📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథా

(దుతియో భాగో)

౬౮. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౧. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణనిద్దేసే తథాగతస్సాతి వచనే ఉద్దేసే సరూపతో అవిజ్జమానేపి ‘‘ఛ ఞాణాని అసాధారణాని సావకేహీ’’తి (పటి. మ. మాతికా ౧.౭౩) వుత్తత్తా ‘‘తథాగతస్సా’’తి వుత్తమేవ హోతి. తస్మా ఉద్దేసే అత్థతో సిద్ధస్స తథాగతవచనస్స నిద్దేసే గహణం కతం. సత్తే పస్సతీతి రూపాదీసు ఛన్దరాగేన సత్తతాయ లగ్గతాయ సత్తా, తే సత్తే ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణేన చక్ఖునా పస్సతి ఓలోకేతి. అప్పరజక్ఖేతి పఞ్ఞామయే అక్ఖిమ్హి అప్పం రాగాదిరజో ఏతేసన్తి అప్పరజక్ఖా, అప్పం రాగాదిరజో ఏతేసన్తి వా అప్పరజక్ఖా. తే అప్పరజక్ఖే. మహారజక్ఖేతి పఞ్ఞామయే అక్ఖిమ్హి మహన్తం రాగాదిరజో ఏతేసన్తి మహారజక్ఖా, మహన్తం రాగాదిరజో ఏతేసన్తి వా మహారజక్ఖా. తిక్ఖిన్ద్రియే ముదిన్ద్రియేతి తిక్ఖాని సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని ఏతేసన్తి తిక్ఖిన్ద్రియా, ముదూని సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని ఏతేసన్తి ముదిన్ద్రియా. స్వాకారే ద్వాకారేతి సున్దరా సద్ధాదయో ఆకారా కోట్ఠాసా ఏతేసన్తి స్వాకారా, కుచ్ఛితా గరహితా సద్ధాదయో ఆకారా కోట్ఠాసా ఏతేసన్తి ద్వాకారా. సువిఞ్ఞాపయే దువిఞ్ఞాపయేతి యే కథితం కారణం సల్లక్ఖేన్తి సుఖేన సక్కా హోన్తి విఞ్ఞాపేతుం, తే సువిఞ్ఞాపయా, తబ్బిపరీతా దువిఞ్ఞాపయా. అప్పేకచ్చే పరలోకవజ్జభయదస్సావినోతి అపి ఏకే పరలోకఞ్చేవ రాగాదివజ్జఞ్చ భయతో పస్సన్తే, ఇమస్స పన పదస్స నిద్దేసే పరలోకస్సేవ న వుత్తత్తా ఖన్ధాదిలోకే చ రాగాదివజ్జే చ పరం బాళ్హం భయం పస్సనసీలాతి పరలోకవజ్జభయదస్సావినో. తే పరలోకవజ్జభయదస్సావినేతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. అప్పేకచ్చే న పరలోకవజ్జభయదస్సావినోతి తబ్బిపరీతే. లోకోతి చ లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన. వజ్జన్తి చ వజ్జనీయట్ఠేన. ఏత్తావతా ఉద్దేసస్స నిద్దేసో కతో హోతి.

పున నిద్దేసస్స పటినిద్దేసం కరోన్తో అప్పరజక్ఖే మహారజక్ఖేతిఆదిమాహ. తత్థ తీసు రతనేసు ఓకప్పనసఙ్ఖాతా సద్ధా అస్స అత్థీతి సద్ధో. సో సద్ధాసమ్పన్నో పుగ్గలో అస్సద్ధియరజస్స చేవ అస్సద్ధియమూలకస్స సేసాకుసలరజస్స చ అప్పకత్తా అప్పరజక్ఖో. నత్థి ఏతస్స సద్ధాతి అస్సద్ధో. సో వుత్తప్పకారస్స రజస్స మహన్తత్తా మహారజక్ఖో. ఆరద్ధం వీరియమనేనాతి ఆరద్ధవీరియో. సో కోసజ్జరజస్స చేవ కోసజ్జమూలకస్స సేసాకుసలరజస్స చ అప్పకత్తా అప్పరజక్ఖో. హీనవీరియత్తా కుచ్ఛితేన ఆకారేన సీదతీతి కుసీదో, కుసీదో ఏవ కుసీతో. సో వుత్తప్పకారస్స రజస్స మహన్తత్తా మహారజక్ఖో. ఆరమ్మణం ఉపేచ్చ ఠితా సతి అస్సాతి ఉపట్ఠితస్సతి. సో ముట్ఠస్సచ్చరజస్స చేవ ముట్ఠస్సచ్చమూలకస్స సేసాకుసలరజస్స చ అప్పకత్తా అప్పరజక్ఖో. ముట్ఠా నట్ఠా సతి అస్సాతి ముట్ఠస్సతి. సో వుత్తప్పకారస్స రజస్స మహన్తత్తా మహారజక్ఖో. అప్పనాసమాధినా ఉపచారసమాధినా వా ఆరమ్మణే సమం, సమ్మా వా ఆహితో ఠితోతి సమాహితో, సమాహితచిత్తోతి వా సమాహితో. సో ఉద్ధచ్చరజస్స చేవ ఉద్ధచ్చమూలకస్స సేసాకుసలరజస్స చ అప్పకత్తా అప్పరజక్ఖో. న సమాహితో అసమాహితో. సో వుత్తప్పకారస్స రజస్స మహన్తత్తా మహారజక్ఖో. ఉదయత్థగామినీ పఞ్ఞా అస్స అత్థీతి పఞ్ఞవా. సో మోహరజస్స చేవ మోహమూలకస్స సేసాకుసలరజస్స చ అప్పకత్తా అప్పరజక్ఖో. మోహమూళ్హత్తా దుట్ఠా పఞ్ఞా అస్సాతి దుప్పఞ్ఞో. సో వుత్తప్పకారస్స రజస్స మహన్తత్తా మహారజక్ఖో. సద్ధో పుగ్గలో తిక్ఖిన్ద్రియోతి బహులం ఉప్పజ్జమానాయ బలవతియా సద్ధాయ సద్ధో, తేనేవ సద్ధిన్ద్రియేన తిక్ఖిన్ద్రియో. అస్సద్ధో పుగ్గలో ముదిన్ద్రియోతి బహులం ఉప్పజ్జమానేన అస్సద్ధియేన అస్సద్ధో, అన్తరన్తరా ఉప్పజ్జమానేన దుబ్బలేన సద్ధిన్ద్రియేన ముదిన్ద్రియో. ఏస నయో సేసేసుపి. సద్ధో పుగ్గలో స్వాకారోతి తాయ ఏవ సద్ధాయ సోభనాకారో. అస్సద్ధో పుగ్గలో ద్వాకారోతి తేనేవ అస్సద్ధియేన విరూపాకారో. ఏస నయో సేసేసుపి. సువిఞ్ఞాపయోతి సుఖేన విఞ్ఞాపేతుం సక్కుణేయ్యో. దువిఞ్ఞాపయోతి దుక్ఖేన విఞ్ఞాపేతుం సక్కుణేయ్యో. పరలోకవజ్జభయదస్సావీతి ఏత్థ యస్మా పఞ్ఞాసమ్పన్నస్సేవ సద్ధాదీని సుపరిసుద్ధాని హోన్తి, తస్మా సుపరిసుద్ధసద్ధాదిసమ్పన్నో తంసమ్పయుత్తాయ, సుపరిసుద్ధసద్ధాదిసమ్పన్నోపి వా తప్పచ్చయాయ పఞ్ఞాయ పరలోకవజ్జభయదస్సావీ హోతి. తస్మా ఏవ హి సద్ధాదయోపి చత్తారో ‘‘పరలోకవజ్జభయదస్సావీ’’తి వుత్తా.

౧౧౨. ఇదాని ‘‘పరలోకవజ్జభయదస్సావీ’’తి ఏత్థ వుత్తం లోకఞ్చ వజ్జఞ్చ దస్సేతుం లోకోతిఆదిమాహ. ఏత్థ ఖన్ధా ఏవ లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకోతి ఖన్ధలోకో. సేసద్వయేపి ఏసేవ నయో. విపత్తిభవలోకోతి అపాయలోకో. సో హి అనిట్ఠఫలత్తా విరూపో లాభోతి విపత్తి, భవతీతి భవో, విపత్తి ఏవ భవో విపత్తిభవో, విపత్తిభవో ఏవ లోకో విపత్తిభవలోకో. విపత్తిసమ్భవలోకోతి అపాయూపగం కమ్మం. తఞ్హి సమ్భవతి ఏతస్మా ఫలన్తి సమ్భవో, విపత్తియా సమ్భవో విపత్తిసమ్భవో, విపత్తిసమ్భవో ఏవ లోకో విపత్తిసమ్భవలోకో. సమ్పత్తిభవలోకోతి సుగతిలోకో. సో హి ఇట్ఠఫలత్తా సున్దరో లాభోతి సమ్పత్తి, భవతీతి భవో, సమ్పత్తి ఏవ భవో సమ్పత్తిభవో, సమ్పత్తిభవో ఏవ లోకో సమ్పత్తిభవలోకో. సమ్పత్తిసమ్భవలోకోతి సుగతూపగం కమ్మం. తఞ్హి సమ్భవతి ఏతస్మా ఫలన్తి సమ్భవో, సమ్పత్తియా సమ్భవో సమ్పత్తిసమ్భవో, సమ్పత్తిసమ్భవో ఏవ లోకో సమ్పత్తిసమ్భవలోకో. ఏకో లోకోతిఆదీని హేట్ఠా వుత్తత్థానేవ.

వజ్జన్తి నపుంసకవచనం అసుకోతి అనిద్దిట్ఠత్తా కతం. కిలేసాతి రాగాదయో. దుచ్చరితాతి పాణాతిపాతాదయో. అభిసఙ్ఖారాతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదయో. భవగామికమ్మాతి అత్తనో విపాకదానవసేన భవం గచ్ఛన్తీతి భవగామినో, అభిసఙ్ఖారేసుపి విపాకజనకానేవ కమ్మాని వుత్తాని. ఇతీతి వుత్తప్పకారనిదస్సనం. ఇమస్మిఞ్చ లోకే ఇమస్మిఞ్చ వజ్జేతి వుత్తప్పకారే లోకే చ వజ్జే చ. తిబ్బా భయసఞ్ఞాతి బలవతీ భయసఞ్ఞా. తిబ్బాతి పరసద్దస్స అత్థో వుత్తో, భయసఞ్ఞాతి భయసద్దస్స, లోకవజ్జద్వయమ్పి హి భయవత్థుత్తా సయఞ్చ సభయత్తా భయం, భయమితి సఞ్ఞా భయసఞ్ఞా. పచ్చుపట్ఠితా హోతీతి తం తం పటిచ్చ ఉపేచ్చ ఠితా హోతి. సేయ్యథాపి ఉక్ఖిత్తాసికే వధకేతి యథా నామ పహరితుం ఉచ్చారితఖగ్గే పచ్చామిత్తే తిబ్బా భయసఞ్ఞా పచ్చుపట్ఠితా హోతి, ఏవమేవ లోకే చ వజ్జే చ తిబ్బా భయసఞ్ఞా పచ్చుపట్ఠితా హోతి. ఇమేహి పఞ్ఞాసాయ ఆకారేహీతి అప్పరజక్ఖపఞ్చకాదీసు దససు పఞ్చకేసు ఏకేకస్మిం పఞ్చన్నం పఞ్చన్నం ఆకారానం వసేన పఞ్ఞాసాయ ఆకారేహి. ఇమాని పఞ్చిన్ద్రియానీతి సద్ధిన్ద్రియాదీని పఞ్చిన్ద్రియాని. జానాతీతి తథాగతో పఞ్ఞాయ పజానాతి. పస్సతీతి దిబ్బచక్ఖునా దిట్ఠం వియ కరోతి. అఞ్ఞాతీతి సబ్బాకారమరియాదాహి జానాతి. పటివిజ్ఝతీతి ఏకదేసం అసేసేత్వా నిరవసేసదస్సనవసేన పఞ్ఞాయ పదాలేతీతి.

ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౯. ఆసయానుసయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౩. ఆసయానుసయఞాణనిద్దేసే ఇధ తథాగతోతిఆది పఞ్చధా ఠపితో నిద్దేసో. తత్థ ఆసయానుసయా వుత్తత్థా ఏవ. చరితన్తి పుబ్బే కతం కుసలాకుసలం కమ్మం. అధిముత్తిన్తి సమ్పతి కుసలే అకుసలే వా చిత్తవోసగ్గో. భబ్బాభబ్బేతి భబ్బే చ అభబ్బే చ. అరియాయ జాతియా సమ్భవన్తి జాయన్తీతి భబ్బా. వత్తమానసమీపే వత్తమానవచనం. భవిస్సన్తి జాయిస్సన్తీతి వా భబ్బా, భాజనభూతాతి అత్థో. యే అరియమగ్గపటివేధస్స అనుచ్ఛవికా ఉపనిస్సయసమ్పన్నా, తే భబ్బా. వుత్తపటిపక్ఖా అభబ్బా.

కతమో సత్తానం ఆసయోతిఆది నిద్దేసస్స పటినిద్దేసో. తత్థ సస్సతోతి నిచ్చో. లోకోతి అత్తా. ఇధ సరీరంయేవ నస్సతి, అత్తా పన ఇధ పరత్థ చ సోయేవాతి మఞ్ఞన్తి. సో హి సయంయేవ ఆలోకేతీతి కత్వా ‘‘లోకో’’తి మఞ్ఞన్తి. అసస్సతోతి అనిచ్చో. అత్తా సరీరేనేవ సహ నస్సతీతి మఞ్ఞన్తి. అన్తవాతి పరిత్తే కసిణే ఝానం ఉప్పాదేత్వా తంపరిత్తకసిణారమ్మణం చిత్తం సపరియన్తో అత్తాతి మఞ్ఞన్తి. అనన్తవాతి న అన్తవా అప్పమాణే కసిణే ఝానం ఉప్పాదేత్వా తంఅప్పమాణకసిణారమ్మణం చిత్తం అపరియన్తో అత్తాతి మఞ్ఞన్తి. తం జీవం తం సరీరన్తి జీవో చ సరీరఞ్చ తంయేవ. జీవోతి అత్తా, లిఙ్గవిపల్లాసేన నపుంసకవచనం కతం. సరీరన్తి రాసట్ఠేన ఖన్ధపఞ్చకం. అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీరన్తి అఞ్ఞో జీవో అఞ్ఞం ఖన్ధపఞ్చకం. హోతి తథాగతో పరం మరణాతి ఖన్ధా ఇధేవ వినస్సన్తి, సత్తో మరణతో పరం హోతి విజ్జతి న నస్సతి. ‘‘తథాగతో’’తి చేత్థ సత్తాధివచనన్తి వదన్తి. కేచి పన ‘‘తథాగతోతి అరహా’’తి వదన్తి. ఇమే ‘‘న హోతీ’’తి పక్ఖే దోసం దిస్వా ఏవం గణ్హన్తి. న హోతి తథాగతో పరం మరణాతి ఖన్ధాపి ఇధేవ నస్సన్తి, తథాగతో చ మరణతో పరం న హోతి ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతి. ఇమే ‘‘హోతీ’’తి పక్ఖే దోసం దిస్వా ఏవం గణ్హన్తి. హోతి చ న చ హోతీతి ఇమే ఏకేకపక్ఖపరిగ్గహే దోసం దిస్వా ఉభయపక్ఖం గణ్హన్తి. నేవ హోతి న న హోతీతి ఇమే ఉభయపక్ఖపరిగ్గహే ఉభయదోసాపత్తిం దిస్వా ‘‘హోతీతి చ న హోతి, నేవ హోతీతి చ న హోతీ’’తి అమరావిక్ఖేపపక్ఖం గణ్హన్తి.

అయం పనేత్థ అట్ఠకథానయో – ‘‘సస్సతో లోకోతి వా’’తిఆదీహి దసహాకారేహి దిట్ఠిపభేదోవ వుత్తో. తత్థ సస్సతో లోకోతి చ ఖన్ధపఞ్చకం లోకోతి గహేత్వా ‘‘అయం లోకో నిచ్చో ధువో సబ్బకాలికో’’తి గణ్హన్తస్స సస్సతన్తి గహణాకారప్పవత్తా దిట్ఠి. అసస్సతోతి తమేవ లోకం ‘‘ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతీ’’తి గణ్హన్తస్స ఉచ్ఛేదగ్గహణాకారప్పవత్తా దిట్ఠి. అన్తవాతి పరిత్తకసిణలాభినో సుప్పమత్తే వా సరావమత్తే వా కసిణే సమాపన్నస్స అన్తోసమాపత్తియం పవత్తితరూపారూపధమ్మే ‘‘లోకో’’తి చ కసిణపరిచ్ఛేదన్తేన ‘‘అన్తవా’’తి చ గణ్హన్తస్స ‘‘అన్తవా లోకో’’తి గహణాకారప్పవత్తా దిట్ఠి. సా సస్సతదిట్ఠిపి హోతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠిపి. విపులకసిణలాభినో పన తస్మిం కసిణే సమాపన్నస్స అన్తోసమాపత్తియం పవత్తితరూపారూపధమ్మే ‘‘లోకో’’తి చ కసిణపరిచ్ఛేదన్తేన ‘‘న అన్తవా’’తి చ గణ్హన్తస్స ‘‘అనన్తవా లోకో’’తి గహణాకారప్పవత్తా దిట్ఠి. సా సస్సతదిట్ఠిపి హోతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠిపి. తం జీవం తం సరీరన్తి భేదనధమ్మస్స సరీరస్సేవ ‘‘జీవ’’న్తి గహితత్తా ‘‘సరీరే ఉచ్ఛిజ్జమానే జీవమ్పి ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి ఉచ్ఛేదగ్గహణాకారప్పవత్తా దిట్ఠి. దుతియపదే సరీరతో అఞ్ఞస్స జీవస్స గహితత్తా ‘‘సరీరే ఉచ్ఛిజ్జమానేపి జీవం న ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి సస్సతగ్గహణాకారప్పవత్తా దిట్ఠి. హోతి తథాగతోతిఆదీసు ‘‘సత్తో తథాగతో నామ, సో పరం మరణా హోతీ’’తి గణ్హతో పఠమా సస్సతదిట్ఠి. ‘‘న హోతీ’’తి గణ్హతో దుతియా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. ‘‘హోతి చ న చ హోతీ’’తి గణ్హతో తతియా ఏకచ్చసస్సతదిట్ఠి. ‘‘నేవ హోతి న న హోతీ’’తి గణ్హతో చతుత్థా అమరావిక్ఖేపదిట్ఠీతి.

ఇతీతి వుత్తప్పకారదిట్ఠినిస్సయనిదస్సనం. భవదిట్ఠిసన్నిస్సితా వా సత్తా హోన్తి విభవదిట్ఠిసన్నిస్సితా వాతి భవో వుచ్చతి సస్సతో, సస్సతవసేన ఉప్పజ్జమానదిట్ఠి భవదిట్ఠి, భవోతి దిట్ఠీతి వుత్తం హోతి. విభవో వుచ్చతి ఉచ్ఛేదో, ఉచ్ఛేదవసేన ఉప్పజ్జమానదిట్ఠి విభవదిట్ఠి, విభవోతి దిట్ఠీతి వుత్తం హోతి. వుత్తప్పకారా దసవిధా దిట్ఠి భవదిట్ఠి చ విభవదిట్ఠి చాతి ద్విధావ హోతి. తాసు ద్వీసు ఏకేకం సన్నిస్సితా అపస్సితా అల్లీనా సత్తా హోన్తి.

ఏతే వా పన ఉభో అన్తే అనుపగమ్మాతి ఏత్థ ‘‘అగ్గితో వా ఉదకతో వా మిథుభేదా వా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౧౫౨) వియ వా-సద్దో సముచ్చయత్థో. ఏతే వుత్తప్పకారే సస్సతుచ్ఛేదవసేన ద్వే పక్ఖే చ న ఉపగన్త్వా అనల్లీయిత్వా పహాయాతి అత్థో. ‘‘అనులోమికా వా ఖన్తీ’’తి వికప్పత్థోవ. ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసూతి ఇమేసం జరామరణాదీనం పచ్చయా ఇదప్పచ్చయా, ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతా, ఇదప్పచ్చయానం వా సమూహో ఇదప్పచ్చయతా. లక్ఖణం పనేత్థ సద్దసత్థతో పరియేసితబ్బం. తే తే పచ్చయే పటిచ్చ సహ సమ్మా చ ఉప్పన్నా పటిచ్చసముప్పన్నా. తస్సా ఇదప్పచ్చయతాయ చ తేసు పటిచ్చసముప్పన్నేసు చ ధమ్మేసు. అనులోమికాతి లోకుత్తరధమ్మానం అనులోమతో అనులోమికా. ఖన్తీతి ఞాణం. ఞాణఞ్హి ఖమనతో ఖన్తి. పటిలద్ధా హోతీతి సత్తేహి అధిగతా హోతి. ఇదప్పచ్చయతాయ ఖన్తియా ఉచ్ఛేదత్తానుపగమో హోతి పచ్చయుప్పన్నధమ్మానం పచ్చయసామగ్గియం ఆయత్తవుత్తిత్తా పచ్చయానుపరమదస్సనేన ఫలానుపరమదస్సనతో. పటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు ఖన్తియా సస్సతత్తానుపగమో హోతి పచ్చయసామగ్గియం నవనవానం పచ్చయుప్పన్నధమ్మానం ఉప్పాదదస్సనతో. ఏవమేతే ఉభో అన్తే అనుపగమ్మ పటిచ్చసముప్పాదపటిచ్చసముప్పన్నధమ్మదస్సనేన న ఉచ్ఛేదో న సస్సతోతి పవత్తం సమ్మాదస్సనం ‘‘అనులోమికా ఖన్తీ’’తి వేదితబ్బం. ఏవఞ్హి తదుభయదిట్ఠిపటిపక్ఖభూతా సమ్మాదిట్ఠి వుత్తా హోతి. యథాభూతం వా ఞాణన్తి యథాభూతం యథాసభావం నేయ్యం. తత్థ పవత్తఞాణమ్పి విసయవోహారేన ‘‘యథాభూతఞాణ’’న్తి వుత్తం. తం పన సఙ్ఖారుపేక్ఖాపరియన్తం విపస్సనాఞాణం ఇధాధిప్పేతం. హేట్ఠా పన ‘‘యథాభూతఞాణదస్సన’’న్తి భయతూపట్ఠానఞాణం వుత్తం. యథాభూతం వా ఞాణం సత్తేహి పటిలద్ధం హోతీతి సమ్బన్ధో.

ఇదాని ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదీహి మిచ్ఛాదిట్ఠిపరిభావితం ‘‘ఏతే వా పనా’’తిఆదీహి సమ్మాదిట్ఠిపరిభావితం సత్తసన్తానం దస్సేత్వా ‘‘కామం సేవన్తఞ్ఞేవా’’తిఆదీహి సేసాకుసలేహి సేసకుసలేహి చ పరిభావితం సత్తసన్తానం దస్సేతి. తత్థ కామం సేవన్తంయేవ పుగ్గలం తథాగతో జానాతీతి యోజనా కాతబ్బా. సేవన్తన్తి చ అభిణ్హసముదాచారవసేన సేవమానం. పుబ్బే ఆసేవితవసేన కిలేసకామో గరు అస్సాతి కామగరుకో. తథేవ కామో ఆసయే సన్తానే అస్సాతి కామాసయో. సన్తానవసేనేవ కామే అధిముత్తో లగ్గోతి కామాధిముత్తో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. నేక్ఖమ్మాదీని వుత్తత్థానేవ. కామాదీహి చ తీహి సేసాకుసలా, నేక్ఖమ్మాదీహి తీహి సేసకుసలా గహితావ హోన్తీతి వేదితబ్బా. ‘‘అయం సత్తానం ఆసయో’’తి తిధా వుత్తం సన్తానమేవ దస్సేతి.

అయం పనేత్థ అట్ఠకథానయో – ‘‘ఇతి భవదిట్ఠిసన్నిస్సితా వా’’తి ఏవం సస్సతదిట్ఠిం వా సన్నిస్సితా. సస్సతదిట్ఠి హి ఏత్థ భవదిట్ఠీతి వుత్తా, ఉచ్ఛేదదిట్ఠి చ విభవదిట్ఠీతి. సబ్బదిట్ఠీనఞ్హి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠీహి సఙ్గహితత్తా సబ్బేపిమే దిట్ఠిగతికా సత్తా ఇమావ ద్వే దిట్ఠియో సన్నిస్సితా హోన్తి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘ద్వయనిస్సితో ఖ్వాయం, కచ్చాన, లోకో యేభుయ్యేన అత్థితఞ్చేవ నత్థితఞ్చా’’తి (సం. ని. ౨.౧౫). ఏత్థ హి అత్థితాతి సస్సతం. నత్థితాతి ఉచ్ఛేదో. అయం తావ వట్టనిస్సితానం పుథుజ్జనానం సత్తానం ఆసయో. ఇదాని వివట్టనిస్సితానం సుద్ధసత్తానం ఆసయం దస్సేతుం ‘‘ఏతే వా పన ఉభో అన్తే అనుపగమ్మా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘ఏతే వా పనా’’తి ఏతేయేవ. ‘‘ఉభో అన్తే’’తి సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతే ద్వే అన్తే. ‘‘అనుపగమ్మా’’తి న అల్లీయిత్వా. ‘‘ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసూ’’తి ఇదప్పచ్చయతాయ చేవ పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మేసు చ. ‘‘అనులోమికా ఖన్తీ’’తి విపస్సనాఞాణం. ‘‘యథాభూతం ఞాణ’’న్తి మగ్గఞాణం. ఇదం వుత్తం హోతి – యా పటిచ్చసముప్పాదే చేవ పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మేసు చ ఏతే ఉభో సస్సతుచ్ఛేదఅన్తే అనుపగన్త్వా విపస్సనా పటిలద్ధా, యఞ్చ తతో ఉత్తరి మగ్గఞాణం, అయం సత్తానం ఆసయో. అయం వట్టనిస్సితానఞ్చ వివట్టనిస్సితానఞ్చ సబ్బేసమ్పి సత్తానం ఆసయో ఇదం వసనట్ఠానన్తి. అయం ఆచరియానం సమానట్ఠకథా.

వితణ్డవాదీ పనాహ ‘‘మగ్గో నామ వాసం విద్ధంసేన్తో గచ్ఛతి, త్వం మగ్గో వాసోతి వదేసీ’’తి? సో వత్తబ్బో ‘‘త్వం అరియవాసభాణకో హోసి న హోసీ’’తి? సచే ‘‘న హోమీ’’తి వదతి, ‘‘త్వం అభాణకతాయ న జానాసీ’’తి వత్తబ్బో. సచే ‘‘భాణకోస్మీ’’తి వదతి, ‘‘సుత్తం ఆహరా’’తి వత్తబ్బో. సచే ఆహరతి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే ఆహరతి, సయం ఆహరితబ్బం ‘‘దసయిమే, భిక్ఖవే, అరియావాసా, యదరియా ఆవసింసు వా ఆవసన్తి వా ఆవసిస్సన్తి వా’’తి (అ. ని. ౧౦.౧౯). ఏతఞ్హి సుత్తం మగ్గస్స వాసభావం దీపేతి. తస్మా సుకథితమేవేతన్తి. ఇమం పన భగవా సత్తానం ఆసయం జానన్తో ఇమేసఞ్చ దిట్ఠిగతానం ఇమేసఞ్చ విపస్సనాఞాణమగ్గఞాణానం అప్పవత్తిక్ఖణేపి జానాతి ఏవ. తస్మాయేవ చ ‘‘కామం సేవన్తంయేవ జానాతీ’’తిఆది వుత్తన్తి.

అనుసయనిద్దేసే అనుసయాతి కేనట్ఠేన అనుసయా? అనుసయనట్ఠేన. కో ఏస అనుసయనట్ఠో నామాతి? అప్పహీనట్ఠో. ఏతే హి అప్పహీనట్ఠేన తస్స తస్స సన్తానే అనుసేన్తి నామ. తస్మా ‘‘అనుసయా’’తి వుచ్చన్తి. అనుసేన్తీతి అనురూపం కారణం లభిత్వా ఉప్పజ్జన్తీతి అత్థో. అథాపి సియా – అనుసయనట్ఠో నామ అప్పహీనాకారో, సో చ ఉప్పజ్జతీతి వత్తుం న యుజ్జతి, తస్మా న అనుసయా ఉప్పజ్జన్తీతి. తత్రిదం పటివచనం – న అప్పహీనాకారో, అనుసయోతి పన అప్పహీనట్ఠేన థామగతకిలేసో వుచ్చతి. సో చిత్తసమ్పయుత్తో సారమ్మణో సప్పచ్చయట్ఠేన సహేతుకో ఏకన్తాకుసలో అతీతోపి హోతి అనాగతోపి పచ్చుప్పన్నోపి, తస్మా ఉప్పజ్జతీతి వత్తుం యుజ్జతీతి. తత్రిదం పమాణం – ఇధేవ తావ అభిసమయకథాయ (పటి. మ. ౩.౨౧) ‘‘పచ్చుప్పన్నే కిలేసే పజహతీ’’తి పుచ్ఛం కత్వా అనుసయానం పచ్చుప్పన్నభావస్స అత్థితాయ ‘‘థామగతో అనుసయం పజహతీ’’తి వుత్తం. ధమ్మసఙ్గణియం మోహస్స పదభాజనే ‘‘అవిజ్జానుసయో అవిజ్జాపరియుట్ఠానం అవిజ్జాలఙ్గీ మోహో అకుసలమూలం, అయం తస్మిం సమయే మోహో హోతీ’’తి (ధ. స. ౩౯౦) అకుసలచిత్తేన సద్ధిం మోహస్స ఉప్పన్నభావో వుత్తో. కథావత్థుస్మిం ‘‘అనుసయా అబ్యాకతా అనుసయా అహేతుకా అనుసయా చిత్తవిప్పయుత్తా’’తి సబ్బే వాదా పటిసేధితా. అనుసయయమకే సత్తన్నం మహావారానం అఞ్ఞతరస్మిం ఉప్పజ్జనవారే ‘‘యస్స కామరాగానుసయో ఉప్పజ్జతి, తస్స పటిఘానుసయో ఉప్పజ్జతీ’’తిఆది (యమ. ౨.అనుసయయమక.౩౦౦) వుత్తం. తస్మా ‘‘అనుసేన్తీతి అనురూపం కారణం లభిత్వా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి యం వుత్తం, తం ఇమినా తన్తిప్పమాణేన యుత్తన్తి వేదితబ్బం. యమ్పి ‘‘చిత్తసమ్పయుత్తో సారమ్మణో’’తిఆది వుత్తం, తమ్పి సువుత్తమేవ. అనుసయో హి నామేస పరినిప్ఫన్నో చిత్తసమ్పయుత్తో అకుసలధమ్మోతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

కామరాగానుసయోతిఆదీసు కామరాగో చ సో అప్పహీనట్ఠేన అనుసయో చాతి కామరాగానుసయో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. కామరాగానుసయో చేత్థ లోభసహగతచిత్తేసు సహజాతవసేన ఆరమ్మణవసేన చ మనాపేసు అవసేసకామావచరధమ్మేసు ఆరమ్మణవసేనేవ ఉప్పజ్జమానో లోభో. పటిఘానుసయో చ దోమనస్ససహగతచిత్తేసు సహజాతవసేన ఆరమ్మణవసేన చ అమనాపేసు అవసేసకామావచరధమ్మేసు ఆరమ్మణవసేనేవ ఉప్పజ్జమానో దోసో. మానానుసయో దిట్ఠిగతవిప్పయుత్తలోభసహగతచిత్తేసు సహజాతవసేన ఆరమ్మణవసేన చ దుక్ఖవేదనావజ్జేసు అవసేసకామావచరధమ్మేసు రూపారూపావచరధమ్మేసు చ ఆరమ్మణవసేనేవ ఉప్పజ్జమానో మానో. దిట్ఠానుసయో చతూసు దిట్ఠిగతసమ్పయుత్తేసు. విచికిచ్ఛానుసయో విచికిచ్ఛాసహగతే. అవిజ్జానుసయో ద్వాదససు అకుసలచిత్తేసు సహజాతవసేన ఆరమ్మణవసేన చ. తయోపి అవసేసతేభూమకధమ్మేసు ఆరమ్మణవసేనేవ ఉప్పజ్జమానా దిట్ఠివిచికిచ్ఛామోహా. భవరాగానుసయో చతూసు దిట్ఠిగతవిప్పయుత్తేసు ఉప్పజ్జమానోపి సహజాతవసేన న వుత్తో, ఆరమ్మణవసేనేవ పన రూపారూపావచరధమ్మేసు ఉప్పజ్జమానో లోభో వుత్తో.

౧౧౪. ఇదాని యథావుత్తానం అనుసయానం అనుసయనట్ఠానం దస్సేన్తో యం లోకేతిఆదిమాహ. తత్థ యం లోకే పియరూపన్తి యం ఇమస్మిం లోకే పియజాతికం పియసభావం. సాతరూపన్తి సాతజాతికం అస్సాదపదట్ఠానం ఇట్ఠారమ్మణం. ఏత్థ సత్తానం కామరాగానుసయో అనుసేతీతి ఏతస్మిం ఇట్ఠారమ్మణే సత్తానం అప్పహీనట్ఠేన కామరాగానుసయో అనుసేతి. ‘‘పియరూపం సాతరూప’’న్తి చ ఇధ కామావచరధమ్మోయేవ అధిప్పేతో. యథా నామ ఉదకే నిముగ్గస్స హేట్ఠా చ ఉపరి చ సమన్తా చ ఉదకమేవ హోతి, ఏవమేవ ఇట్ఠారమ్మణే రాగుప్పత్తి నామ సత్తానం ఆచిణ్ణసమాచిణ్ణా. తథా అనిట్ఠారమ్మణే పటిఘుప్పత్తి. ఇతి ఇమేసు ద్వీసు ధమ్మేసూతి ఏవం ఇమేసు ద్వీసు ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణధమ్మేసు. అవిజ్జానుపతితాతి కామరాగపటిఘసమ్పయుత్తా హుత్వా ఆరమ్మణకరణవసేన అవిజ్జా అనుపతితా అనుగతా. విచ్ఛేదం కత్వాపి పాఠో. తదేకట్ఠోతి తాయ అవిజ్జాయ సహజేకట్ఠవసేన ఏకతో ఠితో. మానో చ దిట్ఠి చ విచికిచ్ఛా చాతి నవవిధమానో, ద్వాసట్ఠివిధా దిట్ఠి, అట్ఠవత్థుకా విచికిచ్ఛా, తదేకట్ఠో మానో చ తదేకట్ఠా దిట్ఠి చ తదేకట్ఠా విచికిచ్ఛా చాతి యోజనా. దట్ఠబ్బాతి పస్సితబ్బా అవగన్తబ్బా. తయో ఏకతో కత్వా బహువచనం కతం. భవరాగానుసయో పనేత్థ కామరాగానుసయేనేవ సఙ్గహితోతి వేదితబ్బో.

చరితనిద్దేసే తేరస చేతనా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో. ద్వాదస అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో. చతస్సో ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో. తత్థ కామావచరో పరిత్తభూమకో. ఇతరో మహాభూమకో. తీసుపి వా ఏతేసు యో కోచి అప్పవిపాకో పరిత్తభూమకో, మహావిపాకో మహాభూమకోతి వేదితబ్బో.

౧౧౫. అధిముత్తినిద్దేసే సన్తీతి సంవిజ్జన్తి. హీనాధిముత్తికాతి లామకజ్ఝాసయా. పణీతాధిముత్తికాతి కల్యాణజ్ఝాసయా. సేవన్తీతి నిస్సయన్తి అల్లీయన్తి. భజన్తీతి ఉపసఙ్కమన్తి. పయిరుపాసన్తీతి పునప్పునం ఉపసఙ్కమన్తి. సచే హి ఆచరియుపజ్ఝాయా న సీలవన్తో హోన్తి, అన్తేవాసికసద్ధివిహారికా సీలవన్తో, తే అత్తనో ఆచరియుపజ్ఝాయేపి న ఉపసఙ్కమన్తి, అత్తనో సదిసే సారుప్పే భిక్ఖూయేవ ఉపసఙ్కమన్తి. సచేపి ఆచరియుపజ్ఝాయా సారుప్పా భిక్ఖూ, ఇతరే అసారుప్పా, తేపి న ఆచరియుపజ్ఝాయే ఉపసఙ్కమన్తి, అత్తనో సదిసే హీనాధిముత్తికేయేవ ఉపసఙ్కమన్తి. ఏవం ఉపసఙ్కమనం పన న కేవలం ఏతరహియేవ, అతీతానాగతేపీతి దస్సేతుం అతీతమ్పి అద్ధానన్తిఆదిమాహ. తత్థ అతీతమ్పి అద్ధానన్తి అతీతస్మిం కాలే, అచ్చన్తసంయోగత్థే వా ఉపయోగవచనం. సేసం ఉత్తానత్థమేవ. ఇదం పన దుస్సీలానం దుస్సీలసేవనమేవ, సీలవన్తానం సీలవన్తసేవనమేవ, దుప్పఞ్ఞానం దుప్పఞ్ఞసేవనమేవ, పఞ్ఞవన్తానం పఞ్ఞవన్తసేవనమేవ కో నియమేతీతి? అజ్ఝాసయధాతు నియమేతీతి.

భబ్బాభబ్బనిద్దేసే ఛడ్డేతబ్బే పఠమం నిద్దిసిత్వా గహేతబ్బే పచ్ఛా నిద్దిసితుం ఉద్దేసస్స ఉప్పటిపాటియా పఠమం అభబ్బా నిద్దిట్ఠా. ఉద్దేసే పన ద్వన్దసమాసే అచ్చితస్స చ మన్దక్ఖరస్స చ పదస్స పుబ్బనిపాతలక్ఖణవసేన భబ్బసద్దో పుబ్బం పయుత్తో. కమ్మావరణేనాతి పఞ్చవిధేన ఆనన్తరియకమ్మేన. సమన్నాగతాతి సమఙ్గీభూతా. కిలేసావరణేనాతి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠియా. ఇమాని ద్వే సగ్గమగ్గానం ఆవరణతో ఆవరణాని. భిక్ఖునీదూసకాదీని కమ్మానిపి కమ్మావరణేనేవ సఙ్గహితాని. విపాకావరణేనాతి అహేతుకపటిసన్ధియా. యస్మా పన దుహేతుకానమ్పి అరియమగ్గపటివేధో నత్థి, తస్మా దుహేతుకా పటిసన్ధిపి విపాకావరణమేవాతి వేదితబ్బా, అస్సద్ధాతి బుద్ధాదీసు సద్ధారహితా. అచ్ఛన్దికాతి కత్తుకమ్యతాకుసలచ్ఛన్దరహితా. ఉత్తరకురుకా మనుస్సా అచ్ఛన్దికట్ఠానం పవిట్ఠా. దుప్పఞ్ఞాతి భవఙ్గపఞ్ఞాయ పరిహీనా. భవఙ్గపఞ్ఞాయ పన పరిపుణ్ణాయపి యస్స భవఙ్గం లోకుత్తరస్స పాదకం న హోతి, సోపి దుప్పఞ్ఞోయేవ నామ. అభబ్బా నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తన్తి కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తనియామసఙ్ఖాతం అరియమగ్గం ఓక్కమితుం అభబ్బా. అరియమగ్గో హి సమ్మా సభావోతి సమ్మత్తం, సోయేవ అనన్తరఫలదానే, సయమేవ వా అచలభావతో నియామో, తం ఓక్కమితుం పవిసితుం అభబ్బా. న కమ్మావరణేనాతిఆదీని వుత్తవిపరియాయేనేవ వేదితబ్బానీతి.

ఆసయానుసయఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౦. యమకపాటిహీరఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౬. యమకపాటిహీరఞాణనిద్దేసే అసాధారణం సావకేహీతి సేసాసాధారణఞాణనిద్దేసే అఞ్ఞవచనేహి ఓకాసాభావతో న వుత్తం, ఇధ పన అఞ్ఞవచనాభావతో వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉపరిమకాయతోతి నాభియా ఉద్ధం సరీరతో. అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతీతి తేజోకసిణారమ్మణం పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ‘‘ఉపరిమకాయతో అగ్గిజాలా వుట్ఠాతూ’’తి ఆవజ్జిత్వా పరికమ్మం కత్వా అనన్తరం అభిఞ్ఞాఞాణేన ‘‘ఉపరిమకాయతో అగ్గిజాలా వుట్ఠాతూ’’తి అధిట్ఠితే సహ అధిట్ఠానా ఉపరిమకాయతో అగ్గిజాలా వుట్ఠాతి. సా హి ఇధ రాసట్ఠేన ఖన్ధోతి వుత్తా. హేట్ఠిమకాయతోతి నాభితో హేట్ఠా సరీరతో. ఉదకధారా పవత్తతీతి ఆపోకసిణారమ్మణం పాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ‘‘హేట్ఠిమకాయతో ఉదకధారా వుట్ఠాతూ’’తి ఆవజ్జిత్వా పరికమ్మం కత్వా అనన్తరం అభిఞ్ఞాఞాణేన ‘‘హేట్ఠిమకాయతో ఉదకధారా వుట్ఠాతూ’’తి అధిట్ఠితే సహ అధిట్ఠానా హేట్ఠిమకాయతో ఉదకధారా వుట్ఠాతి. ఉభయత్థాపి అబ్బోచ్ఛేదవసేన పవత్తతీతి వుత్తం. అధిట్ఠానస్స ఆవజ్జనస్స చ అన్తరే ద్వే భవఙ్గచిత్తాని వత్తన్తి. తస్మాయేవ యుగలా హుత్వా అగ్గిక్ఖన్ధఉదకధారా పవత్తన్తి, అన్తరం న పఞ్ఞాయతి. అఞ్ఞేసం పన భవఙ్గపరిచ్ఛేదో నత్థి. పురత్థిమకాయతోతి అభిముఖపస్సతో. పచ్ఛిమకాయతోతి పిట్ఠిపస్సతో. దక్ఖిణఅక్ఖితో వామఅక్ఖితోతిఆది సమాసపాఠోయేవ, న అఞ్ఞో. దక్ఖిణనాసికాసోతతో వామనాసికాసోతతోతి పాఠో సున్దరో. రస్సం కత్వాపి పఠన్తి. అంసకూటతోతి ఏత్థ అబ్భుగ్గతట్ఠేన కూటో వియాతి కూటో, అంసోయేవ కూటో అంసకూటో. అఙ్గులఙ్గులేహీతి అఙ్గులీహి అఙ్గులీహి. అఙ్గులన్తరికాహీతి అఙ్గులీనం అన్తరికాహి. ఏకేకలోమతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఏకేకలోమతో ఉదకధారా పవత్తతీతి ఉభయత్థాపి ఆమేడితవచనేన సబ్బలోమానం పరియాదిన్నత్తా ఏకేకలోమతోవ అగ్గిక్ఖన్ధఉదకధారా యుగలా యుగలా హుత్వా పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. లోమకూపతో లోమకూపతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, లోమకూపతో లోమకూపతో ఉదకధారా పవత్తతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘ఏకేకలోమతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి. లోమకూపతో లోమకూపతో ఉదకధారా పవత్తతి, లోమకూపతో లోమకూపతో అగ్గిక్ఖన్ధో పవత్తతి, ఏకేకలోమతో ఉదకధారా పవత్తతీ’’తి లిఖితం. తమ్పి యుజ్జతియేవ. పాటిహీరస్స అతిసుఖుమత్తదీపనతో పన పురిమపాఠోయేవ సున్దరతరో.

ఇదాని ఛన్నం వణ్ణానన్తి కో సమ్బన్ధో? హేట్ఠా ‘‘ఉపరిమకాయతో’’తిఆదీహి అనేకేహి సరీరావయవా వుత్తా. తేన సరీరావయవసమ్బన్ధో పవత్తతీతి వచనసమ్బన్ధేన చ యమకపాటిహీరాధికారేన చ ఛన్నం వణ్ణానం సరీరావయవభూతానం రస్మియో యమకా హుత్వా పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. సామివచనసమ్బన్ధేన చ అవస్సం ‘‘రస్మియో’’తి పాఠసేసో ఇచ్ఛితబ్బోయేవ. నీలానన్తి ఉమాపుప్ఫవణ్ణానం. పీతకానన్తి కణికారపుప్ఫవణ్ణానం. లోహితకానన్తి ఇన్దగోపకవణ్ణానం. ఓదాతానన్తి ఓసధితారకవణ్ణానం. మఞ్జిట్ఠానన్తి మన్దరత్తవణ్ణానం. పభస్సరానన్తి పభాసనపకతికానం పభస్సరవణ్ణానం. పభస్సరవణ్ణే విసుం అవిజ్జమానేపి వుత్తేసు పఞ్చసు వణ్ణేసు యే యే పభా సముజ్జలా, తే తే పభస్సరా. తథా హి తథాగతస్స యమకపాటిహీరం కరోన్తస్స యమకపాటిహీరఞాణబలేనేవ కేసమస్సూనఞ్చేవ అక్ఖీనఞ్చ నీలట్ఠానేహి నీలరస్మియో నిక్ఖమన్తి, యాసం వసేన గగనతలం అఞ్జనచుణ్ణసమోకిణ్ణం వియ ఉమాపుప్ఫనీలుప్పలదలసఞ్ఛన్నం వియ వీతిపతన్తమణితాలవణ్టం వియ పసారితమేచకపటం వియ చ హోతి. ఛవితో చేవ అక్ఖీనఞ్చ పీతకట్ఠానేహి పీతరస్మియో నిక్ఖమన్తి, యాసం వసేన దిసాభాగా సువణ్ణరసనిసిఞ్చమానా వియ సువణ్ణపటపసారితా వియ కుఙ్కుమచుణ్ణకణికారపుప్ఫసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచన్తి. మంసలోహితేహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ రత్తట్ఠానేహి లోహితరస్మియో నిక్ఖమన్తి, యాసం వసేన దిసాభాగా చినపిట్ఠచుణ్ణరఞ్జితా వియ సుపక్కలాఖారసనిసిఞ్చమానా వియ రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తా వియ జయసుమనపాలిభద్దకబన్ధుజీవకకుసుమసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచన్తి. అట్ఠీహి చేవ దన్తేహి చ అక్ఖీనఞ్చ సేతట్ఠానేహి ఓదాతరస్మియో నిక్ఖమన్తి, యాసం వసేన దిసాభాగా రజతకుటేహి ఆసిఞ్చమానఖీరధారాసమ్పరికిణ్ణా వియ పసారితరజతపట్టవితానా వియ వీతిపతన్తరజతతాలవణ్టా వియ కున్దకుముదసిన్దువారసుమనమల్లికాదికుసుమసఞ్ఛన్నా వియ చ విరోచన్తి. హత్థతలపాదతలాదీహి మన్దరత్తట్ఠానేహి మఞ్జిట్ఠరస్మియో నిక్ఖమన్తి, యాసం వసేన దిసాభాగా పవాళజాలపరిక్ఖిత్తా వియ రత్తకురవకకుసుమసమోకిణ్ణా వియ చ విరోచన్తి. ఉణ్ణానఖాదీహి పభస్సరట్ఠానేహి పభస్సరరస్మియో నిక్ఖమన్తి, యాసం వసేన దిసాభాగా ఓసధితారకపుఞ్జపుణ్ణా వియ విజ్జుపటలాదిపరిపుణ్ణా వియ చ విరోచన్తి.

భగవా చఙ్కమతీతిఆది ‘‘భగవతో చ నిమ్మితానఞ్చ నానాఇరియాపథకరణం యమకపాటిహీరేనేవ హోతీ’’తి దస్సనత్థం వుత్తం. తేసఞ్హి నిమ్మితానం ఇరియాపథా యుగలావ హుత్వా వత్తన్తి. యది నిమ్మితా బహుకా హోన్తి, ‘‘నిమ్మితో’’తిఆది కస్మా ఏకవచనం కతన్తి చే? నిమ్మితేసుపి ఏకేకస్స నానాఇరియాపథభావదస్సనత్థం. బహువచనేన హి వుత్తే సబ్బేపి నిమ్మితా సకిం ఏకేకఇరియాపథికా వియ హోన్తి. ఏకవచనేన పన వుత్తే నిమ్మితేసు ఏకేకో నానాఇరియాపథికోతి ఞాయతి. తస్మా ఏకవచననిద్దేసో కతో. చూళపన్థకత్థేరోపి తావ నానాఇరియాపథికభిక్ఖూనం సహస్సం మాపేసి, కిం పన భగవా యమకపాటిహీరే బహూ నిమ్మితే న కరిస్సతి. చూళపన్థకత్థేరం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞేసం సావకానం ఏకావజ్జనేన నానాఇరియపథికానం నానారూపానఞ్చ నిమ్మానం న ఇజ్ఝతి. అనియమేత్వా హి నిమ్మితా ఇద్ధిమతా సదిసావ హోన్తి. ఠాననిసజ్జాదీసు వా భాసితతుణ్హీభావాదీసు వా యం యం ఇద్ధిమా కరోతి, తం తదేవ కరోన్తి, విసదిసకరణం నానాకిరియాకరణఞ్చ ‘‘ఏత్తకా ఈదిసా హోన్తు, ఏత్తకా ఇమం నామ కరోన్తూ’’తి విసుం విసుం ఆవజ్జిత్వా అధిట్ఠానేన ఇజ్ఝతి. తథాగతస్స పన ఏకావజ్జనాధిట్ఠానేనేవ నానప్పకారనిమ్మానం ఇజ్ఝతి. ఏవమేవ అగ్గిక్ఖన్ధఉదకధారానిమ్మానే చ నానావణ్ణనిమ్మానే చ వేదితబ్బం. తత్థ భగవా చఙ్కమతీతి ఆకాసే వా పథవియం వా చఙ్కమతి. నిమ్మితోతి ఇద్ధియా మాపితబుద్ధరూపం. తిట్ఠతి వాతిఆదీనిపి ఆకాసే వా పథవియం వా. కప్పేతీతి కరోతి. భగవా తిట్ఠతీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయోతి.

యమకపాటిహీరఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౧. మహాకరుణాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౭. మహాకరుణాఞాణనిద్దేసే బహుకేహి ఆకారేహీతి ఇదాని వుచ్చమానేహి ఏకూననవుతియా పకారేహి. పస్సన్తానన్తి ఞాణచక్ఖునా చ బుద్ధచక్ఖునా చ ఓలోకేన్తానం. ఓక్కమతీతి ఓతరతి పవిసతి. ఆదిత్తోతి దుక్ఖలక్ఖణవసేన పీళాయోగతో సన్తాపనట్ఠేన ఆదీపితో. ‘‘యదనిచ్చం, తం దుక్ఖ’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౫) వుత్తత్తా సబ్బసఙ్ఖతస్స చేవ దుక్ఖలక్ఖణవసేన పీళితత్తా దుక్ఖస్స చ కరుణాయ మూలభూతత్తా పఠమం దుక్ఖలక్ఖణవసేన ‘‘ఆదిత్తో’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. రాగాదీహి ఆదిత్తతం పన ఉపరి వక్ఖతి. అథ వా ఆదిత్తోతి రాగాదీహియేవ ఆదిత్తో. ఉపరి పన ‘‘తస్స నత్థఞ్ఞో కోచి నిబ్బాపేతా’’తి అత్థాపేక్ఖనవసేన పున వుత్తన్తి వేదితబ్బం. లోకసన్నివాసోతి పఞ్చక్ఖన్ధా లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకో, తణ్హాదిట్ఠివసేన సన్నివసన్తి ఏత్థ సత్తాతి సన్నివాసో, లోకోవ సన్నివాసో లోకసన్నివాసో. దుక్ఖితం ఖన్ధసన్తానం ఉపాదాయ సత్తవోహారసబ్భావతో లోకసన్నివాసయోగతో సత్తసమూహోపి లోకసన్నివాసో. సోపి చ సహఖన్ధకోయేవ. ఉయ్యుత్తోతి అనేకేసు కిచ్చేసు నిచ్చబ్యాపారతాయ కతయోగో కతఉస్సాహో, సతతకిచ్చేసు సఉస్సుక్కోతి అత్థో. ఘట్టనయుత్తోతి వా ఉయ్యుత్తో. పయాతోతి పబ్బతేయ్యా నదీ వియ అనవట్ఠితగమనేన మరణాయ యాతుం ఆరద్ధో. కుమ్మగ్గప్పటిపన్నోతి కుచ్ఛితం మిచ్ఛామగ్గం పటిపన్నో. ఉపరి పన ‘‘విపథపక్ఖన్దో’’తి నానాపదేహి విసేసేత్వా వుత్తం.

ఉపనీయతీతి జరావసేన మరణాయ ఉపనీయతి హరీయతి. జరా హి ‘‘ఆయునో సంహానీ’’తి (సం. ని. ౨.౨) వుత్తా. అద్ధువోతి న థిరో, సదా తథేవ న హోతి. యస్మా అద్ధువో, తస్మా ఉపనీయతీతి పురిమస్స కారణవచనమేతం. ఏతేన సకారణం జరాదుక్ఖం వుత్తం. తం జరాదుక్ఖం దిస్వా జరాపారిజుఞ్ఞరహితాపి విఞ్ఞూ పబ్బజన్తి. అతాణోతి తాయితుం రక్ఖితుం సమత్థేన రహితో, అనారక్ఖోతి వుత్తం హోతి. అనభిస్సరోతి అభిసరిత్వా అభిగన్త్వా బ్యాహరణేన అస్సాసేతుం సమత్థేన రహితో, అసహాయోతి వా అత్థో. యస్మా అనభిస్సరో, తస్మా అతాణోతి పురిమస్స కారణవచనమేతం. ఏతేన సకారణం పియవిప్పయోగదుక్ఖం వుత్తం. తం పియవిప్పయోగదుక్ఖం దిస్వా ఞాతిపారిజుఞ్ఞరహితాపి విఞ్ఞూ పబ్బజన్తి. అస్సకోతి సకభణ్డరహితో. సబ్బం పహాయ గమనీయన్తి సకభణ్డన్తి సల్లక్ఖితం సబ్బం పహాయ లోకేన గన్తబ్బం. యస్మా సబ్బం పహాయ గమనీయం, తస్మా అస్సకోతి పురిమస్స కారణవచనమేతం. ఏతేన సకారణం మరణదుక్ఖం వుత్తం. తం దిస్వా భోగపారిజుఞ్ఞరహితాపి విఞ్ఞూ పబ్బజన్తి. అఞ్ఞత్థ ‘‘కమ్మస్సకా మాణవసత్తా’’తి (మ. ని. ౩.౨౮౯) వుత్తం, ఇధ చ రట్ఠపాలసుత్తే చ ‘‘అస్సకో లోకో’’తి (మ. ని. ౨.౩౦౫) వుత్తం, తం కథం యుజ్జతీతి చే? పహాయ గమనీయం సన్ధాయ ‘‘అస్సకో’’తి వుత్తం, కమ్మం పన న పహాయ గమనీయం. తస్మా ‘‘కమ్మస్సకా’’తి వుత్తం. రట్ఠపాలసుత్తేయేవ చ ఏవమేతం వుత్తం ‘‘త్వం పన యథాకమ్మం గమిస్ససీ’’తి (మ. ని. ౨.౩౦౬). ఊనోతి పారిపూరిరహితో. అతిత్తోతి భియ్యో భియ్యో పత్థనాయపి న సుహితో. ఇదం ఊనభావస్స కారణవచనం. తణ్హాదాసోతి తణ్హాయ వసే వత్తనతో తణ్హాయ దాసభూతో. ఇదం అతిత్తభావస్స కారణవచనం. ఏతేన ఇచ్ఛారోగాపదేసేన సకారణం బ్యాధిదుక్ఖం వుత్తం. తం బ్యాధిదుక్ఖం దిస్వా బ్యాధిపారిజుఞ్ఞరహితాపి విఞ్ఞూ పబ్బజన్తి. అతాయనోతి పుత్తాదీహిపి తాయనస్స అభావతో అతాయనో అనారక్ఖో, అలబ్భనేయ్యఖేమో వా. అలేణోతి అల్లీయితుం నిస్సితుం అనరహో అల్లీనానమ్పి చ లేణకిచ్చాకారకో. అసరణోతి నిస్సితానం న భయసారకో న భయవినాసకో. అసరణీభూతోతి పురే ఉప్పత్తియా అత్తనో అభావేనేవ అసరణో, ఉప్పత్తిసమకాలమేవ అసరణీభూతోతి అత్థో.

ఉద్ధతోతి సబ్బాకుసలేసు ఉద్ధచ్చస్స ఉప్పజ్జనతో సత్తసన్తానే చ అకుసలుప్పత్తిబాహుల్లతో అకుసలసమఙ్గీలోకో తేన ఉద్ధచ్చేన ఉద్ధతో. అవూపసన్తోతి అవూపసమనలక్ఖణస్స ఉద్ధచ్చస్సేవ యోగేన అవూపసన్తో భన్తమిగపటిభాగో. ‘‘ఉపనీయతి లోకో’’తిఆదీసు చతూసు చ ‘‘ఉద్ధతో లోకో’’తి చ పఞ్చసు ఠానేసు లోకోతి ఆగతం, సేసేసు లోకసన్నివాసోతి. ఉభయథాపి లోకోయేవ. ససల్లోతి పీళాజనకతాయ అన్తోతుదనతాయ దున్నీహరణీయతాయ చ సల్లాతి సఙ్ఖం గతేహి రాగాదీహి సల్లేహి సహవత్తనకో. విద్ధోతి మిగాదయో కదాచి పరేహి విద్ధా హోన్తి, అయం పన లోకో నిచ్చం అత్తనావ విద్ధో. పుథుసల్లేహీతి ‘‘సత్త సల్లాని – రాగసల్లం, దోససల్లం, మోహసల్లం, మానసల్లం, దిట్ఠిసల్లం, కిలేససల్లం, దుచ్చరితసల్ల’’న్తి (మహాని. ౧౭౪) వుత్తేహి సత్తహి సల్లేహి. తస్సాతి తస్స లోకసన్నివాసస్స. సల్లానం ఉద్ధతాతి తేసం సల్లానం సత్తసన్తానతో ఉద్ధరితా పుగ్గలో. అఞ్ఞత్ర మయాతి మం ఠపేత్వా. యేపి భగవతో సావకా సల్లాని ఉద్ధరన్తి, తేసం భగవతో వచనేనేవ ఉద్ధరణతో భగవావ ఉద్ధరతి నామ. అవిజ్జన్ధకారావరణోతి అవిజ్జా ఏవ సభావదస్సనచ్ఛాదనేన అన్ధం వియ కరోతీతి అవిజ్జన్ధకారో, సోవ సభావావగమననివారణేన ఆవరణం ఏతస్సాతి అవిజ్జన్ధకారావరణో. కిలేసపఞ్జరపక్ఖిత్తోతి కిలేసా ఏవ కుసలగమనసన్నిరుజ్ఝనట్ఠేన పఞ్జరోతి కిలేసపఞ్జరో, అవిజ్జాపభవే కిలేసపఞ్జరే పక్ఖిత్తో పాతితో. ఆలోకం దస్సేతాతి పఞ్ఞాలోకం దస్సనసీలో, పఞ్ఞాలోకస్స దస్సేతాతి వా అత్థో. అవిజ్జాగతోతి అవిజ్జం గతో పవిట్ఠో. న కేవలం అవిజ్జాయ ఆవరణమత్తమేవ, అథ ఖో గహనగతో వియ అవిజ్జాకోసస్స అన్తో పవిట్ఠోతి పురిమతో విసేసో. అణ్డభూతోతిఆదయో చ విసేసాయేవ. అణ్డభూతోతి అణ్డే భూతో నిబ్బత్తో. యథా హి అణ్డే నిబ్బత్తా ఏకచ్చే సత్తా ‘‘అణ్డభూతా’’తి వుచ్చన్తి, ఏవమయం లోకో అవిజ్జణ్డకోసే నిబ్బత్తత్తా ‘‘అణ్డభూతో’’తి వుచ్చతి. పరియోనద్ధోతి తేన అవిజ్జణ్డకోసేన సమన్తతో ఓనద్ధో బద్ధో వేఠితో.

తన్తాకులకజాతోతి తన్తం వియ ఆకులభూతో. యథా నామ దున్నిక్ఖిత్తం మూసికచ్ఛిన్నం పేసకారానం తన్తం తహిం తహిం ఆకులం హోతి, ఇదం అగ్గం ఇదం మూలన్తి అగ్గేన వా అగ్గం, మూలేన వా మూలం సమానేతుం దుక్కరం హోతి, ఏవమేవ సత్తా పచ్చయాకారే ఖలితా ఆకులా బ్యాకులా హోన్తి, న సక్కోన్తి పచ్చయాకారం ఉజుం కాతుం. తత్థ తన్తం పచ్చత్తపురిసకారే ఠత్వా సక్కాపి భవేయ్య ఉజుం కాతుం, ఠపేత్వా పన ద్వే బోధిసత్తే అఞ్ఞో సత్తో అత్తనో ధమ్మతాయ పచ్చయాకారం ఉజుం కాతుం సమత్థో నామ నత్థి. యథా పన ఆకులం తన్తం కఞ్జికం దత్వా కోచ్ఛేన పహటం తత్థ తత్థ కులకజాతం హోతి గణ్ఠిబద్ధం, ఏవమయం లోకో పచ్చయేసు పక్ఖలిత్వా పచ్చయే ఉజుం కాతుం అసక్కోన్తో ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతవసేన కులకజాతో హోతి గణ్ఠిబద్ధో. యే హి కేచి దిట్ఠియో నిస్సితా, సబ్బే తే పచ్చయం ఉజుం కాతుం న సక్కోన్తియేవ. కులాగణ్ఠికజాతోతి కులాగణ్ఠికం వియ భూతో. కులాగణ్ఠికం వుచ్చతి పేసకారకఞ్జికసుత్తం. ‘‘కులా నామ సకుణికా, తస్సా కులావకో’’తిపి ఏకే. యథా తదుభయమ్పి ఆకులం అగ్గేన వా అగ్గం, మూలేన వా మూలం సమానేతుం దుక్కరన్తి పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. ముఞ్జపబ్బజభూతోతి ముఞ్జతిణం వియ పబ్బజతిణం వియ చ భూతో ముఞ్జతిణపబ్బజతిణసదిసో జాతో. యథా తాని తిణాని కోట్టేత్వా కోట్టేత్వా కతరజ్జు జిణ్ణకాలే కత్థచి పతితం గహేత్వా తేసం తిణానం ‘‘ఇదం అగ్గం ఇదం మూల’’న్తి అగ్గేన వా అగ్గం, మూలేన వా మూలం సమానేతుం దుక్కరం, తమ్పి పచ్చత్తపురిసకారే ఠత్వా సక్కా భవేయ్య ఉజుం కాతుం, ఠపేత్వా పన ద్వే బోధిసత్తే అఞ్ఞో సత్తో అత్తనో ధమ్మతాయ పచ్చయాకారం ఉజుం కాతుం సమత్థో నామ నత్థి. ఏవమయం లోకో పచ్చయాకారం ఉజుం కాతుం అసక్కోన్తో ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతవసేన గణ్ఠిజాతో హుత్వా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం సంసారం నాతివత్తతి.

తత్థ అపాయోతి నిరయో తిరచ్ఛానయోని పేత్తివిసయో అసురకాయో. సబ్బేపి హి తే వడ్ఢిసఙ్ఖాతస్స ఆయస్స అభావతో ‘‘అపాయో’’తి వుచ్చన్తి. తథా దుక్ఖస్స గతిభావతో దుగ్గతి. సుఖసముస్సయతో వినిపతితత్తా వినిపాతో. ఇతరో పన –

‘‘ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;

అబ్బోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, సంసారోతి పవుచ్చతి’’.

తం సబ్బమ్పి నాతివత్తతి నాతిక్కమతి. అథ ఖో చుతితో పటిసన్ధిం, పటిసన్ధితో చుతిన్తి ఏవం పునప్పునం చుతిపటిసన్ధియో గణ్హమానో తీసు భవేసు చతూసు యోనీసు పఞ్చసు గతీసు సత్తసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు నవసు సత్తావాసేసు మహాసముద్దే వాతుక్ఖిత్తనావా వియ యన్తగోణో వియ చ పరిబ్భమతియేవ. అవిజ్జావిసదోససల్లిత్తోతి అవిజ్జాయేవ అకుసలుప్పాదనేన కుసలజీవితనాసనతో విసన్తి అవిజ్జావిసం, తదేవ సన్తానదూసనతో అవిజ్జావిసదోసో, తేన అనుసయపరియుట్ఠానదుచ్చరితభూతేన భుసం లిత్తో మక్ఖితోతి అవిజ్జావిసదోససల్లిత్తో. కిలేసకలలీభూతోతి అవిజ్జాదిమూలకా కిలేసా ఏవ ఓసీదనట్ఠేన కలలం కద్దమోతి కిలేసకలలం, తదస్స అత్థీతి కిలేసకలలీ, ఏవంభూతో. రాగదోసమోహజటాజటితోతి లోభపటిఘావిజ్జాసఙ్ఖాతా రాగదోసమోహా ఏవ రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు హేట్ఠుపరియవసేన పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో సంసిబ్బనట్ఠేన వేళుగుమ్బాదీనం సాఖాజాలసఙ్ఖాతా జటా వియాతి జటా, తాయ రాగదోసమోహజటాయ జటితో. యథా నామ వేళుజటాదీహి వేళుఆదయో, ఏవం తాయ జటాయ అయం లోకో జటితో వినద్ధో సంసిబ్బితోతి అత్థో. జటం విజటేతాతి ఇమం ఏవం తేధాతుకం లోకం జటేత్వా ఠితం జటం విజటేతా సంఛిన్దితా సమ్పదాలయితా.

తణ్హాసఙ్ఘాటపటిముక్కోతి తణ్హా ఏవ అబ్బోచ్ఛిన్నం పవత్తితో సఙ్ఘటితట్ఠేన సఙ్ఘాటోతి తణ్హాసఙ్ఘాటో, తస్మిం తణ్హాసఙ్ఘాటే పటిముక్కో అనుపవిట్ఠో అన్తోగతోతి తణ్హాసఙ్ఘాటపటిముక్కో. తణ్హాజాలేన ఓత్థటోతి తణ్హా ఏవ పుబ్బే వుత్తనయేన సంసిబ్బనట్ఠేన జాలన్తి తణ్హాజాలం, తేన తణ్హాజాలేన ఓత్థటో సమన్తతో ఛాదితో పలివేఠితో. తణ్హాసోతేన వుయ్హతీతి తణ్హా ఏవ సంసారే ఆకడ్ఢనట్ఠేన సోతోతి తణ్హాసోతో, తేన తణ్హాసోతేన వుయ్హతి ఆకడ్ఢీయతి. తణ్హాసఞ్ఞోజనేన సఞ్ఞుత్తోతి తణ్హా ఏవ లోకం వట్టస్మిం సంయోజనతో బన్ధనతో సంయోజనన్తి తణ్హాసంయోజనం, తేన తణ్హాసంయోజనేన సఞ్ఞుత్తో బద్ధో. తణ్హానుసయేన అనుసటోతి తణ్హా ఏవ అనుసయనట్ఠేన అనుసయోతి తణ్హానుసయో, తేన తణ్హానుసయేన అనుసటో అనుగతో థామగతో. తణ్హాసన్తాపేన సన్తప్పతీతి తణ్హా ఏవ పవత్తికాలే ఫలకాలే చ లోకం సన్తాపేతీతి సన్తాపో, తేన తణ్హాసన్తాపేన సన్తప్పతి సన్తాపీయతి. తణ్హాపరిళాహేన పరిడయ్హతీతి తణ్హా ఏవ బలవభూతా పవత్తికాలే ఫలకాలే చ సమన్తతో దహనట్ఠేన మహాపరిళాహోతి తణ్హాపరిళాహో, తేన తణ్హాపరిళాహేన పరిడయ్హతి సమన్తతో డహీయతి. దిట్ఠిసఙ్ఘాటాదయో ఇమినావ నయేన యోజేతబ్బా.

అనుగతోతి అనుపవిట్ఠో. అనుసటోతి అనుధావితో. అభిభూతోతి పీళితో. అబ్భాహతోతి అభిఆహతో అభిముఖం భుసం పహతో. దుక్ఖే పతిట్ఠితోతి దుక్ఖే ఖన్ధపఞ్చకే సుఖవిపల్లాసేన పతిట్ఠితో అభినివిట్ఠో.

తణ్హాయ ఉడ్డితోతి తణ్హాయ ఉల్లఙ్ఘితో. చక్ఖు హి తణ్హారజ్జునా ఆవునిత్వా రూపనాగదన్తే ఉడ్డితం, సోతాదీని తణ్హారజ్జునా ఆవునిత్వా సద్దాదినాగదన్తేసు ఉడ్డితాని. తంసమఙ్గీలోకోపి ఉడ్డితోయేవ నామ. జరాపాకారపరిక్ఖిత్తోతి అనతిక్కమనీయట్ఠేన పాకారభూతాయ జరాయ పరివారితో. మచ్చుపాసేన పరిక్ఖిత్తోతి దుమ్మోచనీయట్ఠేన పాసభూతేన మరణేన బద్ధో. మహాబన్ధనబద్ధోతి దళ్హత్తా దుచ్ఛేదత్తా చ మహన్తేహి బన్ధనేహి బద్ధో. రాగబన్ధనేనాతి రాగో ఏవ బన్ధతి సంసారతో చలితుం న దేతీతి రాగబన్ధనం. తేన రాగబన్ధనేన. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. కిలేసబన్ధనేనాతి వుత్తావసేసేన కిలేసబన్ధనేన. దుచ్చరితబన్ధనేనాతి తివిధేన. సుచరితం పన బన్ధనమోక్ఖస్స హేతుభూతం బన్ధనమోక్ఖభూతఞ్చ అత్థి. తస్మా తం న గహేతబ్బం.

బన్ధనం మోచేతాతి తస్స బన్ధనం మోచేతా. బన్ధనా మోచేతాతిపి పాఠో, బన్ధనతో తం మోచేతాతి అత్థో. మహాసమ్బాధప్పటిపన్నోతి కుసలసఞ్చారపీళనేన మహాసమ్బాధసఙ్ఖాతం రాగదోసమోహమానదిట్ఠికిలేసదుచ్చరితగహనం పటిపన్నో. ఓకాసం దస్సేతాతి లోకియలోకుత్తరసమాధిపఞ్ఞాఓకాసం దస్సేతా. మహాపలిబోధేన పలిబుద్ధోతి మహానివారణేన నివుతో. మహాలేపేన వా లిత్తో. పలిబోధోతి చ రాగాదిసత్తవిధో ఏవ. ‘‘తణ్హాదిట్ఠిపలిబోధో’’తి ఏకే. పలిబోధం ఛేతాతి తం పలిబోధం ఛిన్దితా. మహాపపాతేతి పఞ్చగతిపపాతే, జాతిజరామరణపపాతే వా. తం సబ్బమ్పి దురుత్తరణట్ఠేన పపాతో. పపాతా ఉద్ధతాతి తమ్హా పపాతతో ఉద్ధరితా. మహాకన్తారప్పటిపన్నోతి జాతిజరాబ్యాధిమరణసోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసకన్తారం పటిపన్నో. సబ్బమ్పి తం దురతిక్కమనట్ఠేన కన్తారో, తం కన్తారం తారేతా. కన్తారా తారేతాతి వా పాఠో. మహాసంసారప్పటిపన్నోతి అబ్బోచ్ఛిన్నం ఖన్ధసన్తానం పటిపన్నో. సంసారా మోచేతాతి సంసారతో మోచేతా. సంసారం మోచేతాతి వా పాఠో. మహావిదుగ్గేతి సంసారవిదుగ్గే. సంసారోయేవ హి దుగ్గమనట్ఠేన విదుగ్గో. సమ్పరివత్తతీతి భుసం నివత్తిత్వా చరతి. మహాపలిపేతి మహన్తే కామకద్దమే. కామో హి ఓసీదనట్ఠేన పలిపో. పలిపన్నోతి లగ్గో. మహాపలిపపలిపన్నోతిపి పాఠో.

అబ్భాహతోతి సబ్బోపద్దవేహి అబ్భాహతో. రాగగ్గినాతి రాగాదయోయేవ అనుదహనట్ఠేన అగ్గి, తేన రాగగ్గినా. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఉన్నీతకోతి ఉగ్గహేత్వా నీతో, జాతియా ఉగ్గహేత్వా జరాదిఉపద్దవాయ నీతోతి అత్థో. క-కారో పనేత్థ అనుకమ్పాయ దట్ఠబ్బో. హఞ్ఞతి నిచ్చమతాణోతి పరిత్తాయకేన రహితో సతతం పీళీయతి. పత్తదణ్డోతి రాజాదీహి లద్ధఆణో. తక్కరోతి చోరో. వజ్జబన్ధనబద్ధోతి రాగాదివజ్జబన్ధనేహి బద్ధో. ఆఘాతనపచ్చుపట్ఠితోతి మరణధమ్మగణ్ఠికట్ఠానం ఉపేచ్చ ఠితో. కోచి బన్ధనా మోచేతా. కోచి బన్ధనం మోచేతాతిపి పాఠో. అనాథోతి నత్థి ఏతస్స నాథో ఇస్సరో, సయం వా న నాథో న ఇస్సరోతి అనాథో, అసరణోతి వా అత్థో. పరమకాపఞ్ఞప్పత్తోతి జరాదిపటిబాహనే అప్పహుతాయ అతీవ కపణభావం పత్తో. తాయేతాతి రక్ఖితా. తాయితాతి వా పాఠో సున్దరో. దుక్ఖాభితున్నోతి జాతిదుక్ఖాదీహి అనేకేహి దుక్ఖేహి అభితున్నో అతిబ్యాధితో అతికమ్పితో చ. చిరరత్తం పీళితోతి దుక్ఖేహేవ దీఘమద్ధానం పీళితో ఘట్టితో. గధితోతి గేధేన గిద్ధో, అభిజ్ఝాకాయగన్థేన వా గన్థితో. నిచ్చం పిపాసితోతి పాతుం భుఞ్జితుం ఇచ్ఛా పిపాసా, సా తణ్హా ఏవ, తణ్హాపిపాసాయ నిరన్తరం పిపాసితో.

అన్ధోతి దస్సనట్ఠేన చక్ఖూతి సఙ్ఖం గతాయ పఞ్ఞాయ అభావతో కాణో. పఞ్ఞా హి ధమ్మసభావం పస్సతి. అచక్ఖుకోతి తం పన అన్ధత్తం న పచ్ఛా సమ్భూతం, పకతియా ఏవ అవిజ్జమానచక్ఖుకోతి తమేవ అన్ధత్తం విసేసేతి. హతనేత్తోతి నయనట్ఠేన నేత్తన్తి సఙ్ఖం గతాయ పఞ్ఞాయ అభావతోయేవ వినట్ఠనేత్తకో. సమవిసమం దస్సేన్తం అత్తభావం నేతీతి నేత్తన్తి హి వుత్తం. పఞ్ఞాయ సుగతిఞ్చ అగతిఞ్చ నయతి. హతనేత్తత్తాయేవస్స నేతుఅభావం దస్సేన్తో అపరిణాయకోతి ఆహ, అవిజ్జమాననేత్తకోతి అత్థో. అఞ్ఞోపిస్స నేతా న విజ్జతీతి వుత్తం హోతి. విపథపక్ఖన్దోతి విపరీతో, విసమో వా పథో విపథో, తం విపథం పక్ఖన్దో పవిట్ఠో పటిపన్నోతి విపథపక్ఖన్దో, మిచ్ఛాపథసఙ్ఖాతం మిచ్ఛాదిట్ఠిం పటిపన్నోతి అత్థో. అఞ్జసాపరద్ధోతి అఞ్జసే ఉజుమగ్గస్మిం మజ్ఝిమపటిపదాయ అపరద్ధో విరద్ధో. అరియపథం ఆనేతాతి అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం ఉపనేతా పటిపాదయితా. మహోఘపక్ఖన్దోతి యస్స సంవిజ్జన్తి, తం వట్టస్మిం ఓహనన్తి ఓసీదాపేన్తీతి ఓఘా, పకతిఓఘతో మహన్తా ఓఘాతి మహోఘా. తే కామోఘో భవోఘో దిట్ఠోఘో అవిజ్జోఘోతి చతుప్పభేదా. తే మహోఘే పక్ఖన్దో పవిట్ఠోతి మహోఘపక్ఖన్దో, సంసారసఙ్ఖాతం మహోఘం వా పక్ఖన్దోతి.

౧౧౮. ఇదాని ఏకుత్తరికనయో. తత్థ ద్వీహి దిట్ఠిగతేహీతి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠీహి. తత్థ దిట్ఠియేవ దిట్ఠిగతం ‘‘గూథగతం ముత్తగత’’న్తిఆదీని (అ. ని. ౯.౧౧) వియ. గన్తబ్బాభావతో వా దిట్ఠియా గతమత్తమేవేతన్తి దిట్ఠిగతం, దిట్ఠీసు గతం ఇదం దస్సనం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిఅన్తోగధత్తాతిపి దిట్ఠిగతం. ద్వాసట్ఠితేసట్ఠిదిట్ఠియోపి హి సస్సతదిట్ఠి ఉచ్ఛేదదిట్ఠీతి ద్వేవ దిట్ఠియో హోన్తి. తస్మా సఙ్ఖేపేన సబ్బా దిట్ఠియో అన్తో కరోన్తో ‘‘ద్వీహి దిట్ఠిగతేహీ’’తి వుత్తం. పరియుట్ఠితోతి పరియుట్ఠానం పత్తో సముదాచారం పత్తో, ఉప్పజ్జితుం అప్పదానేన కుసలచారస్స గహణం పత్తోతి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘ద్వీహి, భిక్ఖవే, దిట్ఠిగతేహి పరియుట్ఠితా దేవమనుస్సా ఓలీయన్తి ఏకే, అతిధావన్తి ఏకే, చక్ఖుమన్తో చ పస్సన్తీ’’తిఆది (ఇతివు. ౪౯).

తీహి దుచ్చరితేహీతి తివిధకాయదుచ్చరితేన చతుబ్బిధవచీదుచ్చరితేన తివిధమనోదుచ్చరితేన. విప్పటిపన్నోతి విరూపం పటిపన్నో, మిచ్ఛాపటిపన్నోతి అత్థో. యోగేహి యుత్తోతి వట్టస్మిం యోజేన్తీతి యోగా, ఈతిఅత్థేన వా యోగా, తేహి యోగేహి యుత్తో సమప్పితో. చతుయోగయోజితోతి కామయోగో, భవయోగో, దిట్ఠియోగో, అవిజ్జాయోగోతి ఇమేహి చతూహి యోగేహి సకటస్మిం యోగో వియ వట్టస్మిం యోజితో. పఞ్చకామగుణికో రాగో కామయోగో. రూపారూపభవేసు ఛన్దరాగో, ఝాననికన్తి చ, సస్సతదిట్ఠిసహజాతో రాగో భవవసేన పత్థనా భవయోగో. ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో దిట్ఠియోగో. అట్ఠసు ఠానేసు అఞ్ఞాణం అవిజ్జాయోగో. తే ఏవ చత్తారో బలవభూతా ఓఘా, దుబ్బలభూతా యోగా.

చతూహి గన్థేహీతి యస్స సంవిజ్జన్తి, తం చుతిపటిసన్ధివసేన వట్టస్మిం గన్థేన్తి ఘటేన్తీతి గన్థా. తే అభిజ్ఝా కాయగన్థో, బ్యాపాదో కాయగన్థో, సీలబ్బతపరామాసో కాయగన్థో, ఇదంసచ్చాభినివేసో కాయగన్థోతి చతుప్పభేదా. అభిజ్ఝాయన్తి ఏతాయ, సయం వా అభిజ్ఝాయతి, అభిజ్ఝాయనమత్తమేవ వా ఏసాతి అభిజ్ఝా, లోభోయేవ. నామకాయం గన్థేతి చుతిపటిసన్ధివసేన వట్టస్మిం ఘటేతీతి కాయగన్థో. బ్యాపజ్జతి తేన చిత్తం పూతిభావం గచ్ఛతి, బ్యాపాదయతి వా వినయాచారరూపసమ్పత్తిహితసుఖాదీనీతి బ్యాపాదో. ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణానం సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధి సీలవతేన సుద్ధీతి పరామసనం సీలబ్బతపరామాసో. సబ్బఞ్ఞుభాసితమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘సస్సతో లోకో, ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తిఆదినా ఆకారేన అభినివిసతీతి ఇదంసచ్చాభినివేసో. తేహి చతూహి గన్థేహి గన్థితో, బద్ధోతి అత్థో.

చతూహి ఉపాదానేహీతి భుసం ఆదియన్తి దళ్హగ్గాహం గణ్హన్తీతి ఉపాదానా. తే కాముపాదానం దిట్ఠుపాదానం సీలబ్బతుపాదానం అత్తవాదుపాదానన్తి చతుప్పభేదా. వత్థుసఙ్ఖాతం కామం ఉపాదియతీతి కాముపాదానం, కామో చ సో ఉపాదానఞ్చాతిపి కాముపాదానం. దిట్ఠి చ సా ఉపాదానఞ్చాతి దిట్ఠుపాదానం, దిట్ఠిం ఉపాదియతీతిపి దిట్ఠుపాదానం. ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చా’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౧.౧౪౭) హి పురిమదిట్ఠిం ఉత్తరదిట్ఠి ఉపాదియతి. సీలబ్బతం ఉపాదియతీతి సీలబ్బతుపాదానం, సీలబ్బతఞ్చ తం ఉపాదానఞ్చాతిపి సీలబ్బతుపాదానం. గోసీలగోవతాదీని హి ఏవం విసుద్ధీతి అభినివేసతో సయమేవ ఉపాదానాని. వదన్తి ఏతేనాతి వాదో, ఉపాదియన్తి ఏతేనాతి ఉపాదానం. కిం వదన్తి, ఉపాదియన్తి వా? అత్తానం. అత్తనో వాదుపాదానం అత్తవాదుపాదానం, అత్తవాదమత్తమేవ వా అత్తాతి ఉపాదియన్తి ఏతేనాతి అత్తవాదుపాదానం. ఠపేత్వా ఇమా ద్వే దిట్ఠియో సబ్బాపి దిట్ఠీ దిట్ఠుపాదానం. తేహి చతూహి ఉపాదానేహి. ఉపాదీయతీతి భుసం గణ్హీయతి. ఉపాదియతీతి వా పాఠో, లోకో ఉపాదానేహి తం తం ఆరమ్మణం భుసం గణ్హాతీతి అత్థో.

పఞ్చగతిసమారుళ్హోతి సుకతదుక్కటకారణేహి గమ్మతి ఉపసఙ్కమీయతీతి గతి, సహోకాసకా ఖన్ధా. నిరయో తిరచ్ఛానయోని పేత్తివిసయో మనుస్సా దేవాతి ఇమా పఞ్చ గతియో వోక్కమనభావేన భుసం ఆరుళ్హో. పఞ్చహి కామగుణేహీతి రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బసఙ్ఖాతేహి పఞ్చహి వత్థుకామకోట్ఠాసేహి. రజ్జతీతి అయోనిసోమనసికారం పటిచ్చ రాగుప్పాదనేన తేహి రఞ్జీయతి, సారత్తో కరీయతీతి అత్థో. పఞ్చహి నీవరణేహీతి చిత్తం నీవరన్తి పరియోనన్ధన్తీతి నీవరణా. కామచ్ఛన్దబ్యాపాదథినమిద్ధఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చవిచికిచ్ఛాసఙ్ఖాతేహి పఞ్చహి నీవరణేహి. ఓత్థటోతి ఉపరితో పిహితో.

ఛహి వివాదమూలేహీతి ఛహి వివాదస్స మూలేహి. యథాహ –

‘‘ఛయిమాని, భిక్ఖవే, వివాదమూలాని. కతమాని ఛ? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు కోధనో హోతి ఉపనాహీ. యో సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు కోధనో హోతి ఉపనాహీ. సో సత్థరిపి అగారవో విహరతి అప్పతిస్సో, ధమ్మేపి, సఙ్ఘేపి, సిక్ఖాయపి న పరిపూరకారీ. యో సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సత్థరి అగారవో విహరతి అప్పతిస్సో, ధమ్మేపి, సఙ్ఘేపి, సిక్ఖాయపి న పరిపూరకారీ, సో సఙ్ఘే వివాదం జనేతి. యో హోతి వివాదో బహుజనాహితాయ బహుజనాసుఖాయ బహునో జనస్స అనత్థాయ అహితాయ దుక్ఖాయ దేవమనుస్సానం. ఏవరూపం చే తుమ్హే, భిక్ఖవే, వివాదమూలం అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా సమనుపస్సేయ్యాథ, తత్ర తుమ్హే, భిక్ఖవే, తస్సేవ పాపకస్స వివాదమూలస్స పహానాయ వాయమేయ్యాథ. ఏవరూపం చే తుమ్హే, భిక్ఖవే, వివాదమూలం అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా న సమనుపస్సేయ్యాథ. తత్ర తుమ్హే, భిక్ఖవే, తస్సేవ పాపకస్స వివాదమూలస్స ఆయతిం అనవస్సవాయ పటిపజ్జేయ్యాథ. ఏవమేతస్స పాపకస్స వివాదమూలస్స పహానం హోతి. ఏవమేతస్స పాపకస్స వివాదమూలస్స ఆయతిం అనవస్సవో హోతి.

‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, భిక్ఖు మక్ఖీ హోతి పళాసీ. ఇస్సుకీ హోతి మచ్ఛరీ. సఠో హోతి మాయావీ. పాపిచ్ఛో హోతి మిచ్ఛాదిట్ఠి. సన్దిట్ఠిపరామాసీ హోతి ఆధానగ్గాహీ దుప్పటినిస్సగ్గీ. యో సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సన్దిట్ఠిపరామాసీ హోతి ఆధానగ్గాహీ దుప్పటినిస్సగ్గీ, సో సత్థరిపి…పే… ఆయతిం అనవస్సవో హోతీ’’తి (పరి. ౨౭౨; అ. ని. ౬.౩౬).

తత్థ కోధనోతి కుజ్ఝనలక్ఖణేన కోధేన సమన్నాగతో. ఉపనాహీతి వేరఅప్పటినిస్సజ్జనలక్ఖణేన ఉపనాహేన సమన్నాగతో. అహితాయ దుక్ఖాయ దేవమనుస్సానన్తి ద్విన్నం భిక్ఖూనం వివాదో కథం దేవమనుస్సానం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తతీతి? కోసమ్బకక్ఖన్ధకే (మహావ. ౪౫౧ ఆదయో) వియ ద్వీసు భిక్ఖూసు వివాదం ఆపన్నేసు తస్మిం విహారే తేసం అన్తేవాసికా వివదన్తి, తేసం ఓవాదం గణ్హన్తో భిక్ఖునిసఙ్ఘో వివదతి, తతో తేసం ఉపట్ఠాకాపి వివదన్తి. అథ మనుస్సానం ఆరక్ఖదేవతా ద్వే కోట్ఠాసా హోన్తి. ధమ్మవాదీనం ఆరక్ఖదేవతా ధమ్మవాదినియో హోన్తి అధమ్మవాదీనం అధమ్మవాదినియో. తతో ఆరక్ఖదేవతానం మిత్తా భుమ్మట్ఠదేవతా భిజ్జన్తి. ఏవం పరమ్పరాయ యావ బ్రహ్మలోకా ఠపేత్వా అరియసావకే సబ్బే దేవమనుస్సా ద్వే కోట్ఠాసా హోన్తి. ధమ్మవాదీహి పన అధమ్మవాదినోవ బహుతరా హోన్తి. తతో యం బహుకేహి గహితం, సబ్బం తం సచ్చన్తి ధమ్మం విస్సజ్జేత్వా బహుతరావ అధమ్మం గణ్హన్తి. తే అధమ్మం పురక్ఖత్వా విహరన్తా అపాయేసు నిబ్బత్తన్తి. ఏవం ద్విన్నం భిక్ఖూనం వివాదో దేవమనుస్సానం అహితాయ దుక్ఖాయ హోతి. అజ్ఝత్తం వాతి తుమ్హాకం అబ్భన్తరపరిసాయ వా. బహిద్ధా వాతి పరేసం పరిసాయ వా. మక్ఖీతి పరేసం గుణమక్ఖణలక్ఖణేన మక్ఖేన సమన్నాగతో. పళాసీతి యుగగ్గాహలక్ఖణేన పళాసేన సమన్నాగతో. ఇస్సుకీతి పరేసం సక్కారాదిఇస్సాయనలక్ఖణాయ ఇస్సాయ సమన్నాగతో. మచ్ఛరీతి ఆవాసమచ్ఛరియాదీహి పఞ్చహి మచ్ఛరియేహి సమన్నాగతో. సఠోతి కేరాటికో. మాయావీతి కతపాపపటిచ్ఛాదకో. పాపిచ్ఛోతి అసన్తసమ్భావనిచ్ఛకో దుస్సీలో. మిచ్ఛాదిట్ఠీతి నత్థికవాదీ అహేతుకవాదీ అకిరియవాదీ. సన్దిట్ఠిపరామాసీతి సయం దిట్ఠిమేవ పరామసతి. ఆధానగ్గాహీతి దళ్హగ్గాహీ. దుప్పటినిస్సగ్గీతి న సక్కా హోతి గహితం విస్సజ్జాపేతుం. ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గే పన ‘‘తత్థ కతమాని ఛ వివాదమూలాని? కోధో మక్ఖో ఇస్సా సాఠేయ్యం పాపిచ్ఛతా సన్దిట్ఠిపరామాసితా, ఇమాని ఛ వివాదమూలానీ’’తి (విభ. ౯౪౪) పధానవసేన ఏకేకోయేవ ధమ్మో వుత్తో.

ఛహి తణ్హాకాయేహీతి ‘‘రూపతణ్హా, సద్దతణ్హా, గన్ధతణ్హా, రసతణ్హా, ఫోట్ఠబ్బతణ్హా, ధమ్మతణ్హా’’తి (విభ. ౯౪౪) వుత్తాహి ఛహి తణ్హాహి. తత్థ యస్మా ఏకేకాయేవ తణ్హా అనేకవిసయత్తా ఏకేకస్మిమ్పి విసయే పునప్పునం ఉప్పత్తితో అనేకా హోన్తి, తస్మా సమూహట్ఠేన కాయసద్దేన యోజేత్వా తణ్హాకాయాతి వుత్తం. తణ్హాకాయాతి వుత్తేపి తణ్హా ఏవ. రజ్జతీతి సయం ఆరమ్మణే రజ్జతి, సారత్తో హోతి.

ఛహి దిట్ఠిగతేహీతి సబ్బాసవసుత్తే వుత్తేహి. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘తస్స ఏవం అయోనిసో మనసికరోతో ఛన్నం దిట్ఠీనం అఞ్ఞతరా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి. ‘అత్థి మే అత్తా’తి వా అస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, ‘నత్థి మే అత్తా’తి వా అస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, ‘అత్తనావ అత్తానం సఞ్జానామీ’తి వా అస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, ‘అత్తనావ అనత్తానం సఞ్జానామీ’తి వా అస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, ‘అనత్తనావ అత్తానం సఞ్జానామీ’తి వా అస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి. అథ వా పనస్స ఏవం దిట్ఠి హోతి ‘యో మే అయం అత్తా వదో వేదేయ్యో తత్ర తత్ర కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం పటిసంవేదేతి, సో చ ఖో పన మే అయం అత్తా నిచ్చో ధువో సస్సతో అవిపరిణామధమ్మో సస్సతిసమం తథేవ ఠస్సతీ’’’తి (మ. ని. ౧.౧౯).

తత్థ అత్థి మే అత్తాతి సస్సతదిట్ఠి సబ్బకాలేసు అత్తనో అత్థితం గణ్హాతి. సచ్చతో థేతతోతి భూతతో చ థిరతో చ, ‘‘ఇదం సచ్చ’’న్తి సుట్ఠు దళ్హభావేనాతి వుత్తం హోతి. నత్థి మే అత్తాతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి సతో సత్తస్స తత్థ తత్థ విభవగ్గహణతో. అథ వా పురిమాపి తీసు కాలేసు అత్థీతి గహణతో సస్సతదిట్ఠి, పచ్చుప్పన్నమేవ అత్థీతి గణ్హన్తీ ఉచ్ఛేదదిట్ఠి, పచ్ఛిమాపి అతీతానాగతేసు నత్థీతి గహణతో ‘‘భస్సన్తా ఆహుతియో’’తి గహితదిట్ఠిగతికానం వియ ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. అతీతే ఏవ నత్థీతి గణ్హన్తీ అధిచ్చసముప్పన్నకస్స వియ సస్సతదిట్ఠి. అత్తనావ అత్తానం సఞ్జానామీతి సఞ్ఞాక్ఖన్ధసీసేన ఖన్ధే అత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ అవసేసక్ఖన్ధే సఞ్జానతో ఇమినా అత్తనా ఇమం అత్తానం సఞ్జానామీతి హోతి. అత్తనావ అనత్తానన్తి సఞ్ఞాక్ఖన్ధంయేవ అత్తాతి గహేత్వా, ఇతరే చత్తారోపి అనత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ తే సఞ్జానతో ఏవం హోతి. అనత్తనావ అత్తానన్తి సఞ్ఞాక్ఖన్ధం అనత్తాతి గహేత్వా, ఇతరే చత్తారోపి అత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ తే సఞ్జానతో ఏవం హోతి. సబ్బాపి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియోవ. వదో వేదేయ్యోతిఆదయో పన సస్సతదిట్ఠియా ఏవ అభినివేసాకారా. తత్థ వదతీతి వదో, వచీకమ్మస్స కారకోతి వుత్తం హోతి. వేదయతీతి వేదేయ్యో, జానాతి అనుభవతి చాతి వుత్తం హోతి. కిం వేదేతీతి? తత్ర తత్ర కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం పటిసంవేదేతి. తత్ర తత్రాతి తేసు తేసు యోనిగతిఠితినివాసనికాయేసు ఆరమ్మణేసు వా. నిచ్చోతి ఉప్పాదవయరహితో. ధువోతి థిరో సారభూతో. సస్సతోతి సబ్బకాలికో. అవిపరిణామధమ్మోతి అత్తనో పకతిభావం అవిజహనధమ్మో, కకణ్టకో వియ నానప్పకారతం నాపజ్జతి. సస్సతిసమన్తి చన్దసూరియసముద్దమహాపథవీపబ్బతా లోకవోహారేన సస్సతియోతి వుచ్చన్తి. సస్సతీహి సమం సస్సతిసమం. యావ సస్సతియో తిట్ఠన్తి, తావ తథేవ ఠస్సతీతి గణ్హతో ఏవం దిట్ఠి హోతి.

ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గే పన ‘‘తత్ర తత్ర దీఘరత్తం కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం పచ్చనుభోతి, న సో జాతో నాహోసి, న సో జాతో న భవిస్సతి, నిచ్చో ధువో సస్సతో అవిపరిణామధమ్మోతి వా పనస్స సచ్చతో థేతతో దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీ’’తి (విభ. ౯౪౮) ఛ దిట్ఠీ ఏవం విసేసేత్వా వుత్తా.

తత్థ న సో జాతో నాహోసీతి సో అత్తా అజాతిధమ్మతో న జాతో నామ, సదా విజ్జమానోయేవాతి అత్థో. తేనేవ అతీతే నాహోసి, అనాగతే న భవిస్సతి. యో హి జాతో, సో అహోసి. యో చ జాయిస్సతి, సో భవిస్సతీతి వుచ్చతి. అథ వా న సో జాతో నాహోసీతి సో సదా విజ్జమానత్తా అతీతేపి న జాతు న అహోసి, అనాగతేపి న జాతు న భవిస్సతి. అనుసయా వుత్తత్థా.

సత్తహి సఞ్ఞోజనేహీతి సత్తకనిపాతే వుత్తేహి. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘సత్తిమాని, భిక్ఖవే, సంయోజనాని. కతమాని సత్త? అనునయసంయోజనం, పటిఘసంయోజనం, దిట్ఠిసంయోజనం, విచికిచ్ఛాసంయోజనం, మానసంయోజనం, భవరాగసంయోజనం, అవిజ్జాసంయోజనం. ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, సత్త సంయోజనానీ’’తి (అ. ని. ౭.౮).

తత్థ అనునయసంయోజనన్తి కామరాగసంయోజనం. సబ్బానేవేతాని బన్ధనట్ఠేన సంయోజనాని.

సత్తహి మానేహీతి ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గే వుత్తేహి. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘మానో, అతిమానో, మానాతిమానో, ఓమానో, అధిమానో, అస్మిమానో, మిచ్ఛామానో’’తి (విభ. ౯౫౦).

తత్థ మానోతి సేయ్యాదివసేన పుగ్గలం అనామసిత్వా జాతిఆదీసు వత్థువసేనేవ ఉన్నతి. అతిమానోతి జాతిఆదీహి ‘‘మయా సదిసో నత్థీ’’తి అతిక్కమిత్వా ఉన్నతి. మానాతిమానోతి ‘‘అయం పుబ్బే మయా సదిసో, ఇదాని అహం సేట్ఠో, అయం హీనతరో’’తి ఉప్పన్నమానో. ఓమానోతి జాతిఆదీహి అత్తానం హేట్ఠా కత్వా పవత్తమానో, హీనోహమస్మీతి మానోయేవ. అధిమానోతి అనధిగతేయేవ చతుసచ్చధమ్మే అధిగతోతి మానో. అయం పన అధిమానో పరిసుద్ధసీలస్స కమ్మట్ఠానే అప్పమత్తస్స నామరూపం వవత్థపేత్వా పచ్చయపరిగ్గహేన వితిణ్ణకఙ్ఖస్స తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తస్స ఆరద్ధవిపస్సకస్స పుథుజ్జనస్స ఉప్పజ్జతి, న అఞ్ఞేసం. అస్మిమానోతి రూపాదీసు ఖన్ధేసు అస్మీతి మానో, ‘‘అహం రూప’’న్తిఆదివసేన ఉప్పన్నమానోతి వుత్తం హోతి. మిచ్ఛామానోతి పాపకేన కమ్మాయతనాదినా ఉప్పన్నమానో.

లోకధమ్మా వుత్తత్థా. సమ్పరివత్తతీతి లోకధమ్మేహి హేతుభూతేహి లాభాదీసు చతూసు అనురోధవసేన, అలాభాదీసు చతూసు పటివిరోధవసేన భుసం నివత్తతి, పకతిభావం జహాతీతి అత్థో. మిచ్ఛత్తాపి వుత్తత్థా. నియ్యాతోతి గతో పక్ఖన్దో, అభిభూతోతి అత్థో.

అట్ఠహి పురిసదోసేహీతి అట్ఠకనిపాతే ఉపమాహి సహ, ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గే ఉపమం వినా వుత్తేహి. వుత్తఞ్హి తత్థ –

‘‘కతమే అట్ఠ పురిసదోసా? ఇధ భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో ‘న సరామి న సరామీ’తి అస్సతియావ నిబ్బేఠేతి. అయం పఠమో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో చోదకంయేవ పటిప్ఫరతి ‘కిం ను ఖో తుయ్హం బాలస్స అబ్యత్తస్స భణితేన, త్వమ్పి నామ మం భణితబ్బం మఞ్ఞసీ’తి? అయం దుతియో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో చోదకంయేవ పచ్చారోపేతి ‘త్వమ్పి ఖోసి ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నో, త్వం తావ పఠమం పటికరోహీ’తి. అయం తతియో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతి, బహిద్ధా కథం అపనామేతి, కోపఞ్చ దోసఞ్చ అప్పచ్చయఞ్చ పాతుకరోతి. అయం చతుత్థో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో సఙ్ఘమజ్ఝే బాహావిక్ఖేపకం భణతి. అయం పఞ్చమో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో అనాదియిత్వా సఙ్ఘం అనాదియిత్వా చోదకం సాపత్తికోవ యేన కామం పక్కమతి. అయం ఛట్ఠో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో ‘నేవాహం ఆపన్నోమ్హి, న పనాహం అనాపన్నోమ్హీ’తి సో తుణ్హీభూతో సఙ్ఘం విహేసేతి. అయం సత్తమో పురిసదోసో.

‘‘పున చపరం భిక్ఖూ భిక్ఖుం ఆపత్తియా చోదేన్తి. సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి ఆపత్తియా చోదియమానో ఏవమాహ – ‘కిం ను ఖో తుమ్హే ఆయస్మన్తో అతిబాళ్హం మయి బ్యావటా? ఇదానాహం సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిస్సామీ’తి. సో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తిత్వా ఏవమాహ ‘ఇదాని ఖో తుమ్హే ఆయస్మన్తో అత్తమనా హోథా’తి. అయం అట్ఠమో పురిసదోసో. ఇమే అట్ఠ పురిసదోసా’’తి (విభ. ౯౫౭; అ. ని. ౮.౧౪).

తత్థ పురిసదోసాతి పురిసానం దోసా, తే పన పురిససన్తానం దూసేన్తీతి దోసా. న సరామి న సరామీతి ‘‘మయా ఏతస్స కమ్మస్స కతట్ఠానం నస్సరామి న సల్లక్ఖేమీ’’తి ఏవం అస్సతిభావేన నిబ్బేఠేతి మోచేతి. చోదకంయేవ పటిప్ఫరతీతి పటివిరుద్ధో హుత్వా ఫరతి, పటిఆణిభావేన తిట్ఠతి. కిం ను ఖో తుయ్హన్తి తుయ్హం బాలస్స అబ్యత్తస్స భణితేన నామ కిం, యో త్వం నేవ వత్థుం, న ఆపత్తిం, న చోదనం జానాసీతి దీపేతి. త్వమ్పి నామ ఏవం కిఞ్చి అజానన్తో భణితబ్బం మఞ్ఞసీతి అజ్ఝోత్థరతి. పచ్చారోపేతీతి ‘‘త్వమ్పి ఖోసీ’’తిఆదీని వదన్తో పతిఆరోపేతి. పటికరోహీతి దేసనాగామినిం దేసేహి, వుట్ఠానగామినితో వుట్ఠాహి, తతో సుద్ధన్తే పతిట్ఠితో అఞ్ఞం చోదేస్ససీతి దీపేతి. అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి అఞ్ఞేన కారణేన, వచనేన వా అఞ్ఞం కారణం, వచనం వా పటిచ్ఛాదేతి. ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి వుత్తో ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో, కథం ఆపన్నో, కం భణథ, కిం భణథా’’తి భణతి. ‘‘ఏవరూపం కిఞ్చి తయా దిట్ఠ’’న్తి వుత్తే ‘‘న సుణామీ’’తి సోతం ఉపనేతి. బహిద్ధా కథం అపనామేతీతి ‘‘ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘పాటలిపుత్తం గతోమ్హీ’’తి వత్వా పున ‘‘న తవ పాటలిపుత్తగమనం పుచ్ఛామా’’తి వుత్తే తతో రాజగహం గతోమ్హీతి. ‘‘రాజగహం వా యాహి బ్రాహ్మణగేహం వా, ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి. ‘‘తత్థ మే సూకరమంసం లద్ధ’’న్తిఆదీని వదన్తో కథం బహిద్ధా విక్ఖిపతి. కోపన్తి కుపితభావం, దోసన్తి దుట్ఠభావం. ఉభయమ్పేతం కోధస్సేవ నామం. అప్పచ్చయన్తి అసన్తుట్ఠాకారం, దోమనస్సస్సేతం నామం. పాతుకరోతీతి దస్సేతి పకాసేతి. బాహావిక్ఖేపకం భణతీతి బాహం విక్ఖిపిత్వా విక్ఖిపిత్వా అలజ్జివచనం వదతి. అనాదియిత్వాతి చిత్తీకారేన అగ్గహేత్వా అవజానిత్వా, అనాదరో హుత్వాతి అత్థో. విహేసేతీతి విహేఠేతి బాధతి. అతిబాళ్హన్తి అతిదళ్హం అతిప్పమాణం. మయి బ్యావటాతి మయి బ్యాపారం ఆపన్నా. హీనాయావత్తిత్వాతి హీనస్స గిహిభావస్స అత్థాయ ఆవత్తిత్వా, గిహీ హుత్వాతి అత్థో. అత్తమనా హోథాతి తుట్ఠచిత్తా హోథ, ‘‘మయా లభితబ్బం లభథ, మయా వసితబ్బట్ఠానే వసథ, ఫాసువిహారో వో మయా కతో’’తి అధిప్పాయేన వదతి. దుస్సతీతి దుట్ఠో హోతి.

నవహి ఆఘాతవత్థూహీతి సత్తేసు ఉప్పత్తివసేనేవ కథితాని. యథాహ –

‘‘నవయిమాని, భిక్ఖవే, ఆఘాతవత్థూని. కతమాని నవ? ‘అనత్థం మే అచరీ’తి ఆఘాతం బన్ధతి, ‘అనత్థం మే చరతీ’తి ఆఘాతం బన్ధతి, ‘అనత్థం మే చరిస్సతీ’తి ఆఘాతం బన్ధతి, ‘పియస్స మే మనాపస్స అనత్థం అచరి, అనత్థం చరతి, అనత్థం చరిస్సతీ’తి ఆఘాతం బన్ధతి, ‘అప్పియస్స మే అమనాపస్స అత్థం అచరి, అత్థం చరతి, అత్థం చరిస్సతీ’తి ఆఘాతం బన్ధతి. ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, నవ ఆఘాతవత్థూనీ’’తి (అ. ని. ౯.౨౯).

తత్థ ఆఘాతవత్థూనీతి ఆఘాతకారణాని. ఆఘాతన్తి చేత్థ కోపో, సోయేవ ఉపరూపరి కోపస్స వత్థుత్తా ఆఘాతవత్థు. ఆఘాతం బన్ధతీతి కోపం బన్ధతి కరోతి ఉప్పాదేతి. ‘‘అత్థం మే నాచరి, న చరతి, న చరిస్సతి. పియస్స మే మనాపస్స అత్థం నాచరి, న చరతి, న చరిస్సతి. అప్పియస్స మే అమనాపస్స అనత్థం నాచరి, న చరతి, న చరిస్సతీ’’తి (మహాని. ౮౫; విభ. ౯౬౦; ధ. స. ౧౦౬౬) నిద్దేసే వుత్తాని అపరానిపి నవ ఆఘాతవత్థూని ఇమేహేవ నవహి సఙ్గహితాని. ఆఘాతితోతి ఘట్టితో.

నవవిధమానేహీతి కతమే నవవిధమానా? సేయ్యస్స సేయ్యోహమస్మీతి మానో, సేయ్యస్స సదిసోహమస్మీతి మానో, సేయ్యస్స హీనోహమస్మీతి మానో. సదిసస్స సేయ్యోహమస్మీతి మానో, సదిసస్స సదిసోహమస్మీతి మానో, సదిసస్స హీనోహమస్మీతి మానో. హీనస్స సేయ్యోహమస్మీతి మానో, హీనస్స సదిసోహమస్మీతి మానో, హీనస్స హీనోహమస్మీతి మానో. ఇమే నవవిధమానా (విభ. ౯౬౨).

ఏత్థ పన సేయ్యస్స సేయ్యోహమస్మీతి మానో రాజూనఞ్చేవ పబ్బజితానఞ్చ ఉప్పజ్జతి. రాజా హి ‘‘రట్ఠేన వా ధనేన వా వాహనేహి వా కో మయా సదిసో అత్థీ’’తి ఏతం మానం కరోతి, పబ్బజితోపి ‘‘సీలధుతఙ్గాదీహి కో మయా సదిసో అత్థీ’’తి ఏతం మానం కరోతి.

సేయ్యస్స సదిసోహమస్మీతి మానోపి ఏతేసంయేవ ఉప్పజ్జతి. రాజా హి ‘‘రట్ఠేన వా ధనేన వా వాహనేహి వా అఞ్ఞరాజూహి సద్ధిం మయ్హం కిం నానాకరణ’’న్తి ఏతం మానం కరోతి, పబ్బజితోపి ‘‘సీలధుతఙ్గాదీహి అఞ్ఞేన భిక్ఖునా మయ్హం కిం నానాకరణ’’న్తి ఏతం మానం కరోతి.

సేయ్యస్స హీనోహమస్మీతి మానోపి ఏతేసంయేవ ఉప్పజ్జతి. యస్స హి రఞ్ఞో రట్ఠం వా ధనం వా వాహనాదీని వా నాతిసమ్పన్నాని హోన్తి, సో ‘‘మయ్హం రాజాతి వోహారసుఖమత్తకమేవ, కిం రాజా నామ అహ’’న్తి ఏతం మానం కరోతి, పబ్బజితోపి అప్పలాభసక్కారో ‘‘అహం ధమ్మకథికో బహుస్సుతో మహాథేరోతి కథామత్తమేవ, కిం ధమ్మకథికో నామాహం, కిం బహుస్సుతో నామాహం, కిం మహాథేరో నామాహం, యస్స మే లాభసక్కారో నత్థీ’’తి ఏతం మానం కరోతి.

సదిసస్స సేయ్యోహమస్మీతి మానాదయో అమచ్చాదీనం ఉప్పజ్జన్తి. అమచ్చో వా హి రట్ఠియో వా ‘‘భోగయానవాహనాదీహి కో మయా సదిసో అఞ్ఞో రాజపురిసో అత్థీ’’తి వా, ‘‘మయ్హం అఞ్ఞేహి సద్ధిం కిం నానాకరణ’’న్తి వా, ‘‘అమచ్చోతి నామమేవ మయ్హం, ఘాసచ్ఛాదనమత్తమ్పి మే నత్థి, కిం అమచ్చో నామాహ’’న్తి వా ఏతం మానం కరోతి.

హీనస్స సేయ్యోహమస్మీతి మానాదయో దాసాదీనం ఉప్పజ్జన్తి. దాసో హి ‘‘మాతితో వా పితితో వా కో మయా సదిసో అఞ్ఞో దాసో నామ అత్థి, అఞ్ఞే జీవితుం అసక్కోన్తా కుచ్ఛిహేతు దాసా నామ జాతా, అహం పన పవేణిఆగతత్తా సేయ్యో’’తి వా, ‘‘పవేణిఆగతభావేన ఉభతోసుద్ధికదాసత్తేన అసుకదాసేన నామ సద్ధిం మయ్హం కిం నానాకరణ’’న్తి వా, ‘‘కుచ్ఛివసేనాహం దాసబ్యం ఉపగతో, మాతాపితుకోటియా పన మే దాసట్ఠానం నత్థి, కిం దాసో నామ అహ’’న్తి వా ఏతం మానం కరోతి. యథా చ దాసో, ఏవం పుక్కుసచణ్డాలాదయోపి ఏతం మానం కరోన్తియేవ. ఏత్థ చ సేయ్యస్స సేయ్యోహమస్మీతి ఉప్పన్నమానోవ యాథావమానో, ఇతరే ద్వే అయాథావమానా. తథా సదిసస్స సదిసోహమస్మీతి హీనస్స హీనోహమస్మీతి ఉప్పన్నమానోవ యాథావమానో, ఇతరే ద్వే అయాథావమానా. తత్థ యాథావమానా అరహత్తమగ్గవజ్ఝా, అయాథావమానా సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝాతి.

తణ్హామూలకా వుత్తాయేవ. రజ్జతీతి న కేవలం రాగేనేవ రజ్జతి, అథ ఖో తణ్హామూలకానం పరియేసనాదీనమ్పి సమ్భవతో తణ్హామూలకేహి సబ్బేహి అకుసలధమ్మేహి రజ్జతి, యుజ్జతి బజ్ఝతీతి అధిప్పాయో.

దసహి కిలేసవత్థూహీతి కతమాని దస కిలేసవత్థూని? లోభో, దోసో, మోహో, మానో, దిట్ఠి, విచికిచ్ఛా, థినం, ఉద్ధచ్చం, అహిరికం, అనోత్తప్పన్తి ఇమాని దస కిలేసవత్థూని (విభ. ౯౬౬).

తత్థ కిలేసా ఏవ కిలేసవత్థూని, వసన్తి వా ఏత్థ అఖీణాసవా సత్తా లోభాదీసు పతిట్ఠితత్తాతి వత్థూని, కిలేసా చ తే తప్పతిట్ఠానం సత్తానం వత్థూని చాతి కిలేసవత్థూని. యస్మా చేత్థ అనన్తరపచ్చయాదిభావేన ఉప్పజ్జమానాపి కిలేసా వసన్తి ఏవ నామ, తస్మా కిలేసానం వత్థూనీతిపి కిలేసవత్థూని. లుబ్భన్తి తేన, సయం వా లుబ్భతి, లుబ్భనమత్తమేవ వా తన్తి లోభో. దుస్సన్తి తేన, సయం వా దుస్సతి, దుస్సనమత్తమేవ వా తన్తి దోసో. ముయ్హన్తి తేన, సయం వా ముయ్హతి, ముయ్హనమత్తమేవ వా తన్తి మోహో. మఞ్ఞతీతి మానో. దిట్ఠిఆదయో వుత్తత్థావ. న హిరీయతీతి అహిరికో, తస్స భావో అహిరికం. న ఓత్తప్పతీతి అనోత్తప్పీ, తస్స భావో అనోత్తప్పం. తేసు అహిరికం కాయదుచ్చరితాదీహి అజిగుచ్ఛనలక్ఖణం, అనోత్తప్పం తేహేవ అసారజ్జనలక్ఖణం, కిలిస్సతీతి ఉపతాపీయతి విబాధీయతి.

దసహి ఆఘాతవత్థూహీతి పుబ్బే వుత్తేహి నవహి చ ‘‘అట్ఠానే వా పనాఘాతో జాయతీ’’తి (ధ. స. ౧౦౬౬) వుత్తేన చాతి దసహి. అనత్థం మే అచరీతిఆదీనిపి హి అవికప్పేత్వా ఖాణుకణ్టకాదిమ్హిపి అట్ఠానే ఆఘాతో ఉప్పజ్జతి.

దసహి అకుసలకమ్మపథేహీతి కతమే దస అకుసలకమ్మపథా (దీ. ని. ౩.౩౬౦)? పాణాతిపాతో, అదిన్నాదానం, కామేసుమిచ్ఛాచారో, ముసావాదో, పిసుణా వాచా, ఫరుసా వాచా, సమ్ఫప్పలాపో, అభిజ్ఝా, బ్యాపాదో, మిచ్ఛాదిట్ఠి. ఇమే దస అకుసలకమ్మపథా. తత్థ అకుసలకమ్మాని చ తాని పథా చ దుగ్గతియాతి అకుసలకమ్మపథా. సమన్నాగతోతి సమఙ్గీభూతో.

దసహి సఞ్ఞోజనేహీతి కతమాని దస సంయోజనాని (ధ. స. ౧౧౧౮)? కామరాగసంయోజనం, పటిఘసంయోజనం, మానసంయోజనం, దిట్ఠిసంయోజనం, విచికిచ్ఛాసంయోజనం, సీలబ్బతపరామాససంయోజనం, భవరాగసంయోజనం, ఇస్సాసంయోజనం, మచ్ఛరియసంయోజనం, అవిజ్జాసంయోజనం, ఇమాని దస సంయోజనాని. మిచ్ఛత్తా వుత్తాయేవ.

దసవత్థుకాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియాతి కతమా దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి (విభ. ౯౭౧)? నత్థి దిన్నం, నత్థి యిట్ఠం, నత్థి హుతం, నత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో, నత్థి అయం లోకో, నత్థి పరో లోకో, నత్థి మాతా, నత్థి పితా, నత్థి సత్తా ఓపపాతికా, నత్థి లోకే సమణబ్రాహ్మణా సమ్మగ్గతా సమ్మాపటిపన్నా యే ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేన్తి. అయం దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి.

తత్థ దసవత్థుకాతి దస వత్థూని ఏతిస్సాతి దసవత్థుకా. నత్థి దిన్నన్తి దిన్నం నామ అత్థి, సక్కా కస్సచి కిఞ్చి దాతున్తి జానాతి. దిన్నస్స పన ఫలం విపాకో నత్థీతి గణ్హాతి. నత్థి యిట్ఠన్తి యిట్ఠం వుచ్చతి మహాయాగో, తం యజితుం సక్కాతి జానాతి. యిట్ఠస్స పన ఫలం విపాకో నత్థీతి గణ్హాతి. హుతన్తి ఆహునపాహునమఙ్గలకిరియా, తం కాతుం సక్కాతి జానాతి. తస్స పన ఫలం విపాకో నత్థీతి గణ్హాతి. సుకతదుక్కటానన్తి ఏత్థ దస కుసలకమ్మపథా సుకతకమ్మాని నామ, దస అకుసలకమ్మపథా దుక్కటకమ్మాని నామ. తేసం అత్థిభావం జానాతి. ఫలం విపాకో పన నత్థీతి గణ్హాతి. నత్థి అయం లోకోతి పరలోకే ఠితో ఇమం లోకం నత్థీతి గణ్హాతి. నత్థి పరో లోకోతి ఇధలోకే ఠితో పరలోకం నత్థీతి గణ్హాతి. నత్థి మాతా నత్థి పితాతి మాతాపితూనం అత్థిభావం జానాతి. తేసు కతప్పచ్చయేన కోచి ఫలం విపాకో నత్థీతి గణ్హాతి. నత్థి సత్తా ఓపపాతికాతి చవనకఉపపజ్జనకసత్తా నత్థీతి గణ్హాతి. సమ్మగ్గతా సమ్మాపటిపన్నాతి అనులోమపటిపదం పటిపన్నా ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణా లోకస్మిం నత్థీతి గణ్హాతి. యే ఇమఞ్చ లోకం…పే… పవేదేన్తీతి ఇమఞ్చ పరఞ్చ లోకం అత్తనావ అభివిసిట్ఠేన ఞాణేన ఞత్వా పవేదనసమత్థో సబ్బఞ్ఞూ బుద్ధో నత్థీతి గణ్హాతి.

అన్తగ్గాహికాయ దిట్ఠియాతి ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదికం ఏకేకం అన్తం భాగం గణ్హాతీతి అన్తగ్గాహికా. అథ వా అన్తస్స గాహో అన్తగ్గాహో, అన్తగ్గాహో అస్సా అత్థీతి అన్తగ్గాహికా. తాయ అన్తగ్గాహికాయ. సా పన వుత్తాయేవ.

అట్ఠసతతణ్హాపపఞ్చసతేహీతి అట్ఠుత్తరం సతం అట్ఠసతం. సంసారే పపఞ్చేతి చిరం వసాపేతీతి పపఞ్చో, తణ్హా ఏవ పపఞ్చో తణ్హాపపఞ్చో, ఆరమ్మణభేదేన పునప్పునం ఉప్పత్తివసేన చ తణ్హానం బహుకత్తా బహువచనం కత్వా తణ్హాపపఞ్చానం సతం తణ్హాపపఞ్చసతం. తేన ‘‘తణ్హాపపఞ్చసతేనా’’తి వత్తబ్బే వచనవిపల్లాసవసేన ‘‘తణ్హాపపఞ్చసతేహీ’’తి బహువచననిద్దేసో కతో. అట్ఠసతన్తి సఙ్ఖాతేన తణ్హాపపఞ్చసతేనాతి అత్థో దట్ఠబ్బో. అట్ఠ అబ్బోహారికాని కత్వా సతమేవ గహితన్తి వేదితబ్బం. ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గే పన తణ్హావిచరితానీతి ఆగతం. యథాహ –

‘‘అట్ఠారస తణ్హావిచరితాని అజ్ఝత్తికస్స ఉపాదాయ, అట్ఠారస తణ్హావిచరితాని బాహిరస్స ఉపాదాయ, తదేకజ్ఝం అభిసఞ్ఞుహిత్వా అభిసఙ్ఖిపిత్వా ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని హోన్తి. ఇతి అతీతాని ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని, అనాగతాని ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని, పచ్చుప్పన్నాని ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని తదేకజ్ఝం అభిసఞ్ఞుహిత్వా అభిసఙ్ఖిపిత్వా అట్ఠతణ్హావిచరితసతం హోతీ’’తి (విభ. ౮౪౨).

తణ్హాపపఞ్చాయేవ పనేత్థ తణ్హావిచరితానీతి వుత్తా. తణ్హాసముదాచారా తణ్హాపవత్తియోతి అత్థో. అజ్ఝత్తికస్స ఉపాదాయాతి అజ్ఝత్తికం ఖన్ధపఞ్చకం ఉపాదాయ. ఇదఞ్హి ఉపయోగత్థే సామివచనం. విత్థారో పనస్స తస్స నిద్దేసే (విభ. ౯౭౩) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అయం పన అపరో నయో – రూపారమ్మణాయేవ కామతణ్హా, భవతణ్హా, విభవతణ్హాతి తిస్సో తణ్హా హోన్తి, తథా సద్దాదిఆరమ్మణాతి ఛసు ఆరమ్మణేసు అట్ఠారస తణ్హా హోన్తి, అజ్ఝత్తారమ్మణా అట్ఠారస, బహిద్ధారమ్మణా అట్ఠారసాతి ఛత్తింస హోన్తి. తా ఏవ అతీతారమ్మణా ఛత్తింస, అనాగతారమ్మణా ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నారమ్మణా ఛత్తింసాతి అట్ఠతణ్హావిచరితసతం హోతి. పపఞ్చితోతి ఆరమ్మణే, సంసారే వా పపఞ్చితో చిరవాసితో.

ద్వాసట్ఠియా దిట్ఠిగతేహీతి ‘‘కతమాని ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని బ్రహ్మజాలే వేయ్యాకరణే వుత్తాని భగవతా? చత్తారో సస్సతవాదా, చత్తారో ఏకచ్చసస్సతవాదా, చత్తారో అన్తానన్తికా, చత్తారో అమరావిక్ఖేపికా, ద్వే అధిచ్చసముప్పన్నికా, సోళస సఞ్ఞీవాదా, అట్ఠ అసఞ్ఞీవాదా, అట్ఠ నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా, సత్త ఉచ్ఛేదవాదా, పఞ్చ దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదాతి ఇమాని ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని బ్రహ్మజాలే వేయ్యాకరణే వుత్తాని భగవతా’’తి (విభ. ౯౭౭). విత్థారో పనేత్థ బ్రహ్మజాలసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

అహఞ్చమ్హి తిణ్ణోతి అహఞ్చ చతురోఘం, సంసారసముద్దం వా తిణ్ణో అమ్హి భవామి. ముత్తోతి రాగాదిబన్ధనేహి ముత్తో. దన్తోతి నిబ్బిసేవనో నిప్పరిప్ఫన్దో. సన్తోతి సీతీభూతో. అస్సత్థోతి నిబ్బానదస్సనే లద్ధస్సాసో. పరినిబ్బుతోతి కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బుతో. పహోమీతి సమత్థోమ్హి. ఖోఇతి ఏకంసత్థే నిపాతో. పరే చ పరినిబ్బాపేతున్తి ఏత్థ పరే చ-సద్దో ‘‘పరే చ తారేతు’’న్తిఆదీహిపి యోజేతబ్బోతి.

మహాకరుణాఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭౨-౭౩. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౯. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణనిద్దేసే కతమం తథాగతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణన్తి పుచ్ఛిత్వా తేన సమగతికత్తా తేనేవ సహ అనావరణఞాణం నిద్దిట్ఠం. న హి అనావరణఞాణం ధమ్మతో విసుం అత్థి, ఏకమేవ హేతం ఞాణం ఆకారభేదతో ద్వేధా వుచ్చతి సద్ధిన్ద్రియసద్ధాబలాదీని వియ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమేవ హి నత్థి ఏతస్స ఆవరణన్తి, కేనచి ధమ్మేన, పుగ్గలేన వా ఆవరణం కాతుం అసక్కుణేయ్యతాయ అనావరణన్తి వుచ్చతి ఆవజ్జనపటిబద్ధత్తా సబ్బధమ్మానం. అఞ్ఞే పన ఆవజ్జిత్వాపి న జానన్తి. కేచి పనాహు ‘‘మనోవిఞ్ఞాణం వియ సబ్బారమ్మణికత్తా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. తంయేవ ఞాణం ఇన్దవజిరం వియ విసయేసు అప్పటిహతత్తా అనావరణఞాణం. అనుపుబ్బసబ్బఞ్ఞుతాపటిక్ఖేపో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, సకింసబ్బఞ్ఞుతాపటిక్ఖేపో అనావరణఞాణం, భగవా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపటిలాభేనపి సబ్బఞ్ఞూతి వుచ్చతి, న చ అనుపుబ్బసబ్బఞ్ఞూ. అనావరణఞాణపటిలాభేనపి సబ్బఞ్ఞూతి వుచ్చతి, న చ సకింసబ్బఞ్ఞూ’’తి.

సబ్బం సఙ్ఖతమసఙ్ఖతం అనవసేసం జానాతీతి ఏత్థ సబ్బన్తి జాతివసేన సబ్బధమ్మానం నిస్సేసపరియాదానం. అనవసేసన్తి ఏకేకస్సేవ ధమ్మస్స సబ్బాకారవసేన నిస్సేసపరియాదానం. సఙ్ఖతమసఙ్ఖతన్తి ద్విధా పభేదదస్సనం. సఙ్ఖతఞ్హి ఏకో పభేదో, అసఙ్ఖతం ఏకో పభేదో. పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కతన్తి సఙ్ఖతం. ఖన్ధపఞ్చకం. తథా న సఙ్ఖతన్తి అసఙ్ఖతం. నిబ్బానం. సఙ్ఖతం అనిచ్చదుక్ఖానత్తాదీహి ఆకారేహి అనవసేసం జానాతి, అసఙ్ఖతం సుఞ్ఞతానిమిత్తఅప్పణిహితాదీహి ఆకారేహి అనవసేసం జానాతి. నత్థి ఏతస్స సఙ్ఖతస్స అసఙ్ఖతస్స చ అవసేసోతి అనవసేసం. సఙ్ఖతం అసఙ్ఖతఞ్చ. అనేకభేదాపి పఞ్ఞత్తి పచ్చయేహి అకతత్తా అసఙ్ఖతపక్ఖం భజతి. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్హి సబ్బాపి పఞ్ఞత్తియో అనేకభేదతో జానాతి. అథ వా సబ్బన్తి సబ్బధమ్మగ్గహణం. అనవసేసన్తి నిప్పదేసగ్గహణం. తత్థ ఆవరణం నత్థీతి తత్థ తస్మిం అనవసేసే సఙ్ఖతాసఙ్ఖతే నిస్సఙ్గత్తా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స ఆవరణం నత్థీతి తదేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అనావరణఞాణం నామాతి అత్థో.

౧౨౦. ఇదాని అనేకవిసయభేదతో దస్సేతుం అతీతన్తిఆదిమాహ. తత్థ అతీతం అనాగతం పచ్చుప్పన్నన్తి కాలభేదతో దస్సితం, చక్ఖు చేవ రూపా చాతిఆది వత్థారమ్మణభేదతో. ఏవం తం సబ్బన్తి తేసం చక్ఖురూపానం అనవసేసపరియాదానం. ఏవం సేసేసు. యావతాతి అనవసేసపరియాదానం. అనిచ్చట్ఠన్తిఆది సామఞ్ఞలక్ఖణభేదతో దస్సితం. అనిచ్చట్ఠన్తి చ అనిచ్చాకారం. పచ్చత్తత్థే వా ఉపయోగవచనం. ఏస నయో ఏదిసేసు. రూపస్సాతిఆది ఖన్ధభేదతో దస్సితం. చక్ఖుస్స…పే… జరామరణస్సాతి హేట్ఠా వుత్తపేయ్యాలనయేన యోజేతబ్బం. అభిఞ్ఞాయాతిఆదీసు హేట్ఠా వుత్తఞాణానేవ. అభిఞ్ఞట్ఠన్తి అభిజాననసభావం. ఏస నయో ఏదిసేసు. ఖన్ధానం ఖన్ధట్ఠన్తిఆది హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. కుసలే ధమ్మేతిఆది కుసలత్తికవసేన భేదో. కామావచరే ధమ్మేతిఆది చతుభూమకవసేన. ఉభయత్థాపి ‘‘సబ్బే జానాతీ’’తి బహువచనపాఠో సున్దరో. ఏకవచనసోతే పతితత్తా పన పోత్థకేసు ఏకవచనేన లిఖితం. దుక్ఖస్సాతిఆది చుద్దసన్నం బుద్ధఞాణానం విసయభేదో. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తే ఞాణన్తిఆదీని చత్తారి ఞాణాని వత్వా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం కస్మా న వుత్తన్తి చే? వుచ్చమానస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణత్తా. విసయభేదతో హి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణే వుచ్చమానే తం ఞాణం న వత్తబ్బం హోతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స విసయో హోతియేవ.

పున కాళకారామసుత్తన్తాదీసు (అ. ని. ౪.౨౪) వుత్తనయేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణభూమిం దస్సేన్తో యావతా సదేవకస్స లోకస్సాతిఆదిమాహ. తత్థ సహ దేవేహి సదేవకస్స. సహ మారేన సమారకస్స. సహ బ్రహ్మునా సబ్రహ్మకస్స లోకస్స. సహ సమణబ్రాహ్మణేహి సస్సమణబ్రాహ్మణియా. సహ దేవమనుస్సేహి సదేవమనుస్సాయ పజాయ. పజాతత్తా పజాతి సత్తలోకస్స పరియాయవచనమేతం. తత్థ సదేవకవచనేన పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం, సమారకవచనేన ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణం, సబ్రహ్మకవచనేన బ్రహ్మకాయికాదిబ్రహ్మగ్గహణం, సస్సమణబ్రాహ్మణివచనేన సాసనస్స పచ్చత్థికపచ్చామిత్తసమణబ్రాహ్మణగ్గహణం సమితపాపబాహితపాపసమణబ్రాహ్మణగ్గహణఞ్చ, పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణం, సదేవమనుస్సవచనేన సమ్ముతిదేవసేసమనుస్సగ్గహణం వేదితబ్బం. ఏవమేత్థ తీహి పదేహి ఓకాసలోకో, ద్వీహి పజావసేన సత్తలోకో గహితోతి వేదితబ్బో.

అపరో నయో – సదేవకగ్గహణేన అరూపావచరలోకో గహితో, సమారకగ్గహణేన ఛకామావచరదేవలోకో, సబ్రహ్మకగ్గహణేన రూపావచరబ్రహ్మలోకో, సస్సమణబ్రాహ్మణాదిగ్గహణేన చతుపరిసవసేన, సమ్ముతిదేవేహి వా సహ మనుస్సలోకో, అవసేససత్తలోకో వా.

అపిచేత్థ సదేవకవచనేన ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో సబ్బస్సపి లోకస్స దిట్ఠాదిజాననభావం సాధేతి. తతో యేసం సియా ‘‘మారో మహానుభావో ఛకామావచరిస్సరో వసవత్తీ, కిం తస్సాపి దిట్ఠాదిం జానాతీ’’తి, తేసం విమతిం విధమన్తో ‘‘సమారకస్సా’’తి ఆహ. యేసం పన సియా ‘‘బ్రహ్మా మహానుభావో ఏకఙ్గులియా ఏకస్మిం చక్కవాళసహస్సే ఆలోకం ఫరతి, ద్వీహి…పే… దసహి అఙ్గులీహి దససు చక్కవాళసహస్సేసు ఆలోకం ఫరతి, అనుత్తరఞ్చ ఝానసమాపత్తిసుఖం పటిసంవేదేతి, కిం తస్సాపి దిట్ఠాదిం జానాతీ’’తి, తేసం విమతిం విధమన్తో ‘‘సబ్రహ్మకస్సా’’తి ఆహ. తతో యేసం సియా ‘‘పుథూ సమణబ్రాహ్మణా సాసనస్స పచ్చత్థికా, కిం తేసమ్పి దిట్ఠాదిం జానాతీ’’తి, తేసం విమతిం విధమన్తో ‘‘సస్సమణబ్రాహ్మణియా పజాయా’’తి ఆహ. ఏవం ఉక్కట్ఠానం దిట్ఠాదిజాననభావం పకాసేత్వా అథ సమ్ముతిదేవే అవసేసమనుస్సే చ ఉపాదాయ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన సేససత్తలోకస్స దిట్ఠాదిజాననభావం పకాసేతి. అయమేత్థ అనుసన్ధిక్కమో. పోరాణా పనాహు – సదేవకస్సాతి దేవతాహి సద్ధిం అవసేసలోకస్స. సమారకస్సాతి మారేన సద్ధిం అవసేసలోకస్స. సబ్రహ్మకస్సాతి బ్రహ్మేహి సద్ధిం అవసేసలోకస్స. ఏవం సబ్బేపి తిభవూపగే సత్తే తీహాకారేహి తీసు పదేసు పక్ఖిపిత్వా పున ద్వీహాకారేహి పరియాదాతుం సస్సమణబ్రాహ్మణియా పజాయ సదేవమనుస్సాయాతి వుత్తం. ఏవం పఞ్చహి పదేహి తేన తేన ఆకారేన తేధాతుకమేవ పరియాదిన్నం హోతీతి.

దిట్ఠన్తి రూపాయతనం. సుతన్తి సద్దాయతనం. ముతన్తి పత్వా గహేతబ్బతో గన్ధాయతనం, రసాయతనం, ఫోట్ఠబ్బాయతనం. విఞ్ఞాతన్తి సుఖదుక్ఖాదిధమ్మారమ్మణం. పత్తన్తి పరియేసిత్వా వా అపరియేసిత్వా వా పత్తం. పరియేసితన్తి పత్తం వా అప్పత్తం వా పరియేసితం. అనువిచరితం మనసాతి చిత్తేన అనుసఞ్చరితం. సబ్బం జానాతీతి ఇమినా ఏతం దస్సేతి – యం అపరిమానాసు లోకధాతూసు ఇమస్స సదేవకస్స లోకస్స ‘‘నీలం పీత’’న్తిఆది (ధ. స. ౬౧౯) రూపారమ్మణం చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, అయం సత్తో ఇమస్మిం ఖణే ఇమం నామ రూపారమ్మణం దిస్వా సుమనో వా దుమ్మనో వా మజ్ఝత్తో వా జాతోతి తం సబ్బం తథాగతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం జానాతి. తథా యం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు ఇమస్స సదేవకస్స లోకస్స ‘‘భేరిసద్దో, ముదిఙ్గసద్దో’’తిఆది సద్దారమ్మణం సోతద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, ‘‘మూలగన్ధో తచగన్ధో’’తిఆది (ధ. స. ౬౨౪-౬౨౭) గన్ధారమ్మణం ఘానద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, ‘‘మూలరసో, ఖన్ధరసో’’తిఆది (ధ. స. ౬౨౮-౬౩౧) రసారమ్మణం జివ్హాద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, ‘‘కక్ఖళం, ముదుక’’న్తిఆది (ధ. స. ౬౪౭-౬౫౦) పథవీధాతుతేజోధాతువాయోధాతుభేదం ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం కాయద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, అయం సత్తో ఇమస్మిం ఖణే ఇమం నామ ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం ఫుసిత్వా సుమనో వా దుమ్మనో వా మజ్ఝత్తో వా జాతోతి తం సబ్బం తథాగతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం జానాతి. తథా యం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు ఇమస్స సదేవకస్స లోకస్స సుఖదుక్ఖాదిభేదం ధమ్మారమ్మణం మనోద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, అయం సత్తో ఇమస్మిం ఖణే ఇమం నామ ధమ్మారమ్మణం విజానిత్వా సుమనో వా దుమ్మనో వా మజ్ఝత్తో వా జాతోతి తం సబ్బం తథాగతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం జానాతి. ఇమస్స పన మహాజనస్స పరియేసిత్వా అప్పత్తమ్పి అత్థి, పరియేసిత్వా పత్తమ్పి అత్థి. అపరియేసిత్వా అప్పత్తమ్పి అత్థి, అపరియేసిత్వా పత్తమ్పి అత్థి. సబ్బం తథాగతస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన అప్పత్తం నామ నత్థీతి.

౧౨౧. పున అపరేన పరియాయేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణభావసాధనత్థం న తస్సాతి గాథమాహ. తత్థ న తస్స అద్దిట్ఠమిధత్థి కిఞ్చీతి తస్స తథాగతస్స ఇధ ఇమస్మిం తేధాతుకే లోకే, ఇమస్మిం పచ్చుప్పన్నకాలే వా పఞ్ఞాచక్ఖునా అద్దిట్ఠం నామ కిఞ్చి అప్పమత్తకమ్పి న అత్థి న సంవిజ్జతి. అత్థీతి ఇదం వత్తమానకాలికం ఆఖ్యాతపదం. ఇమినా పచ్చుప్పన్నకాలికస్స సబ్బధమ్మస్స ఞాతభావం దస్సేతి. గాథాబన్ధసుఖత్థం పనేత్థ ద-కారో సంయుత్తో. అథో అవిఞ్ఞాతన్తి ఏత్థ అథోఇతి వచనోపాదానే నిపాతో. అవిఞ్ఞాతన్తి అతీతకాలికం అవిఞ్ఞాతం నామ కిఞ్చి ధమ్మజాతం. నాహోసీతి పాఠసేసో. అబ్యయభూతస్స అత్థిసద్దస్స గహణే పాఠసేసం వినాపి యుజ్జతియేవ. ఇమినా అతీతకాలికస్స సబ్బధమ్మస్స ఞాతభావం దస్సేతి. అజానితబ్బన్తి అనాగతకాలికం అజానితబ్బం నామ ధమ్మజాతం న భవిస్సతి, నత్థి వా. ఇమినా అనాగతకాలికస్స సబ్బధమ్మస్స ఞాతభావం దస్సేతి. జాననకిరియావిసేసనమత్తమేవ వా ఏత్థ అ-కారో. సబ్బం అభిఞ్ఞాసి యదత్థి నేయ్యన్తి ఏత్థ యం తేకాలికం వా కాలవిముత్తం వా నేయ్యం జానితబ్బం కిఞ్చి ధమ్మజాతం అత్థి, తం సబ్బం తథాగతో అభిఞ్ఞాసి అధికేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన జాని పటివిజ్ఝి. ఏత్థ అత్థిసద్దేన తేకాలికస్స కాలవిముత్తస్స చ గహణా అత్థి-సద్దో అబ్యయభూతోయేవ దట్ఠబ్బో. తథాగతో తేన సమన్తచక్ఖూతి కాలవసేన ఓకాసవసేన చ నిప్పదేసత్తా సమన్తా సబ్బతో పవత్తం ఞాణచక్ఖు అస్సాతి సమన్తచక్ఖు. తేన యథావుత్తేన కారణేన తథాగతో సమన్తచక్ఖు, సబ్బఞ్ఞూతి వుత్తం హోతి. ఇమిస్సా గాథాయ పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం సాధితం.

పున బుద్ధఞాణానం విసయవసేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం దస్సేతుకామో సమన్తచక్ఖూతి కేనట్ఠేన సమన్తచక్ఖూతిఆదిమాహ. తత్థ గాథాయ సమన్తచక్ఖూతి వుత్తపదే యం తం సమన్తచక్ఖు, తం కేనట్ఠేన సమన్తచక్ఖూతి అత్థో. అత్థో పనస్స యావతా దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠోతిఆదీహి వుత్తోయేవ హోతి. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్హి సమన్తచక్ఖు. యథాహ – ‘‘సమన్తచక్ఖు వుచ్చతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణ’’న్తి (చూళని. ధోతకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౩౨). తస్మిం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణట్ఠే వుత్తే సమన్తచక్ఖుట్ఠో వుత్తోయేవ హోతీతి. బుద్ధస్సేవ ఞాణానీతి బుద్ధఞాణాని. దుక్ఖే ఞాణాదీనిపి హి సబ్బాకారేన బుద్ధస్సేవ భగవతో పవత్తన్తి, ఇతరేసం పన ఏకదేసమత్తేనేవ పవత్తన్తి. సావకసాధారణానీతి పన ఏకదేసేనాపి అత్థితం సన్ధాయ వుత్తం. సబ్బో ఞాతోతి సబ్బో ఞాణేన ఞాతో. అఞ్ఞాతో దుక్ఖట్ఠో నత్థీతి వుత్తమేవ అత్థం పటిసేధేన విభావేతి. సబ్బో దిట్ఠోతి న కేవలం ఞాతమత్తోయేవ, అథ ఖో చక్ఖునా దిట్ఠో వియ కతో. సబ్బో విదితోతి న కేవలం దిట్ఠమత్తోయేవ, అథ ఖో పాకటో. సబ్బో సచ్ఛికతోతి న కేవలం విదితోయేవ, అథ ఖో తత్థ ఞాణపటిలాభవసేన పచ్చక్ఖీకతో. సబ్బో ఫస్సితోతి న కేవలం సచ్ఛికతోయేవ, అథ ఖో పునప్పునం యథారుచి సముదాచారవసేన ఫుట్ఠోతి. అథ వా ఞాతో సభావలక్ఖణవసేన. దిట్ఠో సామఞ్ఞలక్ఖణవసేన. విదితో రసవసేన. సచ్ఛికతో పచ్చుపట్ఠానవసేన. ఫస్సితో పదట్ఠానవసేన. అథ వా ఞాతో ఞాణుప్పాదవసేన. దిట్ఠో చక్ఖుప్పాదవసేన. విదితో పఞ్ఞుప్పాదవసేన. సచ్ఛికతో విజ్జుప్పాదవసేన. ఫస్సితో ఆలోకుప్పాదవసేన. ‘‘యావతా దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠో, సబ్బో దిట్ఠో, అదిట్ఠో దుక్ఖట్ఠో నత్థీ’’తిఆదినా నయేన చ ‘‘యావతా సదేవకస్స లోకస్స…పే… అనువిచరితం మనసా, సబ్బం ఞాతం, అఞ్ఞాతం నత్థీ’’తిఆదినా నయేన చ విత్థారో వేదితబ్బో. పఠమం వుత్తగాథా నిగమనవసేన పున వుత్తా. తంనిగమనేయేవ హి కతే ఞాణనిగమనమ్పి కతమేవ హోతీతి.

సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

ఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దిట్ఠికథా

౧. అస్సాదదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౨. ఇదాని ఞాణకథానన్తరం కథితాయ దిట్ఠికథాయ అనుపుబ్బఅనువణ్ణనా అనుప్పత్తా. అయఞ్హి దిట్ఠికథా ఞాణకథాయ కతఞాణపరిచయస్స సమధిగతసమ్మాదిట్ఠిస్స మిచ్ఛాదిట్ఠిమలవిసోధనా సుకరా హోతి, సమ్మాదిట్ఠి చ సుపరిసుద్ధా హోతీతి ఞాణకథానన్తరం కథితా. తత్థ కా దిట్ఠీతిఆదికా పుచ్ఛా. కా దిట్ఠీతి అభినివేసపరామాసో దిట్ఠీతిఆదికం పుచ్ఛితపుచ్ఛాయ విస్సజ్జనం. కథం అభినివేసపరామాసో దిట్ఠీతిఆదికో విస్సజ్జితవిస్సజ్జనస్స విత్థారనిద్దేసో, సబ్బావ తా దిట్ఠియో అస్సాదదిట్ఠియోతిఆదికా దిట్ఠిసుత్తసంసన్దనాతి ఏవమిమే చత్తారో పరిచ్ఛేదా. తత్థ పుచ్ఛాపరిచ్ఛేదే తావ కా దిట్ఠీతి ధమ్మపుచ్ఛా, సభావపుచ్ఛా. కతి దిట్ఠిట్ఠానానీతి హేతుపుచ్ఛా పచ్చయపుచ్ఛా, కిత్తకాని దిట్ఠీనం కారణానీతి అత్థో. కతి దిట్ఠిపరియుట్ఠానానీతి సముదాచారపుచ్ఛా వికారపుచ్ఛా. దిట్ఠియో ఏవ హి సముదాచారవసేన చిత్తం పరియోనన్ధన్తియో ఉట్ఠహన్తీతి దిట్ఠిపరియుట్ఠానాని నామ హోన్తి. కతి దిట్ఠియోతి దిట్ఠీనం సఙ్ఖాపుచ్ఛా గణనాపుచ్ఛా. కతి దిట్ఠాభినివేసాతి వత్థుప్పభేదవసేన ఆరమ్మణనానత్తవసేన దిట్ఠిప్పభేదపుచ్ఛా. దిట్ఠియో ఏవ హి తం తం వత్థుం తం తం ఆరమ్మణం అభినివిసన్తి పరామసన్తీతి దిట్ఠిపరామాసాతి వుచ్చన్తి. కతమో దిట్ఠిట్ఠానసముగ్ఘాతోతి దిట్ఠీనం పటిపక్ఖపుచ్ఛా పహానూపాయపుచ్ఛా. దిట్ఠికారణాని హి ఖన్ధాదీని దిట్ఠిసముగ్ఘాతేన తాసం కారణాని న హోన్తీతి తాని చ కారణాని సముగ్ఘాతితాని నామ హోన్తి. తస్మా దిట్ఠిట్ఠానాని సమ్మా భుసం హఞ్ఞన్తి ఏతేనాతి దిట్ఠిట్ఠానసముగ్ఘాతోతి వుచ్చతి.

ఇదాని ఏతాసం ఛన్నం పుచ్ఛానం కా దిట్ఠీతిఆదీని ఛ విస్సజ్జనాని. తత్థ కా దిట్ఠీతి విస్సజ్జేతబ్బపుచ్ఛా. అభినివేసపరామాసో దిట్ఠీతి విస్సజ్జనం. సా పన అనిచ్చాదికే వత్థుస్మిం నిచ్చాదివసేన అభినివిసతి పతిట్ఠహతి దళ్హం గణ్హాతీతి అభినివేసో. అనిచ్చాదిఆకారం అతిక్కమిత్వా నిచ్చన్తిఆదివసేన వత్తమానో పరతో ఆమసతి గణ్హాతీతి పరామాసో. అథ వా నిచ్చన్తిఆదికం పరం ఉత్తమం సచ్చన్తి ఆమసతి గణ్హాతీతి పరామాసో, అభినివేసో చ సో పరామాసో చాతి అభినివేసపరామాసో. ఏవంపకారో దిట్ఠీతి కిచ్చతో దిట్ఠిసభావం విస్సజ్జేతి. తీణి సతన్తి తీణి సతాని, వచనవిపల్లాసో కతో. కతమో దిట్ఠిట్ఠానసముగ్ఘాతోతి పుచ్ఛం అనుద్ధరిత్వావ సోతాపత్తిమగ్గో దిట్ఠిట్ఠానసముగ్ఘాతోతి విస్సజ్జనం కతం.

౧౨౩. ఇదాని కథం అభినివేసపరామాసోతిఆది విత్థారనిద్దేసో. తత్థ రూపన్తి ఉపయోగవచనం. రూపం అభినివేసపరామాసోతి సమ్బన్ధో. రూపన్తి చేత్థ రూపుపాదానక్ఖన్ధో కసిణరూపఞ్చ. ‘‘ఏతం మమా’’తి అభినివేసపరామాసో దిట్ఠి, ‘‘ఏసోహమస్మీ’’తి అభినివేసపరామాసో దిట్ఠి, ‘‘ఏసో మే అత్తా’’తి అభినివేసపరామాసో దిట్ఠీతి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. ఏతన్తి సామఞ్ఞవచనం. తేనేవ ‘‘వేదనం ఏతం మమ, సఙ్ఖారే ఏతం మమా’’తి నపుంసకవచనం ఏకవచనఞ్చ కతం. ఏసోతి పన వత్తబ్బమపేక్ఖిత్వా పుల్లిఙ్గేకవచనం కతం. ఏతం మమాతి తణ్హామఞ్ఞనామూలికా దిట్ఠి. ఏసోహమస్మీతి మానమఞ్ఞనామూలికా దిట్ఠి. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిమఞ్ఞనా ఏవ. కేచి పన ‘‘ఏతం మమాతి మమంకారకప్పనా, ఏసోహమస్మీతి అహంకారకప్పనా, ఏసో మే అత్తాతి అహంకారమమంకారకప్పితో అత్తాభినివేసోతి చ, తథా యథాక్కమేనేవ తణ్హామూలనివేసో మానపగ్గాహో, తణ్హామూలనివిట్ఠో మానపగ్గహితో, అత్తాభినివేసోతి చ, సఙ్ఖారానం దుక్ఖలక్ఖణాదస్సనం, సఙ్ఖారానం అనిచ్చలక్ఖణాదస్సనం, సఙ్ఖారానం తిలక్ఖణాదస్సనహేతుకో అత్తాభినివేసోతి చ, దుక్ఖే అసుభే చ సుఖం సుభన్తి విపల్లాసగతస్స, అనిచ్చే నిచ్చన్తి విపల్లాసగతస్స, చతుబ్బిధవిపల్లాసగతస్స చ అత్తాభినివేసోతి చ, పుబ్బేనివాసఞాణస్స ఆకారకప్పనా, దిబ్బచక్ఖుఞాణస్స అనాగతపటిలాభకప్పనా, పుబ్బన్తాపరన్తఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు కప్పనిస్సితస్స అత్తాభినివేసోతి చ, నన్దియా అతీతమన్వాగమేతి, నన్దియా అనాగతం పటికఙ్ఖతి, పచ్చుప్పన్నేసు ధమ్మేసు సంహీరతి అత్తాభినివేసోతి చ, పుబ్బన్తే అఞ్ఞాణహేతుకా దిట్ఠి, అపరన్తే అఞ్ఞాణహేతుకా దిట్ఠి, పుబ్బన్తాపరన్తే ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు అఞ్ఞాణహేతుకో అత్తాభినివేసో’’తి చ ఏతేసం తిణ్ణం వచనానం అత్థం వణ్ణయన్తి.

దిట్ఠియో పనేత్థ పఠమం పఞ్చక్ఖన్ధవత్థుకా. తతో ఛఅజ్ఝత్తికబాహిరాయతనవిఞ్ఞాణ- కాయసమ్ఫస్సకాయవేదనాకాయసఞ్ఞాకాయచేతనాకాయతణ్హాకాయవితక్కవిచారధాతుదసకసిణ- ద్వత్తింసాకారవత్థుకా దిట్ఠియో వుత్తా. ద్వత్తింసాకారేసు చ యత్థ విసుం అభినివేసో న యుజ్జతి, తత్థ సకలసరీరాభినివేసవసేనేవ విసుం అభినివేసో వియ కతోతి వేదితబ్బం. తతో ద్వాదసాయతనఅట్ఠారసధాతుఏకూనవీసతిఇన్ద్రియవసేన యోజనా కతా. తీణి ఏకన్తలోకుత్తరిన్ద్రియాని న యోజితాని. న హి లోకుత్తరవత్థుకా దిట్ఠియో హోన్తి. సబ్బత్థాపి చ లోకియలోకుత్తరమిస్సేసు ధమ్మేసు లోకుత్తరే ఠపేత్వా లోకియా ఏవ గహేతబ్బా. అనిన్ద్రియబద్ధరూపఞ్చ న గహేతబ్బమేవ. తతో తేధాతుకవసేన నవవిధభవవసేన ఝానబ్రహ్మవిహారసమాపత్తివసేన పటిచ్చసముప్పాదఙ్గవసేన చ యోజనా కతా. జాతిజరామరణానం విసుం గహణే పరిహారో వుత్తనయో ఏవ. సబ్బాని చేతాని రూపాదికాని జరామరణన్తాని అట్ఠనవుతిసతం పదాని భవన్తి.

౧౨౪. దిట్ఠిట్ఠానేసు ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి వీసతివత్థుకాయపి సక్కాయదిట్ఠియా పఞ్చన్నం ఖన్ధానంయేవ వత్థుత్తా ‘‘యే హి కేచి, భిక్ఖవే, సమణా వా బ్రాహ్మణా వా అత్తానం సమనుపస్సమానా సమనుపస్సన్తి, సబ్బే తే పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ సమనుపస్సన్తి, ఏతేసం వా అఞ్ఞతర’’న్తి (సం. ని. ౩.౪౭) వుత్తత్తా చ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దిట్ఠీనం కారణం. అవిజ్జాపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి అవిజ్జాయ అన్ధీకతానం దిట్ఠిఉప్పత్తితో ‘‘యాయం, భన్తే, దిట్ఠి ‘అసమ్మాసమ్బుద్ధేసు సమ్మాసమ్బుద్ధా’తి, అయం ను ఖో, భన్తే, దిట్ఠి కిం పటిచ్చ పఞ్ఞాయతీతి? మహతీ ఖో ఏసా, కచ్చాన, ధాతు, యదిదం అవిజ్జాధాతు. హీనం, కచ్చాన, ధాతుం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి హీనా సఞ్ఞా హీనా దిట్ఠీ’’తి (సం. ని. ౨.౯౭) వచనతో చ అవిజ్జా దిట్ఠీనం కారణం. ఫస్సోపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి తేన ఫస్సేన ఫుట్ఠస్స దిట్ఠిఉప్పత్తితో ‘‘యే తే, భిక్ఖవే, సమణబ్రాహ్మణా పుబ్బన్తకప్పికా పుబ్బన్తానుదిట్ఠినో పుబ్బన్తం ఆరబ్భ అనేకవిహితాని అధివుత్తిపదాని అభివదన్తి, తదపి ఫస్సపచ్చయా’’తి (దీ. ని. ౧.౧౨౩) వచనతో చ ఫస్సో దిట్ఠీనం కారణం. సఞ్ఞాపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి ఆకారమత్తగ్గహణేన అయాథావసభావగాహహేతుత్తా సఞ్ఞాయ –

‘‘యాని చ తీణి యాని చ సట్ఠి, సమణప్పవాదసితాని భూరిపఞ్ఞ;

సఞ్ఞక్ఖరసఞ్ఞనిస్సితాని, ఓసరణాని వినేయ్య ఓఘతమగా’’తి. (సు. ని. ౫౪౩) –

వచనతో ‘‘సఞ్ఞానిదానా హి పపఞ్చసఙ్ఖా’’తి (సు. ని. ౮౮౦; మహాని. ౧౦౯) వచనతో చ సఞ్ఞా దిట్ఠీనం కారణం. వితక్కోపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి ఆకారపరివితక్కేన దిట్ఠిఉప్పత్తితో –

‘‘నహేవ సచ్చాని బహూని నానా, అఞ్ఞత్ర సఞ్ఞాయ నిచ్చాని లోకే;

తక్కఞ్చ దిట్ఠీసు పకప్పయిత్వా, సచ్చం ముసాతి ద్వయధమ్మమాహూ’’తి. (సు. ని. ౮౯౨) –

వచనతో చ వితక్కో దిట్ఠీనం కారణం. అయోనిసోమనసికారోపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి అయోనిసో మనసికారస్స అకుసలానం అసాధారణహేతుత్తా ‘‘తస్సేవం అయోనిసో మనసికరోతో ఛన్నం దిట్ఠీనం అఞ్ఞతరా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౯) వచనతో చ అయోనిసో మనసికారో దిట్ఠీనం కారణం. పాపమిత్తోపి దిట్ఠిట్ఠానన్తి పాపమిత్తస్స దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనేన దిట్ఠిఉప్పత్తితో ‘‘బాహిరం, భిక్ఖవే, అఙ్గన్తి కరిత్వా న అఞ్ఞం ఏకఙ్గమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం మహతో అనత్థాయ సంవత్తతి. యథయిదం, భిక్ఖవే, పాపమిత్తతా’’తి (అ. ని. ౧.౧౧౦) వచనతో చ పాపమిత్తో దిట్ఠీనం కారణం. పరతోపి ఘోసో దిట్ఠిట్ఠానన్తి దురక్ఖాతధమ్మస్సవనేన దిట్ఠిఉప్పత్తితో ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, హేతూ ద్వే పచ్చయా మిచ్ఛాదిట్ఠియా ఉప్పాదాయ పరతో చ ఘోసో అయోనిసో చ మనసికారో’’తి (అ. ని. ౨.౧౨౬) వచనతో చ పరతో ఘోసో మిచ్ఛాదిట్ఠికతో మిచ్ఛాదిట్ఠిపటిసఞ్ఞుత్తకథా దిట్ఠీనం కారణం.

ఇదాని దిట్ఠిట్ఠానన్తి పదస్స అత్థం వివరన్తో ఖన్ధా హేతు ఖన్ధా పచ్చయోతిఆదిమాహ. ఖన్ధా ఏవ దిట్ఠీనం ఉపాదాయ, జనకహేతు చేవ ఉపత్థమ్భకపచ్చయో చాతి అత్థో. సముట్ఠానట్ఠేనాతి సముట్ఠహన్తి ఉప్పజ్జన్తి ఏతేనాతి సముట్ఠానం, కారణన్తి అత్థో. తేన సముట్ఠానట్ఠేన, దిట్ఠికారణభావేనాతి అత్థో.

౧౨౫. ఇదాని కిచ్చభేదేన దిట్ఠిభేదం దస్సేన్తో కతమాని అట్ఠారస దిట్ఠిపరియుట్ఠానానీతిఆదిమాహ. తత్థ యా దిట్ఠీతి ఇదాని వుచ్చమానానం అట్ఠారసన్నం పదానం సాధారణం మూలపదం. యా దిట్ఠి, తదేవ దిట్ఠిగతం, యా దిట్ఠి, తదేవ దిట్ఠిగహనన్తి సబ్బేహి సమ్బన్ధో కాతబ్బో. అయాథావదస్సనట్ఠేన దిట్ఠి, తదేవ దిట్ఠీసు గతం దస్సనం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిఅన్తోగధత్తాతి దిట్ఠిగతం. హేట్ఠాపిస్స అత్థో వుత్తోయేవ. ద్విన్నం అన్తానం ఏకన్తగతత్తాపి దిట్ఠిగతం. సా ఏవ దిట్ఠి దురతిక్కమనట్ఠేన దిట్ఠిగహనం తిణగహనవనగహనపబ్బతగహనాని వియ. సాసఙ్కసప్పటిభయట్ఠేన దిట్ఠికన్తారం చోరకన్తారవాళకన్తారనిరుదకకన్తారదుబ్భిక్ఖకన్తారా వియ. ధమ్మసఙ్గణియం ‘‘దిట్ఠికన్తారో’’తి సకలిఙ్గేనేవ ఆగతం. సమ్మాదిట్ఠియా వినివిజ్ఝనట్ఠేన పటిలోమట్ఠేన చ దిట్ఠివిసూకం. మిచ్ఛాదస్సనఞ్హి ఉప్పజ్జమానం సమ్మాదస్సనం వినివిజ్ఝతి చేవ విలోమేతి చ. ధమ్మసఙ్గణియం (ధ. స. ౩౯౨, ౧౧౦౫) ‘‘దిట్ఠివిసూకాయిక’’న్తి ఆగతం. కదాచి సస్సతస్స, కదాచి ఉచ్ఛేదస్స గహణతో దిట్ఠియా విరూపం ఫన్దితన్తి దిట్ఠివిప్ఫన్దితం. దిట్ఠిగతికో హి ఏకస్మిం పతిట్ఠాతుం న సక్కోతి, కదాచి సస్సతం అనుస్సరతి, కదాచి ఉచ్ఛేదం. దిట్ఠియేవ అనత్థే సంయోజేతీతి దిట్ఠిసఞ్ఞోజనం. దిట్ఠియేవ అన్తోతుదనట్ఠేన దున్నీహరణీయట్ఠేన చ సల్లన్తి దిట్ఠిసల్లం. దిట్ఠియేవ పీళాకరణట్ఠేన సమ్బాధోతి దిట్ఠిసమ్బాధో. దిట్ఠియేవ మోక్ఖావరణట్ఠేన పలిబోధోతి దిట్ఠిపలిబోధో. దిట్ఠియేవ దుమ్మోచనీయట్ఠేన బన్ధనన్తి దిట్ఠిబన్ధనం. దిట్ఠియేవ దురుత్తరట్ఠేన పపాతోతి దిట్ఠిపపాతో. దిట్ఠియేవ థామగతట్ఠేన అనుసయోతి దిట్ఠానుసయో. దిట్ఠియేవ అత్తానం సన్తాపేతీతి దిట్ఠిసన్తాపో. దిట్ఠియేవ అత్తానం అనుదహతీతి దిట్ఠిపరిళాహో. దిట్ఠియేవ కిలేసకాయం గన్థేతీతి దిట్ఠిగన్థో. దిట్ఠియేవ భుసం ఆదియతీతి దిట్ఠుపాదానం. దిట్ఠియేవ ‘‘సచ్చ’’న్తిఆదివసేన అభినివిసతీతి దిట్ఠాభినివేసో. దిట్ఠియేవ ఇదం పరన్తి ఆమసతి, పరతో వా ఆమసతీతి దిట్ఠిపరామాసో.

౧౨౬. ఇదాని రాసివసేన సోళస దిట్ఠియో ఉద్దిసన్తో కతమా సోళస దిట్ఠియోతిఆదిమాహ. తత్థ సుఖసోమనస్ససఙ్ఖాతే అస్సాదే దిట్ఠి అస్సాదదిట్ఠి. అత్తానం అనుగతా దిట్ఠి అత్తానుదిట్ఠి. నత్థీతి పవత్తత్తా విపరీతా దిట్ఠి మిచ్ఛాదిట్ఠి. సతి కాయే దిట్ఠి, సన్తీ వా కాయే దిట్ఠి సక్కాయదిట్ఠి. కాయోతి చేత్థ ఖన్ధపఞ్చకం, ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతో సక్కాయో వత్థు పతిట్ఠా ఏతిస్సాతి సక్కాయవత్థుకా. సస్సతన్తి పవత్తా దిట్ఠి సస్సతదిట్ఠి. ఉచ్ఛేదోతి పవత్తా దిట్ఠి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. సస్సతాదిఅన్తం గణ్హాతీతి అన్తగ్గాహికా, అన్తగ్గాహో వా అస్సా అత్థీతి అన్తగ్గాహికా. అతీతసఙ్ఖాతం పుబ్బన్తం అనుగతా దిట్ఠి పుబ్బన్తానుదిట్ఠి. అనాగతసఙ్ఖాతం అపరన్తం అనుగతా దిట్ఠి అపరన్తానుదిట్ఠి. అనత్థే సంయోజేతీతి సఞ్ఞోజనికా. అహఙ్కారవసేన అహన్తి ఉప్పన్నేన మానేన దిట్ఠియా మూలభూతేన వినిబన్ధా ఘటితా ఉప్పాదితా దిట్ఠి అహన్తి మానవినిబన్ధా దిట్ఠి. తథా మమఙ్కారవసేన మమన్తి ఉప్పన్నేన మానేన వినిబన్ధా దిట్ఠి మమన్తి మానవినిబన్ధా దిట్ఠి. అత్తనో వదనం కథనం అత్తవాదో, తేన పటిసఞ్ఞుత్తా బద్ధా దిట్ఠి అత్తవాదపటిసంయుత్తా దిట్ఠి. అత్తానం లోకోతి వదనం కథనం లోకవాదో, తేన పటిసఞ్ఞుత్తా దిట్ఠి లోకవాదపటిసంయుత్తా దిట్ఠి. భవో వుచ్చతి సస్సతం, సస్సతవసేన ఉప్పజ్జనదిట్ఠి భవదిట్ఠి. విభవో వుచ్చతి ఉచ్ఛేదో, ఉచ్ఛేదవసేన ఉప్పజ్జనదిట్ఠి విభవదిట్ఠి.

౧౨౭-౧౨౮. ఇదాని తీణి సతం దిట్ఠాభినివేసే నిద్దిసితుకామో కతమే తీణి సతం దిట్ఠాభినివేసాతి పుచ్ఛిత్వా తే అవిస్సజ్జేత్వావ విసుం విసుం అభినివేసవిస్సజ్జనేనేవ తే విస్సజ్జేతుకామో అస్సాదదిట్ఠియా, కతిహాకారేహి అభినివేసో హోతీతిఆదినా నయేన సోళసన్నం దిట్ఠీనం అభినివేసాకారగణనం పుచ్ఛిత్వా పున అస్సాదదిట్ఠియా పఞ్చతింసాయ ఆకారేహి అభినివేసో హోతీతి తాసం సోళసన్నం దిట్ఠీనం అభినివేసాకారగణనం విస్సజ్జేత్వా పున తాని గణనాని విస్సజ్జేన్తో అస్సాదదిట్ఠియా కతమేహి పఞ్చతింసాయ ఆకారేహి అభినివేసో హోతీతిఆదిమాహ. తత్థ రూపం పటిచ్చాతి రూపక్ఖన్ధం పటిచ్చ. ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సన్తి ‘‘అయం మే కాయో ఈదిసో’’తి రూపసమ్పదం నిస్సాయ గేహసితం రాగసమ్పయుత్తం సుఖం సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. హేట్ఠా వుత్తేనట్ఠేన సుఖఞ్చ సోమనస్సఞ్చ. తంయేవ రూపస్స అస్సాదోతి రూపనిస్సయో అస్సాదో. తఞ్హి సుఖం తణ్హావసేన అస్సాదీయతి ఉపభుఞ్జీయతీతి అస్సాదో. అభినివేసపరామాసో దిట్ఠీతి సో అస్సాదో సస్సతోతి వా ఉచ్ఛిజ్జిస్సతీతి వా సస్సతం వా ఉచ్ఛిజ్జమానం వా అత్తానం సుఖితం కరోతీతి వా అభినివేసపరామాసో హోతి. తస్మా యా చ దిట్ఠి యో చ అస్సాదోతి అస్సాదస్స దిట్ఠిభావాభావేపి అస్సాదం వినా సా దిట్ఠి న హోతీతి కత్వా ఉభయమ్పి సముచ్చితం. అస్సాదదిట్ఠీతి అస్సాదే పవత్తా దిట్ఠీతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని నానాసుత్తేహి సంసన్దేత్వా మిచ్ఛాదిట్ఠిం మిచ్ఛాదిట్ఠికఞ్చ గరహితుకామో అస్సాదదిట్ఠి మిచ్ఛాదిట్ఠీతిఆదిమాహ. తత్థ దిట్ఠివిపత్తీతి సమ్మాదిట్ఠివినాసకమిచ్ఛాదిట్ఠిసఙ్ఖాతదిట్ఠియా విపత్తి. దిట్ఠివిపన్నోతి విపన్నా వినట్ఠా సమ్మాదిట్ఠి అస్సాతి దిట్ఠివిపన్నో, విపన్నదిట్ఠీతి వుత్తం హోతి. మిచ్ఛాదిట్ఠియా వా విపన్నో వినట్ఠోతి దిట్ఠివిపన్నో. న సేవితబ్బో ఉపసఙ్కమనేన. న భజితబ్బో చిత్తేన. న పయిరుపాసితబ్బో ఉపసఙ్కమిత్వా నిసీదనేన. తం కిస్స హేతూతి ‘‘తం సేవనాదికం కేన కారణేన న కాతబ్బ’’న్తి తస్స కారణపుచ్ఛా. దిట్ఠి హిస్స పాపికాతి కారణవిస్సజ్జనం. యస్మా అస్స పుగ్గలస్స దిట్ఠి పాపికా, తస్మా తం సేవనాదికం న కాతబ్బన్తి అత్థో. దిట్ఠియా రాగోతి ‘‘సున్దరా మే దిట్ఠీ’’తి దిట్ఠిం ఆరబ్భ దిట్ఠియా ఉప్పజ్జనరాగో. దిట్ఠిరాగరత్తోతి తేన దిట్ఠిరాగేన రఙ్గేన రత్తం వత్థం వియ రత్తో. న మహప్ఫలన్తి విపాకఫలేన. న మహానిసంసన్తి నిస్సన్దఫలేన.

పురిసపుగ్గలస్సాతి పురిససఙ్ఖాతస్స పుగ్గలస్స. లోకియవోహారేన హి పురి వుచ్చతి సరీరం, తస్మిం పురిస్మిం సేతి పవత్తతీతి పురిసో, పుం వుచ్చతి నిరయో, తం పుం గలతి గచ్ఛతీతి పుగ్గలో. యేభుయ్యేన హి సత్తా సుగతితో చుతా దుగ్గతియంయేవ నిబ్బత్తన్తి. తం కిస్స హేతూతి తం న మహప్ఫలత్తం కేన కారణేన హోతి. దిట్ఠి హిస్స పాపికాతి యస్మా అస్స పుగ్గలస్స దిట్ఠి పాపికా, తస్మా న మహప్ఫలం హోతీతి అత్థో. ద్వేవ గతియోతి పఞ్చసు గతీసు ద్వేవ గతియో. విపజ్జమానాయ దిట్ఠియా నిరయో. సమ్పజ్జమానాయ తిరచ్ఛానయోని. యఞ్చేవ కాయకమ్మన్తి సకలిఙ్గధారణపటిపదానుయోగఅభివాదనపచ్చుట్ఠానఅఞ్జలికమ్మాది కాయకమ్మం. యఞ్చ వచీకమ్మన్తి సకసమయపరియాపుణనసజ్ఝాయనదేసనాసమాదపనాది వచీకమ్మం. యఞ్చ మనోకమ్మన్తి ఇధలోకచిన్తాపటిసంయుత్తఞ్చ పరలోకచిన్తాపటిసంయుత్తఞ్చ కతాకతచిన్తాపటిసంయుత్తఞ్చ మనోకమ్మం. తిణకట్ఠధఞ్ఞబీజేసు సత్తదిట్ఠిస్స దానానుప్పదానపటిగ్గహణపరిభోగేసు చ కాయవచీమనోకమ్మాని. యథాదిట్ఠీతి యా అయం దిట్ఠి, తస్సానురూపం. సమత్తన్తి పరిపుణ్ణం. సమాదిన్నన్తి గహితం.

అట్ఠకథాయం పన వుత్తం – తదేతం యథాదిట్ఠియం ఠితకాయకమ్మం, దిట్ఠిసహజాతకాయకమ్మం, దిట్ఠానులోమికకాయకమ్మన్తి తివిధం హోతి. తత్థ ‘‘పాణం హనతో అదిన్నం ఆదియతో మిచ్ఛాచరతో నత్థి తతోనిదానం పాపం, నత్థి పాపస్స ఆగమో’’తి యం ఏవం దిట్ఠికస్స సతో పాణాతిపాతఅదిన్నాదానమిచ్ఛాచారసఙ్ఖాతం కాయకమ్మం, ఇదం యథాదిట్ఠియం ఠితకాయకమ్మం నామ. ‘‘పాణం హనతో అదిన్నం ఆదియతో మిచ్ఛాచరతో నత్థి తతోనిదానం పాపం, నత్థి పాపస్స ఆగమో’’తి యం ఇమాయ దిట్ఠియా ఇమినా దస్సనేన సహజాతం కాయకమ్మం, ఇదం దిట్ఠిసహజాతకాయకమ్మం నామ. తదేవ పన సమత్తం సమాదిన్నం గహితం పరామట్ఠం దిట్ఠానులోమికకాయకమ్మం నామ. వచీకమ్మమనోకమ్మేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన ముసా భణతో పిసుణం భణతో ఫరుసం భణతో సమ్ఫం పలపతో అభిజ్ఝాలునో బ్యాపన్నచిత్తస్స మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స సతో నత్థి తతోనిదానం పాపం, నత్థి పాపస్స ఆగమోతి యోజనా కాతబ్బా. లిఙ్గధారణాదిపరియాపుణనాదిలోకచిన్తాదివసేన వుత్తనయో చేత్థ సున్దరో.

చేతనాదీసు దిట్ఠిసహజాతా చేతనా చేతనా నామ. దిట్ఠిసహజాతా పత్థనా పత్థనా నామ. చేతనాపత్థనానం వసేన చిత్తట్ఠపనా పణిధి నామ. తేహి పన చేతనాదీహి సమ్పయుత్తా ఫస్సాదయో సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నా ధమ్మా సఙ్ఖారా నామ. అనిట్ఠాయాతిఆదీహి దుక్ఖమేవ వుత్తం. దుక్ఖఞ్హి సుఖకామేహి సత్తేహి న ఏసితత్తా అనిట్ఠం. అప్పియత్తా అకన్తం. మనస్స అవడ్ఢనతో, మనసి అవిసప్పనతో చ అమనాపం. ఆయతిం అభద్దతాయ అహితం. పీళనతో దుక్ఖన్తి. తం కిస్స హేతూతి తం ఏవం సంవత్తనం కేన కారణేన హోతీతి అత్థో. ఇదానిస్స కారణం దిట్ఠి హిస్స పాపికాతి. యస్మా తస్స పుగ్గలస్స దిట్ఠి పాపికా లామకా, తస్మా ఏవం సంవత్తతీతి అత్థో. అల్లాయ పథవియా నిక్ఖిత్తన్తి ఉదకేన తిన్తాయ భూమియా రోపితం. పథవీరసం ఆపోరసన్తి తస్మిం తస్మిం ఠానే పథవియా చ సమ్పదం ఆపస్స చ సమ్పదం. బీజనిక్ఖిత్తట్ఠానే హి న సబ్బా పథవీ న సబ్బో ఆపో చ బీజం ఫలం గణ్హాపేతి. యో పన తేసం పదేసో బీజం ఫుసతి, సోయేవ బీజం ఫలం గణ్హాపేతి. తస్మా బీజపోసనాయ పచ్చయభూతోయేవ సో పదేసో పథవీరసో ఆపోరసోతి వేదితబ్బో. రససద్దస్స హి సమ్పత్తి చ అత్థో. యథాహ ‘‘కిచ్చసమ్పత్తిఅత్థేన రసో నామ పవుచ్చతీ’’తి. లోకే చ ‘‘సురసో గన్ధబ్బో’’తి వుత్తే సుసమ్పన్నో గన్ధబ్బోతి అత్థో ఞాయతి. ఉపాదియతీతి గణ్హాతి. యో హి పదేసో పచ్చయో హోతి, తం పచ్చయం లభమానం బీజం తం గణ్హాతి నామ. సబ్బం తన్తి సబ్బం తం రసజాతం. తిత్తకత్తాయాతి సో పథవీరసో ఆపోరసో చ అతిత్తకో సమానోపి తిత్తకం బీజం నిస్సాయ నిమ్బరుక్ఖాదీనం తేసం ఫలానఞ్చ తిత్తకభావాయ సంవత్తతి. కటుకత్తాయాతి ఇదం పురిమస్సేవ వేవచనం.

‘‘వణ్ణగన్ధరసూపేతో, అమ్బోయం అహువా పురే;

తమేవ పూజం లభమానో, కేనమ్బో కటుకప్ఫలో’’తి. (జా. ౧.౨.౭౧) –

ఆగతట్ఠానే వియ హి ఇధాపి తిత్తకమేవ అప్పియట్ఠేన కటుకన్తి వేదితబ్బం. అసాతత్తాయాతి అమధురభావాయ. అసాదుత్తాయాతిపి పాఠో, అసాదుభావాయాతి అత్థో. సాదూతి హి మధురం. బీజం హిస్సాతి అస్స నిమ్బాదికస్స బీజం. ఏవమేవన్తి ఏవం ఏవం. యస్మా సుఖా వేదనా పరమో అస్సాదో, తస్మా మిచ్ఛాదిట్ఠియా దుక్ఖవేదనావసేన ఆదీనవో దస్సితోతి. పున అట్ఠారసభేదేన దిట్ఠియా ఆదీనవం దస్సేతుం అస్సాదదిట్ఠి మిచ్ఛాదిట్ఠీతిఆదిమాహ. తం వుత్తత్థమేవ. ఇమేహి అట్ఠారసహి ఆకారేహి పరియుట్ఠితచిత్తస్స సఞ్ఞోగోతి దిట్ఠియా ఏవ సంసారే బన్ధనం దస్సేతి.

౧౨౯. యస్మా పన దిట్ఠిభూతానిపి సఞ్ఞోజనాని అత్థి అదిట్ఠిభూతానిపి, తస్మా తం పభేదం దస్సేన్తో అత్థి సఞ్ఞోజనాని చేవాతిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా కామరాగసఞ్ఞోజనస్సేవ అనునయసఞ్ఞోజనన్తి ఆగతట్ఠానమ్పి అత్థి, తస్మా అనునయసఞ్ఞోజనన్తి వుత్తం. కామరాగభావం అప్పత్వా పవత్తం లోభం సన్ధాయ ఏతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సేసఖన్ధాయతనాదిమూలకేసుపి వారేసు ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. వేదనాపరమత్తా చ అస్సాదస్స వేదనాపరియోసానా ఏవ దేసనా కతా. సఞ్ఞాదయో న గహితా. ఇమేహి పఞ్చతింసాయ ఆకారేహీతి పఞ్చక్ఖన్ధా అజ్ఝత్తికాయతనాదీని పఞ్చ ఛక్కాని చాతి ఇమాని పఞ్చతింస వత్థూని నిస్సాయ ఉప్పన్నఅస్సాదారమ్మణవసేన పఞ్చతింసాయ ఆకారేహి.

అస్సాదదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. అత్తానుదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౦. అత్తానుదిట్ఠియం అస్సుతవా పుథుజ్జనోతి ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. యస్స హి ఖన్ధధాతుఆయతనసచ్చపచ్చయాకారసతిపట్ఠానాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛావినిచ్ఛయవిరహితత్తా అత్తానుదిట్ఠిపటిసేధకరో నేవ ఆగమో, పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బస్స అనధిగతత్తా న చ అధిగమో అత్థి, సో ఆగమాధిగమానం అభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. సుతన్తి హి బుద్ధవచనాగమో చ సుతఫలత్తా హేతువోహారవసేన అధిగమో చ, తం సుతం అస్స అత్థీతి సుతవా, న సుతవా అస్సుతవా. స్వాయం –

పుథూనం జననాదీహి, కారణేహి పుథుజ్జనో;

పుథుజ్జనన్తోగధత్తా, పుథువాయం జనో ఇతి.

సో హి పుథూనం నానప్పకారానం కిలేసాదీనం జననాదీహి కారణేహి పుథుజ్జనో. యథాహ – ‘‘పుథు కిలేసే జనేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు అవిహతసక్కాయదిట్ఠికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సత్థారానం ముఖుల్లోకికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సబ్బగతీహి అవుట్ఠితాతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాభిసఙ్ఖారే అభిసఙ్ఖరోన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాఓఘేహి వుయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాసన్తాపేహి సన్తప్పేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాపరిళాహేహి పరిదయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చసు కామగుణేసు రత్తా గిద్ధా గధితా ముచ్ఛితా అజ్ఝోసన్నా లగ్గా లగ్గితా పలిబుద్ధాతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చహి నీవరణేహి ఆవుతా నివుతా ఓవుతా పిహితా పటిచ్ఛన్నా పటికుజ్జితాతి పుథుజ్జనా’’తి (మహాని. ౯౪). పుథూనం వా గణనపథమతీతానం అరియధమ్మపరమ్ముఖానం నీచధమ్మసముదాచారానం జనానం అన్తోగధత్తాపి పుథుజ్జనా, పుథు వా అయం, విసుంయేవ సఙ్ఖం గతో విసంసట్ఠో సీలసుతాదిగుణయుత్తేహి అరియేహి జనోతిపి పుథుజ్జనో. ఏవమేతేహి ‘‘అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి ద్వీహి పదేహి యే తే –

‘‘దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనో’’తి. –

ద్వే పుథుజ్జనా వుత్తా, తేసు అన్ధపుథుజ్జనో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో.

అరియానం అదస్సావీతిఆదీసు అరియాతి ఆరకత్తా కిలేసేహి, అనయే న ఇరియనతో, అయే చ ఇరియనతో, సదేవకేన చ లోకేన అరణీయతో బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ బుద్ధసావకా చ వుచ్చన్తి, బుద్ధా ఏవ వా ఇధ అరియా. యథాహ – ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… తథాగతో అరియోతి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౮).

సప్పురిసాతి ఏత్థ పన పచ్చేకబుద్ధా తథాగతసావకా చ ‘‘సప్పురిసా’’తి వేదితబ్బా. తే హి లోకుత్తరగుణయోగేన సోభనా పురిసాతి సప్పురిసా. సబ్బేయేవ వా ఏతే ద్వేధాపి వుత్తా. బుద్ధాపి హి అరియా చ సప్పురిసా చ పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధసావకాపి. యథాహ –

‘‘యో వే కతఞ్ఞూ కతవేది ధీరో, కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతి;

దుఖితస్స సక్కచ్చ కరోతి కిచ్చం, తథావిధం సప్పురిసం వదన్తీ’’తి. (జా. ౨.౧౭.౭౮);

ఏత్థ హి ‘‘కతఞ్ఞూ కతవేది ధీరో’’తి పచ్చేకసమ్బుద్ధో వుత్తో, ‘‘కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చా’’తి బుద్ధసావకో, ‘‘దుఖితస్స సక్కచ్చ కరోతి కిచ్చ’’న్తి సమ్మాసమ్బుద్ధోతి. ఇదాని యో తేసం అరియానం అదస్సనసీలో, న చ దస్సనే సాధుకారీ, సో ‘‘అరియానం అదస్సావీ’’తి వేదితబ్బో. సో చ చక్ఖునా అదస్సావీ ఞాణేన అదస్సావీతి దువిధో. తేసు ఞాణేన అదస్సావీ ఇధాధిప్పేతో. మంసచక్ఖునా హి దిబ్బచక్ఖునా వా అరియా దిట్ఠాపి అదిట్ఠావ హోన్తి తేసం చక్ఖూనం వణ్ణమత్తగహణతో న అరియభావగోచరతో. సోణసిఙ్గాలాదయోపి హి చక్ఖునా అరియే పస్సన్తి, న చ తే అరియానం దస్సావినో, తస్మా చక్ఖునా దస్సనం న దస్సనం, ఞాణేన దస్సనమేవ దస్సనం. యథాహ – ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా పూతికాయేన దిట్ఠేన, యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭). తస్మా చక్ఖునా పస్సన్తోపి ఞాణేన అరియేహి దిట్ఠం అనిచ్చాదిలక్ఖణం అపస్సన్తో అరియాధిగతఞ్చ ధమ్మం అనధిగచ్ఛన్తో అరియకరధమ్మానం అరియభావస్స చ అదిట్ఠత్తా ‘‘అరియానం అదస్సావీ’’తి వేదితబ్బో.

అరియధమ్మస్స అకోవిదోతి సతిపట్ఠానాదిభేదే అరియధమ్మే అకుసలో. అరియధమ్మే అవినీతోతి ఏత్థ పన –

దువిధో వినయో నామ, ఏకమేకేత్థ పఞ్చధా;

అభావతో తస్స అయం, ‘‘అవినీతో’’తి వుచ్చతి.

అయఞ్హి సంవరవినయో పహానవినయోతి దువిధో వినయో. ఏత్థ చ దువిధేపి వినయే ఏకమేకో వినయో పఞ్చధా భిజ్జతి. సంవరవినయోపి హి సీలసంవరో, సతిసంవరో, ఞాణసంవరో, ఖన్తిసంవరో, వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధో. పహానవినయోపి తదఙ్గప్పహానం, విక్ఖమ్భనప్పహానం, సముచ్ఛేదప్పహానం, పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం, నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధో.

తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) అయం సీలసంవరో. ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) అయం సతిసంవరో.

‘‘యాని సోతాని లోకస్మిం, (అజితాతి భగవా)

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౧; చూళని. అజితమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౪) –

అయం ఞాణసంవరో. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తి (మ. ని. ౧.౨౪; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) అయం ఖన్తిసంవరో. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) అయం వీరియసంవరో. సబ్బోపి చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో ‘‘సంవరో’’, వినయనతో ‘‘వినయో’’తి వుచ్చతి. ఏవం తావ సంవరవినయో పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.

తథా యం నామరూపపరిచ్ఛేదాదీసు విపస్సనాఞాణేసు పటిపక్ఖభావతో దీపాలోకేన వియ తమస్స తేన తేన విపస్సనాఞాణేన తస్స తస్స అనత్థస్స పహానం, సేయ్యథిదం – నామరూపవవత్థానేన సక్కాయదిట్ఠియా, పచ్చయపరిగ్గహేన అహేతువిసమహేతుదిట్ఠీనం, కఙ్ఖావితరణేన కథంకథీభావస్స, కలాపసమ్మసనేన ‘‘అహం మమా’’తి గాహస్స, మగ్గామగ్గవవత్థానేన అమగ్గే మగ్గసఞ్ఞాయ, ఉదయదస్సనేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా, వయదస్సనేన సస్సతదిట్ఠియా, భయదస్సనేన సభయే అభయసఞ్ఞాయ, ఆదీనవదస్సనేన అస్సాదసఞ్ఞాయ, నిబ్బిదానుపస్సనేన అభిరతిసఞ్ఞాయ, ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణేన అముఞ్చితుకమ్యతాయ, ఉపేక్ఖాఞాణేన అనుపేక్ఖాయ, అనులోమఞాణేన ధమ్మట్ఠితియం నిబ్బానే చ పటిలోమభావస్స, గోత్రభునా సఙ్ఖారనిమిత్తగాహస్స పహానం, ఏతం తదఙ్గప్పహానం నామ.

యం పన ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తిభావనివారణతో ఘటప్పహారేన వియ ఉదకపిట్ఠే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణాదిధమ్మానం పహానం, ఇదం విక్ఖమ్భనప్పహానం నామ. యం చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో సన్తానే ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ. స. ౨౭౭; విభ. ౬౨౮) నయేన వుత్తస్స సముదయపక్ఖికస్స కిలేసగ్గణస్స అచ్చన్తఅప్పవత్తిభావేన పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదప్పహానం నామ. యం పన ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధత్తం కిలేసానం, ఇదం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నామ. యం సబ్బసఙ్ఖతనిస్సటత్తా పహీనసబ్బసఙ్ఖతం నిబ్బానం, ఇదం నిస్సరణప్పహానం నామ. సబ్బమ్పి చేతం పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి, తంతంపహానవతో వా తస్స తస్స వినయస్స సమ్భవతోపేతం ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి. ఏవం పహానవినయోపి పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.

ఏవమయం సఙ్ఖేపతో దువిధో, పభేదతో చ దసవిధో వినయో భిన్నసంవరత్తా పహాతబ్బస్స చ అప్పహీనత్తా యస్మా ఏతస్స అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స నత్థి, తస్మా అభావతో తస్స అయం ‘‘అవినీతో’’తి వుచ్చతీతి. ఏస నయో సప్పురిసానం అదస్సావీ సప్పురిసధమ్మస్స అకోవిదో సప్పురిసధమ్మే అవినీతోతి ఏత్థాపి. నిన్నానాకారణఞ్హి ఏతం అత్థతో. యథాహ – ‘‘యేవ తే అరియా, తేవ తే సప్పురిసా. యేవ తే సప్పురిసా, తేవ తే అరియా. యోవ సో అరియానం ధమ్మో, సోవ సో సప్పురిసానం ధమ్మో. యోవ సో సప్పురిసానం ధమ్మో, సోవ సో అరియానం ధమ్మో. యేవ తే అరియవినయా, తేవ తే సప్పురిసవినయా. యేవ తే సప్పురిసవినయా, తేవ తే అరియవినయా. అరియేతి వా సప్పురిసేతి వా, అరియధమ్మేతి వా సప్పురిసధమ్మేతి వా, అరియవినయేతి వా సప్పురిసవినయేతి వా ఏసేసే ఏకే ఏకట్ఠే సమే సమభాగే తజ్జాతే తఞ్ఞేవా’’తి.

కస్మా పన థేరో అత్తానుదిట్ఠియా కతమేహి వీసతియా ఆకారేహి అభినివేసో హోతీతి పుచ్ఛిత్వా తం అవిస్సజ్జేత్వావ ‘‘ఇధ అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసీతి? పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ తం అత్థం ఆవికాతుం పఠమం పుథుజ్జనం నిద్దిసీతి వేదితబ్బం.

౧౩౧. ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసిత్వా ఇదాని అభినివేసుద్దేసం దస్సేన్తో రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతిఆదిమాహ. తత్థ రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతి రూపక్ఖన్ధం కసిణరూపఞ్చ ‘‘అత్తా’’తి దిట్ఠిపస్సనాయ సమనుపస్సతి. నిద్దేసే పనస్స రూపక్ఖన్ధే అభినివేసో పఞ్చక్ఖన్ధాధికారత్తా పాకటోతి తం అవత్వా కసిణరూపమేవ ‘‘రూప’’న్తి సామఞ్ఞవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. రూపవన్తం వా అత్తానన్తి అరూపం ‘‘అత్తా’’తి గహేత్వా తం అత్తానం రూపవన్తం సమనుపస్సతి. అత్తని వా రూపన్తి అరూపమేవ ‘‘అత్తా’’తి గహేత్వా తస్మిం అత్తని రూపం సమనుపస్సతి. రూపస్మిం వా అత్తానన్తి అరూపమేవ ‘‘అత్తా’’తి గహేత్వా తం అత్తానం రూపస్మిం సమనుపస్సతి.

తత్థ రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతి సుద్ధరూపమేవ ‘‘అత్తా’’తి కథితం. రూపవన్తం వా అత్తానం, అత్తని వా రూపం, రూపస్మిం వా అత్తానం, వేదనం అత్తతో సమనుపస్సతి, సఞ్ఞం, సఙ్ఖారే, విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతీతి ఇమేసు సత్తసు ఠానేసు అరూపం ‘‘అత్తా’’తి కథితం. వేదనావన్తం వా అత్తానం, అత్తని వా వేదనం, వేదనాయ వా అత్తానన్తి ఏవం చతూసు ఖన్ధేసు తిణ్ణం తిణ్ణం వసేన ద్వాదససు ఠానేసు రూపారూపమిస్సకో అత్తా కథితో. తా పన వీసతిపి దిట్ఠియో మగ్గావరణా, న సగ్గావరణా, సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝా.

ఇదాని తం నిద్దిసన్తో కథం రూపన్తిఆదిమాహ. తత్థ పథవీకసిణన్తి పథవీమణ్డలం నిస్సాయ ఉప్పాదితం పటిభాగనిమిత్తసఙ్ఖాతం సకలఫరణవసేన పథవీకసిణం. అహన్తి అత్తానమేవ సన్ధాయ గణ్హాతి. అత్తన్తి అత్తానం. అద్వయన్తి ఏకమేవ. తేలప్పదీపస్సాతి తేలయుత్తస్స పదీపస్స. ఝాయతోతి జలతో. యా అచ్చి, సో వణ్ణోతిఆది అచ్చిం ముఞ్చిత్వా వణ్ణస్స అభావతో వుత్తం. యా చ దిట్ఠి యఞ్చ వత్థూతి తదుభయం ఏకతో కత్వా రూపవత్థుకా అత్తానుదిట్ఠి వుచ్చతీతి అత్థో.

ఆపోకసిణాదీని ఆపాదీని నిస్సాయ ఉప్పాదితకసిణనిమిత్తానేవ. పరిచ్ఛిన్నాకాసకసిణం పన రూపజ్ఝానస్స ఆరమ్మణం హోన్తమ్పి ఆకాసకసిణన్తి వుచ్చమానే అరూపజ్ఝానారమ్మణేన కసిణుగ్ఘాటిమాకాసేన సంకిణ్ణం హోతీతి న గహితన్తి వేదితబ్బం. రూపాధికారత్తా విఞ్ఞాణకసిణం న గహేతబ్బమేవాతి. ఇధేకచ్చో వేదనం సఞ్ఞం సఙ్ఖారే విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతీతి చత్తారో ఖన్ధే అభిన్దిత్వా ఏకతో గహణవసేన వుత్తం. సో హి చిత్తచేతసికానం విసుం విసుం కరణే అసమత్థత్తా సబ్బే ఏకతో కత్వా ‘‘అత్తా’’తి గణ్హాతి. ఇమినా రూపేన రూపవాతి ఏత్థ సరీరరూపమ్పి కసిణరూపమ్పి లబ్భతి. ఛాయాసమ్పన్నోతి ఛాయాయ సమ్పన్నో అవిరళో. తమేనాతి ఏత్థ ఏన-సద్దో నిపాతమత్తం, తమేతన్తి వా అత్థో. ఛాయావాతి విజ్జమానచ్ఛాయో. రూపం అత్తాతి అగ్గహితేపి రూపం అముఞ్చిత్వా దిట్ఠియా ఉప్పన్నత్తా రూపవత్థుకాతి వుత్తం.

అత్తని రూపం సమనుపస్సతీతి సరీరరూపస్స కసిణరూపస్స చ చిత్తనిస్సితత్తా తస్మిం అరూపసముదాయే అత్తని తం రూపం సమనుపస్సతి. అయం గన్ధోతి ఘాయితగన్ధం ఆహ. ఇమస్మిం పుప్ఫేతి పుప్ఫనిస్సితత్తా గన్ధస్స ఏవమాహ.

రూపస్మిం అత్తానం సమనుపస్సతీతి యత్థ రూపం గచ్ఛతి, తత్థ చిత్తం గచ్ఛతి. తస్మా రూపనిస్సితం చిత్తం గహేత్వా తం అరూపసముదాయం అత్తానం తస్మిం రూపే సమనుపస్సతి. ఓళారికత్తా రూపస్స ఓళారికాధారం కరణ్డకమాహ.

౧౩౨. ఇధేకచ్చో చక్ఖుసమ్ఫస్సజం వేదనన్తిఆదీసు విసుం విసుం వేదనాయ దిట్ఠిగహణే అసతిపి వేదనాతి ఏకగ్గహణేన గహితే సబ్బాసం వేదనానం అన్తోగధత్తా విసుం విసుం గహితా ఏవ హోన్తీతి విసుం విసుం యోజనా కతాతి వేదితబ్బా. సో హి అనుభవనవసేన వేదనాయ ఓళారికత్తా వేదనంయేవ ‘‘అత్తా’’తి గణ్హాతి. సఞ్ఞం సఙ్ఖారే విఞ్ఞాణం రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతి సఞ్ఞాదయో అరూపధమ్మే రూపఞ్చ ఏకతో కత్వా ‘‘అత్తా’’తి సమనుపస్సతి. ఉమ్మత్తకో వియ హి పుథుజ్జనో యథా యథా ఉపట్ఠాతి, తథా తథా గణ్హాతి.

౧౩౩. చక్ఖుసమ్ఫస్సజం సఞ్ఞన్తిఆదీసు సఞ్జాననవసేన సఞ్ఞాయ పాకటత్తా సఞ్ఞం ‘‘అత్తా’తి గణ్హాతి. సేసం వేదనాయ వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

౧౩౪. చక్ఖుసమ్ఫస్సజం చేతనన్తిఆదీసు సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నేసు ధమ్మేసు చేతనాయ పధానత్తా పాకటత్తా చ చేతనా ఏవ నిద్దిట్ఠా. తాయ ఇతరేపి నిద్దిట్ఠావ హోన్తి. సో పన చేతసికభావవసేన పాకటత్తా చేతనం ‘‘అత్తా’’తి గణ్హాతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

౧౩౫. చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తిఆదీసు విజాననవసేన చిత్తస్స పాకటత్తా చిత్తం ‘‘అత్తా’’తి గణ్హాతి. సేసమేత్థాపి వుత్తనయమేవ.

అత్తానుదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. మిచ్ఛాదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౬. మిచ్ఛాదిట్ఠి హేట్ఠా వుత్తత్థాయేవ. అయం పన అపరో నయో – నత్థి దిన్నన్తి ఉచ్ఛేదదిట్ఠికత్తా దానఫలం పటిక్ఖిపతి. నత్థి యిట్ఠన్తి ఏత్థ యిట్ఠన్తి ఖుద్దకయఞ్ఞో. హుతన్తి మహాయఞ్ఞో. ద్విన్నమ్పి ఫలం పటిక్ఖిపతి. నత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకోతి దానఫలస్స పటిక్ఖిత్తత్తా సీలాదీనం పుఞ్ఞకమ్మానం, పాణాతిపాతాదీనం పాపకమ్మానం ఫలం పటిక్ఖిపతి. నత్థి అయం లోకోతి పురే కతేన కమ్మునా. నత్థి పరో లోకోతి ఇధ కతేన కమ్మునా. నత్థి మాతా, నత్థి పితాతి తేసు కతకమ్మానం ఫలం పటిక్ఖిపతి. నత్థి సత్తా ఓపపాతికాతి కమ్మహేతుకం ఉపపత్తిం పటిక్ఖిపతి. నత్థి లోకే సమణబ్రాహ్మణా…పే… పవేదేన్తీతి ఇధలోకపరలోకే పస్సితుం అభిఞ్ఞాపటిలాభాయ పటిపదం పటిక్ఖిపతి. ఇధ పాళియం పన నత్థి దిన్నన్తి వత్థూతి నత్థి దిన్నన్తి వుచ్చమానం దానం, తస్సా దిట్ఠియా వత్థూతి అత్థో. ఏవంవాదో మిచ్ఛాతి ఏవం నత్థి దిన్నన్తి వాదో వచనం మిచ్ఛా విపరీతోతి అత్థో.

మిచ్ఛాదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. సక్కాయదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౭. సక్కాయదిట్ఠి పన అత్తానుదిట్ఠియేవ, అఞ్ఞత్థ ఆగతపరియాయవచనదస్సనత్థం వుత్తాతి వేదితబ్బా.

సక్కాయదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సస్సతదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౮. సక్కాయవత్థుకాయ సస్సతదిట్ఠియాతి కమ్మధారయసమాసో. రూపవన్తం వా అత్తానన్తిఆదీనం పన్నరసన్నం వచనానం అన్తే సమనుపస్సతీతి సమ్బన్ధో కాతబ్బో, పాఠో వా. అఞ్ఞథా హి న ఘటీయతీతి. ఏవం ‘‘రూపవన్తం వా అత్తానం సమనుపస్సతీ’’తి ఏకమేవ దస్సేత్వా సేసా చుద్దస సంఖిత్తా.

సస్సతదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఉచ్ఛేదదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౯. సక్కాయవత్థుకాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా ఏవం ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తి ఏకమేవ దస్సేత్వా సేసా చతస్సో సంఖిత్తా.

ఉచ్ఛేదదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. అన్తగ్గాహికాదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౦. అన్తగ్గాహికాయ దిట్ఠియా పఠమవారే ఆకారపుచ్ఛా. దుతియే ఆకారగహణం. తతియే ఆకారవిస్సజ్జనం. తత్థ లోకోతి అత్తా. సో అన్తోతి అఞ్ఞమఞ్ఞపటిపక్ఖేసు సస్సతుచ్ఛేదన్తేసు సస్సతగ్గాహే సస్సతన్తో, అసస్సతగ్గాహే ఉచ్ఛేదన్తో. పరిత్తం ఓకాసన్తి సుప్పమత్తం వా సరావమత్తం వా ఖుద్దకం ఠానం. నీలకతో ఫరతీతి నీలన్తి ఆరమ్మణం కరోతి. అయం లోకోతి అత్తానం సన్ధాయ వుత్తం. పరివటుమోతి సమన్తతో పరిచ్ఛేదవా. అన్తసఞ్ఞీతి అన్తవాతిసఞ్ఞీ. అన్తో అస్స అత్థీతి అన్తోతి గహేతబ్బం. యం ఫరతీతి యం కసిణరూపం ఫరతి. తం వత్థు చేవ లోకో చాతి తం కసిణరూపం ఆరమ్మణఞ్చేవ ఆలోకియట్ఠేన లోకో చ. యేన ఫరతీతి యేన చిత్తేన ఫరతి. సో అత్తా చేవ లోకో చాతి అత్తానమపేక్ఖిత్వా పుల్లిఙ్గం కతం, తం చిత్తం అత్తా చేవ ఆలోకనట్ఠేన లోకో చాతి వుత్తం హోతి. అన్తవాతి అన్తో. ఓకాసకతో ఫరతీతి ఆలోకకసిణవసేన తేజోకసిణవసేన ఓదాతకసిణవసేన వా ఓభాసోతి ఫరతి. నీలాదీనం పఞ్చన్నం పభస్సరకసిణానంయేవ గహితత్తా పథవీఆపోవాయోకసిణవసేన అత్తాభినివేసో న హోతీతి గహేతబ్బం.

విపులం ఓకాసన్తి ఖలమణ్డలమత్తాదివసేన మహన్తం ఠానం. అనన్తవాతి వుద్ధఅనన్తవా. అపరియన్తోతి వుద్ధఅపరియన్తో. అనన్తసఞ్ఞీతి అనన్తోతిసఞ్ఞీ. తం జీవన్తి సో జీవో. లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. జీవోతి చ అత్తా ఏవ. రూపాదీని పఞ్చపి పరివటుమట్ఠేన సరీరం. జీవం న సరీరన్తి అత్తసఙ్ఖాతో జీవో రూపసఙ్ఖాతం సరీరం న హోతి. ఏస నయో వేదనాదీసు. తథాగతోతి సత్తో. అరహన్తి ఏకే. పరం మరణాతి మరణతో ఉద్ధం, పరలోకేతి అత్థో. రూపం ఇధేవ మరణధమ్మన్తి అత్తనో పాకటక్ఖన్ధసీసేన పఞ్చక్ఖన్ధగ్గహణం, తం ఇమస్మింయేవ లోకే నస్సనపకతికన్తి అత్థో. సేసక్ఖన్ధేసుపి ఏసేవ నయో. కాయస్స భేదాతి ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతస్స కాయస్స భేదతో పరం. ఇమినా వచనేన ‘‘పరం మరణా’’తి ఏతస్స ఉద్దేసస్స అత్థో వుత్తో. హోతిపీతిఆదీసు హోతీతి మూలపదం. చతూసుపి అపి-సద్దో సముచ్చయత్థో. తిట్ఠతీతి సస్సతత్తా తిట్ఠతి, న చవతీతి అత్థో. ‘‘హోతీ’’తి పదస్స వా అత్థవిసేసనత్థం ‘‘తిట్ఠతీ’’తి పదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉప్పజ్జతీతి అణ్డజజలాబుజయోనిపవేసవసేన ఉప్పజ్జతి నామ, నిబ్బత్తతీతి సంసేదజఓపపాతికయోనిపవేసవసేన నిబ్బత్తతి నామాతి అత్థయోజనా వేదితబ్బా. ఉచ్ఛిజ్జతీతి పబన్ధాభావవసేన. వినస్సతీతి భఙ్గవసేన. న హోతి పరం మరణాతి పురిమపదానం అత్థవివరణం, చుతితో ఉద్ధం న విజ్జతీతి అత్థో. హోతి చ న చ హోతీతి ఏకచ్చసస్సతికానం దిట్ఠి, ఏకేన పరియాయేన హోతి, ఏకేన పరియాయేన న హోతీతి అత్థో. జీవభావేన హోతి, పుబ్బజీవస్స అభావేన న హోతీతి వుత్తం హోతి. నేవ హోతి న న హోతీతి అమరావిక్ఖేపికానం దిట్ఠి, హోతీతి చ నేవ హోతి, న హోతీతి చ న హోతీతి అత్థో. అనువాదభయా ముసావాదభయా చ మన్దత్తా మోమూహత్తా చ పుబ్బవుత్తనయస్స పటిక్ఖేపమత్తం కరోతి. ఇమేహి పఞ్ఞాసాయ ఆకారేహీతి యథావుత్తానం దసన్నం పఞ్చకానం వసేన పఞ్ఞాసాయ ఆకారేహీతి.

అన్తగ్గాహికాదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పుబ్బన్తానుదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౧. పుబ్బన్తాపరన్తానుదిట్ఠీసు సస్సతం వదన్తీతి సస్సతవాదా. అథ వా వదన్తి ఏతేనాతి వాదో, దిట్ఠిగతస్సేతం అధివచనం. సస్సతన్తి వాదోపి సస్సతయోగేన సస్సతో, సస్సతో వాదో ఏతేసన్తి సస్సతవాదా. తథా ఏకచ్చం సస్సతన్తి వాదో ఏకచ్చసస్సతో, సో ఏతేసం అత్థీతి ఏకచ్చసస్సతికా. తథా అన్తవా, అనన్తవా, అన్తవా చ అనన్తవా చ, నేవన్తవా నానన్తవాతి పవత్తో వాదో అన్తానన్తో, సో ఏతేసం అత్థీతి అన్తానన్తికా. న మరతీతి అమరా. కా సా? ‘‘ఏవమ్పి మే నో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౬౨-౬౩) నయేన పరియన్తరహితస్స దిట్ఠిగతికస్స దిట్ఠి చేవ వాచా చ. వివిధో ఖేపో విక్ఖేపో, అమరాయ దిట్ఠియా, వాచాయ వా విక్ఖేపో అమరావిక్ఖేపో, సో ఏతేసం అత్థీతి అమరావిక్ఖేపికా. అపరో నయో – అమరా నామ మచ్ఛజాతి, సా ఉమ్ముజ్జననిముజ్జనాదివసేన ఉదకే సన్ధావమానా గహేతుం న సక్కా హోతి, ఏవమేవం అయమ్పి వాదో ఇతో చితో చ సన్ధావతి, గాహం న ఉపగచ్ఛతీతి అమరావిక్ఖేపోతి వుచ్చతి, సో ఏతేసం అత్థీతి అమరావిక్ఖేపికా. అధిచ్చసముప్పన్నోతి అకారణసముప్పన్నో అత్తా చ లోకో చాతి దస్సనం అధిచ్చసముప్పన్నం, తం ఏతేసం అత్థీతి అధిచ్చసముప్పన్నికా.

పుబ్బన్తానుదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. అపరన్తానుదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౨. సఞ్ఞిం వదన్తీతి సఞ్ఞీవాదా. అసఞ్ఞిం వదన్తీతి అసఞ్ఞీవాదా. నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞిం వదన్తీతి నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా. అథ వా సఞ్ఞీతి పవత్తో వాదో సఞ్ఞీవాదో, సో యేసం అత్థీతి తే సఞ్ఞీవాదా, తథా అసఞ్ఞీవాదా, నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా చ. ఉచ్ఛేదం వదన్తీతి ఉచ్ఛేదవాదా. దిట్ఠధమ్మోతి పచ్చక్ఖధమ్మో, తత్థ తత్థ పటిలద్ధఅత్తభావస్సేతం అధివచనం. దిట్ఠధమ్మే నిబ్బానం దిట్ఠధమ్మనిబ్బానం, ఇమస్మింయేవ అత్తభావే దుక్ఖవూపసమోతి అత్థో, తం వదన్తీతి దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదా. ఇమస్మిం పనత్థే విత్థారియమానే సాట్ఠకథం సకలం బ్రహ్మజాలసుత్తం వత్తబ్బం హోతి. ఏవఞ్చ సతి అతిపపఞ్చో హోతీతి న విత్థారితో. తదత్థికేహి తం అపేక్ఖిత్వా గహేతబ్బో.

అపరన్తానుదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦-౧౨. సఞ్ఞోజనికాదిదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౩. యస్మా సఞ్ఞోజనికా దిట్ఠి సబ్బదిట్ఠిసాధారణా, తస్మా తస్సా సబ్బదిట్ఠిసఞ్ఞోజనత్తా సబ్బదిట్ఠిసాధారణో అత్థో నిద్దిట్ఠో. సో హేట్ఠా వుత్తదిట్ఠిపరియుట్ఠానానేవ.

౧౪౪. మానవినిబన్ధదిట్ఠీసు చక్ఖు అహన్తి అభినివేసపరామాసోతి మానపుబ్బకో అభినివేసపరామాసో. న హి దిట్ఠి మానసమ్పయుత్తా హోతి. తేనేవ చ మానవినిబన్ధాతి వుత్తం, మానపటిబన్ధా మానమూలకాతి అత్థో.

౧౪౫. చక్ఖు మమన్తి అభినివేసపరామాసోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన ‘‘మమా’’తి వత్తబ్బే ‘‘మమ’’న్తి అనునాసికాగమో వేదితబ్బో. ‘‘అహ’’న్తి మానవినిబన్ధాయ రూపాదీనిపి అజ్ఝత్తికానేవ. న హి కసిణరూపం వినా బాహిరాని ‘‘అహ’’న్తి గణ్హాతి. ‘‘మమ’’న్తి మానవినిబన్ధాయ పన బాహిరానిపి లబ్భన్తి. బాహిరానిపి హి ‘‘మమ’’న్తి గణ్హాతి. యస్మా పన దుక్ఖా వేదనా అనిట్ఠత్తా మానవత్థు న హోతి, తస్మా ఛ వేదనా తాసం మూలపచ్చయా ఛ ఫస్సా చ న గహితా. సఞ్ఞాదయో పన ఇధ పచ్ఛిన్నత్తా న గహితాతి వేదితబ్బా.

సంయోజనికాదిదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. అత్తవాదపటిసంయుత్తదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౬. అత్తవాదపటిసంయుత్తా దిట్ఠి అత్తానుదిట్ఠియేవ. అత్తాతి వాదేన పటిసంయుత్తత్తా పున ఏవం వుత్తా.

అత్తవాదపటిసంయుత్తదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౪. లోకవాదపటిసంయుత్తదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౭. అత్తా చ లోకో చాతి సో ఏవ అత్తా చ ఆలోకనట్ఠేన లోకో చాతి అత్థో. సస్సతోతి సస్సతవాదానం దిట్ఠి. అసస్సతోతి ఉచ్ఛేదవాదానం. సస్సతో చ అసస్సతో చాతి ఏకచ్చసస్సతికానం. నేవ సస్సతో నాసస్సతోతి అమరావిక్ఖేపికానం. అన్తవాతి పరిత్తకసిణలాభీనం తక్కికానఞ్చ నిగణ్ఠాజీవికానఞ్చ. అథ వా ఉచ్ఛేదవాదినో ‘‘సత్తో జాతియా పుబ్బన్తవా, మరణేన అపరన్తవా’’తి వదన్తి. అధిచ్చసముప్పన్నికా ‘‘సత్తో జాతియా పుబ్బన్తవా’’తి వదన్తి. అనన్తవాతి అప్పమాణకసిణలాభీనం. సస్సతవాదినో పన ‘‘పుబ్బన్తాపరన్తా నత్థి, తేన అనన్తవా’’తి వదన్తి. అధిచ్చసముప్పన్నికా ‘‘అపరన్తేన అనన్తవా’’తి వదన్తి.

అన్తవా చ అనన్తవా చాతి ఉద్ధమధో అవడ్ఢిత్వా తిరియం వడ్ఢితకసిణానం. నేవ అన్తవా న అనన్తవాతి అమరావిక్ఖేపికానం.

లోకవాదపటిసంయుత్తదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౫-౧౬. భవవిభవదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా

౧౪౮. భవవిభవదిట్ఠీనం యథావుత్తదిట్ఠితో విసుం అభినివేసాభావతో విసుం నిద్దేసం అకత్వా యథావుత్తదిట్ఠీనంయేవ వసేన ‘‘ఓలీయనం అతిధావన’’న్తి ఏకేకం ఆకారం నిద్దిసితుం పుచ్ఛం అకత్వా చ ఓలీయనాభినివేసో భవదిట్ఠి, అతిధావనాభినివేసో విభవదిట్ఠీతి ఆహ. తత్థ ‘‘భవనిరోధాయ ధమ్మే దేసియమానే చిత్తం న పక్ఖన్దతీ’’తి (ఇతివు. ౪౯) వుత్తఓలీయనాభినివేసో, సస్సతసఞ్ఞాయ నిబ్బానతో సఙ్కోచనాభినివేసోతి అత్థో. ‘‘భవేనేవ ఖో పనేకే అట్టీయమానా హరాయమానా జిగుచ్ఛమానా విభవం అభినన్దన్తీ’’తి వుత్తఅతిధావనాభినివేసో, ఉచ్ఛేదసఞ్ఞాయ నిరోధగామినిపటిపదాతిక్కమనాభినివేసోతి అత్థో.

ఇదాని తావ భవవిభవదిట్ఠియో సబ్బదిట్ఠీసు యోజేత్వా దస్సేతుం అస్సాదదిట్ఠియాతిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా అస్సాదదిట్ఠికా సస్సతం వా ఉచ్ఛేదం వా నిస్సాయ ‘‘నత్థి కామేసు దోసో’’తి గణ్హన్తి, తస్మా పఞ్చతింసాకారాపి అస్సాదదిట్ఠియో సియా భవదిట్ఠియో, సియా విభవదిట్ఠియోతి వుత్తా. తత్థ యస్మా ఏకేకాపి దిట్ఠియో సస్సతగ్గాహవసేన భవదిట్ఠియో భవేయ్యుం, ఉచ్ఛేదగ్గాహవసేన విభవదిట్ఠియో భవేయ్యున్తి అత్థో. అత్తానుదిట్ఠియా రూపం అత్తతో సమనుపస్సతి, వేదనం… సఞ్ఞం… సఙ్ఖారే… విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతీతి పఞ్చసు రూపాదితో అత్తనో అనఞ్ఞత్తా తేసు ఉచ్ఛిన్నేసు అత్తా ఉచ్ఛిన్నోతి గహణతో పఞ్చ విభవదిట్ఠియోతి వుత్తం. సేసేసు పఞ్చదససు ఠానేసు రూపాదితో అత్తనో అఞ్ఞత్తా తేసు ఉచ్ఛిన్నేసుపి ‘‘అత్తా సస్సతోతి గహణతో పన్నరస భవదిట్ఠియోతి వుత్తం.

మిచ్ఛాదిట్ఠియా ‘‘సబ్బావ తా విభవదిట్ఠియో’’తి ఉచ్ఛేదవసేన పవత్తత్తా అన్తవానన్తవాదిట్ఠీసు పరిత్తారమ్మణఅప్పమాణారమ్మణఝానలాభినో దిబ్బచక్ఖునా రూపధాతుయా చవిత్వా సత్తే అఞ్ఞత్థ ఉపపన్నే పస్సిత్వా భవదిట్ఠిం అపస్సిత్వా విభవదిట్ఠిం గణ్హన్తి. తస్మా తత్థ సియా భవదిట్ఠియో, సియా విభవదిట్ఠియోతి వుత్తం. హోతి చ న చ హోతీతి ఏత్థ హోతి చాతి భవదిట్ఠి, న చ హోతీతి విభవదిట్ఠి. నేవ హోతి న న హోతీతి ఏత్థ నేవ హోతీతి విభవదిట్ఠి, న న హోతీతి భవదిట్ఠి. తస్మా తత్థ ‘‘సియా’’తి వుత్తం.

పుబ్బన్తానుదిట్ఠియా ఏకచ్చసస్సతికా సస్సతఞ్చ పఞ్ఞపేన్తి, అసస్సతఞ్చ పఞ్ఞపేన్తి. తస్మా సా భవదిట్ఠి చ విభవదిట్ఠి చ హోతి. చత్తారో అన్తానన్తికా అన్తానన్తం అత్తానం పఞ్ఞపేన్తి. తస్మా సా అత్తానుదిట్ఠిసదిసా భవదిట్ఠి చ విభవదిట్ఠి చ. చత్తారో అమరావిక్ఖేపికా భవదిట్ఠిం వా విభవదిట్ఠిం వా నిస్సాయ వాచావిక్ఖేపం ఆపజ్జన్తి, అవసేసా పన భవదిట్ఠియోవ. తస్మా తే తే సన్ధాయ ‘‘సియా’’తి వుత్తం. అపరన్తానుదిట్ఠియా సత్త ఉచ్ఛేదవాదా విభవదిట్ఠియో, అవసేసా భవదిట్ఠియో. తస్మా తే తే సన్ధాయ ‘‘సియా’’తి వుత్తం. సఞ్ఞోజనికదిట్ఠియా సబ్బదిట్ఠీనం వసేన ‘‘సియా’’తి వుత్తం. అహన్తి మానవినిబన్ధాయ దిట్ఠియా చక్ఖాదీనం అహన్తి గహితత్తా తేసం వినాసే అత్తా వినట్ఠో హోతీతి సబ్బావ తా విభవదిట్ఠియోతి వుత్తం. అత్తానుదిట్ఠియో వియ మమన్తి మానవినిబన్ధాయ దిట్ఠియా చక్ఖాదితో అత్తనో అఞ్ఞత్తా తేసం వినాసేపి అత్తా న వినస్సతీతి సబ్బావ తా భవదిట్ఠియోతి వుత్తం. లోకవాదపటిసంయుత్తాయ దిట్ఠియా ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చా’’తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౧౪౭) నయేన వుత్తత్తా భవవిభవదిట్ఠి పాకటాయేవ. ఏత్తావతా అస్సాదదిట్ఠాదికా విభవదిట్ఠిపరియోసానా సోళస దిట్ఠియో తీణిసతఞ్చ దిట్ఠాభినివేసా నిద్దిట్ఠా హోన్తి. అత్తానుదిట్ఠి చ సక్కాయదిట్ఠి చ అత్తవాదపటిసఞ్ఞుత్తా దిట్ఠి చ అత్థతో ఏకా పరియాయేన తివిధా వుత్తా. సఞ్ఞోజనికా పన దిట్ఠి అవత్థాభేదేన సబ్బాపి దిట్ఠియో హోన్తి.

ఇదాని సబ్బావ తా దిట్ఠియో అస్సాదదిట్ఠియోతిఆది అఞ్ఞేన పరియాయేన యథాయోగం దిట్ఠిసంసన్దనా. తత్థ సబ్బావ తా దిట్ఠియోతి యథావుత్తా అనవసేసా దిట్ఠియో. దిట్ఠిరాగరత్తత్తా తణ్హాస్సాదనిస్సితత్తా చ అస్సాదదిట్ఠియో, అత్తసినేహానుగతత్తా అత్తానుదిట్ఠియో, విపరీతదస్సనత్తా మిచ్ఛాదిట్ఠియో, ఖన్ధవత్థుకత్తా సక్కాయదిట్ఠియో, ఏకేకస్స అన్తస్స గహితత్తా అన్తగ్గాహికా దిట్ఠియో, అనత్థసంయోజనికత్తా సఞ్ఞోజనికా దిట్ఠియో, అత్తవాదేన యుత్తత్తా అత్తవాదపటిసంయుత్తా దిట్ఠియోతి ఇమా సత్త దిట్ఠియో సబ్బదిట్ఠిసఙ్గాహికా, సేసా పన నవ దిట్ఠియో న సబ్బదిట్ఠిసఙ్గాహికా.

ఇదాని విత్థారతో వుత్తా సబ్బావ తా దిట్ఠియో ద్వీసుయేవ దిట్ఠీసు సఙ్ఖిపిత్వా సత్తానం దిట్ఠిద్వయనిస్సయం దస్సేన్తో భవఞ్చ దిట్ఠిన్తిగాథమాహ. సబ్బాపి హి తా దిట్ఠియో భవదిట్ఠీ వా హోన్తి విభవదిట్ఠీ వా. భవఞ్చ దిట్ఠిం విభవఞ్చ దిట్ఠిన్తి ఏత్థ పన చ-సద్దో దిట్ఠిమేవ సముచ్చినోతి, న నిస్సయం. న హి ఏకో భవవిభవదిట్ఠిద్వయం నిస్సయతి. యథాహ – ‘‘ఇతి భవదిట్ఠిసన్నిస్సితా వా సత్తా హోన్తి విభవదిట్ఠిసన్నిస్సితా వా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౧౩). తక్కికాతి తక్కేన వదన్తీతి తక్కికా. తే హి దిట్ఠిగతికా సభావపటివేధపఞ్ఞాయ అభావా కేవలం తక్కేన వత్తన్తి. యేపి చ ఝానలాభినో అభిఞ్ఞాలాభినో వా దిట్ఠిం గణ్హన్తి, తేపి తక్కేత్వా గహణతో తక్కికా ఏవ. నిస్సితాసేతి నిస్సితాతి అత్థో. ఏకమేవ పదం, ‘‘సే’’తి నిపాతమత్తం వా. తేసం నిరోధమ్హి న హత్థి ఞాణన్తి దిట్ఠినిస్సయస్స కారణవచనమేతం. సక్కాయదిట్ఠినిరోధే నిబ్బానే యస్మా తేసం ఞాణం నత్థి, తస్మా ఏతం దిట్ఠిద్వయం నిస్సితాతి అత్థో. ‘‘న హి అత్థి ఞాణ’’న్తి ఏత్థ హి-కారో కారణోపదేసే నిపాతో. యత్థాయం లోకో విపరీతసఞ్ఞీతి యత్థ సుఖే నిరోధమ్హి అయం సదేవకో లోకో ‘‘దుక్ఖ’’మితి విపరీతసఞ్ఞీ హోతి, తస్మిం నిరోధమ్హి న హత్థి ఞాణన్తి సమ్బన్ధో. దుక్ఖమితి విపరీతసఞ్ఞితాయ ఇదం సుత్తం –

‘‘రూపా సద్దా రసా గన్ధా, ఫస్సా ధమ్మా చ కేవలా;

ఇట్ఠా కన్తా మనాపా చ, యావతత్థీతి వుచ్చతి.

‘‘సదేవకస్స లోకస్స, ఏతే వో సుఖసమ్మతా;

యత్థ చేతే నిరుజ్ఝన్తి, తం నేసం దుక్ఖసమ్మతం.

‘‘సుఖన్తి దిట్ఠమరియేహి, సక్కాయస్సుపరోధనం;

పచ్చనీకమిదం హోతి, సబ్బలోకేన పస్సతం.

‘‘యం పరే సుఖతో ఆహు, తదరియా ఆహు దుక్ఖతో;

యం పరే దుక్ఖతో ఆహు, తదరియా సుఖతో విదూ.

‘‘పస్స ధమ్మం దురాజానం, సమ్పమూళ్హేత్థవిద్దసు;

నివుతానం తమో హోతి, అన్ధకారో అపస్సతం.

‘‘సతఞ్చ వివటం హోతి, ఆలోకో పస్సతామివ;

సన్తికే న విజానన్తి, మగా ధమ్మస్సకోవిదా.

‘‘భవరాగపరేతేహి, భవసోతానుసారిభి;

మారధేయ్యానుపన్నేహి, నాయం ధమ్మో సుసమ్బుధో.

‘‘కో ను అఞ్ఞత్ర అరియేభి, పదం సమ్బుద్ధుమరహతి;

యం పదం సమ్మదఞ్ఞాయ, పరినిబ్బన్తి అనాసవా’’తి. (సు. ని. ౭౬౪-౭౭౧);

౧౪౯. ఇదాని సబ్బాసం దిట్ఠీనం దిట్ఠిద్వయభావం దిట్ఠిసముగ్ఘాతకఞ్చ సమ్మాదిట్ఠిం సుత్తతో దస్సేతుకామో, ద్వీహి భిక్ఖవేతి సుత్తం ఆహరి. తత్థ దేవాతి బ్రహ్మానోపి వుచ్చన్తి. ఓలీయన్తీతి సఙ్కుచన్తి. అతిధావన్తీతి అతిక్కమిత్వా గచ్ఛన్తి. చక్ఖుమన్తోతి పఞ్ఞవన్తో. చ-సద్దో అతిరేకత్థో. భవారామాతి భవో ఆరామో అభిరమట్ఠానం ఏతేసన్తి భవారామా. భవరతాతి భవే అభిరతా. భవసమ్ముదితాతి భవేన సన్తుట్ఠా. దేసియమానేతి తథాగతేన వా తథాగతసావకేన వా దేసియమానే. న పక్ఖన్దతీతి ధమ్మదేసనం వా భవనిరోధం వా న పవిసతి. న పసీదతీతి తత్థ పసాదం న పాపుణాతి. న సన్తిట్ఠతీతి తత్థ న పతిట్ఠాతి. నాధిముచ్చతీతి తత్థ ఘనభావం న పాపుణాతి. ఏత్తావతా సస్సతదిట్ఠి వుత్తా.

అట్టీయమానాతి దుక్ఖం పాపుణమానా. హరాయమానాతి లజ్జం పాపుణమానా. జిగుచ్ఛమానాతి జిగుచ్ఛం పాపుణమానా. విభవం అభినన్దన్తీతి ఉచ్ఛేదం పటిచ్చ తుస్సన్తి, ఉచ్ఛేదం పత్థయన్తీతి వా అత్థో. కిరాతి అనుస్సవనత్థే నిపాతో. భోతి ఆలపనమేతం. సన్తన్తి నిబ్బుతం. పణీతన్తి దుక్ఖాభావతో పణీతం, పధానభావం నీతన్తి వా పణీతం. యాథావన్తి యథాసభావం. ఏత్తావతా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి వుత్తా.

ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. భూతన్తి హేతుతో సఞ్జాతం ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతం దుక్ఖం. భూతతో పస్సతీతి ఇదం భూతం దుక్ఖన్తి పస్సతి. నిబ్బిదాయాతి విపస్సనత్థాయ. విరాగాయాతి అరియమగ్గత్థాయ. నిరోధాయాతి నిబ్బానత్థాయ. పటిపన్నో హోతీతి తదనురూపం పటిపదం పటిపన్నో హోతి. ఏవం పస్సన్తీతి ఇమినా పకారేన పుబ్బభాగే లోకియఞాణేన, పటివేధకాలే లోకుత్తరఞాణేన పస్సన్తి. ఏత్తావతా సమ్మాదిట్ఠి వుత్తా.

ఇదాని ద్వీహి గాథాహి తస్సా సమ్మాదిట్ఠియా ఆనిసంసం దస్సేతి. తత్థ యో భూతం భూతతో దిస్వాతి దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేత్వాతి అత్థో. భూతస్స చ అతిక్కమన్తి నిరోధం సచ్ఛికిరియాభిసమయేన అభిసమేత్వాతి అత్థో. యథాభూతేధిముచ్చతీతి మగ్గభావనాభిసమయవసేన యథాసభావే నిరోధే ‘‘ఏతం సన్తం, ఏతం పణీత’’న్తి అధిముచ్చతి. భవతణ్హా పరిక్ఖయాతి సముదయస్స పహానేనాతి అత్థో. అసతిపి చేత్థ సచ్చానం నానాభిసమయత్తే ‘‘దిస్వా’’తి పుబ్బకాలికవచనం సద్ధిం పుబ్బభాగపటిపదాయ వోహారవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. న హి పుబ్బం పస్సిత్వా పచ్ఛా అధిముచ్చతి. చతుసచ్చాభిసమయో సమానకాలమేవ హోతి. సమానకాలేపి వా పుబ్బకాలికాని పదాని భవన్తీతి న దోసో. స వేతి ఏకంసేన సో అరహం. భూతపరిఞ్ఞాతోతి దుక్ఖం పరిఞ్ఞాతవా. వీతతణ్హోతి విగతతణ్హో. భవాభవేతి ఖుద్దకే చ మహన్తే చ భవే. వుద్ధిఅత్థేపి హి అ-కారస్స సమ్భవతో అభవోతి మహాభవో. సో పన ఖుద్దకమహన్తభావో ఉపాదాయుపాదాయ వేదితబ్బో. అథ వా భవేతి సస్సతే. అభవేతి ఉచ్ఛేదే. తదుభయేపి దిట్ఠిరాగాభావేన వీతతణ్హో. భూతస్స విభవాతి వట్టదుక్ఖస్స సముచ్ఛేదా. నాగచ్ఛతి పునబ్భవన్తి అరహతో పరినిబ్బానం వుత్తం.

౧౫౦. తయో పుగ్గలాతిఆది మిచ్ఛాదిట్ఠికగరహణత్థం సమ్మాదిట్ఠికపసంసనత్థం వుత్తం. తత్థ విరూపభావం పన్నా గతా దిట్ఠి ఏతేసన్తి విపన్నదిట్ఠీ. సున్దరభావం పన్నా గతా దిట్ఠి ఏతేసన్తి సమ్పన్నదిట్ఠీ. తిత్థియోతి తిత్థం వుచ్చతి దిట్ఠి, తం పటిపన్నత్తా తిత్థే సాధు, తిత్థం యస్స అత్థీతి వా తిత్థియో. ఇతో బహిద్ధా పబ్బజ్జూపగతో. తిత్థియసావకోతి తేసం దిట్ఠానుగతిమాపన్నో గహట్ఠో. యో చ మిచ్ఛాదిట్ఠికోతి తదుభయభావం అనుపగన్త్వా యాయ కాయచి దిట్ఠియా మిచ్ఛాదిట్ఠికో.

తథాగతోతి సమ్మాసమ్బుద్ధో. పచ్చేకబుద్ధోపి ఏత్థేవ సఙ్గహితో. తథాగతసావకోతి మగ్గప్పత్తో ఫలప్పత్తో చ. యో చ సమ్మాదిట్ఠికోతి తదుభయవినిముత్తో లోకియసమ్మాదిట్ఠియా సమ్మాదిట్ఠికో.

గాథాసు కోధనోతి యో అభిణ్హం కుజ్ఝతి, సో. ఉపనాహీతి తమేవ కోధం వడ్ఢేత్వా ఉపనన్ధనసీలో. పాపమక్ఖీతి లామకభూతమక్ఖవా. మాయావీతి కతపాపపటిచ్ఛాదనవా. వసలోతి హీనజచ్చో. విసుద్ధోతి ఞాణదస్సనవిసుద్ధియా విసుద్ధో. సుద్ధతం గతోతి మగ్గఫలసఙ్ఖాతం సుద్ధభావం గతో. మేధావీతి పఞ్ఞవా. ఇమాయ గాథాయ లోకుత్తరసమ్మాదిట్ఠిసమ్పన్నో ఏవ థోమితో.

విపన్నదిట్ఠియో సమ్పన్నదిట్ఠియోతి పుగ్గలవోహారం పహాయ ధమ్మమేవ గరహన్తో థోమేన్తో చ ఆహ. ఏతం మమాతి తణ్హామఞ్ఞనవసేన దిట్ఠి. ఏసోహమస్మీతి మానమఞ్ఞనమూలికా దిట్ఠి. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిమఞ్ఞనమేవ.

ఏతం మమాతి కా దిట్ఠీతిఆదీహి తిస్సన్నం విపన్నదిట్ఠీనం విభాగఞ్చ గణనఞ్చ కాలసఙ్గహఞ్చ పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తత్థ కా దిట్ఠీతి అనేకాసు దిట్ఠీసు కతమా దిట్ఠీతి అత్థో. కతమన్తానుగ్గహితాతి పుబ్బన్తాపరన్తసఙ్ఖాతకాలద్వయే కతమేన కాలేన అనుగ్గహితా, అనుబద్ధాతి అత్థో. యస్మా ‘‘ఏతం మమా’’తి పరామసన్తో ‘‘ఏతం మమ అహోసి, ఏవం మమ అహోసి, ఏత్తకం మమ అహోసీ’’తి అతీతం వత్థుం అపదిసిత్వా పరామసతి, తస్మా పుబ్బన్తానుదిట్ఠి హోతి. పుబ్బన్తానుగ్గహితా చ తా దిట్ఠియో హోన్తి. యస్మా ‘‘ఏసోహమస్మీ’’తి పరామసన్తో ‘‘ఇమినాహం సీలేన వా వతేన వా తపేన వా బ్రహ్మచరియేన వా ఏసోస్మి విసుజ్ఝిస్సామీ’’తి అనాగతఫలం ఉపాదాయ పరామసతి, తస్మా అపరన్తానుదిట్ఠి హోతి. అపరన్తానుగ్గహితా చ తా దిట్ఠియో హోన్తి. యస్మా ‘‘ఏసో మే అత్తా’’తి పరామసన్తో అతీతానాగతం ఉపాదిన్నసన్తతిం ఉపాదాయ ‘‘ఏసో మే అత్తా’’తి పరామసతి, సక్కాయదిట్ఠివసేన చ పరామసతి, తస్మా సక్కాయదిట్ఠి హోతి. పుబ్బన్తాపరన్తానుగ్గహితా చ తా దిట్ఠియో హోన్తి. యస్మా పన సక్కాయదిట్ఠిప్పముఖాయేవ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో హోన్తి, సక్కాయదిట్ఠిసముగ్ఘాతేనేవ చ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో సముగ్ఘాతం గచ్ఛన్తి, తస్మా సక్కాయదిట్ఠిప్పముఖేన ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతానీతి వుత్తా, సక్కాయదిట్ఠిప్పముఖేన సక్కాయదిట్ఠిద్వారేన ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని హోన్తీతి అత్థో. సక్కాయదిట్ఠిప్పముఖానీతి పాఠో సున్దరతరో. సక్కాయదిట్ఠి పముఖా ఆది ఏతేసన్తి సక్కాయదిట్ఠిప్పముఖాని. కాని తాని? ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతాని.

‘‘కా దిట్ఠీ’’తి పుచ్ఛాయ వీసతివత్థుకా అత్తానుదిట్ఠి, వీసతివత్థుకా సక్కాయదిట్ఠీతి విస్సజ్జనం. ‘‘కతి దిట్ఠియో’’తి పుచ్ఛాయ సక్కాయదిట్ఠిప్పముఖాని ద్వాసట్ఠి దిట్ఠిగతానీతి విస్సజ్జనం. సాయేవ పన సక్కాయదిట్ఠి ‘‘ఏసో మే అత్తా’’తి వచనసామఞ్ఞేన అత్తానుదిట్ఠీతి వుత్తా. తస్సా వుత్తాయ అత్తవాదపటిసఞ్ఞుత్తా దిట్ఠిపి వుత్తాయేవ హోతి.

౧౫౧. యే కేచి, భిక్ఖవేతిఆదిసుత్తాహరణం సమ్పన్నదిట్ఠిపుగ్గలసమ్బన్ధేన సమ్పన్నదిట్ఠిపుగ్గలవిభాగదస్సనత్థం కతం. తత్థ నిట్ఠం గతాతి మగ్గఞాణవసేన సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవాతి నిచ్ఛయం గతా, నిబ్బేమతికాతి అత్థో. నిట్ఠాగతాతి పాఠో సమాసపదం హోతి, అత్థో పన సోయేవ. దిట్ఠిసమ్పన్నాతి దిట్ఠియా సున్దరభావం గతా. ఇధ నిట్ఠాతి ఇమిస్సా కామధాతుయా పరినిబ్బానం. ఇధ విహాయ నిట్ఠాతి ఇమం కామభవం విజహిత్వా సుద్ధావాసబ్రహ్మలోకే పరినిబ్బానం. సత్తక్ఖత్తుపరమస్సాతి సత్తక్ఖత్తుంపరమా సత్తవారపరమా భవూపపత్తి అత్తభావగ్గహణం అస్స, తతో పరం అట్ఠమం భవం నాదియతీతి సత్తక్ఖత్తుపరమో. తస్స సత్తక్ఖత్తుపరమస్స సోతాపన్నస్స. కోలంకోలస్సాతి కులతో కులం గచ్ఛతీతి కోలంకోలో. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియతో హి పట్ఠాయ నీచే కులే ఉపపత్తి నామ నత్థి, మహాభోగకులేసుయేవ నిబ్బత్తతీతి అత్థో. తస్స కోలంకోలస్స సోతాపన్నస్స. ఏకబీజిస్సాతి ఖన్ధబీజం నామ కథితం. యస్స హి సోతాపన్నస్స ఏకంయేవ ఖన్ధబీజం అత్థి, ఏకం అత్తభావగ్గహణం, సో ఏకబీజీ నామ. తస్స ఏకబీజిస్స సోతాపన్నస్స. భగవతా గహితనామవసేనేవేతాని ఏతేసం నామాని. ఏత్తకఞ్హి ఠానం గతో సత్తక్ఖత్తుపరమో నామ హోతి, ఏత్తకం కోలంకోలో, ఏత్తకం ఏకబీజీతి భగవతా ఏతేసం నామం గహితం. భగవా హి ‘‘అయం ఏత్తకం ఠానం గమిస్సతి, అయం ఏత్తకం ఠానం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా తేసం తాని తాని నామాని అగ్గహేసి. ముదుపఞ్ఞో హి సోతాపన్నో సత్త భవే నిబ్బత్తేన్తో సత్తక్ఖత్తుపరమో నామ, మజ్ఝిమపఞ్ఞో పరం ఛట్ఠం భవం నిబ్బత్తేన్తో కోలంకోలో నామ, తిక్ఖపఞ్ఞో ఏకం భవం నిబ్బత్తేన్తో ఏకబీజీ నామ. తం పనేతం తేసం ముదుమజ్ఝిమతిక్ఖపఞ్ఞతం పుబ్బహేతు నియమేతి. ఇమే తయోపి సోతాపన్నా కామభవవసేన వుత్తా, రూపారూపభవే పన బహుకాపి పటిసన్ధియో గణ్హన్తి. సకదాగామిస్సాతి పటిసన్ధివసేన సకిం కామభవం ఆగచ్ఛతీతి సకదాగామీ. తస్స సకదాగామిస్స. దిట్ఠేవ ధమ్మే అరహాతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే అరహా. అరహన్తిపి పాఠో. ఇధ నిట్ఠాతి కామభవం సంసరన్తేయేవ సన్ధాయ వుత్తం. రూపారూపభవే ఉప్పన్నా పన అరియా కామభవే న ఉప్పజ్జన్తి, తత్థేవ పరినిబ్బాయన్తి.

అన్తరాపరినిబ్బాయిస్సాతి ఆయువేమజ్ఝస్స అన్తరాయేవ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయనతో అన్తరాపరినిబ్బాయీ. సో పన ఉప్పన్నసమనన్తరా పరినిబ్బాయీ, ఆయువేమజ్ఝం అప్పత్వా పరినిబ్బాయీ, ఆయువేమజ్ఝం పత్వా పరినిబ్బాయీతి తివిధో హోతి. తస్స అన్తరాపరినిబ్బాయిస్స అనాగామినో. ఉపహచ్చపరినిబ్బాయిస్సాతి ఆయువేమజ్ఝం అతిక్కమిత్వా వా కాలకిరియం ఉపగన్త్వా వా కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయన్తస్స అనాగామినో. అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయిస్సాతి అసఙ్ఖారేన అప్పయోగేన అధిమత్తప్పయోగం అకత్వావ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయనధమ్మస్స అనాగామినో. ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయిస్సాతి ససఙ్ఖారేన దుక్ఖేన కసిరేన అధిమత్తప్పయోగం కత్వావ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయనధమ్మస్స అనాగామినో. ఉద్ధంసోతస్స అకనిట్ఠగామినోతి ఉద్ధంవాహిభావేన ఉద్ధమస్స తణ్హాసోతం వట్టసోతం వాతి ఉద్ధంసోతో, ఉద్ధం వా గన్త్వా పటిలభితబ్బతో ఉద్ధమస్స మగ్గసోతన్తి ఉద్ధంసోతో, అకనిట్ఠం గచ్ఛతీతి అకనిట్ఠగామీ. తస్స ఉద్ధంసోతస్స అకనిట్ఠగామినో అనాగామిస్స. అయం పన అనాగామీ చతుప్పభేదో – యో అవిహతో పట్ఠాయ చత్తారో బ్రహ్మలోకే సోధేత్వా అకనిట్ఠం గన్త్వా పరినిబ్బాయతి, అయం ఉద్ధంసోతో అకనిట్ఠగామీ నామ. యో హేట్ఠా తయో బ్రహ్మలోకే సోధేత్వా సుదస్సీబ్రహ్మలోకే ఠత్వా పరినిబ్బాయతి, అయం ఉద్ధంసోతో న అకనిట్ఠగామీ నామ. యో ఇతో అకనిట్ఠమేవ గన్త్వా పరినిబ్బాయతి, అయం న ఉద్ధంసోతో అకనిట్ఠగామీ నామ. యో హేట్ఠా చతూసు బ్రహ్మలోకేసు తత్థ తత్థేవ పరినిబ్బాయతి, అయం న ఉద్ధంసోతో న అకనిట్ఠగామీ నామాతి. ఇమే పఞ్చ అనాగామినో సుద్ధావాసం గహేత్వా వుత్తా. అనాగామినో పన రూపరాగారూపరాగానం అప్పహీనత్తా ఆకఙ్ఖమానా సేసరూపారూపభవేసుపి నిబ్బత్తన్తి. సుద్ధావాసే నిబ్బత్తా పన అఞ్ఞత్థ న నిబ్బత్తన్తి. అవేచ్చప్పసన్నాతి అరియమగ్గవసేన జానిత్వా బుజ్ఝిత్వా అచలప్పసాదేన పసన్నా. సోతాపన్నాతి అరియమగ్గసోతం ఆపన్నా. ఇమినా సబ్బేపి అరియఫలట్ఠా పుగ్గలా గహితాతి.

భవవిభవదిట్ఠినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గట్ఠకథాయ

దిట్ఠికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ఆనాపానస్సతికథా

౧. గణనవారవణ్ణనా

౧౫౨. ఇదాని దిట్ఠికథానన్తరం కథితాయ ఆనాపానస్సతికథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా అనుప్పత్తా. అయఞ్హి ఆనాపానస్సతికథా దిట్ఠికథాయ సువిదితదిట్ఠాదీనవస్స మిచ్ఛాదిట్ఠిమలవిసోధనేన సువిసుద్ధచిత్తస్స యథాభూతావబోధాయ సమాధిభావనా సుకరా హోతి, సబ్బసమాధిభావనాసు చ సబ్బసబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తానం బోధిమూలే ఇమినావ సమాధినా సమాహితచిత్తానం యథాభూతావబోధతో అయమేవ సమాధిభావనా పధానాతి చ దిట్ఠికథానన్తరం కథితా. తత్థ సోళసవత్థుకం ఆనాపానస్సతిసమాధిం భావయతో సమధికాని ద్వే ఞాణసతాని ఉప్పజ్జన్తీతి ఞాణగణనుద్దేసో, అట్ఠ పరిపన్థే ఞాణానీతిఆది ఞాణగణననిద్దేసో, కతమాని అట్ఠ పరిపన్థే ఞాణానీతిఆది. ఇమాని ఏకవీసతి విముత్తిసుఖే ఞాణానీతిపరియన్తం సబ్బఞాణానం విత్థారనిద్దేసో, అన్తే సోళసవత్థుకం ఆనాపానస్సతిసమాధిం భావయతోతిఆది నిగమనన్తి ఏవం తావ పాళివవత్థానం వేదితబ్బం.

తత్థ గణనుద్దేసే గణనవారే తావ సోళసవత్థుకన్తి దీఘం రస్సం సబ్బకాయపటిసంవేదీ పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి కాయానుపస్సనాచతుక్కం, పీతిపటిసంవేదీ సుఖపటిసంవేదీ చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదీ పస్సమ్భయం చిత్తసఙ్ఖారన్తి వేదనానుపస్సనాచతుక్కం, చిత్తపటిసంవేదీ అభిప్పమోదయం చిత్తం సమాదహం చిత్తం విమోచయం చిత్తన్తి చిత్తానుపస్సనాచతుక్కం, అనిచ్చానుపస్సీ విరాగానుపస్సీ నిరోధానుపస్సీ పటినిస్సగ్గానుపస్సీతి ధమ్మానుపస్సనాచతుక్కన్తి ఇమేసం చతున్నం చతుక్కానం వసేన సోళస వత్థూని పతిట్ఠా ఆరమ్మణాని అస్సాతి సోళసవత్థుకో. తం సోళసవత్థుకం. సమాసవసేన పనేత్థ విభత్తిలోపో కతో. ఆనన్తి అబ్భన్తరం పవిసనవాతో. అపానన్తి బహినిక్ఖమనవాతో. కేచి పన విపరియాయేన వదన్తి. అపానఞ్హి అపేతం ఆనతోతి అపానన్తి వుచ్చతి, నిద్దేసే (పటి. మ. ౧.౧౬౦) పన నా-కారస్స దీఘత్తమజ్ఝుపేక్ఖిత్వా ఆపానన్తి. తస్మిం ఆనాపానే సతి ఆనాపానస్సతి, అస్సాసపస్సాసపరిగ్గాహికాయ సతియా ఏతం అధివచనం. ఆనాపానస్సతియా యుత్తో సమాధి, ఆనాపానస్సతియం వా సమాధి ఆనాపానస్సతిసమాధి. భావయతోతి నిబ్బేధభాగియం భావేన్తస్స. సమధికానీతి సహ అధికేన వత్తన్తీతి సమధికాని, సాతిరేకానీతి అత్థో. మ-కారో పనేత్థ పదసన్ధికరో. కేచి పన ‘‘సంఅధికానీ’’తి వదన్తి. ఏవం సతి ద్వే ఞాణసతానియేవ అధికానీతి ఆపజ్జతి, తం న యుజ్జతి. ఇమాని హి వీసతిఅధికాని ద్వే ఞాణసతాని హోన్తీతి.

పరిపన్థే ఞాణానీతి పరిపన్థం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తఞాణాని. తథా ఉపకారే ఉపక్కిలేసే ఞాణాని. వోదానే ఞాణానీతి వోదాయతి, తేన చిత్తం పరిసుద్ధం హోతీతి వోదానం. కిం తం? ఞాణం. ‘‘వోదానఞాణానీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘సుతమయే ఞాణ’’న్తిఆదీసు (పటి. మ. మాతికా ౧.౧; పటి. మ. ౧.౧) వియ ‘‘వోదానే ఞాణానీ’’తి వుత్తం. సతో సమ్పజానో హుత్వా కరోతీతి సతోకారీ, తస్స సతోకారిస్స ఞాణాని. నిబ్బిదాఞాణానీతి నిబ్బిదాభూతాని ఞాణాని. నిబ్బిదానులోమఞాణానీతి నిబ్బిదాయ అనుకూలాని ఞాణాని. నిబ్బిదానులోమిఞాణానీతిపి పాఠో, నిబ్బిదానులోమో ఏతేసం అత్థీతి నిబ్బిదానులోమీతి అత్థో. నిబ్బిదాపటిప్పస్సద్ధిఞాణానీతి నిబ్బిదాయ పటిప్పస్సద్ధియం ఞాణాని. విముత్తిసుఖే ఞాణానీతి విముత్తిసుఖేన సమ్పయుత్తాని ఞాణాని.

కతమాని అట్ఠాతిఆదీహి పరిపన్థఉపకారానం పటిపక్ఖవిపక్ఖయుగలత్తా తేసు ఞాణాని సహేవ నిద్దిట్ఠాని. కామచ్ఛన్దనేక్ఖమ్మాదీని హేట్ఠా వుత్తత్థాని. ఉపకారన్తి చ లిఙ్గవిపల్లాసవసేన నపుంసకవచనం కతం. సబ్బేపి అకుసలా ధమ్మాతి వుత్తావసేసా యే కేచి అకుసలా ధమ్మా. తథా సబ్బేపి నిబ్బేధభాగియా కుసలా ధమ్మా. ‘‘పరిపన్థో ఉపకార’’న్తి చ తం తదేవ అపేక్ఖిత్వా ఏకవచనం కతం. ఏత్థ చ పరిపన్థే ఞాణాని చ ఉపకారే ఞాణాని చ పుచ్ఛిత్వా తేసం ఆరమ్మణానేవ విస్సజ్జిత్వా తేహేవ తాని విస్సజ్జితాని హోన్తీతి తదారమ్మణాని ఞాణాని నిగమేత్వా దస్సేసి. ఉపక్కిలేసే ఞాణాదీసుపి ఏసేవ నయో.

గణనవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సోళసఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౫౩. సోళసహి ఆకారేహీతి ఉభయపక్ఖవసేన వుత్తేహి సోళసహి ఞాణకోట్ఠాసేహి. ఉదుచితం చిత్తం సముదుచితన్తి ఉపచారభూమియం చిత్తం ఉద్ధం ఉచితం, సమ్మా ఉద్ధం ఉచితం, ఉపరూపరి కతపరిచయం సమ్మా ఉపరూపరి కతపరిచయన్తి అత్థో. ఉదుజితం చిత్తం సముదుజితన్తిపి పాఠో. ఉపరిభావాయ జితం, ఉపరిభావకరేహి వా ఞాణేహి జితం ఉదుజితం. సముదుజితన్తి సమా ఉపరిభావాయ, ఉపరిభావకరేహి వా ఞాణేహి జితం. సమాతి చేత్థ విసమభావపటిక్ఖేపో. ఇమస్మిం పాఠే ఉ, దు-ఇతి ద్వే ద్వే ఉపసగ్గా హోన్తి. ఉరూజితం చిత్తం సమ్మారూజితన్తిపి పాఠో. ఏత్థాపి జితత్థోయేవ. ఉరూ అరూతి ఇదం పన నిపాతమత్తమేవాతి వదన్తి. వీణోపమట్ఠకథాయ తజ్జితం సుతజ్జితన్తి చ అత్థో వుత్తో, సో ఇధ న యుజ్జతి. ఏకత్తే సన్తిట్ఠతీతి ఉపచారభూమియం తావ నానారమ్మణవిక్ఖేపాభావేన ఏకత్తే పతిట్ఠాతి. నియ్యానావరణట్ఠేన నీవరణాతి ఏత్థ అరతిపి సబ్బేపి అకుసలా ఆవరణట్ఠేన నీవరణాతి వుత్తా. నియ్యానావరణట్ఠేనాతి నియ్యానానం ఆగమనమగ్గపిదహనట్ఠేన. నియ్యానవారణట్ఠేనాతిపి పాఠో, నియ్యానానం పటిక్ఖేపనట్ఠేనాతి అత్థో. నేక్ఖమ్మం అరియానం నియ్యానన్తి మగ్గట్ఠానం అరియానం నియ్యానసఙ్ఖాతస్స అరియమగ్గస్స హేతుత్తా ఫలూపచారేన అరియానం నియ్యానం. తేన చ హేతుభూతేన మగ్గక్ఖణే అరియా నియ్యన్తి నిగచ్ఛన్తి. కేచి పన ‘‘నియ్యానన్తి మగ్గో’’తి వదన్తి. ఇధ ఉపచారస్స అధిప్పేతత్తా మగ్గక్ఖణే చ ఆలోకసఞ్ఞాయ సబ్బకుసలధమ్మానఞ్చ అభావా తం న యుజ్జతి. నివుతత్తాతి పటిచ్ఛన్నత్తా. నప్పజానాతీతి పుగ్గలవసేన వుత్తం.

విసుద్ధచిత్తస్సాతి ఉపచారభూమియంయేవ. ఖణికసమోధానాతి చిత్తక్ఖణే చిత్తక్ఖణే ఉప్పజ్జనతో ఖణో ఏతేసం అత్థీతి ఖణికా, ఉపక్కిలేసా, ఖణికానం సమోధానో సమాగమో పబన్ధో ఖణికసమోధానో. తస్మా ఖణికసమోధానా, ఉప్పజ్జమానా ఉపక్కిలేసా ఖణికప్పబన్ధవసేన ఖణికపరమ్పరావసేన ఉప్పజ్జన్తి, న ఏకచిత్తక్ఖణవసేనాతి వుత్తం హోతి.

సోళసఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ఉపక్కిలేసఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

పఠమచ్ఛక్కం

౧౫౪. పఠమచ్ఛక్కే అస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానన్తి అబ్భన్తరపవిసనవాతస్స నాసికగ్గం వా ముఖనిమిత్తం వా ఆది, హదయం మజ్ఝం, నాభి పరియోసానం. తం తస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో యోగిస్స ఠాననానత్తానుగమనేన చిత్తం అజ్ఝత్తం విక్ఖేపం గచ్ఛతి, తం అజ్ఝత్తవిక్ఖేపగతం చిత్తం ఏకత్తే అసణ్ఠహనతో సమాధిస్స పరిపన్థో. పస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానన్తి బహినిక్ఖమనవాతస్స నాభి ఆది, హదయం మజ్ఝం, నాసికగ్గం వా ముఖనిమిత్తం వా బహిఆకాసో వా పరియోసానం. యోజనా పనేత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. అస్సాసపటికఙ్ఖనా నికన్తితణ్హాచరియాతి ‘‘నాసికావాతాయత్తమిదం కమ్మట్ఠాన’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా ఓళారికోళారికస్స అస్సాసస్స పత్థనాసఙ్ఖాతా నికామనా ఏవ తణ్హాపవత్తి. తణ్హాపవత్తియా సతి ఏకత్తే అసణ్ఠహనతో సమాధిస్స పరిపన్థో. పస్సాసపటికఙ్ఖనా నికన్తీతి పున అస్సాసపుబ్బకస్స పస్సాసస్స పత్థనాసఙ్ఖాతా నికన్తి. సేసం వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం. అస్సాసేనాభితున్నస్సాతి అతిదీఘం అతిరస్సం వా అస్సాసం కరోన్తస్స అస్సాసమూలకస్స కాయచిత్తకిలమథస్స సబ్భావతో తేన అస్సాసేన విద్ధస్స పీళితస్స. పస్సాసపటిలాభే ముచ్ఛనాతి అస్సాసేన పీళితత్తాయేవ పస్సాసే అస్సాదసఞ్ఞినో పస్సాసం పత్థయతో తస్మిం పస్సాసపటిలాభే రజ్జనా. పస్సాసమూలకేపి ఏసేవ నయో.

వుత్తస్సేవ అత్థస్స అనువణ్ణనత్థం వుత్తేసు గాథాబన్ధేసు అనుగచ్ఛనాతి అనుగచ్ఛమానా. సతీతి అజ్ఝత్తబహిద్ధావిక్ఖేపహేతుభూతా సతి. విక్ఖిపతి అనేన చిత్తన్తి విక్ఖేపో. కో సో? అస్సాసో. అజ్ఝత్తం విక్ఖేపో అజ్ఝత్తవిక్ఖేపో, తస్స ఆకఙ్ఖనా అజ్ఝత్తవిక్ఖేపాకఙ్ఖనా, అసమ్మామనసికారవసేన అజ్ఝత్తవిక్ఖేపకస్స అస్సాసస్స ఆకఙ్ఖనాతి వుత్తం హోతి. ఏతేనేవ నయేన బహిద్ధావిక్ఖేపపత్థనా వేదితబ్బా. యేహీతి యేహి ఉపక్కిలేసేహి. విక్ఖిప్పమానస్సాతి విక్ఖిపియమానస్స విక్ఖేపం ఆపాదియమానస్స. నో చ చిత్తం విముచ్చతీతి చిత్తం అస్సాసపస్సాసారమ్మణే చ నాధిముచ్చతి, పచ్చనీకధమ్మేహి చ న విముచ్చతి. చిత్తం నో చ విముచ్చతి పరపత్తియా చ హోన్తీతి సమ్బన్ధో. విమోక్ఖం అప్పజానన్తాతి సో వా అఞ్ఞో వా ఆరమ్మణాధిముత్తివిమోక్ఖఞ్చ పచ్చనీకవిముత్తివిమోక్ఖఞ్చ ఏవం అప్పజానన్తా. పరపత్తియాతి పరపచ్చయం పరసద్దహనం అరహన్తి, న అత్తపచ్చక్ఖం ఞాణన్తి ‘‘పరపచ్చయికా’’తి వత్తబ్బే ‘‘పరపత్తియా’’తి వుత్తం. అత్థో పన సోయేవ.

దుతియచ్ఛక్కం

౧౫౫. దుతియచ్ఛక్కే నిమిత్తన్తి అస్సాసపస్సాసానం ఫుసనట్ఠానం. అస్సాసపస్సాసా హి దీఘనాసికస్స నాసాపుటం ఘట్టేన్తా పవత్తన్తి, రస్సనాసికస్స ఉత్తరోట్ఠం. యది హి అయం యోగీ తం నిమిత్తమేవ ఆవజ్జతి, తస్స నిమిత్తమేవ ఆవజ్జమానస్స అస్సాసే చిత్తం వికమ్పతి, న పతిట్ఠాతీతి అత్థో. తస్స తస్మిం చిత్తే అప్పతిట్ఠితే సమాధిస్స అభావతో తం వికమ్పనం సమాధిస్స పరిపన్థో. యది అస్సాసమేవ ఆవజ్జతి, తస్స చిత్తం అబ్భన్తరపవేసనవసేన విక్ఖేపం ఆవహతి, నిమిత్తే న పతిట్ఠాతి, తస్మా నిమిత్తే వికమ్పతి. ఇమినా నయేన సేసేసుపి యోజనా కాతబ్బా. గాథాసు విక్ఖిప్పతేతి విక్ఖిపీయతి విక్ఖేపం ఆపాదీయతి.

తతియచ్ఛక్కం

౧౫౬. తతియచ్ఛక్కే అతీతానుధావనం చిత్తన్తి ఫుసనట్ఠానం అతిక్కమిత్వా గతం అస్సాసం వా పస్సాసం వా అనుగచ్ఛమానం చిత్తం. విక్ఖేపానుపతితన్తి విక్ఖేపేన అనుగతం, విక్ఖేపం వా సయం అనుపతితం అనుగతం. అనాగతపటికఙ్ఖనం చిత్తన్తి ఫుసనట్ఠానం అప్పత్తం అస్సాసం వా పస్సాసం వా పటికఙ్ఖమానం పచ్చాసీసమానం చిత్తం. వికమ్పితన్తి తస్మిం అప్పతిట్ఠానేనేవ విక్ఖేపేన వికమ్పితం. లీనన్తి అతిసిథిలవీరియతాదీహి సఙ్కుచితం. కోసజ్జానుపతితన్తి కుసీతభావానుగతం. అతిపగ్గహితన్తి అచ్చారద్ధవీరియతాదీహి అతిఉస్సాహితం. ఉద్ధచ్చానుపతితన్తి విక్ఖేపానుగతం. అభినతన్తి అస్సాదవత్థూసు భుసం నతం అల్లీనం. అపనతన్తి నిరస్సాదవత్థూసు పతిహతం, తతో అపగతం వా, అపగతనతం వా, న తతో అపగతన్తి అత్థో. రాగానుపతితన్తి ఏత్థ అస్సాసపస్సాసనిమిత్తం మనసికరోతో ఉప్పన్నపీతిసుఖే వా పుబ్బే హసితలపితకీళితవత్థూసు వా రాగో అనుపతతి. బ్యాపాదానుపతితన్తి ఏత్థ మనసికారే నిరస్సాదగతచిత్తస్స ఉప్పన్నదోమనస్సవసేన వా పుబ్బే సముదాచిణ్ణేసు ఆఘాతవత్థూసు వా బ్యాపాదో అనుపతతి. గాథాసు న సమాధియతీతి న సమాహితం హోతి. అధిచిత్తన్తి చిత్తసీసేన నిద్దిట్ఠో అధికో సమాధి.

౧౫౭. ఏత్తావతా తీహి ఛక్కేహి అట్ఠారస ఉపక్కిలేసే నిద్దిసిత్వా ఇదాని తేసం ఉపక్కిలేసానం సమాధిస్స పరిపన్థభావసాధనేన ఆదీనవం దస్సేన్తో పున అస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానన్తిఆదిమాహ. తత్థ కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తీతి విక్ఖేపసముట్ఠానరూపానం వసేన రూపకాయోపి, విక్ఖేపసన్తతివసేన చిత్తమ్పి మహతా ఖోభేన ఖుభితా సదరథా చ హోన్తి. తతో మన్దతరేన ఇఞ్జితా కమ్పితా, తతో మన్దతరేన ఫన్దితా చలితా హోన్తి. బలవాపి మజ్ఝిమోపి మన్దోపి ఖోభో హోతియేవ, న సక్కా ఖోభేన న భవితున్తి వుత్తం హోతి. చిత్తం వికమ్పితత్తాతి చిత్తస్స వికమ్పితత్తా. గాథాసు పరిపుణ్ణా అభావితాతి యథా పరిపుణ్ణా హోతి, తథా అభావితా. ఇఞ్జితోతి కమ్పితో. ఫన్దితోతి మన్దకమ్పితో. హేట్ఠా నీవరణానం అనన్తరత్తా ‘‘ఇమేహి చ పన నీవరణేహీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౫౩) అచ్చన్తసమీపనిదస్సనవచనం కతం. ఇధ పన నిగమనే నీవరణానం సన్తరత్తా తేహి చ పన నీవరణేహీతి పరమ్ముఖనిదస్సనవచనం కతం.

ఉపక్కిలేసఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. వోదానఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౫౮. వోదానే ఞాణానీతి విసుద్ధఞాణాని. తం వివజ్జయిత్వాతి యం పుబ్బే వుత్తం అతీతానుధావనం చిత్తం విక్ఖేపానుపతితం, తం వివజ్జయిత్వాతి సమ్బన్ధితబ్బం. ఏకట్ఠానే సమాదహతీతి అస్సాసపస్సాసానం ఫుసనట్ఠానే సమం ఆదహతి పతిట్ఠాపేతి. తత్థేవ అధిమోచేతీతి ఏకట్ఠానేతి వుత్తే అస్సాసపస్సాసానం ఫుసనట్ఠానేయేవ సన్నిట్ఠపేతి సన్నిట్ఠానం కరోతి. పగ్గణ్హిత్వాతి ధమ్మవిచయపీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనాయ పగ్గహేత్వా. వినిగ్గణ్హిత్వాతి పస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనాయ వినిగ్గణ్హిత్వా. ‘‘సతిన్ద్రియవీరియిన్ద్రియేహి పగ్గహేత్వా, సతిన్ద్రియసమాధిన్ద్రియేహి వినిగ్గహేత్వా’’తిపి వదన్తి. సమ్పజానో హుత్వాతి అసుభభావనాదీహి. పున సమ్పజానో హుత్వాతి మేత్తాభావనాదీహి. యేన రాగేన అనుపతితం, యేన బ్యాపాదేన అనుపతితం, తం పజహతీతి సమ్బన్ధో. తం చిత్తం ఈదిసన్తి సమ్పజానన్తో తప్పటిపక్ఖేన రాగం పజహతి, బ్యాపాదం పజహతీతి వా అత్థో. పరిసుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. పరియోదాతన్తి పభస్సరం. ఏకత్తగతం హోతీతి తం తం విసేసం పత్తస్స తం తం ఏకత్తం గతం హోతి.

కతమే తే ఏకత్తాతి ఇధ యుజ్జమానాయుజ్జమానేపి ఏకత్తే ఏకతో కత్వా పుచ్ఛతి. దానూపసగ్గుపట్ఠానేకత్తన్తి దానవత్థుసఙ్ఖాతస్స దానస్స ఉపసగ్గో వోసజ్జనం దానూపసగ్గో, దానవత్థుపరిచ్చాగచేతనా. తస్స ఉపట్ఠానం ఆరమ్మణకరణవసేన ఉపగన్త్వా ఠానం దానూపసగ్గుపట్ఠానం, తదేవ ఏకత్తం, తేన వా ఏకత్తం ఏకగ్గభావో దానూపసగ్గుపట్ఠానేకత్తం. దానవోసగ్గుపట్ఠానేకత్తన్తి పాఠో సున్దరతరో, సో ఏవత్థో. ఏతేన పదుద్ధారవసేన చాగానుస్సతిసమాధి వుత్తో. పదుద్ధారవసేన వుత్తోపి చేస ఇతరేసం తిణ్ణమ్పి ఏకత్తానం ఉపనిస్సయపచ్చయో హోతి, తస్మా ఇధ నిద్దిట్ఠన్తి వదన్తి. విసాఖాపి హి మహాఉపాసికా ఆహ – ‘‘ఇధ, భన్తే, దిసాసు వస్సంవుట్ఠా భిక్ఖూ సావత్థిం ఆగచ్ఛిస్సన్తి భగవన్తం దస్సనాయ, తే భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సన్తి ‘ఇత్థన్నామో, భన్తే, భిక్ఖు కాలఙ్కతో, తస్స కా గతి, కో అభిసమ్పరాయో’తి? తం భగవా బ్యాకరిస్సతి సోతాపత్తిఫలే వా సకదాగామిఫలే వా అనాగామిఫలే వా అరహత్తే వా. త్యాహం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సామి ‘ఆగతపుబ్బా ను ఖో, భన్తే, తేన అయ్యేన సావత్థీ’తి? సచే మే వక్ఖన్తి ‘ఆగతపుబ్బా తేన భిక్ఖునా సావత్థీ’తి. నిట్ఠమేత్థ గచ్ఛిస్సామి నిస్సంసయం పరిభుత్తం తేన అయ్యేన వస్సికసాటికా వా ఆగన్తుకభత్తం వా గమికభత్తం వా గిలానభత్తం వా గిలానుపట్ఠాకభత్తం వా గిలానభేసజ్జం వా ధువయాగు వాతి. తస్సా మే తదనుస్సరన్తియా పామోజ్జం జాయిస్సతి, పముదితాయ పీతి జాయిస్సతి, పీతిమనాయ కాయో పస్సమ్భిస్సతి, పస్సద్ధకాయా సుఖం వేదయిస్సామి, సుఖినియా చిత్తం సమాధియిస్సతి, సా మే భవిస్సతి ఇన్ద్రియభావనా బలభావనా బోజ్ఝఙ్గభావనా’’తి (మహావ. ౩౫౧). అథ వా ఏకత్తేసు పఠమం ఉపచారసమాధివసేన వుత్తం, దుతియం అప్పనాసమాధివసేన, తతియం విపస్సనావసేన, చతుత్థం మగ్గఫలవసేనాతి వేదితబ్బం. సమథస్స నిమిత్తం సమథనిమిత్తం. వయో భఙ్గో ఏవ లక్ఖణం వయలక్ఖణం. నిరోధో నిబ్బానం. సేసమేతేసు తీసు వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం.

చాగాధిముత్తానన్తి దానే అధిముత్తానం. అధిచిత్తన్తి విపస్సనాపాదకసమాధి. విపస్సకానన్తి భఙ్గానుపస్సనతో పట్ఠాయ తీహి అనుపస్సనాహి సఙ్ఖారే విపస్సన్తానం. అరియపుగ్గలానన్తి అట్ఠన్నం. దుతియాదీని తీణి ఏకత్తాని ఆనాపానస్సతివసేన సేసకమ్మట్ఠానవసేన చ యుజ్జన్తి. చతూహి ఠానేహీతి చతూహి కారణేహి. సమాధివిపస్సనామగ్గఫలానం వసేన ‘‘ఏకత్తగతం చిత్తం పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దఞ్చేవ హోతి ఉపేక్ఖానుబ్రూహితఞ్చ ఞాణేన చ సమ్పహంసిత’’న్తి ఉద్దేసపదాని. ‘‘పఠమస్స ఝానస్స కో ఆదీ’’తిఆదీని తేసం ఉద్దేసపదానం విత్థారేతుకమ్యతాపుచ్ఛాపుబ్బఙ్గమాని నిద్దేసపదాని. తత్థ పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దన్తి పటిపదా ఏవ నీవరణమలవిసోధనతో విసుద్ధి, తం పటిపదావిసుద్ధిం పక్ఖన్దం పవిట్ఠం. ఉపేక్ఖానుబ్రూహితన్తి తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ బ్రూహితం వడ్ఢితం. ఞాణేన చ సమ్పహంసితన్తి పరియోదాపకేన ఞాణేన సమ్పహంసితం పరియోదాపితం విసోధితం. పటిపదావిసుద్ధి నామ ససమ్భారికో ఉపచారో, ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా నామ అప్పనా, సమ్పహంసనా నామ పచ్చవేక్ఖణాతి ఏవమేకే వణ్ణయన్తి. యస్మా పన ‘‘ఏకత్తగతం చిత్తం పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దఞ్చేవ హోతీ’’తిఆది వుత్తం, తస్మా అన్తోఅప్పనాయమేవ ఆగమనవసేన పటిపదావిసుద్ధి, తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చవసేన ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా, ధమ్మానం అనతివత్తనాదిభావసాధనేన పరియోదాపకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన సమ్పహంసనా వేదితబ్బా. కథం? యస్మిఞ్హి వారే అప్పనా ఉప్పజ్జతి, తస్మిం యో నీవరణసఙ్ఖాతో కిలేసగణో తస్స ఝానస్స పరిపన్థో, తతో చిత్తం విసుజ్ఝతి, విసుద్ధత్తా ఆవరణవిరహితం హుత్వా మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి. మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం నామ సమప్పవత్తో అప్పనాసమాధియేవ. తదనన్తరం పన పురిమచిత్తం ఏకసన్తతిపరిణామనయేన తథత్తం ఉపగచ్ఛమానం మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి నామ. ఏవం పటిపన్నత్తా తథత్తుపగమనేన తత్థ పక్ఖన్దతి నామ. ఏవం తావ పురిమచిత్తే విజ్జమానాకారనిప్ఫాదికా పఠమస్స ఝానస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ ఆగమనవసేన పటిపదావిసుద్ధి వేదితబ్బా. ఏవం విసుద్ధస్స పన తస్స పున విసోధేతబ్బాభావతో విసోధనే బ్యాపారం అకరోన్తో విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. సమథభావూపగమనేన సమథపటిపన్నస్స పున సమాదానే బ్యాపారం అకరోన్తో సమథపటిపన్నం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. సమథపటిపన్నభావతో ఏవ చస్స కిలేససంసగ్గం పహాయ ఏకత్తేన ఉపట్ఠితస్స పున ఏకత్తుపట్ఠానే బ్యాపారం అకరోన్తో ఏకత్తుపట్ఠానం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. ఏవం తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చవసేన ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా వేదితబ్బా.

యే పనేతే ఏవం ఉపేక్ఖానుబ్రూహితే తత్థ జాతా సమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతా యుగనద్ధధమ్మా అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తమానా హుత్వా పవత్తా, యాని చ సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని నానాకిలేసేహి విముత్తత్తా విముత్తిరసేన ఏకరసాని హుత్వా పవత్తాని, యం చేస తదుపగం తేసం అనతివత్తనఏకరసభావానం అనుచ్ఛవికం వీరియం వాహయతి, యా చస్స తస్మిం ఖణే పవత్తా ఆసేవనా, సబ్బేపి తే ఆకారా యస్మా ఞాణేన సంకిలేసవోదానేసు తం తం ఆదీనవఞ్చ ఆనిసంసఞ్చ దిస్వా తథా తథా సమ్పహంసితత్తా విసోధితత్తా పరియోదాపితత్తా నిప్ఫన్నా, తస్మా ధమ్మానం అనతివత్తనాదిభావసాధనేన పరియోదాపకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన సమ్పహంసనా వేదితబ్బాతి వుత్తం. తత్థ యస్మా ఉపేక్ఖావసేన ఞాణం పాకటం హోతి, యథాహ – ‘‘తథాపగ్గహితం చిత్తం సాధుకం అజ్ఝుపేక్ఖతి, ఉపేక్ఖావసేన పఞ్ఞావసేన పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి. ఉపేక్ఖావసేన నానత్తకిలేసేహి చిత్తం విముచ్చతి, విమోక్ఖవసేన పఞ్ఞావసేన పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి. విముత్తత్తా తే ధమ్మా ఏకరసా హోన్తి, ఏకరసట్ఠేన భావనా’’తి (పటి. మ. ౧.౨౦౧). తస్మా ఞాణకిచ్చభూతా సమ్పహంసనా పరియోసానన్తి వుత్తా.

ఏవం తివత్తగతన్తిఆదీని తస్సేవ చిత్తస్స థోమనవచనాని. తత్థ ఏవం తివత్తగతన్తి ఏవం యథావుత్తేన విధినా పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దనఉపేక్ఖానుబ్రూహనాఞాణసమ్పహంసనావసేన తివిధభావం గతం. వితక్కసమ్పన్నన్తి కిలేసక్ఖోభవిరహితత్తా వితక్కేన సున్దరభావం పన్నం గతం. చిత్తస్స అధిట్ఠానసమ్పన్నన్తి తస్మింయేవ ఆరమ్మణే చిత్తస్స నిరన్తరప్పవత్తిసఙ్ఖాతేన అధిట్ఠానేన సమ్పన్నం అనూనం. యథా అధిట్ఠానవసియం అధిట్ఠానన్తి ఝానప్పవత్తి, తథా ఇధాపి చిత్తస్స అధిట్ఠానన్తి చిత్తేకగ్గతాపి యుజ్జతి. తేన హి ఏకస్మింయేవ ఆరమ్మణే చిత్తం అధిట్ఠాతి, న ఏత్థ విక్ఖిపతీతి. ‘‘సమాధిసమ్పన్న’’న్తి విసుం వుత్తత్తా పన వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. అథ వా సమాధిస్సేవ ఝానసఙ్గహితత్తా చిత్తస్స అధిట్ఠానసమ్పన్నన్తి ఝానఙ్గపఞ్చకవసేన వుత్తం. సమాధిసమ్పన్నన్తి ఇన్ద్రియసఙ్గహితత్తా ఇన్ద్రియపఞ్చకవసేన, దుతియజ్ఝానాదీసు పన అలబ్భమానాని పదాని పహాయ లబ్భమానకవసేన పీతిసమ్పన్నన్తిఆది వుత్తం.

అనిచ్చానుపస్సనాదీసు అట్ఠారససు మహావిపస్సనాసు వితక్కాదయో పరిపుణ్ణాయేవ తాసం కామావచరత్తా. ఏతాసు చ అప్పనాయ అభావతో పటిపదావిసుద్ధిఆదయో ఖణికసమాధివసేన యోజేతబ్బా. చతూసు మగ్గేసు పఠమజ్ఝానికవసేన వితక్కాదీనం లబ్భనతో లబ్భమానకవసేనేవ వితక్కాదయో పరిపుణ్ణా వుత్తా. దుతియజ్ఝానికాదీసు హి మగ్గేసు వితక్కాదయో ఝానేసు వియ పరిహాయన్తీతి. ఏత్తావతా తేరస వోదానఞాణాని విత్థారతో నిద్దిట్ఠాని హోన్తి. కథం? ఏకట్ఠానే సమాదహనేన తత్థేవ అధిముచ్చనేన కోసజ్జప్పజహనేన ఉద్ధచ్చప్పజహనేన రాగప్పజహనేన బ్యాపాదప్పజహనేన సమ్పయుత్తాని ఛ ఞాణాని, చతూహి ఏకత్తేహి సమ్పయుత్తాని చత్తారి ఞాణాని, పటిపదావిసుద్ధిఉపేక్ఖానుబ్రూహనాసమ్పహంసనాహి సమ్పయుత్తాని తీణి ఞాణానీతి ఏవం తేరస ఞాణాని నిద్దిట్ఠాని.

౧౫౯. ఏవం సన్తేపి ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనావసేన తేసం నిప్ఫత్తిం దస్సేతుకామో తాని ఞాణాని అనిగమేత్వావ నిమిత్తం అస్సాసపస్సాసాతిఆదినా నయేన చోదనాపుబ్బఙ్గమం ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనావిధిం దస్సేత్వా అన్తే తాని ఞాణాని నిగమేత్వా దస్సేసి. తత్థ నిమిత్తం వుత్తమేవ. అనారమ్మణామేకచిత్తస్సాతి అనారమ్మణా ఏకచిత్తస్స. మ-కారో పనేత్థ పదసన్ధికరో. అనారమ్మణమేకచిత్తస్సాతిపి పాఠో, ఏకస్స చిత్తస్స ఆరమ్మణం న భవన్తీతి అత్థో. తయో ధమ్మేతి నిమిత్తాదయో తయో ధమ్మే. భావనాతి ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనా. కథన్తి పఠమం వుత్తాయ చోదనాగాథాయ అనన్తరం వుత్తాయ పరిహారగాథాయ అత్థం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. న చిమేతి న చ ఇమే. న చమేతిపి పాఠో, సోయేవ పదచ్ఛేదో. కథం న చ అవిదితా హోన్తి, కథం న చ చిత్తం విక్ఖేపం గచ్ఛతీతి ఏవం కథం సద్దో సేసేహి పఞ్చహి యోజేతబ్బో. పధానఞ్చ పఞ్ఞాయతీతి ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనారమ్భకం వీరియం సన్దిస్సతి. వీరియఞ్హి పదహన్తి తేనాతి పధానన్తి వుచ్చతి. పయోగఞ్చ సాధేతీతి నీవరణవిక్ఖమ్భకం ఝానఞ్చ యోగీ నిప్ఫాదేతి. ఝానఞ్హి నీవరణవిక్ఖమ్భనాయ పయుఞ్జీయతీతి పయోగోతి వుత్తం. విసేసమధిగచ్ఛతీతి సంయోజనప్పహానకరం మగ్గఞ్చ పటిలభతి. మగ్గో హి సమథవిపస్సనానం ఆనిసంసత్తా విసేసోతి వుత్తో. విసేసస్స చ పముఖభూతత్తా చ-కారేన సముచ్చయో న కతో.

ఇదాని తం పుచ్ఛితమత్థం ఉపమాయ సాధేన్తో సేయ్యథాపి రుక్ఖోతిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యథా నామ కకచేన ఫాలనత్థం వాసియా తచ్ఛిత్వా రుక్ఖో ఫాలనకాలే నిచ్చలభావత్థం సమే భూమిపదేసే పయోగక్ఖమం కత్వా ఠపితో. కకచేనాతి హత్థకకచేన. ఆగతేతి రుక్ఖం ఫుసిత్వా అత్తనో సమీపభాగం ఆగతే. గతేతి రుక్ఖం ఫుసిత్వా పరభాగం గతే. వా-సద్దో సముచ్చయత్థో. న అవిదితా హోన్తీతి రుక్ఖే కకచదన్తేహి ఫుట్ఠం పురిసేన పేక్ఖమానం ఠానం అప్పత్వా తేసం ఆగమనగమనాభావతో సబ్బేపి కకచదన్తా విదితావ హోన్తి. పధానన్తి రుక్ఖచ్ఛేదనవీరియం. పయోగన్తి రుక్ఖచ్ఛేదనకిరియం. ‘‘విసేసమధిగచ్ఛతీ’’తి వచనం ఉపమాయ నత్థి. ఉపనిబన్ధనా నిమిత్తన్తి ఉపనిబన్ధనాయ సతియా నిమిత్తభూతం కారణభూతం నాసికగ్గం వా ముఖనిమిత్తం వా. ఉపనిబన్ధతి ఏతాయ ఆరమ్మణే చిత్తన్తి ఉపనిబన్ధనా నామ సతి. నాసికగ్గే వాతి దీఘనాసికో నాసికగ్గే. ముఖనిమిత్తే వాతి రస్సనాసికో ఉత్తరోట్ఠే. ఉత్తరోట్ఠో హి ముఖే సతియా నిమిత్తన్తి ముఖనిమిత్తన్తి వుత్తో. ఆగతేతి ఫుట్ఠట్ఠానతో అబ్భన్తరం ఆగతే. గతేతి ఫుట్ఠట్ఠానతో బహిద్ధా గతే. న అవిదితా హోన్తీతి ఫుసనట్ఠానం అప్పత్వా అస్సాసపస్సాసానం ఆగమనగమనాభావతో సబ్బేపి తే విదితా ఏవ హోన్తి. కమ్మనియం హోతీతి యేన వీరియేన కాయోపి చిత్తమ్పి కమ్మనియం భావనాకమ్మక్ఖమం భావనాకమ్మయోగ్గం హోతి. ఇదం వీరియం పధానం నామాతి ఫలేన కారణం వుత్తం హోతి. ఉపక్కిలేసా పహీయన్తీతి విక్ఖమ్భనవసేన నీవరణాని పహీయన్తి. వితక్కా వూపసమ్మన్తీతి నానారమ్మణచారినో అనవట్ఠితా వితక్కా ఉపసమం గచ్ఛన్తి. యేన ఝానేన ఉపక్కిలేసా పహీయన్తి, వితక్కా వూపసమ్మన్తి. అయం పయోగోతి పయోగమపేక్ఖిత్వా పుల్లిఙ్గనిద్దేసో కతో. సఞ్ఞోజనా పహీయన్తీతి తంతంమగ్గవజ్ఝా సఞ్ఞోజనా సముచ్ఛేదప్పహానేన పహీయన్తి. అనుసయా బ్యన్తీహోన్తీతి పహీనానం పున అనుప్పత్తిధమ్మకత్తా విగతో ఉప్పాదన్తో వా వయన్తో వా ఏతేసన్తి బ్యన్తా, పుబ్బే అబ్యన్తా బ్యన్తా హోన్తీతి బ్యన్తీహోన్తి, వినస్సన్తీతి అత్థో. సఞ్ఞోజనప్పహానం అనుసయప్పహానేన హోతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనత్థం అనుసయప్పహానమాహ. యేన మగ్గేన సఞ్ఞోజనా పహీయన్తి అనుసయా బ్యన్తీహోన్తి, అయం విసేసోతి అత్థో. చతుత్థచతుక్కే అరియమగ్గస్సాపి నిద్దిట్ఠత్తా ఇధ అరియమగ్గో వుత్తో. ఏకచిత్తస్స ఆరమ్మణద్వయాభావస్స అవుత్తేపి సిద్ధత్తా తం అవిస్సజ్జేత్వావ ఏవం ఇమే తయో ధమ్మా ఏకచిత్తస్స ఆరమ్మణా న హోన్తీతి నిగమనం కతం.

౧౬౦. ఇదాని తం భావనాసిద్ధిసాధకం యోగావచరం థునన్తో ఆనాపానస్సతి యస్సాతి గాథం వత్వా తస్సా నిద్దేసమాహ. తత్థ ఆనాపానస్సతియో యథా బుద్ధేన దేసితా, తథా పరిపుణ్ణా సుభావితా అనుపుబ్బం పరిచితా యస్స అత్థి సంవిజ్జన్తి. సో ఇమం లోకం పభాసేతి. కిం వియ? అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా యథా అబ్భాదీహి ముత్తో చన్దిమా ఇమం ఓకాసలోకం పభాసేతి, తథా సో యోగావచరో ఇమం ఖన్ధాదిలోకం పభాసేతీతి గాథాయ సమ్బన్ధో. ‘‘అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి చ పదస్స నిద్దేసే మహికాదీనమ్పి వుత్తత్తా ఏత్థ ఆదిసద్దలోపో కతోతి వేదితబ్బో. గాథానిద్దేసే నో పస్సాసో నో అస్సాసోతి సో సోయేవ అత్థో పటిసేధేన విసేసేత్వా వుత్తో. ఉపట్ఠానం సతీతి అసమ్ముస్సనతాయ తమేవ అస్సాసం ఉపగన్త్వా ఠానం సతి నామాతి అత్థో. తథా పస్సాసం. ఏత్తావతా ఆనాపానేసు సతి ఆనాపానస్సతీతి అత్థో వుత్తో హోతి.

ఇదాని సతివసేనేవ ‘‘యస్సా’’తి వుత్తం పుగ్గలం నిద్దిసితుకామో యో అస్ససతి, తస్సుపట్ఠాతి. యో పస్ససతి, తస్సుపట్ఠాతీతి వుత్తం. యో అస్ససతి, తస్స సతి అస్సాసం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతి. యో పస్ససతి, తస్స సతి పస్సాసం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతీతి అత్థో. పరిపుణ్ణాతి ఝానవిపస్సనామగ్గపరమ్పరాయ అరహత్తమగ్గప్పత్తియా పరిపుణ్ణా. తేయేవ హి ఝానవిపస్సనామగ్గధమ్మే సన్ధాయ పరిగ్గహట్ఠేనాతిఆదిమాహ. తే హి ధమ్మా ఇమినా యోగినా పరిగ్గయ్హమానత్తా పరిగ్గహా, తేన పరిగ్గహట్ఠేన పరిపుణ్ణా. తత్థ సబ్బేసం చిత్తచేతసికానం అఞ్ఞమఞ్ఞపరివారత్తా పరివారట్ఠేన పరిపుణ్ణా. భావనాపారిపూరివసేన పరిపూరట్ఠేన పరిపుణ్ణా. చతస్సో భావనాతిఆదీని సుభావితాతి వుత్తపదస్స అత్థవసేన వుత్తాని. చతస్సో భావనా హేట్ఠా వుత్తాయేవ. యానీకతాతి యుత్తయానసదిసా కతా. వత్థుకతాతి పతిట్ఠట్ఠేన వత్థుసదిసా కతా. అనుట్ఠితాతి పచ్చుపట్ఠితా. పరిచితాతి సమన్తతో చితా ఉపచితా. సుసమారద్ధాతి సుట్ఠు సమారద్ధా సుకతా. యత్థ యత్థ ఆకఙ్ఖతీతి యేసు యేసు ఝానేసు యాసు యాసు విపస్సనాసు సచే ఇచ్ఛతి. తత్థ తత్థాతి తేసు తేసు ఝానేసు తాసు తాసు విపస్సనాసు. వసిప్పత్తోతి వసీభావం బహుభావం పత్తో. బలప్పత్తోతి సమథవిపస్సనాబలప్పత్తో. వేసారజ్జప్పత్తోతి విసారదభావం పటుభావం పత్తో. తే ధమ్మాతి సమథవిపస్సనా ధమ్మా. ఆవజ్జనపటిబద్ధాతి ఆవజ్జనాయత్తా, ఆవజ్జితమత్తేయేవ తస్స సన్తానేన, ఞాణేన వా సమ్పయోగం గచ్ఛన్తీతి అత్థో. ఆకఙ్ఖపటిబద్ధాతి రుచిఆయత్తా, రోచితమత్తేయేవ వుత్తనయేన సమ్పయోగం గచ్ఛన్తీతి అత్థో. మనసికారో పనేత్థ ఆవజ్జనాయ చిత్తుప్పాదో. ఆకఙ్ఖనాయ వేవచనవసేన అత్థవివరణత్థం వుత్తో. తేన వుచ్చతి యానీకతాతి ఏవం కతత్తాయేవ తే యుత్తయానసదిసా కతా హోన్తీతి వుత్తం హోతి.

యస్మిం యస్మిం వత్థుస్మిన్తి సోళససు వత్థూసు ఏకేకస్మిం. స్వాధిట్ఠితన్తి సుప్పతిట్ఠితం. సూపట్ఠితాతి సుట్ఠు ఉపట్ఠితా. సమ్పయుత్తచిత్తసతీనం సహేవ సకసకకిచ్చకరణతో అనులోమపటిలోమవసేన యోజేత్వా తే ద్వే ధమ్మా దస్సితా. తేన వుచ్చతి వత్థుకతాతి ఏవం భూతత్తాయేవ కతపతిట్ఠా హోన్తీతి వుత్తం హోతి. యేన యేన చిత్తం అభినీహరతీతి పుబ్బప్పవత్తితో అపనేత్వా యత్థ యత్థ భావనావిసేసే చిత్తం ఉపనేతి. తేన తేన సతి అనుపరివత్తతీతి తస్మిం తస్మింయేవ భావనావిసేసే సతి అనుకూలా హుత్వా పుబ్బప్పవత్తితో నివత్తిత్వా పవత్తతి. ‘‘యేన, తేనా’’తి చేత్థ ‘‘యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీ’’తిఆదీసు (ఖు. పా. ౫.౧; సు. ని. మఙ్గలసుత్త) వియ భుమ్మత్థో వేదితబ్బో. తేన వుచ్చతి అనుట్ఠితాతి ఏవం కరణతోయేవ తం తం భావనం అనుగన్త్వా ఠితా హోన్తీతి వుత్తం హోతి. ఆనాపానస్సతియా సతిపధానత్తా వత్థుకతానుట్ఠితపదేసు సతియా సహ యోజనా కతాతి వేదితబ్బా.

యస్మా పన పరిపుణ్ణాయేవ పరిచితా హోన్తి వడ్ఢితా లద్ధాసేవనా, తస్మా ‘‘పరిపుణ్ణా’’తిపదే వుత్తా తయో అత్థా ‘‘పరిచితా’’తిపదేపి వుత్తా, చతుత్థో విసేసత్థోపి వుత్తో. తత్థ సతియా పరిగ్గణ్హన్తోతి సమ్పయుత్తాయ, పుబ్బభాగాయ వా సతియా పరిగ్గహేతబ్బే పరిగ్గణ్హన్తో యోగీ. జినాతి పాపకే అకుసలే ధమ్మేతి సముచ్ఛేదవసేన లామకే కిలేసే జినాతి అభిభవతి. అయఞ్చ పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా. ధమ్మేసు హి జినన్తేసు తంధమ్మసమఙ్గీపుగ్గలోపి జినాతి నామ. తే చ ధమ్మా సతిం అవిహాయ అత్తనో పవత్తిక్ఖణే జినితుమారద్ధా జితాతి వుచ్చన్తి యథా ‘‘భుఞ్జితుమారద్ధో భుత్తో’’తి వుచ్చతి. లక్ఖణం పనేత్థ సద్దసత్థతో వేదితబ్బం. ఏవం సన్తేపి ‘‘పరిజితా’’తి వత్తబ్బే జ-కారస్స చ-కారం కత్వా ‘‘పరిచితా’’తి వుత్తం, యథా సమ్మా గదో అస్సాతి సుగతోతి అత్థవికప్పే ద-కారస్స త-కారో నిరుత్తిలక్ఖణేన కతో, ఏవమిధాపి వేదితబ్బో. ఇమస్మిం అత్థవికప్పే పరిచితాతి పదం కత్తుసాధనం, పురిమాని తీణి కమ్మసాధనాని.

చత్తారో సుసమారద్ధాతి చత్తారో సుసమారద్ధత్థాతి వుత్తం హోతి, అత్థసద్దస్స లోపో దట్ఠబ్బో. సుసమారద్ధాతి పదస్స అత్థాపి హి ఇధ సుసమారద్ధాతి వుత్తాతి వేదితబ్బా, సుసమారద్ధధమ్మా వా. చతురత్థభేదతో చత్తారోతి వుత్తాతి వేదితబ్బా, న ధమ్మభేదతో. యస్మా పన సుభావితాయేవ సుసమారద్ధా హోన్తి, న అఞ్ఞే, తస్మా తయో భావనత్థా ఇధాపి వుత్తా. ఆసేవనత్థోపి తీసు వుత్తేసు వుత్తోయేవ హోతి, తస్మా తం అవత్వా తప్పచ్చనీకానం సుసమూహతత్థో వుత్తో. పచ్చనీకసముగ్ఘాతేన హి ఆరద్ధపరియోసానం పఞ్ఞాయతి, తేన సుసమారద్ధస్స సిఖాప్పత్తో అత్థో వుత్తో హోతి. తత్థ తప్పచ్చనీకానన్తి తేసం ఝానవిపస్సనామగ్గానం పటిపక్ఖభూతానం. కిలేసానన్తి కామచ్ఛన్దాదీనం నిచ్చసఞ్ఞాదిసమ్పయుత్తానం సక్కాయదిట్ఠాదీనఞ్చ. సుసమూహతత్తాతి విక్ఖమ్భనతదఙ్గసముచ్ఛేదవసేన సుట్ఠు సమూహతత్తా నాసితత్తా. పోత్థకేసు పన ‘‘సుసముగ్ఘాతత్తా’’తి లిఖన్తి, తం న సున్దరం.

౧౬౧. పున తస్సేవ పదస్స అఞ్ఞమ్పి అత్థవికప్పం దస్సేన్తో సుసమన్తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థ జాతాతి తస్మిం సిఖాప్పత్తభావనావిసేసే జాతా. అనవజ్జాతి కిలేసానం ఆరమ్మణభావానుపగమనేన కిలేసదోసవిరహితా. కుసలాతి జాతివసేన కుసలా. బోధిపక్ఖియాతి బుజ్ఝనట్ఠేన బోధీతి లద్ధనామస్స అరియస్స పక్ఖే భవత్తా బోధిపక్ఖియా. పక్ఖే భవత్తాతి హి ఉపకారభావే ఠితత్తా. తే చ ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి (మ. ని. ౩.౩౫; చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౨; మి. ప. ౫.౪.౧) సత్తతింస ధమ్మా. ఇదం సమన్తి ఇదం మగ్గక్ఖణే ధమ్మజాతం సముచ్ఛేదవసేన కిలేసే సమేతి వినాసేతీతి సమం నామ. నిరోధో నిబ్బానన్తి దుక్ఖనిరోధత్తా నిరోధో, వానసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ అభావా నిబ్బానం. ఇదం సుసమన్తి ఇదం నిబ్బానం సబ్బసఙ్ఖతవిసమాపగతత్తా సుట్ఠు సమన్తి సుసమం నామ. ఞాతన్తి బోధిపక్ఖియసఙ్ఖాతం సమం అసమ్మోహతో ఞాణేన ఞాతం, నిబ్బానసఙ్ఖాతం సుసమం ఆరమ్మణతో ఞాణేన ఞాతం. తదేవ ద్వయం తేనేవ చక్ఖునా వియ దిట్ఠం. విదితన్తి తదేవ ద్వయం సన్తానే ఉప్పాదనేన ఆరమ్మణకరణేన చ పటిలద్ధం. ఞాతం వియ పఞ్ఞాయ సచ్ఛికతం ఫస్సితఞ్చ. ‘‘అసల్లీనం అసమ్ముట్ఠా అసారద్ధో ఏకగ్గ’’న్తి పురిమస్స పురిమస్స పదస్స అత్థప్పకాసనం. తత్థ ఆరద్ధన్తి పట్ఠపితం. అసల్లీనన్తి అసఙ్కుచితం. ఉపట్ఠితాతి ఉపగన్త్వా ఠితా. అసమ్ముట్ఠాతి అవినట్ఠా. పస్సద్ధోతి నిబ్బుతో. అసారద్ధోతి నిద్దరథో. సమాహితన్తి సమం ఠపితం. ఏకగ్గన్తి అవిక్ఖిత్తం.

‘‘చత్తారో సుసమారద్ధా’’తిఆది సకలస్స సుసమారద్ధవచనస్స మూలత్థో. ‘‘అత్థి సమ’’న్తిఆది పన సుసమవచనస్స, ‘‘ఞాత’’న్తిఆది ఆరద్ధవచనస్స వికప్పత్థా. తత్థాయం పదత్థసంసన్దనా – ‘‘సమా చ సుసమా చ సమసుసమా’’తి వత్తబ్బే ఏకదేససరూపేకసేసం కత్వా ‘‘సుసమా’’ ఇచ్చేవ వుత్తా యథా నామఞ్చ రూపఞ్చ నామరూపఞ్చ నామరూపన్తి. ‘‘ఇదం సమం, ఇదం సుసమ’’న్తి పన అనఞ్ఞాపేక్ఖం కత్వా నపుంసకవచనం కతం. యస్మా పన ఞాతమ్పి దిట్ఠన్తి వుచ్చతి, దిట్ఠఞ్చ ఆరద్ధఞ్చ అత్థతో ఏకం. విదితసచ్ఛికతఫస్సితాని పన ఞాతవేవచనాని, తస్మా ఞాతన్తి ఆరద్ధత్థోయేవ వుత్తో హోతి.

ఆరద్ధం హోతి వీరియం అసల్లీనన్తి అయం పన ఆరద్ధవచనస్స ఉజుకత్థోయేవ. ఉపట్ఠితా సతీతిఆదీని పన సమ్పయుత్తవీరియస్స ఉపకారకధమ్మదస్సనత్థం వుత్తాని, న ఆరద్ధవచనస్స అత్థదస్సనత్థం. పురిమేన అత్థేన సుట్ఠు సమారద్ధాతి సుసమారద్ధా చ, ఇమినా అత్థేన సుసమా ఆరద్ధాతి సుసమారద్ధా చ ఏకసేసే కతే ‘‘సుసమారద్ధా’’తి వుచ్చన్తి. ఇమమత్థం పరిగ్గహేత్వా ‘‘తేన వుచ్చతి సుసమారద్ధా’’తి వుత్తం.

అనుపుబ్బన్తి యథానుక్కమేనాతి అత్థో, పుబ్బం పుబ్బం అనూతి వుత్తం హోతి. దీఘం అస్సాసవసేనాతి దీఘన్తి వుత్తఅస్సాసవసేన. పురిమా పురిమాతి పురిమా పురిమా సతి. ఏతేన పుబ్బన్తిపదస్స అత్థో వుత్తో హోతి. పచ్ఛిమా పచ్ఛిమాతి సతియేవ. ఏతేన అనూతిపదస్స అత్థో వుత్తో హోతి. ఉభయేన పుబ్బఞ్చ అను చ పరిచితాతి అత్థో వుత్తో హోతి. ఉపరి సోళస వత్థూని విత్థారేత్వా వచనతో ఇధ సఙ్ఖిపిత్వా ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సీ’’తి అన్తిమమేవ దస్సితం. యస్మా సిఖాప్పత్తభావనస్స సబ్బాపి ఆనాపానస్సతియో పునప్పునం యథారుచి పవత్తనతో అనుపరిచితాపి హోన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞం పరిచితా చేవ హోన్తి అనుపరిచితా చా’’తి.

యథత్థాతి యథాసభావత్థా. అత్తదమథత్థోతి అరహత్తమగ్గక్ఖణే అత్తనో నిబ్బిసేవనత్థో. సమథత్థోతి సీతిభావత్థో. పరినిబ్బాపనత్థోతి కిలేసపరినిబ్బానేన. అభిఞ్ఞత్థోతి సబ్బధమ్మవసేన. పరిఞ్ఞత్థాదయో మగ్గఞాణకిచ్చవసేన. సచ్చాభిసమయత్థో చతున్నం సచ్చానం ఏకపటివేధదస్సనవసేన. నిరోధే పతిట్ఠాపకత్థో ఆరమ్మణకరణవసేన.

బుద్ధోతిపదస్స అభావేపి బుద్ధేనాతిపదే యో సో బుద్ధో, తం నిద్దిసితుకామేన బుద్ధోతి వుత్తం. సయమ్భూతి ఉపదేసం వినా సయమేవ భూతో. అనాచరియకోతి సయమ్భూపదస్స అత్థవివరణం. యో హి ఆచరియం వినా సచ్చాని పటివిజ్ఝతి, సో సయమ్భూ నామ హోతి. పుబ్బే అననుస్సుతేసూతిఆది అనాచరియకభావస్స అత్థప్పకాసనం. అననుస్సుతేసూతి ఆచరియం అననుస్సుతేసు. సామన్తి సయమేవ. అభిసమ్బుజ్ఝీతి భుసం సమ్మా పటివిజ్ఝి. తత్థ చ సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణీతి తేసు చ సచ్చేసు సబ్బఞ్ఞుభావం పాపుణి. యథా సచ్చాని పటివిజ్ఝన్తా సబ్బఞ్ఞునో హోన్తి, తథా సచ్చానం పటివిద్ధత్తా ఏవం వుత్తం. సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతిపి పాఠో. బలేసు చ వసీభావన్తి దససు చ తథాగతబలేసు ఇస్సరభావం పాపుణి. యో సో ఏవం భూతో, సో బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. తత్థ సబ్బేసు ధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణనిమిత్తానుత్తరవిమోక్ఖాధిగమపరిభావితం ఖన్ధసన్తానం ఉపాదాయ పణ్ణత్తికో, సబ్బఞ్ఞుతపదట్ఠానం వా సచ్చాభిసమ్బోధిముపాదాయ పణ్ణత్తికో సత్తవిసేసో బుద్ధో. ఏత్తావతా అత్థతో బుద్ధవిభావనా కతా హోతి.

౧౬౨. ఇదాని బ్యఞ్జనతో విభావేన్తో బుద్ధోతి కేనట్ఠేన బుద్ధోతిఆదిమాహ. తత్థ యథా లోకే అవగన్తా అవగతోతి వుచ్చతి, ఏవం బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో. యథా పణ్ణసోసా వాతా పణ్ణసుసాతి వుచ్చన్తి, ఏవం బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో. సబ్బఞ్ఞుతాయ బుద్ధోతి సబ్బధమ్మబుజ్ఝనసమత్థాయ బుద్ధియా బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. సబ్బదస్సావితాయ బుద్ధోతి సబ్బధమ్మానం ఞాణచక్ఖునా దిట్ఠత్తా బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. అనఞ్ఞనేయ్యతాయ బుద్ధోతి అఞ్ఞేన అబోధనీయతో సయమేవ బుద్ధత్తా బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. విసవితాయ బుద్ధోతి నానాగుణవిసవనతో పదుమమివ వికసనట్ఠేన బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. ఖీణాసవసఙ్ఖాతేన బుద్ధోతిఆదీహి ఛహి పరియాయేహి చిత్తసఙ్కోచకరధమ్మప్పహానేన నిద్దక్ఖయవిబుద్ధో పురిసో వియ సబ్బకిలేసనిద్దక్ఖయవిబుద్ధత్తా బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. సఙ్ఖా సఙ్ఖాతన్తి అత్థతో ఏకత్తా సఙ్ఖాతేనాతి వచనస్స కోట్ఠాసేనాతి అత్థో. తణ్హాలేపదిట్ఠిలేపాభావేన నిరుపలేపసఙ్ఖాతేన. సవాసనానం సబ్బకిలేసానం పహీనత్తా ఏకన్తవచనేన విసేసేత్వా ఏకన్తవీతరాగోతిఆది వుత్తం. ఏకన్తనిక్కిలేసోతి రాగదోసమోహావసేసేహి సబ్బకిలేసేహి నిక్కిలేసో. ఏకాయనమగ్గం గతోతి బుద్ధోతి గమనత్థానం ధాతూనం బుజ్ఝనత్థత్తా బుజ్ఝనత్థాపి ధాతుయో గమనత్థా హోన్తి, తస్మా ఏకాయనమగ్గం గతత్తా బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. ఏకాయనమగ్గోతి చేత్థ –

‘‘మగ్గో పన్థో పథో పజ్జో, అఞ్జసం వటుమాయనం;

నావా ఉత్తరసేతు చ, కుల్లో చ భిసి సఙ్కమో’’తి . (చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౧౦౧) –

మగ్గస్స బహూసు నామేసు అయననామేన వుత్తో. తస్మా ఏకమగ్గభూతో మగ్గో, న ద్వేధాపథభూతోతి అత్థో. అథ వా ఏకేన అయితబ్బో మగ్గోతి ఏకాయనమగ్గో. ఏకేనాతి గణసఙ్గణికం పహాయ పవివేకేన చిత్తేన. అయితబ్బోతి పటిపజ్జితబ్బో. అయన్తి వా ఏతేనాతి అయనో, సంసారతో నిబ్బానం గచ్ఛన్తీతి అత్థో. ఏకేసం అయనో ఏకాయనో. ఏకేతి సేట్ఠా, సబ్బసత్తసేట్ఠా చ సమ్మాసమ్బుద్ధా, తస్మా ఏకాయనమగ్గోతి సమ్మాసమ్బుద్ధానం అయనభూతో మగ్గోతి వుత్తం హోతి. అయతీతి వా అయనో, గచ్ఛతి పవత్తతీతి అత్థో. ఏకస్మిం అయనో మగ్గోతి ఏకాయనమగ్గో, ఏకస్మింయేవ బుద్ధసాసనే పవత్తమానో మగ్గో, న అఞ్ఞత్థాతి వుత్తం హోతి. అపి చ ఏకం అయతీతి ఏకాయనో, పుబ్బభాగే నానాముఖభావనానయప్పవత్తోపి అపరభాగే ఏకం నిబ్బానమేవ గచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి, తస్మా ఏకాయనమగ్గోతి ఏకనిబ్బానగమనమగ్గోతి అత్థో. ఏకో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి బుద్ధోతి న పరేహి బుద్ధత్తా బుద్ధో, కిం పన సయమేవ అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధత్తా బుద్ధోతి వుత్తం హోతి. అబుద్ధివిహతత్తా బుద్ధిపటిలాభా బుద్ధోతి బుద్ధి బుద్ధం బోధోతి పరియాయవచనమేతం. తత్థ యథా నీలరత్తగుణయోగా నీలో పటో రత్తో పటోతి వుచ్చతి, ఏవం బుద్ధగుణయోగా బుద్ధోతి ఞాపేతుం వుత్తం.

తతో పరం బుద్ధోతి నేతం నామన్తిఆది ‘‘అత్థమనుగతా అయం పఞ్ఞత్తీ’’తి ఞాపనత్థం వుత్తం. తత్థ మిత్తా సహాయా. అమచ్చా భచ్చా. ఞాతీ పితుపక్ఖికా. సాలోహితా మాతుపక్ఖికా. సమణా పబ్బజ్జూపగతా. బ్రాహ్మణా భోవాదినో, సమితపాపబాహితపాపా వా. దేవతా సక్కాదయో బ్రహ్మానో చ. విమోక్ఖన్తికన్తి విమోక్ఖో అరహత్తమగ్గో, విమోక్ఖస్స అన్తో అరహత్తఫలం, తస్మిం విమోక్ఖన్తే భవం విమోక్ఖన్తికం నామ. సబ్బఞ్ఞుభావో హి అరహత్తమగ్గేన సిజ్ఝతి, అరహత్తఫలోదయే సిద్ధో హోతి, తస్మా సబ్బఞ్ఞుభావో విమోక్ఖన్తే భవో హోతి. తం నేమిత్తికమ్పి నామం విమోక్ఖన్తే భవం నామ హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘విమోక్ఖన్తికమేతం బుద్ధానం భగవన్తాన’’న్తి. బోధియా మూలే సహ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పటిలాభాతి మహాబోధిరుక్ఖమూలే యథావుత్తక్ఖణే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పటిలాభేన సహ. సచ్ఛికా పఞ్ఞత్తీతి అరహత్తఫలసచ్ఛికిరియాయ, సబ్బధమ్మసచ్ఛికిరియాయ వా జాతా పఞ్ఞత్తి. యదిదం బుద్ధోతి యా అయం బుద్ధోతి పఞ్ఞత్తి, అయం బ్యఞ్జనతో బుద్ధవిభావనా.

‘‘యథా బుద్ధేన దేసితా’’తిగాథాపాదస్స పన ఇమినా పదభాజనీయే వుత్తత్థేన అయం సంసన్దనా – ఆనాపానస్సతియో చ యథా బుద్ధేన దేసితా, యేన పకారేన దేసితా. యథాసద్దేన సఙ్గహితా దస యథత్థా చ యథా బుద్ధేన దేసితా, యేన పకారేన దేసితాతి పకారత్థస్స చ యథాసద్దస్స, సభావత్థస్స చ యథాసద్దస్స సరూపేకసేసవసేన ఏకసేసం కత్వా ‘‘యథా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. పదభాజనీయే పనస్స యథత్థేసు ఏకేకస్స యోజనావసేన ‘‘దేసితో’’తి ఏకవచనం కతం.

‘‘సోతి గహట్ఠో వా హోతి పబ్బజితో వా’’తి వుత్తత్తా ఆదిపదేపి యస్స గహట్ఠస్స వా పబ్బజితస్స వాతి వుత్తమేవ హోతి. లోకత్థో వుత్తోయేవ. పభాసేతీతి అత్తనో ఞాణస్స పాకటం కరోతీతి అత్థో. అభిసమ్బుద్ధత్తాతి సావకపారమిఞాణేనపి పటివిద్ధభావేన. ఓభాసేతీతి కామావచరభూతం లోకం. భాసేతీతి రూపావచరభూతం లోకం. పభాసేతీతి అరూపావచరభూతం లోకం.

అరియఞాణన్తి అరహత్తమగ్గఞాణం. మహికా ముత్తోతి మహికాయ ముత్తో. మహికాతి నీహారో వుచ్చతి. మహియా ముత్తోతిపి పాఠో. ధూమరజా ముత్తోతి ధూమతో చ రజతో చ ముత్తో. రాహుగహణా విప్పముత్తోతి రాహునో చన్దస్స ఆసన్నుపక్కిలేసత్తా ద్వీహి ఉపసగ్గేహి విసేసేత్వా వుత్తం. భాసతే ఇతి సఓభాసట్ఠేన. తపతే ఇతి సతేజట్ఠేన. విరోచతే ఇతి రుచిరట్ఠేన. ఏవమేవన్తి ఏవం ఏవం. యస్మా పన చన్దోపి సయం భాసన్తో తపన్తో విరోచన్తో ఇమం ఓకాసలోకం ఓభాసేతి, భిక్ఖు చ పఞ్ఞాయ భాసన్తో తపన్తో విరోచన్తో ఇమం ఖన్ధాదిలోకం పఞ్ఞాయ ఓభాసేతి, తస్మా ఉభయత్రాపి ‘‘భాసేతీ’’తి అవత్వా ‘‘భాసతే’’ ఇచ్చేవ వుత్తం. ఏవఞ్హి వుత్తే హేతుఅత్థోపి వుత్తో హోతి. అతివిసదతరాభసూరియోపమం అగ్గహేత్వా కస్మా చన్దోపమా గహితాతి చే? సబ్బకిలేసపరిళాహవూపసమేన సన్తస్స భిక్ఖునో సన్తగుణయుత్తచన్దోపమా అనుచ్ఛవికాతి గహితాతి వేదితబ్బం. ఏవం ఆనాపానస్సతిభావనాసిద్ధిసాధకం యోగావచరం థునిత్వా ఇమాని తేరస వోదానే ఞాణానీతి తాని ఞాణాని నిగమేత్వా దస్సేతీతి.

వోదానఞాణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సతోకారిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౬౩. సతోకారిఞాణనిద్దేసే మాతికాయం ఇధ భిక్ఖూతి ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖు. అయఞ్హి ఏత్థ ఇధ-సద్దో సబ్బప్పకారఆనాపానస్సతిసమాధినిబ్బత్తకస్స పుగ్గలస్స సన్నిస్సయభూతసాసనపరిదీపనో, అఞ్ఞసాసనస్స తథాభావపటిసేధనో చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో…పే… సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯; అ. ని. ౪.౨౪౧).

అరఞ్ఞగతో వా రుక్ఖమూలగతో వా సుఞ్ఞాగారగతో వాతి ఇదమస్స ఆనాపానస్సతిసమాధి భావనానురూపసేనాసనపరిగ్గహపరిదీపనం. ఇమస్స హి భిక్ఖునో దీఘరత్తం రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు అనువిసటం చిత్తం ఆనాపానస్సతిసమాధిఆరమ్మణం అభిరుహితుం న ఇచ్ఛతి, కూటగోణయుత్తరథో వియ ఉప్పథమేవ ధావతి. తస్మా సేయ్యథాపి నామ గోపో కూటధేనుయా సబ్బం ఖీరం పివిత్వా వడ్ఢితం కూటవచ్ఛం దమేతుకామో ధేనుతో అపనేత్వా ఏకమన్తే మహన్తం థమ్భం నిఖణిత్వా తత్థ యోత్తేన బన్ధేయ్య, అథస్స సో వచ్ఛో ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వా పలాయితుం అసక్కోన్తో తమేవ థమ్భం ఉపనిసీదేయ్య వా ఉపనిపజ్జేయ్య వా, ఏవమేవ ఇమినాపి భిక్ఖునా దీఘరత్తం రూపారమ్మణాదిరసపానవడ్ఢితం దుట్ఠచిత్తం దమేతుకామేన రూపాదిఆరమ్మణతో అపనేత్వా అరఞ్ఞం వా రుక్ఖమూలం వా సుఞ్ఞాగారం వా పవేసేత్వా తత్థ అస్సాసపస్సాసథమ్భే సతియోత్తేన బన్ధితబ్బం. ఏవమస్స తం చిత్తం ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వాపి పుబ్బే ఆచిణ్ణారమ్మణం అలభమానం సతియోత్తం ఛిన్దిత్వా పలాయితుం అసక్కోన్తం తమేవారమ్మణం ఉపచారప్పనావసేన ఉపనిసీదతి చేవ ఉపనిపజ్జతి చ. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యథా థమ్భే నిబన్ధేయ్య, వచ్ఛం దమం నరో ఇధ;

బన్ధేయ్యేవం సకం చిత్తం, సతియారమ్మణే దళ్హ’’న్తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౧౭; పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫; దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౪; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦౭) –

ఏవమస్స తం సేనాసనం భావనానురూపం హోతి. అథ వా యస్మా ఇదం కమ్మట్ఠానప్పభేదే ముద్ధభూతం సబ్బబుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం విసేసాధిగమదిట్ఠధమ్మసుఖవిహారపదట్ఠానం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం ఇత్థిపురిసహత్థిఅస్సాదిసద్దసమాకులం గామన్తం అపరిచ్చజిత్వా న సుకరం భావేతుం సద్దకణ్టకత్తా ఝానస్స. అగామకే పన అరఞ్ఞే సుకరం యోగావచరేన ఇదం కమ్మట్ఠానం పరిగ్గహేత్వా ఆనాపానచతుక్కజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తదేవ పాదకం కత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అగ్గఫలం అరహత్తం పాపుణితుం. తస్మా తస్స అనురూపం సేనాసనం ఉపదిసన్తో భగవా ‘‘అరఞ్ఞగతో వా’’తిఆదిమాహ, తథేవ థేరో.

వత్థువిజ్జాచరియో వియ హి భగవా, సో యథా వత్థువిజ్జాచరియో నగరభూమిం పస్సిత్వా సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖిత్వా ‘‘ఏత్థ నగరం మాపేథా’’తి ఉపదిసతి, సోత్థినా చ నగరే నిట్ఠితే రాజకులతో మహాసక్కారం లభతి, ఏవమేవం యోగావచరస్స అనురూపం సేనాసనం ఉపపరిక్ఖిత్వా ‘‘ఏత్థ కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జితబ్బ’’న్తి ఉపదిసతి, తతో తత్థ కమ్మట్ఠానమనుయుత్తేన యోగినా కమేన అరహత్తే పత్తే ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా’’తి మహన్తం సక్కారం లభతి. అయం పన భిక్ఖు ‘‘దీపిసదిసో’’తి వుచ్చతి. యథా హి మహాదీపిరాజా అరఞ్ఞే తిణగహనం వా వనగహనం వా పబ్బతగహనం వా నిస్సాయ నిలీయిత్వా వనమహింసగోకణ్ణసూకరాదయో మిగే గణ్హాతి, ఏవమేవం అయం అరఞ్ఞాదీసు కమ్మట్ఠానమనుయుఞ్జన్తో భిక్ఖు యథాక్కమేన సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఅరహత్తమగ్గే చేవ అరియఫలాని చ గణ్హాతీతి వేదితబ్బో. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యథాపి దీపికో నామ, నిలీయిత్వా గణ్హతే మిగే;

తథేవాయం బుద్ధపుత్తో, యుత్తయోగో విపస్సకో;

అరఞ్ఞం పవిసిత్వాన, గణ్హాతి ఫలముత్తమ’’న్తి. (మి. ప. ౬.౧.౫);

తేనస్స పరక్కమజవయోగ్గభూమిం అరఞ్ఞసేనాసనం దస్సేన్తో ‘‘అరఞ్ఞగతో వా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ అరఞ్ఞగతోతి ఉపరి వుత్తలక్ఖణం యంకిఞ్చి పవివేకసుఖం అరఞ్ఞం గతో. రుక్ఖమూలగతోతి రుక్ఖసమీపం గతో. సుఞ్ఞాగారగతోతి సుఞ్ఞం వివిత్తోకాసం గతో. ఏత్థ చ ఠపేత్వా అరఞ్ఞఞ్చ రుక్ఖమూలఞ్చ అవసేససత్తవిధసేనాసనం గతోపి ‘‘సుఞ్ఞాగారగతో’’తి వత్తుం వట్టతి. నవవిధఞ్హి సేనాసనం. యథాహ – ‘‘సో వివిత్తం సేనాసనం భజతి అరఞ్ఞం రుక్ఖమూలం పబ్బతం కన్దరం గిరిగుహం సుసానం వనపత్థం అబ్భోకాసం పలాలపుఞ్జ’’న్తి (విభ. ౫౦౮). ఏవమస్స ఉతుత్తయానుకూలం ధాతుచరియానుకూలఞ్చ ఆనాపానస్సతిభావనానురూపం సేనాసనం ఉపదిసిత్వా అలీనానుద్ధచ్చపక్ఖికం సన్తమిరియాపథం ఉపదిసన్తో నిసీదతీతి ఆహ. అథస్స నిసజ్జాయ దళ్హభావం అస్సాసపస్సాసానం పవత్తనసమత్థతం ఆరమ్మణపరిగ్గహూపాయఞ్చ దస్సేన్తో పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వాతిఆదిమాహ. తత్థ పల్లఙ్కన్తి సమన్తతో ఊరుబద్ధాసనం. ఆభుజిత్వాతి బన్ధిత్వా. ఉజుం కాయం పణిధాయాతి ఉపరిమసరీరం ఉజుకం ఠపేత్వా అట్ఠారస పిట్ఠికణ్టకే కోటియా కోటిం పటిపాదేత్వా. ఏవఞ్హి నిసిన్నస్స ధమ్మమంసన్హారూని న పణమన్తి. అథస్స యా తేసం పణమనపచ్చయా ఖణే ఖణే వేదనా ఉప్పజ్జేయ్యుం, తా న ఉప్పజ్జన్తి. తాసు అనుప్పజ్జమానాసు చిత్తం ఏకగ్గం హోతి, కమ్మట్ఠానం న పరిపతతి, వుద్ధిం ఫాతిం ఉపగచ్ఛతి.

పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వాతి కమ్మట్ఠానాభిముఖం సతిం ఠపయిత్వా. సో సతోవ అస్ససతి సతో పస్ససతీతి సో భిక్ఖు ఏవం నిసీదిత్వా ఏవఞ్చ సతిం ఉపట్ఠపేత్వా తం సతిం అవిజహన్తో సతో ఏవ అస్ససతి సతో పస్ససతి, సతోకారీ హోతీతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని యేహి పకారేహి సతోకారీ హోతి, తే పకారే దస్సేతుం దీఘం వా అస్ససన్తోతిఆదిమాహ. తత్థ దీఘం వా అస్ససన్తోతి దీఘం వా అస్సాసం పవత్తయన్తో. తథా రస్సం. యా పన నేసం దీఘరస్సతా, సా కాలవసేన వేదితబ్బా. కదాచి హి మనుస్సా హత్థిఅహిఆదయో వియ కాలవసేన దీఘం అస్ససన్తి చ పస్ససన్తి చ, కదాచి సునఖససాదయో వియ రస్సం. అఞ్ఞథా హి చుణ్ణవిచుణ్ణా అస్సాసపస్సాసా దీఘరస్సా నామ న హోన్తి. తస్మా తే దీఘం కాలం పవిసన్తా చ నిక్ఖమన్తా చ దీఘా, రస్సం కాలం పవిసన్తా చ నిక్ఖమన్తా చ రస్సాతి వేదితబ్బా. తత్రాయం భిక్ఖు ఉపరి వుత్తేహి నవహాకారేహి దీఘం అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ దీఘం అస్ససామి, పస్ససామీతి పజానాతి, తథా రస్సం.

ఏవం పజానతో చ –

‘‘దీఘో రస్సో చ అస్సాసో, పస్సాసోపి చ తాదిసో;

చత్తారో వణ్ణా వత్తన్తి, నాసికగ్గేవ భిక్ఖునో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౧౯; పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫);

నవన్నఞ్చస్స ఆకారానం ఏకేనాకారేన కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా సమ్పజ్జతీతి వేదితబ్బా. సబ్బకాయపటిసంవేదీ అస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. సబ్బకాయపటిసంవేదీ పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి సకలస్స అస్సాసకాయస్సాదిమజ్ఝపరియోసానం విదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో అస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. సకలస్స పస్సాసకాయస్సాదిమజ్ఝపరియోసానం విదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. ఏవం విదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన అస్ససతి చేవ పస్ససతి చ. తస్మా ‘‘అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతి. ఏకస్స హి భిక్ఖునో చుణ్ణవిచుణ్ణవిసటే (విసుద్ధి. ౧.౨౧౯; పారా. ౨.౧౬౫) అస్సాసకాయే, పస్సాసకాయే వా ఆది పాకటో హోతి, న మజ్ఝపరియోసానం. సో ఆదిమేవ పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, మజ్ఝపరియోసానే కిలమతి. ఏకస్స మజ్ఝం పాకటం హోతి, న ఆదిపరియోసానం. సో మజ్ఝమేవ పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, ఆదిపరియోసానే కిలమతి. ఏకస్స పరియోసానం పాకటం హోతి, న ఆదిమజ్ఝం. సో పరియోసానంయేవ పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, ఆదిమజ్ఝే కిలమతి. ఏకస్స సబ్బం పాకటం హోతి, సో సబ్బమ్పి పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, న కత్థచి కిలమతి. తాదిసేన భవితబ్బన్తి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘సబ్బకాయపటిసంవేదీ’’తిఆది.

తత్థ సిక్ఖతీతి ఏవం ఘటతి వాయమతి. యో వా తథాభూతస్స సంవరో, అయమేత్థ అధిసీలసిక్ఖా. యో తథాభూతస్స సమాధి, అయం అధిచిత్తసిక్ఖా. యా తథాభూతస్స పఞ్ఞా, అయం అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి ఇమా తిస్సో సిక్ఖాయో తస్మిం ఆరమ్మణే తాయ సతియా తేన మనసికారేన సిక్ఖతి ఆసేవతి భావేతి బహులీకరోతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. తత్థ యస్మా పురిమనయేన కేవలం అస్ససితబ్బం పస్ససితబ్బమేవ చ, న అఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బం, ఇతో పట్ఠాయ పన ఞాణుప్పాదనాదీసు యోగో కరణీయో. తస్మా తత్థ ‘‘అస్ససామీతి పజానాతి పస్ససామీతి పజానాతి’’చ్చేవ వత్తమానకాలవసేన పాళిం వత్వా ఇతో పట్ఠాయ కత్తబ్బస్స ఞాణుప్పాదనాదినో ఆ-కారస్స దస్సనత్థం ‘‘సబ్బకాయపటిసంవేదీ అస్ససిస్సామీ’’తిఆదినా నయేన అనాగతకాలవసేన పాళి ఆరోపితాతి వేదితబ్బా.

పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం…పే… సిక్ఖతీతి ఓళారికం అస్సాసపస్సాససఙ్ఖాతం కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భేన్తో పటిప్పస్సమ్భేన్తో నిరోధేన్తో వూపసమేన్తో అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి.

తత్రేవం ఓళారికసుఖుమతా చ పస్సద్ధి చ వేదితబ్బా – ఇమస్స హి భిక్ఖునో పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలే కాయో చ చిత్తఞ్చ సదరథా హోన్తి ఓళారికా. కాయచిత్తానం ఓళారికత్తే అవూపసన్తే అస్సాసపస్సాసాపి ఓళారికా హోన్తి, బలవతరా హుత్వా పవత్తన్తి, నాసికా నప్పహోతి, ముఖేన అస్ససన్తోపి పస్ససన్తోపి తిట్ఠతి. యదా పనస్స కాయోపి చిత్తమ్పి పరిగ్గహితా హోన్తి, తదా తే సన్తా హోన్తి వూపసన్తా. తేసు వూపసన్తేసు అస్సాసపస్సాసా సుఖుమా హుత్వా పవత్తన్తి, ‘‘అత్థి ను ఖో, నత్థీ’’తి విచేతబ్బాకారప్పత్తా హోన్తి. సేయ్యథాపి పురిసస్స ధావిత్వా పబ్బతా వా ఓరోహిత్వా మహాభారం వా సీసతో ఓరోపేత్వా ఠితస్స ఓళారికా అస్సాసపస్సాసా హోన్తి, నాసికా నప్పహోతి, ముఖేన అస్ససన్తోపి పస్ససన్తోపి తిట్ఠతి. యదా పనేస తం పరిస్సమం వినోదేత్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ అల్లసాటకం హదయే కత్వా సీతాయ ఛాయాయ నిపన్నో హోతి, అథస్స తే అస్సాసపస్సాసా సుఖుమా హోన్తి ‘‘అత్థి ను ఖో, నత్థీ’’తి విచేతబ్బాకారప్పత్తా, ఏవమేవం ఇమస్స భిక్ఖునో అపరిగ్గహితకాలేతి విత్థారేతబ్బం. తథా హిస్స పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలే ‘‘ఓళారికోళారికే కాయసఙ్ఖారే పస్సమ్భేమీ’’తి ఆభోగసమన్నాహారమనసికారో నత్థి, పరిగ్గహితకాలే పన అత్థి. తేనస్స అపరిగ్గహితకాలతో పరిగ్గహితకాలే కాయసఙ్ఖారో సుఖుమో హోతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘సారద్ధే కాయే చిత్తే చ, అధిమత్తం పవత్తతి;

అసారద్ధమ్హి కాయమ్హి, సుఖుమం సమ్పవత్తతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౨౦; పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫);

పరిగ్గహేపి ఓళారికో, పఠమజ్ఝానూపచారే సుఖుమో. తస్మిమ్పి ఓళారికో, పఠమజ్ఝానే సుఖుమో. పఠమజ్ఝానే చ దుతియజ్ఝానూపచారే చ ఓళారికో, దుతియజ్ఝానే సుఖుమో. దుతియజ్ఝానే చ తతియజ్ఝానూపచారే చ ఓళారికో, తతియజ్ఝానే సుఖుమో. తతియజ్ఝానే చ చతుత్థజ్ఝానూపచారే చ ఓళారికో, చతుత్థజ్ఝానే అతిసుఖుమో అప్పవత్తిమేవ పాపుణాతి. ఇదం తావ దీఘభాణకసంయుత్తభాణకానం మతం.

మజ్ఝిమభాణకా పన ‘‘పఠమజ్ఝానే ఓళారికో, దుతియజ్ఝానూపచారే సుఖుమో’’తి ఏవం హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝానతో ఉపరూపరిజ్ఝానూపచారేపి సుఖుమతరం ఇచ్ఛన్తి. సబ్బేసంయేవ పన మతేన అపరిగ్గహితకాలే పవత్తకాయసఙ్ఖారో పరిగ్గహితకాలే పటిప్పస్సమ్భతి, పరిగ్గహితకాలే పవత్తకాయసఙ్ఖారో పఠమజ్ఝానూపచారే…పే… చతుత్థజ్ఝానూపచారే పవత్తకాయసఙ్ఖారో చతుత్థజ్ఝానే పటిప్పస్సమ్భతి. అయం తావ సమథే నయో.

విపస్సనాయం పన అపరిగ్గహితకాలే పవత్తకాయసఙ్ఖారో ఓళారికో, మహాభూతపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, ఉపాదారూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, సకలరూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, అరూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, రూపారూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, పచ్చయపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, సప్పచ్చయనామరూపదస్సనే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, లక్ఖణారమ్మణిక విపస్సనాయ సుఖుమో. సోపి దుబ్బలవిపస్సనాయ ఓళారికో, బలవవిపస్సనాయ సుఖుమో. తత్థ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ పురిమస్స పురిమస్స పచ్ఛిమేన పచ్ఛిమేన పటిప్పస్సద్ధి వేదితబ్బా. ఏవమేత్థ ఓళారికసుఖుమతా పటిప్పస్సద్ధి చ వేదితబ్బా. అయం తావేత్థ కాయానుపస్సనావసేన వుత్తస్స పఠమచతుక్కస్స అనుపుబ్బపదవణ్ణనా.

యస్మా పనేత్థ ఇదమేవ చతుక్కం ఆదికమ్మికస్స కమ్మట్ఠానవసేన వుత్తం, ఇతరాని పన తీణి చతుక్కాని ఏత్థ పత్తజ్ఝానస్స వేదనాచిత్తధమ్మానుపస్సనావసేన, తస్మా ఇమం కమ్మట్ఠానం భావేత్వా ఆనాపానచతుక్కజ్ఝానపదట్ఠానాయ విపస్సనాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణితుకామేన ఆదికమ్మికేన కులపుత్తేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తనయేన సీలపరిసోధనాదీని సబ్బకిచ్చాని కత్వా సత్తఙ్గసమన్నాగతస్స ఆచరియస్స సన్తికే పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేతబ్బం. తత్రిమే పఞ్చ సన్ధయో ఉగ్గహో పరిపుచ్ఛా ఉపట్ఠానం అప్పనా లక్ఖణన్తి. తత్థ ఉగ్గహో నామ కమ్మట్ఠానస్స ఉగ్గణ్హనం. పరిపుచ్ఛా నామ కమ్మట్ఠానస్స పరిపుచ్ఛనం. ఉపట్ఠానం నామ కమ్మట్ఠానస్స ఉపట్ఠానం. అప్పనా నామ కమ్మట్ఠానస్స అప్పనా. లక్ఖణం నామ కమ్మట్ఠానస్స లక్ఖణం, ‘‘ఏవం లక్ఖణమిదం కమ్మట్ఠాన’’న్తి కమ్మట్ఠానసభావూపధారణన్తి వుత్తం హోతి.

ఏవం పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హన్తో అత్తనాపి న కిలమతి, ఆచరియమ్పి న విహేసేతి. తస్మా థోకం ఉద్దిసాపేత్వా బహుం కాలం సజ్ఝాయిత్వా ఏవం పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా ఆచరియస్స సన్తికే వా అఞ్ఞత్థ వా అట్ఠారస దోసయుత్తే విహారే వజ్జేత్వా పఞ్చఙ్గసమన్నాగతే సేనాసనే వసన్తేన ఉపచ్ఛిన్నఖుద్దకపలిబోధేన కతభత్తకిచ్చేన భత్తసమ్మదం పటివినోదేత్వా సుఖనిసిన్నేన రతనత్తయగుణానుస్సరణేన చిత్తం సమ్పహంసేత్వా ఆచరియుగ్గహతో ఏకపదమ్పి అపరిహాపేన్తేన ఇదం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం మనసి కాతబ్బం. తత్రాయం మనసికారవిధి –

‘‘గణనా అనుబన్ధనా, ఫుసనా ఠపనా సల్లక్ఖణా;

వివట్టనా పారిసుద్ధి, తేసఞ్చ పటిపస్సనా’’తి.

తత్థ గణనాతి గణనాయేవ. అనుబన్ధనాతి అనుగమనా. ఫుసనాతి ఫుట్ఠట్ఠానం. ఠపనాతి అప్పనా. సల్లక్ఖణాతి విపస్సనా. వివట్టనాతి మగ్గో. పారిసుద్ధీతి ఫలం. తేసఞ్చ పటిపస్సనాతి పచ్చవేక్ఖణా. తత్థ ఇమినా ఆదికమ్మికేన కులపుత్తేన పఠమం గణనాయ ఇదం కమ్మట్ఠానం మనసి కాతబ్బం. గణేన్తేన పన పఞ్చన్నం హేట్ఠా న ఠపేతబ్బం, దసన్నం ఉపరి న నేతబ్బం, అన్తరా ఖణ్డం న దస్సేతబ్బం. పఞ్చన్నం హేట్ఠా ఠపేన్తస్స హి సమ్బాధే ఓకాసే చిత్తుప్పాదో విప్ఫన్దతి సమ్బాధే వజే సన్నిరుద్ధగోగణో వియ. దసన్నం ఉపరి నేన్తస్స గణననిస్సితోవ చిత్తుప్పాదో హోతి. అన్తరా ఖణ్డం దస్సేన్తస్స ‘‘సిఖాప్పత్తం ను ఖో మే కమ్మట్ఠానం, నో’’తి చిత్తం వికమ్పతి, తస్మా ఏతే దోసే వజ్జేత్వా గణేతబ్బం.

గణేన్తేన చ పఠమం దన్ధగణనాయ ధఞ్ఞమాపకగణనాయ గణేతబ్బం. ధఞ్ఞమాపకో హి నాళిం పూరేత్వా ‘‘ఏక’’న్తి వత్వా ఓకిరతి, పున పూరేన్తో కిఞ్చి కచవరం దిస్వా ఛడ్డేన్తో ‘‘ఏకం ఏక’’న్తి వదతి. ఏసేవ నయో ద్వే ద్వేతిఆదీసు. ఏవమేవం ఇమినాపి అస్సాసపస్సాసేసు యో ఉపట్ఠాతి, తం గహేత్వా ‘‘ఏకం ఏక’’న్తిఆదిం కత్వా యావ ‘‘దస దసా’’తి పవత్తమానం పవత్తమానం ఉపలక్ఖేత్వావ గణేతబ్బం. తస్స ఏవం గణయతో నిక్ఖమన్తా చ పవిసన్తా చ అస్సాసపస్సాసా పాకటా హోన్తి.

అథానేన తం దన్ధగణనం ధఞ్ఞమాపకగణనం పహాయ సీఘగణనాయ గోపాలకగణనాయ గణేతబ్బం. ఛేకో హి గోపాలకో సక్ఖరాదయో ఉచ్ఛఙ్గేన గహేత్వా రజ్జుదణ్డహత్థో పాతోవ వజం గన్త్వా గావో పిట్ఠియం పహరిత్వా పలిఘత్థమ్భమత్థకే నిసిన్నో ద్వారం పత్తం పత్తంయేవ గావం ‘‘ఏకో ద్వే’’తి సక్ఖరం ఖిపిత్వా ఖిపిత్వా గణేతి. తియామరత్తిం సమ్బాధే ఓకాసే దుక్ఖం వుత్థగోగణో నిక్ఖమన్తో అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉపనిఘంసన్తో వేగేన వేగేన పుఞ్జపుఞ్జో హుత్వా నిక్ఖమతి. సో వేగేన వేగేన ‘‘తీణి చత్తారి పఞ్చ దసా’’తి గణేతియేవ, ఏవమస్సాపి పురిమనయేన గణయతో అస్సాసపస్సాసా పాకటా హుత్వా సీఘం సీఘం పునప్పునం సఞ్చరన్తి. తతో తేన ‘‘పునప్పునం సఞ్చరన్తీ’’తి ఞత్వా అన్తో చ బహి చ అగ్గహేత్వా ద్వారప్పత్తం ద్వారప్పత్తంయేవ గహేత్వా ‘‘ఏకో ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ, ఏకో ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ ఛ, ఏకో ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ ఛ సత్త…పే… అట్ఠ నవ దసా’’తి సీఘం సీఘం గణేతబ్బమేవ. గణనాపటిబద్ధే హి కమ్మట్ఠానే గణనబలేనేవ చిత్తం ఏకగ్గం హోతి అరిత్తుపత్థమ్భనవసేన చణ్డసోతే నావాఠపనమివ.

తస్సేవం సీఘం సీఘం గణయతో కమ్మట్ఠానం నిరన్తరం పవత్తం వియ హుత్వా ఉపట్ఠాతి. అథ ‘‘నిరన్తరం పవత్తతీ’’తి ఞత్వా అన్తో చ బహి చ వాతం అపరిగ్గహేత్వా పురిమనయేనేవ వేగేన వేగేన గణేతబ్బం. అన్తోపవిసనవాతేన హి సద్ధిం చిత్తం పవేసయతో అబ్భన్తరం వాతబ్భాహతం మేదపూరితం వియ హోతి. బహినిక్ఖమనవాతేన సద్ధిం చిత్తం నీహరతో బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణే చిత్తం విక్ఖిపతి. ఫుట్ఠఫుట్ఠోకాసే పన సతిం ఠపేత్వా భావేన్తస్సేవ భావనా సమ్పజ్జతి. తేన వుత్తం – ‘‘అన్తో చ బహి చ వాతం అపరిగ్గహేత్వా పురిమనయేనేవ వేగేన వేగేన గణేతబ్బ’’న్తి.

కీవచిరం పనేతం గణేతబ్బన్తి? యావ వినా గణనాయ అస్సాసపస్సాసారమ్మణే సతి సన్తిట్ఠతి. బహి విసటవితక్కవిచ్ఛేదం కత్వా అస్సాసపస్సాసారమ్మణే సతి సణ్ఠాపనత్థంయేవ హి గణనాతి.

ఏవం గణనాయ మనసి కత్వా అనుబన్ధనాయ మనసి కాతబ్బం. అనుబన్ధనా నామ గణనం పటిసంహరిత్వా సతియా నిరన్తరం అస్సాసపస్సాసానం అనుగమనం. తఞ్చ ఖో న ఆదిమజ్ఝపరియోసానానుగమనవసేన. ఆదిమజ్ఝపరియోసానాని తస్సానుగమనే ఆదీనవా చ హేట్ఠా వుత్తాయేవ.

తస్మా అనుబన్ధనాయ మనసికరోన్తేన న ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన మనసి కాతబ్బం, అపిచ ఖో ఫుసనావసేన చ ఠపనావసేన చ మనసి కాతబ్బం. గణనానుబన్ధనావసేన వియ హి ఫుసనాఠపనావసేన విసుం మనసికారో నత్థి, ఫుట్ఠఫుట్ఠట్ఠానేయేవ పన గణేన్తో గణనాయ చ ఫుసనాయ చ మనసి కరోతి, తత్థేవ గణనం పటిసంహరిత్వా తే సతియా అనుబన్ధన్తో, అప్పనావసేన చ చిత్తం ఠపేన్తో ‘‘అనుబన్ధనాయ చ ఫుసనాయ చ ఠపనాయ చ మనసి కరోతీ’’తి వుచ్చతి. స్వాయమత్థో అట్ఠకథాసు వుత్తపఙ్గుళదోవారికోపమాహి ఇధేవ పాళియం వుత్తకకచూపమాయ చ వేదితబ్బో.

తత్రాయం పఙ్గుళోపమా – సేయ్యథాపి పఙ్గుళో దోలాయ కీళతం మాతాపుత్తానం దోలం ఖిపిత్వా తత్థేవ దోలాథమ్భమూలే నిసిన్నో కమేన ఆగచ్ఛన్తస్స చ గచ్ఛన్తస్స చ దోలాఫలకస్స ఉభో కోటియో మజ్ఝఞ్చ పస్సతి, న చ ఉభోకోటిమజ్ఝానం దస్సనత్థం బ్యావటో హోతి, ఏవమేవ భిక్ఖు సతివసేన ఉపనిబన్ధనత్థమ్భమూలే ఠత్వా అస్సాసపస్సాసదోలం ఖిపిత్వా తత్థేవ నిమిత్తే సతియా నిసీదన్తో కమేన ఆగచ్ఛన్తానఞ్చ గచ్ఛన్తానఞ్చ ఫుట్ఠట్ఠానే అస్సాసపస్సాసానం ఆదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛన్తో తత్థేవ (విసుద్ధి. ౧.౨౨౫) చిత్తం ఠపేత్వా పస్సతి, న చ తేసం దస్సనత్థం బ్యావటో హోతి. అయం పఙ్గుళోపమా.

అయం పన దోవారికోపమా – సేయ్యథాపి దోవారికో నగరస్స అన్తో చ బహి చ పురిసే ‘‘కో త్వం, కుతో వా ఆగతో, కుహిం వా గచ్ఛసి, కిం వా తే హత్థే’’తి న వీమంసతి. న హి తస్స తే భారా, ద్వారప్పత్తం ద్వారప్పత్తంయేవ పన వీమంసతి, ఏవమేవ ఇమస్స భిక్ఖునో అన్తోపవిట్ఠవాతా చ బహినిక్ఖన్తవాతా చ న భారా హోన్తి, ద్వారప్పత్తా ద్వారప్పత్తాయేవ భారాతి అయం దోవారికోపమా.

కకచూపమా పన ‘‘నిమిత్తం అస్సాసపస్సాసా’’తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౧౫౯) నయేన ఇధ వుత్తాయేవ. ఇధ పనస్స ఆగతాగతవసేన అమనసికారమత్తమేవ పయోజనన్తి వేదితబ్బం.

ఇదం కమ్మట్ఠానం మనసికరోతో కస్సచి న చిరేనేవ నిమిత్తఞ్చ ఉప్పజ్జతి, అవసేసఝానఙ్గపటిమణ్డితా అప్పనాసఙ్ఖాతా ఠపనా చ సమ్పజ్జతి. కస్సచి పన గణనావసేనేవ మనసికారకాలతో పభుతి యథా సారద్ధకాయస్స మఞ్చే వా పీఠే వా నిసీదతో మఞ్చపీఠం ఓనమతి వికూజతి, పచ్చత్థరణం వలిం గణ్హాతి, అసారద్ధకాయస్స పన నిసీదతో నేవ మఞ్చపీఠం ఓనమతి న వికూజతి, న పచ్చత్థరణం వలిం గణ్హాతి, తూలపిచుపూరితం వియ మఞ్చపీఠం హోతి. కస్మా? యస్మా అసారద్ధో కాయో లహుకో హోతి, ఏవమేవం గణనావసేన మనసికారకాలతో పభుతి అనుక్కమతో ఓళారికఅస్సాసపస్సాసనిరోధవసేన కాయదరథే వూపసన్తే కాయోపి చిత్తమ్పి లహుకం హోతి, సరీరం ఆకాసే లఙ్ఘనాకారప్పత్తం వియ హోతి.

తస్స ఓళారికే అస్సాసపస్సాసే నిరుద్ధే సుఖుమఅస్సాసపస్సాసనిమిత్తారమ్మణం చిత్తం పవత్తతి. తస్మిమ్పి నిరుద్ధే అపరాపరం తతో సుఖుమతరం సుఖుమతరం అస్సాసపస్సాసనిమిత్తారమ్మణం పవత్తతియేవ. స్వాయమత్థో ఉపరి వుత్తకంసథాలోపమాయ వేదితబ్బో.

యథా హి అఞ్ఞాని కమ్మట్ఠానాని ఉపరూపరి విభూతాని హోన్తి, న తథా ఇదం. ఇదం పన ఉపరూపరి భావేన్తస్స సుఖుమత్తం గచ్ఛతి, ఉపట్ఠానమ్పి న ఉపగచ్ఛతి. ఏవం అనుపట్ఠహన్తే పన తస్మిం తేన భిక్ఖునా ‘‘ఆచరియం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి వా ‘‘నట్ఠం దాని మే కమ్మట్ఠాన’’న్తి వా ఉట్ఠాయాసనా న గన్తబ్బం. ఇరియాపథం వికోపేత్వా గచ్ఛతో హి కమ్మట్ఠానం నవనవమేవ హోతి. తస్మా యథానిసిన్నేనేవ దేసతో ఆహరితబ్బం.

తత్రాయం ఆహరణూపాయో – తేన భిక్ఖునా కమ్మట్ఠానస్స అనుపట్ఠానభావం ఞత్వా ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖితబ్బం ‘‘ఇమే అస్సాసపస్సాసా నామ కత్థ అత్థి, కత్థ నత్థి. కస్స వా అత్థి, కస్స వా నత్థీ’’తి. అథేవం పటిసఞ్చిక్ఖతో ‘‘ఇమే అన్తోమాతుకుచ్ఛియం నత్థి, ఉదకే నిముగ్గానం నత్థి, తథా అసఞ్ఞీభూతానం మతానం చతుత్థజ్ఝానసమాపన్నానం రూపారూపభవసమఙ్గీనం నిరోధసమాపన్నాన’’న్తి ఞత్వా ఏవం అత్తనావ అత్తా పటిచోదేతబ్బో ‘‘నను, త్వం పణ్డిత, నేవ మాతుకుచ్ఛిగతో, న ఉదకే నిముగ్గో, న అసఞ్ఞీభూతో, న మతో, న చతుత్థజ్ఝానసమాపన్నో, న రూపారూపభవసమఙ్గీ, న నిరోధసమాపన్నో. అత్థియేవ తే అస్సాసపస్సాసా, మన్దపఞ్ఞతాయ పన పరిగ్గహేతుం న సక్కోసీ’’తి. అథానేన పకతిఫుట్ఠవసేన చిత్తం ఠపేత్వా మనసికారో పవత్తేతబ్బో. ఇమే హి దీఘనాసికస్స నాసాపుటం ఘట్టేన్తా పవత్తన్తి, రస్సనాసికస్స ఉత్తరోట్ఠం. తస్మానేన ఇమం నామ ఠానం ఘట్టేన్తీతి నిమిత్తం ఠపేతబ్బం. ఇమమేవ హి అత్థవసం పటిచ్చ వుత్తం భగవతా – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, ముట్ఠస్సతిస్స అసమ్పజానస్స ఆనాపానస్సతిభావనం వదామీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౪౯; సం. ని. ౫.౯౯౨). కిఞ్చాపి హి యంకిఞ్చి కమ్మట్ఠానం సతస్స సమ్పజానస్సేవ సమ్పజ్జతి, ఇతో అఞ్ఞం పన మనసికరోన్తస్స పాకటం హోతి. ఇదం పన ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం గరుకం గరుకభావనం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధపుత్తానం మహాపురిసానంయేవ మనసికారభూమిభూతం, న చేవ ఇత్తరం, న చ ఇత్తరసత్తసమాసేవితం. యథా యథా మనసి కరీయతి, తథా తథా సన్తఞ్చేవ హోతి సుఖుమఞ్చ. తస్మా ఏత్థ బలవతీ సతి చ పఞ్ఞా చ ఇచ్ఛితబ్బా.

యథా హి మట్ఠసాటకస్స తున్నకరణకాలే సూచిపి సుఖుమా ఇచ్ఛితబ్బా, సూచిపాసవేధనమ్పి తతో సుఖుమతరం, ఏవమేవం మట్ఠసాటకసదిసస్స ఇమస్స కమ్మట్ఠానస్స భావనాకాలే సూచిపటిభాగా సతిపి సూచిపాసవేధనపటిభాగా తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞాపి బలవతీ ఇచ్ఛితబ్బా. తాహి చ పన సతిపఞ్ఞాహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా న తే అస్సాసపస్సాసా అఞ్ఞత్ర పకతిఫుట్ఠోకాసా పరియేసితబ్బా.

యథా హి కస్సకో ఖేత్తం కసిత్వా బలీబద్దే ముఞ్చిత్వా గోచరముఖే కత్వా ఛాయాయ నిసిన్నో విస్సమేయ్య, అథస్స తే బలీబద్దా వేగేన అటవిం పవిసేయ్యుం. యో హోతి ఛేకో కస్సకో, సో పున తే గహేత్వా యోజేతుకామో న తేసం అనుపదం గన్త్వా అటవిం ఆహిణ్డతి. అథ ఖో రస్మిఞ్చ పతోదఞ్చ గహేత్వా ఉజుకమేవ తేసం నిపాతనతిత్థం గన్త్వా నిసీదతి వా నిపజ్జతి వా. అథ తే గోణే దివసభాగం చరిత్వా నిపాతనతిత్థం ఓతరిత్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ పచ్చుత్తరిత్వా ఠితే దిస్వా రస్మియా బన్ధిత్వా పతోదేన విజ్ఝన్తో ఆనేత్వా యోజేత్వా పున కమ్మం కరోతి. ఏవమేవం తేన భిక్ఖునా న తే అస్సాసపస్సాసా అఞ్ఞత్ర పకతిఫుట్ఠోకాసా పరియేసితబ్బా. సతిరస్మిం పన పఞ్ఞాపతోదఞ్చ గహేత్వా పకతిఫుట్ఠోకాసే చిత్తం ఠపేత్వా మనసికారో పవత్తేతబ్బో. ఏవం హిస్స మనసికరోతో న చిరస్సేవ తే ఉపట్ఠహన్తి నిపాతనతిత్థే వియ గోణా. తతో తేన సతిరస్మియా బన్ధిత్వా తస్మింయేవ ఠానే యోజేత్వా పఞ్ఞాపతోదేన విజ్ఝన్తేన పునప్పునం కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జితబ్బం. తస్సేవమనుయుఞ్జతో న చిరస్సేవ నిమిత్తం ఉపట్ఠాతి. తం పనేతం న సబ్బేసం ఏకసదిసం హోతి, అపిచ ఖో కస్సచి సుఖసమ్ఫస్సం ఉప్పాదయమానో తూలపిచు వియ కప్పాసపిచు వియ వాతధారా వియ చ ఉపట్ఠాతీతి ఏకచ్చే ఆహు.

అయం పన అట్ఠకథాసు వినిచ్ఛయో – ఇదఞ్హి కస్సచి తారకరూపం వియ మణిగుళికా వియ ముత్తాగుళికా వియ చ, కస్సచి ఖరసమ్ఫస్సం హుత్వా కప్పాసట్ఠి వియ దారుసారసూచి వియ చ, కస్సచి దీఘపామఙ్గసుత్తం వియ కుసుమదామం వియ ధూమసిఖా వియ చ, కస్సచి విత్థతం మక్కటకసుత్తం వియ వలాహకపటలం వియ పదుమపుప్ఫం వియ రథచక్కం వియ చన్దమణ్డలం వియ సూరియమణ్డలం వియ చ ఉపట్ఠాతి, తఞ్చ పనేతం యథా సమ్బహులేసు భిక్ఖూసు సుత్తన్తం సజ్ఝాయిత్వా నిసిన్నేసు ఏకేన భిక్ఖునా ‘‘తుమ్హాకం కీదిసం హుత్వా ఇదం సుత్తం ఉపట్ఠాతీ’’తి వుత్తే ఏకో ‘‘మయ్హం మహతీ పబ్బతేయ్యా నదీ వియ హుత్వా ఉపట్ఠాతీ’’తి ఆహ. అపరో ‘‘మయ్హం ఏకా వనరాజి వియ’’. అఞ్ఞో ‘‘మయ్హం ఏకో సీతచ్ఛాయో సాఖాసమ్పన్నో ఫలభారభరితో రుక్ఖో వియా’’తి. తేసఞ్హి తం ఏకమేవ సుత్తం సఞ్ఞానానతాయ నానతో ఉపట్ఠాతి. ఏవం ఏకమేవ కమ్మట్ఠానం సఞ్ఞానానతాయ నానతో ఉపట్ఠాతి. సఞ్ఞజఞ్హి ఏతం సఞ్ఞానిదానం సఞ్ఞాపభవం, తస్మా సఞ్ఞానానతాయ నానతో ఉపట్ఠాతీతి వేదితబ్బం.

ఏవం ఉపట్ఠితే పన నిమిత్తే తేన భిక్ఖునా ఆచరియస్స సన్తికం గన్త్వా ఆరోచేతబ్బం ‘‘మయ్హం, భన్తే, ఏవరూపం నామ ఉపట్ఠాతీ’’తి. ఆచరియేన పన ‘‘నిమిత్తమిదం, ఆవుసో, కమ్మట్ఠానం పునప్పునం మనసి కరోహి సప్పురిసా’’తి వత్తబ్బో. అథానేన నిమిత్తేయేవ చిత్తం ఠపేతబ్బం. ఏవమస్సాయం ఇతో పభుతి ఠపనావసేన భావనా హోతి. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –

‘‘నిమిత్తే ఠపయం చిత్తం, నానాకారం విభావయం;

ధీరో అస్సాసపస్సాసే, సకం చిత్తం నిబన్ధతీ’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫; విసుద్ధి. ౧.౨౩౨);

తస్సేవం నిమిత్తుపట్ఠానతో పభుతి నీవరణాని విక్ఖమ్భితానేవ హోన్తి, కిలేసా సన్నిసిన్నావ, చిత్తం ఉపచారసమాధినా సమాహితమేవ. అథానేన తం నిమిత్తం నేవ వణ్ణతో మనసి కాతబ్బం, న లక్ఖణతో పచ్చవేక్ఖితబ్బం, అపిచ ఖో ఖత్తియమహేసియా చక్కవత్తిగబ్భో వియ కస్సకేన సాలియవగబ్భో వియ చ ఆవాసాదీని సత్త అసప్పాయాని వజ్జేత్వా తానేవ సత్త సప్పాయాని సేవన్తేన సాధుకం రక్ఖితబ్బం, అథ నం ఏవం రక్ఖిత్వా పునప్పునం మనసికారవసేన వుద్ధిం విరూళ్హిం గమయిత్వా దసవిధం అప్పనాకోసల్లం సమ్పాదేతబ్బం, వీరియసమతా యోజేతబ్బా. తస్సేవం ఘటేన్తస్స విసుద్ధిమగ్గే వుత్తానుక్కమేన తస్మిం నిమిత్తే చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానాని నిబ్బత్తన్తి. ఏవం నిబ్బత్తచతుక్కపఞ్చకజ్ఝానో పనేత్థ భిక్ఖు సల్లక్ఖణావివట్టనావసేన కమ్మట్ఠానం వడ్ఢేత్వా పారిసుద్ధిం పత్తుకామో తదేవ ఝానం పఞ్చహాకారేహి వసిప్పత్తం పగుణం కత్వా నామరూపం వవత్థపేత్వా విపస్సనం పట్ఠపేతి. కథం? సో హి సమాపత్తితో వుట్ఠాయ అస్సాసపస్సాసానం సముదయో కరజకాయో చ చిత్తఞ్చాతి పస్సతి. యథా హి కమ్మారగగ్గరియా ధమమానాయ భస్తఞ్చ పురిసస్స చ తజ్జం వాయామం పటిచ్చ వాతో సఞ్చరతి, ఏవమేవం కాయఞ్చ చిత్తఞ్చ పటిచ్చ అస్సాసపస్సాసాతి. తతో అస్సాసపస్సాసే చ కాయఞ్చ రూపన్తి, చిత్తఞ్చ తంసమ్పయుత్తే చ ధమ్మే అరూపన్తి వవత్థపేతి.

ఏవం నామరూపం వవత్థపేత్వా తస్స పచ్చయం పరియేసతి, పరియేసన్తో చ తం దిస్వా తీసుపి అద్ధాసు నామరూపస్స పవత్తిం ఆరబ్భ కఙ్ఖం వితరతి, వితిణ్ణకఙ్ఖో కలాపసమ్మసనవసేన ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా’’తి తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ పుబ్బభాగే ఉప్పన్నే ఓభాసాదయో దస విపస్సనుపక్కిలేసే పహాయ ఉపక్కిలేసవిముత్తం ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం ‘‘మగ్గో’’తి వవత్థపేత్వా ఉదయం పహాయ భఙ్గానుపస్సనం పత్వా నిరన్తరం భఙ్గానుపస్సనేన భయతో ఉపట్ఠితేసు సబ్బసఙ్ఖారేసు నిబ్బిన్దన్తో విరజ్జన్తో విముచ్చన్తో యథాక్కమేన చత్తారో అరియమగ్గే పాపుణిత్వా అరహత్తఫలే పతిట్ఠాయ ఏకూనవీసతిభేదస్స పచ్చవేక్ఖణాఞాణస్స పరియన్తం పత్తో సదేవకస్స లోకస్స అగ్గదక్ఖిణేయ్యో హోతి. ఏత్తావతా చస్స గణనం ఆదిం కత్వా విపస్సనాపరియోసానా ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనా సమత్తా హోతీతి. అయం సబ్బాకారతో పఠమచతుక్కవణ్ణనా.

ఇతరేసు పన తీసు చతుక్కేసు యస్మా విసుం కమ్మట్ఠానభావనానయో నామ నత్థి, తస్మా అనుపదవణ్ణనానయేనేవ తేసం ఏవమత్థో వేదితబ్బో. పీతిపటిసంవేదీతి పీతిం పటిసంవిదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. తత్థ ద్వీహాకారేహి పీతి పటిసంవిదితా హోతి ఆరమ్మణతో చ అసమ్మోహతో చ.

కథం ఆరమ్మణతో పీతి పటిసంవిదితా హోతి? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జతి, తస్స సమాపత్తిక్ఖణే ఝానపటిలాభేన ఆరమ్మణతో పీతి పటిసంవిదితా హోతి ఆరమ్మణస్స పటిసంవిదితత్తా.

కథం అసమ్మోహతో? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తం పీతిం ఖయతో వయతో సమ్మసతి, తస్స విపస్సనాక్ఖణే లక్ఖణపటివేధేన అసమ్మోహతో పీతి పటిసంవిదితా హోతి. ఏతేనేవ నయేన అవసేసపదానిపి అత్థతో వేదితబ్బాని. ఇదం పనేత్థ విసేసమత్తం – తిణ్ణం ఝానానం వసేన సుఖపటిసంవిదితా హోతి. చతున్నమ్పి ఝానానం వసేన చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవిదితా వేదితబ్బా. చిత్తసఙ్ఖారోతి వేదనాసఞ్ఞాక్ఖన్ధా. పస్సమ్భయం చిత్తసఙ్ఖారన్తి ఓళారికం ఓళారికం చిత్తసఙ్ఖారం పస్సమ్భేన్తో, నిరోధేన్తోతి అత్థో. సో విత్థారతో కాయసఙ్ఖారే వుత్తనయేన వేదితబ్బో. అపిచేత్థ పీతిపదే పీతిసీసేన వేదనా వుత్తా, సుఖపదే సరూపేనేవ వేదనా. ద్వీసు చిత్తసఙ్ఖారపదేసు ‘‘సఞ్ఞా చ వేదనా చ చేతసికా, ఏతే ధమ్మా చిత్తపటిబద్ధా చిత్తసఙ్ఖారా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౭౪; మ. ని. ౧.౪౬౩) వచనతో సఞ్ఞాసమ్పయుత్తా వేదనాతి ఏవం వేదనానుపస్సనానయేన ఇదం చతుక్కం భాసితన్తి వేదితబ్బం.

తతియచతుక్కేపి చతున్నం ఝానానం వసేన చిత్తపటిసంవిదితా వేదితబ్బా. అభిప్పమోదయం చిత్తన్తి చిత్తం మోదేన్తో పమోదేన్తో హాసేన్తో పహాసేన్తో అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. తత్థ ద్వీహాకారేహి అభిప్పమోదో హోతి సమాధివసేన చ విపస్సనావసేన చ.

కథం సమాధివసేన? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జతి, సో సమాపత్తిక్ఖణే సమ్పయుత్తాయ పీతియా చిత్తం ఆమోదేతి పమోదేతి. కథం విపస్సనావసేన? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తం పీతిం ఖయతో వయతో సమ్మసతి. ఏవం విపస్సనాక్ఖణే ఝానసమ్పయుత్తం పీతిం ఆరమ్మణం కత్వా చిత్తం ఆమోదేతి పమోదేతి. ఏవం పటిపన్నో ‘‘అభిప్పమోదయం చిత్తం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతి.

సమాదహం చిత్తన్తి పఠమజ్ఝానాదివసేన ఆరమ్మణే చిత్తం సమం ఆదహన్తో సమం ఠపేన్తో, తాని వా పన ఝానాని సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తం చిత్తం ఖయతో వయతో సమ్మసతో విపస్సనాక్ఖణే లక్ఖణపటివేధేన ఉప్పజ్జతి ఖణికచిత్తేకగ్గతా, ఏవం ఉప్పన్నాయ ఖణికచిత్తేకగ్గతాయ వసేనపి ఆరమ్మణే చిత్తం సమం ఆదహన్తో సమం ఠపేన్తో ‘‘సమాదహం చిత్తం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతి.

విమోచయం చిత్తన్తి పఠమజ్ఝానేన నీవరణేహి చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో, దుతియేన వితక్కవిచారేహి, తతియేన పీతియా, చతుత్థేన సుఖదుక్ఖేహి చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో, తాని వా పన ఝానాని సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తం చిత్తం ఖయతో వయతో సమ్మసతి. సో విపస్సనాక్ఖణే అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞాతో చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో, దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞాతో, అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసఞ్ఞాతో, నిబ్బిదానుపస్సనాయ నన్దితో, విరాగానుపస్సనాయ రాగతో, నిరోధానుపస్సనాయ సముదయతో, పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ ఆదానతో చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో అస్ససతి చేవ పస్ససతి చ. తేన వుచ్చతి – ‘‘విమోచయం చిత్తం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి. ఏవం చిత్తానుపస్సనావసేన ఇదం చతుక్కం భాసితన్తి వేదితబ్బం.

చతుత్థచతుక్కే పన అనిచ్చానుపస్సీతి ఏత్థ తావ అనిచ్చం వేదితబ్బం, అనిచ్చతా వేదితబ్బా, అనిచ్చానుపస్సనా వేదితబ్బా, అనిచ్చానుపస్సీ వేదితబ్బో. తత్థ అనిచ్చన్తి పఞ్చక్ఖన్ధా. కస్మా? ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తభావా. అనిచ్చతాతి తేసంయేవ ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం, హుత్వా అభావో వా, నిబ్బత్తానం తేనేవాకారేన అట్ఠత్వా ఖణభఙ్గేన భేదోతి అత్థో. అనిచ్చానుపస్సనాతి తస్సా అనిచ్చతాయ వసేన రూపాదీసు ‘‘అనిచ్చ’’న్తి అనుపస్సనా. అనిచ్చానుపస్సీతి తాయ అనుపస్సనాయ సమన్నాగతో. తస్మా ఏవంభూతో అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ ఇధ ‘‘అనిచ్చానుపస్సీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వేదితబ్బో.

విరాగానుపస్సీతి ఏత్థ పన ద్వే విరాగా ఖయవిరాగో చ అచ్చన్తవిరాగో చ. తత్థ ఖయవిరాగోతి సఙ్ఖారానం ఖణభఙ్గో. అచ్చన్తవిరాగోతి నిబ్బానం. విరాగానుపస్సనాతి తదుభయదస్సనవసేన పవత్తా విపస్సనా చ మగ్గో చ. తాయ దువిధాయపి అనుపస్సనాయ సమన్నాగతో హుత్వా అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ ‘‘విరాగానుపస్సీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వేదితబ్బో. నిరోధానుపస్సీపదేపి ఏసేవ నయో.

పటినిస్సగ్గానుపస్సీతి ఏత్థాపి ద్వే పటినిస్సగ్గా పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చ పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గో చ. పటినిస్సగ్గోయేవ అనుపస్సనా పటినిస్సగ్గానుపస్సనా, విపస్సనామగ్గానమేతం అధివచనం. విపస్సనాతి తదఙ్గవసేన సద్ధిం ఖన్ధాభిసఙ్ఖారేహి కిలేసే పరిచ్చజతి, సఙ్ఖతదోసదస్సనేన చ తబ్బిపరీతే నిబ్బానే తన్నిన్నతాయ పక్ఖన్దతీతి పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చేవ పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గో చాతి వుచ్చతి. మగ్గో సముచ్ఛేదవసేన సద్ధిం ఖన్ధాభిసఙ్ఖారేహి కిలేసే పరిచ్చజతి, ఆరమ్మణకరణేన చ నిబ్బానే పక్ఖన్దతీతి పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చేవ పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గో చాతి వుచ్చతి. ఉభయమ్పి పన పురిమపురిమఞాణానం అనుఅను పస్సనతో అనుపస్సనాతి వుచ్చతి. తాయ దువిధాయపి పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ సమన్నాగతో హుత్వా అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ ‘‘అనిచ్చానుపస్సీ’’తి తరుణవిపస్సనాయ వసేన వుత్తం, ‘‘విరాగానుపస్సీ’’తి తతో బలవతరాయ సఙ్ఖారేసు విరజ్జనసమత్థాయ విపస్సనాయ వసేన, ‘‘నిరోధానుపస్సీ’’తి తతో బలవతరాయ కిలేసనిరోధనసమత్థాయ విపస్సనాయ వసేన, ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సీ’’తి మగ్గస్స ఆసన్నభూతాయ అతితిక్ఖాయ విపస్సనాయ వసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యత్థ పన మగ్గోపి లబ్భతి, సో అభిన్నోయేవ. ఏవమిదం చతుక్కం సుద్ధవిపస్సనావసేన వుత్తం, పురిమాని పన తీణి సమథవిపస్సనావసేనాతి.

ఆనాపానస్సతిమాతికావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౪. ఇదాని యథానిక్ఖిత్తం మాతికం పటిపాటియా భాజేత్వా దస్సేతుం ఇధాతి ఇమిస్సా దిట్ఠియాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఇమిస్సా దిట్ఠియాతిఆదీహి దసహి పదేహి సిక్ఖత్తయసఙ్ఖాతం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధసాసనమేవ కథితం. తఞ్హి బుద్ధేన భగవతా దిట్ఠత్తా దిట్ఠీతి వుచ్చతి, తస్సేవ ఖమనవసేన ఖన్తి, రుచ్చనవసేన రుచి, గహణవసేన ఆదాయో, సభావట్ఠేన ధమ్మో, సిక్ఖితబ్బట్ఠేన వినయో, తదుభయేనపి ధమ్మవినయో, పవుత్తవసేన పావచనం, సేట్ఠచరియట్ఠేన బ్రహ్మచరియం, అనుసిట్ఠిదానవసేన సత్థుసాసనన్తి వుచ్చతి. తస్మా ‘‘ఇమిస్సా దిట్ఠియా’’తిఆదీసు ఇమిస్సా బుద్ధదిట్ఠియా, ఇమిస్సా బుద్ధఖన్తియా, ఇమిస్సా బుద్ధరుచియా, ఇమస్మిం బుద్ధఆదాయే, ఇమస్మిం బుద్ధధమ్మే, ఇమస్మిం బుద్ధవినయే, ఇమస్మిం బుద్ధధమ్మవినయే, ఇమస్మిం బుద్ధపావచనే, ఇమస్మిం బుద్ధబ్రహ్మచరియే, ఇమస్మిం బుద్ధసత్థుసాసనేతి అత్థో వేదితబ్బో. అపిచేతం సిక్ఖత్తయసఙ్ఖాతం సకలం పావచనం భగవతా దిట్ఠత్తా సమ్మాదిట్ఠిపచ్చయత్తా సమ్మాదిట్ఠిపుబ్బఙ్గమత్తా చ దిట్ఠి. భగవతో ఖమనవసేన ఖన్తి. రుచ్చనవసేన రుచి. గహణవసేన ఆదాయో. అత్తనో కారకం అపాయే అపతమానం ధారేతీతి ధమ్మో. సోవ సంకిలేసపక్ఖం వినేతీతి వినయో. ధమ్మో చ సో వినయో చాతి ధమ్మవినయో, కుసలధమ్మేహి వా అకుసలధమ్మానం ఏస వినయోతి ధమ్మవినయో. తేనేవ వుత్తం – ‘‘యే చ ఖో త్వం, గోతమి, ధమ్మే జానేయ్యాసి ఇమే ధమ్మా విరాగాయ సంవత్తన్తి, నో సరాగాయ…పే… ఏకంసేన, గోతమి, ధారేయ్యాసి ఏసో ధమ్మో ఏసో వినయో ఏతం సత్థుసాసన’’న్తి (అ. ని. ౮.౫౩; చూళవ. ౪౦౬). ధమ్మేన వా వినయో, న దణ్డాదీహీతి ధమ్మవినయో. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘దణ్డేనేకే దమయన్తి, అఙ్కుసేహి కసాహి చ;

అదణ్డేన అసత్థేన, నాగో దన్తో మహేసినా’’తి. (మ. ని. ౨.౩౫౨; చూళవ. ౩౪౨);

తథా ‘‘ధమ్మేన నయమానానం, కా ఉసూయా విజానత’’న్తి (మహావ. ౬౩). ధమ్మాయ వా వినయో ధమ్మవినయో. అనవజ్జధమ్మత్థం హేస వినయో, న భవభోగామిసత్థం. తేనాహ భగవా – ‘‘నయిదం, భిక్ఖవే, బ్రహ్మచరియం వుస్సతి జనకుహనత్థ’’న్తి (ఇతివు. ౩౫; అ. ని. ౪.౨౫) విత్థారో. పుణ్ణత్థేరోపి ఆహ – ‘‘అనుపాదాపరినిబ్బానత్థం ఖో, ఆవుసో, భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౫౯). విసుద్ధం వా నయతీతి వినయో, ధమ్మతో వినయో ధమ్మవినయో. సంసారధమ్మతో హి సోకాదిధమ్మతో వా ఏస విసుద్ధం నిబ్బానం నయతి, ధమ్మస్స వా వినయో, న తిత్థకరానన్తి ధమ్మవినయో. ధమ్మభూతో హి భగవా, తస్సేవ ఏస వినయో. యస్మా వా ధమ్మా ఏవ అభిఞ్ఞేయ్యా పరిఞ్ఞేయ్యా పహాతబ్బా భావేతబ్బా సచ్ఛికాతబ్బా చ, తస్మా ఏస ధమ్మేసు వినయో, న సత్తేసు న జీవేసు చాతి ధమ్మవినయో. సాత్థసబ్యఞ్జనతాదీహి అఞ్ఞేసం వచనతో పధానం వచనన్తి పవచనం, పవచనమేవ పావచనం. సబ్బచరియాహి విసిట్ఠచరియభావేన బ్రహ్మచరియం. దేవమనుస్సానం సత్థుభూతస్స భగవతో సాసనన్తి సత్థుసాసనం, సత్థుభూతం వా సాసనన్తిపి సత్థుసాసనం. ‘‘యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో, సో వో మమచ్చయేన సత్థా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౬) హి ధమ్మవినయోవ సత్థాతి వుత్తో. ఏవమేతేసం పదానం అత్థో వేదితబ్బో. యస్మా పన ఇమస్మింయేవ సాసనే సబ్బాకారఆనాపానస్సతిసమాధినిబ్బత్తకో భిక్ఖు విజ్జతి, న అఞ్ఞత్ర, తస్మా తత్థ తత్థ ‘‘ఇమిస్సా’’తి చ ‘‘ఇమస్మి’’న్తి చ అయం నియమో కతోతి వేదితబ్బో. అయం ‘‘ఇధా’’తిమాతికాయ నిద్దేసస్స అత్థో.

పుథుజ్జనకల్యాణకో వాతిఆదినా చ భిక్ఖుసద్దస్స వచనత్థం అవత్వా ఇధాధిప్పేతభిక్ఖుయేవ దస్సితో. తత్థ పుథుజ్జనో చ సో కిలేసానం అసముచ్ఛిన్నత్తా, కల్యాణో చ సీలాదిపటిపత్తియుత్తత్తాతి పుథుజ్జనకల్యాణో, పుథుజ్జనకల్యాణోవ పుథుజ్జనకల్యాణకో. అధిసీలాదీని సిక్ఖతీతి సేక్ఖో. సోతాపన్నో వా సకదాగామీ వా అనాగామీ వా. అకుప్పో చలయితుమసక్కుణేయ్యో అరహత్తఫలధమ్మో అస్సాతి అకుప్పధమ్మో. సోపి హి ఇమం సమాధిం భావేతి.

అరఞ్ఞనిద్దేసే వినయపరియాయేన తావ ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ అవసేసం అరఞ్ఞ’’న్తి (పారా. ౯౨) ఆగతం. సుత్తన్తపరియాయేన ఆరఞ్ఞకం భిక్ఖుం సన్ధాయ ‘‘ఆరఞ్ఞకం నామ సేనాసనం పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి (పాచి. ౫౭౩) ఆగతం. వినయసుత్తన్తా పన ఉభోపి పరియాయదేసనా నామ, అభిధమ్మో నిప్పరియాయదేసనాతి అభిధమ్మపరియాయేన (విభ. ౫౨౯) అరఞ్ఞం దస్సేతుం నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలాతి వుత్తం, ఇన్దఖీలతో బహి నిక్ఖమిత్వాతి అత్థో. నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలన్తిపి పాఠో, ఇన్దఖీలం అతిక్కమిత్వా బహీతి వుత్తం హోతి. ఇన్దఖీలోతి చేత్థ గామస్స వా నగరస్స వా ఉమ్మారో.

రుక్ఖమూలనిద్దేసే రుక్ఖమూలస్స పాకటత్తా తం అవత్వావ యత్థాతిఆదిమాహ. తత్థ యత్థాతి యస్మిం రుక్ఖమూలే. ఆసన్తి నిసీదన్తి ఏత్థాతి ఆసనం. పఞ్ఞత్తన్తి ఠపితం. మఞ్చో వాతిఆదీని ఆసనస్స పభేదవచనాని. మఞ్చోపి హి నిసజ్జాయపి ఓకాసత్తా ఇధ ఆసనేసు వుత్తో. సో పన మసారకబున్దికాబద్ధకుళీరపాదకఆహచ్చపాదకానం అఞ్ఞతరో. పీఠం తేసం అఞ్ఞతరమేవ. భిసీతి ఉణ్ణాభిసిచోళభిసివాకభిసితిణభిసిపణ్ణభిసీనం అఞ్ఞతరా. తట్టికాతి తాలపణ్ణాదీహి చినిత్వా కతా. చమ్మఖణ్డోతి నిసజ్జారహో యో కోచి చమ్మఖణ్డో. తిణసన్థరాదయో తిణాదీని గుమ్బేత్వా కతా. తత్థాతి తస్మిం రుక్ఖమూలే. చఙ్కమతి వాతిఆదీహి రుక్ఖమూలస్స చతుఇరియాపథపవత్తనయోగ్యతా కథితా. ‘‘యత్థా’’తిఆదీహి సబ్బపదేహి రుక్ఖమూలస్స సన్దచ్ఛాయతా జనవివిత్తతా చ వుత్తా హోతి. కేనచీతి కేనచి సమూహేన. తం సమూహం భిన్దిత్వా విత్థారేన్తో గహట్ఠేహి వా పబ్బజితేహి వాతి ఆహ. అనాకిణ్ణన్తి అసంకిణ్ణం అసమ్బాధం. యస్స సేనాసనస్స సమన్తా గావుతమ్పి అడ్ఢయోజనమ్పి పబ్బతగహనం వనగహనం నదీగహనం హోతి, న కోచి అవేలాయ ఉపసఙ్కమితుం సక్కోతి, ఇదం సన్తికేపి అనాకిణ్ణం నామ. యం పన అడ్ఢయోజనికం వా యోజనికం వా హోతి, ఇదం దూరతాయ ఏవ అనాకిణ్ణం నామ.

విహారోతి అడ్ఢయోగాదిముత్తకో అవసేసావాసో. అడ్ఢయోగోతి సుపణ్ణవఙ్కగేహం. పాసాదోతి ద్వే కణ్ణికా గహేత్వా కతో దీఘపాసాదో. హమ్మియన్తి ఉపరిఆకాసతలే పతిట్ఠితకూటాగారపాసాదోయేవ. గుహాతి ఇట్ఠకాగుహా సిలాగుహా దారుగుహా పంసుగుహాతి ఏవఞ్హి ఖన్ధకట్ఠకథాయం (చూళవ. అట్ఠ. ౨౯౪) వుత్తం. విభఙ్గట్ఠకథాయం పన విహారోతి సమన్తా పరిహారపథం అన్తోయేవ రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని చ దస్సేత్వా కతసేనాసనం. గుహాతి భూమిగుహా, యత్థ రత్తిన్దివం దీపం లద్ధుం వట్టతి. పబ్బతగుహా వా భూమిగుహా వాతి ఇదం ద్వయం విసేసేత్వా వుత్తం. మాతికాయ సబ్బకాలసాధారణలక్ఖణవసేన ‘‘నిసీదతీ’’తి వత్తమానవచనం కతం, ఇధ పన నిసిన్నస్స భావనారమ్భసబ్భావతో నిసజ్జారమ్భపరియోసానదస్సనత్థం నిసిన్నోతి నిట్ఠానవచనం కతం. యస్మా పన ఉజుం కాయం పణిధాయ నిసిన్నస్స కాయో ఉజుకో హోతి, తస్మా బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వా అధిప్పేతమ ఏవ దస్సేన్తో ఉజుకోతిఆదిమాహ. తత్థ ఠితో సుపణిహితోతి ఉజుకం పణిహితత్తా ఉజుకో హుత్వా ఠితో, న సయమేవాతి అత్థో. పరిగ్గహట్ఠోతి పరిగ్గహితట్ఠో. కిం పరిగ్గహితం? నియ్యానం. కిం నియ్యానం? ఆనాపానస్సతిసమాధియేవ యావ అరహత్తమగ్గా నియ్యానం. తేనాహనియ్యానట్ఠోతి ముఖసద్దస్స జేట్ఠకత్థవసేన సంసారతో నియ్యానట్ఠో వుత్తో. ఉపట్ఠానట్ఠోతి సభావట్ఠోయేవ. సబ్బేహి పనేతేహి పదేహి పరిగ్గహితనియ్యానం సతిం కత్వాతి అత్థో వుత్తో హోతి. కేచి పన ‘‘పరిగ్గహట్ఠోతి సతియా పరిగ్గహట్ఠో, నియ్యానట్ఠోతి అస్సాసపస్సాసానం పవిసననిక్ఖమనద్వారట్ఠో’’తి వణ్ణయన్తి. పరిగ్గహితఅస్సాసపస్సాసనియ్యానం సతిం ఉపట్ఠపేత్వాతి వుత్తం హోతి.

౧౬౫. బాత్తింసాయ ఆకారేహీతి తాసు తాసు అవత్థాసు యథాక్కమేన లబ్భమానానం అనవసేసపరియాదానవసేన వుత్తం. దీఘం అస్సాసవసేనాతి మాతికాయ ‘‘దీఘ’’న్తివుత్తఅస్సాసవసేన. ఏవం సేసేసు. ఏకగ్గతన్తి ఏకగ్గభావం. అవిక్ఖేపన్తి అవిక్ఖిపనం. ఏకగ్గతా ఏవ హి నానారమ్మణేసు చిత్తస్స అవిక్ఖిపనతో అవిక్ఖేపోతి వుచ్చతి. పజానతోతి అసమ్మోహవసేన పజానన్తస్స, విన్దన్తస్సాతి వా అత్థో. ‘‘అవిక్ఖేపో మే పటిలద్ధో’’తి ఆరమ్మణకరణవసేన పజానన్తస్స వా. తాయ సతియాతి తాయ ఉపట్ఠితాయ సతియా. తేన ఞాణేనాతి తేన అవిక్ఖేపజాననఞాణేన. సతో కారీ హోతీతి ఏత్థ యస్మా ఞాణసమ్పయుత్తా ఏవ సతి సతీతి అధిప్పేతా, యథాహ – ‘‘సతిమా హోతి పరమేన సతినేపక్కేన సమన్నాగతో’’తి (విభ. ౪౬౭). తస్మా ‘‘సతో’’తి వచనేనేవ ఞాణమ్పి గహితమేవ హోతి.

౧౬౬. అద్ధానసఙ్ఖాతేతి దీఘసఙ్ఖాతే కాలే. దీఘో హి మగ్గో అద్ధానోతి వుచ్చతి. అయమ్పి కాలో దీఘత్తా అద్ధానో వియ అద్ధానోతి వుత్తో. ‘‘అస్ససతీ’’తి చ ‘‘పస్ససతీ’’తి చ అస్సాసఞ్చ పస్సాసఞ్చ విసుం విసుం వత్వాపి భావనాయ నిరన్తరప్పవత్తిదస్సనత్థం ‘‘అస్ససతిపి పస్ససతిపీ’’తి పున సమాసేత్వా వుత్తం. ఛన్దో ఉప్పజ్జతీతి భావనాభివుద్ధియా భియ్యోభావాయ ఛన్దో జాయతి. సుఖుమతరన్తి పస్సమ్భనసబ్భావతో వుత్తం. పామోజ్జం ఉప్పజ్జతీతి భావనాపారిపూరియా పీతి జాయతి. అస్సాసపస్సాసాపి చిత్తం వివత్తతీతి అస్సాసపస్సాసే నిస్సాయ పటిభాగనిమిత్తే ఉప్పజ్జన్తే పకతిఅస్సాసపస్సాసతో చిత్తం నివత్తతి. ఉపేక్ఖా సణ్ఠాతీతి తస్మిం పటిభాగనిమిత్తే ఉపచారప్పనాసమాధిపత్తియా పున సమాధానే బ్యాపారాభావతో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా సణ్ఠాతి నామ. నవహాకారేహీతి ఏత్థ భావనారమ్భతో పభుతి పురే ఛన్దుప్పాదా ‘‘అస్ససతిపి పస్ససతిపీ’’తి వుత్తా తయో ఆకారా, ఛన్దుప్పాదతో పభుతి పురే పామోజ్జుప్పాదా తయో, పామోజ్జుప్పాదతో పభుతి తయోతి నవ ఆకారా. కాయోతి చుణ్ణవిచుణ్ణాపి అస్సాసపస్సాసా సమూహట్ఠేన కాయో. పకతిఅస్సాసపకతిపస్సాసే నిస్సాయ ఉప్పన్ననిమిత్తమ్పి అస్సాసపస్సాసాతి నామం లభతి. ఉపట్ఠానం సతీతి తం ఆరమ్మణం ఉపేచ్చ తిట్ఠతీతి సతి ఉపట్ఠానం నామ. అనుపస్సనా ఞాణన్తి సమథవసేన నిమిత్తకాయానుపస్సనా, విపస్సనావసేన నామకాయరూపకాయానుపస్సనా ఞాణన్తి అత్థో. కాయో ఉపట్ఠానన్తి సో కాయో ఉపేచ్చ తిట్ఠతి ఏత్థ సతీతి ఉపట్ఠానం నామ. నో సతీతి సో కాయో సతి నామ న హోతీతి అత్థో. తాయ సతియాతి ఇదాని వుత్తాయ సతియా. తేన ఞాణేనాతి ఇదానేవ వుత్తేన ఞాణేన. తం కాయం అనుపస్సతీతి సమథవిపస్సనావసేన యథావుత్తం కాయం అనుగన్త్వా ఝానసమ్పయుత్తఞాణేన వా విపస్సనాఞాణేన వా పస్సతి.

మాతికాయ కాయాదీనం పదానం అభావేపి ఇమస్స చతుక్కస్స కాయానుపస్సనావసేన వుత్తత్తా ఇదాని వత్తబ్బం ‘‘కాయే కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా’’తి వచనం సన్ధాయ కాయపదనిద్దేసో కతో. కాయే కాయానుపస్సనాతి బహువిధే కాయే తస్స తస్స కాయస్స అనుపస్సనా. అథ వా కాయే కాయానుపస్సనా, న అఞ్ఞధమ్మానుపస్సనాతి వుత్తం హోతి. అనిచ్చదుక్ఖానత్తాసుభభూతే కాయే న నిచ్చసుఖత్తసుభానుపస్సనా, అథ ఖో అనిచ్చదుక్ఖానత్తాసుభతో కాయస్సేవ అనుపస్సనా. అథ వా కాయే అహన్తి వా మమన్తి వా ఇత్థీతి వా పురిసోతి వా గహేతబ్బస్స కస్సచి అననుపస్సనతో తస్సేవ కాయమత్తస్స అనుపస్సనాతి వుత్తం హోతి. ఉపరి వేదనాసు వేదనానుపస్సనాతిఆదీసు తీసుపి ఏసేవ నయో. సతియేవ ఉపట్ఠానం సతిపట్ఠానం, కాయానుపస్సనాయ సమ్పయుత్తం సతిపట్ఠానం కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం, తస్స భావనా కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా.

౧౬౭. తం కాయన్తి అనిద్దిట్ఠేపి నామరూపకాయే కాయసద్దేన తస్సాపి సఙ్గహితత్తా నిద్దిట్ఠం వియ కత్వా వుత్తం. అనిచ్చానుపస్సనాదయో హి నామరూపకాయే ఏవ లబ్భన్తి, న నిమిత్తకాయే. అనుపస్సనా చ భావనా చ వుత్తత్థా ఏవ. దీఘం అస్సాసపస్సాసవసేనాతిఆది ఆనాపానస్సతిభావనాయ ఆనిసంసం దస్సేతుం వుత్తం. తస్సా హి సతివేపుల్లతాఞాణవేపుల్లతా చ ఆనిసంసో. తత్థ చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతోతి పటిలద్ధజ్ఝానస్స విపస్సనాకాలే చిత్తేకగ్గతం సన్ధాయ వుత్తం. విదితా వేదనాతి సామఞ్ఞతో ఉదయదస్సనేన విదితా వేదనా. విదితా ఉపట్ఠహన్తీతి ఖయతో వయతో సుఞ్ఞతో విదితా ఉపట్ఠహన్తి. విదితా అబ్భత్థం గచ్ఛన్తీతి సామఞ్ఞతో వయదస్సనేన విదితా వినాసం గచ్ఛన్తి, భిజ్జన్తీతి అత్థో. సఞ్ఞావితక్కేసుపి ఏసేవ నయో. ఇమేసు పన తీసు వుత్తేసు సేసా రూపధమ్మాపి వుత్తా హోన్తి. కస్మా పన ఇమే తయో ఏవ వుత్తాతి చే? దుప్పరిగ్గహత్తా. వేదనాసు తావ సుఖదుక్ఖా పాకటా, ఉపేక్ఖా పన సుఖుమా దుప్పరిగ్గహా, న సుట్ఠు పాకటా. సాపి చస్స పాకటా హోతి, సఞ్ఞా ఆకారమత్తగ్గాహకత్తా న యథాసభావగ్గాహినీ. సా చ సభావసామఞ్ఞలక్ఖణగ్గాహకేన విపస్సనాఞాణేన సమ్పయుత్తా అతి వియ అపాకటా. సాపి చస్స పాకటా హోతి, వితక్కో ఞాణపతిరూపకత్తా ఞాణతో విసుం కత్వా దుప్పరిగ్గహో. ఞాణపతిరూపకో హి వితక్కో. యథాహ – ‘‘యా చావుసో విసాఖ, సమ్మాదిట్ఠి యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో, ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨). సోపి చస్స వితక్కో పాకటో హోతీతి ఏవం దుప్పరిగ్గహేసు వుత్తేసు సేసా వుత్తావ హోన్తీతి. ఇమేసం పన పదానం నిద్దేసే కథం విదితా వేదనా ఉప్పజ్జన్తీతి పుచ్ఛిత్వా తం అవిస్సజ్జేత్వావ వేదనుప్పాదస్స విదితత్తేయేవ విస్సజ్జితే వేదనాయ విదితత్తం విస్సజ్జితం హోతీతి కథం వేదనాయ ఉప్పాదో విదితో హోతీతిఆదిమాహ. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అవిజ్జాసముదయా అవిజ్జానిరోధాతిఆదయో హేట్ఠా వుత్తత్థా ఏవ. ఇమినావ నయేన సఞ్ఞావితక్కాపి వేదితబ్బా. వితక్కవారే పన ‘‘ఫస్ససముదయా ఫస్సనిరోధా’’తి అవత్వా ఫస్సట్ఠానే సఞ్ఞాసముదయా సఞ్ఞానిరోధాతి వుత్తం. తం కస్మా ఇతి చే? సఞ్ఞామూలకత్తా వితక్కస్స. ‘‘సఞ్ఞానానత్తం పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సఙ్కప్పనానత్త’’న్తి (దీ. ని. ౩.౩౫౯) హి వుత్తం.

అనిచ్చతో మనసికరోతోతిఆదీసు చ ‘‘వేదనం అనిచ్చతో మనసికరోతో’’తిఆదినా నయేన తస్మిం తస్మిం వారే సో సోయేవ ధమ్మో యోజేతబ్బో. యస్మా పన విపస్సనాసమ్పయుత్తా వేదనా విపస్సనాకిచ్చకరణే అసమత్థత్తా విపస్సనాయ అనుపకారికా, తస్మాయేవ చ బోధిపక్ఖియధమ్మేసు నాగతా. విపస్సనాసమ్పయుత్తాయ పన సఞ్ఞాయ కిచ్చమేవ అపరిబ్యత్తం, తస్మా సా విపస్సనాయ ఏకన్తమనుపకారికా ఏవ. వితక్కం పన వినా విపస్సనాకిచ్చమేవ నత్థి. వితక్కసహాయా హి విపస్సనా సకకిచ్చం కరోతి. యథాహ –

‘‘పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తాతి ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం న సక్కోతి, వితక్కే పన ఆకోటేత్వా ఆకోటేత్వా దేన్తే సక్కోతి. కథం? యథా హి హేరఞ్ఞికో కహాపణం హత్థే ఠపేత్వా సబ్బభాగేసు ఓలోకేతుకామో సమానోపి న చక్ఖుతలేనేవ పరివత్తేతుం సక్కోతి, అఙ్గులిపబ్బేహి పన పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేతుం సక్కోతి, ఏవమేవ న పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ అనిచ్చాదివసేన ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం సక్కోతి, అభినిరోపనలక్ఖణేన పన ఆహననపరియాహననరసేన వితక్కేన ఆకోటేన్తేన వియ పరివత్తేన్తేన వియ చ ఆదాయాదాయ దిన్నమేవ నిచ్ఛేతుం సక్కోతీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౫౬౮).

తస్మా వేదనాసఞ్ఞానం విపస్సనాయ అనుపకారత్తా లక్ఖణమత్తవసేనేవ దస్సేతుం ‘‘వేదనాయ సఞ్ఞాయా’’తి తత్థ తత్థ ఏకవచనేన నిద్దేసో కతో. యత్తకో పన విపస్సనాయ భేదో, తత్తకో ఏవ వితక్కస్సాతి దస్సేతుం ‘‘వితక్కాన’’న్తి తత్థ తత్థ బహువచనేన నిద్దేసో కతోతి వత్తుం యుజ్జతి.

౧౬౮. పున దీఘం అస్సాసపస్సాసవసేనాతిఆది ఆనాపానస్సతిభావనాయ సమ్పత్తిం భావనాఫలఞ్చ దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ సమోధానేతీతి ఆరమ్మణం ఠపేతి, ఆరమ్మణం పతిట్ఠాపేతీతి వా అత్థో. సమోదహనబ్యాపారాభావేపి భావనాపారిపూరియా ఏవ సమోదహతి నామ. గోచరన్తి విపస్సనాక్ఖణే సఙ్ఖారారమ్మణం, మగ్గక్ఖణే ఫలక్ఖణే చ నిబ్బానారమ్మణం. సమత్థన్తి సమమేవ అత్థో, సమస్స వా అత్థోతి సమత్థో. తం సమత్థం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. మగ్గం సమోధానేతీతి మగ్గఫలక్ఖణేయేవ గోచరం నిబ్బానమేవ. అయం పుగ్గలోతి ఆనాపానస్సతిభావనం అనుయుత్తో యోగావచరోవ. ఇమస్మిం ఆరమ్మణేతి ఏత్థ పన ‘‘కాయే’’తిపదేన సఙ్గహితే నామరూపకాయసఙ్ఖాతే సఙ్ఖతారమ్మణే తేనేవ కమేన మగ్గే నిబ్బానారమ్మణే చ. యం తస్సాతిఆదీహి ఆరమ్మణగోచరసద్దానం ఏకత్థతా వుత్తా. తస్సాతి తస్స పుగ్గలస్స. పజానాతీతి పుగ్గలో పజాననా పఞ్ఞాతి పుగ్గలో పఞ్ఞాయ పజానాతీతి వుత్తం హోతి. ఆరమ్మణస్స ఉపట్ఠానన్తి విపస్సనాక్ఖణే సఙ్ఖారారమ్మణస్స, మగ్గఫలక్ఖణే నిబ్బానారమ్మణస్స ఉపట్ఠానం సతి. ఏత్థ చ కమ్మత్థే సామివచనం యథా రఞ్ఞో ఉపట్ఠానన్తి. అవిక్ఖేపోతి సమాధి. అధిట్ఠానన్తి యథావుత్తసఙ్ఖారారమ్మణం నిబ్బానారమ్మణఞ్చ. తఞ్హి అధిట్ఠాతి ఏత్థ చిత్తన్తి అధిట్ఠానం. వోదానన్తి ఞాణం. తఞ్హి వోదాయతి విసుజ్ఝతి తేన చిత్తన్తి వోదానం. లీనపక్ఖికో సమాధి అలీనభావప్పత్తియా సమభూతత్తా సమం, ఉద్ధచ్చపక్ఖికం ఞాణం అనుద్ధతభావప్పత్తియా సమభూతత్తా సమం. తేన విపస్సనామగ్గఫలక్ఖణేసు సమథవిపస్సనానం యుగనద్ధతా వుత్తా హోతి. సతి పన సబ్బత్థికత్తా తదుభయసమతాయ ఉపకారికాతి సమం, ఆరమ్మణం సమతాధిట్ఠానత్తా సమం. అనవజ్జట్ఠోతి విపస్సనాయ అనవజ్జసభావో. నిక్లేసట్ఠోతి మగ్గస్స నిక్కిలేససభావో. నిక్కిలేసట్ఠోతి వా పాఠో. వోదానట్ఠోతి ఫలస్స పరిసుద్ధసభావో. పరమట్ఠోతి నిబ్బానస్స సబ్బధమ్ముత్తమసభావో. పటివిజ్ఝతీతి తం తం సభావం అసమ్మోహతో పటివిజ్ఝతి. ఏత్థ చ ‘‘ఆరమ్మణస్స ఉపట్ఠాన’’న్తిఆదీహి సమ్మా పటివేధో వుత్తో. ఏత్థేవ చ వోదానట్ఠపటివేధస్స వుత్తత్తా తేన ఏకలక్ఖణా అనవజ్జట్ఠనిక్కిలేసట్ఠపరమట్ఠా లక్ఖణహారవసేన వుత్తాయేవ హోన్తి. యథాహ –

‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా కేచి;

వుత్తా భవన్తి సబ్బే, సో హారో లక్ఖణో నామా’’తి. (నేత్తి. ౪.౫ నిద్దేసవార);

అనవజ్జట్ఠో నిక్కిలేసట్ఠో చేత్థ అవిక్ఖేపసఙ్ఖాతస్స సమస్స అత్థో పయోజనన్తి సమత్థో, వోదానట్ఠో విపస్సనామగ్గవోదానం సన్ధాయ సమమేవ అత్థోతి సమత్థో, ఫలవోదానం సన్ధాయ మగ్గవోదానసఙ్ఖాతస్స సమస్స అత్థోతి సమత్థో, పరమట్ఠో పన సమమేవ అత్థోతి వా నిబ్బానపయోజనత్తా సబ్బస్స సమస్స అత్థోతి వా సమత్థో, తం వుత్తప్పకారం సమఞ్చ సమత్థఞ్చ ఏకదేససరూపేకసేసం కత్వా సమత్థఞ్చ పటివిజ్ఝతీతి వుత్తం. ఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గధమ్మా విపస్సనామగ్గఫలక్ఖణేపి లబ్భన్తి, మగ్గో చ తిస్సో చ విసుద్ధియో మగ్గఫలక్ఖణేయేవ, విమోక్ఖో చ విజ్జా చ ఖయే ఞాణఞ్చ మగ్గక్ఖణేయేవ, విముత్తి చ అనుప్పాదే ఞాణఞ్చ ఫలక్ఖణేయేవ, సేసా విపస్సనాక్ఖణేపీతి. ధమ్మవారే ఇమే ధమ్మే ఇమస్మిం ఆరమ్మణే సమోధానేతీతి నిబ్బానం ఠపేత్వా సేసా యథాయోగం వేదితబ్బా. ఇదం పన యేభుయ్యవసేన వుత్తం. అవుత్తత్థా పనేత్థ హేట్ఠా వుత్తా ఏవ. ఏకేకచతుక్కవసేనేత్థ నియ్యానే దస్సితేపి చతుక్కన్తోగధస్స ఏకేకస్సాపి భాగస్స నియ్యానస్స ఉపనిస్సయత్తా ఏకేకభాగవసేన నియ్యానం దస్సితం. న హి ఏకేకం వినా నియ్యానం హోతీతి.

దీఘంఅస్సాసపస్సాసనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౬౯. రస్సనిద్దేసే ఇత్తరసఙ్ఖాతేతి పరిత్తసఙ్ఖాతే కాలే. సేసమేత్థ వుత్తనయేన వేదితబ్బం.

౧౭౦. సబ్బకాయపటిసంవేదినిద్దేసే అరూపధమ్మేసు వేదనాయ ఓళారికత్తా సుఖగ్గహణత్థం పఠమం ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణసంవేదికా వేదనా వుత్తా, తతో యం వేదేతి, తం సఞ్జానాతీతి ఏవం వేదనావిసయస్స ఆకారగ్గాహికా సఞ్ఞా, తతో సఞ్ఞావసేన అభిసఙ్ఖారికా చేతనా, తతో ‘‘ఫుట్ఠో వేదేతి, ఫుట్ఠో సఞ్జానాతి, ఫుట్ఠో చేతేతీ’’తి (సం. ని. ౪.౯౩) వచనతో ఫస్సో, తతో సబ్బేసం సాధారణలక్ఖణో మనసికారో, చేతనాదీహి సఙ్ఖారక్ఖన్ధో వుత్తో. ఏవం తీసు ఖన్ధేసు వుత్తేసు తంనిస్సయో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో వుత్తోవ హోతి. నామఞ్చాతి వుత్తప్పకారం నామఞ్చ. నామకాయో చాతి ఇదం పన నామేన నిబ్బానస్సపి సఙ్గహితత్తా లోకుత్తరానఞ్చ అవిపస్సనుపగత్తా తం అపనేతుం వుత్తం. ‘‘కాయో’’తి హి వచనేన నిబ్బానం అపనీతం హోతి నిబ్బానస్స రాసివినిముత్తత్తా. యే చ వుచ్చన్తి చిత్తసఙ్ఖారాతి ‘‘సఞ్ఞా చ వేదనా చ చేతసికా ఏతే ధమ్మా చిత్తపటిబద్ధా చిత్తసఙ్ఖారా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౭౪; మ. ని. ౧.౪౬౩) ఏవం వుచ్చమానాపి చిత్తసఙ్ఖారా ఇధ నామకాయేనేవ సఙ్గహితాతి వుత్తం హోతి. మహాభూతాతి మహన్తపాతుభావతో మహాభూతసామఞ్ఞతో మహాపరిహారతో మహావికారతో మహన్తభూతత్తా చాతి మహాభూతా. తే పన – పథవీ ఆపో తేజో వాయోతి చత్తారో. చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయరూపన్తి ఉపయోగత్థే సామివచనం, చత్తారో మహాభూతే ఉపాదాయ నిస్సాయ అముఞ్చిత్వా పవత్తరూపన్తి అత్థో. తం పన – చక్ఖు సోతం ఘానం జివ్హా కాయో రూపం సద్దో గన్ధో రసో ఇత్థిన్ద్రియం పురిసిన్ద్రియం జీవితిన్ద్రియం హదయవత్థు ఓజా కాయవిఞ్ఞత్తి వచీవిఞ్ఞత్తి ఆకాసధాతు రూపస్స లహుతా ముదుతా కమ్మఞ్ఞత్తా ఉపచయో సన్తతి జరతా అనిచ్చతాతి చతువీసతివిధం. అస్సాసో చ పస్సాసో చాతి పాకతికోయేవ. అస్సాసపస్సాసే నిస్సాయ ఉప్పన్నం పటిభాగనిమిత్తమ్పి తదేవ నామం లభతి పథవీకసిణాదీని వియ. రూపసరిక్ఖకత్తా రూపన్తి చ నామం లభతి ‘‘బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౨౦౪; దీ. ని. ౩.౩౩౮) వియ. నిమిత్తఞ్చ ఉపనిబన్ధనాతి సతిఉపనిబన్ధనాయ నిమిత్తభూతం అస్సాసపస్సాసానం ఫుసనట్ఠానం. యే చ వుచ్చన్తి కాయసఙ్ఖారాతి ‘‘అస్సాసపస్సాసా కాయికా ఏతే ధమ్మా కాయపటిబద్ధా కాయసఙ్ఖారా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౭౧; మ. ని. ౧.౪౬౩) ఏవం వుచ్చమానాపి కాయసఙ్ఖారా ఇధ రూపకాయేనేవ సఙ్గహితాతి వుత్తం హోతి.

తే కాయా పటివిదితా హోన్తీతి ఝానక్ఖణే అస్సాసపస్సాసనిమిత్తకాయా విపస్సనాక్ఖణే అవసేసరూపారూపకాయా ఆరమ్మణతో పటివిదితా హోన్తి, మగ్గక్ఖణే అసమ్మోహతో పటివిదితా హోన్తి. అస్సాసపస్సాసవసేన పటిలద్ధజ్ఝానస్స యోగిస్స ఉప్పన్నవిపస్సనామగ్గేపి సన్ధాయ దీఘం అస్సాసపస్సాసవసేనాతిఆది వుత్తం.

ఆవజ్జతో పజానతోతిఆదీని సీలకథాయం వుత్తత్థాని. తే వుత్తప్పకారే కాయే అన్తోకరిత్వా ‘‘సబ్బకాయపటిసంవేదీ’’తి వుత్తం.

సబ్బకాయపటిసంవేదీ అస్సాసపస్సాసానం సంవరట్ఠేనాతిఆదీసు ‘‘సబ్బకాయపటిసంవేదీ’’తివుత్తఅస్సాసపస్సాసతో ఉప్పన్నజ్ఝానవిపస్సనామగ్గేసు సంవరోయేవ సంవరట్ఠేన సీలవిసుద్ధి. అవిక్ఖేపోయేవ అవిక్ఖేపట్ఠేన చిత్తవిసుద్ధి. పఞ్ఞాయేవ దస్సనట్ఠేన దిట్ఠివిసుద్ధి. ఝానవిపస్సనాసు విరతిఅభావేపి పాపాభావమత్తమేవ సంవరో నామాతి వేదితబ్బం.

౧౭౧. పస్సమ్భయన్తిఆదీనం నిద్దేసే కాయికాతి రూపకాయే భవా. కాయపటిబద్ధాతి కాయం పటిబద్ధా కాయం నిస్సితా, కాయే సతి హోన్తి, అసతి న హోన్తి, తస్మాయేవ తే కాయేన సఙ్ఖరీయన్తీతి కాయసఙ్ఖారా. పస్సమ్భేన్తోతి నిబ్బాపేన్తో సన్నిసీదాపేన్తో. పస్సమ్భనవచనేనేవ ఓళారికానం పస్సమ్భనం సిద్ధం. నిరోధేన్తోతి ఓళారికానం అనుప్పాదనేన నిరోధేన్తో. వూపసమేన్తోతి ఓళారికేయేవ ఏకసన్తతిపరిణామనయేన సన్తభావం నయన్తో. సిక్ఖతీతి అధికారవసేన అస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి సమ్బన్ధో, తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖతీతి వా అత్థో.

ఇదాని ఓళారికపస్సమ్భనం దస్సేతుం యథారూపేహీతిఆదిమాహ. తత్థ యథారూపేహీతి యాదిసేహి. ఆనమనాతి పచ్ఛతో నమనా. వినమనాతి ఉభయపస్సతో నమనా. సన్నమనాతి సబ్బతోపి నమన్తస్స సుట్ఠు నమనా. పణమనాతి పురతో నమనా. ఇఞ్జనాతి కమ్పనా. ఫన్దనాతి ఈసకం చలనా. పకమ్పనాతి భుసం కమ్పనా. యథారూపేహి కాయసఙ్ఖారేహి కాయస్స ఆనమనా…పే… పకమ్పనా, తథారూపం కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భయన్తి చ, యా కాయస్స ఆనమనా…పే… పకమ్పనా, తఞ్చ పస్సమ్భయన్తి చ సమ్బన్ధో కాతబ్బో. కాయసఙ్ఖారేసు హి పస్సమ్భితేసు కాయస్స ఆనమనాదయో చ పస్సమ్భితాయేవ హోన్తీతి. యథారూపేహి కాయసఙ్ఖారేహి కాయస్స న ఆనమనాదికా హోతి, తథారూపం సన్తం సుఖుమమ్పి కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భయన్తి చ, యా కాయస్స న ఆనమనాదికా, తఞ్చ సన్తం సుఖుమం పస్సమ్భయన్తి చ సమ్బన్ధతో వేదితబ్బం. సన్తం సుఖుమన్తి చ భావనపుంసకవచనమేతం. ఇతి కిరాతి ఏత్థ ఇతి ఏవమత్థే, కిర యదిఅత్థే. యది ఏవం సుఖుమకేపి అస్సాసపస్సాసే పస్సమ్భయం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి చోదకేన చోదనా ఆరద్ధా హోతి. అథ వా కిరాతి చోదకవచనత్తా అసద్దహనత్థే అసహనత్థే పరోక్ఖత్థే చ యుజ్జతియేవ, ఏవం సుఖుమానమ్పి పస్సమ్భనం సిక్ఖతీతి న సద్దహామి న సహామి అపచ్చక్ఖం మేతి వుత్తం హోతి.

ఏవం సన్తేతి ఏవం సుఖుమానం పస్సమ్భనే సన్తే. వాతూపలద్ధియా చ పభావనా న హోతీతి అస్సాసపస్సాసవాతస్స ఉపలద్ధియా. ఉపలద్ధీతి విఞ్ఞాణం. అస్సాసపస్సాసవాతం ఉపలబ్భమానస్స తదారమ్మణస్స భావనావిఞ్ఞాణస్స పభావనా ఉప్పాదనా న హోతి, తస్స ఆరమ్మణస్స భావనా న హోతీతి అత్థో. అస్సాసపస్సాసానఞ్చ పభావనా న హోతీతి భావనాయ సుఖుమకానమ్పి అస్సాసపస్సాసానం నిరోధనతో తేసఞ్చ ఉప్పాదనా పవత్తనా న హోతీతి అత్థో. ఆనాపానస్సతియా చ పభావనా న హోతీతి అస్సాసపస్సాసాభావతోయేవ తదారమ్మణాయ భావనావిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తాయ సతియా చ పవత్తనా న హోతి. తస్మాయేవ తంసమ్పయుత్తస్స ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స చ భావనా న హోతి. న చ నం తన్తి ఏత్థ చ నన్తి నిపాతమత్తం ‘‘భిక్ఖు చ న’’న్తిఆదీసు (పారా. ౨౭౩) వియ. తం వుత్తవిధిం సమాపత్తిం పణ్డితా న సమాపజ్జన్తిపి తతో న వుట్ఠహన్తిపీతి సమ్బన్ధో. చోదనాపక్ఖస్స పరిహారవచనే ఇతి కిరాతి ఏవమేవ. ఏత్థ ఏవకారత్థే కిరసద్దో దట్ఠబ్బో. ఏవం సన్తేతి ఏవం పస్సమ్భనే సన్తే ఏవ.

యథా కథం వియాతి యథా తం వుత్తవిధానం హోతి, తథా తం కథం వియాతి ఉపమం పుచ్ఛతి. ఇదాని సేయ్యథాపీతి తం ఉపమం దస్సేతి. కంసేతి కంసమయభాజనే. నిమిత్తన్తి తేసం సద్దానం ఆకారం. ‘‘నిమిత్త’’న్తి చ సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం, నిమిత్తస్సాతి అత్థో. సద్దనిమిత్తఞ్చ సద్దతో అనఞ్ఞం. సుగ్గహితత్తాతి సుట్ఠు ఉగ్గహితత్తా. సుగహితత్తాతిపి పాఠో, సుట్ఠు గహితత్తాతి అత్థో. సుమనసికతత్తాతి సుట్ఠు ఆవజ్జితత్తా. సూపధారితత్తాతి సుట్ఠు చిత్తే ఠపితత్తా. సుఖుమసద్దనిమిత్తారమ్మణతాపీతి తదా సుఖుమానమ్పి సద్దానం నిరుద్ధత్తా అనుగ్గహితసద్దనిమిత్తస్స అనారమ్మణమ్పి సుఖుమతరం సద్దనిమిత్తం ఆరమ్మణం కత్వా సుఖుమతరం సద్దనిమిత్తారమ్మణమ్పి చిత్తం పవత్తతి, సుఖుమతరసద్దనిమిత్తారమ్మణభావతోపీతి వా అత్థో. ఇమినావ నయేన అప్పనాయమ్పి అత్థో వేదితబ్బో.

పస్సమ్భయన్తిఆదీసు ‘‘పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి వుత్తా అస్సాసపస్సాసా కాయోతి వా ‘‘పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి ఏత్థ అస్సాసపస్సాసా కాయోతి వా యోజనా వేదితబ్బా. భావనావిసుద్ధియా కాయసఙ్ఖారే పస్సమ్భమానేపి ఓళారికం కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భేమీతి యోగినో ఆభోగే సతి తేనాదరేన అతివియ పస్సమ్భతి. అనుపట్ఠహన్తమ్పి సుఖుమం సుఆనయం హోతి.

అట్ఠ అనుపస్సనాఞాణానీతి ‘‘దీఘం రస్సం సబ్బకాయపటిసంవేదీ పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి వుత్తేసు చతూసు వత్థూసు అస్సాసవసేన చతస్సో, పస్సాసవసేన చతస్సోతి అట్ఠ అనుపస్సనాఞాణాని. అట్ఠ చ ఉపట్ఠానానుస్సతియోతి ‘‘దీఘం అస్సాసవసేన చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతో సతి ఉపట్ఠితా హోతీ’’తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౧౭౦) నయేన వుత్తేసు చతూసు వత్థూసు అస్సాసవసేన చతస్సో, పస్సాసవసేన చతస్సోతి అట్ఠ చ ఉపట్ఠానానుస్సతియో. అట్ఠ చుపట్ఠానానుస్సతియోతిపి పాఠో. చత్తారి సుత్తన్తికవత్థూనీతి భగవతా ఆనాపానస్సతిసుత్తన్తే (మ. ని. ౩.౧౪౪ ఆదయో) వుత్తత్తా పఠమచతుక్కవసేన చత్తారి సుత్తన్తికవత్థూనీతి.

పఠమచతుక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౭౨. దుతియచతుక్కస్స పీతిపటిసంవేదినిద్దేసే ఉప్పజ్జతి పీతి పామోజ్జన్తి ఏత్థ పీతీతి మూలపదం. పామోజ్జన్తి తస్స అత్థపదం, పముదితభావోతి అత్థో. యా పీతి పామోజ్జన్తిఆదీసు యా ‘‘పీతీ’’తి చ ‘‘పామోజ్జ’’న్తి చ ఏవమాదీని నామాని లభతి, సా పీతీతి వుత్తం హోతి. తత్థ పీతీతి సభావపదం. పముదితస్స భావో పామోజ్జం. ఆమోదనాకారో ఆమోదనా. పమోదనాకారో పమోదనా. యథా వా భేసజ్జానం వా తేలానం వా ఉణ్హోదకసీతోదకానం వా ఏకతోకరణం మోదనాతి వుచ్చతి, ఏవమయమ్పి ధమ్మానం ఏకతోకరణేన మోదనా, ఉపసగ్గవసేన పన పదం మణ్డేత్వా ఆమోదనా పమోదనాతి వుత్తం. హాసేతీతి హాసో, పహాసేతీతి పహాసో, హట్ఠపహట్ఠాకారానమేతం అధివచనం. విత్తీతి విత్తం, ధనస్సేతం నామం. అయం పన సోమనస్సపచ్చయత్తా విత్తిసరిక్ఖతాయ విత్తి. యథా హి ధనినో ధనం పటిచ్చ సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, ఏవం పీతిమతోపి పీతిం పటిచ్చ సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. తస్మా ‘‘విత్తీ’’తి వుత్తా. తుట్ఠిసభావసణ్ఠితాయ హి పీతియా ఏతం నామం. పీతిమా పన పుగ్గలో కాయచిత్తానం ఉగ్గతత్తా అబ్భుగ్గతత్తా ‘‘ఉదగ్గో’’తి వుచ్చతి, ఉదగ్గస్స భాగో ఓదగ్యం. అత్తనో మనతా అత్తమనతా. అనభిరద్ధస్స హి మనో దుక్ఖపదట్ఠానత్తా న అత్తనో మనో నామ హోతి, అభిరద్ధస్స సుఖపదట్ఠానత్తా అత్తనో మనో నామ హోతి, ఇతి అత్తనో మనతా అత్తమనతా, సకమనతా సకమనస్స భావోతి అత్థో. సా పన యస్మా న అఞ్ఞస్స కస్సచి అత్తనో మనతా, చిత్తస్సేవ పనేసో భావో చేతసికో ధమ్మో, తస్మా అత్తమనతా చిత్తస్సాతి వుత్తా. సేసమేత్థ చ ఉపరి చ హేట్ఠా వుత్తనయేన యోజేత్వా వేదితబ్బం.

౧౭౩. సుఖపటిసంవేదినిద్దేసే ద్వే సుఖానీతి సమథవిపస్సనాభూమిదస్సనత్థం వుత్తం. కాయికఞ్హి సుఖం విపస్సనాయ భూమి, చేతసికం సుఖం సమథస్స చ విపస్సనాయ చ భూమి. కాయికన్తి పసాదకాయం వినా అనుప్పత్తితో కాయే నియుత్తన్తి కాయికం. చేతసికన్తి అవిప్పయోగవసేన చేతసి నియుత్తన్తి చేతసికం. తత్థ కాయికపదేన చేతసికం సుఖం పటిక్ఖిపతి, సుఖపదేన కాయికం దుక్ఖం. తథా చేతసికపదేన కాయికం సుఖం పటిక్ఖిపతి, సుఖపదేన చేతసికం దుక్ఖం. సాతన్తి మధురం సుమధురం. సుఖన్తి సుఖమేవ, న దుక్ఖం. కాయసమ్ఫస్సజన్తి కాయసమ్ఫస్సే జాతం. సాతం సుఖం వేదయితన్తి సాతం వేదయితం, న అసాతం వేదయితం. సుఖం వేదయితం, న దుక్ఖం వేదయితం. పరతో తీణి పదాని ఇత్థిలిఙ్గవసేన వుత్తాని. సాతా వేదనా, న అసాతా. సుఖా వేదనా, న దుక్ఖాతి అయమేవ పనేత్థ అత్థో.

చేతసికసుఖనిద్దేసో వుత్తపటిపక్ఖనయేన యోజేతబ్బో. తే సుఖాతి లిఙ్గవిపల్లాసో కతో, తాని సుఖానీతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ చతుక్కే హేట్ఠా పఠమచతుక్కే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. చత్తారి సుత్తన్తికవత్థూని దుతియచతుక్కవసేన వేదితబ్బానీతి.

దుతియచతుక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౭౬. తతియచతుక్కనిద్దేసే చిత్తన్తి మూలపదం. విఞ్ఞాణన్తి అత్థపదం. యం చిత్తన్తిఆది పీతియం వుత్తనయేన యోజేతబ్బం. తత్థ చిత్తన్తిఆదీసు చిత్తవిచిత్తతాయ చిత్తం. ఆరమ్మణం మినమానం జానాతీతి మనో. మానసన్తి మనోయేవ. ‘‘అన్తలిక్ఖచరో పాసో, య్వాయం చరతి మానసో’’తి (సం. ని. ౧.౧౫౧; మహావ. ౩౩) హి ఏత్థ పన సమ్పయుత్తకధమ్మో మానసోతి వుత్తో.

‘‘కథఞ్హి భగవా తుయ్హం, సావకో సాసనే రతో;

అప్పత్తమానసో సేక్ఖో, కాలం కయిరా జనే సుతా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯) –

ఏత్థ అరహత్తం మానసన్తి వుత్తం. ఇధ పన మనోవ మానసం. బ్యఞ్జనవసేన హేతం పదం వడ్ఢితం.

హదయన్తి చిత్తం. ‘‘చిత్తం వా తే ఖిపిస్సామి, హదయం వా తే ఫాలేస్సామీ’’తి (సం. ని. ౧.౨౩౭; సు. ని. ఆళవకసుత్త) ఏత్థ ఉరో హదయన్తి వుత్తం. ‘‘హదయా హదయం మఞ్ఞే అఞ్ఞాయ తచ్ఛతీ’’తి (మ. ని. ౧.౬౩) ఏత్థ చిత్తం. ‘‘వక్కం హదయ’’న్తి (దీ. ని. ౨.౩౭౭; మ. ని. ౧.౧౧౦) ఏత్థ హదయవత్థు. ఇధ పన చిత్తమేవ అబ్భన్తరట్ఠేన ‘‘హదయ’’న్తి వుత్తం. తదేవ పరిసుద్ధట్ఠేన పణ్డరం. భవఙ్గం సన్ధాయేతం వుత్తం. యథాహ – ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౪౯). తతో నిక్ఖన్తత్తా పన అకుసలమ్పి గఙ్గాయ నిక్ఖన్తా నదీ గఙ్గా వియ, గోధావరితో నిక్ఖన్తా గోధావరీ వియ చ ‘‘పణ్డర’’న్త్వేవ వుత్తం. యస్మా పన ఆరమ్మణవిజాననలక్ఖణం చిత్తం ఉపక్కిలేసేన కిలేసో న హోతి, సభావతో పరిసుద్ధమేవ హోతి, ఉపక్కిలేసయోగే పన సతి ఉపక్కిలిట్ఠం నామ హోతి, తస్మాపి ‘‘పణ్డర’’న్తి వత్తుం యుజ్జతి.

మనో మనాయతనన్తి ఇధ పన మనోగహణం మనస్సేవ ఆయతనభావదీపనత్థం. తేనేతం దీపేతి – ‘‘నయిదం దేవాయతనం వియ మనస్స ఆయతనత్తా మనాయతనం, అథ ఖో మనో ఏవ ఆయతనం మనాయతన’’న్తి.

ఆయతనట్ఠో హేట్ఠా వుత్తోయేవ. మనతే ఇతి మనో, విజానాతీతి అత్థో. అట్ఠకథాచరియా పనాహు – నాళియా మినమానో వియ మహాతులాయ ధారయమానో వియ చ ఆరమ్మణం జానాతీతి మనో, తదేవ మననలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం, మనోవ ఇన్ద్రియం మనిన్ద్రియం.

విజానాతీతి విఞ్ఞాణం. విఞ్ఞాణమేవ ఖన్ధో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో. రుళ్హితో ఖన్ధో వుత్తో. రాసట్ఠేన హి విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స ఏకదేసో ఏకం విఞ్ఞాణం. తస్మా యథా రుక్ఖస్స ఏకదేసం ఛిన్దన్తో రుక్ఖం ఛిన్దతీతి వుచ్చతి, ఏవమేవ విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స ఏకదేసభూతం ఏకమ్పి విఞ్ఞాణం రుళ్హితో ‘‘విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తి వుత్తం. యస్మా పన రాసట్ఠోయేవ ఖన్ధట్ఠో న హోతి, కోట్ఠాసట్ఠోపి ఖన్ధట్ఠోయేవ, తస్మా కోట్ఠాసట్ఠేన విఞ్ఞాణకోట్ఠాసోతిపి అత్థో. తజ్జా మనోవిఞ్ఞాణధాతూతి తేసం ఫస్సాదీనం సమ్పయుత్తధమ్మానం అనుచ్ఛవికా మనోవిఞ్ఞాణధాతు. ఇమస్మిఞ్హి పదే ఏకమేవ చిత్తం మిననట్ఠేన మనో, విజాననట్ఠేన విఞ్ఞాణం, సభావట్ఠేన, నిస్సత్తట్ఠేన వా ధాతూతి తీహి నామేహి వుత్తం.

౧౭౭.

అభిప్పమోదోతి అధికా తుట్ఠి.

౧౭౮. సమాధినిద్దేసే అచలభావేన ఆరమ్మణే తిట్ఠతీతి ఠితి. పరతో పదద్వయం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం. అపిచ సమ్పయుత్తధమ్మే ఆరమ్మణమ్హి సమ్పిణ్డేత్వా తిట్ఠతీతి సణ్ఠితి. ఆరమ్మణం ఓగాహేత్వా అనుపవిసిత్వా తిట్ఠతీతి అవట్ఠితి. కుసలపక్ఖస్మిం హి చత్తారో ధమ్మా ఆరమ్మణం ఓగాహన్తి సద్ధా సతి సమాధి పఞ్ఞాతి. తేనేవ సద్ధా ‘‘ఓకప్పనా’’తి వుత్తా, సతి ‘‘అపిలాపనతా’’తి, సమాధి ‘‘అవట్ఠితీ’’తి, పఞ్ఞా ‘‘పరియోగాహనా’’తి. అకుసలపక్ఖే పన తయో ధమ్మా ఆరమ్మణం ఓగాహన్తి తణ్హా దిట్ఠి అవిజ్జాతి. తేనేవ తే ‘‘ఓఘా’’తి వుత్తా. ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛావసేన పవత్తస్స విసాహారస్స పటిపక్ఖతో అవిసాహారో, అవిసాహరణన్తి అత్థో. ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛావసేనేవ గచ్ఛన్తం చిత్తం విక్ఖిపతి నామ, అయం పన తథా న హోతీతి అవిక్ఖేపో. ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛావసేనేవ చిత్తం విసాహటం నామ హోతి, ఇతో చితో చ హరీయతి, అయం పన అవిసాహటస్స మానసస్స భావోతి అవిసాహటమానసతా.

సమథోతి తివిధో సమథో చిత్తసమథో అధికరణసమథో సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి. తత్థ అట్ఠసు సమాపత్తీసు చిత్తేకగ్గతా చిత్తసమథో నామ. తఞ్హి ఆగమ్మ చిత్తచలనం చిత్తవిప్ఫన్దనం సమ్మతి వూపసమ్మతి, తస్మా సో ‘‘చిత్తసమథో’’తి వుచ్చతి. సమ్ముఖావినయాదిసత్తవిధో అధికరణసమథో నామ. తఞ్హి ఆగమ్మ తాని తాని అధికరణాని సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా సో ‘‘అధికరణసమథో’’తి వుచ్చతి. యస్మా పన సబ్బే సఙ్ఖారా నిబ్బానం ఆగమ్మ సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా తం సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి వుచ్చతి. ఇమస్మిం అత్థే చిత్తసమథో అధిప్పేతో. సమాధిలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సమాధిన్ద్రియం. ఉద్ధచ్చే న కమ్పతీతి సమాధిబలం. సమ్మాసమాధీతి యాథావసమాధి నియ్యానికసమాధి కుసలసమాధి.

౧౭౯. రాగతో విమోచయం చిత్తన్తిఆదీహి దసహి కిలేసవత్థూహి విమోచనం వుత్తం. థినగ్గహణేనేవ చేత్థ మిద్ధగ్గహణం, ఉద్ధచ్చగ్గహణేనేవ చ కుక్కుచ్చగ్గహణం కతం హోతీతి అఞ్ఞేసు పాఠేసు సహచారిత్తా కిలేసవత్థుతో విమోచనవచనేనేవ పఠమజ్ఝానాదీహి నీవరణాదితో విమోచనం, అనిచ్చానుపస్సనాదీహి నిచ్చసఞ్ఞాదితో చ విమోచనం వుత్తమేవ హోతీతి. కథం తం చిత్తం అనుపస్సతీతి ఏత్థ పేయ్యాలే చ అనిచ్చానుపస్సనాదీహి నిచ్చసఞ్ఞాదీనం పహానం వుత్తమేవ. చత్తారి సుత్తన్తికవత్థూని తతియచతుక్కవసేన వేదితబ్బానీతి.

తతియచతుక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౮౦. చతుత్థచతుక్కనిద్దేసే ‘‘అనిద్దిట్ఠే నపుంసక’’న్తి వచనతో అసుకన్తి అనిద్దిట్ఠత్తా ‘‘అనిచ్చన్తి కిం అనిచ్చ’’న్తి నపుంసకవచనేన పుచ్ఛా కతా. ఉప్పాదవయట్ఠేనాతి ఉప్పాదవయసఙ్ఖాతేన అత్థేన, ఉప్పాదవయసభావేనాతి అత్థో. ఏత్థ చ పఞ్చక్ఖన్ధా సభావలక్ఖణం, పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉప్పాదవయా వికారలక్ఖణం. ఏతేన హుత్వా అభావేన అనిచ్చాతి వుత్తం హోతి. తేనేవ చ అట్ఠకథాయం ‘‘సఙ్ఖతలక్ఖణవసేన అనిచ్చతాతి తేసంయేవ ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్త’’న్తి చ వత్వాపి ‘‘హుత్వా అభావో వా’’తి వుత్తం. ఏతేన హుత్వా అభావాకారో అనిచ్చలక్ఖణన్తి వుత్తం హోతి. ‘‘పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం పస్సన్తో ఇమాని పఞ్ఞాయ లక్ఖణానీ’’తి పేయ్యాలం కత్వా వుత్తం. ధమ్మాతి రూపక్ఖన్ధాదయో యథావుత్తధమ్మా.

విరాగానుపస్సీనిద్దేసే రూపే ఆదీనవం దిస్వాతి భఙ్గానుపస్సనతో పట్ఠాయ పరతో వుత్తేహి అనిచ్చట్ఠాదీహి రూపక్ఖన్ధే ఆదీనవం దిస్వా. రూపవిరాగేతి నిబ్బానే. నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ రూపం విరజ్జతి అపునరుప్పత్తిధమ్మతం ఆపజ్జనేన నిరుజ్ఝతి, తస్మా నిబ్బానం ‘‘రూపవిరాగో’’తి వుచ్చతి. ఛన్దజాతో హోతీతి అనుస్సవవసేన ఉప్పన్నధమ్మచ్ఛన్దో హోతి. సద్ధాధిముత్తోతి తస్మింయేవ నిబ్బానే సద్ధాయ చ అధిముత్తో నిచ్ఛితో. చిత్తఞ్చస్స స్వాధిట్ఠితన్తి అస్స యోగిస్స చిత్తం ఖయవిరాగసఙ్ఖాతే రూపభఙ్గే ఆరమ్మణవసేన, అచ్చన్త విరాగసఙ్ఖాతే రూపవిరాగే నిబ్బానే అనుస్సవవసేన సుట్ఠు అధిట్ఠితం సుట్ఠు పతిట్ఠితం హోతీతి సమ్బన్ధతో వేదితబ్బం. రూపే విరాగానుపస్సీతి రూపస్స ఖయవిరాగో రూపే విరాగోతి పకతిభుమ్మవచనేన వుత్తో. రూపస్స అచ్చన్తవిరాగో రూపే విరాగోతి నిమిత్తత్థే భుమ్మవచనేన వుత్తో. తం దువిధమ్పి విరాగం ఆరమ్మణతో అజ్ఝాసయతో చ అనుపస్సనసీలో ‘‘రూపే విరాగానుపస్సీ’’తి వుత్తో. ఏస నయో వేదనాదీసు. నిరోధానుపస్సీపదనిద్దేసేపి ఏసేవ నయో.

౧౮౧. కతిహాకారేహీతిఆది పనేత్థ విసేసో – తత్థ అవిజ్జాదీనం పటిచ్చసముప్పాదఙ్గానం ఆదీనవనిరోధదస్సనేనేవ రూపాదీనమ్పి ఆదీనవనిరోధా దస్సితా హోన్తి తేసమ్పి పటిచ్చసముప్పాదఙ్గానతివత్తనతో. ఇమినా ఏవ చ విసేసవచనేన విరాగానుపస్సనతో నిరోధానుపస్సనాయ విసిట్ఠభావో వుత్తో హోతి. తత్థ అనిచ్చట్ఠేనాతి ఖయట్ఠేన, హుత్వా అభావట్ఠేన వా. దుక్ఖట్ఠేనాతి భయట్ఠేన, పటిపీళనట్ఠేన వా. అనత్తట్ఠేనాతి అసారకట్ఠేన, అవసవత్తనట్ఠేన వా. సన్తాపట్ఠేనాతి కిలేససన్తాపనట్ఠేన. విపరిణామట్ఠేనాతి జరాభఙ్గవసేన ద్విధా పరిణామనట్ఠేన. నిదాననిరోధేనాతి మూలపచ్చయాభావేన. నిరుజ్ఝతీతి న భవతి. సముదయనిరోధేనాతి ఆసన్నపచ్చయాభావేన. మూలపచ్చయో హి బ్యాధిస్స అసప్పాయభోజనం వియ నిదానన్తి వుత్తో, ఆసన్నపచ్చయో బ్యాధిస్స వాతపిత్తసేమ్హా వియ సముదయోతి వుత్తో. నిదానఞ్హి నిచ్ఛయేన దదాతి ఫలమితి నిదానం, సముదయో పన సుట్ఠు ఉదేతి ఏతస్మా ఫలమితి సముదయో. జాతినిరోధేనాతి మూలపచ్చయస్స ఉప్పత్తిఅభావేన. పభవనిరోధేనాతి ఆసన్నపచ్చయస్స ఉప్పత్తిఅభావేన. జాతియేవ హి పభవతి ఏతస్మా దుక్ఖన్తి పభవోతి వత్తుం యుజ్జతి. హేతునిరోధేనాతి జనకపచ్చయాభావేన. పచ్చయనిరోధేనాతి ఉపత్థమ్భకపచ్చయాభావేన. మూలపచ్చయోపి హి ఆసన్నపచ్చయో చ జనకపచ్చయో ఉపత్థమ్భకపచ్చయో చ హోతియేవ. ఏతేహి తిక్ఖవిపస్సనాక్ఖణే తదఙ్గనిరోధో, మగ్గక్ఖణే సముచ్ఛేదనిరోధో వుత్తో హోతి. ఞాణుప్పాదేనాతి తిక్ఖవిపస్సనాఞాణస్స వా మగ్గఞాణస్స వా ఉప్పాదేన. నిరోధుపట్ఠానేనాతి విపస్సనాక్ఖణే పచ్చక్ఖతో ఖయనిరోధస్స అనుస్సవవసేన నిరోధసఙ్ఖాతస్స నిబ్బానస్స ఉపట్ఠానేన, మగ్గక్ఖణే పచ్చక్ఖతో చ నిబ్బానస్స ఉపట్ఠానేన. ఏతేహి విసయవిసయినియమోవ కతో హోతి, తదఙ్గసముచ్ఛేదనిరోధో చ వుత్తో హోతి.

౧౮౨. పటినిస్సగ్గానుపస్సీపదనిద్దేసే రూపం పరిచ్చజతీతి ఆదీనవదస్సనేన నిరపేక్ఖతాయ రూపక్ఖన్ధం పరిచ్చజతి. పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గోతి పరిచ్చాగట్ఠేన పటినిస్సగ్గోతి వుత్తం హోతి. ఏతేన పటినిస్సగ్గపదస్స పరిచ్చాగట్ఠో వుత్తో, తస్మా కిలేసానం పజహనన్తి అత్థో. ఏత్థ చ వుట్ఠానగామినీ విపస్సనా కిలేసే తదఙ్గవసేన పరిచ్చజతి, మగ్గో సముచ్ఛేదవసేన. రూపనిరోధే నిబ్బానే చిత్తం పక్ఖన్దతీతి వుట్ఠానగామినీ తంనిన్నతాయ పక్ఖన్దతి, మగ్గో ఆరమ్మణకరణేన. పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గోతి పక్ఖన్దనట్ఠేన పటినిస్సగ్గోతి వుత్తం హోతి. ఏతేన పటినిస్సగ్గపదస్స పక్ఖన్దనట్ఠో వుత్తో, తస్మా చిత్తస్స నిబ్బానే విస్సజ్జనన్తి అత్థో. చత్తారి సుత్తన్తికవత్థూని చతుత్థచతుక్కవసేన వేదితబ్బాని. ఇమస్మిం చతుక్కే జరామరణే వత్తబ్బంహేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. సతిపట్ఠానేసు చ ‘‘కాయే కాయానుపస్సనా, చిత్తే చిత్తానుపస్సనా’’తి కాయచిత్తానం ఏకత్తవోహారవసేన ఏకవచననిద్దేసో కతో. ‘‘వేదనాసు వేదనానుపస్సనా, ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సనా’’తి వేదనాధమ్మానం నానత్తవోహారవసేన బహువచననిద్దేసో కతోతి వేదితబ్బోతి.

చతుత్థచతుక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితా చ సతోకారిఞాణనిద్దేసవణ్ణనా.

౬. ఞాణరాసిఛక్కనిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౩. ఇదాని ఛహి రాసీహి ఉద్దిట్ఠఞాణేసు చతువీసతిసమాధిఞాణనిద్దేసే తావ కాయానుపస్సనాదీనం తిణ్ణం చతుక్కానం వసేన ద్వాదసన్నం వత్థూనం ఏకేకస్మిం అస్సాసవసేన ఏకో, పస్సాసవసేన ఏకోతి ద్వే ద్వే సమాధీతి ద్వాదససు వత్థూసు చతువీసతి సమాధయో హోన్తి. ఝానక్ఖణే తేహి సమ్పయుత్తాని చతువీసతిసమాధివసేన ఞాణాని.

ద్వాసత్తతివిపస్సనాఞాణనిద్దేసే దీఘం అస్సాసాతి ‘‘దీఘ’’న్తివుత్తఅస్సాసతో. కిం వుత్తం హోతి? దీఘం అస్సాసహేతు ఝానం పటిలభిత్వా సమాహితేన చిత్తేన విపస్సనాక్ఖణే అనిచ్చతో అనుపస్సనట్ఠేన విపస్సనాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో ఉత్తరత్రాపి. తేసంయేవ ద్వాదసన్నం వత్థూనం ఏకేకస్మిం అస్సాసవసేన తిస్సో, పస్సాసవసేన తిస్సోతి ఛ ఛ అనుపస్సనాతి ద్వాదససు వత్థూసు ద్వాసత్తతి అనుపస్సనా హోన్తి. తా ఏవ ద్వాసత్తతి అనుపస్సనా ద్వాసత్తతివిపస్సనావసేన ఞాణాని.

నిబ్బిదాఞాణనిద్దేసే అనిచ్చానుపస్సీ అస్ససన్తి అనిచ్చానుపస్సీ హుత్వా అస్ససన్తో, అనిచ్చానుపస్సీ హుత్వా వత్తేన్తోతి అత్థో. ‘‘అస్సస’’న్తి చ ఇదం వచనం హేతుఅత్థే దట్ఠబ్బం. యథాభూతం జానాతి పస్సతీతి నిబ్బిదాఞాణన్తి కలాపసమ్మసనతో పట్ఠాయ యావ భఙ్గానుపస్సనా పవత్తవిపస్సనాఞాణేన సఙ్ఖారానం యథాసభావం జానాతి, చక్ఖునా దిట్ఠమివ చ తేనేవ ఞాణచక్ఖునా పస్సతి. తస్మా నిబ్బిదాఞాణం నామాతి అత్థో, సఙ్ఖారేసు నిబ్బిన్దఞాణం నామాతి వుత్తం హోతి. ఉపరి భయతూపట్ఠానాదీనం ముఞ్చితుకమ్యతాదీనఞ్చ ఞాణానం విసుం ఆగతత్తా ఇధ యథావుత్తానేవ విపస్సనాఞాణాని నిబ్బిదాఞాణానీతి వేదితబ్బాని.

నిబ్బిదానులోమఞాణనిద్దేసే అనిచ్చానుపస్సీ అస్ససన్తి అనిచ్చానుపస్సినో అస్ససన్తస్స. సామిఅత్థే పచ్చత్తవచనం. భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞాతివచనేనేవ భయతుపట్ఠానఆదీనవానుపస్సనానిబ్బిదానుపస్సనాఞాణాని వుత్తాని హోన్తి తిణ్ణం ఏకలక్ఖణత్తా. ఇమాని తీణి ఞాణాని అనన్తరా వుత్తానం నిబ్బిదాఞాణానం అనుకూలభావేన అనులోమతో నిబ్బిదానులోమఞాణానీతి వుత్తాని.

నిబ్బిదాపటిప్పస్సద్ధిఞాణనిద్దేసే అనిచ్చానుపస్సీ అస్ససన్తి అనన్తరసదిసమేవ. పటిసఙ్ఖా సన్తిట్ఠనా పఞ్ఞాతివచనేనేవ ముఞ్చితుకమ్యతాపటిసఙ్ఖానుపస్సనాసఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణాని వుత్తాని హోన్తి తిణ్ణం ఏకలక్ఖణత్తా. ‘‘పటిసఙ్ఖా సన్తిట్ఠనా’’తివచనేనేవ అనులోమఞాణమగ్గఞాణానిపి గహితాని హోన్తి. సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణఅనులోమఞాణానిపి హి నిబ్బిదాయ సిఖాప్పత్తత్తా నిబ్బిదాజననబ్యాపారప్పహానేన నిబ్బిదాపటిప్పస్సద్ధిఞాణాని నామ హోన్తి. మగ్గఞాణం పన నిబ్బిదాపటిప్పస్సద్ధన్తే ఉప్పజ్జనతో నిబ్బిదాపటిప్పస్సద్ధిఞాణం నామ హోతీతి అతివియ యుజ్జతీతి. నిబ్బిదానులోమఞాణేసు వియ ఆదిభూతం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం అగ్గహేత్వా ‘‘పటిసఙ్ఖా సన్తిట్ఠనా’’తి అన్తే ఞాణద్వయగ్గహణం మగ్గఞాణసఙ్గహణత్థం. ముఞ్చితుకమ్యతాతి హి వుత్తే అనులోమఞాణం సఙ్గయ్హతి, న మగ్గఞాణం. మగ్గఞాణఞ్హి ముఞ్చితుకమ్యతా నామ న హోతి, కిచ్చసిద్ధియం సన్తిట్ఠనతో పన సన్తిట్ఠనా నామ హోతి. అట్ఠకథాయమ్పి చ ‘‘ఫుసనాతి అప్పనా’’తి వుత్తం. ఇదఞ్చ మగ్గఞాణం నిబ్బానే అప్పనాతి కత్వా సన్తిట్ఠనా నామ హోతీతి ‘‘సన్తిట్ఠనా’’తివచనేన మగ్గఞాణమ్పి సఙ్గయ్హతి. నిబ్బిదానులోమఞాణానిపి అత్థతో నిబ్బిదాఞాణానేవ హోన్తీతి తానిపి నిబ్బిదాఞాణేహి సఙ్గహేత్వా నిబ్బిదాపటిప్పస్సద్ధిఞాణానీతి నిబ్బిదాగహణమేవ కతం, న నిబ్బిదానులోమగ్గహణం. తీసుపి చేతేసు ఞాణట్ఠకనిద్దేసేసు చతుత్థస్స ధమ్మానుపస్సనాచతుక్కస్స వసేన వుత్తానం చతున్నం వత్థూనం ఏకేకస్మిం అస్సాసవసేన ఏకం, పస్సాసవసేన ఏకన్తి ద్వే ద్వే ఞాణానీతి చతూసు వత్థూసు అట్ఠ ఞాణాని హోన్తి.

విముత్తిసుఖఞాణనిద్దేసే పహీనత్తాతి పహానం దస్సేత్వా తస్స పహానస్స సముచ్ఛేదప్పహానత్తం దస్సేన్తో సముచ్ఛిన్నత్తాతి ఆహ. విముత్తిసుఖే ఞాణన్తి ఫలవిముత్తిసుఖసమ్పయుత్తఞాణఞ్చ ఫలవిముత్తిసుఖారమ్మణపచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ. అనుసయవత్థుస్స కిలేసస్స పహానేన పరియుట్ఠానదుచ్చరితవత్థుప్పహానం హోతీతి దస్సనత్థం పున అనుసయానం పహానం వుత్తం. ఏకవీసతిఫలఞాణం సన్ధాయ పహీనకిలేసగణనాయపి ఞాణగణనా కతా హోతి, పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ సన్ధాయ పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణగణనాయ ఫలపచ్చవేక్ఖణఞాణగణనా కతా హోతీతి.

ఞాణరాసిఛక్కనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గట్ఠకథాయ

ఆనాపానస్సతికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. ఇన్ద్రియకథా

౧. పఠమసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౪. ఇదాని ఆనాపానస్సతికథానన్తరం కథితాయ ఇన్ద్రియకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా అనుప్పత్తా. అయఞ్హి ఇన్ద్రియకథా ఆనాపానస్సతిభావనాయ ఉపకారకానం ఇన్ద్రియానం అభావే ఆనాపానస్సతిభావనాయ అభావతో తదుపకారకానం ఇన్ద్రియానం విసోధనాదివిధిదస్సనత్థం ఆనాపానస్సతికథానన్తరం కథితాతి తఞ్చ కథేతబ్బం ఇన్ద్రియకథం అత్తనా భగవతో సమ్ముఖా సుతం విఞ్ఞాతాధిప్పాయసుత్తన్తికదేసనం పుబ్బఙ్గమం కత్వా తదత్థప్పకాసనవసేన కథేతుకామో పఠమం తావ ఏవం మే సుతన్తిఆదిమాహ.

తత్థ ఏవన్తి నిపాతపదం. మేతిఆదీని నామపదాని. విహరతీతి ఏత్థ వి-ఇతి ఉపసగ్గపదం, హరతీతి ఆఖ్యాతపదన్తి ఇమినా తావ నయేన పదవిభాగో వేదితబ్బో.

అత్థతో పన ఉపమూపదేసగరహపసంసనాకారవచనగ్గహణేసు ఏవం-సద్దో దిస్సతి నిదస్సనత్థే చ అవధారణత్థే చ. ఇధ పన ఏవంసద్దో ఆకారత్థే నిదస్సనత్థే చ విఞ్ఞుజనేన పవుత్తో, తథేవ అవధారణత్థే చ.

తత్థ ఆకారత్థేన ఏవంసద్దేన ఏతమత్థం దీపేతి – నానానయనిపుణమనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం వివిధపాటిహారియం ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరం సబ్బసత్తానం సకసకభాసానురూపతో సోతపథమాగచ్ఛన్తం తస్స భగవతో వచనం సబ్బప్పకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతుం, సబ్బథామేన పన సోతుకామతం జనేత్వాపి ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏకేనాకారేన సుతన్తి.

నిదస్సనత్థేన ‘‘నాహం సయమ్భూ, న మయా ఇదం సచ్ఛికత’’న్తి అత్తానం పరిమోచేన్తో ‘‘ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏవం సుత’’న్తి ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం నిదస్సేతి.

అవధారణత్థేన థేరో సారిపుత్తో ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం మహాపఞ్ఞానం యదిదం సారిపుత్తో’’తి (అ. ని. ౧.౧౮౮-౧౮౯), ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకపుగ్గలమ్పి సమనుపస్సామి, యో ఏవం తథాగతేన అనుత్తరం ధమ్మచక్కం పవత్తితం సమ్మదేవ అనుప్పవత్తేతి యథయిదం, భిక్ఖవే, సారిపుత్తో. సారిపుత్తో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అనుత్తరం ధమ్మచక్కం పవత్తితం సమ్మదేవ అనుప్పవత్తేతీ’’తిఏవమాదినా (అ. ని. ౧.౧౮౭) నయేన భగవతా పసత్థభావానురూపం అత్తనో ధారణబలం దస్సేన్తో సత్తానం సోతుకామతం జనేతి ‘‘ఏవం మే సుతం, తఞ్చ ఖో అత్థతో వా బ్యఞ్జనతో వా అనూనమనధికం, ఏవమేవ, న అఞ్ఞథా దట్ఠబ్బ’’న్తి.

మేసద్దో కరణసమ్పదానసామిఅత్థేసు దిస్సతి. ఇధ పన ‘‘మయా సుతం, మమ సుత’’న్తి చ అత్థద్వయే యుజ్జతి.

సుతన్తి అయంసద్దో సఉపసగ్గో అనుపసగ్గో చ విస్సుతగమనకిలిన్నఉపచితఅనుయోగసోతవిఞ్ఞేయ్యేసు దిస్సతి విఞ్ఞాతేపి చ సోతద్వారానుసారేన. ఇధ పనస్స సోతద్వారానుసారేన ఉపధారితన్తి వా ఉపధారణన్తి వా అత్థో. మే-సద్దస్స హి మయాతిఅత్థే సతి ‘‘ఏవం మయా సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారిత’’న్తి యుజ్జతి, మమాతిఅత్థే సతి ‘‘ఏవం మమ సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారణ’’న్తి యుజ్జతి.

అపిచ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి అత్తనా ఉప్పాదితభావం అప్పటిజానన్తో పురిమసవనం వివరన్తో ‘‘సమ్ముఖా పటిగ్గహితమిదం మయా తస్స భగవతో చతువేసారజ్జవిసారదస్స దసబలధరస్స ఆసభట్ఠానట్ఠాయినో సీహనాదనాదినో సబ్బసత్తుత్తమస్స ధమ్మిస్సరస్స ధమ్మరాజస్స ధమ్మాధిపతినో ధమ్మదీపస్స ధమ్మసరణస్స సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వచనం, న ఏత్థ అత్థే వా ధమ్మే వా పదే వా బ్యఞ్జనే వా కఙ్ఖా వా విమతి వా కాతబ్బా’’తి ఇమస్మిం ధమ్మే అస్సద్ధియం వినాసేతి, సద్ధాసమ్పదం ఉప్పాదేతీతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘వినాసయతి అస్సద్ధం, సద్ధం వడ్ఢేతి సాసనే;

ఏవం మే సుతమిచ్చేవం, వదం గోతమసావకో’’తి.

ఏకన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో. సమయన్తి పరిచ్ఛిన్ననిద్దేసో. ఏకం సమయన్తి అనియమితపరిదీపనం. తత్థ సమయసద్దో –

సమవాయే ఖణే కాలే, సమూహే హేతుదిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతి.

ఇధ పనస్స కాలో అత్థో. తేన సంవచ్ఛరఉతుమాసద్ధమాసరత్తిన్దివపుబ్బణ్హమజ్ఝన్హికసాయన్హపఠమ- మజ్ఝిమపచ్ఛిమయామముహుత్తాదీసు కాలప్పభేదభూతేసు సమయేసు ఏకం సమయన్తి దీపేతి.

తత్థ కిఞ్చాపి ఏతేసు సంవచ్ఛరాదీసు సమయేసు యం యం సుత్తం యమ్హి యమ్హి సంవచ్ఛరే ఉతుమ్హి మాసే పక్ఖే రత్తిభాగే దివసభాగే వా వుత్తం, సబ్బం తం థేరస్స సువిదితం సువవత్థాపితం పఞ్ఞాయ. యస్మా పన ‘‘ఏవం మే సుతం అసుకసంవచ్ఛరే అసుకఉతుమ్హి అసుకమాసే అసుకపక్ఖే అసుకరత్తిభాగే అసుకదివసభాగే వా’’తి ఏవం వుత్తే న సక్కా సుఖేన ధారేతుం వా ఉద్దిసితుం వా ఉద్దిసాపేతుం వా, బహు చ వత్తబ్బం హోతి, తస్మా ఏకేనేవ పదేన తమత్థం సమోధానేత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

యే వా ఇమే గబ్భోక్కన్తిసమయో జాతిసమయో సంవేగసమయో అభినిక్ఖమనసమయో దుక్కరకారికసమయో మారవిజయసమయో అభిసమ్బోధిసమయో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో దేసనాసమయో పరినిబ్బానసమయోతిఏవమాదయో భగవతో దేవమనుస్సేసు అతివియ పకాసా అనేకకాలప్పభేదా ఏవ సమయా, తేసు సమయేసు దేసనాసమయసఙ్ఖాతం ఏకం సమయన్తి దీపేతి. యో చాయం ఞాణకరుణాకిచ్చసమయేసు కరుణాకిచ్చసమయో, అత్తహితపరహితపటిపత్తిసమయేసు పరహితపటిపత్తిసమయో, సన్నిపతితానం కరణీయద్వయసమయేసు ధమ్మికథాసమయో, దేసనాపటిపత్తిసమయేసు దేసనాసమయో, తేసుపి సమయేసు అఞ్ఞతరం సమయం సన్ధాయ ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

యస్మా పన ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి అచ్చన్తసంయోగత్థో సమ్భవతి. యఞ్హి సమయం భగవా ఇమం అఞ్ఞం వా సుత్తన్తం దేసేసి, అచ్చన్తమేవ తం సమయం కరుణావిహారేన విహాసి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం ఇధ ఉపయోగవచననిద్దేసో కతోతి.

తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘తం తం అత్థమపేక్ఖిత్వా, భుమ్మేన కరణేన చ;

అఞ్ఞత్ర సమయో వుత్తో, ఉపయోగేన సో ఇధా’’తి.

పోరాణా పన వణ్ణయన్తి – ‘‘తస్మిం సమయే’’తి వా ‘‘తేన సమయేనా’’తి వా ‘‘తం సమయ’’న్తి వా అభిలాపమత్తభేదో ఏస, సబ్బత్థ భుమ్మమేవత్థోతి. తస్మా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి వుత్తేపి ‘‘ఏకస్మిం సమయే’’తి అత్థో వేదితబ్బో.

భగవాతి గరు. గరుఞ్హి లోకే ‘‘భగవా’’తి వదన్తి. అయఞ్చ సబ్బగుణవిసిట్ఠతాయ సబ్బసత్తానం గరు, తస్మా ‘‘భగవా’’తి వేదితబ్బో. పోరాణేహిపి వుత్తం –

‘‘భగవాతి వచనం సేట్ఠం, భగవాతి వచనముత్తమం;

గరు గారవయుత్తో సో, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

అపిచ –

‘‘భాగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి. –

ఇమిస్సాపి గాథాయ వసేన అస్స పదస్స విత్థారతో అత్థో వేదితబ్బో. సో చ విసుద్ధిమగ్గే బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౩ ఆదయో) వుత్తోయేవ.

ఏత్తావతా చేత్థ ఏవన్తి వచనేన దేసనాసమ్పత్తిం నిద్దిసతి, మే సుతన్తి సావకసమ్పత్తిం, ఏకం సమయన్తి కాలసమ్పత్తిం, భగవాతి దేసకసమ్పత్తిం.

సావత్థియన్తి ఏత్థ చ సవత్థస్స ఇసినో నివాసట్ఠానభూతా నగరీ సావత్థీ, యథా కాకన్దీ మాకన్దీతి ఏవం తావ అక్ఖరచిన్తకా. అట్ఠకథాచరియా పన భణన్తి – యం కిఞ్చి మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగం సబ్బమేత్థ అత్థీతి సావత్థీ, సత్థసమాయోగే చ కిం భణ్డమత్థీతి పుచ్ఛితే సబ్బమత్థీతిపి వచనముపాదాయ సావత్థీ.

‘‘సబ్బదా సబ్బూపకరణం, సావత్థియం సమోహితం;

తస్మా సబ్బముపాదాయ, సావత్థీతి పవుచ్చతీ’’తి. –

తస్సం సావత్థియం. సమీపత్థే భుమ్మవచనం. విహరతీతి అవిసేసేన ఇరియాపథదిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేసు అఞ్ఞతరవిహారసమఙ్గిపరిదీపనమేతం, ఇధ పన ఠానగమనాసనసయనప్పభేదేసు ఇరియాపథేసు అఞ్ఞతరఇరియాపథసమాయోగపరిదీపనం. తేన ఠితోపి గచ్ఛన్తోపి నిసిన్నోపి సయానోపి భగవా ‘‘విహరతి’’చ్చేవ వేదితబ్బో. సో హి భగవా ఏకం ఇరియాపథబాధనం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తమత్తభావం హరతి పవత్తేతి, తస్మా ‘‘విహరతీ’’తి వుచ్చతి.

జేతవనేతి ఏత్థ అత్తనో పచ్చత్థికజనం జినాతీతి జేతో, రఞ్ఞో వా అత్తనో పచ్చత్థికజనే జితే జాతోతి జేతో, మఙ్గలకమ్యతాయ వా తస్స ఏవంనామమేవ కతన్తి జేతో, వనయతీతి వనం, అత్తసమ్పదాయ సత్తానం భత్తిం కారేతి, అత్తని సినేహం ఉప్పాదేతీతి అత్థో. వనుతే ఇతి వా వనం, నానావిధకుసుమగన్ధసమ్మోదమత్తకోకిలాదివిహఙ్గాభిరుతేహి మన్దమారుతచలితరుక్ఖసాఖావిటపపల్లవపలాసేహి ‘‘ఏథ మం పరిభుఞ్జథా’’తి పాణినో యాచతి వియాతి అత్థో. జేతస్స వనం జేతవనం. తఞ్హి జేతేన రాజకుమారేన రోపితం సంవద్ధితం పరిపాలితం, సో చ తస్స సామీ అహోసి, తస్మా జేతవనన్తి వుచ్చతి. తస్మిం జేతవనే. వనఞ్చ నామ రోపిమం సయంజాతన్తి దువిధం. ఇదఞ్చ వేళువనాదీని చ రోపిమాని, అన్ధవనమహావనాదీని సయంజాతాని.

అనాథపిణ్డికస్స ఆరామేతి సుదత్తో నామ సో గహపతి మాతాపితూహి కతనామవసేన. సబ్బకామసమిద్ధతాయ పన విగతమచ్ఛేరతాయ కరుణాదిగుణసమఙ్గితాయ చ నిచ్చకాలం అనాథానం పిణ్డమదాసి, తేన అనాథపిణ్డికోతి సఙ్ఖం గతో. ఆరమన్తి ఏత్థ పాణినో, విసేసేన వా పబ్బజితాతి ఆరామో, తస్స పుప్ఫఫలాదిసోభాయ నాతిదూరనచ్చాసన్నతాదిపఞ్చవిధసేనాసనఙ్గసమ్పత్తియా చ తతో తతో ఆగమ్మ రమన్తి అభిరమన్తి, అనుక్కణ్ఠితా హుత్వా నివసన్తీతి అత్థో. వుత్తప్పకారాయ వా సమ్పత్తియా తత్థ తత్థ గతేపి అత్తనో అబ్భన్తరం ఆనేత్వా రమాపేతీతి ఆరామో. సో హి అనాథపిణ్డికేన గహపతినా జేతస్స రాజకుమారస్స హత్థతో అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి కోటిసన్థరేన కీణిత్వా అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి సేనాసనాని కారాపేత్వా అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి విహారమహం నిట్ఠాపేత్వా ఏవం చతుపఞ్ఞాసహిరఞ్ఞకోటిపరిచ్చాగేన బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నియ్యాదితో, తస్మా ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామో’’తి వుచ్చతి. తస్మిం అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే.

ఏత్థ చ ‘‘జేతవనే’’తివచనం పురిమసామిపరికిత్తనం, ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి పచ్ఛిమసామిపరికిత్తనం. కిమేతేసం పరికిత్తనే పయోజనన్తి? పుఞ్ఞకామానం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనం. తత్థ హి ద్వారకోట్ఠకపాసాదమాపనే భూమివిక్కయలద్ధా అట్ఠారస హిరఞ్ఞకోటియో అనేకకోటిఅగ్ఘనకా రుక్ఖా చ జేతస్స పరిచ్చాగో, చతుపఞ్ఞాస హిరఞ్ఞకోటియో అనాథపిణ్డికస్స. ఇతి తేసం పరికిత్తనేన ఏవం పుఞ్ఞకామా పుఞ్ఞాని కరోన్తీతి దస్సేన్తో ఆయస్మా సారిపుత్తో అఞ్ఞేపి పుఞ్ఞకామే తేసం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనే నియోజేతి.

తత్థ సియా – యది తావ భగవా సావత్థియం విహరతి, ‘‘జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి న వత్తబ్బం. అథ తత్థ విహరతి, ‘‘సావత్థియ’’న్తి న వత్తబ్బం. న హి సక్కా ఉభయత్థ ఏకం సమయం విహరితున్తి. న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం, నను అవోచుమ్హ ‘‘సమీపత్థే భుమ్మవచన’’న్తి. తస్మా యథా గఙ్గాయమునాదీనం సమీపే గోయూథాని చరన్తాని ‘‘గఙ్గాయ చరన్తి, యమునాయ చరన్తీ’’తి వుచ్చన్తి, ఏవమిధాపి యదిదం సావత్థియా సమీపే జేతవనం అనాథపిణ్డికస్స ఆరామో, తత్థ విహరన్తో వుచ్చతి ‘‘సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి. గోచరగామనిదస్సనత్థం హిస్స సావత్థివచనం, పబ్బజితానురూపనివాసట్ఠాననిదస్సనత్థం సేసవచనం.

తత్థ సావత్థికిత్తనేన ఆయస్మా సారిపుత్తో భగవతో గహట్ఠానుగ్గహకరణం దస్సేతి, జేతవనాదికిత్తనేన పబ్బజితానుగ్గహకరణం. తథా పురిమేన పచ్చయగ్గహణతో అత్తకిలమథానుయోగవివజ్జనం, పచ్ఛిమేన వత్థుకామప్పహానతో కామసుఖల్లికానుయోగవివజ్జనూపాయం. అథ వా పురిమేన చ ధమ్మదేసనాభియోగం, పచ్ఛిమేన వివేకాధిముత్తిం. పురిమేన కరుణాయ ఉపగమనం, పచ్ఛిమేన పఞ్ఞాయ అపగమనం. పురిమేన సత్తానం హితసుఖనిప్ఫాదనాధిముత్తతం, పచ్ఛిమేన పరహితసుఖకరణే నిరుపలేపతం. పురిమేన ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగనిమిత్తం ఫాసువిహారం, పచ్ఛిమేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానుయోగనిమిత్తం. పురిమేన మనుస్సానం ఉపకారబహులతం, పచ్ఛిమేన దేవానం. పురిమేన లోకే జాతస్స లోకే సంవద్ధభావం, పచ్ఛిమేన లోకేన అనుపలిత్తతం. పురిమేన ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, లోకే ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం. కతమో ఏకపుగ్గలో? తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి (అ. ని. ౧.౧౭౦) వచనతో యదత్థం భగవా ఉప్పన్నో, తదత్థపరిదీపనం, పచ్ఛిమేన యత్థ ఉప్పన్నో, తదనురూపవిహారపరిదీపనం. భగవా హి పఠమం లుమ్బినివనే, దుతియం బోధిమణ్డేతి లోకియలోకుత్తరస్స ఉప్పత్తియా వనేయేవ ఉప్పన్నో, తేనస్స వనేయేవ విహారం దస్సేతీతి ఏవమాదినా నయేనేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

తత్రాతి దేసకాలపరిదీపనం. తఞ్హి యం సమయం విహరతి, తత్ర సమయే, యస్మిఞ్చ జేతవనే విహరతి, తత్ర జేతవనేతి దీపేతి. భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతి. న హి భగవా అయుత్తే దేసే కాలే వా ధమ్మం దేసేతి. ‘‘అకాలో ఖో తావ బాహియా’’తిఆది (ఉదా. ౧౦) చేత్థ సాధకం. ఖోతి పదపూరణమత్తే అవధారణత్థే ఆదికాలత్థే వా నిపాతో. భగవాతి లోకగరుదీపనం. భిక్ఖూతి కథాసవనయుత్తపుగ్గలవచనం. అపిచేత్థ ‘‘భిక్ఖకోతి భిక్ఖు, భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా (విభ. ౫౧౦; పారా. ౪౫) నయేన వచనత్థో వేదితబ్బో. ఆమన్తేసీతి ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసి, అయమేత్థ అత్థో. అఞ్ఞత్ర పన ఞాపనేపి పక్కోసనేపి. భిక్ఖవోతి ఆమన్తనాకారదీపనం. తేన తేసం భిక్ఖూనం భిక్ఖనసీలతాభిక్ఖనధమ్మతాభిక్ఖనేసాధుకారితాదిగుణయోగసిద్ధేన వచనేన హీనాధికజనసేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో ఉద్ధతదీనభావనిగ్గహం కరోతి. ‘‘భిక్ఖవో’’తి ఇమినా చ కరుణావిప్ఫారసోమ్మహదయనయననిపాతపుబ్బఙ్గమేన వచనేన తే అత్తనో ముఖాభిముఖే కరోన్తో తేనేవ కథేతుకమ్యతాదీపకేన వచనేన నేసం సోతుకమ్యతం జనేతి. తేనేవ చ సమ్బోధనత్థేన వచనేన సాధుకసవనమనసికారేపి తే నియోజేతి. సాధుకసవనమనసికారాయత్తా హి సాసనసమ్పత్తి.

అపరేసు దేవమనుస్సేసు విజ్జమానేసు కస్మా భిక్ఖూయేవ ఆమన్తేసీతి చే? జేట్ఠసేట్ఠాసన్నసదాసన్నిహితభాజనభావతో. సబ్బపరిససాధారణా హి భగవతో ధమ్మదేసనా. పరిసాయ చ జేట్ఠా భిక్ఖూ పఠముప్పన్నత్తా, సేట్ఠా అనగారియభావం ఆదిం కత్వా సత్థు చరియానువిధాయకత్తా సకలసాసనపటిగ్గాహకత్తా చ, ఆసన్నా తత్థ నిసిన్నేసు సత్థుసన్నికత్తా, సదాసన్నిహితా సత్థుసన్తికావచరత్తా, ధమ్మదేసనాయ చ తే ఏవ భాజనం యథానుసిట్ఠం పటిపత్తిసబ్భావతో.

తత్థ సియా – కిమత్థం పన భగవా ధమ్మం దేసేన్తో పఠమం భిక్ఖూ ఆమన్తేసి, న ధమ్మమేవ దేసేసీతి? సతిజననత్థం. పరిసాయ హి భిక్ఖూ అఞ్ఞం చిన్తేన్తాపి విక్ఖిత్తచిత్తాపి ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తాపి కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తాపి నిసిన్నా హోన్తి, తే అనామన్తేత్వా ధమ్మే దేసియమానే ‘‘అయం దేసనా కింనిదానా కింపచ్చయా కతమాయ అత్థుప్పత్తియా దేసితా’’తి సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తా విక్ఖేపం ఆపజ్జేయ్యుం, దుగ్గహితం వా గణ్హేయ్యుం. తేన తేసం సతిజననత్థం భగవా పఠమం ఆమన్తేత్వా పచ్ఛా ధమ్మం దేసేతి.

భదన్తేతి గారవవచనమేతం, సత్థునో పటివచనదానం వా. అపిచేత్థ ‘‘భిక్ఖవో’’తి వదమానో భగవా తే భిక్ఖూ ఆలపతి, ‘‘భదన్తే’’తి వదమానా తే భగవన్తం పచ్చాలపన్తి. తథా ‘‘భిక్ఖవో’’తి భగవా ఆభాసతి, ‘‘భదన్తే’’తి తే పచ్చాభాసన్తి. ‘‘భిక్ఖవో’’తి పటివచనం దాపేతి, భదన్తేతి పటివచనం దేన్తి. తే భిక్ఖూతి యే భగవా ఆమన్తేసి. భగవతో పచ్చస్సోసున్తి భగవతో ఆమన్తనం పటిఅస్సోసుం, అభిముఖా హుత్వా సుణింసు సమ్పటిచ్ఛింసు పటిగ్గహేసున్తి అత్థో. భగవా ఏతదవోచాతి భగవా ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం సకలసుత్తం అవోచ.

ఏత్తావతా చ యం ఆయస్మతా సారిపుత్తేన కమలకువలయుజ్జలవిమలసాదురససలిలాయ పోక్ఖరణియా సుఖావతరణత్థం నిమ్మలసిలాతలరచనవిలాససోపానం విప్పకిణ్ణముత్తాజాలసదిసవాలికాకిణ్ణపణ్డరభూమిభాగం తిత్థం వియ, సువిభత్తభిత్తివిచిత్రవేదికాపరిక్ఖిత్తస్స నక్ఖత్తపథం ఫుసితుకామతాయ వియ, విజమ్భితసముస్సయస్స పాసాదవరస్స సుఖారోహణత్థం దన్తమయసణ్హముదుఫలకకఞ్చనలతావినద్ధమణిగణప్పభాసముదయుజ్జలసోభం సోపానం వియ, సువణ్ణవలయనూపురాదిసఙ్ఘట్టనసద్దసమ్మిస్సితకథితహసితమధురస్సరగేహజనవిచరితస్స ఉళారిస్సరియవిభవసోభితస్స మహాఘరస్స సుఖప్పవేసనత్థం సువణ్ణరజతమణిముత్తాపవాళాదిజుతివిసదవిజ్జోతితసుప్పతిట్ఠితవిసాలద్వారకవాటం మహాద్వారం వియ అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స బుద్ధానం దేసనాఞాణగమ్భీరభావసంసూచకస్స ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహణత్థం కాలదేసదేసకపరిసాపదేసపటిమణ్డితం నిదానం భాసితం, తస్స అత్థవణ్ణనా సమత్తా.

సుత్తన్తే పఞ్చాతి గణనపరిచ్ఛేదో. ఇమాని ఇన్ద్రియానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. ఇన్ద్రియట్ఠో హేట్ఠా వుత్తో.

౧౮౫. ఇదాని ఇమం సుత్తన్తం దస్సేత్వా ఇమస్మిం సుత్తన్తే వుత్తానం ఇన్ద్రియానం విసుద్ధిభావనావిధానం భావితత్తం పటిప్పస్సద్ధిఞ్చ దస్సేతుకామో ఇమాని పఞ్చిన్ద్రియానీతిఆదిమాహ. తత్థ విసుజ్ఝన్తీతి విసుద్ధిం పాపుణన్తి. అస్సద్ధేతి తీసు రతనేసు సద్ధావిరహితే. సద్ధేతి తీసు రతనేసు సద్ధాసమ్పన్నే. సేవతోతి చిత్తేన సేవన్తస్స. భజతోతి ఉపసఙ్కమన్తస్స. పయిరుపాసతోతి సక్కచ్చం ఉపనిసీదన్తస్స. పసాదనీయే సుత్తన్తేతి పసాదజనకే రతనత్తయగుణపటిసంయుత్తే సుత్తన్తే. కుసీతేతి కుచ్ఛితేన ఆకారేన సీదన్తీతి కుసీదా, కుసీదా ఏవ కుసీతా. తే కుసీతే. సమ్మప్పధానేతి చతుకిచ్చసాధకవీరియపటిసంయుత్తసుత్తన్తే. ముట్ఠస్సతీతి నట్ఠస్సతికే. సతిపట్ఠానేతి సతిపట్ఠానాధికారకే సుత్తన్తే. ఝానవిమోక్ఖేతి చతుత్థజ్ఝానఅట్ఠవిమోక్ఖతివిధవిమోక్ఖాధికారకే సుత్తన్తే. దుప్పఞ్ఞేతి నిప్పఞ్ఞే, పఞ్ఞాభావతో వా దుట్ఠా పఞ్ఞా ఏతేసన్తి దుప్పఞ్ఞా. తే దుప్పఞ్ఞే. గమ్భీరఞాణచరియన్తి చతుసచ్చపటిచ్చసముప్పాదాదిపటిసంయుత్తే సుత్తన్తే, ఞాణకథాసదిసే వా. సుత్తన్తక్ఖన్ధేతి సుత్తన్తకోట్ఠాసే. అస్సద్ధియన్తిఆదీసు అస్సద్ధియన్తి అస్సద్ధభావం. అస్సద్ధియే ఆదీనవదస్సావీ అస్సద్ధియం పజహన్తో సద్ధిన్ద్రియం భావేతి, సద్ధిన్ద్రియే ఆనిసంసదస్సావీ సద్ధిన్ద్రియం భావేన్తో అస్సద్ధియం పజహతి. ఏస నయో సేసేసు. కోసజ్జన్తి కుసీతభావం. పమాదన్తి సతివిప్పవాసం. ఉద్ధచ్చన్తి ఉద్ధతభావం, విక్ఖేపన్తి అత్థో. పహీనత్తాతి అప్పనావసేన ఝానపారిపూరియా పహీనత్తా. సుప్పహీనత్తాతి వుట్ఠానగామినివసేన విపస్సనాపారిపూరియా సుట్ఠు పహీనత్తా. భావితం హోతి సుభావితన్తి వుత్తక్కమేనేవ యోజేతబ్బం. విపస్సనాయ హి విపక్ఖవసేన పహీనత్తా ‘‘సుప్పహీనత్తా’’తి వత్తుం యుజ్జతి. తస్మాయేవ చ ‘‘సుభావిత’’న్తి, న తథా ఝానేన. యస్మా పన పహాతబ్బానం పహానేన భావనాసిద్ధి, భావనాసిద్ధియా చ పహాతబ్బానం పహానసిద్ధి హోతి, తస్మా యమకం కత్వా నిద్దిట్ఠం.

౧౮౬. పటిప్పస్సద్ధివారే భావితాని చేవ హోన్తి సుభావితాని చాతి భావితానంయేవ సుభావితతా. పటిప్పస్సద్ధాని చ సుప్పటిప్పస్సద్ధాని చాతి పటిప్పస్సద్ధానంయేవ సుప్పటిప్పస్సద్ధతా వుత్తా. ఫలక్ఖణే మగ్గకిచ్చనిబ్బత్తివసేన భావితతా పటిప్పస్సద్ధతా చ వేదితబ్బా. సముచ్ఛేదవిసుద్ధియోతి మగ్గవిసుద్ధియోయేవ. పటిప్పస్సద్ధివిసుద్ధియోతి ఫలవిసుద్ధియో ఏవ.

ఇదాని తథా వుత్తవిధానాని ఇన్ద్రియాని కారకపుగ్గలవసేన యోజేత్వా దస్సేతుం కతినం పుగ్గలానన్తిఆదిమాహ. తత్థ సవనేన బుద్ధోతి సమ్మాసమ్బుద్ధతో ధమ్మకథాసవనేన చతుసచ్చం బుద్ధవా, ఞాతవాతి అత్థో. ఇదం భావితిన్ద్రియభావస్స కారణవచనం. భావనాభిసమయవసేన హి మగ్గస్స బుద్ధత్తా ఫలక్ఖణే భావితిన్ద్రియో హోతి. అట్ఠన్నమ్పి అరియానం తథాగతస్స సావకత్తా విసేసేత్వా అరహత్తఫలట్ఠమేవ దస్సేన్తో ఖీణాసవోతి ఆహ. సోయేవ హి సబ్బకిచ్చనిప్ఫత్తియా భావితిన్ద్రియోతి వుత్తో. ఇతరేపి పన తంతంమగ్గకిచ్చనిప్ఫత్తియా పరియాయేన భావితిన్ద్రియా ఏవ. తస్మా ఏవ చ చతూసు ఫలక్ఖణేసు ‘‘పఞ్చిన్ద్రియాని భావితాని చేవ హోన్తి సుభావితాని చా’’తి వుత్తం. యస్మా పన తేసం ఉపరిమగ్గత్థాయ ఇన్ద్రియభావనా అత్థియేవ, తస్మా తే న నిప్పరియాయేన భావితిన్ద్రియా. సయం భూతట్ఠేనాతి అనాచరియో హుత్వా సయమేవ అరియాయ జాతియా భూతట్ఠేన జాతట్ఠేన భగవా. సోపి హి భావనాసిద్ధివసేన ఫలక్ఖణే సయమ్భూ నామ హోతి. ఏవం సయం భూతట్ఠేన భావితిన్ద్రియో. అప్పమేయ్యట్ఠేనాతి అనన్తగుణయోగతో పమాణేతుం అసక్కుణేయ్యట్ఠేన. భగవా ఫలక్ఖణే భావనాసిద్ధితో అప్పమేయ్యోతి. తస్మాయేవ భావితిన్ద్రియో.

పఠమసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౭. పున అఞ్ఞం సుత్తన్తం నిక్ఖిపిత్వా ఇన్ద్రియవిధానం నిద్దిసితుకామో పఞ్చిమాని, భిక్ఖవేతిఆదికం సుత్తన్తం దస్సేతి. తత్థ యే హి కేచీతి అనవసేసపరియాదానం, హి-కారో పదపూరణమత్తే నిపాతో. సమణా వా బ్రాహ్మణా వాతి లోకవోహారవసేన వుత్తం. సముదయన్తి పచ్చయం. అత్థఙ్గమన్తి ఉప్పన్నానం అభావగమనం, అనుప్పన్నానం అనుప్పాదం వా. అస్సాదన్తి ఆనిసంసం. ఆదీనవన్తి దోసం. నిస్సరణన్తి నిగ్గమనం. యథాభూతన్తి యథాసభావం. సమణేసూతి సమితపాపేసు. సమణసమ్మతాతి న మయా సమణాతి సమ్మతా. ‘‘సమ్మతా’’తి వత్తమానకాలవసేన వుచ్చమానే సద్దలక్ఖణవసేన ‘‘మే’’తి ఏత్థ సామివచనమేవ హోతి. బ్రాహ్మణేసూతి బాహితపాపేసు. సామఞ్ఞత్థన్తి సమణభావస్స అత్థం. బ్రహ్మఞ్ఞత్థన్తి బ్రాహ్మణభావస్స అత్థం. ద్వయేనాపి అరహత్తఫలమేవ వుత్తం. అథ వా సామఞ్ఞత్థన్తి హేట్ఠా తీణి ఫలాని. బ్రహ్మఞ్ఞత్థన్తి అరహత్తఫలం. సామఞ్ఞబ్రహ్మఞ్ఞన్తి హి అరియమగ్గోయేవ. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి పచ్చక్ఖేయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ అధికేన ఞాణేన పచ్చక్ఖం కత్వా. ఉపసమ్పజ్జాతి పాపుణిత్వా, నిప్ఫాదేత్వా వా.

౧౮౮. సుత్తన్తనిద్దేసే పఠమం ఇన్ద్రియసముదయాదీనం పభేదగణనం పుచ్ఛిత్వా పున పభేదగణనా విస్సజ్జితా. తత్థ అసీతిసతన్తి అసీతిఉత్తరం సతం. పణ్డితేహి ‘‘అసీతిసత’’న్తి వుత్తేహి ఆకారేహీతి యోజనా.

పున పభేదగణనాపుచ్ఛాపుబ్బఙ్గమే గణనానిద్దేసే అధిమోక్ఖత్థాయాతి అధిముచ్చనత్థాయ సద్దహనత్థాయ. ఆవజ్జనాయ సముదయోతి మనోద్వారావజ్జనచిత్తస్స సముదయో. సద్ధిన్ద్రియస్స సముదయోతి సద్ధిన్ద్రియస్స పచ్చయో, సద్ధం ఉప్పాదేస్సామీతి పుబ్బభాగావజ్జనం సద్ధిన్ద్రియస్స ఉపనిస్సయపచ్చయో, సద్ధిన్ద్రియజవనస్స ఆవజ్జనం పఠమస్స జవనస్స అనన్తరపచ్చయో, దుతియజవనాదీనం ఉపనిస్సయపచ్చయో. అధిమోక్ఖవసేనాతి ఛన్దసమ్పయుత్తఅధిమోక్ఖవసేన. ఛన్దస్స సముదయోతి పుబ్బభాగావజ్జనపచ్చయా ఉప్పన్నస్స అధిమోక్ఖసమ్పయుత్తస్స యేవాపనకభూతస్స ధమ్మచ్ఛన్దస్స సముదయో. సో పన సద్ధిన్ద్రియస్స సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన పచ్చయో హోతి, ఛన్దాధిపతికాలే అధిపతిపచ్చయో చ హోతి, సోయేవ దుతియస్స అనన్తరసమనన్తరఅనన్తరూపనిస్సయాసేవననత్థివిగతవసేన పచ్చయో హోతి. ఇమినావ నయేన మనసికారస్సపి యోజనా కాతబ్బా. కేవలఞ్హేత్థ మనసికారోతి సారణలక్ఖణో యేవాపనకమనసికారో. అధిపతిపచ్చయతా పనస్స న హోతి. సమ్పయుత్తేసు ఇమేసం ద్విన్నంయేవ గహణం బలవపచ్చయత్తాతి వేదితబ్బం. సద్ధిన్ద్రియస్స వసేనాతి భావనాభివుద్ధియా ఇన్ద్రియభావం పత్తస్స సద్ధిన్ద్రియస్స వసేన. ఏకత్తుపట్ఠానన్తి ఏకారమ్మణే అచలభావేన భుసం ఠానం ఉపరూపరి సద్ధిన్ద్రియస్స పచ్చయో హోతి. సద్ధిన్ద్రియే వుత్తనయేనేవ సేసిన్ద్రియానిపి వేదితబ్బాని. ఏవమేకేకస్స ఇన్ద్రియస్స చత్తారో చత్తారో సముదయాతి పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం వీసతి సముదయా హోన్తి. పున చతున్నం సముదయానం ఏకేకస్మిం సముదయే పఞ్చ పఞ్చ ఇన్ద్రియాని యోజేత్వా వీసతి సముదయా వుత్తా. పఠమవీసతి నానామగ్గవసేన దట్ఠబ్బా, దుతియవీసతి ఏకమగ్గవసేన దట్ఠబ్బాతి వదన్తి. ఏవం చత్తాలీస ఆకారా హోన్తి. అత్థఙ్గమవారోపి ఇమినావ నయేన వేదితబ్బో. సో పన అత్థఙ్గమో ఇన్ద్రియభావనం అననుయుత్తస్స అప్పటిలద్ధా పటిలాభత్థఙ్గమో, ఇన్ద్రియభావనాయ పరిహీనస్స పటిలద్ధపరిహాని అత్థఙ్గమో, ఫలప్పత్తస్స పటిప్పస్సద్ధిఅత్థఙ్గమో. ఏకత్తఅనుపట్ఠానన్తి ఏకత్తే అనుపట్ఠానం.

క. అస్సాదనిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౯. అస్సాదనిద్దేసే అస్సద్ధియస్స అనుపట్ఠానన్తి అస్సద్ధే పుగ్గలే పరివజ్జయతో సద్ధే పుగ్గలే సేవతో పసాదనీయసుత్తన్తే పచ్చవేక్ఖతో తత్థ యోనిసోమనసికారం బహులీకరోతో చ అస్సద్ధియస్స అనుపట్ఠానం హోతి. అస్సద్ధియపరిళాహస్స అనుపట్ఠానన్తి ఏత్థ అస్సద్ధస్స సద్ధాకథాయ పవత్తమానాయ దుక్ఖం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. అయం అస్సద్ధియపరిళాహో. అధిమోక్ఖచరియాయ వేసారజ్జన్తి సద్ధావత్థువసేన వా భావనాయ వా వసిప్పత్తస్స సద్ధాపవత్తియా విసారదభావో హోతి. సన్తో చ విహారాధిగమోతి సమథస్స వా విపస్సనాయ వా పటిలాభో. సుఖం సోమనస్సన్తి ఏత్థ చేతసికసుఖభావదస్సనత్థం సోమనస్సవచనం. సద్ధిన్ద్రియసముట్ఠితపణీతరూపఫుట్ఠకాయస్స కాయికసుఖమ్పి లబ్భతియేవ. సుఖసోమనస్సస్స పధానస్సాదత్తా ‘‘అయం సద్ధిన్ద్రియస్స అస్సాదో’’తి విసేసేత్వా వుత్తం. ఇమినావ నయేన సేసిన్ద్రియస్సాదాపి యోజేత్వా వేదితబ్బా.

ఖ. ఆదీనవనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౦. ఆదీనవనిద్దేసే అనిచ్చట్ఠేనాతి సద్ధిన్ద్రియస్స అనిచ్చట్ఠేన. సో అనిచ్చట్ఠో సద్ధిన్ద్రియస్స ఆదీనవోతి వుత్తం హోతి. ఇతరద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఇమే సముదయత్థఙ్గమస్సాదాదీనవా లోకియఇన్ద్రియానమేవాతి వేదితబ్బా.

గ. నిస్సరణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౧. నిస్సరణనిద్దేసే అధిమోక్ఖట్ఠేనాతిఆదీసు ఏకేకస్మిం ఇన్ద్రియే పఞ్చ పఞ్చ కత్వా పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం పఞ్చవీసతి నిస్సరణాని మగ్గఫలవసేన నిద్దిట్ఠాని. తత్థ తతో పణీతతరసద్ధిన్ద్రియస్స పటిలాభాతి తతో విపస్సనాక్ఖణే పవత్తసద్ధిన్ద్రియతో మగ్గక్ఖణే పణీతతరస్స సద్ధిన్ద్రియస్స పటిలాభవసేన. పురిమతరసద్ధిన్ద్రియా నిస్సటం హోతీతి తస్మిం మగ్గక్ఖణే సద్ధిన్ద్రియం పురిమతరతో విపస్సనాక్ఖణే పవత్తసద్ధిన్ద్రియతో నిక్ఖన్తం హోతి. ఇమినావ నయేన ఫలక్ఖణే సద్ధిన్ద్రియమ్పి ఉభయత్థ సేసిన్ద్రియానిపి యోజేతబ్బాని.

౧౯౨. పుబ్బభాగే పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహీతి పఠమజ్ఝానూపచారే పఞ్చహి ఇన్ద్రియేహి పఠమజ్ఝానాదిఅట్ఠసమాపత్తివసేన అట్ఠ నిస్సరణాని, అనిచ్చానుపస్సనాదిఅట్ఠారసమహావిపస్సనావసేన అట్ఠారస నిస్సరణాని, సోతాపత్తిమగ్గాదివసేన అట్ఠ లోకుత్తరనిస్సరణాని. ఏవం ఝానసమాపత్తిమహావిపస్సనామగ్గఫలవసేన చతుత్తింస నిస్సరణాని పురిమపురిమసమతిక్కమతో నిద్దిట్ఠాని. నేక్ఖమ్మే పఞ్చిన్ద్రియానీతిఆదీని పన సత్తతింస నిస్సరణాని పటిపక్ఖపహానవసేన పటిపక్ఖతో నిద్దిట్ఠాని. తత్థ నేక్ఖమ్మాదీసు సత్తసు సత్త నిస్సరణాని ఉపచారభూమివసేన వుత్తాని, ఫలాని పన పటిపక్ఖపహానాభావతో న వుత్తాని.

౧౯౩. దిట్ఠేకట్ఠేహీతి యావ సోతాపత్తిమగ్గా దిట్ఠియా సహ ఏకస్మిం పుగ్గలే ఠితాతి దిట్ఠేకట్ఠా. తేహి దిట్ఠేకట్ఠేహి. ఓళారికేహీతి థూలేహి కామరాగబ్యాపాదేహి. అణుసహగతేహీతి సుఖుమభూతేహి కామరాగబ్యాపాదేహియేవ. సబ్బకిలేసేహీతి రూపరాగాదీహి. తేసు హి పహీనేసు సబ్బకిలేసా పహీనా హోన్తి, తస్మా ‘‘సబ్బకిలేసేహీ’’తి వుత్తం. అవుత్తత్థాని పనేత్థ పదాని హేట్ఠా వుత్తత్థానేవాతి. సబ్బేసఞ్ఞేవ ఖీణాసవానం తత్థ తత్థ పఞ్చిన్ద్రియానీతి ‘‘అధిమోక్ఖట్ఠేనా’’తిఆదీసు పుబ్బే వుత్తేసు ఠానేసు తస్మిం తస్మిం ఠానే పఞ్చిన్ద్రియాని బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం ఖీణాసవానం యథాయోగం తతో తతో నిస్సటాని హోన్తి. ఇమస్మిం వారే పఠమం వుత్తనయా ఏవ యథాయోగం ఖీణాసవవసేన వుత్తా.

కథం పనేతాని నిస్సరణాని అసీతిసతం హోన్తీతి? వుచ్చతే – మగ్గఫలవసేన వుత్తాని పఞ్చవీసతి, సమతిక్కమవసేన వుత్తాని చతుత్తింస, పటిపక్ఖవసేన వుత్తాని సత్తతింసాతి పఠమవారే సబ్బాని ఛన్నవుతి నిస్సరణాని హోన్తి, ఏతానియేవ దుతియవారే ఖీణాసవానం వసేన ద్వాదససు అపనీతేసు చతురాసీతి హోన్తి. ఇతి పురిమాని ఛన్నవుతి, ఇమాని చ చతురాసీతీతి అసీతిసతం హోన్తి. కతమాని పన ద్వాదస ఖీణాసవానం అపనేతబ్బాని? సమతిక్కమతో వుత్తేసు మగ్గఫలవసేన వుత్తాని అట్ఠ నిస్సరణాని, పటిపక్ఖతో వుత్తేసు మగ్గవసేన వుత్తాని చత్తారీతి ఇమాని ద్వాదస అపనేతబ్బాని. అరహత్తఫలవసేన వుత్తాని కస్మా అపనేతబ్బానీతి చే? సబ్బపఠమం వుత్తానం పఞ్చవీసతియా నిస్సరణానం మగ్గఫలవసేనేవ లబ్భనతో. అరహత్తఫలవసేన నిస్సరణాని వుత్తానేవ హోన్తి. హేట్ఠిమం హేట్ఠిమం పన ఫలసమాపత్తిం ఉపరిమా ఉపరిమా న సమాపజ్జన్తియేవాతి హేట్ఠా తీణిపి ఫలాని న లబ్భన్తియేవ. ఝానసమాపత్తివిపస్సనానేక్ఖమ్మాదీని చ కిరియావసేన లబ్భన్తి. పఞ్చపి చేతాని ఇన్ద్రియాని పుబ్బమేవ పటిపక్ఖానం పటిప్పస్సద్ధత్తా పటిపక్ఖతో నిస్సటానేవ హోన్తీతి.

దుతియసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. తతియసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౪. పున అఞ్ఞం సుత్తన్తం నిక్ఖిపిత్వా ఇన్ద్రియవిధానం నిద్దిసితుకామో పఞ్చిమాని, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ సోతాపత్తియఙ్గేసూతి ఏత్థ సోతో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, సోతస్స ఆపత్తి భుసం పాపుణనం సోతాపత్తి, సోతాపత్తియా అఙ్గాని సమ్భారాని సోతాపత్తిఅఙ్గాని. సోతాపన్నతాయ పుబ్బభాగపటిలాభఅఙ్గాని. సప్పురిససంసేవో సోతాపత్తిఅఙ్గం, సద్ధమ్మస్సవనం సోతాపత్తిఅఙ్గం, యోనిసోమనసికారో సోతాపత్తిఅఙ్గం, ధమ్మానుధమ్మపటిపత్తి సోతాపత్తిఅఙ్గం, ఇమాని చత్తారి సోతాపత్తిఅఙ్గాని. సేసా హేట్ఠా వుత్తా ఏవ. ఇదఞ్చ ఇమేసం ఇన్ద్రియానం సకవిసయే జేట్ఠకభావదస్సనత్థం వుత్తం. యథా హి చత్తారో సేట్ఠిపుత్తా రాజాతిరాజపఞ్చమేసు సహాయేసు ‘‘నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’’తి వీథిం ఓతిణ్ణేసు ఏకస్స సేట్ఠిపుత్తస్స గేహం గతకాలే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ ‘‘ఇమేసం ఖాదనీయం భోజనీయం దేథ, ఇమేసం గన్ధమాలాలఙ్కారాదీని దేథా’’తి గేహే విచారేతి, దుతియస్స తతియస్స చతుత్థస్స గేహం గతకాలే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ ‘‘ఇమేసం ఖాదనీయం భోజనీయం దేథ, ఇమేసం గన్ధమాలాలఙ్కారాదీని దేథా’’తి గేహే విచారేతి, అథ సబ్బపచ్ఛా రఞ్ఞో గేహం గతకాలే కిఞ్చాపి రాజా సబ్బత్థ ఇస్సరోవ, ఇమస్మిం పన కాలే అత్తనో గేహేయేవ ‘‘ఇమేసం ఖాదనీయం భోజనీయం దేథ, ఇమేసం గన్ధమాలాలఙ్కారాదీని దేథా’’తి విచారేతి, ఏవమేవ సద్ధాపఞ్చమకేసు ఇన్ద్రియేసు తేసు సహాయేసు ఏకతో వీథిం ఓతరన్తేసు వియ ఏకారమ్మణే ఉప్పజ్జమానేసుపి యథా పఠమస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం సోతాపత్తిఅఙ్గాని పత్వా అధిమోక్ఖలక్ఖణం సద్ధిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. యథా దుతియస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం సమ్మప్పధానాని పత్వా పగ్గహణలక్ఖణం వీరియిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. యథా తతియస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం సతిపట్ఠానాని పత్వా ఉపట్ఠానలక్ఖణం సతిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. యథా చతుత్థస్స గేహే ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, గేహసామికోవ విచారేతి, ఏవం ఝానాని పత్వా అవిక్ఖేపలక్ఖణం సమాధిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తి. సబ్బపచ్ఛా రఞ్ఞో గేహం గతకాలే పన యథా ఇతరే చత్తారో తుణ్హీ నిసీదన్తి, రాజావ విచారేతి, ఏవం అరియసచ్చాని పత్వా పజాననలక్ఖణం పఞ్ఞిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి పుబ్బఙ్గమం, సేసాని తదన్వయాని హోన్తీతి.

క. పభేదగణననిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౫. సుత్తన్తస్స పభేదగణనాపుచ్ఛాపుబ్బఙ్గమేవ పభేదగణననిద్దేసే సప్పురిససంసేవేతి సోభనానం పురిసానం సమ్మా సేవనే. అధిమోక్ఖాధిపతేయ్యట్ఠేనాతి అధిమోక్ఖసఙ్ఖాతేన సేసిన్ద్రియేసు అధిపతిభావట్ఠేన, సేసిన్ద్రియానం పుబ్బఙ్గమట్ఠేనాతి అత్థో. సద్ధమ్మసవనేతి సతం ధమ్మో, సోభనో వా ధమ్మోతి సద్ధమ్మో. తస్స సద్ధమ్మస్స సవనే. యోనిసోమనసికారేతి ఉపాయేన మనసికారే. ధమ్మానుధమ్మపటిపత్తియాతి ఏత్థ నవ లోకుత్తరధమ్మే అనుగతో ధమ్మో ధమ్మానుధమ్మో, సీలసమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతస్స ధమ్మానుధమ్మస్స పటిపత్తి పటిపజ్జనం ధమ్మానుధమ్మపటిపత్తి. సమ్మప్పధానాదీసుపి ఏసేవ నయో.

ఖ. చరియావారవణ్ణనా

౧౯౬. చరియావారేపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. కేవలం పఠమవారో ఇన్ద్రియానం ఉప్పాదనకాలవసేన వుత్తో, చరియావారో ఉప్పన్నానం ఆసేవనకాలవసేన చ పారిపూరికాలవసేన చ వుత్తో. చరియా పకతి ఉస్సన్నతాతి హి అత్థతో ఏకం.

చారవిహారనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౭. ఇదాని చరియాసమ్బన్ధేనేవ చారవిహారనిద్దేసవసేన అపరేన పరియాయేన ఇన్ద్రియవిధానం నిద్దిసితుకామో చారో చ విహారో చాతిఆదికం ఉద్దేసం ఉద్దిసిత్వా తస్స నిద్దేసమాహ. తత్థ ఉద్దేసే తావ యథా చరన్తం విహరన్తం విఞ్ఞూ సబ్రహ్మచారీ గమ్భీరేసు ఠానేసు ఓకప్పేయ్యుం – అద్ధా అయమాయస్మా పత్తో వా పాపుణిస్సతి వాతి, తథా ఇన్ద్రియసమ్పన్నస్స చారో చ విహారో చ విఞ్ఞూహి సబ్రహ్మచారీహి అనుబుద్ధో హోతి పటివిద్ధోతి ఉద్దేసస్స సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఉద్దేసనిద్దేసే చరియా చారోయేవ. చారో చరియాతి హి అత్థతో ఏకం. తస్మా ‘‘చారో’’తిపదస్స నిద్దేసే ‘‘చరియా’’తి వుత్తం. ఇరియాపథచరియాతి ఇరియాపథానం చరియా, పవత్తనన్తి అత్థో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఆయతనచరియా పన ఆయతనేసు సతిసమ్పజఞ్ఞానం చరియా. పత్తీతి ఫలాని. తాని హి పాపుణియన్తీతి ‘‘పత్తీ’’తి వుత్తా. సత్తలోకస్స దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికా అత్థా లోకత్థాతి అయం విసేసో.

ఇదాని తాసం చరియానం భూమిం దస్సేన్తో చతూసు ఇరియాపథేసూతిఆదిమాహ. సతిపట్ఠానేసూతి ఆరమ్మణసతిపట్ఠానేసు. సతిపట్ఠానేసుపి వుచ్చమానేసు సతితో అనఞ్ఞాని వోహారవసేన అఞ్ఞాని వియ కత్వా వుత్తం. అరియసచ్చేసూతి పుబ్బభాగలోకియసచ్చఞాణేన విసుం విసుం సచ్చపరిగ్గహవసేన వుత్తం. అరియమగ్గేసు సామఞ్ఞఫలేసూతి చ వోహారవసేనేవ వుత్తం. పదేసేతి లోకత్థచరియాయ ఏకదేసే. నిప్పదేసతో హి లోకత్థచరియం బుద్ధా ఏవ కరోన్తి. పున తా ఏవ చరియాయో కారకపుగ్గలవసేన దస్సేన్తో పణిధిసమ్పన్నానన్తిఆదిమాహ. తత్థ పణిధిసమ్పన్నా నామ ఇరియాపథానం సన్తత్తా ఇరియాపథగుత్తియా సమ్పన్నా అకమ్పితఇరియాపథా భిక్ఖుభావానురూపేన సన్తేన ఇరియాపథేన సమ్పన్నా. ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారానన్తి చక్ఖాదీసు ఛసు ఇన్ద్రియేసు అత్తనో అత్తనో విసయే పవత్తఏకేకద్వారవసేన గుత్తం ద్వారం ఏతేసన్తి గుత్తద్వారా. తేసం గుత్తద్వారానం. ద్వారన్తి చేత్థ ఉప్పత్తిద్వారవసేన చక్ఖాదయో ఏవ. అప్పమాదవిహారీనన్తి సీలాదీసు అప్పమాదవిహారవతం. అధిచిత్తమనుయుత్తానన్తి విపస్సనాయ పాదకభావేన అధిచిత్తసఙ్ఖాతం సమాధిమనుయుత్తానం. బుద్ధిసమ్పన్నానన్తి నామరూపవవత్థానం ఆదిం కత్వా యావ గోత్రభు, తావ పవత్తేన ఞాణేన సమ్పన్నానం. సమ్మాపటిపన్నానన్తి చతుమగ్గక్ఖణే. అధిగతఫలానన్తి చతుఫలక్ఖణే.

అధిముచ్చన్తోతి అధిమోక్ఖం కరోన్తో. సద్ధాయ చరతీతి సద్ధావసేన పవత్తతి. పగ్గణ్హన్తోతి చతుసమ్మప్పధానవీరియేన పదహన్తో. ఉపట్ఠాపేన్తోతి సతియా ఆరమ్మణం ఉపట్ఠాపేన్తో. అవిక్ఖేపం కరోన్తోతి సమాధివసేన విక్ఖేపం అకరోన్తో. పజానన్తోతి చతుసచ్చపజాననపఞ్ఞాయ పకారేన జానన్తో. విజానన్తోతి ఇన్ద్రియసమ్పయుత్తజవనపుబ్బఙ్గమేన ఆవజ్జనవిఞ్ఞాణేన ఆరమ్మణం విజానన్తో. విఞ్ఞాణచరియాయాతి ఆవజ్జనవిఞ్ఞాణచరియవసేన. ఏవం పటిపన్నస్సాతి సహజవనాయ ఇన్ద్రియచరియాయ పటిపన్నస్స. కుసలా ధమ్మా ఆయాపేన్తీతి సమథవిపస్సనావసేన పవత్తా కుసలా ధమ్మా భుసం యాపేన్తి, పవత్తన్తీతి అత్థో. ఆయతనచరియాయాతి కుసలానం ధమ్మానం భుసం యతనచరియాయ, ఘటనచరియాయ పవత్తనచరియాయాతి వుత్తం హోతి. విసేసమధిగచ్ఛతీతి విక్ఖమ్భనతదఙ్గసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధివసేన విసేసం అధిగచ్ఛతి. దస్సనచరియాదయో వుత్తత్థాయేవ.

సద్ధాయ విహరతీతిఆదీసు సద్ధాదిసమఙ్గిస్స ఇరియాపథవిహారో దట్ఠబ్బో. అనుబుద్ధోతి అనుమానబుద్ధియా. పటివిద్ధోతి పచ్చక్ఖబుద్ధియా. యస్మా అధిమోక్ఖట్ఠాదీసు అనుబుద్ధేసు పటివిద్ధేసు చ చారో చ విహారో చ అనుబుద్ధో హోతి పటివిద్ధో, తస్మా అనుబోధపటివేధేసు అధిమోక్ఖట్ఠాదయో చ నిద్దిట్ఠా.

ఏవం సద్ధాయ చరన్తన్తిఆదీసు ఏవన్తి వుత్తప్పకారం నిద్దిసన్తో యథాసద్దస్స అత్థం నిద్దిసతి. విఞ్ఞూతిఆదీసుపి యథాసభావం జానన్తీతి విఞ్ఞూ. విఞ్ఞాతం సభావం విభావేన్తి పాకటం కరోన్తీతి విభావీ. అసని వియ సిలుచ్చయే కిలేసే మేధతి హింసతీతి మేధా, ఖిప్పం గహణధారణట్ఠేన వా మేధా, మేధా ఏతేసం అత్థీతి మేధావీ. ఞాణగతియా పణ్డన్తి గచ్ఛన్తి పవత్తన్తీతి పణ్డితా. బుద్ధిసమ్పదాయ సమన్నాగతత్తా బుద్ధిసమ్పన్నా. సహ బ్రహ్మం చరియం ఉత్తమం పటిపదం చరన్తీతి సబ్రహ్మచారినో. అపలోకనకమ్మాదిచతుబ్బిధం కమ్మం ఏకతో కరణవసేన ఏకం కమ్మం. తథా పఞ్చవిధో పాతిమోక్ఖుద్దేసో ఏకుద్దేసో. సమా సిక్ఖా ఏతేసన్తి సమసిక్ఖా, సమసిక్ఖానం భావో సమసిక్ఖతా. సమసిక్ఖాతాతిపి పఠన్తి. యేసం ఏకం కమ్మం ఏకో ఉద్దేసో సమసిక్ఖతా, తే సబ్రహ్మచారీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఝానానీ’’తి వత్తబ్బే ఝానాతి లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. విమోక్ఖాతి తయో వా అట్ఠ వా విమోక్ఖా. సమాధీతి సవితక్కసవిచారఅవితక్కవిచారమత్తఅవితక్కావిచారా తయో సమాధీ. సమాపత్తియోతి సుఞ్ఞతానిమిత్తాప్పణిహితా. అభిఞ్ఞాయోతి ఛ అభిఞ్ఞా.

ఏకో అంసో భాగో, న దుతియోతి ఏకంసో, ఏకంసస్స అత్థస్స వచనం ఏకంసవచనం. ఏవం సేసేసుపి యోజనా కాతబ్బా. విసేసతో పన సమం, సమన్తా వా సేతి పవత్తతీతి సంసయో, నత్థేత్థ సంసయోతి నిస్సంసయో. ఏకస్మింయేవ అనిచ్ఛయతా హుత్వా ఇతరమ్పి కఙ్ఖతీతి కఙ్ఖా, నత్థేత్థ కఙ్ఖాతి నిక్కఙ్ఖో. ద్విధా భావో ద్వేజ్ఝం, నత్థేత్థ ద్వేజ్ఝన్తి అద్వేజ్ఝో. ద్విధా ఏలయతి కమ్పేతీతి ద్వేళ్హకం, నత్థేత్థ ద్వేళ్హకన్తి అద్వేళ్హకో. నియోగేన నియమేన వచనం నియోగవచనం. నియ్యోగవచనన్తిపి పఠన్తి. అపణ్ణకస్స అవిరద్ధస్స నియ్యానికస్స అత్థస్స వచనం అపణ్ణకవచనం. అవత్థాపనవచనన్తి నిచ్ఛయవచనం. సబ్బమ్పి హేతం విచికిచ్ఛాభావస్స వేవచనం. పియస్స అత్థస్స సబ్భావతో వచనం, పియమేవాతి పియవచనం. తథా గరువచనం. సహ గారవేన గరుభావేన సగారవం. పతిస్సయనం పతిస్సయో పరం గరుం కత్వా నిస్సయనం అపస్సయనన్తి అత్థో. పతిస్సవనం వా పతిస్సవో, నివాతవుత్తితాయ పరవచనసవనన్తి అత్థో. ఉభయథాపి పరజేట్ఠకభావస్సేతం నామం. సహ గారవేన వత్తతీతి సగారవం. సహ పతిస్సయేన, పతిస్సవేన వా వత్తతీతి సప్పతిస్సయం. ‘‘సప్పతిస్సవ’’న్తి వా వత్తబ్బే య-కారం, వ-కారం వా లోపం కత్వా ‘‘సప్పతిస్స’’న్తి వుత్తం. అధికం విసిట్ఠం వచనం అధివచనం, సగారవఞ్చ తం సప్పతిస్సఞ్చాతి సగారవసప్పతిస్సం, సగారవసప్పతిస్సం అధివచనం సగారవసప్పతిస్సాధివచనం. ఉభయత్థాపి వేవచనవికప్పనానత్తవసేన పునప్పునం ఏతన్తి వుత్తం. పత్తో వా పాపుణిస్సతి వాతి ఝానాదీనియేవాతి.

తతియసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౮. పున పఠమసుత్తమేవ నిక్ఖిపిత్వా అపరేన ఆకారేన ఇన్ద్రియాని నిద్దిసతి. తత్థ కతిహాకారేహి కేనట్ఠేన దట్ఠబ్బానీతి కతిహి ఆకారేహి దట్ఠబ్బాని. కేనట్ఠేన దట్ఠబ్బానీతి దట్ఠబ్బాకారే చ దట్ఠబ్బట్ఠఞ్చ పుచ్ఛతి. ఛహాకారేహి తేనట్ఠేన దట్ఠబ్బానీతి ఛహి ఆకారేహి దట్ఠబ్బాని, తేనేవ ఛఆకారసఙ్ఖాతేనట్ఠేన దట్ఠబ్బాని. ఆధిపతేయ్యట్ఠేనాతి అధిపతిభావట్ఠేన. ఆదివిసోధనట్ఠేనాతి కుసలానం ధమ్మానం ఆదిభూతస్స సీలస్స విసోధనట్ఠేన. అధిమత్తట్ఠేనాతి బలవట్ఠేన. బలవఞ్హి అధికా మత్తా పమాణం అస్సాతి అధిమత్తన్తి వుచ్చతి. అధిట్ఠానట్ఠేనాతి పతిట్ఠానట్ఠేన. పరియాదానట్ఠేనాతి ఖేపనట్ఠేన. పతిట్ఠాపకట్ఠేనాతి పతిట్ఠాపనట్ఠేన.

క. ఆధిపతేయ్యట్ఠనిద్దేసవణ్ణనా

౧౯౯. ఆధిపతేయ్యట్ఠనిద్దేసే అస్సద్ధియం పజహతోతిఆది ఏకేకస్సేవ ఇన్ద్రియస్స పటిపక్ఖపజహనవచనం ఏకక్ఖణేపి అత్తనో అత్తనో పటిపక్ఖపహానకిచ్చసాధనే అధిపతిభావసాధనత్థం వుత్తం. సేసాని చత్తారి ఇన్ద్రియాని తంసమ్పయుత్తానేవ వుత్తాని. నానాక్ఖణేసు వా ఏకేకం ఇన్ద్రియం ధురం కత్వా తస్స తస్స పటిపక్ఖస్స తం తం ఇన్ద్రియం జేట్ఠకం కత్వా సేసాని తదన్వయాని కత్వా వుత్తన్తిపి వేదితబ్బం. కామచ్ఛన్దం పజహతోతిఆది పన ఏకక్ఖణవసేనేవ వుత్తం.

ఖ. ఆదివిసోధనట్ఠనిద్దేసవణ్ణనా

౨౦౦. ఆదివిసోధనట్ఠనిద్దేసే అస్సద్ధియసంవరట్ఠేన సీలవిసుద్ధీతి అస్సద్ధియస్స నివారణట్ఠేన విరతిఅత్థేన సీలమలవిసోధనతో సీలవిసుద్ధి నామ. సద్ధిన్ద్రియస్స ఆదివిసోధనాతి సద్ధిన్ద్రియస్స ఉపనిస్సయవసేన ఆదిభూతస్స సీలస్స విసోధనా. ఇమినావ నయేన సేసానిపి కామచ్ఛన్దాదిసంవరణమూలకాని చ ఇన్ద్రియాని వేదితబ్బాని.

గ. అధిమత్తట్ఠనిద్దేసవణ్ణనా

౨౦౧. అధిమత్తట్ఠనిద్దేసే సద్ధిన్ద్రియస్స భావనాయ ఛన్దో ఉప్పజ్జతీతి సద్ధస్స పుగ్గలస్స సద్ధాపటిసంయుత్తం ధమ్మం సుత్వా వా సద్ధిన్ద్రియభావనాయ అస్సాదం దిస్వా వా సద్ధిన్ద్రియే కుసలో ధమ్మచ్ఛన్దో జాయతి. పామోజ్జం ఉప్పజ్జతీతి ఛన్దజాతత్తా దుబ్బలపీతి ఉప్పజ్జతి. పీతి ఉప్పజ్జతీతి పముదితత్తా బలవపీతి ఉప్పజ్జతి. పస్సద్ధి ఉప్పజ్జతీతి పీతియా పీణితత్తా కాయచిత్తపస్సద్ధి ఉప్పజ్జతి. సుఖం ఉప్పజ్జతీతి పస్సద్ధకాయచిత్తత్తా చేతసికం సుఖం ఉప్పజ్జతి. ఓభాసో ఉప్పజ్జతీతి సుఖేన అభిసన్నత్తా ఞాణోభాసో ఉప్పజ్జతి. సంవేగో ఉప్పజ్జతీతి ఞాణోభాసేన విదితసఙ్ఖారాదీనవత్తా సఙ్ఖారపవత్తియం సంవేగో ఉప్పజ్జతి. సంవేజేత్వా చిత్తం సమాదహతీతి సంవేగం ఉప్పాదేత్వా తేనేవ సంవేగేన చిత్తం సమాహితం కరోతి. సాధుకం పగ్గణ్హాతీతి లీనుద్ధతభావం మోచేత్వా సుట్ఠు పగ్గణ్హాతి. సాధుకం అజ్ఝుపేక్ఖతీతి వీరియస్స సమం హుత్వా పవత్తత్తా పున వీరియసమతానియోజనే బ్యాపారం అకరోన్తో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావసేన సాధుకం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. ఉపేక్ఖావసేనాతి సమవాహితలక్ఖణాయ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ వసేన. నానత్తకిలేసేహీతి విపస్సనాయ పటిపక్ఖభూతేహి నానాసభావేహి కిలేసేహి. విమోక్ఖవసేనాతి భఙ్గానుపస్సనతో పట్ఠాయ నానత్తకిలేసేహి విముచ్చనవసేన. విముత్తత్తాతి నానత్తకిలేసేహి విముత్తత్తా.

తే ధమ్మాతి ఛన్దాదయో ధమ్మా. ఏకరసా హోన్తీతి విముత్తిరసేన ఏకరసా హోన్తి. భావనావసేనాతి ఏకరసభావనావసేన. తతో పణీతతరే వివట్టన్తీతి తేన కారణేన విపస్సనారమ్మణతో పణీతతరే నిబ్బానారమ్మణే వివట్టనానుపస్సనాసఙ్ఖాతేన గోత్రభుఞాణేన ఛన్దాదయో ధమ్మా నివత్తన్తి, సఙ్ఖారారమ్మణతో అపగన్త్వా నిబ్బానారమ్మణే పవత్తన్తీతి అత్థో. వివట్టనావసేనాతి ఏవం గోత్రభుఖణే సఙ్ఖారారమ్మణతో వివట్టనవసేన. వివట్టితత్తా తతో వోసజ్జతీతి మగ్గసమఙ్గిపుగ్గలో మగ్గస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ దుభతోవుట్ఠానవసేన వివట్టితత్తా తేనేవ కారణేన కిలేసే చ ఖన్ధే చ వోసజ్జతి. వోసజ్జితత్తా తతో నిరుజ్ఝన్తీతి మగ్గస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ కిలేసే చ ఖన్ధే చ వోసజ్జితత్తా తేనేవ కారణేన కిలేసా చ ఖన్ధా చ అనుప్పత్తినిరోధవసేన నిరుజ్ఝన్తి. వోసజ్జితత్తాతి చ ఆసంసాయం భూతవచనం కతం. కిలేసనిరోధే సతి ఖన్ధనిరోధసబ్భావతో చ ఖన్ధనిరోధో వుత్తో. నిరోధవసేనాతి యథావుత్తనిరోధవసేన. తస్సేవ మగ్గస్స ఉప్పాదక్ఖణే ద్వే వోసగ్గే దస్సేతుకామో నిరోధవసేన ద్వే వోసగ్గాతిఆదిమాహ. ద్వేపి హేట్ఠా వుత్తత్థా ఏవ. అస్సద్ధియస్స పహానాయ ఛన్దో ఉప్పజ్జతీతిఆదీసుపి ఇమినావ నయేన విత్థారతో అత్థో వేదితబ్బో. వీరియిన్ద్రియాదిమూలకేసుపి వారేసు ఏసేవ నయో. ఇమినావ నయేన అధిట్ఠానట్ఠనిద్దేసోపి విత్థారతో వేదితబ్బో. కేవలఞ్హేత్థ అధిట్ఠాతీతి విసేసో, పతిట్ఠాతీతి అత్థో.

ఘ-ఙ. పరియాదానట్ఠపతిట్ఠాపకట్ఠనిద్దేసవణ్ణనా

౨౦౨-౨౦౩. పరియాదానట్ఠనిద్దేసే పరియాదియతీతి ఖేపేతి. పతిట్ఠాపకట్ఠనిద్దేసే సద్ధో సద్ధిన్ద్రియం అధిమోక్ఖే పతిట్ఠాపేతీతి సద్ధాసమ్పన్నో ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా దుక్ఖా అనత్తా’’తి అధిముచ్చన్తో సద్ధిన్ద్రియం అధిమోక్ఖే పతిట్ఠాపేతి. ఇమినా పుగ్గలవిసేసేన ఇన్ద్రియభావనావిసేసో నిద్దిట్ఠో. సద్ధస్స సద్ధిన్ద్రియం అధిమోక్ఖే పతిట్ఠాపేతీతి సద్ధాసమ్పన్నస్స పుగ్గలస్స సద్ధిన్ద్రియం తంయేవ సద్ధం పతిట్ఠాపేతి. తథా అధిముచ్చన్తం అధిమోక్ఖే పతిట్ఠాపేతీతి. ఇమినా ఇన్ద్రియభావనావిసేసేన పుగ్గలవిసేసో నిద్దిట్ఠో. ఏవం చిత్తం పగ్గణ్హన్తో పగ్గహే పతిట్ఠాపేతి, సతిం ఉపట్ఠాపేన్తో ఉపట్ఠానే పతిట్ఠాపేతి, చిత్తం సమాదహన్తో అవిక్ఖేపే పతిట్ఠాపేతి, అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి పస్సన్తో దస్సనే పతిట్ఠాపేతీతి సేసేసుపి యోజనా వేదితబ్బా. యోగావచరోతి సమథయోగే, విపస్సనాయోగే వా అవచరతీతి యోగావచరో. అవచరతీతి పవిసిత్వా చరతీతి.

చతుత్థసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. ఇన్ద్రియసమోధానవణ్ణనా

౨౦౪. ఇదాని సమాధిం భావయతో విపస్సనం భావయతో చ ఇన్ద్రియసమోధానం దస్సేతుకామో పఠమం తావ ఉపట్ఠానకోసల్లప్పభేదం నిద్దిసితుం పుథుజ్జనో సమాధిం భావేన్తోతిఆదిమాహ. తత్థ పుథుజ్జనో సమాధిం భావేన్తోతి నిబ్బేధభాగియం సమాధిం భావేన్తో. సేక్ఖస్స వీతరాగస్స చ పన లోకుత్తరోపి సమాధి లబ్భతి. ఆవజ్జితత్తాతి కసిణాదినిమిత్తస్స ఆవజ్జితత్తా, కసిణాదిపరికమ్మం కత్వా తత్థ ఉప్పాదితనిమిత్తత్తాతి వుత్తం హోతి. ఆరమ్మణూపట్ఠానకుసలోతి తస్స ఉప్పాదితస్స నిమిత్తస్సేవ ఉపట్ఠానే కుసలో. సమథనిమిత్తూపట్ఠానకుసలోతి అచ్చారద్ధవీరియతాదీహి ఉద్ధతే చిత్తే పస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనావసేన చిత్తోపసమనిమిత్తస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. పగ్గహనిమిత్తూపట్ఠానకుసలోతి అతిసిథిలవీరియతాదీహి లీనే చిత్తే ధమ్మవిచయవీరియపీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గభావనావసేన చిత్తపగ్గహనిమిత్తస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. అవిక్ఖేపూపట్ఠానకుసలోతి అనుద్ధతాలీనచిత్తస్స సమ్పయుత్తస్స సమాధిస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. ఓభాసూపట్ఠానకుసలోతి పఞ్ఞాపయోగమన్దతాయ నిరస్సాదే చిత్తే అట్ఠసంవేగవత్థుపచ్చవేక్ఖణేన చిత్తం సంవేజేత్వా ఞాణోభాసస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. అట్ఠ సంవేగవత్థూని నామ జాతిజరాబ్యాధిమరణాని చత్తారి, అపాయదుక్ఖం పఞ్చమం, అతీతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, అనాగతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, పచ్చుప్పన్నే ఆహారపరియేట్ఠిమూలకం దుక్ఖన్తి. సమ్పహంసనూపట్ఠానకుసలోతి ఉపసమసుఖానధిగమేన నిరస్సాదే చిత్తే బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణానుస్సరణేన చిత్తం పసాదేన్తో సమ్పహంసనస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. ఉపేక్ఖూపట్ఠానకుసలోతి ఉద్ధతాదిదోసవిరహితే చిత్తే నిగ్గహపగ్గహాదీసు బ్యాపారాభావకరణేన ఉపేక్ఖాయ ఉపట్ఠానే కుసలో. సేక్ఖోతి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖతీతి సేక్ఖో. ఏకత్తూపట్ఠానకుసలోతి సక్కాయదిట్ఠాదీనం పహీనత్తా నేక్ఖమ్మాదినో ఏకత్తస్స ఉపట్ఠానే కుసలో.

వీతరాగోతి సబ్బసో పహీనరాగత్తా వీతరాగో ఖీణాసవో. ఞాణూపట్ఠానకుసలోతి అరహా ధమ్మేసు విగతసమ్మోహత్తా తత్థ తత్థ అసమ్మోహఞాణస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. విముత్తూపట్ఠానకుసలోతి అరహత్తఫలవిముత్తియా ఉపట్ఠానే కుసలో. విముత్తీతి హి సబ్బకిలేసేహి విముత్తత్తా అరహత్తఫలవిముత్తి అధిప్పేతా.

౨౦౫. విపస్సనాభావనాయ ఉపట్ఠానానుపట్ఠానేసు అనిచ్చతోతిఆదీని నిచ్చతోతిఆదీని చ సీలకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. పాఠతో పన ‘‘ఆయూహనానుపట్ఠానకుసలో విపరిణామూపట్ఠానకుసలో అనిమిత్తూపట్ఠానకుసలో నిమిత్తానుపట్ఠానకుసలో అప్పణిహితూపట్ఠానకుసలో పణిధిఅనుపట్ఠానకుసలో అభినివేసానుపట్ఠానకుసలో’’తి ఏతేసు సామివచనేన సమాసపదచ్ఛేదో కాతబ్బో. సేసేసు పన నిస్సక్కవచనేన పాఠో.

౨౦౬. సుఞ్ఞతూపట్ఠానకుసలోతి పనేత్థ సుఞ్ఞతో ఉపట్ఠానకుసలోతి వా సుఞ్ఞతాయ ఉపట్ఠానకుసలోతి వా పదచ్ఛేదో కాతబ్బో. యస్మా పన నిబ్బిదావిరాగనిరోధపటినిస్సగ్గానుపస్సనా అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనా యథాభూతఞాణదస్సనం పటిసఙ్ఖానుపస్సనా వివట్టనానుపస్సనాతి ఇమా అట్ఠ మహావిపస్సనా అత్తనో సభావవిసేసేన విసేసితా, న ఆరమ్మణవిసేసేన, తస్మా ఇమాసం అట్ఠన్నం ‘‘అనిచ్చతో ఉపట్ఠానకుసలో హోతీ’’తిఆదీని వచనాని వియ ‘‘నిబ్బిదాతో ఉపట్ఠానకుసలో హోతీ’’తిఆదీని వచనాని న యుజ్జన్తి. తస్మా ఏవ ఇమా అట్ఠ న యోజితా. ఆదీనవానుపస్సనా పన ‘‘సుఞ్ఞతూపట్ఠానకుసలో హోతి, అభినివేసానుపట్ఠానకుసలో హోతీ’’తి ఇమినా యుగలకవచనేనేవ అత్థతో ‘‘ఆదీనవతో ఉపట్ఠానకుసలో హోతి, ఆలయాభినివేసానుపట్ఠానకుసలో హోతీ’’తి యోజితావ హోతీతి సరూపేన న యోజితా. ఇతి పురిమా చ అట్ఠ, అయఞ్చ ఆదీనవానుపస్సనాతి అట్ఠారససు మహావిపస్సనాసు ఇమా నవ అయోజేత్వా ఇతరా ఏవ నవ యోజితాతి వేదితబ్బా. ఞాణూపట్ఠానకుసలోతి సేక్ఖో విపస్సనూపక్కిలేసానం అభావతో విపస్సనాభావనాయ ఞాణస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. సమాధిభావనాయ పన నికన్తిసబ్భావతో ఞాణూపట్ఠానే కుసలోతి న వుత్తో.

విసఞ్ఞోగూపట్ఠానకుసలోతి ‘‘కామయోగవిసఞ్ఞోగో భవయోగవిసఞ్ఞోగో దిట్ఠియోగవిసఞ్ఞోగో అవిజ్జాయోగవిసఞ్ఞోగో’’తి (దీ. ని. ౩.౩౧౨) చతుధా వుత్తస్స విసఞ్ఞోగస్స ఉపట్ఠానే కుసలో. సఞ్ఞోగానుపట్ఠానకుసలోతి కామయోగభవయోగదిట్ఠియోగావిజ్జాయోగవసేన చతుధా వుత్తస్స సఞ్ఞోగస్స అనుపట్ఠానే కుసలో. నిరోధూపట్ఠానకుసలోతి ‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో నిబ్బాననిన్నం చిత్తం హోతి నిబ్బానపోణం నిబ్బానపబ్భారం వివేకట్ఠం నేక్ఖమ్మాభిరతం బ్యన్తీభూతం సబ్బసో ఆసవట్ఠానియేహి ధమ్మేహీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౯౦; పటి. మ. ౨.౪౪ అత్థతో సమానం) వుత్తఖీణాసవబలవసేన నిబ్బాననిన్నచిత్తత్తా ఖీణాసవోవ నిరోధసఙ్ఖాతస్స నిబ్బానస్స ఉపట్ఠానే కుసలో.

ఆరమ్మణూపట్ఠానకుసలవసేనాతిఆదీసు కుసలన్తి ఞాణం. ఞాణమ్పి హి కుసలపుగ్గలయోగతో కుసలం యథా పణ్డితపుగ్గలయోగతో ‘‘పణ్డితా ధమ్మా’’తి (ధ. స. దుకమాతికా ౧౦౩). తస్మా కోసల్లవసేనాతి అత్థో.

౨౦౭. ఇదాని చతుసట్ఠియా ఆకారేహీతిఆది ఞాణకథాయం (పటి. మ. ౧.౧౦౭) వుత్తమ్పి ఇన్ద్రియకథాసమ్బన్ధేన ఇధానేత్వా వుత్తం. తం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౨౦౮. పున సమన్తచక్ఖుసమ్బన్ధేన ఇన్ద్రియవిధానం వత్తుకామో న తస్స అద్దిట్ఠమిధత్థి కిఞ్చీతిఆదిమాహ. తత్థ సమన్తచక్ఖూతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. పఞ్ఞిన్ద్రియస్స వసేనాతిఆదినా పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం అవియోగితం దస్సేతి. సద్దహన్తో పగ్గణ్హాతీతిఆదీహి ఏకేకిన్ద్రియమూలకేహి పఞ్చహి చతుక్కేహి పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం నిన్నపయోగకాలే వా మగ్గక్ఖణే వా ఏకరసభావం అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయభావఞ్చ దస్సేతి. సద్దహితత్తా పగ్గహితన్తిఆదీహి ఏకేకిన్ద్రియమూలకేహి పఞ్చహి చతుక్కేహి పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం నిబ్బత్తికాలే వా ఫలకాలే వా ఏకరసభావం అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయభావఞ్చ దస్సేతి. పున బుద్ధచక్ఖుసమ్బన్ధేన ఇన్ద్రియవిధానం వత్తుకామో యం బుద్ధచక్ఖూతిఆదిమాహ. తత్థ బుద్ధచక్ఖూతి ఇన్ద్రియపరోపరియత్తఞాణం ఆసయానుసయఞాణఞ్చ. బుద్ధఞాణన్తి చ ఇదం తదేవ ద్వయం, సేసం హేట్ఠా వుత్తత్థమేవాతి.

ఇన్ద్రియసమోధానవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

ఇన్ద్రియకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. విమోక్ఖకథా

౧. విమోక్ఖుద్దేసవణ్ణనా

౨౦౯. ఇదాని ఇన్ద్రియకథానన్తరం కథితాయ విమోక్ఖకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా అనుప్పత్తా. అయఞ్హి విమోక్ఖకథా ఇన్ద్రియభావనానుయుత్తస్స విమోక్ఖసబ్భావతో ఇన్ద్రియకథానన్తరం కథితా. తఞ్చ కథేన్తో భగవతో సమ్ముఖా సుతసుత్తన్తదేసనాపుబ్బఙ్గమం కత్వా కథేసి. తత్థ సుత్తన్తే తావ సుఞ్ఞతో విమోక్ఖోతిఆదీసు సుఞ్ఞతాకారేన నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో అరియమగ్గో సుఞ్ఞతో విమోక్ఖో. సో హి సుఞ్ఞతాయ ధాతుయా ఉప్పన్నత్తా సుఞ్ఞతో, కిలేసేహి విముత్తత్తా విమోక్ఖో. ఏతేనేవ నయేన అనిమిత్తాకారేన నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో అనిమిత్తో, అప్పణిహితాకారేన నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తో అప్పణిహితోతి వేదితబ్బో.

ఏకో హి ఆదితోవ అనిచ్చతో సఙ్ఖారే సమ్మసతి. యస్మా పన న అనిచ్చతో సమ్మసనమత్తేనేవ మగ్గవుట్ఠానం హోతి, దుక్ఖతోపి అనత్తతోపి సమ్మసితబ్బమేవ, తస్మా దుక్ఖతోపి అనత్తతోపి సమ్మసతి. తస్స ఏవం పటిపన్నస్స అనిచ్చతో చే సమ్మసనకాలే మగ్గవుట్ఠానం హోతి, అయం అనిచ్చతో అభినివిసిత్వా అనిచ్చతో వుట్ఠాతి నామ. సచే పనస్స దుక్ఖతో అనత్తతో సమ్మసనకాలే మగ్గవుట్ఠానం హోతి, అయం అనిచ్చతో అభినివిసిత్వా దుక్ఖతో, అనత్తతో వుట్ఠాతి నామ. ఏస నయో దుక్ఖతో అనత్తతో అభినివిసిత్వా వుట్ఠానేసుపి. ఏత్థ చ యోపి అనిచ్చతో అభినివిట్ఠో, యోపి దుక్ఖతో, యోపి అనత్తతో. వుట్ఠానకాలే చే అనిచ్చతో వుట్ఠానం హోతి, తయోపి జనా అధిమోక్ఖబహులా హోన్తి, సద్ధిన్ద్రియం పటిలభన్తి, అనిమిత్తవిమోక్ఖేన విముచ్చన్తి, పఠమమగ్గక్ఖణే సద్ధానుసారినో హోన్తి, సత్తసు ఠానేసు సద్ధావిముత్తా. సచే పన దుక్ఖతో వుట్ఠానం హోతి, తయోపి జనా పస్సద్ధిబహులా హోన్తి, సమాధిన్ద్రియం పటిలభన్తి, అప్పణిహితవిమోక్ఖేన విముచ్చన్తి, సబ్బత్థ కాయసక్ఖినో హోన్తి. యస్స పనేత్థ అరూపజ్ఝానం పాదకం హోతి, సో అగ్గఫలే ఉభతోభాగవిముత్తో హోతి. అథ నేసం అనత్తతో వుట్ఠానం హోతి, తయోపి జనా వేదబహులా హోన్తి, పఞ్ఞిన్ద్రియం పటిలభన్తి, సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముచ్చన్తి, పఠమమగ్గక్ఖణే ధమ్మానుసారినో హోన్తి, ఛసు ఠానేసు దిట్ఠిప్పత్తా, అగ్గఫలే పఞ్ఞావిముత్తాతి.

అపిచ మగ్గో నామ పఞ్చహి కారణేహి నామం లభతి సరసేన వా పచ్చనీకేన వా సగుణేన వా ఆరమ్మణేన వా ఆగమనేన వా. సచే హి సఙ్ఖారుపేక్ఖా అనిచ్చతో సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, అనిమిత్తవిమోక్ఖేన విముచ్చతి. సచే దుక్ఖతో సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, అప్పణిహితవిమోక్ఖేన విముచ్చతి. సచే అనత్తతో సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముచ్చతి. ఇదం సరసతో నామం నామ. అనిచ్చానుపస్సనాయ పన సఙ్ఖారానం ఘనవినిబ్భోగం కత్వా నిచ్చనిమిత్తధువనిమిత్తసస్సతనిమిత్తాని పహాయ ఆగతత్తా అనిమిత్తో, దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞం పహాయ పణిధిపత్థనం సుక్ఖాపేత్వా ఆగతత్తా అప్పణిహితో, అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసత్తపుగ్గలసఞ్ఞం పహాయ సఙ్ఖారే సుఞ్ఞతో దిట్ఠత్తా సుఞ్ఞతోతి ఇదం పచ్చనీకతో నామం నామ. రాగాదీహి పన సుఞ్ఞత్తా సుఞ్ఞతో, రూపనిమిత్తాదీనం, రాగనిమిత్తాదీనంయేవ వా అభావేన అనిమిత్తో, రాగపణిధిఆదీనం అభావతో అప్పణిహితోతి ఇదమస్స సగుణతో నామం నామ. సోయం సుఞ్ఞం అనిమిత్తం అప్పణిహితఞ్చ నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతీతిపి సుఞ్ఞతో అనిమిత్తో అప్పణిహితోతి వుచ్చతి. ఇదమస్స ఆరమ్మణతో నామం నామ. ఆగమనం పన దువిధం విపస్సనాగమనం మగ్గాగమనఞ్చ. తత్థ మగ్గే విపస్సనాగమనం లబ్భతి, ఫలే మగ్గాగమనం. అనత్తానుపస్సనా హి సుఞ్ఞతా నామ, సుఞ్ఞతవిపస్సనాయ మగ్గో సుఞ్ఞతో, సుఞ్ఞతమగ్గస్స ఫలం సుఞ్ఞతం. అనిచ్చానుపస్సనా అనిమిత్తా నామ, అనిమిత్తవిపస్సనాయ మగ్గో అనిమిత్తో. ఇదం పన నామం అభిధమ్మపరియాయే న లబ్భతి, సుత్తన్తపరియాయే పన లబ్భతి. తత్థ హి గోత్రభుఞాణం అనిమిత్తం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా అనిమిత్తనామకం హుత్వా సయం ఆగమనీయట్ఠానే ఠత్వా మగ్గస్స నామం దేతీతి వదన్తి. తేన మగ్గో అనిమిత్తోతి వుత్తో. మగ్గాగమనేన ఫలం అనిమిత్తన్తి యుజ్జతియేవ. దుక్ఖానుపస్సనా సఙ్ఖారేసు పణిధిం సుక్ఖాపేత్వా ఆగతత్తా అప్పణిహితా నామ, అప్పణిహితవిపస్సనాయ మగ్గో అప్పణిహితో, అప్పణిహితమగ్గస్స ఫలం అప్పణిహితన్తి ఏవం విపస్సనా అత్తనో నామం మగ్గస్స దేతి, మగ్గో ఫలస్సాతి ఇదం ఆగమనతో నామం నామ. ఏవం సఙ్ఖారుపేక్ఖా విమోక్ఖవిసేసం నియమేతీతి.

ఏవం భగవతా దేసితే తయో మహావత్థుకే విమోక్ఖే ఉద్దిసిత్వా తంనిద్దేసవసేనేవ అపరేపి విమోక్ఖే నిద్దిసితుకామో అపిచ అట్ఠసట్ఠి విమోక్ఖాతిఆదిమాహ. తత్థ అపిచాతి అపరపరియాయదస్సనం. కథం తే అట్ఠసట్ఠి హోన్తి, నను తే పఞ్చసత్తతీతి? సచ్చం యథారుతవసేన పఞ్చసత్తతి. భగవతా పన దేసితే తయో విమోక్ఖే ఠపేత్వా అఞ్ఞవిమోక్ఖే నిద్దిసనతో ఇమేసం తదవరోధతో చ ఇమే తయో న గణేతబ్బా, అజ్ఝత్తవిమోక్ఖాదయో తయోపి విమోక్ఖా చతుధా విత్థారవచనేయేవ అన్తోగధత్తా న గణేతబ్బా, ‘‘పణిహితో విమోక్ఖో, అప్పణిహితో విమోక్ఖో’’తి ఏత్థ అప్పణిహితో విమోక్ఖో పఠమం ఉద్దిట్ఠేన ఏకనామికత్తా న గణేతబ్బో, ఏవం ఇమేసు సత్తసు అపనీతేసు సేసా అట్ఠసట్ఠి విమోక్ఖా హోన్తి. ఏవం సన్తే సుఞ్ఞతవిమోక్ఖాదయో తయో పున కస్మా ఉద్దిట్ఠాతి చే? ఉద్దేసేన సఙ్గహేత్వా తేసమ్పి నిద్దేసకరణత్థం. అజ్ఝత్తవుట్ఠానాదయో పన తయో పభేదం వినా మూలరాసివసేన ఉద్దిట్ఠా, పణిహితవిమోక్ఖపటిపక్ఖవసేన పున అప్పణిహితో విమోక్ఖో ఉద్దిట్ఠోతి వేదితబ్బో.

అజ్ఝత్తవుట్ఠానాదీసు అజ్ఝత్తతో వుట్ఠాతీతి అజ్ఝత్తవుట్ఠానో. అనులోమేన్తీతి అనులోమా. అజ్ఝత్తవుట్ఠానానం పటిప్పస్సద్ధి అపగమా అజ్ఝత్తవుట్ఠానపటిప్పస్సద్ధి. రూపీతి అజ్ఝత్తం కేసాదీసు ఉప్పాదితం రూపజ్ఝానం రూపం, తం రూపమస్స అత్థీతి రూపీ రూపాని పస్సతీతి బహిద్ధా నీలకసిణాదిరూపాని ఝానచక్ఖునా పస్సతి. ఇమినా అజ్ఝత్తబహిద్ధావత్థుకేసు కసిణేసు ఝానపటిలాభో దస్సితో. అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీతి అజ్ఝత్తం న రూపసఞ్ఞీ, అత్తనో కేసాదీసు అనుప్పాదితరూపావచరజ్ఝానోతి అత్థో. ఇమినా బహిద్ధా పరికమ్మం కత్వా బహిద్ధావ పటిలద్ధజ్ఝానతా దస్సితా. సుభన్తేవ అధిముత్తోతి ‘‘సుభ’’మిచ్చేవ ఆరమ్మణే అధిముత్తో. తత్థ కిఞ్చాపి అన్తోఅప్పనాయం ‘‘సుభ’’న్తి ఆభోగో నత్థి, యో పన అప్పటికూలాకారేన సత్తారమ్మణం ఫరన్తో విహరతి, సో యస్మా ‘‘సుభ’’న్తేవ అధిముత్తో హోతి, తస్మా ఏవం ఉద్దేసో కతోతి. అప్పితప్పితసమయే ఏవ విక్ఖమ్భనవిముత్తిసబ్భావతో సమయవిమోక్ఖో. సోయేవ సకిచ్చకరణవసేన అప్పితసమయే ఏవ నియుత్తోతి సామయికో. సామాయికోతిపి పాఠో. కోపేతుం భఞ్జితుం సక్కుణేయ్యతాయ కుప్పో. లోకం అనతిక్కమనతో లోకే నియుత్తోతి లోకికో. లోకియోతిపి పాఠో. లోకం ఉత్తరతి, ఉత్తిణ్ణోతి వా లోకుత్తరో. ఆరమ్మణకరణవసేన సహ ఆసవేహీతి సాసవో. ఆరమ్మణకరణవసేన సమ్పయోగవసేన చ నత్థేత్థ ఆసవాతి అనాసవో. రూపసఙ్ఖాతేన సహ ఆమిసేనాతి సామిసో. సబ్బసో రూపారూపప్పహానా నిరామిసతోపి నిరామిసతరోతి నిరామిసా నిరామిసతరో. పణిహితోతి తణ్హావసేన పణిహితో పత్థితో. ఆరమ్మణకరణవసేన సఞ్ఞోజనేహి సంయుత్తత్తా సఞ్ఞుత్తో. ఏకత్తవిమోక్ఖోతి కిలేసేహి అనజ్ఝారుళ్హత్తా ఏకసభావో విమోక్ఖో. సఞ్ఞావిమోక్ఖోతి విపస్సనాఞాణమేవ విపరీతసఞ్ఞాయ విముచ్చనతో సఞ్ఞావిమోక్ఖో. తదేవ విపస్సనాఞాణం సమ్మోహతో విముచ్చనవసేన ఞాణమేవ విమోక్ఖోతి ఞాణవిమోక్ఖో. సీతిసియావిమోక్ఖోతి విపస్సనాఞాణమేవ సీతి భవేయ్యాతి పవత్తో విమోక్ఖో సీతిసియావిమోక్ఖో. సీతిసికావిమోక్ఖోతిపి పాఠో, సీతిభావికాయ విమోక్ఖోతి తస్స అత్థం వణ్ణయన్తి. ఝానవిమోక్ఖోతి ఉపచారప్పనాభేదం లోకియలోకుత్తరభేదఞ్చ ఝానమేవ విమోక్ఖో. అనుపాదా చిత్తస్స విమోక్ఖోతి అనుపాదియిత్వా గహణం అకత్వా చిత్తస్స విమోక్ఖో. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

విమోక్ఖుద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. విమోక్ఖనిద్దేసవణ్ణనా

౨౧౦. కతమోతిఆదికే ఉద్దేసస్స నిద్దేసే ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతీతి ఏవం ఉపపరిక్ఖతి. సుఞ్ఞమిదన్తి ఇదం ఖన్ధపఞ్చకం సుఞ్ఞం. కేన సుఞ్ఞం? అత్తేన వా అత్తనియేన వా. తత్థ అత్తేన వాతి బాలజనపరికప్పితస్స అత్తనో అభావా తేన అత్తనా చ సుఞ్ఞం. అత్తనియేన వాతి తస్స పరికప్పితస్స అత్తనో సన్తకేన చ సుఞ్ఞం. అత్తనో అభావేనేవ అత్తనియాభావో. అత్తనియఞ్చ నామ నిచ్చం వా సియా సుఖం వా, తదుభయమ్పి నత్థి. తేన నిచ్చపటిక్ఖేపేన అనిచ్చానుపస్సనా, సుఖపటిక్ఖేపేన దుక్ఖానుపస్సనా చ వుత్తా హోతి. సుఞ్ఞమిదం అత్తేన వాతి అనత్తానుపస్సనాయేవ వుత్తా. సోతి సో ఏవం తీహి అనుపస్సనాహి విపస్సమానో భిక్ఖు. అభినివేసం న కరోతీతి అనత్తానుపస్సనావసేన అత్తాభినివేసం న కరోతి.

నిమిత్తం న కరోతీతి అనిచ్చానుపస్సనావసేన నిచ్చనిమిత్తం న కరోతి. పణిధిం న కరోతీతి దుక్ఖానుపస్సనావసేన పణిధిం న కరోతి. ఇమే తయో విమోక్ఖా పరియాయేన విపస్సనాక్ఖణే తదఙ్గవసేనాపి లబ్భన్తి, నిప్పరియాయేన పన సముచ్ఛేదవసేన మగ్గక్ఖణేయేవ. చత్తారి ఝానాని అజ్ఝత్తం నీవరణాదీహి వుట్ఠానతో అజ్ఝత్తవుట్ఠానో విమోక్ఖో. చతస్సో అరూపసమాపత్తియో ఆరమ్మణేహి వుట్ఠానతో బహిద్ధావుట్ఠానో విమోక్ఖో. ఆరమ్మణమ్పి హి బాహిరాయతనాని వియ ఇధ ‘‘బహిద్ధా’’తి వుత్తం. ఇమే ద్వే విక్ఖమ్భనవిమోక్ఖా, దుభతో వుట్ఠానో పన సముచ్ఛేదవిమోక్ఖో.

నీవరణేహి వుట్ఠాతీతిఆదీహి అజ్ఝత్తవుట్ఠానం సరూపతో వుత్తం. రూపసఞ్ఞాయాతిఆదీహి కసిణాదిఆరమ్మణసమతిక్కమస్స పాకటత్తా తం అవత్వా సుత్తన్తేసు వుత్తరూపసఞ్ఞాదిసమతిక్కమో వుత్తో. సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసాతి సమాసపదం, సక్కాయదిట్ఠియా విచికిచ్ఛాయ సీలబ్బతపరామాసాతి విచ్ఛేదో. అయమేవ వా పాఠో.

౨౧౧. వితక్కో చాతిఆదీహి ఝానానం సమాపత్తీనఞ్చ ఉపచారభూమియో వుత్తా. అనిచ్చానుపస్సనాతిఆదీహి చతున్నం మగ్గానం పుబ్బభాగవిపస్సనా వుత్తా. పటిలాభో వాతి పఞ్చవిధవసిప్పత్తియా బ్యాపితో పత్థటో లాభోతి పటిలాభో. వసిప్పత్తియా హి సబ్బో ఝానపయోగో చ సమాపత్తిపయోగో చ పటిప్పస్సద్ధో హోతి, తస్మా పటిలాభో ‘‘పటిప్పస్సద్ధివిమోక్ఖో’’తి వుత్తో. విపాకో పన ఝానస్స సమాపత్తియా చ పటిప్పస్సద్ధి హోతీతి ఉజుకమేవ. కేచి పన ‘‘ఉపచారపయోగస్స పటిప్పస్సద్ధత్తా ఝానస్స సమాపత్తియా చ పటిలాభో హోతి, తస్మా ఝానసమాపత్తిపటిలాభో ‘పటిప్పస్సద్ధివిమోక్ఖో’తి వుచ్చతీ’’తి వదన్తి.

౨౧౨. అజ్ఝత్తన్తి అత్తానం అధికిచ్చ పవత్తం. పచ్చత్తన్తి అత్తానం పటిచ్చ పవత్తం. ఉభయేనాపి నియకజ్ఝత్తమేవ దీపేతి నీలనిమిత్తన్తి నీలమేవ. నీలసఞ్ఞం పటిలభతీతి తస్మిం నీలనిమిత్తే నీలమితిసఞ్ఞం పటిలభతి. సుగ్గహితం కరోతీతి పరికమ్మభూమియం సుట్ఠు ఉగ్గహితం కరోతి. సూపధారితం ఉపధారేతీతి ఉపచారభూమియం సుట్ఠు ఉపధారితం కత్వా ఉపధారేతి. స్వావత్థితం అవత్థాపేతీతి అప్పనాభూమియం సుట్ఠు నిచ్ఛితం నిచ్ఛినాతి. వవత్థాపేతీతిపి పాఠో. అజ్ఝత్తఞ్హి నీలపరికమ్మం కరోన్తో కేసే వా పిత్తే వా అక్ఖితారకాయం వా కరోతి. బహిద్ధా నీలనిమిత్తేతి నీలపుప్ఫనీలవత్థనీలధాతూనం అఞ్ఞతరే నీలకసిణే. చిత్తం ఉపసంహరతీతి చిత్తం ఉపనేతి. పీతాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఆసేవతీతి తమేవ సఞ్ఞం ఆదితో సేవతి. భావేతీతి వడ్ఢేతి. బహులీకరోతీతి పునప్పునం కరోతి. రూపన్తి నీలనిమిత్తం రూపం. రూపసఞ్ఞీతి తస్మిం రూపే సఞ్ఞా రూపసఞ్ఞా, సా అస్స అత్థీతి రూపసఞ్ఞీ. అజ్ఝత్తం పీతనిమిత్తాదీసు పీతపరికమ్మం కరోన్తో మేదే వా ఛవియా వా అక్ఖీనం పీతట్ఠానే వా కరోతి. లోహితపరికమ్మం కరోన్తో మంసే వా లోహితే వా జివ్హాయ వా హత్థతలపాదతలేసు వా అక్ఖీనం రత్తట్ఠానే వా కరోతి. ఓదాతపరికమ్మం కరోన్తో అట్ఠిమ్హి వా దన్తే వా నఖే వా అక్ఖీనం సేతట్ఠానే వా కరోతి. అజ్ఝత్తం అరూపన్తి అజ్ఝత్తం రూపనిమిత్తం నత్థీతి అత్థో.

మేత్తాసహగతేనాతి పఠమదుతియతతియజ్ఝానవసేన మేత్తాయ సమన్నాగతేన. చేతసాతి చిత్తేన. ఏకం దిసన్తి ఏకం ఏకిస్సా దిసాయ పఠమపరిగ్గహితం సత్తం ఉపాదాయ ఏకదిసాపరియాపన్నసత్తఫరణవసేన వుత్తం. ఫరిత్వాతి ఫుసిత్వా ఆరమ్మణం కత్వా. విహరతీతి బ్రహ్మవిహారాధిట్ఠితం ఇరియాపథవిహారం పవత్తేతి. తథా దుతియన్తి యథా పురత్థిమాదీసు యంకిఞ్చి ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతి, తథేవ తదనన్తరం దుతియం తతియం చతుత్థం వాతి అత్థో. ఇతి ఉద్ధన్తి ఏతేనేవ నయేన ఉపరిమం దిసన్తి వుత్తం హోతి. అధో తిరియన్తి అధోదిసమ్పి తిరియం దిసమ్పి ఏవమేవ. తత్థ చ అధోతి హేట్ఠా. తిరియన్తి అనుదిసా. ఏవం సబ్బదిసాసు అస్సమణ్డలికాయ అస్సమివ మేత్తాసహగతం చిత్తం సారేతిపి పచ్చాసారేతిపీతి. ఏత్తావతా ఏకమేకం దిసం పరిగ్గహేత్వా ఓధిసో మేత్తాఫరణం దస్సితం. సబ్బధీతిఆది పన అనోధిసో దస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ సబ్బధీతి సబ్బత్థ. సబ్బత్తతాయాతి సబ్బేసు హీనమజ్ఝిముక్కట్ఠమిత్తసపత్తమజ్ఝత్తాదిప్పభేదేసు అత్తతాయ, ‘‘అయం పరసత్తో’’తి విభాగం అకత్వా అత్తసమతాయాతి వుత్తం హోతి. అథ వా సబ్బత్తతాయాతి సబ్బేన చిత్తభావేన, ఈసకమ్పి బహి అవిక్ఖిపమానోతి వుత్తం హోతి. సబ్బావన్తన్తి సబ్బసత్తవన్తం, సబ్బసత్తయుత్తన్తి అత్థో. సబ్బవన్తన్తిపి పాఠో. లోకన్తి సత్తలోకం.

విపులేనాతి ఏవమాదిపరియాయదస్సనతో పనేత్థ పున ‘‘మేత్తాసహగతేనా’’తి వుత్తం. యస్మా వా ఏత్థ ఓధిసో ఫరణే వియ పున తథాసద్దో వా ఇతి-సద్దో వా న వుత్తో, తస్మా పున ‘‘మేత్తాసహగతేన చేతసా’’తి వుత్తం, నిగమనవసేన వా ఏతం వుత్తం. విపులేనాతి ఏత్థ ఫరణవసేన విపులతా దట్ఠబ్బా. భూమివసేన పన తం మహగ్గతం. తఞ్హి కిలేసవిక్ఖమ్భనసమత్థతాయ విపులఫలతాయ దీఘసన్తానతాయ చ మహన్తభావం గతం, మహన్తేహి వా ఉళారచ్ఛన్దవీరియచిత్తపఞ్ఞేహి గతం పటిపన్నన్తి మహగ్గతం. పగుణవసేన అప్పమాణసత్తారమ్మణవసేన చ అప్పమాణం. బ్యాపాదపచ్చత్థికప్పహానేన అవేరం. దోమనస్సప్పహానతో అబ్యాపజ్జం, నిద్దుక్ఖన్తి వుత్తం హోతి. అప్పటికూలా హోన్తీతి భిక్ఖునో చిత్తస్స అప్పటికూలా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి. సేసేసుపి వుత్తనయేనేవ కరుణాముదితాఉపేక్ఖావసేన యోజేతబ్బం. కరుణాయ విహేసాపచ్చత్థికప్పహానేన అవేరం, ముదితాయ అరతిపచ్చత్థికప్పహానేన.

ఉపేక్ఖాసహగతేనాతి చతుత్థజ్ఝానవసేన ఉపేక్ఖాయ సమన్నాగతేన. రాగపచ్చత్థికప్పహానేన అవేరం, గేహసితసోమనస్సప్పహానతో అబ్యాపజ్జం. సబ్బమ్పి హి అకుసలం కిలేసపరిళాహయోగతో సబ్యాపజ్జమేవాతి అయమేతేసం విసేసో.

౨౧౩. సబ్బసోతి సబ్బాకారేన, సబ్బాసం వా, అనవసేసానన్తి అత్థో. రూపసఞ్ఞానన్తి సఞ్ఞాసీసేన వుత్తరూపావచరజ్ఝానానఞ్చేవ తదారమ్మణానఞ్చ. రూపావచరజ్ఝానమ్పి హి రూపన్తి వుచ్చతి ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౧.౨౦౯; ధ. స. ౨౪౮), తస్స ఆరమ్మణమ్పి బహిద్ధా రూపాని పస్సతి ‘‘సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౨౨౩). తస్మా ఇధ రూపే సఞ్ఞా రూపసఞ్ఞాతి ఏవం సఞ్ఞాసీసేన వుత్తరూపావచరజ్ఝానస్సేతం అధివచనం. రూపం సఞ్ఞా అస్సాతి రూపసఞ్ఞం, రూపమస్స నామన్తి వుత్తం హోతి. ఏవం పథవీకసిణాదిభేదస్స తదారమ్మణస్స చేతం అధివచనన్తి వేదితబ్బం. సమతిక్కమాతి విరాగా నిరోధా చ. కిం వుత్తం హోతి? ఏతాసం కుసలవిపాకకిరియావసేన పఞ్చదసన్నం ఝానసఙ్ఖాతానం రూపసఞ్ఞానం, ఏతేసఞ్చ పథవీకసిణాదివసేన నవన్నం ఆరమ్మణసఙ్ఖాతానం రూపసఞ్ఞానం సబ్బాకారేన, అనవసేసానం వా విరాగా చ నిరోధా చ విరాగహేతు చేవ నిరోధహేతు చ ఆకాసానఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. న హి సక్కా సబ్బసో అనతిక్కన్తరూపసఞ్ఞేన ఏతం ఉపసమ్పజ్జ విహరితున్తి. యస్మా పన ఆరమ్మణసమతిక్కమేన పత్తబ్బా ఏతా సమాపత్తియో, న ఏకస్మింయేవ ఆరమ్మణే పఠమజ్ఝానాదీని వియ. ఆరమ్మణే అవిరత్తస్స చ సఞ్ఞాసమతిక్కమో న హోతి, తస్మా అయం ఆరమ్మణసమతిక్కమవసేనాపి అత్థవణ్ణనా కతాతి వేదితబ్బా.

పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమాతి చక్ఖాదీనం వత్థూనం రూపాదీనం ఆరమ్మణానఞ్చ పటిఘాతేన ఉప్పన్నా సఞ్ఞా పటిఘసఞ్ఞా, రూపసఞ్ఞాదీనం ఏతం అధివచనం. తాసం కుసలవిపాకానం పఞ్చన్నం, అకుసలవిపాకానం పఞ్చన్నన్తి సబ్బసో దసన్నమ్పి పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా పహానా అసముప్పాదా, అప్పవత్తిం కత్వాతి వుత్తం హోతి. కామఞ్చేతా పఠమజ్ఝానాదీని సమాపన్నస్సపి న సన్తి, న హి తస్మిం సమయే పఞ్చద్వారవసేన చిత్తం పవత్తతి, ఏవం సన్తేపి అఞ్ఞత్థ పహీనానం సుఖదుక్ఖానం చతుత్థజ్ఝానే వియ సక్కాయదిట్ఠాదీనం తతియమగ్గే వియ చ ఇమస్మిం ఝానే ఉస్సాహజననత్థం ఇమస్స ఝానస్స పసంసావసేన ఏతాసం ఏత్థ వచనం వేదితబ్బం. అథ వా కిఞ్చాపి తా రూపావచరం సమాపన్నస్స న సన్తి, అథ ఖో న పహీనత్తా న సన్తి. న హి రూపవిరాగాయ రూపావచరభావనా సంవత్తతి, రూపాయత్తాయేవ చ ఏతాసం పవత్తి. అయం పన భావనా రూపవిరాగాయ సంవత్తతి, తస్మా తా ఏత్థ పహీనాతి వత్తుం వట్టతి. న కేవలఞ్చ వత్తుం, ఏకంసేనేవ ఏవం ధారేతుమ్పి వట్టతి. తాసఞ్హి ఇతో పుబ్బే అప్పహీనత్తాయేవ ‘‘పఠమజ్ఝానం సమాపన్నస్స సద్దో కణ్టకో’’తి (అ. ని. ౧౦.౭౨) వుత్తో భగవతా. ఇధ చ పహీనత్తాయేవ అరూపసమాపత్తీనం ఆనేఞ్జతా సన్తవిమోక్ఖతా చ వుత్తా.

నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారాతి నానత్తే వా గోచరే పవత్తానం సఞ్ఞానం, నానత్తానం వా సఞ్ఞానం. యస్మా హేతా రూపసద్దాదిభేదే నానత్తే నానాసభావే గోచరే పవత్తన్తి, యస్మా చేతా అట్ఠ కామావచరకుసలసఞ్ఞా, ద్వాదస అకుసలసఞ్ఞా, ఏకాదస కామావచరకుసలవిపాకసఞ్ఞా, ద్వే అకుసలవిపాకసఞ్ఞా, ఏకాదస కామావచరకిరియాసఞ్ఞాతి ఏవం చతుచత్తాలీసమ్పి సఞ్ఞా నానత్తా నానాసభావా అఞ్ఞమఞ్ఞవిసదిసా, తస్మా ‘‘నానత్తసఞ్ఞా’’తి వుత్తా. తాసం సబ్బసో నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా అనావజ్జనా చిత్తే చ అనుప్పాదనా. యస్మా తా నావజ్జతి చిత్తే చ న ఉప్పాదేతి న మనసికరోతి న పచ్చవేక్ఖతి, తస్మాతి వుత్తం హోతి. యస్మా చేత్థ పురిమా రూపసఞ్ఞా పటిఘసఞ్ఞా చ ఇమినా ఝానేన నిబ్బత్తే భవేపి న విజ్జన్తి, పగేవ తస్మిం భవే ఇమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరణకాలే, తస్మా తాసం సమతిక్కమా అత్థఙ్గమాతి ద్వేధాపి అభావోయేవ వుత్తో. నానత్తసఞ్ఞాసు పన యస్మా అట్ఠ కామావచరకుసలసఞ్ఞా, నవ కిరియాసఞ్ఞా, దసాకుసలసఞ్ఞాతి ఇమా సత్తవీసతి సఞ్ఞా ఇమినా ఝానేన నిబ్బత్తే భవే విజ్జన్తి, తస్మా తాసం అమనసికారాతి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తత్థాపి హి ఇమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరన్తో తాసం అమనసికారాయేవ ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. తా పన మనసికరోన్తో అసమాపన్నో హోతీతి. సఙ్ఖేపతో చేత్థ ‘‘రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా’’తిఇమినా సబ్బరూపావచరధమ్మానం పహానం వుత్తం. ‘‘పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా’’తిఇమినా సబ్బేసం కామావచరచిత్తచేతసికానం పహానఞ్చ అమనసికారో చ వుత్తోతి వేదితబ్బో.

అనన్తో ఆకాసోతి ఏత్థ పఞ్ఞత్తిమత్తత్తా నాస్స ఉప్పాదన్తో వా వయన్తో వా పఞ్ఞాయతీతి అనన్తో, అనన్తఫరణవసేనాపి అనన్తో. న హి సో యోగీ ఏకదేసవసేన ఫరతి, సకలవసేనేవ ఫరతి. ఆకాసోతి కసిణుగ్ఘాటిమాకాసో. ఆకాసానఞ్చాయతనాదీని వుత్తత్థాని. ఉపసమ్పజ్జ విహరతీతి తం పత్వా నిప్ఫాదేత్వా తదనురూపేన ఇరియాపథేన విహరతి. తదేవ సమాపజ్జితబ్బతో సమాపత్తి.

ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మాతి పుబ్బే వుత్తనయేన ఝానమ్పి ఆకాసానఞ్చాయతనం ఆరమ్మణమ్పి. ఆరమ్మణమ్పి హి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఆకాసానఞ్చం చ తం పఠమస్స ఆరుప్పజ్ఝానస్స ఆరమ్మణత్తా దేవానం దేవాయతనం వియ అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతి ఆకాసానఞ్చాయతనం, తథా ఆకాసానఞ్చం చ తం తస్స ఝానస్స సఞ్జాతిహేతుత్తా ‘‘కమ్బోజా అస్సానం ఆయతన’’న్తిఆదీని వియ సఞ్జాతిదేసట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతిపి ఆకాసానఞ్చాయతనం. ఏవమేతం ఝానఞ్చ ఆరమ్మణఞ్చాతి ఉభయమ్పి అప్పవత్తికరణేన చ అమనసికరణేన చ సమతిక్కమిత్వావ యస్మా ఇదం విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహాతబ్బం, తస్మా ఉభయమ్పేతమేకజ్ఝం కత్వా ‘‘ఆకాసానఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మా’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అనన్తం విఞ్ఞాణన్తి తంయేవ ‘‘అనన్తో ఆకాసో’’తి ఫరిత్వా పవత్తం విఞ్ఞాణం ‘‘అనన్తం విఞ్ఞాణ’’న్తి మనసికరోన్తోతి వుత్తం హోతి. మనసికారవసేన వా అనన్తం. సో హి తం ఆకాసారమ్మణం విఞ్ఞాణం అనవసేసతో మనసికరోన్తో అనన్తం మనసి కరోతి.

విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మాతి ఏత్థాపి చ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఝానమ్పి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఆరమ్మణమ్పి. ఆరమ్మణమ్పి హి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ విఞ్ఞాణఞ్చం చ తం దుతియస్స ఆరుప్పజ్ఝానస్స ఆరమ్మణత్తా అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం, తథా విఞ్ఞాణఞ్చం చ తం తస్సేవ ఝానస్స సఞ్జాతిహేతుత్తా సఞ్జాతిదేసట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతిపి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం. ఏవమేతం ఝానఞ్చ ఆరమ్మణఞ్చాతి ఉభయమ్పి అప్పవత్తికరణేన చ అమనసికరణేన చ సమతిక్కమిత్వావ యస్మా ఇదం ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహాతబ్బం, తస్మా ఉభయమ్పేతమేకజ్ఝం కత్వా ‘‘విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం సమతిక్కమ్మా’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. నత్థి కిఞ్చీతి నత్థి నత్థి, సుఞ్ఞం సుఞ్ఞం, వివిత్తం వివిత్తన్తి ఏవం మనసికరోన్తోతి వుత్తం హోతి.

ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మాతి ఏత్థాపి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఝానమ్పి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఆరమ్మణమ్పి. ఆరమ్మణమ్పి హి పుబ్బే వుత్తనయేనేవ ఆకిఞ్చఞ్ఞఞ్చ తం తతియస్స ఆరుప్పజ్ఝానస్స ఆరమ్మణత్తా అధిట్ఠానట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం, తథా ఆకిఞ్చఞ్ఞఞ్చ తం తస్సేవ ఝానస్స సఞ్జాతిహేతుత్తా సఞ్జాతిదేసట్ఠేన ఆయతనఞ్చాతిపి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం. ఏవమేతం ఝానఞ్చ ఆరమ్మణఞ్చాతి ఉభయమ్పి అప్పవత్తికరణేన చ అమనసికరణేన చ సమతిక్కమిత్వావ యస్మా ఇదం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం ఉపసమ్పజ్జ విహాతబ్బం, తస్మా ఉభయమ్పేతమేకజ్ఝం కత్వా ‘‘ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం సమతిక్కమ్మా’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. సఞ్ఞావేదయితనిరోధకథా హేట్ఠా కథితావ.

‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదికా సత్త విమోక్ఖా పచ్చనీకధమ్మేహి సుట్ఠు విముచ్చనట్ఠేన ఆరమ్మణే అభిరతివసేన సుట్ఠు ముచ్చనట్ఠేన చ విమోక్ఖా, నిరోధసమాపత్తి పన చిత్తచేతసికేహి విముత్తట్ఠేన విమోక్ఖో. సమాపత్తిసమాపన్నసమయే విముత్తో హోతి, వుట్ఠితసమయే అవిముత్తో హోతీతి సమయవిమోక్ఖో. సముచ్ఛేదవిముత్తివసేన అచ్చన్తవిముత్తత్తా అరియమగ్గా, పటిప్పస్సద్ధివిముత్తివసేన అచ్చన్తవిముత్తత్తా సామఞ్ఞఫలాని, నిస్సరణవిముత్తివసేన అచ్చన్తవిముత్తత్తా నిబ్బానం అసమయవిమోక్ఖో. తథా సామయికాసామయికవిమోక్ఖా.

పమాదం ఆగమ్మ పరిహాయతీతి కుప్పో. తథా న పరిహాయతీతి అకుప్పో. లోకాయ సంవత్తతీతి లోకియో. అరియమగ్గా లోకం ఉత్తరన్తీతి లోకుత్తరా, సామఞ్ఞఫలాని నిబ్బానఞ్చ లోకతో ఉత్తిణ్ణాతి లోకుత్తరా. ఆదిత్తం అయోగుళం మక్ఖికా వియ తేజుస్సదం లోకుత్తరం ధమ్మం ఆసవా నాలమ్బన్తీతి అనాసవో. రూపప్పటిసఞ్ఞుత్తోతి రూపజ్ఝానాని. అరూపప్పటిసఞ్ఞుత్తోతి అరూపసమాపత్తియో. తణ్హాయ ఆలమ్బితో పణిహితో. అనాలమ్బితో అప్పణిహితో. మగ్గఫలాని ఏకారమ్మణత్తా ఏకనిట్ఠత్తా చ ఏకత్తవిమోక్ఖో, నిబ్బానం అదుతియత్తా ఏకత్తవిమోక్ఖో, ఆరమ్మణనానత్తా విపాకనానత్తా చ నానత్తవిమోక్ఖో.

౨౧౪. సియాతి భవేయ్య, దస హోన్తీతి చ ఏకో హోతీతి చ భవేయ్యాతి అత్థో. ‘‘సియా’’తి చ ఏతం విధివచనం, న పుచ్ఛావచనం. వత్థువసేనాతి నిచ్చసఞ్ఞాదిదసవత్థువసేన దస హోన్తి. పరియాయేనాతి విముచ్చనపరియాయేన ఏకో హోతి. సియాతి కథఞ్చ సియాతి యం వా సియాతి విహితం, తం కథం సియాతి పుచ్ఛతి. అనిచ్చానుపస్సనఞాణన్తి సమాసపదం. అనిచ్చానుపస్సనాఞాణన్తి వా పాఠో. తథా సేసేసుపి. నిచ్చతో సఞ్ఞాయాతి నిచ్చతో పవత్తాయ సఞ్ఞాయ, ‘‘నిచ్చ’’న్తి పవత్తాయ సఞ్ఞాయాతి అత్థో. ఏస నయో సుఖతో అత్తతో నిమిత్తతో సఞ్ఞాయాతి ఏత్థాపి. నిమిత్తతోతి చ నిచ్చనిమిత్తతో. నన్దియా సఞ్ఞాయాతి నన్దివసేన పవత్తాయ సఞ్ఞాయ, నన్దిసమ్పయుత్తాయ సఞ్ఞాయాతి అత్థో. ఏస నయో రాగతో సముదయతో ఆదానతో పణిధితో అభినివేసతో సఞ్ఞాయాతి ఏత్థాపి. యస్మా పన ఖయవయవిపరిణామానుపస్సనా తిస్సో అనిచ్చానుపస్సనాదీనం బలవభావాయ బలవపచ్చయభూతా భఙ్గానుపస్సనావిసేసా. భఙ్గదస్సనేన హి అనిచ్చానుపస్సనా బలవతీ హోతి. అనిచ్చానుపస్సనాయ చ బలవతియా జాతాయ ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా’’తి (సం. ని. ౩.౧౫) దుక్ఖానత్తానుపస్సనాపి బలవతియో హోన్తి. తస్మా అనిచ్చానుపస్సనాదీసు వుత్తాసు తాపి తిస్సో వుత్తావ హోన్తి. యస్మా చ సుఞ్ఞతానుపస్సనా ‘‘అభినివేసతో సఞ్ఞాయ ముచ్చతీ’’తి వచనేనేవ సారాదానాభినివేససమ్మోహాభినివేసఆలయాభినివేససఞ్ఞోగాభినివేసతో సఞ్ఞాయ ముచ్చతీతి వుత్తమేవ హోతి, అభినివేసాభావేనేవ అప్పటిసఙ్ఖాతో సఞ్ఞాయ ముచ్చతీతి వుత్తమేవ హోతి, తస్మా అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాదయో పఞ్చపి అనుపస్సనా న వుత్తాతి వేదితబ్బా. ఏవం అట్ఠారససు మహావిపస్సనాసు ఏతా అట్ఠ అనుపస్సనా అవత్వా దసేవ అనుపస్సనా వుత్తాతి వేదితబ్బా.

౨౧౫. అనిచ్చానుపస్సనా యథాభూతం ఞాణన్తి అనిచ్చానుపస్సనాయేవ యథాభూతఞాణం. ఉభయమ్పి పచ్చత్తవచనం. యథాభూతఞాణన్తి ఞాణత్థో వుత్తో. ఏవం సేసేసుపి. సమ్మోహా అఞ్ఞాణాతి సమ్మోహభూతా అఞ్ఞాణా. ముచ్చతీతి విమోక్ఖత్థో వుత్తో.

౨౧౬. అనిచ్చానుపస్సనా అనుత్తరం సీతిభావఞాణన్తి ఏత్థ సాసనేయేవ సబ్భావతో ఉత్తమట్ఠేన అనుత్తరం, అనుత్తరస్స పచ్చయత్తా వా అనుత్తరం, సీతిభావో ఏవ ఞాణం సీతిభావఞాణం. తం అనిచ్చానుపస్సనాసఙ్ఖాతం అనుత్తరం సీతిభావఞాణం. ‘‘ఛహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో భిక్ఖు భబ్బో అనుత్తరం సీతిభావం సచ్ఛికాతు’’న్తి (అ. ని. ౬.౮౫) ఏత్థ నిబ్బానం అనుత్తరో సీతిభావో నామ. ఇధ పన విపస్సనా అనుత్తరో సీతిభావో. నిచ్చతో సన్తాపపరిళాహదరథా ముచ్చతీతి ఏత్థాపి ‘‘నిచ్చ’’న్తి పవత్తకిలేసా ఏవ ఇధ చాముత్ర చ సన్తాపనట్ఠేన సన్తాపో, పరిదహనట్ఠేన పరిళాహో, ఉణ్హట్ఠేన దరథోతి వుచ్చన్తి.

౨౧౭. నేక్ఖమ్మం ఝాయతీతి ఝానన్తిఆదయో హేట్ఠా వుత్తత్థా. నేక్ఖమ్మాదీని చేత్థ అట్ఠ సమాపత్తియో చ నిబ్బేధభాగియానేవ.

౨౧౮. అనుపాదా చిత్తస్స విమోక్ఖోతి ఇధ విపస్సనాయేవ. ‘‘ఏతదత్థా కథా, ఏతదత్థా మన్తనా, యదిదం అనుపాదా చిత్తస్స విమోక్ఖో’’తి (పరి. ౩౬౬; అ. ని. ౩.౬౮) ఏత్థ పన నిబ్బానం అనుపాదా చిత్తస్స విమోక్ఖో. కతిహుపాదానేహీతి కతిహి ఉపాదానేహి. కతమా ఏకుపాదానాతి కతమతో ఏకుపాదానతో. ఇదం ఏకుపాదానాతి ఇతో ఏకతో ఉపాదానతో. ఇదన్తి పుబ్బఞాణాపేక్ఖం వా. ఉపాదానతో ముచ్చనేసు యస్మా ఆదితో సఙ్ఖారానం ఉదయబ్బయం పస్సిత్వా పస్సిత్వా అనిచ్చానుపస్సనాయ విపస్సతి, పచ్ఛా సఙ్ఖారానం భఙ్గమేవ పస్సిత్వా అనిమిత్తానుపస్సనాయ విపస్సతి. అనిచ్చానుపస్సనావిసేసోయేవ హి అనిమిత్తానుపస్సనా. సఙ్ఖారానం ఉదయబ్బయదస్సనేన చ భఙ్గదస్సనేన చ అత్తాభావో పాకటో హోతి. తేన దిట్ఠుపాదానస్స చ అత్తవాదుపాదానస్స చ పహానం హోతి. దిట్ఠిప్పహానేనేవ చ ‘‘సీలబ్బతేన అత్తా సుజ్ఝతీ’’తి దస్సనస్స అభావతో సీలబ్బతుపాదానస్స పహానం హోతి. యస్మా చ అనత్తానుపస్సనాయ ఉజుకమేవ అత్తాభావం పస్సతి, అనత్తానుపస్సనావిసేసోయేవ చ సుఞ్ఞతానుపస్సనా, తస్మా ఇమాని చత్తారి ఞాణాని దిట్ఠుపాదానాదీహి తీహి ఉపాదానేహి ముచ్చన్తి. దుక్ఖానుపస్సనాదీనంయేవ పన చతస్సన్నం తణ్హాయ ఉజువిపచ్చనీకత్తా అనిచ్చానుపస్సనాదీనం చతస్సన్నం కాముపాదానతో ముచ్చనం న వుత్తం. యస్మా ఆదితో దుక్ఖానుపస్సనాయ ‘‘సఙ్ఖారా దుక్ఖా’’తి పస్సతో పచ్ఛా అప్పణిహితానుపస్సనాయ చ ‘‘సఙ్ఖారా దుక్ఖా’’తి పస్సతో సఙ్ఖారానం పత్థనా పహీయతి. దుక్ఖానుపస్సనావిసేసోయేవ హి అప్పణిహితానుపస్సనా. యస్మా చ సఙ్ఖారేసు నిబ్బిదానుపస్సనాయ నిబ్బిన్దన్తస్స విరాగానుపస్సనాయ విరజ్జన్తస్స సఙ్ఖారానం పత్థనా పహీయతి, తస్మా ఇమాని చత్తారి ఞాణాని కాముపాదానతో ముచ్చన్తి. యస్మా నిరోధానుపస్సనాయ కిలేసే నిరోధేతి, పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ కిలేసే పరిచ్చజతి, తస్మా ఇమాని ద్వే ఞాణాని చతూహి ఉపాదానేహి ముచ్చన్తీతి ఏవం సభావనానత్తేన చ ఆకారనానత్తేన చ అట్ఠసట్ఠి విమోక్ఖా నిద్దిట్ఠా.

౨౧౯. ఇదాని ఆదితో ఉద్దిట్ఠానం తిణ్ణం విమోక్ఖానం ముఖాని దస్సేత్వా విమోక్ఖముఖపుబ్బఙ్గమం ఇన్ద్రియవిసేసం పుగ్గలవిసేసఞ్చ దస్సేతుకామో తీణి ఖో పనిమానీతిఆదిమాహ. తత్థ విమోక్ఖముఖానీతి తిణ్ణం విమోక్ఖానం ముఖాని. లోకనియ్యానాయ సంవత్తన్తీతి తేధాతుకలోకతో నియ్యానాయ నిగ్గమనాయ సంవత్తన్తి. సబ్బసఙ్ఖారే పరిచ్ఛేదపరివటుమతో సమనుపస్సనతాయాతి సబ్బేసం సఙ్ఖారానం ఉదయబ్బయవసేన పరిచ్ఛేదతో చేవ పరివటుమతో చ సమనుపస్సనతాయ. లోకనియ్యానం హోతీతి పాఠసేసో. అనిచ్చానుపస్సనా హి ఉదయతో పుబ్బే సఙ్ఖారా నత్థీతి పరిచ్ఛిన్దిత్వా తేసం గతిం సమన్నేసమానా వయతో పరం న గచ్ఛన్తి, ఏత్థేవ అన్తరధాయన్తీతి పరివటుమతో పరియన్తతో సమనుపస్సతి. సబ్బసఙ్ఖారా హి ఉదయేన పుబ్బన్తపరిచ్ఛిన్నా, వయేన అపరన్తపరిచ్ఛిన్నా. అనిమిత్తాయ చ ధాతుయా చిత్తసమ్పక్ఖన్దనతాయాతి విపస్సనాక్ఖణేపి నిబ్బాననిన్నతాయ అనిమిత్తాకారేన ఉపట్ఠానతో అనిమిత్తసఙ్ఖాతాయ నిబ్బానధాతుయా చిత్తపవిసనతాయ చ లోకనియ్యానం హోతి. మనోసముత్తేజనతాయాతి చిత్తసంవేజనతాయ. దుక్ఖానుపస్సనాయ హి సఙ్ఖారేసు చిత్తం సంవిజ్జతి. అప్పణిహితాయ చ ధాతుయాతి విపస్సనాక్ఖణేపి నిబ్బాననిన్నతాయ అప్పణిహితాకారేన ఉపట్ఠానతో అప్పణిహితసఙ్ఖాతాయ నిబ్బానధాతుయా. సబ్బధమ్మేతి నిబ్బానస్స అవిపస్సనుపగత్తేపి అనత్తసభావసబ్భావతో ‘‘సబ్బసఙ్ఖారే’’తి అవత్వా ‘‘సబ్బధమ్మే’’తి వుత్తం. పరతో సమనుపస్సనతాయాతి పచ్చయాయత్తత్తా అవసతాయ అవిధేయ్యతాయ చ ‘‘నాహం న మమ’’న్తి ఏవం అనత్తతో సమనుపస్సనతాయ. సుఞ్ఞతాయ చ ధాతుయాతి విపస్సనాక్ఖణేపి నిబ్బాననిన్నతాయ సుఞ్ఞతాకారేన ఉపట్ఠానతో సుఞ్ఞతాసఙ్ఖాతాయ నిబ్బానధాతుయా. ఇతి ఇమాని తీణి వచనాని అనిచ్చదుక్ఖానత్తానుపస్సనానం వసేన వుత్తాని. తేనేవ తదనన్తరం అనిచ్చతో మనసికరోతోతిఆది వుత్తం. తత్థ ఖయతోతి ఖీయనతో. భయతోతి సభయతో. సుఞ్ఞతోతి అత్తరహితతో.

అధిమోక్ఖబహులన్తి అనిచ్చానుపస్సనాయ ‘‘ఖణభఙ్గవసేన సఙ్ఖారా భిజ్జన్తీ’’తి సద్ధాయ పటిపన్నస్స పచ్చక్ఖతో ఖణభఙ్గదస్సనేన ‘‘సచ్చం వతాహ భగవా’’తి భగవతి సద్ధాయ సద్ధాబహులం చిత్తం హోతి. అథ వా పచ్చుప్పన్నానం పదేససఙ్ఖారానం అనిచ్చతం పస్సిత్వా ‘‘ఏవం అనిచ్చా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నా సబ్బే సఙ్ఖారా’’తి అధిముచ్చనతో అధిమోక్ఖబహులం చిత్తం హోతి. పస్సద్ధిబహులన్తి దుక్ఖానుపస్సనాయ చిత్తక్ఖోభకరాయ పణిధియా పజహనతో చిత్తదరథాభావేన పస్సద్ధిబహులం చిత్తం హోతి. అథ వా దుక్ఖానుపస్సనాయ సంవేగజననతో సంవిగ్గస్స చ యోనిసో పదహనతో విక్ఖేపాభావేన పస్సద్ధిబహులం చిత్తం హోతి. వేదబహులన్తి అనత్తానుపస్సనాయ బాహిరకేహి అదిట్ఠం గమ్భీరం అనత్తలక్ఖణం పస్సతో ఞాణబహులం చిత్తం హోతి. అథ వా ‘‘సదేవకేన లోకేన అదిట్ఠం అనత్తలక్ఖణం దిట్ఠ’’న్తి తుట్ఠస్స తుట్ఠిబహులం చిత్తం హోతి.

అధిమోక్ఖబహులో సద్ధిన్ద్రియం పటిలభతీతి పుబ్బభాగే అధిమోక్ఖో బహులం పవత్తమానో భావనాపారిపూరియా సద్ధిన్ద్రియం నామ హోతి, తం సో పటిలభతి నామ. పస్సద్ధిబహులో సమాధిన్ద్రియం పటిలభతీతి పుబ్బభాగే పస్సద్ధిబహులస్స ‘‘పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౭౩; అ. ని. ౫.౨౬) వచనతో భావనాపారిపూరియా పస్సద్ధిపచ్చయా సమాధిన్ద్రియం హోతి, తం సో పటిలభతి నామ. వేదబహులో పఞ్ఞిన్ద్రియం పటిలభతీతి పుబ్బభాగే వేదో బహులం పవత్తమానో భావనాపారిపూరియా పఞ్ఞిన్ద్రియం నామ హోతి, తం సో పటిలభతి నామ.

ఆధిపతేయ్యం హోతీతి ఛన్దాదికే అధిపతిభూతేపి సకిచ్చనిప్ఫాదనవసేన అధిపతి హోతి పధానో హోతి. భావనాయాతి భుమ్మవచనం, ఉపరూపరి భావనత్థాయ వా. తదన్వయా హోన్తీతి తం అనుగామినీ తం అనువత్తినీ హోన్తి. సహజాతపచ్చయా హోన్తీతి ఉప్పజ్జమానా చ సహఉప్పాదనభావేన ఉపకారకా హోన్తి పకాసస్స పదీపో వియ. అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయా హోన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉప్పాదనుపత్థమ్భనభావేన ఉపకారకా హోన్తి అఞ్ఞమఞ్ఞూపత్థమ్భకం తిదణ్డం వియ. నిస్సయపచ్చయా హోన్తీతి అధిట్ఠానాకారేన నిస్సయాకారేన చ ఉపకారకా హోన్తి తరుచిత్తకమ్మానం పథవీపటాది వియ. సమ్పయుత్తపచ్చయా హోన్తీతి ఏకవత్థుకఏకారమ్మణఏకుప్పాదఏకనిరోధసఙ్ఖాతేన సమ్పయుత్తభావేన ఉపకారకా హోన్తి.

౨౨౦. పటివేధకాలేతి మగ్గక్ఖణే సచ్చపటివేధకాలే. పఞ్ఞిన్ద్రియం ఆధిపతేయ్యం హోతీతి మగ్గక్ఖణే నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా సచ్చదస్సనకిచ్చకరణవసేన చ కిలేసప్పహానకిచ్చకరణవసేన చ పఞ్ఞిన్ద్రియమేవ జేట్ఠకం హోతి. పటివేధాయాతి సచ్చపటివిజ్ఝనత్థాయ. ఏకరసాతి విముత్తిరసేన. దస్సనట్ఠేనాతి సచ్చదస్సనట్ఠేన. ఏవం పటివిజ్ఝన్తోపి భావేతి, భావేన్తోపి పటివిజ్ఝతీతి మగ్గక్ఖణే సకింయేవ భావనాయ చ పటివేధస్స చ సబ్భావదస్సనత్థం వుత్తం. అనత్తానుపస్సనాయ విపస్సనాక్ఖణేపి పఞ్ఞిన్ద్రియస్సేవ ఆధిపతేయ్యత్తా ‘‘పటివేధకాలేపీ’’తి అపిసద్దో పయుత్తో.

౨౨౧. అనిచ్చతో మనసికరోతో కతమిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతీతిఆది ఇన్ద్రియవిసేసేన పుగ్గలవిసేసం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ అధిమత్తన్తి అధికం. తత్థ సద్ధిన్ద్రియసమాధిన్ద్రియపఞ్ఞిన్ద్రియానం అధిమత్తతా సఙ్ఖారుపేక్ఖాయ వేదితబ్బా. సద్ధావిముత్తోతి ఏత్థ అవిసేసేత్వా వుత్తేపి ఉపరి విసేసేత్వా వుత్తత్తా సోతాపత్తిమగ్గం ఠపేత్వా సేసేసు సత్తసు ఠానేసు సద్ధావిముత్తోతి వుత్తం హోతి. సద్ధావిముత్తో సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమత్తత్తా హోతి, న సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమత్తత్తా సబ్బత్థ సద్ధావిముత్తోతిపి వుత్తం హోతి. సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమత్తత్తాయేవ సేసేసు సమాధిన్ద్రియపఞ్ఞిన్ద్రియాధిమత్తత్తేపి సతి సద్ధావిముత్తోయేవ నామ హోతీతి వదన్తి. కాయసక్ఖీ హోతీతి అట్ఠసుపి ఠానేసు కాయసక్ఖీ నామ హోతి. దిట్ఠిప్పత్తో హోతీతి సద్ధావిముత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

సద్దహన్తో విముత్తోతి సద్ధావిముత్తోతి సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమత్తత్తా సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే సద్దహన్తో చతూసుపి ఫలక్ఖణేసు విముత్తోతి సద్ధావిముత్తోతి వుత్తం హోతి. ఉపరిమగ్గత్తయక్ఖణే సద్ధావిముత్తత్తం ఇదాని వక్ఖతి. సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే పన సద్ధానుసారిత్తం పచ్ఛా వక్ఖతి. ఫుట్ఠత్తా సచ్ఛికతోతి కాయసక్ఖీతి సుక్ఖవిపస్సకత్తే సతి ఉపచారజ్ఝానఫస్సస్స రూపారూపజ్ఝానలాభిత్తే సతి రూపారూపజ్ఝానఫస్సస్స ఫుట్ఠత్తా నిబ్బానం సచ్ఛికతోతి కాయసక్ఖీ, నామకాయేన వుత్తప్పకారే ఝానఫస్సే చ నిబ్బానే చ సక్ఖీతి వుత్తం హోతి. దిట్ఠత్తా పత్తోతి దిట్ఠిప్పత్తోతి సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే సమ్పయుత్తేన పఞ్ఞిన్ద్రియేన పఠమం నిబ్బానస్స దిట్ఠత్తా పచ్ఛా సోతాపత్తిఫలాదివసేన నిబ్బానం పత్తోతి దిట్ఠిప్పత్తో, పఞ్ఞిన్ద్రియసఙ్ఖాతాయ దిట్ఠియా నిబ్బానం పత్తోతి వుత్తం హోతి. సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే పన ధమ్మానుసారిత్తం పచ్ఛా వక్ఖతి. సద్దహన్తో విముచ్చతీతి సద్ధావిముత్తోతి సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమత్తత్తా సకదాగామిఅనాగామిఅరహత్తమగ్గక్ఖణేసు సద్దహన్తో విముచ్చతీతి సద్ధావిముత్తో. ఏత్థ విముచ్చమానోపి ఆసంసాయ భూతవచనవసేన ‘‘విముత్తో’’తి వుత్తో. ఝానఫస్సన్తి తివిధం ఝానఫస్సం. ‘‘ఝానఫస్స’’న్తిఆదీని ‘‘దుక్ఖా సఙ్ఖారా’’తిఆదీని చ పఠమం వుత్తం ద్వయమేవ విసేసేత్వా వుత్తాని. ఞాతం హోతీతిఆదీని హేట్ఠా వుత్తత్థాని. ఏత్థ చ ఝానలాభీ పుగ్గలో సమాధిన్ద్రియస్స అనుకూలాయ దుక్ఖానుపస్సనాయ ఏవ వుట్ఠహిత్వా మగ్గఫలాని పాపుణాతీతి ఆచరియానం అధిప్పాయో.

సియాతి సియుం, భవేయ్యున్తి అత్థో. ‘‘సియా’’తి ఏతం విధివచనమేవ. తయో పుగ్గలాతి విపస్సనానియమేన ఇన్ద్రియనియమేన చ వుత్తా తయో పుగ్గలా. వత్థువసేనాతి తీసు అనుపస్సనాసు ఏకేకఇన్ద్రియవత్థువసేన. పరియాయేనాతి తేనేవ పరియాయేన. ఇమినా వారేన కిం దస్సితం హోతి? హేట్ఠా ఏకేకిస్సా అనుపస్సనాయ ఏకేకస్స ఇన్ద్రియస్స ఆధిపచ్చం యేభుయ్యవసేన వుత్తన్తి చ, కదాచి తీసుపి అనుపస్సనాసు ఏకేకస్సేవ ఇన్ద్రియస్స ఆధిపచ్చం హోతీతి చ దస్సితం హోతి. అథ వా పుబ్బభాగవిపస్సనాక్ఖణే తిస్సన్నమ్పి అనుపస్సనానం సబ్భావతో తాసు పుబ్బభాగవిపస్సనాసు తేసం తేసం ఇన్ద్రియానం ఆధిపచ్చం అపేక్ఖిత్వా మగ్గఫలక్ఖణేసు సద్ధావిముత్తాదీని నామాని హోన్తీతి. ఏవఞ్హి వుచ్చమానే హేట్ఠా వుట్ఠానగామినివిపస్సనాయ ఉపరి చ కతో ఇన్ద్రియాధిపచ్చపుగ్గలనియమో సుకతోయేవ నిచ్చలోయేవ చ హోతి. అనన్తరవారే సియాతి అఞ్ఞోయేవాతి ఏవం సియాతి అత్థో. ఏత్థ పుబ్బే వుత్తోయేవ నియమో.

ఇదాని మగ్గఫలవసేన పుగ్గలవిసేసం విభజిత్వా దస్సేతుం అనిచ్చతో మనసికరోతో…పే… సోతాపత్తిమగ్గం పటిలభతీతిఆదిమాహ. తత్థ సద్ధం అనుస్సరతి అనుగచ్ఛతి, సద్ధాయ వా నిబ్బానం అనుస్సరతి అనుగచ్ఛతీతి సద్ధానుసారీ. సచ్ఛికతన్తి పచ్చక్ఖకతం. అరహత్తన్తి అరహత్తఫలం. పఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ధమ్మం అనుస్సరతి, తేన వా ధమ్మేన నిబ్బానం అనుస్సరతీతి ధమ్మానుసారీ.

౨౨౨. పున అపరేహి పరియాయేహి ఇన్ద్రియత్తయవిసేసేన పుగ్గలవిసేసం వణ్ణేతుకామో యే హి కేచీతిఆదిమాహ. తత్థ భావితా వాతి అతీతే భావయింసు వా. భావేన్తి వాతి పచ్చుప్పన్నే. భావిస్సన్తి వాతి అనాగతే. అధిగతా వాతిఆది ఏకేకన్తికం పురిమస్స పురిమస్స అత్థవివరణత్థం వుత్తం. ఫస్సితా వాతి ఞాణఫుసనాయ ఫుసింసు వా. వసిప్పత్తాతి ఇస్సరభావం పత్తా. పారమిప్పత్తాతి వోసానం పత్తా. వేసారజ్జప్పత్తాతి విసారదభావం పత్తా. సబ్బత్థ సద్ధావిముత్తాదయో హేట్ఠా వుత్తక్ఖణేసుయేవ, సతిపట్ఠానాదయో మగ్గక్ఖణేయేవ. అట్ఠ విమోక్ఖేతి ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదికే (పటి. మ. ౧.౨౦౯; ధ. స. ౨౪౮) పటిసమ్భిదామగ్గప్పత్తియా ఏవ పత్తా.

తిస్సో సిక్ఖాతి అధిసీలసిక్ఖా అధిచిత్తసిక్ఖా అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా మగ్గప్పత్తా ఏవ సిక్ఖమానా. దుక్ఖం పరిజానన్తీతిఆదీని మగ్గక్ఖణేయేవ. పరిఞ్ఞాపటివేధం పటివిజ్ఝతీతి పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, పరిఞ్ఞాయ పటివిజ్ఝితబ్బన్తి వా పరిఞ్ఞాపటివేధం. ఏవం సేసేసుపి. సబ్బధమ్మాదీహి విసేసేత్వా అభిఞ్ఞాపటివేధాదయో వుత్తా. సచ్ఛికిరియాపటివేధో పన మగ్గక్ఖణేయేవ నిబ్బానపచ్చవేక్ఖణఞాణసిద్ధివసేన వేదితబ్బోతి. ఏవమిధ పఞ్చ అరియపుగ్గలా నిద్దిట్ఠా హోన్తి, ఉభతోభాగవిముత్తో చ పఞ్ఞావిముత్తో చాతి ఇమే ద్వే అనిద్దిట్ఠా. అఞ్ఞత్థ (విసుద్ధి. ౨.౭౭౩) పన ‘‘యో పన దుక్ఖతో మనసికరోన్తో పస్సద్ధిబహులో సమాధిన్ద్రియం పటిలభతి, సో సబ్బత్థ కాయసక్ఖీ నామ హోతి, అరూపజ్ఝానం పన పత్వా అగ్గఫలం పత్తో ఉభతోభాగవిముత్తో నామ హోతి. యో పన అనత్తతో మనసికరోన్తో వేదబహులో పఞ్ఞిన్ద్రియం పటిలభతి, సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే ధమ్మానుసారీ హోతి, ఛసు ఠానేసు దిట్ఠిప్పత్తో, అగ్గఫలే పఞ్ఞావిముత్తో’’తి వుత్తం. తే ఇధ కాయసక్ఖిదిట్ఠిప్పత్తేహియేవ సఙ్గహితా. అత్థతో పన అరూపజ్ఝానేన చేవ అరియమగ్గేన చాతి ఉభతోభాగేన విముత్తోతి ఉభతోభాగవిముత్తో. పజానన్తో విముత్తోతి పఞ్ఞావిముత్తోతి. ఏత్తావతా ఇన్ద్రియపుగ్గలవిసేసా నిద్దిట్ఠా హోన్తి.

౨౨౩-౨౨౬. ఇదాని విమోక్ఖపుబ్బఙ్గమమేవ విమోక్ఖవిసేసం పుగ్గలవిసేసఞ్చ దస్సేతుకామో అనిచ్చతో మనసికరోతోతిఆదిమాహ. తత్థ ద్వే విమోక్ఖాతి అప్పణిహితసుఞ్ఞతవిమోక్ఖా. అనిచ్చానుపస్సనాగమనవసేన హి అనిమిత్తవిమోక్ఖోతి లద్ధనామో మగ్గో రాగదోసమోహపణిధీనం అభావా సగుణతో చ తేసంయేవ పణిధీనం అభావా అప్పణిహితన్తి లద్ధనామం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతీతి ఆరమ్మణతో చ అప్పణిహితవిమోక్ఖోతి నామమ్పి లభతి. తథా రాగదోసమోహేహి సుఞ్ఞత్తా సగుణతో చ రాగాదీహియేవ సుఞ్ఞత్తా సుఞ్ఞతన్తి లద్ధనామం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతీతి ఆరమ్మణతో చ సుఞ్ఞతవిమోక్ఖోతి నామమ్పి లభతి. తస్మా తే ద్వే విమోక్ఖా అనిమిత్తవిమోక్ఖన్వయా నామ హోన్తి. అనిమిత్తమగ్గతో అనఞ్ఞేపి అట్ఠన్నం మగ్గఙ్గానం ఏకేకస్స మగ్గఙ్గస్స వసేన సహజాతాదిపచ్చయా చ హోన్తీతి వేదితబ్బా. పున ద్వే విమోక్ఖాతి సుఞ్ఞతానిమిత్తవిమోక్ఖా. దుక్ఖానుపస్సనాగమనవసేన హి అప్పణిహితవిమోక్ఖోతి లద్ధనామో మగ్గో రూపనిమిత్తాదీనం రాగనిమిత్తాదీనం నిచ్చనిమిత్తాదీనఞ్చ అభావా సగుణతో చ తేసంయేవ నిమిత్తానం అభావా అనిమిత్తసఙ్ఖాతం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోతీతి ఆరమ్మణతో చ అనిమిత్తవిమోక్ఖోతి నామమ్పి లభతి. సేసం వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం. పున ద్వే విమోక్ఖాతి అనిమిత్తఅప్పణిహితవిమోక్ఖా. యోజనా పనేత్థ వుత్తనయా ఏవ.

పటివేధకాలేతి ఇన్ద్రియానం వుత్తక్కమేనేవ వుత్తం. మగ్గక్ఖణం పన ముఞ్చిత్వా విపస్సనాక్ఖణే విమోక్ఖో నామ నత్థి. పఠమం వుత్తోయేవ పన మగ్గవిమోక్ఖో ‘‘పటివేధకాలే’’తి వచనేన విసేసేత్వా దస్సితో. ‘‘యో చాయం పుగ్గలో సద్ధావిముత్తో’’తిఆదికా ద్వే వారా చ ‘‘అనిచ్చతో మనసికరోన్తో సోతాపత్తిమగ్గం పటిలభతీ’’తిఆదికో వారో చ సఙ్ఖిత్తో, విమోక్ఖవసేన పన యోజేత్వా విత్థారతో వేదితబ్బో. యే హి కేచి నేక్ఖమ్మన్తిఆదికో వారో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి. ఏత్తావతా విమోక్ఖపుగ్గలవిసేసా నిద్దిట్ఠా హోన్తీతి.

౨౨౭. పున విమోక్ఖముఖాని చ విమోక్ఖే చ అనేకధా నిద్దిసితుకామో అనిచ్చతో మనసికరోన్తోతిఆదిమాహ. తత్థ యథాభూతన్తి యథాసభావేన. జానాతీతి ఞాణేన జానాతి. పస్సతీతి తేనేవ ఞాణేన చక్ఖునా వియ పస్సతి. తదన్వయేనాతి తదనుగమనేన, తస్స పచ్చక్ఖతో ఞాణేన దిట్ఠస్స అనుగమనేనాతి అత్థో. కఙ్ఖా పహీయతీతి అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చానిచ్చకఙ్ఖా, ఇతరాహి ఇతరకఙ్ఖా. నిమిత్తన్తి సన్తతిఘనవినిబ్భోగేన నిచ్చసఞ్ఞాయ పహీనత్తా ఆరమ్మణభూతం సఙ్ఖారనిమిత్తం యథాభూతం జానాతి. తేన వుచ్చతి సమ్మాదస్సనన్తి తేన యథాభూతజాననేన తం ఞాణం ‘‘సమ్మాదస్సన’’న్తి వుచ్చతి. పవత్తన్తి దుక్ఖప్పత్తాకారే సుఖసఞ్ఞం ఉగ్ఘాటేత్వా సుఖసఞ్ఞాయ పహానేన పణిధిసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ పహీనత్తా సుఖసమ్మతమ్పి విపాకపవత్తం యథాభూతం జానాతి. నిమిత్తఞ్చ పవత్తఞ్చాతి నానాధాతుమనసికారసమ్భవేన సమూహఘనవినిబ్భోగేన ఉభయథాపి అత్తసఞ్ఞాయ పహీనత్తా సఙ్ఖారనిమిత్తఞ్చ విపాకపవత్తఞ్చ యథాభూతం జానాతి. యఞ్చ యథాభూతం ఞాణన్తిఆదిత్తయం ఇదాని వుత్తమేవ, న అఞ్ఞం. భయతో ఉపట్ఠాతీతి నిచ్చసుఖఅత్తాభావదస్సనతో యథాక్కమం తం తం భయతో ఉపట్ఠాతి. యా చ భయతుపట్ఠానే పఞ్ఞాతిఆదినా ‘‘ఉదయబ్బయానుపస్సనాఞాణం భఙ్గానుపస్సనాఞాణం భయతుపట్ఠానఞాణం ఆదీనవానుపస్సనాఞాణం నిబ్బిదానుపస్సనాఞాణం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం పటిసఙ్ఖానుపస్సనాఞాణం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణం అనులోమఞాణ’’న్తి వుత్తేసు పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిసఙ్ఖాతేసు నవసు విపస్సనాఞాణేసు భయతుపట్ఠానసమ్బన్ధేన అవత్థాభేదేన భిన్నాని ఏకట్ఠాని తీణి ఞాణాని వుత్తాని, న సేసాని.

పున తీసు అనుపస్సనాసు అన్తే ఠితాయ అనన్తరాయ అనత్తానుపస్సనాయ సమ్బన్ధేన తాయ సహ సుఞ్ఞతానుపస్సనాయ ఏకట్ఠతం దస్సేతుం యా చ అనత్తానుపస్సనా యా చ సుఞ్ఞతానుపస్సనాతిఆదిమాహ. ఇమాని హి ద్వే ఞాణాని అత్థతో ఏకమేవ, అవత్థాభేదేన పన భిన్నాని. యథా చ ఇమాని, తథా అనిచ్చానుపస్సనా చ అనిమిత్తానుపస్సనా చ అత్థతో ఏకమేవ ఞాణం, దుక్ఖానుపస్సనా చ అప్పణిహితానుపస్సనా చ అత్థతో ఏకమేవ ఞాణం, కేవలం అవత్థాభేదేనేవ భిన్నాని. అనత్తానుపస్సనాసుఞ్ఞతానుపస్సనానఞ్చ ఏకట్ఠతాయ వుత్తాయ తేసం ద్విన్నం ద్విన్నమ్పి ఞాణానం ఏకలక్ఖణత్తా ఏకట్ఠతా వుత్తావ హోతీతి. నిమిత్తం పటిసఙ్ఖా ఞాణం ఉప్పజ్జతీతి ‘‘సఙ్ఖారనిమిత్తం అద్ధువం తావకాలిక’’న్తి అనిచ్చలక్ఖణవసేన జానిత్వా ఞాణం ఉప్పజ్జతి. కామఞ్చ న పఠమం జానిత్వా పచ్ఛా ఞాణం ఉప్పజ్జతి, వోహారవసేన పన ‘‘మనఞ్చ పటిచ్చ ధమ్మే చ ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణ’’న్తిఆదీని (సం. ని. ౪.౬౦; మ. ని. ౧.౪౦౦; ౩.౪౨౧) వియ ఏవం వుచ్చతి. సద్దసత్థవిదూపి చ ‘‘ఆదిచ్చం పాపుణిత్వా తమో విగచ్ఛతీ’’తిఆదీసు వియ సమానకాలేపి ఇమం పదం ఇచ్ఛన్తి. ఏకత్తనయేన వా పురిమఞ్చ పచ్ఛిమఞ్చ ఏకం కత్వా ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇమినా నయేన ఇతరస్మిమ్పి పదద్వయే అత్థో వేదితబ్బో. ముఞ్చితుకమ్యతాదీనం తిణ్ణం ఞాణానం ఏకట్ఠతా హేట్ఠా వుత్తనయా ఏవ.

నిమిత్తా చిత్తం వుట్ఠాతీతి సఙ్ఖారనిమిత్తే దోసదస్సనేన తత్థ అనల్లీనతాయ సఙ్ఖారనిమిత్తా చిత్తం వుట్ఠాతి నామ. అనిమిత్తే చిత్తం పక్ఖన్దతీతి సఙ్ఖారనిమిత్తపటిపక్ఖేన అనిమిత్తసఙ్ఖాతే నిబ్బానే తన్నిన్నతాయ చిత్తం పవిసతి. సేసానుపస్సనాద్వయేపి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. నిరోధే నిబ్బానధాతుయాతి ఇధ వుత్తేనేవ పఠమానుపస్సనాద్వయమ్పి వుత్తమేవ హోతి. నిరోధేతిపి పాఠో. బహిద్ధావుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞాతి వుట్ఠానసమ్బన్ధేన గోత్రభుఞాణం వుత్తం. గోత్రభూ ధమ్మాతి గోత్రభుఞాణమేవ. ఇతరథా హి ఏకట్ఠతా న యుజ్జతి. ‘‘అసఙ్ఖతా ధమ్మా, అప్పచ్చయా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. దుకమాతికా ౭, ౮) వియ వా చతుమగ్గవసేన వా బహువచనం కతన్తి వేదితబ్బం. యస్మా విమోక్ఖోతి మగ్గో, మగ్గో చ దుభతోవుట్ఠానో, తస్మా తేన సమ్బన్ధేన యా చ దుభతోవుట్ఠానవివట్టనే పఞ్ఞాతిఆది వుత్తం.

౨౨౮. పున విమోక్ఖానం నానాక్ఖణానం ఏకక్ఖణపరియాయం దస్సేతుకామో కతిహాకారేహీతిఆదిమాహ. తత్థ ఆధిపతేయ్యట్ఠేనాతి జేట్ఠకట్ఠేన. అధిట్ఠానట్ఠేనాతి పతిట్ఠానట్ఠేన. అభినీహారట్ఠేనాతి విపస్సనావీథితో నీహరణట్ఠేన. నియ్యానట్ఠేనాతి నిబ్బానుపగమనట్ఠేన. అనిచ్చతో మనసికరోతోతి వుట్ఠానగామినివిపస్సనాక్ఖణేయేవ. అనిమిత్తో విమోక్ఖోతి మగ్గక్ఖణేయేవ. ఏస నయో సేసేసు. చిత్తం అధిట్ఠాతీతి చిత్తం అధికం కత్వా ఠాతి, చిత్తం పతిట్ఠాపేతీతి అధిప్పాయో. చిత్తం అభినీహరతీతి విపస్సనావీథితో చిత్తం నీహరతి. నిరోధం నిబ్బానం నియ్యాతీతి నిరోధసఙ్ఖాతం నిబ్బానం ఉపగచ్ఛతీతి ఏవం ఆకారనానత్తతో చతుధా నానాక్ఖణతా దస్సితా.

ఏకక్ఖణతాయ సమోధానట్ఠేనాతి ఏకజ్ఝం సమోసరణట్ఠేన. అధిగమనట్ఠేనాతి విన్దనట్ఠేన. పటిలాభట్ఠేనాతి పాపుణనట్ఠేన. పటివేధట్ఠేనాతి ఞాణేన పటివిజ్ఝనట్ఠేన. సచ్ఛికిరియట్ఠేనాతి పచ్చక్ఖకరణట్ఠేన. ఫస్సనట్ఠేనాతి ఞాణఫుసనాయ ఫుసనట్ఠేన. అభిసమయట్ఠేనాతి అభిముఖం సమాగమనట్ఠేన. ఏత్థ ‘‘సమోధానట్ఠేనా’’తి మూలపదం, సేసాని అధిగమవేవచనాని. తస్మాయేవ హి సబ్బేసం ఏకతో విస్సజ్జనం కతం. నిమిత్తా ముచ్చతీతి నిచ్చనిమిత్తతో ముచ్చతి. ఇమినా విమోక్ఖట్ఠో వుత్తో. యతో ముచ్చతీతి యతో నిమిత్తతో ముచ్చతి. తత్థ న పణిదహతీతి తస్మిం నిమిత్తే పత్థనం న కరోతి. యత్థ న పణిదహతీతి యస్మిం నిమిత్తే న పణిదహతి. తేన సుఞ్ఞోతి తేన నిమిత్తేన సుఞ్ఞో. యేన సుఞ్ఞోతి యేన నిమిత్తేన సుఞ్ఞో. తేన నిమిత్తేన అనిమిత్తోతి ఇమినా అనిమిత్తట్ఠో వుత్తో.

పణిధియా ముచ్చతీతి పణిధితో ముచ్చతి. ‘‘పణిధి ముచ్చతీ’’తి పాఠో నిస్సక్కత్థోయేవ. ఇమినా విమోక్ఖట్ఠో వుత్తో. యత్థ న పణిదహతీతి యస్మిం దుక్ఖే న పణిదహతి. తేన సుఞ్ఞోతి తేన దుక్ఖేన సుఞ్ఞో. యేన సుఞ్ఞోతి యేన దుక్ఖనిమిత్తేన సుఞ్ఞో. యేన నిమిత్తేనాతి యేన దుక్ఖనిమిత్తేన. తత్థ న పణిదహతీతి ఇమినా అప్పణిహితట్ఠో వుత్తో. అభినివేసా ముచ్చతీతి ఇమినా విమోక్ఖట్ఠో వుత్తో. యేన సుఞ్ఞోతి యేన అభినివేసనిమిత్తేన సుఞ్ఞో. యేన నిమిత్తేనాతి యేన అభినివేసనిమిత్తేన. యత్థ న పణిదహతి, తేన సుఞ్ఞోతి యస్మిం అభినివేసనిమిత్తే న పణిదహతి, తేన అభినివేసనిమిత్తేన సుఞ్ఞో. ఇమినా సుఞ్ఞతట్ఠో వుత్తో.

౨౨౯. పున అట్ఠవిమోక్ఖాదీని నిద్దిసితుకామో అత్థి విమోక్ఖోతిఆదిమాహ. తత్థ నిచ్చతో అభినివేసాతిఆదీని సఞ్ఞావిమోక్ఖే వుత్తనయేన వేదితబ్బాని. సబ్బాభినివేసేహీతి వుత్తప్పకారేహి అభినివేసేహి. ఇతి అభినివేసముచ్చనవసేన సుఞ్ఞతవిమోక్ఖా నామ జాతా, తేయేవ నిచ్చాదినిమిత్తముచ్చనవసేన అనిమిత్తవిమోక్ఖా, నిచ్చన్తిఆదిపణిధీహి ముచ్చనవసేన అప్పణిహితవిమోక్ఖా. ఏత్థ చ పణిధి ముచ్చతీతి సబ్బత్థ నిస్సక్కత్థో వేదితబ్బో. పణిధియా ముచ్చతీతి వా పాఠో. ‘‘సబ్బపణిధీహి ముచ్చతీ’’తి చేత్థ సాధకం. ఏవం తిస్సో అనుపస్సనా తదఙ్గవిమోక్ఖత్తా చ సముచ్ఛేదవిమోక్ఖస్స పచ్చయత్తా చ పరియాయేన విమోక్ఖాతి వుత్తా.

౨౩౦. తత్థ జాతాతి అనన్తరే విపస్సనావిమోక్ఖేపి సతి ఇమిస్సా కథాయ మగ్గవిమోక్ఖాధికారత్తా తస్మిం మగ్గవిమోక్ఖే జాతాతి వుత్తం హోతి. అనవజ్జకుసలాతి రాగాదివజ్జవిరహితా కుసలా. విచ్ఛేదం కత్వా వా పాఠో. బోధిపక్ఖియా ధమ్మాతి ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’తి (మ. ని. ౩.౩౫, ౪౩; చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౨; మి. ప. ౫.౪.౧) వుత్తా సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా. ఇదం ముఖన్తి ఇదం వుత్తప్పకారం ధమ్మజాతం ఆరమ్మణతో నిబ్బానపవేసాయ ముఖత్తా ముఖం నామాతి వుత్తం హోతి. తేసం ధమ్మానన్తి తేసం బోధిపక్ఖియానం ధమ్మానం. ఇదం విమోక్ఖముఖన్తి నిబ్బానం విక్ఖమ్భనతదఙ్గసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధినిస్సరణవిమోక్ఖేసు నిస్సరణవిమోక్ఖోవ, ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా వా అసఙ్ఖతా వా, విరాగో తేసం ధమ్మానం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (ఇతివు. ౯౦; అ. ని. ౪.౩౪) వుత్తత్తా ఉత్తమట్ఠేన ముఖఞ్చాతి విమోక్ఖముఖం. విమోక్ఖఞ్చ తం ముఖఞ్చ విమోక్ఖముఖన్తి కమ్మధారయసమాసవసేన అయమేవ అత్థో వుత్తో. విమోక్ఖఞ్చాతి ఏత్థ లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. తీణి అకుసలమూలానీతి లోభదోసమోహా. తీణి దుచ్చరితానీతి కాయవచీమనోదుచ్చరితాని. సబ్బేపి అకుసలా ధమ్మాతి అకుసలమూలేహి సమ్పయుత్తా దుచ్చరితేహి సమ్పయుత్తా చ అసమ్పయుత్తా చ సేవితబ్బదోమనస్సాదీని ఠపేత్వా సబ్బేపి అకుసలా ధమ్మా. కుసలమూలసుచరితాని వుత్తపటిపక్ఖేన వేదితబ్బాని. సబ్బేపి కుసలా ధమ్మాతి వుత్తనయేనేవ సమ్పయుత్తా అసమ్పయుత్తా చ విమోక్ఖస్స ఉపనిస్సయభూతా సబ్బేపి కుసలా ధమ్మా. వివట్టకథా హేట్ఠా వుత్తా. విమోక్ఖవివట్టసమ్బన్ధేన పనేత్థ సేసవివట్టాపి వుత్తా. ఆసేవనాతి ఆదితో సేవనా. భావనాతి తస్సేవ వడ్ఢనా. బహులీకమ్మన్తి తస్సేవ వసిప్పత్తియా పునప్పునం కరణం. మగ్గస్స పన ఏకక్ఖణేయేవ కిచ్చసాధనవసేన ఆసేవనాదీని వేదితబ్బాని. పటిలాభో వా విపాకో వాతిఆదీని హేట్ఠా వుత్తత్థానేవాతి.

విమోక్ఖనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

విమోక్ఖకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. గతికథా

గతికథావణ్ణనా

౨౩౧. ఇదాని తస్సా విమోక్ఖుప్పత్తియా హేతుభూతం హేతుసమ్పత్తిం దస్సేన్తేన కథితాయ గతికథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. దుహేతుకపటిసన్ధికస్సాపి హి ‘‘నత్థి ఝానం అపఞ్ఞస్సా’’తి (ధ. ప. ౩౭౨) వచనతో ఝానమ్పి న ఉప్పజ్జతి, కిం పన విమోక్ఖో. తత్థ గతిసమ్పత్తియాతి నిరయతిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయమనుస్సదేవసఙ్ఖాతాసు పఞ్చసు గతీసు మనుస్సదేవసఙ్ఖాతాయ గతిసమ్పత్తియా. ఏతేన పురిమా తిస్సో గతివిపత్తియో పటిక్ఖిపతి. గతియా సమ్పత్తి గతిసమ్పత్తి, సుగతీతి వుత్తం హోతి. గతీతి చ సహోకాసా ఖన్ధా. పఞ్చసు చ గతీసు పేత్తివిసయగ్గహణేనేవ అసురకాయోపి గహితో. దేవాతి ఛ కామావచరదేవా బ్రహ్మానో చ. దేవగ్గహణేన అసురాపి సఙ్గహితా. ఞాణసమ్పయుత్తేతి ఞాణసమ్పయుత్తపటిసన్ధిక్ఖణే. ఖణోపి హి ఞాణసమ్పయుత్తయోగేన తేనేవ వోహారేన వుత్తోతి వేదితబ్బో. కతినం హేతూనన్తి అలోభాదోసామోహహేతూసు కతినం హేతూనం. ఉపపత్తీతి ఉపపజ్జనం, నిబ్బత్తీతి అత్థో.

యస్మా పన సుద్దకులజాతాపి తిహేతుకా హోన్తి, తస్మా తే సన్ధాయ పఠమపుచ్ఛా. యస్మా చ యేభుయ్యేన మహాపుఞ్ఞా తీసు మహాసాలకులేసు జాయన్తి, తస్మా తేసం తిణ్ణం కులానం వసేన తిస్సో పుచ్ఛా. పాఠో పన సఙ్ఖిత్తో. మహతీ సాలా ఏతేసన్తి మహాసాలా, మహాఘరా మహావిభవాతి అత్థో. అథ వా మహా సారో ఏతేసన్తి మహాసారాతి వత్తబ్బే ర-కారస్స ల-కారం కత్వా ‘‘మహాసాలా’’తి వుత్తం. ఖత్తియా మహాసాలా, ఖత్తియేసు వా మహాసాలాతి ఖత్తియమహాసాలా. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ యస్స ఖత్తియస్స గేహే పచ్ఛిమన్తేన కోటిసతం ధనం నిధానగతం హోతి, కహాపణానఞ్చ వీసతి అమ్బణాని దివసం వలఞ్జే నిక్ఖమన్తి, అయం ఖత్తియమహాసాలో నామ. యస్స బ్రాహ్మణస్స గేహే పచ్ఛిమన్తేన అసీతికోటిధనం నిధానగతం హోతి, కహాపణానఞ్చ దస అమ్బణాని దివసం వలఞ్జే నిక్ఖమన్తి, అయం బ్రాహ్మణమహాసాలో నామ. యస్స గహపతిస్స గేహే పచ్ఛిమన్తేన చత్తాలీసకోటిధనం నిధానగతం హోతి, కహాపణానఞ్చ పఞ్చ అమ్బణాని దివసం వలఞ్జే నిక్ఖమన్తి, అయం గహపతిమహాసాలో నామ.

రూపావచరానం అరూపావచరానఞ్చ ఏకన్తతిహేతుకత్తా ‘‘ఞాణసమ్పయుత్తే’’తి న వుత్తం, మనుస్సేసు పన దుహేతుకాహేతుకానఞ్చ సబ్భావతో, కామావచరేసు దేవేసు దుహేతుకానఞ్చ సబ్భావతో సేసేసు ‘‘ఞాణసమ్పయుత్తే’’తి వుత్తం. ఏత్థ చ కామావచరదేవా పఞ్చకామగుణరతియా కీళన్తి, సరీరజుతియా చ జోతన్తీతి దేవా, రూపావచరబ్రహ్మానో ఝానరతియా కీళన్తి, సరీరజుతియా చ జోతన్తీతి దేవా, అరూపావచరబ్రహ్మానో ఝానరతియా కీళన్తి, ఞాణజుతియా చ జోతన్తీతి దేవా.

౨౩౨. కుసలకమ్మస్స జవనక్ఖణేతి అతీతజాతియా ఇధ తిహేతుకపటిసన్ధిజనకస్స తిహేతుకకామావచరకుసలకమ్మస్స చ జవనవీథియం పునప్పునం ఉప్పత్తివసేన సత్తవారం జవనక్ఖణే, పవత్తనకాలేతి అత్థో. తయో హేతూ కుసలాతి అలోభో కుసలహేతు అదోసో కుసలహేతు అమోహో కుసలహేతు. తస్మిం ఖణే జాతచేతనాయాతి తస్మిం వుత్తక్ఖణేయేవ జాతాయ కుసలచేతనాయ. సహజాతపచ్చయా హోన్తీతి ఉప్పజ్జమానా చ సహఉప్పాదనభావేన ఉపకారకా హోన్తి. తేన వుచ్చతీతి తేన సహజాతపచ్చయభావేనేవ వుచ్చతి. కుసలమూలపచ్చయాపి సఙ్ఖారాతి ఏకచిత్తక్ఖణికపచ్చయాకారనయేన వుత్తం. ‘‘సఙ్ఖారా’’తి చ బహువచనేన తత్థ సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితా సబ్బే చేతసికా గహితాతి వేదితబ్బం. అపిసద్దేన సఙ్ఖారపచ్చయాపి కుసలమూలానీతిపి వుత్తం హోతి.

నికన్తిక్ఖణేతి అత్తనో విపాకం దాతుం పచ్చుపట్ఠితకమ్మే వా తథా పచ్చుపట్ఠితకమ్మేన ఉపట్ఠాపితే కమ్మనిమిత్తే వా గతినిమిత్తే వా ఉప్పజ్జమానానం నికన్తిక్ఖణే. నికన్తీతి నికామనా పత్థనా. ఆసన్నమరణస్స హి మోహేన ఆకులచిత్తత్తా అవీచిజాలాయపి నికన్తి ఉప్పజ్జతి, కిం పన సేసేసు నిమిత్తేసు. ద్వే హేతూతి లోభో అకుసలహేతు మోహో అకుసలహేతు. భవనికన్తి పన పటిసన్ధిఅనన్తరం పవత్తభవఙ్గవీథితో వుట్ఠితమత్తస్సేవ అత్తనో ఖన్ధసన్తానం ఆరబ్భ సబ్బేసమ్పి ఉప్పజ్జతి. ‘‘యస్స వా పన యత్థ అకుసలా ధమ్మా న ఉప్పజ్జిత్థ, తస్స తత్థ కుసలా ధమ్మా న ఉప్పజ్జిత్థాతి ఆమన్తా’’తి ఏవమాది ఇదమేవ సన్ధాయ వుత్తం. తస్మిం ఖణే జాతచేతనాయాతి అకుసలచేతనాయ.

పటిసన్ధిక్ఖణేతి తేన కమ్మేన గహితపటిసన్ధిక్ఖణే. తయో హేతూతి అలోభో అబ్యాకతహేతు అదోసో అబ్యాకతహేతు అమోహో అబ్యాకతహేతు. తస్మిం ఖణే జాతచేతనాయాతి విపాకాబ్యాకతచేతనాయ. నామరూపపచ్చయాపి విఞ్ఞాణన్తి ఏత్థ తస్మిం పటిసన్ధిక్ఖణే తయో విపాకహేతూ సేసచేతసికా చ నామం, హదయవత్థు రూపం. తతో నామరూపపచ్చయతోపి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం పవత్తతి. విఞ్ఞాణపచ్చయాపి నామరూపన్తి ఏత్థాపి నామం వుత్తప్పకారమేవ, రూపం పన ఇధ సహేతుకమనుస్సపటిసన్ధియా అధిప్పేతత్తా గబ్భసేయ్యకానం వత్థుదసకం కాయదసకం భావదసకన్తి సమతింస రూపాని, సంసేదజానం ఓపపాతికానఞ్చ పరిపుణ్ణాయతనానం చక్ఖుదసకం సోతదసకం ఘానదసకం జివ్హాదసకఞ్చాతి సమసత్తతి రూపాని. తం వుత్తప్పకారం నామరూపం పటిసన్ధిక్ఖణే పటిసన్ధివిఞ్ఞాణపచ్చయా పవత్తతి.

పఞ్చక్ఖన్ధాతి ఏత్థ పటిసన్ధిచిత్తేన పటిసన్ధిక్ఖణే లబ్భమానాని రూపాని రూపక్ఖన్ధో, సహజాతా వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో, సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, సేసచేతసికా సఙ్ఖారక్ఖన్ధో, పటిసన్ధిచిత్తం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో. సహజాతపచ్చయా హోన్తీతి చత్తారో అరూపినో ఖన్ధా అఞ్ఞమఞ్ఞం సహజాతపచ్చయా హోన్తి, రూపక్ఖన్ధే చత్తారో మహాభూతా అఞ్ఞమఞ్ఞం సహజాతపచ్చయా హోన్తి, అరూపినో ఖన్ధా చ హదయరూపఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞం సహజాతపచ్చయా హోన్తి, మహాభూతాపి ఉపాదారూపానం సహజాతపచ్చయా హోన్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయా హోన్తీతి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉప్పాదనుపత్థమ్భనభావేన ఉపకారకా హోన్తి, చత్తారో అరూపినో ఖన్ధా చ అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయా హోన్తి, చత్తారో మహాభూతా అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయా హోన్తి. నిస్సయపచ్చయా హోన్తీతి అధిట్ఠానాకారేన నిస్సయాకారేన చ ఉపకారకా హోన్తి, చత్తారో అరూపినో ఖన్ధా చ అఞ్ఞమఞ్ఞం నిస్సయపచ్చయా హోన్తీతి సహజాతా వియ విత్థారేతబ్బా. విప్పయుత్తపచ్చయా హోన్తీతి ఏకవత్థుకాదిభావానుపగమనేన విప్పయుత్తభావేన ఉపకారకా హోన్తి, అరూపినో ఖన్ధా పటిసన్ధిరూపానం విప్పయుత్తపచ్చయా హోన్తి, హదయరూపం అరూపీనం ఖన్ధానం విప్పయుత్తపచ్చయో హోతి. ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా’’తి హేత్థ ఏవం యథాలాభవసేన వుత్తం.

చత్తారో మహాభూతాతి ఏత్థ తయో పచ్చయా పఠమం వుత్తాయేవ. తయో జీవితసఙ్ఖారాతి ఆయు చ ఉస్మా చ విఞ్ఞాణఞ్చ. ఆయూతి రూపజీవితిన్ద్రియం అరూపజీవితిన్ద్రియఞ్చ. ఉస్మాతి తేజోధాతు. విఞ్ఞాణన్తి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం. ఏతాని హి ఉపరూపరి జీవితసఙ్ఖారం సఙ్ఖరోన్తి పవత్తేన్తీతి జీవితసఙ్ఖారా. సహజాతపచ్చయా హోన్తీతి అరూపజీవితిన్ద్రియం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణఞ్చ సమ్పయుత్తకానం ఖన్ధానఞ్చ హదయరూపస్స చ అఞ్ఞమఞ్ఞసహజాతపచ్చయా హోన్తి, తేజోధాతు తిణ్ణం మహాభూతానం అఞ్ఞమఞ్ఞసహజాతపచ్చయో హోతి, ఉపాదారూపానం సహజాతపచ్చయోవ, రూపజీవితిన్ద్రియం సహజాతరూపానం పరియాయేన సహజాతపచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బం. అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయా హోన్తి, నిస్సయపచ్చయా హోన్తీతి ద్వయం అరూపజీవితిన్ద్రియం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణఞ్చ సమ్పయుత్తఖన్ధానం అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయా హోన్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయపచ్చయా హోన్తీతి వుత్తనయేనేవ యోజేత్వా వేదితబ్బం. విప్పయుత్తపచ్చయా హోన్తీతి అరూపజీవితిన్ద్రియం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణఞ్చ పటిసన్ధిరూపానం విప్పయుత్తపచ్చయా హోన్తి. రూపజీవితిన్ద్రియం పన అఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిప్పయుత్తపచ్చయత్తే న యుజ్జతి. తస్మా ‘‘తయో జీవితసఙ్ఖారా’’తి యథాలాభవసేన వుత్తం. నామఞ్చ రూపఞ్చ వుత్తనయేనేవ చతుపచ్చయత్తే యోజేతబ్బం. చుద్దస ధమ్మాతి పఞ్చక్ఖన్ధా, చత్తారో మహాభూతా, తయో జీవితసఙ్ఖారా, నామఞ్చ రూపఞ్చాతి ఏవం గణనావసేన చుద్దస ధమ్మా. తేసఞ్చ ఉపరి అఞ్ఞేసఞ్చ సహజాతాదిపచ్చయభావో వుత్తనయో ఏవ. సమ్పయుత్తపచ్చయా హోన్తీతి పున ఏకవత్థుకఏకారమ్మణఏకుప్పాదఏకనిరోధసఙ్ఖాతేన సమ్పయుత్తభావేన ఉపకారకా హోన్తి.

పఞ్చిన్ద్రియానీతి సద్ధిన్ద్రియాదీని. నామఞ్చాతి ఇధ వేదనాదయో తయో ఖన్ధా. విఞ్ఞాణఞ్చాతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం. పున చుద్దస ధమ్మాతి చత్తారో ఖన్ధా, పఞ్చిన్ద్రియాని, తయో హేతూ, నామఞ్చ విఞ్ఞాణఞ్చాతి ఏవం గణనావసేన చుద్దస ధమ్మా. అట్ఠవీసతి ధమ్మాతి పురిమా చ చుద్దస, ఇమే చ చుద్దసాతి అట్ఠవీసతి. ఇధ రూపస్సాపి పవిట్ఠత్తా సమ్పయుత్తపచ్చయం అపనేత్వా విప్పయుత్తపచ్చయో వుత్తో.

ఏవం పటిసన్ధిక్ఖణే విజ్జమానస్స తస్స తస్స పచ్చయుప్పన్నస్స ధమ్మస్స తం తం పచ్చయభేదం దస్సేత్వా పఠమం నిద్దిట్ఠే హేతూ నిగమేత్వా దస్సేన్తో ఇమేసం అట్ఠన్నం హేతూనం పచ్చయా ఉపపత్తి హోతీతి ఆహ. కమ్మాయూహనక్ఖణే తయో కుసలహేతూ, నికన్తిక్ఖణే ద్వే అకుసలహేతూ, పటిసన్ధిక్ఖణే తయో అబ్యాకతహేతూతి ఏవం అట్ఠ హేతూ. తత్థ తయో కుసలహేతూ, ద్వే అకుసలహేతూ చ ఇధ పటిసన్ధిక్ఖణే పవత్తియా ఉపనిస్సయపచ్చయా హోన్తి. తయో అబ్యాకతహేతూ యథాయోగం హేతుపచ్చయసహజాతపచ్చయవసేన పచ్చయా హోన్తి. సేసవారేసుపి ఏసేవ నయో.

అరూపావచరానం పన రూపాభావా నామపచ్చయాపి విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయాపి నామన్తి వుత్తం. రూపమిస్సకచుద్దసకోపి చ పరిహీనో. తస్స పరిహీనత్తా ‘‘అట్ఠవీసతి ధమ్మా’’తి వారో చ న లబ్భతి.

౨౩౩. ఇదాని విమోక్ఖస్స పచ్చయభూతం తిహేతుకపటిసన్ధిం దస్సేత్వా తేనేవ సమ్బన్ధేన దుహేతుకపటిసన్ధివిసేసఞ్చ దస్సేతుకామో గతిసమ్పత్తియా ఞాణవిప్పయుత్తేతిఆదిమాహ. కుసలకమ్మస్స జవనక్ఖణేతి అతీతజాతియా ఇధ పటిసన్ధిజనకస్స దుహేతుకకుసలకమ్మస్స వుత్తనయేనేవ జవనక్ఖణే. ద్వే హేతూతి ఞాణవిప్పయుత్తత్తా అలోభో కుసలహేతు అదోసో కుసలహేతు. ద్వే అబ్యాకతహేతూపి అలోభాదోసాయేవ.

చత్తారి ఇన్ద్రియానీతి పఞ్ఞిన్ద్రియవజ్జాని సద్ధిన్ద్రియాదీని చత్తారి. ద్వాదస ధమ్మాతి పఞ్ఞిన్ద్రియస్స అమోహహేతుస్స చ పరిహీనత్తా ద్వాదస. తేసం ద్విన్నంయేవ పరిహీనత్తా ఛబ్బీసతి. ఛన్నం హేతూనన్తి ద్విన్నం కుసలహేతూనం, ద్విన్నం అకుసలహేతూనం, ద్విన్నం విపాకహేతూనన్తి ఏవం ఛన్నం హేతూనం. రూపారూపావచరా పనేత్థ ఏకన్తతిహేతుకత్తా న గహితా. సేసం పఠమవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఇమస్మిం వారే దుహేతుకపటిసన్ధియా దుహేతుకకమ్మస్సేవ వుత్తత్తా తిహేతుకకమ్మేన దుహేతుకపటిసన్ధి న హోతీతి వుత్తం హోతి. తస్మా యం ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౪౯౮) తిపిటకమహాధమ్మరక్ఖితత్థేరవాదే ‘‘తిహేతుకకమ్మేన పటిసన్ధి తిహేతుకావ హోతి, దుహేతుకాహేతుకా న హోతి. దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకాహేతుకా హోతి, తిహేతుకా న హోతీ’’తి వుత్తం, తం ఇమాయ పాళియా సమేతి. యం పన తిపిటకచూళనాగత్థేరస్స చ మోరవాపివాసిమహాదత్తత్థేరస్స చ వాదేసు ‘‘తిహేతుకకమ్మేన పటిసన్ధి తిహేతుకాపి హోతి దుహేతుకాపి, అహేతుకా న హోతి. దుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకాపి హోతి అహేతుకాపి, తిహేతుకా న హోతీ’’తి వుత్తం, తం ఇమాయ పాళియా విరుద్ధం వియ దిస్సతి. ఇమిస్సా కథాయ హేతుఅధికారత్తా అహేతుకపటిసన్ధి న వుత్తాతి.

గతికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. కమ్మకథావణ్ణనా

కమ్మకథావణ్ణనా

౨౩౪. ఇదాని తస్సా హేతుసమ్పత్తియా పచ్చయభూతం కమ్మం దస్సేన్తేన కథితాయ కమ్మకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. తత్థ అహోసి కమ్మం అహోసి కమ్మవిపాకోతిఆదీసు అతీతభవేసు కతస్స కమ్మస్స అతీతభవేసుయేవ విపక్కవిపాకం గహేత్వా ‘‘అహోసి కమ్మం అహోసి కమ్మవిపాకో’’తి వుత్తం. తస్సేవ అతీతస్స కమ్మస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయస్స ఉపపజ్జవేదనీయస్స చ పచ్చయవేకల్లేన అతీతభవేసుయేవ అవిపక్కవిపాకఞ్చ అతీతేయేవ పరినిబ్బుతస్స చ దిట్ఠధమ్మవేదనీయఉపపజ్జవేదనీయఅపరపరియాయవేదనీయస్స కమ్మస్స అవిపక్కవిపాకఞ్చ గహేత్వా అహోసి కమ్మం నాహోసి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. అతీతస్సేవ కమ్మస్స అవిపక్కవిపాకస్స పచ్చుప్పన్నభవే పచ్చయసమ్పత్తియా విపచ్చమానం విపాకం గహేత్వా అహోసి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. అతీతస్సేవ కమ్మస్స అతిక్కన్తవిపాకకాలస్స చ పచ్చుప్పన్నభవే పరినిబ్బాయన్తస్స చ అవిపచ్చమానం విపాకం గహేత్వా అహోసి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. అతీతస్సేవ కమ్మస్స విపాకారహస్స అవిపక్కవిపాకస్స అనాగతే భవే పచ్చయసమ్పత్తియా విపచ్చితబ్బం విపాకం గహేత్వా అహోసి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. అతీతస్సేవ కమ్మస్స అతిక్కన్తవిపాకకాలస్స చ అనాగతభవే పరినిబ్బాయితబ్బస్స చ అవిపచ్చితబ్బం విపాకం గహేత్వా అహోసి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. ఏవం అతీతకమ్మం అతీతపచ్చుప్పన్నానాగతవిపాకావిపాకవసేన ఛధా దస్సితం.

పచ్చుప్పన్నభవే కతస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయస్స కమ్మస్స ఇధేవ విపచ్చమానం విపాకం గహేత్వా అత్థి కమ్మం అత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. తస్సేవ పచ్చుప్పన్నస్స కమ్మస్స పచ్చయవేకల్లేన ఇధ అవిపచ్చమానఞ్చ దిట్ఠేవ ధమ్మే పరినిబ్బాయన్తస్స ఇధ అవిపచ్చమానఞ్చ విపాకం గహేత్వా అత్థి కమ్మం నత్థి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. పచ్చుప్పన్నస్సేవ కమ్మస్స ఉపపజ్జవేదనీయస్స చ అపరపరియాయవేదనీయస్స చ అనాగతభవే విపచ్చితబ్బం విపాకం గహేత్వా అత్థి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. పచ్చుప్పన్నస్సేవ కమ్మస్స ఉపపజ్జవేదనీయస్స పచ్చయవేకల్లేన అనాగతభవే అవిపచ్చితబ్బఞ్చ అనాగతభవే పరినిబ్బాయితబ్బస్స అపరపరియాయవేదనీయస్స అవిపచ్చితబ్బఞ్చ విపాకం గహేత్వా అత్థి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. ఏవం పచ్చుప్పన్నకమ్మం పచ్చుప్పన్నానాగతవిపాకావిపాకవసేన చతుధా దస్సితం.

అనాగతభవే కాతబ్బస్స కమ్మస్స అనాగతభవే విపచ్చితబ్బం విపాకం గహేత్వా భవిస్సతి కమ్మం భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. తస్సేవ అనాగతస్స కమ్మస్స పచ్చయవేకల్లేన అవిపచ్చితబ్బఞ్చ అనాగతభవే పరినిబ్బాయితబ్బస్స అవిపచ్చితబ్బఞ్చ విపాకం గహేత్వా భవిస్సతి కమ్మం న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి వుత్తం. ఏవం అనాగతకమ్మం అనాగతవిపాకావిపాకవసేన ద్విధా దస్సితం. తం సబ్బం ఏకతో కత్వా ద్వాదసవిధేన కమ్మం దస్సితం హోతి.

ఇమస్మిం ఠానే ఠత్వా తీణి కమ్మచతుక్కాని ఆహరిత్వా వుచ్చన్తి – తేసు హి వుత్తేసు అయమత్థో పాకటతరో భవిస్సతీతి. చతుబ్బిధఞ్హి కమ్మం దిట్ఠధమ్మవేదనీయం ఉపపజ్జవేదనీయం అపరపరియాయవేదనీయం అహోసికమ్మన్తి. తేసు ఏకజవనవీథియం సత్తసు చిత్తేసు కుసలా వా అకుసలా వా పఠమజవనచేతనా దిట్ఠధమ్మవేదనీయకమ్మం నామ. తం ఇమస్మింయేవ అత్తభావే విపాకం దేతి. తథా అసక్కోన్తం పన ‘‘అహోసి కమ్మం నాహోసి కమ్మవిపాకో, న భవిస్సతి కమ్మవిపాకో, నత్థి కమ్మవిపాకో’’తి ఇమస్స తికస్స వసేన అహోసికమ్మం నామ హోతి. అత్థసాధికా పన సత్తమజవనచేతనా ఉపపజ్జవేదనీయకమ్మం నామ. తం అనన్తరే అత్తభావే విపాకం దేతి. తథా అసక్కోన్తం వుత్తనయేనేవ అహోసికమ్మం నామ హోతి. ఉభిన్నం అన్తరే పన పఞ్చజవనచేతనా అపరపరియాయవేదనీయకమ్మం నామ. తం అనాగతే యదా ఓకాసం లభతి, తదా విపాకం దేతి. సతి సంసారప్పవత్తియా అహోసికమ్మం నామ న హోతి.

అపరమ్పి చతుబ్బిధం కమ్మం యగ్గరుకం యబ్బహులం యదాసన్నం కటత్తా వా పన కమ్మన్తి. తత్థ కుసలం వా హోతు అకుసలం వా, గరుకాగరుకేసు యం గరుకం మాతుఘాతాదికమ్మం వా మహగ్గతకమ్మం వా, తదేవ పఠమం విపచ్చతి. తథా బహులాబహులేసుపి యం బహులం హోతి సుసీల్యం వా దుస్సీల్యం వా, తదేవ పఠమం విపచ్చతి. యదాసన్నం నామ మరణకాలే అనుస్సరితకమ్మం వా కతకమ్మం వా. యఞ్హి ఆసన్నమరణే అనుస్సరితుం సక్కోతి కాతుం వా, తేనేవ ఉపపజ్జతి. ఏతేహి పన తీహి ముత్తం పునప్పునం లద్ధాసేవనం కటత్తా వా పన కమ్మం నామ హోతి. తేసం అభావే తం పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢతి.

అపరం వా చతుబ్బిధం కమ్మం జనకం ఉపత్థమ్భకం ఉపపీళకం ఉపఘాతకన్తి. తత్థ జనకం నామ కుసలమ్పి హోతి అకుసలమ్పి. తం పటిసన్ధియం పవత్తేపి రూపారూపవిపాకం జనేతి. ఉపత్థమ్భకం పన జనేతుం న సక్కోతి, అఞ్ఞేన కమ్మేన దిన్నాయ పటిసన్ధియా జనితే విపాకే ఉప్పజ్జనకసుఖదుక్ఖం ఉపత్థమ్భేతి, అద్ధానం పవత్తేతి. ఉపపీళకం అఞ్ఞేన కమ్మేన దిన్నాయ పటిసన్ధియా జనితే విపాకే ఉప్పజ్జనకసుఖదుక్ఖం పీళేతి బాధతి, అద్ధానం పవత్తితుం న దేతి. ఉపఘాతకం పన కుసలమ్పి అకుసలమ్పి సమానం అఞ్ఞం దుబ్బలకమ్మం ఘాతేత్వా తస్స విపాకం పటిబాహిత్వా అత్తనో విపాకస్స ఓకాసం కరోతి. ఏవం పన కమ్మేన కతే ఓకాసే తం విపాకం ఉప్పన్నం నామ వుచ్చతి.

ఇతి ఇమేసం ద్వాదసన్నం కమ్మానం కమ్మన్తరఞ్చ విపాకన్తరఞ్చ బుద్ధానం కమ్మవిపాకఞాణస్సేవ యాథావసరసతో పాకటం హోతి అసాధారణం సావకేహి. విపస్సకేన పన కమ్మన్తరం విపాకన్తరఞ్చ ఏకదేసతో జానితబ్బం. తస్మా అయం ముఖమత్తదస్సనేన కమ్మవిసేసో పకాసితోతి.

౨౩౫. ఏవం సుద్ధికకమ్మవసేన పఠమవారం వత్వా తదేవ కమ్మం ద్విధా విభజిత్వా కుసలాకుసలాదియుగలవసేన దసహి పరియాయేహి అపరే దస వారా వుత్తా. తత్థ ఆరోగ్యట్ఠేన కుసలం, అనారోగ్యట్ఠేన అకుసలం, ఇదం దుకం జాతివసేన వుత్తం. అకుసలమేవ రాగాదిదోససంయోగేన సావజ్జం, కుసలం తదభావేన అనవజ్జం. అకుసలం అపరిసుద్ధత్తా, కణ్హాభిజాతిహేతుత్తా వా కణ్హం, కుసలం పరిసుద్ధత్తా, సుక్కాభిజాతిహేతుత్తా వా సుక్కం. కుసలం సుఖవుద్ధిమత్తా సుఖుద్రయం, అకుసలం దుక్ఖవుద్ధిమత్తా దుక్ఖుద్రయం. కుసలం సుఖఫలవత్తా సుఖవిపాకం, అకుసలం దుక్ఖఫలవత్తా దుక్ఖవిపాకన్తి ఏవమేతేసం నానాకారో వేదితబ్బోతి.

కమ్మకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. విపల్లాసకథా

విపల్లాసకథావణ్ణనా

౨౩౬. ఇదాని తస్స కమ్మస్స పచ్చయభూతే విపల్లాసే దస్సేన్తేన కథితాయ సుత్తన్తపుబ్బఙ్గమాయ విపల్లాసకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. సుత్తన్తే తావ సఞ్ఞావిపల్లాసాతి సఞ్ఞాయ విపల్లత్థభావా విపరీతభావా, విపరీతసఞ్ఞాతి అత్థో. సేసద్వయేసుపి ఏసేవ నయో. చిత్తకిచ్చస్స దుబ్బలట్ఠానే దిట్ఠివిరహితాయ అకుసలసఞ్ఞాయ సకకిచ్చస్స బలవకాలే సఞ్ఞావిపల్లాసో. దిట్ఠివిరహితస్సేవ అకుసలచిత్తస్స సకకిచ్చస్స బలవకాలే చిత్తవిపల్లాసో. దిట్ఠిసమ్పయుత్తే చిత్తే దిట్ఠివిపల్లాసో. తస్మా సబ్బదుబ్బలో సఞ్ఞావిపల్లాసో, తతో బలవతరో చిత్తవిపల్లాసో, సబ్బబలవతరో దిట్ఠివిపల్లాసో. అజాతబుద్ధిదారకస్స కహాపణదస్సనం వియ హి సఞ్ఞా ఆరమ్మణస్స ఉపట్ఠానాకారమత్తగ్గహణతో. గామికపురిసస్స కహాపణదస్సనం వియ చిత్తం లక్ఖణపటివేధస్సాపి సమ్పాపనతో. కమ్మారస్స మహాసణ్డాసేన అయోగహణం వియ దిట్ఠి అభినివిస్స పరామసనతో. అనిచ్చే నిచ్చన్తి సఞ్ఞావిపల్లాసోతి అనిచ్చే వత్థుస్మిం ‘‘నిచ్చం ఇద’’న్తి ఏవం గహేత్వా ఉప్పజ్జనకసఞ్ఞా సఞ్ఞావిపల్లాసో. ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. న సఞ్ఞావిపల్లాసో న చిత్తవిపల్లాసో న దిట్ఠివిపల్లాసోతి చతూసు వత్థూసు ద్వాదసన్నం విపల్లాసగ్గాహానం అభావా యాథావగ్గహణం వుత్తం.

గాథాసు అనత్తని చ అత్తాతి అనత్తని అత్తాతి ఏవంసఞ్ఞినోతి అత్థో. మిచ్ఛాదిట్ఠిహతాతి న కేవలం సఞ్ఞినోవ, సఞ్ఞాయ వియ ఉప్పజ్జమానాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియాపి హతా. ఖిత్తచిత్తాతి సఞ్ఞాదిట్ఠీహి వియ ఉప్పజ్జమానేన ఖిత్తేన విబ్భన్తేన చిత్తేన సమన్నాగతా. విసఞ్ఞినోతి దేసనామత్తమేతం, విపరీతసఞ్ఞాచిత్తదిట్ఠినోతి అత్థో. అథ వా సఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమత్తా దిట్ఠియా పఠమం చతూహి పదేహి సఞ్ఞావిపల్లాసో వుత్తో, తతో మిచ్ఛాదిట్ఠిహతాతి దిట్ఠివిపల్లాసో, ఖిత్తచిత్తాతి చిత్తవిపల్లాసో. విసఞ్ఞినోతి తీహి విపల్లాసగ్గాహేహి పకతిసఞ్ఞావిరహితా మోహం గతా ‘‘ముచ్ఛితో విసవేగేన, విసఞ్ఞీ సమపజ్జథా’’తిఏత్థ (జా. ౨.౨౨.౩౨౮) వియ. తే యోగయుత్తా మారస్సాతి తే జనా సత్తా మారస్స యోగే యుత్తా నామ హోన్తి. అయోగక్ఖేమినోతి చతూహి యోగేహి ఈతీహి ఖేమం నిబ్బానం అప్పత్తా. సత్తా గచ్ఛన్తి సంసారన్తి తేయేవ పుగ్గలా సంసారం సంసరన్తి. కస్మా? జాతిమరణగామినో హి తే, తస్మా సంసరన్తీతి అత్థో. బుద్ధాతి చతుసచ్చబుద్ధా సబ్బఞ్ఞునో. కాలత్తయసాధారణవసేన బహువచనం. లోకస్మిన్తి ఓకాసలోకే. పభఙ్కరాతి లోకస్స పఞ్ఞాలోకం కరా. ఇమం ధమ్మం పకాసేన్తీతి విపల్లాసప్పహానం ధమ్మం జోతేన్తి. దుక్ఖూపసమగామినన్తి దుక్ఖవూపసమం నిబ్బానం గచ్ఛన్తం. తేసం సుత్వానాతి తేసం బుద్ధానం ధమ్మం సుత్వాన. సప్పఞ్ఞాతి భబ్బభూతా పఞ్ఞవన్తో. సచిత్తం పచ్చలద్ధూతి విపల్లాసవజ్జితం సకచిత్తం పటిలభిత్వా. పటిఅలద్ధూతి పదచ్ఛేదో. అథ వా పటిలభింసు పటిఅలద్ధున్తి పదచ్ఛేదో. అనిచ్చతో దక్ఖున్తి అనిచ్చవసేనేవ అద్దసంసు. అనత్తని అనత్తాతి అనత్తానం అనత్తాతి అద్దక్ఖుం. అథ వా అనత్తని వత్థుస్మిం అత్తా నత్థీతి అద్దక్ఖుం. సమ్మాదిట్ఠిసమాదానాతి గహితసమ్మాదస్సనా. సబ్బం దుక్ఖం ఉపచ్చగున్తి సకలం వట్టదుక్ఖం సమతిక్కన్తా.

పహీనాపహీనపుచ్ఛాయ దిట్ఠిసమ్పన్నస్సాతి సోతాపన్నస్స. దుక్ఖే సుఖన్తి సఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి. చిత్తం ఉప్పజ్జతీతి మోహకాలుస్సియస్స అప్పహీనత్తా సఞ్ఞామత్తం వా చిత్తమత్తం వా ఉప్పజ్జతి, అనాగామిస్సపి ఉప్పజ్జతి, కిం పన సోతాపన్నస్స. ఇమే ద్వే అరహతోయేవ పహీనా. అసుభే సుభన్తి సఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి. చిత్తం ఉప్పజ్జతీతి సకదాగామిస్సపి ఉప్పజ్జతి, కిం పన సోతాపన్నస్స. ఇమే ద్వే అనాగామిస్స పహీనాతి అట్ఠకథాయం వుత్తం. తస్మా ఇదం ద్వయం సోతాపన్నసకదాగామినో సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అనాగామినో కామరాగస్స పహీనత్తా ‘‘అసుభే సుభ’’న్తి సఞ్ఞాచిత్తవిపల్లాసానఞ్చ పహానం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ద్వీసు వత్థూసూతిఆదీహి పదేహి పహీనాపహీనే నిగమేత్వా దస్సేతి. తత్థ ‘‘అనిచ్చే నిచ్చ’’న్తి, ‘‘అనత్తని అత్తా’’తి ఇమేసు ద్వీసు వత్థూసు ఛ విపల్లాసా పహీనా. ‘‘దుక్ఖే సుఖ’’న్తి, ‘‘అసుభే సుభ’’న్తి ఇమేసు ద్వీసు వత్థూసు ద్వే దిట్ఠివిపల్లాసా పహీనా. కేసుచి పోత్థకేసు ద్వేతి పఠమం లిఖితం, పచ్ఛా ఛాతి. చతూసు వత్థూసూతి చత్తారి ఏకతో కత్వా వుత్తం. అట్ఠాతి ద్వీసు ఛ, ద్వీసు ద్వేతి అట్ఠ. చత్తారోతి దుక్ఖాసుభవత్థూసు ఏకేకస్మిం ద్వే ద్వే సఞ్ఞాచిత్తవిపల్లాసాతి చత్తారో. కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘ఛ ద్వీసూ’’తి వుత్తట్ఠానేసుపి ఏవమేవ లిఖితన్తి.

విపల్లాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. మగ్గకథా

మగ్గకథావణ్ణనా

౨౩౭. ఇదాని తేసం తిణ్ణం విపల్లాసానం పహానకరం అరియమగ్గం దస్సేన్తేన కథితాయ మగ్గకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. తత్థ మగ్గోతి కేనట్ఠేన మగ్గోతి యో బుద్ధసాసనే మగ్గోతి వుచ్చతి, సో కేనట్ఠేన మగ్గో నామ హోతీతి అత్థో. మిచ్ఛాదిట్ఠియా పహానాయాతిఆదీసు దససు పరియాయేసు పఠమో పఠమో తస్స తస్స మగ్గఙ్గస్స ఉజువిపచ్చనీకవసేన వుత్తో. మగ్గో చేవ హేతు చాతి తస్స తస్స కిచ్చస్స కరణాయ పటిపదట్ఠేన మగ్గో, సమ్పాపకట్ఠేన హేతు. తేన మగ్గస్స పటిపదట్ఠో సమ్పాపకట్ఠో చ వుత్తో హోతి. ‘‘అయం మగ్గో అయం పటిపదా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౫, ౪౮) హి పటిపదా మగ్గో, ‘‘మగ్గస్స నియ్యానట్ఠో హేతుట్ఠో’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౨.౮) సమ్పాపకో హేతు. ఏవం ద్వీహి ద్వీహి పదేహి ‘‘మగ్గోతి కేనట్ఠేన మగ్గో’’తి పుచ్ఛాయ విస్సజ్జనం కతం హోతి. సహజాతానం ధమ్మానం ఉపత్థమ్భనాయాతి అత్తనా సహజాతానం అరూపధమ్మానం సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయాదిభావేన ఉపత్థమ్భనభావాయ. కిలేసానం పరియాదానాయాతి తంతంమగ్గవజ్ఝానం వుత్తావసేసకిలేసానం ఖేపనాయ. పటివేధాదివిసోధనాయాతి ఏత్థ యస్మా ‘‘కో చాది కుసలానం ధమ్మానం, సీలఞ్చ సువిసుద్ధం దిట్ఠి చ ఉజుకా’’తి (సం. ని. ౫.౩౬౯, ౩౮౧) వచనతో సీలఞ్చ దిట్ఠి చ సచ్చపటివేధస్స ఆది. సో చ ఆదిమగ్గక్ఖణే విసుజ్ఝతి. తస్మా ‘‘పటివేధాదివిసోధనాయా’’తి వుత్తం. చిత్తస్స అధిట్ఠానాయాతి సమ్పయుత్తచిత్తస్స సకకిచ్చే పతిట్ఠానాయ. చిత్తస్స వోదానాయాతి చిత్తస్స పరిసుద్ధభావాయ. విసేసాధిగమాయాతి లోకియతో విసేసపటిలాభాయ. ఉత్తరి పటివేధాయాతి లోకియతో ఉత్తరి పటివిజ్ఝనత్థాయ. సచ్చాభిసమయాయాతి చతున్నం సచ్చానం ఏకాభిసమయాయ కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన ఏకపటివేధాయ. నిరోధే పతిట్ఠాపనాయాతి చిత్తస్స వా పుగ్గలస్స వా నిబ్బానే పతిట్ఠాపనత్థాయ. సకదాగామిమగ్గక్ఖణాదీసు అట్ఠ మగ్గఙ్గాని ఏకతో కత్వా తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసప్పహానం వుత్తం. ఏవం వచనే కారణం హేట్ఠా వుత్తమేవ. యస్మా ఉపరూపరిమగ్గేనాపి సుట్ఠు ఆదివిసోధనా సుట్ఠు చిత్తవోదానఞ్చ హోతి, తస్మా తానిపి పదాని వుత్తాని.

దస్సనమగ్గోతిఆదీహి యావ పరియోసానా తస్స ధమ్మస్స లక్ఖణవసేన మగ్గట్ఠో వుత్తో. తాని సబ్బానిపి పదాని అభిఞ్ఞేయ్యనిద్దేసే వుత్తత్థానేవ. ఏవమేత్థ యథాసమ్భవం లోకియలోకుత్తరో మగ్గో నిద్దిట్ఠో. హేతుట్ఠేన మగ్గోతి చ అట్ఠఙ్గికో మగ్గో నిద్దిట్ఠో. నిప్పరియాయమగ్గత్తా చస్స పున ‘‘మగ్గో’’తి న వుత్తం. ఆధిపతేయ్యట్ఠేన ఇన్ద్రియాతి ఆదీని చ ఇన్ద్రియాదీనం అత్థవసేన వుత్తాని, న మగ్గట్ఠవసేన. సచ్చానీతి చేత్థ సచ్చఞాణాని. సబ్బేపి తే ధమ్మా నిబ్బానస్స పటిపదట్ఠేన మగ్గో. అన్తే వుత్తం నిబ్బానం పన సంసారదుక్ఖాభిభూతేహి దుక్ఖనిస్సరణత్థికేహి సప్పురిసేహి మగ్గీయతి గవేసీయతీతి మగ్గోతి వుత్తన్తి వేదితబ్బన్తి.

మగ్గకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. మణ్డపేయ్యకథా

మణ్డపేయ్యకథావణ్ణనా

౨౩౮. ఇదాని తస్స మగ్గస్స మణ్డపేయ్యత్తం దస్సేన్తేన కథితాయ భగవతో వచనేకదేసపుబ్బఙ్గమాయ మణ్డపేయ్యకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. తత్థ మణ్డపేయ్యన్తి యథా సమ్పన్నం నిమ్మలం విప్పసన్నం సప్పి సప్పిమణ్డోతి వుచ్చతి, ఏవం విప్పసన్నట్ఠేన మణ్డో, పాతబ్బట్ఠేన పేయ్యం. యఞ్హి పివిత్వా అన్తరవీథియం పతితా విసఞ్ఞినో అత్తనో సాటకాదీనమ్పి అస్సామికా హోన్తి, తం పసన్నమ్పి న పాతబ్బం. మయ్హం పన ఇదం సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం సాసనబ్రహ్మచరియం సమ్పన్నత్తా నిమ్మలత్తా విప్పసన్నత్తా మణ్డఞ్చ హితసుఖావహత్తా పేయ్యఞ్చాతి మణ్డపేయ్యన్తి దీపేతి. మణ్డో పేయ్యో ఏత్థాతి మణ్డపేయ్యం. కిం తం? సాసనబ్రహ్మచరియం. కస్మా సిక్ఖత్తయం బ్రహ్మచరియం నామ? ఉత్తమట్ఠేన నిబ్బానం బ్రహ్మం నామ, సిక్ఖత్తయం నిబ్బానత్థాయ పవత్తనతో బ్రహ్మత్థాయ చరియాతి బ్రహ్మచరియన్తి వుచ్చతి. సాసనబ్రహ్మచరియన్తి తంయేవ. సత్థా సమ్ముఖీభూతోతి ఇదమేత్థ కారణవచనం. యస్మా పన సత్థా సమ్ముఖీభూతో, తస్మా వీరియపయోగం కత్వా పివథేతం మణ్డం. బాహిరకఞ్హి భేసజ్జమణ్డం వేజ్జస్స అసమ్ముఖా పివన్తానం పమాణం వా ఉగ్గమననిగ్గమనం వా న జానామాతి ఆసఙ్కా హోతి. వేజ్జస్స సమ్ముఖా పన వేజ్జో జానిస్సతీతి నిరాసఙ్కా పివన్తి. ఏవమేవం అమ్హాకఞ్చ ధమ్మస్సామీ సత్థా సమ్ముఖీభూతోతి వీరియం కత్వా పివథాతి మణ్డపానే సన్నియోజేతి. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం అనుసాసతీతి సత్థా. అపిచ ‘‘సత్థా భగవా సత్థవాహో’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౦) నిద్దేసనయేనపేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సన్దిస్సమానో ముఖో భూతోతి సమ్ముఖీభూతో.

మణ్డపేయ్యనిద్దేసే తిధత్తమణ్డోతి తిధాభావో తిధత్తం. తిధత్తేన మణ్డో తిధత్తమణ్డో, తివిధేన మణ్డోతి అత్థో. సత్థరి సమ్ముఖీభూతేతి ఇదం సబ్బాకారపరిపుణ్ణమణ్డత్తయదస్సనత్థం వుత్తం. పరినిబ్బుతేపి పన సత్థరి ఏకదేసేన మణ్డత్తయం పవత్తతియేవ. తేనేవ చస్స నిద్దేసే ‘‘సత్థరి సమ్ముఖీభూతే’’తి అవత్వా కతమో దేసనామణ్డోతిఆది వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

దేసనామణ్డోతి ధమ్మదేసనా ఏవ మణ్డో. పటిగ్గహమణ్డోతి దేసనాపటిగ్గాహకో ఏవ మణ్డో. బ్రహ్మచరియమణ్డోతి మగ్గబ్రహ్మచరియమేవ మణ్డో.

ఆచిక్ఖనాతి దేసేతబ్బానం సచ్చాదీనం ఇమాని నామానీతి నామవసేన కథనా. దేసనాతి దస్సనా. పఞ్ఞాపనాతి జానాపనా, ఞాణముఖే ఠపనా వా. ఆసనం ఠపేన్తో హి ‘‘ఆసనం పఞ్ఞాపేతీ’’తి వుచ్చతి. పట్ఠపనాతి పఞ్ఞాపనా, పవత్తనాతి అత్థో, ఞాణముఖే ఠపనా వా. వివరణాతి వివటకరణం, వివరిత్వా దస్సనాతి అత్థో. విభజనాతి విభాగకిరియా, విభాగతో దస్సనాతి అత్థో. ఉత్తానీకమ్మన్తి పాకటభావకరణం. అథ వా ఆచిక్ఖనాతి దేసనాదీనం ఛన్నం పదానం మూలపదం. దేసనాదీని ఛ పదాని తస్స అత్థవివరణత్థం వుత్తాని. తత్థ దేసనాతి ఉగ్ఘటితఞ్ఞూనం వసేన సఙ్ఖేపతో పఠమం ఉద్దేసవసేన దేసనా. ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ హి సఙ్ఖేపేన వుత్తం పఠమం వుత్తఞ్చ పటివిజ్ఝన్తి. పఞ్ఞాపనాతి విపఞ్చితఞ్ఞూనం వసేన తేసం చిత్తతోసనేన బుద్ధినిసానేన చ పఠమం సఙ్ఖిత్తస్స విత్థారతో నిద్దేసవసేన పఞ్ఞాపనా. పట్ఠపనాతి తేసంయేవ నిద్దిట్ఠస్స నిద్దేసస్స పటినిద్దేసవసేన విత్థారతరవచనేన పఞ్ఞాపనా. వివరణాతి నిద్దిట్ఠస్సాపి పునప్పునం వచనేన వివరణా. విభజనాతి పునప్పునం వుత్తస్సాపి విభాగకరణేన విభజనా. ఉత్తానీకమ్మన్తి వివటస్స విత్థారతరవచనేన, విభత్తస్స చ నిదస్సనవచనేన ఉత్తానీకరణం. అయం దేసనా నేయ్యానమ్పి పటివేధాయ హోతి. యేవాపనఞ్ఞేపి కేచీతి పియఙ్కరమాతాదికా వినిపాతికా గహితా. విఞ్ఞాతారోతి పటివేధవసేన లోకుత్తరధమ్మం విఞ్ఞాతారో. ఏతే హి భిక్ఖుఆదయో పటివేధవసేన ధమ్మదేసనం పటిగ్గణ్హన్తీతి పటిగ్గహా. అయమేవాతిఆదీని పఠమఞాణనిద్దేసే వుత్తత్థాని. అరియమగ్గో నిబ్బానేన సంసన్దనతో బ్రహ్మత్థాయ చరియాతి బ్రహ్మచరియన్తి వుచ్చతి.

౨౩౯. ఇదాని అధిమోక్ఖమణ్డోతిఆదీహి తస్మిం మగ్గక్ఖణే విజ్జమానాని ఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గాని మణ్డపేయ్యవిధానే యోజేత్వా దస్సేతి. తత్థ అధిమోక్ఖమణ్డోతి అధిమోక్ఖసఙ్ఖాతో మణ్డో. కసటోతి పసాదవిరహితో ఆవిలో. ఛడ్డేత్వాతి సముచ్ఛేదవసేన పహాయ. సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖమణ్డం పివతీతి మణ్డపేయ్యన్తి సద్ధిన్ద్రియతో అధిమోక్ఖమణ్డస్స అనఞ్ఞత్తేపి సతి అఞ్ఞం వియ కత్వా వోహారవసేన వుచ్చతి, యథా లోకే నిసదపోతకో నిసదపోతసరీరస్స అనఞ్ఞత్తేపి సతి నిసదపోతస్స సరీరన్తి వుచ్చతి, యథా చ పాళియం ‘‘ఫుసితత్త’’న్తిఆదీసు ధమ్మతో అనఞ్ఞోపి భావో అఞ్ఞో వియ వుత్తో, యథా చ అట్ఠకథాయం ‘‘ఫుసనలక్ఖణో ఫస్సో’’తిఆదీసు (ధ. స. అట్ఠ. ౧ ధమ్ముద్దేసవార ఫస్సపఞ్చమకరాసివణ్ణనా) ధమ్మతో అనఞ్ఞమ్పి లక్ఖణం అఞ్ఞం వియ వుత్తం, ఏవమిదన్తి వేదితబ్బం. పివతీతి చేత్థ తంసమఙ్గిపుగ్గలోతి వుత్తం హోతి. తంసమఙ్గిపుగ్గలో తం మణ్డం పివతీతి కత్వా తేన పుగ్గలేన సో మణ్డో పాతబ్బతో మణ్డపేయ్యం నామ హోతీతి వుత్తం హోతి. ‘‘మణ్డపేయ్యో’’తి చ వత్తబ్బే ‘‘మణ్డపేయ్య’’న్తి లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. సేసానమ్పి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. అపుబ్బేసు పన పరిళాహోతి పీణనలక్ఖణాయ పీతియా పటిపక్ఖో కిలేససన్తాపో. దుట్ఠుల్లన్తి ఉపసమపటిపక్ఖో కిలేసవసేన ఓళారికభావో అసన్తభావో. అప్పటిసఙ్ఖాతి పటిసఙ్ఖానపటిపక్ఖో కిలేసవసేన అసమవాహితభావో.

౨౪౦. పున అఞ్ఞేన పరియాయేన మణ్డపేయ్యవిధిం నిద్దిసితుకామో అత్థి మణ్డోతిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తస్మిం సద్ధిన్ద్రియే. అత్థరసోతిఆదీసు సద్ధిన్ద్రియస్స అధిముచ్చనం అత్థో, సద్ధిన్ద్రియం ధమ్మో, తదేవ నానాకిలేసేహి విముత్తత్తా విముత్తి, తస్స అత్థస్స సమ్పత్తి అత్థరసో. తస్స ధమ్మస్స సమ్పత్తి ధమ్మరసో. తస్సా విముత్తియా సమ్పత్తి విముత్తిరసో. అథ వా అత్థపటిలాభరతి అత్థరసో, ధమ్మపటిలాభరతి ధమ్మరసో, విముత్తిపటిలాభరతి విముత్తిరసో. రతీతి చ తంసమ్పయుత్తా, తదారమ్మణా వా పీతి. ఇమినా నయేన సేసపదేసుపి అత్థో వేదితబ్బో. ఇమస్మిం పరియాయే మణ్డస్స పేయ్యం మణ్డపేయ్యన్తి అత్థో వుత్తో హోతి.

ఏవం ఇన్ద్రియాదిబోధిపక్ఖియధమ్మపటిపాటియా ఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గానం వసేన మణ్డపేయ్యం దస్సేత్వా పున అన్తే ఠితం బ్రహ్మచరియమణ్డం దస్సేన్తో మగ్గస్స పధానత్తా మగ్గం పుబ్బఙ్గమం కత్వా ఉప్పటిపాటివసేన మగ్గఙ్గబోజ్ఝఙ్గబలఇన్ద్రియాని దస్సేసి. ఆధిపతేయ్యట్ఠేన ఇన్ద్రియా మణ్డోతిఆదయో యథాయోగం లోకియలోకుత్తరా మణ్డా. తం హేట్ఠా వుత్తనయేన వేదితబ్బం. తథట్ఠేన సచ్చా మణ్డోతి ఏత్థ పన దుక్ఖసముదయానం మణ్డత్తాభావా మహాహత్థిపదసుత్తే (మ. ని. ౧.౩౦౦) వియ సచ్చఞాణాని సచ్చాతి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

సద్ధమ్మప్పకాసినియా పటిసమ్భిదామగ్గ-అట్ఠకథాయ

మణ్డపేయ్యకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిట్ఠితా చ మహావగ్గవణ్ణనా.

(౨) యుగనద్ధవగ్గో

౧. యుగనద్ధకథా

యుగనద్ధకథావణ్ణనా

౧. ఇదాని మణ్డపేయ్యగుణస్స అరియమగ్గస్స యుగనద్ధగుణం దస్సేన్తేన కథితాయ సుత్తన్తపుబ్బఙ్గమాయ యుగనద్ధకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. యస్మా పన ధమ్మసేనాపతి ధమ్మరాజే ధరమానేయేవ ధమ్మరాజస్స పరినిబ్బానసంవచ్ఛరే పరినిబ్బుతో, తస్మా ధమ్మరాజే ధరమానేయేవ ధమ్మభణ్డాగారికేన దేసితం ఇదం సుత్తన్తం తస్సేవ సమ్ముఖా సుత్వా ఏవం మే సుతన్తిఆదిమాహాతి వేదితబ్బం. తత్థ ఆయస్మాతి పియవచనం గరువచనం సగారవసప్పతిస్సవచనం, ఆయుమాతి అత్థో. ఆనన్దోతి తస్స థేరస్స నామం. సో హి జాయమానోయేవ కులే ఆనన్దం భుసం తుట్ఠిం అకాసి. తస్మాస్స ‘‘ఆనన్దో’’తి నామం కతన్తి వేదితబ్బం. కోసమ్బియన్తి ఏవంనామకే నగరే. తస్స హి నగరస్స ఆరామపోక్ఖరణీఆదీసు తేసు తేసు ఠానేసు కోసమ్బరుక్ఖా ఉస్సన్నా అహేసుం, తస్మా తం కోసమ్బీతి సఙ్ఖం అగమాసి. ‘‘కుసమ్బస్స ఇసినో అస్సమతో అవిదూరే మాపితత్తా’’తి ఏకే.

ఘోసితారామేతి ఘోసితసేట్ఠినా కారితే ఆరామే. కోసమ్బియఞ్హి తయో సేట్ఠినో అహేసుం ఘోసితసేట్ఠి కుక్కుటసేట్ఠి పావారికసేట్ఠీతి. తే తయోపి ‘‘లోకే బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా పఞ్చహి పఞ్చహి సకటసతేహి దానూపకరణాని గాహాపేత్వా సావత్థిం గన్త్వా జేతవనసమీపే ఖన్ధావారం బన్ధిత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా నిసిన్నా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిత్వా సత్థారం నిమన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అడ్ఢమాసమత్తం మహాదానం దత్వా భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా సకజనపదగమనత్థం భగవన్తం యాచిత్వా ‘‘సుఞ్ఞాగారే ఖో గహపతయో తథాగతా అభిరమన్తీ’’తి భగవతా వుత్తే ‘‘దిన్నా నో భగవతా పటిఞ్ఞా’’తి ఞత్వా అతివియ తుట్ఠా దసబలం వన్దిత్వా నిక్ఖన్తా అన్తరామగ్గే యోజనే యోజనే భగవతో నివాసత్థం విహారం కారేన్తా అనుపుబ్బేన కోసమ్బిం పత్వా అత్తనో అత్తనో ఆరామే మహన్తం ధనపరిచ్చాగం కత్వా భగవతో విహారే కారాపయింసు. తత్థ ఘోసితసేట్ఠినా కారితో ఘోసితారామో నామ అహోసి, కుక్కుటసేట్ఠినా కారితో కుక్కుటారామో నామ, పావారికసేట్ఠినా అమ్బవనే కారితో పావారికమ్బవనం నామ. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఘోసితసేట్ఠినా కారితే ఆరామే’’తి.

ఆవుసో భిక్ఖవోతి ఏత్థ బుద్ధా భగవన్తో సావకే ఆలపన్తా ‘‘భిక్ఖవో’’తి ఆలపన్తి. సావకా పన ‘‘బుద్ధేహి సదిసా మా హోమా’’తి ‘‘ఆవుసో’’తి పఠమం వత్వా పచ్ఛా ‘‘భిక్ఖవో’’తి వదన్తి. బుద్ధేహి చ ఆలపితే భిక్ఖుసఙ్ఘో ‘‘భదన్తే’’తి పటివచనం దేతి, సావకేహి ఆలపితే ‘‘ఆవుసో’’తి.

యో హి కోచీతి అనియమవచనం. ఏతేన తాదిసానం సబ్బభిక్ఖూనం పరియాదానం. మమ సన్తికేతి మమ సమీపే. అరహత్తప్పత్తన్తి అత్తనా అరహత్తస్స పత్తం. నపుంసకే భావే సిద్ధవచనం. అరహత్తం పత్తన్తి వా పదచ్ఛేదో, అత్తనా పత్తం అరహత్తన్తి అత్థో. అరహత్తప్పత్తం అత్తానన్తి వా పాఠసేసో. చతూహి మగ్గేహీతి ఉపరి వుచ్చమానేహి చతూహి పటిపదామగ్గేహి, న అరియమగ్గేహి. ‘‘చతూహి మగ్గేహీ’’తి విసుఞ్చ వుత్తత్తా కస్సచి అరహతో పఠమస్స అరియమగ్గస్స ధమ్ముద్ధచ్చపుబ్బఙ్గమో మగ్గో, ఏకస్స అరియమగ్గస్స సమథపుబ్బఙ్గమో, ఏకస్స విపస్సనాపుబ్బఙ్గమో, ఏకస్స యుగనద్ధపుబ్బఙ్గమోతి ఏవం చత్తారోపి పటిపదా మగ్గా హోన్తీతి వేదితబ్బం. ఏతేసం వా అఞ్ఞతరేనాతి ఏతేసం చతున్నం పటిపదానం మగ్గానం ఏకేన వా, పటిపదామగ్గేన అరహత్తప్పత్తం బ్యాకరోతీతి అత్థో. సుక్ఖవిపస్సకస్స హి అరహతో ధమ్ముద్ధచ్చపుబ్బఙ్గమం సోతాపత్తిమగ్గం పత్వా సేసమగ్గత్తయమ్పి సుద్ధవిపస్సనాహియేవ పత్తస్స అరహత్తప్పత్తి ధమ్ముద్ధచ్చపుబ్బఙ్గమమగ్గా హోతి. ధమ్ముద్ధచ్చవిగ్గహం పత్వా వా అప్పత్వా వా సమథపుబ్బఙ్గమాదీనం తిణ్ణం పటిపదానం మగ్గానం ఏకేకస్స వసేన పత్తచతుమగ్గస్స అరహతో అరహత్తప్పత్తి ఇతరఏకేకమగ్గపుబ్బఙ్గమా హోతి. తస్మా ఆహ – ‘‘ఏతేసం వా అఞ్ఞతరేనా’’తి.

సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతీతి సమథం పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం కత్వా విపస్సనం భావేతి, పఠమం సమాధిం ఉప్పాదేత్వా పచ్ఛా విపస్సనం భావేతీతి అత్థో. మగ్గో సఞ్జాయతీతి పఠమో లోకుత్తరమగ్గో నిబ్బత్తతి. సో తం మగ్గన్తిఆదీసు ఏకచిత్తక్ఖణికస్స మగ్గస్స ఆసేవనాదీని నామ నత్థి, దుతియమగ్గాదయో పన ఉప్పాదేన్తో తమేవ మగ్గం ‘‘ఆసేవతి భావేతి బహులీకరోతీ’’తి వుచ్చతి. సఞ్ఞోజనాని పహీయన్తి, అనుసయా బ్యన్తీహోన్తీతి యావ అరహత్తమగ్గా కమేన సబ్బే సఞ్ఞోజనా పహీయన్తి, అనుసయా బ్యన్తీహోన్తి. అనుసయా బ్యన్తీహోన్తీతి చ పున అనుప్పత్తియా విగతన్తా హోన్తీతి అత్థో.

పున చపరన్తి పున చ అపరం కారణం. విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావేతీతి విపస్సనం పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం కత్వా సమథం భావేతి, పఠమం విపస్సనం ఉప్పాదేత్వా పచ్ఛా సమాధిం భావేతీతి అత్థో. యుగనద్ధం భావేతీతి యుగనద్ధం కత్వా భావేతి. ఏత్థ తేనేవ చిత్తేన సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తేనేవ సఙ్ఖారే సమ్మసితుం న సక్కా. అయం పన యావతా సమాపత్తియో సమాపజ్జతి, తావతా సఙ్ఖారే సమ్మసతి. యావతా సఙ్ఖారే సమ్మసతి, తావతా సమాపత్తియో సమాపజ్జతి. కథం? పఠమజ్ఝానం సమాపజ్జతి, తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి. సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా దుతియజ్ఝానం సమాపజ్జతి, తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి. సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా తతియజ్ఝానం…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం సమాపజ్జతి, తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి. ఏవం సమథవిపస్సనం యుగనద్ధం భావేతి నామ.

ధమ్ముద్ధచ్చవిగ్గహితం మానసం హోతీతి ఏత్థ మన్దపఞ్ఞానం విపస్సకానం ఉపక్కిలేసవత్థుత్తా విపస్సనుపక్కిలేససఞ్ఞితేసు ఓభాసాదీసు దససు ధమ్మేసు భన్తతావసేన ఉద్ధచ్చసహగతచిత్తుప్పత్తియా విక్ఖేపసఙ్ఖాతం ఉద్ధచ్చం ధమ్ముద్ధచ్చం, తేన ధమ్ముద్ధచ్చేన విగ్గహితం విరూపగ్గహితం విరోధమాపాదితం మానసం చిత్తం ధమ్ముద్ధచ్చవిగ్గహితం మానసం హోతి, తేన వా ధమ్ముద్ధచ్చేన కారణభూతేన తమ్మూలకతణ్హామానదిట్ఠుప్పత్తియా విగ్గహితం మానసం హోతి. ధమ్ముద్ధచ్చవిగ్గహితమానసన్తి వా పాఠో. హోతి సో ఆవుసో సమయోతి ఇమినా మగ్గామగ్గవవత్థానేన తం ధమ్ముద్ధచ్చం పటిబాహిత్వా పున విపస్సనావీథిం పటిపన్నకాలం దస్సేతి. యం తం చిత్తన్తి యస్మిం సమయే తం విపస్సనావీథిం ఓక్కమిత్వా పవత్తం చిత్తం. అజ్ఝత్తమేవ సన్తిట్ఠతీతి విపస్సనావీథిం పచ్చోతరిత్వా తస్మిం సమయే గోచరజ్ఝత్తసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే సన్తిట్ఠతి పతిట్ఠాతి. సన్నిసీదతీతి తత్థేవ పవత్తివసేన సమ్మా నిసీదతి. ఏకోది హోతీతి ఏకగ్గం హోతి. సమాధియతీతి సమ్మా ఆధియతి సుట్ఠు ఠితం హోతీతి.

అయం సుత్తన్తవణ్ణనా.

౧. సుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

౨. తస్స సుత్తన్తస్స నిద్దేసకథాయ తత్థ జాతే ధమ్మేతి తస్మిం సమాధిస్మిం జాతే చిత్తచేతసికే ధమ్మే. అనిచ్చతో అనుపస్సనట్ఠేనాతిఆదినా విపస్సనాయ భేదం దస్సేతి. సమ్మాదిట్ఠి మగ్గోతి సమ్మాదిట్ఠిసఙ్ఖాతో మగ్గో. అట్ఠసు మగ్గఙ్గేసు ఏకేకోపి హి మగ్గోతి వుచ్చతి.ఆసేవతీతి సోతాపత్తిమగ్గవసేన. భావేతీతి సకదాగామిమగ్గుప్పాదనేన. బహులీకరోతీతి అనాగామిఅరహత్తమగ్గుప్పాదనేన. ఇమేసం తిణ్ణం అవత్థాభేదేపి సతి ఆవజ్జనాదీనం సాధారణత్తా సదిసమేవ విస్సజ్జనం కతం.

౩. ఆలోకసఞ్ఞాపటినిస్సగ్గానుపస్సనానం అన్తరాపేయ్యాలే అవిక్ఖేపాదీని చ ఝాన సమాపత్తికసిణానుస్సతిఅసుభా చ దీఘం అస్సాసాదీని చ ఆనన్తరికసమాధిఞాణనిద్దేసే (పటి. మ. ౧.౮౦-౮౧) నిద్దిట్ఠత్తా సఙ్ఖిత్తాని. తత్థ చ అవిక్ఖేపవసేనాతి పుబ్బభాగావిక్ఖేపవసేన గహేతబ్బం. అనిచ్చానుపస్సీ అస్సాసవసేనాతిఆదికే సుద్ధవిపస్సనావసేన వుత్తచతుక్కే పన తరుణవిపస్సనాకాలే విపస్సనాసమ్పయుత్తసమాధిపుబ్బఙ్గమా బలవవిపస్సనా వేదితబ్బా.

౪. విపస్సనాపుబ్బఙ్గమవారే పఠమం అనిచ్చతోతిఆదినా ఆరమ్మణం అనియమేత్వా విపస్సనా వుత్తా, పచ్ఛా రూపం అనిచ్చతోతిఆదినా ఆరమ్మణం నియమేత్వా వుత్తా. తత్థ జాతానన్తి తస్సా విపస్సనాయ జాతానం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం. వోసగ్గారమ్మణతాతి ఏత్థ వోసగ్గో నిబ్బానం. నిబ్బానఞ్హి సఙ్ఖతవోసగ్గతో పరిచ్చాగతో ‘‘వోసగ్గో’’తి వుత్తో. విపస్సనా చ తంసమ్పయుత్తధమ్మా చ నిబ్బాననిన్నతాయ అజ్ఝాసయవసేన నిబ్బానే పతిట్ఠితత్తా నిబ్బానపతిట్ఠా నిబ్బానారమ్మణా. పతిట్ఠాపి హి ఆలమ్బీయతీతి ఆరమ్మణం నామ హోతి, నిబ్బానే పతిట్ఠట్ఠేనేవ నిబ్బానారమ్మణా. అఞ్ఞత్థ పాళియమ్పి హి పతిట్ఠా ‘‘ఆరమ్మణ’’న్తి వుచ్చన్తి. యథాహ – ‘‘సేయ్యథాపి, ఆవుసో, నళాగారం వా తిణాగారం వా సుక్ఖం కోళాపం తేరోవస్సికం పురత్థిమాయ చేపి దిసాయ పురిసో ఆదిత్తాయ తిణుక్కాయ ఉపసఙ్కమేయ్య, లభేథ అగ్గి ఓతారం, లభేథ అగ్గి ఆరమ్మణ’’న్తిఆది (సం. ని. ౪.౨౪౩). తస్మా తత్థ జాతానం ధమ్మానం వోసగ్గారమ్మణతాయ నిబ్బానపతిట్ఠాభావేన హేతుభూతేన ఉప్పాదితో యో చిత్తస్స ఏకగ్గతాసఙ్ఖాతో ఉపచారప్పనాభేదో అవిక్ఖేపో, సో సమాధీతి విపస్సనాతో పచ్ఛా ఉప్పాదితో నిబ్బేధభాగియో సమాధి నిద్దిట్ఠో హోతి. తస్మాయేవ హి ఇతి పఠమం విపస్సనా, పచ్ఛా సమథోతి వుత్తం.

౫. యుగనద్ధనిద్దేసే యస్మా హేట్ఠా సుత్తన్తవణ్ణనాయం వుత్తో యుగనద్ధక్కమో పురిమద్వయనిద్దేసనయేనేవ పాకటో, మగ్గక్ఖణే యుగనద్ధక్కమో పన న పాకటో, తస్మా పుబ్బభాగే అనేకన్తికం యుగనద్ధభావనం అవత్వా మగ్గక్ఖణే ఏకన్తేన లబ్భమానయుగనద్ధభావనమేవ దస్సేన్తో సోళసహి ఆకారేహీతిఆదిమాహ. తత్థ ఆరమ్మణట్ఠేనాతిఆదీసు సత్తరససు ఆకారేసు అన్తే ఉద్దిట్ఠం యుగనద్ధం మూలపదేన ఏకట్ఠత్తా తం విప్పహాయ సేసానం వసేన ‘‘సోళసహీ’’తి వుత్తం. ఆరమ్మణట్ఠేనాతి ఆలమ్బనట్ఠేన, ఆరమ్మణవసేనాతి అత్థో. ఏవం సేసేసుపి. గోచరట్ఠేనాతి ఆరమ్మణట్ఠేపి సతి నిస్సయితబ్బట్ఠానట్ఠేన. పహానట్ఠేనాతి పజహనట్ఠేన. పరిచ్చాగట్ఠేనాతి పహానేపి సతి పున అనాదియనేన పరిచ్చాగట్ఠేన. వుట్ఠానట్ఠేనాతి ఉగ్గమనట్ఠేన. వివట్టనట్ఠేనాతి ఉగ్గమనేపి సతి అపునరావట్టనేన నివత్తనట్ఠేన. సన్తట్ఠేనాతి నిబ్బుతట్ఠేన. పణీతట్ఠేనాతి నిబ్బుతట్ఠేపి సతి ఉత్తమట్ఠేన, అతప్పకట్ఠేన వా. విముత్తట్ఠేనాతి బన్ధనాపగతట్ఠేన. అనాసవట్ఠేనాతి బన్ధనమోక్ఖేపి సతి ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానాసవవిరహితట్ఠేన. తరణట్ఠేనాతి అనోసీదిత్వా పిలవనట్ఠేన, అతిక్కమనట్ఠేన వా. అనిమిత్తట్ఠేనాతి సఙ్ఖారనిమిత్తవిరహితట్ఠేన. అప్పణిహితట్ఠేనాతి పణిధివిరహితట్ఠేన. సుఞ్ఞతట్ఠేనాతి అభినివేసవిరహితట్ఠేన. ఏకరసట్ఠేనాతి ఏకకిచ్చట్ఠేన. అనతివత్తనట్ఠేనాతి అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతిక్కమనట్ఠేన. యుగనద్ధట్ఠేనాతి యుగలకట్ఠేన.

ఉద్ధచ్చం పజహతో, అవిజ్జం పజహతోతి యోగినో తస్స తస్స పటిపక్ఖప్పహానవసేన వుత్తం. నిరోధో చేత్థ నిబ్బానమేవ. అఞ్ఞమఞ్ఞం నాతివత్తన్తీతి సమథో చే విపస్సనం అతివత్తేయ్య, లీనపక్ఖికత్తా సమథస్స చిత్తం కోసజ్జాయ సంవత్తేయ్య. విపస్సనా చే సమథం అతివత్తేయ్య, ఉద్ధచ్చపక్ఖికత్తా విపస్సనాయ చిత్తం ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తేయ్య. తస్మా సమథో చ విపస్సనం అనతివత్తమానో కోసజ్జపాతం న కరోతి, విపస్సనా సమథం అనతివత్తమానా ఉద్ధచ్చపాతం న కరోతి. సమథో సమం పవత్తమానో విపస్సనం ఉద్ధచ్చపాతతో రక్ఖతి, విపస్సనా సమం పవత్తమానా సమథం కోసజ్జపాతతో రక్ఖతి. ఏవమిమే ఉభో అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తనకిచ్చేన ఏకకిచ్చా, సమా హుత్వా పవత్తమానేన అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తమానా అత్థసిద్ధికరా హోన్తి. తేసం మగ్గక్ఖణే యుగనద్ధత్తం వుట్ఠానగామినివిపస్సనాక్ఖణే యుగనద్ధత్తాయేవ హోతి. పహానపరిచ్చాగవుట్ఠానవివట్టనకరణానం మగ్గకిచ్చవసేన వుత్తత్తా సకలస్స మగ్గకిచ్చస్స దస్సనత్థం ఉద్ధచ్చసహగతకిలేసా చ ఖన్ధా చ అవిజ్జాసహగతకిలేసా చ ఖన్ధా చ నిద్దిట్ఠా. సేసానం న తథా వుత్తత్తా పటిపక్ఖధమ్మమత్తదస్సనవసేన ఉద్ధచ్చావిజ్జా ఏవ నిద్దిట్ఠా. వివట్టతోతి నివత్తన్తస్స.

సమాధి కామాసవా విముత్తో హోతీతి సమాధిస్స కామచ్ఛన్దపటిపక్ఖత్తా వుత్తం. రాగవిరాగాతి రాగస్స విరాగో సమతిక్కమో ఏతిస్సా అత్థీతి రాగవిరాగా, ‘‘రాగవిరాగతో’’తి నిస్సక్కవచనం వా. తథా అవిజ్జావిరాగా. చేతోవిముత్తీతి మగ్గసమ్పయుత్తో సమాధి. పఞ్ఞావిముత్తీతి మగ్గసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా. తరతోతి తరన్తస్స. సబ్బపణిధీహీతి రాగదోసమోహపణిధీహి, సబ్బపత్థనాహి వా. ఏవం చుద్దస ఆకారే విస్సజ్జిత్వా ఏకరసట్ఠఞ్చ అనతివత్తనట్ఠఞ్చ అవిభజిత్వావ ఇమేహి సోళసహి ఆకారేహీతి ఆహ. కస్మా? తేసం చుద్దసన్నం ఆకారానం ఏకేకస్స అవసానే ‘‘ఏకరసా హోన్తి, యుగనద్ధా హోన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞం నాతివత్తన్తీ’’తి నిద్దిట్ఠత్తా తే ద్వేపి ఆకారా నిద్దిట్ఠావ హోన్తి. తస్మా ‘‘సోళసహీ’’తి ఆహ. యుగనద్ధట్ఠో పన ఉద్దేసేపి న భణితోయేవాతి.

౨. ధమ్ముద్ధచ్చవారనిద్దేసవణ్ణనా

౬. ధమ్ముద్ధచ్చవారే అనిచ్చతో మనసికరోతో ఓభాసో ఉప్పజ్జతీతి ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ ఠితస్స తీహి అనుపస్సనాహి పునప్పునం సఙ్ఖారే విపస్సన్తస్స విపస్సన్తస్స విపస్సనాఞాణేసు పరిపాకగతేసు తదఙ్గవసేన కిలేసప్పహానేన పరిసుద్ధచిత్తస్స అనిచ్చతో వా దుక్ఖతో వా అనత్తతో వా మనసికారక్ఖణే విపస్సనాఞాణానుభావేన పకతియావ ఓభాసో ఉప్పజ్జతీతి పఠమం తావ అనిచ్చతో మనసికరోతో ఓభాసో కథితో. అకుసలో విపస్సకో తస్మిం ఓభాసే ఉప్పన్నే ‘‘న చ వత మే ఇతో పుబ్బే ఏవరూపో ఓభాసో ఉప్పన్నపుబ్బో, అద్ధా మగ్గం పత్తోమ్హి, ఫలం పత్తోమ్హీ’’తి అమగ్గంయేవ ‘‘మగ్గో’’తి, అఫలమేవ ‘‘ఫల’’న్తి గణ్హాతి. తస్స అమగ్గం ‘‘మగ్గో’’తి, అఫలం ‘‘ఫల’’న్తి గణ్హతో విపస్సనావీథి ఉక్కన్తా హోతి. సో అత్తనో విపస్సనావీథిం విస్సజ్జేత్వా విక్ఖేపమాపన్నో వా ఓభాసమేవ తణ్హాదిట్ఠిమఞ్ఞనాహి మఞ్ఞమానో వా నిసీదతి. సో ఖో పనాయం ఓభాసో కస్సచి భిక్ఖునో పల్లఙ్కట్ఠానమత్తమేవ ఓభాసేన్తో ఉప్పజ్జతి, కస్సచి అన్తోగబ్భం, కస్సచి బహిగబ్భమ్పి, కస్సచి సకలవిహారం, గావుతం అడ్ఢయోజనం యోజనం ద్వియోజనం…పే… కస్సచి పథవితలతో యావ అకనిట్ఠబ్రహ్మలోకా ఏకాలోకం కురుమానో. భగవతో పన దససహస్సిలోకధాతుం ఓభాసేన్తో ఉదపాది. అయఞ్హి ఓభాసో చతురఙ్గసమన్నాగతేపి అన్ధకారే తం తం ఠానం ఓభాసేన్తో ఉప్పజ్జతి.

ఓభాసో ధమ్మోతి ఓభాసం ఆవజ్జతీతి అయం ఓభాసో మగ్గధమ్మో ఫలధమ్మోతి వా తం తం ఓభాసం మనసి కరోతి. తతో విక్ఖేపో ఉద్ధచ్చన్తి తతో ఓభాసతో ధమ్మోతి ఆవజ్జనకరణతో వా యో ఉప్పజ్జతి విక్ఖేపో, సో ఉద్ధచ్చం నామాతి అత్థో. తేన ఉద్ధచ్చేన విగ్గహితమానసోతి తేన ఏవం ఉప్పజ్జమానేన ఉద్ధచ్చేన విరోధితచిత్తో, తేన వా ఉద్ధచ్చేన కారణభూతేన తమ్మూలకకిలేసుప్పత్తియా విరోధితచిత్తో విపస్సకో విపస్సనావీథిం ఓక్కమిత్వా విక్ఖేపం వా తమ్మూలకకిలేసేసు వా ఠితత్తా అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో ఉపట్ఠానాని యథాభూతం నప్పజానాతి. ‘‘తేన వుచ్చతి ధమ్ముద్ధచ్చవిగ్గహితమానసో’’తి ఏవం ఇతి-సద్దో యోజేతబ్బో. హోతి సో సమయోతి ఏవం అస్సాదవసేన ఉపక్కిలిట్ఠచిత్తస్సాపి యోగినో సచే ఉపపరిక్ఖా ఉప్పజ్జతి, సో ఏవం పజానాతి – ‘‘విపస్సనా నామ సఙ్ఖారారమ్మణా, మగ్గఫలాని నిబ్బానారమ్మణాని, ఇమాని చ చిత్తాని సఙ్ఖారారమ్మణాని, తస్మా నాయమోభాసో మగ్గో, ఉదయబ్బయానుపస్సనాయేవ నిబ్బానస్స లోకికో మగ్గో’’తి మగ్గామగ్గం వవత్థపేత్వా తం విక్ఖేపం పరివజ్జయిత్వా ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ ఠత్వా సాధుకం సఙ్ఖారే అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో విపస్సతి. ఏవం ఉపపరిక్ఖన్తస్స సో సమయో హోతి. ఏవం అపస్సన్తో పన ‘‘మగ్గఫలప్పత్తోమ్హీ’’తి అధిమానికో హోతి.

యం తం చిత్తన్తి యం తం విపస్సనాచిత్తం. అజ్ఝత్తమేవాతి అనిచ్చానుపస్సనాయ ఆరమ్మణే గోచరజ్ఝత్తేయేవ. ఞాణం ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ యోగావచరస్స రూపారూపధమ్మే తులయన్తస్స తీరయన్తస్స విస్సట్ఠఇన్దవజిరమివ అవిహతవేగం తిఖిణం సూరమతివిసదం విపస్సనాఞాణం ఉప్పజ్జతి. పీతి ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ తస్మిం సమయే ఖుద్దికా పీతి, ఖణికా పీతి, ఓక్కన్తికా పీతి, ఉబ్బేగా పీతి, ఫరణా పీతీతి అయం పఞ్చవిధా విపస్సనాసమ్పయుత్తా పీతి సకలసరీరం పూరయమానా ఉప్పజ్జతి. పస్సద్ధి ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ తస్మిం సమయే కాయచిత్తానం నేవ దరథో, న గారవతా, న కక్ఖళతా, న అకమ్మఞ్ఞతా, న గేలఞ్ఞతా, న వఙ్కతా హోతి. అథ ఖో పనస్స కాయచిత్తాని పస్సద్ధాని లహూని ముదూని కమ్మఞ్ఞాని పగుణాని సువిసదాని ఉజుకానియేవ హోన్తి. సో ఇమేహి పస్సద్ధాదీహి అనుగ్గహితకాయచిత్తో తస్మిం సమయే అమానుసిం నామ రతిం అనుభవతి. యం సన్ధాయ వుత్తం –

‘‘సుఞ్ఞాగారం పవిట్ఠస్స, సన్తచిత్తస్స భిక్ఖునో;

అమానుసీ రతీ హోతి, సమ్మా ధమ్మం విపస్సతో.

‘‘యతో యతో సమ్మసతి, ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం;

లభతీ పీతిపామోజ్జం, అమతం తం విజానత’’న్తి. (ధ. ప. ౩౭౩-౪) –

ఏవమస్స ఇమం అమానుసిం రతిం సాధయమానా లహుతాదీహి సహితా విపస్సనాసమ్పయుత్తా కాయచిత్తపస్సద్ధి ఉప్పజ్జతి. సుఖం ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ తస్మిం సమయే సకలసరీరం అభిసన్దయమానం విపస్సనాసమ్పయుత్తం సుఖం ఉప్పజ్జతి. అధిమోక్ఖో ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ తస్మిం సమయే చిత్తచేతసికానం అతిసయపసాదభూతా విపస్సనాసమ్పయుత్తా సద్ధా ఉప్పజ్జతి. పగ్గహో ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ తస్మిం సమయే అసిథిలమనచ్చారద్ధం సుపగ్గహితం విపస్సనాసమ్పయుత్తం వీరియం ఉప్పజ్జతి. ఉపట్ఠానం ఉప్పజ్జతీతి తస్సేవ తస్మిం సమయే సూపట్ఠితా సుప్పతిట్ఠితా నిఖాతా అచలా పబ్బతరాజసదిసా విపస్సనాసమ్పయుత్తా సతి ఉప్పజ్జతి. సో యం యం ఠానం ఆవజ్జతి సమన్నాహరతి మనసి కరోతి పచ్చవేక్ఖతి, తం తం ఠానమస్స ఓక్కన్తిత్వా పక్ఖన్దిత్వా దిబ్బచక్ఖునో పరలోకో వియ సతియా ఉపట్ఠాతి (విసుద్ధి. ౨.౭౩౪).

ఉపేక్ఖాతి విపస్సనుపేక్ఖా చేవ ఆవజ్జనుపేక్ఖా చ. తస్మిఞ్హి సమయే సబ్బసఙ్ఖారేసు మజ్ఝత్తభూతా విపస్సనుపేక్ఖాపి బలవతీ ఉప్పజ్జతి, మనోద్వారే ఆవజ్జనుపేక్ఖాపి. సా హిస్స తం తం ఠానం ఆవజ్జన్తస్స విస్సట్ఠఇన్దవజిరమివ పత్తపుటే పక్ఖన్దతత్తనారాచో వియ చ సూరా తిఖిణా హుత్వా వహతి. ఏవఞ్హి విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౭౩౪) వుత్తం. విపస్సనుపేక్ఖాతి చేత్థ ‘‘విపస్సనాసమ్పయుత్తా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా’’తి ఆచరియా వదన్తి. విపస్సనాఞాణే హి గయ్హమానే ‘‘ఞాణం ఉప్పజ్జతీ’’తి విపస్సనాఞాణస్స ఆగతత్తా పునరుత్తిదోసో హోతి. తతియజ్ఝానవణ్ణనాయఞ్చ ‘‘సఙ్ఖారుపేక్ఖావిపస్సనుపేక్ఖానమ్పి అత్థతో ఏకీభావో. పఞ్ఞా ఏవ హి సా, కిచ్చవసేన ద్విధా భిన్నా’’తి వుత్తం. తస్మా విపస్సనాసమ్పయుత్తాయ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ వుచ్చమానాయ పునరుత్తిదోసో చ న హోతి, తతియజ్ఝానవణ్ణనాయ చ సమేతి. యస్మా చ పఞ్చసు ఇన్ద్రియేసు ‘‘ఞాణం అధిమోక్ఖో పగ్గహో ఉపట్ఠాన’’న్తి పఞ్ఞిన్ద్రియసద్ధిన్ద్రియవీరియిన్ద్రియసతిన్ద్రియాని నిద్దిట్ఠాని, సమాధిన్ద్రియం పన అనిద్దిట్ఠం హోతి, యుగనద్ధవసేనాపి చ సమాధిన్ద్రియం నిద్దిసితబ్బమేవ హోతి, తస్మా సమప్పవత్తో సమాధి పున సమాధానే బ్యాపారప్పహానకరణేన ‘‘ఉపేక్ఖా’’తి వుత్తోతి వేదితబ్బం.

నికన్తి ఉప్పజ్జతీతి ఏవం ఓభాసాదిపటిమణ్డితాయ విపస్సనాయ ఆలయం కురుమానా సుఖుమా సన్తాకారా నికన్తి ఉప్పజ్జతి, యా కిలేసోతి పరిగ్గహేతుమ్పి న సక్కా హోతి. యథా చ ఓభాసే, ఏవం ఏతేసుపి అఞ్ఞతరస్మిం ఉప్పన్నే యోగావచరో ‘‘న చ వత మే ఇతో పుబ్బే ఏవరూపం ఞాణం ఉప్పన్నపుబ్బం, ఏవరూపా పీతి పస్సద్ధి సుఖం అధిమోక్ఖో పగ్గహో ఉపట్ఠానం ఉపేక్ఖా నికన్తి ఉప్పన్నపుబ్బా, అద్ధా మగ్గం పత్తోమ్హి, ఫలం పత్తోమ్హీ’’తి అమగ్గమేవ ‘‘మగ్గో’’తి, అఫలమేవ ‘‘ఫల’’న్తి గణ్హాతి. తస్స అమగ్గం ‘‘మగ్గో’’తి, అఫలఞ్చ ‘‘ఫల’’న్తి గణ్హతో విపస్సనావీథి ఉక్కన్తా హోతి. సో అత్తనో మూలకమ్మట్ఠానం విస్సజ్జేత్వా నికన్తిమేవ అస్సాదేన్తో నిసీదతి. ఏత్థ చ ఓభాసాదయో ఉపక్కిలేసవత్థుతాయ ఉపక్కిలేసాతి వుత్తా, న అకుసలత్తా. నికన్తి పన ఉపక్కిలేసో చేవ ఉపక్కిలేసవత్థు చ. వత్థువసేనేవ చేతే దస, గాహవసేన పన సమతింస హోన్తి. కథం? ‘‘మమ ఓభాసో ఉప్పన్నో’’తి గణ్హతో హి దిట్ఠిగ్గాహో హోతి, ‘‘మనాపో వత ఓభాసో ఉప్పన్నో’’తి గణ్హతో మానగ్గాహో, ఓభాసం అస్సాదయతో తణ్హాగ్గాహో. ఇతి ఓభాసే దిట్ఠిమానతణ్హావసేన తయో గాహా. తథా సేసేసుపీతి ఏవం గాహవసేన సమతింస ఉపక్కిలేసా హోన్తి. దుక్ఖతో మనసికరోతో, అనత్తతో మనసికరోతోతి వారేసుపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏకేకఅనుపస్సనావసేన హేత్థ ఏకేకస్స విపస్సనుపక్కిలేసుప్పత్తి వేదితబ్బా, న ఏకస్సేవ.

తీసు అనుపస్సనాసు. ఏవం అభేదతో విపస్సనావసేన ఉపక్కిలేసే దస్సేత్వా పున భేదవసేన దస్సేన్తో రూపం అనిచ్చతో మనసికరోతోతిఆదిమాహ. తత్థ జరామరణం అనిచ్చతో ఉపట్ఠానన్తి జరామరణస్స అనిచ్చతో ఉపట్ఠానం.

౭. యస్మా పుబ్బే వుత్తానం సమతింసాయ ఉపక్కిలేసానం వసేన అకుసలో అబ్యత్తో యోగావచరో ఓభాసాదీసు వికమ్పతి, ఓభాసాదీసు ఏకేకం ‘‘ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’’తి సమనుపస్సతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ఓభాసే చేవ ఞాణే చాతిఆదిగాథాద్వయమాహ. తత్థ వికమ్పతీతి ఓభాసాదికే ఆరమ్మణే నానాకిలేసవసేన వివిధా కమ్పతి వేధతి. యేహి చిత్తం పవేధతీతి యేహి పస్సద్ధిసుఖేహి చిత్తం నానాకిలేసవసేన నానప్పకారేన వేధతి కమ్పతి. తస్మా పస్సద్ధియా సుఖే చేవ యోగావచరో వికమ్పతీతి సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఉపేక్ఖావజ్జనాయ చేవాతి ఉపేక్ఖాసఙ్ఖాతాయ ఆవజ్జనాయ చేవ వికమ్పతి, ఆవజ్జనుపేక్ఖాయ చేవ వికమ్పతీతి అత్థో. విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౭౩౬) పన ‘‘ఉపేక్ఖావజ్జనాయఞ్చా’’తి వుత్తం. ఉపేక్ఖాయ చాతి హేట్ఠా వుత్తప్పకారాయ ఉపేక్ఖాయ చ వికమ్పతి, నికన్తియా చ వికమ్పతీతి అత్థో. ఏత్థ చ ద్విన్నం ఉపేక్ఖానం నిద్దిట్ఠత్తా హేట్ఠా ‘‘ఉపేక్ఖా ఉప్పజ్జతీ’’తి వుత్తట్ఠానే చ ఉభయథా అత్థో వుత్తో. అనిచ్చానుపస్సనాదీసు చ ఏకేకిస్సాయేవ ఆవజ్జనుపేక్ఖాయ సబ్భావతో ఏకేకాయేవ అనుపస్సనా అనిచ్చం అనిచ్చం, దుక్ఖం దుక్ఖం, అనత్తా అనత్తాతి పునప్పునం భావీయతీతి వుత్తం హోతి. యస్మా పన కుసలో పణ్డితో బ్యత్తో బుద్ధిసమ్పన్నో యోగావచరో ఓభాసాదీసు ఉప్పన్నేసు ‘‘అయం ఖో మే ఓభాసో ఉప్పన్నో, సో ఖో పనాయం అనిచ్చో సఙ్ఖతో పటిచ్చసముప్పన్నో ఖయధమ్మో వయధమ్మో విరాగధమ్మో నిరోధధమ్మో’’తి ఇతి వా నం పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్దతి ఉపపరిక్ఖతి. అథ వా పనస్స ఏవం హోతి – సచే ఓభాసో అత్తా భవేయ్య, ‘‘అత్తా’’తి గహేతుం వట్టేయ్య. అనత్తావ పనాయం ‘‘అత్తా’’తి గహితో. తస్మాయం అవసవత్తనట్ఠేన అనత్తాతి పస్సన్తో దిట్ఠిం ఉగ్ఘాటేతి. సచే ఓభాసో నిచ్చో భవేయ్య, ‘‘నిచ్చో’’తి గహేతుం వట్టేయ్య. అనిచ్చోవ పనాయం ‘‘నిచ్చో’’తి గహితో. తస్మాయం హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చోతి పస్సన్తో మానం సముగ్ఘాటేతి. సచే ఓభాసో సుఖో భవేయ్య, ‘‘సుఖో’’తి గహేతుం వట్టేయ్య. దుక్ఖోవ పనాయం ‘‘సుఖో’’తి గహితో. తస్మాయం ఉప్పాదవయపటిపీళనట్ఠేన దుక్ఖోతి పస్సన్తో నికన్తిం పరియాదియతి. యథా చ ఓభాసే, ఏవం సేసేసుపి.

ఏవం ఉపపరిక్ఖిత్వా ఓభాసం ‘‘నేతం మమ, నేసోహమస్మి, న మేసో అత్తా’’తి సమనుపస్సతి. ఞాణం…పే… నికన్తిం ‘‘నేతం మమ, నేసోహమస్మి, న మేసో అత్తా’’తి సమనుపస్సతి. ఏవం సమనుపస్సన్తో ఓభాసాదీసు న కమ్పతి న వేధతి. తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ఇమాని దస ఠానానీతి గాథమాహ. తత్థ దస ఠానానీతి ఓభాసాదీని. పఞ్ఞా యస్స పరిచ్చితాతి యస్స ఉపక్కిలేసవిముత్తాయ పఞ్ఞాయ పరిచితాని పునప్పునం ఫుట్ఠాని పరిభావితాని. ధమ్ముద్ధచ్చకుసలో హోతీతి సో పఞ్ఞాయ పరిచితదసట్ఠానో యోగావచరో పుబ్బే వుత్తప్పకారస్స ధమ్ముద్ధచ్చస్స యథాసభావపటివేధేన ఛేకో హోతి. న చ సమ్మోహ గచ్ఛతీతి ధమ్ముద్ధచ్చకుసలత్తాయేవ తణ్హామానదిట్ఠుగ్ఘాటవసేన సమ్మోహఞ్చ న గచ్ఛతి.

ఇదాని పుబ్బే వుత్తమేవ విధిం అపరేన పరియాయేన విభావేత్వా దస్సేన్తో విక్ఖిపతి చేవ కిలిస్సతి చాతిఆదిగాథమాహ. తత్థ మన్దపఞ్ఞో యోగావచరో ఓభాసాదీసు విక్ఖేపఞ్చ అవసేసకిలేసుప్పత్తిఞ్చ పాపుణాతి. మజ్ఝిమపఞ్ఞో విక్ఖేపమేవ పాపుణాతి, నావసేసకిలేసుప్పత్తిం, సో అధిమానికో హోతి. తిక్ఖపఞ్ఞో విక్ఖేపం పాపుణిత్వాపి తం అధిమానం పహాయ విపస్సనం ఆరభతి. అతితిక్ఖపఞ్ఞో న విక్ఖేపం పాపుణాతి, న చావసేసకిలేసుప్పత్తిం. విక్ఖిప్పతి చేవాతి తేసు మన్దపఞ్ఞో ధమ్ముద్ధచ్చసఙ్ఖాతం విక్ఖేపఞ్చేవ పాపుణీయతి. కిలిస్సతి చాతి తణ్హామానదిట్ఠికిలేసేహి కిలేసీయతి చ, ఉపతాపీయతి విబాధీయతీతి అత్థో. చవతి చిత్తభావనాతి తస్స మన్దపఞ్ఞస్స విపస్సనాచిత్తభావనా కిలేసేసుయేవ ఠానతో పటిపక్ఖావిహతత్తా చవతి, పరిపతతీతి అత్థో. విక్ఖిపతి న కిలిస్సతీతి మజ్ఝిమపఞ్ఞో విక్ఖేపేన విక్ఖిపతి, కిలేసేహి న కిలిస్సతి. భావనా పరిహాయతీతి తస్స మజ్ఝిమపఞ్ఞస్స అధిమానికత్తా విపస్సనారమ్భాభావేన విపస్సనా పరిహాయతి, నప్పవత్తతీతి అత్థో. విక్ఖిపతి న కిలిస్సతీతి తిక్ఖపఞ్ఞోపి విక్ఖేపేన విక్ఖిపతి, కిలేసేహి న కిలిస్సతి. భావనా న పరిహాయతీతి తస్స తిక్ఖపఞ్ఞస్స సన్తేపి విక్ఖేపే తం అధిమానవిక్ఖేపం పహాయ విపస్సనారమ్భసబ్భావేన విపస్సనాభావనా న పరిహాయతి, పవత్తతీతి అత్థో. న చ విక్ఖిపతే చిత్తం న కిలిస్సతీతి అతితిక్ఖపఞ్ఞస్స చిత్తం న విక్ఖేపేన విక్ఖిపతి, న చ కిలేసేహి కిలిస్సతి. న చవతి చిత్తభావనాతి తస్స విపస్సనాచిత్తభావనా న చవతి, విక్ఖేపకిలేసాభావేన యథాఠానే తిట్ఠతీతి అత్థో.

ఇమేహి చతూహి ఠానేహీతిఆదీసు ఇదాని వుత్తేహి ఇమేహి చతూహి ఠానేహి హేతుభూతేహి, కరణభూతేహి వా ఓభాసాదికే దస ఠానే చిత్తస్స సఙ్ఖేపేన చ విక్ఖేపేన చ విగ్గహితం మానసం విక్ఖేపకిలేసుప్పత్తివిరహితో చతుత్థో కుసలో మహాపఞ్ఞో యోగావచరో మన్దపఞ్ఞాదీనం తిణ్ణం యోగావచరానం మానసం ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ హోతీతి నానప్పకారతో జానాతీతి సమ్బన్ధతో అత్థవణ్ణనా వేదితబ్బా. సఙ్ఖేపోతి చేత్థ విక్ఖేపస్స చేవ కిలేసానఞ్చ ఉప్పత్తివసేన చిత్తస్స లీనభావో వేదితబ్బో. విక్ఖేపోతి ‘‘విక్ఖిపతి న కిలిస్సతీ’’తి ద్వీసు ఠానేసు వుత్తవిక్ఖేపవసేన చిత్తస్స ఉద్ధతభావో వేదితబ్బోతి.

యుగనద్ధకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సచ్చకథా

సచ్చకథావణ్ణనా

౮. ఇదాని యుగనద్ధగుణస్స అరియమగ్గస్స వసేన సచ్చట్ఠం సచ్చపటివేధవిసేసం సచ్చలక్ఖణాదివిధానఞ్చ దస్సేన్తేన కథితాయ సుత్తన్తపుబ్బఙ్గమాయ సచ్చకథాయ అపుబ్బత్థానువణ్ణనా. తత్థ సుత్తన్తే తావ తథానీతి యథాసభావవసేన తచ్ఛాని. యథాసభావభూతానేవ హి ధమ్మజాతాని సచ్చట్ఠేన సచ్చాని. సచ్చట్ఠో పఠమఞాణనిద్దేసవణ్ణనాయం వుత్తో. అవితథానీతి వుత్తసభావే విపరియాయవిరహితాని. న హి సచ్చాని అసచ్చాని నామ హోన్తి. అనఞ్ఞథానీతి అఞ్ఞసభావవిరహితాని. న హి అసచ్చాని సచ్చాని నామ హోన్తి. ఇదం దుక్ఖన్తి, భిక్ఖవే, తథమేతన్తి భిక్ఖవే, ఇదం దుక్ఖన్తి యం వుచ్చతి, ఏతం యథాసభావత్తా తథం. దుక్ఖమేవ హి దుక్ఖం. వుత్తసభావే విపరియాయాభావతో అవితథం. న హి దుక్ఖం అదుక్ఖం నామ హోతి. అఞ్ఞసభావవిరహితత్తా అనఞ్ఞథం. న హి దుక్ఖం సముదయాదిసభావం హోతి. సముదయాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౧. పఠమసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

తథట్ఠేనాతి యథాసభావట్ఠేన. పీళనట్ఠాదయో ఞాణకథాయం వుత్తత్థాయేవ.

౯. ఏకప్పటివేధానీతి ఏకేన మగ్గఞాణేన పటివేధో, ఏకతో వా పటివేధో ఏతేసన్తి ఏకప్పటివేధాని. అనత్తట్ఠేనాతి చతున్నమ్పి సచ్చానం అత్తవిరహితత్తా అనత్తట్ఠేన. వుత్తఞ్హేతం విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౫౬౭) – పరమత్థతో హి సబ్బానేవ సచ్చాని వేదకకారకనిబ్బుతగమకాభావతో సుఞ్ఞానీతి వేదితబ్బాని. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘దుక్ఖమేవ హి, న కోచి దుక్ఖితో, కారకో న, కిరియావ విజ్జతి;

అత్థి నిబ్బుతి, న నిబ్బుతో పుమా, మగ్గమత్థి, గమకో న విజ్జతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౬౭);

అథ వా –

‘‘ధువసుభసుఖత్తసుఞ్ఞం, పురిమద్వయమత్తసుఞ్ఞమమతపదం;

ధువసుఖఅత్తవిరహితో, మగ్గో ఇతి సుఞ్ఞతా తేసూ’’తి. (విసుద్ధి. ౨.౫౬౭);

సచ్చట్ఠేనాతి అవిసంవాదకట్ఠేన. పటివేధట్ఠేనాతి మగ్గక్ఖణే పటివిజ్ఝితబ్బట్ఠేన. ఏకసఙ్గహితానీతి తథట్ఠాదినా ఏకేకేనేవ అత్థేన సఙ్గహితాని, ఏకగణనం గతానీతి అత్థో. యం ఏకసఙ్గహితం, తం ఏకత్తన్తి యస్మా ఏకేన సఙ్గహితం, తస్మా ఏకత్తన్తి అత్థో. సచ్చానం బహుత్తేపి ఏకత్తమపేక్ఖిత్వా ఏకవచనం కతం. ఏకత్తం ఏకేన ఞాణేన పటివిజ్ఝతీతి పుబ్బభాగే చతున్నం సచ్చానం నానత్తేకత్తం స్వావత్థితం వవత్థపేత్వా ఠితో మగ్గక్ఖణే ఏకేన మగ్గఞాణేన తథట్ఠాదితంతంఏకత్తం పటివిజ్ఝతి. కథం? నిరోధసచ్చస్స తథట్ఠాదికే ఏకత్తే పటివిద్ధే సేససచ్చానమ్పి తథట్ఠాదికం ఏకత్తం పటివిద్ధమేవ హోతి. యథా పుబ్బభాగే పఞ్చన్నం ఖన్ధానం నానత్తేకత్తం స్వావత్థితం వవత్థపేత్వా ఠితస్స మగ్గవుట్ఠానకాలే అనిచ్చతో వా దుక్ఖతో వా అనత్తతో వా వుట్ఠహన్తస్స ఏకస్మిమ్పి ఖన్ధే అనిచ్చాదితో దిట్ఠే సేసఖన్ధాపి అనిచ్చాదితో దిట్ఠావ హోన్తి, ఏవమిదన్తి దట్ఠబ్బం. దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠో తథట్ఠోతి దుక్ఖసచ్చస్స పీళనట్ఠాదికో చతుబ్బిధో అత్థో సభావట్ఠేన తథట్ఠో. సేససచ్చేసుపి ఏసేవ నయో. సోయేవ చతుబ్బిధో అత్థో అత్తాభావతో అనత్తట్ఠో. వుత్తసభావే అవిసంవాదకతో సచ్చట్ఠో. మగ్గక్ఖణే పటివిజ్ఝితబ్బతో పటివేధట్ఠో వుత్తోతి వేదితబ్బం.

౧౦. యం అనిచ్చన్తిఆది సామఞ్ఞలక్ఖణపుబ్బఙ్గమం కత్వా దస్సితం. తత్థ యం అనిచ్చం, తం దుక్ఖం. యం దుక్ఖం, తం అనిచ్చన్తి దుక్ఖసముదయమగ్గా గహితా. తాని హి తీణి సచ్చాని అనిచ్చాని చేవ అనిచ్చత్తా దుక్ఖాని చ. యం అనిచ్చఞ్చ దుక్ఖఞ్చ, తం అనత్తాతి తానియేవ తీణి గహితాని. యం అనిచ్చఞ్చ దుక్ఖఞ్చ అనత్తా చాతి తేహి తీహి సహ నిరోధసచ్చఞ్చ సఙ్గహితం. చత్తారిపి హి అనత్తాయేవ. తం తథన్తి తం సచ్చచతుక్కం సభావభూతం. తం సచ్చన్తి తదేవ సచ్చచతుక్కం యథాసభావే అవిసంవాదకం. నవహాకారేహీతిఆదీసు ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞేయ్య’’న్తి (పటి. మ. ౧.౩; సం. ని. ౪.౪౬) వచనతో అభిఞ్ఞట్ఠేన, దుక్ఖస్స పరిఞ్ఞట్ఠే, సముదయస్స పహానట్ఠే, మగ్గస్స భావనట్ఠే, నిరోధస్స సచ్ఛికిరియట్ఠే ఆవేనికేపి ఇధ చతూసుపి సచ్చేసు ఞాతపరిఞ్ఞాసబ్భావతో పరిఞ్ఞట్ఠేన, చతుసచ్చదస్సనేన పహానసబ్భావతో పహానట్ఠేన, చతుసచ్చభావనాసబ్భావతో భావనట్ఠేన, చతున్నం సచ్చానం సచ్ఛికిరియసబ్భావతో సచ్ఛికిరియట్ఠేనాతి నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం. నవహాకారేహి తథట్ఠేనాతిఆదీసు పఠమం వుత్తనయేనేవ యోజనా కాతబ్బా.

౧౧. ద్వాదసహి ఆకారేహీతిఆదీసు తథట్ఠాదయో ఞాణకథాయం వుత్తత్థా. ఏతేసం నిద్దేసేపి వుత్తనయేనేవ యోజనా వేదితబ్బా.

౧౨. సచ్చానం కతి లక్ఖణానీతిఆదీసు ఉపరి వత్తబ్బాని ఛ లక్ఖణాని సఙ్ఖతాసఙ్ఖతవసేన ద్విధా భిన్దిత్వా ద్వే లక్ఖణానీతి ఆహ. తత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చ అసఙ్ఖతలక్ఖణఞ్చాతి ‘‘తీణిమాని, భిక్ఖవే, సఙ్ఖతస్స సఙ్ఖతలక్ఖణాని ఉప్పాదో పఞ్ఞాయతి, వయో పఞ్ఞాయతి, ఠితస్స అఞ్ఞథత్తం పఞ్ఞాయతి. తీణిమాని, భిక్ఖవే, అసఙ్ఖతస్స అసఙ్ఖతలక్ఖణాని న ఉప్పాదో పఞ్ఞాయతి, న వయో పఞ్ఞాయతి, న ఠితస్స అఞ్ఞథత్తం పఞ్ఞాయతీ’’తి (అ. ని. ౩.౪౭-౪౮) ఏవం వుత్తం సఙ్ఖతస్స సఙ్ఖతమితి లక్ఖణఞ్చ అసఙ్ఖతస్స అసఙ్ఖతమితి లక్ఖణఞ్చ. సఙ్ఖతం పన న లక్ఖణం, లక్ఖణం న సఙ్ఖతం. న చ సఙ్ఖతం వినా లక్ఖణం పఞ్ఞాపేతుం సక్కా, నపి లక్ఖణం వినా సఙ్ఖతం. లక్ఖణేన పన సఙ్ఖతం పాకటం హోతి.

పున తదేవ లక్ఖణద్వయం విత్థారతో దస్సేన్తో ఛ లక్ఖణానీతి ఆహ. సఙ్ఖతానం సచ్చానన్తి దుక్ఖసముదయమగ్గసచ్చానం. తాని హి పచ్చయేహి సఙ్గమ్మ కతత్తా సఙ్ఖతాని. ఉప్పాదోతి జాతి. పఞ్ఞాయతీతి జానీయతి. వయోతి భఙ్గో. ఠితానం అఞ్ఞథత్తన్తి ఠితిప్పత్తానం అఞ్ఞథాభావో జరా. తిణ్ణం సఙ్ఖతసచ్చానం నిప్ఫన్నత్తా ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం వుత్తం, తేసంయేవ పన ఉప్పాదస్స, జరాయ భఙ్గస్స చ అనిప్ఫన్నత్తా ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం న వత్తబ్బం. సఙ్ఖతనిస్సితత్తా ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం న పఞ్ఞాయతీతి న వత్తబ్బం. సఙ్ఖతవికారత్తా పన సఙ్ఖతన్తి వత్తబ్బం. దుక్ఖసముదయానం ఉప్పాదజరాభఙ్గా సచ్చపరియాపన్నా, మగ్గసచ్చస్స ఉప్పాదజరాభఙ్గా న సచ్చపరియాపన్నాతి వదన్తి. తత్థ ‘‘సఙ్ఖతానం ఉప్పాదక్ఖణే సఙ్ఖతాపి ఉప్పాదలక్ఖణమ్పి కాలసఙ్ఖాతో తస్స ఖణోపి పఞ్ఞాయతి, ఉప్పాదే వీతివత్తే సఙ్ఖతాపి జరాలక్ఖణమ్పి కాలసఙ్ఖాతో తస్స ఖణోపి పఞ్ఞాయతి, భఙ్గక్ఖణే సఙ్ఖతాపి జరాపి భఙ్గలక్ఖణమ్పి కాలసఙ్ఖాతో తస్స ఖణోపి పఞ్ఞాయతీ’’తి ఖన్ధకవగ్గట్ఠకథాయం (సం. ని. అట్ఠ. ౨.౩.౩౭-౩౮) వుత్తం. అసఙ్ఖతస్స సచ్చస్సాతి నిరోధసచ్చస్స. తఞ్హి పచ్చయేహి సమాగమ్మ అకతత్తా సయమేవ నిప్ఫన్నన్తి అసఙ్ఖతం. ఠితస్సాతి నిచ్చత్తా ఠితస్స, న ఠానప్పత్తత్తా. పున తదేవ లక్ఖణద్వయం విత్థారతో దస్సేన్తో ద్వాదస లక్ఖణానీతి ఆహ.

చతున్నం సచ్చానం కతి కుసలాతిఆదీసు అబ్యాకతన్తి విపాకాబ్యాకతం కిరియాబ్యాకతం రూపాబ్యాకతం నిబ్బానాబ్యాకతన్తి చతూసు అబ్యాకతేసు నిబ్బానాబ్యాకతం. చత్తారిపి హి కుసలాకుసలలక్ఖణేన న బ్యాకతత్తా అబ్యాకతాని. సియా కుసలన్తి కామావచరరూపావచరారూపావచరకుసలానం వసేన కుసలమ్పి భవేయ్య. సియా అకుసలన్తి తణ్హం ఠపేత్వా సేసాకుసలవసేన. సియా అబ్యాకతన్తి కామావచరరూపావచరారూపావచరవిపాకకిరియానం రూపానఞ్చ వసేన. సియా తీణి సచ్చానీతిఆదీసు సఙ్గహితానీతి గణితాని. వత్థువసేనాతి అకుసలకుసలాబ్యాకతదుక్ఖసముదయనిరోధమగ్గసఙ్ఖాతవత్థువసేన. యం దుక్ఖసచ్చం అకుసలన్తి ఠపేత్వా తణ్హం అవసేసం అకుసలం. అకుసలట్ఠేన ద్వే సచ్చాని ఏకసచ్చేన సఙ్గహితానీతి ఇమాని ద్వే దుక్ఖసముదయసచ్చాని అకుసలట్ఠేన ఏకసచ్చేన సఙ్గహితాని, అకుసలసచ్చం నామ హోతీతి అత్థో. ఏకసచ్చం ద్వీహి సచ్చేహి సఙ్గహితన్తి ఏకం అకుసలసచ్చం ద్వీహి దుక్ఖసముదయసచ్చేహి సఙ్గహితం. యం దుక్ఖసచ్చం కుసలన్తి తేభూమకం కుసలం. ఇమాని ద్వే దుక్ఖమగ్గసచ్చాని కుసలట్ఠేన ఏకసచ్చేన సఙ్గహితాని, కుసలసచ్చం నామ హోతి. ఏకం కుసలసచ్చం ద్వీహి దుక్ఖమగ్గసచ్చేహి సఙ్గహితం. యం దుక్ఖసచ్చం అబ్యాకతన్తి తేభూమకవిపాకకిరియా రూపఞ్చ. ఇమాని ద్వే దుక్ఖనిరోధసచ్చాని అబ్యాకతట్ఠేన ఏకసచ్చేన సఙ్గహితాని, ఏకం అబ్యాకతసచ్చం నామ హోతి. ఏకం అబ్యాకతసచ్చం ద్వీహి దుక్ఖనిరోధసచ్చేహి సఙ్గహితం. తీణి సచ్చాని ఏకసచ్చేన సఙ్గహితానీతి సముదయమగ్గనిరోధసచ్చాని ఏకేన అకుసలకుసలాబ్యాకతభూతేన దుక్ఖసచ్చేన సఙ్గహితాని. ఏకం సచ్చం తీహి సచ్చేహి సఙ్గహితన్తి ఏకం దుక్ఖసచ్చం విసుం అకుసలకుసలఅబ్యాకతభూతేహి సముదయమగ్గనిరోధసచ్చేహి సఙ్గహితం. కేచి పన ‘‘దుక్ఖసముదయసచ్చాని అకుసలట్ఠేన సముదయసచ్చేన సఙ్గహితాని, దుక్ఖమగ్గసచ్చాని కుసలట్ఠేన మగ్గసచ్చేన సఙ్గహితాని, న దస్సనట్ఠేన. దుక్ఖనిరోధసచ్చాని అబ్యాకతట్ఠేన నిరోధసచ్చేన సఙ్గహితాని, న అసఙ్ఖతట్ఠేనా’’తి వణ్ణయన్తి.

౨. దుతియసుత్తన్తపాళివణ్ణనా

౧౩. పున అఞ్ఞస్స సుత్తన్తస్స అత్థవసేన సచ్చప్పటివేధం నిద్దిసితుకామో పుబ్బే మే, భిక్ఖవేతిఆదికం సుత్తన్తం ఆహరిత్వా దస్సేసి. తత్థ పుబ్బే మే, భిక్ఖవే, సమ్బోధాతి భిక్ఖవే, మమ సమ్బోధితో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణతో పుబ్బే. అనభిసమ్బుద్ధస్సాతి సబ్బధమ్మే అప్పటివిద్ధస్స. బోధిసత్తస్సేవ సతోతి బోధిసత్తభూతస్సేవ. ఏతదహోసీతి బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స ఏతం పరివితక్కితం అహోసి. అస్సాదోతి అస్సాదీయతీతి అస్సాదో. ఆదీనవోతి దోసో. నిస్సరణన్తి అపగమనం. సుఖన్తి సుఖయతీతి సుఖం, యస్సుప్పజ్జతి, తం సుఖితం కరోతీతి అత్థో. సోమనస్సన్తి పీతిసోమనస్సయోగతో సోభనం మనో అస్సాతి సుమనో, సుమనస్స భావో సోమనస్సం, సుఖమేవ పీతియోగతో విసేసితం. అనిచ్చన్తి అద్ధువం. దుక్ఖన్తి దుక్ఖవత్థుత్తా సఙ్ఖారదుక్ఖత్తా చ దుక్ఖం. విపరిణామధమ్మన్తి అవసీ హుత్వా జరాభఙ్గవసేన పరివత్తనపకతికం. ఏతేన అనత్తభావో వుత్తో హోతి. ఛన్దరాగవినయోతి ఛన్దసఙ్ఖాతస్స రాగస్స సంవరణం, న వణ్ణరాగస్స. ఛన్దరాగప్పహానన్తి తస్సేవ ఛన్దరాగస్స పజహనం.

యావకీవఞ్చాతిఆదీసు యావ ఇమేసం పఞ్చన్నం ఉపాదానక్ఖన్ధానం…పే… యథాభూతం నాబ్భఞ్ఞాసిం న అధికేన ఞాణేన పటివిజ్ఝిం, తావ అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అనుత్తరం సబ్బఞ్ఞుభావం అభిసమ్బుద్ధో అభిసమేతావీ అరహన్తి నేవాహం పచ్చఞ్ఞాసిం నేవ పటిఞ్ఞం అకాసిన్తి సమ్బన్ధతో అత్థో. కీవఞ్చాతి నిపాతమత్తం. యతోతి యస్మా, యదా వా. అథాతి అనన్తరం. ఞాణఞ్చ పన మే దస్సనం ఉదపాదీతి దస్సనకిచ్చకరణేన దస్సనసఙ్ఖాతం పచ్చవేక్ఖణఞాణఞ్చ మే ఉప్పజ్జి. అకుప్పాతి కోపేతుం చాలేతుం అసక్కుణేయ్యా. విముత్తీతి అరహత్తఫలవిముత్తి. ఏతాయ ఏవ ఫలపచ్చవేక్ఖణాయ మగ్గనిబ్బానపచ్చవేక్ఖణాపి వుత్తావ హోన్తి. అయమన్తిమా జాతీతి అయం పచ్ఛిమా ఖన్ధప్పవత్తి. నత్థిదాని పునబ్భవోతి ఇదాని పున ఉప్పత్తి నత్థి. ఏతేన పహీనకిలేసపచ్చవేక్ఖణా వుత్తా. అరహతో హి అవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణా న హోతి.

౩. దుతియసుత్తన్తనిద్దేసవణ్ణనా

౧౪. సచ్చప్పటివేధఞాణయోజనక్కమే చ అయం రూపస్స అస్సాదోతి పహానప్పటివేధోతి పుబ్బభాగే ‘‘అయం తణ్హాసమ్పయుత్తో రూపస్స అస్సాదో’’తి ఞత్వా మగ్గక్ఖణే సముదయప్పహానసఙ్ఖాతో సముదయసచ్చప్పటివేధో. సముదయసచ్చన్తి సముదయసచ్చప్పటివేధఞాణం. అరియసచ్చారమ్మణఞాణమ్పి హి ‘‘యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బే తే చతూసు అరియసచ్చేసు