📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

ఖుద్దకనికాయే

మిలిన్దపఞ్హపాళి

౧.

మిలిన్దో నామ సో రాజా, సాగలాయం పురుత్తమే;

ఉపగఞ్ఛి నాగసేనం, గఙ్గా చ [గఙ్గావ (సీ. పీ.)] యథా సాగరం.

ఆసజ్జ రాజా చిత్రకథిం, ఉక్కాధారం తమోనుదం;

అపుచ్ఛి నిపుణే పఞ్హే, ఠానాట్ఠానగతే పుథూ.

పుచ్ఛా విసజ్జనా [విస్సజ్జనా (సీ. పీ.)] చేవ, గమ్భీరత్థూపనిస్సితా;

హదయఙ్గమా కణ్ణసుఖా, అబ్భుతా లోమహంసనా.

అభిధమ్మవినయోగాళ్హా, సుత్తజాలసమత్తితా;

నాగసేనకథా చిత్రా, ఓపమ్మేహి నయేహి చ.

తత్థ ఞాణం పణిధాయ, హాసయిత్వాన మానసం;

సుణాథ నిపుణే పఞ్హే, కఙ్ఖాట్ఠానవిదాలనేతి.

౨. తం యథానుసూయతే – అత్థి యోనకానం నానాపుటభేదనం సాగలం నామ నగరం నదీపబ్బతసోభితం రమణీయభూమిప్పదేసభాగం ఆరాముయ్యానోపవనతళాకపోక్ఖరణిసమ్పన్నం నదీపబ్బతవనరామణేయ్యకం సుతవన్తనిమ్మితం నిహతపచ్చత్థికం [నిప్పచ్చత్థికం (క.)] పచ్చామిత్తానుపపీళితం వివిధవిచిత్రదళ్హమట్టాలకోట్ఠకం వరపవరగోపుర [పవరపచురగోపుర (సీ.)] తోరణం గమ్భీరపరిఖాపణ్డరపాకారపరిక్ఖిత్తన్తేపురం. సువిభత్తవీథిచచ్చరచతుక్కసిఙ్ఘాటకం సుప్పసారితానేకవిధవరభణ్డపరిపూరితన్తరాపణం వివిధదానగ్గసతసముపసోభితం [సతసముపసోభితం (సీ. పీ.)] హిమగిరిసిఖరసఙ్కాసవరభవనసతసహస్సప్పటిమణ్డితం గజహయరథపత్తిసమాకులం అభిరూపనరనారిగణానుచరితం ఆకిణ్ణజనమనుస్సం పుథుఖత్తియబ్రాహ్మణవేస్ససుద్దం వివిధసమణబ్రాహ్మణసభాజన [సభాజన (సీ. పీ.), సమ్మాభాజన (క.)] సఙ్ఘటితం బహువిధవిజ్జావన్త [విజ్జాధర (క.)] నరచిర [నరవిర (సీ. పీ.)] నిసేవితం కాసికకోటుమ్బరికాదినానావిధవత్థాపణసమ్పన్నం సుప్పసారితరుచిరబహువిధపుప్ఫగన్ధాపణం గన్ధగన్ధితం ఆసీసనీయబహురతనపరిపూరితం దిసాముఖసుప్పసారితాపణం సిఙ్గారవాణిజగణానుచరితం కహాపణరజతసువణ్ణకంసపత్థరపరిపూరం పజ్జోతమాననిధినికేతం పహూతధనధఞ్ఞవిత్తూపకరణం పరిపుణ్ణకోసకోట్ఠాగారం బహ్వన్నపానం బహువిధఖజ్జభోజ్జలేయ్యపేయ్యసాయనీయం ఉత్తరకురుసఙ్కాసం సమ్పన్నసస్సం ఆళకమన్దా వియ దేవపురం.

ఏత్థ ఠత్వా తేసం పుబ్బకమ్మం కథేతబ్బం, కథేన్తేన చ ఛధా విభజిత్వా కథేతబ్బం. సేయ్యథీదం – పుబ్బయోగో మిలిన్దపఞ్హం లక్ఖణపఞ్హం మేణ్డకపఞ్హం అనుమానపఞ్హం ఓపమ్మకథాపఞ్హన్తి.

తత్థ మిలిన్దపఞ్హో లక్ఖణపఞ్హో, విమతిచ్ఛేదనపఞ్హోతి దువిధో. మేణ్డకపఞ్హోపి మహావగ్గో, యోగికథాపఞ్హోతి దువిధో.

పుబ్బయోగోతి తేసం పుబ్బకమ్మం.

౧. బాహిరకథా

పుబ్బయోగాది

౩. అతీతే కిర కస్సపస్స భగవతో సాసనే వత్తమానే గఙ్గాయ సమీపే ఏకస్మిం ఆవాసే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘో పటివసతి, తత్థ వత్తసీలసమ్పన్నా భిక్ఖూ పాతోవ ఉట్ఠాయ యట్ఠిసమ్మజ్జనియో [యట్ఠిసమ్ముఞ్జనియో (సీ. పీ.)] ఆదాయ బుద్ధగుణే ఆవజ్జేన్తా అఙ్గణం సమ్మజ్జిత్వా కచవరబ్యూహం కరోన్తి. అథేకో భిక్ఖు ఏకం సామణేరం ‘‘ఏహి సామణేర, ఇమం కచవరం ఛడ్డేహీ’’తి ఆహ, సో అసుణన్తో వియ గచ్ఛతి, సో దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి ఆమన్తియమానో అసుణన్తో వియ గచ్ఛతేవ. తతో సో భిక్ఖు ‘‘దుబ్బచో వతాయం సామణేరో’’తి కుద్ధో సమ్మజ్జనిదణ్డేన పహారం అదాసి. తతో సో రోదన్తో భయేన కచవరం ఛడ్డేన్తో ‘‘ఇమినా కచవరఛడ్డనపుఞ్ఞకమ్మేన యావాహం నిబ్బానం పాపుణామి [న పాపుణామి (స్యా.)], ఏత్థన్తరే నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే మజ్ఝన్హికసూరియో [సురియో (సీ. పీ.)] వియ మహేసక్ఖో మహాతేజో భవేయ్య’’న్తి పఠమం పత్థనం పట్ఠపేసి. కచవరం ఛడ్డేత్వా నహానత్థాయ గఙ్గాతిత్థం గతో గఙ్గాయ ఊమివేగం గగ్గరాయమానం దిస్వా ‘‘యావాహం నిబ్బానం పాపుణామి [న పాపుణామి (స్యా.)], ఏత్థన్తరే నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అయం ఊమివేగో వియ ఠానుప్పత్తికపటిభానో భవేయ్యం అక్ఖయపటిభానో’’తి దుతియమ్పి పత్థనం పట్ఠపేసి.

సోపి భిక్ఖు సమ్మజ్జనిసాలాయ సమ్మజ్జనిం ఠపేత్వా నహానత్థాయ గఙ్గాతిత్థం గచ్ఛన్తో సామణేరస్స పత్థనం సుత్వా ‘‘ఏస మయా పయోజితోపి తావ ఏవం పత్థేతి, మయ్హం కిం న సమిజ్ఝిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘యావాహం నిబ్బానం పాపుణామి [న పాపుణామి (స్యా.)], ఏత్థన్తరే నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే అయం గఙ్గాఊమివేగో వియ అక్ఖయపటిభానో భవేయ్యం, ఇమినా పుచ్ఛితపుచ్ఛితం సబ్బం పఞ్హపటిభానం విజటేతుం నిబ్బేఠేతుం సమత్థో భవేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేసి.

తే ఉభోపి దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరన్తా ఏకం బుద్ధన్తరం ఖేపేసుం. అథ అమ్హాకం భగవతాపి యథా మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో దిస్సతి, ఏవమేతేపి దిస్సన్తి మమ పరినిబ్బానతో పఞ్చవస్ససతే అతిక్కన్తే ఏతే ఉప్పజ్జిస్సన్తి, యం మయా సుఖుమం కత్వా దేసితం ధమ్మవినయం, తం ఏతే పఞ్హపుచ్ఛనఓపమ్మయుత్తివసేన నిజ్జటం నిగ్గుమ్బం కత్వా విభజిస్సన్తీతి నిద్దిట్ఠా.

౪. తేసు సామణేరో జమ్బుదీపే సాగలనగరే మిలిన్దో నామ రాజా అహోసి పణ్డితో బ్యత్తో మేధావీ పటిబలో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం మన్తయోగవిధానకిరియానం [సమన్తయోగ … (సీ. పీ.)], కరణకాలే నిసమ్మకారీ హోతి, బహూని చస్స సత్థాని ఉగ్గహితాని హోన్తి. సేయ్యథిదం, సుతి సమ్ముతి సఙ్ఖ్యా యోగా నీతి విసేసికా గణికా గన్ధబ్బా తికిచ్ఛా ధనుబ్బేదా [చతుబ్బేదా (సీ. పీ.)] పురాణా ఇతిహాసా జోతిసా మాయా కేతు [హేతు (సీ. పీ.)] మన్తనా యుద్ధా ఛన్దసా బుద్ధవచనేన [ఛన్దసాముద్దవచనేన (సీ. పీ.)] ఏకూనవీసతి, వితణ్డవాదీ [వాదీ (సీ. పీ.)] దురాసదో దుప్పసహో పుథుతిత్థకరానం అగ్గమక్ఖాయతి, సకలజమ్బుదీపే మిలిన్దేన రఞ్ఞా సమో కోచి నాహోసి యదిదం థామేన జవేన సూరేన పఞ్ఞాయ, అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో అనన్తబలవాహనో.

౫. అథేకదివసం మిలిన్దో రాజా అనన్తబలవాహనం చతురఙ్గినిం బలగ్గసేనాబ్యూహం దస్సనకమ్యతాయ నగరా నిక్ఖమిత్వా బహినగరే సేనఙ్గదస్సనం కత్వా [సేనాగణనం కారేత్వా (సీ. పీ.)] సారేత్వా సో రాజా భస్సప్పవాదకో లోకాయతవితణ్డ [పవత్త (సీ. పీ.)] జనసల్లాపప్లవ చిత్తకోతూహలో విసారదో విజమ్భకో సూరియం ఓలోకేత్వా అమచ్చే ఆమన్తేసి ‘‘బహు భణే తావ దివసావసేసో కిం కరిస్సామ, ఇదానేవ నగరం పవిసిత్వా అత్థి కోచి పణ్డితో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా సఙ్ఘీ గణీ గణాచరియో అపి అరహన్తం సమ్మాసమ్బుద్ధం పటిజానమానో, యో మయా సద్ధిం సల్లపితుం సక్కోతి కఙ్ఖం పటివినేతుం, తం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామ, కఙ్ఖం పటివినయిస్సామా’’తి.

ఏవం వుత్తే పఞ్చసతా యోనకా రాజానం మిలిన్దం ఏతదవోచుం ‘‘అత్థి, మహారాజ, ఛ సత్థారో పూరణో కస్సపో మక్ఖలిగోసాలో నిగణ్ఠో నాటపుత్తో [నాథపుత్తో (సీ. పీ.)] సఞ్జయో బేలట్ఠపుత్తో అజితో కేసకమ్బలో పకుధో కచ్చాయనో, తే సఙ్ఘినో గణినో గణాచరియకా ఞాతా యసస్సినో తిత్థకరా సాధుసమ్మతా బహుజనస్స, గచ్ఛ త్వం మహారాజ, తే పఞ్హం పుచ్ఛస్సు, కఙ్ఖం పటివినయస్సూ’’తి.

౬. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా పఞ్చహి యోనకసతేహి పరివుతో భద్రవాహనం రథవరమారుయ్హ యేన పూరణో కస్సపో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పూరణేన కస్సపేన సద్ధిం సమ్మోది, సమ్మోదనీయం కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో మిలిన్దో రాజా పూరణం కస్సపం ఏతదవోచ ‘‘కో, భన్తే కస్సప, లోకం పాలేతీ’’తి? ‘‘పథవీ, మహారాజ, లోకం పాలేతీ’’తి. ‘‘యది, భన్తే కస్సప, పథవీ [పఠవీ (సీ. స్యా. పీ.)] లోకం పాలేతి, అథ కస్మా అవీచినిరయం గచ్ఛన్తా సత్తా పథవిం అతిక్కమిత్వా గచ్ఛన్తీ’’తి? ఏవం వుత్తే పూరణో కస్సపో నేవ సక్ఖి ఓగిలితుం, నో సక్ఖి ఉగ్గిలితుం, అధోముఖో పత్తక్ఖన్ధో తుణ్హీభూతో పజ్ఝాయన్తో నిసీది.

౭. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా మక్ఖలిం గోసాలం ఏతదవోచ ‘‘అత్థి, భన్తే గోసాల, కుసలాకుసలాని కమ్మాని, అత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో’’తి? ‘‘నత్థి, మహారాజ, కుసలాకుసలాని కమ్మాని, నత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో. యే తే, మహారాజ, ఇధ లోకే ఖత్తియా, తే పరలోకం గన్త్వాపి పున ఖత్తియావ భవిస్సన్తి, యే తే బ్రాహ్మణా వేస్సా సుద్దా చణ్డాలా పుక్కుసా, తే పరలోకం గన్త్వాపి పున బ్రాహ్మణా వేస్సా సుద్దా చణ్డాలా పుక్కుసావ భవిస్సన్తి. కిం కుసలాకుసలేహి కమ్మేహీ’’తి? ‘‘యది, భన్తే గోసాల, ఇధ లోకే ఖత్తియా బ్రాహ్మణా వేస్సా సుద్దా చణ్డాలా పుక్కుసా, తే పరలోకం గన్త్వాపి పున ఖత్తియా బ్రాహ్మణా వేస్సా సుద్దా చణ్డాలా పుక్కుసావ భవిస్సన్తి, నత్థి కుసలాకుసలేహి కమ్మేహి కరణీయం. తేన హి, భన్తే గోసాల, యే తే ఇధ లోకే హత్థచ్ఛిన్నా, తే పరలోకం గన్త్వాపి పున హత్థచ్ఛిన్నావ భవిస్సన్తి. యే పాదచ్ఛిన్నా, తే పాదచ్ఛిన్నావ భవిస్సన్తి. యే హత్థపాదచ్ఛిన్నా, తే హత్థపాదచ్ఛిన్నావ భవిస్సన్తి. యే కణ్ణచ్ఛిన్నా, తే కణ్ణచ్ఛిన్నావ భవిస్సన్తి. యే నాసచ్ఛిన్నా, తే నాసచ్ఛిన్నావ భవిస్సన్తి. యే కణ్ణనాసచ్ఛిన్నా, తే కణ్ణనాసచ్ఛిన్నావ భవిస్సన్తీ’’తి. ఏవం వుత్తే గోసాలో తుణ్హీ అహోసి.

అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో ఏతదహోసి ‘‘తుచ్ఛో వత భో జమ్బుదీపో, పలాపో వత భో జమ్బుదీపో, నత్థి కోచి సమణో వా బ్రాహ్మణో వా, యో మయా సద్ధిం సల్లపితుం సక్కోతి కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా అమచ్చే ఆమన్తేసి ‘‘రమణీయా వత భో దోసినా రత్తి, కం ను ఖ్వజ్జ సమణం వా బ్రాహ్మణం వా ఉపసఙ్కమేయ్యామ పఞ్హం పుచ్ఛితుం, కో మయా సద్ధిం సల్లపితుం సక్కోతి కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి? ఏవం వుత్తే అమచ్చా తుణ్హీభూతా రఞ్ఞో ముఖం ఓలోకయమానా అట్ఠంసు.

తేన ఖో పన సమయేన సాగలనగరం ద్వాదస వస్సాని సుఞ్ఞం అహోసి సమణబ్రాహ్మణగహపతిపణ్డితేహి, యత్థ సమణబ్రాహ్మణగహపతిపణ్డితా పటివసన్తీతి సుణాతి, తత్థ గన్త్వా రాజా తే పఞ్హం పుచ్ఛతి, తే సబ్బేపి పఞ్హవిసజ్జనేన రాజానం ఆరాధేతుం అసక్కోన్తా యేన వా తేన వా పక్కమన్తి. యే అఞ్ఞం దిసం న పక్కమన్తి, తే సబ్బే తుణ్హీభూతా అచ్ఛన్తి. భిక్ఖూ పన యేభుయ్యేన హిమవన్తమేవ గచ్ఛన్తి.

౮. తేన ఖో పన సమయేన కోటిసతా అరహన్తో హిమవన్తే పబ్బతే రక్ఖితతలే పటివసన్తి. అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో దిబ్బాయ సోతధాతుయా మిలిన్దస్స రఞ్ఞో వచనం సుత్వా యుగన్ధరమత్థకే భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా భిక్ఖూ పుచ్ఛి ‘‘అత్థావుసో కోచి భిక్ఖు పటిబలో మిలిన్దేన రఞ్ఞా సద్ధిం సల్లపితుం కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి?

ఏవం వుత్తే కోటిసతా అరహన్తో తుణ్హీ అహేసుం. దుతియమ్పి తతియమ్పి పుట్ఠా తుణ్హీ అహేసుం. అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఏతదవోచ ‘‘అత్థావుసో తావతింసభవనే వేజయన్తస్స పాచీనతో కేతుమతీ నామ విమానం, తత్థ మహాసేనో నామ దేవపుత్తో పటివసతి, సో పటిబలో తేన మిలిన్దేన రఞ్ఞా సద్ధిం సల్లపితుం కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి.

అథ ఖో కోటిసతా అరహన్తో యుగన్ధరపబ్బతే అన్తరహితా తావతింసభవనే పాతురహేసుం. అద్దసా ఖో సక్కో దేవానమిన్దో తే భిక్ఖూ దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తే, దిస్వాన యేనాయస్మా అస్సగుత్తో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి, ఏకమన్తం ఠితో ఖో సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం ఏతదవోచ ‘‘మహా ఖో, భన్తే, భిక్ఖుసఙ్ఘో అనుప్పత్తో, అహం సఙ్ఘస్స ఆరామికో, కేనత్థో, కిం మయా కరణీయ’’న్తి?

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో సక్కం దేవానమిన్దం ఏతదవోచ ‘‘అయం ఖో, మహారాజ, జమ్బుదీపే సాగలనగరే మిలిన్దో నామ రాజా వితణ్డవాదీ దురాసదో దుప్పసహో పుథుతిత్థకరానం అగ్గమక్ఖాయతి, సో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా దిట్ఠివాదేన పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం విహేఠేతీ’’తి.

అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం ఏతదవోచ ‘‘అయం ఖో, భన్తే, మిలిన్దో రాజా ఇతో చుతో మనుస్సేసు ఉప్పన్నో, ఏసో ఖో, భన్తే, కేతుమతివిమానే మహాసేనో నామ దేవపుత్తో పటివసతి, సో పటిబలో తేన మిలిన్దేన రఞ్ఞా సద్ధిం సల్లపితుం కఙ్ఖం పటివినేతుం, తం దేవపుత్తం యాచిస్సామ మనుస్సలోకూపపత్తియా’’తి.

అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో భిక్ఖుసఙ్ఘం పురక్ఖత్వా కేతుమతివిమానం పవిసిత్వా మహాసేనం దేవపుత్తం ఆలిఙ్గిత్వా ఏతదవోచ ‘‘యాచతి తం, మారిస, భిక్ఖుసఙ్ఘో మనుస్సలోకూపపత్తియా’’తి. ‘‘న మే, భన్తే, మనుస్సలోకేనత్థో కమ్మబహులేన, తిబ్బో మనుస్సలోకో, ఇధేవాహం, భన్తే, దేవలోకే ఉపరూపరూపపత్తికో హుత్వా పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి ఖో సక్కేన దేవానమిన్దేన యాచితో మహాసేనో దేవపుత్తో ఏవమాహ ‘‘న మే, భన్తే, మనుస్సలోకేనత్థో కమ్మబహులేన, తిబ్బో మనుస్సలోకో, ఇధేవాహం, భన్తే, దేవలోకే ఉపరూపరూపపత్తికో హుత్వా పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో మహాసేనం దేవపుత్తం ఏతదవోచ ‘‘ఇధ మయం, మారిస, సదేవకం లోకం అనువిలోకయమానా అఞ్ఞత్ర తయా మిలిన్దస్స రఞ్ఞో వాదం భిన్దిత్వా సాసనం పగ్గహేతుం సమత్థం అఞ్ఞం కఞ్చి న పస్సామ, యాచతి తం, మారిస, భిక్ఖుసఙ్ఘో, సాధు సప్పురిస మనుస్సలోకే నిబ్బత్తిత్వా దసబలస్స సాసనం పగ్గణ్హాహీ’’తి. ఏవం వుత్తే మహాసేనో దేవపుత్తో ‘‘అహం కిర మిలిన్దస్స రఞ్ఞో వాదం భిన్దిత్వా బుద్ధసాసనం పగ్గహేతుం సమత్థో భవిస్సామీ’’తి హట్ఠపహట్ఠో ఉదగ్గుదగ్గో హుత్వా ‘‘సాధు, భన్తే, మనుస్సలోకే ఉప్పజ్జిస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞం అదాసి.

౯. అథ ఖో తే భిక్ఖూ దేవలోకే తం కరణీయం తీరేత్వా దేవేసు తావతింసేసు అన్తరహితా హిమవన్తే పబ్బతే రక్ఖితతలే పాతురహేసుం.

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఏతదవోచ ‘‘అత్థావుసో, ఇమస్మిం భిక్ఖుసఙ్ఘే కోచి భిక్ఖు సన్నిపాతం అనాగతో’’తి. ఏవం వుత్తే అఞ్ఞతరో భిక్ఖు ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం ఏతదవోచ ‘‘అత్థి, భన్తే, ఆయస్మా రోహణో ఇతో సత్తమే దివసే హిమవన్తం పబ్బతం పవిసిత్వా నిరోధం సమాపన్నో, తస్స సన్తికే దూతం పాహేథా’’తి. ఆయస్మాపి రోహణో తఙ్ఖణఞ్ఞేవ నిరోధా వుట్ఠాయ ‘‘సఙ్ఘో మం పటిమానేతీ’’తి హిమవన్తే పబ్బతే అన్తరహితో రక్ఖితతలే కోటిసతానం అరహన్తానం పురతో పాతురహోసి.

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో ఆయస్మన్తం రోహణం ఏతదవోచ ‘‘కిం ను ఖో, ఆవుసో, రోహణ బుద్ధసాసనే భిజ్జన్తే [పలుజ్జన్తే (సీ. పీ.)] న పస్ససి సఙ్ఘస్స కరణీయానీ’’తి. ‘‘అమనసికారో మే, భన్తే, అహోసీ’’తి.

‘‘తేన, హావుసో రోహణ, దణ్డకమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘కిం, భన్తే, కరోమీ’’తి? ‘‘అత్థావుసో రోహణ, హిమవన్తపబ్బతపస్సే గజఙ్గలం [కజఙ్గలం (సీ. పీ.)] నామ బ్రాహ్మణగామో, తత్థ సోణుత్తరో నామ బ్రాహ్మణో పటివసతి, తస్స పుత్తో ఉప్పజ్జిస్సతి నాగసేనోతి నామ దారకో, తేన హి త్వం, ఆవుసో రోహణ, దసమాసాధికాని సత్త వస్సాని తం కులం పిణ్డాయ పవిసిత్వా నాగసేనం దారకం నీహరిత్వా పబ్బాజేహి, పబ్బజితేవ తస్మిం దణ్డకమ్మతో ముచ్చిస్ససీ’’తి. ఆయస్మాపి ఖో రోహణో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

౧౦. మహాసేనోపి ఖో దేవపుత్తో దేవలోకా చవిత్వా సోణుత్తరబ్రాహ్మణస్స భరియాయ కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం అగ్గహేసి, సహ పటిసన్ధిగ్గహణా తయో అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా పాతురహేసుం, ఆవుధభణ్డాని పజ్జలింసు, అగ్గసస్సం అభినిప్ఫన్నం, మహామేఘో అభిప్పవస్సి. ఆయస్మాపి ఖో రోహణో తస్స పటిసన్ధిగ్గహణతో పట్ఠాయ దసమాసాధికాని సత్త వస్సాని తం కులం పిణ్డాయ పవిసన్తో ఏకదివసమ్పి కటచ్ఛుమత్తం భత్తం వా ఉళుఙ్కమత్తం యాగుం వా అభివాదనం వా అఞ్జలికమ్మం వా సామీచికమ్మం వా నాలత్థ, అథ ఖో అక్కోసఞ్ఞేవ పరిభాసఞ్ఞేవ పటిలభతి ‘‘అతిచ్ఛథ భన్తే’’తి వచనమత్తమ్పి వత్తా నామ నాహోసి, దసమాసాధికానం పన సత్తన్నం వస్సానం అచ్చయేన ఏకదివసం ‘‘అతిచ్ఛథ భన్తే’’తి వచనమత్తం అలత్థ. తం దివసమేవ బ్రాహ్మణోపి బహి కమ్మన్తా ఆగచ్ఛన్తో పటిపథే థేరం దిస్వా ‘‘కిం, భో పబ్బజిత, అమ్హాకం గేహం అగమిత్థా’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, అగమమ్హా’’తి. ‘‘అపి కిఞ్చి లభిత్థా’’తి. ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, లభిమ్హా’’తి. సో అనత్తమనో గేహం గన్త్వా పుచ్ఛి ‘‘తస్స పబ్బజితస్స కిఞ్చి అదత్థా’’తి. ‘‘న కిఞ్చి అదమ్హా’’తి. బ్రాహ్మణో దుతియదివసే ఘరద్వారే యేవ నిసీది ‘‘అజ్జ పబ్బజితం ముసావాదేన నిగ్గహేస్సామీ’’తి. థేరో దుతియదివసే బ్రాహ్మణస్స ఘరద్వారం సమ్పత్తో.

బ్రాహ్మణో థేరం దిస్వావ ఏవమాహ ‘‘తుమ్హే హియ్యో అమ్హాకం గేహే కిఞ్చి అలభిత్వావ ‘‘లభిమ్హా’’తి అవోచుత్థ, వట్టతి ను ఖో తుమ్హాకం ముసావాదో’’తి. థేరో ఆహ ‘‘మయం, బ్రాహ్మణ, తుమ్హాకం గేహే ( ) [(పవిసన్తా) (క.)] దసమాసాధికాని సత్త వస్సాని ‘అతిచ్ఛథా’తి వచనమత్తమ్పి అలభిత్వా హియ్యో ‘అతిచ్ఛథా’తి వచనమత్తం లభిమ్హా, అథేతం వాచాపటిసన్ధారం [పటిసన్తారం (సీ. పీ.)] ఉపాదాయ ఏవమవోచుమ్హా’’తి.

బ్రాహ్మణో చిన్తేసి ‘‘ఇమే వాచాపటిసన్ధారమత్తమ్పి లభిత్వా జనమజ్ఝే ‘లభిమ్హా’తి పసంసన్తి, అఞ్ఞం కిఞ్చి ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా లభిత్వా కస్మా నప్పసంసన్తీ’’తి పసీదిత్వా అత్తనో అత్థాయ పటియాదితభత్తతో కటచ్ఛుభిక్ఖం, తదుపియఞ్చ బ్యఞ్జనం దాపేత్వా ‘‘ఇమం భిక్ఖం సబ్బకాలం తుమ్హే లభిస్సథా’’తి ఆహ.

సో పునదివసతో పభుతి ఉపసఙ్కమన్తస్స థేరస్స ఉపసమం దిస్వా భియ్యోసో మత్తాయ పసీదిత్వా థేరం నిచ్చకాలం అత్తనో ఘరే భత్తవిస్సగ్గకరణత్థాయ యాచి. థేరో తుణ్హీభావేన అధివాసేత్వా దివసే దివసే భత్తకిచ్చం కత్వా గచ్ఛన్తో థోకం థోకం బుద్ధవచనం కథేత్వా గచ్ఛతి. సాపి ఖో బ్రాహ్మణీ దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి, ‘‘నాగసేనో’’తిస్స నామమకంసు, సో అనుక్కమేన వడ్ఢన్తో సత్తవస్సికో జాతో.

౧౧. అథ ఖో నాగసేనస్స దారకస్స పితా నాగసేనం దారకం ఏతదవోచ ‘‘ఇమస్మిం ఖో, తాత నాగసేన, బ్రాహ్మణకులే సిక్ఖాని సిక్ఖేయ్యాసీ’’తి. ‘‘కతమాని, తాత, ఇమస్మిం బ్రాహ్మణకులే సిక్ఖాని నామా’’తి? ‘‘తయో ఖో, తాత నాగసేన, వేదా సిక్ఖాని నామ, అవసేసాని సిప్పాని సిప్పం నామా’’తి. ‘‘తేన హి, తాత, సిక్ఖిస్సామీ’’తి.

అథ ఖో సోణుత్తరో బ్రాహ్మణో ఆచరియబ్రాహ్మణస్స ఆచరియభాగం సహస్సం దత్వా అన్తోపాసాదే ఏకస్మిం గబ్భే ఏకతో మఞ్చకం పఞ్ఞపేత్వా ఆచరియబ్రాహ్మణం ఏతదవోచ ‘‘సజ్ఝాపేహి ఖో, త్వం బ్రాహ్మణ, ఇమం దారకం మన్తానీతి. తేన హి ‘తాత దారక’ ఉగ్గణ్హాహి మన్తానీ’’తి. ఆచరియబ్రాహ్మణో సజ్ఝాయతి నాగసేనస్స దారకస్స ఏకేనేవ ఉద్దేసేన తయో వేదా హదయఙ్గతా వాచుగ్గతా సూపధారితా సువవత్థాపితా సుమనసికతా అహేసుం, సకిమేవ చక్ఖుం ఉదపాది తీసు వేదేసు సనిఘణ్డుకేటుభేసు [సనిఘణ్టుకేటుభేసు (క.)] సాక్ఖరప్పభేదేసు ఇతిహాసపఞ్చమేసు పదకో వేయ్యాకరణో లోకాయతమహాపురిసలక్ఖణేసు అనవయో అహోసి.

అథ ఖో నాగసేనో దారకో పితరం ఏతదవోచ ‘‘అత్థి ను ఖో, తాత, ఇమస్మిం బ్రాహ్మణకులే ఇతో ఉత్తరిమ్పి సిక్ఖితబ్బాని, ఉదాహు ఏత్తకానేవా’’తి. ‘‘నత్థి, తాత నాగసేన, ఇమస్మిం బ్రాహ్మణకులే ఇతో ఉత్తరిం సిక్ఖితబ్బాని, ఏత్తకానేవ సిక్ఖితబ్బానీ’’తి.

అథ ఖో నాగసేనో దారకో ఆచరియస్స అనుయోగం దత్వా పాసాదా ఓరుయ్హ పుబ్బవాసనాయ చోదితహదయో రహోగతో పటిసల్లీనో అత్తనో సిప్పస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం ఓలోకేన్తో ఆదిమ్హి వా మజ్ఝే వా పరియోసానే వా అప్పమత్తకమ్పి సారం అదిస్వా ‘‘తుచ్ఛా వత భో ఇమే వేదా, పలాపా వత భో ఇమే వేదా అసారా నిస్సారా’’తి విప్పటిసారీ అనత్తమనో అహోసి.

౧౨. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా రోహణో వత్తనియే సేనాసనే నిసిన్నో నాగసేనస్స దారకస్స చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ వత్తనియే సేనాసనే అన్తరహితో గజఙ్గలబ్రాహ్మణగామస్స పురతో పాతురహోసి. అద్దసా ఖో నాగసేనో దారకో అత్తనో ద్వారకోట్ఠకే ఠితో ఆయస్మన్తం రోహణం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం, దిస్వాన అత్తమనో ఉదగ్గో పముదితో పీతిసోమనస్సజాతో ‘‘అప్పేవ నామాయం పబ్బజితో కఞ్చి సారం జానేయ్యా’’తి యేనాయస్మా రోహణో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం రోహణం ఏతదవోచ ‘‘కో ను ఖో, త్వం మారిస, ఏదిసో భణ్డుకాసావవసనో’’తి. ‘‘పబ్బజితో [పాపకానం మలానం పబ్బాజేతుం పబ్బజితో (సీ. పీ.)] నామాహం దారకా’’తి. ‘‘కేన, త్వం మారిస, పబ్బజితో నామాసీ’’తి? ‘‘పాపకాని మలాని పబ్బాజేతి, తస్మాహం, దారక, పబ్బజితో నామా’’తి. ‘‘కింకారణా, మారిస, కేసా తే న యథా అఞ్ఞేస’’న్తి? ‘‘సోళసిమే, దారక, పలిబోధే దిస్వా కేసమస్సుం ఓహారేత్వా పబ్బజితో. ‘‘కతమే సోళస’’? ‘‘అలఙ్కారపలిబోధో మణ్డనపలిబోధో తేలమక్ఖనపలిబోధో ధోవనపలిబోధో మాలాపలిబోధో గన్ధపలిబోధో వాసనపలిబోధో హరీటకపలిబోధో ఆమలకపలిబోధో రఙ్గపలిబోధో బన్ధనపలిబోధో కోచ్ఛపలిబోధో కప్పకపలిబోధో విజటనపలిబోధో ఊకాపలిబోధో, కేసేసు విలూనేసు సోచన్తి కిలమన్తి పరిదేవన్తి ఉరత్తాళిం కన్దన్తి సమ్మోహం ఆపజ్జన్తి, ఇమేసు ఖో, దారక, సోళససు పలిబోధేసు పలిగుణ్ఠితా మనుస్సా సబ్బాని అతిసుఖుమాని సిప్పాని నాసేన్తీ’’తి. ‘‘కింకారణా, మారిస, వత్థానిపి తే న యథా అఞ్ఞేస’’న్తి? ‘‘కామనిస్సితాని ఖో, దారక, వత్థాని, కామనిస్సితాని గిహిబ్యఞ్జనభణ్డాని [కమనీయాని గిహిబ్యఞ్జనాని (సీ. పీ.)], యాని కానిచి ఖో భయాని వత్థతో ఉప్పజ్జన్తి, తాని కాసావవసనస్స న హోన్తి, తస్మా వత్థానిపి మే న యథా అఞ్ఞేస’’న్తి. ‘‘జానాసి ఖో, త్వం మారిస, సిప్పాని నామా’’తి? ‘‘ఆమ, దారక, జానామహం సిప్పాని, యం లోకే ఉత్తమం మన్తం, తమ్పి జానామీ’’తి. ‘‘మయ్హమ్పి తం, మారిస, దాతుం సక్కా’’తి? ‘‘ఆమ, దారక, సక్కా’’తి. ‘‘తేన హి మే దేహీ’’తి. ‘‘అకాలో ఖో, దారక, అన్తరఘరం పిణ్డాయ పవిట్ఠమ్హా’’తి.

అథ ఖో నాగసేనో దారకో ఆయస్మతో రోహణస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా ఘరం పవేసేత్వా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేత్వా సమ్పవారేత్వా ఆయస్మన్తం రోహణం భుత్తావిం ఓనీతపత్తపాణిం ఏతదవోచ ‘‘దేహి మే దాని, మారిస, మన్త’’న్తి. ‘‘యదా ఖో త్వం, దారక, నిప్పలిబోధో హుత్వా మాతాపితరో అనుజానాపేత్వా మయా గహితం పబ్బజితవేసం గణ్హిస్ససి, తదా దస్సామీ’’తి ఆహ.

అథ ఖో నాగసేనో దారకో మాతాపితరో ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ ‘‘అమ్మతాతా, అయం పబ్బజితో ‘యం లోకే ఉత్తమం మన్తం, తం జానామీ’తి వదతి, న చ అత్తనో సన్తికే అపబ్బజితస్స దేతి, అహం ఏతస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా తం ఉత్తమం మన్తం ఉగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. అథస్స మాతాపితరో ‘‘పబ్బజిత్వాపి నో పుత్తో మన్తం గణ్హతు, గహేత్వా పున ఆగచ్ఛిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానా ‘‘గణ్హ పుత్తా’’తి అనుజానింసు.

౧౩. అథ ఖో ఆయస్మా రోహణో నాగసేనం దారకం ఆదాయ యేన వత్తనియం సేనాసనం, యేన విజమ్భవత్థు తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా విజమ్భవత్థుస్మిం సేనాసనే ఏకరత్తం వసిత్వా యేన రక్ఖితతలం తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా కోటిసతానం అరహన్తానం మజ్ఝే నాగసేనం దారకం పబ్బాజేసి. పబ్బజితో చ పనాయస్మా నాగసేనో ఆయస్మన్తం రోహణం ఏతదవోచ ‘‘గహితో మే, భన్తే, తవ వేసో, దేథ మే దాని మన్త’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మా రోహణో ‘‘కిమ్హి ను ఖోహం నాగసేనం వినేయ్యం పఠమం వినయే వా సుత్తన్తే వా అభిధమ్మే వా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘పణ్డితో ఖో అయం నాగసేనో, సక్కోతి సుఖేనేవ అభిధమ్మం పరియాపుణితు’’న్తి పఠమం అభిధమ్మే వినేసి.

ఆయస్మా చ నాగసేనో ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి తికదుకపటిమణ్డితం ధమ్మసఙ్గణీపకరణం, ఖన్ధవిభఙ్గాది అట్ఠారస విభఙ్గపటిమణ్డితం విభఙ్గప్పకరణం, ‘‘సఙ్గహో అసఙ్గహో’’తి ఆదినా చుద్దసవిధేన విభత్తం ధాతుకథాపకరణం, ‘‘ఖన్ధపఞ్ఞత్తి ఆయతనపఞ్ఞత్తీ’’తి ఆదినా ఛబ్బిధేన విభత్తం పుగ్గలపఞ్ఞత్తిప్పకరణం, సకవాదే పఞ్చసుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చసుత్తసతానీతి సుత్తసహస్సం సమోధానేత్వా విభత్తం కథావత్థుప్పకరణం, ‘‘మూలయమకం ఖన్ధయమక’’న్తి ఆదినా దసవిధేన విభత్తం యమకప్పకరణం, ‘‘హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయో’’తి ఆదినా చతువీసతివిధేన విభత్తం పట్ఠానప్పకరణన్తి సబ్బం తం అభిధమ్మపిటకం ఏకేనేవ సజ్ఝాయేన పగుణం కత్వా ‘‘తిట్ఠథ భన్తే, న పున ఓసారేథ, ఏత్తకేనేవాహం సజ్ఝాయిస్సామీ’’తి ఆహ.

౧౪. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో యేన కోటిసతా అరహన్తో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా కోటిసతే అరహన్తే ఏతదవోచ ‘‘అహం ఖో భన్తే ‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’తి ఇమేసు తీసు పదేసు పక్ఖిపిత్వా సబ్బం తం అభిధమ్మపిటకం విత్థారేన ఓసారేస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, నాగసేన, ఓసారేహీ’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో సత్త మాసాని సత్త పకరణాని విత్థారేన ఓసారేసి, పథవీ ఉన్నది, దేవతా సాధుకారమదంసు, బ్రహ్మానో అప్ఫోటేసుం, దిబ్బాని చన్దనచుణ్ణాని దిబ్బాని చ మన్దారవపుప్ఫాని అభిప్పవస్సింసు.

౧౫. అథ ఖో కోటిసతా అరహన్తో ఆయస్మన్తం నాగసేనం పరిపుణ్ణవీసతివస్సం రక్ఖితతలే ఉపసమ్పాదేసుం. ఉపసమ్పన్నో చ పనాయస్మా నాగసేనో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఉపజ్ఝాయేన సద్ధిం గామం పిణ్డాయ పవిసన్తో ఏవరూపం పరివితక్కం ఉప్పాదేసి ‘‘తుచ్ఛో వత మే ఉపజ్ఝాయో, బాలో వత మే ఉపజ్ఝాయో, ఠపేత్వా అవసేసం బుద్ధవచనం పఠమం మం అభిధమ్మే వినేసీ’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా రోహణో ఆయస్మతో నాగసేనస్స చేతసా చేతోపరివితక్కమఞ్ఞాయ ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘అననుచ్ఛవికం ఖో నాగసేన పరివితక్కం వితక్కేసి, న ఖో పనేతం నాగసేన తవానుచ్ఛవిక’’న్తి.

అథ ఖో ఆయస్మతో నాగసేనస్స ఏతదహోసి ‘‘అచ్ఛరియం వత భో, అబ్భుతం వత భో, యత్ర హి నామ మే ఉపజ్ఝాయో చేతసా చేతోపరివితక్కం జానిస్సతి, పణ్డితో వత మే ఉపజ్ఝాయో, యంనూనాహం ఉపజ్ఝాయం ఖమాపేయ్య’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో ఆయస్మన్తం రోహణం ఏతదవోచ ‘‘ఖమథ మే, భన్తే, న పున ఏవరూపం వితక్కేస్సామీ’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా రోహణో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘న ఖో త్యాహం నాగసేన ఏత్తావతా ఖమామి, అత్థి ఖో నాగసేన సాగలం నామ నగరం, తత్థ మిలిన్దో నామ రాజా రజ్జం కారేతి, సో దిట్ఠివాదేన పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం విహేఠేతి, సచే త్వం తత్థ గన్త్వా తం రాజానం దమేత్వా బుద్ధసాసనే పసాదేస్ససి, ఏవాహం తం ఖమిస్సామీ’’తి.

‘‘తిట్ఠతు, భన్తే, ఏకో మిలిన్దో రాజా; సచే, భన్తే, సకలజమ్బుదీపే సబ్బే రాజానో ఆగన్త్వా మం పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యుం, సబ్బం తం విసజ్జేత్వా సమ్పదాలేస్సామి, ‘ఖమథ మే భన్తే’తి వత్వా, ‘న ఖమామీ’తి వుత్తే ‘తేన హి, భన్తే, ఇమం తేమాసం కస్స సన్తికే వసిస్సామీ’తి ఆహ’’. అయం ఖో, నాగసేన, ఆయస్మా అస్సగుత్తో వత్తనియే సేనాసనే విహరతి, గచ్ఛ త్వం, నాగసేన, యేనాయస్మా అస్సగుత్తో తేనుపసఙ్కమ, ఉపసఙ్కమిత్వా మమ వచనేన ఆయస్మతో అస్సగుత్తస్స పాదే సిరసా వన్ద, ఏవఞ్చ నం వదేహి ‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, తుమ్హాకం పాదే సిరసా వన్దతి, అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛతి, ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, ఇమం తేమాసం తుమ్హాకం సన్తికే వసితుం మం పహిణీ’తి, ‘కోనామో తే ఉపజ్ఝాయో’తి చ వుత్తే ‘రోహణత్థేరో నామ భన్తే’’తి వదేయ్యాసి, ‘అహం కోనామో’తి వుత్తే ఏవం వదేయ్యాసి ‘మమ ఉపజ్ఝాయో, భన్తే, తుమ్హాకం నామం జానాతీ’’’తి. ‘‘ఏవం భన్తే’’తి ఖో ఆయస్మా నాగసేనో ఆయస్మన్తం రోహణం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పత్తచీవరమాదాయ అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో యేన వత్తనియం సేనాసనం, యేనాయస్మా అస్సగుత్తో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి, ఏకమన్తం ఠితో ఖో ఆయస్మా నాగసేనో ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం ఏతదవోచ ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, తుమ్హాకం పాదే సిరసా వన్దతి, ఏవఞ్చ వదేతి అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛతి, ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, ఇమం తేమాసం తుమ్హాకం సన్తికే వసితుం మం పహిణీ’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘త్వం కిన్నామోసీ’’తి. ‘‘అహం, భన్తే, నాగసేనో నామా’’తి. ‘‘కోనామో తే ఉపజ్ఝాయో’’తి? ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, రోహణో నామా’’తి. ‘‘అహం కోనామో’’తి. ‘‘ఉపజ్ఝాయో మే, భన్తే, తుమ్హాకం నామం జానాతీ’’తి.

‘‘సాధు, నాగసేన, పత్తచీవరం పటిసామేహీ’’తి. ‘‘సాధు భన్తే’’తి పత్తచీవరం పటిసామేత్వా పునదివసే పరివేణం సమ్మజ్జిత్వా ముఖోదకం దన్తపోణం ఉపట్ఠపేసి. థేరో సమ్మజ్జితట్ఠానం పటిసమ్మజ్జి, తం ఉదకం ఛడ్డేత్వా అఞ్ఞం ఉదకం ఆహరి, తఞ్చ దన్తకట్ఠం అపనేత్వా అఞ్ఞం దన్తకట్ఠం గణ్హి, న ఆలాపసల్లాపం అకాసి, ఏవం సత్త దివసాని కత్వా సత్తమే దివసే పున పుచ్ఛిత్వా పున తేన తథేవ వుత్తే వస్సవాసం అనుజాని.

౧౬. తేన ఖో పన సమయేన ఏకా మహాఉపాసికా ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం తింసమత్తాని వస్సాని ఉపట్ఠాసి. అథ ఖో సా మహాఉపాసికా తేమాసచ్చయేన యేనాయస్మా అస్సగుత్తో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం ఏతదవోచ ‘‘అత్థి ను ఖో, తాత, తుమ్హాకం సన్తికే అఞ్ఞో భిక్ఖూ’’తి. ‘‘అత్థి, మహాఉపాసికే, అమ్హాకం సన్తికే నాగసేనో నామ భిక్ఖూ’’తి. ‘‘తేన హి, తాత అస్సగుత్త, అధివాసేహి నాగసేనేన సద్ధిం స్వాతనాయ భత్త’’న్తి. అధివాసేసి ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో తుణ్హీభావేన.

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ ఆయస్మతా నాగసేనేన సద్ధిం పచ్ఛాసమణేన యేన మహాఉపాసికాయ నివేసనం తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. అథ ఖో సా మహాఉపాసికా ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం ఆయస్మన్తఞ్చ నాగసేనం పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేసి సమ్పవారేసి. అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో భుత్తావిం ఓనీతపత్తపాణిం ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘త్వం, నాగసేన, మహాఉపాసికాయ అనుమోదనం కరోహీ’’తి ఇదం వత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి.

అథ ఖో సా మహాఉపాసికా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘మహల్లికా ఖోహం, తాత నాగసేన, గమ్భీరాయ ధమ్మకథాయ మయ్హం అనుమోదనం కరోహీ’’తి. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో తస్సా మహాఉపాసికాయ గమ్భీరాయ ధమ్మకథాయ లోకుత్తరాయ సుఞ్ఞతప్పటిసంయుత్తాయ అనుమోదనం అకాసి. అథ ఖో తస్సా మహాఉపాసికాయ తస్మింయేవ ఆసనే విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాది ‘‘యం కిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి. ఆయస్మాపి ఖో నాగసేనో తస్సా మహాఉపాసికాయ అనుమోదనం కత్వా అత్తనా దేసితం ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తో విపస్సనం పట్ఠపేత్వా తస్మింయేవ ఆసనే నిసిన్నో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాసి.

అథ ఖో ఆయస్మా అస్సగుత్తో మణ్డలమాళే నిసిన్నో ద్విన్నమ్పి ధమ్మచక్ఖుపటిలాభం ఞత్వా సాధుకారం పవత్తేసి ‘‘సాధు సాధు నాగసేన, ఏకేన కణ్డప్పహారేన ద్వే మహాకాయా పదాలితా’’తి, అనేకాని చ దేవతాసహస్సాని సాధుకారం పవత్తేసుం.

౧౭. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో ఉట్ఠాయాసనా యేనాయస్మా అస్సగుత్తో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నం ఖో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఆయస్మా అస్సగుత్తో ఏతదవోచ ‘‘గచ్ఛ, త్వం నాగసేన, పాటలిపుత్తం, పాటలిపుత్తనగరే అసోకారామే ఆయస్మా ధమ్మరక్ఖితో పటివసతి, తస్స సన్తికే బుద్ధవచనం పరియాపుణాహీ’’తి. ‘‘కీవ దూరో, భన్తే, ఇతో పాటలిపుత్తనగర’’న్తి? ‘‘యోజనసతాని ఖో నాగసేనా’’తి. ‘‘దూరో ఖో, భన్తే, మగ్గో. అన్తరామగ్గే భిక్ఖా దుల్లభా, కథాహం గమిస్సామీ’’తి? ‘‘గచ్ఛ, త్వం నాగసేన, అన్తరామగ్గే పిణ్డపాతం లభిస్ససి సాలీనం ఓదనం విగతకాళకం అనేకసూపం అనేకబ్యఞ్జన’’న్తి. ‘‘ఏవం భన్తే’’తి ఖో ఆయస్మా నాగసేనో ఆయస్మన్తం అస్సగుత్తం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పత్తచీవరమాదాయ యేన పాటలిపుత్తం తేన చారికం పక్కామి.

౧౮. తేన ఖో పన సమయేన పాటలిపుత్తకో సేట్ఠి పఞ్చహి సకటసతేహి పాటలిపుత్తగామిమగ్గం పటిపన్నో హోతి. అద్దసా ఖో పాటలిపుత్తకో సేట్ఠి ఆయస్మన్తం నాగసేనం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం, దిస్వాన యేనాయస్మా నాగసేనో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం అభివాదేత్వా ‘‘కుహిం గచ్ఛసి తాతా’’తి ఆహ. ‘‘పాటలిపుత్తం గహపతీ’’తి. ‘‘సాధు తాత, మయమ్పి పాటలిపుత్తం గచ్ఛామ. అమ్హేహి సద్ధిం సుఖం గచ్ఛథా’’తి.

అథ ఖో పాటలిపుత్తకో సేట్ఠి ఆయస్మతో నాగసేనస్స ఇరియాపథే పసీదిత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేత్వా సమ్పవారేత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం భుత్తావిం ఓనీతపత్తపాణిం అఞ్ఞతరం నీచం ఆసనం గహేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో పాటలిపుత్తకో సేట్ఠి ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘కిన్నామోసి త్వం తాతా’’తి. ‘‘అహం, గహపతి, నాగసేనో నామా’’తి. ‘‘జానాసి ఖో, త్వం తాత, బుద్ధవచనం నామా’’తి? ‘‘జానామి ఖోహం, గహపతి, అభిధమ్మపదానీ’’తి. ‘‘లాభా నో తాత, సులద్ధం నో తాత, అహమ్పి ఖో, తాత, ఆభిధమ్మికో, త్వమ్పి ఆభిధమ్మికో, భణ, తాత, అభిధమ్మపదానీ’’తి. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో పాటలిపుత్తకస్స సేట్ఠిస్స అభిధమ్మం దేసేసి, దేసేన్తే యేవ పాటలిపుత్తకస్స సేట్ఠిస్స విరజం వీతమలం ధమ్మచక్ఖుం ఉదపాది ‘‘యం కిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి.

అథ ఖో పాటలిపుత్తకో సేట్ఠి పఞ్చమత్తాని సకటసతాని పురతో ఉయ్యోజేత్వా సయం పచ్ఛతో గచ్ఛన్తో పాటలిపుత్తస్స అవిదూరే ద్వేధాపథే ఠత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘అయం ఖో, తాత నాగసేన, అసోకారామస్స మగ్గో, ఇదం ఖో, తాత, అమ్హాకం కమ్బలరతనం సోళసహత్థం ఆయామేన, అట్ఠహత్థం విత్థారేన, పటిగ్గణ్హాహి ఖో, తాత, ఇదం కమ్బలరతనం అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తి. పటిగ్గహేసి ఖో ఆయస్మా నాగసేనో తం కమ్బలరతనం అనుకమ్పం ఉపాదాయ. అథ ఖో పాటలిపుత్తకో సేట్ఠి అత్తమనో ఉదగ్గో పముదితో పీతిసోమనస్సజాతో ఆయస్మన్తం నాగసేనం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి.

౧౯. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో యేన అసోకారామో యేనాయస్మా ధమ్మరక్ఖితో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం ధమ్మరక్ఖితం అభివాదేత్వా అత్తనో ఆగతకారణం కథేత్వా ఆయస్మతో ధమ్మరక్ఖితస్స సన్తికే తేపిటకం బుద్ధవచనం ఏకేనేవ ఉద్దేసేన తీహి మాసేహి బ్యఞ్జనసో పరియాపుణిత్వా పున తీహి మాసేహి అత్థసో మనసాకాసి.

అథ ఖో ఆయస్మా ధమ్మరక్ఖితో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘సేయ్యథాపి, నాగసేన, గోపాలకో గావో రక్ఖతి, అఞ్ఞే గోరసం పరిభుఞ్జన్తి. ఏవమేవ ఖో, త్వం నాగసేన, తేపిటకం బుద్ధవచనం ధారేన్తోపి న భాగీ సామఞ్ఞస్సా’’తి. ‘‘హోతు, భన్తే, అలం ఏత్తకేనా’’తి. తేనేవ దివసభాగేన తేన రత్తిభాగేన సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి, సహ సచ్చప్పటివేధేన ఆయస్మతో నాగసేనస్స సబ్బే దేవా సాధుకారమదంసు, పథవీ ఉన్నది, బ్రహ్మానో అప్ఫోటేసుం, దిబ్బాని చన్దనచుణ్ణాని దిబ్బాని చ మన్దారవపుప్ఫాని అభిప్పవస్సింసు.

౨౦. తేన ఖో పన సమయేన కోటిసతా అరహన్తో హిమవన్తే పబ్బతే రక్ఖితతలే సన్నిపతిత్వా ఆయస్మతో నాగసేనస్స సన్తికే దూతం పాహేసుం ‘‘ఆగచ్ఛతు నాగసేనో, దస్సనకామా మయం నాగసేన’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో దూతస్స వచనం సుత్వా అసోకారామే అన్తరహితో హిమవన్తే పబ్బతే రక్ఖితతలే కోటిసతానం అరహన్తానం పురతో పాతురహోసి.

అథ ఖో కోటిసతా అరహన్తో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచుం ‘‘ఏసో ఖో, నాగసేన, మిలిన్దో రాజా భిక్ఖుసఙ్ఘం విహేఠేతి వాదప్పటివాదేన పఞ్హపుచ్ఛాయ. సాధు, నాగసేన, గచ్ఛ త్వం మిలిన్దం రాజానం దమేహీ’’తి. ‘‘తిట్ఠతు, భన్తే, ఏకో మిలిన్దో రాజా; సచే, భన్తే, సకలజమ్బుదీపే రాజానో ఆగన్త్వా మం పఞ్హం పుచ్ఛేయ్యుం, సబ్బం తం విసజ్జేత్వా సమ్పదాలేస్సామి, గచ్ఛథ వో, భన్తే, అచ్ఛమ్భితా సాగలనగర’’న్తి. అథ ఖో థేరా భిక్ఖూ సాగలనగరం కాసావప్పజ్జోతం ఇసివాతపటివాతం అకంసు.

౨౧. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా ఆయుపాలో సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణే పటివసతి. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా అమచ్చే ఏతదవోచ ‘‘రమణీయా వత భో దోసినా రత్తి, కన్ను ఖ్వజ్జ సమణం వా బ్రాహ్మణం వా ఉపసఙ్కమేయ్యామ సాకచ్ఛాయ పఞ్హపుచ్ఛనాయ, కో మయా సద్ధిం సల్లపితుం ఉస్సహతి కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి. ఏవం వుత్తే పఞ్చసతా యోనకా రాజానం మిలిన్దం ఏతదవోచుం ‘‘అత్థి, మహారాజ, ఆయుపాలో నామ థేరో తేపిటకో బహుస్సుతో ఆగతాగమో, సో ఏతరహి సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణే పటివసతి; గచ్ఛ, త్వం మహారాజ, ఆయస్మన్తం ఆయుపాలం పఞ్హం పుచ్ఛస్సూ’’తి. ‘‘తేన హి, భణే, భదన్తస్స ఆరోచేథా’’తి.

అథ ఖో నేమిత్తికో ఆయస్మతో ఆయుపాలస్స సన్తికే దూతం పాహేసి ‘‘రాజా, భన్తే, మిలిన్దో ఆయస్మన్తం ఆయుపాలం దస్సనకామో’’తి. ఆయస్మాపి ఖో ఆయుపాలో ఏవమాహ ‘‘తేన హి ఆగచ్ఛతూ’’తి. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా పఞ్చమత్తేహి యోనకసతేహి పరివుతో రథవరమారుయ్హ యేన సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణం యేనాయస్మా ఆయుపాలో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మతా ఆయుపాలేన సద్ధిం సమ్మోది, సమ్మోదనీయం కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం ఆయుపాలం ఏతదవోచ ‘‘కిమత్థియా, భన్తే ఆయుపాల, తుమ్హాకం పబ్బజ్జా, కో చ తుమ్హాకం పరమత్థో’’తి. థేరో ఆహ ‘‘ధమ్మచరియసమచరియత్థా ఖో, మహారాజ, పబ్బజ్జా, సామఞ్ఞఫలం ఖో పన అమ్హాకం పరమత్థో’’తి. ‘‘అత్థి పన, భన్తే, కోచి గిహీపి ధమ్మచారీ సమచారీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, అత్థి గిహీపి ధమ్మచారీ సమచారీ, భగవతి ఖో, మహారాజ, బారాణసియం ఇసిపతనే మిగదాయే ధమ్మచక్కం పవత్తేన్తే అట్ఠారసన్నం బ్రహ్మకోటీనం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, దేవతానం పన ధమ్మాభిసమయో గణనపథం వీతివత్తో, సబ్బేతే గిహిభూతా, న పబ్బజితా.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, భగవతా ఖో మహాసమయసుత్తన్తే దేసియమానే, మహామఙ్గలసుత్తన్తే దేసియమానే, సమచిత్తపరియాయసుత్తన్తే దేసియమానే, రాహులోవాదసుత్తన్తే దేసియమానే, పరాభవసుత్తన్తే దేసియమానే గణనపథం వీతివత్తానం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, సబ్బేతే గిహిభూతా, న పబ్బజితా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే ఆయుపాల, నిరత్థికా తుమ్హాకం పబ్బజ్జా, పుబ్బే కతస్స పాపకమ్మస్స నిస్సన్దేన సమణా సక్యపుత్తియా పబ్బజన్తి ధుతఙ్గాని చ పరిహరన్తి. యే ఖో తే, భన్తే ఆయుపాల, భిక్ఖూ ఏకాసనికా, నూన తే పుబ్బే పరేసం భోగహారకా చోరా, తే పరేసం భోగే అచ్ఛిన్దిత్వా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఏతరహి ఏకాసనికా భవన్తి, న లభన్తి కాలేన కాలం పరిభుఞ్జితుం, నత్థి తేసం సీలం, నత్థి తపో, నత్థి బ్రహ్మచరియం. యే ఖో పన తే, భన్తే ఆయుపాల, భిక్ఖూ అబ్భోకాసికా, నూన తే పుబ్బే గామఘాతకా చోరా, తే పరేసం గేహాని వినాసేత్వా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఏతరహి అబ్భోకాసికా భవన్తి, న లభన్తి సేనాసనాని పరిభుఞ్జితుం, నత్థి తేసం సీలం, నత్థి తపో, నత్థి బ్రహ్మచరియం. యే ఖో పన తే, భన్తే ఆయుపాల, భిక్ఖూ నేసజ్జికా, నూన తే పుబ్బే పన్థదూసకా చోరా, తే పరేసం పథికే జనే గహేత్వా బన్ధిత్వా నిసీదాపేత్వా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఏతరహి నేసజ్జికా భవన్తి, న లభన్తి సేయ్యం కప్పేతుం, నత్థి తేసం సీలం, నత్థి తపో, నత్థి బ్రహ్మచరియ’’న్తి ఆహ.

ఏవం వుత్తే ఆయస్మా ఆయుపాలో తుణ్హీ అహోసి, న కిఞ్చి పటిభాసి. అథ ఖో పఞ్చసతా యోనకా రాజానం మిలిన్దం ఏతదవోచుం ‘‘పణ్డితో, మహారాజ, థేరో, అపి చ ఖో అవిసారదో న కిఞ్చి పటిభాసతీ’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం ఆయుపాలం తుణ్హీభూతం దిస్వా అప్ఫోటేత్వా ఉక్కుట్ఠిం కత్వా యోనకే ఏతదవోచ ‘‘తుచ్ఛో వత భో జమ్బుదీపో, పలాపో వత భో జమ్బుదీపో, నత్థి కోచి సమణో వా బ్రాహ్మణో వా, యో మయా సద్ధిం సల్లపితుం ఉస్సహతి కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి.

౨౨. అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో సబ్బం తం పరిసం అనువిలోకేన్తస్స అభీతే అమఙ్కుభూతే యోనకే దిస్వా ఏతదహోసి ‘‘నిస్సంసయం అత్థి మఞ్ఞే అఞ్ఞో కోచి పణ్డితో భిక్ఖు, యో మయా సద్ధిం సల్లపితుం ఉస్సహతి, యేనిమే యోనకా న మఙ్కుభూతా’’తి. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా యోనకే ఏతదవోచ ‘‘అత్థి, భణే, అఞ్ఞో కోచి పణ్డితో భిక్ఖు, యో మయా సద్ధిం సల్లపితుం ఉస్సహతి కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి.

తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా నాగసేనో సమణగణపరివుతో సఙ్ఘీ గణీ గణాచరియో ఞాతో యసస్సీ సాధుసమ్మతో బహుజనస్స పణ్డితో బ్యత్తో మేధావీ నిపుణో విఞ్ఞూ విభావీ వినీతో విసారదో బహుస్సుతో తేపిటకో వేదగూ పభిన్నబుద్ధిమా ఆగతాగమో పభిన్నపటిసమ్భిదో నవఙ్గసత్థుసాసనే పరియత్తిధరో పారమిప్పత్తో జినవచనే ధమ్మత్థదేసనాపటివేధకుసలో అక్ఖయవిచిత్రపటిభానో చిత్రకథీ కల్యాణవాక్కరణో దురాసదో దుప్పసహో దురుత్తరో దురావరణో దున్నివారయో, సాగరో వియ అక్ఖోభో, గిరిరాజా వియ నిచ్చలో, రణఞ్జహో తమోనుదో పభఙ్కరో మహాకథీ పరగణిగణమథనో పరతిత్థియమద్దనో భిక్ఖూనం భిక్ఖునీనం ఉపాసకానం ఉపాసికానం రాజూనం రాజమహామత్తానం సక్కతో గరుకతో మానితో పూజితో అపచితో లాభీ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం లాభగ్గయసగ్గప్పత్తో వుద్ధానం విఞ్ఞూనం సోతావధానేన సమన్నాగతానం సన్దస్సేన్తో నవఙ్గం జినసాసనరతనం, ఉపదిసన్తో ధమ్మమగ్గం, ధారేన్తో ధమ్మప్పజ్జోతం, ఉస్సాపేన్తో ధమ్మయూపం, యజన్తో ధమ్మయాగం, పగ్గణ్హన్తో ధమ్మద్ధజం, ఉస్సాపేన్తో ధమ్మకేతుం, ధమేన్తో [ఉప్పళాసేన్తో (సీ. పీ.)] ధమ్మసఙ్ఖం, ఆహనన్తో ధమ్మభేరిం, నదన్తో సీహనాదం, గజ్జన్తో ఇన్దగజ్జితం, మధురగిరగజ్జితేన ఞాణవరవిజ్జుజాలపరివేఠితేన కరుణాజలభరితేన మహతా ధమ్మామతమేఘేన సకలలోకమభితప్పయన్తో గామనిగమరాజధానీసు చారికం చరమానో అనుపుబ్బేన సాగలనగరం అనుప్పత్తో హోతి. తత్ర సుదం ఆయస్మా నాగసేనో అసీతియా భిక్ఖుసహస్సేహి సద్ధిం సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణే పటివసతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘బహుస్సుతో చిత్రకథీ, నిపుణో చ విసారదో;

సామయికో చ కుసలో, పటిభానే చ కోవిదో.

‘‘తే చ తేపిటకా భిక్ఖూ, పఞ్చనేకాయికాపి చ;

చతునేకాయికా చేవ, నాగసేనం పురక్ఖరుం.

‘‘గమ్భీరపఞ్ఞో మేధావీ, మగ్గామగ్గస్స కోవిదో;

ఉత్తమత్థం అనుప్పత్తో, నాగసేనో విసారదో.

‘‘తేహి భిక్ఖూహి పరివుతో, నిపుణేహి సచ్చవాదిభి;

చరన్తో గామనిగమం, సాగలం ఉపసఙ్కమి.

‘‘సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణస్మిం, నాగసేనో తదా వసి;

కథేతి సో మనుస్సేహి, పబ్బతే కేసరీ యథా’’తి.

౨౩. అథ ఖో దేవమన్తియో రాజానం మిలిన్దం ఏతదవోచ ‘‘ఆగమేహి, త్వం మహారాజ; అత్థి, మహారాజ, నాగసేనో నామ థేరో పణ్డితో బ్యత్తో మేధావీ వినీతో విసారదో బహుస్సుతో చిత్రకథీ కల్యాణపటిభానో అత్థధమ్మనిరుత్తిపటిభానపటిసమ్భిదాసు పారమిప్పత్తో, సో ఏతరహి సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణే పటివసతి, గచ్ఛ, త్వం మహారాజ, ఆయస్మన్తం నాగసేనం పఞ్హం పుచ్ఛస్సు, ఉస్సహతి సో తయా సద్ధిం సల్లపితుం కఙ్ఖం పటివినేతు’’న్తి. అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో సహసా ‘‘నాగసేనో’’తి సద్దం సుత్వావ అహుదేవ భయం, అహుదేవ ఛమ్భితత్తం, అహుదేవ లోమహంసో. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా దేవమన్తియం ఏతదవోచ ‘‘ఉస్సహతి భో నాగసేనో భిక్ఖు మయా సద్ధిం సల్లపితు’’న్తి? ‘‘ఉస్సహతి, మహారాజ, అపి ఇన్దయమవరుణకువేరపజాపతి సుయామ సన్తుసితలోకపాలేహిపి పితుపితామహేన మహాబ్రహ్మునాపి సద్ధిం సల్లపితుం, కిమఙ్గం పన మనుస్సభూతేనా’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా దేవమన్తియం ఏతదవోచ ‘‘తేన హి, త్వం దేవమన్తియ, భదన్తస్స సన్తికే దూతం పేసేహీ’’తి. ‘‘ఏవం దేవా’’తి ఖో దేవమన్తియో ఆయస్మతో నాగసేనస్స సన్తికే దూతం పాహేసి ‘‘రాజా, భన్తే, మిలిన్దో ఆయస్మన్తం దస్సనకామో’’తి. ఆయస్మాపి ఖో నాగసేనో ఏవమాహ ‘‘తేన హి ఆగచ్ఛతూ’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా పఞ్చమత్తేహి యోనకసతేహి పరివుతో రథవరమారుయ్హ మహతా బలకాయేన సద్ధిం యేన సఙ్ఖ్యేయ్యపరివేణం యేనాయస్మా నాగసేనో తేనుపసఙ్కమి. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా నాగసేనో అసీతియా భిక్ఖుసహస్సేహి సద్ధిం మణ్డలమాళే నిసిన్నో హోతి. అద్దసా ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మతో నాగసేనస్స పరిసం దూరతోవ, దిస్వాన దేవమన్తియం ఏతదవోచ ‘‘కస్సేసా, దేవమన్తియ, మహతీ పరిసా’’తి? ‘‘ఆయస్మతో ఖో, మహారాజ, నాగసేనస్స పరిసా’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో ఆయస్మతో నాగసేనస్స పరిసం దూరతోవ దిస్వా అహుదేవ భయం, అహుదేవ ఛమ్భితత్తం, అహుదేవ లోమహంసో. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఖగ్గపరివారితో వియ గజో, గరుళపరివారితో వియ నాగో, అజగరపరివారితో వియ కోత్థుకో [కోత్థుకో (సీ. పీ.)], మహింసపరివుతో వియ అచ్ఛో, నాగానుబద్ధో వియ మణ్డూకో, సద్దూలానుబద్ధో వియ మిగో, అహితుణ్డికసమాగతో [అభిగుణ్ఠికసమాగతో (సీ. పీ.)] వియ పన్నగో, మజ్జారసమాగతో వియ ఉన్దూరో, భూతవేజ్జసమాగతో వియ పిసాచో, రాహుమఖగతో వియ చన్దో, పన్నగో వియ పేళన్తరగతో, సకుణో వియ పఞ్జరన్తరగతో, మచ్ఛో వియ జాలన్తరగతో, వాళవనమనుప్పవిట్ఠో వియ పురిసో, వేస్సవణాపరాధికో వియ యక్ఖో, పరిక్ఖీణాయుకో వియ దేవపుత్తో భీతో ఉబ్బిగ్గో ఉత్రస్తో సంవిగ్గో లోమహట్ఠజాతో విమనో దుమ్మనో భన్తచిత్తో విపరిణతమానసో ‘‘మా మం అయం పరిజనో పరిభవీ’’తి సతిం [ధీతిం (సీ. పీ.)] ఉపట్ఠపేత్వా దేవమన్తియం ఏతదవోచ – ‘‘మా ఖో, త్వం దేవమన్తియ, ఆయస్మన్తం నాగసేనం మయ్హం ఆచిక్ఖేయ్యాసి, అనక్ఖాతఞ్ఞేవాహం నాగసేనం జానిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, త్వఞ్ఞేవ జానాహీ’’తి.

తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా నాగసేనో తస్సా భిక్ఖుపరిసాయ పురతో చత్తాలీసాయ భిక్ఖుసహస్సానం నవకతరో హోతి పచ్ఛతో చత్తాలీసాయ భిక్ఖుసహస్సానం వుడ్ఢతరో.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా సబ్బం తం భిక్ఖుసఙ్ఘం పురతో చ పచ్ఛతో చ మజ్ఝతో చ అనువిలోకేన్తో అద్దసా ఖో ఆయస్మన్తం నాగసేనం దూరతోవ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే నిసిన్నం కేసరసీహం వియ విగతభయభేరవం విగతలోమహంసం విగతభయసారజ్జం, దిస్వాన ఆకారేనేవ అఞ్ఞాసి ‘‘ఏసో ఖో ఏత్థ నాగసేనో’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా దేవమన్తియం ఏతదవోచ ‘‘ఏసో ఖో, దేవమన్తియ, ఆయస్మా నాగసేనో’’తి. ‘‘ఆమ, మహారాజ, ఏసో ఖో నాగసేనో, సుట్ఠు ఖో, త్వం మహారాజ, నాగసేనం అఞ్ఞాసీ’’తి. తతో రాజా తుట్ఠో అహోసి ‘‘అనక్ఖాతోవ మయా నాగసేనో అఞ్ఞాతో’’తి. అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో ఆయస్మన్తం నాగసేనం దిస్వావ అహుదేవ భయం, అహుదేవ ఛమ్భితత్తం, అహుదేవ లోమహంసో.

తేనాహు –

‘‘చరణేన చ సమ్పన్నం, సుదన్తం ఉత్తమే దమే;

దిస్వా రాజా నాగసేనం, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘‘కథితా [కథికా (సీ. పీ.)] మయా బహూ దిట్ఠా, సాకచ్ఛా ఓసటా బహూ;

న తాదిసం భయం ఆసి, అజ్జ తాసో యథా మమ.

‘‘నిస్సంసయం పరాజయో, మమ అజ్జ భవిస్సతి;

జయో చ నాగసేనస్స, యథా చిత్తం న సణ్ఠిత’’న్తి.

బాహిరకథా నిట్ఠితా.

౨-౩. మిలిన్దపఞ్హో

౧. మహావగ్గో

౧. పఞ్ఞత్తిపఞ్హో

౧. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా యేనాయస్మా నాగసేనో తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మతా నాగసేనేన సద్ధిం సమ్మోది, సమ్మోదనీయం కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా ఏకమన్తం నిసీది. ఆయస్మాపి ఖో నాగసేనో పటిసమ్మోదనీయేనేవ [పటిసమ్మోది, తేనేవ (సీ.)] మిలిన్దస్స రఞ్ఞో చిత్తం ఆరాధేసి. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘కథం భదన్తో ఞాయతి, కిన్నామోసి భన్తే’’తి? ‘‘నాగసేనో’’తి ఖో అహం, మహారాజ, ఞాయామి, ‘‘నాగసేనో’’తి ఖో మం, మహారాజ, సబ్రహ్మచారీ సముదాచరన్తి, అపి చ మాతాపితరో నామం కరోన్తి ‘‘నాగసేనో’’తి వా ‘‘సూరసేనో’’తి వా ‘‘వీరసేనో’’తి వా ‘‘సీహసేనో’’తి వా, అపి చ ఖో, మహారాజ, సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో నామమత్తం యదిదం నాగసేనోతి, న హేత్థ పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఏవమాహ ‘‘సుణన్తు మే భోన్తో పఞ్చసతా యోనకా అసీతిసహస్సా చ భిక్ఖూ, అయం నాగసేనో ఏవమాహ ‘న హేత్థ పుగ్గలో ఉపలబ్భతీ’తి, కల్లం ను ఖో తదభినన్దితు’’న్తి. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘సచే, భన్తే నాగసేన, పుగ్గలో నూపలబ్భతి, కో చరహి తుమ్హాకం చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారం దేతి, కో తం పరిభుఞ్జతి, కో సీలం రక్ఖతి, కో భావనమనుయుఞ్జతి, కో మగ్గఫలనిబ్బానాని సచ్ఛికరోతి, కో పాణం హనతి, కో అదిన్నం ఆదియతి, కో కామేసుమిచ్ఛాచారం చరతి, కో ముసా భణతి, కో మజ్జం పివతి, కో పఞ్చానన్తరియకమ్మం కరోతి, తస్మా నత్థి కుసలం, నత్థి అకుసలం, నత్థి కుసలాకుసలానం కమ్మానం కత్తా వా కారేతా వా, నత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో, సచే, భన్తే నాగసేన, యో తుమ్హే మారేతి, నత్థి తస్సాపి పాణాతిపాతో, తుమ్హాకమ్పి, భన్తే నాగసేన, నత్థి ఆచరియో, నత్థి ఉపజ్ఝాయో, నత్థి ఉపసమ్పదా. ‘నాగసేనోతి మం, మహారాజ, సబ్రహ్మచారీ సముదాచరన్తీ’తి యం వదేసి, ‘కతమో ఏత్థ నాగసేనో? కిన్ను ఖో, భన్తే, కేసా నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘లోమా నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘నఖా…పే… దన్తా…పే… తచో…పే… మంసం…పే… న్హారు…పే… అట్ఠి…పే… అట్ఠిమిఞ్జం…పే… వక్కం…పే… హదయం…పే… యకనం…పే… కిలోమకం…పే… పిహకం…పే… పప్ఫాసం…పే… అన్తం…పే… అన్తగుణం…పే… ఉదరియం…పే… కరీసం…పే… పిత్తం…పే… సేమ్హం…పే… పుబ్బో…పే… లోహితం…పే… సేదో…పే… మేదో…పే… అస్సు…పే… వసా…పే… ఖేళో…పే… సిఙ్ఘాణికా…పే… లసికా…పే… ముత్తం…పే… మత్థకే మత్థలుఙ్గం నాగసేనో’’తి? ‘‘న హిమహారాజా’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, భన్తే, రూపం నాగసేనో’’తి? ‘‘నహి మహారాజా’’తి. ‘‘వేదనా నాగసేనో’’తి?‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘సఞ్ఞా నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘సఙ్ఖారా నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘విఞ్ఞాణం నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, రూపవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, అఞ్ఞత్ర రూపవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘తమహం భన్తే, పుచ్ఛన్తో పుచ్ఛన్తో న పస్సామి నాగసేనం. నాగసేనసద్దో యేవ ను ఖో, భన్తే, నాగసేనో’’తి? ‘‘న హి మహారాజా’’తి. ‘‘కో పనేత్థ నాగసేనో, అలికం త్వం, భన్తే, భాససి ముసావాదం, నత్థి నాగసేనో’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో మిలిన్దం రాజానం ఏతదవోచ ‘‘త్వం ఖోసి, మహారాజ, ఖత్తియసుఖుమాలో అచ్చన్తసుఖుమాలో, తస్స తే, మహారాజ, మజ్ఝన్హికసమయం తత్తాయ భూమియా ఉణ్హాయ వాలికాయ ఖరాయ సక్ఖరకథలికాయ [ఖరా సక్ఖరకఠలవాలికా (సీ. పీ.)] మద్దిత్వా పాదేనాగచ్ఛన్తస్స పాదా రుజ్జన్తి, కాయో కిలమతి, చిత్తం ఉపహఞ్ఞతి, దుక్ఖసహగతం కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, కిం ను ఖో త్వం పాదేనాగతోసి, ఉదాహు వాహనేనా’’తి? ‘‘నాహం, భన్తే, పాదేనాగచ్ఛామి, రథేనాహం ఆగతోస్మీ’’తి. ‘‘సచే, త్వం మహారాజ, రథేనాగతోసి, రథం మే ఆరోచేహి, కిం ను ఖో, మహారాజ, ఈసా రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘అక్ఖో రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘చక్కాని రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘రథపఞ్జరం రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘రథదణ్డకో రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యుగం రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘రస్మియో రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘పతోదలట్ఠి రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, ఈసాఅక్ఖచక్కరథపఞ్జరరథదణ్డయుగరస్మిపతోదా రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కిం పన, మహారాజ, అఞ్ఞత్ర ఈసాఅక్ఖచక్కరథపఞ్జరరథదణ్డయుగరస్మిపతోదా రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘తమహం, మహారాజ, పుచ్ఛన్తో పుచ్ఛన్తో న పస్సామి రథం. రథసద్దోయేవ ను ఖో, మహారాజ, రథో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కో పనేత్థ రథో, అలికం, త్వం మహారాజ, భాససి ముసావాదం, నత్థి రథో, త్వంసి, మహారాజ, సకలజమ్బుదీపే అగ్గరాజా, కస్స పన త్వం భాయిత్వా ముసావాదం భాససి, సుణన్తు మే భోన్తో పఞ్చసతా యోనకా అసీతిసహస్సా చ భిక్ఖూ, అయం మిలిన్దో రాజా ఏవమాహ ‘రథేనాహం ఆగతోస్మీ’తి, సచే త్వం, మహారాజ, రథేనాగతో‘సి, రథం మే ఆరోచేహీ’తి వుత్తో సమానో రథం న సమ్పాదేతి, కల్లం ను ఖో తదభినన్దితు’’న్తి. ఏవం వుత్తే పఞ్చసతా యోనకా ఆయస్మతో నాగసేనస్స సాధుకారం దత్వా మిలిన్దం రాజానం ఏతదవోచుం ‘‘ఇదాని ఖో త్వం, మహారాజ, సక్కోన్తో భాసస్సూ’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘నాహం, భన్తే నాగసేన, ముసా భణామి, ఈసఞ్చ పటిచ్చ అక్ఖఞ్చ పటిచ్చ చక్కాని చ పటిచ్చ రథపఞ్జరఞ్చ పటిచ్చ రథదణ్డకఞ్చ పటిచ్చ ‘రథో’తి సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో నామమత్తం పవత్తతీ’’తి.

‘‘సాధు ఖో, త్వం మహారాజ, రథం జానాసి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, మయ్హమ్పి కేసే చ పటిచ్చ లోమే చ పటిచ్చ…పే… మత్థకే మత్థలుఙ్గఞ్చ పటిచ్చ రూపఞ్చ పటిచ్చ వేదనఞ్చ పటిచ్చ సఞ్ఞఞ్చ పటిచ్చ సఙ్ఖారే చ పటిచ్చ విఞ్ఞాణఞ్చ పటిచ్చ ‘నాగసేనో’తి సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో నామమత్తం పవత్తతి, పరమత్థతో పనేత్థ పుగ్గలో నూపలబ్భతి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, వజిరాయ భిక్ఖునియా భగవతో సమ్ముఖా –

‘‘‘యథా హి అఙ్గసమ్భారా, హోతి సద్దో రథో ఇతి;

ఏవం ఖన్ధేసు సన్తేసు, హోతి ‘‘సత్తో’’తి సమ్ముతీ’’’తి [పస్స సం. ని. ౧.౧౭౧].

‘‘అచ్ఛరియం, భన్తే నాగసేన, అబ్భుతం, భన్తే నాగసేన, అతిచిత్రాని పఞ్హపటిభానాని విసజ్జితాని, యది బుద్ధో తిట్ఠేయ్య సాధుకారం దదేయ్య, సాధు సాధు నాగసేన, అతిచిత్రాని పఞ్హపటిభానాని విసజ్జితానీ’’తి.

పఞ్ఞత్తిపఞ్హో పఠమో.

౨. వస్సగణనపఞ్హో

౨. ‘‘కతివస్సోసి త్వం, భన్తే నాగసేనా’’తి? ‘‘సత్తవస్సోహం, మహారాజా’’తి. ‘‘కే తే, భన్తే, సత్త, త్వం వా సత్త, గణనా వా సత్తా’’తి?

తేన ఖో పన సమయేన మిలిన్దస్స రఞ్ఞో సబ్బాభరణపటిమణ్డితస్స అలఙ్కతపటియత్తస్స పథవియం ఛాయా దిస్సతి, ఉదకమణికే చ ఛాయా దిస్సతి. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో మిలిన్దం రాజానం ఏతదవోచ ‘‘అయం తే, మహారాజ, ఛాయా పథవియం ఉదకమణికే చ దిస్సతి, కిం పన, మహారాజ, త్వం వా రాజా, ఛాయా వా రాజా’’తి? ‘‘అహం, భన్తే నాగసేన, రాజా, నాయం ఛాయా రాజా, మం పన నిస్సాయ ఛాయా పవత్తతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, వస్సానం గణనా సత్త, న పనాహం సత్త, మం పన నిస్సాయ సత్త పవత్తతి, ఛాయూపమం మహారాజా’’తి. ‘‘అచ్ఛరియం, భన్తే నాగసేన, అబ్భుతం, భన్తే నాగసేన, అతిచిత్రాని పఞ్హపటిభానాని విసజ్జితానీ’’తి.

వస్సగణనపఞ్హో దుతియో.

౩. వీమంసనపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సల్లపిస్ససి మయా సద్ధి’’న్తి? ‘‘సచే, త్వం మహారాజ, పణ్డితవాదం [పణ్డితవాదా (సీ. పీ.)] సల్లపిస్ససి సల్లపిస్సామి, సచే పన రాజవాదం సల్లపిస్ససి న సల్లపిస్సామీ’’తి. ‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, పణ్డితా సల్లపన్తీ’’తి? ‘‘పణ్డితానం ఖో, మహారాజ, సల్లాపే ఆవేఠనమ్పి కయిరతి, నిబ్బేఠనమ్పి కయిరతి, నిగ్గహోపి కయిరతి, పటికమ్మమ్పి కయిరతి, విస్సాసోపి [విసేసోపి (సీ. పీ.)] కయిరతి, పటివిస్సాసోపి కయిరతి, న చ తేన పణ్డితా కుప్పన్తి, ఏవం ఖో, మహారాజ, పణ్డితా సల్లపన్తీ’’తి. ‘‘కథం పన, భన్తే, రాజానో సల్లపన్తీ’’తి? ‘‘రాజానో ఖో, మహారాజ, సల్లాపే ఏకం వత్థుం పటిజానన్తి, యో తం వత్థుం విలోమేతి, తస్స దణ్డం ఆణాపేన్తి ‘ఇమస్స దణ్డం పణేథా’తి, ఏవం ఖో, మహారాజ, రాజానో సల్లపన్తీ’’తి. ‘‘పణ్డితవాదాహం, భన్తే, సల్లపిస్సామి, నో రాజవాదం, విస్సట్ఠో భదన్తో సల్లపతు యథా భిక్ఖునా వా సామణేరేన వా ఉపాసకేన వా ఆరామికేన వా సద్ధిం సల్లపతి, ఏవం విస్సట్ఠో భదన్తో సల్లపతు మా భాయతూ’’తి. ‘‘సుట్ఠు మహారాజా’’తి థేరో అబ్భానుమోది.

రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. ‘‘పుచ్ఛ మహారాజా’’తి. ‘‘పుచ్ఛితోసి మే భన్తే’’తి. ‘‘విసజ్జితం మహారాజా’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, తయా విసజ్జిత’’న్తి? ‘‘కిం పన, మహారాజ, తయా పుచ్ఛిత’’న్తి.

వీమంసనపఞ్హో తతియో.

౪. అనన్తకాయపఞ్హో

౪. అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో ఏతదహోసి ‘‘పణ్డితో ఖో అయం భిక్ఖు పటిబలో మయా సద్ధిం సల్లపితుం, బహుకాని చ మే ఠానాని పుచ్ఛితబ్బాని భవిస్సన్తి, యావ అపుచ్ఛితాని యేవ తాని ఠానాని భవిస్సన్తి, అథ సూరియో అత్థం గమిస్సతి, యంనూనాహం స్వే అన్తేపురే సల్లపేయ్య’’న్తి. అథ ఖో రాజా దేవమన్తియం ఏతదవోచ ‘‘తేన హి, త్వం దేవమన్తియ, భదన్తస్స ఆరోచేయ్యాసి ‘స్వే అన్తేపురే రఞ్ఞా సద్ధిం సల్లాపో భవిస్సతీ’’’తి. ఇదం వత్వా మిలిన్దో రాజా ఉట్ఠాయాసనా థేరం నాగసేనం ఆపుచ్ఛిత్వా రథం అభిరూహిత్వా ‘‘నాగసేనో నాగసేనో’’తి సజ్ఝాయం కరోన్తో పక్కామి.

అథ ఖో దేవమన్తియో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘రాజా, భన్తే, మిలిన్దో ఏవమాహ ‘స్వే అన్తేపురే రఞ్ఞా సద్ధిం సల్లాపో భవిస్సతీ’’’తి. ‘‘సుట్ఠూ’’తి థేరో అబ్భానుమోది. అథ ఖో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన దేవమన్తియో చ అనన్తకాయో చ మఙ్కురో చ సబ్బదిన్నో చ యేన మిలిన్దో రాజా తేనుపసఙ్కమింసు, ఉపసఙ్కమిత్వా రాజానం మిలిన్దం ఏతదవోచుం ‘‘ఆగచ్ఛతు, మహారాజ, భదన్తో నాగసేనో’’తి? ‘‘ఆమ ఆగచ్ఛతూ’’తి. ‘‘కిత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి? ‘‘యత్తకే భిక్ఖూ ఇచ్ఛతి, తత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి.

అథ ఖో సబ్బదిన్నో ఆహ ‘‘ఆగచ్ఛతు, మహారాజ, దసహి భిక్ఖూహి సద్ధి’’న్తి, దుతియమ్పి ఖో రాజా ఆహ ‘‘యత్తకే భిక్ఖూ ఇచ్ఛతి, తత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి. దుతియమ్పి ఖో సబ్బదిన్నో ఆహ ‘‘ఆగచ్ఛతు, మహారాజ, దసహి భిక్ఖూహి సద్ధి’’న్తి. తతియమ్పి ఖో రాజా ఆహ ‘‘యత్తకే భిక్ఖూ ఇచ్ఛతి, తత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’తి. తతియమ్పి ఖో సబ్బదిన్నో ఆహ ‘‘ఆగచ్ఛతు, మహారాజ, దసహి భిక్ఖూహి సద్ధి’’న్తి. ‘‘సబ్బో పనాయం సక్కారో పటియాదితో, అహం భణామి ‘యత్తకే భిక్ఖూ ఇచ్ఛతి, తత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’తి. అయం, భణే సబ్బదిన్నో, అఞ్ఞథా భణతి, కిం ను మయం నప్పటిబలా భిక్ఖూనం భోజనం దాతు’’న్తి? ఏవం వుత్తే సబ్బదిన్నో మఙ్కు అహోసి.

అథ ఖో దేవమన్తియో చ అనన్తకాయో చ మఙ్కురో చ యేనాయస్మా నాగసేనో తేనుపసఙ్కమింసు, ఉపసఙ్కమిత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచుం ‘‘రాజా, భన్తే, మిలిన్దో ఏవమాహ ‘యత్తకే భిక్ఖూ ఇచ్ఛతి, తత్తకేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగచ్ఛతూ’’’తి. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ అసీతియా భిక్ఖుసహస్సేహి సద్ధిం సాగలం పావిసి.

అథ ఖో అనన్తకాయో ఆయస్మన్తం నాగసేనం నిస్సాయ గచ్ఛన్తో ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘నాగసేనో’తి, కతమో ఏత్థ, నాగసేనో’’తి? థేరో ఆహ ‘‘కో పనేత్థ ‘నాగసేనో’తి మఞ్ఞసీ’’తి? ‘‘యో సో, భన్తే, అబ్భన్తరే వాతో జీవో పవిసతి చ నిక్ఖమతి చ, సో ‘నాగసేనో’తి మఞ్ఞామీ’’తి. ‘‘యది పనేసో వాతో నిక్ఖమిత్వా నప్పవిసేయ్య, పవిసిత్వా న నిక్ఖమేయ్య, జీవేయ్య ను ఖో సో పురిసో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యే పనిమే సఙ్ఖధమకా సఙ్ఖం ధమేన్తి, తేసం వాతో పున పవిసతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యే పనిమే వంసధమకా వంసం ధమేన్తి, తేసం వాతో పున పవిసతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యే పనిమే సిఙ్గధమకా సిఙ్గం ధమేన్తి, తేసం వాతో పున పవిసతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘అథ కిస్స పన తేన న మరన్తీ’’తి. ‘‘నాహం పటిబలో తయా వాదినా సద్ధిం సల్లపితుం, సాధు, భన్తే, అత్థం జప్పేహీ’’తి. ‘‘నేసో జీవో, అస్సాసపస్సాసా నామేతే కాయసఙ్ఖారా’’తి థేరో అభిధమ్మకథం కథేసి. అథ అనన్తకాయో ఉపాసకత్తం పటివేదేసీతి.

అనన్తకాయపఞ్హో చతుత్థో.

౫. పబ్బజ్జపఞ్హో

౫. అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో యేన మిలిన్దస్స రఞ్ఞో నివేసనం తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం సపరిసం పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేత్వా సమ్పవారేత్వా ఏకమేకం భిక్ఖుం ఏకమేకేన దుస్సయుగేన అచ్ఛాదేత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం తిచీవరేన అచ్ఛాదేత్వా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘భన్తే నాగసేన దసహి, భిక్ఖూహి సద్ధిం ఇధ నిసీదథ, అవసేసా గచ్ఛన్తూ’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం భుత్తావిం ఓనీతపత్తపాణిం విదిత్వా అఞ్ఞతరం నీచం ఆసనం గహేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ ‘‘భన్తే నాగసేన, కిమ్హి హోతి కథాసల్లాపో’’తి? ‘‘అత్థేన మయం, మహారాజ, అత్థికా, అత్థే హోతు కథాసల్లాపో’’తి.

రాజా ఆహ ‘‘కిమత్థియా, భన్తే నాగసేన, తుమ్హాకం పబ్బజ్జా, కో చ తుమ్హాకం పరమత్థో’’తి. థేరో ఆహ ‘‘కిన్తి, మహారాజ, ఇదం దుక్ఖం నిరుజ్ఝేయ్య, అఞ్ఞఞ్చ దుక్ఖం న ఉప్పజ్జేయ్యాతి. ఏతదత్థా, మహారాజ, అమ్హాకం పబ్బజ్జా, అనుపాదా పరినిబ్బానం ఖో పన అమ్హాకం పరమత్థో’’తి.

‘‘కిం పన, భన్తే నాగసేన, సబ్బే ఏతదత్థాయ పబ్బజన్తీ’’తి? ‘‘న హి, మహారాజ, కేచి ఏతదత్థాయ పబ్బజన్తి, కేచి రాజాభినీతా [రాజభీతితా (సీ.)] పబ్బజన్తి, కేచి చోరాభినీతా [చోరభీతితా (సీ.)] పబ్బజన్తి, కేచి ఇణట్టా పబ్బజన్తి, కేచి ఆజీవికత్థాయ పబ్బజన్తి, యే పన సమ్మా పబ్బజన్తి, తే ఏతదత్థాయ పబ్బజన్తీ’’తి.

‘‘త్వం పన, భన్తే, ఏతదత్థాయ పబ్బజితోసీ’’తి? ‘‘అహం ఖో, మహారాజ, దహరకో సన్తో పబ్బజితో, న జానామి ఇమస్స నామత్థాయ పబ్బజామీతి, అపి చ ఖో మే ఏవం అహోసి ‘పణ్డితా ఇమే సమణా సక్యపుత్తియా, తే మం సిక్ఖాపేస్సన్తీ’తి, స్వాహం తేహి సిక్ఖాపితో జానామి చ పస్సామి చ ‘ఇమస్స నామత్థాయ పబ్బజ్జా’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పబ్బజ్జపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. పటిసన్ధిపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, అత్థి కోచి మతో న పటిసన్దహతీ’’తి. థేరో ఆహ ‘‘కోచి పటిసన్దహతి, కోచి న పటిసన్దహతీ’’తి. ‘‘కో పటిసన్దహతి, కో న పటిసన్దహతీ’’తి? ‘‘సకిలేసో, మహారాజ, పటిసన్దహతి, నిక్కిలేసో న పటిసన్దహతీ’’తి. ‘‘త్వం పన, భన్తే నాగసేన, పటిసన్దహిస్ససీ’’తి? ‘‘సచే, మహారాజ, సఉపాదానో భవిస్సామి పటిసన్దహిస్సామి, సచే అనుపాదానో భవిస్సామి న పటిసన్దహిస్సామీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పటిసన్ధిపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. యోనిసోమనసికారపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో న పటిసన్దహతి, నను సో యోనిసో మనసికారేన న పటిసన్దహతీ’’తి? ‘‘యోనిసో చ మహారాజ, మనసికారేన పఞ్ఞాయ చ అఞ్ఞేహి చ కుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి. ‘‘నను, భన్తే, యోనిసో మనసికారో యేవ పఞ్ఞా’’తి? ‘‘న హి, మహారాజ, అఞ్ఞో మనసికారో, అఞ్ఞా పఞ్ఞా, ఇమేసం ఖో, మహారాజ, అజేళకగోణమహింసఓట్ఠగద్రభానమ్పి మనసికారో అత్థి, పఞ్ఞా పన తేసం నత్థీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

యోనిసోమనసికారపఞ్హో సత్తమో.

౮. మనసికారలక్ఖణపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘కింలక్ఖణో, భన్తే నాగసేన, మనసికారో, కింలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి? ‘‘ఊహనలక్ఖణో ఖో, మహారాజ, మనసికారో, ఛేదనలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి.

‘‘కథం ఊహనలక్ఖణో మనసికారో, కథం ఛేదనలక్ఖణా పఞ్ఞా, ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘జానాసి, త్వం మహారాజ, యవలావకే’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే, జానామీ’’తి. ‘‘కథం, మహారాజ, యవలావకా యవం లునన్తీ’’తి? ‘‘వామేన, భన్తే, హత్థేన యవకలాపం గహేత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన దాత్తం గహేత్వా దాత్తేన ఛిన్దన్తీ’’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, యవలావకో వామేన హత్థేన యవకలాపం గహేత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన దాత్తం గహేత్వా యవం ఛిన్దతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యోగావచరో మనసికారేన మానసం గహేత్వా పఞ్ఞాయ కిలేసే ఛిన్దతి, ఏవం ఖో, మహారాజ, ఊహనలక్ఖణో మనసికారో, ఏవం ఛేదనలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

మనసికారలక్ఖణపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. సీలలక్ఖణపఞ్హో

౯. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘అఞ్ఞేహి చ కుసలేహి ధమ్మేహీ’తి, కతమే తే కుసలా ధమ్మా’’తి? ‘‘సీలం, మహారాజ, సద్ధా వీరియం సతి సమాధి, ఇమే తే కుసలా ధమ్మా’’తి. ‘‘కింలక్ఖణం, భన్తే, సీల’’న్తి? ‘‘పతిట్ఠానలక్ఖణం, మహారాజ, సీలం సబ్బేసం కుసలానం ధమ్మానం, ఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గసతిపట్ఠానసమ్మప్పధానఇద్ధిపాదఝానవిమోక్ఖస- మాధిసమాపత్తీనం సీలం పతిట్ఠం, సీలే పతిట్ఠితో ఖో, మహారాజ, యోగావచరో సీలం నిస్సాయ సీలే పతిట్ఠాయ పఞ్చిన్ద్రియాని భావేతి సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియన్తి, సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తీ’’తి. ‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, యే కేచి బీజగామభూతగామా వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జన్తి, సబ్బే తే పథవిం నిస్సాయ పథవియం పతిట్ఠాయ వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యోగావచరో సీలం నిస్సాయ సీలే పతిట్ఠాయ పఞ్చిన్ద్రియాని భావేతి సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియ’’న్తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, యే కేచి బలకరణీయా కమ్మన్తా కయిరన్తి, సబ్బే తే పథవిం నిస్సాయ పథవియం పతిట్ఠాయ కయిరన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యోగావచరో సీలం నిస్సాయ సీలే పతిట్ఠాయ పఞ్చిన్ద్రియాని భావేతి సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియ’’న్తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, నగరవడ్ఢకీ నగరం మాపేతుకామో పఠమం నగరట్ఠానం సోధాపేత్వా ఖాణుకణ్టకం అపకడ్ఢాపేత్వా భూమిం సమం కారాపేత్వా తతో అపరభాగే వీథిచతుక్కసిఙ్ఘాటకాదిపరిచ్ఛేదేన విభజిత్వా నగరం మాపేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యోగావచరో సీలం నిస్సాయ సీలే పతిట్ఠాయ పఞ్చిన్ద్రియాని భావేతి సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియ’’న్తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, లఙ్ఘకో సిప్పం దస్సేతుకామో పథవిం ఖణాపేత్వా సక్ఖరకథలం అపకడ్ఢాపేత్వా భూమిం సమం కారాపేత్వా ముదుకాయ భూమియా సిప్పం దస్సేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యోగావచరో సీలం నిస్సాయ సీలే పతిట్ఠాయ పఞ్చిన్ద్రియాని భావేతి సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియన్తి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా –

‘‘‘సీలే పతిట్ఠాయ నరో సపఞ్ఞో, చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయం;

ఆతాపీ నిపకో భిక్ఖు, సో ఇమం విజటయే జట’న్తి [పస్స సం. ని. ౧.౨౩].

‘‘‘అయం పతిట్ఠా ధరణీవ పాణినం, ఇదఞ్చ మూలం కుసలాభివుడ్ఢియా;

ముఖఞ్చిదం సబ్బజినానుసాసనే, యో సీలక్ఖన్ధో వరపాతిమోక్ఖియో’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సీలలక్ఖణపఞ్హో నవమో.

౧౦. సమ్పసాదనలక్ఖణసద్ధాపఞ్హో

౧౦. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణా సద్ధా’’తి? ‘‘సమ్పసాదనలక్ఖణా చ, మహారాజ, సద్ధా, సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణా చా’’తి. ‘‘కథం, భన్తే, సమ్పసాదనలక్ఖణా సద్ధా’’తి? ‘‘సద్ధా ఖో, మహారాజ, ఉప్పజ్జమానా నీవరణే విక్ఖమ్భేతి, వినీవరణం చిత్తం హోతి అచ్ఛం విప్పసన్నం అనావిలం. ఏవం ఖో, మహారాజ, సమ్పసాదనలక్ఖణా సద్ధా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, రాజా చక్కవత్తీ చతురఙ్గినియా సేనాయ సద్ధిం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో పరిత్తం ఉదకం తరేయ్య, తం ఉదకం హత్థీహి చ అస్సేహి చ రథేహి చ పత్తీహి చ ఖుభితం భవేయ్య ఆవిలం లుళితం కలలీభూతం. ఉత్తిణ్ణో చ రాజా చక్కవత్తీ మనుస్సే ఆణాపేయ్య ‘పానీయం, భణే, ఆహరథ, పివిస్సామీ’తి, రఞ్ఞో చ ఉదకప్పసాదకో మణి భవేయ్య. ‘ఏవం దేవా’తి ఖో తే మనుస్సా రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పటిస్సుత్వా తం ఉదకప్పసాదకం మణిం ఉదకే పక్ఖిపేయ్యుం, తస్మిం ఉదకే పక్ఖిత్తమత్తే సఙ్ఖసేవాలపణకం విగచ్ఛేయ్య, కద్దమో చ సన్నిసీదేయ్య, అచ్ఛం భవేయ్య ఉదకం విప్పసన్నం అనావిలం. తతో రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పానీయం ఉపనామేయ్యుం ‘పివతు, దేవ, పానీయ’న్తి.

‘‘యథా, మహారాజ, ఉదకం, ఏవం చిత్తం దట్ఠబ్బం, యథా తే మనుస్సా, ఏవం యోగావచరో దట్ఠబ్బో, యథా సఙ్ఖసేవాలపణకం కద్దమో చ, ఏవం కిలేసా దట్ఠబ్బా. యథా ఉదకప్పసాదకో మణి, ఏవం సద్ధా దట్ఠబ్బా, యథా ఉదకప్పసాదకే మణిమ్హి ఉదకే పక్ఖిత్తమత్తే సఙ్ఖసేవాలపణకం విగచ్ఛేయ్య, కద్దమో చ సన్నిసీదేయ్య, అచ్ఛం భవేయ్య ఉదకం విప్పసన్నం అనావిలం, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సద్ధా ఉప్పజ్జమానా నీవరణే విక్ఖమ్భేతి, వినీవరణం చిత్తం హోతి అచ్ఛం విప్పసన్నం అనావిలం, ఏవం ఖో, మహారాజ, సమ్పసాదనలక్ఖణా సద్ధా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సమ్పసాదనలక్ఖణసద్ధాపఞ్హో దసమో.

౧౧. సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణసద్ధాపఞ్హో

౧౧. ‘‘కథం, భన్తే, సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణా సద్ధా’’తి,? ‘‘యథా, మహారాజ, యోగావచరో అఞ్ఞేసం చిత్తం విముత్తం పస్సిత్వా సోతాపత్తిఫలే వా సకదాగామిఫలే వా అనాగామిఫలే వా అరహత్తే వా సమ్పక్ఖన్దతి యోగం కరోతి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ. ఏవం ఖో, మహారాజ, సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణా సద్ధా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ఉపరిపబ్బతే మహామేఘో అభిప్పవస్సేయ్య, తం ఉదకం యథానిన్నం పవత్తమానం పబ్బతకన్దరపదరసాఖా పరిపూరేత్వా నదిం పరిపూరేయ్య, సా ఉభతో కూలాని సంవిస్సన్దన్తీ గచ్ఛేయ్య, అథ మహాజనకాయో ఆగన్త్వా తస్సా నదియా ఉత్తానతం వా గమ్భీరతం వా అజానన్తో భీతో విత్థతో తీరే తిట్ఠేయ్య, అథఞ్ఞతరో పురిసో ఆగన్త్వా అత్తనో థామఞ్చ బలఞ్చ సమ్పస్సన్తో గాళ్హం కచ్ఛం బన్ధిత్వా పక్ఖన్దిత్వా తరేయ్య, తం తిణ్ణం పస్సిత్వా మహాజనకాయోపి తరేయ్య. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యోగావచరో అఞ్ఞేసం చిత్తం విముత్తం పస్సిత్వా సోతాపత్తిఫలే వా సకదాగామిఫలే వా అనాగామిఫలే వా అరహత్తే వా సమ్పక్ఖన్దతి యోగం కరోతి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ. ఏవం ఖో, మహారాజ, సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణా సద్ధాతి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా సంయుత్తనికాయవరే –

‘‘‘సద్ధాయ తరతీ ఓఘం, అప్పమాదేన అణ్ణవం;

వీరియేన దుక్ఖమచ్చేతి, పఞ్ఞాయ పరిసుజ్ఝతీ’’’తి [పస్స సం. ని. ౧.౨౪౬].

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణసద్ధాపఞ్హో ఏకాదసమో.

౧౨. వీరియలక్ఖణపఞ్హో

౧౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణం వీరియ’’న్తి? ‘‘ఉపత్థమ్భనలక్ఖణం, మహారాజ, వీరియం, వీరియూపత్థమ్భితా సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో గేహే పతన్తే అఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భేయ్య, ఉపత్థమ్భితం సన్తం ఏవం తం గేహం న పతేయ్య. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఉపత్థమ్భనలక్ఖణం వీరియం, వీరియూపత్థమ్భితా సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, పరిత్తకం సేనం మహతీ సేనా భఞ్జేయ్య, తతో రాజా అఞ్ఞమఞ్ఞం అనుస్సారేయ్య అనుపేసేయ్య అత్తనో పరిత్తకాయ సేనాయ బలం అనుపదం దదేయ్య, తాయ సద్ధిం పరిత్తకా సేనా మహతిం సేనం భఞ్జేయ్య. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఉపత్థమ్భనలక్ఖణం వీరియం, వీరియూపత్థమ్భితా సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘వీరియవా ఖో, భిక్ఖవే, అరియసావకో అకుసలం పజహతి, కుసలం భావేతి. సావజ్జం పజహతి, అనవజ్జం భావేతి. సుద్ధమత్తానం పరిహరతీ’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వీరియలక్ఖణపఞ్హో ద్వాదసమో.

౧౩. సతిలక్ఖణపఞ్హో

౧౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణా సతీ’’తి? ‘‘అపిలాపనలక్ఖణా, మహారాజ, సతి, ఉపగ్గణ్హనలక్ఖణా చా’’తి. ‘‘కథం, భన్తే, అపిలాపనలక్ఖణా సతీ’’తి? ‘‘సతి, మహారాజ, ఉప్పజ్జమానా కుసలాకుసలసావజ్జానవజ్జహీనప్పణీతకణ్హసుక్కసప్పటిభాగధమ్మే అపిలాపేతి ‘ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా, ఇమే చత్తారో సమ్మప్పధానా, ఇమే చత్తారో ఇద్ధిపాదా, ఇమాని పఞ్చిన్ద్రియాని, ఇమాని పఞ్చ బలాని, ఇమే సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అయం అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, అయం సమథో, అయం విపస్సనా, అయం విజ్జా, అయం విముత్తీ’తి. తతో యోగావచరో సేవితబ్బే ధమ్మే సేవతి, అసేవితబ్బే ధమ్మే న సేవతి. భజితబ్బే ధమ్మే భజతి అభజిత్తబ్బే ధమ్మే న భజతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, అపిలాపనలక్ఖణా సతీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స భణ్డాగారికో రాజానం చక్కవత్తిం సాయం పాతం యసం సరాపేతి ‘ఏత్తకా, దేవ, తే హత్థీ, ఏత్తకా అస్సా, ఏత్తకా రథా, ఏత్తకా పత్తీ, ఏత్తకం హిరఞ్ఞం, ఏత్తకం సువణ్ణం, ఏత్తకం సాపతేయ్యం, తం దేవో సరతూ’తి రఞ్ఞో సాపతేయ్యం అపిలాపేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సతి ఉప్పజ్జమానా కుసలాకుసలసావజ్జానవజ్జహీనప్పణీతకణ్హసుక్కసప్పటిభాగధమ్మే అపిలాపేతి ‘ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా, ఇమే చత్తారో సమ్మప్పధానా, ఇమే చత్తారో ఇద్ధిపాదా, ఇమాని పఞ్చిన్ద్రియాని, ఇమాని పఞ్చ బలాని, ఇమే సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అయం అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, అయం సమథో, అయం విపస్సనా, అయం విజ్జా, అయం విముత్తీ’తి. తతో యోగావచరో సేవితబ్బే ధమ్మే సేవతి, అసేవితబ్బే ధమ్మే న సేవతి. భజితబ్బే ధమ్మే భజతి, అభజితబ్బే ధమ్మే న భజతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, అపిలాపనలక్ఖణా సతీ’’తి.

‘‘కథం, భన్తే, ఉపగ్గణ్హనలక్ఖణా సతీ’’తి? ‘‘సతి, మహారాజ, ఉప్పజ్జమానా హితాహితానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేతి ‘ఇమే ధమ్మా హితా, ఇమే ధమ్మా అహితా. ఇమే ధమ్మా ఉపకారా, ఇమే ధమ్మా అనుపకారా’తి. తతో యోగావచరో అహితే ధమ్మే అపనుదేతి, హితే ధమ్మే ఉపగ్గణ్హాతి. అనుపకారే ధమ్మే అపనుదేతి, ఉపకారే ధమ్మే ఉపగ్గణ్హాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, ఉపగ్గణ్హనలక్ఖణా సతీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పరిణాయకరతనం రఞ్ఞో హితాహితే జానాతి ‘ఇమే రఞ్ఞో హితా, ఇమే అహితా. ఇమే ఉపకారా, ఇమే అనుపకారా’తి. తతో అహితే అపనుదేతి, హితే ఉపగ్గణ్హాతి. అనుపకారే అపనుదేతి, ఉపకారే ఉపగ్గణ్హాతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సతి ఉప్పజ్జమానా హితాహితానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేతి ‘ఇమే ధమ్మా హితా, ఇమే ధమ్మా అహితా. ఇమే ధమ్మా ఉపకారా, ఇమే ధమ్మా అనుపకారా’తి. తతో యోగావచరో అహితే ధమ్మే అపనుదేతి, హితే ధమ్మే ఉపగ్గణ్హా’తి. అనుపకారే ధమ్మే అపనుదేతి, ఉపకారే దమ్మే ఉపగ్గణ్హాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, ఉపగ్గణ్హనలక్ఖణా సతి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సతిలక్ఖణపఞ్హో తేరసమో.

౧౪. సమాధిపఞ్హో

౧౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణో సమాధీ’’తి? ‘‘పముఖలక్ఖణో, మహారాజ, సమాధి, యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బే తే సమాధిపముఖా హోన్తి సమాధినిన్నా సమాధిపోణా సమాధిపబ్భారా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కూటాగారస్స యా యాచి గోపానసియో, సబ్బా తా కూటఙ్గమా హోన్తి కూటనిన్నా కూటసమోసరణా, కూటం తాసం అగ్గమక్ఖాయతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బే తే సమాధిపముఖా హోన్తి సమాధినిన్నా సమాధిపోణా సమాధిపబ్భారాతి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచి రాజా చతురఙ్గినియా సేనాయ సద్ధిం సఙ్గామం ఓతరేయ్య, సబ్బావ సేనా హత్థీ చ అస్సా చ రథా చ పత్తీ చ తప్పముఖా [తమ్పముఖా (స్యా. క.)] భవేయ్యుం తన్నిన్నా తప్పోణా తప్పబ్భారా తం యేవ అనుపరియాయేయ్యుం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బే తే సమాధిపముఖా హోన్తి సమాధినిన్నా సమాధిపోణా సమాధిపబ్భారా. ఏవం ఖో, మహారాజ, పముఖలక్ఖణో సమాధి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘‘సమాధిం, భిక్ఖవే, భావేథ, సమాహితో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యథాభూతం పజానాతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సమాధిపఞ్హో చుద్దసమో.

౧౫. పఞ్ఞాలక్ఖణపఞ్హో

౧౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి? ‘‘పుబ్బేవ ఖో, మహారాజ, మయా వుత్తం ‘ఛేదనలక్ఖణా పఞ్ఞా’తి, అపి చ ఓభాసనలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి. ‘‘కథం, భన్తే, ఓభాసనలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి? ‘‘పఞ్ఞా, మహారాజ, ఉప్పజ్జమానా అవిజ్జన్ధకారం విధమేతి, విజ్జోభాసం జనేతి, ఞాణాలోకం విదంసేతి, అరియసచ్చాని పాకటాని కరోతి. తతో యోగావచరో ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో అన్ధకారే గేహే పదీపం పవేసేయ్య, పవిట్ఠో పదీపో అన్ధకారం విధమేతి, ఓభాసం జనేతి, ఆలోకం విదంసేతి, రూపాని పాకటాని కరోతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పఞ్ఞా ఉప్పజ్జమానా అవిజ్జన్ధకారం విధమేతి, విజ్జోభాసం జనేతి, ఞాణాలోకం విదంసేతి, అరియసచ్చాని పాకటాని కరోతి. తతో యోగావచరో ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, ఓభాసనలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పఞ్ఞాలక్ఖణపఞ్హో పన్నరసమో.

౧౬. నానాధమ్మానం ఏకకిచ్చఅభినిప్ఫాదనపఞ్హో

౧౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, ఇమే ధమ్మా నానా సన్తా ఏకం అత్థం అభినిప్ఫాదేన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, ఇమే ధమ్మా నానా సన్తా ఏకం అత్థం అభినిప్ఫాదేన్తి, కిలేసే హనన్తీ’’తి.

‘‘కథం, భన్తే, ఇమే ధమ్మా నానా సన్తా ఏకం అత్థం అభినిప్ఫాదేన్తి, కిలేసే హనన్తి? ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, సేనా నానా సన్తా హత్థీ చ అస్సా చ రథా చ పత్తీ చ ఏకం అత్థం అభినిప్ఫాదేన్తి, సఙ్గామే పరసేనం అభివిజినన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇమే ధమ్మా నానా సన్తా ఏకం అత్థం అభినిప్ఫాదేన్తి, కిలేసే హనన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నానాధమ్మానం ఏకకిచ్చఅభినిప్ఫాదనపఞ్హో సోళసమో.

మహావగ్గో పఠమో.

ఇమస్మిం వగ్గే సోళస పఞ్హా.

౨. అద్ధానవగ్గో

౧. ధమ్మసన్తతిపఞ్హో

౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో ఉప్పజ్జతి, సో ఏవ సో, ఉదాహు అఞ్ఞో’’తి? థేరో ఆహ ‘‘న చ సో, న చ అఞ్ఞో’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యదా త్వం దహరో తరుణో మన్దో ఉత్తానసేయ్యకో అహోసి, సో యేవ త్వం ఏతరహి మహన్తో’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, అఞ్ఞో సో దహరో తరుణో మన్దో ఉత్తానసేయ్యకో అహోసి, అఞ్ఞో అహం ఏతరహి మహన్తో’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే ఖో, మహారాజ, మాతాతిపి న భవిస్సతి, పితాతిపి న భవిస్సతి, ఆచరియోతిపి న భవిస్సతి, సిప్పవాతిపి న భవిస్సతి, సీలవాతిపి న భవిస్సతి, పఞ్ఞవాతిపి న భవిస్సతి. కిం ను ఖో, మహారాజ, అఞ్ఞా ఏవ కలలస్స మాతా, అఞ్ఞా అబ్బుదస్స మాతా, అఞ్ఞా పేసియా మాతా, అఞ్ఞా ఘనస్స మాతా, అఞ్ఞా ఖుద్దకస్స మాతా, అఞ్ఞా మహన్తస్స మాతా, అఞ్ఞో సిప్పం సిక్ఖతి, అఞ్ఞో సిక్ఖితో భవతి, అఞ్ఞో పాపకమ్మం కరోతి, అఞ్ఞస్స హత్థపాదా ఛిజ్జన్తీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే. త్వం పన, భన్తే, ఏవం వుత్తే కిం వదేయ్యాసీ’’తి? థేరో ఆహ ‘‘అహఞ్ఞేవ ఖో, మహారాజ, దహరో అహోసిం తరుణో మన్దో ఉత్తానసేయ్యకో, అహఞ్ఞేవ ఏతరహి మహన్తో, ఇమమేవ కాయం నిస్సాయ సబ్బే తే ఏకసఙ్గహితా’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో పదీపం పదీపేయ్య, కిం సో సబ్బరత్తిం పదీపేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సబ్బరత్తిం పదీపేయ్యా’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, యా పురిమే యామే అచ్చి, సా మజ్ఝిమే యామే అచ్చీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యా మజ్ఝిమే యామే అచ్చి, సా పచ్ఛిమే యామే అచ్చీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, అఞ్ఞో సో అహోసి పురిమే యామే పదీపో, అఞ్ఞో మజ్ఝిమే యామే పదీపో, అఞ్ఞో పచ్ఛిమే యామే పదీపో’’తి? ‘‘న హి భన్తే, తం యేవ నిస్సాయ సబ్బరత్తిం పదీపితో’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ధమ్మసన్తతి సన్దహతి, అఞ్ఞో ఉప్పజ్జతి, అఞ్ఞో నిరుజ్ఝతి, అపుబ్బం అచరిమం వియ సన్దహతి, తేన న చ సో, న చ అఞ్ఞో, పురిమవిఞ్ఞాణే పచ్ఛిమవిఞ్ఞాణం సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ఖీరం దుయ్హమానం కాలన్తరేన దధి పరివత్తేయ్య, దధితో నవనీతం, నవనీతతో ఘతం పరివత్తేయ్య, యో ను ఖో, మహారాజ, ఏవం వదేయ్య ‘యం యేవ ఖీరం తం యేవ దధి, యం యేవ దధి తం యేవ నవనీతం, యం యేవ నవనీతం తం యేవ ఘత’న్తి, సమ్మా ను ఖో సో, మహారాజ, వదమానో వదేయ్యా’’తి? ‘‘న హి భన్తే, తంయేవ నిస్సాయ సమ్భూత’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ధమ్మసన్తతి సన్దహతి, అఞ్ఞో ఉప్పజ్జతి, అఞ్ఞో నిరుజ్ఝతి, అపుబ్బం అచరిమం వియ సన్దహతి, తేన న చ సో, న చ అఞ్ఞో, పురిమవిఞ్ఞాణే పచ్ఛిమవిఞ్ఞాణం సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ధమ్మసన్తతిపఞ్హో పఠమో.

౨. పటిసన్దహనపఞ్హో

౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో న పటిసన్దహతి, జానాతి సో ‘న పటిసన్దహిస్సామీ’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యో న పటిసన్దహతి, జానాతి సో ‘న పటిసన్దహిస్సామీ’తి. ‘‘కథం, భన్తే, జానాతీ’’తి? ‘‘యో హేతు యో పచ్చయో, మహారాజ, పటిసన్దహనాయ, తస్స హేతుస్స తస్స పచ్చయస్స ఉపరమా జానాతి సో ‘న పటిసన్దహిస్సామీ’’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కస్సకో గహపతికో కసిత్వా చ వపిత్వా చ ధఞ్ఞాగారం పరిపూరేయ్య. సో అపరేన సమయేన నేవ కస్సేయ్య న వప్పేయ్య, యథాసమ్భతఞ్చ ధఞ్ఞం పరిభుఞ్జేయ్య వా విసజ్జేయ్య వా యథా పచ్చయం వా కరేయ్య, జానేయ్య సో, మహారాజ, కస్సకో గహపతికో ‘న మే ధఞ్ఞాగారం పరిపూరేస్సతీ’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానేయ్యా’’తి. ‘‘కథం జానేయ్యా’’తి? ‘‘యో హేతు యో పచ్చయో ధఞ్ఞాగారస్స పరిపూరణాయ, తస్స హేతుస్స తస్స పచ్చయస్స ఉపరమా జానాతి ‘న మే ధఞ్ఞాగారం పరిపూరేస్సతీ’’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో హేతు యో పచ్చయో పటిసన్దహనాయ, తస్స హేతుస్స తస్స పచ్చయస్స ఉపరమా జానాతి సో ‘న పటిసన్దహిస్సామీ’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పటిసన్దహనపఞ్హో దుతియో.

౩. ఞాణపఞ్ఞాపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యస్స ఞాణం ఉప్పన్నం, తస్స పఞ్ఞా ఉప్పన్నా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యస్స ఞాణం ఉప్పన్నం, తస్స పఞ్ఞా ఉప్పన్నా’’తి. ‘‘కిం, భన్తే, యఞ్ఞేవ ఞాణం సా యేవ పఞ్ఞా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యఞ్ఞేవ ఞాణం సా యేవ పఞ్ఞా’’తి. ‘‘యస్స పన, భన్తే, తఞ్ఞేవ ఞాణం సా యేవ పఞ్ఞా ఉప్పన్నా, కిం సమ్ముయ్హేయ్య సో, ఉదాహు న సమ్ముయ్హేయ్యా’’తి? ‘‘కత్థచి, మహారాజ, సమ్ముయ్హేయ్య, కత్థచి న సమ్ముయ్హేయ్యా’’తి. ‘‘కుహిం, భన్తే, సమ్ముయ్హేయ్యా’’తి? ‘‘అఞ్ఞాతపుబ్బేసు వా, మహారాజ, సిప్పట్ఠానేసు, అగతపుబ్బాయ వా దిసాయ, అస్సుతపుబ్బాయ వా నామపఞ్ఞత్తియా సమ్ముయ్హేయ్యా’’తి. ‘‘కుహిం న సమ్ముయ్హేయ్యా’’తి? ‘‘యం ఖో పన, మహారాజ, తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తహిం న సమ్ముయ్హేయ్యా’’తి. ‘‘మోహో పనస్స, భన్తే, కుహిం గచ్ఛతీ’’తి? ‘‘మోహో ఖో, మహారాజ, ఞాణే ఉప్పన్నమత్తే తత్థేవ నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో అన్ధకారగేహే పదీపం ఆరోపేయ్య, తతో అన్ధకారో నిరుజ్ఝేయ్య, ఆలోకో పాతుభవేయ్య. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఞాణే ఉప్పన్నమత్తే మోహో తత్థేవ నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘పఞ్ఞా పన, భన్తే, కుహిం గచ్ఛతీ’’తి? ‘‘పఞ్ఞాపి ఖో, మహారాజ, సకిచ్చయం కత్వా తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, యం పన తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తం న నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘పఞ్ఞా సకిచ్చయం కత్వా తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, యం పన తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తం న నిరుజ్ఝతీ’తి, తస్స ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, యో కోచి పురిసో రత్తిం లేఖం పేసేతుకామో లేఖకం పక్కోసాపేత్వా పదీపం ఆరోపేత్వా లేఖం లిఖాపేయ్య, లిఖితే పన లేఖే పదీపం విజ్ఝాపేయ్య, విజ్ఝాపితేపి పదీపే లేఖం న వినస్సేయ్య. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పఞ్ఞా సకిచ్చయం కత్వా తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, యం పన తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తం న నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, పురత్థిమేసు జనపదేసు మనుస్సా అనుఘరం పఞ్చ పఞ్చ ఉదకఘటకాని ఠపేన్తి ఆలిమ్పనం విజ్ఝాపేతుం, ఘరే పదిత్తే తాని పఞ్చ ఉదకఘటకాని ఘరస్సూపరి ఖిపన్తి, తతో అగ్గి విజ్ఝాయతి, కిం ను ఖో, మహారాజ, తేసం మనుస్సానం ఏవం హోతి ‘పున తేహి ఘటేహి ఘటకిచ్చం కరిస్సామా’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, అలం తేహి ఘటేహి, కిం తేహి ఘటేహీ’’తి? ‘‘యథా, మహారాజ, పఞ్చ ఉదకఘటకాని, ఏవం పఞ్చిన్ద్రియాని దట్ఠబ్బాని సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. యథా తే మనుస్సా, ఏవం యోగావచరో దట్ఠబ్బో. యథా అగ్గి, ఏవం కిలేసా దట్ఠబ్బా. యథా పఞ్చహి ఉదకఘటకేహి అగ్గి విజ్ఝాపీయతి, ఏవం పఞ్చిన్ద్రియేహి కిలేసా విజ్ఝాపియన్తి, విజ్ఝాపితాపి కిలేసా న పున సమ్భవన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పఞ్ఞా సకిచ్చయం కత్వా తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, యం పన తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తం న నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, వేజ్జో పఞ్చమూలభేసజ్జాని గహేత్వా గిలానకం ఉపసఙ్కమిత్వా తాని పఞ్చమూలభేసజ్జాని పిసిత్వా [పింసిత్వా (సీ. పీ.)] గిలానకం పాయేయ్య, తేహి చ దోసా నిద్ధమేయ్యుం, కిం ను ఖో, మహారాజ, తస్స వేజ్జస్స ఏవం హోతి ‘పున తేహి పఞ్చమూలభేసజ్జేహి భేసజ్జకిచ్చం కరిస్సామీ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, అలం తేహి పఞ్చమూలభేసజ్జేహి, కిం తేహి పఞ్చమూలభేసజ్జేహీ’’తి? ‘‘యథా, మహారాజ, పఞ్చమూలభేసజ్జాని, ఏవం పఞ్చిన్ద్రియాని దట్ఠబ్బాని సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం, యథా వేజ్జో, ఏవం యోగావచరో దట్ఠబ్బో. యథా బ్యాధి, ఏవం కిలేసా దట్ఠబ్బా. యథా బ్యాధితో పురిసో, ఏవం పుథుజ్జనో దట్ఠబ్బో. యథా పఞ్చమూలభేసజ్జేహి గిలానస్స దోసా నిద్ధన్తా, దోసే నిద్ధన్తే గిలానో అరోగో హోతి, ఏవం పఞ్చిన్ద్రియేహి కిలేసా నిద్ధమీయన్తి, నిద్ధమితా చ కిలేసా న పున సమ్భవన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పఞ్ఞా సకిచ్చయం కత్వా తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, యం పన తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తం న నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, సఙ్గామావచరో యోధో పఞ్చ కణ్డాని గహేత్వా సఙ్గామం ఓతరేయ్య పరసేనం విజేతుం, సో సఙ్గామగతో తాని పఞ్చ కణ్డాని ఖిపేయ్య, తేహి చ పరసేనా భిజ్జేయ్య, కిం ను ఖో, మహారాజ, తస్స సఙ్గామావచరస్స యోధస్స ఏవం హోతి ‘పున తేహి కణ్డేహి కణ్డకిచ్చం కరిస్సామీ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, అలం తేహి కణ్డేహి, కిం తేహి కణ్డేహీ’’తి? ‘‘యథా, మహారాజ, పఞ్చ కణ్డాని, ఏవం పఞ్చిన్ద్రియాని దట్ఠబ్బాని సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. యథా, మహారాజ, సఙ్గామావచరో యోధో, ఏవం యోగావచరో దట్ఠబ్బో. యథా పరసేనా, ఏవం కిలేసా దట్ఠబ్బా. యథా పఞ్చహి కణ్డేహి పరసేనా భిజ్జతి, ఏవం పఞ్చిన్ద్రియేహి కిలేసా భిజ్జన్తి, భగ్గా చ కిలేసా న పున సమ్భవన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పఞ్ఞా సకిచ్చయం కత్వా తత్థేవ నిరుజ్ఝతి, యం పన తాయ పఞ్ఞాయ కతం ‘అనిచ్చ’న్తి వా ‘దుక్ఖ’న్తి వా ‘అనత్తా’తి వా, తం న నిరుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ఞాణపఞ్ఞాపఞ్హో తతియో.

౪. పటిసన్దహనపుగ్గలవేదియనపఞ్హో

౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో న పటిసన్దహతి, వేదేతి సో కిఞ్చి దుక్ఖం వేదన’’న్తి? థేరో ఆహ ‘‘కిఞ్చి వేదేతి, కిఞ్చి న వేదేతీ’’తి. ‘‘కిం వేదేతి, కిం న వేదేతీ’’తి? ‘‘కాయికం, మహారాజ, వేదనం వేదేతి, చేతసికం వేదనం న వేదేతీ’’తి. ‘‘కథం, భన్తే, కాయికం వేదనం వేదేతి, కథం చేతసికం వేదనం న వేదేతీ’’తి? ‘‘యో హేతు యో పచ్చయో కాయికాయ దుక్ఖవేదనాయ ఉప్పత్తియా, తస్స హేతుస్స తస్స పచ్చయస్స అనుపరమా కాయికం దుక్ఖవేదనం వేదేతి, యో హేతు యో పచ్చయో చేతసికాయ దుక్ఖవేదనాయ ఉప్పత్తియా, తస్స హేతుస్స తస్స పచ్చయస్స ఉపరమా చేతసికం దుక్ఖవేదనం న వేదేతి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘సో ఏకం వేదనం వేదేతి కాయికం న చేతసిక’’’న్తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, యో దుక్ఖం వేదనం వేదేతి, కస్మా సో న పరినిబ్బాయతీ’’తి? ‘‘నత్థి, మహారాజ, అరహతో అనునయో వా పటిఘో వా, న చ అరహన్తో అపక్కం పాతేన్తి పరిపాకం ఆగమేన్తి పణ్డితా. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, థేరేన సారిపుత్తేన ధమ్మసేనాపతినా –

‘‘‘నాభినన్దామి మరణం, నాభినన్దామి జీవితం;

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, నిబ్బిసం భతకో యథా.

‘‘‘నాభినన్దామి మరణం, నాభినన్దామి జీవితం;

కాలఞ్చ పటికఙ్ఖామి, సమ్పజానో పతిస్సతో’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి [పస్స థేరగా. ౬౫౪].

పటిసన్దహనపుగ్గలవేదియనపఞ్హో చతుత్థో.

౫. వేదనాపఞ్హో

౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సుఖా వేదనా కుసలా వా అకుసలా వా అబ్యాకతా వా’’తి? ‘‘సియా, మహారాజ, కుసలా, సియా అకుసలా, సియా అబ్యాకతా’’తి. ‘‘యది, భన్తే, కుసలా న దుక్ఖా, యది దుక్ఖా న కుసలా, కుసలం దుక్ఖన్తి నుప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, ఇధ పురిసస్స హత్థే తత్తం అయోగుళం నిక్ఖిపేయ్య, దుతియే హత్థే సీతం హిమపిణ్డం నిక్ఖిపేయ్య, కిం ను ఖో, మహారాజ, ఉభోపి తే దహేయ్యు’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, ఉభోపి తే దహేయ్యు’’న్తి. ‘‘కిం ను ఖో, తే మహారాజ, ఉభోపి ఉణ్హా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కిం పన తే, మహారాజ, ఉభోపి సీతలా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘ఆజానాహి నిగ్గహం యది తత్తం దహతి, న చ తే ఉభోపి ఉణ్హా, తేన నుప్పజ్జతి. యది సీతలం దహతి, న చ తే ఉభోపి సీతలా, తేన నుప్పజ్జతి. కిస్స పన తే, మహారాజ, ఉభోపి దహన్తి, న చ తే ఉభోపి ఉణ్హా, న చ తే ఉభోపి సీతలా? ఏకం ఉణ్హం, ఏకం సీతలం, ఉభోపి తే దహన్తి, తేన నుప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘నాహం పటిబలో తయా వాదినా సద్ధిం సల్లపితుం, సాధు అత్థం జప్పేహీ’’తి. తతో థేరో అభిధమ్మసంయుత్తాయ కథాయ రాజానం మిలిన్దం సఞ్ఞాపేసి –

‘‘ఛయిమాని, మహారాజ, గేహనిస్సితాని సోమనస్సాని, ఛ నేక్ఖమ్మనిస్సితాని సోమనస్సాని, ఛ గేహనిస్సితాని దోమనస్సాని, ఛ నేక్ఖమ్మనిస్సితాని దోమనస్సాని, ఛ గేహనిస్సితా ఉపేక్ఖా, ఛ నేక్ఖమ్మనిస్సితా ఉపేక్ఖాతి, ఇమాని ఛ ఛక్కాని, అతీతాపి ఛత్తింసవిధా వేదనా, అనాగతాపి ఛత్తింసవిధా వేదనా, పచ్చుప్పన్నాపి ఛత్తింసవిధా వేదనా, తదేకజ్ఝం అభిసఞ్ఞుహిత్వా అభిసమ్పిణ్డేత్వా అట్ఠసతం వేదనా హోన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వేదనాపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. నామరూపఏకత్తనానత్తపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కో పటిసన్దహతీ’’తి? థేరో ఆహ ‘‘నామరూపం ఖో, మహారాజ, పటిసన్దహతీ’’తి. ‘‘కిం ఇమం యేవ నామరూపం పటిసన్దహతీ’’తి? ‘‘న ఖో, మహారాజ, ఇమం యేవ నామరూపం పటిసన్దహతి, ఇమినా పన, మహారాజ, నామరూపేన కమ్మం కరోతి సోభనం వా పాపకం వా, తేన కమ్మేన అఞ్ఞం నామరూపం పటిసన్దహతీ’’తి. ‘‘యది, భన్తే, న ఇమం యేవ నామరూపం పటిసన్దహతి, నను సో ముత్తో భవిస్సతి పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి? థేరో ఆహ ‘‘యది న పటిసన్దహేయ్య, ముత్తో భవేయ్య పాపకేహి కమ్మేహి. యస్మా చ ఖో, మహారాజ, పటిసన్దహతి, తస్మా న ముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో అఞ్ఞతరస్స పురిసస్స అమ్బం అవహరేయ్య, తమేనం అమ్బసామికో గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేయ్య ‘ఇమినా దేవ పురిసేన మయ్హం అమ్బా అవహటా’తి, సో ఏవం వదేయ్య ‘నాహం, దేవ, ఇమస్స అమ్బే అవహరామి, అఞ్ఞే తే అమ్బా, యే ఇమినా రోపితా, అఞ్ఞే తే అమ్బా, యే మయా అవహటా, నాహం దణ్డప్పత్తో’తి. కిం ను ఖో సో, మహారాజ, పురిసో దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి సో ఏవం వదేయ్య, పురిమం, భన్తే, అమ్బం అప్పచ్చక్ఖాయ పచ్ఛిమేన అమ్బేన సో పురిసో దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇమినా నామరూపేన కమ్మం కరోతి సోభనం వా పాపకం వా, తేన కమ్మేన అఞ్ఞం నామరూపం పటిసన్దహతి, తస్మా న ముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో అఞ్ఞతరస్స పురిసస్స సాలిం అవహరేయ్య…పే… ఉచ్ఛుం అవహరేయ్య…పే… యథా మహారాజ కోచి పురిసో హేమన్తకాలే అగ్గిం జాలేత్వా విసిబ్బేత్వా [విసీవేత్వా (సీ. పీ.)] అవిజ్ఝాపేత్వా పక్కమేయ్య, అథ ఖో సో అగ్గి అఞ్ఞతరస్స పురిసస్స ఖేత్తం డహేయ్య [ఉపడహేయ్య (క.)], తమేనం ఖేత్తసామికో గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేయ్య ‘ఇమినా, దేవ, పురిసేన మయ్హం ఖేత్తం దడ్ఢ’న్తి. సో ఏవం వదేయ్య ‘నాహం, దేవ, ఇమస్స ఖేత్తం ఝాపేమి, అఞ్ఞో సో అగ్గి, యో మయా అవిజ్ఝాపితో, అఞ్ఞో సో అగ్గి, యేనిమస్స ఖేత్తం దడ్ఢం, నాహం దణ్డప్పత్తో’తి. కిం ను ఖో సో, మహారాజ, పురిసో దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి సో ఏవం వదేయ్య, పురిమం, భన్తే, అగ్గిం అప్పచ్చక్ఖాయ పచ్ఛిమేన అగ్గినా సో పురిసో దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇమినా నామరూపేన కమ్మం కరోతి సోభనం వా పాపకం వా, తేన కమ్మేన అఞ్ఞం నామరూపం పటిసన్దహతి, తస్మా న ముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో పదీపం ఆదాయ పాసాదం అభిరూహిత్వా భుఞ్జేయ్య, పదీపో ఝాయమానో తిణం ఝాపేయ్య, తిణం ఝాయమానం ఘరం ఝాపేయ్య, ఘరం ఝాయమానం గామం ఝాపేయ్య, గామజనో తం పురిసం గహేత్వా ఏవం వదేయ్య ‘కిస్స త్వం, భో పురిస, గామం ఝాపేసీ’తి, సో ఏవం వదేయ్య ‘నాహం, భో, గామం ఝాపేమి, అఞ్ఞో సో పదీపగ్గి, యస్సాహం ఆలోకేన భుఞ్జిం, అఞ్ఞో సో అగ్గి, యేన గామో ఝాపితో’తి, తే వివదమానా తవ సన్తికే ఆగచ్ఛేయ్యుం, కస్స త్వం, మహారాజ, అట్టం [అత్థం (సీ. పీ.)] ధారేయ్యాసీ’’తి? ‘‘గామజనస్స భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి సో ఏవం వదేయ్య, అపి చ తతో ఏవ సో అగ్గి నిబ్బత్తో’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కిఞ్చాపి అఞ్ఞం మారణన్తికం నామరూపం, అఞ్ఞం పటిసన్ధిస్మిం నామరూపం, అపి చ తతో యేవ తం నిబ్బత్తం, తస్మా న ముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో దహరిం దారికం వారేత్వా సుఙ్కం దత్వా పక్కమేయ్య. సా అపరేన సమయేన మహతీ అస్స వయప్పత్తా, తతో అఞ్ఞో పురిసో సుఙ్కం దత్వా వివాహం కరేయ్య, ఇతరో ఆగన్త్వా ఏవం వదేయ్య ‘కిస్స పన మే త్వం, అమ్భో పురిస, భరియం నేసీ’తి? సో ఏవం వదేయ్య ‘నాహం తవ భరియం నేమి, అఞ్ఞా సా దారికా దహరీ తరుణీ, యా తయా వారితా చ దిన్నసుఙ్కా చ, అఞ్ఞాయం దారికా మహతీ వయప్పత్తా మయా వారితా చ దిన్నసుఙ్కా చా’తి, తే వివదమానా తవ సన్తికే ఆగచ్ఛేయ్యుం. కస్స త్వం, మహారాజ, అట్టం ధారేయ్యాసీ’’తి? ‘‘పురిమస్స భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి సో ఏవం వదేయ్య, అపి చ తతో యేవ సా మహతీ నిబ్బత్తా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కిఞ్చాపి అఞ్ఞం మారణన్తికం నామరూపం, అఞ్ఞం పటిసన్ధిస్మిం నామరూపం, అపి చ తతో యేవ తం నిబ్బత్తం, తస్మా నపరిముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో గోపాలకస్స హత్థతో ఖీరఘటం కిణిత్వా తస్సేవ హత్థే నిక్ఖిపిత్వా పక్కమేయ్య ‘స్వే గహేత్వా గమిస్సామీ’తి, తం అపరజ్జు దధి సమ్పజ్జేయ్య. సో ఆగన్త్వా ఏవం వదేయ్య ‘దేహి మే ఖీరఘట’న్తి. సో దధిం దస్సేయ్య. ఇతరో ఏవం వదేయ్య ‘నాహం తవ హత్థతో దధిం కిణామి, దేహి మే ఖీరఘట’న్తి. సో ఏవం వదేయ్య ‘అజానతో తే ఖీరం దధిభూత’న్తి తే వివదమానా తవ సన్తికే ఆగచ్ఛేయ్యుం, కస్స త్వం మహారాజ, అట్టం ధారేయ్యాసీ’’తి? ‘‘గోపాలకస్స భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘కిఞ్చాపి సో ఏవం వదేయ్య, అపి చ తతో యేవ తం నిబ్బత్త’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కిఞ్చాపి అఞ్ఞం మారణన్తికం నామరూపం, అఞ్ఞం పటిసన్ధిస్మిం నామరూపం, అపి చ తతో యేవ తం నిబ్బత్తం, తస్మా న పరిముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నామరూపఏకత్తనానత్తపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. థేరపటిసన్దహనాపటిసన్దహనపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, త్వం పన పటిసన్దహిస్ససీ’’తి? ‘‘అలం, మహారాజ, కిం తే తేన పుచ్ఛితేన, నను మయా పటికచ్చేవ అక్ఖాతం ‘సచే, మహారాజ, సఉపాదానో భవిస్సామి, పటిసన్దహిస్సామి, సచే అనుపాదానో భవిస్సామి, న పటిసన్దహిస్సామీ’’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో రఞ్ఞో అధికారం కరేయ్య. రాజా తుట్ఠో అధికారం దదేయ్య, సో తేన అధికారేన పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితో సమఙ్గిభూతో పరిచరేయ్య, సో చే జనస్స ఆరోచేయ్య ‘న మే రాజా కిఞ్చి పటికరోతీ’ తి. కిం ను ఖో సో, మహారాజ, పురిసో యుత్తకారీ భవేయ్యా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కిం తే తేన పుచ్ఛితేన, నను మయా పటికచ్చేవ అక్ఖాతం ‘సచే సఉపాదానో భవిస్సామి, పటిసన్దహిస్సామి, సచే అనుపాదానో భవిస్సామి, న పటిసన్దహిస్సామీ’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

థేరపటిసన్దహనాపటిసన్దహనపఞ్హో సత్తమో.

౮. నామరూపపటిసన్దహనపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘నామరూప’న్తి, తత్థ కతమం నామం, కతమం రూప’’న్తి. ‘‘యం తత్థ, మహారాజ, ఓళారికం, ఏతం రూపం, యే తత్థ సుఖుమా చిత్తచేతసికా ధమ్మా, ఏతం నామ’’న్తి. ‘‘భన్తే నాగసేన, కేన కారణేన నామం యేవ న పటిసన్దహతి, రూపం యేవ వా’’తి? ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞూపనిస్సితా, మహారాజ, ఏతే ధమ్మా ఏకతోవ ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కుక్కుటియా కలలం న భవేయ్య, అణ్డమ్పి న భవేయ్య, యఞ్చ తత్థ కలలం, యఞ్చ అణ్డం, ఉభోపేతే అఞ్ఞమఞ్ఞూపనిస్సితా, ఏకతోవ నేసం ఉప్పత్తి హోతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యది తత్థ నామం న భవేయ్య, రూపమ్పి న భవేయ్య, యఞ్చేవ తత్థ నామం, యఞ్చేవ రూపం, ఉభోపేతే అఞ్ఞమఞ్ఞూపనిస్సితా, ఏకతోవ నేసం ఉప్పత్తి హోతి. ఏవమేతం దీఘమద్ధానం సన్ధావిత’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నామరూపపటిసన్దహనపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. అద్ధానపఞ్హో

౯. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘దీఘమద్ధాన’న్తి, కిమేతం అద్ధానం నామా’’తి? ‘‘అతీతో, మహారాజ, అద్ధా, అనాగతో అద్ధా, పచ్చుప్పన్నో అద్ధా’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, సబ్బే అద్ధా అత్థీ’’తి? ‘‘కోచి, మహారాజ, అద్ధా అత్థి, కోచి నత్థీ’’తి. ‘‘కతమో పన, భన్తే, అత్థి, కతమో నత్థీ’’తి? ‘‘యే తే, మహారాజ, సఙ్ఖారా అతీతా విగతా నిరుద్ధా విపరిణతా, సో అద్ధా నత్థి, యే ధమ్మా విపాకా, యే చ విపాకధమ్మధమ్మా, యే చ అఞ్ఞత్ర పటిసన్ధిం దేన్తి, సో అద్ధా అత్థి. యే సత్తా కాలఙ్కతా అఞ్ఞత్ర ఉప్పన్నా, సో చ అద్ధా అత్థి. యే సత్తా కాలఙ్కతా అఞ్ఞత్ర అనుప్పన్నా, సో అద్ధా నత్థి. యే చ సత్తా పరినిబ్బుతా, సో చ అద్ధా నత్థి పరినిబ్బుతత్తా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అద్ధానపఞ్హో నవమో.

అద్ధానవగ్గో దుతియో.

ఇమస్మిం వగ్గే నవ పఞ్హా.

౩. విచారవగ్గో

౧. అద్ధానమూలపఞ్హో

౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, అతీతస్స అద్ధానస్స కిం మూలం, అనాగతస్స అద్ధానస్స కిం మూలం, పచ్చుప్పన్నస్స అద్ధానస్స కిం మూల’’న్తి? ‘‘అతీతస్స చ, మహారాజ, అద్ధానస్స అనాగతస్స చ అద్ధానస్స పచ్చుప్పన్నస్స చ అద్ధానస్స అవిజ్జా మూలం. అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం, నామరూపపచ్చయా సళాయతనం, సళాయతనపచ్చయా ఫస్సో, ఫస్సపచ్చయా వేదనా, వేదనాపచ్చయా తణ్హా, తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం, ఉపాదానపచ్చయా భవో, భవపచ్చయా జాతి, జాతిపచ్చయా జరామరణం సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసా సమ్భవన్తి. ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స అద్ధానస్స [దుక్ఖక్ఖన్ధస్స అద్ధానస్స (సీ.)] పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అద్ధానమూలపఞ్హో పఠమో.

౨. పురిమకోటిపఞ్హో

౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’తి, తస్స ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో పరిత్తం [పరిపక్కం (క.)] బీజం పథవియం నిక్ఖిపేయ్య, తతో అఙ్కురో ఉట్ఠహిత్వా అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జిత్వా ఫలం దదేయ్య. తతో బీజం గహేత్వా పున రోపేయ్య, తతోపి అఙ్కురో ఉట్ఠహిత్వా అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జిత్వా ఫలం దదేయ్య. ఏవమేతిస్సా సన్తతియా అత్థి అన్తో’’తి? ‘‘నత్థి భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అద్ధానస్సాపి పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కుక్కుటియా అణ్డం భవేయ్య, అణ్డతో కుక్కుటీ కుక్కుటియా అణ్డన్తి. ఏవమేతిస్సా సన్తతియా అత్థి అన్తో’’తి? ‘‘నత్థి భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అద్ధానస్సాపి పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. థేరో పథవియా చక్కం లిఖిత్వా మిలిన్దం రాజానం ఏతదవోచ ‘‘అత్థి, మహారాజ, ఇమస్స చక్కస్స అన్తో’’తి? ‘‘నత్థి భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇమాని చక్కాని వుత్తాని భగవతా ‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం, తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో, ఫస్సపచ్చయా వేదనా, వేదనాపచ్చయా తణ్హా, తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం, ఉపాదానపచ్చయా కమ్మం, కమ్మతో పున చక్ఖుం జాయతీ’తి. ఏవమేతిస్సా సన్తతియా అత్థి అన్తో’’తి? ‘‘నత్థి భన్తే’’తి.

‘‘‘సోతఞ్చ పటిచ్చ సద్దే చ…పే… మనఞ్చ పటిచ్చ ధమ్మే చ ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణం, తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో, ఫస్సపచ్చయా వేదనా, వేదనాపచ్చయా తణ్హా, తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం, ఉపాదానపచ్చయా కమ్మం, కమ్మతో పున మనో జాయతీ’తి. ఏవమేతిస్సా సన్తతియా అత్థి అన్తో’’తి? ‘‘నత్థి భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అద్ధానస్సాపి పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పురిమకోటిపఞ్హో దుతియో.

౩. కోటిపఞ్ఞాయనపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’తి, కతమా చ సా పురిమా కోటీ’’తి? ‘‘యో ఖో, మహారాజ, అతీతో అద్ధా, ఏసా పురిమా కోటీ’’తి. ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’తి, కిం పన, భన్తే, సబ్బాపి పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘కాచి, మహారాజ, పఞ్ఞాయతి, కాచి న పఞ్ఞాయతీ’’తి. ‘‘కతమా, భన్తే, పఞ్ఞాయతి, కతమా న పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘ఇతో పుబ్బే, మహారాజ, సబ్బేన సబ్బం సబ్బథా సబ్బం అవిజ్జా నాహోసీతి ఏసా పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతి, యం అహుత్వా సమ్భోతి, హుత్వా పటివిగచ్ఛతి, ఏసప పురిమా కోటి పఞ్ఞాయతీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, యం అహుత్వా సమ్భోతి, హుత్వా పటివిగచ్ఛతి, నను తం ఉభతో ఛిన్నం అత్థం గచ్ఛతీ’’తి? ‘‘యది, మహారాజ, ఉభతో ఛిన్నం అత్థం గచ్ఛతి, ఉభతో ఛిన్నా సక్కా వడ్ఢేతు’’న్తి? ‘‘ఆమ, సాపి సక్కా వడ్ఢేతు’’న్తి.’’నాహం, భన్తే, ఏతం పుచ్ఛామి కోటితో సక్కా వడ్ఢేతు’’న్తి? ‘‘ఆమ సక్కా వడ్ఢేతు’’న్తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. థేరో తస్స రుక్ఖూపమం అకాసి, ఖన్ధా చ కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స బీజానీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

కోటిపఞ్ఞాయనపఞ్హో తతియో.

౪. సఙ్ఖారజాయమానపఞ్హో

౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, అత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే జాయన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, అత్థి సఙ్ఖారా, యే జాయన్తీ’’తి. ‘‘కతమే తే, భన్తే’’తి? ‘‘చక్ఖుస్మిఞ్చ ఖో, మహారాజ, సతి రూపేసు చ చక్ఖువిఞ్ఞాణం హోతి, చక్ఖువిఞ్ఞాణే సతి చక్ఖుసమ్ఫస్సో హోతి, చక్ఖుసమ్ఫస్సే సతి వేదనా హోతి, వేదనాయ సతి తణ్హా హోతి, తణ్హాయ సతి ఉపాదానం హోతి, ఉపాదానే సతి భవో హోతి, భవే సతి జాతి హోతి, జాతియా సతి జరామరణం సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసా సమ్భవన్తి, ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతి. చక్ఖుస్మిఞ్చ ఖో, మహారాజ, అసతి రూపేసు చ అసతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం న హోతి, చక్ఖువిఞ్ఞాణే అసతి చక్ఖుసమ్ఫస్సో న హోతి, చక్ఖుసమ్ఫస్సే అసతి వేదనా న హోతి, వేదనాయ అసతి తణ్హా న హోతి, తణ్హాయ అసతి ఉపాదానం న హోతి, ఉపాదానే అసతి భవో న హోతి, భవే అసతి జాతి న హోతి, జాతియా అసతి జరామరణం సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసా న హోన్తి, ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సఙ్ఖారజాయమానపఞ్హో చతుత్థో.

౫. భవన్తసఙ్ఖారజాయమానపఞ్హో

౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, అత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తీ’’తి? ‘‘నత్థి, మహారాజ, కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ ఖో, మహారాజ, సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, ఇదం గేహం అభవన్తం జాతం, యత్థ త్వం నిసిన్నోసీ’’తి? ‘‘నత్థి కిఞ్చి, భన్తే, ఇధ అభవన్తం జాతం, భవన్తం యేవ జాతం, ఇమాని ఖో, భన్తే, దారూని వనే అహేసుం, అయఞ్చ మత్తికా పథవియం అహోసి, ఇత్థీనఞ్చ పురిసానఞ్చ తజ్జేన వాయామేన ఏవమిదం గేహం నిబ్బత్త’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, యే కేచి బీజగామభూతగామా పథవియం నిక్ఖిత్తా అనుపుబ్బేన వుడ్ఢిం విరూళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జమానా పుప్ఫాని చ ఫలాని చ దదేయ్యుం, న తే రుక్ఖా అభవన్తా జాతా, భవన్తా యేవ తే రుక్ఖా జాతా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ తే సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కుమ్భకారో పథవియా మత్తికం ఉద్ధరిత్వా నానాభాజనాని కరోతి, న తాని భాజనాని అభవన్తాని జాతాని, భవన్తాని యేవ జాతాని. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, వీణాయ పత్తం న సియా, చమ్మం న సియా, దోణి న సియా, దణ్డో న సియా, ఉపవీణో న సియా, తన్తియో న సియుం, కోణో న సియా, పురిసస్స చ తజ్జో వాయామో న సియా, జాయేయ్య సద్దో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యతో చ ఖో, మహారాజ, వీణాయ పత్తం సియా, చమ్మం సియా, దోణి సియా, దణ్డో సియా, ఉపవీణో సియా, తన్తియో సియుం, కోణో సియా, పురిసస్స చ తజ్జో వాయామో సియా, జాయేయ్య సద్దో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జాయేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ ఖో సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, అరణి న సియా, అరణిపోతకో న సియా, అరణియోత్తకం న సియా, ఉత్తరారణి న సియా, చోళకం న సియా, పురిసస్స చ తజ్జో వాయామో న సియా, జాయేయ్య సో అగ్గీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యతో చ ఖో, మహారాజ, అరణి సియా, అరణిపోతకో సియా, అరణియోత్తకం సియా, ఉత్తరారణి సియా, చోళకం సియా, పురిసస్స చ తజ్జో వాయామో సియా, జాయేయ్య సో అగ్గీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జాయేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ ఖో సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, మణి న సియా, ఆతపో న సియా, గోమయం న సియా, జాయేయ్య సో అగ్గీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘యతో చ ఖో, మహారాజ, మణి సియా, ఆతపో సియా, గోమయం సియా, జాయేయ్య సో అగ్గీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జాయేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ ఖో సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ఆదాసో న సియా, ఆభా న సియా, ముఖం న సియా, జాయేయ్య అత్తా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘యతో చ ఖో, మహారాజ, ఆదాసో సియా, ఆభా సియా, ముఖం సియా, జాయేయ్య అత్తా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జాయేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి కేచి సఙ్ఖారా, యే అభవన్తా జాయన్తి, భవన్తా యేవ ఖో సఙ్ఖారా జాయన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

భవన్తసఙ్ఖారజాయమానపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. వేదగూపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, వేదగూ ఉపలబ్భతీ’’తి? ‘‘కో పనేస, మహారాజ, వేదగూ నామా’’తి? ‘‘యో, భన్తే, అబ్భన్తరే జీవో చక్ఖునా రూపం పస్సతి, సోతేన సద్దం సుణాతి, ఘానేన గన్ధం ఘాయతి, జివ్హాయ రసం సాయతి, కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసతి, మనసా ధమ్మం విజానాతి, యథా మయం ఇధ పాసాదే నిసిన్నా యేన యేన వాతపానేన ఇచ్ఛేయ్యామ పస్సితుం, తేన తేన వాతపానేన పస్సేయ్యామ, పురత్థిమేనపి వాతపానేన పస్సేయ్యామ, పచ్ఛిమేనపి వాతపానేన పస్సేయ్యామ, ఉత్తరేనపి వాతపానేన పస్సేయ్యామ, దక్ఖిణేనపి వాతపానేన పస్సేయ్యామ. ఏవమేవ ఖో, భన్తే, అయం అబ్భన్తరే జీవో యేన యేన ద్వారేన ఇచ్ఛతి పస్సితుం, తేన తేన ద్వారేన పస్సతీ’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘పఞ్చద్వారం, మహారాజ, భణిస్సామి, తం సుణోహి, సాధుకం మనసికరోహి, యది అబ్భన్తరే జీవో చక్ఖునా రూపం పస్సతి, యథా మయం ఇధ పాసాదే నిసిన్నా యేన యేన వాతపానేన ఇచ్ఛేయ్యామ పస్సితుం, తేన తేన వాతపానేన రూపం యేవ పస్సేయ్యామ, పురత్థిమేనపి వాతపానేన రూపం యేవ పస్సేయ్యామ, పచ్ఛిమేనపి వాతపానేన రూపం యేవ పస్సేయ్యామ, ఉత్తరేనపి వాతపానేన రూపం యేవ పస్సేయ్యామ, దక్ఖిణేనపి వాతపానేన రూపం యేవ పస్సేయ్యామ, ఏవమేతేన అబ్భన్తరే జీవేన సోతేనపి రూపం యేవ పస్సితబ్బం, ఘానేనపి రూపం యేవ పస్సితబ్బం, జివ్హాయపి రూపం యేవ పస్సితబ్బం, కాయేనపి రూపం యేవ పస్సితబ్బం, మనసాపి రూపం యేవ పస్సితబ్బం; చక్ఖునాపి సద్దో యేవ సోతబ్బో, ఘానేనపి సద్దో యేవ సోతబ్బో, జివ్హాయపి సద్దో యేవ సోతబ్బో, కాయేనపి సద్దో యేవ సోతబ్బో, మనసాపి సద్దో యేవ సోతబ్బో; చక్ఖునాపి గన్ధో యేవ ఘాయితబ్బో, సోతేనపి గన్ధో యేవ ఘాయితబ్బో, జివ్హాయపి గన్ధో యేవ ఘాయితబ్బో, కాయేనపి గన్ధో యేవ ఘాయితబ్బో, మనసాపి గన్ధో యేవ ఘాయితబ్బో; చక్ఖునాపి రసో యేవ సాయితబ్బో, సోతేనపి రసో యేవ సాయితబ్బో, ఘానేనపి రసో యేవ సాయితబ్బో, కాయేనపి రసో యేవ సాయితబ్బో, మనసాపి రసో యేవ సాయితబ్బో; చక్ఖునాపి ఫోట్ఠబ్బం యేవ ఫుసితబ్బం, సోతేనపి ఫోట్ఠబ్బం యేవ ఫుసితబ్బం, ఘానేనపి ఫోట్ఠబ్బం యేవ ఫుసితబ్బం, జివ్హాయపి ఫోట్ఠబ్బం యేవ ఫుసితబ్బం, మనసాపి ఫోట్ఠబ్బం యేవ ఫుసితబ్బం; చక్ఖునాపి ధమ్మం యేవ విజానితబ్బం, సోతేనపి ధమ్మం యేవ విజానితబ్బం, ఘానేనపి ధమ్మం యేవ విజానితబ్బం, జివ్హాయపి ధమ్మం యేవ విజానితబ్బం, కాయేనపి ధమ్మం యేవ విజానితబ్బ’’న్తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి.

‘‘న ఖో తే, మహారాజ, యుజ్జతి పురిమేన వా పచ్ఛిమం, పచ్ఛిమేన వా పురిమం, యథా వా పన, మహారాజ, మయం ఇధ పాసాదే నిసిన్నా ఇమేసు జాలవాతపానేసు ఉగ్ఘాటితేసు మహన్తేన ఆకాసేన బహిముఖా సుట్ఠుతరం రూపం పస్సామ, ఏవమేతేన అబ్భన్తరే జీవేనాపి చక్ఖుద్వారేసు ఉగ్ఘాటితేసు మహన్తేన ఆకాసేన సుట్ఠుతరం రూపం పస్సితబ్బం, సోతేసు ఉగ్ఘాటితేసు…పే… ఘానే ఉగ్ఘాటితే…పే… జివ్హాయ ఉగ్ఘాటితాయ…పే… కాయే ఉగ్ఘాటితే మహన్తేన ఆకాసేన సుట్ఠుతరం సద్దో సోతబ్బో, గన్ధో ఘాయితబ్బో, రసో సాయితబ్బో, ఫోట్ఠబ్బో ఫుసితబ్బో’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి.

‘‘న ఖో తే, మహారాజ, యుజ్జతి పురిమేన వా పచ్ఛిమం, పచ్ఛిమేన వా పురిమం, యథా వా పన, మహారాజ, అయం దిన్నో నిక్ఖమిత్వా బహిద్వారకోట్ఠకే తిట్ఠేయ్య, జానాసి త్వం, మహారాజ, ‘అయం దిన్నో నిక్ఖమిత్వా బహిద్వారకోట్ఠకే ఠితో’’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానామీ’’తి. ‘‘యథా వా పన, మహారాజ, అయం దిన్నో అన్తో పవిసిత్వా తవ పురతో తిట్ఠేయ్య, జానాసి త్వం, మహారాజ, ‘అయం దిన్నో అన్తో పవిసిత్వా మమ పురతో ఠితో’’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానామీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అబ్భన్తరే సో జీవో జివ్హాయ రసే నిక్ఖిత్తే జానేయ్య అమ్బిలత్తం వా లవణత్తం వా తిత్తకత్తం వా కటుకత్తం వా కసాయత్తం వా మధురత్తం వా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానేయ్యా’’తి. ‘‘తే రసే అన్తో పవిట్ఠే జానేయ్య అమ్బిలత్తం వా లవణత్తం వా తిత్తకత్తం వా కటుకత్తం వా కసాయత్తం వా మధురత్తం వా’’తి. ‘‘న హి భన్తే’’తి.

‘‘న ఖో తే, మహారాజ, యుజ్జతి పురిమేన వా పచ్ఛిమం, పచ్ఛిమేన వా పురిమం, యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో మధుఘటసతం ఆహరాపేత్వా మధుదోణిం పూరాపేత్వా పురిసస్స ముఖం పిదహిత్వా [పిదహిత్వావ (క.)] మధుదోణియా పక్ఖిపేయ్య, జానేయ్య, మహారాజ, సో పురిసో మధుం సమ్పన్నం వా న సమ్పన్నం వా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి. ‘‘న హి తస్స, భన్తే, ముఖే మధు పవిట్ఠ’’న్తి.

‘‘న ఖో తే, మహారాజ, యుజ్జతి పురిమేన వా పచ్ఛిమం, పచ్ఛిమేన వా పురిమ’’న్తి. ‘‘నాహం పటిబలో తయా వాదినా సద్ధిం సల్లపితుం; సాధు, భన్తే, అత్థం జప్పేహీ’’తి.

థేరో అభిధమ్మసంయుత్తాయ కథాయ రాజానం మిలిన్దం సఞ్ఞాపేసి – ‘‘ఇధ, మహారాజ, చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం, తంసహజాతా ఫస్సో వేదనా సఞ్ఞా చేతనా ఏకగ్గతా జీవితిన్ద్రియం మనసికారోతి ఏవమేతే ధమ్మా పచ్చయతో జాయన్తి, న హేత్థ వేదగూ ఉపలబ్భతి, సోతఞ్చ పటిచ్చ సద్దే చ…పే… మనఞ్చ పటిచ్చ ధమ్మే చ ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణం, తంసహజాతా ఫస్సో వేదనా సఞ్ఞా చేతనా ఏకగ్గతా జీవితిన్ద్రియం మనసికారోతి ఏవమేతే ధమ్మా పచ్చయతో జాయన్తి, న హేత్థ వేదగూ ఉపలబ్భతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వేదగూపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి.

‘‘కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, పఠమం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా మనోవిఞ్ఞాణం, ఉదాహు మనోవిఞ్ఞాణం పఠమం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తి? ‘‘పఠమం, మహారాజ, చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా మనోవిఞ్ఞాణ’’న్తి.

‘‘కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, చక్ఖువిఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థాహం ఉప్పజ్జామి, త్వమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జాహీ’తి, ఉదాహు మనోవిఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థ త్వం ఉప్పజ్జిస్ససి, అహమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జిస్సామీ’’’తి? ‘‘న హి, మహారాజ, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహీ’’తి.

‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘నిన్నత్తా చ, మహారాజ, ద్వారత్తా చ చిణ్ణత్తా చ సముదాచరితత్తా చా’’తి.

‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, నిన్నత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి? ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, దేవే వస్సన్తే కతమేన ఉదకం గచ్ఛేయ్యా’’తి? ‘‘యేన, భన్తే, నిన్నం, తేన గచ్ఛేయ్యా’’తి. ‘‘అథాపరేన సమయేన దేవో వస్సేయ్య, కతమేన తం ఉదకం గచ్ఛేయ్యా’’తి. ‘‘యేన, భన్తే, పురిమం ఉదకం గతం, తమ్పి తేన గచ్ఛేయ్యా’’తి.

‘‘కిం నుం ఖో, మహారాజ, పురిమం ఉదకం పచ్ఛిమం ఉదకం ఆణాపేతి ‘యేనాహం గచ్ఛామి, త్వమ్పి తేన గచ్ఛాహీ’తి, పచ్ఛిమం వా ఉదకం పురిమం ఉదకం ఆణాపేతి ‘యేన త్వం గచ్ఛిస్ససి, అహమ్పి తేన గచ్ఛిస్సామీ’’’తి. ‘‘న హి, భన్తే, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, నిన్నత్తా గచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నిన్నత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి, న చక్ఖువిఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థాహం ఉప్పజ్జామి, త్వమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జాహీ’తి, నాపి మనోవిఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థ త్వం ఉప్పజ్జిస్ససి, అహమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జిస్సామీ’తి, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, నిన్నత్తా ఉప్పజ్జన్తీ’’’తి.

‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, ద్వారత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి? అపేపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, రఞ్ఞో పచ్చన్తిమం నగరం అస్స దళ్హపాకారతోరణం ఏకద్వారం, తతో పురిసో నిక్ఖమితుకామో భవేయ్య, కతమేన నిక్ఖమేయ్యా’’తి? ‘‘ద్వారేన, భన్తే, నిక్ఖమేయ్యా’’తి. ‘‘అథాపరో పురిసో నిక్ఖమితుకామో భవేయ్య, కతమేన సో నిక్ఖమేయ్యా’’తి? ‘‘యేన, భన్తే, పురిమో పురిసో నిక్ఖన్తో, సోపి తేన నిక్ఖమేయ్యా’’తి.

‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, పురిమో పురిసో పచ్ఛిమం పురిసం ఆణాపేతి ‘యేనాహం గచ్ఛామి, త్వమ్పి తేన గచ్ఛాహీ’తి, పచ్ఛిమో వా పురిసో పురిమం పురిసం ఆణాపేతి ‘యేన త్వం గచ్ఛిస్ససి, అహమ్పి తేన గచ్ఛిస్సామీ’తి. ‘‘న హి, భన్తే, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, ద్వారత్తా గచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ద్వారత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి, న చక్ఖువిఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థాహం ఉప్పజ్జామి, త్వమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జాహీ’తి, నాపి మనోవిఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థ త్వం ఉప్పజ్జిస్ససి, అహమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జిస్సామీ’తి, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, ద్వారత్తా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, చిణ్ణత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి?ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, పఠమం ఏకం సకటం గచ్ఛేయ్య, అథ దుతియం సకటం కతమేన గచ్ఛేయ్యా’’తి? ‘‘యేన, భన్తే, పురిమం సకటం గతం, తమ్పి తేన గచ్ఛేయ్యా’’తి.

‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, పురిమం సకటం పచ్ఛిమం సకటం ఆణాపేతి ‘యేనాహం గచ్ఛామి, త్వమ్పి తేన గచ్ఛాహీ’తి, పచ్ఛిమం వా సకటం పురిమం సకటం ఆణాపేతి ‘యేన త్వం గచ్ఛిస్ససి, అహమ్పి తేన గచ్ఛిస్సామీ’’’తి. ‘‘న హి, భన్తే, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, చిణ్ణత్తా గచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, చిణ్ణత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి, న చక్ఖువిఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థాహం ఉప్పజ్జామి, త్వమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జాహీ’తి, నాపి మనోవిఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థ త్వం ఉప్పజ్జిస్ససి, అహమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జిస్సామీ’తి, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, చిణ్ణత్తా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, సముదాచరితత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి? ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ముద్దాగణనాసఙ్ఖ్యాలేఖాసిప్పట్ఠానేసు ఆదికమ్మికస్స దన్ధాయనా భవతి, అథాపరేన సమయేన నిసమ్మకిరియాయ సముదాచరితత్తా అదన్ధాయనా భవతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సముదాచరితత్తా యత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతి, న చక్ఖువిఞ్ఞాణం మనోవిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థాహం ఉప్పజ్జామి, త్వమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జాహీ’తి, నాపి మనోవిఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఆణాపేతి ‘యత్థ త్వం ఉప్పజ్జిస్ససి, అహమ్పి తత్థ ఉప్పజ్జిస్సామీ’తి, అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, సముదాచరితత్తా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, యత్థ సోతవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీతి…పే… యత్థ ఘానవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి…పే… యత్థ జివ్హావిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి …పే… యత్థ కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యత్థ కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తత్థ మనోవిఞ్ఞాణమ్పి ఉప్పజ్జతీ’’తి.

‘‘కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, పఠమం కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా మనోవిఞ్ఞాణం, ఉదాహు మనోవిఞ్ఞాణం పఠమం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా కాయవిఞ్ఞాణ’’న్తి? ‘‘కాయవిఞ్ఞాణం, మహారాజ, పఠమం ఉప్పజ్జతి, పచ్ఛా మనోవిఞ్ఞాణ’’న్తి.

‘‘కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన,…పే… అనాలాపో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞేహి, సముదాచరితత్తా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిపఞ్హో సత్తమో.

౮. ఫస్సలక్ఖణపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యత్థ మనోవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, ఫస్సోపి వేదనాపి తత్థ ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యత్థ మనోవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, ఫస్సోపి తత్థ ఉప్పజ్జతి, వేదనాపి తత్థ ఉప్పజ్జతి, సఞ్ఞాపి తత్థ ఉప్పజ్జతి, చేతనాపి తత్థ ఉప్పజ్జతి, వితక్కోపి తత్థ ఉప్పజ్జతి, విచారోపి తత్థ ఉప్పజ్జతి, సబ్బేపి ఫస్సప్పముఖా ధమ్మా తత్థ ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణో ఫస్సో’’తి? ‘‘ఫుసనలక్ఖణో, మహారాజ, ఫస్సో’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే మేణ్డా యుజ్ఝేయ్యుం, తేసు యథా ఏకో మేణ్డో, ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం యథా దుతియో మేణ్డో, ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం. యథా తేసం సన్నిపాతో, ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే పాణీ వజ్జేయ్యుం, తేసు యథా ఏకో పాణి, ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం. యథా దుతియో పాణి, ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం. యథా తేసం సన్నిపాతో, ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే సమ్మా వజ్జేయ్యుం, తేసు యథా ఏకో సమ్మో, ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం. యథా దుతియో సమ్మో, ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం. యథా తేసం సన్నిపాతో, ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ఫస్సలక్ఖణపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. వేదనాలక్ఖణపఞ్హో

౯. ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణా వేదనా’’తి? ‘‘వేదయితలక్ఖణా, మహారాజ, వేదనా అనుభవనలక్ఖణా చా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో రఞ్ఞో అధికారం కరేయ్య, తస్స రాజా తుట్ఠో అధికారం దదేయ్య, సో తేన అధికారేన పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితో సమఙ్గిభూతో పరిచరేయ్య, తస్స ఏవమస్స ‘మయా ఖో పుబ్బే రఞ్ఞో అధికారో కతో, తస్స మే రాజా తుట్ఠో అధికారం అదాసి, స్వాహం తతోనిదానం ఇమం ఏవరూపం వేదనం వేదయామీ’తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో కుసలం కమ్మం కత్వా కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జేయ్య, సో చ తత్థ దిబ్బేహి పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితో సమఙ్గిభూతో పరిచరేయ్య, తస్స ఏవమస్స ‘స్వాహం ఖో పుబ్బే కుసలం కమ్మం అకాసిం, సోహం తతోనిదానం ఇమం ఏవరూపం వేదనం వేదయామీ’తి, ఏవం ఖో, మహారాజ, వేదయితలక్ఖణా వేదనా అనుభవనలక్ఖణా చా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వేదనాలక్ఖణపఞ్హో నవమో.

౧౦. సఞ్ఞాలక్ఖణపఞ్హో

౧౦. ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణా సఞ్ఞా’’తి? ‘‘సఞ్జాననలక్ఖణా, మహారాజ, సఞ్ఞా. కిం సఞ్జానాతి? నీలమ్పి సఞ్జానాతి, పీతమ్పి సఞ్జానాతి, లోహితమ్పి సఞ్జానాతి, ఓదాతమ్పి సఞ్జానాతి, మఞ్జిట్ఠమ్పి [మఞ్జేట్ఠమ్పి (సీ. పీ.)] సఞ్జానాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, సఞ్జాననలక్ఖణా సఞ్ఞా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో భణ్డాగారికో భణ్డాగారం పవిసిత్వా నీలపీతలోహితోదాతమఞ్జిట్ఠాని [మఞ్జేట్ఠాని (సీ. పీ.)] రాజభోగాని రూపాని పస్సిత్వా సఞ్జానాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, సఞ్జాననలక్ఖణా సఞ్ఞా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సఞ్ఞాలక్ఖణపఞ్హో దసమో.

౧౧. చేతనాలక్ఖణపఞ్హో

౧౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణా చేతనా’’తి? ‘‘చేతయితలక్ఖణా, మహారాజ, చేతనా అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణా చా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో విసం అభిసఙ్ఖరిత్వా అత్తనా చ పివేయ్య, పరే చ పాయేయ్య, సో అత్తనాపి దుక్ఖితో భవేయ్య, పరేపి దుక్ఖితా భవేయ్యుం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇధేకచ్చో పుగ్గలో అకుసలం కమ్మం చేతనాయ చేతయిత్వా కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం నిరయం ఉపపజ్జేయ్య. యేపి తస్స అనుసిక్ఖన్తి, తేపి కాయస్స భేదా పరం మరణా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం నిరయం ఉపపజ్జన్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో సప్పినవనీతతేలమధుఫాణితం ఏకజ్ఝం అభిసఙ్ఖరిత్వా అత్తనా చ పివేయ్య, పరే చ పాయేయ్య, సో అత్తనా సుఖితో భవేయ్య, పరేపి సుఖితా భవేయ్యుం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇధేకచ్చో పుగ్గలో కుసలం కమ్మం చేతనాయ చేతయిత్వా కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జతి. యేపి తస్స అనుసిక్ఖన్తి, తేపి కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ఉపపజ్జన్తి. ఏవం ఖో, మహారాజ, చేతయితలక్ఖణా చేతనా అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణా చా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

చేతనాలక్ఖణపఞ్హో ఏకాదసమో.

౧౨. విఞ్ఞాణలక్ఖణపఞ్హో

౧౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణం విఞ్ఞాణ’’న్తి? ‘‘విజాననలక్ఖణం, మహారాజ, విఞ్ఞాణ’’న్తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, నగరగుత్తికో మజ్ఝే నగరసిఙ్ఘాటకే నిసిన్నో పస్సేయ్య పురత్థిమదిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం, పస్సేయ్య దక్ఖిణదిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం, పస్సేయ్య పచ్ఛిమదిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం, పస్సేయ్య ఉత్తరదిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యఞ్చ పురిసో చక్ఖునా రూపం పస్సతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి. యఞ్చ సోతేన సద్దం సుణాతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి. యఞ్చ ఘానేన గన్ధం ఘాయతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి. యఞ్చ జివ్హాయ రసం సాయతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి. యఞ్చ కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి, యఞ్చ మనసా ధమ్మం విజానాతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, విజాననలక్ఖణం విఞ్ఞాణ’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

విఞ్ఞాణలక్ఖణపఞ్హో ద్వాదసమో.

౧౩. వితక్కలక్ఖణపఞ్హో

౧౩. ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణో వితక్కో’’తి? ‘‘అప్పనాలక్ఖణో మహారాజ, వితక్కో’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, వడ్ఢకీ సుపరికమ్మకతం దారుం సన్ధిస్మిం అప్పేతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అప్పనాలక్ఖణో వితక్కో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వితక్కలక్ఖణపఞ్హో తేరసమో.

౧౪. విచారలక్ఖణపఞ్హో

౧౪. ‘‘భన్తే నాగసేన, కింలక్ఖణో విచారో’’తి? ‘‘అనుమజ్జనలక్ఖణో, మహారాజ, విచారో’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కంసథాలం ఆకోటితం పచ్ఛా అనురవతి అనుసన్దహతి [అనుసద్దాయతి (క.)], యథా, మహారాజ, ఆకోటనా, ఏవం వితక్కో దట్ఠబ్బో. యథా అనురవనా [అనుమజ్జనా (క.)], ఏవం విచారో దట్ఠబ్బో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

విచారలక్ఖణపఞ్హో చుద్దసమో.

విచారవగ్గో తతియో.

ఇమస్మిం వగ్గే చుద్దస పఞ్హా.

౪. నిబ్బానవగ్గో

౧. ఫస్సాదివినిబ్భుజనపఞ్హో

౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సక్కా ఇమేసం ధమ్మానం ఏకతోభావగతానం వినిబ్భుజిత్వా వినిబ్భుజిత్వా నానాకరణం పఞ్ఞాపేతుం ‘అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం విఞ్ఞాణం, అయం వితక్కో, అయం విచారో’తి’’? ‘‘న సక్కా, మహారాజ, ఇమేసం ధమ్మానం ఏకతోభావగతానం వినిబ్భుజిత్వా వినిబ్భుజిత్వా నానాకరణం పఞ్ఞాపేతుం ‘అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం విఞ్ఞాణం, అయం వితక్కో, అయం విచారో’’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో సూదో అరసం వా రసం వా [యూసం వా రసం వా (సీ. స్యా. పీ.)] కరేయ్య, సో తత్థ దధిమ్పి పక్ఖిపేయ్య, లోణమ్పి పక్ఖిపేయ్య, సిఙ్గివేరమ్పి పక్ఖిపేయ్య, జీరకమ్పి పక్ఖిపేయ్య, మరిచమ్పి పక్ఖిపేయ్య, అఞ్ఞానిపి పకారాని పక్ఖిపేయ్య, తమేనం రాజా ఏవం వదేయ్య, ‘దధిస్స మే రసం ఆహర, లోణస్స మే రసం ఆహర, సిఙ్గివేరస్స మే రసం ఆహర, జీరకస్స మే రసం ఆహర, మరిచస్స మే రసం ఆహర, సబ్బేసం మే పక్ఖిత్తానం రసం ఆహరా’తి. సక్కా ను ఖో, మహారాజ, తేసం రసానం ఏకతోభావగతానం వినిబ్భుజిత్వా వినిబ్భుజిత్వా రసం ఆహరితుం అమ్బిలత్తం వా లవణత్తం వా తిత్తకత్తం వా కటుకత్తం వా కసాయత్తం వా మధురత్తం వా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, సక్కా తేసం రసానం ఏకతోభావగతానం వినిబ్భుజిత్వా వినిబ్భుజిత్వా రసం ఆహరితుం అమ్బిలత్తం వా లవణత్తం వా తిత్తకత్తం వా కటుకత్తం వా కసాయత్తం వా మధురత్తం వా, అపి చ ఖో పన సకేన సకేన లక్ఖణేన ఉపట్ఠహన్తీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న సక్కా ఇమేసం ధమ్మానం ఏకతోభావగతానం వినిబ్భుజిత్వా వినిబ్భుజిత్వా నానాకరణం పఞ్ఞాపేతుం ‘అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం విఞ్ఞాణం, అయం వితక్కో, అయం విచారో’తి, అపి చ ఖో పన సకేన సకేన లక్ఖణేన ఉపట్ఠహన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ఫస్సాదివినిబ్భుజనపఞ్హో పఠమో.

౨. నాగసేనపఞ్హో

౨. థేరో ఆహ ‘‘లోణం, మహారాజ, చక్ఖువిఞ్ఞేయ్య’’న్తి. ‘‘ఆమ, భన్తే, చక్ఖువిఞ్ఞేయ్య’’న్తి. ‘‘సుట్ఠు ఖో, మహారాజ, జానాహీ’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, జివ్హావిఞ్ఞేయ్య’’న్తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, జివ్హావిఞ్ఞేయ్య’’న్తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, సబ్బం లోణం జివ్హాయ విజానాతీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, సబ్బం లోణం జివ్హాయ విజానాతి’’.

‘‘యది, భన్తే, సబ్బం లోణం జివ్హాయ విజానాతి, కిస్స పన తం సకటేహి బలీబద్దా [బలిబద్దా (సీ. పీ.)] ఆహరన్తి, నను లోణమేవ ఆహరితబ్బ’’న్తి? ‘‘న సక్కా, మహారాజ, లోణమేవ ఆహరితుం ఏకతోభావగతా ఏతే ధమ్మా గోచరనానత్తగతా లోణం గరుభావో చాతి. సక్కా పన, మహారాజ, లోణం తులాయ తులయితు’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సక్కా’’తి. ‘‘న సక్కా, మహారాజ, లోణం తులాయ తులయితుం, గరుభావో తులాయ తులియతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నాగసేనపఞ్హో దుతియో.

౩. పఞ్చాయతనకమ్మనిబ్బత్తపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యానిమాని పఞ్చాయతనాని, కిం ను తాని నానాకమ్మేహి నిబ్బత్తాని, ఉదాహు ఏకేన కమ్మేనా’’తి? ‘‘నానాకమ్మేహి, మహారాజ, నిబ్బత్తాని, న ఏకేన కమ్మేనా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, ఏకస్మిం ఖేత్తే నానాబీజాని వప్పేయ్యుం, తేసం నానాబీజానం నానాఫలాని నిబ్బత్తేయ్యు’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, నిబ్బత్తేయ్యు’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యాని యాని పఞ్చాయతనాని, తాని తాని నానాకమ్మేహి నిబ్బత్తాని, న ఏకేన కమ్మేనా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పఞ్చాయతనకమ్మనిబ్బత్తపఞ్హో తతియో.

౪. కమ్మనానాకరణపఞ్హో

౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కేన కారణేన మనుస్సా న సబ్బే సమకా, అఞ్ఞే అప్పాయుకా, అఞ్ఞే దీఘాయుకా, అఞ్ఞే బహ్వాబాధా అఞ్ఞే అప్పాబాధా, అఞ్ఞే దుబ్బణ్ణా, అఞ్ఞే వణ్ణవన్తో, అఞ్ఞే అప్పేసక్ఖా, అఞ్ఞే మహేసక్ఖా, అఞ్ఞే అప్పభోగా, అఞ్ఞే మహాభోగా, అఞ్ఞే నీచకులీనా, అఞ్ఞే మహాకులీనా, అఞ్ఞే దుప్పఞ్ఞా, అఞ్ఞే పఞ్ఞవన్తో’’తి?

థేరో ఆహ ‘‘కిస్స పన, మహారాజ, రుక్ఖా న సబ్బే సమకా, అఞ్ఞే అమ్బిలా, అఞ్ఞే లవణా, అఞ్ఞే తిత్తకా, అఞ్ఞే కటుకా, అఞ్ఞే కసావా, అఞ్ఞే మధురా’’తి? ‘‘మఞ్ఞామి, భన్తే, బీజానం నానాకరణేనా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కమ్మానం నానాకరణేన మనుస్సా న సబ్బే సమకా, అఞ్ఞే అప్పాయుకా, అఞ్ఞే దీఘాయుకా, అఞ్ఞే బహ్వాబాధా, అఞ్ఞే అప్పాబాధా, అఞ్ఞే దుబ్బణ్ణా, అఞ్ఞే వణ్ణవన్తో, అఞ్ఞే అప్పేసక్ఖా, అఞ్ఞే మహేసక్ఖా, అఞ్ఞే అప్పభోగా, అఞ్ఞే మహాభోగా, అఞ్ఞే నీచకులీనా, అఞ్ఞే మహాకులీనా, అఞ్ఞే దుప్పఞ్ఞా, అఞ్ఞే పఞ్ఞవన్తో. భాసితమ్పేతం మహారాజ భగవతా – ‘కమ్మస్సకా, మాణవ, సత్తా కమ్మదాయాదా కమ్మయోనీ కమ్మబన్ధూ కమ్మప్పటిసరణా, కమ్మం సత్తే విభజతి యదిదం హీనప్పణీతతాయా’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

కమ్మనానాకరణపఞ్హో చతుత్థో.

౫. వాయామకరణపఞ్హో

౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘కిన్తి ఇమం దుక్ఖం నిరుజ్ఝేయ్య, అఞ్ఞఞ్చ దుక్ఖం నుప్పజ్జేయ్యా’తి. ఏతదత్థా, మహారాజ, అమ్హాకం పబ్బజ్జా’’తి. ‘‘కిం పటికచ్చేవ వాయమితేన, నను సమ్పత్తే కాలే వాయమితబ్బ’’న్తి? థేరో ఆహ ‘‘సమ్పత్తే కాలే, మహారాజ, వాయామో అకిచ్చకరో భవతి, పటికచ్చేవ వాయామో కిచ్చకరో భవతీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యదా త్వం పిపాసితో భవేయ్యాసి, తదా త్వం ఉదపానం ఖణాపేయ్యాసి, తళాకం ఖణాపేయ్యాసి ‘పానీయం పివిస్సామీ’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పత్తే కాలే వాయామో అకిచ్చకరో భవతి, పటికచ్చేవ వాయామో కిచ్చకరో భవతీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యదా త్వం బుభుక్ఖితో భవేయ్యాసి, తదా త్వం ఖేత్తం కసాపేయ్యాసి, సాలిం రోపాపేయ్యాసి, ధఞ్ఞం అతిహరాపేయ్యాసి ‘భత్తం భుఞ్జిస్సామీ’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పత్తే కాలే వాయామో అకిచ్చకరో భవతి, పటికచ్చేవ వాయామో కిచ్చకరో భవతీతి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యదా తే సఙ్గామో పచ్చుపట్ఠితో భవేయ్య, తదా త్వం పరిఖం ఖణాపేయ్యాసి, పాకారం కారాపేయ్యాసి, గోపురం కారాపేయ్యాసి, అట్టాలకం కారాపేయ్యాసి, ధఞ్ఞం అతిహరాపేయ్యాసి, తదా త్వం హత్థిస్మిం సిక్ఖేయ్యాసి, అస్సస్మిం సిక్ఖేయ్యాసి, రథస్మిం సిక్ఖేయ్యాసి, ధనుస్మిం సిక్ఖేయ్యాసి, థరుస్మిం సిక్ఖేయ్యాసీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పత్తే కాలే వాయామో అకిచ్చకరో భవతి, పటికచ్చేవ వాయామో కిచ్చకరో భవతి. భాసితమ్పేతం మహారాజ భగవతా –

‘‘‘పటికచ్చేవ తం కయిరా, యం జఞ్ఞా హితమత్తనో;

న సాకటికచిన్తాయ, మన్తా ధీరో పరక్కమే.

‘‘‘యథా సాకటికో మట్ఠం [నామ (సీ. పీ. క.) సం. ని. ౧.౧౦౩], సమం హిత్వా మహాపథం;

విసమం మగ్గమారుయ్హ, అక్ఖచ్ఛిన్నోవ ఝాయతి.

‘‘‘ఏవం ధమ్మా అపక్కమ్మ, అధమ్మమనువత్తియ;

మన్దో మచ్చు ముఖం పత్తో, అక్ఖచ్ఛిన్నోవ ఝాయతీ’’’తి [సోచతీతి (సబ్బత్థ)].

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వాయామకరణపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. నేరయికగ్గిఉణ్హభావపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘పాకతికఅగ్గితో నేరయికో అగ్గి మహాభితాపతరో హోతి, ఖుద్దకోపి పాసాణో పాకతికే అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తో దివసమ్పి పచ్చమానో [ధమమానో (సీ. పీ.)] న విలయం గచ్ఛతి, కూటాగారమత్తోపి పాసాణో నేరయికగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తో ఖణేన విలయం గచ్ఛతీ’తి, ఏతం వచనం న సద్దహామి, ఏవఞ్చ పన వదేథ ‘యే చ తత్థ ఉప్పన్నా సత్తా, తే అనేకానిపి వస్ససహస్సాని నిరయే పచ్చమానా న విలయం గచ్ఛన్తీ’తి, తమ్పి వచనం న సద్దహామీ’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యా తా సన్తి మకరినియోపి సుసుమారినియోపి కచ్ఛపినియోపి మోరినియోపి కపోతినియోపి, కింను తా కక్ఖళాని పాసాణాని సక్ఖరాయో చ ఖాదన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, ఖాదన్తీ’’తి. ‘‘కిం పన తాని తాసం కుచ్ఛియం కోట్ఠబ్భన్తరగతాని విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘యో పన తాసం కుచ్ఛియం గబ్భో, సోపి విలయం గచ్ఛతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి? ‘‘మఞ్ఞామి, భన్తే, కమ్మాధికతేన న విలయం గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కమ్మాధికతేన నేరయికా సత్తా అనేకానిపి వస్ససహస్సాని నిరయే పచ్చమానా న విలయం గచ్ఛన్తి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘సో న తావ కాలం కరోతి, యావ న తం పాపకమ్మం బ్యన్తీహోతీ’’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యా తా సన్తి సీహినియోపి బ్యగ్ఘినియోపి దీపినియోపి కుక్కురినియోపి, కింను తా కక్ఖళాని అట్ఠికాని మంసాని ఖాదన్తీతి? ‘‘ఆమ, భన్తే, ఖాదన్తీ’’తి. ‘‘కిం పన తాని తాసం కుచ్ఛియం కోట్ఠబ్భన్తరగతాని విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘యో పన తాసం కుచ్ఛియం గబ్భో, సోపి విలయం గచ్ఛతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి? ‘‘మఞ్ఞామి, భన్తే, కమ్మాధికతేన న విలయం గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కమ్మాధికతేన నేరయికా సత్తా అనేకానిపి వస్ససహస్సాని నిరయే పచ్చమానా న విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యా తా సన్తి యోనకసుఖుమాలినియోపి ఖత్తియసుఖుమాలినియోపి బ్రాహ్మణసుఖుమాలినియోపి గహపతిసుఖుమాలినియోపి, కింను తా కక్ఖళాని ఖజ్జకాని మంసాని ఖాదన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, ఖాదన్తీ’’తి. ‘‘కిం పన తాని తాసం కుచ్ఛియం కోట్ఠబ్భన్తరగతాని విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, విలయం గచ్ఛన్తీ’’తి. ‘‘యో పన తాసం కుచ్ఛియం గబ్భో సోపి విలయం గచ్ఛతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి. ‘‘మఞ్ఞామి, భన్తే, కమ్మాధికతేన న విలయం గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కమ్మాధికతేన నేరయికా సత్తా అనేకానిపి వస్ససహస్సాని నిరయే పచ్చమానా న విలయం గచ్ఛన్తి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘‘సో న తావ కాలం కరోతి, యావ న తం పాపకమ్మం బ్యన్తీహోతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నేరయికగ్గిఉణ్హభావపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. పథవిసన్ధారకపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘అయం మహా పథవీ ఉదకే పతిట్ఠితా, ఉదకం వాతే పతిట్ఠితం, వాతో ఆకాసే పతిట్ఠితో’తి, ఏతమ్పి వచనం న సద్దహామీ’’తి. థేరో ధమ్మకరకేన [ధమ్మకరణేన (క.)] ఉదకం గహేత్వా రాజానం మిలిన్దం సఞ్ఞాపేసి ‘‘యథా, మహారాజ, ఇమం ఉదకం వాతేన ఆధారితం, ఏవం తమ్పి ఉదకం వాతేన ఆధారిత’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పథవిసన్ధారకపఞ్హో సత్తమో.

౮. నిరోధనిబ్బానపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, నిరోధో నిబ్బాన’’న్తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, నిరోధో నిబ్బాన’’న్తి. ‘‘కథం, భన్తే, నాగసేన, నిరోధో నిబ్బాన’’న్తి? ‘‘సబ్బే బాలపుథుజ్జనా ఖో, మహారాజ, అజ్ఝత్తికబాహిరే ఆయతనే అభినన్దన్తి అభివదన్తి అజ్ఝోసాయ తిట్ఠన్తి, తే తేన సోతేన వుయ్హన్తి, న పరిముచ్చన్తి జాతియా జరాయ మరణేన సోకేన పరిదేవేన దుక్ఖేహి దోమనస్సేహి ఉపాయాసేహి న పరిముచ్చన్తి దుక్ఖస్మాతి వదామి. సుతవా చ ఖో, మహారాజ, అరియసావకో అజ్ఝత్తికబాహిరే ఆయతనే నాభినన్దతి నాభివదతి నాజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి, తస్స తం అనభినన్దతో అనభివదతో అనజ్ఝోసాయ తిట్ఠతో తణ్హా నిరుజ్ఝతి, తణ్హానిరోధా ఉపాదాననిరోధో, ఉపాదాననిరోధా భవనిరోధో, భవనిరోధా జాతినిరోధో, జాతినిరోధా జరామరణం సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసా నిరుజ్ఝన్తి, ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతి, ఏవం ఖో, మహారాజ, నిరోధో నిబ్బాన’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నిరోధనిబ్బానపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. నిబ్బానలభనపఞ్హో

౯. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సబ్బేవ లభన్తి నిబ్బాన’’న్తి? ‘‘న ఖో, మహారాజ, సబ్బేవ లభన్తి నిబ్బానం, అపి చ ఖో, మహారాజ, యో సమ్మా పటిపన్నో అభిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే అభిజానాతి, పరిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే పరిజానాతి, పహాతబ్బే ధమ్మే పజహతి, భావేతబ్బే ధమ్మే భావేతి, సచ్ఛికాతబ్బే ధమ్మే సచ్ఛికరోతి, సో లభతి నిబ్బాన’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నిబ్బానలభనపఞ్హో నవమో.

౧౦. నిబ్బానసుఖజాననపఞ్హో

౧౦. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో న లభతి నిబ్బానం, జానాతి సో ‘సుఖం నిబ్బాన’’’న్తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యో న లభతి నిబ్బానం, జానాతి సో ‘సుఖం నిబ్బాన’’’న్తి. ‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, అలభన్తో జానాతి ‘సుఖం నిబ్బాన’’’న్తి? ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యేసం నచ్ఛిన్నా హత్థపాదా, జానేయ్యుం తే, మహారాజ, ‘దుక్ఖం హత్థపాదచ్ఛేదన’’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానేయ్యు’’న్తి. ‘‘కథం జానేయ్యు’’న్తి? ‘‘అఞ్ఞేసం, భన్తే, ఛిన్నహత్థపాదానం పరిదేవితసద్దం సుత్వా జానన్తి ‘దుక్ఖం హత్థపాదచ్ఛేదన’’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యేసం దిట్ఠం నిబ్బానం, తేసం సద్దం సుత్వా జానాతి ‘సుఖం నిబ్బాన’’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

నిబ్బానసుఖజాననపఞ్హో దసమో.

నిబ్బానవగ్గో చతుత్థో.

ఇమస్మిం వగ్గే దస పఞ్హా.

౫. బుద్ధవగ్గో

౧. బుద్ధస్స అత్థినత్థిభావపఞ్హో

౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో తయా దిట్ఠో’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘అథ తే ఆచరియేహి బుద్ధో దిట్ఠో’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, నత్థి బుద్ధో’’తి. ‘‘కిం పన, మహారాజ, హిమవతి ఊహా నదీ తయా దిట్ఠా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘అథ తే పితరా ఊహా నదీ దిట్ఠా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, నత్థి ఊహా నదీ’’తి. ‘‘అత్థి, భన్తే, కిఞ్చాపి మయా ఊహా నదీ న దిట్ఠా, పితరాపి మే ఊహా నదీ న దిట్ఠా, అపి చ అత్థి ఊహా నదీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కిఞ్చాపి మయా భగవా న దిట్ఠో, ఆచరియేహిపి మే భగవా న దిట్ఠో, అపి చ అత్థి భగవా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బుద్ధస్స అత్థినత్థిభావపఞ్హో పఠమో.

౨. బుద్ధస్స అనుత్తరభావపఞ్హో

౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో అనుత్తరో’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా అనుత్తరో’’తి. ‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, అదిట్ఠపుబ్బం జానాసి ‘బుద్ధో అనుత్తరో’’’తి? ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యేహి అదిట్ఠపుబ్బో మహాసముద్దో, జానేయ్యుం తే, మహారాజ, మహన్తో ఖో మహాసముద్దో గమ్భీరో అప్పమేయ్యో దుప్పరియోగాహో, యత్థిమా పఞ్చ మహానదియో సతతం సమితం అప్పేన్తి, సేయ్యథిదం, గఙ్గా యమునా అచిరవతీ సరభూ మహీ, నేవ తస్స ఊనత్తం వా పూరత్తం వా పఞ్ఞాయతీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానేయ్యు’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సావకే మహన్తే పరినిబ్బుతే పస్సిత్వా జానామి ‘భగవా అనుత్తరో’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బుద్ధస్స అనుత్తరభావపఞ్హో దుతియో.

౩. బుద్ధస్స అనుత్తరభావజాననపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సక్కా జానితుం ‘బుద్ధో అనుత్తరో’’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, సక్కా జానితుం ‘భగవా అనుత్తరో’’’తి. ‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, సక్కా జానితుం ‘బుద్ధో అనుత్తరో’’’తి. ‘‘భూతపుబ్బం, మహారాజ, తిస్సత్థేరో నామ లేఖాచరియో అహోసి, బహూని వస్సాని అబ్భతీతాని కాలఙ్కతస్స కథం సో ఞాయతీ’’తి. ‘‘లేఖేన భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో ధమ్మం పస్సతి, సో భగవన్తం పస్సతి, ధమ్మో హి, మహారాజ, భగవతా దేసితో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బుద్ధస్స అనుత్తరభావజాననపఞ్హో తతియో.

౪. ధమ్మదిట్ఠపఞ్హో

౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, ధమ్మో తయా దిట్ఠో’’తి. ‘‘బుద్ధనేత్తియా ఖో, మహారాజ, బుద్ధపఞ్ఞత్తియా యావజీవం సావకేహి వత్తితబ్బ’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ధమ్మదిట్ఠపఞ్హో చతుత్థో.

౫. అసఙ్కమనపటిసన్దహనపఞ్హో

౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, న చ సఙ్కమతి పటిసన్దహతి చా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, న చ సఙ్కమతి పటిసన్దహతి చా’’తి. ‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, న చ సఙ్కమతి పటిసన్దహతి చ, ఓపమ్మం కరోహీ’’తి? ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో పదీపతో పదీపం పదీపేయ్య, కింను ఖో సో, మహారాజ, పదీపో పదీపమ్హా సఙ్కన్తో’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న చ సఙ్కమతి పటిసన్దహతి చా’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘అభిజానాసి ను, త్వం మహారాజ, దహరకో సన్తో సిలోకాచరియస్స సన్తికే కిఞ్చి సిలోకం గహిత’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, సో సిలోకో ఆచరియమ్హా సఙ్కన్తో’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న చ సఙ్కమతి పటిసన్దహతి చాతి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అసఙ్కమనపటిసన్దహనపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. వేదగూపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, వేదగూ ఉపలబ్భతీ’’తి? థేరో ఆహ ‘‘పరమత్థేన ఖో, మహారాజ, వేదగూ నుపలబ్భతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

వేదగూపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. అఞ్ఞకాయసఙ్కమనపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, అత్థి కోచి సత్తో యో ఇమమ్హా కాయా అఞ్ఞం కాయం సఙ్కమతీ’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘యది, భన్తే నాగసేన, ఇమమ్హా కాయా అఞ్ఞం కాయం సఙ్కమన్తో నత్థి, నను ముత్తో భవిస్సతి పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యది న పటిసన్దహేయ్య, ముత్తో భవిస్సతి పాపకేహి కమ్మేహీతి, యస్మా చ ఖో, మహారాజ, పటిసన్దహతి, తస్మా న పరిముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో అఞ్ఞతరస్స పురిసస్స అమ్బం అవహరేయ్య, కిం సో దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి. ‘‘న ఖో సో, మహారాజ, తాని అమ్బాని అవహరి, యాని తేన రోపితాని, కస్మా దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి? ‘‘తాని, భన్తే, అమ్బాని నిస్సాయ జాతాని, తస్మా దణ్డప్పత్తో భవేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇమినా నామరూపేన కమ్మం కరోతి సోభనం వా అసోభనం వా, తేన కమ్మేన అఞ్ఞం నామరూపం పటిసన్దహతి, తస్మా న పరిముత్తో పాపకేహి కమ్మేహీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అఞ్ఞకాయసఙ్కమనపఞ్హో సత్తమో.

౮. కమ్మఫలఅత్థిభావపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, ఇమినా నామరూపేన కమ్మం కతం కుసలం వా అకుసలం వా, కుహిం తాని కమ్మాని తిట్ఠన్తీ’’తి? ‘‘అనుబన్ధేయ్యుం ఖో, మహారాజ, తాని కమ్మాని ఛాయావ అనపాయినీ’’తి [అనుపాయినీతి (క.)]. ‘‘సక్కా పన, భన్తే, తాని కమ్మాని దస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా తాని కమ్మాని తిట్ఠన్తీ’’’తి? ‘‘న సక్కా, మహారాజ, తాని కమ్మాని దస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా తాని కమ్మాని తిట్ఠన్తీ’’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యానిమాని రుక్ఖాని అనిబ్బత్తఫలాని, సక్కా తేసం ఫలాని దస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా తాని ఫలాని తిట్ఠన్తీ’’’తి. ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అబ్బోచ్ఛిన్నాయ సన్తతియా న సక్కా తాని కమ్మాని దస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా తాని కమ్మాని తిట్ఠన్తీ’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

కమ్మఫలఅత్థిభావపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. ఉప్పజ్జతిజాననపఞ్హో

౯. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో ఉప్పజ్జతి, జానాతి సో ‘ఉప్పజ్జిస్సామీ’’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, యో ఉప్పజ్జతి జానాతి సో ‘ఉప్పజ్జిస్సామీ’’’తి. ‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కస్సకో గహపతికో బీజాని పథవియం నిక్ఖిపిత్వా సమ్మా దేవే వస్సన్తే జానాతి ‘ధఞ్ఞం నిబ్బత్తిస్సతీ’’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో ఉప్పజ్జతి, జానాతి సో ‘ఉప్పజ్జిస్సామీ’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ఉప్పజ్జతిజాననపఞ్హో నవమో.

౧౦. బుద్ధనిదస్సనపఞ్హో

౧౦. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా అత్థీ’’తి. ‘‘సక్కా పన, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో నిదస్సేతుం ఇధవా ఇధవా’’తి? ‘‘పరినిబ్బుతో, మహారాజ, భగవా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా, న సక్కా భగవా నిదస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా’’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, మహతో అగ్గిక్ఖన్ధస్స జలమానస్స యా అచ్చి అత్థఙ్గతా, సక్కా సా అచ్చి దస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, నిరుద్ధా సా అచ్చి అప్పఞ్ఞత్తిం గతా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతో అత్థఙ్గతో, న సక్కా భగవా నిదస్సేతుం ‘ఇధ వా ఇధ వా’ తి, ధమ్మకాయేన పన ఖో, మహారాజ, సక్కా భగవా నిదస్సేతుం. ధమ్మో హి, మహారాజ, భగవతా దేసితో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బుద్ధనిదస్సనపఞ్హో దసమో.

బుద్ధవగ్గో పఞ్చమో.

ఇమస్మిం వగ్గే దస పఞ్హా.

౬. సతివగ్గో

౧. కాయపియాయనపఞ్హో

౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, పియో పబ్బజితానం కాయో’’తి? ‘‘న ఖో, మహారాజ, పియో పబ్బజితానం కాయో’’తి. ‘‘అథ కిస్స ను ఖో, భన్తే, కేలాయథ మమాయథా’’తి? ‘‘కిం పన తే, మహారాజ, కదాచి కరహచి సఙ్గామగతస్స కణ్డప్పహారో హోతీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, హోతీ’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, సో వణో ఆలేపేన చ ఆలిమ్పీయతి తేలేన చ మక్ఖీయతి సుఖుమేన చ చోళపట్టేన పలివేఠీయతీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, ఆలేపేన చ ఆలిమ్పీయతి తేలేన చ మక్ఖీయతి సుఖుమేన చ చోళపట్టేన పలివేఠీయతీ’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, పియో తే వణో, తేన ఆలేపేన చ ఆలిమ్పీయతి తేలేన చ మక్ఖీయతి సుఖుమేన చ చోళపట్టేన పలివేఠీయతీ’’తి? ‘‘న మే, భన్తే, పియో వణో, అపి చ మంసస్స రుహనత్థాయ ఆలేపేన చ ఆలిమ్పీయతి తేలేన చ మక్ఖీయతి సుఖుమేన చ చోళపట్టేన పలివేఠీయతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అప్పియో పబ్బజితానం కాయో, అథ చ పబ్బజితా అనజ్ఝోసితా కాయం పరిహరన్తి బ్రహ్మచరియానుగ్గహాయ. అపి చ ఖో, మహారాజ, వణూపమో కాయో వుత్తో భగవతా, తేన పబ్బజితా వణమివ కాయం పరిహరన్తి అనజ్ఝోసితా. భాసితమ్పేతం మహారాజ భగవతా –

‘‘‘అల్లచమ్మపటిచ్ఛన్నో, నవద్వారో మహావణో;

సమన్తతో పగ్ఘరతి, అసుచిపూతిగన్ధియో’’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

కాయపియాయనపఞ్హో పఠమో.

౨. సబ్బఞ్ఞూభావపఞ్హో

౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీ’’తి. ‘‘అథ కిస్స ను ఖో, భన్తే నాగసేన, సావకానం అనుపుబ్బేన సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసీ’’తి? ‘‘అత్థి పన తే మహారాజ, కోచి వేజ్జో, యో ఇమిస్సం పథవియం సబ్బభేసజ్జాని జానాతీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అత్థీ’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, సో వేజ్జో గిలానకం సమ్పత్తే కాలే భేసజ్జం పాయేతి, ఉదాహు అసమ్పత్తే కాలే’’తి? ‘‘సమ్పత్తే కాలే, భన్తే, గిలానకం భేసజ్జం పాయేతి, నో అసమ్పత్తే కాలే’’తి? ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీ న అసమ్పత్తే కాలే సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేతి, సమ్పత్తే కాలే సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేతి యావజీవం అనతిక్కమనీయ’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సబ్బఞ్ఞూభావపఞ్హో దుతియో.

౩. మహాపురిసలక్ఖణపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతో అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితో సువణ్ణవణ్ణో కఞ్చనసన్నిభత్తచో బ్యామప్పభో’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతో అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితో సువణ్ణవణ్ణో కఞ్చనసన్నిభత్తచో బ్యామప్పభో’’తి.

‘‘కిం పనస్స, భన్తే, మాతాపితరోపి ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతా అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితా సువణ్ణవణ్ణా కఞ్చనసన్నిభత్తచా బ్యామప్పభా’’తి? ‘‘నో చస్స, మహారాజ, మాతాపితరో ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతా అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితా సువణ్ణవణ్ణా కఞ్చనసన్నిభత్తచా బ్యామప్పభా’’తి.

‘‘ఏవం సన్తే ఖో, భన్తే నాగసేన, న ఉప్పజ్జతి బుద్ధో ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతో అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితో సువణ్ణవణ్ణో కఞ్చనసన్నిభత్తచో బ్యామప్పభోతి, అపి చ మాతుసదిసో వా పుత్తో హోతి మాతుపక్ఖో వా, పితుసదిసో వా పుత్తో హోతి పితుపక్ఖో వా’’తి. థేరో ఆహ ‘‘అత్థి పన, మహారాజ, కిఞ్చి పదుమం సతపత్త’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అత్థీ’’తి. ‘‘తస్స పన కుహిం సమ్భవో’’తి? ‘‘కద్దమే జాయతి ఉదకే ఆసీయతీ’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, పదుమం కద్దమేన సదిసం వణ్ణేన వా గన్ధేన వా రసేన వా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘అథ ఉదకేన వా గన్ధేన వా రసేన వా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతో అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితో సువణ్ణవణ్ణో కఞ్చనసన్నిభత్తచో బ్యామప్పభో, నో చస్స మాతాపితరో ద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణేహి సమన్నాగతా అసీతియా చ అనుబ్యఞ్జనేహి పరిరఞ్జితా సువణ్ణవణ్ణా కఞ్చనసన్నిభత్తచా బ్యామప్పభా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

మహాపురిసలక్ఖణపఞ్హో తతియో.

౪. భగవతో బ్రహ్మచారిపఞ్హో

౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో బ్రహ్మచారీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా బ్రహ్మచారీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో బ్రహ్మునో సిస్సో’’తి? ‘‘అత్థి పన తే, మహారాజ, హత్థిపామోక్ఖో’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, సో హత్థీ కదాచి కరహచి కోఞ్చనాదం నదతీతి? ‘‘ఆమ, భన్తే, నదతీ’’తి ‘‘తేన హి, మహారాజ, సో హత్థీ కోఞ్చసకుణస్స సిస్సో’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పన, మహారాజ, బ్రహ్మా సబుద్ధికో అబుద్ధికో’’తి? ‘‘సబుద్ధికో, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, బ్రహ్మా భగవతో సిస్సో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

భగవతో బ్రహ్మచారిపఞ్హో చతుత్థో.

౫. భగవతో ఉపసమ్పదాపఞ్హో

౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, ఉపసమ్పదా సున్దరా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, ఉపసమ్పదా సున్దరా’’తి. ‘‘అత్థి పన, భన్తే, బుద్ధస్స ఉపసమ్పదా, ఉదాహు నత్థీ’’తి? ‘‘ఉపసమ్పన్నో ఖో, మహారాజ, భగవా బోధిరుక్ఖమూలే సహ సబ్బఞ్ఞుతఞాణేన, నత్థి భగవతో ఉపసమ్పదా అఞ్ఞేహి దిన్నా, యథా సావకానం, మహారాజ, భగవా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి యావజీవం అనతిక్కమనీయ’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

భగవతో ఉపసమ్పదాపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. అస్సుభేసజ్జాభేసజ్జపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో చ మాతరి మతాయ రోదతి, యో చ ధమ్మపేమేన రోదతి, ఉభిన్నం తేసం రోదన్తానం కస్స అస్సు భేసజ్జం, కస్స న భేసజ్జ’’న్తి? ‘‘ఏకస్స ఖో, మహారాజ, అస్సు రాగదోసమోహేహి సమలం ఉణ్హం, ఏకస్స పీతిసోమనస్సేన విమలం సీతలం. యం ఖో, మహారాజ, సీతలం, తం భేసజ్జం, యం ఉణ్హం, తం న భేసజ్జ’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అస్సుభేసజ్జాభేసజ్జపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. సరాగవీతరాగనానాకరణపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కిం నానాకరణం సరాగస్స చ వీతరాగస్స చా’’తి? ‘‘ఏకో ఖో, మహారాజ, అజ్ఝోసితో, ఏకో అనజ్ఝోసితో’’తి. ‘‘కిం ఏతం, భన్తే, అజ్ఝోసితో అనజ్ఝోసితో నామా’’తి? ‘‘ఏకో ఖో, మహారాజ, అత్థికో, ఏకో అనత్థికో’’తి. ‘‘పస్సామహం, భన్తే, ఏవరూపం యో చ సరాగో, యో చ వీతరాగో, సబ్బోపేసో సోభనం యేవ ఇచ్ఛతి ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా, న కోచి పాపకం ఇచ్ఛతీ’’తి. ‘‘అవీతరాగో ఖో, మహారాజ, రసపటిసంవేదీ చ రసరాగపటిసంవేదీ చ భోజనం భుఞ్జతి, వీతరాగో పన రసపటిసంవేదీ భోజనం భుఞ్జతి, నో చ ఖో రసరాగపటిసంవేదీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సరాగవీతరాగనానాకరణపఞ్హో సత్తమో.

౮. పఞ్ఞాపతిట్ఠానపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, పఞ్ఞా కుహిం పటివసతీ’’తి? ‘‘న కత్థచి మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, నత్థి పఞ్ఞా’’తి. ‘‘వాతో, మహారాజ, కుహిం పటివసతీ’’తి? ‘‘న కత్థచి భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, నత్థి వాతో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పఞ్ఞాపతిట్ఠానపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. సంసారపఞ్హో

౯. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యం పనేతం బ్రూసి ‘సంసారో’తి, కతమో సో సంసారో’’తి? ‘‘ఇధ, మహారాజ, జాతో ఇధేవ మరతి, ఇధ మతో అఞ్ఞత్ర ఉప్పజ్జతి, తహిం జాతో తహిం యేవ మరతి, తహిం మతో అఞ్ఞత్ర ఉప్పజ్జతి, ఏవం ఖో, మహారాజ, సంసారో హోతీ’’తి. ‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో పక్కం అమ్బం ఖాదిత్వా అట్ఠిం రోపేయ్య, తతో మహన్తో అమ్బరుక్ఖో నిబ్బత్తిత్వా ఫలాని దదేయ్య, అథ సో పురిసో తతోపి పక్కం అమ్బం ఖాదిత్వా అట్ఠిం రోపేయ్య, తతోపి మహన్తో అమ్బరుక్ఖో నిబ్బత్తిత్వా ఫలాని దదేయ్య, ఏవమేతేసం రుక్ఖానం కోటి న పఞ్ఞాయతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇధ జాతో ఇధేవ మరతి, ఇధ మతో అఞ్ఞత్ర ఉప్పజ్జతి, తహిం జాతో తహిం యేవ మరతి, తహిం మతో అఞ్ఞత్ర ఉప్పజ్జతి, ఏవం ఖో, మహారాజ, సంసారో హోతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సంసారపఞ్హో నవమో.

౧౦. చిరకతసరణపఞ్హో

౧౦. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కేన అతీతం చిరకతం సరతీ’’తి? ‘‘సతియా, మహారాజా’’తి. ‘‘నను, భన్తే నాగసేన, చిత్తేన సరతి నో సతియా’’తి? ‘‘అభిజానాసి ను, త్వం మహారాజ, కిఞ్చిదేవ కరణీయం కత్వా పముట్ఠ’’న్తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, త్వం మహారాజ, తస్మిం సమయే అచిత్తకో అహోసీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, సతి తస్మిం సమయే నాహోసీ’’తి. ‘‘అథ కస్మా, త్వం మహారాజ, ఏవమాహ ‘చిత్తేన సరతి, నో సతియా’’’తి?

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

చిరకతసరణపఞ్హో దసమో.

౧౧. అభిజానన్తసతిపఞ్హో

౧౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సబ్బా సతి అభిజానన్తీ ఉప్పజ్జతి, ఉదాహు కటుమికావ సతీ’’తి? ‘‘అభిజానన్తీపి, మహారాజ, కటుమికాపి సతీ’’తి. ‘‘ఏవఞ్హి ఖో, భన్తే నాగసేన, సబ్బా సతి అభిజానన్తీ, నత్థి కటుమికా సతీ’’తి? ‘‘యది నత్థి, మహారాజ, కటుమికా సతి, నత్థి కిఞ్చి సిప్పికానం కమ్మాయతనేహి వా సిప్పాయతనేహి వా విజ్జాట్ఠానేహి వా కరణీయం, నిరత్థకా ఆచరియా, యస్మా చ ఖో, మహారాజ, అత్థి కటుమికా సతి, తస్మా అత్థి కమ్మాయతనేహి వా సిప్పాయతనేహి వా విజ్జాట్ఠానేహి వా కరణీయం, అత్థో చ ఆచరియేహీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అభిజానన్తసతిపఞ్హో ఏకాదసమో.

సతివగ్గో ఛట్ఠో.

ఇమస్మిం వగ్గే ఏకాదస పఞ్హా.

౭. అరూపధమ్మవవత్తనవగ్గో

౧. సతిఉప్పజ్జనపఞ్హో

౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కతిహాకారేహి సతి ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘సత్తరసహాకారేహి, మహారాజ, సతి ఉప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘కతమేహి సత్తరసహాకారేహీ’’తి? ‘‘అభిజానతోపి, మహారాజ, సతి ఉప్పజ్జతి, కటుమికాయపి సతి ఉప్పజ్జతి, ఓళారికవిఞ్ఞాణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, హితవిఞ్ఞాణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, అహితవిఞ్ఞాణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, సభాగనిమిత్తతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, విసభాగనిమిత్తతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, కథాభిఞ్ఞాణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, లక్ఖణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, సారణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, ముద్దాతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, గణనాతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, ధారణతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, భావనతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, పోత్థకనిబన్ధనతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, ఉపనిక్ఖేపతోపి సతి ఉప్పజ్జతి, అనుభూతతోపి సతి ఉప్పజ్జతీతి.

‘‘కథం అభిజానతో సతి ఉప్పజ్జతి? యథా, మహారాజ, ఆయస్మా చ ఆనన్దో ఖుజ్జుత్తరా చ ఉపాసికా, యే వా పన అఞ్ఞేపి కేచి జాతిస్సరా జాతిం సరన్తి, ఏవం అభిజానతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం కటుమికాయ సతి ఉప్పజ్జతి? యో పకతియా ముట్ఠస్సతికో, పరే చ తం సరాపనత్థం నిబన్ధన్తి, ఏవం కటుమికాయ సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం ఓళారికవిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి? యదా రజ్జే వా అభిసిత్తో హోతి, సోతాపత్తిఫలం వా పత్తో హోతి, ఏవం ఓళారికవిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం హితవిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి? యమ్హి సుఖాపితో, ‘అముకస్మిం ఏవం సుఖాపితో’తి సరతి, ఏవం హితవిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం అహితవిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి? యమ్హి దుక్ఖాపితో, ‘అముకస్మిం ఏవం దుక్ఖాపితో’తి సరతి, ఏవం అహితవిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం సభాగనిమిత్తతో సతి ఉప్పజ్జతి? సదిసం పుగ్గలం దిస్వా మాతరం వా పితరం వా భాతరం వా భగినిం వా సరతి, ఓట్ఠం వా గోణం వా గద్రభం వా దిస్వా అఞ్ఞం తాదిసం ఓట్ఠం వా గోణం వా గద్రభం వా సరతి, ఏవం సభాగనిమిత్తతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం విసభాగనిమత్తతో సతి ఉప్పజ్జతి? అసుకస్స నామ వణ్ణో ఏదిసో, సద్దో ఏదిసో, గన్ధో ఏదిసో, రసో ఏదిసో, ఫోట్ఠబ్బో ఏదిసోతి సరతి, ఏవమ్పి విసభాగనిమిత్తతోపి సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం కథాభిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి? యో పకతియా ముట్ఠస్సతికో హోతి, తం పరే సరాపేన్తి, తేన సో సరతి, ఏవం కథాభిఞ్ఞాణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం లక్ఖణతో సతి ఉప్పజ్జతి? యో పకతియా బలీబద్దానం అఙ్గేన జానాతి, లక్ఖణేన జానాతి, ఏవం లక్ఖణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం సారణతో సతి ఉప్పజ్జతి? యో పకతియా ముట్ఠస్సతికో హోతి, యో తం ‘సరాహి భో, సరాహి భో’తి పునప్పునం సరాపేతి, ఏవం సారణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం ముద్దాతో సతి ఉప్పజ్జతి? లిపియా సిక్ఖితత్తా జానాతి ‘ఇమస్స అక్ఖరస్స అనన్తరం ఇమం అక్ఖరం కాతబ్బ’న్తి ఏవం ముద్దాతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం గణనాతో సతి ఉప్పజ్జతి? గణనాయ సిక్ఖితత్తా గణకా బహుమ్పి గణేన్తి, ఏవం గణనాతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం ధారణతో సతి ఉప్పజ్జతి? ధారణాయ సిక్ఖితత్తా ధారణకా బహుమ్పి ధారేన్తి, ఏవం ధారణతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం భావనాతో సతి ఉప్పజ్జతి? ఇధ భిక్ఖు అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి, సేయ్యథీదం, ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో…పే… ఇతి సాకారం సఉద్దేసం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి, ఏవం భావనాతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం పోత్థకనిబన్ధనతో సతి ఉప్పజ్జతి? రాజానో అనుసాసనియం అస్సరన్తా [అనుస్సరన్తా (సబ్బత్థ)] ఏతం పోత్థకం ఆహరథాతి, తేన పోత్థకేన అనుస్సరన్తి, ఏవం పోత్థకనిబన్ధనతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం ఉపనిక్ఖేపతో సతి ఉప్పజ్జతి? ఉపనిక్ఖిత్తం భణ్డం దిస్వా సరతి, ఏవం ఉపనిక్ఖేపతో సతి ఉప్పజ్జతి.

‘‘కథం అనుభూతతో సతి ఉప్పజ్జతి? దిట్ఠత్తా రూపం సరతి, సుతత్తా సద్దం సరతి, ఘాయితత్తా గన్ధం సరతి, సాయితత్తా రసం సరతి, ఫుట్ఠత్తా ఫోట్ఠబ్బం సరతి, విఞ్ఞాతత్తా ధమ్మం సరతి, ఏవం అనుభూతతో సతి ఉప్పజ్జతి. ఇమేహి ఖో, మహారాజ, సత్తరసహాకారేహి సతి ఉప్పజ్జతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సతిఉప్పజ్జనపఞ్హో పఠమో.

౨. బుద్ధగుణసతిపటిలాభపఞ్హో

౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే ఏతం భణథ ‘యో వస్ససతం అకుసలం కరేయ్య, మరణకాలే చ ఏకం బుద్ధగుణం సతిం పటిలభేయ్య, సో దేవేసు ఉప్పజ్జేయ్యా’తి ఏతం న సద్దహామి, ఏవఞ్చ పన వదేథ ‘ఏతేన పాణాతిపాతేన నిరయే ఉప్పజ్జేయ్యా’తి ఏతమ్పి న సద్దహామీ’’తి.

‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, ఖుద్దకోపి పాసాణో వినా నావాయ ఉదకే ఉప్పిలవేయ్యా’’తి. ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, వాహసతమ్పి పాసాణానం నావాయ ఆరోపితం ఉదకే ఉప్పిలవేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, నావా, ఏవం కుసలాని కమ్మాని దట్ఠబ్బానీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బుద్ధగుణసతిపటిలాభపఞ్హో దుతియో.

౩. దుక్ఖప్పహానవాయమపఞ్హో

౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కిం తుమ్హే అతీతస్స దుక్ఖస్స పహానాయ వాయమథా’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, అనాగతస్స దుక్ఖస్స పహానాయ వాయమథా’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘కిం పన పచ్చుప్పన్నస్స దుక్ఖస్స పహానాయ వాయమథా’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘యది తుమ్హే న అతీతస్స దుక్ఖస్స పహానాయ వాయమథ, న అనాగతస్స దుక్ఖస్స పహానాయ వాయమథ, న పచ్చుప్పన్నస్స దుక్ఖస్స పహానాయ వాయమథ, అథ కిమత్థాయ వాయమథా’’తి. థేరో ఆహ ‘కిన్తి, మహారాజ, ఇదఞ్చ దుక్ఖం నిరుజ్ఝేయ్య, అఞ్ఞఞ్చ దుక్ఖం నుప్పజ్జేయ్యా’తి ఏతదత్థాయ వాయమామా’’తి.

‘‘అత్థి పన తే, భన్తే నాగసేన, అనాగతం దుక్ఖ’’న్తి? ‘‘నత్థి [కథా. ౮౨౮, ౮౨౯ పస్సితబ్బం], మహారాజా’’తి ‘‘తుమ్హే ఖో, భన్తే నాగసేన, అతిపణ్డితా, యే తుమ్హే అసన్తానం అనాగతానం దుక్ఖానం పహానాయ వాయమథా’’తి? ‘‘అత్థి పన తే, మహారాజ, కేచి పటిరాజానో పచ్చత్థికా పచ్చామిత్తా పచ్చుపట్ఠితా హోన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అత్థీ’’తి. ‘‘కింను ఖో, మహారాజ, తదా తుమ్హే పరిఖం ఖణాపేయ్యాథ, పాకారం చినాపేయ్యాథ గోపురం కారాపేయ్యాథ, అట్టాలకం కారాపేయ్యాథ, ధఞ్ఞం అతిహరాపేయ్యాథా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, పటికచ్చేవ తం పటియత్తం హోతీ’’తి. ‘‘కిం తుమ్హే, మహారాజ, తదా హత్థిస్మిం సిక్ఖేయ్యాథ, అస్సస్మిం సిక్ఖేయ్యాథ, రథస్మిం సిక్ఖేయ్యాథ, ధనుస్మిం సిక్ఖేయ్యాథ, థరుస్మిం సిక్ఖేయ్యాథా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, పటికచ్చేవ తం సిక్ఖితం హోతీ’’తి. ‘‘కిస్సత్థాయా’’తి? ‘‘అనాగతానం, భన్తే, భయానం పటిబాహనత్థాయా’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, అత్థి అనాగతం భయ’’న్తి? ‘‘నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘తుమ్హే చ ఖో, మహారాజ, అతిపణ్డితా, యే తుమ్హే అసన్తానం అనాగతానం భయానం పటిబాహనత్థాయ పటియాదేథా’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీతి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యదా త్వం పిపాసితో భవేయ్యాసి, తదా త్వం ఉదపానం ఖణాపేయ్యాసి, పోక్ఖరణిం ఖణాపేయ్యాసి, తళాకం ఖణాపేయ్యాసి ‘పానీయం పివిస్సామీ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, పటికచ్చేవ తం పటియత్తం హోతీ’’తి. ‘‘కిస్సత్థాయా’’తి? ‘‘అనాగతానం, భన్తే, పిపాసానం పటిబాహనత్థాయ పటియత్తం హోతీ’’తి. ‘‘అత్థి పన, మహారాజ, అనాగతా పిపాసా’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘తుమ్హే ఖో, మహారాజ, అతిపణ్డితా, యే తుమ్హే అసన్తానం అనాగతానం పిపాసానం పటిబాహనత్థాయ తం పటియాదేథా’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, యదా త్వం బుభుక్ఖితో భవేయ్యాసి, తదా త్వం ఖేత్తం కసాపేయ్యాసి, సాలిం వపాపేయ్యాసి ‘భత్తం భుఞ్జిస్సామీ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, పటికచ్చేవ తం పటియత్తం హోతీ’’తి. ‘‘కిస్సత్థాయా’’తి. ‘‘అనాగతానం, భన్తే, బుభుక్ఖానం పటిబాహనత్థాయా’’తి. ‘‘అత్థి పన, మహారాజ, అనాగతా బుభుక్ఖా’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘తుమ్హే ఖో, మహారాజ, అతిపణ్డితా, యే తుమ్హే అసన్తానం అనాగతానం బుభుక్ఖానం పటిబాహనత్థాయ పటియాదేథా’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

దుక్ఖప్పహానవాయమపఞ్హో తతియో.

౪. బ్రహ్మలోకపఞ్హో

౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కీవదూరో ఇతో బ్రహ్మలోకో’’తి? ‘‘దూరో ఖో, మహారాజ, ఇతో బ్రహ్మలోకో కూటాగారమత్తా సిలా తమ్హా పతితా అహోరత్తేన అట్ఠచత్తాలీసయోజనసహస్సాని భస్సమానా చతూహి మాసేహి పథవియం పతిట్ఠహేయ్యా’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే ఏవం భణథ ‘సేయ్యథాపి బలవా పురిసో సమిఞ్జితం వా బాహం పసారేయ్య, పసారితం వా బాహం సమిఞ్జేయ్య, ఏవమేవ ఇద్ధిమా భిక్ఖు చేతోవసిప్పత్తో జమ్బుదీపే అన్తరహితో బ్రహ్మలోకే పాతుభవేయ్యా’తి ఏతం వచనం న సద్దహామి, ఏవం అతిసీఘం తావ బహూని యోజనసతాని గచ్ఛిస్సతీ’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘కుహిం పన, మహారాజ, తవ జాతభూమీ’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే, అలసన్దో నామ దీపో, తత్థాహం జాతో’’తి. ‘‘కీవ దూరో, మహారాజ, ఇతో అలసన్దో హోతీ’’తి? ‘‘ద్విమత్తాని, భన్తే, యోజనసతానీ’’తి. ‘‘అభిజానాసి ను త్వం, మహారాజ, తత్థ కిఞ్చిదేవ కరణీయం కరిత్వా సరితా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సరామీ’’తి. ‘‘లహుం ఖో త్వం, మహారాజ, గతోసి ద్విమత్తాని యోజనసతానీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బ్రహ్మలోకపఞ్హో చతుత్థో.

౫. ద్విన్నం లోకుప్పన్నానం సమకభావపఞ్హో

౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో ఇధ కాలఙ్కతో బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జేయ్య, యో చ ఇధ కాలఙ్కతో కస్మీరే ఉప్పజ్జేయ్య, కో చిరతరం కో సీఘతర’’న్తి? ‘‘సమకం, మహారాజా’’తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘కుహిం పన, మహారాజ, తవ జాతనగర’’న్తి? ‘‘అత్థి, భన్తే, కలసిగామో నామ, తత్థాహం జాతో’’తి. ‘‘కీవ దూరో, మహారాజ, ఇతో కలసిగామో హోతీ’’తి. ‘‘ద్విమత్తాని, భన్తే, యోజనసతానీ’’తి. ‘‘కీవ దూరం, మహారాజ, ఇతో కస్మీరం హోతీ’’తి? ‘‘ద్వాదస, భన్తే, యోజనానీ’’తి. ‘‘ఇఙ్ఘ, త్వం మహారాజ, కలసిగామం చిన్తేహీ’’తి. ‘‘చిన్తితో, భన్తే’’తి. ‘‘ఇఙ్ఘ, త్వం మహారాజ, కస్మీరం చిన్తేహీ’’తి. ‘‘చిన్తితం భన్తే’’తి. ‘‘కతమం ను ఖో, మహారాజ, చిరేన చిన్తితం, కతమం సీఘతర’’న్తి? ‘‘సమకం భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో ఇధ కాలఙ్కతో బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జేయ్య, యో చ ఇధ కాలఙ్కతో కస్మీరే ఉప్పజ్జేయ్య, సమకం యేవ ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘భియ్యో ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, ద్వే సకుణా ఆకాసేన గచ్ఛేయ్యుం, తేసు ఏకో ఉచ్చే రుక్ఖే నిసీదేయ్య, ఏకో నీచే రుక్ఖే నిసీదేయ్య, తేసం సమకం పతిట్ఠితానం కతమస్స ఛాయా పఠమతరం పథవియం పతిట్ఠహేయ్య, కతమస్స ఛాయా చిరేన పథవియం పతిట్ఠహేయ్యా’’తి? ‘‘సమకం, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో ఇధ కాలఙ్కతో బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జేయ్య, యో చ ఇధ కాలఙ్కతో కస్మీరే ఉప్పజ్జేయ్య, సమకం యేవ ఉప్పజ్జన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ద్విన్నం లోకుప్పన్నానం సమకభావపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. బోజ్ఝఙ్గపఞ్హో

౬. రాజా ఆహ ‘‘కతి ను ఖో, భన్తే నాగసేన, బోజ్ఝఙ్గా’’తి? ‘‘సత్త ఖో, మహారాజ, బోజ్ఝఙ్గా’’తి. ‘‘కతిహి పన, భన్తే, బోజ్ఝఙ్గేహి బుజ్ఝతీ’’తి? ‘‘ఏకేన ఖో, మహారాజ, బోజ్ఝఙ్గేన బుజ్ఝతి ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గేనా’’తి. ‘‘అథ కిస్స ను ఖో, భన్తే, వుచ్చన్తి ‘సత్త బోజ్ఝఙ్గా’’’తి? ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, అసి కోసియా పక్ఖిత్తో అగ్గహితో హత్థేన ఉస్సహతి ఛేజ్జం ఛిన్దితు’’న్తి. ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గేన వినా ఛహి బోజ్ఝఙ్గేహి న బుజ్ఝతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

బోజ్ఝఙ్గపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. పాపపుఞ్ఞానం అప్పానప్పభావపఞ్హో

౭. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కతరం ను ఖో బహుతరం పుఞ్ఞం వా అపుఞ్ఞం వా’’తి? ‘‘పుఞ్ఞం ఖో, మహారాజ, బహుతరం, అపుఞ్ఞం థోక’’న్తి. ‘‘కేన కారణేనా’’తి? ‘‘అపుఞ్ఞం ఖో, మహారాజ, కరోన్తో విప్పటిసారీ హోతి ‘పాపకమ్మం మయా కత’న్తి, తేన పాపం న వడ్ఢతి. పుఞ్ఞం ఖో, మహారాజ, కరోన్తో అవిప్పటిసారీ హోతి, అవిప్పటిసారినో పామోజ్జం జాయతి, పముదితస్స పీతి జాయతి, పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతి, పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతి, సమాహితో యథాభూతం పజానాతి, తేన కారణేన పుఞ్ఞం వడ్ఢతి. పురిసో ఖో, మహారాజ, ఛిన్నహత్థపాదో భగవతో ఏకం ఉప్పలహత్థం దత్వా ఏకనవుతికప్పాని వినిపాతం న గచ్ఛిస్సతి. ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన భణామి ‘పుఞ్ఞం బహుతరం, అపుఞ్ఞం థోక’’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

పాపపుఞ్ఞానం అప్పానప్పభావపఞ్హో సత్తమో.

౮. జానన్తాజానన్తపాపకరణపఞ్హో

౮. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, యో జానన్తో పాపకమ్మం కరోతి, యో అజానన్తో పాపకమ్మం కరోతి, కస్స బహుతరం అపుఞ్ఞ’’న్తి? థేరో ఆహ ‘‘యో ఖో, మహారాజ, అజానన్తో పాపకమ్మం కరోతి, తస్స బహుతరం అపుఞ్ఞ’’న్తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, యో అమ్హాకం రాజపుత్తో వా రాజమహామత్తో వా అజానన్తో పాపకమ్మం కరోతి, తం మయం దిగుణం దణ్డేమా’’తి? ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, తత్తం అయోగుళం ఆదిత్తం సమ్పజ్జలితం సజోతిభూతం ఏకో జానన్తో గణ్హేయ్య, ఏకో అజానన్తో గణ్హేయ్య, కతమో [కస్స (క.)] బలవతరం డయ్హేయ్యా’’తి. ‘‘యో ఖో, భన్తే, అజానన్తో గణ్హేయ్య, సో [తస్స (పీ. క.)] బలవతరం డయ్హేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో అజానన్తో పాపకమ్మం కరోతి, తస్స బహుతరం అపుఞ్ఞ’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

జానన్తాజానన్తపాపకరణపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. ఉత్తరకురుకాదిగమనపఞ్హో

౯. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, అత్థి కోచి, యో ఇమినా సరీరేన ఉత్తరకురుం వా గచ్ఛేయ్య, బ్రహ్మలోకం వా, అఞ్ఞం వా పన దీప’’న్తి? ‘‘అత్థి, మహారాజ, యో ఇమినా చాతుమ్మహాభూతికేన కాయేన ఉత్తరకురుం వా గచ్ఛేయ్య, బ్రహ్మలోకం వా, అఞ్ఞం వా పన దీప’’న్తి.

‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, ఇమినా చాతుమ్మహాభూతికేన కాయేన ఉత్తరకురుం వా గచ్ఛేయ్య, బ్రహ్మలోకం వా, అఞ్ఞం వా పన దీప’’న్తి? ‘‘అభిజానాసి ను, త్వం మహారాజ, ఇమిస్సా పథవియా విదత్థిం వా రతనం వా లఙ్ఘితా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అభిజానామి ‘అహం, భన్తే నాగసేన, అట్ఠపి రతనియో లఙ్ఘేమీ’’’తి. ‘‘కథం, త్వం మహారాజ, అట్ఠపి రతనియో లఙ్ఘేసీ’’తి? ‘‘అహఞ్హి, భన్తే, చిత్తం ఉప్పాదేమి ‘ఏత్థ నిపతిస్సామీ’తి సహ చిత్తుప్పాదేన కాయో మే లహుకో హోతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇద్ధిమా భిక్ఖు చేతోవసిప్పత్తో కాయం చిత్తే సమారోపేత్వా చిత్తవసేన వేహాసం గచ్ఛతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

ఉత్తరకురుకాదిగమనపఞ్హో నవమో.

౧౦. దీఘట్ఠిపఞ్హో

౧౦. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే ఏవం భణథ ‘అట్ఠికాని దీఘాని యోజనసతికానిపీ’తి, రుక్ఖోపి తావ నత్థి యోజనసతికో, కుతో పన అట్ఠికాని దీఘాని యోజనసతికాని భవిస్సన్తీ’’తి?

‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, సుతం తే ‘మహాసముద్దే పఞ్చయోజనసతికాపి మచ్ఛా అత్థీ’’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుత’’న్తి. ‘‘నను మహారాజ, పఞ్చయోజనసతికస్స మచ్ఛస్స అట్ఠికాని దీఘాని భవిస్సన్తి యోజనసతికానిపీ’’తి?

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

దీఘట్ఠిపఞ్హో దసమో.

౧౧. అస్సాసపస్సాసనిరోధపఞ్హో

౧౧. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే ఏవం భణథ ‘సక్కా అస్సాసపస్సాసే నిరోధేతు’’’న్తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, సక్కా అస్సాసపస్సాసే నిరోధేతు’’న్తి. ‘‘కథం, భన్తే నాగసేన, సక్కా అస్సాసపస్సాసే నిరోధేతు’’న్తి. ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, సుతపుబ్బో తే కోచి కాకచ్ఛమానో’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే, సుతపుబ్బో’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, సో సద్దో కాయే నమితే విరమేయ్యా’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే, విరమేయ్యా’’తి. ‘‘సో హి నామ, మహారాజ, సద్దో అభావితకాయస్స అభావితసీలస్స అభావితచిత్తస్స అభావితపఞ్ఞస్స కాయే నమితే విరమిస్సతి, కిం పన భావితకాయస్స భావితసీలస్స భావితచిత్తస్స భావితపఞ్ఞస్స చతుత్థజ్ఝానం సమాపన్నస్స అస్సాసపస్సాసా న నిరుజ్ఝిస్సన్తీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

అస్సాసపస్సాసనిరోధపఞ్హో ఏకాదసమో.

౧౨. సముద్దపఞ్హో

౧౨. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, ‘సముద్దో సముద్దో’తి వుచ్చతి, కేన కారణేన ఉదకం ‘సముద్దో’తి వుచ్చతీ’’తి? థేరో ఆహ ‘‘యత్తకం, మహారాజ, ఉదకం, తత్తకం లోణం. యత్తకం లోణం, తత్తకం ఉదకం. తస్మా ‘సముద్దో’తి వుచ్చతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సముద్దపఞ్హో ద్వాదసమో.

౧౩. సముద్దఏకరసపఞ్హో

౧౩. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, కేన కారణేన సముద్దో ఏకరసో లోణరసో’’తి? ‘‘చిరసణ్ఠితత్తా ఖో, మహారాజ, ఉదకస్స సముద్దో ఏకరసో లోణరసో’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సముద్దఏకరసపఞ్హో తేరసమో.

౧౪. సుఖుమపఞ్హో

౧౪. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, సక్కా సబ్బం సుఖుమం ఛిన్దితు’’న్తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, సక్కా సబ్బం సుఖుమం ఛిన్దితు’’న్తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, సబ్బం సుఖుమ’’న్తి? ‘‘ధమ్మో ఖో, మహారాజ, సబ్బసుఖుమో, న ఖో, మహారాజ, ధమ్మా సబ్బే సుఖుమా, ‘సుఖుమ’న్తి వా ‘థూల’న్తి వా ధమ్మానమేతమధివచనం. యం కిఞ్చి ఛిన్దితబ్బం, సబ్బం తం పఞ్ఞాయ ఛిన్దతి, నత్థి దుతియం పఞ్ఞాయ ఛేదన’’న్తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

సుఖుమపఞ్హో చుద్దసమో.

౧౫. విఞ్ఞాణనానత్థపఞ్హో

౧౫. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, ‘విఞ్ఞాణ’న్తి వా ‘పఞ్ఞా’తి వా ‘భూతస్మిం జీవో’తి వా ఇమే ధమ్మా నానత్థా చేవ నానాబ్యఞ్జనా చ, ఉదాహు ఏకత్థా బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి? ‘‘విజాననలక్ఖణం, మహారాజ, విఞ్ఞాణం, పజాననలక్ఖణా పఞ్ఞా, భూతస్మిం జీవో నుపలబ్భతీ’’తి. ‘‘యది జీవో నుపలబ్భతి, అథ కో చరహి చక్ఖునా రూపం పస్సతి, సోతేన సద్దం సుణాతి, ఘానేన గన్ధం ఘాయతి, జివ్హాయ రసం సాయతి, కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసతి, మనసా ధమ్మం విజానాతీ’’తి? థేరో ఆహ ‘‘యది జీవో చక్ఖునా రూపం పస్సతి…పే… మనసా ధమ్మం విజానాతి, సో జీవో చక్ఖుద్వారేసు ఉప్పాటితేసు మహన్తేన ఆకాసేన బహిముఖో సుట్ఠుతరం రూపం పస్సేయ్య, సోతేసు ఉప్పాటితేసు, ఘానే ఉప్పాటితే, జివ్హాయ ఉప్పాటితాయ, కాయే ఉప్పాటితే మహన్తేన ఆకాసేన సుట్ఠుతరం సద్దం సుణేయ్య, గన్ధం ఘాయేయ్య, రసం సాయేయ్య, ఫోట్ఠబ్బం ఫుసేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, భూతస్మిం జీవో నుపలబ్భతీ’’తి.

‘‘కల్లోసి, భన్తే నాగసేనా’’తి.

విఞ్ఞాణనానత్థపఞ్హో పన్నరసమో.

౧౬. అరూపధమ్మవవత్థానదుక్కరపఞ్హో

౧౬. రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, దుక్కరం ను ఖో భగవతా కత’’న్తి? థేరో ఆహ ‘‘దుక్కరం, మహారాజ, భగవతా కత’’న్తి. ‘‘కిం పన, భన్తే నాగసేన, భగవతా దుక్కరం కత’’న్తి. ‘‘దుక్కరం, మహారాజ, భగవతా కతం ఇమేసం అరూపీనం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం ఏకారమ్మణే వత్తమానానం వవత్థానం అక్ఖాతం ‘అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం చిత్త’’’న్తి.

‘‘ఓపమ్మం కరోహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో నావాయ మహాసముద్దం అజ్ఝోగాహేత్వా హత్థపుటేన ఉదకం గహేత్వా జివ్హాయ సాయిత్వా జానేయ్య ను ఖో, మహారాజ, సో పురిసో ‘‘ఇదం గఙ్గాయ ఉదకం, ఇదం యమునాయ ఉదకం, ఇదం అచిరవతియా ఉదకం, ఇదం సరభుయా ఉదకం, ఇదం మహియా ఉదక’’’న్తి? ‘‘దుక్కరం, భన్తే, జానితు’’న్తి. ‘‘ఇతో దుక్కరతరం ఖో, మహారాజ, భగవతా కతం ఇమేసం అరూపీనం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం ఏకారమ్మణే వత్తమానానం వవత్థానం అక్ఖాతం ‘అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం చిత్త’’’న్తి. ‘‘సుట్ఠు, భన్తే’’తి రాజా అబ్భానుమోదీతి.

అరూపధమ్మవవత్థానదుక్కరపఞ్హో సోళసమో.

అరూపధమ్మవవత్థానవగ్గో సత్తమో.

ఇమస్మిం వగ్గే సోళస పఞ్హా.

మిలిన్దపఞ్హపుచ్ఛావిసజ్జనా

థేరో ఆహ ‘‘జానాసి ఖో, మహారాజ, సమ్పతి కా వేలా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, జానామి ‘సమ్పతి పఠమో యామో అతిక్కన్తో, మజ్ఝిమో యామో పవత్తతి, ఉక్కా పదీపీయన్తి, చత్తారి పటాకాని ఆణత్తాని గమిస్సన్తి భణ్డతో రాజదేయ్యానీ’’’తి.

యోనకా ఏవమాహంసు ‘‘కల్లోసి, మహారాజ, పణ్డితో థేరో’’తి. ‘‘ఆమ, భణే, పణ్డితో థేరో, ఏదిసో ఆచరియో భవేయ్య మాదిసో చ అన్తేవాసీ, నచిరస్సేవ పణ్డితో ధమ్మం ఆజానేయ్యా’’తి. తస్స పఞ్హవేయ్యాకరణేన తుట్ఠో రాజా థేరం నాగసేనం సతసహస్సగ్ఘనకేన కమ్బలేన అచ్ఛాదేత్వా ‘‘భన్తే నాగసేన, అజ్జతగ్గే తే అట్ఠసతం భత్తం పఞ్ఞపేమి, యం కిఞ్చి అన్తేపురే కప్పియం, తేన చ పవారేమీ’’తి ఆహ. అలం మహారాజ జీవామీ’’తి. ‘‘జానామి, భన్తే నాగసేన, జీవసి, అపి చ అత్తానఞ్చ రక్ఖ, మమఞ్చ రక్ఖాహీ’’తి. ‘‘కథం అత్తానం రక్ఖసి, ‘నాగసేనో మిలిన్దం రాజానం పసాదేతి, న చ కిఞ్చి అలభీ’తి పరాపవాదో [పరప్పవాదో (క.)] ఆగచ్ఛేయ్యాతి, ఏవం అత్తానం రక్ఖ. కథం మమం రక్ఖసి, ‘మిలిన్దో రాజా పసన్నో పసన్నాకారం న కరోతీ’తి పరాపవాదో ఆగచ్ఛేయ్యాతి, ఏవం మమం రక్ఖాహీ’’తి. ‘‘తథా హోతు, మహారాజా’’తి. ‘‘సేయ్యథాపి, భన్తే, సీహో మిగరాజా సువణ్ణపఞ్జరే పక్ఖిత్తోపి బహిముఖో యేవ హోతి, ఏవమేవ ఖో అహం, భన్తే, కిఞ్చాపి అగారం అజ్ఝావసామి బహిముఖో యేవ పన అచ్ఛామి. సచే అహం, భన్తే, అగారస్మా అనాగారియం పబ్బజేయ్యం, న చిరం జీవేయ్యం, బహూ మే పచ్చత్థికా’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో పఞ్హం విసజ్జేత్వా ఉట్ఠాయాసనా సఙ్ఘారామం అగమాసి. అచిరపక్కన్తే చ ఆయస్మన్తే నాగసేనే మిలిన్దస్స రఞ్ఞో ఏతదహోసి ‘‘కిం మయా పుచ్ఛితం, కిం భదన్తేన నాగసేనేన విసజ్జిత’’న్తి? అథ ఖో మిలిన్దస్స రఞ్ఞో ఏతదహోసి ‘‘సబ్బం మయా సుపుచ్ఛితం, సబ్బం భదన్తేన నాగసేనేన సువిసజ్జిత’’న్తి. ఆయస్మతోపి నాగసేనస్స సఙ్ఘారామగతస్స ఏతదహోసి ‘‘కిం మిలిన్దేన రఞ్ఞా పుచ్ఛితం, కిం మయా విసజ్జిత’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మతో నాగసేనస్స ఏతదహోసి ‘‘సబ్బం మిలిన్దేన రఞ్ఞా సుపుచ్ఛితం, సబ్బం మయా సువిసజ్జిత’’న్తి.

అథ ఖో ఆయస్మా నాగసేనో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ యేన మిలిన్దస్స రఞ్ఞో నివేసనం తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో మిలిన్దో రాజా ఆయస్మన్తం నాగసేనం ఏతదవోచ –

‘‘మా ఖో భదన్తస్స ఏవం అహోసి ‘నాగసేనో మయా పఞ్హం పుచ్ఛితో’తి తేనేవ సోమనస్సేన తం రత్తావసేసం వీతినామేసీతి న తే ఏవం దట్ఠబ్బం. తస్స మయ్హం, భన్తే, తం రత్తావసేసం ఏతదహోసి ‘కిం మయా పుచ్ఛితం, కిం భదన్తేన విసజ్జిత’న్తి, ‘సబ్బం మయా సుపుచ్ఛితం, సబ్బం భదన్తేన సువిసజ్జిత’’’న్తి.

థేరోపి ఏవమాహ – ‘‘మా ఖో మహారాజస్స ఏవం అహోసి ‘మిలిన్దస్స రఞ్ఞో మయా పఞ్హో విసజ్జితో’తి తేనేవ సోమనస్సేన తం రత్తావసేసం వీతినామేసీతి న తే ఏవం దట్ఠబ్బం. తస్స మయ్హం, మహారాజ, తం రత్తావసేసం ఏతదహోసి ‘కిం మిలిన్దేన రఞ్ఞా పుచ్ఛితం, కిం మయా విసజ్జిత’న్తి, ‘సబ్బం మిలిన్దేన రఞ్ఞా సుపుచ్ఛితం, సబ్బం మయా సువిసజ్జిత’’’న్తి ఇతిహ తే మహానాగా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స సుభాసితం సమనుమోదింసూతి.

మిలిన్దపఞ్హపుచ్ఛావిసజ్జనా నిట్ఠితా.

మేణ్డకపఞ్హారమ్భకథా

అట్ఠమన్తపరివజ్జనీయట్ఠానాని

భస్సప్పవాదో [భస్సప్పవేదీ (సీ. పీ.)] వేతణ్డీ, అతిబుద్ధి విచక్ఖణో;

మిలిన్దో ఞాణభేదాయ, నాగసేనముపాగమి.

వసన్తో తస్స ఛాయాయ, పరిపుచ్ఛం పునప్పునం;

పభిన్నబుద్ధి హుత్వాన, సోపి ఆసి తిపేటకో.

నవఙ్గం అనుమజ్జన్తో, రత్తిభాగే రహోగతో;

అద్దక్ఖి మేణ్డకే పఞ్హే, దున్నివేఠే సనిగ్గహే.

‘‘పరియాయభాసితం అత్థి, అత్థి సన్ధాయభాసితం;

సభావభాసితం అత్థి, ధమ్మరాజస్స సాసనే.

‘‘తేసమత్థం అవిఞ్ఞాయ, మేణ్డకే జినభాసితే;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, విగ్గహో తత్థ హేస్సతి.

‘‘హన్ద కథిం పసాదేత్వా, ఛేజ్జాపేస్సామి మేణ్డకే;

తస్స నిద్దిట్ఠమగ్గేన, నిద్దిసిస్సన్త్యనాగతే’’తి.

అథ ఖో మిలిన్దో రాజా పభాతాయ రత్తియా ఉద్ధస్తే [ఉట్ఠితే (స్యా.), ఉగ్గతే (సీ. పీ.)] అరుణే సీసం న్హత్వా సిరసి అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నే సమ్మాసమ్బుద్ధే అనుస్సరిత్వా అట్ఠ వత్తపదాని సమాదియి ‘‘ఇతో మే అనాగతాని సత్త దివసాని అట్ఠ గుణే సమాదియిత్వా తపో చరితబ్బో భవిస్సతి, సోహం చిణ్ణతపో సమానో ఆచరియం ఆరాధేత్వా మేణ్డకే పఞ్హే పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా పకతిదుస్సయుగం అపనేత్వా ఆభరణాని చ ఓముఞ్చిత్వా కాసావం నివాసేత్వా ముణ్డకపటిసీసకం సీసే పటిముఞ్చిత్వా మునిభావముపగన్త్వా అట్ఠ గుణే సమాదియి ‘‘ఇమం సత్తాహం మయా న రాజత్థో అనుసాసితబ్బో, న రాగూపసఞ్హితం చిత్తం ఉప్పాదేతబ్బం, న దోసూపసఞ్హితం చిత్తం ఉప్పాదేతబ్బం, న మోహూపసఞ్హితం చిత్తం ఉప్పాదేతబ్బం, దాసకమ్మకరపోరిసే జనేపి నివాతవుత్తినా భవితబ్బం, కాయికం వాచసికం అనురక్ఖితబ్బం, ఛపి ఆయతనాని నిరవసేసతో అనురక్ఖితబ్బాని, మేత్తాభావనాయ మానసం పక్ఖిపితబ్బ’’న్తి. ఇమే అట్ఠ గుణే సమాదియిత్వా తేస్వేవ అట్ఠసు గుణేసు మానసం పతిట్ఠపేత్వా బహి అనిక్ఖమిత్వా సత్తాహం వీతినామేత్వా అట్ఠమే దివసే పభాతాయ రత్తియా పగేవ పాతరాసం కత్వా ఓక్ఖిత్తచక్ఖు మితభాణీ సుసణ్ఠితేన ఇరియాపథేన అవిక్ఖిత్తేన చిత్తేన హట్ఠేన ఉదగ్గేన విప్పసన్నేన థేరం నాగసేనం ఉపసఙ్కమిత్వా థేరస్స పాదే సిరసా వన్దిత్వా ఏకమన్తం ఠితో ఇదమవోచ –

‘‘అత్థి మే, భన్తే నాగసేన, కోచి అత్థో తుమ్హేహి సద్ధిం మన్తయితబ్బో, న తత్థ అఞ్ఞో కోచి తతియో ఇచ్ఛితబ్బో, సుఞ్ఞే ఓకాసే పవివిత్తే అరఞ్ఞే అట్ఠఙ్గుపాగతే సమణసారుప్పే. తత్థ సో పఞ్హో పుచ్ఛితబ్బో భవిస్సతి, తత్థ మే గుయ్హం న కాతబ్బం న రహస్సకం, అరహామహం రహస్సకం సుణితుం సుమన్తనే ఉపగతే, ఉపమాయపి సో అత్థో ఉపపరిక్ఖితబ్బో, యథా కిం వియ, యథా నామ, భన్తే నాగసేన, మహాపథవీ నిక్ఖేపం అరహతి నిక్ఖేపే ఉపగతే. ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, అరహామహం రహస్సకం సుణితుం సుమన్తనే ఉపగతే’’తి. గరునా సహ పవివిత్తపవనం పవిసిత్వా ఇదమవోచ – ‘‘భన్తే నాగసేన, ఇధ పురిసేన మన్తయితుకామేన అట్ఠ ఠానాని పరివజ్జయితబ్బాని భవన్తి, న తేసు ఠానేసు విఞ్ఞూ పురిసో అత్థం మన్తేతి, మన్తితోపి అత్థో పరిపతతి న సమ్భవతి. కతమాని అట్ఠ ఠానాని? విసమట్ఠానం పరివజ్జనీయం, సభయం పరివజ్జనీయం, అతివాతట్ఠానం పరివజ్జనీయం, పటిచ్ఛన్నట్ఠానం పరివజ్జనీయం, దేవట్ఠానం పరివజ్జనీయం, పన్థో పరివజ్జనీయో, సఙ్గామో [సఙ్కమో (సీ. పీ.)] పరివజ్జనీయో, ఉదకతిత్థం పరివజ్జనీయం. ఇమాని అట్ఠ ఠానాని పరివజ్జనీయానీ’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘కో దోసో విసమట్ఠానే, సభయే, అతివాతే, పటిచ్ఛన్నే, దేవట్ఠానే, పన్థే, సఙ్గామే, ఉదకతిత్థే’’తి? ‘‘విసమే, భన్తే నాగసేన, మన్తితో అత్థో వికిరతి విధమతి పగ్ఘరతి న సమ్భవతి, సభయే మనో సన్తస్సతి, సన్తస్సితో న సమ్మా అత్థం సమనుపస్సతి, అతివాతే సద్దో అవిభూతో హోతి, పటిచ్ఛన్నే ఉపస్సుతిం తిట్ఠన్తి, దేవట్ఠానే మన్తితో అత్థో గరుకం పరిణమతి, పన్థే మన్తితో అత్థో తుచ్ఛో భవతి, సఙ్గామే చఞ్చలో భవతి, ఉదకతిత్థే పాకటో భవతి. భవతీహ –

‘‘‘విసమం సభయం అతివాతో, పటిచ్ఛన్నం దేవనిస్సితం;

పన్థో చ సఙ్గామో తిత్థం, అట్ఠేతే పరివజ్జియా’’’తి.

అట్ఠ మన్తనస్స పరివజ్జనీయట్ఠానాని.

అట్ఠమన్తవినాసకపుగ్గలా

‘‘భన్తే నాగసేన, అట్ఠిమే పుగ్గలా మన్తియమానా మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేన్తి. కతమే అట్ఠ? రాగచరితో దోసచరితో మోహచరితో మానచరితో లుద్ధో అలసో ఏకచిన్తీ బాలోతి. ఇమే అట్ఠ పుగ్గలా మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేన్తీ’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘తేసం కో దోసో’’తి? ‘‘రాగచరితో, భన్తే నాగసేన, రాగవసేన మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, దోసచరితో దోసవసేన మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, మోహచరితో మోహవసేన మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, మానచరితో మానవసేన మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, లుద్ధో లోభవసేన మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, అలసో అలసతాయ మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, ఏకచిన్తీ ఏకచిన్తితాయ మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి, బాలో బాలతాయ మన్తితం అత్థం బ్యాపాదేతి. భవతీహ –

‘‘‘రత్తో దుట్ఠో చ మూళ్హో చ, మానీ లుద్ధో తథాలసో;

ఏకచిన్తీ చ బాలో చ, ఏతే అత్థవినాసకా’’’తి.

అట్ఠ మన్తవినాసకపుగ్గలా.

నవగుయ్హమన్తవిధంసకం

‘‘భన్తే నాగసేన, నవిమే పుగ్గలా మన్తితం గుయ్హం వివరన్తి న ధారేన్తి. కతమే నవ? రాగచరితో దోసచరితో మోహచరితో భీరుకో ఆమిసగరుకో ఇత్థీ సోణ్డో పణ్డకో దారకో’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘తేసం కో దోసో’’తి? ‘‘రాగచరితో, భన్తే నాగసేన, రాగవసేన మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, దోసచరితో, భన్తే, దోసవసేన మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, మూళ్హో మోహవసేన మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, భీరుకో భయవసేన మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, ఆమిసగరుకో ఆమిసహేతు మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, ఇత్థీ పఞ్ఞాయ ఇత్తరతాయ మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, సోణ్డికో సురాలోలతాయ మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, పణ్డకో అనేకంసికతాయ మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి, దారకో చపలతాయ మన్తితం గుయ్హం వివరతి న ధారేతి. భవతీహ –

‘‘‘రత్తో దుట్ఠో చ మూళ్హో చ, భీరు ఆమిసగరుకో [ఆమిసచక్ఖుకో (సీ. పీ.)];

ఇత్థీ సోణ్డో పణ్డకో చ, నవమో భవతి దారకో.

‘‘నవేతే పుగ్గలా లోకే, ఇత్తరా చలితా చలా;

ఏతేహి మన్తితం గుయ్హం, ఖిప్పం భవతి పాకట’’’న్తి.

నవ గుయ్హమన్తవిధంసకా పుగ్గలా.

అట్ఠ పఞ్ఞాపటిలాభకారణం

‘‘భన్తే నాగసేన, అట్ఠహి కారణేహి బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి. కతమేహి అట్ఠహి? వయపరిణామేన బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, యసపరిణామేన బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, పరిపుచ్ఛాయ బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, తిత్థసంవాసేన బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, యోనిసో మనసికారేన బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, సాకచ్ఛాయ బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, స్నేహూపసేవనేన బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి, పతిరూపదేసవాసేన బుద్ధి పరిణమతి పరిపాకం గచ్ఛతి. భవతీహ –

‘‘‘వయేన యసపుచ్ఛాహి, తిత్థవాసేన యోనిసో;

సాకచ్ఛా స్నేహసంసేవా, పతిరూపవసేన చ.

‘‘ఏతాని అట్ఠ ఠానాని, బుద్ధివిసదకారణా;

యేసం ఏతాని సమ్భోన్తి, తేసం బుద్ధి పభిజ్జతీ’’’తి.

అట్ఠ పఞ్ఞాపటిలాభకారణాని.

ఆచరియగుణం

‘‘భన్తే నాగసేన, అయం భూమిభాగో అట్ఠ మన్తదోసవివజ్జితో, అహఞ్చ లోకే పరమో మన్తిసహాయో [మన్తసహాయో (సీ.)], గుయ్హమనురక్ఖీ చాహం యావాహం జీవిస్సామి తావ గుయ్హమనురక్ఖిస్సామి, అట్ఠహి చ మే కారణేహి బుద్ధి పరిణామం గతా, దుల్లభో ఏతరహి మాదిసో అన్తేవాసీ, సమ్మా పటిపన్నే అన్తేవాసికే యే ఆచరియానం పఞ్చవీసతి ఆచరియగుణా, తేహి గుణేహి ఆచరియేన సమ్మా పటిపజ్జితబ్బం. కతమే పఞ్చవీసతి గుణా?

‘‘ఇధ, భన్తే నాగసేన, ఆచరియేన అన్తేవాసిమ్హి సతతం సమితం ఆరక్ఖా ఉపట్ఠపేతబ్బా, అసేవనసేవనా జానితబ్బా, పమత్తాప్పమత్తా జానితబ్బా, సేయ్యవకాసో జానితబ్బో, గేలఞ్ఞం జానితబ్బం, భోజనస్స [భోజనీయం (స్యా.)] లద్ధాలద్ధం జానితబ్బం, విసేసో జానితబ్బో, పత్తగతం సంవిభజితబ్బం, అస్సాసితబ్బో ‘మా భాయి, అత్థో తే అభిక్కమతీ’తి, ‘ఇమినా పుగ్గలేన పటిచరతీ’తి [పటిచరాహీతి (క.)] పటిచారో జానితబ్బో, గామే పటిచారో జానితబ్బో, విహారే పటిచారో జానితబ్బో, న తేన హాసో దవో కాతబ్బో [న తేన సహ సల్లాపో కాతబ్బో (సీ. పీ.)], తేన సహ ఆలాపో కాతబ్బో, ఛిద్దం దిస్వా అధివాసేతబ్బం, సక్కచ్చకారినా భవితబ్బం, అఖణ్డకారినా భవితబ్బం, అరహస్సకారినా భవితబ్బం, నిరవసేసకారినా భవితబ్బం, ‘జనేమిమం [జానేమిమం (స్యా.)] సిప్పేసూ’తి జనకచిత్తం ఉపట్ఠపేతబ్బం, ‘కథం అయం న పరిహాయేయ్యా’తి వడ్ఢిచిత్తం ఉపట్ఠపేతబ్బం, ‘బలవం ఇమం కరోమి సిక్ఖాబలేనా’తి చిత్తం ఉపట్ఠపేతబ్బం, మేత్తచిత్తం ఉపట్ఠపేతబ్బం, ఆపదాసు న విజహితబ్బం, కరణీయే నప్పమజ్జితబ్బం, ఖలితే ధమ్మేన పగ్గహేతబ్బోతి. ఇమే ఖో, భన్తే, పఞ్చవీసతి ఆచరియస్స ఆచరియగుణా, తేహి గుణేహి మయి సమ్మా పటిపజ్జస్సు, సంసయో మే, భన్తే, ఉప్పన్నో, అత్థి మేణ్డకపఞ్హా జినభాసితా, అనాగతే అద్ధానే తత్థ విగ్గహో ఉప్పజ్జిస్సతి, అనాగతే చ అద్ధానే దుల్లభా భవిస్సన్తి తుమ్హాదిసా బుద్ధిమన్తో, తేసు మే పఞ్హేసు చక్ఖుం దేహి పరవాదానం నిగ్గహాయా’’తి.

ఉపాసకగుణం

థేరో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా దస ఉపాసకస్స ఉపాసకగుణే పరిదీపేసి. ‘‘దస ఇమే, మహారాజ, ఉపాసకస్స ఉపాసకగుణా. కతమే దస, ఇధ, మహారాజ, ఉపాసకో సఙ్ఘేన సమానసుఖదుక్ఖో హోతి, ధమ్మాధిపతేయ్యో హోతి, యథాబలం సంవిభాగరతో హోతి, జినసాసనపరిహానిం దిస్వా అభివడ్ఢియా వాయమతి. సమ్మాదిట్ఠికో హోతి, అపగతకోతూహలమఙ్గలికో జీవితహేతుపి న అఞ్ఞం సత్థారం ఉద్దిసతి, కాయికవాచసికఞ్చస్స రక్ఖితం హోతి, సమగ్గారామో హోతి సమగ్గరతో, అనుసూయకో హోతి, న చ కుహనవసేన సాసనే చరతి, బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి. ఇమే ఖో, మహారాజ, దస ఉపాసకస్స ఉపాసకగుణా, తే సబ్బే గుణా తయి సంవిజ్జన్తి, తం తే యుత్తం పత్తం అనుచ్ఛవికం పతిరూపం యం త్వం జినసాసనపరిహానిం దిస్వా అభివడ్ఢిం ఇచ్ఛసి, కరోమి తే ఓకాసం, పుచ్ఛ మం త్వం యథాసుఖ’’న్తి.

మేణ్డకపఞ్హారమ్భకథా నిట్ఠితా.

౪. మేణ్డకపఞ్హో

౧. ఇద్ధిబలవగ్గో

౧. కతాధికారసఫలపఞ్హో

౧. అథ ఖో మిలిన్దో రాజా కతావకాసో నిపచ్చ గరునో పాదే సిరసి అఞ్జలిం కత్వా ఏతదవోచ ‘‘భన్తే నాగసేన, ఇమే తిత్థియా ఏవం భణన్తి [వఞ్చో భవతి అఫలో (సీ. పీ. క.)] ‘యది బుద్ధో పూజం సాదియతి, న పరినిబ్బుతో బుద్ధో సంయుత్తో లోకేన అన్తోభవికో లోకస్మిం లోకసాధారణో, తస్మా తస్స కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో. యది పరినిబ్బుతో విసంయుత్తో లోకేన నిస్సటో సబ్బభవేహి, తస్స పూజా నుప్పజ్జతి, పరినిబ్బుతో న కిఞ్చి సాదియతి, అసాదియన్తస్స కతో అధికారో వఞ్ఝో భవతి అఫలో’తి ఉభతో కోటికో ఏసో పఞ్హో, నేసో విసయో అప్పత్తమానసానం, మహన్తానం యేవేసో విసయో, భిన్దేతం దిట్ఠిజాలం ఏకంసే ఠపయ, తవేసో పఞ్హో అనుప్పత్తో, అనాగతానం జినపుత్తానం చక్ఖుం దేహి పరవాదనిగ్గహాయా’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘పరినిబ్బుతో, మహారాజ, భగవా, న చ భగవా పూజం సాదియతి, బోధిమూలే యేవ తథాగతస్స సాదియనా పహీనా, కిం పన అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతస్స. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, థేరేన సారిపుత్తేన ధమ్మసేనాపతినా –

‘‘‘పూజియన్తా [పూజితా (స్యా.)] అసమసమా, సదేవమానుసేహి తే;

న సాదియన్తి సక్కారం, బుద్ధానం ఏస ధమ్మతా’’’తి.

రాజా ఆహ ‘‘భన్తే నాగసేన, పుత్తో వా పితునో వణ్ణం భాసతి, పితా వా పుత్తస్స వణ్ణం భాసతి, న చేతం కారణం పరవాదానం నిగ్గహాయ, పసాదప్పకాసనం నామేతం, ఇఙ్ఘ మే త్వం తత్థ కారణం సమ్మా బ్రూహి సకవాదస్స పతిట్ఠాపనాయ దిట్ఠిజాలవినివేఠనాయా’’తి.

థేరో ఆహ ‘‘పరినిబ్బుతో, మహారాజ, భగవా, న చ భగవా పూజం సాదియతి, అసాదియన్తస్సేవ తథాగతస్స దేవమనుస్సా ధాతురతనం వత్థుం కరిత్వా తథాగతస్స ఞాణరతనారమ్మణేన సమ్మాపటిపత్తిం సేవన్తా తిస్సో సమ్పత్తియో పటిలభన్తి.

‘‘యథా, మహారాజ, మహతిమహాఅగ్గిక్ఖన్ధో పజ్జలిత్వా నిబ్బాయేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, మహాఅగ్గిక్ఖన్ధో సాదియతి తిణకట్ఠుపాదాన’’న్తి? ‘‘జలమానోపి సో, భన్తే, మహాఅగ్గిక్ఖన్ధో తిణకట్ఠుపాదానం న సాదియతి, కిం పన నిబ్బుతో ఉపసన్తో అచేతనో సాదియతి? ‘‘తస్మిం పన, మహారాజ, అగ్గిక్ఖన్ధే ఉపరతే ఉపసన్తే లోకే అగ్గి సుఞ్ఞో హోతీ’’తి. ‘‘న హి, భన్తే, కట్ఠం అగ్గిస్స వత్థు హోతి ఉపాదానం, యే కేచి మనుస్సా అగ్గికామా, తే అత్తనో థామబలవీరియేన పచ్చత్తపురిసకారేన కట్ఠం మన్థయిత్వా [మద్దిత్వా (క.)] అగ్గిం నిబ్బత్తేత్వా తేన అగ్గినా అగ్గికరణీయాని కమ్మాని కరోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, తిత్థియానం వచనం మిచ్ఛా భవతి ‘అసాదియన్తస్స కతో అధికారో వఞ్ఝో భవతి అఫలో’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, మహతిమహాఅగ్గిక్ఖన్ధో పజ్జలి, ఏవమేవ భగవా దససహస్సియా [దససహస్సిమ్హి (సీ. పీ. క.)] లోకధాతుయా బుద్ధసిరియా పజ్జలి. యథా, మహారాజ, మహతిమహాఅగ్గిక్ఖన్ధో పజ్జలిత్వా నిబ్బుతో, ఏవమేవ భగవా దససహస్సియా లోకధాతుయా బుద్ధసిరియా పజ్జలిత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతో. యథా, మహారాజ, నిబ్బుతో అగ్గిక్ఖన్ధో తిణకట్ఠుపాదానం న సాదియతి, ఏవమేవ ఖో లోకహితస్స సాదియనా పహీనా ఉపసన్తా. యథా, మహారాజ, మనుస్సా నిబ్బుతే అగ్గిక్ఖన్ధే అనుపాదానే అత్తనో థామబలవీరియేన పచ్చత్తపురిసకారేన కట్ఠం మన్థయిత్వా అగ్గిం నిబ్బత్తేత్వా తేన అగ్గినా అగ్గికరణీయాని కమ్మాని కరోన్తి, ఏవమేవ ఖో దేవమనుస్సా తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ ధాతురతనం వత్థుం కరిత్వా తథాగతస్స ఞాణరతనారమ్మణేన సమ్మాపటిపత్తిం సేవన్తా తిస్సో సమ్పత్తియో పటిలభన్తి, ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి యేన కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో. యథా, మహారాజ, మహతిమహావాతో వాయిత్వా ఉపరమేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, ఉపరతో వాతో సాదియతి పున నిబ్బత్తాపన’’న్తి? ‘‘న హి, భన్తే, ఉపరతస్స వాతస్స ఆభోగో వా మనసికారో వా పున నిబ్బత్తాపనాయ’’. ‘‘కిం కారణం’’? ‘‘అచేతనా సా వాయోధాతూ’’తి. ‘‘అపి ను తస్స, మహారాజ, ఉపరతస్స వాతస్స వాతోతి సమఞ్ఞా అపగచ్ఛతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, తాలవణ్టవిధూపనాని వాతస్స ఉప్పత్తియా పచ్చయా, యే కేచి మనుస్సా ఉణ్హాభితత్తా పరిళాహపరిపీళితా, తే తాలవణ్టేన వా విధూపనేన వా అత్తనో థామబలవీరియేన పచ్చత్తపురిసకారేన తం నిబ్బత్తేత్వా తేన వాతేన ఉణ్హం నిబ్బాపేన్తి పరిళాహం వూపసమేన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, తిత్థియానం వచనం మిచ్ఛా భవతి ‘అసాదియన్తస్స కతో అధికారో వఞ్ఝో భవతి అఫలో’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, మహతిమహావాతో వాయి, ఏవమేవ భగవా దససహస్సియా లోకధాతుయా సీతలమధురసన్తసుఖుమమేత్తావాతేన ఉపవాయి. యథా, మహారాజ, మహతిమహావాతో వాయిత్వా ఉపరతో, ఏవమేవ భగవా సీతలమధురసన్తసుఖుమమేత్తావాతేన ఉపవాయిత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతో. యథా, మహారాజ, ఉపరతో వాతో పున నిబ్బత్తాపనం న సాదియతి, ఏవమేవ లోకహితస్స సాదియనా పహీనా ఉపసన్తా. యథా, మహారాజ, తే మనుస్సా ఉణ్హాభితత్తా పరిళాహపరిపీళితా, ఏవమేవ దేవమనుస్సా తివిధగ్గిసన్తాపపరిళాహపరిపీళితా. యథా తాలవణ్టవిధూపనాని వాతస్స నిబ్బత్తియా పచ్చయా హోన్తి, ఏవమేవ తథాగతస్స ధాతు చ ఞాణరతనఞ్చ పచ్చయో హోతి తిస్సన్నం సమ్పత్తీనం పటిలాభాయ. యథా మనుస్సా ఉణ్హాభితత్తా పరిళాహపరిపీళితా తాలవణ్టేన వా విధూపనేన వా వాతం నిబ్బత్తేత్వా ఉణ్హం నిబ్బాపేన్తి పరిళాహం వూపసమేన్తి, ఏవమేవ దేవమనుస్సా తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ ధాతుఞ్చ ఞాణరతనఞ్చ పూజేత్వా కుసలం నిబ్బత్తేత్వా తేన కుసలేన తివిధగ్గిసన్తాపపరిళాహం నిబ్బాపేన్తి వూపసమేన్తి. ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి పరవాదానం నిగ్గహాయ. యథా, మహారాజ, పురిసో భేరిం ఆకోటేత్వా సద్దం నిబ్బత్తేయ్య, యో సో భేరిసద్దో పురిసేన నిబ్బత్తితో, సో సద్దో అన్తరధాయేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, సద్దో సాదియతి పున నిబ్బత్తాపన’’న్తి? ‘‘న హి, భన్తే, అన్తరహితో సో సద్దో, నత్థి తస్స పున ఉప్పాదాయ ఆభోగో వా మనసికారో వా, సకిం నిబ్బత్తే భేరిసద్దే అన్తరహితే సో భేరిసద్దో సముచ్ఛిన్నో హోతి. భేరీ పన, భన్తే, పచ్చయో హోతి సద్దస్స నిబ్బత్తియా, అథ పురిసో పచ్చయే సతి అత్తజేన వాయామేన భేరిం అకోటేత్వా సద్దం నిబ్బత్తేతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనపరిభావితం ధాతురతనఞ్చ ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ అనుసిట్ఠఞ్చ [అనుసత్థిఞ్చ (సీ. పీ.)] సత్థారం ఠపయిత్వా సయం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతో, న చ పరినిబ్బుతే భగవతి సమ్పత్తిలాభో ఉపచ్ఛిన్నో హోతి, భవదుక్ఖపటిపీళితా సత్తా ధాతురతనఞ్చ ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ అనుసిట్ఠఞ్చ పచ్చయం కరిత్వా సమ్పత్తికామా సమ్పత్తియో పటిలభన్తి, ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి.

‘‘దిట్ఠఞ్చేతం, మహారాజ, భగవతా అనాగతమద్ధానం. కథితఞ్చ భణితఞ్చ ఆచిక్ఖితఞ్చ ‘సియా ఖో పనానన్ద, తుమ్హాకం ఏవమస్స అతీతసత్థుకం పావచనం నత్థి నో సత్థాతి, న ఖో పనేతం, ఆనన్ద, ఏవం దట్ఠబ్బం, యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో, సో వో మమచ్చయేన సత్థా’తి. పరినిబ్బుతస్స తథాగతస్స అసాదియన్తస్స కతో అధికారో వఞ్ఝో భవతి అఫలోతి, తం తేసం తిత్థియానం వచనం మిచ్ఛా అభూతం వితథం అలికం విరుద్ధం విపరీతం దుక్ఖదాయకం దుక్ఖవిపాకం అపాయగమనీయన్తి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి యేన కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో. సాదియతి ను ఖో, మహారాజ, అయం మహాపథవీ ‘సబ్బబీజాని మయి సంవిరుహన్తూ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కిస్స పన తాని, మహారాజ, బీజాని అసాదియన్తియా మహాపథవియా సంవిరుహిత్వా దళ్హమూలజటాపతిట్ఠితా ఖన్ధసారసాఖాపరివిత్థిణ్ణా పుప్ఫఫలధరా హోన్తీ’’తి? ‘‘అసాదియన్తీపి, భన్తే, మహాపథవీ తేసం బీజానం వత్థుం హోతి పచ్చయం దేతి విరుహనాయ, తాని బీజాని తం వత్థుం నిస్సాయ తేన పచ్చయేన సంవిరుహిత్వా దళ్హమూలజటాపతిట్ఠితా ఖన్ధసారసాఖాపరివిత్థిణ్ణా పుప్ఫఫలధరా హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, తిత్థియా సకే వాదే నట్ఠా హోన్తి హతా విరుద్ధా, సచే తే భణన్తి ‘అసాదియన్తస్స కతో అధికారో వఞ్ఝో భవతి అఫలో’ తి.

‘‘యథా, మహారాజ, మహాపథవీ, ఏవం తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో. యథా, మహారాజ, మహాపథవీ న కిఞ్చి సాదియతి, ఏవం తథాగతో న కిఞ్చి సాదియతి. యథా, మహారాజ, తాని బీజాని పథవిం నిస్సాయ సంవిరుహిత్వా దళ్హమూలజటాపతిట్ఠితా ఖన్ధసారసాఖాపరివిత్థిణ్ణా పుప్ఫఫలధరా హోన్తి, ఏవం దేవమనుస్సా తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ ధాతుఞ్చ ఞాణరతనఞ్చ నిస్సాయ దళ్హకుసలమూలపతిట్ఠితా సమాధిక్ఖన్ధధమ్మసారసీలసాఖాపరివిత్థిణ్ణా విముత్తిపుప్ఫసామఞ్ఞఫలధరా హోన్తి, ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి యేన కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో. సాదియన్తి ను ఖో, మహారాజ, ఇమే ఓట్ఠా గోణా గద్రభా అజా పసూ మనుస్సా అన్తోకుచ్ఛిస్మిం కిమికులానం సమ్భవ’’న్తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కిస్స పన తే, మహారాజ, కిమయో తేసం అసాదియన్తానం అన్తోకుచ్ఛిస్మిం సమ్భవిత్వా బహుపుత్తనత్తా వేపుల్లతం పాపుణన్తీ’’తి? ‘‘పాపస్స, భన్తే, కమ్మస్స బలవతాయ అసాదియన్తానం యేవ తేసం సత్తానం అన్తోకుచ్ఛిస్మిం కిమయో సమ్భవిత్వా బహుపుత్తనత్తా వేపుల్లతం పాపుణన్తీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ ధాతుస్స చ ఞాణారమ్మణస్స చ బలవతాయ తథాగతే కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి యేన కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో. సాదియన్తి ను ఖో, మహారాజ, ఇమే మనుస్సా ఇమే అట్ఠనవుతి రోగా కాయే నిబ్బత్తన్తూ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కిస్స పన తే, మహారాజ, రోగా అసాదియన్తానం కాయే నిపతన్తీ’’తి? ‘‘పుబ్బే కతేన, భన్తే, దుచ్చరితేనా’’తి. ‘‘యది, మహారాజ, పుబ్బే కతం అకుసలం ఇధ వేదనీయం హోతి, తేన హి, మహారాజ, పుబ్బే కతమ్పి ఇధ కతమ్పి కుసలాకుసలం కమ్మం అవఞ్ఝం భవతి సఫలన్తి. ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి.

‘‘సుతపుబ్బం పన తయా, మహారాజ, నన్దకో నామ యక్ఖో థేరం సారిపుత్తం ఆసాదయిత్వా పథవిం పవిట్ఠో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతి, లోకే పాకటో ఏసో’’తి. ‘‘అపి ను ఖో, మహారాజ, థేరో సారిపుత్తో సాదియి నన్దకస్స యక్ఖస్స మహాపథవిగిలన’’న్తి [పవత్తమానేపి (స్యా.)]. ‘‘ఉబ్బత్తియన్తేపి, భన్తే, సదేవకే లోకే పతమానేపి ఛమాయం చన్దిమసూరియే వికిరన్తేపి సినేరుపబ్బతరాజే థేరో సారిపుత్తో న పరస్స దుక్ఖం సాదియేయ్య. తం కిస్స హేతు? యేన హేతునా థేరో సారిపుత్తో కుజ్ఝేయ్య వా దుస్సేయ్య వా, సో హేతు థేరస్స సారిపుత్తస్స సమూహతో సముచ్ఛిన్నో, హేతునో సముగ్ఘాతితత్తా, భన్తే, థేరో సారిపుత్తో జీవితహారకేపి కోపం న కరేయ్యా’’తి. ‘‘యది, మహారాజ, థేరో సారిపుత్తో నన్దకస్స యక్ఖస్స పథవిగిలనం న సాదియి, కిస్స పన నన్దకో యక్ఖో పథవిం పవిట్ఠో’’తి? ‘‘అకుసలస్స, భన్తే, కమ్మస్స బలవతాయా’’తి. ‘‘యది, మహారాజ, అకుసలస్స కమ్మస్స బలవతాయ నన్దకో యక్ఖో పథవిం పవిట్ఠో, అసాదియన్తస్సాపి కతో అపరాధో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో. తేన హి, మహారాజ, అకుసలస్సపి కమ్మస్స బలవతాయ అసాదియన్తస్స కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి. ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలోతి.

‘‘కతి ను ఖో తే, మహారాజ, మనుస్సా, యే ఏతరహి మహాపథవిం పవిట్ఠా, అత్థి తే తత్థ సవణ’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతీ’’తి. ‘‘ఇఙ్ఘ త్వం, మహారాజ, సావేహీ’’తి? ‘‘చిఞ్చమాణవికా, భన్తే, సుప్పబుద్ధో చ సక్కో, దేవదత్తో చ థేరో, నన్దకో చ యక్ఖో, నన్దో చ మాణవకోతి. సుతమేతం, భన్తే, ఇమే పఞ్చ జనా మహాపథవిం పవిట్ఠా’’తి. ‘‘కిస్మిం తే, మహారాజ, అపరద్ధా’’తి? ‘‘భగవతి చ, భన్తే, సావకేసు చా’’తి. ‘‘అపి ను ఖో, మహారాజ, భగవా వా సావకా వా సాదియింసు ఇమేసం మహాపథవిపవిసన’’న్తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, తథాగతస్స పరినిబ్బుతస్స అసాదియన్తస్సేవ కతో అధికారో అవఞ్ఝో భవతి సఫలో’’తి. ‘‘సువిఞ్ఞాపితో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో గమ్భీరో ఉత్తానీకతో, గుయ్హం విదంసితం, గణ్ఠి భిన్నో, గహనం అగహనం కతం, నట్ఠా పరవాదా, భగ్గా కుదిట్ఠీ, నిప్పభా జాతా కుతిత్థియా, త్వం గణీవరపవరమాసజ్జా’’తి.

కతాధికారసఫలపఞ్హో పఠమో.

౨. సబ్బఞ్ఞుభావపఞ్హో

౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, బుద్ధో సబ్బఞ్ఞూ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా సబ్బఞ్ఞూ, న చ భగవతో సతతం సమితం ఞాణదస్సనం పచ్చుపట్ఠితం, ఆవజ్జనపటిబద్ధం భగవతో సబ్బఞ్ఞుతఞాణం, ఆవజ్జిత్వా యదిచ్ఛకం జానాతీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో అసబ్బఞ్ఞూతి. యది తస్స పరియేసనాయ సబ్బఞ్ఞుతఞాణం హోతీ’’తి. ‘‘వాహసతం ఖో, మహారాజ, వీహీనం అడ్ఢచూళఞ్చ వాహా వీహిసత్తమ్బణాని ద్వే చ తుమ్బా ఏకచ్ఛరాక్ఖణే పవత్తచిత్తస్స ఏత్తకా వీహీ లక్ఖం ఠపీయమానా [ఠపీయమానే (సీ. పీ.)] పరిక్ఖయం పరియాదానం గచ్ఛేయ్యుం?

‘‘తత్రిమే సత్తవిధా చిత్తా పవత్తన్తి, యే తే, మహారాజ, సరాగా సదోసా సమోహా సకిలేసా అభావితకాయా అభావితసీలా అభావితచిత్తా అభావితపఞ్ఞా, తేసం తం చిత్తం గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? అభావితత్తా చిత్తస్స. యథా, మహారాజ, వంసనాళస్స వితతస్స విసాలస్స విత్థిణ్ణస్స సంసిబ్బితవిసిబ్బితస్స సాఖాజటాజటితస్స ఆకడ్ఢియన్తస్స గరుకం హోతి ఆగమనం దన్ధం. కిం కారణా? సంసిబ్బితవిసిబ్బితత్తా సాఖానం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే సరాగా సదోసా సమోహా సకిలేసా అభావితకాయా అభావితసీలా అభావితచిత్తా అభావితపఞ్ఞా, తేసం తం చిత్తం గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? సంసిబ్బితవిసిబ్బితత్తా కిలేసేహి, ఇదం పఠమం చిత్తం.

‘‘తత్రిదం దుతియం చిత్తం విభత్తమాపజ్జతి – యే తే, మహారాజ, సోతాపన్నా పిహితాపాయా దిట్ఠిప్పత్తా విఞ్ఞాతసత్థుసాసనా, తేసం తం చిత్తం తీసు ఠానేసు లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి. ఉపరిభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? తీసు ఠానేసు చిత్తస్స పరిసుద్ధత్తా ఉపరి కిలేసానం అప్పహీనత్తా. యథా, మహారాజ, వంసనాళస్స తిపబ్బగణ్ఠిపరిసుద్ధస్స ఉపరి సాఖాజటాజటితస్స ఆకడ్ఢియన్తస్స యావ తిపబ్బం తావ లహుకం ఏతి, తతో ఉపరి థద్ధం. కిం కారణా? హేట్ఠా పరిసుద్ధత్తా ఉపరి సాఖాజటాజటితత్తా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే సోతాపన్నా పిహితాపాయా దిట్ఠిప్పత్తా విఞ్ఞాతసత్థుసాసనా, తేసం తం చిత్తం తీసు ఠానేసు లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, ఉపరిభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? తీసు ఠానేసు చిత్తస్స పరిసుద్ధత్తా ఉపరి కిలేసానం అప్పహీనత్తా, ఇదం దుతియం చిత్తం.

‘‘తత్రిదం తతియం చిత్తం విభత్తమాపజ్జతి – యే తే, మహారాజ, సకదాగామినో, యేసం రాగదోసమోహా తనుభూతా, తేసం తం చిత్తం పఞ్చసు ఠానేసు లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, ఉపరిభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? పఞ్చసు ఠానేసు చిత్తస్స పరిసుద్ధత్తా ఉపరి కిలేసానం అప్పహీనత్తా. యథా, మహారాజ, వంసనాళస్స పఞ్చపబ్బగణ్ఠిపరిసుద్ధస్స ఉపరి సాఖాజటాజటితస్స ఆకడ్ఢియన్తస్స యావ పఞ్చపబ్బం తావ లహుకం ఏతి, తతో ఉపరి థద్ధం. కిం కారణా? హేట్ఠా పరిసుద్ధత్తా ఉపరి సాఖాజటాజటితత్తా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే సకదాగామినో, యేసం రాగదోసమోహా తనుభూతా, తేసం తం చిత్తం పఞ్చసు ఠానేసు లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, ఉపరిభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? పఞ్చసు ఠానేసు చిత్తస్స పరిసుద్ధత్తా ఉపరి కిలేసానం అప్పహీనత్తా, ఇదం తతియం చిత్తం.

‘‘తత్రిదం చతుత్థం చిత్తం విభత్తమాపజ్జతి – యే తే, మహారాజ, అనాగామినో, యేసం పఞ్చోరమ్భాగియాని సఞ్ఞోజనాని పహీనాని, తేసం తం చిత్తం దససు ఠానేసు లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, ఉపరిభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? దససు ఠానేసు చిత్తస్స పరిసుద్ధత్తా ఉపరి కిలేసానం అప్పహీనత్తా. యథా, మహారాజ, వంసనాళస్స దసపబ్బగణ్ఠిపరిసుద్ధస్స ఉపరి సాఖాజటాజటితస్స ఆకడ్ఢియన్తస్స యావ దసపబ్బం తావ లహుకం ఏతి, తతో ఉపరి థద్ధం. కిం కారణా? హేట్ఠా పరిసుద్ధత్తా ఉపరి సాఖాజటాజటితత్తా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే అనాగామినో, యేసం పఞ్చోరమ్భాగియాని సఞ్ఞోజనాని పహీనాని, తేసం తం చిత్తం దససు ఠానేసు లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, ఉపరిభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? దససు ఠానేసు చిత్తస్స పరిసుద్ధత్తా ఉపరి కిలేసానం అప్పహీనత్తా, ఇదం చతుత్థం చిత్తం.

‘‘తత్రిదం పఞ్చమం చిత్తం విభత్తమాపజ్జతి – యే తే, మహారాజ, అరహన్తో ఖీణాసవా ధోతమలా వన్తకిలేసా వుసితవన్తో కతకరణీయా ఓహితభారా అనుప్పత్తసదత్థా పరిక్ఖీణభవసఞ్ఞోజనా పత్తపటిసమ్భిదా సావకభూమీసు పరిసుద్ధా, తేసం తం చిత్తం సావకవిసయే లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, పచ్చేకబుద్ధభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? పరిసుద్ధత్తా సావకవిసయే, అపరిసుద్ధత్తా పచ్చేకబుద్ధవిసయే. యథా, మహారాజ, వంసనాళస్స సబ్బపబ్బగణ్ఠిపరిసుద్ధస్స ఆకడ్ఢియన్తస్స లహుకం హోతి ఆగమనం అదన్ధం. కిం కారణా? సబ్బపబ్బగణ్ఠిపరిసుద్ధత్తా అగహనత్తా వంసస్స. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే అరహన్తో ఖీణాసవా ధోతమలా వన్తకిలేసా వుసితవన్తో కతకరణీయా ఓహితభారా అనుప్పత్తసదత్థా పరిక్ఖీణభవసఞ్ఞోజనా పత్తపటిసమ్భిదా సావకభూమీసు పరిసుద్ధా, తేసం తం చిత్తం సావకవిసయే లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, పచ్చేకబుద్ధభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? పరిసుద్ధత్తా సావకవిసయే, అపరిసుద్ధత్తా పచ్చేకబుద్ధవిసయే, ఇదం పఞ్చమం చిత్తం.

‘‘తత్రిదం ఛట్ఠం చిత్తం విభత్తమాపజ్జతి – యే తే, మహారాజ, పచ్చేకబుద్ధా సయమ్భునో అనాచరియకా ఏకచారినో ఖగ్గవిసాణకప్పా సకవిసయే పరిసుద్ధవిమలచిత్తా, తేసం తం చిత్తం సకవిసయే లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? పరిసుద్ధత్తా సకవిసయే మహన్తత్తా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధవిసయస్స. యథా, మహారాజ, పురిసో సకవిసయం పరిత్తం నదిం రత్తిమ్పి దివాపి యదిచ్ఛక అచ్ఛమ్భితో ఓతరేయ్య, అథ పరతో మహాసముద్దం గమ్భీరం విత్థతం అగాధమపారం దిస్వా భాయేయ్య, దన్ధాయేయ్య న విసహేయ్య ఓతరితుం. కిం కారణా? తిణ్ణత్తా [చిణ్ణత్తా (సీ. స్యా. పీ.)] సకవిసయస్స, మహన్తత్తా చ మహాసముద్దస్స. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే పచ్చేకబుద్ధా సయమ్భునో అనాచరియకా ఏకచారినో ఖగ్గవిసాణకప్పా సకవిసయే పరిసుద్ధవిమలచిత్తా, తేసం తం చిత్తం సకవిసయే లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధభూమీసు గరుకం ఉప్పజ్జతి దన్ధం పవత్తతి. కిం కారణా? పరిసుద్ధత్తా సకవిసయే మహన్తత్తా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధవిసయస్స, ఇదం ఛట్ఠం చిత్తం.

‘‘తత్రిదం సత్తమం చిత్తం విభత్తమాపజ్జతి – యే తే, మహారాజ, సమ్మాసమ్బుద్ధా సబ్బఞ్ఞునో దసబలధరా చతువేసారజ్జవిసారదా అట్ఠారసహి బుద్ధధమ్మేహి సమన్నాగతా అనన్తజినా అనావరణఞాణా, తేసం తం చిత్తం సబ్బత్థ లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి. కిం కారణా? సబ్బత్థ పరిసుద్ధత్తా. అపి ను ఖో, మహారాజ, నారాచస్స సుధోతస్స విమలస్స నిగ్గణ్ఠిస్స సుఖుమధారస్స అజిమ్హస్స అవఙ్కస్స అకుటిలస్స దళ్హచాపసమారూళ్హస్స ఖోమసుఖుమే వా కప్పాససుఖుమే వా కమ్బలసుఖుమే వా బలవనిపాతితస్స దన్ధాయితత్తం వా లగ్గనం వా హోతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, ‘‘కిం కారణా’’? ‘‘సుఖుమత్తా వత్థానం సుధోతత్తా నారాచస్స నిపాతస్స చ బలవత్తా’’తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే సమ్మాసమ్బుద్ధా సబ్బఞ్ఞునో దసబలధరా చతువేసారజ్జవిసారదా అట్ఠారసహి బుద్ధధమ్మేహి సమన్నాగతా అనన్తజినా అనావరణఞాణా, తేసం తం చిత్తం సబ్బత్థ లహుకం ఉప్పజ్జతి లహుకం పవత్తతి. కిం కారణా? సబ్బత్థ పరిసుద్ధత్తా, ఇదం సత్తమం చిత్తం.

‘‘తత్ర, మహారాజ, యదిదం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానం చిత్తం, తం ఛన్నమ్పి చిత్తానం గణనం అతిక్కమిత్వా అసఙ్ఖ్యేయ్యేన గుణేన పరిసుద్ధఞ్చ లహుకఞ్చ. యస్మా చ భగవతో చిత్తం పరిసుద్ధఞ్చ లహుకఞ్చ, తస్మా, మహారాజ, భగవా యమకపాటిహీరం దస్సేతి. యమకపాటిహీరే, మహారాజ, ఞాతబ్బం బుద్ధానం భగవన్తానం చిత్తం ఏవం లహుపరివత్తన్తి, న తత్థ సక్కా ఉత్తరిం కారణం వత్తుం, తేపి, మహారాజ, పాటిహీరా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానం చిత్తం ఉపాదాయ గణనమ్పి సఙ్ఖమ్పి కలమ్పి కలభాగమ్పి న ఉపేన్తి, ఆవజ్జనపటిబద్ధం, మహారాజ, భగవతో సబ్బఞ్ఞుతఞాణం, ఆవజ్జేత్వా యదిచ్ఛకం జానాతి.

‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో హత్థే ఠపితం యం కిఞ్చి దుతియే హత్థే ఠపేయ్య వివటేన ముఖేన వాచం నిచ్ఛారేయ్య, ముఖగతం భోజనం గిలేయ్య, ఉమ్మీలేత్వా వా నిమీలేయ్య, నిమీలేత్వా వా ఉమ్మీలేయ్య, సమిఞ్జితం వా బాహం పసారేయ్య, పసారితం వా బాహం సమిఞ్జేయ్య, చిరతరం ఏతం, మహారాజ, లహుతరం భగవతో సబ్బఞ్ఞుతఞాణం, లహుతరం ఆవజ్జనం, ఆవజ్జేత్వా యదిచ్ఛకం జానాతి, ఆవజ్జనవికలమత్తకేన న తావతా బుద్ధా భగవన్తో అసబ్బఞ్ఞునో నామ హోన్తీ’’తి.

‘‘ఆవజ్జనమ్పి, భన్తే నాగసేన, పరియేసనాయ కాతబ్బం, ఇఙ్ఘ మం తత్థ కారణేన సఞ్ఞాపేహీ’’తి. ‘‘యథా, మహారాజ, పురిసస్స అడ్ఢస్స మహద్ధనస్స మహాభోగస్స పహూతజాతరూపరజతస్స పహూతవిత్తూపకరణస్స పహూతధనధఞ్ఞస్స సాలివీహియవతణ్డులతిలముగ్గమాసపుబ్బణ్ణాపరణ్ణసప్పితేలనవనీతఖీరదధిమధుగుళఫాణితా చ ఖళోపికుమ్భిపీఠరకోట్ఠభాజనగతా భవేయ్యుం, తస్స చ పురిసస్స పాహునకో ఆగచ్ఛేయ్య భత్తారహో భత్తాభికఙ్ఖీ, తస్స చ గేహే యం రన్ధం భోజనం, తం పరినిట్ఠితం భవేయ్య, కుమ్భితో తణ్డులే నీహరిత్వా భోజనం రన్ధేయ్య, అపి చ ఖో సో, మహారాజ, తావతకేన భోజనవేకల్లమత్తకేన అధనో నామ కపణో నామ భవేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, చక్కవత్తిరఞ్ఞో ఘరేపి, భన్తే, అకాలే భోజనవేకల్లం హోతి, కిం పన గహపతికస్సా’’తి? ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స ఆవజ్జనవికలమత్తకం సబ్బఞ్ఞుతఞాణం ఆవజ్జేత్వా యదిచ్ఛకం జానాతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, రుక్ఖో అస్స ఫలితో ఓణతవినతో పిణ్డిభారభరితో, న కిఞ్చి తత్థ పతితం ఫలం భవేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, రుక్ఖో తావతకేన పతితఫలవేకల్లమత్తకేన అఫలో నామ భవేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, పతనపటిబద్ధాని తాని రుక్ఖఫలాని, పతితే యదిచ్ఛకం లభతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స ఆవజ్జనపటిబద్ధం సబ్బఞ్ఞుతఞాణం ఆవజ్జేత్వా యదిచ్ఛకం జానాతీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, ఆవజ్జేత్వా ఆవజ్జేత్వా బుద్ధో యదిచ్ఛకం జానాతీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, భగవా ఆవజ్జేత్వా ఆవజ్జేత్వా యదిచ్ఛకం జానాతీ’’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, చక్కవత్తీ రాజా యదా చక్కరతనం సరతి ‘ఉపేతు మే చక్కరతన’న్తి, సరితే చక్కరతనం ఉపేతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో ఆవజ్జేత్వా ఆవజ్జేత్వా యదిచ్ఛకం జానాతీ’’తి. ‘‘దళ్హం, భన్తే నాగసేన, కారణం, బుద్ధో సబ్బఞ్ఞూ, సమ్పటిచ్ఛామ బుద్ధో సబ్బఞ్ఞూ’’తి.

బుద్ధసబ్బఞ్ఞుభావపఞ్హో దుతియో.

౩. దేవదత్తపబ్బజ్జపఞ్హో

౩. ‘‘భన్తే నాగసేన, దేవదత్తో కేన పబ్బాజితో’’తి? ‘‘ఛ యిమే, మహారాజ, ఖత్తియకుమారా భద్దియో చ అనురుద్ధో చ ఆనన్దో చ భగు చ కిమిలో [కిమ్బిలో (సీ. పీ.) మ. ని. ౨.౧౬౬ పస్సితబ్బం] చ దేవదత్తో చ ఉపాలికప్పకో సత్తమో అభిసమ్బుద్ధే సత్థరి సక్యకులానన్దజననే భగవన్తం అనుపబ్బజన్తా నిక్ఖమింసు, తే భగవా పబ్బాజేసీ’’తి. ‘‘నను, భన్తే, దేవదత్తేన పబ్బజిత్వా సఙ్ఘో భిన్నో’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, దేవదత్తేన పబ్బజిత్వా సఙ్ఘో భిన్నో, న గిహీ సఙ్ఘం భిన్దతి, న భిక్ఖునీ, న సిక్ఖమానా, న సామణేరో, న సామణేరీ సఙ్ఘం భిన్దతి, భిక్ఖు పకతత్తో సమానసంవాసకో సమానసీమాయం ఠితో సఙ్ఘం భిన్దతీతి. సఙ్ఘభేదకో, భన్తే, పుగ్గలో కిం కమ్మం ఫుసతీ’’తి? ‘‘కప్పట్ఠితికం, మహారాజ, కమ్మం ఫుసతీ’’తి.

‘‘కిం పన, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో జానాతి ‘దేవదత్తో పబ్బజిత్వా సఙ్ఘం భిన్దిస్సతి, సఙ్ఘం భిన్దిత్వా కప్పం నిరయే పచ్చిస్సతీ’’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, తథాగతో జానాతి ‘దేవదత్తో పబ్బజిత్వా సఙ్ఘం భిన్దిస్సతి, సఙ్ఘం భిన్దిత్వా కప్పం నిరయే పచ్చిస్సతీ’’’తి. ‘‘యది, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో జానాతి ‘దేవదత్తో పబ్బజిత్వా సఙ్ఘం భిన్దిస్సతి, సఙ్ఘం భిన్దిత్వా కప్పం నిరయే పచ్చిస్సతీ’తి, తేన హి, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో కారుణికో అనుకమ్పకో హితేసీ సబ్బసత్తానం అహితం అపనేత్వా హితముపదహతీతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తం అజానిత్వా పబ్బాజేసి, తేన హి బుద్ధో అసబ్బఞ్ఞూతి, అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, విజటేహి ఏతం మహాజటం, భిన్ద పరాపవాదం, అనాగతే అద్ధానే తయా సదిసా బుద్ధిమన్తో భిక్ఖూ దుల్లభా భవిస్సన్తి, ఏత్థ తవ బలం పకాసేహీ’’తి.

‘‘కారుణికో, మహారాజ, భగవా సబ్బఞ్ఞూ చ, కారుఞ్ఞేన, మహారాజ, భగవా సబ్బఞ్ఞుతఞాణేన దేవదత్తస్స గతిం ఓలోకేన్తో అద్దస దేవదత్తం ఆపాయికం కమ్మం [అపరాపరియకమ్మం (సీ. స్యా. పీ.)] ఆయూహిత్వా అనేకాని కప్పకోటిసతసహస్సాని నిరయేన నిరయం వినిపాతేన వినిపాతం గచ్ఛన్తం, తం భగవా సబ్బఞ్ఞుతఞాణేన జానిత్వా ఇమస్స అపరియన్తకతం కమ్మం మమ సాసనే పబ్బజితస్స పరియన్తకతం భవిస్సతి, పురిమం ఉపాదాయ పరియన్తకతం దుక్ఖం భవిస్సతి, అపబ్బజితోపి అయం మోఘపురిసో కప్పట్ఠియమేవ కమ్మం ఆయూహిస్సతీతి కారుఞ్ఞేన దేవదత్తం పబ్బాజేసీ’’తి.

‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, బుద్ధో వధిత్వా తేలేన మక్ఖేతి, పపాతే పాతేత్వా హత్థం దేతి, మారేత్వా జీవితం పరియేసతి, యం సో పఠమం దుక్ఖం దత్వా పచ్ఛా సుఖం ఉపదహతీ’’తి? ‘‘వధేతిపి, మహారాజ, తథాగతో సత్తానం హితవసేన, పాతేతిపి సత్తానం హితవసేన, మారేతిపి సత్తానం హితవసేన, వధిత్వాపి, మహారాజ, తథాగతో సత్తానం హితమేవ ఉపదహతి, పాతేత్వాపి సత్తానం హితమేవ ఉపదహతి, మారేత్వాపి సత్తానం హితమేవ ఉపదహతి. యథా, మహారాజ, మాతాపితరో నామ వధిత్వాపి పాతయిత్వాపి పుత్తానం హితమేవ ఉపదహన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో వధేతిపి సత్తానం హితవసేన, పాతేతిపి సత్తానం హితవసేన, మారేతిపి సత్తానం హితవసేన, వధిత్వాపి, మహారాజ, తథాగతో సత్తానం హితమేవ ఉపదహతి, పాతేత్వాపి సత్తానం హితమేవ ఉపదహతి, మారేత్వాపి సత్తానం హితమేవ ఉపదహతి, యేన యేన యోగేన సత్తానం గుణవుడ్ఢి హోతి, తేన తేన యోగేన సబ్బసత్తానం హితమేవ ఉపదహతి. సచే, మహారాజ, దేవదత్తో న పబ్బాజేయ్య, గిహిభూతో సమానో నిరయసంవత్తనికం బహుం పాపకమ్మం కత్వా అనేకాని కప్పకోటిసతసహస్సాని నిరయేన నిరయం వినిపాతేన వినిపాతం గచ్ఛన్తో బహుం దుక్ఖం వేదయిస్సతి, తం భగవా జానమానో కారుఞ్ఞేన దేవదత్తం పబ్బాజేసి, ‘మమ సాసనే పబ్బజితస్స దుక్ఖం పరియన్తకతం భవిస్సతీ’తి కారుఞ్ఞేన గరుకం దుక్ఖం లహుకం అకాసి.

‘‘యథా వా, మహారాజ, ధనయససిరిఞాతిబలేన బలవా పురిసో అత్తనో ఞాతిం వా మిత్తం వా రఞ్ఞా గరుకం దణ్డం ధారేన్తం అత్తనో బహువిస్సత్థభావేన సమత్థతాయ గరుకం దణ్డం లహుకం అకాసి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా బహూని కప్పకోటిసతసహస్సాని దుక్ఖం వేదయమానం దేవదత్తం పబ్బాజేత్వా సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తిబలసమత్థభావేన గరుకం దుక్ఖం లహుకం అకాసి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కుసలో భిసక్కో సల్లకత్తో గరుకం రోగం బలవోసధబలేన లహుకం కరోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, బహూని కప్పకోటిసతసహస్సాని దుక్ఖం వేదయమానం దేవదత్తం భగవా రోగఞ్ఞుతాయ పబ్బాజేత్వా కారుఞ్ఞబలో పత్థద్ధధమ్మోసధబలేన గరుకం దుక్ఖం లహుకం అకాసి. అపి ను ఖో సో, మహారాజ, భగవా బహువేదనీయం దేవదత్తం అప్పవేదనీయం కరోన్తో కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘న కిఞ్చి, భన్తే, అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్య అన్తమసో గద్దూహనమత్తమ్పీ’’తి. ‘‘ఇమమ్పి ఖో, మహారాజ, కారణం అత్థతో సమ్పటిచ్ఛ, యేన కారణేన భగవా దేవదత్తం పబ్బాజేసి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి, యేన కారణేన భగవా దేవదత్తం పబ్బాజేసి. యథా, మహారాజ, చోరం ఆగుచారిం గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేయ్యుం, ‘అయం ఖో, దేవ, చోరో ఆగుచారీ, ఇమస్స యం ఇచ్ఛసి, తం దణ్డం పణేహీ’తి. తమేనం రాజా ఏవం వదేయ్య ‘తేన హి, భణే, ఇమం చోరం బహినగరం నీహరిత్వా ఆఘాతనే సీసం ఛిన్దథా’’తి, ‘ఏవం దేవా’తి ఖో తే రఞ్ఞో పటిస్సుత్వా తం బహినగరం నీహరిత్వా ఆఘాతనం నయేయ్యుం. తమేనం పస్సేయ్య కోచిదేవ పురిసో రఞ్ఞో సన్తికా లద్ధవరో లద్ధయసధనభోగో ఆదేయ్యవచనో బలవిచ్ఛితకారీ, సో తస్స కారుఞ్ఞం కత్వా తే పురిసే ఏవం వదేయ్య ‘అలం, భో, కిం తుమ్హాకం ఇమస్స సీసచ్ఛేదనేన, తేన హి భో ఇమస్స హత్థం వా పాదం వా ఛిన్దిత్వా జీవితం రక్ఖథ, అహమేతస్స కారణా రఞ్ఞో సన్తికే పటివచనం కరిస్సామీ’తి. తే తస్స బలవతో వచనేన తస్స చోరస్స హత్థం వా పాదం వా ఛిన్దిత్వా జీవితం రక్ఖేయ్యుం. అపి ను ఖో సో, మహారాజ, పురిసో ఏవం కారీ తస్స చోరస్స కిచ్చకారీ అస్సా’’తి? ‘‘జీవితదాయకో సో, భన్తే, పురిసో తస్స చోరస్స, జీవితే దిన్నే కిం తస్స అకతం నామ అత్థీ’’తి? ‘‘యా పన హత్థపాదచ్ఛేదనే వేదనా, సో తాయ వేదనాయ కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘అత్తనో కతేన సో, భన్తే, చోరో దుక్ఖవేదనం వేదయతి, జీవితదాయకో పన పురిసో న కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా కారుఞ్ఞేన దేవదత్తం పబ్బాజేసి ‘మమ సాసనే పబ్బజితస్స దుక్ఖం పరియన్తకతం భవిస్సతీ’తి. పరియన్తకతఞ్చ, మహారాజ, దేవదత్తస్స దుక్ఖం, దేవదత్తో, మహారాజ, మరణకాలే –

‘‘‘ఇమేహి అట్ఠీహి తమగ్గపుగ్గలం, దేవాతిదేవం నరదమ్మసారథిం;

సమన్తచక్ఖుం సతపుఞ్ఞలక్ఖణం, పాణేహి బుద్ధం సరణం ఉపేమీ’తి.

‘‘పాణుపేతం సరణమగమాసి. దేవదత్తో, మహారాజ, ఛ కోట్ఠాసే కతే కప్పే అతిక్కన్తే పఠమకోట్ఠాసే సఙ్ఘం భిన్ది, పఞ్చ కోట్ఠాసే నిరయే పచ్చిత్వా తతో ముచ్చిత్వా అట్ఠిస్సరో నామ పచ్చేకబుద్ధో భవిస్సతి. అపి ను ఖో సో, మహారాజ, భగవా ఏవం కారీ దేవదత్తస్స కిచ్చకారీ అస్సా’’తి? ‘‘సబ్బదదో, భన్తే నాగసేన, తథాగతో దేవదత్తస్స, యం తథాగతో దేవదత్తం పచ్చేకబోధిం పాపేస్సతి, కిం తథాగతేన దేవదత్తస్స అకతం నామ అత్థీ’’తి? ‘‘యం పన, మహారాజ, దేవదత్తో సఙ్ఘం భిన్దిత్వా నిరయే దుక్ఖవేదనం వేదయతి, అపి ను ఖో భగవా తతోనిదానం కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, అత్తనా కతేన, భన్తే, దేవదత్తో కప్పం నిరయే పచ్చతి, దుక్ఖపరియన్తకారకో సత్థా న కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జతీ’’తి. ‘‘ఇమమ్పి ఖో, త్వం మహారాజ, కారణం అత్థతో సమ్పటిచ్ఛ, యేన కారణేన భగవా దేవదత్తం పబ్బాజేసి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి, యేన కారణేన భగవా దేవదత్తం పబ్బాజేసి. యథా, మహారాజ, కుసలో భిసక్కో సల్లకత్తో వాతపిత్తసేమ్హసన్నిపాతఉతుపరిణామవిసమపరిహారఓపక్కమికోపక్కన్తం పూతికుణపదుగ్గన్ధాభిసఞ్ఛన్నం అన్తోసల్లం సుసిరగతం పుబ్బరుహిరసమ్పుణ్ణం వణం వూపసమేన్తో వణముఖం కక్ఖళతిఖిణఖారకటుకేన భేసజ్జేన అనులిమ్పతి పరిపచ్చనాయ, పరిపచ్చిత్వా ముదుభావముపగతం సత్థేన వికన్తయిత్వా డహతి సలాకాయ, దడ్ఢే ఖారలవణం దేతి, భేసజ్జేన అనులిమ్పతి వణరుహనాయ బ్యాధితస్స సోత్థిభావమనుప్పత్తియా, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, భిసక్కో సల్లకత్తో అహితచిత్తో భేసజ్జేన అనులిమ్పతి, సత్థేన వికన్తేతి, డహతి సలాకాయ, ఖారలవణం దేతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, హితచిత్తో సోత్థికామో తాని కిరియాని కరోతీ’’తి. ‘‘యా పనస్స భేసజ్జకిరియాకరణేన ఉప్పన్నా దుక్ఖవేదనా, తతోనిదానం సో భిసక్కో సల్లకత్తో కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘హితచిత్తో, భన్తే, సోత్థికామో భిసక్కో సల్లకత్తో తాని కిరియాని కరోతి, కిం సో తతోనిదానం అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్య, సగ్గగామీ సో, భన్తే, భిసక్కో సల్లకత్తో’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కారుఞ్ఞేన భగవా దేవదత్తం పబ్బాజేసి దుక్ఖపరిముత్తియా.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి, యేన కారణేన భగవా దేవదత్తం పబ్బాజేసి. యథా, మహారాజ, పురిసో కణ్టకేన విద్ధో అస్స, అథఞ్ఞతరో పురిసో తస్స హితకామో సోత్థికామో తిణ్హేన కణ్టకేనవా సత్థముఖేన వా సమన్తతో ఛిన్దిత్వా పగ్ఘరన్తేన లోహితేన తం కణ్టకం నీహరేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, పురిసో అహితకామో తం కణ్టకం నీహరతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, హితకామో సో, భన్తే, పురిసో సోత్థికామో తం కణ్టకం నీహరతి. సచే సో, భన్తే, తం కణ్టకం న నీహరేయ్య, మరణం వా సో తేన పాపుణేయ్య మరణమత్తం వా దుక్ఖ’’న్తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో కారుఞ్ఞేన దేవదత్తం పబ్బాజేసి దుక్ఖపరిముత్తియా. సచే మహారాజ, భగవా దేవదత్తం న పబ్బాజేయ్య, కప్పకోటిసతసహస్సమ్పి దేవదత్తో భవపరమ్పరాయ నిరయే పచ్చేయ్యా’’తి.

‘‘అనుసోతగామిం, భన్తే నాగసేన, దేవదత్తం తథాగతో పటిసోతం పాపేసి, విపన్థపటిపన్నం దేవదత్తం పన్థే పటిపాదేసి, పపాతే పతితస్స దేవదత్తస్స పతిట్ఠం అదాసి, విసమగతం దేవదత్తం తథాగతో సమం ఆరోపేసి, ఇమే చ, భన్తే నాగసేన, హేతూ ఇమాని చ కారణాని న సక్కా అఞ్ఞేన సన్దస్సేతుం అఞ్ఞత్ర తవాదిసేన బుద్ధిమతా’’తి.

దేవదత్తపబ్బజ్జపఞ్హో తతియో.

౪. పథవిచలనపఞ్హో

౪. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా – ‘అట్ఠిమే, భిక్ఖవే [అట్ఠిమే ఆనన్ద (అ. ని. ౮.౭౦)], హేతూ అట్ఠ పచ్చయా మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయా’తి. అసేసవచనం ఇదం, నిస్సేసవచనం ఇదం, నిప్పరియాయవచనం ఇదం, నత్థఞ్ఞో నవమో హేతు మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయ. యది, భన్తే నాగసేన, అఞ్ఞో నవమో హేతు భవేయ్య మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయ, తమ్పి హేతుం భగవా కథేయ్య. యస్మా చ ఖో, భన్తే నాగసేన, నత్థఞ్ఞో నవమో హేతు మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయ, తస్మా అనాచిక్ఖితో భగవతా, అయఞ్చ నవమో హేతు దిస్సతి మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయ, యం వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితాతి. యది, భన్తే నాగసేన, అట్ఠేవ హేతూ అట్ఠ పచ్చయా మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయ, తేన హి వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితాతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితా, తేన హి అట్ఠేవ హేతూ అట్ఠ పచ్చయా మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయాతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో సుఖుమో దున్నివేఠియో అన్ధకరణో చేవ గమ్భీరో చ, సో తవానుప్పత్తో, నేసో అఞ్ఞేన ఇత్తరపఞ్ఞేన సక్కా విసజ్జేతుం అఞ్ఞత్ర తవాదిసేన బుద్ధిమతా’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా – ‘అట్ఠిమే, భిక్ఖవే, హేతూ అట్ఠ పచ్చయా మహతో భూమిచాలస్స పాతుభావాయా’తి. యం వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితా, తఞ్చ పన అకాలికం కదాచుప్పత్తికం అట్ఠహి హేతూహి విప్పముత్తం, తస్మా అగణితం అట్ఠహి హేతూహి.

‘‘యథా, మహారాజ, లోకే తయో యేవ మేఘా గణీయన్తి వస్సికో హేమన్తికో పావుసకోతి. యది తే ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞో మేఘో పవస్సతి, న సో మేఘో గణీయతి సమ్మతేహి మేఘేహి, అకాలమేఘోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే యం సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితా, అకాలికం ఏతం కదాచుప్పత్తికం అట్ఠహి హేతూహి విప్పముత్తం, న తం గణీయతి అట్ఠహి హేతూహి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, హిమవన్తా పబ్బతా పఞ్చ నదిసతాని సన్దన్తి, తేసం, మహారాజ, పఞ్చన్నం నదిసతానం దసేవ నదియో నదిగణనాయ గణీయన్తి. సేయ్యథీదం, గఙ్గా యమునా అచిరవతీ సరభూ మహీ సిన్ధు సరస్సతీ వేత్రవతీ వీతంసా చన్దభాగాతి, అవసేసా నదియో నదిగణనాయ అగణితా. కిం కారణా? న తా నదియో ధువసలిలా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే యం సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితా, అకాలికం ఏతం కదాచుప్పత్తికం అట్ఠహి హేతూహి విప్పముత్తం, న తం గణీయతి అట్ఠహి హేతూహి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, రఞ్ఞో సతమ్పి ద్విసతమ్పి తిసతమ్పి అమచ్చా హోన్తి, తేసం ఛ యేవ జనా అమచ్చగణనాయ గణీయన్తి. సేయ్యథీదం, సేనాపతి పురోహితో అక్ఖదస్సో భణ్డాగారికో ఛత్తగ్గాహకో ఖగ్గగ్గాహకో. ఏతే యేవ అమచ్చగణనాయ గణీయన్తి. కిం కారణా? యుత్తత్తా రాజగుణేహి, అవసేసా అగణితా, సబ్బే అమచ్చాత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, వేస్సన్తరేన రఞ్ఞా మహాదానే దీయమానే యం సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితా, అకాలికం ఏతం కదాచుప్పత్తికం అట్ఠహి హేతూహి విప్పముత్తం, న తం గణీయతి అట్ఠహి హేతూహి.

‘‘సుయ్యతి ను ఖో, మహారాజ, ఏతరహి జినసాసనే కతాధికారానం దిట్ఠధమ్మసుఖవేదనీయకమ్మం, కిత్తి చ యేసం అబ్భుగ్గతా దేవమనుస్సేసూ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతి ఏతరహి జినసాసనే కతాధికారానం దిట్ఠధమ్మసుఖవేదనీయకమ్మం, కిత్తి చ యేసం అబ్భుగ్గతా దేవమనుస్సేసు సత్త జనాతి’’. ‘‘కే చ తే, మహారాజా’’తి? ‘‘సుమనో చ, భన్తే, మాలాకారో, ఏకసాటకో చ బ్రాహ్మణో, పుణ్ణో చ భతకో, మల్లికా చ దేవీ, గోపాలమాతా చ దేవీ, సుప్పియా చ ఉపాసికా, పుణ్ణా చ దాసీతి ఇమే సత్త దిట్ఠధమ్మసుఖవేదనీయా సత్తా, కిత్తి చ ఇమేసం అబ్భుగ్గతా దేవమనుస్సేసూ’’తి.

‘‘అపరేపి సుయ్యన్తి ను ఖో అతీతే మానుసకేనేవ సరీరదేహేన తిదసభవనం గతా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యన్తీ’’తి. ‘‘కే చ తే, మహారాజా’’తి? ‘‘గుత్తిలో చ గన్ధబ్బో, సాధీనో చ రాజా, నిమి చ రాజా, మన్ధాతా చ రాజాతి ఇమే చతురో జనా సుయ్యన్తి, తేనేవ మానుసకేన సరీరదేహేన తిదసభవనం గతా’’తి. ‘‘సుచిరమ్పి కతం సుయ్యతి సుకతదుక్కటన్తి? సుతపుబ్బం పన తయా, మహారాజ, అతీతే వా అద్ధానే వత్తమానే వా అద్ధానే ఇత్థన్నామస్స దానే దీయమానే సకిం వా ద్విక్ఖత్తుం వా తిక్ఖత్తుం వా మహాపథవీ కమ్పితా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘అత్థి మే, మహారాజ, ఆగమో అధిగమో పరియత్తి సవనం సిక్ఖాబలం సుస్సూసా పరిపుచ్ఛా ఆచరియుపాసనం, మయాపి న సుతపుబ్బం ‘ఇత్థన్నామస్స దానే దీయమానే సకిం వా ద్విక్ఖత్తుం వా తిక్ఖత్తుం వా మహాపథవీ కమ్పితా’తి ఠపేత్వా వేస్సన్తరస్స రాజవసభస్స దానవరం. భగవతో చ, మహారాజ, కస్సపస్స, భగవతో చ సక్యమునినోతి ద్విన్నం బుద్ధానం అన్తరే గణనపథం వీతివత్తా వస్సకోటియో అతిక్కన్తా, తత్థపి మే సవనం నత్థి ‘ఇత్థన్నామస్స దానే దీయమానే సకిం వా ద్విక్ఖత్తుం వా తిక్ఖత్తుం వా మహాపథవీ కమ్పితా’తి. న, మహారాజ, తావతకేన వీరియేన తావతకేన పరక్కమేన మహాపథవీ కమ్పతి, గుణభారభరితా, మహారాజ, సబ్బసోచేయ్యకిరియగుణభారభరితా ధారేతుం న విసహన్తీ మహాపథవీ చలతి కమ్పతి పవేధతి.

‘‘యథా, మహారాజ, సకటస్స అతిభారభరితస్స నాభియో చ నేమియో చ ఫలన్తి అక్ఖో భిజ్జతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సబ్బసోచేయ్యకిరియగుణభారభరితా మహాపథవీ ధారేతుం న విసహన్తీ చలతి కమ్పతి పవేధతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, గగనం అనిలజలవేగసఞ్ఛాదితం ఉస్సన్నజలభారభరితం అతివాతేన ఫుటితత్తా నదతి రవతి గళగళాయతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, మహాపథవీ రఞ్ఞో వేస్సన్తరస్స దానబలవిపులఉస్సన్నభారభరితా ధారేతుం న విసహన్తీ చలతి కమ్పతి పవేధతి. న హి, మహారాజ, రఞ్ఞో వేస్సన్తరస్స చిత్తం రాగవసేన పవత్తతి, న దోసవసేన పవత్తతి, న మోహవసేన పవత్తతి, న మానవసేన పవత్తతి, న దిట్ఠివసేన పవత్తతి, న కిలేసవసేన పవత్తతి, న వితక్కవసేన పవత్తతి, న అరతివసేన పవత్తతి, అథ ఖో దానవసేన బహులం పవత్తతి ‘కిన్తి అనాగతా యాచకా మమ సన్తికే ఆగచ్ఛేయ్యుం, ఆగతా చ యాచకా యథాకామం లభిత్వా అత్తమనా భవేయ్యు’న్తి సతతం సమితం దానం పతి మానసం ఠపితం హోతి. రఞ్ఞో, మహారాజ, వేస్సన్తరస్స సతతం సమితం దససు ఠానేసు మానసం ఠపితం హోతి దమే సమే ఖన్తియం సంవరే యమే నియమే అక్కోధే అవిహింసాయం సచ్చే సోచేయ్యే. రఞ్ఞో, మహారాజ, వేస్సన్తరస్స కామేసనా పహీనా, భవేసనా పటిప్పస్సద్ధా, బ్రహ్మచరియేసనాయ యేవ ఉస్సుక్కం ఆపన్నో, రఞ్ఞో, మహారాజ, వేస్సన్తరస్స అత్తరక్ఖా [పరరక్ఖాయ (సీ. పీ.)] పహీనా, సబ్బసత్తరక్ఖాయ ఉస్సుక్కం ఆపన్నో ‘కిన్తి ఇమే సత్తా సమగ్గా అస్సు అరోగా సధనా దీఘాయుకా’తి బహులం యేవ మానసం పవత్తతి. దదమానో చ, మహారాజ, వేస్సన్తరో రాజా తం దానం న భవసమ్పత్తిహేతు దేతి, న ధనహేతు దేతి, న పటిదానహేతు దేతి, న ఉపలాపనహేతు దేతి, న ఆయుహేతు దేతి, న వణ్ణహేతు దేతి, న సుఖహేతు దేతి, న బలహేతు దేతి, న యసహేతు దేతి, న పుత్తహేతు దేతి, న ధీతుహేతు దేతి, అథ ఖో సబ్బఞ్ఞుతఞాణహేతు సబ్బఞ్ఞుతఞాణరతనస్స కారణా ఏవరూపే అతులవిపులానుత్తరే దానవరే అదాసి, సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో చ ఇమం గాథం అభాసి –

‘‘‘జాలిం కణ్హాజినం ధీతం, మద్దిదేవిం పతిబ్బతం;

చజమానో న చిన్తేసిం, బోధియా యేవ కారణా’తి.

‘‘వేస్సన్తరో, మహారాజ, రాజా అక్కోధేన కోధం జినాతి, అసాధుం సాధునా జినాతి, కదరియం దానేన జినాతి, అలికవాదినం సచ్చేన జినాతి, సబ్బం అకుసలం కుసలేన జినాతి. తస్స ఏవం దదమానస్స ధమ్మానుగతస్స ధమ్మసీసకస్స [ధమ్మాసీసకస్స (క.)] దాననిస్సన్దబలవ [దాననిస్సన్దబల (సీ. పీ.)] వీరియవిపులవిప్ఫారేన హేట్ఠా మహావాతా సఞ్చలన్తి సణికం సణికం సకిం సకిం ఆకులాకులా వాయన్తి ఓనమన్తి ఉన్నమన్తి వినమన్తి, ఛిన్నపత్తపాదపా [సీన్నప్పత్తపాదపా (సీ.)] పపతన్తి, గుమ్బం గుమ్బం వలాహకా గగనే సన్ధావన్తి, రజోసఞ్చితా వాతా దారుణా హోన్తి, గగనం ఉప్పీళితా వాతా వాయన్తి, సహసా ధమధమాయన్తి, మహాభీమో సద్దో నిచ్ఛరతి, తేసు వాతేసు కుపితేసు ఉదకం సణికం సణికం చలతి, ఉదకే చలితే ఖుబ్భన్తి మచ్ఛకచ్ఛపా, యమకయమకా ఊమియో జాయన్తి, జలచరా సత్తా తసన్తి, జలవీచి యుగనద్ధో వత్తతి, వీచినాదో పవత్తతి, ఘోరా బుబ్బుళా [పుబ్బుళా (క.)] ఉట్ఠహన్తి, ఫేణమాలా భవన్తి, ఉత్తరతి మహాసముద్దో, దిసావిదిసం ధావతి ఉదకం, ఉద్ధంసోతపటిసోతముఖా సన్దన్తి సలిలధారా, తసన్తి అసురా గరుళా నాగా యక్ఖా, ఉబ్బిజ్జన్తి ‘కిం ను ఖో, కథం ను ఖో, సాగరో విపరివత్తతీ’తి, గమనపథమేసన్తి భీతచిత్తా, ఖుభితే లుళితే జలధారే పకమ్పతి మహాపథవీ సనగా ససాగరా, పరివత్తతి సినేరుగిరి కూటసేలసిఖరో వినమమానో హోతి, విమనా హోన్తి అహినకులబిళారకోట్ఠుకసూకరమిగపక్ఖినో, రుదన్తి యక్ఖా అప్పేసక్ఖా, హసన్తి యక్ఖా మహేసక్ఖా కమ్పమానాయ మహాపథవియా.

‘‘యథా, మహారాజ, మహతి మహాపరియోగే ఉద్ధనగతే ఉదకసమ్పుణ్ణే ఆకిణ్ణతణ్డులే హేట్ఠతో అగ్గి జలమానో పఠమం తావ పరియోగం సన్తాపేతి, పరియోగో సన్తత్తో ఉదకం సన్తాపేతి, ఉదకం సన్తత్తం తణ్డులం సన్తాపేతి, తణ్డులం సన్తత్తం ఉమ్ముజ్జతి నిముజ్జతి, బుబ్బుళకజాతం హోతి, ఫేణమాలా ఉత్తరతి; ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, వేస్సన్తరో రాజా యం లోకే దుచ్చజం, తం చజి, తస్స తం దుచ్చజం చజన్తస్స దానస్స సభావనిస్సన్దేన హేట్ఠా మహావాతా ధారేతుం న విసహన్తా పరికుప్పింసు [పరికమ్పింసు (క.)], మహావాతేసు పరికుపితేసు [పరిఖుబ్భితేసు (స్యా.)] ఉదకం కమ్పి, ఉదకే కమ్పితే మహాపథవీ కమ్పి, ఇతి తదా మహావాతా చ ఉదకఞ్చ మహాపథవీ చాతి ఇమే తయో ఏకమనా వియ అహేసుం మహాదాననిస్సన్దేన విపులబలవీరియేన నత్థేదిసో, మహారాజ, అఞ్ఞస్స దానానుభావో, యథా వేస్సన్తరస్స రఞ్ఞో మహాదానానుభావో. యథా, మహారాజ, మహియా బహువిధా మణయో విజ్జన్తి. సేయ్యథీదం, ఇన్దనీలో మహానీలో జోతిరసో వేళురియో ఉమ్మాపుప్ఫో సిరీసపుప్ఫో మనోహరో సూరియకన్తో చన్దకన్తో వజిరో ఖజ్జోపనకో ఫుస్సరాగో లోహితఙ్గో మసారగల్లోతి, ఏతే సబ్బే అతిక్కమ్మ చక్కవత్తిమణి అగ్గమక్ఖాయతి, చక్కవత్తిమణి, మహారాజ, సమన్తా యోజనం ఓభాసేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యం కిఞ్చి మహియా దానం విజ్జతి అపి అసదిసదానం పరమం, తం సబ్బం అతిక్కమ్మ వేస్సన్తరస్స రఞ్ఞో మహాదానం అగ్గమక్ఖాయతి, వేస్సన్తరస్స, మహారాజ, రఞ్ఞో మహాదానే దీయమానే సత్తక్ఖత్తుం మహాపథవీ కమ్పితా’’తి.

‘‘అచ్ఛరియం, భన్తే నాగసేన, బుద్ధానం, అబ్భుతం, భన్తే నాగసేన, బుద్ధానం, యం తథాగతో బోధిసత్తో సమానో అసమో లోకేన ఏవంఖన్తి ఏవంచిత్తో ఏవంఅధిముత్తి ఏవంఅధిప్పాయో, బోధిసత్తానం, భన్తే నాగసేన, పరక్కమో దక్ఖాపితో, పారమీ చ జినానం భియ్యో ఓభాసితా, చరియం చరతోపి తావ తథాగతస్స సదేవకే లోకే సేట్ఠభావో అనుదస్సితో. సాధు, భన్తే నాగసేన, థోమితం జినసాసనం, జోతితా జినపారమీ, ఛిన్నో తిత్థియానం వాదగణ్ఠి, భిన్నో పరాపవాదకుమ్భో [గుమ్బో తయా విద్ధంసితో (స్యా.)], పఞ్హో గమ్భీరో ఉత్తానీకతో, గహనం అగహనం కతం, సమ్మా లద్ధం జినపుత్తానం నిబ్బాహనం [నిబ్బాయనం (క.)], ఏవమేతం గణివరపవర తథా సమ్పటిచ్ఛామా’’తి.

పథవిచలనపఞ్హో చతుత్థో.

౫. సివిరాజచక్ఖుదానపఞ్హో

౫. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే ఏవం భణథ ‘సివిరాజేన యాచకస్స చక్ఖూని దిన్నాని, అన్ధస్స సతో పున దిబ్బచక్ఖూని ఉప్పన్నానీ’తి, ఏతమ్పి వచనం సకసటం సనిగ్గహం సదోసం ‘హేతుసముగ్ఘాతే అహేతుస్మిం అవత్థుస్మిం నత్థి దిబ్బచక్ఖుస్స ఉప్పాదో’తి సుత్తే వుత్తం, యది, భన్తే నాగసేన, సివిరాజేన యాచకస్స చక్ఖూని దిన్నాని, తేన హి ‘పున దిబ్బచక్ఖూని ఉప్పన్నానీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా; యది దిబ్బచక్ఖూని ఉప్పన్నాని, తేన హి ‘సివిరాజేన యాచకస్స చక్ఖూని దిన్నానీ’తి యం వచనం, తమ్పి మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో గణ్ఠితోపి గణ్ఠితరో వేఠతోపి వేఠతరో గహనతోపి గహనతరో, సో తవానుప్పత్తో, తత్థ ఛన్దమభిజనేహి నిబ్బాహనాయ పరవాదానం నిగ్గహాయా’’తి.

‘‘దిన్నాని, మహారాజ, సివిరాజేన యాచకస్స చక్ఖూని, తత్థ మా విమతిం ఉప్పాదేహి, పున దిబ్బాని చ చక్ఖూని ఉప్పన్నాని, తత్థాపి మా విమతిం జనేహీ’’తి. ‘‘అపి ను ఖో, భన్తే నాగసేన, హేతుసముగ్ఘాతే అహేతుస్మిం అవత్థుస్మిం దిబ్బచక్ఖు ఉప్పజ్జతీ’’తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఏత్థ కారణం, యేన కారణేన హేతుసముగ్ఘాతే అహేతుస్మిం అవత్థుస్మిం దిబ్బచక్ఖు ఉప్పజ్జతి, ఇఙ్ఘ తావ కారణేన మం సఞ్ఞాపేహీ’’తి?

‘‘కిం పన, మహారాజ, అత్థి లోకే సచ్చం నామ, యేన సచ్చవాదినో సచ్చకిరియం కరోన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అత్థి లోకే సచ్చం నామ, సచ్చేన, భన్తే నాగసేన, సచ్చవాదినో సచ్చకిరియం కత్వా దేవం వస్సాపేన్తి, అగ్గిం నిబ్బాపేన్తి, విసం పటిహనన్తి, అఞ్ఞమ్పి వివిధం కత్తబ్బం కరోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, యుజ్జతి సమేతి సివిరాజస్స సచ్చబలేన దిబ్బచక్ఖూని ఉప్పన్నానీతి, సచ్చబలేన, మహారాజ, అవత్థుస్మిం దిబ్బచక్ఖు ఉప్పజ్జతి, సచ్చం యేవ తత్థ వత్థు భవతి దిబ్బచక్ఖుస్స ఉప్పాదాయ.

‘‘యథా, మహారాజ, యే కేచి సత్తా సచ్చమనుగాయన్తి ‘మహామేఘో పవస్సతూ’తి, తేసం సహ సచ్చమనుగీతేన మహామేఘో పవస్సతి, అపి ను ఖో, మహారాజ, అత్థి ఆకాసే వస్సహేతు సన్నిచితో ‘యేన హేతునా మహామేఘో పవస్సతీ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, సచ్చం యేవ తత్థ హేతు భవతి మహతో మేఘస్స పవస్సనాయా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి తస్స పకతిహేతు, సచ్చం యేవేత్థ వత్థు భవతి దిబ్బచక్ఖుస్స ఉప్పాదాయాతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, యే కేచి సత్తా సచ్చమనుగాయన్తి ‘జలితపజ్జలితమహాఅగ్గిక్ఖన్ధో పటినివత్తతూ’తి, తేసం సహ సచ్చమనుగీతేన జలితపజ్జలితమహాఅగ్గిక్ఖన్ధో ఖణేన పటినివత్తతి. అపి ను ఖో, మహారాజ, అత్థి తస్మిం జలితపజ్జలితే మహాఅగ్గిక్ఖన్ధే హేతు సన్నిచితో ‘యేన హేతునా జలితపజ్జలితమహాఅగ్గిక్ఖన్ధో ఖణేన పటినివత్తతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, సచ్చం యేవ తత్థ వత్థు హోతి తస్స జలితపజ్జలితస్స మహాఅగ్గిక్ఖన్ధస్స ఖణేన పటినివత్తనాయా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి తస్స పకతిహేతు, సచ్చం యేవేత్థ వత్థు భవతి దిబ్బచక్ఖుస్స ఉప్పాదాయాతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, యే కేచి సత్తా సచ్చమనుగాయన్తి ‘విసం హలాహలం అగదం భవతూ’తి. తేసం సహ సచ్చమనుగీతేన విసం హలాహలం ఖణేన అగదం భవతి, అపి ను ఖో, మహారాజ, అత్థి తస్మిం హలాహలవిసే హేతు సన్నిచితో ‘యేన హేతునా విసం హలాహలం ఖణేన అగదం భవతీ’’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, సచ్చం యేవ తత్థ హేతు భవతి విసస్స హలాహలస్స ఖణేన పటిఘాతాయా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, వినా పకతిహేతుం సచ్చం యేవేత్థ వత్థు భవతి దిబ్బచక్ఖుస్స ఉప్పాదాయాతి.

‘‘చతున్నమ్పి, మహారాజ, అరియసచ్చానం పటివేధాయ నత్థఞ్ఞం వత్థు, సచ్చం వత్థుం కత్వా చత్తారి అరియసచ్చాని పటివిజ్ఝన్తీతి. అత్థి, మహారాజ, చీనవిసయే చీనరాజా, సో మహాసముద్దే కీళితుకామో [బలిం కాతుకామో (సీ. పీ.)] చతుమాసే చతుమాసే సచ్చకిరియం కత్వా సహ రథేన అన్తోమహాసముద్దే యోజనం పవిసతి, తస్స రథసీసస్స పురతో పురతో మహావారిక్ఖన్ధో పటిక్కమతి, నిక్ఖన్తస్స పున ఓత్థరతి, అపి ను ఖో, మహారాజ, సో మహాసముద్దో సదేవమనుస్సేనపి లోకేన పకతికాయబలేన సక్కా పటిక్కమాపేతు’’న్తి? ‘‘అతిపరిత్తకేపి, భన్తే, తళాకే ఉదకం న సక్కా సదేవమనుస్సేనపి లోకేన పకతికాయబలేన పటిక్కమాపేతుం, కిం పన మహాసముద్దే ఉదక’’న్తి? ‘‘ఇమినాపి, మహారాజ, కారణేన సచ్చబలం ఞాతబ్బం ‘నత్థి తం ఠానం, యం సచ్చేన న పత్తబ్బ’న్తి.

‘‘నగరే, మహారాజ, పాటలిపుత్తే అసోకో ధమ్మరాజా సనేగమజానపదఅమచ్చభటబలమహామత్తేహి పరివుతో గఙ్గం నదిం [గఙ్గానదిం (సీ.)] నవసలిలసమ్పుణ్ణం సమతిత్థికం సమ్భరితం పఞ్చయోజనసతాయామం యోజనపుథులం సన్దమానం దిస్వా అమచ్చే ఏవమాహ ‘అత్థి కోచి, భణే, సమత్థో, యో ఇమం మహాగఙ్గం పటిసోతం సన్దాపేతు’న్తి. అమచ్చా ఆహంసు ‘దుక్కరం దేవా’తి.

‘‘తస్మిం యేవ గఙ్గాకూలే ఠితా బన్ధుమతీ నామ గణికా అస్సోసి రఞ్ఞా కిర ఏవం వుత్తం ‘సక్కా ను ఖో ఇమం మహాగఙ్గం పటిసోతం సన్దాపేతు’న్తి, సా ఏవమాహ ‘అహఞ్హి నగరే పాటలిపుత్తే గణికా రూపూపజీవినీ అన్తిమజీవికా, మమ తావ రాజా సచ్చకిరియం పస్సతూ’తి. అథ సా సచ్చకిరియం అకాసి, సహ తస్సా సచ్చకిరియాయ ఖణేన సా మహాగఙ్గా గళగళాయన్తీ పటిసోతం సన్దిత్థ మహతో జనకాయస్స పస్సతో.

‘‘అథ రాజా గఙ్గాయ ఆవట్టఊమివేగజనితం హలాహలసద్దం సుత్వా విమ్హితో అచ్ఛరియబ్భుతజాతో అమచ్చే ఏవమాహ ‘కిస్సాయం, భణే, మహాగఙ్గా పటిసోతం సన్దతీ’తి? ‘బన్ధుమతీ, మహారాజ, గణికా తవ వచనం సుత్వా సచ్చకిరియం అకాసి, తస్సా సచ్చకిరియాయ మహాగఙ్గా ఉద్ధంముఖా సన్దతీ’తి.

‘‘అథ సంవిగ్గహదయో రాజా తురితతురితో సయం గన్త్వా తం గణికం పుచ్ఛి ‘సచ్చం కిర, జే, తయా సచ్చకిరియాయ అయం గఙ్గా పటిసోతం సన్దాపితా’తి? ‘ఆమ దేవా’తి. రాజా ఆహ ‘కిం తే తత్థ బలం అత్థి, కో వా తే వచనం ఆదియతి అనుమ్మత్తో, కేన త్వం బలేన ఇమం మహాగఙ్గం పటిసోతం సన్దాపేసీ’తి? సా ఆహ ‘సచ్చబలేనాహం, మహారాజ, ఇమం మహాగఙ్గం పటిసోతం సన్దాపేసి’న్తి. రాజా ఆహ ‘కిం తే సచ్చబలం అత్థి చోరియా ధుత్తియా అసతియా ఛిన్నికాయ పాపియా భిన్నసీలాయ [పాపికాయ భిన్నసీమాయ (సీ.)] హిరిఅతిక్కన్తికాయ అన్ధజనపలోభికాయా’తి. ‘సచ్చం, మహారాజ, తాదిసికా అహం, తాదిసికాయపి మే, మహారాజ, సచ్చకిరియా అత్థి, యాయాహం ఇచ్ఛమానా సదేవకమ్పి లోకం పరివత్తేయ్య’న్తి. రాజా ఆహ ‘కతమా పన సా హోతి సచ్చకిరియా, ఇఙ్ఘ మం సావేహీ’తి. ‘యో మే, మహారాజ, ధనం దేతి ఖత్తియో వా బ్రాహ్మణో వా వేస్సో వా సుద్దో వా అఞ్ఞో వా కోచి, తేసం సమకం యేవ ఉపట్ఠహామి, ‘‘ఖత్తియో’’తి విసేసో నత్థి, ‘‘సుద్దో’’తి అతిమఞ్ఞనా [అతిమఞ్ఞమానో (క.)] నత్థి, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తా ధనస్సామికం పరిచరామి, ఏసా మే దేవ సచ్చకిరియా, యాయాహం ఇమం మహాగఙ్గం పటిసోతం సన్దాపేసి’న్తి.

‘‘ఇతిపి, మహారాజ, సచ్చే ఠితా న కిఞ్చి అత్థం న విన్దన్తి. దిన్నాని చ, మహారాజ, సివిరాజేన యాచకస్స చక్ఖూని, దిబ్బచక్ఖూని చ ఉప్పన్నాని, తఞ్చ సచ్చకిరియాయ. యం పన సుత్తే వుత్తం ‘మంసచక్ఖుస్మిం నట్ఠే అహేతుస్మిం అవత్థుస్మిం నత్థి దిబ్బచక్ఖుస్స ఉప్పాదో’తి. తం భావనామయం చక్ఖుం సన్ధాయ వుత్తం, ఏవమేతం, మహారాజ, ధారేహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, సునిబ్బేఠితో పఞ్హో, సునిద్దిట్ఠో నిగ్గహో, సుమద్దితా పరవాదా, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

సివిరాజచక్ఖుదానపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. గబ్భావక్కన్తిపఞ్హో

౬. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవే, సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి [గబ్భస్సావక్కన్తి (మ. ని. ౧.౪౦౮)] హోతి, ఇధ మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తి, మాతా చ ఉతునీ హోతి, గన్ధబ్బో చ పచ్చుపట్ఠితో హోతి, ఇమేసం ఖో, భిక్ఖవే, తిణ్ణం సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతీ’తి, అసేసవచనమేతం, నిస్సేసవచనమేతం, నిప్పరియాయవచనమేతం, అరహస్సవచనమేతం, సదేవమనుస్సానం మజ్ఝే నిసీదిత్వా భణితం, అయఞ్చ ద్విన్నం సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి దిస్సతి, దుకూలేన తాపసేన పారికాయ తాపసియా ఉతునికాలే దక్ఖిణేన హత్థఙ్గుట్ఠేన నాభి పరామట్ఠా, తస్స తేన నాభిపరామసనేన సామకుమారో నిబ్బత్తో. మాతఙ్గేనాపి ఇసినా బ్రాహ్మణకఞ్ఞాయ ఉతునికాలే దక్ఖిణేన హత్థఙ్గుట్ఠేన నాభి పరామట్ఠా, తస్స తేన నాభిపరామసనేన మణ్డబ్యో నామ మాణవకో నిబ్బత్తోతి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవే, సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతీ’తి. తేన హి సామో చ కుమారో మణ్డబ్యో చ మాణవకో ఉభోపి తే నాభిపరామసనేన నిబ్బత్తాతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది, భన్తే, తథాగతేన భణితం ‘సామో చ కుమారో మణ్డబ్యో చ మాణవకో నాభిపరామసనేన నిబ్బత్తా’’తి, తేన హి ‘తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవే, సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతీ’తి యం వచనం, తమ్పి మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో సుగమ్భీరో సునిపుణో విసయో బుద్ధిమన్తానం, సో తవానుప్పత్తో, ఛిన్ద విమతిపథం, ధారేహి ఞాణవరప్పజ్జోత’’న్తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘తిణ్ణం ఖో పన, భిక్ఖవే, సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతి, ఇధ మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తి, మాతా చ ఉతునీ హోతి, గన్ధబ్బో చ పచ్చుపట్ఠితో హోతి, ఏవం తిణ్ణం సన్నిపాతా గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతీ’తి. భణితఞ్చ ‘సామో చ కుమారో మణ్డబ్యో చ మాణవకో నాభిపరామసనేన నిబ్బత్తా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, యేన కారణేన పఞ్హో సువినిచ్ఛితో హోతి, తేన కారణేన మం సఞ్ఞాపేహీ’’తి.

‘‘సుతపుబ్బం పన తయా, మహారాజ, సంకిచ్చో చ కుమారో ఇసిసిఙ్గో చ తాపసో థేరో చ కుమారకస్సపో ‘ఇమినా నామ తే నిబ్బత్తా’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతి, అబ్భుగ్గతా తేసం జాతి, ద్వే మిగధేనుయో తావ ఉతునికాలే ద్విన్నం తాపసానం పస్సావట్ఠానం ఆగన్త్వా ససమ్భవం పస్సావం పివింసు, తేన పస్సావసమ్భవేన సంకిచ్చో చ కుమారో ఇసిసిఙ్గో చ తాపసో నిబ్బత్తా. థేరస్స ఉదాయిస్స భిక్ఖునుపస్సయం ఉపగతస్స రత్తచిత్తేన భిక్ఖునియా అఙ్గజాతం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స సమ్భవం కాసావే ముచ్చి. అథ ఖో ఆయస్మా ఉదాయి తం భిక్ఖునిం ఏతదవోచ ‘గచ్ఛ భగిని, ఉదకం ఆహర అన్తరవాసకం ధోవిస్సామీ’తి. ‘ఆహరయ్య అహమేవ ధోవిస్సామీ’తి. తతో సా భిక్ఖునీ ఉతునిసమయే తం సమ్భవం ఏకదేసం ముఖేన అగ్గహేసి, ఏకదేసం అఙ్గజాతే పక్ఖిపి, తేన థేరో కుమారకస్సపో నిబ్బత్తోతి ఏతం జనో ఆహా’’తి.

‘‘అపి ను ఖో త్వం, మహారాజ, సద్దహసి తం వచన’’న్తి? ‘‘ఆమ భన్తే, బలవం తత్థ మయం కారణం ఉపలభామ, యేన మయం కారణేన సద్దహామ ‘ఇమినా కారణేన నిబ్బత్తా’’తి. ‘‘కిం పనేత్థ, మహారాజ, కారణ’’న్తి? ‘‘సుపరికమ్మకతే, భన్తే, కలలే బీజం నిపతిత్వా ఖిప్పం సంవిరుహతీ’’తి. ‘‘ఆమ మహారాజా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, భన్తే, సా భిక్ఖునీ ఉతునీ సమానా సణ్ఠితే కలలే రుహిరే పచ్ఛిన్నవేగే ఠితాయ ధాతుయా తం సమ్భవం గహేత్వా తస్మిం కలలే పక్ఖిపి, తేన తస్సా గబ్భో సణ్ఠాసి, ఏవం తత్థ కారణం పచ్చేమ తేసం నిబ్బత్తియా’’తి. ‘‘ఏవమేతం, మహారాజ, తథా సమ్పటిచ్ఛామి, యోనిప్పవేసేన గబ్భో సమ్భవతీతి. సమ్పటిచ్ఛసి పన, త్వం మహారాజ, థేరస్స కుమారకస్సపస్స గబ్భావక్కమన’’న్తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, పచ్చాగతోసి మమ విసయం, ఏకవిధేనపి గబ్భావక్కన్తిం కథయన్తో మమానుబలం భవిస్ససి, అథ యా పన తా ద్వే మిగధేనుయో పస్సావం పివిత్వా గబ్భం పటిలభింసు, తాసం త్వం సద్దహసి గబ్భస్సావక్కమన’’న్తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, యం కిఞ్చి భుత్తం పీతం ఖాయితం లేహితం, సబ్బం తం కలలం ఓసరతి, ఠానగతం వుడ్ఢిమాపజ్జతి. యథా, భన్తే నాగసేన, యా కాచి సరితా నామ, సబ్బా తా మహాసముద్దం ఓసరన్తి, ఠానగతా వుడ్ఢిమాపజ్జన్తి. ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, యం కిఞ్చి భుత్తం పీతం ఖాయితం లేహితం, సబ్బం తం కలలం ఓసరతి, ఠానగతం వుడ్ఢిమాపజ్జతి, తేనాహం కారణేన సద్దహామి ముఖగతేనపి గబ్భస్స అవక్కన్తి హోతీ’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, గాళ్హతరం ఉపగతోసి మమ విసయం, ముఖపానేనపి ద్వయసన్నిపాతో భవతి. సంకిచ్చస్స చ, మహారాజ, కుమారస్స ఇసిసిఙ్గస్స చ తాపసస్స థేరస్స చ కుమారకస్సపస్స గబ్భావక్కమనం సమ్పటిచ్ఛసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సన్నిపాతో ఓసరతీ’’తి.

‘‘సామోపి, మహారాజ, కుమారో మణ్డబ్యోపి మాణవకో తీసు సన్నిపాతేసు అన్తోగధా, ఏకరసా యేవ పురిమేన, తత్థ కారణం వక్ఖామి. దుకూలో చ, మహారాజ, తాపసో పారికా చ తాపసీ ఉభోపి తే అరఞ్ఞవాసా అహేసుం పవివేకాధిముత్తా ఉత్తమత్థగవేసకా, తపతేజేన యావ బ్రహ్మలోకం సన్తాపేసుం. తేసం తదా సక్కో దేవానమిన్దో సాయం పాతం ఉపట్ఠానం ఆగచ్ఛతి. సో తేసం గరుకతమేత్తతాయ ఉపధారేన్తో అద్దస అనాగతమద్ధానే ద్విన్నమ్పి తేసం చక్ఖూనం అన్తరధానం, దిస్వా తే ఏవమాహ ‘ఏకం మే, భోన్తో, వచనం కరోథ, సాధు ఏకం పుత్తం జనేయ్యాథ, సో తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకో భవిస్సతి ఆలమ్బనో చా’తి. ‘అలం, కోసియ, మా ఏవం భణీ’తి. తే తస్స తం వచనం న సమ్పటిచ్ఛింసు. అనుకమ్పకో అత్థకామో సక్కో దేవానమిన్దో దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి తే ఏవమాహ ‘ఏకం మే, భోన్తో, వచనం కరోథ, సాధు ఏకం పుత్తం జనేయ్యాథ, సో తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకో భవిస్సతి ఆలమ్బనో చా’తి. తతియమ్పి తే ఆహంసు ‘అలం, కోసియ, మా త్వం ఖో అమ్హే అనత్థే నియోజేహి, కదాయం కాయో న భిజ్జిస్సతి, భిజ్జతు అయం కాయో భేదనధమ్మో, భిజ్జన్తియాపి ధరణియా పతన్తేపి సేలసిఖరే ఫలన్తేపి ఆకాసే పతన్తేపి చన్దిమసూరియే నేవ మయం లోకధమ్మేహి మిస్సయిస్సామ, మా త్వం అమ్హాకం సమ్ముఖభావం ఉపగచ్ఛ, ఉపగతస్స తే ఏసో విస్సాసో, అనత్థచరో త్వం మఞ్ఞే’తి.

తతో సక్కో దేవానమిన్దో తేసం మనం అలభమానో గరుకతో పఞ్జలికో పున యాచి ‘యది మే వచనం న ఉస్సహథ కాతుం, యదా తాపసీ ఉతునీ హోతి పుప్ఫవతీ, తదా త్వం, భన్తే, దక్ఖిణేన హత్థఙ్గుట్ఠేన నాభిం పరామసేయ్యాసి, తేన సా గబ్భం లచ్ఛతి, సన్నిపాతో యేవేస గబ్భావక్కన్తియా’తి. ‘సక్కోమహం, కోసియ, తం వచనం కాతుం, న తావతకేన అమ్హాకం తపో భిజ్జతి, హోతూ’తి సమ్పటిచ్ఛింసు. తాయ చ పన వేలాయ దేవభవనే అత్థి దేవపుత్తో ఉస్సన్నకుసలమూలో ఖీణాయుకో ఆయుక్ఖయప్పత్తో యదిచ్ఛకం సమత్థో ఓక్కమితుం అపి చక్కవత్తికులేపి. అథ సక్కో దేవానమిన్దో తం దేవపుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ ‘ఏహి ఖో, మారిస, సుపభాతో తే దివసో, అత్థసిద్ధి ఉపగతా, యమహం తే ఉపట్ఠానమాగమిం, రమణీయే తే ఓకాసే వాసో భవిస్సతి, పతిరూపే కులే పటిసన్ధి భవిస్సతి, సున్దరేహి మాతాపితూహి వడ్ఢేతబ్బో, ఏహి మే వచనం కరోహీ’తి యాచి. దుతియమ్పి…పే… తతియమ్పి యాచి సిరసి పఞ్జలికతో.

తతో సో దేవపుత్తో ఏవమాహ ‘కతమం తం, మారిస, కులం, యం త్వం అభిక్ఖణం కిత్తయసి పునప్పున’న్తి. ‘దుకూలో చ తాపసో పారికా చ తాపసీ’తి. సో తస్స వచనం సుత్వా తుట్ఠో సమ్పటిచ్ఛి ‘సాధు, మారిస, యో తవ ఛన్దో, సో హోతు, ఆకఙ్ఖమానో అహం, మారిస, పత్థితే కులే ఉప్పజ్జేయ్యం, కిమ్హి కులే ఉప్పజ్జామి అణ్డజే వా జలాబుజే వా సంసేదజే వా ఓపపాతికే వా’తి? ‘జలాబుజాయ, మారిస, యోనియా ఉప్పజ్జాహీ’తి. అథ సక్కో దేవానమిన్దో ఉప్పత్తిదివసం విగణేత్వా దుకూలస్స తాపసస్స ఆరోచేసి ‘అసుకస్మిం నామ దివసే తాపసీ ఉతునీ భవిస్సతి పుప్ఫవతీ, తదా త్వం, భన్తే, దక్ఖిణేన హత్థఙ్గుట్ఠేన నాభిం పరామసేయ్యాసీ’తి. తస్మిం, మహారాజ, దివసే తాపసీ చ ఉతునీ పుప్ఫవతీ అహోసి, దేవపుత్తో చ తత్థూపగో పచ్చుపట్ఠితో అహోసి, తాపసో చ దక్ఖిణేన హత్థఙ్గుట్ఠేన తాపసియా నాభిం పరామసి, ఇతి తే తయో సన్నిపాతా అహేసుం, నాభిపరామసనేన తాపసియా రాగో ఉదపాది, సో పనస్సా రాగో నాభిపరామసనం పటిచ్చ మా త్వం సన్నిపాతం అజ్ఝాచారమేవ మఞ్ఞి, ఊహసనమ్పి [హసనమ్పి (క.)] సన్నిపాతో, ఉల్లపనమ్పి సన్నిపాతో, ఉపనిజ్ఝాయనమ్పి సన్నిపాతో, పుబ్బభాగభావతో రాగస్స ఉప్పాదాయ ఆమసనేన సన్నిపాతో జాయతి, సన్నిపాతా ఓక్కమనం హోతీతి.

‘‘అనజ్ఝాచారేపి, మహారాజ, పరామసనేన గబ్భావక్కన్తి హోతి. యథా, మహారాజ, అగ్గి జలమానో అపరామసనోపి ఉపగతస్స సీతం బ్యపహన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అనజ్ఝాచారేపి పరామసనేన గబ్భావక్కన్తి హోతి.

‘‘చతున్నం, మహారాజ, వసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి కమ్మవసేన యోనివసేన కులవసేన ఆయాచనవసేన, అపి చ సబ్బేపేతే సత్తా కమ్మసమ్భవా కమ్మసముట్ఠానా.

‘‘కథం, మహారాజ, కమ్మవసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి? ఉస్సన్నకుసలమూలా, మహారాజ, సత్తా యదిచ్ఛకం ఉప్పజ్జన్తి ఖత్తియమహాసాలకులే వా బ్రాహ్మణమహాసాలకులే వా గహపతిమహాసాలకులే వా దేవేసు వా అణ్డజాయ వా యోనియా జలాబుజాయ వా యోనియా సంసేదజాయ వా యోనియా ఓపపాతికాయ వా యోనియా. యథా, మహారాజ, పురిసో అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో పహూతజాతరూపరజతో పహూతవిత్తూపకరణో పహూతధనధఞ్ఞో పహూతఞాతిపక్ఖో దాసిం వా దాసం వా ఖేత్తం వా వత్థుం వా గామం వా నిగమం వా జనపదం వా యం కిఞ్చి మనసా అభిపత్థితం, యదిచ్ఛకం ద్విగుణతిగుణమ్పి ధనం దత్వా కిణాతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఉస్సన్నకుసలమూలా సత్తా యదిచ్ఛకం ఉప్పజ్జన్తి ఖత్తియమహాసాలకులే వా బ్రాహ్మణమహాసాలకులే వా గహపతిమహాసాలకులే వా దేవేసు వా అణ్డజాయ వా యోనియా జలాబుజాయ వా యోనియా సంసేదజయ వా యోనియా ఓపపాతికాయ వా యోనియా. ఏవం కమ్మవసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి.

‘‘కథం యోనివసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి? కుక్కుటానం, మహారాజ, వాతేన గబ్భావక్కన్తి హోతి. బలాకానం మేఘసద్దేన గబ్భావక్కన్తి హోతి. సబ్బేపి దేవా అగబ్భసేయ్యకా సత్తా యేవ, తేసం నానావణ్ణేన గబ్భావక్కన్తి హోతి. యథా, మహారాజ, మనుస్సా నానావణ్ణేన మహియా చరన్తి, కేచి పురతో పటిచ్ఛాదేన్తి, కేచి పచ్ఛతో పటిచ్ఛాదేన్తి, కేచి నగ్గా హోన్తి, కేచి భణ్డూ హోన్తి సేతపటధరా, కేచి మోళిబద్ధా హోన్తి, కేచి భణ్డూ కాసావవసనా హోన్తి, కేచి కాసావవసనా మోళిబద్ధా హోన్తి, కేచి జటినో వాకచీరధరా [వాకచీరా (క.)] హోన్తి, కేచి చమ్మవసనా హోన్తి, కేచి రస్మియో నివాసేన్తి, సబ్బేపేతే మనుస్సా నానావణ్ణేన మహియా చరన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సత్తా యేవ తే సబ్బే, తేసం నానావణ్ణేన గబ్భావక్కన్తి హోతి. ఏవం యోనివసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి.

‘‘కథం కులవసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి? కులం నామ, మహారాజ, చత్తారి కులాని అణ్డజం జలాబుజం సంసేదజం ఓపపాతికం. యది తత్థ గన్ధబ్బో యతో కుతోచి ఆగన్త్వా అణ్డజే కులే ఉప్పజ్జతి, సో తత్థ అణ్డజో హోతి…పే… జలాబుజే కులే…పే… సంసేదజే కులే…పే… ఓపపాతికే కులే ఉప్పజ్జతి, సో తత్థ ఓపపాతికో హోతి. తేసు తేసు కులేసు తాదిసా యేవ సత్తా సమ్భవన్తి. యథా, మహారాజ, హిమవతి నేరుపబ్బతం యే కేచి మిగపక్ఖినో ఉపేన్తి, సబ్బే తే సకవణ్ణం విజహిత్వా సువణ్ణవణ్ణా హోన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యో కోచి గన్ధబ్బో యతో కుతోచి ఆగన్త్వా అణ్డజం యోనిం ఉపగన్త్వా సభావవణ్ణం విజహిత్వా అణ్డజో హోతి…పే… జలాబుజం…పే… సంసేదజం…పే… ఓపపాతికం యోనిం ఉపగన్త్వా సభావవణ్ణం విజహిత్వా ఓపపాతికో హోతి, ఏవం కులవసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి.

‘‘కథం ఆయాచనవసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి? ఇధ, మహారాజ, కులం హోతి అపుత్తకం బహుసాపతేయ్యం సద్ధం పసన్నం సీలవన్తం కల్యాణధమ్మం తపనిస్సితం, దేవపుత్తో చ ఉస్సన్నకుసలమూలో చవనధమ్మో హోతి. అథ సక్కో దేవానమిన్దో తస్స కులస్స అనుకమ్పాయ తం దేవపుత్తం ఆయాచతి ‘పణిధేహి, మారిస, అసుకస్స కులస్స మహేసియా కుచ్ఛి’న్తి. సో తస్స ఆయాచనహేతు తం కులం పణిధేతి. యథా, మహారాజ, మనుస్సా పుఞ్ఞకామా సమణం మనోభావనీయం ఆయాచిత్వా గేహం ఉపనేన్తి, అయం ఉపగన్త్వా సబ్బస్స కులస్స సుఖావహో భవిస్సతీతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సక్కో దేవానమిన్దో తం దేవపుత్తం ఆయాచిత్వా తం కులం ఉపనేతి. ఏవం ఆయాచనవసేన సత్తానం గబ్భావక్కన్తి హోతి.

‘‘సామో, మహారాజ, కుమారో సక్కేన దేవానమిన్దేన ఆయాచితో పారికాయ తాపసియా కుచ్ఛిం ఓక్కన్తో. సామో, మహారాజ, కుమారో కతపుఞ్ఞో, మాతాపితరో సీలవన్తో కల్యాణధమ్మా, ఆయాచకో సక్కో, తిణ్ణం చేతోపణిధియా సామో కుమారో నిబ్బత్తో. ఇధ, మహారాజ, నయకుసలో పురిసో సుకట్ఠే అనూపఖేత్తే బీజం రోపేయ్య, అపి ను తస్స బీజస్స అన్తరాయం వివజ్జేన్తస్స వుడ్ఢియా కోచి అన్తరాయో భవేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, నిరుపఘాతం బీజం ఖిప్పం సంవిరుహేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సామో కుమారో ముత్తో ఉప్పన్నన్తరాయేహి తిణ్ణం చేతోపణిధియా నిబ్బత్తో.

‘‘అపి ను ఖో, మహారాజ, సుతపుబ్బం తయా ఇసీనం మనోపదోసేన ఇద్ధో ఫీతో మహాజనపదో సజనో సముచ్ఛిన్నో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతి. మహియా దణ్డకారఞ్ఞం [దణ్డకీరఞ్ఞం (మ. ని. ౨.౬౫)] మజ్ఝారఞ్ఞం కాలిఙ్గారఞ్ఞం మాతఙ్గారఞ్ఞం, సబ్బం తం అరఞ్ఞం అరఞ్ఞభూతం, సబ్బేపేతే జనపదా ఇసీనం మనోపదోసేన ఖయం గతా’’తి. ‘‘యది, మహారాజ, తేసం మనోపదోసేన సుసమిద్ధా జనపదా ఉచ్ఛిజ్జన్తి, అపి ను ఖో తేసం మనోపసాదేన కిఞ్చి నిబ్బత్తేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, సామో కుమారో తిణ్ణం బలవన్తానం చేతోపసాదేన నిబ్బత్తో ఇసినిమ్మితో దేవనిమ్మితో పుఞ్ఞనిమ్మితోతి. ఏవమేతం, మహారాజ, ధారేహి.

‘‘తయోమే, మహారాజ, దేవపుత్తా సక్కేన దేవానమిన్దేన ఆయాచితా కులం ఉప్పన్నా. కతమే తయో? సామో కుమారో మహాపనాదో కుసరాజా, తయోపేతే బోధిసత్తా’’తి. ‘‘సునిద్దిట్ఠా, భన్తే నాగసేన, గబ్భావక్కన్తి, సుకథితం కారణం, అన్ధకారో ఆలోకో కతో, జటా విజటితా, నిచ్ఛుద్ధా పరవాదా, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

గబ్భావక్కన్తిపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. సద్ధమ్మన్తరధానపఞ్హో

౭. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని [వస్ససహస్సాని (సీ.) పస్స అ. ని. ౮.౫౧] సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి. పున చ పరినిబ్బానసమయే సుభద్దేన పరిబ్బాజకేన పఞ్హం పుట్ఠేన భగవతా భణితం ‘ఇమే చ, సుభద్ద [దీ. ని. ౨.౨౧౪ పస్సితబ్బం], భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి, అసేసవచనమేతం, నిస్సేసవచనమేతం, నిప్పరియాయవచనమేతం. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన భణితం ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి, తేన హి ‘అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి, తేన హి ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో గహనతోపి గహనతరో బలవతోపి బలవతరో గణ్ఠితోపి గణ్ఠితరో, సో తవానుప్పత్తో, తత్థ తే ఞాణబలవిప్ఫారం దస్సేహి మకరో వియ సాగరబ్భన్తరగతో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి. పరినిబ్బానసమయే చ సుభద్దస్స పరిబ్బాజకస్స భణితం ‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి. తఞ్చ పన, మహారాజ, భగవతో వచనం నానత్థఞ్చేవ హోతి నానాబ్యఞ్జనఞ్చ, అయం సాసనపరిచ్ఛేదో, అయం పటిపత్తి పరిదీపనాతి దూరం వివజ్జితా తే ఉభో అఞ్ఞమఞ్ఞం. యథా, మహారాజ, నభం పథవితో దూరం వివజ్జితం, నిరయం సగ్గతో దూరం వివజ్జితం, కుసలం అకుసలతో దూరం వివజ్జితం, సుఖం దుక్ఖతో దూరం వివజ్జితం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తే ఉభో అఞ్ఞమఞ్ఞం దూరం వివజ్జితా.

‘‘అపి చ, మహారాజ, మా తే పుచ్ఛా మోఘా అస్స [అస్సు (సీ. స్యా.)], రసతో తే సంసన్దిత్వా కథయిస్సామి ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి యం భగవా ఆహ, తం ఖయం పరిదీపయన్తో సేసకం పరిచ్ఛిన్ది, వస్ససహస్సం, ఆనన్ద, సద్ధమ్మో తిట్ఠేయ్య, సచే భిక్ఖునియో న పబ్బాజేయ్యుం. పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీతి. అపి ను ఖో, మహారాజ, భగవా ఏవం వదన్తో సద్ధమ్మస్స అన్తరధానం వా వదేతి అభిసమయం వా పటిక్కోసతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘నట్ఠం, మహారాజ, పరికిత్తయన్తో సేసకం పరిదీపయన్తో పరిచ్ఛిన్ది. యథా, మహారాజ, పురిసో నట్ఠాయికో సబ్బసేసకం గహేత్వా జనస్స పరిదీపేయ్య ‘ఏత్తకం మే భణ్డం నట్ఠం, ఇదం సేసక’న్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా నట్ఠం పరిదీపయన్తో సేసకం దేవమనుస్సానం కథేసి ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి. యం పన, మహారాజ, భగవతా భణితం ‘పఞ్చేవ దాని, ఆనన్ద, వస్ససతాని సద్ధమ్మో ఠస్సతీ’తి, సాసనపరిచ్ఛేదో ఏసో.

‘‘యం పన పరినిబ్బానసమయే సుభద్దస్స పరిబ్బాజకస్స సమణే పరికిత్తయన్తో ఆహ ‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి, పటిపత్తిపరిదీపనా ఏసా, త్వం పన తం పరిచ్ఛేదఞ్చ పరిదీపనఞ్చ ఏకరసం కరోసి. యది పన తే ఛన్దో, ఏకరసం కత్వా కథయిస్సామి, సాధుకం సుణోహి మనసికరోహి అవిక్ఖిత్తమానసో [అవిచలమానసో (సీ.) అవిమానసో (పీ. క.)].

‘‘ఇధ, మహారాజ, తళాకో భవేయ్య నవసలిలసమ్పుణ్ణో సమ్ముఖముత్తరియమానో పరిచ్ఛిన్నో పరివటుమకతో, అపరియాదిణ్ణే యేవ తస్మిం తళాకే ఉదకూపరి మహామేఘో అపరాపరం అనుప్పబన్ధో అభివస్సేయ్య, అపి ను ఖో, మహారాజ, తస్మిం తళాకే ఉదకం పరిక్ఖయం పరియాదానం గచ్ఛేయ్యా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేన మహారాజా’’తి? ‘‘మేఘస్స, భన్తే, అనుప్పబన్ధతాయా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, జినసాసనవరసద్ధమ్మతళాకో ఆచారసీలగుణవత్తపటిపత్తివిమలనవసలిలసమ్పుణ్ణో ఉత్తరియమానో భవగ్గమభిభవిత్వా ఠితో. యది తత్థ బుద్ధపుత్తా ఆచారసీలగుణవత్తపటిపత్తిమేఘవస్సం అపరాపరం అనుప్పబన్ధాపేయ్యుం అభివస్సాపేయ్యుం. ఏవమిదం జినసాసనవరసద్ధమ్మతళాకో చిరం దీఘమద్ధానం తిట్ఠేయ్య, అరహన్తేహి లోకో అసుఞ్ఞో భవేయ్య, ఇమమత్థం భగవతా సన్ధాయ భాసితం ‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి.

‘‘ఇధ పన, మహారాజ, మహతి మహాఅగ్గిక్ఖన్ధే జలమానే అపరాపరం సుక్ఖతిణకట్ఠగోమయాని ఉపసంహరేయ్యుం, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, అగ్గిక్ఖన్ధో నిబ్బాయేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, భియ్యో భియ్యో సో అగ్గిక్ఖన్ధో జలేయ్య, భియ్యో భియ్యో పభాసేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, దససహస్సియా [దససహస్సిమ్హి (బహూసు)] లోకధాతుయా జినసాసనవరమ్పి ఆచారసీలగుణవత్తపటిపత్తియా జలతి పభాసతి. యది పన, మహారాజ, తదుత్తరిం బుద్ధపుత్తా పఞ్చహి పధానియఙ్గేహి సమన్నాగతా సతతమప్పమత్తా పదహేయ్యుం, తీసు సిక్ఖాసు ఛన్దజాతా సిక్ఖేయ్యుం, చారిత్తఞ్చ సీలం సమత్తం పరిపూరేయ్యుం, ఏవమిదం జినసాసనవరం భియ్యో భియ్యో చిరం దీఘమద్ధానం తిట్ఠేయ్య, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సాతి ఇమమత్థం భగవతా సన్ధాయ భాసితం ‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి.

‘‘ఇధ పన, మహారాజ, సినిద్ధసమసుమజ్జితసప్పభాసవిమలాదాసం [సప్పభం సువిమలాదాసం (సీ.)] సణ్హసుఖుమగేరుకచుణ్ణేన అపరాపరం మజ్జేయ్యుం, అపి ను ఖో, మహారాజ, తస్మిం ఆదాసే మలకద్దమరజోజల్లం జాయేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, అఞ్ఞదత్థు విమలతరం యేవ భవేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, జినసాసనవరం పకతినిమ్మలం బ్యపగతకిలేసమలరజోజల్లం, యది తం బుద్ధపుత్తా ఆచారసీలగుణవత్తపటిపత్తిసల్లేఖధుతగుణేన జినసాసనవరం సల్లక్ఖేయ్యుం [సల్లిక్ఖేయ్యుం (సీ. పీ.)], ఏవమిదం జినసాసనవరం చిరం దీఘమద్ధానం తిట్ఠేయ్య, అసుఞ్ఞో చ లోకో అరహన్తేహి అస్సాతి ఇమమత్థం భగవతా సన్ధాయ భాసితం ‘ఇమే చ, సుభద్ద, భిక్ఖూ సమ్మా విహరేయ్యుం, అసుఞ్ఞో లోకో అరహన్తేహి అస్సా’తి. పటిపత్తిమూలకం, మహారాజ, సత్థుసాసనం పటిపత్తికారణం పటిపత్తియా అనన్తరహితాయ తిట్ఠతీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, ‘సద్ధమ్మన్తరధాన’న్తి యం వదేసి, కతమం తం సద్ధమ్మన్తరధాన’’న్తి? ‘‘తీణిమాని, మహారాజ, సాసనన్తరధానాని. కతమాని తీణి? అధిగమన్తరధానం పటిపత్తన్తరధానం లిఙ్గన్తరధానం, అధిగమే, మహారాజ, అన్తరహితే సుప్పటిపన్నస్సాపి ధమ్మాభిసమయో న హోతి, పటిపత్తియా అన్తరహితాయ సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తి అన్తరధాయతి, లిఙ్గంయేవ తిట్ఠతి, లిఙ్గే అన్తరహితే పవేణుపచ్ఛేదో హోతి, ఇమాని ఖో, మహారాజ, తీణి అన్తరధానానీ’’తి.

‘‘సువిఞ్ఞాపితో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో, గమ్భీరో ఉత్తానీకతో, గణ్ఠి భిన్నో, నట్ఠా పరవాదా భగ్గా నిప్పభా కతా, త్వం గణివరవసభమాసజ్జాతి.

సద్ధమ్మన్తరధానపఞ్హో సత్తమో.

౮. అకుసలచ్ఛేదనపఞ్హో

౮. ‘‘భన్తే నాగసేన, తథాగతో సబ్బం అకుసలం ఝాపేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, ఉదాహు సావసేసే అకుసలే సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో’’తి? ‘‘సబ్బం, మహారాజ, అకుసలం ఝాపేత్వా భగవా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, నత్థి భగవతో సేసేకం అకుసల’’న్తి.

‘‘కిం పన, భన్తే, దుక్ఖా వేదనా తథాగతస్స కాయే ఉప్పన్నపుబ్బా’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజ, రాజగహే భగవతో పాదో సకలికాయ [సక్ఖలికాయ (స్యా. క.)] ఖతో, లోహితపక్ఖన్దికాబాధో ఉప్పన్నో, కాయే అభిసన్నే జీవకేన విరేకో కారితో, వాతాబాధే ఉప్పన్నే ఉపట్ఠాకేన థేరేన ఉణ్హోదకం పరియిట్ఠ’’న్తి.

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో సబ్బం అకుసలం ఝాపేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, తేన హి భగవతో పాదో సకలికాయ ఖతో, లోహితపక్ఖన్దికా చ ఆబాధో ఉప్పన్నోతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతస్స పాదో సకలికాయ ఖతో, లోహితపక్ఖన్దికా చ ఆబాధో ఉప్పన్నో, తేన హి తథాగతో సబ్బం అకుసలం ఝాపేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. నత్థి, భన్తే, వినా కమ్మేన వేదయితం, సబ్బం తం వేదయితం కమ్మమూలకం, తం కమ్మేనేవ వేదయతి, అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి [నిబ్బాయితబ్బోతి (క.)].

‘‘న హి, మహారాజ, సబ్బం తం వేదయితం కమ్మమూలకం. అట్ఠహి, మహారాజ, కారణేహి వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి, యేహి కారణేహి పుథూ సత్తా వేదనా వేదియన్తి. కతమేహి అట్ఠహి? వాతసముట్ఠానానిపి ఖో, మహారాజ, ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి, పిత్తసముట్ఠానానిపి ఖో, మహారాజ…పే… సేమ్హసముట్ఠానానిపి ఖో, మహారాజ…పే… సన్నిపాతికానిపి ఖో, మహారాజ…పే… ఉతుపరిణామజానిపి ఖో, మహారాజ…పే… విసమపరిహారజానిపి ఖో, మహారాజ…పే… ఓపక్కమికానిపి ఖో, మహారాజ…పే… కమ్మవిపాకజానిపి ఖో, మహారాజ, ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. ఇమేహి ఖో, మహారాజ, అట్ఠహి కారణేహి పుథూ సత్తా వేదనా వేదయన్తి. తత్థ యే తే పుగ్గలా ‘సత్తే కమ్మం విబాధతీ’తి వదేయ్యుం, తే ఇమే పుగ్గలా సత్తకారణం పటిబాహన్తి. తేసం తం వచనం మిచ్ఛా’’తి. ‘‘భన్తే నాగసేన, యఞ్చ వాతికం యఞ్చ పిత్తికం యఞ్చ సేమ్హికం యఞ్చ సన్నిపాతికం యఞ్చ ఉతుపరిణామజం యఞ్చ విసమపరిహారజం యఞ్చ ఓపక్కమికం, సబ్బేతే కమ్మసముట్ఠానా యేవ, కమ్మేనేవ తే సబ్బే సమ్భవన్తీ’’తి.

‘‘యది, మహారాజ, తేపి సబ్బే కమ్మసముట్ఠానావ ఆబాధా భవేయ్యుం, న తేసం కోట్ఠాసతో లక్ఖణాని భవేయ్యుం. వాతో ఖో, మహారాజ, కుప్పమానో దసవిధేన కుప్పతి సీతేన ఉణ్హేన జిఘచ్ఛాయ విపాసాయ అతిభుత్తేన ఠానేన పధానేన ఆధావనేన ఉపక్కమేన కమ్మవిపాకేన. తత్ర యే తే నవ విధా, న తే అతీతే, న అనాగతే, వత్తమానకే భవే ఉప్పజ్జన్తి, తస్మా న వత్తబ్బా ‘కమ్మసమ్భవా సబ్బా వేదనా’తి. పిత్తం, మహారాజ, కుప్పమానం తివిధేన కుప్పతి సీతేన ఉణ్హేన విసమభోజనేన. సేమ్హం, మహారాజ, కుప్పమానం తివిధేన కుప్పతి సీతేన ఉణ్హేన అన్నపానేన. యో చ, మహారాజ, వాతో యఞ్చ పిత్తం యఞ్చ సేమ్హం, తేహి తేహి కోపేహి కుప్పిత్వా మిస్సీ హుత్వా సకం సకం వేదనం ఆకడ్ఢతి. ఉతుపరిణామజా, మహారాజ, వేదనా ఉతుపరియామేన ఉప్పజ్జతి. విసమపరిహారజా వేదనా విసమపరిహారేన ఉప్పజ్జతి. ఓపక్కమికా, మహారాజ, వేదనా అత్థి కిరియా, అత్థి కమ్మవిపాకా, కమ్మవిపాకజా వేదనా పుబ్బే కతేన కమ్మేన ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఖో, మహారాజ, అప్పం కమ్మవిపాకజం, బహుతరం అవసేసం. తత్థ బాలా ‘సబ్బం కమ్మవిపాకజం యేవా’తి అతిధావన్తి. తం కమ్మం న సక్కా వినా బుద్ధఞాణేన వవత్థానం కాతుం.

‘‘యం పన, మహారాజ, భగవతో పాదో సకలికాయ ఖతో, తం వేదయితం నేవ వాతసముట్ఠానం, న పిత్తసముట్ఠానం, న సేమ్హసముట్ఠానం, న సన్నిపాతికం, న ఉతుపరిణామజం, న విసమపరిహారజం, న కమ్మవిపాకజం, ఓపక్కమికం యేవ. దేవదత్తో హి, మహారాజ, బహూని జాతిసతసహస్సాని తథాగతే ఆఘాతం బన్ధి, సో తేన ఆఘాతేన మహతిం గరుం సిలం గహేత్వా ‘మత్థకే పాతేస్సామీ’తి ముఞ్చి, అథఞ్ఞే ద్వే సేలా ఆగన్త్వా తం సిలం తథాగతం అసమ్పత్తం యేవ సమ్పటిచ్ఛింసు, తాసం పహారేన పపటికా భిజ్జిత్వా భగవతో పాదే పతిత్వా రుహిరం [నిపతిత్వా రుధిరం (స్యా.)] ఉప్పాదేసి, కమ్మవిపాకతో వా, మహారాజ, భగవతో ఏసా వేదనా నిబ్బత్తా కిరియతో వా, తతుద్ధం నత్థఞ్ఞా వేదనా.

‘‘యథా, మహారాజ, ఖేత్తదుట్ఠతాయ వా బీజం న సమ్భవతి బీజదుట్ఠతాయ వా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కమ్మవిపాకతో వా భగవతో ఏసా వేదనా నిబ్బత్తా కిరియతో వా, తతుద్ధం నత్థఞ్ఞా వేదనా.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కోట్ఠదుట్ఠతాయ వా భోజనం విసమం పరిణమతి ఆహారదుట్ఠతాయ వా, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, కమ్మవిపాకతో వా భగవతో ఏసా వేదనా నిబ్బత్తా కిరియతో వా, తతుద్ధం నత్థఞ్ఞా వేదనా. అపి చ, మహారాజ, నత్థి భగవతో కమ్మవిపాకజా వేదనా, నత్థి విసమపరిహారజా వేదనా, అవసేసేహి సముట్ఠానేహి భగవతో వేదనా ఉప్పజ్జతి, తాయ చ పన వేదనాయ న సక్కా భగవన్తం జీవితా వోరోపేతుం.

‘‘నిపతన్తి, మహారాజ, ఇమస్మిం చాతుమహాభూతికే [చాతుమ్మహాభూతికే (సీ.)] కాయే ఇట్ఠానిట్ఠా సుభాసుభవేదనా. ఇధ, మహారాజ, ఆకాసే ఖిత్తో లేడ్డు మహాపథవియా నిపతతి, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, లేడ్డు పుబ్బే కతేన మహాపథవియా నిపతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, నత్థి సో, భన్తే, హేతు మహాపథవియా, యేన హేతునా మహాపథవీ కుసలాకుసలవిపాకం పటిసంవేదేయ్య, పచ్చుప్పన్నేన, భన్తే, అకమ్మకేన హేతునా సో లేడ్డు మహాపథవియం నిపతతి. యథా, మహారాజ, మహాపథవీ, ఏవం తథాగతో దట్ఠబ్బో. యథా లేడ్డు పుబ్బే అకతేన మహాపథవియం నిపతతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స పుబ్బే అకతేన సా సకలికాపాదే నిపతితా.

‘‘ఇధ పన, మహారాజ, మనుస్సా మహాపథవిం భిన్దన్తి చ ఖణన్తి చ, అపి ను ఖో, మహారాజ, తే మనుస్సా పుబ్బే కతేన మహాపథవిం భిన్దన్తి చ ఖణన్తి చా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యా సా సకలికా భగవతో పాదే నిపతితా, న సా సకలికా పుబ్బే కతేన భగవతో పాదే నిపతితా. యోపి, మహారాజ, భగవతో లోహితపక్ఖన్దికాబాధో ఉప్పన్నో, సోపి ఆబాధో న పుబ్బే కతేన ఉప్పన్నో, సన్నిపాతికేనేవ ఉప్పన్నో, యే కేచి, మహారాజ, భగవతో కాయికా ఆబాధా ఉప్పన్నా, న తే కమ్మాభినిబ్బత్తా, ఛన్నం ఏతేసం సముట్ఠానానం అఞ్ఞతరతో నిబ్బత్తా.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా దేవాతిదేవేన సంయుత్తనికాయవరలఞ్ఛకే మోళియసీవకే [మోలియసివకే (స్యా. క.) సం. ని. ౪.౨౬౯ పస్సితబ్బం] వేయ్యాకరణే –

‘‘‘పిత్తసముట్ఠానానిపి ఖో, సీవక, ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. సామమ్పి ఖో ఏతం, సీవక, వేదితబ్బం, యథా పిత్తసముట్ఠానానిపి ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. లోకస్సపి ఖో ఏతం, సీవక, సచ్చసమ్మతం, యథా పిత్తసముట్ఠానానిపి ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. తత్ర, సీవక, యే తే సమణబ్రాహ్మణా ఏవంవాదినో ఏవందిట్ఠినో ‘‘యం కిఞ్చాయం పురిసపుగ్గలో పటిసంవేదేతి సుఖం వా దుక్ఖం వా అదుక్ఖమసుఖం వా, సబ్బం తం పుబ్బే కతహేతూ’’తి. యఞ్చ సామం ఞాతం, తఞ్చ అతిధావన్తి, యఞ్చ లోకే సచ్చసమ్మతం, తఞ్చ అతిధావన్తి. తస్మా తేసం సమణబ్రాహ్మణానం మిచ్ఛాతి వదామి.

‘‘‘సేమ్హసముట్ఠానానిపి ఖో, సీవక, ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. వాతసముట్ఠానానిపి ఖో, సీవక…పే… సన్నిపాతికానిపి ఖో, సీవక…పే… ఉతుపరిణామజానిపి ఖో, సీవక…పే… విసమపరిహారజానిపి ఖో, సీవక…పే… ఓపక్కమికానిపి ఖో, సీవక…పే… కమ్మవిపాకజానిపి ఖో, సీవక, ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. సామమ్పి ఖో ఏతం, సీవక, వేదితబ్బం, యథా కమ్మవిపాకజానిపి ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. లోకస్సపి ఖో ఏతం, సీవక, సచ్చసమ్మతం, యథా కమ్మవిపాకజానిపి ఇధేకచ్చాని వేదయితాని ఉప్పజ్జన్తి. తత్ర, సీవక, యే తే సమణబ్రాహ్మణా ఏవంవాదినో ఏవందిట్ఠినో ‘‘యం కిఞ్చాయం పురిసపుగ్గలో పటిసంవేదేతి సుఖం వా దుక్ఖం వా అదుక్ఖమసుఖం వా, సబ్బం తం పుబ్బే కతహేతూ’’తి. యఞ్చ సామం ఞాతం, తఞ్చ అతిధావన్తి, యఞ్చ లోకే సచ్చసమ్మతం, తఞ్చ అతిధావన్తి. తస్మా తేసం సమణబ్రాహ్మణానం మిచ్ఛాతి వదామీ’’’తి.

‘‘ఇతిపి, మహారాజ, న సబ్బా వేదనా కమ్మవిపాకజా, సబ్బం, మహారాజ, అకుసలం ఝాపేత్వా భగవా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తోతి ఏవమేతం ధారేహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అకుసలచ్ఛేదనపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. ఉత్తరికరణీయపఞ్హో

౯. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘యం కిఞ్చి కరణీయం తథాగతస్స, సబ్బం తం బోధియా యేవ మూలే పరినిట్ఠితం, నత్థి తథాగతస్స ఉత్తరిం కరణీయం, కతస్స వా పతిచయో’తి, ఇదఞ్చ తేమాసం పటిసల్లానం దిస్సతి. యది, భన్తే నాగసేన, యం కిఞ్చి కరణీయం తథాగతస్స, సబ్బం తం బోధియా యేవ మూలే పరినిట్ఠితం, నత్థి తథాగతస్స ఉత్తరిం కరణీయం, కతస్స వా పతిచయో, తేన హి ‘తేమాసం పటిసల్లీనో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తేమాసం పటిసల్లీనో, తేన హి ‘యం కిఞ్చి కరణీయం, తథాగతస్స, సబ్బం తం బోధియా యేవ మూలే పరినిట్ఠిత’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. నత్థి కతకరణీయస్స పటిసల్లానం, సకరణీయస్సేవ పటిసల్లానం యథా నామ బ్యాధితస్సేవ భేసజ్జేన కరణీయం హోతి, అబ్యాధితస్స కిం భేసజ్జేన. ఛాతస్సేవ భోజనేన కరణీయం హోతి, అఛాతస్స కిం భోజనేన. ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, నత్థి కతకరణీయస్స పటిసల్లానం, సకరణీయస్సేవ పటిసల్లానం. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘యం కిఞ్చి, మహారాజ, కరణీయం తథాగతస్స, సబ్బం తం బోధియా యేవ మూలే పరినిట్ఠితం, నత్థి తథాగతస్స ఉత్తరిం కరణీయం, కతస్స వా పతిచయో, భగవా చ తేమాసం పటిసల్లీనో, పటిసల్లానం ఖో, మహారాజ, బహుగుణం, సబ్బేపి తథాగతా పటిసల్లీయిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తా, తం తే సుకతగుణమనుస్సరన్తా పటిసల్లానం సేవన్తి. యథా, మహారాజ, పురిసో రఞ్ఞో సన్తికా లద్ధవరో పటిలద్ధభోగో తం సుకతగుణమనుస్సరన్తో అపరాపరం రఞ్ఞో ఉపట్ఠానం ఏతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సబ్బేపి తథాగతా పటిసల్లీయిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తా, తం తే సుకతగుణమనుస్సరన్తా పటిసల్లానం సేవన్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, పురిసో ఆతురో దుక్ఖితో బాళ్హగిలానో భిసక్కముపసేవిత్వా సోత్థిమనుప్పత్తో తం సుకతగుణమనుస్సరన్తో అపరాపరం భిసక్కముపసేవతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సబ్బేపి తథాగతా పటిసల్లీయిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తా, తం తే సుకతగుణమనుస్సరన్తా పటిసల్లానం సేవన్తి.

‘‘అట్ఠవీసతి ఖో పనిమే, మహారాజ, పటిసల్లానగుణా, యే గుణే సమనుస్సరన్తా [సమనుపస్సన్తా (సీ. పీ.)] తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి. కతమే అట్ఠవీసతి? ఇధ, మహారాజ, పటిసల్లానం పటిసల్లీయమానం అత్తానం రక్ఖతి, ఆయుం వడ్ఢేతి, బలం దేతి, వజ్జం పిదహతి, అయసమపనేతి, యసముపనేతి, అరతిం వినోదేతి, రతిముపదహతి, భయమపనేతి, వేసారజ్జం కరోతి, కోసజ్జమపనేతి, వీరియమభిజనేతి, రాగమపనేతి, దోసమపనేతి, మోహమపనేతి, మానం నిహన్తి, వితక్కం భఞ్జతి, చిత్తం ఏకగ్గం కరోతి, మానసం స్నేహయతి [సోభయతి (సీ.)], హాసం జనేతి, గరుకం కరోతి, లాభముప్పాదయతి, నమస్సియం కరోతి, పీతిం పాపేతి, పామోజ్జం కరోతి, సఙ్ఖారానం సభావం దస్సయతి, భవప్పటిసన్ధిం ఉగ్ఘాటేతి, సబ్బసామఞ్ఞం దేతి. ఇమే ఖో, మహారాజ, అట్ఠవీసతి పటిసల్లానగుణా, యే గుణే సమనుస్సరన్తా తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి.

‘‘అపి చ ఖో, మహారాజ, తథాగతా సన్తం సుఖం సమాపత్తిరతిం అనుభవితుకామా పటిసల్లానం సేవన్తి పరియోసితసఙ్కప్పా. చతూహి ఖో, మహారాజ, కారణేహి తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి. కతమేహి చతూహి? విహారఫాసుతాయపి, మహారాజ, తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి, అనవజ్జగుణబహులతాయపి తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి, అసేసఅరియవీథితోపి తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి, సబ్బబుద్ధానం థుతథోమితవణ్ణితపసత్థతోపి తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి. ఇమేహి ఖో, మహారాజ, చతూహి కారణేహి తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి. ఇతి ఖో, మహారాజ, తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తి న సకరణీయతాయ, న కతస్స వా పతిచయాయ, అథ ఖో గుణవిసేసదస్సావితాయ తథాగతా పటిసల్లానం సేవన్తీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఉత్తరికరణీయపఞ్హో నవమో.

౧౦. ఇద్ధిబలదస్సనపఞ్హో

౧౦. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా బహులీకతా యానీకతా వత్థుకతా అనుట్ఠితా పరిచితా సుసమారద్ధా, సో ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, తథాగతో కప్పం వా తిట్ఠేయ్య కప్పావసేసం వా’తి. పున చ భణితం ‘ఇతో తిణ్ణం మాసానం అచ్చయేన తథాగతో పరినిబ్బాయిస్సతీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా…పే… కప్పావసేసం వా’తి, తేన హి తేమాసపరిచ్ఛేదో మిచ్ఛా. యది, భన్తే, తథాగతేన భణితం ‘ఇతో తిణ్ణం మాసానం అచ్చయేన తథాగతో పరినిబ్బాయిస్సతీ’తి, తేన హి ‘‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా…పే… కప్పావసేసం వా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. నత్థి తథాగతానం అట్ఠానే గజ్జితం. అమోఘవచనా బుద్ధా భగవన్తో తథవచనా అద్వేజ్ఝవచనా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో గమ్భీరో సునిపుణో దున్నిజ్ఝాపయో తవానుప్పత్తో, భిన్దేతం దిట్ఠిజాలం, ఏకంసే ఠపయ, భిన్ద పరవాద’’న్తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా…పే… కప్పావసేసం వా’తి, తేమాసపరిచ్ఛేదో చ భణితో, సో చ పన కప్పో ఆయుకప్పో వుచ్చతి. న, మహారాజ, భగవా అత్తనో బలం కిత్తయమానో ఏవమాహ, ఇద్ధిబలం పన మహారాజ, భగవా పరికిత్తయమానో ఏవమాహ ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా…పే… కప్పావసేసం వా’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో అస్సాజానీయో భవేయ్య సీఘగతి అనిలజవో, తస్స రాజా జవబలం పరికిత్తయన్తో సనేగమజానపదభటబలబ్రాహ్మణగహపతికఅమచ్చజనమజ్ఝే ఏవం వదేయ్య ‘ఆకఙ్ఖమానో మే, భో, అయం హయవరో సాగరజలపరియన్తం మహిం అనువిచరిత్వా ఖణేన ఇధాగచ్ఛేయ్యా’తి, న చ తం జవగతిం తస్సం పరిసాయం దస్సేయ్య, విజ్జతి చ సో జవో తస్స, సమత్థో చ సో ఖణేన సాగరజలపరియన్తం మహిం అనువిచరితుం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా అత్తనో ఇద్ధిబలం పరికిత్తయమానో ఏవమాహ, తమ్పి తేవిజ్జానం ఛళభిఞ్ఞానం అరహన్తానం విమలఖీణాసవానం దేవమనుస్సానఞ్చ మజ్ఝే నిసీదిత్వా భణితం ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, చత్తారో ఇద్ధిపాదా భావితా బహులీకతా యానీకతా వత్థుకతా అనుట్ఠితా పరిచితా సుసమారద్ధా, సో ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, తథాగతో కప్పం వా తిట్ఠేయ్య కప్పావసేసం వా’తి. విజ్జతి చ తం, మహారాజ, ఇద్ధిబలం భగవతో, సమత్థో చ భగవా ఇద్ధిబలేన కప్పం వా ఠాతుం కప్పావసేసం వా, న చ భగవా తం ఇద్ధిబలం తస్సం పరిసాయం దస్సేతి, అనత్థికో, మహారాజ, భగవా సబ్బభవేహి, గరహితా చ తథాగతస్స సబ్బభవా. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తకోపి గూథో దుగ్గన్ధో హోతి. ఏవమేవ ఖో అహం, భిక్ఖవే, అప్పమత్తకమ్పి భవం న వణ్ణేమి అన్తమసో అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పీ’తి అపి ను ఖో, మహారాజ, భగవా సబ్బభవగతియోనియో గూథసమం దిస్వా ఇద్ధిబలం నిస్సాయ భవేసు ఛన్దరాగం కరేయ్యా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, భగవా ఇద్ధిబలం పరికిత్తయమానో ఏవరూపం బుద్ధసీహనాదమభినదీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఇద్ధిబలదస్సనపఞ్హో దసమో.

ఇద్ధిబలవగ్గో పఠమో.

ఇమస్మిం వగ్గే దస పఞ్హా.

౨. అభేజ్జవగ్గో

౧. ఖుద్దానుఖుద్దకపఞ్హో

౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘అభిఞ్ఞాయాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అనభిఞ్ఞాయా’తి. పున చ వినయపఞ్ఞత్తియా ఏవం భణితం ‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనతూ’తి. కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని దుప్పఞ్ఞత్తాని, ఉదాహు అవత్థుస్మిం అజానిత్వా పఞ్ఞత్తాని, యం భగవా అత్తనో అచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనాపేతి? యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘అభిఞ్ఞాయాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అనభిఞ్ఞాయా’తి, తేన హి ‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనతూ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతే వినయపఞ్ఞత్తియా ఏవం భణితం ‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనతూ’తి తేన హి ‘అభిఞ్ఞాయాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అనభిఞ్ఞాయా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో సుఖుమో నిపుణో గమ్భీరో సుగమ్భీరో దున్నిజ్ఝాపయో, సో తవానుప్పత్తో, తత్థ తే ఞాణబలవిప్ఫారం దస్సేహీ’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘అభిఞ్ఞాయాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అనభిఞ్ఞాయా’తి, వినయపఞ్ఞత్తియాపి ఏవం భణితం ‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనతూ’తి, తం పన, మహారాజ, తథాగతో భిక్ఖూ వీమంసమానో ఆహ ‘ఉక్కలేస్సన్తి [ఉక్కడ్ఢిస్సన్తి (సీ.), ఉస్సక్కిస్సన్తి (స్యా.)] ను ఖో మమ సావకా మయా విస్సజ్జాపీయమానా మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని, ఉదాహు ఆదియిస్సన్తీ’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, చక్కవత్తీ రాజా పుత్తే ఏవం వదేయ్య ‘అయం ఖో, తాతా, మహాజనపదో సబ్బదిసాసు సాగరపరియన్తో, దుక్కరో, తాతా, తావతకేన బలేన ధారేతుం, ఏథ తుమ్హే, తాతా, మమచ్చయేన పచ్చన్తే పచ్చన్తే దేసే పజహథా’తి. అపి ను ఖో తే, మహారాజ, కుమారా పితుఅచ్చయేన హత్థగతే జనపదే సబ్బే తే పచ్చన్తే పచ్చన్తే దేసే ముఞ్చేయ్యు’’న్తి? ‘‘న హి భన్తే, రాజతో [రాజానో (సీ. పీ.)], భన్తే, లుద్ధతరా [లద్ధతరా (క.)] కుమారా రజ్జలోభేన తదుత్తరిం దిగుణతిగుణం జనపదం పరిగ్గణ్హేయ్యుం [పరికడ్ఢేయ్యుం (సీ. పీ.)], కిం పన తే హత్థగతం జనపదం ముఞ్చేయ్యు’’న్తి? ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో భిక్ఖూ వీమంసమానో ఏవమాహ ‘ఆకఙ్ఖమానో, ఆనన్ద, సఙ్ఘో మమచ్చయేన ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని సమూహనతూ’తి. దుక్ఖపరిముత్తియా, మహారాజ, బుద్ధపుత్తా ధమ్మలోభేన అఞ్ఞమ్పి ఉత్తరిం దియడ్ఢసిక్ఖాపదసతం గోపేయ్యుం, కిం పన పకతిపఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదం ముఞ్చేయ్యు’’న్తి?

‘‘భన్తే నాగసేన, యం భగవా ఆహ ‘ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదానీ’తి, ఏత్థాయం జనో సమ్మూళ్హో విమతిజాతో అధికతో సంసయపక్ఖన్దో. కతమాని తాని ఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని, కతమాని అనుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదానీతి? దుక్కటం, మహారాజ, ఖుద్దకం సిక్ఖాపదం, దుబ్భాసితం అనుఖుద్దకం సిక్ఖాపదం, ఇమాని ద్వే ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని, పుబ్బకేహిపి, మహారాజ, మహాథేరేహి ఏత్థ విమతి ఉప్పాదితా, తేహిపి ఏకజ్ఝం న కతో ధమ్మసణ్ఠితిపరియాయే భగవతా ఏసో పఞ్హో ఉపదిట్ఠోతి. చిరనిక్ఖిత్తం, భన్తే నాగసేన, జినరహస్సం అజ్జేతరహి లోకే వివటం పాకటం కత’’న్తి.

ఖుద్దానుఖుద్దకపఞ్హో పఠమో.

౨. అబ్యాకరణీయపఞ్హో

౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘నత్థానన్ద తథాగతస్స ధమ్మేసు ఆచరియముట్ఠీ’తి, పున చ థేరేన మాలుక్యపుత్తేన [మాలుఙ్క్యపుత్తేన (సీ. స్యా. పీ.) సం. ని. ౪.౯౫; అ. ని. ౧.౪.౨౫౭ పస్సితబ్బం] పఞ్హం పుట్ఠో న బ్యాకాసి. ఏసో ఖో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో ద్వయన్తో [ద్వయతో (సీ.)] ఏకన్తనిస్సితో భవిస్సతి అజాననేన వా గుయ్హకరణేన వా. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘నత్థానన్ద తథాగతస్స ధమ్మేసు ఆచరియముట్ఠీ’తి, తేన హి థేరస్స మాలుక్యపుత్తస్స అజానన్తేన న బ్యాకతం. యది జానన్తేన న బ్యాకతం, తేన హి అత్థి తథాగతస్స ధమ్మేసు ఆచరియముట్ఠి. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘నత్థానన్ద తథాగతస్స ధమ్మేసు ఆచరియముట్ఠీ’తి, అబ్యాకతో చ థేరేన మాలుక్యపుత్తేన పుచ్ఛితో పఞ్హో, తఞ్చ పన న అజానన్తేన న గుయ్హకరణేన. చత్తారిమాని, మహారాజ, పఞ్హబ్యాకరణాని. కతమాని చత్తారి? ఏకంసబ్యాకరణీయో పఞ్హో విభజ్జబ్యాకరణీయో పఞ్హో పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణీయో పఞ్హో ఠపనీయో పఞ్హోతి.

‘‘కతమో చ, మహారాజ, ఏకంసబ్యాకరణీయో పఞ్హో? ‘రూపం అనిచ్చ’న్తి ఏకంసబ్యాకరణీయో పఞ్హో, ‘వేదనా అనిచ్చా’తి…పే… ‘సఞ్ఞా అనిచ్చా’తి…పే… ‘సఙ్ఖారా అనిచ్చా’తి…పే… ‘విఞ్ఞాణం అనిచ్చ’’న్తి ఏకంసబ్యాకరణీయో పఞ్హో, అయం ఏకంసబ్యాకరణీయో పఞ్హో.

‘‘కతమో విభజ్జబ్యాకరణీయో పఞ్హో? ‘అనిచ్చం పన రూప’న్తి విభజ్జబ్యాకరణీయో పఞ్హో, ‘అనిచ్చా పన వేదనా’తి…పే… ‘అనిచ్చా పన సఞ్ఞా’తి…పే… ‘అనిచ్చా పన సఙ్ఖారా’తి…పే… ‘అనిచ్చం పన విఞ్ఞాణ’న్తి విభజ్జబ్యాకరణీయో పఞ్హో, అయం విభజ్జబ్యాకరణీయో పఞ్హో.

‘‘కతమో పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణీయో పఞ్హో? ‘కిం ను ఖో చక్ఖునా సబ్బం విజానాతీ’తి అయం పటిపుచ్ఛాబ్యాకరణీయో పఞ్హో.

‘‘కతమో ఠపనీయో పఞ్హో? ‘సస్సతో లోకో’తి ఠపనీయో పఞ్హో, ‘అసస్సతో లోకో’తి. ‘అన్తవా లోకో’తి. ‘అనన్తవా లోకో’తి. ‘అన్తవా చ అనన్తవా చ లోకో’తి. ‘నేవన్తవా నానన్తవా లోకో’తి. ‘తం జీవం తం సరీర’న్తి. ‘అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీర’న్తి. ‘హోతి తథాగతో పరం మరణా’తి. ‘న హోతి తథాగతో పరం మరణా’తి. ‘హోతి చ న చ హోతి తథాగతో పరం మరణా’తి. ‘నేవ హోతి న న హోతి తథాగతో పరం మరణా’తి ఠపనీయో పఞ్హో, అయం ఠపనీయో పఞ్హో.

‘‘భగవా, మహారాజ, థేరస్స మాలుక్యపుత్తస్స తం ఠపనీయం పఞ్హం న బ్యాకాసి. సో పన పఞ్హో కిం కారణా ఠపనీయో? న తస్స దీపనాయ హేతు వా కారణం వా అత్థి, తస్మా సో పఞ్హో ఠపనీయో. నత్థి బుద్ధానం భగవన్తానం అకారణమహేతుకం గిరముదీరణ’’న్తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అబ్యాకరణీయపఞ్హో దుతియో.

౩. మచ్చుభాయనాభాయనపఞ్హో

౩. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి, పున భణితం ‘అరహా సబ్బభయమతిక్కన్తో’తి. కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, అరహా దణ్డభయా తసతి, నిరయే వా నేరయికా సత్తా జలితా కుథితా తత్తా సన్తత్తా తమ్హా జలితగ్గిజాలకా మహానిరయా చవమానా మచ్చునో భాయన్తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి, తేన హి ‘అరహా సబ్బభయమతిక్కన్తో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది భగవతా భణితం ‘అరహా సబ్బభయమతిక్కన్తో’తి, తేన హి ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయం ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘నేతం, మహారాజ, వచనం భగవతా అరహన్తే ఉపాదాయ భణితం ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి. ఠపితో అరహా తస్మిం వత్థుస్మిం, సమూహతో భయహేతు అరహతో. యే తే, మహారాజ, సత్తా సకిలేసా, యేసఞ్చ అధిమత్తా అత్తానుదిట్ఠి, యే చ సుఖదుక్ఖేసు ఉన్నతావనతా, తే ఉపాదాయ భగవతా భణితం ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి. అరహతో, మహారాజ, సబ్బగతి ఉపచ్ఛిన్నా, యోని విద్ధంసితా, పటిసన్ధి ఉపహతా, భగ్గా ఫాసుకా, సమూహతా సబ్బభవాలయా, సముచ్ఛిన్నా సబ్బసఙ్ఖారా, హతం కుసలాకుసలం, విహతా అవిజ్జా, అబీజం విఞ్ఞాణం కతం, దడ్ఢా సబ్బకిలేసా, అతివత్తా లోకధమ్మా, తస్మా అరహా న తసతి సబ్బభయేహి.

‘‘ఇధ, మహారాజ, రఞ్ఞో చత్తారో మహామత్తా భవేయ్యుం అనురక్ఖా లద్ధయసా విస్సాసికా ఠపితా మహతి ఇస్సరియే ఠానే. అథ రాజా కిస్మిఞ్చి దేవ కరణీయే సముప్పన్నే యావతా సకవిజితే సబ్బజనస్స ఆణాపేయ్య ‘సబ్బేవ మే బలిం కరోన్తు, సాధేథ తుమ్హే చత్తారో మహామత్తా తం కరణీయ’న్తి. అపి ను ఖో, మహారాజ, తేసం చతున్నం మహామత్తానం బలిభయా సన్తాసో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేన మహారాజా’’తి. ‘‘ఠపితా తే, భన్తే, రఞ్ఞా ఉత్తమట్ఠానే, నత్థి తేసం బలి, సమతిక్కన్తబలినో తే, అవసేసే ఉపాదాయ రఞ్ఞా ఆణాపితం ‘సబ్బేవ మే బలిం కరోన్తూ’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నేతం వచనం భగవతా అరహన్తే ఉపాదాయ భణితం, ఠపితో అరహా తస్మిం వత్థుస్మిం, సమూహతో భయహేతు అరహతో, యే తే, మహారాజ, సత్తా సకిలేసా, యేసఞ్చ అధిమత్తా అత్తానుదిట్ఠి, యే చ సుఖదుక్ఖేసు ఉన్నతావనతా, తే ఉపాదాయ భగవతా భణితం ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి. తస్మా అరహా న తసతి సబ్బభయేహీ’’తి.

‘‘నేతం, భన్తే నాగసేన, వచనం సావసేసం, నిరవసేసవచనమేతం ‘సబ్బే’తి. తత్థ మే ఉత్తరిం కారణం బ్రూహి తం వచనం పతిట్ఠాపేతు’’న్తి.

‘‘ఇధ, మహారాజ, గామే గామస్సామికో ఆణాపకం ఆణాపేయ్య ‘ఏహి, భో ఆణాపక, యావతా గామే గామికా, తే సబ్బే సీఘం మమ సన్తికే సన్నిపాతేహీ’తి. సో ‘సాధు సామీ’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా గామమజ్ఝే ఠత్వా తిక్ఖత్తుం సద్దమనుస్సావేయ్య ‘యావతా గామే గామికా, తే సబ్బే సీఘసీఘం సామినో సన్తికే సన్నిపతన్తూ’తి. తతో తే గామికా ఆణాపకస్స వచనేన తురితతురితా సన్నిపతిత్వా గామస్సామికస్స ఆరోచేన్తి ‘సన్నిపతితా, సామి, సబ్బే గామికా, యం తే కరణీయం తం కరోహీ’తి. ఇతి సో, మహారాజ, గామస్సామికో కుటిపురిసే సన్నిపాతేన్తో సబ్బే గామికే ఆణాపేతి, తే చ ఆణత్తా న సబ్బే సన్నిపతన్తి, కుటిపురిసా యేవ సన్నిపతన్తి, ‘ఏత్తకా యేవ మే గామికా’తి గామస్సామికో చ తథా సమ్పటిచ్ఛతి, అఞ్ఞే బహుతరా అనాగతా ఇత్థిపురిసా దాసిదాసా భతకా కమ్మకరా గామికా గిలానా గోమహింసా అజేళకా సువానా, యే అనాగతా, సబ్బే తే అగణితా, కుటిపురిసే యేవ ఉపాదాయ ఆణాపితత్తా ‘సబ్బే సన్నిపతన్తూ’తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నేతం వచనం భగవతా అరహన్తే ఉపాదాయ భణితం, ఠపితో అరహా తస్మిం వత్థుస్మిం, సమూహతో భయహేతు అరహతో, యే తే, మహారాజ, సత్తా సకిలేసా, యేసఞ్చ అధిమత్తా అత్తానుదిట్ఠి, యే చ సుఖదుక్ఖేసు ఉన్నతావనతా, తే ఉపాదాయ భగవతా భణితం ‘సబ్బే తసన్తి దణ్డస్స, సబ్బే భాయన్తి మచ్చునో’తి. తస్మా అరహా న తసతి సబ్బభయేహి.

‘‘అత్థి, మహారాజ, సావసేసం వచనం సావసేసో అత్థో, అత్థి సావసేసం వచనం నిరవసేసో అత్థో, అత్థి నిరవసేసం వచనం సావసేసో అత్థో, అత్థి నిరవసేసం వచనం నిరవసేసో అత్థో. తేన తేన అత్థో సమ్పటిచ్ఛితబ్బో.

‘‘పఞ్చవిధేహి, మహారాజ, కారణేహి అత్థో సమ్పటిచ్ఛితబ్బో ఆహచ్చపదేన రసేన ఆచరియవంసేన [ఆచరియవంసతాయ (పీ. క.)] అధిప్పాయా కారణుత్తరియతాయ. ఏత్థ హి ఆహచ్చపదన్తి సుత్తం అధిప్పేతం. రసోతి సుత్తానులోమం. ఆచరియవంసోతి ఆచరియవాదో. అధిప్పాయోతి అత్తనో మతి. కారణుత్తరియతాతి ఇమేహి చతూహి సమేన్తం [సమేతం (సీ.)] కారణం. ఇమేహి ఖో, మహారాజ, పఞ్చహి కారణేహి అత్థో సమ్పటిచ్ఛితబ్బో. ఏవమేసో పఞ్హో సువినిచ్ఛితో హోతీ’’తి.

‘‘హోతు, భన్తే నాగసేన, తథా తం సమ్పటిచ్ఛామి. ఠపితో హోతు అరహా తస్మిం వత్థుస్మిం, తసన్తు అవసేసా సత్తా, నిరయే పన నేరయికా సత్తా దుక్ఖా తిబ్బా కటుకా వేదనా వేదయమానా జలితపజ్జలితసబ్బఙ్గపచ్చఙ్గా రుణ్ణకారుఞ్ఞకన్దితపరిదేవితలాలప్పితముఖా అసయ్హతిబ్బదుక్ఖాభిభూతా అతాణా అసరణా అసరణీభూతా అనప్పసోకాతురా అన్తిమపచ్ఛిమగతికా ఏకన్తసోకపరాయణా ఉణ్హతిఖిణచణ్డఖరతపనతేజవన్తో భీమభయజనకనినాదమహాసద్దా సంసిబ్బితఛబ్బిధజాలామాలాకులా సమన్తా సతయోజనానుఫరణచ్చివేగా కదరియా తపనా మహానిరయా చవమానా మచ్చునో భాయన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి.

‘‘నను, భన్తే నాగసేన, నిరయో ఏకన్తదుక్ఖవేదనీయో, కిస్స పన తే నేరయికా సత్తా ఏకన్తదుక్ఖవేదనీయా నిరయా చవమానా మచ్చునో భాయన్తి, కిస్స నిరయే రమన్తీ’’తి? ‘‘న తే, మహారాజ, నేరయికా సత్తా నిరయే రమన్తి, ముఞ్చితుకామావ తే నిరయా. మరణస్సేవ సో [మరణస్సేసో (సీ. పీ.)], మహారాజ, ఆనుభావో, యేన తేసం సన్తాసో ఉప్పజ్జతీ’’తి. ‘‘ఏతం ఖో, భన్తే నాగసేన, న సద్దహామి, యం ముచ్చితుకామానం చుతియా సన్తాసో ఉప్పజ్జతీతి, హాసనీయం, భన్తే నాగసేన, తం ఠానం, యం తే పత్థితం లభన్తి, కారణేన మం సఞ్ఞాపేహీ’’తి.

‘‘మరణన్తి ఖో, మహారాజ, ఏతం అదిట్ఠసచ్చానం తాసనీయట్ఠానం, ఏత్థాయం జనో తసతి చ ఉబ్బిజ్జతి చ. యో చ, మహారాజ, కణ్హసప్పస్స భాయతి, సో మరణస్స భాయన్తో కణ్హసప్పస్స భాయతి. యో చ హత్థిస్స భాయతి…పే… సీహస్స…పే… బ్యగ్ఘస్స…పే… దీపిస్స…పే… అచ్ఛస్స…పే… తరచ్ఛస్స…పే… మహింసస్స…పే… గవయస్స…పే… అగ్గిస్స…పే… ఉదకస్స…పే… ఖాణుకస్స…పే… కణ్టకస్స భాయతి. యో చ సత్తియా భాయతి, సో మరణస్స భాయన్తో సత్తియా భాయతి. మరణస్సేవ సో [మరణస్సేసో (సీ. పీ.)], మహారాజ, సరససభావతేజో [సరసభావతేజో (సీ. పీ.)], తస్స సరససభావతేజేన సకిలేసా సత్తా మరణస్స తసన్తి భాయన్తి, ముచ్చితుకామాపి, మహారాజ, నేరయికా సత్తా మరణస్స తసన్తి భాయన్తి.

‘‘ఇధ, మహారాజ, పురిసస్స కాయే మేదో గణ్ఠి ఉప్పజ్జేయ్య. సో తేన రోగేన దుక్ఖితో ఉపద్దవా పరిముచ్చితుకామో భిసక్కం సల్లకత్తం ఆమన్తాపేయ్య. తస్స వచనం సో భిసక్కో సల్లకత్తో సమ్పటిచ్ఛిత్వా తస్స రోగస్స ఉద్ధరణాయ ఉపకరణం ఉపట్ఠాపేయ్య, సత్థకం తిఖిణం కరేయ్య, యమకసలాకా [దహనసలాకం (క.)] అగ్గిమ్హి పక్ఖిపేయ్య, ఖారలవణం నిసదాయ పిసాపేయ్య, అపి ను ఖో, మహారాజ, తస్స ఆతురస్స తిఖిణసత్థకచ్ఛేదనేన యమకసలాకాదహనేన ఖారలోణప్పవేసనేన తాసో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘ఇతి, మహారాజ, తస్స ఆతురస్స రోగా ముచ్చితుకామస్సాపి వేదనాభయా సన్తాసో ఉప్పజ్జతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నిరయా ముచ్చితుకామానమ్పి నేరయికానం సత్తానం మరణభయా సన్తాసో ఉప్పజ్జతి.

‘‘ఇధ, మహారాజ, పురిసో ఇస్సరాపరాధికో బద్ధో సఙ్ఖలికబన్ధనేన గబ్భే పక్ఖిత్తో పరిముచ్చితుకామో అస్స, తమేనం సో ఇస్సరో మోచేతుకామో పక్కోసాపేయ్య. అపి ను ఖో, మహారాజ, తస్స ఇస్సరాపరాధికస్స పురిసస్స ‘కతదోసో అహ’న్తి జానన్తస్స ఇస్సరదస్సనేన సన్తాసో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘ఇతి, మహారాజ, తస్స ఇస్సరాపరాధికస్స పురిసస్స పరిముచ్చితుకామాస్సాపి ఇస్సరభయా సన్తాసో ఉప్పజ్జతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నిరయా ముచ్చితుకామానమ్పి నేరయికానం సత్తానం మరణభయా సన్తాసో ఉప్పజ్జతీ’’తి.

‘‘అపరమ్పి, భన్తే, ఉత్తరిం కారణం బ్రూహి, యేనాహం కారణేన ఓకప్పేయ్య’’న్తి. ‘‘ఇధ, మహారాజ, పురిసో దట్ఠవిసేన ఆసీవిసేన దట్ఠో భవేయ్య, సో తేన విసవికారేన పతేయ్య ఉప్పతేయ్య వట్టేయ్య పవట్టేయ్య, అథఞ్ఞతరో పురిసో బలవన్తేన మన్తపదేన తం దట్ఠవిసం ఆసీవిసం ఆనేత్వా తం దట్ఠవిసం పచ్చాచమాపేయ్య, అపి ను ఖో, మహారాజ, తస్స విసగతస్స పురిసస్స తస్మిం దట్ఠవిసే సప్పే సోత్థిహేతు ఉపగచ్ఛన్తే సన్తాసో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ఇతి, మహారాజ, తథారూపే అహిమ్హి సోత్థిహేతుపి ఉపగచ్ఛన్తే తస్స సన్తాసో ఉప్పజ్జతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నిరయా ముచ్చితుకామానమ్పి నేరయికానం సన్తానం మరణభయా సన్తాసో ఉప్పజ్జతి. అనిట్ఠం, మహారాజ, సబ్బసత్తానం మరణం, తస్మా నేరయికా సత్తా నిరయా పరిముచ్చితుకామాపి మచ్చునో భాయన్తీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

మచ్చుభాయనాభాయనపఞ్హో తతియో.

౪. మచ్చుపాసముత్తిపఞ్హో

౪. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా –

‘‘‘న అన్తలిక్ఖే న సముద్దమజ్ఝే, న పబ్బతానం వివరం పవిస్స;

న విజ్జతీ సో జగతిప్పదేసో, యత్థట్ఠితో ముచ్చేయ్య మచ్చుపాసా’తి.

‘‘పున భగవతా పరిత్తా చ ఉద్దిట్ఠా. సేయ్యథిదం, రతనసుత్తం మేత్తసుత్తం ఖన్ధపరిత్తం మోరపరిత్తం ధజగ్గపరిత్తం ఆటానాటియపరిత్తం అఙ్గులిమాలపరిత్తం. యది, భన్తే నాగసేన, ఆకాసగతోపి సముద్దమజ్ఝగతోపి పాసాదకుటిలేణగుహాపబ్భారదరిబిలగిరి వివరపబ్బతన్తరగతోపి న ముచ్చతి మచ్చుపాసా, తేన హి పరిత్తకమ్మం మిచ్ఛా. యది పరిత్తకరణేన మచ్చుపాసా పరిముత్తి భవతి, తేన హి ‘న అన్తలిక్ఖే…పే… మచ్చుపాసా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో గణ్ఠితోపి గణ్ఠితరో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘న అన్తలిక్ఖే…పే… మచ్చుపాసా’తి, పరిత్తా చ భగవతా ఉద్దిట్ఠా, తఞ్చ పన సావసేసాయుకస్స వయసమ్పన్నస్స అపేతకమ్మావరణస్స, నత్థి, మహారాజ, ఖీణాయుకస్స ఠితియా కిరియా వా ఉపక్కమో వా.

‘‘యథా మహారాజ మతస్స రుక్ఖస్స సుక్ఖస్స కోళాపస్స నిస్నేహస్స ఉపరుద్ధజీవితస్స గతాయుసఙ్ఖారస్స కుమ్భసహస్సేనపి ఉదకే ఆకిరన్తే అల్లత్తం వా పల్లవితహరితభావో వా న భవేయ్య. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భేసజ్జపరిత్తకమ్మేన నత్థి ఖీణాయుకస్స ఠితియా కిరియా వా ఉపక్కమో వా, యాని తాని, మహారాజ, మహియా ఓసధాని భేసజ్జాని, తానిపి ఖీణాయుకస్స అకిచ్చకరాని భవన్తి. సావసేసాయుకం, మహారాజ, వయసమ్పన్నం అపేతకమ్మావరణం పరిత్తం రక్ఖతి గోపేతి, తస్సత్థాయ భగవతా పరిత్తా ఉద్దిట్ఠా.

‘‘యథా, మహారాజ, కస్సకో పరిపక్కే ధఞ్ఞే మతే సస్సనాళే ఉదకప్పవేసనం వారేయ్య, యం పన సస్సం తరుణం మేఘసన్నిభం వయసమ్పన్నం, తం ఉదకవడ్ఢియా వడ్ఢతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఖీణాయుకస్స భేసజ్జపరిత్తకిరియా ఠపితా పటిక్ఖిత్తా, యే పన తే మనుస్సా సావసేసాయుకా వయసమ్పన్నా, తేసం అత్థాయ పరిత్తభేసజ్జాని భణితాని, తే పరిత్తభేసజ్జేహి వడ్ఢన్తీ’’తి.

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, ఖీణాయుకో మరతి, సావసేసాయుకో జీవతి, తేన హి పరిత్తభేసజ్జాని నిరత్థకాని హోన్తీ’’తి? ‘‘దిట్ఠపుబ్బో పన తయా, మహారాజ, కోచి రోగో భేసజ్జేహి పటినివత్తితో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అనేకసతాని దిట్ఠానీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, ‘పరిత్తభేసజ్జకిరియా నిరత్థకా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా భవతీ’’తి.

‘‘దిస్సన్తి, భన్తే నాగసేన, వేజ్జానం ఉపక్కమా భేసజ్జపానానులేపా, తేన తేసం ఉపక్కమేన రోగో పటినివత్తతీ’’తి. ‘‘పరిత్తానమ్పి, మహారాజ, పవత్తీయమానానం సద్దో సుయ్యతి, జివ్హా సుక్ఖతి, హదయం బ్యావట్టతి, కణ్ఠో ఆతురతి. తేన తేసం పవత్తేన సబ్బే బ్యాధయో వూపసమన్తి, సబ్బా ఈతియో అపగచ్ఛన్తీతి.

‘‘దిట్ఠపుబ్బో పన తయా, మహారాజ, కోచి అహినా దట్ఠో మన్తపదేన విసం పాతీయమానో విసం చిక్ఖస్సన్తో ఉద్ధమధో ఆచమయమానో’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, అజ్జేతరహిపి తం లోకే వత్తతీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, ‘పరిత్తభేసజ్జకిరియా నిరత్థకా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా భవతి. కతపరిత్తఞ్హి, మహారాజ, పురిసం డంసితుకామో అహి న డంసతి, వివటం ముఖం పిదహతి, చోరానం ఉక్ఖిత్తలగుళమ్పి న సమ్భవతి, తే లగుళం ముఞ్చిత్వా పేమం కరోన్తి, కుపితోపి హత్థినాగో సమాగన్త్వా ఉపరమతి, పజ్జలితమహాఅగ్గిక్ఖన్ధోపి ఉపగన్త్వా నిబ్బాయతి, విసం హలాహలమ్పి ఖాయితం అగదం సమ్పజ్జతి, ఆహారత్థం వా ఫరతి, వధకా హన్తుకామా ఉపగన్త్వా దాసభూతా సమ్పజ్జన్తి, అక్కన్తోపి పాసో న సంవరతి [న సంచరతి (సీ.)].

‘‘సుతపుబ్బం పన తయా, మహారాజ, ‘మోరస్స కతపరిత్తస్స సత్తవస్ససతాని లుద్దకో నాసక్ఖి పాసం ఉపనేతుం, అకతపరిత్తస్స తం యేవ దివసం పాసం ఉపనేసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతి, అబ్భుగ్గతో సో సద్దో సదేవకే లోకే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ ‘పరిత్తభేసజ్జకిరియా నిరత్థకా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా భవతి.

‘‘సుతపుబ్బం పన తయా, మహారాజ, ‘దానవో భరియం పరిరక్ఖన్తో సముగ్గే పక్ఖిపిత్వా గిలిత్వా కుచ్ఛినా పరిహరతి, అథేకో విజ్జాధరో తస్స దానవస్స ముఖేన పవిసిత్వా తాయ సద్ధిం అభిరమతి, యదా సో దానవో అఞ్ఞాసి, అథ సముగ్గం వమిత్వా వివరి, సహ సముగ్గే వివటే విజ్జాధరో యథాకామం [యేన కామం (క.)] పక్కామీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతి, అబ్భుగ్గతో సోపి సద్దో సదేవకే లోకే’’తి. ‘‘నను సో, మహారాజ, విజ్జాధరో పరిత్తబలేన [మన్తబలేన (?)] గహణా ముత్తో’’తి. ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, అత్థి పరిత్తబలం.

‘‘సుతపుబ్బం పన తయా, మహారాజ, ‘అపరోపి విజ్జాధరో బారాణసిరఞ్ఞో అన్తేపురే మహేసియా సద్ధిం సమ్పదుట్ఠో [సంసట్ఠో (సీ.)] గహణప్పత్తో సమానో ఖణేన అదస్సనం గతో మన్తబలేనా’’తి. ‘‘ఆమ, భన్తే, సుయ్యతీ’’తి. ‘‘నను సో, మహారాజ, విజ్జాధరో పరిత్తబలేన గహణా ముత్తో’’తి? ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, అత్థి పరిత్తబల’’న్తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, ‘కిం సబ్బే యేవ పరిత్తం రక్ఖతీ’తి? ‘‘ఏకచ్చే, మహారాజ, రక్ఖతి, ఏకచ్చే న రక్ఖతీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, పరిత్తం న సబ్బత్థిక’’న్తి? ‘‘అపి ను ఖో, మహారాజ, భోజనం సబ్బేసం జీవితం రక్ఖతీ’’తి? ‘‘ఏకచ్చే, భన్తే, రక్ఖతి, ఏకచ్చే న రక్ఖతీ’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి. ‘‘యతో, భన్తే, ఏకచ్చే తం యేవ భోజనం అతిభుఞ్జిత్వా విసూచికాయ మరన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, భోజనం న సబ్బేసం జీవితం రక్ఖతీ’’తి? ‘‘ద్వీహి, భన్తే నాగసేన, కారణేహి భోజనం జీవితం హరతి అతిభుత్తేన వా ఉస్మాదుబ్బలతాయ వా, ఆయుదదం, భన్తే నాగసేన, భోజనం దురుపచారేన జీవితం హరతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పరిత్తం ఏకచ్చే రక్ఖతి, ఏకచ్చే న రక్ఖతి.

‘‘తీహి, మహారాజ, కారణేహి పరిత్తం న రక్ఖతి కమ్మావరణేన, కిలేసావరణేన, అసద్దహనతాయ. సత్తానురక్ఖణం, మహారాజ, పరిత్తం అత్తనా కతేన ఆరక్ఖం జహతి, యథా, మహారాజ, మాతా పుత్తం కుచ్ఛిగతం పోసేతి, హితేన ఉపచారేన జనేతి, జనయిత్వా అసుచిమలసిఙ్ఘాణికమపనేత్వా ఉత్తమవరసుగన్ధం ఉపలిమ్పతి, సో అపరేన సమయేన పరేసం పుత్తే అక్కోసన్తే వా పహరన్తే వా పహారం దేతి. తే తస్స కుజ్ఝిత్వా పరిసాయ ఆకడ్ఢిత్వా తం గహేత్వా సామినో ఉపనేన్తి, యది పన తస్సా పుత్తో అపరద్ధో హోతి వేలాతివత్తో. అథ నం సామినో మనుస్సా ఆకడ్ఢయమానా దణ్డముగ్గరజాణుముట్ఠీహి తాళేన్తి పోథేన్తి, అపి ను ఖో, మహారాజ, తస్స మాతా లభతి ఆకడ్ఢనపరికడ్ఢనం గాహం సామినో ఉపనయనం కాతు’’న్తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేన, మహారాజా’’తి. ‘‘అత్తనో, భన్తే, అపరాధేనా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సత్తానం ఆరక్ఖం పరిత్తం అత్తనో అపరాధేన వఞ్ఝం కరోతీ’’తి [కారేతీతి (సీ.)]. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, సువినిచ్ఛితో పఞ్హో, గహనం అగహనం కతం, అన్ధకారో ఆలోకో కతో, వినివేఠితం దిట్ఠిజాలం, త్వం గణివరపవరమాసజ్జా’’తి.

మచ్చుపాసముత్తిపఞ్హో చతుత్థో.

౫. బుద్ధలాభన్తరాయపఞ్హో

౫. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘లాభీ తథాగతో చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారాన’న్తి. పున చ తథాగతో పఞ్చసాలం బ్రాహ్మణగామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా కిఞ్చిదేవ అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖన్తోతి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో లాభీ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం, తేన హి పఞ్చసాలం బ్రాహ్మణగామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా కిఞ్చిదేవ అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖన్తోతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది పఞ్చసాలం బ్రాహ్మణగామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా కిఞ్చిదేవ అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖన్తో, తేన హి లాభీ తథాగతో చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానన్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో సుమహన్తో దున్నిబ్బేఠో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘లాభీ, మహారాజ, తథాగతో చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం, పఞ్చసాలఞ్చ బ్రాహ్మణగామం పిణ్డాయ పవిసిత్వా కిఞ్చిదేవ అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖన్తో, తఞ్చ పన మారస్స పాపిమతో కారణా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, భగవతో గణనపథం వీతివత్తకప్పే [గణనపథవీతివత్తే కప్పే (సీ.)] అభిసఙ్ఖతం కుసలం కిన్తి నిట్ఠితం, అధునుట్ఠితేన మారేన పాపిమతా తస్స కుసలస్స బలవేగం [తం కుసలబలవేగవిప్ఫారం (సీ.)] కిన్తి పిహితం, తేన హి, భన్తే నాగసేన, తస్మిం వత్థుస్మిం ద్వీసు ఠానేసు ఉపవాదో ఆగచ్ఛతి, కుసలతోపి అకుసలం బలవతరం హోతి, బుద్ధబలతోపి మారబలం బలవతరం హోతీతి, తేన హి రుక్ఖస్స మూలతోపి అగ్గం భారతరం హోతి, గుణసమ్పరికిణ్ణతోపి పాపియం బలవతరం హోతీ’’తి. ‘‘న, మహారాజ, తావతకేన కుసలతోపి అకుసలం బలవతరం నామ హోతి, న బుద్ధబలతోపి మారబలం బలవతరం నామ హోతి. అపి చేత్థ కారణం ఇచ్ఛితబ్బం.

‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స మధుం వా మధుపిణ్డికం వా అఞ్ఞం వా ఉపాయనం అభిహరేయ్య, తమేనం రఞ్ఞో ద్వారపాలో ఏవం వదేయ్య ‘అకాలో, భో, అయం రఞ్ఞో దస్సనాయ, తేన హి, భో, తవ ఉపాయనం గహేత్వా సీఘసీఘం పటినివత్త, పురే తవ రాజా దణ్డం ధారేస్సతీ’తి [మా తే రాజా దణ్డం పాపేయ్యాతి (సీ.)]. తతో సో పురిసో దణ్డభయా తసితో ఉబ్బిగ్గో తం ఉపాయనం ఆదాయ సీఘసీఘం పటినివత్తేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, రాజా చక్కవత్తీ తావతకేన ఉపాయనవికలమత్తకేన ద్వారపాలతో దుబ్బలతరో నామ హోతి, అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చి ఉపాయనం న లభేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, ఇస్సాపకతో సో, భన్తే, ద్వారపాలో ఉపాయనం నివారేసి, అఞ్ఞేన పన ద్వారేన సతసహస్సగుణమ్పి రఞ్ఞో ఉపాయనం ఉపేతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఇస్సాపకతో మారో పాపిమా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి, అఞ్ఞాని పన అనేకాని దేవతాసతసహస్సాని అమతం దిబ్బం ఓజం గహేత్వా ఉపగతాని ‘భగవతో కాయే ఓజం ఓదహిస్సామా’తి భగవన్తం నమస్సమానాని పఞ్జలికాని ఠితానీ’’తి.

‘‘హోతు, భన్తే నాగసేన, సులభా భగవతో చత్తారో పచ్చయా లోకే ఉత్తమపురిసస్స, యాచితోవ భగవా దేవమనుస్సోహి చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జతి, అపి చ ఖో పన మారస్స యో అధిప్పాయో, సో తావతకేన సిద్ధో, యం సో భగవతో భోజనస్స అన్తరాయమకాసి. ఏత్థ మే, భన్తే, కఙ్ఖా న ఛిజ్జతి, విమతిజాతోహం తత్థ సంసయపక్ఖన్దో. న మే తత్థ మానసం పక్ఖన్దతి, యం తథాగతస్స అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సదేవకే లోకే అగ్గపుగ్గలవరస్స కుసలవరపుఞ్ఞసమ్భవస్స అసమసమస్స అనుపమస్స అప్పటిసమస్స ఛవకం లామకం పరిత్తం పాపం అనరియం విపన్నం మారో లాభన్తరాయమకాసీ’’తి.

‘‘చత్తారో ఖో, మహారాజ, అన్తరాయా అదిట్ఠన్తరాయో ఉద్దిస్స కతన్తరాయో ఉపక్ఖటన్తరాయో పరిభోగన్తరాయోతి. తత్థ కతమో అదిట్ఠన్తరాయో? అనోదిస్స అదస్సనేన అనభిసఙ్ఖతం కోచి అన్తరాయం కరోతి ‘కిం పరస్స దిన్నేనా’తి, అయం అదిట్ఠన్తరాయో నామ.

‘‘కతమో ఉద్దిస్స కతన్తరాయో? ఇధేకచ్చం పుగ్గలం ఉపదిసిత్వా ఉద్దిస్స భోజనం పటియత్తం హోతి, తం కోచి అన్తరాయం కరోతి, అయం ఉద్దిస్స కతన్తరాయో నామ.

‘‘కతమో ఉపక్ఖటన్తరాయో? ఇధ యం కిఞ్చి ఉపక్ఖటం హోతి అప్పటిగ్గహితం, తత్థ కోచి అన్తరాయం కరోతి, అయం ఉపక్ఖటన్తరాయో నామ.

‘‘కతమో పరిభోగన్తరాయో? ఇధ యం కిఞ్చి పరిభోగం, తత్థ కోచి అన్తరాయం కరోతి, అయం పరిభోగన్తరాయో నామ. ఇమే ఖో, మహారాజ, చత్తారో అన్తరాయా.

‘‘యం పన మారో పాపిమా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి, తం నేవ భగవతో పరిభోగం న ఉపక్ఖటం న ఉద్దిస్సకతం, అనాగతం అసమ్పత్తం అదస్సనేన అన్తరాయం కతం, తం పన నేకస్స భగవతో యేవ, అథ ఖో యే తే తేన సమయేన నిక్ఖన్తా అబ్భాగతా, సబ్బేపి తే తం దివసం భోజనం న లభింసు, నాహం తం, మహారాజ, పస్సామి సదేవకే లోకే సమారకే సబ్రహ్మకే సస్సమణబ్రాహ్మణియా పజాయ సదేవమనుస్సాయ, యో తస్స భగవతో ఉద్దిస్స కతం ఉపక్ఖటం పరిభోగం అన్తరాయం కరేయ్య. సచే కోచి ఇస్సాయ ఉద్దిస్స కతం ఉపక్ఖటం పరిభోగం అన్తరాయం కరేయ్య, ఫలేయ్య తస్స ముద్ధా సతధా వా సహస్సధా వా.

‘‘చత్తారోమే, మహారాజ, తథాగతస్స కేనచి అనావరణీయా గుణా. కతమే చత్తారో? లాభో, మహారాజ, భగవతో ఉద్దిస్స కతో ఉపక్ఖటో న సక్కా కేనచి అన్తరాయం కాతుం; సరీరానుగతా, మహారాజ, భగవతో బ్యామప్పభా న సక్కా కేనచి అన్తరాయం కాతుం; సబ్బఞ్ఞుతం, మహారాజ, భగవతో ఞాణరతనం న సక్కా కేనచి అన్తరాయం కాతుం; జీవితం, మహారాజ, భగవతో న సక్కా కేనచి అన్తరాయం కాతుం. ఇమే ఖో, మహారాజ, చత్తారో తథాగతస్స కేనచి అనావరణీయా గుణా, సబ్బేపేతే, మహారాజ, గుణా ఏకరసా అరోగా అకుప్పా అపరూపక్కమా అఫుసాని కిరియాని. అదస్సనేన, మహారాజ, మారో పాపిమా నిలీయిత్వా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి.

‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో పచ్చన్తే దేసే విసమే అదస్సనేన నిలీయిత్వా చోరా పన్థం దూసేన్తి. యది పన రాజా తే చోరే పస్సేయ్య, అపి ను ఖో తే చోరా సోత్థిం లభేయ్యు’’న్తి? ‘‘న హి, భన్తే, ఫరసునా ఫాలాపేయ్య సతధా వా సహస్సధా వా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అదస్సనేన మారో పాపిమా నిలీయిత్వా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, ఇత్థీ సపతికా అదస్సనేన నిలీయిత్వా పరపురిసం సేవతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అదస్సనేన మారో పాపిమా నిలీయిత్వా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి. యది, మహారాజ, ఇత్థీ సామికస్స సమ్ముఖా పరపురిసం సేవతి, అపి ను ఖో సా ఇత్థీ సోత్థిం లభేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, హనేయ్యాపి తం, భన్తే, సామికో వధేయ్యాపి బన్ధేయ్యాపి దాసిత్తం వా ఉపనేయ్యా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అదస్సనేన మారో పాపిమా నిలీయిత్వా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి. యది, మహారాజ, మారో పాపిమా భగవతో ఉద్దిస్స కతం ఉపక్ఖటం పరిభోగం అన్తరాయం కరేయ్య, ఫలేయ్య తస్స ముద్ధా సతధా వా సహస్సధా వా’’తి. ‘‘ఏవమేతం, భన్తే నాగసేన, చోరికాయ కతం మారేన పాపిమతా, నిలీయిత్వా మారో పాపిమా పఞ్చసాలకే బ్రాహ్మణగహపతికే అన్వావిసి. సచే సో, భన్తే, మారో పాపిమా భగవతో ఉద్దిస్స కతం ఉపక్ఖటం పరిభోగం అన్తరాయం కరేయ్య, ముద్ధా వాస్స ఫలేయ్య సతధా వా సహస్సధా వా, కాయో వాస్స భుసముట్ఠి వియ వికిరేయ్య, సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

బుద్ధలాభన్తరాయపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. అపుఞ్ఞపఞ్హో

౬. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘యో అజానన్తో పాణాతిపాతం కరోతి, సో బలవతరం అపుఞ్ఞం పసవతీ’తి. పున చ భగవతా వినయపఞ్ఞత్తియా భణితం ‘అనాపత్తి అజానన్తస్సా’తి. యది, భన్తే నాగసేన, అజానిత్వా పాణాతిపాతం కరోన్తో బలవతరం అపుఞ్ఞం పసవతి, తేన హి ‘అనాపత్తి అజానన్తస్సా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది అనాపత్తి అజానన్తస్స, తేన హి ‘అజానిత్వా పాణాతిపాతం కరోన్తో బలవతరం అపుఞ్ఞం పసవతీ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో దురుత్తరో దురతిక్కమో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘యో అజానన్తో పాణాతిపాతం కరోతి, సో బలవతరం అపుఞ్ఞం పసవతీ’తి. పున చ వినయపఞ్ఞత్తియా భగవతా భణితం ‘అనాపత్తి అజానన్తస్సా’తి. తత్థ అత్థన్తరం అత్థి. కతమం అత్థన్తరం? అత్థి, మహారాజ, ఆపత్తి సఞ్ఞావిమోక్ఖా, అత్థి ఆపత్తి నోసఞ్ఞావిమోక్ఖా. యాయం, మహారాజ, ఆపత్తి సఞ్ఞావిమోక్ఖా, తం ఆపత్తిం ఆరబ్భ భగవతా భణితం ‘అనాపత్తి అజానన్తస్సా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అపుఞ్ఞపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. భిక్ఖుసఙ్ఘపరిహరణపఞ్హో

౭. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, న ఏవం హోతి ‘‘అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’’తి వా, ‘‘మముద్దేసికో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి వా’తి. పున చ మేత్తేయ్యస్స భగవతో సభావగుణం పరిదీపయమానేన భగవతా ఏవం భణితం ‘‘సో అనేకసహస్సం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సతి, సేయ్యథాపి అహం ఏతరహి అనేకసతం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరామీ’’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, న ఏవం హోతి ‘‘అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’తి వా, ‘‘మముద్దేసికో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి వా’తి, తేన హి అనేకసతం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరామీతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘సో అనేకసహస్సం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సతి, సేయ్యథాపి అహం ఏతరహి అనేకసతం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరామీ’తి, తేన హి తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, న ఏవం హోతి ‘అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’తి వా, ‘మముద్దేసికో భిక్ఖుసఙ్ఘో’తి వాతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా, అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘తథాగతస్స ఖో, ఆనన్ద, న ఏవం హోతి ‘‘అహం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సామీ’’తి వా, ‘‘మముద్దేసికో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి వా’తి. పున చ మేత్తేయ్యస్సాపి భగవతో సభావగుణం పరిదీపయమానేన భగవతా భణితం ‘సో అనేకసహస్సం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరిస్సతి, సేయ్యథాపి అహం ఏతరహి అనేకసతం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరిహరామీ’తి. ఏతస్మిఞ్చ, మహారాజ, పఞ్హే ఏకో అత్థో సావసేసో, ఏకో అత్థో నిరవసేసో. న, మహారాజ, తథాగతో పరిసాయ అనుగామికో, పరిసా పన తథాగతస్స అనుగామికా. సమ్ముతి, మహారాజ, ఏసా ‘అహ’న్తి ‘మమా’తి, న పరమత్థో ఏసో, విగతం, మహారాజ, తథాగతస్స పేమం, విగతో సినేహో, ‘మయ్హ’న్తిపి తథాగతస్స గహణం నత్థి, ఉపాదాయ పన అవస్సయో హోతి.

‘‘యథా, మహారాజ, పథవీ భూమట్ఠానం సత్తానం పతిట్ఠా హోతి ఉపస్సయం, పథవిట్ఠా చేతే సత్తా, న చ మహాపథవియా ‘మయ్హేతే’తి అపేక్ఖా హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో సబ్బసత్తానం పతిట్ఠా హోతి ఉపస్సయం, తథాగతట్ఠా [తథాగతపతిట్ఠా ఏవ (సీ.)] చేతే సత్తా, న చ తథాగతస్స ‘మయ్హేతే’తి అపేక్ఖా హోతి. యథా వా పన, మహారాజ, మహతిమహామేఘో అభివస్సన్తో తిణరుక్ఖపసుమనుస్సానం వుడ్ఢిం దేతి సన్తతిం అనుపాలేతి. వుట్ఠూపజీవినో చేతే సత్తా సబ్బే, న చ మహామేఘస్స ‘మయ్హేతే’తి అపేక్ఖా హోతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో సబ్బసత్తానం కుసలధమ్మే జనేతి అనుపాలేతి, సత్థూపజీవినో చేతే సత్తా సబ్బే, న చ తథాగతస్స ‘మయ్హేతే’తి అపేక్ఖా హోతి. తం కిస్స హేతు? అత్తానుదిట్ఠియా పహీనత్తా’’తి.

‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, సునిబ్బేఠితో పఞ్హో బహువిధేహి కారణేహి, గమ్భీరో ఉత్తానీకతో, గణ్ఠి భిన్నో, గహనం అగహనం కతం, అన్ధకారో ఆలోకో కతో, భగ్గా పరవాదా, జినపుత్తానం చక్ఖుం ఉప్పాదిత’’న్తి.

భిక్ఖుసఙ్ఘపరిహరణపఞ్హో సత్తమో.

౮. అభేజ్జపరిసపఞ్హో

౮. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘తథాగతో అభేజ్జపరిసో’తి, పున చ భణథ ‘దేవదత్తేన ఏకప్పహారం పఞ్చ భిక్ఖుసతాని భిన్నానీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో అభేజ్జపరిసో, తేన హి దేవదత్తేన ఏకప్పహారం పఞ్చ భిక్ఖుసతాని భిన్నానీతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది దేవదత్తేన ఏకప్పహారం పఞ్చ భిక్ఖుసతాని భిన్నాని, తేన హి ‘తథాగతో అభేజ్జపరిసో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, గమ్భీరో దున్నివేఠియో, గణ్ఠితోపి గణ్ఠితరో, ఏత్థాయం జనో ఆవటో నివుతో ఓవుతో పిహితో పరియోనద్ధో, ఏత్థ తవ ఞాణబలం దస్సేహి పరవాదేసూ’’తి.

‘‘అభేజ్జపరిసో, మహారాజ, తథాగతో, దేవదత్తేన చ ఏకప్పహారం పఞ్చ భిక్ఖుసతాని భిన్నాని, తఞ్చ పన భేదకస్స బలేన, భేదకే విజ్జమానే నత్థి, మహారాజ, అభేజ్జం నామ. భేదకే సతి మాతాపి పుత్తేన భిజ్జతి, పుత్తోపి మాతరా భిజ్జతి, పితాపి పుత్తేన భిజ్జతి, పుత్తోపి పితరా భిజ్జతి, భాతాపి భగినియా భిజ్జతి, భగినీపి భాతరా భిజ్జతి, సహాయోపి సహాయేన భిజ్జతి, నావాపి నానాదారుసఙ్ఘటితా ఊమివేగసమ్పహారేన భిజ్జతి, రుక్ఖోపి మధుకప్పసమ్పన్నఫలో అనిలబలవేగాభిహతో భిజ్జతి, సువణ్ణమ్పి జాతిమన్తం [జాతరూపమ్పి (సీ.)] లోహేన భిజ్జతి. అపి చ, మహారాజ, నేసో అధిప్పాయో విఞ్ఞూనం, నేసా బుద్ధానం అధిముత్తి, నేసో పణ్డితానం ఛన్దో ‘తథాగతో భేజ్జపరిసో’తి. అపి చేత్థ కారణం అత్థి, యేన కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘అభేజ్జపరిసో’తి. కతమం ఏత్థ కారణం? తథాగతస్స, మహారాజ, కతేన అదానేన వా అప్పియవచనేన వా అనత్థచరియాయ వా అసమానత్తతాయ వా యతో కుతోచి చరియం చరన్తస్సపి పరిసా భిన్నాతి న సుతపుబ్బం, తేన కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘అభేజ్జపరిసో’తి. తయాపేతం, మహారాజ, ఞాతబ్బం ‘అత్థి కిఞ్చి నవఙ్గే బుద్ధవచనే సుత్తాగతం, ఇమినా నామ కారణేన బోధిసత్తస్స కతేన తథాగతస్స పరిసా భిన్నా’తి? ‘‘నత్థి భన్తే, నో చేతం లోకే దిస్సతి నోపి సుయ్యతి. సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అభేజ్జపరిసపఞ్హో అట్ఠమో.

అభేజ్జవగ్గో దుతియో.

ఇమస్మిం వగ్గే అట్ఠ పఞ్హా.

౩. పణామితవగ్గో

౧. సేట్ఠధమ్మపఞ్హో

౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘ధమ్మో హి, వాసేట్ఠ, సేట్ఠో జనేతస్మిం దిట్ఠే చేవ ధమ్మే అభిసమ్పరాయే చా’తి. పున చ ‘ఉపాసకో గిహీ సోతాపన్నో పిహితాపాయో దిట్ఠిప్పత్తో విఞ్ఞాతసాసనో భిక్ఖుం వా సామణేరం వా పుథుజ్జనం అభివాదేతి పచ్చుట్ఠేతీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘ధమ్మో హి, వాసేట్ఠ, సేట్ఠో జనేతస్మిం దిట్ఠే చేవ ధమ్మే అభిసమ్పరాయే చా’తి, తేన హి ‘ఉపాసకో గిహీ సోతాపన్నో పిహితాపాయో దిట్ఠిప్పత్తో విఞ్ఞాతసాసనో భిక్ఖుం వా సామణేరం వా పుథుజ్జనం అభివాదేతి పచ్చుట్ఠేతీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది ‘ఉపాసకో గిహీ సోతాపన్నో పిహితాపాయో దిట్ఠిప్పత్తో విఞ్ఞాతసాసనో భిక్ఖుం వా సామణేరం వా పుథుజ్జనం అభివాదేతి పచ్చుట్ఠేతి’, తేన హి ‘ధమ్మో హి, వాసేట్ఠ, సేట్ఠో జనేతస్మిం దిట్ఠే చేవ ధమ్మే అభిసమ్పరాయే చాతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘ధమ్మో హి, వాసేట్ఠ, సేట్ఠో జనేతస్మిం దిట్ఠే చేవ ధమ్మే అభిసమ్పరాయే చా’తి, ‘ఉపాసకో చ గిహీ సోతాపన్నో పిహితాపాయో దిట్ఠిప్పత్తో విఞ్ఞాతసాసనో భిక్ఖుం వా సామణేరం వా పుథుజ్జనం అభివాదేతి పచ్చుట్ఠేతి’. తత్థ పన కారణం అత్థి. కతమం తం కారణం?

‘‘వీసతి ఖో పనిమే, మహారాజ, సమణస్స సమణకరణా ధమ్మా ద్వే చ లిఙ్గాని, యేహి సమణో అభివాదనపచ్చుట్ఠానసమాననపూజనారహో హోతి. కతమే వీసతి సమణస్స సమణకరణా ధమ్మా ద్వే చ లిఙ్గాని? సేట్ఠో [సేట్ఠభూమిసయో (సీ. స్యా.), సేట్ఠో యమో (పీ.)] ధమ్మారామో, అగ్గో నియమో, చారో విహారో సంయమో సంవరో ఖన్తి సోరచ్చం ఏకత్తచరియా ఏకత్తాభిరతి పటిసల్లానం హిరిఓత్తప్పం వీరియం అప్పమాదో సిక్ఖాసమాదానం [సిక్ఖాపధానం (సీ. స్యా.), సుక్కావదానం (క.)] ఉద్దేసో పరిపుచ్ఛా సీలాదిఅభిరతి నిరాలయతా సిక్ఖాపదపారిపూరితా, కాసావధారణం, భణ్డుభావో. ఇమే ఖో, మహారాజ, వీసతి సమణస్స సమణకరణా ధమ్మా ద్వే చ లిఙ్గాని. ఏతే గుణే భిక్ఖు సమాదాయ వత్తతి, సో తేసం ధమ్మానం అనూనత్తా పరిపుణ్ణత్తా సమ్పన్నత్తా సమన్నాగతత్తా అసేక్ఖభూమిం అరహన్తభూమిం ఓక్కమతి, సేట్ఠం భూమన్తరం ఓక్కమతి, అరహత్తాసన్నగతోతి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘ఖీణాసవేహి సో సామఞ్ఞం ఉపగతో, నత్థి మే సో సమయో’తి [తం సామఞ్ఞ’’న్తి (?)] అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘అగ్గపరిసం సో ఉపగతో, నాహం తం ఠానం ఉపగతో’తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘లభతి సో పాతిమోక్ఖుద్దేసం సోతుం, నాహం తం లభామి సోతు’న్తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘సో అఞ్ఞే పబ్బాజేతి ఉపసమ్పాదేతి జినసాసనం వడ్ఢేతి, అహమేతం న లభామి కాతు’న్తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘అప్పమాణేసు సో సిక్ఖాపదేసు సమత్తకారీ, నాహం తేసు వత్తామీ’తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘ఉపగతో సో సమణలిఙ్గం, బుద్ధాధిప్పాయే ఠితో, తేనాహం లిఙ్గేన దూరమపగతో’తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘‘పరూళ్హకచ్ఛలోమో సో అనఞ్జితఅమణ్డితో అనులిత్తసీలగన్ధో, అహం పన మణ్డనవిభూసనాభిరతో’తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘అపి చ, మహారాజ, ‘యే తే వీసతి సమణకరణా ధమ్మా ద్వే చ లిఙ్గాని, సబ్బేపేతే ధమ్మా భిక్ఖుస్స సంవిజ్జన్తి, సో యేవ తే ధమ్మే ధారేతి, అఞ్ఞేపి తత్థ సిక్ఖాపేతి, సో మే ఆగమో సిక్ఖాపనఞ్చ నత్థీ’తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘యథా, మహారాజ, రాజకుమారో పురోహితస్స సన్తికే విజ్జం అధీయతి, ఖత్తియధమ్మం సిక్ఖతి, సో అపరేన సమయేన అభిసిత్తో ఆచరియం అభివాదేతి పచ్చుట్ఠేతి ‘సిక్ఖాపకో మే అయ’న్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ‘భిక్ఖు సిక్ఖాపకో వంసధరో’తి అరహతి ఉపాసకో సోతాపన్నో భిక్ఖుం పుథుజ్జనం అభివాదేతుం పచ్చుట్ఠాతుం.

‘‘అపి చ, మహారాజ, ఇమినాపేతం పరియాయేన జానాహి భిక్ఖుభూమియా మహన్తతం అసమవిపులభావం. యది, మహారాజ, ఉపాసకో సోతాపన్నో అరహత్తం సచ్ఛికరోతి, ద్వేవ తస్స గతియో భవన్తి అనఞ్ఞా తస్మిం యేవ దివసే పరినిబ్బాయేయ్య వా, భిక్ఖుభావం వా ఉపగచ్ఛేయ్య. అచలా హి సా, మహారాజ, పబ్బజ్జా, మహతీ అచ్చుగ్గతా, యదిదం భిక్ఖుభూమీ’’తి. ‘‘ఞాణగతో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో సునిబ్బేఠితో బలవతా అతిబుద్ధినా తయా, న యిమం పఞ్హం సమత్థో అఞ్ఞో ఏవం వినివేఠేతుం అఞ్ఞత్ర తవాదిసేన బుద్ధిమతా’’తి.

సేట్ఠధమ్మపఞ్హో పఠమో.

౨. సబ్బసత్తహితఫరణపఞ్హో

౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘తథాగతో సబ్బసత్తానం అహితమపనేత్వా హితముపదహతీ’తి. పున చ భణథ అగ్గిక్ఖన్ధూపమే ధమ్మపరియాయే భఞ్ఞమానే ‘సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గత’న్తి. అగ్గిక్ఖన్ధూపమం, భన్తే, ధమ్మపరియాయం దేసేన్తేన తథాగతేన సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం హితమపనేత్వా అహితముపదహితం. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో సబ్బసత్తానం అహితమపనేత్వా హితముపదహతి, తేన హి అగ్గిక్ఖన్ధూపమే ధమ్మపరియాయే భఞ్ఞమానే సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గతన్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది అగ్గిక్ఖన్ధూపమే ధమ్మపరియాయే భఞ్ఞమానే సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గతం, తేన హి తథాగతో సబ్బసత్తానం అహితమపనేత్వా హితముపదహతీతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘తథాగతో, మహారాజ, సబ్బసత్తానం అహితమపనేత్వా హితముపదహతి, అగ్గిక్ఖన్ధూపమే ధమ్మపరియాయే భఞ్ఞమానే సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గతం, తఞ్చ పన న తథాగతస్స కతేన, తేసం యేవ అత్తనో కతేనా’’తి.

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో అగ్గిక్ఖన్ధూపమం ధమ్మపరియాయం న భాసేయ్య, అపి ను తేసం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గచ్ఛేయ్యాతి, న హి, మహారాజ, మిచ్ఛాపటిపన్నానం తేసం భగవతో ధమ్మపరియాయం సుత్వా పరిళాహో కాయే ఉప్పజ్జి, తేన తేసం పరిళాహేన ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గత’’న్తి. ‘‘తేన హి, భన్తే నాగసేన, తథాగతస్సేవ కతేన తేసం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గతం, తథాగతో యేవ తత్థ అధికారో తేసం నాసనాయ, యథా నామ, భన్తే నాగసేన, అహి వమ్మికం పవిసేయ్య, అథఞ్ఞతరో పంసుకామో పురిసో వమ్మికం భిన్దిత్వా పంసుం హరేయ్య, తస్స పంసుహరణేన వమ్మికస్స సుసిరం పిదహేయ్య, అథ తత్థేవ సో అస్సాసం అలభమానో మరేయ్య, నను సో, భన్తే, అహి తస్స పురిసస్స కతేన మరణప్పత్తో’’తి. ‘‘ఆమ మహారాజా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, తథాగతో యేవ తత్థ అధికారో తేసం నాసనాయా’’తి.

‘‘తథాగతో, మహారాజ, ధమ్మం దేసయమానో అనునయప్పటిఘం న కరోతి, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తో ధమ్మం దేసేతి, ఏవం ధమ్మే దేసీయమానే యే తత్థ సమ్మాపటిపన్నా, తే బుజ్ఝన్తి. యే పన మిచ్ఛాపటిపన్నా, తే పతన్తి. యథా, మహారాజ, పురిసస్స అమ్బం వా జమ్బుం వా మధుకం వా చాలయమానస్స యాని తత్థ ఫలాని సారాని దళ్హబన్ధనాని, తాని తత్థేవ అచ్చుతాని తిట్ఠన్తి, యాని తత్థ ఫలాని పూతివణ్టమూలాని దుబ్బలబన్ధనాని, తాని పతన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో ధమ్మం దేసయమానో అనునయప్పటిఘం న కరోతి, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తో ధమ్మం దేసేతి, ఏవం ధమ్మే దేసీయమానే యే తత్థ సమ్మాపటిపన్నా, తే బుజ్ఝన్తి. యే పన మిచ్ఛాపటిపన్నా, తే పతన్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కస్సకో ధఞ్ఞం రోపేతుకామో ఖేత్తం కసతి, తస్స కసన్తస్స అనేకసతసహస్సాని తిణాని మరన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో పరిపక్కమానసే సత్తే బోధేన్తో [బోధేతుం (సీ.)] అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తో ధమ్మం దేసేతి, ఏవం ధమ్మే దేసీయమానే యే తత్థ సమ్మాపటిపన్నా, తే బుజ్ఝన్తి. యే పన మిచ్ఛాపటిపన్నా, తే తిణాని వియ మరన్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, మనుస్సా రసహేతు యన్తేన ఉచ్ఛుం పీళయన్తి, తేసం ఉచ్ఛుం పీళయమానానం యే తత్థ యన్తముఖగతా కిమయో, తే పీళియన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో పరిపక్కమానసే సత్తే బోధేన్తో ధమ్మయన్తమభిపీళయతి [ధమ్మయన్తమతిపీళయతి (క.)], యే తత్థ మిచ్ఛాపటిపన్నా, తే కిమీ వియ మరన్తీ’’తి.

‘‘నను, భన్తే నాగసేన, తే భిక్ఖూ తాయ ధమ్మదేసనాయ పతితా’’తి? ‘‘అపి ను ఖో, మహారాజ, తచ్ఛకో రుక్ఖం తచ్ఛన్తో [రక్ఖన్తో (సీ. పీ.] ఉజుకం పరిసుద్ధం కరోతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, వజ్జనీయం అపనేత్వా తచ్ఛకో రుక్ఖం ఉజుకం పరిసుద్ధం కరోతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో పరిసం రక్ఖన్తో న సక్కోతి బోధనేయ్యే [అబోధనీయే (స్యా.)] సత్తే బోధేతుం, మిచ్ఛాపటిపన్నే పన సత్తే అపనేత్వా బోధనేయ్యే సత్తే బోధేతి, అత్తకతేన పన తే, మహారాజ, మిచ్ఛాపటిపన్నా పతన్తి.

‘‘యథా, మహారాజ, కదలీ వేళు అస్సతరీ అత్తజేన [అత్తజేన ఫలేన (సీ.)] హఞ్ఞతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే మిచ్ఛాపటిపన్నా, తే అత్తకతేన హఞ్ఞన్తి పతన్తి.

‘‘యథా, మహారాజ, చోరా అత్తకతేన చక్ఖుప్పాటనం సూలారోపనం సీసచ్ఛేదనం పాపుణన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే తే మిచ్ఛాపటిపన్నా, తే అత్తకతేన హఞ్ఞన్తి పతన్తి [జినసాసనా పతన్తి (సీ. పీ.)]. యేసం, మహారాజ, సట్ఠిమత్తానం భిక్ఖూనం ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గతం, తేసం తం నేవ భగవతో కతేన, న పరేసం కతేన, అథ ఖో అత్తనో యేవ కతేన.

‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో సబ్బజనస్స అమతం దదేయ్య, తే తం అమతం అసిత్వా అరోగా దీఘాయుకా సబ్బీతితో [సబ్బీతియా (సీ.)] పరిముచ్చేయ్యుం, అథఞ్ఞతరో పురిసో దురుపచారేన తం అసిత్వా మరణం పాపుణేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, అమతదాయకో పురిసో తతోనిదానం కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో దససహస్సియా లోకధాతుయా దేవమనుస్సానం అమతం ధమ్మదానం దేతి, యే తే సత్తా భబ్బా, తే ధమ్మామతేన బుజ్ఝన్తి. యే పన తే సత్తా అభబ్బా, తే ధమ్మామతేన హఞ్ఞన్తి పతన్తి. భోజనం, మహారాజ, సబ్బసత్తానం జీవితం రక్ఖతి, తమేకచ్చే భుఞ్జిత్వా విసూచికాయ మరన్తి, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, భోజనదాయకో పురిసో తతోనిదానం కిఞ్చి అపుఞ్ఞం ఆపజ్జేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో దససహస్సియా లోకధాతుయా దేవమనుస్సానం అమతం ధమ్మదానం దేతి, యే తే సత్తా భబ్బా, తే ధమ్మామతేన బుజ్ఝన్తి. యే పన తే సత్తా అభబ్బా, తే ధమ్మామతేన హఞ్ఞన్తి పతన్తీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

సబ్బసత్తహితఫరణపఞ్హో దుతియో.

౩. వత్థగుయ్హనిదస్సనపఞ్హో

౩. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం తథాగతేన –

‘‘‘కాయేన సంవరో సాధు [ధ. ప. ౩౬౧], సాధు వాచాయ సంవరో;

మనసా సంవరో సాధు, సాధు సబ్బత్థ సంవరో’తి.

‘‘పున చ తథాగతో చతున్నం పరిసానం మజ్ఝే నిసీదిత్వా పురతో దేవమనుస్సానం సేలస్స బ్రాహ్మణస్స కోసోహితం వత్థగుయ్హం దస్సేసి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘కాయేన సంవరో సాధూ’తి, తేన హి సేలస్స బ్రాహ్మణస్స కోసోహితం వత్థగుయ్హం దస్సేసీతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది సేలస్స బ్రాహ్మణస్స కోసోహితం వత్థగుయ్హం దస్సేతి, తేన హి ‘కాయేన సంవరో సాధూ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘కాయేన సంవరో సాధూ’తి, సేలస్స చ బ్రాహ్మణస్స కోసోహితం వత్థగుయ్హం దస్సితం. యస్స ఖో, మహారాజ, తథాగతే కఙ్ఖా ఉప్పన్నా, తస్స బోధనత్థాయ భగవా ఇద్ధియా తప్పటిభాగం కాయం దస్సేతి, సో యేవ తం పాటిహారియం పస్సతీ’’తి.

‘‘కో పనేతం, భన్తే నాగసేన, సద్దహిస్సతి, యం పరిసగతో ఏకో యేవ తం గుయ్హం పస్సతి, అవసేసా తత్థేవ వసన్తా న పస్సన్తీతి. ఇఙ్ఘ మే త్వం తత్థ కారణం ఉపదిస, కారణేన మం సఞ్ఞాపేహీ’’తి. ‘‘దిట్ఠపుబ్బో పన తయా, మహారాజ, కోచి బ్యాధితో పురిసో పరికిణ్ణో ఞాతిమిత్తేహీ’’తి. ‘‘ఆమ భన్తే’’తి. ‘‘అపి ను ఖో సా, మహారాజ, పరిసా పస్సతేతం వేదనం, యాయ సో పురిసో వేదనాయ వేదయతీ’’తి. ‘‘న హి భన్తే, అత్తనా యేవ సో, భన్తే, పురిసో వేదయతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యస్సేవ తథాగతే కఙ్ఖా ఉప్పన్నా, తస్సేవ తథాగతో బోధనత్థాయ ఇద్ధియా తప్పటిభాగం కాయం దస్సేతి, సో యేవ తం పాటిహారియం పస్సతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కఞ్చిదేవ పురిసం భూతో ఆవిసేయ్య, అపి ను ఖో సా, మహారాజ, పరిసా పస్సతి తం భూతాగమన’’న్తి? ‘‘న హి, భన్తే, సో యేవ ఆతురో తస్స భూతస్స ఆగమనం పస్సతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యస్సేవ తథాగతే కఙ్ఖా ఉప్పన్నా, తస్సేవ తథాగతో బోధనత్థాయ ఇద్ధియా తప్పటిభాగం కాయం దస్సేతి, సో యేవ తం పాటిహారియం పస్సతీ’’తి.

‘‘దుక్కరం, భన్తే నాగసేన, భగవతా కతం, యం ఏకస్సపి అదస్సనీయం, తం దస్సేన్తేనా’’తి. ‘‘న, మహారాజ, భగవా గుయ్హం దస్సేసి, ఇద్ధియా పన ఛాయం దస్సేసీ’’తి. ‘‘ఛాయాయపి, భన్తే, దిట్ఠాయ దిట్ఠం యేవ హోతి గుయ్హం, యం దిస్వా నిట్ఠం గతో’’తి. ‘‘దుక్కరఞ్చాపి, మహారాజ, తథాగతో కరోతి బోధనేయ్యే సత్తే బోధేతుం. యది, మహారాజ, తథాగతో కిరియం హాపేయ్య, బోధనేయ్యా సత్తా న బుజ్ఝేయ్యుం. యస్మా చ ఖో, మహారాజ, యోగఞ్ఞూ తథాగతో బోధనేయ్యే సత్తే బోధేతుం, తస్మా తథాగతో యేన యేన యోగేన బోధనేయ్యా బుజ్ఝన్తి, తేన తేన యోగేన బోధనేయ్యే బోధేతి.

‘‘యథా, మహారాజ, భిసక్కో సల్లకత్తో యేన యేన భేసజ్జేన ఆతురో అరోగో హోతి, తేన తేన భేసజ్జేన ఆతురం ఉపసఙ్కమతి, వమనీయం వమేతి, విరేచనీయం విరేచేతి, అనులేపనీయం అనులిమ్పేతి, అనువాసనీయం అనువాసేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో యేన యేన యోగేన బోధనేయ్యా సత్తా బుజ్ఝన్తి, తేన తేన యోగేన బోధేతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, ఇత్థీ మూళ్హగబ్భా భిసక్కస్స అదస్సనీయం గుయ్హం దస్సేతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో బోధనేయ్యే సత్తే బోధేతుం అదస్సనీయం గుయ్హం ఇద్ధియా ఛాయం దస్సేసి. నత్థి, మహారాజ, అదస్సనీయో నామ ఓకాసో పుగ్గలం ఉపాదాయ. యది, మహారాజ, కోచి భగవతో హదయం దిస్వా బుజ్ఝేయ్య, తస్సపి భగవా యోగేన హదయం దస్సేయ్య, యోగఞ్ఞూ, మహారాజ, తథాగతో దేసనాకుసలో.

‘‘నను, మహారాజ, తథాగతో థేరస్స నన్దస్స అధిముత్తిం జానిత్వా తం దేవభవనం నేత్వా దేవకఞ్ఞాయో దస్సేసి ‘ఇమినాయం కులపుత్తో బుజ్ఝిస్సతీ’తి, తేన చ సో కులపుత్తో బుజ్ఝి. ఇతి ఖో, మహారాజ, తథాగతో అనేకపరియాయేన సుభనిమిత్తం హీళేన్తో గరహన్తో జిగుచ్ఛన్తో తస్స బోధనహేతు కకుటపాదినియో అచ్ఛరాయో దస్సేసి. ఏవమ్పి తథాగతో యోగఞ్ఞూ దేసనాకుసలో.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, తథాగతో థేరస్స చూళపన్థకస్స భాతరా నిక్కడ్ఢితస్స దుక్ఖితస్స దుమ్మనస్స ఉపగన్త్వా సుఖుమం చోళఖణ్డం అదాసి ‘ఇమినాయం కులపుత్తో బుజ్ఝిస్సతీ’తి, సో చ కులపుత్తో తేన కారణేన జినసాసనే వసీభావం పాపుణి. ఏవమ్పి, మహారాజ, తథాగతో యోగఞ్ఞూ దేసనాకుసలో.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, తథాగతో బ్రాహ్మణస్స మోఘరాజస్స యావ తతియం పఞ్హం పుట్ఠో న బ్యాకాసి ‘ఏవమిమస్స కులపుత్తస్స మానో ఉపసమిస్సతి, మానూపసమా అభిసమయో భవిస్సతీ’తి, తేన చ తస్స కులపుత్తస్స మానో ఉపసమి, మానూపసమా సో బ్రాహ్మణో ఛసు అభిఞ్ఞాసు వసీభావం పాపుణి. ఏవమ్పి, మహారాజ, తథాగతో యోగఞ్ఞూ దేసనాకుసలో’’తి.

‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, సునిబ్బేఠితో పఞ్హో బహువిధేహి కారణేహి, గహనం అగహనం కతం, అన్ధకారో ఆలోకో కతో, గణ్ఠి భిన్నో, భగ్గా పరవాదా, జినపుత్తానం చక్ఖుం తయా ఉప్పాదితం, నిప్పటిభానా తిత్థియా, త్వం గణివరపవరమాసజ్జా’’తి.

వత్థగుయ్హనిదస్సనపఞ్హో తతియో.

౪. ఫరుసవాచాభావపఞ్హో

౪. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం థేరేన సారిపుత్తేన ధమ్మసేనాపతినా ‘పరిసుద్ధవచీసమాచారో ఆవుసో తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స వచీదుచ్చరితం, యం తథాగతో రక్ఖేయ్య ‘మా మే ఇదం పరో అఞ్ఞాసీ’తి. పున చ తథాగతో థేరస్స సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స అపరాధే పారాజికం పఞ్ఞపేన్తో ఫరుసాహి వాచాహి మోఘపురిసవాదేన సముదాచరి, తేన చ సో థేరో మోఘపురిసవాదేన మఙ్కుచిత్తవసేన రున్ధితత్తా విప్పటిసారీ నాసక్ఖి అరియమగ్గం పటివిజ్ఝితుం. యది, భన్తే నాగసేన, పరిసుద్ధవచీసమాచారో తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స వచీదుచ్చరితం, తేన హి తథాగతేన థేరస్స సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స అపరాధే మోఘపురిసవాదేన సముదాచిణ్ణన్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది భగవతా థేరస్స సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స అపరాధే మోఘపురిసవాదేన సముదాచిణ్ణం, తేన హి పరిసుద్ధవచీసమాచారో తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స వచీదుచ్చరితన్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, థేరేన సారిపుత్తేన ధమ్మసేనాపతినా ‘పరిసుద్ధవచీసమాచారో ఆవుసో తథాగతో, నత్థి తథాగతస్స వచీదుచ్చరితం, యం తథాగతో రక్ఖేయ్య ‘మా మే ఇదం పరో అఞ్ఞాసీ’తి. ఆయస్మతో చ సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స అపరాధే పారాజికం పఞ్ఞపేన్తేన భగవతా మోఘపురిసవాదేన సముదాచిణ్ణం, తఞ్చ పన అదుట్ఠచిత్తేన అసారమ్భేన యాథావలక్ఖణేన. కిఞ్చ తత్థ యాథావలక్ఖణం, యస్స, మహారాజ, పుగ్గలస్స ఇమస్మిం అత్తభావే చతుసచ్చాభిసమయో న హోతి, తస్స పురిసత్తనం మోఘం అఞ్ఞం కయిరమానం అఞ్ఞేన సమ్భవతి, తేన వుచ్చతి ‘మోఘపురిసో’తి. ఇతి, మహారాజ, భగవతా ఆయస్మతో సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స సతావవచనేన సముదాచిణ్ణం, నో అభూతవాదేనా’’తి.

‘‘సభావమ్పి, భన్తే నాగసేన, యో అక్కోసన్తో భణతి, తస్స మయం కహాపణం దణ్డం ధారేమ, అపరాధో యేవ సో వత్థుం నిస్సాయ విసుం వోహారం ఆచరన్తో అక్కోసతీ’’తి. ‘‘అత్థి పన, మహారాజ, సుతపుబ్బం తయా ఖలితస్స అభివాదనం వా పచ్చుట్ఠానం వా సక్కారం వా ఉపాయనానుప్పదానం వా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, యతో కుతోచి యత్థ కత్థచి ఖలితో, సో పరిభాసనారహో హోతి తజ్జనారహో, ఉత్తమఙ్గమ్పిస్స ఛిన్దన్తి హనన్తిపి బన్ధన్తిపి ఘాతేన్తిపి ఝాపేన్తిపీ’’తి [జాపేన్తిపీతి (సీ. పీ.)]. ‘‘తేన హి, మహారాజ, భగవతా కిరియా యేవ కతా, నో అకిరియా’’తి.

‘‘కిరియమ్పి, భన్తే నాగసేన, కురుమానేన పతిరూపేన కాతబ్బం అనుచ్ఛవికేన, సవనేనపి, భన్తే నాగసేన, తథాగతస్స సదేవకో లోకో ఓత్తప్పతి హిరియతి భియ్యో దస్సనేన తతుత్తరిం ఉపసఙ్కమనేన పయిరుపాసనేనా’’తి. ‘‘అపి ను ఖో, మహారాజ, తికిచ్ఛకో అభిసన్నే కాయే కుపితే దోసే సినేహనీయాని భేసజ్జాని దేతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, తిణ్హాని లేఖనీయాని భేసజ్జాని దేతీ’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో సబ్బకిలేసబ్యాధివూపసమాయ అనుసిట్ఠిం దేతి, ఫరుసాపి, మహారాజ, తథాగతస్స వాచా సత్తే సినేహయతి, ముదుకే కరోతి. యథా, మహారాజ, ఉణ్హమ్పి ఉదకం యం కిఞ్చి సినేహనీయం సినేహయతి, ముదుకం కరోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఫరుసాపి తథాగతస్స వాచా అత్థవతీ హోతి కరుణాసహగతా. యథా, మహారాజ, పితువచనం పుత్తానం అత్థవన్తం హోతి కరుణాసహగతం, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఫరుసాపి తథాగతస్స వాచా అత్థవతీ హోతి కరుణాసహగతా. ఫరుసాపి, మహారాజ, తథాగతస్స వాచా సత్తానం కిలేసప్పహానా [కిలేసప్పహానాయ (సీ.)] హోతి. యథా, మహారాజ, దుగ్గన్ధమ్పి గోముత్తం పీతం విరసమ్పి అగదం ఖాయితం సత్తానం బ్యాధిం హనతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఫరుసాపి తథాగతస్స వాచా అత్థవతీ కరుణాసహగతా. యథా, మహారాజ, మహన్తోపి తూలపుఞ్జో [తూలపిచు (సీ. స్యా.)] పరస్స కాయే నిపతిత్వా రుజం న కరోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఫరుసాపి తథాగతస్స వాచా న కస్సచి దుక్ఖం ఉప్పాదేతీ’’తి. ‘‘సువినిచ్ఛితో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో బహూహి కారణేహి, సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఫరుసవాచాభావపఞ్హో చతుత్థో.

౫. రుక్ఖఅచేతనాభావపఞ్హో

౫. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం తథాగతేన –

‘‘‘అచేతనం బ్రాహ్మణ అస్సుణన్తం, జానో అజానన్తమిమం పలాసం;

ఆరద్ధవీరియో ధువం అప్పమత్తో, సుఖసేయ్యం పుచ్ఛసి కిస్స హేతూ’తి [జా. ౧.౪.౨౫].

పున చ భణితం –

‘‘‘ఇతి ఫన్దనరుక్ఖోపి, తావదే అజ్ఝభాసథ;

మయ్హమ్పి వచనం అత్థి, భారద్వాజ సుణోహి మే’తి [జా. ౧.౧౩.౨౦].

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, రుక్ఖో అచేతనో, తేన హి ఫన్దనేన రుక్ఖేన భారద్వాజేన సహ సల్లపితన్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది ఫన్దనేన రుక్ఖేన భారద్వాజేన సద్ధిం సల్లపితం, తేన హి రుక్ఖో అచేతనోతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పతో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘రుక్ఖో అచేతనో’తి, ఫన్దనేన చ రుక్ఖేన భారద్వాజేన సద్ధిం సల్లపితం, తఞ్చ పన వచనం లోకసమఞ్ఞాయ భణితం. నత్థి, మహారాజ, అచేతనస్స రుక్ఖస్స సల్లాపో నామ, అపి చ, మహారాజ, తస్మిం రుక్ఖే అధివత్థాయ దేవతాయేతం అధివచనం రుక్ఖోతి, రుక్ఖో సల్లపతీతి చేసా లోకపణ్ణత్తి, యథా, మహారాజ, సకటం ధఞ్ఞస్స పరిపూరితం ధఞ్ఞసకటన్తి జనో వోహరతి, న చ తం ధఞ్ఞమయం సకటం, రుక్ఖమయం సకటం, తస్మిం సకటే ధఞ్ఞస్స పన ఆకిరితత్తా ధఞ్ఞసకటన్తి జనో వోహరతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న రుక్ఖో సల్లపతి, రుక్ఖో అచేతనో, యా పన తస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా, తస్సా యేవ తం అధివచనం రుక్ఖోతి, రుక్ఖో సల్లపతీతి చేసా లోకపణ్ణత్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, దధిం మన్థయమానో తక్కం మన్థేమీతి వోహరతి, న తం తక్కం, యం సో మన్థేతి, దధిం యేవ సో మన్థేన్తో తక్కం మన్థేమీతి వోహరతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న రుక్ఖో సల్లపతి, రుక్ఖో అచేతనో. యా పన తస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా, తస్సాయేవ తం అధివచనం రుక్ఖోతి, రుక్ఖో సల్లపతీతి చేసా లోకపణ్ణత్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, అసన్తం సాధేతుకామో సన్తం సాధేమీతి వోహరతి, అసిద్ధం సిద్ధన్తి వోహరతి, ఏవమేసా లోకసమఞ్ఞా, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న రుక్ఖో సల్లపతి, రుక్ఖో అచేతనో. యా పన తస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా, తస్సాయేవ తం అధివచనం రుక్ఖోతి, రుక్ఖో సల్లపతీతి చేసా లోకపణ్ణత్తి, యాయ, మహారాజ, లోకసమఞ్ఞాయ జనో వోహరతి, తథాగతోపి తాయేవ లోకసమఞ్ఞాయ సత్తానం ధమ్మం దేసేతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

రుక్ఖఅచేతనాభావపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. పిణ్డపాతమహప్ఫలపఞ్హో

౬. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం ధమ్మసఙ్గీతికారకేహి థేరేహి –

‘‘‘చున్దస్స భత్తం భుఞ్జిత్వా, కమ్మారస్సాతి మే సుతం;

ఆబాధం సమ్ఫుసీ ధీరో, పబాళ్హం మారణన్తిక’న్తి [దీ. ని. ౨.౧౯౦].

‘‘పున చ భగవతా భణితం ‘ద్వేమే, ఆనన్ద, పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చ. కతమే ద్వే? యఞ్చ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝి, యఞ్చ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా తథాగతో అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి. ఇమే ద్వే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా, అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతో చున్దస్స భత్తం భుత్తావిస్స [భుఞ్జిత్వా (సీ.)] ఖరో ఆబాధో ఉప్పన్నో, పబాళ్హా చ వేదనా పవత్తా మారణన్తికా, తేన హి ‘ద్వేమే, ఆనన్ద, పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది ద్వేమే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చ, తేన హి భగవతో చున్దస్స భత్తం భుత్తావిస్స [భుఞ్జిత్వా (సీ.)] ఖరో ఆబాధో ఉప్పన్నో, పబాళ్హా చ వేదనా పవత్తా మారణన్తికాతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. కింను ఖో, భన్తే నాగసేన, సో పిణ్డపాతో విసగతతాయ మహప్ఫలో, రోగుప్పాదకతాయ మహప్ఫలో, ఆయువినాసకతాయ మహప్ఫలో, భగవతో జీవితహరణతాయ మహప్ఫలో? తత్థ మే కారణం బ్రూహి పరవాదానం నిగ్గహాయ, ఏత్థాయం జనో సమ్మూళ్హో లోభవసేన అతిబహుం ఖాయితేన లోహితపక్ఖన్దికా ఉప్పన్నాతి. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, ధమ్మసఙ్గీతికారకేహి థేరేహి –

‘‘‘చున్దస్స భత్తం భుఞ్జిత్వా, కమ్మారస్సాతి మే సుతం;

ఆబాధం సమ్ఫుసీ ధీరో, పబాళ్హం మారణన్తిక’న్తి.

‘‘భగవతా చ భణితం ‘ద్వేమే, ఆనన్ద, పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చ. కతమే ద్వే? యఞ్చ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝి, యఞ్చ పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా తథాగతో అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి [పరినిబ్బాయి (సీ.)], ఇమే ద్వే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా, అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’తి.

‘‘సో పన పిణ్డపాతో బహుగుణో అనేకానిసంసో. దేవతా, మహారాజ, హట్ఠా పసన్నమానసా ‘అయం భగవతో పచ్ఛిమో పిణ్డపాతో’తి దిబ్బం ఓజం సూకరమద్దవే ఆకిరింసు. తఞ్చ పన సమ్మాపాకం లహుపాకం [బహుపాకం (సీ.)] మనుఞ్ఞం బహురసం జట్ఠరగ్గితేజస్స హితం. న, మహారాజ, తతోనిదానం భగవతో కోచి అనుప్పన్నో రోగో ఉప్పన్నో, అపి చ, మహారాజ, భగవతో పకతిదుబ్బలే సరీరే ఖీణే ఆయుసఙ్ఖారే ఉప్పన్నో రోగో భియ్యో అభివడ్ఢి.

‘‘యథా, మహారాజ, పకతియా జలమానో అగ్గి అఞ్ఞస్మిం ఉపాదానే దిన్నే భియ్యో పజ్జలతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవతో పకతిదుబ్బలే సరీరే ఖీణే ఆయుసఙ్ఖారే ఉప్పన్నో రోగో భియ్యో అభివడ్ఢి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, సోతో పకతియా సన్దమానో అభివుట్ఠే మహామేఘే భియ్యో మహోఘో ఉదకవాహకో హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవతో పకతిదుబ్బలే సరీరే ఖీణే ఆయుసఙ్ఖారే ఉప్పన్నో రోగో భియ్యో అభివడ్ఢి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, పకతియా అభిసన్నధాతు కుచ్ఛి అఞ్ఞస్మిం అజ్ఝోహరితే భియ్యో ఆయమేయ్య [ఆమయేయ్య (సీ.)], ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవతో పకతిదుబ్బలే సరీరే ఖీణే ఆయుసఙ్ఖారే ఉప్పన్నో రోగో భియ్యో అభివడ్ఢి, నత్థి, మహారాజ, తస్మిం పిణ్డపాతే దోసో, న చ తస్స సక్కా దోసం ఆరోపేతు’’న్తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, కేన కారణేన తే ద్వే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’’తి? ‘‘ధమ్మానుమజ్జనసమాపత్తివసేన, మహారాజ, తే ద్వే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, కతమేసం ధమ్మానం అనుమజ్జనసమాపత్తివసేన తే ద్వే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’’తి? ‘‘నవన్నం, మహారాజ, అనుపుబ్బవిహారసమాపత్తీనం అనులోమప్పటిలోమసమాపజ్జనవసేన తే ద్వే పిణ్డపాతా సమసమఫలా సమవిపాకా అతివియ అఞ్ఞేహి పిణ్డపాతేహి మహప్ఫలతరా చ మహానిసంసతరా చా’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, ద్వీసు యేవ దివసేసు అధిమత్తం తథాగతో నవానుపుబ్బవిహారసమాపత్తియో అనులోమప్పటిలోమం సమాపజ్జీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘అచ్ఛరియం, భన్తే నాగసేన, అబ్భుతం భన్తే నాగసేన. యం ఇమస్మిం బుద్ధక్ఖేత్తే అసదిసం పరమదానం, తమ్పి ఇమేహి ద్వీహి పిణ్డపాతేహి అగణితం. అచ్ఛరియం, భన్తే నాగసేన, అబ్భుతం, భన్తే నాగసేన. యావ మహన్తా నవానుపుబ్బవిహారసమాపత్తియో, యత్ర హి నామ నవానుపుబ్బవిహారసమాపత్తివసేన దానం మహప్ఫలతరం హోతి మహానిసంసతరఞ్చ. సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

పిణ్డపాతమహప్ఫలపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. బుద్ధపూజనపఞ్హో

౭. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం తథాగతేన ‘అబ్యావటా తుమ్హే, ఆనన్ద, హోథ తథాగతస్స సరీరపూజాయా’తి. పున చ భణితం –

‘‘‘పూజేథ నం పూజనియస్స ధాతుం;

ఏవం కిర సగ్గమితో గమిస్సథా’తి.

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన భణితం ‘అబ్యావటా తుమ్హే, ఆనన్ద, హోథ తథాగతస్స సరీరపూజాయా’తి, తేన హి ‘పూజేథ నం పూజనియస్స ధాతుం, ఏవం కరా సగ్గమితో గమిస్సథా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘పూజేథ నం పూజనియస్స ధాతుం, ఏవం కరా సగ్గమితో గమిస్సథా’తి, తేన హి ‘అబ్యావటా తుమ్హే ఆనన్ద, హోథ తథాగతస్స సరీరపూజాయా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘అబ్యావటా తుమ్హే, ఆనన్ద, హోథ తథాగతస్స సరీరపూజాయా’తి, పున చ భణితం ‘పూజేథ నం పూజనియస్స ధాతుం, ఏవం కరా సగ్గమితో గమిస్సథా’తి, తఞ్చ పన న సబ్బేసం జినపుత్తానం యేవ ఆరబ్భ భణితం ‘అబ్యావటా తుమ్హే, ఆనన్ద, హోథ తథాగతస్స సరీరపూజాయా’తి. అకమ్మం హేతం, మహారాజ, జినపుత్తానం యదిదం పూజా, సమ్మసనం సఙ్ఖారానం, యోనిసో మనసికారో, సతిపట్ఠానానుపస్సనా, ఆరమ్మణసారగ్గాహో, కిలేసయుద్ధం, సదత్థమనుయుఞ్జనా, ఏతం జినపుత్తానం కరణీయం, అవసేసానం దేవమనుస్సానం పూజా కరణీయా.

‘‘యథా, మహారాజ, మహియా రాజపుత్తానం హత్థిఅస్సరథధనుథరులేఖముద్దాసిక్ఖాఖగ్గమన్తసుతి- సమ్ముతియుద్ధయుజ్ఝాపనకిరియా కరణీయా, అవసేసానం పుథువేస్ససుద్దానం కసి వణిజ్జా గోరక్ఖా కరణీయా, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అకమ్మం హేతం జినపుత్తానం యదిదం పూజా, సమ్మసనం సఙ్ఖారానం, యోనిసో మనసికారో, సతిపట్ఠానానుపస్సనా, ఆరమ్మణసారగ్గాహో, కిలేసయుద్ధం, సదత్థమనుయుఞ్జనా, ఏతం జినపుత్తానం కరణీయం, అవసేసానం దేవమనుస్సానం పూజా కరణీయా.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, బ్రాహ్మణమాణవకానం ఇరువేదం యజువేదం సామవేదం అథబ్బణవేదం లక్ఖణం ఇతిహాసం పురాణం నిఘణ్డు కేటుభం అక్ఖరప్పభేదం పదం వేయ్యాకరణం భాసమగ్గం ఉప్పాతం సుపినం నిమిత్తం ఛళఙ్గం చన్దగ్గాహం సూరియగ్గాహం సుక్కరాహుచరితం ఉళుగ్గహయుద్ధం [ఓళుగ్గహయుద్ధం (క.)] దేవదున్దుభిస్సరం ఓక్కన్తి ఉక్కాపాతం భూమికమ్మం [భూమికమ్పం (సీ. పీ.)] దిసాదాహం భుమ్మన్తలిక్ఖం జోతిసం లోకాయతికం సాచక్కం మిగచక్కం అన్తరచక్కం మిస్సకుప్పాదం సకుణరుతరవితం [సకుణరుతం (సీ.)] సిక్ఖా కరణీయా, అవసేసానం పుథువేస్ససుద్దానం కసి వణిజ్జా గోరక్ఖా కరణీయా, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అకమ్మం హేతం జినపుత్తానం యదిదం పూజా, సమ్మసనం సఙ్ఖారానం, యోనిసో మనసికారో, సతిపట్ఠానానుపస్సనా, ఆరమ్మణసారగ్గాహో, కిలేసయుద్ధం, సదత్థమనుయుఞ్జనా, ఏతం జినపుత్తానం కరణీయం, అవసేసానం దేవమనుస్సానం పూజా కరణీయా, తస్మా, మహారాజ, తథాగతో ‘మా ఇమే అకమ్మే యుఞ్జన్తు, కమ్మే ఇమే యుఞ్జన్తూ’తి ఆహ ‘అబ్యావటా తుమ్హే, ఆనన్ద, హోథ తథాగతస్స సరీరపూజాయా’తి. యదేతం, మహారాజ, తథాగతో న భణేయ్య, పత్తచీవరమ్పి అత్తనో పరియాదాపేత్వా భిక్ఖూ బుద్ధపూజం యేవ కరేయ్యు’’న్తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

బుద్ధపూజనపఞ్హో సత్తమో.

౮. పాదసకలికాహతపఞ్హో

౮. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘భగవతో గచ్ఛన్తస్స అయం అచేతనా మహాపథవీ నిన్నం ఉన్నమతి, ఉన్నతం ఓనమతీ’తి, పున చ భణథ ‘భగవతో పాదో సకలికాయ ఖతో’తి. యా సా సకలికా భగవతో పాదే పతితా, కిస్స పన సా సకలికా భగవతో పాదా న నివత్తా. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతో గచ్ఛన్తస్స అయం అచేతనా మహాపథవీ నిన్నం ఉన్నమతి, ఉన్నతం ఓనమతి, తేన హి ‘భగవతో పాదో సకలికాయ ఖతో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది భగవతో పాదో సకలికాయ ఖతో, తేన హి ‘భగవతో గచ్ఛన్తస్స అయం అచేతనా మహాపథవీ నిన్నం ఉన్నమతి ఉన్నతం ఓనమతీ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘సచ్చం, మహారాజ, అత్థేతం భగవతో గచ్ఛన్తస్స అయం అచేతనా మహాపథవీ నిన్నం ఉన్నమతి ఉన్నతం ఓనమతి, భగవతో చ పాదో సకలికాయ ఖతో, న చ పన సా సకలికా అత్తనో ధమ్మతాయ పతితా, దేవదత్తస్స ఉపక్కమేన పతితా. దేవదత్తో, మహారాజ, బహూని జాతిసతసహస్సాని భగవతి ఆఘాతం బన్ధి, సో తేన ఆఘాతేన ‘మహన్తం కూటాగారప్పమాణం పాసాణం భగవతో ఉపరి పాతేస్సామీ’తి ముఞ్చి. అథ ద్వే సేలా పథవితో ఉట్ఠహిత్వా తం పాసాణం సమ్పటిచ్ఛింసు, అథ నేసం సమ్పహారేన పాసాణతో పపటికా భిజ్జిత్వా యేన వా తేన వా పతన్తీ భగవతో పాదే పతితా’’తి.

‘‘యథా చ, భన్తే నాగసేన, ద్వే సేలా పాసాణం సమ్పటిచ్ఛింసు, తథేవ పపటికాపి సమ్పటిచ్ఛితబ్బా’’తి? ‘‘సమ్పటిచ్ఛితమ్పి, మహారాజ, ఇధేకచ్చం పగ్ఘరతి పసవతి న ఠానముపగచ్ఛతి, యథా, మహారాజ, ఉదకం పాణినా గహితం అఙ్గులన్తరికాహి పగ్ఘరతి పసవతి న ఠానముపగచ్ఛతి, ఖీరం తక్కం మధుం సప్పి తేసం మచ్ఛరసం మంసరసం పాణినా గహితం అఙ్గులన్తరికాహి పగ్ఘరతి పసవతి న ఠానముపగచ్ఛతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పటిచ్ఛనత్థం ఉపగతానం ద్విన్నం సేలానం సమ్పహారేన పాసాణతో పపటికా భిజ్జిత్వా యేన వా తేన వా పతన్తీ భగవతో పాదే పతితా.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, సణ్హసుఖుమఅణురజసమం పుళినం ముట్ఠినా గహితం అఙ్గులన్తరికాహి పగ్ఘరతి పసవతి న ఠానముపగచ్ఛతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పటిచ్ఛనత్థం ఉపగతానం ద్విన్నం సేలానం సమ్పహారేన పాసాణతో పపటికా భిజ్జిత్వా యేన వా తేన వా పతన్తీ భగవతో పాదే పతితా.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కబళో ముఖేన గహితో ఇధేకచ్చస్స ముఖతో ముచ్చిత్వా పగ్ఘరతి పసవతి న ఠానముపగచ్ఛతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పటిచ్ఛనత్థం ఉపగతానం ద్విన్నం సేలానం సమ్పహారేన పాసాణతో పపటికా భిజ్జిత్వా యేన వా తేన వా పతన్తీ భగవతో పాదే పతితా’’తి.

‘‘హోతు, భన్తే నాగసేన, సేలేహి పాసాణో సమ్పటిచ్ఛితో, అథ పపటికాయపి అపచితి కాతబ్బా యథేవ మహాపథవియా’’తి? ‘‘ద్వాదసిమే, మహారాజ, అపచితిం న కరోన్తి. కతమే ద్వాదస? రత్తో రాగవసేన అపచితిం న కరోతి, దుట్ఠో దోసవసేన, మూళ్హో మోహవసేన, ఉన్నతో మానవసేన, నిగ్గుణో అవిసేసతాయ, అతిథద్ధో అనిసేధనతాయ, హీనో హీనసభావతాయ, వచనకరో అనిస్సరతాయ, పాపో కదరియతాయ, దుక్ఖాపితో పటిదుక్ఖాపనతాయ, లుద్ధో లోభాభిభూతతాయ, ఆయూహితో అత్థసాధనతాయ [అత్థసాధనేన (స్యా. పీ. క.)] అపచితిం న కరోతి. ఇమే ఖో మహారాజ ద్వాదస అపచితిం న కరోన్తి. సా చ పన పపటికా పాసాణసమ్పహారేన భిజ్జిత్వా అనిమిత్తకతదిసా యేన వా తేన వా పతమానా భగవతో పాదే పతితా.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, సణ్హసుఖుమఅణురజో అనిలబలసమాహతో అనిమిత్తకతదిసో యేన వా తేన వా అభికిరతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సా పపటికా పాసాణసమ్పహారేన భిజ్జిత్వా అనిమిత్తకతదిసా యేన వా తేన వా పతమానా భగవతో పాదే పతితా. యది పన, మహారాజ, సా పపటికా పాసాణతో విసుం న భవేయ్య, తమ్పి తే సేలా పాసాణపపటికం ఉప్పతిత్వా గణ్హేయ్యుం. ఏసా పన, మహారాజ, పపటికా న భూమట్ఠా న ఆకాసట్ఠా, పాసాణసమ్పహారవేగేన భిజ్జిత్వా అనిమిత్తకతదిసా యేన వా తేన వా పతమానా భగవతో పాదే పతితా.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, వాతమణ్డలికాయ ఉక్ఖిత్తం పురాణపణ్ణం అనిమిత్తకతదిసం యేన వా తేన వా పతతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఏసా పపటికా పాసాణసమ్పహారవేగేన అనిమిత్తకతదిసా యేన వా తేన వా పతమానా భగవతో పాదే పతితా. అపి చ, మహారాజ, అకతఞ్ఞుస్స కదరియస్స దేవదత్తస్స దుక్ఖానుభవనాయ పపటికా భగవతో పాదే పతితా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

పాదసకలికాహతపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. అగ్గగ్గసమణపఞ్హో

౯. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’తి. పున చ భణితం –

‘‘‘చతుబ్భి ధమ్మేహి సమఙ్గిభూతం, తం వే నరం సమణం ఆహు లోకే’తి.

తత్రిమే చత్తారో ధమ్మా ఖన్తి అప్పాహారతా రతివిప్పహానం ఆకిఞ్చఞ్ఞం. సబ్బాని పనేతాని అపరిక్ఖీణాసవస్స సకిలేసస్సేవ హోన్తి. యది, భన్తే నాగసేన, ఆసవానం ఖయా సమణో హోతి, తేన హి ‘చతుబ్భి ధమ్మేహి సమఙ్గిభూతం, తం వే నరం సమణం ఆహు లోకే’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది చతుబ్భి ధమ్మేహి సమఙ్గిభూతో సమణో హోతి, తేన హి ‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా, అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’తి. పున చ భణితం ‘చతుబ్భి ధమ్మేహి సమఙ్గిభూతం, తం వే నరం సమణం ఆహు లోకే’తి. తదిదం, మహారాజ, వచనం తేసం తేసం పుగ్గలానం గుణవసేన భణితం ‘చతుబ్భి ధమ్మేహి సమఙ్గిభూతం, తం వే నరం సమణం ఆహు లోకే’తి, ఇదం పన నిరవసేసవచనం ‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’తి.

‘‘అపి చ, మహారాజ, యే కేచి కిలేసూపసమాయ పటిపన్నా, తే సబ్బే ఉపాదాయుపాదాయ సమణో ఖీణాసవో అగ్గమక్ఖాయతి. యథా, మహారాజ, యాని కానిచి జలజథలజపుప్ఫాని, వస్సికం తేసం అగ్గమక్ఖాయతి, అవసేసాని యాని కానిచి వివిధాని పుప్ఫజాతాని, సబ్బాని తాని పుప్ఫాని యేవ, ఉపాదాయుపాదాయ పన వస్సికం యేవ పుప్ఫం జనస్స పత్థితం పిహయితం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే కేచి కిలేసూపసమాయ పటిపన్నా, తే సబ్బే ఉపాదాయుపాదాయ సమణో ఖీణాసవో అగ్గమక్ఖాయతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, సబ్బధఞ్ఞానం సాలి అగ్గమక్ఖాయతి, యా కాచి అవసేసా వివిధా ధఞ్ఞజాతియో, తా సబ్బా ఉపాదాయుపాదాయ భోజనాని సరీరయాపనాయ, సాలి యేవ తేసం అగ్గమక్ఖాయతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే కేచి కిలేసూపసమాయ పటిపన్నా, తే సబ్బే ఉపాదాయుపాదాయ సమణో ఖీణాసవో అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అగ్గగ్గసమణపఞ్హో నవమో.

౧౦. వణ్ణభణనపఞ్హో

౧౦. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘మమం వా, భిక్ఖవే, పరే వణ్ణం భాసేయ్యుం, ధమ్మస్స వా, సఙ్ఘస్స వా వణ్ణం భాసేయ్యుం, తత్ర తుమ్హేహి న ఆనన్దో, న సోమనస్సం, న చేతసో ఉప్పిలావితత్తం కరణీయ’న్తి పున చ తథాగతో సేలస్స బ్రాహ్మణస్స యథాభుచ్చే వణ్ణే భఞ్ఞమానే ఆనన్దితో సుమనో ఉప్పిలావితో భియ్యో ఉత్తరిం సకగుణం పకిత్తేసి –

‘‘‘రాజాహమస్మి సేలాతి, ధమ్మరాజా అనుత్తరో;

ధమ్మేన చక్కం వత్తేమి, చక్కం అప్పటివత్తియ’న్తి [మ. ని. ౨.౩౯౯].

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘మమం వా, భిక్ఖవే, పరే వణ్ణం భాసేయ్యుం, ధమ్మస్స వా సఙ్ఘస్స వా వణ్ణం భాసేయ్యుం, తత్ర తుమ్హేహి న ఆనన్దో, న సోమనస్సం, న చేతసో ఉప్పిలావితత్తం కరణీయ’న్తి, తేన హి సేలస్స బ్రాహ్మణస్స యథాభుచ్చే వణ్ణే భఞ్ఞమానే ఆనన్దితో సుమనో ఉప్పిలావితో భియ్యో ఉత్తరిం సకగుణం పకిత్తేసీతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది సేలస్స బ్రాహ్మణస్స యథాభుచ్చే వణ్ణే భఞ్ఞమానే ఆనన్దితో సుమనో ఉప్పిలావితో భియ్యో ఉత్తరిం సకగుణం పకిత్తేసి, తేన హి ‘మమం వా, భిక్ఖవే, పరే వణ్ణం భాసేయ్యుం, ధమ్మస్స వా సఙ్ఘస్స వా వణ్ణం భాసేయ్యుం, తత్ర తుమ్హేహి న ఆనన్దో, న సోమనస్సం, న చేతసో ఉప్పిలావితత్తం కరణీయ’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘మమం వా, భిక్ఖవే, పరే వణ్ణం భాసేయ్యుం, ధమ్మస్స వా సఙ్ఘస్స వా వణ్ణం భాసేయ్యుం, తత్ర తుమ్హేహి న ఆనన్దో, న సోమనస్సం, న చేతసో ఉప్పిలావితత్తం కరణీయ’న్తి. సేలస్స చ బ్రాహ్మణస్స యథాభుచ్చే వణ్ణే భఞ్ఞమానే భియ్యో ఉత్తరిం సకగుణం పకిత్తితం –

‘‘‘రాజాహమస్మి సేలాతి, ధమ్మరాజా అనుత్తరో;

ధమ్మేన చక్కం వత్తేమి, చక్కం అప్పటివత్తియ’న్తి.

‘‘పఠమం, మహారాజ, భగవతా ధమ్మస్స సభావసరసలక్ఖణం సభావం అవితథం భూతం తచ్ఛం తథత్థం పరిదీపయమానేన భణితం ‘మమం వా భిక్ఖవే, పరే వణ్ణం భాసేయ్యుం, ధమ్మస్స వా సఙ్ఘస్స వా వణ్ణం భాసేయ్యుం, తత్ర తుమ్హేహి న ఆనన్దో, న సోమనస్సం, న చేతసో ఉప్పిలావితత్తం కరణీయ’న్తి. యం పన భగవతా సేలస్స బ్రాహ్మణస్స యథాభుచ్చే వణ్ణే భఞ్ఞమానే భియ్యో ఉత్తరిం సకగుణం పకిత్తితం ‘రాజాహమస్మి సేలాతి, ధమ్మరాజా అనుత్తరో’తి తం న లాభహేతు, న యసహేతు, న అత్తహేతు, న పక్ఖహేతు, న అన్తేవాసికమ్యతాయ, అథ ఖో అనుకమ్పాయ కారుఞ్ఞేన హితవసేన ఏవం ఇమస్స ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి తిణ్ణఞ్చ మాణవకసతానన్తి, ఏవం భియ్యో ఉత్తరిం సకగుణం భణితం ‘రాజాహమస్మి సేలాతి, ధమ్మరాజా అనుత్తరో’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

వణ్ణభణనపఞ్హో దసమో.

౧౧. అహింసానిగ్గహపఞ్హో

౧౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘అహింసయం పరం లోకే, పియో హోహిసి మామకో’తి. పున చ భణితం ‘నిగ్గణ్హే నిగ్గహారహం, పగ్గణ్హే పగ్గహారహ’న్తి. నిగ్గహో నామ, భన్తే నాగసేన, హత్థచ్ఛేదో పాదచ్ఛేదో వధో బన్ధనం కారణా మారణం సన్తతివికోపనం, న ఏతం వచనం భగవతో యుత్తం, న చ భగవా అరహతి ఏతం వచనం వత్తుం. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘అహింసయం పరం లోకే, పియో హోహిసి మామకో’’తి, తేన హి ‘‘నిగ్గణ్హే నిగ్గహారహం, పగ్గణ్హే పగ్గహారహ’’న్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘‘నిగ్గణ్హే నిగ్గహారహం, పగ్గణ్హే పగ్గహారహ’’న్తి, తేన హి ‘‘అహింసయం పరం లోకే, పియో హోహిసి మామకో’’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘అహింసయం పరం లోకే, పియో హోహిసి మామకో’తి, భణితఞ్చ ‘నిగ్గణ్హే నిగ్గహారహం, పగ్గణ్హే పగ్గహారహ’న్తి. ‘అహింసయం పరం లోకే, పియో హోహిసి మామకో’తి సబ్బేసం, మహారాజ, తథాగతానం అనుమతం ఏతం, ఏసా అనుసిట్ఠి, ఏసా ధమ్మదేసనా, ధమ్మో హి, మహారాజ, అహింసాలక్ఖణో, సభావవచనం ఏతం. యం పన, మహారాజ, తథాగతో ఆహ ‘నిగ్గణ్హే నిగ్గహారహం, పగ్గణ్హే పగ్గహారహ’న్తి, భాసా ఏసా, ఉద్ధతం, మహారాజ, చిత్తం నిగ్గహేతబ్బం, లీనం చిత్తం పగ్గహేతబ్బం. అకుసలం చిత్తం నిగ్గహేతబ్బం, కుసలం చిత్తం పగ్గహేతబ్బం. అయోనిసో మనసికారో నిగ్గహేతబ్బో, యోనిసో మనసికారో పగ్గహేతబ్బో. మిచ్ఛాపటిపన్నో నిగ్గహేతబ్బో, సమ్మాపటిపన్నో పగ్గహేతబ్బో. అనరియో నిగ్గహేతబ్బో అరియో పగ్గహేతబ్బో. చోరో నిగ్గహేతబ్బో, అచోరో పగ్గహేతబ్బో’’తి.

‘‘హోతు, భన్తే నాగసేన, ఇదాని త్వం పచ్చాగతోసి మమ విసయం, యమహం పుచ్ఛామి, సో మే అత్థో ఉపగతో. చోరో పన, భన్తే నాగసేన, నిగ్గణ్హన్తేన కథం నిగ్గహేతబ్బో’’తి? ‘‘చోరో, మహారాజ, నిగ్గణ్హన్తేన ఏవం నిగ్గహేతబ్బో, పరిభాసనీయో పరిభాసితబ్బో, దణ్డనీయో దణ్డేతబ్బో, పబ్బాజనీయో పబ్బాజేతబ్బో, బన్ధనీయో బన్ధితబ్బో, ఘాతనీయో ఘాతేతబ్బో’’తి. ‘‘యం పన, భన్తే నాగసేన, చోరానం ఘాతనం, తం తథాగతానం అనుమత’’న్తి? ‘‘న హి, మహారాజా’’తి. ‘‘కిస్స పన చోరో అనుసాసనీయో అనుమతో తథాగతాన’’న్తి? ‘‘యో సో, మహారాజ, ఘాతీయతి, న సో తథాగతానం అనుమతియా ఘాతీయతి, సయంకతేన సో ఘాతీయతి, అపి చ ధమ్మానుసిట్ఠియా అనుసాసీయతి, సక్కా పన, మహారాజ, తయా పురిసం అకారకం అనపరాధం వీథియం చరన్తం గహేత్వా ఘాతయితు’’న్తి? ‘‘న సక్కా, భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేన, మహారాజా’’తి? ‘‘అకారకత్తా, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, న చోరో తథాగతానం అనుమతియా హఞ్ఞతి, సయంకతేన సో హఞ్ఞతి, కిం పనేత్థ అనుసాసకో కిఞ్చి దోసం ఆపజ్జతీ’’తి? ‘‘న హి భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, తథాగతానం అనుసిట్ఠి సమ్మానుసిట్ఠి హోతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అహింసానిగ్గహపఞ్హో ఏకాదసమో.

౧౨. భిక్ఖుపణామితపఞ్హో

౧౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘అక్కోధనో విగతఖిలోహమస్మీ’తి, పున చ తథాగతో థేరే సారిపుత్తమోగ్గల్లానే సపరిసే పణామేసి, కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, తథాగతో కుపితో పరిసం పణామేసి, ఉదాహు తుట్ఠో పణామేసి, ఏతం తావ జానాహి ఇమం నామాతి? యది, భన్తే నాగసేన, కుపితో పరిసం పణామేసి, తేన హి తథాగతస్స కోధో అప్పటివత్తితో, యది తుట్ఠో పణామేసి, తేన హి అవత్థుస్మిం అజానన్తేన పణామితా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘అక్కోధనో విగతఖిలోహమస్మీ’తి, పణామితా చ థేరా సారిపుత్తమోగ్గల్లానా సపరిసా, తఞ్చ పన న కోపేన, ఇధ, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో మహాపథవియా మూలే వా ఖాణుకే వా పాసాణే వా కఠలే వా విసమే వా భూమిభాగే ఖలిత్వా పతతి, అపి ను ఖో, మహారాజ, మహాపథవీ కుపితా తం పాతేతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, నత్థి మహాపథవియా కోపో వా పసాదో వా, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తా మహాపథవీ, సయమేవ సో అలసో ఖలిత్వా పతితోతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి తథాగతానం కోపో వా పసాదో వా, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తా తథాగతా అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధా, అథ ఖో సయం కతేనేవ తే అత్తనో అపరాధేన పణామితా.

‘‘ఇధ పన, మహారాజ, మహాసముద్దో న మతేన కుణపేన సంవసతి, యం హోతి మహాసముద్దే మతం కుణపం, తం ఖిప్పమేవ నిచ్ఛుభతి థలం ఉస్సారేతి. అపి ను ఖో, మహారాజ, మహాసముద్దో కుపితో తం కుణపం నిచ్ఛుభతీ’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, నత్థి మహాసముద్దస్స కోపో వా పసాదో వా, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తో మహాసముద్దో’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి తథాగతానం కోపో వా పసాదో వా, అనునయప్పటిఘవిప్పముత్తా తథాగతా అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధా, అథ ఖో సయం కతేనేవ తే అత్తనో అపరాధేన పణామితా.

‘‘యథా, మహారాజ, పథవియా ఖలితో పతీయతి, ఏవం జినసాసనవరే ఖలితో పణామీయతి. యథా, మహారాజ, సముద్దే మతం కుణపం నిచ్ఛుభీయతి, ఏవం జినసాసనవరే ఖలితో పణామీయతి. యం పన తే, మహారాజ, తథాగతో పణామేసి, తేసం అత్థకామో హితకామో సుఖకామో విసుద్ధికామో ‘ఏవం ఇమే జాతిజరాబ్యాధిమరణేహి పరిముచ్చిస్సన్తీ’తి పణామేసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

భిక్ఖుపణామితపఞ్హో ద్వాదసమో.

పణామితవగ్గో తతియో.

ఇమస్మిం వగ్గే ద్వాదస పఞ్హా.

౪. సబ్బఞ్ఞుతఞాణవగ్గో

౧. ఇద్ధికమ్మవిపాకపఞ్హో

౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ఇద్ధిమన్తానం యదిదం మహామోగ్గల్లానో’తి. పున చ కిర సో లగుళేహి పరిపోథితో భిన్నసీసో సఞ్చుణ్ణితట్ఠిమంసధమనిఛిన్నపరిగత్తో పరినిబ్బుతో [ధమనిమజ్జపరికత్తో (సీ. పీ.), ధమ్మనిమిఞ్జపరిగత్తో (స్యా.)]. యది, భన్తే నాగసేన, థేరో మహామోగ్గల్లానో ఇద్ధియా కోటిం గతో, తేన హి లగుళేహి పోథితో పరినిబ్బుతోతి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది లగుళేహి పరిపోథితో పరినిబ్బుతో, తేన హి ఇద్ధియా కోటిం గతోతి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. కిం న సమత్థో ఇద్ధియా అత్తనో ఉపఘాతం అపనయితుం, సదేవకస్సపి లోకస్స పటిసరణం భవితుం అరహోతి? అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం ఇద్ధిమన్తానం యదిదం మహామోగ్గల్లానో’తి. ఆయస్మా చ మహామోగ్గల్లానో లగుళహతో పరినిబ్బుతో, తఞ్చ పన కమ్మాధిగ్గహితేనా’’తి.

‘‘నను, భన్తే నాగసేన, ఇద్ధిమతో ఇద్ధివిసయోపి కమ్మవిపాకోపి ద్వే అచిన్తియా, అచిన్తియేన అచిన్తియం అపనయితబ్బం. యథా నామ, భన్తే, కేచి ఫలకామా కపిత్థేన కపిత్థం పోథేన్తి, అమ్బేన అమ్బం పోథేన్తి, ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, అచిన్తియేన అచిన్తియం పోథయిత్వా అపనేతబ్బ’’న్తి? ‘‘అచిన్తియానమ్పి, మహారాజ, ఏకం అధిమత్తం బలవతరం, యథా, మహారాజ, మహియా రాజానో హోన్తి సమజచ్చా, సమజచ్చానమ్పి తేసం ఏకో సబ్బే అభిభవిత్వా ఆణం పవత్తేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తేసం అచిన్తియానం కమ్మవిపాకం యేవ అధిమత్తం బలవతరం, కమ్మవిపాకం యేవ సబ్బే అభిభవియ ఆణం పవత్తేతి, కమ్మాధిగ్గహితస్స అవసేసా కిరియా ఓకాసం న లభన్తి.

‘‘ఇధ పన, మహారాజ, కోచి పురిసో కిస్మిఞ్చిదేవ పకరణే అపరజ్ఝతి, న తస్స మాతా వా పితా వా భగినీ వా భాతరో వా సఖీ వా సహాయకా వా [భగినిభాతరో వా సఖిసహాయకా వా (సీ. పీ. క.)] తాయన్తి, అథ ఖో రాజా యేవ తత్థ అభిభవియ ఆణం పవత్తేతి. కిం తత్థ కారణం? అపరాధికతా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తేసం అచిన్తియానం కమ్మవిపాకం యేవ అధిమత్తం బలవతరం, కమ్మవిపాకం యేవ సబ్బే అభిభవియ ఆణం పవత్తేతి, కమ్మాధిగ్గహితస్స అవసేసా కిరియా ఓకాసం న లభన్తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, మహియా దవడాహే సముట్ఠితే ఘటసహస్సమ్పి ఉదకం న సక్కోతి నిబ్బాపేతుం, అథ ఖో అగ్గి యేవ తత్థ అభిభవియ ఆణం పవత్తేతి. కిం తత్థ కారణం? బలవతా తేజస్స. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తేసం అచిన్తియానం కమ్మవిపాకం యేవ అధిమత్తం బలవతరం, కమ్మవిపాకం యేవ సబ్బే అభిభవియ ఆణం పవత్తేతి, కమ్మాధిగ్గహితస్స అవసేసా కిరియా ఓకాసం న లభన్తి, తస్మా, మహారాజ, ఆయస్మతో మహామోగ్గల్లానస్స కమ్మాధిగ్గహితస్స లగుళేహి పోథియమానస్స ఇద్ధియా సమన్నాహారో నాహోసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఇద్ధికమ్మవిపాకపఞ్హో పఠమో.

౨. ధమ్మవినయపటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నపఞ్హో

౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘తథాగతప్పవేదితో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయో వివటో విరోచతి నో పటిచ్ఛన్నో’తి. పున చ పాతిమోక్ఖుద్దేసో కేవలఞ్చ వినయపిటకం పిహితం పటిచ్ఛన్నం. యది, భన్తే నాగసేన, జినసాసనే యుత్తం వా పత్తం వా సమయం లభేథ, వినయపణ్ణత్తి వివటా సోభేయ్య. కేన కారణేన? కేవలం తత్థ సిక్ఖా సంయమో నియమో సీలగుణఆచారపణ్ణత్తి అత్థరసో ధమ్మరసో విముత్తిరసో. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘తథాగతప్పవేదితో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయో వివటో విరోచతి నో పటిచ్ఛన్నో’తి, తేన హి ‘పాతిమోక్ఖుద్దేసో కేవలఞ్చ వినయపిటకం పిహితం పటిచ్ఛన్న’న్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది పాతిమోక్ఖుద్దేసో కేవలఞ్చ వినయపిటకం పిహితం పటిచ్ఛన్నం, తేన హి ‘తథాగతప్పవేదితో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయో వివటో విరోచతి నో పటిచ్ఛన్నో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘తథాగతప్పవేదితో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయో వివటో విరోచతి నో పటిచ్ఛన్నో’తి. పున చ పాతిమోక్ఖుద్దేసో కేవలఞ్చ వినయపిటకం పిహితం పటిచ్ఛన్నం, తఞ్చ పన న సబ్బేసం, సీమం కత్వా పిహితం.

‘‘తివిధేన, మహారాజ, భగవతా పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో, పుబ్బకానం తథాగతానం వంసవసేన పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో, ధమ్మస్స గరుకత్తా పిహితో, భిక్ఖుభూమియా గరుకత్తా పిహితో.

‘‘కథం పుబ్బకానం తథాగతానం వంసవసేన పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో, ఏసో వంసో, మహారాజ, సబ్బేసం పుబ్బకానం తథాగతానం యదిదం భిక్ఖుమజ్ఝే పాతిమోక్ఖుద్దేసో అవసేసానం పిహితో. యథా, మహారాజ, ఖత్తియానం ఖత్తియమాయా ఖత్తియేసు యేవ చరతి, ఏవమేతం ఖత్తియానం లోకస్స పవేణీ అవసేసానం పిహితా. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఏసో వంసో సబ్బేసం పుబ్బకానం తథాగతానం యదిదం భిక్ఖుమజ్ఝే పాతిమోక్ఖుద్దేసో అవసేసానం పిహితో.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, మహియా గణా వత్తన్తి, సేయ్యథిదం, మల్లా అతోణా పబ్బతా ధమ్మగిరియా బ్రహ్మగిరియా నటకా నచ్చకా లఙ్ఘకా పిసాచా మణిభద్దా పుణ్ణబద్ధా చన్దిమసూరియా సిరిదేవతా కాలిదేవతా, సివా వసుదేవా ఘనికా అసిపాసా భద్దిపుత్తాతి, తేసం తేసం రహస్సం తేసు తేసు గణేసు యేవ చరతి, అవసేసానం పిహితం. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఏసో వంసో సబ్బేసం పుబ్బకానం తథాగతానం యదిదం భిక్ఖుమజ్ఝే పాతిమోక్ఖుద్దేసో అవసేసానం పిహితో. ఏవం పుబ్బకానం తథాగతానం వంసవసేన పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో.

‘‘కథం ధమ్మస్స గరుకత్తా పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో? ధమ్మో, మహారాజ, గరుకో భారియో, తత్థ సమ్మత్తకారీ అఞ్ఞం ఆరాధేతి, తం తత్థ పరమ్పరాసమ్మత్తకారితాయ పాపుణాతి, న తం తత్థ పరమ్పరాసమ్మత్తకారితాయ పాపుణాతి, మా చాయం సారధమ్మో వరధమ్మో అసమ్మత్తకారీనం హత్థగతో ఓఞ్ఞాతో అవఞ్ఞాతో హీళితో ఖీళితో గరహితో భవతు, మా చాయం సారధమ్మో వరధమ్మో దుజ్జనగతో ఓఞ్ఞాతో అవఞ్ఞాతో హీళితో ఖీళితో గరహితో భవతూతి. ఏవం ధమ్మస్స గరుకత్తా పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో.

‘‘యథా, మహారాజ, సారవరపవరఅభిజాతజాతిమన్తరత్తలోహితచన్దనం నామ సవరపురమనుగతం ఓఞ్ఞాతం అవఞ్ఞాతం హీళితం ఖీళితం గరహితం భవతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, మా చాయం సారధమ్మో వరధమ్మో పరమ్పరాఅసమ్మత్తకారీనం హత్థగతో ఓఞ్ఞాతో అవఞ్ఞాతో హీళితో ఖీళితో గరహితో భవతు, మా చాయం సారధమ్మో వరధమ్మో దుజ్జనగతో ఓఞ్ఞాతో అవఞ్ఞాతో హీళితో ఖీళితో గరహితో భవతూతి. ఏవం ధమ్మస్స గరుకత్తా పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో.

‘‘కథం భిక్ఖుభూమియా గరుకత్తా పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో, భిక్ఖుభావో ఖో, మహారాజ, లోకే అతులియో అప్పమాణో అనగ్ఘియో, న సక్కా కేనచి అగ్ఘాపేతుం తులేతుం పరిమేతుం, మాయం ఏవరూపే భిక్ఖుభావే ఠితో లోకేన సమసమో భవతూతి భిక్ఖూనం యేవ అన్తరే పాతిమోక్ఖుద్దేసో చరతి. యథా, మహారాజ, లోకే వరపవరభణ్డం వత్థం వా అత్థరణం వా గజతురఙ్గరథసువణ్ణరజతమణిముత్తాఇత్థిరతనాదీని వా విజితకమ్మసూరా వా [నిజ్జితకమ్మసూరా వా (సీ. పీ.)] సబ్బే తే రాజానముపగచ్ఛన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యావతా లోకే [లోకే సిక్ఖా (సీ. పీ.)] సుగతాగమపరియత్తిఆచారసంయమసీలసంవరగుణా, సబ్బే తే భిక్ఖుసఙ్ఘముపగతా భవన్తి. ఏవం భిక్ఖుభూమియా గరుకత్తా పాతిమోక్ఖుద్దేసో సీమం కత్వా పిహితో’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పిటిచ్ఛామీ’’తి.

ధమ్మవినయపటిచ్ఛన్నాపటిచ్ఛన్నపఞ్హో దుతియో.

౩. ముసావాదగరులహుభావపఞ్హో

౩. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘సమ్పజానముసావాదే పారాజికో హోతీ’తి. పున చ భణితం ‘సమ్పజానముసావాదే లహుకం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ఏకస్స సన్తికే దేసనావత్థుక’న్తి. భన్తే నాగసేన, కో పనేత్థ విసేసో, కిం కారణం, యఞ్చేకేన ముసావాదేన ఉచ్ఛిజ్జతి, యఞ్చేకేన ముసావాదేన సతేకిచ్ఛో హోతి? యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘సమ్పజానముసావాదే పారాజికో హోతీ’తి, తేన హి ‘సమ్పజానముసావాదే లహుకం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ఏకస్స సన్తికే దేసనావత్థుక’న్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘సమ్పజానముసావాదే లహుకం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ఏకస్స సన్తికే దేసనావత్థుక’న్తి, తేన హి ‘సమ్పజానముసావాదే పారాజికో హోతీ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘సమ్పజానముసావాదే పారాజికో హోతీ’తి. భణితఞ్చ ‘సమ్పజానముసావాదే లహుకం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి ఏకస్స సన్తికే దేసనావత్థుక’న్తి, తఞ్చ పన వత్థువసేన గరుకలహుకం హోతి. తం కిం మఞ్ఞసి, మహారాజ, ఇధ కోచి పురిసో పరస్స పాణినా పహారం దదేయ్య, తస్స తుమ్హే కిం దణ్డం ధారేథా’’తి? ‘‘యది సో, భన్తే, ఆహ ‘నక్ఖమామీ’తి, తస్స మయం అక్ఖమమానే కహాపణం హరాపేమా’’తి ‘‘ఇధ పన, మహారాజ, సో యేవ పురిసో తవ పాణినా పహారం దదేయ్య, తస్స పన కో దణ్డో’’తి? ‘‘హత్థమ్పిస్స, భన్తే, ఛేదాపేయ్యామ, పాదమ్పి ఛేదాపేయ్యామ, యావ సీసం కళీరచ్ఛేజ్జం ఛేదాపేయ్యామ, సబ్బమ్పి తం గేహం విలుమ్పాపేయ్యామ, ఉభతోపక్ఖే [ఉభతోపస్సే (సీ. పీ. క.)] యావ సత్తమం కులం సముగ్ఘాతాపేయ్యామా’’తి. ‘‘కో పనేత్థ, మహారాజ, విసేసో, కిం కారణం, యం ఏకస్స పాణిప్పహారే సుఖుమో కహాపణో దణ్డో, యం తవ పాణిప్పహారే హత్థచ్ఛేజ్జం పాదచ్ఛేజ్జం యావ కళీరచ్ఛేజ్జం సబ్బగేహాదానం ఉభతోపక్ఖే యావ సత్తమకులా సముగ్ఘాతో’’తి? ‘‘మనుస్సన్తరేన, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సమ్పజానముసావాదో వత్థువసేన గరుకలహుకో హోతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ముసావాదగరులహుభావపఞ్హో తతియో.

౪. బోధిసత్తధమ్మతాపఞ్హో

౪. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ధమ్మతాధమ్మపరియాయే ‘పుబ్బేవ బోధిసత్తానం మాతాపితరో నియతా హోన్తి, బోధి నియతా హోతి, అగ్గసావకా నియతా హోన్తి, పుత్తో నియతో హోతి, ఉపట్ఠాకో నియతో హోతీ’తి. పున చ తుమ్హే భణథ ‘తుసితే కాయే ఠితో బోధిసత్తో అట్ఠ మహావిలోకనాని విలోకేతి, కాలం విలోకేతి, దీపం విలోకేతి, దేసం విలోకేతి, కులం విలోకేతి, జనేత్తిం విలోకేతి, ఆయుం విలోకేతి, మాసం విలోకేతి, నేక్ఖమ్మం విలోకేతీ’తి. భన్తే నాగసేన, అపరిపక్కే ఞాణే బుజ్ఝనం నత్థి, పరిపక్కే ఞాణే న సక్కా నిమేసన్తరమ్పి ఆగమేతుం, అనతిక్కమనీయం పరిపక్కమానసం. కస్మా బోధిసత్తో కాలం విలోకేహి ‘కమ్హి కాలే ఉప్పజ్జామీ’తి. అపరిపక్కే ఞాణే బుజ్ఝనం నత్థి, పరిపక్కే ఞాణే న సక్కా నిమేసన్తరమ్పి ఆగమేతుం, కస్మా బోధిసత్తో కులం విలోకేతి ‘కుమ్హి కులే ఉప్పజ్జామీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, పుబ్బేవ బోధిసత్తస్స మాతాపితరో నియతా, తేన హి ‘కులం విలోకేతీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది కులం విలోకేతి, తేన హి ‘పుబ్బేవ బోధిసత్తస్స మాతాపితరో నియతా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘నియతా, మహారాజ, పుబ్బేవ బోధిసత్తస్స మాతాపితరో, కులఞ్చ బోధిసత్తో విలోకేతి. కిన్తి పన కులం విలోకేతి ‘యే మే మాతాపితరో, తే ఖత్తియా ఉదాహు బ్రాహ్మణా’తి. ఏవం కులం విలోకేతి.

‘‘అట్ఠన్నం, మహారాజ, పుబ్బేవ అనాగతం ఓలోకేతబ్బం హోతి. కతమేసం అట్ఠన్నం? వాణిజస్స, మహారాజ, పుబ్బేవ విక్కయభణ్డం ఓలోకేతబ్బం హోతి, హత్థినాగస్స పుబ్బేవ సోణ్డాయ అనాగతో మగ్గో ఓలోకేతబ్బో హోతి, సాకటికస్స పుబ్బేవ అనాగతం తిత్థం ఓలోకేతబ్బం హోతి, నియామకస్స పుబ్బేవ అనాగతం తీరం ఓలోకేత్వా నావా పేసేతబ్బా హోతి, భిసక్కస్స పుబ్బేవ ఆయుం ఓలోకేత్వా ఆతురో ఉపసఙ్కమితబ్బో హోతి, ఉత్తరసేతుస్స పుబ్బేవ థిరాథిరభావం జానిత్వా అభిరుహితబ్బం హోతి, భిక్ఖుస్స పుబ్బేవ అనాగతం కాలం పచ్చవేక్ఖిత్వా భోజనం భుఞ్జితబ్బం హోతి, బోధిసత్తానం పుబ్బేవ కులం ఓలోకేతబ్బం హోతి ‘ఖత్తియకులం వా బ్రాహ్మణకులం వా’తి. ఇమేసం ఖో, మహారాజ, అట్ఠన్నం పుబ్బేవ అనాగతం ఓలోకేతబ్బం హోతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

బోధిసత్తధమ్మతాపఞ్హో చతుత్థో.

౫. అత్తనిపాతనపఞ్హో

౫. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘న, భిక్ఖవే, అత్తానం పాతేతబ్బం, యో పాతేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’తి. పున చ తుమ్హే భణథ ‘యత్థ కత్థచి భగవా సావకానం ధమ్మం దేసయమానో అనేకపరియాయేన జాతియా జరాయ బ్యాధినో మరణస్స సముచ్ఛేదాయ ధమ్మం దేసేతి, యో హి కోచి జాతిజరాబ్యాధిమరణం సమతిక్కమతి, తం పరమాయ పసంసాయ పసంసతీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘న, భిక్ఖవే, అత్తానం పాతేతబ్బం, యో పాతేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’తి, తేన హి ‘జాతియా జరాయ బ్యాధినో మరణస్స సముచ్ఛేదాయ ధమ్మం దేసేతీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది జాతియా జరాయ బ్యాధినో మరణస్స సముచ్ఛేదాయ ధమ్మం దేసేతి, తేన హి ‘న, భిక్ఖవే, అత్తానం పాతేతబ్బం, యో పాతేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘న, భిక్ఖవే, అత్తానం పాతేతబ్బం, యో పాతేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’తి. యత్థ కత్థచి భగవతా సావకానం ధమ్మం దేసయామానేన చ అనేకపరియాయేన జాతియా జరాయ బ్యాధినో మరణస్స సముచ్ఛేదాయ ధమ్మో దేసితో, తత్థ పన కారణం అత్థి, యేన భగవా కారణేన పటిక్ఖిపి సమాదపేసి చా’’తి.

‘‘కిం పనేత్థ, భన్తే నాగసేన, కారణం, యేన భగవా కారణేన పటిక్ఖిపి సమాదపేసి చా’’తి? ‘‘సీలవా, మహారాజ, సీలసమ్పన్నో అగదసమో సత్తానం కిలేసవిసవినాసనే, ఓసధసమో సత్తానం కిలేసబ్యాధివూపసమే, ఉదకసమో సత్తానం కిలేసరజోజల్లాపహరణే, మణిరతనసమో సత్తానం సబ్బసమ్పత్తిదానే, నావాసమో సత్తానం చతురోఘపారగమనే, సత్థవాహసమో సత్తానం జాతికన్తారతారణే, వాతసమో సత్తానం తివిధగ్గిసన్తాపనిబ్బాపనే, మహామేఘసమో సత్తానం మానసపరిపూరణే, ఆచరియసమో సత్తానం కుసలసిక్ఖాపనే, సుదేసకసమో సత్తానం ఖేమపథమాచిక్ఖణే. ఏవరూపో, మహారాజ, బహుగుణో అనేకగుణో అప్పమాణగుణో గుణరాసి గుణపుఞ్జో సత్తానం వడ్ఢికరో సీలవా ‘మా వినస్సీ’తి సత్తానం అనుకమ్పాయ భగవా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి ‘న, భిక్ఖవే, అత్తానం పాతేతబ్బం, యో పాతేయ్య, యథాధమ్మో కారేతబ్బో’తి. ఇదమేత్థ, మహారాజ, కారణం, యేన కారణేన భగవా పటిక్ఖిపి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, థేరేన కుమారకస్సపేన విచిత్రకథికేన పాయాసిరాజఞ్ఞస్స పరలోకం దీపయమానేన ‘యథా యథా ఖో రాజఞ్ఞ సమణబ్రాహ్మణా సీలవన్తో కల్యాణధమ్మా చిరం దీఘమద్ధానం తిట్ఠన్తి, తథా తథా బహుం పుఞ్ఞం పసవన్తి, బహుజనహితాయ చ పటిపజ్జన్తి బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సాన’న్తి.

‘‘కేన పన కారణేన భగవా సమాదపేసి? జాతిపి, మహారాజ, దుక్ఖా, జరాపి దుక్ఖా, బ్యాధిపి దుక్ఖో, మరణమ్పి దుక్ఖం, సోకోపి దుక్ఖో, పరిదేవోపి దుక్ఖో, దుక్ఖమ్పి దుక్ఖం, దోమనస్సమ్పి దుక్ఖం, ఉపాయాసోపి దుక్ఖో, అప్పియేహి సమ్పయోగోపి దుక్ఖో, పియేహి విప్పయోగోపి దుక్ఖో, మాతుమరణమ్పి దుక్ఖం, పితుమరణమ్పి దుక్ఖం, భాతుమరణమ్పి దుక్ఖం, భగినిమరణమ్పి దుక్ఖం, పుత్తమరణమ్పి దుక్ఖం, దారమరణమ్పి దుక్ఖం, దాసమరణమ్పి దుక్ఖం [ఇదం వాక్యం సీ. పీ. పోత్థకేసు నత్థి], ఞాతిమరణమ్పి దుక్ఖం, ఞాతిబ్యసనమ్పి దుక్ఖం, రోగబ్యసనమ్పి దుక్ఖం, భోగబ్యసనమ్పి దుక్ఖం, సీలబ్యసనమ్పి దుక్ఖం, దిట్ఠిబ్యసనమ్పి దుక్ఖం, రాజభయమ్పి దుక్ఖం, చోరభయమ్పి దుక్ఖం, వేరిభయమ్పి దుక్ఖం, దుబ్భిక్ఖభయమ్పి దుక్ఖం, అగ్గిభయమ్పి దుక్ఖం, ఉదకభయమ్పి దుక్ఖం, ఊమిభయమ్పి దుక్ఖం, ఆవట్టభయమ్పి దుక్ఖం, కుమ్భీలభయమ్పి దుక్ఖం, సుసుకాభయమ్పి దుక్ఖం, అత్తానువాదభయమ్పి దుక్ఖం, పరానువాదభయమ్పి దుక్ఖం, దణ్డభయమ్పి దుక్ఖం, దుగ్గతిభయమ్పి దుక్ఖం, పరిసాసారజ్జభయమ్పి దుక్ఖం, ఆజీవకభయమ్పి దుక్ఖం, మరణభయమ్పి దుక్ఖం, వేత్తేహి తాళనమ్పి దుక్ఖం, కసాహి తాళనమ్పి దుక్ఖం, అద్ధదణ్డకేహి తాళనమ్పి దుక్ఖం, హత్థచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, పాదచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, హత్థపాదచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, కణ్ణచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, నాసచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, కణ్ణనాసచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, బిలఙ్గథాలికమ్పి దుక్ఖం, సఙ్ఖముణ్డికమ్పి దుక్ఖం, రాహుముఖమ్పి దుక్ఖం, జోతిమాలికమ్పి దుక్ఖం, హత్థపజ్జోతికమ్పి దుక్ఖం, ఏరకవత్తికమ్పి దుక్ఖం, చీరకవాసికమ్పి దుక్ఖం, ఏణేయ్యకమ్పి దుక్ఖం, బళిసమంసికమ్పి దుక్ఖం, కహాపణికమ్పి దుక్ఖం, ఖారాపతచ్ఛికమ్పి దుక్ఖం, పలిఘపరివత్తికమ్పి దుక్ఖం, పలాలపీఠకమ్పి దుక్ఖం, తత్తేన తేలేన ఓసిఞ్చనమ్పి దుక్ఖం, సునఖేహి ఖాదాపనమ్పి దుక్ఖం, జీవసూలారోపనమ్పి దుక్ఖం, అసినా సీసచ్ఛేదనమ్పి దుక్ఖం, ఏవరూపాని, మహారాజ, బహువిధాని అనేకవిధాని దుక్ఖాని సంసారగతో అనుభవతి.

‘‘యథా, మహారాజ, హిమవన్తపబ్బతే అభివుట్ఠం ఉదకం గఙ్గాయ నదియా పాసాణ సక్ఖర ఖర మరుమ్బ ఆవట్ట గగ్గలక ఊమికవఙ్కచదిక ఆవరణనీవరణమూలకసాఖాసు పరియోత్థరతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, ఏవరూపాని బహువిధాని అనేకవిధాని దుక్ఖాని సంసారగతో అనుభవతి. పవత్తం, మహారాజ, దుక్ఖం, అప్పవత్తం సుఖం. అప్పవత్తస్స గుణం పవత్తస్స [పవత్తే (సీ. పీ. క.)] చ భయం దీపయమానో, మహారాజ, భగవా అప్పవత్తస్స సచ్ఛికిరియాయ జాతిజరాబ్యాధిమరణసమతిక్కమాయ సమాదపేసి, ఇదమేత్థ, మహారాజ, కారణం, యేన కారణేన భగవా సమాదపేసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, సునిబ్బేఠితో పఞ్హో, సుకథితం కారణం, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అత్తనిపాతనపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. మేత్తాభావనానిసంసపఞ్హో

౬. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘మేత్తాయ, భిక్ఖవే, చేతోవిముత్తియా ఆసేవితాయ భావితాయ బహులీకతాయ యానీకతాయ వత్థుకతాయ అనుట్ఠితాయ పరిచితాయ సుసమారద్ధాయ ఏకాదసానిసంసా పాటికఙ్ఖా. కతమే ఏకాదస? సుఖం సుపతి, సుఖం పటిబుజ్ఝతి, న పాపకం సుపినం పస్సతి, మనుస్సానం పియో హోతి, అమనుస్సానం పియో హోతి, దేవతా రక్ఖన్తి, నాస్స అగ్గి వా విసం వా సత్థం వా కమతి [సత్థం కమతి (స్యా.) అ. ని. ౧౧.౧౫ పస్సితబ్బం], తువటం చిత్తం సమాధియతి, ముఖవణ్ణో విప్పసీదతి, అసమ్మూళ్హో కాలం కరోతి, ఉత్తరిం అప్పటివిజ్ఝన్తో బ్రహ్మలోకూపగో హోతీ’తి. పున చ తుమ్హే భణథ ‘సామో కుమారో మేత్తావిహారీ మిగసఙ్ఘేన పరివుతో పవనే విచరన్తో పీళియక్ఖేన రఞ్ఞా విద్ధో విసపీతేన సల్లేన తత్థేవ ముచ్ఛితో పతితో’తి.

‘‘యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘మేత్తాయ భిక్ఖవే…పే… బ్రహ్మలోకూపగో హోతీ’తి, తేన హి ‘‘సామో కుమారో మేత్తావిహారీ మిగసఙ్ఘేన పరివుతో పవనే విచరన్తో పీళియక్ఖేన రఞ్ఞా విద్ధో విసపీతేన సల్లేన తత్థేవ ముచ్ఛితో పతితో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది సామో కుమారో మేత్తావిహారీ మిగసఙ్ఘేన పరివుతో పవనే విచరన్తో పీళియక్ఖేన రఞ్ఞా విద్ధో విసపీతేన సల్లేన తత్థేవ ముచ్ఛితో పతితో, తేన హి ‘మేత్తాయ, భిక్ఖవే…పే… సత్థం వా కమతీ’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో సునిపుణో పరిసణ్హో సుఖుమో గమ్భీరో, అపి సునిపుణానం మనుజానం గత్తే సేదం మోచేయ్య, సో తవానుప్పత్తో, విజటేహి తం మహాజటాజటితం, అనాగతానం జినపుత్తానం చక్ఖుం దేహి నిబ్బాహనాయా’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘మేత్తాయ భిక్ఖవే…పే... సత్థం వా కమతీ’తి. సామో చ కుమారో మేత్తావిహారీ మిగసఙ్ఘేన పరివుతో పవనే విచరన్తో పీళియక్ఖేన రఞ్ఞా విద్ధో విసపీతేన సల్లేన తత్థేవ ముచ్ఛితో పతితో, తత్థ పన, మహారాజ, కారణం అత్థి. కతమం తత్థ కారణం? నేతే, మహారాజ, గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా, సామో, మహారాజ, కుమారో ఘటం ఉక్ఖిపన్తో తస్మిం ఖణే మేత్తాభావనాయ పమత్తో అహోసి.

‘‘యస్మిం, మహారాజ, ఖణే పుగ్గలో మేత్తం సమాపన్నో హోతి, న తస్స పుగ్గలస్స తస్మిం ఖణే అగ్గి వా విసం వా సత్థం వా కమతి. తస్స యే కేచి అహితకామా ఉపగన్త్వా తం న పస్సన్తి, న తస్మిం ఓకాసం లభన్తి. నేతే, మహారాజ, గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా. ఇధ, మహారాజ, పురిసో సఙ్గామసూరో అభేజ్జకవచజాలికం సన్నయ్హిత్వా సఙ్గామం ఓతరేయ్య, తస్స సరా ఖిత్తా ఉపగన్త్వా పతన్తి వికిరన్తి, న తస్మిం ఓకాసం లభన్తి, నేసో, మహారాజ, గుణో సఙ్గామసూరస్స, అభేజ్జకవచజాలికాయేసో గుణో, యస్స సరా ఖిత్తా ఉపగన్త్వా పతన్తి వికిరన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నేతే గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా.

‘‘యస్మిం, మహారాజ, ఖణే పుగ్గలో మేత్తం సమాపన్నో హోతి, న తస్స పుగ్గలస్స తస్మిం ఖణే అగ్గి వా విసం వా సత్థం వా కమతి. తస్స యే కేచి అహితకామా ఉపగన్త్వా తం న పస్సన్తి, తస్మిం ఓకాసం న లభన్తి, నేతే, మహారాజ, గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా. ఇధ పన, మహారాజ, పురిసో దిబ్బం అన్తరధానం మూలం హత్థే కరేయ్య, యావ తం మూలం తస్స హత్థగతం హోతి, తావ న అఞ్ఞో కోచి పకతిమనుస్సో తం పురిసం పస్సతి. నేసో, మహారాజ, గుణో పురిసస్స, మూలస్సేసో గుణో అన్తరధానస్స, యం సో పకతిమనుస్సానం చక్ఖుపథే న దిస్సతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నేతే గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా.

‘‘యస్మిం, మహారాజ, ఖణే పుగ్గలో మేత్తం సమాపన్నో హోతి, న తస్స పుగ్గలస్స తస్మిం ఖణే అగ్గి వా విసం వా సత్థం వా కమతి. తస్స యే కేచి అహితకామా ఉపగన్త్వా తం న పస్సన్తి, న తస్మిం ఓకాసం లభన్తి. నేతే, మహారాజ, గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా. యథా వా పన, మహారాజ, పురిసం సుకతం మహాలేణమనుప్పవిట్ఠం మహతిమహామేఘో అభివస్సన్తో న సక్కోతి తేమయితుం, నేసో, మహారాజ, గుణో పురిసస్స, మహాలేణస్సేసో గుణో, యం మహామేఘో అభివస్సమానో న తం తేమేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నేతే గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా.

‘‘యస్మిం, మహారాజ, ఖణే పుగ్గలో మేత్తం సమాపన్నో హోతి, న తస్స పుగ్గలస్స తస్మిం ఖణే అగ్గి వా విసం వా సత్థం వా కమతి. తస్స యే కేచి అహితకామా ఉపగన్త్వా తం న పస్సన్తి, న తస్స సక్కోన్తి అహితం కాతుం నేతే, మహారాజ, గుణా పుగ్గలస్స, మేత్తాభావనాయేతే గుణా’’తి. ‘‘అచ్ఛరియం, భన్తే నాగసేన, అబ్భుతం భన్తే నాగసేన, సబ్బపాపనివారణా మేత్తాభావనా’’తి. ‘‘సబ్బకుసలగుణావహా, మహారాజ, మేత్తాభావనా హితానమ్పి అహితానమ్పి, యే తే సత్తా విఞ్ఞాణబద్ధా, సబ్బేసం మహానిసంసా మేత్తాభావనా సంవిభజితబ్బా’’తి.

మేత్తాభావనానిసంసపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. కుసలాకుసలసమవిసమపఞ్హో

౭. ‘‘భన్తే నాగసేన ‘కుసలకారిస్సపి అకుసలకారిస్సపి విపాకో సమసమో, ఉదాహు కోచి విసేసో అత్థీ’తి? ‘‘అత్థి, మహారాజ, కుసలస్స చ అకుసలస్స చ విసేసో, కుసలం, మహారాజ, సుఖవిపాకం సగ్గసంవత్తనికం, అకుసలం దుక్ఖవిపాకం నిరయసంవత్తనిక’’న్తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘దేవదత్తో ఏకన్తకణ్హో, ఏకన్తకణ్హేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో, బోధిసత్తో ఏకన్తసుక్కో, ఏకన్తసుక్కేహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో’తి. పున చ దేవదత్తో భవే భవే యసేన చ పక్ఖేన చ బోధిసత్తేన సమసమో హోతి, కదాచి అధికతరో వా. యదా దేవదత్తో నగరే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తస్స రఞ్ఞో పురోహితపుత్తో అహోసి, తదా బోధిసత్తో ఛవకచణ్డాలో అహోసి విజ్జాధరో, విజ్జం పరిజప్పిత్వా అకాలే అమ్బఫలాని నిబ్బత్తేసి, ఏత్థ తావ బోధిసత్తో దేవదత్తతో జాతియా నిహీనో యసేన చ నిహీనో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో రాజా అహోసి మహా మహీపతి సబ్బకామసమఙ్గీ, తదా బోధిసత్తో తస్సూపభోగో అహోసి హత్థినాగో సబ్బలక్ఖణసమ్పన్నో, తస్స చారుగతివిలాసం అసహమానో రాజా వధమిచ్ఛన్తో హత్థాచరియం ఏవమవోచ ‘అసిక్ఖితో తే, ఆచరియ, హత్థినాగో, తస్స ఆకాసగమనం నామ కారణం కరోహీ’తి, తత్థపి తావ బోధిసత్తో దేవదత్తతో జాతియా నిహీనో లామకో తిరచ్ఛానగతో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి పవనే నట్ఠాయికో, తదా బోధిసత్తో మహాపథవీ నామ మక్కటో అహోసి, ఏత్థపి తావ దిస్సతి విసేసో మనుస్సస్స చ తిరచ్ఛానగతస్స చ, తత్థపి తావ బోధిసత్తో దేవదత్తతో జాతియా నిహీనో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి సోణుత్తరో నామ నేసాదో బలవా బలవతరో నాగబలో, తదా బోధిసత్తో ఛద్దన్తో నామ నాగరాజా అహోసి. తదా సో లుద్దకో తం హత్థినాగం ఘాతేసి, తత్థపి తావ దేవదత్తోవ అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి వనచరకో అనికేతవాసీ, తదా బోధిసత్తో సకుణో అహోసి తిత్తిరో మన్తజ్ఝాయీ, తదాపి సో వనచరకో తం సకుణం ఘాతేసి, తత్థపి తావ దేవదత్తోవ జాతియా అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో కలాబు నామ కాసిరాజా [కాసికరాజా (క.)] అహోసి, తదా బోధిసత్తో తాపసో అహోసి ఖన్తివాదీ. తదా సో రాజా తస్స తాపసస్స కుద్ధో హత్థపాదే వంసకళీరే వియ ఛేదాపేసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ అధికతరో జాతియా చ యసేన చ.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి వనచరో, తదా బోధిసత్తో నన్దియో నామ వానరిన్దో అహోసి, తదాపి సో వనచరో తం వానరిన్దం ఘాతేసి సద్ధిం మాతరా కనిట్ఠభాతికేన చ, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ అధికతరో జాతియా.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి అచేలకో కారమ్భియో నామ, తదా బోధిసత్తో పణ్డరకో నామ నాగరాజా అహోసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ అధికతరో జాతియా.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి పవనే జటిలకో, తదా బోధిసత్తో తచ్ఛకో నామ మహాసూకరో అహోసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ జాతియా అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో చేతీసు సూరపరిచరో నామ రాజా అహోసి ఉపరి పురిసమత్తే గగనే వేహాసఙ్గమో, తదా బోధిసత్తో కపిలో నామ బ్రాహ్మణో అహోసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ అధికతరో జాతియా చ యసేన చ.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి సామో నామ, తదా బోధిసత్తో రురు నామ మిగరాజా అహోసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ జాతియా అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మనుస్సో అహోసి లుద్దకో పవనచరో, తదా బోధిసత్తో హత్థినాగో అహోసి, సో లుద్దకో తస్స హత్థినాగస్స సత్తక్ఖత్తుం దన్తే ఛిన్దిత్వా హరి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ యోనియా అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో సిఙ్గాలో అహోసి ఖత్తియధమ్మో, సో యావతా జమ్బుదీపే పదేసరాజానో తే సబ్బే అనుయుత్తే అకాసి, తదా బోధిసత్తో విధురో నామ పణ్డితో అహోసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ యసేన అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో హత్థినాగో హుత్వా లటుకికాయ సకుణికాయ పుత్తకే ఘాతేసి, తదా బోధిసత్తోపి హత్థినాగో అహోసి యూథపతి, తత్థ తావ ఉభోపి తే సమసమా అహేసుం.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో యక్ఖో అహోసి అధమ్మో నామ, తదా బోధిసత్తోపి యక్ఖో అహోసి ధమ్మో నామ, తత్థపి తావ ఉభోపి సమసమా అహేసుం.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో నావికో అహోసి పఞ్చన్నం కులసతానం ఇస్సరో, తదా బోధిసత్తోపి నావికో అహోసి పఞ్చన్నం కులసతానం ఇస్సరో, తత్థపి తావ ఉభోపి సమసమా అహేసుం.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో సత్థవాహో అహోసి పఞ్చన్నం సకటసతానం ఇస్సరో, తదా బోధిసత్తోపి సత్థవాహో అహోసి పఞ్చన్నం సకటసతానం ఇస్సరో, తత్థపి తావ ఉభోపి సమసమా అహేసుం.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో సాఖో నామ మిగరాజా అహోసి, తదా బోధిసత్తోపి నిగ్రోధో నామ మిగరాజా అహోసి, తత్థపి తావ ఉభోపి సమసమా అహేసుం.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో సాఖో నామ సేనాపతి అహోసి, తదా బోధిసత్తోపి నిగ్రోధో నామ రాజా అహోసి, తత్థపి తావ ఉభోపి సమసమా అహేసుం.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో ఖణ్డహాలో నామ బ్రాహ్మణో అహోసి, తదా బోధిసత్తో చన్దో నామ రాజకుమారో అహోసి, తదా సో ఖణ్డహాలో యేవ అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో బ్రహ్మదత్తో నామ రాజా అహోసి, తదా బోధిసత్తో తస్స పుత్తో మహాపదుమో నామ కుమారో అహోసి, తదా సో రాజా సకపుత్తం చోరపపాతే ఖిపాపేసి, యతో కుతోచి పితావ పుత్తానం అధికతరో హోతి విసిట్ఠోతి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ అధికతరో.

‘‘పున చపరం యదా దేవదత్తో మహాపతాపో నామ రాజా అహోసి, తదా బోధిసత్తో తస్స పుత్తో ధమ్మపాలో నామ కుమారో అహోసి, తదా సో రాజా సకపుత్తస్స హత్థపాదే సీసఞ్చ ఛేదాపేసి, తత్థపి తావ దేవదత్తో యేవ ఉత్తరో అధికతరో.

అజ్జేతరహి ఉభోపి సక్యకులే జాయింసు. బోధిసత్తో బుద్ధో అహోసి సబ్బఞ్ఞూ లోకనాయకో, దేవదత్తో తస్స దేవాతిదేవస్స సాసనే పబ్బజిత్వా ఇద్ధిం నిబ్బత్తేత్వా బుద్ధాలయం అకాసి. కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, యం మయా భణితం, తం సబ్బం తథం ఉదాహు వితథ’’న్తి?

‘‘యం త్వం, మహారాజ, బహువిధం కారణం ఓసారేసి, సబ్బం తం తథేవ, నో అఞ్ఞథా’’తి. ‘‘యది, భన్తే నాగసేన, కణ్హోపి సుక్కోపి సమసమగతికా హోన్తి, తేన హి కుసలమ్పి అకుసలమ్పి సమసమవిపాకం హోతీ’’తి? ‘‘న హి, మహారాజ, కుసలమ్పి అకుసలమ్పి సమసమవిపాకం హోతి, న హి, మహారాజ, దేవదత్తో సబ్బజనేహి పటివిరుద్ధో, బోధిసత్తేనేవ పటివిరుద్ధో. యో తస్స బోధిసత్తేన పటివిరుద్ధో, సో తస్మిం తస్మిం యేవ భవే పచ్చతి ఫలం దేతి. దేవదత్తోపి, మహారాజ, ఇస్సరియే ఠితో జనపదేసు ఆరక్ఖం దేతి, సేతుం సభం పుఞ్ఞసాలం కారేతి, సమణబ్రాహ్మణానం కపణద్ధికవణిబ్బకానం నాథానాథానం యథాపణిహితం దానం దేతి. తస్స సో విపాకేన భవే భవే సమ్పత్తియో పటిలభతి. కస్సేతం, మహారాజ, సక్కా వత్తుం వినా దానేన దమేన సంయమేన ఉపోసథకమ్మేన సమ్పత్తిం అనుభవిస్సతీతి?

‘‘యం పన త్వం, మహారాజ, ఏవం వదేసి ‘దేవదత్తో చ బోధిసత్తో చ ఏకతో అనుపరివత్తన్తీ’తి, సో న జాతిసతస్స అచ్చయేన సమాగమో అహోసి, న జాతిసహస్సస్స అచ్చయేన, న జాతిసతసహస్సస్స అచ్చయేన, కదాచి కరహచి బహూనం అహోరత్తానం అచ్చయేన సమాగమో అహోసి. యం పనేతం, మహారాజ, భగవతా కాణకచ్ఛపోపమం ఉపదస్సితం మనుస్సత్తప్పటిలాభాయ, తథూపమం, మహారాజ, ఇమేసం సమాగమం ధారేహి.

‘‘న, మహారాజ, బోధిసత్తస్స దేవదత్తేనేవ సద్ధిం సమాగమో అహోసి, థేరోపి, మహారాజ, సారిపుత్తో అనేకేసు జాతిసతసహస్సేసు బోధిసత్తస్స పితా అహోసి, మహాపితా అహోసి, చూళపితా అహోసి, భాతా అహోసి, పుత్తో అహోసి, భాగినేయ్యో అహోసి, మిత్తో అహోసి.

‘‘బోధిసత్తోపి, మహారాజ, అనేకేసు జాతిసతసహస్సేసు థేరస్స సారిపుత్తస్స పితా అహోసి, మహాపితా అహోసి, చూళపితా అహోసి, భాతా అహోసి, పుత్తో అహోసి, భాగినేయ్యో అహోసి, మిత్తో అహోసి, సబ్బేపి, మహారాజ, సత్తనికాయపరియాపన్నా సంసారసోతమనుగతా సంసారసోతేన వుయ్హన్తా అప్పియేహిపి పియేహిపి సమాగచ్ఛన్తి. యథా, మహారాజ, ఉదకం సోతేన వుయ్హమానం సుచిఅసుచికల్యాణపాపకేన సమాగచ్ఛతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సబ్బేపి సత్తనికాయపరియాపన్నా సంసారసోతమనుగతా సంసారసోతేన వుయ్హన్తా అప్పియేహిపి పియేహిపి సమాగచ్ఛన్తి. దేవదత్తో, మహారాజ, యక్ఖో సమానో అత్తనా అధమ్మో పరే అధమ్మే నియోజేత్వా సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని మహానిరయే పచ్చి, బోధిసత్తోపి, మహారాజ, యక్ఖో సమానో అత్తనా ధమ్మో పరే ధమ్మే నియోజేత్వా సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని సగ్గే మోది సబ్బకామసమఙ్గీ, అపి చ, మహారాజ, దేవదత్తో ఇమస్మిం భవే బుద్ధం అనాసాదనీయమాసాదయిత్వా సమగ్గఞ్చ సఙ్ఘం భిన్దిత్వా పథవిం పావిసి, తథాగతో బుజ్ఝిత్వా సబ్బధమ్మే పరినిబ్బుతో ఉపధిసఙ్ఖయే’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

కుసలాకుసలసమవిసమపఞ్హో సత్తమో.

౮. అమరాదేవీపఞ్హో

౮. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా –

‘‘‘సచే లభేథ ఖణం వా రహో వా, నిమన్తకం [నివాతకం (కుణాలజాతకే)] వాపి లభేథ తాదిసం;

సబ్బావ [సబ్బాపి (సీ. పీ.)] ఇత్థీ కయిరుం [కరేయ్యుం (సీ. పీ. క.)] ను పాపం, అఞ్ఞం అలద్ధా పీఠసప్పినా సద్ధి’న్తి.

‘‘పున చ కథీయతి ‘మహోసధస్స భరియా అమరా నామ ఇత్థీ గామకే ఠపితా పవుత్థపతికా రహో నిసిన్నా వివిత్తా రాజప్పటిసమం సామికం కరిత్వా సహస్సేన నిమన్తీయమానా పాపం నాకాసీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘సచే…పే… సద్ధి’న్తి తేన హి ‘మహోసధస్స భరియా…పే… నాకాసీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది మహోసధస్స భరియా…పే… నాకాసి, తేన హి ‘సచే…పే… సద్ధి’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘సచే…పే… సద్ధి’న్తి. కథీయతి చ ‘మహోసధస్స భరియా …పే… నాకాసీ’తి. కరేయ్య సా, మహారాజ, ఇత్థీ సహస్సం లభమానా తాదిసేన పురిసేన సద్ధిం పాపకమ్మం, న సా కరేయ్య సచే ఖణం వా రహో వా నిమన్తకం వాపి తాదిసం లభేయ్య, విచినన్తీ సా, మహారాజ, అమరా ఇత్థీ న అద్దస ఖణం వా రహో వా నిమన్తకం వాపి తాదిసం.

‘‘ఇధ లోకే గరహభయా ఖణం న పస్సి, పరలోకే నిరయభయా ఖణం న పస్సి, కటుకవిపాకం పాపన్తి ఖణం న పస్సి, పియం అముఞ్చితుకామా ఖణం న పస్సి, సామికస్స గరుకతాయ ఖణం న పస్సి, ధమ్మం అపచాయన్తీ ఖణం న పస్సి, అనరియం గరహన్తీ ఖణం న పస్సి, కిరియం అభిన్దితుకామా ఖణం న పస్సి. ఏవరూపేహి బహూహి కారణేహి ఖణం న పస్సి.

‘‘రహోపి సా లోకే విచినిత్వా అపస్సన్తీ పాపం నాకాసి. సచే సా మనుస్సేహి రహో లభేయ్య, అథ అమనుస్సేహి రహో న లభేయ్య. సచే అమనుస్సేహి రహో లభేయ్య, అథ పరచిత్తవిదూహి పబ్బజితేహి రహో న లభేయ్య. సచే పరచిత్తవిదూహి పబ్బజితేహి రహో లభేయ్య, అథ పరచిత్తవిదూనీహి దేవతాహి రహో న లభేయ్య. సచే పరచిత్తవిదూనీహి దేవతాహి రహో లభేయ్య, అత్తనావ పాపేహి రహో న లభేయ్య. సచే అత్తనావ పాపేహి రహో లభేయ్య, అథ అధమ్మేన రహో న లభేయ్య. ఏవరూపేహి బహువిధేహి కారణేహి రహో అలభిత్వా పాపం నాకాసి.

‘‘నిమన్తకమ్పి సా లోకే విచినిత్వా తాదిసం అలభన్తీ పాపం నాకాసి. మహోసధో, మహారాజ, పణ్డితో అట్ఠవీసతియా అఙ్గేహి సమన్నాగతో. కతమేహి అట్ఠవీసతియా అఙ్గేహి సమన్నాగతో? మహోసధో, మహారాజ, సూరో హిరిమా ఓత్తప్పీ సపక్ఖో మిత్తసమ్పన్నో ఖమో సీలవా సచ్చవాదీ సోచేయ్యసమ్పన్నో అక్కోధనో అనతిమానీ అనుసూయకో వీరియవా ఆయూహకో సఙ్గాహకో సంవిభాగీ సఖిలో నివాతవుత్తి సణ్హో అసఠో అమాయావీ అతిబుద్ధిసమ్పన్నో కిత్తిమా విజ్జాసమ్పన్నో హితేసీ ఉపనిస్సితానం పత్థితో సబ్బజనస్స ధనవా యసవా. మహోసధో, మహారాజ, పణ్డితో ఇమేహి అట్ఠవీసతియా అఙ్గేహి సమన్నాగతో. సా అఞ్ఞం తాదిసం నిమన్తకం అలభిత్వా పాపం నాకాసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

అమరాదేవీపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. అరహన్తఅభాయనపఞ్హో

౯. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘విగతభయసన్తాసా అరహన్తో’తి. పున చ నగరే రాజగహే ధనపాలకం హత్థిం భగవతి ఓపతన్తం దిస్వా పఞ్చ ఖీణాసవసతాని పరిచ్చజిత్వా జినవరం పక్కన్తాని దిసావిదిసం ఏకం ఠపేత్వా థేరం ఆనన్దం. కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, తే అరహన్తో భయా పక్కన్తా, పఞ్ఞాయిస్సతి సకేన కమ్మేనాతి దసబలం పాతేతుకామా పక్కన్తా, ఉదాహు తథాగతస్స అతులం విపులమసమం పాటిహారియం దట్ఠుకామా పక్కన్తా? యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘విగతభయసన్తాసా అరహన్తో’తి, తేన హి ‘నగరే…పే… ఆనన్ద’న్తి యం వచనం తం మిచ్ఛా. యది నగరే రాజగహే ధనపాలకం హత్థిం భగవతి ఓపతన్తం దిస్వా పఞ్చ ఖీణాసవసతాని పరిచ్చజిత్వా జినవరం పక్కన్తాని దిసావిదిసం ఏకం ఠపేత్వా థేరం ఆనన్దం, తేన హి ‘విగతభయసన్తాసా అరహన్తో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘విగతభయసన్తాసా అరహన్తో’తి, నగరే రాజగహే ధనపాలకం హత్థిం భగవతి ఓపతన్తం దిస్వా పఞ్చ ఖీణాసవసతాని పరిచ్చజిత్వా జినవరం పక్కన్తాని దిసావిదిసం ఏకం ఠపేత్వా థేరం ఆనన్దం, తఞ్చ పన న భయా, నాపి భగవన్తం పాతేతుకామతాయ.

‘‘యేన పన, మహారాజ, హేతునా అరహన్తో భాయేయ్యుం వా తాసేయ్యుం వా, సో హేతు అరహన్తానం సముచ్ఛిన్నో, తస్మా విగతభయసన్తాసా అరహన్తో, భాయతి ను, మహారాజ, మహాపథవీ ఖణన్తేపి భిన్దన్తేపి ధారేన్తేపి సముద్దపబ్బతగిరిసిఖరేతి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేన మహారాజా’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే, మహాపథవియా సో హేతు, యేన హేతునా మహాపథవీ భాయేయ్య వా తాసేయ్య వా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి అరహన్తానం సో హేతు, యేన హేతునా అరహన్తో భాయేయ్యుం వా తాసేయ్యుం వా.

‘‘భాయతి ను, మహారాజ, గిరిసిఖరం ఛిన్దన్తే వా భిన్దన్తే వా పతన్తే వా అగ్గినా దహన్తే వా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే’’తి. ‘‘కేన కారణేన మహారాజా’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే, గిరిసిఖరస్స సో హేతు, యేన హేతునా గిరిసిఖరం భాయేయ్య వా తాసేయ్య వా’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, నత్థి అరహన్తానం సో హేతు, యేన హేతునా అరహన్తో భాయేయ్యుం వా తాసేయ్యుం వా.

‘‘యదిపి, మహారాజ, లోకధాతుసతసహస్సేసు యే కేచి సత్తనికాయపరియాపన్నా సబ్బేపి తే సత్తిహత్థా ఏకం అరహన్తం ఉపధావిత్వా తాసేయ్యుం, న భవేయ్య అరహతో చిత్తస్స కిఞ్చి అఞ్ఞథత్తం. కిం కారణం? అట్ఠానమనవకాసతాయ.

‘‘అపి చ, మహారాజ, తేసం ఖీణాసవానం ఏవం చేతోపరివితక్కో అహోసి ‘అజ్జ నరవరపవరే జినవరవసభే నగరవరమనుప్పవిట్ఠే వీథియా ధనపాలకో హత్థీ ఆపతిస్సతి, అసంసయమతిదేవదేవం ఉపట్ఠాకో న పరిచ్చజిస్సతి, యది మయం సబ్బేపి భగవన్తం న పరిచ్చజిస్సామ, ఆనన్దస్స గుణో పాకటో న భవిస్సతి, న హేవ చ తథాగతం సముపగమిస్సతి హత్థినాగో, హన్ద మయం అపగచ్ఛామ, ఏవమిదం మహతో జనకాయస్స కిలేసబన్ధనమోక్ఖో భవిస్సతి, ఆనన్దస్స చ గుణో పాకటో భవిస్సతీ’తి. ఏవం తే అరహన్తో ఆనిసంసం దిస్వా దిసావిదిసం పక్కన్తా’’తి. ‘‘సువిభత్తో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో, ఏవమేతం నత్థి అరహన్తానం భయం వా సన్తాసో వా, ఆనిసంసం దిస్వా అరహన్తో పక్కన్తా దిసావిదిస’’న్తి.

అరహన్తఅభాయనపఞ్హో నవమో.

౧౦. బుద్ధసబ్బఞ్ఞుభావపఞ్హో

౧౦. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘తథాగతో సబ్బఞ్ఞూ’తి. పున చ భణథ ‘తథాగతేన సారిపుత్తమోగ్గల్లానప్పముఖే భిక్ఖుసఙ్ఘే పణామితే చాతుమేయ్యకా చ సక్యా బ్రహ్మా చ సహమ్పతి బీజూపమఞ్చ వచ్ఛతరుణూపమఞ్చ ఉపదస్సేత్వా భగవన్తం పసాదేసుం ఖమాపేసుం నిజ్ఝత్తం అకంసూ’తి. కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, అఞ్ఞాతా తా ఉపమా తథాగతస్స, యాహి తథాగతో ఉపమాహి ఓరతో ఖమితో ఉపసన్తో నిజ్ఝత్తం గతో? యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతస్స తా ఉపమా అఞ్ఞాతా, తేన హి బుద్ధో అసబ్బఞ్ఞూ, యది ఞాతా, తేన హి ఓకస్స పసయ్హ వీమంసాపేక్ఖో పణామేసి, తేన హి తస్స అకారుఞ్ఞతా సమ్భవతి. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘సబ్బఞ్ఞూ, మహారాజ, తథాగతో, తాహి చ ఉపమాహి భగవా పసన్నో ఓరతో ఖమితో ఉపసన్తో నిజ్ఝత్తం గతో. ధమ్మస్సామీ, మహారాజ, తథాగతో, తథాగతప్పవేదితేహేవ తే ఓపమ్మేహి తథాగతం ఆరాధేసుం తోసేసుం పసాదేసుం, తేసఞ్చ తథాగతో పసన్నో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోది.

‘‘యథా, మహారాజ, ఇత్థీ సామికస్స సన్తకేనేవ ధనేన సామికం ఆరాధేతి తోసేతి పసాదేతి, తఞ్చ సామికో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోదతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, చాతుమేయ్యకా చ సక్యా బ్రహ్మా చ సహమ్పతి తథాగతప్పవేదితేహేవ ఓపమ్మేహి తథాగతం ఆరాధేసుం తోసేసుం పసాదేసుం, తేసఞ్చ తథాగతో పసన్నో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోది.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కప్పకో రఞ్ఞో సన్తకేనేవ సువణ్ణఫణకేన రఞ్ఞో ఉత్తమఙ్గం పసాధయమానో రాజానం ఆరాధేతి తోసేతి పసాదేతి, తస్స చ రాజా పసన్నో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోదతి, యథిచ్ఛితమనుప్పదేతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, చాతుమేయ్యకా చ సక్యా బ్రహ్మా చ సహమ్పతి తథాగతప్పవేదితేహేవ ఓపమ్మేహి తథాగతం ఆరాధేసుం తోసేసుం పసాదేసుం, తేసఞ్చ తథాగతో పసన్నో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోది.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, సద్ధివిహారికో ఉపజ్ఝాయాభతం పిణ్డపాతం గహేత్వా ఉపజ్ఝాయస్స ఉపనామేన్తో ఉపజ్ఝాయం ఆరాధేతి తోసేతి పసాదేతి, తఞ్చ ఉపజ్ఝాయో పసన్నో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోదతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, చాతుమేయ్యకా చ సక్యా బ్రహ్మా చ సహమ్పతి తథాగతప్పవేదితేహేవ ఓపమ్మేహి తథాగతం ఆరాధేసుం తోసేసుం పసాదేసుం, తేసఞ్చ తథాగతో పసన్నో ‘సాధూ’తి అబ్భానుమోదిత్వా సబ్బదుక్ఖపరిముత్తియా ధమ్మం దేసేసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీతి.

బుద్ధసబ్బఞ్ఞుభావపఞ్హో దసమో.

సబ్బఞ్ఞుతఞాణవగ్గో చతుత్థో.

ఇమస్మిం వగ్గే దస పఞ్హా.

౫. సన్థవవగ్గో

౧. సన్థవపఞ్హో

౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా –

‘‘‘సన్థవతో భయం జాతం, నికేతా జాయతే రజో;

అనికేతమసన్థవం, ఏతం వే మునిదస్సన’న్తి.

‘‘పున చ భగవతా భణితం ‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే’తి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన భణితం ‘సన్థవతో భయం జాతం, నికేతా జాయతే రజో. అనికేతమసన్థవం, ఏతం వే మునిదస్సన’న్తి, తేన హి ‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే’తి, తేన హి ‘సన్థవతో భయం జాతం, నికేతా జాయతే రజో. అనికేతమసన్థవం, ఏతం వే మునిదస్సన’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘సన్థవతో భయం జాతం, నికేతా జాయతే రజో. అనికేతమసన్థవం, ఏతం వే మునిదస్సన’న్తి. భణితఞ్చ ‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే’తి. యం, మహారాజ, భగవతా భణితం ‘సన్థవతో భయం జాతం, నికేతా జాయతే రజో. అనికేతమసన్థవం, ఏతం వే మునిదస్సన’న్తి, తం సభావవచనం అసేసవచనం నిస్సేసవచనం నిప్పరియాయవచనం సమణానుచ్ఛవం సమణసారుప్పం సమణప్పతిరూపం సమణారహం సమణగోచరం సమణప్పటిపదా సమణప్పటిపత్తి. యథా, మహారాజ, ఆరఞ్ఞకో మిగో అరఞ్ఞే పవనే చరమానో నిరాలయో అనికేతో యథిచ్ఛకం సయతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భిక్ఖునా ‘సన్థవతో భయం జాతం, నికేతా జాయతే రజో. అనికేతమసన్థవం, ఏతం వే మునిదస్సన’న్తి చిన్తేతబ్బం.

‘‘యం పన, మహారాజ, భగవతా భణితం ‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే’తి, తం ద్వే అత్థవసే సమ్పస్సమానేన భగవతా భణితం. కతమే ద్వే? విహారదానం నామ సబ్బబుద్ధేహి వణ్ణితం అనుమతం థోమితం పసత్థం, తం తే విహారదానం దత్వా జాతిజరామరణా పరిముచ్చిస్సన్తీతి. అయం తావ పఠమో ఆనిసంసో విహారదానే.

‘‘పున చపరం విహారే విజ్జమానే భిక్ఖునియో బ్యత్తసఙ్కేతా భవిస్సన్తి, సులభం దస్సనం దస్సనకామానం, అనికేతే దుద్దస్సనా భవిస్సన్తీతి. అయం దుతియో ఆనిసంసో విహారదానే. ఇమే ద్వే అత్థవసే సమ్పస్సమానేన భగవతా భణితం ‘విహారే కారయే రమ్మే, వాసయేత్థ బహుస్సుతే’తి, న తత్థ బుద్ధపుత్తేన ఆలయో కరణీయో నికేతే’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

సన్థవపఞ్హో పఠమో.

౨. ఉదరసంయతపఞ్హో

౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా –

‘‘‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి.

‘‘పున చ భగవతా భణితం ‘అహం ఖో పనుదాయి, అప్పేకదా ఇమినా పత్తేన సమతిత్తికమ్పి భుఞ్జామి, భియ్యోపి భుఞ్జామీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి, తేన హి ‘అహం ఖో పనుదాయి, అప్పేకదా ఇమినా పత్తేన సమతిత్థికమ్పి భుఞ్జామి, భియ్యోపి భుఞ్జామీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘అహం ఖో పనుదాయి, అప్పేకదా ఇమినా పత్తేన సమతిత్థికమ్పి భుఞ్జామి, భియ్యోపి భుఞ్జామీ’తి, తేన హి ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి, భణితఞ్చ ‘అహం ఖో పనుదాయి, అప్పేకదా ఇమినా పత్తేన సమతిత్తికమ్పి భుఞ్జామి, భియ్యోపి భుఞ్జామీ’తి. యం, మహారాజ, భగవతా భణితం ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి, తం సభావవచనం అసేసవచనం నిస్సేసవచనం నిప్పరియాయవచనం భూతవచనం తచ్ఛవచనం యాథావవచనం అవిపరీతవచనం ఇసివచనం మునివచనం భగవన్తవచనం అరహన్తవచనం పచ్చేకబుద్ధవచనం జినవచనం సబ్బఞ్ఞువచనం తథాగతస్స అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వచనం.

‘‘ఉదరే అసంయతో, మహారాజ, పాణమ్పి హనతి, అదిన్నమ్పి ఆదియతి, పరదారమ్పి గచ్ఛతి, ముసాపి భణతి, మజ్జమ్పి పివతి, మాతరమ్పి జీవితా వోరోపేతి, పితరమ్పి జీవితా వోరోపేతి, అరహన్తమ్పి జీవితా వోరోపేతి, సఙ్ఘమ్పి భిన్దతి, దుట్ఠేన చిత్తేన తథాగతస్స లోహితమ్పి ఉప్పాదేతి. నను, మహారాజ, దేవదత్తో ఉదరే అసంయతో సఙ్ఘం భిన్దిత్వా కప్పట్ఠియం కమ్మం ఆయూహి [ఆయూహతి (క.)]. ఏవరూపాని, మహారాజ, అఞ్ఞానిపి బహువిధాని కారణాని దిస్వా భగవతా భణితం ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి.

‘‘ఉదరే సంయతో, మహారాజ, చతుసచ్చాభిసమయం అభిసమేతి, చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని సచ్ఛికరోతి, చతూసు పటిసమ్భిదాసు అట్ఠసు సమాపత్తీసు ఛసు అభిఞ్ఞాసు వసీభావం పాపుణాతి, కేవలఞ్చ సమణధమ్మం పూరేతి. నను, మహారాజ, సుకపోతకో ఉదరే సంయతో హుత్వా యావ తావతింసభవనం కమ్పేత్వా సక్కం దేవానమిన్దం ఉపట్ఠానముపనేసి, ఏవరూపాని, మహారాజ, అఞ్ఞానిపి బహువిధాని కారణాని దిస్వా భగవతా భణితం ‘ఉత్తిట్ఠే నప్పమజ్జేయ్య, ఉదరే సంయతో సియా’తి.

‘‘యం పన, మహారాజ, భగవతా భణితం ‘అహం ఖో పనుదాయి అప్పేకదా ఇమినా పత్తేన సమతిత్తికమ్పి భుఞ్జామి, భియ్యోపి భుఞ్జామీ’తి, తం కతకిచ్చేన నిట్ఠితకిరియేన సిద్ధత్థేన వుసితవోసానేన నిరావరణేన సబ్బఞ్ఞునా సయమ్భునా తథాగతేన అత్తానం ఉపాదాయ భణితం.

‘‘యథా, మహారాజ, వన్తస్స విరిత్తస్స అనువాసితస్స ఆతురస్స సప్పాయకిరియా ఇచ్ఛితబ్బా హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సకిలేసస్స అదిట్ఠసచ్చస్స ఉదరే సంయమో కరణీయో హోతి. యథా, మహారాజ, మణిరతనస్స సప్పభాసస్స జాతిమన్తస్స అభిజాతిపరిసుద్ధస్స మజ్జననిఘంసనపరిసోధనేన కరణీయం న హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స బుద్ధవిసయే పారమిం గతస్స కిరియాకరణేసు ఆవరణం న హోతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఉదరసంయతపఞ్హో దుతియో.

౩. బుద్ధఅప్పాబాధపఞ్హో

౩. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘అహమస్మి, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యాచయోగో సదా పయతపాణి అన్తిమదేహధరో అనుత్తరో భిసక్కో సల్లకత్తో’తి. పున చ భణితం భగవతా ‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం అప్పాబాధానం యదిదం బాకులో’తి. భగవతో చ సరీరే బహుక్ఖత్తుం ఆబాధో ఉప్పన్నో దిస్సతి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో అనుత్తరో, తేన హి ‘ఏతదగ్గం…పే… బాకులో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది థేరో బాకులో అప్పాబాధానం అగ్గో, తేన హి ‘అహమస్మి…పే… సల్లకత్తో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘అహమస్మి…పే… సల్లకత్తో’తి, భణితఞ్చ ‘ఏతదగ్గం…పే… బాకులో’తి, తఞ్చ పన బాహిరానం ఆగమానం అధిగమానం పరియత్తీనం అత్తని విజ్జమానతం సన్ధాయ భాసితం.

‘‘సన్తి ఖో పన, మహారాజ, భగవతో సావకా ఠానచఙ్కమికా, తే ఠానేన చఙ్కమేన దివారత్తిం వీతినామేన్తి, భగవా పన, మహారాజ, ఠానేన చఙ్కమేన నిసజ్జాయ సయనేన దివారత్తిం వీతినామేతి, యే తే, మహారాజ, భిక్ఖూ ఠానచఙ్కమికా, తే తేన అఙ్గేన అతిరేకా.

‘‘సన్తి ఖో పన, మహారాజ, భగవతో సావకా ఏకాసనికా, తే జీవితహేతుపి దుతియం భోజనం న భుఞ్జన్తి, భగవా పన, మహారాజ, దుతియమ్పి యావ తతియమ్పి భోజనం భుఞ్జతి, యే తే, మహారాజ, భిక్ఖూ ఏకాసనికా, తే తేన అఙ్గేన అతిరేకా, అనేకవిధాని, మహారాజ, తాని కారణాని తేసం తేసం తం తం సన్ధాయ భణితాని. భగవా పన, మహారాజ, అనుత్తరో సీలేన సమాధినా పఞ్ఞాయ విముత్తియా విముత్తిఞాణదస్సనేన దసహి చ బలేహి చతూహి వేసారజ్జేహి అట్ఠారసహి బుద్ధధమ్మేహి ఛహి అసాధారణేహి ఞాణేహి, కేవలే చ బుద్ధవిసయే తం సన్ధాయ భణితం ‘అహమస్మి…పే… సల్లకత్తో’తి.

‘‘ఇధ, మహారాజ, మనుస్సేసు ఏకో జాతిమా హోతి, ఏకో ధనవా, ఏకో విజ్జవా, ఏకో సిప్పవా, ఏకో సూరో, ఏకో విచక్ఖణో, సబ్బేపేతే అభిభవియ రాజా యేవ తేసం ఉత్తమో హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, భగవా సబ్బసత్తానం అగ్గో జేట్ఠో సేట్ఠో.

‘‘యం పన ఆయస్మా బాకులో అప్పాబాధో అహోసి, తం అభినీహారవసేన, సో హి, మహారాజ, అనోమదస్సిస్స భగవతో ఉదరవాతాబాధే ఉప్పన్నే విపస్సిస్స చ భగవతో అట్ఠసట్ఠియా చ భిక్ఖుసతసహస్సానం తిణపుప్ఫకరోగే ఉప్పన్నే సయం తాపసో సమానో నానాభేసజ్జేహి తం బ్యాధిం అపనేత్వా అప్పాబాధతం పత్తో, భణితో చ ‘ఏతదగ్గం…పే… బాకులో’తి.

‘‘భగవతో, మహారాజ, బ్యాధిమ్హి ఉప్పజ్జన్తేపి అనుప్పజ్జన్తేపి ధుతఙ్గం ఆదియన్తేపి అనాదియన్తేపి నత్థి భగవతా సదిసో కోచి సత్తో. భాసితమ్పేతం మహారాజ భగవతా దేవాతిదేవేన సంయుత్తనికాయవరలఞ్ఛకే –

‘‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా చతుప్పదా వా బహుప్పదా వా రూపినో వా అరూపినో వా సఞ్ఞినో వా అసఞ్ఞినో వా నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞినో వా, తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతి అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’తి. ‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’’తి.

బుద్ధఅప్పాబాధపఞ్హో తతియో.

౪. మగ్గుప్పాదనపఞ్హో

౪. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘తథాగతో భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి. పున చ భణితం ‘అద్దసం ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, పురాణం మగ్గం పురాణం అఞ్జసం పుబ్బకేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అనుయాత’న్తి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా, తేన హి ‘అద్దసం ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, పురాణం మగ్గం పురాణం అఞ్జసం పుబ్బకేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అనుయాత’న్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘అద్దసం ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, పురాణం మగ్గం పురాణం అఞ్జసం పుబ్బకేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అనుయాత’న్తి, తేన హి ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి. భణితఞ్చ ‘అద్దసం ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, పురాణం మగ్గం పురాణం అఞ్జసం పుబ్బకేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అనుయాత’న్తి, తం ద్వయమ్పి సభావవచనమేవ, పుబ్బకానం, మహారాజ, తథాగతానం అన్తరధానేన అసతి అనుసాసకే మగ్గో అన్తరధాయి, తం [సో తం (సీ. పీ. క.)] తథాగతో మగ్గం లుగ్గం పలుగ్గం గూళ్హం పిహితం పటిచ్ఛన్నం అసఞ్చరణం పఞ్ఞాచక్ఖునా సమ్పస్సమానో [సమ్మసమానో (సీ. పీ.)] అద్దస పుబ్బకేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అనుయాతం, తంకారణా ఆహ ‘అద్దసం ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, పురాణం మగ్గం పురాణం అఞ్జసం పుబ్బకేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి అనుయాత’న్తి.

‘‘పుబ్బకానం, మహారాజ, తథాగతానం అన్తరధానేన అసతి అనుసాసకే లుగ్గం పలుగ్గం గూళ్హం పిహితం పటిచ్ఛన్నం అసఞ్చరణం మగ్గం యం దాని తథాగతో సఞ్చరణం అకాసి, తంకారణా ఆహ ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి.

‘‘ఇధ, మహారాజ, రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స అన్తరధానేన మణిరతనం గిరిసిఖన్తరే నిలీయతి, అపరస్స చక్కవత్తిస్స సమ్మాపటిపత్తియా ఉపగచ్ఛతి, అపి ను ఖో తం, మహారాజ, మణిరతనం తస్స పకత’’న్తి? ‘‘న హి, భన్తే, పాకతికం యేవ తం మణిరతనం, తేన పన నిబ్బత్తిత’’న్తి [నిబ్బత్తన్తి (సీ. పీ.)]. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పాకతికం పుబ్బకేహి తథాగతేహి అనుచిణ్ణం అట్ఠఙ్గికం సివం మగ్గం అసతి అనుసాసకే లుగ్గం పలుగ్గం గూళ్హం పిహితం పటిచ్ఛన్నం అసఞ్చరణం భగవా పఞ్ఞాచక్ఖునా సమ్పస్సమానో ఉప్పాదేసి, సఞ్చరణం అకాసి, తంకారణా ఆహ ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, సన్తం యేవ పుత్తం యోనియా జనయిత్వా మాతా ‘జనికా’తి వుచ్చతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో సన్తం యేవ మగ్గం లుగ్గం పలుగ్గం గూళ్హం పిహితం పటిచ్ఛన్నం అసఞ్చరణం పఞ్ఞాచక్ఖునా సమ్పస్సమానో ఉప్పాదేసి, సఞ్చరణం అకాసి, తంకారణా ఆహ ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కోచి పురిసో యం కిఞ్చి నట్ఠం పస్సతి, ‘తేన తం భణ్డం నిబ్బత్తిత’న్తి జనో వోహరతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో సన్తం యేవ మగ్గం లుగ్గం పలుగ్గం గూళ్హం పిహితం పటిచ్ఛన్నం అసఞ్చరణం పఞ్ఞాచక్ఖునా సమ్పస్సమానో ఉప్పాదేసి, సఞ్చరణం అకాసి, తంకారణా ఆహ ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’తి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, కోచి పురిసో వనం సోధేత్వా భూమిం నీహరతి, ‘తస్స సా భూమీ’తి జనో వోహరతి, న చేసా భూమి తేన పవత్తితా, తం భూమిం కారణం కత్వా భూమిసామికో నామ హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో సన్తం యేవ మగ్గం లుగ్గం పలుగ్గం గూళ్హం పిహితం పటిచ్ఛన్నం అసఞ్చరణం పఞ్ఞాయ సమ్పస్సమానో ఉప్పాదేసి, సఞ్చరణం అకాసి, తంకారణా ఆహ ‘తథాగతో, భిక్ఖవే, అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా’’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

మగ్గుప్పాదనపఞ్హో చతుత్థో.

౫. బుద్ధఅవిహేఠకపఞ్హో

౫. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘పుబ్బే వాహం మనుస్సభూతో సమానో సత్తానం అవిహేఠకజాతికో అహోసి’న్తి. పున చ భణితం ‘లోమసకస్సపో నామ ఇసి సమానో అనేకసతే పాణే ఘాతయిత్వా వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘పుబ్బే వాహం మనుస్సభూతో సమానో సత్తానం అవిహేఠకజాతికో అహోసి’న్తి, తేన హి ‘లోమసకస్సపేన ఇసినా అనేకసతే పాణే ఘాతయిత్వా వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజిత’న్తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది ‘లోమసకస్సపేన ఇసినా అనేకసతే పాణే ఘాతయిత్వా వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజితం’, తేన హి ‘పుబ్బే వాహం మనుస్సభూతో సమానో సత్తానం అవిహేఠకజాతికో అహోసి’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘పుబ్బే వాహం మనుస్సభూతో సమానో సత్తానం అవిహేఠకజాతికో అహోసి’న్తి, ‘లోమసకస్సపేన ఇసినా అనేకసతే పాణే ఘాతయిత్వా వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజితం’, తఞ్చ పన రాగవసేన విసఞ్ఞినా, నో సచేతనేనా’’తి.

‘‘అట్ఠిమే, భన్తే నాగసేన, పుగ్గలా పాణం హనన్తి. కతమే అట్ఠ? రత్తో రాగవసేన పాణం హనతి, దుట్ఠో దోసవసేన పాణం హనతి, మూళ్హో మోహవసేన పాణం హనతి, మానీ మానవసేన పాణం హనతి, లుద్ధో లోభవసేన పాణం హనతి, అకిఞ్చనో జీవికత్థాయ పాణం హనతి, బాలో హస్సవసేన [అఞ్ఞాణవసేన (క. సీ.)] పాణం హనతి, రాజా వినయనవసేన పాణం హనతి. ఇమే ఖో, భన్తే నాగసేన, అట్ఠ పుగ్గలా పాణం హనన్తి. పాకతికం యేవ, భన్తే నాగసేన, బోధిసత్తేన కత’’న్తి. ‘‘న, మహారాజ, పాకతికం బోధిసత్తేన కతం, యది, మహారాజ, బోధిసత్తో పకతిభావేన ఓనమేయ్య మహాయఞ్ఞం యజితుం, న యిమం గాథం భణేయ్య –

‘‘‘ససముద్దపరియాయం, మహిం సాగరకుణ్డలం;

న ఇచ్ఛే సహ నిన్దాయ, ఏవం సేయ్హ [సయ్హ (సీ. పీ.)] విజానహీ’తి.

‘‘ఏవంవాదీ, మహారాజ, బోధిసత్తో సహ దస్సనేన చన్దవతియా రాజకఞ్ఞాయ విసఞ్ఞీ అహోసి ఖిత్తచిత్తో రత్తో విసఞ్ఞిభూతో ఆకులాకులో తురితతురితో తేన విక్ఖిత్తభన్తలుళితచిత్తేన మహతిమహాపసుఘాతగలరుహిరసఞ్చయం వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజి.

‘‘యథా, మహారాజ, ఉమ్మత్తకో ఖిత్తచిత్తో జలితమ్పి జాతవేదం అక్కమతి, కుపితమ్పి ఆసీవిసం గణ్హాతి, మత్తమ్పి హత్థిం ఉపేతి, సముద్దమ్పి అతీరదస్సిం పక్ఖన్దతి, చన్దనికమ్పి ఓళిగల్లమ్పి ఓమద్దతి, కణ్టకాధానమ్పి అభిరుహతి, పపాతేపి పతతి, అసుచిమ్పి భక్ఖేతి, నగ్గోపి రథియా చరతి, అఞ్ఞమ్పి బహువిధం అకిరియం కరోతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, బోధిసత్తో సహ దస్సనేన చన్దవతియా రాజకఞ్ఞాయ విసఞ్ఞీ అహోసి ఖిత్తచిత్తో రత్తో విసఞ్ఞిభూతో ఆకులాకులో తురితతురితో, తేన విక్ఖిత్తభన్తలుళితచిత్తేన మహతిమహాపసుఘాతగలరుహిరసఞ్చయం వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజి.

‘‘ఖిత్తచిత్తేన, మహారాజ, కతం పాపం దిట్ఠధమ్మేపి న మహాసావజ్జం హోతి, సమ్పరాయే విపాకేనపి నో తథా. ఇధ, మహారాజ, కోచి ఉమ్మత్తకో వజ్ఝమాపజ్జేయ్య, తస్స తుమ్హే కిం దణ్డం ధారేథా’’తి? ‘‘కో, భన్తే, ఉమ్మత్తకస్స దణ్డో భవిస్సతి, తం మయం పోథాపేత్వా నీహరాపేమ, ఏసోవ తస్స దణ్డో’’తి. ‘‘ఇతి ఖో, మహారాజ, ఉమ్మత్తకస్స అపరాధే దణ్డోపి న భవతి, తస్మా ఉమ్మత్తకస్స కతేపి న దోసో భవతి సతేకిచ్ఛో. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, లోమసకస్సపో ఇసి సహ దస్సనేన చన్దవతియా రాజకఞ్ఞాయ విసఞ్ఞీ అహోసి ఖిత్తచిత్తో రత్తో విసఞ్ఞిభూతో విసటపయాతో ఆకులాకులో తురితతురితో, తేన విక్ఖిత్తభన్తలుళితచిత్తేన మహతిమహాపసుఘాతగలరుహిరసఞ్చయం వాజపేయ్యం మహాయఞ్ఞం యజి. యదా చ పన పకతిచిత్తో అహోసి పటిలద్ధస్సతి, తదా పునదేవ పబ్బజిత్వా పఞ్చాభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేత్వా బ్రహ్మలోకూపగో అహోసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

బుద్ధఅవిహేఠకపఞ్హో పఞ్చమో.

౬. ఛద్దన్తజోతిపాలారబ్భపఞ్హో

౬. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ఛద్దన్తో నాగరాజా –

‘‘‘వధిస్సమేతన్తి పరామసన్తో, కాసావమద్దక్ఖి ధజం ఇసీనం;

దుక్ఖేన ఫుట్ఠస్సుదపాది సఞ్ఞా, అరహద్ధజో సబ్భి అవజ్ఝరూపో’తి.

‘‘పున చ భణితం ‘జోతిపాలమాణవో సమానో కస్సపం భగవన్తం అరహన్తం సమ్మాసమ్బుద్ధం ముణ్డకవాదేన సమణకవాదేన అసబ్భాహి ఫరుసాహి వాచాహి అక్కోసి పరిభాసీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, బోధిసత్తో తిరచ్ఛానగతో సమానో కాసావం అభిపూజయి, తేన హి ‘జోతిపాలేన మాణవేన కస్సపో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ముణ్డకవాదేన సమణకవాదేన అసబ్భాహి ఫరుసాహి వాచాహి అక్కుట్ఠో పరిభాసితో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది జోతిపాలేన మాణవేన కస్సపో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ముణ్డకవాదేన సమణకవాదేన అసబ్భాహి ఫరుసాహి వాచాహి అక్కుట్ఠో పరిభాసితో, తేన హి ‘ఛద్దన్తేన నాగరాజేన కాసావం పూజిత’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. యది తిరచ్ఛానగతేన బోధిసత్తేన కక్ఖళఖరకటుకవేదనం వేదయమానేన లుద్దకేన నివత్థం కాసావం పూజితం, కిం మనుస్సభూతో సమానో పరిపక్కఞాణో పరిపక్కాయ బోధియా కస్సపం భగవన్తం అరహన్తం సమ్మాసమ్బుద్ధం దసబలం లోకనాయకం ఉదితోదితం జలితబ్యామోభాసం పవరుత్తమం పవరరుచిరకాసికకాసావమభిపారుతం దిస్వా న పూజయి? అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బోతి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ఛద్దన్తో నాగరాజా ‘వధిస్సమేతన్తి…పే… అవజ్ఝరూపో’తి. జోతిపాలేన చ మాణవేన కస్సపో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ముణ్డకవాదేన సమణకవాదేన అసబ్భాహి ఫరుసాహి వాచాహి అక్కుట్ఠో పరిభాసితో, తఞ్చ పన జాతివసేన కులవసేన. జోతిపాలో, మహారాజ, మాణవో అస్సద్ధే అప్పసన్నే కులే పచ్చాజాతో, తస్స మాతాపితరో భగినిభాతరో దాసిదాసచేటకపరివారకమనుస్సా బ్రహ్మదేవతా బ్రహ్మగరుకా, తే ‘బ్రాహ్మణా ఏవ ఉత్తమా పవరా’తి అవసేసే పబ్బజితే గరహన్తి జిగుచ్ఛన్తి, తేసం తం వచనం సుత్వా జోతిపాలో మాణవో ఘటికారేన కుమ్భకారేన సత్థారం దస్సనాయ పక్కోసితో ఏవమాహ ‘కిం పన తేన ముణ్డకేన సమణకేన దిట్ఠేనా’తి.

‘‘యథా, మహారాజ, అమతం విసమాసజ్జ తిత్తకం హోతి, యథా చ సీతోదకం అగ్గిమాసజ్జ ఉణ్హం హోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, జోతిపాలో మాణవో అస్సద్ధే అప్పసన్నే కులే పచ్చాజాతో, సో కులవసేన అన్ధో హుత్వా [సో కులజాతివసేన అన్ధో భవిత్వా (స్యా.)] తథాగతం అక్కోసి పరిభాసి.

‘‘యథా, మహారాజ, జలితపజ్జలితో మహాఅగ్గిక్ఖన్ధో సప్పభాసో ఉదకమాసజ్జ ఉపహతప్పభాతేజో సీతలో కాళకో భవతి పరిపక్కనిగ్గుణ్డిఫలసదిసో, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, జోతిపాలో మాణవో పుఞ్ఞవా సద్ధో ఞాణవిపులసప్పభాసో అస్సద్ధే అప్పసన్నే కులే పచ్చాజాతో, సో కులవసేన అన్ధో హుత్వా తథాగతం అక్కోసి పరిభాసి, ఉపగన్త్వా చ బుద్ధగుణమఞ్ఞాయ చేటకభూతో వియ అహోసి, జినసాసనే పబ్బజిత్వా అభిఞ్ఞా చ సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా బ్రహ్మలోకూపగో అహోసీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఛద్దన్తజోతిపాలారబ్భపఞ్హో ఛట్ఠో.

౭. ఘటికారపఞ్హో

౭. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స ఆవేసనం సబ్బం తేమాసం ఆకాసచ్ఛదనం అట్ఠాసి, న దేవోతివస్సీ’తి. పున చ భణితం ‘కస్సపస్స తథాగతస్స [భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స (మ. ని. ౨.౨౮౯)] కుటి ఓవస్సతీ’తి. కిస్స పన, భన్తే నాగసేన, తథాగతస్స ఏవముస్సన్నకుసలమూలస్స [ఏవరూపస్స ఉస్సన్నకుసలమూలస్స (క.)] కుటి ఓవస్సతి, తథాగతస్స నామ సో ఆనుభావో ఇచ్ఛితబ్బో? యది, భన్తే నాగసేన, ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స ఆవేసనం అనోవస్సం ఆకాసచ్ఛదనం అహోసి, తేన హి ‘తథాగతస్స కుటి ఓవస్సతీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతస్స కుటి ఓవస్సతి, తేన హి ‘ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స ఆవేసనం అనోవస్సకం అహోసి ఆకాసచ్ఛదన’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స ఆవేసనం సబ్బం తేమాసం ఆకాసచ్ఛదనం అట్ఠాసి, న దేవోతివస్సీ’తి. భణితఞ్చ ‘కస్సపస్స తథాగతస్స కుటి ఓవస్సతీ’తి. ఘటికారో, మహారాజ, కుమ్భకారో సీలవా కల్యాణధమ్మో ఉస్సన్నకుసలమూలో అన్ధే జిణ్ణే మాతాపితరో పోసేతి, తస్స అసమ్ముఖా అనాపుచ్ఛాయేవస్స ఘరే తిణం హరిత్వా భగవతో కుటిం ఛాదేసుం, సో తేన తిణహరణేన అకమ్పితం అసఞ్చలితం సుసణ్ఠితం విపులమసమం పీతిం పటిలభతి, భియ్యో సోమనస్సఞ్చ అతులం ఉప్పాదేసి ‘అహో వత మే భగవా లోకుత్తమో సువిస్సత్థో’తి, తేన తస్స దిట్ఠధమ్మికో విపాకో నిబ్బత్తో. న హి, మహారాజ, తథాగతో తావతకేన వికారేన చలతి.

‘‘యథా, మహారాజ, సినేరు గిరిరాజా అనేకసతసహస్సవాతసమ్పహారేనపి న కమ్పతి న చలతి, మహోదధి వరప్పవరసాగరో అనేకసతనహుతమహాగఙ్గాసతసహస్సేహిపి న పూరతి న వికారమాపజ్జతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో న తావతకేన వికారేన చలతి.

‘‘యం పన, మహారాజ, తథాగతస్స కుటి ఓవస్సతి, తం మహతో జనకాయస్స అనుకమ్పాయ. ద్వేమే, మహారాజ, అత్థవసే సమ్పస్సమానా తథాగతా సయం నిమ్మితం పచ్చయం నప్పటిసేవన్తి, ‘అయం అగ్గదక్ఖిణేయ్యో సత్థా’తి భగవతో పచ్చయం దత్వా దేవమనుస్సా సబ్బదుగ్గతితో పరిముచ్చిస్సన్తీతి, దస్సేత్వా వుత్తిం పరియేసన్తీతి ‘మా అఞ్ఞే ఉపవదేయ్యు’న్తి. ఇమే ద్వే అత్థవసే సమ్పస్సమానా తథాగతా సయం నిమ్మితం పచ్చయం నప్పటిసేవన్తి. యది, మహారాజ, సక్కో వా తం కుటిం అనోవస్సం కరేయ్య బ్రహ్మా వా సయం వా, సావజ్జం భవేయ్య తం యేవ కరణం [కారణం (సీ. పీ.)] సదోసం సనిగ్గహం, ఇమే విభూతం [విభూసం (సీ. పీ.)] కత్వా లోకం సమ్మోహేన్తి అధికతం కరోన్తీతి, తస్మా తం కరణం వజ్జనీయం. న, మహారాజ, తథాగతా వత్థుం యాచన్తి, తాయ అవత్థుయాచనాయ అపరిభాసియా భవన్తీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఘటికారపఞ్హో సత్తమో.

౮. బ్రాహ్మణరాజవాదపఞ్హో

౮. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం తథాగతేన ‘అహమస్మి, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యాచయోగో’తి. పున చ భణితం ‘రాజాహమస్మి సేలా’తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘అహమస్మి, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యాచయోగో’తి, తేన హి ‘రాజాహమస్మి సేలా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘రాజాహమస్మి సేలా’తి, తేన హి ‘అహమస్మి, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యాచయోగో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. ఖత్తియో వా హి భవేయ్య బ్రాహ్మణో వా, నత్థి ఏకాయ జాతియా ద్వే వణ్ణా నామ, అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘అహమస్మి, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యాచయోగో’తి, పున చ భణితం ‘రాజాహమస్మి సేలా’తి, తత్థ కారణం అత్థి, యేన కారణేన తథాగతో బ్రాహ్మణో చ రాజా చ హోతీ’’తి.

‘‘కిం పన తం, భన్తే నాగసేన, కారణం, యేన కారణేన తథాగతో బ్రాహ్మణో చ రాజా చ హోతి’’? ‘‘సబ్బే, మహారాజ, పాపకా అకుసలా ధమ్మా తథాగతస్స బాహితా పహీనా అపగతా బ్యపగతా ఉచ్ఛిన్నా ఖీణా ఖయం పత్తా నిబ్బుతా ఉపసన్తా, తస్మా తథాగతో ‘బ్రాహ్మణో’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణో నామ సంసయమనేకంసం విమతిపథం వీతివత్తో, భగవాపి, మహారాజ, సంసయమనేకంసం విమతిపథం వీతివత్తో, తేన కారణేన తథాగతో ‘బ్రాహ్మణో’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణో నామ సబ్బభవగతియోనినిస్సటో మలరజగతవిప్పముత్తో అసహాయో, భగవాపి, మహారాజ, సబ్బభవగతియోనినిస్సటో మలరజగతవిప్పముత్తో అసహాయో, తేన కారణేన తథాగతో ‘బ్రాహ్మణో’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణా నామ అగ్గసేట్ఠవరపవరదిబ్బవిహారబహులో, భగవాపి, మహారాజ, అగ్గసేట్ఠవరపవరదిబ్బవిహారబహులో, తేనాపి కపరణేన తథాగతో ‘‘బ్రాహ్మణో’’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణో నామ అజ్ఝయన అజ్ఝాపన దానప్పటిగ్గహణ దమ సంయమనియమపుబ్బమనుసిట్ఠి పవేణి వంస ధరణో, భగవాపి, మహారాజ, అజ్ఝయన అజ్ఝాపన దానప్పటిగ్గహణ దమ సంయమ నియమ పుబ్బజినాచిణ్ణ అనుసిట్ఠి పవేణి వంస ధరణో తేనాపి కారణేన తథాగతో ‘బ్రాహ్మణో’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణో నామ బ్రహాసుఖవిహారజ్ఝానఝాయీ; భగవాపి, మహారాజ, బ్రహాసుఖవిహారజ్ఝానఝాయీ, తేనాపి కారణేన తథాగతో ‘బ్రాహ్మణో’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణో నామ సబ్బభవాభవగతీసు అభిజాతివత్తితమనుచరితం జానాతి, భగవాపి, మహారాజ, సబ్బభవాభవగతీసు అభిజాతివత్తితమనుచరితం జానాతి, తేనాపి కారణేన తథాగతో ‘బ్రాహ్మణో’తి వుచ్చతి.

‘‘బ్రాహ్మణోతి, మహారాజ, భగవతో నేతం నామం మాతరా కతం, న పితరా కతం, న భాతరా కతం, న భగినియా కతం, న మిత్తామచ్చేహి కతం, న ఞాతిసాలోహితేహి కతం, న సమణబ్రాహ్మణేహి కతం, న దేవతాహి కతం, విమోక్ఖన్తికమేతం బుద్ధానం భగవన్తానం నామం బోధియా యేవ మూలే మారసేనం విధమిత్వా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నే పాపకే అకుసలే ధమ్మే బాహేత్వా సహ సబ్బఞ్ఞుతఞాణస్స పటిలాభా పటిలద్ధపాతుభూతసముప్పన్నమత్తే సచ్ఛికా పఞ్ఞత్తి యదిదం బ్రాహ్మణోతి, తేన కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘బ్రాహ్మణో’’’తి.

‘‘కేన పన, భన్తే నాగసేన, కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’’’తి? ‘‘రాజా నామ, మహారాజ, యో కోచి రజ్జం కారేతి లోకమనుసాసతి, భగవాపి, మహారాజ, దససహస్సియా లోకధాతుయా ధమ్మేన రజ్జం కారేతి, సదేవకం లోకం సమారకం సబ్రహ్మకం సస్సమణబ్రాహ్మణిం పజం సదేవమనుస్సం అనుసాసతి, తేనాపి కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’తి.

‘‘రాజా నామ, మహారాజ, సబ్బజనమనుస్సే అభిభవిత్వా నన్దయన్తో ఞాతిసఙ్ఘం, సోచయన్తో అమిత్తసఙ్ఘం, మహతిమహాయససిరిహరం థిరసారదణ్డం అనూనసతసలాకాలఙ్కతం ఉస్సాపేతి పణ్డరవిమలసేతచ్ఛత్తం, భగవాపి, మహారాజ, సోచయన్తో మారసేనం మిచ్ఛాపటిపన్నం, నన్దయన్తో దేవమనుస్సే సమ్మాపటిపన్నే దససహస్సియా లోకధాతుయా మహతిమహాయససిరిహరం ఖన్తిథిరసారదణ్డం ఞాణవరసతసలాకాలఙ్కతం ఉస్సాపేతి అగ్గవరవిముత్తిపణ్డరవిమలసేతచ్ఛత్తం, తేనాపి కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’తి.

‘‘రాజా నామ ఉపగతసమ్పత్తజనానం బహూనమభివన్దనీయో భవతి, భగవాపి, మహారాజ, ఉపగతసమ్పత్తదేవమనుస్సానం బహూనమభివన్దనీయో, తేనాపి కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’తి.

‘‘రాజా నామ యస్స కస్సచి ఆరాధకస్స పసీదిత్వా వరితం వరం దత్వా కామేన తప్పయతి, భగవాపి, మహారాజ, యస్స కస్సచి కాయేన వాచాయ మనసా ఆరాధకస్స పసీదిత్వా వరితం వరమనుత్తరం సబ్బదుక్ఖపరిముత్తిం దత్వా అసేసకామవరేన చ తప్పయతి, తేనాపి కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’తి.

‘‘రాజా నామ ఆణం వీతిక్కమన్తం విగరహతి ఝాపేతి [జాపేతి (సీ. పీ.)] ధంసేతి, భగవతోపి, మహారాజ, సాసనవరే ఆణం అతిక్కమన్తో అలజ్జీ మఙ్కుభావేన ఓఞ్ఞాతో హీళితో గరహితో భవిత్వా వజ్జతి జినసాసనవరమ్హా, తేనాపి కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’తి.

‘‘రాజా నామ పుబ్బకానం ధమ్మికానం రాజూనం పవేణిమనుసిట్ఠియా ధమ్మాధమ్మమనుదీపయిత్వా ధమ్మేన రజ్జం కారయమానో పిహయితో పియో పత్థితో భవతి జనమనుస్సానం, చిరం రాజకులవంసం ఠపయతి ధమ్మగుణబలేన, భగవాపి, మహారాజ, పుబ్బకానం సయమ్భూనం పవేణిమనుసిట్ఠియా ధమ్మాధమ్మమనుదీపయిత్వా ధమ్మేన లోకమనుసాసమానో పిహయితో పియో పత్థితో దేవమనుస్సానం చిరం సాసనం పవత్తేతి ధమ్మగుణబలేన, తేనాపి కారణేన తథాగతో వుచ్చతి ‘రాజా’తి. ఏవమనేకవిధం, మహారాజ, కారణం, యేన కారణేన తథాగతో బ్రాహ్మణోపి భవేయ్య రాజాపి భవేయ్య, సునిపుణో భిక్ఖు కప్పమ్పి నో నం సమ్పాదేయ్య, కిం అతిబహుం భణితేన, సంఖిత్తం సమ్పటిచ్ఛితబ్బ’’న్తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

బ్రాహ్మణరాజవాదపఞ్హో అట్ఠమో.

౯. గాథాభిగీతభోజనకథాపఞ్హో

౯. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా –

‘‘‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్యం [అభోజనీయం (క.) సు. ని. ౮౧ పస్సితబ్బం], సమ్పస్సతం బ్రాహ్మణ నేస ధమ్మా;

గాథాభిగీతం పనుదన్తి బుద్ధా, ధమ్మే సతీ బ్రాహ్మణ వుత్తిరేసా’తి.

‘‘పున చ భగవా పరిసాయ ధమ్మం దేసేన్తో కథేన్తో అనుపుబ్బికథం పఠమం తావ దానకథం కథేతి, పచ్ఛా సీలకథం, తస్స భగవతో సబ్బలోకిస్సరస్స భాసితం సుత్వా దేవమనుస్సా అభిసఙ్ఖరిత్వా దానం దేన్తి, తస్స తం ఉయ్యోజితం దానం సావకా పరిభుఞ్జన్తి. యది, భన్తే నాగసేన, భగవతా భణితం ‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్య’న్తి, తేన హి ‘భగవా దానకథం పఠమం కథేతీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది దానకథం పఠమం కథేతి, తేన హి ‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్య’న్తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. కిం కారణం? యో సో, భన్తే, దక్ఖిణేయ్యో గిహీనం పిణ్డపాతదానస్స విపాకం కథేతి, తస్స తే ధమ్మకథం సుత్వా పసన్నచిత్తా అపరాపరం దానం దేన్తి, యే తం దానం పరిభుఞ్జన్తి, సబ్బే తే గాథాభిగీతం పరిభుఞ్జన్తి. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో నిపుణో గమ్భీరో తపానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా ‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్యం, సమ్పస్సతం బ్రాహ్మణ నేస ధమ్మో. గాథాభిగీతం పనుదన్తి బుద్ధా, ధమ్మే సతీ బ్రాహ్మణ వుత్తిరేసా’తి, కథేతి చ భగవా పఠమం దానకథం, తఞ్చ పన కిరియం సబ్బేసం తథాగతానం పఠమం దానకథాయ, తత్థ చిత్తం అభిరమాపేత్వా పచ్ఛా సీలే నియోజేన్తి. యథా, మహారాజ, మనుస్సా తరుణదారకానం పఠమం తావ కీళాభణ్డకాని దేన్తి. సేయ్యథిదం, వఙ్కకం ఘటికం చిఙ్గులకం పత్తాళ్హకం రథకం ధనుకం, పచ్ఛా తే సకే సకే కమ్మే నియోజేన్తి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో పఠమం దానకథాయ చిత్తం అభిరమాపేత్వా పచ్ఛా సీలే నియోజేతి.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, భిసక్కో నామ ఆతురానం పఠమం తావ చతూహపఞ్చాహం తేలం పాయేతి బలకరణాయ సినేహనాయ, పచ్ఛా విరేచేతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతో పఠమం తావ దానకథాయ చిత్తం అభిరమాపేత్వా పచ్ఛా సీలే నియోజేతి. దాయకానం, మహారాజ, దానపతీనం చిత్తం ముదుకం హోతి మద్దవం సినిద్ధం, తేన తే దానసేతుసఙ్కమేన దాననావాయ సంసారసాగరపారమనుగచ్ఛన్తి, తస్మా తేసం పఠమం కమ్మభూమిమనుసాసతి, న చ కేనచి [తేన (సీ. పీ.)] విఞ్ఞత్తిమాపజ్జతీ’’తి.

‘‘భన్తే నాగసేన, ‘విఞ్ఞత్తి’న్తి యం వదేసి, కతి పన తా విఞ్ఞత్తియో’’తి? ‘‘ద్వేమా, మహారాజ, విఞ్ఞత్తియో కాయవిఞ్ఞత్తి వచీవిఞ్ఞత్తి చాతి. తత్థ అత్థి కాయవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, అత్థి అనవజ్జా. అత్థి వచీవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, అత్థి అనవజ్జా.

‘‘కతమా కాయవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా? ఇధేకచ్చో భిక్ఖు కులాని ఉపగన్త్వా అనోకాసే ఠితో ఠానం భఞ్జతి, అయం కాయవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా. తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, ఇధేకచ్చో భిక్ఖు కులాని ఉపగన్త్వా అనోకాసే ఠితో గలం పణామేత్వా మోరపేక్ఖితం పేక్ఖతి ‘ఏవం ఇమే పస్సన్తీ’తి, తేన చ తే పస్సన్తి. అయమ్పి కాయవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా. తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, ఇధేకచ్చో భిక్ఖు హనుకాయ వా భముకాయ వా అఙ్గుట్ఠేన వా విఞ్ఞాపేతి, అయమ్పి కాయవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘కతమా కాయవిఞ్ఞత్తి అనవజ్జా? ఇధ భిక్ఖు కులాని ఉపగన్త్వా సతో సమాహితో సమ్పజానో ఠానేపి అట్ఠానేపి యథానుసిట్ఠిం గన్త్వా ఠానే తిట్ఠతి, దాతుకామేసు తిట్ఠతి, అదాతుకామేసు పక్కమతి. అయం కాయవిఞ్ఞత్తి అనవజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే వణ్ణితో హోతి థుతో పసత్థో సల్లేఖితాచారో, పరిసుద్ధాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా దేవాతిదేవేన –

‘న వే యాచన్తి సప్పఞ్ఞా, ధీరో చ వేదితుమరహతి [అరియా గరహన్తి యాచనం (సీ. పీ.)];

ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియాన యాచనా’తి.

‘‘కతమా వచీవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా? ఇధ, మహారాజ, భిక్ఖు వాచాయ బహువిధం విఞ్ఞాపేతి చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారం, అయం వచీవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, ఇధేకచ్చో భిక్ఖు పరేసం సావేన్తో ఏవం భణతి ‘ఇమినా మే అత్థో’తి, తాయ చ వాచాయ పరేసం సావితాయ తస్స లాభో ఉప్పజ్జతి, అయమ్పి వచీవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, ఇధేకచ్చో భిక్ఖు వచీవిప్ఫారేన పరిసాయ సావేతి ‘ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ భిక్ఖూనం దాతబ్బ’న్తి, తఞ్చ తే వచనం సుత్వా పరికిత్తితం అభిహరన్తి, అయమ్పి వచీవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘నను, మహారాజ, థేరోపి సారిపుత్తో అత్థఙ్గతే సూరియే రత్తిభాగే గిలానో సమానో థేరేన మహామోగ్గల్లానేన భేసజ్జం పుచ్ఛీయమానో వాచం భిన్ది, తస్స తేన వచీభేదేన భేసజ్జం ఉప్పజ్జి. అథ థేరో సారిపుత్తో ‘వచీభేదేన మే ఇమం భేసజ్జం ఉప్పన్నం, మా మే ఆజీవో భిజ్జీ’తి ఆజీవభేదభయా తం భేసజ్జం పజహి న ఉపజీవి. ఏవమ్పి వచీవిఞ్ఞత్తి సావజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా న పరిభుఞ్జన్తి. సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే ఓఞ్ఞాతో హోతి హీళితో ఖీళితో గరహితో పరిభూతో అచిత్తీకతో, భిన్నాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

‘‘కతమా వచీవిఞ్ఞత్తి అనవజ్జా? ఇధ, మహారాజ, భిక్ఖు సతి పచ్చయే భేసజ్జం విఞ్ఞాపేతి ఞాతిపవారితేసు కులేసు, అయం వచీవిఞ్ఞత్తి అనవజ్జా, తాయ చ విఞ్ఞాపితం అరియా పరిభుఞ్జన్తి, సో చ పుగ్గలో అరియానం సమయే వణ్ణితో హోతి థోమితో పసత్థో, పరిసుద్ధాజీవోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి, అనుమతో తథాగతేహి అరహన్తేహి సమ్మాసమ్బుద్ధేహి.

‘‘యం పన, మహారాజ, తథాగతో కసిభారద్వాజస్స బ్రాహ్మణస్స భోజనం పజహి [పజహతి (క.)], తం ఆవేఠనవినివేఠనకడ్ఢననిగ్గహప్పటికమ్మేన నిబ్బత్తి, తస్మా తథాగతో తం పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపి న ఉపజీవీ’’తి.

‘‘సబ్బకాలం, భన్తే నాగసేన, తథాగతే భుఞ్జమానే దేవతా దిబ్బం ఓజం పత్తే ఆకిరన్తి, ఉదాహు ‘సూకరమద్దవే చ మధుపాయాసే చా’తి ద్వీసు యేవ పిణ్డపాతేసు ఆకిరింసూ’’తి? ‘‘సబ్బకాలం, మహారాజ, తథాగతే భుఞ్జమానే దేవతా దిబ్బం ఓజం గహేత్వా ఉపతిట్ఠిత్వా ఉద్ధటుద్ధటే ఆలోపే ఆకిరన్తి.

‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో సూదో రఞ్ఞో భుఞ్జన్తస్స సూపం గహేత్వా ఉపతిట్ఠిత్వా కబళే కబళే సూపం ఆకిరతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సబ్బకాలం తథాగతే భుఞ్జమానే దేవతా దిబ్బం ఓజం గహేత్వా ఉపతిట్ఠిత్వా ఉద్ధటుద్ధటే ఆలోపే దిబ్బం ఓజం ఆకిరన్తి. వేరఞ్జాయమ్పి, మహారాజ, తథాగతస్స సుక్ఖయవపులకే [సుక్ఖయవమూలకే (క.)] భుఞ్జమానస్స దేవతా దిబ్బేన ఓజేన తేమయిత్వా తేమయిత్వా ఉపసంహరింసు, తేన తథాగతస్స కాయో ఉపచితో అహోసీ’’తి. ‘‘లాభా వత, భన్తే నాగసేన, తాసం దేవతానం, యా తథాగతస్స సరీరప్పటిజగ్గనే సతతం సమితం ఉస్సుక్కమాపన్నా. సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

గాథాభిగీతభోజనకథాపఞ్హో నవమో.

౧౦. ధమ్మదేసనాయ అప్పోస్సుక్కపఞ్హో

౧౦. ‘‘భన్తే నాగసేన, తుమ్హే భణథ ‘తథాగతేన చతూహి చ అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పానం సతసహస్సేన చ ఏత్థన్తరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం పరిపాచితం మహతో జనకాయస్స సముద్ధరణాయా’తి. పున చ ‘సబ్బఞ్ఞుతం పత్తస్స అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయా’తి.

‘‘యథా నామ, భన్తే నాగసేన, ఇస్సాసో వా ఇస్సాసన్తేవాసీ వా బహుకే దివసే సఙ్గామత్థాయ ఉపాసనం సిక్ఖిత్వా సమ్పత్తే మహాయుద్ధే ఓసక్కేయ్య, ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన చతూహి చ అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పానం సతసహస్సేన చ ఏత్థన్తరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం పరిపాచేత్వా మహతో జనకాయస్స సముద్ధరణాయ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తేన ధమ్మదేసనాయ ఓసక్కితం.

‘‘యథా వా పన, భన్తే నాగసేన, మల్లో వా మల్లన్తేవాసీ వా బహుకే దివసే నిబ్బుద్ధం సిక్ఖిత్వా సమ్పత్తే మల్లయుద్ధే ఓసక్కేయ్య, ఏవమేవ ఖో, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన చతూహి చ అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పానం సతసహస్సేన చ ఏత్థన్తరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం పరిపాచేత్వా మహతో జనకాయస్స సముద్ధరణాయ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తేన ధమ్మదేసనాయ ఓసక్కితం.

‘‘కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన భయా ఓసక్కితం, ఉదాహు అపాకటతాయ ఓసక్కితం, ఉదాహు దుబ్బలతాయ ఓసక్కితం, ఉదాహు అసబ్బఞ్ఞుతాయ ఓసక్కితం, కిం తత్థ కారణం, ఇఙ్ఘ మే త్వం కారణం బ్రూహి కఙ్ఖావితరణాయ. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన చతూహి చ అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పానం సతసహస్సేన చ ఏత్థన్తరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం పరిపాచితం మహతో జనకాయస్స సముద్ధరణాయ, తేన హి ‘సబ్బఞ్ఞుతం పత్తస్స అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయా’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది సబ్బఞ్ఞుతం పత్తస్స అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి నో ధమ్మదేసనాయ, తేన హి ‘తథాగతేన చతూహి చ అసఙ్ఖ్యేయ్యేతి కప్పానం సతసహస్సేన చ ఏత్థన్తరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం పరిపాచితం మహతో జనకాయస్స సముద్ధరణాయా’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో గమ్భీరో దున్నిబ్బేఠో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘పరిపాచితఞ్చ, మహారాజ, తథాగతేన చతూహి చ అసఙ్ఖ్యేయ్యేహి కప్పానం సతసహస్సేన చ ఏత్థన్తరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం మహతో జనకాయస్స సముద్ధరణాయ, పత్తసబ్బఞ్ఞుతస్స చ అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయ. తఞ్చ పన ధమ్మస్స గమ్భీరనిపుణదుద్దసదురనుబోధసుఖుమదుప్పటివేధతం సత్తానఞ్చ ఆలయారామతం సక్కాయదిట్ఠియా దళ్హసుగ్గహితతఞ్చ దిస్వా ‘కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’తి అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయ, సత్తానం పటివేధచిన్తనమానసం యేవేతం.

‘‘యథా, మహారాజ, భిసక్కో సల్లకత్తో అనేకబ్యాధిపరిపీళితం నరం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవం చిన్తయతి ‘కేన ను ఖో ఉపక్కమేన కతమేన వా భేసజ్జేన ఇమస్స బ్యాధి వూపసమేయ్యా’తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స సబ్బకిలేసబ్యాధిపరిపీళితం జనం ధమ్మస్స చ గమ్భీరనిపుణదుద్దసదురనుబోధసుఖుమదుప్పటివేధతం దిస్వా ‘కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’తి అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయ, సత్తానం పటివేధచిన్తనమానసం యేవేతం.

‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో ఖత్తియస్స ముద్ధావసిత్తస్స దోవారికఅనీకట్ఠపారిసజ్జనేగమభటబల [బలత్థ (సీ. పీ.)] అమచ్చరాజఞ్ఞరాజూపజీవినే జనే దిస్వా ఏవం చిత్తముప్పజ్జేయ్య ‘కిం ను ఖో, కథం ను ఖో ఇమే సఙ్గణ్హిస్సామీ’తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, తథాగతస్స ధమ్మస్స గమ్భీరనిపుణదుద్దసదురనుబోధసుఖుమదుప్పటివేధతం సత్తానఞ్చ ఆలయారామతం సక్కాయదిట్ఠియా దళ్హసుగ్గహితతఞ్చ దిస్వా ‘కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’తి అప్పోస్సుక్కతాయ చిత్తం నమి, నో ధమ్మదేసనాయ, సత్తానం పటివేధచిన్తనమానసం యేవేతం.

‘‘అపి చ, మహారాజ, సబ్బేసం తథాగతానం ధమ్మతా ఏసా, యం బ్రహ్మునా ఆయాచితా ధమ్మం దేసేన్తి. తత్థ పన కిం కారణం? యే తేన సమయేన మనుస్సా తాపసపరిబ్బాజకా సమణబ్రాహ్మణా, సబ్బేతే బ్రహ్మదేవతా హోన్తి బ్రహ్మగరుకా బ్రహ్మపరాయణా, తస్మా తస్స బలవతో యసవతో ఞాతస్స పఞ్ఞాతస్స ఉత్తరస్స అచ్చుగ్గతస్స ఓనమనేన సదేవకో లోకో ఓనమిస్సతి ఓకప్పేస్సతి అధిముచ్చిస్సతీతి ఇమినా చ, మహారాజ, కారణేన తథాగతా బ్రహ్మునా ఆయాచితా ధమ్మం దేసేన్తి.

‘‘యథా, మహారాజ, కోచి రాజా వా రాజమహామత్తో వా యస్స ఓనమతి అపచితిం కరోతి, బలవతరస్స తస్స ఓనమనేన అవసేసా జనతా ఓనమతి అపచితిం కరోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, బ్రహ్మే ఓనమితే తథాగతానం సదేవకో లోకో ఓనమిస్సతి, పూజితపూజకో మహారాజ, లోకో, తస్మా సో బ్రహ్మా సబ్బేసం తథాగతానం ఆయాచతి ధమ్మదేసనాయ, తేన చ కారణేన తథాగతా బ్రహ్మునా ఆయాచితా ధమ్మం దేసేన్తీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, సునిబ్బేఠితో పఞ్హో, అతిభద్రకం వేయ్యాకరణం, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ధమ్మదేసనాయ అప్పోస్సుక్కపఞ్హో దసమో.

౧౧. ఆచరియానాచరియపఞ్హో

౧౧. ‘‘భన్తే, నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా –

‘‘‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి;

సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’తి [మహావ. ౧౧].

‘‘పున చ భణితం ‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ఆళారో కాలామో ఆచరియో మే సమానో అన్తేవాసిం మం సమానం అత్తనా సమసమం ఠపేసి, ఉళారాయ చ మం పూజాయ పూజేసీ’తి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతేన భణితం ‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి. సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’తి, తేన హి ‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ఆళారో కాలామో ఆచరియో మే సమానో అన్తేవాసిం మం సమానం అత్తనా సమసమం ఠపేసీ’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా. యది తథాగతేన భణితం ‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ఆళారో కాలామో ఆచరియో మే సమానో అన్తేవాసిం మం సమానం అత్తనా సమసమం ఠపేసీ’తి, తేన హి ‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి. సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’తి తమ్పి వచనం మిచ్ఛా. అయమ్పి ఉభతో కోటికో పఞ్హో తవానుప్పత్తో, సో తయా నిబ్బాహితబ్బో’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, తథాగతేన ‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి. సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’తి, భణితఞ్చ ‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ఆళారో కాలామో ఆచరియో మే సమానో అన్తేవాసిం మం సమానం అత్తనా సమసమం ఠపేసి, ఉళారాయ చ మం పూజాయ పూజేసీ’తి.

‘‘తఞ్చ పన వచనం పుబ్బేవ సమ్బోధా అనభిసమ్బుద్ధస్స బోధిసత్తస్సేవ సతో ఆచరియభావం సన్ధాయ భాసితం.

‘పఞ్చిమే, మహారాజ, పుబ్బేవ సమ్బోధా అనభిసమ్బుద్ధస్స బోధిసత్తస్స సతో ఆచరియా, యేహి అనుసిట్ఠో బోధిసత్తో తత్థ తత్థ దివసం వీతినామేసి. కతమే పఞ్చ? యే తే, మహారాజ, అట్ఠ బ్రాహ్మణా జాతమత్తే బోధిసత్తే లక్ఖణాని పరిగ్గణ్హింసు, సేయ్యథీదం, రామో ధజో లక్ఖణో మన్తీ యఞ్ఞో సుయామో సుభోజో సుదత్తోతి. తే తస్స సోత్థిం పవేదయిత్వా రక్ఖాకమ్మం అకంసు, తే చ పఠమం ఆచరియా.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, బోధిసత్తస్స పితా సుద్ధోదనో రాజా యం తేన సమయేన అభిజాతం ఉదిచ్చజాతిమన్తం పదకం వేయ్యాకరణం ఛళఙ్గవన్తం సబ్బమిత్తం నామ బ్రాహ్మణం ఉపనేత్వా సోవణ్ణేన భిఙ్గారేన [భిఙ్కారేన (సీ. పీ.)] ఉదకం ఓణోజేత్వా ‘ఇమం కుమారం సిక్ఖాపేహీ’తి అదాసి, అయం దుతియో ఆచరియో.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, యా సా దేవతా బోధిసత్తం సంవేజేసీ, యస్సా వచనం సుత్వా బోధిసత్తో సంవిగ్గో ఉబ్బిగ్గో తస్మిం యేవ ఖణే నేక్ఖమ్మం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి, అయం తతియో ఆచరియో.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, ఆళారో కాలామో ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనస్స పరికమ్మం ఆచిక్ఖి, అయం చతుత్థో ఆచరియో.

‘‘పున చపరం, మహారాజ, ఉదకో రామపుత్తో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్స పరికమ్మం ఆచిక్ఖి [ఆచిక్ఖతి (క.)], అయం పఞ్చమో ఆచరియో. ఇమే ఖో, మహారాజ, పుబ్బేవ సమ్బోధా అనభిసమ్బుద్ధస్స బోధిసత్తస్స సతో పఞ్చ ఆచరియా. తే చ పన ఆచరియా లోకియే ధమ్మే. ఇమస్మిఞ్చ పన, మహారాజ, లోకుత్తరే ధమ్మే సబ్బఞ్ఞుతఞాణప్పటివేధాయ నత్థి తథాగతస్స అనుత్తరో అనుసాసకో, సయమ్భూ, మహారాజ, తథాగతో అనాచరియకో, తస్మా కారణా తథాగతేన భణితం ‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి. సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’తి. ‘‘సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ఆచరియానాచరియపఞ్హో ఏకాదసమో.

సన్థవవగ్గో పఞ్చమో.

ఇమస్మిం వగ్గే ఏకాదస పఞ్హో.

మేణ్డకపఞ్హో నిట్ఠితో.

౫. అనుమానపఞ్హో

౧. బుద్ధవగ్గో

౧. ద్విన్నం బుద్ధానం అనుప్పజ్జమానపఞ్హో

౧. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా ‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో, యం ఏకిస్సా లోకధాతుయా ద్వే అరహన్తో సమ్మాసమ్బుద్ధో అపుబ్బం అచరిమం ఉప్పజ్జేయ్యుం, నేతం ఠానం విజ్జతీ’తి. దేసేన్తా చ, భన్తే నాగసేన, సబ్బేపి తథాగతా సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే దేసేన్తి, కథయమానా చ చత్తారి అరియసచ్చాని కథేన్తి, సిక్ఖాపేన్తా చ తీసు సిక్ఖాసు సిక్ఖాపేన్తి, అనుసాసమానా చ అప్పమాదప్పటిపత్తియం అనుసాసన్తి. యది, భన్తే నాగసేన, సబ్బేసమ్పి తథాగతానం ఏకా దేసనా ఏకా కథా ఏకా సిక్ఖా ఏకా అనుసిట్ఠి, కేన కారణేన ద్వే తథాగతా ఏకక్ఖణే నుప్పజ్జన్తి? ఏకేనపి తావ బుద్ధుప్పాదేన అయం లోకో ఓభాసజాతో, యది దుతియో బుద్ధో భవేయ్య, ద్విన్నం పభాయ అయం లోకో భియ్యోసోమత్తాయ ఓభాసజాతో భవేయ్య, ఓవదమానా చ ద్వే తథాగతా సుఖం ఓవదేయ్యుం, అనుసాసమానా చ సుఖం అనుసాసేయ్యుం, తత్థ మే కారణం బ్రూహి, యథాహం నిస్సంసయో భవేయ్య’’న్తి.

‘‘అయం, మహారాజ, దససహస్సీ లోకధాతు ఏకబుద్ధధారణీ, ఏకస్సేవ తథాగతస్స గుణం ధారేతి, యది దుతియో బుద్ధో ఉప్పజ్జేయ్య, నాయం దససహస్సీ లోకధాతు ధారేయ్య, చలేయ్య కమ్పేయ్య నమేయ్య ఓనమేయ్య వినమేయ్య వికిరేయ్య విధమేయ్య విద్ధంసేయ్య, న ఠానముపగచ్ఛేయ్య.

‘‘యథా, మహారాజ, నావా ఏకపురిససన్ధారణీ [ఏకపురిససన్తారణీ (సీ. పీ.)] భవేయ్య, ఏకస్మిం పురిసే అభిరూళ్హే సా నావా సముపాదికా [సముదకా (క.)] భవేయ్య. అథ దుతియో పురిసో ఆగచ్ఛేయ్య తాదిసో ఆయునా వణ్ణేన వయేన పమాణేన కిసథూలేన సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గేన, సో తం నావం అభిరూహేయ్య, అపి ను సా, మహారాజ, నావా ద్విన్నమ్పి ధారేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, చలేయ్య కమ్పేయ్య నమేయ్య ఓనమేయ్య వినమేయ్య వికిరేయ్య విధమేయ్య విద్ధంసేయ్య, న ఠానముపగచ్ఛేయ్య, ఓసీదేయ్య ఉదకే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అయం దససహస్సీ లోకధాతు ఏకబుద్ధధారణీ, ఏకస్సేవ తథాగతస్స గుణం ధారేతి, యది దుతియో బుద్ధో ఉప్పజ్జేయ్య, నాయం దససహస్సీ లోకధాతు ధారేయ్య, చలేయ్య కమ్పేయ్య నమేయ్య ఓనమేయ్య వినమేయ్య వికిరేయ్య విధమేయ్య విద్ధంసేయ్య, న ఠానముపగచ్ఛేయ్య.

‘‘యథా వా పన, మహారాజ, పురిసో యావదత్థం భోజనం భుఞ్జేయ్య ఛాదేన్తం యావ కణ్ఠమభిపూరయిత్వా, సో ధాతో పీణితో పరిపుణ్ణో నిరన్తరో తన్దికతో అనోనమితదణ్డజాతో పునదేవ తత్తకం భోజనం భుఞ్జేయ్య, అపి ను ఖో సో, మహారాజ, పురిసో సుఖితో భవేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, సకిం భుత్తోవ మరేయ్యా’’తి [భుత్తో వమేయ్యాతి (క.)]. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అయం దససహస్సీ లోకధాతు ఏకబుద్ధధారణీ, ఏకస్సేవ తథాగతస్స గుణం ధారేతి, యది దుతియో బుద్ధో ఉప్పజ్జేయ్య, నాయం దససహస్సీ లోకధాతు ధారేయ్య, చలేయ్య కమ్పేయ్య నమేయ్య ఓనమేయ్య వినమేయ్య వికిరేయ్య విధమేయ్య విద్ధంసేయ్య, న ఠానముపగచ్ఛేయ్యా’’తి.

‘‘కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, అతిధమ్మభారేన పథవీ చలతీ’’తి? ‘‘ఇధ, మహారాజ, ద్వే సకటా రతనపరిపూరితా భవేయ్యుం యావ ముఖసమా, ఏకస్మా సకటతో రతనం గహేత్వా ఏకస్మిం సకటే ఆకిరేయ్యుం, అపి ను ఖో తం, మహారాజ, సకటం ద్విన్నమ్పి సకటానం రతనం ధారేయ్యా’’తి? ‘‘న హి, భన్తే, నాభిపి తస్స ఫలేయ్య, అరాపి తస్స భిజ్జేయ్యుం, నేమిపి తస్స ఓపతేయ్య, అక్ఖోపి తస్స భిజ్జేయ్యా’’తి. ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, అతిరతనభారేన సకటం భిజ్జతీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అతిధమ్మభారేన పథవీ చలతి.

‘‘అపి చ, మహారాజ, ఇమం కారణం బుద్ధబలపరిదీపనాయ ఓసారితం. అఞ్ఞమ్పి తత్థ అభిరూపం కారణం సుణోహి, యేన కారణేన ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధో ఏకక్ఖణే నుప్పజ్జన్తి. యది, మహారాజ, ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధా ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జేయ్యుం, తేసం పరిసాయ వివాదో ఉప్పజ్జేయ్య ‘తుమ్హాకం బుద్ధో, అమ్హాకం బుద్ధో’తి, ఉభతో పక్ఖజాతా భవేయ్యుం, యథా, మహారాజ, ద్విన్నం బలవామచ్చానం పరిసాయ వివాదో ఉప్పజ్జేయ్య ‘తుమ్హాకం అమచ్చో, అమ్హాకం అమచ్చో’తి, ఉభతో పక్ఖజాతా హోన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యది ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధా ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జేయ్యుం, తేసం పరిసాయ వివాదో ఉప్పజ్జేయ్య ‘తుమ్హాకం బుద్ధో, అమ్హాకం బుద్ధో’తి, ఉభతో పక్ఖజాతా భవేయ్యుం. ఇదం తావ, మహారాజ, ఏకం కారణం, యేన కారణేన ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధా ఏకక్ఖణే నుప్పజ్జన్తి.

‘‘అపరమ్పి, మహారాజ, ఉత్తరిం కారణం సుణోహి, యేన కారణేన ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధా ఏకక్ఖణే నుప్పజ్జన్తి. యది, మహారాజ, ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధా ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జేయ్యుం, ‘అగ్గో బుద్ధో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా భవేయ్య, ‘జేట్ఠో బుద్ధో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా భవేయ్య, ‘సేట్ఠో బుద్ధో’తి, ‘విసిట్ఠో బుద్ధో’తి, ‘ఉత్తమో బుద్ధో’తి, ‘పవరో బుద్ధో’తి, ‘అసమో బుద్ధో’తి, ‘అసమసమో బుద్ధో’తి, ‘అప్పటిమో బుద్ధో’తి, ‘అప్పటిభాగో బుద్ధో’తి, ‘అప్పటిపుగ్గలో బుద్ధో’తి యం వచనం, తం మిచ్ఛా భవేయ్య. ఇదమ్పి ఖో త్వం, మహారాజ, కారణం అత్థతో సమ్పటిచ్ఛ, యేన కారణేన ద్వే సమ్మాసమ్బుద్ధా ఏకక్ఖణే నుప్పజ్జన్తి.

‘‘అపి చ ఖో, మహారాజ, బుద్ధానం భగవన్తానం సభావపకతి ఏసాయం, ఏకో యేవ బుద్ధో లోకే ఉప్పజ్జతి. కస్మా కారణా? మహన్తతాయ సబ్బఞ్ఞుబుద్ధగుణానం. అఞ్ఞమ్పి, మహారాజ, యం లోకే మహన్తం, తం ఏకం యేవ హోతి. పథవీ, మహారాజ, మహన్తీ, సా ఏకా యేవ. సాగరో మహన్తో, సో ఏకో యేవ. సినేరు గిరిరాజా మహన్తో, సో ఏకో యేవ. ఆకాసో మహన్తో, సో ఏకో యేవ. సక్కో మహన్తో, సో ఏకో యేవ. మారో మహన్తో, సో ఏకో యేవ. మహాబ్రహ్మా మహన్తో, సో ఏకో యేవ. తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో మహన్తో, సో ఏకో యేవ లోకస్మిం. యత్థ తే ఉప్పజ్జన్తి, తత్థ అఞ్ఞస్స ఓకాసో న హోతి, తస్మా, మహారాజ, తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ఏకో యేవ లోకస్మిం ఉప్పజ్జతీ’’తి.

‘‘సుకథితో, భన్తే నాగసేన, పఞ్హో ఓపమ్మేహి కారణేహి. అనిపుణోపేతం సుత్వా అత్తమనో భవేయ్య, కిం పన మాదిసో మహాపఞ్ఞో. సాధు, భన్తే నాగసేన, ఏవమేతం తథా సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి.

ద్విన్నం బుద్ధానం అనుప్పజ్జమానపఞ్హో పఠమో.

౨. గోతమివత్థదానపఞ్హో

౨. ‘‘భన్తే నాగసేన, భాసితమ్పేతం భగవతా మాతుచ్ఛాయ మహాపజాపతియా గోతమియా వస్సికసాటికాయ దీయమానాయ ‘సఙ్ఘే గోతమి దేహి, సఙ్ఘే తే దిన్నే అహఞ్చేవ పూజితో భవిస్సామి సఙ్ఘో చా’తి. కిం ను ఖో, భన్తే నాగసేన, తథాగతో సఙ్ఘరతనతో న భారికో న గరుకో న దక్ఖిణేయ్యో, యం తథాగతో సకాయ మాతుచ్ఛాయ సయం పిఞ్జితం [పిచ్ఛితం (సీ. పీ.)] సయం లుఞ్చితం సయం పోథితం సయం కన్తితం సయం వాయితం వస్సికసాటికం అత్తనో దీయమానం సఙ్ఘస్స దాపేసి. యది, భన్తే నాగసేన, తథాగతో సఙ్ఘరతనతో ఉత్తరో భవేయ్య అధికో వా విసిట్ఠో వా, ‘మయి దిన్నే మహప్ఫలం భవిస్సతీ’తి న తథాగతో మాతుచ్ఛాయ సయం పిఞ్జితం సయం లుఞ్చితం సయం పోథితం వస్సికసాటికం సఙ్ఘే దాపేయ్య, యస్మా చ ఖో భన్తే నాగసేన తథాగతో అత్తానం న పత్థయతి [న పత్థీయతి (సీ. పీ.)] న ఉపనిస్సయతి, తస్మా తథాగతో మాతుచ్ఛాయ తం వస్సికసాటికం సఙ్ఘస్స దాపేసీ’’తి.

‘‘భాసితమ్పేతం, మహారాజ, భగవతా మాతుచ్ఛాయ మహాపజాపతియా గోతమియా వస్సికసాటికాయ దీయమానాయ ‘సఙ్ఘే గోతమి దేహి, సఙ్ఘే తే దిన్నే అహఞ్చేవ పూజితో భవిస్సామి సఙ్ఘో చా’తి. తం పన న అత్తనో పతిమాననస్స అవిపాకతాయ న అదక్ఖిణేయ్యతాయ, అపి చ ఖో, మహారాజ, హితత్థాయ అనుకమ్పాయ అనాగతమద్ధానం సఙ్ఘ