సమ్పత్తాతి అనాగతా, తం తం కారణం పటిచ్చ ఉప్పాదాదిఉద్ధం పన్నా గతా పవత్తాతి పచ్చుప్పన్నా. అద్ధా సన్తతిఖణపచ్చుప్పన్నేసు సన్తతిపచ్చుప్పన్నం ఇధాధిప్పేతం. తేసం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం పఞ్చక్ఖన్ధధమ్మానం ఏకేకక్ఖన్ధలక్ఖణే సఙ్ఖిపిత్వా కలాపవసేన రాసిం కత్వా వవత్థానే నిచ్ఛయనే సన్నిట్ఠాపనే పఞ్ఞా.

సమ్మసనే ఞాణన్తి సమ్మా ఆమసనే అనుమజ్జనే పేక్ఖణే ఞాణం, కలాపసమ్మసనఞాణన్తి అత్థో. ఇదఞ్హి నామరూపవవత్థానఞాణానన్తరం నామరూపపచ్చయపరిగ్గహే ధమ్మట్ఠితిఞాణే ఠితస్స ‘‘యంకిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా ఓళారికం వా సుఖుమం వా హీనం వా పణీతం వా యం దూరే సన్తికే వా, సబ్బం తం రూపం అనిచ్చతో వవత్థపేతి, ఏకం సమ్మసనం, దుక్ఖతో వవత్థపేతి, ఏకం సమ్మసనం, అనత్తతో వవత్థపేతి, ఏకం సమ్మసన’’న్తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౪౮) నయేన వుత్తసమ్మసనవసేన పుబ్బే వవత్థాపితే ఏకేకస్మిం ఖన్ధే తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో విపస్సన్తస్స కలాపసమ్మసనఞాణం ఉప్పజ్జతి.

౬. పచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం విపరిణామానుపస్సనే పఞ్ఞాతి సన్తతివసేన పచ్చుప్పన్నానం అజ్ఝత్తం పఞ్చక్ఖన్ధధమ్మానం విపరిణామదస్సనే భఙ్గదస్సనే పఞ్ఞా. యస్మా ‘‘ఇమే ధమ్మా ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జన్తీ’’తి ఉదయం గహేత్వాపి భేదేయేవ చిత్తం ఠపేతి, తస్మా అవుత్తోపి ఉదయో వుత్తోయేవ హోతీతి వేదితబ్బో. పచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం దస్సనేన వా ఉదయదస్సనస్స సిద్ధత్తా ఉదయో వుత్తోయేవ హోతి. న హి ఉదయం వినా ధమ్మానం ఉప్పన్నత్తం సిజ్ఝతి, తస్మా ‘‘పచ్చుప్పన్నానం ధమ్మానం ఉప్పాదవిపరిణామానుపస్సనే పఞ్ఞా’’తి అవుత్తేపి వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. ‘‘ఉదయబ్బయానుపస్సనే ఞాణ’’న్తి నియమితత్తా చ ఉదయదస్సనం సిద్ధమేవ హోతీతి అనన్తరం వుత్తస్స సమ్మసనఞాణస్స పారం గన్త్వా తంసమ్మసనేయేవ పాకటీభూతే ఉదయబ్బయే పరిగ్గణ్హిత్వా సఙ్ఖారానం పరిచ్ఛేదకరణత్థం ఉదయబ్బయానుపస్సనం ఆరభన్తస్స ఉప్పజ్జతి ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం. తఞ్హి ఉదయబ్బయే అనుపస్సనతో ఉదయబ్బయానుపస్సనాతి వుచ్చతి.

౭. ఆరమ్మణం పటిసఙ్ఖాతి రూపక్ఖన్ధాదిఆరమ్మణం భఙ్గతో పటిసఙ్ఖాయ జానిత్వా పస్సిత్వా. భఙ్గానుపస్సనే పఞ్ఞా విపస్సనే ఞాణన్తి తస్స ఆరమ్మణం భఙ్గతో పటిసఙ్ఖాయ ఉప్పన్నస్స ఞాణస్స భఙ్గం అనుపస్సనే యా పఞ్ఞా, తం ‘‘విపస్సనే ఞాణ’’న్తి వుత్తం హోతి. విపస్సనాతి చ వివిధా పస్సనా విపస్సనా. ఆరమ్మణపటిసఙ్ఖాతిపి పాఠో. తస్సత్థో – ఆరమ్మణస్స పటిసఙ్ఖా జాననా పస్సనాతి వుత్తనయేనేవ ఆరమ్మణపటిసఙ్ఖా ‘‘భఙ్గానుపస్సనే పఞ్ఞా విపస్సనే ఞాణ’’న్తి వుత్తం హోతి. యస్మా పన భఙ్గానుపస్సనాయ ఏవ విపస్సనా సిఖం పాపుణాతి, తస్మా విసేసేత్వా ఇదమేవ ‘‘విపస్సనే ఞాణ’’న్తి వుత్తం. యస్మా ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ ఠితస్స మగ్గామగ్గఞాణదస్సనం ఉప్పజ్జతి, తస్మా తస్సా సిద్ధాయ తం సిద్ధమేవ హోతీతి తం అవత్వావ భఙ్గానుపస్సనాయ ఏవ విపస్సనాసిఖం ఞాణం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ సుపరిదిట్ఠఉదయబ్బయస్స సుపరిచ్ఛిన్నేసు సఙ్ఖారేసు లహుం లహుం ఉపట్ఠహన్తేసు ఞాణే తిక్ఖే వహన్తే ఉదయం పహాయ భఙ్గే ఏవ సతి సన్తిట్ఠతి, తస్స ‘‘ఏవం ఉప్పజ్జిత్వా ఏవం నామ సఙ్ఖారా భిజ్జన్తీ’’తి పస్సతో ఏతస్మిం ఠానే భఙ్గానుపస్సనాఞాణం ఉప్పజ్జతి.

౮. భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞాతి ఉప్పాదపవత్తనిమిత్తఆయూహనాపటిసన్ధీనం భయతో ఉపట్ఠానే పీళాయోగతో సప్పటిభయవసేన గహణూపగమనే పఞ్ఞాతి అత్థో. భయతో ఉపట్ఠాతీతి భయతుపట్ఠానం ఆరమ్మణం, తస్మిం భయతుపట్ఠానే. అథ వా భయతో ఉపతిట్ఠతీతి భయతుపట్ఠానం, పఞ్ఞా, తం ‘‘భయతుపట్ఠాన’’న్తి వుత్తం హోతి.

ఆదీనవే ఞాణన్తి భుమ్మవచనమేవ. ‘‘యా చ భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞా, యఞ్చ ఆదీనవే ఞాణం, యా చ నిబ్బిదా, ఇమే ధమ్మా ఏకట్ఠా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి. మ. ౧.౨౨౭) వుత్తత్తా ఏకమివ వుచ్చమానమ్పి అవత్థాభేదేన ముఞ్చితుకమ్యతాది వియ తివిధమేవ హోతి. తస్మా భయతుపట్ఠానఆదీనవానుపస్సనాసు సిద్ధాసు నిబ్బిదానుపస్సనా సిద్ధా హోతీతి కత్వా అవుత్తాపి వుత్తావ హోతీతి వేదితబ్బా.

సబ్బసఙ్ఖారానం భఙ్గారమ్మణం భఙ్గానుపస్సనం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స బహులీకరోన్తస్స తిభవచతుయోనిపఞ్చగతిసత్తవిఞ్ఞాణట్ఠితినవసత్తావాసేసు పభేదకా సఙ్ఖారా సుఖేన జీవితుకామస్స భీరుకపురిసస్స సీహబ్యగ్ఘదీపిఅచ్ఛతరచ్ఛయక్ఖరక్ఖసచణ్డగోణచణ్డకుక్కురపభిన్న- మదచణ్డహత్థిఘోరఆసివిసఅసనివిచక్కసుసానరణభూమిజలితఅఙ్గారకాసుఆదయో వియ మహాభయం హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, తస్స ‘‘అతీతా సఙ్ఖారా నిరుద్ధా, పచ్చుప్పన్నా నిరుజ్ఝన్తి, అనాగతాపి ఏవమేవ నిరుజ్ఝిస్సన్తీ’’తి పస్సతో ఏతస్మిం ఠానే భయతుపట్ఠానం ఞాణం ఉప్పజ్జతి. తస్స తం భయతుపట్ఠానఞాణం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స బహులీకరోన్తస్స సబ్బభవయోనిగతిఠితిసత్తావాసేసు నేవ తాణం న లేణం న గతి న పటిసరణం పఞ్ఞాయతి, సబ్బభవయోనిగతిఠితినివాసగతేసు సఙ్ఖారేసు ఏకసఙ్ఖారేపి పత్థనా వా పరామాసో వా న హోతి, తయో భవా వీతచ్చితఙ్గారపుణ్ణా అఙ్గారకాసుయో వియ, చత్తారో మహాభూతా ఘోరవిసా ఆసివిసా వియ, పఞ్చక్ఖన్ధా ఉక్ఖిత్తాసికా వధకా వియ, ఛ అజ్ఝత్తికాయతనాని సుఞ్ఞగామో వియ, ఛ బాహిరాయతనాని గామఘాతకచోరా వియ, సత్తవిఞ్ఞాణట్ఠితియో నవ చ సత్తావాసా ఏకాదసహి అగ్గీహి ఆదిత్తా సమ్పజ్జలితా సజోతిభూతా వియ చ, సబ్బే సఙ్ఖారా గణ్డభూతా రోగభూతా సల్లభూతా అఘభూతా ఆబాధభూతా వియ చ నిరస్సాదా నిరసా మహాఆదీనవరాసిభూతా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, సుఖేన జీవితుకామస్స భీరుకపురిసస్స రమణీయాకారసణ్ఠితమ్పి సవాళకమివ వనగహనం, ససద్దూలా వియ గుహా, సగాహరక్ఖసం వియ ఉదకం, సముస్సితఖగ్గా వియ పచ్చత్థికా, సవిసం వియ భోజనం, సచోరో వియ మగ్గో, ఆదిత్తమివ అగారం, ఉయ్యుత్తసేనా వియ రణభూమి. యథా హి సో పురిసో ఏతాని సవాళకవనగహనాదీని ఆగమ్మ భీతో సంవిగ్గో లోమహట్ఠజాతో సమన్తతో ఆదీనవమేవ పస్సతి, ఏవమేవ సో యోగావచరో భఙ్గానుపస్సనావసేన సబ్బసఙ్ఖారేసు భయతో ఉపట్ఠితేసు సమన్తతో నిరసం నిరస్సాదం ఆదీనవమేవ పస్సతి. తస్సేవం పస్సతో ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం ఉప్పజ్జతి.

సో ఏవం సబ్బసఙ్ఖారే ఆదీనవతో సమ్పస్సన్తో సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసగతే సభేదకే సఙ్ఖారగతే నిబ్బిన్దతి ఉక్కణ్ఠతి నాభిరమతి. సేయ్యథాపి నామ చిత్తకూటపబ్బతపాదాభిరతో సువణ్ణరాజహంసో అసుచిమ్హి చణ్డాలగామద్వారఆవాటే నాభిరమతి, సత్తసు మహాసరేసుయేవ అభిరమతి, ఏవమేవ అయం యోగీరాజహంసో సుపరిదిట్ఠాదీనవే సభేదకే సఙ్ఖారగతే నాభిరమతి, భావనారామతాయ పన భావనారతియా సమన్నాగతత్తా సత్తసు అనుపస్సనాసుయేవ అభిరమతి. యథా చ సువణ్ణపఞ్జరేపి పక్ఖిత్తో సీహో మిగరాజా నాభిరమతి, తియోజనసహస్సవిత్థతే పన హిమవన్తేయేవ రమతి, ఏవమయమ్పి యోగీసీహో తివిధే సుగతిభవేపి నాభిరమతి, తీసు అనుపస్సనాసుయేవ రమతి. యథా చ సబ్బసేతో సత్తప్పతిట్ఠో ఇద్ధిమా వేహాసఙ్గమో ఛద్దన్తో నాగరాజా నగరమజ్ఝే నాభిరమతి, హిమవతి ఛద్దన్తరహదేయేవ రమతి, ఏవమయం యోగీవరవారణో సబ్బస్మిమ్పి సఙ్ఖారగతే నాభిరమతి, ‘‘అనుప్పాదో ఖేమ’’న్తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౫౩) నయేన నిద్దిట్ఠే సన్తిపదేయేవ రమతి, తన్నిన్నతప్పోణతప్పబ్భారమానసో హోతి. ఏత్తావతా తస్స నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం ఉప్పన్నం హోతీతి.

౯. ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనా పఞ్ఞా సఙ్ఖారుపేక్ఖాసు ఞాణన్తి ముఞ్చితుం చజితుం కామేతి ఇచ్ఛతీతి ముఞ్చితుకామో, ముఞ్చితుకామస్స భావో ముఞ్చితుకమ్యతా. పటిసఙ్ఖాతి ఉపపరిక్ఖతీతి పటిసఙ్ఖా, పటిసఙ్ఖానం వా పటిసఙ్ఖా. సన్తిట్ఠతి అజ్ఝుపేక్ఖతీతి సన్తిట్ఠనా, సన్తిట్ఠనం వా సన్తిట్ఠనా. ముఞ్చితుకమ్యతా చ సా పటిసఙ్ఖా చ సన్తిట్ఠనా చాతి ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనా. ఇతి పుబ్బభాగే నిబ్బిదాఞాణేన నిబ్బిన్నస్స ఉప్పాదాదీని పరిచ్చజితుకామతా ముఞ్చితుకమ్యతా. ముఞ్చనస్స ఉపాయకరణత్థం మజ్ఝే పటిసఙ్ఖానం పటిసఙ్ఖా. ముఞ్చిత్వా అవసానే అజ్ఝుపేక్ఖనం సన్తిట్ఠనా. ఏవం అవత్థాభేదేన తిప్పకారా పఞ్ఞా సఙ్ఖారానం అజ్ఝుపేక్ఖనాసు ఞాణం, ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనాసఙ్ఖాతానం అవత్థాభేదేన భిన్నానం తిస్సన్నమ్పి పఞ్ఞానం సఙ్ఖారుపేక్ఖతం ఇచ్ఛన్తేన పన ‘‘పఞ్ఞా’’తి చ ‘‘సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూ’’తి చ బహువచనం కతం, అవత్థాభేదేన భిన్నస్సాపి ఏకత్తా ‘‘ఞాణ’’న్తి ఏకవచనం కతన్తి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్చ – ‘‘యా చ ముఞ్చితుకమ్యతా యా చ పటిసఙ్ఖానుపస్సనా యా చ సఙ్ఖారుపేక్ఖా, ఇమే ధమ్మా ఏకట్ఠా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి. మ. ౧.౨౨౭). కేచి పన ‘‘సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూతి బహువచనం సమథవిపస్సనావసేన సఙ్ఖారుపేక్ఖానం బహుత్తా’’తిపి వదన్తి. సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూతి చ కిరియాపేక్ఖన్తి వేదితబ్బం. అవత్థాభేదేన పన తేన నిబ్బిదాఞాణేన నిబ్బిన్దన్తస్స ఉక్కణ్ఠన్తస్స సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసగతేసు సభేదకేసు సఙ్ఖారేసు చిత్తం న సజ్జతి న లగ్గతి న బజ్ఝతి, సబ్బసఙ్ఖారగతం ముఞ్చితుకామం ఛడ్డేతుకామం హోతి.

అథ వా యథా జాలబ్భన్తరగతో మచ్ఛో, సప్పముఖగతో మణ్డూకో, పఞ్జరపక్ఖిత్తో వనకుక్కుటో, దళ్హపాసవసంగతో మిగో, అహితుణ్డికహత్థగతో సప్పో, మహాపఙ్కపక్ఖన్దో కుఞ్జరో, సుపణ్ణముఖగతో నాగరాజా, రాహుముఖపవిట్ఠో చన్దో, సపత్తపరిక్ఖిత్తో పురిసోతిఏవమాదయో తతో తతో ముచ్చితుకామా నిస్సరితుకామావ హోన్తి, ఏవం తస్స యోగినో చిత్తం సబ్బస్మా సఙ్ఖారగతా ముచ్చితుకామం నిస్సరితుకామం హోతి. ఏవఞ్హి వుచ్చమానే ‘‘ముచ్చితుకామస్స ముచ్చితుకమ్యతా’’తి పాఠో యుజ్జతి. ఏవఞ్చ సతి ‘‘ఉప్పాదం ముఞ్చితుకమ్యతా’’తిఆదీసు ‘‘ఉప్పాదా ముచ్చితుకమ్యతా’’తిఆది వత్తబ్బం హోతి, తస్మా పురిమో ఏవ అత్థో సున్దరతరో. అథస్స సబ్బసఙ్ఖారేసు విగతాలయస్స సబ్బసఙ్ఖారగతం ముఞ్చితుకామస్స ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం ఉప్పజ్జతి. సో ఏవం సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసగతే సభేదకే సఙ్ఖారే ముఞ్చితుకామో ముఞ్చనస్స ఉపాయసమ్పాదనత్థం పున తే ఏవ సఙ్ఖారే పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణేన తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా విపస్సతి. ఏవఞ్హి విపస్సతో చస్స అనిచ్చవసేన నిమిత్తం పటిసఙ్ఖాఞాణం ఉప్పజ్జతి, దుక్ఖవసేన పవత్తం పటిసఙ్ఖాఞాణం ఉప్పజ్జతి, అనత్తవసేన నిమిత్తఞ్చ పవత్తఞ్చ పటిసఙ్ఖాఞాణం ఉప్పజ్జతి. సో పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణేన ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా సుఞ్ఞా’’తి దిస్వా తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సఙ్ఖారే పరిగ్గణ్హన్తో భయఞ్చ నన్దిఞ్చ విప్పహాయ భరియాయ దోసం దిస్వా విస్సట్ఠభరియో వియ పురిసో తస్సా భరియాయ సఙ్ఖారేసు ఉదాసీనో హోతి మజ్ఝత్తో, ‘‘అహ’’న్తి వా ‘‘మమ’’న్తి వా న గణ్హాతి. తస్స ఏవం జానతో ఏవం పస్సతో తీసు భవేసు చిత్తం పతిలీయతి పటికుటతి పటివత్తతి న సమ్పసారియతి. సేయ్యథాపి నామ పదుమపలాసే ఈసకం పోణే ఉదకఫుసితాని పతిలీయన్తి పటికుటన్తి పటివత్తన్తి న సమ్పసారియన్తి. సేయ్యథాపి వా పన కుక్కుటపత్తం వా న్హారుదద్దులం వా అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తం పతిలీయతి పటికుటతి పటివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఏవం తస్స తీసు భవేసు చిత్తం పతిలీయతి పటికుటతి పటివత్తతి న సమ్పసారియతి, ఉపేక్ఖా సణ్ఠాతి. ఏవమస్స సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం ఉప్పన్నం హోతి. ఇమినా సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణేన సద్ధిం ఉపరి గోత్రభుఞాణస్స సాధకం అనులోమఞాణం పుబ్బాపరఞాణేహి అవుత్తమ్పి వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హి భగవతా –

‘‘సో వత, భిక్ఖవే, భిక్ఖు కఞ్చి సఙ్ఖారం నిచ్చతో సమనుపస్సన్తో అనులోమికాయ ఖన్తియా సమన్నాగతో భవిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, అనులోమికాయ ఖన్తియా అసమన్నాగతో సమ్మత్తనియామం ఓక్కమిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, సమ్మత్తనియామం అనోక్కమమానో సోతాపత్తిఫలం వా సకదాగామిఫలం వా అనాగామిఫలం వా అరహత్తఫలం వా సచ్ఛికరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది (అ. ని. ౬.౯౮; పటి. మ. ౩.౩౬).

వుత్తఞ్చ ధమ్మసేనాపతినా –

‘‘కతిహాకారేహి అనులోమికం ఖన్తిం పటిలభతి? కతిహాకారేహి సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతి? చత్తాలీసాయ ఆకారేహి అనులోమికం ఖన్తిం పటిలభతి, చత్తాలీసాయ ఆకారేహి సమ్మత్తనియామం ఓక్కమతీ’’తిఆది (పటి. మ. ౩.౩౭).

పట్ఠానే చేతం వుత్తం భగవతా –

‘‘అనులోమం గోత్రభుస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో. అనులోమం వోదానస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో’’తిఆది (పట్ఠా. ౧.౧.౪౧౭).

తస్స హి తం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం ఆసేవన్తస్స భావేన్తస్స బహులీకరోన్తస్స అధిమోక్ఖసద్ధా బలవతరా హోతి, వీరియం సుపగ్గహితం, సతి సూపట్ఠితా, చిత్తం సుసమాహితం, సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం తిక్ఖతరం పవత్తతి. తస్స ఇదాని మగ్గో ఉప్పజ్జిస్సతీతి సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ సఙ్ఖారే ‘‘అనిచ్చా’’తి వా ‘‘దుక్ఖా’’తి వా ‘‘అనత్తా’’తి వా సమ్మసిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. భవఙ్గానన్తరం సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ కతనయేనేవ సఙ్ఖారే ‘‘అనిచ్చా’’తి వా ‘‘దుక్ఖా’’తి వా ‘‘అనత్తా’’తి వా ఆరమ్మణం కురుమానం ఉప్పజ్జతి మనోద్వారావజ్జనం. తదనన్తరం తథేవ సఙ్ఖారే ఆరమ్మణం కత్వా ద్వే తీణి చత్తారి వా జవనచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. తంసమ్పయుత్తం ఞాణం అనులోమఞాణం. తఞ్హి పురిమానఞ్చ అట్ఠన్నం విపస్సనాఞాణానం తథకిచ్చతాయ అనులోమేతి, ఉపరి చ పత్తబ్బానం సత్తతింసాయ బోధిపక్ఖియధమ్మానం అనులోమేతి. యథా హి ధమ్మికో రాజా వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసిన్నో అట్ఠన్నం వోహారికమహామత్తానం వినిచ్ఛయం సుత్వా అగతిగమనం పహాయ మజ్ఝత్తో హుత్వా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదమానో తేసఞ్చ వినిచ్ఛయస్స అనులోమేతి, పోరాణస్స చ రాజధమ్మస్స. తత్థ రాజా వియ అనులోమఞాణం, అట్ఠ వోహారికమహామత్తా వియ అట్ఠ విపస్సనాఞాణాని, పోరాణరాజధమ్మో వియ సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా, యథా రాజా ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అనుమోదమానో వోహారికానఞ్చ వినిచ్ఛయస్స రాజధమ్మస్స చ అనులోమేతి, ఏవమిదం అనిచ్చాదివసేన సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానానం అట్ఠన్నఞ్చ విపస్సనాఞాణానం తథకిచ్చతాయ అనులోమేతి, ఉపరి చ పత్తబ్బానం సత్తతింసాయ బోధిపక్ఖియధమ్మానం. తస్మా అనులోమఞాణన్తి వుచ్చతి.

౧౦. బహిద్ధా వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా గోత్రభుఞాణన్తి ఏత్థ బహిద్ధాతి సఙ్ఖారనిమిత్తం. తఞ్హి అజ్ఝత్తచిత్తసన్తానే అకుసలక్ఖన్ధే ఉపాదాయ బహిద్ధాతి వుత్తం. తస్మా బహిద్ధా సఙ్ఖారనిమిత్తమ్హా వుట్ఠాతి విగతం హుత్వా ఉద్ధం తిట్ఠతీతి వుట్ఠానం, వివట్టతి పరావట్టతి పరమ్ముఖం హోతీతి వివట్టనం, వుట్ఠానఞ్చ తం వివట్టనఞ్చాతి వుట్ఠానవివట్టనం. తేనేవాహ –

‘‘గోత్రభుఞాణం సముదయస్స అసముచ్ఛిన్దనతో పవత్తా న వుట్ఠాతి, నిబ్బానారమ్మణతో పన నిమిత్తా వుట్ఠాతీతి ఏకతో వుట్ఠానం హోతీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౮౨౭).

పుథుజ్జనగోత్తాభిభవనతో అరియగోత్తభావనతో గోత్రభు. ఇదఞ్హి అనులోమఞాణేహి పదుమపలాసతో ఉదకమివ సబ్బసఙ్ఖారతో పతిలీయమానచిత్తస్స అనులోమఞాణస్స ఆసేవనన్తే అనిమిత్తం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కురుమానం పుథుజ్జనగోత్తం పుథుజ్జనసఙ్ఖం పుథుజ్జనభూమిం అతిక్కమమానం అరియగోత్తం అరియసఙ్ఖం అరియభూమిం ఓక్కమమానం నిబ్బానారమ్మణే పఠమావత్తనపఠమాభోగపఠమసమన్నాహారభూతం మగ్గస్స అనన్తరసమనన్తరాసేవనఉపనిస్సయనత్థివిగతవసేన ఛహి ఆకారేహి పచ్చయభావం సాధయమానం సిఖాప్పత్తం విపస్సనాయ ముద్ధభూతం అపునరావత్తకం ఉప్పజ్జతి.

౧౧. దుభతో వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా మగ్గే ఞాణన్తి ఏత్థ దుభతోతి ఉభతో, ద్వయతోతి వా వుత్తం హోతి. కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనతో కిలేసేహి చ తదనువత్తకక్ఖన్ధేహి చ నిబ్బానారమ్మణకరణతో బహిద్ధా సబ్బసఙ్ఖారనిమిత్తేహి చ వుట్ఠాతి వివట్టతీతి దుభతో వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా. తేనేవాహ –

‘‘చత్తారిపి మగ్గఞాణాని అనిమిత్తారమ్మణత్తా నిమిత్తతో వుట్ఠహన్తి, సముదయస్స సముచ్ఛిన్దనతో పవత్తా వుట్ఠహన్తీతి దుభతో వుట్ఠానాని హోన్తీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౮౨౭).

మగ్గే ఞాణన్తి నిబ్బానం మగ్గతి పేక్ఖతి, నిబ్బానత్థికేహి వా మగ్గీయతి అన్వేసీయతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతి పవత్తతీతి మగ్గో, తస్మిం మగ్గే ఞాణం. జాతిగ్గహణేన ఏకవచనం కతం. తఞ్హి గోత్రభుఞాణస్స అనన్తరం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కురుమానం సయంవజ్ఝే కిలేసే నిరవసేసం సముచ్ఛిన్దమానం అనమతగ్గసంసారవట్టదుక్ఖసముద్దం సోసయమానం సబ్బాపాయద్వారాని పిదహమానం సత్తఅరియధనసమ్ముఖీభావం కురుమానం అట్ఠఙ్గికం మిచ్ఛామగ్గం పజహమానం సబ్బవేరభయాని వూపసమయమానం సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఓరసపుత్తభావముపనయమానం అఞ్ఞాని చ అనేకాని ఆనిసంససతాని పటిలాభయమానం మగ్గఞాణం ఉప్పజ్జతి.

ఠాతుం ఇచ్ఛం పురిసో, లఙ్ఘిత్వా మాతికాయ పరతీరే;

వేగేనాగమ్మ యథా, గణ్హిత్వా ఓరిమతిరతరుబద్ధం.

రజ్జుం వా దణ్డం వా, ఉల్లఙ్ఘిత్వాన పారనిన్నతను;

పారాపన్నో పన తం, ముఞ్చియ వేధం పతిట్ఠహతి పారే.

ఏవం యోగావచరో, సక్కాయమయమ్హి ఓరిమే తీరే;

దిట్ఠభయో అభయే పన, ఠాతుం ఇచ్ఛం అమతపారే.

ఉదయబ్బయానుపస్స, పభుతికవేగేన ఆగతో రజ్జుం;

రూపావ్హం దణ్డం వా, తదితరఖన్ధావ్హయం సమ్మా.

గణ్హిత్వా ఆవజ్జన, చిత్తేన హి పుబ్బవుత్తనయతోవ;

అనులోమేహుల్లఙ్ఘియ, నిబ్బుతినిన్నో తదాసనోపగతో.

తం ముఞ్చియ గోత్రభునా, అలద్ధఆసేవనేన తు పవేధం;

పతితో సఙ్ఖతపారే, తతో పతిట్ఠాతి మగ్గఞాణేన.

పస్సితుకామో చన్దం, చన్దే ఛన్నమ్హి అబ్భపటలేహి;

థులకసుఖుమసుఖుమేసు, అబ్భేసు హటేసు వాయునా కమతో.

చన్దం పస్సేయ్య నరో, యథా తథేవానులోమఞాణేహి కమా;

సచ్చచ్ఛాదకమోహే, వినాసితే పేక్ఖతే హి గోత్రభు అమతం.

వాతా వియ తే చన్దం, అమతం న హి పేక్ఖరేనులోమాని;

పురిసో అబ్భాని యథా, గోత్రభు న తమం వినోదేతి.

భమితమ్హి చక్కయన్తే, ఠితో నరో అఞ్ఞదిన్నసఞ్ఞాయ;

ఉసుపాతే ఫలకసతం, అపేక్ఖమానో యథా విజ్ఝే.

ఏవమిధ మగ్గఞాణం, గోత్రభునా దిన్నసఞ్ఞమవిహాయ;

నిబ్బానే వత్తన్తం, లోభక్ఖన్ధాదికే పదాలేతి.

సంసారదుక్ఖజలధిం, సోసయతి పిదహతి దుగ్గతిద్వారం;

కురుతే చ అరియధనినం, మిచ్ఛామగ్గఞ్చ పజహాతి.

వేరభయాని సమయతే, కరోతి నాథస్స ఓరససుతత్తం;

అఞ్ఞే చ అనేకసతే, ఆనీసంసే దదాతి ఞాణమిదన్తి.

౧౨. పయోగప్పటిప్పస్సద్ధిపఞ్ఞా ఫలే ఞాణన్తి ఏత్థ పయోగోతి భుసో యోగో, ఫలసచ్ఛికిరియాయ మగ్గభావనాయ ఉభతో వుట్ఠానపయోగో, తస్స పయోగస్స పటిప్పస్సమ్భనం నిట్ఠానం పయోగపటిప్పస్సద్ధి. కిం తం? చతుమగ్గకిచ్చపరియోసానం. తస్సా పయోగపటిప్పస్సద్ధియా హేతుభూతాయ పవత్తా ఫలే పఞ్ఞా పయోగప్పటిప్పస్సద్ధిపఞ్ఞా. ఫలతి విపచ్చతీతి ఫలం, తస్మిం ఫలే తంసమ్పయుత్తం ఞాణం. ఏకేకస్స హి మగ్గఞాణస్స అనన్తరా తస్స తస్సేవ విపాకభూతాని నిబ్బానారమ్మణాని తీణి వా ద్వే వా ఏకం వా ఫలచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అనన్తరవిపాకత్తాయేవ లోకుత్తరకుసలానం ‘‘సమాధిమానన్తరికఞ్ఞమాహూ’’తి (ఖు. పా. ౬.౫; సు. ని. ౨౨౮) చ, ‘‘దన్ధం ఆనన్తరికం పాపుణాతి ఆసవానం ఖయాయా’’తి (అ. ని. ౪.౧౬౨) చ ఆది వుత్తం. యస్స ద్వే అనులోమాని, తస్స తతియం గోత్రభు, చతుత్థం మగ్గచిత్తం, తీణి ఫలచిత్తాని హోన్తి. యస్స తీణి అనులోమాని, తస్స చతుత్థం గోత్రభు, పఞ్చమం మగ్గచిత్తం, ద్వే ఫలచిత్తాని హోన్తి. యస్స చత్తారి అనులోమాని, తస్స పఞ్చమం గోత్రభు, ఛట్ఠం మగ్గచిత్తం, ఏకం ఫలచిత్తం హోతి. ఇదం మగ్గవీథియం ఫలం. కాలన్తరఫలం పన సమాపత్తివసేన ఉప్పజ్జమానం నిరోధా వుట్ఠహన్తస్స ఉప్పజ్జమానఞ్చ ఏతేనేవ సఙ్గహితం.

౧౩. ఛిన్నవటుమానుపస్సనే పఞ్ఞాతి తేన తేన అరియమగ్గేన సముచ్ఛిన్నం తం తం ఉపక్కిలేసం పచ్ఛా పస్సనే పఞ్ఞా. విముత్తిఞాణన్తి విముత్తియా ఞాణం. విముత్తీతి చ ఉపక్కిలేసేహి విముత్తం పరిసుద్ధం చిత్తం, విముత్తభావో వా. తస్సా విముత్తియా జాననం ఞాణం విముత్తిఞాణం. కిలేసేహి విముత్తం చిత్తసన్తతిమ్పి కిలేసేహి విముత్తభావమ్పి పచ్చవేక్ఖన్తో కిలేసేహి న వినా పచ్చవేక్ఖతీతి ఏతేన పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణం వుత్తం హోతి. ‘‘విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణం హోతీ’’తి (మహావ. ౨౩; దీ. ని. ౧.౨౪౮) హి ఇదమేవ సన్ధాయ వుత్తం. అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం పన అవుత్తమ్పి ఇమినావ వుత్తం హోతీతి గహేతబ్బం. వుత్తఞ్చ –

‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా తేన;

వుత్తా భవన్తి సబ్బే, ఇతి వుత్తో లక్ఖణో హారో’’తి. (నేత్తి. ౪.౫ నిద్దేసవార);

అథ వా అరహతో అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణాభావా చతున్నం అరియానం లబ్భమానం పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణమేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

౧౪. తదా సముదాగతే ధమ్మే పస్సనే పఞ్ఞాతి తదా మగ్గక్ఖణే ఫలక్ఖణే చ సముదాగతే పటిలాభవసేన చ పటివేధవసేన చ సమాగతే సమ్పత్తే సమఙ్గిభూతే మగ్గఫలధమ్మే చతుసచ్చధమ్మే చ పస్సనా పేక్ఖణా పజాననా పఞ్ఞా. పచ్చవేక్ఖణే ఞాణన్తి నివత్తిత్వా భుసం పస్సనం జాననం ఞాణం. ఇమినా చ ఞాణద్వయేన పచ్చవేక్ఖణఞాణాని వుత్తాని హోన్తి. సోతాపన్నస్స హి మగ్గవీథియం సోతాపత్తిఫలపరియోసానే చిత్తం భవఙ్గం ఓతరతి, తతో భవఙ్గం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా మగ్గపచ్చవేక్ఖణత్థాయ మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం నిరుద్ధే పటిపాటియా సత్త మగ్గపచ్చవేక్ఖణజవనానీతి. పున భవఙ్గం ఓతరిత్వా తేనేవ నయేన ఫలాదీనం పచ్చవేక్ఖణత్థాయ ఆవజ్జనాదీని ఉప్పజ్జన్తి. యేసం ఉప్పత్తియా ఏస మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి, ఫలం పచ్చవేక్ఖతి, పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, అవసిట్ఠకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, నిబ్బానం పచ్చవేక్ఖతి. సో హి ‘‘ఇమినా వతాహం మగ్గేన ఆగతో’’తి మగ్గం పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘అయం మే ఆనిసంసో లద్ధో’’తి ఫలం పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా పహీనా’’తి పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, తతో ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా అవసిట్ఠా’’తి ఉపరిమగ్గవజ్ఝే కిలేసే పచ్చవేక్ఖతి, అవసానే ‘‘అయం మే ధమ్మో ఆరమ్మణతో పటిలద్ధో’’తి అమతం నిబ్బానం పచ్చవేక్ఖతి. ఇతి సోతాపన్నస్స అరియసావకస్స పఞ్చ పచ్చవేక్ఖణాని హోన్తి. యథా చ సోతాపన్నస్స, ఏవం సకదాగామిఅనాగామీనమ్పి. అరహతో పన అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం నామ నత్థీతి చత్తారియేవ పచ్చవేక్ఖణాని. ఏవం సబ్బాని ఏకూనవీసతి పచ్చవేక్ఖణఞాణాని. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదోయేవ చేసో. పహీనావసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణం సేక్ఖానం హోతి వా న వా. తస్స హి అభావతోయేవ మహానామో సక్కో భగవన్తం పుచ్ఛి ‘‘కోసు నామ మే ధమ్మో అజ్ఝత్తం అప్పహీనో, యేన మే ఏకదా లోభధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తీ’’తిఆది (మ. ని. ౧.౧౭౫).

ఏత్థ ధమ్మట్ఠితిఞాణాదీనం ఏకాదసన్నం ఞాణానం విభావనత్థాయ అయం ఉపమా వేదితబ్బా – యథా పురిసో ‘‘మచ్ఛే గహేస్సామీ’’తి మచ్ఛఖిప్పం గహేత్వా తదనురూపే ఉదకే ఓసారేత్వా ఖిప్పముఖేన హత్థం ఓతారేత్వా అన్తోఉదకే కణ్హసప్పం మచ్ఛసఞ్ఞాయ గీవాయ దళ్హం గహేత్వా ‘‘మహా వత మయా మచ్ఛో లద్ధో’’తి తుట్ఠో ఉక్ఖిపిత్వా పస్సన్తో సోవత్థికత్తయదస్సనేన ‘‘సప్పో’’తి సఞ్జానిత్వా భీతో ఆదీనవం దిస్వా గహణే నిబ్బిన్నో ముఞ్చితుకామో హుత్వా ముఞ్చనస్స ఉపాయం కరోన్తో అగ్గనఙ్గుట్ఠతో పట్ఠాయ హత్థం నిబ్బేఠేత్వా బాహం ఉక్ఖిపిత్వా ఉపరిసీసే ద్వే తయో వారే పరిబ్భమేత్వా సప్పం దుబ్బలం కత్వా ‘‘గచ్ఛ రే దుట్ఠసప్పా’’తి నిస్సజ్జిత్వా వేగేన థలం ఆరుయ్హ ఠితోవ ‘‘మహన్తస్స వత భో సప్పస్స ముఖతో ముత్తోమ్హీ’’తి హట్ఠో ఆగతమగ్గం ఓలోకేయ్య.

తత్థ తస్స పురిసస్స మచ్ఛసఞ్ఞాయ కణ్హసప్పం దళ్హం గహేత్వా తుస్సనం వియ ఇమస్స యోగినో ఆదితో బాలపుథుజ్జనస్స అనిచ్చతాదివసేన భయానకం ఖన్ధపఞ్చకం నిచ్చాదిసఞ్ఞాయ ‘‘అహం మమా’’తి దిట్ఠితణ్హాహి దళ్హం గహేత్వా తుస్సనం, తస్స ఖిప్పముఖతో సప్పం నీహరిత్వా సోవత్థికత్తయం దిస్వా ‘‘సప్పో’’తి సఞ్జాననం వియ సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహేన ఘనవినిబ్భోగం కత్వా కలాపసమ్మసనాదీహి ఞాణేహి ఖన్ధపఞ్చకస్స అనిచ్చతాదిలక్ఖణత్తయం దిస్వా ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా’’తి తస్స వవత్థాపనం, తస్స భాయనం వియ ఇమస్స భయతుపట్ఠానఞాణం, సప్పే ఆదీనవదస్సనం వియ ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం, సప్పగహణే నిబ్బిన్దనం వియ నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం, సప్పం ముఞ్చితుకామతా వియ ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం, ముఞ్చనస్స ఉపాయకరణం వియ పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణం, సప్పం పరిబ్భమేత్వా దుబ్బలం కత్వా నివత్తిత్వా డంసితుం అసమత్థభావపాపనం వియ తిలక్ఖణారోపనేన సఙ్ఖారుపేక్ఖానులోమఞాణేహి సఙ్ఖారే పరిబ్భమేత్వా దుబ్బలం కత్వా పున నిచ్చసుఖత్తాకారేన ఉపట్ఠాతుం అసమత్థతాపాపనం, సప్పవిస్సజ్జనం వియ గోత్రభుఞాణం, సప్పం విస్సజ్జేత్వా థలం ఆరుయ్హ ఠానం వియ నిబ్బానథలం ఆరుయ్హ ఠితం మగ్గఫలఞాణం, హట్ఠస్స ఆగతమగ్గోలోకనం వియ మగ్గాదిపచ్చవేక్ఖణఞాణన్తి.

ఇమేసఞ్చ సుతమయఞాణాదీనం చుద్దసన్నం ఞాణానం ఉప్పత్తిక్కమేన పటిపత్తిక్కమేన చ దేసనక్కమస్స కతత్తా పచ్చవేక్ఖణేసు పఠమం కిలేసపచ్చవేక్ఖణం హోతి, తతో మగ్గఫలనిబ్బానపచ్చవేక్ఖణానీతి వేదితబ్బం.

‘‘లోకుత్తరం ఝానం భావేతి నియ్యానికం అపచయగామిం దిట్ఠిగతానం పహానాయ, కామరాగబ్యాపాదానం తనుభావాయ, కామరాగబ్యాపాదానం అనవసేసప్పహానాయ, రూపరాగఅరూపరాగమానఉద్ధచ్చఅవిజ్జానం అనవసేసప్పహానాయా’’తి (ధ. స. ౨౭౭, ౩౬౧-౩౬౩) చ కిలేసప్పహానంయేవ అధికం కత్వా మగ్గపటిపత్తియా వుత్తత్తా పటిపత్తానురూపేనేవ కిలేసపచ్చవేక్ఖణస్స ఆదిభావో యుజ్జతి, అట్ఠకథాయం వుత్తక్కమో పన దస్సితోయేవ. సో పన కమో పఞ్చవిధో ఉప్పత్తిక్కమో పహానక్కమో పటిపత్తిక్కమో భూమిక్కమో దేసనక్కమోతి.

‘‘పఠమం కలలం హోతి, కలలా హోతి అబ్బుదం;

అబ్బుదా జాయతే పేసి, పేసి నిబ్బత్తతీ ఘనో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౫) –

ఏవమాది ఉప్పత్తిక్కమో. ‘‘దస్సనేన పహాతబ్బా ధమ్మా, భావనాయ పహాతబ్బా ధమ్మా’’తి (ధ. స. తికమాతికా ౮) ఏవమాది పహానక్కమో. ‘‘సీలవిసుద్ధి చిత్తవిసుద్ధి దిట్ఠివిసుద్ధి కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధి మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధి ఞాణదస్సనవిసుద్ధీ’’తి ఏవమాది పటిపత్తిక్కమో. ‘‘కామావచరా ధమ్మా, రూపావచరా ధమ్మా, అరూపావచరా ధమ్మా’’తి (ధ. స. దుకమాతికా ౯౩-౯౫) ఏవమాది భూమిక్కమో. ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా చత్తారో సమ్మప్పధానా చత్తారో ఇద్ధిపాదా పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గా అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి (మ. ని. ౩.౪౩; మహాని. ౧౯౧; చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౨) వా, ‘‘అనుపుబ్బికథం కథేసి. సేయ్యథిదం – దానకథం సీలకథం సగ్గకథం కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసీ’’తి (మహావ. ౩౧; దీ. ని. ౧.౨౯౮; ౨.౮౩) వా ఏవమాది దేసనక్కమో. ఇధ పన చుద్దసన్నం ఞాణానం ఉప్పత్తిక్కమో పటిపత్తిక్కమో చ తదుభయవసేన పటిపాటియా దేసితత్తా దేసనక్కమో చాతి తయో కమా వేదితబ్బా.

౧౫. ఇదాని యస్మా హేట్ఠా సరూపేన నామరూపవవత్థానఞాణం న వుత్తం, తస్మా పఞ్చధా నామరూపప్పభేదం దస్సేతుం అజ్ఝత్తవవత్థానే పఞ్ఞా వత్థునానత్తే ఞాణన్తిఆదీని పఞ్చ ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. సకలే హి నామరూపే వుత్తే యం పరిగ్గహేతుం సక్కా, యఞ్చ పరిగ్గహేతబ్బం, తం పరిగ్గహేస్సతి. లోకుత్తరనామఞ్హి పరిగ్గహేతుఞ్చ న సక్కా అనధిగతత్తా, న చ పరిగ్గహేతబ్బం అవిపస్సనూపగత్తా. తత్థ అజ్ఝత్తవవత్థానేతి ‘‘ఏవం పవత్తమానా మయం అత్తాతి గహణం గమిస్సామా’’తి ఇమినా వియ అధిప్పాయేన అత్తానం అధికారం కత్వా పవత్తాతి అజ్ఝత్తా. అజ్ఝత్తసద్దో పనాయం గోచరజ్ఝత్తే నియకజ్ఝత్తే అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే విసయజ్ఝత్తేతి చతూసు అత్థేసు దిస్సతి. ‘‘తేన, ఆనన్ద, భిక్ఖునా తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేతబ్బం, అజ్ఝత్తరతో సమాహితో’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౩౬౨) హి అయం గోచరజ్ఝత్తే దిస్సతి. ‘‘అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం (దీ. ని. ౧.౨౨౮; ధ. స. ౧౬౧), అజ్ఝత్తం వా ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౭౩) నియకజ్ఝత్తే. ‘‘ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని, అజ్ఝత్తికా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. తికమాతికా ౨౦) అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే. ‘‘అయం ఖో, పనానన్ద, విహారో తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో యదిదం సబ్బనిమిత్తానం అమనసికారా అజ్ఝత్తం సుఞ్ఞతం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౮౭) విసయజ్ఝత్తే, ఇస్సరియట్ఠానేతి అత్థో. ఫలసమాపత్తి హి బుద్ధానం ఇస్సరియట్ఠానం నామ. ఇధ పన అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే దట్ఠబ్బో. తేసం అజ్ఝత్తానం వవత్థానే అజ్ఝత్తవవత్థానే. వత్థునానత్తేతి వత్థూనం నానాభావే, నానావత్థూసూతి అత్థో. ఏత్థ జవనమనోవిఞ్ఞాణస్స పచ్చయభూతో భవఙ్గమనోపి చక్ఖాదిపఞ్చకం వియ ఉప్పత్తిట్ఠానత్తా వత్థూతి వుత్తో. ఆవజ్జనమ్పి తన్నిస్సితమేవ కాతబ్బం.

౧౬.

బహిద్ధాతి ఛహి అజ్ఝత్తజ్ఝత్తేహి బహిభూతేసు తేసం విసయేసు. గోచరనానత్తేతి విసయనానత్తే.

౧౭. చరియావవత్థానేతి విఞ్ఞాణచరియాఅఞ్ఞాణచరియాఞాణచరియావసేన చరియానం వవత్థానే. ‘‘చరియవవత్థానే’’తి రస్సం కత్వాపి పఠన్తి.

౧౮. చతుధమ్మవవత్థానేతి కామావచరభూమిఆదీనం చుద్దసన్నం చతుక్కానం వసేన చతున్నం చతున్నం ధమ్మానం వవత్థానే. భూమీతి చ ‘‘భూమిగతఞ్చ వేహాసట్ఠఞ్చా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౩౬) పథవియం వత్తతి. ‘‘అభూమిం తాత, మా సేవా’’తిఆదీసు (జా. ౧.౬.౩౪) విసయే. ‘‘సుఖభూమియం కామావచరే’’తిఆదీసు (ధ. స. ౯౮౮) ఉప్పజ్జనట్ఠానే. ఇధ పన కోట్ఠాసే వత్తతి. పరిచ్ఛేదేతిపి వదన్తి.

౧౯. నవధమ్మవవత్థానేతి కామావచరకుసలాదివసేన పామోజ్జమూలకవసేన యోనిసో మనసికారమూలకవసేన చ నవన్నం నవన్నం ధమ్మానం వవత్థానే. ఇమేసు చ పఞ్చసు ఞాణేసు పఠమం అజ్ఝత్తధమ్మా వవత్థాపేతబ్బాతి వత్థునానత్తే ఞాణం పఠమం వుత్తం, తతో తేసం విసయా వవత్థాపేతబ్బాతి తదనన్తరం గోచరనానత్తే ఞాణం వుత్తం, తతో పరాని తీణి ఞాణాని తిణ్ణం చతున్నం నవన్నం వసేన గణనానులోమేన వుత్తాని.

౨౦. ఇదాని యస్మా నామరూపస్సేవ పభేదతో వవత్థాపనఞాణం ఞాతపరిఞ్ఞా, తదనన్తరం తీరణపరిఞ్ఞా, తదనన్తరం పహానపరిఞ్ఞాతి తిస్సో పరిఞ్ఞా. తంసమ్బన్ధా చ భావనాసచ్ఛికిరియా హోన్తి, తస్మా ధమ్మనానత్తఞాణానన్తరం ఞాతట్ఠే ఞాణాదీని పఞ్చ ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తిస్సో హి పరిఞ్ఞా ఞాతపరిఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా పహానపరిఞ్ఞా చ. తత్థ ‘‘రుప్పనలక్ఖణం రూపం, వేదయితలక్ఖణా వేదనా’’తి ఏవం తేసం తేసం ధమ్మానం పచ్చత్తలక్ఖణసల్లక్ఖణవసేన పవత్తా పఞ్ఞా ఞాతపరిఞ్ఞా నామ. ‘‘రూపం అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, వేదనా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా’’తిఆదినా నయేన తేసం తేసం ధమ్మానం సామఞ్ఞలక్ఖణం ఆరోపేత్వా పవత్తా లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాపఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా నామ. తేసుయేవ పన ధమ్మేసు నిచ్చసఞ్ఞాదిపజహనవసేన పవత్తా లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనావ పహానపరిఞ్ఞా నామ.

తత్థ సఙ్ఖారపరిచ్ఛేదతో పట్ఠాయ యావ పచ్చయపరిగ్గహా ఞాతపరిఞ్ఞాయ భూమి. ఏతస్మిఞ్హి అన్తరే ధమ్మానం పచ్చత్తలక్ఖణపటివేధస్సేవ ఆధిపచ్చం హోతి. కలాపసమ్మసనతో పట్ఠాయ యావ ఉదయబ్బయానుపస్సనా తీరణపరిఞ్ఞాయ భూమి. ఏతస్మిఞ్హి అన్తరే సామఞ్ఞలక్ఖణపటివేధస్సేవ ఆధిపచ్చం హోతి. భఙ్గానుపస్సనం ఆదిం కత్వా ఉపరి పహానపరిఞ్ఞాయ భూమి. తతో పట్ఠాయ హి ‘‘అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతి, దుక్ఖతో అనుపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞం పజహతి, అనత్తతో అనుపస్సన్తో అత్తసఞ్ఞం పజహతి, నిబ్బిన్దన్తో నన్దిం పజహతి, విరజ్జన్తో రాగం పజహతి, నిరోధేన్తో సముదయం పజహతి, పటినిస్సజ్జన్తో ఆదానం పజహతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౫౨) ఏవం నిచ్చసఞ్ఞాదిపహానసాధికానం సత్తన్నం అనుపస్సనానం ఆధిపచ్చం హోతి.

తత్థ అభిఞ్ఞాపఞ్ఞాతి ధమ్మానం రుప్పనాదిసభావేన జాననపఞ్ఞా. సా హి సోభనట్ఠేన అభిసద్దేన ‘‘తేసం తేసం ధమ్మానం సభావజాననవసేన సోభనం జానన’’న్తి కత్వా అభిఞ్ఞాతి వుచ్చతి. ఞాతట్ఠే ఞాణన్తి జాననసభావం ఞాణం.

౨౧. పరిఞ్ఞాపఞ్ఞాతి జాననపఞ్ఞా. సా హి బ్యాపనట్ఠేన పరిసద్దేన ‘‘అనిచ్చాదిసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన సకిచ్చసమాపనవసేన వా బ్యాపితం జానన’’న్తి కత్వా పరిఞ్ఞాతి వుచ్చతి. తీరణట్ఠే ఞాణన్తి ఉపపరిక్ఖణసభావం, సమ్మసనసభావం వా ఞాణం.

౨౨. పహానే పఞ్ఞాతి నిచ్చసఞ్ఞాదీనం పజహనా పఞ్ఞా, పజహతీతి వా, పజహన్తి ఏతేనాతి వా పహానం. పరిచ్చాగట్ఠే ఞాణన్తి పరిచ్చజనసభావం ఞాణం.

౨౩. భావనాపఞ్ఞాతి వడ్ఢనపఞ్ఞా. ఏకరసట్ఠే ఞాణన్తి ఏకకిచ్చసభావం ఞాణం, విముత్తిరసేన వా ఏకరససభావం ఞాణం.

౨౪. సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞాతి పటివేధవసేన పటిలాభవసేన వా పచ్చక్ఖకరణపఞ్ఞా. ఫస్సనట్ఠే ఞాణన్తి తదుభయవసేనేవ విన్దనసభావం ఞాణం.

౨౫-౨౮. ఇదాని యస్మా పహానభావనాసచ్ఛికిరియఞాణాని అరియమగ్గఫలసమ్పయుత్తానిపి హోన్తి, తస్మా తదనన్తరం అరియపుగ్గలానంయేవ లబ్భమానాని చత్తారి పటిసమ్భిదాఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థాపి పచ్చయుప్పన్నో అత్థో దుక్ఖసచ్చం వియ పాకటో సువిఞ్ఞేయ్యో చాతి పఠమం అత్థపటిసమ్భిదాఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తస్స అత్థస్స హేతుధమ్మవిసయత్తా తదనన్తరం ధమ్మపటిసమ్భిదాఞాణం, తదుభయస్స నిరుత్తివిసయత్తా తదనన్తరం నిరుత్తిపటిసమ్భిదాఞాణం, తేసు తీసుపి ఞాణేసు పవత్తనతో తదనన్తరం పటిభానపటిసమ్భిదాఞాణం. ప-కారం దీఘం కత్వా చ పఠన్తి.

౨౯-౩౧. ఇతో పరాని విహారట్ఠే ఞాణాదీని తీణి ఞాణాని అరియానంయేవ సమ్భవతో పటిసమ్భిదాపభేదతో చ పటిసమ్భిదాఞాణానన్తరం ఉద్దిట్ఠాని. విహారట్ఠే ఞాణఞ్హి ధమ్మపటిసమ్భిదా హోతి, సమాపత్తట్ఠే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా. ధమ్మసభావే ఞాణఞ్హి పటిసమ్భిదాకథాయం (పటి. మ. ౨.౩౦) ధమ్మపటిసమ్భిదాతి వుత్తం. నిబ్బానే ఞాణం పన అత్థపటిసమ్భిదా ఏవ. తత్థ విహారనానత్తేతి అనిచ్చానుపస్సనాదివసేన నానావిపస్సనావిహారే. విహారట్ఠేతి విపస్సనావిహారసభావే. విహారోతి చ ససమ్పయుత్తా విపస్సనా ఏవ. సమాపత్తినానత్తేతి అనిమిత్తాదివసేన నానాఫలసమాపత్తియం. సమాపత్తీతి చ లోకుత్తరఫలభూతా చిత్తచేతసికధమ్మా. విహారసమాపత్తినానత్తేతి ఉభయవసేన వుత్తం.

౩౨. తతో విహారసమాపత్తిఞాణసాధకస్స ‘‘దుభతో వుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞా’’తి పుబ్బే వుత్తస్సాపి మగ్గఞాణస్స ఆసవసముచ్ఛేదసమత్థతం అనన్తరఫలదాయకత్తఞ్చ కారణేన విసేసేత్వా అపరేనాకారేన వత్తుకామేన తదేవ ‘‘ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణ’’న్తి ఉద్దిట్ఠం. తత్థ అవిక్ఖేపపరిసుద్ధత్తాతి విక్ఖిపతి తేన చిత్తన్తి విక్ఖేపో, ఉద్ధచ్చస్సేతం నామం. న విక్ఖేపో అవిక్ఖేపో, ఉద్ధచ్చపటిపక్ఖస్స సమాధిస్సేతం నామం. పరిసుద్ధస్స భావో పరిసుద్ధత్తం, అవిక్ఖేపస్స పరిసుద్ధత్తం అవిక్ఖేపపరిసుద్ధత్తం, తస్మా అవిక్ఖేపపరిసుద్ధత్తా సమాధిస్స పరిసుద్ధభావేనాతి అత్థో. ఇదఞ్హి ఆసవసముచ్ఛేదస్స అనన్తరఫలదాయకత్తస్స చ కారణవచనం. ఆసవసముచ్ఛేదేతి ఏత్థ ఆసవన్తీతి ఆసవా, చక్ఖుతోపి…పే… మనతోపి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభుం, ఓకాసతో యావ భవగ్గం సవన్తీతి వా ఆసవా, ఏతం ధమ్మం ఏతఞ్చ ఓకాసం అన్తోకరిత్వా పవత్తన్తీతి అత్థో. అన్తోకరణత్థో హి అయం ఆ-కారో. చిరపారివాసికట్ఠేన మదిరాదయో ఆసవా వియాతిపి ఆసవా. లోకస్మిఞ్హి చిరపారివాసికా మదిరాదయో ఆసవాతి వుచ్చన్తి. యది చ చిరపారివాసికట్ఠేన ఆసవా, ఏతేయేవ భవితుమరహన్తి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసి, అథ పచ్ఛా సమభవీ’’తిఆది.

ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీతిపి ఆసవా, సముచ్ఛిజ్జతి ఏతేనాతి సముచ్ఛేదో. పఞ్ఞాతి కామాసవాదీనం చతున్నం ఆసవానం సముచ్ఛేదే పఞ్ఞా.

ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణన్తి అత్తనో పవత్తిసమనన్తరం నియమేనేవ ఫలప్పదానతో ఆనన్తరికోతి లద్ధనామో మగ్గసమాధి. న హి మగ్గసమాధిమ్హి ఉప్పన్నే తస్స ఫలుప్పత్తినిసేధకో కోచి అన్తరాయో అత్థి. యథాహ –

‘‘అయఞ్చ పుగ్గలో సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో అస్స, కప్పస్స చ ఉడ్డయ్హనవేలా అస్స, నేవ తావ కప్పో ఉడ్డయ్హేయ్య, యావాయం పుగ్గలో న సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛికరోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ఠితకప్పీ. సబ్బేపి మగ్గసమఙ్గినో పుగ్గలా ఠితకప్పినో’’తి (పు. ప. ౧౭).

ఇదం తేన ఆనన్తరికసమాధినా సమ్పయుత్తం ఞాణం.

౩౩. ఇమినా మగ్గఞాణేన ఫలప్పత్తానం అరియానంయేవ సమ్భవతో ఇమస్స ఞాణస్స అనన్తరం అరణవిహారఞాణాదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్రాపి చ అరహతోయేవ సతతమేవ చ సమ్భవతో అరణవిహారే ఞాణం పఠమం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం నిరోధస్స అనాగామిఅరహన్తానం సమ్భవేపి బహుసమ్భారత్తా విసేసేన చ నిరోధస్స నిబ్బానసమ్మతత్తా చ నిరోధసమాపత్తియా ఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం పరినిబ్బానస్స కాలన్తరే పరినిబ్బానకాలం ఆహచ్చ ఠితత్తా దీఘకాలికన్తి పరినిబ్బానే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం సమసీసట్ఠస్స సబ్బకిలేసఖయానన్తరం పరినిబ్బానకాలం ఆహచ్చ ఠితత్తా రస్సకాలికన్తి సమసీసట్ఠే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ సన్తో చాతి చ-కారో దస్సనాధిపతేయ్యఞ్చ సన్తో విహారాధిగమో చ పణీతాధిముత్తతా చాతి తీహిపి పదేహి సమ్బన్ధితబ్బో. దస్సనన్తి విపస్సనాఞాణం, అధిపతియేవ ఆధిపతేయ్యం, అధిపతితో వా ఆగతత్తా ఆధిపతేయ్యం, దస్సనఞ్చ తం ఆధిపతేయ్యఞ్చాతి దస్సనాధిపతేయ్యం. విహరతీతి విహారో, విహరన్తి తేన వాతి విహారో, అధిగమ్మతి పాపుణీయతీతి అధిగమో, విహారో ఏవ అధిగమో విహారాధిగమో. సో చ కిలేసపరిళాహవిరహితత్తా నిబ్బుతోతి సన్తో. సో చ అరహత్తఫలసమాపత్తిపఞ్ఞా. ఉత్తమట్ఠేన అతప్పకట్ఠేన చ పణీతో, పధానభావం నీతోతి వా పణీతో, పణీతే అధిముత్తో విసట్ఠచిత్తో తప్పరమో పణీతాధిముత్తో, తస్స భావో పణీతాధిముత్తతా. సా చ ఫలసమాపత్తాధిముత్తా పుబ్బభాగపఞ్ఞా ఏవ.

అరణవిహారేతి నిక్కిలేసవిహారే. రాగాదయో హి రణన్తి సత్తే చుణ్ణేన్తి పీళేన్తీతి రణా, రణన్తి ఏతేహి సత్తా కన్దన్తి పరిదేవన్తీతి వా రణా. వుత్తో తివిధోపి విహారో. నత్థి ఏతస్స రణాతి అరణో. వివిధే పచ్చనీకధమ్మే హరన్తి ఏతేనాతి విహారో. తస్మిం అరణే విహారే. నిద్దేసవారే (పటి. మ. ౧.౮౨) వుత్తపఠమజ్ఝానాదీని చ పణీతాధిముత్తతాయ ఏవ సఙ్గహితాని. ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జితుకామతాయ హి పఠమజ్ఝానాదిం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తధమ్మే విపస్సతి, యా చ అరణవిభఙ్గసుత్తన్తే (మ. ని. ౩.౩౨౩ ఆదయో) భగవతా దేసితా అరణపటిపదా, సాపి ఇమినావ సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హి తత్థ భగవతా –

‘‘అరణవిభఙ్గం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి…పే… న కామసుఖం అనుయుఞ్జేయ్య హీనం గమ్మం పోథుజ్జనికం అనరియం అనత్థసంహితం, న చ అత్తకిలమథానుయోగం అనుయుఞ్జేయ్య దుక్ఖం అనరియం అనత్థసంహితం. ఏతే ఖో, భిక్ఖవే, ఉభో అన్తే అనుపగమ్మ మజ్ఝిమా పటిపదా తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా చక్ఖుకరణీ ఞాణకరణీ ఉపసమాయ అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయ నిబ్బానాయ సంవత్తతి. ఉస్సాదనఞ్చ జఞ్ఞా, అపసాదనఞ్చ జఞ్ఞా, ఉస్సాదనఞ్చ ఞత్వా అపసాదనఞ్చ ఞత్వా నేవుస్సాదేయ్య న అపసాదేయ్య, ధమ్మమేవ దేసేయ్య. సుఖవినిచ్ఛయం జఞ్ఞా, సుఖవినిచ్ఛయం ఞత్వా అజ్ఝత్తం సుఖమనుయుఞ్జేయ్య, రహోవాదం న భాసేయ్య, సమ్ముఖా న ఖీణం భణే, అతరమానోవ భాసేయ్య నో తరమానో, జనపదనిరుత్తిం నాభినివేసేయ్య, సమఞ్ఞం నాతిధావేయ్యాతి. అయముద్దేసో అరణవిభఙ్గస్స …పే… తత్ర, భిక్ఖవే, యో కామపటిసన్ధిసుఖినో సోమనస్సానుయోగం అననుయోగో హీనం…పే… అనత్థసంహితం, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో అవిఘాతో అనుపాయాసో అపరిళాహో సమ్మాపటిపదా. తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే… తత్ర, భిక్ఖవే, యో అత్తకిలమథానుయోగం అననుయోగో దుక్ఖం అనరియం అనత్థసంహితం. అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో …పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో. తత్ర, భిక్ఖవే, యాయం మజ్ఝిమా పటిపదా తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా…పే… అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే… తత్ర, భిక్ఖవే, యాయం నేవుస్సాదనా న అపసాదనా ధమ్మదేసనా చ, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే… తత్ర, భిక్ఖవే, యదిదం నేక్ఖమ్మసుఖం పవివేకసుఖం ఉపసమసుఖం సమ్బోధిసుఖం, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే… తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం రహోవాదో భూతో తచ్ఛో అత్థసంహితో, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో …పే… తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం సమ్ముఖా ఖీణవాదో భూతో తచ్ఛో అత్థసంహితో, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే… తత్ర, భిక్ఖవే, యదిదం అతరమానస్స భాసితం, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణో…పే… తత్ర, భిక్ఖవే, య్వాయం జనపదనిరుత్తియా చ అనభినివేసో సమఞ్ఞాయ చ అనతిసారో, అదుక్ఖో ఏసో ధమ్మో…పే… తస్మా ఏసో ధమ్మో అరణోతి. తస్మాతిహ, భిక్ఖవే, సరణఞ్చ ధమ్మం జానిస్సామ, అరణఞ్చ ధమ్మం జానిస్సామ. సరణఞ్చ ధమ్మం ఞత్వా అరణఞ్చ ధమ్మం ఞత్వా అరణం పటిపదం పటిపజ్జిస్సామాతి ఏవఞ్హి వో, భిక్ఖవే, సిక్ఖితబ్బం. సుభూతి చ పన, భిక్ఖవే, కులపుత్తో అరణపటిపదం పటిపన్నో’’తి.

తత్థ మజ్ఝిమా పటిపదా దస్సనాధిపతేయ్యేన చ సన్తేన విహారాధిగమేన చ సఙ్గహితా. కామసుఖం అత్తకిలమథం అననుయోగో మజ్ఝిమా పటిపదా ఏవ. అరహతో హి విపస్సనాపుబ్బభాగమజ్ఝిమా పటిపదా హోతి, అరహత్తఫలసమాపత్తి అట్ఠఙ్గమగ్గవసేన మజ్ఝిమా పటిపదా చ. సేసా పన పణీతాధిముత్తతాయ ఏవ సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా. కిఞ్చాపి సబ్బేపి అరహన్తో అరణవిహారినో, అఞ్ఞే అరహన్తో ధమ్మం దేసేన్తా ‘‘సమ్మాపటిపన్నే సమ్మాపటిపన్నా’’తి ‘‘మిచ్ఛాపటిపన్నే మిచ్ఛాపటిపన్నా’’తి పుగ్గలవసేనాపి ఉస్సాదనాపసాదనాని కత్వా ధమ్మం దేసేన్తి. సుభూతిత్థేరో పన ‘‘అయం మిచ్ఛాపటిపదా, అయం సమ్మాపటిపదా’’తి ధమ్మవసేనేవ ధమ్మం దేసేసి. తేనేవ భగవా తంయేవ అరణపటిపదం పటిపన్నోతి చ వణ్ణేసి, ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం అరణవిహారీనం యదిదం సుభూతీ’’తి (అ. ని. ౧.౧౯౮, ౨౦౧) చ అరణవిహారీనం అగ్గట్ఠానే ఠపేసీతి.

౩౪. ద్వీహి బలేహీతి సమథబలవిపస్సనాబలేహి. సమన్నాగతత్తాతి యుత్తత్తా పరిపుణ్ణత్తా వా. తయో చాతి విభత్తివిపల్లాసో, తిణ్ణఞ్చాతి వుత్తం హోతి. సఙ్ఖారానన్తి వచీసఙ్ఖారకాయసఙ్ఖారచిత్తసఙ్ఖారానం. పటిప్పస్సద్ధియాతి పటిప్పస్సద్ధత్థం నిరోధత్థం, అప్పవత్తత్థన్తి వుత్తం హోతి. సోళసహీతి అనిచ్చానుపస్సనాదీని అట్ఠ, మగ్గఫలాని అట్ఠాతి సోళసహి. ఞాణచరియాహీతి ఞాణప్పవత్తీహి. నవహీతి రూపారూపావచరసమాధి తదుపచారో చాతి నవహి. వసిభావతా పఞ్ఞాతి లహుతా, యథాసుఖవత్తనం ఇస్సరియం వసో, సో అస్స అత్థీతి వసీ, వసినో భావో వసిభావో, వసిభావో ఏవ వసిభావతా, యథా పాటికుల్యమేవ పాటికుల్యతా. ఏవంవిధా పఞ్ఞా వసిభావతాయ పఞ్ఞాతి వా అత్థో. సి-కారం దీఘం కత్వా చ పఠన్తి. సమన్నాగతత్తా చ పటిప్పస్సద్ధియా చ ఞాణచరియాహి చ సమాధిచరియాహి చాతి చ-కారో సమ్బన్ధితబ్బో.

నిరోధసమాపత్తియా ఞాణన్తి అనాగామిఅరహన్తానం నిరోధసమాపత్తినిమిత్తం ఞాణం, యథా అజినమ్హి హఞ్ఞతే దీపీతి. నిరోధసమాపత్తీతి చ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్స అభావమత్తం, న కోచి ధమ్మో, పఞ్ఞత్తిమత్తం అభావమత్తత్తా నిరోధోతి చ. సమాపజ్జన్తేన సమాపజ్జీయతి నామాతి సమాపత్తీతి చ వుచ్చతి.

౩౫. సమ్పజానస్సాతి సమ్మా పకారేహి జానాతీతి సమ్పజానో. తస్స సమ్పజానస్స. పవత్తపరియాదానేతి పవత్తనం పవత్తం, సముదాచారోతి అత్థో. కిలేసపవత్తం ఖన్ధపవత్తఞ్చ. తస్స పవత్తస్స పరియాదానం పరిక్ఖయో అప్పవత్తి పవత్తపరియాదానం. తస్మిం పవత్తపరియాదానే. పరినిబ్బానే ఞాణన్తి అరహతో కామచ్ఛన్దాదీనం పరినిబ్బానం అప్పవత్తం అనుపాదిసేసపరినిబ్బానఞ్చ పచ్చవేక్ఖన్తస్స తస్మిం కిలేసపరినిబ్బానే ఖన్ధపరినిబ్బానే చ పవత్తం ఞాణం.

౩౬. సబ్బధమ్మానన్తి సబ్బేసం తేభూమకధమ్మానం. సమ్మా సముచ్ఛేదేతి సన్తతిసముచ్ఛేదవసేన సుట్ఠు నిరోధే. నిరోధే చ అనుపట్ఠానతాతి నిరోధే గతే పున న ఉపట్ఠానతాయ, పున అనుప్పత్తియన్తి అత్థో. సమ్మాసముచ్ఛేదే చ నిరోధే చ అనుపట్ఠానతా చాతి చ-కారో సమ్బన్ధితబ్బో.

సమసీసట్ఠే ఞాణన్తి నేక్ఖమ్మాదీని సత్తతింస సమాని, తణ్హాదీని తేరస సీసాని. పచ్చనీకధమ్మానం సమితత్తా సమాని, యథాయోగం పధానత్తా చ కోటిత్తా చ సీసాని. ఏకస్మిం ఇరియాపథే వా ఏకస్మిం రోగే వా సభాగసన్తతివసేన ఏకస్మిం జీవితిన్ద్రియే వా నేక్ఖమ్మాదీని సమాని చ సద్ధాదీని సీసాని చ అస్స సన్తీతి సమసీసీ, సమసీసిస్స అత్థో సమసీసట్ఠో. తస్మిం సమసీసట్ఠే, సమసీసిభావేతి అత్థో. ఏకస్మిం ఇరియాపథే రోగే వా సభాగసన్తతివసేన జీవితే వా విపస్సనం ఆరభిత్వా తస్మింయేవ ఇరియాపథే రోగే సభాగజీవితే వా చత్తారి మగ్గఫలాని పత్వా, తస్మింయేవ పరినిబ్బాయన్తస్స అరహతోయేవ సమసీసిభావో హోతీతి తస్మిం సమసీసిభావే ఞాణన్తి వుత్తం హోతి. వుత్తఞ్చ పుగ్గలపఞ్ఞత్తియం (పు. ప. ౧౬), తస్సా చ అట్ఠకథాయం (పు. ప. అట్ఠ. ౧౬) –

‘‘కతమో చ పుగ్గలో సమసీసీ? యస్స పుగ్గలస్స అపుబ్బం అచరిమం ఆసవపరియాదానఞ్చ హోతి జీవితపరియాదానఞ్చ. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో సమసీసీ’’తి (పు. ప. ౧౬).

‘‘సమసీసినిద్దేసే అపుబ్బం అచరిమన్తి అపురే అపచ్ఛా, సన్తతిపచ్చుప్పన్నవసేన ఏకవారంయేవ, ఏకకాలంయేవాతి అత్థో. పరియాదానన్తి పరిక్ఖయో. అయన్తి అయం పుగ్గలో సమసీసీ నామ వుచ్చతి. సో పనేస తివిధో హోతి ఇరియాపథసమసీసీ రోగసమసీసీ జీవితసమసీసీతి. తత్థ యో చఙ్కమన్తోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా చఙ్కమన్తోవ పరినిబ్బాతి, యో ఠితకోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా ఠితకోవ పరినిబ్బాతి, యో నిసిన్నోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా నిసిన్నోవ పరినిబ్బాతి, యో నిపన్నోవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా నిపన్నోవ పరినిబ్బాతి, అయం ఇరియాపథసమసీసీ నామ. యో పన ఏకం రోగం పత్వా అన్తోరోగేయేవ విపస్సనం ఆరభిత్వా అరహత్తం పత్వా తేనేవ రోగేన పరినిబ్బాతి, అయం రోగసమసీసీ నామ. కతరో జీవితసమసీసీ? తేరస సీసాని. తత్థ కిలేససీసం అవిజ్జం అరహత్తమగ్గో పరియాదియతి, పవత్తసీసం జీవితిన్ద్రియం చుతిచిత్తం పరియాదియతి, అవిజ్జాపరియాదాయకం చిత్తం జీవితిన్ద్రియం పరియాదాతుం న సక్కోతి, జీవితిన్ద్రియపరియాదాయకం చిత్తం అవిజ్జం పరియాదాతుం న సక్కోతి. అవిజ్జాపరియాదాయకం చిత్తం అఞ్ఞం, జీవితిన్ద్రియపరియాదాయకం చిత్తం అఞ్ఞం. యస్స చేతం సీసద్వయం సమం పరియాదానం గచ్ఛతి, సో జీవితసమసీసీ నామ. కథమిదం సమం హోతీతి? వారసమతాయ. యస్మిఞ్హి వారే మగ్గవుట్ఠానం హోతి. సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్చ పచ్చవేక్ఖణాని, సకదాగామిమగ్గే పఞ్చ, అనాగామిమగ్గే పఞ్చ, అరహత్తమగ్గే చత్తారీతి ఏకూనవీసతిమే పచ్చవేక్ఖణఞాణే పతిట్ఠాయ భవఙ్గం ఓతరిత్వా పరినిబ్బాయతి. ఇమాయ వారసమతాయ ఏవ ఉభయసీసపరియాదానమ్పి సమం హోతి నామ. తేనాయం పుగ్గలో ‘జీవితసమసీసీ’తి వుచ్చతి. అయమేవ చ ఇధ అధిప్పేతో’’తి.

౩౭. ఇదాని యస్మా సుతమయసీలమయభావనామయఞాణాని వట్టపాదకాని సల్లేఖా నామ న హోన్తి, లోకుత్తరపాదకానేవ ఏతాని చ అఞ్ఞాని చ ఞాణాని సల్లేఖాతి వుచ్చన్తి, తస్మా పచ్చనీకసల్లేఖనాకారేన పవత్తాని ఞాణాని దస్సేతుం సమసీసట్ఠే ఞాణానన్తరం సల్లేఖట్ఠే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ పుథునానత్తతేజపరియాదానే పఞ్ఞాతి లోకుత్తరేహి అసమ్మిస్సట్ఠేన పుథూనం రాగాదీనఞ్చ నానత్తానం నానాసభావానం కామచ్ఛన్దాదీనఞ్చ సన్తాపనట్ఠేన ‘‘తేజా’’తి లద్ధనామానం దుస్సీల్యాదీనఞ్చ పరియాదానే ఖేపనే పఞ్ఞా, నేక్ఖమ్మాదిమ్హి సత్తతింసభేదే ధమ్మే పఞ్ఞాతి వుత్తం హోతి. అథ వా పుథుభూతా నానత్తభూతా చ తేజా ఏవ తేసం పుథుభూతానం నానత్తభూతానం దుస్సీల్యాదీనం పఞ్చన్నం తేజానం పరియాదానే పఞ్ఞాతి అత్థో. తేజేహియేవ పుథూనం నానత్తానఞ్చ సఙ్గహం నిద్దేసవారే పకాసయిస్సామ.

సల్లేఖట్ఠే ఞాణన్తి పచ్చనీకధమ్మే సల్లేఖతి సముచ్ఛిన్దతీతి సల్లేఖో, తస్మిం నేక్ఖమ్మాదికే సత్తతింసప్పభేదే సల్లేఖసభావే ఞాణం. ‘‘పరే విహింసకా భవిస్సన్తి, మయమేత్థ అవిహింసకా భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౮౩) నయేన భగవతా సల్లేఖసుత్తన్తే వుత్తో చతుచత్తాలీసభేదోపి సల్లేఖో ఇమినా సఙ్గహితోయేవాతి వేదితబ్బో.

౩౮. ఇదాని సల్లేఖే ఠితేన కత్తబ్బం సమ్మప్పధానవీరియం దస్సేతుం తదనన్తరం వీరియారమ్భే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ అసల్లీనత్తపహితత్తపగ్గహట్ఠేతి కోసజ్జవసేన అసల్లీనో అసఙ్కుచితో అత్తా అస్సాతి అసల్లీనత్తో. అత్తాతి చిత్తం. యథాహ –

‘‘ఉదకఞ్హి నయన్తి నేత్తికా, ఉసుకారా నమయన్తి తేజనం;

దారుం నమయన్తి తచ్ఛకా, అత్తానం దమయన్తి పణ్డితా’’తి. ఆది (ధ. ప. ౮౦-౮౨) –

కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పహితో పేసితో విస్సట్ఠో అత్తా ఏతేనాతి పహితత్తో. అత్తాతి అత్తభావో. యథాహ – ‘‘యా పన భిక్ఖునీ అత్తానం వధిత్వా వధిత్వా రోదేయ్యా’’తిఆది (పాచి. ౮౮౦). అసల్లీనత్తో చ సో పహితత్తో చాతి అసల్లీనత్తపహితత్తో. సహజాతధమ్మే పగ్గణ్హాతి ఉపత్థమ్భేతీతి పగ్గహో, పగ్గహో ఏవ అత్థో పగ్గహట్ఠో, పగ్గహసభావోతి అత్థో. అసల్లీనత్తపహితత్తస్స పగ్గహట్ఠో అసల్లీనత్తపహితత్తపగ్గహట్ఠో. తస్మిం అసల్లీనత్తపహితత్తపగ్గహట్ఠే. ‘‘తస్మాతిహ, భిక్ఖవే, తుమ్హేపి అప్పటివానం పదహేయ్యాథ. కామం తచో చ న్హారు చ అట్ఠి చ అవసిస్సతు, ఉపసుస్సతు సరీరే మంసలోహితం. యం తం పురిసథామేన పురిసవీరియేన పురిసపరక్కమేన పత్తబ్బం, న తం అపాపుణిత్వా వీరియస్స సణ్ఠానం భవిస్సతీ’’తి (అ. ని. ౨.౫) వుత్తత్తా అసల్లీనత్తపహితత్తవచనేన పధానస్మిం అప్పటివానితా అనివత్తనతా వుత్తా. పగ్గహట్ఠవచనేన పన కోసజ్జుద్ధచ్చవిముత్తం సమప్పవత్తం వీరియం వుత్తం.

వీరియారమ్భే ఞాణన్తి వీరభావో వీరియం, వీరానం వా కమ్మం, విధినా వా నయేన ఉపాయేన ఈరయితబ్బం పవత్తయితబ్బన్తి వీరియం. తదేతం ఉస్సాహలక్ఖణం, సహజాతానం ధమ్మానం ఉపత్థమ్భనరసం, అసంసీదనభావపచ్చుపట్ఠానం, ‘‘సంవిగ్గో యోనిసో పదహతీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౧౩) వచనతో సంవేగపదట్ఠానం, వీరియారమ్భవత్థుపదట్ఠానం వా. సమ్మా ఆరద్ధం సబ్బసమ్పత్తీనం మూలం హోతీతి దట్ఠబ్బం. వీరియసఙ్ఖాతో ఆరమ్భో వీరియారమ్భో. ఇమినా సేసారమ్భే పటిక్ఖిపతి. అయఞ్హి ఆరమ్భసద్దో కమ్మే ఆపత్తియం కిరియాయం వీరియే హింసాయం వికోపనేతి అనేకేసు అత్థేసు ఆగతో.

‘‘యంకిఞ్చి దుక్ఖం సమ్భోతి, సబ్బం ఆరమ్భపచ్చయా;

ఆరమ్భానం నిరోధేన, నత్థి దుక్ఖస్స సమ్భవో’’తి. (సు. ని. ౭౪౯) –

ఏత్థ హి కమ్మం ఆరమ్భోతి ఆగతం. ‘‘ఆరమ్భతి చ విప్పటిసారీ చ హోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౪౨; పు. ప. ౧౯౧) ఏత్థ ఆపత్తి. ‘‘మహాయఞ్ఞా మహారమ్భా, న తే హోన్తి మహప్ఫలా’’తి (అ. ని. ౪.౩౯; సం. ని. ౧.౧౨౦) ఏత్థ యూపుస్సాపనాదికిరియా. ‘‘ఆరమ్భథ నిక్కమథ, యుఞ్జథ బుద్ధసాసనే’’తి (సం. ని. ౧.౧౮౫) ఏత్థ వీరియం. ‘‘సమణం గోతమం ఉద్దిస్స పాణం ఆరమ్భన్తీ’’తి (మ. ని. ౨.౫౧-౫౨) ఏత్థ హింసా. ‘‘బీజగామభూతగామసమారమ్భా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦; మ. ని. ౧.౨౯౩) ఏత్థ ఛేదనభఞ్జనాదికం వికోపనం. ఇధ పన వీరియమేవ అధిప్పేతం. తేన వుత్తం ‘‘వీరియసఙ్ఖాతో ఆరమ్భో వీరియారమ్భో’’తి. వీరియఞ్హి ఆరభనకవసేన ఆరమ్భోతి వుచ్చతి. తస్మిం వీరియారమ్భే ఞాణం. అసల్లీనత్తా పహితత్తాతిపి పఠన్తి, అసల్లీనభావేన పహితభావేనాతి అత్థో. పురిమపాఠోయేవ సున్దరో. కేచి పన ‘‘సతిధమ్మవిచయవీరియపీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గానం సమతా అసల్లీనత్తతా, సతిసమాధిపస్సద్ధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గానం సమతా పహితత్తతా, సత్తన్నం సమ్బోజ్ఝఙ్గానం సమతా పగ్గహట్ఠో’’తి వణ్ణయన్తి.

౩౯. ఇదాని సమ్మావాయామసిద్ధం మగ్గఫలం పత్తేన లోకహితత్థం ధమ్మదేసనా కాతబ్బాతి దస్సేతుం తదనన్తరం అత్థసన్దస్సనే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ నానాధమ్మప్పకాసనతాతి సబ్బసఙ్ఖతాసఙ్ఖతవసేన నానాధమ్మానం పకాసనతా దీపనతా దేసనతా. పకాసనతాతి చ పకాసనా ఏవ. అత్థసన్దస్సనేతి నానాఅత్థానం పరేసం సన్దస్సనే. ధమ్మా చ అత్థా చ తే ఏవ.

౪౦. ఇదాని పరేసం ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేన్తస్స తస్స అరియపుగ్గలస్స యథాసభావధమ్మదేసనాకారణం దస్సనవిసుద్ధిం దస్సేతుం తదనన్తరం దస్సనవిసుద్ధిఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ సబ్బధమ్మానం ఏకసఙ్గహతా నానత్తేకత్తపటివేధేతి సబ్బేసం సఙ్ఖతాసఙ్ఖతధమ్మానం ఏకసఙ్గహతాయ చ కామచ్ఛన్దాదీనం నానత్తస్స చ నేక్ఖమ్మాదీనం ఏకత్తస్స చ పటివేధో, అభిసమయోతి అత్థో. సో పన మగ్గపఞ్ఞా ఫలపఞ్ఞా చ. మగ్గపఞ్ఞా సచ్చాభిసమయక్ఖణే సచ్చాభిసమయవసేన పటివిజ్ఝతీతి పటివేధో, ఫలపఞ్ఞా పటివిద్ధత్తా పటివేధో. ఏకసఙ్గహతాతి ఏత్థ జాతిసఙ్గహో, సఞ్జాతిసఙ్గహో, కిరియాసఙ్గహో, గణనసఙ్గహోతి చతుబ్బిధో సఙ్గహో. తత్థ ‘‘సబ్బే ఖత్తియా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే బ్రాహ్మణా, సబ్బే వేస్సా, సబ్బే సుద్దా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యా, చావుసో విసాఖ, సమ్మావాచా, యో చ సమ్మాకమ్మన్తో, యో చ సమ్మాఆజీవో, ఇమే ధమ్మా సీలక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨) అయం జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘ఏకజాతికా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ హి ఇధ సబ్బే జాతియా ఏకసఙ్గహితా. ‘‘సబ్బే కోసలకా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే మాగధికా, సబ్బే భారుకచ్ఛకా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యో, చావుసో విసాఖ, సమ్మావాయామో, యా చ సమ్మాసతి, యో చ సమ్మాసమాధి, ఇమే ధమ్మా సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨) అయం సఞ్జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘ఏకట్ఠానే జాతా సంవడ్ఢా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ హి ఇధ సబ్బే జాతిట్ఠానేన నివుత్థోకాసేన ఏకసఙ్గహితా. ‘‘సబ్బే హత్థారోహా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే అస్సారోహా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే రథికా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యా, చావుసో విసాఖ, సమ్మాదిట్ఠి, యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో, ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨) అయం కిరియాసఙ్గహో నామ. సబ్బేవ హి తే అత్తనో కిరియాకరణేన ఏకసఙ్గహితా. ‘‘చక్ఖాయతనం కతమం ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి. హఞ్చి చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, తేన వత రే వత్తబ్బే చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధేన సఙ్గహిత’’న్తి (కథా. ౪౭౧) అయం గణనసఙ్గహో నామ. అయమిధ అధిప్పేతో. తథట్ఠాదీసు ద్వాదససు ఆకారేసు విసుం విసుం ఏకేన సఙ్గహో గణనపరిచ్ఛేదో ఏతేసన్తి ఏకసఙ్గహా, ఏకసఙ్గహానం భావో ఏకసఙ్గహతా.

దస్సనవిసుద్ధిఞాణన్తి మగ్గఫలఞాణం దస్సనం. దస్సనమేవ విసుద్ధి దస్సనవిసుద్ధి, దస్సనవిసుద్ధి ఏవ ఞాణం దస్సనవిసుద్ధిఞాణం. మగ్గఞాణం విసుజ్ఝతీతి దస్సనవిసుద్ధి, ఫలఞాణం విసుద్ధత్తా దస్సనవిసుద్ధి.

౪౧. ఇదాని దస్సనవిసుద్ధిసాధకాని విపస్సనాఞాణాని ద్విధా దస్సేతుం తదనన్తరం ఖన్తిఞాణపరియోగాహణఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ విదితత్తా పఞ్ఞాతి రూపక్ఖన్ధాదీనం అనిచ్చాదితో విదితత్తా పవత్తా పఞ్ఞా. ఖన్తిఞాణన్తి విదితమేవ ఖమతీతి ఖన్తి, ఖన్తి ఏవ ఞాణం ఖన్తిఞాణం. ఏతేన అధివాసనఖన్తిం పటిక్ఖిపతి. ఏతం కలాపసమ్మసనాదివసేన పవత్తం తరుణవిపస్సనాఞాణం.

౪౨. ఫుట్ఠత్తా పఞ్ఞాతి రూపక్ఖన్ధాదీనం అనిచ్చాదివసేన ఞాణఫస్సేన ఫుట్ఠత్తా పవత్తా పఞ్ఞా. పరియోగాహణే ఞాణన్తి ఫుట్ఠమేవ పరియోగాహతి పవిసతీతి పరియోగాహణం ఞాణం. గా-కారం రస్సం కత్వాపి పఠన్తి. ఏతం భఙ్గానుపస్సనాదివసేన పవత్తం తిక్ఖవిపస్సనాఞాణం. కేచి పన ‘‘విపస్సనాఞాణమేవ సద్ధావాహిస్స ఖన్తిఞాణం, పఞ్ఞావాహిస్స పరియోగాహణఞాణ’’న్తి వదన్తి. ఏవం సన్తే ఏతాని ద్వే ఞాణాని ఏకస్స న సమ్భవన్తి, తదసమ్భవే ఏకస్స సావకస్స సత్తసట్ఠి సావకసాధారణఞాణాని న సమ్భవన్తి, తస్మా తం న యుజ్జతి.

౪౩. ఇదాని యస్మా పుథుజ్జనా సేక్ఖా చ విపస్సనూపగే ఖన్ధాదయో ధమ్మే సకలే ఏవ సమ్మసన్తి, న తేసం ఏకదేసం, తస్మా తేసం పదేసవిహారో న లబ్భతి, అరహతోయేవ యథారుచి పదేసవిహారో లబ్భతీతి దస్సనవిసుద్ధిసాధకాని ఞాణాని వత్వా తదనన్తరం అరహతో దస్సనవిసుద్ధిసిద్ధం పదేసవిహారఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ సమోదహనే పఞ్ఞాతి ఖన్ధాదీనం ఏకదేసస్స వేదనాధమ్మస్స సమోదహనపఞ్ఞా, సమ్పిణ్డనపఞ్ఞా రాసికరణపఞ్ఞా. సమోధానే పఞ్ఞాతిపి పాఠో, సోయేవ అత్థో.

పదేసవిహారే ఞాణన్తి ఖన్ధాదీనం పదేసేన ఏకదేసేన అవయవేన విహారో పదేసవిహారో, తస్మిం పదేసవిహారే ఞాణం. తత్థ పదేసో నామ ఖన్ధపదేసో ఆయతనధాతుసచ్చఇన్ద్రియపచ్చయాకారసతిపట్ఠానఝాననామరూపధమ్మపదేసోతి నానావిధో. ఏవం నానావిధో చేస వేదనా ఏవ. కథం? పఞ్చన్నం ఖన్ధానం వేదనాక్ఖన్ధవసేన ఖన్ధేకదేసో, ద్వాదసన్నం ఆయతనానం వేదనావసేన ధమ్మాయతనేకదేసో, అట్ఠారసన్నం ధాతూనం వేదనావసేన ధమ్మధాతేకదేసో, చతున్నం సచ్చానం వేదనావసేన దుక్ఖసచ్చేకదేసో, బావీసతియా ఇన్ద్రియానం పఞ్చవేదనిన్ద్రియవసేన ఇన్ద్రియేకదేసో, ద్వాదసన్నం పటిచ్చసముప్పాదఙ్గానం ఫస్సపచ్చయా వేదనావసేన పచ్చయాకారేకదేసో, చతున్నం సతిపట్ఠానానం వేదనానుపస్సనావసేన సతిపట్ఠానేకదేసో, చతున్నం ఝానానం సుఖఉపేక్ఖావసేన ఝానేకదేసో, నామరూపానం వేదనావసేన నామరూపేకదేసో, కుసలాదీనం సబ్బధమ్మానం వేదనావసేన ధమ్మేకదేసోతి ఏవం వేదనా ఏవ ఖన్ధాదీనం పదేసో, తస్సా వేదనాయ ఏవ పచ్చవేక్ఖణవసేన పదేసవిహారో.

౪౪. ఇదాని యస్మా సమాధిభావనామయఞాణాదీని భావేన్తా పుథుజ్జనా సేక్ఖా చ తే తే భావేతబ్బభావనాధమ్మే అధిపతీ జేట్ఠకే కత్వా తేన తేన పహాతబ్బే తప్పచ్చనీకే నానాసభావే ధమ్మే అనేకాదీనవే ఆదీనవతో పచ్చవేక్ఖిత్వా తస్స తస్స భావనాధమ్మస్స వసేన చిత్తం పతిట్ఠపేత్వా తే తే పచ్చనీకధమ్మే పజహన్తి. పజహన్తా విపస్సనాకాలే సబ్బసఙ్ఖారే సుఞ్ఞతో దిస్వా పచ్ఛా సముచ్ఛేదేన పజహన్తి, తథా పజహన్తా చ ఏకాభిసమయవసేన సచ్చాని పటివిజ్ఝన్తా పజహన్తి. యథావుత్తేహేవ ఆకారేహి సబ్బేపి అరియా యథాయోగం పటిపజ్జన్తి, తస్మా పదేసవిహారఞాణానన్తరం సఞ్ఞావివట్టఞాణాదీని ఛ ఞాణాని యథాక్కమేన ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ అధిపతత్తా పఞ్ఞాతి నేక్ఖమ్మాదీనం అధిపతిభావేన నేక్ఖమ్మాదీని అధికాని కత్వా తదధికభావేన పవత్తా పఞ్ఞాతి అత్థో. సఞ్ఞావివట్టే ఞాణన్తి సఞ్ఞాయ వివట్టనం పరావట్టనం పరమ్ముఖభావోతి సఞ్ఞావివట్టో, యాయ సఞ్ఞాయ తే తే భావనాధమ్మే అధిపతిం కరోతి, తాయ సఞ్ఞాయ హేతుభూతాయ, కరణభూతాయ వా తతో తతో కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టనే ఞాణన్తి వుత్తం హోతి. ఏత్తో వివట్టోతి అవుత్తేపి యతో వివట్టతి, తతో ఏవ వివట్టోతి గయ్హతి యథా వివట్టనానుపస్సనాయ. సా పన సఞ్ఞా సఞ్జాననలక్ఖణా, తదేవేతన్తి పున సఞ్జాననపచ్చయనిమిత్తకరణరసా దారుఆదీసు తచ్ఛకాదయో వియ, యథాగహితనిమిత్తవసేన అభినివేసకరణపచ్చుపట్ఠానా హత్థిదస్సకఅన్ధా వియ, ఆరమ్మణే అనోగాళ్హవుత్తితాయ అచిరట్ఠానపచ్చుపట్ఠానా వా విజ్జు వియ, యథాఉపట్ఠితవిసయపదట్ఠానా తిణపురిసకేసు మిగపోతకానం పురిసాతి ఉప్పన్నసఞ్ఞా వియ.

౪౫. నానత్తే పఞ్ఞాతి నానాసభావే భావేతబ్బతో అఞ్ఞసభావే కామచ్ఛన్దాదికే ఆదీనవదస్సనేన పవత్తా పఞ్ఞా. నానత్తేతి చ నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం. నానత్తప్పహానం వా నానత్తం, నానత్తప్పహాననిమిత్తం నానత్తప్పహానహేతు నేక్ఖమ్మాదీసు పఞ్ఞాతి అధిప్పాయో. చేతోవివట్టే ఞాణన్తి చేతసో కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టనం నేక్ఖమ్మాదీసు ఞాణం. చేతోతి చేత్థ చేతనా అధిప్పేతా. సా చేతనాభావలక్ఖణా, అభిసన్దహనలక్ఖణా వా, ఆయూహనరసా, సంవిదహనపచ్చుపట్ఠానా సకిచ్చపరకిచ్చసాధకా జేట్ఠసిస్సమహావడ్ఢకిఆదయో వియ. అచ్చాయికకమ్మానుస్సరణాదీసు చ పనాయం సమ్పయుత్తానం ఉస్సాహనభావేన పాకటా హోతి.

౪౬. అధిట్ఠానే పఞ్ఞాతి నేక్ఖమ్మాదివసేన చిత్తస్స పతిట్ఠాపనే పఞ్ఞా. చిత్తవివట్టే ఞాణన్తి కామచ్ఛన్దాదిపహానవసేన చిత్తస్స వివట్టనే ఞాణం. చిత్తఞ్చేత్థ విజాననలక్ఖణం, పుబ్బఙ్గమరసం, సన్ధానపచ్చుపట్ఠానం, నామరూపపదట్ఠానం.

౪౭. సుఞ్ఞతే పఞ్ఞాతి అత్తత్తనియసుఞ్ఞతాయ అనత్తానత్తనియే పవత్తా అనత్తానుపస్సనా పఞ్ఞా. ఞాణవివట్టే ఞాణన్తి ఞాణమేవ అభినివేసతో వివట్టతీతి వివట్టో, తం ఞాణవివట్టభూతం ఞాణం.

౪౮. వోసగ్గే పఞ్ఞాతి ఏత్థ వోసజ్జతీతి వోసగ్గో, కామచ్ఛన్దాదీనం వోసగ్గో నేక్ఖమ్మాదిమ్హి పఞ్ఞా. విమోక్ఖవివట్టే ఞాణన్తి కామచ్ఛన్దాదికేహి విముచ్చతీతి విమోక్ఖో, విమోక్ఖో ఏవ వివట్టో విమోక్ఖవివట్టో, సో ఏవ ఞాణం.

౪౯. తథట్ఠే పఞ్ఞాతి ఏకేకస్స సచ్చస్స చతుబ్బిధే చతుబ్బిధే అవిపరీతసభావే కిచ్చవసేన అసమ్మోహతో పవత్తా పఞ్ఞా. సచ్చవివట్టే ఞాణన్తి చతూసు సచ్చేసు దుభతో వుట్ఠానవసేన వివట్టతీతి సచ్చవివట్టో, సో ఏవ ఞాణం. ఏకమేవ ఞాణం అధిపతికతధమ్మవసేన సఞ్ఞావివట్టోతి, పహాతబ్బధమ్మవసేన చేతోవివట్టోతి, చిత్తపతిట్ఠాపనవసేన చిత్తవివట్టోతి, పచ్చనీకపహానవసేన విమోక్ఖవివట్టోతి ఏవం చతుధా వుత్తం. అనత్తానుపస్సనావ సుఞ్ఞతాకారవసేన ‘‘ఞాణవివట్టే ఞాణ’’న్తి వుత్తా. మగ్గఞాణమేవ హేట్ఠా ‘‘మగ్గే ఞాణ’’న్తి చ, ‘‘ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణ’’న్తి చ ద్విధా వుత్తం, వివట్టనాకారవసేన ‘‘సచ్చవివట్టే ఞాణ’’న్తి వుత్తం.

౫౦. ఇదాని తస్స సచ్చవివట్టఞాణవసేన పవత్తస్స ఆసవానం ఖయే ఞాణస్స వసేన పవత్తాని కమతో ఛ అభిఞ్ఞాఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థాపి లోకపాకటానుభావత్తా అతివిమ్హాపనన్తి పఠమం ఇద్ధివిధఞాణం ఉద్దిట్ఠం, చేతోపరియఞాణస్స విసయతో దిబ్బసోతఞాణం ఓళారికవిసయన్తి దుతియం దిబ్బసోతఞాణం ఉద్దిట్ఠం, సుఖుమవిసయత్తా తతియం చేతోపరియఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తీసు విజ్జాసు పుబ్బేనివాసచ్ఛాదకాతీతతమవినోదకత్తా పఠమం పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం ఉద్దిట్ఠం, పచ్చుప్పన్నానాగతతమవినోదకత్తా దుతియం దిబ్బచక్ఖుఞాణం ఉద్దిట్ఠం, సబ్బతమసముచ్ఛేదకత్తా తతియం ఆసవానం ఖయే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. తత్థ కాయమ్పీతి రూపకాయమ్పి. చిత్తమ్పీతి పాదకజ్ఝానచిత్తమ్పి. ఏకవవత్థానతాతి పరికమ్మచిత్తేన ఏకతో ఠపనతాయ చ దిస్సమానకాయేన, అదిస్సమానకాయేన వా గన్తుకామకాలే యథాయోగం కాయస్సపి చిత్తస్సపి మిస్సీకరణతాయ చాతి వుత్తం హోతి. కాయోతి చేత్థ సరీరం. సరీరఞ్హి అసుచిసఞ్చయతో కుచ్ఛితానం కేసాదీనఞ్చేవ చక్ఖురోగాదీనం రోగసతానఞ్చ ఆయభూతతో కాయోతి వుచ్చతి. సుఖసఞ్ఞఞ్చ లహుసఞ్ఞఞ్చాతి ఏత్థ చతుత్థజ్ఝానసమ్పయుత్తం ఏకంయేవ సఞ్ఞం ఆకారనానత్తతో ద్విధా కత్వా సముచ్చయత్థో చ-సద్దో పయుత్తో. చతుత్థజ్ఝానస్మిఞ్హి ఉపేక్ఖా సన్తత్తా సుఖన్తి వుత్తా, తంసమ్పయుత్తా సఞ్ఞా సుఖసఞ్ఞా. సాయేవ నీవరణేహి చేవ వితక్కాదిపచ్చనీకేహి చ విముత్తత్తా లహుసఞ్ఞా. అధిట్ఠానవసేనాతి అధికం కత్వా ఠానవసేన, పవిసనవసేనాతి అధిప్పాయో. అధిట్ఠానవసేన చాతి చ-సద్దో సమ్బన్ధితబ్బో. ఏత్తావతా సబ్బప్పకారస్స ఇద్ధివిధస్స యథాయోగం కారణం వుత్తం.

ఇజ్ఝనట్ఠే పఞ్ఞాతి ఇజ్ఝనసభావే పఞ్ఞా. ఇద్ధివిధే ఞాణన్తి ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి, నిప్ఫత్తిఅత్థేన పటిలాభట్ఠేన చాతి వుత్తం హోతి. యఞ్హి నిప్ఫజ్జతి పటిలబ్భతి చ, తం ఇజ్ఝతీతి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘కామం కామయమానస్స, తస్స చేతం సమిజ్ఝతీ’’తి (సు. ని. ౭౭౨). తథా ‘‘నేక్ఖమ్మం ఇజ్ఝతీతి ఇద్ధి, పటిహరతీతి పాటిహారియం, అరహత్తమగ్గో ఇజ్ఝతీతి ఇద్ధి, పటిహరతీతి పాటిహారియ’’న్తి (పటి. మ. ౩.౩౨). అపరో నయో – ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి, ఉపాయసమ్పదాయేతం అధివచనం. ఉపాయసమ్పదా హి ఇజ్ఝతి అధిప్పేతఫలప్పసవనతో. యథాహ – ‘‘అయం ఖో చిత్తో గహపతి సీలవా కల్యాణధమ్మో, సచే పణిదహిస్సతి, అనాగతమద్ధానం రాజా అస్సం చక్కవత్తీతి. ఇజ్ఝిస్సతి హి సీలవతో చేతోపణిధి విసుద్ధత్తా’’తి (సం. ని. ౪.౩౫౨). అపరో నయో – ఏతాయ సత్తా ఇజ్ఝన్తీతి ఇద్ధి, ఇజ్ఝన్తీతి ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి వుత్తం హోతి. ఇద్ధి ఏవ విధం ఇద్ధివిధం, ఇద్ధికోట్ఠాసో ఇద్ధివికప్పోతి అత్థో. తం ఇద్ధివిధం ఞాణన్తి వుత్తం హోతి.

౫౧. వితక్కవిప్ఫారవసేనాతి దిబ్బసోతధాతుఉప్పాదనత్థం పరికమ్మకరణకాలే సద్దనిమిత్తేసు అత్తనో వితక్కవిప్ఫారవసేన వితక్కవేగవసేన. వితక్కోతి చేత్థ వితక్కేతీతి వితక్కో, వితక్కనం వా వితక్కో, ఊహనన్తి వుత్తం హోతి. స్వాయం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అభినిరోపనలక్ఖణో, ఆహననపరియాహననరసో. తథా హి తేన యోగావచరో ఆరమ్మణం వితక్కాహతం వితక్కపరియాహతం కరోతీతి వుచ్చతి. ఆరమ్మణే చిత్తస్స ఆనయనపచ్చుపట్ఠానో, తజ్జాసమన్నాహారేన పన ఇన్ద్రియేన చ పరిక్ఖిత్తే విసయే అనన్తరాయేన ఉప్పజ్జనతో ఆపాథగతవిసయపదట్ఠానోతి వుచ్చతి. నానత్తేకత్తసద్దనిమిత్తానన్తి నానాసభావానం ఏకసభావానఞ్చ సద్దనిమిత్తానం. సద్దా ఏవ చేత్థ వితక్కుప్పత్తికారణత్తా సఙ్ఖారనిమిత్తత్తా చ నిమిత్తాని. భేరిసద్దాదివసేన ఏకగ్ఘనీభూతా, అనేకా వా సద్దా, నానాదిసాసు వా సద్దా, నానాసత్తానం వా సద్దా నానత్తసద్దా, ఏకదిసాయ సద్దా, ఏకసత్తస్స వా సద్దా, భేరిసద్దాదివసేన ఏకేకసద్దా వా ఏకత్తసద్దా. సద్దోతి చేత్థ సప్పతీతి సద్దో, కథీయతీతి అత్థో. పరియోగాహణే పఞ్ఞాతి పవిసనపఞ్ఞా, పజాననపఞ్ఞాతి అత్థో. సోతధాతువిసుద్ధిఞాణన్తి సవనట్ఠేన చ నిజ్జీవట్ఠేన చ సోతధాతు, సోతధాతుకిచ్చకరణవసేన చ సోతధాతు వియాతిపి సోతధాతు, పరిసుద్ధత్తా నిరుపక్కిలేసత్తా విసుద్ధి, సోతధాతు ఏవ విసుద్ధి సోతధాతువిసుద్ధి, సోతధాతువిసుద్ధి ఏవ ఞాణం సోతధాతువిసుద్ధిఞాణం.

౫౨. తిణ్ణన్నం చిత్తానన్తి సోమనస్ససహగతదోమనస్ససహగతఉపేక్ఖాసహగతవసేన తిణ్ణన్నం చిత్తానం. విప్ఫారత్తాతి విప్ఫారభావేన వేగేనాతి అత్థో. హేతుఅత్థే నిస్సక్కవచనం, చేతోపరియఞాణుప్పాదనత్థం పరికమ్మకరణకాలే పరేసం తిణ్ణన్నం చిత్తానం విప్ఫారహేతునా. ఇన్ద్రియానం పసాదవసేనాతి చక్ఖాదీనం ఛన్నం ఇన్ద్రియానం పసాదవసేన, ఇన్ద్రియానం పతిట్ఠితోకాసా చేత్థ ఫలూపచారేన ఇన్ద్రియానన్తి వుత్తా యథా ‘‘విప్పసన్నాని ఖో తే, ఆవుసో, ఇన్ద్రియాని పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో పరియోదాతో’’తి (మహావ. ౬౦). ఇన్ద్రియపతిట్ఠితోకాసేసుపి హదయవత్థు ఏవ ఇధాధిప్పేతం. పసాదవసేనాతి చ అనావిలభావవసేన. ‘‘పసాదప్పసాదవసేనా’’తి వత్తబ్బే అప్పసాదసద్దస్స లోపో కతోతి వేదితబ్బం. అథ వా ఇదమప్పసన్నన్తి గహణస్స పసాదమపేక్ఖిత్వా ఏవ సమ్భవతో ‘‘పసాదవసేనా’’తి వచనేనేవ అప్పసాదోపి వుత్తోవ హోతీతి వేదితబ్బం. నానత్తేకత్తవిఞ్ఞాణచరియా పరియోగాహణే పఞ్ఞాతి యథాసమ్భవం నానాసభావఏకసభావఏకూననవుతివిఞ్ఞాణపవత్తివిజాననపఞ్ఞా. ఏత్థ అసమాహితస్స విఞ్ఞాణచరియా నానత్తా, సమాహితస్స విఞ్ఞాణచరియా ఏకత్తా. సరాగాదిచిత్తం వా నానత్తం, వీతరాగాదిచిత్తం ఏకత్తం. చేతోపరియఞాణన్తి ఏత్థ పరియాతీతి పరియం, పరిచ్ఛిన్దతీతి అత్థో. చేతసో పరియం చేతోపరియం, చేతోపరియఞ్చ తం ఞాణఞ్చాతి చేతోపరియఞాణం. విప్ఫారతాతిపి పాఠో, విప్ఫారతాయాతి అత్థో.

౫౩. పచ్చయప్పవత్తానం ధమ్మానన్తి పటిచ్చసముప్పాదవసేన పచ్చయతో పవత్తానం పచ్చయుప్పన్నధమ్మానం. నానత్తేకత్తకమ్మవిప్ఫారవసేనాతి ఏత్థ అకుసలం కమ్మం నానత్తం, కుసలం కమ్మం ఏకత్తం. కామావచరం వా కమ్మం నానత్తం, రూపావచరారూపావచరం కమ్మం ఏకత్తం. నానత్తేకత్తకమ్మవిప్ఫారవసేన పచ్చయపవత్తానం ధమ్మానం పరియోగాహణే పఞ్ఞాతి సమ్బన్ధో. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణన్తి పుబ్బే అతీతజాతీసు నివుత్థఖన్ధా పుబ్బేనివాసో. నివుత్థాతి అజ్ఝావుత్థా అనుభూతా అత్తనో సన్తానే ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధా. పుబ్బే అతీతజాతీసు నివుత్థధమ్మా వా పుబ్బేనివాసో. నివుత్థాతి గోచరనివాసేన నివుత్థా అత్తనో విఞ్ఞాణేన విఞ్ఞాతా పరిచ్ఛిన్నా, పరవిఞ్ఞాణేన విఞ్ఞాతాపి వా. ఛిన్నవటుమకానుస్సరణాదీసు తే బుద్ధానంయేవ లబ్భన్తి. పుబ్బేనివాసానుస్సతీతి యాయ సతియా పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి, సా పుబ్బేనివాసానుస్సతి, ఞాణన్తి తాయ సతియా సమ్పయుత్తం ఞాణం.

౫౪. ఓభాసవసేనాతి దిబ్బేన చక్ఖునా రూపదస్సనత్థం పసారితస్స తేజోకసిణఓదాతకసిణఆలోకకసిణానం అఞ్ఞతరస్స చతుత్థజ్ఝానారమ్మణస్స కసిణోభాసస్స వసేన. నానత్తేకత్తరూపనిమిత్తానన్తి నానాసత్తానం రూపాని, నానత్తకాయం ఉపపన్నానం వా సత్తానం రూపాని, నానాదిసాసు వా రూపాని, అసమ్మిస్సాని వా రూపాని నానత్తరూపాని, ఏకసత్తస్స రూపాని, ఏకత్తకాయం ఉపపన్నస్స వా రూపాని, ఏకదిసాయ వా రూపాని, నానాదిసాదీనం సమ్మిస్సీభూతాని వా రూపాని ఏకత్తరూపాని. రూపన్తి చేత్థ వణ్ణాయతనమేవ. తఞ్హి రూపయతీతి రూపం, వణ్ణవికారం ఆపజ్జమానం హదయఙ్గతభావం పకాసేతీతి అత్థో. రూపమేవ రూపనిమిత్తం. తేసం నానత్తేకత్తరూపనిమిత్తానం. దస్సనట్ఠే పఞ్ఞాతి దస్సనసభావే పఞ్ఞా.

దిబ్బచక్ఖుఞాణన్తి దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బం. దేవానఞ్హి సుచరితకమ్మనిబ్బత్తం పిత్తసేమ్హరుహిరాదీహి అపలిబుద్ధం ఉపక్కిలేసవిముత్తతాయ దూరేపి ఆరమ్మణసమ్పటిచ్ఛనసమత్థం దిబ్బం పసాదచక్ఖు హోతి. ఇదఞ్చాపి వీరియభావనాబలనిబ్బత్తం ఞాణచక్ఖు తాదిసమేవాతి దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బం, దిబ్బవిహారవసేన పటిలద్ధత్తా అత్తనా దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తాపి దిబ్బం, ఆలోకపరిగ్గహేన మహాజుతికత్తాపి దిబ్బం, తిరోకుట్టాదిగతరూపదస్సనేన మహాగతికత్తాపి దిబ్బం. తం సబ్బం సద్దసత్థానుసారేన వేదితబ్బం. దస్సనట్ఠేన చక్ఖు, చక్ఖుకిచ్చకరణేన చక్ఖుమివాతిపి చక్ఖు, దిబ్బఞ్చ తం చక్ఖు చాతి దిబ్బచక్ఖు, దిబ్బచక్ఖు చ తం ఞాణఞ్చాతి దిబ్బచక్ఖుఞాణం.

౫౫. చతుసట్ఠియా ఆకారేహీతి అట్ఠసు మగ్గఫలేసు ఏకేకస్మిం అట్ఠన్నం అట్ఠన్నం ఇన్ద్రియానం వసేన చతుసట్ఠియా ఆకారేహి. తిణ్ణన్నం ఇన్ద్రియానన్తి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం అఞ్ఞిన్ద్రియం అఞ్ఞాతావిన్ద్రియన్తి, ఇమేసం తిణ్ణన్నం ఇన్ద్రియానం. వసిభావతా పఞ్ఞాతి వసిభావతాయ పవత్తా పఞ్ఞా, అరహత్తఫలే అట్ఠన్నం ఇన్ద్రియానం వసేన అట్ఠహి ఆకారేహి అఞ్ఞాతావిన్ద్రియస్సేవ వసిభావతాయ అరహత్తమగ్గక్ఖణే అభావేపి కారణసిద్ధివసేన తదత్థసాధనతాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయే ఞాణన్తి అత్తనా వజ్ఝానం ఆసవానం ఖయకరం అరహత్తమగ్గఞాణం.

౫౬-౫౯. ఇదాని ఆసవానం ఖయఞాణసఙ్ఖాతఅరహత్తమగ్గఞాణసమ్బన్ధే చతున్నమ్పి మగ్గఞాణానం ఏకేకస్స మగ్గఞాణస్స ఏకాభిసమయతం దస్సేతుం ‘‘పరిఞ్ఞట్ఠే పఞ్ఞా’’తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థాపి ఓళారికత్తా సబ్బసత్తసాధారణత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యన్తి దుక్ఖసచ్చం పఠమం వుత్తం, తస్సేవ హేతుదస్సనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, హేతునిరోధా ఫలనిరోధోతి ఞాపనత్థం తదనన్తరం నిరోధసచ్చం, తదధిగమూపాయదస్సనత్థం అన్తే మగ్గసచ్చం. భవసుఖస్సాదగధితానం వా సత్తానం సంవేగజననత్థం పఠమం దుక్ఖమాహ, తం నేవ అకతం ఆగచ్ఛతి, న ఇస్సరనిమ్మానాదితో హోతి, ఇతో పన హోతీతి ఞాపనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, తతో సహేతుకేన దుక్ఖేన అభిభూతత్తా సంవిగ్గమానసానం దుక్ఖనిస్సరణగవేసీనం నిస్సరణదస్సనేన అస్సాసజననత్థం నిరోధం, తతో నిరోధాధిగమత్థం నిరోధసమ్పాపకం మగ్గన్తి. ఇదాని తబ్బిసయాని ఞాణాని తేనేవ కమేన ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ పరిఞ్ఞట్ఠేతి దుక్ఖస్స పీళనట్ఠాదికే చతుబ్బిధే పరిజానితబ్బసభావే. పహానట్ఠేతి సముదయస్స ఆయూహనట్ఠాదికే చతుబ్బిధే పహాతబ్బసభావే. సచ్ఛికిరియట్ఠేతి నిరోధస్స నిస్సరణట్ఠాదికే చతుబ్బిధే సచ్ఛికాతబ్బసభావే. భావనట్ఠేతి మగ్గస్స నియ్యానట్ఠాదికే చతుబ్బిధే భావేతబ్బసభావే.

౬౦-౬౩. ఇదాని భావితమగ్గస్స పచ్చవేక్ఖణవసేన వా అభావితమగ్గస్స అనుస్సవవసేన వా విసుం విసుం సచ్చఞాణాని దస్సేతుం దుక్ఖే ఞాణాదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థ దుక్ఖేతి ఏత్థ దు-ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి. కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం దుపుత్తోతి వదన్తి. ఖం-సద్దో పన తుచ్ఛే. తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం ‘ఖ’న్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకుపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో. తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వుచ్చతి.

దుక్ఖసముదయేతి ఏత్థ సం-ఇతి అయం సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౯౯; దీ. ని. ౨.౩౯౬) వియ సంయోగం దీపేతి. ఉ-ఇతి అయం సద్దో ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు (పారా. ౧౭౨; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౪౧) వియ ఉప్పత్తిం. అయ-సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్స ఉప్పత్తికారణం. ఇతి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా ‘‘దుక్ఖసముదయ’’న్తి వుచ్చతి.

దుక్ఖనిరోధేతి ఏత్థ ని-సద్దో అభావం, రోధ-సద్దో చ చారకం దీపేతి. తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకస్స దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి ‘‘దుక్ఖనిరోధ’’న్తి వుచ్చతి. దుక్ఖస్స వా అనుప్పత్తినిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధన్తి వుచ్చతి.

దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయాతి ఏత్థ యస్మా అయం ఏతం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణకరణవసేన తదభిముఖీభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాతి వుచ్చతి. చత్తారి మగ్గఞాణానేవ హేట్ఠా వుట్ఠానాకారదీపనవసేన ‘‘మగ్గే ఞాణ’’న్తి వుత్తాని, అనన్తరఫలదాయకత్తస్స కారణపరిదీపనవసేన ‘‘ఆనన్తరికసమాధిమ్హి ఞాణ’’న్తి వుత్తాని, వివట్టనాకారదీపనవసేన ‘‘సచ్చవివట్టే ఞాణ’’న్తి వుత్తాని, మగ్గపటిపాటిక్కమేనేవ అరహత్తమగ్గఞాణుప్పత్తిం, తస్స చ ఞాణస్స అభిఞ్ఞాభావం దీపేతుం అరహత్తమగ్గఞాణమేవ ‘‘ఆసవానం ఖయే ఞాణ’’న్తి వుత్తం. పున చతున్నమ్పి మగ్గఞాణానం ఏకాభిసమయతం దీపేతుం ‘‘పరిఞ్ఞట్ఠే పఞ్ఞా దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని వుత్తాని. పున ఏకేకస్మిం సచ్చే విసుం విసుం ఉప్పత్తిదీపనవసేన ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని ఉద్దిట్ఠానీతి ఏవం పుబ్బాపరవిసేసో వేదితబ్బోతి.

౬౪-౬౭. ఇదాని సబ్బేసం అరియపుగ్గలానం అరియమగ్గానుభావేనేవ పటిసమ్భిదాఞాణాని సిద్ధానీతి దస్సేతుం అత్థపటిసమ్భిదే ఞాణన్తిఆదీని పున చత్తారి పటిసమ్భిదాఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. ఇమాని హి పటిసమ్భిదాపభేదాభావేపి సబ్బఅరియపుగ్గలసాధారణాని సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణాని, హేట్ఠా ఉద్దిట్ఠాని పన పభిన్నపటిసమ్భిదానం పభేదప్పత్తాని పటిసమ్భిదాఞాణానీతి వేదితబ్బానీతి అయమేతేసం ఉభయత్థవచనే విసేసో. యస్మా వా అనన్తరం ఉద్దిట్ఠం దుక్ఖారమ్మణం నిరోధారమ్మణఞ్చ ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా హోతి, సముదయారమ్మణం మగ్గారమ్మణఞ్చ ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, తదభిలాపే ఞాణం నిరుత్తిపటిసమ్భిదా, తేసు ఞాణేసు ఞాణం పటిభానపటిసమ్భిదా, తస్మా తమ్పి అత్థవిసేసం దస్సేతుం సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణాని ఉద్దిట్ఠానీతి వేదితబ్బాని. తస్మాయేవ చ హేట్ఠా నానత్తసద్దేన విసేసేత్వా వుత్తాని. ఇధ తథా అవిసేసేత్వా వుత్తానీతి.

౬౮. ఏవం పటిపాటియా సత్తసట్ఠి సావకసాధారణఞాణాని ఉద్దిసిత్వా ఇదాని సావకేహి అసాధారణాని తథాగతానంయేవ ఆవేణికాని ఞాణాని దస్సేతుం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణాదీని ఛ అసాధారణఞాణాని ఉద్దిట్ఠాని. తత్థపి యస్మా తథాగతా సత్తానం ధమ్మదేసనాయ భాజనాభాజనత్తం ఓలోకేన్తా బుద్ధచక్ఖునా ఓలోకేన్తి. బుద్ధచక్ఖు నామ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తాసయానుసయఞాణద్వయమేవ. యథాహ –

‘‘అద్దసా ఖో భగవా బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో సత్తే అప్పరజక్ఖే మహారజక్ఖే తిక్ఖిన్ద్రియే ముదిన్ద్రియే’’తిఆది (మహావ. ౯; మ. ని. ౧.౨౮౩; ౨.౩౩౯).

సత్తసన్తానే చ ఓలోకేన్తా పఠమం ఇన్ద్రియపరిపాకాపరిపాకం ఓలోకేన్తి, ఇన్ద్రియపరిపాకఞ్చ ఞత్వా ఆసయాదీనం అనురూపేన ధమ్మదేసనత్థం తతో ఆసయానుసయచరితాని ఓలోకేన్తి, తస్మాపి పఠమం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణం ఉద్దిట్ఠం, తదనన్తరం ఆసయానుసయఞాణం. ధమ్మం దేసేన్తా చ యస్మా పాటిహారియేన వినేతబ్బానం పాటిహారియం కరోన్తి, తస్మా ఆసయానుసయఞాణానన్తరం యమకపాటిహారియే ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. ఇమేసం తిణ్ణం ఞాణానం హేతుపరిదీపనత్థం తదనన్తరం మహాకరుణాఞాణం ఉద్దిట్ఠం. మహాకరుణాఞాణస్స పరిసుద్ధభావపరిదీపనత్థం తదనన్తరం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఉద్దిట్ఠం. సబ్బఞ్ఞుస్సాపి సబ్బధమ్మానం ఆవజ్జనపటిబద్ధభావపరిదీపనత్థం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స అనావరియభావపరిదీపనత్థఞ్చ తదనన్తరం అనావరణఞాణం ఉద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం.

ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణన్తి ఏత్థ ఉపరి ‘‘సత్తాన’’న్తి పదం ఇధేవ ఆహరిత్వా ‘‘సత్తానం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణ’’న్తి యోజేతబ్బం. పరాని చ అపరాని చ పరాపరానీతి వత్తబ్బే సన్ధివసేన రో-కారం కత్వా పరోపరానీతి వుచ్చతి. పరోపరానం భావో పరోపరియం, పరోపరియమేవ పరోపరియత్తం, వేనేయ్యసత్తానం సద్ధాదీనం పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం పరోపరియత్తం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం, ఇన్ద్రియపరోపరియత్తస్స ఞాణం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణం, ఇన్ద్రియానం ఉత్తమానుత్తమభావఞాణన్తి అత్థో. ‘‘ఇన్ద్రియవరోవరియత్తఞాణ’’న్తిపి పాఠో. వరాని చ అవరియాని చ వరోవరియాని, వరోవరియానం భావో వరోవరియత్తన్తి యోజేతబ్బం. అవరియానీతి చ న ఉత్తమానీతి అత్థో. అథ వా పరాని చ ఓపరాని చ పరోపరాని, తేసం భావో పరోపరియత్తన్తి యోజేతబ్బం. ఓపరానీతి చ ఓరానీతి వుత్తం హోతి, లామకానీతి అత్థో, ‘‘పరోపరా యస్స సమేచ్చ ధమ్మా’’తిఆదీసు (సు. ని. ౪౭౯) వియ. ‘‘ఇన్ద్రియపరోపరియత్తే ఞాణ’’న్తి భుమ్మవచనేనాపి పాఠో.

౬౯. సత్తానం ఆసయానుసయే ఞాణన్తి ఏత్థ రూపాదీసు ఖన్ధేసు ఛన్దరాగేన సత్తా విసత్తాతి సత్తా. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘రూపే ఖో, రాధ, యో ఛన్దో యో రాగో యా నన్దీ యా తణ్హా, తత్ర సత్తో తత్ర విసత్తో, తస్మా ‘సత్తో’తి వుచ్చతి. వేదనాయ సఞ్ఞాయ సఙ్ఖారేసు విఞ్ఞాణే యో ఛన్దో యో రాగో యా నన్దీ యా తణ్హా, తత్ర సత్తో తత్ర విసత్తో, తస్మా ‘సత్తో’తి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౩.౧౬౧).

అక్ఖరచిన్తకా పన అత్థం అవిచారేత్వా ‘‘నామమత్తమేత’’న్తి ఇచ్ఛన్తి. యేపి అత్థం విచారేన్తి, తే సత్వయోగేన సత్తాతి ఇచ్ఛన్తి, తేసం సత్తానం. ఆసయన్తి నిస్సయన్తి ఏతం ఇతి ఆసయో, మిచ్ఛాదిట్ఠియా, సమ్మాదిట్ఠియా వా కామాదీహి, నేక్ఖమ్మాదీహి వా పరిభావితస్స సన్తానస్సేతం అధివచనం. సత్తసన్తానే అనుసేన్తి అనుపవత్తన్తీతి అనుసయా, థామగతానం కామరాగాదీనం ఏతం అధివచనం. ఆసయో చ అనుసయో చ ఆసయానుసయో. జాతిగ్గహణేన చ ద్వన్దసమాసవసేన చ ఏకవచనం వేదితబ్బం. యస్మా చరితాధిముత్తియో ఆసయానుసయసఙ్గహితా, తస్మా ఉద్దేసే చరితాధిముత్తీసు ఞాణాని ఆసయానుసయఞాణేనేవ సఙ్గహేత్వా ‘‘ఆసయానుసయే ఞాణ’’న్తి వుత్తం. యేనేవ హి అధిప్పాయేన ఉద్దేసో కతో, తేనేవ అధిప్పాయేన నిద్దేసో కతోతి.

౭౦. యమకపాటిహీరే ఞాణన్తి ఏత్థ అగ్గిక్ఖన్ధఉదకధారాదీనం అపుబ్బం అచరిమం సకింయేవ పవత్తితో యమకం, అస్సద్ధియాదీనం పటిపక్ఖధమ్మానం హరణతో పాటిహీరం, యమకఞ్చ తం పాటిహీరఞ్చాతి యమకపాటిహీరం.

౭౧. మహాకరుణాసమాపత్తియా ఞాణన్తి ఏత్థ పరదుక్ఖే సతి సాధూనం హదయకమ్పనం కరోతీతి కరుణా, కినాతి వా పరదుక్ఖం హింసతి వినాసేతీతి కరుణా, కిరీయతి వా దుక్ఖితేసు ఫరణవసేన పసారీయతీతి కరుణా, ఫరణకమ్మవసేన కమ్మగుణవసేన చ మహతీ కరుణా మహాకరుణా, సమాపజ్జన్తి ఏతం మహాకారుణికాతి సమాపత్తి, మహాకరుణా చ సా సమాపత్తి చాతి మహాకరుణాసమాపత్తి. తస్సం మహాకరుణాసమాపత్తియం, తంసమ్పయుత్తం ఞాణం.

౭౨-౭౩. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అనావరణఞాణన్తి ఏత్థ పఞ్చనేయ్యపథప్పభేదం సబ్బం అఞ్ఞాసీతి సబ్బఞ్ఞూ, సబ్బఞ్ఞుస్స భావో సబ్బఞ్ఞుతా, సా ఏవ ఞాణం ‘‘సబ్బఞ్ఞుతాఞాణ’’న్తి వత్తబ్బే ‘‘సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ’’న్తి వుత్తం. సఙ్ఖతాసఙ్ఖతాదిభేదా సబ్బధమ్మా హి సఙ్ఖారో వికారో లక్ఖణం నిబ్బానం పఞ్ఞత్తీతి పఞ్చేవ నేయ్యపథా హోన్తి. సబ్బఞ్ఞూతి చ కమసబ్బఞ్ఞూ, సకింసబ్బఞ్ఞూ, సతతసబ్బఞ్ఞూ, సత్తిసబ్బఞ్ఞూ, ఞాతసబ్బఞ్ఞూతి పఞ్చవిధా సబ్బఞ్ఞునో సియుం. కమేన సబ్బజాననకాలాసమ్భవతో కమసబ్బఞ్ఞుతా న హోతి, సకిం సబ్బారమ్మణగహణాభావతో సకింసబ్బఞ్ఞుతా న హోతి, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం యథారమ్మణచిత్తసమ్భవతో భవఙ్గచిత్తవిరోధతో యుత్తిఅభావతో చ సతతసబ్బఞ్ఞుతా న హోతి, పరిసేసతో సబ్బజాననసమత్థత్తా సత్తిసబ్బఞ్ఞుతా వా సియా, విదితసబ్బధమ్మత్తా ఞాతసబ్బఞ్ఞుతా వా సియా. సత్తిసబ్బఞ్ఞునో సబ్బజాననత్తం నత్థీతి తమ్పి న యుజ్జతి.

‘‘న తస్స అద్దిట్ఠమిధత్థి కిఞ్చి, అథో అవిఞ్ఞాతమజానితబ్బం;

సబ్బం అభిఞ్ఞాసి యదత్థి నేయ్యం, తథాగతో తేన సమన్తచక్ఖూ’’తి. (మహాని. ౧౫౬; చూళని. మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౫; పటి. మ. ౧.౨౦౮) –

వుత్తత్తా ఞాతసబ్బఞ్ఞుత్తమేవ యుజ్జతి. ఏవఞ్హి సతి కిచ్చతో అసమ్మోహతో కారణసిద్ధితో ఆవజ్జనపటిబద్ధతో సబ్బఞ్ఞుత్తమేవ హోతీతి. ఆవజ్జనపటిబద్ధత్తా ఏవ హి నత్థి ఏతస్స ఆవరణన్తి అనావరణం, తదేవ అనావరణఞాణన్తి వుచ్చతీతి.

ఇమాని తేసత్తతి ఞాణానీతి సావకేహి సాధారణాసాధారణవసేన ఉద్దిట్ఠాని ఇమాని తేసత్తతి ఞాణాని. ఇమేసం తేసత్తతియా ఞాణానన్తి ఆదితో పట్ఠాయ వుత్తానం ఇమేసం తేసత్తతిఞాణానం. ఉబ్బాహనత్థే చేతం సామివచనం. తేసత్తతీనన్తిపి పాఠో. ‘‘తేసత్తతియా’’తి వత్తబ్బే ఏకస్మిం బహువచనం వేదితబ్బం. సత్తసట్ఠి ఞాణానీతిఆదితో పట్ఠాయ సత్తసట్ఠి ఞాణాని. సావకసాధారణానీతి సవనన్తే అరియాయ జాతియా జాతత్తా సావకా, సమానం ధారణమేతేసన్తి సాధారణాని, తథాగతానం సావకేహి సాధారణాని సావకసాధారణాని. ఛ ఞాణానీతి అన్తే ఉద్దిట్ఠాని ఛ ఞాణాని. అసాధారణాని సావకేహీతి సావకేహి అసాధారణాని తథాగతానంయేవ ఞాణానీతి.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

ఞాణకథామాతికుద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. సుతమయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

విస్సజ్జనుద్దేసవణ్ణనా

౧. ఇదాని యథానిక్ఖిత్తేన ఉద్దేసేన సఙ్గహితే ధమ్మే పభేదతో దస్సేతుం కథం సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణన్తిఆది నిద్దేసవారో ఆరద్ధో. తత్థ యం వుత్తం, ‘‘సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణ’’న్తి, తం కథం హోతీతి? అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. పఞ్చవిధా హి పుచ్ఛా – అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా, దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా, విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా, అనుమతిపుచ్ఛా, కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి. తాసం ఇదం నానత్తం –

కతమా అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా? (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨) పకతియా లక్ఖణం అఞ్ఞాతం హోతి అదిట్ఠం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం, తస్స ఞాణాయ దస్సనాయ తులనాయ తీరణాయ విభూతాయ విభావనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి, అయం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా.

కతమా దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా? (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨) పకతియా లక్ఖణం ఞాతం హోతి దిట్ఠం తులితం తీరితం విభూతం విభావితం, సో అఞ్ఞేహి పణ్డితేహి సద్ధిం సంసన్దనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి, అయం దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా.

కతమా విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా? (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨) పకతియా సంసయపక్ఖన్దో హోతి విమతిపక్ఖన్దో ద్వేళ్హకజాతో ‘‘ఏవం ను ఖో, నను ఖో, కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’’తి? సో విమతిచ్ఛేదనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి, అయం విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా.

కతమా అనుమతిపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం అనుమతియా పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి? ‘‘అనిచ్చం, భన్తే’’. ‘‘యం పనానిచ్చం, దుక్ఖం వా తం సుఖం వా’’తి? ‘‘దుక్ఖం, భన్తే’’. ‘‘యం పనానిచ్చం దుక్ఖం విపరిణామధమ్మం, కల్లం ను తం సమనుపస్సితుం ‘ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’’తి? ‘‘నో హేతం, భన్తే’’తి (మహావ. ౨౧), అయం అనుమతిపుచ్ఛా.

కతమా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం కథేతుకమ్యతాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో’’తి (సం. ని. ౫.౩౯౦)? అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి. తాసు అయం థేరస్స కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి వేదితబ్బా.

ఇదాని సమాతికుద్దేసాయ కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాయ ‘‘ఇమే ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యాతి సోతావధానం, తంపజాననా పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణ’’న్తిఆదయో సోళస విస్సజ్జనుద్దేసా. తత్థ ఇమే ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యాతి ‘‘దేసయన్తస్సా’’తి పాఠసేసో. ఇమే ధమ్మా అభిజానితబ్బాతి సత్థునో, అఞ్ఞతరస్స వా గరుట్ఠానియస్స సబ్రహ్మచారిస్స ధమ్మం దేసయన్తస్స పుబ్బే వుత్తనయేన సోతావధానం సుతం సోతావధానం నామ. తంపజాననా పఞ్ఞా తస్స సుతస్స పజాననా పరియాయపరిచ్ఛిన్దకపఞ్ఞా సుతమయే ఞాణం నామాతి అత్థో. తస్స పజాననా తంపజాననాతి సామివచనసమాసో. తం పజాననాతి విభత్తివిపల్లాసవసేన ఉపయోగవచనం వా. అభిఞ్ఞేయ్యాతి చ సభావలక్ఖణావబోధవసేన సోభనేనాకారేన జానితబ్బా. పరిఞ్ఞేయ్యాతి సామఞ్ఞలక్ఖణావబోధవసేన కిచ్చసమాపనవసేన చ బ్యాపిత్వా జానితబ్బా. భావేతబ్బాతి వడ్ఢేతబ్బా. సచ్ఛికాతబ్బాతి పచ్చక్ఖం కాతబ్బా. దువిధా హి సచ్ఛికిరియా పటిలాభసచ్ఛికిరియా ఆరమ్మణసచ్ఛికిరియా చ. పచ్చనీకసముదాచారవసేన పరిహానియసఙ్ఖాతం హానం భజన్తీతి హానభాగియా. తదనుధమ్మతాయ సతియా సణ్ఠానవసేన ఠానసఙ్ఖాతం ఠితిం భజన్తీతి ఠితిభాగియా. ఉపరివిసేసాధిగమవసేన విసేసం భజన్తీతి విసేసభాగియా. అనిబ్బిద్ధపుబ్బం అప్పదాలితపుబ్బం లోభక్ఖన్ధం దోసక్ఖన్ధం మోహక్ఖన్ధం నిబ్బిజ్ఝతి పదాలేతీతి అరియమగ్గో నిబ్బేధో నామ, నిబ్బిదాసహగతానం సఞ్ఞామనసికారానం సముదాచారవసేన తం నిబ్బేధం భజన్తీతి నిబ్బేధభాగియా.

సబ్బే సఙ్ఖారాతి సబ్బే సప్పచ్చయా ధమ్మా. తే హి సఙ్ఖతసఙ్ఖారా నామ. పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కరీయన్తీతి సఙ్ఖారా, తే ఏవ పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కతత్తా సఙ్ఖతాతి విసేసేత్వా వుత్తా. కమ్మనిబ్బత్తా తేభూమకరూపారూపధమ్మా అభిసఙ్ఖతసఙ్ఖారాతి అట్ఠకథాసు (విసుద్ధి. ౨.౫౮౭; విభ. అట్ఠ. ౨౨౬ సఙ్ఖారపదనిద్దేస) వుత్తా. తేపి ‘‘అనిచ్చా వ సఙ్ఖారా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౮౬; ౨.౧౪౩; దీ. ని. ౨.౨౨౧, ౨౭౨) సఙ్ఖతసఙ్ఖారేసు సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. ‘‘అవిజ్జాగతో అయం, భిక్ఖవే, పురిసపుగ్గలో పుఞ్ఞఞ్చేవ సఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౫౧) అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారావ ఆగతా తేభూమికకుసలాకుసలచేతనా అభిసఙ్ఖరణకసఙ్ఖారా నామ. ‘‘యావతికా అభిసఙ్ఖారస్స గతి, తావతికం గన్త్వా అక్ఖాహతం మఞ్ఞే అట్ఠాసీ’’తిఆదీసు ఆగతం కాయికం చేతసికం వీరియం పయోగాభిసఙ్ఖారో నామ. ‘‘సఞ్ఞావేదయితనిరోధం సమాపన్నస్స ఖో, ఆవుసో విసాఖ, భిక్ఖునో పఠమం నిరుజ్ఝతి వచీసఙ్ఖారో, తతో కాయసఙ్ఖారో, తతో చిత్తసఙ్ఖారో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౬౪) ఆగతా వితక్కవిచారా. వాచం సఙ్ఖరోన్తీతి వచీసఙ్ఖారా. అస్సాసపస్సాసా కాయేన సఙ్ఖరీయన్తీతి కాయసఙ్ఖారా. సఞ్ఞా చ వేదనా చ చిత్తేన సఙ్ఖరీయన్తీతి చిత్తసఙ్ఖారా. ఇధ పన సఙ్ఖతసఙ్ఖారా అధిప్పేతా.

అనిచ్చాతి హుత్వా అభావట్ఠేన. దుక్ఖాతి పీళనట్ఠేన. సబ్బే ధమ్మాతి నిబ్బానమ్పి అన్తోకత్వా వుత్తా. అనత్తాతి అవసవత్తనట్ఠేన. ఇదం దుక్ఖం అరియసచ్చన్తిఆదీసు ‘‘దుక్ఖసముదయో దుక్ఖనిరోధో’’తి వత్తబ్బే ‘‘దుక్ఖసముదయం దుక్ఖనిరోధ’’న్తి లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. యస్మా పన బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తి. యథాహ ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అరియసచ్చాని…పే… ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అరియసచ్చాని. అరియా ఇమాని పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. అరియస్స సచ్చానీతిపి అరియసచ్చాని. యథాహ ‘‘సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అరియో, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౮). ఏతేసం అభిసమ్బుద్ధత్తా అరియభావసిద్ధితోపి అరియసచ్చాని. యథాహ ‘‘ఇమేసం ఖో, భిక్ఖవే, చతున్నం అరియసచ్చానం యథాభూతం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అరియోతి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౩). అరియాని సచ్చానీతిపి అరియసచ్చాని. అరియానీతి అవితథాని, అవిసంవాదకానీతి అత్థో. యథాహ ‘‘ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అరియసచ్చాని తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౭). సచ్చానీతి కో సచ్చట్ఠోతి చే? యో పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖమానానం మాయావ విపరీతో, మరీచీవ విసంవాదకో, తిత్థియానం పరికప్పితఅత్తావ అనుపలబ్భసభావో చ న హోతి, అథ ఖో బాధనపభవసన్తినియ్యానప్పకారేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావేన అరియఞాణస్స గోచరో హోతియేవ. ఏస అగ్గిలక్ఖణం వియ లోకపకతి వియ చ తచ్ఛావిపరీతభూతభావో సచ్చట్ఠోతి వేదితబ్బో. యథాహ ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. అపిచ –

నాబాధకం యతో దుక్ఖం, దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకం;

బాధకత్తనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

తం వినా నాఞ్ఞతో దుక్ఖం, న హోతి న చ తం తతో;

దుక్ఖహేతు నియామేన, ఇతి సచ్చం విసత్తికా.

నాఞ్ఞా నిబ్బానతో సన్తి, సన్తం న చ న తం యతో;

సన్తభావనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

మగ్గా అఞ్ఞం న నియ్యానం, అనియ్యానో న చాపి సో;

తచ్ఛనియ్యానభావేన, ఇతి సో సచ్చసమ్మతో.

ఇతి తచ్ఛావిపల్లాస-భూతభావం చతూస్వపి;

దుక్ఖాదీస్వవిసేసేన, సచ్చట్ఠం ఆహు పణ్డితాతి.

సో పనాయం సచ్చసద్దో అనేకేసు అత్థేసు దిస్సతి. సేయ్యథిదం – ‘‘సచ్చం భణే న కుజ్ఝేయ్యా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౨౨౪) వాచాసచ్చే. ‘‘సచ్చే ఠితా సమణబ్రాహ్మణా చా’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౧.౪౩౩) విరతిసచ్చే. ‘‘కస్మా ను సచ్చాని వదన్తి నానా, పవాదియాసే కుసలావదానా’’తిఆదీసు (సు. ని. ౮౯౧) దిట్ఠిసచ్చే. ‘‘ఏకఞ్హి సచ్చం న దుతీయమత్థి, యస్మిం పజా నో వివదే పజాన’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౮౯౦; మహాని. ౧౧౯) పరమత్థసచ్చే నిబ్బానే చేవ మగ్గే చ. ‘‘చతున్నం సచ్చానం కతి కుసలా కతి అకుసలా’’తిఆదీసు (విభ. ౨౧౬) అరియసచ్చే. స్వాయమిధాపి అరియసచ్చే పవత్తతీతి.

నిద్దేసవారసఙ్గహితస్స విస్సజ్జనుద్దేసస్స

అత్థవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసవణ్ణనా

౨. ఇదాని విస్సజ్జనుద్దేససఙ్గహితే ధమ్మే పభేదతో దస్సేతుం కథం ఇమే ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యాతిఆది నిద్దేసవారో ఆరద్ధో. తత్థ అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసాదీసు పఞ్చసు ఆదితో ఏకకాదివసేన దస దస విస్సజ్జనాని దసుత్తరపరియాయేన సంసన్దేత్వా ఉద్దిట్ఠాని. తేసు అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసే తావ సబ్బే సత్తాతి కామభవాదీసు సఞ్ఞాభవాదీసు ఏకవోకారభవాదీసు చ సబ్బభవేసు సబ్బే సత్తా. ఆహారట్ఠితికాతి ఆహారతో ఠితి ఏతేసన్తి ఆహారట్ఠితికా. ఠితీతి చేత్థ సకక్ఖణే అత్థితా అధిప్పేతా. ఇతి సబ్బసత్తానం ఠితిహేతు ఆహారో నా ఏకో ధమ్మో అధికేన ఞాణేన జానితబ్బో. పచ్చయే హి అభిఞ్ఞాతే పచ్చయుప్పన్నాపి అభిఞ్ఞాతా హోన్తి ఉభిన్నమ్పి అఞ్ఞమఞ్ఞాపేక్ఖత్తా. ఏతేన ఞాతపరిఞ్ఞా వుత్తా హోతి. నను చ ఏవం సన్తే యం వుత్తం ‘‘అసఞ్ఞసత్తా దేవా అహేతుకా అనాహారా అఫస్సకా’’తిఆది (విభ. ౧౦౧౭), తం విరుజ్ఝతీతి. తఞ్చ న విరుజ్ఝతి. తేసఞ్హి ఝానం ఆహారోతి. ఏవం సన్తేపి ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఆహారా భూతానం వా సత్తానం ఠితియా, సమ్భవేసీనం వా అనుగ్గహాయ. కతమే చత్తారో? కబళీకారో ఆహారో ఓళారికో వా సుఖుమో వా, ఫస్సో దుతియో, మనోసఞ్చేతనా తతియా, విఞ్ఞాణం చతుత్థ’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౧) ఇదం విరుజ్ఝతీతి. ఇదమ్పి న విరుజ్ఝతి. ఏతస్మిఞ్హి సుత్తే నిప్పరియాయేన ఆహారలక్ఖణావ ధమ్మా ఆహారాతి వుత్తా. ఇధ పన పరియాయేన పచ్చయో ఆహారోతి వుత్తో. సబ్బసఙ్ఖతధమ్మానఞ్హి పచ్చయో లద్ధుం వట్టతి, సో చ యం యం ఫలం జనేతి, తం తం ఆహరతి నామ. తస్మా ఆహారోతి వుచ్చతి. తేనేవాహ –

‘‘అవిజ్జమ్పాహం, భిక్ఖవే, సాహారం వదామి, నో అనాహారం. కో చ, భిక్ఖవే, అవిజ్జాయ ఆహారో? ‘పఞ్చ నీవరణా’తిస్స వచనీయం. పఞ్చ నీవరణేపాహం, భిక్ఖవే, సాహారే వదామి, నో అనాహారే. కో చ, భిక్ఖవే, పఞ్చన్నం నీవరణానం ఆహారో. ‘అయోనిసో మనసికారో’తిస్స వచనీయ’’న్తిఆది (అ. ని. ౧౦.౬౧). అయం ఇధ అధిప్పేతో.

ఏతస్మిఞ్హి పచ్చయాహారే గహితే పరియాయాహారోపి నిప్పరియాయాహారోపి సబ్బో గహితోవ హోతి.

తత్థ అసఞ్ఞభవే పచ్చయాహారో లబ్భతి. అనుప్పన్నే హి బుద్ధే తిత్థాయతనే పబ్బజిత్వా వాయోకసిణే పరికమ్మం కత్వా చతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తతో వుట్ఠాయ ‘‘ధీ చిత్తం, ధీ చిత్తం, చిత్తస్స నామ అభావోయేవ సాధు. చిత్తఞ్హి నిస్సాయ వధబన్ధనాదిపచ్చయం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, చిత్తే అసతి నత్థేత’’న్తి ఖన్తిం రుచిం ఉప్పాదేత్వా అపరిహీనజ్ఝానా కాలంకత్వా అసఞ్ఞభవే నిబ్బత్తన్తి. యో యస్స ఇరియాపథో మనుస్సలోకే పణిహితో అహోసి, సో తేన ఇరియాపథేన నిబ్బత్తిత్వా పఞ్చ కప్పసతాని తిట్ఠతి. ఏత్తకం అద్ధానం నిపన్నో వియ నిసిన్నో వియ ఠితో వియ హోతి. ఏవరూపానఞ్చ సత్తానం పచ్చయాహారో లబ్భతి. తే హి యం ఝానం భావేత్వా నిబ్బత్తా, తదే నేసం పచ్చయో హోతి. యథా జియావేగేన ఖిత్తసరో యావ జియావేగో అత్థి, తావ గచ్ఛతి, ఏవం యావ ఝానపచ్చయో అత్థి, తావ తిట్ఠన్తి. తస్మిం నిట్ఠితే ఖీణవేగో సరో వియ పతన్తి.

యే పన తే నేరయికా ‘‘నేవుట్ఠానఫలూపజీవినో న పుఞ్ఞఫలూపజీవినో’’తి వుత్తా, తేసం కో ఆహారోతి? తేసం కమ్మమేవ ఆహారోతి. కిం పఞ్చ ఆహారా అత్థీతి? ‘‘పఞ్చ, న పఞ్చా’’తి ఇదం న వత్తబ్బం. నను ‘‘పచ్చయో ఆహారో’’తి వుత్తో, తస్మా యేన కమ్మేన తే నిరయే నిబ్బత్తా, తదేవ తేసం ఠితిపచ్చయత్తా ఆహారో. యం సన్ధాయ ఇదం వుత్తం ‘‘న తావ కాలం కరోతి, యావ న తం పాపకమ్మం బ్యన్తీ హోతీ’’తి (అ. ని. ౩.౩౬; మ. ని. ౩.౨౫౦). తస్మా ఆహారట్ఠితికాతి పచ్చయట్ఠితికాతి అత్థో. కబళీకారం ఆహారం ఆరబ్భాతి చేత్థ వివాదో న కాతబ్బో. ముఖే ఉప్పన్నఖేళోపి హి తేసం ఆహారకిచ్చం సాధేతి. ఖేళో హి నిరయే దుక్ఖవేదనీయో హుత్వా పచ్చయో హోతి, సగ్గే సుఖవేదనీయో. ఇతి కామభవే నిప్పరియాయేన చత్తారో ఆహారా, రూపారూపభవేసు ఠపేత్వా అసఞ్ఞభవం సేసానం తయో, అసఞ్ఞానఞ్చేవ అవసేసానఞ్చ పచ్చయాహారోతి ఇమినా ఆహారేన సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా.

సబ్బే సత్తాతి చ పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా, సబ్బే సఙ్ఖారాతి అధిప్పాయో. భగవతోపి హి ధమ్మపుగ్గలానం వసేన చతుబ్బిధా దేసనా – ధమ్మాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా, ధమ్మాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా, పుగ్గలాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా, పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనాతి. ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం భావితం కమ్మనియం హోతి, యథయిదం చిత్తం. చిత్తం, భిక్ఖవే, భావితం కమ్మనియం హోతీ’’తి (అ. ని. ౧.౨౨) ఏవరూపీ ధమ్మాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా. ‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో యం దిట్ఠిసమ్పన్నో పుగ్గలో కఞ్చి సఙ్ఖారం నిచ్చతో ఉపగచ్ఛేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి (అ. ని. ౧.౨౬౮) ఏవరూపీ ధమ్మాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా. ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, లోకే ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సాన’’న్తి (అ. ని. ౧.౧౭౦, ౩౦౯), ఏవరూపీ పుగ్గలాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా. ‘‘ఏకపుగ్గలస్స భిక్ఖవే, పాతుభావా మహతో చక్ఖుస్స పాతుభావో హోతీ’’తి (అ. ని. ౧.౧౭౫-౧౮౬) ఏవరూపీ పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా. తాసు ఇధ పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా. ఉపరి యావ దసకా ధమ్మానంయేవ గహితత్తా సత్తగ్గహణేన ధమ్మగ్గహణం కతన్తి వేదితబ్బం, విసేసేన వా సత్తసన్తానపరియాపన్నధమ్మానంయేవ అధికేన ఞాణేన సభావతో ఉపపరిక్ఖితబ్బత్తా సత్తగ్గహణం కతన్తి వేదితబ్బం, సఙ్ఖారే ఉపాదాయ సత్తోతి పఞ్ఞత్తిమత్తసమ్భవతో వా ఫలోపచారేన సఙ్ఖారా ‘‘సత్తా’’తి వుత్తాతి వేదితబ్బం. న హి కోచి సత్తో పచ్చయట్ఠితికో అత్థి అఞ్ఞత్ర సఙ్ఖారేహి, వోహారవసేన పన ఏవం వుచ్చతి. ఏవమేతేన ఞాతపరిఞ్ఞా వుత్తా హోతి.

ద్వే ధాతుయోతి సఙ్ఖతా చ ధాతు అసఙ్ఖతా చ ధాతు. తత్థ అనేకేహి పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కతా పఞ్చక్ఖన్ధా సఙ్ఖతా ధాతు, కేహిచి పచ్చయేహి అకతం నిబ్బానం అసఙ్ఖతా ధాతు.

తిస్సో ధాతుయోతి కామధాతు రూపధాతు అరూపధాతు (విభ. ౧౮౧-౧౮౨). తత్థ కతమా కామధాతు? హేట్ఠతో అవీచినిరయం పరియన్తం కరిత్వా ఉపరితో పరనిమ్మితవసవత్తీ దేవే అన్తోకరిత్వా యం ఏతస్మిం అన్తరే ఏత్థావచరా ఏత్థ పరియాపన్నా ఖన్ధా ధాతూ ఆయతనా రూపా వేదనా సఞ్ఞా సఙ్ఖారా విఞ్ఞాణం. అయం వుచ్చతి కామధాతు (విభ. ౧౮౨; ధ. స. ౧౨౮౭). తత్థ కతమా రూపధాతు? హేట్ఠతో బ్రహ్మలోకం పరియన్తం కరిత్వా ఉపరితో అకనిట్ఠే దేవే అన్తోకరిత్వా యం ఏతస్మిం అన్తరే ఏత్థావచరా ఏత్థ పరియాపన్నా సమాపన్నస్స వా ఉపపన్నస్స వా దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారిస్స వా చిత్తచేతసికా ధమ్మా. అయం వుచ్చతి రూపధాతు. తత్థ కతమా అరూపధాతు? హేట్ఠతో ఆకాసానఞ్చాయతనూపగే దేవే పరియన్తం కరిత్వా ఉపరితో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనూపగే దేవే అన్తోకరిత్వా యం ఏతస్మిం అన్తరే ఏత్థావచరా ఏత్థ పరియాపన్నా సమాపన్నస్స వా ఉపపన్నస్స వా దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారిస్స వా చిత్తచేతసికా ధమ్మా. అయం వుచ్చతి అరూపధాతు. అట్ఠకథాయం పన ‘‘కామధాతూతి కామభవో పఞ్చక్ఖన్ధా లబ్భన్తి, రూపధాతూతి రూపభవో పఞ్చక్ఖన్ధా లబ్భన్తి. అరూపధాతూతి అరూపభవో చత్తారో ఖన్ధా లబ్భన్తీ’’తి వుత్తం. అయం దసుత్తరపరియాయేన యోజనా.

సఙ్గీతిపరియాయేన పన ‘‘తిస్సో కుసలధాతుయో – నేక్ఖమ్మధాతు అబ్యాపాదధాతు అవిహింసాధాతు. అపరాపి తిస్సో ధాతుయో – రూపధాతు అరూపధాతు నిరోధధాతు. అపరాపి తిస్సో ధాతుయో – హీనా ధాతు మజ్ఝిమా ధాతు పణీతా ధాతూ’’తి (దీ. ని. ౧.౩.౩౦౫) వుత్తా ధాతుయోపి ఏత్థ యుజ్జన్తి (విభ. ౧౮౧-౧౮౨). నేక్ఖమ్మపటిసంయుత్తో తక్కో వితక్కో…పే… సమ్మాసఙ్కప్పో. అయం వుచ్చతి నేక్ఖమ్మధాతు. సబ్బేపి కుసలా ధమ్మా నేక్ఖమ్మధాతు. అబ్యాపాదపటిసంయుత్తో తక్కో వితక్కో…పే… సమ్మాసఙ్కప్పో అబ్యాపాదధాతు. యా సత్తేసు మేత్తి మేత్తాయనా మేత్తాయితత్తం మేత్తాచేతోవిముత్తి. అయం వుచ్చతి అబ్యాపాదధాతు. అవిహింసాపటిసంయుత్తో తక్కో వితక్కో…పే… సమ్మాసఙ్కప్పో అవిహింసాధాతు. యా సత్తేసు కరుణా కరుణాయనా కరుణాయితత్తం కరుణాచేతోవిముత్తి. అయం వుచ్చతి అవిహింసాధాతు (విభ. ౧౮౨). రూపారూపధాతుయో వుత్తాయేవ. నిరోధధాతు నిబ్బానం. హీనా ధాతు ద్వాదసాకుసలచిత్తుప్పాదా, మజ్ఝిమా ధాతు అవసేసా తేభూమకధమ్మా. పణీతా ధాతు నవ లోకుత్తరధమ్మా. సబ్బాపి చ నిజ్జీవట్ఠేన ధాతు.

చత్తారి అరియసచ్చానీతి దుక్ఖం అరియసచ్చం, దుక్ఖసముదయం అరియసచ్చం, దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం, దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా అరియసచ్చం. ఇమేసం వణ్ణనా సచ్చవిస్సజ్జనేసుయేవ భవిస్సతి.

పఞ్చ విముత్తాయతనానీతి అత్తనో హితత్థాయ పరేహి పవత్తితధమ్మదేసనాసవనం, పరేసం హితత్థాయ అత్తనో యథాసుతధమ్మదేసనా, యథాసుతస్స ధమ్మస్స సజ్ఝాయకరణం, యథాసుతస్స ధమ్మస్స చేతసా అనువితక్కనం, కసిణాసుభాదీసు అనుకూలం ఆరమ్మణన్తి, ఇమాని పఞ్చ విముచ్చనకారణాని. యథాహ –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో సత్థా ధమ్మం దేసేతి అఞ్ఞతరో వా గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ, యథా యథా ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో సత్థా ధమ్మం దేసేతి అఞ్ఞతరో వా గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ, తథా తథా సో తస్మిం ధమ్మే అత్థపటిసంవేదీ చ హోతి ధమ్మపటిసంవేదీ చ, తస్స అత్థపటిసంవేదినో ధమ్మపటిసంవేదినో పామోజ్జం జాయతి, పముదితస్స పీతి జాయతి, పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతి, పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతి, ఇదం పఠమం విముత్తాయతనం.

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో న హేవ ఖో సత్థా ధమ్మం దేసేతి అఞ్ఞతరో వా గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ, అపి చ ఖో యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన పరేసం దేసేతి. యథా యథా ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో…పే… సుఖినో చిత్తం సమాధియతి. ఇదం దుతియం విముత్తాయతనం.

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో నహేవ ఖో సత్థా ధమ్మం దేసేతి అఞ్ఞతరో వా గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ, నాపి యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన పరేసం దేసేతి, అపి చ ఖో యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన సజ్ఝాయం కరోతి. యథా యథా ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో…పే… సుఖినో చిత్తం సమాధియతి. ఇదం తతియం విముత్తాయతనం.

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో నహేవ ఖో సత్థా ధమ్మం దేసేతి అఞ్ఞతరో వా గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ, నాపి యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన పరేసం దేసేతి, నాపి యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన సజ్ఝాయం కరోతి, అపి చ ఖో యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం చేతసా అనువితక్కేతి అనువిచారేతి మనసానుపేక్ఖతి. యథా యథా ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో…పే… సుఖినో చిత్తం సమాధియతి. ఇదం చతుత్థం విముత్తాయతనం.

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో నహేవ ఖో సత్థా ధమ్మం దేసేతి అఞ్ఞతరో వా గరుట్ఠానియో సబ్రహ్మచారీ, నాపి యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన పరేసం దేసేతి, నాపి యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం విత్థారేన సజ్ఝాయం కరోతి, నాపి యథాసుతం యథాపరియత్తం ధమ్మం చేతసా అనువితక్కేతి అనువిచారేతి మనసానుపేక్ఖతి, అపి చ ఖ్వస్స అఞ్ఞతరం సమాధినిమిత్తం సుగ్గహితం హోతి సుమనసికతం సూపధారితం సుప్పటివిద్ధం పఞ్ఞాయ, యథా యథా ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో అఞ్ఞతరం సమాధినిమిత్తం సుగ్గహితం హోతి సుమనసికతం సూపధారితం సుప్పటివిద్ధం పఞ్ఞాయ తథా తథా సో తస్మిం ధమ్మే అత్థపటిసంవేదీ చ హోతి ధమ్మపటిసంవేదీ చ. తస్స అత్థపటిసంవేదినో ధమ్మపటిసంవేదినో పామోజ్జం జాయతి, పముదితస్స పీతి జాయతి, పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతి, పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతి. ఇదం పఞ్చమం విముత్తాయతన’’న్తి (అ. ని. ౫.౨౬; దీ. ని. ౩.౩౨౨).

ఛ అనుత్తరియానీతి ఏత్థ నత్థి ఏతేసం ఉత్తరన్తి అనుత్తరాని, అనుత్తరాని ఏవ అనుత్తరియాని, జేట్ఠకానీతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘ఛయిమాని (అ. ని. ౬.౮, ౩౦), భిక్ఖవే, అనుత్తరియాని. కతమాని ఛ? దస్సనానుత్తరియం, సవనానుత్తరియం, లాభానుత్తరియం, సిక్ఖానుత్తరియం, పారిచరియానుత్తరియం, అనుస్సతానుత్తరియన్తి.

‘‘కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, దస్సనానుత్తరియం? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో హత్థిరతనమ్పి దస్సనాయ గచ్ఛతి, అస్సరతనమ్పి దస్సనాయ గచ్ఛతి, మణిరతనమ్పి దస్సనాయ గచ్ఛతి, ఉచ్చావచం వా పన దస్సనాయ గచ్ఛతి, సమణం వా బ్రాహ్మణం వా మిచ్ఛాదిట్ఠికం మిచ్ఛాపటిపన్నం దస్సనాయ గచ్ఛతి. అత్థేతం, భిక్ఖవే, దస్సనం, నేతం నత్థీతి వదామి. తఞ్చ ఖో ఏతం, భిక్ఖవే, దస్సనం హీనం గమ్మం పోథుజ్జనికం అనరియం అనత్థసంహితం న నిబ్బిదాయ న విరాగాయ న నిరోధాయ న ఉపసమాయ న అభిఞ్ఞాయ న సమ్బోధాయ న నిబ్బానాయ సంవత్తతి. యో చ ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతం వా తథాగతసావకం వా దస్సనాయ గచ్ఛతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఏతదానుత్తరియం, భిక్ఖవే, దస్సనానం సత్తానం విసుద్ధియా సోకపరిదేవానం సమతిక్కమాయ దుక్ఖదోమనస్సానం అత్థఙ్గమాయ ఞాయస్స అధిగమాయ నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ, యదిదం తథాగతం వా తథాగతసావకం వా దస్సనాయ గచ్ఛతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, దస్సనానుత్తరియం. ఇతి దస్సనానుత్తరియం.

‘‘సవనానుత్తరియఞ్చ కథం హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో భేరిసద్దమ్పి సవనాయ గచ్ఛతి, వీణాసద్దమ్పి సవనాయ గచ్ఛతి, గీతసద్దమ్పి సవనాయ గచ్ఛతి, ఉచ్చావచం వా పన సవనాయ గచ్ఛతి, సమణస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స మిచ్ఛాపటిపన్నస్స ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛతి. అత్థేతం, భిక్ఖవే, సవనం, నేతం నత్థీతి వదామి. తఞ్చ ఖో ఏతం, భిక్ఖవే, సవనం హీనం…పే… న నిబ్బానాయ సంవత్తతి. యో చ ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతస్స వా తథాగతసావకస్స వా ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఏతదానుత్తరియం, భిక్ఖవే, సవనానం సత్తానం విసుద్ధియా…పే… నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ, యదిదం తథాగతస్స వా తథాగతసావకస్స వా ధమ్మస్సవనాయ గచ్ఛతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, సవనానుత్తరియం. ఇతి దస్సనానుత్తరియం, సవనానుత్తరియం.

‘‘లాభానుత్తరియఞ్చ కథం హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో పుత్తలాభమ్పి లభతి, దారలాభమ్పి లభతి, ధనలాభమ్పి లభతి, ఉచ్చావచం వా పన లాభమ్పి లభతి. సమణే వా బ్రాహ్మణే వా మిచ్ఛాదిట్ఠికే మిచ్ఛాపటిపన్నే సద్ధం పటిలభతి. అత్థేసో, భిక్ఖవే, లాభో, నేసో నత్థీతి వదామి. సో చ ఖో ఏసో, భిక్ఖవే, లాభో హీనో…పే… న నిబ్బానాయ సంవత్తతి. యో చ ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతే వా తథాగతసావకే వా సద్ధం పటిలభతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఏతదానుత్తరియం, భిక్ఖవే, లాభానం సత్తానం విసుద్ధియా…పే… నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ, యదిదం తథాగతే వా తథాగతసావకే వా సద్ధం పటిలభతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, లాభానుత్తరియం. ఇతి దస్సనానుత్తరియం, సవనానుత్తరియం, లాభానుత్తరియం.

‘‘సిక్ఖానుత్తరియఞ్చ కథం హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో హత్థిస్మిమ్పి సిక్ఖతి, అస్సస్మిమ్పి సిక్ఖతి, రథస్మిమ్పి సిక్ఖతి, ధనుస్మిమ్పి సిక్ఖతి, థరుస్మిమ్పి సిక్ఖతి, ఉచ్చావచం వా పన సిక్ఖతి, సమణస్స వా బ్రాహ్మణస్స వా మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స మిచ్ఛాపటిపన్నస్స సిక్ఖతి. అత్థేసా, భిక్ఖవే, సిక్ఖా, నేసా నత్థీతి వదామి. సా చ ఖో ఏసా, భిక్ఖవే, సిక్ఖా హీనా…పే… న నిబ్బానాయ సంవత్తతి. యో చ ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతప్పవేదితే ధమ్మవినయే అధిసీలమ్పి సిక్ఖతి, అధిచిత్తమ్పి సిక్ఖతి, అధిపఞ్ఞమ్పి సిక్ఖతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఏతదానుత్తరియం, భిక్ఖవే, సిక్ఖానం సత్తానం విసుద్ధియా…పే… నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ, యదిదం తథాగతప్పవేదితే ధమ్మవినయే అధిసీలమ్పి సిక్ఖతి, అధిచిత్తమ్పి సిక్ఖతి, అధిపఞ్ఞమ్పి సిక్ఖతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, సిక్ఖానుత్తరియం. ఇతి దస్సనానుత్తరియం, సవనానుత్తరియం, లాభానుత్తరియం, సిక్ఖానుత్తరియం.

‘‘పారిచరియానుత్తరియఞ్చ కథం హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో ఖత్తియమ్పి పరిచరతి, బ్రాహ్మణమ్పి పరిచరతి, గహపతిమ్పి పరిచరతి, ఉచ్చావచం వా పన పరిచరతి, సమణం వా బ్రాహ్మణం వా మిచ్ఛాదిట్ఠికం మిచ్ఛాపటిపన్నం పరిచరతి. అత్థేసా, భిక్ఖవే, పారిచరియా, నేసా నత్థీతి వదామి. సా చ ఖో ఏసా, భిక్ఖవే, పారిచరియా హీనా…పే… న నిబ్బానాయ సంవత్తతి. యో చ ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతం వా తథాగతసావకం వా పరిచరతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఏతదానుత్తరియం, భిక్ఖవే, పారిచరియానం సత్తానం విసుద్ధియా…పే… నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ, యదిదం తథాగతం వా తథాగతసావకం వా పరిచరతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, పారిచరియానుత్తరియం. ఇతి దస్సనానుత్తరియం, సవనానుత్తరియం, లాభానుత్తరియం, సిక్ఖానుత్తరియం, పారిచరియానుత్తరియం.

‘‘అనుస్సతానుత్తరియఞ్చ కథం హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో పుత్తలాభమ్పి అనుస్సరతి, దారలాభమ్పి అనుస్సరతి, ధనలాభమ్పి అనుస్సరతి, ఉచ్చావచం వా పన అనుస్సరతి, సమణం వా బ్రాహ్మణం వా మిచ్ఛాదిట్ఠికం మిచ్ఛాపటిపన్నం అనుస్సరతి. అత్థేసా, భిక్ఖవే, అనుస్సతి, నేసా నత్థీతి వదామి. సా చ ఖో ఏసా, భిక్ఖవే, అనుస్సతి హీనా…పే… న నిబ్బానాయ సంవత్తతి. యో చ ఖో, భిక్ఖవే, తథాగతం వా తథాగతసావకం వా అనుస్సరతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఏతదానుత్తరియం, భిక్ఖవే, అనుస్సతీనం సత్తానం విసుద్ధియా…పే… నిబ్బానస్స సచ్ఛికిరియాయ, యదిదం తథాగతం వా తథాగతసావకం వా అనుస్సరతి నివిట్ఠసద్ధో నివిట్ఠపేమో ఏకన్తగతో అభిప్పసన్నో. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, అనుస్సతానుత్తరియం. ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, ఛ అనుత్తరియానీ’’తి (అ. ని. ౬.౩౦).

సత్త నిద్దసవత్థూనీతి ఏత్థ నత్థి ఏతస్స దసాతి నిద్దసో. నిద్దసస్స నిద్దసభావస్స వత్థూని కారణాని నిద్దసవత్థూని. ఖీణాసవో హి దసవస్సకాలే పరినిబ్బుతో పున పటిసన్ధియా అభావా పున దసవస్సో న హోతీతి నిద్దసోతి వుచ్చతి. న కేవలఞ్చ దసవస్సోవ న హోతి, నవవస్సోపి…పే… ఏకముహుత్తికోపి న హోతియేవ. న కేవలఞ్చ దసవస్సకాలే పరినిబ్బుతో, సత్తవస్సికకాలే పరినిబ్బుతోపి నిస్సత్తో నిద్దసో నిముహుత్తో హోతియేవ. తిత్థియసమయే ఉప్పన్నవోహారం పన సాసనే ఖీణాసవస్స ఆరోపేత్వా తత్థ తాదిసస్స అభావం, ఇధ చ సబ్భావం దస్సేన్తో భగవా తాదిససభావస్స కారణాని ‘‘సత్త నిద్దసవత్థూనీ’’తి ఆహ. యథాహ –

‘‘సత్తిమాని, భిక్ఖవే, నిద్దసవత్థూని. కతమాని సత్త? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సిక్ఖాసమాదానే తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ సిక్ఖాసమాదానే అవిగతపేమో. ధమ్మనిసన్తియా తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ ధమ్మనిసన్తియా అవిగతపేమో. ఇచ్ఛావినయే తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ ఇచ్ఛావినయే అవిగతపేమో. పటిసల్లానే తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ పటిసల్లానే అవిగతపేమో. వీరియారమ్భే తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ వీరియారమ్భే అవిగతపేమో. సతినేపక్కే తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ సతినేపక్కే అవిగతపేమో. దిట్ఠిపటివేధే తిబ్బచ్ఛన్దో హోతి, ఆయతిఞ్చ దిట్ఠిపటివేధే అవిగతపేమో. ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, సత్త నిద్దసవత్థూనీ’’తి (అ. ని. ౭.౨౦).

థేరోపి తథేవ దేసనం ఉద్ధరిత్వా ‘‘సత్త నిద్దసవత్థూనీ’’తి ఆహ.

అట్ఠ అభిభాయతనానీతి ఏత్థ అభిభుయ్యమానాని ఆయతనాని ఏతేసం ఝానానన్తి అభిభాయతనాని, ఝానాని. ఆయతనానీతి అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనసఙ్ఖాతాని కసిణారమ్మణాని. ఞాణుత్తరికో హి పుగ్గలో విసదఞాణో ‘‘కిం ఏత్థ ఆరమ్మణే సమాపజ్జితబ్బం. న మయ్హం చిత్తేకగ్గతాకరణే భారో అత్థీ’’తి, తాని ఆరమ్మణాని అభిభవిత్వా సమాపజ్జతి, సహ నిమిత్తుప్పాదేనేవేత్థ అప్పనం నిబ్బత్తేతీతి అత్థో. ఏవం ఉప్పాదితాని ఝానాని ‘‘అభిభాయతనానీ’’తి వుచ్చన్తి.

‘‘కతమాని (అ. ని. ౮.౬౫) అట్ఠ? అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం పఠమం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి అప్పమాణాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం దుతియం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం తతియం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి అప్పమాణాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం చతుత్థం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి నీలాని నీలవణ్ణాని నీలనిదస్సనాని నీలనిభాసాని. సేయ్యథాపి నామ ఉమాపుప్ఫం నీలం నీలవణ్ణం నీలనిదస్సనం నీలనిభాసం, సేయ్యథాపి వా పన తం వత్థం బారాణసేయ్యకం ఉభతోభాగవిమట్ఠం నీలం నీలవణ్ణం నీలనిదస్సనం నీలనిభాసం, ఏవమేవ అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి నీలాని నీలవణ్ణాని నీలనిదస్సనాని నీలనిభాసాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం పఞ్చమం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పీతాని పీతవణ్ణాని పీతనిదస్సనాని పీతనిభాసాని. సేయ్యథాపి నామ కణికారపుప్ఫం పీతం పీతవణ్ణం పీతనిదస్సనం పీతనిభాసం, సేయ్యథాపి వా పన తం వత్థం బారాణసేయ్యకం ఉభతోభాగవిమట్ఠం పీతం పీతవణ్ణం పీతనిదస్సనం పీతనిభాసం, ఏవమేవ అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పీతాని పీతవణ్ణాని పీతనిదస్సనాని పీతనిభాసాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం ఛట్ఠం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి లోహితకాని లోహితకవణ్ణాని లోహితకనిదస్సనాని లోహితకనిభాసాని. సేయ్యథాపి నామ బన్ధుజీవకపుప్ఫం లోహితకం లోహితకవణ్ణం లోహితకనిదస్సనం లోహితకనిభాసం, సేయ్యథాపి వా పన తం వత్థం బారాణసేయ్యకం ఉభతోభాగవిమట్ఠం లోహితకం లోహితకవణ్ణం లోహితకనిదస్సనం లోహితకనిభాసం, ఏవమేవ అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి లోహితకాని లోహితకవణ్ణాని లోహితకనిదస్సనాని లోహితకనిభాసాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం సత్తమం అభిభాయతనం.

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి ఓదాతాని ఓదాతవణ్ణాని ఓదాతనిదస్సనాని ఓదాతనిభాసాని. సేయ్యథాపి నామ ఓసధితారకా ఓదాతా ఓదాతవణ్ణా ఓదాతనిదస్సనా ఓదాతనిభాసా, సేయ్యథాపి వా పన తం వత్థం బారాణసేయ్యకం ఉభతోభాగవిమట్ఠం ఓదాతం ఓదాతవణ్ణం ఓదాతనిదస్సనం ఓదాతనిభాసం, ఏవమేవ అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి ఓదాతాని ఓదాతవణ్ణాని ఓదాతనిదస్సనాని ఓదాతనిభాసాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. ఇదం అట్ఠమం అభిభాయతనం. ఇమాని అట్ఠ అభిభాయతనాని (అ. ని. ౮.౬౫; దీ. ని. ౩.౩౫౮).

నవ అనుపుబ్బవిహారాతి పుబ్బం పుబ్బం అను అనుపుబ్బం, అనుపుబ్బం విహరితబ్బతో సమాపజ్జితబ్బతో విహారా అనుపుబ్బవిహారా, అనుపటిపాటియా సమాపజ్జితబ్బవిహారాతి అత్థో.

‘‘కతమే నవ? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహి సవితక్కం సవిచారం వివేకజం పీతిసుఖం పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. వితక్కవిచారానం వూపసమా అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం చేతసో ఏకోదిభావం అవితక్కం అవిచారం సమాధిజం పీతిసుఖం దుతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. పీతియా చ విరాగా ఉపేక్ఖకో చ విహరతి సతో సమ్పజానో, సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతి, యం తం అరియా ఆచిక్ఖన్తి ‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’తి, తతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానా పుబ్బేవ సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమా అదుక్ఖమసుఖం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా ‘అనన్తో ఆకాసో’తి ఆకాసానఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. సబ్బసో ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘అనన్తం విఞ్ఞాణ’న్తి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. సబ్బసో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘నత్థి కిఞ్చీ’తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. సబ్బసో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. సబ్బసో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ సఞ్ఞావేదయితనిరోధం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (అ. ని. ౯.౩౩; దీ. ని. ౩.౩౪౩, ౩౫౯) వుత్తా నవ అనుపుబ్బవిహారావ.

దస నిజ్జరవత్థూనీతి మిచ్ఛాదిట్ఠాదీని నిజ్జరయన్తి నాసయన్తీతి నిజ్జరాని. వత్థూనీతి కారణాని. నిజ్జరాని చ తాని వత్థూని చాతి నిజ్జరవత్థూని. సమ్మాదిట్ఠాదీనం ఏతం అధివచనం.

‘‘కతమాని (అ. ని. ౧౦.౧౦౬; దీ. ని. ౩.౩౬౦) దస? సమ్మాదిట్ఠికస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాదిట్ఠి నిజ్జిణ్ణా హోతి. యే చ మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మాసఙ్కప్పస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాసఙ్కప్పో నిజ్జిణ్ణో హోతి. యే చ మిచ్ఛాసఙ్కప్పపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాసఙ్కప్పపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మావాచస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛావాచా నిజ్జిణ్ణా హోతి. యే చ మిచ్ఛావాచాపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మావాచాపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మాకమ్మన్తస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాకమ్మన్తో నిజ్జిణ్ణో హోతి. యే చ మిచ్ఛాకమ్మన్తపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాకమ్మన్తపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మాఆజీవస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాఆజీవో నిజ్జిణ్ణో హోతి. యే చ మిచ్ఛాఆజీవపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాఆజీవపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మావాయామస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛావాయామో నిజ్జిణ్ణో హోతి. యే చ మిచ్ఛావాయామపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మావాయామపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మాసతిస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాసతి నిజ్జిణ్ణా హోతి. యే చ మిచ్ఛాసతిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాసతిపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మాసమాధిస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాసమాధి నిజ్జిణ్ణో హోతి. యే చ మిచ్ఛాసమాధిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాసమాధిపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మాఞాణిస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాఞాణం నిజ్జిణ్ణం హోతి. యే చ మిచ్ఛాఞాణపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మాఞాణపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తి.

‘‘సమ్మావిముత్తిస్స, భిక్ఖవే, మిచ్ఛావిముత్తి నిజ్జిణ్ణా హోతి. యే చ మిచ్ఛావిముత్తిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి, తే చస్స నిజ్జిణ్ణా హోన్తి, సమ్మావిముత్తిపచ్చయా చ అనేకే కుసలా ధమ్మా భావనాపారిపూరిం గచ్ఛన్తీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౧౦౬; దీ. ని. ౩.౩౬౦) వుత్తాని దస నిజ్జరవత్థూని.

౩. సబ్బం, భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞేయ్యన్తిఆది భగవతా వుత్తం ఇధ ఆహరిత్వా దస్సితన్తి వేదితబ్బం. కిఞ్చ-ఇతి చ-కారో పదపూరణమత్తే నిపాతో. చక్ఖాదీని తింస విస్సజ్జనాని ఛసు ద్వారేసు ఏకేకస్మిం పఞ్చ పఞ్చ కత్వా ద్వారారమ్మణపవత్తిక్కమేన నిద్దిట్ఠాని. తత్థ దువిధం చక్ఖు – మంసచక్ఖు పఞ్ఞాచక్ఖు చ. తేసు బుద్ధచక్ఖు సమన్తచక్ఖు ఞాణచక్ఖు దిబ్బచక్ఖు ధమ్మచక్ఖూతి పఞ్చవిధం పఞ్ఞాచక్ఖు. ‘‘అద్దసం ఖో అహం, భిక్ఖవే, బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో’’తి (మ. ని. ౧.౨౮౩; ౨.౩౩౯; మహావ. ౯) ఇదం బుద్ధచక్ఖు నామ. ‘‘సమన్తచక్ఖు వుచ్చతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ’’న్తి (చూళని. ధోతకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩౨; మోఘరాజమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౫) ఇదం సమన్తచక్ఖు నామ. ‘‘చక్ఖుం ఉదపాది ఞాణం ఉదపాదీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౫) ఇదం ఞాణచక్ఖు నామ. ‘‘అద్దసం ఖో అహం, భిక్ఖవే, దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేనా’’తి (మ. ని. ౧.౨౮౫) ఇదం దిబ్బచక్ఖు నామ. ‘‘విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాదీ’’తి (మ. ని. ౨.౩౯౫) ఇదం హేట్ఠిమమగ్గత్తయసఙ్ఖాతం ఞాణం ధమ్మచక్ఖు నామ.

మంసచక్ఖుపి ససమ్భారచక్ఖు, పసాదచక్ఖూతి దువిధం హోతి. య్వాయం అక్ఖికూపకే పతిట్ఠితో హేట్ఠా అక్ఖికూపకట్ఠికేన ఉపరి భముకట్ఠికేన ఉభతో అక్ఖికూటేహి బహిద్ధా అక్ఖిపఖుమేహి పరిచ్ఛిన్నో అక్ఖికూపకమజ్ఝా నిక్ఖన్తేన న్హారుసుత్తకేన మత్థలుఙ్గే ఆబద్ధో సేతకణ్హాతికణ్హమణ్డలవిచిత్తో మంసపిణ్డో, ఇదం ససమ్భారచక్ఖు నామ. యో పన ఏత్థ సితో ఏత్థ పటిబద్ధో చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయ పసాదో, ఇదం పసాదచక్ఖు నామ. ఇదమిధాధిప్పేతం. తదేతం తస్స ససమ్భారచక్ఖునో సేతమణ్డలపరిక్ఖిత్తస్స కణ్హమణ్డలస్స మజ్ఝే అభిముఖే ఠితానం సరీరసణ్ఠానుప్పత్తిదేసే దిట్ఠిమణ్డలే సత్తసు పిచుపటలేసు ఆసిత్తతేలం పిచుపటలాని వియ సత్త అక్ఖిపటలాని బ్యాపేత్వా పమాణతో ముగ్గవిదలమత్తం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం యథారహం వత్థుద్వారభావం సాధయమానం తిట్ఠతి. తం చక్ఖతీతి చక్ఖు, రూపం అస్సాదేతి విభావేతి చాతి అత్థో. రూపయన్తీతి రూపా, వణ్ణవికారం ఆపజ్జమానా హదయఙ్గతభావం పకాసేన్తీతి అత్థో. చక్ఖుతో పవత్తం విఞ్ఞాణం, చక్ఖుస్స వా విఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం. ఫుసతీతి ఫస్సో. ఉపసగ్గేన పదం మణ్డేత్వా సమ్ఫస్సోతి వుత్తం. చక్ఖుతో పవత్తో సమ్ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సో. చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయాతి చక్ఖువిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తఫస్సపచ్చయా. వేదయితన్తి విన్దనం, వేదనాతి అత్థో. తదేవ సుఖయతీతి సుఖం, యస్సుప్పజ్జతి, తం సుఖితం కరోతీతి అత్థో. సుట్ఠు వా ఖాదతి, ఖనతి చ కాయచిత్తాబాధన్తి సుఖం. దుక్ఖయతీతి దుక్ఖం, యస్సుప్పజ్జతి, తం దుక్ఖితం కరోతీతి అత్థో. న దుక్ఖం న సుఖన్తి అదుక్ఖమసుఖం. మ-కారో పదసన్ధివసేన వుత్తో. సో పన చక్ఖుసమ్ఫస్సో అత్తనా సమ్పయుత్తాయ వేదనాయ సహజాత అఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయ విపాకఆహారసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన అట్ఠధా పచ్చయో హోతి, సమ్పటిచ్ఛనసమ్పయుత్తాయ అనన్తరసమనన్తరఅనన్తరూపనిస్సయనత్థివిగతవసేనపఞ్చధా, సన్తీరణాదిసమ్పయుత్తానం ఉపనిస్సయవసేనేవ పచ్చయో హోతి.

సుణాతీతి సోతం. తం ససమ్భారసోతబిలస్స అన్తో తనుతమ్బలోమాచితే అఙ్గులివేధకసణ్ఠానే పదేసే సోతవిఞ్ఞాణాదీనం యథారహం వత్థుద్వారభావం సాధయమానం తిట్ఠతి. సప్పన్తీతి సద్దా, ఉదాహరీయన్తీతి అత్థో. ఘాయతీతి ఘానం. తం ససమ్భారఘానబిలస్స అన్తో అజపదసణ్ఠానే పదేసే ఘానవిఞ్ఞాణాదీనం యథారహం వత్థుద్వారభావం సాధయమానం తిట్ఠతి. గన్ధయన్తీతి గన్ధా, అత్తనో వత్థుం సూచేన్తీతి అత్థో. జీవితమవ్హాయతీతి జివ్హా, సాయనట్ఠేన వా జివ్హా. సా ససమ్భారజివ్హాయ అతిఅగ్గమూలపస్సాని వజ్జేత్వా ఉపరిమతలమజ్ఝే భిన్నఉప్పలదలగ్గసణ్ఠానే పదేసే జివ్హావిఞ్ఞాణాదీనం యథారహం వత్థుద్వారభావం సాధయమానా తిట్ఠతి. రసన్తి తే సత్తాతి రసా, అస్సాదేన్తీతి అత్థో. కుచ్ఛితానం సాసవధమ్మానం ఆయోతి కాయో. ఆయోతి ఉప్పత్తిదేసో. సో యావతా ఇమస్మిం కాయే ఉపాదిణ్ణప్పవత్తి నామ అత్థి, తత్థ యేభుయ్యేన కాయపసాదో కాయవిఞ్ఞాణాదీనం యథారహం వత్థుద్వారభావం సాధయమానో తిట్ఠతి. ఫుసీయన్తీతి ఫోట్ఠబ్బా. మునాతీతి మనో, విజానాతీతి అత్థో. అత్తనో లక్ఖణం ధారేన్తీతి ధమ్మా. మనోతి సహావజ్జనం భవఙ్గం. ధమ్మాతి ద్వాదసపభేదా ధమ్మారమ్మణా ధమ్మా. మనోవిఞ్ఞాణన్తి జవనమనోవిఞ్ఞాణం. మనోసమ్ఫస్సోతి తంసమ్పయుత్తో ఫస్సో. సో సమ్పయుత్తాయ వేదనాయ విపాకపచ్చయవజ్జేహి సేసేహి సత్తహి పచ్చయో హోతి, అనన్తరాయ తేహేవ, సేసానం ఉపనిస్సయవసేనేవ పచ్చయో హోతి.

రూపాదీని పఞ్చ విస్సజ్జనాని ఖన్ధవసేన నిద్దిట్ఠాని. సీతాదీహి రుప్పతి పీళీయతీతి రూపం. వేదయతీతి వేదనా. సఞ్జానాతీతి సఞ్ఞా. సఙ్ఖరోన్తీతి సఙ్ఖారా. విజానాతీతి విఞ్ఞాణం. చక్ఖాదీని ధమ్మవిచారపరియన్తాని దస ఛక్కవసేన, సట్ఠి విస్సజ్జనాని పియరూపసాతరూపవసేన నిద్దిట్ఠాని. చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదికా వేదనా తంతంసమ్పయుత్తావ. రూపేసు సఞ్ఞా రూపసఞ్ఞా. సఞ్చేతయతీతి సఞ్చేతనా, అభిసన్దహతీతి అత్థో. తసతీతి తణ్హా, పిపాసతీతి అత్థో. వితక్కేతీతి వితక్కో, వితక్కనం వా వితక్కో, ఊహనన్తి వుత్తం హోతి. ఆరమ్మణే తేన చిత్తం విచరతీతి విచారో, విచరణం వా విచారో, అనుసఞ్చరణన్తి వుత్తం హోతి.

౪. పథవీధాతాదీని ఛ విస్సజ్జనాని సంఖిత్తేన నామరూపవవత్థానవసేన నిద్దిట్ఠాని. పత్థటత్తా పథవీ. అప్పేతి, ఆపీయతి, అప్పాయతీతి వా ఆపో. తేజయతీతి తేజో. వాయతీతి వాయో. న కస్సతి న నికస్సతి, కసితుం ఛిన్దితుం భిన్దితుం వా న సక్కాతి ఆకాసో. నిస్సత్తట్ఠేన ధాతు.

పథవీకసిణాదీని దస విస్సజ్జనాని కసిణభావనావసేన నిద్దిట్ఠాని. కసిణన్తి సకలఫరణవసేన కసిణమణ్డలమ్పి తస్మిం ఉపట్ఠితనిమిత్తమ్పి తదారమ్మణం ఝానమ్పి వుచ్చతి. ఇధ పన ఝానం అధిప్పేతం. ఆదిమ్హి చత్తారి మహాభూతకసిణారమ్మణాని ఝానాని, తతో పరాని చత్తారి వణ్ణకసిణారమ్మణాని. ఆకాసకసిణన్తి పరిచ్ఛేదాకాసో, తదారమ్మణఞ్చ ఝానం, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసో, తదారమ్మణఞ్చ ఆకాసానఞ్చాయతనం. విఞ్ఞాణకసిణన్తి ఆకాసానఞ్చాయతనవిఞ్ఞాణం, తదారమ్మణఞ్చ విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం.

కేసాదీని ద్వత్తింస విస్సజ్జనాని ద్వత్తింసాకారకమ్మట్ఠానవసేన నిద్దిట్ఠాని. తేసు పన కేసాదీసు పటికూలతో ఉపట్ఠితేసు కాయగతాసతివసేన అసుభకమ్మట్ఠానం హోతి, వణ్ణతో ఉపట్ఠితేసు కసిణకమ్మట్ఠానం హోతి, ధాతుతో ఉపట్ఠితేసు చతుధాతువవత్థానకమ్మట్ఠానం హోతి, కేసాతిఆదీని చ పటికూలతో వణ్ణతో వా ఉపట్ఠితానం తదారమ్మణాని ఝానాని, ధాతుతో ఉపట్ఠితస్స తే చ కోట్ఠాసా తదారమ్మణా చ ధాతుభావనా వేదితబ్బా.

కేసా ఉభోసు పస్సేసు కణ్ణచూళికాహి పురతో నలాటన్తేన, పచ్ఛతో చ గలవాటకేన పరిచ్ఛిన్నా సీసకటాహవేఠనచమ్మే వీహగ్గమత్తం పవిసిత్వా ఠితా అనేకసతసహస్ససఙ్ఖా.

లోమా ఠపేత్వా కేసాదీనం పతిట్ఠితోకాసం హత్థతలపాదతలాని చ యేభుయ్యేన సరీరచమ్మే నవనవుతియా లోమకూపసహస్సేసు లిక్ఖామత్తం పవిసిత్వా ఠితా.

నఖా అఙ్గులీనం అగ్గపిట్ఠేసు ఠితా వీసతి.

దన్తా ద్వీసు హణుకట్ఠికేసు ఠితా యేభుయ్యేన ద్వత్తింస.

తచో సకలసరీరం పరియోనన్ధిత్వా పాకటకిలోమకస్స ఉపరి ఛవియా హేట్ఠా ఠితం చమ్మం.

మంసం సాధికాని తీణి అట్ఠిసతాని అనులిమ్పిత్వా ఠితాని నవమంసపేసిసతాని.

న్హారూ సకలసరీరే అట్ఠీని ఆబన్ధిత్వా ఠితాని నవ న్హారుసతాని.

అట్ఠీ సకలసరీరే హేట్ఠా అట్ఠీనం ఉపరి ఠితాని సాధికాని తీణి అట్ఠిసతాని.

అట్ఠిమిఞ్జా తేసం తేసం అట్ఠీనం అబ్భన్తరే ఠితా మిఞ్జా.

వక్కం గలవాటకా నిక్ఖన్తేన ఏకమూలేన థోకం గన్త్వా ద్విధా భిన్నేన థూలన్హారునా వినిబద్ధా హుత్వా హదయమంసం పరిక్ఖిపిత్వా ఠితా ద్వే మంసపిణ్డికా.

హదయం సరీరబ్భన్తరే ద్విన్నం థనానం మజ్ఝే ఠితం అన్తో చిత్తసన్నిస్సయం అడ్ఢపసతమత్తలోహితపుణ్ణం పున్నాగట్ఠిపతిట్ఠానమత్తావాటకం హదయమంసం.

యకనం ద్విన్నం థనానం అబ్భన్తరే దక్ఖిణపస్సం నిస్సాయ ఠితం యమకమంసపటలం.

కిలోమకం హదయవక్కాని పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితం పటిచ్ఛన్నకిలోమకసఙ్ఖాతఞ్చ సకలసరీరే చమ్మస్స హేట్ఠతో మంసం పరియోనన్ధిత్వా ఠితం అప్పటిచ్ఛన్నకిలోమకసఙ్ఖాతఞ్చాతి దువిధం పరియోనహనమంసం.

పిహకం హదయస్స వామపస్సే ఉదరపటలస్స మత్థకపస్సం నిస్సాయ ఠితం ఉదరజివ్హామంసం.

పప్ఫాసం సరీరబ్భన్తరే ద్విన్నం థనానం అన్తరే హదయయకనానం ఉపరి ఛాదేత్వా ఓలమ్బన్తం ఠితం ద్వత్తింసమంసఖణ్డప్పభేదం పప్ఫాసమంసం.

అన్తం ఉపరి గలవాటకే హేట్ఠా కరీసమగ్గే వినిబన్ధత్తా గలవాటకకరీసమగ్గపరియన్తే సరీరబ్భన్తరే ఠితా పురిసస్స ద్వత్తింసహత్థా ఇత్థియా అట్ఠవీసతిహత్థా ఏకవీసతియా ఠానేసు ఓభగ్గా అన్తవట్టి.

అన్తగుణం అన్తభోగే ఏకతో అగలన్తే ఆబన్ధిత్వా ఏకవీసతియా అన్తభోగానం అన్తరా ఠితం బన్ధనం.

ఉదరియం దన్తముసలసఞ్చుణ్ణితం జివ్హాహత్థపరివత్తితం ఖేళలాలాపలిబుద్ధం తంఖణవిగతవణ్ణగన్ధరసాదిసమ్పదం తన్తవాయఖలిసువానవమథుసదిసం నిపతిత్వా పిత్తసేమ్హవాతపలివేఠితం హుత్వా ఉదరగ్గిసన్తాపవేగకుథితం కిమికులాకులం ఉపరూపరి ఫేణబుబ్బుళకాని ముఞ్చన్తం పరమకసమ్బుకదుగ్గన్ధజేగుచ్ఛభావం ఆపజ్జిత్వా ఆమాసయసఙ్ఖాతే ఉపరినాభిఅన్తపటలే ఠితం నానప్పకారకం అసితపీతఖాయితసాయితం.

కరీసం పక్కాసయసఙ్ఖాతే హేట్ఠా నాభిపిట్ఠికణ్టకమూలానం అన్తరే ఉబ్బేధేన అట్ఠఙ్గులమత్తే అన్తావసానే ఠితం వచ్చం.

పిత్తం హదయమంసపప్ఫాసానం అన్తరే యకనమంసం నిస్సాయ ఠితం మహాకోసాతకీకోసకసదిసే పిత్తకోసకే ఠితం బద్ధపిత్తసఙ్ఖాతఞ్చ, కేసలోమనఖదన్తానం మంసవినిముత్తట్ఠానఞ్చేవ థద్ధసుక్ఖచమ్మఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసం సరీరం బ్యాపేత్వా ఠితం అబద్ధపిత్తసఙ్ఖాతఞ్చాతి దువిధం పిత్తం.

సేమ్హం ఉదరపటలే ఠితం ఏకపత్థపూరప్పమాణం సేమ్హం.

పుబ్బో ఖాణుకణ్టకపహరణగ్గిజాలాదీహి అభిహతే వా సరీరప్పదేసే అబ్భన్తరధాతుక్ఖోభవసేన వా ఉప్పన్నేసు గణ్డపీళకాదీసు పరిపక్కలోహితపరిణామో. లోహితం యకనస్స హేట్ఠాభాగం పూరేత్వా హదయవక్కపప్ఫాసానం ఉపరి థోకం థోకం పగ్ఘరన్తం వక్కహదయయకనపప్ఫాసే తేమయమానం ఠితం ఏకపత్థపూరమత్తం సన్నిచితలోహితసఙ్ఖాతఞ్చ, కేసలోమనఖదన్తానం మంసవినిముత్తట్ఠానఞ్చేవ థద్ధసుక్ఖచమ్మఞ్చ ఠపేత్వా ధమనిజాలానుసారేన సబ్బం ఉపాదిణ్ణసరీరం ఫరిత్వా ఠితం సంసరణలోహితసఙ్ఖాతఞ్చాతి దువిధం లోహితం.

సేదో అగ్గిసన్తాపసూరియసన్తాపఉతువికారాదీహి సన్తత్తే సరీరే సబ్బకేసలోమకూపవివరేహి పగ్ఘరణకఆపోధాతు.

మేదో థూలస్స సకలసరీరే చమ్మమంసన్తరే కిసస్స జఙ్ఘమంసాదీని నిస్సాయ ఠితో థినసినేహో.

అస్సు సోమనస్సదోమనస్సవిసభాగాహారఉతూహి సముట్ఠహిత్వా అక్ఖికూపకే పూరేత్వా తిట్ఠన్తీ వా పగ్ఘరన్తీ వా ఆపోధాతు.

వసా అగ్గిసన్తాపసూరియసన్తాపఉతువిసభాగేహి ఉస్మాజాతేసు యేభుయ్యేన హత్థతలహత్థపిట్ఠిపాదతలపాదపిట్ఠినాసాపుటనలాటఅంసకూటేసు ఠితో విలీనసినేహో.

ఖేళో తథారూపం ఆహారం పస్సన్తస్స వా సరన్తస్స వా ముఖే వా ఠపేన్తస్స హదయం వా ఆకిలాయన్తస్స కిస్మిఞ్చిదేవ వా జిగుచ్ఛం ఉప్పాదేన్తస్స భియ్యో ఉప్పజ్జిత్వా ఉభోహి కపోలపస్సేహి ఓరుయ్హ జివ్హాయ తిట్ఠమానా ఫేణమిస్సా ఆపోధాతు.

సిఙ్ఘాణికా విసభాగాహారఉతువసేన సఞ్జాతధాతుక్ఖోభస్స వా రోదన్తస్స వా అన్తోసీసే మత్థలుఙ్గతో గలిత్వా తాలుమత్థకవివరేన ఓతరిత్వా నాసాపుటే పూరేత్వా తిట్ఠన్తం వా పగ్ఘరన్తం వా పూతి అసుచి పిచ్ఛిలం.

లసికా అట్ఠిసన్ధీనం అబ్భఞ్జనకిచ్చం సాధయమానం అసీతిసతసన్ధీనం అబ్భన్తరే ఠితం పిచ్ఛిలకుణపం.

ముత్తం ఆహారఉతువసేన వత్థిపుటబ్భన్తరే ఠితా ఆపోధాతు.

మత్థలుఙ్గం సీసకటాహబ్భన్తరే చత్తారో సిబ్బినిమగ్గే నిస్సాయ ఠితో చతుపిణ్డసమోధానో మిఞ్జరాసి.

చక్ఖాయతనాదీని ద్వాదస విస్సజ్జనాని ద్వాదసాయతనవసేన నిద్దిట్ఠాని. ఆయతనతో, ఆయానం తననతో, ఆయతస్స చ నయనతో ఆయతనం. చక్ఖురూపాదీసు హి తంతంద్వారారమ్మణా చిత్తచేతసికా ధమ్మా సేన సేన అనుభవనాదినా కిచ్చేన ఆయతన్తి ఉట్ఠహన్తి ఘటన్తి, వాయమన్తీతి వుత్తం హోతి. తే చ పన ఆయభూతే ధమ్మే ఏతాని తనోన్తి, విత్థారేన్తీతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్చ అనమతగ్గే సంసారే పవత్తం అతీవ ఆయతం సంసారదుక్ఖం యావ న నివత్తతి, తావ నయన్తి, పవత్తయన్తీతి వుత్తం హోతి.

అపిచ నివాసట్ఠానట్ఠేన ఆకరట్ఠేన సమోసరణట్ఠానట్ఠేన సఞ్జాతిదేసట్ఠేన కారణట్ఠేన చ ఆయతనం. తథా హి లోకే ‘‘ఇస్సరాయతనం వాసుదేవాయతన’’న్తిఆదీసు నివాసట్ఠానం ‘‘ఆయతన’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘సువణ్ణాయతనం రజతాయతన’’న్తిఆదీసు ఆకరో. సాసనే పన ‘‘మనోరమే ఆయతనే, సేవన్తి నం విహఙ్గమా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౩౮) సమోసరణట్ఠానం. ‘‘దక్ఖిణాపథో గున్నం ఆయతన’’న్తిఆదీసు సఞ్జాతిదేసో. ‘‘తత్ర తత్రేవ సక్ఖిభబ్బతం పాపుణాతి సతి సతిఆయతనే’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౧౦౨; ౫.౨౩) కారణం. చక్ఖుఆదీసు చాపి తే తే చిత్తచేతసికా ధమ్మా నివసన్తి తదాయత్తవుత్తితాయాతి చక్ఖాదయో నేసం నివాసట్ఠానం, చక్ఖాదీసు చ తే ఆకిణ్ణా తన్నిస్సయత్తా తదారమ్మణత్తా చాతి చక్ఖాదయో చ నేసం ఆకరో, తత్థ తత్థ వత్థుద్వారారమ్మణవసేన సమోసరణతో చక్ఖాదయో చ నేసం సమోసరణట్ఠానం, తంనిస్సయారమ్మణభావేన తత్థేవ ఉప్పత్తితో చక్ఖాదయో చ నేసం సఞ్జాతిదేసో, చక్ఖాదీనం అభావే అభావతో చక్ఖాదయో చ నేసం కారణన్తి యథావుత్తేనత్థేన చక్ఖు చ తం ఆయతనఞ్చాతి చక్ఖాయతనం. ఏవం సేసానిపి.

చక్ఖుధాతాదీని అట్ఠారస విస్సజ్జనాని అట్ఠారసధాతువసేన నిద్దిట్ఠాని. చక్ఖాదీసు ఏకేకో ధమ్మో యథాసమ్భవం విదహతి, ధీయతే, విధానం విధీయతే, ఏతాయ, ఏత్థ వా ధీయతీతి ధాతు. లోకియా హి ధాతుయో కారణభావేన వవత్థితా హుత్వా సువణ్ణరజతాదిధాతుయో వియ సువణ్ణరజతాదిం, అనేకప్పకారం సంసారదుక్ఖం విదహన్తి. భారహారేహి చ భారో వియ సత్తేహి ధీయన్తే, ధారీయన్తీతి అత్థో. దుక్ఖవిధానమత్తమేవ చేతా అవసవత్తనతో. ఏతాహి చ కరణభూతాహి సంసారదుక్ఖం సత్తేహి అనువిధీయతి. తథావిహితఞ్చేతం ఏతాస్వేవ ధీయతి, ఠపీయతీతి అత్థో. అపిచ యథా తిత్థియానం అత్తా నామ సభావతో నత్థి, న ఏవమేతా. ఏతా పన అత్తనో సభావం ధారేన్తీతి ధాతుయో. యథా చ లోకే విచిత్తా హరితాలమనోసిలాదయో సేలావయవా ధాతుయోతి వుచ్చన్తి, ఏవమేతాపి ధాతుయో వియాతి ధాతుయో. విచిత్తా హేతా ఞాణనేయ్యావయవాతి. యథా వా సరీరసఙ్ఖాతస్స సముదాయస్స అవయవభూతేసు రససోణితాదీసు అఞ్ఞమఞ్ఞవిసభాగలక్ఖణపరిచ్ఛిన్నేసు ధాతుసమఞ్ఞా, ఏవమేవేతేసుపి పఞ్చక్ఖన్ధసఙ్ఖాతస్స అత్తభావస్స అవయవేసు ధాతుసమఞ్ఞా వేదితబ్బా. అఞ్ఞమఞ్ఞవిసభాగలక్ఖణపరిచ్ఛిన్నా హేతే చక్ఖాదయోతి. అపిచ ధాతూతి నిజ్జీవమత్తస్సేతం అధివచనం. తథా హి భగవా ‘‘ఛధాతురో అయం భిక్ఖు పురిసో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౪౩-౩౪౪) జీవసఞ్ఞాసమూహననత్థం ధాతుదేసనం అకాసీతి. యథావుత్తేనత్థేన చక్ఖు చ తం ధాతు చాతి చక్ఖుధాతు. ఏవం సేసాపి. మనోధాతూతి చ తిస్సో మనోధాతుయో. ధమ్మధాతూతి వేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధా సోళస సుఖుమరూపాని నిబ్బానఞ్చ. మనోవిఞ్ఞాణధాతూతి ఛసత్తతి మనోవిఞ్ఞాణధాతుయో.

చక్ఖున్ద్రియాదీని బావీసతి విస్సజ్జనాని బావీసతిన్ద్రియవసేన నిద్దిట్ఠాని. చక్ఖుమేవ దస్సనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి చక్ఖున్ద్రియం. సోతమేవ సవనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సోతిన్ద్రియం. ఘానమేవ ఘాయనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఘానిన్ద్రియం. జివ్హా ఏవ సాయనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి జివ్హిన్ద్రియం. కాయో ఏవ ఫుసనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి కాయిన్ద్రియం. మనతే ఇతి మనో, విజానాతీతి అత్థో. అట్ఠకథాచరియా పనాహు – నాలియా మినమానో వియ మహాతులాయ ధారయమానో వియ చ ఆరమ్మణం మనతి జానాతీతి మనో, తదేవ మననలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి మనిన్ద్రియం.

జీవన్తి తేన తంసహజాతా ధమ్మాతి జీవితం, తదేవ అనుపాలనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి జీవితిన్ద్రియం. తం రూపజీవితిన్ద్రియం అరూపజీవితిన్ద్రియన్తి దువిధం. సబ్బకమ్మజరూపసహజం సహజరూపానుపాలనం రూపజీవితిన్ద్రియం, సబ్బచిత్తసహజం సహజఅరూపానుపాలనం అరూపజీవితిన్ద్రియం.

థీయతి సఙ్ఘాతం గచ్ఛతి ఏతిస్సా గబ్భోతి ఇత్థీ, ఇత్థిలిఙ్గాదీసు ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, నియమతో ఇత్థియా ఏవ ఇన్ద్రియం ఇత్థిన్ద్రియం.

పుం-వుచ్చతి నిరయో, పుం సఙ్ఖాతే నిరయే రిసీయతి హింసీయతీతి పురిసో, పురిసలిఙ్గాదీసు ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, నియమతో పురిసస్సేవ ఇన్ద్రియం పురిసిన్ద్రియం. ద్వీసుపేతేసు ఏకేకం సభావకస్స ఏకేకస్స కమ్మజరూపసహజం హోతి.

కుసలవిపాకకాయవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం సుఖం, కాయికసాతలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, సుఖమేవ ఇన్ద్రియం సుఖిన్ద్రియం.

అకుసలవిపాకకాయవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం దుక్ఖం, కాయికఅసాతలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, దుక్ఖమేవ ఇన్ద్రియం దుక్ఖిన్ద్రియం.

పీతిసోమనస్సయోగతో సోభనం మనో అస్సాతి సుమనో, సుమనస్స భావో సోమనస్సం, చేతసికసాతలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, సోమనస్సమేవ ఇన్ద్రియం సోమనస్సిన్ద్రియం.

దోమనస్సయోగతో దుట్ఠు మనో అస్సాతి, హీనవేదనత్తా వా కుచ్ఛితం మనో అస్సాతి దుమ్మనో, దుమ్మనస్స భావో దోమనస్సం, చేతసికఅసాతలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, దోమనస్సమేవ ఇన్ద్రియం దోమనస్సిన్ద్రియం. సుఖదుక్ఖాకారపవత్తిం ఉపేక్ఖతి మజ్ఝత్తాకారసణ్ఠితత్తా తేనాకారేన పవత్తతీతి ఉపేక్ఖా, మజ్ఝత్తలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, ఉపేక్ఖా ఏవ ఇన్ద్రియం ఉపేక్ఖిన్ద్రియం.

సద్దహన్తి ఏతాయ, సయం వా సద్దహతి, సద్దహనమత్తమేవ వా ఏసాతి సద్ధా, అస్సద్ధియస్స అభిభవనతో అధిపతిఅత్థేన ఇన్ద్రియం, అధిమోక్ఖలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, సద్ధాయేవ ఇన్ద్రియం సద్ధిన్ద్రియం.

వీరభావో వీరియం, వీరానం వా కమ్మం, విధినా వా నయేన ఈరయితబ్బం పవత్తయితబ్బన్తి వీరియం, కోసజ్జస్స అభిభవనతో అధిపతిఅత్థేన ఇన్ద్రియం, పగ్గహణలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, వీరియమేవ ఇన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం.

సరన్తి తాయ, సయం వా సరతి, సరణమత్తమేవ వా ఏసాతి సతి, ముట్ఠసచ్చస్స అభిభవనతో అధిపతిఅత్థేన ఇన్ద్రియం, ఉపట్ఠానలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, సతి ఏవ ఇన్ద్రియం సతిన్ద్రియం.

ఆరమ్మణే చిత్తం సమ్మా ఆధియతి ఠపేతీతి సమాధి, విక్ఖేపస్స అభిభవనతో అధిపతిఅత్థేన ఇన్ద్రియం, అవిక్ఖేపలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, సమాధి ఏవ ఇన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం.

‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తిఆదినా నయేన అరియసచ్చాని పజానాతీతి పఞ్ఞా. అట్ఠకథాయం పన ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తాతి పఞ్ఞాపనవసేన పఞ్ఞా’’తి వుత్తం. అవిజ్జాయ అభిభవనతో అధిపతిఅత్థేన ఇన్ద్రియం, దస్సనలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, పఞ్ఞా ఏవ ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం.

అనమతగ్గే సంసారవట్టే అనఞ్ఞాతం అమతం పదం చతుసచ్చధమ్మమేవ వా జానిస్సామీతి పటిపన్నస్స ఉప్పజ్జనతో ఇన్ద్రియట్ఠసమ్భవతో చ అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం. సోతాపత్తిమగ్గఞాణస్సేతం నామం.

పఠమమగ్గేన ఞాతం మరియాదం అనతిక్కమిత్వా తేసంయేవ తేన మగ్గేన ఞాతానం చతుసచ్చధమ్మానమేవ జాననతో ఇన్ద్రియట్ఠసమ్భవతో చ ఆజాననకం ఇన్ద్రియం అఞ్ఞిన్ద్రియం. సోతాపత్తిఫలాదీసు ఛసు ఠానేసు ఞాణస్సేతం నామం.

అఞ్ఞాతావినో చతుసచ్చేసు నిట్ఠితఞాణకిచ్చస్స ఖీణాసవస్స ఉప్పజ్జనతో ఇన్ద్రియట్ఠసమ్భవతో చ అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం, అఞ్ఞాతావీనం వా చతూసు సచ్చేసు నిట్ఠితకిచ్చానం చత్తారి సచ్చాని పటివిజ్ఝిత్వా ఠితానం ధమ్మానం అబ్భన్తరే ఇన్దట్ఠసాధనేన అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం. అరహత్తఫలఞాణస్సేతం నామం. సబ్బానిపేతాని యథాయోగం ఇన్దలిఙ్గట్ఠేన ఇన్దదేసితట్ఠేన ఇన్దదిట్ఠట్ఠేన ఇన్దసిట్ఠట్ఠేన ఇన్దజుట్ఠట్ఠేన చ ఇన్ద్రియాని. భగవా హి సమ్మాసమ్బుద్ధో పరమిస్సరియభావతో ఇన్దో, కుసలాకుసలఞ్చ కమ్మం కమ్మేసు కస్సచి ఇస్సరియాభావతో. తేనేవేత్థ కమ్మజనితాని ఇన్ద్రియాని కుసలాకుసలకమ్మం ఉల్లిఙ్గేన్తి, తేన చ సిట్ఠానీతి ఇన్దలిఙ్గట్ఠేన ఇన్దసిట్ఠట్ఠేన చ ఇన్ద్రియాని. సబ్బానేవ పనేతాని భగవతా మునిన్దేన యథాభూతతో పకాసితాని అభిసమ్బుద్ధాని చాతి ఇన్దదేసితట్ఠేన ఇన్దదిట్ఠట్ఠేన చ ఇన్ద్రియాని. తేనేవ చ భగవతా మునిన్దేన కానిచి గోచరాసేవనాయ, కానిచి భావనాసేవనాయ సేవితానీతి ఇన్దజుట్ఠట్ఠేనపి ఇన్ద్రియాని. అపి చ ఆధిపచ్చసఙ్ఖాతేన ఇస్సరియట్ఠేనపి ఏతాని ఇన్ద్రియాని. చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిపవత్తియఞ్హి చక్ఖాదీనం సిద్ధమాధిపచ్చం తస్మిం తిక్ఖే తిక్ఖత్తా మన్దే చ మన్దత్తాతి.

౫.

కామధాతుఆదీని ద్వాదస విస్సజ్జనాని భవప్పభేదవసేన నిద్దిట్ఠాని. కామరాగసఙ్ఖాతేన కామేన యుత్తా ధాతు కామధాతు, కామసఙ్ఖాతా వా ధాతు కామధాతు.

కామం పహాయ రూపేన యుత్తా ధాతు రూపధాతు, రూపసఙ్ఖాతా వా ధాతు రూపధాతు.

కామఞ్చ రూపఞ్చ పహాయ అరూపేన యుత్తా ధాతు అరూపధాతు, అరూపసఙ్ఖాతా వా ధాతు అరూపధాతు.

తా ఏవ ధాతుయో పున భవపరియాయేన వుత్తా. భవతీతి హి భవోతి వుచ్చతి. సఞ్ఞాయ యుత్తో భవో సఞ్ఞాభవో, సఞ్ఞాసహగతో వా భవో సఞ్ఞాభవో, సఞ్ఞా వా ఏత్థ భవే అత్థీతి సఞ్ఞాభవో. సో కామభవో చ అసఞ్ఞాభవముత్తో రూపభవో చ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాభవముత్తో అరూపభవో చ హోతి.

న సఞ్ఞాభవో అసఞ్ఞాభవో, సో రూపభవేకదేసో.

ఓళారికత్తాభావతో నేవసఞ్ఞా, సుఖుమత్తేన సమ్భవతో నాసఞ్ఞాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞా, తాయ యుత్తో భవో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాభవో. అథ వా ఓళారికాయ సఞ్ఞాయ అభావా, సుఖుమాయ చ భావా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞా అస్మిం భవేతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాభవో, సో అరూపభవేకదేసో.

ఏకేన రూపక్ఖన్ధేన వోకిణ్ణో భవో ఏకేన వోకారో అస్స భవస్సాతి ఏకవోకారభవో, సో అసఞ్ఞభవోవ.

చతూహి అరూపక్ఖన్ధేహి వోకిణ్ణో భవో చతూహి వోకారో అస్స భవస్సాతి చతువోకారభవో, సో అరూపభవో ఏవ.

పఞ్చహి ఖన్ధేహి వోకిణ్ణో భవో పఞ్చహి వోకారో అస్స భవస్సాతి పఞ్చవోకారభవో, సో కామభవో చ రూపభవేకదేసో చ హోతి.

౬. పఠమజ్ఝానాదీని ద్వాదస విస్సజ్జనాని ఝానసమాపత్తివసేన నిద్దిట్ఠాని. ఝానన్తి ఇధ బ్రహ్మవిహారమత్తం అధిప్పేతం. వితక్కవిచారపీతిసుఖచిత్తేకగ్గతాసమ్పయుత్తం పఠమం ఝానం. పీతిసుఖచిత్తేకగ్గతాసమ్పయుత్తం దుతియం ఝానం. సుఖచిత్తేకగ్గతాసమ్పయుత్తం తతియం ఝానం. ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతాసమ్పయుత్తం చతుత్థం ఝానం.

మేదతి మేజ్జతీతి మేత్తా, సినియ్హతీతి అత్థో. మిత్తే వా భవా, మిత్తస్స వా ఏసా పవత్తీతి మేత్తా, పచ్చనీకధమ్మేహి ముత్తత్తా ఆరమ్మణే చాధిముత్తత్తా విముత్తి, చేతసో విముత్తి చేతోవిముత్తి, మేత్తా ఏవ చేతోవిముత్తి మేత్తాచేతోవిముత్తి.

కరుణా వుత్తత్థా ఏవ.

మోదన్తి తాయ తంసమఙ్గినో, సయం వా మోదతి, మోదనమత్తమేవ వా తన్తి ముదితా. ‘‘అవేరా హోన్తూ’’తిఆదిబ్యాపారప్పహానేన మజ్ఝత్తభావూపగమనేన చ ఉపేక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా. మేత్తాదయో తయో బ్రహ్మవిహారా పఠమాదీహి తీహి ఝానేహి యుత్తా. ఉపేక్ఖాబ్రహ్మవిహారో చతుత్థజ్ఝానేన యుత్తో.

ఫరణవసేన నత్థి ఏతస్స అన్తోతి అనన్తో. ఆకాసో అనన్తో ఆకాసానన్తో, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసో. ఆకాసానన్తోయేవ ఆకాసానఞ్చం, తం ఆకాసానఞ్చం అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనమస్స ససమ్పయుత్తధమ్మస్స ఝానస్స ‘‘దేవానం దేవాయతనమివా’’తి ఆకాసానఞ్చాయతనం. ఆకాసానఞ్చాయతనమేవ సమాపత్తి ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తి. ఫరణవసేన చ నత్థి ఏతస్స అన్తోతి అనన్తం, తం ఆకాసారమ్మణం విఞ్ఞాణం. అనన్తమేవ ఆనఞ్చం, విఞ్ఞాణం ఆనఞ్చం ‘‘విఞ్ఞాణానఞ్చ’’న్తి అవత్వా ‘‘విఞ్ఞాణఞ్చ’’న్తి వుత్తం. అయఞ్హేత్థ రుళ్హిసద్దో. తం విఞ్ఞాణఞ్చం అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనమస్స ససమ్పయుత్తధమ్మస్స ఝానస్స ‘‘దేవానం దేవాయతనమివా’’తి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం. నత్థి ఏతస్స కిఞ్చనన్తి అకిఞ్చనం, అన్తమసో భఙ్గమత్తమ్పి అస్స అవసిట్ఠం నత్థీతి వుత్తం హోతి. అకిఞ్చనస్స భావో ఆకిఞ్చఞ్ఞం. ఆకాసానఞ్చాయతనవిఞ్ఞాణాభావస్సేతం అధివచనం. తం ఆకిఞ్చఞ్ఞం. అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనమస్స ససమ్పయుత్తధమ్మస్స ఝానస్స ‘‘దేవానం దేవాయతనమివా’’తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం. ఓళారికాయ సఞ్ఞాయ అభావతో, సుఖుమాయ చ భావతో నేవస్స ససమ్పయుత్తధమ్మస్స ఝానస్స సఞ్ఞా నాసఞ్ఞాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞం. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞఞ్చ తం మనాయతనధమ్మాయతనపరియాపన్నత్తా ఆయతనఞ్చాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం. అథ వా యాయమేత్థ సఞ్ఞా సా పటుసఞ్ఞాకిచ్చం కాతుం అసమత్థతాయ నేవసఞ్ఞా, సఙ్ఖారావసేససుఖుమభావేన విజ్జమానత్తా నాసఞ్ఞాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞా, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞా చ సా సేసధమ్మానం అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం. ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనారమ్మణాయ సమాపత్తియా ఏతం అధివచనం. న కేవలం ఏత్థ సఞ్ఞా ఏదిసీ, అథ ఖో వేదనాపి నేవవేదనా నావేదనా. చిత్తమ్పి నేవచిత్తం నాచిత్తం. ఫస్సోపి నేవఫస్సో నాఫస్సో. ఏస నయో సేససమ్పయుత్తధమ్మేసు. సఞ్ఞాసీసేన పనాయం దేసనా కతాతి.

అవిజ్జాదీని ద్వాదస విస్సజ్జనాని పటిచ్చసముప్పాదఙ్గవసేన నిద్దిట్ఠాని. పూరేతుం అయుత్తట్ఠేన కాయదుచ్చరితాది అవిన్దియం నామ, అలద్ధబ్బన్తి అత్థో. తం అవిన్దియం విన్దతీతి అవిజ్జా. తబ్బిపరీతతో కాయసుచరితాది విన్దియం నామ, తం విన్దియం న విన్దతీతి అవిజ్జా. ఖన్ధానం రాసట్ఠం, ఆయతనానం ఆయతనట్ఠం, ధాతూనం సుఞ్ఞట్ఠం, ఇన్ద్రియానం అధిపతియట్ఠం, సచ్చానం తథట్ఠం అవిదితం కరోతీతి అవిజ్జా. దుక్ఖాదీనం పీళనాదివసేన వుత్తం చతుబ్బిధం చతుబ్బిధం అత్థం అవిదితం కరోతీతిపి అవిజ్జా, అన్తవిరహితే సంసారే సబ్బయోనిగతిభవవిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు సత్తే జవాపేతీతి అవిజ్జా, పరమత్థతో అవిజ్జమానేసు ఇత్థిపురిసాదీసు జవతి, విజ్జమానేసుపి ఖన్ధాదీసు న జవతీతి అవిజ్జా, అపి చ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం వత్థారమ్మణానం పటిచ్చసముప్పాదపటిచ్చసముప్పన్నానఞ్చ ధమ్మానం ఛాదనతోపి అవిజ్జా. సఙ్ఖతమభిసఙ్ఖరోన్తీతి సఙ్ఖారా. విజానాతీతి విఞ్ఞాణం. నమతీతి నామం, నామయతీతి వా నామం. రుప్పతీతి రూపం. ఆయే తనోతి, ఆయతఞ్చ నయతీతి ఆయతనం. ఫుసతీతి ఫస్సో. వేదయతీతి వేదనా. పరితస్సతీతి తణ్హా. ఉపాదియతి భుసం గణ్హాతీతి ఉపాదానం. భవతి, భావయతీతి వా భవో. జననం జాతి. జీరణం జరా. మరన్తి ఏతేనాతి మరణం.

౭. దుక్ఖాదీని అట్ఠసతాని అట్ఠ చ విస్సజ్జనాని చతుసచ్చయోజనావసేన నిద్దిట్ఠాని. ‘‘దుక్ఖం అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తిఆదీసు హి ఛన్నం చతుక్కానం వసేన చతువీసతి విస్సజ్జనాని ‘‘చక్ఖు జరామరణ’’న్తి పేయ్యాలే ‘‘చక్ఖు అభిఞ్ఞేయ్యం సోతం అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తిఆదినా ‘‘జాతి అభిఞ్ఞేయ్యా’’తి పరియోసానేన పఞ్చనవుతాధికేన విస్సజ్జనసతేన యోజేత్వా వుత్తాని. పఞ్చనవుతాధికం చతుక్కసతం హోతి, తేసం చతుక్కానం వసేన అసీతిఅధికాని సత్త విస్సజ్జనసతాని. ‘‘జరామరణం అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తిఆదికే చతుక్కే ‘‘చత్తారి విస్సజ్జనానీ’’తి ఏవం సబ్బాని అట్ఠ చ సతాని అట్ఠ చ విస్సజ్జనాని హోన్తి. ఏత్థ చ తస్స తస్స ధమ్మస్స పధానభూతో పచ్చయో సముదయోతి వేదితబ్బో. సబ్బసఙ్ఖారేహి సుఞ్ఞం నిబ్బానం నిరోధోతి వేదితబ్బం. అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియాదీనం తిణ్ణమ్పి హి లోకుత్తరిన్ద్రియానం ఏత్థ అభావం సన్ధాయ అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియనిరోధోతిఆది యుజ్జతి. నిరోధగామినిపటిపదాతి చ సబ్బత్థ అరియమగ్గో ఏవ. ఏవఞ్హి వుచ్చమానే ఫలేపి మగ్గవోహారసమ్భవతో అఞ్ఞిన్ద్రియఅఞ్ఞాతావిన్ద్రియానమ్పి యుజ్జతి. పున దుక్ఖాదీనం పరిఞ్ఞట్ఠాదివసేన అట్ఠసతాని అట్ఠ చ విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని, పున దుక్ఖాదీనం పరిఞ్ఞాపటివేధట్ఠాదివసేన అట్ఠసతాని అట్ఠ చ విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని. పరిఞ్ఞా చ సా పటివిజ్ఝితబ్బట్ఠేన పటివేధో చాతి పరిఞ్ఞాపటివేధో. పరిఞ్ఞాపటివేధోవ అత్థో పరిఞ్ఞాపటివేధట్ఠో.

౮. పున తానేవ దుక్ఖాదీని జరామరణపరియన్తాని ద్విఅధికాని ద్వే పదసతాని సముదయాదీహి సత్తహి సత్తహి పదేహి యోజేత్వా ద్విఅధికానం ద్విన్నం అట్ఠకసతానం వసేన సహస్సఞ్చ ఛ చ సతాని సోళస చ విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని. తత్థ పధానభూతో పచ్చయో సముదయో, తస్స నిరోధో సముదయనిరోధో. ఛన్దో ఏవ రాగో ఛన్దరాగో, దుక్ఖే సుఖసఞ్ఞాయ దుక్ఖస్స ఛన్దరాగో, తస్స నిరోధో ఛన్దరాగనిరోధో. దుక్ఖం పటిచ్చ ఉప్పజ్జమానం సుఖం సోమనస్సం దుక్ఖస్స అస్సాదో. దుక్ఖస్స అనిచ్చతా దుక్ఖస్స విపరిణామధమ్మతా దుక్ఖస్స ఆదీనవో. దుక్ఖే ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానం దుక్ఖస్స నిస్సరణం. ‘‘యం ఖో పన కిఞ్చి భూతం సఙ్ఖతం పటిచ్చసముప్పన్నం నిరోధో తస్స నిస్సరణ’’న్తి (పటి. మ. ౧.౨౪) వచనతో నిబ్బానమేవ దుక్ఖస్స నిస్సరణం. ‘‘దుక్ఖనిరోధో సముదయనిరోధో ఛన్దరాగనిరోధో దుక్ఖస్స నిస్సరణ’’న్తి నానాసఙ్ఖతపటిపక్ఖవసేన నానాపరియాయవచనేహి చతూసు ఠానేసు నిబ్బానమేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘ఆహారసముదయా దుక్ఖసముదయో ఆహారనిరోధా దుక్ఖనిరోధో సరసవసేన సముదయనిరోధో, అథ వా ఉదయబ్బయదస్సనేన సముదయనిరోధో సహ విపస్సనాయ మగ్గో ఛన్దరాగనిరోధో’’తి వదన్తి. ఏవఞ్చ వుచ్చమానే లోకుత్తరిన్ద్రియానం అవిపస్సనూపగత్తా న సబ్బసాధారణం హోతీతి పఠమం వుత్తనయోవ గహేతబ్బో. లోకుత్తరిన్ద్రియేసు హి ఛన్దరాగాభావతోయేవ ఛన్దరాగనిరోధోతి యుజ్జతి. సరీరే ఛన్దరాగేనేవ సరీరేకదేసేసు కేసాదీసుపి ఛన్దరాగో కతోవ హోతి, జరామరణవన్తేసు ఛన్దరాగేనేవ జరామరణేసుపి ఛన్దరాగో కతోవ హోతి. ఏవం అస్సాదాదీనవాపి యోజేతబ్బా. పున దుక్ఖాదీని జరామరణపరియన్తాని ద్విఅధికాని ద్వే పదసతాని సముదయాదీహి ఛహి ఛహి పదేహి యోజేత్వా ద్విఅధికానం ద్విన్నం సత్తకసతానం వసేన నయసహస్సఞ్చ చత్తారి చ సతాని చుద్దస చ విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని.

౯. ఇదాని రూపాదీని జరామరణపరియన్తాని ఏకాధికాని ద్వే పదసతాని సత్తహి అనుపస్సనాహి యోజేత్వా నిద్దిసితుం పఠమం తావ అనిచ్చానుపస్సనాదయో సత్త అనుపస్సనా నిద్దిట్ఠా. తాని సబ్బాని సత్తహి సుద్ధికఅనుపస్సనావిస్సజ్జనేహి సద్ధిం సహస్సఞ్చ చత్తారి చ సతాని చుద్దస చ విస్సజ్జనాని హోన్తి. అనిచ్చన్తి అనుపస్సనా అనిచ్చానుపస్సనా. సా నిచ్చసఞ్ఞాపటిపక్ఖా. దుక్ఖన్తి అనుపస్సనా దుక్ఖానుపస్సనా. సా సుఖసఞ్ఞాపటిపక్ఖా. అనత్తాతి అనుపస్సనా అనత్తానుపస్సనా. సా అత్తసఞ్ఞాపటిపక్ఖా. తిస్సన్నం అనుపస్సనానం పరిపూరత్తా నిబ్బిన్దతీతి నిబ్బిదా, నిబ్బిదా చ సా అనుపస్సనా చాతి నిబ్బిదానుపస్సనా. సా నన్దిపటిపక్ఖా. చతస్సన్నం అనుపస్సనానం పరిపూరత్తా విరజ్జతీతి విరాగో, విరాగో చ సో అనుపస్సనా చాతి విరాగానుపస్సనా. సా రాగపటిపక్ఖా. పఞ్చన్నం అనుపస్సనానం పరిపూరత్తా రాగం నిరోధేతీతి నిరోధో, నిరోధో చ సో అనుపస్సనా చాతి నిరోధానుపస్సనా. సా సముదయపటిపక్ఖా. ఛన్నం అనుపస్సనానం పరిపూరత్తా పటినిస్సజ్జతీతి పటినిస్సగ్గో, పటినిస్సగ్గో చ సో అనుపస్సనా చాతి పటినిస్సగ్గానుపస్సనా. సా ఆదానపటిపక్ఖా. లోకుత్తరిన్ద్రియానం అసతిపి విపస్సనూపగత్తే ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా, సబ్బే సఙ్ఖారా దుక్ఖా, సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి (ధ. ప. ౨౭౭-౨౭౯; పటి. మ. ౧.౩౧) వచనతో తేసమ్పి అనిచ్చదుక్ఖానత్తత్తా తత్థ నిచ్చసుఖత్తసఞ్ఞానం నన్దియా రాగస్స చ అభావా నిరోధవన్తానీతి అనుపస్సనతో పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గపక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గసమ్భవతో చ తేహిపి సత్త అనుపస్సనా యోజితాతి వేదితబ్బా. జరామరణవన్తేసు అనిచ్చాదితో దిట్ఠేసు జరామరణమ్పి అనిచ్చాదితో దిట్ఠం నామ హోతి, జరామరణవన్తేసు నిబ్బిన్దన్తో విరజ్జన్తో జరామరణే నిబ్బిన్నో చ విరత్తో చ హోతి, జరామరణవన్తేసు నిరోధతో దిట్ఠేసు జరామరణమ్పి నిరోధతో దిట్ఠం నామ హోతి, జరామరణవన్తేసు పటినిస్సజ్జన్తో జరామరణం పటినిస్సజ్జన్తోవ హోతీతి జరామరణేహి సత్త అనుపస్సనా యోజితాతి వేదితబ్బా.

౧౦. ఇదాని ఆదీనవఞాణస్స వత్థుభూతానం ఉప్పాదాదీనం పఞ్చన్నం ఆరమ్మణానం వసేన ఉప్పాదాదీని తేసం వేవచనాని పఞ్చదస విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని, సన్తిపదఞాణస్స తప్పటిపక్ఖారమ్మణవసేన అనుప్పాదాదీని పఞ్చదస విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని, పున తానేవ ఉప్పాదానుప్పాదాదీని పదాని యుగళకవసేన యోజేత్వా తింస విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని. ఏవం ఇమస్మిం నయేవ సట్ఠి విస్సజ్జనాని హోన్తి. తత్థ ఉప్పాదోతి పురిమకమ్మపచ్చయా ఇధ ఉప్పత్తి. పవత్తన్తి తథాఉప్పన్నస్స పవత్తి. నిమిత్తన్తి సబ్బమ్పి సఙ్ఖారనిమిత్తం. యోగావచరస్స హి సఙ్ఖారా ససణ్ఠానా వియ ఉపట్ఠహన్తి, తస్మా నిమిత్తన్తి వుచ్చన్తి. ఆయూహనాతి ఆయతిం పటిసన్ధిహేతుభూతం కమ్మం. తఞ్హి అభిసఙ్ఖరణట్ఠేన ఆయూహనాతి వుచ్చతి.

పటిసన్ధీతి ఆయతిం ఉప్పత్తి. సా హి భవన్తరపటిసన్ధానతో పటిసన్ధీతి వుచ్చతి. గతీతి యాయ గతియా సా పటిసన్ధి హోతి. సా హి గన్తబ్బతో గతీతి వుచ్చతి. నిబ్బత్తీతి ఖన్ధానం నిబ్బత్తనం. ఉపపత్తీతి ‘‘సమాపన్నస్స వా ఉపపన్నస్స వా’’తి (పటి. మ. ౧.౭౨) ఏవం వుత్తా విపాకపవత్తి. జాతీతి జననం. తత్థ తత్థ నిబ్బత్తమానానం సత్తానం యే యే ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తేసం తేసం పఠమం పాతుభావో. జరాతి జీరణం. సా దువిధా ఠితఞ్ఞథత్తలక్ఖణసఙ్ఖాతం సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ ఖణ్డిచ్చాదిసమ్మతో సన్తతియం ఏకభవపరియాపన్నఖన్ధానం పురాణభావో చ. సా ఇధ అధిప్పేతా. బ్యాధీతి ధాతుక్ఖోభపచ్చయసముట్ఠితో పిత్తసేమ్హవాతసన్నిపాతఉతువిపరిణామవిసమపరిహారఉపక్కమకమ్మవిపాకవసేన అట్ఠవిధో ఆబాధో. వివిధం దుక్ఖం ఆదహతి విదహతీతి బ్యాధి, బ్యాధయతి తాపేతి, కమ్పయతీతి వా బ్యాధి. మరణన్తి మరన్తి ఏతేనాతి మరణం. తం దువిధం వయలక్ఖణసఙ్ఖాతం సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియప్పబన్ధవిచ్ఛేదో చ. తం ఇధ అధిప్పేతం.

సోకోతి సోచనం. ఞాతిభోగరోగసీలదిట్ఠిబ్యసనేహి ఫుట్ఠస్స చిత్తసన్తాపో. పరిదేవోతి పరిదేవనం. ఞాతిబ్యసనాదీహియేవ ఫుట్ఠస్స వచీపలాపో. ఉపాయాసోతి భుసో ఆయాసో. ఞాతిబ్యసనాదీహియేవ ఫుట్ఠస్స అధిమత్తచేతోదుక్ఖప్పభావితో దోసోయేవ. ఏత్థ చ ఉప్పాదాదయో పఞ్చేవ ఆదీనవఞాణస్స వత్థువసేన వుత్తా, సేసా తేసం వేవచనవసేన. ‘‘నిబ్బత్తీ’’తి హి ఉప్పాదస్స, ‘‘జాతీ’’తి పటిసన్ధియా వేవచనం, ‘‘గతి ఉపపత్తీ’’తి ఇదం ద్వయం పవత్తస్స, జరాదయో నిమిత్తస్సాతి. అనుప్పాదాదివచనేహి పన నిబ్బానమేవ వుత్తం.

పున తానేవ ఉప్పాదానుప్పాదాదీని సట్ఠి పదాని దుక్ఖసుఖపదేహి యోజేత్వా సట్ఠి విస్సజ్జనాని, భయఖేమపదేహి యోజేత్వా సట్ఠి విస్సజ్జనాని, సామిసనిరామిసపదేహి యోజేత్వా సట్ఠి విస్సజ్జనాని, సఙ్ఖారనిబ్బానపదేహి యోజేత్వా సట్ఠి విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని. తత్థ దుక్ఖన్తి అనిచ్చత్తా దుక్ఖం. దుక్ఖపటిపక్ఖతో సుఖం. యం దుక్ఖం, తం భయం. భయపటిపక్ఖతో ఖేమం. యం భయం, తం వట్టామిసలోకామిసేహి అవిప్పముత్తత్తా సామిసం. సామిసపటిపక్ఖతో నిరామిసం. యం సామిసం, తం సఙ్ఖారమత్తమేవ. సఙ్ఖారపటిపక్ఖతో సన్తత్తా నిబ్బానం. సఙ్ఖారా హి ఆదిత్తా, నిబ్బానం సన్తన్తి. దుక్ఖాకారేన భయాకారేన సామిసాకారేన సఙ్ఖారాకారేనాతి ఏవం తేన తేన ఆకారేన పవత్తిం సన్ధాయ తథా తథా వుత్తన్తి వేదితబ్బన్తి.

౧౧. పరిగ్గహట్ఠాదీని ఏకతింస విస్సజ్జనాని అరియమగ్గక్ఖణవసేన నిద్దిట్ఠాని. అరియమగ్గసమ్పయుత్తా హి ధమ్మా ఆదితో పభుతి ఉప్పాదనత్థం పరిగ్గయ్హన్తే ఇతి పరిగ్గహా, తేసం సభావో పరిగ్గహట్ఠో. తేసంయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞపరివారభావేన పరివారట్ఠో. భావనాపారిపూరివసేన పరిపూరట్ఠో. తేసంయేవ సమాధివసేన ఏకారమ్మణపరిగ్గహమపేక్ఖిత్వా ఏకగ్గట్ఠో. నానారమ్మణవిక్ఖేపాభావమపేక్ఖిత్వా అవిక్ఖేపట్ఠో. వీరియవసేన పగ్గహట్ఠో. సమాధివసేన ఉదకేన న్హానీయచుణ్ణానం వియ అవిప్పకిణ్ణతా అవిసారట్ఠో. సమాధియోగేన అలులితత్తా అనావిలట్ఠో. అవికమ్పితత్తా అనిఞ్జనట్ఠో. ఏకత్తుపట్ఠానవసేనాతి సమాధియోగేన చ ఏకారమ్మణే భుసం పతిట్ఠానవసేన చ. ఠితట్ఠోతి ఆరమ్మణే నిచ్చలభావేన పతిట్ఠితట్ఠో. తస్స నిబ్బానారమ్మణస్స ఆలమ్బనభావేన ఆరమ్మణట్ఠో. తత్థేవ నికామచారభావేన గోచరట్ఠో. నిస్సరణపహానభావేన నిబ్బానస్స పహానట్ఠో. కిలేసపరిచ్చాగవసేన అరియమగ్గస్స పరిచ్చాగట్ఠో. దుభతో వుట్ఠానవసేన వుట్ఠానట్ఠో. నిమిత్తపవత్తేహి నివత్తనవసేన నివత్తనట్ఠో. నిబ్బుతత్తా సన్తట్ఠో. అతప్పకత్తా ఉత్తమత్తా చ పణీతట్ఠో. కిలేసేహి విముత్తత్తా, ఆరమ్మణే చ అధిముత్తత్తా విముత్తట్ఠో. ఆసవానం అవిసయభావేన పరిసుద్ధత్తా అనాసవట్ఠో. కిలేసకన్తారసంసారకన్తారాతిక్కమనేన తరణట్ఠో. సఙ్ఖారనిమిత్తాభావేన అనిమిత్తట్ఠో. తణ్హాపణిధిఅభావేన అప్పణిహితట్ఠో. అత్తసారాభావేన సుఞ్ఞతట్ఠో. విముత్తిరసేన ఏకరసతాయ, సమథవిపస్సనానం ఏకరసతాయ వా ఏకరసట్ఠో. సమథవిపస్సనానం అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తనట్ఠో. తేసంయేవ యుగనద్ధట్ఠో. అరియమగ్గస్స సఙ్ఖారతో నిగ్గమనే నియ్యానట్ఠో. నిబ్బానసమ్పాపనేన హేతుట్ఠో. నిబ్బానపచ్చక్ఖకరణేన దస్సనట్ఠో. అధిపతిభావేన ఆధిపతేయ్యట్ఠోతి.

౧౨. సమథాదీని చత్తారి విస్సజ్జనాని సమథవిపస్సనావసేన నిద్దిట్ఠాని. అనిచ్చాదివసేన అను అను పస్సనతో అనుపస్సనట్ఠో. యుగనద్ధస్స సమథవిపస్సనాద్వయస్స ఏకరసభావేన అనతివత్తనట్ఠో. సిక్ఖాదీని నవ విస్సజ్జనాని అరియమగ్గస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన నిద్దిట్ఠాని. సిక్ఖితబ్బత్తా సిక్ఖా. తస్సా సమాదాతబ్బతో సమాదానట్ఠో. సీలే పతిట్ఠాయ కమ్మట్ఠానవసేన గహితస్స ఆరమ్మణస్స భావనాపవత్తిట్ఠానత్తా గోచరట్ఠానత్తా చ గోచరట్ఠో. సమథకాలే విపస్సనాకాలే వా కోసజ్జవసేన లీనస్స చిత్తస్స ధమ్మవిచయవీరియపీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనావసేన ఉస్సాహనట్ఠో పగ్గహట్ఠో. ఉద్ధచ్చవసేన ఉద్ధతస్స చిత్తస్స పస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనావసేన సన్నిసీదాపనట్ఠో నిగ్గహట్ఠో. ఉభో విసుద్ధానన్తి ఉభతో విసుద్ధానం, లీనుద్ధతపక్ఖతో నివారేత్వా విసుద్ధానం చిత్తానన్తి అత్థో. మజ్ఝిమభావే ఠితానం సన్తతివసేన పవత్తమానానం చిత్తానం వసేన బహువచనం కతన్తి వేదితబ్బం. ఉస్సాహనసన్నిసీదాపనేసు సబ్యాపారాభావో అజ్ఝుపేక్ఖనట్ఠో. సమప్పవత్తస్స చిత్తస్స వసేన భావనా విసేసాధిగమట్ఠో. అరియమగ్గపాతుభావవసేన ఉత్తరిపటివేధట్ఠో. అరియమగ్గసిద్ధచతుసచ్చపటివేధవసేన సచ్చాభిసమయట్ఠో. ఫలసమాపత్తివసేన నిరోధే పతిట్ఠాపకట్ఠో. సా హి తంసమఙ్గిపుగ్గలం నిరోధసఙ్ఖాతే నిబ్బానే పతిట్ఠాపేతి.

సద్ధిన్ద్రియాదీని పఞ్చ విస్సజ్జనాని ఇన్ద్రియట్ఠవసేన వుత్తాని. అధిమోక్ఖట్ఠోతి అధిముచ్చనట్ఠో. ఉపట్ఠానట్ఠోతి ఆరమ్మణం ఉపేచ్చ పతిట్ఠానట్ఠో. దస్సనట్ఠోతి సభావపేక్ఖనట్ఠో. సద్ధాబలాదీని పఞ్చ విస్సజ్జనాని బలట్ఠవసేన నిద్దిట్ఠాని. అకమ్పియట్ఠేన సద్ధావ బలన్తి సద్ధాబలం. అస్సద్ధియేతి అస్సద్ధియేన. అస్సద్ధియన్తి చ సద్ధాపటిపక్ఖభూతో చిత్తుప్పాదో. అకమ్పియట్ఠోతి అకమ్పేతబ్బట్ఠో, కమ్పేతుం న సక్కాతి అత్థో. కోసజ్జేతి కుసీతభావసఙ్ఖాతేన థినమిద్ధేన. పమాదేతి సతిపటిపక్ఖేన చిత్తుప్పాదేన. ఉద్ధచ్చేతి అవూపసమసఙ్ఖాతేన ఉద్ధచ్చేన. అవిజ్జాయాతి మోహేన. సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గాదీని సత్త విస్సజ్జనాని బోజ్ఝఙ్గట్ఠవసేన నిద్దిట్ఠాని. బుజ్ఝనకస్స అఙ్గో బోజ్ఝఙ్గో. పసత్థో సున్దరో చ బోజ్ఝఙ్గో సమ్బోజ్ఝఙ్గో, సతియేవ సమ్బోజ్ఝఙ్గో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో. ధమ్మే విచినాతీతి ధమ్మవిచయో. పఞ్ఞాయేతం నామం. పవిచయట్ఠోతి విచారట్ఠో. పీనయతీతి పీతి. ఫరణట్ఠోతి విసరణట్ఠో. పస్సమ్భనం పస్సద్ధి. ఉపసమట్ఠోతి నిద్దరథట్ఠో. ఉపపత్తితో ఇక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా, సమం పేక్ఖతి అపక్ఖపతితావ హుత్వా పేక్ఖతీతి అత్థో. సా ఇధ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా, బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖాతిపి తస్సా నామం. సమవాహితలక్ఖణత్తా పటిసఙ్ఖానట్ఠో.

సమ్మాదిట్ఠాదీని అట్ఠ విస్సజ్జనాని మగ్గవసేన నిద్దిట్ఠాని. సమ్మా పస్సతి, సమ్మా వా తాయ పస్సన్తి, పసత్థా సున్దరా వా దిట్ఠీతి సమ్మాదిట్ఠి. తస్సా సమ్మాదిట్ఠియా. సమ్మా సఙ్కప్పేతి, సమ్మా వా తేన సఙ్కప్పేన్తి, పసత్థో సున్దరో వా సఙ్కప్పోతి సమ్మాసఙ్కప్పో. అభిరోపనట్ఠోతి చిత్తస్స ఆరమ్మణారోపనట్ఠో. ఆరమ్మణాభినిరోపనట్ఠోతిపి పాఠో. సమ్మా వదతి, సమ్మా వా తాయ వదన్తి, పసత్థా సున్దరా వా వాచాతి సమ్మావాచా. మిచ్ఛావాచావిరతియా ఏతం నామం. పరిగ్గహట్ఠోతి చతుబ్బిధవచీసంవరపరిగ్గహట్ఠో. సమ్మా కరోతి, సమ్మా వా తేన కరోన్తి, పసత్థం సున్దరం వా కమ్మన్తి సమ్మాకమ్మం, సమ్మాకమ్మమేవ సమ్మాకమ్మన్తో. మిచ్ఛాకమ్మన్తవిరతియా ఏతం నామం. సముట్ఠానట్ఠోతి తివిధకాయసంవరసముట్ఠానట్ఠో. సమ్మా ఆజీవతి, సమ్మా వా తేన ఆజీవన్తి, పసత్థో సున్దరో వా ఆజీవోతి సమ్మాఆజీవో. మిచ్ఛాజీవవిరతియా ఏతం నామం. వోదానట్ఠోతి పరిసుద్ధట్ఠో. సమ్మా వాయమతి, సమ్మా వా తేన వాయమన్తి, పసత్థో సున్దరో వా వాయామోతి సమ్మావాయామో. సమ్మా సరతి, సమ్మా వా తాయ సరన్తి, పసత్థా సున్దరా వా సతీతి సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధియతి, సమ్మా వా తేన సమాధియన్తి, పసత్థో సున్దరో వా సమాధీతి సమ్మాసమాధి.

౧౩. ఇన్ద్రియాదీని దస విస్సజ్జనాని రాసికత్వా అనుపుబ్బపటిపాటివసేన నిద్దిట్ఠాని. ఆధిపతేయ్యట్ఠోతి ఇన్దట్ఠకరణవసేన అధిపతిఅత్థో. అకమ్పియట్ఠోతి పటిపక్ఖేహి కమ్పేతుం అసక్కుణేయ్యట్ఠో. నియ్యానట్ఠోతి లోకియలోకుత్తరానమ్పి పటిపక్ఖతో నిగ్గమనట్ఠో. హేతుట్ఠోతి మిచ్ఛాదిట్ఠాదీనం పహానాయ సమ్మాదిట్ఠాదయో హేతూతి వా సబ్బేపి సమ్మాదిట్ఠాదయో నిబ్బానసమ్పాపకహేతూతి వా హేతుట్ఠో. సతిపట్ఠానేసు ఆరమ్మణేసు ఓక్ఖన్దిత్వా పక్ఖన్దిత్వా ఉపట్ఠానతో ఉపట్ఠానం, సతియేవ ఉపట్ఠానం సతిపట్ఠానం. కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు పనస్సా అసుభదుక్ఖానిచ్చానత్తాకారగహణవసే సుభసుఖనిచ్చత్తసఞ్ఞాపహానకిచ్చసాధనవసేన చ పవత్తితో చతుధా భేదో హోతి. ఏతాని పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లబ్భన్తి, మగ్గక్ఖణే పన ఏకాయేవ సతి చత్తారి నామాని లభతి.

సమ్మప్పధానేసు పదహన్తి ఏతేనాతి పధానం, సోభనం పధానం సమ్మప్పధానం. సమ్మా వా పదహన్తి ఏతేనాతి సమ్మప్పధానం, సోభనం వా తం కిలేసవిరూపత్తవిరహతో పధానఞ్చ హితసుఖనిప్ఫాదకత్తేన సేట్ఠభావావహనతో పధానభావకరణతో వా సమ్మప్పధానం. వీరియస్సేతం అధివచనం. ఉప్పన్నానుప్పన్నానం అనుప్పన్నుప్పన్నానఞ్చ అకుసలకుసలానం ధమ్మానం పహానానుప్పత్తిఉప్పాదట్ఠితికిచ్చసాధనవసేన పవత్తితో పనస్స చతుధా భేదో హోతి. ఏతానిపి పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లబ్భన్తి, మగ్గక్ఖణే పన ఏకమేవ వీరియం చత్తారి నామాని లభతి. పదహనట్ఠోతి ఉస్సాహనట్ఠో. పధానట్ఠోతిపి పాఠో, సోయేవత్థో.

ఇద్ధిపాదానన్తి ఏత్థ ఛన్దవీరియచిత్తవీమంసాసు ఏకేకో ఇజ్ఝతీతి ఇద్ధి, సమిజ్ఝతి నిప్ఫజ్జతీతి అత్థో. ఇజ్ఝన్తి వా ఏతాయ సత్తా ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి ఇద్ధి, పఠమేనత్థేన ఇద్ధి ఏవ పాదో ఇద్ధిపాదో, ఇద్ధికోట్ఠాసోతి అత్థో. దుతియేనత్థేన ఇద్ధియా పాదోతి ఇద్ధిపాదో. పాదోతి పతిట్ఠా, అధిగమూపాయోతి అత్థో. తేన హి యస్మా ఉపరూపరి విసేససఙ్ఖాతం ఇద్ధిం పజ్జన్తి పాపుణన్తి, తస్మా పాదోతి వుచ్చతి. ఏతే ఛన్దాదయో పుబ్బభాగే అధిపతివసేన నానాచిత్తేసు లబ్భన్తి, మగ్గక్ఖణే పన సహేవ లబ్భన్తి. ఇజ్ఝనట్ఠోతి నిప్ఫజ్జనట్ఠో పతిట్ఠానట్ఠో వా. సచ్చానన్తి చతున్నం అరియసచ్చానం. తథట్ఠోతి యథాసభావట్ఠో. ఇమాని అట్ఠ విస్సజ్జనాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకాని. పయోగానన్తి చతున్నం అరియమగ్గపయోగానం. పటిప్పస్సద్ధట్ఠోతి చతున్నం అరియఫలానం పటిప్పస్సద్ధట్ఠో. మగ్గపయోగో హి ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధో హోతి నిట్ఠితకిచ్చత్తా. మగ్గపయోగానం ఫలోదయేన పటిప్పస్సద్ధభావో వా. ఫలానం సచ్ఛికిరియట్ఠోతి అరియఫలానం పచ్చవేక్ఖణవసేన పచ్చక్ఖకరణట్ఠో. ఆరమ్మణసచ్ఛికిరియా వుత్తా హోతి, ఫలక్ఖణే పటిలాభసచ్ఛికిరియా వా. వితక్కాదీని పఞ్చ విస్సజ్జనాని ఝానఙ్గవసేన నిద్దిట్ఠాని. వితక్కనం వితక్కో, ఊహనన్తి వుత్తం హోతి. విచరణం విచారో, అనుసఞ్చరణన్తి వుత్తం హోతి. ఉపవిచారట్ఠోతి అనుమజ్జనట్ఠో. అభిసన్దనట్ఠోతి తేమనట్ఠో సమాధివసేన చిత్తస్స ఏకగ్గట్ఠో.

ఆవజ్జనాదీని పఞ్చదస విస్సజ్జనాని పకిణ్ణకవసేన నిద్దిట్ఠాని. పఞ్చద్వారమనోద్వారేసు భవఙ్గారమ్మణతో అఞ్ఞారమ్మణే చిత్తసన్తానం నమేన్తానం ద్విన్నం చిత్తానం ఆవజ్జనట్ఠో. విఞ్ఞాణస్స విజాననట్ఠో. పఞ్ఞాయ పజాననట్ఠో. సఞ్ఞాయ సఞ్జాననట్ఠో. సమాధిస్స ఏకోదట్ఠో. దుతియజ్ఝానస్మిఞ్హి సమాధి ఏకో ఉదేతీతి ఏకోదీతి వుచ్చతి, వితక్కవిచారేహి అనజ్ఝారుళ్హత్తా అగ్గో సేట్ఠో హుత్వా ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. సేట్ఠోపి హి లోకే ఏకోతి వుచ్చతి. వితక్కవిచారవిరహితో వా ఏకో అసహాయో హుత్వా ఉదేతీతిపి వట్టతి. సబ్బోపి వా కుసలసమాధి నీవరణాదీనం ఉద్ధచ్చస్సేవ వా పటిపక్ఖత్తా తేహి అనజ్ఝారుళ్హోతి అగ్గో హుత్వా ఉదేతీతి వా తేహి విరహితోతి అసహాయో హుత్వా ఉదేతీతి వా ఏకోదీతి యుజ్జతి. అభిఞ్ఞాయ ఞాతట్ఠోతి ఞాతపరిఞ్ఞాయ సభావజాననట్ఠో. పరిఞ్ఞాయ తీరణట్ఠోతి తీరణపరిఞ్ఞాయ అనిచ్చాదితో ఉపపరిక్ఖణట్ఠో. పహానస్స పరిచ్చాగట్ఠోతి పహానపరిఞ్ఞాయ పటిపక్ఖపజహనట్ఠో. సమప్పవత్తాయ భావనాయ ఏకరసట్ఠో. ఫస్సనట్ఠోతి ఫుసనట్ఠో విన్దనట్ఠో. పీళాభారవహనాదినా ఖన్ధట్ఠో. సుఞ్ఞాదినా ధాతుట్ఠో. సకసకమరియాదాయతనాదినా ఆయతనట్ఠో. పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కతవసేన సఙ్ఖతట్ఠో. తబ్బిపరీతేన అసఙ్ఖతట్ఠో.

౧౪. చిత్తట్ఠాదీని పఞ్చదస విస్సజ్జనాని చిత్తసమ్బన్ధేన నిద్దిట్ఠాని. చిత్తట్ఠోతి ఏత్థ ఆరమ్మణం చిన్తేతీతి చిత్తం, విజానాతీతి అత్థో. యం పనేత్థ జవనం హోతి, తం జవనవీథివసేన అత్తనో సన్తానం చినోతీతిపి చిత్తం, యం విపాకం హోతి, తం కమ్మకిలేసేహి చితన్తిపి చిత్తం, సబ్బమ్పి యథానురూపం చిత్తతాయ చిత్తం, చిత్తకరణతాయ చిత్తం, యం వట్టస్స పచ్చయో హోతి, తం సంసారదుక్ఖం చినోతీతిపి చిత్తం. ఏవం ఆరమ్మణే చిత్తతాదితో చిత్తట్ఠో. చిత్తుప్పాదనే ఫలుప్పాదనే వా నాస్స అన్తరమత్థీతి అనన్తరం, అనన్తరస్స భావో ఆనన్తరియం, చిత్తస్స ఆనన్తరియం చిత్తానన్తరియం, సో చిత్తానన్తరియట్ఠో. అరహతో చుతిచిత్తం వజ్జేత్వా యస్స కస్సచి సమనన్తరనిరుద్ధస్స చిత్తస్స అనన్తరచిత్తుప్పాదనే సమత్థభావో మగ్గచిత్తస్స అనన్తరం ఫలుప్పాదనే సమత్థభావోతి అధిప్పాయో. చిత్తస్స వుట్ఠానట్ఠోతి గోత్రభుచిత్తస్స నిమిత్తతో, మగ్గచిత్తస్స నిమిత్తపవత్తతో వుట్ఠానట్ఠో. చిత్తస్స వివట్టనట్ఠోతి తస్సేవ చిత్తద్వయస్స యథావుత్తతో వుట్ఠితస్స నిబ్బానే వివట్టనట్ఠో. చిత్తస్స హేతుట్ఠోతి చిత్తస్స హేతుపచ్చయభూతానం నవన్నం హేతూనం హేతుట్ఠో. చిత్తస్స పచ్చయట్ఠోతి చిత్తస్స వత్థారమ్మణాదీనం అనేకేసం పచ్చయానం పచ్చయట్ఠో. చిత్తస్స వత్థుట్ఠోతి చిత్తస్స వత్థుభూతానం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయహదయవత్థూనం వత్థుట్ఠో. చిత్తస్స భూమట్ఠోతి చిత్తస్స ఉప్పత్తిదేసవసేన కామావచరాదిభూమిఅత్థో. చిత్తస్స ఆరమ్మణట్ఠోతి రూపాదిఆరమ్మణట్ఠో. పరిచితస్సారమ్మణస్స సఞ్చరణట్ఠానట్ఠేన గోచరట్ఠో. ఉపరి వుత్తవిఞ్ఞాణచరియావసేన చరియట్ఠో. అథ వా పయోగసముదాచారట్ఠో చరియట్ఠో. చిత్తస్స గమనాభావేపి దూరసన్తికారమ్మణగహణవసేన గతట్ఠో. అభినీహారట్ఠోతి గహితారమ్మణతో అఞ్ఞారమ్మణమనసికారత్థం చిత్తస్స అభినీహరణట్ఠో. చిత్తస్స నియ్యానట్ఠోతి మగ్గచిత్తస్స వట్టతో నియ్యానట్ఠో. ‘‘నేక్ఖమ్మం పటిలద్ధస్స కామచ్ఛన్దతో చిత్తం నిస్సటం హోతీ’’తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౨౪, ౧౯౧ థోకం విసదిసం) నయేన చిత్తస్స నిస్సరణట్ఠో.

౧౫. ఏకత్తాదీని ద్వాచత్తాలీస విస్సజ్జనాని ఏకత్తసమ్బన్ధేన నిద్దిట్ఠాని. ఏకత్తేతి ఆరమ్మణేకత్తే, ఏకారమ్మణేతి అత్థో. పఠమజ్ఝానవసేన పక్ఖన్దనట్ఠో. దుతియజ్ఝానవసేన పసీదనట్ఠో. తతియజ్ఝానవసేన సన్తిట్ఠనట్ఠో. చతుత్థజ్ఝానవసేన ముచ్చనట్ఠో. పచ్చవేక్ఖణవసేన ఏతం సన్తన్తి పస్సనట్ఠో. యానీకతట్ఠాదయో పఞ్చ సమాధిస్స వసీభావవిసేసా. యానీకతట్ఠోతి యుత్తయానసదిసకతట్ఠో. వత్థుకతట్ఠోతి పతిట్ఠట్ఠేన వత్థు వియ కతట్ఠో. అనుట్ఠితట్ఠోతి పచ్చుపట్ఠితట్ఠో. పరిచితట్ఠోతి సమన్తతో చితట్ఠో. సుసమారద్ధట్ఠోతి సుట్ఠు సమారద్ధట్ఠో, సుకతట్ఠోతి అత్థో. ఆవజ్జనసమాపజ్జనఅధిట్ఠానవుట్ఠానపచ్చవేక్ఖణవసితావసేన వా పటిపాటియా పఞ్చ పదాని యోజేతబ్బాని. కసిణాదిఆరమ్మణభావనాయ సిఖాప్పత్తకాలే చిత్తచేతసికానం పరిగ్గహపరివారపరిపూరట్ఠో. తేసంయేవ సమ్మా సమాహితత్తా ఏకారమ్మణే సమోసరణేన సమోధానట్ఠో. తేసంయేవ బలప్పత్తియా ఆరమ్మణం అభిభవిత్వా పతిట్ఠానవసేన అధిట్ఠానట్ఠో. సమథస్స విపస్సనాయ వా ఆదితో, ఆదరేన వా సేవనవసేన ఆసేవనట్ఠో. వడ్ఢనవసేన భావనట్ఠో. పునప్పునం కరణవసేన బహులీకమ్మట్ఠో. బహులీకతస్స సుట్ఠు సముట్ఠితవసేన సుసముగ్గతట్ఠో. సుసముగ్గతస్స పచ్చనీకేహి సుట్ఠు విముత్తివసేన ఆరమ్మణే చ సుట్ఠు అధిముత్తివసేన సువిముత్తట్ఠో.

బుజ్ఝనట్ఠాదీని చత్తారి పదాని బోజ్ఝఙ్గవసేన వుత్తాని. సోతాపత్తిమగ్గబోజ్ఝఙ్గానం బుజ్ఝనట్ఠో. సకదాగామిమగ్గబోజ్ఝఙ్గానం అనుబుజ్ఝనట్ఠో. అనాగామిమగ్గబోజ్ఝఙ్గానం పటిబుజ్ఝనట్ఠో. అరహత్తమగ్గబోజ్ఝఙ్గానం సమ్బుజ్ఝనట్ఠో. విపస్సనాబోజ్ఝఙ్గానం వా బుజ్ఝనట్ఠో. దస్సనమగ్గబోజ్ఝఙ్గానం అనుబుజ్ఝనట్ఠో. భావనామగ్గబోజ్ఝఙ్గానం పటిబుజ్ఝనట్ఠో. ఫలబోజ్ఝఙ్గానం సమ్బుజ్ఝనట్ఠో. యథావుత్తనయేనేవ బోజ్ఝఙ్గానం తస్స తస్స పుగ్గలస్స బోధనాదికరణేన బోధనట్ఠాదయో చత్తారో అత్థా వేదితబ్బా. యథావుత్తానంయేవ బోజ్ఝఙ్గానం బుజ్ఝనట్ఠేన ‘‘బోధో’’తి లద్ధనామస్స పుగ్గలస్స పక్ఖే భవత్తా బోధిపక్ఖియా నామ. తేసం యథావుత్తానంయేవ బోధిపక్ఖియట్ఠాదయో చత్తారో అత్థా వేదితబ్బా. విపస్సనాపఞ్ఞావసేన జోతనట్ఠో. కమతో చతుమగ్గపఞ్ఞావసేన ఉజ్జోతనానుజ్జోతనపటిజ్జోతనసఞ్జోతనట్ఠో. కమతో చతుమగ్గపఞ్ఞావసేన వా జోతనట్ఠాదయో, ఫలపఞ్ఞావసేన సఞ్జోతనట్ఠో వేదితబ్బో.

౧౬. పతాపనట్ఠాదీని అట్ఠారస విస్సజ్జనాని అరియమగ్గవసేన నిద్దిట్ఠాని. అరియమగ్గో హి యస్సుప్పజ్జతి, తం పతాపేతి పభాసేతి విరోచాపేతీతి పతాపనో, తస్స పతాపనట్ఠో. తస్సేవ అతిపభస్సరభావేన సయం విరోచనట్ఠో. కిలేసానం విసోసనేన సన్తాపనట్ఠో. అమలనిబ్బానారమ్మణత్తా అమలట్ఠో. సమ్పయుత్తమలాభావేన విమలట్ఠో. ఆరమ్మణకరణమలాభావే నిమ్మలట్ఠో. అథ వా సోతాపత్తిమగ్గస్స అమలట్ఠో. సకదాగామిఅనాగామిమగ్గానం విమలట్ఠో. అరహత్తమగ్గస్స నిమ్మలట్ఠో. అథ వా సావకమగ్గస్స అమలట్ఠో. పచ్చేకబుద్ధమగ్గస్స విమలట్ఠో. సమ్మాసమ్బుద్ధమగ్గస్స నిమ్మలట్ఠో. కిలేసవిసమాభావేన సమట్ఠో. ‘‘సమ్మా మానాభిసమయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౮; అ. ని. ౩.౩౩; ౫.౨౦౦) వియ కిలేసప్పహానట్ఠేన సమయట్ఠో. విక్ఖమ్భనతదఙ్గసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణసఙ్ఖాతేసు పఞ్చసు వివేకేసు సముచ్ఛేదవివేకత్తా వివేకట్ఠో, వినాభావట్ఠో. నిస్సరణవివేకే నిబ్బానే చరణతో వివేకచరియట్ఠో. పఞ్చసు విరాగేసు సముచ్ఛేదవిరాగత్తా విరాగట్ఠో, విరజ్జనట్ఠో. నిస్సరణవిరాగే నిబ్బానే చరణతో విరాగచరియట్ఠో. పఞ్చసు నిరోధేసు సముచ్ఛేదనిరోధత్తా నిరోధట్ఠో. దుక్ఖనిరోధే నిబ్బానే చరణతో నిరోధచరియట్ఠో. పరిచ్చాగపక్ఖన్దనవోసగ్గత్తా వోసగ్గట్ఠో. అరియమగ్గో హి సముచ్ఛేదవసేన కిలేసప్పహానతో పరిచ్చాగవోసగ్గో, ఆరమ్మణకరణేన నిబ్బానపక్ఖన్దనతో పక్ఖన్దనవోసగ్గో చ. విపస్సనా పన తదఙ్గవసేన కిలేసప్పహానతో పరిచ్చాగవోసగ్గో, తన్నిన్నభావేన నిబ్బానపక్ఖన్దనతో పక్ఖన్దనవోసగ్గో. న సో ఇధ అధిప్పేతో. వోసగ్గభావేన చరణతో వోసగ్గచరియట్ఠో. పఞ్చసు విముత్తీసు సముచ్ఛేదవిముత్తిత్తా విముత్తట్ఠో. నిస్సరణవిముత్తియం చరణతో విముత్తిచరియట్ఠో.

ఛన్దవీరియచిత్తవీమంసాసఙ్ఖాతేసు చతూసు ఇద్ధిపాదేసు ఏకేకఇద్ధిపాదవసేన దస దస కత్వా చతురిద్ధిపాదవసేన ఛన్దట్ఠాదీని చత్తాలీస విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని. కత్తుకమ్యతట్ఠో ఛన్దట్ఠో. ఛన్దం సీసం కత్వా భావనారమ్భకాలే మూలట్ఠో. సహజాతానం పతిట్ఠాభావేన పాదట్ఠో. పదట్ఠోతి వా పాఠో. ఇద్ధిపాదత్తా అధిపతిభావేన పధానట్ఠో. పయోగకాలే ఇజ్ఝనట్ఠో. సద్ధాసమ్పయోగేన అధిమోక్ఖట్ఠో. వీరియసమ్పయోగేన పగ్గహట్ఠో. సతిసమ్పయోగేన ఉపట్ఠానట్ఠో. సమాధిసమ్పయోగేన అవిక్ఖేపట్ఠో. పఞ్ఞాసమ్పయోగేన దస్సనట్ఠో. పగ్గహట్ఠో వీరియట్ఠో. వీరియం సీసం కత్వా భావనారమ్భకాలే మూలట్ఠో. సయం వీరియత్తా పగ్గహట్ఠో. చిన్తనట్ఠాదికో చిత్తట్ఠో. చిత్తం సీసం కత్వా భావనారమ్భకాలే మూలట్ఠో. ఉపపరిక్ఖనట్ఠో వీమంసట్ఠో. వీమంసం సీసం కత్వా భావనారమ్భకాలే మూలట్ఠో. సయం వీమంసత్తా దస్సనట్ఠో.

౧౭. దుక్ఖస్స పీళనట్ఠోతిఆదీని సోళస విస్సజ్జనాని సచ్చానం తథలక్ఖణవసేన నిద్దిట్ఠాని. దుక్ఖదస్సనేనేవ పీళనట్ఠో. దుక్ఖాయూహనసముదయదస్సనేన సఙ్ఖతట్ఠో. సబ్బకిలేససన్తాపహరసుసీతలమగ్గదస్సనేన సన్తాపట్ఠో. అవిపరిణామధమ్మనిరోధదస్సనేన విపరిణామట్ఠో. సముదయదస్సనేనేవ ఆయూహనట్ఠో. సముదయాయూహితదుక్ఖదస్సనేన నిదానట్ఠో. విసఞ్ఞోగభూతనిరోధదస్సనేన సఞ్ఞోగట్ఠో. నియ్యానభూతమగ్గదస్సనేన పలిబోధట్ఠో. నిరోధదస్సనేనేవ నిస్సరణట్ఠో. అవివేకభూతసముదయదస్సనేన వివేకట్ఠో. సఙ్ఖతభూతమగ్గదస్సనేన అసఙ్ఖతట్ఠో. విసభూతదుక్ఖదస్సనేన అమతట్ఠో. మగ్గదస్సనేనేవ నియ్యానట్ఠో. నిబ్బానసమ్పత్తియా అహేతుభూతసముదయదస్సనేన హేతుట్ఠో. సుదుద్దసనిరోధదస్సనేన దస్సనట్ఠో. కపణజనసదిసదుక్ఖదస్సనేన ఉళారకులసదిసో ఆధిపతేయ్యట్ఠో పాతుభవతీతి. ఏవం తంతంసచ్చదస్సనేన తదఞ్ఞసచ్చదస్సనేన చ ఏకేకస్స సచ్చస్స చత్తారో చత్తారో లక్ఖణట్ఠా వుత్తా.

తథట్ఠాదీని ద్వాదస విస్సజ్జనాని సబ్బధమ్మసఙ్గాహకద్వాదసపదవసేన నిద్దిట్ఠాని. తథట్ఠోతి యథాసభావట్ఠో. అనత్తట్ఠోతి అత్తవిరహితట్ఠో. సచ్చట్ఠోతి అవిసంవాదనట్ఠో. పటివేధట్ఠోతి పటివిజ్ఝితబ్బట్ఠో. అభిజాననట్ఠోతి అభిజానితబ్బట్ఠో. పరిజాననట్ఠోతి ఞాతతీరణపరిఞ్ఞాయ పరిజానితబ్బట్ఠో. ధమ్మట్ఠోతి సభావధారణాదిఅత్థో. ధాతుట్ఠోతి సుఞ్ఞాదిఅత్థో. ఞాతట్ఠోతి జానితుం సక్కుణేయ్యట్ఠో. సచ్ఛికిరియట్ఠోతి సచ్ఛికాతబ్బట్ఠో. ఫస్సనట్ఠోతి ఞాణేన ఫుసితబ్బట్ఠో. అభిసమయట్ఠోతి పచ్చవేక్ఖణఞాణేన అభిసమ్మాగన్తబ్బట్ఠో, ఞాణేన పటిలభితబ్బట్ఠో వా. పటిలాభోపి హి ‘‘అత్థాభిసమయా ధీరో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౩౦) వియ అభిసమయోతి వుచ్చతి.

౧౮. నేక్ఖమ్మాదీని సత్త విస్సజ్జనాని ఉపచారజ్ఝానవసేన నిద్దిట్ఠాని. నేక్ఖమ్మన్తి కామచ్ఛన్దస్స పటిపక్ఖో అలోభో. ఆలోకసఞ్ఞాతి థినమిద్ధస్స పటిపక్ఖే ఆలోకనిమిత్తే సఞ్ఞా. అవిక్ఖేపోతి ఉద్ధచ్చస్స పటిపక్ఖో సమాధి. ధమ్మవవత్థానన్తి విచికిచ్ఛాయ పటిపక్ఖం ఞాణం. ఞాణన్తి అవిజ్జాయ పటిపక్ఖం ఞాణం. పామోజ్జన్తి అరతిపటిపక్ఖా పీతి. పఠమజ్ఝానాదీని అట్ఠ విస్సజ్జనాని రూపారూపసమాపత్తివసేన నిద్దిట్ఠాని. హేట్ఠా పన రూపసమాపత్తిఅనన్తరం రూపజ్ఝానసమ్బన్ధేన చత్తారో బ్రహ్మవిహారా నిద్దిట్ఠా.

అనిచ్చానుపస్సనాదీని లోకుత్తరమగ్గస్స పుబ్బభాగే అట్ఠారసమహావిపస్సనావసేన నిద్దిట్ఠాని. హేట్ఠా పన రూపాదీహి యోజనూపగా సత్త అనుపస్సనా ఏవ వుత్తా, ఇధ పన సబ్బాపి వుత్తా. కలాపసమ్మసనఉదయబ్బయానుపస్సనా కస్మా న వుత్తాతి చే? తాసం ద్విన్నం వసేన అనిచ్చానుపస్సనాదీనం సిజ్ఝనతో ఇమాసు వుత్తాసు తా ద్వేపి వుత్తావ హోన్తి, అనిచ్చానుపస్సనాదీహి వా వినా తాసం ద్విన్నం అప్పవత్తితో ఇమాసు వుత్తాసు తా ద్వేపి వుత్తావ హోన్తి. ఖయానుపస్సనాతి పచ్చుప్పన్నానం రూపక్ఖన్ధాదీనం భఙ్గదస్సనఞాణఞ్చ తంతంఖన్ధభఙ్గదస్సనానన్తరం తదారమ్మణచిత్తచేతసికభఙ్గదస్సనఞాణఞ్చ. వయానుపస్సనాతి పచ్చుప్పన్నానం ఖన్ధానం భఙ్గదస్సనానన్తరం తదన్వయేనేవ అతీతానాగతఖన్ధానం భఙ్గదస్సనఞాణం. విపరిణామానుపస్సనాతి తస్మిం భఙ్గసఙ్ఖాతే నిరోధే అధిముత్తత్తా, అథ సబ్బేపి అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నా ఖన్ధా విపరిణామవన్తోతి సబ్బేసం విపరిణామదస్సనఞాణం. అనిమిత్తానుపస్సనాతి ఏవం సబ్బసఙ్ఖారానం విపరిణామం దిస్వా అనిచ్చతో విపస్సన్తస్స అనిచ్చానుపస్సనావ నిచ్చనిమిత్తపజహనవసేన నిచ్చనిమిత్తాభావా అనిమిత్తానుపస్సనా నామ హోతి. అప్పణిహితానుపస్సనాతి అనిచ్చానుపస్సనానన్తరం పవత్తా దుక్ఖానుపస్సనావ సుఖపత్థనాపజహనవసేన పణిధిఅభావా అప్పణిహితానుపస్సనా నామ హోతి.

సుఞ్ఞతానుపస్సనాతి దుక్ఖానుపస్సనానన్తరం పవత్తా అనత్తానుపస్సనావ అత్తాభినివేసపజహనవసేన అత్తసుఞ్ఞతాదస్సనతో సుఞ్ఞతానుపస్సనా నామ హోతి. అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాతి ఏవం సఙ్ఖారానం భఙ్గం పస్సిత్వా పస్సిత్వా అనిచ్చాదితో విపస్సన్తస్స సఙ్ఖారావ భిజ్జన్తి, సఙ్ఖారానం మరణం న అఞ్ఞో కోచి అత్థీతి భఙ్గవసేన సుఞ్ఞతం గహేత్వా పవత్తా విపస్సనా. సా హి అధిపఞ్ఞా చ ధమ్మేసు చ విపస్సనాతి కత్వా అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాతి వుచ్చతి. యథాభూతఞాణదస్సనన్తి భఙ్గం దిస్వా దిస్వా ‘‘సభయా సఙ్ఖారా’’తి పవత్తం భయతుపట్ఠానఞాణం. ఆదీనవానుపస్సనాతి భయతుపట్ఠానవసేన ఉప్పన్నం సబ్బభవాదీసు ఆదీనవదస్సనఞాణం. ‘‘యా చ భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞా యఞ్చ ఆదీనవే ఞాణం యా చ నిబ్బిదా, ఇమే ధమ్మా ఏకత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి. మ. ౧.౨౨౭) వచనతో భయతుపట్ఠానాదీనవానుపస్సనాసు వుత్తాసు నిబ్బిదానుపస్సనా ఇధాపి వుత్తావ హోతి. ఆదితో చతుత్థం కత్వా వుత్తత్తా పనిధ న వుత్తా. పటిసఙ్ఖానుపస్సనాతి ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణవసేన ఉప్పన్నం ముఞ్చనస్స ఉపాయకరణం పటిసఙ్ఖానుపస్సనాసఞ్ఞితం అనిచ్చదుక్ఖానత్తానుపస్సనాఞాణం. ‘‘యా చ ముఞ్చితుకమ్యతా యా చ పటిసఙ్ఖానుపస్సనా యా చ సఙ్ఖారుపేక్ఖా, ఇమే ధమ్మా ఏకత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి (పటి. మ. ౧.౨౨౭) వచనతో పటిసఙ్ఖానుపస్సనాయ వుత్తాయ ముఞ్చితుకమ్యతాసఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణాని వుత్తానేవ హోన్తి. వివట్టనానుపస్సనాతి అనులోమఞాణవసేన ఉప్పన్నం గోత్రభుఞాణం. అనులోమఞాణేన గోత్రభుఞాణస్స సిజ్ఝనతో గోత్రభుఞాణే వుత్తే అనులోమఞాణం వుత్తమేవ హోతి. ఏవఞ్హి అట్ఠారసన్నం మహావిపస్సనానం పటిపాటి వుచ్చమానా పాళియా సమేతి. వుత్తఞ్హి ఇన్ద్రియకథాయం –

‘‘పుబ్బభాగే పఞ్చహిన్ద్రియేహి పఠమజ్ఝానవసేన పఞ్చిన్ద్రియాని నిస్సటాని హోన్తి, పఠమే ఝానే పఞ్చహిన్ద్రియేహి దుతియజ్ఝానవసేన పఞ్చిన్ద్రియాని నిస్సటాని హోన్తీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౯౨) –

ఆదినా నయేన యావ అరహత్తఫలా ఉత్తరుత్తరిపటిపాటియా ఇన్ద్రియాని వుత్తాని. తస్మా అట్ఠారస మహావిపస్సనా యథావుత్తక్కమేన పాళియా యుజ్జన్తి. విసుద్ధిమగ్గే పన –

‘‘ఖయానుపస్సనాతి ఘనవినిబ్భోగం కత్వా అనిచ్చం ఖయట్ఠేనాతి ఏవం ఖయం పస్సతో ఞాణం. విపరిణామానుపస్సనాతి రూపసత్తకఅరూపసత్తకాదివసేన తం తం పరిచ్ఛేదం అతిక్కమ్మ అఞ్ఞథా పవత్తిదస్సనం. ఉప్పన్నస్స వా జరాయ చేవ మరణేన చ ద్వీహాకారేహి విపరిణామదస్సనం. యథాభూతఞాణదస్సనన్తి సపచ్చయనామరూపపరిగ్గహో’’తి (విసుద్ధి. ౨.౮౫౦) –

వుత్తం. తం తాయ పాళియా విరుద్ధం వియ దిస్సతి. వివట్టనానుపస్సనాతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా చేవ అనులోమఞ్చాతి వుత్తం. తఞ్చ పాళియా విరుద్ధం వియ దిస్సతి. చరియాకథాయఞ్హి –

‘‘అనిచ్చానుపస్సనత్థాయ ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతా విఞ్ఞాణచరియా. అనిచ్చానుపస్సనా ఞాణచరియా…పే… పటిసఙ్ఖానుపస్సనత్థాయ ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతా విఞ్ఞాణచరియా. పటిసఙ్ఖానుపస్సనా ఞాణచరియా’’తి (పటి. మ. ౧.౭౧) –

యస్స యస్స ఞాణస్స విసుం విసుం ఆవజ్జనం లబ్భతి, తస్స తస్స విసుం విసుం ఆవజ్జనం వుత్తం. వివట్టనానుపస్సనాయ పన ఆవజ్జనం అవత్వావ ‘‘వివట్టనానుపస్సనా ఞాణచరియా’’తి వుత్తం. యది సఙ్ఖారుపేక్ఖానులోమఞాణాని వివట్టనానుపస్సనా నామ సియుం, తదావజ్జనసమ్భవా తదత్థాయ చ ఆవజ్జనం వదేయ్య, న చ తదత్థాయ ఆవజ్జనం వుత్తం. గోత్రభుఞాణస్స పన విసుం ఆవజ్జనం నత్థి అనులోమావజ్జనవీథియంయేవ ఉప్పత్తితో. తస్మా వివట్టనానుపస్సనత్థాయ ఆవజ్జనస్స అవుత్తత్తా గోత్రభుఞాణమేవ ‘‘వివట్టనానుపస్సనా’’తి యుజ్జతి.

౧౯. సోతాపత్తిమగ్గాదీని అట్ఠ విస్సజ్జనాని లోకుత్తరమగ్గఫలవసేన నిద్దిట్ఠాని. సోతస్స ఆపజ్జనం సోతాపత్తి, సోతాపత్తి ఏవ మగ్గో సోతాపత్తిమగ్గో. సోతాపత్తియా ఫలం సోతాపత్తిఫలం, సమాపజ్జీయతీతి సమాపత్తి, సోతాపత్తిఫలమేవ సమాపత్తి సోతాపత్తిఫలసమాపత్తి. పటిసన్ధివసేన సకింయేవ ఇమం లోకం ఆగచ్ఛతీతి సకదాగామీ, తస్స మగ్గో సకదాగామిమగ్గో. సకదాగామిస్స ఫలం సకదాగామిఫలం. పటిసన్ధివసేనేవ కామభవం న ఆగచ్ఛతీతి అనాగామీ, తస్స మగ్గో అనాగామిమగ్గో. అనాగామిస్స ఫలం అనాగామిఫలం. కిలేసేహి ఆరకత్తా, కిలేసారీనం హతత్తా, సంసారచక్కస్స అరానం హతత్తా, పాపకరణే రహాభావా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా అరహం, అరహతో భావో అరహత్తం. కిం తం? అరహత్తఫలం. అరహత్తస్స మగ్గో అరహత్తమగ్గో. అరహత్తమేవ ఫలం అరహత్తఫలం.

‘‘అధిమోక్ఖట్ఠేన సద్ధిన్ద్రియ’’న్తిఆదీని ‘‘తథట్ఠేన సచ్చా’’తిపరియన్తాని తేత్తింస విస్సజ్జనాని నిద్దిట్ఠాని. హేట్ఠా ‘‘సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖట్ఠో’’తిఆదీహి తేత్తింసాయ విస్సజ్జనేహి సమానాని. కేవలఞ్హి తత్థ ధమ్మేహి అత్థా నిద్దిట్ఠా, ఇధ అత్థేహి ధమ్మా నిద్దిట్ఠాతి అయం విసేసో. ‘‘అవిక్ఖేపట్ఠేన సమథో’’తిఆదీనఞ్చ చతున్నం విస్సజ్జనానం హేట్ఠా ‘‘సమథస్స అవిక్ఖేపట్ఠో’’తిఆదీనఞ్చ చతున్నం విస్సజ్జనానం విసేసో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

సంవరట్ఠేనాతిఆదీని అట్ఠ విస్సజ్జనాని సీలాదిబలపరియోసానధమ్మవసేన నిద్దిట్ఠాని. సీలవిసుద్ధీతి సుపరిసుద్ధపాతిమోక్ఖసంవరాదిచతుబ్బిధం సీలం దుస్సీల్యమలవిసోధనతో. చిత్తవిసుద్ధీతి సఉపచారా అట్ఠ సమాపత్తియో. చిత్తసీసేన హేత్థ సమాధి వుత్తో. సో చిత్తమలవిసోధనతో చిత్తవిసుద్ధి. దిట్ఠివిసుద్ధీతి నామరూపానం యథాసభావదస్సనం సత్తదిట్ఠిమలవిసోధనతో దిట్ఠివిసుద్ధి. ముత్తట్ఠేనాతి తదఙ్గవసేన ఉపక్కిలేసతో విముత్తట్ఠేన ఆరమ్మణే చ అధిముత్తట్ఠేన. విమోక్ఖోతి తదఙ్గవిమోక్ఖో. పటివేధట్ఠేన విజ్జాతి పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం పురిమభవపటివేధట్ఠేన విజ్జా, దిబ్బచక్ఖుఞాణం సత్తానం చుతూపపాతపటివేధట్ఠేన విజ్జా, ఆసవానం ఖయే ఞాణం సచ్చపటివేధట్ఠేన విజ్జా. పటివేధట్ఠేనాతి జాననట్ఠేన. పరిచ్చాగట్ఠేన విముత్తీతి యం యం పరిచ్చత్తం, తతో తతో విముత్తత్తా ఫలవిముత్తి. సముచ్ఛేదట్ఠేన ఖయే ఞాణన్తి కిలేససముచ్ఛిన్దనత్థేన కిలేసక్ఖయకరే అరియమగ్గే ఞాణం. పటిప్పస్సద్ధట్ఠేన అనుప్పాదే ఞాణన్తి మగ్గకిచ్చసఙ్ఖాతపయోగపటిప్పస్సద్ధత్తా పటిసన్ధివసేన అనుప్పాదభూతే తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసానం అనుప్పాదపరియోసానే ఉప్పన్నే అరియఫలే ఞాణం.

౨౦. ఛన్దో మూలట్ఠేనాతిఆదీని నవ విస్సజ్జనాని అరియమగ్గస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన నిద్దిట్ఠాని. ఛన్దో మూలట్ఠేనాతి కుసలానం ధమ్మానం కత్తుకమ్యతాఛన్దో పటిపత్తియా చ నిప్ఫత్తియా చ మూలత్తా మూలట్ఠేన. మనసికారో సముట్ఠానట్ఠేనాతి యోనిసోమనసికారో సబ్బకుసలధమ్మే సముట్ఠాపేతీతి సముట్ఠానట్ఠేన. ఫస్సో సమోధానట్ఠేనాతి యస్మా తణ్హాయ విసేసేన వేదనా పధానకారణం, తణ్హా చ పహీయమానా విసేసేన వేదనాయ పరిఞ్ఞాతాయ పహీయతి, తస్సా చ వేదనాయ ఫస్సోవ పధానకారణం, తస్మిం పరిఞ్ఞాతే వేదనా పరిఞ్ఞాతా హోతి, తస్మా సత్తసు అభిఞ్ఞేయ్యవత్థూసు ఫస్సో పఠమం వుత్తో. సో చ తికసన్నిపాతసఙ్ఖాతస్స అత్తనో కారణస్స వసేన పవేదితత్తా ‘‘తికసన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానో’’తి వుత్తత్తా సమోధానట్ఠేన అభిఞ్ఞేయ్యో. కేచి పన ‘‘ఞాణఫస్సో ఫస్సో’’తి వదన్తి.

యస్మా పన వేదనా చిత్తచేతసికే అత్తనో వసే వత్తాపయమానా తత్థ సమోసరతి పవిసతి, చిత్తసన్తానమేవ వా పవిసతి, తస్మా సమోసరణట్ఠేన అభిఞ్ఞేయ్యాతి వుత్తా. కేచి పన ‘‘సబ్బానిపి పరిఞ్ఞేయ్యాని వేదనాసు సమోసరన్తి, వేదనాసు పరిఞ్ఞాతాసు సబ్బం తణ్హావత్థు పరిఞ్ఞాతం హోతి. తం కిస్స హేతు? వేదనాపచ్చయా హి సబ్బాపి తణ్హా. తస్మా వేదనా సమోసరణట్ఠేన అభిఞ్ఞేయ్యా’’తి వదన్తి. యస్మా సబ్బగోపానసీనం ఆబన్ధనతో కూటాగారకణ్ణికా వియ చిత్తచేతసికానం సమ్పిణ్డనతో సమాధి కుసలానం ధమ్మానం పముఖో హోతి జేట్ఠకో, తస్మా సమాధి పముఖట్ఠేనాతి వుత్తం. పాముఖట్ఠేనాతిపి పాఠో. యస్మా సమథవిపస్సనం భావేన్తస్స ఆరమ్మణూపట్ఠానాధిపతి హోతి సతి, సతియా ఉపట్ఠితే ఆరమ్మణే సబ్బేపి కుసలా ధమ్మా సకం సకం కిచ్చం సాధేన్తి, తస్మా సతి ఆధిపతేయ్యట్ఠేనాతి వుత్తం. పఞ్ఞా తదుత్తరట్ఠేనాతి అరియమగ్గపఞ్ఞా తేసం కుసలానం ధమ్మానం ఉత్తరట్ఠేన సేట్ఠట్ఠేన అభిఞ్ఞేయ్యా. అథ వా తతో కిలేసేహి, సంసారవట్టతో వా ఉత్తరతి సమతిక్కమతీతి తదుత్తరా, తస్సా అత్థో తదుత్తరట్ఠో. తేన తదుత్తరట్ఠేన. తతుత్తరట్ఠేనాతిపి పాఠో, తతో ఉత్తరట్ఠేనాతి అత్థో. విముత్తి సారట్ఠేనాతి ఫలవిముత్తి అపరిహానివసేన థిరత్తా సారో, తం అతిక్కమిత్వా అఞ్ఞస్స పరియేసితబ్బస్స అభావతోపి సారో. సా విముత్తి తేన సారట్ఠేన అభిఞ్ఞేయ్యా. అమతోగధం నిబ్బానన్తి నత్థి ఏతస్స మరణసఙ్ఖాతం మతన్తి అమతం, కిలేసవిసపటిపక్ఖత్తా అగదన్తిపి అమతం, సచ్ఛికిరియాయ సత్తానం పతిట్ఠాభూతన్తి ఓగధం, సంసారదుక్ఖసన్తిభూతత్తా నిబ్బుతన్తి నిబ్బానం, నత్థేత్థ తణ్హాసఙ్ఖాతం వానన్తిపి నిబ్బానం. తం సాసనస్స నిట్ఠాభూతత్తా పరియోసానట్ఠేన అభిఞ్ఞేయ్యం. ఏవం ఇమస్మిం అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసే సత్తసహస్సాని సత్తసతాని చత్తాలీసఞ్చ విస్సజ్జనాని హోన్తి.

ఇదాని తేసం ఏవం నిద్దిట్ఠానం ధమ్మానం ‘‘యే యే ధమ్మా అభిఞ్ఞాతా, తే తే ధమ్మా ఞాతా హోన్తీ’’తి నిగమనం కరోతి, తస్స అభిముఖం కత్వా ఞాతా హోన్తీతి అధిప్పాయో. తంఞాతట్ఠేన ఞాణన్తి తేసం వుత్తప్పకారానం ధమ్మానం జాననట్ఠేన ఞాణం. పజాననట్ఠేన పఞ్ఞాతి పకారతో జాననట్ఠేన పఞ్ఞా. తేన వుచ్చతీతిఆదితో పుచ్ఛితపుచ్ఛా నిగమేత్వా దస్సితా. తేన కారణేన ‘‘ఇమే ధమ్మా అభిఞ్ఞేయ్యాతి సోతావధానం, తంపజాననా పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణ’’న్తి వుచ్చతీతి అత్థోతి.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గట్ఠకథాయ

అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పరిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసవణ్ణనా

౨౧. పరిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసే కిఞ్చాపి పరిఞ్ఞాసద్దేన ఞాతపరిఞ్ఞా, తీరణపరిఞ్ఞా, పహానపరిఞ్ఞాతి తిస్సో పరిఞ్ఞా సఙ్గహితా. హేట్ఠా ‘‘అభిఞ్ఞేయ్యా’’తి ఞాతపరిఞ్ఞాయ వుత్తత్తా ఉపరి ‘‘పహాతబ్బా’’తి పహానపరిఞ్ఞాయ వుత్తత్తా తీరణపరిఞ్ఞావ ఇధ అధిప్పేతా. ఫస్సో సాసవో ఉపాదానియోతి ఆసవానఞ్చేవ ఉపాదానానఞ్చ పచ్చయభూతో తేభూమకఫస్సో. సోపి హి అత్తానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానేహి సహ ఆసవేహీతి సాసవో, ఆరమ్మణభావం ఉపగన్త్వా ఉపాదానసమ్బన్ధనేన ఉపాదానానం హితోతి ఉపాదానియో. యస్మా ఫస్సే తీరణపరిఞ్ఞాయ పరిఞ్ఞాతే ఫస్సముఖేన సేసాపి అరూపధమ్మా తదనుసారేన చ రూపధమ్మా పరిఞ్ఞాయన్తి, తస్మా ఏకోవ ఫస్సో వుత్తో. ఏవం సేసేసుపి యథాయోగం యోజేతబ్బం.

నామన్తి చత్తారో ఖన్ధా అరూపినో నిబ్బానఞ్చ. రూపన్తి చత్తారి చ మహాభూతాని చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయరూపాని చతువీసతి. చత్తారో ఖన్ధా నమనట్ఠేన నామం. తే హి ఆరమ్మణాభిముఖా నమన్తి. సబ్బమ్పి నామనట్ఠేన నామం. చత్తారో హి ఖన్ధా ఆరమ్మణే అఞ్ఞమఞ్ఞం నామేన్తి, నిబ్బానం ఆరమ్మణాధిపతిపచ్చయతాయ అత్తని అనవజ్జధమ్మే నామేతి. సన్తతివసేన సీతాదీహి రుప్పనట్ఠేన రూపం. రుప్పనట్ఠేనాతి కుప్పనట్ఠేన. సన్తతివిపరిణామవసేన హి సీతాదీహి ఘట్టనీయం ధమ్మజాతం రూపన్తి వుచ్చతి. ఇధ పన నామన్తి లోకికమేవ అధిప్పేతం, రూపం పన ఏకన్తేన లోకికమేవ.

తిస్సో వేదనాతి సుఖా వేదనా, దుక్ఖా వేదనా, అదుక్ఖమసుఖా వేదనా. తా లోకికా ఏవ. ఆహారాతి పచ్చయా. పచ్చయా హి అత్తనో ఫలం ఆహరన్తీతి ఆహారా. కబళీకారో ఆహారో ఫస్సాహారో మనోసఞ్చేతనాహారో విఞ్ఞాణాహారోతి చత్తారో. వత్థువసేన కబళీకాతబ్బత్తా కబళీకారో, అజ్ఝోహరితబ్బత్తా ఆహారో. ఓదనకుమ్మాసాదివత్థుకాయ ఓజాయేతం నామం. సా హి ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతీతి ఆహారో. చక్ఖుసమ్ఫస్సాదికో ఛబ్బిధో ఫస్సో తిస్సో వేదనా ఆహరతీతి ఆహారో. మనసో సఞ్చేతనా, న సత్తస్సాతి మనోసఞ్చేతనా యథా చిత్తేకగ్గతా. మనసా వా సమ్పయుత్తా సఞ్చేతనా మనోసఞ్చేతనా యథా ఆజఞ్ఞరథో. తేభూమకకుసలాకుసలచేతనా. సా హి తయో భవే ఆహరతీతి ఆహారో. విఞ్ఞాణన్తి ఏకూనవీసతిభేదం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం. తఞ్హి పటిసన్ధినామరూపం ఆహరతీతి ఆహారో. ఉపాదానక్ఖన్ధాతి ఉపాదానగోచరా ఖన్ధా, మజ్ఝపదలోపో దట్ఠబ్బో. ఉపాదానసమ్భూతా వా ఖన్ధా ఉపాదానక్ఖన్ధా యథా తిణగ్గి థుసగ్గి. ఉపాదానవిధేయ్యా వా ఖన్ధా ఉపాదానక్ఖన్ధా యథా రాజపురిసో. ఉపాదానప్పభవా వా ఖన్ధా ఉపాదానక్ఖన్ధా యథా పుప్ఫరుక్ఖో ఫలరుక్ఖో. ఉపాదానాని పన కాముపాదానం దిట్ఠుపాదానం సీలబ్బతుపాదానం అత్తవాదుపాదానన్తి చత్తారి. అత్థతో పన భుసం ఆదానన్తి ఉపాదానం. రూపుపాదానక్ఖన్ధో, వేదనుపాదానక్ఖన్ధో, సఞ్ఞుపాదానక్ఖన్ధో, సఙ్ఖారుపాదానక్ఖన్ధో, విఞ్ఞాణుపాదానక్ఖన్ధోతి పఞ్చ.

ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనానీతి చక్ఖాయతనం, సోతాయతనం, ఘానాయతనం, జివ్హాయతనం, కాయాయతనం, మనాయతనం.

సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియోతి కతమా సత్త? వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే (అ. ని. ౭.౪౪; దీ. ని. ౩.౩౩౨), సత్తా నానత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో. సేయ్యథాపి మనుస్సా ఏకచ్చే చ దేవా ఏకచ్చే చ వినిపాతికా. అయం పఠమా విఞ్ఞాణట్ఠితి.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా నానత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో. సేయ్యథాపి దేవా బ్రహ్మకాయికా పఠమాభినిబ్బత్తా. అయం దుతియా విఞ్ఞాణట్ఠితి.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా ఏకత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో. సేయ్యథాపి దేవా ఆభస్సరా. అయం తతియా విఞ్ఞాణట్ఠితి.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా ఏకత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో. సేయ్యథాపి దేవా సుభకిణ్హా. అయం చతుత్థా విఞ్ఞాణట్ఠితి.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా ‘అనన్తో ఆకాసో’తి ఆకాసానఞ్చాయతనూపగా. అయం పఞ్చమీ విఞ్ఞాణట్ఠితి.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘అనన్తం విఞ్ఞాణ’న్తి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనూపగా. అయం ఛట్ఠా విఞ్ఞాణట్ఠితి.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘నత్థి కిఞ్చీ’తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనూపగా. అయం సత్తమీ విఞ్ఞాణట్ఠితి. ఇమా ఖో, భిక్ఖవే, సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో’’తి (అ. ని. ౭.౪౪; దీ. ని. ౩.౩౩౨).

విఞ్ఞాణట్ఠితియోతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స ఠానాని సవిఞ్ఞాణకా ఖన్ధా ఏవ. తత్థ సేయ్యథాపీతి నిదస్సనత్థే నిపాతో. మనుస్సాతి అపరిమాణేసుపి చక్కవాళేసు అపరిమాణానం మనుస్సానం వణ్ణసణ్ఠానాదివసేన ద్వేపి ఏకసదిసా నత్థి. యేపి వణ్ణేన వా సణ్ఠానేన వా సదిసా హోన్తి, తేపి ఆలోకితవిలోకితాదీహి విసదిసావ హోన్తి, తస్మా నానత్తకాయాతి వుత్తా. పటిసన్ధిసఞ్ఞా పన నేసం తిహేతుకాపి దుహేతుకాపి అహేతుకాపి హోతి, తస్మా నానత్తసఞ్ఞినోతి వుత్తా. ఏకచ్చే చ దేవాతి ఛ కామావచరదేవా. తేసు హి కేసఞ్చి కాయో నీలో హోతి, కేసఞ్చి పీతకాదివణ్ణో, సఞ్ఞా పన నేసం తిహేతుకాపి దుహేతుకాపి హోతి, అహేతుకా న హోతి. ఏకచ్చే చ వినిపాతికాతి చతుఅపాయవినిముత్తా పునబ్బసుమాతా యక్ఖినీ, పియఙ్కరమాతా, ఫుస్సమిత్తా, ధమ్మగుత్తాతి ఏవమాదయో అఞ్ఞే చ వేమానికా పేతా. ఏతేసఞ్హి ఓదాతకాళమఙ్గురచ్ఛవిసామవణ్ణాదివసేన చేవ కిసథూలరస్సదీఘవసేన చ కాయో నానా హోతి, మనుస్సానం వియ తిహేతుకద్విహేతుకాహేతుకవసేన సఞ్ఞాపి. తే పన దేవా వియ న మహేసక్ఖా, కపణమనుస్సా వియ అప్పేసక్ఖా దుల్లభఘాసచ్ఛాదనా దుక్ఖపీళితా విహరన్తి. ఏకచ్చే కాళపక్ఖే దుక్ఖితా జుణ్హపక్ఖే సుఖితా హోన్తి, తస్మా సుఖసముస్సయతో వినిపతితత్తా వినిపాతికాతి వుత్తా. యే పనేత్థ తిహేతుకా, తేసం ధమ్మాభిసమయోపి హోతి పియఙ్కరమాతాదీనం వియ.

బ్రహ్మకాయికాతి బ్రహ్మపారిసజ్జబ్రహ్మపురోహితమహాబ్రహ్మానో. పఠమాభినిబ్బత్తాతి తే సబ్బేపి పఠమజ్ఝానేన నిబ్బత్తా. బ్రహ్మపారిసజ్జా పన పరిత్తేన, బ్రహ్మపురోహితా మజ్ఝిమేన, కాయో చ తేసం విప్ఫారికతరో హోతి. మహాబ్రహ్మానో పణీతేన, కాయో పన నేసం అతివిప్ఫారికతరో హోతి. ఇతి తే కాయస్స నానత్తా, పఠమజ్ఝానవసేన సఞ్ఞాయ ఏకత్తా నానత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినోతి వుత్తా. యథా చ తే, ఏవం చతూసు అపాయేసు సత్తా. నిరయేసు హి కేసఞ్చి గావుతం, కేసఞ్చి అడ్ఢయోజనం, కేసఞ్చి తిగావుతం అత్తభావో హోతి, దేవదత్తస్స పన యోజనసతికో జాతో. తిరచ్ఛానేసుపి కేచి ఖుద్దకా హోన్తి, కేచి మహన్తా. పేత్తివిసయేసుపి కేచి సట్ఠిహత్థా కేచి అసీతిహత్థా హోన్తి కేచి సువణ్ణా కేచి దుబ్బణ్ణా. తథా కాలకఞ్చికా అసురా. అపిచేత్థ దీఘపిట్ఠికా పేతా నామ సట్ఠియోజనికాపి హోన్తి, సఞ్ఞా పన సబ్బేసమ్పి అకుసలవిపాకాహేతుకావ హోతి. ఇతి అపాయికాపి ‘‘నానత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో’’తి సఙ్ఖం గచ్ఛన్తి.

ఆభస్సరాతి దణ్డఉక్కాయ అచ్చి వియ ఏతేసం సరీరతో ఆభా ఛిజ్జిత్వా ఛిజ్జిత్వా పతన్తీ వియ సరతి విసరతీతి ఆభస్సరా. తేసు పఞ్చకనయే దుతియతతియజ్ఝానద్వయం పరిత్తం భావేత్వా ఉప్పన్నా పరిత్తాభా నామ హోన్తి, మజ్ఝిమం భావేత్వా ఉప్పన్నా అప్పమాణాభా నామ హోన్తి, పణీతం భావేత్వా ఉప్పన్నా ఆభస్సరా నామ హోన్తి. ఇధ పన ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన సబ్బేవ తే గహితా. సబ్బేసఞ్హి తేసం కాయో ఏకవిప్ఫారోవ హోతి, సఞ్ఞా పన అవితక్కవిచారమత్తా చ అవితక్కఅవిచారా చాతి నానా.

సుభకిణ్హాతి సుభేన వోకిణ్ణా వికిణ్ణా, సుభేన సరీరప్పభావణ్ణేన ఏకగ్ఘనాతి అత్థో. ఏతేసఞ్హి న ఆభస్సరానం వియ ఛిజ్జిత్వా ఛిజ్జిత్వా పభా గచ్ఛతీతి. చతుక్కనయే తతియస్స, పఞ్చకనయే చతుత్థస్స పరిత్తమజ్ఝిమపణీతస్స ఝానస్సవసేన పరిత్తసుభఅప్పమాణసుభసుభకిణ్హా నామ హుత్వా నిబ్బత్తన్తి. ఇతి సబ్బేపి తే ఏకత్తకాయా చేవ చతుత్థజ్ఝానసఞ్ఞాయ ఏకత్తసఞ్ఞినో చాతి వేదితబ్బా. వేహప్ఫలాపి చతుత్థవిఞ్ఞాణట్ఠితిమేవ భజన్తి. అసఞ్ఞసత్తా విఞ్ఞాణాభావా ఏత్థ సఙ్గహం న గచ్ఛన్తి, సత్తావాసేసు గచ్ఛన్తి.

సుద్ధావాసా వివట్టపక్ఖే ఠితా న సబ్బకాలికా, కప్పసతసహస్సమ్పి అసఙ్ఖ్యేయమ్పి బుద్ధసుఞ్ఞే లోకే న ఉప్పజ్జన్తి, సోళసకప్పసహస్సబ్భన్తరే బుద్ధేసు ఉప్పన్నేసుయేవ ఉప్పజ్జన్తి, ధమ్మచక్కప్పవత్తస్స భగవతో ఖన్ధావారసదిసా హోన్తి, తస్మా నేవ విఞ్ఞాణట్ఠితిం, న చ సత్తావాసం భజన్తి. మహాసీవత్థేరో పన – ‘‘న ఖో పన సో, సారిపుత్త, సత్తావాసో సులభరూపో, యో మయా అనావుత్థపుబ్బో ఇమినా దీఘేన అద్ధునా అఞ్ఞత్ర సుద్ధావాసేహి దేవేహీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౬౦) ఇమినా సుత్తేన సుద్ధావాసాపి చతుత్థం విఞ్ఞాణట్ఠితిం చతుత్థం సత్తావాసఞ్చ భజన్తీతి వదతి, తం అప్పటిబాహితత్తా సుత్తస్స అనుఞ్ఞాతం.

నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం యథేవ సఞ్ఞాయ, ఏవం విఞ్ఞాణస్సాపి సుఖుమత్తా నేవవిఞ్ఞాణం నావిఞ్ఞాణం, తస్మా విఞ్ఞాణట్ఠితీసు న వుత్తం.

అట్ఠ లోకధమ్మాతి లాభో, అలాభో, యసో, అయసో, నిన్దా, పసంసా, సుఖం, దుక్ఖన్తి ఇమే అట్ఠ లోకప్పవత్తియా సతి అనుపరమధమ్మకత్తా లోకస్స ధమ్మాతి లోకధమ్మా. ఏతేహి ముత్తో సత్తో నామ నత్థి, బుద్ధానమ్పి హోన్తియేవ. యథాహ –

‘‘అట్ఠిమే, భిక్ఖవే, లోకధమ్మా లోకం అనుపరివత్తన్తి, లోకో చ అట్ఠ లోకధమ్మే అనుపరివత్తతి. కతమే అట్ఠ? లాభో చ అలాభో చ యసో చ అయసో చ నిన్దా చ పసంసా చ సుఖఞ్చ దుక్ఖఞ్చ. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, అట్ఠ లోకధమ్మా లోకం అనుపరివత్తన్తి, లోకో చ ఇమే అట్ఠ లోకధమ్మే అనుపరివత్తతీ’’తి (అ. ని. ౮.౬).

తత్థ అనుపరివత్తన్తీతి అనుబన్ధన్తి నప్పజహన్తి, లోకతో న నివత్తన్తీతి అత్థో. లాభోతి పబ్బజితస్స చీవరాది, గహట్ఠస్స ధనధఞ్ఞాది లాభో. సోయేవ అలబ్భమానో లాభో అలాభో. న లాభో అలాభోతి వుచ్చమానే అత్థాభావాపత్తితో పరిఞ్ఞేయ్యో న సియా. యసోతి పరివారో. సోయేవ అలబ్భమానా యసో అయసో. నిన్దాతి అవణ్ణభణనం. పసంసాతి వణ్ణభణనం. సుఖన్తి కామావచరానం కాయికచేతసికం. దుక్ఖన్తి పుథుజ్జనసోతాపన్నసకదాగామీనం కాయికచేతసికం, అనాగామిఅరహన్తానం కాయికమేవ.

నవ సత్తావాసాతి సత్తానం ఆవాసా, వసనట్ఠానానీతి అత్థో. తాని పన తథాపకాసితా ఖన్ధా ఏవ. కతమే నవ? వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘నవయిమే, భిక్ఖవే (అ. ని. ౯.౨౪; దీ. ని. ౩.౩౪౧), సత్తావాసా. కతమే నవ? సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా నానత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో, సేయ్యథాపి మనుస్సా ఏకచ్చే చ దేవా ఏకచ్చే చ వినిపాతికా. అయం పఠమో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా నానత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో, సేయ్యథాపి దేవా బ్రహ్మకాయికా పఠమాభినిబ్బత్తా. అయం దుతియో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా ఏకత్తకాయా నానత్తసఞ్ఞినో, సేయ్యథాపి దేవా ఆభస్సరా. అయం తతియో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా ఏకత్తకాయా ఏకత్తసఞ్ఞినో, సేయ్యథాపి దేవా సుభకిణ్హా. అయం చతుత్థో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా అసఞ్ఞినో అప్పటిసంవేదినో, సేయ్యథాపి దేవా అసఞ్ఞసత్తా. అయం పఞ్చమో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా ‘అనన్తో ఆకాసో’తి ఆకాసానఞ్చాయతనూపగా. అయం ఛట్ఠో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘అనన్తం విఞ్ఞాణ’న్తి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనూపగా. అయం సత్తమో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘నత్థి కిఞ్చీ’తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనూపగా. అయం అట్ఠమో సత్తావాసో.

‘‘సన్తి, భిక్ఖవే, సత్తా సబ్బసో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనూపగా. అయం నవమో సత్తావాసో. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, నవ సత్తావాసా’’తి (అ. ని. ౯.౨౪; దీ. ని. ౩.౩౪౧).

దసాయతనానీతి చక్ఖాయతనం రూపాయతనం సోతాయతనం సద్దాయతనం ఘానాయతనం గన్ధాయతనం జివ్హాయతనం రసాయతనం కాయాయతనం ఫోట్ఠబ్బాయతనన్తి ఏవం దస. మనాయతనధమ్మాయతనాని పన లోకుత్తరమిస్సకత్తా న గహితాని. ఇమేసు దససు విస్సజ్జనేసు విపస్సనావసేన తీరణపరిఞ్ఞా వుత్తా, ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, పరిఞ్ఞేయ్య’’న్తిఆదీసు పన అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియాదీనం తిణ్ణం, నిరోధపటిపదానం సచ్ఛికిరియాభావనట్ఠానం తేసంయేవ పటివేధట్ఠానం దుక్ఖాదీనం నిస్సరణస్స అనుప్పాదాదీనం పఞ్చదసన్నం, పరిగ్గహట్ఠాదీనం ఏకతింసాయ, ఉత్తరిపటివేధట్ఠాదీనం తిణ్ణం, మగ్గఙ్గానం అట్ఠన్నం, ‘‘పయోగానం పటిప్పస్సద్ధట్ఠో’’తిఆదీనం ద్విన్నం, అసఙ్ఖతట్ఠస్స వుట్ఠానట్ఠాదీనం ద్విన్నం, నియ్యానట్ఠస్స అనుబుజ్ఝనట్ఠాదీనం తిణ్ణం, అనుబోధనట్ఠాదీనం తిణ్ణం, అనుబోధపక్ఖియాదీనం తిణ్ణం, ఉజ్జోతనట్ఠాదీనం చతున్నం, పతాపనట్ఠాదీనం అట్ఠారసన్నం, వివట్టనానుపస్సనాదీనం నవన్నం, ఖయేఞాణఅనుప్పాదేఞాణానం పఞ్ఞావిముత్తినిబ్బానానన్తి ఇమేసం ధమ్మానం పటిలాభవసేన తీరణపరిఞ్ఞా వుత్తా, సేసానం యథాయోగం విపస్సనావసేన చ పటిలాభవసేన చ తీరణపరిఞ్ఞా వుత్తాతి వేదితబ్బా.

యేసం యేసం ధమ్మానం పటిలాభత్థాయ వాయమన్తస్స, తే తే ధమ్మా పటిలద్ధా హోన్తి. ఏవం తే ధమ్మా పరిఞ్ఞాతా చేవ హోన్తి తీరితా చాతి హి కిచ్చసమాపనట్ఠేన తీరణపరిఞ్ఞా వుత్తా. కిచ్చే హి సమాపితే తే ధమ్మా పటిలద్ధా హోన్తీతి. కేచి పన ‘‘అవిపస్సనూపగానం ఞాతపరిఞ్ఞా’’తి వదన్తి. అభిఞ్ఞేయ్యేన ఞాతపరిఞ్ఞాయ వుత్తత్తా తం న సున్దరం. పరిఞ్ఞాతా చేవ హోన్తి తీరితా చాతి తే పటిలద్ధా ఏవ ధమ్మా పరిఞ్ఞాతా చ నామ హోన్తి, తీరితా చ నామాతి అత్థో. ఏవం కిచ్చసమాపనత్థవసేన పరిఞ్ఞాతత్థో వుత్తో హోతి.

౨౨. ఇదాని తమేవత్థం ఏకేకధమ్మే పటిలాభవసేన యోజేత్వా అన్తే చ నిగమేత్వా దస్సేతుం నేక్ఖమ్మన్తిఆదిమాహ. తం సబ్బం పుబ్బే వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బన్తి.

పరిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పహాతబ్బనిద్దేసవణ్ణనా

౨౩. పహాతబ్బనిద్దేసే అస్మిమానోతి రూపాదీసు పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు అస్మీతి మానో. తస్మిఞ్హి పహీనే అరహత్తం పత్తం హోతి. రూపరాగాదీసు విజ్జమానేసుపి సేసాని అవత్వా అస్మిమానస్సేవ వచనం దిట్ఠిపతిరూపకత్తేన తస్స ఓళారికత్తాతి వేదితబ్బం. అవిజ్జాతి సుత్తన్తపరియాయేన దుక్ఖాదీసు చతూసు ఠానేసు అఞ్ఞాణం, అభిధమ్మపరియాయేన పుబ్బన్తాదీహి సద్ధిం అట్ఠసు. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తత్థ కతమా అవిజ్జా? దుక్ఖే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖసముదయే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖనిరోధే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ అఞ్ఞాణం, పుబ్బన్తే అఞ్ఞాణం, అపరన్తే అఞ్ఞాణం, పుబ్బన్తాపరన్తే అఞ్ఞాణం, ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు అఞ్ఞాణ’’న్తి (ధ. స. ౧౧౦౬; విభ. ౨౨౬).

భవతణ్హాతి కామభవాదీసు భవేసు పత్థనా. యథాహ –

‘‘తత్థ కతమా భవతణ్హా? యో భవేసు భవచ్ఛన్దో భవరాగో భవనన్దీ భవతణ్హా భవసినేహో భవపరిళాహో భవముచ్ఛా భవజ్ఝోసాన’’న్తి (విభ. ౮౯౫).

తిస్సో తణ్హాతి కామతణ్హా, భవతణ్హా, విభవతణ్హా. తాసం అభిధమ్మే ఏవం నిద్దేసో కతో – తత్థ కతమా భవతణ్హా? భవదిట్ఠిసహగతో రాగో…పే… చిత్తస్స సారాగో, అయం వుచ్చతి భవతణ్హా. తత్థ కతమా విభవతణ్హా? ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో రాగో…పే… చిత్తస్స సారాగో, అయం వుచ్చతి విభవతణ్హా. అవసేసా తణ్హా కామతణ్హా. తత్థ కతమా కామతణ్హా? కామధాతుపటిసంయుత్తో రాగో…పే… చిత్తస్స సారాగో, అయం వుచ్చతి కామతణ్హా. తత్థ కతమా భవతణ్హా? రూపధాతుఅరూపధాతుపటిసంయుత్తో రాగో…పే… తత్థ కతమా విభవతణ్హా? ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో రాగో…పే… (విభ. ౯౧౬).

అట్ఠకథాయం పన ‘‘పఞ్చకామగుణికో రాగో కామతణ్హా, రూపారూపభవేసు రాగో ఝాననికన్తిసస్సతదిట్ఠిసహగతో రాగో భవవసేన పత్థనా భవతణ్హా, ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో రాగో విభవతణ్హా’’తి వుత్తం. అయం దసుత్తరసుత్తపరియాయేన యోజనా. సఙ్గీతిపరియాయేన పన అభిధమ్మపరియాయేన చ ‘‘అపరాపి తిస్సో తణ్హా కామతణ్హా రూపతణ్హా అరూపతణ్హా. అపరాపి తిస్సో తణ్హా రూపతణ్హా అరూపతణ్హా నిరోధతణ్హా’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౫; విభ. ౯౧౭-౯౧౮) వుత్తా తణ్హాపి ఏత్థ యుజ్జన్తి. తాసు పఞ్చ కామధాతురూపధాతుఅరూపధాతుపటిసంయుత్తా, అన్తిమా ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతా.

చత్తారో ఓఘాతి కామోఘో, భవోఘో, దిట్ఠోఘో, అవిజ్జోఘో. యస్స సంవిజ్జన్తి, తం వట్టస్మిం ఓహనన్తి ఓసీదాపేన్తీతి ఓఘా. బలవకిలేసా ఏతే. కామగుణసఙ్ఖాతే కామే ఓఘో కామోఘో. కామతణ్హాయేతం నామం. రూపారూపసఙ్ఖాతే కమ్మతో చ ఉపపత్తితో చ దువిధేపి భవే ఓఘో భవోఘో. భవతణ్హాయేతం నామం. దిట్ఠి ఏవ ఓఘో దిట్ఠోఘో. ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదికాయ దిట్ఠియా ఏతం నామం. అవిజ్జా ఏవ ఓఘో అవిజ్జోఘో, దుక్ఖాదీసు అఞ్ఞాణస్సేతం నామం.

పఞ్చ నీవరణానీతి కామచ్ఛన్దనీవరణం బ్యాపాదనీవరణం థినమిద్ధనీవరణం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చనీవరణం విచికిచ్ఛానీవరణం. చిత్తం నీవరన్తి పరియోనన్ధన్తీతి నీవరణాని. కామీయన్తీతి కామా. పఞ్చ కామగుణా. కామేసు ఛన్దో కామచ్ఛన్దో. కామయతీతి వా కామో, కామో ఏవ ఛన్దో, న కత్తుకమ్యతాఛన్దో న ధమ్మచ్ఛన్దోతి కామచ్ఛన్దో. కామతణ్హాయేతం నామం. బ్యాపజ్జతి తేన చిత్తం పూతిభావం గచ్ఛతి, బ్యాపాదయతి వా వినయాచారరూపసమ్పత్తిహితసుఖానీతి బ్యాపాదో. దోసస్సేతం నామం. థిననతా థినం, మిద్ధనతా మిద్ధం, అనుస్సాహసంహననతా అసత్తివిఘాతో చాతి అత్థో. చిత్తస్స అనుస్సాహో థినం, చేతసికానం అకమ్మఞ్ఞతా మిద్ధం, థినఞ్చ మిద్ధఞ్చ థినమిద్ధం. ఉద్ధతస్స భావో ఉద్ధచ్చం, అవూపసమోతి అత్థో. విక్ఖేపస్సేతం నామం. కుచ్ఛితం కతం కుకతం, కుకతస్స భావో కుక్కుచ్చం, గరహితకిరియభావోతి అత్థో. పచ్ఛానుతాపస్సేతం నామం. విగతా చికిచ్ఛాతి విచికిచ్ఛా, విగతపఞ్ఞాతి అత్థో. సభావం వా విచినన్తో ఏతాయ కిచ్ఛతి కిలమతీతి విచికిచ్ఛా. బుద్ధాదీసు సంసయస్సేతం నామం. కామచ్ఛన్దో ఏవ నీవరణం కామచ్ఛన్దనీవరణం. ఏవం సేసేసుపి.

ఛ ధమ్మా, ఛద్ధమ్మాతి వా పాఠో. ఛ తణ్హాకాయాతి రూపతణ్హా సద్దతణ్హా గన్ధతణ్హా రసతణ్హా ఫోట్ఠబ్బతణ్హా ధమ్మతణ్హా. రూపే తణ్హా రూపతణ్హా. సా ఏవ కామతణ్హాదిభేదేన అనేకభేదత్తా రాసట్ఠేన కాయోతి వుత్తా. ఏవం సేసేసుపి.

సత్తానుసయాతి కామరాగానుసయో పటిఘానుసయో మానానుసయో దిట్ఠానుసయో విచికిచ్ఛానుసయో భవరాగానుసయో అవిజ్జానుసయో. అప్పహీనట్ఠేన అనుసేన్తీతి అనుసయా. కామేసు రాగో కామరాగో, కామో ఏవ వా రాగోతి కామరాగో. ఆరమ్మణస్మిం పటిహఞ్ఞతీతి పటిఘం. అయాథావదస్సనట్ఠేన దిట్ఠి. సేయ్యాదివసేన మఞ్ఞతీతి మానో. భవేసు రాగో భవరాగో. థామగతో కామరాగో కామరాగానుసయో. ఏవం సేసేసుపి.

అట్ఠ మిచ్ఛత్తాతి మిచ్ఛాదిట్ఠి మిచ్ఛాసఙ్కప్పో మిచ్ఛావాచా మిచ్ఛాకమ్మన్తో మిచ్ఛాఆజీవో మిచ్ఛావాయామో మిచ్ఛాసతి మిచ్ఛాసమాధి. ‘‘హితసుఖావహా మే భవిస్సన్తీ’’తి ఏవం ఆసీసితాపి తథాఅభావతో అసుభాదీసుయేవ సుభన్తిఆదివిపరీతప్పవత్తితో చ మిచ్ఛాసభావాతి మిచ్ఛత్తా. మిచ్ఛా పస్సతి, మిచ్ఛా వా ఏతాయ పస్సన్తీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి. అథ వా విపరీతా దిట్ఠీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి, అయాథావదిట్ఠీతి వా మిచ్ఛాదిట్ఠి, విరజ్ఝిత్వా గహణతో వా వితథా దిట్ఠీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి, అనత్తావహత్తా పణ్డితేహి కుచ్ఛితా దిట్ఠీతి వామిచ్ఛాదిట్ఠి. మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీసుపి ఏసేవ నయో. మిచ్ఛాదిట్ఠీతి సస్సతుచ్ఛేదాభినివేసో. మిచ్ఛాసఙ్కప్పోతి కామవితక్కాదితివిధో వితక్కో. మిచ్ఛావాచాతి ముసావాదాదిచతుబ్బిధా చేతనా. మిచ్ఛాకమ్మన్తోతి పాణాతిపాతాదితివిధా చేతనా. మిచ్ఛాఆజీవోతి మిచ్ఛాజీవపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా. మిచ్ఛావాయామోతి అకుసలచిత్తసమ్పయుత్తం వీరియం. మిచ్ఛాసతీతి సతిపటిపక్ఖభూతో అకుసలచిత్తుప్పాదో. మిచ్ఛాసమాధీతి అకుసలసమాధి.

నవ తణ్హామూలకాతి (దీ. ని. ౨.౧౦౩; ౩.౩౫౯) తణ్హం పటిచ్చ పరియేసనా, పరియేసనం పటిచ్చ లాభో, లాభం పటిచ్చ వినిచ్ఛయో, వినిచ్ఛయం పటిచ్చ ఛన్దరాగో, ఛన్దరాగం పటిచ్చ అజ్ఝోసానం, అజ్ఝోసానం పటిచ్చ పరిగ్గహో, పరిగ్గహం పటిచ్చ మచ్ఛరియం, మచ్ఛరియం పటిచ్చ ఆరక్ఖో, ఆరక్ఖాధికరణం దణ్డాదానసత్థాదానకలహవిగ్గహవివాదతువంతువంపేసుఞ్ఞముసావాదా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా సమ్భవన్తి (దీ. ని. ౨.౧౦౪; ౩.౩౫౯). ఇమే నవ తణ్హామూలకా ధమ్మా. తణ్హా మూలం ఏతేసన్తి తణ్హామూలకా. పరియేసనాదయో అకుసలా ఏవ. తణ్హం, పటిచ్చాతి తణ్హం నిస్సాయ. పరియేసనాతి రూపాదిఆరమ్మణపరియేసనా. సా హి తణ్హాయ సతి హోతి. లాభోతి రూపాదిఆరమ్మణపటిలాభో, సో హి పరియేసనాయ సతి హోతి. వినిచ్ఛయో పన ఞాణతణ్హాదిట్ఠివితక్కవసేన చతుబ్బిధో. తత్థ ‘‘సుఖవినిచ్ఛయం జఞ్ఞా, సుఖవినిచ్ఛయం ఞత్వా అజ్ఝత్తం సుఖమనుయుఞ్జేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౩౨౩) అయం ఞాణవినిచ్ఛయో. ‘‘వినిచ్ఛయోతి ద్వే వినిచ్ఛయా తణ్హావినిచ్ఛయో చ దిట్ఠివినిచ్ఛయో చా’’తి (మహాని. ౧౦౨) ఏవం ఆగతాని అట్ఠసతతణ్హావిచరితాని తణ్హావినిచ్ఛయో. ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో దిట్ఠివినిచ్ఛయో. ‘‘ఛన్దో ఖో, దేవానమిన్ద, వితక్కనిదానో’’తి (దీ. ని. ౨.౩౫౮) ఇమస్మిం పన సుత్తే ఇధ వినిచ్ఛయోతి వుత్తో వితక్కోయేవ ఆగతో. లాభం లభిత్వా హి ఇట్ఠానిట్ఠం సున్దరాసున్దరఞ్చ వితక్కేనేవ వినిచ్ఛినాతి ‘‘ఏత్తకం మే రూపారమ్మణత్థాయ భవిస్సతి, ఏత్తకం సద్దాదిఆరమ్మణత్థాయ, ఏత్తకం మయ్హం భవిస్సతి, ఏత్తకం పరస్స, ఏత్తకం పరిభుఞ్జిస్సామి, ఏత్తకం నిదహిస్సామీ’’తి. తేన వుత్తం – ‘‘లాభం పటిచ్చ వినిచ్ఛయో’’తి. ఛన్దరాగోతి ఏవం అకుసలవితక్కేన వితక్కితే వత్థుస్మిం దుబ్బలరాగో చ బలవరాగో చ ఉప్పజ్జతి. ఛన్దోతి ఏత్థ దుబ్బలరాగస్సాధివచనం, రాగోతి బలవరాగస్స. అజ్ఝోసానన్తి అహం మమాతి బలవసన్నిట్ఠానం. పరిగ్గహోతి తణ్హాదిట్ఠివసేన పరిగ్గహకరణం. మచ్ఛరియన్తి పరేహి సాధారణభావస్స అసహనతా. తేనేవస్స పోరాణా ఏవం వచనత్థం వదన్తి ‘‘ఇదం అచ్ఛరియం మయ్హమేవ హోతు, మా అఞ్ఞస్స అచ్ఛరియం హోతూతి పవత్తత్తా మచ్ఛరియన్తి వుచ్చతీ’’తి. ఆరక్ఖోతి ద్వారపిదహనమఞ్జూసగోపనాదివసేన సుట్ఠు రక్ఖణం. అధికరోతీతి అధికరణం. కారణస్సేతం నామం. ఆరక్ఖాధికరణన్తి భావనపుంసకం, ఆరక్ఖహేతూతి అత్థో. దణ్డాదానాదీసు పరనిసేధనత్థం దణ్డస్స ఆదానం దణ్డాదానం. ఏకతోధారాదినా సత్థస్స ఆదానం సత్థాదానం. కాయకలహోపి వాచాకలహోపి కలహో. పురిమో పురిమో విరోధో విగ్గహో. పచ్ఛిమో పచ్ఛిమో వివాదో. తువంతువన్తి అగారవవసేన తువంతువంవచనం.

దస మిచ్ఛత్తాతి మిచ్ఛాదిట్ఠి…పే… మిచ్ఛాసమాధి మిచ్ఛాఞాణం మిచ్ఛావిముత్తి. తత్థ మిచ్ఛాఞాణన్తి పాపకిరియాసు ఉపాయచిన్తావసేన పాపం కత్వా సుకతం మయాతి పచ్చవేక్ఖణాకారేన చ ఉప్పన్నో మోహో. మిచ్ఛావిముత్తీతి అవిముత్తస్సేవ సతో విముత్తిసఞ్ఞితా.

౨౪.

ఇదాని అనేకభేదేన పహానేన పహాతబ్బే దస్సేతుం ద్వే పహానానీతిఆది ఆరద్ధం. పహానేసు హి విఞ్ఞాతేసు తేన తేన పహాతబ్బా ధమ్మా సువిఞ్ఞేయ్యా హోన్తి. పఞ్చసు పహానేసు లోకికాని చ ద్వే పహానాని అప్పయోగం నిస్సరణప్పహానఞ్చ ఠపేత్వా అప్పయోగానేవ ద్వే లోకుత్తరపహానాని పఠమం వుత్తాని. సమ్మా ఉచ్ఛిజ్జన్తి ఏతేన కిలేసాతి సముచ్ఛేదో, పహీయన్తి ఏతేన కిలేసాతి పహానం. సముచ్ఛేదసఙ్ఖాతం పహానం, న సేసప్పహానన్తి సముచ్ఛేదప్పహానం. కిలేసానం పటిప్పస్సద్ధత్తా పటిప్పస్సద్ధి, పహీనత్తా పహానం, పటిప్పస్సద్ధిసఙ్ఖాతం పహానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం. లోకం ఉత్తరతీతి లోకుత్తరో. నిబ్బానసఙ్ఖాతం ఖయం గచ్ఛతీతి ఖయగామీ, ఖయగామీ చ సో మగ్గో చాతి ఖయగామిమగ్గో, తం భావయతో సో మగ్గో సముచ్ఛేదప్పహానన్తి అత్థో. తథా ఫలక్ఖణే లోకుత్తరఫలమేవ పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం.

కామానమేతం నిస్సరణన్తిఆదీసు కామతో రూపతో సఙ్ఖతతో నిస్సరన్తి ఏతేనాతి నిస్సరణం, తేహి వా నిస్సటత్తా నిస్సరణం. అసుభజ్ఝానం. కామేహి నిక్ఖన్తత్తా నేక్ఖమ్మం. అనాగామిమగ్గో వా. అసుభజ్ఝానఞ్హి విక్ఖమ్భనతో కామానం నిస్సరణం, తం ఝానం పాదకం కత్వా ఉప్పాదితఅనాగామిమగ్గో పన సముచ్ఛేదతో సబ్బసో కామానం అచ్చన్తనిస్సరణం. రుప్పతీతి రూపం, న రూపం అరూపం మిత్తపటిపక్ఖా అమిత్తా వియ, లోభాదిపటిపక్ఖా అలోభాదయో వియ చ రూపపటిపక్ఖోతి అత్థో. ఫలవసేన వా నత్థేత్థ రూపన్తి అరూపం, అరూపమేవ ఆరుప్పం. అరూపజ్ఝానాని. తాని రూపానం నిస్సరణం నామ. అరూపేహిపి అరహత్తమగ్గో పున ఉప్పత్తినివారణతో సబ్బసో రూపానం నిస్సరణం నామ. భూతన్తి జాతం. సఙ్ఖతన్తి పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కతం. పటిచ్చసముప్పన్నన్తి తే తే పచ్చయే పటిచ్చ సమ్మా సహ చ ఉప్పన్నం. పఠమేన సఞ్జాతత్తదీపనేన అనిచ్చతా, దుతియేన అనిచ్చస్సాపి సతో పచ్చయానుభావదీపనేన పరాయత్తతా, తతియేన పరాయత్తస్సాపి సతో పచ్చయానం అబ్యాపారత్తదీపనేన ఏవంధమ్మతా దీపితా హోతి. నిరోధోతి నిబ్బానం. నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతీతి నిరోధోతి వుచ్చతి. సో ఏవ చ సబ్బసఙ్ఖతతో నిస్సటత్తా తస్స సఙ్ఖతస్స నిస్సరణం నామ. అట్ఠకథాయం పన –

‘‘నిరోధో తస్స నిస్సరణన్తి ఇధ అరహత్తఫలం నిరోధోతి అధిప్పేతం. అరహత్తఫలేన హి నిబ్బానే దిట్ఠే పున ఆయతిం సబ్బసఙ్ఖారా న హోన్తీతి అరహత్తసఙ్ఖాతస్స నిరోధస్స పచ్చయత్తా నిరోధోతి వుత్త’’న్తి వుత్తం.

నేక్ఖమ్మం పటిలద్ధస్సాతిఆదీసు అసుభజ్ఝానస్స నిస్సరణత్తే విక్ఖమ్భనప్పహానేన, అనాగామిమగ్గస్స నిస్సరణత్తే సముచ్ఛేదప్పహానేన కామా పహీనా చేవ హోన్తి పరిచ్చత్తా చ. అరూపజ్ఝానానం నిస్సరణత్తే చ అరహత్తమగ్గస్స నిస్సరణత్తే చ ఏవమేవ రూపా యోజేతబ్బా. రూపేసు హి ఛన్దరాగప్పహానేన రూపానం సముచ్ఛేదో హోతి. రూపాతి చేత్థ లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. నిబ్బానస్స నిస్సరణత్తే నిస్సరణప్పహానేన, అరహత్తఫలస్స నిస్సరణత్తే పటిప్పస్సద్ధిప్పహానేన సఙ్ఖారా పహీనా చేవ హోన్తి పరిచ్చత్తా చ. నిబ్బానస్స చ నిస్సరణత్తే ఆరమ్మణకరణవసేన పటిలాభో వేదితబ్బో.

దుక్ఖసచ్చన్తిఆదీసు పరిఞ్ఞాపటివేధన్తిఆది భావనపుంసకవచనం. పరిఞ్ఞాయ పటివేధో పరిఞ్ఞాపటివేధో. తం పరిఞ్ఞాపటివేధం. ఏస నయో సేసేసుపి. పజహాతీతి తథా తథా పటివిజ్ఝన్తో పహాతబ్బే కిలేసే పజహతీతి అత్థో గహేతబ్బో. లోకియలోకుత్తరేసుపి ఛన్దరాగప్పహానేన వా తాని పజహతీతి అత్థో. పజహతీతిపి పాఠో. యథా నావా అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణే చత్తారి కిచ్చాని కరోతి, ఓరిమం తీరం పజహతి, సోతం ఛిన్దతి, భణ్డం వహతి, పారిమం తీరం అప్పేతి, ఏవమేవం మగ్గఞాణం అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణే చత్తారి సచ్చాని అభిసమేతి, దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేతి, సముదయం పహానాభిసమయేన అభిసమేతి, మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి, నిరోధం సచ్ఛికిరియాభిసమయేన అభిసమేతి. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా చత్తారి సచ్చాని పాపుణాతి పస్సతి పటివిజ్ఝతీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౮౩౯) వుత్తత్తా ఏకక్ఖణేపి విసుం విసుం వియ పహానాని వుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

పఞ్చసు పహానేసు యం ససేవాలే ఉదకే పక్ఖిత్తేన ఘటేన సేవాలస్స వియ తేన తేన లోకియసమాధినా నీవరణాదీనం పచ్చనీకధమ్మానం విక్ఖమ్భనం దూరీకరణం, ఇదం విక్ఖమ్భనప్పహానం నామ. విక్ఖమ్భనప్పహానఞ్చ నీవరణానం పఠమం ఝానం భావయతోతి నీవరణానంయేవ పహానం పాకటత్తా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. నీవరణాని హి ఝానస్స పుబ్బభాగేపి పచ్ఛాభాగేపి న సహసా చిత్తం అజ్ఝోత్థరన్తి, అజ్ఝోత్థటేసు చ తేసు ఝానం పరిహాయతి, వితక్కాదయో పన దుతియజ్ఝానాదితో పుబ్బే పచ్ఛా చ అప్పటిపక్ఖా హుత్వా పవత్తన్తి. తస్మా నీవరణానం విక్ఖమ్భనం పాకటం. యం పన రత్తిభాగే సముజ్జలితేన పదీపేన అన్ధకారస్స వియ తేన తేన విపస్సనాయ అవయవభూతేన ఝానఙ్గేన పటిపక్ఖవసేనేవ తస్స తస్స చ పహాతబ్బధమ్మస్స పహానం, ఇదం తదఙ్గప్పహానం నామ. తదఙ్గప్పహానఞ్చ దిట్ఠిగతానం నిబ్బేధభాగియం సమాధిం భావయతోతి దిట్ఠిగతానంయేవ పహానం ఓళారికవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. దిట్ఠిగతఞ్హి ఓళారికం, నిచ్చసఞ్ఞాదయో సుఖుమా. తత్థ దిట్ఠిగతానన్తి దిట్ఠియేవ దిట్ఠిగతం ‘‘గూథగతం ముత్తగత’’న్తిఆదీని (అ. ని. ౯.౧౧) వియ. గన్తబ్బాభావతో చ దిట్ఠియా గతమత్తమేవేతన్తిపి దిట్ఠిగతం, ద్వాసట్ఠిదిట్ఠీసు అన్తోగధత్తా దిట్ఠీసు గతన్తిపి దిట్ఠిగతం. బహువచనేన తేసం దిట్ఠిగతానం. నిబ్బేధభాగియం సమాధిన్తి విపస్సనాసమ్పయుత్తం సమాధిం. యం పన అసనివిచక్కాభిహతస్స (విసుద్ధి. ౨.౮౫౧) రుక్ఖస్స వియ అరియమగ్గఞాణేన సంయోజనానం ధమ్మానం యథా న పున పవత్తతి, ఏవం పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదప్పహానం నామ. నిరోధో నిబ్బానన్తి నిరోధసఙ్ఖాతం నిబ్బానం.

ఏవం పహానవసేన పహాతబ్బే ధమ్మే దస్సేత్వా ఇదాని సరూపేనేవ పున పహాతబ్బే ధమ్మే దస్సేతుం సబ్బం, భిక్ఖవే, పహాతబ్బన్తిఆదిమాహ. తత్థ చక్ఖాదీని ఛన్దరాగప్పహానేన పహాతబ్బాని. రూపం పస్సన్తో పజహాతీతిఆదీసు రూపం అనిచ్చాదితో పస్సన్తో పహాతబ్బే కిలేసే పజహాతి. చక్ఖుం…పే… జరామరణం…పే… అమతోగధం నిబ్బానన్తి పేయ్యాలద్వయే అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం ‘‘పస్సన్తో పజహాతీ’’తిఆదీసు తేసు లోకుత్తరేసు అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం పస్సన్తో ఉదిక్ఖన్తో అపేక్ఖమానో ఇచ్ఛమానో విపస్సనాక్ఖణేసు పహాతబ్బే కిలేసే పజహాతీతి తంతంధమ్మానురూపేన యోజేతబ్బం.

పహాతబ్బనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భావేతబ్బనిద్దేసవణ్ణనా

౨౫. భావేతబ్బనిద్దేసే కాయగతాసతీతి కాయగతాసతిసుత్తన్తే (మ. ని. ౩.౧౫౩ ఆదయో) వుత్తా ఆనాపానచతుఇరియాపథఖుద్దకఇరియాపథద్వత్తింసాకారచతుధాతునవసివథికాపటికూల- వవత్థాపకమనసికారసమ్పయుత్తా యథానురూపం రూపజ్ఝానసమ్పయుత్తా చ సతి. సా హి తేసు కాయేసు గతా పవత్తాతి కాయగతాతి వుచ్చతి. సాతసహగతాతి మధురసుఖవేదయితసఙ్ఖాతేన సాతేన సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతా. తబ్భావే వోకిణ్ణే ఆరమ్మణే నిస్సయే సంసట్ఠే దిస్సతి సహగతసద్దో పఞ్చసు అత్థేసు జినవచనే. ‘‘యాయం తణ్హా పోనోబ్భవికా నన్దిరాగసహగతా’’తి (విభ. ౨౦౩) ఏత్థ తబ్భావే, నన్దిరాగభూతాతి అత్థో. ‘‘యా, భిక్ఖవే, వీమంసా కోసజ్జసహగతా కోసజ్జసమ్పయుత్తా’’తి (సం. ని. ౫.౮౩౨) ఏత్థ వోకిణ్ణే, అన్తరన్తరా ఉప్పజ్జమానేన కోసజ్జేన వోకిణ్ణాతి అత్థో. ‘‘లాభీ హోతి రూపసహగతానం వా సమాపత్తీనం అరూపసహగతానం వా సమాపత్తీన’’న్తి (పు. ప. ౩-౮) ఏత్థ ఆరమ్మణే, రూపారూపారమ్మణానన్తి అత్థో. ‘‘అట్ఠికసఞ్ఞాసహగతం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౮) ఏత్థ నిస్సయే, అట్ఠికసఞ్ఞానిస్సయం అట్ఠికసఞ్ఞం భావేత్వా పటిలద్ధన్తి అత్థో. ‘‘ఇదం సుఖం ఇమాయ పీతియా సహగతం హోతి సహజాతం సమ్పయుత్త’’న్తి (విభ. ౫౭౮) ఏత్థ సంసట్ఠే, సమ్మిస్సన్తి అత్థో. ఇమస్మిమ్పి పదే సంసట్ఠో అధిప్పేతో. సాతసంసట్ఠా హి సాతసహగతాతి వుత్తా. సా హి ఠపేత్వా చతుత్థం ఝానం సేసేసు సాతసహగతా హోతి, సతిపి చ ఉపేక్ఖాసహగతత్తే యేభుయ్యవసేన సాతసహగతాతి వుత్తా, పురిమజ్ఝానమూలకత్తా వా చతుత్థజ్ఝానస్స సాతసహగతాయ ఉపేక్ఖాసహగతాపి వుత్తావ హోతి, ఉపేక్ఖాయ పన సన్తే సుఖే వుత్తత్తా భగవతా సాతసహగతాతి చతుత్థజ్ఝానసమ్పయుత్తాపి వుత్తావ హోతి.

సమథో చ విపస్సనా చాతి కామచ్ఛన్దాదయో పచ్చనీకధమ్మే సమేతి వినాసేతీతి సమథో. సమాధిస్సేతం నామం. అనిచ్చతాదివసేన వివిధేహి ఆకారేహి ధమ్మే పస్సతీతి విపస్సనా. పఞ్ఞాయేతం నామం. ఇమే పన ద్వే దసుత్తరపరియాయే పుబ్బభాగాతి వుత్తా, సఙ్గీతిపరియాయే చ లోకియలోకుత్తరమిస్సకాతి. తయో సమాధీతి సవితక్కో సవిచారో సమాధి, అవితక్కో విచారమత్తో సమాధి, అవితక్కో అవిచారో సమాధి. సమ్పయోగవసేన వత్తమానేన సహ వితక్కేన సవితక్కో, సహ విచారేన సవిచారో. సో ఖణికసమాధి, విపస్సనాసమాధి, ఉపచారసమాధి, పఠమజ్ఝానసమాధి. నత్థి ఏతస్స వితక్కోతి అవితక్కో. వితక్కవిచారేసు విచారో మత్తా పరమా పమాణం ఏతస్సాతి విచారమత్తో, విచారతో ఉత్తరి వితక్కేన సమ్పయోగం న గచ్ఛతీతి అత్థో. సో పఞ్చకనయే దుతియజ్ఝానసమాధి, తదుభయవిరహితో అవితక్కో అవిచారో సమాధి. సో చతుక్కనయే దుతియజ్ఝానాది, పఞ్చకనయే తతియజ్ఝానాది రూపావచరసమాధి. ఇమే తయోపి లోకియా ఏవ. సఙ్గీతిపరియాయే అపరేపి తయో సమాధీ వుత్తా – ‘‘సుఞ్ఞతో సమాధి, అనిమిత్తో సమాధి, అప్పణిహితో సమాధీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౫). న తే ఇధ అధిప్పేతా.

చత్తారో సతిపట్ఠానాతి కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. పుబ్బభాగే చుద్దసవిధేన కాయం పరిగ్గణ్హతో కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, నవవిధేన వేదనం పరిగ్గణ్హతో వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, సోళసవిధేన చిత్తం పరిగ్గణ్హతో చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, పఞ్చవిధేన ధమ్మే పరిగ్గణ్హతో ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానం వేదితబ్బం. లోకుత్తరం పన ఇధ న అధిప్పేతం. పఞ్చఙ్గికో సమాధీతి పఞ్చ అఙ్గాని అస్స సన్తీతి పఞ్చఙ్గికో, చతుత్థజ్ఝానసమాధి. పీతిఫరణతా, సుఖఫరణతా, చేతోఫరణతా, ఆలోకఫరణతా, పచ్చవేక్ఖణనిమిత్తన్తి పఞ్చ అఙ్గాని. పీతిం ఫరమానా ఉప్పజ్జతీతి ద్వీసు ఝానేసు పఞ్ఞా పీతిఫరణతా నామ. సుఖం ఫరమానా ఉప్పజ్జతీతి తీసు ఝానేసు పఞ్ఞా సుఖఫరణతా నామ. పరేసం చేతో ఫరమానా ఉప్పజ్జతీతి చేతోపరియపఞ్ఞా చేతోఫరణతా నామ. ఆలోకం ఫరమానా ఉప్పజ్జతీతి దిబ్బచక్ఖుపఞ్ఞా ఆలోకఫరణతా నామ. పచ్చవేక్ఖణఞాణం పచ్చవేక్ఖణనిమిత్తం నామ. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘ద్వీసు ఝానేసు పఞ్ఞా పీతిఫరణతా, తీసు ఝానేసు పఞ్ఞా సుఖఫరణతా, పరచిత్తపఞ్ఞా చేతోఫరణతా, దిబ్బచక్ఖుపఞ్ఞా ఆలోకఫరణతా, తమ్హా తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠితస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణం పచ్చవేక్ఖణనిమిత్త’’న్తి (విభ. ౮౦౪).

తఞ్హి వుట్ఠితసమాధిస్స పవత్తాకారగహణతో నిమిత్తన్తి వుత్తం. తత్థ చ పీతిఫరణతా సుఖఫరణతా ద్వే పాదా వియ, చేతోఫరణతా ఆలోకఫరణతా ద్వే హత్థా వియ, అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం మజ్ఝిమకాయో వియ, పచ్చవేక్ఖణనిమిత్తం సీసం వియ. ఇతి ఆయస్మా ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తత్థేరో పఞ్చఙ్గికం సమ్మాసమాధిం అఙ్గపచ్చఙ్గసమ్పన్నం పురిసం వియ కత్వా దస్సేసి.

ఛ అనుస్సతిట్ఠానానీతి పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో సతియో ఏవ అనుస్సతియో, పవత్తితబ్బట్ఠానస్మింయేవ పవత్తత్తా సద్ధాపబ్బజితస్స కులపుత్తస్స అనురూపా సతియోతిపి అనుస్సతియో, అనుస్సతియో ఏవ పీతిఆదీనం ఠానత్తా అనుస్సతిట్ఠానాని. కతమాని ఛ? బుద్ధానుస్సతి ధమ్మానుస్సతి సఙ్ఘానుస్సతి సీలానుస్సతి చాగానుస్సతి దేవతానుస్సతి (దీ. ని. ౩.౩౨౭). బోజ్ఝఙ్గాతి బోధియా, బోధిస్స వా అఙ్గా. ఇదం వుత్తం హోతి – యా ఏసా ధమ్మసామగ్గీ యాయ లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఉప్పజ్జమానాయ లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహనకామసుఖత్తకిలమథానుయోగఉచ్ఛేదసస్సతాభినివేసాదీనం అనేకేసం ఉపద్దవానం పటిపక్ఖభూతాయ సతిధమ్మవిచయవీరియపీతిపస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసఙ్ఖాతాయ ధమ్మసామగ్గియా అరియసావకో బుజ్ఝతీతి కత్వా బోధీతి వుచ్చతి. బుజ్ఝతీతి కిలేససన్తాననిద్దాయ వుట్ఠహతి, చత్తారి వా అరియసచ్చాని పటివిజ్ఝతి, నిబ్బానమేవ వా సచ్ఛికరోతి, తస్సా ధమ్మసామగ్గిసఙ్ఖాతాయ బోధియా అఙ్గాతిపి బోజ్ఝఙ్గా ఝానఙ్గమగ్గఙ్గాదయో వియ. యో పనేస యథావుత్తప్పకారాయ ఏతాయ ధమ్మసామగ్గియా బుజ్ఝతీతి కత్వా అరియసావకో బోధీతి వుచ్చతి, తస్స బోధిస్స అఙ్గాతిపి బోజ్ఝఙ్గా సేనఙ్గరథఙ్గాదయో వియ. తేనాహు అట్ఠకథాచరియా ‘‘బుజ్ఝనకస్స పుగ్గలస్స అఙ్గాతి వా బోజ్ఝఙ్గా’’తి. అపిచ ‘‘బోజ్ఝఙ్గాతి కేనట్ఠేన బోజ్ఝఙ్గా, బోధాయ సంవత్తన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా’’తిఆదినా (పటి. మ. ౨.౧౭) నయేన బోజ్ఝఙ్గట్ఠో వేదితబ్బో. అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసేహి ఆరకత్తా అరియభావకరత్తా అరియఫలపటిలాభకరత్తా చ అరియో. అట్ఠ అఙ్గాని అస్సాతి అట్ఠఙ్గికో. సోయం చతురఙ్గికా వియ సేనా, పఞ్చఙ్గికం వియ చ తూరియం అఙ్గమత్తమేవ హోతి, అఙ్గవినిముత్తో నత్థి. బోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గా లోకుత్తరా, దసుత్తరపరియాయేన పుబ్బభాగాపి లబ్భన్తి.

నవ పారిసుద్ధిపధానియఙ్గానీతి సీలవిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, చిత్తవిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, దిట్ఠివిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, ఞాణదస్సనవిసుద్ధి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, పఞ్ఞా పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం, విముత్తి పారిసుద్ధిపధానియఙ్గం (దీ. ని. ౩.౩౫౯). సీలవిసుద్ధీతి విసుద్ధిం పాపేతుం సమత్థం చతుపారిసుద్ధిసీలం. తఞ్హి దుస్సీల్యమలం విసోధేతి. పారిసుద్ధిపధానియఙ్గన్తి పరిసుద్ధభావస్స పధానం ఉత్తమం అఙ్గం. చిత్తవిసుద్ధీతి విపస్సనాయ పదట్ఠానభూతా పగుణా అట్ఠ సమాపత్తియో. తా హి కామచ్ఛన్దాదిచిత్తమలం విసోధేన్తి. దిట్ఠివిసుద్ధీతి సప్పచ్చయనామరూపదస్సనం. తఞ్హి సత్తదిట్ఠిమలం విసోధేతి. కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధీతి పచ్చయాకారఞాణం. తేన హి తీసు అద్ధాసు పచ్చయవసేన ధమ్మా పవత్తన్తీతి పస్సన్తో తీసుపి అద్ధాసు సత్తకఙ్ఖామలం వితరన్తో విసుజ్ఝతి. మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధీతి ఉదయబ్బయానుపస్సనక్ఖణే ఉప్పన్నా ఓభాసఞాణపీతిపస్సద్ధిసుఖఅధిమోక్ఖపగ్గహఉపట్ఠానఉపేక్ఖానికన్తీతి దస విపస్సనుపక్కిలేసా, న మగ్గో, వీథిపటిపన్నం ఉదయబ్బయఞాణం మగ్గోతి ఏవం మగ్గామగ్గే ఞాణం నామ. తేన హి అమగ్గమలం విసోధేతి. పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధీతి వీథిపటిపన్నం ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం భఙ్గానుపస్సనాఞాణం భయతుపట్ఠానానుపస్సనాఞాణం ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం అనులోమఞాణన్తి ఇమాని నవ విపస్సనాఞాణాని. తాని హి నిచ్చసఞ్ఞాదిమలం విసోధేన్తి. ఞాణదస్సనవిసుద్ధీతి చతుఅరియమగ్గపఞ్ఞా. సా హి సముచ్ఛేదతో సకసకమగ్గవజ్ఝకిలేసమలం విసోధేతి. పఞ్ఞాతి అరహత్తఫలపఞ్ఞా. విముత్తీతి అరహత్తఫలవిముత్తి.

దస కసిణాయతనానీతి ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతి ఉద్ధం అధో తిరియం అద్వయం అప్పమాణం, ఆపోకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… తేజోకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… వాయోకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… నీలకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… పీతకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… లోహితకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… ఓదాతకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… ఆకాసకసిణమేకో సఞ్జానాతి…పే… విఞ్ఞాణకసిణమేకో సఞ్జానాతి ఉద్ధం అధో తిరియం అద్వయం అప్పమాణ’’న్తి (అ. ని. ౧౦.౨౫; దీ. ని. ౩.౩౬౦) ఏవం వుత్తాని దస. ఏతాని హి సకలఫరణట్ఠేన కసిణాని, తదారమ్మణానం ధమ్మానం ఖేత్తట్ఠేన అధిట్ఠానట్ఠేన వా ఆయతనాని. ఉద్ధన్తి ఉపరిగగనతలాభిముఖం. అధోతి హేట్ఠాభూమితలాభిముఖం. తిరియన్తి ఖేత్తమణ్డలమివ సమన్తా పరిచ్ఛిన్నం. ఏకచ్చో హి ఉద్ధమేవ కసిణం వడ్ఢేతి ఏకచ్చో అధో, ఏకచ్చో సమన్తతో. ఏకోపి తేన తేన వా కారణేన ఏవం పసారేతి ఆలోకమివ రూపదస్సనకామో. తేన వుత్తం – ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతి ఉద్ధం అధో తిరియ’’న్తి (అ. ని. ౧౦.౨౫; దీ. ని. ౩.౩౬౦). అద్వయన్తి ఇదం పన ఏకస్స అఞ్ఞభావానుపగమనత్థం వుత్తం. యథా హి ఉదకం పవిట్ఠస్స సబ్బదిసాసు ఉదకమేవ హోతి న అఞ్ఞం, ఏవమేవ పథవీకసిణం పథవీకసిణమేవ హోతి, నత్థి తస్స అఞ్ఞకసిణసమ్భేదోతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అప్పమాణన్తి ఇదం తస్స తస్స ఫరణఅప్పమాణవసేన వుత్తం. తఞ్హి మనసా ఫరన్తో సకలమేవ ఫరతి, న ‘‘అయమస్స ఆది ఇదం మజ్ఝ’’న్తి పమాణం గణ్హాతీతి. ఆకాసకసిణన్తి కసిణుగ్ఘాటిమాకాసో పరిచ్ఛేదాకాసకసిణఞ్చ. విఞ్ఞాణకసిణన్తి కసిణుగ్ఘాటిమాకాసే పవత్తవిఞ్ఞాణం. తత్థ కసిణవసేన కసిణుగ్ఘాటిమాకాసే, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసవసేన తత్థ పవత్తవిఞ్ఞాణే ఉద్ధంఅధోతిరియతా వేదితబ్బా, పరిచ్ఛేదాకాసకసిణస్సపి వడ్ఢనీయత్తా తస్స వసేనపీతి.

౨౬. ఇదాని భావనాపభేదం దస్సేన్తో ద్వే భావనాతిఆదిమాహ. తత్థ లోకియాతిఆదీసు లోకో వుచ్చతి లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన వట్టం, తస్మిం పరియాపన్నభావేన లోకే నియుత్తాతి లోకియా, లోకియానం ధమ్మానం భావనా లోకియా. కిఞ్చాపి ధమ్మానం భావనాతి వోహారవసేన వుచ్చతి, తేహి పన విసుం భావనా నత్థి. తే ఏవ హి ధమ్మా భావియమానా భావనాతి వుచ్చన్తి. ఉత్తిణ్ణాతి ఉత్తరా, లోకే అపరియాపన్నభావేన లోకతో ఉత్తరాతి లోకుత్తరా.

రూపభవసఙ్ఖాతే రూపే అవచరన్తీతి రూపావచరా. కుసలసద్దో పనేత్థ ఆరోగ్యఅనవజ్జఛేకసుఖవిపాకేసు దిస్సతి. ‘‘కచ్చి ను భోతో కుసలం? కచ్చి భోతో అనామయ’’న్తిఆదీసు (జా. ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) ఆరోగ్యే. ‘‘కతమో పన, భన్తే, కాయసమాచారో కుసలో? యో ఖో, మహారాజ, కాయసమాచారో అనవజ్జో’’తి (మ. ని. ౨.౩౬౧) చ ‘‘పున చపరం, భన్తే, ఏతదానుత్తరియం, యథా భగవా ధమ్మం దేసేతి కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౪౫) చ ఏవమాదీసు అనవజ్జే. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, రాజకుమార, కుసలో త్వం రథస్స అఙ్గపచ్చఙ్గాన’’న్తి? (మ. ని. ౨.౮౭) ‘‘కుసలా నచ్చగీతస్స సిక్ఖితా చాతురిత్థియో’’తి (జా. ౨.౨౨.౯౪) చ ఆదీసు ఛేకే. ‘‘కుసలానం ధమ్మానం సమాదానహేతు ఏవమిదం పుఞ్ఞం పవడ్ఢతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౮౦) ‘‘కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా’’తి (ధ. స. ౪౩౧) చ ఆదీసు సుఖవిపాకే. స్వాయమిధ ఆరోగ్యేపి అనవజ్జేపి సుఖవిపాకేపి వట్టతి. వచనత్థో పనేత్థ కుచ్ఛితే పాపకే ధమ్మే సలయన్తి చలయన్తి కమ్పేన్తి విద్ధంసేన్తీతి కుసలా, కుచ్ఛితేన వా ఆకారేన సయన్తి పవత్తన్తీతి కుసా, తే అకుసలసఙ్ఖాతే కుసే లునన్తి ఛిన్దన్తీతి కుసలా, కుచ్ఛితానం వా సానతో తనుకరణతో కుసం, ఞాణం. తేన కుసేన లాతబ్బా గహేతబ్బా పవత్తేతబ్బాతి కుసలా, యథా వా కుసా ఉభయభాగగతం హత్థప్పదేసం లునన్తి, ఏవమిమేపి ఉప్పన్నానుప్పన్నభావేన ఉభయభాగగతం సంకిలేసపక్ఖం లునన్తి, తస్మా కుసా వియ లునన్తీతి కుసలా. తేసం రూపావచరకుసలానం భావనా. అరూపభవసఙ్ఖాతే అరూపే అవచరన్తీతి అరూపావచరా. తేభూమకవట్టే పరియాపన్నా అన్తోగధాతి పరియాపన్నా, తస్మిం న పరియాపన్నాతి అపరియాపన్నా, లోకుత్తరా.

కామావచరకుసలానం ధమ్మానం భావనా కస్మా న వుత్తాతి చే? అప్పనాప్పత్తాయ ఏవ భావనాయ అభిధమ్మే భావనాతి అధిప్పేతత్తా. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘యోగవిహితేసు వా కమ్మాయతనేసు యోగవిహితేసు వా సిప్పాయతనేసు యోగవిహితేసు వా విజ్జాట్ఠానేసు కమ్మస్సకతం వా సచ్చానులోమికం వా రూపం అనిచ్చన్తి వా, వేదనా అనిచ్చాతి వా, సఞ్ఞా అనిచ్చాతి వా, సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి వా, విఞ్ఞాణం అనిచ్చన్తి వా యం ఏవరూపం అనులోమికం ఖన్తిం దిట్ఠిం రుచిం ముదిం పేక్ఖం ధమ్మనిజ్ఝానక్ఖన్తిం పరతో అసుత్వా పటిలభతి, అయం వుచ్చతి చిన్తామయా పఞ్ఞా. యోగవిహితేసు వా కమ్మాయతనేసు…పే… ధమ్మనిజ్ఝానక్ఖన్తిం పరతో సుత్వా పటిలభతి, అయం వుచ్చతి సుతమయా పఞ్ఞా. సబ్బాపి సమాపన్నస్స పఞ్ఞా భావనామయా పఞ్ఞా’’తి (విభ. ౭౬౮).

సా పన కామావచరభావనా ఆవజ్జనభవఙ్గపాతేహి అన్తరితత్తా భావనాతి న వుత్తాతి వేదితబ్బా. సబ్బేసం పన పుఞ్ఞానం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థూనం అన్తోగధత్తా ఉపచారసమాధివిపస్సనాసమాధీనం భావనామయపుఞ్ఞతా సిద్ధా. ఇధ పన లోకియభావనాయ ఏవ సఙ్గహితా. రూపారూపావచరానం తివిధభావే హీనాతి లామకా. హీనుత్తమానం మజ్ఝే భవా మజ్ఝా, మజ్ఝిమాతిపి పాఠో. పధానభావం నీతాతి పణీతా, ఉత్తమాతి అత్థో. ఆయూహనవసేన అయం హీనమజ్ఝిమపణీతతా వేదితబ్బా. యస్సా హి ఆయూహనక్ఖణే ఛన్దో వా హీనో హోతి వీరియం వా చిత్తం వా వీమంసా వా, సా హీనా నామ. యస్సా తే ధమ్మా మజ్ఝిమా, సా మజ్ఝిమా నామ. యస్సా తే ధమ్మా పణీతా, సా పణీతా నామ. ముదుకేహి వా ఇన్ద్రియేహి సమ్పయుత్తా హీనా నామ, మజ్ఝిమేహి ఇన్ద్రియేహి సమ్పయుత్తా మజ్ఝిమా, అధిమత్తేహి ఇన్ద్రియేహి సమ్పయుత్తా పణీతా నామ. అపరియాపన్నాయ హీనమజ్ఝిమత్తాభావా పణీతతా ఏవ వుత్తా. సా హి ఉత్తమట్ఠేన అతప్పకట్ఠేన చ పణీతా.

౨౭. పఠమభావనాచతుక్కే భావేతీతి ఏకస్మింయేవ ఖణే తథా తథా పటివిజ్ఝన్తో అరియమగ్గం భావేతి. దుతియభావనాచతుక్కే ఏసనాభావనాతి అప్పనాపుబ్బభాగే భావనా. సా హి అప్పనం ఏసన్తి ఏతాయాతి ఏసనాతి వుత్తా. పటిలాభభావనాతి అప్పనాభావనా. సా హి తాయ ఏసనాయ పటిలబ్భతీతి పటిలాభోతి వుత్తా. ఏకరసాభావనాతి పటిలాభే వసీభావం పత్తుకామస్స పయోగకాలే భావనా. సా హి తేన తేన పహానేన తేహి తేహి కిలేసేహి విముత్తత్తా విముత్తిరసేన ఏకరసాతి కత్వా ఏకరసాతి వుత్తా. ఆసేవనాభావనాతి పటిలాభే వసిప్పత్తస్స యథారుచి పరిభోగకాలే భావనా. సా హి భుసం సేవీయతీతి ఆసేవనాతి వుత్తా. కేచి పన ‘‘ఆసేవనాభావనా వసీకమ్మం, ఏకరసాభావనా సబ్బత్థికా’’తి వణ్ణయన్తి. చతుక్కవిభాగే సమాధిం సమాపజ్జన్తానన్తి వత్తమానసమీపే వత్తమానవచనం. తత్థ జాతాతి తస్మిం పుబ్బభాగే జాతా. ఏకరసా హోన్తీతి అప్పనుప్పాదనే సమానకిచ్చా హోన్తి. సమాధిం సమాపన్నానన్తి అప్పితప్పనానం. తత్థ జాతాతి తస్సా అప్పనాయ జాతా. అఞ్ఞమఞ్ఞం నాతివత్తన్తీతి సమప్పవత్తియా అఞ్ఞమఞ్ఞం నాతిక్కమన్తి. అధిమోక్ఖట్ఠేన సద్ధిన్ద్రియం భావయతోతిఆదీసు ఏకక్ఖణేపి ఏకేకస్స ఇన్ద్రియస్స సకసకకిచ్చకరణే తంతంనిస్సయవసేన సకసకకిచ్చకారకాని సేసానిపి ఇన్ద్రియాని విముత్తిరసేన ఏకరసా హోన్తీతి విముత్తిరసేనేవ ఏకరసట్ఠేన భావనా. బలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గేసుపి ఏసేవ నయో. ఏకరసాతి చ లిఙ్గవిపల్లాసో కతో.

ఇధ భిక్ఖూతి ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖు. సంసారే భయం ఇక్ఖతీతి భిక్ఖు. పుబ్బణ్హసమయన్తిఆదీసు అచ్చన్తసంయోగత్థే ఉపయోగవచనం, అత్థతో పన భుమ్మమేవ, దివసస్స పుబ్బకాలేతి అత్థో. ఆసేవతీతి వసిప్పత్తం సమాధిం భుసం సేవతి. మజ్ఝన్హికసమయన్తి దివసస్స మజ్ఝకాలే. సాయన్హసమయన్తి దివసస్స సాయన్హకాలే. పురేభత్తన్తి దివాభత్తతో పురేకాలే. పచ్ఛాభత్తన్తి దివాభత్తతో పచ్ఛాకాలే. పురిమేపి యామేతి రత్తియా పఠమే కోట్ఠాసే. కాళేతి కాళపక్ఖే. జుణ్హేతి సుక్కపక్ఖే. పురిమేపి వయోఖన్ధేతి పఠమే వయోకోట్ఠాసే, పఠమవయేతి అత్థో. తీసు చ వయేసు వస్ససతాయుకస్స పురిసస్స ఏకేకస్మిం వయే చతుమాసాధికాని తేత్తింస వస్సాని హోన్తి.

౨౮. తతియభావనాచతుక్కే తత్థ జాతానం ధమ్మానం అనతివత్తనట్ఠేనాతి తత్థ నేక్ఖమ్మాదీసు భావనావిసేసేసు జాతానం సమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతానం యుగనద్ధధమ్మానం అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతిక్కమనభావేన. ఇన్ద్రియానం ఏకరసట్ఠేనాతి తత్థేవ సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం నానాకిలేసేహి విముత్తత్తా విముత్తిరసేన ఏకరసభావేన. తదుపగవీరియవాహనట్ఠేనాతి తేసం అనతివత్తనఏకరసభావానం అనుచ్ఛవికస్స వీరియస్స వాహనభావేన. ఆసేవనట్ఠేనాతి యా తస్స తస్మిం సమయే పవత్తా ఆసేవనా. తస్సా ఆసేవనాయ ఆసేవనభావేన.

రూపసఞ్ఞన్తి కుసలవిపాకకిరియవసేన పఞ్చదసవిధం రూపావచరజ్ఝానసఙ్ఖాతం రూపసఞ్ఞం. రూపావచరజ్ఝానమ్పి హి రూపన్తి వుచ్చతి ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౧౭౪; అ. ని. ౮.౬౬; ధ. స. ౨౪౮), తస్స ఝానస్స ఆరమ్మణమ్పి ‘‘బహిద్ధా రూపాని పస్సతి సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౧౭౩; అ. ని. ౮.౬౫-౬౬; ధ. స. ౨౪౭, ౨౪౯). రూపావచరజ్ఝానఞ్హి సఞ్ఞాసీసేన రూపే సఞ్ఞాతి కత్వా రూపసఞ్ఞాతి వుచ్చతి. పటిఘసఞ్ఞన్తి కుసలవిపాకా పఞ్చ, అకుసలవిపాకా పఞ్చాతి ఏవం దసవిధం పటిఘసఞ్ఞం. ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా హి సఞ్ఞా చక్ఖాదీనం వత్థూనం రూపాదీనం ఆరమ్మణానఞ్చ పటిఘాతేన ఉప్పన్నత్తా పటిఘసఞ్ఞాతి వుచ్చతి. రూపసఞ్ఞా సద్దసఞ్ఞా గన్ధసఞ్ఞా రససఞ్ఞా ఫోట్ఠబ్బసఞ్ఞాతిపి ఏతిస్సా ఏవ నామం. నానత్తసఞ్ఞన్తి అట్ఠ కామావచరకుసలసఞ్ఞా, ద్వాదస అకుసలసఞ్ఞా, ఏకాదస కామావచరకుసలవిపాకసఞ్ఞా, ద్వే అకుసలవిపాకసఞ్ఞా, ఏకాదస కామావచరకిరియసఞ్ఞాతి ఏవం చతుచత్తాలీసవిధం నానత్తసఞ్ఞం. సా హి నానత్తే నానాసభావే రూపసద్దాదిభేదే గోచరే పవత్తా సఞ్ఞాతి నానత్తసఞ్ఞా, చతుచత్తాలీసభేదతో నానత్తా నానాసభావా అఞ్ఞమఞ్ఞం అసదిసా సఞ్ఞాతి వా నానత్తసఞ్ఞాతి వుచ్చతి. సఞ్ఞాబహుకత్తేపి జాతిగ్గహణేన ఏకవచనం కతం.

నిచ్చసఞ్ఞన్తి నిచ్చన్తి సఞ్ఞం నిచ్చసఞ్ఞం. ఏవం సుఖసఞ్ఞం అత్తసఞ్ఞం. నన్దిన్తి సప్పీతికం తణ్హం. రాగన్తి నిప్పీతికం తణ్హం. సముదయన్తి రాగస్స సముదయం. అథ వా భఙ్గానుపస్సనాయ భఙ్గస్సేవ దస్సనతో సఙ్ఖారానం ఉదయం. ఆదానన్తి నిబ్బత్తనవసేన కిలేసానం, అదోసదస్సావితాయ సఙ్ఖతారమ్మణస్స వా ఆదానం. ఘనసఞ్ఞన్తి సన్తతివసేన ఘనన్తి సఞ్ఞం. ఆయూహనన్తి సఙ్ఖారానం అత్థాయ పయోగకరణం. ధువసఞ్ఞన్తి థిరన్తి సఞ్ఞం. నిమిత్తన్తి నిచ్చనిమిత్తం. పణిధిన్తి సుఖపత్థనం. అభినివేసన్తి అత్థి అత్తాతి అభినివేసం. సారాదానాభినివేసన్తి నిచ్చసారత్తసారగహణాభినివేసం. సమ్మోహాభినివేసన్తి ‘‘అహోసిం ను ఖో అహం అతీతమద్ధాన’’న్తిఆదివసేన (సం. ని. ౨.౨౦) ‘‘ఇస్సరతో లోకో సమ్భోతీ’’తిఆదివసేన చ సమ్మోహాభినివేసం. ఆలయాభినివేసన్తి ఆదీనవాదస్సనేన అల్లీయితబ్బమిదన్తి అభినివేసం. అప్పటిసఙ్ఖన్తి అనుపాయగహణం. సఞ్ఞోగాభినివేసన్తి కామయోగాదికం కిలేసప్పవత్తిం.

దిట్ఠేకట్ఠేతి దిట్ఠీహి సహ ఏకస్మిం ఠితాతి దిట్ఠేకట్ఠా. తే దిట్ఠేకట్ఠే. కిలేసేన్తి ఉపతాపేన్తి, విబాధేన్తి వాతి కిలేసా. తే కిలేసే. దువిధఞ్హి ఏకట్ఠం పహానేకట్ఠం సహజేకట్ఠఞ్చ. పహానేకట్ఠం సక్కాయదిట్ఠిపముఖాహి తేసట్ఠియా దిట్ఠీహి సహ (పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౧౮) యావ సోతాపత్తిమగ్గేన పహానా, తావ ఏకస్మిం పుగ్గలే ఠితాతి అత్థో. ఇదమిధాధిప్పేతం. దససు హి కిలేసేసు ఇధ దిట్ఠికిలేసోయేవ ఆగతో. సేసేసు పన అపాయగమనీయో లోభో దోసో మోహో మానో విచికిచ్ఛా థినం ఉద్ధచ్చం అహిరికం అనోత్తప్పన్తి నవ కిలేసా దిట్ఠియా సహ పహానేకట్ఠా హుత్వా సోతాపత్తిమగ్గేన పహీయన్తి, రాగదోసమోహపముఖేసు వా దియడ్ఢేసు కిలేససహస్సేసు సోతాపత్తిమగ్గేన దిట్ఠియా పహీయమానాయ దిట్ఠియా సహ అపాయగమనీయా సబ్బకిలేసా పహానేకట్ఠవసేన పహీయన్తి, సహజేకట్ఠే దిట్ఠియా సహ ఏకస్మిం చిత్తే ఠితాతి అత్థో. సోతాపత్తిమగ్గేన హి ద్వీసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తఅసఙ్ఖారికచిత్తేసు పహీయమానేసు తేహి సహజాతో లోభో మోహో ఉద్ధచ్చం అహిరికం అనోత్తప్పన్తి ఇమే కిలేసా సహజేకట్ఠవసేన పహీయన్తి, ద్వీసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తససఙ్ఖారికచిత్తేసు పహీయమానేసు తేహి సహజాతో లోభో మోహో థినం ఉద్ధచ్చం అహిరికం అనోత్తప్పన్తి ఇమే కిలేసా సహజేకట్ఠవసేన పహీయన్తి. ఓళారికే కిలేసేతి ఓళారికభూతే కామరాగబ్యాపాదే. అనుసహగతే కిలేసేతి సుఖుమభూతే కామరాగబ్యాపాదే. సబ్బకిలేసేతి మగ్గత్తయేన పహీనావసేసే.

వీరియం వాహేతీతి యోగావచరో వీరియం పవత్తేతి. హేట్ఠా ఏసనాపటిలాభఏకరసఆసేవనవచనాని భావనానం విసేసదస్సనత్థం వుత్తాని ‘‘ఏవంభూతా చ భావనా’’తి. ఇధ ‘‘తత్థ జాతానం ధమ్మానం అనతివత్తనట్ఠేన ఇన్ద్రియానం ఏకరసట్ఠేన తదుపగవీరియవాహనట్ఠేన ఆసేవనట్ఠేనా’’తి వచనాని భావనాహేతుదస్సనత్థం వుత్తాని ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ హేతునా భావనా’’తి. హేట్ఠా ఆసేవనాభావనాతి నానాక్ఖణవసేన వుత్తా, ఇధ ఆసేవనట్ఠేన భావనాతి ఏకక్ఖణవసేనాతి విసేసో. రూపం పస్సన్తో భావేతీతిఆదీసు రూపాదీని పస్సితబ్బాకారేన పస్సన్తో భావేతబ్బం భావనం భావేతీతి అత్థో. ఏకరసా హోన్తీతి విముత్తిరసేన, కిచ్చరసేన వా ఏకరసా హోన్తి. విముత్తిరసోతి సమ్పత్తిరసో. కిచ్చసమ్పత్తిఅత్థేన రసో నామ పవుచ్చతీతి హి వుత్తన్తి.

భావేతబ్బనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సచ్ఛికాతబ్బనిద్దేసవణ్ణనా

౨౯. సచ్ఛికాతబ్బనిద్దేసే దస ఏకుత్తరవిస్సజ్జనాని పటిలాభసచ్ఛికిరియావసేన వుత్తాని. తత్థ అకుప్పా చేతోవిముత్తీతి అరహత్తఫలవిముత్తి. సా హి న కుప్పతి న చలతి న పరిహాయతీతి అకుప్పా, సబ్బకిలేసేహి చిత్తస్స విముత్తత్తా చేతోవిముత్తీతి వుచ్చతి. విజ్జాతి తిస్సో విజ్జా. విముత్తీతి దసుత్తరపరియాయేన అరహత్తఫలం వుత్తం, సఙ్గీతిపరియాయేన పన ‘‘విముత్తీతి ద్వే విముత్తియో చిత్తస్స చ అధిముత్తి నిబ్బానఞ్చా’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౪) వుత్తం. ఏత్థ చ అట్ఠ సమాపత్తియో నీవరణాదీహి సుట్ఠు విముత్తత్తా విముత్తి నామ, నిబ్బానం సబ్బసఙ్ఖతతో విముత్తత్తా విముత్తి నామ. తిస్సో విజ్జాతి పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం విజ్జా సత్తానం చుతూపపాతే ఞాణం విజ్జా ఆసవానం ఖయే ఞాణం విజ్జా. తమవిజ్ఝనట్ఠేన విజ్జా, విదితకరణట్ఠేనాపి విజ్జా. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణఞ్హి ఉప్పజ్జమానం పుబ్బేనివాసం ఛాదేత్వా ఠితం తమం విజ్ఝతి, పుబ్బేనివాసఞ్చ విదితం కరోతీతి విజ్జా. చుతూపపాతే ఞాణం చుతిపటిసన్ధిచ్ఛాదకం తమం విజ్ఝతి, చుతూపపాతఞ్చ విదితం కరోతీతి విజ్జా. ఆసవానం ఖయే ఞాణం చతుసచ్చచ్ఛాదకం తమం విజ్ఝతి, చతుసచ్చధమ్మే చ విదితం కరోతీతి విజ్జా. చత్తారి సామఞ్ఞఫలానీతి సోతాపత్తిఫలం, సకదాగామిఫలం, అనాగామిఫలం, అరహత్తఫలం. పాపధమ్మే సమేతి వినాసేతీతి సమణో, సమణస్స భావో సామఞ్ఞం. చతున్నం అరియమగ్గానమేతం నామం. సామఞ్ఞస్స ఫలాని సామఞ్ఞఫలాని.

పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధాతి సీలక్ఖన్ధో, సమాధిక్ఖన్ధో, పఞ్ఞాక్ఖన్ధో, విముత్తిక్ఖన్ధో, విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధో. ధమ్మక్ఖన్ధాతి ధమ్మవిభాగా ధమ్మకోట్ఠాసా. సీలక్ఖన్ధాదీసుపి ఏసేవ నయో. లోకియలోకుత్తరా సీలసమాధిపఞ్ఞా ఏవ సీలసమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధా. సముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తియో ఏవ విముత్తిక్ఖన్ధో. తివిధా విముత్తిపచ్చవేక్ఖణా ఏవ విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధో. సో లోకియో ఏవ. జాననట్ఠేన ఞాణమేవ దస్సనట్ఠేన దస్సనన్తి ఞాణదస్సనం, విముత్తీనం ఞాణదస్సనం విముత్తిఞాణదస్సనన్తి వుచ్చతి. విక్ఖమ్భనతదఙ్గవిముత్తియో పన సమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధేహేవ సఙ్గహితా. ఇమే పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధా సేక్ఖానం సేక్ఖా, అసేక్ఖానం అసేక్ఖాతి వుత్తా. ఏతేసు హి లోకియా చ నిస్సరణవిముత్తి చ నేవసేక్ఖానాసేక్ఖా. సేక్ఖా హోన్తాపి సేక్ఖానం ఇమే ఇతి సేక్ఖా, అసేక్ఖానం ఇమే ఇతి అసేక్ఖాతి వుచ్చన్తి. ‘‘సేక్ఖేన విముత్తిక్ఖన్ధేన సమన్నాగతో హోతీ’’తి ఏత్థ పన నిస్సరణవిముత్తియా ఆరమ్మణకరణవసేన సమన్నాగతోతి వేదితబ్బో. ఛ అభిఞ్ఞాతి ఛ అధికాని ఞాణాని. కతమా ఛ? ఇద్ధివిధఞాణం, దిబ్బసోతధాతుఞాణం, పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం, చేతోపరియఞాణం, దిబ్బచక్ఖుఞాణం, ఆసవానం ఖయే ఞాణన్తి ఇమా ఛ.

సత్త ఖీణాసవబలానీతి ఖీణా ఆసవా అస్సాతి ఖీణాసవో, ఖీణాసవస్స బలాని ఖీణాసవబలాని. కతమాని సత్త? వుత్తాని భగవతా –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో అనిచ్చతో సబ్బే సఙ్ఖారా యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠా హోన్తి. యమ్పి, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో అనిచ్చతో సబ్బే సఙ్ఖారా యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠా హోన్తి, ఇదమ్పి, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో బలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ ఖీణాసవో భిక్ఖు ఆసవానం ఖయం పటిజానాతి ‘ఖీణా మే ఆసవా’తి.

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో అఙ్గారకాసూపమా కామాతి యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠా హోన్తి. యమ్పి, భిక్ఖవే…పే… ఇదమ్పి ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో బలం హోతి…పే….

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో వివేకనిన్నం చిత్తం హోతి వివేకపోణం వివేకపబ్భారం వివేకట్ఠం నేక్ఖమ్మాభిరతం బ్యన్తీభూతం సబ్బసో ఆసవట్ఠానియేహి ధమ్మేహి. యమ్పి, భిక్ఖవే…పే… ఇదమ్పి ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో బలం హోతి…పే….

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో చత్తారో సతిపట్ఠానా భావితా హోన్తి సుభావితా. పఞ్చిన్ద్రియాని భావితాని హోన్తి సుభావితాని. సత్త బోజ్ఝఙ్గా భావితా హోన్తి సుభావితా. అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో భావితో హోతి సుభావితో. యమ్పి, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో భావితో హోతి సుభావితో, ఇదమ్పి ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో బలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ ఖీణాసవో భిక్ఖు ఆసవానం ఖయం పటిజానాతి ‘ఖీణా మే ఆసవా’’’తి (అ. ని. ౧౦.౯౦; దీ. ని. ౩.౩౫౭; పటి. మ. ౨.౪౪).

తత్థ పఠమేన బలేన దుక్ఖసచ్చపటివేధో, దుతియేన సముదయసచ్చపటివేధో, తతియేన నిరోధసచ్చపటివేధో, చతూహి మగ్గసచ్చపటివేధో పకాసితో హోతి.

అట్ఠ విమోక్ఖాతి ఆరమ్మణే అధిముచ్చనట్ఠేన పచ్చనీకధమ్మేహి చ సుట్ఠు ముచ్చనట్ఠేన విమోక్ఖా. ‘‘కతమే అట్ఠ? రూపీ రూపాని పస్సతి, అయం పఠమో విమోక్ఖో. అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతి, అయం దుతియో విమోక్ఖో. ‘సుభ’న్తేవ అధిముత్తో హోతి, అయం తతియో విమోక్ఖో. సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా ‘అనన్తో ఆకాసో’తి ఆకాసానఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, అయం చతుత్థో విమోక్ఖో. సబ్బసో ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘అనన్తం విఞ్ఞాణ’న్తి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, అయం పఞ్చమో విమోక్ఖో. సబ్బసో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మ ‘నత్థి కిఞ్చీ’తి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, అయం ఛట్ఠో విమోక్ఖో. సబ్బసో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, అయం సత్తమో విమోక్ఖో. సబ్బసో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మ సఞ్ఞావేదయితనిరోధం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, అయం అట్ఠమో విమోక్ఖో’’తి (దీ. ని. ౨.౧౭౪; ౩.౩౫౮; అ. ని. ౮.౬౬).

నవ అనుపుబ్బనిరోధాతి నవ అనుపటిపాటియా నిరోధా. ‘‘కతమే నవ? పఠమం ఝానం సమాపన్నస్స కామసఞ్ఞా నిరుద్ధా హోతి, దుతియం ఝానం సమాపన్నస్స వితక్కవిచారా నిరుద్ధా హోన్తి, తతియం ఝానం సమాపన్నస్స పీతి నిరుద్ధా హోతి, చతుత్థం ఝానం సమాపన్నస్స అస్సాసపస్సాసా నిరుద్ధా హోన్తి, ఆకాసానఞ్చాయతనం సమాపన్నస్స రూపసఞ్ఞా నిరుద్ధా హోతి, విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమాపన్నస్స ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞా నిరుద్ధా హోతి, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమాపన్నస్స విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసఞ్ఞా నిరుద్ధా హోతి, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమాపన్నస్స ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞా నిరుద్ధా హోతి, సఞ్ఞావేదయితనిరోధం సమాపన్నస్స సఞ్ఞా చ వేదనా చ నిరుద్ధా హోన్తీ’’తి (అ. ని. ౯.౩౧; దీ. ని. ౩.౩౪౪, ౩౫౯).

దస అసేక్ఖా ధమ్మాతి ఉపరి సిక్ఖితబ్బాభావతో న సిక్ఖన్తీతి అసేక్ఖా. అథ వా తీసు సిక్ఖాసు సిక్ఖన్తీతి సేక్ఖా, వుద్ధిప్పత్తా సేక్ఖాతి అసేక్ఖా, అరహన్తో. అసేక్ఖానం ఇమే ఇతి అసేక్ఖా. ‘‘కతమే దస? అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠి, అసేక్ఖో సమ్మాసఙ్కప్పో, అసేక్ఖా సమ్మావాచా, అసేక్ఖో సమ్మాకమ్మన్తో, అసేక్ఖో సమ్మాఆజీవో, అసేక్ఖో సమ్మావాయామో, అసేక్ఖా సమ్మాసతి, అసేక్ఖో సమ్మాసమాధి, అసేక్ఖం సమ్మాఞాణం, అసేక్ఖా సమ్మావిముత్తీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౮, ౩౬౦). అసేక్ఖం సమ్మాఞాణన్తి అరహత్తఫలపఞ్ఞం ఠపేత్వా సేసలోకియపఞ్ఞా. సమ్మావిముత్తీతి అరహత్తఫలవిముత్తి. అట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౪౮) పన వుత్తం –

‘‘అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠీతిఆదయో సబ్బేపి ఫలసమ్పయుత్తధమ్మా ఏవ. ఏత్థ చ సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాఞాణన్తి ద్వీసు ఠానేసు పఞ్ఞావ కథితా. సమ్మావిముత్తీతి ఇమినా పన పదేన వుత్తావసేసా ఫలసమాపత్తిధమ్మా సఙ్గహితా’’తి.

సబ్బం, భిక్ఖవే, సచ్ఛికాతబ్బన్తిఆదీసు ఆరమ్మణసచ్ఛికిరియా వేదితబ్బా. రూపం పస్సన్తో సచ్ఛికరోతీతిఆదీసు రూపాదీని లోకియాని పస్సితబ్బాకారేన పస్సన్తో తానేవ రూపాదీని ఆరమ్మణసచ్ఛికిరియాయ సచ్ఛికరోతి, రూపాదీని వా పస్సితబ్బాకారేన పస్సన్తో తేన హేతునా సచ్ఛికాతబ్బం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతి. పస్సన్తోతి హి పదం హేతుఅత్థేపి అక్ఖరచిన్తకా ఇచ్ఛన్తి. అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియాదీని పన లోకుత్తరాని పచ్చవేక్ఖణవసేన పస్సన్తో తానేవ ఆరమ్మణసచ్ఛికిరియాయ సచ్ఛికరోతి. ‘‘అమతోగధం నిబ్బానం పరియోసానట్ఠేన సచ్ఛికరోతీ’’తి ఇదం పరిఞ్ఞేయ్యపహాతబ్బసచ్ఛికాతబ్బభావేతబ్బేసు సచ్ఛికాతబ్బత్తా ఉజుకమేవ. యే యే ధమ్మా సచ్ఛికతా హోన్తి, తే తే ధమ్మా ఫస్సితా హోన్తీతి ఆరమ్మణసచ్ఛికిరియాయ సచ్ఛికతా ఆరమ్మణఫస్సేన ఫుట్ఠా హోన్తి, పటిలాభసచ్ఛికిరియాయ సచ్ఛికతా పటిలాభఫస్సేన ఫుట్ఠా హోన్తీతి.

సచ్ఛికాతబ్బనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

హానభాగియచతుక్కనిద్దేసవణ్ణనా

౩౦. ఇదాని యస్మా హానభాగియాదితా ఏకేకస్సేవ సమాధిస్స అవత్థాభేదేన హోతి, తస్మా హానభాగియచతుక్కం ఏకతోయేవ నిద్దిట్ఠం. తత్థ పఠమస్స ఝానస్స లాభిన్తి పఠమస్స ఝానస్స లాభినో. సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం. లాభో సచ్ఛికిరియా అస్స అత్థీతి లాభీతి వుచ్చతి. కామసహగతాతి ఏత్థ సహగతసద్దస్స ఆరమ్మణత్థో అధిప్పేతో, వత్థుకామకిలేసకామారమ్మణాతి అత్థో. సఞ్ఞామనసికారాతి జవనసఞ్ఞా చ తదావజ్జనమనసికారో చ, సఞ్ఞాసమ్పయుత్తమనసికారోపి వట్టతి. సముదాచరన్తీతి పవత్తన్తి. ధమ్మోతి పఠమజ్ఝానధమ్మో. ఝానా పరిహాయన్తో తీహి కారణేహి పరిహాయతి కిలేససముదాచారేన వా అసప్పాయకిరియాయ వా అననుయోగేన వా. కిలేససముదాచారేన పరిహాయన్తో సీఘం పరిహాయతి, కమ్మారామతాభస్సారామతానిద్దారామతాసఙ్గణికారామతానుయోగవసేన అసప్పాయకిరియాయ పరిహాయన్తో దన్ధం పరిహాయతి, గేలఞ్ఞపచ్చయవేకల్లాదినా పలిబోధేన అభిక్ఖణం అసమాపజ్జన్తో అననుయోగేన పరిహాయన్తోపి దన్ధం పరిహాయతి. ఇధ పన బలవకారణమేవ దస్సేన్తో కిలేససముదాచారమేవాహ. దుతియజ్ఝానాదీహి పన పరిహాయన్తో హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝాననికన్తిసముదాచారేనపి పరిహాయతి. కిత్తావతా పరిహీనో హోతీతి? యదా న సక్కోతి సమాపజ్జితుం, ఏత్తావతా పరిహీనో హోతీతి. తదనుధమ్మతాతి అనుపవత్తో ధమ్మో అనుధమ్మో, ఝానం అధికం కత్వా పవత్తస్స నికన్తిధమ్మస్సేతం అధివచనం. అనుధమ్మో ఏవ అనుధమ్మతా, తస్స ఝానస్స అనుధమ్మతా తదనుధమ్మతా. సతీతి నికన్తి. సన్తిట్ఠతీతి పతిట్ఠాతి. తం పఠమజ్ఝానం అనువత్తమానా నికన్తి పవత్తతీతి వుత్తం హోతి. అవితక్కసహగతాతి దుతియజ్ఝానారమ్మణా. తఞ్హి నత్థేత్థ వితక్కోతి అవితక్కన్తి వుచ్చతి. నిబ్బిదాసహగతాతి విపస్సనారమ్మణా. సా హి సఙ్ఖారేసు నిబ్బిన్దనతో నిబ్బిదాతి వుచ్చతి. ‘‘నిబ్బిన్దం విరజ్జతీ’’తి (మహావ. ౨౩; సం. ని. ౩.౬౧) హి వుత్తం. విరాగూపసంహితాతి అరియమగ్గపటిసఞ్ఞుత్తా విపస్సనా. విపస్సనా హి సిఖాప్పత్తా మగ్గవుట్ఠానం పాపేతి. తస్మా విపస్సనారమ్మణా సఞ్ఞామనసికారా ‘‘విరాగూపసంహితా’’తి వుచ్చన్తి, ‘‘విరాగా విముచ్చతీ’’తి హి వుత్తం.

వితక్కసహగతాతి వితక్కవసేన పఠమజ్ఝానారమ్మణా. ఉపేక్ఖాసుఖసహగతాతి తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ చ సుఖవేదనాయ చ వసేన తతియజ్ఝానారమ్మణా. పీతిసుఖసహగతాతి పీతియా చ సుఖవేదనాయ చ వసేన దుతియజ్ఝానారమ్మణా. అదుక్ఖమసుఖసహగతాతి ఉపేక్ఖావేదనావసేన చతుత్థజ్ఝానారమ్మణా. సా హి వేదనా న దుక్ఖా న సుఖాతి అదుక్ఖమసుఖాతి వుచ్చతి, మ-కారో పనేత్థ పదసన్ధివసేన వుత్తో. రూపసహగతాతి రూపజ్ఝానారమ్మణా. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనే ఠితస్స హానభాగియఠితిభాగియనిబ్బేధభాగియత్తేసు విజ్జమానేసుపి విసేసభాగియత్తాభావా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం న నిద్దిట్ఠం. సబ్బోపి చేస లోకియో సమాధి పమాదవిహారిస్స ముదిన్ద్రియస్స హానభాగియో హోతి, అప్పమాదవిహారిస్స ముదిన్ద్రియస్స ఠితిభాగియో హోతి, తణ్హాచరితస్స తిక్ఖిన్ద్రియస్స విసేసభాగియో హోతి, దిట్ఠిచరితస్స తిక్ఖిన్ద్రియస్స నిబ్బేధభాగియో హోతీతి వుచ్చతి.

హానభాగియచతుక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

లక్ఖణత్తికనిద్దేసవణ్ణనా

౩౧. ఇదాని యస్మా ఏకేకోపి లోకియధమ్మో తిలక్ఖణబ్భాహతో, తస్మా లక్ఖణత్తికం ఏకతో నిద్దిట్ఠం. తత్థ అనిచ్చం ఖయట్ఠేనాతి తత్థ తత్థేవ ఖీయనభావేన అనిచ్చం. ‘‘ఖయధమ్మత్తా, వయధమ్మత్తా, విరాగధమ్మత్తా, నిరోధధమ్మత్తా అనిచ్చ’’న్తి ఏకే. దుక్ఖం భయట్ఠేనాతి సప్పటిభయతాయ దుక్ఖం. యఞ్హి అనిచ్చం, తం భయావహం హోతి సీహోపమసుత్తే (సం. ని. ౩.౭౮) దేవానం వియ. ‘‘జాతిజరాబ్యాధిమరణభయట్ఠేన దుక్ఖ’’న్తి ఏకే. అనత్తా అసారకట్ఠేనాతి ‘‘అత్తా నివాసీ కారకో వేదకో సయంవసీ’’తి ఏవం పరికప్పితస్స అత్తసారస్స అభావేన అనత్తా. యఞ్హి అనిచ్చం దుక్ఖం, తం అత్తనోపి అనిచ్చతం వా ఉదయబ్బయపీళనం వా ధారేతుం న సక్కోతి, కుతో తస్స కారకాదిభావో. వుత్తఞ్చ ‘‘రూపఞ్చ హిదం, భిక్ఖవే, అత్తా అభవిస్స, నయిదం రూపం ఆబాధాయ సంవత్తేయ్యా’’తిఆది (మహావ. ౨౦). ‘‘అత్తసారనిచ్చసారవిరహితత్తా అనత్తా’’తి ఏకే.

లక్ఖణత్తికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుక్ఖసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

౩౨-౩౩.

అరియసచ్చచతుక్కమ్పి తథట్ఠేన సచ్చానం ఏకసమ్బన్ధత్తా ఏకతో ఏవ నిద్దిట్ఠం. తత్థ తత్థాతి తేసు చతూసు అరియసచ్చేసు. కతమన్తి కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. దుక్ఖం అరియసచ్చన్తి పుచ్ఛితధమ్మనిదస్సనం. తత్థ జాతిపి దుక్ఖాతిఆదీసు జాతిసద్దస్స తావ అనేకే అత్థా పవేదితా. యథాహ –

‘‘భవో కులం నికాయో చ, సీలం పఞ్ఞత్తి లక్ఖణం;

పసూతి సన్ధి చేవాతి, జాతిఅత్థా పవేదితా’’.

తథా హిస్స ‘‘ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో’’తిఆదీసు (పారా. ౧౨) భవో అత్థో. ‘‘అక్ఖిత్తో అనుపక్కుట్ఠో జాతివాదేనా’’తి (దీ. ని. ౧.౩౩౧) ఏత్థ కులం. ‘‘అత్థి, విసాఖే, నిగణ్ఠా నామ సమణజాతీ’’తి (అ. ని. ౩.౭౧) ఏత్థ నికాయో. ‘‘యతోహం, భగిని, అరియాయ జాతియా జాతో నాభిజానామీ’’తి (మ. ని. ౨.౩౫౧) ఏత్థ అరియసీలం. ‘‘తిరియా నామ తిణజాతి నాభియా ఉగ్గన్త్వా నభం ఆహచ్చ ఠితా అహోసీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౯౬) ఏత్థ పఞ్ఞత్తి. ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తి (ధాతు. ౭౧) ఏత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణం. ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౭) ఏత్థ పసూతి. ‘‘భవపచ్చయా జాతీ’’తి (విభ. ౩౫౪) చ ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తి (పటి. మ. ౧.౩౩; విభ. ౧౯౦) చ ఏత్థ పరియాయతో పటిసన్ధిఖన్ధా. నిప్పరియాయతో పన తత్థ తత్థ నిబ్బత్తమానానం సత్తానం యే యే ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తేసం తేసం పఠమం పాతుభావో.

కస్మా పనేసా జాతి దుక్ఖాతి చే? అనేకేసం దుక్ఖానం వత్థుభావతో. అనేకాని హి దుక్ఖాని. సేయ్యథిదం – దుక్ఖదుక్ఖం, విపరిణామదుక్ఖం, సఙ్ఖారదుక్ఖం, పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం, అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం, పరియాయదుక్ఖం, నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి. ఏత్థ కాయికచేతసికా దుక్ఖా వేదనాసభావతో చ నామతో చ దుక్ఖత్తా దుక్ఖదుక్ఖన్తి వుచ్చతి. సుఖా వేదనా విపరిణామేన దుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో విపరిణామదుక్ఖం. ఉపేక్ఖావేదనా చేవ అవసేసా చ తేభూమకసఙ్ఖారా ఉదయబ్బయపటిపీళితత్తా సఙ్ఖారదుక్ఖం. కణ్ణసూలదన్తసూలరాగజపరిళాహదోసజపరిళాహాది కాయికచేతసికో ఆబాధో పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ అపాకటభావతో పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ద్వత్తింసకమ్మకారణాదిసముట్ఠానో ఆబాధో అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతో అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం. ఠపేత్వా దుక్ఖదుక్ఖం సేసం దుక్ఖసచ్చవిభఙ్గే (విభ. ౧౯౦ ఆదయో) ఆగతం జాతిఆది సబ్బమ్పి తస్స తస్స దుక్ఖస్స వత్థుభావతో పరియాయదుక్ఖం. దుక్ఖదుక్ఖం పన నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి వుచ్చతి.

తత్రాయం జాతి యం తం బాలపణ్డితసుత్తాదీసు (మ. ని. ౩.౨౪౬ ఆదయో) భగవతాపి ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికం దుక్ఖం, యఞ్చ సుగతియమ్పి మనుస్సలోకే గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తస్స వత్థుభావతో దుక్ఖా. తత్రిదం గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం – అయఞ్హి సత్తో మాతుకుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తమానో న ఉప్పలపదుమపుణ్డరీకాదీసు నిబ్బత్తతి, అథ ఖో హేట్ఠా ఆమాసయస్స ఉపరి పక్కాసయస్స ఉదరపటలపిట్ఠికణ్టకానం వేమజ్ఝే పరమసమ్బాధే తిబ్బన్ధకారే నానాకుణపగన్ధపరిభావితపరమదుగ్గన్ధపవనవిచరితే అధిమత్తజేగుచ్ఛే కుచ్ఛిప్పదేసే పూతిమచ్ఛపూతికుమ్మాసచన్దనికాదీసు కిమి వియ నిబ్బత్తతి. సో తత్థ నిబ్బత్తో దస మాసే మాతుకుచ్ఛిసమ్భవేన ఉస్మనా పుటపాకం వియ పచ్చమానో పిట్ఠపిణ్డి వియ సేదియమానో సమిఞ్జనపసారణాదివిరహితో అధిమత్తం దుక్ఖం పచ్చనుభోతీతి. ఇదం తావ గబ్భోక్కన్తిమూలకం దుక్ఖం.

యం పన సో మాతు సహసా ఉపక్ఖలనగమననిసీదనఉట్ఠానపరివత్తనాదీసు సురాధుత్తహత్థగతో ఏళకో వియ అహితుణ్డికహత్థగతో సప్పపోతకో వియ చ ఆకడ్ఢనపరికడ్ఢనఓధునననిద్ధుననాదినా ఉపక్కమేన అధిమత్తం దుక్ఖమనుభోతి, యఞ్చ మాతు సీతుదకపానకాలే సీతనరకూపపన్నో వియ ఉణ్హయాగుభత్తాదిఅజ్ఝోహరణకాలే అఙ్గారవుట్ఠిసమ్పరికిణ్ణో వియ లోణమ్బిలాదిఅజ్ఝోహరణకాలే ఖారాపతచ్ఛికాదికమ్మకారణప్పత్తో వియ అధిమత్తం దుక్ఖమనుభోతి. ఇదం గబ్భపరిహరణమూలకం దుక్ఖం.

యం పనస్స మూళ్హగబ్భాయ మాతుయా మిత్తామచ్చసుహజ్జాదీహిపి అదస్సనారహే దుక్ఖుప్పత్తిట్ఠానే ఛేదనఫాలనాదీహి దుక్ఖమనుభవతి. ఇదం గబ్భవిపత్తిమూలకం దుక్ఖం.

యం విజాయమానాయ మాతుయా కమ్మజేహి వాతేహి పరివత్తేత్వా నరకప్పపాతం వియ అతిభయానకం యోనిమగ్గం పటిపాదియమానస్స పరమసమ్బాధేన చ యోనిముఖేన తాళచ్ఛిగ్గళేన వియ నికడ్ఢియమానస్స మహానాగస్స నరకసత్తస్స వియ చ సఙ్ఘాతపబ్బతేహి విచుణ్ణియమానస్స దుక్ఖముప్పజ్జతి. ఇదం విజాయనమూలకం దుక్ఖం.

యం పన జాతస్స తరుణవణసదిసస్స సుకుమారసరీరస్స హత్థగహణన్హాపనధోవనచోళపరిమజ్జనాదికాలే సూచిముఖఖురధారావిజ్ఝనఫాలనసదిసం దుక్ఖముప్పజ్జతి. ఇదం మాతుకుచ్ఛితో బహి నిక్ఖమనమూలకం దుక్ఖం.

యం తతో పరం పవత్తియం అత్తనావ అత్తానం వధేన్తస్స అచేలకవతాదివసేన ఆతాపనపరితాపనానుయోగమనుయుత్తస్స కోధవసేన అభుఞ్జన్తస్స ఉబ్బన్ధన్తస్స చ దుక్ఖం హోతి. ఇదం అత్తుపక్కమమూలకం దుక్ఖం.

యం పన పరతో వధబన్ధనాదీని అనుభవన్తస్స ఉప్పజ్జతి. ఇదం పరూపక్కమమూలకందుక్ఖన్తి. ఇతి ఇమస్స సబ్బస్సాపి దుక్ఖస్స అయం జాతి వత్థుమేవ హోతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘జాయేథ నో చే నరకేసు సత్తో, తత్థగ్గిదాహాదికమప్పసయ్హం;

లభేథ దుక్ఖం ను కుహిం పతిట్ఠం, ఇచ్చాహ దుక్ఖాతి మునీధ జాతిం.

‘‘దుక్ఖం తిరచ్ఛేసు కసాపతోద-

దణ్డాభిఘాతాదిభవం అనేకం;

యం తం కథం తత్థ భవేయ్య జాతిం,

వినా తహిం జాతి తతోపి దుక్ఖా.

‘‘పేతేసు దుక్ఖం పన ఖుప్పిపాసా-

వాతాతపాదిప్పభవం విచిత్తం;

యస్మా అజాతస్స న తత్థ అత్థి,

తస్మాపి దుక్ఖం ముని జాతిమాహ.

‘‘తిబ్బన్ధకారే చ అసయ్హసీతే,

లోకన్తరే యం అసురేసు దుక్ఖం;

న తం భవే తత్థ న చస్స జాతి,

యతో అయం జాతి తతోపి దుక్ఖా.

‘‘యఞ్చాపి గూథనరకే వియ మాతుగబ్భే,

సత్తో వసం చిరమతో బహి నిక్ఖమఞ్చ;

పప్పోతి దుక్ఖమతిఘోరమిదమ్పి నత్థి,

జాతిం వినా ఇతిపి జాతి అయఞ్హి దుక్ఖా.

‘‘కిం భాసితేన బహునా నను యం కుహిఞ్చి,

అత్థీధ కిఞ్చిదపి దుక్ఖమిదం కదాచి;

నేవత్థి జాతివిరహే యదతో మహేసీ,

దుక్ఖాతి సబ్బపఠమం ఇమమాహ జాతి’’న్తి.

జరాపి దుక్ఖాతి ఏత్థ దువిధా జరా సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ, ఖణ్డిచ్చాదిసమ్మతో సన్తతియం ఏకభవపరియాపన్నఖన్ధపురాణభావో చ. సా ఇధ అధిప్పేతా. సా పనేసా దుక్ఖా సఙ్ఖారదుక్ఖభావతో చేవ దుక్ఖవత్థుతో చ. యం హిదం అఙ్గపచ్చఙ్గసిథిలీభావఇన్ద్రియవికారవిరూపతా యోబ్బనవినాసబలూపఘాతసతిమతివిప్పవాసపరపరిభవాదిఅనేకప్పచ్చయం కాయికచేతసికం దుక్ఖముప్పజ్జతి, జరా తస్స వత్థు. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘అఙ్గానం సిథిలీభావా, ఇన్ద్రియానం వికారతో;

యోబ్బనస్స వినాసేన, బలస్స ఉపఘాతతో.

‘‘విప్పవాసా సతాదీనం, పుత్తదారేహి అత్తనో;

అప్పసాదనీయతో చేవ, భియ్యో బాలత్తపత్తియా.

‘‘పప్పోతి దుక్ఖం యం మచ్చో, కాయికం మానసం తథా;

సబ్బమేతం జరాహేతు, యస్మా తస్మా జరా దుఖా’’తి.

జరాదుక్ఖానన్తరం బ్యాధిదుక్ఖే వత్తబ్బేపి కాయికదుక్ఖగహణేనేవ బ్యాధిదుక్ఖం గహితం హోతీతి న వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

మరణమ్పి దుక్ఖన్తి ఏత్థాపి దువిధం మరణం – సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ, యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘జరామరణం ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహిత’’న్తి (ధాతు. ౭౧). ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియప్పబన్ధవిచ్ఛేదో చ, యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘నిచ్చం మరణతో భయ’’న్తి (సు. ని. ౫౮౧). తం ఇధ అధిప్పేతం. జాతిపచ్చయమరణం ఉపక్కమమరణం సరసమరణం ఆయుక్ఖయమరణం పుఞ్ఞక్ఖయమరణన్తిపి తస్సేవ నామం. పున ఖణికమరణం సమ్ముతిమరణం సముచ్ఛేదమరణన్తి అయమ్పేత్థ భేదో వేదితబ్బో. పవత్తే రూపారూపధమ్మానం భేదో ఖణికమరణం నామ. ‘‘తిస్సో మతో, ఫుస్సో మతో’’తి ఇదం పరమత్థతో సత్తస్స అభావా, ‘‘సస్సం మతం, రుక్ఖో మతో’’తి ఇదం జీవితిన్ద్రియస్స అభావా సమ్ముతిమరణం నామ. ఖీణాసవస్స అప్పటిసన్ధికా కాలకిరియా సముచ్ఛేదమరణం నామ. బాహిరకం సమ్ముతిమరణం ఠపేత్వా ఇతరం సమ్ముతిమరణఞ్చ సముచ్ఛేదమరణఞ్చ యథావుత్తపబన్ధవిచ్ఛేదేనేవ సఙ్గహితం. దుక్ఖస్స పన వత్థుభావతో దుక్ఖం. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘పాపస్స పాపకమ్మాదినిమిత్తమనుపస్సతో;

భద్దస్సాపసహన్తస్స, వియోగం పియవత్థుకం;

మీయమానస్స యం దుక్ఖం, మానసం అవిసేసతో.

‘‘సబ్బేసఞ్చాపి యం సన్ధిబన్ధనచ్ఛేదనాదికం;

వితుజ్జమానమమ్మానం, హోతి దుక్ఖం సరీరజం.

‘‘అసయ్హమప్పటికారం, దుక్ఖస్సేతస్సిదం యతో;

మరణం వత్థు తేనేతం, దుక్ఖమిచ్చేవ భాసిత’’న్తి.

సోకాదీసు సోకో నామ ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స అన్తోనిజ్ఝానలక్ఖణో చిత్తసన్తాపో. దుక్ఖో పన దుక్ఖదుక్ఖతో దుక్ఖవత్థుతో చ. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘సత్తానం హదయం సోకో, విససల్లంవ తుజ్జతి;

అగ్గితత్తోవ నారాచో, భుసంవ దహతే పున.

‘‘సమావహతి బ్యాధిఞ్చ, జరామరణభేదనం;

దుక్ఖమ్పి వివిధం యస్మా, తస్మా దుక్ఖోతి వుచ్చతీ’’తి.

పరిదేవో నామ ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స వచీపలాపో. దుక్ఖో పన సఙ్ఖారదుక్ఖభావతో దుక్ఖవత్థుతో చ. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘యం సోకసల్లవిహతో పరిదేవమానో, కణ్ఠోట్ఠతాలుతలసోసజమప్పసయ్హం;

భియ్యోధిమత్తమధిగచ్ఛతియేవ దుక్ఖం, దుక్ఖోతి తేన భగవా పరిదేవమాహా’’తి.

దుక్ఖం నామ కాయపీళనలక్ఖణం కాయికదుక్ఖం. దుక్ఖం పన దుక్ఖదుక్ఖతో మానసదుక్ఖావహనతో చ. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘పీళేతి కాయికమిదం, దుక్ఖం దుక్ఖఞ్చ మానసం భియ్యో;

జనయతి యస్మా తస్మా, దుక్ఖన్తి విసేసతో వుత్త’’న్తి.

దోమనస్సం నామ చిత్తపీళనలక్ఖణం మానసం దుక్ఖం. దుక్ఖం పన దుక్ఖదుక్ఖతో కాయికదుక్ఖావహనతో చ. చేతోదుక్ఖసమప్పితా హి కేసే పకిరియ కన్దన్తి, ఉరాని పటిపిసన్తి, ఆవట్టన్తి, వివట్టన్తి, ఉద్ధంపాదం పపతన్తి, సత్థం ఆహరన్తి, విసం ఖాదన్తి, రజ్జుయా ఉబ్బన్ధన్తి, అగ్గిం పవిసన్తీతి నానప్పకారకం దుక్ఖమనుభవన్తి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘పీళేతి యతో చిత్తం, కాయస్స చ పీళనం సమావహతి;

దుక్ఖన్తి దోమనస్సం, విదోమనస్సా తతో ఆహూ’’తి.

ఉపాయాసో నామ ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స అధిమత్తచేతోదుక్ఖప్పభావితో దోసోయేవ. ‘‘సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నో ఏకో ధమ్మో’’తి ఏకే. దుక్ఖో పన సఙ్ఖారదుక్ఖభావతో చిత్తపరిదహనతో కాయవిసాదనతో చ. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘చిత్తస్స చ పరిదహనా, కాయస్స విసాదనా చ అధిమత్తం;

యం దుక్ఖముపాయాసో, జనేతి దుక్ఖో తతో వుత్తో’’తి.

ఏత్థ చ మన్దగ్గినా అన్తోభాజనే పాకో వియ సోకో, తిక్ఖగ్గినా పచ్చమానస్స భాజనతో బహినిక్ఖమనం వియ పరిదేవో, బహినిక్ఖన్తావసేసస్స నిక్ఖమితుమ్పి అప్పహోన్తస్స అన్తోభాజనేయేవ యావ పరిక్ఖయా పాకో వియ ఉపాయాసో దట్ఠబ్బో.

అప్పియసమ్పయోగో నామ అప్పియేహి సత్తసఙ్ఖారేహి సమోధానం. దుక్ఖో పన దుక్ఖవత్థుతో. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘దిస్వావ అప్పియే దుక్ఖం, పఠమం హోతి చేతసి;

తదుపక్కమసమ్భూతమథ కాయే యతో ఇధ.

‘‘తతో దుక్ఖద్వయస్సాపి, వత్థుతో సో మహేసినా;

దుక్ఖో వుత్తోతి విఞ్ఞేయ్యో, అప్పియేహి సమాగమో’’తి.

పియవిప్పయోగో నామ పియేహి సత్తసఙ్ఖారేహి వినాభావో. దుక్ఖో పన దుక్ఖవత్థుతో. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘ఞాతిధనాదివియోగా, సోకసరసమప్పితా వితుజ్జన్తి;

బాలా యతో తతోయం, దుక్ఖోతి మతో పియవియోగో’’తి.

ఇచ్ఛితాలాభే అలబ్భనేయ్యవత్థూసు ఇచ్ఛావ యమ్పిచ్ఛం న లభతి, తమ్పి దుక్ఖన్తి వుత్తా. యేనపి ధమ్మేన అలబ్భనేయ్యం వత్థుం ఇచ్ఛన్తో న లభతి, తమ్పి అలబ్భనేయ్యవత్థుమ్హి ఇచ్ఛనం దుక్ఖన్తి అత్థో. దుక్ఖం పన దుక్ఖవత్థుతో. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘తం తం పత్థయమానానం, తస్స తస్స అలాభతో;

యం విఘాతమయం దుక్ఖం, సత్తానం ఇధ జాయతి.

‘‘అలబ్భనేయ్యవత్థూనం, పత్థనా తస్స కారణం;

యస్మా తస్మా జినో దుక్ఖం, ఇచ్ఛితాలాభమబ్రవీ’’తి.

సఙ్ఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధాతి ఏత్థ పన సఙ్ఖిత్తేనాతి దేసనం సన్ధాయ వుత్తం. దుక్ఖఞ్హి ఏత్తకాని దుక్ఖసతానీతి వా ఏత్తకాని దుక్ఖసహస్సానీతి వా సఙ్ఖిపితుం న సక్కా, దేసనా పన సక్కా. తస్మా ‘‘దుక్ఖం నామ న అఞ్ఞం కిఞ్చి, సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి దేసనం సఙ్ఖిపన్తో ఏవమాహ. పఞ్చాతి గణనపరిచ్ఛేదో. ఉపాదానక్ఖన్ధాతి ఉపాదానగోచరా ఖన్ధా.

జాతిప్పభుతికం దుక్ఖం, యం వుత్తమిధ తాదినా;

అవుత్తం యఞ్చ తం సబ్బం, వినా ఏతేన విజ్జతి.

యస్మా తస్మా ఉపాదానక్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో ఇమే;

దుక్ఖాతి వుత్తా దుక్ఖన్త-దేసకేన మహేసినా.

తథా హి ఇన్ధనమివ పావకో, లక్ఖమివ పహరణాని, గోరూపం వియ డంసమకసాదయో, ఖేత్తమివ లాయకా, గామం వియ గామఘాతకా, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకమేవ జాతిఆదయో నానప్పకారేహి విబాధేన్తా తిణలతాదీని వియ భూమియం, పుప్ఫఫలపల్లవాని వియ రుక్ఖేసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ నిబ్బత్తన్తి. ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ ఆదిదుక్ఖం జాతి, మజ్ఝేదుక్ఖం జరా, పరియోసానదుక్ఖం మరణం, మారణన్తికదుక్ఖాభిఘాతేన పరిడయ్హనదుక్ఖం సోకో, తదసహనతో లాలప్పనదుక్ఖం పరిదేవో, తతో ధాతుక్ఖోభసఙ్ఖాతఅనిట్ఠఫోట్ఠబ్బసమాయోగతో కాయస్స ఆబాధనదుక్ఖం దుక్ఖం, తేన ఆబాధియమానానం పుథుజ్జనానం తత్థ పటిఘుప్పత్తితో చేతోబాధనదుక్ఖం దోమనస్సం, సోకాదివుద్ధియా జనితవిసాదానం అనుత్థుననదుక్ఖం ఉపాయాసో, మనోరథవిఘాతప్పత్తానం ఇచ్ఛావిఘాతదుక్ఖం ఇచ్ఛితాలాభోతి ఏవం నానప్పకారతో ఉపపరిక్ఖియమానా ఉపాదానక్ఖన్ధావ దుక్ఖాతి యదేతం ఏకమేకం దస్సేత్వా వుచ్చమానం అనేకేహిపి కప్పేహి న సక్కా అనవసేసతో వత్తుం, తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం ఏకజలబిన్దుమ్హి సకలసముద్దజలరసం వియ యేసు కేసుచి పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి భగవతా వుత్తమేవ థేరో అవోచాతి.

తత్థ కతమా జాతీతిఆదీసు పదభాజనీయేసు తత్థాతి దుక్ఖసచ్చనిద్దేసే వుత్తేసు జాతిఆదీసు. యా తేసం తేసం సత్తానన్తి సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసో. యా దేవదత్తస్స జాతి, యా సోమదత్తస్స జాతీతి ఏవఞ్హి దివసమ్పి కథియమానే నేవ సత్తా పరియాదానం గచ్ఛన్తి, న సబ్బం అపరత్థదీపనం సిజ్ఝతి, ఇమేహి పన ద్వీహి పదేహి న కోచి సత్తో అపరియాదిన్నో హోతి, న కిఞ్చి అపరత్థదీపనం న సిజ్ఝతి. తమ్హి తమ్హీతి అయం గతిజాతివసేన అనేకేసం సత్తనికాయానం సాధారణనిద్దేసో. సత్తనికాయేతి సత్తానం నికాయే, సత్తఘటాయం సత్తసమూహేతి అత్థో. జాతీతి జాయనవసేన. ఇదమేత్థ సభావపచ్చత్తం. సఞ్జాతీతి సఞ్జాయనవసేన. ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢితం. ఓక్కన్తీతి ఓక్కమనవసేన. జాయనట్ఠేన వా జాతి, సా అపరిపుణ్ణాయతనవసేన వుత్తా. సఞ్జాయనట్ఠేన సఞ్జాతి, సా పరిపుణ్ణాయతనవసేన వుత్తా. ఓక్కమనట్ఠేన ఓక్కన్తి, సా అణ్డజజలాబుజవసేన వుత్తా. తే హి అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ ఓక్కమన్తి, ఓక్కమన్తా పవిసన్తా వియ పటిసన్ధిం గణ్హన్తి. అభినిబ్బత్తనట్ఠేన అభినిబ్బత్తి, సా సంసేదజఓపపాతికవసేన వుత్తా. తే హి పాకటా ఏవ హుత్వా నిబ్బత్తన్తి, అయం తావ సమ్ముతికథా.

ఇదాని ఖన్ధానం పాతుభావో, ఆయతనానం పటిలాభోతి పరమత్థకథా హోతి. ఖన్ధా ఏవ హి పరమత్థతో పాతుభవన్తి, న సత్తా. ఏత్థ చ ఖన్ధానన్తి ఏకవోకారభవే ఏకస్స, చతువోకారభవే చతున్నం, పఞ్చవోకారభవే పఞ్చన్నమ్పి గహణం వేదితబ్బం. పాతుభావోతి ఉప్పత్తి. ఆయతనానన్తి తత్ర తత్ర ఉప్పజ్జమానాయతనవసేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. పటిలాభోతి సన్తతియం పాతుభావోయేవ. పాతుభవన్తానేవ హి తాని పటిలద్ధాని నామ హోన్తి. అయం వుచ్చతి జాతీతి అయం జాతి నామ కథీయతి.

జరానిద్దేసే జరాతి సభావపచ్చత్తం. జీరణతాతి ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తిఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా, పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసా. అయఞ్హి జరాతి ఇమినా పదేన సభావతో దీపితా, తేనస్సా ఇదం సభావపచ్చత్తం. జీరణతాతి ఇమినా ఆకారతో, తేనస్సాయం ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తి ఇమినా కాలాతిక్కమే దన్తనఖానం ఖణ్డితభావకరణకిచ్చతో. పాలిచ్చన్తి ఇమినా కేసలోమానం పలితభావకరణకిచ్చతో. వలిత్తచతాతి ఇమినా మంసం మిలాపేత్వా తచే వలిభావకరణకిచ్చతో దీపితా. తేనస్సా ఇమే తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. తేహి ఇమేసం వికారానం దస్సనవసేన పాకటీభూతా పాకటజరా దస్సితా. యథేవ హి ఉదకస్స వా వాతస్స వా అగ్గినో వా తిణరుక్ఖాదీనం సమ్భగ్గపలిభగ్గతాయ వా ఝామతాయ వా గతమగ్గో పాకటో హోతి, న చ సో గతమగ్గో తానేవ ఉదకాదీని, ఏవమేవ జరాయ దన్తాదీసు ఖణ్డిచ్చాదివసేన గతమగ్గో పాకటో చక్ఖుం ఉమ్మీలేత్వాపి గయ్హతి, న చ ఖణ్డిచ్చాదీనేవ జరా. న హి జరా చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా హోతి.

ఆయునో సంహాని ఇన్ద్రియానం పరిపాకోతి ఇమేహి పన పదేహి కాలాతిక్కమేయేవ అభిబ్యత్తాయ ఆయుక్ఖయచక్ఖాదిఇన్ద్రియపరిపాకసఙ్ఖాతాయ పకతియా దీపితా, తేనస్సిమే ద్వే పకతినిద్దేసాతి వేదితబ్బా. తత్థ యస్మా జరం పత్తస్స ఆయు హాయతి, తస్మా జరా ‘‘ఆయునో సంహానీ’’తి ఫలూపచారేన వుత్తా. యస్మా చ దహరకాలే సుప్పసన్నాని సుఖుమమ్పి అత్తనో విసయం సుఖేనేవ గణ్హనసమత్థాని చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని జరం పత్తస్స పరిపక్కాని ఆలుళితాని అవిసదాని ఓళారికమ్పి అత్తనో విసయం గహేతుం అసమత్థాని హోన్తి, తస్మా ‘‘ఇన్ద్రియానం పరిపాకో’’తి ఫలూపచారేనేవ వుత్తా.

సా పనేసా ఏవం నిద్దిట్ఠా సబ్బాపి జరా పాకటా పటిచ్ఛన్నాతి దువిధా హోతి. తత్థ దన్తాదీసు ఖణ్డాదిభావదస్సనతో రూపధమ్మేసు జరా పాకటజరా నామ. అరూపధమ్మేసు పన జరా తాదిసస్స వికారస్స అదస్సనతో పటిచ్ఛన్నజరా నామ. తత్ర య్వాయం ఖణ్డాదిభావో దిస్సతి, సో తాదిసానం దన్తాదీనం వణ్ణోయేవ. తం చక్ఖునా దిస్వా మనోద్వారేన చిన్తేత్వా ‘‘ఇమే దన్తా జరాయ పహటా’’తి జరం జానాతి, ఉదకట్ఠానే బద్ధాని గోసిఙ్గాదీని ఓలోకేత్వా హేట్ఠా ఉదకస్స అత్థిభావజాననం వియ. పున అయం జరా సవీచి అవీచీతి ఏవమ్పి దువిధా హోతి. తత్థ మణికనకరజతపవాళచన్దసూరియాదీనం మన్దదసకాదీసు పాణీనం వియ, పుప్ఫఫలపల్లవాదీసు అపాణీనం వియ చ అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం దుబ్బిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా అవీచిజరా నామ, నిరన్తరజరాతి అత్థో. తతో అఞ్ఞేసు పన యథావుత్తేసు అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా సవీచిజరా నామ.

తత్థ సవీచిజరా ఉపాదిణ్ణకఅనుపాదిణ్ణకవసేన ఏవం వేదితబ్బా – దహరకుమారకానఞ్హి పఠమమేవ ఖీరదన్తా నామ ఉట్ఠహన్తి, న తే థిరా. తేసు పన పతితేసు పున దన్తా ఉట్ఠహన్తి. తే పఠమమేవ సేతా హోన్తి, జరావాతేన పహటకాలే కాళకా హోన్తి. కేసా పఠమమేవ తమ్బా హోన్తి, తతో కాళకా, తతో సేతా. ఛవి పన సలోహితికా హోతి. వడ్ఢన్తానం వడ్ఢన్తానం ఓదాతానం ఓదాతభావో, కాళకానం కాళకభావో పఞ్ఞాయతి. జరావాతేన పన పహటకాలే వలిం గణ్హాతి. సబ్బమ్పి సస్సం వపితకాలే సేతం హోతి, పచ్ఛా నీలం. జరావాతేన పన పహటకాలే పణ్డుకం హోతి. అమ్బఙ్కురేనాపి దీపేతుం వట్టతి.

మరణనిద్దేసే చుతీతి చవనవసేన వుత్తం. ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధానం సామఞ్ఞవచనమేతం. చవనతాతి భావవచనేన లక్ఖణనిదస్సనం. భేదోతి చుతిఖన్ధానం భఙ్గుప్పత్తిపరిదీపనం. అన్తరధానన్తి ఘటస్స వియ భిన్నస్స భిన్నానం చుతిఖన్ధానం యేన కేనచి పరియాయేన ఠానాభావపరిదీపనం. మచ్చు మరణన్తి మచ్చుసఙ్ఖాతం మరణం, న ఖణికమరణం. కాలో నామ అన్తకో, తస్స కిరియాతి కాలకిరియా. ఏత్తావతా చ సమ్ముతియా మరణం దీపితం.

ఇదాని పరమత్థేన దీపేతుం ఖన్ధానం భేదోతిఆదిమాహ. పరమత్థేన హి ఖన్ధాయేవ భిజ్జన్తి, న సత్తో నామ కోచి మరతి. ఖన్ధేసు పన భిజ్జమానేసు సత్తో మరతి, భిన్నేసు మతోతి వోహారో హోతి. ఏత్థ చ చతువోకారపఞ్చవోకారవసేన ఖన్ధానం భేదో, ఏకవోకారవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో, చతువోకారవసేన వా ఖన్ధానం భేదో, సేసద్వయవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో వేదితబ్బో. కస్మా? భవద్వయేపి రూపకాయసఙ్ఖాతస్స కళేవరస్స సమ్భవతో. యస్మా వా చాతుమహారాజికాదీసుపి ఖన్ధా భిజ్జన్తేవ, న కిఞ్చి నిక్ఖిపతి, తస్మా తేసం వసేన ఖన్ధానం భేదో, మనుస్సాదీసు కళేవరస్స నిక్ఖేపో. ఏత్థ చ కళేవరస్స నిక్ఖేపకరణతో మరణం ‘‘కళేవరస్స నిక్ఖేపో’’తి వుత్తం.

జీవితిన్ద్రియస్సుపచ్ఛేదోతి ఇమినా ఇన్ద్రియబద్ధస్సేవ మరణం నామ హోతి, అనిన్ద్రియబద్ధస్స మరణం నామ నత్థీతి దస్సేతి. ‘‘సస్సం మతం, రుక్ఖో మతో’’తి ఇదం పన వోహారమత్తమేవ, అత్థతో పన ఏవరూపాని వచనాని సస్సాదీనం ఖయవయభావమేవ దీపేన్తి.

అపిచ ఇమాని జాతిజరామరణాని నామ ఇమేసం సత్తానం వధకపచ్చామిత్తా వియ ఓతారం గవేసన్తాని విచరన్తి. యథా హి పురిసస్స తీసు పచ్చామిత్తేసు ఓతారాపేక్ఖేసు విచరన్తేసు ఏకో వదేయ్య ‘‘అహం అసుకఅరఞ్ఞస్స నామ వణ్ణం కథేత్వా ఏతం ఆదాయ తత్థ గమిస్సామి, ఏత్థ మయ్హం దుక్కరం నత్థీ’’తి. దుతియో వదేయ్య ‘‘అహం తవ ఏతం గహేత్వా గతకాలే పోథేత్వా దుబ్బలం కరిస్సామి, ఏత్థ మయ్హం దుక్కరం నత్థీ’’తి. తతియో వదేయ్య ‘‘తయా ఏతస్మిం పోథేత్వా దుబ్బలే కతే తిణ్హేన అసినా సీసచ్ఛేదనం నామ మయ్హం భారో హోతూ’’తి తే ఏవం వత్వా తథా కరేయ్యుం. తత్థ పఠమపచ్చామిత్తస్స అరఞ్ఞవణ్ణం కథేత్వా తం ఆదాయ తత్థ గతకాలో వియ సుహజ్జఞాతిమణ్డలతో నిక్కడ్ఢిత్వా యత్థ కత్థచి నిబ్బత్తాపనం నామ జాతియా కిచ్చం, దుతియస్స పోథేత్వా దుబ్బలకరణం వియ నిబ్బత్తక్ఖన్ధేసు నిపతిత్వా పరాధీనమఞ్చపరాయణభావకరణం జరాయ కిచ్చం, తతియస్స తిణ్హేన అసినా సీసచ్ఛేదనం వియ జీవితక్ఖయపాపనం మరణస్స కిచ్చన్తి వేదితబ్బం.

అపిచేత్థ జాతిదుక్ఖం సాదీనవమహాకన్తారప్పవేసో వియ దట్ఠబ్బం, జరాదుక్ఖం తత్థ అన్నపానరహితస్స దుబ్బలం వియ, మరణదుక్ఖం దుబ్బలస్స ఇరియాపథపవత్తనే విహతపరక్కమస్స వాళాదీహి అనయబ్యసనాపాదనం వియ దట్ఠబ్బన్తి.

సోకనిద్దేసే వియసతీతి బ్యసనం, హితసుఖం ఖిపతి విద్ధంసేతీతి అత్థో. ఞాతీనం బ్యసనం ఞాతిబ్యసనం, చోరరోగభయాదీహి ఞాతిక్ఖయో ఞాతివినాసోతి అత్థో. తేన ఞాతిబ్యసనేన. ఫుట్ఠస్సాతి అజ్ఝోత్థటస్స అభిభూతస్స, సమన్నాగతస్సాతి అత్థో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పన విసేసో – భోగానం బ్యసనం భోగబ్యసనం, రాజచోరాదివసేన భోగక్ఖయో భోగవినాసోతి అత్థో. రోగోయేవ బ్యసనం రోగబ్యసనం. రోగో హి ఆరోగ్యం వియసతి వినాసేతీతి బ్యసనం. సీలస్స బ్యసనం సీలబ్యసనం. దుస్సీల్యస్సేతం నామం. సమ్మాదిట్ఠిం వినాసయమానా ఉప్పన్నా దిట్ఠి ఏవ బ్యసనం దిట్ఠిబ్యసనం. ఏత్థ చ పురిమాని ద్వే అనిప్ఫన్నాని, పచ్ఛిమాని తీణి నిప్ఫన్నాని తిలక్ఖణబ్భాహతాని. పురిమాని చ తీణి నేవ కుసలాని న అకుసలాని, సీలదిట్ఠిబ్యసనద్వయం అకుసలం.

అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేనాతి గహితేసు వా యేన కేనచి అగ్గహితేసు వా మిత్తామచ్చబ్యసనాదీసు యేన కేనచి. సమన్నాగతస్సాతి సమనుబన్ధస్స అపరిముచ్చమానస్స. అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన దుక్ఖధమ్మేనాతి యేన కేనచి సోకదుక్ఖస్స ఉప్పత్తిహేతునా. సోకోతి సోచనకవసేన సోకో. ఇదం తేహి కారణేహి ఉప్పజ్జనకసోకస్స సభావపచ్చత్తం. సోచనాతి సోచనాకారో. సోచితత్తన్తి సోచితభావో. అన్తోసోకోతి అబ్భన్తరసోకో. దుతియపదం ఉపసగ్గేన వడ్ఢితం. సో హి అబ్భన్తరం సుక్ఖాపేన్తో వియ పరిసుక్ఖాపేన్తో వియ ఉప్పజ్జతీతి ‘‘అన్తోసోకో అన్తోపరిసోకో’’తి వుచ్చతి. చేతసో పరిజ్ఝాయనాతి చిత్తస్స పరిజ్ఝాయనాకారో. సోకో హి ఉప్పజ్జమానో అగ్గి వియ చిత్తం ఝాపేతి దహతి, ‘‘చిత్తం మే ఝామం, న మే కిఞ్చి పటిభాతీ’’తి వదాపేతి. దుక్ఖితో మనో దుమ్మనో, తస్స భావో దోమనస్సం. అనుపవిట్ఠట్ఠేన సోకోవ సల్లన్తి సోకసల్లం.

పరిదేవనిద్దేసే ‘‘మయ్హం ధీతా, మయ్హం పుత్తో’’తి ఏవం ఆదిస్స ఆదిస్స దేవన్తి రోదన్తి ఏతేనాతి ఆదేవో. తం తం వణ్ణం పరికిత్తేత్వా పరికిత్తేత్వా దేవన్తి ఏతేనాతి పరిదేవో. తతో పరాని ద్వే ద్వే పదాని పురిమద్వయస్సేవ ఆకారభావనిద్దేసవసేన వుత్తాని. వాచాతి వచనం. పలాపోతి తుచ్ఛం నిరత్థకవచనం. ఉపడ్ఢభణితఅఞ్ఞభణితాదివసేన విరూపో పలాపోతి విప్పలాపో. లాలప్పోతి పునప్పునం లపనం. లాలప్పనాకారో లాలప్పనా. లాలప్పితస్స భావో లాలప్పితత్తం.

దుక్ఖనిద్దేసే కాయనిస్సితత్తా కాయికం. అమధురట్ఠేన అసాతం. కాయికపదేన చేతసికఅసాతం పటిక్ఖిపతి, అసాతపదేన కాయికసాతం. తదేవ దుక్ఖయతీతి దుక్ఖం, యస్సుప్పజ్జతి, తం దుక్ఖితం కరోతీతి అత్థో. దుక్ఖమత్తా వా దుక్ఖం. కాయసమ్ఫస్సజన్తి కాయసమ్ఫస్సే జాతం. అసాతం దుక్ఖం వేదయితన్తి అసాతం వేదయితం న సాతం, దుక్ఖం వేదయితం న సుఖం. పరతో తీణి పదాని ఇత్థిలిఙ్గవసేన వుత్తాని. అసాతా వేదనా న సాతా, దుక్ఖా వేదనా న సుఖాతి అయమేవ పనేత్థ అత్థో. యం కాయికం అసాతం దుక్ఖం వేదయితం, యా కాయసమ్ఫస్సజా అసాతా దుక్ఖా వేదనా, ఇదం వుచ్చతి దుక్ఖన్తి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.

దోమనస్సనిద్దేసే దుట్ఠు మనోతి దుమ్మనో, హీనవేదనత్తా వా కుచ్ఛితం మనోతి దుమ్మనో, దుమ్మనస్స భావో దోమనస్సం. చిత్తనిస్సితత్తా చేతసికం. చేతోసమ్ఫస్సజన్తి చిత్తసమ్ఫస్సే జాతం.

ఉపాయాసనిద్దేసే ఆయాసనట్ఠేన ఆయాసో. సంసీదనవిసీదనాకారప్పవత్తస్స చిత్తకిలమథస్సేతం నామం. బలవఆయాసో ఉపాయాసో. ఆయాసితభావో ఆయాసితత్తం. ఉపాయాసితభావో ఉపాయాసితత్తం.

అప్పియసమ్పయోగనిద్దేసే ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే. యస్సాతి యే అస్స. అనిట్ఠాతి అపరియేసితా. పరియేసితా వా హోన్తు అపరియేసితా వా, నామమేవేతం అమనాపారమ్మణానం. మనస్మిం న కమన్తి న పవిసన్తీతి అకన్తా. మనస్మిం న అప్పియన్తి, న వా మనం వడ్ఢేన్తీతి అమనాపా. రూపాతిఆది తేసం సభావనిదస్సనం. అనత్థం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అనత్థకామా. అహితం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అహితకామా. అఫాసుం దుక్ఖవిహారం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అఫాసుకామా. చతూహి యోగేహి ఖేమం నిబ్భయం వివట్టం న కామేన్తి, సభయం వట్టమేవ నేసం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అయోగక్ఖేమకామా. అపిచ సద్ధాదీనం వుద్ధిసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స అకామనతో, తేసంయేవ హానిసఙ్ఖాతస్స అనత్థస్స చ కామనతో అనత్థకామా. సద్ధాదీనంయేవ ఉపాయభూతస్స హితస్స అకామనతో, సద్ధాహానిఆదీనం ఉపాయభూతస్స అహితస్స చ కామనతో అహితకామా. ఫాసువిహారస్స అకామనతో, అఫాసువిహారస్స చ కామనతో అఫాసుకామా. యస్స కస్సచి నిబ్భయస్స అకామనతో, భయస్స చ కామనతో అయోగక్ఖేమకామాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

సఙ్గతీతి గన్త్వా సంయోగో. సమాగమోతి ఆగతేహి సంయోగో. సమోధానన్తి ఠాననిసజ్జాదీసు సహభావో. మిస్సీభావోతి సబ్బకిచ్చానం సహకరణం. అయం సత్తవసేన యోజనా. సఙ్ఖారవసేన పన యం లబ్భతి, తం గహేతబ్బం. సో పన అప్పియసమ్పయోగో అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థి, కేవలం అప్పియసమ్పయుత్తానం దువిధస్సాపి దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖోతి వుత్తో.

పియవిప్పయోగనిద్దేసో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో. మాతా వాతిఆది పనేత్థ అత్థకామే సరూపేన దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ మమాయతీతి మాతా, పియాయతీతి పితా. భజతీతి భాతా, తథా భగినీ. మేత్తాయన్తీతి మిత్తా, మినన్తి వా సబ్బగుయ్హేసు అన్తో పక్ఖిపన్తీతి మిత్తా. కిచ్చకరణీయేసు సహభావట్ఠేన అమా హోన్తీతి అమచ్చా. ‘‘అయం అమ్హాకం అజ్ఝత్తికో’’తి ఏవం జానన్తి, ఞాయన్తీతి వా ఞాతీ. లోహితేన సమ్బన్ధాతి సాలోహితా. పితుపక్ఖికా ఞాతీ, మాతుపక్ఖికా సాలోహితా. మాతాపితుపక్ఖికా వా ఞాతీ, సస్సుససురపక్ఖికా సాలోహితా. అయమ్పి పియవిప్పయోగో అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థి, కేవలం పియవిప్పయుత్తానం దువిధస్సాపి దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖోతి వుత్తో. ఇదమేత్థ సబ్బఅట్ఠకథావచనం. సచ్చానం పన తథలక్ఖణత్తా సమ్పయోగవిప్పయోగవచనేహి అప్పియపియవత్థూనియేవ విసేసితానీతి వత్తుం యుజ్జతీతి.

ఇచ్ఛితాలాభనిద్దేసే జాతిధమ్మానన్తి జాతిసభావానం జాతిపకతికానం. ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతీతి తణ్హా ఉప్పజ్జతి. అహో వతాతి పత్థనా. అస్సామాతి భవేయ్యామ. న ఖో పనేతం ఇచ్ఛాయ పత్తబ్బన్తి యం ఏతం ‘‘అహో వత మయం న జాతిధమ్మా అస్సామ, న చ వత నో జాతి ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి ఏవం పహీనసముదయేసు సాధూసు విజ్జమానం అజాతిధమ్మత్తం పరినిబ్బుతేసు చ విజ్జమానం జాతియా అనాగమనం ఇచ్ఛితం, తం ఇచ్ఛన్తస్సాపి మగ్గభావనాయ వినా అప్పత్తబ్బతో, అనిచ్ఛన్తస్సాపి చ భావనాయ పత్తబ్బతో న ఇచ్ఛాయ పత్తబ్బం నామ హోతి. ఇదమ్పీతి ఏతమ్పి. ఉపరి సేసాని ఉపాదాయ అపిసద్దో.

ఉపాదానక్ఖన్ధనిద్దేసే సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స తే కతమే ఇతి చేతి అత్థో. రూపమేవ ఉపాదానక్ఖన్ధోతి రూపుపాదానక్ఖన్ధో. ఏసేవ నయో సేసేసుపి.

దుక్ఖసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

౩౪. సముదయసచ్చనిద్దేసే యాయం తణ్హాతి యా అయం తణ్హా. పోనోభవికాతి పునబ్భవకరణం పునోభవో, పునోభవో సీలమస్సాతి పోనోభవికా. అపిచ పునబ్భవం దేతి, పునబ్భవాయ సంవత్తతి, పునప్పునం భవే నిబ్బత్తేతీతి పోనోభవికా. సా పనేసా పునబ్భవస్స దాయికాపి అత్థి అదాయికాపి, పునబ్భవాయ సంవత్తనికాపి అత్థి అసంవత్తనికాపి, దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కమత్తాపి. సా తిప్పకారాపి పోనోభవికాతి నామం లభతి. పోనబ్భవికాతిపి పాఠో, సోయేవత్థో. అభినన్దనసఙ్ఖాతేన నన్దిరాగేన సహ గతాతి నన్దిరాగసహగతా. నన్దిరాగేన సద్ధిం అత్థతో ఏకత్తమేవ గతాతి వుత్తం హోతి. తత్ర తత్రాభినన్దినీతి యత్ర యత్ర అత్తభావో నిబ్బత్తతి, తత్ర తత్ర అభినన్దినీ. రూపాదీసు వా ఆరమ్మణేసు తత్ర తత్రాభినన్దినీ, రూపాభినన్దినీ సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మాభినన్దినీతి అత్థో. తత్ర తత్రాభినన్దీతిపి పాఠో, తత్ర తత్ర అభినన్దయతీతి అత్థో. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స సా కతమా ఇతి చేతి అత్థో. కామతణ్హాతి కామే తణ్హా, పఞ్చకామగుణికరాగస్సేతం అధివచనం. భవతణ్హాతి భవే తణ్హా. భవపత్థనావసేన ఉప్పన్నస్స సస్సతదిట్ఠిసహగతస్స రాగస్స రూపారూపభవరాగస్స చ ఝాననికన్తియా చ ఏతం అధివచనం. విభవతణ్హాతి విభవే తణ్హా. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతరాగస్సేతం అధివచనం.

ఇదాని తస్సా తణ్హాయ వత్థుం విత్థారతో దస్సేతుం సా ఖో పనేసాతిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జతీతి జాయతి. నివిసతీతి పునప్పునం పవత్తివసేన పతిట్ఠాతి. ఉప్పజ్జమానా కత్థ ఉప్పజ్జతి, నివిసమానా కత్థ నివిసతీతి సమ్బన్ధో. యం లోకే పియరూపం సాతరూపన్తి యం లోకస్మిం పియసభావఞ్చేవ మధురసభావఞ్చ. చక్ఖు లోకేతిఆదీసు లోకస్మిఞ్హి చక్ఖుఆదీసు మమత్తేన అభినివిట్ఠా సత్తా సమ్పత్తియం పతిట్ఠితా అత్తనో చక్ఖుం ఆదాసాదీసు నిమిత్తగ్గహణానుసారేన విప్పసన్నం పఞ్చపసాదం సువణ్ణవిమానే ఉగ్ఘాటితమణిసీహపఞ్జరం వియ మఞ్ఞన్తి, సోతం రజతపనాళికం వియ పామఙ్గసుత్తకం వియ చ మఞ్ఞన్తి, తుఙ్గనాసాతి లద్ధవోహారం ఘానం వట్టేత్వా ఠపితహరితాలవట్టిం వియ మఞ్ఞన్తి, జివ్హం రత్తకమ్బలపటలం వియ ముదుసినిద్ధమధురరసదం మఞ్ఞన్తి, కాయం సాలలట్ఠిం వియ సువణ్ణతోరణం వియ చ మఞ్ఞన్తి, మనం అఞ్ఞేసం మనేన అసదిసం ఉళారం మఞ్ఞన్తి, రూపం సువణ్ణకణికారపుప్ఫాదివణ్ణం వియ, సద్దం మత్తకరవీకకోకిలమన్దధమితమణివంసనిగ్ఘోసం వియ, అత్తనా పటిలద్ధాని చతుసముట్ఠానికగన్ధారమ్మణాదీని ‘‘కస్సఞ్ఞస్స ఏవరూపాని అత్థీ’’తి మఞ్ఞన్తి, తేసం ఏవం మఞ్ఞమానానం తాని చక్ఖాదీని పియరూపాని చేవ సాతరూపాని చ హోన్తి. అథ నేసం తత్థ అనుప్పన్నా చేవ తణ్హా ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నా చ పునప్పునం పవత్తివసేన నివిసతి. తస్మా థేరో ‘‘చక్ఖు లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జమానాతి యదా ఉప్పజ్జతి, తదా ఏత్థ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో.

సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

౩౫.

నిరోధసచ్చనిద్దేసే యో తస్సాయేవ తణ్హాయాతి ఏత్థ ‘‘యో తస్సేవ దుక్ఖస్సా’’తి వత్తబ్బే యస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, నో అఞ్ఞథా. యథాహ –

‘‘యథాపి మూలే అనుపద్దవే దళ్హే, ఛిన్నోపి రుక్ఖో పునరేవ రూహతి;

ఏవమ్పి తణ్హానుసయే అనూహతే, నిబ్బత్తతీ దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి. (ధ. ప. ౩౩౮);

తస్మా తం దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో సముదయనిరోధేన దస్సేతుం ఏవమాహ. సీహసమానవుత్తినో హి తథాగతా, తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దస్సేన్తా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తి, న ఫలే. సువానవుత్తినో పన అఞ్ఞతిత్థియా, తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దస్సేన్తా అత్తకిలమథానుయోగేన చేవ తస్సేవ చ దేసనాయ ఫలే పటిపజ్జన్తి, న హేతుమ్హీతి. సీహసమానవుత్తితాయ సత్థా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తో ‘‘యో తస్సాయేవా’’తిఆదిమాహ. ధమ్మసేనాపతిపి సత్థారా వుత్తక్కమేనేవాహ.

తత్థ తస్సాయేవ తణ్హాయాతి యా సా తణ్హా ‘‘పోనోభవికా’’తి వత్వా కామతణ్హాదివసేన విభత్తా ఉప్పత్తినివేసనవసేన చ హేట్ఠా పకాసితా, తస్సాయేవ తణ్హాయ. అసేసవిరాగనిరోధోతి విరాగో వుచ్చతి మగ్గో, ‘‘విరాగా విముచ్చతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౪౫; సం. ని. ౩.౧౨; మహావ. ౨౩) హి వుత్తం. విరాగేన నిరోధో విరాగనిరోధో, అనుసయసముగ్ఘాతతో అసేసో విరాగనిరోధో అసేసవిరాగనిరోధో. అథ వా విరాగోతి హి పహానం వుచ్చతి, తస్మా అసేసో విరాగో అసేసో నిరోధోతి ఏవమ్పేత్థ యోజనా దట్ఠబ్బా. అత్థతో పన సబ్బానేవ పనేతాని అసేసవిరాగనిరోధోతిఆదీని నిబ్బానస్సేవ వేవచనాని. పరమత్థతో హి దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చన్తి నిబ్బానం వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ తణ్హా అసేసా విరజ్జతి నిరుజ్ఝతి, తస్మా తం ‘‘తస్సాయేవ తణ్హాయ అసేసవిరాగనిరోధో’’తి వుచ్చతి. నిబ్బానఞ్చ ఆగమ్మ తణ్హా చజీయతి పటినిస్సజ్జీయతి ముచ్చతి న అల్లీయతి, కామగుణాలయేసు చేత్థ ఏకోపి ఆలయో నత్థి, తస్మా నిబ్బానం చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయోతి వుచ్చతి. ఏకమేవ హి నిబ్బానం, నామాని పనస్స సబ్బసఙ్ఖతానం నామపటిపక్ఖవసేన అనేకాని హోన్తి. సేయ్యథిదం – అసేసవిరాగో అసేసనిరోధో చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయో రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో తణ్హాక్ఖయో అనుప్పాదో అప్పవత్తం అనిమిత్తం అప్పణిహితం అనాయూహనం అప్పటిసన్ధి అనుపపత్తి అగతి అజాతం అజరం అబ్యాధి అమతం అసోకం అపరిదేవం అనుపాయాసం అసంకిలిట్ఠన్తిఆదీని.

ఇదాని మగ్గేన ఛిన్నాయ నిబ్బానం ఆగమ్మ అప్పవత్తిప్పత్తాయపి చ తణ్హాయ యేసు వత్థూసు తస్సా ఉప్పత్తి దస్సితా, తత్థేవ అభావం దస్సేతుం సా ఖో పనేసాతిఆదిమాహ. తత్థ యథా పురిసో ఖేత్తే జాతం తిత్తకాలాబువల్లిం దిస్వా అగ్గతో పట్ఠాయ మూలం పరియేసిత్వా ఛిన్దేయ్య, సా అనుపుబ్బేన మిలాయిత్వా అప్పఞ్ఞత్తిం గచ్ఛేయ్య, తతో తస్మిం ఖేత్తే తిత్తకాలాబు నిరుద్ధా పహీనాతి వుచ్చేయ్య, ఏవమేవ ఖేత్తే తిత్తకాలాబు వియ చక్ఖాదీసు తణ్హా. సా అరియమగ్గేన మూలచ్ఛిన్నా నిబ్బానం ఆగమ్మ అప్పవత్తిం గచ్ఛతి. ఏవం గతా పన తేసు వత్థూసు ఖేత్తే తిత్తకాలాబు వియ న పఞ్ఞాయతి. యథా చ అటవితో చోరే ఆనేత్వా నగరస్స దక్ఖిణద్వారే ఘాతేయ్యుం, తతో అటవియం చోరా మతాతి వా మారితాతి వా వుచ్చేయ్యుం, ఏవమేవ అటవియం చోరా వియ యా చక్ఖాదీసు తణ్హా, సా దక్ఖిణద్వారే చోరా వియ నిబ్బానం ఆగమ్మ నిరుద్ధత్తా నిబ్బానే నిరుద్ధా. ఏవం నిరుద్ధా పన తేసు వత్థూసు అటవియం చోరా వియ న పఞ్ఞాయతి. తేనస్సా తత్థేవ నిరోధం దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖు లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా పహీయమానా పహీయతీ’’తిఆదిమాహ. అథ వా తణ్హుప్పాదవత్థుస్స పరిఞ్ఞాతత్తా పరిఞ్ఞాతవత్థుస్మిం పున న ఉప్పజ్జనతో అనుప్పాదనిరోధవసేన తణ్హుప్పాదవత్థుస్మింయేవ నిరుజ్ఝతీతి వుచ్చతి. ఏత్థ చ ఉప్పజ్జనపటిపక్ఖవసేన పహీయతీతి వుత్తం, నివిసనపటిపక్ఖవసేన నిరుజ్ఝతీతి.

నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మగ్గసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

౩౬.

మగ్గసచ్చనిద్దేసే అయమేవాతి అఞ్ఞమగ్గపటిక్ఖేపనత్థం నియమనం (విభ. అట్ఠ. ౨౦౫). అరియోతి తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసేహి ఆరకత్తా, అరియభావకరత్తా, అరియఫలపటిలాభకరత్తా చ అరియో. అట్ఠ అఙ్గాని అస్సాతి అట్ఠఙ్గికో. స్వాయం చతురఙ్గికా వియ సేనా, పఞ్చఙ్గికం వియ తూరియం అఙ్గమత్తమేవ హోతి, అఙ్గవినిముత్తో నత్థి.

ఇదాని అఙ్గమత్తమేవ మగ్గో అఙ్గవినిముత్తో నత్థీతి దస్సేన్తో సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధీతిఆదిమాహ. తత్థ సమ్మా దస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా అభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా పరిగ్గహలక్ఖణా సమ్మావాచా. సమ్మా సముట్ఠాపనలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో. సమ్మా వోదాపనలక్ఖణో సమ్మాఆజీవో. సమ్మా పగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. సమ్మా ఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి. తేసు ఏకేకస్స తీణి తీణి కిచ్చాని హోన్తి. సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి తావ అఞ్ఞేహిపి అత్తనో పచ్చనీకకిలేసేహి సద్ధిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతి, నిరోధఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి తప్పటిచ్ఛాదకమోహవిధమనవసేన అసమ్మోహతో. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి తథేవ మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీని చ పజహన్తి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోన్తి. విసేసతో పనేత్థ సమ్మాసఙ్కప్పో సహజాతధమ్మే సమ్మా అభినిరోపేతి, సమ్మావాచా సమ్మా పరిగ్గణ్హాతి, సమ్మాకమ్మన్తో సమ్మా సముట్ఠాపేతి, సమ్మాఆజీవో సమ్మా వోదాపేతి, సమ్మావాయామో సమ్మా పగ్గణ్హాతి, సమ్మాసతి సమ్మా ఉపట్ఠాపేతి, సమ్మాసమాధి సమ్మా సమాదహతి.

అపిచేసా సమ్మాదిట్ఠి నామ పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోతి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా. కిచ్చతో పన ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోన్తి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా. తేసు సమ్మాసఙ్కప్పో కిచ్చతో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతిఆదీని తీణి నామాని లభతి. సమ్మావాచాదయో తయో పుబ్బభాగే విరతియోపి హోన్తి చేతనాయోపి, మగ్గక్ఖణే పన విరతియోయేవ. సమ్మావాయామో సమ్మాసతీతి ఇదమ్పి ద్వయం కిచ్చతో సమ్మప్పధానసతిపట్ఠానవసేన చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసమాధి పన పుబ్బభాగేపి మగ్గక్ఖణేపి సమ్మాసమాధియేవ.

ఇతి ఇమేసు అట్ఠసు ధమ్మేసు భగవతా నిబ్బానాధిగమాయ పటిపన్నస్స యోగినో బహూపకారత్తా పఠమం సమ్మాదిట్ఠి దేసితా. అయఞ్హి ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతో పఞ్ఞాసత్థ’’న్తి (ధ. స. ౧౬, ౨౦, ౨౯) చ వుత్తా. తస్మా ఏతాయ పుబ్బభాగే విపస్సనాఞాణసఙ్ఖాతాయ సమ్మాదిట్ఠియా అవిజ్జన్ధకారం విధమిత్వా కిలేసచోరే ఘాతేన్తో ఖేమేన యోగావచరో నిబ్బానం పాపుణాతి. తస్మా పఠమం సమ్మాదిట్ఠి దేసితా.

సమ్మాసఙ్కప్పో పన తస్సా బహూపకారో. తస్మా తదనన్తరం వుత్తో. యథా హి హేరఞ్ఞికో హత్థేన పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా చక్ఖునా కహాపణం ఓలోకేన్తో ‘‘అయం కూటో అయం ఛేకో’’తి జానాతి, ఏవం యోగావచరోపి పుబ్బభాగే వితక్కేన వితక్కేత్వా వితక్కేత్వా విపస్సనాపఞ్ఞాయ ఓలోకయమానో ‘‘ఇమే ధమ్మా కామావచరా, ఇమే రూపావచరాదయో’’తి జానాతి. యథా వా పన పురిసేన కోటియం గహేత్వా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా దిన్నం మహారుక్ఖం తచ్ఛకో వాసియా తచ్ఛేత్వా కమ్మే ఉపనేతి, ఏవం వితక్కేన వితక్కేత్వా వితక్కేత్వా దిన్నధమ్మే యోగావచరో పఞ్ఞాయ ‘‘ఇమే ధమ్మా కామావచరా, ఇమే రూపావచరా’’తిఆదినా నయేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా కమ్మే ఉపనేతి. తస్మా సమ్మాసఙ్కప్పో సమ్మాదిట్ఠానన్తరం వుత్తో.

స్వాయం యథా సమ్మాదిట్ఠియా, ఏవం సమ్మావాచాయపి ఉపకారకో. యథాహ – ‘‘పుబ్బే ఖో, గహపతి, వితక్కేత్వా విచారేత్వా పచ్ఛా వాచం భిన్దతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౩). తస్మా తదనన్తరం సమ్మావాచా వుత్తా.

యస్మా పన ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ కరిస్సామా’’తి పఠమం వాచాయ సంవిదహిత్వా లోకే కమ్మన్తే పయోజేన్తి, తస్మా వాచా కాయకమ్మస్స ఉపకారికాతి సమ్మావాచాయ అనన్తరం సమ్మాకమ్మన్తో వుత్తో.

చతుబ్బిధం పన వచీదుచ్చరితం, తివిధం కాయదుచ్చరితం పహాయ ఉభయం సుచరితం పూరేన్తస్సేవ యస్మా ఆజీవట్ఠమకసీలం పూరతి, న ఇతరస్స, తస్మా తదుభయానన్తరం సమ్మాఆజీవో వుత్తో.

ఏవం విసుద్ధాజీవేన పన ‘‘పరిసుద్ధో మే ఆజీవో’’తి ఏత్తావతా పరితోసం కత్వా సుత్తప్పమత్తేన విహరితుం న యుత్తం, అథ ఖో సబ్బఇరియాపథేసు ఇదం వీరియమారభితబ్బన్తి దస్సేతుం తదనన్తరం సమ్మావాయామో వుత్తో.

తతో ఆరద్ధవీరియేనాపి కాయాదీసు చతూసు వత్థూసు సతి సూపట్ఠితా కాతబ్బాతి దస్సేతుం తదనన్తరం సమ్మాసతి వుత్తా.

యస్మా పన ఏవం సూపట్ఠితాయ సతియా సమాధిస్స ఉపకారానుపకారానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేసిత్వా పహోతి ఏకత్తారమ్మణే చిత్తం సమాధాతుం, తస్మా సమ్మాసతిఅనన్తరం సమ్మాసమాధి వుత్తోతి వేదితబ్బోతి.

సమ్మాదిట్ఠినిద్దేసే ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదినా చతుసచ్చకమ్మట్ఠానం దస్సితం. తత్థ పురిమాని ద్వే సచ్చాని వట్టం, పచ్ఛిమాని ద్వే వివట్టం. తేసు భిక్ఖునో వట్టే కమ్మట్ఠానాభినివేసో హోతి, వివట్టే నత్థి అభినివేసో. పురిమాని హి ద్వే సచ్చాని ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖం, తణ్హా సముదయో’’తి ఏవం సఙ్ఖేపేన చ, ‘‘కతమే పఞ్చక్ఖన్ధా? రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదినా నయేన విత్థారేన చ ఆచరియసన్తికే ఉగ్గణ్హిత్వా వాచాయ పునప్పునం పరివత్తేన్తో యోగావచరో కమ్మం కరోతి. ఇతరేసు పన ద్వీసు సచ్చేసు ‘‘నిరోధసచ్చం ఇట్ఠం కన్తం మనాపం, మగ్గసచ్చం ఇట్ఠం కన్తం మనాప’’న్తి ఏవం సవనేనేవ కమ్మం కరోతి. సో ఏవం కమ్మం కరోన్తో చత్తారి సచ్చాని ఏకపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, ఏకాభిసమయేన అభిసమేతి. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, సముదయం పహానపటివేధేన పటివిజ్ఝతి. నిరోధం సచ్ఛికిరియాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, మగ్గం భావనాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన…పే… మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి.

ఏవమస్స పుబ్బభాగే ద్వీసు సచ్చేసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాసవనధారణసమ్మసనపటివేధో హోతి, ద్వీసు సవనపటివేధోయేవ. అపరభాగే తీసు కిచ్చతో పటివేధో హోతి నిరోధే ఆరమ్మణపటివేధో. తత్థ సబ్బమ్పి పటివేధఞాణం లోకుత్తరం, సవనధారణసమ్మసనఞాణం లోకియం కామావచరం. పచ్చవేక్ఖణా పన పత్తసచ్చస్స హోతి, అయఞ్చ ఆదికమ్మికో. తస్మా సా ఇధ న వుత్తా. ఇమస్స చ భిక్ఖునో పుబ్బే పరిగ్గహతో ‘‘దుక్ఖం పరిజానామి, సముదయం పజహామి, నిరోధం సచ్ఛికరోమి, మగ్గం భావేమీ’’తి ఆభోగసమన్నాహారమనసికారపచ్చవేక్ఖణా నత్థి, పరిగ్గహతో పట్ఠాయ హోతి. అపరభాగే పన దుక్ఖం పరిఞ్ఞాతమేవ హోతి…పే… మగ్గో భావితోవ హోతి.

తత్థ ద్వే సచ్చాని దుద్దసత్తా గమ్భీరాని, ద్వే గమ్భీరత్తా దుద్దసాని. దుక్ఖసచ్చఞ్హి ఉప్పత్తితో పాకటం, ఖాణుకణ్టకప్పహారాదీసు ‘‘అహో దుక్ఖ’’న్తి వత్తబ్బతమ్పి ఆపజ్జతి. సముదయసచ్చం ఖాదితుకామతాభుఞ్జితుకామతాదివసేన ఉప్పత్తితో పాకటం. లక్ఖణపటివేధతో పన ఉభయమ్పి గమ్భీరం. ఇతి తాని దుద్దసత్తా గమ్భీరాని. ఇతరేసం పన ద్విన్నం దస్సనత్థాయ పయోగో భవగ్గగ్గహణత్థం హత్థపసారణం వియ, అవీచిఫుసనత్థం పాదపసారణం వియ, సతధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిపటిపాదనం వియ చ హోతి. ఇతి తాని గమ్భీరత్తా దుద్దసాని. ఏవం దుద్దసత్తా గమ్భీరేసు గమ్భీరత్తా చ దుద్దసేసు చతూసు సచ్చేసు ఉగ్గహాదివసేన పుబ్బభాగఞాణుప్పత్తిం సన్ధాయ ఇదం ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆది వుత్తం. పటివేధక్ఖణే పన ఏకమేవ తం ఞాణం హోతి.

అపరే పనాహు – చతుబ్బిధం సచ్చేసు ఞాణం సుతమయఞాణం వవత్థానఞాణం సమ్మసనఞాణం అభిసమయఞాణన్తి. తత్థ కతమం సుతమయఞాణం? సంఖిత్తేన వా విత్థారేన వా చత్తారి సచ్చాని సుత్వా జానాతి ‘‘ఇదం దుక్ఖం, అయం సముదయో, అయం నిరోధో, అయం మగ్గో’’తి. ఇదం సుతమయఞాణం. కతమం వవత్థానఞాణం? సో సుతానం అత్థం ఉపపరిక్ఖతి ధమ్మతో చ లక్ఖణతో చ, ‘‘ఇమే ధమ్మా ఇమస్మిం సచ్చే పరియాపన్నా, ఇమస్స సచ్చస్స ఇదం లక్ఖణ’’న్తి సన్నిట్ఠానం కరోతి. ఇదం వవత్థానఞాణం. కతమం సమ్మసనఞాణం? సో ఏవం యథానుపుబ్బం చత్తారి సచ్చాని వవత్థపేత్వా అథ దుక్ఖమేవ గహేత్వా యావ గోత్రభుఞాణం అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో సమ్మసతి. ఇదం సమ్మసనఞాణం. కతమం అభిసమయఞాణం? లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఏకేన ఞాణేన చత్తారి సచ్చాని అపుబ్బం అచరిమం అభిసమేతి ‘‘దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన, సముదయం పహానాభిసమయేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియాభిసమయేన మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతీ’’తి. ఇదం అభిసమయఞాణన్తి.

సమ్మాసఙ్కప్పనిద్దేసే కామతో నిస్సటోతి నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పో. బ్యాపాదతో నిస్సటోతి అబ్యాపాదసఙ్కప్పో. విహింసాయ నిస్సటోతి అవిహింసాసఙ్కప్పో. తత్థ నేక్ఖమ్మవితక్కో కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి, అబ్యాపాదవితక్కో బ్యాపాదవితక్కస్స, అవిహింసావితక్కో విహింసావితక్కస్స. తథా నేక్ఖమ్మఅబ్యాపాదఅవిహింసావితక్కా కామబ్యాపాదవిహింసావితక్కానం పచ్చనీకా హుత్వా ఉప్పజ్జన్తి.

తత్థ యోగావచరో కామవితక్కస్స పదఘాతనత్థం కామవితక్కం వా సమ్మసతి అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చి సఙ్ఖారం. అథస్స విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో తదఙ్గవసేన కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి, విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గం పాపేతి. అథస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో సముచ్ఛేదవసేన కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి. బ్యాపాదవితక్కస్సపి పదఘాతనత్థం బ్యాపాదవితక్కం వా అఞ్ఞం వా సఙ్ఖారం, విహింసావితక్కస్స పదఘాతనత్థం విహింసావితక్కం వా అఞ్ఞం వా సఙ్ఖారం సమ్మసతి. అథస్స విపస్సనాక్ఖణేతి సబ్బం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం.

కామవితక్కాదీనం పన తిణ్ణమ్పి పాళియం విభత్తేసు అట్ఠతింసారమ్మణేసు ఏకకమ్మట్ఠానమ్పి అపచ్చనీకం నామ నత్థి. ఏకన్తతో పన కామవితక్కస్స తావ అసుభేసు పఠమజ్ఝానమేవ పచ్చనీకం, బ్యాపాదవితక్కస్స మేత్తాయ తికచతుక్కజ్ఝానాని, విహింసఆవితక్కస్స కరుణాయ తికచతుక్కజ్ఝానాని. తస్మా అసుభపరికమ్మం కత్వా ఝానం సమాపన్నస్స సమాపత్తిక్ఖణే ఝానసమ్పయుత్తో వితక్కో విక్ఖమ్భనవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి, ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేన్తస్స విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో తదఙ్గవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి, విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గం పాపేన్తస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో సముచ్ఛేదవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతి వుచ్చతీతి వేదితబ్బో.

మేత్తాయ పన పరికమ్మం కత్వా, కరుణాయ పరికమ్మం కత్వా ఝానం సమాపన్నస్సాతి సబ్బం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. ఏవం ఉప్పన్నో అబ్యాపాదసఙ్కప్పోతి వుచ్చతి, అవిహింసాసఙ్కప్పోతి వుచ్చతీతి వేదితబ్బో. ఏవమేతే నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పాదయో విపస్సనాఝానవసేన ఉప్పత్తీనం నానత్తా పుబ్బభాగే నానా, మగ్గక్ఖణే పన ఇమేసు తీసు ఠానేసు ఉప్పన్నస్స అకుసలసఙ్కప్పస్స పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానో ఏకోవ కుసలసఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాసఙ్కప్పో నామ.

సమ్మావాచానిద్దేసేపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన ముసావాదా విరమతి, అఞ్ఞేన అఞ్ఞేన పిసుణావాచాదీహి, తస్మా చతస్సోపేతా వేరమణియో పుబ్బభాగే నానా, మగ్గక్ఖణే పన మిచ్ఛావాచాసఙ్ఖాతాయ చతుబ్బిధాయ అకుసలదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మావాచాసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణి ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మావాచా నామ.

సమ్మాకమ్మన్తనిద్దేసేపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన పాణాతిపాతా విరమతి, అఞ్ఞేన అదిన్నాదానా, అఞ్ఞేన మిచ్ఛాచారా, తస్మా తిస్సోపేతా వేరమణియో పుబ్బభాగే నానా, మగ్గక్ఖణే పన మిచ్ఛాకమ్మన్తసఙ్ఖాతాయ తివిధాయ అకుసలదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మాకమ్మన్తసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణి ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాకమ్మన్తో నామ.

సమ్మాఆజీవనిద్దేసే ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. అరియసావకోతి అరియస్స బుద్ధస్స సావకో. మిచ్ఛాఆజీవం పహాయాతి పాపకం ఆజీవం పజహిత్వా. సమ్మాఆజీవేనాతి బుద్ధప్పసత్థేన కుసలఆజీవేన. జీవికం కప్పేతీతి జీవితప్పవత్తిం పవత్తేతి. ఇధాపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన కాయద్వారవీతిక్కమా విరమతి, అఞ్ఞేనేవ వచీద్వారవీతిక్కమా, తస్మా పుబ్బభాగే నానాక్ఖణేసు ఉప్పజ్జతి, మగ్గక్ఖణే పన ద్వీసు ద్వారేసు సత్తన్నం కమ్మపథానం వసేన ఉప్పన్నాయ మిచ్ఛాఆజీవదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మాఆజీవసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణి ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాఆజీవో నామ.

సమ్మావాయామనిద్దేసే ఇధ భిక్ఖూతి ఇమస్మిం సాసనే పటిపన్నకో భిక్ఖు. అనుప్పన్నానన్తి అనిబ్బత్తానం. పాపకానన్తి లామకానం. అకుసలానం ధమ్మానన్తి అకోసల్లసమ్భూతానం ధమ్మానం. అనుప్పాదాయాతి న ఉప్పాదనత్థాయ. ఛన్దం జనేతీతి కత్తుకమ్యతాసఙ్ఖాతం కుసలచ్ఛన్దం జనేతి ఉప్పాదేతి. వాయమతీతి పయోగం జనేతి పరక్కమం కరోతి. వీరియం ఆరభతీతి కాయికం చేతసికం వీరియం కరోతి. చిత్తం పగ్గణ్హాతీతి తేనేవ సహజాతవీరియేన చిత్తం ఉక్ఖిపతి. పదహతీతి పధానవీరియం కరోతి. పటిపాటియా పనేతాని చత్తారిపి పదాని ఆసేవనాభావనాబహులీకమ్మసాతచ్చకిరియాహి యోజేతబ్బాని.

ఉప్పన్నానన్తి అనుప్పన్నానన్తి అవత్తబ్బతం ఆపన్నానం. పహానాయాతి పజహనత్థాయ. అనుప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానన్తి అనిబ్బత్తానం కోసల్లసమ్భూతానం ధమ్మానం. ఉప్పాదాయాతి ఉప్పాదనత్థాయ. ఉప్పన్నానన్తి నిబ్బత్తానం. ఠితియాతి ఠితత్థాయ. అసమ్మోసాయాతి అనస్సనత్థం. భియ్యోభావాయాతి పునప్పునం భావాయ. వేపుల్లాయాతి విపులభావాయ. భావనాయాతి వడ్ఢియా. పారిపూరియాతి పరిపూరణత్థాయ.

ఏతే పన సమ్మావాయామసఙ్ఖాతా చత్తారో సమ్మప్పధానా పుబ్బభాగే లోకియా, మగ్గక్ఖణే లోకుత్తరా. మగ్గక్ఖణే పన ఏకమేవ వీరియం చతుకిచ్చసాధనవసేన చత్తారి నామాని లభతి. తత్థ లోకియా కస్సపసంయుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘చత్తారోమే, ఆవుసో, సమ్మప్పధానా; కతమే చత్తారో? ఇధావుసో, భిక్ఖు ‘అనుప్పన్నా మే పాపకా అకుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యు’న్తి ఆతప్పం కరోతి, ‘ఉప్పన్నా మే పాపకా అకుసలా ధమ్మా అప్పహీయమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యు’న్తి ఆతప్పం కరోతి, ‘అనుప్పన్నా మే కుసలా ధమ్మా అనుప్పజ్జమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యు’న్తి ఆతప్పం కరోతి, ‘ఉప్పన్నా మే కుసలా ధమ్మా నిరుజ్ఝమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యు’న్తి ఆతప్పం కరోతీ’’తి (సం. ని. ౨.౧౪౫);

తత్థ చ అనుప్పన్నాతి అసముదాచారవసేన వా అననుభూతారమ్మణవసేన వా అనుప్పన్నా. అఞ్ఞథా హి అనమతగ్గే సంసారే అనుప్పన్నా పాపకా అకుసలా ధమ్మా నామ నత్థి, అనుప్పన్నా పన ఉప్పజ్జమానాపి ఏతేయేవ ఉప్పజ్జన్తి, పహీయమానాపి ఏతేయేవ పహీయన్తి.

తత్థ ఏకచ్చస్స వత్తగన్థధుతఙ్గసమాధివిపస్సనానవకమ్మభవానం అఞ్ఞతరవసేన కిలేసా న సముదాచరన్తి. కథం? ఏకచ్చో హి వత్తసమ్పన్నో హోతి, అసీతి ఖన్ధకవత్తాని చుద్దస మహావత్తాని చేతియఙ్గణబోధియఙ్గణపానీయమాళకఉపోసథాగారఆగన్తుకగమికవత్తాని చ కరోన్తస్సేవ కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స వత్తాని విస్సజ్జేత్వా భిన్నవత్తస్స చరతో అయోనిసోమనసికారం సతివోస్సగ్గఞ్చ ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

ఏకచ్చో గన్థయుత్తో హోతి, ఏకమ్పి నికాయం గణ్హాతి ద్వేపి తయోపి చత్తారోపి పఞ్చపి. తస్స తేపిటకం బుద్ధవచనం అత్థవసేన పాళివసేన అనుసన్ధివసేన పుబ్బాపరవసేన గణ్హన్తస్స సజ్ఝాయన్తస్స చిన్తేన్తస్స వాచేన్తస్స దేసేన్తస్స పకాసేన్తస్స కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స గన్థకమ్మం పహాయ కుసీతస్స చరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

ఏకచ్చో పన ధుతఙ్గధరో హోతి, తేరస ధుతఙ్గగుణే సమాదాయ వత్తతి, తస్స ధుతఙ్గగుణే పరిహరన్తస్స కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స ధుతఙ్గాని విస్సజ్జేత్వా బాహుల్లాయ ఆవత్తస్స చరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

ఏకచ్చో అట్ఠసు సమాపత్తీసు చిణ్ణవసీ హోతి, తస్స పఠమజ్ఝానాదీసు ఆవజ్జనవసీఆదీనం వసేన విహరన్తస్స కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స పరిహీనజ్ఝానస్స వా విస్సట్ఠజ్ఝానస్స వా భస్సాదీసు అనుయుత్తస్స విహరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

ఏకచ్చో పన విపస్సకో హోతి, సత్తసు వా అనుపస్సనాసు (పటి. మ. ౩.౩౫) అట్ఠారససు వా మహావిపస్సనాసు (పటి. మ. ౧.౨౨) కమ్మం కరోన్తో విహరతి, తస్స ఏవం విహరతో కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స విపస్సనాకమ్మం పహాయ కాయదళ్హీబహులస్స విహరతో అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

ఏకచ్చో నవకమ్మికో హోతి, ఉపోసథాగారభోజనసాలాదీని కరోతి, తస్స తేసం ఉపకరణాని చిన్తేన్తస్స కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స నవకమ్మే నిట్ఠితే వా విస్సట్ఠే వా అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ.

ఏకచ్చో పన బ్రహ్మలోకతో ఆగతో సుద్ధసత్తో హోతి, తస్స అనాసేవనాయ కిలేసా ఓకాసం న లభన్తి. అపరభాగే పనస్స లద్ధాసేవనస్స అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ ఉప్పజ్జన్తి. ఏవమ్పి అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ. ఏవం తావ అసముదాచారవసేన అనుప్పన్నతా వేదితబ్బా.

కథం అననుభూతారమ్మణవసేన? ఇధేకచ్చో అననుభూతపుబ్బం మనాపికాదిభేదం ఆరమ్మణం లభతి, తస్స తత్థ అయోనిసోమనసికారసతివోస్సగ్గే ఆగమ్మ రాగాదయో కిలేసా ఉప్పజ్జన్తి. ఏవం అననుభూతారమ్మణవసేన అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తి నామ. ఏవం అనుప్పన్నానం అకుసలానం ఉప్పాదే సతి అత్తనో అనత్థం పస్సిత్వా తేసం అనుప్పాదాయ సతిపట్ఠానభావనానుయోగేన పఠమం సమ్మప్పధానం భావేతి, ఉప్పన్నేసు పన తేసు తేసం అప్పహానతో అత్తనో అనత్థం పస్సిత్వా తేసం పహానాయ దుతియం తథేవ సమ్మప్పధానం భావేతి.

అనుప్పన్నా కుసలా ధమ్మాతి సమథవిపస్సనా చేవ మగ్గో చ. తేసం అనుప్పాదే అత్తనో అనత్థం పస్సిత్వా తేసం ఉప్పాదనత్థాయ తథేవ తతియం సమ్మప్పధానం భావేతి. ఉప్పన్నా కుసలా ధమ్మాతి సమథవిపస్సనావ. మగ్గో పన సకిం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝమానో అనత్థాయ సంవత్తనకో నామ నత్థి. సో హి ఫలస్స పచ్చయం దత్వావ నిరుజ్ఝతి. తాసం సమథవిపస్సనానం నిరోధతో అత్తనో అనత్థం పస్సిత్వా తాసం ఠితియా తథేవ చతుత్థం సమ్మప్పధానం భావేతి. లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే పన ఏకమేవ వీరియం.

యే ఏవం అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జేయ్యుం, తే యథా నేవ ఉప్పజ్జన్తి, ఏవం తేసం అనుప్పన్నానం అనుప్పాదకిచ్చం, ఉప్పన్నానఞ్చ పహానకిచ్చం సాధేతి. ఉప్పన్నాతి చేత్థ చతుబ్బిధం ఉప్పన్నం వత్తమానుప్పన్నం భూతాపగతుప్పన్నం ఓకాసకతుప్పన్నం భూమిలద్ధుప్పన్నన్తి. తత్థ సబ్బమ్పి ఉప్పాదజరాభఙ్గసమఙ్గిసఙ్ఖాతం వత్తమానుప్పన్నం నామ. ఆరమ్మణరసం అనుభవిత్వా నిరుద్ధం అనుభూతాపగతసఙ్ఖాతం కుసలాకుసలం ఉప్పాదాదిత్తయమనుప్పత్వా నిరుద్ధం భుత్వాపగతసఙ్ఖాతం సేససఙ్ఖతఞ్చ భూతాపగతుప్పన్నం నామ. ‘‘యానిస్స తాని పుబ్బే కతాని కమ్మానీ’’తి ఏవమాదినా (మ. ని. ౩.౨౪౮) నయేన వుత్తం కమ్మం అతీతమ్పి సమానం అఞ్ఞం విపాకం పటిబాహిత్వా అత్తనో విపాకస్స ఓకాసం కత్వా ఠితత్తా తథా కతోకాసఞ్చ విపాకం అనుప్పన్నమ్పి సమానం ఏవం కతే ఓకాసే ఏకన్తేన ఉప్పజ్జనతో ఓకాసకతుప్పన్నం నామ. తాసు తాసు భూమీసు అసమూహతం అకుసలం భూమిలద్ధుప్పన్నం నామ.

ఏత్థ చ భూమియా భూమిలద్ధస్స చ నానత్తం వేదితబ్బం – భూమీతి హి విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా తేభూమకా పఞ్చక్ఖన్ధా. భూమిలద్ధం నామ తేసు ఖన్ధేసు ఉప్పత్తిరహం కిలేసజాతం. తేన హి సా భూమిలద్ధా నామ హోతీతి తస్మా భూమిలద్ధన్తి వుచ్చతి. సా చ ఖో న ఆరమ్మణవసేన. ఆరమ్మణవసేన హి సబ్బేపి అతీతానాగతే పరిఞ్ఞాతేపి చ ఖీణాసవానం ఖన్ధే ఆరబ్భ కిలేసా ఉప్పజ్జన్తి. యది చ తం భూమిలద్ధం నామ సియా, తస్స అప్పహేయ్యతో న కోచి భవమూలం పజహేయ్య. వత్థువసేన పన భూమిలద్ధం వేదితబ్బం. యత్థ యత్థ హి విపస్సనాయ అపరిఞ్ఞాతా ఖన్ధా ఉప్పజ్జన్తి, తత్థ తత్థ ఉప్పాదతో పభుతి తేసు వట్టమూలం కిలేసజాతం అనుసేతి. తం అప్పహీనట్ఠేన భూమిలద్ధన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ చ యస్స యేసు ఖన్ధేసు అప్పహీనట్ఠేన అనుసయితా కిలేసా, తస్స తే ఏవ ఖన్ధా తేసం కిలేసానం వత్థు, న అఞ్ఞేసం సన్తకా ఖన్ధా. అతీతక్ఖన్ధేసు చ అప్పహీనానుసయితానం కిలేసానం అతీతక్ఖన్ధావ వత్థు, న ఇతరే. ఏస నయో అనాగతాదీసు. తథా కామావచరక్ఖన్ధేసు అప్పహీనానుసయితానం కిలేసానం కామావచరక్ఖన్ధా ఏవ వత్థు, న ఇతరే. ఏస నయో రూపారూపావచరేసు. సోతాపన్నాదీసు పన యస్స యస్స అరియపుగ్గలస్స ఖన్ధేసు తం తం వట్టమూలం కిలేసజాతం తేన తేన మగ్గేన పహీనం, తస్స తస్స తే తే ఖన్ధా పహీనానం తేసం తేసం వట్టమూలకానం కిలేసానం అవత్థుతో భూమీతి సఙ్ఖం న లభన్తి. పుథుజ్జనస్స సబ్బసో వట్టమూలకిలేసానం అప్పహీనత్తా యంకిఞ్చి కరియమానం కమ్మం కుసలమకుసలం వా హోతి, ఇచ్చస్స కమ్మకిలేసపచ్చయావ వట్టం వట్టతి, తస్స తస్సేవ తం వట్టమూలం రూపక్ఖన్ధేయేవ, న వేదనాదీసు. విఞ్ఞాణక్ఖన్ధేయేవ వా, న రూపక్ఖన్ధాదీసూతి న వత్తబ్బం. కస్మా? అవిసేసేన పఞ్చసుపి ఖన్ధేసు అనుసయితత్తా. కథం? పథవీరసాది వియ రుక్ఖే. యథా హి మహారుక్ఖే పథవీతలం అధిట్ఠాయ పథవీరసఞ్చ ఆపోరసఞ్చ నిస్సాయ తప్పచ్చయా మూలఖన్ధసాఖాపసాఖాపల్లవపలాసపుప్ఫఫలేహి వడ్ఢిత్వా నభం పూరేత్వా యావ కప్పావసానా బీజపరమ్పరాయ రుక్ఖపవేణిం సన్తానయమానే ఠితే తం పథవీరసాదిమూలేయేవ, న ఖన్ధాదీసు. ఫలేయేవ వా, న మూలాదీసూతి న వత్తబ్బం. కస్మా? అవిసేసేన సబ్బేసు మూలాదీసు అనుగతత్తాతి. యథా పన తస్సేవ రుక్ఖస్స పుప్ఫఫలాదీసు నిబ్బిన్నో కోచి పురిసో చతూసు దిసాసు మణ్డూకకణ్టకం నామ విసకణ్టకం ఆకోటేయ్య, అథ సో రుక్ఖో తేన విససమ్ఫస్సేన ఫుట్ఠో పథవీరసఆపోరసానం పరియాదిన్నత్తా అప్పసవధమ్మతం ఆగమ్మ పున సన్తానం నిబ్బత్తేతుం న సక్కుణేయ్య, ఏవమేవ ఖన్ధప్పవత్తియం నిబ్బిన్నో కులపుత్తో తస్స పురిసస్స చతూసు దిసాసు రుక్ఖే విసయోజనం వియ అత్తనో సన్తానే చతుమగ్గభావనం ఆరభతి. అథస్స సో ఖన్ధసన్తానో తేన చతుమగ్గవిససమ్ఫస్సేన సబ్బసో వట్టమూలకిలేసానం పరియాదిన్నత్తా కిరియసభావమత్తం ఉపగతకాయకమ్మాదిసబ్బకమ్మప్పభేదో హుత్వా ఆయతిం పునబ్భవానభినిబ్బత్తనధమ్మతం ఆగమ్మ భవన్తరసన్తానం నిబ్బత్తేతుం న సక్కోతి, కేవలం చరిమవిఞ్ఞాణనిరోధేన నిరిన్ధనో వియ జాతవేదో అనుపాదానో పరినిబ్బాయతి. ఏవం భూమియా భూమిలద్ధస్స చ నానత్తం వేదితబ్బం.

అపరమ్పి చతుబ్బిధం ఉప్పన్నం సముదాచారుప్పన్నం ఆరమ్మణాధిగ్గహితుప్పన్నం అవిక్ఖమ్భితుప్పన్నం అసమూహతుప్పన్నన్తి. తత్థ వత్తమానుప్పన్నమేవ సముదాచారుప్పన్నం. చక్ఖాదీనం పన ఆపాథగతే ఆరమ్మణే పుబ్బభాగే అనుప్పజ్జమానమ్పి కిలేసజాతం ఆరమ్మణస్స అధిగ్గహితత్తా ఏవ అపరభాగే ఏకన్తేన ఉప్పత్తితో ఆరమ్మణాధిగ్గహితుప్పన్నన్తి వుచ్చతి. సమథవిపస్సనానం అఞ్ఞతరవసేన అవిక్ఖమ్భితం కిలేసజాతం చిత్తసన్తతిమనారూళ్హమ్పి ఉప్పత్తినివారకస్స హేతునో అభావా అవిక్ఖమ్భితుప్పన్నం నామ. సమథవిపస్సనావసేన పన విక్ఖమ్భితమ్పి అరియమగ్గేన అసమూహతత్తా ఉప్పత్తిధమ్మతం అనతీతత్తా అసమూహతుప్పన్నన్తి వుచ్చతి. తివిధమ్పి చేతం ఆరమ్మణాధిగ్గహితావిక్ఖమ్భితాసమూహతుప్పన్నం భూమిలద్ధేనేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి వేదితబ్బం.

ఇచ్చేతస్మిం వుత్తప్పభేదే ఉప్పన్నే యదేతం వత్తమానభూతాపగతోకాసకతసముదాచారసఙ్ఖాతం ఉప్పన్నం, తం అమగ్గవజ్ఝత్తా కేనచి మగ్గఞాణేన పహాతబ్బం న హోతి. యం పనేతం భూమిలద్ధారమ్మణాధిగ్గహితావిక్ఖమ్భితాసమూహతసఙ్ఖాతం ఉప్పన్నం, తస్స తం ఉప్పన్నభావం నాసయమానం యస్మా తం తం లోకియలోకుత్తరఞాణం ఉప్పజ్జతి, తస్మా తం సబ్బమ్పి పహాతబ్బం హోతీతి. ఏవం యే మగ్గో కిలేసే పజహతి, తే సన్ధాయ ‘‘ఉప్పన్నాన’’న్తిఆది వుత్తం.

అథ మగ్గక్ఖణే కథం అనుప్పన్నానం కుసలానం ఉప్పాదాయ భావనా హోతి, కథఞ్చ ఉప్పన్నానం ఠితియాతి? మగ్గప్పవత్తియా ఏవ. మగ్గో హి పవత్తమానో పుబ్బే అనుప్పన్నపుబ్బత్తా అనుప్పన్నో నామ వుచ్చతి. అనాగతపుబ్బఞ్హి ఠానం ఆగన్త్వా అననుభూతపుబ్బం వా ఆరమ్మణం అనుభవిత్వా వత్తారో భవన్తి ‘‘అనాగతట్ఠానం ఆగతమ్హ, అననుభూతం ఆరమ్మణం అనుభవామా’’తి. యావస్స పవత్తి, అయమేవ ఠితి నామాతి ఠితియా భావేతీతిపి వత్తుం వట్టతి. ఏవమేతస్స భిక్ఖునో ఇదం లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఏకమేవ వీరియం ‘‘అనుప్పన్నానం పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం అనుప్పాదాయా’’తిఆదీని చత్తారి నామాని లభతి. అయం లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే సమ్మప్పధానకథా. ఏవమేత్థ లోకియలోకుత్తరమిస్సకా సమ్మప్పధానా నిద్దిట్ఠాతి.

సమ్మాసతినిద్దేసే కాయేతి రూపకాయే. రూపకాయో హి ఇధ అఙ్గపచ్చఙ్గానం కేసాదీనఞ్చ ధమ్మానం సమూహట్ఠేన హత్థికాయరథకాయాదయో వియ కాయోతి అధిప్పేతో. యథా చ సమూహట్ఠేన, ఏవం కుచ్ఛితానం ఆయట్ఠేన. కుచ్ఛితానఞ్హి పరమజేగుచ్ఛానం సో ఆయోతిపి కాయో. ఆయోతి ఉప్పత్తిదేసో. తత్రాయం వచనత్థో – ఆయన్తి తతోతి ఆయో. కే ఆయన్తి? కుచ్ఛితా కేసాదయో. ఇతి కుచ్ఛితానం ఆయోతి కాయో.

కాయానుపస్సీతి కాయం అనుపస్సనసీలో, కాయం వా అనుపస్సమానో. కాయేతి చ వత్వాపి పున కాయానుపస్సీతి దుతియం కాయగ్గహణం అసమ్మిస్సతో వవత్థానఘనవినిబ్భోగాదిదస్సనత్థం కతన్తి వేదితబ్బం. తేన న కాయే వేదనానుపస్సీ చిత్తధమ్మానుపస్సీ వా, అథ ఖో కాయానుపస్సీయేవాతి కాయసఙ్ఖాతే వత్థుస్మిం కాయానుపస్సనాకారస్సేవ దస్సనేన అసమ్మిస్సతో వవత్థానం దస్సితం హోతి. తథా న కాయే అఙ్గపచ్చఙ్గవినిముత్తఏకధమ్మానుపస్సీ, నాపి కేసలోమాదివినిముత్తఇత్థిపురిసానుపస్సీ. యోపి చేత్థ కేసలోమాదికో భూతుపాదాయసమూహసఙ్ఖాతో కాయో, తత్థాపి న భూతుపాదాయవినిముత్తఏకధమ్మానుపస్సీ, అథ ఖో రథసమ్భారానుపస్సకో వియ అఙ్గపచ్చఙ్గసమూహానుపస్సీ, నగరావయవానుపస్సకో వియ కేసలోమాదిసమూహానుపస్సీ, కదలిక్ఖన్ధపత్తవట్టివినిభుజ్జకో వియ రిత్తముట్ఠివినివేఠకో వియ చ భూతుపాదాయసమూహానుపస్సీయేవాతి సమూహవసేనేవ కాయసఙ్ఖాతస్స వత్థునో నానప్పకారతో దస్సనేన ఘనవినిబ్భోగో దస్సితో హోతి. న హేత్థ యథావుత్తసమూహవినిముత్తో కాయో వా ఇత్థీ వా పురిసో వా అఞ్ఞో వా కోచి ధమ్మో దిస్సతి, యథావుత్తధమ్మసమూహమత్తేయేవ పన తథా తథా సత్తా మిచ్ఛాభినివేసం కరోన్తి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యం పస్సతి న తం దిట్ఠం, యం దిట్ఠం తం న పస్సతి;

అపస్సం బజ్ఝతే మూళ్హో, బజ్ఝమానో న ముచ్చతీ’’తి.

ఘనవినిబ్భోగాదిదస్సనత్థన్తి వుత్తం. ఆదిసద్దేన చేత్థ అయమ్పి అత్థో వేదితబ్బో – అయఞ్హి ఏతస్మిం కాయే కాయానుపస్సీయేవ, న అఞ్ఞధమ్మానుపస్సీ. కిం వుత్తం హోతి? యథా అనుదకభూతాయపి మరీచియా ఉదకానుపస్సినో హోన్తి, న ఏవం అనిచ్చదుక్ఖానత్తాసుభభూతేయేవ ఇమస్మిం కాయే నిచ్చసుఖత్తసుభభావానుపస్సీ, అథ ఖో కాయానుపస్సీ

అనిచ్చదుక్ఖానత్తాసుభాకారసమూహానుపస్సీయేవాతి వుత్తం హోతి. అథ వా య్వాయం మహాసతిపట్ఠానే ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరఞ్ఞగతో వా రుక్ఖమూలగతో వా…పే… సో సతోవ అస్ససతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౩౭౪; మ. ని. ౧.౧౦౭) నయేన అస్సాసపస్సాసాది చుణ్ణకజాతఅట్ఠికపరియోసానో కాయో వుత్తో, యో చ పరతో సతిపట్ఠానకథాయం ‘‘ఇధేకచ్చో పథవీకాయం అనిచ్చతో అనుపస్సతి, ఆపోకాయం, తేజోకాయం, వాయోకాయం, కేసకాయం, లోమకాయం, ఛవికాయం, చమ్మకాయం, మంసకాయం, రుహిరకాయం, న్హారుకాయం, అట్ఠికాయం, అట్ఠిమిఞ్జకాయ’’న్తి (పటి. మ. ౩.౩౫) కాయో వుత్తో, తస్స సబ్బస్స ఇమస్మింయేవ కాయే అనుపస్సనతో కాయే కాయానుపస్సీతి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో.

అథ వా కాయే అహన్తి వా మమన్తి వా ఏవం గహేతబ్బస్స కస్సచి అననుపస్సనతో తస్స తస్సేవ పన కేసలోమాదికస్స నానాధమ్మసమూహస్స అనుపస్సనతో కాయే కేసాదిధమ్మసమూహసఙ్ఖాతకాయానుపస్సీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. అపిచ ‘‘ఇమస్మిం కాయే అనిచ్చతో అనుపస్సతి, నో నిచ్చతో’’తిఆదినా అనుక్కమేన పరతో ఆగతనయస్స సబ్బస్సేవ అనిచ్చలక్ఖణాదినో ఆకారసమూహసఙ్ఖాతస్స కాయస్స అనుపస్సనతోపి కాయే కాయానుపస్సీతి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో. అయం పన చతుసతిపట్ఠానసాధారణో అత్థో.

కాయే కాయానుపస్సీతి అస్సాసపస్సాసకాయాదికే బహుధా వుత్తే కాయే ఏకేకకాయానుపస్సీ. విహరతీతి చతూసు ఇరియాపథవిహారేసు అఞ్ఞతరవిహారసమాయోగపరిదీపనమేతం, ఏకం ఇరియాపథబాధనం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపతమానం అత్తానం హరతి పవత్తేతీతి అత్థో. ఆతాపీతి కాయపరిగ్గాహకవీరియసమాయోగపరిదీపనమేతం. సో హి యస్మా తస్మిం సమయే యం తం వీరియం తీసు భవేసు కిలేసానం ఆతాపనతో ఆతాపోతి వుచ్చతి, తేన సమన్నాగతో హోతి, తస్మా ‘‘ఆతాపీ’’తి వుచ్చతి. సమ్పజానోతి కాయపరిగ్గాహకేన సమ్పజఞ్ఞసఙ్ఖాతేన ఞాణేన సమన్నాగతో. సతిమాతి కాయపరిగ్గాహికాయ సతియా సమన్నాగతో. అయం పన యస్మా సతియా ఆరమ్మణం పరిగ్గహేత్వా పఞ్ఞాయ అనుపస్సతి. న హి సతివిరహితస్స అనుపస్సనా నామ అత్థి. తేనేవాహ – ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪). తస్మా ఏత్థ ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీ’’తి ఏత్తావతా కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానకమ్మట్ఠానం వుత్తం హోతి. అథ వా యస్మా అనాతాపినో అన్తోసఙ్ఖేపో అన్తరాయకరో హోతి, అసమ్పజానో ఉపాయపరిగ్గహే అనుపాయపరివజ్జనే చ సమ్ముయ్హతి, ముట్ఠస్సతి ఉపాయాపరిచ్చాగే అనుపాయాపరిగ్గహే చ అసమత్థో హోతి, తేనస్స తం కమ్మట్ఠానం న సమ్పజ్జతి, తస్మా యేసం ధమ్మానం ఆనుభావేన తం సమ్పజ్జతి, తేసం దస్సనత్థం ‘‘ఆతాపీ సమ్పజానో సతిమా’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇతి కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం సమ్పయోగఙ్గఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని పహానఙ్గం దస్సేతుం వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి వుత్తం. తత్థ వినేయ్యాతి తదఙ్గవినయేన వా విక్ఖమ్భనవినయేన వా వినయిత్వా. లోకేతి య్వాయం కాయో పుబ్బే పరిగ్గహితో, స్వేవ ఇధ లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకో నామ. తస్మిం లోకే అభిజ్ఝం దోమనస్సఞ్చ పజహిత్వాతి అత్థో. యస్మా పనస్స న కాయమత్తేయేవ అభిజ్ఝాదోమనస్సం పహీయతి, వేదనాదీసుపి పహీయతియేవ, తస్మా ‘‘పఞ్చపి ఉపాదానక్ఖన్ధా లోకో’’తి (విభ. ౩౬౨) విభఙ్గే వుత్తం. లోకసఙ్ఖాతత్తాయేవ తేసం ధమ్మానం అత్థుద్ధారవసేనేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యం పనాహ – ‘‘తత్థ కతమో లోకో (విభ. ౫౩౮), స్వేవ కాయో లోకో’’తి అయమేవేత్థ అత్థో. అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి చ సమాసేత్వా వుత్తం. సంయుత్తఙ్గుత్తరపాఠన్తరేసు పన విసుం కత్వా పఠన్తి. సా పన అభిజ్ఝాయన్తి పత్థయన్తి ఏతాయ, సయం వా అభిజ్ఝాయతి, అభిజ్ఝాయనమత్తమేవ వా ఏసాతి అభిజ్ఝా. యస్మా పనేత్థ అభిజ్ఝాగహణేన కామచ్ఛన్దో, దోమనస్సగహణేన బ్యాపాదో సఙ్గహం గచ్ఛతి, తస్మా నీవరణపరియాపన్నబలవధమ్మద్వయదస్సనేన నీవరణప్పహానం వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

విసేసేన పనేత్థ అభిజ్ఝావినయేన కాయసమ్పత్తిమూలకస్స అనురోధస్స, దోమనస్సవినయేన కాయవిపత్తిమూలకస్స విరోధస్స, అభిజ్ఝావినయేన చ కాయే అభిరతియా, దోమనస్సవినయేన కాయభావనాయ అనభిరతియా, అభిజ్ఝావినయేన కాయే అభూతానం సుభసుఖభావాదీనం పక్ఖేపస్స, దోమనస్సవినయేన కాయే భూతానం అసుభాసుఖభావాదీనం అపనయనస్స పహానం వుత్తం. తేన యోగావచరస్స యోగానుభావో యోగసమత్థతా చ దీపితా హోతి. యోగానుభావో హి ఏస, యదయం అనురోధవిరోధవిప్పముత్తో అరతిరతిసహో అభూతపక్ఖేపభూతాపనయనవిరహితో చ హోతి. అనురోధవిరోధవిప్పముత్తో చేస అరతిరతిసహో అభూతం అపక్ఖిపన్తో భూతఞ్చ అనపనేన్తో యోగసమత్థో హోతీతి.

అపరో నయో – ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ’’తి ఏత్థ అనుపస్సనాయ కమ్మట్ఠానం వుత్తం. ‘‘విహరతీ’’తి ఏత్థ వుత్తవిహారేన కమ్మట్ఠానికస్స కాయపరిహరణం. ‘‘ఆతాపీ’’తిఆదీసు ఆతాపేన సమ్మప్పధానం, సతిసమ్పజఞ్ఞేన సబ్బత్థకకమ్మట్ఠానం, కమ్మట్ఠానపరిహరణూపాయో వా. సతియా వా కాయానుపస్సనావసేన పటిలద్ధసమథో, సమ్పజఞ్ఞేన విపస్సనా, అభిజ్ఝాదోమనస్సవినయేన భావనాఫలం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

వేదనాసు వేదనానుపస్సీతిఆదీసు చ వేదనాదీనం పున వచనే పయోజనం కాయానుపస్సనాయం వుత్తనయేనేవ యథాయోగం యోజేత్వా వేదితబ్బం. అయం పన అసాధారణత్థో – సుఖాదీసు అనేకప్పభేదాసు వేదనాసు విసుం విసుం అనిచ్చాదితో ఏకేకవేదనానుపస్సీతి, సరాగాదికే సోళసప్పభేదే చిత్తే విసుం విసుం అనిచ్చాదితో ఏకేకచిత్తానుపస్సీతి, కాయవేదనాచిత్తాని ఠపేత్వా సేసతేభూమకధమ్మేసు విసుం విసుం అనిచ్చాదితో ఏకేకధమ్మానుపస్సీతి, సతిపట్ఠానసుత్తన్తే (దీ. ని. ౨.౩౮౨; మ. ని. ౧.౧౧౫) వుత్తనయేన నీవరణాదిధమ్మానుపస్సీతి వా. ఏత్థ చ ‘‘కాయే’’తి ఏకవచనం సరీరస్స ఏకత్తా, ‘‘చిత్తే’’తి ఏకవచనం చిత్తస్స సభావభేదాభావతో జాతిగ్గహణేన కతన్తి వేదితబ్బం. యథా చ వేదనాదయో అనుపస్సితబ్బా, తథా అనుపస్సన్తో వేదనాసు వేదనానుపస్సీ, చిత్తే చిత్తానుపస్సీ, ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీతి వేదితబ్బో. కథం తావ వేదనా అనుపస్సితబ్బా? సుఖా తావ వేదనా దుక్ఖతో, దుక్ఖా వేదనా సల్లతో, అదుక్ఖమసుఖా వేదనా అనిచ్చతో అనుపస్సితబ్బా. యథాహ –

‘‘యో సుఖం దుక్ఖతో అద్ద, దుక్ఖమద్దక్ఖి సల్లతో;

అదుక్ఖమసుఖం సన్తం, అద్దక్ఖి నం అనిచ్చతో;

స వే సమ్మద్దసో భిక్ఖు, పరిజానాతి వేదనా’’తి. (సం. ని. ౪.౨౫౩);

సబ్బా ఏవ చేతా దుక్ఖతోపి అనుపస్సితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘యంకిఞ్చి వేదయితం, సబ్బం తం దుక్ఖస్మిన్తి వదామీ’’తి (సం. ని. ౪.౨౫౯). సుఖదుక్ఖతోపి చ అనుపస్సితబ్బా. యథాహ – ‘‘సుఖా వేదనా ఠితిసుఖా విపరిణామదుక్ఖా. దుక్ఖా వేదనా ఠితిదుక్ఖా విపరిణామసుఖా. అదుక్ఖమసుఖా వేదనా ఞాణసుఖా అఞ్ఞాణదుక్ఖా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౫). అపిచ అనిచ్చాదిసత్తఅనుపస్సనావసేనాపి అనుపస్సితబ్బా.

చిత్తధమ్మేసుపి చిత్తం తావ ఆరమ్మణాధిపతిసహజాతభూమికమ్మవిపాకకిరియాదినానత్తభేదానం అనిచ్చాదిసత్తఅనుపస్సనానం సరాగాదిసోళసభేదానఞ్చ వసేన అనుపస్సితబ్బం, ధమ్మా సలక్ఖణసామఞ్ఞలక్ఖణానం సుఞ్ఞతాధమ్మస్స అనిచ్చాదిసత్తఅనుపస్సనానం సన్తాసన్తాదీనఞ్చ వసేన అనుపస్సితబ్బా. కామఞ్చేత్థ యస్స కాయసఙ్ఖాతే లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం పహీనం, తస్స వేదనాదిలోకేసుపి తం పహీనమేవ, నానాపుగ్గలవసేన పన నానాక్ఖణికసతిపట్ఠానభావనావసేన చ సబ్బత్థ వుత్తం. యతో వా ఏకత్థ పహీనం, సేసేసుపి పహీనం హోతి. తేనేవస్స తత్థ పహానదస్సనత్థమ్పి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇతి ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లబ్భన్తి. అఞ్ఞేనేవ హి చిత్తేన కాయం పరిగ్గణ్హాతి, అఞ్ఞేన వేదనం, అఞ్ఞేన చిత్తం, అఞ్ఞేన ధమ్మే పరిగ్గణ్హాతి. లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే పన ఏకచిత్తేయేవ లబ్భన్తి. ఆదితో హి కాయం పరిగ్గణ్హిత్వా ఆగతస్స విపస్సనాసమ్పయుత్తా సతి కాయానుపస్సనా నామ, తాయ సతియా సమన్నాగతో పుగ్గలో కాయానుపస్సీ నామ. విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరియమగ్గం పత్తస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తా సతి కాయానుపస్సనా నామ, తాయ సతియా సమన్నాగతో పుగ్గలో కాయానుపస్సీ నామ. వేదనం పరిగ్గణ్హిత్వా చిత్తం పరిగ్గణ్హిత్వా ధమ్మే పరిగ్గణ్హిత్వా ఆగతస్స విపస్సనాసమ్పయుత్తా సతి ధమ్మానుపస్సనా నామ, తాయ సతియా సమన్నాగతో పుగ్గలో ధమ్మానుపస్సీ నామ. విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరియమగ్గం పత్తస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తా సతి ధమ్మానుపస్సనా నామ, తాయ సతియా సమన్నాగతో పుగ్గలో ధమ్మానుపస్సీ నామ. ఏవం తావ దేసనా పుగ్గలే తిట్ఠతి. కాయే పన ‘‘సుభ’’న్తి విపల్లాసప్పహానా కాయపరిగ్గాహికా సతి మగ్గేన సమిజ్ఝతీతి కాయానుపస్సనా నామ. వేదనాయ ‘‘సుఖా’’తి విపల్లాసప్పహానా వేదనాపరిగ్గాహికా సతి మగ్గేన సమిజ్ఝతీతి వేదనానుపస్సనా నామ. చిత్తే ‘‘నిచ్చ’’న్తి విపల్లాసప్పహానా చిత్తపరిగ్గాహికా సతి మగ్గేన సమిజ్ఝతీతి చిత్తానుపస్సనా నామ. ధమ్మేసు ‘‘అత్తా’’తి విపల్లాసప్పహానా ధమ్మపరిగ్గాహికా సతి మగ్గేన సమిజ్ఝతీతి ధమ్మానుపస్సనా నామ. ఇతి ఏకావ మగ్గసమ్పయుత్తా సతి చతుకిచ్చసాధకత్తేన చత్తారి నామాని లభతి. తేన వుత్తం ‘‘లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే పన ఏకచిత్తేయేవ లబ్భన్తీ’’తి.

సమ్మాసమాధినిద్దేసే వివిచ్చేవ కామేహీతి కామేహి వివిచ్చిత్వా వినా హుత్వా అపక్కమిత్వా. యో పనాయమేత్థ ఏవకారో, సో నియమత్థోతి వేదితబ్బో. యస్మా చ నియమత్థో, తస్మా పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరణసమయే అవిజ్జమానానమ్పి కామానం తస్స పఠమజ్ఝానస్స పటిపక్ఖభావం కామపరిచ్చాగేనేవ చస్స అధిగమం దీపేతి. కథం? ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి ఏవఞ్హి నియమే కయిరమానే ఇదం పఞ్ఞాయతి – నూనిమస్స ఝానస్స కామా పటిపక్ఖభూతా, యేసు సతి ఇదం న పవత్తతి, అన్ధకారే సతి పదీపోభాసో వియ, తేసం పరిచ్చాగేనేవ చస్స అధిగమో హోతి ఓరిమతీరపరిచ్చాగేన పారిమతీరస్స వియ. తస్మా నియమం కరోతీతి.

తత్థ సియా, కస్మా పనేస పుబ్బపదేయేవ వుత్తో, న ఉత్తరపదే, కిం అకుసలేహి ధమ్మేహి అవివిచ్చాపి ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యాతి? న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం. తంనిస్సరణతో హి పుబ్బపదే ఏస వుత్తో. కామధాతుసమతిక్కమనతో హి కామరాగపటిపక్ఖతో చ ఇదం ఝానం కామానమేవ నిస్సరణం. యథాహ – ‘‘కామానమేతం నిస్సరణం యదిదం నేక్ఖమ్మ’’న్తి (ఇతివు. ౭౨). ఉత్తరపదేపి పన యథా ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯; అ. ని. ౪.౨౪౧) ఏత్థ ఏవకారో ఆనేత్వా వుచ్చతి, ఏవం వత్తబ్బో. న హి సక్కా ఇతో అఞ్ఞేహిపి నీవరణసఙ్ఖాతేహి అకుసలేహి ధమ్మేహి అవివిచ్చ ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరితుం. తస్మా ‘‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చేవ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఏవం పదద్వయేపి ఏస దట్ఠబ్బో. పదద్వయేపి చ కిఞ్చాపి వివిచ్చాతి ఇమినా సాధారణవచనేన తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవివేకా చిత్తకాయఉపధివివేకా చ సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, తథాపి పుబ్బభాగే కాయవివేకచిత్తవివేకవిక్ఖమ్భనవివేకా దట్ఠబ్బా, లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే కాయవివేకచిత్తవివేకసముచ్ఛేదవివేకపటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సరణవివేకా.

కామేహీతి ఇమినా పన పదేన యే చ మహానిద్దేసే ‘‘కతమే వత్థుకామా మనాపికా రూపా’’తిఆదినా (మహాని. ౧) నయేన వత్థుకామా వుత్తా, యే చ తత్థేవ విభఙ్గే చ ‘‘ఛన్దో కామో, రాగో కామో, ఛన్దరాగో కామో, సఙ్కప్పో కామో, రాగో కామో, సఙ్కప్పరాగో కామో’’తి (మహాని. ౧; విభ. ౫౬౪) ఏవం కిలేసకామా వుత్తా, తే సబ్బేపి సఙ్గహితా ఇచ్చేవ దట్ఠబ్బా. ఏవఞ్హి సతి వివిచ్చేవ కామేహీతి వత్థుకామేహిపి వివిచ్చేవాతి అత్థో యుజ్జతి. తేన కాయవివేకో వుత్తో హోతి.

వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీతి కిలేసకామేహి సబ్బాకుసలేహి వా వివిచ్చాతి అత్థో యుజ్జతి. తేన చిత్తవివేకో వుత్తో హోతి. పురిమేన చేత్థ వత్థుకామేహి వివేకవచనతో ఏవ కామసుఖపరిచ్చాగో, దుతియేన కిలేసకామేహి వివేకవచనతో నేక్ఖమ్మసుఖపరిగ్గహో విభావితో హోతి. ఏవం వత్థుకామకిలేసకామవివేకవచనతోయేవ చ ఏతేసం పఠమేన సంకిలేసవత్థుప్పహానం, దుతియేన సంకిలేసప్పహానం. పఠమేన లోలభావస్స హేతుపరిచ్చాగో, దుతియేన బాలభావస్స. పఠమేన చ పయోగసుద్ధి, దుతియేన ఆసయపోసనం విభావితం హోతీతి విఞ్ఞాతబ్బం. ఏస తావ నయో కామేహీతి ఏత్థ వుత్తకామేసు వత్థుకామపక్ఖే.

కిలేసకామపక్ఖే పన ఛన్దోతి చ రాగోతి చ ఏవమాదీహి అనేకభేదో కామచ్ఛన్దోవ కామోతి అధిప్పేతో. సో చ అకుసలపరియాపన్నోపి సమానో ‘‘తత్థ కతమే కామా, ఛన్దో కామో’’తిఆదినా (విభ. ౫౬౪) నయేన విభఙ్గే ఉపరి ఝానఙ్గపటిపక్ఖతో విసుం వుత్తో, కిలేసకామత్తా వా పురిమపదే వుత్తో, అకుసలపరియాపన్నత్తా దుతియపదే. అనేకభేదతో చస్స కామతోతి అవత్వా కామేహీతి వుత్తం. అఞ్ఞేసమ్పి చ ధమ్మానం అకుసలభావే విజ్జమానే ‘‘తత్థ కతమే అకుసలా ధమ్మా, కామచ్ఛన్దో’’తిఆదినా (విభ. ౫౬౪) నయేన విభఙ్గే ఉపరి ఝానఙ్గపచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతో నీవరణానేవ వుత్తాని. నీవరణాని హి ఝానఙ్గపచ్చనీకాని, తేసం ఝానఙ్గానేవ పటిపక్ఖాని విద్ధంసకాని వినాసకానీతి వుత్తం హోతి. తథా హి ‘‘సమాధి కామచ్ఛన్దస్స పటిపక్ఖో, పీతి బ్యాపాదస్స, వితక్కో థినమిద్ధస్స, సుఖం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స, విచారో విచికిచ్ఛాయా’’తి పేటకే వుత్తం.

ఏవమేత్థ ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి ఇమినా కామచ్ఛన్దస్స విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతి. ‘‘వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఇమినా పఞ్చన్నమ్పి నీవరణానం. అగహితగ్గహణేన పన పఠమేన కామచ్ఛన్దస్స, దుతియేన సేసనీవరణానం. తథా పఠమేన తీసు అకుసలమూలేసు పఞ్చకామగుణభేదవిసయస్స లోభస్స, దుతియేన ఆఘాతవత్థుభేదాదివిసయానం దోసమోహానం. ఓఘాదీసు వా ధమ్మేసు పఠమేన కామోఘకామయోగకామాసవకాముపాదానఅభిజ్ఝాకాయగన్థ కామరాగసఞ్ఞోజనానం, దుతియేన అవసేసఓఘయోగాసవఉపాదానగన్థసంయోజనానం. పఠమేన తణ్హాయ తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ, దుతియేన అవిజ్జాయ తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ. అపిచ పఠమేన లోభసమ్పయుత్తఅట్ఠచిత్తుప్పాదానం, దుతియేన సేసానం చతున్నం అకుసలచిత్తుప్పాదానం విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో.

ఏత్తావతా చ పఠమస్స ఝానస్స పహానఙ్గం దస్సేత్వా ఇదాని సమ్పయోగఙ్గం దస్సేతుం సవితక్కం సవిచారన్తిఆది వుత్తం. తత్థ ఆరమ్మణే చిత్తస్స అభినిరోపనలక్ఖణో వితక్కో. ఆరమ్మణానుమజ్జనలక్ఖణో విచారో. సన్తేపి చ నేసం కత్థచి అవిప్పయోగే ఓళారికట్ఠేన పుబ్బఙ్గమట్ఠేన చ ఘణ్డాభిఘాతో వియ చేతసో పఠమాభినిపాతో వితక్కో, సుఖుమట్ఠేన అనుమజ్జనసభావేన చ ఘణ్డానురవో వియ అనుప్పబన్ధో విచారో. విప్ఫారవా చేత్థ వితక్కో పఠముప్పత్తికాలే పరిప్ఫన్దనభూతో చిత్తస్స, ఆకాసే ఉప్పతితుకామస్స పక్ఖినో పక్ఖవిక్ఖేపో వియ, పదుమాభిముఖపాతో వియ చ గన్ధానుబన్ధచేతసో భమరస్స. సన్తవుత్తి విచారో నాతిపరిప్ఫన్దనభూతో చిత్తస్స, ఆకాసే ఉప్పతితస్స పక్ఖినో పక్ఖప్పసారణం వియ, పరిబ్భమనం వియ చ పదుమాభిముఖపతితస్స భమరస్స పదుమస్స ఉపరిభాగే.

దుకనిపాతట్ఠకథాయం పన ‘‘ఆకాసే గచ్ఛతో మహాసకుణస్స ఉభోహి పక్ఖేహి వాతం గహేత్వా పక్ఖే సన్నిసీదాపేత్వా గమనం వియ ఆరమ్మణే చేతసో అభినిరోపనభావేన పవత్తో వితక్కో, వాతగ్గహణత్థం పక్ఖే ఫన్దాపయమానస్స గమనం వియ అనుమజ్జనభావేన పవత్తో విచారో’’తి వుత్తం. తం అనుప్పబన్ధేన పవత్తియం యుజ్జతి. సో పన తేసం విసేసో పఠమదుతియజ్ఝానేసు పాకటో హోతి. అపిచ మలగ్గహితం కంసభాజనం ఏకేన హత్థేన దళ్హం గహేత్వా ఇతరేన హత్థేన చుణ్ణతేలవాలణ్డుపకేన పరిమజ్జన్తస్స దళ్హగ్గహణహత్థో వియ వితక్కో, పరిమజ్జనహత్థో వియ విచారో. తథా కుమ్భకారస్స దణ్డప్పహారేన చక్కం భమయిత్వా భాజనం కరోన్తస్స ఉప్పీళనహత్థో వియ వితక్కో, ఇతో చితో చ సంసరణహత్థో వియ విచారో. తథా మణ్డలం కరోన్తస్స మజ్ఝే సన్నిరుజ్ఝిత్వా ఠితకణ్టకో వియ అభినిరోపనో వితక్కో, బహి పరిబ్భమనకణ్టకో వియ అనుమజ్జనో విచారో. ఇతి ఇమినా చ వితక్కేన ఇమినా చ విచారేన సహ వత్తతి రుక్ఖో వియ పుప్ఫేన ఫలేన చాతి ఇదం ఝానం ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తి వుచ్చతి.

వివేకజన్తి ఏత్థ వివిత్తి వివేకో, నీవరణవిగమోతి అత్థో. వివిత్తోతి వా వివేకో, నీవరణవివిత్తో ఝానసమ్పయుత్తధమ్మరాసీతి అత్థో. తస్మా వివేకా, తస్మిం వా వివేకే జాతన్తి వివేకజం. పీతిసుఖన్తి ఏత్థ పీణయతీతి పీతి, సా సమ్పియాయనలక్ఖణా. సా పనేసా ఖుద్దికా పీతి, ఖణికా పీతి, ఓక్కన్తికా పీతి, ఉబ్బేగా పీతి, ఫరణా పీతీతి పఞ్చవిధా హోతి.

తత్థ ఖుద్దికా పీతి సరీరే లోమహంసనమత్తమేవ కాతుం సక్కోతి. ఖణికా పీతి ఖణే ఖణే విజ్జుప్పాదసదిసా హోతి. ఓక్కన్తికా పీతి సముద్దతీరం వీచి వియ కాయం ఓక్కమిత్వా ఓక్కమిత్వా భిజ్జతి. ఉబ్బేగా పీతి బలవతీ హోతి కాయం ఉద్ధగ్గం కత్వా ఆకాసే లఙ్ఘాపనప్పమాణప్పత్తా. ఫరణా పీతి అతిబలవతీ హోతి. తాయ హి ఉప్పన్నాయ సకలసరీరం ధమిత్వా పూరితవత్థి వియ మహతా ఉదకోఘేన పక్ఖన్దపబ్బతకుచ్ఛి వియ చ అనుపరిఫుటం హోతి. సా పనేసా పఞ్చవిధా పీతి గబ్భం గణ్హన్తీ పరిపాకం గచ్ఛన్తీ దువిధం పస్సద్ధిం పరిపూరేతి కాయపస్సద్ధిఞ్చ చిత్తపస్సద్ధిఞ్చ. పస్సద్ధి గబ్భం గణ్హన్తీ పరిపాకం గచ్ఛన్తీ దువిధమ్పి సుఖం పరిపూరేతి కాయికఞ్చ చేతసికఞ్చ. సుఖం గబ్భం గణ్హన్తం పరిపాకం గచ్ఛన్తం తివిధం సమాధిం పరిపూరేతి – ఖణికసమాధిం, ఉపచారసమాధిం, అప్పనాసమాధిఞ్చాతి. తాసు చ యా అప్పనాసమాధిస్స మూలం హుత్వా వడ్ఢమానా సమాధిసమ్పయోగం గతా ఫరణా పీతి, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా పీతీతి.

ఇతరం పన సుఖయతీతి సుఖం, యస్సుప్పజ్జతి, తం సుఖితం కరోతీతి అత్థో. సుఖనం వా సుఖం, సుట్ఠు వా ఖాదతి, ఖణతి చ కాయచిత్తాబాధన్తి సుఖం, సోమనస్సవేదనాయేతం నామం. తం సాతలక్ఖణం. సన్తేపి చ నేసం కత్థచి అవిప్పయోగే ఇట్ఠారమ్మణపటిలాభతుట్ఠి పీతి, పటిలద్ధరసానుభవనం సుఖం. యత్థ పీతి, తత్థ సుఖం. యత్థ సుఖం, తత్థ న నియమతో పీతి. సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితా పీతి, వేదనాక్ఖన్ధసఙ్గహితం సుఖం. కన్తారఖిన్నస్స వనన్తుదకదస్సనసవనేసు వియ పీతి, వనచ్ఛాయాపవేసనఉదకపరిభోగేసు వియ సుఖం. తస్మిం తస్మిం సమయే పాకటభావతో చేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇతి అయఞ్చ పీతి ఇదఞ్చ సుఖం అస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే అత్థీతి ఇదం ఝానం ‘‘పీతిసుఖ’’న్తి వుచ్చతి. అథ వా పీతి చ సుఖఞ్చ పీతిసుఖం ధమ్మవినయాదయో వియ. వివేకజం పీతిసుఖం అస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే అత్థీతి ఏవమ్పి వివేకజం పీతిసుఖం. యథేవ హి ఝానం, ఏవం పీతిసుఖమ్పేత్థ వివేకజమేవ హోతి. తఞ్చస్స అత్థీతి తస్మా అలోపసమాసం కత్వా ఏకపదేనేవ ‘‘వివేకజంపీతిసుఖ’’న్తిపి వత్తుం యుజ్జతి.

పఠమన్తి గణనానుపుబ్బతా పఠమం, పఠమం ఉప్పన్నన్తిపి పఠమం. ఝానన్తి దువిధం ఝానం ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానఞ్చ లక్ఖణూపనిజ్ఝానఞ్చ. తత్థ అట్ఠ సమాపత్తియో పథవీకసిణాదిఆరమ్మణం ఉపనిజ్ఝాయన్తీతి ‘‘ఆరమ్మణూపనిజ్ఝాన’’న్తి సఙ్ఖ్యం గతా. విపస్సనామగ్గఫలాని పన లక్ఖణూపనిజ్ఝానం నామ. తత్థ విపస్సనా అనిచ్చాదిలక్ఖణస్స ఉపనిజ్ఝానతో లక్ఖణూపనిజ్ఝానం, విపస్సనాయ కతకిచ్చస్స మగ్గేన ఇజ్ఝనతో మగ్గో లక్ఖణూపనిజ్ఝానం, ఫలం పన నిరోధసచ్చం తథలక్ఖణం ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం. తేసు ఇధ పుబ్బభాగే ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం, లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే లక్ఖణూపనిజ్ఝానం అధిప్పేతం, తస్మా ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానతో లక్ఖణూపనిజ్ఝానతో పచ్చనీకజ్ఝాపనతో చ ‘‘ఝాన’’న్తి వేదితబ్బం. ఉపసమ్పజ్జాతి ఉపగన్త్వా, పాపుణిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఉపసమ్పాదయిత్వా వా, నిప్ఫాదేత్వాతి వుత్తం హోతి. విహరతీతి తదనురూపేన ఇరియాపథవిహారేన ఇరియతి, వుత్తప్పకారఝానసమఙ్గీ హుత్వా అత్తభావస్స వుత్తిం అభినిప్ఫాదేతి.

వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఏత్థ వితక్కస్స చ విచారస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం వూపసమా సమతిక్కమా, దుతియజ్ఝానక్ఖణే అపాతుభావాతి వుత్తం హోతి. తత్థ కిఞ్చాపి దుతియజ్ఝానే సబ్బేపి పఠమజ్ఝానధమ్మా న సన్తి, అఞ్ఞేయేవ హి పఠమజ్ఝానే ఫస్సాదయో, అఞ్ఞే ఇధాతి. ఓళారికస్స పన ఓళారికస్స అఙ్గస్స సమతిక్కమా పఠమజ్ఝానతో పరేసం దుతియజ్ఝానాదీనం అధిగమో హోతీతి దస్సనత్థం ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’’తి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అజ్ఝత్తన్తి ఇధ నియకజ్ఝత్తం అధిప్పేతం, తస్మా అత్తని జాతం, అత్తసన్తానే నిబ్బత్తన్తి అత్థో.

సమ్పసాదనన్తి సమ్పసాదనం వుచ్చతి సద్ధా. సమ్పసాదనయోగతో ఝానమ్పి సమ్పసాదనం నీలవణ్ణయోగతో నీలవత్థం వియ. యస్మా వా తం ఝానం సమ్పసాదనసమన్నాగతత్తా వితక్కవిచారక్ఖోభవూపసమనేన చ చేతో సమ్పసాదయతి, తస్మాపి సమ్పసాదనన్తి వుత్తం. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే సమ్పసాదనం చేతసోతి ఏవం పదసమ్బన్ధో వేదితబ్బో, పురిమస్మిం పన అత్థవికప్పే చేతసోతి ఏతం ఏకోదిభావేన సద్ధిం యోజేతబ్బం.

తత్రాయం అత్థయోజనా – ఏకో ఉదేతీతి ఏకోది, వితక్కవిచారేహి అనజ్ఝారూళ్హత్తా అగ్గో సేట్ఠో హుత్వా ఉదేతీతి అత్థో. సేట్ఠోపి హి లోకే ఏకోతి వుచ్చతి. వితక్కవిచారవిరహితో వా ఏకో అసహాయో హుత్వా ఇతిపి వత్తుం వట్టతి. అథ వా సమ్పయుత్తధమ్మే ఉదాయతీతి ఉది, ఉట్ఠపేతీతి అత్థో. సేట్ఠట్ఠేన ఏకో చ సో ఉది చాతి ఏకోది. సమాధిస్సేతం అధివచనం. ఇతి ఇమం ఏకోదిం భావేతి వడ్ఢేతీతి ఇదం దుతియం ఝానం ఏకోదిభావం. సో పనాయం ఏకోది యస్మా చేతసో, న సత్తస్స న జీవస్స. తస్మా ఏతం ‘‘చేతసో ఏకోదిభావ’’న్తి వుత్తం.

నను చాయం సద్ధా పఠమజ్ఝానేపి అత్థి, అయఞ్చ ఏకోదినామకో సమాధి. అథ కస్మా ఇదమేవ ‘‘సమ్పసాదనం చేతసో ఏకోదిభావ’’న్తి చ వుత్తన్తి? వుచ్చతే – అదుఞ్హి పఠమజ్ఝానం వితక్కవిచారక్ఖోభేన వీచితరఙ్గసమాకులమివ జలం న సుప్పసన్నం హోతి, తస్మా సతియాపి సద్ధాయ ‘‘సమ్పసాదన’’న్తి న వుత్తం. న సుప్పసన్నత్తాయేవ చేత్థ సమాధిపి న సుట్ఠు పాకటో. తస్మా ‘‘ఏకోదిభావ’’న్తిపి న వుత్తం. ఇమస్మిం పన ఝానే వితక్కవిచారపలిబోధాభావేన లద్ధోకాసా బలవతీ సద్ధా, బలవసద్ధాసహాయపటిలాభేనేవ చ సమాధిపి పాకటో, తస్మా ఇదమేవ ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

అవితక్కం అవిచారన్తి భావనాయ పహీనత్తా ఏతస్మిం, ఏతస్స వా వితక్కో నత్థీతి అవితక్కం. ఇమినావ నయేన అవిచారం. ఏత్థాహ – ‘‘నను చ ‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’తి ఇమినాపి అయమత్థో సిద్ధో. అథ కస్మా పున వుత్తం ‘అవితక్కం అవిచార’న్తి’’? వుచ్చతే – ఏవమేతం, సిద్ధోవాయమత్థో, న పనేతం తదత్థదీపకం, నను అవోచుమ్హ ‘‘ఓళారికస్స పన ఓళారికస్స అఙ్గస్స సమతిక్కమా పఠమజ్ఝానతో పరేసం దుతియజ్ఝానాదీనం సమధిగమో హోతీతి దస్సనత్థం వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఏవం వుత్త’’న్తి.

అపిచ వితక్కవిచారానం వూపసమా ఇదం సమ్పసాదనం, న కిలేసకాలుస్సియస్స. వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా ఏకోదిభావం, న ఉపచారజ్ఝానమివ నీవరణప్పహానా, న పఠమజ్ఝానమివ చ అఙ్గపాతుభావాతి ఏవం సమ్పసాదనఏకోదిభావానం హేతుపరిదీపకమిదం వచనం. తథా వితక్కవిచారానం వూపసమా ఇదం అవితక్కఅవిచారం, న తతియచతుత్థజ్ఝానాని వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని వియ చ అభావాతి ఏవం అవితక్కఅవిచారభావస్స హేతుపరిదీపకఞ్చ. న వితక్కవిచారాభావమత్తపరిదీపకం, వితక్కవిచారాభావమత్తపరిదీపకమేవ పన ‘‘అవితక్కం అవిచార’’న్తి ఇదం వచనం. తస్మా పురిమం వత్వాపి పున వత్తబ్బమేవాతి.

సమాధిజన్తి పఠమజ్ఝానసమాధితో, సమ్పయుత్తసమాధితో వా జాతన్తి అత్థో. తత్థ కిఞ్చాపి పఠమజ్ఝానమ్పి సమ్పయుత్తసమాధితో జాతం, అథ ఖో అయమేవ సమాధి ‘‘సమాధీ’’తి వత్తబ్బతం అరహతి వితక్కవిచారక్ఖోభవిరహేన అతివియ అచలత్తా సుప్పసన్నత్తా చ. తస్మా ఇమస్స వణ్ణభణనత్థం ఇదమేవ ‘‘సమాధిజ’’న్తి వుత్తం. పీతిసుఖన్తి ఇదం వుత్తనయమేవ. దుతియన్తి గణనానుపుబ్బతా దుతియం, ఇదం దుతియం ఉప్పన్నన్తిపి దుతియం.

పీతియా చ విరాగాతి విరాగో నామ వుత్తప్పకారాయ పీతియా జిగుచ్ఛనం వా సమతిక్కమో వా, ఉభిన్నం పన అన్తరా చసద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, సో వూపసమం వా సమ్పిణ్డేతి వితక్కవిచారవూపసమం వా. తత్థ యదా వూపసమమేవ సమ్పిణ్డేతి, తదా పీతియా విరాగా చ, కిఞ్చ భియ్యో వూపసమా చాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఇమిస్సా చ యోజనాయ విరాగో జిగుచ్ఛనత్థో హోతి, తస్మా పీతియా జిగుచ్ఛనా చ సమతిక్కమా చాతి అయమత్థో దట్ఠబ్బో. యదా పన వితక్కవిచారవూపసమం సమ్పిణ్డేతి, తదా పీతియా చ విరాగా, కిఞ్చ భియ్యో వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఇమిస్సా చ యోజనాయ విరాగో సమతిక్కమనత్థో హోతి, తస్మా పీతియా చ సమతిక్కమా, వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమాతి అయమత్థో దట్ఠబ్బో.

కామఞ్చేతే వితక్కవిచారా దుతియజ్ఝానేయేవ వూపసన్తా, ఇమస్స పన ఝానస్స మగ్గపరిదీపనత్థం వణ్ణభణనత్థఞ్చేతం వుత్తం. వితక్కవిచారానం వూపసమాతి హి వుత్తే ఇదం పఞ్ఞాయతి ‘‘నూన వితక్కవిచారవూపసమో మగ్గో ఇమస్స ఝానస్సా’’తి. యథా చ తతియే అరియమగ్గే అప్పహీనానమ్పి సక్కాయదిట్ఠాదీనం ‘‘పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పహానా’’తి (దీ. ని. ౧.౩౭౩; మ. ని. ౨.౧౩౩; సం. ని. ౫.౧౮౪; అ. ని. ౩.౮౮) ఏవం పహానం వుచ్చమానం వణ్ణభణనం హోతి, తదధిగమాయ ఉస్సుక్కానం ఉస్సాహజనకం, ఏవమేవ ఇధ అవూపసన్తానమ్పి వితక్కవిచారానం వూపసమో వుచ్చమానో వణ్ణభణనం హోతి. తేనాయమత్థో వుత్తో ‘‘పీతియా చ సమతిక్కమా వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా’’తి.

ఉపేక్ఖకో చ విహరతీతి ఏత్థ ఉపపత్తితో ఇక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా, సమం పస్సతి అపక్ఖపతితా హుత్వా పస్సతీతి అత్థో. తాయ విసదాయ విపులాయ థామగతాయ సమన్నాగతత్తా తతియజ్ఝానసమఙ్గీ ‘‘ఉపేక్ఖకో’’తి వుచ్చతి.

ఉపేక్ఖా పన దసవిధా హోతి ఛళఙ్గుపేక్ఖా బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా వీరియుపేక్ఖా సఙ్ఖారుపేక్ఖా వేదనుపేక్ఖా విపస్సనుపేక్ఖా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా ఝానుపేక్ఖా పారిసుద్ధుపేక్ఖాతి.

తత్థ యా ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, ఖీణాసవో భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వా నేవ సుమనో హోతి న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో చ విహరతి సతో సమ్పజానో’’తి (అ. ని. ౬.౧) ఏవమాగతా ఖీణాసవస్స ఛసు ద్వారేసు ఇట్ఠానిట్ఠఛళారమ్మణాపాథే పరిసుద్ధపకతిభావావిజహనాకారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ఛళఙ్గుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘ఉపేక్ఖాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౫౫౬; మ. ని. ౧.౭౭) ఏవమాగతా సత్తేసు మజ్ఝత్తాకారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి వివేకనిస్సిత’’న్తి (మ. ని. ౨.౨౪౭) ఏవమాగతా సహజాతధమ్మానం మజ్ఝత్తాకారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘కాలేన కాలం ఉపేక్ఖానిమిత్తం మనసికరోతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౦౩) ఏవమాగతా అనచ్చారద్ధనాతిసిథిలవీరియసఙ్ఖాతా ఉపేక్ఖా, అయం వీరియుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘కతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా సమథవసేన ఉప్పజ్జన్తి, కతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తి? అట్ఠ సఙ్ఖారుపేక్ఖా సమథవసేన ఉప్పజ్జన్తి, దస సఙ్ఖారుపేక్ఖా విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తీ’’తి (పటి. మ. ౧.౫౭) ఏవమాగతా నీవరణాదిపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనాగహణే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా, అయం సఙ్ఖారుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి ఉపేక్ఖాసహగత’’న్తి (ధ. స. ౧౫౦) ఏవమాగతా అదుక్ఖమసుఖసఞ్ఞితా ఉపేక్ఖా, అయం వేదనుపేక్ఖా నామ.

యా ‘‘యదత్థి యం భూతం, తం పజహతి, ఉపేక్ఖం పటిలభతీ’’తి (మ. ని. ౩.౭౧; అ. ని. ౭.౫౫) ఏవమాగతా విచిననే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా, అయం విపస్సనుపేక్ఖా నామ.

యా పన ఛన్దాదీసు యేవాపనకేసు ఆగతా సహజాతానం సమవాహితభూతా ఉపేక్ఖా, అయం తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘ఉపేక్ఖకో చ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౧౬౩; దీ. ని. ౧.౨౩౦) ఏవమాగతా అగ్గసుఖేపి తస్మిం అపక్ఖపాతజననీ ఉపేక్ఖా, అయం ఝానుపేక్ఖా నామ.

యా పన ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థం ఝాన’’న్తి (ధ. స. ౧౬౫; దీ. ని. ౧.౨౩౨) ఏవమాగతా సబ్బపచ్చనీకపరిసుద్ధా పచ్చనీకవూపసమనేపి అబ్యాపారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం పారిసుద్ధుపేక్ఖా నామ.

తత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖా చ బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా చ బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా చ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా చ ఝానుపేక్ఖా చ పారిసుద్ధుపేక్ఖా చ అత్థతో ఏకా, తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ హోతి. తేన తేన అవత్థాభేదేన పనస్సాయం భేదో. ఏకస్సాపి సతో సత్తస్స కుమారయువత్థేరసేనాపతిరాజాదివసేన భేదో వియ, తస్మా తాసు యత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖా, న తత్థ బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖాదయో. యత్థ వా పన బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా, న తత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖాదయో హోన్తీతి వేదితబ్బా.

యథా చేతాసం అత్థతో ఏకీభావో, ఏవం సఙ్ఖారుపేక్ఖావిపస్సనుపేక్ఖానమ్పి. పఞ్ఞా ఏవ హి సా, కిచ్చవసేన ద్విధా భిన్నా. యథా హి పురిసస్స సాయం గేహం పవిట్ఠం సప్పం అజపదదణ్డం గహేత్వా పరియేసమానస్స తం థుసకోట్ఠకే నిపన్నం దిస్వా ‘‘సప్పో ను ఖో, నో’’తి అవలోకేన్తస్స సోవత్థికత్తయం దిస్వా నిబ్బేమతికస్స ‘‘సప్పో, న సప్పో’’తి విచిననే మజ్ఝత్తతా ఉప్పజ్జతి, ఏవమేవ యా ఆరద్ధవిపస్సకస్స విపస్సనాఞాణేన లక్ఖణత్తయే దిట్ఠే సఙ్ఖారానం అనిచ్చభావాదివిచిననే మజ్ఝత్తతా ఉప్పజ్జతి, అయం విపస్సనుపేక్ఖా. యథా పన తస్స పురిసస్స అజపదదణ్డేన గాళ్హం సప్పం గహేత్వా ‘‘కిన్తాహం ఇమం సప్పం అవిహేఠేన్తో అత్తానఞ్చ ఇమినా అడంసాపేన్తో ముఞ్చేయ్య’’న్తి ముఞ్చనాకారమేవ పరియేసతో గహణే మజ్ఝత్తతా హోతి, ఏవమేవ యా లక్ఖణత్తయస్స దిట్ఠత్తా ఆదిత్తే వియ తయో భవే పస్సతో సఙ్ఖారగహణే మజ్ఝత్తతా, అయం సఙ్ఖారుపేక్ఖా. ఇతి విపస్సనుపేక్ఖాయ సిద్ధాయ సఙ్ఖారుపేక్ఖాపి సిద్ధావ హోతి. ఇమినా పనేసా విచిననగహణేసు మజ్ఝత్తసఙ్ఖాతేన కిచ్చేన ద్విధా భిన్నాతి. వీరియుపేక్ఖా పన వేదనుపేక్ఖా చ అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ అవసేసాహి చ అత్థతో భిన్నా ఏవాతి. ఆహ చేత్థ –

‘‘మజ్ఝత్తబ్రహ్మబోజ్ఝఙ్గఛళఙ్గఝానసుద్ధియో;

విపస్సనా చ సఙ్ఖారవేదనా వీరియం ఇతి.

విత్థారతో దసోపేక్ఖా, ఛ మజ్ఝత్తాదితో తతో;

దువే పఞ్ఞా తతో ద్వీహి, చతస్సోవ భవన్తిమా’’తి.

ఇతి ఇమాసు ఉపేక్ఖాసు ఝానుపేక్ఖా ఇధ అధిప్పేతా. సా మజ్ఝత్తలక్ఖణా. ఏత్థాహ – ‘‘నను చాయం అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ హోతి, సా చ పఠమదుతియజ్ఝానేసుపి అత్థి, తస్మా తత్రపి ‘ఉపేక్ఖకో చ విహరతీ’తి ఏవమయం వత్తబ్బా సియా, సా కస్మా న వుత్తా’’తి? అపరిబ్యత్తకిచ్చతో. అపరిబ్యత్తఞ్హి తస్స తత్థ కిచ్చం వితక్కాదీహి అభిభూతత్తా, ఇధ పనాయం వితక్కవిచారపీతీహి అనభిభూతత్తా ఉక్ఖిత్తసిరా వియ హుత్వా పరిబ్యత్తకిచ్చా జాతా, తస్మా వుత్తాతి.

ఇదాని సతో చ సమ్పజానోతి ఏత్థ సరతీతి సతో. సమ్పజానాతీతి సమ్పజానో. ఇతి పుగ్గలేన సతి చ సమ్పజఞ్ఞఞ్చ వుత్తం. తత్థ సరణలక్ఖణా సతి. అసమ్మోహలక్ఖణం సమ్పజఞ్ఞం. తత్థ కిఞ్చాపి ఇదం సతిసమ్పజఞ్ఞం పురిమజ్ఝానేసుపి అత్థి, ముట్ఠస్సతిస్స హి అసమ్పజానస్స ఉపచారమత్తమ్పి న సమ్పజ్జతి, పగేవ అప్పనా. ఓళారికత్తా పన తేసం ఝానానం భూమియం వియ పురిసస్స చిత్తస్స గతి సుఖా హోతి, అబ్యత్తం తత్థ సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చం. ఓళారికఙ్గప్పహానేన పన సుఖుమత్తా ఇమస్స ఝానస్స పురిసస్స ఖురధారాయం వియ సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చపరిగ్గహితా ఏవ చిత్తస్స గతి ఇచ్ఛితబ్బాతి ఇధేవ వుత్తం. కిఞ్చ భియ్యో – యథా ధేనుపగో వచ్ఛో ధేనుతో అపనీతో అరక్ఖియమానో పునదేవ ధేనుం ఉపగచ్ఛతి, ఏవమిదం తతియజ్ఝానసుఖం పీతితో అపనీతమ్పి సతిసమ్పజఞ్ఞారక్ఖేన అరక్ఖియమానం పునదేవ పీతిం ఉపగచ్ఛేయ్య, పీతిసమ్పయుత్తమేవ సియా. సుఖే వాపి సత్తా సారజ్జన్తి, ఇదఞ్చ అతిమధురం సుఖం తతో పరం సుఖాభావా. సతిసమ్పజఞ్ఞానుభావేన పనేత్థ సుఖే అసారజ్జనా హోతి, నో అఞ్ఞథాతి ఇమమ్పి అత్థవిసేసం దస్సేతుం ఇదం ఇధేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీతి ఏత్థ కిఞ్చాపి తతియజ్ఝానసమఙ్గినో సుఖపటిసంవేదనాభోగో నత్థి, ఏవం సన్తేపి యస్మా తస్స నామకాయేన సమ్పయుత్తం సుఖం, యం వా తం నామకాయసమ్పయుత్తం సుఖం, తంసముట్ఠానేనస్స యస్మా అతిపణీతేన రూపేన రూపకాయో ఫుట్ఠో, యస్స ఫుట్ఠత్తా ఝానా వుట్ఠితోపి సుఖం పటిసంవేదేయ్య, తస్మా ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేహీ’’తి ఆహ.

ఇదాని యం తం అరియా ఆచిక్ఖన్తి ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీతి ఏత్థ యంఝానహేతు యంఝానకారణా తం తతియజ్ఝానసమఙ్గిపుగ్గలం బుద్ధాదయో అరియా ఆచిక్ఖన్తి దేసేన్తి పఞ్ఞపేన్తి పట్ఠపేన్తి వివరన్తి విభజన్తి ఉత్తానీకరోన్తి పకాసేన్తి, పసంసన్తీతి అధిప్పాయో. కిన్తి? ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీతి. తం తతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

కస్మా పన తం తే ఏవం పసంసన్తీతి? పసంసారహతో. అయఞ్హి యస్మా అతిమధురసుఖే సుఖపారమిప్పత్తేపి తతియజ్ఝానే ఉపేక్ఖకో, న తత్థ సుఖాభిసఙ్గేన ఆకడ్ఢీయతి. యథా చ పీతి న ఉప్పజ్జతి, ఏవం ఉపట్ఠితస్సతితాయ సతిమా. యస్మా చ అరియకన్తం అరియజనసేవితమేవ చ అసంకిలిట్ఠం సుఖం నామకాయేన పటిసంవేదేతి, తస్మా పసంసారహో హోతి. ఇతి పసంసారహతో నం అరియా తే ఏవం పసంసారహహేతుభూతే గుణే పకాసేన్తా ‘‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’’తి ఏవం పసంసన్తీతి వేదితబ్బం. తతియన్తి గణనానుపుబ్బతా తతియం, తతియం ఉప్పన్నన్తిపి తతియం.

సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానాతి కాయికసుఖస్స చ కాయికదుక్ఖస్స చ పహానా. పుబ్బేవాతి తఞ్చ ఖో పుబ్బేవ, న చతుత్థజ్ఝానక్ఖణే. సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమాతి చేతసికసుఖస్స చేతసికదుక్ఖస్స చాతి ఇమేసమ్పి ద్విన్నం పుబ్బేవ అత్థఙ్గమా, పహానా ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. కదా పన నేసం పహానం హోతి? చతున్నం ఝానానం ఉపచారక్ఖణే. సోమనస్సఞ్హి చతుత్థస్స ఝానస్స ఉపచారక్ఖణేయేవ పహీయతి, దుక్ఖదోమనస్ససుఖాని పఠమదుతియతతియానం ఉపచారక్ఖణేసు. ఏవమేతేసం పహానక్కమేన అవుత్తానం ఇన్ద్రియవిభఙ్గే (విభ. ౨౧౯ ఆదయో) పన ఇన్ద్రియానం ఉద్దేసక్కమేనేవ ఇధాపి వుత్తానం సుఖదుక్ఖసోమనస్సదోమనస్సానం పహానం వేదితబ్బం.

యది పనేతాని తస్స తస్స ఝానస్స ఉపచారక్ఖణేయేవ పహీయన్తి, అథ కస్మా ‘‘కత్థ చుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఏత్థ చుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి. కత్థ చుప్పన్నం దోమనస్సిన్ద్రియం, సుఖిన్ద్రియం, సోమనస్సిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఏత్థ చుప్పన్నం సోమనస్సిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తి (సం. ని. ౫.౫౧౦) ఏవం ఝానేస్వేవ నిరోధో వుత్తోతి? అతిసయనిరోధత్తా. అతిసయనిరోధో హి తేసం పఠమజ్ఝానాదీసు, న నిరోధోయేవ. నిరోధోయేవ పన ఉపచారక్ఖణే, నాతిసయనిరోధో. తథా హి నానావజ్జనే పఠమజ్ఝానూపచారే నిరుద్ధస్సాపి దుక్ఖిన్ద్రియస్స డంసమకసాదిసమ్ఫస్సేన వా విసమాసనూపతాపేన వా సియా ఉప్పత్తి, న త్వేవ అన్తోఅప్పనాయం. ఉపచారే వా నిరుద్ధమ్పేతం న సుట్ఠు నిరుద్ధం హోతి పటిపక్ఖేన అవిహతత్తా. అన్తోఅప్పనాయం పన పీతిఫరణేన సబ్బో కాయో సుఖోక్కన్తో హోతి, సుఖోక్కన్తకాయస్స చ సుట్ఠు నిరుద్ధం హోతి దుక్ఖిన్ద్రియం పటిపక్ఖేన విహతత్తా. నానావజ్జనేయేవ చ దుతియజ్ఝానూపచారే పహీనస్సాపి దోమనస్సిన్ద్రియస్స, యస్మా ఏతం వితక్కవిచారపచ్చయేపి కాయకిలమథే చిత్తూపఘాతే చ సతి ఉప్పజ్జతి, వితక్కవిచారాభావే నేవ ఉప్పజ్జతి. యత్థ పన ఉప్పజ్జతి, తత్థ వితక్కవిచారభావే. అప్పహీనాయేవ చ దుతియజ్ఝానూపచారే వితక్కవిచారాతి తత్థస్స సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ దుతియజ్ఝానే పహీనపచ్చయత్తా. తథా తతియజ్ఝానూపచారే పహీనస్సాపి సుఖిన్ద్రియస్స పీతిసముట్ఠానపణీతరూపఫుట్ఠకాయస్స సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ తతియజ్ఝానే. తతియజ్ఝానే హి సుఖస్స పచ్చయభూతా పీతి సబ్బసో నిరుద్ధా హోతి. తథా చతుత్థజ్ఝానూపచారే పహీనస్సాపి సోమనస్సిన్ద్రియస్స ఆసన్నత్తా, అప్పనాప్పత్తాయ ఉపేక్ఖాయ అభావేన సమ్మా అనతిక్కన్తత్తా చ సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ చతుత్థజ్ఝానే. తస్మా ఏవ చ ‘‘ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తి తత్థ తత్థ అపరిసేసగ్గహణం కతన్తి.

ఏత్థాహ – ‘‘అథేవం తస్స తస్స ఝానస్సూపచారే పహీనాపి ఏతా వేదనా ఇధ కస్మా సమాహరీ’’తి? సుఖగ్గహణత్థం. యా హి అయం ‘‘అదుక్ఖమసుఖ’’న్తి ఏత్థ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా వుత్తా, సా సుఖుమా దుబ్బిఞ్ఞేయ్యా న సక్కా సుఖేన గహేతుం, తస్మా యథా నామ దుట్ఠస్స యథా తథా వా ఉపసఙ్కమిత్వా గహేతుం అసక్కుణేయ్యస్స గోణస్స గహణత్థం గోపో ఏకస్మిం వజే సబ్బా గావో సమాహరతి, అథేకేకం నీహరన్తో పటిపాటియా ఆగతం ‘‘అయం సో గణ్హథ న’’న్తి తమ్పి గాహాపేతి, ఏవమేవం సుఖగ్గహణత్థం సబ్బాపి ఏతా సమాహరి. ఏవఞ్హి సమాహటా ఏతా దస్సేత్వా ‘‘యం నేవ సుఖం, న దుక్ఖం, న సోమనస్సం, న దోమనస్సం, అయం అదుక్ఖమసుఖావేదనా’’తి సక్కా హోతి ఏసా గాహయితుం.

అపిచ అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా పచ్చయదస్సనత్థఞ్చాపి ఏతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. సుఖదుక్ఖప్పహానాదయో హి తస్సా పచ్చయా. యథాహ – ‘‘చత్తారో ఖో, ఆవుసో, పచ్చయా అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా. ఇధావుసో, భిక్ఖు సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఇమే ఖో ఆవుసో, చత్తారో పచ్చయా అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౮). యథా వా అఞ్ఞత్థ పహీనాపి సక్కాయదిట్ఠిఆదయో తతియమగ్గస్స వణ్ణభణనత్థం తత్థ పహీనాతి వుత్తా, ఏవం వణ్ణభణనత్థమ్పేతస్స ఝానస్సేతా ఇధ వుత్తాతిపి వేదితబ్బా. పచ్చయఘాతేన వా ఏత్థ రాగదోసానం అతిదూరభావం దస్సేతుమ్పేతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. ఏతాసు హి సుఖం సోమనస్సస్స పచ్చయో, సోమనస్సం రాగస్స, దుక్ఖం దోమనస్సస్స, దోమనస్సం దోసస్స. సుఖాదిఘాతేన చ సప్పచ్చయా రాగదోసా హతాతి అతిదూరే హోన్తీతి.

అదుక్ఖమసుఖన్తి దుక్ఖాభావేన అదుక్ఖం. సుఖాభావేన అసుఖం. ఏతేనేత్థ దుక్ఖసుఖపటిపక్ఖభూతం తతియవేదనం దీపేతి, న దుక్ఖసుఖాభావమత్తం. తతియవేదనా నామ అదుక్ఖమసుఖా, ఉపేక్ఖాతిపి వుచ్చతి. సా ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతానుభవనలక్ఖణా. ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి ఉపేక్ఖాయ జనితసతిపారిసుద్ధిం. ఇమస్మిఞ్హి ఝానే సుపరిసుద్ధా సతి, యా చ తస్సా సతియా పారిసుద్ధి, సా ఉపేక్ఖాయ కతా, న అఞ్ఞేన. తస్మా ఏతం ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధి’’న్తి వుచ్చతి. యాయ చ ఉపేక్ఖాయ ఏత్థ సతియా పారిసుద్ధి హోతి, సా అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తతాతి వేదితబ్బా. న కేవలఞ్చేత్థ తాయ సతియేవ పరిసుద్ధా, అపిచ ఖో సబ్బేపి సమ్పయుత్తధమ్మా, సతిసీసేన పన దేసనా వుత్తా.

తత్థ కిఞ్చాపి అయం ఉపేక్ఖా హేట్ఠాపి తీసు ఝానేసు విజ్జతి, యథా పన దివా సూరియప్పభాభిభవా సోమ్మభావేన చ అత్తనో ఉపకారకత్తేన వా సభాగాయ రత్తియా అలాభా దివా విజ్జమానాపి చన్దలేఖా అపరిసుద్ధా హోతి అపరియోదాతా, ఏవమయమ్పి తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాచన్దలేఖా వితక్కాదిపచ్చనీకధమ్మతేజాభిభవా సభాగాయ చ ఉపేక్ఖావేదనారత్తియా అలాభా విజ్జమానాపి పఠమజ్ఝానాదిభేదే అపరిసుద్ధా హోతి. తస్సా చ అపరిసుద్ధాయ దివా అపరిసుద్ధచన్దలేఖాయ పభా వియ సహజాతాపి సతిఆదయో అపరిసుద్ధావ హోన్తి. తస్మా తేసు ఏకమ్పి ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధి’’న్తి న వుత్తం. ఇధ పన వితక్కాదిపచ్చనీకతేజాభిభవాభావా సభాగాయ చ ఉపేక్ఖావేదనారత్తియా పటిలాభా అయం తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాచన్దలేఖా అతివియ పరిసుద్ధా. తస్సా పరిసుద్ధత్తా పరిసుద్ధచన్దలేఖాయ పభా వియ సహజాతాపి సతిఆదయో పరిసుద్ధా హోన్తి పరియోదాతా. తస్మా ఇదమేవ ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధి’’న్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. చతుత్థన్తి గణనానుపుబ్బతా చతుత్థం, చతుత్థం ఉప్పన్నన్తిపి చతుత్థం.

ఇమాని చత్తారి ఝానాని పుబ్బభాగేపి నానా, మగ్గక్ఖణేపి. పుబ్బభాగే సమాపత్తివసేన నానా, మగ్గక్ఖణే నానామగ్గవసేన. ఏకస్స హి పఠమమగ్గో పఠమజ్ఝానికో హోతి, దుతియమగ్గాదయోపి పఠమజ్ఝానికా వా దుతియాదీసు అఞ్ఞతరజ్ఝానికా వా. ఏకస్స పఠమమగ్గో దుతియాదీనం అఞ్ఞతరజ్ఝానికో హోతి, దుతియాదయోపి దుతియాదీనం అఞ్ఞతరజ్ఝానికా వా పఠమజ్ఝానికా వా. ఏవం చత్తారోపి మగ్గా ఝానవసేన సదిసా వా అసదిసా వా ఏకచ్చసదిసా వా హోన్తి. అయం పనస్స విసేసో పాదకజ్ఝాననియమేన హోతి. పఠమజ్ఝానలాభినో హి పఠమజ్ఝానా వుట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నమగ్గో పఠమజ్ఝానికో హోతి, మగ్గఙ్గబోజ్ఝఙ్గాని పనేత్థ పరిపుణ్ణానేవ హోన్తి. దుతియజ్ఝానతో వుట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో దుతియజ్ఝానికో హోతి, మగ్గఙ్గాని పనేత్థ సత్త హోన్తి. తతియజ్ఝానతో వుట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో తతియజ్ఝానికో, మగ్గఙ్గాని పనేత్థ సత్త, బోజ్ఝఙ్గాని ఛ హోన్తి. ఏస నయో చతుత్థజ్ఝానతో పట్ఠాయ యావ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనా. ఆరుప్పే చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానం ఉప్పజ్జతి, తఞ్చ ఖో లోకుత్తరం, న లోకియన్తి వుత్తం. ఏత్థ కథన్తి? ఏత్థపి పఠమజ్ఝానాదీసు యతో వుట్ఠాయ సోతాపత్తిమగ్గం పటిలభిత్వా అరూపసమాపత్తిం భావేత్వా యో ఆరుప్పే ఉప్పన్నో, తంఝానికావ తస్స తత్థ తయో మగ్గా ఉప్పజ్జన్తి. ఏవం పాదకజ్ఝానమేవ నియమేతి. కేచి పన థేరా ‘‘విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా నియమేన్తీ’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘పుగ్గలజ్ఝాసయో నియమేతీ’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘వుట్ఠానగామినీ విపస్సనా నియమేతీ’’తి వదన్తి.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – విపస్సనానియమేన హి సుక్ఖవిపస్సకస్స ఉప్పన్నమగ్గోపి, సమాపత్తిలాభినో ఝానం పాదకం అకత్వా ఉప్పన్నమగ్గోపి, పఠమజ్ఝానం పాదకం కత్వా పకిణ్ణకసఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా ఉప్పాదితమగ్గోపి పఠమజ్ఝానికోవ హోతి, సబ్బేసు సత్త బోజ్ఝఙ్గాని అట్ఠ మగ్గఙ్గాని పఞ్చ ఝానఙ్గాని హోన్తి. తేసఞ్హి పుబ్బభాగవిపస్సనా సోమనస్ససహగతాపి ఉపేక్ఖాసహగతాపి హుత్వా వుట్ఠానకాలే సఙ్ఖారుపేక్ఖాభావం పత్తా సోమనస్ససహగతావ హోతి.

పఞ్చకనయే దుతియతతియచతుత్థజ్ఝానాని పాదకాని కత్వా ఉప్పాదితమగ్గేసు యథాక్కమేనేవ ఝానం చతురఙ్గికం తివఙ్గికం దువఙ్గికఞ్చ హోతి, సబ్బేసు పన సత్త మగ్గఙ్గాని హోన్తి, చతుత్థే ఛ బోజ్ఝఙ్గాని. అయం విసేసో పాదకజ్ఝాననియమేన చేవ విపస్సనానియమేన చ హోతి. తేసమ్పి హి పుబ్బభాగవిపస్సనా సోమనస్ససహగతాపి ఉపేక్ఖాసహగతాపి హోతి, వుట్ఠానగామినీ సోమనస్ససహగతావ.

పఞ్చమజ్ఝానం పాదకం కత్వా నిబ్బత్తితమగ్గే పన ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతావసేన ద్వే ఝానఙ్గాని, బోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గాని ఛ సత్త చేవ. అయమ్పి విసేసో ఉభయనియమవసేన హోతి. ఇమస్మిఞ్హి నయే పుబ్బభాగవిపస్సనా సోమనస్ససహగతా వా ఉపేక్ఖాసహగతా వా హోతి, వుట్ఠానగామినీ ఉపేక్ఖాసహగతావ హోతి. అరూపజ్ఝానాని పాదకాని కత్వా ఉప్పాదితమగ్గేపి ఏసేవ నయో. ఇధ పన చతుక్కనయే అవితక్కవిచారమత్తస్స దుతియజ్ఝానస్స అభావా తం అపనేత్వా సేసానం వసేన యోజేతబ్బం. ఏవం పాదకజ్ఝానతో వుట్ఠాయ యే కేచి సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా నిబ్బత్తితమగ్గస్స ఆసన్నపదేసే వుట్ఠితసమాపత్తి అత్తనా సదిసభావం కరోతి భూమివణ్ణో వియ గోధావణ్ణస్స.

దుతియత్థేరవాదే పన యతో యతో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ యే యే సమాపత్తిధమ్మే సమ్మసిత్వా మగ్గో నిబ్బత్తితో హోతి, తంతంసమాపత్తిసదిసోవ హోతి. తత్రాపి చ విపస్సనానియమో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

తతియత్థేరవాదే అత్తనో అజ్ఝాసయానురూపేన యం యం ఝానం పాదకం కత్వా యే యే ఝానధమ్మే సమ్మసిత్వా మగ్గో నిబ్బత్తితో, తంతంఝానసదిసోవ హోతి. పాదకజ్ఝానం పన సమ్మసితజ్ఝానం వా వినా అజ్ఝాసయమత్తేనేవ తం న ఇజ్ఝతి. ఏత్థాపి చ విపస్సనానియమో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

అయం వుచ్చతి సమ్మాసమాధీతి యా ఇమేసు చతూసు ఝానేసు ఏకగ్గతా, అయం పుబ్బభాగే లోకియో, అపరభాగే లోకుత్తరో సమ్మాసమాధి నామ వుచ్చతి. ఏవం లోకియలోకుత్తరవసేన ధమ్మసేనాపతి మగ్గసచ్చం దేసేతి. తత్థ లోకియమగ్గే సబ్బానేవ మగ్గఙ్గాని యథానురూపం ఛసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణాని హోన్తి. లోకుత్తరమగ్గే పన చతుసచ్చప్పటివేధాయ పవత్తస్స అరియసావకస్స నిబ్బానారమ్మణం అవిజ్జానుసయసముగ్ఘాతకం పఞ్ఞాచక్ఖు సమ్మాదిట్ఠి, తథా సమ్పన్నదిట్ఠిస్స తంసమ్పయుత్తో తివిధమిచ్ఛాసఙ్కప్పసముగ్ఘాతకో చేతసో నిబ్బానపదాభినిరోపనో సమ్మాసఙ్కప్పో, తథా పస్సన్తస్స వితక్కేన్తస్స చ తంసమ్పయుత్తావ చతుబ్బిధవచీదుచ్చరితసముగ్ఘాతికా మిచ్ఛావాచాయ విరతి సమ్మావాచా, తథా విరమన్తస్స తంసమ్పయుత్తావ తివిధమిచ్ఛాకమ్మన్తసముచ్ఛేదికా మిచ్ఛాకమ్మన్తా విరతి సమ్మాకమ్మన్తో, తేసంయేవ చస్స వాచాకమ్మన్తానం వోదానభూతా తంసమ్పయుత్తావ కుహనాదిసముచ్ఛేదికా మిచ్ఛాఆజీవా విరతి సమ్మాఆజీవో, తస్సాయేవస్స సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవసఙ్ఖాతాయ సీలభూమియం పతిట్ఠమానస్స తదనురూపో తంసమ్పయుత్తోవ కోసజ్జసముచ్ఛేదకో, అనుప్పన్నుప్పన్నానం అకుసలకుసలానం అనుప్పాదప్పహానుప్పాదట్ఠితిసాధకో చ వీరియారమ్భో సమ్మావాయామో, ఏవం వాయమన్తస్స తంసమ్పయుత్తోవ మిచ్ఛాసతివినిద్ధునకో, కాయాదీసు కాయానుపస్సనాదిసాధకో చ చేతసో అసమ్మోసో సమ్మాసతి. ఏవం అనుత్తరాయ సతియా సువిహితచిత్తారక్ఖస్స తంసమ్పయుత్తావ మిచ్ఛాసమాధివిద్ధంసికా చిత్తేకగ్గతా సమ్మాసమాధి. ఏస లోకుత్తరో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో.

యో సహ లోకియేన మగ్గేన దుక్ఖనిరోధగామినిపటిపదాతి సఙ్ఖ్యం గతో, సో ఖో పనేస మగ్గో సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పానం విజ్జాయ సేసధమ్మానం చరణేన సఙ్గహితత్తా విజ్జా చేవ చరణఞ్చ. తథా తేసం ద్విన్నం విపస్సనాయానేన ఇతరేసం సమథయానేన సఙ్గహితత్తా సమథో చేవ విపస్సనా చ. తేసం ద్విన్నం పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన తదనన్తరానం తిణ్ణం సీలక్ఖన్ధేన అవసేసానం తిణ్ణం సమాధిక్ఖన్ధేన అధిపఞ్ఞాఅధిసీలఅధిచిత్తసిక్ఖాహి చ సఙ్గహితత్తా ఖన్ధత్తయఞ్చేవ సిక్ఖత్తయఞ్చ హోతి. యేన సమన్నాగతో అరియసావకో దస్సనసమత్థేహి చక్ఖూహి గమనసమత్థేహి చ పాదేహి సమన్నాగతో అద్ధికో వియ విజ్జాచరణసమ్పన్నో హుత్వా విపస్సనాయానేన కామసుఖల్లికానుయోగం సమథయానేన అత్తకిలమథానుయోగన్తి అన్తద్వయం పరివజ్జేత్వా మజ్ఝిమపటిపదం పటిపన్నో పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన మోహక్ఖన్ధం, సీలక్ఖన్ధేన దోసక్ఖన్ధం, సమాధిక్ఖన్ధేన చ లోభక్ఖన్ధం పదాలేన్తో అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయ పఞ్ఞాసమ్పదం, అధిసీలసిక్ఖాయ సీలసమ్పదం, అధిచిత్తసిక్ఖాయ సమాధిసమ్పదన్తి తిస్సో సమ్పత్తియో పత్వా అమతం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతి. ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మరతనవిచిత్తం సమ్మత్తనియామసఙ్ఖాతం అరియభూమిం ఓక్కన్తో హోతీతి.

మగ్గసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సచ్చపకిణ్ణకవణ్ణనా

చతూసు పన సచ్చేసు బాధనలక్ఖణం దుక్ఖసచ్చం, పభవలక్ఖణం సముదయసచ్చం, సన్తిలక్ఖణం నిరోధసచ్చం, నియ్యానలక్ఖణం మగ్గసచ్చం, అపిచ పవత్తిపవత్తకనివత్తినివత్తకలక్ఖణాని పటిపాటియా. తథా సఙ్ఖతతణ్హాఅసఙ్ఖతదస్సనలక్ఖణాని చ.

కస్మా పన చత్తారేవ అరియసచ్చాని వుత్తాని అనూనాని అనధికానీతి చే? అఞ్ఞస్స అసమ్భవతో అఞ్ఞతరస్స చ అనపనేయ్యభావతో. న హి ఏతేహి అఞ్ఞం అధికం వా, ఏతేసం వా ఏకమ్పి అపనేతబ్బం సమ్భోతి. యథాహ –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, ఆగచ్ఛేయ్య సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ‘నేతం దుక్ఖం అరియసచ్చం, అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చం. యం సమణేన గోతమేన దేసితం, అహమేతం దుక్ఖం అరియసచ్చం ఠపేత్వా అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చం పఞ్ఞపేస్సామీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది.

యథా చాహ –

‘‘యో హి కోచి, భిక్ఖవే, సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఏవం వదేయ్య ‘నేతం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం, యం సమణేన గోతమేన దేసితం, అహమేతం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం పచ్చక్ఖాయ అఞ్ఞం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం పఞ్ఞపేస్సామీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది (సం. ని. ౫.౧౦౮౬).

అపిచ పవత్తిమాచిక్ఖన్తో భగవా సహేతుకం ఆచిక్ఖి, నివత్తిఞ్చ సఉపాయం. ఇతి పవత్తినివత్తితదుభయహేతూనం ఏతప్పరమతో చత్తారేవ వుత్తాని. తథా పరిఞ్ఞేయ్యపహాతబ్బసచ్ఛికాతబ్బభావేతబ్బానం, తణ్హావత్థుతణ్హాతణ్హానిరోధతణ్హానిరోధూపాయానం, ఆలయఆలయరామతాఆలయసముగ్ఘాతఆలయసముగ్ఘాతూపాయానఞ్చ వసేనాపి చత్తారేవ వుత్తానీతి.

ఏత్థ చ ఓళారికత్తా సబ్బసత్తసాధారణత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యన్తి దుక్ఖసచ్చం పఠమం వుత్తం. తస్సేవ హేతుదస్సనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, హేతునిరోధా ఫలనిరోధోతి ఞాపనత్థం తతో నిరోధసచ్చం, తదధిగమూపాయదస్సనత్థం అన్తే మగ్గసచ్చం. భవసుఖస్సాదగధితానం వా సత్తానం సంవేగజననత్థం పఠమం దుక్ఖమాహ. తం నేవ అకతం ఆగచ్ఛతి, న ఇస్సరనిమ్మానాదితో హోతి, ఇతో పన హోతీతి ఞాపనత్థం తదనన్తరం సముదయం. తతో సహేతుకేన దుక్ఖేన అభిభూతత్తా సంవిగ్గమానసానం దుక్ఖనిస్సరణగవేసీనం నిస్సరణదస్సనేన అస్సాసజననత్థం నిరోధం. తతో నిరోధాధిగమనత్థం నిరోధసమ్పాపకం మగ్గన్తి అయమేతేసం కమో.

ఏతేసు పన భారో వియ దుక్ఖసచ్చం దట్ఠబ్బం, భారాదానమివ సముదయసచ్చం, భారనిక్ఖేపనమివ నిరోధసచ్చం, భారనిక్ఖేపనూపాయో వియ మగ్గసచ్చం. రోగో వియ వా దుక్ఖసచ్చం, రోగనిదానమివ సముదయసచ్చం, రోగవూపసమో వియ నిరోధసచ్చం, భేసజ్జమివ మగ్గసచ్చం. దుబ్భిక్ఖమివ వా దుక్ఖసచ్చం, దుబ్బుట్ఠి వియ సముదయసచ్చం, సుభిక్ఖమివ నిరోధసచ్చం, సువుట్ఠి వియ మగ్గసచ్చం. అపిచ వేరీవేరమూలవేరసముగ్ఘాతవేరసముగ్ఘాతూపాయేహి, విసరుక్ఖరుక్ఖమూలమూలూపచ్ఛేదతదుపచ్ఛేదూపాయేహి, భయభయమూలనిబ్భయతదధిగమూపాయేహి, ఓరిమతీరమహోఘపారిమతీరతంసమ్పాపకవాయామేహి చ యోజేత్వాపేతాని ఉపమాతో వేదితబ్బానీతి.

సబ్బానేవ పనేతాని సచ్చాని పరమత్థేన వేదకకారకనిబ్బుతగమకాభావతో సుఞ్ఞానీతి వేదితబ్బాని. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘దుక్ఖమేవ హి న కోచి దుక్ఖితో, కారకో న కిరియావ విజ్జతి;

అత్థి నిబ్బుతి న నిబ్బుతో పుమా, మగ్గమత్థి గమకో న విజ్జతీ’’తి.

అథ వా –

ధువసుభసుఖత్తసుఞ్ఞం, పురిమద్వయమత్తసుఞ్ఞమమతపదం;

ధువసుఖఅత్తవిరహితో, మగ్గో ఇతి సుఞ్ఞతా తేసు.

నిరోధసుఞ్ఞాని వా తీణి, నిరోధో చ సేసత్తయసుఞ్ఞో. ఫలసుఞ్ఞో వా ఏత్థ హేతు సముదయే దుక్ఖస్స అభావతో, మగ్గే చ నిరోధస్స, న ఫలేన సగబ్భో పకతివాదీనం పకతి వియ. హేతుసుఞ్ఞఞ్చ ఫలం దుక్ఖసముదయానం నిరోధమగ్గానఞ్చ అసమవాయా, న హేతుసమవేతం హేతుఫలం సమవాయవాదీనం ద్విఅణుకాది వియ. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘తయమిధ నిరోధసుఞ్ఞం, తయేన తేనాపి నిబ్బుతీ సుఞ్ఞా;

సుఞ్ఞో ఫలేన హేతు, ఫలమ్పి తంహేతునా సుఞ్ఞ’’న్తి.

సబ్బానేవ సచ్చాని అఞ్ఞమఞ్ఞసభాగాని అవితథతో అత్తసుఞ్ఞతో దుక్కరపటివేధతో చ. యథాహ –

‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, ఆనన్ద, కతమం ను ఖో దుక్కరతరం వా దురభిసమ్భవతరం వా, యో దూరతోవ సుఖుమేన తాళచ్ఛిగ్గళేన అసనం అతిపాతేయ్య పోఙ్ఖానుపోఙ్ఖం అవిరాధితం, యో వా సత్తధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిం పటివిజ్ఝేయ్యాతి? ఏతదేవ, భన్తే, దుక్కరతరఞ్చేవ దురభిసమ్భవతరఞ్చ; యో వా సత్తధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిం పటివిజ్ఝేయ్యాతి; అథ ఖో తే, ఆనన్ద, దుప్పటివిజ్ఝతరం పటివిజ్ఝన్తి, యే ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తి యథాభూతం పటివిజ్ఝన్తి…పే… ‘అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’తి యథాభూతం పటివిజ్ఝన్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౧౧౫);

విసభాగాని సలక్ఖణవవత్థానతో. పురిమాని చ ద్వే సభాగాని దురవగాహత్థేన గమ్భీరత్తా లోకియత్తా సాసవత్తా చ, విసభాగాని ఫలహేతుభేదతో పరిఞ్ఞేయ్యపహాతబ్బతో చ. పచ్ఛిమానిపి ద్వే సభాగాని గమ్భీరత్తేన దురవగాహత్తా లోకుత్తరత్తా అనాసవత్తా చ, విసభాగాని విసయవిసయీభేదతో సచ్ఛికాతబ్బభావేతబ్బతో చ. పఠమతతియాని చాపి సభాగాని ఫలాపదేసతో, విసభాగాని సఙ్ఖతాసఙ్ఖతతో. దుతియచతుత్థాని చాపి సభాగాని హేతుఅపదేసతో, విసభాగాని ఏకన్తకుసలాకుసలతో. పఠమచతుత్థాని చాపి సభాగాని సఙ్ఖతతో, విసభాగాని లోకియలోకుత్తరతో. దుతియతతియాని చాపి సభాగాని నేవసేక్ఖనాసేక్ఖభావతో, విసభాగాని సారమ్మణానారమ్మణతో.

‘‘ఇతి ఏవం పకారేహి, నయేహి చ విచక్ఖణో;

విజఞ్ఞా అరియసచ్చానం, సభాగవిసభాగత’’న్తి.

సబ్బమేవ చేత్థ దుక్ఖం ఏకవిధం పవత్తిభావతో, దువిధం నామరూపతో, తివిధం కామరూపారూపూపపత్తిభవభేదతో, చతుబ్బిధం చతుఆహారభేదతో, పఞ్చవిధం పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధభేదతో. సముదయోపి ఏకవిధో పవత్తకభావతో, దువిధో దిట్ఠిసమ్పయుత్తాసమ్పయుత్తతో, తివిధో కామభవవిభవతణ్హాభేదతో, చతుబ్బిధో చతుమగ్గప్పహేయ్యతో, పఞ్చవిధో రూపాభినన్దనాదిభేదతో, ఛబ్బిధో ఛతణ్హాకాయభేదతో. నిరోధోపి ఏకవిధో అసఙ్ఖతధాతుభావతో, పరియాయతో పన దువిధో సఉపాదిసేసఅనుపాదిసేసతో, తివిధో భవత్తయవూపసమతో, చతుబ్బిధో చతుమగ్గాధిగమనీయతో, పఞ్చవిధో పఞ్చాభినన్దనవూపసమతో, ఛబ్బిధో ఛతణ్హాకాయక్ఖయభేదతో. మగ్గోపి ఏకవిధో భావేతబ్బతో, దువిధో సమథవిపస్సనాభేదతో, దస్సనభావనాభేదతో వా, తివిధో ఖన్ధత్తయభేదతో. అయఞ్హి సప్పదేసత్తా నగరం వియ రజ్జేన నిప్పదేసేహి తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితో. యథాహ –

‘‘న ఖో, ఆవుసో విసాఖ, అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన తయో ఖన్ధా సఙ్గహితా, తీహి చ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, ఖన్ధేహి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సఙ్గహితో. యా, చావుసో విసాఖ, సమ్మావాచా యో చ సమ్మాకమ్మన్తో యో చ సమ్మాఆజీవో, ఇమే ధమ్మా సీలక్ఖన్ధే సఙ్గహితా. యో చ సమ్మావాయామో యా చ సమ్మాసతి యో చ సమ్మాసమాధి, ఇమే ధమ్మా సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా. యా చ సమ్మాదిట్ఠి యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో, ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨).

చతుబ్బిధో సోతాపత్తిమగ్గాదివసేన.

అపిచ సబ్బానేవ సచ్చాని ఏకవిధాని అవితథత్తా, అభిఞ్ఞేయ్యత్తా వా. దువిధాని లోకియలోకుత్తరతో, సఙ్ఖతాసఙ్ఖతతో వా. తివిధాని దస్సనభావనాహి పహాతబ్బతో అప్పహాతబ్బతో నేవపహాతబ్బనాపహాతబ్బతో చ. చతుబ్బిధాని పరిఞ్ఞేయ్యపహాతబ్బసచ్ఛికాతబ్బభావేతబ్బతోతి.

‘‘ఏవం అరియసచ్చానం, దుబ్బోధానం బుధో విధిం;

అనేకభేదతో జఞ్ఞా, హితాయ చ సుఖాయ చా’’తి.

సచ్చపకిణ్ణకవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇదాని ధమ్మసేనాపతి భగవతా దేసితక్కమేనేవ అన్తే సచ్చచతుక్కం నిద్దిసిత్వా ‘‘తం ఞాతట్ఠేన ఞాణ’’న్తిఆదినా సచ్చచతుక్కవసేన సుతమయే ఞాణం నిగమేత్వా దస్సేతి. ఏవం ‘‘సోతావధానే పఞ్ఞా సుతమయే ఞాణ’’న్తి పుబ్బే వుత్తం సబ్బం నిగమేత్వా దస్సేతీతి.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గట్ఠకథాయ

సుతమయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సీలమయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౩౭. సీలమయఞాణనిద్దేసే పఞ్చాతి గణనపరిచ్ఛేదో. సీలానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. పరియన్తపారిసుద్ధిసీలన్తిఆది పఞ్చన్నం సరూపతో దస్సనం. పరియన్తపారిసుద్ధీతిఆదీసు యథా నీలవణ్ణయోగతో వత్థమ్పి నీలమస్స అత్థీతి నీలన్తి వుచ్చతి, ఏవం గణనవసేన పరియన్తో పరిచ్ఛేదో అస్సా అత్థీతి పరియన్తా, ఉపసమ్పన్నసీలే పత్తో అనుపసమ్పన్నసీలస్స అవసానసబ్భావతో వా పరియన్తో అవసానం అస్సా అత్థీతి పరియన్తా. సపరియన్తాతి వా వత్తబ్బే సకారలోపో కతోతి వేదితబ్బో ‘‘దకం దకాసయా పవిసన్తీ’’తి (సం. ని. ౩.౭౮; అ. ని. ౪.౩౩) ఏత్థ ఉకారలోపో వియ. పరిసుద్ధభావో పారిసుద్ధి, పరియన్తా చ సా పారిసుద్ధి చాతి పరియన్తపారిసుద్ధి, పరియన్తపారిసుద్ధిసఙ్ఖాతం సీలం పరియన్తపారిసుద్ధిసీలం. వుత్తపటిపక్ఖేన న పరియన్తాతి అపరియన్తా, నత్థి ఏతిస్సా పరియన్తోతిపి అపరియన్తా, వుద్ధో ఏతిస్సా పరియన్తోతిపి అపరియన్తా. సమాదానతో పభుతి అఖణ్డితత్తా ఖణ్డితాపి కతపటికమ్మత్తా చిత్తుప్పాదమత్తకేనాపి మలేన విరహితత్తా చ పరిసుద్ధజాతిమణి వియ సుధన్తసుపరికమ్మకతసువణ్ణం వియ చ పరిసుద్ధత్తా అరియమగ్గస్స పదట్ఠానభూతా అనూనట్ఠేన పరిపూణ్ణా. దిట్ఠియా పహీనత్తా దిట్ఠిపరామాసేన అగ్గహితత్తా అపరామట్ఠా.అయం తే సీలే దోసోతి కేనచి చోదకేన పరామసితుం అసక్కుణేయ్యత్తా వా అపరామట్ఠా. అరహత్తఫలక్ఖణే సబ్బదరథపటిప్పస్సద్ధియా పటిప్పస్సద్ధి. అనుపసమ్పన్నానన్తి అనవసేససమాదానవసేన సీలసమ్పదాయ భుసం సమ్పన్నాతి ఉపసమ్పన్నా, న ఉపసమ్పన్నా అనుపసమ్పన్నా. తేసం అనుపసమ్పన్నానం.

పరియన్తసిక్ఖాపదానన్తి ఏత్థ సిక్ఖితబ్బట్ఠేన సిక్ఖా, కోట్ఠాసట్ఠేన పదాని, సిక్ఖితబ్బకోట్ఠాసానీతి అత్థో. అపిచ సీలే పతిట్ఠితేన ఉపరిపత్తబ్బత్తా సబ్బే కుసలా ధమ్మా సిక్ఖా, సీలాని తాసం సిక్ఖానం పతిట్ఠట్ఠేన పదానీతి సిక్ఖానం పదత్తా సిక్ఖాపదాని, పరియన్తాని సిక్ఖాపదాని ఏతేసన్తి పరియన్తసిక్ఖాపదా. తేసం పరియన్తసిక్ఖాపదానం. ఏత్థ చ ద్వే పరియన్తా సిక్ఖాపదపరియన్తో చ కాలపరియన్తో చ. కతమో సిక్ఖాపదపరియన్తో? ఉపాసకోపాసికానం యథాసమాదానవసేన ఏకం వా ద్వే వా తీణి వా చత్తారి వా పఞ్చ వా అట్ఠ వా దస వా సిక్ఖాపదాని హోన్తి, సిక్ఖమానసామణేరసామణేరీనం దస సిక్ఖాపదాని. అయం సిక్ఖాపదపరియన్తో. కతమో కాలపరియన్తో? ఉపాసకోపాసికా దానం దదమానా పరివేసనపరియన్తం సీలం సమాదియన్తి, విహారగతా విహారపరియన్తం సీలం సమాదియన్తి, ఏకం వా ద్వే వా తయో వా భియ్యో వా రత్తిన్దివాని పరిచ్ఛేదం కత్వా సీలం సమాదియన్తి. అయం కాలపరియన్తో. ఇమేసు ద్వీసు పరియన్తేసు సిక్ఖాపదం పరియన్తం కత్వా సమాదిన్నం సీలం వీతిక్కమనేన వా మరణేన వా పటిప్పస్సమ్భతి, కాలం పరియన్తం కత్వా సమాదిన్నం తంతంకాలాతిక్కమేన పటిప్పస్సమ్భతి.

అపరియన్తసిక్ఖాపదానన్తి –

‘‘నవ కోటిసహస్సాని, అసీతి సతకోటియో;

పఞ్ఞాస సతసహస్సాని, ఛత్తింస చ పునాపరే.

‘‘ఏతే సంవరవినయా, సమ్బుద్ధేన పకాసితా;

పేయ్యాలముఖేన నిద్దిట్ఠా, సిక్ఖా వినయసంవరే’’తి. –

ఏవం గణనవసేన పరియన్తానమ్పి సిక్ఖాపదానం అనవసేససమాదానభావవసేన లాభయసఞాతిఅఙ్గజీవితహేతు అదిట్ఠపరియన్తభావవసేన ఉపరి రక్ఖితబ్బసీలపరిచ్ఛేదాభావవసేన చ నత్థి ఏతేసం పరియన్తోతి అపరియన్తాని. అపరియన్తాని సిక్ఖాపదాని ఏతేసన్తి అపరియన్తసిక్ఖాపదా. తేసం అపరియన్తసిక్ఖాపదానం, వుద్ధపరియన్తసిక్ఖాపదానన్తి వా అత్థో.

పుథుజ్జనకల్యాణకానన్తిఆదీసు –

‘‘పుథూనం జననాదీహి, కారణేహి పుథుజ్జనో;

పుథుజ్జనన్తోగధత్తా, పుథువాయం జనో ఇతి’’. –

వుత్తపుథుజ్జనలక్ఖణానతిక్కమేపి –

‘‘దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనో’’తి. –

వుత్తపుథుజ్జనద్వయే కల్యాణధమ్మసమాగమేన అన్ధపుథుజ్జనభావం అతిక్కమ్మ కల్యాణపుథుజ్జనభావే ఠితానం పుథుజ్జనకల్యాణకానం కల్యాణపుథుజ్జనానన్తి వుత్తం హోతి. పుథుజ్జనేసు వా కల్యాణకానం పుథుజ్జనకల్యాణకానం.

కుసలధమ్మే యుత్తానన్తి ఏత్థ కుసలసద్దో తావ ఆరోగ్యానవజ్జఛేకసుఖవిపాకేసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కచ్చి ను భోతో కుసలం, కచ్చి భోతో అనామయ’’న్తిఆదీసు (జా. ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) ఆరోగ్యే దిస్సతి. ‘‘కతమో పన, భన్తే, కాయసమాచారో కుసలో? యో ఖో, మహారాజ, కాయసమాచారో అనవజ్జో’’తి (మ. ని. ౨.౩౬౧) చ ‘‘పున చపరం, భన్తే, ఏతదానుత్తరియం యథా భగవా ధమ్మం దేసేతి కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తి చ (దీ. ని. ౩.౧౪౫) ఏవమాదీసు అనవజ్జే. ‘‘కుసలో త్వం రథస్స అఙ్గపచ్చఙ్గానం (మ. ని. ౨.౮౭), కుసలా నచ్చగీతస్స సిక్ఖితా చాతురిత్థియో’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౯౪) ఛేకే. ‘‘కుసలానం, భిక్ఖవే, ధమ్మానం సమాదానహేతు (దీ. ని. ౩.౮౦). కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౪౩౧) సుఖవిపాకే. స్వాయమిధ ఆరోగ్యేపి అనవజ్జేపి సుఖవిపాకేపి వట్టతి.

వచనత్థో పనేత్థ కుచ్ఛితే పాపకే ధమ్మే సలయన్తి చలయన్తి కమ్పేన్తి విద్ధంసేన్తీతి కుసలా. కుచ్ఛితేన వా ఆకారేన సయన్తి పవత్తన్తీతి కుసా, తే కుసే లునన్తి ఛిన్దన్తీతి కుసలా. కుచ్ఛితానం వా సానతో తనుకరణతో కుసం ఞాణం. తేన కుసేన లాతబ్బా గహేతబ్బా పవత్తేతబ్బాతి కుసలా, యథా వా కుసా ఉభయభాగగతం హత్థప్పదేసం లునన్తి, ఏవమిమేపి ఉప్పన్నానుప్పన్నభావేన ఉభయభాగగతం సంకిలేసపక్ఖం లునన్తి, తస్మా కుసా వియ లునన్తీతి కుసలా. అపిచ ఆరోగ్యట్ఠేన అనవజ్జట్ఠేన కోసల్లసమ్భూతట్ఠేన వా కుసలా. ఇధ పన యస్మా విపస్సనాకుసలమేవ అధిప్పేతం, తస్మా సేసే విహాయ తస్సేవ దస్సనత్థం ‘‘కుసలధమ్మే’’తి ఏకవచనం కతన్తి వేదితబ్బం. విపస్సనాకుసలధమ్మే సాతచ్చకిరియతాయ సక్కచ్చకారితాయ చ యుత్తానన్తి అత్థో.

సేక్ఖపరియన్తే పరిపూరకారీనన్తి ఏత్థ తీసు సిక్ఖాసు జాతాతిపి సేక్ఖా, సత్తన్నం సేక్ఖానం ఏతేతిపి సేక్ఖా, సయమేవ సిక్ఖన్తీతిపి సేక్ఖా. సోతాపత్తిమగ్గఫలసకదాగామిమగ్గఫలఅనాగామిమగ్గఫలఅరహత్తమగ్గధమ్మా. తే సేక్ఖా ధమ్మా పరియన్తే అవసానే ఏతస్స, తే వా సేక్ఖా ధమ్మా పరియన్తో పరిచ్ఛేదో ఏతస్సాతి సేక్ఖపరియన్తో. తస్మిం సేక్ఖపరియన్తే ధమ్మేతి సమ్బన్ధో. పరిపూరం పరిపుణ్ణతం కరోన్తీతి పరిపూరకారినో, పరిపూరకారో పరిపూరకిరియా ఏతేసం అత్థీతి వా పరిపూరకారినో. తేసం సోతాపత్తిమగ్గస్స పుబ్బభాగభూతే సేక్ఖపరియన్తే పటిపదాధమ్మే విపస్సనాపారిపూరియా పరిపూరకారీనం. కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖానన్తి ఏత్థ కాయేతి సరీరే. సరీరఞ్హి అసుచిసఞ్చయతో కుచ్ఛితానఞ్చ కేసాదీనం చక్ఖురోగాదీనఞ్చ రోగసతానం ఆయభూతత్తా కాయోతి వుచ్చతి. జీవితేతి జీవితిన్ద్రియే. తఞ్హి జీవన్తి తేనాతి జీవితన్తి వుచ్చతి. నత్థి ఏతేసం అపేక్ఖాతి అనపేక్ఖా, నిస్సినేహాతి అత్థో. తేసం తస్మిం కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖానం.

ఇదాని తేసం తేసు అనపేక్ఖత్తస్స కారణం దస్సేన్తో పరిచ్చత్తజీవితానన్తి ఆహ. భగవతో ఆచరియస్స వా సకజీవితపరిచ్చాగేనేవ హి తే కిలమమానేపి కాయే వినస్సమానేపి జీవితే అనపేక్ఖా హోన్తీతి. సత్తన్నం సేక్ఖానన్తి సిక్ఖన్తీతి సేక్ఖాతి లద్ధనామానం సోతాపత్తిమగ్గట్ఠాదీనం సత్తన్నం అరియపుగ్గలానం. తథాగతసావకానన్తి తథాగతస్స సావకానం. అట్ఠపి హి అరియపుగ్గలా సవనన్తే అరియాయ జాతియా జాతత్తా భగవతో దేసనం అనుసిట్ఠిం అవేచ్చప్పసాదయోగేన సక్కచ్చం సుణన్తీతి సావకా. తేసుపి అరహత్తఫలట్ఠేయేవ విసేసేత్వా దస్సేన్తో ఖీణాసవానన్తి ఆహ, అరహత్తమగ్గఞాణేన పరిక్ఖీణసబ్బాసవానన్తి అత్థో. పచ్చేకబుద్ధానన్తి తం తం కారణం పటిచ్చ ఏకోవ అనాచరియకో చతుసచ్చం బుజ్ఝితవాతి పచ్చేకబుద్ధో. తాదిసానం పచ్చేకబుద్ధానం.

తథాగతానన్తి ఏత్థ అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతో – తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథవాదితాయ తథాగతో, తథా కారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.

కథం భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా సబ్బలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా. కిం వుత్తం హోతి? యేనాభినీహారేన పురిమకా భగవన్తో ఆగతా, తేనేవ అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో. అథ వా యథా పురిమకా భగవన్తో దానసీలనేక్ఖమ్మపఞ్ఞావీరియఖన్తిసచ్చాధిట్ఠానమేత్తుపేక్ఖాసఙ్ఖాతా దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియోతి సమతింస పారమియో పూరేత్వా అఙ్గపరిచ్చాగం నయనధనరజ్జపుత్తదారపరిచ్చాగన్తి ఇమే పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా, పుబ్బయోగపుబ్బచరియధమ్మక్ఖానఞాతత్థచరియాదయో పూరేత్వా బుద్ధిచరియాయ కోటిం పత్వా ఆగతా, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో. యథా చ పురిమకా భగవన్తో చత్తారో సతిపట్ఠానే చత్తారో సమ్మప్పధానే చత్తారో ఇద్ధిపాదే పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గే అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేత్వా బ్రూహేత్వా ఆగతా, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతోతి తథాగతో.

‘‘యథేవ దీపఙ్కరబుద్ధఆదయో, సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;

తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో, తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమా’’తి.

కథం తథా గతోతి తథాగతో? యథా సమ్పతిజాతా పురిమకా భగవన్తో గతా. కథఞ్చ తే గతా? తే హి సమ్పతిజాతా సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ ఉత్తరేనముఖా సత్తపదవీతిహారేన గతా. యథాహ ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠహిత్వా ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గచ్ఛతి సేతమ్హి ఛత్తే అనుధారయమానే, సబ్బా చ దిసా అనువిలోకేతి, ఆసభిఞ్చ వాచం భాసతి ‘అగ్గోహమస్మి లోకస్స, జేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, సేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౭; దీ. ని. ౨.౩౧). తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం అనేకేసం విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. యఞ్హి సో సమ్పతిజాతో సమేహి పాదేహి పతిట్ఠహి, ఇదమస్స చతురిద్ధిపాదపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, ఉత్తరముఖభావో పనస్స సబ్బలోకుత్తరభావస్స పుబ్బనిమిత్తం, సత్తపదవీతిహారో సత్తబోజ్ఝఙ్గరతనపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, ‘‘సువణ్ణదణ్డా వీతిపతన్తి చామరా’’తి (సు. ని. ౬౯౩) ఏత్థ వుత్తచామరుక్ఖేపో పన సబ్బతిత్థియనిమ్మథనస్స పుబ్బనిమిత్తం, సేతచ్ఛత్తధారణం అరహత్తఫలవిముత్తివరవిమలసేతచ్ఛత్తపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, సబ్బాదిసానువిలోకనం సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం, ఆసభివాచాభాసనం పన అప్పటివత్తియవరధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స పుబ్బనిమిత్తం. తథాయం భగవాపి గతో. తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం తేసంయేవ విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ముహుత్తజాతోవ గవంపతీ యథా, సమేహి పాదేహి ఫుసీ వసున్ధరం;

సో విక్కమీ సత్త పదాని గోతమో, సేతఞ్చ ఛత్తం అనుధారయుం మరూ.

‘‘గన్త్వాన సో సత్త పదాని గోతమో, దిసా విలోకేసి సమా సమన్తతో;

అట్ఠఙ్గుపేతం గిరమబ్భుదీరయి, సీహో యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి.

ఏవం తథా గతోతి తథాగతో.

అథ వా యథా పురిమకా భగవన్తో, అయమ్పి భగవా తథేవ నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం…పే… పఠమజ్ఝానేన నీవరణే…పే… అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞం…పే… అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసే పహాయ గతో. ఏవమ్పి తథా గతోతి తథాగతో.

కథం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో? పథవీధాతుయా కక్ఖళత్తలక్ఖణం తథం అవితథం, ఆపోధాతుయా పగ్ఘరణలక్ఖణం, తేజోధాతుయా ఉణ్హత్తలక్ఖణం, వాయోధాతుయా విత్థమ్భనలక్ఖణం, ఆకాసధాతుయా అసమ్ఫుట్ఠలక్ఖణం, విఞ్ఞాణధాతుయా విజాననలక్ఖణం.

రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం, వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం, సఞ్ఞాయ సఞ్జాననలక్ఖణం, సఙ్ఖారానం అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణం, విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం.

వితక్కస్స అభినిరోపనలక్ఖణం, విచారస్స అనుమజ్జనలక్ఖణం, పీతియా ఫరణలక్ఖణం, సుఖస్స సాతలక్ఖణం, చిత్తేకగ్గతాయ అవిక్ఖేపలక్ఖణం, ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం.

సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖలక్ఖణం, వీరియిన్ద్రియస్స పగ్గహలక్ఖణం, సతిన్ద్రియస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం, సమాధిన్ద్రియస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం, పఞ్ఞిన్ద్రియస్స పజాననలక్ఖణం.

సద్ధాబలస్స అస్సద్ధియే అకమ్పియలక్ఖణం, వీరియబలస్స కోసజ్జే, సతిబలస్స ముట్ఠస్సచ్చే, సమాధిబలస్స ఉద్ధచ్చే, పఞ్ఞాబలస్స అవిజ్జాయ అకమ్పియలక్ఖణం.

సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం, ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పవిచయలక్ఖణం, వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పగ్గహలక్ఖణం, పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఫరణలక్ఖణం, పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపసమలక్ఖణం, సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం, ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పటిసఙ్ఖానలక్ఖణం.

సమ్మాదిట్ఠియా దస్సనలక్ఖణం, సమ్మాసఙ్కప్పస్స అభినిరోపనలక్ఖణం, సమ్మావాచాయ పరిగ్గహలక్ఖణం, సమ్మాకమ్మన్తస్స సముట్ఠానలక్ఖణం, సమ్మాఆజీవస్స వోదానలక్ఖణం, సమ్మావాయామస్స పగ్గహలక్ఖణం, సమ్మాసతియా ఉపట్ఠానలక్ఖణం, సమ్మాసమాధిస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం.

అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణలక్ఖణం, సఙ్ఖారానం చేతనాలక్ఖణం, విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం, నామస్స నమనలక్ఖణం, రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం, సళాయతనస్స ఆయతనలక్ఖణం, ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం, వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం, తణ్హాయ హేతులక్ఖణం, ఉపాదానస్స గహణలక్ఖణం, భవస్స ఆయూహనలక్ఖణం, జాతియా నిబ్బత్తిలక్ఖణం, జరాయ జీరణలక్ఖణం, మరణస్స చుతిలక్ఖణం.

ధాతూనం సుఞ్ఞతాలక్ఖణం, ఆయతనానం ఆయతనలక్ఖణం, సతిపట్ఠానానం ఉపట్ఠానలక్ఖణం, సమ్మప్పధానానం పదహనలక్ఖణం, ఇద్ధిపాదానం ఇజ్ఝనలక్ఖణం, ఇన్ద్రియానం అధిపతిలక్ఖణం, బలానం అకమ్పియలక్ఖణం, బోజ్ఝఙ్గానం నియ్యానలక్ఖణం, మగ్గస్స హేతులక్ఖణం.

సచ్చానం తథలక్ఖణం, సమథస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం, విపస్సనాయ అనుపస్సనాలక్ఖణం, సమథవిపస్సనానం ఏకరసలక్ఖణం, యుగనద్ధానం అనతివత్తనలక్ఖణం.

సీలవిసుద్ధియా సంవరలక్ఖణం, చిత్తవిసుద్ధియా అవిక్ఖేపలక్ఖణం, దిట్ఠివిసుద్ధియా దస్సనలక్ఖణం.

ఖయే ఞాణస్స సముచ్ఛేదలక్ఖణం, అనుప్పాదే ఞాణస్స పస్సద్ధిలక్ఖణం.

ఛన్దస్స మూలలక్ఖణం, మనసికారస్స సముట్ఠానలక్ఖణం, ఫస్సస్స సమోధానలక్ఖణం, వేదనాయ సమోసరణలక్ఖణం, సమాధిస్స పముఖలక్ఖణం, సతియా ఆధిపతేయ్యలక్ఖణం, పఞ్ఞాయ తతుత్తరిలక్ఖణం, విముత్తియా సారలక్ఖణం, అమతోగధస్స నిబ్బానస్స పరియోసానలక్ఖణం తథం అవితథం. ఏతం తథలక్ఖణం ఞాణగతియా ఆగతో అవిరజ్ఝిత్వా పత్తో అనుప్పత్తోతి తథాగతో. ఏవం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? తథధమ్మా నామ చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. కతమాని చత్తారి? ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. తాని చ భగవా అభిసమ్బుద్ధోతి తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి వుచ్చతి. అభిసమ్బోధత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో.

అపిచ జరామరణస్స జాతిపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో…పే… సఙ్ఖారానం అవిజ్జాపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తథా అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో…పే… జాతియా జరామరణస్స పచ్చయట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తం సబ్బం భగవా అభిసమ్బుద్ధో. తస్మాపి తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతో. ఏవం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో.

కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? భగవా యం సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తం రూపారమ్మణం నామ అత్థి, తం సబ్బాకారేన జానాతి పస్సతి. ఏవం జానతా పస్సతా చ తేన తం ఇట్ఠానిట్ఠాదివసేన వా దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతేసు లబ్భమానకపదవసేన వా ‘‘కతమం తం రూపం రూపాయతనం? యం రూపం చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయ వణ్ణనిభా సనిదస్సనం సప్పటిఘం నీలం పీతక’’న్తిఆదినా (ధ. స. ౬౧౬) నయేన అనేకేహి నామేహి తేరసహి వారేహి ద్విపఞ్ఞాసాయ నయేహి విభజ్జమానం తథమేవ హోతి, వితథం నత్థి. ఏస నయో సోతద్వారాదీసుపి ఆపాథమాగచ్ఛన్తేసు సద్దాదీసు. వుత్తమ్పి చేతం భగవతా ‘‘యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే… సదేవమనుస్సాయ దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతం పత్తం పరియేసితం అనువిచరితం మనసా, తమహం జానామి, తమహం అబ్భఞ్ఞాసిం, తం తథాగతస్స విదితం, తం తథాగతో న ఉపట్ఠాసీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪). ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. తత్థ తథదస్సీఅత్థే తథాగతోతి పదసమ్భవో వేదితబ్బో.

కథం తథవాదితాయ తథాగతో? యం రత్తిం భగవా బోధిమణ్డే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో చతున్నం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, యఞ్చ రత్తిం యమకసాలానమన్తరే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి, ఏత్థన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సపరిమాణే కాలే పఠమబోధియాపి మజ్ఝిమబోధియాపి పచ్ఛిమబోధియాపి యం భగవతా భాసితం సుత్తం గేయ్యం…పే… వేదల్లం, తం సబ్బం అత్థతో చ బ్యఞ్జనతో చ అనవజ్జం అనుపవజ్జం అనూనమనధికం సబ్బాకారపరిపుణ్ణం రాగమదనిమ్మదనం దోసమోహమదనిమ్మదనం, నత్థి తత్థ వాలగ్గమత్తమ్పి పక్ఖలితం, సబ్బం తం ఏకముద్దికాయ లఞ్ఛితం వియ, ఏకనాళికాయ మితం వియ, ఏకతులాయ తులితం వియ, చ తథమేవ హోతి. యథాహ ‘‘యఞ్చ, చున్ద, రత్తిం తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝతి, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, యం ఏతస్మిం అన్తరే భాసతి లపతి నిద్దిసతి, సబ్బం తం తథమేవ హోతి, నో అఞ్ఞథా. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౮). గదఅత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో. ఏవం తథవాదితాయ తథాగతో.

అపిచ ఆగదనం ఆగదో, వచనన్తి అత్థో. తథో అవిపరీతో ఆగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి ఏవమేతస్మిం అత్థే పదసిద్ధి వేదితబ్బా.

కథం తథాకారితాయ తథాగతో? భగవతో హి వాచాయ కాయో అనులోమేతి, కాయస్సాపి వాచా, తస్మా యథావాదీ తథాకారీ యథాకారీ తథావాదీ చ హోతి. ఏవంభూతస్స చస్స యథా వాచా, కాయోపి తథా గతో పవత్తోతి అత్థో. యథా చ కాయో, వాచాపి తథా గతా పవత్తాతి తథాగతో. తేనేవాహ – ‘‘యథావాదీ, భిక్ఖవే, తథాగతో తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. ఇతి యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి. ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో.

కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? ఉపరి భవగ్గం హేట్ఠా అవీచిం పరియన్తం కత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సబ్బసత్తే అభిభవతి సీలేన సమాధినా పఞ్ఞాయ విముత్తియా విముత్తిఞాణదస్సనేన, న తస్స తులా వా పమాణం వా అత్థి, అతులో అప్పమేయ్యో అనుత్తరో రాజాధిరాజా దేవానం అతిదేవో సక్కానం అతిసక్కో బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా. తేనాహ – ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అభిభూ అనభిభూతో అఞ్ఞదత్థు దసో వసవత్తీ. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩).

తత్థేవం పదసిద్ధి వేదితబ్బా – అగదో వియ అగదో. కో పనేస? దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో దిబ్బాగదేన సప్పే వియ సబ్బపరప్పవాదినో సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి. ఇతి సబ్బలోకాభిభవనే తథో అవిపరీతో దేసనావిలాసమయో చేవ పుఞ్ఞమయో చ అగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి వేదితబ్బో. ఏవం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.

అపిచ తథాయ గతోతిపి తథాగతో, తథం గతోతిపి తథాగతోతి. గతోతి అవగతో అతీతో పత్తో పటిపన్నోతి అత్థో. తత్థ సకలం లోకం తీరణపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అవగతోతి తథాగతో, లోకసముదయం పహానపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అతీతోతి తథాగతో, లోకనిరోధం సచ్ఛికిరియాయ తథాయ గతో పత్తోతి తథాగతో, లోకనిరోధగామినిపటిపదం తథం గతో పటిపన్నోతి తథాగతో. తేన యం వుత్తం భగవతా – ‘‘లోకో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకస్మా తథాగతో విసంయుత్తో. లోకసముదయో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకసముదయో తథాగతస్స పహీనో. లోకనిరోధో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో లోకనిరోధో తథాగతస్స సచ్ఛికతో. లోకనిరోధగామినీ పటిపదా, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా, లోకనిరోధగామినీపటిపదా తథాగతస్స భావితా. యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే… అనువిచరితం మనసా, సబ్బం తం తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధం. తస్మా ‘తథాగతో’తి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). తస్స ఏవమ్పి అత్థో వేదితబ్బో. ఇదమ్పి చ తథాగతస్స తథాగతభావదీపనే ముఖమత్తమేవ. సబ్బాకారేన పన తథాగతోవ తథాగతస్స తథాగతభావం వణ్ణేయ్య. యస్మా పన సబ్బబుద్ధా తథాగతగుణేనాపి సమసమా, తస్మా సబ్బేసం వసేన తథాగతానన్తి ఆహ.

అరహన్తానన్తి కిలేసేహి ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావా తథాగతో అరహం. ఆరకా హి సో సబ్బకిలేసేహి సువిదూరవిదూరే ఠితో మగ్గేన సవాసనానం కిలేసానం పహీనత్తాతి అరహం.

సో తతో ఆరకా నామ, యస్స యేనాసమఙ్గితా;

అసమఙ్గీ చ దోసేహి, నాథో తేనారహం మతో.

తే చానేన కిలేసారయో మగ్గేన హతాతి అరీనం హతత్తాపి అరహం.

యస్మా రాగాదిసఙ్ఖాతా, సబ్బేపి అరయో హతా;

పఞ్ఞాసత్థేన నాథేన, తస్మాపి అరహం మతో.

యఞ్చేతం అవిజ్జాభవతణ్హామయనాభిపుఞ్ఞాదిఅభిసఙ్ఖారానం జరామరణనేమి ఆసవసముదయమయేన అక్ఖేన విజ్ఝిత్వా తిభవరథే సమాయోజితం అనాదికాలప్పవత్తం సంసారచక్కం, తస్సానేన బోధిమణ్డే వీరియపాదేహి సీలపథవియం పతిట్ఠాయ సద్ధాహత్థేన కమ్మక్ఖయకరం ఞాణఫరసుం గహేత్వా సబ్బే అరా హతాతి అరానం హతత్తాపి అరహం.

అరా సంసారచక్కస్స, హతా ఞాణాసినా యతో;

లోకనాథేన తేనేస, అరహన్తి పవుచ్చతి.

అగ్గదక్ఖిణేయ్యత్తా చ చీవరాదిపచ్చయే అరహతి పూజావిసేసఞ్చ. తేనేవ చ ఉప్పన్నే తథాగతే యే కేచి మహేసక్ఖా దేవమనుస్సా, న తే అఞ్ఞత్థ పూజం కరోన్తి. తథా హి బ్రహ్మా సహమ్పతి సినేరుమత్తేన రతనదామేన తథాగతం పూజేసి, యథాబలఞ్చ అఞ్ఞే దేవా మనుస్సా చ బిమ్బిసారకోసలరాజాదయో. పరినిబ్బుతమ్పి చ భగవన్తం ఉద్దిస్స ఛన్నవుతికోటిధనం విస్సజ్జేత్వా అసోకమహారాజా సకలజమ్బుదీపే చతురాసీతి విహారసహస్సాని పతిట్ఠాపేసి, కో పన వాదో అఞ్ఞేసం పూజావిసేసానన్తి పచ్చయాదీనం అరహత్తాపి అరహం.

పూజావిసేసం సహ పచ్చయేహి, యస్మా అయం అరహతి లోకనాథో;

అత్థానురూపం అరహన్తి లోకే, తస్మా జినో అరహతి నామమేతం.

యథా చ లోకే యే కేచి పణ్డితమానినో బాలా అసిలోకభయేన రహో పాపం కరోన్తి, ఏవమేస న కదాచి కరోతీతి పాపకరణే రహాభావతోపి అరహం.

యస్మా నత్థి రహో నామ, పాపకమ్మేసు తాదినో;

రహాభావేన తేనేస, అరహం ఇతి విస్సుతో.

ఏవం సబ్బథాపి –

ఆరకత్తా హతత్తా చ, కిలేసారీన సో ముని;

హతసంసారచక్కారో, పచ్చయాదీన చారహో;

న రహో కరోతి పాపాని, అరహం తేన వుచ్చతీతి.

యస్మా పన సబ్బబుద్ధా అరహత్తగుణేనాపి సమసమా, తస్మా సబ్బేసం వసేన ‘‘అరహన్తాన’’న్తి ఆహ.

సమ్మాసమ్బుద్ధానన్తి సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధో. తథా హేస సబ్బధమ్మే సమ్మా సమ్బుద్ధో, అభిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే అభిఞ్ఞేయ్యతో బుద్ధో, పరిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే పరిఞ్ఞేయ్యతో, పహాతబ్బే ధమ్మే పహాతబ్బతో, సచ్ఛికాతబ్బే ధమ్మే సచ్ఛికాతబ్బతో, భావేతబ్బే ధమ్మే భావేతబ్బతో. తేనేవాహ –

‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;

పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (మ. ని. ౨.౩౯౯; సు. ని. ౫౬౩);

అథ వా చక్ఖు దుక్ఖసచ్చం, తస్స మూలకారణభావేన సముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, నిరోధప్పజాననా పటిపదా మగ్గసచ్చన్తి ఏవం ఏకేకపదుద్ధారేనాపి సబ్బధమ్మే సమ్మా సామఞ్చ బుద్ధో. ఏస నయో సోతఘానజివ్హాకాయమనేసు. ఏతేనేవ నయేన రూపాదీని ఛ ఆయతనాని, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదయో ఛ విఞ్ఞాణకాయా, చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో ఛ ఫస్సా, చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదయో ఛ వేదనా, రూపసఞ్ఞాదయో ఛ సఞ్ఞా, రూపసఞ్చేతనాదయో ఛ చేతనా, రూపతణ్హాదయో ఛ తణ్హాకాయా, రూపవితక్కాదయో ఛ వితక్కా, రూపవిచారాదయో ఛ విచారా, రూపక్ఖన్ధాదయో పఞ్చక్ఖన్ధా, దస కసిణాని, దస అనుస్సతియో, ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాదివసేన దస సఞ్ఞా, కేసాదయో ద్వత్తింసాకారా, ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస ధాతుయో, కామభవాదయో నవ భవా, పఠమాదీని చత్తారి ఝానాని, మేత్తాభావనాదయో చతస్సో అప్పమఞ్ఞా, చతస్సో అరూపసమాపత్తియో, పటిలోమతో జరామరణాదీని, అనులోమతో అవిజ్జాదీని పటిచ్చసముప్పాదఙ్గాని చ యోజేతబ్బాని. తత్రాయం ఏకపదయోజనా – జరామరణం దుక్ఖసచ్చం, జాతి సముదయసచ్చం, ఉభిన్నం నిస్సరణం నిరోధసచ్చం, నిరోధప్పజాననా పటిపదా మగ్గసచ్చన్తి ఏవం ఏకేకపదుద్ధారేన సబ్బధమ్మే సమ్మా సామఞ్చ బుద్ధో అనుబుద్ధో పటివిద్ధో. యం వా పన కిఞ్చి అత్థి నేయ్యం నామ, సబ్బస్స సమ్మా సమ్బుద్ధత్తా విమోక్ఖన్తికఞాణవసేన సమ్మాసమ్బుద్ధో. తస్స పన విభాగో ఉపరి ఆవి భవిస్సతీతి. యస్మా పన సబ్బబుద్ధా సమ్మాసమ్బుద్ధగుణేనాపి సమసమా, తస్మా సబ్బేసం వసేన ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధాన’’న్తి ఆహ.

౩౮. ఇదాని పరియన్తపారిసుద్ధిఅపరియన్తపారిసుద్ధిసీలద్వయే ఏకేకమేవ సీలం పఞ్చధా భిన్దిత్వా దస్సేతుం అత్థి సీలం పరియన్తం, అత్థి సీలం అపరియన్తన్తిఆదిమాహ. ఇతరేసు పన తీసు సీలేసు తథావిధో భేదో నత్థీతి. తత్థ లాభపరియన్తన్తి లాభేన పరియన్తో భేదో ఏతస్సాతి లాభపరియన్తం. ఏవం సేసానిపి. యసోతి పనేత్థ పరివారో. ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే. ఏకచ్చోతి ఏకో. లాభహేతూతి లాభోయేవ హేతు లాభహేతు, తస్మా లాభహేతుతోతి వుత్తం హోతి. హేత్వత్థే నిస్సక్కవచనం. ‘‘లాభపచ్చయా లాభకారణా’’తి తస్సేవ వేవచనం. హేతుమేవ హి పటిచ్చ ఏతం ఫలమేతీతి పచ్చయోతి చ, ఫలుప్పత్తిం కారయతీతి కారణన్తి చ వుచ్చతి.

యథాసమాదిన్నన్తి యం యం సమాదిన్నం గహితం. వీతిక్కమతీతి అజ్ఝాచరతి. ఏవరూపానీతి ఏవంసభావాని, వుత్తప్పకారానీతి అధిప్పాయో. సీలానీతి గహట్ఠసీలాని వా హోన్తు పబ్బజితసీలాని వా, యేసం ఆదిమ్హి వా అన్తే వా ఏకం భిన్నం, తాని పరియన్తే ఛిన్నసాటకో వియ ఖణ్డాని. యేసం వేమజ్ఝే ఏకం భిన్నం, తాని మజ్ఝే వినివిద్ధసాటకో వియ ఛిద్దాని. యేసం పటిపాటియా ద్వే వా తీణి వా భిన్నాని, తాని పిట్ఠియా వా కుచ్ఛియా వా ఉట్ఠితేన దీఘవట్టాదిసణ్ఠానేన విసభాగవణ్ణేన కాళరత్తాదీనం అఞ్ఞతరసరీరవణ్ణా గావీ వియ సబలాని. యేసం అన్తరన్తరా ఏకేకాని భిన్నాని, తాని అన్తరన్తరా విసభాగవణ్ణబిన్దువిచిత్రా గావీ వియ కమ్మాసాని. అవిసేసేన వా సబ్బానిపి సత్తవిధేన మేథునసంయోగేన కోధూపనాహాదీహి చ పాపధమ్మేహి ఉపహతత్తా ఖణ్డాని ఛిద్దాని సబలాని కమ్మాసానీతి. తానియేవ తణ్హాదాసబ్యతో మోచేత్వా భుజిస్సభావాకరణేన న భుజిస్సాని. బుద్ధాదీహి విఞ్ఞూహి న పసత్థత్తా న విఞ్ఞుప్పసత్థాని. తణ్హాదిట్ఠీహి పరామట్ఠత్తా, కేనచి వా ‘‘అయం తే సీలేసు దోసో’’తి పరామట్ఠుం సక్కుణేయ్యతాయ పరామట్ఠాని. ఉపచారసమాధిం అప్పనాసమాధిం వా, అథ వా మగ్గసమాధిం ఫలసమాధిం వా న సంవత్తయన్తీతి అసమాధిసంవత్తనికాని. న సమాధిసంవత్తనికానీతిపి పాఠో.

కేచి పన ‘‘ఖణ్డానీతి కుసలానం ధమ్మానం అప్పతిట్ఠాభూతత్తా, ఛిద్దానీతిపి ఏవం. సబలానీతి వివణ్ణకరణత్తా, కమ్మాసానీతిపి ఏవం. న భుజిస్సానీతి తణ్హాదాసబ్యం గతత్తా. న విఞ్ఞుప్పసత్థానీతి కుసలేహి గరహితత్తా. పరామట్ఠానీతి తణ్హాయ గహితత్తా. అసమాధిసంవత్తనికానీతి విప్పటిసారవత్థుభూతత్తా’’తి ఏవమత్థం వణ్ణయన్తి.

న అవిప్పటిసారవత్థుకానీతి విప్పటిసారావహత్తా అవిప్పటిసారస్స పతిట్ఠా న హోన్తీతి అత్థో. న పామోజ్జవత్థుకానీతి అవిప్పటిసారజాయ దుబ్బలపీతియా న వత్థుభూతాని తస్సా అనావహత్తా. ఏవం సేసేసుపి యోజనా కాతబ్బా. న పీతివత్థుకానీతి దుబ్బలపీతిజాయ బలవపీతియా న వత్థుభూతాని. న పస్సద్ధివత్థుకానీతి బలవపీతిజాయ కాయచిత్తపస్సద్ధియా న వత్థుభూతాని. న సుఖవత్థుకానీతి పస్సద్ధిజస్స కాయికచేతసికసుఖస్స న వత్థుభూతాని. న సమాధివత్థుకానీతి సుఖజస్స సమాధిస్స న వత్థుభూతాని. న యథాభూతఞాణదస్సనవత్థుకానీతి సమాధిపదట్ఠానస్స యథాభూతఞాణదస్సనస్స న వత్థుభూతాని.

న ఏకన్తనిబ్బిదాయాతిఆదీసు న-కారమేవ ఆహరిత్వా ‘‘న విరాగాయా’’తిఆదినా నయేన సేసపదేహిపి యోజేతబ్బం. న విరాగాయాతిఆదీసు సనకారో వా పాఠో. తత్థ ఏకన్తనిబ్బిదాయాతి ఏకన్తేన వట్టే నిబ్బిన్దనత్థాయ న సంవత్తన్తీతి సమ్బన్ధో. ఏవం సేసేసుపి యోజేతబ్బం. విరాగాయాతి వట్టే విరజ్జనత్థాయ. నిరోధాయాతి వట్టస్స నిరోధనత్థాయ. ఉపసమాయాతి నిరోధితస్స పున అనుప్పత్తివసేన వట్టస్స ఉపసమనత్థాయ. అభిఞ్ఞాయాతి వట్టస్స అభిజాననత్థాయ. సమ్బోధాయాతి కిలేసనిద్దావిగమేన వట్టతో పబుజ్ఝనత్థాయ. నిబ్బానాయాతి అమతనిబ్బానత్థాయ.

యథాసమాదిన్నం సిక్ఖాపదం వీతిక్కమాయాతి యథాసమాదిన్నస్స సిక్ఖాపదస్స వీతిక్కమనత్థాయ. విభత్తివిపల్లాసవసేన పనేత్థ ఉపయోగవచనం కతం. చిత్తమ్పి న ఉప్పాదేతీతి చిత్తుప్పాదసుద్ధియా సీలస్స అతివిసుద్ధభావదస్సనత్థం వుత్తం, న పన చిత్తుప్పాదమత్తేన సీలం భిజ్జతి. కిం సో వీతిక్కమిస్సతీతి కిమత్థం వీతిక్కమం కరిస్సతి, నేవ వీతిక్కమం కరిస్సతీతి అత్థో. అఖణ్డానీతిఆదీని హేట్ఠా వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బాని. న ఖణ్డానీతిపి పాఠో. ‘‘ఏకన్తనిబ్బిదాయా’’తిఆదీసు ఏకన్తేన వట్టే నిబ్బిన్దనత్థాయాతిఆదినా నయేన యోజేతబ్బం. ఏత్థ పన నిబ్బిదాయాతి విపస్సనా. విరాగాయాతి మగ్గో. నిరోధాయ ఉపసమాయాతి నిబ్బానం. అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయాతి మగ్గో. నిబ్బానాయాతి నిబ్బానమేవ. ఏకస్మిం ఠానే విపస్సనా, ద్వీసు మగ్గో, తీసు నిబ్బానం వుత్తన్తి ఏవం అవత్థానకథా వేదితబ్బా. పరియాయేన పన సబ్బానిపేతాని మగ్గవేవచనానిపి నిబ్బానవేవచనానిపి హోన్తియేవ.

౩౯. ఇదాని పరియన్తాపరియన్తవసేన విజ్జమానపభేదం దస్సేత్వా పున ధమ్మవసేన జాతివసేన పచ్చయవసేన సమ్పయుత్తవసేన సీలస్స పభేదం దస్సేతుం కిం సీలన్తిఆదిమాహ. తత్థ సముట్ఠాతి ఏతేనాతి సముట్ఠానం. పచ్చయస్సేతం నామం. కిం సముట్ఠానమస్సాతి కింసముట్ఠానం. కతినం ధమ్మానం సమోధానం సమవాయో అస్సాతి కతిధమ్మసమోధానం.

చేతనా సీలన్తి పాణాతిపాతాదీహి విరమన్తస్స, వత్తపటిపత్తిం వా పూరేన్తస్స చేతనా. చేతసికం సీలన్తి పాణాతిపాతాదీహి విరమన్తస్స విరతి. అపిచ చేతనా సీలం నామ పాణాతిపాతాదీని పజహన్తస్స సత్తకమ్మపథచేతనా. చేతసికం సీలం నామ ‘‘అభిజ్ఝం లోకే పహాయ విగతాభిజ్ఝేన చేతసా విహరతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౨౧౭) నయేన వుత్తా అనభిజ్ఝాఅబ్యాపాదసమ్మాదిట్ఠిధమ్మా. సంవరో సీలన్తి ఏత్థ పఞ్చవిధో సంవరో వేదితబ్బో – పాతిమోక్ఖసంవరో, సతిసంవరో, ఞాణసంవరో, ఖన్తిసంవరో, వీరియసంవరోతి. తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) అయం పాతిమోక్ఖసంవరో. ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం, చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) అయం సతిసంవరో.

‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం, (అజితాతి భగవా;)

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౧) –

అయం ఞాణసంవరో. పచ్చయపటిసేవనమ్పి ఏత్థేవ సమోధానం గచ్ఛతి. యో పనాయం ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౪; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) నయేన ఆగతో, అయం ఖన్తిసంవరో నామ. యో చాయం ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) నయేన ఆగతో, అయం వీరియసంవరో నామ. ఆజీవపారిసుద్ధిపి ఏత్థేవ సమోధానం గచ్ఛతి. ఇతి అయం పఞ్చవిధోపి సంవరో, యా చ పాపభీరుకానం కులపుత్తానం సమ్పత్తవత్థుతో విరతి, సబ్బమేతం సంవరసీలన్తి వేదితబ్బం. అవీతిక్కమో సీలన్తి సమాదిన్నసీలస్స కాయికవాచసికో అవీతిక్కమో. ఇదం తావ కిం సీలన్తి పఞ్హస్స విస్సజ్జనం.

కతి సీలానీతి పఞ్హస్స విస్సజ్జనే కుసలసీలం అకుసలసీలం అబ్యాకతసీలన్తి ఏత్థ యస్మా లోకే తేసం తేసం సత్తానం పకతి సీలన్తి వుచ్చతి, యం సన్ధాయ ‘‘అయం సుఖసీలో, అయం దుక్ఖసీలో, అయం కలహసీలో, అయం మణ్డనసీలో’’తి భణన్తి. తస్మా తేన పరియాయేన అత్థుద్ధారవసేన అకుసలసీలమపి సీలన్తి వుత్తం. తం పన ‘‘సుత్వాన సంవరే పఞ్ఞా’’తి (పటి. మ. ౧.౩౭) వచనతో ఇధాధిప్పేతసీలం న హోతీతి.

యస్మా పన చేతనాదిభేదస్స సీలస్స సమ్పయుత్తచిత్తం సముట్ఠానం, తస్మా కుసలచిత్తసముట్ఠానం కుసలసీలన్తిఆదిమాహ.

సంవరసమోధానం సీలన్తి సంవరసమ్పయుత్తఖన్ధా. తే హి సంవరేన సమాగతా మిస్సీభూతాతి సంవరసమోధానన్తి వుత్తా. ఏవం అవీతిక్కమసమోధానం సీలమ్పి వేదితబ్బం. తథాభావే జాతచేతనా సమోధానం సీలన్తి సంవరభావే అవీతిక్కమభావే జాతచేతనాసమ్పయుత్తా ఖన్ధా. యస్మా చ తీసుపి చేతేసు తంసమ్పయుత్తా ధమ్మా అధిప్పేతా, తస్మా చేతనాసమోధానేన చేతసికానమ్పి సఙ్గహితత్తా చేతసికసమోధానసీలం విసుం న నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం. హేట్ఠా చేతనాదయో ధమ్మా ‘‘సీల’’న్తి వుత్తా. న కేవలం తే ఏవ సీలం, తంసమ్పయుత్తా ధమ్మాపి సీలమేవాతి దస్సనత్థం అయం తికో వుత్తోతి వేదితబ్బో.

౪౦. ఇదాని యస్మా చేతనాచేతసికా సంవరావీతిక్కమాయేవ హోన్తి న విసుం, తస్మా సంవరావీతిక్కమేయేవ యావ అరహత్తమగ్గా సాధారణక్కమేన యోజేన్తో పాణాతిపాతం సంవరట్ఠేన సీలం, అవీతిక్కమట్ఠేన సీలన్తిఆదిమాహ. పాణాతిపాతా వేరమణిఆదయో హి యస్మా అత్తనో అత్తనో పచ్చనీకం సంవరన్తి, తం న వీతిక్కమన్తి చ, తస్మా సంవరణతో అవీతిక్కమనతో చ సంవరట్ఠేన సీలం అవీతిక్కమట్ఠేన సీలం నామ హోతి. తత్థ పాణాతిపాతం సంవరట్ఠేనాతి పాణాతిపాతస్స పిదహనట్ఠేన సీలం. కిం తం? పాణాతిపాతా వేరమణీ. సా చ తం సంవరన్తీయేవ తం న వీతిక్కమతీతి అవీతిక్కమట్ఠేన సీలం. ఏవమేవ అదిన్నాదానా వేరమణిఆదయో అనభిజ్ఝాఅబ్యాపాదసమ్మాదిట్ఠియో యోజేతబ్బా.

పాణాతిపాతన్తిఆదీసు పన దససు అకుసలకమ్మపథేసు పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో. పాణవధో పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. పాణోతి చేత్థ వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్మిం పన పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా వధకచేతనా పాణాతిపాతో. సో గుణవిరహితేసు తిరచ్ఛానగతాదీసు పాణేసు ఖుద్దకే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాసరీరే మహాసావజ్జో. కస్మా? పయోగమహన్తతాయ. పయోగసమత్తేపి వత్థుమహన్తతాయ. గుణవన్తేసు మనుస్సాదీసు అప్పగుణే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాగుణే మహాసావజ్జో. సరీరగుణానం పన సమభావే సతి కిలేసానం ఉపక్కమానఞ్చ ముదుతాయ అప్పసావజ్జో, తిబ్బతాయ మహాసావజ్జోతి వేదితబ్బో. తస్స పఞ్చ సమ్భారా – పాణో, పాణసఞ్ఞితా, వధకచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన మరణన్తి.

అదిన్నస్స ఆదానం అదిన్నాదానం, పరసంహరణం, థేయ్యం, చోరికాతి వుత్తం హోతి. తత్థ అదిన్నన్తి పరపరిగ్గహితం, యత్థ పరో యథాకామకారితం ఆపజ్జన్తో అదణ్డారహో అనుపవజ్జో చ హోతి, తస్మిం పరపరిగ్గహితే పరపరిగ్గహితసఞ్ఞినో తదాదాయకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా థేయ్యచేతనా అదిన్నాదానం. తం హీనే పరసన్తకే అప్పసావజ్జం, పణీతే మహాసావజ్జం. కస్మా? వత్థుపణీతతాయ. వత్థుసమత్తే సతి గుణాధికానం సన్తకే వత్థుస్మిం మహాసావజ్జం, తం తం గుణాధికం ఉపాదాయ తతో తతో హీనగుణస్స సన్తకే వత్థుస్మిం అప్పసావజ్జం. తస్స పఞ్చ సమ్భారా – పరపరిగ్గహితం, పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా థేయ్యచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన హరణన్తి.

కామేసూతి మేథునసమాచారేసు. మిచ్ఛాచారోతి ఏకన్తనిన్దితో లామకాచారో. లక్ఖణతో పన అసద్ధమ్మాధిప్పాయేన కాయద్వారప్పవత్తా అగమనీయట్ఠానవీతిక్కమచేతనా కామేసు మిచ్ఛాచారో.

తత్థ అగమనీయట్ఠానం నామ పురిసానం తావ మాతురక్ఖితా, పితురక్ఖితా, మాతాపితురక్ఖితా, భాతురక్ఖితా, భగినిరక్ఖితా, ఞాతిరక్ఖితా, గోత్తరక్ఖితా, ధమ్మరక్ఖితా, సారక్ఖా, సపరిదణ్డాతి మాతురక్ఖితాదయో దస, ధనక్కీతా, ఛన్దవాసినీ, భోగవాసినీ, పటవాసినీ, ఓదపత్తకినీ, ఓభతచుమ్బటా, దాసీ చ, భరియా చ, కమ్మకారీ చ భరియా చ, ధజాహటా ముహుత్తికాతి ధనక్కీతాదయో దసాతి వీసతి ఇత్థియో. ఇత్థీసు పన ద్విన్నం సారక్ఖసపరిదణ్డానం దసన్నఞ్చ ధనక్కీతాదీనన్తి ద్వాదసన్నం ఇత్థీనం అఞ్ఞే పురిసా, ఇదం అగమనీయట్ఠానం నామ.

సో పనేస మిచ్ఛాచారో సీలాదిగుణరహితే అగమనీయట్ఠానే అప్పసావజ్జో, సీలాదిగుణసమ్పన్నే మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా – అగమనీయవత్థు, తస్మిం సేవనచిత్తం, సేవనపయోగో, మగ్గేనమగ్గపటిపత్తిఅధివాసనన్తి.

ముసాతి విసంవాదనపురేక్ఖారస్స అత్థభఞ్జకో వచీపయోగో, కాయపయోగో వా. విసంవాదనాధిప్పాయేన పనస్స పరవిసంవాదకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. అపరో నయో – ముసాతి అభూతం అతచ్ఛం వత్థు. వాదోతి తస్స భూతతో తచ్ఛతో విఞ్ఞాపనం. లక్ఖణతో పన అతథం వత్థుం తథతో పరం విఞ్ఞాపేతుకామస్స తథావిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. సో యమత్థం భఞ్జతి, తస్స అప్పతాయ అప్పసావజ్జో, మహన్తతాయ మహాసావజ్జో. అపిచ గహట్ఠానం అత్తనో సన్తకం అదాతుకామతాయ నత్థీతిఆదినయప్పవత్తో అప్పసావజ్జో, సక్ఖినా హుత్వా అత్థభఞ్జనత్థం వుత్తో మహాసావజ్జో. పబ్బజితానం అప్పకమ్పి తేలం వా సప్పిం వా లభిత్వా హసాధిప్పాయేన ‘‘అజ్జ గామే తేలం నదీ మఞ్ఞే సన్దతీ’’తి పూరణకథానయేన పవత్తో అప్పసావజ్జో, అదిట్ఠంయేవ పన దిట్ఠన్తిఆదినా నయేన వదన్తానం మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా – అతథం వత్థు, విసంవాదనచిత్తం, తజ్జో వాయామో, పరస్స తదత్థవిజాననన్తి.

యాయ వాచాయ యస్స తం వాచం భాసతి, తస్స హదయే అత్తనో పియభావం, పరస్స చ సుఞ్ఞభావం కరోతి, సా పిసుణా వాచా. యాయ పన అత్తానమ్పి పరమ్పి ఫరుసం కరోతి, యా వాచా సయమ్పి ఫరుసా నేవ కణ్ణసుఖా న హదయసుఖా వా, అయం ఫరుసా వాచా. యేన సమ్ఫం పలపతి నిరత్థకం, సో సమ్ఫప్పలాపో. తేసం మూలభూతా చేతనాపి పిసుణావాచాదినామమేవ లభతి. సా ఏవ చ ఇధ అధిప్పేతాతి.

తత్థ సంకిలిట్ఠచిత్తస్స పరేసం వా భేదాయ అత్తనో పియకమ్యతాయ వా కాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా పిసుణా వాచా. సా యస్స భేదం కరోతి, తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా చత్తారో సమ్భారా – భిన్దితబ్బో పరో, ‘‘ఇతి ఇమే నానా భవిస్సన్తీ’’తి భేదపురేక్ఖారతా వా ‘‘ఇతి అహం పియో భవిస్సామి విస్సాసికో’’తి పియకమ్యతా వా, తజ్జో వాయామో, తస్స తదత్థవిజాననన్తి. పరే పన అభిన్నే కమ్మపథభేదో నత్థి, భిన్నేయేవ హోతి.

పరస్స మమ్మచ్ఛేదకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా ఏకన్తఫరుసచేతనా ఫరుసా వాచా. మమ్మచ్ఛేదకోపి పన పయోగో చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసా వాచా న హోతి. మాతాపితరో హి కదాచి పుత్తకే ఏవమ్పి వదన్తి ‘‘చోరా వో ఖణ్డాఖణ్డికం కరోన్తూ’’తి. ఉప్పలపత్తమ్పి చ నేసం ఉపరి పతన్తం న ఇచ్ఛన్తి. ఆచరియుపజ్ఝాయా చ కదాచి నిస్సితకే ఏవం వదన్తి ‘‘కిం ఇమే అహిరికా అనోత్తప్పినో, నిద్ధమథ నే’’తి. అథ చ నేసం ఆగమాధిగమసమ్పత్తిం ఇచ్ఛన్తి. యథా చ చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసా వాచా న హోతి, ఏవం వచనసణ్హతాయ అఫరుసా వాచాపి న హోతి. న హి మారాపేతుకామస్స ‘‘ఇమం సుఖం సయాపేథా’’తి వచనం అఫరుసా వాచా హోతి, చిత్తఫరుసతాయ పనేసా ఫరుసా వాచావ. సా యం సన్ధాయ పవత్తితా, తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా తయో సమ్భారా – అక్కోసితబ్బో పరో, కుపితచిత్తం, అక్కోసనాతి.

అనత్థవిఞ్ఞాపికా కాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా అకుసలచేతనా సమ్ఫప్పలాపో. సో ఆసేవనమన్దతాయ అప్పసావజ్జో, ఆసేవనమహన్తతాయ మహాసావజ్జో. తస్స ద్వే సమ్భారా – భారతయుద్ధసీతాహరణాదినిరత్థకకథాపురేక్ఖారతా, తథారూపికథాకథనఞ్చాతి. పరే పన తం కథం అగణ్హన్తే కమ్మపథభేదో నత్థి, పరేన సమ్ఫప్పలాపే గహితేయేవ హోతి.

అభిజ్ఝాయతీతి అభిజ్ఝా, పరభణ్డాభిముఖీ హుత్వా తన్నిన్నతాయ పవత్తతీతి అత్థో. సా ‘‘అహో వత ఇదం మమస్సా’’తి ఏవం పరభణ్డాభిజ్ఝాయనలక్ఖణా, అదిన్నాదానం వియ అప్పసావజ్జా మహాసావజ్జా చ. తస్స ద్వే సమ్భారా – పరభణ్డం, అత్తనో పరిణామనఞ్చాతి. పరభణ్డవత్థుకే హి లోభే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి, యావ ‘‘అహో వత ఇదం మమస్సా’’తి అత్తనో న పరిణామేతి.

హితసుఖం బ్యాపాదయతీతి బ్యాపాదో. సో పరవినాసాయ మనోపదోసలక్ఖణో, ఫరుసా వాచా వియ అప్పసావజ్జో మహాసావజ్జో చ. తస్స ద్వే సమ్భారా – పరసత్తో చ, తస్స చ వినాసచిన్తాతి. పరసత్తవత్థుకే హి కోధే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి, యావ ‘‘అహో వతాయం ఉచ్ఛిజ్జేయ్య వినస్సేయ్యా’’తి తస్స వినాసం న చిన్తేతి.

యథాభుచ్చగహణాభావేన మిచ్ఛా పస్సతీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి. సా ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినా నయేన విపరీతదస్సనలక్ఖణా, సమ్ఫప్పలాపో వియ అప్పసావజ్జా, మహాసావజ్జా చ. అపిచ అనియతా అప్పసావజ్జా, నియతా మహాసావజ్జా. తస్సా ద్వే సమ్భారా – వత్థునో చ గహితాకారవిపరీతతా, యథా చ తం గణ్హాతి, తథాభావేన తస్సూపట్ఠానన్తి. తత్థ నత్థికాహేతుకఅకిరియదిట్ఠీహి ఏవ కమ్మపథభేదో హోతి, న అఞ్ఞదిట్ఠీహి.

ఇమేసం పన దసన్నం అకుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో, కోట్ఠాసతో, ఆరమ్మణతో, వేదనాతో, మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తత్థ ధమ్మతోతి ఏతేసు హి సత్త పటిపాటియా చేతనాధమ్మావ హోన్తి, అభిజ్ఝాదయో తయో చేతనాసమ్పయుత్తా.

కోట్ఠాసతోతి పటిపాటియా సత్త, మిచ్ఛాదిట్ఠి చాతి ఇమే అట్ఠ కమ్మపథా ఏవ హోన్తి, నో మూలాని. అభిజ్ఝాబ్యాపాదా కమ్మపథా చేవ మూలాని చ. అభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా లోభో అకుసలమూలం హోతి, బ్యాపాదో దోసో అకుసలమూలం.

ఆరమ్మణతోతి పాణాతిపాతో జీవితిన్ద్రియారమ్మణతో సఙ్ఖారారమ్మణో. అదిన్నాదానం సత్తారమ్మణం వా సఙ్ఖారారమ్మణం వా. మిచ్ఛాచారో ఫోట్ఠబ్బవసేన సఙ్ఖారారమ్మణో, సత్తారమ్మణోతిపి ఏకే. ముసావాదో సత్తారమ్మణో వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా. తథా పిసుణా వాచా. ఫరుసా వాచా సత్తారమ్మణావ సమ్ఫప్పలాపో దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతవసేన సత్తారమ్మణో వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా. తథా అభిజ్ఝా. బ్యాపాదో సత్తారమ్మణోవ. మిచ్ఛాదిట్ఠి తేభూమకధమ్మవసేన సఙ్ఖారారమ్మణావ.

వేదనాతోతి పాణాతిపాతో దుక్ఖవేదనో హోతి. కిఞ్చాపి హి రాజానో చోరం దిస్వా హసమానాపి ‘‘గచ్ఛథ భణే, మారేథ న’’న్తి వదన్తి, సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన నేసం దుక్ఖసమ్పయుత్తావ హోతి. అదిన్నాదానం తివేదనం. తఞ్హి పరభణ్డం దిస్వా హట్ఠతుట్ఠస్స గణ్హతో సుఖవేదనం హోతి, భీతతసితస్స గణ్హతో దుక్ఖవేదనం, తథా విపాకనిస్సన్దఫలాని పచ్చవేక్ఖన్తస్స. గహణకాలే మజ్ఝత్తభావే ఠితస్స పన గణ్హతో అదుక్ఖమసుఖవేదనం హోతి. మిచ్ఛాచారో సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనో, సన్నిట్ఠాపకచిత్తే పన మజ్ఝత్తవేదనో న హోతి. ముసావాదో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ తివేదనో, తథా పిసుణా వాచా. ఫరుసా వాచా దుక్ఖవేదనా. సమ్ఫప్పలాపో తివేదనో. పరేసు హి సాధుకారం దేన్తేసు చేలాదీని ఉక్ఖిపన్తేసు హట్ఠతుట్ఠస్స సీతాహరణభారతయుద్ధాదీని కథనకాలే సో సుఖవేదనో హోతి, పఠమం దిన్నవేతనేన ఏకేన పచ్ఛా ఆగన్త్వా ‘‘ఆదితో పట్ఠాయ కథేహీ’’తి వుత్తే ‘‘నిరవసేసం యథానుసన్ధికం పకిణ్ణకకథం కథేస్సామి ను ఖో, నో’’తి దోమనస్సితస్స కథనకాలే దుక్ఖవేదనో హోతి, మజ్ఝత్తస్స కథయతో అదుక్ఖమసుఖవేదనో హోతి. అభిజ్ఝా సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనా, తథా మిచ్ఛాదిట్ఠి. బ్యాపాదో దుక్ఖవేదనో.

మూలతోతి పాణాతిపాతో దోసమోహవసేన ద్విమూలకో హోతి, అదిన్నాదానం దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా, మిచ్ఛాచారో లోభమోహవసేన, ముసావాదో దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా. తథా పిసుణా వాచా సమ్ఫప్పలాపో చ. ఫరుసా వాచా దోసమోహవసేన, అభిజ్ఝా మోహవసేన ఏకమూలా, తథా బ్యాపాదో. మిచ్ఛాదిట్ఠి లోభమోహవసేన ద్విమూలాతి.

అకుసలకమ్మపథకథా నిట్ఠితా.

పాణాతిపాతాదీహి పన విరతియో, అనభిజ్ఝాఅబ్యాపాదసమ్మాదిట్ఠియో చాతి ఇమే దస కుసలకమ్మపథా నామ. పాణాతిపాతాదీహి ఏతాయ విరమన్తి, సయం వా విరమతి, విరమణమత్తమేవ వా ఏతన్తి విరతి. యా పాణాతిపాతాదీహి విరమన్తస్స కుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతి, సా పభేదతో తివిధా హోతి సమ్పత్తవిరతి సమాదానవిరతి సముచ్ఛేదవిరతీతి. తత్థ అసమాదిన్నసిక్ఖాపదానం అత్తనో జాతివయబాహుసచ్చాదీని పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘అయుత్తం అమ్హాకం ఏవరూపం పాపం కాతు’’న్తి సమ్పత్తవత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి సమ్పత్తవిరతి నామ. సమాదిన్నసిక్ఖాపదానం పన సిక్ఖాపదసమాదానే చ తతుత్తరి చ అత్తనో జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా వత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి సమాదానవిరతి నామ. అరియమగ్గసమ్పయుత్తా పన విరతి సముచ్ఛేదవిరతి నామ, యస్సా ఉప్పత్తితో పభుతి అరియపుగ్గలానం ‘‘పాణం ఘాతేస్సామా’’తిఆదిచిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతీతి.

ఇదాని అకుసలకమ్మపథానం వియ ఇమేసం కుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో, కోట్ఠాసతో, ఆరమ్మణతో, వేదనాతో, మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తత్థ ధమ్మతోతి ఏతేసుపి పటిపాటియా సత్త చేతనాపి వట్టన్తి విరతియోపి, అన్తే తయో చేతనాసమ్పయుత్తావ.

కోట్ఠాసతోతి పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఏవ, నో మూలాని, అన్తే తయో కమ్మపథా చేవ మూలాని చ. అనభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా అలోభో కుసలమూలం హోతి, అబ్యాపాదో అదోసో కుసలమూలం, సమ్మాదిట్ఠి అమోహో కుసలమూలం.

ఆరమ్మణతోతి పాణాతిపాతాదీనం ఆరమ్మణానేవ ఏతేసం ఆరమ్మణాని. వీతిక్కమితబ్బతోయేవ హి వేరమణీ నామ హోతి. యథా పన నిబ్బానారమ్మణో అరియమగ్గో కిలేసే పజహతి, ఏవం జీవితిన్ద్రియాదిఆరమ్మణాపేతే కమ్మపథా పాణాతిపాతాదీని దుస్సీల్యాని పజహన్తీతి.

వేదనాతోతి సబ్బే సుఖవేదనా వా హోన్తి మజ్ఝత్తవేదనా వా. కుసలం పత్వా హి దుక్ఖా వేదనా నామ నత్థి.

మూలతోతి పటిపాటియా సత్త ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అలోభఅదోసఅమోహవసేన తిమూలా హోన్తి. ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అలోభాదోసవసేన ద్విమూలా. అనభిజ్ఝా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అదోసఅమోహవసేన ద్విమూలా. ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అదోసవసేన ఏకమూలా. అలోభో పన అత్తనావ అత్తనో మూలం న హోతి. అబ్యాపాదేపి ఏసేవ నయో. సమ్మాదిట్ఠి అలోభాదోసవసేన ద్విమూలావాతి.

కుసలకమ్మపథకథా నిట్ఠితా.

౪౧.

ఏవం దసకుసలకమ్మపథవసేన సీలం దస్సేత్వా ఇదాని నేక్ఖమ్మాదీనం అరహత్తమగ్గపరియోసానానం సత్తతింసధమ్మానం వసేన దస్సేతుం నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం సంవరట్ఠేన సీలం, అవీతిక్కమట్ఠేన సీలన్తిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం సంవరతి న వీతిక్కమతి, తస్మా నేక్ఖమ్మం సీలన్తి అధిప్పాయో. పచ్చత్తత్థే వా కరణవచనం, నేక్ఖమ్మన్తి అత్థో. ఏస నయో సేసేసు. పాళియం పన నేక్ఖమ్మఅబ్యాపాదే దస్సేత్వా హేట్ఠా వుత్తనయత్తా సేసం సఙ్ఖిపిత్వా అన్తే అరహత్తమగ్గోయేవ దస్సితో.

ఏవం సంవరఅవీతిక్కమవసేన సీలం దస్సేత్వా ఇదాని తేసంయేవ ద్విన్నం పభేదదస్సనత్థం పఞ్చ సీలాని పాణాతిపాతస్స పహానం సీలన్తిఆదిమాహ. ఏత్థ చ పాణాతిపాతస్స పహానం సీలం, పాణాతిపాతా వేరమణీ సీలం, పాణాతిపాతస్స పటిపక్ఖచేతనా సీలం, పాణాతిపాతస్స సంవరో సీలం, పాణాతిపాతస్స అవీతిక్కమో సీలన్తి యోజనా కాతబ్బా. పహానన్తి చ కోచి ధమ్మో నామ నత్థి అఞ్ఞత్ర వుత్తప్పకారానం పాణాతిపాతాదీనం అనుప్పాదమత్తతో. యస్మా పన తం తం పహానం తస్స తస్స కుసలస్స ధమ్మస్స పతిట్ఠానట్ఠేన ఉపధారణం హోతి, విప్పకిణ్ణసభావాకరణేన చ సమోధానం, తస్మా పుబ్బే వుత్తేనేవ ఉపధారణసమోధానసఙ్ఖాతేన సీలనట్ఠేన సీలన్తి వుత్తం. ఇతరే చత్తారో ధమ్మా తతో తతో వేరమణివసేన తస్స తస్స సంవరవసేన తదుభయసమ్పయుత్తచేతనావసేన తం తం అవీతిక్కమన్తస్స అవీతిక్కమవసేన చ చేతసో పవత్తిసభావం సన్ధాయ వుత్తా.

అథ వా పహానమ్పి ధమ్మతో అత్థియేవ. కథం? పహీయతే అనేన పాణాతిపాతాదిపటిపక్ఖో, పజహతి వా తం పటిపక్ఖన్తి పహానం. కిం తం? సబ్బేపి కుసలా ఖన్ధా. అఞ్ఞే పన ఆచరియా ‘‘నేక్ఖమ్మాదీసుపి ‘వేరమణీ సీల’న్తి వచనమత్తం గహేత్వా సబ్బకుసలేసుపి నియతయేవాపనకభూతా విరతి నామ అత్థీ’’తి వదన్తి, న తథా ఇధాతి. ఏవమిమేహి పహానాదీహి పఞ్చహి పదేహి విసేసేత్వా పరియన్తాపరియన్తసీలద్వయే అపరియన్తసీలమేవ వుత్తం. తస్మా ఏవ హి ఏవరూపాని సీలాని చిత్తస్స అవిప్పటిసారాయ సంవత్తన్తి…పే… సచ్ఛికాతబ్బం సచ్ఛికరోన్తో సిక్ఖతీతి వుత్తం.

తత్థ అవిప్పటిసారాయ సంవత్తన్తీతి ‘‘సంవరో అవిప్పటిసారత్థాయా’’తి (పరి. ౩౬౬) చ ‘‘అవిప్పటిసారత్థాని ఖో, ఆనన్ద, కుసలాని సీలాని అవిప్పటిసారానిసంసానీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౧; ౧౧.౧) చ వచనతో అవిప్పటిసారత్థాయ సంవత్తన్తి. ‘‘అవిప్పటిసారో పామోజ్జత్థాయా’’తి (పరి. ౩౬౬) చ ‘‘యోనిసో మనసికరోతో పామోజ్జం జాయతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౭౪) చ వచనతో పామోజ్జాయ సంవత్తన్తి. ‘‘పామోజ్జం పీతత్థాయా’’తి (పరి. ౩౬౬) చ ‘‘పముదితస్స పీతి జాయతీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౬; సం. ని. ౫.౩౭౬; దీ. ని. ౩.౩౨౨) చ వచనతో పీతియా సంవత్తన్తి. ‘‘పీతి పస్సద్ధత్థాయా’’తి (పరి. ౩౬౬) చ ‘‘పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౬; సం. ని. ౫.౩౭౬; దీ. ని. ౩.౩౨౨) చ వచనతో పస్సద్ధియా సంవత్తన్తి. ‘‘పస్సద్ధి సుఖత్థాయా’’తి (పరి. ౩౬౬) చ ‘‘పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౬; సం. ని. ౫.౩౭౬; దీ. ని. ౩.౩౨౨) చ వచనతో సోమనస్సాయ సంవత్తన్తి. చేతసికం సుఖఞ్హి సోమనస్సన్తి వుచ్చతి. ఆసేవనాయాతి భుసా సేవనా ఆసేవనా. కస్స ఆసేవనా? అనన్తరం సోమనస్సవచనేన సుఖస్స వుత్తత్తా సుఖం సిద్ధం. ‘‘సుఖినో చిత్తం సమాధియతీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౬; సం. ని. ౫.౩౭౬; దీ. ని. ౩.౩౨౨) చ వచనతో తేన సుఖేన సమాధి సిద్ధో హోతి. ఏవం సిద్ధస్స సమాధిస్స ఆసేవనా. తస్స సమాధిస్స ఆసేవనాయ సంవత్తన్తి, పగుణబలవభావాయ సంవత్తన్తీతి అత్థో. భావనాయాతి తస్సేవ సమాధిస్స వుద్ధియా. బహులీకమ్మాయాతి తస్సేవ సమాధిస్స పునప్పునం కిరియాయ. అవిప్పటిసారాదిపవత్తియా మూలకారణం హుత్వా సమాధిస్స సద్ధిన్ద్రియాదిఅలఙ్కారసాధనేన అలఙ్కారాయ సంవత్తన్తి. అవిప్పటిసారాదికస్స సమాధిసమ్భారస్స సాధనేన పరిక్ఖారాయ సంవత్తన్తి. ‘‘యే చ ఖో ఇమే పబ్బజితేన జీవితపరిక్ఖారా సముదానేతబ్బా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౯౨) వియ హి ఏత్థ సమ్భారత్థో పరిక్ఖారసద్దో. ‘‘రథో సీలపరిక్ఖారో, ఝానక్ఖో చక్కవీరియో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౫౪) పన అలఙ్కారత్థో. ‘‘సత్తహి నగరపరిక్ఖారేహి సుపరిక్ఖతం హోతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౭.౬౭) పరివారత్థో. ఇధ పన అలఙ్కారపరివారానం విసుం ఆగతత్తా సమ్భారత్థోతి వుత్తం. సమ్భారత్థో చ పచ్చయత్థోతి. మూలకారణభావేనేవ సమాధిసమ్పయుత్తఫస్సాదిధమ్మసమ్పత్తిసాధనేన పరివారాయ సంవత్తన్తి. సమాధిస్స విపస్సనాయ చ పదట్ఠానభావపాపనేన వసీభావపాపనేన చ పరిపుణ్ణభావసాధనతో పారిపూరియా సంవత్తన్తి.

ఏవం సీలూపనిస్సయేన సబ్బాకారపరిపూరం సమాధిం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘సమాహితే చిత్తే యథాభూతం జానాతి పస్సతి, యథాభూతం జానం పస్సం నిబ్బిన్దతి, నిబ్బిన్దం విరజ్జతి, విరాగా విముచ్చతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౭౩; దీ. ని. ౩.౩౫౯) వచనతో సీలమూలకాని సమాధిపదట్ఠానాని యథాభూతఞాణదస్సనాదీని దస్సేన్తో ఏకన్తనిబ్బిదాయాతిఆదిమాహ. నిబ్బిదాయ హి దస్సితాయ తస్సా పదట్ఠానభూతం యథాభూతఞాణదస్సనం దస్సితమేవ హోతి. తస్మిఞ్హి అసిద్ధే నిబ్బిదా న సిజ్ఝతీతి. తాని పన వుత్తత్థానేవ. యథాభూతఞాణదస్సనం పనేత్థ సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహో.

ఏవం అమతమహానిబ్బానపరియోసానం సీలప్పయోజనం దస్సేత్వా ఇదాని తస్స సీలస్స అధిసీలసిక్ఖాభావం తమ్మూలకా చ అధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసిక్ఖా దస్సేతుకామో ఏవరూపానం సీలానం సంవరపారిసుద్ధి అధిసీలన్తిఆదిమాహ. తత్థ సంవరోయేవ పారిసుద్ధి సంవరపారిసుద్ధి. ఏవరూపానం అపరియన్తభూతానం వివట్టనిస్సితానం సీలానం సంవరపారిసుద్ధి వివట్టనిస్సితత్తా సేససీలతో అధికం సీలన్తి అధిసీలన్తి వుచ్చతి. సంవరపారిసుద్ధియా ఠితం చిత్తన్తి ఏదిసాయ సీలసంవరపారిసుద్ధియా పతిట్ఠితం చిత్తం సుట్ఠు అవిప్పటిసారాదీనం ఆవహనతో న విక్ఖేపం గచ్ఛతి, సమాధిస్మిం పతిట్ఠాతీతి అత్థో. అవిక్ఖేపోయేవ పారిసుద్ధి అవిక్ఖేపపారిసుద్ధి. సో సబ్బమలవిరహితో నిబ్బేధభాగియో సమాధి సేససమాధితో అధికత్తా అధిచిత్తన్తి వుచ్చతి. చిత్తసీసేన హేత్థ సమాధి నిద్దిట్ఠో. సంవరపారిసుద్ధిం సమ్మా పస్సతీతి పరిసుద్ధం సీలసంవరం ఞాతపరిఞ్ఞావసేన తీరణపరిఞ్ఞావసేన చ సమ్మా పస్సతి, ఏవమేవ అవిక్ఖేపపారిసుద్ధిసఙ్ఖాతం పరిసుద్ధం సమాధిం సమ్మా పస్సతి. ఏవం పస్సతో చస్స దస్సనసఙ్ఖాతా పారిసుద్ధి దస్సనపారిసుద్ధి. సాయేవ సేసపఞ్ఞాయ అధికత్తా అధిపఞ్ఞాతి వుచ్చతి. యో తత్థాతి యో తత్థ సంవరఅవిక్ఖేపదస్సనేసు. సంవరట్ఠోతి సంవరభావో. ఏవమేవ అవిక్ఖేపట్ఠదస్సనట్ఠా చ వేదితబ్బా. అధిసీలమేవ సిక్ఖా అధిసీలసిక్ఖా. ఏవం ఇతరాపి వేదితబ్బా.

ఏవం తిస్సో సిక్ఖాయో దస్సేత్వా ఇదాని తాసం పారిపూరిక్కమం దస్సేతుం ఇమా తిస్సో సిక్ఖాయో ఆవజ్జన్తో సిక్ఖతీతిఆదిమాహ. తస్సత్థో – పచ్చేకం పరిపూరేతుం ఆవజ్జన్తోపి సిక్ఖతి నామ, ఆవజ్జేత్వా ‘‘అయం నామ సిక్ఖా’’తి జానన్తోపి సిక్ఖతి నామ, జానిత్వా పునప్పునం పస్సన్తోపి సిక్ఖతి నామ, పస్సిత్వా యథాదిట్ఠం పచ్చవేక్ఖన్తోపి సిక్ఖతి నామ, పచ్చవేక్ఖిత్వా తత్థేవ చిత్తం అచలం కత్వా పతిట్ఠపేన్తోపి సిక్ఖతి నామ, తంతంసిక్ఖాసమ్పయుత్తసద్ధావీరియసతిసమాధిపఞ్ఞాహి సకసకకిచ్చం కరోన్తోపి సిక్ఖతి నామ, అభిఞ్ఞేయ్యాభిజాననాదికాలేపి తం తం కిచ్చం కరోన్తో తిస్సోపి సిక్ఖాయో సిక్ఖతి నామాతి. పున పఞ్చ సీలానీతిఆదీని వుత్తత్థానేవ. అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసానన్తిఆదీసు పన అరహన్తానం సుట్ఠు విప్పటిసారాదిఅభావతో ఆసేవనాదిభావతో చ తాని పదాని యుజ్జన్తేవ. ఏకన్తనిబ్బిదాయాతిఆదీని పన సతిపట్ఠానసమ్మప్పధానాని వియ మగ్గక్ఖణేయేవ యోజేతబ్బాని.

౪౨.

సంవరపారిసుద్ధిం సమ్మా పస్సతి, అవిక్ఖేపపారిసుద్ధిం సమ్మా పస్సతీతి ఇదం పన వచనద్వయం ఫలసమాపత్తత్థాయ విపస్సనావసేన యోజేతబ్బం, దుతియవచనం పన నిరోధసమాపత్తత్థాయ విపస్సనావసేనాపి యుజ్జతి. ఆవజ్జన్తో సిక్ఖతీతిఆదీసు పఞ్చసు వచనేసు అరహతో సిక్ఖితబ్బాభావేపి అసేక్ఖసీలక్ఖన్ధాదిసభావతో ‘‘సిక్ఖతీ’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సద్ధాయ అధిముచ్చన్తో సిక్ఖతీతిఆదీని పన మగ్గక్ఖణఞ్ఞేవ సన్ధాయ వుత్తాని. అఞ్ఞానిపి ఉపచారప్పనావిపస్సనామగ్గవసేన వుత్తాని వచనాని యథాయోగం యోజేతబ్బానీతి.

సీలమయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. సమాధిభావనామయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౪౩. సమాధిభావనామయఞాణనిద్దేసే ఆదితో తావ ఏకకతో పట్ఠాయ యావ దసకా సమాధిప్పభేదం దస్సేన్తో ఏకో సమాధీతిఆదిమాహ. తత్థ చిత్తస్స ఏకగ్గతాతి నానారమ్మణవిక్ఖేపాభావతో ఏకం ఆరమ్మణం అగ్గం ఉత్తమం అస్సాతి ఏకగ్గో, ఏకగ్గస్స భావో ఏకగ్గతా. సా పన ఏకగ్గతా చిత్తస్స, న సత్తస్సాతి దస్సనత్థం ‘‘చిత్తస్సా’’తి వుత్తం. దుకే లోకియోతి లోకో వుచ్చతి లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన వట్టం, తస్మిం పరియాపన్నభావేన లోకే నియుత్తోతి లోకియో. లోకుత్తరోతి ఉత్తిణ్ణోతి ఉత్తరో, లోకే అపరియాపన్నభావేన లోకతో ఉత్తరోతి లోకుత్తరో. తికే సవితక్కో చ సో సవిచారో చాతి సవితక్కసవిచారో. ఏవం అవితక్కఅవిచారో. వితక్కవిచారేసు విచారోవ మత్తా పమాణం ఏతస్సాతి విచారమత్తో, విచారతో ఉత్థరి వితక్కేన సద్ధిం సమ్పయోగం న గచ్ఛతీతి అత్థో. అవితక్కో చ సో విచారమత్తో చాతి అవితక్కవిచారమత్తో. తీసుపి విచ్ఛేదం కత్వాపి పఠన్తి. చతుక్కపఞ్చకా వుత్తత్థా. ఛక్కే పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో సతియేవ అనుస్సతి, పవత్తితబ్బట్ఠానమ్హియేవ వా పవత్తత్తా సద్ధాపబ్బజితస్స కులపుత్తస్స అనురూపా సతీతిపి అనుస్సతి, బుద్ధం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి బఉద్ధానుస్సతి. అరహతాదిబుద్ధగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. తస్సా బుద్ధానుస్సతియా వసేన చిత్తస్స ఏకగ్గతాయేవ ఉద్ధచ్చసఙ్ఖాతస్స విక్ఖేపస్స పటిపక్ఖభావతో న విక్ఖేపోతి అవిక్ఖేపో. ధమ్మం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి ధమ్మానుస్సతి. స్వాక్ఖాతతాదిధమ్మగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. సఙ్ఘం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి సఙ్ఘానుస్సతి. సుప్పటిపన్నతాదిసఙ్ఘగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. సీలం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి సీలానుస్సతి. అత్తనో అఖణ్డతాదిసీలగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. చాగం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి చాగానుస్సతి. అత్తనో ముత్తచాగతాదిచాగగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. దేవతా ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి దేవతానుస్సతి. దేవతా సక్ఖిట్ఠానే ఠపేత్వా అత్తనో సద్ధాదిగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం.

సత్తకే సమాధికుసలతాతి ఏకవిధాదిభేదేన అనేకభేదే సమాధిమ్హి ‘‘అయమేవంవిధో సమాధి, అయమేవంవిధో సమాధీ’’తి ఛేకభావో. సమాధిపరిచ్ఛేదకపఞ్ఞాయేతం అధివచనం. సమాధిఉప్పాదనవిధానేపి ఛేకభావో సమాధికుసలతా.

సమాధిస్స సమాపత్తికుసలతాతి ఉప్పాదితస్స సమాధిస్స సమాపజ్జనే ఛేకభావో. ఏతేన సమాపజ్జనవసితా వుత్తా హోతి.

సమాధిస్స ఠితికుసలతాతి సమాపన్నస్స సమాధిస్స సన్తతివసేన యథారుచి ఠపనే ఛేకభావో. ఏతేన అధిట్ఠానవసితా వుత్తా హోతి. అథ వా నిమిత్తగ్గహణేన చస్స పున తే ఆకారే సమ్పాదయతో అప్పనామత్తమేవ ఇజ్ఝతి, న చిరట్ఠానం. చిరట్ఠానం పన సమాధిపరిపన్థానం ధమ్మానం సువిసోధితత్తా హోతి. యో హి భిక్ఖు కామాదీనవపచ్చవేక్ఖణాదీహి కామచ్ఛన్దం న సుట్ఠు విక్ఖమ్భేత్వా, కాయపస్సద్ధివసేన కాయదుట్ఠుల్లం న సుప్పటిప్పస్సద్ధం కత్వా, ఆరమ్భధాతుమనసికారాదివసేన థినమిద్ధం న సుట్ఠు పటివినోదేత్వా, సమథనిమిత్తమనసికారాదివసేన ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం న సుట్ఠు సమూహతం కత్వా, అఞ్ఞేపి సమాధిపరిపన్థే ధమ్మే న సుట్ఠు విసోధేత్వా ఝానం సమాపజ్జతి, సో అవిసోధితం ఆసయం పవిట్ఠభమరో వియ, అసుద్ధం ఉయ్యానం పవిట్ఠరాజా వియ చ ఖిప్పమేవ నిక్ఖమతి. యో పన సమాధిపరిపన్థే ధమ్మే సుట్ఠు విసోధేత్వా ఝానం సమాపజ్జతి, సో సువిసోధితం ఆసయం పవిట్ఠభమరో వియ, సుపరిసుద్ధం ఉయ్యానం పవిట్ఠరాజా వియ చ సకలమ్పి దివసభాగం అన్తోసమాపత్తియంయేవ హోతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘కామేసు ఛన్దం పటిఘం వినోదయే, ఉద్ధచ్చథీనం విచికిచ్ఛపఞ్చమం;

వివేకపామోజ్జకరేన చేతసా, రాజావ సుద్ధన్తగతో తహిం రమే’’తి .

తస్మా ‘‘చిరట్ఠితికామేన పారిపన్థికధమ్మే సోధేత్వా ఝానం సమాపజ్జితబ్బ’’న్తి వుత్తత్తా తం విధిం సమ్పాదేత్వా సమాధిస్స చిరట్ఠితికరణే ఛేకభావోతి వుత్తం హోతి.

సమాధిస్స వుట్ఠానకుసలతాతి సన్తతివసేన యథారుచి పవత్తస్స సమాధిస్స యథాపరిచ్ఛిన్నకాలేయేవ వుట్ఠానేన సమాధిస్స వుట్ఠానే ఛేకభావో. ‘‘యస్స హి ధమ్మం పురిసో విజఞ్ఞా’’తిఆదీసు (జా. ౧.౧౦.౧౫౨) వియ నిస్సక్కత్థే వా సామివచనం కతన్తి వేదితబ్బన్తి. ఏతేన వుట్ఠానవసితా వుత్తా హోతి.

సమాధిస్స కల్లతాకుసలతాతి అగిలానభావో అరోగభావో కల్లతా. గిలానో హి అకల్లకోతి వుచ్చతి. వినయేపి వుత్తం ‘‘నాహం, భన్తే, అకల్లకో’’తి (పారా. ౧౫౧). అనఙ్గణసుత్తవత్థసుత్తేసు (మ. ని. ౧.౫౭ ఆదయో, ౭౦ ఆదయో) వుత్తానం ఝానపటిలాభపచ్చనీకానం పాపకానం ఇచ్ఛావచరానం అభావేన చ అభిజ్ఝాదీనం చిత్తస్స ఉపక్కిలేసానం విగమేన చ సమాధిస్స అగిలానభావకరణే ఛేకభావో సమాధిస్స కల్లతాకుసలతా, కిలేసగేలఞ్ఞరహితభావే కుసలతాతి వుత్తం హోతి. అథ వా కల్లతాతి కమ్మఞ్ఞతా కమ్మఞ్ఞతాపరియాయత్తా కల్లవచనస్స. ‘‘యా చిత్తస్స అకల్లతా అకమ్మఞ్ఞతా’’తి (ధ. స. ౧౧౬౨) హి వుత్తం ‘‘కల్లచిత్తం ముదుచిత్తం వినీవరణచిత్త’’న్తి (దీ. ని. ౧.౨౯౮; మ. ని. ౨.౩౯౫; మహావ. ౨౬) చ. ఏత్థ కల్లసద్దో కమ్మఞ్ఞత్థో. తస్మా కసిణానులోమతో కసిణపటిలోమతో కసిణానులోమపటిలోమతో ఝానానులోమతో ఝానపటిలోమతో ఝానానులోమపటిలోమతో ఝానుక్కన్తికతో కసిణుక్కన్తికతో ఝానకసిణుక్కన్తికతో అఙ్గసఙ్కన్తితో ఆరమ్మణసఙ్కన్తితో అఙ్గారమ్మణసఙ్కన్తితో అఙ్గవవత్థానతో ఆరమ్మణవవత్థానతోతి ఇమేహి చుద్దసహి ఆకారేహి, అఙ్గారమ్మణవవత్థానతోతి ఇమినా సహ పఞ్చదసహి వా ఆకారేహి చిత్తపరిదమనేన సమాధిస్స కమ్మఞ్ఞభావకరణే కుసలభావోతి వుత్తం హోతి.

సమాధిస్స గోచరకుసలతాతి సమాధిస్స గోచరేసు కసిణాదీసు ఆరమ్మణేసు తం తం ఝానం సమాపజ్జితుకామతాయ యథారుచి ఆవజ్జనకరణవసేన తేసు ఆరమ్మణేసు ఛేకభావో. ఏతేన కసిణావజ్జనవసేన ఆవజ్జనవసితా వుత్తా హోతి. అథ వా తస్మిం తస్మిం దిసాభాగే కసిణఫరణవసేన ఏవం ఫుట్ఠస్స కసిణస్స చిరట్ఠానవసేన చ సమాధిస్స గోచరేసు ఛేకభావో.

సమాధిస్స అభినీహారకుసలతాతి ఏకత్తనయేన హేట్ఠాహేట్ఠాసమాధిం ఉపరూపరిసమాధిభావూపనయనేన అభినీహరణే అభినిన్నామనే ఛేకభావో. ఉపచారజ్ఝానఞ్హి వసిప్పత్తం పఠమజ్ఝానత్థాయ విపస్సనత్థాయ వా అభినీహరతి, ఏవం పఠమజ్ఝానాదీని దుతియజ్ఝానాదిఅత్థాయ విపస్సనత్థాయ వా, చతుత్థజ్ఝానం అరూపసమాపత్తత్థాయ అభిఞ్ఞత్థాయ విపస్సనత్థాయ వా, ఆకాసానఞ్చాయతనాదయో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనాదిఅత్థాయ విపస్సనత్థాయ వా అభినీహరతీతి ఏవం సమాధిస్స తత్థ తత్థ అభినీహారకుసలతా. యస్మా పన కుసలతా నామ పఞ్ఞా, సా సమాధి న హోతి, తస్మా సమాధిపరిణాయకపఞ్ఞావసేన సత్తవిధో సమాధి వుత్తోతి వేదితబ్బో.

కేచి పన ఆచరియా ‘‘సమాధికుసలతాతి యేన మనసికారేన చిత్తం న విక్ఖిపతి, తత్థ కుసలతా. సమాపత్తికుసలతాతి యేన మనసికారేన సమాపజ్జన్తస్స ఝానఙ్గాని పాతుభవన్తి, తత్థ కుసలతా. ఠితికుసలతాతి యేన మనసికారేన అప్పితో సమాధి న విక్ఖిపతి, తత్థ కుసలతా. వుట్ఠానకుసలతాతి నీవరణవుట్ఠానం జానాతి పఠమజ్ఝానే, అఙ్గవుట్ఠానం జానాతి తీసు ఝానేసు, ఆరమ్మణవుట్ఠానం జానాతి అరూపసమాపత్తీసు, విక్ఖేపవుట్ఠానం జానాతి విసయాధిమత్తేసు, సచ్ఛన్దవుట్ఠానం జానాతి పరియన్తకాలే చ అవసానకరణీయకాలే చ. కల్లతాకుసలతాతి చిత్తఫాసుతాయ సరీరఫాసుతాయ ఆహారఫాసుతాయ సేనాసనఫాసుతాయ పుగ్గలఫాసుతాయ చ సమాధిస్స కల్లతా హోతీతి జానాతి. గోచరకుసలతాతి ఆరమ్మణస్స పరిచ్ఛేదం కాతుం జానాతి, దిసాఫరణం కాతుం జానాతి, వడ్ఢేతుం జానాతి. అభినీహారకుసలతాతి తత్థ తత్థ సమ్మా మనసికారేన చిత్తం అభినీహరతి అభినిన్నామేతి, ఉపచారే వసిప్పత్తే పఠమజ్ఝానే అభినీహరతి, ఏవం ఉపరూపరిఝానేసు అభిఞ్ఞాసు అరూపసమాపత్తీసు విపస్సనాసు చ అభినీహరతి. ఏవం తత్థ తత్థ అభినీహారకుసలతా’’తి ఏవమేతేసం పదానం అత్థం వణ్ణయన్తి.

అట్ఠకం వుత్తత్థమేవ. నవకే రూపావచరోతి ‘‘కతమే ధమ్మా రూపావచరా? హేట్ఠతో బ్రహ్మపారిసజ్జం పరియన్తం కరిత్వా ఉపరితో అకనిట్ఠే దేవే అన్తోకరిత్వా’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౨౮౯) నయేన వుత్తేసు రూపావచరధమ్మేసు పరియాపన్నో. తత్రాయం వచనత్థో – రూపక్ఖన్ధసఙ్ఖాతం రూపం ఏత్థ అవచరతి, న కామోతి రూపావచరో. రూపక్ఖన్ధోపి హి రూపన్తి వుచ్చతి ‘‘రూపక్ఖన్ధో రూప’’న్తిఆదీసు (యమ. ౧.ఖన్ధయమక.౨) వియ. సో పన బ్రహ్మపారిసజ్జబ్రహ్మపురోహితమహాబ్రహ్మానం పరిత్తాభఅప్పమాణాభఆభస్సరానం పరిత్తసుభఅప్పమాణసుభసుభకిణ్హానం అసఞ్ఞసత్తవేహప్ఫలానం అవిహాతప్పసుదస్ససుదస్సీఅకనిట్ఠానఞ్చ వసేన సోళసవిధో పదేసో. సో రూపావచరసఙ్ఖాతో పదేసో ఉత్తరపదలోపం కత్వా ‘‘రూప’’న్తి వుచ్చతి, తస్మిం రూపే అవచరతీతి రూపావచరో. రూపభవో వా రూపం, తస్మిం అవచరతీతి రూపావచరం. కిఞ్చాపి హి ఏసో సమాధి కామభవేపి అవచరతి, యథా పన సఙ్గామే అవచరణతో సఙ్గామావచరోతి లద్ధనామో నాగో నగరే చరన్తోపి సఙ్గామావచరోతి వుచ్చతి, థలచరా జలచరా చ పాణినో అథలే అజలే చ ఠితాపి థలచరా జలచరాతి వుచ్చన్తి, ఏవమయం అఞ్ఞత్థ అవచరన్తోపి రూపావచరోతి వుత్తో. అపిచ రూపభవసఙ్ఖాతే రూపే పటిసన్ధిం అవచారేతీతిపి రూపావచరో. హీనోతి లామకో. హీనుత్తమానం మజ్ఝే భవో మజ్ఝో. మజ్ఝిమోతిపి పాఠో, సోయేవత్థో. పధానభావం నీతో పణీతో, ఉత్తమోతి అత్థో. ఏతే పన ఆయూహనవసేన వేదితబ్బా. యస్స హి ఆయూహనక్ఖణే ఛన్దో వా హీనో హోతి వీరియం వా చిత్తం వా వీమంసా వా, సో హీనో నామ. యస్స తే ధమ్మా మజ్ఝిమా, సో మజ్ఝిమో. యస్స పణీతా, సో పణీతో. ఉప్పాదితమత్తో వా హీనో, నాతిసుభావితో మజ్ఝిమో, అతిసుభావితో వసిప్పత్తో పణీతో. అరూపావచరో రూపావచరే వుత్తనయానుసారేన వేదితబ్బో.

సుఞ్ఞతో సమాధీతిఆదీసు ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా’’తి విపస్సనాపటిపాటియా విపస్సన్తస్స అనత్తానుపస్సనాయ మగ్గవుట్ఠానే జాతే యస్మా సా విపస్సనా అత్తవిరహితేసు సఙ్ఖారేసు సుఞ్ఞతో పవత్తా, తస్మా సుఞ్ఞతా నామ హోతి. తాయ సిద్ధో అరియమగ్గసమాధి సుఞ్ఞతో సమాధి నామ హోతి, సుఞ్ఞతవసేన పవత్తసమాధీతి అత్థో. విపస్సనాయ పవత్తాకారేన హి సో పవత్తతి. అనిచ్చానుపస్సనాయ మగ్గవుట్ఠానే జాతే యస్మా సా విపస్సనా నిచ్చనిమిత్తపటిపక్ఖవసేన పవత్తా, తస్మా అనిమిత్తా నామ హోతి. తాయ సిద్ధో అరియమగ్గసమాధి అనిమిత్తో సమాధి నామ హోతి, నిచ్చనిమిత్తవిరహితో సమాధీతి అత్థో. విపస్సనాయ పవత్తాకారేన హి సో పవత్తతి. దుక్ఖానుపస్సనాయ మగ్గవుట్ఠానే జాతే యస్మా సా విపస్సనా పణిధిపటిపక్ఖవసేన పవత్తా, తస్మా అప్పణిహితా నామ హోతి. తాయ సిద్ధో అరియమగ్గసమాధి అప్పణిహితో సమాధి నామ హోతి, పణిధివిరహితో సమాధీతి అత్థో. విపస్సనాయ పవత్తాకారేన హి సో పవత్తతి. తాదిసా ఏవ తయో ఫలసమాధయోపి ఏతేహియేవ తీహి సమాధీహి గహితా హోన్తీతి వేదితబ్బా. లోకుత్తరసమాధీనం పన పణీతత్తా హీనాదిభేదో న ఉద్ధటో.

దసకే ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞావసేనాతిఆదీసు భస్తా వియ వాయునా ఉద్ధం జీవితపరియాదానా యథానుక్కమం సముగ్గతేన సూనభావేన ఉద్ధుమాతత్తా ఉద్ధుమాతం, ఉద్ధుమాతమేవ ఉద్ధుమాతకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం ఉద్ధుమాతన్తి ఉద్ధుమాతకం. తథారూపస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. వినీలం వుచ్చతి విపరిభిన్నవణ్ణం, వినీలమేవ వినీలకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం వినీలన్తి వినీలకం. మంసుస్సదట్ఠానేసు రత్తవణ్ణస్స, పుబ్బసన్నిచయట్ఠానేసు సేతవణ్ణస్స, యేభుయ్యేన చ నీలవణ్ణస్స నీలట్ఠానే నీలసాటకపారుతస్సేవ ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. పరిభిన్నట్ఠానేసు విస్సన్దమానపుబ్బం విపుబ్బం, విపుబ్బమేవ విపుబ్బకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం విపుబ్బన్తి విపుబ్బకం. తథారూపస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. విచ్ఛిద్దం వుచ్చతి ద్విధా ఛిన్దనేన అపధారితం, విచ్ఛిద్దమేవ విచ్ఛిద్దకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం విచ్ఛిద్దన్తి విచ్ఛిద్దకం. వేమజ్ఝే ఛిన్నస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. ఇతో చ ఏత్తో చ వివిధాకారేన సోణసిఙ్గాలాదీహి ఖాయితన్తి విక్ఖాయితం, విఖాయితన్తి వత్తబ్బే విక్ఖాయితన్తి వుత్తం. విక్ఖాయితమేవ విక్ఖాయితకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం విక్ఖాయితన్తి విక్ఖాయితకం. తథారూపస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. వివిధం ఖిత్తం విక్ఖిత్తం, విక్ఖిత్తమేవ విక్ఖిత్తకం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం విక్ఖిత్తన్తి విక్ఖిత్తకం. అఞ్ఞేన హత్థం అఞ్ఞేన పాదం అఞ్ఞేన సీసన్తి ఏవం తతో తతో ఖిత్తస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. హతఞ్చ తం పురిమనయేనేవ విక్ఖిత్తకఞ్చాతి హతవిక్ఖిత్తకం. కాకపదాకారేన అఙ్గపచ్చఙ్గేసు సత్థేన హనిత్వా వుత్తనయేన విక్ఖిత్తస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. లోహితం కిరతి విక్ఖిపతి ఇతో చితో చ పగ్ఘరతీతి లోహితకం. పగ్ఘరితలోహితమక్ఖితస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. పుళవా వుచ్చన్తి కిమయో, పుళవే కిరతీతి పుళవకం. కిమిపరిపుణ్ణస్స ఛవసరీరస్సేతం అధివచనం. అట్ఠియేవ అట్ఠికం, పటికూలత్తా వా కుచ్ఛితం అట్ఠీతి అట్ఠికం. అట్ఠిసఙ్ఖలికాయపి ఏకట్ఠికస్సపి ఏతం అధివచనం. ఇమాని చ పన ఉద్ధుమాతకాదీని నిస్సాయ ఉప్పన్ననిమిత్తానమ్పి నిమిత్తేసు పటిలద్ధజ్ఝానానమ్పి ఏతానేవ నామాని. ఇధ పన ఉద్ధుమాతకనిమిత్తే పటికూలాకారగాహికా అప్పనావసేన ఉప్పన్నా సఞ్ఞా ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞా, తస్సా ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాయ వసేన ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞావసేన. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. పఞ్చపఞ్ఞాస సమాధీతి ఏకకాదివసేన వుత్తా.

౪౪. ఏవం ఏకకాదివసేన సమాధిప్పభేదం దస్సేత్వా ఇదాని అఞ్ఞేనపి పరియాయేన సమాధిం దస్సేతుకామో అపిచాతి అఞ్ఞం పరియాయారమ్భం దస్సేత్వా పఞ్చవీసతీతిఆదిమాహ. తత్థ సమాధిస్స సమాధిట్ఠాతి సమాధిస్స సమాధిభావే సభావా, యేహి సభావేహి సో సమాధి హోతి, తే తస్మిం అత్థా నామ. పరిగ్గహట్ఠేన సమాధీతి సద్ధాదీహి ఇన్ద్రియేహి పరిగ్గహితత్తా తస్మా పరిగ్గహితసభావేన సమాధి. తానేవ చ ఇన్ద్రియాని అఞ్ఞమఞ్ఞపరివారాని హోన్తి, భావనాపారిపూరియా పరిపుణ్ణాని చ హోన్తి. తస్మా పరివారట్ఠేన పరిపూరట్ఠేన సమాధి. తేసంయేవ సమాధివసేన ఏకారమ్మణమపేక్ఖిత్వా ఏకగ్గట్ఠేన, నానారమ్మణవిక్ఖేపాభావమపేక్ఖిత్వా అవిక్ఖేపట్ఠేన, లోకుత్తరస్సేవ మహతా వీరియబలపగ్గహేన పత్తబ్బత్తా లోకుత్తరమగ్గస్సేవ చ పరిహానివసేన విసారాభావతో హేట్ఠా గహితపగ్గహట్ఠఅవిసారట్ఠా ఇధ న గహితాతి వేదితబ్బా. కిలేసకాలుస్సియస్సాభావేన అనావిలట్ఠేన సమాధి. అవికమ్పత్తా అనిఞ్జనట్ఠేన సమాధి. విక్ఖమ్భనవసేన సముచ్ఛేదవసేన వా కిలేసేహి విముత్తత్తా ఆరమ్మణే చ అధిముత్తత్తా విముత్తట్ఠేన సమాధి.

ఏకత్తుపట్ఠానవసేన చిత్తస్స ఠితత్తాతి సమాధియోగేనేవ ఏకారమ్మణే భుసం పతిట్ఠానవసేన చిత్తస్స ఆరమ్మణే నిచ్చలభావేన పతిట్ఠితత్తా. అట్ఠసు యుగలేసు ఏసతి నేసతి, ఆదియతి నాదియతి, పటిపజ్జతి న పటిపజ్జతీతి ఇమాని తీణి యుగలాని అప్పనావీథితో పుబ్బభాగే ఉపచారస్స ముదుమజ్ఝాధిమత్తతావసేన వుత్తానీతి వేదితబ్బాని, ఝాయతి ఝాపేతీతి ఇదం అప్పనావీథియం ఉపచారవసేన వేదితబ్బం. ఏసితత్తా నేసితత్తా, ఆదిన్నత్తా అనాదిన్నత్తా, పటిపన్నత్తా నప్పటిపన్నత్తా, ఝాతత్తా న ఝాపితత్తాతి ఇమాని చత్తారి యుగలాని అప్పనావసేన వుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

తత్థ సమం ఏసతీతి సమాధీతిఆదీసు సమన్తి అప్పనం. సా హి పచ్చనీకధమ్మే సమేతి నాసేతీతి సమా, పచ్చనీకవిసమాభావతో వా సమభూతాతి సమా. తం సమం ఏసతి అజ్ఝాసయవసేన గవేసతి. ఇతిసద్దో కారణత్థో, యస్మా సమం ఏసతి, తస్మా సమాధీతి అత్థో. విసమం నేసతీతి తం తం ఝానపచ్చనీకసఙ్ఖాతం విసమం న ఏసతి. ముదుభూతో హి పుబ్బభాగసమాధి ఆదిభూతత్తా సమం ఏసతి, విసమం నేసతి నామ. మజ్ఝిమభూతో థిరభూతత్తా సమం ఆదియతి, విసమం నాదియతి నామ. అధిమత్తభూతో అప్పనావీథియా ఆసన్నభూతత్తా సమం పటిపజ్జతి, విసమం నప్పటిపజ్జతి నామ. సమం ఝాయతీతి భావనపుంసకవచనం, సమం హుత్వా ఝాయతి, సమేన వా ఆకారేన ఝాయతీతి అత్థో. అప్పనావీథియఞ్హి సమాధి పచ్చనీకధమ్మవిగమేన సన్తత్తా, సన్తాయ అప్పనాయ అనుకూలభావేన చ ఠితత్తా సమేనాకారేన పవత్తతి. ఝాయతీతి చ పజ్జలతీతి అత్థో ‘‘ఏతే మణ్డలమాళే దీపా ఝాయన్తి (దీ. ని. ౧.౧౫౯) సబ్బరత్తిం, సబ్బరత్తియో చ తేలప్పదీపో ఝాయతి, తేలప్పదీపో చేత్థ ఝాయేయ్యా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౨౫౫-౨౫౬) వియ. సమం జాయతీతిపి పాఠో, సమేనాకారేన ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. ఝాయతి ఝాపేతీతి యుగలత్తా పన పురిమపాఠోవ సున్దరతరో. ఝాపేతీతి చ దహతీతి అత్థో. సో హి సమాధిపచ్చనీకధమ్మే దూరతరకరణేన దహతి నామ. ఏసనానేసనాదీనం పన అప్పనాయ సిద్ధత్తా ‘‘ఏసితత్తా నేసితత్తా’’తిఆదీహి అప్పనాసమాధి వుత్తో. సమం ఝాతత్తాతి సమం జలితత్తా. సమం జాతత్తాతిపి పాఠో. ఇతి ఇమేసం అట్ఠన్నం యుగలానం వసేన సోళస, పురిమా చ నవాతి ఇమే పఞ్చవీసతి సమాధిస్స సమాధిట్ఠా.

సమో చ హితో చ సుఖో చాతి సమాధీతి ఇదం పన పఞ్చవీసతియా ఆకారేహి సాధితస్స సమాధిస్స అత్థసాధనత్థం వుత్తం. తత్థ సమోతి సమసద్దస్స, సంసద్దస్స వా అత్థో. సో హి పచ్చనీకక్ఖోభవిసమవిరహితత్తా సమో. హితోతి ఆధిసద్దస్స అత్థో, ఆరమ్మణే ఆహితో నిచ్చలభావకరణేన పతిట్ఠాపితోతి అధిప్పాయో. ఉభయేన సమో చ ఆహితో చాతి సమాధీతి వుత్తం హోతి. సుఖోతి సన్తట్ఠేన సుఖో. ‘‘యాయం, భన్తే, అదుక్ఖమసుఖా వేదనా, సన్తస్మిం ఏసా పణీతే సుఖే వుత్తా భగవతా’’తి (మ. ని. ౨.౮౮) చ ‘‘ఉపేక్ఖా పన సన్తత్తా, సుఖమిచ్చేవ భాసితా’’తి చ వుత్తత్తా తేన సన్తత్థేన సుఖసద్దేన ఉపేక్ఖాసహగతసమాధిపి గహితో హోతి. అనియామేన హి సబ్బసమాధయో ఇధ వుచ్చన్తి. తేన చ సుఖసద్దేన ఆహితభావస్స కారణం వుత్తం హోతి. యస్మా సన్తో, తస్మా ఏకారమ్మణే ఆహితోతి అధిప్పాయో వేదితబ్బోతి.

సమాధిభావనామయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ధమ్మట్ఠితిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౪౫. ధమ్మట్ఠితిఞాణనిద్దేసే అవిజ్జాసఙ్ఖారానం ఉప్పాదట్ఠితీతిఆదీసు తిట్ఠన్తి ఏతాయ సఙ్ఖారాతి ఠితి. కా సా? అవిజ్జా. సా హి సఙ్ఖారానం ఉప్పాదాయ నిబ్బత్తియా ఠితి కారణన్తి ఉప్పాదట్ఠితి. ఉప్పన్నానం పవత్తియాపి కారణన్తి పవత్తట్ఠితి. కిఞ్చాపి హి జనకపచ్చయస్స జననక్ఖణేయేవ కిచ్చానుభావో హోతి, తేన పన జనితానంయేవ పవత్తత్తా సకక్ఖణే పవత్తియాపి కారణం నామ హోతి, సన్తతివసేన వా పవత్తియా కారణన్తి అత్థో. పవత్తన్తి చ నపుంసకే భావవచనమేతం, తస్మా పవత్తం పవత్తీతి అత్థతో ఏకం. పవత్తిసద్దస్స పన పాకటత్తా తేన యోజేత్వా అత్థో వుత్తో. భావేపి ఠితిసద్దస్స సిజ్ఝనతో న ఇధ భావే ఠితిసద్దో, కారణే ఠితిసద్దోతి దస్సనత్తం నిమిత్తట్ఠితీతి వుత్తం, నిమిత్తభూతా ఠితీతి అత్థో, కారణభూతాతి వుత్తం హోతి. న కేవలం నిమిత్తమత్తం హోతి, అథ ఖో సఙ్ఖారజననే సబ్యాపారా వియ హుత్వా ఆయూహతి వాయమతీతి పచ్చయసమత్థతం దస్సేన్తో ఆయూహనట్ఠితీతి ఆహ, ఆయూహనభూతా ఠితీతి అత్థో. యస్మా అవిజ్జా సఙ్ఖారే ఉప్పాదయమానా ఉప్పాదే సంయోజేతి నామ, ఘటేతీతి అత్థో. సఙ్ఖారే పవత్తయమానా పవత్తియం పలిబున్ధతి నామ, బన్ధతీతి అత్థో. తస్మా సఞ్ఞోగట్ఠితి పలిబోధట్ఠితీతి వుత్తా. సఞ్ఞోగభూతా ఠితి, పలిబోధభూతా ఠితీతి అత్థో. యస్మా అవిజ్జావ సఙ్ఖారే ఉప్పాదయమానా ఉప్పాదాయ పవత్తియా చ మూలకారణట్ఠేన సముదయో నామ, సముదయభూతా ఠితీతి సముదయట్ఠితి, మూలకారణభూతా ఠితీతి అత్థో. అవిజ్జావ సఙ్ఖారానం ఉప్పాదే జనకపచ్చయత్తా, పవత్తియం ఉపత్థమ్భకపచ్చయత్తా హేతుట్ఠితి పచ్చయట్ఠితీతి వుత్తా, హేతుభూతా ఠితి, పచ్చయభూతా ఠితీతి అత్థో. జనకపచ్చయో హి హేతూతి, ఉపత్థమ్భకో పచ్చయోతి వుచ్చతి. ఏవం సేసేసుపి యోజేతబ్బం.

భవో జాతియా, జాతి జరామరణస్సాతి ఏత్థ పన ఉప్పాదట్ఠితి సఞ్ఞోగట్ఠితి హేతుట్ఠితీతి ఉప్పాదవసేన యోజితాని పదాని జాతిజరామరణవన్తానం ఖన్ధానం వసేన పరియాయేన వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. కేచి పన ‘‘ఉప్పాదాయ ఠితి ఉప్పాదట్ఠితీ’’తి ఏవమాదినా నయేనేత్థ అత్థం వణ్ణయన్తి. అవిజ్జా పచ్చయోతి అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయభావం అపేక్ఖిత్వా వుత్తం. అవిజ్జాయపి పచ్చయసమ్భూతత్తా తస్సా అపి పచ్చయపరిగ్గహణదస్సనత్థం ఉభోపేతే ధమ్మా పచ్చయసముప్పన్నాతి పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞాతి వుత్తం. ఏవం సేసేసుపి యోజేతబ్బం. జాతి పచ్చయో, జరామరణం పచ్చయసముప్పన్నన్తి పన పరియాయేన వుత్తం. అతీతమ్పి అద్ధానన్తి అతిక్కన్తమ్పి కాలం. అనాగతమ్పి అద్ధానన్తి అప్పత్తమ్పి కాలం. ఉభయత్థాపి అచ్చన్తసంయోగత్థే ఉపయోగవచనం.

౪౬. ఇదాని నవాకారవారానన్తరం తే నవాకారే విహాయ హేతుపటిచ్చపచ్చయపదేహేవ యోజేత్వా అవిజ్జా హేతు, సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నాతిఆదయో తయో వారా నిద్దిట్ఠా. నవాకారవారే జనకఉపత్థమ్భకవసేన పచ్చయో వుత్తో. ఇధ పన హేతువారస్స పచ్చయవారస్స చ విసుం ఆగతత్తా హేతూతి జనకపచ్చయత్తం, పచ్చయోతి ఉపత్థమ్భకపచ్చయత్తం వేదితబ్బం ఏకేకస్సాపి అవిజ్జాదికస్స పచ్చయస్స ఉభయథా సమ్భవతో. పటిచ్చవారే అవిజ్జా పటిచ్చాతి అత్తనో ఉప్పాదే సఙ్ఖారానం అవిజ్జాపేక్ఖత్తా సఙ్ఖారేహి అవిజ్జా పటిముఖం ఏతబ్బా గన్తబ్బాతి పటిచ్చా. ఏతేన అవిజ్జాయ సఙ్ఖారుప్పాదనసమత్థతా వుత్తా హోతి. సఙ్ఖారా పటిచ్చసముప్పన్నాతి సఙ్ఖారా అవిజ్జం పటిచ్చ తదభిముఖం పవత్తనతో పటిముఖం కత్వా న విహాయ సమం ఉప్పన్నా. ఏవం సేసేసుపి లిఙ్గానురూపేన యోజేతబ్బం. అవిజ్జా పటిచ్చాతి ఉస్సుక్కవసేన వా పాఠో, అత్థో పనేత్థ అవిజ్జా అత్తనో పచ్చయే పటిచ్చ పవత్తాతి పాఠసేసవసేన యోజేతబ్బో. ఏవం సేసేసుపి. చతూసుపి చ ఏతేసు వారేసు ద్వాదసన్నం పటిచ్చసముప్పాదఙ్గానం పచ్చయస్సేవ వసేన ధమ్మట్ఠితిఞాణస్స నిద్దిసితబ్బత్తా అవిజ్జాదీనం ఏకాదసన్నంయేవ అఙ్గానం వసేన ధమ్మట్ఠితిఞాణం నిద్దిట్ఠం, జరామరణస్స పన అన్తే ఠితత్తా తస్స వసేన న నిద్దిట్ఠం. జరామరణస్సాపి సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసానం పచ్చయత్తా జరామరణం తేసం పచ్చయం కత్వా ఉపపరిక్ఖమానస్స తస్సాపి జరామరణస్స వసేన ధమ్మట్ఠితిఞాణం యుజ్జతేవ.

౪౭. ఇదాని తానేవ ద్వాదస పటిచ్చసముప్పాదఙ్గాని వీసతిఆకారవసేన విభజిత్వా చతుసఙ్ఖేపతియద్ధతిసన్ధియో దస్సేత్వా ధమ్మట్ఠితిఞాణం నిద్దిసితుకామో పురిమకమ్మభవస్మిన్తిఆదిమాహ. తత్థ పురిమకమ్మభవస్మిన్తి పురిమే కమ్మభవే, అతీతజాతియం కమ్మభవే కరియమానేతి అత్థో. మోహో అవిజ్జాతి యో తదా దుక్ఖాదీసు మోహో, యేన మూళ్హో కమ్మం కరోతి, సా అవిజ్జా. ఆయూహనా సఙ్ఖారాతి తం కమ్మం కరోన్తస్స పురిమచేతనాయో, యథా ‘‘దానం దస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా మాసమ్పి సంవచ్ఛరమ్పి దానూపకరణాని సజ్జేన్తస్స ఉప్పన్నా పురిమచేతనాయో. పటిగ్గాహకానం పన హత్థే దక్ఖిణం పతిట్ఠాపయతో చేతనా భవోతి వుచ్చతి. ఏకావజ్జనేసు వా ఛసు జవనేసు చేతనా ఆయూహనా సఙ్ఖారా నామ, సత్తమజవనే చేతనా భవో. యా కాచి వా పన చేతనా భవో, తంసమ్పయుత్తా ఆయూహనా సఙ్ఖారా నామ.

నికన్తి తణ్హాతి యా కమ్మం కరోన్తస్స తస్స ఫలే ఉపపత్తిభవే నికామనా పత్థనా, సా తణ్హా నామ. ఉపగమనం ఉపాదానన్తి యం కమ్మభవస్స పచ్చయభూతం ‘‘ఇమస్మిం నామ కమ్మే కతే కామా సమ్పజ్జన్తీ’’తి వా ‘‘ఇదం కత్వా అసుకస్మిం నామ ఠానే కామే సేవిస్సామీ’’తి వా ‘‘అత్తా ఉచ్ఛిన్నో సుఉచ్ఛిన్నో హోతీ’’తి వా ‘‘సుఖీ హోతిం విగతపరిళాహో’’తి వా ‘‘సీలబ్బతం సుఖేన పరిపూరతీ’’తి వా పవత్తం ఉపగమనం దళ్హగహణం, ఇదం ఉపాదానం నామ. చేతనా భవోతి ఆయూహనావసానే వుత్తా చేతనా భవో నామ. పురిమకమ్మభవస్మిన్తి అతీతజాతియా కమ్మభవే కరియమానే పవత్తా. ఇధ పటిసన్ధియా పచ్చయాతి పచ్చుప్పన్నపటిసన్ధియా పచ్చయభూతా.

ఇధ పటిసన్ధి విఞ్ఞాణన్తి యం పచ్చుప్పన్నభవస్స భవన్తరపటిసన్ధానవసేన ఉప్పన్నత్తా పటిసన్ధీతి వుచ్చతి, తం విఞ్ఞాణం. ఓక్కన్తి నామరూపన్తి యా గబ్భే రూపారూపధమ్మానం ఓక్కన్తి ఆగన్త్వా పవిసనం వియ, ఇదం నామరూపం. పసాదో ఆయతనన్తి యో పసన్నభావో, ఇదం ఆయతనం. జాతిగ్గహణేన ఏకవచనం కతం. ఏతేన చక్ఖాదీని పఞ్చాయతనాని వుత్తాని. ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౪౯) ఏత్థ భవఙ్గచిత్తం అధిప్పేతన్తి వచనతో ఇధాపి మనాయతనస్స విపాకభూతత్తా, తస్స చ కిలేసకాలుస్సియాభావేన పసన్నత్తా పసాదవచనేన మనాయతనమ్పి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఫుట్ఠో ఫస్సోతి యో ఆరమ్మణం ఫుట్ఠో ఫుసన్తో ఉప్పన్నో, అయం ఫస్సో. వేదయితం వేదనాతి యం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణేన వా సళాయతనపచ్చయేన వా ఫస్సేన సహ ఉప్పన్నం విపాకవేదయితం, అయం వేదనా. ఇధుపపత్తిభవస్మిం పురేకతస్స కమ్మస్స పచ్చయాతి పచ్చుప్పన్నే విపాకభవే అతీతజాతియం కతస్స కమ్మస్స పచ్చయేన పవత్తన్తీతి అత్థో.

ఇధ పరిపక్కత్తా ఆయతనానన్తి పరిపక్కాయతనస్స కమ్మకరణకాలే మోహాదయో దస్సితా. ఆయతిం పటిసన్ధియాతి అనాగతే పటిసన్ధియా. ఆయతిం పటిసన్ధి విఞ్ఞాణన్తిఆదీని వుత్తత్థాని.

కథం పన ద్వాదసహి పటిచ్చసముప్పాదఙ్గేహి ఇమే వీసతి ఆకారా గహితా హోన్తీతి? అవిజ్జా సఙ్ఖారాతి ఇమే ద్వే అతీతహేతుయో సరూపతో వుత్తా. యస్మా పన అవిద్వా పరితస్సతి, పరితస్సితో ఉపాదియతి, తస్సుపాదానపచ్చయా భవో, తస్మా తేహి ద్వీహి గహితేహి తణ్హుపాదానభవాపి గహితావ హోన్తి. పచ్చుప్పన్నే విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనా సరూపతో వుత్తాయేవ. తణ్హుపాదానభవా పచ్చుప్పన్నహేతుయో సరూపతో వుత్తా. భవే పన గహితే తస్స పుబ్బభాగా తంసమ్పయుత్తా వా సఙ్ఖారా గహితావ హోన్తి, తణ్హుపాదానగ్గహణేన చ తంసమ్పయుత్తా. యాయ వా మూళ్హో కమ్మం కరోతి, సా అవిజ్జా గహితావ హోతి. అనాగతే జాతి జరామరణన్తి ద్వే సరూపేన వుత్తాని, జాతిజరామరణగ్గహణేనేవ పన విఞ్ఞాణాదీని పఞ్చ అనాగతఫలాని గహితానేవ హోన్తి. తేసంయేవ హి జాతిజరామరణానీతి ఏవం ద్వాదసహి అఙ్గేహి వీసతి ఆకారా గహితా హోన్తి.

‘‘అతీతే హేతవో పఞ్చ, ఇదాని ఫలపఞ్చకం;

ఇదాని హేతవో పఞ్చ, ఆయతిం ఫలపఞ్చక’’న్తి. –

గాథాయ అయమేవత్థో వుత్తో. ఇతిమేతి ఇతి ఇమే. ఇతి ఇమేతి వా పాఠో.

చతుసఙ్ఖేపేతి చతురో రాసీ. అతీతే పఞ్చ హేతుధమ్మా ఏకో హేతుసఙ్ఖేపో, పచ్చుప్పన్నే పఞ్చ ఫలధమ్మా ఏకో ఫలసఙ్ఖేపో, పచ్చుప్పన్నే పఞ్చ హేతుధమ్మా ఏకో హేతుసఙ్ఖేపో, అనాగతే పఞ్చ ఫలధమ్మా ఏకో ఫలసఙ్ఖేపో.

తయో అద్ధేతి తయో కాలే. పఠమపఞ్చకవసేన అతీతకాలో, దుతియతతియపఞ్చకవసేన పచ్చుప్పన్నకాలో, చతుత్థపఞ్చకవసేన అనాగతకాలో వేదితబ్బో.

తిసన్ధిన్తి తయో సన్ధయో అస్సాతి తిసన్ధి, తం తిసన్ధిం. అతీతహేతుపచ్చుప్పన్నఫలానమన్తరా ఏకో హేతుఫలసన్ధి, పచ్చుప్పన్నఫలఅనాగతహేతూనమన్తరా ఏకో ఫలహేతుసన్ధి, పచ్చుప్పన్నహేతుఅనాగతఫలానమన్తరా ఏకో హేతుఫలసన్ధి.

పటిచ్చసముప్పాదపాళియం సరూపతో ఆగతవసేన పన అవిజ్జాసఙ్ఖారా ఏకో సఙ్ఖేపో, విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనా దుతియో, తణ్హుపాదానభవా తతియో, జాతిజరామరణం చతుత్థో. అవిజ్జాసఙ్ఖారాతి ద్వే అఙ్గాని అతీతకాలాని, విఞ్ఞాణాదీని భవావసానాని అట్ఠ పచ్చుప్పన్నకాలాని, జాతిజరామరణన్తి ద్వే అనాగతకాలాని. సఙ్ఖారవిఞ్ఞాణానం అన్తరా ఏకో హేతుఫలసన్ధి, వేదనాతణ్హానమన్తరా ఏకో ఫలహేతుసన్ధి, భవజాతీనమన్తరా ఏకో హేతుఫలసన్ధి.

వీసతియా ఆకారేహీతి వీసతియా కోట్ఠాసేహి. చతుసఙ్ఖేపే చ తయో అద్ధే చ తిసన్ధిం పటిచ్చసముప్పాదఞ్చ వీసతియా ఆకారేహి జానాతీతి సమ్బన్ధో.

జానాతీతి సుతానుసారేన భావనారమ్భఞాణేన జానాతి. పస్సతీతి ఞాతమేవ చక్ఖునా దిట్ఠం వియ హత్థతలే ఆమలకం వియ చ ఫుటం కత్వా ఞాణేనేవ పస్సతి. అఞ్ఞాతీతి దిట్ఠమరియాదేనేవ ఆసేవనం కరోన్తో ఞాణేనేవ జానాతి. మరియాదత్థో హి ఏత్థ ఆకారో. పటివిజ్ఝతీతి భావనాపారిపూరియా నిట్ఠం పాపేన్తో ఞాణేనేవ పటివేధం కరోతి. సలక్ఖణవసేన వా జానాతి, సరసవసేన పస్సతి, పచ్చుపట్ఠానవసేన అఞ్ఞాతి, పదట్ఠానవసేన పటివిజ్ఝతి.

తత్థ పటిచ్చసముప్పాదోతి పచ్చయధమ్మా వేదితబ్బా. పటిచ్చసముప్పన్నా ధమ్మాతి తేహి తేహి పచ్చయేహి నిబ్బత్తధమ్మా. కథమిదం జానితబ్బన్తి చే? భగవతో వచనేన. భగవతా హి పటిచ్చసముప్పాదపటిచ్చసముప్పన్నధమ్మదేసనాసుత్తే –

‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, పటిచ్చసముప్పాదో, జాతిపచ్చయా, భిక్ఖవే, జరామరణం, ఉప్పాదా వా తథాగతానం అనుప్పాదా వా తథాగతానం ఠితావ సా ధాతు ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతా ఇదప్పచ్చయతా, తం తథాగతో అభిసమ్బుజ్ఝతి అభిసమేతి, అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా అభిసమేత్వా ఆచిక్ఖతి దేసేతి పఞ్ఞాపేతి పట్ఠపేతి వివరతి విభజతి ఉత్తానీకరోతి ‘పస్సథా’తి చాహ. జాతిపచ్చయా, భిక్ఖవే, జరామరణం, భవపచ్చయా, భిక్ఖవే, జాతి…పే… అవిజ్జాపచ్చయా, భిక్ఖవే, సఙ్ఖారా. ఉప్పాదా వా తథాగతానం…పే… ఉత్తానీకరోతి ‘పస్సథా’తి చాహ. అవిజ్జాపచ్చయా, భిక్ఖవే, సఙ్ఖారా. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, యా తత్రత థతా అవితథతా అనఞ్ఞథతా ఇదప్పచ్చయతా. అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, పటిచ్చసముప్పాదో’’తి (సం. ని. ౨.౨౦) –

ఏవం పటిచ్చసముప్పాదం దేసేన్తేన తథతాదీహి వేవచనేహి పచ్చయధమ్మావ పటిచ్చసముప్పాదోతి వుత్తా. తస్మా జరామరణాదీనం పచ్చయలక్ఖణో పటిచ్చసముప్పాదో, దుక్ఖానుబన్ధనరసో కుమ్మగ్గపచ్చుపట్ఠానో, అయమ్పి సపచ్చయత్తా అత్తనో విసేసపచ్చయపదట్ఠానో.

ఉప్పాదా వా అనుప్పాదా వాతి ఉప్పాదే వా అనుప్పాదే వా, తథాగతేసు ఉప్పన్నేసుపి అనుప్పన్నేసుపీతి అత్థో. ఠితావ సా ధాతూతి ఠితోవ సో పచ్చయసభావో, న కదాచి జాతిజరామరణస్స పచ్చయో న హోతీతి అత్థో. ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతా ఇదప్పచ్చయతాతి జాతిపచ్చయోయేవ. జాతిపచ్చయేన హి జరామరణసఙ్ఖాతో పచ్చయసముప్పన్నధమ్మో తదాయత్తతాయ తిట్ఠతి, జాతిపచ్చయోవ జరామరణధమ్మం నియమేతి, తస్మా జాతి ‘‘ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతా’’తి వుచ్చతి. జాతియేవ ఇమస్స జరామరణస్స పచ్చయోతి ఇదప్పచ్చయో, ఇదప్పచ్చయోవ ఇదప్పచ్చయతా. తన్తి తం పచ్చయం. అభిసమ్బుజ్ఝతీతి ఞాణేన అభిసమ్బుజ్ఝతి. అభిసమేతీతి ఞాణేన అభిసమాగచ్ఛతి. ఆచిక్ఖతీతి కథేతి. దేసేతీతి దస్సేతి. పఞ్ఞాపేతీతి జానాపేతి. పట్ఠపేతీతి ఞాణముఖే ఠపేతి. వివరతీతి వివరిత్వా దస్సేతి. విభజతీతి విభాగతో దస్సేతి. ఉత్తానీకరోతీతి పాకటం కరోతి. ఇతి ఖోతి ఏవం ఖో. యా తత్రాతి యా తేసు ‘‘జాతిపచ్చయా జరామరణ’’న్తిఆదీసు. సో పనాయం పటిచ్చసముప్పాదో తేహి తేహి పచ్చయేహి అనూనాధికేహేవ తస్స తస్స ధమ్మస్స సమ్భవతో తథతాతి, సామగ్గిం ఉపగతేసు పచ్చయేసు ముహుత్తమ్పి తతో నిబ్బత్తనధమ్మానం అసమ్భవాభావతో అవితథతాతి, అఞ్ఞధమ్మపచ్చయేహి అఞ్ఞధమ్మానుప్పత్తితో అనఞ్ఞథతాతి, యథావుత్తానం ఏతేసం జరామరణాదీనం పచ్చయతో వా పచ్చయసమూహతో వా ఇదప్పచ్చయతాతి వుత్తో. తత్రాయం వచనత్థో – ఇమేసం పచ్చయా ఇదప్పచ్చయా, ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతా, ఇదప్పచ్చయానం వా సమూహో ఇదప్పచ్చయతా. లక్ఖణం పనేత్థ సద్దసత్థతో వేదితబ్బన్తి.

ధమ్మట్ఠితిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సమ్మసనఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౪౮. సమ్మసనఞాణనిద్దేసే యం కిఞ్చీతి అనవసేసపరియాదానం. రూపన్తి అతిప్పసఙ్గనియమనం. ఏవం పదద్వయేనాపి రూపస్స అసేసపరిగ్గహో కతో హోతి. అథస్స అతీతాదినా విభాగం ఆరభతి. తఞ్హి కిఞ్చి అతీతం కిఞ్చి అనాగతాదిభేదన్తి. ఏస నయో వేదనాదీసుపి. తత్థ రూపం తావ అద్ధాసన్తతిసమయఖణవసేన చతుధా అతీతం నామ హోతి, తథా అనాగతపచ్చుప్పన్నం. తత్థ అద్ధావసేన తావ ఏకస్స ఏకస్మిం భవే పటిసన్ధితో పుబ్బే అతీతం, చుతితో ఉద్ధం అనాగతం, ఉభిన్నమన్తరే పచ్చుప్పన్నం. సన్తతివసేన సభాగఏకఉతుసముట్ఠానం ఏకాహారసముట్ఠానఞ్చ పుబ్బాపరియభావేన వత్తమానమ్పి పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే విసభాగఉతుఆహారసముట్ఠానం అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. చిత్తజం ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిసముట్ఠానం పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం, కమ్మసముట్ఠానస్స పాటియేక్కం సన్తతివసేన అతీతాదిభేదో నత్థి, తేసఞ్ఞేవ పన ఉతుఆహారచిత్తసముట్ఠానానం ఉపత్థమ్భనవసేన తస్స అతీతాదిభావో వేదితబ్బో. సమయవసేన ఏకముహుత్తపుబ్బణ్హసాయన్హరత్తిన్దివాదీసు సమయేసు సన్తానవసేన పవత్తమానం తం తం సమయం పచ్చుప్పన్నం నామ, తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. ఖణవసేన ఉప్పాదాదిఖణత్తయపరియాపన్నం పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అనాగతం, పచ్ఛా అతీతం. అపిచ అతిక్కన్తహేతుపచ్చయకిచ్చం అతీతం, నిట్ఠితహేతుకిచ్చమనిట్ఠితపచ్చయకిచ్చం పచ్చుప్పన్నం, ఉభయకిచ్చమసమ్పత్తం అనాగతం. సకిచ్చక్ఖణే వా పచ్చుప్పన్నం, తతో పుబ్బే అనాగతం, పచ్ఛా అతీతం. ఏత్థ చ ఖణాదికథావ నిప్పరియాయా సేసా సపరియాయా.

అజ్ఝత్తన్తి పఞ్చసుపి ఖన్ధేసు ఇధ నియకజ్ఝత్తం అధిప్పేతం, తస్మా అత్తనో సన్తానే పవత్తం పాటిపుగ్గలికం రూపం అజ్ఝత్తన్తి వేదితబ్బం. తతో బహిభూతం పన ఇన్ద్రియబద్ధం వా అనిన్ద్రియబద్ధం వా రూపం బహిద్ధా నామ. ఓళారికన్తి చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయరూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బసఙ్ఖాతా పథవీతేజోవాయో చాతి ద్వాదసవిధం రూపం ఘట్టనవసేన గహేతబ్బతో ఓళారికం. సేసం పన ఆపోధాతు ఇత్థిన్ద్రియం పురిసిన్ద్రియం జీవితిన్ద్రియం హదయవత్థు ఓజా ఆకాసధాతు కాయవిఞ్ఞత్తి వచీవిఞ్ఞత్తి రూపస్స లహుతా ముదుతా కమ్మఞ్ఞతా ఉపచయో సన్తతి జరతా అనిచ్చతాతి సోళసవిధం రూపం ఘట్టనవసేన అగహేతబ్బతో సుఖుమం. హీనం వా పణీతం వాతి ఏత్థ హీనపణీతభావో పరియాయతో నిప్పరియాయతో చ. తత్థ అకనిట్ఠానం రూపతో సుదస్సీనం రూపం హీనం, తదేవ సుదస్సానం రూపతో పణీతం. ఏవం యావ నరకసత్తానం రూపం, తావ పరియాయతో హీనపణీతతా వేదితబ్బా. నిప్పరియాయతో పన యత్థ అకుసలవిపాకం ఉప్పజ్జతి, తం హీనం. యత్థ కుసలవిపాకం, తం పణీతం. యం దూరే సన్తికే వాతి ఏత్థ యం సుఖుమం, తదేవ దుప్పటివిజ్ఝసభావత్తా దూరే. యం ఓళారికం, తదేవ సుప్పటివిజ్ఝసభావత్తా సన్తికే.

సబ్బం రూపం అనిచ్చతో వవత్థేతి ఏకం సమ్మసనం, దుక్ఖతో వవత్థేతి ఏకం సమ్మసనం, అనత్తతో వవత్థేతి ఏకం సమ్మసనన్తి ఏత్థ అయం భిక్ఖు ‘‘యం కిఞ్చి రూప’’న్తి ఏవం అనియమనిద్దిట్ఠం సబ్బమ్పి రూపం అతీతత్తికేన చేవ చతూహి అజ్ఝత్తాదిదుకేహి చాతి ఏకాదసహి ఓకాసేహి పరిచ్ఛిన్దిత్వా సబ్బం రూపం అనిచ్చతో వవత్థేతి అనిచ్చన్తి సమ్మసతి. కథం? పరతో వుత్తనయేన. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం అనిచ్చం ఖయట్ఠేనా’’తి (పటి. మ. ౧.౪౮). తస్మా ఏస యం అతీతం రూపం, తం యస్మా అతీతేయేవ ఖీణం, నయిమం భవం సమ్పత్తన్తి అనిచ్చం ఖయట్ఠేన, యం అనాగతం రూపం అనన్తరభవే నిబ్బత్తిస్సతి, తమ్పి తత్థేవ ఖీయిస్సతి, న తతో పరం భవం గమిస్సతీతి అనిచ్చం ఖయట్ఠేన, యం పచ్చుప్పన్నం రూపం, తం ఇధేవ ఖీయతి, న ఇతో గచ్ఛతీతి అనిచ్చం ఖయట్ఠేన, యం అజ్ఝత్తం రూపం, తమ్పి అజ్ఝత్తమేవ ఖీయతి, న బహిద్ధాభావం గచ్ఛతీతి అనిచ్చం ఖయట్ఠేన, యం బహిద్ధా ఓళారికం సుఖుమం హీనం పణీతం దూరే సన్తికే, తమ్పి ఏత్థేవ ఖీయతి, న దూరభావం గచ్ఛతీతి అనిచ్చం ఖయట్ఠేనాతి సమ్మసతి. ఇదం సబ్బమ్పి ‘‘అనిచ్చం ఖయట్ఠేనా’’తి ఏతస్స వసేన ఏకం సమ్మసనం, పభేదతో పన ఏకాదసవిధం హోతి.

సబ్బమేవ చేతం దుక్ఖం భయట్ఠేనాతి సమ్మసతి. భయట్ఠేనాతి సప్పటిభయతాయ. యఞ్హి అనిచ్చం, తం భయావహం హోతి సీహోపమసుత్తే (అ. ని. ౪.౩౩; సం. ని. ౩.౭౮) దేవానం వియ. ఇతి ఇదమ్పి ‘‘దుక్ఖం భయట్ఠేనా’’తి ఏతస్స వసేన ఏకం సమ్మసనం, పభేదతో పన ఏకాదసవిధం హోతి.

యథా చ దుక్ఖం, ఏవం సబ్బమ్పి తం అనత్తా అసారకట్ఠేనాతి సమ్మసతి. అసారకట్ఠేనాతి ‘‘అత్తా నివాసీ కారకో వేదకో సయంవసీ’’తి ఏవం పరికప్పితస్స అత్తసారస్స అభావేన. యఞ్హి అనిచ్చం దుక్ఖం, అత్తనోపి అనిచ్చతం వా ఉదయబ్బయపీళనం వా వారేతుం న సక్కోతి, కుతో తస్స కారకాదిభావో. తేనాహ – ‘‘రూపఞ్చ హిదం, భిక్ఖవే, అత్తా అభవిస్స, నయిదం రూపం ఆబాధాయ సంవత్తేయ్యా’’తిఆది (సం. ని. ౩.౫౯). ఇతి ఇదం ‘‘అనత్తా అసారకట్ఠేనా’’తి ఏతస్స వసేన ఏకం సమ్మసనం, పభేదతో పన ఏకాదసవిధం హోతి. ఏసేవ నయో వేదనాదీసు. ఇతి ఏకేకస్మిం ఖన్ధే ఏకాదస ఏకాదస కత్వా పఞ్చసు ఖన్ధేసు పఞ్చపఞ్ఞాస సమ్మసనాని హోన్తి, అనిచ్చతో పఞ్చపఞ్ఞాస, దుక్ఖతో పఞ్చపఞ్ఞాస, అనత్తతో పఞ్చపఞ్ఞాసాతి తివిధానుపస్సనావసేన సబ్బాని పఞ్చసట్ఠిసతసమ్మసనాని హోన్తి.

కేచి పన ‘‘సబ్బం రూపం, సబ్బం వేదనం, సబ్బం సఞ్ఞం, సబ్బే సఙ్ఖారే, సబ్బం విఞ్ఞాణన్తి పదమ్పి పక్ఖిపిత్వా ఏకేకస్మిం ఖన్ధే ద్వాదస ద్వాదస కత్వా పఞ్చసు సట్ఠి, అనుపస్సనాతో అసీతిసతసమ్మసనానీ’’తి వదన్తి.

అతీతాదివిభాగే పనేత్థ సన్తతివసేన ఖణాదివసేన చ వేదనాయ అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నభావో వేదితబ్బో. తత్థ సన్తతివసేన ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిపరియాపన్నా ఏకవిధవిసయసమాయోగప్పవత్తా చ పచ్చుప్పన్నా, తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. ఖణాదివసేన ఖణత్తయపరియాపన్నా పుబ్బన్తాపరన్తమజ్ఝగతా సకిచ్చఞ్చ కురుమానా వేదనా పచ్చుప్పన్నా, తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. అజ్ఝత్తబహిద్ధాభేదో నియకజ్ఝత్తవసేనేవ వేదితబ్బో.

ఓళారికసుఖుమభావో ‘‘అకుసలా వేదనా ఓళారికా, కుసలాబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా’’తిఆదినా (విభ. ౪) నయేన విభఙ్గే వుత్తేన జాతిసభావపుగ్గలలోకియలోకుత్తరవసేన వేదితబ్బో. జాతివసేన తావ అకుసలా వేదనా సావజ్జకిరియహేతుతో, కిలేససన్తాపభావతో చ అవూపసన్తవుత్తీతి కుసలవేదనాయ ఓళారికా, సబ్యాపారతో సఉస్సాహతో సవిపాకతో కిలేససన్తాపభావతో సావజ్జతో చ విపాకాబ్యాకతాయ ఓళారికా, సవిపాకతో కిలేససన్తాపభావతో సబ్యాబజ్ఝతో సావజ్జతో చ కిరియాబ్యాకతాయ ఓళారికా. కుసలాబ్యాకతా పన వుత్తవిపరియాయతో అకుసలాయ వేదనాయ సుఖుమా. ద్వేపి కుసలాకుసలా వేదనా సబ్యాపారతో సఉస్సాహతో సవిపాకతో చ యథాయోగం దువిధాయపి అబ్యాకతాయ ఓళారికా, వుత్తవిపరియాయేన దువిధాపి అబ్యాకతా తాహి సుఖుమా. ఏవం తావ జాతివసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

సభావవసేన పన దుక్ఖా వేదనా నిరస్సాదతో సవిప్ఫారతో ఖోభకరణతో ఉబ్బేజనీయతో అభిభవనతో చ ఇతరాహి ద్వీహి ఓళారికా, ఇతరా పన ద్వే సాతతో సన్తతో పణీతతో మనాపతో మజ్ఝత్తతో చ యథాయోగం దుక్ఖాయ సుఖుమా. ఉభో పన సుఖదుక్ఖా సవిప్ఫారతో ఉబ్బేజనీయతో ఖోభకరణతో పాకటతో చ అదుక్ఖమసుఖాయ ఓళారికా, సా వుత్తవిపరియాయేన తదుభయతో సుఖుమా. ఏవం సభావవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

పుగ్గలవసేన పన అసమాపన్నస్స వేదనా నానారమ్మణే విక్ఖిత్తభావతో సమాపన్నస్స వేదనాయ ఓళారికా, విపరియాయేన ఇతరా సుఖుమా. ఏవం పుగ్గలవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

లోకియలోకుత్తరవసేన పన సాసవా వేదనా లోకియా, సా ఆసవుప్పత్తిహేతుతో ఓఘనియతో యోగనియతో గన్థనియతో నీవరణియతో ఉపాదానియతో సంకిలేసికతో పుథుజ్జనసాధారణతో చ అనాసవాయ ఓళారికా, అనాసవా చ విపరియాయేన సాసవాయ సుఖుమా. ఏవం లోకియలోకుత్తరవసేన ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా.

తత్థ జాతిఆదివసేన సమ్భేదో పరిహరితబ్బో. అకుసలవిపాకకాయవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా హి వేదనా జాతివసేన అబ్యాకతత్తా సుఖుమాపి సమానా సభావాదివసేన ఓళారికా హోతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘అబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా, దుక్ఖా వేదనా ఓళారికా. సమాపన్నస్స వేదనా సుఖుమా, అసమాపన్నస్స వేదనా ఓళారికా. అనాసవా వేదనా సుఖుమా, సాసవా వేదనా ఓళారికా’’తి (విభ. ౧౧).

యథా చ దుక్ఖా వేదనా, ఏవం సుఖాదయోపి. తాపి హి జాతివసేన ఓళారికా, సభావాదివసేన సుఖుమా హోన్తి. తస్మా యథా జాతిఆదివసేన సమ్భేదో న హోతి, తథా వేదనానం ఓళారికసుఖుమతా వేదితబ్బా. సేయ్యథిదం, అబ్యాకతా జాతివసేన కుసలాకుసలాహి సుఖుమా. తత్థ కతమా అబ్యాకతా? కిం దుక్ఖా? కిం సుఖా? కిం సమాపన్నస్స? కిం అసమాపన్నస్స? కిం సాసవా? కిం అనాసవాతి? ఏవం సభావాదిభేదో న పరామసితబ్బో. ఏస నయో సబ్బత్థ.

అపిచ ‘‘తం తం వా పన వేదనం ఉపాదాయుపాదాయ వేదనా ఓళారికా సుఖుమా దట్ఠబ్బా’’తి వచనతో అకుసలాదీసుపి లోభసహగతాయ దోససహగతా వేదనా అగ్గి వియ నిస్సయదహనతో ఓళారికా, లోభసహగతా సుఖుమా. దోససహగతాపి నియతా ఓళారికా, అనియతా సుఖుమా. నియతాపి కప్పట్ఠితికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. కప్పట్ఠితికాసుపి అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. లోభసహగతా పన దిట్ఠిసమ్పయుత్తా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. సాపి నియతా కప్పట్ఠితికా అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ఇతరా సుఖుమా. అవిసేసేన చ అకుసలా బహువిపాకా ఓళారికా, అప్పవిపాకా సుఖుమా. కుసలా పన అప్పవిపాకా ఓళారికా, బహువిపాకా సుఖుమా.

అపిచ కామావచరకుసలా ఓళారికా, రూపావచరా సుఖుమా, తతో అరూపావచరా, తతో లోకుత్తరా. కామావచరా చ దానమయా ఓళారికా, సీలమయా సుఖుమా. సీలమయాపి ఓళారికా, తతో భావనామయా సుఖుమా. భావనామయాపి దుహేతుకా ఓళారికా, తిహేతుకా సుఖుమా. తిహేతుకాపి ససఙ్ఖారికా ఓళారికా, అసఙ్ఖారికా సుఖుమా. రూపావచరా చ పఠమజ్ఝానికా ఓళారికా…పే… పఞ్చమజ్ఝానికా సుఖుమావ. అరూపావచరా చ ఆకాసానఞ్చాయతనసమ్పయుత్తా ఓళారికా…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమ్పయుత్తా సుఖుమావ. లోకుత్తరా చ సోతాపత్తిమగ్గసమ్పయుత్తా ఓళారికా…పే… అరహత్తమగ్గసమ్పయుత్తా సుఖుమావ. ఏస నయో తంతంభూమివిపాకకిరియావేదనాసు దుక్ఖాదిఅసమాపన్నాదిసాసవాదివసేన వుత్తవేదనాసు చ. ఓకాసవసేన వాపి నిరయే దుక్ఖా ఓళారికా, తిరచ్ఛానయోనియం సుఖుమా…పే… పరనిమ్మితవసవత్తీసు సుఖుమావ. యథా చ దుక్ఖా, ఏవం సుఖాపి సబ్బత్థ యథానురూపం యోజేతబ్బా. వత్థువసేన చాపి హీనవత్థుకా యా కాచి వేదనా ఓళారికా, పణీతవత్థుకా సుఖుమా. హీనపణీతభేదే యా ఓళారికా, సా హీనా. యా చ సుఖుమా, సా పణీతాతి దట్ఠబ్బా.

దూరసన్తికపదే పన ‘‘అకుసలా వేదనా కుసలాబ్యాకతాహి వేదనాహి దూరే, అకుసలా వేదనా అకుసలాయ వేదనాయ సన్తికే’’తిఆదినా (విభ. ౧౩) నయేన విభఙ్గే విభత్తా. తస్మా అకుసలా వేదనా విసభాగతో అసంసట్ఠతో అసరిక్ఖతో చ కుసలాబ్యాకతాహి దూరే, తథా కుసలాబ్యాకతా అకుసలాయ. ఏస నయో సబ్బవారేసు. అకుసలా పన వేదనా సభాగతో సంసట్ఠతో సరిక్ఖతో చ అకుసలాయ సన్తికేతి ఇదం వేదనాయ అతీతాదివిభాగే విత్థారకథాముఖం. తంతంవేదనాసమ్పయుత్తానం పన సఞ్ఞాదీనమ్పి ఏతం ఏవమేవ వేదితబ్బం.

యే పనేత్థ వేదనాదీసు చక్ఖు…పే… జరామరణన్తి పేయ్యాలేన సంఖిత్తేసు చ ధమ్మేసు లోకుత్తరధమ్మా ఆగతా, తే అసమ్మసనూపగత్తా ఇమస్మిం అధికారే న గహేతబ్బా. తే పన కేవలం తేన తేన పదేన సఙ్గహితధమ్మదస్సనవసేన చ అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసే ఆగతనయేన చ వుత్తా. యేపి చ సమ్మసనూపగా, తేసు యే యస్స పాకటా హోన్తి, సుఖేన పరిగ్గహం గచ్ఛన్తి, తేసు తేన సమ్మసనం ఆరభితబ్బం. జాతిజరామరణవసేన విసుం సమ్మసనాభావేపి జాతిజరామరణవన్తేసుయేవ పన సమ్మసితేసు తానిపి సమ్మసితాని హోన్తీతి పరియాయేన తేసమ్పి వసేన సమ్మసనం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం అనిచ్చతో వవత్థేతీతిఆదినా నయేన అతీతత్తికస్సేవ చ వసేన సమ్మసనస్స వుత్తత్తా అజ్ఝత్తాదిభేదం అనామసిత్వాపి అతీతత్తికస్సేవ వసేన పరిచ్ఛిన్దిత్వాపి అనిచ్చాదితో సమ్మసనం కాతబ్బమేవ.

యం పన అనిచ్చం, తం యస్మా నియమతో సఙ్ఖతాదిభేదం హోతి, తేనస్స పరియాయదస్సనత్థం, నానాకారేహి వా మనసికారప్పవత్తిదస్సనత్థం రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం అనిచ్చం సఙ్ఖతన్తిఆదిమాహ. తఞ్హి హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చం, అనిచ్చన్తికతాయ ఆదిఅన్తవన్తతాయ వా అనిచ్చం. పచ్చయేహి సమాగన్త్వా కతత్తా సఙ్ఖతం. పచ్చయే పటిచ్చ నిస్సాయ సమం, సహ వా ఉప్పన్నత్తా పటిచ్చసముప్పన్నం. ఏతేన పచ్చయేహి కతేపి పచ్చయానం అబ్యాపారతం దస్సేతి. ఖయధమ్మన్తి ఖీయనధమ్మం ఖీయనపకతికం. వయధమ్మన్తి నస్సనధమ్మం. నయిదం మన్దీభావక్ఖయవసేన ఖయధమ్మం, కేవలం విగమనపకతికం. పహూతస్స మన్దీభావోపి హి లోకే ఖయోతి వుచ్చతి. విరాగధమ్మన్తి నయిదం కుహిఞ్చి గమనవసేన వయధమ్మం, కేవలం సభావాతిక్కమనపకతికం. ‘‘విరాగో నామ జిగుచ్ఛనం వా సమతిక్కమో వా’’తి హి వుత్తం. నిరోధధమ్మన్తి నయిదం సభావాతిక్కమేన పునరావత్తిధమ్మం, కేవలం అపునరావత్తినిరోధేన నిరుజ్ఝనపకతికన్తి పురిమపురిమపదస్స అత్థవివరణవసేన పచ్ఛిమపచ్ఛిమపదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

అథ వా ఏకభవపరియాపన్నరూపభఙ్గవసేన ఖయధమ్మం, ఏకసన్తతిపరియాపన్నరూపక్ఖయవసేన వయధమ్మం, రూపస్స ఖణభఙ్గవసేన విరాగధమ్మం, తిణ్ణమ్పి అపునప్పవత్తివసేన నిరోధధమ్మన్తిపి యోజేతబ్బం.

జరామరణం అనిచ్చన్తిఆదీసు జరామరణం న అనిచ్చం, అనిచ్చసభావానం పన ఖన్ధానం జరామరణత్తా అనిచ్చం నామ జాతం. సఙ్ఖతాదీసుపి ఏసేవ నయో. అన్తరపేయ్యాలే జాతియాపి అనిచ్చాదితాయ ఏసేవ నయో.

జాతిపచ్చయా జరామరణన్తిఆది న విపస్సనావసేన వుత్తం, కేవలం పటిచ్చసముప్పాదస్స ఏకేకఅఙ్గవసేన సఙ్ఖిపిత్వా వవత్థానతో సమ్మసనఞాణం నామ హోతీతి పరియాయేన వుత్తం. న పనేతం కలాపసమ్మసనఞాణం ధమ్మట్ఠితిఞాణమేవ తం హోతీతి. అసతి జాతియాతి లిఙ్గవిపల్లాసో కతో, అసతియా జాతియాతి వుత్తం హోతి. అసతి సఙ్ఖారేసూతి వచనవిపల్లాసో కతో, అసన్తేసు సఙ్ఖారేసూతి వుత్తం హోతి. భవపచ్చయా జాతి, అసతీతిఆది ‘‘భవపచ్చయా జాతి, అసతి భవే నత్థి జాతీ’’తిఆదినా నయేన యోజేతబ్బం.

సమ్మసనఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఉదయబ్బయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౪౯. ఇదాని అనన్తరం వుత్తస్స సమ్మసనఞాణస్స నానానయేహి భావనాథిరకరణేన పారం గన్త్వా ఠితేన అనిచ్చాదితో దిట్ఠే సఙ్ఖారే ఉదయబ్బయేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా అనిచ్చాదితో విపస్సనత్థం వుత్తస్స ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణస్స నిద్దేసే జాతం రూపన్తిఆదీసు సన్తతివసేన యథాసకం పచ్చయేహి నిబ్బత్తం రూపం. తస్స జాతస్స రూపస్స నిబ్బత్తిలక్ఖణం జాతిం ఉప్పాదం అభినవాకారం ఉదయోతి, విపరిణామలక్ఖణం ఖయం భఙ్గం వయోతి, అనుపస్సనా పునప్పునం నిసామనా, ఉదయబ్బయ అనుపస్సనాఞాణన్తి అత్థో. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. జాతిజరామరణవన్తానంయేవ ఉదయబ్బయస్స పరిగ్గహేతబ్బత్తా జాతిజరామరణానం ఉదయబ్బయాభావతో జాతిజరామరణం అనామసిత్వా జాతం చక్ఖు…పే… జాతో భవోతి పేయ్యాలం కతం. సో ఏవం పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం పస్సన్తో ఏవం జానాతి ‘‘ఇమేసం ఖన్ధానం ఉప్పత్తితో పుబ్బే అనుప్పన్నానం రాసి వా నిచయో వా నత్థి, ఉప్పజ్జమానానమ్పి రాసితో వా నిచయతో వా ఆగమనం నామ నత్థి, నిరుజ్ఝమానానమ్పి దిసావిదిసాగమనం నామ నత్థి, నిరుద్ధానమ్పి ఏకస్మిం ఠానే రాసితో నిచయతో నిధానతో అవట్ఠానం నామ నత్థి. యథా పన వీణాయ వాదియమానాయ ఉప్పన్నస్స సద్దస్స నేవ ఉప్పత్తితో పుబ్బే సన్నిచయో అత్థి, న ఉప్పజ్జమానో సన్నిచయతో ఆగతో, న నిరుజ్ఝమానస్స దిసావిదిసాగమనం అత్థి, న నిరుద్ధో కత్థచి సన్నిచితో తిట్ఠతి, అథ ఖో వీణఞ్చ ఉపవీణఞ్చ పురిసస్స చ తజ్జం వాయామం పటిచ్చ అహుత్వా సమ్భోతి, హుత్వా పటివేతి, ఏవం సబ్బేపి రూపారూపినో ధమ్మా అహుత్వా సమ్భోన్తి, హుత్వా పటివేన్తీ’’తి.

౫౦. ఏవం సఙ్ఖేపతో ఉదయబ్బయదస్సనం దస్సేత్వా ఇదాని విత్థారతో దస్సేతుం పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయం పస్సన్తో కతి లక్ఖణాని పస్సతీతిఆదీహి రాసితో గణనం పుచ్ఛిత్వా, పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయం పస్సన్తో పఞ్చవీసతి లక్ఖణాని పస్సతీతిఆదీహి రాసితోవ గణనం విస్సజ్జేత్వా, పున రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సన్తో కతి లక్ఖణాని పస్సతీతిఆదీహి విభాగతో గణనం పుచ్ఛిత్వా రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సన్తో పఞ్చ లక్ఖణాని పస్సతీతిఆదీహి విభాగతో గణనం విస్సజ్జేత్వా, పున రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సన్తో కతమాని పఞ్చ లక్ఖణాని పస్సతీతిఆదీహి లక్ఖణవిభాగం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం.

తత్థ అవిజ్జాసముదయా రూపసముదయోతి ‘‘పురిమకమ్మభవస్మిం మోహో అవిజ్జా’’తి వుత్తాయ అవిజ్జాయ సతి ఇమస్మిం భవే రూపస్స ఉప్పాదో హోతీతి అత్థో. పచ్చయసముదయట్ఠేనాతి పచ్చయస్స ఉప్పన్నభావేనాతి అత్థో. అవిజ్జాతణ్హాకమ్మాని చేత్థ ఇధ పటిసన్ధిహేతుభూతా అతీతపచ్చయా. ఇమేసు చ తీసు గహితేసు సఙ్ఖారుపాదానాని గహితానేవ హోన్తి. ఆహారసముదయాతి పవత్తిపచ్చయేసు కబళీకారాహారస్స బలవత్తా సోయేవ గహితో. తస్మిం పన గహితే పవత్తిహేతుభూతాని ఉతుచిత్తానిపి గహితానేవ హోన్తి. నిబ్బత్తిలక్ఖణన్తి అద్ధాసన్తతిఖణవసేన రూపస్స ఉప్పాదం, ఉప్పాదోయేవ సఙ్ఖతలక్ఖణత్తా లక్ఖణన్తి చ వుత్తో. పఞ్చ లక్ఖణానీతి అవిజ్జా తణ్హా కమ్మాహారా నిబ్బత్తి చాతి ఇమాని పఞ్చ లక్ఖణాని. అవిజ్జాదయోపి హి రూపస్స ఉదయో లక్ఖీయతి ఏతేహీతి లక్ఖణాని. నిబ్బత్తి పన సఙ్ఖతలక్ఖణమేవ, తమ్పి సఙ్ఖతన్తి లక్ఖీయతి ఏతేనాతి లక్ఖణం.

అవిజ్జానిరోధా రూపనిరోధోతి అనాగతభవస్స పచ్చయభూతాయ ఇమస్మిం భవే అవిజ్జాయ అరహత్తమగ్గఞాణేన నిరోధే కతే పచ్చయాభావా అనాగతస్స రూపస్స అనుప్పాదో నిరోధో హోతీతి అత్థో. పచ్చయనిరోధట్ఠేనాతి పచ్చయస్స నిరుద్ధభావేనాతి అత్థో. నిరోధో చేత్థ అనాగతపటిసన్ధిపచ్చయానం ఇధ అవిజ్జాతణ్హాకమ్మానంయేవ నిరోధో. ఆహారనిరోధా రూపనిరోధోతి పవత్తిపచ్చయస్స కబళీకారాహారస్స అభావే తంసముట్ఠానరూపాభావో హోతి. విపరిణామలక్ఖణన్తి అద్ధాసన్తతిఖణవసేన రూపస్స భఙ్గం, భఙ్గోయేవ సఙ్ఖతలక్ఖణత్తా లక్ఖణన్తి వుత్తో. ఇధ పఞ్చ లక్ఖణానీతి అవిజ్జాతణ్హాకమ్మాహారానం అభావనిరోధా చత్తారి, విపరిణామో ఏకన్తి పఞ్చ. ఏస నయో వేదనాక్ఖన్థాదీసు. అయం పన విసేసో – అరూపక్ఖన్ధానం ఉదయబ్బయదస్సనం అద్ధాసన్తతివసేన, న ఖణవసేన. ఫస్సో వేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధానం పవత్తిపచ్చయో, తంనిరోధా చ తేసం నిరోధో. నామరూపం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స పవత్తిపచ్చయో, తంనిరోధా చ తస్స నిరోధోతి.

కేచి పనాహు – ‘‘చతుధా పచ్చయతో ఉదయబ్బయదస్సనే అతీతాదివిభాగం అనామసిత్వావ సబ్బసామఞ్ఞవసేన అవిజ్జాదీహి ఉదేతీతి ఉప్పజ్జమానభావమత్తం గణ్హాతి, న ఉప్పాదం. అవిజ్జాదినిరోధా నిరుజ్జతీతి అనుప్పజ్జమానభావమత్తం గణ్హాతి, న భఙ్గం. ఖణతో ఉదయబ్బయదస్సనే పచ్చుప్పన్నానం ఉప్పాదం భఙ్గం గణ్హాతీ’’తి.

విపస్సమానో పన విపస్సకో పఠమం పచ్చయతో ఉదయబ్బయం మనసికరిత్వా విపస్సనాకాలే అవిజ్జాదికే చతురో ధమ్మే విస్సజ్జేత్వా ఉదయబ్బయవన్తేయేవ ఖన్ధే గహేత్వా తేసం ఉదయబ్బయం పస్సతి, ఏవఞ్చ తస్స విపస్సకస్స ‘‘ఏవం రూపాదీనం ఉదయో, ఏవం వయో, ఏవం రూపాదయో ఉదేన్తి, ఏవం వేన్తీ’’తి పచ్చయతో చ ఖణతో చ విత్థారేన ఉదయబ్బయం పస్సతో ‘‘ఇతి కిర ఇమే ధమ్మా అహుత్వా సమ్భోన్తి, హుత్వా పటివేన్తీ’’తి ఞాణం విసదతరం హోతి, సచ్చపటిచ్చసముప్పాదనయలక్ఖణభేదా పాకటా హోన్తి. యఞ్హి సో అవిజ్జాదిసముదయా ఖన్ధానం సముదయం అవిజ్జాదినిరోధా చ ఖన్ధానం నిరోధం పస్సతి, ఇదమస్స పచ్చయతో ఉదయబ్బయదస్సనం. యం పన నిబ్బత్తిలక్ఖణవిపరిణామలక్ఖణాని పస్సన్తో ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం పస్సతి, ఇదమస్స ఖణతో ఉదయబ్బయదస్సనం. ఉప్పత్తిక్ఖణేయేవ హి నిబ్బత్తిలక్ఖణం, భఙ్గక్ఖణే చ విపరిణామలక్ఖణం.

ఇచ్చస్సేవం పచ్చయతో చేవ ఖణతో చ ద్వేధా ఉదయబ్బయం పస్సతో పచ్చయతో ఉదయదస్సనేన సముదయసచ్చం పాకటం హోతి జనకావబోధతో. ఖణతో ఉదయదస్సనేన దుక్ఖసచ్చం పాకటం హోతి జాతిదుక్ఖావబోధతో. పచ్చయతో వయదస్సనేన నిరోధసచ్చం పాకటం హోతి పచ్చయానుప్పాదేన పచ్చయవతం అనుప్పాదావబోధతో. ఖణతో వయదస్సనేన దుక్ఖసచ్చమేవ పాకటం హోతి మరణదుక్ఖావబోధతో. యఞ్చస్స ఉదయబ్బయదస్సనం, మగ్గోవాయం లోకికోతి మగ్గసచ్చం పాకటం హోతి తత్ర సమ్మోహవిఘాతతో.

పచ్చయతో చస్స ఉదయదస్సనేన అనులోమో పటిచ్చసముప్పాదో పాకటో హోతి ‘‘ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౪; సం. ని. ౨.౨౧; ఉదా. ౧) అవబోధతో. పచ్చయతో వయదస్సనేన పటిలోమో పటిచ్చసముప్పాదో పాకటో హోతి ‘‘ఇమస్స నిరోధా ఇదం నిరుజ్ఝతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౬; సం. ని. ౨.౨౧; ఉదా. ౨) అవబోధతో. ఖణతో పన ఉదయబ్బయదస్సనేన పటిచ్చసముప్పన్నా ధమ్మా పాకటా హోన్తి సఙ్ఖతలక్ఖణావబోధతో. ఉదయబ్బయవన్తో హి సఙ్ఖతా, తే చ పటిచ్చసముప్పన్నాతి.

పచ్చయతో చస్స ఉదయదస్సనేన ఏకత్తనయో పాకటో హోతి హేతుఫలసమ్బన్ధేన సన్తానస్స అనుపచ్ఛేదావబోధతో. అథ సుట్ఠుతరం ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం పజహతి. ఖణతో ఉదయదస్సనేన నానత్తనయో పాకటో హోతి నవనవానం ఉప్పాదావబోధతో. అథ సుట్ఠుతరం సస్సతదిట్ఠిం పజహతి. పచ్చయతో చస్స ఉదయబ్బయదస్సనేన అబ్యాపారనయో పాకటో హోతి ధమ్మానం అవసవత్తిభావావబోధతో. అథ సుట్ఠుతరం అత్తదిట్ఠిం పజహతి. పచ్చయతో పన ఉదయదస్సనేన ఏవంధమ్మతానయో పాకటో హోతి పచ్చయానురూపేన ఫలస్సుప్పాదావబోధతో. అథ సుట్ఠుతరం అకిరియదిట్ఠిం పజహతి.

పచ్చయతో చస్స ఉదయదస్సనేన అనత్తలక్ఖణం పాకటం హోతి ధమ్మానం నిరీహకత్తపచ్చయపటిబద్ధవుత్తితావబోధతో. ఖణతో ఉదయబ్బయదస్సనేన అనిచ్చలక్ఖణం పాకటం హోతి హుత్వా అభావావబోధతో, పుబ్బన్తాపరన్తవివేకావబోధతో చ. దుక్ఖలక్ఖణమ్పి పాకటం హోతి ఉదయబ్బయేహి పటిపీళనావబోధతో. సభావలక్ఖణమ్పి పాకటం హోతి ఉదయబ్బయపరిచ్ఛిన్నావబోధతో. సభావలక్ఖణే సఙ్ఖతలక్ఖణస్స తావకాలికత్తమ్పి పాకటం హోతి, ఉదయక్ఖణే వయస్స, వయక్ఖణే చ ఉదయస్స అభావావబోధతోతి.

తస్సేవం పాకటీభూతసచ్చపటిచ్చసముప్పాదనయలక్ఖణభేదస్స ‘‘ఏవం కిర నామిమే ధమ్మా అనుప్పన్నపుబ్బా ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా నిరుజ్ఝన్తీ’’తి నిచ్చనవావ హుత్వా సఙ్ఖారా ఉపట్ఠహన్తి. న కేవలఞ్చ నిచ్చనవావ, సూరియుగ్గమనే ఉస్సావబిన్దు వియ ఉదకపుబ్బుళో వియ ఉదకే దణ్డరాజి వియ ఆరగ్గే సాసపో వియ విజ్జుప్పాదో వియ చ పరిత్తట్ఠాయినో మాయామరీచిసుపినన్తఅలాతచక్కగన్ధబ్బనగరఫేణకదలిఆదయో వియ అసారా నిస్సారాతి చాపి ఉపట్ఠహన్తి. ఏత్తావతా తేన ‘‘వయధమ్మమేవ ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నఞ్చ వయం ఉపేతీ’’తి ఇమినా ఆకారేన సమపఞ్ఞాస లక్ఖణాని పటివిజ్ఝిత్వా ఠితం ఉదయబ్బయానుపస్సనా నామ పఠమం తరుణవిపస్సనాఞాణం అధిగతం హోతి, యస్సాధిగమా ‘‘ఆరద్ధవిపస్సకో’’తి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. ఇమస్మిం ఞాణే ఠితస్స ఓభాసాదయో దస విపస్సనూపక్కిలేసా ఉప్పజ్జన్తి, యేసం ఉప్పత్తియా అకుసలో యోగావచరో తేసు మగ్గఞాణసఞ్ఞీ హుత్వా అమగ్గమేవ ‘‘మగ్గో’’తి గణ్హాతి, ఉపక్కిలేసజటాజటితో చ హోతి. కుసలో పన యోగావచరో తేసు విపస్సనం ఆరోపేన్తో ఉపక్కిలేసజటం విజటేత్వా ‘‘ఏతే ధమ్మా న మగ్గో, ఉపక్కిలేసవిముత్తం పన వీథిపటిపన్నం విపస్సనాఞాణం మగ్గో’’తి మగ్గఞ్చ అమగ్గఞ్చ వవత్థపేతి. తస్సేవం మగ్గఞ్చ అమగ్గఞ్చ ఞత్వా ఠితం ఞాణం మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధి నామ.

ఏత్తావతా చ పన తేన చతున్నం సచ్చానం వవత్థానం కతం హోతి. కథం? నామరూపపరిగ్గహే సతి పచ్చయపరిగ్గహసమ్భవతో ధమ్మట్ఠితిఞాణవచనేనేవ వుత్తేన దిట్ఠివిసుద్ధిసఙ్ఖాతేన నామరూపవవత్థాపనేన దుక్ఖసచ్చస్స వవత్థానం కతం హోతి, కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధిసఙ్ఖాతేన పచ్చయపరిగ్గహణేన సముదయసచ్చస్స వవత్థానం, ఉదయబ్బయానుపస్సనేన చ ఖణతో ఉదయబ్బయదస్సనేన దుక్ఖసచ్చస్స వవత్థానం కతం, పచ్చయతో ఉదయదస్సనేన సముదయసచ్చస్స వవత్థానం, పచ్చయతో వయదస్సనేన నిరోధసచ్చస్స వవత్థానం, యఞ్చస్స ఉదయబ్బయదస్సనం, మగ్గోవాయం లోకికోతి తత్ర సమ్మోహవిఘాతతో ఇమిస్సఞ్చ మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధియం విపస్సతో సమ్మా మగ్గస్స అవధారణేన మగ్గసచ్చస్స వవత్థానం కతం. ఏవం లోకియేన తావ ఞాణేన చతున్నం సచ్చానం వవత్థానం కతం హోతీతి.

ఉదయబ్బయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. భఙ్గానుపస్సనాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౫౧. సో ఉదయబ్బయానుపస్సనాయం ఠితో యోగావచరో మగ్గామగ్గవవత్థాపనేన ఉపక్కిలేసవిముత్తం వీథిపటిపన్నం ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం ‘‘మగ్గో’’తి ఞత్వా తిలక్ఖణసల్లక్ఖణేన తస్సేవ మగ్గస్స సువిసదకరణత్థం పున ఉదయబ్బయానుపస్సనం ఆరభిత్వా ఉదయబ్బయేన పరిచ్ఛిన్నే సఙ్ఖారే అనిచ్చాదితో విపస్సతి. ఏవం తస్స తం ఞాణం తిక్ఖం హుత్వా వహతి, సఙ్ఖారా లహుం ఉపట్ఠహన్తి, ఞాణే తిక్ఖే వహన్తే సఙ్ఖారేసు లహుం ఉపట్ఠహన్తేసు ఉప్పాదం అతిక్కమిత్వా భఙ్గే ఏవ సతి సన్తిట్ఠతి. నిరోధాధిముత్తత్తా వా ఉదయం పహాయ భఙ్గేయేవ సతిం ఉపట్ఠపేతి. ఏతస్మిం ఠానే భఙ్గానుపస్సనాఞాణం ఉప్పజ్జతి. ఇదాని తస్స ఞాణస్స నిద్దేసే రూపారమ్మణతా చిత్తం ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జతీతి రూపారమ్మణం చిత్తం ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జతి. అథ వా రూపారమ్మణభావే చిత్తం ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జతీతి అత్థో. తం ఆరమ్మణం పటిసఙ్ఖాతి తం రూపారమ్మణం పటిసఙ్ఖాయ జానిత్వా, ఖయతో వయతో దిస్వాతి అత్థో. తస్స చిత్తస్స భఙ్గం అనుపస్సతీతి యేన చిత్తేన తం రూపారమ్మణం ఖయతో వయతో దిట్ఠం, తస్స చిత్తస్స అపరేన చిత్తేన భఙ్గం అనుపస్సతీతి అత్థో. తేనాహు పోరాణా – ‘‘ఞాతఞ్చ ఞాణఞ్చ ఉభో విపస్సతీ’’తి. చిత్తన్తి చేత్థ ససమ్పయుత్తచిత్తం అధిప్పేతం.

అనుపస్సతీతి అను అను పస్సతి, అనేకేహి ఆకారేహి పునప్పునం పస్సతీతి అత్థో. తేనాహ అనుపస్సతీతి కథం అనుపస్సతి, అనిచ్చతో అనుపస్సతీతిఆది. తత్థ యస్మా భఙ్గో నామ అనిచ్చతాయ పరమా కోటి, తస్మా భఙ్గానుపస్సకో యోగావచరో సబ్బం రూపగతం అనిచ్చతో అనుపస్సతి, నో నిచ్చతో. తతో అనిచ్చస్స దుక్ఖత్తా, దుక్ఖస్స చ అనత్తత్తా, తదేవ దుక్ఖతో అనుపస్సతి, నో సుఖతో. అనత్తతో అనుపస్సతి, నో అత్తతో. యస్మా పన యం అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా, న తం అభినన్దితబ్బం. యఞ్చ న అభినన్దితబ్బం, న తత్థ రజ్జితబ్బం. తస్మా ఏస తస్మిం భఙ్గానుపస్సనానుసారేన ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా’’తి దిట్ఠే రూపగతే నిబ్బిన్దతి, నో నన్దతి. విరజ్జతి, నో రజ్జతి. సో ఏవం విరజ్జన్తో లోకికేనేవ తావ ఞాణేన రాగం నిరోధేతి, నో సముదేతి, సముదయం న కరోతీతి అత్థో. అథ వా సో ఏవం విరత్తో యథా దిట్ఠం రూపగతం, తథా అదిట్ఠమ్పి అన్వయఞాణవసేన నిరోధేతి, నో సముదేతి. నిరోధతోవ మనసి కరోతి, నిరోధమేవస్స పస్సతి, నో సముదయన్తి అత్థో. సో ఏవం పటిపన్నో పటినిస్సజ్జతి, నో ఆదియతి. కిం వుత్తం హోతి? అయమ్పి హి అనిచ్చాదిఅనుపస్సనా తదఙ్గవసేన సద్ధిం ఖన్ధాభిసఙ్ఖారేహి కిలేసానం పరిచ్చజనతో, సఙ్ఖతదోసదస్సనేన చ తబ్బిపరీతే నిబ్బానే తన్నిన్నతాయ పక్ఖన్దనతో పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చేవ పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గో చాతి వుచ్చతి. తస్మా తాయ సమన్నాగతో భిక్ఖు యథావుత్తేన నయేన కిలేసే చ పరిచ్చజతి, నిబ్బానే చ పక్ఖన్దతి. నాపి నిబ్బత్తనవసేన కిలేసే ఆదియతి, న అదోసదస్సితావసేన సఙ్ఖతారమ్మణం. తేన వుచ్చతి పటినిస్సజ్జతి, నో ఆదియతీతి.

౫౨. ఇదానిస్స తేహి ఞాణేహి యేసం ధమ్మానం పహానం హోతి, తం దస్సేతుం అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతీతిఆది వుత్తం. తత్థ నన్దిన్తి సప్పీతికం తణ్హం. రాగన్తి సేసం తణ్హం. సముదయన్తి రాగస్స ఉప్పత్తిం. అథ వా రూపగతస్స ఉదయం. ఆదానన్తి నిబ్బత్తనవసేన కిలేసానం ఆదానం. వేదనారమ్మణతాతిఆదీని ఇధ చ హేట్ఠా చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

గాథాసు పన వత్థుసఙ్కమనాతి రూపాదీసు ఏకేకస్స భఙ్గం దిస్వా పున యేన చిత్తేన భఙ్గో దిట్ఠో, తస్సాపి భఙ్గదస్సనవసేన పురిమవత్థుతో అఞ్ఞవత్థుసఙ్కమనా. పఞ్ఞాయ చ వివట్టనాతి ఉదయం పహాయ వయే సన్తిట్ఠనా. ఆవజ్జనా బలఞ్చేవాతి రూపాదీసు ఏకేకస్స భఙ్గం దిస్వా పున భఙ్గారమ్మణస్స చిత్తస్స భఙ్గదస్సనత్థం అనన్తరమేవ ఆవజ్జనసమత్థతా. పటిసఙ్ఖా విపస్సనాతి ఏసా ఆరమ్మణపటిసఙ్ఖా భఙ్గానుపస్సనా నామ. ఆరమ్మణఅన్వయేన ఉభో ఏకవవత్థనాతి పచ్చక్ఖతో దిట్ఠస్స ఆరమ్మణస్స అన్వయేన అనుగమనేన యథా ఇదం, తథా అతీతేపి సఙ్ఖారగతం భిజ్జి, అనాగతేపి భిజ్జిస్సతీతి ఏవం ఉభిన్నం ఏకసభావేనేవ వవత్థాపనన్తి అత్థో. వుత్తమ్పి చేతం పోరాణేహి –

‘‘సంవిజ్జమానమ్హి విసుద్ధదస్సనో, తదన్వయం నేతి అతీతనాగతే;

సబ్బేపి సఙ్ఖారగతా పలోకినో, ఉస్సావబిన్దూ సూరియేవ ఉగ్గతే’’తి.

నిరోధే అధిముత్తతాతి ఏవం ఉభిన్నం భఙ్గవసేన ఏకవవత్థానం కత్వా తస్మింయేవ భఙ్గసఙ్ఖాతే నిరోధే అధిముత్తతా తగ్గరుతా తన్నిన్నతా తప్పోణతా తప్పబ్భారతాతి అత్థో. వయలక్ఖణవిపస్సనాతి ఏసా వయలక్ఖణవిపస్సనా నామాతి వుత్తం హోతి. ఆరమ్మణఞ్చ పటిసఙ్ఖాతి పురిమఞ్చ రూపాదిఆరమ్మణం జానిత్వా. భఙ్గఞ్చ అనుపస్సతీతి తస్సారమ్మణస్స భఙ్గం దిస్వా తదారమ్మణస్స చిత్తస్స చ భఙ్గం అనుపస్సతి. సుఞ్ఞతో చ ఉపట్ఠానన్తి తస్సేవం భఙ్గమనుపస్సతో ‘‘సఙ్ఖారావ భిజ్జన్తి, తేసం భేదో మరణం, న అఞ్ఞో కోచి అత్థీ’’తి సుఞ్ఞతో ఉపట్ఠానం ఇజ్ఝతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ఖన్ధా నిరుజ్ఝన్తి న చత్థి అఞ్ఞో, ఖన్ధాన భేదో మరణన్తి వుచ్చతి;

తేసం ఖయం పస్సతి అప్పమత్తో, మణింవ విజ్ఝం వజిరేన యోనిసో’’తి.

అధిపఞ్ఞా విపస్సనాతి యా చ ఆరమ్మణపటిసఙ్ఖా, యా చ భఙ్గానుపస్సనా, యఞ్చ సుఞ్ఞతో ఉపట్ఠానం, అయం అధిపఞ్ఞా విపస్సనా నామాతి వుత్తం హోతి. కుసలో తీసు అనుపస్సనాసూతి అనిచ్చానుపస్సనాదీసు తీసు ఛేకో భిక్ఖు. చతస్సో చ విపస్సనాసూతి నిబ్బిదాదీసు చ చతూసు విపస్సనాసు. తయో ఉపట్ఠానే కుసలతాతి ఖయతో వయతో సుఞ్ఞతోతి ఇమస్మిఞ్చ తివిధే ఉపట్ఠానే కుసలతాయ. నానాదిట్ఠీసు న కమ్పతీతి సస్సతదిట్ఠిఆదీసు నానప్పకారాసు దిట్ఠీసు న వేధతి. సో ఏవం అవేధమానో ‘‘అనిరుద్ధమేవ నిరుజ్ఝతి, అభిన్నమేవ భిజ్జతీ’’తి పవత్తమనసికారో దుబ్బలభాజనస్స వియ భిజ్జమానస్స, సుఖుమరజస్సేవ విప్పకిరియమానస్స, తిలానం వియ భజ్జియమానానం సబ్బసఙ్ఖారానం ఉప్పాదట్ఠితిపవత్తనిమిత్తం విస్సజ్జేత్వా భేదమేవ పస్సతి. సో యథా నామ చక్ఖుమా పురిసో పోక్ఖరణీతీరే వా నదీతీరే వా ఠితో థూలఫుసితకే దేవే వస్సన్తే ఉదకపిట్ఠే మహన్తమహన్తాని ఉదకపుబ్బుళాని ఉప్పజ్జిత్వా ఉప్పజ్జిత్వా సీఘం సీఘం భిజ్జమానాని పస్సేయ్య, ఏవమేవ సబ్బే సఙ్ఖారా భిజ్జన్తి భిజ్జన్తీతి పస్సతి. ఏవరూపఞ్హి యోగావచరం సన్ధాయ వుత్తం భగవతా –

‘‘యథా పుబ్బుళకం పస్సే, యథా పస్సే మరీచికం;

ఏవం లోకం అవేక్ఖన్తం, మచ్చురాజా న పస్సతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౭౦);

తస్సేవం ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా భిజ్జన్తి భిజ్జన్తీ’’తి అభిణ్హం పస్సతో అట్ఠానిసంసపరివారం భఙ్గానుపస్సనాఞాణం బలప్పత్తం హోతి. తత్రిమే అట్ఠానిసంసా – భవదిట్ఠిప్పహానం, జీవితనికన్తిపరిచ్చాగో, సదాయుత్తపయుత్తతా, విసుద్ధాజీవితా, ఉస్సుక్కప్పహానం, విగతభయతా, ఖన్తిసోరచ్చపటిలాభో, అరతిరతిసహనతాతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ఇమాని అట్ఠగ్గుణముత్తమాని, దిస్వా తహిం సమ్మసతీ పునప్పునం;

ఆదిత్తచేలస్సిరసూపమో ముని, భఙ్గానుపస్సీ అమతస్స పత్తియా’’తి.

భఙ్గానుపస్సనాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. ఆదీనవఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౫౩. ఆదీనవఞాణనిద్దేసే ఉప్పాదోతి పురిమకమ్మపచ్చయా ఇధ ఉప్పత్తి. పవత్తన్తి తథాఉప్పన్నస్స పవత్తి. నిమిత్తన్తి సబ్బమ్పి సఙ్ఖారనిమిత్తం. ఆయూహనాతి ఆయతిం పటిసన్ధిహేతుభూతం కమ్మం. పటిసన్ధీతి ఆయతిం ఉప్పత్తి. గతీతి యాయ గతియా సా పటిసన్ధి హోతి. నిబ్బత్తీతి ఖన్ధానం నిబ్బత్తనం. ఉపపత్తీతి ‘‘సమాపన్నస్స వా ఉపపన్నస్స వా’’తి (ధ. స. ౧౨౮౯) ఏవం వుత్తా విపాకప్పవత్తి. జాతీతి జరాదీనం పచ్చయభూతా భవపచ్చయా జాతి. నిప్పరియాయతో తత్థ తత్థ నిబ్బత్తమానానం సత్తానం యే యే ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తేసం పఠమపాతుభావో జాతి. జరాతి ఖణ్డిచ్చాదిసమ్మతో సన్తతియం ఏకభవపరియాపన్నఖన్ధసన్తానస్స పురాణభావో. సోకోతి ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స చిత్తసన్తాపో. పరిదేవోతి ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స వచీపలాపో. ఉపాయాసోతి భుసో ఆయాసో, ఞాతిబ్యసనాదీహి ఫుట్ఠస్స అధిమత్తచేతోదుక్ఖప్పభావితో దోసోయేవ. ఏత్థ చ ఉప్పాదాదయో పఞ్చేవ ఆదీనవఞాణస్స వత్థువసేన వుత్తా, సేసా తేసం వేవచనవసేన. ‘‘నిబ్బత్తి జాతీ’’తి ఇదఞ్హి ద్వయం ఉప్పాదస్స చేవ పటిసన్ధియా చ వేవచనం, ‘‘గతి ఉపపత్తీ’’తి ఇదం ద్వయం పవత్తస్స, జరాదయో నిమిత్తస్సాతి. తేనాహ –

‘‘ఉప్పాదఞ్చ పవత్తఞ్చ, నిమిత్తం దుక్ఖన్తి పస్సతి;

ఆయూహనం పటిసన్ధిం, ఞాణం ఆదీనవే ఇద’’న్తి. చ

‘‘ఇదం ఆదీనవే ఞాణం, పఞ్చఠానేసు జాయతీ’’తి. చ

సబ్బపదేసు చ భయన్తి ఇచ్చేతస్స వచనస్స భయం ఇతీతి పదచ్ఛేదో. భయన్తి పీళాయోగతో సప్పటిభయతాయ భయం. ఇతీతి భయతుపట్ఠానస్స కారణనిద్దేసో.

అనుప్పాదో ఖేమన్తి సన్తిపదే ఞాణన్తిఆది పన ఆదీనవఞాణస్స పటిపక్ఖఞాణదస్సనత్థం వుత్తం. భయతుపట్ఠానేన వా ఆదీనవం దిస్వా ఉబ్బిగ్గహదయానం అభయమ్పి అత్థి ఖేమం నిరాదీనవన్తి అస్సాసజననత్థమ్పి ఏతం వుత్తం. యస్మా వా యస్స ఉప్పాదాదయో భయతో సూపట్ఠితా హోన్తి, తస్స తప్పటిపక్ఖనిన్నం చిత్తం హోతి, తస్మా భయతుపట్ఠానవసేన సిద్ధస్స ఆదీనవఞాణస్స ఆనిసంసదస్సనత్థమ్పేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అనుప్పాదో అప్పవత్తన్తిఆది నిబ్బానమేవ. సన్తిపదేతి సన్తికోట్ఠాసే, నిబ్బానేతి అత్థో. అనుస్సవవసేనాపి హి సన్తిపదన్తి నామమత్తం గహేత్వా ఉప్పన్నం ఞాణమ్పి ‘‘సన్తిపదే ఞాణ’’న్తి వుత్తం.

ఉప్పాదో భయం, అనుప్పాదో ఖేమన్తిఆది విపక్ఖపటిపక్ఖవసేన ఉభయం సమాసేత్వా ఉప్పజ్జమానం ఞాణం గహేత్వా వుత్తం. ఏత్థ చ యం భయం, తం యస్మా నియమతో దుక్ఖం. యఞ్చ దుక్ఖం, తం వట్టామిసలోకామిసకిలేసామిసేహి అవిప్పముత్తత్తా సామిసమేవ. యఞ్చ సామిసం, తం సఙ్ఖారమత్తమేవ. తస్మా ఉప్పాదో దుక్ఖన్తి భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞా ఆదీనవే ఞాణన్తిఆది వుత్తం. ఏవం సన్తేపి భయాకారేన దుక్ఖాకారేన సామిసాకారేన సఙ్ఖారాకారేనాతి ఏవం ఆకారనానత్తతో పవత్తివసేనేత్థ నానత్తం వేదితబ్బం. ఉప్పాదో భయం, దుక్ఖం, సామిసం, సఙ్ఖారా చాతి ఉప్పాదాదిలిఙ్గమనపేక్ఖిత్వా ‘‘నేతం ఖో సరణం ఖేమం, నేతం సరణముత్తమ’’న్తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౮౯) వియ అత్తనో లిఙ్గాపేక్ఖమేవ వుత్తం. సఙ్ఖారాతి చ ఏకత్తమనపేక్ఖిత్వా ‘‘అప్పచ్చయా ధమ్మా, అసఙ్ఖతా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. దుకమాతికా ౭-౮) వియ బహువచనం కతం, ఉప్పాదాదీనం వా సఙ్ఖారేకదేసత్తా ‘‘ఉత్తరే పఞ్చాలా, దక్ఖిణే పఞ్చాలా’’తిఆదీసు వియ బహున్నం ఏకదేసేపి బహువచనం కతన్తి వేదితబ్బం. ఖేమం సుఖం నిరామిసం నిబ్బానన్తి నిబ్బానమేవ వుత్తాకారానం పటిపక్ఖవసేన చతుధా వుత్తం. దస ఞాణే పజానాతీతి ఆదీనవే ఞాణం పజానన్తో ఉప్పాదాదివత్థుకాని పఞ్చ, అనుప్పాదాదివత్థుకాని పఞ్చాతి దస ఞాణే పజానాతి పటివిజ్ఝతి సచ్ఛికరోతి. ద్విన్నం ఞాణానం కుసలతాతి ఆదీనవఞాణస్స చేవ సన్తిపదఞాణస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం ఞాణానం కుసలతాయ. నానాదిట్ఠీసు న కమ్పతీతి పరమదిట్ఠధమ్మనిబ్బానాదివసేన పవత్తాసు దిట్ఠీసు న వేధతీతి.

ఆదీనవఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౫౪. సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణనిద్దేసే ఉప్పాదాదీని వుత్తత్థానేవ. దుక్ఖన్తి భయన్తి సామిసన్తి సఙ్ఖారాతి ఉప్పాదాదిముఞ్చనఞాణస్స కారణవచనాని. ఏవఞ్చ లక్ఖణతో సఙ్ఖారుపేక్ఖం దస్సేత్వా ఇదాని అత్థతో దస్సేతుం ఉప్పాదో సఙ్ఖారా, తే సఙ్ఖారే అజ్ఝుపేక్ఖతీతి సఙ్ఖారుపేక్ఖాతిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్ఖారే అజ్ఝుపేక్ఖతీతి తస్స ఆరద్ధవిపస్సకస్స విపస్సనాఞాణేన లక్ఖణత్తయస్స దిట్ఠత్తా లక్ఖణవిచిననే పహీనబ్యాపారస్స ఆదిత్తే వియ తయో భవే పస్సతో సఙ్ఖారగ్గహణే మజ్ఝత్తస్స తం విపస్సనాఞాణం తే సఙ్ఖారే విసేసేన చ ఇక్ఖతి, గహణేన వజ్జితఞ్చ హుత్వా ఇక్ఖతి ఓలోకేతీతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా నామాతి అత్థో. యథా లోకే విసేసేన జయన్తో అధిజయతీతి, అన్నేన వజ్జితో వసన్తో ఉపవసతీతి వుచ్చతి. పున సఙ్ఖారే అనిచ్చాదితో విపస్సిత్వా గహణే మజ్ఝత్తభావసణ్ఠితం సఙ్ఖారుపేక్ఖమ్పి అనిచ్చాదితో విపస్సిత్వా తస్సాపి సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ గహణే మజ్ఝత్తాకారసణ్ఠితాయ సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ సబ్భావతో యే చ సఙ్ఖారా యా చ ఉపేక్ఖాతిఆది వుత్తం.

౫౫. ఇదాని సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ చిత్తాభినీహారభేదం దస్సేతుం కతిహాకారేహీతిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్ఖారుపేక్ఖాయాతి భుమ్మవచనం. చిత్తస్స అభినీహారోతి సఙ్ఖారుపేక్ఖాలాభినో తతో అఞ్ఞస్స చిత్తస్స సఙ్ఖారుపేక్ఖాభిముఖం కత్వా భుసం హరణం. అభిముఖత్థో హి ఏత్థ అభిసద్దో, భుసత్థో నీసద్దో. కతిహాకారేహీతి పుచ్ఛితం పుచ్ఛం అట్ఠహాకారేహీతి విస్సజ్జేత్వా దుతియపుచ్ఛావిస్సజ్జనేనేవ తే అట్ఠాకారే దస్సేతుకామో తే అదస్సేత్వావ పుథుజ్జనస్స కతిహాకారేహీతిఆది పుచ్ఛం అకాసి. పుథుజ్జనస్సాతి ఏత్థ పన –

దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనోతి.

తత్థ యస్స ఖన్ధధాతుఆయతనాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాసవనధారణపచ్చవేక్ఖణాదీని నత్థి, అయం అన్ధపుథుజ్జనో. యస్స తాని అత్థి, సో కల్యాణపుథుజ్జనో. దువిధోపి పనేస –

పుథూనం జననాదీహి, కారణేహి పుథుజ్జనో;

పుథుజ్జనన్తోగధత్తా, పుథువాయం జనో ఇతి.

సో హి పుథూనం నానప్పకారానం కిలేసాదీనం జననాదీహి కారణేహి పుథుజ్జనో. యథాహ – ‘‘పుథు కిలేసే జనేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు అవిహతసక్కాయదిట్ఠికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సత్థారానం ముఖుల్లోకికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సబ్బగతీహి అవుట్ఠితాతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాభిసఙ్ఖారే అభిసఙ్ఖరోన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాఓఘేహి వుయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాసన్తాపేహి సన్తప్పేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాపరిళాహేహి పరిడయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చసు కామగుణేసు రత్తా గిద్ధా గధితా ముచ్ఛితా అజ్ఝోసన్నా లగ్గా లగ్గితా పలిబుద్ధాతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చహి నీవరణేహి ఆవుతా నివుతా ఓవుతా పిహితా పటిచ్ఛన్నా పటికుజ్జితాతి పుథుజ్జనా’’తి (మహాని. ౯౪). పుథూనం వా గణనపథాతీతానం అరియధమ్మపరమ్ముఖానం నీచధమ్మసమాచారానం జనానం అన్తోగధత్తాపి పుథుజ్జనా, పుథు వా అయం విసుంయేవ సఙ్ఖం గతో, విసంసట్ఠో సీలసుతాదిగుణయుత్తేహి అరియేహి జనోతిపి పుథుజ్జనో. తేసు కల్యాణపుథుజ్జనో ఇధాధిప్పేతో ఇతరస్స భావనాయ ఏవ అభావా.

సేక్ఖస్సాతి ఏత్థ సత్త సేక్ఖా సోతాపత్తిమగ్గఫలసకదాగామిమగ్గఫలఅనాగామిమగ్గఫలఅరహత్తమగ్గట్ఠా. తే హి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖన్తీతి సేక్ఖా. తేసు సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఫలట్ఠా తయో ఇధాధిప్పేతా మగ్గట్ఠానం సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ చిత్తాభినీహారాభావా.

వీతరాగస్సాతి ఏత్థ సముచ్ఛేదవిగమేన విగతో రాగో అస్సాతి వీతరాగో. అరహతో ఏతం అధివచనం. తీసుపి పదేసు జాతిగ్గహణేన ఏకవచనం కతం.

సఙ్ఖారుపేక్ఖం అభినన్దతీతి తస్మిం ఉపేక్ఖావిహారే ఫాసువిహారసఞ్ఞం పటిలభిత్వా ఫాసువిహారనికన్తియా సఙ్ఖారుపేక్ఖాభిముఖో హుత్వా నన్దతి, సప్పీతికం తణ్హం ఉప్పాదేతీతి అత్థో. విపస్సతీతి సోతాపత్తిమగ్గపటిలాభత్థం అనిచ్చాదివసేన వివిధా పస్సతి, సేక్ఖో ఉపరిమగ్గత్థం, వీతరాగో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థం విపస్సతి. పటిసఙ్ఖాయాతి అనిచ్చాదివసేనేవ ఉపపరిక్ఖిత్వా. యస్మా పన సోతాపన్నాదయో అరియా సకం సకం ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జమానా ఉదయబ్బయఞాణాదీహి నవహి విపస్సనాఞాణేహి అవిపస్సిత్వా సమాపజ్జితుం న సక్కోన్తి, తస్మా పటిసఙ్ఖాయ వా ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జతీతి వుత్తం.

ఫలసమాపత్తియా పవత్తిదస్సనత్థం పన తేసం ఇదం పఞ్హకమ్మం – కా ఫలసమాపత్తి? కే తం సమాపజ్జన్తి? కే న సమాపజ్జన్తి? కస్మా సమాపజ్జన్తి? కథఞ్చస్సా సమాపజ్జనం హోతి? కథం ఠానం? కథం వుట్ఠానం? కిం ఫలస్స అనన్తరం? కస్స చ ఫలం అనన్తరన్తి?

తత్థ కా ఫలసమాపత్తీతి? యా అరియఫలస్స నిరోధే అప్పనా.

కే తం సమాపజ్జన్తి? కే న సమాపజ్జన్తీతి? సబ్బేపి పుథుజ్జనా న సమాపజ్జన్తి. కస్మా? అనధిగతత్తా. అరియా పన సబ్బేపి సమాపజ్జన్తి. కస్మా? అధిగతత్తా. ఉపరిమా పన హేట్ఠిమం న సమాపజ్జన్తి పుగ్గలన్తరభావూపగమనేన పటిప్పస్సద్ధత్తా, హేట్ఠిమా చ ఉపరిమం అనధిగతత్తా. అత్తనో అత్తనోయేవ పన ఫలం సబ్బేపి సమాపజ్జన్తీతి ఇదమేత్థ సన్నిట్ఠానం.

కేచి పన ‘‘సోతాపన్నసకదాగామినోపి న సమాపజ్జన్తి, ఉపరిమా ద్వేయేవ సమాపజ్జన్తీ’’తి వదన్తి. ఇదఞ్చ నేసం కారణం – ఏతే హి సమాధిస్మిం పరిపూరకారినోతి. తం పుథుజ్జనస్సాపి అత్తనా పటిలద్ధం లోకియసమాధిం సమాపజ్జనతో అకారణమేవ. కిఞ్చేత్థ కారణాకారణచిన్తాయ. నను ఇధేవ పాళియం ‘‘కతమే దస సఙ్ఖారుపేక్ఖా విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తి, కతమే దస గోత్రభుధమ్మా విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తీ’’తి (పటి. మ. ౧.౬౦) ఇమేసం పఞ్హానం విస్సజ్జనే ‘‘సోతాపత్తిఫలసమాపత్తత్థాయ సకదాగామిఫలసమాపత్తత్థాయా’’తి (పటి. మ. ౧.౬౦) విసుం విసుం వుత్తా. తస్మా సబ్బేపి అరియా అత్తనో అత్తనో ఫలం సమాపజ్జన్తీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

కస్మా సమాపజ్జన్తీతి? దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థం. యథా హి రాజానో రజ్జసుఖం, దేవతా దిబ్బసుఖమనుభవన్తి, ఏవం అరియా ‘‘లోకుత్తరసుఖం అనుభవిస్సామా’’తి అద్ధానపరిచ్ఛేదం కత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జన్తి.

కథఞ్చస్సా సమాపజ్జనం హోతి, కథం ఠానం, కథం వుట్ఠానన్తి? ద్వీహి తావ ఆకారేహి అస్సా సమాపజ్జనం హోతి నిబ్బానతో అఞ్ఞస్స ఆరమ్మణస్స అమనసికారా, నిబ్బానస్స చ మనసికారా. యథాహ – ‘‘ద్వే ఖో, ఆవుసో, పచ్చయా అనిమిత్తాయ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా సబ్బనిమిత్తానఞ్చ అమనసికారో, అనిమిత్తాయ చ ధాతుయా మనసికారో’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౮). అయం పనేత్థ సమాపజ్జనక్కమో – ఫలసమాపత్తత్థికేన హి అరియసావకేన రహోగతేన పటిసల్లీనేన ఉదయబ్బయాదివసేన సఙ్ఖారా విపస్సితబ్బా. తస్స పవత్తానుపుబ్బవిపస్సనస్స సఙ్ఖారారమ్మణగోత్రభుఞాణానన్తరం ఫలసమాపత్తివసేన నిరోధే చిత్తం అప్పేతి. ఫలసమాపత్తినిన్నతాయ చేత్థ సేక్ఖస్సాపి ఫలమేవ ఉప్పజ్జతి, న మగ్గో. యే పన వదన్తి ‘‘సోతాపన్నో ‘ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జిస్సామీ’తి విపస్సనం పట్ఠపేత్వా సకదాగామీ హోతి, సకదాగామీ చ అనాగామీ’’తి. తే వత్తబ్బా ‘‘ఏవం సతి అనాగామీ అరహా భవిస్సతి, అరహా పచ్చేకబుద్ధో, పచ్చేకబుద్ధో చ బుద్ధో’’తి.

తస్మా న కిఞ్చి ఏతం, పాళివసేనేవ చ పటిక్ఖిత్తన్తిపి న గహేతబ్బం. ఇదమేవ పన గహేతబ్బం. సేక్ఖస్సాపి ఫలమేవ ఉప్పజ్జతి, న మగ్గో. ఫలఞ్చస్స సచే అనేన పఠమజ్ఝానికో మగ్గో అధిగతో హోతి, పఠమజ్ఝానికమేవ ఉప్పజ్జతి, సచే దుతియాదీసు అఞ్ఞతరజ్ఝానికో, దుతియాదీసు అఞ్ఞతరజ్ఝానికమేవాతి ఏవం తావస్సా సమాపజ్జనం హోతి.

‘‘తయో ఖో, ఆవుసో, పచ్చయా అనిమిత్తాయ చేతోవిముత్తియా ఠితియా సబ్బనిమిత్తానఞ్చ అమనసికారో, అనిమిత్తాయ చ ధాతుయా మనసికారో, పుబ్బే చ అభిసఙ్ఖారో’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౮) వచనతో పనస్సా తీహాకారేహి ఠానం హోతి. తత్థ పుబ్బే చ అభిసఙ్ఖారోతి సమాపత్తితో పుబ్బే కాలపరిచ్ఛేదో. ‘‘అసుకస్మిం నామ కాలే వుట్ఠహిస్సామీ’’తి పరిచ్ఛిన్నత్తా హిస్సా యావ సో కాలో నాగచ్ఛతి, తావ ఠానం హోతి. ఏవమస్స ఠానం హోతి.

‘‘ద్వే ఖో, ఆవుసో, పచ్చయా అనిమిత్తాయ చేతోవిముత్తియా వుట్ఠానాయ సబ్బనిమిత్తానఞ్చ మనసికారో, అనిమిత్తాయ చ ధాతుయా అమనసికారో’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౮) వచనతో పనస్సా ద్వీహాకారేహి వుట్ఠానం హోతి. తత్థ సబ్బనిమిత్తానన్తి రూపనిమిత్తవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణనిమిత్తానం. కామఞ్చ న సబ్బానేవేతాని ఏకతో మనసి కరోతి, సబ్బసఙ్గాహికవసేన పనేతం వుత్తం. తస్మా యం భవఙ్గస్స ఆరమ్మణం హోతి, తం మనసికరోతో ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠానం హోతీతి ఏవమస్సా వుట్ఠానం వేదితబ్బం.

కిం ఫలస్స అనన్తరం, కస్స చ ఫలం అనన్తరన్తి? ఫలస్స తావ ఫలమేవ వా అనన్తరం హోతి భవఙ్గం వా. ఫలం పన అత్థి మగ్గానన్తరం, అత్థి ఫలానన్తరం, అత్థి గోత్రభుఅనన్తరం, అత్థి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనానన్తరన్తి. తత్థ మగ్గవీథియం మగ్గానన్తరం, పురిమస్స పురిమస్స పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఫలానన్తరం, ఫలసమాపత్తీసు పురిమం పురిమం గోత్రభుఅనన్తరం. గోత్రభూతి చేత్థ అనులోమం వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పట్ఠానే ‘‘అరహతో అనులోమం ఫలసమాపత్తియా అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో. సేక్ఖానం అనులోమం ఫలసమాపత్తియా అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౪౧౭). యేన ఫలేన నిరోధా వుట్ఠానం హోతి, తం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనానన్తరన్తి. తత్థ ఠపేత్వా మగ్గవీథియం ఉప్పన్నఫలం అవసేసం సబ్బం ఫలసమాపత్తివసేన పవత్తం నామ. ఏవమేతం మగ్గవీథియం వా ఫలసమాపత్తియం వా ఉప్పజ్జనవసేన –

‘‘పటిప్పస్సద్ధదరథం, అమతారమ్మణం సుభం;

వన్తలోకామిసం సన్తం, సామఞ్ఞఫలముత్తమ’’న్తి.

అయమేత్థ ఫలసమాపత్తికథా.

తదజ్ఝుపేక్ఖిత్వాతి తం సఙ్ఖారుపేక్ఖం అఞ్ఞేన తాదిసేనేవ విపస్సనాఞాణేన అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా. సుఞ్ఞతవిహారేన వాతిఆదీసు ఫలసమాపత్తిం వినా విపస్సనావిహారేనేవ విహరితుకామస్స అరహతో అత్తాభినివేసం భయతో దిస్వా సుఞ్ఞతాధిముత్తస్స సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ వయం పస్సన్తస్స విపస్సనత్తయవిహారో సుఞ్ఞతవిహారో నామ, సఙ్ఖారనిమిత్తం భయతో దిస్వా అనిమిత్తాధిముత్తస్స సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ వయం పస్సన్తస్స విపస్సనత్తయవిహారో అనిమిత్తవిహారో నామ, తణ్హాపణిధిం భయతో దిస్వా అప్పణిహితాధిముత్తస్స సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ వయం పస్సన్తస్స విపస్సనత్తయవిహారో అప్పణిహితవిహారో నామ. తథా హి పరతో వుత్తం –

‘‘అభినివేసం భయతో సమ్పస్సమానో సుఞ్ఞతే అధిముత్తత్తా ఫుస్స ఫుస్స వయం పస్సతి, సుఞ్ఞతో విహారో. నిమిత్తం భయతో సమ్పస్సమానో అనిమిత్తే అధిముత్తత్తా ఫుస్స ఫుస్స వయం పస్సతి, అనిమిత్తో విహారో. పణిధిం భయతో సమ్పస్సమానో అప్పణిహితే అధిముత్తత్తా ఫుస్స ఫుస్స వయం పస్సతి, అప్పణిహితో విహారో’’తి (పటి. మ. ౧.౭౮).

ఛళఙ్గుపేక్ఖాసబ్భావేన చ పటికూలే అప్పటికూలసఞ్ఞాదివిహారసబ్భావేన చ అరహతోయేవ సబ్బాకారేన చిత్తం వసే వత్తతి, తతో అయం విపస్సనావిహారో అరహతోయేవ ఇజ్ఝతీతి వుత్తం హోతి. వీతరాగో సఙ్ఖారుపేక్ఖం విపస్సతి వాతి ఏత్థ పన తిధా చ భయం, తిధా చ అధిముత్తిం అనాపజ్జిత్వా కేవలం విపస్సనాతి వేదితబ్బా. ఏవఞ్హి సతి పుబ్బాపరవిసేసో హోతి.

౫౬. ఇదాని ద్విన్నం తిణ్ణం పుగ్గలానం వసేన సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ ఏకత్తనానత్తభేదం దస్సేతుకామో కథం పుథుజ్జనస్స చ సేక్ఖస్స చాతిఆదిమాహ. తత్థ చిత్తస్స అభినీహారో ఏకత్తం హోతీతి ఏకో హోతి, సకత్థే భావవచనన్తి వేదితబ్బం. యథా ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతాతి వుత్తం, తథా ఏకోవ ఏకత్తం. అభినీహారోతి సామిఅత్థే పచ్చత్తవచనం వా, అభినీహారస్సాతి అత్థో. ‘‘సో దేసో సమ్మజ్జిత్వా’’తిఆదీసు (మహావ. ౧౬౮) వియ విభత్తివిపల్లాసో కతోతి వేదితబ్బో. చిత్తం కిలిస్సతీతి విపస్సనానికన్తిసఙ్ఖాతేన లోభకిలేసేన చిత్తం కిలిస్సతి, తాపీయతి బాధీయతీతి అత్థో. భావనాయ పరిపన్థో హోతీతి పటిలద్ధాయ విపస్సనాభావనాయ ఉపఘాతో హోతి. పటివేధస్స అన్తరాయో హోతీతి విపస్సనాభావనాయ పటిలభితబ్బస్స సచ్చప్పటివేధస్స పటిలాభన్తరాయో హోతి. ఆయతిం పటిసన్ధియా పచ్చయో హోతీతి సఙ్ఖారుపేక్ఖాసమ్పయుత్తకమ్మస్స బలవత్తా తేనేవ సుగతిపటిసన్ధియా దీయమానాయ అతినన్దనసఙ్ఖాతో లోభకిలేసో అనాగతే కామావచరసుగతిపటిసన్ధియా పచ్చయో హోతి. యస్మా కిలేససహాయం కమ్మం విపాకం జనేతి, తస్మా కమ్మం జనకపచ్చయో హోతి, కిలేసో ఉపత్థమ్భకపచ్చయో. సేక్ఖస్స పన ఉత్తరిపటివేధస్సాతి సకదాగామిమగ్గాదివసేన సచ్చప్పటివేధస్స. ఆయతిం పటిసన్ధియా పచ్చయో హోతీతి సేక్ఖేసు సోతాపన్నసకదాగామీనం అనధిగతజ్ఝానానం సఙ్ఖారుపేక్ఖాకమ్మేన దీయమానాయ కామావచరసుగతిపటిసన్ధియా అభినన్దనకిలేసో పచ్చయో హోతి, ఝానలాభీనం పన అనాగామిస్స చ బ్రహ్మలోకేయేవ పటిసన్ధానతో పచ్చయో న హోతి, అనులోమగోత్రభూహి చ దీయమానాయ పటిసన్ధియా అయమేవ కిలేసో పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బో.

అనిచ్చతోతి హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చన్తికతాయ ఆదిఅన్తవన్తతాయ చ అనిచ్చతో. దుక్ఖతోతి అభిణ్హం పటిపీళనట్ఠేన ఉప్పాదవయపటిపీళనతాయ దుక్ఖవత్థుతాయ చ దుక్ఖతో. అనత్తతోతి అవసవత్తనట్ఠేన పచ్చయాయత్తవుత్తితాయ సామినివాసీకారకవేదకాభావేన చ అనత్తతో. అనుపస్సనట్ఠేనాతి అను అను అనిచ్చాదితో పస్సనట్ఠేన. అభినీహారో నానత్తం హోతీతి అభినీహారో నానా హోతీతి వా అభినీహారస్స నానాభావో హోతీతి వా వేదితబ్బం.

కుసలాతి ఆరోగ్యట్ఠేన అనవజ్జట్ఠేన కోసల్లసమ్భూతట్ఠేన చ. అబ్యాకతాతి కుసలాకుసలభావేన న బ్యాకతా. కిఞ్చికాలే సువిదితాతి విపస్సనాకాలే సుట్ఠు విదితా. కిఞ్చికాలే న సువిదితాతి అభినన్దనకాలే న సుట్ఠు విదితా. అచ్చన్తం సువిదితాతి అభినన్దనాయ పహీనత్తా ఏకన్తేన సువిదితా. విదితట్ఠేన చ అవిదితట్ఠేన చాతి ఏత్థ పుథుజ్జనసేక్ఖానం సువిదితట్ఠోపి వీతరాగస్స అచ్చన్తసువిదితట్ఠోపి విదితట్ఠోవ హోతి, ద్విన్నమ్పి న సువిదితట్ఠో అవిదితట్ఠోవ.

అతిత్తత్తాతి విపస్సనాయ కరణీయస్స అపరియోసితత్తా అప్పణీతభావేన. తబ్బిపరీతేన తిత్తత్తా. తిణ్ణం సఞ్ఞోజనానం పహానాయాతి సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసానం పహానత్థం. పచ్ఛిమభవికాపి బోధిసత్తా ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. అపచ్ఛిమభవికా పన విపస్సనం సఙ్ఖారుపేక్ఖం పాపేత్వా ఠపేన్తి. సోతాపత్తిమగ్గం పటిలాభత్థాయాతి అసమాసేత్వా పఠన్తి, సమాసేత్వా పాఠో సున్దరతరో. సేక్ఖో తిణ్ణం సఞ్ఞోజనానం పహీనత్తాతి సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామీనం సామఞ్ఞేన వుత్తం. సకదాగామిఅనాగామీనమ్పి హి తాని పహీనానేవ. ఉత్తరిపటిలాభత్థాయాతి ఉపరూపరిమగ్గపటిలాభత్థం. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారత్థాయాతి దిట్ఠేవ ధమ్మే పచ్చక్ఖే అత్తభావే యో సుఖో విహారో, తదత్థాయ. విహారసమాపత్తట్ఠేనాతి సేక్ఖస్స ఫలసమాపత్తట్ఠేన, వీతరాగస్స విపస్సనావిహారఫలసమాపత్తట్ఠేన.

౫౭. ఇదాని సఙ్ఖారుపేక్ఖానం గణనపరిచ్ఛేదం దస్సేతుం కతి సఙ్ఖారుపేక్ఖాతిఆదిమాహ. తత్థ సమథవసేనాతి సమాధివసేన. అయమేవ వా పాఠో. నీవరణే పటిసఙ్ఖాతి పఞ్చ నీవరణాని పహాతబ్బభావేన పరిగ్గహేత్వా. సన్తిట్ఠనాతి నీవరణానం పహానాభిముఖీభూతత్తా తేసం పహానేపి అబ్యాపారభావూపగమనేన మజ్ఝత్తతాయ సన్తిట్ఠనా. సఙ్ఖారుపేక్ఖాసూతి నీవరణప్పహానే బ్యాపారాకరణేన నీవరణసఙ్ఖాతానం సఙ్ఖారానం ఉపేక్ఖనాసు. ఏస నయో వితక్కవిచారాదీసు చ. సమథే సఙ్ఖారుపేక్ఖా నామ అప్పనావీథియా ఆసన్నపుబ్బభాగే బలప్పత్తభావనామయఞాణం. సోతాపత్తిమగ్గం పటిలాభత్థాయాతిఆదీసు చతూసు మగ్గవారేసు సుఞ్ఞతానిమిత్తఅప్పణిహితమగ్గానం అఞ్ఞతరఞ్ఞతరో మగ్గో లబ్భతి. సోతాపత్తిఫలసమాపత్తత్థాయాతిఆదీసు చతూసు ఫలవారేసు పన అప్పణిహితా ఫలసమాపత్తి వేదితబ్బా. కస్మా? ‘‘సుఞ్ఞతవిహారసమాపత్తత్థాయ అనిమిత్తవిహారసమాపత్తత్థాయా’’తి ఇతరాసం ద్విన్నం ఫలసమాపత్తీనం విసుం వుత్తత్తా. అనిచ్చానుపస్సనావుట్ఠానవసేన హి అనిమిత్తమగ్గో, తథేవ ఫలసమాపత్తికాలే అనిమిత్తఫలసమాపత్తి, దుక్ఖానుపస్సనావుట్ఠానవసేన అప్పణిహితమగ్గఫలసమాపత్తియో, అనత్తానుపస్సనావుట్ఠానవసేన సుఞ్ఞతమగ్గఫలసమాపత్తియో సుత్తన్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

ఏత్థ చ చతూసు మగ్గవారేసు ఉప్పాదన్తిఆదీని పఞ్చ మూలపదాని, గతిన్తిఆదీని దస వేవచనపదానీతి పన్నరస పదాని వుత్తాని. ఛసు పన ఫలసమాపత్తివారేసు పఞ్చ మూలపదానేవ వుత్తాని. తం కస్మా ఇతి చే? సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ తిక్ఖభావే సతి కిలేసప్పహానే సమత్థస్స మగ్గస్స సమ్భవతో తస్సా తిక్ఖభావదస్సనత్థం వేవచనపదేహి సహ దళ్హం కత్వా మూలపదాని వుత్తాని. ఫలస్స నిరుస్సాహభావేన సన్తసభావత్తా మగ్గాయత్తత్తా చ మన్దభూతాపి సఙ్ఖారుపేక్ఖా ఫలస్స పచ్చయో హోతీతి దస్సనత్థం మూలపదానేవ వుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

౫౮. ఇదాని జాతివసేన పుచ్ఛిత్వా లబ్భమానవసేన విస్సజ్జేతుం కతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా కుసలాతిఆదిమాహ. తత్థ పన్నరస సఙ్ఖారుపేక్ఖాతి సమథవసేన అట్ఠ, చతున్నం మగ్గానం తిణ్ణం ఫలానం వసేన సత్తాతి పన్నరస. సమథవసేన అట్ఠ సఙ్ఖారుపేక్ఖా అరహతో నీవరణపటిసఙ్ఖాఅభావతో, వితక్కవిచారాదీనం పహానబ్యాపారం వినా సుఖేన పహానతో చ సఙ్ఖారుపేక్ఖానామస్స అననురూపాతి కత్వా తాసం అబ్యాకతతా న వుత్తాతి వేదితబ్బా. అరహతా పన ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జన్తేన సఙ్ఖారుపేక్ఖం వినా సమాపజ్జితుం న సక్కాతి తిస్సో సఙ్ఖారుపేక్ఖా అబ్యాకతాతి వుత్తా. అప్పణిహితసుఞ్ఞతానిమిత్తవసేన హి అరహతో తిస్సో సఙ్ఖారుపేక్ఖా.

ఇదాని సఙ్ఖారుపేక్ఖానం సంవణ్ణనావసేన వుత్తాసు తీసు గాథాసు పటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనా పఞ్ఞాతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా. అట్ఠ చిత్తస్స గోచరాతి సమథవసేన వుత్తా అట్ఠ సఙ్ఖారుపేక్ఖా సమాధిస్స విసయా, భూమియోతి అత్థో. ‘‘చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయ’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౨౩, ౧౯౨) వియ చిత్తసీసేన సమాధి నిద్దిట్ఠో, ‘‘గోచరే, భిక్ఖవే, చరథ సకే పేత్తికే విసయే’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౩౭౨) వియ గోచరసద్దేన విసయో. యఞ్హి యదాయత్తం, తస్సేసో విసయోతి వుచ్చతి. పుథుజ్జనస్స ద్వేతి సమథవసేన విపస్సనావసేన చ. తయో సేక్ఖస్సాతి సమథవిపస్సనాసమాపత్తివసేన. తయో చ వీతరాగస్సాతి అప్పణిహితసుఞ్ఞతానిమిత్తఫలసమాపత్తివసేన. ‘‘తిస్సో’’తి వత్తబ్బే ‘‘తయో’’తి చ లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. తయో సఙ్ఖారుపేక్ఖా ధమ్మాతి వా యోజేతబ్బం. యేహి చిత్తం వివట్టతీతి యేహి సఙ్ఖారుపేక్ఖాధమ్మేహి వితక్కవిచారాదితో, ఉప్పాదాదితో వా చిత్తం అపగచ్ఛతి. వీతరాగస్సాపి హి సఙ్ఖారుపేక్ఖాసబ్భావతో చ సఙ్ఖారతో చిత్తం వివట్టిత్వా నిబ్బానం పక్ఖన్దతీతి వుత్తం హోతి. అట్ఠ సమాధిస్స పచ్చయాతి సమథవసేన వుత్తా అట్ఠ అప్పనాసమ్పాపకత్తా అప్పనాసమాధిస్స పచ్చయా. దస ఞాణస్స గోచరాతి విపస్సనావసేన వుత్తా దస మగ్గఞాణస్స ఫలఞాణస్స చ భూమియో. తిణ్ణం విమోక్ఖాన పచ్చయాతి సుఞ్ఞతానిమిత్తఅప్పణిహితవిమోక్ఖానం ఉపనిస్సయపచ్చయా. నానాదిట్ఠీసు న కమ్పతీతి భఙ్గం అవిస్సజ్జిత్వావ సఙ్ఖారే అనిచ్చాదివసేన విపస్సన్తో సస్సతదిట్ఠిఆదీసు నానప్పకారాసు దిట్ఠీసు న వేధతీతి.

సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. గోత్రభుఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౫౯. గోత్రభుఞాణనిద్దేసే అభిభుయ్యతీతి అభిభవతి అతిక్కమతి. బహిద్ధా సఙ్ఖారనిమిత్తన్తి సకసన్తానప్పవత్తఅకుసలక్ఖన్ధతో బహిద్ధాభూతం సఙ్ఖారనిమిత్తం. లోకికసఙ్ఖారా హి కిలేసానం నిమిత్తత్తా, నిమిత్తాకారేన ఉపట్ఠానతో వా నిమిత్తన్తి వుచ్చన్తి. అభిభుయ్యతీతి గోత్రభూతి చ పుథుజ్జనగోత్తాభిభవనతో గోత్రభుభావో వుత్తో. పక్ఖన్దతీతి గోత్రభూతి అరియగోత్తభావనతో గోత్రభుభావో వుత్తో. అభిభుయ్యిత్వా పక్ఖన్దతీతి గోత్రభూతి ఉభో అత్థే సమాసేత్వా వుత్తం. వుట్ఠాతీతి గోత్రభూతి చ వివట్టతీతి గోత్రభూతి చ మాతికాయ వుట్ఠానవివట్టనపదానురూపేన పుథుజ్జనగోత్తాభిభవనత్థోయేవ వుత్తో. సమథవసేన వుత్తగోత్రభూనం పన నీవరణాదిగోత్తాభిభవనతో గోత్రభూతి, ‘‘సోతాపత్తిఫలసమాపత్తత్థాయా’’తిఆదీసు ఛసు సమాపత్తివారేసు ఉప్పాదాదిగోత్తాభిభవనతో గోత్రభూతి, ‘‘సకదాగామిమగ్గం పటిలాభత్థాయా’’తిఆదీసు తీసు మగ్గవారేసు సోతాపన్నాదిగోత్తాభిభవనతో గోత్రభూతి అత్థో వేదితబ్బో. గోత్తత్థో చేత్థ బీజత్థో. వత్తనిపకరణే కిర వుత్తం – గోత్తం వుచ్చతి నిబ్బానం సబ్బపరిపన్థేహి గుత్తత్తా, తం పటిపజ్జతీతి గోత్రభూతి, అట్ఠ సమాపత్తియోపి గోత్తం గోత్రభుపరిపన్థేహి గుత్తత్తా, తం గోత్తం పటిపజ్జతీతి గోత్రభూతి వుత్తం. ‘‘చతున్నం మగ్గానంయేవ గోత్రభు నిబ్బానారమ్మణం, చతస్సన్నం ఫలసమాపత్తీనం గోత్రభు సఙ్ఖారారమ్మణం ఫలసమాపత్తినిన్నత్తా’’తి వదన్తి. వుత్తఞ్హేతం విసుద్ధిమగ్గే – ‘‘తస్స పవత్తానుపుబ్బవిపస్సనస్స సఙ్ఖారారమ్మణగోత్రభుఞాణానన్తరం ఫలసమాపత్తివసేన నిరోధే చిత్తం అప్పేతీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౮౬౩). తేనేవేత్థ మగ్గవారేసు సోళసమం కత్వా గహితస్స బహిద్ధాసఙ్ఖారనిమిత్తపదస్స సమాపత్తివారేసు ఛట్ఠం కత్వా గహణం న కతన్తి వేదితబ్బం. ఇతరథా హి మూలపదగహణేన గహేతబ్బం భవేయ్య.

అఞ్ఞే పన ‘‘యో నిబ్బానే పఠమాభోగో పఠమసమన్నాహారో, అయం వుచ్చతి గోత్రభూ’’తి వదన్తి. తం ఫలం సన్ధాయ న యుజ్జతి. పన్నరస గోత్రభుధమ్మా కుసలాతి ఏత్థ అరహతో అభిభవితబ్బనీవరణాభావతో వితక్కవిచారాదీనం సుఖేనేవ పహాతబ్బభావతో చ అభిభవనట్ఠేన గోత్రభునామం నారహన్తీతి కత్వా గోత్రభూనం అబ్యాకతతా న వుత్తాతి వేదితబ్బా. అరహతా పన ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జన్తేన సఙ్ఖారే అనభిభుయ్య సమాపజ్జితుం న సక్కాతి ‘‘తయో గోత్రభుధమ్మా అబ్యాకతా’’తి వుత్తా. కేచి పన ‘‘అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బేధభాగియా ఏవ ఇధ నిద్దిట్ఠా, తస్మా అట్ఠ సమాపత్తిగోత్రభూ కుసలా హోన్తీ’’తి వదన్తి. తథా సఙ్ఖారుపేక్ఖాయపి వేదితబ్బం.

౬౦. సామిసఞ్చాతిఆదీసు వట్టామిసలోకామిసకిలేసామిసానం కిలేసామిసేన సామిసం సనికన్తికత్తా. కిం తం? అట్ఠవిధం సమథగోత్రభుఞాణం. వట్టామిసన్తి చేత్థ తేభూమకవట్టమేవ. లోకామిసన్తి పఞ్చ కామగుణా. కిలేసామిసన్తి కిలేసా ఏవ. నిరామిసన్తి దసవిధం విపస్సనాగోత్రభుఞాణం అనికన్తికత్తా. న హి అరియా గోత్రభుస్మిం నికన్తిం కరోన్తి. పోత్థకే ‘‘సామిసఞ్చే’’తి లిఖన్తి, తం న సున్దరతరం. ఏవమేవ పణిహితఞ్చ అప్పణిహితం సఞ్ఞుత్తఞ్చ విసఞ్ఞుత్తం వుట్ఠితఞ్చ అవుట్ఠితం వేదితబ్బం. నికన్తిపణిధియా హి పణిహితం పత్థితన్తి అత్థో. తదభావేన అప్పణిహితం. నికన్తిసఞ్ఞోగేనేవ సఞ్ఞుత్తం. తదభావేన విసఞ్ఞుత్తం. వుట్ఠితన్తి విపస్సనాగోత్రభుఞాణమేవ. తఞ్హి నికన్తిచ్ఛేదకత్తా వుట్ఠితం నామ. ఇతరం అవుట్ఠితం. బహిద్ధా వుట్ఠానత్తా వా వుట్ఠితం. ఫలగోత్రభుపి హి నిబ్బానజ్ఝాసయవసేన నిబ్బానాభిముఖీభూతత్తా బహిద్ధాసఙ్ఖారనిమిత్తా వుట్ఠితం నామాతి వేదితబ్బం. హేట్ఠాభిభవనవుట్ఠానవివట్టనవారేసుపి ఫలగోత్రభు అజ్ఝాసయవసేన నిబ్బానాభిముఖీభూతత్తా అభిభుయ్యతి వుట్ఠాతి వివట్టతీతి వేదితబ్బం. తిణ్ణం విమోక్ఖాన పచ్చయాతి తిణ్ణం లోకుత్తరవిమోక్ఖానం సమథగోత్రభు పకతూపనిస్సయపచ్చయా హోన్తి, విపస్సనాగోత్రభు అనన్తరసమనన్తరూపనిస్సయపచ్చయా హోన్తి. పఞ్ఞా యస్స పరిచ్చితాతి పుబ్బభాగపఞ్ఞా యస్స పరిచితా పరిచిణ్ణా. కుసలో వివట్టే వుట్ఠానేతి అసమ్మోహవసేనేవ వివట్టసఙ్ఖాతే గోత్రభుఞాణే కుసలో ఛేకో, పుబ్బభాగఞాణేన వా కుసలో. నానాదిట్ఠీసు న కమ్పతీతి సముచ్ఛేదేన పహీనాసు నానప్పకారాసు దిట్ఠీసు న వేధతీతి.

గోత్రభుఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. మగ్గఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౧. మగ్గఞాణనిద్దేసే మిచ్ఛాదిట్ఠియా వుట్ఠాతీతి దిట్ఠానుసయప్పహానేన సముచ్ఛేదవసేన ద్వాసట్ఠిభేదతో మిచ్ఛాదిట్ఠితో వుట్ఠాతి. తదనువత్తకకిలేసేహీతి మిచ్ఛాదిట్ఠిసమ్పయోగవసేన చ మిచ్ఛాదిట్ఠిఉపనిస్సయేన చ ఉప్పజ్జమానేహి మిచ్ఛాదిట్ఠిఅనువత్తమానేహి నానావిధేహి కిలేసేహి. తేన తదేకట్ఠకిలేసప్పహానం వుత్తం హోతి. దువిధఞ్హి ఏకట్ఠం సహజేకట్ఠం పహానేకట్ఠఞ్చ. తాయ దిట్ఠియా సహ ఏకస్మిం చిత్తే, ఏకస్మిం పుగ్గలే వా యావ పహానా ఠితాతి తదేకట్ఠా. దిట్ఠియా హి పహీయమానాయ దిట్ఠిసమ్పయుత్తేసు ద్వీసు అసఙ్ఖారికచిత్తేసు తాయ దిట్ఠియా సహజాతా లోభో మోహో ఉద్ధచ్చం అహిరికం అనోత్తప్పన్తి ఇమే కిలేసా, ద్వీసు ససఙ్ఖారికచిత్తేసు తాయ దిట్ఠియా సహజాతా లోభో మోహో థినం ఉద్ధచ్చం అహిరికం అనోత్తప్పన్తి ఇమే కిలేసా సహజేకట్ఠవసేన పహీయన్తి. దిట్ఠికిలేసేయేవ పహీయమానే తేన సహ ఏకస్మిం పుగ్గలే ఠితా అపాయగమనీయా లోభో దోసో మోహో మానో విచికిచ్ఛా థినం ఉద్ధచ్చం అహిరికం అనోత్తప్పన్తి ఇమే కిలేసా పహానేకట్ఠవసేన పహీయన్తి. ఖన్ధేహీతి తదనువత్తకేహేవ ఖన్ధేహి, తం దిట్ఠిం అనువత్తమానేహి సహజేకట్ఠేహి చ పహానేకట్ఠేహి చ చతూహి అరూపక్ఖన్ధేహి, తంసముట్ఠానరూపేహి వా సహ పఞ్చహి ఖన్ధేహి మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదికిలేసపచ్చయా అనాగతే ఉప్పజ్జితబ్బేహి విపాకక్ఖన్ధేహి. బహిద్ధా చ సబ్బనిమిత్తేహీతి యథావుత్తకిలేసక్ఖన్ధతో బహిభూతేహి సబ్బసఙ్ఖారనిమిత్తేహి. మిచ్ఛాసఙ్కప్పా వుట్ఠాతీతి సోతాపత్తిమగ్గేన పహాతబ్బేసు చతూసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తేసు, విచికిచ్ఛాసహగతే చాతి పఞ్చసు చిత్తేసు అపాయగమనీయసేసాకుసలచిత్తేసు చ మిచ్ఛాసఙ్కప్పా వుట్ఠాతి.

మిచ్ఛావాచాయ వుట్ఠాతీతి ముసావాదతో చేవ అపాయగమనీయపిసుణఫరుససమ్ఫప్పలాపేహి చ వుట్ఠాతి. మిచ్ఛాకమ్మన్తా వుట్ఠాతీతి పాణాతిపాతాదిన్నాదానమిచ్ఛాచారేహి వుట్ఠాతి. మిచ్ఛాఆజీవా వుట్ఠాతీతి కుహనా లపనా నేమిత్తికతా నిప్పేసికతా లాభేనలాభంనిజిగీసనతా, ఆజీవహేతుకేహి వా సత్తహిపి కాయవచీకమ్మేహి వుట్ఠాతి. మిచ్ఛావాయామమిచ్ఛాసతిమిచ్ఛాసమాధీహి వుట్ఠానం మిచ్ఛాసఙ్కప్పవుట్ఠానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. మిచ్ఛాసతీతి చ సతియా పటిపక్ఖాకారేన ఉప్పజ్జమానా అకుసలచిత్తుప్పాదమత్తమేవ. ఉపరిమగ్గత్తయే ‘‘దస్సనట్ఠేన సమ్మాదిట్ఠీ’’తిఆదీని అట్ఠ మగ్గఙ్గాని యథా పఠమజ్ఝానికే పఠమమగ్గే లబ్భన్తి, తథేవ లబ్భన్తి. తత్థ పఠమమగ్గే సమ్మాదిట్ఠి మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతీతి సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీనం పజహనట్ఠేనేవ వేదితబ్బా. ఏవం సన్తే పఠమమగ్గేనేవ ద్వాసట్ఠియా దిట్ఠిగతానం పహీనత్తా ఉపరిమగ్గత్తయేన పహాతబ్బా దిట్ఠి నామ నత్థి.

తత్థ సమ్మాదిట్ఠీతి నామం కథం హోతీతి? యథా విసం అత్థి వా హోతు మా వా, అగదో అగదోత్వేవ వుచ్చతి, ఏవం మిచ్ఛాదిట్ఠి అత్థి వా హోతు మా వా, అయం సమ్మాదిట్ఠి ఏవ నామ. యది ఏవం నామమత్తమేవేతం హోతి, ఉపరిమగ్గత్తయే పన సమ్మాదిట్ఠియా కిచ్చాభావో ఆపజ్జతి, మగ్గఙ్గాని న పరిపూరేన్తి. తస్మా సమ్మాదిట్ఠి సకిచ్చకా కాతబ్బా, మగ్గఙ్గాని పరిపూరేతబ్బానీతి. సకిచ్చకా చేత్థ సమ్మాదిట్ఠి యథాలాభనియమేన దీపేతబ్బా. ఉపరిమగ్గత్తయవజ్ఝో హి ఏకో మానో అత్థి, సో దిట్ఠిట్ఠానే తిట్ఠతి, సా తం మానం పజహతీతి సమ్మాదిట్ఠి. సోతాపత్తిమగ్గస్మిఞ్హి సమ్మాదిట్ఠి మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతి. సోతాపన్నస్స పన సకదాగామిమగ్గవజ్ఝో మానో అత్థి, తం మానం పజహతీతి సమ్మాదిట్ఠి. తస్సేవ సత్తఅకుసలచిత్తసహజాతో సఙ్కప్పో అత్థి, తేహేవ చిత్తేహి వాచఙ్గచోపనం అత్థి, కాయఙ్గచోపనం అత్థి, పచ్చయపరిభోగో అత్థి, సహజాతవాయామో అత్థి, అస్సతియభావో అత్థి, సహజాతచిత్తేకగ్గతా అత్థి, ఏతే మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదయో నామ. సకదాగామిమగ్గే సమ్మాసఙ్కప్పాదయో తేసం పహానేన సమ్మాసఙ్కప్పాదయోతి వేదితబ్బా. ఏవం సకదాగామిమగ్గే అట్ఠఙ్గాని సకిచ్చకాని హోన్తి. సకదాగామిస్స అనాగామిమగ్గవజ్ఝో మానో అత్థి, సో దిట్ఠిట్ఠానే తిట్ఠతి. తస్సేవ సత్తహి చిత్తేహి సహజాతా సఙ్కప్పాదయో అత్థి. తేసం పహానేన అనాగామిమగ్గే అట్ఠన్నం అఙ్గానం సకిచ్చకతా వేదితబ్బా. అనాగామిస్స అరహత్తమగ్గవజ్ఝో మానో అత్థి, సో దిట్ఠిట్ఠానే తిట్ఠతి. యాని పనస్స పఞ్చ అకుసలచిత్తాని, తేహి సహజాతా సఙ్కప్పాదయో అత్థి. తేసం పహానేన అరహత్తమగ్గే అట్ఠన్నం అఙ్గానం సకిచ్చకతా వేదితబ్బా.

ఓళారికాతి కాయవచీద్వారే వీతిక్కమస్స పచ్చయభావేన థూలభూతమ్హా. కామరాగసఞ్ఞోజనాతి మేథునరాగసఙ్ఖాతా సఞ్ఞోజనా. సో హి కామభవే సఞ్ఞోజేతీతి సఞ్ఞోజనన్తి వుచ్చతి. పటిఘసఞ్ఞోజనాతి బ్యాపాదసఞ్ఞోజనా. సో హి ఆరమ్మణే పటిహఞ్ఞతీతి పటిఘన్తి వుచ్చతి. తే ఏవ థామగతట్ఠేన సన్తానే అనుసేన్తీతి అనుసయా. అణుసహగతాతి అణుభూతా, సుఖుమభూతాతి అత్థో. తబ్భావే హి ఏత్థ సహగతసద్దో. సకదాగామిస్స హి కామరాగబ్యాపాదా ద్వీహి కారణేహి అణుభూతా అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చ. తస్స హి బాలపుథుజ్జనస్స వియ కిలేసా అభిణ్హం న ఉప్పజ్జన్తి, కదాచి కరహచి ఉప్పజ్జన్తి. ఉప్పజ్జమానా చ బాలపుథుజ్జనస్స వియ మద్దన్తా ఫరన్తా ఛాదేన్తా అన్ధఅన్ధం కరోన్తా న ఉప్పజ్జన్తి, ద్వీహి పన మగ్గేహి పహీనత్తా మన్దమన్దా తనుకాకారా హుత్వా ఉప్పజ్జన్తి, వీతిక్కమం పాపేతుం సమత్థా న హోన్తి. ఏవం తనుభూతా అనాగామిమగ్గేన పహీయన్తి రూపరాగాతి రూపభవే ఛన్దరాగా. అరూపరాగాతి అరూపభవే ఛన్దరాగా. మానాతి ఉన్నతిలక్ఖణా. ఉద్ధచ్చాతి అవూపసమలక్ఖణా. అవిజ్జాయాతి అన్ధలక్ఖణాయ. భవరాగానుసయాతి రూపరాగారూపరాగవసేన పవత్తభవరాగానుసయా.

౬౨. ఇదాని మగ్గఞాణసంవణ్ణనం కరోన్తో అజాతం ఝాపేతీతిఆదిమాహ. తత్థ చ అజాతం ఝాపేతి జాతేన, ఝానం తేన పవుచ్చతీతి అత్తనో సన్తానే పాతుభూతేన తేన తేన లోకుత్తరజ్ఝానేన తంసమఙ్గీపుగ్గలో అజాతమేవ తం తం కిలేసం ఝాపేతి దహతి సముచ్ఛిన్దతి, తేన కారణేన తం లోకుత్తరం ఝానన్తి పవుచ్చతీతి అత్థో. ఝానవిమోక్ఖే కుసలతాతి తస్మిం అరియమగ్గసమ్పయుత్తే వితక్కాదికే ఝానే చ విమోక్ఖసఙ్ఖాతే అరియమగ్గే చ అసమ్మోహవసేన కుసలతాయ పఠమమగ్గేనేవ పహీనాసు నానాదిట్ఠీసు న కమ్పతి. ఝానం నామ దువిధం ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానఞ్చ లక్ఖణూపనిజ్ఝానఞ్చ. లోకియపఠమజ్ఝానాదికం కసిణాదిఆరమ్మణూపనిజ్ఝానట్ఠేన ఝానం, విపస్సనాసఙ్ఖారానం సభావసామఞ్ఞలక్ఖణూపనిజ్ఝానట్ఠేన ఝానం, లోకుత్తరం నిబ్బానే తథలక్ఖణూపనిజ్ఝానట్ఠేన ఝానం. ఇధ పన గోత్రభునాపి సాధారణం లక్ఖణూపనిజ్ఝానట్ఠం అనామసిత్వా అసాధారణేన కిలేసఝాపనట్ఠేన ఝానం వుత్తం. విమోక్ఖట్ఠో పనేత్థ నిబ్బానారమ్మణే సుట్ఠు అధిముచ్చనట్ఠో కిలేసేహి చ సుట్ఠు ముచ్చనట్ఠో.

సమాదహిత్వా యథా చే విపస్సతీతి అప్పనూపచారఖణికసమాధీనం అఞ్ఞతరేన సమాధినా పఠమం చిత్తసమాధానం కత్వా పచ్ఛా యథా విపస్సతి చ. సముచ్చయత్థో చే-సద్దో విపస్సనం సముచ్చినోతి. విపస్సమానో తథా చే సమాదహేతి విపస్సనా నామేసా లూఖభూతా నిరస్సాదా, సమథో చ నామ సినిద్ధభూతో సఅస్సాదో. తస్మా తాయ లూఖభూతం చిత్తం సినేహేతుం విపస్సమానో తథా చ సమాదహే. విపస్సమానో పున సమాధిం పవిసిత్వా చిత్తసమాధానఞ్చ తథేవ కరేయ్య, యథేవ విపస్సనన్తి అత్థో. ఇధ చే-సద్దో సమాదహనం సముచ్చినోతి. ఉభయత్థాపి గాథాబన్ధానువత్తనేన చే-కారో కతో, అత్థో పన చ-కారత్థో ఏవ. విపస్సనా చ సమథో తదా అహూతి యస్మా సమథవిపస్సనానం యుగనద్ధభావే సతి అరియమగ్గపాతుభావో హోతి, తస్మా అరియమగ్గజననసమత్థత్తా యదా తదుభయసమాయోగో హోతి, తదా విపస్సనా చ సమథో చ అహు, సమథవిపస్సనా భూతా నామ హోతీతి అత్థో. తా చ సమథవిపస్సనా అరియమగ్గాభిముఖీకాలే చ మగ్గక్ఖణే చ సమానభాగా యుగనద్ధా వత్తరే సమానో సమో భాగో కోట్ఠాసో ఏతేసన్తి సమానభాగా, యుగే నద్ధా వియాతి యుగనద్ధా, అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తనట్ఠేన సమధురా సమబలాతి అత్థో. విత్థారో పనస్స యుగనద్ధకథాయం ఆవిభవిస్సతి.

దుక్ఖా సఙ్ఖారా సుఖో, నిరోధో ఇతి దస్సనం. దుభతో వుట్ఠితా పఞ్ఞా, ఫస్సేతి అమతం పదన్తి దుక్ఖా సఙ్ఖారా, సుఖో నిరోధో నిబ్బానన్తి పటిపన్నస్స తతో నిబ్బానదస్సనం అరియమగ్గఞాణం దుభతో వుట్ఠితా పఞ్ఞా నామ. సా ఏవ చ పఞ్ఞా అమతం పదం నిబ్బానం ఆరమ్మణఫుసనేన ఫుసతి, పటిలభతీతి అత్థో. నిబ్బానఞ్హి అతప్పకట్ఠేన అమతసదిసన్తి అమతం, నాస్స మతం మరణం వయో అత్థీతిపి అమతం, పుబ్బభాగతో పట్ఠాయ మహతా ఉస్సాహేన మహతియా పటిపదాయ పజ్జతి పటిపజ్జీయతీతి పదన్తి వుచ్చతి.

విమోక్ఖచరియం జానాతీతి విమోక్ఖపవత్తిం అసమ్మోహవసేన జానాతి, పచ్చవేక్ఖణవసేన జానాతి. ‘‘దుభతో వుట్ఠానో విమోక్ఖో, దుభతో వుట్ఠానా చత్తారో విమోక్ఖా, దుభతో వుట్ఠానానం అనులోమా చత్తారో విమోక్ఖా, దుభతో వుట్ఠానపటిప్పస్సద్ధి చత్తారో విమోక్ఖా’’తి హి ఉపరి విమోక్ఖకథాయంయేవ (పటి. మ. ౧.౨౦౯ ఆదయో) ఆగతా విమోక్ఖచరియా వేదితబ్బా. తేసం విత్థారో తత్థేవ ఆగతో. నానత్తేకత్తకోవిదోతి తేసం విమోక్ఖానం నానాభావే ఏకభావే చ కుసలో. దుభతో వుట్ఠానవిమోక్ఖవసేన హి తేసం ఏకత్తం, చతుఅరియమగ్గవసేన నానత్తం, ఏకేకస్సాపి వా అరియమగ్గస్స అనుపస్సనాభేదేన నానత్తం, అరియమగ్గభావేన ఏకత్తం వేదితబ్బం. ద్విన్నం ఞాణానం కుసలతాతి దస్సనసఙ్ఖాతస్స చ భావనాసఙ్ఖాతస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం ఞాణానం కుసలతాయ. దస్సనన్తి హి సోతాపత్తిమగ్గో. సో హి పఠమం నిబ్బానదస్సనతో దస్సనన్తి వుత్తో. గోత్రభు పన కిఞ్చాపి పఠమతరం నిబ్బానం పస్సతి, యథా పన రఞ్ఞో సన్తికం కేనచిదేవ కరణీయేన ఆగతో పురిసో దూరతోవ రథికాయ చరన్తం హత్థిక్ఖన్ధగతం రాజానం దిస్వాపి ‘‘దిట్ఠో తే రాజా’’తి పుట్ఠో దిస్వా కత్తబ్బకిచ్చస్స అకతత్తా ‘‘న పస్సామీ’’తి ఆహ, ఏవమేవ నిబ్బానం దిస్వా కత్తబ్బస్స కిలేసప్పహానస్సాభావా న ‘‘దస్సన’’న్తి వుచ్చతి. తఞ్హి ఞాణం మగ్గస్స ఆవజ్జనట్ఠానే తిట్ఠతి. భావనాతి సేసమగ్గత్తయం. తఞ్హి పఠమమగ్గేన దిట్ఠస్మింయేవ ధమ్మే భావనావసేన ఉప్పజ్జతి, న అదిట్ఠపుబ్బం కిఞ్చి పస్సతి, తస్మా ‘‘భావనా’’తి వుచ్చతి. హేట్ఠా పన భావనామగ్గస్స అపరినిట్ఠితత్తా ‘‘ద్విన్నం ఞాణాన’’న్తి అవత్వా సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిమగ్గలాభినో సన్ధాయ ‘‘ఝానవిమోక్ఖే కుసలతా’’తి వుత్తం, అరహత్తమగ్గలాభినో పన భావనామగ్గస్స పరినిట్ఠితత్తా ‘‘ద్విన్నం ఞాణానం కుసలతా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

మగ్గఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. ఫలఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౩. ఫలఞాణనిద్దేసే తంపయోగప్పటిప్పస్సద్ధత్తాతి తస్స అజ్ఝత్తబహిద్ధా వుట్ఠానపయోగస్స పటిప్పస్సద్ధత్తా. మగ్గో హి సకక్ఖణే కిలేసప్పహానేన ఉభతో వుట్ఠానపయోగం కరోతి నామ, ఫలక్ఖణే కిలేసానం పహీనత్తా మగ్గస్స ఉభతో వుట్ఠానపయోగో పటిప్పస్సద్ధో వూపసన్తో నామ హోతి. ఉప్పజ్జతీతి మగ్గానన్తరం సకిం వా ద్విక్ఖత్తుం వా ఉప్పజ్జతి, ఫలసమాపత్తికాలే పన బహుక్ఖత్తుం, నిరోధా వుట్ఠహన్తస్స ద్విక్ఖత్తుం ఉప్పజ్జతి, సబ్బమ్పి హి తం పయోగప్పటిప్పస్సద్ధత్తా ఉప్పజ్జతి. మగ్గస్సేతం ఫలన్తి ఫలం అపేక్ఖిత్వా నపుంసకవచనం కతం. సకదాగామిమగ్గక్ఖణాదీసుపి ఏకేకమగ్గఙ్గవసేనేవ వుట్ఠానయోజనా వేదితబ్బా.

ఫలఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. విముత్తిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౪. విముత్తిఞాణనిద్దేసే సక్కాయదిట్ఠీతి విజ్జమానట్ఠేన సతి ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతే కాయే, సయం వా సతీ తస్మిం కాయే దిట్ఠీతి సక్కాయదిట్ఠి. విచికిచ్ఛాతి విగతా చికిచ్ఛా, సభావం వా విచినన్తో ఏతాయ కిచ్ఛతి కిలమతీతి విచికిచ్ఛా. సీలబ్బతపరామాసోతి సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధి సీలబ్బతేన సుద్ధీతి గహితఅభినివేసో. సో హి సభావం అతిక్కమిత్వా పరతో ఆమసతీతి సీలబ్బతపరామాసో. ఉభిన్నం సమానేపి దిట్ఠిభావే తక్కఞ్చ పరూపదేసఞ్చ వినా పకతియా ఏవ సక్కాయదిట్ఠిగహణతో పకతిభూతాయ వీసతివత్థుకాయ సక్కాయదిట్ఠియా పహానేనేవ సబ్బదిట్ఠిప్పహానదస్సనత్థం సక్కాయదిట్ఠి వుత్తా. సీలబ్బతపరామాసో పన ‘‘సుద్ధిపటిపదం పటిపజ్జామా’’తి పటిపన్నానం పటిపదాయ మిచ్ఛాభావదస్సనత్థం విసుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. తిణ్ణమ్పి అనుసయప్పహానేనేవ పహానం దస్సేతుం దిట్ఠానుసయో విచికిచ్ఛానుసయోతి వుత్తం, న విసుం కిలేసత్తా. ఉపక్కిలేసాతి కిలేసేన్తి ఉపతాపేన్తి విబాధేన్తీతి కిలేసా, థామగతట్ఠేన భుసా కిలేసాతి ఉపక్కిలేసా. సమ్మా సముచ్ఛిన్నా హోన్తీతి సముచ్ఛేదప్పహానేన అనుప్పాదనిరోధేన సమ్మా సముచ్ఛిన్నా హోన్తి. సపరియుట్ఠానేహీతి చిత్తం పరియోనన్ధన్తాని ఉట్ఠేన్తి ఉప్పజ్జన్తీతి పరియుట్ఠానాని, సముదాచారప్పత్తానం కిలేసానమేతం అధివచనం. సహ పరియుట్ఠానేహీతి సపరియుట్ఠానాని. తేహి సపరియుట్ఠానేహి అనుసయితఉపక్కిలేసేహి. చిత్తం విముత్తం హోతీతి తేసం అభబ్బుప్పత్తికభూతత్తా సన్తతివసేన పవత్తమానం చిత్తం తతో విముత్తం నామ హోతి. తదేవ సుట్ఠు విముత్తత్తా సువిముత్తం. తంవిముత్తిఞాతట్ఠేనాతి తస్సా విముత్తియా జాననట్ఠేన.

విముత్తిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. పచ్చవేక్ఖణఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౫. పచ్చవేక్ఖణఞాణనిద్దేసే మగ్గక్ఖణేయేవ హేతుట్ఠేన పఠమం మగ్గఙ్గాని విసుం విసుం వత్వా పున మగ్గఙ్గభూతే చ అమగ్గఙ్గభూతే చ ధమ్మే ‘‘బుజ్ఝనట్ఠేన బోధీ’’తి లద్ధనామస్స అరియస్స అఙ్గభావేన బోజ్ఝఙ్గే విసుం దస్సేసి. సతిధమ్మవిచయవీరియసమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గా హి మగ్గఙ్గానేవ, పీతిపస్సద్ధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గా అమగ్గఙ్గాని. పున బలవసేన ఇన్ద్రియవసేన చ విసుం నిద్దిట్ఠేసు సద్ధా ఏవ అమగ్గఙ్గభూతా. పున మగ్గక్ఖణే జాతేయేవ ధమ్మే రాసివసేన దస్సేన్తో ఆధిపతేయ్యట్ఠేనాతిఆదిమాహ. తత్థ ఉపట్ఠానట్ఠేన సతిపట్ఠానాతి ఏకావ నిబ్బానారమ్మణా సతి కాయవేదనాచిత్తధమ్మేసు సుభసుఖనిచ్చఅత్తసఞ్ఞాపహానకిచ్చసాధనవసేన చత్తారో సతిపట్ఠానా నామ. నిబ్బానారమ్మణం ఏకమేవ వీరియం ఉప్పన్నానుప్పన్నానం అకుసలానం పహానానుప్పత్తికిచ్చస్స, అనుప్పన్నుప్పన్నానం కుసలానం ఉప్పాదట్ఠితికిచ్చస్స సాధనవసేన చత్తారో సమ్మప్పధానా నామ.

తథట్ఠేన సచ్చాతి దుక్ఖభావాదీసు అవిసంవాదకట్ఠేన చత్తారి అరియసచ్చాని. ఏతానేవ చేత్థ పటివేధట్ఠేన తదా సముదాగతాని, ‘‘అమతోగధం నిబ్బాన’’న్తి విసుం వుత్తం నిబ్బానఞ్చ, సేసా పన ధమ్మా పటిలాభట్ఠేన తదా సముదాగతా. ‘‘తథట్ఠేన సచ్చా తదా సముదాగతా’’తి వచనతో మగ్గఫలపరియోసానే అవస్సం చత్తారి సచ్చాని పచ్చవేక్ఖతీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. ‘‘కతం కరణీయం నాపరం ఇత్థత్తాయాతి పజానాతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౪౮) వచనతో చ ‘‘దుక్ఖం మే పరిఞ్ఞాతం, సముదయో మే పహీనో, నిరోధో మే సచ్ఛికతో, మగ్గో చ మే భావితో’’తి పచ్చవేక్ఖణం వుత్తమేవ హోతి. తథా పచ్చవేక్ఖణం యుజ్జతి చ. సముదయోతి చేత్థ తంతంమగ్గవజ్ఝోయేవ వేదితబ్బో. ఏత్థ వుత్తసముదయపచ్చవేక్ఖణవసేనేవ అట్ఠకథాయం దువిధం కిలేసపచ్చవేక్ఖణం మగ్గఫలనిబ్బానపచ్చవేక్ఖణాని ఇధ సరూపేనేవ ఆగతానీతి వుత్తాని. కేవలం దుక్ఖపచ్చవేక్ఖణమేవ న వుత్తం. కిఞ్చాపి న వుత్తం, అథ ఖో పాఠసబ్భావతో యుత్తిసబ్భావతో చ గహేతబ్బమేవ. సచ్చపటివేధత్థఞ్హి పటిపన్నస్స నిట్ఠితే సచ్చపటివేధే సయం కతకిచ్చపచ్చవేక్ఖణం యుత్తమేవాతి. అవిక్ఖేపట్ఠేన సమథోతిఆది మగ్గసమ్పయుత్తే ఏవ సమథవిపస్సనాధమ్మే ఏకరసట్ఠేన అనతివత్తనట్ఠేన చ దస్సేతుం వుత్తం. సంవరట్ఠేన సీలవిసుద్ధీతి సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవా ఏవ. అవిక్ఖేపట్ఠేన చిత్తవిసుద్ధీతి సమ్మాసమాధి ఏవ. దస్సనట్ఠేన దిట్ఠివిసుద్ధీతి సమ్మాదిట్ఠియేవ. విముత్తట్ఠేనాతి సముచ్ఛేదవసేన మగ్గవజ్ఝకిలేసేహి ముచ్చనట్ఠేన, నిబ్బానారమ్మణే వా అధిముచ్చనట్ఠేన. విమోక్ఖోతి సముచ్ఛేదవిమోక్ఖో, అరియమగ్గోయేవ. పటివేధట్ఠేన విజ్జాతి సచ్చపటివేధట్ఠేన విజ్జా, సమ్మాదిట్ఠియేవ. పరిచ్చాగట్ఠేన విముత్తీతి మగ్గవజ్ఝకిలేసానం పజహనట్ఠేన తతో ముచ్చనతో విముత్తి, అరియమగ్గోయేవ. సముచ్ఛేదట్ఠేన ఖయే ఞాణన్తి కిలేససముచ్ఛిన్దనట్ఠేన కిలేసక్ఖయకరే అరియమగ్గే ఞాణం, సమ్మాదిట్ఠియేవ.

ఛన్దాదయో హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. కేవలఞ్హేత్థ మగ్గక్ఖణేయేవ మగ్గస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానాకారేన దస్సితా. విముత్తీతి చేత్థ మగ్గవిముత్తియేవ. ‘‘తథట్ఠేన సచ్చా’’తి ఏత్థ గహితమ్పి చ నిబ్బానం ఇధ పరియోసానభావదస్సనత్థం పున వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఫలక్ఖణేపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన హేతుట్ఠేన మగ్గోతి ఫలమగ్గభావేనేవ. సమ్మప్పధానాతి మగ్గక్ఖణే చతుకిచ్చసాధకస్స వీరియకిచ్చస్స ఫలస్స ఉప్పాదక్ఖణే సిద్ధత్తా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అఞ్ఞథా హి ఫలక్ఖణే సమ్మప్పధానా ఏవ న లబ్భన్తి. వుత్తఞ్హి మగ్గక్ఖణే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే ఉద్ధరన్తేన థేరేన ‘‘ఫలక్ఖణే ఠపేత్వా చత్తారో సమ్మప్పధానే అవసేసా తేత్తింస ధమ్మా లబ్భన్తీ’’తి. ఏవమేవ పటివేధకిచ్చాదిసిద్ధివసేన సచ్చాదీనిపి యథాయోగం వేదితబ్బాని. విమోక్ఖోతి చ ఫలవిమోక్ఖో. విముత్తీతి ఫలవిముత్తి. పటిప్పస్సద్ధట్ఠేన అనుప్పాదే ఞాణం వుత్తత్థమేవ. వుట్ఠహిత్వాతి అన్తరా వుట్ఠానాభావా ఫలావసానేన ఏవం వుత్తం. ఇమే ధమ్మా తదా సముదాగతాతి ఇమే వుత్తప్పకారా ధమ్మా మగ్గక్ఖణే ఫలక్ఖణే చ సముదాగతాతి పచ్చవేక్ఖతీతి ఇతి-సద్దం పాఠసేసం కత్వా సమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

పచ్చవేక్ఖణఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫. వత్థునానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౬. వత్థునానత్తఞాణనిద్దేసే చక్ఖుం అజ్ఝత్తం వవత్థేతీతి అజ్ఝత్తభూతం చక్ఖుం వవత్థపేతి. యథా సో చక్ఖుం వవత్థపేతి, తథా వత్తుకామో కథం చక్ఖుం అజ్ఝత్తం వవత్థేతీతి పుచ్ఛిత్వా పున చక్ఖు అవిజ్జాసమ్భూతన్తి వవత్థేతీతిఆదినా వవత్థాపనాకారం దస్సేతి. తత్థ అవిజ్జాతణ్హా అతీతా ఉపత్థమ్భకహేతుయో, కమ్మం అతీతం జనకహేతు, ఆహారో ఇదాని ఉపత్థమ్భకహేతు. ఏతేన చక్ఖూపత్థమ్భకాని ఉతుచిత్తాని గహితానేవ హోన్తి. చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయాతి ఉపయోగత్థే సామివచనం, చత్తారి మహాభూతాని ఉపాదియిత్వా పవత్తన్తి అత్థో. ఏతేన పసాదచక్ఖుభావో దస్సితో హోతి, ససమ్భారభావో పటిక్ఖిత్తో. ఉప్పన్నన్తి అద్ధావసేన, సన్తతిఖణవసేన వా పచ్చుప్పన్నం. సముదాగతన్తి హేతుతో సముట్ఠితం. ఏత్తావతా విపస్సనాపుబ్బభాగే చక్ఖువవత్థానం దస్సితం. అహుత్వా సమ్భూతన్తిఆదీహి అనిచ్చానుపస్సనా. పుబ్బే ఉదయా అవిజ్జమానతో అహుత్వా సమ్భూతం, ఉద్ధం వయా అభావతో హుత్వా న భవిస్సతి. అన్తవన్తతోతి అన్తో అస్స అత్థీతి అన్తవా, అన్తవా ఏవ అన్తవన్తో యథా ‘‘సతిమన్తో, గతిమన్తో, ధితిమన్తో చ యో ఇసీ’’తి (థేరగా. ౧౦౫౨). తతో అన్తవన్తతో, భఙ్గవిజ్జమానతోతి అత్థో. అద్ధువన్తి సబ్బావత్థానిపాతితాయ, థిరభావస్స చ అభావతాయ న థిరం. అసస్సతన్తి న నిచ్చం. విపరిణామధమ్మన్తి జరాయ చేవ మరణేన చాతి ద్వేధా విపరిణామపకతికం. చక్ఖు అనిచ్చన్తిఆదీని చక్ఖుం అనిచ్చతోతిఆదీని చ వుత్తత్థాని. మనోతి ఇధ భవఙ్గమనస్స అధిప్పేతత్తా అవిజ్జాసమ్భూతోతిఆది యుజ్జతియేవ. ఆహారసమ్భూతోతి ఏత్థ సమ్పయుత్తఫస్సాహారమనోసఞ్చేతనాహారవసేన వేదితబ్బం. ఉప్పన్నోతి చ అద్ధాసన్తతివసేన.

వత్థునానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬. గోచరనానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౭. గోచరనానత్తఞాణనిద్దేసే రూపే బహిద్ధా వవత్థేతీతి అజ్ఝత్తతో బహిద్ధాభూతే రూపాయతనధమ్మే వవత్థపేతీతి అత్థో. అవిజ్జాసమ్భూతాతిఆది అత్తభావపరియాపన్నకమ్మజరూపత్తా వుత్తం. ఆహారోపి హి కమ్మజరూపస్స ఉపత్థమ్భకపచ్చయో హోతి. సద్దస్స పన ఉతుచిత్తసముట్ఠానత్తా అవిజ్జాసమ్భూతాదిచతుక్కం న వుత్తం. ఫోట్ఠబ్బానం సయం మహాభూతత్తా ‘‘చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయా’’తి న వుత్తం. ధమ్మాతి చేత్థ భవఙ్గమనోసమ్పయుత్తా తయో అరూపినో ఖన్ధా, ధమ్మాయతనపరియాపన్నాని సుఖుమరూపాని చ కమ్మసముట్ఠానాని, సబ్బానిపి రూపాదీని చ. అపిచ యాని యాని యేన యేన సముట్ఠహన్తి, తాని తాని తేన తేన వేదితబ్బాని. ఇతరథా హి సకసన్తానపరియాపన్నాపి రూపాదయో ధమ్మా సబ్బే న సఙ్గణ్హేయ్యుం. యస్మా అనిన్ద్రియబద్ధరూపాదయోపి విపస్సనూపగా, తస్మా తేసం కమ్మసమ్భూతపదేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. తేపి హి సబ్బసత్తసాధారణకమ్మపచ్చయఉతుసముట్ఠానా. అఞ్ఞే పన ‘‘అనిన్ద్రియబద్ధా రూపాదయో అవిపస్సనూపగా’’తి వదన్తి. తం పన –

‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి, యదా పఞ్ఞాయ పస్సతి;

అథ నిబ్బిన్దతి దుక్ఖే, ఏస మగ్గో విసుద్ధియా’’తి. (ధ. ప. ౨౭౭) –

ఆదికాయ పాళియా విరుజ్ఝతి. వుత్తఞ్చ విసుద్ధిమగ్గే – ‘‘ఇధేకచ్చో ఆదితోవ అజ్ఝత్తసఙ్ఖారే అభినివిసిత్వా విపస్సతి, యస్మా పన న సుద్ధఅజ్ఝత్తదస్సనమత్తేనేవ మగ్గవుట్ఠానం హోతి, బహిద్ధాపి దట్ఠబ్బమేవ, తస్మా పరస్స ఖన్ధేపి అనుపాదిన్నసఙ్ఖారేపి అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తాతి విపస్సతీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౭౮౪). తస్మా పరేసం చక్ఖాదివవత్థానమ్పి అనిన్ద్రియబద్ధరూపాదివవత్థానమ్పి ఇచ్ఛితబ్బమేవ, తస్మా తేభూమకసఙ్ఖారా అవిపస్సనూపగా నామ నత్థి.

గోచరనానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౭. చరియానానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౬౮. చరియానానత్తఞాణనిద్దేసే విఞ్ఞాణచరియాతిఆదీసు ఆరమ్మణే చరతీతి చరియా, విఞ్ఞాణమేవ చరియా విఞ్ఞాణచరియా. అఞ్ఞాణేన చరణం, అఞ్ఞాణేన వా చరతి, అఞ్ఞాతే వా చరతి, అఞ్ఞాణస్స వా చరణన్తి అఞ్ఞాణచరియా. ఞాణమేవ చరియా, ఞాణేన వా చరియా, ఞాణేన వా చరతి, ఞాతే వా చరతి, ఞాణస్స వా చరణన్తి ఞాణచరియా. దస్సనత్థాయాతి రూపదస్సనత్థాయ పవత్తా. ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతాతి భవఙ్గసన్తానతో అపనేత్వా రూపారమ్మణే చిత్తసన్తానం ఆవజ్జేతి నామేతీతి ఆవజ్జనం, విపాకాభావతో కరణమత్తన్తి కిరియా, కుసలాకుసలవసేన న బ్యాకతాతి అబ్యాకతా. దస్సనట్ఠోతి పస్సన్తి తేన, సయం వా పస్సతి, దస్సనమత్తమేవ వా తన్తి దస్సనం, దస్సనమేవ అత్థో దస్సనట్ఠో. చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తి కుసలవిపాకం వా అకుసలవిపాకం వా. దిట్ఠత్తాతి అదిట్ఠే సమ్పటిచ్ఛనస్స అభావతో చక్ఖువిఞ్ఞాణేన రూపారమ్మణస్స దిట్ఠత్తా. అభినిరోపనా విపాకమనోధాతూతి దిట్ఠారమ్మణమేవ ఆరోహతీతి అతినిరోపనా, ఉభయవిపాకా సమ్పటిచ్ఛనమనోధాతు. అభినిరోపితత్తాతి రూపారమ్మణం అభిరుళ్హత్తా. విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతూతి ఉభయవిపాకా సన్తీరణమనోవిఞ్ఞాణధాతు. ఏస నయో సోతద్వారాదీసుపి. సన్తీరణానన్తరం వోట్ఠబ్బనే అవుత్తేపి అట్ఠకథాచరియేహి వుత్తత్తా లబ్భతీతి గహేతబ్బం. విజాననత్థాయాతి ధమ్మారమ్మణస్స చేవ రూపాదిఆరమ్మణస్స చ విజాననత్థాయ. ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతాతి మనోద్వారావజ్జనచిత్తం. విజాననట్ఠోతి తదనన్తరజవనవసేన ఆరమ్మణస్స విజాననమేవ అత్థో, న అఞ్ఞో. ఉపరి అకుసలజవనానం విపస్సనామగ్గఫలజవనానఞ్చ విసుం వుత్తత్తా సేసజవనాని ఇధ గహేతబ్బాని సియుం. ‘‘కుసలేహి కమ్మేహి విప్పయుత్తా చరతీతి విఞ్ఞాణచరియా’’తిఆదివచనతో (పటి. మ. ౧.౭౦) పన హసితుప్పాదచిత్తజవనమేవ గహేతబ్బం. ఛసు ద్వారేసు అహేతుకానంయేవ చిత్తానం వుత్తత్తా ద్వే ఆవజ్జనాని ద్వే పఞ్చవిఞ్ఞాణాని ద్వే సమ్పటిచ్ఛనాని తీణి సన్తీరణాని ఏకం హసితుప్పాదచిత్తన్తి అట్ఠారస అహేతుకచిత్తానియేవ విఞ్ఞాణచరియాతి వేదితబ్బాని.

౬౯. ఇదాని విసయవిజాననమత్తట్ఠేన విఞ్ఞాణచరియాతి దస్సేతుం నీరాగా చరతీతిఆదిమాహ, విఞ్ఞాణఞ్హి రాగాదిసమ్పయోగే సద్ధాదిసమ్పయోగే చ అవత్థన్తరం పాపుణాతి, తేసు అసతి సకావత్థాయమేవ తిట్ఠతి. తస్మా నీరాగాదివచనేన తేసం వుత్తవిఞ్ఞాణానం విఞ్ఞాణకిచ్చమత్తం దస్సేతి. నత్థి ఏతిస్సా రాగోతి నీరాగా. నిరాగాతి రస్సం కత్వాపి పఠన్తి. సో పన రజ్జనవసేన రాగో. ఇతరేసు దుస్సనవసేన దోసో. ముయ్హనవసేన మోహో. మఞ్ఞనవసేన మానో. విపరీతదస్సనవసేన దిట్ఠి. ఉద్ధతభావో, అవూపసన్తభావో వా ఉద్ధచ్చం. విచికిచ్ఛా వుత్తత్థా. అనుసేన్తీతి అనుసయా. ‘‘నిరనుసయా’’తి వత్తబ్బే నానుసయాతి వుత్తం, సోయేవత్థో. పరియుట్ఠానప్పత్తానమేవేత్థ అభావో వేదితబ్బో. న హి విఞ్ఞాణచరియా పహీనానుసయానంయేవ వుత్తా. యా చ నీరాగాదినామా, సా రాగాదీహి విప్పయుత్తావ నామ హోతీతి పరియాయన్తరదస్సనత్థం రాగవిప్పయుత్తాతిఆదిమాహ. పున అఞ్ఞేహి చ విప్పయుత్తతం దస్సేతుం కుసలేహి కమ్మేహీతిఆదిమాహ. కుసలానియేవ రాగాదివజ్జాభావా అనవజ్జాని. పరిసుద్ధభావకరేహి హిరిఓత్తప్పేహి యుత్తత్తా సుక్కాని. పవత్తిసుఖత్తా సుఖో ఉదయో ఉప్పత్తి ఏతేసన్తి సుఖుద్రయాని, సుఖవిపాకత్తా వా సుఖో ఉదయో వడ్ఢి ఏతేసన్తి సుఖుద్రయాని. వుత్తవిపక్ఖేన అకుసలాని యోజేతబ్బాని. విఞ్ఞాతే చరతీతి విఞ్ఞాణేన విఞ్ఞాయమానం ఆరమ్మణం విఞ్ఞాతం నామ, తస్మిం విఞ్ఞాతే ఆరమ్మణే. కిం వుత్తం హోతి? నీలవణ్ణయోగతో నీలవత్థం వియ విఞ్ఞాణయోగతో విఞ్ఞాతం విఞ్ఞాణం నామ హోతి, తస్మిం విఞ్ఞాణే చరతీతి విఞ్ఞాణచరియాతి వుత్తం హోతి. విఞ్ఞాణస్స ఏవరూపా చరియా హోతీతి వుత్తప్పకారస్స విఞ్ఞాణస్స వుత్తప్పకారా చరియా హోతీతి అత్థో. ‘‘విఞ్ఞాణస్స చరియా’’తి చ వోహారవసేన వుచ్చతి, విఞ్ఞాణతో పన విసుం చరియా నత్థి. పకతిపరిసుద్ధమిదం చిత్తం నిక్కిలేసట్ఠేనాతి ఇదం వుత్తప్పకారం చిత్తం రాగాదికిలేసాభావేన పకతియా ఏవ పరిసుద్ధం. తస్మా విజాననమత్తమేవ చరియాతి విఞ్ఞాణచరియాతి వుత్తం హోతి. నిక్లేసట్ఠేనాతిపి పాఠో.

అఞ్ఞాణచరియాయ మనాపియేసూతి మనసి అప్పేన్తి పసీదన్తి, మనం వా అప్పాయన్తి వడ్ఢేన్తీతి మనాపాని, మనాపానియేవ మనాపియాని. తేసు మనాపియేసు. తాని పన ఇట్ఠాని వా హోన్తు అనిట్ఠాని వా, గహణవసేన మనాపియాని. న హి ఇట్ఠస్మింయేవ రాగో అనిట్ఠస్మింయేవ దోసో ఉప్పజ్జతి. రాగస్స జవనత్థాయాతి సన్తతివసేన రాగస్స జవనత్థాయ పవత్తా. ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతాతి చక్ఖుద్వారే అయోనిసో మనసికారభూతా ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతా మనోధాతు. రాగస్స జవనాతి యేభుయ్యేన సత్తక్ఖత్తుం రాగస్స పవత్తి, పునప్పునం పవత్తో రాగోయేవ. అఞ్ఞాణచరియాతి అఞ్ఞాణేన రాగస్స సమ్భవతో అఞ్ఞాణేన రాగస్స చరియాతి వుత్తం హోతి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. తదుభయేన అసమపేక్ఖనస్మిం వత్థుస్మిన్తి రాగదోసవసేన సమపేక్ఖనవిరహితే రూపారమ్మణసఙ్ఖాతే వత్థుస్మిం. మోహస్స జవనత్థాయాతి విచికిచ్ఛాఉద్ధచ్చవసేన మోహస్స జవనత్థాయ. అఞ్ఞాణచరియాతి అఞ్ఞాణస్సేవ చరియా, న అఞ్ఞస్స. వినిబన్ధస్సాతిఆదీని మానాదీనం సభావవచనాని. తత్థ వినిబన్ధస్సాతి ఉన్నతివసేన వినిబన్ధిత్వా ఠితస్స. పరామట్ఠాయాతి రూపస్స అనిచ్చభావాదిం అతిక్కమిత్వా పరతో నిచ్చభావాదిం ఆమట్ఠాయ గహితాయ. విక్ఖేపగతస్సాతి రూపారమ్మణే విక్ఖిత్తభావం గతస్స. అనిట్ఠఙ్గతాయాతి అసన్నిట్ఠానభావం గతాయ. థామగతస్సాతి బలప్పత్తస్స. ధమ్మేసూతి రూపాదీసు వా ధమ్మారమ్మణభూతేసు వా ధమ్మేసు.

౭౦. యస్మా రాగాదయో అఞ్ఞాణేన హోన్తి, తస్మా రాగాదిసమ్పయోగేన అఞ్ఞాణం విసేసేన్తో సరాగా చరతీతిఆదిమాహ. తత్థ సరాగా చరతీతి మోహమానదిట్ఠిమానానుసయదిట్ఠానుసయఅవిజ్జానుసయజవనవసేన చరియా వేదితబ్బా. సదోసా చరతీతి మోహఅవిజ్జానుసయజవనవసేన. సమోహా చరతీతి రాగదోసమానదిట్ఠిఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛానుసయజవనవసేన. సమానా చరతీతి రాగమోహకామరాగభవరాగావిజ్జానుసయజవనవసేన. సదిట్ఠి చరతీతి రాగమోహకామరాగావిజ్జానుసయజవనవసేన. సఉద్ధచ్చా చరతి సవిచికిచ్ఛా చరతీతి మోహఅవిజ్జానుసయజవనవసేన. సానుసయా చరతీతి ఏత్థాపి వుత్తనయేనేవ ఏకేకం అనుసయం మూలం కత్వా తస్మిం చిత్తే లబ్భమానకసేసానుసయవసేన సానుసయతా యోజేతబ్బా. రాగసమ్పయుత్తాతిఆది సరాగాదివేవచనమేవ. సా ఏవ హి చరియా సమ్పయోగవసేన సహ రాగాదీహి వత్తతీతి సరాగాదిఆదీని నామాని లభతి. రాగాదీహి సమం ఏకుప్పాదేకనిరోధేకవత్థేకారమ్మణాదీహి పకారేహి యుత్తాతి రాగసమ్పయుత్తానీతిఆదీని నామాని లభతి. సాయేవ చ యస్మా కుసలాదీహి కమ్మేహి విప్పయుత్తా, అకుసలాదీహి కమ్మేహి సమ్పయుత్తా, తస్మాపి అఞ్ఞాణచరియాతి దస్సేతుం కుసలేహి కమ్మేహీతిఆదిమాహ. తత్థ అఞ్ఞాతేతి మోహస్స అఞ్ఞాణలక్ఖణత్తా యథాసభావేన అఞ్ఞాతే ఆరమ్మణే. సేసం వుత్తత్థమేవ.

౭౧. ఞాణచరియాయం యస్మా వివట్టనానుపస్సనాదీనం అనన్తరపచ్చయభూతా ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతా నత్థి, తస్మా తేసం అత్థాయ ఆవజ్జనకిరియాబ్యాకతం అవత్వా వివట్టనానుపస్సనాదయోవ వుత్తా. అనులోమఞాణత్థాయ ఏవ హి ఆవజ్జనా హోతి, తతో వివట్టనానుపస్సనామగ్గఫలాని. ఫలసమాపత్తీతి చేత్థ మగ్గానన్తరజా వా హోతు కాలన్తరజా వా, ఉభోపి అధిప్పేతా. నీరాగా చరతీతిఆదీసు రాగాదీనం పటిపక్ఖవసేన నీరాగాదితా వేదితబ్బా, విఞ్ఞాణచరియాయం రాగాదీనం అభావమత్తట్ఠేన. ఞాతేతి యథాసభావతో ఞాతే. అఞ్ఞా విఞ్ఞాణచరియాతిఆదీహి తిస్సన్నం చరియానం అఞ్ఞమఞ్ఞమసమ్మిస్సతం దస్సేతి. విఞ్ఞాణకిచ్చమత్తవసేన హి అహేతుకచిత్తుప్పాదా విఞ్ఞాణచరియా, అఞ్ఞాణకిచ్చవతం ద్వాదసన్నం అకుసలచిత్తుప్పాదానం వసేనేవ అఞ్ఞాణచరియా, విసేసేన ఞాణకిచ్చకారీనం విపస్సనామగ్గఫలానం వసేన ఞాణచరియా. ఏవమిమా అఞ్ఞమఞ్ఞమసమ్మిస్సా చ, విపస్సనం ఠపేత్వా సహేతుకకామావచరకిరియాకుసలా చ, సహేతుకకామావచరవిపాకా చ, రూపావచరారూపావచరకుసలాబ్యాకతా చ తీహి చరియాహి వినిముత్తాతి వేదితబ్బా. నిబ్బానారమ్మణాయ వివట్టనానుపస్సనాయ ఞాణచరియాయ నిద్దిట్ఠత్తా నిబ్బానమగ్గఫలపచ్చవేక్ఖణభూతాని సేక్ఖాసేక్ఖానం పచ్చవేక్ఖణఞాణాని ఞాణచరియాయ సఙ్గహితానీతి వేదితబ్బాని. తానిపి హి విసేసేన ఞాణకిచ్చకరానేవాతి.

చరియానానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮. భూమినానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౭౨. భూమినానత్తఞాణనిద్దేసే భూమియోతి భాగా పరిచ్ఛేదా వా. కామావచరాతి ఏత్థ దువిధో కామో కిలేసకామో వత్థుకామో చ. కిలేసకామో ఛన్దరాగో, వత్థుకామో తేభూమకవట్టం. కిలేసకామో కామేతీతి కామో, వత్థుకామో కామీయతీతి కామో. సో దువిధో కామో పవత్తివసేన యస్మిం పదేసే అవచరతి, సో పదేసో కామో ఏత్థ అవచరతీతి కామావచరో. సో పన పదేసో చతున్నం అపాయానం, మనుస్సలోకస్స, ఛన్నఞ్చ దేవలోకానం వసేన ఏకాదసవిధో. యథా హి యస్మిం పదేసే ససత్థా పురిసా అవచరన్తి, సో విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు ద్విపదచతుప్పదేసు అవచరన్తేసు తేసం అభిలక్ఖితత్తా ‘‘ససత్థావచరో’’తి వుచ్చతి, ఏవం విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు రూపావచరాదీసు తత్థ అవచరన్తేసు తేసం అభిలక్ఖితత్తా అయం పదేసో ‘‘కామావచరో’’త్వేవ వుచ్చతి. స్వాయం యథా రూపభవో రూపం, ఏవం ఉత్తరపదలోపం కత్వా ‘‘కామో’’త్వేవ వుచ్చతి. తప్పటిబద్ధో ఏకేకో ధమ్మో ఇమస్మిం ఏకాదసవిధపదేససఙ్ఖాతే కామే అవచరతీతి కామావచరో. కిఞ్చాపి హి ఏత్థ కేచి ధమ్మా రూపారూపభవేసుపి అవచరన్తి, యథా పన సఙ్గామే అవచరణతో ‘‘సఙ్గామావచరో’’తి లద్ధనామో నాగో నగరే చరన్తోపి ‘‘సఙ్గామావచరో’’త్వేవ వుచ్చతి, థలజలచరా చ పాణినో అథలే అజలే చ ఠితాపి ‘‘థలచరా జలచరా’’త్వేవ వుచ్చన్తి, ఏవం తే అఞ్ఞత్థ అవచరన్తాపి కామావచరాయేవాతి వేదితబ్బా. ఆరమ్మణకరణవసేన వా ఏతేసు వుత్తప్పకారేసు ధమ్మేసు కామో అవచరతీతి కామావచరా. కామఞ్చేస రూపారూపావచరధమ్మేసుపి అవచరతి, యథా పన ‘‘వదతీతి వచ్ఛో, మహియం సేతీతి మహింసో’’తి వుత్తే న యత్తకా వదన్తి, మహియం వా సేన్తి, సబ్బేసం తం నామం హోతి. ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. ఏత్థ సబ్బే తే ధమ్మే ఏకరాసిం కత్వా వుత్తభూమిసద్దమపేక్ఖిత్వా కామావచరాతి ఇత్థిలిఙ్గవచనం కతం. రూపావచరాతిఆదీసు రూపభవో రూపం, తస్మిం రూపే అవచరన్తీతి రూపావచరా. అరూపభవో అరూపం, తస్మిం అరూపే అవచరన్తీతి అరూపావచరా. తేభూమకవట్టే పరియాపన్నా అన్తోగధాతి పరియాపన్నా, తస్మిం న పరియాపన్నాతి అపరియాపన్నా.

కామావచరాదిభూమినిద్దేసేసు హేట్ఠతోతి హేట్ఠాభాగేన. అవీచినిరయన్తి జాలానం వా సత్తానం వా వేదనానం వా వీచి అన్తరం ఛిద్దం ఏత్థ నత్థీతి అవీచి. సుఖసఙ్ఖాతో అయో ఏత్థ నత్థీతి నిరయో, నిరతిఅత్థేనపి నిరయో. పరియన్తం కరిత్వాతి తం అవీచిసఙ్ఖాతం నిరయం అన్తం కత్వా. ఉపరితోతి ఉపరిభాగేన. పరనిమ్మితవసవత్తీ దేవేతి పరనిమ్మితేసు కామేసు వసం వత్తనతో ఏవంలద్ధవోహారే దేవే. అన్తో కరిత్వాతి అన్తో పక్ఖిపిత్వా. యం ఏతస్మిం అన్తరేతి యే ఏతస్మిం ఓకాసే. యన్తి చ లిఙ్గవచనవిపల్లాసో కతో. ఏత్థావచరాతి ఇమినా యస్మా తస్మిం అన్తరే అఞ్ఞేపి చరన్తి కదాచి కత్థచి సమ్భవతో, తస్మా తేసం అసఙ్గణ్హనత్థం అవచరాతి వుత్తం. తేన యే ఏకస్మిం అన్తరే ఓగాళ్హా హుత్వా చరన్తి, సబ్బత్థ సదా చ సమ్భవతో, అధోభాగే చ చరన్తి అవీచినిరయస్స హేట్ఠా భూతూపాదాయ పవత్తిభావేన, తేసం సఙ్గహో కతో హోతి. తే హి ఓగాళ్హా చరన్తి, అధోభాగే చ చరన్తీతి అవచరా. ఏత్థ పరియాపన్నాతి ఇమినా పన యస్మా ఏతే ఏత్థావచరా అఞ్ఞత్థాపి అవచరన్తి, న పన తత్థ పరియాపన్నా హోన్తి, తస్మా తేసం అఞ్ఞత్థాపి అవచరన్తానం పరిగ్గహో కతో హోతి.

ఇదాని తే ఏత్థ పరియాపన్నే ధమ్మే రాసిసుఞ్ఞతాపచ్చయభావతో చేవ సభావతో చ దస్సేన్తో ఖన్ధధాతుఆయతనాతిఆదిమాహ. బ్రహ్మలోకన్తి పఠమజ్ఝానభూమిసఙ్ఖాతం బ్రహ్మట్ఠానం. అకనిట్ఠేతి ఉత్తమట్ఠేన న కనిట్ఠే. సమాపన్నస్సాతి సమాపత్తిం సమాపన్నస్స. ఏతేన కుసలజ్ఝానం వుత్తం. ఉపపన్నస్సాతి విపాకవసేన బ్రహ్మలోకే ఉపపన్నస్స. ఏతేన విపాకజ్ఝానం వుత్తం. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారిస్సాతి దిట్ఠేవ ధమ్మే పచ్చక్ఖే అత్తభావే సుఖో విహారో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారో, సో అస్స అత్థీతి దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారీ, అరహా. తస్స దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారిస్స. ఏతేన కిరియజ్ఝానం వుత్తం. చేతసికాతి చేతసి భవా చేతసికా, చిత్తసమ్పయుత్తాతి అత్థో. ఆకాసానఞ్చాయతనూపగేతి ఆకాసానఞ్చాయతనసఙ్ఖాతం భవం ఉపగతే. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. మగ్గాతి చత్తారో అరియమగ్గా. మగ్గఫలానీతి చత్తారి అరియమగ్గఫలాని. అసఙ్ఖతా చ ధాతూతి పచ్చయేహి అకతా నిబ్బానధాతు.

అపరాపి చతస్సో భూమియోతి ఏకేకచతుక్కవసేన వేదితబ్బా. చత్తారో సతిపట్ఠానాతి కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానం చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. తస్సత్థో – పతిట్ఠాతీతి పట్ఠానం, ఉపట్ఠాతి ఓక్కన్దిత్వా పక్ఖన్దిత్వా పవత్తతీతి అత్థో. సతియేవ పట్ఠానం సతిపట్ఠానం. అథ వా సరణట్ఠేన సతి, ఉపట్ఠానట్ఠేన పట్ఠానం, సతి చ సా పట్ఠానఞ్చాతిపి సతిపట్ఠానం. ఆరమ్మణవసేన బహుకా తా సతియోతి సతిపట్ఠానా. చత్తారో సమ్మప్పధానాతి అనుప్పన్నానం అకుసలానం అనుప్పాదాయ సమ్మప్పధానం, ఉప్పన్నానం అకుసలానం పహానాయ సమ్మప్పధానం, అనుప్పన్నానం కుసలానం ఉప్పాదాయ సమ్మప్పధానం, ఉప్పన్నానం కుసలానం ఠితియా సమ్మప్పధానం. పదహన్తి వాయమన్తి ఏతేనాతి పధానం, వీరియస్సేతం నామం. సమ్మప్పధానన్తి అవిపరీతప్పధానం కారణప్పధానం ఉపాయప్పధానం యోనిసోపధానం. ఏకమేవ వీరియం కిచ్చవసేన చతుధా కత్వా సమ్మప్పధానాతి వుత్తం. చత్తారో ఇద్ధిపాదాతి ఛన్దిద్ధిపాదో, చిత్తిద్ధిపాదో, వీరియిద్ధిపాదో, వీమంసిద్ధిపాదో. తస్సత్థో వుత్తోయేవ. చత్తారి ఝానానీతి వితక్కవిచారపీతిసుఖచిత్తేకగ్గతావసేన పఞ్చఙ్గికం పఠమజ్ఝానం. పీతిసుఖచిత్తేకగ్గతావసేన తివఙ్గికం దుతియజ్ఝానం, సుఖచిత్తకగ్గతావసేన దువఙ్గికం తతియజ్ఝానం, ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతావసేన దువఙ్గికం చతుత్థజ్ఝానం. ఇమాని హి అఙ్గాని ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానట్ఠేన ఝానన్తి వుచ్చన్తి. చతస్సో అప్పమఞ్ఞాయోతి మేత్తా, కరుణా, ముదితా, ఉపేక్ఖా. ఫరణఅప్పమాణవసేన అప్పమఞ్ఞాయో. ఏతాయో హి ఆరమ్మణవసేన అప్పమాణే వా సత్తే ఫరన్తి, ఏకం సత్తమ్పి వా అనవసేసఫరణవసేన ఫరన్తీతి ఫరణఅప్పమాణవసేన అప్పమఞ్ఞాయోతి వుచ్చన్తి. చతస్సో అరూపసమాపత్తియోతి ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తి, విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసమాపత్తి, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తి, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తి. చతస్సో పటిసమ్భిదా వుత్తత్థా ఏవ.

చతస్సో పటిపదాతి ‘‘దుక్ఖా పటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, దుక్ఖా పటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా, సుఖా పటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా, సుఖా పటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా’’తి (దీ. ని. ౩.౩౧౧) వుత్తా చతస్సో పటిపదా. చత్తారి ఆరమ్మణానీతి పరిత్తం పరిత్తారమ్మణం, పరిత్తం అప్పమాణారమ్మణం, అప్పమాణం పరిత్తారమ్మణం, అప్పమాణం అప్పమాణారమ్మణన్తి (ధ. స. ౧౮౧ ఆదయో) వుత్తాని చత్తారి ఆరమ్మణాని. కసిణాదిఆరమ్మణానం అవవత్థాపేతబ్బతో ఆరమ్మణవన్తాని ఝానాని వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. చత్తారో అరియవంసాతి అరియా వుచ్చన్తి బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ తథాగతసావకా చ, తేసం అరియానం వంసా తన్తియో పవేణియోతి అరియవంసా. కే పన తే? చీవరసన్తోసో పిణ్డపాతసన్తోసో సేనాసనసన్తోసో భావనారామతాతి ఇమే చత్తారో. గిలానపచ్చయసన్తోసో పిణ్డపాతసన్తోసే వుత్తే వుత్తోయేవ హోతి. యో హి పిణ్డపాతే సన్తుట్ఠో, సో కథం గిలానపచ్చయే అసన్తుట్ఠో భవిస్సతి.

చత్తారి సఙ్గహవత్థూనీతి చత్తారి జనసఙ్గణ్హనకారణాని – దానఞ్చ పేయ్యవజ్జఞ్చ అత్థచరియా చ సమానత్తతా చాతి ఇమాని చత్తారి. దానన్తి యథారహం దానం. పేయ్యవజ్జన్తి యథారహం పియవచనం. అత్థచరియాతి తత్థ తత్థ కత్తబ్బస్స కరణవసేన కత్తబ్బాకత్తబ్బానుసాసనవసేన చ వుద్ధికిరియా. సమానత్తతాతి సహ మానేన సమానో, సపరిమాణో సపరిగణనోతి అత్థో. సమానో పరస్స అత్తా ఏతేనాతి సమానత్తో, సమానత్తస్స భావో సమానత్తతా, ‘‘అయం మయా హీనో, అయం మయా సదిసో, అయం మయా అధికో’’తి పరిగణేత్వా తదనురూపేన ఉపచరణం కరణన్తి అత్థో. ‘‘సమానసుఖదుక్ఖతా సమానత్తతా’’తి చ వదన్తి.

చత్తారి చక్కానీతి ఏత్థ చక్కం నామ దారుచక్కం, రతనచక్కం, ధమ్మచక్కం, ఇరియాపథచక్కం, సమ్పత్తిచక్కన్తి పఞ్చవిధం. తత్థ ‘‘యం పన తం, దేవ, చక్కం ఛహి మాసేహి నిట్ఠితం ఛారత్తూనేహీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౫) ఇదం దారుచక్కం. ‘‘చక్కం వత్తయతో పరిగ్గహేత్వా’’తి (జా. ౧.౧౩.౬౮) ఇదం రతనచక్కం. ‘‘మయా పవత్తితం చక్క’’న్తి (సు. ని. ౫౬౨) ఇదం ధమ్మచక్కం. ‘‘చతుచక్కం నవద్వార’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౯) ఇదం ఇరియాపథచక్కం. ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సానం చతుచక్కం వత్తతి. కతమాని చత్తారి? పతిరూపదేసవాసో, సప్పురిసావస్సయో, అత్తసమ్మాపణిధి, పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతా’’తి (అ. ని. ౪.౩౧) ఇదం సమ్పత్తిచక్కం. ఇధాపి ఏతదేవ అధిప్పేతం. తత్థ పతిరూపదేసవాసోతి యత్థ చతస్సో పరిసా సన్దిస్సన్తి, ఏవరూపే అనుచ్ఛవికే దేసే వాసో. సప్పురిసావస్సయోతి బుద్ధాదీనం సప్పురిసానం అవస్సయనం సేవనం భజనం. అత్తసమ్మాపణిధీతి అత్తనో సమ్మా పతిట్ఠాపనం. సచే పుబ్బే అస్సద్ధాదీహి సమన్నాగతో హోతి, తాని పహాయ సద్ధాదీసు పతిట్ఠాపనం. పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతాతి పుబ్బే ఉపచితకుసలతా. ఇదమేవ చేత్థ పమాణం. యేన హి ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన కుసలకమ్మం కతం హోతి, తదేవ కుసలం తం పురిసం పతిరూపదేసే ఉపనేతి, సప్పురిసే భజాపేతి, సో ఏవ పుగ్గలో అత్తానం సమ్మా ఠపేతీతి.

చత్తారి ధమ్మపదానీతి చత్తారో ధమ్మకోట్ఠాసా. కతమాని చత్తారి? అనభిజ్ఝా ధమ్మపదం, అబ్యాపాదో ధమ్మపదం, సమ్మాసతి ధమ్మపదం, సమ్మాసమాధి ధమ్మపదం. అనభిజ్ఝా ధమ్మపదం నామ అలోభో వా అనభిజ్ఝావసేన అధిగతజ్ఝానవిపస్సనామగ్గఫలనిబ్బానాని వా. అబ్యాపాదో ధమ్మపదం నామ అకోపో వా మేత్తాసీసేన అధిగతజ్ఝానాదీని వా. సమ్మాసతి ధమ్మపదం నామ సూపట్ఠితస్సతి వా సతిసీసేన అధిగతజ్ఝానాదీని వా. సమ్మాసమాధి ధమ్మపదం నామ అట్ఠసమాపత్తి వా అట్ఠసమాపత్తిసీసేన అధిగతజ్ఝానాదీని వా. దసఅసుభవసేన వా అధిగతజ్ఝానాదీని అనభిజ్ఝా ధమ్మపదం, చతుబ్రహ్మవిహారవసేన అధిగతాని అబ్యాపాదో ధమ్మపదం, దసానుస్సతిఆహారేపటికూలసఞ్ఞావసేన అధిగతాని సమ్మాసతి ధమ్మపదం, దసకసిణఆనాపానవసేన అధిగతాని సమ్మాసమాధి ధమ్మపదన్తి. ఇమా చతస్సో భూమియోతి ఏకేకం చతుక్కవసేనేవ యోజేతబ్బం.

భూమినానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯. ధమ్మనానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౭౩. ధమ్మనానత్తఞాణనిద్దేసే కమ్మపథేతి కమ్మాని చ తాని పథా చ అపాయగమనాయాతి కమ్మపథా, తే కమ్మపథే. దస కుసలకమ్మపథా నామ పాణాతిపాతా అదిన్నాదానా కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీతి తీణి కాయసుచరితాని, ముసావాదా పిసుణాయ వాచాయ ఫరుసాయ వాచాయ సమ్ఫప్పలాపా వేరమణీతి చత్తారి వచీసుచరితాని, అనభిజ్ఝా అబ్యాపాదో సమ్మాదిట్ఠీతి తీణి మనోసుచరితాని. దస అకుసలకమ్మపథా నామ పాణాతిపాతో అదిన్నాదానం కామేసుమిచ్ఛాచారోతి తీణి కాయదుచ్చరితాని, ముసావాదో పిసుణా వాచా ఫరుసా వాచా సమ్ఫప్పలాపోతి చత్తారి వచీదుచ్చరితాని, అభిజ్ఝా బ్యాపాదో మిచ్ఛాదిట్ఠీతి తీణి మనోదుచ్చరితాని. కుసలాకుసలాపి చ పటిసన్ధిజనకాయేవ కమ్మపథాతి వుత్తా, వుత్తావసేసా పటిసన్ధిజననే అనేకన్తి కత్తా కమ్మపథాతి న వుత్తా. ఓళారికకుసలాకుసలగహణేనేవ సేసకుసలాకుసలాపి గహితాతి వేదితబ్బా. రూపన్తి భూతోపాదాయభేదతో అట్ఠవీసతివిధం రూపం. విపాకన్తి కామావచరకుసలవిపాకానం సోళసన్నం, అకుసలవిపాకానం సత్తన్నఞ్చ వసేన తేవీసతివిధం విపాకం. కిరియన్తి తిణ్ణమహేతుకకిరియానం, అట్ఠన్నం సహేతుకకిరియానఞ్చ వసేన ఏకాదసవిధం కామావచరకిరియం. విపాకాభావతో కిరియామత్తాతి కిరియా. ఏత్తావతా కామావచరమేవ రూపాబ్యాకతవిపాకాబ్యాకతకిరియాబ్యాకతవసేన వుత్తం.

ఇధట్ఠస్సాతి ఇమస్మిం లోకే ఠితస్స. యేభుయ్యేన మనుస్సలోకే ఝానభావనాసబ్భావతో మనుస్సలోకవసేన వుత్తం, ఝానాని పన కదాచి కరహచి దేవలోకేపి లబ్భన్తి, రూపీబ్రహ్మలోకేపి తత్రూపపత్తికహేట్ఠూపపత్తికఉపరూపపత్తికానం వసేన లబ్భన్తి. సుద్ధావాసే పన అరూపావచరే చ హేట్ఠూపపత్తికా నత్థి. రూపారూపావచరేసు అభావితజ్ఝానా హేట్ఠా నిబ్బత్తమానా కామావచరసుగతియంయేవ నిబ్బత్తన్తి, న దుగ్గతియం. తత్రూపపన్నస్సాతి విపాకవసేన బ్రహ్మలోకే ఉపపన్నస్స పటిసన్ధిభవఙ్గచుతివసేన వత్తమానాని చత్తారి విపాకజ్ఝానాని. రూపారూపావచరజ్ఝానసమాపత్తీసు కిరియాబ్యాకతాని న వుత్తాని. కిఞ్చాపి న వుత్తాని, అథ ఖో కుసలేహి సమానపవత్తిత్తా కుసలేసు వుత్తేసు వుత్తానేవ హోన్తీతి వేదితబ్బాని. యథా పట్ఠానే ‘‘కుసలాకుసలే నిరుద్ధే విపాకో తదారమ్మణతా ఉప్పజ్జతీ’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౪౦౬, ౪౦౯) కుసలజవనగ్గహణేనేవ కిరియజవనం సఙ్గహితం, ఏవమిధాపి దట్ఠబ్బం. సామఞ్ఞఫలానీతి చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని. ఏతేన లోకుత్తరవిపాకాబ్యాకతం వుత్తం. నిబ్బానన్తి నిబ్బానాబ్యాకతం.

పామోజ్జమూలకాతి పామోజ్జం మూలం ఆది ఏతేసన్తి పామోజ్జమూలకా, పామోజ్జాదికాతి అత్థో. పామోజ్జేన హి సమాగతానేవ హోన్తి. అనిచ్చతో మనసికరోతో పామోజ్జం జాయతీతి ఏత్థ యోనిసోమనసికరోతోయేవ పామోజ్జం జాయతి, న అయోనిసోమనసికరోతో. అయోనిసోమనసికరోతో కుసలుప్పత్తియేవ నత్థి, పగేవ విపస్సనా. కస్మా సరూపేన వుత్తన్తి చే? పామోజ్జస్స బలవభావదస్సనత్థం. పామోజ్జే హి అసతి పన్తేసు చ సేనాసనేసు అధికుసలేసు చ ధమ్మేసు అరతి ఉక్కణ్ఠితా ఉప్పజ్జతి. ఏవం సతి భావనాయేవ ఉక్కమతి. పామోజ్జే పన సతి అరతిఅభావతో భావనాపారిపూరిం గచ్ఛతి. యోనిసోమనసికారస్స పన మూలభావేన భావనాయ బహూపకారత్తం దస్సేతుం ఉపరి నవకం వక్ఖతి.

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానత’’న్తి. (ధ. ప. ౩౭౪) –

వచనతో విపస్సకస్స విపస్సనాపచ్చయా పామోజ్జం ఉప్పజ్జతి. ఇధ పన కలాపసమ్మసనపచ్చయా పామోజ్జం గహేతబ్బం. పముదితస్స భావో పామోజ్జం, దుబ్బలా పీతి. ఆదికమ్మత్థే ప-కారో దట్ఠబ్బో. పముదితస్సాతి తేన పామోజ్జేన పముదితస్స తుట్ఠస్స. పమోదితస్సాతిపి పాఠో. సోయేవత్థో. పీతీతి బలవపీతి. పీతిమనస్సాతి పీతియుత్తమనస్స. యుత్తసద్దస్స లోపో దట్ఠబ్బో యథా అస్సరథోతి. కాయోతి నామకాయో, రూపకాయేన సహ వా. పస్సమ్భతీతి వూపసన్తదరథో హోతి. పస్సద్ధకాయోతి ఉభయపస్సద్ధియోగేన నిబ్బుతకాయో. సుఖం వేదేతీతి చేతసికం సుఖం విన్దతి, కాయికసుఖేన సహ వా. సుఖినోతి సుఖసమఙ్గిస్స. చిత్తం సమాధియతీతి చిత్తం సమం ఆధియతి, ఏకగ్గం హోతి. సమాహితే చిత్తేతి భావేనభావలక్ఖణత్థే భుమ్మవచనం. చిత్తసమాహితభావేన హి యథాభూతజాననం లక్ఖీయతి. యథాభూతం పజానాతీతి ఉదయబ్బయఞాణాదివసేన సఙ్ఖారం యథాసభావం జానాతి. పస్సతీతి తంయేవ చక్ఖునా దిట్ఠం వియ ఫుటం కత్వా పఞ్ఞాచక్ఖునా పస్సతి. నిబ్బిన్దతీతి నవవిధవిపస్సనాఞాణయోగేన సఙ్ఖారేసు ఉక్కణ్ఠతి. నిబ్బిన్దం విరజ్జతీతి తం విపస్సనం సిఖం పాపేన్తో మగ్గఞాణయోగేన సఙ్ఖారేహి విరత్తో హోతి. విరాగా విముచ్చతీతి విరాగసఙ్ఖాతమగ్గహేతు ఫలవిముత్తియా నిబ్బానే అధిమోక్ఖేన విముచ్చతి. కేసుచి పన పోత్థకేసు ఇమస్మిం వారే ‘‘సమాహితేన చిత్తేన ఇదం దుక్ఖన్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆది సచ్చనయో లిఖితో, సోపి చ కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి యోనిసో మనసి కరోతీ’’తిఆదినా నయేన లిఖితో. వారద్వయేపి బ్యఞ్జనతోయేవ విసేసో, న అత్థతో. ‘‘నిబ్బిన్దం విరజ్జతీ’’తి హి మగ్గఞాణస్స వుత్తత్తా మగ్గఞాణే చ సిద్ధే చతుసచ్చాభిసమయకిచ్చం సిద్ధమేవ హోతి. తస్మా చతుసచ్చనయేన వుత్తవారోపి ఇమినా వారేన అత్థతో అవిసిట్ఠోయేవ.

౭౪. ఇదాని అనిచ్చతోతిఆదీహి ఆరమ్మణస్స అవిసేసేత్వా వుత్తత్తా ఆరమ్మణం విసేసేన్తో రూపం అనిచ్చతో మనసి కరోతీతిఆదిమాహ. యోనిసోమనసికారమూలకాతి యోనిసోమనసికారో మూలం పతిట్ఠా ఏతేసన్తి యోనిసోమనసికారమూలకా. యోనిసోమనసికారం ముఞ్చిత్వాయేవ హి పామోజ్జాదయో నవ న హోన్తి. సమాహితేన చిత్తేనాతి కారణభూతేన చిత్తేన. యథాభూతం పజానాతీతి పఞ్ఞాయ పజానాతి. ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి యోనిసో మనసి కరోతీ’’తి వుచ్చమానే అనుస్సవవసేన పుబ్బభాగసచ్చానుబోధోపి సఙ్గయ్హతి. యోనిసోమనసికారోతి చ ఉపాయేన మనసికారో.

ధాతునానత్తం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి ఫస్సనానత్తన్తి చక్ఖాదిధాతునానత్తం పటిచ్చ చక్ఖుసమ్ఫస్సాదినానత్తం ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. ఫస్సనానత్తం పటిచ్చాతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాదినానత్తం పటిచ్చ. వేదనానానత్తన్తి చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదివేదనానానత్తం. సఞ్ఞానానత్తన్తి కామసఞ్ఞాదినానత్తం. సఙ్కప్పనానత్తన్తి కామసఙ్కప్పాదినానత్తం. ఛన్దనానత్తన్తి సఙ్కప్పనానత్తతాయ రూపే ఛన్దో సద్దే ఛన్దోతి ఏవం ఛన్దనానత్తం ఉప్పజ్జతి. పరిళాహనానత్తన్తి ఛన్దనానత్తతాయ రూపపరిళాహో సద్దపరిళాహోతి ఏవం పరిళాహనానత్తం ఉప్పజ్జతి. పరియేసనానానత్తన్తి పరిళాహనానత్తతాయ రూపపరియేసనాదినానత్తం ఉప్పజ్జతి. లాభనానత్తన్తి పరియేసనానానత్తతాయ రూపపటిలాభాదినానత్తం ఉప్పజ్జతీతి.

ధమ్మనానత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦-౨౪. ఞాణపఞ్చకనిద్దేసవణ్ణనా

౭౫. ఞాణపఞ్చకనిద్దేసే తేసం పఞ్చన్నం ఞాణానం అనుపుబ్బసమ్బన్ధసబ్భావతో ఏకతోవ పుచ్ఛావిస్సజ్జనాని కతాని. అభిఞ్ఞాతా హోన్తీతి ధమ్మసభావలక్ఖణజాననవసేన సుట్ఠు ఞాతా హోన్తి. ఞాతా హోన్తీతి ఞాతపరిఞ్ఞావసేన సభావతో ఞాతత్తా ఞాతా నామ హోన్తి. యేన ఞాణేన తే ధమ్మా ఞాతా హోన్తి, తం ఞాతట్ఠేన ఞాణం, పజాననట్ఠేన పఞ్ఞాతి సమ్బన్ధో. ఇమినావ నయేన సేసఞాణానిపి యోజేతబ్బాని. పరిఞ్ఞాతా హోన్తీతి సామఞ్ఞలక్ఖణవసేన సమన్తతో ఞాతా హోన్తి. తీరితా హోన్తీతి తీరణపరిఞ్ఞావసేన అనిచ్చాదితో ఉపపరిక్ఖితా సమాపితా నామ హోన్తి. పహీనా హోన్తీతి అనిచ్చానుపస్సనాదినా ఞాణేన నిచ్చసఞ్ఞాదయో భఙ్గానుపస్సనతో పట్ఠాయ పహీనా హోన్తి. పరిచ్చత్తా హోన్తీతి పహానవసేనేవ ఛడ్డితా నామ హోన్తి. భావితా హోన్తీతి వడ్ఢితా పరిభావితా చ హోన్తి. ఏకరసా హోన్తీతి సకిచ్చసాధనపటిపక్ఖపహానేన ఏకకిచ్చా హోన్తి, పచ్చనీకతో వా విముత్తివసేన విముత్తిరసేన ఏకరసా హోన్తి. సచ్ఛికతా హోన్తీతి పటిలాభవసేన ఫలధమ్మో పటివేధవసేన నిబ్బానధమ్మోతి పచ్చక్ఖకతా హోన్తి. ఫస్సితా హోన్తీతి పటిలాభఫుసనేన పటివేధఫుసనేన చ ఫస్సితా అనుభూతా హోన్తి. ఇమాని పఞ్చ ఞాణాని హేట్ఠా సుతమయఞాణవసేన వుత్తాని, ఇధ సకిచ్చసాధనవసేన.

ఞాణపఞ్చకనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౫-౨౮. పటిసమ్భిదాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౭౬. పటిసమ్భిదాఞాణనిద్దేసే యస్మా ధమ్మే అవుత్తే తస్స కిచ్చం న సక్కా వత్తుం, తస్మా ఉద్దిట్ఠానం పటిపాటిం అనాదియిత్వా పఠమం ధమ్మా నిద్దిట్ఠా. ధమ్మాదీనం అత్థా వుత్తాయేవ. సద్ధిన్ద్రియం ధమ్మోతిఆదీహి ధమ్మసద్దపరియాపన్నే ధమ్మే వత్వా నానత్తసద్దస్స అత్థం దస్సేన్తో అఞ్ఞో సద్ధిన్ద్రియం ధమ్మోతిఆదిమాహ. ‘‘అఞ్ఞో ధమ్మో’’తి హి వుత్తే ధమ్మానం నానత్తం దస్సితం హోతి. పటివిదితాతి అభిముఖభావేన విదితా పాకటా నామ హోన్తి. తేన పటిసమ్భిదాపదస్స అత్థో వుత్తో. అధిమోక్ఖట్ఠో అత్థోతిఆదీహి తేసం సద్ధాదీనం అధిముచ్చనాదికిచ్చం అత్థో నామాతి దస్సేతి. సన్దస్సేతున్తి పరం ఞాపేతుకామస్స పరం సన్దస్సేతుం. పరస్స పన వచనం సుణన్తస్సాపి లబ్భతియేవ. బ్యఞ్జననిరుత్తాభిలాపాతి నామబ్యఞ్జనం నామనిరుత్తి నామాభిలాపో. నామఞ్హి అత్థం బ్యఞ్జయతీతి బ్యఞ్జనం, ‘‘సఙ్ఖతమభిసఙ్ఖరోన్తీతి ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా సఙ్ఖారాతి వుచ్చన్తీ’’తి (సం. ని. ౩.౭౯) ఏవం నిద్ధారేత్వా సహేతుకం కత్వా వుచ్చమానత్తా నిరుత్తి, అభిలపీయతి ఏతేన అత్థోతి అభిలాపోతి వుచ్చతి.

నామఞ్చ నామేతం చతుబ్బిధం – సామఞ్ఞనామం, గుణనామం, కిత్తిమనామం, ఓపపాతికనామన్తి. తత్థ పఠమకప్పికేసు మహాజనేన సమ్మన్నిత్వా ఠపితత్తా ‘‘మహాసమ్మతో’’తి రఞ్ఞో నామం సామఞ్ఞనామం. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘మహాజనసమ్మతోతి ఖో, వాసేట్ఠ, ‘మహాసమ్మతో మహాసమ్మతో’త్వేవ పఠమం అక్ఖరం ఉపనిబ్బత్త’’న్తి (దీ. ని. ౩.౧౩౧). ‘‘ధమ్మకథికో పంసుకూలికో వినయధరో తిపిటకధరో సద్ధో సతో’’తి ఏవరూపం గుణతో ఆగతనామం గుణనామం. ‘‘భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదీనిపి తథాగతస్స అనేకాని నామసతాని గుణనామానేవ. తేన వుత్తం –

‘‘అసఙ్ఖ్యేయ్యాని నామాని, సగుణేన మహేసినో;

గుణేహి నామముద్ధేయ్యం, అపి నామసహస్సతో’’తి.

యం పన జాతస్స కుమారకస్స నామగ్గహణదివసే దక్ఖిణేయ్యానం సక్కారం కత్వా సమీపే ఠితా ఞాతకా కప్పేత్వా పకప్పేత్వా ‘‘అయం అసుకో నామా’’తి నామం కరోన్తి, ఇదం కిత్తిమనామం. యా పన పురిమపఞ్ఞత్తి అపరపఞ్ఞత్తియం పతతి, పురిమవోహారో పచ్ఛిమవోహారే పతతి. సేయ్యథిదం, పురిమకప్పేపి చన్దో చన్దోయేవ నామ, ఏతరహిపి చన్దోయేవ. అతీతే సూరియో, సముద్దో, పథవీ, పబ్బతో పబ్బతోయేవ నామ, ఏతరహిపి పబ్బతోయేవాతి, ఇదం ఓపపాతికనామం. ఇదం చతుబ్బిధమ్పి నామం ఏకం నామమేవ హోతి, తం లోకసఙ్కేతమత్తసిద్ధం పరమత్థతో అవిజ్జమానం. అఞ్ఞే పన ‘‘నామం నామ అత్థజోతకో సద్దో’’తి వదన్తి. బలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గానం వుత్తనయానుసారేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

పటిసమ్భిదాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯-౩౧. ఞాణత్తయనిద్దేసవణ్ణనా

౭౮. ఞాణత్తయనిద్దేసే నిమిత్తన్తి సఙ్ఖారనిమిత్తం. అనిమిత్తేతి సఙ్ఖారనిమిత్తపటిపక్ఖే నిబ్బానే. అధిముత్తత్తాతి తన్నిన్నభావేన చిత్తస్స విస్సట్ఠత్తా. ఫుస్స ఫుస్స వయం పస్సతీతి సఙ్ఖారనిమిత్తం ఞాణేన ఫుసిత్వా ఫుసిత్వా తస్స భఙ్గం విపస్సనాఞాణేనేవ పస్సతి. ఏతేన భఙ్గానుపస్సనా సిద్ధా. సా అనిచ్చానుపస్సనం సాధేతి, అనిచ్చస్స దుక్ఖత్తా సా దుక్ఖానుపస్సనం, దుక్ఖస్స అనత్తత్తా సా అనత్తానుపస్సనన్తి ఏవమేత్థ తిస్సో అనుపస్సనా వుత్తా హోన్తి. అనిమిత్తో విహారోతి నిమిత్తం భయతో దిట్ఠత్తా సో విపస్సనత్తయవిహారో అనిమిత్తవిహారో నామ హోతి. పణిధిన్తి తణ్హం. అప్పణిహితేతి తణ్హాపటిపక్ఖే నిబ్బానే. అభినివేసన్తి అత్తాభినివేసం. సుఞ్ఞతేతి అత్తవిరహితే నిబ్బానే. సుఞ్ఞతోతి సుఞ్ఞంయేవ సుఞ్ఞతో. పవత్తం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వాతి విపాకప్పవత్తం సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా. సుగతిసఙ్ఖాతవిపాకప్పవత్తాభినన్దినో హి సత్తా. అయం పన ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జితుకామో తం పవత్తం, సబ్బఞ్చ సఙ్ఖారగతం అనిచ్చాదితో పస్సిత్వా అజ్ఝుపేక్ఖతియేవ. ఏవఞ్హి దిట్ఠే ఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జితుం సక్కోతి, న అఞ్ఞథా. ఆవజ్జిత్వాతి ఆవజ్జనేన ఆవజ్జిత్వా. సమాపజ్జతీతి ఫలసమాపత్తిం పటిపజ్జతి. అనిమిత్తా సమాపత్తీతి నిమిత్తం భయతో దిస్వా సమాపన్నత్తా అనిమిత్తా సమాపత్తి నామ. అనిమిత్తవిహారసమాపత్తీతి విపస్సనావిహారవసేన చ ఫలసమాపత్తివసేన చ తదుభయం నామ హోతి.

౭౯. ఇదాని సఙ్ఖారనిమిత్తమేవ విభజిత్వా దస్సేన్తో రూపనిమిత్తన్తిఆదిమాహ. జరామరణగ్గహణే వత్తబ్బం పుబ్బే వుత్తమేవ. ‘‘అఞ్ఞో అనిమిత్తవిహారో’’తిఆదీహి వుత్తేయేవ నిగమేత్వా దస్సేతి. సఙ్ఖేపేన విహారట్ఠే ఞాణం నామ ఫలసమాపత్తియా పుబ్బభాగే సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణే ఠితస్స విపస్సనావిహారనానత్తే ఞాణం సమాపత్తట్ఠే ఞాణం నామ ఫలసమాపత్తినానత్తే ఞాణం. విహారసమాపత్తట్ఠే ఞాణం నామ తదుభయనానత్తే ఞాణం. విపస్సనావిహారేనేవ వీతినామేతుకామో విపస్సనావిహారమేవ పవత్తేతి, ఫలసమాపత్తివిహారేనేవ వీతినామేతుకామో విపస్సనాపటిపాటియా ఉస్సక్కిత్వా ఫలసమాపత్తివిహారమేవ పవత్తేతి, తదుభయేన వీతినామేతుకామో తదుభయం పవత్తేతి. ఏవం పుగ్గలాధిప్పాయవసేన తివిధం జాతం. సేసమేత్థ వత్తబ్బం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణవణ్ణనాయం వుత్తమేవ.

ఞాణత్తయనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౨. ఆనన్తరికసమాధిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౦. ఆనన్తరికసమాధిఞాణనిద్దేసే నేక్ఖమ్మవసేనాతిఆదీసు నేక్ఖమ్మఅబ్యాపాదఆలోకసఞ్ఞాఅవిక్ఖేపధమ్మవవత్థానఞాణపామోజ్జాని సుక్ఖవిపస్సకస్స ఉపచారజ్ఝానసమ్పయుత్తా తస్స తస్స కిలేసస్స విపక్ఖభూతా సత్త ధమ్మా ఏకచిత్తసమ్పయుత్తా ఏవ. చిత్తస్స ఏకగ్గతా అవిక్ఖేపోతి ఏకగ్గస్స భావో ఏకగ్గతా, నానారమ్మణే న విక్ఖిపతి తేన చిత్తన్తి అవిక్ఖేపో, చిత్తస్స ఏకగ్గతాసఙ్ఖాతో అవిక్ఖేపోతి అత్థో. సమాధీతి ఏకారమ్మణే సమం ఆధీయతి తేన చిత్తన్తి సమాధి నామాతి అత్థో. తస్స సమాధిస్స వసేనాతి ఉపచారసమాధినాపి సమాహితచిత్తస్స యథాభూతావబోధతో వుత్తప్పకారస్స సమాధిస్స వసేన. ఉప్పజ్జతి ఞాణన్తి మగ్గఞాణం యథాక్కమేన ఉప్పజ్జతి. ఖీయన్తీతి సముచ్ఛేదవసేన ఖీయన్తి. ఇతీతి వుత్తప్పకారస్స అత్థస్స నిగమనం. పఠమం సమథోతి పుబ్బభాగే సమాధి హోతి. పచ్ఛా ఞాణన్తి అపరభాగే మగ్గక్ఖణే ఞాణం హోతి.

కామాసవోతి పఞ్చకామగుణికరాగో. భవాసవోతి రూపారూపభవేసు ఛన్దరాగో ఝాననికన్తి సస్సతదిట్ఠిసహజాతో రాగో భవవసేన పత్థనా. దిట్ఠాసవోతి ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. అవిజ్జాసవోతి దుక్ఖాదీసు అట్ఠసు ఠానేసు అఞ్ఞాణం. భుమ్మవచనేన ఓకాసపుచ్ఛం కత్వా ‘‘సోతాపత్తిమగ్గేనా’’తిఆదినా ఆసవక్ఖయకరేన మగ్గేన ఆసవక్ఖయం దస్సేత్వా ‘‘ఏత్థా’’తి ఓకాసవిస్సజ్జనం కతం, మగ్గక్ఖణేతి వుత్తం హోతి. అనవసేసోతి నత్థి ఏతస్స అవసేసోతి అనవసేసో. అపాయగమనీయోతి నిరయతిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయాసురకాయా చత్తారో సుఖసఙ్ఖాతా అయా అపేతత్తా అపాయా, యస్స సంవిజ్జతి, తం పుగ్గలం అపాయే గమేతీతి అపాయగమనీయో. ఆసవక్ఖయకథా దుభతోవుట్ఠానకథాయం వుత్తా.

అవిక్ఖేపవసేనాతి పవత్తమానస్స సమాధిస్స ఉపనిస్సయభూతసమాధివసేన. పథవీకసిణవసేనాతిఆదీసు దస కసిణాని తదారమ్మణికఅప్పనాసమాధివసేన వుత్తాని, బుద్ధానుస్సతిఆదయో మరణస్సతి ఉపసమానుస్సతి చ ఉపచారజ్ఝానవసేన వుత్తా, ఆనాపానస్సతి కాయగతాసతి చ అప్పనాసమాధివసేన వుత్తా, దస అసుభా పఠమజ్ఝానవసేన వుత్తా.

బుద్ధం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి బుద్ధానుస్సతి. ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహ’’న్తిఆదిబుద్ధగుణారమ్మణాయ (మ. ని. ౧.౭౪; అ. ని. ౩.౭౧; ౯.౨౭) సతియా ఏతం అధివచనం, తస్సా బుద్ధానుస్సతియా వసేన. తథా ధమ్మం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి ధమ్మానుస్సతి. ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదిధమ్మగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. సఙ్ఘం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి సఙ్ఘానుస్సతి. ‘‘సుప్పటిపన్నో భగవతో సావకసఙ్ఘో’’తిఆదిసఙ్ఘగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. సీలం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి సీలానుస్సతి. అత్తనో అఖణ్డతాదిసీలగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. చాగం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి చాగానుస్సతి. అత్తనో ముత్తచాగతాదిచాగగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. దేవతా ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి దేవతానుస్సతి. దేవతా సక్ఖిట్ఠానే ఠపేత్వా అత్తనో సద్ధాదిగుణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. ఆనాపానే ఆరబ్భ ఉప్పన్నా సతి ఆనాపానస్సతి. ఆనాపాననిమిత్తారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. మరణం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా సతి మరణస్సతి. ఏకభవపరియాపన్నజీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదసఙ్ఖాతమరణారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. కుచ్ఛితానం కేసాదీనం పటికూలానం ఆయత్తా ఆకరత్తా కాయోతిసఙ్ఖాతే సరీరే గతా పవత్తా, తాదిసం వా కాయం గతా సతి కాయగతాసతి. ‘‘కాయగతసతీ’’తి వత్తబ్బే రస్సం అకత్వా ‘‘కాయగతాసతీ’’తి వుత్తా. తథేవ ఇధాపి కాయగతాసతివసేనాతి వుత్తం. కేసాదికేసు కాయకోట్ఠాసేసు పటికూలనిమిత్తారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. ఉపసమం ఆరబ్భ ఉప్పన్నా అనుస్సతి ఉపసమానుస్సతి. సబ్బదుక్ఖూపసమారమ్మణాయ సతియా ఏతం అధివచనం. దస అసుభా హేట్ఠా వుత్తత్థా.

౮౧. దీఘం అస్సాసవసేనాతిఆదీని అప్పనూపచారసమాధిభేదంయేవ దస్సేతుం వుత్తాని. దీఘం అస్సాసవసేనాతి దీఘన్తి వుత్తఅస్సాసవసేన. ‘‘దీఘం వా అస్ససన్తో దీఘం అస్ససామీతి పజానాతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౩౭౪; మ. ని. ౧.౧౦౭; ౩.౧౪౮) హి వుత్తం. ఏస నయో సేసేసుపి. సబ్బకాయపటిసంవేదీతి సబ్బస్స అస్సాసపస్సాసకాయస్స పటిసంవేదీ. పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి ఓళారికం అస్సాసపస్సాసఙ్ఖాతం కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భేన్తో వూపసమేన్తో. ‘‘దీఘం రస్సం సబ్బకాయపటిసంవేదీ పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి ఇమినావ చతుక్కేన అప్పనాసమాధి వుత్తో. పీతిపటిసంవేదీతి పీతిం పాకటం కరోన్తో. చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీతి సఞ్ఞావేదనాసఙ్ఖాతం చిత్తసఙ్ఖారం పాకటం కరోన్తో. అభిప్పమోదయం చిత్తన్తి చిత్తం మోదేన్తో. సమాదహం చిత్తన్తి ఆరమ్మణే చిత్తం సమం ఠపేన్తో. విమోచయం చిత్తన్తి చిత్తం నీవరణాదీహి విమోచేన్తో. పీతిపటిసంవేదీ సుఖపటిసంవేదీ చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీ పస్సమ్భయం చిత్తసఙ్ఖారన్తి చతుక్కఞ్చ చిత్తపటిసంవేదీ అభిప్పమోదయం చిత్తం సమాదహం చిత్తం విమోచయం చిత్తన్తి చతుక్కఞ్చ అప్పనాసమాధివసేన విపస్సనాసమ్పయుత్తసమాధివసేన చ వుత్తాని. అనిచ్చానుపస్సీతి అనిచ్చానుపస్సనావసేన. విరాగానుపస్సీతి నిబ్బిదానుపసనావసేన. నిరోధానుపస్సీతి భఙ్గానుపస్సనావసేన. పటినిస్సగ్గానుపస్సీతి వుట్ఠానగామినీవిపస్సనావసేన. సా హి తదఙ్గవసేన సద్ధిం ఖన్ధాభిసఙ్ఖారేహి కిలేసే పరిచ్చజతి. సఙ్ఖతదోసదస్సనేన చ తబ్బిపరీతే నిబ్బానే తన్నిన్నతాయ పక్ఖన్దతి. ఇదం చతుక్కం విపస్సనాసమ్పయుత్తసమాధివసేనేవ వుత్తం. అస్సాసవసేన పస్సాసవసేనాతి చేత్థ అస్సాసపస్సాసపవత్తిమత్తం గహేత్వా వుత్తం, న తదారమ్మణకరణవసేన. విత్థారో పనేత్థ ఆనాపానకథాయం ఆవిభవిస్సతి.

ఆనన్తరికసమాధిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౩. అరణవిహారఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౨. అరణవిహారఞాణనిద్దేసే అనిచ్చానుపస్సనాదయో వుత్తత్థా. సుఞ్ఞతో విహారోతి అనత్తానుపస్సనాయ వుట్ఠితస్స సుఞ్ఞతాకారేనేవ పవత్తా అరహత్తఫలసమాపత్తి. అనిమిత్తో విహారోతి అనిచ్చానుపస్సనాయ వుట్ఠితస్స అనిమిత్తాకారేన పవత్తా అరహత్తఫలసమాపత్తి. అప్పణిహితో విహారోతి దుక్ఖానుపస్సనాయ వుట్ఠితస్స అప్పణిహితాకారేన పవత్తా అరహత్తఫలసమాపత్తి. సుఞ్ఞతే అధిముత్తతాతి సుఞ్ఞతే ఫలసమాపత్తియా పుబ్బభాగపఞ్ఞావసేన అధిముత్తతా. సేసద్వయేపి ఏసేవ నయో. పఠమం ఝానన్తిఆదీహి అరహత్తఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జితుకామస్స విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఝానసమాపత్తియో వుత్తా. అరహతోయేవ హి విపస్సనాఫలసమాపత్తిపణీతాధిముత్తిఝానసమాపత్తియో సబ్బకిలేసానం పహీనత్తా ‘‘అరణవిహారో’’తి వత్తుం అరహన్తి.

పఠమేన ఝానేన నీవరణే హరతీతి అరణవిహారోతి పఠమజ్ఝానసమఙ్గీ పఠమేన ఝానేన నీవరణే హరతీతి తం పఠమం ఝానం అరణవిహారోతి అత్థో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అరహతో నీవరణాభావేపి నీవరణవిపక్ఖత్తా పఠమస్స ఝానస్స నీవరణే హరతీతి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. విపస్సనాఫలసమాపత్తిపణీతాధిముత్తివసేన తిధా అరణవిహారఞాణం ఉద్దిసిత్వా కస్మా ఝానసమాపత్తియోవ అరణవిహారోతి నిద్దిట్ఠాతి చే? ఉద్దేసవసేనేవ తాసం తిస్సన్నం అరణవిహారతాయ సిద్ధత్తా. ఫలసమాపత్తివిపస్సనాయ పన భూమిభూతానం ఝానసమాపత్తీనం అరణవిహారతా అవుత్తే న సిజ్ఝతి, తస్మా అసిద్ధమేవ సాధేతుం ‘‘పఠమం ఝానం అరణవిహారో’’తిఆది వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తాసఞ్హి అరణవిహారతా ఉద్దేసవసేన అసిద్ధాపి నిద్దేసే వుత్తత్తా సిద్ధాతి. తేసం వా యోజితనయేనేవ ‘‘అనిచ్చానుపస్సనా నిచ్చసఞ్ఞం హరతీతి అరణవిహారో, దుక్ఖానుపస్సనా సుఖసఞ్ఞం హరతీతి అరణవిహారో, అనత్తానుపస్సనా అత్తసఞ్ఞం హరతీతి అరణవిహారో, సుఞ్ఞతో విహారో అసుఞ్ఞతం హరతీతి అరణవిహారో, అనిమిత్తో విహారో నిమిత్తం హరతీతి అరణవిహారో, అప్పణిహితో విహారో పణిధిం హరతీతి అరణవిహారో, సుఞ్ఞతాధిముత్తతా అసుఞ్ఞతాధిముత్తిం హరతీతి అరణవిహారో, అనిమిత్తాధిముత్తతా నిమిత్తాధిముత్తిం హరతీతి అరణవిహారో, అప్పణిహితాధిముత్తతా పణిహితాధిముత్తిం హరతీతి అరణవిహారో’’తి యోజేత్వా గహేతబ్బం.

అరణవిహారఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౪. నిరోధసమాపత్తిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౩. నిరోధసమాపత్తిఞాణనిద్దేసే సమథబలన్తి కామచ్ఛన్దాదయో పచ్చనీకధమ్మే సమేతీతి సమథో, సోయేవ అకమ్పనీయట్ఠేన బలం. అనాగామిఅరహన్తానంయేవ సమాధిపటిపక్ఖస్స కామచ్ఛన్దస్స పహానేన సమాధిస్మిం పరిపూరకారిభావప్పత్తత్తా తేసంయేవ సమాధి బలప్పత్తోతి కత్వా ‘‘సమథబల’’న్తి వుచ్చతి, న అఞ్ఞేసం. సమాధిబలన్తిపి పాఠో. విపస్సనాబలన్తి అనిచ్చాదివసేన వివిధేహి ఆకారేహి ధమ్మే పస్సతీతి విపస్సనా, సాయేవ అకమ్పనీయట్ఠేన బలం. తేసంయేవ ఉభిన్నం బలప్పత్తం విపస్సనాఞాణం. తత్థ సమథబలం అనుపుబ్బేన చిత్తసన్తానవూపసమనత్థం నిరోధే చ పటిపాదనత్థం, విపస్సనాబలం పవత్తే ఆదీనవదస్సనత్థం నిరోధే చ ఆనిసంసదస్సనత్థం.

నీవరణేతి నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనం, నీవరణనిమిత్తం నీవరణపచ్చయాతి అత్థో. కరణత్థే వా భుమ్మవచనం, నీవరణేనాతి అత్థో. న కమ్పతీతి ఝానసమఙ్గీపుగ్గలో. అథ వా ఝానన్తి ఝానఙ్గానం అధిప్పేతత్తా పఠమేన ఝానేన తంసమ్పయుత్తసమాధి నీవరణే న కమ్పతి. అయమేవ చేత్థ యోజనా గహేతబ్బా. ఉద్ధచ్చే చాతి ఉద్ధచ్చసహగతచిత్తుప్పాదే ఉద్ధచ్చే చ. ఉద్ధచ్చన్తి చ ఉద్ధతభావో, తం అవూపసమలక్ఖణం. ఉద్ధచ్చసహగతకిలేసే చాతి ఉద్ధచ్చేన సహగతే ఏకుప్పాదాదిభావం గతే ఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తే మోహఅహిరికఅనోత్తప్పకిలేసే చ. ఖన్ధే చాతి ఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తచతుక్ఖన్ధే చ. న కమ్పతి న చలతి న వేధతీతి అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని. ఉద్ధచ్చే న కమ్పతి, ఉద్ధచ్చసహగతకిలేసే న చలతి, ఉద్ధచ్చసహగతక్ఖన్ధే న వేధతీతి యోజేతబ్బం. విపస్సనాబలం సత్తన్నంయేవ అనుపస్సనానం వుత్తత్తా తాసంయేవ వసేన విపస్సనాబలం పరిపుణ్ణం హోతీతి వేదితబ్బం. అవిజ్జాయ చాతి ద్వాదససుపి అకుసలచిత్తుప్పాదేసు అవిజ్జాయ చ. అవిజ్జాసహగతకిలేసే చాతి యథాయోగం అవిజ్జాయ సమ్పయుత్తలోభదోసమానదిట్ఠివిచికిచ్ఛాథినఉద్ధచ్చఅహిరికఅనోత్తప్పకిలేసే చ.

వచీసఙ్ఖారాతి వితక్కవిచారా. ‘‘పుబ్బే ఖో, ఆవుసో విసాఖ, వితక్కేత్వా విచారేత్వా పచ్ఛా వాచం భిన్దతి, తస్మా వితక్కవిచారా వచీసఙ్ఖారో’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౩) వచనతో వాచం సఙ్ఖరోన్తి ఉప్పాదేన్తీతి వచీసఙ్ఖారా. కాయసఙ్ఖారాతి అస్సాసపస్సాసా. ‘‘అస్సాసపస్సాసా ఖో, ఆవుసో విసాఖ, కాయికా ఏతే ధమ్మా కాయపటిబద్ధా, తస్మా అస్సాసపస్సాసా కాయసఙ్ఖారో’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౩) వచనతో కాయేన సఙ్ఖరీయన్తీతి కాయసఙ్ఖారా. సఞ్ఞావేదయితనిరోధన్తి సఞ్ఞాయ వేదనాయ చ నిరోధం. చిత్తసఙ్ఖారాతి సఞ్ఞా చ వేదనా చ. ‘‘చేతసికా ఏతే ధమ్మా చిత్తపటిబద్ధా, తస్మా సఞ్ఞా చ వేదనా చ చిత్తసఙ్ఖారో’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౩) వచనతో చిత్తేన సఙ్ఖరీయన్తీతి చిత్తసఙ్ఖారా.

౮౪. ఞాణచరియాసు అనుపస్సనావసానే, వివట్టనానుపస్సనాగహణేన వా తస్సా ఆదిభూతా చరియాకథాయ ఞాణచరియాతి వుత్తా సేసానుపస్సనాపి గహితా హోన్తీతి వేదితబ్బం. సోళసహి ఞాణచరియాహీతి చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదో, అనాగామిస్స పన అరహత్తమగ్గఫలవజ్జాహి చుద్దసహిపి హోతి పరిపుణ్ణబలత్తా.

౮౫. నవహి సమాధిచరియాహీతి ఏత్థ పఠమజ్ఝానాదీహి అట్ఠ, పఠమజ్ఝానాదీనం పటిలాభత్థాయ సబ్బత్థ ఉపచారజ్ఝానవసేన ఏకాతి నవ సమాధిచరియా. బలచరియానం కిం నానత్తం? సమథబలేనపి హి ‘‘నేక్ఖమ్మవసేనా’’తిఆదీహి సత్తహి పరియాయేహి ఉపచారసమాధి వుత్తో, పేయ్యాలవిత్థారతో ‘‘పఠమజ్ఝానవసేనా’’తిఆదీహి సమసత్తతియా వారేహి యథాయోగం అప్పనూపచారసమాధి వుత్తో, సమాధిచరియాయపి ‘‘పఠమం ఝాన’’న్తిఆదీహి అట్ఠహి పరియాయేహి అప్పనాసమాధి వుత్తో. పఠమం ఝానం పటిలాభత్థాయాతిఆదీహి అట్ఠహి పరియాయేహి ఉపచారసమాధి వుత్తోతి ఉభయత్థాపి అప్పనూపచారసమాధియేవ వుత్తో. ఏవం సన్తేపి అకమ్పియట్ఠేన బలాని వసీభావట్ఠేన చరియాతి వేదితబ్బా. విపస్సనాబలే పన సత్త అనుపస్సనావ ‘‘విపస్సనాబల’’న్తి వుత్తా, ఞాణచరియాయ సత్త చ అనుపస్సనా వుత్తా, వివట్టనానుపస్సనాదయో నవ చ విసేసేత్వా వుత్తా. ఇదం నేసం నానత్తం. సత్త అనుపస్సనా పన అకమ్పియట్ఠేన బలాని వసీభావట్ఠేన చరియాతి వేదితబ్బా.

‘‘వసీభావతా పఞ్ఞా’’తి (పటి. మ. ౧.౩౪ మాతికా) ఏత్థ వుత్తవసియో విస్సజ్జేతుం వసీతి పఞ్చ వసియోతి ఇత్థిలిఙ్గవోహారేన వుత్తం. వసో ఏవ వసీతి వుత్తం హోతి. పున పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ తా వసియో విస్సజ్జేన్తో ఆవజ్జనవసీతిఆదిమాహ. ఆవజ్జనాయ వసో ఆవజ్జనవసో, సో అస్స అత్థీతి ఆవజ్జనవసీ. ఏసేవ నయో సేసేసు. పఠమం ఝానం యత్థిచ్ఛకన్తి యత్థ యత్థ పదేసే ఇచ్ఛతి గామే వా అరఞ్ఞే వా, తత్థ తత్థ ఆవజ్జతి. యదిచ్ఛకన్తి యదా యదా కాలే సీతకాలే వా ఉణ్హకాలే వా, తదా తదా ఆవజ్జతి. అథ వా యం యం పఠమం ఝానం ఇచ్ఛతి పథవీకసిణారమ్మణం వా సేసారమ్మణం వా, తం తం ఆవజ్జతి. ఏకేకకసిణారమ్మణస్సాపి ఝానస్స వసితానం వుత్తత్తా పురిమయోజనాయేవ సున్దరతరా. యావతిచ్ఛకన్తి యావతకం కాలం ఇచ్ఛతి అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తం సత్తాహం వా, తావతకం కాలం ఆవజ్జతి. ఆవజ్జనాయాతి మనోద్వారావజ్జనాయ. దన్ధాయితత్తన్తి అవసవత్తిభావో, అలసభావో వా. సమాపజ్జతీతి పటిపజ్జతి, అప్పేతీతి అత్థో. అధిట్ఠాతీతి అన్తోసమాపత్తియం అధికం కత్వా తిట్ఠతి. వుట్ఠానవసియంపఠమం ఝానన్తి నిస్సక్కత్థే ఉపయోగవచనం, పఠమజ్ఝానాతి అత్థో. పచ్చవేక్ఖతీతి పచ్చవేక్ఖణజవనేహి నివత్తిత్వా పస్సతి. అయమేత్థ పాళివణ్ణనా.

అయం పన అత్థప్పకాసనా – పఠమజ్ఝానతో వుట్ఠాయ వితక్కం ఆవజ్జయతో భవఙ్గం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా పవత్తావజ్జనానన్తరం వితక్కారమ్మణానేవ చత్తారి పఞ్చ వా జవనాని జవన్తి, తతో ద్వే భవఙ్గాని, తతో పున విచారారమ్మణం ఆవజ్జనం వుత్తనయేనేవ జవనానీతి ఏవం పఞ్చసు ఝానఙ్గేసు యదా నిరన్తరం చిత్తం పేసేతుం సక్కోతి, అథస్స ఆవజ్జనవసీ సిద్ధావ హోతి. అయం పన మత్థకప్పత్తా వసీ భగవతో యమకపాటిహారియేవ లబ్భతి. ఇతో పరం సీఘతరా ఆవజ్జనవసీ నామ నత్థి. అఞ్ఞేసం పన అన్తరన్తరా భవఙ్గవారే గణనా నత్థి. మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స నన్దోపనన్దదమనే వియ సీఘం సమాపత్తిసమాపజ్జనసమత్థతా సమాపజ్జనవసీ నామ. అచ్ఛరామత్తం వా దసచ్ఛరామత్తం వా ఖణం సమాపత్తిం ఠపేతుం సమత్థతా అధిట్ఠానవసీ నామ. తథేవ తతో లహుం వుట్ఠానసమత్థతా వుట్ఠానవసీ నామ. పచ్చవేక్ఖణవసీ పన ఆవజ్జనవసియా ఏవ వుత్తా. పచ్చవేక్ఖణజవనానేవ హి తత్థ ఆవజ్జనానన్తరానీతి. ఇతి ఆవజ్జనవసియా సిద్ధాయ పచ్చవేక్ఖణవసీ సిద్ధా హోతి, అధిట్ఠానవసియా చ సిద్ధాయ వుట్ఠానవసీ సిద్ధా హోతి. ఏవం సన్తేపి ‘‘అయం పన మత్థకప్పత్తా వసీ భగవతో యమకపాటిహారియేవ లబ్భతీ’’తి వుత్తత్తా పాటిహారియకాలే ఝానఙ్గపచ్చవేక్ఖణానం అభావతో నానావిధవణ్ణాదినిమ్మానస్స నానాకసిణవసేన ఇజ్ఝనతో తంతంకసిణారమ్మణం ఝానం సమాపజ్జితుకామస్స యథారుచి లహుం తస్మిం కసిణే వుత్తనయేన ఆవజ్జనపవత్తనసమత్థతా ఆవజ్జనవసీ, తదావజ్జనవీథియంయేవ తస్స ఝానస్స అప్పనాసమత్థతాసమాపజ్జనసమత్థతా సమాపజ్జనవసీ. ఏవఞ్హి వుచ్చమానే యుత్తి చ న విరుజ్ఝతి, వసీపటిపాటి చ యథాక్కమేనేవ యుజ్జతి. ఝానఙ్గపచ్చవేక్ఖణాయం పన ‘‘మత్థకప్పత్తాయేవ పఞ్చ జవనానీ’’తి వుత్తత్తా వుత్తనయేన సత్తసుపి జవనేసు జవన్తేసు పచ్చవేక్ఖణవసీయేవ హోతి. ఏవం సన్తే ‘‘పఠమజ్ఝానం ఆవజ్జతీ’’తి వచనం న యుజ్జతీతి చే? యథా కసిణే పవత్తం ఝానం కారణోపచారేన కసిణన్తి వుత్తం, తథా ఝానపచ్చయం కసిణం ‘‘సుఖో బుద్ధానముప్పాదో’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౯౪) వియ ఫలోపచారేన ఝానన్తి వుత్తం. యథాపరిచ్ఛిన్నే కాలే ఠత్వా వుట్ఠితస్స నిద్దాయ పబుద్ధస్స పున నిద్దోక్కమనే వియ పున ఝానోక్కమనే సతిపి అధిట్ఠానవసీయేవ నామ, యథాపరిచ్ఛేదేన వుట్ఠితస్స పన వుట్ఠానేయేవ అధిట్ఠానే సతిపి వుట్ఠానవసీ నామ హోతీతి అయం తేసం విసేసో.

నిరోధసమాపత్తియా విభావనత్థం పన ఇదం పఞ్హకమ్మం – కా నిరోధసమాపత్తి, కే తం సమాపజ్జన్తి, కే న సమాపజ్జన్తి, కత్థ సమాపజ్జన్తి, కస్మా సమాపజ్జన్తి, కథఞ్చస్సా సమాపజ్జనం హోతి, కథం ఠానం, కథం వుట్ఠానం, వుట్ఠితస్స కిన్నిన్నం చిత్తం హోతి, మతస్స చ సమాపన్నస్స చ కో విసేసో, నిరోధసమాపత్తి కిం సఙ్ఖతా అసఙ్ఖతా లోకియా లోకుత్తరా నిప్ఫన్నా అనిప్ఫన్నాతి?

తత్థ కా నిరోధసమాపత్తీతి? యా అనుపుబ్బనిరోధవసేన చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం అప్పవత్తి.

కే తం సమాపజ్జన్తి, కే న సమాపజ్జన్తీతి? సబ్బేపి పుథుజ్జనా సోతాపన్నా సకదాగామినో సుక్ఖవిపస్సకా చ అనాగామీ అరహన్తో న సమాపజ్జన్తి, అట్ఠసమాపత్తిలాభినో పన అనాగామినో చ ఖీణాసవా చ సమాపజ్జన్తి.

కత్థ సమాపజ్జన్తీతి? పఞ్చవోకారభవే. కస్మా? అనుపుబ్బసమాపత్తిసబ్భావతో. చతువోకారభవే పన పఠమజ్ఝానాదీనం ఉప్పత్తియేవ నత్థి, తస్మా న సక్కా తత్థ సమాపజ్జితుం.

కస్మా సమాపజ్జన్తీతి? సఙ్ఖారానం పవత్తిభేదే ఉక్కణ్ఠిత్వా దిట్ఠేవ ధమ్మే అచిత్తకా హుత్వా ‘‘నిరోధం నిబ్బానం పత్వా సుఖం విహరిస్సామా’’తి సమాపజ్జన్తి.

కథం చస్సా సమాపజ్జనం హోతీతి? సమథవిపస్సనావసేన ఉస్సక్కిత్వా కతపుబ్బకిచ్చస్స నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం నిరోధయతో ఏవమస్సా సమాపజ్జనం హోతి. యో హి సమథవసేనేవ ఉస్సక్కతి, సో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం పత్వా తిట్ఠతి. యో విపస్సనావసేనేవ ఉస్సక్కతి, సో ఫలసమాపత్తిం పత్వా తిట్ఠతి. యో పన ఉభయవసేన ఉస్సక్కిత్వా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం నిరోధేతి, సో తం సమాపజ్జతీతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో.

అయం పన విత్థారో – ఇధ భిక్ఖు నిరోధం సమాపజ్జితుకామో కతభత్తకిచ్చో సుధోతహత్థపాదో వివిత్తే ఓకాసే సుపఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీదతి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉజుం కాయం పణిధాయ పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా. సో పఠమజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ తత్థ సఙ్ఖారే అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో విపస్సతి. విపస్సనా పనేసా తివిధా హోతి – సఙ్ఖారపరిగ్గణ్హనకవిపస్సనా, ఫలసమాపత్తివిపస్సనా, నిరోధసమాపత్తివిపస్సనాతి. తత్థ సఙ్ఖారపరిగ్గణ్హనకవిపస్సనా మన్దా వా హోతు తిక్ఖా వా, మగ్గస్స పదట్ఠానం హోతియేవ. ఫలసమాపత్తివిపస్సనా తిక్ఖావ వట్టతి మగ్గభావనాసదిసా. నిరోధసమాపత్తివిపస్సనా పన నాతిమన్దా నాతితిక్ఖా వట్టతి. తస్మా ఏస నాతిమన్దాయ నాతితిక్ఖాయ విపస్సనాయ తే సఙ్ఖారే విపస్సతి. తతో దుతియజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ తత్థ సఙ్ఖారే తథేవ విపస్సతి. తతో తతియజ్ఝానం…పే… తతో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ తత్థ సఙ్ఖారే తథేవ విపస్సతి. అథ ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ చతుబ్బిధం పుబ్బకిచ్చం కరోతి – నానాబద్ధఅవికోపనం, సఙ్ఘపటిమాననం, సత్థుపక్కోసనం, అద్ధానపరిచ్ఛేదన్తి.

తత్థ నానాబద్ధఅవికోపనన్తి యం ఇమినా భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకాబద్ధం న హోతి, నానాబద్ధం హుత్వా ఠితం పత్తచీవరం వా మఞ్చపీఠం వా నివాసగేహం వా అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చి పరిక్ఖారజాతం, తం యథా న వికుప్పతి, అగ్గిఉదకవాతచోరఉన్దూరాదీనం వసేన న వినస్సతి, ఏవం అధిట్ఠాతబ్బం. తత్రిదం అధిట్ఠానవిధానం – ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ ఇమస్మిం సత్తాహబ్భన్తరే మా అగ్గినా ఝాయతు, మా ఉదకేన వుయ్హతు, మా వాతేన విద్ధంసతు, మా చోరేహి హరీయతు, మా ఉన్దూరాదీహి ఖజ్జతూ’’తి. ఏవం అధిట్ఠితే తం సత్తాహం తస్స న కోచి పరిస్సయో హోతి, అనధిట్ఠహతో పన అగ్గిఆదీహి వినస్సతి. ఇదం నానాబద్ధఅవికోపనం నామ. యం పన ఏకాబద్ధం హోతి నివాసనపారుపనం వా నిసిన్నాసనం వా, తత్థ విసుం అధిట్ఠానకిచ్చం నత్థి, సమాపత్తియేవ నం రక్ఖతి.

సఙ్ఘపటిమాననన్తి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పటిమాననం ఉదిక్ఖనం. యావ ఏసో భిక్ఖు ఆగచ్ఛతి, తావ సఙ్ఘకమ్మస్స అకరణన్తి అత్థో. ఏత్థ చ న పటిమాననం ఏతస్స పుబ్బకిచ్చం, పటిమాననావజ్జనం పన పుబ్బకిచ్చం. తస్మా ఏవం ఆవజ్జితబ్బం – ‘‘సచే మయి సత్తాహం నిరోధం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నే సఙ్ఘో అపలోకనకమ్మాదీసు కిఞ్చిదేవ కమ్మం కత్తుకామో హోతి, యావ మం కోచి భిక్ఖు ఆగన్త్వా న పక్కోసతి, తావదేవ వుట్ఠహిస్సామీ’’తి. ఏవం కత్వా సమాపన్నో హి తస్మిం సమయే వుట్ఠాతియేవ. యో పన ఏవం న కరోతి, సఙ్ఘో చ సన్నిపతిత్వా తం అపస్సన్తో ‘‘అసుకో భిక్ఖు కుహి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నిరోధం సమాపన్నో’’తి వుత్తే కఞ్చి భిక్ఖుం పేసేతి ‘‘గచ్ఛ తం సఙ్ఘస్స వచనేన పక్కోసా’’తి. అథస్స తేన భిక్ఖునా సవనూపచారే ఠత్వా ‘‘సఙ్ఘో తం ఆవుసో పటిమానేతీ’’తి వుత్తమత్తేయేవ వుట్ఠానం హోతి. ఏవంగరుకా హి సఙ్ఘస్స ఆణా నామ. తస్మా తం ఆవజ్జిత్వా యథా సయమేవ వుట్ఠాతి, ఏవం సమాపజ్జితబ్బం.

సత్థుపక్కోసనన్తి ఇధాపి సత్థుపక్కోసనావజ్జనమేవ ఇమస్స పుబ్బకిచ్చం. తస్మా తమ్పి ఏవం ఆవజ్జితబ్బం – ‘‘సచే మయి సత్తాహం నిరోధం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నే సత్థా ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం సిక్ఖాపదం వా పఞ్ఞపేతి, తథారూపాయ వా అట్ఠుప్పత్తియా ధమ్మం దేసేతి. యావ మం కోచి ఆగన్త్వా న పక్కోసతి, తావదేవ వుట్ఠహిస్సామీ’’తి. ఏవం కత్వా నిసిన్నో హి తస్మిం సమయే వుట్ఠాతియేవ. యో పన ఏవం న కరోతి, సత్థా చ సఙ్ఘే సన్నిపతితే తం అపస్సన్తో ‘‘అసుకో భిక్ఖు కుహి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నిరోధం సమాపన్నో’’తి వుత్తే కఞ్చి భిక్ఖుం పేసేతి ‘‘గచ్ఛ తం మమ వచనేన పక్కోసా’’తి. అథస్స తేన భిక్ఖునా సవనూపచారే ఠత్వా సత్థా ఆయస్మన్తం ఆమన్తేతీ’’తి వుత్తమత్తేయేవ వుట్ఠానం హోతి. ఏవంగరుకఞ్హి సత్థుపక్కోసనం. తస్మా తం ఆవజ్జిత్వా యథా సయమేవ వుట్ఠాతి, ఏవం సమాపజ్జితబ్బం.

అద్ధానపరిచ్ఛేదోతి జీవితద్ధానస్స పరిచ్ఛేదో. ఇమినా హి భిక్ఖునా అద్ధానపరిచ్ఛేదే కుసలేన భవితబ్బం. ‘‘అత్తనో ఆయుసఙ్ఖారా సత్తాహం పవత్తిస్సన్తి, న పవత్తిస్సన్తీ’’తి ఆవజ్జిత్వావ సమాపజ్జితబ్బం. సచే హి సత్తాహబ్భన్తరే నిరుజ్ఝనకే ఆయుసఙ్ఖారే అనావజ్జిత్వావ సమాపజ్జతి, తస్స నిరోధసమాపత్తి మరణం పటిబాహితుం న సక్కోతి. అన్తోనిరోధే మరణస్స నత్థితాయ అన్తరావ సమాపత్తితో వుట్ఠాతి, తస్మా ఏతం ఆవజ్జిత్వావ సమాపజ్జితబ్బం. అవసేసఞ్హి అనావజ్జితుమ్పి వట్టతి, ఇదం పన ఆవజ్జితబ్బమేవాతి వుత్తం. సో ఏవం ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఇమం పుబ్బకిచ్చం కత్వా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమాపజ్జతి. అథేకం వా ద్వే వా చిత్తవారే అతిక్కమిత్వా అచిత్తకో హోతి, నిరోధం ఫుసతి. కస్మా పనస్స ద్విన్నం చిత్తానం ఉపరి చిత్తాని నప్పవత్తన్తీతి? నిరోధస్స పయోగత్తా. ఇదఞ్హి ఇమస్స భిక్ఖునో ద్వే సమథవిపస్సనాధమ్మే యుగనద్ధే కత్వా అట్ఠసమాపత్తిఆరోహనం అనుపుబ్బనిరోధస్స పయోగో, న నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తియాతి నిరోధస్స పయోగత్తా ద్విన్నం చిత్తానం ఉపరి నప్పవత్తన్తి.

కథం ఠానన్తి? ఏవం సమాపన్నాయ పనస్సా కాలపరిచ్ఛేదవసేన చేవ అన్తరా ఆయుక్ఖయసఙ్ఘపటిమాననసత్థుపక్కోసనాభావేన చ ఠానం హోతి.

కథం వుట్ఠానన్తి? అనాగామిస్స అనాగామిఫలసమాపత్తియా అరహతో అరహత్తఫలసమాపత్తియాతి ఏవం ద్వేధా వుట్ఠానం హోతి.

వుట్ఠితస్స కిన్నిన్నం చిత్తం హోతీతి? నిబ్బాననిన్నం. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘సఞ్ఞావేదయితనిరోధసమాపత్తియా వుట్ఠితస్స ఖో, ఆవుసో విసాఖ, భిక్ఖునో వివేకనిన్నం చిత్తం హోతి వివేకపోణం వివేకపబ్భార’’న్తి (మ. ని. ౧.౪౬౪).

మతస్స చ సమాపన్నస్స చ కో విసేసోతి? అయమ్పి అత్థో సుత్తే వుత్తోయేవ. యథాహ – ‘‘యో చాయం, ఆవుసో, మతో కాలఙ్కతో, తస్స కాయసఙ్ఖారా నిరుద్ధా పటిప్పస్సద్ధా, వచీసఙ్ఖారా, చిత్తసఙ్ఖారా నిరుద్ధా పటిప్పస్సద్ధా, ఆయు పరిక్ఖీణో, ఉస్మా వూపసన్తా, ఇన్ద్రియాని పరిభిన్నాని. య్వాయం భిక్ఖు సఞ్ఞావేదయితనిరోధం సమాపన్నో, తస్సపి కాయసఙ్ఖారా నిరుద్ధా పటిప్పస్సద్ధా, వచీసఙ్ఖారా, చిత్తసఙ్ఖారా నిరుద్ధా పటిప్పస్సద్ధా, ఆయు అపరిక్ఖీణో, ఉస్మా అవూపసన్తా, ఇన్ద్రియాని అపరిభిన్నానీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౭).

నిరోధసమాపత్తి కిం సఙ్ఖతాతిఆదిపుచ్ఛాయం పన ‘‘సఙ్ఖతా’’తిపి ‘‘అసఙ్ఖతా’’తిపి ‘‘లోకియా’’తిపి ‘‘లోకుత్తరా’’తిపి న వత్తబ్బా. కస్మా? సభావతో నత్థితాయ. యస్మా పన సమాపజ్జన్తస్స వసేన సమాపన్నో నామ హోతి, తస్మా నిప్ఫన్నాతి వత్తుం వట్టతి, నో అనిప్ఫన్నాతి.

‘‘ఇతి సన్తా సమాపత్తి, అయం అరియనిసేవితా;

దిట్ఠేవ ధమ్మే నిబ్బానమితి సఙ్ఖముపాగతా’’తి.

నిరోధసమాపత్తిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౫. పరినిబ్బానఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౬. పరినిబ్బానఞాణనిద్దేసే ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. సమ్పజానోతి సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం, సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం, గోచరసమ్పజఞ్ఞం, అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞన్తి ఇమేహి చతూహి సమ్పజఞ్ఞేహి సమ్పజానో. పవత్తన్తి సబ్బత్థ యథానురూపం పరియుట్ఠానపవత్తఞ్చ అనుసయప్పవత్తఞ్చ. పరియాదియతీతి ఉపచారప్పనావసేన వుత్తేసు విక్ఖమ్భనవసేన, విపస్సనావసేన వుత్తేసు తదఙ్గవసేన, మగ్గవసేన వుత్తేసు సముచ్ఛేదవసేన ఖేపేతి అప్పవత్తం కరోతి. పేయ్యాలముఖేన హి దుతియాదిఝానసమాపత్తిమహావిపస్సనామగ్గా సంఖిత్తా. యస్మా ఏతం పచ్చవేక్ఖన్తస్స పవత్తం ఞాణం పరినిబ్బానే ఞాణం నామ హోతి, తస్మా విక్ఖమ్భనపరినిబ్బానం తదఙ్గపరినిబ్బానం సముచ్ఛేదపరినిబ్బానన్తిపి వుత్తమేవ హోతి. ఏతేహి కిలేసపరినిబ్బానపచ్చవేక్ఖణఞాణం వుత్తం. అథ వా పనాతిఆదీహి ఖన్ధపరినిబ్బానపచ్చవేక్ఖణఞాణం నిద్దిసతి. అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయాతి దువిధా హి నిబ్బానధాతు సఉపాదిసేసా చ అనుపాదిసేసా చ. తత్థ ఉపాదీయతే ‘‘అహం మమా’’తి భుసం గణ్హీయతీతి ఉపాది, ఖన్ధపఞ్చకస్సేతం అధివచనం. ఉపాదియేవ సేసో అవసిట్ఠోతి ఉపాదిసేసో, సహ ఉపాదిసేసేన వత్తతీతి సఉపాదిసేసా. నత్థేత్థ ఉపాదిసేసోతి అనుపాదిసేసా. సఉపాదిసేసా పఠమం వుత్తా. అయం పన అనుపాదిసేసా. తాయ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా. చక్ఖుపవత్తన్తి చక్ఖుపవత్తి చక్ఖుసముదాచారో. పరియాదియతీతి ఖేపీయతి మద్దీయతీతి. ఏస నయో సేసేసు.

పరినిబ్బానఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౬. సమసీసట్ఠఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౭. సమసీసట్ఠఞాణనిద్దేసే పఞ్చక్ఖన్ధాతిఆదీహి దసహి రాసీహి సబ్బధమ్మసఙ్గహో వేదితబ్బో. న హి ఏకేకస్స వసేన ఆయతనధాతురాసివజ్జేహి సేసేహి అట్ఠహి రాసీహి విసుం విసుం సబ్బధమ్మో సఙ్గయ్హతీతి. యస్మా పన లోకుత్తరధమ్మా హేతుసముచ్ఛేదేన సముచ్ఛిన్దితబ్బా న హోన్తి, తస్మా సబ్బధమ్మసద్దేన సఙ్గహితాపి లోకుత్తరధమ్మా సముచ్ఛేదవసేన సమ్భవతో ఇధ న గహేతబ్బా, హేతుసముచ్ఛేదేన సముచ్ఛిన్దితబ్బా ఏవ తేభూమకధమ్మా గహేతబ్బా. సమ్మా సముచ్ఛిన్దతీతి యథాయోగం విక్ఖమ్భనతదఙ్గసముచ్ఛేదపహానవసేన పరియుట్ఠానం అనుసయఞ్చ నిరోధేన్తో సమ్మా సముచ్ఛిన్దతి. ఏవం పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ సమ్మా సముచ్ఛేదో నిద్దిట్ఠో. నిరోధేతీతి అనుప్పాదనిరోధేన నిరోధేతి. ఇమినా సముచ్ఛేదత్థో వుత్తో. న ఉపట్ఠాతీతి ఏవం నిరోధే కతే సో సో ధమ్మో పున న ఉపతిట్ఠతి, న ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. ఇమినా నిరోధత్థో వుత్తో. ఏవం అనుపట్ఠహనధమ్మవసేన అనుపట్ఠానభావో నిద్దిట్ఠో. సమన్తి కామచ్ఛన్దాదీనం సమితత్తా సమం. తాని పన నేక్ఖమ్మాదీని సత్త, రూపారూపజ్ఝానాని అట్ఠ, మహావిపస్సనా అట్ఠారస, అరియమగ్గా చత్తారోతి సత్తతింస హోన్తి.

తేరస సీసాని సీసభూతానం సబ్బేసం సఙ్గహవసేన వుత్తాని. ఇధ పన సద్ధాదీని అట్ఠేవ సీసాని యుజ్జన్తి. న హి అరహతో తణ్హాదీని పఞ్చ సీసాని సన్తి. పలిబోధసీసన్తి పలిబున్ధనం పలిబోధో, నిబ్బానమగ్గావరణన్తి అత్థో. సీసన్తి పధానం, అధికన్తి అత్థో. పలిబోధోయేవ సీసం, తంసమ్పయుత్తాదిసబ్బపలిబోధేసు వా సీసన్తి పలిబోధసీసం. ఏస నయో సేసేసు. విసేసతో పన వినిబన్ధనన్తి ఉన్నతివసేన సంసారే బన్ధనం. పరామాసోతి అభినివేసో. విక్ఖేపోతి విప్పకిణ్ణతా. కిలేసోతి కిలిస్సనం. అధిమోక్ఖోతి అధిముచ్చనం. పగ్గహోతి ఉస్సాహనం. ఉపట్ఠానన్తి అపిలాపనం. అవిక్ఖేపోతి అవిప్పకిణ్ణతా. దస్సనన్తి యథాసభావపటివేధో. పవత్తన్తి ఉపాదిన్నక్ఖన్ధపవత్తం. గోచరోతి ఆరమ్మణం. ఇమేసు ద్వాదససుపి వారేసు పధానట్ఠో సీసట్ఠో. విమోక్ఖోతి విక్ఖమ్భనతదఙ్గసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తీసు పఞ్చసు నిస్సరణవిముత్తి నిబ్బానం. సఙ్ఖారసీసన్తి సబ్బసఙ్ఖతసఙ్ఖారానం సీసం, కోటి అవసానన్తి అత్థో. ఏతేన అనుపాదిసేసపరినిబ్బానం వుత్తం. సఙ్ఖారాభావమత్తవసేన వా ఖన్ధపరినిబ్బానమేవ వుత్తం హోతి. నేక్ఖమ్మాదికం సమఞ్చ సద్ధాదికం సీసఞ్చ, సమసీసం వా అస్స అత్థీతి సమసీసీతి. అథ వా తేరసన్నం సీసానం తణ్హాదీని పఞ్చ సీసాని సముదయసచ్చం, సద్ధాదీని పఞ్చ మగ్గసచ్చం, పవత్తసీసం జీవితిన్ద్రియం దుక్ఖసచ్చం, గోచరసీసఞ్చ సఙ్ఖారసీసఞ్చ నిరోధసచ్చన్తి ఇమేసం చతున్నం అరియసచ్చానం ఏకస్మిం రోగే వా ఏకస్మిం ఇరియాపథే వా ఏకస్మిం సభాగజీవితిన్ద్రియే వా అభిసమయో చ అనుపాదిసేసపరినిబ్బానఞ్చ యస్స హోతి, సో పుబ్బే వుత్తసమానఞ్చ ఇమేసఞ్చ సీసానం అత్థితాయ సమసీసీతి వుచ్చతి.

సమసీసట్ఠఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౭. సల్లేఖట్ఠఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౮. సల్లేఖట్ఠఞాణనిద్దేసే రాగో పుథూతి రాగో విసుం, లోకుత్తరేహి అసమ్మిస్సోతి అత్థో. ఏస నయో సేసేసు. రాగోతి రఞ్జనట్ఠేన. దోసోతి దుస్సనట్ఠేన. మోహోతి ముయ్హనట్ఠేన. రఞ్జనలక్ఖణో రాగో, దుస్సనలక్ఖణో దోసో, ముయ్హనలక్ఖణో మోహోతి ఇమే తయో సీసకిలేసే వత్వా ఇదాని పభేదతో దస్సేన్తో కోధోతిఆదిమాహ. తత్థ కుజ్ఝనలక్ఖణో కోధోతి ఇధ సత్తవత్థుకో అధిప్పేతో. ఉపనన్ధనలక్ఖణో ఉపనాహో, దళ్హభావప్పత్తో కోధోయేవ. పరగుణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో, పరగుణపుఞ్ఛనన్తి అత్థో. యుగగ్గాహలక్ఖణో పళాసో, యుగగ్గాహవసేన పరగుణదస్సనన్తి అత్థో. పరసమ్పత్తిఖీయనలక్ఖణా ఇస్సా, ఉసూయనాతి అత్థో. అత్తసమ్పత్తినిగూహనలక్ఖణం మచ్ఛరియం, ‘‘మయ్హం అచ్ఛరియం మా పరస్స హోతూ’’తి అత్థో. అత్తనా కతపాపపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా, పటిచ్ఛాదనట్ఠేన మాయా వియాతి అత్థో. అత్తనో అవిజ్జమానగుణప్పకాసనలక్ఖణం సాఠేయ్యం, సఠభావోతి అత్థో. చిత్తస్స ఉద్ధుమాతభావలక్ఖణో థమ్భో, థద్ధభావోతి అత్థో. కరణుత్తరియలక్ఖణో సారమ్భో. ఉన్నతిలక్ఖణో మానో. అబ్భున్నతిలక్ఖణో అతిమానో. మత్తభావలక్ఖణో మదో. పఞ్చసు కామగుణేసు చిత్తవోసగ్గలక్ఖణో పమాదో.

ఏవం విసుం విసుం కిలేసవసేన పుథూ దస్సేత్వా వుత్తకిలేసే చ అవుత్తే చ అఞ్ఞే సబ్బసఙ్గాహికవసేన దస్సేతుం సబ్బే కిలేసాతిఆదిమాహ. తత్థ దిట్ఠధమ్మసమ్పరాయేసు సత్తే కిలేసేన్తి ఉపతాపేన్తి విబాధేన్తీతి కిలేసా. అకుసలకమ్మపథసఙ్గహితా చ అసఙ్గహితా చ. దుట్ఠు చరితా, దుట్ఠా వా చరితాతి దుచ్చరితా. తే పన కాయదుచ్చరితం వచీదుచ్చరితం మనోదుచ్చరితన్తి తిప్పకారా. విపాకం అభిసఙ్ఖరోన్తీతి అభిసఙ్ఖారా. తేపి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారోతి తిప్పకారా. విపాకవసేన భవం గచ్ఛన్తీతిభవగామినో, భవగామినో కమ్మా భవగామికమ్మా. ఇమినా అభిసఙ్ఖారభావేపి సతి అవేదనీయాని కమ్మాని పటిక్ఖిత్తాని హోన్తీతి అయం విసేసో. ‘‘దుచ్చరితా’’తి చ ‘‘కమ్మా’’తి చ లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. నానత్తేకత్తన్తి ఏత్థ ఉద్దేసే ఏకత్తసద్దస్స అభావేపి నానత్తేకత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞాపేక్ఖత్తా ఏకత్తమ్పి నిద్దిసితుకామేన ‘‘నానత్తేకత్త’’న్తి ఉద్దేసో కతో. నానత్తసల్లేఖకే ఏకత్తే దస్సితే సల్లేఖఞాణం సుఖేన దస్సీయతీతి. నానత్తన్తి అనవట్ఠితత్తా సపరిప్ఫన్దత్తా చ నానాసభావో. ఏకత్తన్తి అవట్ఠితత్తా అపరిప్ఫన్దత్తా చ ఏకసభావో.

చరణతేజోతి చరన్తి తేన అగతం దిసం నిబ్బానం గచ్ఛన్తీతి చరణం. కిం తం? సీలం. తదేవ పటిపక్ఖతాపనట్ఠేన తేజో. గుణతేజోతి సీలేన లద్ధపతిట్ఠో సమాధితేజో. పఞ్ఞాతేజోతి సమాధినా లద్ధపతిట్ఠో విపస్సనాతేజో. పుఞ్ఞతేజోతి విపస్సనాహి లద్ధపతిట్ఠో అరియమగ్గకుసలతేజో. ధమ్మతేజోతి చతున్నం తేజానం పతిట్ఠాభూతో బుద్ధవచనతేజో. చరణతేజేన తేజితత్తాతి సీలతేజేన తిఖిణీకతత్తా. దుస్సీల్యతేజన్తి దుస్సీలభావసఙ్ఖాతం తేజం. తమ్పి హి సన్తానం తాపనతో తేజో నామ. పరియాదియతీతి ఖేపేతి. అగుణతేజన్తి సమాధిస్స పటిపక్ఖం విక్ఖేపతేజం. దుప్పఞ్ఞతేజన్తి విపస్సనాఞాణపటిపక్ఖం మోహతేజం. అపుఞ్ఞతేజన్తి తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసప్పహానేన కిలేససహాయం అకుసలకమ్మతేజం. న కేవలఞ్హేతం అపుఞ్ఞమేవ ఖేపేతి, ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, కమ్మం అకణ్హం అసుక్కం అకణ్హఅసుక్కవిపాకం కమ్మం కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩౩; దీ. ని. ౩.౩౧౨; మ. ని. ౨.౧౮) వచనతో కుసలకమ్మమ్పి ఖేపేతియేవ. పుఞ్ఞతేజపటిపక్ఖవసేన అపుఞ్ఞతేజమేవ వుత్తం. అధమ్మతేజన్తి నానాతిత్థియానం సమయవచనతేజం. ఇమస్స ఞాణస్స ఉద్దేసవణ్ణనాయం వుత్తే దుతియే అత్థవికప్పే రాగాదయో ఏకూనవీసతి పుథు దుస్సీల్యతేజా హోన్తి. ‘‘అభిసఙ్ఖారా, భవగామికమ్మా’’తి ఏత్థ అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారా అకుసలకమ్మఞ్చ అపుఞ్ఞతేజా హోన్తి, ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారాని లోకియకుసలకమ్మాని పుఞ్ఞతేజేనేవ ఖేపనీయతో అపుఞ్ఞతేజపక్ఖికావ హోన్తి. కామచ్ఛన్దాదయో పఞ్చదస నానత్తా అగుణతేజా హోన్తి, నిచ్చసఞ్ఞాదయో అట్ఠారస నానత్తా దుప్పఞ్ఞతేజా హోన్తి, చతుమగ్గవజ్ఝా చత్తారో నానత్తా అపుఞ్ఞతేజా హోన్తి. సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝనానత్తేన అధమ్మతేజో సఙ్గహేతబ్బో.

నిద్దేసే సల్లేఖపటిపక్ఖేన అసల్లేఖేన సల్లేఖం దస్సేతుకామేన అసల్లేఖపుబ్బకో సల్లేఖో నిద్దిట్ఠో. నేక్ఖమ్మాదయో సత్తతింస ఏకత్తధమ్మావ పచ్చనీకానం సల్లిఖనతో ‘‘సల్లేఖో’’తి వుత్తా. తస్మిం నేక్ఖమ్మాదికే సత్తతింసపభేదే సల్లేఖే ఞాణం సల్లేఖట్ఠే ఞాణన్తి.

సల్లేఖట్ఠఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౮. వీరియారమ్భఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౮౯. వీరియారమ్భఞాణనిద్దేసే అనుప్పన్నానన్తి ఏకస్మిం అత్తభావే, ఏకస్మిం వా ఆరమ్మణే అనిబ్బత్తానం. అనమతగ్గే హి సంసారే అనుప్పన్నా అకుసలా నామ నత్థి, కుసలా పన అత్థి. పాపకానన్తి లామకానం. అకుసలానం ధమ్మానన్తి అకోసల్లసమ్భూతానం ధమ్మానం. అనుప్పాదాయాతి న ఉప్పాదనత్థాయ. ఉప్పన్నానన్తి ఇమస్మిం అత్తభావే నిబ్బత్తానం. పహానాయాతి పజహనత్థాయ. అనుప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానన్తి ఇమస్మిం అత్తభావే అనిబ్బత్తపుబ్బానం కోసల్లసమ్భూతానం ధమ్మానం. ఉప్పాదాయాతి ఉప్పాదనత్థాయ. ఉప్పన్నానన్తి ఇమస్మిం అత్తభావే నిబ్బత్తానం. ఠితియాతి ఠితత్థాయ. అసమ్మోసాయాతి అవినాసత్థాయ. భియ్యోభావాయాతి పునప్పునభావాయ. వేపుల్లాయాతి విపులభావాయ. భావనాయాతి వడ్ఢియా. పారిపూరియాతి పరిపూరణత్థాయ.

ఇదాని అకుసలేసు కామచ్ఛన్దం, కుసలేసు నేక్ఖమ్మం విసేసేత్వా దస్సేతుం అనుప్పన్నస్స కామచ్ఛన్దస్సాతిఆదిమాహ. తత్థ కామచ్ఛన్దోతి సమాధిపటిపక్ఖో కామరాగో. నేక్ఖమ్మన్తి పఠమజ్ఝానసమాధి, పఠమజ్ఝానం వా, సబ్బే ఏవ వా కుసలా ధమ్మా నేక్ఖమ్మం.

ఇదాని సబ్బకిలేసానం సబ్బకిలేసపటిపక్ఖస్స అరహత్తమగ్గస్స చ వసేన యోజేత్వా దస్సేతుం అనుప్పన్నానం సబ్బకిలేసానన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పన్నస్స అరహత్తమగ్గస్స ఠితియాతిఆదీసు ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పన్నస్స అరహత్తమగ్గస్స ఠితిక్ఖణభఙ్గక్ఖణవసేన ‘‘ఠితియా’’తిఆదియోజనా వేదితబ్బా. విభఙ్గట్ఠకథాయమ్పి ‘‘యా చస్స పవత్తి, అయమేవ ఠితి నామా’’తి (విభ. అట్ఠ. ౪౦౬) వుత్తం. కేచి పన ‘‘అరహత్తమగ్గస్స పుబ్బభాగమగ్గో దట్ఠబ్బో’’తి వదన్తి.

వీరియారమ్భఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౯. అత్థసన్దస్సనఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౯౦. అత్థసన్దస్సనఞాణనిద్దేసే పఞ్చక్ఖన్ధాతిఆదీని వుత్తత్థానేవ. పకాసేతీతి పాకటం కరోతి, సోతూనం ఞాణచక్ఖునా దస్సనం సమ్పాదేతీతి అత్థో. నానాధమ్మాతి లోకియలోకుత్తరా సబ్బధమ్మా వుత్తా. కస్మా పకాసనానిద్దేసే లోకియా ఏవ వుత్తాతి చే? అనిచ్చాదివసేన పకాసనాయ ఆరద్ధత్తా. లోకుత్తరానఞ్చ అసమ్మసనూపగత్తా లోకుత్తరా న వుత్తా. నానాధమ్మనిద్దేసేన పన అత్థసన్దస్సననిద్దేసేన చ తేసం సఙ్గహితత్తా యథా తే పకాసేతబ్బా, తథా పకాసనా పకాసనాయేవ. పజహన్తోతి సోతారం పజహాపేన్తోతి అత్థో. సన్దస్సేతీతి సోతూనం సమ్మా దస్సేతి. కేచి పన ‘‘కామచ్ఛన్దస్స పహీనత్తా నేక్ఖమ్మత్థం సన్దస్సేతీ’’తిఆదినా నయేన పఠన్తి. తేసం ఉజుకమేవ సోతూనం దోసప్పహానే గుణపటిలాభే చ కతే సిఖాప్పత్తం దేసనాఞాణం హోతీతి దస్సనత్థం అయం నయో వుత్తోతి వేదితబ్బో.

అత్థసన్దస్సనఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౦. దస్సనవిసుద్ధిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౯౧. దస్సనవిసుద్ధిఞాణనిద్దేసే సబ్బే ధమ్మా ఏకసఙ్గహితాతి సబ్బే సఙ్ఖతాసఙ్ఖతా ధమ్మా ఏకేన సఙ్గహితా పరిచ్ఛిన్నా. తథట్ఠేనాతి భూతట్ఠేన, అత్తనో అత్తనో సభావవసేన విజ్జమానత్థేనాతి అత్థో. అనత్తట్ఠేనాతి కారకవేదకసఙ్ఖాతేన అత్తనా రహితట్ఠేన. సచ్చట్ఠేనాతి అవిసంవాదకట్ఠేన, అత్తనో సభావఞ్ఞథత్తాభావేనాతి అత్థో. పటివేధట్ఠేనాతి సభావతో ఞాణేన పటివిజ్ఝితబ్బట్ఠేన. ఇధ లోకుత్తరఞాణేన అసమ్మోహతో ఆరమ్మణతో చ పటివేధో వేదితబ్బో. అభిజాననట్ఠేనాతి లోకికేన ఞాణేన ఆరమ్మణతో, లోకుత్తరేన ఞాణేన అసమ్మోహతో ఆరమ్మణతో చ తేసం తేసం ధమ్మానం సభావతో అభిజానితబ్బట్ఠేన. ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౪.౪౬) హి వుత్తం. పరిజాననట్ఠేనాతి వుత్తనయేనేవ లోకియలోకుత్తరేహి ఞాణేహి సభావతో అభిఞ్ఞాతానం ధమ్మానం అనిచ్చాదితో నియ్యానాదితో చ పరిచ్ఛిన్దిత్వా జానితబ్బట్ఠేన. ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, పరిఞ్ఞేయ్య’’న్తి హి వుత్తం. ధమ్మట్ఠేనాతి సభావధారణాదినా ధమ్మట్ఠేన. ధాతుట్ఠేనాతి నిజ్జీవతాదినా ధాతుట్ఠేన. ఞాతట్ఠేనాతి లోకియలోకుత్తరేహి ఞాణేహి ఞాతుం సక్కుణేయ్యట్ఠేన. యథా దట్ఠుం సక్కుణేయ్యాదినా అత్థేన ‘‘దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతం రూప’’న్తి వుత్తం, ఏవమిధాపి ఞాతుం సక్కుణేయ్యట్ఠో ఞాతట్ఠోతి వేదితబ్బో. సచ్ఛికిరియట్ఠేనాతి ఆరమ్మణతో పచ్చక్ఖకాతబ్బట్ఠేన. ఫుసనట్ఠేనాతి పచ్చక్ఖకతస్స ఆరమ్మణతో పునప్పునం ఫుసితబ్బట్ఠేన. అభిసమయట్ఠేనాతి లోకికేన ఞాణేన అభిసమాగన్తబ్బట్ఠేన. కిఞ్చాపి హి ‘‘తథట్ఠే పఞ్ఞా సచ్చవివట్టే ఞాణం, అభిఞ్ఞాపఞ్ఞా ఞాతట్ఠే ఞాణం, సచ్ఛికిరియాపఞ్ఞా ఫస్సనట్ఠే ఞాణ’’న్తి ఏకేకమేవ ఞాణం వుత్తం. అట్ఠకథాయఞ్చ –

‘‘సమవాయే ఖణే కాలే, సమూహే హేతుదిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతీ’’తి . –

గాథావణ్ణనాయం అభిసమయసద్దస్స పటివేధత్థో వుత్తో, ఇధ పన యథావుత్తేన అత్థేన తేసం నానత్తం వేదితబ్బం. అట్ఠకథాయమేవ హి సో లోకియఞాణవసేన ధమ్మాభిసమయో వుత్తోతి.

కామచ్ఛన్దో నానత్తన్తి విక్ఖేపసబ్భావతో నానారమ్మణత్తా చ నానాసభావోతి అత్థో. ఏవం సబ్బకిలేసా వేదితబ్బా. నేక్ఖమ్మం ఏకత్తన్తి చిత్తేకగ్గతాసబ్భావతో నానారమ్మణవిక్ఖేపాభావతో చ ఏకసభావన్తి అత్థో. ఏవం సబ్బకుసలా వేదితబ్బా. ఇధ పేయ్యాలేన సంఖిత్తానం బ్యాపాదాదీనం అకుసలానం యథావుత్తేన అత్థేన నానత్తం వేదితబ్బం. వితక్కవిచారాదీనం పన హేట్ఠిమానం హేట్ఠిమానం ఉపరిమతో ఉపరిమతో ఓళారికట్ఠేన నానత్తం వేదితబ్బం. యస్మా ఏకసఙ్గహితనానత్తేకత్తానం పటివేధో మగ్గక్ఖణే సచ్చపటివేధేన సిజ్ఝతి, తస్మా ‘‘పటివేధో’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా సచ్చాభిసమయం దస్సేసి.

పరిఞ్ఞా పటివేధం పటివిజ్ఝతీతి పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేతి. ఏస నయో సేసేసు. సచ్చాభిసమయకాలస్మిఞ్హి మగ్గఞాణస్స ఏకక్ఖణే పరిఞ్ఞా, పహానం, సచ్ఛికిరియా, భావనాతి చత్తారి కిచ్చాని హోన్తి. యథా నావా అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణే చత్తారి కిచ్చాని కరోతి, ఓరిమం తీరం పజహతి, సోతం ఛిన్దతి, భణ్డం వహతి, పారిమం తీరం అప్పేతి, ఏవమేవ మగ్గఞాణం అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణే చత్తారి సచ్చాని అభిసమేతి, దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేతి, సముదయం పహానాభిసమయేన అభిసమేతి, మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి, నిరోధం సచ్ఛికిరియాభిసమయేన అభిసమేతి. కిం వుత్తం హోతి? నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చవసేన చత్తారిపి సచ్చాని పాపుణాతి పస్సతి పటివిజ్ఝతీతి. యథా ఓరిమం తీరం పజహతి, ఏవం మగ్గఞాణం దుక్ఖం పరిజానాతి. యథా సోతం ఛిన్దతి, ఏవం సముదయం పజహతి. యథా భణ్డం వహతి, ఏవం సహజాతాదిపచ్చయతాయ మగ్గం భావేతి. యథా పారిమం తీరం అప్పేతి, ఏవం పారిమతీరభూతం నిరోధం సచ్ఛికరోతీతి ఏవం ఉపమాసంసన్దనం వేదితబ్బం.

దస్సనం విసుజ్ఝతీతి తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసతమప్పహానేన ఞాణదస్సనం విసుద్ధిభావం పాపుణాతి. దస్సనం విసుద్ధన్తి తస్స తస్స ఫలస్స ఉప్పాదక్ఖణే తస్స తస్స మగ్గఞాణస్స కిచ్చసిద్ధిప్పత్తితో ఞాణదస్సనం విసుద్ధిభావం పత్తం హోతి. సబ్బధమ్మానం ఏకసఙ్గహితాయ నానత్తేకత్తపటివేధపఞ్ఞాయ మగ్గఫలఞాణేహి సిద్ధితో అన్తే మగ్గఫలఞాణాని వుత్తాని.

దస్సనవిసుద్ధిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౧-౪౨. ఖన్తిఞాణపరియోగాహణఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౯౨-౯౩. ఖన్తిఞాణపరియోగాహణఞాణనిద్దేసేసు రూపం అనిచ్చతో విదితన్తి అనిచ్చానుపస్సనాయ అనిచ్చన్తి ఞాతం. రూపం దుక్ఖతో విదితన్తి దుక్ఖానుపస్సనాయ దుక్ఖన్తి ఞాతం. రూపం అనత్తతో విదితన్తి అనత్తానుపస్సనాయ అనత్తాతి ఞాతం. యం యం విదితం, తం తం ఖమతీతి యం యం రూపం అనిచ్చాదితో విదితం, తం తం రూపం అనిచ్చాదితో ఖమతి రుచ్చతి. ‘‘రూపం అనిచ్చతో విదితం, యం యం విదితం, తం తం ఖమతీ’’తి విసుం విసుఞ్చ కత్వా కేసుచి పోత్థకేసు లిఖితం. ‘‘వేదనా సఞ్ఞా సఙ్ఖారా అనిచ్చతో విదితా’’తిఆదినా లిఙ్గవచనాని పరివత్తేత్వా యోజేతబ్బాని. ఫుసతీతి విపస్సనాఞాణఫుసనేన ఫుసతి ఫరతి. పరియోగహతీతి విపస్సనాఞాణేన పవిసతి. పరియోగాహతీతిపి పాఠో.

ఖన్తిఞాణపరియోగాహణఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౩. పదేసవిహారఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౯౪. పదేసవిహారఞాణనిద్దేసే యేనాకారేన మాతికాయ ఉద్దిట్ఠో పదేసో పచ్చవేక్ఖితబ్బో, తం దస్సేన్తో మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయాపి వేదయితన్తిఆదిమాహ. తత్థ మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయాతి దిట్ఠిసమ్పయుత్తవేదనాపి వట్టతి దిట్ఠిం ఉపనిస్సయం కత్వా ఉప్పన్నా కుసలాకుసలవేదనాపి విపాకవేదనాపి. తత్థ మిచ్ఛాదిట్ఠిసమ్పయుత్తా అకుసలావ హోతి, దిట్ఠిం పన ఉపనిస్సాయ కుసలాపి ఉప్పజ్జన్తి అకుసలాపి. మిచ్ఛాదిట్ఠికా హి దిట్ఠిం ఉపనిస్సాయ పక్ఖదివసేసు యాగుభత్తాదీని దేన్తి, అన్ధకుట్ఠిఆదీనం వత్తం పట్ఠపేన్తి, చతుమహాపథే సాలం కరోన్తి, పోక్ఖరణిం ఖణాపేన్తి, పుప్ఫారామం ఫలారామం రోపేన్తి, నదీవిదుగ్గేసు సేతుం అత్థరన్తి, విసమం సమం కరోన్తి. ఇతి తేసం కుసలా వేదనా ఉప్పజ్జతి. మిచ్ఛాదిట్ఠిం పన నిస్సాయ సమ్మాదిట్ఠికే అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి వధబన్ధాదీని కరోన్తి, పాణం వధిత్వా దేవతానం ఉపహరన్తి. ఇతి నేసం అకుసలా వేదనా ఉప్పజ్జతి. విపాకవేదనా పన భవన్తరగతానం హోతి. సా పన మిచ్ఛాదిట్ఠి సహజాతాయ వేదనాయ సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి పచ్చయో హోతి, సమనన్తరనిరుద్ధా మిచ్ఛాదిట్ఠి పచ్చుప్పన్నమిచ్ఛాదిట్ఠిసమ్పయుత్తాయ వేదనాయ అనన్తరసమనన్తరూపనిస్సయఆసేవననత్థివిగతపచ్చయేహి పచ్చయో హోతి, మిచ్ఛాదిట్ఠిం గరుం కత్వా అభినన్దన్తస్స లోభసహగతవేదనాయ ఆరమ్మణఆరమ్మణాధిపతిఆరమ్మణూపనిస్సయపచ్చయేహి పచ్చయో హోతి, సబ్బాకుసలేహి మిచ్ఛాదిట్ఠిం ఆరమ్మణమత్తం కరోన్తస్స సబ్బాకుసలవేదనాయ మిచ్ఛాదిట్ఠిం పచ్చవేక్ఖన్తస్స విపస్సన్తస్స కుసలాబ్యాకతవేదనాయ ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో హోతి, మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయేన ఉప్పజ్జమానానం కుసలాకుసలవేదనానం భవన్తరే విపాకవేదనానఞ్చ ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో హోతి.

మిచ్ఛాదిట్ఠివూపసమపచ్చయాతి మిచ్ఛాదిట్ఠివూపసమో నామ సమ్మాదిట్ఠి, తస్మా యం సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయా వేదయితం వుత్తం, తదేవ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠివూపసమపచ్చయా’’తి వేదితబ్బం. కేచి పన ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠివూపసమో నామ విపస్సనాక్ఖణే సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే చా’’తి వదన్తి.

సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయాపి వేదయితన్తి ఏత్థాపి సమ్మాదిట్ఠిసమ్పయుత్తవేదనాపి వట్టతి సమ్మాదిట్ఠిం ఉపనిస్సయం కత్వా ఉప్పన్నా కుసలాకుసలవేదనాపి విపాకవేదనాపి. తత్థ సమ్మాదిట్ఠిసమ్పయుత్తా కుసలావ హోతి, సమ్మాదిట్ఠిం పన ఉపనిస్సాయ బుద్ధపూజా దీపమాలారోపనం మహాధమ్మస్సవనం అప్పతిట్ఠితే దిసాభాగే చేతియపతిట్ఠాపనన్తి ఏవమాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తి. ఇతి నేసం కుసలా వేదనా ఉప్పజ్జతి. సమ్మాదిట్ఠిమేవ నిస్సాయ మిచ్ఛాదిట్ఠికే అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి, అత్తానం ఉక్కంసన్తి, పరం వమ్భేన్తి. ఇతి నేసం అకుసలా వేదనా ఉప్పజ్జతి. విపాకవేదనా పన భవన్తరగతానంయేవ హోతి. సా పన సమ్మాదిట్ఠి సహజాతాయ సమనన్తరనిరుద్ధాయ పచ్చుప్పన్నాయ వేదనాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా వుత్తపచ్చయేహేవ పచ్చయో హోతి, లోకికసమ్మాదిట్ఠి పచ్చవేక్ఖణసమ్పయుత్తాయ విపస్సనాసమ్పయుత్తాయ నికన్తిసమ్పయుత్తాయ చ వేదనాయ ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో హోతి, మిచ్ఛాదిట్ఠియా వుత్తనయేనేవ ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో హోతి, మగ్గఫలసమ్మాదిట్ఠి పచ్చవేక్ఖణసమ్పయుత్తాయ వేదనాయ ఆరమ్మణఆరమ్మణాధిపతిఆరమ్మణూపనిస్సయపచ్చయవసేన పచ్చయో హోతి.

సమ్మాదిట్ఠివూపసమపచ్చయాపి వేదయితన్తి సమ్మాదిట్ఠివూపసమో నామ మిచ్ఛాదిట్ఠి, తస్మా యం మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయా వేదయితం వుత్తం, తదేవ ‘‘సమ్మాదిట్ఠివూపసమపచ్చయా’’తి వేదితబ్బం. మిచ్ఛాసఙ్కప్పపచ్చయా మిచ్ఛాసఙ్కప్పవూపసమపచ్చయాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. యస్స యస్స హి ‘‘వూపసమపచ్చయా’’తి వుచ్చతి, తస్స తస్స పటిపక్ఖధమ్మపచ్చయావ తం తం వేదయితం అధిప్పేతం. మిచ్ఛాఞాణాదీసు పన మిచ్ఛాఞాణం నామ పాపకిరియాసు ఉపాయచిన్తా. అథ వా మిచ్ఛాఞాణం మిచ్ఛాపచ్చవేక్ఖణఞాణం. సమ్మాఞాణం నామ విపస్సనాసమ్మాదిట్ఠిం లోకుత్తరసమ్మాదిట్ఠిఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసకుసలాబ్యాకతం ఞాణం. మిచ్ఛావిముత్తి నామ పాపాధిముత్తితా. అథ వా అయాథావవిముత్తి అనియ్యానికవిముత్తి అవిముత్తస్సేవ సతో విముత్తిసఞ్ఞీతి. సమ్మావిముత్తి నామ కల్యాణాధిముత్తితా ఫలవిముత్తి చ. సమ్మాదిట్ఠిఆదయో హేట్ఠా వుత్తత్థాయేవ.

ఛన్దపచ్చయాపీతిఆదీసు పన ఛన్దో నామ లోభో, ఛన్దపచ్చయా అట్ఠలోభసహగతచిత్తసమ్పయుత్తవేదనా వేదితబ్బా. ఛన్దవూపసమపచ్చయా పఠమజ్ఝానవేదనావ. వితక్కపచ్చయా పఠమజ్ఝానవేదనా. వితక్కవూపసమపచ్చయా దుతియజ్ఝానవేదనా. సఞ్ఞాపచ్చయా ఠపేత్వా పఠమజ్ఝానం సేసా ఛ సమాపత్తివేదనా. సఞ్ఞావూపసమపచ్చయా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనవేదనా.

ఛన్దో చ అవూపసన్తో హోతీతిఆదీసు సచే ఛన్దవితక్కసఞ్ఞా అవూపసన్తా హోన్తీతి అత్థో. తప్పచ్చయాతి సో ఛన్దవితక్కసఞ్ఞానం అవూపసమో ఏవ పచ్చయో తప్పచ్చయో, తస్మా తప్పచ్చయా. ఛన్దవితక్కసఞ్ఞాఅవూపసమపచ్చయా వేదనా హోతీతి అత్థో. సా అట్ఠలోభసహగతచిత్తసమ్పయుత్తవేదనా హోతి. సచే ఛన్దో వూపసన్తో వితక్కసఞ్ఞా అవూపసన్తా. తప్పచ్చయాతి సో ఛన్దస్స వూపసమో వితక్కసఞ్ఞానం అవూపసమో ఏవ పచ్చయో తప్పచ్చయో, తస్మా తప్పచ్చయా. సా పఠమజ్ఝానవేదనావ. సచే ఛన్దవితక్కా వూపసన్తా సఞ్ఞా అవూపసన్తా. తప్పచ్చయాతి సో ఛన్దవితక్కానం వూపసమో సఞ్ఞాయ అవూపసమో ఏవ పచ్చయో తప్పచ్చయో, తస్మా తప్పచ్చయా. సా దుతియజ్ఝానవేదనావ. సచే ఛన్దవితక్కసఞ్ఞా వూపసన్తా. తప్పచ్చయాతి సో ఛన్దవితక్కసఞ్ఞానం వూపసమో ఏవ పచ్చయో తప్పచ్చయో, తస్మా తప్పచ్చయా. సా నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనవేదనావ. కేచి పన ‘‘ఛన్దో నామ అప్పనం పాపుణిస్సామీతి పుబ్బభాగే ధమ్మచ్ఛన్దో, అప్పనాప్పత్తస్స సో ఛన్దో వూపసన్తో హోతి. పఠమజ్ఝానే వితక్కో హోతి, దుతియజ్ఝానప్పత్తస్స వితక్కో వూపసన్తో హోతి. సత్తసు సమాపత్తీసు సఞ్ఞా హోతి, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం సమాపన్నస్స చ నిరోధం సమాపన్నస్స చ సఞ్ఞా వూపసన్తా హోతీ’’తి ఏవం వణ్ణయన్తి. ఇధ పన నిరోధసమాపత్తి న యుజ్జతి. అప్పత్తస్స పత్తియాతి అరహత్తఫలస్స పత్తత్థాయ. అత్థి ఆయవన్తి అత్థి వీరియం. ఆయావన్తిపి పాఠో. తస్మిమ్పి ఠానే అనుప్పత్తేతి తస్స వీరియారమ్భస్స వసేన తస్మిం అరహత్తఫలస్స కారణే అరియమగ్గే అనుప్పత్తే. తప్పచ్చయాపి వేదయితన్తి అరహత్తస్స ఠానపచ్చయా వేదయితం. ఏతేన చతుమగ్గసహజాతా నిబ్బత్తితలోకుత్తరవేదనా గహితా. కేచి పన ‘‘ఆయవన్తి పటిపత్తి. తస్మిమ్పి ఠానే అనుప్పత్తేతి తస్సా భూమియా పత్తియా’’తి వణ్ణయన్తి.

పదేసవిహారఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౪-౪౯. వివట్టఞాణఛక్కనిద్దేసవణ్ణనా

౯౫. వివట్టఞాణఛక్కనిద్దేసే నేక్ఖమ్మాధిపతత్తా పఞ్ఞాతి నేక్ఖమ్మం అధికం కత్వా నేక్ఖమ్మాధికభావేన పవత్తా పఞ్ఞా. కామచ్ఛన్దతో సఞ్ఞాయ వివట్టతీతి నేక్ఖమ్మాధిపతికతపఞ్ఞాసమ్పయుత్తసఞ్ఞాయ హేతుభూతాయ, కరణభూతాయ వా కామచ్ఛన్దతో వివట్టతి పరావత్తతి, పరమ్ముఖీ హోతీతి అత్థో. ఏస నయో సేసేసు.

౯౬. కామచ్ఛన్దో నానత్తన్తి కామచ్ఛన్దో సన్తవుత్తితాయ అభావతో న ఏకసభావో. నేక్ఖమ్మం ఏకత్తన్తి నేక్ఖమ్మం సన్తవుత్తిభావతో ఏకసభావో. నేక్ఖమ్మేకత్తం చేతయతోతి కామచ్ఛన్దే ఆదీనవదస్సనేన నేక్ఖమ్మం పవత్తయతో. కామచ్ఛన్దతో చిత్తం వివట్టతీతి దిట్ఠాదీనవతో కామచ్ఛన్దతో నేక్ఖమ్మక్ఖణే చిత్తం వివట్టతి. ఏస నయో సేసేసు.

౯౭. కామచ్ఛన్దం పజహన్తోతి నేక్ఖమ్మపవత్తిక్ఖణే కామచ్ఛన్దం విక్ఖమ్భనప్పహానేన పజహన్తో. నేక్ఖమ్మవసేన చిత్తం అధిట్ఠాతీతి పటిలద్ధస్స నేక్ఖమ్మస్స వసేన తంసమ్పయుత్తచిత్తం అధితిట్ఠతి అధికం కరోన్తో తిట్ఠతి, పవత్తేతీతి అత్థో. ఏస నయో సేసేసు.

౯౮. చక్ఖు సుఞ్ఞం అత్తేన వాతి బాలజనపరికప్పితస్స కారకవేదకసఙ్ఖాతస్స అత్తనో అభావా చక్ఖు అత్తేన చ సుఞ్ఞం. యఞ్హి యత్థ న హోతి, తేన తం సుఞ్ఞం నామ హోతి. అత్తనియేన వాతి అత్తనో అభావేనేవ అత్తనో సన్తకస్సపి అభావా అత్తనో సన్తకేన చ సుఞ్ఞం. లోకస్స అత్తాతి చ అత్తనియన్తి చ ఉభయథా గాహసమ్భవతో తదుభయగాహపటిసేధనత్థం అత్తాభావో చ అత్తనియాభావో చ వుత్తో. నిచ్చేన వాతి భఙ్గం అతిక్కమిత్వా తిట్ఠన్తస్స కస్సచి అభావతో నిచ్చేన చ సుఞ్ఞం. ధువేన వాతి పవత్తిక్ఖణేపి థిరస్స కస్సచి అభావతో ధువేన చ సుఞ్ఞం. సస్సతేన వాతి సబ్బకాలేపి విజ్జమానస్స కస్సచి అభావతో సస్సతేన చ సుఞ్ఞం. అవిపరిణామధమ్మేన వాతి జరాభఙ్గవసేన ద్విధా అపరివత్తమానపకతికస్స కస్సచి అభావతో అవిపరిణామధమ్మేన చ సుఞ్ఞం. అథ వా నిచ్చభావేన చ ధువభావేన చ సస్సతభావేన చ అవిపరిణామధమ్మభావేన చ సుఞ్ఞన్తి అత్థో. సముచ్చయత్థో వా-సద్దో. యథాభూతం జానతో పస్సతోతి ఇచ్చేవం అనత్తానుపస్సనాఞాణేన యథాసభావేన జానన్తస్స చక్ఖునా వియ చ పస్సన్తస్స. చక్ఖాభినివేసతో ఞాణం వివట్టతీతి చక్ఖు అత్తాతి వా అత్తనియన్తి వా పవత్తమానతో దిట్ఠాభినివేసతో తదఙ్గప్పహానవసేన ఞాణం వివట్టతి. ఏస నయో సేసేసు.

౯౯. నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం వోసజ్జతీతి నేక్ఖమ్మలాభీ పుగ్గలో నేక్ఖమ్మేన తప్పటిపక్ఖం కామచ్ఛన్దం పరిచ్చజతి. వోసగ్గే పఞ్ఞాతి కామచ్ఛన్దస్స వోసగ్గభూతే నేక్ఖమ్మే తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా. ఏస నయో సేసేసు. పీళనట్ఠాదయో హేట్ఠా వుత్తత్థా ఏవ. పరిజానన్తో వివట్టతీతి పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా, మగ్గసమఙ్గీపుగ్గలో దుక్ఖస్స చతుబ్బిధం అత్థం కిచ్చవసేన పరిజానన్తో దుభతో వుట్ఠానవసేన వివట్టతి, ఞాణవివట్టనేపి ఞాణసమఙ్గీ వివట్టతీతి వుత్తో.

౧౦౦. తథట్ఠే పఞ్ఞాతి ఏతస్స పుగ్గలస్సేవ తథట్ఠే వివట్టనా పఞ్ఞా. ఏస నయో సేసేసు. ఇదాని మగ్గక్ఖణే ఏవ కిచ్చవసేన ఆకారనానత్తతో ఛ వివట్టఞాణాని దస్సేతుం సఞ్ఞావివట్టోతిఆదిమాతికం ఠపేత్వా తం అత్థతో విభజన్తో సఞ్జానన్తో వివట్టతీతిఆదిమాహ. తత్థ సఞ్జానన్తో వివట్టతీతి సఞ్ఞావివట్టోతి యస్మా పుబ్బభాగే నేక్ఖమ్మాదిం అధిపతితో సఞ్జానన్తో యోగీ పచ్ఛా నేక్ఖమ్మసమ్పయుత్తఞాణేన కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టతి, తస్మా తం ఞాణం సఞ్ఞావివట్టో నామాతి అత్థో. చేతయన్తో వివట్టతీతి చేతోవివట్టోతి యస్మా యోగీ నేక్ఖమ్మేకత్తాదీని చేతయన్తో సమ్పయుత్తఞాణేన కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టతి, తస్మా తం ఞాణం చేతోవివట్టో నామాతి అత్థో. విజానన్తో వివట్టతీతి చిత్తవివట్టోతి యస్మా యోగీ నేక్ఖమ్మాదివసేన చిత్తాధిట్ఠానేన విజానన్తో తంసమ్పయుత్తఞాణేన కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టతి, తస్మా తం ఞాణం చిత్తవివట్టో నామాతి అత్థో. ఞాణం కరోన్తో వివట్టతీతి ఞాణవివట్టోతి యస్మా యోగీ ఛబ్బిధం అజ్ఝత్తికాయతనం అనత్తానుపస్సనాఞాణేన సుఞ్ఞతో విదితం కరోన్తో తేనేవ ఞాణేన దిట్ఠాభినివేసతో వివట్టతి, తస్మా తం ఞాణం ఞాణవివట్టో నామాతి అత్థో. వోసజ్జన్తో వివట్టతీతి విమోక్ఖవివట్టోతి యస్మా యోగీ నేక్ఖమ్మాదీహి కామచ్ఛన్దాదీని వోసజ్జన్తో తంసమ్పయుత్తఞాణేన కామచ్ఛన్దాదితో వివట్టతి, తస్మా తం ఞాణం విమోక్ఖవివట్టో నామాతి అత్థో. తథట్ఠే వివట్టతీతి సచ్చవివట్టోతి యస్మా యోగీ చతుబ్బిధే తథట్ఠే దుభతో వుట్ఠానవసేన వివట్టతి, తస్మా మగ్గఞాణం సచ్చవివట్టో నామాతి అత్థో. మగ్గఞాణమేవ వా తథట్ఠే దుభతో వుట్ఠానభావేన వివట్టతీతి సచ్చవివట్టోతి అత్థో.

యత్థ సఞ్ఞావివట్టోతిఆది సచ్చవివట్టఞాణనిద్దేసే వుత్తత్తా సచ్చవివట్టఞాణక్ఖణమేవ సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. మగ్గక్ఖణేయేవ హి సబ్బాని యుజ్జన్తి. కథం? ఞాణవివట్టే ఞాణఞ్హి వజ్జేత్వా సేసేసు అరియమగ్గో సరూపేనేవ ఆగతో. విపస్సనాకిచ్చస్స పన మగ్గేనేవ సిజ్ఝనతో విపస్సనాకిచ్చసిద్ధివసేన ఞాణవివట్టఞాణమ్పి మగ్గక్ఖణే యుజ్జతి. మగ్గఞాణేనేవ వా ‘‘చక్ఖు సుఞ్ఞ’’న్తిఆది కిచ్చవసేన పటివిద్ధమేవ హోతీతి మగ్గక్ఖణే తం ఞాణం వత్తుం యుజ్జతియేవ. అత్థయోజనా పనేత్థ ‘‘యత్థ మగ్గక్ఖణే సఞ్ఞావివట్టో, తత్థ చేతోవివట్టో. యత్థ మగ్గక్ఖణే చేతోవివట్టో, తత్థ సఞ్ఞావివట్టో’’తి ఏవమాదినా నయేన సబ్బసంసన్దనేసు యోజనా కాతబ్బా. అథ వా సఞ్ఞావివట్టచేతోవివట్టచిత్తవివట్టవిమోక్ఖవివట్టేసు చతున్నం అరియమగ్గానం ఆగతత్తా సచ్చవివట్టో ఆగతోయేవ హోతి. ఞాణవివట్టో చ సచ్చవివట్టేనేవ కిచ్చవసేన సిద్ధో హోతి. సఞ్ఞాచేతోచిత్తవిమోక్ఖవివట్టేస్వేవ చ పేయ్యాలే విత్థారియమానే ‘‘అనత్తానుపస్సనాధిపతత్తా పఞ్ఞా అభినివేసతో సఞ్ఞాయ వివట్టతీతి అధిపతత్తా పఞ్ఞా సఞ్ఞావివట్టే ఞాణ’’న్తి చ, ‘‘అభినివేసో నానత్తం, అనత్తానుపస్సనా ఏకత్తం. అనత్తానుపస్సనేకత్తం చేతయతో అభినివేసతో చిత్తం వివట్టతీతి నానత్తే పఞ్ఞా చేతోవివట్టే ఞాణ’’న్తి చ, ‘‘అభినివేసం పజహన్తో అనత్తానుపస్సనావసేన చిత్తం అధిట్ఠాతీతి అధిట్ఠానే పఞ్ఞా చిత్తవివట్టే ఞాణ’’న్తి చ, ‘‘అనత్తానుపస్సనాయ అభినివేసం వోసజ్జతీతి వోసగ్గే పఞ్ఞా విమోక్ఖవివట్టే ఞాణ’’న్తి చ పాఠసమ్భవతో ఞాణవివట్టే ఞాణమ్పి తేసు ఆగతమేవ హోతి. ఞాణవివట్టే చ అనత్తానుపస్సనాయ వుట్ఠాయ అరియమగ్గం పటిలద్ధస్స కిచ్చవసేన ‘‘చక్ఖు సుఞ్ఞం అత్తేన వా అత్తనియేన వా’’తిఆదియుజ్జనతో సచ్చవివట్టో లబ్భతి, తస్మా ఏకేకస్మిం వివట్టే సేసా పఞ్చ పఞ్చ వివట్టా లబ్భన్తి. తస్మా ఏవం ‘‘యత్థ సఞ్ఞావివట్టో, తత్థ చేతోవివట్టో’’తిఆదికాని సంసన్దనాని వుత్తానీతి వేదితబ్బం.

వివట్టఞాణఛక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౦. ఇద్ధివిధఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౧. ఇద్ధివిధఞాణనిద్దేసం ఇధ భిక్ఖూతి ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖు. ఛన్దసమాధిపధానసఙ్ఖారసమన్నాగతన్తి ఏత్థ ఛన్దహేతుకో సమాధి, ఛన్దాధికో వా సమాధి ఛన్దసమాధి, కత్తుకమ్యతాఛన్దం అధిపతిం కరిత్వా పటిలద్ధసమాధిస్సేతం అధివచనం. పధానభూతా సఙ్ఖారా పధానసఙ్ఖారా, చతుకిచ్చసాధకస్స సమ్మప్పధానవీరియస్సేతం అధివచనం. చతుకిచ్చసాధనవసేన బహువచనం కతం. సమన్నాగతన్తి ఛన్దసమాధినా చ పధానసఙ్ఖారేహి చ ఉపేతం. ఇద్ధిపాదన్తి నిప్ఫత్తిపరియాయేన వా ఇజ్ఝనట్ఠేన, ఇజ్ఝన్తి ఏతాయ సత్తా ఇద్ధా వుద్ధా ఉక్కంసగతా హోన్తీతి ఇమినా వా పరియాయేన ఇద్ధీతి సఙ్ఖం గతానం ఉపచారజ్ఝానాదికుసలచిత్తసమ్పయుత్తానం ఛన్దసమాధిపధానసఙ్ఖారానం అధిట్ఠానట్ఠేన పాదభూతం సేసచిత్తచేతసికరాసిన్తి అత్థో. వుత్తఞ్హి ఇద్ధిపాదవిభఙ్గే సుత్తన్తభాజనీయే ‘‘ఇద్ధిపాదోతి తథాభూతస్స వేదనాక్ఖన్ధో…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తి (విభ. ౪౩౪). అభిధమ్మభాజనీయే చ ‘‘ఇద్ధిపాదోతి తథాభూతస్స ఫస్సో వేదనా…పే… పగ్గాహో అవిక్ఖేపో’’తి (విభ. ౪౪౭) వుత్తం. తస్మా ‘‘సేసచిత్తచేతసికరాసి’’న్తి ఏత్థ? ఛన్దసమాధిపధానసఙ్ఖారేసు ఏకేకం ఇద్ధిం కత్వా ద్వీహి ద్వీహి సహ సేసవచనం కతన్తి వేదితబ్బం. ఏవఞ్హి చత్తారో ఖన్ధా సబ్బే చ ఫస్సాదయో ధమ్మా సఙ్గహితా హోన్తి. ఇమినా నయేన సేసేసుపి అత్థో వేదితబ్బో. యథేవ హి ఛన్దం అధిపతిం కరిత్వా పటిలద్ధసమాధి ఛన్దసమాధీతి వుత్తో, ఏవం వీరియం చిత్తం వీమంసం అధిపతిం కరిత్వా పటిలద్ధసమాధి వీమంసాసమాధీతి వుచ్చతి. ఏవమేకేకస్మిం ఇద్ధిపాదే ఛన్దాదయో వీరియాదయో చిత్తాదయో వీమంసాదయోతి తయో తయో ధమ్మా ఇద్ధీపి హోన్తి ఇద్ధిపాదాపి, సేసా పన సమ్పయుత్తకా చత్తారో ఖన్ధా ఇద్ధిపాదాయేవ. యస్మా వా ఇమే తయో తయో ధమ్మా సమ్పయుత్తకేహి చతూహి ఖన్ధేహి సద్ధింయేవ ఇజ్ఝన్తి, న వినా తేహి, తస్మా తేన పరియాయేన సబ్బే చత్తారోపి ఖన్ధా ఇజ్ఝనట్ఠేన ఇద్ధి నామ హోన్తి, పతిట్ఠట్ఠేన పాదా నామాతిపి వేదితబ్బం.

వీరియసమాధిపధానసఙ్ఖారసమన్నాగతన్తి ఏత్థ పన వీరియన్తి చ పధానసఙ్ఖారోతి చ ఏకోయేవ. కస్మా ద్విధా వుత్తన్తి చే? వీరియస్స అధిపతిభావదస్సనవసేనేత్థ పఠమం వీరియగ్గహణం కతం, తస్సేవ చతుకిచ్చసాధకత్తదస్సనత్థం పధానసఙ్ఖారవచనం కతం. ఏవం ద్విధా వుత్తత్తా ఏవ చేత్థాపి తయో తయో ధమ్మాతి వుత్తం. కేచి పన ‘‘విభఙ్గే ‘ఇద్ధీతి యా తేసం తేసం ధమ్మానం ఇద్ధి సమిద్ధి ఇజ్ఝనా సమిజ్ఝనా’తి (విభ. ౪౩౪) వుత్తత్తా ఇద్ధి నామ అనిప్ఫన్నా, ఇద్ధిపాదో నిప్ఫన్నో’’తి వదన్తి. ఇధ పన ఇద్ధిపి ఇద్ధిపాదోపి నిప్ఫన్నో లక్ఖణబ్భాహతోతి సన్నిట్ఠానం కతం. ఇద్ధి సమిద్ధీతిఆదీహి ఇజ్ఝనాకారేన ధమ్మా ఏవ వుత్తాతి వేదితబ్బం.

భావేతీతి ఆసేవతి. సుత్తన్తభాజనీయే (విభ. ౪౩౧ ఆదయో) వియ ఇధాపి ఇద్ధిపాదభావనా లోకియా ఏవ. తస్మా ఇద్ధివిధం తావ సమ్పాదేతుకామో లోకియం ఇద్ధిపాదం భావేన్తో పథవీకసిణాదీసు అట్ఠసు కసిణేసు అధికతవసిప్పత్తఅట్ఠసమాపత్తికో కసిణానులోమతో కసిణపటిలోమతో కసిణానులోమపటిలోమతో ఝానానులోమతో ఝానపటిలోమతో ఝానానులోమపటిలోమతో ఝానుక్కన్తికతో కసిణుక్కన్తికతో ఝానకసిణుక్కన్తికతో అఙ్గసఙ్కన్తికతో ఆరమ్మణసఙ్కన్తికతో అఙ్గారమ్మణసఙ్కన్తికతో అఙ్గవవత్థానతో ఆరమ్మణవవత్థానతోతి ఇమేహి చుద్దసహి ఆకారేహి చిత్తం పరిదమేత్వా ఛన్దసీసవీరియసీసచిత్తసీసవీమంసాసీసవసేన పునప్పునం ఝానం సమాపజ్జతి. అఙ్గారమ్మణవవత్థానమ్పి కేచి ఇచ్ఛన్తి. పుబ్బహేతుసమ్పన్నేన పన కసిణేసు చతుక్కజ్ఝానమత్తే చిణ్ణవసినాపి కాతుం వట్టతీతి తం తం ఇద్ధిపాదం సమాధిం భావేన్తో ‘‘అనుప్పన్నానం పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం అనుప్పాదాయా’’తిఆదికం (విభ. ౪౩౨) చతుప్పకారం వీరియం అధిట్ఠాతి, తస్స చ హానివుద్ధియో ఞత్వా వీరియసమతం అధిట్ఠాతి. సో ఏవం చతూసు ఇద్ధిపాదేసు చిత్తం పరిభావేత్వా ఇద్ధివిధం సమ్పాదేతి.

సో ఇమేసు చతూసు ఇద్ధిపాదేసూతిఆదీసు సోతి సో భావితచతురిద్ధిపాదో భిక్ఖు. చతూసు ఇద్ధిపాదేసు చిత్తం పరిభావేతీతి పునప్పునం ఛన్దాదీసు ఏకేకం అధిపతిం కత్వా ఝానసమాపజ్జనవసేన తేసు చిత్తం పరిభావేతి నామ, ఛన్దాదివాసనం గాహాపేతీతి అత్థో. పరిదమేతీతి నిబ్బిసేవనం కరోతి. పురిమం పచ్ఛిమస్స కారణవచనం. పరిభావితఞ్హి చిత్తం పరిదమితం హోతీతి. ముదుం కరోతీతి తథా దన్తం చిత్తం వసిప్పత్తం కరోతి. వసే వత్తమానఞ్హి చిత్తం ‘‘ముదూ’’తి వుచ్చతి. కమ్మనియన్తి కమ్మక్ఖమం కమ్మయోగ్గం కరోతి. ముదు హి చిత్తం కమ్మనియం హోతి సుధన్తమివ సువణ్ణం, ఇధ పన ఇద్ధివిధకమ్మక్ఖమం. సోతి సో పరిభావితచిత్తో భిక్ఖు. కాయమ్పి చిత్తే సమోదహతీతిఆది ఇద్ధికరణకాలే యథాసుఖం చిత్తచారస్స ఇజ్ఝనత్థం యోగవిధానం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ కాయమ్పి చిత్తే సమోదహతీతి అత్తనో కరజకాయమ్పి పాదకజ్ఝానచిత్తే సమోదహతి పవేసేతి ఆరోపేతి, కాయం చిత్తానుగతికం కరోతీతి అత్థో. ఏవం కరణం అదిస్సమానేన కాయేన గమనస్స ఉపకారాయ హోతి. చిత్తమ్పి కాయే సమోదహతీతి పాదకజ్ఝానచిత్తం అత్తనో కరజకాయే సమోదహతి ఆరోపేతి, చిత్తమ్పి కాయానుగతికం కరోతీతి అత్థో. ఏవం కరణం దిస్సమానేన కాయేన గమనస్స ఉపకారాయ హోతి. సమాదహతీతిపి పాఠో, పతిట్ఠాపేతీతి అత్థో. కాయవసేన చిత్తం పరిణామేతీతి పాదకజ్ఝానచిత్తం గహేత్వా కరజకాయే ఆరోపేతి కాయానుగతికం కరోతి, ఇదం చిత్తం కాయే సమోదహనస్స వేవచనం. చిత్తవసేన కాయం పరిణామేతీతి కరజకాయం గహేత్వా పాదకజ్ఝానచిత్తే ఆరోపేతి, చిత్తానుగతికం కరోతి, ఇదం కాయం చిత్తే సమోదహనస్స వేవచనం. అధిట్ఠాతీతి ‘‘ఏవం హోతూ’’తి అధిట్ఠాతి. సమోదహనస్స అత్థవివరణత్థం పరిణామో వుత్తో, పరిణామస్స అత్థవివరణత్థం అధిట్ఠానం వుత్తం. యస్మా సమోదహతీతి మూలపదం, పరిణామేతి అధిట్ఠాతీతి తస్స అత్థనిద్దేసపదాని, తస్మా తేసం ద్విన్నంయేవ పదానం వసేన పరిణామేత్వాతి అధిట్ఠహిత్వాతి వుత్తం, న వుత్తం సమోదహిత్వాతి.

సుఖసఞ్ఞఞ్చ లహుసఞ్ఞఞ్చ కాయే ఓక్కమిత్వా విహరతీతి చతుత్థజ్ఝానేన సహజాతసుఖసఞ్ఞఞ్చ లహుసఞ్ఞఞ్చ సమాపజ్జనవసేన కరజకాయే ఓక్కమిత్వా పవేసేత్వా విహరతి. తాయ సఞ్ఞాయ ఓక్కన్తకాయస్స పనస్స కరజకాయోపి తూలపిచు వియ లహుకో హోతి. సోతి సో కతయోగవిధానో భిక్ఖు. తథాభావితేన చిత్తేనాతి ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే కరణవచనం, హేతుఅత్థే వా, తథాభావితేన చిత్తేన హేతుభూతేనాతి అత్థో. పరిసుద్ధేనాతి ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిభావతో పరిసుద్ధేన. పరిసుద్ధత్తాయేవ పరియోదాతేన, పభస్సరేనాతి అత్థో. ఇద్ధివిధఞాణాయాతి ఇద్ధికోట్ఠాసే, ఇద్ధివికప్పే వా ఞాణత్థాయ. చిత్తం అభినీహరతీతి సో భిక్ఖు వుత్తప్పకారవసేన తస్మిం చిత్తే అభిఞ్ఞాపాదకే జాతే ఇద్ధివిధఞాణాధిగమత్థాయ పరికమ్మచిత్తం అభినీహరతి, కసిణారమ్మణతో అపనేత్వా ఇద్ధివిధాభిముఖం పేసేతి. అభినిన్నామేతీతి అధిగన్తబ్బఇద్ధిపోణం ఇద్ధిపబ్భారం కరోతి. సోతి సో ఏవం కతచిత్తాభినీహారో భిక్ఖు. అనేకవిహితన్తి అనేకవిధం నానప్పకారకం. ఇద్ధివిధన్తి ఇద్ధికోట్ఠాసం, ఇద్ధివికప్పం వా. పచ్చనుభోతీతి పచ్చనుభవతి, ఫస్సేతి సచ్ఛికరోతి పాపుణాతీతి అత్థో.

౧౦౨. ఇదానిస్స అనేకవిహితభావం దస్సేన్తో ఏకోపి హుత్వాతిఆదిమాహ. తత్థ ఏకోపి హుత్వాతి ఇద్ధికరణతో పుబ్బే పకతియా ఏకోపి హుత్వా. బహుధా హోతీతి బహున్నం సన్తికే చఙ్కమితుకామో వా, సజ్ఝాయం వా కత్తుకామో, పఞ్హం వా పుచ్ఛితుకామో హుత్వా సతమ్పి సహస్సమ్పి హోతి. కథం పనాయమేవం హోతి? ఇద్ధియా భూమిపాదపదమూలభూతే ధమ్మే సమ్పాదేత్వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ సచే సతం ఇచ్ఛతి, ‘‘సతం హోమి సతం హోమీ’’తి పరికమ్మం కత్వా పున పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అధిట్ఠాతి. అధిట్ఠానచిత్తేన సహేవ సతం హోతి. సహస్సాదీసుపి ఏసేవ నయో. సచే ఏవం న ఇజ్ఝతి, పున పరికమ్మం కత్వా దుతియమ్పి సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అధిట్ఠాతబ్బం. సంయుత్తట్ఠకథాయఞ్హి ‘‘ఏకవారం ద్వేవారం సమాపజ్జితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. తత్థ పాదకజ్ఝానచిత్తం నిమిత్తారమ్మణం, పరికమ్మచిత్తాని సతారమ్మణాని వా సహస్సారమ్మణాని వా. తాని చ ఖో వణ్ణవసేనేవ, నో పణ్ణత్తివసేన. అధిట్ఠానచిత్తమ్పి తథేవ సతారమ్మణం వా సహస్సారమ్మణం వా, తం పఠమప్పనాచిత్తమివ గోత్రభుఅనన్తరం ఏకమేవ ఉప్పజ్జతి రూపావచరచతుత్థజ్ఝానికం. తత్థ యే తే బహూ నిమ్మితా, తే అనియమేత్వా నిమ్మితత్తా ఇద్ధిమతా సదిసావ హోన్తి. ఠాననిసజ్జాదీసు వా భాసితతుణ్హీభావాదీసు వా యం యం ఇద్ధిమా కరోతి, తంతదేవ కరోన్తి. సచే పన నానావణ్ణే కాతుకామో హోతి, కేచి పఠమవయే కేచి మజ్ఝిమవయే కేచి పచ్ఛిమవయే, తథా దీఘకేసే ఉపడ్ఢముణ్డముణ్డే మిస్సకకేసే ఉపడ్ఢరత్తచీవరే పణ్డుకచీవరే పదభాణధమ్మకథాసరభఞ్ఞపఞ్హపుచ్ఛనపఞ్హవిస్సజ్జనరజనపచనచీవరసిబ్బనధోవనాదీని కరోన్తే, అపరేపి వా నానప్పకారకే కాతుకామో హోతి, తేన పాదకజ్ఝానతో వుట్ఠాయ ‘‘ఏత్తకా భిక్ఖూ పఠమవయా హోన్తూ’’తిఆదినా నయేన పరికమ్మం కత్వా పున సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అధిట్ఠాతబ్బం. అధిట్ఠానచిత్తేన సద్ధిం ఇచ్ఛితప్పకారాయేవ హోన్తీతి. ఏస నయో ‘‘బహుధాపి హుత్వా ఏకో హోతీ’’తిఆదీసు. అయం పన విసేసో – ఇమినా హి భిక్ఖునా ఏవం బహుభావం నిమ్మినిత్వా పున ‘‘ఏకోవ హుత్వా చఙ్కమిస్సామి, సజ్ఝాయం కరిస్సామి, పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా వా ‘‘అయం విహారో అప్పభిక్ఖుకో, సచే కేచి ఆగమిస్సన్తి, కుతో ఇమే ఏత్తకా ఏకసదిసా భిక్ఖూ అద్ధా థేరస్స ఏసానుభావోతి మం జానిస్సన్తీ’’తి అప్పిచ్ఛతాయ వా అన్తరావ ‘‘ఏకో హోమీ’’తి ఇచ్ఛన్తేన పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ‘‘ఏకో హోమీ’’తి పరికమ్మం కత్వా పున సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ‘‘ఏకో హోమీ’’తి అధిట్ఠాతబ్బం. అధిట్ఠానచిత్తేన సద్ధింయేవ ఏకో హోతి. ఏవం అకరోన్తో పన యథాపరిచ్ఛిన్నకాలవసేన సయమేవ ఏకో హోతి.

ఆవిభావన్తి పాకటభావం కరోతీతి అత్థో. తిరోభావన్తి పటిచ్ఛన్నభావం కరోతీతి అత్థో. ఆవిభావం పచ్చనుభోతి, తిరోభావం పచ్చనుభోతీతి పురిమేన వా సమ్బన్ధో. తత్రాయం ఇద్ధిమా ఆవిభావం కత్తుకామో అన్ధకారం వా ఆలోకం కరోతి, పటిచ్ఛన్నం వా వివటం కరోతి, అనాపాథం వా ఆపాథం కరోతి. కథం? అయఞ్హి యథా పటిచ్ఛన్నోపి దూరే ఠితోపి వా దిస్సతి, ఏవం అత్తానం వా పరం వా కత్తుకామో పాదకజ్ఝానతో వుట్ఠాయ ‘‘ఇదం అన్ధకారం ఆలోకజాతం హోతూ’’తి వా, ‘‘ఇదం పటిచ్ఛన్నం వివటం హోతూ’’తి వా, ‘‘ఇదం అనాపాథం ఆపాథం హోతూ’’తి వా ఆవజ్జిత్వా పరికమ్మం కత్వా వుత్తనయేనేవ అధిట్ఠాతి. సహ అధిట్ఠానా యథాధిట్ఠితమేవ హోతి. పరే దూరే ఠితాపి పస్సన్తి, సయమ్పి పస్సితుకామో పస్సతి. తిరోభావం కత్తుకామో పన ఆలోకం వా అన్ధకారం కరోతి, అప్పటిచ్ఛన్నం వా పటిచ్ఛన్నం, ఆపాథం వా అనాపాథం కరోతి. కథం? అయఞ్హి యథా అప్పటిచ్ఛన్నోపి సమీపే ఠితోపి వా న దిస్సతి, ఏవం అత్తానం వా పరం వా కత్తుకామో పాదకజ్ఝానా వుట్ఠహిత్వా ‘‘ఇదం ఆలోకట్ఠానం అన్ధకారం హోతూ’’తి వా, ‘‘ఇదం అప్పటిచ్ఛన్నం పటిచ్ఛన్నం హోతూ’’తి వా, ‘‘ఇదం ఆపాథం అనాపాథం హోతూ’’తి వా ఆవజ్జిత్వా పరికమ్మం కత్వా వుత్తనయేనేవ అధిట్ఠాతి. సహ అధిట్ఠానా యథాధిట్ఠితమేవ హోతి. పరే సమీపే ఠితాపి న పస్సన్తి, సయమ్పి అపస్సితుకామో న పస్సతి. అపిచ సబ్బమ్పి పాకటపాటిహారియం ఆవిభావో నామ, అపాకటపాటిహారియం తిరోభావో నామ. తత్థ పాకటపాటిహారియే ఇద్ధిపి పఞ్ఞాయతి ఇద్ధిమాపి. తం యమకపాటిహారియేన దీపేతబ్బం. అపాకటపాటిహారియే ఇద్ధియేవ పఞ్ఞాయతి, న ఇద్ధిమా. తం మహకసుత్తేన (సం. ని. ౪.౩౪౬) చ బ్రహ్మనిమన్తనికసుత్తేన (మ. ని. ౧.౫౦౧ ఆదయో) చ దీపేతబ్బం.

తిరోకుట్టన్తి పరకుట్టం, కుట్టస్స పరభాగన్తి వుత్తం హోతి. ఏస నయో తిరోపాకారతిరోపబ్బతేసు. కుట్టోతి చ గేహభిత్తి. పాకారోతి గేహవిహారగామాదీనం పరిక్ఖేపపాకారో. పబ్బతోతి పంసుపబ్బతో వా పాసాణపబ్బతో వా. అసజ్జమానోతి అలగ్గమానో. సేయ్యథాపి ఆకాసేతి ఆకాసే వియ. ఏవం గన్తుకామేన పన ఆకాసకసిణం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ కుట్టం వా పాకారం వా పబ్బతం వా ఆవజ్జిత్వా కతపరికమ్మేన ‘‘ఆకాసో హోతూ’’తి అధిట్ఠాతబ్బో, ఆకాసోవ హోతి. అధో ఓతరితుకామస్స, ఉద్ధం వా ఆరోహితుకామస్స సుసిరో హోతి, వినివిజ్ఝిత్వా గన్తుకామస్స ఛిద్దో. సో తత్థ అసజ్జమానో గచ్ఛతి. సచే పనస్స భిక్ఖునో అధిట్ఠహిత్వా గచ్ఛన్తస్స అన్తరా పబ్బతో వా రుక్ఖో వా ఉట్ఠేతి, కిం పున సమాపజ్జిత్వా అధిట్ఠాతబ్బన్తి? దోసో నత్థి. పున సమాపజ్జిత్వా అధిట్ఠానఞ్హి ఉపజ్ఝాయస్స సన్తికే నిస్సయగ్గహణసదిసం హోతి. ఇమినా పన భిక్ఖునా ‘‘ఆకాసో హోతూ’’తి అధిట్ఠితత్తా ఆకాసో హోతియేవ. పురిమాధిట్ఠానబలేనేవ చస్స అన్తరా అఞ్ఞో పబ్బతో వా రుక్ఖో వా ఉతుమయో ఉట్ఠహిస్సతీతి అట్ఠానమేతం. అఞ్ఞేన ఇద్ధిమతా నిమ్మితే పన పఠమం నిమ్మానం బలవం హోతి. ఇతరేన తస్స ఉద్ధం వా అధో వా గన్తబ్బం.

పథవియాపి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జన్తి ఏత్థ ఉమ్ముజ్జన్తి ఉట్ఠానం, నిముజ్జన్తి సంసీదనం, ఉమ్ముజ్జఞ్చ నిముజ్జఞ్చ ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం. ఏవం కత్తుకామేన పన ఆపోకసిణం సమాపజ్జిత్వా ఉట్ఠాయ ‘‘ఏత్తకే ఠానే పథవీ ఉదకం హోతూ’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా పరికమ్మం కత్వా వుత్తనయేనేవ అధిట్ఠాతబ్బం. సహ అధిట్ఠానా యథాపరిచ్ఛిన్నే ఠానే పథవీ ఉదకమేవ హోతి. సో తత్థ ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం కరోతి సేయ్యథాపి ఉదకే. న కేవలఞ్చ ఉమ్ముజ్జనిముజ్జమేవ, న్హానపానముఖధోవనభణ్డకధోవనాదీసు యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం కరోతి. న కేవలఞ్చ ఉదకమేవ కరోతి, సప్పితేలమధుఫాణితాదీసుపి యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ ఏత్తకం హోతూ’’తి ఆవజ్జిత్వా పరికమ్మం కత్వా అధిట్ఠహన్తస్స యథాధిట్ఠితమేవ హోతి. ఉద్ధరిత్వా భాజనగతం కరోన్తస్స సప్పి సప్పియేవ హోతి, తేలాదీని తేలాదీనియేవ, ఉదకం ఉదకమేవ. సో తత్థ తేమితుకామోవ తేమేతి, న తేమితుకామో న తేమేతి. తస్సేవ చ సా పథవీ ఉదకం హోతి, సేసజనస్స పథవీయేవ. తత్థ మనుస్సా పత్తికాపి గచ్ఛన్తి, యానాదీహిపి గచ్ఛన్తి, కసికమ్మాదీనిపి కరోన్తియేవ. సచే పనాయం ‘‘తేసమ్పి ఉదకం హోతూ’’తి ఇచ్ఛతి, హోతియేవ. పరిచ్ఛిన్నకాలం పన అతిక్కమిత్వా యం పకతియా ఘటతళాకాదీసు ఉదకం, తం ఠపేత్వా అవసేసం పరిచ్ఛిన్నట్ఠానం పథవీయేవ హోతి.

ఉదకేపి అభిజ్జమానే గచ్ఛతీతి ఏత్థ యం ఉదకం అక్కమిత్వా సంసీదతి, తం భిజ్జమానన్తి వుచ్చతి, విపరీతం అభిజ్జమానం. ఏవం గన్తుకామేన పన పథవీకసిణం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ‘‘ఏత్తకే ఠానే ఉదకం పథవీ హోతూ’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా పరికమ్మం కత్వా వుత్తనయేనేవ అధిట్ఠాతబ్బం. సహ అధిట్ఠానా యథాపరిచ్ఛిన్నట్ఠానే ఉదకం పథవీయేవ హోతి. సో తత్థ గచ్ఛతి సేయ్యథాపి పథవియం. న కేవలఞ్చ గచ్ఛతి, యం యం ఇరియాపథం ఇచ్ఛతి, తం తం కప్పేతి. న కేవలఞ్చ పథవిమేవ కరోతి, మణిసువణ్ణపబ్బతరుక్ఖాదీసుపి యం యం ఇచ్ఛతి, తం తం వుత్తనయేనేవ ఆవజ్జిత్వా అధిట్ఠాతి, యథాధిట్ఠితమేవ హోతి. తస్సేవ చ తం ఉదకం పథవీ హోతి, సేసజనస్స ఉదకమేవ. మచ్ఛకచ్ఛపా చ ఉదకకాకాదయో చ యథారుచి విచరన్తి. సచే పనాయం అఞ్ఞేసమ్పి మనుస్సానం తం పథవిం కాతుం ఇచ్ఛతి, కరోతియేవ. యథాపరిచ్ఛిన్నకాలాతిక్కమేన పన ఉదకమేవ హోతి.

ఆకాసేపి పల్లఙ్కేన కమతీతి అన్తలిక్ఖే సమన్తతో ఊరుబద్ధాసనేన గచ్ఛతి. పక్ఖీ సకుణోతి పక్ఖేహి యుత్తో సకుణో, న అపరిపుణ్ణపక్ఖో లూనపక్ఖో వా. తాదిసో హి ఆకాసే గన్తుం న సక్కోతి. ఏవమాకాసే గన్తుకామేన పన పథవీకసిణం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ సచే నిసిన్నో గన్తుమిచ్ఛతి, పల్లఙ్కప్పమాణం ఠానం పరిచ్ఛిన్దిత్వా పరికమ్మం కత్వా వుత్తనయేనేవ అధిట్ఠాతబ్బం. సచే నిపన్నో గన్తుకామో హోతి, మఞ్చప్పమాణం, సచే పదసా గన్తుకామో హోతి, మగ్గప్పమాణన్తి ఏవం యథానురూపం ఠానం పరిచ్ఛిన్దిత్వా వుత్తనయేనేవ ‘‘పథవీ హోతూ’’తి అధిట్ఠాతబ్బం. సహ అధిట్ఠానా పథవీయేవ హోతి. ఆకాసే గన్తుకామేన చ భిక్ఖునా దిబ్బచక్ఖులాభినాపి భవితబ్బం. కస్మా? యస్మా అన్తరా ఉతుసముట్ఠానా వా పబ్బతరుక్ఖాదయో హోన్తి, నాగసుపణ్ణాదయో వా ఉసూయన్తా మాపేన్తి, తేసం దస్సనత్థం. తే పన దిస్వా కిం కాతబ్బన్తి? పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ‘‘ఆకాసో హోతూ’’తి పరికమ్మం కత్వా అధిట్ఠాతబ్బం. అపిచ ఓకాసే ఓరోహణత్థమ్పి ఇమినా దిబ్బచక్ఖులాభినా భవితబ్బం. అయఞ్హి సచే అనోకాసే న్హానతిత్థే వా గామద్వారే వా ఓరోహతి, మహాజనస్స పాకటో హోతి, తస్మా దిబ్బచక్ఖునా పస్సిత్వా అనోకాసం వజ్జేత్వా ఓకాసే ఓతరతీతి.

ఇమేపి చన్దిమసూరియే ఏవంమహిద్ధికే ఏవంమహానుభావేతి ఏత్థ చన్దిమసూరియానం ద్వాచత్తాలీసయోజనసహస్సోపరిచరణేన మహిద్ధికతా, తీసు దీపేసు ఏకక్ఖణే ఆలోకకరణేన మహానుభావతా వేదితబ్బా, ఏవం ఉపరిచరణఆలోకఫరణేహి వా మహిద్ధికే, తేనేవ మహిద్ధికత్తేన మహానుభావే. పరామసతీతి పరిగ్గణ్హాతి, ఏకదేసే వా ఫుసతి. పరిమజ్జతీతి సమన్తతో ఆదాసతలం వియ పరిమజ్జతి. అయం పనస్స ఇద్ధి అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానవసేనేవ ఇజ్ఝతి, నత్థేత్థ కసిణసమాపత్తినియమో. స్వాయం యది ఇచ్ఛతి గన్త్వా పరామసితుం, గన్త్వా పరామసతి. సచే పన ఇధేవ నిసిన్నకో వా నిపన్నకో వా పరామసితుకామో హోతి, ‘‘హత్థపాసే హోతూ’’తి అధిట్ఠాతి. అధిట్ఠానబలేన వణ్టా ముత్తతాలఫలం వియ ఆగన్త్వా హత్థపాసే ఠితే వా పరామసతి, హత్థం వా వడ్ఢేత్వా పరామసతి. హత్థం వడ్ఢేన్తస్స పన కిం ఉపాదిన్నకం వడ్ఢతి అనుపాదిన్నకం వాతి? ఉపాదిన్నకం నిస్సాయ అనుపాదిన్నకం వడ్ఢతి. యో ఏవం కత్వా న కేవలం చన్దిమసూరియే పరామసతి, సచే ఇచ్ఛతి, పాదకథలికం కత్వా పాదే ఠపేతి, పీఠం కత్వా నిసీదతి, మఞ్చం కత్వా నిపజ్జతి, అపస్సేనఫలకం కత్వా అపస్సయతి. యథా ఏకో, ఏవం అపరోపి. అనేకేసుపి హి భిక్ఖుసతసహస్సేసు ఏవం కరోన్తేసు తేసఞ్చ ఏకమేకస్స తథేవ ఇజ్ఝతి. చన్దిమసూరియానఞ్చ గమనమ్పి ఆలోకకరణమ్పి తథేవ హోతి. యథా హి పాతిసహస్సేసు ఉదకపూరేసు సబ్బపాతీసు చన్దమణ్డలాని దిస్సన్తి, పాకతికమేవ చన్దస్స గమనం ఆలోకకరణఞ్చ హోతి, తథూపమమేతం పాటిహారియం. యావ బ్రహ్మలోకాపి కాయేన వసం వత్తేతీతి బ్రహ్మలోకం పరిచ్ఛేదం కత్వా ఏత్థన్తరే అనేకవిధం అభిఞ్ఞం కరోన్తో అత్తనో కాయేన వసం ఇస్సరియం వత్తేతి. విత్థారో పనేత్థ ఇద్ధికథాయం ఆవిభవిస్సతీతి.

ఇద్ధివిధఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౧. సోతధాతువిసుద్ధిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౩. సోతధాతువిసుద్ధిఞాణనిద్దేసే దూరేపి సద్దానన్తిఆది దిబ్బసోతం ఉప్పాదేతుకామస్స ఆదికమ్మికస్స భిక్ఖునో ఉపాయసన్దస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ దూరేపి సద్దానం సద్దనిమిత్తన్తి దూరే సద్దానం అన్తరే సద్దం. సద్దోయేవ హి నిమిత్తకరణవసేన సద్దనిమిత్తం. ‘‘దూరే’’తి వుత్తేపి పకతిసోతస్స ఆపాథట్ఠానేయేవ. ఓళారికానన్తి థూలానం. సుఖుమానన్తి అణూనం. సణ్హసణ్హానన్తి సణ్హతోపి సణ్హానం, అతిసణ్హానన్తి అత్థో. ఏతేన పరమసుఖుమా సద్దా వుత్తా హోన్తి. ఇమం ఞాణం ఉప్పాదేతుకామేన ఆదికమ్మికేన ఝాయినా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ పరికమ్మసమాధిచిత్తేన పఠమతరం పకతిసోతపథే దూరే ఓళారికో అరఞ్ఞే సీహాదీనం సద్దో ఆవజ్జితబ్బో. విహారే ఘణ్డిసద్దో భేరిసద్దో సఙ్ఖసద్దో సామణేరదహరభిక్ఖూనం సబ్బథామేన సజ్ఝాయన్తానం సజ్ఝాయనసద్దో పకతికథం కథేన్తానం ‘‘కిం, భన్తే, కిం, ఆవుసో’’తిఆదిసద్దో సకుణసద్దో వాతసద్దో పదసద్దో పక్కుథితఉదకస్స చిచ్చిటాయనసద్దో ఆతపే సుస్సమానతాలపణ్ణసద్దో కున్థకిపిల్లికాదిసద్దోతి ఏవం సబ్బోళారికతో పభుతి యథాక్కమేన సుఖుమసుఖుమసద్దా ఆవజ్జితబ్బా.

ఏవం కరోన్తేన చ పురత్థిమాదీసు దససు దిసాసు కమేన ఏకేకిస్సా దిసాయ సద్దనిమిత్తం వుత్తనయేన మనసి కాతబ్బం. మనసి కరోన్తేన చ యే సద్దా పకతిసోతస్స సుయ్యన్తి, తేసు పకతిసోతమోధాయ మనోద్వారికేన చిత్తేన మనసి కాతబ్బం. తస్స తే సద్దా పకతిచిత్తస్సాపి పాకటా హోన్తి, పరికమ్మసమాధిచిత్తస్స పన అతివియ పాకటా హోన్తి. తస్సేవం సద్దనిమిత్తం మనసికరోతో ఇదాని దిబ్బసోతధాతు ఉప్పజ్జిస్సతీతి తేసు సద్దేసు అఞ్ఞతరం ఆరమ్మణం కత్వా మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం నిరుద్ధే చత్తారి పఞ్చ వా జవనాని జవన్తి. యేసం పురిమాని తీణి చత్తారి వా పరికమ్మోపచారానులోమగోత్రభునామకాని కామావచరాని, చతుత్థం పఞ్చమం వా అప్పనాచిత్తం రూపావచరచతుత్థజ్ఝానికం. తత్థ యం తేన అప్పనాచిత్తేన సద్ధిం ఉప్పన్నం ఞాణం, అయం దిబ్బసోతధాతు. తం థామగతం కరోన్తేన ‘‘ఏత్థన్తరే సద్దం సుణామీ’’తి ఏకఙ్గులమత్తం పరిచ్ఛిన్దిత్వా వడ్ఢేతబ్బం, తతో ద్వఙ్గులచతురఙ్గులఅట్ఠఙ్గులవిదత్థిరతనఅన్తోగబ్భపముఖ- పాసాదపరివేణసఙ్ఘారామగోచరగామజనపదాదివసేన యావ చక్కవాళం, తతో వా భియ్యోపి పరిచ్ఛిన్దిత్వా పరిచ్ఛిన్దిత్వా వడ్ఢేతబ్బం. ఏవం అధిగతాభిఞ్ఞో ఏస పాదకజ్ఝానారమ్మణేన ఫుట్ఠోకాసబ్భన్తరగతే సద్దే పున పాదకజ్ఝానం అసమాపజ్జిత్వాపి అభిఞ్ఞాఞాణేన సుణాతియేవ. ఏవం సుణన్తో చ సచేపి యావబ్రహ్మలోకా సఙ్ఖభేరిపణవాదిసద్దేహి ఏకకోలాహలం హోతి, పాటియేక్కం వవత్థాపేతుకామతాయ సతి ‘‘అయం సఙ్ఖసద్దో, అయం భేరిసద్దో’’తి వవత్థాపేతుం సక్కోతియేవ. అభిఞ్ఞాఞాణేన సుతే సాత్థకే సద్దే పచ్ఛా కామావచరచిత్తేన అత్థం జానాతి. దిబ్బసోతం పకతిసోతవతోయేవ ఉప్పజ్జతి, నో బధిరస్స. పచ్ఛా పకతిసోతే వినట్ఠేపి దిబ్బసోతం న వినస్సతీతి వదన్తి.

సో దిబ్బాయ సోతధాతుయాతి ఏత్థ దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బా. దేవానఞ్హి సుచరితకమ్మాభినిబ్బత్తా పిత్తసేమ్హరుధిరాదీహి అపలిబుద్ధా ఉపక్కిలేసవిముత్తతాయ దూరేపి ఆరమ్మణసమ్పటిచ్ఛనసమత్థా దిబ్బా పసాదసోతధాతు హోతి. అయఞ్చాపి ఇమస్స భిక్ఖునో వీరియభావనాబలనిబ్బత్తా ఞాణసోతధాతు తాదిసాయేవాతి దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బా. అపిచ దిబ్బవిహారవసేన పటిలద్ధత్తా, అత్తనా చ దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తాపి దిబ్బా, సవనట్ఠేన నిజ్జీవట్ఠేన చ సోతధాతు, సోతధాతుకిచ్చకరణేన చ సోతధాతు వియాతిపి సోతధాతు. తాయ దిబ్బాయ సోతధాతుయా. విసుద్ధాయాతి పరిసుద్ధాయ నిరుపక్కిలేసాయ. అతిక్కన్తమానుసికాయాతి మనుస్సూపచారం అతిక్కమిత్వా సద్దసవనేన మానుసికం మంససోతధాతుం అతిక్కన్తాయ వీతివత్తిత్వా ఠితాయ. ఉభో సద్దే సుణాతీతి ద్వే సద్దే సుణాతి. కతమే ద్వే? దిబ్బే చ మానుసే చ, దేవానఞ్చ మనుస్సానఞ్చ సద్దేతి వుత్తం హోతి. ఏతేన పదేసపరియాదానం వేదితబ్బం. యే దూరే సన్తికే చాతి యే సద్దా దూరే పరచక్కవాళేపి, యే చ సన్తికే అన్తమసో సదేహసన్నిస్సితపాణకసద్దాపి, తే సుణాతీతి వుత్తం హోతి. ఏతేన నిప్పదేసపరియాదానం వేదితబ్బన్తి.

సోతధాతువిసుద్ధిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౨. చేతోపరియఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౪. చేతోపరియఞాణనిద్దేసే సో ఏవం పజానాతీతి ఇదాని వత్తబ్బం విధానం ఉపదిసతి. ఇదం రూపం సోమనస్సిన్ద్రియసముట్ఠితన్తిఆది ఆదికమ్మికేన ఝాయినా పటిపజ్జితబ్బం విధానం. కథం? ఏతఞ్హి ఞాణం ఉప్పాదేతుకామేన ఝాయినా పఠమం తావ దిబ్బచక్ఖుఞాణం ఉప్పాదేతబ్బం. ఏతఞ్హి దిబ్బచక్ఖువసేన ఇజ్ఝతి, తం ఏతస్స పరికమ్మం. తస్మా తేన భిక్ఖునా ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బేన చక్ఖునా పరస్స హదయరూపం నిస్సాయ వత్తమానస్స లోహితస్స వణ్ణం పస్సిత్వా పస్సిత్వా చిత్తం పరియేసితబ్బం. తఞ్హి లోహితం కుసలసోమనస్సే వత్తమానే రత్తం హోతి నిగ్రోధపక్కవణ్ణం, అకుసలసోమనస్సే వత్తమానే తదేవ లుళితం హోతి, దోమనస్సే వత్తమానే కాళకం హోతి జమ్బుపక్కవణ్ణం లుళితం. కుసలూపేక్ఖాయ వత్తమానాయ పసన్నం హోతి తిలతేలవణ్ణం. అకుసలూపేక్ఖాయ వత్తమానాయ తదేవ లుళితం హోతి. తస్మా తేన ‘‘ఇదం రూపం సోమనస్సిన్ద్రియసముట్ఠితం, ఇదం రూపం దోమనస్సిన్ద్రియసముట్ఠితం, ఇదం రూపం ఉపేక్ఖిన్ద్రియసముట్ఠిత’’న్తి పరస్స హదయలోహితవణ్ణం పస్సిత్వా పస్సిత్వా చిత్తం పరియేసన్తేన చేతోపరియఞాణం థామగతం కాతబ్బం. ఏవం థామగతే హి తస్మిం అనుక్కమేన సబ్బమ్పి కామావచరాదిభేదం చిత్తం పజానాతి చిత్తా చిత్తమేవ సఙ్కమన్తో వినా హదయరూపదస్సనేన. వుత్తమ్పి చేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘ఆరుప్పే పరస్స చిత్తం జానితుకామో కస్స హదయరూపం పస్సతి, కస్సిన్ద్రియవికారం ఓలోకేతీతి? న కస్సచి. ఇద్ధిమతో విసయో ఏస, యదిదం యత్థ కత్థచి చిత్తం ఆవజ్జన్తో సోళసప్పభేదం చిత్తం జానాతి. అకతాభినివేసస్స పన వసేన అయం కథా’’తి (విసుద్ధి. ౨.౪౦౧).

పరసత్తానన్తి అత్తానం ఠపేత్వా సేససత్తానం. పరపుగ్గలానన్తి ఇదమ్పి ఇమినా ఏకత్థమేవ, వేనేయ్యవసేన పన దేసనావిలాసేన చ బ్యఞ్జనేన నానత్తం కతం. చేతసా చేతో పరిచ్చ పజానాతీతి అత్తనో చిత్తేన తేసం చిత్తం పరిచ్ఛిన్దిత్వా సరాగాదివసేన నానప్పకారతో జానాతి. సరాగం వాతిఆదీసు వా-సద్దో సముచ్చయత్థో. తత్థ అట్ఠవిధం లోభసహగతచిత్తం సరాగం చిత్తం నామ, అవసేసం చతుభూమకకుసలాబ్యాకతచిత్తం వీతరాగం నామ. ద్వే దోమనస్సచిత్తాని, ద్వే విచికిచ్ఛాఉద్ధచ్చచిత్తానీతి ఇమాని పన చత్తారి చిత్తాని ఇమస్మిం దుకే సఙ్గహం న గచ్ఛన్తి. కేచి పన థేరా తానిపి వీతరాగపదేన సఙ్గణ్హన్తి. దువిధం పన దోమనస్ససహగతం చిత్తం సదోసం చిత్తం నామ, సబ్బమ్పి చతుభూమకం కుసలాబ్యాకతం వీతదోసం నామ. సేసాని దస అకుసలచిత్తాని ఇమస్మిం దుకే సఙ్గహం న గచ్ఛన్తి. కేచి పన థేరా తానిపి వీతదోసపదేన సఙ్గణ్హన్తి. సమోహం వీతమోహన్తి ఏత్థ పన మోహేకహేతుకవసేన విచికిచ్ఛాఉద్ధచ్చసహగతద్వయమేవ సమోహం. మోహస్స పన సబ్బాకుసలేసు సమ్భవతో ద్వాదసవిధమ్పి అకుసలం చిత్తం ‘‘సమోహ’’న్తి వేదితబ్బం. అవసేసం కుసలాబ్యాకతం వీతమోహం. థినమిద్ధానుగతం పన సంఖిత్తం, ఉద్ధచ్చానుగతం విక్ఖిత్తం. రూపావచరారూపావచరం మహగ్గతం, అవసేసం అమహగ్గతం. సబ్బమ్పి తేభూమకం సఉత్తరం, లోకుత్తరం అనుత్తరం. ఉపచారప్పత్తం అప్పనాప్పత్తఞ్చ సమాహితం, తదుభయమసమ్పత్తం అసమాహితం. తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిముత్తిప్పత్తం విముత్తం, పఞ్చవిధమ్పి ఏతం విముత్తిమప్పత్తం అవిముత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇతి చేతోపరియఞాణలాభీ భిక్ఖు సోళసప్పభేదమ్పి చిత్తం పజానాతి. పుథుజ్జనా పన అరియానం మగ్గఫలచిత్తం న జానన్తి, అరియాపి చ హేట్ఠిమా హేట్ఠిమా ఉపరిమానం ఉపరిమానం మగ్గఫలచిత్తం న జానన్తి, ఉపరిమా ఉపరిమా పన హేట్ఠిమానం హేట్ఠిమానం చిత్తం జానన్తీతి.

చేతోపరియఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౩. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౫. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణనిద్దేసే ఏవం పజానాతీతిఆది చతూసు ఇద్ధిపాదేసు పరిభావితచిత్తస్స పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం ఉప్పాదేతుకామస్స తదుప్పాదనవిధానదస్సనత్థం వుత్తం. కమతో హి పటిచ్చసముప్పాదం పస్సిత్వా విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనాసఙ్ఖాతం పచ్చుప్పన్నం ఫలసఙ్ఖేపం పస్సతి, తస్స పచ్చయం పురిమభవే కమ్మకిలేససఙ్ఖాతం హేతుసఙ్ఖేపం పస్సతి, తస్స పచ్చయం పురిమభవేయేవ ఫలసఙ్ఖేపం పస్సతి, తస్స పచ్చయం తతియభవే హేతుసఙ్ఖేపం పస్సతి. ఏవం పటిచ్చసముప్పాదదస్సనేన జాతిపరమ్పరం పస్సతి. ఏవం బహూపకారో పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణస్స పటిచ్చసముప్పాదమనసికారో. తత్థ ‘‘ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతి, ఇమస్సుప్పాదా ఇదం ఉప్పజ్జతీ’’తి ఇదం పటిచ్చసముప్పాదనిద్దేసస్స ఉద్దేసవచనం. ఏవం తేసం అఞ్ఞతరవచనేనేవ అత్థే సిద్ధే ద్విధా వచనం కస్మాతి చే? అత్థనానత్తసబ్భావతో. కథం? ఇమస్మిం సతీతి ఇమస్మిం పచ్చయే విజ్జమానే. ఇదం సబ్బపచ్చయానం సాధారణవచనం. ఇదం హోతీతి ఇదం పచ్చయుప్పన్నం భవతి. ఇదం సబ్బపచ్చయుప్పన్నానం సాధారణవచనం. ఇమినా సకలేన వచనేన అహేతుకవాదో పటిసిద్ధో హోతి. యే హి ధమ్మా పచ్చయసమ్భవా హోన్తి, న పచ్చయాభావా, తే అహేతుకా నామ న హోన్తీతి. ఇమస్సుప్పాదాతి ఇమస్స పచ్చయస్స ఉప్పాదహేతు. ఇదం సబ్బపచ్చయానం ఉప్పాదవన్తతాదీపనవచనం. ఇదం ఉప్పజ్జతీతి ఇదం పచ్చయుప్పన్నం ఉప్పజ్జతి. ఇదం సబ్బపచ్చయుప్పన్నానం తతో ఉప్పజ్జమానతాదీపనవచనం. ఇమినా సకలేన వచనేన సస్సతాహేతుకవాదో పటిసిద్ధో హోతి. యే హి ఉప్పాదవన్తో ధమ్మా, తే అనిచ్చా. తస్మా సతిపి సహేతుకత్తే అనిచ్చహేతుకా ఏతే ధమ్మా న లోకే నిచ్చసమ్మతపకతిపురిసాదిహేతుకాతి వుత్తం హోతి.

యదిదన్తి నిద్దిసితబ్బత్థసన్దస్సనం. అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఏత్థ యం పటిచ్చ ఫలమేతి, సో పచ్చయో. పటిచ్చాతి న వినా, అపచ్చక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏతీతి ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చాతి అత్థో. అపిచ ఉపకారకట్ఠో పచ్చయట్ఠో, అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చాతి అవిజ్జాపచ్చయో. తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీతి యోజనా. ఏవం సమ్భవన్తి-సద్దస్స సేసపదేహిపి యోజనా కాతబ్బా. సోకాదీసు చ సోచనం సోకో. పరిదేవనం పరిదేవో. దుక్ఖతీతి దుక్ఖం. ఉప్పాదట్ఠితివసేన వా ద్వేధా ఖనతీతిపి దుక్ఖం. దుమ్మనస్స భావో దోమనస్సం. భుసో ఆయాసో ఉపాయాసో. సమ్భవన్తీతి నిబ్బత్తన్తి. ఏవన్తి నిద్దిట్ఠనయనిదస్సనం. తేన అవిజ్జాదీహేవ కారణేహి, న ఇస్సరనిమ్మానాదీహీతి దస్సేతి. ఏతస్సాతి యథావుత్తస్స. కేవలస్సాతి అసమ్మిస్సస్స, సకలస్స వా. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి దుక్ఖసమూహస్స, న సత్తస్స న సుఖసుభాదీనం. సముదయోతి నిబ్బత్తి. హోతీతి సమ్భవతి.

తత్థ కతమా అవిజ్జా? దుక్ఖే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖసముదయే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖనిరోధే అఞ్ఞాణం, దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ అఞ్ఞాణం, పుబ్బన్తే అఞ్ఞాణం, అపరన్తే అఞ్ఞాణం, పుబ్బన్తాపరన్తే అఞ్ఞాణం, ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు అఞ్ఞాణం. కతమే సఙ్ఖారా? పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో, కాయసఙ్ఖారో, వచీసఙ్ఖారో, చిత్తసఙ్ఖారో. అట్ఠ కామావచరకుసలచేతనా పఞ్చ రూపావచరకుసలచేతనా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, ద్వాదస అకుసలచేతనా అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, చతస్సో అరూపావచరకుసలచేతనా ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో. కాయసఞ్చేతనా కాయసఙ్ఖారో, వచీసఞ్చేతనా వచీసఙ్ఖారో, మనోసఞ్చేతనా చిత్తసఙ్ఖారో.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘ఇమే సఙ్ఖారా అవిజ్జాపచ్చయా హోన్తీ’’తి? అవిజ్జాభావే భావతో. యస్స హి దుక్ఖాదీసు అవిజ్జాసఙ్ఖాతం అఞ్ఞాణం అప్పహీనం హోతి. సో దుక్ఖే తావ పుబ్బన్తాదీసు చ అఞ్ఞాణేన సంసారదుక్ఖం సుఖసఞ్ఞాయ గహేత్వా తస్సేవ హేతుభూతే తివిధేపి సఙ్ఖారే ఆరభతి. సముదయే అఞ్ఞాణేన దుక్ఖహేతుభూతేపి తణ్హాపరిక్ఖారే సఙ్ఖారే సుఖహేతుతో మఞ్ఞమానో ఆరభతి. నిరోధే పన మగ్గే చ అఞ్ఞాణేన దుక్ఖస్స అనిరోధభూతేపి గతివిసేసే దుక్ఖనిరోధసఞ్ఞీ హుత్వా నిరోధస్స చ అమగ్గభూతేసుపి యఞ్ఞామరతపాదీసు నిరోధమగ్గసఞ్ఞీ హుత్వా దుక్ఖనిరోధం పత్థయమానో యఞ్ఞామరతపాదిముఖేన తివిధేపి సఙ్ఖారే ఆరభతి.

అపిచ సో తాయ చతూసు సచ్చేసు అప్పహీనావిజ్జతాయ విసేసతో జాతిజరారోగమరణాదిఅనేకాదీనవవోకిణ్ణమ్పి పుఞ్ఞఫలసఙ్ఖాతం దుక్ఖం దుక్ఖతో అజానన్తో తస్స అధిగమాయ కాయవచీచిత్తసఙ్ఖారభేదం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి దేవచ్ఛరకామకో వియ మరుపపాతం. సుఖసమ్మతస్సాపి చ తస్స పుఞ్ఞఫలస్స అన్తే మహాపరిళాహజనికం విపరిణామదుక్ఖతం అప్పస్సాదతఞ్చ అపస్సన్తోపి తప్పచ్చయం వుత్తప్పకారమేవ పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి సలభో వియ దీపసిఖాభినిపాతం, మధుబిన్దుగిద్ధో వియ చ మధులిత్తసత్థధారాలేహనం. కామూపసేవనాదీసు చ సవిపాకేసు ఆదీనవం అపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞాయ చేవ కిలేసాభిభూతతాయ చ ద్వారత్తయప్పవత్తమ్పి అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి బాలో వియ గూథకీళనం, మరితుకామో వియ చ విసఖాదనం. ఆరుప్పవిపాకేసు చాపి సఙ్ఖారవిపరిణామదుక్ఖతం అనవబుజ్ఝమానో సస్సతాదివిపల్లాసేన చిత్తసఙ్ఖారభూతం ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి దిసామూళ్హో వియ పిసాచనగరాభిముఖమగ్గగమనం. ఏవం యస్మా అవిజ్జాభావతోవ సఙ్ఖారభావో, న అభావతో, తస్మా జానితబ్బమేతం ‘‘ఇమే సఙ్ఖారా అవిజ్జాపచ్చయా హోన్తీ’’తి.

ఏత్థాహ – గణ్హామ తావ ఏతం ‘‘అవిజ్జా సఙ్ఖారానం పచ్చయో’’తి. కిం పనాయమేకావ అవిజ్జా సఙ్ఖారానం పచ్చయో, ఉదాహు అఞ్ఞేపి పచ్చయా సన్తీతి? కిం పనేత్థ యది తావ ఏకావ, ఏకకారణవాదో ఆపజ్జతి. అథ అఞ్ఞేపి సన్తి, ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి ఏకకారణనిద్దేసో నుపపజ్జతీతి? న నుపపజ్జతి. కస్మా? యస్మా –

‘‘ఏకం న ఏకతో ఇధ, నానేకమనేకతోపి నో ఏకం;

ఫలమత్థి అత్థి పన ఏక-హేతుఫలదీపనే అత్థో’’.

భగవా హి కత్థచి పధానత్తా కత్థచి పాకటత్తా కత్థచి అసాధారణత్తా దేసనావిలాసస్స చ వేనేయ్యానఞ్చ అనురూపతో ఏకమేవ హేతుఞ్చ ఫలఞ్చ దీపేతి. తస్మా అయమిధ అవిజ్జా విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు వత్థారమ్మణసహజాతధమ్మాదీసు సఙ్ఖారకారణేసు ‘‘అస్సాదానుపస్సినో తణ్హా పవడ్ఢతీ’’తి (సం. ని. ౨.౫౨) చ, ‘‘అవిజ్జాసముదయా ఆసవసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౪) చ వచనతో అఞ్ఞేసమ్పి తణ్హాదీనం సఙ్ఖారహేతూనం హేతూతి పధానత్తా, ‘‘అవిద్వా, భిక్ఖవే, అవిజ్జాగతో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతీ’’తి పాకటత్తా, అసాధారణత్తా చ సఙ్ఖారానం హేతుభావేన దీపితాతి వేదితబ్బా. ఏతేనేవ చ ఏకేకహేతుఫలదీపనపరిహారవచనేన సబ్బత్థ ఏకేకహేతుఫలదీపనే పయోజనం వేదితబ్బన్తి.

ఏత్థాహ – ఏవం సన్తేపి ఏకన్తానిట్ఠఫలాయ సావజ్జాయ అవిజ్జాయ కథం పుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారపచ్చయత్తం యుజ్జతి? న హి నిమ్బబీజతో ఉచ్ఛు ఉప్పజ్జతీతి. కథం న యుజ్జిస్సతి? లోకస్మిఞ్హి –

‘‘విరుద్ధో చావిరుద్ధో చ, సదిసాసదిసో తథా;

ధమ్మానం పచ్చయో సిద్ధో, విపాకా ఏవ తే చ న’’.

ఇతి అయం అవిజ్జా విపాకవసేన ఏకన్తానిట్ఠఫలా, సభావవసేన చ సావజ్జాపి సమానా సబ్బేసమ్పి ఏతేసం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీనం యథానురూపం ఠానకిచ్చసభావవిరుద్ధావిరుద్ధపచ్చయవసేన సదిసాసదిసపచ్చయవసేన చ పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బా.

అపిచ –

‘‘చుతూపపాతే సంసారే, సఙ్ఖారానఞ్చ లక్ఖణే;

యో పటిచ్చసముప్పన్న-ధమ్మేసు చ విముయ్హతి.

‘‘అభిసఙ్ఖరోతి సో ఏతే, సఙ్ఖారే తివిధే యతో;

అవిజ్జా పచ్చయో తేసం, తివిధానం అయం తతో.

‘‘యథాపి నామ జచ్చన్ధో, నరో అపరిణాయకో;

ఏకదా యాతి మగ్గేన, ఉమ్మగ్గేనాపి ఏకదా.

‘‘సంసారే సంసరం బాలో, తథా అపరిణాయకో;

కరోతి ఏకదా పుఞ్ఞం, అపుఞ్ఞమపి ఏకదా.

‘‘యదా చ ఞత్వా సో ధమ్మం, సచ్చాని అభిసమేస్సతి;

తదా అవిజ్జూపసమా, ఉపసన్తో చరిస్సతీ’’తి.

సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణన్తి ఛ విఞ్ఞాణకాయా చక్ఖువిఞ్ఞాణం సోతవిఞ్ఞాణం ఘానవిఞ్ఞాణం జివ్హావిఞ్ఞాణం కాయవిఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణం. తత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం కుసలవిపాకం అకుసలవిపాకన్తి దువిధం. తథా సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని. మనోవిఞ్ఞాణం ద్వే విపాకమనోధాతుయో, తిస్సో అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో, అట్ఠ సహేతుకవిపాకచిత్తాని, పఞ్చ రూపావచరాని, చత్తారి అరూపావచరానీతి బావీసతివిధం. ఇతి సబ్బాని బాత్తింస లోకియవిపాకవిఞ్ఞాణాని.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘ఇదం వుత్తప్పకారం విఞ్ఞాణం సఙ్ఖారపచ్చయా హోతీ’’తి? ఉపచితకమ్మాభావే విపాకాభావతో. విపాకఞ్హేతం, విపాకఞ్చ న ఉపచితకమ్మాభావే ఉప్పజ్జతి. యది ఉప్పజ్జేయ్య, సబ్బేసం సబ్బవిపాకాని ఉప్పజ్జేయ్యుం, న చ ఉప్పజ్జన్తీతి జానితబ్బమేతం ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా ఇదం విఞ్ఞాణం హోతీ’’తి. సబ్బమేవ హి ఇదం పవత్తిపటిసన్ధివసేన ద్వేధా పవత్తతి. తత్థ ద్వే పఞ్చవిఞ్ఞాణాని ద్వే మనోధాతుయో సోమనస్ససహగతాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతూతి ఇమాని తేరస పఞ్చవోకారభవే పవత్తియంయేవ పవత్తన్తి, సేసాని ఏకూనవీసతి తీసు భవేసు యథానురూపం పవత్తియమ్పి పటిసన్ధియమ్పి పవత్తన్తి.

‘‘లద్ధప్పచ్చయమితి ధమ్మమత్తమేతం భవన్తరముపేతి;

నాస్స తతో సఙ్కన్తి, న తతో హేతుం వినా హోతి’’.

ఇతి హేతం లద్ధప్పచ్చయం రూపారూపధమ్మమత్తం ఉప్పజ్జమానం భవన్తరముపేతీతి వుచ్చతి, న సత్తో, న జీవో. తస్స చ నాపి అతీతభవతో ఇధ సఙ్కన్తి అత్థి, నాపి తతో హేతుం వినా ఇధ పాతుభావో. ఏత్థ చ పురిమం చవనతో చుతి, పచ్ఛిమం భవన్తరాదిపటిసన్ధానతో పటిసన్ధీతి వుచ్చతి.

ఏత్థాహ – నను ఏవం అసఙ్కన్తిపాతుభావే సతి యే ఇమస్మిం మనుస్సత్తభావే ఖన్ధా, తేసం నిరుద్ధత్తా, ఫలప్పచ్చయస్స చ కమ్మస్స తత్థ అగమనతో, అఞ్ఞస్స అఞ్ఞతో చ తం ఫలం సియా. ఉపభుఞ్జకే చ అసతి కస్స తం ఫలం సియా. తస్మా న సున్దరమిదం విధానన్తి. తత్రిదం వుచ్చతి –

‘‘సన్తానే యం ఫలం ఏతం, నాఞ్ఞస్స న చ అఞ్ఞతో;

బీజానం అభిసఙ్ఖారో, ఏతస్సత్థస్స సాధకో.

‘‘ఫలస్సుప్పత్తియా ఏవ, సిద్ధా భుఞ్జకసమ్ముతి;

ఫలుప్పాదేన రుక్ఖస్స, యథా ఫలతి సమ్ముతీ’’తి.

యోపి వదేయ్య ‘‘ఏవం సన్తేపి ఏతే సఙ్ఖారా విజ్జమానా వా ఫలస్స పచ్చయా సియుం అవిజ్జమానా వా. యది చ విజ్జమానా, పవత్తిక్ఖణేయేవ నేసం విపాకేన భవితబ్బం. అథాపి అవిజ్జమానా, పవత్తితో పుబ్బే పచ్ఛా చ నిచ్చం ఫలావహా సియు’’న్తి. సో ఏవం వత్తబ్బో –

‘‘కతత్తా పచ్చయా ఏతే, న చ నిచ్చం ఫలావహా;

పాటిభోగాదికం తత్థ, వేదితబ్బం నిదస్సన’’న్తి.

విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి ఇధ వేదనా సఞ్ఞా సఙ్ఖారక్ఖన్ధా నామం, చత్తారి చ మహాభూతాని చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయరూపం రూపం. అభావకగబ్భసేయ్యకానం అణ్డజానఞ్చ పటిసన్ధిక్ఖణే వత్థుదసకం కాయదసకన్తి వీసతి రూపాని, తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి ఏతే తేవీసతి ధమ్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వేదితబ్బా. సభావకానం భావదసకం పక్ఖిపిత్వా తేత్తింస, ఓపపాతికసత్తేసు బ్రహ్మకాయికాదీనం పటిసన్ధిక్ఖణే చక్ఖుసోతవత్థుదసకాని జీవితిన్ద్రియనవకఞ్చాతి ఏకూనచత్తాలీస రూపాని, తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి ఏతే ద్వాచత్తాలీస ధమ్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం. కామభవే పన సేసఓపపాతికానం సంసేదజానం వా సభావకపరిపుణ్ణాయతనానం పటిసన్ధిక్ఖణే చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయవత్థుభావదసకానీతి సత్తతి రూపాని, తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి ఏతే తేసత్తతి ధమ్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం. ఏస ఉక్కంసో. అవకంసేన పన తంతందసకవికలానం తస్స తస్స వసేన హాపేత్వా హాపేత్వా పటిసన్ధియం విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపసఙ్ఖా వేదితబ్బా. అరూపీనం పన తయోవ అరూపినో ఖన్ధా, అసఞ్ఞానం రూపతో జీవితిన్ద్రియనవకమేవాతి. ఏస తావ పటిసన్ధియం నయో.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘పటిసన్ధినామరూపం విఞ్ఞాణపచ్చయా హోతీ’’తి? సుత్తతో యుత్తితో చ. సుత్తే హి ‘‘చిత్తానుపరివత్తినో ధమ్మా’’తిఆదినా (ధ. స. దుకమాతికా ౬౨) నయేన బహుధా వేదనాదీనం విఞ్ఞాణపచ్చయతా సిద్ధా. యుత్తితో పన –

చిత్తజేన హి రూపేన, ఇధ దిట్ఠేన సిజ్ఝతి;

అదిట్ఠస్సాపి రూపస్స, విఞ్ఞాణం పచ్చయో ఇతి.

నామరూపపచ్చయా సళాయతనన్తి నామం వుత్తమేవ. ఇధ పన రూపం నియమతో చత్తారి భూతాని ఛ వత్థూని జీవితిన్ద్రియన్తి ఏకాదసవిధం. సళాయతనం – చక్ఖాయతనం, సోతాయతనం, ఘానాయతనం, జివ్హాయతనం, కాయాయతనం, మనాయతనం.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘నామరూపం సళాయతనస్స పచ్చయో’’తి? నామరూపభావే భావతో. తస్స తస్స హి నామస్స రూపస్స చ భావే తం తం ఆయతనం హోతి, న అఞ్ఞథాతి.

సళాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి –

‘‘ఛళేవ ఫస్సా సఙ్ఖేపా, చక్ఖుసమ్ఫస్సఆదయో;

విఞ్ఞాణమివ బాత్తింస, విత్థారేన భవన్తి తే’’.

ఫస్సపచ్చయా వేదనాతి –

‘‘ద్వారతో వేదనా వుత్తా, చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదికా;

ఛళేవ తా పభేదేన, ఇధ బాత్తింస వేదనా’’.

వేదనాపచ్చయా తణ్హాతి –

‘‘రూపతణ్హాదిభేదేన, ఛ తణ్హా ఇధ దీపితా;

ఏకేకా తివిధా తత్థ, పవత్తాకారతో మతా.

‘‘దుక్ఖీ సుఖం పత్థయతి, సుఖీ భియ్యోపి ఇచ్ఛతి;

ఉపేక్ఖా పన సన్తత్తా, సుఖమిచ్చేవ భాసితా.

‘‘తణ్హాయ పచ్చయా తస్మా, హోన్తి తిస్సోపి వేదనా;

వేదనాపచ్చయా తణ్హా, ఇతి వుత్తా మహేసినా’’.

తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానన్తి చత్తారి ఉపాదానాని – కాముపాదానం, దిట్ఠుపాదానం, సీలబ్బతుపాదానం, అత్తవాదుపాదానం. ఉపాదానపచ్చయా భవోతి ఇధ కమ్మభవో అధిప్పేతో. ఉపపత్తిభవో పన పదుద్ధారవసేన వుత్తో. భవపచ్చయా జాతీతి కమ్మభవపచ్చయా పటిసన్ధిఖన్ధానం పాతుభావో.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘భవో జాతియా పచ్చయో’’తి చే? బాహిరపచ్చయసమత్తేపి హీనపణీతాదివిసేసదస్సనతో. బాహిరానఞ్హి జనకజననిసుక్కసోణితాహారాదీనం పచ్చయానం సమత్తేపి సత్తానం యమకానమ్పి సతం హీనప్పణీతతాదివిసేసో దిస్సతి. సో చ న అహేతుకో సబ్బదా చ సబ్బేసఞ్చ అభావతో, న కమ్మభవతో అఞ్ఞహేతుకో తదభినిబ్బత్తకసత్తానం అజ్ఝత్తసన్తానే అఞ్ఞస్స కారణస్స అభావతోతి కమ్మభవహేతుకోయేవ. కమ్మఞ్హి సత్తానం హీనప్పణీతతాదివిసేసస్స హేతు. తేనాహ భగవా – ‘‘కమ్మం సత్తే విభజతి, యదిదం హీనప్పణీతతాయా’’తి (మ. ని. ౩.౨౮౯).

జాతిపచ్చయా జరామరణన్తిఆదీసు యస్మా అసతి జాతియా జరామరణం నామ సోకాదయో వా ధమ్మా న హోన్తి, జాతియా పన సతి జరామరణఞ్చేవ జరామరణసఙ్ఖాతదుక్ఖధమ్మఫుట్ఠస్స చ బాలస్స జరామరణాభిసమ్బన్ధా వా తేన తేన దుక్ఖధమ్మేన ఫుట్ఠస్స అనభిసమ్బన్ధా వా సోకాదయో చ ధమ్మా హోన్తి, తస్మా అయం జాతి జరామరణస్స చేవ సోకాదీనఞ్చ పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బా.

సో తథాభావితేన చిత్తేనాతిఆదీసు పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణాయాతి ఏతస్స ఞాణస్స అధిగమాయ, పత్తియాతి వుత్తం హోతి. అనేకవిహితన్తి అనేకవిధం నానప్పకారం, అనేకేహి వా పకారేహి పవత్తితం, సంవణ్ణితన్తి అత్థో. పుబ్బేనివాసన్తి సమనన్తరాతీతం భవం ఆదిం కత్వా తత్థ తత్థ నివుత్థసన్తానం. అనుస్సరతీతి ఖన్ధపటిపాటివసేన చుతిపటిసన్ధివసేన వా అనుగన్త్వా అనుగన్త్వా సరతి. ఇమఞ్హి పుబ్బేనివాసం ఛ జనా అనుస్సరన్తి తిత్థియా పకతిసావకా మహాసావకా అగ్గసావకా పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధాతి. తత్థ తిత్థియా చత్తాలీసంయేవ కప్పే అనుస్సరన్తి, న తతో పరం. కస్మా? దుబ్బలపఞ్ఞత్తా. తేసఞ్హి నామరూపపరిచ్ఛేదవిరహితత్తా దుబ్బలా పఞ్ఞా హోతి. పకతిసావకా కప్పసతమ్పి కప్పసహస్సమ్పి అనుస్సరన్తియేవ బలవపఞ్ఞత్తా. అసీతి మహాసావకా సతసహస్సకప్పే అనుస్సరన్తి. ద్వే అగ్గసావకా ఏకమసఙ్ఖేయ్యం కప్పసతసహస్సఞ్చ. పచ్చేకబుద్ధా ద్వే అసఙ్ఖేయ్యాని సతసహస్సఞ్చ. ఏత్తకో హి తేసం అభినీహారో. బుద్ధానం పన పరిచ్ఛేదో నామ నత్థి. తిత్థియా చ ఖన్ధపటిపాటిమేవ సరన్తి, పటిపాటిం ముఞ్చిత్వా చుతిపటిసన్ధివసేన సరితుం న సక్కోన్తి. యథా అన్ధా యట్ఠిం అముఞ్చిత్వావ గచ్ఛన్తి, ఏవం తే ఖన్ధపటిపాటిం అముఞ్చిత్వావ సరన్తి. పకతిసావకా ఖన్ధపటిపాటియాపి అనుస్సరన్తి, చుతిపటిసన్ధివసేనాపి సఙ్కమన్తి, తథా అసీతి మహాసావకా. ద్విన్నం పన అగ్గసావకానం ఖన్ధపటిపాటికిచ్చం నత్థి. ఏకస్స అత్తభావస్స చుతిం దిస్వా పటిసన్ధిం పస్సన్తి, పున అపరస్స చుతిం దిస్వా పటిసన్ధిన్తి ఏవం చుతిపటిసన్ధివసేనేవ సఙ్కమన్తా గచ్ఛన్తి, తథా పచ్చేకబుద్ధా. బుద్ధానం పన నేవ ఖన్ధపటిపాటికిచ్చం, న చుతిపటిసన్ధివసేన సఙ్కమనకిచ్చం అత్థి. తేసఞ్హి అనేకాసు కప్పకోటీసు హేట్ఠా వా ఉపరి వా యం యం ఠానం ఇచ్ఛన్తి, తం తం పాకటమేవ హోతి. తస్మా అనేకాపి కప్పకోటియో సఙ్ఖిపిత్వా యం యం ఇచ్ఛన్తి, తత్థ తత్థేవ ఓక్కమన్తా సీహోక్కన్తవసేన గచ్ఛన్తి. ఏవం గచ్ఛన్తానఞ్చ నేసం ఞాణం అన్తరన్తరాసు జాతీసు అసజ్జమానం ఇచ్ఛితిచ్ఛితట్ఠానమేవ గణ్హాతి.

ఇమేసు పన ఛసు పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తేసు తిత్థియానం పుబ్బేనివాసదస్సనం ఖజ్జోపనకప్పభాసదిసం హుత్వా ఉపట్ఠాతి, పకతిసావకానం దీపప్పభాసదిసం, మహాసావకానం ఉక్కాపభాసదిసం, అగ్గసావకానం ఓసధితారకాపభాసదిసం, పచ్చేకబుద్ధానం చన్దప్పభాసదిసం. బుద్ధానం రస్మిసహస్సపటిమణ్డితసరదసూరియమణ్డలసదిసం హుత్వా ఉపట్ఠాతి. తిత్థియానం పుబ్బేనివాసానుస్సరణం అన్ధానం యట్ఠికోటిగమనం వియ హోతి. పకతిసావకానం దణ్డకసేతుగమనం వియ, మహాసావకానం జఙ్ఘసేతుగమనం వియ, అగ్గసావకానం సకటసేతుగమనం వియ, పచ్చేకబుద్ధానం జఙ్ఘమగ్గగమనం వియ, బుద్ధానం మహాసకటమగ్గగమనం వియ హోతి. ఇమస్మిం పన అధికారే సావకానం పుబ్బేనివాసానుస్సరణం అధిప్పేతం.

తస్మా ఏవం అనుస్సరితుకామేన ఆదికమ్మికేన భిక్ఖునా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తేన రహోగతేన పటిసల్లీనేన పటిపాటియా చత్తారి ఝానాని సమాపజ్జిత్వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానతో వుట్ఠాయ వుత్తనయేన పటిచ్చసముప్పాదం పచ్చవేక్ఖిత్వా సబ్బపచ్ఛిమా నిసజ్జా ఆవజ్జితబ్బా. తతో ఆసనపఞ్ఞాపనం సేనాసనప్పవేసనం పత్తచీవరపటిసామనం భోజనకాలో గామతో ఆగమనకాలో గామే పిణ్డాయ చరితకాలో గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠకాలో విహారతో నిక్ఖమనకాలో చేతియబోధివన్దనకాలో పత్తధోవనకాలో పత్తపటిగ్గహణకాలో పత్తపటిగ్గహణతో యావ ముఖధోవనా కతకిచ్చం పచ్చూసకాలే కతకిచ్చం, మజ్ఝిమయామే పఠమయామే కతకిచ్చన్తి ఏవం పటిలోమక్కమేన సకలం రత్తిన్దివం కతకిచ్చం ఆవజ్జితబ్బం. ఏత్తకం పన పకతిచిత్తస్సపి పాకటం హోతి, పరికమ్మసమాధిచిత్తస్స పన అతిపాకటమేవ. సచే పనేత్థ కిఞ్చి న పాకటం హోతి, పున పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఆవజ్జితబ్బం. ఏత్తకేన దీపే జలితే వియ పాకటం హోతి. ఏవం పటిలోమక్కమేనేవ దుతియదివసేపి తతియచతుత్థపఞ్చమదివసేసుపి దసాహేపి అద్ధమాసేపి మాసేపి సంవచ్ఛరేపి కతకిచ్చం ఆవజ్జితబ్బం. ఏతేనేవ ఉపాయేన దస వస్సాని వీసతి వస్సానీతి యావ ఇమస్మిం భవే అత్తనో పటిసన్ధి, తావ ఆవజ్జన్తేన పురిమభవే చుతిక్ఖణే పవత్తం నామరూపం ఆవజ్జితబ్బం. పహోతి హి పణ్డితో భిక్ఖు పఠమవారేనేవ పటిసన్ధిం ఉగ్ఘాటేత్వా చుతిక్ఖణే నామరూపం ఆరమ్మణం కాతుం. యస్మా పన పురిమభవే నామరూపం అసేసం నిరుద్ధం, ఇధ అఞ్ఞం ఉప్పన్నం, తస్మా తం ఠానం ఆహున్దరికం అన్ధతమమివ హోతి సుదుద్దసం దుప్పఞ్ఞేన. తేనాపి ‘‘న సక్కోమహం పటిసన్ధిం ఉగ్ఘాటేత్వా చుతిక్ఖణే నామరూపారమ్మణం కాతు’’న్తి ధురనిక్ఖేపో న కాతబ్బో. తదేవ పన పాదకజ్ఝానం పునప్పునం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ వుట్ఠాయ తం ఠానం ఆవజ్జితబ్బం.

ఏవం కరోన్తో హి సేయ్యథాపి నామ బలవా పురిసో కూటాగారకణ్ణికత్థాయ మహారుక్ఖం ఛిన్దన్తో సాఖాపలాసచ్ఛేదనమత్తేనేవ ఫరసుధారాయ విపన్నాయ మహారుక్ఖం ఛిన్దితుం అసక్కోన్తోపి ధురనిక్ఖేపం అకత్వావ కమ్మారసాలం గన్త్వా తిఖిణం ఫరసుం కారాపేత్వా పున ఆగన్త్వా ఛిన్దేయ్య, పున విపన్నాయ చ పునపి తథేవ కారేత్వా ఛిన్దేయ్య, సో ఏవం ఛిన్దన్తో ఛిన్నస్స ఛిన్నస్స పున ఛేత్తబ్బాభావతో అఛిన్నస్స చ ఛేదనతో నచిరస్సేవ మహారుక్ఖం పాతేయ్య, ఏవమేవ పాదకజ్ఝానా వుట్ఠాయ పుబ్బే ఆవజ్జితం అనావజ్జిత్వా పటిసన్ధిమేవ ఆవజ్జన్తో తం నచిరస్సేవ పటిసన్ధిం ఉగ్ఘాటేత్వా చుతిక్ఖణే నామరూపం ఆరమ్మణం కరేయ్యాతి. తత్థ పచ్ఛిమనిసజ్జతో పభుతి యావ పటిసన్ధితో ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తం ఞాణం పుబ్బేనివాసఞాణం నామ న హోతి, తం పన పరికమ్మసమాధిఞాణం నామ హోతి. ‘‘అతీతంసఞాణ’’న్తి పేతం ఏకే వదన్తి. తం అతీతంసఞాణస్స రూపావచరత్తా రూపావచరం సన్ధాయ వచనం న యుజ్జతి. యదా పనస్స భిక్ఖునో పటిసన్ధిం అతిక్కమ్మ చుతిక్ఖణే పవత్తం నామరూపం ఆరమ్మణం కత్వా మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జిత్వా పుబ్బే వుత్తనయేన అప్పనాచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తదాస్స తేన చిత్తేన సమ్పయుత్తం ఞాణం పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం నామ. తేన ఞాణేన సమ్పయుత్తాయ సతియా పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి.

తత్థ సేయ్యథిదన్తి ఆరద్ధప్పకారదస్సనత్థే నిపాతో. తేనేవ య్వాయం పుబ్బేనివాసో ఆరద్ధో, తస్స పకారప్పభేదం దస్సేన్తో ఏకమ్పి జాతిన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏకమ్పి జాతిన్తి ఏకమ్పి పటిసన్ధిమూలం చుతిపరియోసానం ఏకభవపరియాపన్నం ఖన్ధసన్తానం. ఏస నయో ద్వేపి జాతియోతిఆదీసు. అనేకేపి సంవట్టకప్పేతిఆదీసు పన పరిహాయమానో కప్పో సంవట్టకప్పో తదా సబ్బేసం బ్రహ్మలోకే సన్నిపతనతో. వడ్ఢమానో కప్పో వివట్టకప్పో తదా బ్రహ్మలోకతో సత్తానం వివట్టనతో. తత్థ సంవట్టేన సంవట్టట్ఠాయీ గహితో హోతి తంమూలకత్తా. వివట్టేన చ వివట్టట్ఠాయీ. ఏవఞ్హి సతి ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, కప్పస్స అసఙ్ఖ్యేయ్యాని. కతమాని చత్తారి? యదా, భిక్ఖవే, కప్పో సంవట్టతి, తం న సుకరం సఙ్ఖాతుం. యదా, భిక్ఖవే, కప్పో సంవట్టో తిట్ఠతి…పే… యదా, భిక్ఖవే, కప్పో వివట్టతి…పే… యదా, భిక్ఖవే, కప్పో వివట్టో తిట్ఠతి, తం న సుకరం సఙ్ఖాతు’’న్తి (అ. ని. ౪.౧౫౬) వుత్తాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని పరిగ్గహితాని హోన్తి.

తత్థ తయో సంవట్టా – తేజోసంవట్టో, ఆపోసంవట్టో, వాయోసంవట్టోతి. తిస్సో సంవట్టసీమా – ఆభస్సరా, సుభకిణ్హా, వేహప్ఫలాతి. యదా కప్పో తేజేన సంవట్టతి, ఆభస్సరతో హేట్ఠా అగ్గినా డయ్హతి. యదా ఆపేన సంవట్టతి, సుభకిణ్హతో హేట్ఠా ఉదకేన విలీయతి. యదా వాయునా సంవట్టతి, వేహప్ఫలతో హేట్ఠా వాతేన విద్ధంసీయతి. విత్థారతో పన సదాపి ఏకం బుద్ధక్ఖేత్తం వినస్సతి. బుద్ధక్ఖేత్తం నామ తివిధం హోతి – జాతిక్ఖేత్తం, ఆణాక్ఖేత్తం, విసయక్ఖేత్తఞ్చ. తత్థ జాతిక్ఖేత్తం దససహస్సచక్కవాళపరియన్తం హోతి, యం తథాగతస్స పటిసన్ధిగహణాదీసు కమ్పతి. ఆణాక్ఖేత్తం కోటిసతసహస్సచక్కవాళపరియన్తం, యత్థ రతనపరిత్తం, ఖన్ధపరిత్తం, ధజగ్గపరిత్తం, ఆటానాటియపరిత్తం, మోరపరిత్తన్తి ఇమేసం పరిత్తానం ఆనుభావో వత్తతి. విసయక్ఖేత్తం అనన్తమపరిమాణం, యం ‘‘యావతా వా పన ఆకఙ్ఖేయ్యా’’తి (అ. ని. ౩.౮౧) వుత్తం. తత్థ యం యం తథాగతో ఆకఙ్ఖతి, తం తం జానాతి. ఏవమేతేసు తీసు బుద్ధక్ఖేత్తేసు ఏకం ఆణాక్ఖేత్తం వినస్సతి, తస్మిం పన వినస్సన్తే జాతిక్ఖేత్తం వినట్ఠమేవ హోతి, వినస్సన్తఞ్చ ఏకతోవ వినస్సతి, సణ్ఠహన్తఞ్చ ఏకతోవ సణ్ఠహతి.

తస్సేవం వినాసో చ సణ్ఠహనఞ్చ వేదితబ్బం – యస్మిం సమయే కప్పో అగ్గినా నస్సతి, ఆదితోవ కప్పవినాసకమహామేఘో వుట్ఠహిత్వా కోటిసతసహస్సచక్కవాళే ఏకం మహావస్సం వస్సతి. మనుస్సా తుట్ఠా సబ్బబీజాని నీహరిత్వా వపన్తి. సస్సేసు పన గోఖాయితకమత్తేసు జాతేసు గద్రభరవం రవన్తో ఏకబిన్దుమత్తమ్పి న వస్సతి, తదా పచ్ఛిన్నం పచ్ఛిన్నమేవ వస్సం హోతి. వస్సూపజీవినో సత్తా కమేన బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తన్తి, పుప్ఫఫలూపజీవినియో చ దేవతా. ఏవం దీఘే అద్ధానే వీతివత్తే తత్థ తత్థ ఉదకం పరిక్ఖయం గచ్ఛతి. అథానుక్కమేన మచ్ఛకచ్ఛపాపి కాలం కత్వా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తన్తి, నేరయికసత్తాపి. తత్థ ‘‘నేరయికా సత్తమసూరియపాతుభావే వినస్సన్తీ’’తి ఏకే. ఝానం వినా నత్థి బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి, ఏతేసఞ్చ కేచి దుబ్భిక్ఖపీళితా, కేచి అభబ్బా ఝానాధిగమాయ, తే కథం తత్థ నిబ్బత్తన్తీతి? దేవలోకే పటిలద్ధజ్ఝానవసేన. తదా హి ‘‘వస్ససతసహస్సస్స అచ్చయేన కప్పవుట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి లోకబ్యూహా నామ కామావచరదేవా ముత్తసిరా వికిణ్ణకేసా రుదముఖా అస్సూని హత్థేహి పుఞ్ఛమానా రత్తవత్థనివత్థా అతివియ విరూపవేసధారినో హుత్వా మనుస్సపథే విచరన్తా ఏవం ఆరోచేన్తి – ‘‘మారిసా, మారిసా, ఇతో వస్ససతసహస్సస్స అచ్చయేన కప్పవుట్ఠానం భవిస్సతి, అయం లోకో వినస్సిస్సతి, మహాసముద్దోపి ఉస్సుస్సిస్సతి, అయఞ్చ మహాపథవీ సినేరు చ పబ్బతరాజా ఉద్దయ్హిస్సన్తి వినస్సిస్సన్తి, యావ బ్రహ్మలోకా లోకవినాసో భవిస్సతి. మేత్తం, మారిసా, భావేథ. కరుణం… ముదితం… ఉపేక్ఖం, మారిసా, భావేథ. మాతరం ఉపట్ఠహథ, పితరం ఉపట్ఠహథ, కులే జేట్ఠాపచాయినో హోథా’’తి. తేసం వచనం సుత్వా యేభుయ్యేన మనుస్సా చ భుమ్మా దేవా చ సంవేగజాతా అఞ్ఞమఞ్ఞం ముదుచిత్తా హుత్వా మేత్తాదీని పుఞ్ఞాని కరిత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తన్తి. తత్థ దిబ్బసుధాభోజనం భుఞ్జిత్వా వాయోకసిణే పరికమ్మం కత్వా ఝానం పటిలభన్తి. తదఞ్ఞే పన అపరపరియవేదనీయేన కమ్మేన దేవలోకే నిబ్బత్తన్తి. అపరపరియవేదనీయకమ్మరహితో హి సంసారే సంసరన్తో నామ సత్తో నత్థి. తేపి తత్థ తథేవ ఝానం పటిలభన్తి. ఏవం దేవలోకే పటిలద్ధజ్ఝానవసేన సబ్బేపి బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తన్తీతి.

వస్సూపచ్ఛేదతో పన ఉద్ధం దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన దుతియో సూరియో పాతుభవతి, తస్మిం పాతుభూతే నేవ రత్తిపరిచ్ఛేదో, న దివాపరిచ్ఛేదో పఞ్ఞాయతి. ఏకో సూరియో ఉదేతి, ఏకో అత్థం గచ్ఛతి, అవిచ్ఛిన్నసూరియసన్తాపోవ లోకో హోతి. యథా చ పకతిసూరియే సూరియదేవపుత్తో హోతి, ఏవం కప్పవినాసకసూరియే నత్థి. తత్థ పకతిసూరియే వత్తమానే ఆకాసే వలాహకాపి ధూమసిఖాపి చరన్తి. కప్పవినాసకసూరియే వత్తమానే విగతధూమవలాహకం ఆదాసమణ్డలం వియ నిమ్మలం నభం హోతి. ఠపేత్వా పఞ్చ మహానదియో సేసకున్నదీఆదీసు ఉదకం సుస్సతి.

తతోపి దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన తతియో సూరియో పాతుభవతి, యస్స పాతుభావా మహానదియోపి సుస్సన్తి.

తతోపి దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన చతుత్థో సూరియో పాతుభవతి, యస్స పాతుభావా హిమవతి మహానదీనం పభవా – ‘‘సీహపపాతనో, హంసపాతనో, కణ్ణముణ్డకో, రథకారదహో, అనోతత్తదహో, ఛద్దన్తదహో, కుణాలదహో’’తి ఇమే సత్త మహాసరా సుస్సన్తి.

తతోపి దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన పఞ్చమో సూరియో పాతుభవతి, యస్స పాతుభావా అనుపుబ్బేన మహాసముద్దే అఙ్గులిపబ్బతేమనమత్తమ్పి ఉదకం న సణ్ఠాతి.

తతోపి దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన ఛట్ఠో సూరియో పాతుభవతి, యస్స పాతుభావా సకలచక్కవాళం ఏకధూమం హోతి పరియాదిన్నసినేహం ధూమేన. యథా చిదం, ఏవం కోటిసతసహస్సచక్కవాళానిపి.

తతోపి దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన సత్తమో సూరియో పాతుభవతి, యస్స పాతుభావా సకలచక్కవాళం ఏకజాలం హోతి సద్ధిం కోటిసతసహస్సచక్కవాళేహి. యోజనసతికాదిభేదాని సినేరుకూటానిపి పలుజ్జిత్వా ఆకాసేయేవ అన్తరధాయన్తి. సా అగ్గిజాలా ఉట్ఠహిత్వా చాతుమహారాజికే గణ్హాతి. తత్థ కనకవిమానరతనవిమానమణివిమానాని ఝాపేత్వా తావతింసభవనం గణ్హాతి. ఏతేనేవ ఉపాయేన యావ పఠమజ్ఝానభూమిం గణ్హాతి. తత్థ తయోపి. బ్రహ్మలోకే ఝాపేత్వా ఆభస్సరే ఆహచ్చ తిట్ఠతి. సా యావ అణుమత్తమ్పి సఙ్ఖారగతం అత్థి, తావ న నిబ్బాయతి. సబ్బసఙ్ఖారపరిక్ఖయా పన సప్పితేలఝాపనగ్గిసిఖా వియ ఛారికమ్పి అనవసేసేత్వా నిబ్బాయతి. హేట్ఠాఆకాసేన సహ ఉపరిఆకాసో ఏకో హోతి మహన్ధకారో.

అథ దీఘస్స అద్ధునో అచ్చయేన మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా పఠమం సుఖుమం సుఖుమం వస్సతి. అనుపుబ్బేన కుముదనాళయట్ఠిముసలతాలక్ఖన్ధాదిప్పమాణాహి ధారాహి వస్సన్తో కోటిసతసహస్సచక్కవాళేసు సబ్బం దడ్ఢట్ఠానం పూరేత్వా అన్తరధాయతి. తం ఉదకం హేట్ఠా చ తిరియఞ్చ వాతో సముట్ఠహిత్వా ఘనం కరోతి పరివటుమం పదుమినిపత్తే ఉదకబిన్దుసదిసం. కథం తావ మహన్తం ఉదకరాసిం ఘనం కరోతీతి చే? వివరసమ్పదానతో. తం హిస్స తహిం తహిం వివరం దేతి. తం ఏవం వాతేన సమ్పిణ్డియమానం ఘనం కరియమానం పరిక్ఖయమానం అనుపుబ్బేన హేట్ఠా ఓతరతి. ఓతిణ్ణే ఓతిణ్ణే ఉదకే బ్రహ్మలోకట్ఠానే బ్రహ్మలోకా, ఉపరి చతుకామావచరదేవలోకట్ఠానే చ దేవలోకా పాతుభవన్తి. పురిమపథవిట్ఠానం ఓతిణ్ణే పన బలవవాతా ఉప్పజ్జన్తి. తే తం పిహితద్వారే ధమకరణే ఠితఉదకమివ నిరుస్సాసం కత్వా రుమ్భన్తి. మధురోదకం పరిక్ఖయం గచ్ఛమానం ఉపరి రసపథవిం సముట్ఠాపేతి. సా వణ్ణసమ్పన్నా చేవ హోతి గన్ధరససమ్పన్నా చ నిరుదకపాయాసస్స ఉపరి పటలం వియ. తదా చ ఆభస్సరబ్రహ్మలోకే పఠమతరాభినిబ్బత్తా సత్తా ఆయుక్ఖయా వా పుఞ్ఞక్ఖయా వా తతో చవిత్వా ఇధూపపజ్జన్తి. తే హోన్తి సయంపభా అన్తలిక్ఖచరా. తే అగ్గఞ్ఞసుత్తే (దీ. ని. ౩.౧౨౦) వుత్తనయేన తం రసపథవిం సాయిత్వా తణ్హాభిభూతా ఆలుప్పకారకం పరిభుఞ్జితుం ఉపక్కమన్తి.

అథ తేసం సయంపభా అన్తరధాయతి, అన్ధకారో హోతి. తే అన్ధకారం దిస్వా భాయన్తి. తతో నేసం భయం నాసేత్వా సూరభావం జనయన్తం పరిపుణ్ణపఞ్ఞాసయోజనం సూరియమణ్డలం పాతుభవతి. తే తం దిస్వా ‘‘ఆలోకం పటిలభిమ్హా’’తి హట్ఠతుట్ఠా హుత్వా ‘‘అమ్హాకం భీతానం భయం నాసేత్వా సూరభావం జనయన్తో ఉట్ఠితో, తస్మా సూరియో హోతూ’’తి సూరియోత్వేవస్స నామం కరోన్తి. అథ సూరియే దివసం ఆలోకం కత్వా అత్థఙ్గతే ‘‘యమ్పి ఆలోకం లభిమ్హ, సోపి నో నట్ఠో’’తి పున భీతా హోన్తి, తేసం ఏవం హోతి ‘‘సాధు వతస్స సచే అఞ్ఞం ఆలోకం లభేయ్యామా’’తి. తేసం చిత్తం ఞత్వా వియ ఏకూనపఞ్ఞాసయోజనం చన్దమణ్డలం పాతుభవతి. తే తం దిస్వా భియ్యోసోమత్తాయ హట్ఠతుట్ఠా హుత్వా ‘‘అమ్హాకం ఛన్దం ఞత్వా వియ ఉట్ఠితో, తస్మా చన్దో హోతూ’’తి చన్దోత్వేవస్స నామం కరోన్తి.

ఏవం చన్దిమసూరియేసు పాతుభూతేసు నక్ఖత్తాని తారకరూపాని పాతుభవన్తి. తతో పభుతి రత్తిన్దివా పఞ్ఞాయన్తి అనుక్కమేన చ మాసద్ధమాసఉతుసంవచ్ఛరా. చన్దిమసూరియానం పన పాతుభూతదివసేయేవ సినేరుచక్కవాళహిమవన్తపబ్బతా పాతుభవన్తి. తే చ ఖో అపుబ్బం అచరిమం ఫగ్గుణపుణ్ణమదివసేయేవ పాతుభవన్తి. కథం? యథా నామ కఙ్గుభత్తే పచ్చమానే ఏకప్పహారేనేవ పుబ్బుళకా ఉట్ఠహన్తి, ఏకే పదేసా థూపథూపా హోన్తి, ఏకే నిన్ననిన్నా ఏకే సమసమా, ఏవమేవం థూపథూపట్ఠానే పబ్బతా హోన్తి నిన్ననిన్నట్ఠానే సముద్దా సమసమట్ఠానే దీపాతి.

అథ తేసం సత్తానం రసపథవిం పరిభుఞ్జన్తానం కమేన ఏకచ్చే వణ్ణవన్తో, ఏకచ్చే దుబ్బణ్ణా హోన్తి. తత్థ వణ్ణవన్తో దుబ్బణ్ణే అతిమఞ్ఞన్తి. తేసం అతిమానపచ్చయా సా రసపథవీ అన్తరధాయతి, భూమిపప్పటకో పాతుభవతి. అథ తేసం తేనేవ నయేన సోపి అన్తరధాయతి, పదాలతా పాతుభవతి. తేనేవ నయేన సాపి అన్తరధాయతి, అకట్ఠపాకో సాలి పాతుభవతి అకణో అథుసో సుద్ధో సుగన్ధా తణ్డులప్ఫలో. తతో నేసం భాజనాని ఉప్పజ్జన్తి. తే సాలిం భాజనే ఠపేత్వా పాసాణపిట్ఠియం ఠపేన్తి. సయమేవ జాలాసిఖా ఉట్ఠహిత్వా తం పచతి. సో హోతి ఓదనో సుమనజాతిపుప్ఫసదిసో. న తస్స సూపేన వా బ్యఞ్జనేన వా కరణీయం అత్థి, యం యం రసం భుఞ్జితుకామా హోన్తి, తం తం రసోవ హోతి. తేసం తం ఓళారికం ఆహారం ఆహరయతం తతో పభుతి ముత్తకరీసం సఞ్జాయతి. అథ నేసం తస్స నిక్ఖమనత్థాయ వణముఖాని పభిజ్జన్తి. పురిసస్స పురిసభావో, ఇత్థియా ఇత్థిభావో పాతుభవతి. తత్ర సుదం ఇత్థీ పురిసం, పురిసో చ ఇత్థిం అతివేలం ఉపనిజ్ఝాయతి. తేసం అతివేలం ఉపనిజ్ఝాయనపచ్చయా కామపరిళాహో ఉప్పజ్జతి. తతో మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తి. తే అసద్ధమ్మపటిసేవనపచ్చయా విఞ్ఞూహి గరహియమానా విహేఠియమానా తస్స అసద్ధమ్మస్స పటిచ్ఛాదనహేతు అగారాని కరోన్తి. తే అగారం అజ్ఝావసమానా అనుక్కమేన అఞ్ఞతరస్స అలసజాతికస్స సత్తస్స దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జన్తా సన్నిధిం కరోన్తి. తతో పభుతి కణోపి థుసోపి తణ్డులం పరియోనన్ధతి, లాయితట్ఠానమ్పి న పటివిరూహతి. తే సన్నిపతిత్వా అనుత్థునన్తి ‘‘పాపకా వత భో ధమ్మా సత్తేసు పాతుభూతా, మయఞ్హి పుబ్బే మనోమయా అహుమ్హా’’తి అగ్గఞ్ఞసుత్తే (దీ. ని. ౩.౧౨౮) వుత్తనయేన విత్థారేతబ్బం. తతో మరియాదం ఠపేన్తి.

అథ అఞ్ఞతరో సత్తో అఞ్ఞస్స భాగం అదిన్నం ఆదియతి. తం ద్విక్ఖత్తుం పరిభాసిత్వా తతియవారే పాణిలేడ్డుదణ్డేహి పహరన్తి. తే ఏవం అదిన్నాదానగరహముసావాదదణ్డాదానేసు ఉప్పన్నేసు సన్నిపతిత్వా చిన్తయన్తి ‘‘యంనూన మయం ఏకం సత్తం సమ్మన్నేయ్యామ, యో నో సమ్మా ఖీయితబ్బం ఖీయేయ్య, గరహితబ్బం గరహేయ్య, పబ్బాజేతబ్బం పబ్బాజేయ్య. మయం పనస్స సాలీనం భాగం అనుపదస్సామా’’తి. ఏవం కతసన్నిట్ఠానేసు పన సత్తేసు ఇమస్మిం తావ కప్పే అయమేవ భగవా బోధిసత్తభూతో తేన సమయేన తేసు సత్తేసు అభిరూపతరో చ దస్సనీయతరో చ మహేసక్ఖతరో చ బుద్ధిసమ్పన్నో పటిబలో నిగ్గహపగ్గహం కాతుం. తే తం ఉపసఙ్కమిత్వా యాచిత్వా సమ్మన్నింసు. సో ‘‘తేన మహాజనేన సమ్మతోతి మహాసమ్మతో, ఖేత్తానం అధిపతీతి ఖత్తియో, ధమ్మేన సమేన పరే రఞ్జేతీతి రాజా’’తి తీహి నామేహి పఞ్ఞాయిత్థ. యఞ్హి లోకే అచ్ఛరియట్ఠానం, బోధిసత్తోవ తత్థ ఆదిపురిసోతి. ఏవం బోధిసత్తం ఆదిం కత్వా ఖత్తియమణ్డలే సణ్ఠితే అనుపుబ్బేన బ్రాహ్మణాదయోపి వణ్ణా సణ్ఠహింసు. తత్థ కప్పవినాసకమహామేఘతో యావ జాలూపచ్ఛేదో, ఇదమేకమసఙ్ఖేయ్యం సంవట్టోతి వుచ్చతి. కప్పవినాసకజాలూపచ్ఛేదతో యావ కోటిసతసహస్సచక్కవాళపరిపూరకో సమ్పత్తిమహామేఘో, ఇదం దుతియమసఙ్ఖేయ్యం సంవట్టట్ఠాయీతి వుచ్చతి. సమ్పత్తిమహామేఘతో యావ చన్దిమసూరియపాతుభావో, ఇదం తతియమసఙ్ఖేయ్యం వివట్టోతి వుచ్చతి. చన్దిమసూరియపాతుభావతో యావ పున కప్పవినాసకమహామేఘో, ఇదం చతుత్థమసఙ్ఖేయ్యం వివట్టట్ఠాయీతి వుచ్చతి. ఇమాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని ఏకో మహాకప్పో హోతి. ఏవం తావ అగ్గినా వినాసో చ సణ్ఠహనఞ్చ వేదితబ్బం.

యస్మిం పన సమయే కప్పో ఉదకేన నస్సతి, ఆదితోవ కప్పవినాసకమహామేఘో ఉట్ఠహిత్వాతి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. అయం పన విసేసో – యథా తత్థ దుతియో సూరియో, ఏవమిధ కప్పవినాసకో ఖారూదకమహామేఘో ఉట్ఠాతి. సో ఆదితో సుఖుమం సుఖుమం వస్సన్తో అనుక్కమేన మహాధారాహి కోటిసతసహస్సచక్కవాళానం పూరేన్తో వస్సతి. ఖారూదకేన ఫుట్ఠఫుట్ఠా పథవీపబ్బతాదయో విలీయన్తి. ఉదకం సమన్తతో వాతేహి ధారీయతి. పథవితో యావ దుతియజ్ఝానభూమిం ఉదకం గణ్హాతి, తత్థ తయోపి బ్రహ్మలోకే విలీయాపేత్వా సుభకిణ్హే ఆహచ్చ తిట్ఠతి. తం యావ అణుమత్తమ్పి సఙ్ఖారగతం అత్థి, తావ న వూపసమ్మతి.

ఉదకానుగతం పన సబ్బసఙ్ఖారగతం అభిభవిత్వా సహసా వూపసమ్మతి, అన్తరధానం గచ్ఛతి. హేట్ఠాఆకాసేన సహ ఉపరిఆకాసో ఏకో హోతి మహన్ధకారోతి సబ్బం వుత్తసదిసం. కేవలం పనిధ ఆభస్సరబ్రహ్మలోకం ఆదిం కత్వా లోకో పాతుభవతి. సుభకిణ్హతో చ చవిత్వా ఆభస్సరట్ఠానాదీసు సత్తా నిబ్బత్తన్తి. తత్థ కప్పవినాసకమహామేఘతో యావ కప్పవినాసకఖారూదకూపచ్ఛేదో, ఇదమేకం అసఙ్ఖేయ్యం. ఉదకూపచ్ఛేదతో యావ సమ్పత్తిమహామేఘో, ఇదం దుతియమసఙ్ఖేయ్యం. సమ్పత్తిమహామేఘతో…పే… ఇమాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని ఏకో మహాకప్పో హోతి. ఏవం ఉదకేన వినాసో చ సణ్ఠహనఞ్చ వేదితబ్బం.

యస్మిం పన సమయే కప్పో వాతేన వినస్సతి, ఆదితోవ కప్పవినాసకమహామేఘో వుట్ఠహిత్వాతి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. అయం పన విసేసో – యథా తత్థ దుతియసూరియో, ఏవమిధ కప్పవినాసనత్థం వాతో సముట్ఠాతి. సో పఠమం థూలరజం ఉట్ఠాపేతి, తతో సణ్హరజం సుఖుమవాలికం థూలవాలికం సక్ఖరపాసాణాదయోతి యావ కూటాగారమత్తే పాసాణే విసమట్ఠానే ఠితమహారుక్ఖే చ ఉట్ఠాపేతి. తే పథవితో నభముగ్గతా న పున పతన్తి, తత్థేవ చుణ్ణవిచుణ్ణా హుత్వా అభావం గచ్ఛన్తి. అథానుక్కమేన హేట్ఠామహాపథవియా వాతో సముట్ఠహిత్వా పథవిం పరివత్తేత్వా ఉద్ధం మూలం కత్వా ఆకాసే ఖిపతి. యోజనసతప్పమాణా పథవిప్పదేసా ద్వియోజనతియోజనచతుయోజనపఞ్చయోజనసతప్పమాణాపి భిజ్జిత్వా వాతవేగుక్ఖిత్తా ఆకాసేయేవ చుణ్ణవిచుణ్ణా హుత్వా అభావం గచ్ఛన్తి. చక్కవాళపబ్బతమ్పి సినేరుపబ్బతమ్పి వాతో ఉక్ఖిపిత్వా ఆకాసే ఖిపతి. తే అఞ్ఞమఞ్ఞం అభిహన్త్వా చుణ్ణవిచుణ్ణా హుత్వా వినస్సన్తి. ఏతేనేవ ఉపాయేన భూమట్ఠకవిమానాని చ ఆకాసట్ఠకవిమానాని చ వినాసేన్తో ఛ కామావచరదేవలోకే వినాసేత్వా కోటిసతసహస్సచక్కవాళాని వినాసేతి. తత్థ చక్కవాళా చక్కవాళేహి, హిమవన్తా హిమవన్తేహి, సినేరూ సినేరూహి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమాగన్త్వా చుణ్ణవిచుణ్ణా హుత్వా వినస్సన్తి. పథవితో యావ తతియజ్ఝానభూమిం వాతో గణ్హాతి, తత్థ తయో బ్రహ్మలోకే వినాసేత్వా వేహప్ఫలే ఆహచ్చ తిట్ఠతి. ఏవం సబ్బసఙ్ఖారగతం వినాసేత్వా సయమ్పి వినస్సతి. హేట్ఠాఆకాసేన సహ ఉపరిఆకాసో ఏకో హోతి మహన్ధకారోతి సబ్బం వుత్తసదిసం. ఇధ పన సుభకిణ్హబ్రహ్మలోకం ఆదిం కత్వా లోకో పాతుభవతి. వేహప్ఫలతో చ చవిత్వా సుభకిణ్హట్ఠానాదీసు సత్తా నిబ్బత్తన్తి. తత్థ కప్పవినాసకమహామేఘతో యావ కప్పవినాసకవాతూపచ్ఛేదో, ఇదమేకం అసఙ్ఖేయ్యం. వాతూపచ్ఛేదతో యావ సమ్పత్తిమహామేఘో, ఇదం దుతియమసఙ్ఖేయ్యం…పే… ఇమాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని ఏకో మహాకప్పో హోతి. ఏవం వాతేన వినాసో చ సణ్ఠహనఞ్చ వేదితబ్బం.

కిం కారణా ఏవం లోకో వినస్సతి? అకుసలమూలకారణా. అకుసలమూలేసు హి ఉస్సన్నేసు ఏవం లోకో వినస్సతి. సో చ ఖో రాగే ఉస్సన్నతరే అగ్గినా వినస్సతి, దోసే ఉస్సన్నతరే ఉదకేన వినస్సతి. కేచి పన ‘‘దోసే ఉస్సన్నతరే అగ్గినా, రాగే ఉదకేనా’’తి వదన్తి. మోహే ఉస్సన్నతరే వాతేన వినస్సతి. ఏవం వినస్సన్తోపి చ నిరన్తరమేవ సత్త వారే అగ్గినా నస్సతి, అట్ఠమే వారే ఉదకేన. పున సత్త వారే అగ్గినా, అట్ఠమే వారే ఉదకేనాతి ఏవం అట్ఠమే అట్ఠమే వారే వినస్సన్తో సత్తక్ఖత్తుం ఉదకేన వినస్సిత్వా పున సత్త వారే అగ్గినా నస్సతి. ఏత్తావతా తేసట్ఠి కప్పా అతీతా హోన్తి. ఏత్థన్తరే ఉదకేన నస్సనవారం సమ్పత్తమ్పి పటిబాహిత్వా లద్ధోకాసో వాతో పరిపుణ్ణచతుసట్ఠికప్పాయుకే సుభకిణ్హే విద్ధంసేన్తో లోకం వినాసేతి.

పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తోపి చ కప్పానుస్సరణకో భిక్ఖు ఏతేసు కప్పేసు అనేకేపి సంవట్టకప్పే అనేకేపి వివట్టకప్పే అనేకేపి సంవట్టవివట్టకప్పే అనుస్సరతి. సంవట్టకప్పే వివట్టకప్పేతి చ కప్పస్స అడ్ఢం గహేత్వా వుత్తం. సంవట్టవివట్టకప్పేతి సకలకప్పం గహేత్వా వుత్తం. కథం అనుస్సరతీతి చే? అముత్రాసిన్తిఆదినా నయేన. తత్థ అముత్రాసిన్తి అముమ్హి సంవట్టకప్పే అహం అముమ్హి భవే వా యోనియా వా గతియా వా విఞ్ఞాణట్ఠితియా వా సత్తావాసే వా సత్తనికాయే వా ఆసిం. ఏవంనామోతి తిస్సో వా ఫుస్సో వా. ఏవంగోత్తోతి కచ్చానో వా కస్సపో వా. ఇదమస్స అతీతభవే అత్తనో నామగోత్తానుస్సరణవసేన వుత్తం. సచే పన తస్మిం కాలే అత్తనో వణ్ణసమ్పత్తిం వా లూఖపణీతజీవికభావం వా సుఖదుక్ఖబహులతం వా అప్పాయుకదీఘాయుకభావం వా అనుస్సరితుకామో హోతి, తమ్పి అనుస్సరతియేవ. తేనాహ ‘‘ఏవంవణ్ణో…పే… ఏవమాయుపరియన్తో’’తి. తత్థ ఏవంవణ్ణోతి ఓదాతో వా సామో వా. ఏవమాహారోతి సాలిమంసోదనాహారో వా పవత్తఫలభోజనో వా. ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీతి అనేకప్పకారేన కాయికచేతసికానం సామిసనిరామిసాదిప్పభేదానం వా సుఖదుక్ఖానం పటిసంవేదీ. ఏవమాయుపరియన్తోతి ఏవం వస్ససతపరిమాణాయుపరియన్తో వా చతురాసీతికప్పసతసహస్సాయుపరియన్తో వా.

సో తతో చుతో అముత్ర ఉదపాదిన్తి సో అహం తతో భవతో యోనితో గతితో విఞ్ఞాణట్ఠితితో సత్తావాసతో సత్తనికాయతో వా చుతో పున అముకస్మిం నామ భవే యోనియా గతియా విఞ్ఞాణట్ఠితియా సత్తావాసే సత్తనికాయే వా ఉదపాదిం. తత్రాపాసిన్తి అథ తత్రాపి భవే యోనియా గతియా విఞ్ఞాణట్ఠితియా సత్తావాసే సత్తనికాయే వా పున అహోసిం. ఏవంనామోతిఆది వుత్తనయమేవ. అపిచ యస్మా అముత్రాసిన్తి ఇదం అనుపుబ్బేన ఆరోహన్తస్స యావతిచ్ఛకం (విసుద్ధి. ౨.౪౧౦) అనుస్సరణం, సో తతో చుతోతి పటినివత్తన్తస్స పచ్చవేక్ఖణం, తస్మా ఇధూపపన్నోతి ఇమిస్సా ఇధూపపత్తియా అనన్తరమేవస్స ఉపపత్తిట్ఠానం సన్ధాయ అముత్ర ఉదపాదిన్తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్రాపాసిన్తి ఏవమాది పనస్స తత్ర ఇమిస్సా ఉపపత్తియా అనన్తరే ఉపపత్తిట్ఠానే నామగోత్తాదీనం అనుస్సరణదస్సనత్థం వుత్తం. సో తతో చుతో ఇధూపపన్నోతి స్వాహం తతో అనన్తరూపపత్తిట్ఠానతో చుతో ఇధ అముకస్మిం నామ ఖత్తియకులే వా బ్రాహ్మణకులే వా నిబ్బత్తోతి. ఇతీతి ఏవం. సాకారం సఉద్దేసన్తి నామగోత్తవసేన సఉద్దేసం, వణ్ణాదివసేన సాకారం. నామగోత్తేన హి సత్తో తిస్సో ఫుస్సో కస్సపోతి ఉద్దిసీయతి, వణ్ణాదీహి సామో ఓదాతోతి నానత్తతో పఞ్ఞాయతి. తస్మా నామగోత్తం ఉద్దేసో, ఇతరే ఆకారాతి.

పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౪. దిబ్బచక్ఖుఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౬. దిబ్బచక్ఖుఞాణనిద్దేసే ఆలోకసఞ్ఞం మనసి కరోతీతి దివా వా రత్తిం వా సూరియజోతిచన్దమణిఆలోకం ఆలోకోతి మనసి కరోతి. ఏవం మనసికరోన్తో చ ఆలోకోతి సఞ్ఞం మనసి పవత్తనతో ‘‘ఆలోకసఞ్ఞం మనసి కరోతీ’’తి వుచ్చతి. దివాసఞ్ఞం అధిట్ఠాతీతి ఏవం ఆలోకసఞ్ఞం మనసికరిత్వా దివాతి సఞ్ఞం ఠపేతి. యథా దివా తథా రత్తిన్తి యథా దివా ఆలోకో దిట్ఠో, తథేవ రత్తిమ్పి మనసి కరోతి. యథా రత్తిం తథా దివాతి యథా రత్తిం ఆలోకో దిట్ఠో, తథేవ దివాపి మనసి కరోతి. ఇతి వివటేన చేతసాతి ఏవం అపిహితేన చిత్తేన. అపరియోనద్ధేనాతి సమన్తతో అనద్ధేన. సప్పభాసం చిత్తం భావేతీతి సఓభాసం చిత్తం వడ్ఢేతి. ఏతేన దిబ్బచక్ఖుస్స పరికమ్మాలోకారమ్మణం చిత్తం కథితం. ఆలోకకసిణారమ్మణం చతుత్థజ్ఝానమేవ వా సన్ధాయ వుత్తం. తస్సేవం భావయతో ఓభాసజాతం చిత్తం హోతి విగతన్ధకారావరణం. తేన హి దిబ్బచక్ఖుం ఉప్పాదేతుకామేన ఆదికమ్మికేన కులపుత్తేన ఇమిస్సాయేవ పాళియా అనుసారేన కసిణారమ్మణం అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సబ్బాకారేన అభినీహారక్ఖమం కత్వా ‘‘తేజోకసిణం ఓదాతకసిణం ఆలోకకసిణ’’న్తి ఇమేసు తీసు కసిణేసు అఞ్ఞతరం ఆసన్నం కాతబ్బం, ఉపచారజ్ఝానగోచరం కత్వా వడ్ఢేత్వా ఠపేతబ్బం, న తత్థ అప్పనా ఉప్పాదేతబ్బాతి అధిప్పాయో. సచే హి ఉప్పాదేతి, పాదకజ్ఝాననిస్సయం హోతి, న పరికమ్మనిస్సయం. ఇమేసు చ పన తీసు ఆలోకకసిణంయేవ సేట్ఠతరం, తదనులోమేన పన ఇతరం కసిణద్వయమ్పి వుత్తం. తస్మా ఆలోకకసిణం ఇతరేసం వా అఞ్ఞతరం ఆరమ్మణం కత్వా చత్తారి ఝానాని ఉప్పాదేత్వా పున ఉపచారభూమియంయేవ ఠత్వా కసిణం వడ్ఢేతబ్బం. వడ్ఢితవడ్ఢితట్ఠానస్స అన్తోయేవ రూపగతం పస్సితబ్బం. రూపగతం పస్సతో పనస్స తేన బ్యాపారేన పరికమ్మచిత్తేన ఆలోకఫరణం అకుబ్బతో పరికమ్మస్స వారో అతిక్కమతి, తతో ఆలోకో అన్తరధాయతి, తస్మిం అన్తరహితే రూపగతమ్పి న దిస్సతి. అథానేన పునప్పునం పాదకజ్ఝానమేవ పవిసిత్వా తతో వుట్ఠాయ ఆలోకో ఫరితబ్బో. ఏవం అనుక్కమేన ఆలోకో థామగతో హోతీతి. ‘‘ఏత్థ ఆలోకో హోతూ’’తి యత్తకం ఠానం పరిచ్ఛిన్దతి, తత్థ ఆలోకో తిట్ఠతియేవ. దివసమ్పి నిసీదిత్వా పస్సతో రూపదస్సనం హోతి. తత్థ యదా తస్స భిక్ఖునో మంసచక్ఖుస్స అనాపాథగతం అన్తోకుచ్ఛిగతం హదయవత్థునిస్సితం హేట్ఠాపథవీతలనిస్సితం తిరోకుట్టపబ్బతపాకారగతం పరచక్కవాళగతన్తి ఇదం రూపం ఞాణచక్ఖుస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, మంసచక్ఖునా దిస్సమానం వియ హోతి, తదా దిబ్బచక్ఖు ఉప్పన్నం హోతి. తదేవ చేత్థ రూపదస్సనసమత్థం, న పుబ్బభాగచిత్తాని.

తత్రాయం దిబ్బచక్ఖునో ఉప్పత్తిక్కమో – వుత్తప్పకారమేతం రూపమారమ్మణం కత్వా మనోద్వారావజ్జనే ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధే తదేవ రూపమారమ్మణం కత్వా చత్తారి పఞ్చ వా జవనాని ఉప్పజ్జన్తీతి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఇదం పన ఞాణం ‘‘సత్తానం చుతూపపాతే ఞాణ’’న్తిపి ‘‘దిబ్బచక్ఖుఞాణ’’న్తిపి వుచ్చతి. తం పనేతం పుథుజ్జనస్స పరిపన్థో హోతి. సో హి ‘‘యత్థ యత్థ ఆలోకో హోతూ’’తి అధిట్ఠాతి, తం తం పథవీసముద్దపబ్బతే వినివిజ్ఝిత్వాపి ఏకాలోకం హోతి. అథస్స తత్థ భయానకాని యక్ఖరక్ఖసాదిరూపాని పస్సతో భయం ఉప్పజ్జతి. తేన చిత్తవిక్ఖేపం పత్వా ఝానవిబ్భన్తకో హోతి. తస్మా రూపదస్సనే అప్పమత్తేన భవితబ్బం.

సత్తానం చుతూపపాతఞాణాయాతి సత్తానం చుతియా చ ఉపపాతే చ ఞాణాయ. యేన ఞాణేన సత్తానం చుతి చ ఉపపాతో చ ఞాయతి, తదత్థం దిబ్బచక్ఖుఞాణత్థన్తి వుత్తం హోతి. దిబ్బేన చక్ఖునాతి వుత్తత్థమేవ. విసుద్ధేనాతి చుతూపపాతదస్సనేన దిట్ఠివిసుద్ధిహేతుత్తా విసుద్ధం. యో హి చుతిమత్తమేవ పస్సతి, న ఉపపాతం, సో ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం గణ్హాతి. యో ఉపపాతమేవ పస్సతి, న చుతిం, సో నవసత్తపాతుభావదిట్ఠిం గణ్హాతి. యో పన తదుభయం పస్సతి, సో యస్మా దువిధమ్పి తం దిట్ఠిగతమతివత్తతి, తస్మాస్స తం దస్సనం దిట్ఠివిసుద్ధిహేతు హోతి. ఉభయఞ్చేతం బుద్ధపుత్తా పస్సన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘చుతూపపాతదస్సనేన దిట్ఠివిసుద్ధిహేతుత్తా విసుద్ధ’’న్తి. మనుస్సూపచారం అతిక్కమిత్వా రూపదస్సనేన అతిక్కన్తమానుసకం, మానుసకం వా మంసచక్ఖుం అతిక్కన్తత్తా అతిక్కన్తమానుసకం. తేన దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన.

సత్తే పస్సతీతి మనుస్సానం మంసచక్ఖునా వియ సత్తే ఓలోకేతి. చవమానే ఉపపజ్జమానేతి ఏత్థ చుతిక్ఖణే ఉపపత్తిక్ఖణే వా దిబ్బచక్ఖునా దట్ఠుం న సక్కా, యే పన ఆసన్నచుతికా ఇదాని చవిస్సన్తి. తే చవమానా. యే చ గహితపటిసన్ధికా సమ్పతినిబ్బత్తా వా, తే ఉపపజ్జమానాతి అధిప్పేతా. తే ఏవరూపే చవమానే చ ఉపపజ్జమానే చ పస్సతీతి దస్సేతి. హీనేతి మోహనిస్సన్దయుత్తత్తా హీనానం జాతికులభోగాదీనం వసేన హీళితే ఓహీళితే ఓఞ్ఞాతే అవఞ్ఞాతే. పణీతేతి అమోహనిస్సన్దయుత్తత్తా తబ్బిపరీతే. సువణ్ణేతి అదోసనిస్సన్దయుత్తత్తా ఇట్ఠకన్తమనాపవణ్ణయుత్తే. దుబ్బణ్ణేతి దోసనిస్సన్దయుత్తత్తా అనిట్ఠాకన్తామనాపవణ్ణయుత్తే, అనభిరూపే విరూపేతిపి అత్థో. సుగతేతి సుగతిగతే, అలోభనిస్సన్దయుత్తత్తా వా అడ్ఢే మహద్ధనే. దుగ్గతేతి దుగ్గతిగతే, లోభనిస్సన్దయుత్తత్తా వా దలిద్దే అప్పన్నపానే. యథాకమ్మూపగేతి యం యం కమ్మం ఉపచితం, తేన తేన ఉపగతే. తత్థ పురిమేహి ‘‘చవమానే’’తిఆదీహి దిబ్బచక్ఖుకిచ్చం వుత్తం, ఇమినా పన పదేన యథాకమ్మూపగఞాణకిచ్చం.

తస్స చ ఞాణస్స అయముప్పత్తిక్కమో – ఇధ భిక్ఖు హేట్ఠానిరయాభిముఖం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా నేరయికే సత్తే పస్సతి మహాదుక్ఖమనుభవమానే, తం దస్సనం దిబ్బచక్ఖుకిచ్చమేవ. సో ఏవం మనసి కరోతి ‘‘కిం ను ఖో కమ్మం కత్వా ఇమే సత్తా ఏతం దుక్ఖమనుభవన్తీ’’తి. అథస్స ‘‘ఇదం నామ కత్వా’’తి తంకమ్మారమ్మణం ఞాణముప్పజ్జతి. తథా ఉపరిదేవలోకాభిముఖం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా నన్దనవనమిస్సకవనఫారుసకవనాదీసు సత్తే పస్సతి మహాసమ్పత్తిం అనుభవమానే, తమ్పి దస్సనం దిబ్బచక్ఖుకిచ్చమేవ. సో ఏవం మనసి కరోతి ‘‘కిం ను ఖో కమ్మం కత్వా ఇమే సత్తా ఏతం సమ్పత్తిం అనుభవన్తీ’’తి. అథస్స ‘‘ఇదం నామ కత్వా’’తి తంకమ్మారమ్మణం ఞాణముప్పజ్జతి. ఇదం యథాకమ్మూపగఞాణం నామ. ఇమస్స విసుం పరికమ్మం నామ నత్థి. యథా చిమస్స, ఏవం అనాగతంసఞాణస్సాపి. దిబ్బచక్ఖుపాదకానేవ హి ఇమాని దిబ్బచక్ఖునా సహేవ ఇజ్ఝన్తి.

ఇమే వత భోన్తోతిఆదీసు ఇమేతి దిబ్బచక్ఖునా దిట్ఠానం నిదస్సనవచనం. వతాతి అనులోమవచనత్థే నిపాతో. భోన్తోతి భవన్తో. దుట్ఠు చరితం, దుట్ఠం వా చరితం కిలేసపూతికత్తాతి దుచ్చరితం, కాయేన దుచ్చరితం, కాయతో వా ఉప్పన్నం దుచ్చరితన్తి కాయదుచ్చరితం. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. సమన్నాగతాతి సమఙ్గీభూతా. అరియానం ఉపవాదకాతి బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం అరియానం అన్తమసో గిహిసోతాపన్నానమ్పి అనత్థకామా హుత్వా అన్తిమవత్థునా వా గుణపరిధంసనేన వా ఉపవాదకా, అక్కోసకా గరహకాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ‘‘నత్థి ఇమేసం సమణధమ్మో, అస్సమణా ఏతే’’తి వదన్తో అన్తిమవత్థునా ఉపవదతి, ‘‘నత్థి ఇమేసం ఝానం వా విమోక్ఖో వా మగ్గో వా ఫలం వా’’తిఆదీని వదన్తో గుణపరిధంసనేన ఉపవదతీతి వేదితబ్బో. సో చ జానం వా ఉపవదేయ్య అజానం వా, ఉభయథాపి అరియూపవాదోవ హోతి. భారియం కమ్మం ఆనన్తరియసదిసం సగ్గావరణం మగ్గావరణఞ్చ, సతేకిచ్ఛం పన హోతి. తస్మా యో అరియం ఉపవదతి, తేన గన్త్వా సచే అత్తనా వుడ్ఢతరో హోతి, ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ‘‘అహం ఆయస్మన్తం ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, తం మే ఖమాహీ’’తి ఖమాపేతబ్బో. సచే నవకతరో హోతి, వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం, భన్తే, తుమ్హే ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, తం మే ఖమథా’’తి ఖమాపేతబ్బో. సచే దిసాపక్కన్తో హోతి, సయం వా గన్త్వా సద్ధివిహారికాదికే వా పేసేత్వా ఖమాపేతబ్బో. సచే నాపి గన్తుం న పేసేతుం సక్కా హోతి, యే తస్మిం విహారే భిక్ఖూ వసన్తి, తేసం సన్తికం గన్త్వా సచే నవకతరా హోన్తి, ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా, సచే వుడ్ఢతరా, వుడ్ఢే వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జిత్వా ‘‘అహం, భన్తే, అసుకం నామ ఆయస్మన్తం ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, ఖమతు మే సో ఆయస్మా’’తి వత్వా ఖమాపేతబ్బో. సమ్ముఖా అక్ఖమన్తేపి ఏతదేవ కాతబ్బం. సచే ఏకచారికభిక్ఖు హోతి, నేవ తస్స వసనట్ఠానం, న గతట్ఠానం పఞ్ఞాయతి, ఏకస్స పణ్డితస్స భిక్ఖునో సన్తికం గన్త్వా ‘‘అహం, భన్తే, అసుకం నామ ఆయస్మన్తం ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, తం మే అనుస్సరతో విప్పటిసారో హోతి, కిం కరోమీ’’తి వత్తబ్బం. సో వక్ఖతి ‘‘తుమ్హే మా చిన్తయిత్థ, థేరో తుమ్హాకం ఖమతి, చిత్తం వూపసమేథా’’తి. తేనాపి అరియస్స గతదిసాభిముఖేన అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘ఖమథా’’తి వత్తబ్బం. యది సో పరినిబ్బుతో హోతి, పరినిబ్బుతమఞ్చట్ఠానం గన్త్వా యావ సివథికం గన్త్వాపి ఖమాపేతబ్బం. ఏవం కతే నేవ సగ్గావరణం, న మగ్గావరణం హోతి, పాకతికమేవ హోతీతి.

మిచ్ఛాదిట్ఠికాతి విపరీతదస్సనా. మిచ్ఛాదిట్ఠికమ్మసమాదానాతి మిచ్ఛాదిట్ఠివసేన సమాదిన్ననానావిధకమ్మా, యే చ మిచ్ఛాదిట్ఠిమూలకేసు కాయకమ్మాదీసు అఞ్ఞేపి సమాదపేన్తి. ఏత్థ చ వచీదుచ్చరితగ్గహణేనేవ అరియూపవాదే, మనోదుచ్చరితగ్గహణేన చ మిచ్ఛాదిట్ఠియా సఙ్గహితాయపి ఇమేసం ద్విన్నం పున వచనం మహాసావజ్జభావదస్సనత్థన్తి వేదితబ్బం. మహాసావజ్జో హి అరియూపవాదో ఆనన్తరియసదిసత్తా. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘సేయ్యథాపి, సారిపుత్త, భిక్ఖు సీలసమ్పన్నో సమాధిసమ్పన్నో పఞ్ఞాసమ్పన్నో దిట్ఠేవ ధమ్మే అఞ్ఞం ఆరాధేయ్య, ఏవంసమ్పదమిదం సారిపుత్త వదామి తం వాచం అప్పహాయ తం చిత్తం అప్పహాయ తం దిట్ఠిం అప్పటినిస్సజ్జిత్వా యథాభతం నిక్ఖిత్తో, ఏవం నిరయే’’తి (మ. ని. ౧.౧౪౯). మిచ్ఛాదిట్ఠితో చ మహాసావజ్జతరం నామ అఞ్ఞం నత్థి. యథాహ – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం మహాసావజ్జం, యథయిదం, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాదిట్ఠి, మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాని, భిక్ఖవే, వజ్జానీ’’తి (అ. ని. ౧.౩౧౦).

కాయస్స భేదాతి ఉపాదిన్నక్ఖన్ధపరిచ్చాగా. పరం మరణాతి తదనన్తరం అభినిబ్బత్తిక్ఖన్ధగ్గహణే. అథ వా కాయస్స భేదాతి జీవితిన్ద్రియస్సుపచ్ఛేదా. పరం మరణాతి చుతిచిత్తతో ఉద్ధం. అపాయన్తి ఏవమాది సబ్బం నిరయవేవచనమేవ. నిరయో హి సగ్గమోక్ఖహేతుభూతా పుఞ్ఞసమ్మతా అయా అపేతత్తా, సుఖానం వా ఆయస్స అభావా అపాయో. దుక్ఖస్స గతి పటిసరణన్తి దుగ్గతి, దోసబహులతాయ వా దుట్ఠేన కమ్మునా నిబ్బత్తా గతి దుగ్గతి. వివసా నిపతన్తి తత్థ దుక్కటకారినోతి వినిపాతో, వినస్సన్తా వా ఏత్థ పతన్తి సమ్భిజ్జమానఙ్గపచ్చఙ్గాతిపి వినిపాతో. నత్థి ఏత్థ అస్సాదసఞ్ఞితో అయోతి నిరయో.

అథ వా అపాయగ్గహణేన తిరచ్ఛానయోనిం దీపేతి. తిరచ్ఛానయోని హి అపాయో సుగతితో అపేతత్తా, న దుగ్గతి మహేసక్ఖానం నాగరాజాదీనం సమ్భవతో. దుగ్గతిగ్గహణేన పేత్తివిసయం. సో హి అపాయో చేవ దుగ్గతి చ సుగతితో అపేతత్తా దుక్ఖస్స చ గతిభూతత్తా, న తు వినిపాతో అసురసదిసం అవినిపతితత్తా. వినిపాతగ్గహణేన అసురకాయం. సో హి యథావుత్తేన అత్థేన అపాయో చేవ దుగ్గతి చ సబ్బసముస్సయేహి చ వినిపతితత్తా వినిపాతోతి వుచ్చతి. నిరయగ్గహణేన అవీచిఆదిమనేకప్పకారం నిరయమేవాతి. ఉపపన్నాతి ఉపగతా, తత్థ అభినిబ్బత్తాతి అధిప్పాయో. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

అయం పన విసేసో – తత్థ సుగతిగ్గహణేన మనుస్సగతిపి సఙ్గయ్హతి, సగ్గగ్గహణేన దేవగతియేవ. తత్థ సున్దరా గతీతి సుగతి. రూపాదీహి విసయేహి సుట్ఠు అగ్గోతి సగ్గో. సో సబ్బోపి లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకోతి అయం వచనత్థో. ఇతి ‘‘దిబ్బేన చక్ఖునా’’తిఆది సబ్బం నిగమనవచనం. ఏవం దిబ్బేన చక్ఖునా పస్సతీతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థోతి.

దిబ్బచక్ఖుఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్చఞాణపకిణ్ణకం

ఇమేసు పఞ్చసు ఞాణేసు ఇద్ధివిధఞాణం పరిత్తమహగ్గతఅతీతానాగతపచ్చుప్పన్నఅజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణవసేన సత్తసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. సోతధాతువిసుద్ధిఞాణం పరిత్తపచ్చుప్పన్నఅజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణవసేన చతూసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. చేతోపరియఞాణం పరిత్తమహగ్గతఅప్పమాణమగ్గఅతీతానాగతపచ్చుప్పన్నబహిద్ధారమ్మణవసేన అట్ఠసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం

పరిత్తమహగ్గతఅప్పమాణమగ్గఅతీతఅజ్ఝత్తబహిద్ధానవత్తబ్బారమ్మణవసేన అట్ఠసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. దిబ్బచక్ఖుఞాణం పరిత్తపచ్చుప్పన్నఅజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణవసేన చతూసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. యథాకమ్మూపగఞాణం పరిత్తమహగ్గతఅతీతఅజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణవసేన పఞ్చసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. అనాగతంసఞాణం పరిత్తమహగ్గతఅప్పమాణమగ్గఅనాగతఅజ్ఝత్తబహిద్ధానవత్తబ్బారమ్మణవసేన అట్ఠసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతీతి.

పఞ్చఞాణపకిణ్ణకం నిట్ఠితం.

౫౫. ఆసవక్ఖయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౭. ఆసవక్ఖయఞాణనిద్దేసే అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియాదీని వుత్తత్థాని. కతి ఠానాని గచ్ఛతీతి ఏకేకస్స ఉప్పత్తిట్ఠాననియమనత్థం పుచ్ఛా. ఏకం ఠానం గచ్ఛతీతి ఏకస్మిం ఠానే ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం హోతి. ఉప్పత్తిఓకాసట్ఠానఞ్హి తిట్ఠతి ఏత్థాతి ఠానన్తి వుచ్చతి. ఛ ఠానానీతి ఛ మగ్గఫలక్ఖణే. ఇన్ద్రియానం అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియాదీసు తీసు ఏకేకమేవ అధికం హోతీతి దస్సనత్థం సద్ధిన్ద్రియం అధిమోక్ఖపరివారం హోతీతిఆది వుత్తం. యథా ‘‘సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖట్ఠో’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౧.౧౨) అధిమోక్ఖాదయో సద్ధిన్ద్రియాదీనం కిచ్చవసేన వుత్తా, ఏవమిధాపి ‘‘అధిమోక్ఖపరివారం హోతీ’’తి సద్ధిన్ద్రియం అధిమోక్ఖత్థేన పరివారం హోతీతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో సేసేసుపి. పరివారన్తి చ లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. పఞ్ఞిన్ద్రియన్తి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియమేవ పజాననసభావదస్సనత్థం విసుం కత్వా వుత్తం. అభిధమ్మేపి (విభ. ౨౧౯) హి పఞ్ఞాయ కిచ్చవిసేసదస్సనత్థం మగ్గక్ఖణే చ ఫలక్ఖణే చ ఏకావ పఞ్ఞా అట్ఠధా విభత్తా. అభిసన్దనపరివారన్తి న్హానియచుణ్ణానం ఉదకం వియ చిత్తచేతసికానం సినేహనకిచ్చేన పరివారం హోతి. ఇదం సోమనస్ససమ్పయుత్తమగ్గవసేనేవ వుత్తం. ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తమగ్గే పన సోమనస్సిన్ద్రియట్ఠానే ఉపేక్ఖిన్ద్రియం దట్ఠబ్బం. తం పన సమ్పయుత్తానం నాతిఉపబ్రూహనపరివారన్తి గహేతబ్బం. పవత్తసన్తతాధిపతేయ్యపరివారన్తి పవత్తా సన్తతి పవత్తసన్తతి, వత్తమానసన్తానన్తి అత్థో. అధిపతిభావో ఆధిపతేయ్యం, పవత్తసన్తతియా ఆధిపతేయ్యం పవత్తసన్తతాధిపతేయ్యం. వత్తమానజీవితిన్ద్రియస్స ఉపరిపవత్తియా చ పచ్చయత్తా పుబ్బాపరవసేన పవత్తసన్తతియా అధిపతిభావేన అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియస్స పరివారం హోతి.

సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే జాతా ధమ్మాతిఆది సబ్బేసం మగ్గసమ్పయుత్తకానం వణ్ణభణనత్థం వుత్తం. తత్థ మగ్గక్ఖణే జాతాతి మగ్గసముట్ఠితా ఏవ, న అఞ్ఞే. యస్మా పన మగ్గసముట్ఠితమ్పి రూపం కుసలాదినామం న లభతి, తస్మా తం అపనేన్తో ఠపేత్వా చిత్తసముట్ఠానం రూపన్తి ఆహ. సబ్బేవ హి తే ధమ్మా కుచ్ఛితానం సలనాదీహి అత్థేహి కుసలా. తే ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానా నత్థి ఏతేసం ఆసవాతి అనాసవా. వట్టమూలం ఛిన్దన్తా నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా వట్టతో నియ్యన్తీతి నియ్యానికా. కుసలాకుసలసఙ్ఖాతా చయా అపేతత్తా అపచయసఙ్ఖాతం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనతో అపచయం గచ్ఛన్తీతి అపచయగామినో, పవత్తం అపచినన్తా విద్ధంసేన్తా గచ్ఛన్తీతిపి అపచయగామినో. లోకే అపరియాపన్నభావేన లోకతో ఉత్తరా ఉత్తిణ్ణాతి లోకుత్తరా. నిబ్బానం ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి నిబ్బానారమ్మణా.

ఇమాని అట్ఠిన్ద్రియానీతిఆది పుబ్బే వుత్తపరివారభావస్స చ తేన సహగతాదిభావస్స చ ఆదివుత్తఆకారానఞ్చ దీపనత్థం వుత్తం. తత్థ అట్ఠిన్ద్రియానీతి పుబ్బే వుత్తనయేన పఞ్ఞిన్ద్రియేన సహ అట్ఠ. సహజాతపరివారాతి అట్ఠసు ఏకేకేన సహ ఇతరే ఇతరే సత్త సహజాతా హుత్వా తస్స సహజాతపరివారా హోన్తి. తథేవ అఞ్ఞం అఞ్ఞస్స అఞ్ఞం అఞ్ఞస్సాతి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞపరివారా హోన్తి. తథేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం నిస్సయపరివారా సమ్పయుత్తపరివారా చ హోన్తి. సహగతాతి తేన అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియేన సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతా. సహజాతాతి తేనేవ సహ జాతా. సంసట్ఠాతి తేనేవ సహ మిస్సితా. సమ్పయుత్తాతి తేనేవ సమం ఏకుప్పాదాదిపకారేహి యుత్తా. తేవాతి తే ఏవ అట్ఠ ఇన్ద్రియధమ్మా. తస్సాతి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియస్స. ఆకారాతి పరివారకోట్ఠాసా.

ఫలక్ఖణే జాతా ధమ్మా సబ్బేవ అబ్యాకతా హోన్తీతి రూపస్సపి అబ్యాకతత్తా చిత్తసముట్ఠానరూపేన సహ వుత్తా. మగ్గస్సేవ కుసలత్తా నియ్యానికత్తా అపచయగామిత్తా చ ఫలక్ఖణే ‘‘కుసలా’’తి చ ‘‘నియ్యానికా’’తి చ ‘‘అపచయగామినో’’తి చ న వుత్తం. ఇతీతిఆది వుత్తప్పకారనిగమనం. తత్థ అట్ఠట్ఠకానీతి అట్ఠసు మగ్గఫలేసు ఏకేకస్స అట్ఠకస్స వసేన అట్ఠ ఇన్ద్రియఅట్ఠకాని. చతుసట్ఠి హోన్తీతి చతుసట్ఠి ఆకారా హోన్తి. ఆసవాతిఆది హేట్ఠా వుత్తత్థమేవ. ఇధ అరహత్తమగ్గవజ్ఝేయేవ ఆసవే అవత్వా సేసమగ్గత్తయవజ్ఝానమ్పి వచనం ఆసవక్ఖయవచనసామఞ్ఞమత్తేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అరహత్తమగ్గఞాణమేవ హి కేచి ఆసవే అసేసేత్వా ఆసవానం ఖేపనతో ‘‘ఖయే ఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. తస్మాయేవ చ అరహాయేవ ఖీణాసవోతి వుచ్చతీతి.

ఆసవక్ఖయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౬-౬౩. సచ్చఞాణచతుక్కద్వయనిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౮-౯. సచ్చఞాణచతుక్కద్వయనిద్దేసే దుక్ఖస్స పీళనట్ఠోతిఆదీని వుత్తత్థానేవ. మగ్గసమఙ్గిస్స ఞాణం దుక్ఖేపేతం ఞాణన్తిఆది అనన్తరచతుక్కే వియ ఏకాభిసమయవసేన వుత్తం. దువిధఞ్హి సచ్చఞాణం లోకియం లోకుత్తరఞ్చ. లోకికం దువిధం అనుబోధఞాణం పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ. అనుబోధఞాణం ఆదికమ్మికస్స అనుస్సవాదివసేన నిరోధే మగ్గే చ పవత్తతి, దుక్ఖే సముదయే చ ఆరమ్మణకరణవసేన. పచ్చవేక్ఖణఞాణం పటివిద్ధసచ్చస్స చతూసుపి సచ్చేసు ఆరమ్మణకరణవసేన. లోకుత్తరం పటివేధఞాణం నిరోధమారమ్మణం కత్వా కిచ్చతో చత్తారి సచ్చాని పటివిజ్ఝతి. యథాహ – ‘‘యో, భిక్ఖవే, దుక్ఖం పస్సతి, దుక్ఖసముదయమ్పి సో పస్సతి, దుక్ఖనిరోధమ్పి పస్సతి, దుక్ఖనిరోధగామినిం పటిపదమ్పి పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౧౦౦) సబ్బం వత్తబ్బం. ఇధాపి ఇమినా వారేన ఇదమేవ వుత్తం. తం పన లోకుత్తరమ్పి ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదీని నామాని లభతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. ఇధ పన లోకికఞాణమేవ అధిప్పేతం. తస్మాయేవ చ తత్థ కతమం దుక్ఖే ఞాణన్తిఆదిమాహ.

తత్థ దుక్ఖం ఆరబ్భాతి దుక్ఖసచ్చం ఆలమ్బిత్వా, ఆరమ్మణం కత్వాతి అత్థో. పఞ్ఞాతిఆదీసు తస్స తస్స అత్థస్స పాకటకరణసఙ్ఖాతేన పఞ్ఞాపనట్ఠేన పఞ్ఞా, తేన తేన వా అనిచ్చాదినా పకారేన ధమ్మే జానాతీతిపి పఞ్ఞా. ఇదమస్సా సభావపదం. పజాననాకారో పజాననా. అనిచ్చాదీని విచినాతీతి విచయో. పవిచయోతి ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢితం, పకారేన విచయోతి అత్థో. చతుసచ్చధమ్మం విచినాతీతి ధమ్మవిచయో. అనిచ్చాదీనం సమ్మా లక్ఖణవసేన సల్లక్ఖణా. సా ఏవ ఉపసగ్గనానత్తేన ఉపలక్ఖణా పచ్చుపలక్ఖణాతి వుత్తా. భుసం లక్ఖణా తే తే అనిచ్చాదిధమ్మే పటిచ్చ ఉపలక్ఖణాతి అత్థో. పణ్డితభావో పణ్డిచ్చం. కుసలభావో కోసల్లం. నిపుణభావో నేపుఞ్ఞం. అనిచ్చాదీనం విభావనవసేన వేభబ్యా. అనిచ్చాదీనం చిన్తనకవసేన చిన్తా, యస్స ఉప్పజ్జతి, తం అనిచ్చాదీని చిన్తాపేతీతిపి చిన్తా. అనిచ్చాదీని ఉపపరిక్ఖతీతి ఉపపరిక్ఖా. భూరీతి పథవీ. అయమ్పి సణ్హట్ఠేన విత్థతట్ఠేన చ భూరీ వియాతి భూరీ. అథ వా పఞ్ఞాయేవ భూతే అత్థే రమతీతి భూరీతి వుచ్చతి. అసని వియ సిలుచ్చయే కిలేసే మేధతి హింసతీతి మేధా, ఖిప్పం గహణధారణట్ఠేన వా మేధా. యస్స ఉప్పజ్జతి, తం అత్తహితపటిపత్తియం సమ్పయుత్తధమ్మే చ యాథావలక్ఖణపటివేధే పరినేతీతి పరిణాయికా. ధమ్మే అనిచ్చాదివసేన వివిధా పస్సతీతి విపస్సనా. సమ్మా పకారేహి అనిచ్చాదీని జానాతీతి సమ్పజానో, తస్స భావో సమ్పజఞ్ఞం. ఉప్పథపటిపన్నే సిన్ధవే వీథిఆరోపనత్థం పతోదో వియ ఉప్పథే ధావనకం కూటచిత్తం వీథిఆరోపనత్థం విజ్ఝతీతి పతోదో వియ పతోదో.

దస్సనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కరోతీతి ఇన్ద్రియం, పఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. కిం వుత్తం హోతి? నయిదం ‘‘పురిసస్స ఇన్ద్రియం పురిసిన్ద్రియ’’న్తిఆది వియ పఞ్ఞాయ ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. అథ ఖో పఞ్ఞా ఏవ ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియన్తి వుత్తం హోతి. అవిజ్జాయ న కమ్పతీతి పఞ్ఞాబలం. కిలేసచ్ఛేదనట్ఠేన పఞ్ఞావ సత్థం పఞ్ఞాసత్థం. అచ్చుగ్గతట్ఠేన పఞ్ఞావ పాసాదో పఞ్ఞాపాసాదో. ఆలోకనట్ఠేన పఞ్ఞావ ఆలోకో పఞ్ఞాఆలోకో. ఓభాసనట్ఠేన పఞ్ఞావ ఓభాసో పఞ్ఞాఓభాసో. పజ్జోతనట్ఠేన పఞ్ఞావ పజ్జోతో పఞ్ఞాపజ్జోతో. పఞ్ఞవతో హి ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నస్స దససహస్సిలోకధాతు ఏకాలోకా ఏకోభాసా ఏకపజ్జోతా హోతి. తేనేతం వుత్తం. ఇమేసు పన తీసు పదేసు ఏకపదేనాపి ఏతస్మిం అత్థే సిద్ధే యాని పనేతాని భగవతా ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఆలోకా. కతమే చత్తారో? చన్దాలోకో, సూరియాలోకో, అగ్గాలోకో, పఞ్ఞాలోకో. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారో ఆలోకా. ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, ఇమేసం చతున్నం ఆలోకానం యదిదం పఞ్ఞాలోకో’’. తథా ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఓభాసా. చత్తారోమే, భిక్ఖవే, పజ్జోతా’’తి (అ. ని. ౪.౧౪౪-౧౪౫) సత్తానం అజ్ఝాసయవసేన సుత్తాని దేసితాని. తదనురూపేనేవ ఇధాపి థేరేన దేసనా కతా. అత్థో హి అనేకేహి ఆకారేహి విభజ్జమానో సువిభత్తో హోతి, అఞ్ఞథా చ అఞ్ఞో బుజ్ఝతి, అఞ్ఞథా అఞ్ఞోతి. రతికరణట్ఠేన పన రతిదాయకట్ఠేన రతిజనకట్ఠేన చిత్తీకతట్ఠేన దుల్లభపాతుభావట్ఠేన అతులట్ఠేన అనోమసత్తపరిభోగట్ఠేన చ పఞ్ఞావ రతనం పఞ్ఞారతనం.

న తేన సత్తా ముయ్హన్తి, సయం వా ఆరమ్మణే న ముయ్హతీతి అమోహో. ధమ్మవిచయపదం వుత్తత్థమేవ. కస్మా పనేతం పున వుత్తన్తి? అమోహస్స మోహపటిపక్ఖభావదీపనత్థం. తేనేతం దీపేతి ‘‘య్వాయం అమోహో, సో న కేవలం మోహతో అఞ్ఞో ధమ్మో, మోహస్స పన పటిపక్ఖో ధమ్మవిచయసఙ్ఖాతో అమోహో నామ ఇధ అధిప్పేతో’’తి. సమ్మాదిట్ఠీతి యాథావనియ్యానికకుసలదిట్ఠి. ‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖసముదయే ఞాణం, తత్థ కతమం దుక్ఖనిరోధే ఞాణం, తత్థ కతమం దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ ఞాణ’’న్తి పుచ్ఛావచనాని సఙ్ఖేపవసేన వుత్తానీతి.

సచ్చఞాణచతుక్కద్వయనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౪-౬౭. సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౦. సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణనిద్దేసే ఇమేసం ఞాణానం పభేదాభావతోయేవ హేట్ఠా వియ పభేదం అదస్సేత్వాయేవ అత్థేసు ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదాతిఆది వుత్తం. పఞ్ఞాపభేదాభావేపి అత్తనా పటివిద్ధచతుసచ్చధమ్మమత్తవసేన నానత్తసబ్భావతో అత్థనానత్తే పఞ్ఞా అత్థపటిసమ్భిదే ఞాణన్తిఆది వుత్తం. తత్థ నానత్తేతి అత్థాదీనం అనేకభావే. వవత్థానేతి అత్థాదీనం నిచ్ఛయనే. సల్లక్ఖణేతి అత్థాదీనం సమ్మాదస్సనే. ఉపలక్ఖణేతి అత్థాదీనం భుసందస్సనే. పభేదేతి అత్థాదీనం నానాభేదే. పభావనేతి అత్థాదీనం పాకటీకరణేన ఉప్పాదనే. జోతనేతి అత్థాదీనం దీపనే. విరోచనేతి అత్థాదీనం వివిధా దీపనే. పకాసనేతి అత్థాదీనం పభాసనే. ‘‘నానత్తే’’తి మూలపదం కత్వా సబ్బసాధారణవసేన వుత్తం. ‘‘వవత్థానే’’తి సోతాపన్నస్స వసేన, ‘‘సల్లక్ఖణే ఉపలక్ఖణే’’తి సకదాగామిస్స వసేన, ‘‘పభేదే పభావనే’’తి అనాగామిస్స వసేన, ‘‘జోతనే విరోచనే పకాసనే’’తి అరహతో వసేన వుత్తన్తి ఏవమ్పేత్థ యోజనా కాతబ్బాతి.

సుద్ధికపటిసమ్భిదాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

పఠమో భాగో నిట్ఠితో.