అట్ఠకథా > వినయపిటక (అట్ఠకథా) > పారాజికకణ్డ అట్ఠకథా-౧

తత్థ ¶ తం వణ్ణయిస్సం వినయన్తి వుత్తత్తా వినయో తావ వవత్థపేతబ్బో. తేనేతం వుచ్చతి – ‘‘వినయో నామ ఇధ సకలం వినయపిటకం అధిప్పేత’’న్తి. సంవణ్ణనత్థం పనస్స అయం మాతికా –

వుత్తం యేన యదా యస్మా, ధారితం యేన చాభతం;

యత్థప్పతిట్ఠితచేతమేతం వత్వా విధిం తతో.

తేనాతిఆదిపాఠస్స, అత్థం నానప్పకారతో;

దస్సయన్తో కరిస్సామి, వినయస్సత్థవణ్ణనన్తి.

తత్థ వుత్తం యేన యదా యస్మాతి ఇదం తావ వచనం ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీ’’తి ఏవమాదివచనం సన్ధాయ వుత్తం. ఇదఞ్హి బుద్ధస్స భగవతో అత్తపచ్చక్ఖవచనం న హోతి, తస్మా వత్తబ్బమేతం ¶ ‘‘ఇదం వచనం కేన వుత్తం, కదా వుత్తం, కస్మా చ వుత్త’’న్తి? ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన వుత్తం, తఞ్చ పన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే.

పఠమమహాసఙ్గీతి ¶ నామ చేసా కిఞ్చాపి పఞ్చసతికసఙ్గీతిక్ఖన్ధకే వుత్తా, నిదానకోసల్లత్థం పన ఇధాపి ఇమినా నయేన వేదితబ్బా. ధమ్మచక్కప్పవత్తనఞ్హి ఆదిం కత్వా యావ సుభద్దపరిబ్బాజకవినయనా కతబుద్ధకిచ్చే కుసినారాయం ఉపవత్తనే మల్లానం సాలవనే యమకసాలానమన్తరే విసాఖపుణ్ణమదివసే పచ్చూససమయే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బుతే భగవతి లోకనాథే, భగవతో పరినిబ్బానే సన్నిపతితానం సత్తన్నం భిక్ఖుసతసహస్సానం సఙ్ఘత్థేరో ఆయస్మా మహాకస్సపో సత్తాహపరినిబ్బుతే భగవతి, సుభద్దేన వుడ్ఢపబ్బజితేన ‘‘అలం, ఆవుసో, మా సోచిత్థ, మా పరిదేవిత్థ, సుముత్తా మయం తేన మహాసమణేన; ఉపద్దుతా చ హోమ – ‘ఇదం వో కప్పతి, ఇదం వో న కప్పతీ’తి! ఇదాని పన మయం యం ఇచ్ఛిస్సామ తం కరిస్సామ, యం న ఇచ్ఛిస్సామ న తం కరిస్సామా’’తి (చూళవ. ౪౩౭; దీ. ని. ౨.౨౩౨) వుత్తవచనమనుస్సరన్తో ‘‘ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి యం పాపభిక్ఖూ అతీతసత్థుకం పావచనన్తి మఞ్ఞమానా ¶ పక్ఖం లభిత్వా నచిరస్సేవ సద్ధమ్మం అన్తరధాపేయ్యుం, యావ చ ధమ్మవినయో తిట్ఠతి తావ అనతీతసత్థుకమేవ పావచనం హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో ¶ , సో వో మమచ్చయేన సత్థా’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౬).

‘‘యంనూనాహం ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యం, యథయిదం సాసనం అద్ధనియం అస్స చిరట్ఠితికం.

‘ధారేస్ససి పన మే త్వం, కస్సప, సాణాని పంసుకూలాని నిబ్బసనానీ’తి వత్వా చీవరే సాధారణపరిభోగేన చేవ,

‘అహం, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖామి వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరామి; కస్సపోపి, భిక్ఖవే, యావదే ఆకఙ్ఖతి వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’తి –

ఏవమాదినా ¶ నయేన నవానుపుబ్బవిహారఛళభిఞ్ఞాప్పభేదే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అత్తనా సమసమట్ఠపనేన చ అనుగ్గహితో, తస్స కిమఞ్ఞం ఆణణ్యం భవిస్సతి; నను మం భగవా రాజా వియ సకకవచఇస్సరియానుప్పదానేన అత్తనో కులవంసప్పతిట్ఠాపకం పుత్తం ‘సద్ధమ్మవంసప్పతిట్ఠాపకో మే అయం భవిస్సతీ’తి మన్త్వా ఇమినా అసాధారణేన అనుగ్గహేన అనుగ్గహేసీ’’తి చిన్తయన్తో ధమ్మవినయసఙ్గాయనత్థం భిక్ఖూనం ఉస్సాహం జనేసి. యథాహ –

‘‘అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘ఏకమిదాహం, ఆవుసో, సమయం పావాయ కుసినారం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౩౧) సబ్బం సుభద్దకణ్డం విత్థారతో వేదితబ్బం.

‘‘హన్ద మయం, ఆవుసో, ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యామ. పురే అధమ్మో దిప్పతి, ధమ్మో పటిబాహియ్యతి; అవినయో దిప్పతి, వినయో పటిబాహియ్యతి. పురే అధమ్మవాదినో బలవన్తో హోన్తి, ధమ్మవాదినో దుబ్బలా హోన్తి; అవినయవాదినో బలవన్తో హోన్తి, వినయవాదినో దుబ్బలా హోన్తీ’’తి (చూళవ. ౪౩౭).

భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘తేన హి, భన్తే, థేరో భిక్ఖూ ఉచ్చినతూ’’తి. థేరో సకలనవఙ్గసత్థుసాసనపరియత్తిధరే పుథుజ్జన-సోతాపన్న-సకదాగామి-అనాగామి-సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవభిక్ఖూ అనేకసతే అనేకసహస్సే చ వజ్జేత్వా తిపిటకసబ్బపరియత్తిప్పభేదధరే పటిసమ్భిదాప్పత్తే మహానుభావే యేభుయ్యేన భగవతా ఏతదగ్గం ఆరోపితే తేవిజ్జాదిభేదే ఖీణాసవభిక్ఖూయేవ ఏకూనపఞ్చసతే పరిగ్గహేసి. యే సన్ధాయ ఇదం వుత్తం – ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఏకేనూనాపఞ్చఅరహన్తసతాని ఉచ్చినీ’’తి (చూళవ. ౪౩౭).

కిస్స పన థేరో ఏకేనూనమకాసీతి? ఆయస్మతో ఆనన్దత్థేరస్స ఓకాసకరణత్థం. తేన హాయస్మతా సహాపి వినాపి న సక్కా ధమ్మసఙ్గీతి కాతుం, సో హాయస్మా సేక్ఖో సకరణీయో, తస్మా సహాపి న సక్కా; యస్మా పనస్స కిఞ్చి దసబలదేసితం సుత్తగేయ్యాదికం భగవతో అసమ్ముఖా పటిగ్గహితం నామ నత్థి, తస్మా వినాపి న సక్కా. యది ఏవం సేక్ఖోపి సమానో ధమ్మసఙ్గీతియా బహుకారత్తా థేరేన ఉచ్చినితబ్బో అస్స. అథ కస్మా న ఉచ్చినితోతి ¶ ? పరూపవాదవివజ్జనతో. థేరో హి ఆయస్మన్తే ఆనన్దే అతివియ విస్సత్థో అహోసి, తథా హి నం ¶ సిరస్మిం పలితేసు జాతేసుపి ‘‘న వాయం కుమారకో మత్తమఞ్ఞాసీ’’తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) కుమారకవాదేన ఓవదతి. సక్యకులప్పసుతో చాయం ఆయస్మా తథాగతస్స భాతా చూళపితుపుత్తో. తత్ర హి భిక్ఖూ ఛన్దాగమనం వియ మఞ్ఞమానా ‘‘బహూ అసేక్ఖపటిసమ్భిదాప్పత్తే భిక్ఖూ ఠపేత్వా ఆనన్దం సేక్ఖపటిసమ్భిదాప్పత్తం థేరో ఉచ్చినీ’’తి ఉపవదేయ్యుం, తం పరూపవాదం పరివజ్జేన్తో ‘‘ఆనన్దం వినా సఙ్గీతి ¶ న సక్కా కాతుం, భిక్ఖూనంయేవ అనుమతియా గహేస్సామీ’’తి న ఉచ్చిని.

అథ సయమేవ భిక్ఖూ ఆనన్దస్సత్థాయ థేరం యాచింసు. యథాహ –

‘‘భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం మహాకస్సపం ఏతదవోచుం – ‘అయం, భన్తే, ఆయస్మా ఆనన్దో కిఞ్చాపి సేక్ఖో అభబ్బో ఛన్దా దోసా మోహా భయా అగతిం గన్తుం, బహు చానేన భగవతో సన్తికే ధమ్మో చ వినయో చ పరియత్తో; తేన హి, భన్తే, థేరో ఆయస్మన్తమ్పి ఆనన్దం ఉచ్చినతూ’తి. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఆయస్మన్తమ్పి ఆనన్దం ఉచ్చినీ’’తి (చూళవ. ౪౩౭).

ఏవం భిక్ఖూనం అనుమతియా ఉచ్చినితేన తేనాయస్మతా సద్ధిం పఞ్చ థేరసతాని అహేసుం.

అథ ఖో థేరానం భిక్ఖూనం ఏతదహోసి – ‘‘కత్థ ను ఖో మయం ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యామా’’తి. అథ ఖో థేరానం భిక్ఖూనం ఏతదహోసి – ‘‘రాజగహం ఖో ¶ మహాగోచరం పహూతసేనాసనం, యంనూన మయం రాజగహే వస్సం వసన్తా ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యామ, న అఞ్ఞే భిక్ఖూ రాజగహే వస్సం ఉపగచ్ఛేయ్యు’’న్తి. కస్మా పన నేసం ఏతదహోసి? ఇదం అమ్హాకం థావరకమ్మం, కోచి విసభాగపుగ్గలో సఙ్ఘమజ్ఝం పవిసిత్వా ఉక్కోటేయ్యాతి. అథాయస్మా మహాకస్సపో ఞత్తిదుతియేన కమ్మేన సావేసి, తం సఙ్గీతిక్ఖన్ధకే వుత్తనయేనేవ ఞాతబ్బం.

అథ తథాగతస్స పరినిబ్బానతో సత్తసు సాధుకీళనదివసేసు సత్తసు చ ధాతుపూజాదివసేసు వీతివత్తేసు ‘‘అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తో, ఇదాని గిమ్హానం దియడ్ఢో మాసో సేసో, ఉపకట్ఠా వస్సూపనాయికా’’తి మన్త్వా మహాకస్సపత్థేరో ‘‘రాజగహం, ఆవుసో, గచ్ఛామా’’తి ఉపడ్ఢం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా ఏకం మగ్గం గతో. అనురుద్ధత్థేరోపి ఉపడ్ఢం గహేత్వా ఏకం మగ్గం గతో. ఆనన్దత్థేరో పన భగవతో పత్తచీవరం గహేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో సావత్థిం గన్త్వా రాజగహం గన్తుకామో యేన సావత్థి తేన చారికం పక్కామి. ఆనన్దత్థేరేన గతగతట్ఠానే మహాపరిదేవో అహోసి ¶ – ‘‘భన్తే ఆనన్ద, కుహిం సత్థారం ఠపేత్వా ఆగతోసీ’’తి ¶ . అనుపుబ్బేన పన సావత్థిం అనుప్పత్తే థేరే భగవతో పరినిబ్బానదివసే వియ మహాపరిదేవో అహోసి.

తత్ర సుదం ఆయస్మా ఆనన్దో అనిచ్చతాదిపటిసంయుత్తాయ ధమ్మియా కథాయ తం మహాజనం సఞ్ఞాపేత్వా జేతవనం పవిసిత్వా దసబలేన వసితగన్ధకుటియా ద్వారం వివరిత్వా మఞ్చపీఠం నీహరిత్వా పప్ఫోటేత్వా గన్ధకుటిం సమ్మజ్జిత్వా మిలాతమాలాకచవరం ¶ ఛడ్డేత్వా మఞ్చపీఠం అతిహరిత్వా పున యథాఠానే ఠపేత్వా భగవతో ఠితకాలే కరణీయం వత్తం సబ్బమకాసి. అథ థేరో భగవతో పరినిబ్బానతో పభుతి ఠాననిసజ్జబహులత్తా ఉస్సన్నధాతుకం కాయం సమస్సాసేతుం దుతియదివసే ఖీరవిరేచనం పివిత్వా విహారేయేవ నిసీది. యం సన్ధాయ సుభేన మాణవేన పహితం మాణవకం ఏతదవోచ –

‘‘అకాలో ఖో, మాణవక, అత్థి మే అజ్జ భేసజ్జమత్తా పీతా, అప్పేవ నామ స్వేపి ఉపసఙ్కమేయ్యామా’’తి (దీ. ని. ౧.౪౪౭).

దుతియదివసే చేతకత్థేరేన పచ్ఛాసమణేన గన్త్వా సుభేన మాణవేన పుట్ఠో దీఘనికాయే సుభసుత్తంనామ దసమం సుత్తమభాసి.

అథ థేరో జేతవనవిహారే ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణం కారాపేత్వా ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ రాజగహం గతో. తథా మహాకస్సపత్థేరో అనురుద్ధత్థేరో చ సబ్బం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా రాజగహమేవ గతో.

తేన ఖో పన సమయేన రాజగహే అట్ఠారస మహావిహారా హోన్తి. తే సబ్బేపి ఛడ్డితపతితఉక్లాపా అహేసుం. భగవతో హి పరినిబ్బానే సబ్బే భిక్ఖూ అత్తనో అత్తనో పత్తచీవరం గహేత్వా విహారే చ పరివేణే చ ఛడ్డేత్వా అగమంసు. తత్థ థేరా భగవతో వచనపూజనత్థం తిత్థియవాదపరిమోచనత్థఞ్చ ‘‘పఠమం మాసం ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణం కరోమా’’తి చిన్తేసుం. తిత్థియా హి ఏవం వదేయ్యుం – ‘‘సమణస్స గోతమస్స సావకా సత్థరి ఠితేయేవ విహారే పటిజగ్గింసు, పరినిబ్బుతే ఛడ్డేసు’’న్తి. తేసం వాదపరిమోచనత్థఞ్చ చిన్తేసున్తి వుత్తం హోతి. వుత్తమ్పి ¶ హేతం –

‘‘అథ ¶ ఖో థేరానం భిక్ఖూనం ఏతదహోసి – ‘భగవతా ఖో, ఆవుసో, ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణం ¶ వణ్ణితం. హన్ద మయం, ఆవుసో, పఠమం మాసం ఖణ్డఫుల్లప్పటిసఙ్ఖరణం కరోమ, మజ్ఝిమం మాసం సన్నిపతిత్వా ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయిస్సామా’’తి (చూళవ. ౪౩౮).

తే దుతియదివసే గన్త్వా రాజద్వారే అట్ఠంసు. అజాతసత్తు రాజా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ‘‘కిం, భన్తే, ఆగతత్థా’’తి అత్తనా కత్తబ్బకిచ్చం పటిపుచ్ఛి. థేరా అట్ఠారస మహావిహారపటిసఙ్ఖరణత్థాయ హత్థకమ్మం పటివేదేసుం. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి రాజా హత్థకమ్మకారకే మనుస్సే అదాసి. థేరా పఠమం మాసం సబ్బవిహారే పటిసఙ్ఖరాపేత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘నిట్ఠితం, మహారాజ, విహారపటిసఙ్ఖరణం. ఇదాని ధమ్మవినయసఙ్గహం కరోమా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే, విస్సత్థా కరోథ. మయ్హం ఆణాచక్కం, తుమ్హాకం ధమ్మచక్కం హోతు. ఆణాపేథ, భన్తే, కిం కరోమీ’’తి? ‘‘సఙ్గహం కరోన్తానం భిక్ఖూనం సన్నిసజ్జట్ఠానం, మహారాజా’’తి. ‘‘కత్థ కరోమి, భన్తే’’తి? ‘‘వేభారపబ్బతపస్సే సత్తపణ్ణిగుహాద్వారే కాతుం యుత్తం, మహారాజా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి ఖో రాజా అజాతసత్తు విస్సకమ్మునా నిమ్మితసదిసం సువిభత్తభిత్తిత్థమ్భసోపానం నానావిధమాలాకమ్మలతఆకమ్మవిచిత్తం అభిభవన్తమివ రాజభవనవిభూతిం అవహసన్తమివ దేవవిమానసిరిం సిరియా నికేతమివ ఏకనిపాతతిత్థమివ చ దేవమనుస్సనయనవిహఙ్గానం లోకరామణేయ్యకమివ సమ్పిణ్డితం దట్ఠబ్బసారమణ్డం మణ్డపం కారాపేత్వా వివిధకుసుమదామ-ఓలమ్బక-వినిగ్గలన్తచారువితానం ¶ రతనవిచిత్తమణికోట్టిమతలమివ చ నం నానాపుప్ఫూపహారవిచిత్తసుపరినిట్ఠితభూమికమ్మం బ్రహ్మవిమానసదిసం అలఙ్కరిత్వా తస్మిం మహామణ్డపే పఞ్చసతానం భిక్ఖూనం అనగ్ఘాని పఞ్చ కప్పియపచ్చత్థరణసతాని పఞ్ఞాపేత్వా దక్ఖిణభాగం నిస్సాయ ఉత్తరాభిముఖం థేరాసనం మణ్డపమజ్ఝే పురత్థాభిముఖం బుద్ధస్స భగవతో ఆసనారహం ధమ్మాసనం పఞ్ఞాపేత్వా దన్తఖచితం బీజనిఞ్చేత్థ ఠపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరోచాపేసి – ‘‘నిట్ఠితం, భన్తే, మమ కిచ్చ’’న్తి.

తస్మిం ఖో పన సమయే ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం సన్ధాయ ఏవమాహంసు – ‘‘ఇమస్మిం భిక్ఖుసఙ్ఘే ఏకో భిక్ఖు విస్సగన్ధం వాయన్తో విచరతీ’’తి. థేరో తం సుత్వా ‘‘ఇమస్మిం భిక్ఖుసఙ్ఘే అఞ్ఞో విస్సగన్ధం వాయన్తో ¶ విచరణకభిక్ఖు నామ నత్థి, అద్ధా ఏతే మం సన్ధాయ వదన్తీ’’తి సంవేగం ఆపజ్జి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆహంసు – ‘‘స్వే, ఆవుసో, సన్నిపాతో త్వఞ్చ సేక్ఖో సకరణీయో, తేన తే న యుత్తం సన్నిపాతం గన్తుం, అప్పమత్తో హోహీ’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో – ‘‘స్వే సన్నిపాతో, న ఖో పన మేతం పతిరూపం య్వాహం సేక్ఖో ¶ సమానో సన్నిపాతం గచ్ఛేయ్య’’న్తి బహుదేవ రత్తిం కాయగతాయసతియా వీతినామేత్వా రత్తియా పచ్చూససమయం చఙ్కమా ఓరోహిత్వా విహారం పవిసిత్వా ‘‘నిపజ్జిస్సామీ’’తి కాయం ఆవజ్జేసి. ద్వే పాదా భూమితో ముత్తా, అప్పత్తఞ్చ సీసం బిమ్బోహనం, ఏతస్మిం అన్తరే అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చి. అయఞ్హి ఆయస్మా చఙ్కమేన ¶ బహి వీతినామేత్వా విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తో చిన్తేసి – ‘‘నను మం భగవా ఏతదవోచ – ‘కతపుఞ్ఞోసి త్వం, ఆనన్ద, పధానమనుయుఞ్జ; ఖిప్పం హోహిసి అనాసవో’తి (దీ. ని. ౨.౨౦౭). బుద్ధానఞ్చ కథాదోసో నామ నత్థి. మమ అచ్చారద్ధం వీరియం తేన మే చిత్తం ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తతి. హన్దాహం వీరియసమథం యోజేమీ’’తి చఙ్కమా ఓరోహిత్వా పాదధోవనట్ఠానే ఠత్వా పాదే ధోవిత్వా విహారం పవిసిత్వా మఞ్చకే నిసీదిత్వా ‘‘థోకం విస్సమిస్సామీ’’తి కాయం మఞ్చకే ఉపనామేసి. ద్వే పాదా భూమితో ముత్తా, సీసఞ్చ బిమ్బోహనం అసమ్పత్తం. ఏతస్మిం అన్తరే అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముత్తం, చతుఇరియాపథవిరహితం థేరస్స అరహత్తం అహోసి. తేన ఇమస్మిం సాసనే అనిపన్నో అనిసిన్నో అట్ఠితో అచఙ్కమన్తో ‘‘కో భిక్ఖు అరహత్తం పత్తో’’తి వుత్తే ‘‘ఆనన్దత్థేరో’’తి వత్తుం వట్టతి.

అథ ఖో థేరా భిక్ఖూ దుతియదివసే కతభత్తకిచ్చా పత్తచీవరం పటిసామేత్వా ధమ్మసభాయం సన్నిపతితా. ఆనన్దత్థేరో పన అత్తనో అరహత్తప్పత్తిం ఞాపేతుకామో భిక్ఖూహి సద్ధిం న గతో. భిక్ఖూ యథావుడ్ఢం అత్తనో అత్తనో పత్తాసనే నిసీదన్తా ఆనన్దత్థేరస్స ఆసనం ఠపేత్వా నిసిన్నా. తత్థ కేహిచి ‘‘ఏతమాసనం కస్సా’’తి వుత్తే ‘‘ఆనన్దత్థేరస్సా’’తి. ‘‘ఆనన్దో పన కుహిం గతో’’తి? తస్మిం సమయే థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇదాని మయ్హం గమనకాలో’’తి. తతో అత్తనో ఆనుభావం ¶ దస్సేన్తో పథవియం నిముజ్జిత్వా అత్తనో ఆసనేయేవ అత్తానం దస్సేసి. ఆకాసేనాగన్త్వా నిసీదీతిపి ఏకే.

ఏవం ¶ నిసిన్నే తస్మిం ఆయస్మన్తే మహాకస్సపత్థేరో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘ఆవుసో, కిం పఠమం సఙ్గాయామ, ధమ్మం వా వినయం వా’’తి? భిక్ఖూ ఆహంసు – ‘‘భన్తే మహాకస్సప, వినయో నామ బుద్ధసాసనస్స ఆయు, వినయే ఠితే సాసనం ఠితం హోతి; తస్మా పఠమం వినయం సఙ్గాయామా’’తి,. ‘‘కం ధురం కత్వా’’తి? ‘‘ఆయస్మన్తం ఉపాలి’’న్తి. ‘‘కిం ఆనన్దో నప్పహోతీ’’తి? ‘‘నో నప్పహోతి; అపి చ ఖో పన సమ్మాసమ్బుద్ధో ధరమానోయేవ వినయపరియత్తిం నిస్సాయ ఆయస్మన్తం ఉపాలిం ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం వినయధరానం యదిదం ఉపాలీ’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౮). తస్మా ఉపాలిత్థేరం ¶ పుచ్ఛిత్వా వినయం సఙ్గాయామా’’తి. తతో థేరో వినయం పుచ్ఛనత్థాయ అత్తనావ అత్తానం సమ్మన్ని. ఉపాలిత్థేరోపి విస్సజ్జనత్థాయ సమ్మన్ని. తత్రాయం పాళి –

‘‘అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో సఙ్ఘం ఞాపేసి –

‘‘సుణాతు మే, ఆవుసో, సఙ్ఘో. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఉపాలిం వినయం పుచ్ఛేయ్య’న్తి.

‘‘ఆయస్మాపి ఉపాలి సఙ్ఘం ఞాపేసి –

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఆయస్మతా మహాకస్సపేన వినయం పుట్ఠో విస్సజ్జేయ్య’’న్తి.

ఏవం అత్తనావ అత్తానం సమ్మన్నిత్వా ఆయస్మా ఉపాలి ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం చీవరం కత్వా థేరే భిక్ఖూ వన్దిత్వా ధమ్మాసనే నిసీది, దన్తఖచితం బీజనిం గహేత్వా. తతో ఆయస్మా మహాకస్సపో థేరాసనే నిసీదిత్వా ఆయస్మన్తం ఉపాలిం వినయం పుచ్ఛి – ‘‘పఠమం, ఆవుసో ఉపాలి, పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తి ¶ ? ‘‘వేసాలియం, భన్తే’’తి. ‘‘కం ఆరబ్భా’’తి? ‘‘సుదిన్నం కలన్దపుత్తం ఆరబ్భా’’తి. ‘‘కిస్మిం వత్థుస్మి’’న్తి? ‘‘మేథునధమ్మే’’తి.

అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఆయస్మన్తం ఉపాలిం పఠమస్స పారాజికస్స వత్థుమ్పి పుచ్ఛి, నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛి, పఞ్ఞత్తిమ్పి పుచ్ఛి, అనుపఞ్ఞత్తిమ్పి పుచ్ఛి, ఆపత్తిమ్పి పుచ్ఛి, అనాపత్తిమ్పి పుచ్ఛి; యథా చ పఠమస్స తథా దుతియస్స తథా తతియస్స తథా చతుత్థస్స పారాజికస్స వత్థుమ్పి పుచ్ఛి…పే… అనాపత్తిమ్పి పుచ్ఛి. పుట్ఠో పుట్ఠో ఉపాలిత్థేరో విస్సజ్జేసి. తతో ¶ ఇమాని చత్తారి పారాజికాని ‘‘పారాజికకణ్డం నామ ఇద’’న్తి సఙ్గహం ఆరోపేత్వా ఠపేసుం. తేరస సఙ్ఘాదిసేసాని ‘‘తేరసక’’న్తి ఠపేసుం. ద్వే సిక్ఖాపదాని ‘‘అనియతానీ’’తి ఠపేసుం. తింస సిక్ఖాపదాని ‘‘నిస్సగ్గియపాచిత్తియానీ’’తి ఠపేసుం. ద్వేనవుతి సిక్ఖాపదాని ‘‘పాచిత్తియానీ’’తి ఠపేసుం. చత్తారి సిక్ఖాపదాని ‘‘పాటిదేసనీయానీ’’తి ఠపేసుం. పఞ్చసత్తతి సిక్ఖాపదాని ‘‘సేఖియానీ’’తి ఠపేసుం. సత్త ధమ్మే ‘‘అధికరణసమథా’’తి ఠపేసుం.

ఏవం ¶ మహావిభఙ్గం సఙ్గహం ఆరోపేత్వా భిక్ఖునీవిభఙ్గే అట్ఠ సిక్ఖాపదాని ‘‘పారాజికకణ్డం నామ ఇద’’న్తి ఠపేసుం. సత్తరస సిక్ఖాపదాని ‘‘సత్తరసక’’న్తి ఠపేసుం. తింస సిక్ఖాపదాని ‘‘నిస్సగ్గియపాచిత్తియానీ’’తి ఠపేసుం. ఛసట్ఠిసతసిక్ఖాపదాని ‘‘పాచిత్తియానీ’’తి ఠపేసుం. అట్ఠ సిక్ఖాపదాని ‘‘పాటిదేసనీయానీ’’తి ఠపేసుం. పఞ్చసత్తతి సిక్ఖాపదాని ‘‘సేఖియానీ’’తి ఠపేసుం. సత్త ధమ్మే ‘‘అధికరణసమథా’’తి ¶ ఠపేసుం. ఏవం భిక్ఖునీవిభఙ్గం సఙ్గహం ఆరోపేత్వా ఏతేనేవ ఉపాయేన ఖన్ధకపరివారేపి ఆరోపేసుం. ఏవమేతం సఉభతోవిభఙ్గఖన్ధకపరివారం వినయపిటకం సఙ్గహమారూళ్హం సబ్బం మహాకస్సపత్థేరో పుచ్ఛి, ఉపాలిత్థేరో విస్సజ్జేసి. పుచ్ఛావిస్సజ్జనపరియోసానే పఞ్చ అరహన్తసతాని సఙ్గహం ఆరోపితనయేనేవ గణసజ్ఝాయమకంసు. వినయసఙ్గహావసానే ఉపాలిత్థేరో దన్తఖచితం బీజనిం నిక్ఖిపిత్వా ధమ్మాసనా ఓరోహిత్వా వుడ్ఢే భిక్ఖూ వన్దిత్వా అత్తనో పత్తాసనే నిసీది.

వినయం సఙ్గాయిత్వా ధమ్మం సఙ్గాయితుకామో ఆయస్మా మహాకస్సపో భిక్ఖూ పుచ్ఛి – ‘‘ధమ్మం సఙ్గాయన్తేహి కం పుగ్గలం ధురం కత్వా ధమ్మో సఙ్గాయితబ్బో’’తి? భిక్ఖూ ‘‘ఆనన్దత్థేరం ధురం కత్వా’’తి ఆహంసు.

అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో సఙ్ఘం ఞాపేసి –

‘‘సుణాతు మే, ఆవుసో, సఙ్ఘో. యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఆనన్దం ధమ్మం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి.

అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో సఙ్ఘం ఞాపేసి –

‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం, అహం ఆయస్మతా మహాకస్సపేన ధమ్మం పుట్ఠో విస్సజ్జేయ్య’’న్తి.

అథ ¶ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం చీవరం కత్వా థేరే భిక్ఖూ వన్దిత్వా ధమ్మాసనే నిసీది దన్తఖచితం బీజనిం గహేత్వా. అథ మహాకస్సపత్థేరో ఆనన్దత్థేరం ధమ్మం పుచ్ఛి – ‘‘బ్రహ్మజాలం, ఆవుసో ఆనన్ద, కత్థ భాసిత’’న్తి? ‘‘అన్తరా చ, భన్తే, రాజగహం ¶ అన్తరా చ నాళన్దం రాజాగారకే అమ్బలట్ఠికాయ’’న్తి. ‘‘కం ఆరబ్భా’’తి? ‘‘సుప్పియఞ్చ పరిబ్బాజకం, బ్రహ్మదత్తఞ్చ మాణవ’’న్తి. ‘‘కిస్మిం వత్థుస్మి’’న్తి? ‘‘వణ్ణావణ్ణే’’తి. అథ ఖో ¶ ఆయస్మా మహాకస్సపో ఆయస్మన్తం ఆనన్దం బ్రహ్మజాలస్స నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛి, వత్థుమ్పి పుచ్ఛి. ‘‘సామఞ్ఞఫలం పనావుసో ఆనన్ద, కత్థ భాసిత’’న్తి? ‘రాజగహే, భన్తే, జీవకమ్బవనే’’తి. ‘‘కేన సద్ధి’’న్తి? ‘‘అజాతసత్తునా వేదేహిపుత్తేన సద్ధి’’న్తి. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో ఆయస్మన్తం ఆనన్దం సామఞ్ఞఫలస్స నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛి. ఏతేనేవ ఉపాయేన పఞ్చ నికాయే పుచ్ఛి.

పఞ్చనికాయా నామ – దీఘనికాయో, మజ్ఝిమనికాయో, సంయుత్తనికాయో, అఙ్గుత్తరనికాయో, ఖుద్దకనికాయోతి. తత్థ ఖుద్దకనికాయో నామ – చత్తారో నికాయే ఠపేత్వా, అవసేసం బుద్ధవచనం. తత్థ వినయో ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన విస్సజ్జితో, సేసఖుద్దకనికాయో చత్తారో చ నికాయా ఆనన్దత్థేరేన. తదేతం సబ్బమ్పి బుద్ధవచనం రసవసేన ఏకవిధం, ధమ్మవినయవసేన దువిధం, పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమవసేన తివిధం; తథా పిటకవసేన, నికాయవసేన పఞ్చవిధం, అఙ్గవసేన నవవిధం, ధమ్మక్ఖన్ధవసేన చతురాసీతిసహస్సవిధన్తి వేదితబ్బం.

కథం రసవసేన ఏకవిధం? యఞ్హి భగవతా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝిత్వా యావ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, ఏత్థన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సాని దేవమనుస్సనాగయక్ఖాదయో అనుసాసన్తేన పచ్చవేక్ఖన్తేన వా వుత్తం, సబ్బం తం ఏకరసం విముత్తిరసమేవ హోతి. ఏవం రసవసేన ఏకవిధం.

కథం ¶ ధమ్మవినయవసేన దువిధం? సబ్బమేవ చేతం ధమ్మో చేవ వినయో చాతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. తత్థ వినయపిటకం వినయో, అవసేసం బుద్ధవచనం ధమ్మో; తేనేవాహ – ‘‘యంనూన మయం, ఆవుసో, ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయేయ్యామా’’తి. ‘‘అహం ¶ ఉపాలిం వినయం పుచ్ఛేయ్యం, ఆనన్దం ధమ్మం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి చ ఏవం ధమ్మవినయవసేన దువిధం.

కథం పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమవసేన తివిధం? సబ్బమేవ హిదం పఠమబుద్ధవచనం, మజ్ఝిమబుద్ధవచనం, పచ్ఛిమబుద్ధవచనన్తి తిప్పభేదం హోతి. తత్థ –

‘‘అనేకజాతిసంసారం, సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;

గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.

‘‘గహకారక ¶ దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;

విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి. (ధ. ప. ౧౫౩-౧౫౪);

కేచి ‘‘యదా హవే పాతుభవన్తి ధమ్మా’’తి ఖన్ధకే ఉదానగాథం ఆహు. ఏసా పన పాటిపదదివసే సబ్బఞ్ఞుభావప్పత్తస్స సోమనస్సమయఞాణేన పచ్చయాకారం పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నా ఉదానగాథాతి వేదితబ్బా.

యం పన పరినిబ్బానకాలే అభాసి – ‘‘హన్ద దాని, భిక్ఖవే, ఆమన్తయామి వో, వయధమ్మా సఙ్ఖారా, అప్పమాదేన సమ్పాదేథా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౮) ఇదం పచ్ఛిమబుద్ధవచనం.

ఉభిన్నమన్తరే యం వుత్తం ఏతం మజ్ఝిమబుద్ధవచనన్తి. ఏవం పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమవసేన తివిధం.

కథం ¶ పిటకవసేన తివిధం? సబ్బమ్పి హేతం వినయపిటకం సుత్తన్తపిటకం అభిధమ్మపిటకన్తి తిప్పభేదమేవ హోతి. తత్థ పఠమసఙ్గీతియం సఙ్గీతఞ్చ అసఙ్గీతఞ్చ సబ్బమ్పి సమోధానేత్వా ఉభయాని పాతిమోక్ఖాని, ద్వే విభఙ్గాని, ద్వావీసతి ఖన్ధకాని, సోళసపరివారాతి ఇదం వినయపిటకం నామ.

బ్రహ్మజాలాది చతుత్తింససుత్తసఙ్గహో దీఘనికాయో, మూలపరియాయసుత్తాది దియడ్ఢసతద్వేసుత్తసఙ్గహో మజ్ఝిమనికాయో, ఓఘతరణసుత్తాది సత్తసుత్తసహస్స సత్తసత ద్వాసట్ఠిసుత్తసఙ్గహో సంయుత్తనికాయో, చిత్తపరియాదానసుత్తాది నవసుత్తసహస్స పఞ్చసత సత్తపఞ్ఞాససుత్తసఙ్గహో అఙ్గుత్తరనికాయో, ఖుద్దకపాఠ-ధమ్మపద-ఉదాన-ఇతివుత్తక-సుత్తనిపాత-విమానవత్థు-పేతవత్థు-థేరగాథా-థేరీగాథా-జాతకనిద్దేస-పటిసమ్భిదా-అపదాన-బుద్ధవంస-చరియాపిటకవసేన ¶ పన్నరసప్పభేదో ఖుద్దకనికాయోతి ఇదం సుత్తన్తపిటకం నామ.

ధమ్మసఙ్గహో, విభఙ్గో, ధాతుకథా, పుగ్గలపఞ్ఞత్తి, కథావత్థు, యమకం, పట్ఠానన్తి ఇదం అభిధమ్మపిటకం నామ. తత్థ –

వివిధవిసేసనయత్తా ¶ , వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం, వినయో వినయోతి అక్ఖాతో.

వివిధా హి ఏత్థ పఞ్చవిధ పాతిమోక్ఖుద్దేస పారాజికాది సత్తఆపత్తిక్ఖన్ధమాతికా విభఙ్గాదిప్పభేదా నయా, విసేసభూతా చ దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనా అనుపఞ్ఞత్తినయా ¶ , కాయికవాచసికఅజ్ఝాచారనిసేధనతో చేస కాయం వాచఞ్చ వినేతి, తస్మా వివిధనయత్తా విసేసనయత్తా కాయవాచానఞ్చ వినయనతో ‘‘వినయో’’తి అక్ఖాతో. తేనేతమేతస్స వచనత్థకోసల్లత్థం వుత్తం –

‘‘వివిధవిసేసనయత్తా, వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం, వినయో వినయోతి అక్ఖాతో’’తి.

అత్థానం సూచనతో, సువుత్తతో సవనతోథ సూదనతో;

సుత్తాణా సుత్తసభాగతో చ, సుత్తన్తి అక్ఖాతం.

తఞ్హి అత్తత్థపరత్థాదిభేదే అత్థే సూచేతి, సువుత్తా చేత్థ అత్థా వేనేయ్యజ్ఝాసయానులోమేన వుత్తత్తా. సవతి చేతం అత్థే సస్సమివ ఫలం పసవతీతి వుత్తం హోతి. సూదతి చేతం ధేనువియ ఖీరం, పగ్ఘరతీతి వుత్తం హోతి. సుట్ఠు చ నే తాయతి రక్ఖతీతి వుత్తం హోతి. సుత్తసభాగఞ్చేతం, యథా హి తచ్ఛకానం సుత్తం పమాణం హోతి; ఏవమేతమ్పి విఞ్ఞూనం. యథా చ సుత్తేన సఙ్గహితాని పుప్ఫాని న వికిరియన్తి న విద్ధంసియన్తి; ఏవమేతేన సఙ్గహితా అత్థా. తేనేతమేతస్స వచనత్థకోసల్లత్థం వుత్తం –

‘‘అత్థానం సూచనతో, సువుత్తతో సవనతోథ సూదనతో;

సుత్తాణా సుత్తసభాగతో చ, సుత్తన్తి అక్ఖాత’’న్తి.

యం ఏత్థ వుడ్ఢిమన్తో, సలక్ఖణా పూజితా పరిచ్ఛిన్నా;

వుత్తాధికా చ ధమ్మా, అభిధమ్మో తేన అక్ఖాతో.

అయఞ్హి ¶ అభిసద్దో వుడ్ఢిలక్ఖణపూజితపరిచ్ఛిన్నాధికేసు దిస్సతి. తథాహేస – ‘‘బాళ్హా మే ఆవుసో దుక్ఖా వేదనా అభిక్కమన్తి నో పటిక్కమన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౮౯; సం. ని. ౫.౧౯౫) వుడ్ఢియం ఆగతో. ‘‘యా తా రత్తియో అభిఞ్ఞాతా అభిలక్ఖితా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౯) లక్ఖణే. ‘‘రాజాభిరాజా మనుజిన్దో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౩౯౯; సు. ని. ౫౫౮) పూజితే. ‘‘పటిబలో వినేతుం అభిధమ్మే అభివినయే’’తిఆదీసు (మహావ. ౮౫) పరిచ్ఛిన్నే. అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే ధమ్మే చ వినయే చాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అభిక్కన్తేన వణ్ణేనా’’తిఆదీసు (వి. వ. ౭౫) అధికే.

ఏత్థ చ ‘‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి, మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౬౦ ఆదయో) నయేన వుడ్ఢిమన్తోపి ధమ్మా వుత్తా. ‘‘రూపారమ్మణం వా సద్దారమ్మణం వా’’తిఆదినా నయేన ఆరమ్మణాదీహి లక్ఖణీయత్తా సలక్ఖణాపి. ‘‘సేక్ఖా ధమ్మా, అసేక్ఖా ధమ్మా, లోకుత్తరా ధమ్మా’’తిఆదినా నయేన పూజితాపి పూజారహాతి అధిప్పాయో. ‘‘ఫస్సో హోతి వేదనా హోతీ’’తిఆదినా నయేన సభావపరిచ్ఛిన్నత్తా పరిచ్ఛిన్నాపి. ‘‘మహగ్గతా ధమ్మా, అప్పమాణా ధమ్మా, అనుత్తరా ధమ్మా’’తిఆదినా నయేన అధికాపి ధమ్మా వుత్తా. తేనేతమేతస్స వచనత్థకోసల్లత్థం వుత్తం –

‘‘యం ఏత్థ వుడ్ఢిమన్తో, సలక్ఖణా పూజితా పరిచ్ఛిన్నా;

వుత్తాధికా చ ధమ్మా, అభిధమ్మో తేన అక్ఖాతో’’తి.

పిటకం పిటకత్థవిదూ, పరియత్తిబ్భాజనత్థతో ఆహు;

తేన సమోధానేత్వా, తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యా.

పరియత్తిపి ¶ ¶ హి ‘‘మా పిటకసమ్పదానేనా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) పిటకన్తి వుచ్చతి. ‘‘అథ పురిసో ఆగచ్ఛేయ్య కుదాలపిటకం ఆదాయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౨౮; అ. ని. ౩.౭౦) యం కిఞ్చి భాజనమ్పి. తస్మా పిటకం పిటకత్థవిదూ, పరియత్తిబ్భాజనత్థతో ఆహు.

ఇదాని తేన సమోధానేత్వా తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యాతి. తేన ఏవం దువిధత్థేన పిటకసద్దేన సహ ¶ సమాసం కత్వా వినయో చ సో పిటకఞ్చ పరియత్తిభావతో తస్స తస్స అత్థస్స భాజనతో చాతి వినయపిటకం, యథావుత్తేనేవ నయేన సుత్తన్తఞ్చ తం పిటకఞ్చాతి సుత్తన్తపిటకం, అభిధమ్మో చ సో పిటకఞ్చాతి అభిధమ్మపిటకన్తి ఏవమేతే తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యా.

ఏవం ఞత్వా చ పునపి తేస్వేవ పిటకేసు నానప్పకారకోసల్లత్థం –

దేసనాసాసనకథా, భేదం తేసు యథారహం;

సిక్ఖాపహానగమ్భీర, భావఞ్చ పరిదీపయే.

పరియత్తిభేదం సమ్పత్తిం, విపత్తిం చాపి యం యహిం;

పాపుణాతి యథా భిక్ఖు, తమ్పి సబ్బం విభావయే.

తత్రాయం పరిదీపనా విభావనా చ, ఏతాని హి తీణి పిటకాని యథాక్కమం ఆణా వోహార పరమత్థదేసనా యథాపరాధ-యథానులోమ-యథాధమ్మసాసనాని, సంవరాసంవరదిట్ఠివినివేఠనామరూపపరిచ్ఛేదకథాతి చ వుచ్చన్తి.

ఏత్థ హి వినయపిటకం ఆణారహేన భగవతా ఆణాబాహుల్లతో దేసితత్తా ఆణాదేసనా, సుత్తన్తపిటకం వోహారకుసలేన భగవతా వోహారబాహుల్లతో దేసితత్తా వోహారదేసనా, అభిధమ్మపిటకం పరమత్థకుసలేన భగవతా పరమత్థబాహుల్లతో దేసితత్తా పరమత్థదేసనాతి వుచ్చతి.

తథా ¶ పఠమం యే తే పచురాపరాధా సత్తా తే యథాపరాధం ఏత్థ సాసితాతి యథాపరాధసాసనం, దుతియం అనేకజ్ఝాసయానుసయచరియాధిముత్తికా సత్తా యథానులోమం ఏత్థ సాసితాతి యథానులోమసాసనం, తతియం ధమ్మపుఞ్జమత్తే ‘‘అహం మమా’’తి సఞ్ఞినో సత్తా యథాధమ్మం ఏత్థ సాసితాతి యథాధమ్మసాసనన్తి వుచ్చతి.

తథా ¶ పఠమం అజ్ఝాచారపటిపక్ఖభూతో సంవరాసంవరో ఏత్థ కథితోతి సంవరాసంవరకథా, దుతియం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిపటిపక్ఖభూతా దిట్ఠివినివేఠనా ఏత్థ కథితాతి దిట్ఠివినివేఠనకథా, తతియం రాగాదిపటిపక్ఖభూతో నామరూపపరిచ్ఛేదో ఏత్థ కథితోతి నామరూపపరిచ్ఛేదకథాతి వుచ్చతి.

తీసుపి చ చేతేసు తిస్సో సిక్ఖా, తీణి పహానాని, చతుబ్బిధో చ గమ్భీరభావో వేదితబ్బో ¶ . తథా హి – వినయపిటకే విసేసేన అధిసీలసిక్ఖా వుత్తా, సుత్తన్తపిటకే అధిచిత్తసిక్ఖా, అభిధమ్మపిటకే అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా.

వినయపిటకే చ వీతిక్కమప్పహానం కిలేసానం, వీతిక్కమపటిపక్ఖత్తా సీలస్స. సుత్తన్తపిటకే పరియుట్ఠానప్పహానం, పరియుట్ఠానపటిపక్ఖత్తా సమాధిస్స. అభిధమ్మపిటకే అనుసయప్పహానం అనుసయపటిపక్ఖత్తా పఞ్ఞాయ.

పఠమే చ తదఙ్గప్పహానం కిలేసానం, ఇతరేసు విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పహానాని. పఠమే చ దుచ్చరితసంకిలేసస్స పహానం, ఇతరేసు తణ్హాదిట్ఠిసంకిలేసానం.

ఏకమేకస్మిఞ్చేత్థ చతుబ్బిధోపి ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరభావో వేదితబ్బో. తత్థ ధమ్మోతి పాళి. అత్థోతి తస్సాయేవత్థో. దేసనాతి తస్సా మనసావవత్థాపితాయ పాళియా దేసనా. పటివేధోతి పాళియా పాళిఅత్థస్స చ యథాభూతావబోధో. తీసుపి చేతేసు ఏతే ధమ్మత్థదేసనాపటివేధా ¶ యస్మా ససాదీహి వియ మహాసముద్దో మన్దబుద్ధీహి దుక్ఖోగాహా అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠా చ, తస్మా గమ్భీరా. ఏవం ఏకమేకస్మిం ఏత్థ చతుబ్బిధోపి గమ్భీరభావో వేదితబ్బో.

అపరో నయో – ధమ్మోతి హేతు. వుత్తం హేతం – ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి. అత్థోతి హేతుఫలం. వుత్తం హేతం – ‘‘హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి. దేసనాతి పఞ్ఞత్తి, యథాధమ్మం ధమ్మాభిలాపోతి అధిప్పాయో. పటివేధోతి అభిసమయో, సో చ లోకియలోకుత్తరో విసయతో అసమ్మోహతో చ అత్థానురూపం ధమ్మేసు, ధమ్మానురూపం అత్థేసు, పఞ్ఞత్తిపథానురూపం పఞ్ఞత్తీసు అవబోధో.

ఇదాని యస్మా ఏతేసు పిటకేసు యం యం ధమ్మజాతం వా అత్థజాతం వా, యా చాయం యథా యథా ఞాపేతబ్బో అత్థో సోతూనం ఞాణస్స అభిముఖో హోతి, తథా తథా తదత్థజోతికా దేసనా, యో చేత్థ ¶ అవిపరీతావబోధసఙ్ఖాతో పటివేధో సబ్బమేతం అనుపచితకుసలసమ్భారేహి దుప్పఞ్ఞేహి ససాదీహి వియ మహాసముద్దో దుక్ఖోగాహం అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠఞ్చ, తస్మా గమ్భీరం. ఏవమ్పి ఏకమేకస్మిం ఏత్థ చతుబ్బిధోపి గమ్భీరభావో వేదితబ్బో.

‘‘దేసనా-సాసనకథా ¶ , భేదం తేసు యథారహం;

సిక్ఖాపహానగమ్భీరభావఞ్చ పరిదీపయే’’తి.

‘‘పరియత్తిభేదం సమ్పత్తిం, విపత్తిఞ్చాపి యం యహిం;

పాపుణాతి యథా భిక్ఖు, తమ్పి సబ్బం విభావయే’’తి.

ఏత్థ పన తీసు పిటకేసు తివిధో పరియత్తిభేదో దట్ఠబ్బో. తిస్సో హి పరియత్తియో – అలగద్దూపమా, నిస్సరణత్థా, భణ్డాగారికపరియత్తీతి.

తత్థ యా దుగ్గహితా ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా, అయం అలగద్దూపమా. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, పురిసో అలగద్దత్థికో అలగద్దగవేసీ అలగద్దపరియేసనం చరమానో, సో పస్సేయ్య మహన్తం అలగద్దం. తమేనం భోగే వా నఙ్గుట్ఠే వా గణ్హేయ్య. తస్స సో అలగద్దో పటిపరివత్తిత్వా హత్థే వా బాహాయ వా అఞ్ఞతరస్మిం వా అఙ్గపచ్చఙ్గే డంసేయ్య. సో తతోనిదానం మరణం వా నిగచ్ఛేయ్య, మరణమత్తం వా దుక్ఖం. తం కిస్స హేతు? దుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, అలగద్దస్స. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చే మోఘపురిసా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం…పే… వేదల్లం. తే తం ధమ్మం పరియాపుణిత్వా తేసం ధమ్మానం పఞ్ఞాయ అత్థం న ఉపపరిక్ఖన్తి. తేసం తే ధమ్మా పఞ్ఞాయ అత్థం అనుపపరిక్ఖతం న నిజ్ఝానం ఖమన్తి. తే ఉపారమ్భానిసంసా చేవ ధమ్మం పరియాపుణన్తి ఇతివాదప్పమోక్ఖానిసంసా చ. యస్స చత్థాయ ధమ్మం పరియాపుణన్తి, తఞ్చస్స అత్థం నానుభోన్తి. తేసం తే ధమ్మా దుగ్గహితా దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి. తం కిస్స హేతు? దుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, ధమ్మాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౩౮).

యా ¶ ¶ పన సుగ్గహితా సీలక్ఖన్ధాదిపారిపూరింయేవ ఆకఙ్ఖమానేన పరియాపుటా న ఉపారమ్భాది హేతు, అయం నిస్సరణత్థా. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘తేసం తే ధమ్మా సుగ్గహితా దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తన్తి. తం కిస్స హేతు? సుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, ధమ్మాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౩౯).

యం పన పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధో పహీనకిలేసో భావితమగ్గో పటివిద్ధాకుప్పో సచ్ఛికతనిరోధో ఖీణాసవో ¶ కేవలం పవేణీపాలనత్థాయ వంసానురక్ఖణత్థాయ పరియాపుణాతి, అయం భణ్డాగారికపఅయత్తీతి.

వినయే పన సుప్పటిపన్నో భిక్ఖు సీలసమ్పత్తిం నిస్సాయ తిస్సో విజ్జా పాపుణాతి, తాసంయేవ చ తత్థ పభేదవచనతో. సుత్తే సుప్పటిపన్నో సమాధిసమ్పదం నిస్సాయ ఛ అభిఞ్ఞా పాపుణాతి, తాసంయేవ చ తత్థ పభేదవచనతో. అభిధమ్మే సుప్పటిపన్నో పఞ్ఞాసమ్పదం నిస్సాయ చతస్సో పటిసమ్భిదా పాపుణాతి, తాసఞ్చ తత్థేవ పభేదవచనతో. ఏవమేతేసు సుప్పటిపన్నో యథాక్కమేన ఇమం విజ్జాత్తయఛళభిఞ్ఞాచతుపటిసమ్భిదాభేదం సమ్పత్తిం పాపుణాతి.

వినయే పన దుప్పటిపన్నో అనుఞ్ఞాతసుఖసమ్ఫస్సఅత్థరణపావురణాదిఫస్ససామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తేసు ఉపాదిన్నఫస్సాదీసు అనవజ్జసఞ్ఞీ హోతి. వుత్తమ్పి హేతం – ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి, యథా యేమే అన్తరాయికా ధమ్మా వుత్తా భగవతా, తే పటిసేవతో నాలం అన్తరాయాయా’’తి (పాచి. ౪౧౭; మ. ని. ౧.౨౩౪) తతో దుస్సీలభావం పాపుణాతి. సుత్తే ¶ దుప్పటిపన్నో ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా సన్తో సంవిజ్జమానా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౫) అధిప్పాయం అజానన్తో దుగ్గహితం గణ్హాతి. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘అత్తనా దుగ్గహితేన అమ్హే చేవ అబ్భాచిక్ఖతి, అత్తానఞ్చ ఖనతి, బహుఞ్చ అపుఞ్ఞం పసవతీ’’తి (పాచి. ౪౧౭; మ. ని. ౧.౨౩౬) తతో మిచ్ఛాదిట్ఠితం పాపుణాతి. అభిధమ్మే దుప్పటిపన్నో ధమ్మచిన్తం అతిధావన్తో అచిన్తేయ్యానిపి చిన్తేతి, తతో చిత్తక్ఖేపం పాపుణాతి. వుత్తం హేతం – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అచిన్తేయ్యాని న చిన్తేతబ్బాని, యాని చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్సా’’తి (అ. ని. ౪.౭౭). ఏవమేతేసు దుప్పటిపన్నో యథాక్కమేన ఇమం దుస్సీలభావమిచ్ఛాదిట్ఠితా చిత్తక్ఖేపభేదం విపత్తిం పాపుణాతీతి.

‘‘పరియత్తిభేదం సమ్పత్తిం, విపత్తిం చాపి యం యహిం;

పాపుణాతి యథా భిక్ఖు, తమ్పి సబ్బం విభావయే’’తి.

అయమ్పి గాథా వుత్తత్థా హోతి. ఏవం నానప్పకారతో పిటకాని ఞత్వా తేసం వసేనేతం బుద్ధవచనం తివిధన్తి ఞాతబ్బం.

కథం ¶ నికాయవసేన పఞ్చవిధం? సబ్బమేవ చేతం దీఘనికాయో, మజ్ఝిమనికాయో, సంయుత్తనికాయో, అఙ్గుత్తరనికాయో, ఖుద్దకనికాయోతి పఞ్చప్పభేదం హోతి. తత్థ కతమో దీఘనికాయో? తివగ్గసఙ్గహాని బ్రహ్మజాలాదీని చతుత్తింస సుత్తాని.

చతుత్తింసేవ సుత్తన్తా, తివగ్గో యస్స సఙ్గహో;

ఏస దీఘనికాయోతి, పఠమో అనులోమికో.

కస్మా పనేస దీఘనికాయోతి వుచ్చతి? దీఘప్పమాణానం సుత్తానం సమూహతో నివాసతో చ, సమూహనివాసా హి నికాయోతి ¶ వుచ్చన్తి. ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకనికాయమ్పి సమనుపస్సామి ఏవం చిత్తం; యథయిదం, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతా పాణా; పోణికనికాయో, చిక్ఖల్లికనికాయో’’తి (సం. ని. ౩.౧౦౦) ఏవమాదీని చేత్థ సాధకాని సాసనతో చ లోకతో చ. ఏవం సేసానమ్పి నికాయభావే వచనత్థో వేదితబ్బో.

కతమో మజ్ఝిమనికాయో? మజ్ఝిమప్పమాణాని పఞ్చదసవగ్గసఙ్గహాని మూలపరియాయసుత్తాదీని దియడ్ఢసతం ద్వే చ సుత్తాని.

దియడ్ఢసతం సుత్తన్తా, ద్వే చ సుత్తాని యత్థ సో;

నికాయో మజ్ఝిమో పఞ్చ-దసవగ్గపరిగ్గహో.

కతమో సంయుత్తనికాయో? దేవతాసంయుత్తాదివసేన ఠితాని ఓఘతరణాదీని సత్త సుత్తసహస్సాని సత్త చ సుత్తసతాని ద్వాసట్ఠి చ సుత్తాని.

సత్త సుత్తసహస్సాని, సత్త సుత్తసతాని చ;

ద్వాసట్ఠి చేవ సుత్తన్తా, ఏసో సంయుత్తసఙ్గహో.

కతమో ¶ అఙ్గుత్తరనికాయో? ఏకేకఅఙ్గాతిరేకవసేన ఠితాని చిత్తపరియాదానాదీని నవ సుత్తసహస్సాని పఞ్చ సుత్తసతాని సత్తపఞ్ఞాసఞ్చ సుత్తాని.

నవ సుత్తసహస్సాని, పఞ్చ సుత్తసతాని చ;

సత్తపఞ్ఞాస సుత్తాని, సఙ్ఖ్యా అఙ్గుత్తరే అయం.

కతమో ¶ ఖుద్దకనికాయో? సకలం వినయపిటకం అభిధమ్మపిటకం ఖుద్దకపాఠాదయో చ పుబ్బే నిదస్సితా పన్నరసభేదా ఠపేత్వా చత్తారో నికాయే అవసేసం బుద్ధవచనన్తి.

ఠపేత్వా ¶ చతురోపేతే, నికాయే దీఘఆదికే;

తదఞ్ఞం బుద్ధవచనం, నికాయో ఖుద్దకో మతోతి.

కథం అఙ్గవసేన నవవిధం? సబ్బమేవ హిదం సుత్తం, గేయ్యం, వేయ్యాకరణం, గాథా, ఉదానం, ఇతివుత్తకం, జాతకం, అబ్భుతధమ్మం, వేదల్లన్తి నవప్పభేదం హోతి. తత్థ ఉభతోవిభఙ్గనిద్దేసఖన్ధకపరివారా సుత్తనిపాతే మఙ్గలసుత్త-రతనసుత్త-నాలకసుత్త-తువట్టకసుత్తాని అఞ్ఞమ్పి చ సుత్తనామకం తథాగతవచనం సుత్తన్తి వేదితబ్బం. సబ్బమ్పి సగాథకం సుత్తం గేయ్యన్తి వేదితబ్బం. విసేసేన సంయుత్తకే సకలోపి సగాథావగ్గో, సకలం అభిధమ్మపిటకం, నిగ్గాథకం సుత్తం, యఞ్చ అఞ్ఞమ్పి అట్ఠహి అఙ్గేహి అసఙ్గహితం బుద్ధవచనం తం వేయ్యాకరణన్తి వేదితబ్బం. ధమ్మపదం, థేరగాథా, థేరీగాథా, సుత్తనిపాతే నోసుత్తనామికా సుద్ధికగాథా చ గాథాతి వేదితబ్బా. సోమనస్సఞాణమయికగాథాపటిసంయుత్తా ద్వాసీతి సుత్తన్తా ఉదానన్తి వేదితబ్బం. ‘‘వుత్తఞ్హేతం భగవతా’’తిఆదినయప్పవత్తా దసుత్తరసతసుత్తన్తా ఇతివుత్తకన్తి వేదితబ్బం. అపణ్ణకజాతకాదీని పఞ్ఞాసాధికాని పఞ్చ జాతకసతాని జాతకన్తి వేదితబ్బం. ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా ఆనన్దే’’తి (దీ. ని. ౨.౨౦౯) -ఆదినయప్పవత్తా సబ్బేపి అచ్ఛరియఅబ్భుతధమ్మపటిసంయుత్తా సుత్తన్తా అబ్భుతధమ్మన్తి వేదితబ్బం. చూళవేదల్ల-మహావేదల్ల-సమ్మాదిట్ఠి-సక్కపఞ్హ-సఙ్ఖారభాజనియ-మహాపుణ్ణమసుత్తాదయో ¶ సబ్బేపి వేదఞ్చ తుట్ఠిఞ్చ లద్ధా లద్ధా పుచ్ఛితసుత్తన్తా వేదల్లన్తి వేదితబ్బం. ఏవం అఙ్గవసేన నవవిధం.

కథం ¶ ధమ్మక్ఖన్ధవసేన చతురాసీతిసహస్సవిధం? సబ్బమేవ చేతం బుద్ధవచనం –

‘‘ద్వాసీతి బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతో;

చతురాసీతి సహస్సాని, యే మే ధమ్మా పవత్తినో’’తి. (థేరగా. ౧౦౨౭);

ఏవం పరిదీపితధమ్మక్ఖన్ధవసేన చతురాసీతిసహస్సప్పభేదం హోతి. తత్థ ఏకానుసన్ధికం సుత్తం ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో. యం అనేకానుసన్ధికం తత్థ అనుసన్ధివసేన ధమ్మక్ఖన్ధగణనా. గాథాబన్ధేసు పఞ్హాపుచ్ఛనం ¶ ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో, విస్సజ్జనం ఏకో. అభిధమ్మే ఏకమేకం తిక-దుక-భాజనం, ఏకమేకఞ్చ చిత్తవారభాజనం, ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో. వినయే అత్థి వత్థు, అత్థి మాతికా, అత్థి పదభాజనీయం, అత్థి అన్తరాపత్తి, అత్థి ఆపత్తి, అత్థి అనాపత్తి, అత్థి పరిచ్ఛేదో; తత్థ ఏకమేకో కోట్ఠాసో, ఏకమేకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి వేదితబ్బో. ఏవం ధమ్మక్ఖన్ధవసేన చతురాసీతిసహస్సవిధం.

ఏవమేతం అభేదతో రసవసేన ఏకవిధం, భేదతో ధమ్మవినయాదివసేన దువిధాదిభేదం బుద్ధవచనం సఙ్గాయన్తేన మహాకస్సపప్పముఖేన వసీగణేన ‘‘అయం ధమ్మో, అయం వినయో; ఇదం పఠమబుద్ధవచనం, ఇదం మజ్ఝిమబుద్ధవచనం, ఇదం పచ్ఛిమబుద్ధవచనం; ఇదం వినయపిటకం, ఇదం సుత్తన్తపిటకం, ఇదం అభిధమ్మపిటకం; అయం దీఘనికాయో…పే… అయం ఖుద్దకనికాయో; ఇమాని సుత్తాదీని నవఙ్గాని, ఇమాని చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీ’’తి ఇమం పభేదం వవత్థపేత్వావ సఙ్గీతం. న ¶ కేవలఞ్చ ఏత్తకమేవ, అఞ్ఞమ్పి ఉద్దానసఙ్గహ-వగ్గసఙ్గహపేయ్యాలసఙ్గహ-ఏకకనిపాత-దుకనిపాతాదినిపాతసఙ్గహ-సంయుత్తసఙ్గహ-పణ్ణాససఙ్గహాదిఅనేకవిధం తీసు పిటకేసు సన్దిస్సమానం సఙ్గహప్పభేదం వవత్థపేత్వాఏవ సత్తహి మాసేహి సఙ్గీతం. సఙ్గీతిపరియోసానే చస్స – ‘‘ఇదం మహాకస్సపత్థేరేన దసబలస్స సాసనం పఞ్చవస్ససహస్సపరిమాణం కాలం పవత్తనసమత్థం కత’’న్తి సఞ్జాతప్పమోదా సాధుకారం వియ దదమానా అయం మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా అనేకప్పకారం కమ్పి సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి, అనేకాని చ అచ్ఛరియాని పాతురహేసున్తి అయం పఠమమహాసఙ్గీతినామ. యా లోకే –

సతేహి పఞ్చహి కతా, తేన పఞ్చసతాతి చ;

థేరేహేవ కతత్తా చ, థేరికాతి పవుచ్చతీతి.

ఇమిస్సా ¶ పన పఠమమహాసఙ్గీతియా పవత్తమానాయ వినయం పుచ్ఛన్తేన ఆయస్మతా మహాకస్సపేన ‘‘పఠమం, ఆవుసో ఉపాలి, పారాజికం కత్థ పఞ్ఞత్త’’న్తి ఏవమాదివచనపరియోసానే ‘‘వత్థుమ్పి పుచ్ఛి, నిదానమ్పి పుచ్ఛి, పుగ్గలమ్పి పుచ్ఛీ’’తి ఏత్థ నిదానే పుచ్ఛితే తం నిదానం ఆదితో పభుతి విత్థారేత్వా యేన చ పఞ్ఞత్తం, యస్మా చ పఞ్ఞత్తం, సబ్బమేతం కథేతుకామేన ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన వుత్తం ‘‘తేన సమయేన ¶ బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీ’’తి సబ్బం వత్తబ్బం. ఏవమిదం ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన వుత్తం, తఞ్చ పన ‘‘పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్త’’న్తి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా చ ‘‘ఇదం వచనం కేన వుత్తం, కదా వుత్త’’న్తి ఏతేసం పదానం అత్థో పకాసితో హోతి.

ఇదాని ¶ కస్మా వుత్తన్తి ఏత్థ వుచ్చతే, యస్మా అయమాయస్మతా మహాకస్సపత్థేరేన నిదానం పుట్ఠో తస్మానేన తం నిదానం ఆదితో పభుతి విత్థారేతుం వుత్తన్తి. ఏవమిదం ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వదన్తేనాపి ఇమినా కారణేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా చ వుత్తం యేన యదా యస్మాతి ఇమేసం మాతికాపదానం అత్థో పకాసితో హోతి.

ఇదాని ధారితం యేన చాభతం, యత్థప్పతిట్ఠితం చేతమేతం వత్వా విధిం తతోతి ఏతేసం అత్థప్పకాసనత్థం ఇదం వుచ్చతి. తం పనేతం ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీ’’తి ఏవమాదివచనపటిమణ్డితనిదానం వినయపిటకం కేన ధారితం, కేనాభతం, కత్థ పతిట్ఠితన్తి? వుచ్చతే – ఆదితో తావ ఇదం భగవతో సమ్ముఖా ఆయస్మతా ఉపాలిత్థేరేన ధారితం, తస్స సమ్ముఖతో అపరినిబ్బుతే తథాగతే ఛళభిఞ్ఞాదిభేదేహి అనేకేహి భిక్ఖుసహస్సేహి పరినిబ్బుతే తథాగతే మహాకస్సపప్పముఖేహి ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి. కేనాభతన్తి? జమ్బుదీపే తావ ఉపాలిత్థేరమాదిం కత్వా ఆచరియపరమ్పరాయ యావ తతియసఙ్గీతి తావ ఆభతం. తత్రాయం ¶ ఆచరియపరమ్పరా –

ఉపాలి దాసకో చేవ, సోణకో సిగ్గవో తథా;

తిస్సో మోగ్గలిపుత్తో చ, పఞ్చేతే విజితావినో.

పరమ్పరాయ వినయం, దీపే జమ్బుసిరివ్హయే;

అచ్ఛిజ్జమానమానేసుం, తతియో యావ సఙ్గహో.

ఆయస్మా ¶ హి ఉపాలి ఇమం వినయవంసం వినయతన్తిం వినయపవేణిం భగవతో

సమ్ముఖా ఉగ్గహేత్వా బహూనం భిక్ఖూనం హదయే పతిట్ఠాపేసి. తస్స హాయస్మతో సన్తికే వినయవంసం ఉగ్గహేత్వా వినయే పకతఞ్ఞుతం పత్తేసు పుగ్గలేసు పుథుజ్జన-సోతాపన్న-సకదాగామి-అనాగామినో గణనపథం వీతివత్తా, ఖీణాసవానం సహస్సమేకం అహోసి. దాసకత్థేరోపి తస్సేవ సద్ధివిహారికో అహోసి, సో ఉపాలిత్థేరస్స సమ్ముఖా ఉగ్గహేత్వా తథేవ వినయం వాచేసి. తస్సాపి ఆయస్మతో సన్తికే ఉగ్గహేత్వా వినయే పకతఞ్ఞుతం పత్తా పుథుజ్జనాదయో గణనపథం వీతివత్తా, ఖీణాసవానం సహస్సమేవ అహోసి. సోణకత్థేరోపి దాసకత్థేరస్స సద్ధివిహారికో అహోసి, సోపి అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స దాసకత్థేరస్స సమ్ముఖా ఉగ్గహేత్వా తథేవ వినయం వాచేసి. తస్సాపి ఆయస్మతో సన్తికే ఉగ్గహేత్వా వినయే పకతఞ్ఞుతం పత్తా పుథుజ్జనాదయో గణనపథం వీతివత్తా, ఖీణాసవానం సహస్సమేవ అహోసి. సిగ్గవత్థేరోపి సోణకత్థేరస్స సద్ధివిహారికో అహోసి, సోపి అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స ¶ సోణకత్థేరస్స సన్తికే వినయం ఉగ్గహేత్వా అరహన్తసహస్సస్స ధురగ్గాహో అహోసి. తస్స పనాయస్మతో సన్తికే ఉగ్గహేత్వా వినయే పకతఞ్ఞుతం పత్తా పుథుజ్జన-సోతాపన్నసకదాగామి-అనాగామినోపి ఖీణాసవాపి ఏత్తకాని ¶ సతానీతి వా ఏత్తకాని సహస్సానీతి వా అపరిచ్ఛిన్నా అహేసుం. తదా కిర జమ్బుదీపే అతిమహాభిక్ఖుసముదాయో అహోసి. మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరస్స పన ఆనుభావో తతియసఙ్గీతియం పాకటో భవిస్సతి. ఏవమిదం వినయపిటకం జమ్బుదీపే తావ ఇమాయ ఆచరియపరమ్పరాయ యావ తతియసఙ్గీతి తావ ఆభతన్తి వేదితబ్బం.

దుతియసఙ్గీతివిజాననత్థం పన అయమనుక్కమో వేదితబ్బో. యదా హి –

సఙ్గాయిత్వాన సద్ధమ్మం, జోతయిత్వా చ సబ్బధి;

యావ జీవితపరియన్తం, ఠత్వా పఞ్చసతాపి తే.

ఖీణాసవా ¶ జుతీమన్తో, థేరా కస్సపఆదయో;

ఖీణస్నేహపదీపావ, నిబ్బాయింసు అనాలయా.

అథానుక్కమేన గచ్ఛన్తేసు రత్తిన్దివేసు వస్ససతపరినిబ్బుతే భగవతి వేసాలికా వజ్జిపుత్తకా భిక్ఖూ వేసాలియం ‘‘కప్పతి సిఙ్గీలోణకప్పో, కప్పతి ద్వఙ్గులకప్పో, కప్పతి గామన్తరకప్పో, కప్పతి ఆవాసకప్పో, కప్పతి అనుమతికప్పో, కప్పతి ఆచిణ్ణకప్పో, కప్పతి అమథితకప్పో, కప్పతి జళోగిం పాతుం, కప్పతి అదసకం నిసీదనం, కప్పతి జాతరూపరజత’’న్తి ఇమాని దస వత్థూని దీపేసుం. తేసం సుసునాగపుత్తో కాళాసోకో నామ రాజా పక్ఖో అహోసి.

తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా యసో కాకణ్డకపుత్తో వజ్జీసు చారికం చరమానో ‘‘వేసాలికా కిర వజ్జిపుత్తకా భిక్ఖూ వేసాలియం దస వత్థూని దీపేన్తీ’’తి సుత్వా ‘‘న ఖో పనేతం పతిరూపం య్వాహం దసబలస్స సాసనవిపత్తిం సుత్వా అప్పోస్సుక్కో భవేయ్యం. హన్దాహం అధమ్మవాదినో ¶ నిగ్గహేత్వా ధమ్మం ¶ దీపేమీ’’తి చిన్తేన్తో యేన వేసాలీ తదవసరి. తత్ర సుదం ఆయస్మా యసో కాకణ్డకపుత్తో వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయం.

తేన ఖో పన సమయేన వేసాలికా వజ్జిపుత్తకా భిక్ఖూ తదహుపోసథే కంసపాతిం ఉదకేన పూరేత్వా మజ్ఝే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఠపేత్వా ఆగతాగతే వేసాలికే ఉపాసకే ఏవం వదన్తి – ‘‘దేథావుసో, సఙ్ఘస్స కహాపణమ్పి అడ్ఢమ్పి పాదమ్పి మాసకరూపమ్పి, భవిస్సతి సఙ్ఘస్స పరిక్ఖారేన కరణీయ’’న్తి సబ్బం తావ వత్తబ్బం, యావ ‘‘ఇమాయ పన వినయసఙ్గీతియా సత్త భిక్ఖుసతాని అనూనాని అనధికాని అహేసుం, తస్మా అయం దుతియసఙ్గీతి సత్తసతికాతి వుచ్చతీ’’తి.

ఏవం తస్మిఞ్చ సన్నిపాతే ద్వాదస భిక్ఖుసతసహస్సాని సన్నిపతింసు ఆయస్మతా యసేన సముస్సాహితా. తేసం మజ్ఝే ఆయస్మతా రేవతేన పుట్ఠేన సబ్బకామిత్థేరేన వినయం విస్సజ్జేన్తేన తాని దస వత్థూని వినిచ్ఛితాని, అధికరణం వూపసమితం. అథ థేరా ‘‘పున ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయిస్సామా’’తి తిపిటకధరే పత్తపటిసమ్భిదే సత్తసతే భిక్ఖూ ఉచ్చినిత్వా వేసాలియం ¶ వాలికారామే సన్నిపతిత్వా మహాకస్సపత్థేరేన సఙ్గాయితసదిసమేవ సబ్బం సాసనమలం సోధేత్వా పున పిటకవసేన నికాయవసేన అఙ్గవసేన ధమ్మక్ఖన్ధవసేన చ సబ్బం ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయింసు. అయం సఙ్గీతి అట్ఠహి మాసేహి నిట్ఠితా. యా లోకే –

సతేహి సత్తహి కతా, తేన సత్తసతాతి చ;

పుబ్బే కతం ఉపాదాయ, దుతియాతి చ వుచ్చతీతి.

యేహి థేరేహి సఙ్గీతా, సఙ్గీతి తేసు విస్సుతా;

సబ్బకామీ చ సాళ్హో చ, రేవతో ఖుజ్జసోభితో.

యసో ¶ చ సాణసమ్భూతో, ఏతే సద్ధివిహారికా;

థేరా ఆనన్దథేరస్స, దిట్ఠపుబ్బా తథాగతం.

సుమనో వాసభగామీ చ, ఞేయ్యా సద్ధివిహారికా;

ద్వే ఇమే అనురుద్ధస్స, దిట్ఠపుబ్బా తథాగతం.

దుతియో ¶ పన సఙ్గీతో, యేహి థేరేహి సఙ్గహో;

సబ్బేపి పన్నభారా తే, కతకిచ్చా అనాసవాతి.

ఏవమిమం దుతియసఙ్గీతిం సఙ్గాయిత్వా థేరా ‘‘ఉప్పజ్జిస్సతి ను ఖో అనాగతేపి సాసనస్స ఏవరూపం అబ్బుద’’న్తి ఓలోకయమానా ఇమం అద్దసంసు – ‘‘ఇతో వస్ససతస్స ఉపరి అట్ఠారసమే వస్సే పాటలిపుత్తే ధమ్మాసోకో నామ రాజా ఉప్పజ్జిత్వా సకలజమ్బుదీపే రజ్జం కారేస్సతి. సో బుద్ధసాసనే పసీదిత్వా మహన్తం లాభసక్కారం పవత్తయిస్సతి. తతో తిత్థియా లాభసక్కారం పత్థయమానా సాసనే పబ్బజిత్వా సకం సకం దిట్ఠిం పరిదీపేస్సన్తి. ఏవం సాసనే మహన్తం అబ్బుదం ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి. అథ నేసం ఏతదహోసి – ‘‘కిన్ను ఖో మయం ఏతస్మిం అబ్బుదే ఉప్పన్నే సమ్ముఖా భవిస్సామ, న భవిస్సామా’’తి. అథ తే సబ్బేవ తదా అత్తనో అసమ్ముఖభావం ఞత్వా ‘‘కో ను ఖో తం అధికరణం వూపసమేతుం సమత్థో భవిస్సతీ’’తి సకలం మనుస్సలోకం ఛకామావచరదేవలోకఞ్చ ఓలోకేన్తా న కఞ్చి దిస్వా బ్రహ్మలోకే తిస్సం నామ మహాబ్రహ్మానం అద్దసంసు ¶ పరిత్తాయుకం ఉపరిబ్రహ్మలోకూపపత్తియా భావితమగ్గం. దిస్వాన నేసం ఏతదహోసి – ‘‘సచే మయం ఏతస్స బ్రహ్మునో మనుస్సలోకే నిబ్బత్తనత్థాయ ఉస్సాహం కరేయ్యామ, అద్ధా ఏస ¶ మోగ్గలిబ్రాహ్మణస్స గేహే పటిసన్ధిం గహేస్సతి. తతో చ మన్తేహి పలోభితో నిక్ఖమిత్వా పబ్బజిస్సతి. సో ఏవం పబ్బజిత్వా సకలం బుద్ధవచనం ఉగ్గహేత్వా అధిగతపటిసమ్భిదో హుత్వా తిత్థియే మద్దిత్వా తం అధికరణం వినిచ్ఛిత్వా సాసనం పగ్గణ్హిస్సతీ’’తి.

తే బ్రహ్మలోకం గన్త్వా తిస్సం మహాబ్రహ్మానం ఏతదవోచుం – ‘‘ఇతో వస్ససతస్స ఉపరి అట్ఠారసమే వస్సే సాసనే మహన్తం అబ్బుదం ఉప్పజ్జిస్సతి. మయఞ్చ సకలం మనుస్సలోకం ఛకామావచరదేవలోకఞ్చ ఓలోకయమానా కఞ్చి సాసనం పగ్గహేతుం సమత్థం అదిస్వా బ్రహ్మలోకం విచినన్తా భవన్తమేవ అద్దసామ. సాధు, సప్పురిస, మనుస్సలోకే నిబ్బత్తిత్వా దసబలస్స సాసనం పగ్గణ్హితుం పటిఞ్ఞం దేహీ’’తి.

ఏవం వుత్తే మహాబ్రహ్మా, ‘‘అహం కిర సాసనే ఉప్పన్నం అబ్బుదం సోధేత్వా సాసనం పగ్గహేతుం సమత్థో భవిస్సామీ’’తి హట్ఠపహట్ఠో ఉదగ్గుదగ్గో హుత్వా, ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా పటిఞ్ఞం అదాసి. థేరా బ్రహ్మలోకే తం కరణీయం తీరేత్వా పున పచ్చాగమింసు.

తేన ¶ ఖో పన సమయేన సిగ్గవత్థేరో చ చణ్డవజ్జిత్థేరో చ ద్వేపి నవకా హోన్తి దహరభిక్ఖూ తిపిటకధరా పత్తపటిసమ్భిదా ఖీణాసవా, తే తం అధికరణం న సమ్పాపుణింసు. థేరా ‘‘తుమ్హే, ఆవుసో, అమ్హాకం ఇమస్మిం అధికరణే నో సహాయకా అహువత్థ, తేన వో ఇదం దణ్డకమ్మం హోతు – ‘తిస్సో నామ బ్రహ్మా మోగ్గలిబ్రాహ్మణస్స గేహే పటిసన్ధిం గణ్హిస్సతి, తం తుమ్హాకం ఏకో నీహరిత్వా పబ్బాజేతు, ఏకో బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హాపేతూ’’’తి వత్వా సబ్బేపి యావతాయుకం ఠత్వా –

సబ్బకామిప్పభుతయో, తేపి థేరా మహిద్ధికా;

అగ్గిక్ఖన్ధావ లోకమ్హి, జలిత్వా పరినిబ్బుతా.

దుతియం సఙ్గహం కత్వా, విసోధేత్వాన సాసనం;

అనాగతేపి ¶ కత్వాన, హేతుం సద్ధమ్మసుద్ధియా.

ఖీణాసవా ¶ వసిప్పత్థా, పభిన్నపటిసమ్భిదా;

అనిచ్చతావసం థేరా, తేపి నామ ఉపాగతా.

ఏవం అనిచ్చతం జమ్మిం, ఞత్వా దురభిసమ్భవం;

తం పత్తుం వాయమే ధీరో, యం నిచ్చం అమతం పదన్తి.

ఏత్తావతా సబ్బాకారేన దుతియసఙ్గీతివణ్ణనా నిట్ఠితా హోతి.

తిస్సోపి ఖో మహాబ్రహ్మా బ్రహ్మలోకతో చవిత్వా మోగ్గలిబ్రాహ్మణస్స గేహే పటిసన్ధిం అగ్గహేసి. సిగ్గవత్థేరోపి తస్స పటిసన్ధిగ్గహణతో పభుతి సత్త వస్సాని బ్రాహ్మణస్స గేహం పిణ్డాయ పావిసి. ఏకదివసమ్పి ఉళుఙ్కమత్తం వా యాగుం కటచ్ఛుమత్తం వా భత్తం నాలత్థ. సత్తన్నం పన వస్సానం అచ్చయేన ఏకదివసం ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే’’తి వచనమత్తం అలత్థ. తందివసమేవ బ్రాహ్మణోపి బహిద్ధా కిఞ్చి కరణీయం కత్వా ఆగచ్ఛన్తో పటిపథే థేరం దిస్వా, ‘‘భో పబ్బజిత, అమ్హాకం గేహం అగమిత్థా’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, అగమిమ్హా’’తి. ‘‘అపి కిఞ్చి ¶ లభిత్థా’’తి? ‘‘ఆమ, బ్రాహ్మణ, లభిమ్హా’’తి. సో గేహం గన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘తస్స పబ్బజితస్స కిఞ్చి అదత్థా’’తి? ‘‘న కిఞ్చి అదమ్హా’’తి. బ్రాహ్మణో దుతియదివసే ఘరద్వారేయేవ నిసీది ‘‘అజ్జ పబ్బజితం ముసావాదేన నిగ్గహేస్సామీ’’తి. థేరో దుతియదివసే బ్రాహ్మణస్స ఘరద్వారం సమ్పత్తో. బ్రాహ్మణో థేరం దిస్వావ ఏవమాహ – ‘‘తుమ్హే హియ్యో అమ్హాకం గేహే కిఞ్చి అలద్ధాయేవ ‘లభిమ్హా’తి అవోచుత్థ. వట్టతి ను ఖో తుమ్హాకం ముసావాదో’’తి! థేరో ఆహ – ‘‘మయం, బ్రాహ్మణ, తుమ్హాకం గేహే సత్త వస్సాని ‘అతిచ్ఛథా’తి వచనమత్తమ్పి అలభిత్వా హియ్యో ‘అతిచ్ఛథా’తి వచనమత్తం లభిమ్హ; అథేతం పటిసన్థారం ఉపాదాయ ఏవమవోచుమ్హా’’తి.

బ్రాహ్మణో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే పటిసన్థారమత్తమ్పి లభిత్వా ‘లభిమ్హా’తి పసంసన్తి, అఞ్ఞం కిఞ్చి ఖాదనీయం భోజనీయం ¶ లభిత్వా కస్మా న పసంసన్తీ’’తి పసీదిత్వా అత్తనో అత్థాయ పటియాదితభత్తతో కటచ్ఛుమత్తం భిక్ఖం తదుపియఞ్చ బ్యఞ్జనం దాపేత్వా ‘‘ఇమం భిక్ఖం సబ్బకాలం తుమ్హే లభిస్సథా’’తి ఆహ ¶ . సో పునదివసతో పభుతి ఉపసఙ్కమన్తస్స థేరస్స ఉపసమం దిస్వా భియ్యోసోమత్తాయ పసీదిత్వా థేరం నిచ్చకాలం అత్తనో ఘరే భత్తవిస్సగ్గకరణత్థాయ యాచి. థేరో అధివాసేత్వా దివసే దివసే భత్తకిచ్చం కత్వా గచ్ఛన్తో థోకం థోకం బుద్ధవచనం కథేత్వా గచ్ఛతి. సోపి ఖో మాణవకో సోళసవస్సుద్దేసికోయేవ తిణ్ణం వేదానం పారగూ అహోసి. బ్రహ్మలోకతో ఆగతసుద్ధసత్తస్స ఆసనే వా సయనే వా అఞ్ఞో కోచి నిసజ్జితా వా నిపజ్జితా వా నత్థి. సో యదా ఆచరియఘరం గచ్ఛతి, తదాస్స మఞ్చపీఠం సేతేన వత్థేన పటిచ్ఛాదేత్వా లగ్గేత్వా ఠపేన్తి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘సమయో దాని మాణవకం పబ్బాజేతుం, చిరఞ్చ మే ఇధాగచ్ఛన్తస్స, న చ కాచి మాణవకేన సద్ధిం కథా ఉప్పజ్జతి. హన్ద దాని ఇమినా ఉపాయేన పల్లఙ్కం నిస్సాయ ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి గేహం గన్త్వా యథా తస్మిం గేహే ఠపేత్వా మాణవకస్స పల్లఙ్కం అఞ్ఞం న కిఞ్చి ఆసనం దిస్సతి తథా అధిట్ఠాసి. బ్రాహ్మణస్స గేహజనో థేరం దిస్వా అఞ్ఞం కిఞ్చి ఆసనం అపస్సన్తో మాణవకస్స పల్లఙ్కం అత్థరిత్వా థేరస్స అదాసి. నిసీది థేరో పల్లఙ్కే. మాణవకోపి ఖో తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఆచరియఘరా ఆగమ్మ థేరం అత్తనో పల్లఙ్కే నిసిన్నం దిస్వా కుపితో అనత్తమనో ‘‘కో మమ పల్లఙ్కం సమణస్స పఞ్ఞపేసీ’’తి ఆహ.

థేరో భత్తకిచ్చం కత్వా వూపసన్తే మాణవకస్స చణ్డిక్కభావే ఏవమాహ – ‘‘కిం పన త్వం, మాణవక, కిఞ్చి ¶ మన్తం జానాసీ’’తి? మాణవకో ‘‘భో పబ్బజిత, మయి దాని మన్తే అజానన్తే అఞ్ఞే కే జానిస్సన్తీ’’తి వత్వా, థేరం పుచ్ఛి – ‘‘తుమ్హే పన మన్తం జానాథా’’తి? ‘‘పుచ్ఛ, మాణవక, పుచ్ఛిత్వా సక్కా జానితు’’న్తి. అథ ఖో మాణవకో తీసు వేదేసు సనిఘణ్డుకేటుభేసు ¶ సాక్ఖరప్పభేదేసు ఇతిహాసపఞ్చమేసు యాని యాని గణ్ఠిట్ఠానాని, యేసం యేసం నయం నేవ అత్తనా పస్సతి నాపిస్స ఆచరియో అద్దస, తేసు తేసు థేరం పుచ్ఛి. థేరో ‘‘పకతియాపి తిణ్ణం వేదానం పారగూ, ఇదాని పన పటిసమ్భిదాప్పత్తో, తేనస్స నత్థి తేసం పఞ్హానం విస్సజ్జనే భారో’’తి తావదేవ తే పఞ్హే విస్సజ్జేత్వా మాణవకం ఆహ – ‘‘మాణవక, అహం తయా బహుం పుచ్ఛితో; అహమ్పి దాని తం ఏకం పఞ్హం పుచ్ఛామి, బ్యాకరిస్ససి మే’’తి? ‘‘ఆమ, భో పబ్బజిత, పుచ్ఛ బ్యాకరిస్సామీ’’తి. థేరో చిత్తయమకే ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛి –

‘‘యస్స ¶ చిత్తం ఉప్పజ్జతి న నిరుజ్ఝతి తస్స చిత్తం నిరుజ్ఝిస్సతి నుప్పజ్జిస్సతి; యస్స వా పన చిత్తం నిరుజ్ఝిస్సతి నుప్పజ్జిస్సతి తస్స చిత్తం ఉప్పజ్జతి న నిరుజ్ఝతీ’’తి?

మాణవో ఉద్ధం వా అధో వా హరితుం అసక్కోన్తో ‘‘కిం నామ, భో పబ్బజిత, ఇద’’న్తి ఆహ. ‘‘బుద్ధమన్తో నామాయం, మాణవా’’తి. ‘‘సక్కా పనాయం, భో, మయ్హమ్పి దాతు’’న్తి. ‘‘సక్కా మాణవ, అమ్హేహి గహితపబ్బజ్జం గణ్హన్తస్స దాతు’’న్తి. తతో ¶ మాణవో మాతాపితరో ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘అయం పబ్బజితో బుద్ధమన్తం నామ జానాతి, న చ అత్తనో సన్తికే అపబ్బజితస్స దేతి, అహం ఏతస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా మన్తం ఉగ్గణ్హిస్సామీ’’తి.

అథస్స మాతాపితరో ‘‘పబ్బజిత్వాపి నో పుత్తో మన్తే గణ్హతు, గహేత్వా పునాగమిస్సతీ’’తి మఞ్ఞమానా ‘‘ఉగ్గణ్హ, పుత్తా’’తి అనుజానింసు. థేరో దారకం పబ్బాజేత్వా ద్వత్తింసాకారకమ్మట్ఠానం తావ ఆచిక్ఖి. సో తత్థ పరికమ్మం కరోన్తో నచిరస్సేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తతో థేరో చిన్తేసి – ‘‘సామణేరో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితో, అభబ్బో దాని సాసనతో నివత్తితుం. సచే పనస్సాహం కమ్మట్ఠానం వడ్ఢేత్వా కథేయ్యం, అరహత్తం పాపుణేయ్య, అప్పోస్సుక్కో భవేయ్య బుద్ధవచనం గహేతుం, సమయో దాని నం చణ్డవజ్జిత్థేరస్స సన్తికం పేసేతు’’న్తి. తతో ఆహ – ‘‘ఏహి త్వం, సామణేర, థేరస్స సన్తికం గన్త్వా బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హ. మమ వచనేన తఞ్చ ఆరోగ్యం పుచ్ఛ; ఏవఞ్చ వదేహి – ‘ఉపజ్ఝాయో మం, భన్తే, తుమ్హాకం సన్తికం పహిణీ’తి. ‘కో నామ తే ఉపజ్ఝాయో’తి చ వుత్తే ‘సిగ్గవత్థేరో నామ, భన్తే’తి వదేయ్యాసి. ‘అహం కో నామా’తి వుత్తే ఏవం వదేయ్యాసి – ‘మమ ఉపజ్ఝాయో, భన్తే, తుమ్హాకం నామం జానాతీ’’’తి.

‘‘ఏవం, భన్తే’’తి ఖో తిస్సో సామణేరో థేరం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా అనుపుబ్బేన చణ్డవజ్జిత్థేరస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. థేరో సామణేరం పుచ్ఛి – ‘‘కుతో ¶ ఆగతోసీ’’తి? ‘‘ఉపజ్ఝాయో మం, భన్తే, తుమ్హాకం సన్తికం పహిణీ’’తి. ‘‘కో నామ తే ఉపజ్ఝాయో’’తి? ‘‘సిగ్గవత్థేరో నామ, భన్తే’’తి. ‘‘అహం కో నామా’’తి? ‘‘మమ ఉపజ్ఝాయో, భన్తే, తుమ్హాకం నామం జానాతీ’’తి. ‘‘పత్తచీవరం దాని పటిసామేహీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సామణేరో పత్తచీవరం ¶ పటిసామేత్వా పునదివసే పరివేణం సమ్మజ్జిత్వా ఉదకదన్తపోనం ఉపట్ఠాపేసి. థేరో తస్స సమ్మజ్జితట్ఠానం పున సమ్మజ్జి ¶ . తం ఉదకం ఛడ్డేత్వా అఞ్ఞం ఉదకం ఆహరి. తఞ్చ దన్తకట్ఠం అపనేత్వా అఞ్ఞం దన్తకట్ఠం గణ్హి. ఏవం సత్త దివసాని కత్వా సత్తమే దివసే పున పుచ్ఛి. సామణేరో పునపి పుబ్బే కథితసదిసమేవ కథేసి. థేరో ‘‘సో వతాయం బ్రాహ్మణో’’తి సఞ్జానిత్వా ‘‘కిమత్థం ఆగతోసీ’’తి ఆహ. ‘‘బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హత్థాయ, భన్తే’’తి. థేరో ‘‘ఉగ్గణ్హ దాని, సామణేరా’’తి వత్వా పున దివసతో పభుతి బుద్ధవచనం పట్ఠపేసి. తిస్సో సామణేరోవ హుత్వా, ఠపేత్వా వినయపిటకం సబ్బం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హి సద్ధిం అట్ఠకథాయ. ఉపసమ్పన్నకాలే పన అవస్సికోవ సమానో తిపిటకధరో అహోసి. ఆచరియుపజ్ఝాయా మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరస్స హత్థే సకలం బుద్ధవచనం పతిట్ఠాపేత్వా యావతాయుకం ఠత్వా పరినిబ్బాయింసు. మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరోపి అపరేన సమయేన కమ్మట్ఠానం వడ్ఢేత్వా అరహత్తప్పత్తో బహూనం ధమ్మవినయం వాచేసి.

తేన ఖో పన సమయేన బిన్దుసారస్స రఞ్ఞో ఏకసతపుత్తా అహేసుం. తే సబ్బే అసోకో అత్తనా సద్ధిం ఏకమాతికం తిస్సకుమారం ఠపేత్వా ఘాతేసి. ఘాతేన్తో చ చత్తారి వస్సాని అనభిసిత్తోవ రజ్జం కారేత్వా చతున్నం వస్సానం అచ్చయేన తథాగతస్స పరినిబ్బానతో ద్విన్నం వస్ససతానం ఉపరి అట్ఠారసమే వస్సే సకలజమ్బుదీపే ఏకరజ్జాభిసేకం పాపుణి ¶ . అభిసేకానుభావేన చస్స ఇమా రాజిద్ధియో ఆగతా – మహాపథవియా హేట్ఠా యోజనప్పమాణే ఆణా పవత్తతి; తథా ఉపరి ఆకాసే అనోతత్తదహతో అట్ఠహి కాజేహి సోళస పానీయఘటే దివసే దివసే దేవతా ఆహరన్తి, యతో సాసనే ఉప్పన్నసద్ధో హుత్వా అట్ఠ ఘటే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అదాసి, ద్వే ఘటే సట్ఠిమత్తానం తిపిటకధరభిక్ఖూనం, ద్వే ఘటే అగ్గమహేసియా అసన్ధిమిత్తాయ, చత్తారో ఘటే అత్తనా పరిభుఞ్జి; దేవతాఏవ హిమవన్తే నాగలతాదన్తకట్ఠం నామ అత్థి సినిద్ధం ముదుకం రసవన్తం తం దివసే దివసే ఆహరన్తి, యేన రఞ్ఞో చ మహేసియా చ సోళసన్నఞ్చ నాటకిత్థిసహస్సానం సట్ఠిమత్తానఞ్చ భిక్ఖుసహస్సానం దేవసికం దన్తపోనకిచ్చం నిప్పజ్జతి. దేవసికమేవ చస్స దేవతా అగదామలకం అగదహరీతకం సువణ్ణవణ్ణఞ్చ గన్ధరససమ్పన్నం అమ్బపక్కం ఆహరన్తి. తథా ఛద్దన్తదహతో పఞ్చవణ్ణనివాసనపావురణం పీతకవణ్ణహత్థపుచ్ఛనపటకం దిబ్బఞ్చ పానకం ఆహరన్తి. దేవసికమేవ పనస్స న్హానగన్ధం ¶ అనువిలేపనగన్ధం ¶ పారుపనత్థాయ అసుత్తమయికం సుమనపుప్ఫపటం మహారహఞ్చ అఞ్జనం నాగభవనతో నాగరాజానో ఆహరన్తి. ఛద్దన్తదహేవ ¶ ఉట్ఠితస్స సాలినో నవ వాహసహస్సాని దివసే దివసే సుకా ఆహరన్తి. మూసికా నిత్థుసకణే కరోన్తి, ఏకోపి ఖణ్డతణ్డులో న హోతి, రఞ్ఞో సబ్బట్ఠానేసు అయమేవ తణ్డులో పరిభోగం గచ్ఛతి. మధుమక్ఖికా మధుం కరోన్తి. కమ్మారసాలాసు అచ్ఛా కూటం పహరన్తి. కరవీకసకుణా ఆగన్త్వా మధురస్సరం వికూజన్తా రఞ్ఞో బలికమ్మం కరోన్తి.

ఇమాహి ఇద్ధీహి సమన్నాగతో రాజా ఏకదివసం సువణ్ణసఙ్ఖలికబన్ధనం పేసేత్వా చతున్నం బుద్ధానం అధిగతరూపదస్సనం కప్పాయుకం కాళం నామ నాగరాజానం ఆనయిత్వా సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా మహారహే పల్లఙ్కే నిసీదాపేత్వా అనేకసతవణ్ణేహి జలజ థలజపుప్ఫేహి సువణ్ణపుప్ఫేహి చ పూజం కత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితేహి సోళసహి నాటకిత్థిసహస్సేహి సమన్తతో పరిక్ఖిపిత్వా ‘‘అనన్తఞాణస్స తావ మే సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స రూపం ఇమేసం అక్ఖీనం ఆపాథం కరోహీ’’తి వత్వా తేన నిమ్మితం సకలసరీరవిప్పకిణ్ణపుఞ్ఞప్పభావనిబ్బత్తాసీతానుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణసస్సిరీకతాయ వికసితకమలుప్పలపుణ్డరీకపటిమణ్డితమివ సలిలతలం తారాగణరస్మిజాలవిసదవిప్ఫురితసోభాసముజ్జలితమివ గగనతలం నీలపీతలోహితాదిభేదవిచిత్రవణ్ణరంసివినద్ధబ్యామప్పభాపరిక్ఖేపవిలాసితాయ ¶ సఞ్చాప్పభానురాగఇన్దధనువిజ్జులతాపరిక్ఖిత్తమివ కనకగిరిసిఖరం నానావిరాగవిమలకేతుమాలాసముజ్జలితచారుమత్థకసోభం నయనరసాయతనమివ బ్రహ్మదేవమనుజనాగయక్ఖగణానం బుద్ధరూపం పస్సన్తో సత్త దివసాని అక్ఖిపూజం నామ అకాసి.

రాజా కిర అభిసేకం పాపుణిత్వా తీణియేవ సంవచ్ఛరాని బాహిరకపాసణ్డం పరిగ్గణ్హి. చతుత్థే సంవచ్ఛరే బుద్ధసాసనే పసీది. తస్స కిర పితా బిన్దుసారో బ్రాహ్మణభత్తో అహోసి, సో బ్రాహ్మణానఞ్చ బ్రాహ్మణజాతియపాసణ్డానఞ్చ పణ్డరఙ్గపరిబ్బాజకాదీనం సట్ఠిసహస్సమత్తానం నిచ్చభత్తం పట్ఠపేసి. అసోకోపి పితరా పవత్తితం దానం అత్తనో అన్తేపురే తథేవ దదమానో ఏకదివసం సీహపఞ్జరే ఠితో తే ఉపసమపరిబాహిరేన ఆచారేన భుఞ్జమానే అసంయతిన్ద్రియే అవినీతఇరియాపథే దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘ఈదిసం దానం ఉపపరిక్ఖిత్వా యుత్తట్ఠానే దాతుం వట్టతీ’’తి. ఏవం చిన్తేత్వా అమచ్చే ఆహ – ‘‘గచ్ఛథ, భణే, అత్తనో అత్తనో సాధుసమ్మతే ¶ సమణబ్రాహ్మణే అన్తేపురం అతిహరథ, దానం దస్సామా’’తి. అమచ్చా ‘‘సాధు, దేవా’’తి రఞ్ఞో పటిస్సుణిత్వా తే తే పణ్డరఙ్గపరిబ్బాజకాజీవకనిగణ్ఠాదయో ఆనేత్వా ‘‘ఇమే, మహారాజ, అమ్హాకం అరహన్తో’’తి ఆహంసు.

అథ ¶ రాజా అన్తేపురే ఉచ్చావచాని ఆసనాని పఞ్ఞపేత్వా ‘‘ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వత్వా ఆగతాగతే ఆహ – ‘‘అత్తనో అత్తనో పతిరూపే ఆసనే నిసీదథా’’తి ¶ . తేసు ఏకచ్చే భద్దపీఠకేసు, ఏకచ్చే ఫలకపీఠకేసు నిసీదింసు. తే దిస్వా రాజా ‘‘నత్థి నేసం అన్తో సారో’’తి ఞత్వా తేసం అనురూపం ఖాదనీయం భోజనీయం దత్వా ఉయ్యోజేసి.

ఏవం గచ్ఛన్తే కాలే ఏకదివసం రాజా సీహపఞ్జరే ఠితో అద్దస నిగ్రోధసామణేరం రాజఙ్గణేన గచ్ఛన్తం దన్తం గుత్తం సన్తిన్ద్రియం ఇరియాపథసమ్పన్నం. కో పనాయం నిగ్రోధో నామ? బిన్దుసారరఞ్ఞో జేట్ఠపుత్తస్స సుమనరాజకుమారస్స పుత్తో.

బిన్దుసారరఞ్ఞో కిర దుబ్బలకాలేయేవ అసోకకుమారో అత్తనా లద్ధం ఉజ్జేనీరజ్జం పహాయ ఆగన్త్వా సబ్బనగరం అత్తనో హత్థగతం కత్వా సుమనరాజకుమారం అగ్గహేసి. తందివసమేవ సుమనస్స రాజకుమారస్స సుమనా నామ దేవీ పరిపుణ్ణగబ్భా అహోసి. సా అఞ్ఞాతకవేసేన నిక్ఖమిత్వా అవిదూరే అఞ్ఞతరం చణ్డాలగామం సన్ధాయ గచ్ఛన్తీ జేట్ఠకచణ్డాలస్స గేహతో అవిదూరే అఞ్ఞతరస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే అధివత్థాయ దేవతాయ ‘‘ఇతో ఏహి, సుమనే’’తి వదన్తియా సద్దం సుత్వా తస్సా సమీపం గతా. దేవతా అత్తనో ఆనుభావేన ఏకం సాలం నిమ్మినిత్వా ‘‘ఏత్థ వసాహీ’’తి అదాసి. సా తం సాలం పావిసి. గతదివసేయేవ చ పుత్తం విజాయి. సా తస్స నిగ్రోధదేవతాయ పరిగ్గహితత్తా ‘‘నిగ్రోధో’’ త్వేవ నామం అకాసి. జేట్ఠకచణ్డాలో దిట్ఠదివసతో పభుతి తం అత్తనో సామిధీతరం వియ మఞ్ఞమానో నిబద్ధవత్తం పట్ఠపేసి. రాజధీతా తత్థ సత్త వస్సాని వసి. నిగ్రోధకుమారోపి ¶ సత్తవస్సికో జాతో. తదా మహావరుణత్థేరో నామ ఏకో అరహా దారకస్స హేతుసమ్పదం దిస్వా రక్ఖిత్వా తత్థ విహరమానో ‘‘సత్తవస్సికో దాని దారకో, కాలో నం పబ్బాజేతు’’న్తి ¶ చిన్తేత్వా రాజధీతాయ ఆరోచాపేత్వా నిగ్రోధకుమారం పబ్బాజేసి. కుమారో ఖురగ్గేయేవ అరహత్తం పాపుణి. సో ఏకదివసం పాతోవ సరీరం జగ్గిత్వా ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తం కత్వా పత్తచీవరమాదాయ ‘‘మాతుఉపాసికాయ గేహద్వారం గచ్ఛామీ’’తి నిక్ఖమి. మాతునివాసనట్ఠానఞ్చస్స దక్ఖిణద్వారేన నగరం పవిసిత్వా నగరమజ్ఝేన గన్త్వా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా గన్తబ్బం హోతి.

తేన ¶ చ సమయేన అసోకో ధమ్మరాజా పాచీనదిసాభిముఖో సీహపఞ్జరే చఙ్కమతి. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ నిగ్రోధో రాజఙ్గణం సమ్పాపుణి సన్తిన్ద్రియో సన్తమానసో యుగమత్తం పేక్ఖమానో. తేన వుత్తం – ‘‘ఏకదివసం రాజా సీహపఞ్జరే ఠితో అద్దస నిగ్రోధసామణేరం రాజఙ్గణేన గచ్ఛన్తం దన్తం గుత్తం సన్తిన్ద్రియం ఇరియాపథసమ్పన్న’’న్తి. దిస్వా పనస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం జనో సబ్బోపి విక్ఖిత్తచిత్తో భన్తమిగప్పటిభాగో. అయం పన దారకో అవిక్ఖిత్తచిత్తో అతివియ చస్స ఆలోకితవిలోకితం సమిఞ్జనపసారణఞ్చ సోభతి. అద్ధా ఏతస్స అబ్భన్తరే లోకుత్తరధమ్మో భవిస్సతీ’’తి రఞ్ఞో సహ దస్సనేనేవ సామణేరే చిత్తం పసీది, పేమం సణ్ఠహి. కస్మా? పుబ్బే హి కిర పుఞ్ఞకరణకాలే ఏస రఞ్ఞో జేట్ఠభాతా వాణిజకో అహోసి. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘పుబ్బే వ ¶ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;

ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలం వ యథోదకే’’తి. (జా. ౧.౨.౧౭౪);

అథ రాజా సఞ్జాతపేమో సబహుమానో ‘‘ఏతం సామణేరం పక్కోసథా’’తి అమచ్చే పేసేసి. ‘‘తే అతిచిరాయన్తీ’’తి పున ద్వే తయో పేసేసి – ‘‘తురితం ఆగచ్ఛతూ’’తి. సామణేరో అత్తనో పకతియా ఏవ అగమాసి. రాజా పతిరూపమాసనం ఞత్వా ‘‘నిసీదథా’’తి ఆహ. సో ఇతో చితో చ విలోకేత్వా ‘‘నత్థి దాని అఞ్ఞే భిక్ఖూ’’తి సముస్సితసేతచ్ఛత్తం రాజపల్లఙ్కం ఉపసఙ్కమిత్వా పత్తగ్గహణత్థాయ రఞ్ఞో ఆకారం దస్సేసి. రాజా తం పల్లఙ్కసమీపం ఉపగచ్ఛన్తంయేవ దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘అజ్జేవ దాని అయం సామణేరో ఇమస్స గేహస్స సామికో భవిస్సతీ’’తి సామణేరో రఞ్ఞో హత్థే పత్తం దత్వా పల్లఙ్కం అభిరుహిత్వా నిసీది. రాజా అత్తనో అత్థాయ సమ్పాదితం సబ్బం యాగుఖజ్జకభత్తవికతిం ¶ ఉపనామేసి. సామణేరో అత్తనో యాపనీయమత్తకమేవ సమ్పటిచ్ఛి. భత్తకిచ్చావసానే రాజా ఆహ – ‘‘సత్థారా తుమ్హాకం దిన్నోవాదం జానాథా’’తి? ‘‘జానామి, మహారాజ, ఏకదేసేనా’’తి. ‘‘తాత, మయ్హమ్పి నం కథేహీ’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజా’’తి రఞ్ఞో అనురూపం ధమ్మపదే అప్పమాదవగ్గం అనుమోదనత్థాయ అభాసి.

రాజా పన ‘‘అప్పమాదో అమతపదం, పమాదో మచ్చునో పద’’న్తి సుత్వావ ‘‘అఞ్ఞాతం, తాత, పరియోసాపేహీ’’తి ఆహ. అనుమోదనావసానే చ ‘‘అట్ఠ తే, తాత, ధువభత్తాని దమ్మీ’’తి ఆహ. సామణేరో ఆహ – ‘‘ఏతాని అహం ఉపజ్ఝాయస్స దమ్మి, మహారాజా’’తి. ‘‘కో అయం, తాత, ఉపజ్ఝాయో నామా’’తి? ‘‘వజ్జావజ్జం దిస్వా చోదేతా సారేతా చ, మహారాజా’’తి. ‘‘అఞ్ఞానిపి తే, తాత, అట్ఠ దమ్మీ’’తి. ‘‘ఏతాని ¶ ఆచరియస్స దమ్మి, మహారాజా’’తి. ‘‘కో అయం, తాత, ఆచరియో నామా’’తి? ‘‘ఇమస్మిం సాసనే సిక్ఖితబ్బకధమ్మేసు పతిట్ఠాపేతా, మహారాజా’’తి. ‘‘సాధు, తాత, అఞ్ఞానిపి తే అట్ఠ దమ్మీ’’తి. ‘‘ఏతానిపి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దమ్మి, మహారాజా’’తి. ‘‘కో అయం, తాత, భిక్ఖుసఙ్ఘో నామా’’తి? ‘‘యం నిస్సాయ ¶ , మహారాజ, అమ్హాకం ఆచరియుపజ్ఝాయానఞ్చ మమ చ పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చా’’తి. రాజా భియ్యోసో మత్తాయ తుట్ఠచిత్తో ఆహ – ‘‘అఞ్ఞానిపి తే, తాత, అట్ఠ దమ్మీ’’తి. సామణేరో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పునదివసే ద్వత్తింస భిక్ఖూ గహేత్వా రాజన్తేపురం పవిసిత్వా భత్తకిచ్చమకాసి. రాజా ‘‘అఞ్ఞేపి ద్వత్తింస భిక్ఖూ తుమ్హేహి సద్ధిం స్వే భిక్ఖం గణ్హన్తూ’’తి ఏతేనేవ ఉపాయేన దివసే దివసే వడ్ఢాపేన్తో సట్ఠిసహస్సానం బ్రాహ్మణపరిబ్బాజకాదీనం భత్తం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా అన్తోనివేసనే సట్ఠిసహస్సానం భిక్ఖూనం నిచ్చభత్తం పట్ఠపేసి నిగ్రోధత్థేరే గతేనేవ పసాదేన. నిగ్రోధత్థేరోపి రాజానం సపరిసం తీసు సరణేసు పఞ్చసు చ సీలేసు పతిట్ఠాపేత్వా బుద్ధసాసనే పోథుజ్జనికేన పసాదేన అచలప్పసాదం కత్వా పతిట్ఠాపేసి. పున రాజా అసోకారామం నామ మహావిహారం కారేత్వా సట్ఠిసహస్సానం భిక్ఖూనం నిచ్చభత్తం పట్ఠపేసి. సకలజమ్బుదీపే చతురాసీతియా నగరసహస్సేసు చతురాసీతివిహారసహస్సాని కారాపేసి చతురాసీతిసహస్సచేతియపటిమణ్డితాని ధమ్మేనేవ, నో అధమ్మేన.

ఏకదివసం కిర రాజా అసోకారామే మహాదానం దత్వా సట్ఠిసహస్సభిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే నిసజ్జ సఙ్ఘం చతూహి పచ్చయేహి పవారేత్వా ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛి ¶ – ‘‘భన్తే, భగవతా దేసితధమ్మో నామ కిత్తకో హోతీ’’తి? ‘‘అఙ్గతో, మహారాజ, నవఙ్గాని, ఖన్ధతో చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీ’’తి. రాజా ధమ్మే పసీదిత్వా ‘‘ఏకేకం ధమ్మక్ఖన్ధం ఏకేకవిహారేన పూజేస్సామీ’’తి ఏకదివసమేవ ¶ ఛన్నవుతికోటిధనం విసజ్జేత్వా అమచ్చే ఆణాపేసి – ‘‘ఏథ, భణే, ఏకమేకస్మిం నగరే ఏకమేకం విహారం కారాపేన్తా చతురాసీతియా నగరసహస్సేసు చతురాసీతివిహారసహస్సాని కారాపేథా’’తి. సయఞ్చ అసోకారామే అసోకమహావిహారత్థాయ కమ్మం పట్ఠపేసి. సఙ్ఘో ఇన్దగుత్తత్థేరం నామ మహిద్ధికం మహానుభావం ఖీణాసవం నవకమ్మాధిట్ఠాయకం అదాసి. థేరో యం యం న నిట్ఠాతి తం తం అత్తనో ఆనుభావేన నిట్ఠాపేసి. ఏవమ్పి తీహి సంవచ్ఛరేహి విహారకమ్మం నిట్ఠాపేసి. ఏకదివసమేవ సబ్బనగరేహి పణ్ణాని ఆగమింసు.

అమచ్చా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం – ‘‘నిట్ఠితాని, దేవ, చతురాసీతివిహారసహస్సానీ’’తి. రాజా నగరే భేరిం చరాపేసి – ‘‘ఇతో సత్తన్నం దివసానం అచ్చయేన విహారమహో భవిస్సతి. సబ్బే అట్ఠ సీలఙ్గాని సమాదియిత్వా అన్తోనగరే చ బహినగరే చ విహారమహం పటియాదేన్తూ’’తి. తతో సత్తన్నం దివసానం అచ్చయేన సబ్బాలఙ్కారవిభూసితాయ అనేకసతసహస్ససఙ్ఖ్యాయ చతురఙ్గినియా సేనాయ పరివుతో దేవలోకే అమరవతియా రాజధానియా సిరితో అధికతరసస్సిరీకం వియ నగరం కాతుకామేన ఉస్సాహజాతేన మహాజనేన అలఙ్కతపటియత్తం నగరం అనువిచరన్తో విహారం గన్త్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే అట్ఠాసి.

తస్మిఞ్చ ¶ ఖణే సన్నిపతితా అసీతి భిక్ఖుకోటియో అహేసుం, భిక్ఖునీనఞ్చ ఛన్నవుతిసతసహస్సాని. తత్థ ఖీణాసవభిక్ఖూయేవ సతసహస్ససఙ్ఖ్యా అహేసుం. తేసం ఏతదహోసి – ‘‘సచే రాజా అత్తనో అధికారం అనవసేసం పస్సేయ్య అతివియ బుద్ధసాసనే పసీదేయ్యా’’తి. తతో ¶ లోకవివరణం నామ పాటిహారియం అకంసు. రాజా అసోకారామే ఠితోవ చతుద్దిసా అనువిలోకేన్తో సమన్తతో సముద్దపరియన్తం జమ్బుదీపం పస్సతి చతురాసీతిఞ్చ విహారసహస్సాని ఉళారాయ విహారమహపూజాయ విరోచమానాని. సో తం విభూతిం పస్సమానో ఉళారేన పీతిపామోజ్జేన సమన్నాగతో ‘‘అత్థి పన అఞ్ఞస్సపి కస్సచి ఏవరూపం పీతిపామోజ్జం ఉప్పన్నపుబ్బ’’న్తి చిన్తేన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘం పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, అమ్హాకం లోకనాథస్స దసబలస్స సాసనే కో మహాపరిచ్చాగం పరిచ్చజి. కస్స ¶ పరిచ్చాగో మహన్తోతి? భిక్ఖుసఙ్ఘో మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరస్స భారం అకాసి. థేరో ఆహ – ‘‘మహారాజ, దసబలస్స సాసనే పచ్చయదాయకో నామ తయా సదిసో ధరమానేపి తథాగతే న కోచి అహోసి, తవేవ పరిచ్చాగో మహా’’తి. రాజా థేరస్స వచనం సుత్వా ఉళారేన పీతిపామోజ్జేన నిరన్తరం ఫుట్ఠసరీరో హుత్వా చిన్తేసి – ‘‘నత్థి కిర మయా సదిసో పచ్చయదాయకో, మయ్హం కిర పరిచ్చాగో మహా, అహం కిర దేయ్యధమ్మేన సాసనం పగ్గణ్హామి. కిం పనాహం ఏవం సతి సాసనస్స దాయాదో హోమి, న హోమీ’’తి. తతో భిక్ఖుసఙ్ఘం పుచ్ఛి – ‘‘భవామి ను ఖో అహం, భన్తే, సాసనస్స దాయాదో’’తి?

తతో మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో రఞ్ఞో ఇదం వచనం సుత్వా రాజపుత్తస్స మహిన్దస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం సమ్పస్సమానో ‘‘సచే అయం కుమారో పబ్బజిస్సతి సాసనస్స అతివియ వుడ్ఢి భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా రాజానం ఏతదవోచ – ‘‘న ఖో, మహారాజ, ఏత్తావతా సాసనస్స దాయాదో హోతి; అపిచ ఖో పచ్చయదాయకోతి వా ఉపట్ఠాకోతి వా సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. యోపి హి, మహారాజ, పథవితో యావ బ్రహ్మలోకపరిమాణం పచ్చయరాసిం దదేయ్య సోపి ‘సాసనే దాయాదో’తి సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘అథ కథం చరహి, భన్తే, సాసనస్స దాయాదో హోతీ’’తి? ‘‘యో హి కోచి, మహారాజ, అడ్ఢో ¶ వా దలిద్దో వా అత్తనో ఓరసం పుత్తం పబ్బాజేతి – అయం వుచ్చతి, మహారాజ, దాయాదో సాసనస్సా’’తి.

ఏవం వుత్తే అసోకో రాజా ‘‘అహం కిర ఏవరూపం పరిచ్చాగం కత్వాపి నేవ సాసనస్స దాయాదభావం పత్తో’’తి సాసనే దాయాదభావం పత్థయమానో ఇతో చితో చ విలోకేత్వా అద్దస మహిన్దకుమారం అవిదూరే ఠితం. దిస్వానస్స ఏతదహోసి – ‘‘కిఞ్చాపి అహం ఇమం కుమారం తిస్సకుమారస్స పబ్బజితకాలతో పభుతి ఓపరజ్జే ఠపేతుకామో, అథ ఖో ఓపరజ్జతోపి పబ్బజ్జావ ¶ ఉత్తమా’’తి. తతో కుమారం ఆహ – ‘‘సక్ఖసి త్వం, తాత, పబ్బజితు’’న్తి? కుమారో పకతియాపి తిస్సకుమారస్స పబ్బజితకాలతో పభుతి పబ్బజితుకామోవ రఞ్ఞో వచనం సుత్వా అతివియ పామోజ్జజాతో హుత్వా ఆహ – ‘‘పబ్బజామి, దేవ, మం పబ్బాజేత్వా తుమ్హే సాసనదాయాదా హోథా’’తి.

తేన చ సమయేన రాజధీతా సఙ్ఘమిత్తాపి తస్మింయేవ ఠానే ఠితా హోతి. తస్సా చ సామికో అగ్గిబ్రహ్మా నామ కుమారో యువరాజేన తిస్సకుమారేన ¶ సద్ధిం పబ్బజితో హోతి. రాజా తం దిస్వా ఆహ – ‘‘త్వమ్పి, అమ్మ, పబ్బజితుం సక్ఖసీ’’తి? ‘‘సాధు, తాత, సక్కోమీ’’తి. రాజా పుత్తానం మనం లభిత్వా పహట్ఠచిత్తో భిక్ఖుసఙ్ఘం ఏతదవోచ – ‘‘భన్తే, ఇమే దారకే పబ్బాజేత్వా మం సాసనే దాయాదం కరోథా’’తి. సఙ్ఘో రఞ్ఞో వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా కుమారం మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరేన ఉపజ్ఝాయేన మహాదేవత్థేరేన చ ఆచరియేన పబ్బాజేసి. మజ్ఝన్తికత్థేరేన ఆచరియేన ఉపసమ్పాదేసి. తదా కిర కుమారో పరిపుణ్ణవీసతివస్సోవ హోతి. సో తస్మింయేవ ఉపసమ్పదసీమమణ్డలే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సఙ్ఘమిత్తాయపి రాజధీతాయ ఆచరియా ఆయుపాలిత్థేరీ నామ, ఉపజ్ఝాయా పన ధమ్మపాలిత్థేరీ నామ అహోసి. తదా ¶ సఙ్ఘమిత్తా అట్ఠారసవస్సా హోతి. తం పబ్బజితమత్తం తస్మింయేవ సీమమణ్డలే సిక్ఖాయ పతిట్ఠాపేసుం. ఉభిన్నం పబ్బజితకాలే రాజా ఛబ్బస్సాభిసేకో హోతి.

అథ మహిన్దత్థేరో ఉపసమ్పన్నకాలతో పభుతి అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్సేవ సన్తికే ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ పరియాపుణన్తో ద్వేపి సఙ్గీతియో ఆరూళ్హం తిపిటకసఙ్గహితం సాట్ఠకథం సబ్బం థేరవాదం తిణ్ణం వస్సానం అబ్భన్తరే ఉగ్గహేత్వా అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స అన్తేవాసికానం సహస్సమత్తానం భిక్ఖూనం పామోక్ఖో అహోసి. తదా అసోకో ధమ్మరాజా నవవస్సాభిసేకో హోతి. రఞ్ఞో పన అట్ఠవస్సాభిసేకకాలేయేవ కోన్తపుత్తతిస్సత్థేరో బ్యాధిపటికమ్మత్థం భిక్ఖాచారవత్తేన ఆహిణ్డన్తో పసతమత్తం సప్పిం అలభిత్వా బ్యాధిబలేన పరిక్ఖీణాయుసఙ్ఖారో భిక్ఖుసఙ్ఘం అప్పమాదేన ఓవదిత్వా ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదిత్వా తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా పరినిబ్బాయి. రాజా తం పవత్తిం సుత్వా థేరస్స సక్కారం కత్వా ‘‘మయి నామ రజ్జం కారేన్తే ఏవం భిక్ఖూనం పచ్చయా దుల్లభా’’తి నగరస్స చతూసు ద్వారేసు పోక్ఖరణియో కారాపేత్వా భేసజ్జస్స పూరాపేత్వా దాపేసి.

తేన కిర సమయేన పాటలిపుత్తస్స చతూసు ద్వారేసు చత్తారి సతసహస్సాని, సభాయం సతసహస్సన్తి దివసే దివసే పఞ్చసతసహస్సాని రఞ్ఞో ఉప్పజ్జన్తి. తతో రాజా నిగ్రోధత్థేరస్స దేవసికం సతసహస్సం విసజ్జేసి. బుద్ధస్స చేతియే గన్ధమాలాదీహి పూజనత్థాయ సతసహస్సం ¶ . ధమ్మస్స ¶ సతసహస్సం, తం ధమ్మధరానం బహుస్సుతానం చతుపచ్చయత్థాయ ఉపనీయతి. సఙ్ఘస్స సతసహస్సం, చతూసు ద్వారేసు భేసజ్జత్థాయ సతసహస్సం. ఏవం సాసనే ఉళారో లాభసక్కారో ¶ నిబ్బత్తి.

తిత్థియా పరిహీనలాభసక్కారా అన్తమసో ఘాసచ్ఛాదనమ్పి అలభన్తా లాభసక్కారం పత్థయమానా సాసనే పబ్బజిత్వా సకాని సకాని దిట్ఠిగతాని ‘‘అయం ధమ్మో, అయం వినయో’’తి దీపేన్తి. పబ్బజ్జం అలభమానాపి సయమేవ ముణ్డేత్వా కాసాయాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా విహారేసు విచరన్తా ఉపోసథమ్పి పవారణమ్పి సఙ్ఘకమ్మమ్పి గణకమ్మమ్పి పవిసన్తి. భిక్ఖూ తేహి సద్ధిం ఉపోసథం న కరోన్తి. తదా మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో ‘‘ఉప్పన్నం దాని ఇదం అధికరణం, తం నచిరస్సేవ కక్ఖళం భవిస్సతి. న ఖో పనేతం సక్కా ఇమేసం మజ్ఝే వసన్తేన వూపసమేతు’’న్తి మహిన్దత్థేరస్స గణం నీయ్యాతేత్వా అత్తనా ఫాసువిహారేన విహరితుకామో అహోగఙ్గపబ్బతం అగమాసి. తేపి ఖో తిత్థియా భిక్ఖుసఙ్ఘేన ధమ్మేన వినయేన సత్థుసాసనేన నిగ్గయ్హమానాపి ధమ్మవినయానులోమాయ పటిపత్తియా అసణ్ఠహన్తా అనేకరూపం సాసనస్స అబ్బుదఞ్చ మలఞ్చ కణ్టకఞ్చ సముట్ఠాపేసుం. కేచి అగ్గిం పరిచరన్తి, కేచి పఞ్చాతపేన తాపేన్తి, కేచి ఆదిచ్చం అనుపరివత్తన్తి, కేచి ‘‘ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ వోభిన్దిస్సామా’’తి పగ్గణ్హింసు. తదా భిక్ఖుసఙ్ఘో న తేహి సద్ధిం ఉపోసథం వా పవారణం వా అకాసి. అసోకారామే సత్తవస్సాని ఉపోసథో ఉపచ్ఛిజ్జి. రఞ్ఞోపి ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. రాజా ఏకం అమచ్చం ఆణాపేసి – ‘‘విహారం గన్త్వా అధికరణం వూపసమేత్వా ఉపోసథం కారాపేహీ’’తి. అమచ్చో రాజానం పటిపుచ్ఛితుం అవిసహన్తో అఞ్ఞే అమచ్చే ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘రాజా మం ‘విహారం గన్త్వా అధికరణం వూపసమేత్వా ఉపోసథం కారాపేహీ’తి పహిణి. కథం ను ఖో అధికరణం వూపసమ్మతీ’’తి? తే ఆహంసు ¶ – ‘‘మయం ఏవం సల్లక్ఖేమ – ‘యథా నామ పచ్చన్తం వూపసమేన్తా చోరే ఘాతేన్తి, ఏవమేవ యే ఉపోసథం న కరోన్తి, తే మారేతుకామో రాజా భవిస్సతీ’’’తి. అథ సో అమచ్చో విహారం గన్త్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా ఆహ – ‘‘అహం రఞ్ఞా ‘ఉపోసథం కారాపేహీ’తి పేసితో. కరోథ దాని, భన్తే, ఉపోసథ’’న్తి. భిక్ఖూ ‘‘న మయం తిత్థియేహి సద్ధిం ఉపోసథం కరోమా’’తి ఆహంసు. అథ అమచ్చో థేరాసనతో పట్ఠాయ అసినా సీసాని పాతేతుం ఆరద్ధో.

అద్దసా ¶ ఖో తిస్సత్థేరో తం అమచ్చం తథా విప్పటిపన్నం. తిస్సత్థేరో నామ న యో వా సో వా, రఞ్ఞో ఏకమాతికో భాతా తిస్సకుమారో నామ, తం కిర రాజా పత్తాభిసేకో ఓపరజ్జే ఠపేసి. సో ఏకదివసం వనచారం గతో అద్దస మహన్తం మిగసఙ్ఘం చిత్తకీళాయ కీళన్తం. దిస్వానస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమే తావ తిణభక్ఖా మిగా ఏవం కీళన్తి, ఇమే పన సమణా ¶ రాజకులే పణీతాని భోజనాని భుఞ్జిత్వా ముదుకాసు సేయ్యాసు సయమానా కిం నామ కీళితం న కీళిస్సన్తీ’’తి! సో తతో ఆగన్త్వా ఇమం అత్తనో వితక్కం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘అట్ఠానే కుక్కుచ్చాయితం కుమారేన! హన్ద, నం ఏవం సఞ్ఞాపేస్సామీ’’తి ఏకదివసం కేనచి కారణేన కుద్ధో వియ హుత్వా ‘‘ఏహి సత్తదివసేన రజ్జం సమ్పటిచ్ఛ, తతో తం ఘాతేస్సామీ’’తి మరణభయేన తజ్జేత్వా తమత్థం సఞ్ఞాపేసి. సో కిర కుమారో ‘‘సత్తమే మం దివసే మారేస్సతీ’’తి న చిత్తరూపం న్హాయి, న భుఞ్జి, న సుపి, అతివియ లూఖసరీరో అహోసి. తతో నం రాజా పుచ్ఛి – ‘‘కిస్స త్వం ఏవరూపో జాతో’’తి? ‘‘మరణభయేన, దేవా’’తి. ‘‘అరే, త్వం నామ పరిచ్ఛిన్నమరణం సమ్పస్సమానో ¶ విస్సత్థో న కీళసి? భిక్ఖూ అస్సాసపస్సాసనిబద్ధం మరణం పేక్ఖమానా కథం కీళిస్సన్తీ’’తి! తతో పభుతి కుమారో సాసనే పసీది.

సో పున ఏకదివసం మిగవం నిక్ఖమిత్వా అరఞ్ఞే అనువిచరమానో అద్దస యోనకమహాధమ్మరక్ఖితత్థేరం అఞ్ఞతరేన హత్థినాగేన సాలసాఖం గహేత్వా బీజియమానం నిసిన్నం. దిస్వా పామోజ్జజాతో చిన్తేసి – ‘‘కదా ను ఖో అహమ్పి అయం మహాథేరో వియ పబ్బజేయ్యం! సియా ను ఖో సో దివసో’’తి. థేరో తస్సాసయం విదిత్వా తస్స పస్సన్తస్సేవ ఆకాసే ఉప్పతిత్వా అసోకారామే పోక్ఖరణియా ఉదకతలే ఠత్వా చీవరఞ్చ ఉత్తరాసఙ్గఞ్చ ఆకాసే లగ్గేత్వా న్హాయితుం ఆరద్ధో.

కుమారో థేరస్సానుభావం దిస్వా అతివియ పసన్నో ‘‘అజ్జేవ పబ్బజిస్సామీ’’తి నివత్తిత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘పబ్బజిస్సామహం, దేవా’’తి. రాజా అనేకప్పకారం యాచిత్వాపి తం నివత్తేతుం అసక్కోన్తో అసోకారామగమనీయమగ్గం అలఙ్కారాపేత్వా కుమారం ఛణవేసం గాహాపేత్వా అలఙ్కతాయ సేనాయ పరివారాపేత్వా విహారం నేసి. ‘‘యువరాజా కిర పబ్బజిస్సతీ’’తి సుత్వా బహూ భిక్ఖూ పత్తచీవరాని పటియాదేసుం. కుమారో పధానఘరం ¶ గన్త్వా మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరస్సేవ సన్తికే పబ్బజి సద్ధిం పురిససతసహస్సేన. కుమారస్స పన అనుపబ్బజితానం గణనపరిచ్ఛేదో నత్థి. కుమారో రఞ్ఞో చతువస్సాభిసేకకాలే పబ్బజితో. అథఞ్ఞోపి రఞ్ఞో భాగినేయ్యో సఙ్ఘమిత్తాయ సామికో అగ్గిబ్రహ్మా నామ కుమారో అత్థి. సఙ్ఘమిత్తా తం పటిచ్చ ఏకమేవ పుత్తం విజాయి. సోపి ¶ ‘‘యువరాజా పబ్బజితో’’తి సుత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా – ‘‘అహమ్పి, దేవ, పబ్బజిస్సామీ’’తి యాచి. ‘‘పబ్బజ, తాతా’’తి చ రఞ్ఞా అనుఞ్ఞాతో తందివసమేవ పబ్బజి.

ఏవం ¶ అనుపబ్బజితో, ఉళారవిభవేన ఖత్తియజనేన;

రఞ్ఞో కనిట్ఠభాతా, తిస్సత్థేరోతి విఞ్ఞేయ్యో.

సో తం అమచ్చం తథా విప్పటిపన్నం దిస్వా చిన్తేసి – ‘‘న రాజా థేరే మారాపేతుం పహిణేయ్య; అద్ధా ఇమస్సేవేతం అమచ్చస్స దుగ్గహితం భవిస్సతీ’’తి గన్త్వా సయం తస్స ఆసన్నే ఆసనే నిసీది. సో థేరం సఞ్జానిత్వా సత్థం నిపాతేతుం అవిసహన్తో గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘అహం, దేవ, ఉపోసథం కాతుం అనిచ్ఛన్తానం ఏత్తకానం నామ భిక్ఖూనం సీసాని పాతేసిం; అథ అయ్యస్స తిస్సత్థేరస్స పటిపాటి సమ్పత్తా, కిన్తి కరోమీ’’తి? రాజా సుత్వావ – ‘‘అరే! కిం పన, త్వం, మయా భిక్ఖూ ఘాతేతుం పేసితో’’తి తావదేవ సరీరే ఉప్పన్నదాహో హుత్వా విహారం గన్త్వా థేరే భిక్ఖూ పుచ్ఛి – ‘‘అయం, భన్తే, అమచ్చో మయా అనాణత్తోవ ఏవం అకాసి, కస్స ను ఖో ఇమినా పాపేన భవితబ్బ’’న్తి? ఏకచ్చే థేరా, ‘‘అయం తవ వచనేన అకాసి, తుయ్హేతం పాప’’న్తి ఆహంసు. ఏకచ్చే ‘‘ఉభిన్నమ్పి వో ఏతం పాప’’న్తి ఆహంసు. ఏకచ్చే ఏవమాహంసు – ‘‘కిం పన తే, మహారాజ, అత్థి చిత్తం ‘అయం గన్త్వా భిక్ఖూ ఘాతేతూ’’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే, కుసలాధిప్పాయో అహం పేసేసిం – ‘సమగ్గో భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపోసథం కరోతూ’’’తి. ‘‘సచే త్వం కుసలాధిప్పాయో, నత్థి తుయ్హం పాపం, అమచ్చస్సేవేతం పాప’’న్తి. రాజా ద్వేళ్హకజాతో ఆహ – ‘‘అత్థి ను ఖో, భన్తే, కోచి భిక్ఖు మమేతం ద్వేళ్హకం ఛిన్దిత్వా సాసనం పగ్గహేతుం సమత్థో’’తి? ‘‘అత్థి, మహారాజ, మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో నామ, సో ¶ తే ఇమం ద్వేళ్హకం ఛిన్దిత్వా సాసనం పగ్గణ్హితుం సమత్థో’’తి. రాజా తదహేవ చత్తారో ధమ్మకథికే ఏకేకభిక్ఖుసహస్సపరివారే, చత్తారో చ అమచ్చే ఏకేకపురిససహస్సపరివారే ‘‘థేరం గణ్హిత్వా ఆగచ్ఛథా’’తి పేసేసి. తే గన్త్వా ‘‘రాజా పక్కోసతీ’’తి ఆహంసు. థేరో నాగచ్ఛి ¶ . దుతియమ్పి ఖో రాజా అట్ఠ ధమ్మకథికే, అట్ఠ చ అమచ్చే సహస్ససహస్సపరివారేయేవ పేసేసి – ‘‘‘రాజా, భన్తే, పక్కోసతీ’తి వత్వా గణ్హిత్వావ ఆగచ్ఛథా’’తి. తే తథేవ ఆహంసు. దుతియమ్పి థేరో నాగచ్ఛి. రాజా థేరే పుచ్ఛి – ‘‘అహం, భన్తే, ద్విక్ఖత్తుం పహిణిం; కస్మా థేరో నాగచ్ఛతీ’’తి? ‘‘‘రాజా పక్కోసతీ’తి వుత్తత్తా, మహారాజ, నాగచ్ఛతి. ఏవం పన వుత్తే ఆగచ్ఛేయ్య ‘సాసనం, భన్తే, ఓసీదతి, అమ్హాకం సాసనం పగ్గహత్థాయ సహాయకా హోథా’’’తి. అథ రాజా తథా వత్వా సోళస ధమ్మకథికే, సోళస చ అమచ్చే సహస్ససహస్సపరివారే పేసేసి. భిక్ఖూ చ పటిపుచ్ఛి – ‘‘మహల్లకో ను ఖో, భన్తే, థేరో దహరో ను ఖో’’తి? ‘‘మహల్లకో, మహారాజా’’తి. ‘‘వయ్హం వా సివికం వా అభిరుహిస్సతి, భన్తే’’తి? ‘‘నాభిరుహిస్సతి, మహారాజా’’తి. ‘‘కుహిం, భన్తే, థేరో వసతీ’’తి? ‘‘ఉపరి గఙ్గాయ, మహారాజా’’తి. రాజా ఆహ – ‘‘తేన హి, భణే, నావాసఙ్ఘాటం బన్ధిత్వా ¶ తత్థేవ థేరం నిసీదాపేత్వా ద్వీసుపి తీరేసు ఆరక్ఖం సంవిధాయ థేరం ఆనేథా’’తి. భిక్ఖూ చ అమచ్చా చ థేరస్స సన్తికం గన్త్వా రఞ్ఞో సాసనం ఆరోచేసుం.

థేరో సుత్వా ‘‘యం ఖో అహం మూలతో పట్ఠాయ సాసనం పగ్గణ్హిస్సామీతి పబ్బజితోమ్హి. అయం దాని మే సో కాలో అనుప్పత్తో’’తి చమ్మఖణ్డం గణ్హిత్వావ ఉట్ఠహి. అథ ‘‘థేరో ¶ స్వే పాటలిపుత్తం సమ్పాపుణిస్సతీ’’తి రత్తిభాగే రాజా సుపినం అద్దస. ఏవరూపో సుపినో అహోసి – ‘‘సబ్బసేతో హత్థినాగో ఆగన్త్వా రాజానం సీసతో పట్ఠాయ పరామసిత్వా దక్ఖిణహత్థే అగ్గహేసీ’’తి. పునదివసే రాజా సుపినజ్ఝాయకే పుచ్ఛి – ‘‘మయా ఏవరూపో సుపినో దిట్ఠో, కిం మే భవిస్సతీ’’తి? ఏకో తం, ‘‘మహారాజ, సమణనాగో దక్ఖిణహత్థే గణ్హిస్సతీ’’తి. అథ రాజా తావదేవ ‘‘థేరో ఆగతో’’తి సుత్వా గఙ్గాతీరం గన్త్వా నదిం ఓతరిత్వా అబ్భుగ్గచ్ఛన్తో జాణుమత్తే ఉదకే థేరం సమ్పాపుణిత్వా థేరస్స నావాతో ఓతరన్తస్స హత్థం అదాసి. థేరో రాజానం దక్ఖిణహత్థే అగ్గహేసి. తం దిస్వా అసిగ్గాహా ‘‘థేరస్స సీసం పాతేస్సామా’’తి కోసతో అసిం అబ్బాహింసు. కస్మా? ఏతం కిర చారిత్తం రాజకులేసు – ‘‘యో రాజానం హత్థే గణ్హతి తస్స అసినా సీసం పాతేతబ్బ’’న్తి. రాజా ఛాయంయేవ దిస్వా ఆహ – ‘‘పుబ్బేపి అహం భిక్ఖూసు విరద్ధకారణా అస్సాదం న విన్దామి, మా ఖో థేరే విరజ్ఝిత్థా’’తి. థేరో పన కస్మా రాజానం హత్థే ¶ అగ్గహేసీతి? యస్మా రఞ్ఞా పఞ్హం పుచ్ఛనత్థాయ పక్కోసాపితో తస్మా ‘‘అన్తేవాసికో మే అయ’’న్తి అగ్గహేసి.

రాజా థేరం అత్తనో ఉయ్యానం నేత్వా బాహిరతో తిక్ఖత్తుం పరివారాపేత్వా ఆరక్ఖం ఠపేత్వా సయమేవ థేరస్స పాదే ధోవిత్వా తేలేన మక్ఖేత్వా థేరస్స సన్తికే నిసీదిత్వా ‘‘పటిబలో ను ఖో థేరో మమ కఙ్ఖం ఛిన్దిత్వా ఉప్పన్నం అధికరణం వూపసమేత్వా సాసనం పగ్గణ్హితు’’న్తి వీమంసనత్థాయ ‘‘అహం, భన్తే, ఏకం పాటిహారియం దట్ఠుకామో’’తి ఆహ. ‘‘కతరం పాటిహారియం దట్ఠుకామోసి, మహారాజా’’తి? ‘‘పథవీకమ్పనం, భన్తే’’తి. ‘‘సకలపథవీకమ్పనం దట్ఠుకామోసి, మహారాజ, పదేసపథవీకమ్పన’’న్తి? ‘‘కతరం పనేత్థ, భన్తే, దుక్కర’’న్తి? ‘‘కిం ను ఖో, మహారాజ, కంసపాతియా ఉదకపుణ్ణాయ సబ్బం ఉదకం కమ్పేతుం దుక్కరం; ఉదాహు ఉపడ్ఢ’’న్తి? ‘‘ఉపడ్ఢం, భన్తే’’తి. ‘‘ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పదేసపథవీకమ్పనం దుక్కర’’న్తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, పదేసపథవీకమ్పనం ¶ పస్సిస్సామీ’’తి. ‘‘తేన హి, మహారాజ, సమన్తతో యోజనే పురత్థిమాయ దిసాయ ఏకేన చక్కేన సీమం అక్కమిత్వా రథో తిట్ఠతు; దక్ఖిణాయ దిసాయ ద్వీహి పాదేహి సీమం అక్కమిత్వా అస్సో తిట్ఠతు; పచ్ఛిమాయ దిసాయ ఏకేన పాదేన సీమం అక్కమిత్వా పురిసో తిట్ఠతు; ఉత్తరాయ దిసాయ ఉపడ్ఢభాగేన సీమం అక్కమిత్వా ఏకా ఉదకపాతి ¶ తిట్ఠతూ’’తి. రాజా తథా కారాపేసి. థేరో అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ ‘‘రాజా పస్సతూ’’తి యోజనప్పమాణపథవీచలనం అధిట్ఠహి. పురత్థిమాయ దిసాయ రథస్స అన్తోసీమాయ ఠితో పాదోవ చలి, ఇతరో న చలి. ఏవం దక్ఖిణపచ్ఛిమదిసాసు అస్సపురిసానం అన్తోసీమాయ ఠితపాదాయేవ చలింసు, ఉపడ్ఢుపడ్ఢం సరీరఞ్చ. ఉత్తరదిసాయ ఉదకపాతియాపి అన్తోసీమాయ ఠితం ఉపడ్ఢభాగగతమేవ ఉదకం చలి, అవసేసం నిచ్చలమహోసీతి. రాజా తం పాటిహారియం దిస్వా ‘‘సక్ఖతి దాని థేరో సాసనం పగ్గణ్హితు’’న్తి నిట్ఠం గన్త్వా అత్తనో కుక్కుచ్చం పుచ్ఛి – ‘‘అహం, భన్తే, ఏకం అమచ్చం ‘విహారం గన్త్వా అధికరణం వూపసమేత్వా ఉపోసథం కారాపేహీ’తి పహిణిం, సో విహారం గన్త్వా ఏత్తకే భిక్ఖూ జీవితా వోరోపేసి, ఏతం పాపం కస్స హోతీ’’తి?

‘‘కిం పన తే, మహారాజ, అత్థి చిత్తం ‘అయం విహారం గన్త్వా భిక్ఖూ ఘాతేతూ’’’తి? ‘‘నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘సచే తే, మహారాజ, నత్థి ఏవరూపం చిత్తం, నత్థి తుయ్హం పాప’’న్తి. అథ థేరో రాజానం ఏతమత్థం ఇమినా సుత్తేన సఞ్ఞాపేసి ¶ – ‘‘చేతనాహం, భిక్ఖవే, కమ్మం వదామి. చేతయిత్వా కమ్మం కరోతి – కాయేన వాచాయ మనసా’’తి (అ. ని. ౬.౬౩).

తమేవత్థం ¶ పరిదీపేతుం తిత్తిరజాతకం (జా. ౧.౪.౭౫) ఆహరి – ‘‘అతీతే, మహారాజ, దీపకతిత్తిరో తాపసం పుచ్ఛి –

‘ఞాతకో నో నిసిన్నోతి, బహు ఆగచ్ఛతీ జనో;

పటిచ్చ కమ్మం ఫుసతి, తస్మిం మే సఙ్కతే మనో’తి.

తాపసో ఆహ – ‘అత్థి పన తే చిత్తం మమ సద్దేన చ రూపదస్సనేన చ ఆగన్త్వా ఏతే పక్ఖినో బజ్ఝన్తు వా హఞ్ఞన్తు వా’తి? ‘నత్థి, భన్తే’తి తిత్తిరో ఆహ. తతో నం తాపసో సఞ్ఞాపేసి – ‘సచే తే నత్థి చిత్తం, నత్థి పాపం; చేతయన్తమేవ హి పాపం ఫుసతి, నాచేతయన్తం.

‘న పటిచ్చ కమ్మం ఫుసతి, మనో చే నప్పదుస్సతి;

అప్పోస్సుక్కస్స భద్రస్స, న పాపముపలిమ్పతీ’’’తి.

ఏవం థేరో రాజానం సఞ్ఞాపేత్వా తత్థేవ రాజుయ్యానే సత్త దివసాని వసన్తో రాజానం సమయం ఉగ్గణ్హాపేసి. రాజా సత్తమే దివసే అసోకారామే భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా సాణిపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా ¶ సాణిపాకారన్తరే నిసిన్నో ఏకలద్ధికే ఏకలద్ధికే భిక్ఖూ ఏకతో ఏకతో కారాపేత్వా ఏకమేకం భిక్ఖుసమూహం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కింవాదీ సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి? తతోసస్సతవాదినో ‘‘సస్సతవాదీ’’తి ఆహంసు. ఏకచ్చసస్సతికా…పే… అన్తానన్తికా… అమరావిక్ఖేపికా… అధిచ్చసముప్పన్నికా… సఞ్ఞీవాదా… అసఞ్ఞీవాదా… నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా ¶ … ఉచ్ఛేదవాదా… దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదా ‘‘దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదీ’’తి ఆహంసు. రాజా పఠమమేవ సమయస్స ఉగ్గహితత్తా ‘‘నయిమే భిక్ఖూ, అఞ్ఞతిత్థియా ఇమే’’తి ఞత్వా తేసం సేతకాని వత్థాని దత్వా ఉప్పబ్బాజేసి. తే సబ్బేపి సట్ఠిసహస్సా అహేసుం.

అథఞ్ఞే భిక్ఖూ పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కింవాదీ, భన్తే, సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి? ‘‘విభజ్జవాదీ, మహారాజా’’తి. ఏవం వుత్తే రాజా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘విభజ్జవాదీ, భన్తే, సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. తతో రాజా ‘‘సుద్ధం దాని, భన్తే, సాసనం; కరోతు భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపోసథ’’న్తి ఆరక్ఖం దత్వా నగరం పావిసి.

సమగ్గో ¶ సఙ్ఘో సన్నిపతిత్వా ఉపోసథం అకాసి. తస్మిం సన్నిపాతే సట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం. తస్మిం సమాగమే మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో పరప్పవాదం మద్దమానో కథావత్థుప్పకరణం అభాసి. తతో సట్ఠిసతసహస్ససఙ్ఖ్యేసు భిక్ఖూసు ఉచ్చినిత్వా తిపిటకపరియత్తిధరానం పభిన్నపటిసమ్భిదానం తేవిజ్జాదిభేదానం భిక్ఖూనం సహస్సమేకం గహేత్వా యథా మహాకస్సపత్థేరో చ కాకణ్డకపుత్తో యసత్థేరో చ ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయింసు; ఏవమేవ ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయన్తో సబ్బం సాసనమలం విసోధేత్వా తతియసఙ్గీతిం అకాసి. సఙ్గీతిపరియోసానే అనేకప్పకారం పథవీ అకమ్పిత్థ. అయం సఙ్గీతి నవహి మాసేహి నిట్ఠితా. యా లోకే –

కతా భిక్ఖుసహస్సేన, తస్మా సహస్సికాతి చ;

పురిమా ద్వే ఉపాదాయ, తతియాతి చ వుచ్చతీతి.

ఏత్తావతా చ ‘‘కేనాభత’’న్తి ఏతస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనత్థం యం అవోచుమ్హ – ‘‘జమ్బుదీపే తావ ఉపాలిత్థేరమాదిం కత్వా ఆచరియపరమ్పరాయ ¶ యావ తతియసఙ్గీతి తావ ఆభతం. తత్రాయం ఆచరియపరమ్పరా –

‘‘ఉపాలి ¶ దాసకో చేవ, సోణకో సిగ్గవో తథా;

తిస్సో మోగ్గలిపుత్తో చ, పఞ్చేతే విజితావినో.

‘‘పరమ్పరాయ వినయం, దీపే జమ్బుసిరివ్హయే;

అచ్ఛిజ్జమానమానేసుం, తతియో యావ సఙ్గహో’’తి.

తతియసఙ్గహతో పన ఉద్ధం ఇమం దీపం మహిన్దాదీహి ఆభతం. మహిన్దతో ఉగ్గహేత్వా కఞ్చి కాలం అరిట్ఠత్థేరాదీహి ఆభతం. తతో యావజ్జతనా తేసంయేవ అన్తేవాసికపరమ్పరభూతాయ ఆచరియపరమ్పరాయ ఆభతన్తి వేదితబ్బం. యథాహు పోరాణా –

‘‘తతో మహిన్దో ఇట్టియో, ఉత్తియో సమ్బలో తథా;

‘‘ఏతే నాగా మహాపఞ్ఞా, జమ్బుదీపా ఇధాగతా;

వినయం తే వాచయింసు, పిటకం తమ్బపణ్ణియా.

‘‘నికాయే ¶ పఞ్చ వాచేసుం, సత్త చేవ పకరణే;

తతో అరిట్ఠో మేధావీ, తిస్సదత్తో చ పణ్డితో.

‘‘విసారదో కాళసుమనో, థేరో చ దీఘనామకో;

‘‘పునదేవ కాళసుమనో, నాగత్థేరో చ బుద్ధరక్ఖితో;

తిస్సత్థేరో చ మేధావీ, దేవత్థేరో చ పణ్డితో.

‘‘పునదేవ సుమనో మేధావీ, వినయే చ విసారదో;

బహుస్సుతో చూళనాగో, గజోవ దుప్పధంసియో.

‘‘ధమ్మపాలితనామో ¶ ¶ చ, రోహణే సాధుపూజితో;

తస్స సిస్సో మహాపఞ్ఞో, ఖేమనామో తిపేటకో.

‘‘దీపే తారకరాజావ, పఞ్ఞాయ అతిరోచథ;

ఉపతిస్సో చ మేధావీ, ఫుస్సదేవో మహాకథీ.

‘‘పునదేవ సుమనో మేధావీ, పుప్ఫనామో బహుస్సుతో;

మహాకథీ మహాసివో, పిటకే సబ్బత్థ కోవిదో.

‘‘పునదేవ ఉపాలి మేధావీ, వినయే చ విసారదో;

మహానాగో మహాపఞ్ఞో, సద్ధమ్మవంసకోవిదో.

‘‘పునదేవ అభయో మేధావీ, పిటకే సబ్బత్థ కోవిదో;

తిస్సత్థేరో చ మేధావీ, వినయే చ విసారదో.

‘‘తస్స సిస్సో మహాపఞ్ఞో, పుప్ఫనామో బహుస్సుతో;

సాసనం అనురక్ఖన్తో, జమ్బుదీపే పతిట్ఠితో.

‘‘చూళాభయో చ మేధావీ, వినయే చ విసారదో;

తిస్సత్థేరో చ మేధావీ, సద్ధమ్మవంసకోవిదో.

‘‘చూళదేవో చ మేధావీ, వినయే చ విసారదో;

సివత్థేరో చ మేధావీ, వినయే సబ్బత్థ కోవిదో.

‘‘ఏతే నాగా మహాపఞ్ఞా, వినయఞ్ఞూ మగ్గకోవిదా;

వినయం దీపే పకాసేసుం, పిటకం తమ్బపణ్ణియా’’తి.

తత్రాయం ¶ అనుపుబ్బికథా – మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో కిర ఇమం తతియధమ్మసఙ్గీతిం కత్వా ఏవం చిన్తేసి – ‘‘కత్థ ను ఖో అనాగతే సాసనం సుప్పతిట్ఠితం భవేయ్యా’’తి? అథస్స ఉపపరిక్ఖతో ఏతదహోసి – ‘‘పచ్చన్తిమేసు ఖో జనపదేసు సుప్పతిట్ఠితం భవిస్సతీ’’తి. సో తేసం తేసం భిక్ఖూనం ¶ భారం కత్వా తే తే భిక్ఖూ తత్థ తత్థ పేసేసి. మజ్ఝన్తికత్థేరం కస్మీరగన్ధారరట్ఠం పేసేసి – ‘‘త్వం ఏతం రట్ఠం గన్త్వా ఏత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేహీ’’తి. మహాదేవత్థేరం తథేవ వత్వా మహింసకమణ్డలం పేసేసి. రక్ఖితత్థేరం వనవాసిం. యోనకధమ్మరక్ఖితత్థేరం ¶ అపరన్తకం. మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరం మహారట్ఠం. మహారక్ఖితత్థేరం యోనకలోకం. మజ్ఝిమత్థేరం హిమవన్తదేసభాగం. సోణత్థేరఞ్చ ఉత్తరత్థేరఞ్చ సువణ్ణభూమిం. అత్తనో సద్ధివిహారికం మహిన్దత్థేరం ఇట్టియత్థేరేన ఉత్తియత్థేరేన సమ్బలత్థేరేన భద్దసాలత్థేరేన చ సద్ధిం తమ్బపణ్ణిదీపం పేసేసి – ‘‘తుమ్హే తమ్బపణ్ణిదీపం గన్త్వా ఏత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేథా’’తి. సబ్బేపి తం తం దిసాభాగం గచ్ఛన్తా అత్తపఞ్చమా అగమంసు ‘‘పచ్చన్తిమేసు జనపదేసు పఞ్చవగ్గో గణో అలం ఉపసమ్పదకమ్మాయా’’తి మఞ్ఞమానా.

తేన ఖో పన సమయేన కస్మీరగన్ధారరట్ఠే సస్సపాకసమయే అరవాళో నామ నాగరాజా కరకవస్సం నామ వస్సాపేత్వా సస్సం హరాపేత్వా మహాసముద్దం పాపేతి. మజ్ఝన్తికత్థేరో పన పాటలిపుత్తతో వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా హిమవతి అరవాళదహస్స ఉపరి ఓతరిత్వా అరవాళదహపిట్ఠియం చఙ్కమతిపి తిట్ఠతిపి నిసీదతిపి సేయ్యమ్పి కప్పేతి. నాగమాణవకా తం దిస్వా అరవాళస్స నాగరాజస్స ఆరోచేసుం – ‘‘మహారాజ, ఏకో ఛిన్నభిన్నపటధరో భణ్డు కాసావవసనో అమ్హాకం ఉదకం దూసేతీ’’తి. నాగరాజా తావదేవ కోధాభిభూతో నిక్ఖమిత్వా థేరం దిస్వా మక్ఖం అసహమానో అన్తలిక్ఖే అనేకాని భింసనకాని నిమ్మిని. తతో తతో భుసా వాతా వాయన్తి, రుక్ఖా ఛిజ్జన్తి, పబ్బతకూటాని పతన్తి, మేఘా గజ్జన్తి, విజ్జులతా నిచ్ఛరన్తి, అసనియో ఫలన్తి, భిన్నం వియ గగనతలం ఉదకం పగ్ఘరతి. భయానకరూపా ¶ నాగకుమారా సన్నిపతన్తి. సయమ్పి ధూమాయతి, పజ్జలతి, పహరణవుట్ఠియో విస్సజ్జేతి. ‘‘కో అయం ముణ్డకో ఛిన్నభిన్నపటధరో’’తిఆదీహి ఫరుసవచనేహి థేరం సన్తజ్జేసి. ‘‘ఏథ గణ్హథ హనథ ¶ నిద్ధమథ ఇమం సమణ’’న్తి నాగబలం ఆణాపేసి. థేరో సబ్బం తం భింసనకం అత్తనో ఇద్ధిబలేన పటిబాహిత్వా నాగరాజానం ఆహ –

‘‘సదేవకోపి చే లోకో, ఆగన్త్వా తాసయేయ్య మం;

న మే పటిబలో అస్స, జనేతుం భయభేరవం.

‘‘సచేపి త్వం మహిం సబ్బం, ససముద్దం సపబ్బతం;

ఉక్ఖిపిత్వా మహానాగ, ఖిపేయ్యాసి మమూపరి.

‘‘నేవ ¶ మే సక్కుణేయ్యాసి, జనేతుం భయభేరవం;

అఞ్ఞదత్థు తవేవస్స, విఘాతో ఉరగాధిపా’’తి.

ఏవం వుత్తే నాగరాజా విహతానుభావో నిప్ఫలవాయామో దుక్ఖీ దుమ్మనో అహోసి. తం థేరో తఙ్ఖణానురూపాయ ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేత్వా సమాదపేత్వా సముత్తేజేత్వా సమ్పహంసేత్వా తీసు సరణేసు పఞ్చసు చ సీలేసు పతిట్ఠాపేసి సద్ధిం చతురాసీతియా నాగసహస్సేహి. అఞ్ఞేపి బహూ హిమవన్తవాసినో యక్ఖా చ గన్ధబ్బా చ కుమ్భణ్డా చ థేరస్స ధమ్మకథం సుత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠహింసు. పఞ్చకోపి యక్ఖో సద్ధిం భరియాయ యక్ఖినియా పఞ్చహి చ పుత్తసతేహి పఠమే ఫలే పతిట్ఠితో. అథాయస్మా మజ్ఝన్తికత్థేరో సబ్బేపి నాగయక్ఖరక్ఖసే ఆమన్తేత్వా ఏవమాహ –

‘‘మా దాని కోధం జనయిత్థ, ఇతో ఉద్ధం యథా పురే;

సస్సఘాతఞ్చ మా కత్థ, సుఖకామా హి పాణినో;

కరోథ మేత్తం సత్తేసు, వసన్తు మనుజా సుఖ’’న్తి.

తే ¶ సబ్బేపి ‘‘సాధు భన్తే’’తి థేరస్స పటిస్సుణిత్వా యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జింసు. తందివసమేవ చ నాగరాజస్స పూజాసమయో హోతి. అథ నాగరాజా అత్తనో రతనమయం పల్లఙ్కం ఆహరాపేత్వా థేరస్స పఞ్ఞపేసి. నిసీది థేరో పల్లఙ్కే. నాగరాజాపి థేరం బీజయమానో సమీపే అట్ఠాసి. తస్మిం ఖణే కస్మీరగన్ధారరట్ఠవాసినో ఆగన్త్వా థేరం దిస్వా ‘‘అమ్హాకం నాగరాజతోపి థేరో మహిద్ధికతరో’’తి థేరమేవ వన్దిత్వా నిసిన్నా. థేరో తేసం ఆసీవిసోపమసుత్తం కథేసి ¶ . సుత్తపరియోసానే అసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి, కులసతసహస్సం పబ్బజి. తతో పభుతి చ కస్మీరగన్ధారా యావజ్జతనా కాసావపజ్జోతా ఇసివాతపటివాతా ఏవ.

గన్త్వా కస్మీరగన్ధారం, ఇసి మజ్ఝన్తికో తదా;

దుట్ఠం నాగం పసాదేత్వా, మోచేసి బన్ధనా బహూతి.

మహాదేవత్థేరోపి మహింసకమణ్డలం గన్త్వా దేవదూతసుత్తం కథేసి. సుత్తపరియోసానే చత్తాలీస పాణసహస్సాని ధమ్మచక్ఖుం పటిలభింసు, చత్తాలీసంయేవ పాణసహస్సాని పబ్బజింసు.

గన్త్వాన ¶ రట్ఠం మహింసం, మహాదేవో మహిద్ధికో;

చోదేత్వా దేవదూతేహి, మోచేసి బన్ధనా బహూతి.

రక్ఖితత్థేరో పన వనవాసిం గన్త్వా ఆకాసే ఠత్వా అనమతగ్గపరియాయకథాయ వనవాసికే పసాదేసి. కథాపరియోసానే పనస్స సట్ఠిసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. సత్తతిసహస్సమత్తా ¶ పబ్బజింసు, పఞ్చవిహారసతాని పతిట్ఠహింసు. ఏవం సో తత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేసి.

గన్త్వాన రక్ఖితత్థేరో, వనవాసిం మహిద్ధికో;

అన్తలిక్ఖే ఠితో తత్థ, దేసేసి అనమతగ్గియన్తి.

యోనకధమ్మరక్ఖితత్థేరోపి అపరన్తకం గన్త్వా అగ్గిక్ఖన్ధోపమసుత్తన్తకథాయ అపరన్తకే పసాదేత్వా సత్తతి పాణసహస్సాని ధమ్మామతం పాయేసి. ఖత్తియకులతో ఏవ పురిససహస్సాని పబ్బజింసు, సమధికాని చ ఛ ఇత్థిసహస్సాని. ఏవం సో తత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేసి.

అపరన్తం విగాహిత్వా, యోనకో ధమ్మరక్ఖితో;

అగ్గిక్ఖన్ధోపమేనేత్థ, పసాదేసి జనే బహూతి.

మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరో పన మహారట్ఠం గన్త్వా మహానారదకస్సపజాతకకథాయ మహారట్ఠకే పసాదేత్వా చతురాసీతి పాణసహస్సాని మగ్గఫలేసు పతిట్ఠాపేసి. తేరససహస్సాని పబ్బజింసు. ఏవం సో తత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేసి.

మహారట్ఠం ఇసి గన్త్వా, సో మహాధమ్మరక్ఖితో;

జాతకం కథయిత్వాన, పసాదేసి మహాజనన్తి.

మహారక్ఖితత్థేరోపి ¶ యోనకరట్ఠం గన్త్వా కాళకారామసుత్తన్తకథాయ యోనకలోకం పసాదేత్వా సత్తతిసహస్సాధికస్స పాణసతసహస్సస్స మగ్గఫలాలఙ్కారం అదాసి. సన్తికే చస్స దససహస్సాని పబ్బజింసు. ఏవం సోపి తత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేసి.

యోనరట్ఠం తదా గన్త్వా, సో మహారక్ఖితో ఇసి;

కాళకారామసుత్తేన తే పసాదేసి యోనకేతి.

మజ్ఝిమత్థేరో ¶ ¶ పన కస్సపగోత్తత్థేరేన అళకదేవత్థేరేన దున్దుభిస్సరత్థేరేన మహాదేవత్థేరేన చ సద్ధిం హిమవన్తదేసభాగం గన్త్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనసుత్తన్తకథాయ తం దేసం పసాదేత్వా అసీతిపాణకోటియో మగ్గఫలరతనాని పటిలాభేసి. పఞ్చపి చ థేరా పఞ్చ రట్ఠాని పసాదేసుం. ఏకమేకస్స సన్తికే సతసహస్సమత్తా పబ్బజింసు. ఏవం తే తత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేసుం.

గన్త్వాన మజ్ఝిమత్థేరో, హిమవన్తం పసాదయి;

యక్ఖసేనం పకాసేన్తో, ధమ్మచక్కపవత్తనన్తి.

సోణత్థేరోపి సద్ధిం ఉత్తరత్థేరేన సువణ్ణభూమిం అగమాసి. తేన చ సమయేన తత్థ ఏకా రక్ఖసీ సముద్దతో నిక్ఖమిత్వా రాజకులే జాతే జాతే దారకే ఖాదతి. తందివసమేవ చ రాజకులే ఏకో దారకో జాతో హోతి. మనుస్సా థేరం దిస్వా ‘‘రక్ఖసానం సహాయకో ఏసో’’తి మఞ్ఞమానా ఆవుధాని గహేత్వా థేరం పహరితుకామా ఆగచ్ఛన్తి. థేరో ‘‘కిం తుమ్హే ఆవుధహత్థా ఆగచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే ఆహంసు – ‘‘రాజకులే జాతే జాతే దారకే రక్ఖసా ఖాదన్తి, తేసం తుమ్హే సహాయకా’’తి. థేరో ‘‘న మయం రక్ఖసానం సహాయకా, సమణా నామ మయం విరతా పాణాతిపాతా…పే… విరతా మజ్జపానా ఏకభత్తికా సీలవన్తో కల్యాణధమ్మా’’తి ఆహ. తస్మింయేవ చ ఖణే సా రక్ఖసీ సపరివారా సముద్దతో నిక్ఖమి ‘‘రాజకులే దారకో జాతో తం ఖాదిస్సామీ’’తి. మనుస్సా తం దిస్వా ‘‘ఏసా, భన్తే, రక్ఖసీ ఆగచ్ఛతీ’’తి భీతా విరవింసు. థేరో రక్ఖసేహి దిగుణే అత్తభావే నిమ్మినిత్వా తేహి అత్తభావేహి తం రక్ఖసిం ¶ సపరిసం మజ్ఝే కత్వా ఉభోసు పస్సేసు పరిక్ఖిపి ¶ . తస్సా సపరిసాయ ఏతదహోసి – ‘‘అద్ధా ఇమేహి ఇదం ఠానం లద్ధం భవిస్సతి. మయం పన ఇమేసం భక్ఖా భవిస్సామా’’తి. సబ్బే రక్ఖసా భీతా వేగసా పలాయింసు. థేరోపి తే యావ అదస్సనం తావ పలాపేత్వా దీపస్స సమన్తతో రక్ఖం ఠపేసి. తస్మిఞ్చ సమయే సన్నిపతితం మహాజనకాయం బ్రహ్మజాలసుత్తన్తకథాయ పసాదేత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాపేసి. సట్ఠిసహస్సానం పనేత్థ ధమ్మాభిసమయో అహోసి. కులదారకానం అడ్ఢుడ్ఢాని సహస్సాని పబ్బజింసు, కులధీతానం దియడ్ఢసహస్సం. ఏవం సో తత్థ సాసనం పతిట్ఠాపేసి. తతో పభుతి రాజకులే జాతదారకానం సోణుత్తరనామమేవ కరోన్తి.

సువణ్ణభూమిం గన్త్వాన, సోణుత్తరా మహిద్ధికా;

పిసాచే నిద్ధమేత్వాన, బ్రహ్మజాలం అదేసిసున్తి.

మహిన్దత్థేరో పన ‘‘తమ్బపణ్ణిదీపం గన్త్వా సాసనం పతిట్ఠాపేహీ’’తి ఉపజ్ఝాయేన చ భిక్ఖుసఙ్ఘేన ¶ చ అజ్ఝిట్ఠో చిన్తేసి – ‘‘కాలో ను ఖో మే తమ్బపణ్ణిదీపం గన్తుం నో’’తి. అథస్స వీమంసతో ‘‘న తావ కాలో’’తి అహోసి. కిం పనస్స దిస్వా ఏతదహోసి? ముటసివరఞ్ఞో మహల్లకభావం. తతో చిన్తేసి – ‘‘అయం రాజా మహల్లకో, న సక్కా ఇమం గణ్హిత్వా సాసనం పగ్గహేతుం. ఇదాని పనస్స పుత్తో దేవానంపియతిస్సో రజ్జం కారేస్సతి. తం గణ్హిత్వా సక్కా భవిస్సతి సాసనం పగ్గహేతుం. హన్ద యావ సో సమయో ఆగచ్ఛతి, తావ ఞాతకే ఓలోకేమ. పున దాని మయం ఇమం జనపదం ఆగచ్ఛేయ్యామ వా న వా’’తి. సో ఏవం చిన్తేత్వా ఉపజ్ఝాయఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ వన్దిత్వా అసోకారామతో నిక్ఖమ్మ తేహి ఇట్టియాదీహి చతూహి థేరేహి సఙ్ఘమిత్తాయ పుత్తేన సుమనసామణేరేన భణ్డుకేన ¶ చ ఉపాసకేన సద్ధిం రాజగహనగరపరివత్తకేన దక్ఖిణాగిరిజనపదే చారికం చరమానో ఞాతకే ఓలోకేన్తో ఛ మాసే అతిక్కామేసి. అథానుపుబ్బేన మాతు నివేసనట్ఠానం వేదిసనగరం నామ సమ్పత్తో. అసోకో కిర కుమారకాలే జనపదం లభిత్వా ఉజ్జేనిం గచ్ఛన్తో వేదిసనగరం పత్వా వేదిససేట్ఠిస్స ధీతరం అగ్గహేసి. సా తందివసమేవ గబ్భం గణ్హిత్వా ఉజ్జేనియం మహిన్దకుమారం విజాయి. కుమారస్స ¶ చుద్దసవస్సకాలే రాజా అభిసేకం పాపుణి. సా తస్స మాతా తేన సమయేన ఞాతిఘరే వసతి. తేన వుత్తం – ‘‘అథానుపుబ్బేన మాతు నివేసనట్ఠానం వేటిసనగరం నామ సమ్పత్తో’’తి.

సమ్పత్తఞ్చ పన థేరం దిస్వా థేరమాతా దేవీ పాదేసు సిరసా వన్దిత్వా భిక్ఖం దత్వా థేరం అత్తనా కతం వేదిసగిరిమహావిహారం నామ ఆరోపేసి. థేరో తస్మిం విహారే నిసిన్నో చిన్తేసి – ‘‘అమ్హాకం ఇధ కత్తబ్బకిచ్చం నిట్ఠితం, సమయో ను ఖో ఇదాని లఙ్కాదీపం గన్తు’’న్తి. తతో చిన్తేసి – ‘‘అనుభవతు తావ మే పితరా పేసితం అభిసేకం దేవానంపియతిస్సో, రతనత్తయగుణఞ్చ సుణాతు, ఛణత్థఞ్చ నగరతో నిక్ఖమిత్వా మిస్సకపబ్బతం అభిరుహతు, తదా తం తత్థ దక్ఖిస్సామా’’తి. అథాపరం ఏకమాసం తత్థేవ వాసం కప్పేసి. మాసాతిక్కమేన చ జేట్ఠమూలమాసపుణ్ణమాయం ఉపోసథదివసే సన్నిపతితా సబ్బేపి – ‘‘కాలో ను ఖో అమ్హాకం తమ్బపణ్ణిదీపం గమనాయ, ఉదాహు నో’’తి మన్తయింసు. తేనాహు పోరాణా –

‘‘మహిన్దో నామ నామేన, సఙ్ఘత్థేరో తదా అహు;

ఇట్టియో ఉత్తియో థేరో, భద్దసాలో చ సమ్బలో.

‘‘సామణేరో ¶ చ సుమనో, ఛళభిఞ్ఞో మహిద్ధికో;

భణ్డుకో సత్తమో తేసం, దిట్ఠసచ్చో ఉపాసకో;

ఇతి హేతే మహానాగా, మన్తయింసు రహోగతా’’తి.

తదా ¶ సక్కో దేవానమిన్దో మహిన్దత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతదవోచ – ‘‘కాలఙ్కతో, భన్తే, ముటసివరాజా; ఇదాని దేవానంపియతిస్సమహారాజా రజ్జం కారేతి. సమ్మాసమ్బుద్ధేన చ తుమ్హే బ్యాకతా – ‘అనాగతే మహిన్దో నామ భిక్ఖు తమ్బపణ్ణిదీపం పసాదేస్సతీ’తి. తస్మాతిహ వో, భన్తే, కాలో దీపవరం గమనాయ; అహమ్పి వో సహాయో భవిస్సామీ’’తి. కస్మా పన సక్కో ఏవమాహ? భగవా కిరస్స బోధిమూలేయేవ బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేత్వా అనాగతే ఇమస్స దీపస్స సమ్పత్తిం దిస్వా ఏతమత్థం ఆరోచేసి – ‘‘తదా త్వమ్పి సహాయో భవేయ్యాసీ’’తి చ ఆణాపేసి. తస్మా ఏవమాహ. థేరో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అత్తసత్తమో వేటిసకపబ్బతా వేహాసం ఉప్పతిత్వా అనురాధపురస్స పురత్థిమదిసాయ మిస్సకపబ్బతే పతిట్ఠహి. యం పనేతరహి ‘‘చేతియపబ్బతో’’తిపి సఞ్జానన్తి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘వేటిసగిరిమ్హి ¶ రాజగహే, వసిత్వా తింసరత్తియో;

కాలోవ గమనస్సాతి, గచ్ఛామ దీపముత్తమం.

‘‘పళీనా జమ్బుదీపా తే, హంసరాజావ అమ్బరే;

ఏవముప్పతితా థేరా, నిపతింసు నగుత్తమే.

‘‘పురతో పురసేట్ఠస్స, పబ్బతే మేఘసన్నిభే;

పతింసు సీలకూటమ్హి, హంసావ నగముద్ధనీ’’తి.

ఏవం ¶ ఇట్టియాదీహి సద్ధిం ఆగన్త్వా పతిట్ఠహన్తో చ ఆయస్మా మహిన్దత్థేరో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పరినిబ్బానతో ద్విన్నం వస్ససతానం ఉపరి ఛత్తింసతిమే వస్సే ఇమస్మిం దీపే పతిట్ఠహీతి వేదితబ్బో. అజాతసత్తుస్స హి అట్ఠమే వస్సే సమ్మాసమ్బుద్ధో పరినిబ్బాయి. తస్మింయేవ వస్సే సీహకుమారస్స పుత్తో తమ్బపణ్ణిదీపస్స ఆదిరాజా విజయకుమారో ఇమం దీపమాగన్త్వా మనుస్సావాసం అకాసి. జమ్బుదీపే ఉదయభద్దస్స చుద్దసమే వస్సే ఇధ విజయో కాలమకాసి. ఉదయభద్దస్స పఞ్చదసమే వస్సే పణ్డువాసుదేవో నామ ఇమస్మిం దీపే రజ్జం పాపుణి. తత్థ నాగదాసకరఞ్ఞో వీసతిమే వస్సే ఇధ పణ్డువాసుదేవో కాలమకాసి. తస్మింయేవ చ వస్సే అభయో నామ రాజకుమారో ఇమస్మిం దీపే రజ్జం పాపుణి. తత్థ సుసునాగరఞ్ఞో సత్తరసమే వస్సే ఇధ అభయరఞ్ఞో వీసతివస్సాని పరిపూరింసు. అథ అభయస్స వీసతిమే వస్సే పణ్డుకాభయో నామ దామరికో రజ్జం అగ్గహేసి. తత్థ కాళాసోకస్స సోళసమే వస్సే ఇధ పణ్డుకస్స సత్తరసవస్సాని పరిపూరింసు. తాని హేట్ఠా ఏకేన వస్సేన సహ అట్ఠారస హోన్తి. తత్థ ¶ చన్దగుత్తస్స చుద్దసమే వస్సే ఇధ పణ్డుకాభయో కాలమకాసి. ముటసివరాజా రజ్జం పాపుణి. తత్థ అసోకధమ్మరాజస్స సత్తరసమే వస్సే ఇధ ముటసివరాజా కాలమకాసి. దేవానమ్పియతిస్సో రజ్జం పాపుణి. పరినిబ్బుతే చ సమ్మాసమ్బుద్ధే అజాతసత్తు చతువీసతి వస్సాని రజ్జం కారేసి. ఉదయభద్దో ¶ సోళస, అనురుద్ధో చ ముణ్డో చ అట్ఠ, నాగదాసకో చతువీసతి, సుసునాగో అట్ఠారస, తస్సేవ పుత్తో కాళాసోకో అట్ఠవీసతి, తతో తస్స పుత్తకా దస భాతుకరాజానో ద్వేవీసతి వస్సాని రజ్జం కారేసుం. తేసం పచ్ఛతో నవ నన్దా ద్వేవీసతిమేవ, చన్దగుత్తో చతువీసతి, బిన్దుసారో అట్ఠవీసతి ¶ . తస్సావసానే అసోకో రజ్జం పాపుణి. తస్స పురే అభిసేకా చత్తారి అభిసేకతో అట్ఠారసమే వస్సే ఇమస్మిం దీపే మహిన్దత్థేరో పతిట్ఠితో. ఏవమేతేన రాజవంసానుసారేన వేదితబ్బమేతం – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పరినిబ్బానతో ద్విన్నం వస్ససతానం ఉపరి ఛత్తింసతిమే వస్సే ఇమస్మిం దీపే పతిట్ఠహీ’’తి.

తస్మిఞ్చ దివసే తమ్బపణ్ణిదీపే జేట్ఠమూలనక్ఖత్తం నామ హోతి. రాజా నక్ఖత్తం ఘోసాపేత్వా ‘‘ఛణం కరోథా’’తి అమచ్చే చ ఆణాపేత్వా చత్తాలీసపురిససహస్సపరివారో నగరమ్హా నిక్ఖమిత్వా యేన మిస్సకపబ్బతో తేన పాయాసి మిగవం కీళితుకామో. అథ తస్మిం పబ్బతే అధివత్థా ఏకా దేవతా ‘‘రఞ్ఞో థేరే దస్సేస్సామీ’’తి రోహితమిగరూపం గహేత్వా అవిదూరే తిణపణ్ణాని ఖాదమానా వియ చరతి. రాజా తం దిస్వా ‘‘అయుత్తం దాని పమత్తం విజ్ఝితు’’న్తి జియం ఫోటేసి. మిగో అమ్బత్థలమగ్గం గహేత్వా పలాయితుం ఆరభి. రాజా పిట్ఠితో పిట్ఠితో అనుబన్ధన్తో అమ్బత్థలమేవ అభిరుహి. మిగోపి థేరానం అవిదూరే అన్తరధాయి. మహిన్దత్థేరో రాజానం అవిదూరే ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘మమంయేవ రాజా పస్సతు, మా ఇతరే’’తి అధిట్ఠహిత్వా ‘‘తిస్స, తిస్స, ఇతో ఏహీ’’తి ఆహ. రాజా సుత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం దీపే జాతో మం ‘తిస్సా’తి నామం గహేత్వా ¶ ఆలపితుం సమత్థో నామ నత్థి. అయం పన ఛిన్నభిన్నపటధరో భణ్డు కాసావవసనో మం నామేన ఆలపతి, కో ను ఖో అయం భవిస్సతి మనుస్సో వా అమనుస్సో వా’’తి? థేరో ఆహ –

‘‘సమణా మయం మహారాజ, ధమ్మరాజస్స సావకా;

తవేవ అనుకమ్పాయ, జమ్బుదీపా ఇధాగతా’’తి.

తేన చ సమయేన దేవానమ్పియతిస్సమహారాజా చ అసోకధమ్మరాజా చ అదిట్ఠసహాయకా హోన్తి. దేవానమ్పియతిస్సమహారాజస్స చ పుఞ్ఞానుభావేన ఛాతపబ్బతపాదే ఏకమ్హి వేళుగుమ్బే తిస్సో వేళుయట్ఠియో రథయట్ఠిప్పమాణా ఉప్పజ్జింసు – ఏకా లతాయట్ఠి నామ, ఏకా పుప్ఫయట్ఠి నామ, ఏకా ¶ సకుణయట్ఠి నామ. తాసు లతాయట్ఠి రజతవణ్ణా హోతి, తం అలఙ్కరిత్వా ఉప్పన్నలతా కఞ్చనవణ్ణా ఖాయతి. పుప్ఫయట్ఠియం పన నీలపీతలోహితోదాతకాళవణ్ణాని పుప్ఫాని సువిభత్తవణ్టపత్తకిఞ్జక్ఖాని హుత్వా ఖాయన్తి. సకుణయట్ఠియం హంసకుక్కుటజీవజీవకాదయో సకుణా నానప్పకారాని చ చతుప్పదాని సజీవాని వియ ఖాయన్తి. వుత్తమ్పి చేతం దీపవంసే –

‘‘ఛాతపబ్బతపాదమ్హి ¶ , వేళుయట్ఠీ తయో అహు;

సేతా రజతయట్ఠీవ, లతా కఞ్చనసన్నిభా.

‘‘నీలాది యాదిసం పుప్ఫం, పుప్ఫయట్ఠిమ్హి తాదిసం;

సకుణా సకుణయట్ఠిమ్హి, సరూపేనేవ సణ్ఠితా’’తి.

సముద్దతోపిస్స ¶ ముత్తామణివేళురియాది అనేకవిహితం రతనం ఉప్పజ్జి. తమ్బపణ్ణియం పన అట్ఠ ముత్తా ఉప్పజ్జింసు – హయముత్తా, గజముత్తా, రథముత్తా, ఆమలకముత్తా, వలయముత్తా, అఙ్గులివేఠకముత్తా, కకుధఫలముత్తా, పాకతికముత్తాతి. సో తా చ యట్ఠియో తా చ ముత్తా అఞ్ఞఞ్చ బహుం రతనం అసోకస్స ధమ్మరఞ్ఞో పణ్ణాకారత్థాయ పేసేసి. అసోకో పసీదిత్వా తస్స పఞ్చ రాజకకుధభణ్డాని పహిణి – ఛత్తం, చామరం, ఖగ్గం, మోళిం, రతనపాదుకం, అఞ్ఞఞ్చ అభిసేకత్థాయ బహువిధం పణ్ణాకారం; సేయ్యథిదం – సఙ్ఖం, గఙ్గోదకం, వడ్ఢమానం, వటంసకం, భిఙ్గారం, నన్దియావట్టం, సివికం, కఞ్ఞం, కటచ్ఛుం, అధోవిమం దుస్సయుగం, హత్థపుఞ్ఛనం, హరిచన్దనం, అరుణవణ్ణమత్తికం, అఞ్జనం, హరీతకం, ఆమలకన్తి. వుత్తమ్పి చేతం దీపవంసే –

‘‘వాలబీజనిముణ్హీసం, ఛత్తం ఖగ్గఞ్చ పాదుకం;

వేఠనం సారపామఙ్గం, భిఙ్గారం నన్దివట్టకం.

‘‘సివికం సఙ్ఖం వటంసఞ్చ, అధోవిమం వత్థకోటికం;

సోవణ్ణపాతిం కటచ్ఛుం, మహగ్ఘం హత్థపుఞ్ఛనం.

‘‘అనోతత్తోదకం కఞ్ఞం, ఉత్తమం హరిచన్దనం;

అరుణవణ్ణమత్తికం ¶ , అఞ్జనం నాగమాహటం.

‘‘హరీతకం ¶ ఆమలకం, మహగ్ఘం అమతోసధం;

సట్ఠివాహసతం సాలిం, సుగన్ధం సువకాహటం;

పుఞ్ఞకమ్మాభినిబ్బత్తం, పాహేసి అసోకవ్హయో’’తి.

న కేవలఞ్చేతం ఆమిసపణ్ణాకారం, ఇమం కిర ధమ్మపణ్ణాకారమ్పి పేసేసి –

‘‘అహం బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ, సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో;

ఉపాసకత్తం దేసేసిం, సక్యపుత్తస్స సాసనే.

‘‘ఇమేసు ¶ తీసు వత్థూసు, ఉత్తమే జినసాసనే;

త్వమ్పి చిత్తం పసాదేహి, సద్ధా సరణముపేహీ’’తి.

స్వాయం రాజా తం దివసం అసోకరఞ్ఞా పేసితేన అభిసేకేన ఏకమాసాభిసిత్తో హోతి.

విసాఖపుణ్ణమాయం హిస్స అభిసేకమకంసు. సో అచిరస్సుతం – తం సాసనప్పవత్తిం అనుస్సరమానో తం థేరస్స ‘‘సమణా మయం మహారాజ ధమ్మరాజస్స సావకా’’తి వచనం సుత్వా ‘‘అయ్యా ను ఖో ఆగతా’’తి తావదేవ ఆవుధం నిక్ఖిపిత్వా ఏకమన్తం నిసీది సమ్మోదనీయం కథం కథయమానో. యథాహ –

‘‘ఆవుధం నిక్ఖిపిత్వాన, ఏకమన్తం ఉపావిసి;

నిసజ్జ రాజా సమ్మోది, బహుం అత్థూపసఞ్హిత’’న్తి.

సమ్మోదనీయకథఞ్చ కురుమానేయేవ తస్మిం తానిపి చత్తాలీసపురిససహస్సాని ఆగన్త్వా సమ్పరివారేసుం. తదా థేరో ఇతరేపి ఛ జనే దస్సేసి. రాజా దిస్వా ‘‘ఇమే కదా ఆగతా’’తి ఆహ ¶ . ‘‘మయా సద్ధింయేవ, మహారాజా’’తి. ‘‘ఇదాని పన జమ్బుదీపే అఞ్ఞేపి ఏవరూపా సమణా సన్తీ’’తి? ‘‘సన్తి, మహారాజ; ఏతరహి జమ్బుదీపో కాసావపజ్జోతో ఇసివాతపటివాతో. తస్మిం –

‘‘తేవిజ్జా ఇద్ధిపత్తా చ, చేతోపరియాయకోవిదా;

ఖీణాసవా అరహన్తో, బహూ బుద్ధస్స సావకాతి.

‘‘భన్తే, కేన ఆగతత్థా’’తి? ‘‘నేవ, మహారాజ, ఉదకేన న థలేనా’’తి. ‘‘రాజా ఆకాసేన ¶ ఆగతా’’తి అఞ్ఞాసి. థేరో ‘‘అత్థి ను ఖో రఞ్ఞో పఞ్ఞావేయత్తియ’’న్తి వీమంసనత్థాయ ఆసన్నం అమ్బరుక్ఖం ఆరబ్భ పఞ్హం పుచ్ఛి – ‘‘కిం నామో అయం, మహారాజ, రుక్ఖో’’తి? ‘‘అమ్బరుక్ఖో నామ, భన్తే’’తి. ‘‘ఇమం పన, మహారాజ, అమ్బం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞో అమ్బో అత్థి, నత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే, అఞ్ఞేపి బహూ అమ్బరుక్ఖా’’తి. ‘‘ఇమఞ్చ అమ్బం తే చ అమ్బే ముఞ్చిత్వా అత్థి ను ఖో, మహారాజ, అఞ్ఞే రుక్ఖా’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే, తే పన న అమ్బరుక్ఖా’’తి. ‘‘అఞ్ఞే అమ్బే చ అనమ్బే చ ముఞ్చిత్వా అత్థి పన అఞ్ఞో రుక్ఖో’’తి? ‘‘అయమేవ, భన్తే, అమ్బరుక్ఖో’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, పణ్డితోసి. అత్థి పన తే, మహారాజ, ఞాతకా’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే, బహూ జనా’’తి. ‘‘తే ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞే కేచి అఞ్ఞాతకాపి అత్థి, మహారాజా’’తి? ‘‘అఞ్ఞాతకా, భన్తే, ఞాతకేహి బహుతరా’’తి. ‘‘తవ ఞాతకే చ అఞ్ఞాతకే చ ముఞ్చిత్వా అత్థఞ్ఞో కోచి, మహారాజా’’తి ¶ ? ‘‘అహమేవ, అఞ్ఞాతకో’’తి. అథ థేరో ‘‘పణ్డితో రాజా సక్ఖిస్సతి ధమ్మం అఞ్ఞాతు’’న్తి చూళహత్థిపదోపమసుత్తం కథేసి. కథాపరియోసానే రాజా తీసు సరణేసు పతిట్ఠహి సద్ధిం చత్తాలీసాయ పాణసహస్సేహి.

తం ఖణఞ్ఞేవ చ రఞ్ఞో భత్తం ఆహరియిత్థ ¶ . రాజా చ సుత్తన్తం సుణన్తో ఏవ అఞ్ఞాసి – ‘‘న ఇమేసం ఇమస్మిం కాలే భోజనం కప్పతీ’’తి. ‘‘అపుచ్ఛిత్వా పన భుఞ్జితుం అయుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘భుఞ్జిస్సథ, భన్తే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న, మహారాజ, అమ్హాకం ఇమస్మిం కాలే భోజనం కప్పతీ’’తి. ‘‘కస్మిం కాలే, భన్తే, కప్పతీ’’తి? ‘‘అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ మజ్ఝన్హికసమయా, మహారాజా’’తి. ‘‘గచ్ఛామ, భన్తే, నగర’’న్తి? ‘‘అలం, మహారాజ, ఇధేవ వసిస్సామా’’తి. ‘‘సచే, భన్తే, తుమ్హే వసథ, అయం దారకో ఆగచ్ఛతూ’’తి. ‘‘మహారాజ, అయం దారకో ఆగతఫలో విఞ్ఞాతసాసనో పబ్బజ్జాపేక్ఖో ఇదాని పబ్బజిస్సతీ’’తి. రాజా ‘‘తేన హి, భన్తే, స్వే రథం పేసేస్సామి; తం అభిరుహిత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా వన్దిత్వా పక్కామి.

థేరో అచిరపక్కన్తస్స రఞ్ఞో సుమనసామణేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఏహి త్వం, సుమన, ధమ్మసవనస్స కాలం ఘోసేహీ’’తి. ‘‘భన్తే, కిత్తకం ఠానం సావేన్తో ఘోసేమీ’’తి? ‘‘సకలం తమ్బపణ్ణిదీప’’న్తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సామణేరో అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అధిట్ఠహిత్వా సమాహితేన చిత్తేన సకలం తమ్బపణ్ణిదీపం సావేన్తో తిక్ఖత్తుం ధమ్మసవనస్స కాలం ఘోసేసి. రాజా తం సద్దం సుత్వా థేరానం సన్తికం పేసేసి – ‘‘కిం, భన్తే, అత్థి కోచి ఉపద్దవో’’తి. ‘‘నత్థమ్హాకం కోచి ఉపద్దవో, ధమ్మసవనస్స కాలం ఘోసాపయిమ్హ బుద్ధవచనం కథేతుకామమ్హా’’తి ¶ . తఞ్చ పన సామణేరస్స సద్దం సుత్వా భుమ్మా దేవతా సద్దమనుస్సావేసుం. ఏతేనుపాయేన యావ బ్రహ్మలోకా సద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛి. తేన సద్దేన మహా దేవతాసన్నిపాతో అహోసి. థేరో మహన్తం దేవతాసన్నిపాతం దిస్వా సమచిత్తసుత్తన్తం కథేసి. కథాపరియోసానే అసఙ్ఖ్యేయ్యానం దేవతానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. బహూ నాగా ¶ చ సుపణ్ణా చ సరణేసు పతిట్ఠహింసు. యాదిసోవ సారిపుత్తత్థేరస్స ఇమం సుత్తన్తం కథయతో దేవతాసన్నిపాతో అహోసి, తాదిసో మహిన్దత్థేరస్సాపి జాతో. అథ తస్సా రత్తియా అచ్చయేన రాజా థేరానం ¶ రథం పేసేసి. సారథీ రథం ఏకమన్తే ఠపేత్వా థేరానం ఆరోచేసి – ‘‘ఆగతో, భన్తే, రథో; అభిరుహథ గచ్ఛిస్సామా’’తి. థేరా ‘‘న మయం రథం అభిరుహామ; గచ్ఛ త్వం, పచ్ఛా మయం ఆగచ్ఛిస్సామా’’తి వత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా అనురాధపురస్స పురత్థిమదిసాయం పఠమకచేతియట్ఠానే ఓతరింసు. తఞ్హి చేతియం థేరేహి పఠమం ఓతిణ్ణట్ఠానే కతత్తాయేవ ‘‘పఠమకచేతియ’’న్తి వుచ్చతి.

రాజాపి సారథిం పేసేత్వా ‘‘అన్తోనివేసనే మణ్డపం పటియాదేథా’’తి అమచ్చే ఆణాపేసి. తావదేవ సబ్బే హట్ఠతుట్ఠా అతివియ పాసాదికం మణ్డపం పటియాదేసుం. పున రాజా చిన్తేసి – ‘‘హియ్యో థేరో సీలక్ఖన్ధం కథయమానో ‘ఉచ్చాసయనమహాసయనం న కప్పతీ’తి ఆహ; ‘నిసీదిస్సన్తి ను ఖో అయ్యా ఆసనేసు, న నిసీదిస్సన్తీ’’’తి? తస్సేవం చిన్తయన్తస్సేవ సో సారథి నగరద్వారం సమ్పత్తో. తతో అద్దస థేరే పఠమతరం ఆగన్త్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా చీవరం పారుపన్తే. దిస్వా అతివియ పసన్నచిత్తో హుత్వా ఆగన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘ఆగతా, దేవ, థేరా’’తి. రాజా ‘‘రథం ఆరూళ్హా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న ఆరూళ్హా, దేవ, అపి చ మమ పచ్ఛతో నిక్ఖమిత్వా పఠమతరం ఆగన్త్వా పాచీనద్వారే ఠితా’’తి. రాజా ‘‘రథమ్పి నాభిరూహింసూ’’తి సుత్వా ‘‘న దాని అయ్యా ఉచ్చాసయనమహాసయనం సాదియిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘తేన హి, భణే, థేరానం భూమత్థరణసఙ్ఖేపేన ఆసనాని పఞ్ఞపేథా’’తి వత్వా పటిపథం అగమాసి. అమచ్చా పథవియం తట్టికం పఞ్ఞపేత్వా ఉపరి కోజవకాదీని చిత్తత్థరణాని పఞ్ఞపేసుం. ఉప్పాతపాఠకా దిస్వా ‘‘గహితా దాని ఇమేహి పథవీ, ఇమే తమ్బపణ్ణిదీపస్స ¶ సామికా భవిస్సన్తీ’’తి బ్యాకరింసు. రాజాపి గన్త్వా థేరే వన్దిత్వా మహిన్దత్థేరస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా మహతియా పూజాయ చ సక్కారేన చ థేరే నగరం పవేసేత్వా అన్తోనివేసనం పవేసేసి. థేరో ఆసనపఞ్ఞత్తిం దిస్వా ‘‘అమ్హాకం సాసనం సకలలఙ్కాదీపే పథవీ వియ పత్థటం నిచ్చలఞ్చ హుత్వా పతిట్ఠహిస్సతీ’’తి చిన్తేన్తో నిసీది. రాజా థేరే పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేత్వా సమ్పవారేత్వా ‘‘అనుళాదేవీపముఖాని పఞ్చ ఇత్థిసతాని థేరానం అభివాదనం పూజాసక్కారఞ్చ కరోన్తూ’’తి పక్కోసాపేత్వా ఏకమన్తం నిసీది. థేరో భత్తకిచ్చావసానే రఞ్ఞో సపరిజనస్స ¶ ధమ్మరతనవస్సం వస్సేన్తో పేతవత్థుం ¶ విమానవత్థుం సచ్చసంయుత్తఞ్చ కథేసి. తం థేరస్స ధమ్మదేసనం సుత్వా తాని పఞ్చపి ఇత్థిసతాని సోతాపత్తిఫలం సచ్ఛాకంసు.

యేపి తే మనుస్సా పురిమదివసే మిస్సకపబ్బతే థేరే అద్దసంసు, తే తేసు తేసు ఠానేసు థేరానం గుణే కథేన్తి. తేసం సుత్వా మహాజనకాయో రాజఙ్గణే సన్నిపతిత్వా మహాసద్దం అకాసి. రాజా ‘‘కిం ఏసో సద్దో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘నాగరా, దేవ, ‘థేరే దట్ఠుం న లభామా’తి విరవన్తీ’’తి. రాజా ‘‘సచే ఇధ పవిసిస్సన్తి, ఓకాసో న భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘గచ్ఛథ, భణే, హత్థిసాలం పటిజగ్గిత్వా వాలుకం ఆకిరిత్వా పఞ్చవణ్ణాని పుప్ఫాని వికిరిత్వా చేలవితానం బన్ధిత్వా మఙ్గలహత్థిట్ఠానే థేరానం ఆసనాని పఞ్ఞపేథా’’తి ఆహ. అమచ్చా తథా అకంసు. థేరో తత్థ గన్త్వా నిసీదిత్వా దేవదూతసుత్తన్తం కథేసి. కథాపరియోసానే పాణసహస్సం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. తతో ‘‘హత్థిసాలా అతిసమ్బాధా’’తి దక్ఖిణద్వారే నన్దనవనుయ్యానే ఆసనం పఞ్ఞపేసుం. థేరో తత్థ నిసీదిత్వా ఆసీవిసోపమసుత్తం కథేసి. తమ్పి సుత్వా పాణసహస్సం సోతాపత్తిఫలం ¶ పటిలభి.

ఏవం ఆగతదివసతో దుతియదివసే అడ్ఢతేయ్యసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. థేరస్స నన్దనవనే ఆగతాగతాహి కులిత్థీహి కులసుణ్హాహి కులకుమారీహి సద్ధిం సమ్మోదమానస్సేవ సాయన్హసమయో జాతో. థేరో కాలం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘గచ్ఛామ దాని మిస్సకపబ్బత’’న్తి ఉట్ఠహి. అమచ్చా – ‘‘కత్థ, భన్తే, గచ్ఛథా’’తి? ‘‘అమ్హాకం నివాసనట్ఠాన’’న్తి. తే రఞ్ఞో సంవిదితం కత్వా రాజానుమతేన ఆహంసు – ‘‘అకాలో, భన్తే, ఇదాని తత్థ గన్తుం; ఇదమేవ నన్దనవనుయ్యానం అయ్యానం ఆవాసట్ఠానం హోతూ’’తి. ‘‘అలం, గచ్ఛామా’’తి. పున రఞ్ఞో వచనేనాహంసు – ‘‘రాజా, భన్తే, ఆహ – ‘ఏతం మేఘవనం నామ ఉయ్యానం మమ పితు సన్తకం నగరతో నాతిదూరం నాచ్చాసన్నం గమనాగమనసమ్పన్నం, ఏత్థ థేరా వాసం కప్పేన్తూ’’’తి. వసింసు థేరా మేఘవనే ఉయ్యానే.

రాజాపి ఖో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన థేరస్స సమీపం గన్త్వా సుఖసయితభావం పుచ్ఛిత్వా ‘‘కప్పతి, భన్తే, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆరామో’’తి పుచ్ఛి. థేరో ‘‘కప్పతి, మహారాజా’’తి వత్వా ఇమం సుత్తం ఆహరి – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఆరామ’’న్తి. రాజా తుట్ఠో సువణ్ణభిఙ్గారం గహేత్వా థేరస్స హత్థే ఉదకం పాతేత్వా మహామేఘవనుయ్యానం అదాసి. సహ ¶ ఉదకపాతేన పథవీ కమ్పి. అయం మహావిహారే పఠమో పథవీకమ్పో అహోసి. రాజా భీతో థేరం పుచ్ఛి – ‘‘కస్మా, భన్తే, పథవీ కమ్పతీ’’తి? ‘‘మా భాయి, మహారాజ, ఇమస్మిం దీపే దసబలస్స సాసనం పతిట్ఠహిస్సతి; ఇదఞ్చ పఠమం విహారట్ఠానం భవిస్సతి, తస్సేతం పుబ్బనిమిత్త’’న్తి. రాజా భియ్యోసోమత్తాయ ¶ పసీది. థేరో పునదివసేపి రాజగేహేయేవ భుఞ్జిత్వా నన్దనవనే అనమతగ్గియాని కథేసి. పునదివసే అగ్గిక్ఖన్ధోపమసుత్తం కథేసి. ఏతేనేవుపాయేన సత్త దివసాని కథేసి. దేసనాపరియోసానే అడ్ఢనవమానం పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. తతో పట్ఠాయ ¶ చ నన్దనవనం సాసనస్స జోతిపాతుభావట్ఠానన్తి కత్వా ‘‘జోతివన’’న్తి నామం లభి. సత్తమే పన దివసే థేరా అన్తేపురే రఞ్ఞో అప్పమాదసుత్తం కథయిత్వా చేతియగిరిమేవ అగమంసు.

అథ ఖో రాజా అమచ్చే పుచ్ఛి – ‘‘థేరో, అమ్హే గాళ్హేన ఓవాదేన ఓవదతి; గచ్ఛేయ్య ను ఖో’’తి? అమచ్చా ‘‘తుమ్హేహి, దేవ, థేరో అయాచితో సయమేవ ఆగతో; తస్మా తస్స అనాపుచ్ఛావ గమనమ్పి భవేయ్యా’’తి ఆహంసు. తతో రాజా రథం అభిరుహిత్వా ద్వే చ దేవియో ఆరోపేత్వా చేతియగిరిం అగమాసి మహఞ్చరాజానుభావేన. గన్త్వా దేవియో ఏకమన్తం అపక్కమాపేత్వా సయమేవ థేరానం సమీపం ఉపసఙ్కమన్తో అతివియ కిలన్తరూపో హుత్వా ఉపసఙ్కమి. తతో నం థేరో ఆహ – ‘‘కస్మా త్వం, మహారాజ, ఏవం కిలమమానో ఆగతో’’తి? ‘‘‘తుమ్హే మమ గాళ్హం ఓవాదం దత్వా ఇదాని గన్తుకామా ను ఖో’తి జాననత్థం, భన్తే’’తి. ‘‘న మయం, మహారాజ, గన్తుకామా; అపిచ వస్సూపనాయికకాలో నామాయం మహారాజ, తత్ర సమణేన వస్సూపనాయికట్ఠానం ఞాతుం వట్టతీ’’తి. తందివసమేవ అరిట్ఠో నామ అమచ్చో పఞ్చపణ్ణాసాయ జేట్ఠకనిట్ఠభాతుకేహి సద్ధిం రఞ్ఞో సమీపే ఠితో ఆహ – ‘‘ఇచ్ఛామహం, దేవ, థేరానం సన్తికే పబ్బజితు’’న్తి. ‘‘సాధు, భణే, పబ్బజస్సూ’’తి రాజా అనుజానిత్వా థేరం సమ్పటిచ్ఛాపేసి. థేరో తదహేవ పబ్బాజేసి. సబ్బే ఖురగ్గేయేవ అరహత్తం పాపుణింసు.

రాజాపి ఖో తఙ్ఖణేయేవ కణ్టకేన చేతియఙ్గణం పరిక్ఖిపిత్వా ద్వాసట్ఠియా లేణేసు కమ్మం పట్ఠపేత్వా నగరమేవ అగమాసి. తేపి థేరా ¶ దసభాతికసమాకులం రాజకులం పసాదేత్వా మహాజనం ఓవదమానా చేతియగిరిమ్హి వస్సం వసింసు. తదాపి చేతియగిరిమ్హి పఠమం వస్సం ఉపగతా ద్వాసట్ఠి ¶ అరహన్తో అహేసుం. అథాయస్మా మహామహిన్దో వుత్థవస్సో పవారేత్వా కత్తికపుణ్ణమాయం ఉపోసథదివసే రాజానం ఏతదవోచ – ‘‘మహారాజ, అమ్హేహి చిరదిట్ఠో సమ్మాసమ్బుద్ధో, అనాథవాసం వసిమ్హ, ఇచ్ఛామ మయం జమ్బుదీపం గన్తు’’న్తి. రాజా ఆహ – ‘‘అహం, భన్తే, తుమ్హే చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠహామి, అయఞ్చ మహాజనో తుమ్హే నిస్సాయ తీసు సరణేసు పతిట్ఠితో, కస్మా తుమ్హే ఉక్కణ్ఠితత్థా’’తి? ‘‘చిరదిట్ఠో నో, మహారాజ, సమ్మాసమ్బుద్ధో, అభివాదనపచ్చుట్ఠానఅఞ్జలికమ్మసామీచికమ్మకరణట్ఠానం నత్థి, తేనమ్హ ఉక్కణ్ఠితా’’తి. ‘‘నను, భన్తే, తుమ్హే అవోచుత్థ – ‘పరినిబ్బుతో సమ్మాసమ్బుద్ధో’’’తి. ‘‘కిఞ్చాపి, మహారాజ, పరినిబ్బుతో; అథ ఖ్వస్స సరీరధాతుయో తిట్ఠన్తీ’’తి. ‘‘అఞ్ఞాతం, భన్తే, థూపపతిట్ఠానం తుమ్హే ఆకఙ్ఖథాతి. కరోమి ¶ , భన్తే, థూపం, భూమిభాగం దాని విచినాథ; అపిచ, భన్తే, ధాతుయో కుతో లచ్ఛామా’’తి? ‘‘సుమనేన సద్ధిం మన్తేహి, మహారాజా’’తి.

‘‘సాధు, భన్తే’’తి రాజా సుమనం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కుతో దాని, భన్తే, ధాతుయో లచ్ఛామా’’తి? సుమనో ఆహ – ‘‘అప్పోస్సుక్కో త్వం, మహారాజ, వీథియో సోధాపేత్వా ధజపటాకపుణ్ణఘటాదీహి అలఙ్కారాపేత్వా సపరిజనో ఉపోసథం సమాదియిత్వా సబ్బతాళావచరే ఉపట్ఠాపేత్వా మఙ్గలహత్థిం సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితం కారాపేత్వా ఉపరి చస్స సేతచ్ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా సాయన్హసమయే మహానాగవనుయ్యానాభిముఖో యాహి. అద్ధా తస్మిం ఠానే ¶ ధాతుయో లచ్ఛసీ’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. థేరా చేతియగిరిమేవ అగమంసు. తత్రాయస్మా మహిన్దత్థేరో సుమనసామణేరం ఆహ – ‘‘గచ్ఛ త్వం, సామణేర, జమ్బుదీపే తవ అయ్యకం అసోకం ధమ్మరాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా మమ వచనేన ఏవం వదేహి – ‘సహాయో వో, మహారాజ, దేవానమ్పియతిస్సో బుద్ధసాసనే పసన్నో థూపం పతిట్ఠాపేతుకామో, తుమ్హాకం కిర హత్థే ధాతు అత్థి తం మే దేథా’తి. తం గహేత్వా సక్కం దేవరాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవం వదేహి – ‘తుమ్హాకం కిర, మహారాజ, హత్థే ద్వే ధాతుయో అత్థి – దక్ఖిణదాఠా చ దక్ఖిణక్ఖకఞ్చ; తతో తుమ్హే దక్ఖిణదాఠం పూజేథ, దక్ఖిణక్ఖకం పన మయ్హం దేథా’తి. ఏవఞ్చ నం వదేహి – ‘కస్మా త్వం, మహారాజ, అమ్హే తమ్బపణ్ణిదీపం పహిణిత్వా పమజ్జసీ’’’తి?

‘‘సాధు, భన్తే’’తి ఖో సుమనో థేరస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా తావదేవ పత్తచీవరమాదాయ వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా పాటలిపుత్తద్వారే ఓరుయ్హ రఞ్ఞో ¶ సన్తికం గన్త్వా ఏతమత్థం ఆరోచేసి. రాజా తుట్ఠో సామణేరస్స హత్థతో పత్తం గహేత్వా గన్ధేహి ఉబ్బట్టేత్వా వరముత్తసదిసానం ధాతూనం పూరేత్వా అదాసి. సో తం గహేత్వా సక్కం దేవరాజానం ఉపసఙ్కమి. సక్కో దేవరాజా సామణేరం దిస్వావ ‘‘కిం, భన్తే సుమన, ఆహిణ్డసీ’’తి ఆహ. ‘‘త్వం, మహారాజ, అమ్హే తమ్బపణ్ణిదీపం పేసేత్వా కస్మా పమజ్జసీ’’తి? ‘‘నప్పమజ్జామి, భన్తే, వదేహి – ‘కిం కరోమీ’’’తి? ‘‘తుమ్హాకం కిర హత్థే ద్వే ధాతుయో అత్థి – దక్ఖిణదాఠా చ దక్ఖిణక్ఖకఞ్చ; తతో తుమ్హే దక్ఖిణదాఠం పూజేథ, దక్ఖిణక్ఖకం పన మయ్హం దేథా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి ఖో సక్కో దేవానమిన్దో యోజనప్పమాణం మణిథూపం ఉగ్ఘాటేత్వా దక్ఖిణక్ఖకధాతుం నీహరిత్వా సుమనస్స అదాసి. సో తం గహేత్వా చేతియగిరిమ్హియేవ పతిట్ఠాసి.

అథ ఖో మహిన్దపముఖా సబ్బేపి తే మహానాగా ¶ అసోకధమ్మరాజేన దిన్నధాతుయో చేతియగిరిమ్హియేవ పతిట్ఠాపేత్వా దక్ఖిణక్ఖకం ఆదాయ వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ మహానాగవనుయ్యానమగమంసు ¶ . రాజాపి ఖో సుమనేన వుత్తప్పకారం పూజాసక్కారం కత్వా హత్థిక్ఖన్ధవరగతో సయం మఙ్గలహత్థిమత్థకే సేతచ్ఛత్తం ధారయమానో మహానాగవనం సమ్పాపుణి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘సచే అయం సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధాతు, ఛత్తం అపనమతు, మఙ్గలహత్థీ జణ్ణుకేహి భూమియం పతిట్ఠహతు, ధాతుచఙ్కోటకం మయ్హం మత్థకే పతిట్ఠాతూ’’తి. సహ రఞ్ఞో చిత్తుప్పాదేన ఛత్తం అపనమి, హత్థీ జణ్ణుకేహి పతిట్ఠహి, ధాతుచఙ్కోటకం రఞ్ఞో మత్థకే పతిట్ఠహి. రాజా అమతేనేవ అభిసిత్తగత్తో వియ పరమేన పీతిపామోజ్జేన సమన్నాగతో హుత్వా పుచ్ఛి – ‘‘ధాతుం, భన్తే, కిం కరోమా’’తి? ‘‘హత్థికుమ్భమ్హియేవ తావ, మహారాజ, ఠపేహీ’’తి. రాజా ధాతుచఙ్కోటకం గహేత్వా హత్థికుమ్భే ఠపేసి. పముదితో నాగో కోఞ్చనాదం నది. మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా పోక్ఖరవస్సం వస్సి. ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాభూమిచాలో అహోసి. ‘‘పచ్చన్తేపి నామ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధాతు పతిట్ఠహిస్సతీ’’తి దేవమనుస్సా పమోదింసు. ఏవం ఇద్ధానుభావసిరియా దేవమనుస్సానం పీతిం జనయన్తో –

పుణ్ణమాయం మహావీరో, చాతుమాసినియా ఇధ;

ఆగన్త్వా దేవలోకమ్హా, హత్థికుమ్భే పతిట్ఠితోతి.

అథస్స సో హత్థినాగో అనేకతాళావచరపరివారితో అతివియ ఉళారేన పూజాసక్కారేన సక్కరియమానో పచ్ఛిమదిసాభిముఖోవ హుత్వా, అపసక్కన్తో ¶ యావ నగరస్స పురత్థిమద్వారం తావ గన్త్వా పురత్థిమేన ద్వారేన నగరం పవిసిత్వా సకలనాగరేన ¶ ఉళారాయ పూజాయ కరీయమానాయ దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా థూపారామస్స పచ్ఛిమదిసాభాగే మహేజవత్థు నామ కిర అత్థి, తత్థ గన్త్వా పున థూపారామాభిముఖోయేవ పటినివత్తి. తేన చ సమయేన థూపారామే పురిమకానం తిణ్ణం సమ్మాసమ్బుద్ధానం పరిభోగచేతియట్ఠానం హోతి.

అతీతే కిర అయం దీపో ఓజదీపో నామ అహోసి, రాజా అభయో నామ, నగరం అభయపురం నామ, చేతియపబ్బతో దేవకూటపబ్బతో నామ, థూపారామో పటియారామో నామ. తేన ఖో పన సమయేన కకుసన్ధో భగవా లోకే ఉప్పన్నో హోతి. తస్స సావకో మహాదేవో నామ థేరో భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం దేవకూటే పతిట్ఠాసి, మహిన్దత్థేరో వియ చేతియపబ్బతే. తేన ఖో పన సమయేన ఓజదీపే సత్తా పజ్జరకేన అనయబ్యసనం ఆపజ్జన్తి. అద్దసా ఖో కకుసన్ధో భగవా బుద్ధచక్ఖునా లోకం ఓలోకేన్తో తే సత్తే అనయబ్యసనమాపజ్జన్తే. దిస్వా చత్తాలీసాయ భిక్ఖుసహస్సేహి పరివుతో అగమాసి. తస్సానుభావేన తావదేవ పజ్జరకో వూపసన్తో. రోగే వూపసన్తే భగవా ధమ్మం దేసేసి. చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. భగవా ధమకరణం ¶ దత్వా పక్కామి. తం అన్తో పక్ఖిపిత్వా పటియారామే చేతియం అకంసు. మహాదేవో దీపం అనుసాసన్తో విహాసి.

కోణాగమనస్స పన భగవతో కాలే అయం దీపో వరదీపో నామ అహోసి, రాజా సమేణ్డీ నామ, నగరం వడ్ఢమానం నామ ¶ , పబ్బతో సువణ్ణకూటో నామ. తేన ఖో పన సమయేన వరదీపే దుబ్బుట్ఠికా హోతి దుబ్భిక్ఖం దుస్సస్సం. సత్తా ఛాతకరోగేన అనయబ్యసనం ఆపజ్జన్తి. అద్దసా ఖో కోణాగమనో భగవా బుద్ధచక్ఖునా లోకం ఓలోకేన్తో తే సత్తే అనయబ్యసనం ఆపజ్జన్తే. దిస్వా తింసభిక్ఖుసహస్సపరివుతో అగమాసి. బుద్ధానుభావేన దేవో సమ్మాధారం అనుప్పవేచ్ఛి. సుభిక్ఖం అహోసి. భగవా ధమ్మం దేసేసి. చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. భగవా భిక్ఖుసహస్సపరివారం మహాసుమనం నామ థేరం దీపే ఠపేత్వా కాయబన్ధనం దత్వా పక్కామి. తం అన్తో పక్ఖిపిత్వా చేతియం అకంసు.

కస్సపస్స పన భగవతో కాలే అయం దీపో మణ్డదీపో నామ అహోసి, రాజా జయన్తో నామ, నగరం విసాలం నామ, పబ్బతో సుభకూటో నామ ¶ . తేన ఖో పన సమయేన మణ్డదీపే మహావివాదో హోతి. బహూ సత్తా కలహవిగ్గహజాతా అనయబ్యసనం ఆపజ్జన్తి. అద్దసా ఖో కస్సపో భగవా బుద్ధచక్ఖునా లోకం ఓలోకేన్తో తే సత్తే అనయబ్యసనం ఆపజ్జన్తే. దిస్వా వీసతిభిక్ఖుసహస్సపరివుతో ఆగన్త్వా వివాదం వూపసమేత్వా ధమ్మం దేసేసి. చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. భగవా భిక్ఖుసహస్సపరివారం సబ్బనన్దం నామ థేరం దీపే పతిట్ఠాపేత్వా ఉదకసాటకం దత్వా పక్కామి. తం అన్తో పక్ఖిపిత్వా చేతియం అకంసు. ఏవం థూపారామే పురిమకానం తిణ్ణం బుద్ధానం చేతియాని పతిట్ఠహింసు. తాని సాసనన్తరధానేన నస్సన్తి, ఠానమత్తం అవసిస్సతి. తస్మా వుత్తం – ‘‘తేన చ సమయేన థూపారామే పురిమకానం తిణ్ణం సమ్మాసమ్బుద్ధానం పరిభోగచేతియట్ఠానం హోతీ’’తి. తదేతం వినట్ఠేసు చేతియేసు ¶ దేవతానుభావేన కణ్టకసమాకిణ్ణసాఖేహి నానాగచ్ఛేహి పరివుతం తిట్ఠతి – ‘‘మా నం కోచి ఉచ్ఛిట్ఠాసుచిమలకచవరేహి పదూసేసీ’’తి.

అథ ఖ్వస్స హత్థినో పురతో పురతో గన్త్వా రాజపురిసా సబ్బగచ్ఛే ఛిన్దిత్వా భూమిం సోధేత్వా తం హత్థతలసదిసం అకంసు. హత్థినాగో గన్త్వా తం ఠానం పురతో కత్వా తస్స పచ్ఛిమదిసాభాగే బోధిరుక్ఖట్ఠానే అట్ఠాసి. అథస్స మత్థకతో ధాతుం ఓరోపేతుం ఆరభింసు. నాగో ఓరోపేతుం న దేతి. రాజా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘కస్మా, భన్తే, నాగో ధాతుం ఓరోపేతుం న దేతీ’’తి? ‘‘ఆరూళ్హం, మహారాజ, ఓరోపేతుం న వట్టతీ’’తి. తస్మిఞ్చ కాలే అభయవాపియా ఉదకం ¶ ఛిన్నం హోతి. సమన్తా భూమి ఫలితా హోతి, సుఉద్ధరా మత్తికాపిణ్డా. తతో మహాజనో సీఘం సీఘం మత్తికం ఆహరిత్వా హత్థికుమ్భప్పమాణం వత్థుమకాసి. తావదేవ చ థూపకరణత్థం ఇట్ఠకా కాతుం ఆరభింసు. న యావ ఇట్ఠకా పరినిట్ఠన్తి తావ హత్థినాగో కతిపాహం దివా బోధిరుక్ఖట్ఠానే హత్థిసాలాయం తిట్ఠతి, రత్తిం థూపపతిట్ఠానభూమిం పరియాయతి. అథ వత్థుం చినాపేత్వా రాజా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘కీదిసో, భన్తే, థూపో కాతబ్బో’’తి? ‘‘వీహిరాసిసదిసో, మహారాజా’’తి.

‘‘సాధు, భన్తే’’తి రాజా జఙ్ఘప్పమాణం థూపం చినాపేత్వా ధాతుఓరోపనత్థాయ మహాసక్కారం కారేసి. సకలనగరఞ్చ జనపదో చ ధాతుమహదస్సనత్థం సన్నిపతి. సన్నిపతితే చ పన తస్మిం మహాజనకాయే దసబలస్స ¶ ధాతు హత్థికుమ్భతో సత్తతాలప్పమాణం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా యమకపాటిహారియం దస్సేసి. తేహి తేహి ధాతుప్పదేసేహి ఛన్నం వణ్ణానం ఉదకధారా చ అగ్గిక్ఖన్ధా చ పవత్తన్తి, సావత్థియం కణ్డమ్బమూలే భగవతా దస్సితపాటిహారియసదిసమేవ ¶ పాటిహారియం అహోసి. తఞ్చ ఖో నేవ థేరానుభావేన, న దేవతానుభావేన; అపిచ ఖో బుద్ధానుభావేనేవ. భగవా కిర ధరమానోవ అధిట్ఠాసి – ‘‘మయి పరినిబ్బుతే తమ్బపణ్ణిదీపే అనురాధపురస్స దక్ఖిణదిసాభాగే పురిమకానం తిణ్ణం బుద్ధానం పరిభోగచేతియట్ఠానే మమ దక్ఖిణక్ఖకధాతు పతిట్ఠానదివసే యమకపాటిహారియం హోతూ’’తి.

‘‘ఏవం అచిన్తియా బుద్ధా, బుద్ధధమ్మా అచిన్తియా;

అచిన్తియే పసన్నానం, విపాకో హోతి అచిన్తియో’’తి. (అప. థేర ౧.౧.౮౨);

సమ్మాసమ్బుద్ధో కిర ఇమం దీపం ధరమానకాలేపి తిక్ఖత్తుం ఆగమాసి. పఠమం – యక్ఖదమనత్థం ఏకకోవ ఆగన్త్వా యక్ఖే దమేత్వా ‘‘మయి పరినిబ్బుతే ఇమస్మిం దీపే సాసనం పతిట్ఠహిస్సతీ’’తి తమ్బపణ్ణిదీపే రక్ఖం కరోన్తో తిక్ఖత్తుం దీపం ఆవిజ్జి. దుతియం – మాతులభాగినేయ్యానం నాగరాజూనం దమనత్థాయ ఏకకోవ ఆగన్త్వా తే దమేత్వా అగమాసి. తతియం – పఞ్చభిక్ఖుసతపరివారో ఆగన్త్వా మహాచేతియట్ఠానే చ థూపారామచేతియట్ఠానే చ మహాబోధిపతిట్ఠితట్ఠానే చ మహియఙ్గణచేతియట్ఠానే చ ముతియఙ్గణచేతియట్ఠానే చ దీఘవాపిచేతియట్ఠానే చ కల్యాణియచేతియట్ఠానే చ నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా నిసీది. ఇదమస్స చతుత్థం ధాతుసరీరేన ఆగమనం.

ధాతుసరీరతో ¶ చ పనస్స నిక్ఖన్తఉదకఫుసితేహి సకలతమ్బపణ్ణితలే న కోచి అఫుట్ఠోకాసో నామ అహోసి. ఏవమస్స తం ధాతుసరీరం ఉదకఫుసితేహి తమ్బపణ్ణితలస్స పరిళాహం వూపసమేత్వా మహాజనస్స పాటిహారియం దస్సేత్వా ఓతరిత్వా రఞ్ఞో మత్థకే పతిట్ఠాసి ¶ . రాజా సఫలం మనుస్సపటిలాభం మఞ్ఞమానో మహన్తం సక్కారం కరిత్వా ధాతుం పతిట్ఠాపేసి. సహ ధాతుపతిట్ఠాపనేన మహాభూమిచాలో అహోసి. తస్మిఞ్చ పన ధాతుపాటిహారియే చిత్తం పసాదేత్వా రఞ్ఞో భాతా అభయో నామ రాజకుమారో పురిససహస్సేన సద్ధిం పబ్బజి. చేతరట్ఠగామతో పఞ్చ దారకసతాని పబ్బజింసు, తథా ద్వారమణ్డలాదీహి గామకేహి నిక్ఖమిత్వా పఞ్చపఞ్చ ¶ దారకసతాని సబ్బానిపి అన్తోనగరతో చ బహినగరతో చ పబ్బజితాని తింసభిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. నిట్ఠితే పన థూపస్మిం రాజా చ రాజభాతికా చ దేవియో చ దేవనాగయక్ఖానమ్పి విమ్హయకరం పచ్చేకం పచ్చేకం పూజం అకంసు. నిట్ఠితాయ పన ధాతుపూజాయ పతిట్ఠితే ధాతువరే మహిన్దత్థేరో మేఘవనుయ్యానమేవ గన్త్వా వాసం కప్పేసి.

తస్మిం ఖో పన సమయే అనుళా దేవీ పబ్బజితుకామా హుత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తస్సా వచనం సుత్వా థేరం ఏతదవోచ – ‘‘అనుళా, భన్తే, దేవీ పబ్బజితుకామా, పబ్బాజేథ న’’న్తి. ‘‘న, మహారాజ, అమ్హాకం మాతుగామం పబ్బాజేతుం కప్పతి. పాటలిపుత్తే పన మయ్హం భగినీ సఙ్ఘమిత్తత్థేరీ నామ అత్థి, తం పక్కోసాపేహి. ఇమస్మిఞ్చ పన, మహారాజ, దీపే పురిమకానం తిణ్ణం సమ్మాసమ్బుద్ధానం బోధి పతిట్ఠాసి. అమ్హాకమ్పి భగవతో సరసరంసిజాలవిస్సజ్జనకేన బోధినా ఇధ పతిట్ఠాతబ్బం, తస్మా తథా సాసనం పహిణేయ్యాసి యథా సఙ్ఘమిత్తా బోధిం గహేత్వా ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి.

‘‘సాధు, భన్తే’’తి రాజా థేరస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అమచ్చేహి సద్ధిం మన్తేన్తో అరిట్ఠం నామ అత్తనో భాగినేయ్యం ఆహ – ‘‘సక్ఖిస్ససి త్వం, తాత, పాటలిపుత్తం గన్త్వా మహాబోధినా సద్ధిం అయ్యం సఙ్ఘమిత్తత్థేరిం ఆనేతు’’న్తి? ‘‘సక్ఖిస్సామి, దేవ, సచే మే పబ్బజ్జం అనుజానిస్ససీ’’తి. ‘‘గచ్ఛ, తాత ¶ , థేరిం ఆనేత్వా పబ్బజాహీ’’తి. సో రఞ్ఞో చ థేరస్స చ సాసనం గహేత్వా థేరస్స అధిట్ఠానవసేన ఏకదివసేనేవ జమ్బుకోలపట్టనం గన్త్వా నావం అభిరుహిత్వా సముద్దం అతిక్కమిత్వా పాటలిపుత్తమేవ అగమాసి. అనుళాపి ఖో దేవీ పఞ్చహి కఞ్ఞాసతేహి పఞ్చహి చ అన్తేపురికాసతేహి సద్ధిం దస సీలాని సమాదియిత్వా కాసాయాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా నగరస్స ఏకదేసే ఉపస్సయం కారాపేత్వా నివాసం కప్పేసి. అరిట్ఠోపి తందివసమేవ రఞ్ఞో సాసనం అప్పేసి, ఏవఞ్చ అవోచ – ‘‘పుత్తో తే, దేవ, మహిన్దత్థేరో ఏవమాహ – ‘సహాయకస్స కిర తే దేవానమ్పియతిస్సస్స రఞ్ఞో భాతు జాయా అనుళా నామ దేవీ పబ్బజితుకామా ¶ , తం పబ్బాజేతుం అయ్యం సఙ్ఘమిత్తత్థేరిం పహిణథ, అయ్యాయేవ చ సద్ధిం మహాబోధి’’’న్తి. థేరస్స సాసనం ఆరోచేత్వా సఙ్ఘమిత్తత్థేరిం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ – ‘‘అయ్యే, తుమ్హాకం భాతా మహిన్దత్థేరో మం తుమ్హాకం సన్తికం పేసేసి, దేవానమ్పియతిస్సస్స రఞ్ఞో భాతు జాయా అనుళా నామ దేవీ ¶ పఞ్చహి కఞ్ఞాసతేహి, పఞ్చహి చ అన్తేపురికాసతేహి సద్ధిం పబ్బజితుకామా, తం కిర ఆగన్త్వా పబ్బాజేథా’’తి. సా తావదేవ తురితతురితా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా ఏవమాహ – ‘‘మహారాజ, మయ్హం భాతా మహిన్దత్థేరో ఏవం పహిణి, ‘రఞ్ఞో కిర భాతు జాయా అనుళా నామ దేవీ పఞ్చహి కఞ్ఞాసతేహి పఞ్చహి చ అన్తేపురికాసతేహి సద్ధిం పబ్బజితుకామా మయ్హం ఆగమనం ఉదిక్ఖతి’. గచ్ఛామహం, మహారాజ, తమ్బపణ్ణిదీప’’న్తి.

రాజా ఆహ – ‘‘అమ్మ, పుత్తోపి మే మహిన్దత్థేరో నత్తా చ మే సుమనసామణేరో మం ఛిన్నహత్థం వియ కరోన్తా తమ్బపణ్ణిదీపం ¶ గతా. తస్స మయ్హం తేపి అపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో సోకో తవ ముఖం పస్సన్తస్స వూపసమ్మతి! అలం, అమ్మ, మా త్వం అగమాసీ’’తి. ‘‘భారియం మే, మహారాజ, భాతు వచనం; అనుళాపి ఖత్తియా ఇత్థిసహస్సపరివుతా పబ్బజ్జాపురేక్ఖారా మం పటిమానేతి; గచ్ఛామహం, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి, అమ్మ, మహాబోధిం గహేత్వా గచ్ఛాహీ’’తి. కుతో రఞ్ఞో మహాబోధి? రాజా కిర తతో పుబ్బే ఏవ ధాతుగ్గహణత్థాయ అనాగతే సుమనే లఙ్కాదీపం మహాబోధిం పేసేతుకామో, ‘‘కథం ను ఖో అసత్థఘాతారహం మహాబోధిం పేసేస్సామీ’’తి ఉపాయం అపస్సన్తో మహాదేవం నామ అమచ్చం పుచ్ఛి. సో ఆహ – ‘‘సన్తి, దేవ, బహూ పణ్డితా భిక్ఖూ’’తి. తం సుత్వా రాజా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స భత్తం పటియాదేత్వా భత్తకిచ్చావసానే సఙ్ఘం పుచ్ఛి – ‘‘గన్తబ్బం ను ఖో, భన్తే, భగవతో మహాబోధినా లఙ్కాదీపం నో’’తి? సఙ్ఘో మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరస్స భారం అకాసి.

థేరో ‘‘గన్తబ్బం, మహారాజ, మహాబోధినా లఙ్కాదీప’’న్తి వత్వా భగవతో పఞ్చ మహాఅధిట్ఠానాని కథేసి. కతమాని పఞ్చ? భగవా కిర మహాపరినిబ్బానమఞ్చే నిపన్నో లఙ్కాదీపే మహాబోధిపతిట్ఠాపనత్థాయ ‘‘అసోకమహారాజా మహాబోధిగ్గహణత్థం గమిస్సతి, తదా మహాబోధిస్స దక్ఖిణసాఖా సయమేవ ఛిజ్జిత్వా సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠాతూ’’తి అధిట్ఠాసి – ఇదమేకమధిట్ఠానం.

తత్థ పతిట్ఠానకాలే చ ‘‘మహాబోధి హిమవలాహకగబ్భం పవిసిత్వా పతిట్ఠాతూ’’తి అధిట్ఠాసి – ఇదం దుతియమధిట్ఠానం.

‘‘సత్తమే ¶ ¶ దివసే హిమవలాహకగబ్భతో ఓరుయ్హ సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠహన్తో పత్తేహి చ ఫలేహి చ ఛబ్బణ్ణరంసియో ముఞ్చతూ’’తి అధిట్ఠాసి – ఇదం తతియమధిట్ఠానం.

‘‘థూపారామే దక్ఖిణక్ఖకధాతు చేతియమ్హి పతిట్ఠానదివసే యమకపాటిహారియం కరోతూ’’తి అధిట్ఠాసి – ఇదం చతుత్థం అధిట్ఠానం.

లఙ్కాదీపమ్హియేవ మే దోణమత్తా ధాతుయో మహాచేతియమ్హి పతిట్ఠానకాలే ¶ బుద్ధవేసం గహేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా యమకపాటిహారియం కరోన్తూ’’తి అధిట్ఠాసి – ఇదం పఞ్చమం అధిట్ఠానన్తి.

రాజా ఇమాని పఞ్చ మహాఅధిట్ఠానాని సుత్వా పసన్నచిత్తో పాటలిపుత్తతో యావ మహాబోధి తావ మగ్గం పటిజగ్గాపేత్వా సువణ్ణకటాహత్థాయ బహుం సువణ్ణం నీహరాపేసి. తావదేవ చ రఞ్ఞో చిత్తం ఞత్వా విస్సకమ్మదేవపుత్తో కమ్మారవణ్ణం నిమ్మినిత్వా పురతో అట్ఠాసి. రాజా తం దిస్వా ‘‘తాత, ఇమం సువణ్ణం గహేత్వా కటాహం కరోహీ’’తి ఆహ. ‘‘పమాణం, దేవ, జానాథా’’తి? ‘‘త్వమేవ, తాత, ఞత్వా కరోహీ’’తి. ‘‘సాధు, దేవ, కరిస్సామీ’’తి సువణ్ణం గహేత్వా అత్తనో ఆనుభావేన హత్థేన పరిమజ్జిత్వా సువణ్ణకటాహం నిమ్మిని నవహత్థపరిక్ఖేపం పఞ్చహత్థుబ్బేధం తిహత్థవిక్ఖమ్భం అట్ఠఙ్గులబహలం హత్థిసోణ్డప్పమాణముఖవట్టిం. అథ రాజా సత్తయోజనాయామాయ తియోజనవిత్థారాయ మహతియా సేనాయ పాటలిపుత్తతో నిక్ఖమిత్వా అరియసఙ్ఘమాదాయ మహాబోధిసమీపం అగమాసి. సేనా సముస్సితధజపటాకం నానారతనవిచిత్తం అనేకాలఙ్కారపఅమణ్డితం నానావిధకుసుమసమాకిణ్ణం అనేకతూరియసఙ్ఘుట్ఠం మహాబోధిం పరిక్ఖిపి. రాజా సహస్సమత్తే గణపామోక్ఖే మహాథేరే గహేత్వా సకలజమ్బుదీపే పత్తాభిసేకానం రాజూనం సహస్సేన అత్తానఞ్చ మహాబోధిఞ్చ పరివారాపేత్వా మహాబోధిమూలే ఠత్వా మహాబోధిం ఉల్లోకేసి. మహాబోధిస్స ఖన్ధఞ్చ దక్ఖిణమహాసాఖాయ చతుహత్థప్పమాణప్పదేసఞ్చ ఠపేత్వా అవసేసం అదస్సనం అగమాసి.

రాజా తం పాటిహారియం దిస్వా ఉప్పన్నపీతిపామోజ్జో ‘‘అహం, భన్తే, ఇమం పాటిహారియం దిస్వా తుట్ఠో మహాబోధిం సకలజమ్బుదీపరజ్జేన పూజేమీ’’తి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స వత్వా అభిసేకం అదాసి. తతో ¶ పుప్ఫగన్ధాదీహి పూజేత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా అట్ఠసు ఠానేసు వన్దిత్వా ఉట్ఠాయ అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ¶ ఠత్వా సచ్చవచనకిరియాయ బోధిం గణ్హితుకామో భూమితో యావ మహాబోధిస్స దక్ఖిణసాఖా తావ ఉచ్చం కత్వా ఠపితస్స సబ్బరతనమయపీఠస్స ఉపరి సువణ్ణకటాహం ఠపాపేత్వా రతనపీఠం ఆరుయ్హ సువణ్ణతులికం గహేత్వా మనోసిలాయ లేఖం కత్వా ‘‘యది మహాబోధినా లఙ్కాదీపే పతిట్ఠాతబ్బం, యది చాహం బుద్ధసాసనే నిబ్బేమతికో భవేయ్యం, మహాబోధి ¶ సయమేవ ఇమస్మిం సువణ్ణకటాహే ఓరుయ్హ పతిట్ఠాతూ’’తి సచ్చవచనకిరియమకాసి. సహ సచ్చకిరియాయ బోధిసాఖా మనోసిలాయ పరిచ్ఛిన్నట్ఠానే ఛిజ్జిత్వా గన్ధకలలపూరస్స సువణ్ణకటాహస్స ఉపరి అట్ఠాసి. తస్స ఉబ్బేధేన దసహత్థో ఖన్ధో హోతి చతుహత్థా పఞ్చ మహాసాఖా పఞ్చహియేవ ఫలేహి పటిమణ్డితా, ఖుద్దకసాఖానం పన సహస్సం. అథ రాజా మూలలేఖాయ ఉపరి తివఙ్గులప్పదేసే అఞ్ఞం లేఖం పరిచ్ఛిన్ది. తతో తావదేవ పుప్ఫుళకా హుత్వా దస మహామూలాని నిక్ఖమింసు. పున ఉపరూపరి తివఙ్గులే తివఙ్గులే అఞ్ఞా నవ లేఖా పరిచ్ఛిన్ది. తాహిపి దస దస పుప్ఫుళకా హుత్వా నవుతి మూలాని నిక్ఖమింసు. పఠమకా దస మహామూలా చతురఙ్గులమత్తం నిక్ఖన్తా. ఇతరేపి గవక్ఖజాలసదిసం అనుసిబ్బన్తా నిక్ఖన్తా. ఏత్తకం పాటిహారియం రాజా రతనపీఠమత్థకే ఠితోయేవ దిస్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ మహానాదం నది. అనేకాని భిక్ఖుసహస్సాని సాధుకారమకంసు. సకలరాజసేనా ఉన్నాదినీ అహోసి. చేలుక్ఖేపసతసహస్సాని పవత్తయింసు. భూమట్ఠకదేవే ఆదిం కత్వా యావ బ్రహ్మకాయికా దేవా ¶ తావ సాధుకారం పవత్తయింసు. రఞ్ఞో ఇమం పాటిహారియం పస్సన్తస్స పీతియా నిరన్తరం ఫుటసరీరస్స అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ఠితస్సేవ మహాబోధి మూలసతేన సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠాసి. దస మహామూలాని సువణ్ణకటాహతలం ఆహచ్చ అట్ఠంసు. అవసేసాని నవుతి ఖుద్దకమూలాని అనుపుబ్బేన వడ్ఢనకాని హుత్వా గన్ధకలలే ఓరుయ్హ ఠితాని.

ఏవం సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠితమత్తే మహాబోధిమ్హి మహాపథవీ చలి. ఆకాసే దేవదున్దుభియో ఫలింసు. పబ్బతానం నచ్చేహి దేవానం సాధుకారేహి యక్ఖానం హిఙ్కారేహి అసురానం థుతిజప్పేహి బ్రహ్మానం అప్ఫోటనేహి మేఘానం గజ్జితేహి చతుప్పదానం రవేహి పక్ఖీనం రుతేహి సబ్బతాళావచరానం ¶ సకసకపటిభానేహి పథవీతలతో యావ బ్రహ్మలోకా తావ ఏకకోలాహలం ఏకనిన్నాదం అహోసి. పఞ్చసు సాఖాసు ఫలతో ఫలతో ఛబ్బణ్ణరంసియో నిక్ఖమిత్వా సకలచక్కవాళం రతనగోపానసీవినద్ధం వియ కురుమానా యావ బ్రహ్మలోకా అబ్భుగ్గచ్ఛింసు. తం ఖణతో చ పన పభుతి సత్త దివసాని మహాబోధి హిమవలాహకగబ్భం పవిసిత్వా అట్ఠాసి. న కోచి మహాబోధిం పస్సతి. రాజా రతనపీఠతో ఓరుయ్హ సత్త దివసాని మహాబోధిపూజం కారేసి. సత్తమే దివసే సబ్బదిసాహి హిమా చ ఛబ్బణ్ణరంసియో చ ఆవత్తిత్వా మహాబోధిమేవ పవిసింసు. విగతహిమవలాహకే విప్పసన్నే చక్కవాళగబ్భే మహాబోధి పరిపుణ్ణఖన్ధసాఖాపసాఖో ¶ పఞ్చఫలపటిమణ్డితో సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠితోవ పఞ్ఞాయిత్థ. రాజా మహాబోధిం దిస్వా తేహి పాటిహారియేహి సఞ్జాతపీతిపామోజ్జో ‘‘సకలజమ్బుదీపరజ్జేన తరుణమహాబోధిం పూజేస్సామీ’’తి అభిసేకం దత్వా సత్త దివసాని మహాబోధిట్ఠానేయేవ అట్ఠాసి.

మహాబోధి ¶ పుబ్బకత్తికపవారణాదివసే సాయన్హసమయే పఠమం సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠహి. తతో హిమగబ్భసత్తాహం అభిసేకసత్తాహఞ్చ వీతినామేత్వా కాళపక్ఖస్స ఉపోసథదివసే రాజా ఏకదివసేనేవ పాటలిపుత్తం పవిసిత్వా కత్తికజుణ్హపక్ఖస్స పాటిపదదివసే మహాబోధిం పాచీనమహాసాలమూలే ఠపేసి. సువణ్ణకటాహే పతిట్ఠితదివసతో సత్తరసమే దివసే మహాబోధిస్స అభినవఙ్కురా పాతురహేసుం. తే దిస్వాపి పసన్నో రాజా పున మహాబోధిం రజ్జేన పూజేన్తో సకలజమ్బుదీపాభిసేకమదాసి. తదా సుమనసామణేరో కత్తికపుణ్ణమదివసే ధాతుగ్గహణత్థం గతో మహాబోధిస్స కత్తికఛణపూజం అద్దస. ఏవం మహాబోధిమణ్డతో ఆనేత్వా పాటలిపుత్తే ఠపితం మహాబోధిం సన్ధాయ ఆహ – ‘‘తేన హి, అమ్మ, మహాబోధిం గహేత్వా గచ్ఛాహీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.

రాజా మహాబోధిరక్ఖణత్థాయ అట్ఠారస దేవతాకులాని, అట్ఠ అమచ్చకులాని, అట్ఠ బ్రాహ్మణకులాని, అట్ఠ కుటుమ్బియకులాని, అట్ఠ గోపకకులాని, అట్ఠ తరచ్ఛకులాని, అట్ఠ చ కాలిఙ్గకులాని దత్వా ఉదకసిఞ్చనత్థాయ చ అట్ఠ సువణ్ణఘటే, అట్ఠ చ రజతఘటే దత్వా ఇమినా పరివారేన మహాబోధిం ¶ గఙ్గాయ నావం ¶ ఆరోపేత్వా సయమ్పి నగరతో నిక్ఖమిత్వా విజ్ఝాటవిం సమతిక్కమ్మ అనుపుబ్బేన సత్తహి దివసేహి తామలిత్తిం అనుప్పత్తో. అన్తరామగ్గే దేవనాగమనుస్సా ఉళారం మహాబోధిపూజం అకంసు. రాజాపి సముద్దతీరే సత్త దివసాని మహాబోధిం ఠపేత్వా సకలజమ్బుదీపమహారజ్జం అదాసి. ఇదమస్స తతియం జమ్బుదీపరజ్జసమ్పదానం హోతి.

ఏవం మహారజ్జేన పూజేత్వా మాగసిరమాసస్స పఠమపాటిపదదివసే అసోకో ధమ్మరాజా మహాబోధిం ఉక్ఖిపిత్వా గలప్పమాణం ఉదకం ఓరుయ్హ నావాయం పతిట్ఠాపేత్వా సఙ్ఘమిత్తత్థేరిమ్పి సపరివారం నావం ఆరోపేత్వా అరిట్ఠం అమచ్చం ఏతదవోచ – ‘‘అహం, తాత, మహాబోధిం తిక్ఖత్తుం సకలజమ్బుదీపరజ్జేన పూజేత్వా గలప్పమాణం ఉదకం ఓరుయ్హ మమ సహాయకస్స పేసేసిం, సోపి ఏవమేవ మహాబోధిం పూజేతూ’’తి. ఏవం సహాయకస్స సాసనం దత్వా ‘‘గచ్ఛతి వతరే, దసబలస్స సరసరంసిజాలం విముఞ్చన్తో మహాబోధిరుక్ఖో’’తి వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా అస్సూని పవత్తయమానో అట్ఠాసి. సాపి ఖో మహాబోధిసమారూళ్హా నావా పస్సతో పస్సతో మహారాజస్స మహాసముద్దతలం పక్ఖన్తా. మహాసముద్దేపి సమన్తా యోజనం వీచియో వూపసన్తా; పఞ్చ వణ్ణాని పదుమాని పుప్ఫితాని; అన్తలిక్ఖే దిబ్బాని తూరియాని పవజ్జింసు; ఆకాసే జలజథలజరుక్ఖాదిసన్నిస్సితాహి దేవతాహి పవత్తితా అతివియ ఉళారా పూజా అహోసి. సఙ్ఘమిత్తత్థేరీపి సుపణ్ణరూపేన మహాసముద్దే నాగకులాని సన్తాసేసి. తే చ ఉత్రస్తరూపా నాగా ఆగన్త్వా తం విభూతిం పస్సిత్వా థేరిం యాచిత్వా మహాబోధిం నాగభవనం అతిహరిత్వా సత్త దివసాని ¶ నాగరజ్జేన ¶ పూజేత్వా పున నావాయం పతిట్ఠాపేసుం. తందివసమేవ నావా జమ్బుకోలపట్టనం అగమాసి. అసోకమహారాజాపి మహాబోధివియోగదుక్ఖితో కన్దిత్వా రోదిత్వా యావ దస్సనవిసయం ఓలోకేత్వా పటినివత్తి.

దేవానమ్పియతిస్సో మహారాజాపి ఖో సుమనసామణేరస్స వచనేన మాగసిరమాసస్స పఠమపాటిపదదివసతో పభుతి ఉత్తరద్వారతో పట్ఠాయ యావ జమ్బుకోలపట్టనం తావ మగ్గం సోధాపేత్వా అలఙ్కారాపేత్వా నగరతో నిక్ఖమనదివసే ఉత్తరద్వారసమీపే సముద్దసాలవత్థుస్మిం ఠితోయేవ తాయ విభూతియా మహాసముద్దే ఆగచ్ఛన్తంయేవ మహాబోధిం థేరస్స ¶ ఆనుభావేన దిస్వా తుట్ఠమానసో నిక్ఖమిత్వా సబ్బం మగ్గం పఞ్చవణ్ణేహి పుప్ఫేహి ఓకిరాపేన్తో అన్తరన్తరే పుప్ఫఅగ్ఘియాని ఠపేన్తో ఏకాహేనేవ జమ్బుకోలపట్టనం గన్త్వా సబ్బతాళావచరపరివుతో పుప్ఫధూమగన్ధవాసాదీహి పూజయమానో గలప్పమాణం ఉదకం ఓరుయ్హ ‘‘ఆగతో వతరే, దసబలస్స సరసరంసిజాలవిస్సజ్జనకో మహాబోధిరుక్ఖో’’తి పసన్నచిత్తో మహాబోధిం ఉక్ఖిపిత్వా ఉత్తమఙ్గే సిరస్మిం పతిట్ఠాపేత్వా మహాబోధిం పరివారేత్వా ఆగతేహి సోళసహి జాతిసమ్పన్నకులేహి సద్ధిం సముద్దతో పచ్చుత్తరిత్వా సముద్దతీరే మహాబోధిం ఠపేత్వా తీణి దివసాని సకలతమ్బపణ్ణిదీపరజ్జేన పూజేసి, సోళసన్నం జాతిసమ్పన్నకులానం రజ్జం విచారేసి. అథ చతుత్థే దివసే మహాబోధిం ఆదాయ ఉళారం పూజం కురుమానో అనుపుబ్బేన అనురాధపురం సమ్పత్తో. అనురాధపురేపి మహాసక్కారం కత్వా చాతుద్దసీదివసే వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ మహాబోధిం ఉత్తరద్వారేన పవేసేత్వా నగరమజ్ఝేన అతిహరన్తో ¶ దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా దక్ఖిణద్వారతో పఞ్చధనుసతికే ఠానే యత్థ అమ్హాకం సమ్మాసమ్బుద్ధో నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా నిసీది, పురిమకా చ తయో సమ్మాసమ్బుద్ధా సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదింసు, యత్థ కకుసన్ధస్స భగవతో మహాసిరీసబోధి, కోనాగమనస్స భగవతో ఉదుమ్బరబోధి, కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స చ నిగ్రోధబోధి పతిట్ఠాసి, తస్మిం మహామేఘవనుయ్యానస్స తిలకభూతే సుమనసామణేరస్స వచనేన పఠమమేవ కతభూమిపరికమ్మే రాజవత్థుద్వారకోట్ఠకట్ఠానే మహాబోధిం పతిట్ఠాపేసి.

కథం? తాని కిర బోధిం పరివారేత్వా ఆగతాని సోళస జాతిసమ్పన్నకులాని రాజవేసం గణ్హింసు. రాజా దోవారికవేసం గణ్హి. సోళస కులాని మహాబోధిం గహేత్వా ఓరోపయింసు. మహాబోధి తేసం హత్థతో ముత్తసమనన్తరమేవ అసీతిహత్థప్పమాణం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఛబ్బణ్ణరంసియో ముఞ్చి. రంసియో సకలదీపం పత్థరిత్వా ఉపరి బ్రహ్మలోకం ఆహచ్చ అట్ఠంసు. మహాబోధిపాటిహారియం దిస్వా సఞ్జాతప్పసాదాని దసపురిససహస్సాని అనుపుబ్బవిపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పత్వా పబ్బజింసు. యావ సూరియత్థఙ్గమా మహాబోధి అన్తలిక్ఖే అట్ఠాసి. అత్థఙ్గమితే పన ¶ సూరియే రోహిణినక్ఖత్తేన పథవియం పతిట్ఠాసి. సహ బోధిపతిట్ఠానా ఉదకపరియన్తం కత్వా మహాపథవీ అకమ్పి. పతిట్ఠహిత్వా చ పన మహాబోధి సత్త దివసాని హిమగబ్భే సన్నిసీది. లోకస్స అదస్సనం అగమాసి. సత్తమే ¶ దివసే విగతవలాహకం నభం అహోసి. ఛబ్బణ్ణరంసియో జలన్తా విప్ఫురన్తా నిచ్ఛరింసు. మహాబోధిస్స ఖన్ధో చ సాఖాయో చ పత్తాని ¶ చ పఞ్చ ఫలాని చ దస్సింసు. మహిన్దత్థేరో చ సఙ్ఘమిత్తత్థేరీ చ రాజా చ సపరివారా మహాబోధిట్ఠానమేవ అగమంసు. యేభుయ్యేన చ సబ్బే దీపవాసినో సన్నిపతింసు. తేసం పస్సన్తానంయేవ ఉత్తరసాఖతో ఏకం ఫలం పచ్చిత్వా సాఖతో ముచ్చి. థేరో హత్థం ఉపనామేసి. ఫలం థేరస్స హత్థే పతిట్ఠాసి. తం థేరో ‘‘రోపయ, మహారాజా’’తి రఞ్ఞో అదాసి. రాజా గహేత్వా సువణ్ణకటాహే మధురపంసుం ఆకిరిత్వా గన్ధకలలం పూరేత్వా రోపేత్వా మహాబోధిఆసన్నట్ఠానే ఠపేసి. సబ్బేసం పస్సన్తానంయేవ చతుహత్థప్పమాణా అట్ఠ తరుణబోధిరుక్ఖా ఉట్ఠహింసు. రాజా తం అచ్ఛరియం దిస్వా అట్ఠ తరుణబోధిరుక్ఖే సేతచ్ఛత్తేన పూజేత్వా అభిసేకం అదాసి. తతో ఏకం బోధిరుక్ఖం ఆగమనకాలే మహాబోధినా పఠమపతిట్ఠితోకాసే జమ్బుకోలపట్టనే రోపయింసు, ఏకం తవక్కబ్రాహ్మణస్స గామద్వారే, ఏకం థూపారామే, ఏకం ఇస్సరనిమ్మానవిహారే, ఏకం పఠమచేతియట్ఠానే, ఏకం చేతియపబ్బతే, ఏకం రోహణజనపదమ్హి కాజరగామే, ఏకం రోహణజనపదమ్హియేవ చన్దనగామే. ఇతరేసం చతున్నం ఫలానం బీజేహి జాతే ద్వత్తింస బోధితరుణే యోజనియఆరామేసు పతిట్ఠాపేసుం.

ఏవం పుత్తనత్తుపరమ్పరాయ సమన్తా దీపవాసీనం హితాయ సుఖాయ పతిట్ఠితే దసబలస్స ధమ్మధజభూతే మహాబోధిమ్హి ¶ అనుళా దేవీ పఞ్చహి కఞ్ఞాసతేహి పఞ్చహి చ అన్తేపురికాసతేహీతి మాతుగామసహస్సేన సద్ధిం సఙ్ఘమిత్తత్థేరియా సన్తికే పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ సపరివారా అరహత్తే పతిట్ఠాసి. అరిట్ఠోపి ఖో రఞ్ఞో భాగినేయ్యో పఞ్చహి పురిససతేహి సద్ధిం థేరస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ సపరివారో అరహత్తే పతిట్ఠాసి.

అథేకదివసం రాజా మహాబోధిం వన్దిత్వా థేరేన సద్ధిం థూపారామం గచ్ఛతి. తస్స లోహపాసాదట్ఠానం సమ్పత్తస్స పురిసా పుప్ఫాని అభిహరింసు. రాజా థేరస్స పుప్ఫాని అదాసి. థేరో పుప్ఫేహి లోహపాసాదట్ఠానం పూజేసి. పుప్ఫేసు భూమియం పతితమత్తేసు మహాభూమిచాలో అహోసి. రాజా ‘‘కస్మా, భన్తే, భూమి చలితా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఇస్మిం, మహారాజ, ఓకాసే సఙ్ఘస్స అనాగతే ఉపోసథాగారం భవిస్సతి, తస్సేతం పుబ్బనిమిత్త’’న్తి.

రాజా ¶ పున థేరేన సద్ధిం గచ్ఛన్తో అమ్బఙ్గణట్ఠానం పత్తో. తత్థస్స వణ్ణగన్ధసమ్పన్నం అతిమధురరసం ఏకం అమ్బపక్కం ఆహరీయిత్థ. రాజా తం థేరస్స పరిభోగత్థాయ అదాసి. థేరో తత్థేవ ¶ పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘ఇదం ఏత్థేవ రోపేథా’’తి ఆహ. రాజా తం అమ్బట్ఠిం గహేత్వా తత్థేవ రోపేత్వా ఉదకం ఆసిఞ్చి. సహ అమ్బబీజరోపనేన పథవీ అకమ్పి. రాజా ‘‘కస్మా, భన్తే, పథవీ కమ్పిత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఇమస్మిం, మహారాజ, ఓకాసే సఙ్ఘస్స అనాగతే ‘అమ్బఙ్గణం’ నామ సన్నిపాతట్ఠానం భవిస్సతి, తస్సేతం పుబ్బనిమిత్త’’న్తి.

రాజా తత్థ అట్ఠ పుప్ఫముట్ఠియో ఓకిరిత్వా వన్దిత్వా పున థేరేన సద్ధిం గచ్ఛన్తో మహాచేతియట్ఠానం పత్తో. తత్థస్స పురిసా చమ్పకపుప్ఫాని అభిహరింసు. తాని రాజా థేరస్స అదాసి. థేరో మహాచేతియట్ఠానం పుప్ఫేహి పూజేత్వా వన్ది. తావదేవ మహాపథవీ సఙ్కమ్పి. రాజా ‘‘కస్మా, భన్తే, పథవీ కమ్పిత్థా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఇమస్మిం, మహారాజ, ఓకాసే అనాగతే బుద్ధస్స భగవతో అసదిసో మహాథూపో భవిస్సతి, తస్సేతం ¶ పుబ్బనిమిత్త’’న్తి. ‘‘అహమేవ కరోమి, భన్తే’’తి. ‘‘అలం, మహారాజ, తుమ్హాకం అఞ్ఞం బహుకమ్మం అత్థి, తుమ్హాకం పన నత్తా దుట్ఠగామణీ అభయో నామ కారేస్సతీ’’తి. అథ రాజా ‘‘సచే, భన్తే, మయ్హం నత్తా కరిస్సతి, కతంయేవ మయా’’తి ద్వాదసహత్థం పాసాణత్థమ్భం ఆహరాపేత్వా ‘‘దేవానమ్పియతిస్సస్స రఞ్ఞో నత్తా దుట్ఠగామణీ అభయో నామ ఇమస్మిం పదేసే థూపం కరోతూ’’తి అక్ఖరాని లిఖాపేత్వా పతిట్ఠాపేత్వా వన్దిత్వా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘పతిట్ఠితం ను ఖో, భన్తే, తమ్బపణ్ణిదీపే సాసన’’న్తి? ‘‘పతిట్ఠితం, మహారాజ, సాసనం; మూలాని పనస్స న తావ ఓతరన్తీ’’తి. ‘‘కదా పన, భన్తే మూలాని ఓతిణ్ణాని నామ భవిస్సన్తీ’’తి? ‘‘యదా, మహారాజ, తమ్బపణ్ణిదీపకానం మాతాపితూనం తమ్బపణ్ణిదీపే జాతో దారకో తమ్బపణ్ణిదీపే పబ్బజిత్వా తమ్బపణ్ణిదీపమ్హియేవ వినయం ఉగ్గహేత్వా తమ్బపణ్ణిదీపే వాచేస్సతి, తదా సాసనస్స మూలాని ఓతిణ్ణాని నామ భవిస్సన్తీ’’తి. ‘‘అత్థి పన, భన్తే, ఏదిసో భిక్ఖూ’’తి? ‘‘అత్థి, మహారాజ, మహాఅరిట్ఠో భిక్ఖు పటిబలో ఏతస్మిం కమ్మే’’తి. ‘‘మయా ఏత్థ, భన్తే, కిం కత్తబ్బ’’న్తి? ‘‘మణ్డపం, మహారాజ, కాతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి రాజా మేఘవణ్ణాభయస్స అమచ్చస్స పరివేణట్ఠానే మహాసఙ్గీతికాలే అజాతసత్తుమహారాజేన కతమణ్డపప్పకారం రాజానుభావేన మణ్డపం కారేత్వా సబ్బతాళావచరే సకసకసిప్పేసు పయోజేత్వా ‘‘సాసనస్స మూలాని ఓతరన్తాని ¶ పస్సిస్సామీ’’తి అనేకపురిససహస్సపరివుతో థూపారామం అనుప్పత్తో.

తేన ఖో పన సమయేన థూపారామే అట్ఠసట్ఠి భిక్ఖుసహస్సాని సన్నిపతింసు. మహామహిన్దత్థేరస్స ఆసనం దక్ఖిణాభిముఖం ¶ పఞ్ఞత్తం హోతి. మహాఅరిట్ఠత్థేరస్స ధమ్మాసనం ఉత్తరాభిముఖం పఞ్ఞత్తం హోతి. అథ ఖో మహాఅరిట్ఠత్థేరో మహిన్దత్థేరేన అజ్ఝిట్ఠో అత్తనో అనురూపేన పత్తానుక్కమేన ధమ్మాసనే నిసీది. మహిన్దత్థేరపముఖా అట్ఠసట్ఠి మహాథేరా ధమ్మాసనం పరివారేత్వా ¶ నిసీదింసు. రఞ్ఞోపి కనిట్ఠభాతా మత్తాభయత్థేరో నామ ‘‘ధురగ్గాహో హుత్వా వినయం ఉగ్గణ్హిస్సామీ’’తి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం మహాఅరిట్ఠత్థేరస్స ధమ్మాసనమేవ పరివారేత్వా నిసీది. అవసేసాపి భిక్ఖూ సరాజికా చ పరిసా అత్తనో అత్తనో పత్తాసనే నిసీదింసు.

అథాయస్మా మహాఅరిట్ఠత్థేరో తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతి నళేరుపుచిమన్దమూలేతి వినయనిదానం అభాసి. భాసితే చ పనాయస్మతా అరిట్ఠత్థేరేన వినయనిదానే ఆకాసం మహావిరవం రవి. అకాలవిజ్జులతా నిచ్ఛరింసు. దేవతా సాధుకారం అదంసు. మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా సఙ్కమ్పి. ఏవం అనేకేసు పాటిహారియేసు వత్తమానేసు ఆయస్మా అరిట్ఠత్థేరో మహామహిన్దపముఖేహి అట్ఠసట్ఠియా పచ్చేకగణీహి ఖీణాసవమహాథేరేహి తదఞ్ఞేహి చ అట్ఠసట్ఠిభిక్ఖుసహస్సేహి పరివుతో పఠమకత్తికపవారణాదివసే థూపారామవిహారమజ్ఝే సత్థు కరుణాగుణదీపకం భగవతో అనుసిట్ఠికరానం కాయకమ్మవచీకమ్మవిప్ఫన్దితవినయనం వినయపిటకం పకాసేసి. పకాసేత్వా చ యావతాయుకం తిట్ఠమానో బహూనం వాచేత్వా బహూనం హదయే పతిట్ఠాపేత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. తేపి ఖో మహామహిన్దప్పముఖా తస్మిం సమాగమే –

‘‘అట్ఠసట్ఠి ¶ మహాథేరా, ధురగ్గాహా సమాగతా;

పచ్చేకగణినో సబ్బే, ధమ్మరాజస్స సావకా.

‘‘ఖీణాసవా వసిప్పత్తా, తేవిజ్జా ఇద్ధికోవిదా;

ఉత్తమత్థమభిఞ్ఞాయ, అనుసాసింసు రాజినో.

‘‘ఆలోకం దస్సయిత్వాన, ఓభాసేత్వా మహిం ఇమం;

జలిత్వా అగ్గిక్ఖన్ధావ, నిబ్బాయింసు మహేసయో’’.

తేసం ¶ పరినిబ్బానతో అపరభాగే అఞ్ఞేపి తేసం థేరానం అన్తేవాసికా తిస్సదత్తకాళసుమన-దీఘసుమనాదయో చ మహాఅరిట్ఠత్థేరస్స అన్తేవాసికా, అన్తేవాసికానం అన్తేవాసికా చాతి ఏవం పుబ్బే వుత్తప్పకారా ఆచరియపరమ్పరా ఇమం వినయపిటకం యావజ్జతనా ఆనేసుం. తేన వుత్తం –

‘‘తతియసఙ్గహతో పన ఉద్ధం ఇమం దీపం మహిన్దాదీహి ఆభతం, మహిన్దతో ఉగ్గహేత్వా కఞ్చి ¶ కాలం అరిట్ఠత్థేరాదీహి ఆభతం, తతో యావజ్జతనా తేసంయేవ అన్తేవాసికపరమ్పరభూతాయ ఆచరియపరమ్పరాయ ఆభత’’న్తి.

కత్థ పతిట్ఠితన్తి? యేసం పాళితో చ అత్థతో చ అనూనం వత్తతి, మణిఘటే పక్ఖిత్తతేలమివ ఈసకమ్పి న పగ్ఘరతి, ఏవరూపేసు అధిమత్తసతి-గతి-ధితి-మన్తేసు లజ్జీసు కుక్కుచ్చకేసు సిక్ఖాకామేసు పుగ్గలేసు పతిట్ఠితన్తి వేదితబ్బం. తస్మా వినయపతిట్ఠాపనత్థం వినయపరియత్తియా ఆనిసంసం సల్లక్ఖేత్వా సిక్ఖాకామేన భిక్ఖునా వినయో పరియాపుణితబ్బో.

తత్రాయం వినయపరియత్తియా ఆనిసంసో – వినయపరియత్తికుసలో హి పుగ్గలో సాసనే పటిలద్ధసద్ధానం కులపుత్తానం మాతాపితుట్ఠానియో హోతి, తదాయత్తా హి నేసం పబ్బజ్జా ఉపసమ్పదా వత్తానువత్తపటిపత్తి ఆచారగోచరకుసలతా. అపి చస్స వినయపరియత్తిం నిస్సాయ అత్తనో సీలక్ఖన్ధో సుగుత్తో హోతి సురక్ఖితో; కుక్కుచ్చపకతానం భిక్ఖూనం పటిసరణం హోతి; విసారదో సఙ్ఘమజ్ఝే వోహరతి; పచ్చత్థికే సహధమ్మేన సునిగ్గహితం నిగ్గణ్హాతి; సద్ధమ్మట్ఠితియా ¶ పటిపన్నో హోతి. తేనాహ భగవా – ‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, ఆనిసంసా వినయధరే పుగ్గలే; అత్తనో సీలక్ఖన్ధో సుగుత్తో హోతి సురక్ఖితో…పే… సద్ధమ్మట్ఠితియా పటిపన్నో హోతీ’’తి (పరి. ౩౨౫).

యే చాపి సంవరమూలకా కుసలా ధమ్మా వుత్తా భగవతా, వినయధరో పుగ్గలో తేసం దాయాదో; వినయమూలకత్తా తేసం ధమ్మానం. వుత్తమ్పి హేతం భగవతా – ‘‘వినయో సంవరత్థాయ, సంవరో అవిప్పటిసారత్థాయ, అవిప్పటిసారో పామోజ్జత్థాయ, పామోజ్జం పీతత్థాయ, పీతి పస్సద్ధత్థాయ, పస్సద్ధి సుఖత్థాయ, సుఖం సమాధత్థాయ, సమాధి యథాభూతఞాణదస్సనత్థాయ, యథాభూతఞాణదస్సనం నిబ్బిదత్థాయ, నిబ్బిదా విరాగత్థాయ, విరాగో విముత్తత్థాయ ¶ , విముత్తి విముత్తిఞాణదస్సనత్థాయ, విముత్తిఞాణదస్సనం అనుపాదాపరినిబ్బానత్థాయ. ఏతదత్థా కథా, ఏతదత్థా మన్తనా, ఏతదత్థా ఉపనిసా, ఏతదత్థం సోతావధానం – యదిదం అనుపాదాచిత్తస్స విమోక్ఖో’’తి (పరి. ౩౬౬). తస్మా వినయపరియత్తియా ఆయోగో కరణీయోతి.

ఏత్తావతా చ యా సా వినయసంవణ్ణనత్థం మాతికా ఠపితా తత్థ –

‘‘వుత్తం యేన యదా యస్మా, ధారితం యేన చాభతం;

యత్థప్పతిట్ఠితం చేతమేతం, వత్వా విధిం తతో’’తి.

ఇమిస్సా తావ గాథాయ అత్థో పకాసితో వినయస్స చ బాహిరనిదానవణ్ణనా యథాధిప్పాయం సంవణ్ణితా హోతీతి.

‘‘తేనాతిఆదిపాఠస్స, అత్థం నానప్పకారతో;

దస్సయన్తో కరిస్సామి, వినయస్సత్థవణ్ణన’’న్తి.

వుత్తత్తా తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతిఆదీనం అత్థవణ్ణనం కరిస్సామి. సేయ్యథిదం – తేనాతి అనియమనిద్దేసవచనం. తస్స సరూపేన అవుత్తేనపి అపరభాగే అత్థతో సిద్ధేన యేనాతి ఇమినా వచనేన పటినిద్దేసో కాతబ్బో. అపరభాగే హి వినయపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతో ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స పరివితక్కో సిద్ధో. తస్మా యేన సమయేన సో పరివితక్కో ఉదపాది, తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేరఞ్జాయం విహరతీతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. అయఞ్హి సబ్బస్మిమ్పి వినయే యుత్తి, యదిదం యత్థ యత్థ ‘‘తేనా’’తి వుచ్చతి తత్థ తత్థ పుబ్బే వా పచ్ఛా వా అత్థతో సిద్ధేన ‘‘యేనా’’తి ఇమినా వచనేన పటినిద్దేసో కాతబ్బోతి.

తత్రిదం ముఖమత్తనిదస్సనం – ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామి, యేన సుదిన్నో మేథునం ధమ్మం పటిసేవి; యస్మా పటిసేవి, తస్మా పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి వుత్తం హోతి. ఏవం తావ పుబ్బే అత్థతో సిద్ధేన యేనాతి ఇమినా వచనేన పటినిద్దేసో యుజ్జతి. తేన సమయేన బుద్ధో భగవా రాజగహే విహరతి, యేన సమయేన ధనియో కుమ్భకారపుత్తో రఞ్ఞో దారూని అదిన్నం ఆదియీతి ఏవం పచ్ఛా అత్థతో సిద్ధేన యేనాతి ఇమినా వచనేన పటినిద్దేసో యుజ్జతీతి వుత్తో తేనాతి వచనస్స అత్థో. సమయేనాతి ఏత్థ పన సమయసద్దో తావ –

సమవాయే ¶ ఖణే కాలే, సమూహే హేతు-దిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతి.

తథా ¶ హిస్స – ‘‘అప్పేవ నామ స్వేపి ఉపసఙ్కమేయ్యామ కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయా’’తి (దీ. ని. ౧.౪౪౭) ఏవమాదీసు సమవాయో అత్థో. ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తి (అ. ని. ౮.౨౯) ఏవమాదీసు ఖణో. ‘‘ఉణ్హసమయో ¶ పరిళాహసమయో’’తి (పాచి. ౩౫౮) ఏవమాదీసు కాలో. ‘‘మహాసమయో పవనస్మి’’న్తి ఏవమాదీసు సమూహో. ‘‘సమయోపి ఖో తే, భద్దాలి, అప్పటివిద్ధో అహోసి – ‘భగవా ఖో సావత్థియం విహరతి, భగవాపి మం జానిస్సతి – భద్దాలి నామ భిక్ఖు సత్థుసాసనే సిక్ఖాయ అపరిపూరకారీ’తి అయమ్పి ఖో తే, భద్దాలి, సమయో అప్పటివిద్ధో అహోసీ’’తి (మ. ని. ౨.౧౩౫) ఏవమాదీసు హేతు. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఉగ్గహమానో పరిబ్బాజకో సమణముణ్డికాపుత్తో సమయప్పవాదకే తిన్దుకాచీరే ఏకసాలకే మల్లికాయ ఆరామే పటివసతీ’’తి (మ. ని. ౨.౨౬౦) ఏవమాదీసు దిట్ఠి.

‘‘దిట్ఠే ధమ్మే చ యో అత్థో, యో చత్థో సమ్పరాయికో;

అత్థాభిసమయా ధీరో, పణ్డితోతి పవుచ్చతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౯);

ఏవమాదీసు పటిలాభో. ‘‘సమ్మా మానాభిసమయా అన్తమకాసి దుక్ఖస్సా’’తి (మ. ని. ౧.౨౮) ఏవమాదీసు పహానం. ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠో సన్తాపట్ఠో విపరిణామట్ఠో అభిసమయట్ఠో’’తి (పటి. మ. ౨.౮) ఏవమాదీసు పటివేధో అత్థో. ఇధ పనస్స కాలో అత్థో. తస్మా యేన కాలేన ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స వినయపఞ్ఞత్తియాచనహేతుభూతో పరివితక్కో ఉదపాది, తేన కాలేనాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

ఏత్థాహ – ‘‘అథ కస్మా యథా సుత్తన్తే ‘ఏకం సమయ’న్తి ఉపయోగవచనేన నిద్దేసో కతో, అభిధమ్మే చ ‘యస్మిం సమయే కామావచర’న్తి భుమ్మవచనేన, తథా అకత్వా ఇధ ‘తేన సమయేనా’తి కరణవచనేన నిద్దేసో కతో’’తి? తత్థ తథా, ఇధ చ అఞ్ఞథా అత్థసమ్భవతో. కథం? సుత్తన్తే తావ అచ్చన్తసంయోగత్థో సమ్భవతి. యఞ్హి సమయం భగవా బ్రహ్మజాలాదీని సుత్తన్తాని దేసేసి, అచ్చన్తమేవ తం సమయం కరుణావిహారేన విహాసి; తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ ఉపయోగనిద్దేసో కతో. అభిధమ్మే చ అధికరణత్థో ¶ భావేనభావలక్ఖణత్థో చ సమ్భవతి. అధికరణఞ్హి కాలత్థో సమూహత్థో చ సమయో, తత్థ వుత్తానం ఫస్సాదిధమ్మానం ఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతస్స చ సమయస్స భావేన తేసం భావో లక్ఖియతి. తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ భుమ్మవచనేన నిద్దేసో కతో. ఇధ పన హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి. యో ¶ హి సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో ¶ సారిపుత్తాదీహిపి దుబ్బిఞ్ఞేయ్యో, తేన సమయేన హేతుభూతేన కరణభూతేన చ సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞాపయన్తో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో భగవా తత్థ తత్థ విహాసి; తస్మా తదత్థజోతనత్థం ఇధ కరణవచనేన నిద్దేసో కతోతి వేదితబ్బో. హోతి చేత్థ –

‘‘ఉపయోగేన భుమ్మేన, తం తం అత్థమపేక్ఖియ;

అఞ్ఞత్ర సమయో వుత్తో, కరణేనేవ సో ఇధా’’తి.

పోరాణా పన వణ్ణయన్తి – ‘ఏకం సమయ’న్తి వా ‘యస్మిం సమయే’తి వా ‘తేన సమయేనా’తి వా అభిలాపమత్తభేదో ఏస, సబ్బత్థ భుమ్మమేవ అత్థో’’తి. తస్మా తేసం లద్ధియా ‘‘తేన సమయేనా’’తి వుత్తేపి ‘‘తస్మిం సమయే’’తి అత్థో వేదితబ్బో.

బుద్ధో భగవాతి ఇమేసం పదానం పరతో అత్థం వణ్ణయిస్సామ. వేరఞ్జాయం విహరతీతి ఏత్థ పన వేరఞ్జాతి అఞ్ఞతరస్స నగరస్సేతం అధివచనం, తస్సం వేరఞ్జాయం; సమీపత్థే భుమ్మవచనం. విహరతీతి అవిసేసేన ఇరియాపథదిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేసు అఞ్ఞతరవిహారసమఙ్గీపరిదీపనమేతం, ఇధ పన ఠానగమననిసజ్జాసయనప్పభేదేసు ఇరియాపథేసు అఞ్ఞతరఇరియాపథసమాయోగపరిదీపనం, తేన ఠితోపి గచ్ఛన్తోపి నిసిన్నోపి సయానోపి భగవా విహరతిచ్చేవ వేదితబ్బో. సో హి ఏకం ఇరియాపథబాధనం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం అత్తభావం హరతి పవత్తేతి, తస్మా ‘‘విహరతీ’’తి వుచ్చతి.

నళేరుపుచిమన్దమూలేతి ఏత్థ నళేరు నామ యక్ఖో, పుచిమన్దోతి ¶ నిమ్బరుక్ఖో, మూలన్తి సమీపం. అయఞ్హి మూలసద్దో ‘‘మూలాని ఉద్ధరేయ్య అన్తమసో ఉసీరనాళిమత్తానిపీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౫) -ఆదీసు మూలమూలే దిస్సతి. ‘‘లోభో అకుసలమూల’’న్తి (దీ. ని. ౩.౩౦౫) -ఆదీసు అసాధారణహేతుమ్హి. ‘‘యావ మజ్ఝన్హికే కాలే ఛాయా ఫరతి, నివాతే పణ్ణాని పతన్తి, ఏత్తావతా రుక్ఖమూల’’న్తిఆదీసు సమీపే. ఇధ పన సమీపే అధిప్పేతో, తస్మా నళేరుయక్ఖేన అధిగ్గహితస్స పుచిమన్దస్స సమీపేతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సో కిర పుచిమన్దో రమణీయో పాసాదికో అనేకేసం రుక్ఖానం ఆధిపచ్చం వియ కురుమానో తస్స నగరస్స అవిదూరే గమనాగమనసమ్పన్నే ఠానే అహోసి. అథ ¶ భగవా వేరఞ్జం గన్త్వా పతిరూపే ఠానే విహరన్తో తస్స రుక్ఖస్స సమీపే హేట్ఠాభాగే విహాసి. తేన వుత్తం – ‘‘వేరఞ్జాయం విహరతి నళేరుపుచిమన్దమూలే’’తి.

తత్థ ¶ సియా యది తావ భగవా వేరఞ్జాయం విహరతి, ‘‘నళేరుపుచిమన్దమూలే’’తి న వత్తబ్బం, అథ తత్థ విహరతి, ‘‘వేరఞ్జాయ’’న్తి న వత్తబ్బం, న హి సక్కా ఉభయత్థ తేనేవ సమయేన అపుబ్బం అచరిమం విహరితున్తి? న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం, నను అవోచుమ్హ ‘‘సమీపత్థే భుమ్మవచన’’న్తి. తస్మా యథా గఙ్గాయమునాదీనం సమీపే గోయూథాని చరన్తాని ‘‘గఙ్గాయ చరన్తి, యమునాయ చరన్తీ’’తి వుచ్చన్తి; ఏవమిధాపి యదిదం వేరఞ్జాయ సమీపే నళేరుపుచిమన్దమూలం తత్థ విహరన్తో వుచ్చతి ‘‘వేరఞ్జాయం విహరతి నళేరుపుచిమన్దమూలే’’తి. గోచరగామనిదస్సనత్థం హిస్స వేరఞ్జావచనం. పబ్బజితానురూపనివాసనట్ఠాననిదస్సనత్థం నళేరుపుచిమన్దమూలవచనం.

తత్థ వేరఞ్జాకిత్తనేన ఆయస్మా ఉపాలిత్థేరో భగవతో గహట్ఠానుగ్గహకరణం దస్సేతి, నళేరుపుచిమన్దమూలకిత్తనేన పబ్బజితానుగ్గహకరణం, తథా పురిమేన పచ్చయగ్గహణతో అత్తకిలమథానుయోగవివజ్జనం, పచ్ఛిమేన వత్థుకామప్పహానతో కామసుఖల్లికానుయోగవివజ్జనుపాయదస్సనం; పురిమేన చ ధమ్మదేసనాభియోగం, పచ్ఛిమేన వివేకాధిముత్తిం; పురిమేన కరుణాయ ఉపగమనం ¶ , పచ్ఛిమేన పఞ్ఞాయ అపగమనం; పురిమేన సత్తానం హితసుఖనిప్ఫాదనాధిముత్తతం, పచ్ఛిమేన పరహితసుఖకరణే నిరుపలేపనం; పురిమేన ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగనిమిత్తం ఫాసువిహారం, పచ్ఛిమేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానుయోగనిమిత్తం; పురిమేన మనుస్సానం ఉపకారబహులతం, పచ్ఛిమేన దేవతానం; పురిమేన లోకే జాతస్స లోకే సంవడ్ఢభావం, పచ్ఛిమేన లోకేన అనుపలిత్తతం; పురిమేన ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, లోకే ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం. కతమో ఏకపుగ్గలో? తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి (అ. ని. ౧.౧౭౦) వచనతో యదత్థం భగవా ఉప్పన్నో తదత్థపరినిప్ఫాదనం, పచ్ఛిమేన యత్థ ఉప్పన్నో తదనురూపవిహారం. భగవా హి పఠమం లుమ్బినీవనే, దుతియం బోధిమణ్డేతి లోకియలోకుత్తరాయ ఉప్పత్తియా వనేయేవ ఉప్పన్నో, తేనస్స వనేయేవ విహారం దస్సేతీతి ఏవమాదినా నయేనేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

మహతా ¶ భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిన్తి ఏత్థ మహతాతి గుణమహత్తేనపి మహతా; సఙ్ఖ్యామహత్తేనపి, సో హి భిక్ఖుసఙ్ఘో గుణేహిపి మహా అహోసి, యస్మా యో తత్థ పచ్ఛిమకో సో సోతాపన్నో; సఙ్ఖ్యాయపి మహా పఞ్చసతసఙ్ఖ్యత్తా. భిక్ఖూనం సఙ్ఘేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన; దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞసఙ్ఖాతసఙ్ఘాతేన సమణగణేనాతి అత్థో. సద్ధిన్తి ఏకతో. పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహీతి పఞ్చ మత్తా ఏతేసన్తి పఞ్చమత్తాని. మత్తాతి పమాణం వుచ్చతి. తస్మా యథా ‘‘భోజనే ¶ మత్తఞ్ఞూ’’తి వుత్తే భోజనే మత్తం జానాతి, పమాణం జానాతీతి అత్థో హోతి; ఏవమిధాపి తేసం భిక్ఖుసతానం పఞ్చ మత్తా పఞ్చప్పమాణన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. భిక్ఖూనం సతాని భిక్ఖుసతాని, తేహి పఞ్చమత్తేహి భిక్ఖుసతేహి. ఏతేన యం వుత్తం – ‘‘మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధి’’న్తి, ఏత్థ తస్స మహతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సఙ్ఖ్యామహత్తం దస్సితం హోతి. పరతో పనస్స ¶ ‘‘నిరబ్బుదో హి, సారిపుత్త భిక్ఖుసఙ్ఘో నిరాదీనవో అపగతకాళకో సుద్ధో సారే పతిట్ఠితో. ఇమేసఞ్హి, సారిపుత్త, పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం యో పచ్ఛిమకో సో సోతాపన్నో’’తి వచనేన గుణమహత్తం ఆవిభవిస్సతి.

అస్సోసి ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణోతి అస్సోసీతి సుణి ఉపలభి, సోతద్వారసమ్పత్తవచననిగ్ఘోసానుసారేన అఞ్ఞాసి. ఖోతి పదపూరణమత్తే అవధారణత్థే వా నిపాతో. తత్థ అవధారణత్థేన అస్సోసి ఏవ, నాస్స కోచి సవనన్తరాయో అహోసీతి అయమత్థో వేదితబ్బో. పదపూరణేన పన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతామత్తమేవ. వేరఞ్జాయం జాతో, వేరఞ్జాయం భవో, వేరఞ్జా వా అస్స నివాసోతి వేరఞ్జో. మాతాపితూహి కతనామవసేన పనాయం ‘‘ఉదయో’’తి వుచ్చతి. బ్రహ్మం అణతీతి బ్రాహ్మణో, మన్తే సజ్ఝాయతీతి అత్థో. ఇదమేవ హి జాతిబ్రాహ్మణానం నిరుత్తివచనం. అరియా పన బాహితపాపత్తా ‘‘బ్రాహ్మణా’’తి వుచ్చన్తి.

ఇదాని యమత్థం వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో అస్సోసి, తం పకాసేన్తో సమణో ఖలు భో గోతమోతిఆదిమాహ. తత్థ సమితపాపత్తా సమణోతి వేదితబ్బో. వుత్తం హేతం – ‘‘బాహితపాపోతి బ్రాహ్మణో (ధ. ప. ౩౮౮), సమితపాపత్తా ¶ సమణోతి వుచ్చతీ’’తి (ధ. ప. ౨౬౫). భగవా చ అనుత్తరేన అరియమగ్గేన సమితపాపో, తేనస్స యథాభుచ్చగుణాధిగతమేతం నామం యదిదం సమణోతి. ఖలూతి అనుస్సవనత్థే నిపాతో. భోతి బ్రాహ్మణజాతికానం జాతిసముదాగతం ఆలపనమత్తం. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘భోవాదీ నామసో హోతి, సచే హోతి సకిఞ్చనో’’తి. (ధ. ప. ౩౯౬; సు. ని. ౬౨౫). గోతమోతి భగవన్తం గోత్తవసేన పరికిత్తేతి, తస్మా ‘‘సమణో ఖలు భో గోతమో’’తి ఏత్థ సమణో కిర భో గోతమగోత్తోతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సక్యపుత్తోతి ఇదం పన భగవతో ఉచ్చాకులపరిదీపనం. సక్యకులా పబ్బజితోతి సద్ధాపబ్బజితభావపరిదీపనం, కేనచి పారిజుఞ్ఞేన అనభిభూతో అపరిక్ఖీణంయేవ, తం కులం పహాయ సద్ధాయ పబ్బజితోతి వుత్తం హోతి. తతో పరం వుత్తత్థమేవ. తం ఖో పనాతి ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే ¶ ఉపయోగవచనం, తస్స ఖో పన ¶ భోతో గోతమస్సాతి అత్థో. కల్యాణోతి కల్యాణగుణసమన్నాగతో; సేట్ఠోతి వుత్తం హోతి. కిత్తిసద్దోతి కిత్తి ఏవ, థుతిఘోసో వా.

ఇతిపి సో భగవాతిఆదీసు పన అయం తావ యోజనా – సో భగవా ఇతిపి అరహం, ఇతిపి సమ్మాసమ్బుద్ధో…పే… ఇతిపి భగవాతి ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేనాతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని వినయధరానం సుత్తన్తనయకోసల్లత్థం వినయసంవణ్ణనారమ్భే బుద్ధగుణపటిసంయుత్తాయ ధమ్మియా కథాయ చిత్తసమ్పహంసనత్థఞ్చ ఏతేసం పదానం విత్థారనయేన వణ్ణనం కరిస్సామి. తస్మా యం వుత్తం – ‘‘సో భగవా ఇతిపి అరహ’’న్తిఆది; తత్థ ఆరకత్తా, అరీనం అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ కారణేహి సో భగవా అరహన్తి వేదితబ్బో. ఆరకా హి సో సబ్బకిలేసేహి సువిదూరవిదూరే ఠితో, మగ్గేన సవాసనానం కిలేసానం విద్ధంసితత్తాతి ఆరకత్తా అరహం; తే చానేన కిలేసారయో మగ్గేన హతాతి అరీనం హతత్తాపి అరహం. యఞ్చేతం అవిజ్జాభవతణ్హామయనాభిపుఞ్ఞాదిఅభిసఙ్ఖారారం జరామరణనేమి ఆసవసముదయమయేన అక్ఖేన విజ్ఝిత్వా తిభవరథే సమాయోజితం అనాదికాలప్పవత్తం సంసారచక్కం, తస్సానేన బోధిమణ్డే ¶ వీరియపాదేహి సీలపథవియం పతిట్ఠాయ సద్ధాహత్థేన కమ్మక్ఖయకరం ఞాణఫరసుం గహేత్వా సబ్బే అరా హతాతి అరానం హతత్తాపి అరహం.

అథ వా సంసారచక్కన్తి అనమతగ్గసంసారవట్టం వుచ్చతి, తస్స చ అవిజ్జా నాభి, మూలత్తా; జరామరణం నేమి, పరియోసానత్తా; సేసా దస ధమ్మా అరా, అవిజ్జామూలకత్తా జరామరణపరియన్తత్తా చ. తత్థ దుక్ఖాదీసు అఞ్ఞాణం అవిజ్జా, కామభవే చ అవిజ్జా కామభవే సఙ్ఖారానం పచ్చయో హోతి. రూపభవే అవిజ్జా రూపభవే సఙ్ఖారానం పచ్చయో హోతి. అరూపభవే అవిజ్జా అరూపభవే సఙ్ఖారానం పచ్చయో హోతి. కామభవే సఙ్ఖారా కామభవే ¶ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స పచ్చయా హోన్తి. ఏస నయో ఇతరేసు. కామభవే పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం కామభవే నామరూపస్స పచ్చయో హోతి, తథా రూపభవే. అరూపభవే నామస్సేవ పచ్చయో హోతి. కామభవే నామరూపం కామభవే సళాయతనస్స పచ్చయో హోతి. రూపభవే నామరూపం రూపభవే తిణ్ణం ఆయతనానం పచ్చయో హోతి. అరూపభవే నామం అరూపభవే ఏకస్సాయతనస్స పచ్చయో హోతి. కామభవే సళాయతనం కామభవే ఛబ్బిధస్స ఫస్సస్స పచ్చయో హోతి. రూపభవే తీణి ఆయతనాని రూపభవే తిణ్ణం ఫస్సానం; అరూపభవే ఏకమాయతనం అరూపభవే ఏకస్స ఫస్సస్స పచ్చయో హోతి. కామభవే ఛ ఫస్సా కామభవే ఛన్నం వేదనానం పచ్చయా హోన్తి. రూపభవే తయో తత్థేవ ¶ తిస్సన్నం; అరూపభవే ఏకో తత్థేవ ఏకిస్సా వేదనాయ పచ్చయో హోతి. కామభవే ఛ వేదనా కామభవే ఛన్నం తణ్హాకాయానం పచ్చయా హోన్తి. రూపభవే తిస్సో తత్థేవ తిణ్ణం; అరూపభవే ఏకా వేదనా అరూపభవే ఏకస్స తణ్హాకాయస్స పచ్చయో హోతి. తత్థ తత్థ సా సా తణ్హా తస్స తస్స ఉపాదానస్స పచ్చయో; ఉపాదానాదయో భవాదీనం.

కథం? ఇధేకచ్చో ‘‘కామే పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి కాముపాదానపచ్చయా కాయేన దుచ్చరితం చరతి, వాచాయ మనసా దుచ్చరితం చరతి; దుచ్చరితపారిపూరియా అపాయే ఉపపజ్జతి. తత్థస్స ఉపపత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవో, కమ్మనిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో, ఖన్ధానం నిబ్బత్తి జాతి, పరిపాకో జరా, భేదో మరణం.

అపరో ¶ ‘‘సగ్గసమ్పత్తిం అనుభవిస్సామీ’’తి తథేవ సుచరితం చరతి; సుచరితపారిపూరియా సగ్గే ఉపపజ్జతి. తత్థస్స ఉపపత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవోతి సో ఏవ నయో.

అపరో పన ‘‘బ్రహ్మలోకసమ్పత్తిం అనుభవిస్సామీ’’తి కాముపాదానపచ్చయా ఏవ మేత్తం భావేతి, కరుణం… ముదితం… ఉపేక్ఖం భావేతి, భావనాపారిపూరియా బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తతి. తత్థస్స నిబ్బత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవోతి సోయేవ నయో.

అపరో ‘‘అరూపవభసమ్పత్తిం అనుభవిస్సామీ’’తి ¶ తథేవ ఆకాసానఞ్చాయతనాదిసమాపత్తియో భావేతి, భావనాపారిపూరియా తత్థ నిబ్బత్తతి. తత్థస్స నిబ్బత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవో, కమ్మనిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో, ఖన్ధానం నిబ్బత్తి జాతి, పరిపాకో జరా, భేదో మరణన్తి. ఏస నయో సేసుపాదానమూలికాసుపి యోజనాసు.

ఏవం ‘‘అయం అవిజ్జా హేతు, సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నా, ఉభోపేతే హేతుసముప్పన్నాతి పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణం; అతీతమ్పి అద్ధానం, అనాగతమ్పి అద్ధానం; అవిజ్జా హేతు, సఙ్ఖారా హేతుసముప్పన్నా, ఉభోపేతే హేతుసముప్పన్నాతి పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి ఏతేన నయేన సబ్బపదాని విత్థారేతబ్బాని. తత్థ అవిజ్జా సఙ్ఖారా ఏకో సఙ్ఖేపో, విఞ్ఞాణ-నామరూప-సళాయతన-ఫస్స-వేదనా ఏకో, తణ్హుపాదానభవా ఏకో, జాతి-జరా-మరణం ఏకో. పురిమసఙ్ఖేపో చేత్థ అతీతో అద్ధా, ద్వే మజ్ఝిమా పచ్చుప్పన్నో, జాతిజరామరణం అనాగతో. అవిజ్జాసఙ్ఖారగ్గహణేన చేత్థ తణ్హుపాదానభవా గహితావ హోన్తీతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా అతీతే కమ్మవట్టం; విఞ్ఞాణాదయో పఞ్చ ధమ్మా ఏతరహి విపాకవట్టం. తణ్హుపాదానభవగ్గహణేన ¶ అవిజ్జాసఙ్ఖారా గహితావ హోన్తీతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఏతరహి కమ్మవట్టం; జాతిజరామరణాపదేసేన విఞ్ఞాణాదీనం నిద్దిట్ఠత్తా ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఆయతిం విపాకవట్టం. తే ఆకారతో వీసతివిధా హోన్తి. సఙ్ఖారవిఞ్ఞాణానఞ్చేత్థ అన్తరా ఏకో సన్ధి, వేదనాతణ్హానమన్తరా ఏకో, భవజాతీనమన్తరా ఏకో. ఇతి భగవా ఏవం చతుసఙ్ఖేపం, తియద్ధం, వీసతాకారం, తిసన్ధిం పటిచ్చసముప్పాదం సబ్బాకారతో జానాతి పస్సతి అఞ్ఞాతి పటివిజ్ఝతి. తం ఞాతట్ఠేన ఞాణం, పజాననట్ఠేన పఞ్ఞా. తేన వుచ్చతి – ‘‘పచ్చయపరిగ్గహే పఞ్ఞా ధమ్మట్ఠితిఞాణ’’న్తి. ఇమినా ధమ్మట్ఠితిఞాణేన భగవా తే ధమ్మే యథాభూతం ఞత్వా తేసు ¶ నిబ్బిన్దన్తో విరజ్జన్తో విముచ్చన్తో వుత్తప్పకారస్స ఇమస్స సంసారచక్కస్స అరే హని విహని విద్ధంసేసి. ఏవమ్పి అరానం హతత్తా అరహం.

అగ్గదక్ఖిణేయ్యత్తా చ చీవరాదిపచ్చయే ¶ అరహతి పూజావిసేసఞ్చ; తేనేవ చ ఉప్పన్నే తథాగతే యే కేచి మహేసక్ఖా దేవమనుస్సా న తే అఞ్ఞత్థ పూజం కరోన్తి. తథా హి బ్రహ్మా సహమ్పతి సినేరుమత్తేన రతనదామేన తథాగతం పూజేసి, యథాబలఞ్చ అఞ్ఞేపి దేవా మనుస్సా చ బిమ్బిసారకోసలరాజాదయో. పరినిబ్బుతమ్పి చ భగవన్తం ఉద్దిస్స ఛన్నవుతికోటిధనం విసజ్జేత్వా అసోకమహారాజా సకలజమ్బుదీపే చతురాసీతివిహారసహస్సాని పతిట్ఠాపేసి. కో పన వాదో అఞ్ఞేసం పూజావిసేసానన్తి! ఏవం పచ్చయాదీనం అరహత్తాపి అరహం. యథా చ లోకే కేచి పణ్డితమానినో బాలా అసిలోకభయేన రహో పాపం కరోన్తి; ఏవమేస న కదాచి కరోతీతి పాపకరణే రహాభావతోపి అరహం. హోతి చేత్థ –

‘‘ఆరకత్తా హతత్తా చ, కిలేసారీన సో ముని;

హతసంసారచక్కారో, పచ్చయాదీన చారహో;

న రహో కరోతి పాపాని, అరహం తేన వుచ్చతీ’’తి.

సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా పన సమ్మాసమ్బుద్ధో. తథా హేస సబ్బధమ్మే సమ్మా సామఞ్చ బుద్ధో, అభిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే అభిఞ్ఞేయ్యతో బుద్ధో, పరిఞ్ఞేయ్యే ధమ్మే పరిఞ్ఞేయ్యతో, పహాతబ్బే ధమ్మే పహాతబ్బతో, సచ్ఛికాతబ్బే ధమ్మే సచ్ఛికాతబ్బతో, భావేతబ్బే ధమ్మే భావేతబ్బతో. తేనేవ చాహ –

‘‘అభిఞ్ఞేయ్యం ¶ అభిఞ్ఞాతం, భావేతబ్బఞ్చ భావితం;

పహాతబ్బం పహీనం మే, తస్మా బుద్ధోస్మి బ్రాహ్మణా’’తి. (మ. ని. ౨.౩౯౯; సు. ని. ౫౬౩);

అపిచ చక్ఖు దుక్ఖసచ్చం, తస్స మూలకారణభావేన తంసముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం, ఉభిన్నమప్పవత్తి నిరోధసచ్చం, నిరోధప్పజాననా పటిపదా మగ్గసచ్చన్తి ఏవం ఏకేకపదుద్ధారేనాపి సబ్బధమ్మే సమ్మా సామఞ్చ బుద్ధో. ఏస నయో సోత-ఘాన-జివ్హా-కాయమనేసుపి. ఏతేనేవ నయేన రూపాదీని ఛ ఆయతనాని, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదయో ఛ విఞ్ఞాణకాయా, చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో ఛ ఫస్సా, చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదయో ఛ వేదనా, రూపసఞ్ఞాదయో ఛ సఞ్ఞా, రూపసఞ్చేతనాదయో ఛ చేతనా, రూపతణ్హాదయో ఛ ¶ తణ్హాకాయా, రూపవితక్కాదయో ఛ వితక్కా, రూపవిచారాదయో ఛ విచారా ¶ , రూపక్ఖన్ధాదయో పఞ్చక్ఖన్ధా, దస కసిణాని, దస అనుస్సతియో, ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞాదివసేన దస సఞ్ఞా, కేసాదయో ద్వత్తింసాకారా, ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస ధాతుయో, కామభవాదయో నవ భవా, పఠమాదీని చత్తారి ఝానాని, మేత్తాభావనాదయో చతస్సో అప్పమఞ్ఞా, చతస్సో అరూపసమాపత్తియో, పటిలోమతో జరామరణాదీని, అనులోమతో అవిజ్జాదీని పటిచ్చసముప్పాదఙ్గాని చ యోజేతబ్బాని.

తత్రాయం ఏకపదయోజనా – ‘‘జరామరణం దుక్ఖసచ్చం, జాతి సముదయసచ్చం, ఉభిన్నమ్పి నిస్సరణం నిరోధసచ్చం, నిరోధప్పజాననా పటిపదా మగ్గసచ్చ’’న్తి. ఏవం ఏకేకపదుద్ధారేన సబ్బధమ్మే సమ్మా సామఞ్చ బుద్ధో అనుబుద్ధో పటివిద్ధో. తేన వుత్తం – సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా పన సమ్మాసమ్బుద్ధోతి.

విజ్జాహి పన చరణేన చ సమ్పన్నత్తా విజ్జాచరణసమ్పన్నో; తత్థ విజ్జాతి తిస్సోపి విజ్జా, అట్ఠపి విజ్జా. తిస్సో విజ్జా భయభేరవసుత్తే (మ. ని. ౧.౩౪ ఆదయో) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా, అట్ఠ విజ్జా అమ్బట్ఠసుత్తే (దీ. ని. ౧.౨౭౮ ఆదయో). తత్ర హి విపస్సనాఞాణేన మనోమయిద్ధియా చ సహ ఛ అభిఞ్ఞా పరిగ్గహేత్వా అట్ఠ విజ్జా వుత్తా. చరణన్తి సీలసంవరో, ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారతా, భోజనే మత్తఞ్ఞుతా, జాగరియానుయోగో, సత్త సద్ధమ్మా, చత్తారి రూపావచరజ్ఝానానీతి ఇమే పన్నరస ధమ్మా వేదితబ్బా. ఇమేయేవ హి పన్నరస ధమ్మా, యస్మా ఏతేహి చరతి అరియసావకో గచ్ఛతి అమతం దిసం తస్మా, చరణన్తి వుత్తా. యథాహ – ‘‘ఇధ, మహానామ, అరియసావకో సీలవా హోతీ’’తి (మ. ని. ౨.౨౪) విత్థారో. భగవా ఇమాహి విజ్జాహి ఇమినా చ చరణేన సమన్నాగతో, తేన వుచ్చతి విజ్జాచరణసమ్పన్నోతి ¶ . తత్థ విజ్జాసమ్పదా భగవతో సబ్బఞ్ఞుతం పూరేత్వా ఠితా, చరణసమ్పదా మహాకారుణికతం. సో సబ్బఞ్ఞుతాయ సబ్బసత్తానం అత్థానత్థం ఞత్వా మహాకారుణికతాయ అనత్థం పరివజ్జేత్వా అత్థే నియోజేతి, యథా తం విజ్జాచరణసమ్పన్నో. తేనస్స సావకా సుప్పటిపన్నా హోన్తి నో దుప్పటిపన్నా, విజ్జాచరణవిపన్నానఞ్హి సావకా అత్తన్తపాదయో వియ.

సోభనగమనత్తా, సున్దరం ఠానం గతత్తా, సమ్మాగతత్తా, సమ్మా చ గదత్తా సుగతో. గమనమ్పి హి గతన్తి వుచ్చతి, తఞ్చ భగవతో సోభనం పరిసుద్ధమనవజ్జం ¶ . కిం ¶ పన తన్తి? అరియమగ్గో. తేన హేస గమనేన ఖేమం దిసం అసజ్జమానో గతోతి సోభనగమనత్తా సుగతో. సున్దరం చేస ఠానం గతో అమతం నిబ్బానన్తి సున్దరం ఠానం గతత్తాపి సుగతో. సమ్మా చ గతో తేన తేన మగ్గేన పహీనే కిలేసే పున అపచ్చాగచ్ఛన్తో. వుత్తఞ్చేతం – ‘‘సోతాపత్తిమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతీతి సుగతో…పే… అరహత్తమగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తే కిలేసే న పునేతి న పచ్చేతి న పచ్చాగచ్ఛతీతి సుగతో’’తి (మహాని. ౩౮). సమ్మా వా ఆగతో దీపఙ్కరపాదమూలతో పభుతి యావ బోధిమణ్డో తావ సమతింసపారమిపూరితాయ సమ్మాపటిపత్తియా సబ్బలోకస్స హితసుఖమేవ కరోన్తో సస్సతం ఉచ్ఛేదం కామసుఖం అత్తకిలమథన్తి ఇమే చ అన్తే అనుపగచ్ఛన్తో ఆగతోతి సమ్మాగతత్తాపి సుగతో. సమ్మా చేస గదతి, యుత్తట్ఠానే యుత్తమేవ వాచం భాసతీతి సమ్మా గదత్తాపి సుగతో.

తత్రిదం సాధకసుత్తం – ‘‘యం తథాగతో వాచం జానాతి అభూతం అతచ్ఛం అనత్థసంహితం, సా చ పరేసం అప్పియా అమనాపా, న తం తథాగతో వాచం భాసతి. యమ్పి తథాగతో వాచం జానాతి భూతం తచ్ఛం అనత్థసంహితం, సా చ పరేసం అప్పియా అమనాపా, తమ్పి తథాగతో వాచం న భాసతి. యఞ్చ ఖో తథాగతో వాచం జానాతి భూతం తచ్ఛం అత్థసంహితం, సా చ పరేసం అప్పియా అమనాపా, తత్ర కాలఞ్ఞూ తథాగతో హోతి తస్సా వాచాయ వేయ్యాకరణాయ. యం తథాగతో వాచం జానాతి అభూతం అతచ్ఛం అనత్థసంహితం, సా చ పరేసం పియా మనాపా, న తం తథాగతో వాచం భాసతి. యమ్పి తథాగతో వాచం జానాతి భూతం తచ్ఛం అనత్థసంహితం, సా చ పరేసం పియా మనాపా, తమ్పి తథాగతో వాచం న భాసతి. యఞ్చ ఖో తథాగతో వాచం జానాతి భూతం తచ్ఛం అత్థసంహితం, సా చ పరేసం పియా మనాపా, తత్ర కాలఞ్ఞూ తథాగతో హోతి తస్సా వాచాయ వేయ్యాకరణాయా’’తి (మ. ని. ౨.౮౬). ఏవం సమ్మా గదత్తాపి సుగతోతి వేదితబ్బో.

సబ్బథా విదితలోకత్తా పన లోకవిదూ. సో హి భగవా సభావతో సముదయతో నిరోధతో నిరోధూపాయతోతి ¶ సబ్బథా లోకం అవేది అఞ్ఞాసి పటివిజ్ఝి. యథాహ – ‘‘యత్థ ఖో, ఆవుసో, న జాయతి ¶ న జీయతి న మీయతి న చవతి న ఉపపజ్జతి, నాహం తం గమనేన లోకస్స ¶ అన్తం ఞాతేయ్యం దట్ఠేయ్యం పత్తేయ్యన్తి వదామి; న చాహం, ఆవుసో, అప్పత్వావ లోకస్స అన్తం దుక్ఖస్స అన్తకిరియం వదామి. అపి చాహం, ఆవుసో, ఇమస్మింయేవ బ్యామమత్తే కళేవరే ససఞ్ఞిమ్హి సమనకే లోకఞ్చ పఞ్ఞపేమి లోకసముదయఞ్చ లోకనిరోధఞ్చ లోకనిరోధగామినిఞ్చ పటిపదం.

‘‘గమనేన న పత్తబ్బో, లోకస్సన్తో కుదాచనం;

న చ అప్పత్వా లోకన్తం, దుక్ఖా అత్థి పమోచనం.

నాసీసతీ లోకమిమం పరఞ్చా’’తి. (అ. ని. ౪.౪౫; సం. ని. ౧.౧౦౭);

అపిచ తయో లోకా – సఙ్ఖారలోకో, సత్తలోకో, ఓకాసలోకోతి; తత్థ ‘‘ఏకో లోకో – సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౧౨) ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖారలోకో వేదితబ్బో. ‘‘సస్సతో లోకోతి వా అసస్సతో లోకోతి వా’’తి (దీ. ని. ౧.౪౨౧) ఆగతట్ఠానే సత్తలోకో.

‘‘యావతా చన్దిమసూరియా, పరిహరన్తి దిసా భన్తి విరోచనా;

తావ సహస్సధా లోకో, ఏత్థ తే వత్తతీ వసో’’తి. (మ. ని. ౧.౫౦౩) –

ఆగతట్ఠానే ఓకాసలోకో, తమ్పి భగవా సబ్బథా అవేది. తథా హిస్స – ‘‘ఏకో లోకో – సబ్బే సత్తా ఆహారట్ఠితికా. ద్వే లోకా – నామఞ్చ రూపఞ్చ. తయో లోకా – తిస్సో వేదనా. చత్తారో లోకా – చత్తారో ఆహారా. పఞ్చ లోకా – పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా. ఛ లోకా – ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని. సత్త లోకా సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో. అట్ఠ లోకా – అట్ఠ లోకధమ్మా. నవ లోకా – నవ సత్తావాసా. దస లోకా – దసాయతనాని. ద్వాదస లోకా – ద్వాదసాయతనాని ¶ . అట్ఠారస లోకా – అట్ఠారస ధాతుయో’’తి (పటి. మ. ౧.౧౧౨). అయం సఙ్ఖారలోకోపి సబ్బథా విదితో.

యస్మా ¶ పనేస సబ్బేసమ్పి సత్తానం ఆసయం జానాతి, అనుసయం జానాతి, చరితం జానాతి, అధిముత్తిం జానాతి, అప్పరజక్ఖే మహారజక్ఖే తిక్ఖిన్ద్రియే ముదిన్ద్రియే స్వాకారే ద్వాకారే సువిఞ్ఞాపయే దువిఞ్ఞాపయే భబ్బే అభబ్బే సత్తే జానాతి, తస్మాస్స సత్తలోకోపి సబ్బథా విదితో. యథా చ సత్తలోకో ¶ ఏవం ఓకాసలోకోపి. తథా హేస ఏకం చక్కవాళం ఆయామతో చ విత్థారతో చ యోజనానం ద్వాదస సతసహస్సాని తీణి సహస్సాని చత్తారి సతాని పఞ్ఞాసఞ్చ యోజనాని. పరిక్ఖేపతో –

సబ్బం సతసహస్సాని, ఛత్తింస పరిమణ్డలం;

దసఞ్చేవ సహస్సాని, అడ్ఢుడ్ఢాని సతాని చ.

దువే సతసహస్సాని, చత్తారి నహుతాని చ;

ఏత్తకం బహలత్తేన, సఙ్ఖాతాయం వసున్ధరా.

చత్తారి సతసహస్సాని, అట్ఠేవ నహుతాని చ;

ఏత్తకం బహలత్తేన, జలం వాతే పతిట్ఠితం.

నవసతసహస్సాని, మాలుతో నభముగ్గతో;

సట్ఠి చేవ సహస్సాని, ఏసా లోకస్స సణ్ఠితి.

చతురాసీతి సహస్సాని, అజ్ఝోగాళ్హో మహణ్ణవే;

అచ్చుగ్గతో తావదేవ, సినేరుపబ్బతుత్తమో.

తతో ¶ ఉపడ్ఢుపడ్ఢేన, పమాణేన యథాక్కమం;

అజ్ఝోగాళ్హుగ్గతా దిబ్బా, నానారతనచిత్తితా.

యుగన్ధరో ఈసధరో, కరవీకో సుదస్సనో;

నేమిన్ధరో వినతకో, అస్సకణ్ణో గిరీ బ్రహా.

ఏతే సత్త మహాసేలా, సినేరుస్స సమన్తతో;

మహారాజానమావాసా, దేవయక్ఖనిసేవితా.

యోజనానం ¶ సతానుచ్చో, హిమవా పఞ్చ పబ్బతో;

యోజనానం సహస్సాని, తీణి ఆయతవిత్థతో;

చతురాసీతిసహస్సేహి, కూటేహి పటిమణ్డితో.

తిపఞ్చయోజనక్ఖన్ధ, పరిక్ఖేపా నగవ్హయా;

పఞ్ఞాస యోజనక్ఖన్ధ, సాఖాయామా సమన్తతో.

సతయోజనవిత్థిణ్ణా, తావదేవ చ ఉగ్గతా;

జమ్బూ యస్సానుభావేన, జమ్బుదీపో పకాసితో.

ద్వే అసీతి సహస్సాని, అజ్ఝోగాళ్హో మహణ్ణవే;

అచ్చుగ్గతో తావదేవ, చక్కవాళసిలుచ్చయో;

పరిక్ఖిపిత్వా తం సబ్బం, లోకధాతుమయం ఠితో.

తత్థ చన్దమణ్డలం ఏకూనపఞ్ఞాసయోజనం, సూరియమణ్డలం పఞ్ఞాసయోజనం, తావతింసభవనం దససహస్సయోజనం; తథా అసురభవనం, అవీచిమహానిరయో, జమ్బుదీపో చ. అపరగోయానం సత్తసహస్సయోజనం; తథా పుబ్బవిదేహో. ఉత్తరకురు అట్ఠసహస్సయోజనో, ఏకమేకో చేత్థ మహాదీపో పఞ్చసతపఞ్చసతపరిత్తదీపపరివారో; తం సబ్బమ్పి ఏకం చక్కవాళం ¶ , ఏకా లోకధాతు, తదన్తరేసు లోకన్తరికనిరయా. ఏవం అనన్తాని చక్కవాళాని అనన్తా లోకధాతుయో భగవా అనన్తేన బుద్ధఞాణేన అవేది, అఞ్ఞాసి, పటివిజ్ఝి. ఏవమస్స ఓకాసలోకోపి సబ్బథా విదితో. ఏవమ్పి సబ్బథా విదితలోకత్తా లోకవిదూ.

అత్తనో ¶ పన గుణేహి విసిట్ఠతరస్స కస్సచి అభావా నత్థి ఏతస్స ఉత్తరోతి అనుత్తరో. తథా హేస సీలగుణేనాపి సబ్బం లోకమభిభవతి, సమాధి…పే… పఞ్ఞా… విముత్తి… విముత్తిఞాణదస్సనగుణేనాపి, సీలగుణేనాపి అసమో అసమసమో అప్పటిమో అప్పటిభాగో అప్పటిపుగ్గలో…పే… విముత్తిఞాణదస్సనగుణేనాపి. యథాహ – ‘‘న ఖో పనాహం, భిక్ఖవే, సమనుపస్సామి సదేవకే లోకే సమారకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అత్తనా సీలసమ్పన్నతర’’న్తి విత్థారో.

ఏవం ¶ అగ్గప్పసాదసుత్తాదీని (అ. ని. ౪.౩౪; ఇతివు. ౯౦) ‘‘న మే ఆచరియో అత్థీ’’తిఆదికా గాథాయో (మ. ని. ౧.౨౮౫; మహావ. ౧౧) చ విత్థారేతబ్బా.

పురిసదమ్మే సారేతీతి పురిసదమ్మసారథి, దమేతి వినేతీతి వుత్తం హోతి. తత్థ పురిసదమ్మాతి అదన్తా దమేతుం యుత్తా తిరచ్ఛానపురిసాపి మనుస్సపురిసాపి అమనుస్సపురిసాపి. తథా హి భగవతా తిరచ్ఛానపురిసాపి అపలాళో నాగరాజా, చూళోదరో, మహోదరో, అగ్గిసిఖో, ధూమసిఖో, ధనపాలకో హత్థీతి ఏవమాదయో దమితా, నిబ్బిసా కతా, సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాపితా. మనుస్సపురిసాపి సచ్చకనిగణ్ఠపుత్త-అమ్బట్ఠమాణవ-పోక్ఖరసాతి-సోణదణ్డకూటదన్తాదయో. అమనుస్సపురిసాపి ఆళవక-సూచిలోమ-ఖరలోమ-యక్ఖ-సక్కదేవరాజాదయో దమితా వినీతా విచిత్రేహి వినయనూపాయేహి. ‘‘అహం ఖో, కేసి, పురిసదమ్మం సణ్హేనపి వినేమి, ఫరుసేనపి వినేమి, సణ్హఫరుసేనపి వినేమీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౧౧) ఇదఞ్చేత్థ సుత్తం విత్థారేతబ్బం. అథ వా విసుద్ధసీలాదీనం పఠమజ్ఝానాదీని సోతాపన్నాదీనఞ్చ ఉత్తరిమగ్గపటిపదం ఆచిక్ఖన్తో దన్తేపి దమేతియేవ.

అథ వా అనుత్తరో పురిసదమ్మసారథీతి ఏకమేవిదం అత్థపదం ¶ . భగవా హి తథా పురిసదమ్మే సారేతి, యథా ఏకపల్లఙ్కేనేవ నిసిన్నా అట్ఠ దిసా అసజ్జమానా ధావన్తి. తస్మా ‘‘అనుత్తరో పురిసదమ్మసారథీ’’తి వుచ్చతి. ‘‘హత్థిదమకేన, భిక్ఖవే, హత్థిదమ్మో సారితో ఏకంయేవ దిసం ధావతీ’’తి ఇదఞ్చేత్థ సుత్తం (మ. ని. ౩.౩౧౨) విత్థారేతబ్బం.

దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం అనుసాసతీతి సత్థా. అపిచ సత్థా వియాతి సత్థా, భగవా సత్థవాహో. ‘‘యథా సత్థవాహో సత్థే కన్తారం తారేతి, చోరకన్తారం తారేతి, వాళకన్తారం తారేతి, దుబ్భిక్ఖకన్తారం తారేతి, నిరుదకకన్తారం తారేతి, ఉత్తారేతి నిత్తారేతి పతారేతి ¶ ఖేమన్తభూమిం సమ్పాపేతి; ఏవమేవ భగవా సత్థా సత్థవాహో సత్తే కన్తారం తారేతి జాతికన్తారం తారేతీ’’తిఆదినా (మహాని. ౧౯౦) నిద్దేసనయేనపేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

దేవమనుస్సానన్తి ¶ దఏవానఞ్చ మనుస్సానఞ్చ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేనేతం వుత్తం, భబ్బపుగ్గలపరిచ్ఛేదవసేన చ. భగవా పన తిరచ్ఛానగతానమ్పి అనుసాసనిప్పదానేన సత్థాయేవ. తేపి హి భగవతో ధమ్మసవనేన ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం పత్వా తాయ ఏవ ఉపనిస్సయసమ్పత్తియా దుతియే తతియే వా అత్తభావే మగ్గఫలభాగినో హోన్తి. మణ్డూకదేవపుత్తాదయో చేత్థ నిదస్సనం. భగవతి కిర గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరే చమ్పానగరవాసీనం ధమ్మం దేసయమానే ఏకో మణ్డూకో భగవతో సరే నిమిత్తం అగ్గహేసి. తం ఏకో వచ్ఛపాలకో దణ్డమోలుబ్భ తిట్ఠన్తో తస్స సీసే సన్నిరుమ్భిత్వా అట్ఠాసి. సో తావదేవ కాలం కత్వా తావతింసభవనే ద్వాదసయోజనికే కనకవిమానే నిబ్బత్తి. సుత్తప్పబుద్ధో వియ చ తత్థ అచ్ఛరాసఙ్ఘపరివుతం అత్తానం దిస్వా ‘‘అరే, అహమ్పి నామ ఇధ నిబ్బత్తోస్మి! కిం ను ఖో కమ్మం అకాసి’’న్తి ఆవజ్జేన్తో నాఞ్ఞం కిఞ్చి అద్దస, అఞ్ఞత్ర భగవతో సరే నిమిత్తగ్గాహా. సో ¶ తఆవదేవ సహ విమానేన ఆగన్త్వా భగవతో పాదే సిరసా వన్ది. భగవా జానన్తోవ పుచ్ఛి –

‘‘కో మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి.

‘‘మణ్డూకోహం పురే ఆసిం, ఉదకే వారిగోచరో;

తవ ధమ్మం సుణన్తస్స, అవధి వచ్ఛపాలకో’’తి. (వి. వ. ౮౫౭-౮౫౮);

భగవా తస్స ధమ్మం దేసేసి. దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. దేవపుత్తోపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ సితం కత్వా పక్కామీతి.

యం పన కిఞ్చి అత్థి ఞేయ్యం నామ, తస్స సబ్బస్స బుద్ధత్తా విమోక్ఖన్తికఞాణవసేన బుద్ధో. యస్మా వా చత్తారి సచ్చాని అత్తనాపి బుజ్ఝి, అఞ్ఞేపి సత్తే బోధేసి; తస్మా ఏవమాదీహిపి కారణేహి బుద్ధో. ఇమస్స చత్థస్స విఞ్ఞాపనత్థం ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తి ఏవం పవత్తో సబ్బోపి నిద్దేసనయో (మహాని. ౧౯౨) పటిసమ్భిదానయో (పటి. మ. ౧.౧౬౨) వా విత్థారేతబ్బో.

భగవాతి ¶ ఇదం పనస్స గుణవిసిట్ఠసత్తుత్తమగరుగారవాధివచనం. తేనాహు పోరాణా –

‘‘భగవాతి ¶ వచనం సేట్ఠం, భగవాతి వచనముత్తమం;

గరు గారవయుత్తో సో, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

చతుబ్బిధఞ్హి నామం – ఆవత్థికం, లిఙ్గికం, నేమిత్తికం, అధిచ్చసముప్పన్నన్తి. అధిచ్చసముప్పన్నం నామ లోకియవోహారేన ‘‘యదిచ్ఛక’’న్తి వుత్తం హోతి. తత్థ ‘‘వచ్ఛో దమ్మో బలిబద్దో’’తి ఏవమాది ఆవత్థికం. ‘‘దణ్డీ ఛత్తీ సిఖీ కరీ’’తి ఏవమాది లిఙ్గికం. ‘‘తేవిజ్జో ఛళభిఞ్ఞో’’తి ఏవమాది నేమిత్తికం. ‘‘సిరివడ్ఢకో ధనవడ్ఢకో’’తి ఏవమాది వచనత్థమనపేక్ఖిత్వా పవత్తం అధిచ్చసముప్పన్నం. ఇదం పన భగవాతి నామం నేమిత్తికం, న మహామాయాయ న సుద్ధోదనమహారాజేన న అసీతియా ఞాతిసహస్సేహి కతం, న సక్కసన్తుసితాదీహి దేవతావిసేసేహి. వుత్తఞ్హేతం ధమ్మసేనాపతినా – ‘‘భగవాతి నేతం నామం మాతరా కతం…పే… విమోక్ఖన్తికమేతం ¶ బుద్ధానం భగవన్తానం బోధియా మూలే సహ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స పటిలాభా సచ్ఛికాపఞ్ఞత్తి, యదిదం భగవా’’తి (మహాని. ౮౪).

యంగుణనేమిత్తికఞ్చేతం నామం, తేసం గుణానం పకాసనత్థం ఇమం గాథం వదన్తి –

భవన్తగో సో భగవాతి వుచ్చతీ’’తి.

నిద్దేసే వుత్తనయేనేవ చేత్థ తేసం తేసం పదానమత్థో దట్ఠబ్బో.

‘‘భాగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి.

తత్థ వణ్ణాగమో వణ్ణవిపరియయోతి ఏతం నిరుత్తిలక్ఖణం గహేత్వా సద్దనయేన వా పిసోదరాదిపక్ఖేపలక్ఖణం ¶ గహేత్వా యస్మా లోకియలోకుత్తరసుఖాభినిబ్బత్తకం దానసీలాదిపారప్పత్తం భాగ్యమస్స అత్థి, తస్మా ‘‘భాగ్యవా’’తి వత్తబ్బే ‘‘భగవా’’తి వుచ్చతీతి ఞాతబ్బం. యస్మా పన లోభ-దోస-మోహ-విపరీతమనసికార-అహిరికానోత్తప్ప-కోధూపనాహ-మక్ఖ-పళాసఇస్సా-మచ్ఛరియ-మాయాసాఠేయ్య-థమ్భ-సారమ్భ-మానాతిమాన-మద-పమాద-తణ్హావిజ్జా ¶ తివిధాకుసలమూల-దుచ్చరిత-సంకిలేస-మల-విసమసఞ్ఞా-వితక్క-పపఞ్చ-చతుబ్బిధవిపరియేసఆసవ-గన్థ-ఓఘ-యోగాగతి-తణ్హుప్పాదుపాదాన-పఞ్చచేతోఖీల-వినిబన్ధ-నీవరణాభినన్దనఛవివాదమూల-తణ్హాకాయ-సత్తానుసయ-అట్ఠమిచ్ఛత్త-నవతణ్హామూలక-దసాకుసలకమ దిట్ఠిగత-అట్ఠసతతణ్హావిచరితప్పభేద-సబ్బదరథ-పరిళాహ-కిలేససతసహస్సాని, సఙ్ఖేపతో వా పఞ్చ కిలేస-అభిసఙ్ఖారఖన్ధమచ్చు-దేవపుత్త-మారే అభఞ్జి, తస్మా భగ్గత్తా ఏతేసం పరిస్సయానం భగ్గవాతి వత్తబ్బే భగవాతి వుచ్చతి. ఆహ చేత్థ –

‘‘భగ్గరాగో భగ్గదోసో, భగ్గమోహో అనాసవో;

భగ్గాస్స పాపకా ధమ్మా, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

భాగ్యవన్తతాయ ¶ చస్స సతపుఞ్ఞజలక్ఖణధరస్స రూపకాయసమ్పత్తిదీపితా హోతి, భగ్గదోసతాయ ధమ్మకాయసమ్పత్తి. తథా లోకియపరిక్ఖకానం బహుమతభావో, గహట్ఠపబ్బజితేహి అభిగమనీయతా, అభిగతానఞ్చ నేసం కాయచిత్తదుక్ఖాపనయనే పటిబలభావో, ఆమిసదానధమ్మదానేహి ఉపకారితా, లోకియలోకుత్తరసుఖేహి చ సమ్పయోజనసమత్థతా దీపితా హోతి.

యస్మా చ లోకే ఇస్సరియ-ధమ్మ-యస-సిరీ-కామ-పయత్తేసు ఛసు ధమ్మేసు భగసద్దో వత్తతి, పరమఞ్చస్స సకచిత్తే ఇస్సరియం, అణిమా లఘిమాదికం వా లోకియసమ్మతం సబ్బాకారపరిపూరం అత్థి తథా లోకుత్తరో ధమ్మో లోకత్తయబ్యాపకో యథాభుచ్చగుణాధిగతో అతివియ పరిసుద్ధో యసో, రూపకాయదస్సనబ్యావటజననయనప్పసాదజననసమత్థా సబ్బాకారపరిపూరా సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గసిరీ, యం యం ఏతేన ఇచ్ఛితం పత్థితం అత్తహితం పరహితం వా, తస్స తస్స తథేవ అభినిప్ఫన్నత్తా ఇచ్ఛితిచ్ఛి, తత్థ నిప్ఫత్తిసఞ్ఞితో కామో, సబ్బలోకగరుభావప్పత్తిహేతుభూతో సమ్మావాయామసఙ్ఖాతో పయత్తో చ అత్థి; తస్మా ఇమేహి భగేహి యుత్తత్తాపి భగా అస్స సన్తీతి ఇమినా అత్థేన భగవాతి వుచ్చతి.

యస్మా పన కుసలాదీహి భేదేహి సబ్బధమ్మే, ఖన్ధాయతన-ధాతుసచ్చ-ఇన్ద్రియపటిచ్చసముప్పాదాదీహి ¶ వా కుసలాదిధమ్మే, పీళన-సఙ్ఖత-సన్తాపవిపరిణామట్ఠేన వా దుక్ఖమరియసచ్చం, ఆయూహన-నిదాన-సంయోగ-పలిబోధట్ఠేన సముదయం, నిస్సరణవివేకాసఙ్ఖత-అమతట్ఠేన ¶ నిరోధం, నియ్యాన-హేతు-దస్సనాధిపతేయ్యట్ఠేన మగ్గం విభత్తవా, విభజిత్వా వివరిత్వా దేసితవాతి వుత్తం హోతి. తస్మా విభత్తవాతి వత్తబ్బే భగవాతి వుచ్చతి ¶ .

యస్మా చ ఏస దిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారే కాయచిత్తఉపధివివేకే సుఞ్ఞతప్పణిహితానిమిత్తవిమోక్ఖే అఞ్ఞే చ లోకియలోకుత్తరే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే భజి సేవి బహులమకాసి, తస్మా భత్తవాతి వత్తబ్బే భగవాతి వుచ్చతి.

యస్మా పన తీసు భవేసు తణ్హాసఙ్ఖాతం గమనమనేన వన్తం, తస్మా భవేసు వన్తగమనోతి వత్తబ్బే భవసద్దతో భకారం, గమనసద్దతో గకారం, వన్తసద్దతో వకారఞ్చ దీఘం కత్వా ఆదాయ భగవాతి వుచ్చతి. యథా లోకే ‘‘మేహనస్స ఖస్స మాలా’’తి వత్తబ్బే ‘‘మేఖలా’’తి వుచ్చతి.

సో ఇమం లోకన్తి సో భగవా ఇమం లోకం. ఇదాని వత్తబ్బం నిదస్సేతి. సదేవకన్తి సహ దేవేహి సదేవకం; ఏవం సహ మారేన సమారకం; సహ బ్రహ్మునా సబ్రహ్మకం; సహ సమణబ్రాహ్మణేహి సస్సమణబ్రాహ్మణిం; పజాతత్తా పజా, తం పజం; సహ దేవమనుస్సేహి సదేవమనుస్సం. తత్థ సదేవకవచనేన పఞ్చకామావచరదేవగ్గహణం వేదితబ్బం, సమారకవచనేన ఛట్ఠకామావచరదేవగ్గహణం, సబ్రహ్మకవచనేన బ్రహ్మకాయికాదిబ్రహ్మగ్గహణం, సస్సమణబ్రాహ్మణీవచనేన సాసనస్స పచ్చత్థికపచ్చామిత్తసమణబ్రాహ్మణగ్గహణం, సమితపాప-బాహితపాప-సమణబ్రాహ్మణగ్గహణఞ్చ, పజావచనేన సత్తలోకగ్గహణం, సదేవమనుస్సవచనేన సమ్ముతిదేవఅవసేసమనుస్సగ్గహణం. ఏవమేత్థ తీహి పదేహి ఓకాసలోకో, ద్వీహి పజావసేన సత్తలోకో గహితోతి వేదితబ్బో.

అపరో నయో – సదేవకగ్గహణేన అరూపావచరదేవలోకో గహితో, సమారకగ్గహణేన ఛకామావచరదేవలోకా, సబ్రహ్మకగ్గహణేన రూపీబ్రహ్మలోకో, సస్సమణబ్రాహ్మణాదిగ్గహణేన చతుపరిసవసేన సమ్ముతిదేవేహి వా సహ మనుస్సలోకో, అవసేససబ్బసత్తలోకో వా.

అపిచేత్థ ¶ సదేవకవచనేన ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదతో సబ్బస్సాపి లోకస్స సచ్ఛికతభావం సాధేన్తో తస్స భగవతో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గతో. తతో యేసం సియా – ‘‘మారో మహానుభావో ఛకామావచరిస్సరో వసవత్తీ; కిం సోపి ఏతేన సచ్ఛికతో’’తి? తేసం విమతిం విధమన్తో సమారకన్తి ¶ అబ్భుగ్గతో. యేసం పన సియా – ‘‘బ్రహ్మా మహానుభావో ఏకఙ్గులియా ఏకస్మిం చక్కవాళసహస్సే ¶ ఆలోకం ఫరతి, ద్వీహి…పే… దసహి అఙ్గులీహి దససు చక్కవాళసహస్సేసు ఆలోకం ఫరతి, అనుత్తరఞ్చ ఝానసమాపత్తిసుఖం పటిసంవేదేతి, కిం సోపి సచ్ఛికతో’’తి? తేసం విమతిం విధమన్తో సబ్రహ్మకన్తి అబ్భుగ్గతో. తతో యేసం సియా – ‘‘పుథూసమణబ్రాహ్మణా సాసనపచ్చత్థికా, కిం తేపి సచ్ఛికతా’’తి? తేసం విమతిం విధమన్తో సస్సమణబ్రాహ్మణిం పజన్తి అబ్భుగ్గతో. ఏవం ఉక్కట్ఠుక్కట్ఠానం సచ్ఛికతభావం పకాసేత్వా అథ సమ్ముతిదేవే అవసేసమనుస్సే చ ఉపాదాయ ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన సేససత్తలోకస్స సచ్ఛికతభావం పకాసేన్తో సదేవమనుస్సన్తి అబ్భుగ్గతో. అయమేత్థానుసన్ధిక్కమో.

సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేతీతి ఏత్థ పన సయన్తి సామం, అపరనేయ్యో హుత్వా; అభిఞ్ఞాతి అభిఞ్ఞాయ, అధికేన ఞాణేన ఞత్వాతి అత్థో. సచ్ఛికత్వాతి పచ్చక్ఖం కత్వా, ఏతేన అనుమానాదిపటిక్ఖేపో కతో హోతి. పవేదేతీతి బోధేతి ఞాపేతి పకాసేతి. సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… పరియోసానకల్యాణన్తి సో భగవా సత్తేసు కారుఞ్ఞతం పటిచ్చ హిత్వాపి అనుత్తరం వివేకసుఖం ధమ్మం దేసేతి. తఞ్చ ఖో అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తో ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ దేసేతి.

కథం? ఏకగాథాపి హి సమన్తభద్రకత్తా ధమ్మస్స పఠమపాదేన ఆదికల్యాణా, దుతియతతియపాదేహి మజ్ఝేకల్యాణా, పచ్ఛిమపాదేన పరియోసానకల్యాణా. ఏకానుసన్ధికం సుత్తం నిదానేన ఆదికల్యాణం, నిగమనేన పరియోసానకల్యాణం, సేసేన మజ్ఝేకల్యాణం. నానానుసన్ధికం సుత్తం పఠమానుసన్ధినా ఆదికల్యాణం, పచ్ఛిమేన పరియోసానకల్యాణం, సేసేహి మజ్ఝేకల్యాణం. సకలోపి సాసనధమ్మో అత్తనో అత్థభూతేన సీలేన ఆదికల్యాణో, సమథవిపస్సనామగ్గఫలేహి మజ్ఝేకల్యాణో, నిబ్బానేన పరియోసానకల్యాణో. సీలసమాధీహి వా ఆదికల్యాణో, విపస్సనామగ్గేహి మజ్ఝేకల్యాణో, ఫలనిబ్బానేహి పరియోసానకల్యాణో ¶ . బుద్ధసుబోధితాయ వా ఆదికల్యాణో, ధమ్మసుధమ్మతాయ మజ్ఝేకల్యాణో, సఙ్ఘసుప్పటిపత్తియా పరియోసానకల్యాణో. తం సుత్వా తథత్తాయ పటిపన్నేన అధిగన్తబ్బాయ అభిసమ్బోధియా వా ఆదికల్యాణో, పచ్చేకబోధియా మజ్ఝేకల్యాణో, సావకబోధియా పరియోసానకల్యాణో. సుయ్యమానో చేస నీవరణవిక్ఖమ్భనతో సవనేనపి ¶ కల్యాణమేవ ఆవహతీతి ఆదికల్యాణో, పటిపజ్జియమానో సమథవిపస్సనాసుఖావహనతో పటిపత్తియాపి కల్యాణమేవ ఆవహతీతి మజ్ఝేకల్యాణో, తథా పటిపన్నో చ పటిపత్తిఫలే నిట్ఠితే తాదిభావావహనతో పటిపత్తిఫలేనపి కల్యాణమేవ ఆవహతీతి పరియోసానకల్యాణో. నాథప్పభవత్తా చ పభవసుద్ధియా ఆదికల్యాణో, అత్థసుద్ధియా మజ్ఝేకల్యాణో ¶ , కిచ్చసుద్ధియా పరియోసానకల్యాణో. తస్మా ఏసో భగవా అప్పం వా బహుం వా దేసేన్తో ఆదికల్యాణాదిప్పకారమేవ దేసేతీతి వేదితబ్బో.

సాత్థం సబ్యఞ్జనన్తి ఏవమాదీసు పన యస్మా ఇమం ధమ్మం దేసేన్తో సాసనబ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్చ పకాసేతి, నానానయేహి దీపేతి; తఞ్చ యథానురూపం అత్థసమ్పత్తియా సాత్థం, బ్యఞ్జనసమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనం. సఙ్కాసనపకాసన-వివరణ-విభజన-ఉత్తానీకరణ-పఞ్ఞత్తి-అత్థపదసమాయోగతో సాత్థం, అక్ఖరపద-బ్యఞ్జనాకారనిరుత్తినిద్దేససమ్పత్తియా సబ్యఞ్జనం. అత్థగమ్భీరతా-పటివేధగమ్భీరతాహి సాత్థం, ధమ్మగమ్భీరతాదేసనాగమ్భీరతాహి సబ్యఞ్జనం. అత్థపటిభానపటిసమ్భిదావిసయతో సాత్థం, ధమ్మనిరుత్తిపటిసమ్భిదావిసయతో సబ్యఞ్జనం. పణ్డితవేదనీయతో పరిక్ఖకజనప్పసాదకన్తి సాత్థం, సద్ధేయ్యతో లోకియజనప్పసాదకన్తి సబ్యఞ్జనం. గమ్భీరాధిప్పాయతో సాత్థం, ఉత్తానపదతో సబ్యఞ్జనం. ఉపనేతబ్బస్స అభావతో సకలపరిపుణ్ణభావేన కేవలపరిపుణ్ణం; అపనేతబ్బస్స అభావతో నిద్దోసభావేన పరిసుద్ధం; సిక్ఖత్తయపరిగ్గహితత్తా బ్రహ్మభూతేహి సేట్ఠేహి చరితబ్బతో తేసఞ్చ చరియభావతో బ్రహ్మచరియం. తస్మా ‘‘సాత్థం సబ్యఞ్జనం…పే… బ్రహ్మచరియం పకాసేతీ’’తి వుచ్చతి.

అపిచ యస్మా సనిదానం సఉప్పత్తికఞ్చ దేసేన్తో ఆదికల్యాణం దేసేతి, వేనేయ్యానం అనురూపతో అత్థస్స అవిపరీతతాయ చ హేతుదాహరణయుత్తతో చ మజ్ఝేకల్యాణం, సోతూనం సద్ధాపటిలాభేన నిగమనేన ¶ చ పరియోసానకల్యాణం దేసేతి. ఏవం దేసేన్తో చ బ్రహ్మచరియం పకాసేతి. తఞ్చ పటిపత్తియా అధిగమబ్యత్తితో సాత్థం, పరియత్తియా ఆగమబ్యత్తితో సబ్యఞ్జనం, సీలాదిపఞ్చధమ్మక్ఖన్ధయుత్తతో కేవలపరిపుణ్ణం, నిరుపక్కిలేసతో నిత్థరణత్థాయ ¶ పవత్తితో లోకామిసనిరపేక్ఖతో చ పరిసుద్ధం, సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతానం బుద్ధ-పచ్చేకబుద్ధ-బుద్ధసావకానం చరియతో ‘‘బ్రహ్మచరియ’’న్తి వుచ్చతి. తస్మాపి ‘‘సో ధమ్మం దేసేతి ఆదికల్యాణం…పే… బ్రహ్మచరియం పకాసేతీ’’తి వుచ్చతి.

సాధు ఖో పనాతి సున్దరం ఖో పన అత్థావహం సుఖావహన్తి వుత్తం హోతి. తథారూపానం అరహతన్తి యథారూపో సో భవ గోతమో, ఏవరూపానం యథాభుచ్చగుణాధిగమేన లోకే అరహన్తోతి లద్ధసద్దానం అరహతం. దస్సనం హోతీతి పసాదసోమ్మాని అక్ఖీని ఉమ్మీలిత్వా ‘‘దస్సనమత్తమ్పి సాధు హోతీ’’తి ఏవం అజ్ఝాసయం కత్వా అథ ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి.

౨. యేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం. తస్మా యత్థ భగవా తత్థ ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో ¶ . యేన వా కారణేన భగవా దేవమనుస్సేహి ఉపసఙ్కమితబ్బో, తేన కారణేన ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేన చ కారణేన భగవా ఉపసఙ్కమితబ్బో? నానప్పకారగుణవిసేసాధిగమాధిప్పాయేన, సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయేన దిజగణేహి నిచ్చఫలితమహారుక్ఖో వియ. ఉపసఙ్కమీతి చ గతోతి వుత్తం హోతి. ఉపసఙ్కమిత్వాతి ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపనం. అథ వా ఏవం గతో తతో ఆసన్నతరం ఠానం భగవతో సమీపసఙ్ఖాతం గన్త్వాతిపి వుత్తం హోతి.

భగవతా సద్ధిం సమ్మోదీతి యథా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తో భగవా తేన, ఏవం సోపి భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసి, సీతోదకం వియ ఉణ్హోదకేన సమ్మోదితం ఏకీభావం అగమాసి. యాయ చ ‘‘కచ్చి, భో, గోతమ, ఖమనీయం; కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి భోతో గోతమస్స, చ సావకానఞ్చ అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారో’’తిఆదికాయ కథాయ సమ్మోది, తం పీతిపామోజ్జసఙ్ఖాతం సమ్మోదం జననతో సమ్మోదితుం యుత్తభావతో చ సమ్మోదనీయం. అత్థబ్యఞ్జనమధురతాయ సుచిరమ్పి కాలం సారేతుం ¶ నిరన్తరం పవత్తేతుం అరహరూపతో సరితబ్బభావతో చ సారణీయం, సుయ్యమానసుఖతో వా సమ్మోదనీయం, అనుస్సరియమానసుఖతో ¶ సారణీయం. తథా బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయ సమ్మోదనీయం, అత్థపరిసుద్ధతాయ సారణీయన్తి. ఏవం అనేకేహి పరియాయేహి సమ్మోదనీయం సారణీయం కథం వీతిసారేత్వా పరియోసాపేత్వా నిట్ఠాపేత్వా యేనత్థేన ఆగతో తం పుచ్ఛితుకామో ఏకమన్తం నిసీది.

ఏకమన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో ‘‘విసమం చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౭౦) వియ. తస్మా యథా నిసిన్నో ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతి తథా నిసీదీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. భుమ్మత్థే వా ఏతం ఉపయోగవచనం. నిసీదీతి ఉపావిసి. పణ్డితా హి పురిసా గరుట్ఠానియం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆసనకుసలతాయ ఏకమన్తం నిసీదన్తి. అయఞ్చ తేసం అఞ్ఞతరో, తస్మా ఏకమన్తం నిసీది.

కథం నిసిన్నో పన ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతీతి? ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా. సేయ్యథిదం – అతిదూరం, అచ్చాసన్నం, ఉపరివాతం, ఉన్నతప్పదేసం, అతిసమ్ముఖం, అతిపచ్ఛాతి. అతిదూరే నిసిన్నో హి సచే కథేతుకామో హోతి ఉచ్చాసద్దేన కథేతబ్బం హోతి. అచ్చాసన్నే నిసిన్నో సఙ్ఘట్టనం కరోతి. ఉపరివాతే నిసిన్నో సరీరగన్ధేన బాధతి. ఉన్నతప్పదేసే నిసిన్నో అగారవం పకాసేతి. అతిసమ్ముఖా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో హోతి, చక్ఖునా చక్ఖుం ఆహచ్చ దట్ఠబ్బం హోతి. అతిపచ్ఛా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో హోతి గీవం పసారేత్వా దట్ఠబ్బం హోతి. తస్మా ¶ అయమ్పి ఏతే ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా నిసీది. తేన వుత్తం – ‘‘ఏకమన్తం నిసీదీ’’తి.

ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో భగవన్తం ఏతదవోచాతి ఏతన్తి ఇదాని వత్తబ్బమత్థం దస్సేతి. దకారో పదసన్ధికరో. అవోచాతి అభాసి. సుతం మేతన్తి సుతం మే ఏతం, ఏతం మయా సుతన్తి ఇదాని వత్తబ్బమత్థం దస్సేతి. భో గోతమాతి భగవన్తం గోత్తేన ఆలపతి.

ఇదాని యం తేన సుతం – తం దస్సేన్తో న సమణో గోతమోతి ఏవమాదిమాహ. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – బ్రాహ్మణేతి జాతిబ్రాహ్మణే. జిణ్ణేతి జజ్జరీభూతే ¶ జరాయ ఖణ్డిచ్చాదిభావం ఆపాదితే. వుడ్ఢేతి అఙ్గపచ్చఙ్గానం వుడ్ఢిమరియాదప్పత్తే. మహల్లకేతి జాతిమహల్లకతాయ సమన్నాగతే, చిరకాలప్పసుతేతి వుత్తం హోతి. అద్ధగతేతి అద్ధానం గతే ¶ , ద్వే తయో రాజపరివట్టే అతీతేతి అధిప్పాయో. వయో అనుప్పత్తేతి పచ్ఛిమవయం సమ్పత్తే, పచ్ఛిమవయో నామ వస్ససతస్స పచ్ఛిమో తతియభాగో.

అపిచ – జిణ్ణేతి పోరాణే, చిరకాలప్పవత్తకులన్వయేతి వుత్తం హోతి. వుడ్ఢేతి సీలాచారాదిగుణవుడ్ఢియుత్తే. మహల్లకేతి విభవమహత్తతాయ సమన్నాగతే మహద్ధనే మహాభోగే. అద్ధగతేతి మగ్గప్పటిపన్నే, బ్రాహ్మణానం వతచరియాదిమరియాదం అవీతిక్కమ్మ చరమానే. వయోఅనుప్పత్తేతి జాతివుడ్ఢభావం అన్తిమవయం అనుప్పత్తేతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

ఇదాని అభివాదేతీతి ఏవమాదీని ‘‘న సమణో గోతమో’’తి ఏత్థ వుత్తనకారేన యోజేత్వా ఏవమత్థతో వేదితబ్బాని – ‘‘న వన్దతి వా, నాసనా వుట్ఠహతి వా, నాపి ‘ఇధ భోన్తో నిసీదన్తూ’తి ఏవం ఆసనేన వా ఉపనిమన్తేతీ’’తి. ఏత్థ హి వా సద్దో విభావనే నామ అత్థే, ‘‘రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తిఆదీసు వియ. ఏవం వత్వా అథ అత్తనో అభివాదనాదీని అకరోన్తం భగవన్తం దిస్వా ఆహ – ‘‘తయిదం భో గోతమ తథేవా’’తి. యం తం మయా సుతం – తం తథేవ, తం సవనఞ్చ మే దస్సనఞ్చ సంసన్దతి సమేతి, అత్థతో ఏకీభావం గచ్ఛతి. ‘‘న హి భవం గోతమో…పే… ఆసనేన వా నిమన్తేతీ’’తి ఏవం అత్తనా సుతం దిట్ఠేన నిగమేత్వా నిన్దన్తో ఆహ – ‘‘తయిదం భో గోతమ న సమ్పన్నమేవా’’తి తం అభివాదనాదీనం అకరణం న యుత్తమేవ.

అథస్స భగవా అత్తుక్కంసనపరవమ్భనదోసం అనుపగమ్మ కరుణాసీతలహదయేన తం అఞ్ఞాణం విధమిత్వా ¶ యుత్తభావం దస్సేతుకామో ఆహ – ‘‘నాహం తం బ్రాహ్మణ ¶ …పే… ముద్ధాపి తస్స విపతేయ్యా’’తి. తత్రాయం సఙ్ఖేపత్థో – ‘‘అహం, బ్రాహ్మణ, అప్పటిహతేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణచక్ఖునా ఓలోకేన్తోపి తం పుగ్గలం ఏతస్మిం సదేవకాదిభేదే లోకే న పస్సామి, యమహం అభివాదేయ్యం వా పచ్చుట్ఠేయ్యం వా ఆసనేన వా నిమన్తేయ్యం. అనచ్ఛరియం వా ఏతం, య్వాహం అజ్జ సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో ఏవరూపం నిపచ్చకారారహం పుగ్గలం న పస్సామి. అపిచ ఖో యదాపాహం సమ్పతిజాతోవ ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గన్త్వా సకలం దససహస్సిలోకధాతుం ఓలోకేసిం; తదాపి ఏతస్మిం సదేవకాదిభేదే లోకే తం పుగ్గలం న పస్సామి, యమహం ¶ అభివాదేయ్యం వా పచ్చుట్ఠేయ్యం వా ఆసనేన వా నిమన్తేయ్యం. అథ ఖో మం సోళసకప్పసహస్సాయుకో ఖీణాసవమహాబ్రహ్మాపి అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘త్వం లోకే మహాపురిసో, త్వం సదేవకస్స లోకస్స అగ్గో చ జేట్ఠో చ సేట్ఠో చ, నత్థి తయా ఉత్తరితరో’’తి సఞ్జాతసోమనస్సో పతినామేసి; తదాపి చాహం అత్తనా ఉత్తరితరం అపస్సన్తో ఆసభిం వాచం నిచ్ఛారేసిం – ‘‘అగ్గోహమస్మి లోకస్స, జేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, సేట్ఠోహమస్మి లోకస్సా’’తి. ఏవం సమ్పతిజాతస్సపి మయ్హం అభివాదనాదిరహో పుగ్గలో నత్థి, స్వాహం ఇదాని సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో కం అభివాదేయ్యం వా…పే… ఆసనేన వా నిమన్తేయ్యం. తస్మా త్వం, బ్రాహ్మణ, మా తథాగతే ఏవరూపం నిపచ్చకారం పత్థయిత్థ. యఞ్హి, బ్రాహ్మణ, తథాగతో అభివాదేయ్య వా…పే… ఆసనేన వా నిమన్తేయ్య, ముద్ధాపి తస్స పుగ్గలస్స రత్తిపరియోసానే పరిపాకసిథిలబన్ధనం వణ్టా పవుత్తతాలఫలమివ గీవతో పచ్ఛిజ్జిత్వా సహసావ భూమియం విపతేయ్యాతి.

౩. ఏవం వుత్తేపి బ్రాహ్మణో దుప్పఞ్ఞతాయ తథాగతస్స లోకే జేట్ఠభావం అసల్లక్ఖేన్తో కేవలం తం వచనం అసహమానో ఆహ – ‘‘అరసరూపో భవం గోతమో’’తి. అయం కిరస్స అధిప్పాయో – యం లోకే అభివాదనపచ్చుట్ఠానఅఞ్జలికమ్మసామీచికమ్మం ‘‘సామగ్గిరసో’’తి వుచ్చతి, తం భోతో గోతమస్స నత్థి ¶ , తస్మా అరసరూపో భవం గోతమో, అరసజాతికో అరససభావోతి. అథస్స భగవా చిత్తముదుభావజననత్థం ఉజువిపచ్చనీకభావం పరిహరన్తో అఞ్ఞథా తస్స వచనస్సత్థం అత్తని సన్దస్సేన్తో ‘‘అత్థి ఖ్వేస బ్రాహ్మణ పరియాయో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పరియాయోతి కారణం; అయఞ్హి పరియాయసద్దో దేసనా-వార-కారణేసు వత్తతి. ‘‘మధుపిణ్డికపరియాయోత్వేవ నం ధారేహీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౫) హి ఏస దేసనాయం వత్తతి. ‘‘కస్స ను ఖో, ఆనన్ద, అజ్జ పరియాయో భిక్ఖునియో ఓవదితు’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౯౮) వారే. ‘‘సాధు, భన్తే, భగవా అఞ్ఞం పరియాయం ఆచిక్ఖతు, యథాయం భిక్ఖుసఙ్ఘో అఞ్ఞాయ సణ్ఠహేయ్యా’’తిఆదీసు (పారా. ౧౬౪) కారణే. స్వాయమిధ కారణే వత్తతి ¶ . తస్మా ఏత్థ ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో – అత్థి ఖో, బ్రాహ్మణ, ఏతం కారణం; యేన కారణేన మం ‘‘అరసరూపో ¶ భవం గోతమో’’తి వదమానో పుగ్గలో సమ్మా వదేయ్య, అవితథవాదీతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛేయ్య. కతమో పన సోతి? యే తే బ్రాహ్మణ రూపరసా…పే… ఫోట్ఠబ్బరసా తే తథాగతస్స పహీనాతి. కిం వుత్తం హోతి? యే తే జాతివసేన వా ఉపపత్తివసేన వా సేట్ఠసమ్మతానమ్పి పుథుజ్జనానం రూపారమ్మణాదీని అస్సాదేన్తానం అభినన్దన్తానం రజ్జన్తానం ఉప్పజ్జన్తి కామసుఖస్సాదసఙ్ఖాతా రూపరససద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బరసా, యే ఇమం లోకం గీవాయ బన్ధిత్వా వియ ఆవిఞ్ఛన్తి, వత్థారమ్మణాదిసామగ్గియఞ్చ ఉప్పన్నత్తా సామగ్గిరసాతి వుచ్చన్తి, తే సబ్బేపి తథాగతస్స పహీనాతి. మయ్హం పహీనాతి వత్తబ్బేపి మమాకారేన అత్తానం అనుక్ఖిపన్తో ధమ్మం దేసేతి. దేసనావిలాసో వా ఏస భగవతో.

తత్థ పహీనాతి చిత్తసన్తానతో విగతా జహితా వా. ఏతస్మిం పనత్థే కరణే సామివచనం దట్ఠబ్బం. అరియమగ్గసత్థేన ఉచ్ఛిన్నం తణ్హావిజ్జామయం మూలమేతేసన్తి ఉచ్ఛిన్నమూలా. తాలవత్థు వియ నేసం వత్థు కతన్తి తాలావత్థుకతా. యథా హి తాలరుక్ఖం సమూలం ¶ ఉద్ధరిత్వా తస్స వత్థుమత్తే తస్మిం పదేసే కతే న పున తస్స తాలస్స ఉప్పత్తి పఞ్ఞాయతి; ఏవం అరియమగ్గసత్థేన సమూలే రూపాదిరసే ఉద్ధరిత్వా తేసం పుబ్బే ఉప్పన్నపుబ్బభావేన వత్థుమత్తే చిత్తసన్తానే కతే సబ్బేపి తే ‘‘తాలావత్థుకతా’’తి వుచ్చన్తి. అవిరూళ్హిధమ్మత్తా వా మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియ కతాతి తాలావత్థుకతా. యస్మా పన ఏవం తాలావత్థుకతా అనభావంకతా హోన్తి, యథా నేసం పచ్ఛాభావో న హోతి, తథా కతా హోన్తి; తస్మా ఆహ – ‘‘అనభావంకతా’’తి. అయఞ్హేత్థ పదచ్ఛేదో – అనుఅభావం కతా అనభావంకతాతి. ‘‘అనభావం గతా’’తిపి పాఠో, తస్స అనుఅభావం గతాతి అత్థో. తత్థ పదచ్ఛేదో అనుఅభావం గతా అనభావం గతాతి, యథా అనుఅచ్ఛరియా అనచ్ఛరియాతి. ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మాతి అనాగతే అనుప్పజ్జనకసభావా. యే హి అభావం గతా, తే పున కథం ఉప్పజ్జిస్సన్తి? తేనాహ – ‘‘అనభావం గతా ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మా’’తి.

అయం ఖో బ్రాహ్మణ పరియాయోతి ఇదం ఖో, బ్రాహ్మణ, కారణం యేన మం సమ్మా వదమానో వదేయ్య ‘‘అరసరూపో సమణో గోతమో’’తి. నో చ ఖో యం త్వం సన్ధాయ వదేసీతి యఞ్చ ఖో త్వం సన్ధాయ వదేసి, సో పరియాయో న హోతి. కస్మా పన భగవా ఏవమాహ? నను ఏవం వుత్తే ¶ యో బ్రాహ్మణేన వుత్తో సామగ్గిరసో తస్స అత్తని విజ్జమానతా అనుఞ్ఞాతా హోతీతి. వుచ్చతే, న హోతి. యో హి తం సామగ్గిరసం కాతుం భబ్బో హుత్వా న కరోతి, సో తదభావేన అరసరూపోతి వత్తబ్బో భవేయ్య. భగవా పన అభబ్బోవ ఏతం కాతుం, తేనస్స కరణే అభబ్బతం పకాసేన్తో ¶ ఆహ – ‘‘నో చ ఖో యం త్వం సన్ధాయ వదేసీ’’తి. యం పరియాయం సన్ధాయ త్వం మం ‘‘అరసరూపో’’తి వదేసి, సో అమ్హేసు నేవ వత్తబ్బోతి.

౪. ఏవం బ్రాహ్మణో అత్తనా అధిప్పేతం అరసరూపతం ఆరోపేతుం అసక్కోన్తో అథాపరం నిబ్భోగో భవం గోతమోతిఆదిమాహ. సబ్బపరియాయేసు చేత్థ వుత్తనయేనేవ యోజనక్కమం విదిత్వా ¶ సన్ధాయ భాసితమత్తం ఏవం వేదితబ్బం. బ్రాహ్మణో తమేవ వయోవుడ్ఢానం అభివాదనకమ్మాదిం లోకే సామగ్గిపరిభోగోతి మఞ్ఞమానో తదభావేన భగవన్తం నిబ్భోగోతి ఆహ. భగవా పన య్వాయం రూపాదీసు సత్తానం ఛన్దరాగపరిభోగో తదభావం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి.

౫. పున బ్రాహ్మణో యం లోకే వయోవుడ్ఢానం అభివాదనాదికులసముదాచారకమ్మం లోకియా కరోన్తి తస్స అకిరియం సమ్పస్సమానో భగవన్తం అకిరియవాదోతి ఆహ. భగవా పన, యస్మా కాయదుచ్చరితాదీనం అకిరియం వదతి తస్మా, తం అకిరియవాదం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి. తత్థ చ కాయదుచ్చరితన్తి పాణాతిపాత-అదిన్నాదాన-మిచ్ఛాచారచేతనా వేదితబ్బా. వచీదుచ్చరితన్తి ముసావాద-పిసుణవాచా-ఫరుసవాచా-సమ్ఫప్పలాపచేతనా వేదితబ్బా. మనోదుచ్చరితన్తి అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదిట్ఠియో వేదితబ్బా. ఠపేత్వా తే ధమ్మే, అవసేసా అకుసలా ధమ్మా ‘‘అనేకవిహితా పాపకా అకుసలా ధమ్మా’’తి వేదితబ్బా.

౬. పున బ్రాహ్మణో తమేవ అభివాదనాదికమ్మం భగవతి అపస్సన్తో ఇమం ‘‘ఆగమ్మ అయం లోకతన్తి లోకపవేణీ ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి మఞ్ఞమానో భగవన్తం ఉచ్ఛేదవాదోతి ఆహ. భగవా పన యస్మా అట్ఠసు లోభసహగతచిత్తేసు పఞ్చకామగుణికరాగస్స ద్వీసు అకుసలచిత్తేసు ఉప్పజ్జమానకదోసస్స చ అనాగామిమగ్గేన ఉచ్ఛేదం వదతి. సబ్బాకుసలసమ్భవస్స పన నిరవసేసస్స మోహస్స అరహత్తమగ్గేన ఉచ్ఛేదం వదతి. ఠపేత్వా తే తయో, అవసేసానం పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం యథానురూపం చతూహి మగ్గేహి ¶ ఉచ్ఛేదం వదతి; తస్మా తం ఉచ్ఛేదవాదం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి.

౭. పున బ్రాహ్మణో ‘‘జిగుచ్ఛతి మఞ్ఞే సమణో గోతమో ఇదం వయోవుడ్ఢానం అభివాదనాదికులసముదాచారకమ్మం, తేన తం న కరోతీ’’తి మఞ్ఞమానో భగవన్తం జేగుచ్ఛీతి ఆహ. భగవా పన యస్మా జిగుచ్ఛతి కాయదుచ్చరితాదీహి; కిం వుత్తం హోతి ¶ ? యఞ్చ తివిధం కాయదుచ్చరితం, యఞ్చ చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం, యఞ్చ తివిధం మనోదుచ్చరితం, యా చ ఠపేత్వా తాని ¶ దుచ్చరితాని అవసేసానం లామకట్ఠేన పాపకానం అకోసల్లసమ్భూతట్ఠేన అకుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తి సమాపజ్జనా సమఙ్గిభావో, తం సబ్బమ్పి గూథం వియ మణ్డనకజాతియో పురిసో జిగుచ్ఛతి హిరీయతి, తస్మా తం జేగుచ్ఛితం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి. తత్థ ‘‘కాయదుచ్చరితేనా’’తి ఉపయోగత్థే కరణవచనం దట్ఠబ్బం.

౮. పున బ్రాహ్మణో తమేవ అభివాదనాదికమ్మం భగవతి అపస్సన్తో ‘‘అయం ఇమం లోకజేట్ఠకకమ్మం వినేతి వినాసేతి, అథ వా యస్మా ఏతం సామీచికమ్మం న కరోతి తస్మా అయం వినేతబ్బో నిగ్గణ్హితబ్బో’’తి మఞ్ఞమానో భగవన్తం వేనయికోతి ఆహ. తత్రాయం పదత్థో – వినయతీతి వినయో, వినాసేతీతి వుత్తం హోతి. వినయో ఏవ వేనయికో, వినయం వా అరహతీతి వేనయికో, నిగ్గహం అరహతీతి వుత్తం హోతి. భగవా పన, యస్మా రాగాదీనం వినయాయ వూపసమాయ ధమ్మం దేసేతి, తస్మా వేనయికో హోతి. అయమేవ చేత్థ పదత్థో – వినయాయ ధమ్మం దేసేతీతి వేనయికో. విచిత్రా హి తద్ధితవుత్తి! స్వాయం తం వేనయికభావం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి.

౯. పున బ్రాహ్మణో యస్మా అభివాదనాదీని సామీచికమ్మాని కరోన్తా వయోవుడ్ఢే తోసేన్తి హాసేన్తి, అకరోన్తా పన తాపేన్తి విహేసేన్తి దోమనస్సం నేసం ఉప్పాదేన్తి, భగవా చ తాని న కరోతి; తస్మా ‘‘అయం వయోవుడ్ఢే తపతీ’’తి మఞ్ఞమానో సప్పురిసాచారవిరహితత్తా వా ‘‘కపణపురిసో అయ’’న్తి మఞ్ఞమానో భగవన్తం తపస్సీతి ఆహ. తత్రాయం పదత్థో – తపతీతి తపో, రోసేతి విహేసేతీతి వుత్తం హోతి, సామీచికమ్మాకరణస్సేతం నామం. తపో అస్స అత్థీతి తపస్సీ. దుతియే అత్థవికప్పే బ్యఞ్జనాని అవిచారేత్వా లోకే కపణపురిసో ‘‘తపస్సీ’’తి వుచ్చతి. భగవా పన యే అకుసలా ధమ్మా లోకం తపనతో తపనీయాతి ¶ వుచ్చన్తి, తేసం పహీనత్తా యస్మా తపస్సీతి సఙ్ఖ్యం గతో, తస్మా తం తపస్సితం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి. తత్రాయం పదత్థో – తపన్తీతి తపా, అకుసలధమ్మానమేతం ¶ అధివచనం. వుత్తమ్పి హేతం – ‘‘ఇధ తప్పతి పేచ్చ తప్పతీ’’తి. తథా తే తపే అస్సి నిరస్సి పహాసి విద్ధంసేసీతి తపస్సీ.

౧౦. పున బ్రాహ్మణో తం అభివాదనాదికమ్మం దేవలోకగబ్భసమ్పత్తియా దేవలోకపటిసన్ధిపటిలాభాయ సంవత్తతీతి మఞ్ఞమానో భగవతి చస్స అభావం దిస్వా భగవన్తం అపగబ్భోతి ఆహ. కోధవసేన వా భగవతో మాతుకుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిగ్గహణే దోసం దస్సేన్తోపి ఏవమాహ. తత్రాయం పదత్థో – గబ్భతో అపగతోతి అపగబ్భో, అభబ్బో దేవలోకూపపత్తిం పాపుణితున్తి ¶ అధిప్పాయో. హీనో వా గబ్భో అస్సాతి అపగబ్భో, దేవలోకగబ్భపరిబాహిరత్తా ఆయతిం హీనగబ్భపటిలాభభాగీతి, హీనో వాస్స మాతుకుచ్ఛిమ్హి గబ్భవాసో అహోసీతి అధిప్పాయో. భగవతో పన యస్మా ఆయతిం గబ్భసేయ్యా అపగతా, తస్మా సో తం అపగబ్భతం అత్తని సమ్పస్సమానో అపరమ్పి పరియాయం అనుజానాతి. తత్ర చ యస్స ఖో బ్రాహ్మణ ఆయతిం గబ్భసేయ్యా పునబ్భవాభినిబ్బత్తి పహీనాతి ఏతేసం పదానం ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో – బ్రాహ్మణ, యస్స పుగ్గలస్స అనాగతే గబ్భసేయ్యా, పునబ్భవే చ అభినిబ్బత్తి అనుత్తరేన మగ్గేన విహతకారణత్తా పహీనాతి. గబ్భసేయ్యగ్గహణేన చేత్థ జలాబుజయోని గహితా. పునబ్భవాభినిబ్బత్తిగ్గహణేన ఇతరా తిస్సోపి.

అపిచ గబ్భస్స సేయ్యా గబ్భసేయ్యా, పునబ్భవో ఏవ అభినిబ్బత్తి పునబ్భవాభినిబ్బత్తీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యథా చ విఞ్ఞాణట్ఠితీతి వుత్తేపి న విఞ్ఞాణతో అఞ్ఞా ఠితి అత్థి, ఏవమిధాపి న గబ్భతో అఞ్ఞా సేయ్యాతి వేదితబ్బా. అభినిబ్బత్తి చ నామ యస్మా పునబ్భవభూతాపి అపునబ్భవభూతాపి అత్థి, ఇధ చ పునబ్భవభూతా అధిప్పేతా. తస్మా వుత్తం – ‘‘పునబ్భవో ఏవ అభినిబ్బత్తి పునబ్భవాభినిబ్బత్తీ’’తి.

౧౧. ఏవం ఆగతకాలతో పట్ఠాయ అరసరూపతాదీహి అట్ఠహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తమ్పి బ్రాహ్మణం భగవా ధమ్మిస్సరో ధమ్మరాజా ధమ్మస్సామీ ¶ తథాగతో అనుకమ్పాయ సీతలేనేవ చక్ఖునా ఓలోకేన్తో యం ధమ్మధాతుం పటివిజ్ఝిత్వా దేసనావిలాసప్పత్తో హోతి, తస్సా ధమ్మధాతుయా ¶ సుప్పటివిద్ధత్తా విగతవలాహకే అన్తలిక్ఖే సమబ్భుగ్గతో పుణ్ణచన్దో వియ సరదకాలే సూరియో వియ చ బ్రాహ్మణస్స హదయన్ధకారం విధమన్తో తానియేవ అక్కోసవత్థూని తేన తేన పరియాయేన అఞ్ఞథా దస్సేత్వా, పునపి అత్తనో కరుణావిప్ఫారం అట్ఠహి లోకధమ్మేహి అకమ్పియభావేన పటిలద్ధం, తాదిగుణలక్ఖణం పథవీసమచిత్తతం అకుప్పధమ్మతఞ్చ పకాసేన్తో ‘‘అయం బ్రాహ్మణో కేవలం పలితసిరఖణ్డదన్తవలిత్తచతాదీహి అత్తనో వుడ్ఢభావం సఞ్జానాతి, నో చ ఖో జానాతి అత్తానం జాతియా అనుగతం జరాయ అనుసటం బ్యాధినా అభిభూతం మరణేన అబ్భాహతం వట్టఖాణుభూతం అజ్జ మరిత్వా పున స్వేవ ఉత్తానసయనదారకభావగమనీయం. మహన్తేన ఖో పన ఉస్సాహేన మమ సన్తికం ఆగతో, తదస్స ఆగమనం సాత్థకం హోతూ’’తి చిన్తేత్వా ఇమస్మిం లోకే అత్తనో అప్పటిసమం పురేజాతభావం దస్సేన్తో సేయ్యథాపి బ్రాహ్మణాతిఆదినా నయేన బ్రాహ్మణస్స ధమ్మదేసనం వడ్ఢేసి.

తత్థ సేయ్యథాతి ఓపమ్మత్థే నిపాతో; పీతి సమ్భావనత్థే; ఉభయేనాపి యథా నామ బ్రాహ్మణాతి ¶ దస్సేతి. కుక్కుటియా అణ్డాని అట్ఠ వా దస వా ద్వాదస వాతి ఏత్థ పన కిఞ్చాపి కుక్కుటియా వుత్తప్పకారతో ఊనాధికానిపి అణ్డాని హోన్తి, అథ ఖో వచనసిలిట్ఠతాయ ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏవఞ్హి లోకే సిలిట్ఠవచనం హోతి. తానస్సూతి తాని అస్సు, భవేయ్యున్తి వుత్తం హోతి. కుక్కుటియా సమ్మా అధిసయితానీతి తాయ జనేత్తియా కుక్కుటియా పక్ఖే పసారేత్వా తేసం ఉపరి సయన్తియా సమ్మా అధిసయితాని. సమ్మా పరిసేదితానీతి కాలేన కాలం ఉతుం గణ్హాపేన్తియా సుట్ఠు సమన్తతో సేదితాని, ఉస్మీకతానీతి వుత్తం హోతి. సమ్మా పరిభావితానీతి కాలేన కాలం సుట్ఠు సమన్తతో భావితాని, కుక్కుటగన్ధం గాహాపితానీతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని యస్మా తాయ కుక్కుటియా ఏవం తీహి పకారేహి తాని అణ్డాని పరిపాలియమానాని న పూతీని హోన్తి. యోపి నేసం అల్లసినేహో సో పరియాదానం గచ్ఛతి. కపాలం తనుకం హోతి, పాదనఖసిఖా చ ముఖతుణ్డకఞ్చ ఖరం హోతి, కుక్కుటపోతకా పరిపాకం గచ్ఛన్తి, కపాలస్స తనుకత్తా బహిద్ధా ¶ ఆలోకో అన్తో పఞ్ఞాయతి. అథ తే కుక్కుటపోతకా ‘‘చిరం ¶ వత మయం సఙ్కుటితహత్థపాదా సమ్బాధే సయిమ్హ, అయఞ్చ బహి ఆలోకో దిస్సతి, ఏత్థ దాని నో సుఖవిహారో భవిస్సతీ’’తి నిక్ఖమితుకామా హుత్వా కపాలం పాదేన పహరన్తి, గీవం పసారేన్తి. తతో తం కపాలం ద్వేధా భిజ్జతి, కుక్కుటపోతకా పక్ఖే విధునన్తా తఙ్ఖణానురూపం విరవన్తా నిక్ఖమన్తి. ఏవం నిక్ఖమన్తానఞ్చ నేసం యో పఠమతరం నిక్ఖమతి సో ‘జేట్ఠో’తి వుచ్చతి. తస్మా భగవా తాయ ఉపమాయ అత్తనో జేట్ఠకభావం సాధేతుకామో బ్రాహ్మణం పుచ్ఛి – ‘‘యో ను ఖో తేసం కుక్కుటచ్ఛాపకానం…పే… కిన్తి స్వస్స వచనీయో’’తి. తత్థ కుక్కుటచ్ఛాపకానన్తి కుక్కుటపోతకానం. కిన్తి స్వస్స వచనీయోతి సో కిన్తి వచనీయో అస్స, కిన్తి వత్తబ్బో భవేయ్య జేట్ఠో వా కనిట్ఠో వాతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

తతో బ్రాహ్మణో ఆహ – ‘‘జేట్ఠోతిస్స భో గోతమ వచనీయో’’తి. భో, గోతమ, సో జేట్ఠో ఇతి అస్స వచనీయో. కస్మాతి చే? సో హి నేసం జేట్ఠో, తస్మా సో నేసం వుడ్ఢతరోతి అత్థో. అథస్స భగవా ఓపమ్మం సమ్పటిపాదేన్తో ఆహ – ‘‘ఏవమేవ ఖో అహం బ్రాహ్మణా’’తిఆది. యథా సో కుక్కుటచ్ఛాపకో జేట్ఠోతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి; ఏవం అహమ్పి అవిజ్జాగతాయ పజాయ. అవిజ్జాగతాయాతి అవిజ్జా వుచ్చతి అఞ్ఞాణం, తత్థ గతాయ. పజాయాతి సత్తాధివచనమేతం. తస్మా ఏత్థ అవిజ్జణ్డకోసస్స అన్తో పవిట్ఠేసు సత్తేసూతి ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో. అణ్డభూతాయాతి అణ్డే భూతాయ జాతాయ సఞ్జాతాయ. యథా హి అణ్డే నిబ్బత్తా ఏకచ్చే సత్తా అణ్డభూతాతి వుచ్చన్తి; ఏవమయం సబ్బాపి పజా అవిజ్జణ్డకోసే నిబ్బత్తత్తా అణ్డభూతాతి వుచ్చతి. పరియోనద్ధాయాతి తేన అవిజ్జణ్డకోసేన సమన్తతో ఓనద్ధాయ బద్ధాయ వేఠితాయ ¶ . అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వాతి తం అవిజ్జామయం అణ్డకోసం భిన్దిత్వా ¶ . ఏకోవ లోకేతి సకలేపి లోకసన్నివాసే అహమేవ ఏకో అదుతియో. అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధోతి అనుత్తరన్తి ఉత్తరవిరహితం సబ్బసేట్ఠం. సమ్మాసమ్బోధిన్తి సమ్మా సామఞ్చ బోధిం; అథ వా పసత్థం సున్దరఞ్చ బోధిం; బోధీతి రుక్ఖోపి మగ్గోపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి నిబ్బానమ్పి వుచ్చతి. ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే పఠమాభిసమ్బుద్ధో’’తి (మహావ. ౧; ఉదా. ౧) చ ‘‘అన్తరా చ గయం అన్తరా చ బోధి’’న్తి (మహావ. ౧౧; మ. ని. ౧.౨౮౫) చ ఆగతట్ఠానేసు హి రుక్ఖో బోధీతి వుచ్చతి. ‘‘బోధి ¶ వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) ఆగతట్ఠానే మగ్గో. ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ. ని. ౩.౨౧౭) ఆగతట్ఠానే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. ‘‘పత్వాన బోధిం అమతం అసఙ్ఖత’’న్తి ఆగతట్ఠానే నిబ్బానం. ఇధ పన భగవతో అరహత్తమగ్గఞాణం అధిప్పేతం. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణన్తిపి వదన్తి. అఞ్ఞేసం అరహత్తమగ్గో అనుత్తరా బోధి హోతి, న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? అసబ్బగుణదాయకత్తా. తేసఞ్హి కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమిఞాణం. పచ్చేకబుద్ధానమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి. బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి, అభిసేకో వియ రఞ్ఞో సబ్బలోకిస్సరియభావం. తస్మా అఞ్ఞస్స కస్సచిపి అనుత్తరా బోధి న హోతీతి. అభిసమ్బుద్ధోతి అబ్భఞ్ఞాసిం పటివిజ్ఝిం; పత్తోమ్హి అధిగతోమ్హీతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని యదేతం భగవతా ‘‘ఏవమేవ ఖో అహం బ్రాహ్మణా’’తి ఆదినా నయేన వుత్తం ఓపమ్మసమ్పటిపాదనం, తం ఏవమత్థేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా వేదితబ్బం. యథా హి తస్సా కుక్కుటియా అత్తనో అణ్డేసు అధిసయనాదితివిధకిరియాకరణం; ఏవం బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స బోధిసత్తభూతస్స భగవతో అత్తనో చిత్తసన్తానే అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి తివిధానుపస్సనాకరణం. కుక్కుటియా తివిధకిరియాసమ్పాదనేన అణ్డానం అపూతిభావో వియ బోధిసత్తభూతస్స భగవతో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన విపస్సనాఞాణస్స అపరిహాని. కుక్కుటియా ¶ తివిధకిరియాకరణేన అణ్డానం అల్లసినేహపరియాదానం వియ బోధిసత్తభూతస్స భగవతో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన భవత్తయానుగతనికన్తిసినేహపరియాదానం. కుక్కుటియా తివిధకిరియాకరణేన అణ్డకపాలానం తనుభావో వియ బోధిసత్తభూతస్స భగవతో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన అవిజ్జణ్డకోసస్స తనుభావో. కుక్కుటియా తివిధకిరియాకరణేన కుక్కుటచ్ఛాపకస్స పాదనఖసిఖాతుణ్డకానం థద్ధఖరభావో వియ బోధిసత్తభూతస్స భగవతో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన విపస్సనాఞాణస్స తిక్ఖఖరవిప్పసన్నసూరభావో. కుక్కుటియా తివిధకిరియాకరణేన ¶ కుక్కుటచ్ఛాపకస్స పరిపాకకాలో వియ బోధిసత్తభూతస్స భగవతో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన విపస్సనాఞాణస్స ¶ పరిపాకకాలో వడ్ఢితకాలో గబ్భగ్గహణకాలో వేదితబ్బో.

తతో కుక్కుటియా తివిధకిరియాకరణేన కుక్కుటచ్ఛాపకస్స పాదనఖసిఖాయ వా ముఖతుణ్డకేన వా అణ్డకోసం పదాలేత్వా పక్ఖే పప్ఫోటేత్వా సోత్థినా అభినిబ్భిదాకాలో వియ బోధిసత్తభూతస్స భగవతో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన విపస్సనాఞాణం గబ్భం గణ్హాపేత్వా అనుపుబ్బాధిగతేన అరహత్తమగ్గేన అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా అభిఞ్ఞాపక్ఖే పప్ఫోటేత్వా సోత్థినా సకలబుద్ధగుణసచ్ఛికతకాలో వేదితబ్బోతి.

స్వాహం బ్రాహ్మణ జేట్ఠో సేట్ఠో లోకస్సాతి సో అహం బ్రాహ్మణ యథా తేసం కుక్కుటపోతకానం పఠమతరం అణ్డకోసం పదాలేత్వా అభినిబ్భిదో కుక్కుటపోతకో జేట్ఠో హోతి; ఏవం అవిజ్జాగతాయ పజాయ తం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా పఠమతరం అరియాయ జాతియా జాతత్తా జేట్ఠో వుడ్ఢతరోతి సఙ్ఖ్యం గతో. సబ్బగుణేహి పన అప్పటిసమత్తా సేట్ఠోతి.

ఏవం భగవా అత్తనో అనుత్తరం జేట్ఠసేట్ఠభావం బ్రాహ్మణస్స పకాసేత్వా ఇదాని యాయ పటిపదాయ తం అధిగతో తం పటిపదం పుబ్బభాగతో పభుతి దస్సేతుం ‘‘ఆరద్ధం ఖో పన మే బ్రాహ్మణా’’తిఆదిమాహ. ఇమం వా భగవతో అనుత్తరం ¶ జేట్ఠసేట్ఠభావం సుత్వా బ్రాహ్మణస్స చిత్తమేవముప్పన్నం – ‘‘కాయ ను ఖో పటిపదాయ ఇమం పత్తో’’తి. తస్స చిత్తమఞ్ఞాయ ‘‘ఇమాయాహం పటిపదాయ ఇమం అనుత్తరం జేట్ఠసేట్ఠభావం పత్తో’’తి దస్సేన్తో ఏవమాహ. తత్థ ఆరద్ధం ఖో పన మే బ్రాహ్మణ వీరియం అహోసీతి బ్రాహ్మణ, న మయా అయం అనుత్తరో జేట్ఠసేట్ఠభావో కుసీతేన ముట్ఠస్సతినా సారద్ధకాయేన విక్ఖిత్తచిత్తేన అధిగతో, అపిచ ఖో తదధిగమాయ ఆరద్ధం ఖో పన మే వీరియం అహోసి, బోధిమణ్డే నిసిన్నేన మయా చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం ఆరద్ధం అహోసి, పగ్గహితం అసిథిలప్పవత్తితన్తి వుత్తం హోతి. ఆరద్ధత్తాయేవ చ మే తం అసల్లీనం అహోసి. న కేవలఞ్చ వీరియమేవ, సతిపి మే ఆరమ్మణాభిముఖీభావేన ఉపట్ఠితా అహోసి. ఉపట్ఠితత్తాయేవ చ అసమ్ముట్ఠా. పస్సద్ధో కాయో అసారద్ధోతి కాయచిత్తపస్సద్ధివసేన కాయోపి మే పస్సద్ధో అహోసి ¶ . తత్థ యస్మా నామకాయే పస్సద్ధే రూపకాయోపి పస్సద్ధోయేవ హోతి, తస్మా నామకాయో రూపకాయోతి అవిసేసేత్వావ పస్సద్ధో కాయోతి వుత్తం. అసారద్ధోతి సో చ ఖో పస్సద్ధత్తాయేవ అసారద్ధో, విగతదరథోతి వుత్తం హోతి. సమాహితం చిత్తం ఏకగ్గన్తి చిత్తమ్పి మే సమ్మా ¶ ఆహితం సుట్ఠు ఠపితం అప్పితం వియ అహోసి; సమాహితత్తా ఏవ చ ఏకగ్గం అచలం నిప్ఫన్దనన్తి. ఏత్తావతా ఝానస్స పుబ్బభాగపటిపదా కథితా హోతి.

ఇదాని ఇమాయ పటిపదాయ అధిగతం పఠమజ్ఝానం ఆదిం కత్వా విజ్జత్తయపరియోసానం విసేసం దస్సేన్తో ‘‘సో ఖో అహ’’న్తి ఆదిమాహ. తత్థ వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీతిఆదీనం కిఞ్చాపి ‘‘తత్థ కతమే కామా? ఛన్దో కామో, రాగో కామో, ఛన్దరాగో కామో; సఙ్కప్పో కామో, రాగో కామో, సఙ్కప్పరాగో కామో – ఇమే వుచ్చన్తి కామా. తత్థ కతమే అకుసలా ధమ్మా? కామచ్ఛన్దో…పే… విచికిచ్ఛా – ఇమే వుచ్చన్తి అకుసలా ధమ్మా. ఇతి ఇమేహి చ కామేహి ఇమేహి చ అకుసలేహి ధమ్మేహి ¶ వివిత్తో హోతి పవివిత్తో, తేన వుచ్చతి – ‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’’తిఆదినా (విభ. ౫౬౪) నయేన విభఙ్గేయేవ అత్థో వుత్తో. తథాపి అట్ఠకథానయం వినా న సుట్ఠు పాకటోతి అట్ఠకథానయేనేవ నం పకాసయిస్సామ.

సేయ్యథిదం – వివిచ్చేవ కామేహీతి కామేహి వివిచ్చిత్వా వినా హుత్వా అపసక్కేత్వా. యో పనాయమేత్థ ఏవకారో, సో నియమత్థోతి వేదితబ్బో. యస్మా చ నియమత్థో, తస్మా తస్మిం పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరణసమయే అవిజ్జమానానమ్పి కామానం తస్స పఠమజ్ఝానస్స పటిపక్ఖభావం కామపరిచ్చాగేనేవ చస్స అధిగమం దీపేతి. కథం? ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి ఏవఞ్హి నియమే కరియమానే ఇదం పఞ్ఞాయతి. నూనిమస్స ఝానస్స కామా పటిపక్ఖభూతా, యేసు సతి ఇదం న పవత్తతి, అన్ధకారే సతి పదీపో వియ, తేసం పరిచ్చాగేనేవ చస్స అధిగమో హోతి, ఓరిమతీరపరిచ్చాగేన పారిమతీరస్సేవ, తస్మా నియమం కరోతీతి.

తత్థ సియా – ‘‘కస్మా పనేస పుబ్బపదేయేవ వుత్తో న ఉత్తరపదే, కిం అకుసలేహి ధమ్మేహి అవివిచ్చాపి ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యా’’తి? న ¶ ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం. తన్నిస్సరణతో హి పుబ్బపదేఏవ ఏస వుత్తో. కామధాతుసమతిక్కమనతో హి కామరాగపటిపక్ఖతో చ ఇదం ఝానం కామానమేవ నిస్సరణం. యథాహ – ‘‘కామానమేతం నిస్సరణం, యదిదం నేక్ఖమ్మ’’న్తి (ఇతివు. ౭౨). ఉత్తరపదేపి పన యథా ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, పఠమో సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯) ఏత్థ ఏవకారో ఆనేత్వా వుచ్చతి, ఏవం వత్తబ్బో. న హి సక్కా ఇతో అఞ్ఞేహిపి నీవరణసఙ్ఖాతేహి అకుసలేహి ధమ్మేహి అవివిచ్చ ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరితుం ¶ . తస్మా ‘‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చేవ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఏవం పదద్వయేపి ఏస దట్ఠబ్బో. పదద్వయేపి చ కిఞ్చాపి ‘‘వివిచ్చా’’తి ఇమినా సాధారణవచనేన తదఙ్గవివేకాదయో కాయవివేకాదయో చ సబ్బేపి వివేకా సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. తథాపి కాయవివేకో, చిత్తవివేకో, విక్ఖమ్భనవివేకోతి తయో ఏవ ఇధ దట్ఠబ్బా. ‘‘కామేహీ’’తి ఇమినా పన పదేన యే చ నిద్దేసే ‘‘కతమే వత్థుకామా మనాపియా రూపా’’తిఆదినా (మహాని. ౧; విభ. ౯౬౪) నయేన వత్థుకామా వుత్తా, యే చ తత్థేవ విభఙ్గే చ ‘‘ఛన్దో ¶ కామో’’తిఆదినా (మహాని. ౧) నయేన కిలేసకామా వుత్తా, తే సబ్బేపి సఙ్గహితా ఇచ్చేవ దట్ఠబ్బా. ఏవఞ్హి సతి ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి వత్థుకామేహిపి వివిచ్చేవాతి అత్థో యుజ్జతి. తేన కాయవివేకో వుత్తో హోతి.

వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీతి కిలేసకామేహి సబ్బాకుసలేహి ధమ్మేహి వా వివిచ్చాతి అత్థో యుజ్జతి. తేన చిత్తవివేకో వుత్తో హోతి. పురిమేన చేత్థ వత్థుకామేహి వివేకవచనతోయేవ కామసుఖపరిచ్చాగో, దుతియేన కిలేసకామేహి వివేకవచనతో నేక్ఖమ్మసుఖపరిగ్గహో విభావితో హోతి. ఏవం వత్థుకామకిలేసకామవివేకవచనతోయేవ చ ఏతేసం పఠమేన సంకిలేసవత్థుప్పహానం, దుతియేన సంకిలేసప్పహానం; పఠమేన లోలభావస్స హేతుపరిచ్చాగో, దుతియేన బాలభావస్స; పఠమేన చ పయోగసుద్ధి, దుతియేన ఆసయపోసనం విభావితం హోతీతి విఞ్ఞాతబ్బం. ఏస తావ నయో ‘‘కామేహీ’’తి ఏత్థ వుత్తకామేసు వత్థుకామపక్ఖే.

కిలేసకామపక్ఖే పన ఛన్దోతి చ రాగోతి చ ఏవమాదీహి అనేకభేదో కామచ్ఛన్దోయేవ కామోతి అధిప్పేతో. సో చ అకుసలపరియాపన్నోపి ¶ సమానో, ‘‘తత్థ కతమో కామఛన్దో కామో’’తిఆదినా నయేన విభఙ్గే ఝానపటిపక్ఖతో విసుం వుత్తో. కిలేసకామత్తా వా పురిమపదే వుత్తో, అకుసలపరియాపన్నత్తా దుతియపదే. అనేకభేదతో చస్స కామతోతి అవత్వా కామేహీతి వుత్తం. అఞ్ఞేసమ్పి చ ధమ్మానం అకుసలభావే విజ్జమానే ‘‘తత్థ కతమే అకుసలా ధమ్మా కామచ్ఛన్దో’’తిఆదినా నయేన విభఙ్గే (విభ. ౫౬౪) ఉపరిఝానఙ్గపచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతో నీవరణానేవ వుత్తాని. నీవరణాని హి ఝానఙ్గపచ్చనీకాని, తేసం ఝానఙ్గానేవ పటిపక్ఖాని, విద్ధంసకానీతి వుత్తం హోతి. తథా హి ‘‘సమాధి కామచ్ఛన్దస్స పటిపక్ఖో, పీతి బ్యాపాదస్స, వితక్కో థినమిద్ధస్స, సుఖం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స, విచారో విచికిచ్ఛాయా’’తి పేటకే వుత్తం.

ఏవమేత్థ ‘‘వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి ఇమినా కామచ్ఛన్దస్స విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతి. ‘‘వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఇమినా పఞ్చన్నమ్పి నీవరణానం. అగ్గహితగ్గహణేన పన ¶ పఠమేన కామచ్ఛన్దస్స, దుతియేన సేసనీవరణానం. తథా పఠమేన తీసు అకుసలమూలేసు పఞ్చకామగుణభేదవిసయస్స లోభస్స, దుతియేన ¶ ఆఘాతవత్థుభేదాదివిసయానం దోసమోహానం. ఓఘాదీసు వా ధమ్మేసు పఠమేన కామోఘ-కామయోగ-కామాసవ-కాముపాదాన-అభిజ్ఝాకాయగన్థ-కామరాగ-సంయోజనానం, దుతియేన అవసేసఓఘ-యోగాసవ-ఉపాదాన-గన్థ-సంయోజనానం. పఠమేన చ తణ్హాయ తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ, దుతియేన అవిజ్జాయ తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ. అపిచ పఠమేన లోభసమ్పయుత్తఅట్ఠచిత్తుప్పాదానం, దుతియేన సేసానం చతున్నం అకుసలచిత్తుప్పాదానం విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో. అయం తావ ‘‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఏత్థ అత్థప్పకాసనా.

ఏత్తావతా చ పఠమస్స ఝానస్స పహానఙ్గం దస్సేత్వా ఇదాని సమ్పయోగఙ్గం దస్సేన్తో సవితక్కం సవిచారన్తిఆదిమాహ. తత్థ వితక్కనం వితక్కో, ఊహనన్తి వుత్తం హోతి. స్వాయం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అభినిరోపనలక్ఖణో, ఆహననపరియాహననరసో. తథా హి ‘‘తేన యోగావచరో ఆరమ్మణం వితక్కాహతం వితక్కపరియాహతం కరోతీ’’తి వుచ్చతి. ఆరమ్మణే చిత్తస్స ఆనయనపచ్చుపట్ఠానో. విచరణం విచారో, అనుసఞ్చరణన్తి ¶ వుత్తం హోతి. స్వాయం ఆరమ్మణానుమజ్జనలక్ఖణో, తత్థ సహజాతానుయోజనరసో, చిత్తస్స అనుప్పబన్ధనపచ్చుపట్ఠానో. సన్తేపి చ నేసం కత్థచి అవిప్పయోగే ఓళారికట్ఠేన ఘణ్టాభిఘాతసద్దో వియ చేతసో పఠమాభినిపాతో వితక్కో, సుఖుమట్ఠేన అనురవో వియ అనుప్పబన్ధో విచారో. విప్ఫారవా చేత్థ వితక్కో పరిప్ఫన్దనభావో చిత్తస్స, ఆకాసే ఉప్పతితుకామస్స పక్ఖినో పక్ఖవిక్ఖేపో వియ పదుమాభిముఖపాతో వియ చ గన్ధానుబన్ధచేతసో భమరస్స. సన్తవుత్తి విచారో నాతిపరిప్ఫన్దనభావో చిత్తస్స, ఆకాసే ఉప్పతితస్స పక్ఖినో పక్ఖప్పసారణం వియ పరిబ్భమనం వియ చ పదుమాభిముఖపతితస్స భమరస్స పదుమస్స ఉపరిభాగే. సో పన నేసం విసేసో పఠమ-దుతియజ్ఝానేసు పాకటో హోతి. ఇతి ఇమినా చ వితక్కేన ఇమినా చ విచారేన సహ వత్తతి రుక్ఖో వియ పుప్ఫేన చ ఫలేన చాతి ఇదం ఝానం ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తి వుచ్చతి. విభఙ్గే పన ‘‘ఇమినా చ వితక్కేన ఇమినా చ విచారేన ఉపేతో హోతి ¶ సముపేతో’’తిఆదినా (విభ. ౫౬౫) నయేన పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా కతా. అత్థో పన తత్రాపి ఏవమేవ దట్ఠబ్బో.

వివేకజన్తి ఏత్థ వివిత్తి వివేకో, నీవరణవిగమోతి అత్థో. వివిత్తోతి వా వివేకో, నీవరణవివిత్తో ఝానసమ్పయుత్తధమ్మరాసీతి అత్థో. తస్మా వివేకా, తస్మిం వా వివేకే జాతన్తి వివేకజం. పీతిసుఖన్తి ఏత్థ పినయతీతి పీతి, సా సమ్పియాయనలక్ఖణా కాయచిత్తపీననరసా ¶ , ఫరణరసా వా, ఓదగ్యపచ్చుపట్ఠానా. సుఖనం సుఖం, సుట్ఠు వా ఖాదతి ఖనతి చ కాయచిత్తాబాధన్తి సుఖం, తం సాతలక్ఖణం, సమ్పయుత్తకానం ఉపబ్రూహనరసం, అనుగ్గహపచ్చుపట్ఠానం. సతిపి చ నేసం కత్థచి అవిప్పయోగే ఇట్ఠారమ్మణపటిలాభతుట్ఠి పీతి, పటిలద్ధరసానుభవనం సుఖం. యత్థ పీతి తత్థ సుఖం, యత్థ సుఖం తత్థ న నియమతో పీతి. సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితా పీతి, వేదనాక్ఖన్ధసఙ్గహితం సుఖం. కన్తారఖిన్నస్స వనన్తోదకదస్సనసవనేసు వియ పీతి, వనచ్ఛాయప్పవేసనఉదకపరిభోగేసు వియ సుఖం. తస్మిం తస్మిం సమయే పాకటభావతో చేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అయఞ్చ పీతి, ఇదఞ్చ సుఖం, అస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే అత్థీతి ఇదం ఝానం ‘‘పీతిసుఖ’’న్తి వుచ్చతి.

అథ వా పీతి చ సుఖఞ్చ పీతిసుఖం, ధమ్మవినయాదయో వియ. వివేకజం పీతిసుఖమస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే అత్థీతి ఏవమ్పి వివేకజంపీతిసుఖం. యథేవ ¶ హి ఝానం, ఏవం పీతిసుఖం పేత్థ వివేకజమేవ హోతి, తఞ్చస్స అత్థీతి తస్మా ఏకపదేనేవ ‘‘వివేకజం పీతిసుఖ’’న్తిపి వత్తుం యుజ్జతి. విభఙ్గే పన ‘‘ఇదం సుఖం ఇమాయ పీతియా సహగత’’న్తిఆదినా (విభ. ౫౬౭) నయేనేతం వుత్తం. అత్థో పన తత్రాపి ఏవమేవ దట్ఠబ్బో.

పఠమన్తి గణనానుపుబ్బతా పఠమం, ఇదం పఠమం సమాపజ్జతీతిపి పఠమం. పచ్చనీకధమ్మే ఝాపేతీతి ఝానం, ఇమినా యోగినో ఝాయన్తీతిపి ఝానం, పచ్చనీకధమ్మే డహన్తి గోచరం వా చిన్తేన్తీతి అత్థో. సయం వా తం ఝాయతి ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఝానం, తేనేవ ఉపనిజ్ఝాయనలక్ఖణన్తి వుచ్చతి. తదేతం ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం ¶ , లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి దువిధం హోతి. తత్థ ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానన్తి సహ ఉపచారేన అట్ఠ సమాపత్తియో వుచ్చన్తి. కస్మా? కసిణాదిఆరమ్మణూపనిజ్ఝాయనతో. లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి విపస్సనామగ్గఫలాని వుచ్చన్తి. కస్మా? లక్ఖణూపనిజ్ఝాయనతో. ఏత్థ హి విపస్సనా అనిచ్చలక్ఖణాదీని ఉపనిజ్ఝాయతి, విపస్సనాయ ఉపనిజ్ఝాయనకిచ్చం పన మగ్గేన సిజ్ఝతీతి మగ్గో లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి వుచ్చతి. ఫలం పన నిరోధస్స తథలక్ఖణం ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి వుచ్చతి. ఇమస్మిం పనత్థే ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానమేవ ఝానన్తి అధిప్పేతం.

ఏత్థాహ – ‘‘కతమం పన తం ఝానం నామ, యం సవితక్కం సవిచారం…పే… పీతిసుఖన్తి ఏవం అపదేసం అరహతీ’’తి? వుచ్చతే – యథా సధనో సపరిజనోతిఆదీసు ఠపేత్వా ధనఞ్చ పరిజనఞ్చ అఞ్ఞో అపదేసారహో హోతి, ఏవం ఠపేత్వా వితక్కాదిధమ్మే అఞ్ఞం అపదేసారహం నత్థి. యథా పన సరథా సపత్తి సేనాతి వుత్తే సేనఙ్గేసుయేవ సేనాసమ్ముతి, ఏవమిధ పఞ్చసు అఙ్గేసుయేవ ¶ ఝానసమ్ముతి వేదితబ్బా. కతమేసు పఞ్చసు? వితక్కో, విచారో, పీతి, సుఖం, చిత్తేకగ్గతాతి ఏతేసు. ఏతానేవ హిస్స ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తిఆదినా నయేన అఙ్గభావేన వుత్తాని. అవుత్తత్తా ఏకగ్గతా అఙ్గం న హోతీతి చే తఞ్చ న. కస్మా? వుత్తత్తా ఏవ. సాపి హి విభఙ్గే ‘‘ఝానన్తి వితక్కో విచారో పీతి సుఖం చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి ఏవం వుత్తాయేవ. తస్మా యథా సవితక్కం సవిచారన్తి, ఏవం సచిత్తేకగ్గతన్తి ఇధ అవుత్తేపి ఇమినా విభఙ్గవచనేన చిత్తేకగ్గతాపి అఙ్గమేవాతి వేదితబ్బా. యేన హి అధిప్పాయేన భగవతా ఉద్దేసో కతో, సో ఏవ తేన విభఙ్గేపి పకాసితోతి.

ఉపసమ్పజ్జాతి ¶ ఉపగన్త్వా, పాపుణిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఉపసమ్పాదయిత్వా వా, నిప్ఫాదేత్వాతి వుత్తం హోతి. విభఙ్గే పన ‘‘ఉపసమ్పజ్జాతి పఠమస్స ఝానస్స లాభో పటిలాభో పత్తి సమ్పత్తి ఫుసనా సమ్ఫుసనా సచ్ఛికిరియా ఉపసమ్పదా’’తి వుత్తం. తస్సాపి ఏవమేవత్థో వేదితబ్బో. విహాసిన్తి బోధిమణ్డే నిసజ్జసఙ్ఖాతేన ఇరియాపథవిహారేన ఇతివుత్తప్పకారఝానసమఙ్గీ ¶ హుత్వా అత్తభావస్స ఇరియం వుత్తిం పాలనం యపనం యాపనం చారం విహారం అభినిప్ఫాదేసిన్తి అత్థో. వుత్తఞ్హేతం విభఙ్గే – ‘‘విహరతీతి ఇరియతి వత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతి చరతి విహరతి, తేన వుచ్చతి విహరతీ’’తి (విభ. ౫౧౨).

కిం పన కత్వా భగవా ఇమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి? కమ్మట్ఠానం భావేత్వా. కతరం? ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం. అఞ్ఞేన తదత్థికేన కిం కాతబ్బన్తి? అఞ్ఞేనపి ఏతం వా కమ్మట్ఠానం పథవీకసిణాదీనం వా అఞ్ఞతరం భావేతబ్బం. తేసం భావనానయో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౫౫) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. ఇధ పన వుచ్చమానే అతిభారియం వినయనిదానం హోతి, తస్మా పాళియా అత్థప్పకాసనమత్తమేవ కరోమాతి.

వితక్కవిచారానం వూపసమాతి వితక్కస్స చ విచారస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం వూపసమా సమతిక్కమా; దుతియజ్ఝానక్ఖణే అపాతుభావాతి వుత్తం హోతి. తత్థ కిఞ్చాపి దుతియజ్ఝానే సబ్బేపి పఠమజ్ఝానధమ్మా న సన్తి, అఞ్ఞేయేవ హి పఠమజ్ఝానే ఫస్సాదయో, అఞ్ఞే ఇధ; ఓళారికస్స పన ఓళారికస్స అఙ్గస్స సమతిక్కమా పఠమజ్ఝానతో పరేసం దుతియజ్ఝానాదీనం అధిగమో ¶ హోతీతి దీపనత్థం ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’’తి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అజ్ఝత్తన్తి ఇధ నియకజ్ఝత్తమధిప్పేతం. విభఙ్గే పన ‘‘అజ్ఝత్తం పచ్చత్త’’న్తి (విభ. ౫౭౩) ఏత్తకమేవ వుత్తం. యస్మా పన నియకజ్ఝత్తం అధిప్పేతం, తస్మా అత్తని జాతం అత్తనో సన్తానే నిబ్బత్తన్తి అయమేత్థ అత్థో.

సమ్పసాదనన్తి సమ్పసాదనం వుచ్చతి సద్ధా. సమ్పసాదనయోగతో ఝానమ్పి సమ్పసాదనం, నీలవణ్ణయోగతో నీలవత్థం వియ. యస్మా వా తం ఝానం సమ్పసాదనసమన్నాగతత్తా వితక్కవిచారక్ఖోభవూపసమనేన చేతో సమ్పసాదయతి, తస్మాపి సమ్పసాదనన్తి వుత్తం. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే సమ్పసాదనం చేతసోతి ఏవం పదసమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పురిమస్మిం పన అత్థవికప్పే ¶ చేతసోతి ఏతం ఏకోదిభావేన సద్ధిం యోజేతబ్బం. తత్రాయం అత్థయోజనా – ఏకో ఉదేతీతి ఏకోది, వితక్కవిచారేహి అనజ్ఝారూళ్హత్తా అగ్గో సేట్ఠో హుత్వా ఉదేతీతి ¶ అత్థో. సేట్ఠోపి హి లోకే ఏకోతి వుచ్చతి. వితక్కవిచారవిరహతో వా ఏకో అసహాయో హుత్వాతిపి వత్తుం వట్టతి. అథ వా సమ్పయుత్తధమ్మే ఉదాయతీతి ఉది, ఉట్ఠాపేతీతి అత్థో. సేట్ఠట్ఠేన ఏకో చ సో ఉది చాతి ఏకోది, సమాధిస్సేతం అధివచనం. ఇతి ఇమం ఏకోదిం భావేతి వడ్ఢయతీతి ఇదం దుతియజ్ఝానం ఏకోదిభావం. సో పనాయం ఏకోది యస్మా చేతసో, న సత్తస్స న జీవస్స, తస్మా ఏతం చేతసో ఏకోదిభావన్తి వుత్తం.

నను చాయం సద్ధా పఠమజ్ఝానేపి అత్థి, అయఞ్చ ఏకోదినామకో సమాధి; అథ కస్మా ఇదమేవ సమ్పసాదనం ‘‘చేతసో ఏకోదిభావఞ్చా’’తి వుత్తన్తి? వుచ్చతే – అదుఞ్హి పఠమజ్ఝానం వితక్కవిచారక్ఖోభేన వీచితరఙ్గసమాకులమివ జలం న సుప్పసన్నం హోతి, తస్మా సతియాపి సద్ధాయ సమ్పసాదనన్తి న వుత్తం. న సుప్పసన్నత్తాయేవ చేత్థ సమాధిపి న సుట్ఠు పాకటో, తస్మా ఏకోదిభావన్తిపి న వుత్తం. ఇమస్మిం పన ఝానే వితక్కవిచారపలిబోధాభావేన లద్ధోకాసా బలవతీ సద్ధా, బలవసద్ధాసహాయప్పటిలాభేనేవ చ సమాధిపి పాకటో; తస్మా ఇదమేవ ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. విభఙ్గే పన ‘‘సమ్పసాదనన్తి యా సద్ధా సద్దహనా ఓకప్పనా అభిప్పసాదో, చేతసో ఏకోదిభావన్తి యా చిత్తస్స ఠితి…పే… సమ్మాసమాధీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. ఏవం వుత్తేన పనేతేన సద్ధిం అయం అత్థవణ్ణనా యథా న విరుజ్ఝతి అఞ్ఞదత్థు సంసన్దతి చేవ సమేతి చ ఏవం వేదితబ్బా.

అవితక్కం అవిచారన్తి భావనాయ పహీనత్తా ఏతస్మిం ఏతస్స వా వితక్కో నత్థీతి అవితక్కం. ఇమినావ నయేన అవిచారం. విభఙ్గేపి (విభ. ౫౭౬) వుత్తం ‘‘ఇతి అయఞ్చ వితక్కో ¶ అయఞ్చ విచారో సన్తా హోన్తి సమితా వూపసన్తా అత్థఙ్గతా అబ్భత్థఙ్గతా అప్పితా బ్యప్పితా సోసితా విసోసితా బ్యన్తీకతా, తేన వుచ్చతి అవితక్కం అవిచార’’న్తి.

ఏత్థాహ – నను చ ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఇమినాపి అయమత్థో సిద్ధో, అథ కస్మా పున వుత్తం అవితక్కం అవిచార’’న్తి? వుచ్చతే – ఏవమేతం సిద్ధో వాయమత్థో, న పనేతం తదత్థదీపకం; నను అవోచుమ్హ – ‘‘ఓళారికస్స పన ఓళారికస్స ¶ అఙ్గస్స సమతిక్కమా పఠమజ్ఝానతో పరేసం దుతియజ్ఝానాదీనం ¶ అధిగమో హోతీతి దీపనత్థం వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఏవం వుత్త’’న్తి.

అపిచ వితక్కవిచారానం వూపసమా ఇదం సమ్పసాదనం, న కిలేసకాలుసియస్స. వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా ఏకోదిభావం న ఉపచారజ్ఝానమివ నీవరణప్పహానా, న పఠమజ్ఝానమివ చ అఙ్గపాతుభావాతి ఏవం సమ్పసాదనఏకోదిభావానం హేతుపరిదీపకమిదం వచనం. తథా వితక్కవిచారానం వూపసమా ఇదం అవితక్కఅవిచారం, న తతియచతుత్థజ్ఝానాని వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని వియ చ అభావాతి ఏవం అవితక్కఅవిచారభావస్స హేతుపరిదీపకఞ్చ, న వితక్కవిచారాభావమత్తపరిదీపకం. వితక్కవిచారాభావమత్తపరిదీపకమేవ పన ‘‘అవితక్కం అవిచార’’న్తి ఇదం వచనం, తస్మా పురిమం వత్వాపి పున వత్తబ్బమేవాతి.

సమాధిజన్తి పఠమజ్ఝానసమాధితో సమ్పయుత్తసమాధితో వా జాతన్తి అత్థో. తత్థ కిఞ్చాపి పఠమమ్పి సమ్పయుత్తసమాధితో జాతం, అథ ఖో అయమేవ ‘‘సమాధీ’’తి వత్తబ్బతం అరహతి వితక్కవిచారక్ఖోభవిరహేన అతివియ అచలత్తా సుప్పసన్నత్తా చ. తస్మా ఇమస్స వణ్ణభణనత్థం ఇదమేవ ‘‘సమాధిజ’’న్తి వుత్తం. పీతిసుఖన్తి ఇదం వుత్తనయమేవ.

దుతియన్తి గణనానుపుబ్బతో దుతియం, ఇదం దుతియం సమాపజ్జతీతిపి దుతియం. ఝానన్తి ఏత్థ పన యథా పఠమజ్ఝానం వితక్కాదీహి పఞ్చఙ్గికం హోతి, ఏవమిదం సమ్పసాదాదీహి ‘‘చతురఙ్గిక’’న్తి వేదితబ్బం. యథాహ – ‘‘ఝానన్తి సమ్పసాదో, పీతి, సుఖం, చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి (విభ. ౫౮౦). పరియాయోయేవ చేసో. సమ్పసాదనం పన ఠపేత్వా నిప్పరియాయేన తివఙ్గికమేవేతం హోతి. యథాహ – ‘‘కతమం తస్మిం సమయే తివఙ్గికం ఝానం హోతి? పీతి, సుఖం, చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి (ధ. స. ౧౬౧). సేసం వుత్తనయమేవాతి.

పీతియా ¶ చ విరాగాతి ఏత్థ వుత్తత్థాయేవ పీతి. విరాగోతి తస్సా జిగుచ్ఛనం వా సమతిక్కమో వా. ఉభిన్నమన్తరా ‘‘చ’’ సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో, సో ¶ హి వూపసమం వా సమ్పిణ్డేతి వితక్కవిచారవూపసమం వా. తత్థ యదా వూపసమమేవ సమ్పిణ్డేతి, తదా పీతియా విరాగా చ, కిఞ్చ భియ్యో వూపసమా చాతి ఏవం యోజనా ¶ వేదితబ్బా. ఇమిస్సా చ యోజనాయం విరాగో జిగుచ్ఛనత్థో హోతి. తస్మా పీతియా జిగుచ్ఛనా చ వూపసమా చాతి అయమత్థో దట్ఠబ్బో. యదా పన వితక్కవిచారవూపసమం సమ్పిణ్డేతి, తదా పీతియా చ విరాగా, కిఞ్చ భియ్యో వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఇమిస్సా చ యోజనాయం విరాగో సమతిక్కమనత్థో హోతి. తస్మా పీతియా చ సమతిక్కమా, వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమాతి అయమత్థో దట్ఠబ్బో.

కామఞ్చేతే వితక్కవిచారా దుతియజ్ఝానేయేవ వూపసన్తా ఇమస్స పన ఝానస్స మగ్గపరిదీపనత్థం వణ్ణభణనత్థఞ్చేతం వుత్తం. ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’’తి హి వుత్తే ఇదం పఞ్ఞాయతి – ‘‘నూన వితక్కవిచారవూపసమో మగ్గో ఇమస్స ఝానస్సా’’తి. యథా చ తతియే అరియమగ్గే అప్పహీనానమ్పి సక్కాయదిట్ఠాదీనం ‘‘పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పహానా’’తి (మ. ని. ౨.౧౩౨) ఏవం పహానం వుచ్చమానం వణ్ణభణనం హోతి తదధిగమాయ ఉస్సుకానం ఉస్సాహజనకం; ఏవమేవం ఇధ అవూపసన్తానమ్పి వితక్కవిచారానం వూపసమో వుచ్చమానో వణ్ణభణనం హోతి. తేనాయమత్థో వుత్తో – ‘‘పీతియా చ సమతిక్కమా, వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా’’తి.

ఉపేక్ఖకో చ విహాసిన్తి ఏత్థ ఉపపత్తితో ఇక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా, సమం పస్సతి, అపక్ఖపతితావ హుత్వా పస్సతీతి అత్థో. తాయ విసదాయ విపులాయ థామగతాయ సమన్నాగతత్తా తతియజ్ఝానసమఙ్గీ ‘‘ఉపేక్ఖకో’’తి వుచ్చతి. ఉపేక్ఖా పన దసవిధా హోతి – ఛళఙ్గుపేక్ఖా, బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా, బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా, వీరియుపేక్ఖా, సఙ్ఖారుపేక్ఖా, వేదనుపేక్ఖా, విపస్సనుపేక్ఖా, తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా, ఝానుపేక్ఖా, పారిసుద్ధుపేక్ఖాతి. ఏవమయం దసవిధాపి తత్థ తత్థ ఆగతనయతో భూమిపుగ్గలచిత్తారమ్మణతో, ఖన్ధసఙ్గహ-ఏకక్ఖణకుసలత్తికసఙ్ఖేపవసేన చ అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయ ¶ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. ఇధ పన వుచ్చమానా వినయనిదానం అతిభారియం కరోతీతి న వుత్తా. లక్ఖణాదితో పన ఇధ అధిప్పేతుపేక్ఖా మజ్ఝత్తలక్ఖణా, అనాభోగరసా, అబ్యాపారపచ్చుపట్ఠానా, పీతివిరాగపదట్ఠానాతి.

ఏత్థాహ ¶ – నను చాయం అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ హోతి, సా చ పఠమదుతియజ్ఝానేసుపి అత్థి, తస్మా తత్రాపి ‘‘ఉపేక్ఖకో చ విహాసి’’న్తి ఏవమయం వత్తబ్బా సియా, సా కస్మా న వుత్తాతి? అపరిబ్యత్తకిచ్చతో. అపరిబ్యత్తఞ్హి ¶ తస్సా తత్థ కిచ్చం, వితక్కాదీహి అభిభూతత్తా. ఇధ పనాయం వితక్కవిచారపీతీహి అనభిభూతత్తా ఉక్ఖిత్తసిరా వియ హుత్వా పరిబ్యత్తకిచ్చా జాతా, తస్మా వుత్తాతి.

నిట్ఠితా ‘‘ఉపేక్ఖకో చ విహాసి’’న్తి ఏతస్స సబ్బసో అత్థవణ్ణనా.

ఇదాని సతో చ సమ్పజానోతి ఏత్థ సరతీతి సతో, సమ్పజానాతీతి సమ్పజానో. పుగ్గలేన సతి చ సమ్పజఞ్ఞఞ్చ వుత్తం. తత్థ సరణలక్ఖణా సతి, అసమ్ముస్సనరసా, ఆరక్ఖపచ్చుపట్ఠానా; అసమ్మోహలక్ఖణం సమ్పజఞ్ఞం, తీరణరసం, పవిచయపచ్చుపట్ఠానం. తత్థ కిఞ్చాపి ఇదం సతిసమ్పజఞ్ఞం పురిమజ్ఝానేసుపి అత్థి, ముట్ఠస్సతిస్స హి అసమ్పజానస్స ఉపచారజ్ఝానమత్తమ్పి న సమ్పజ్జతి, పగేవ అప్పనా; ఓళారికత్తా పన తేసం ఝానానం భూమియం వియ పురిసస్స చిత్తస్స గతి సుఖా హోతి, అబ్యత్తం తత్థ సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చం. ఓళారికఙ్గప్పహానేన పన సుఖుమత్తా ఇమస్స ఝానస్స పురిసస్స ఖురధారాయం వియ సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చపరిగ్గహితాయేవ చిత్తస్స గతి ఇచ్ఛితబ్బాతి ఇధేవ వుత్తం. కిఞ్చ భియ్యో? యథాపి ధేనుపగో వచ్ఛో ధేనుతో అపనీతో అరక్ఖియమానో పునదేవ ధేనుం ఉపగచ్ఛతి; ఏవమిదం తతియజ్ఝానసుఖం పీతితో అపనీతమ్పి సతిసమ్పజఞ్ఞారక్ఖేన అరక్ఖియమానం పునదేవ పీతిం ఉపగచ్ఛేయ్య పీతిసమ్పయుత్తమేవ సియా. సుఖే వాపి సత్తా రజ్జన్తి, ఇదఞ్చ అతిమధురం సుఖం, తతో పరం సుఖాభావా ¶ . సతిసమ్పజఞ్ఞానుభావేన పనేత్థ సుఖే అసారజ్జనా హోతి, నో అఞ్ఞథాతి ఇమమ్పి అత్థవిసేసం దస్సేతుం ఇదం ఇధేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేసిన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి తతియజ్ఝానసమఙ్గినో సుఖప్పటిసంవేదనాభోగో నత్థి, ఏవం సన్తేపి యస్మా తస్స నామకాయేన సమ్పయుత్తం సుఖం, యం వా తం నామకాయసమ్పయుత్తం సుఖం, తంసముట్ఠానేనస్స యస్మా అతిపణీతేన రూపేన రూపకాయో ఫుటో, యస్స ¶ ఫుటత్తా ఝానా వుట్ఠితోపి సుఖం పటిసంవేదేయ్య, తస్మా ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేసి’’న్తి ఆహ.

ఇదాని యం తం అరియా ఆచిక్ఖన్తి ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీతి ఏత్థ యంఝానహేతు యంఝానకారణా తం తతియజ్ఝానసమఙ్గీపుగ్గలం బుద్ధాదయో అరియా ఆచిక్ఖన్తి దేసేన్తి పఞ్ఞపేన్తి ¶ పట్ఠపేన్తి వివరన్తి విభజన్తి ఉత్తానీకరోన్తి పకాసేన్తి, పసంసన్తీతి అధిప్పాయో. కిన్తి? ‘‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’’తి. తం తతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహాసిన్తి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

కస్మా పన తం తే ఏవం పసంసన్తీతి? పసంసారహతో. అయఞ్హి యస్మా అతిమధురసుఖే సుఖపారమిప్పత్తేపి తతియజ్ఝానే ఉపేక్ఖకో, న తత్థ సుఖాభిసఙ్గేన ఆకడ్ఢీయతి, యథా చ పీతి న ఉప్పజ్జతి; ఏవం ఉపట్ఠితస్సతితాయ సతిమా. యస్మా చ అరియకన్తం అరియజనసేవితమేవ చ అసంకిలిట్ఠం సుఖం నామకాయేన పటిసంవేదేతి, తస్మా పసంసారహో. ఇతి పసంసారహతో నం అరియా తే ఏవం పసంసాహేతుభూతే గుణే పకాసేన్తా ‘‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’’తి ఏవం పసంసన్తీతి వేదితబ్బం.

తతియన్తి గణనానుపుబ్బతో తతియం. ఇదం తతియం సమాపజ్జతీతిపి తతియం. ఝానన్తి ఏత్థ చ యథా దుతియం సమ్పసాదాదీహి చతురఙ్గికం; ఏవమిదం ఉపేక్ఖాదీహి పఞ్చఙ్గికం. యథాహ – ‘‘ఝానన్తి ఉపేక్ఖా సతి సమ్పజఞ్ఞం సుఖం చిత్తస్స ఏకగ్గతా’’తి (విభ. ౫౯౧). పరియాయోయేవ చేసో. ఉపేక్ఖాసతిసమ్పజఞ్ఞాని పన ఠపేత్వా నిప్పరియాయేన దువఙ్గికమేవేతం హోతి. యథాహ – ‘‘కతమం తస్మిం సమయే దువఙ్గికం ఝానం హోతి ¶ ? సుఖం, చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి (ధ. స. ౧౬౩). సేసం వుత్తనయమేవాతి.

సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానాతి కాయికసుఖస్స చ కాయికదుక్ఖస్స చ పహానా. పుబ్బేవాతి తఞ్చ ఖో పుబ్బేవ, న చతుత్థజ్ఝానక్ఖణే ¶ . సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమాతి చేతసికసుఖస్స చ చేతసికదుక్ఖస్స చాతి ఇమేసమ్పి ద్విన్నం పుబ్బేవ అత్థఙ్గమా పహానా ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. కదా పన నేసం పహానం హోతి? చతున్నం ఝానానం ఉపచారక్ఖణే. సోమనస్సఞ్హి చతుత్థజ్ఝానస్స ఉపచారక్ఖణేయేవ పహీయతి, దుక్ఖదోమనస్ససుఖాని పఠమదుతియతతియానం ఉపచారక్ఖణేసు. ఏవమేతేసం పహానక్కమేన అవుత్తానం, ఇన్ద్రియవిభఙ్గే పన ఇన్ద్రియానం ఉద్దేసక్కమేనేవ ఇధాపి వుత్తానం సుఖదుక్ఖసోమనస్స దోమనస్సానం పహానం వేదితబ్బం.

యది ¶ పనేతాని తస్స తస్స ఝానస్సుపచారక్ఖణేయేవ పహీయన్తి, అథ కస్మా ‘‘కత్థ చుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి. కత్థ చుప్పన్నం దోమనస్సిన్ద్రియం… సుఖిన్ద్రియం… సోమనస్సిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, ఏత్థుప్పన్నం సోమనస్సిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తి (సం. ని. ౫.౫౧౦) ఏవం ఝానేస్వేవ నిరోధో వుత్తోతి? అతిసయనిరోధత్తా. అతిసయనిరోధో హి నేసం పఠమజ్ఝానాదీసు, న నిరోధోయేవ; నిరోధోయేవ పన ఉపచారక్ఖణే, నాతిసయనిరోధో. తథా హి నానావజ్జనే పఠమజ్ఝానూపచారే నిరుద్ధస్సాపి దుక్ఖిన్ద్రియస్స డంసమకసాదిసమ్ఫస్సేన వా విసమాసనుపతాపేన వా సియా ఉప్పత్తి, న త్వేవ అన్తోఅప్పనాయం. ఉపచారే వా నిరుద్ధమ్పేతం న సుట్ఠు నిరుద్ధం హోతి; పటిపక్ఖేన అవిహతత్తా. అన్తోఅప్పనాయం పన పీతిఫరణేన సబ్బో కాయో సుఖోక్కన్తో హోతి. సుఖోక్కన్తకాయస్స చ సుట్ఠు నిరుద్ధం హోతి దుక్ఖిన్ద్రియం; పటిపక్ఖేన విహతత్తా. నానావజ్జనే ఏవ ¶ చ దుతియజ్ఝానూపచారే పహీనస్స దోమనస్సిన్ద్రియస్స యస్మా ఏతం వితక్కవిచారప్పచ్చయేపి కాయకిలమథే చిత్తుపఘాతే చ సతి ఉప్పజ్జతి, వితక్కవిచారాభావే నేవ ఉప్పజ్జతి. యత్థ పన ఉప్పజ్జతి తత్థ వితక్కవిచారభావే. అప్పహీనా ఏవ చ దుతియజ్ఝానూపచారే వితక్కవిచారాతి తత్థస్స సియా ఉప్పత్తి; అప్పహీనపచ్చయత్తా. న త్వేవ దుతియజ్ఝానే; పహీనపచ్చయత్తా. తథా తతియజ్ఝానూపచారే పహీనస్సాపి సుఖిన్ద్రియస్స పీతిసముట్ఠానపణీతరూపఫుటకాయస్స సియా ఉప్పత్తి, న త్వేవ తతియజ్ఝానే. తతియజ్ఝానే హి సుఖస్స పచ్చయభూతా ¶ పీతి సబ్బసో నిరుద్ధాతి. తథా చతుత్థజ్ఝానూపచారే పహీనస్సాపి సోమనస్సిన్ద్రియస్స ఆసన్నత్తా, అప్పనాప్పత్తాయ ఉపేక్ఖాయ అభావేన సమ్మా అనతిక్కన్తత్తా చ సియా ఉప్పత్తి, న త్వేవ చతుత్థజ్ఝానే. తస్మా ఏవ చ ‘‘ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తి తత్థ తత్థ అపరిసేసగ్గహణం కతన్తి.

ఏత్థాహ – ‘‘అథేవం తస్స తస్స ఝానస్సూపచారే పహీనాపి ఏతా వేదనా ఇధ కస్మా సమాహరీ’’తి? సుఖగ్గహణత్థం. యా హి అయం ‘‘అదుక్ఖమసుఖ’’న్తి ఏత్థ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా వుత్తా, సా సుఖుమా అతిదుబ్బిఞ్ఞేయ్యా న సక్కా సుఖేన గహేతుం. తస్మా యథా నామ దుట్ఠస్స యథా వా తథా వా ఉపసఙ్కమిత్వా గహేతుం అసక్కుణేయ్యస్స గోణస్స గహణత్థం గోపో ఏకస్మిం వజే సబ్బే గావో సమాహరతి, అథేకేకం నీహరన్తో పటిపాటియా ఆగతం ‘‘అయం సో, గణ్హథ న’’న్తి తమ్పి గాహాపయతి; ఏవమేవ భగవా సుఖగ్గహణత్థం సబ్బా ఏతా సమాహరి. ఏవఞ్హి ¶ సమాహటా ఏతా దస్సేత్వా ‘‘యం నేవ సుఖం న దుక్ఖం న సోమనస్సం న దోమనస్సం, అయం అదుక్ఖమసుఖా వేదనా’’తి సక్కా హోతి ఏసా గాహయితుం.

అపిచ అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా పచ్చయదస్సనత్థఞ్చాపి ఏతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. సుఖప్పహానాదయో హి తస్సా పచ్చయా. యథాహ – ‘‘చత్తారో ఖో, ఆవుసో, పచ్చయా అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా. ఇధావుసో, భిక్ఖు, సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థజ్ఝానం ¶ ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఇమే ఖో, ఆవుసో, చత్తారో పచ్చయా అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౮). యథా వా అఞ్ఞత్థ పహీనాపి సక్కాయదిట్ఠిఆదయో తతియమగ్గస్స వణ్ణభణనత్థం తత్థ పహీనాతి వుత్తా; ఏవం వణ్ణభణనత్థమ్పేతస్స ఝానస్సేతా ఇధ వుత్తాతిపి వేదితబ్బా. పచ్చయఘాతేన వా ఏత్థ రాగదోసానం అతిదూరభావం దస్సేతుమ్పేతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. ఏతాసు హి సుఖం సోమనస్సస్స పచ్చయో, సోమనస్సం రాగస్స, దుక్ఖం దోమనస్సస్స, దోమనస్సం దోసస్స. సుఖాదిఘాతేన చ తే సప్పచ్చయా రాగదోసా హతాతి అతిదూరే హోన్తీతి.

అదుక్ఖమసుఖన్తి దుక్ఖాభావేన అదుక్ఖం, సుఖాభావేన అసుఖం. ఏతేనేత్థ దుక్ఖసుఖపటిపక్ఖభూతం తతియవేదనం దీపేతి, న దుక్ఖసుఖాభావమత్తం. తతియవేదనా నామ – అదుక్ఖమసుఖా, ఉపేక్ఖాతిపి వుచ్చతి. సా ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతానుభవనలక్ఖణా, మజ్ఝత్తరసా, అవిభూతపచ్చుపట్ఠానా, సుఖనిరోధపదట్ఠానాతి వేదితబ్బా. ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి ఉపేక్ఖాయ జనితసతిపారిసుద్ధిం. ఇమస్మిఞ్హి ఝానే సుపరిసుద్ధా సతి. యా చ తస్సా సతియా పారిసుద్ధి, సా ఉపేక్ఖాయ కతా న అఞ్ఞేన; తస్మా ఏతం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి వుచ్చతి. విభఙ్గేపి వుత్తం – ‘‘అయం సతి ఇమాయ ఉపేక్ఖాయ విసదా హోతి పరిసుద్ధా పరియోదాతా, తేన వుచ్చతి – ‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధి’’’న్తి (విభ. ౫౯౭). యాయ చ ఉపేక్ఖాయ ఏత్థ సతియా పారిసుద్ధి హోతి, సా అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తతా వేదితబ్బా. న కేవలఞ్చేత్థ తాయ సతియేవ పరిసుద్ధా, అపిచ ఖో సబ్బేపి సమ్పయుత్తధమ్మా; సతిసీసేన పన దేసనా వుత్తా.

తత్థ ¶ కిఞ్చాపి అయం ఉపేక్ఖా హేట్ఠాపి తీసు ఝానేసు విజ్జతి, యథా పన దివా సూరియప్పభాభిభవా సోమ్మభావేన చ అత్తనో ఉపకారకత్తేన వా సభాగాయ రత్తియా అలాభా దివా విజ్జమానాపి చన్దలేఖా అపరిసుద్ధా హోతి అపరియోదాతా; ఏవమయమ్పి తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాచన్దలేఖా వితక్కవిచారాదిపచ్చనీకధమ్మతేజాభిభవా సభాగాయ చ ఉపేక్ఖావేదనారత్తియా అలాభా విజ్జమానాపి పఠమాదిజ్ఝానభేదేసు అపరిసుద్ధా ¶ హోతి. తస్సా చ ¶ అపరిసుద్ధాయ దివా అపరిసుద్ధచన్దలేఖాయ పభా వియ సహజాతాపి సతిఆదయో అపరిసుద్ధావ హోన్తి; తస్మా తేసు ఏకమ్పి ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధి’’న్తి న వుత్తం. ఇధ పన వితక్కాదిపచ్చనీకధమ్మతేజాభిభవాభావా సభాగాయ చ ఉపేక్ఖావేదనారత్తియా పటిలాభా అయం తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాచన్దలేఖా అతివియ పరిసుద్ధా, తస్సా పరిసుద్ధత్తా పరిసుద్ధచన్దలేఖాయ పభా వియ సహజాతాపి సతిఆదయో పరిసుద్ధా హోన్తి పరియోదాతా, తస్మా ఇదమేవ ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

చతుత్థన్తి గణనానుపుబ్బతో చతుత్థం. ఇదం చతుత్థం సమాపజ్జతీతిపి చతుత్థం. ఝానన్తి ఏత్థ యథా తతియం ఉపేక్ఖాదీహి పఞ్చఙ్గికం; ఏవమిదం ఉపేక్ఖాదీహి తివఙ్గికం. యథాహ – ‘‘ఝానన్తి ఉపేక్ఖా, సతి చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి. పరియాయో ఏవ చేసో. ఠపేత్వా పన సతిం ఉపేక్ఖేకగ్గతమేవ గహేత్వా నిప్పరియాయేన దువఙ్గికమేవేతం హోతి. యథాహ – ‘‘కతమం తస్మిం సమయే దువఙ్గికం ఝానం హోతి? ఉపేక్ఖా, చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి (ధ. స. ౧౬౫). సేసం వుత్తనయమేవాతి.

౧౨. ఇతి ఇమాని చత్తారి ఝానాని కేసఞ్చి చిత్తేకగ్గతత్థాని హోన్తి, కేసఞ్చి విపస్సనాపాదకాని, కేసఞ్చి అభిఞ్ఞాపాదకాని, కేసఞ్చి నిరోధపాదకాని, కేసఞ్చి భవోక్కమనత్థాని. తత్థ ఖీణాసవానం చిత్తేకగ్గతత్థాని హోన్తి, తే హి సమాపజ్జిత్వా ‘‘ఏకగ్గచిత్తా సుఖం దివసం విహరిస్సామా’’తి ¶ ఇచ్చేవం కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తి. సేక్ఖపుథుజ్జనానం ‘‘సమాపత్తితో వుట్ఠాయ సమాహితేన చిత్తేన విపస్సిస్సామా’’తి నిబ్బత్తేన్తానం విపస్సనాపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అభిఞ్ఞాపాదకం ఝానం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతీ’’తి వుత్తనయా అభిఞ్ఞాయో పత్థేన్తా నిబ్బత్తేన్తి, తేసం అభిఞ్ఞాపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా ‘‘నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా సత్తాహం అచిత్తకా హుత్వా దిట్ఠేవ ధమ్మే నిరోధం నిబ్బానం పత్వా సుఖం విహరిస్సామా’’తి నిబ్బత్తేన్తి, తేసం నిరోధపాదకాని ¶ హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా ‘‘అపరిహీనజ్ఝానా హుత్వా బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జిస్సామా’’తి నిబ్బత్తేన్తి, తేసం భవోక్కమనత్థాని హోన్తి.

భగవతా ¶ పనిదం చతుత్థజ్ఝానం బోధిరుక్ఖమూలే నిబ్బత్తితం, తం తస్స విపస్సనాపాదకఞ్చేవ అహోసి అభిఞ్ఞాపాదకఞ్చ నిరోధపాదకఞ్చ సబ్బకిచ్చసాధకఞ్చ సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణదాయకన్తి వేదితబ్బం. యేసఞ్చ గుణానం దాయకం అహోసి, తేసం ఏకదేసం దస్సేన్తో ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే’’తిఆదిమాహ.

తత్థ సోతి సో అహం. ఏవన్తి చతుత్థజ్ఝానక్కమనిదస్సనమేతం. ఇమినా కమేన చతుత్థజ్ఝానం పటిలభిత్వాతి వుత్తం హోతి. సమాహితేతి ఇమినా చతుత్థజ్ఝానసమాధినా సమాహితే. పరిసుద్ధేతిఆదీసు పన ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిభావేన పరిసుద్ధే. పరిసుద్ధత్తాయేవ పరియోదాతే, పభస్సరేతి వుత్తం హోతి. సుఖాదీనం పచ్చయానం ఘాతేన విహతరాగాదిఅఙ్గణత్తా అనఙ్గణే. అనఙ్గణత్తాయేవ చ విగతూపక్కిలేసే; అఙ్గణేన హి చిత్తం ఉపక్కిలిస్సతి. సుభావితత్తా ముదుభూతే, వసీభావప్పత్తేతి వుత్తం హోతి. వసే వత్తమానఞ్హి చిత్తం ముదూతి వుచ్చతి. ముదుత్తాయేవ చ కమ్మనియే, కమ్మక్ఖమే కమ్మయోగ్గేతి వుత్తం హోతి. ముదు హి చిత్తం కమ్మనియం హోతి సుధన్తమివ సువణ్ణం, తదుభయమ్పి చ సుభావితత్తా ఏవ. యథాహ – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం భావితం బహులీకతం ముదు చ హోతి కమ్మనియఞ్చ, యథయిదం, భిక్ఖవే, చిత్త’’న్తి (అ. ని. ౧.౨౨).

ఏతేసు ¶ పరిసుద్ధభావాదీసు ఠితత్తా ఠితే. ఠితత్తాయేవ ఆనేఞ్జప్పత్తే, అచలే నిరిఞ్జనేతి వుత్తం హోతి. ముదుకమ్మఞ్ఞభావేన వా అత్తనో వసే ఠితత్తా ఠితే, సద్ధాదీహి పరిగ్గహితత్తా ఆనేఞ్జప్పత్తే. సద్ధాపరిగ్గహితఞ్హి చిత్తం అస్సద్ధియేన న ఇఞ్జతి, వీరియపరిగ్గహితం కోసజ్జేన న ఇఞ్జతి, సతిపరిగ్గహితం పమాదేన న ఇఞ్జతి, సమాధిపరిగ్గహితం ఉద్ధచ్చేన న ఇఞ్జతి, పఞ్ఞాపరిగ్గహితం అవిజ్జాయ న ఇఞ్జతి, ఓభాసగతం కిలేసన్ధకారేన న ఇఞ్జతి. ఇమేహి ¶ ఛహి ధమ్మేహి పరిగ్గహితం ఆనేఞ్జప్పత్తం చిత్తం హోతి. ఏవం అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం చిత్తం అభినీహారక్ఖమం హోతి అభిఞ్ఞాసచ్ఛికరణీయానం ధమ్మానం అభిఞ్ఞాసచ్ఛికిరియాయ.

అపరో నయో – చతుత్థజ్ఝానసమాధినా సమాహితే. నీవరణదూరీభావేన పరిసుద్ధే. వితక్కాదిసమతిక్కమేన పరియోదాతే. ఝానప్పటిలాభపచ్చయానం పాపకానం ఇచ్ఛావచరానం అభావేన అనఙ్గణే. అభిజ్ఝాదీనం చిత్తూపక్కిలేసానం విగమేన విగతూపక్కిలేసే. ఉభయమ్పి చేతం అనఙ్గణవత్థసుత్తానుసారేన (మ. ని. ౧.౫౭ ఆదయో) వేదితబ్బం. వసిప్పత్తియా ముదుభూతే. ఇద్ధిపాదభావూపగమేన కమ్మనియే. భావనాపారిపూరియా పణీతభావూపగమేన ఠితే ఆనేఞ్జప్పత్తే ¶ . యథా ఆనేఞ్జప్పత్తం హోతి; ఏవం ఠితేతి అత్థో. ఏవమ్పి అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం చిత్తం అభినీహారక్ఖమం హోతి అభిఞ్ఞాసచ్ఛికరణీయానం ధమ్మానం అభిఞ్ఞాసచ్ఛికిరియాయ, పాదకం పదట్ఠానభూతన్తి అత్థో.

పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణాయాతి ఏవం అభిఞ్ఞాపాదకే జాతే ఏతస్మిం చిత్తే పుబ్బేనివాసానుస్సతిమ్హి యం ఞాణం తదత్థాయ. తత్థ పుబ్బేనివాసోతి పుబ్బే అతీతజాతీసు నివుత్థక్ఖన్ధా. నివుత్థాతి అజ్ఝావుత్థా అనుభూతా అత్తనో సన్తానే ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధా నివుత్థధమ్మా వా నివుత్థా, గోచరనివాసేన నివుత్థా, అత్తనో విఞ్ఞాణేన విఞ్ఞాతా పరిచ్ఛిన్నా, పరవిఞ్ఞాణవిఞ్ఞాతాపి వా ఛిన్నవటుమకానుస్సరణాదీసు. పుబ్బేనివాసానుస్సతీతి యాయ సతియా పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి, సా పుబ్బేనివాసానుస్సతి. ఞాణన్తి తాయ సతియా సమ్పయుత్తఞాణం. ఏవమిమస్స పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణస్స అత్థాయ పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణాయ ఏతస్స ఞాణస్స అధిగమాయ పత్తియాతి వుత్తం హోతి. అభినిన్నామేసిన్తి అభినీహరిం.

సోతి ¶ సో అహం. అనేకవిహితన్తి అనేకవిధం, అనేకేహి వా పకారేహి పవత్తితం సంవణ్ణితన్తి అత్థో. పుబ్బేనివాసన్తి సమనన్తరాతీతం భవం ఆదిం కత్వా తత్థ తత్థ నివుత్థసన్తానం. అనుస్సరామీతి ‘‘ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో’’తి ఏవం జాతిపటిపాటియా అనుగన్త్వా అనుగన్త్వా సరామి, అనుదేవ వా సరామి, చిత్తే ¶ అభినిన్నామితమత్తే ఏవ సరామీతి దస్సేతి. పూరితపారమీనఞ్హి మహాపురిసానం పరికమ్మకరణం నత్థి, తేన తే చిత్తం అభినిన్నామేత్వావ సరన్తి. ఆదికమ్మికకులపుత్తా పన పరికమ్మం కత్వావ సరన్తి, తస్మా తేసం వసేన పరికమ్మం వత్తబ్బం సియా. తం పన వుచ్చమానం అతిభారియం వినయనిదానం కరోతి, తస్మా తం న వదామ. అత్థికేహి పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౪౦౨ ఆదయో) వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం. ఇధ పన పాళిమేవ వణ్ణయిస్సామ.

సేయ్యథిదన్తి ఆరద్ధప్పకారదస్సనత్థే నిపాతో. తేనేవ య్వాయం పుబ్బేనివాసో ఆరద్ధో, తస్స పకారప్పభేదం దస్సేన్తో ఏకమ్పి జాతిన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏకమ్పి జాతిన్తి ఏకమ్పి పటిసన్ధిమూలం చుతిపరియోసానం ఏకభవపరియాపన్నం ఖన్ధసన్తానం. ఏస నయో ద్వేపి జాతియోతిఆదీసు. అనేకేపి సంవట్టకప్పేతిఆదీసు పన పరిహాయమానో కప్పో సంవట్టకప్పో, వడ్ఢమానో వివట్టకప్పోతి వేదితబ్బో. తత్థ చ సంవట్టేన సంవట్టట్ఠాయీ గహితో హోతి తమ్మూలకత్తా. వివట్టేన చ వివట్టట్ఠాయీ. ఏవఞ్హి సతి యాని తాని ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, కప్పస్స అసఙ్ఖ్యేయ్యాని ¶ . కతమాని చత్తారి? సంవట్టో సంవట్టట్ఠాయీ, వివట్టో వివట్టట్ఠాయీ’’తి వుత్తాని తాని సబ్బాని పరిగ్గహితాని హోన్తి.

తత్థ తయో సంవట్టా – తేజోసంవట్టో, ఆపోసంవట్టో, వాయోసంవట్టోతి. తిస్సో సంవట్టసీమా – ఆభస్సరా, సుభకిణ్హా, వేహప్ఫలాతి. యదా కప్పో తేజేన సంవట్టతి, ఆభస్సరతో హేట్ఠా అగ్గినా డయ్హతి. యదా ఉదకేన సంవట్టతి, సుభకిణ్హతో హేట్ఠా ఉదకేన విలీయతి. యదా వాతేన సంవట్టతి, వేహప్ఫలతో హేట్ఠా వాతేన విద్ధంసియతి. విత్థారతో పన సదాపి ఏకం బుద్ధక్ఖేత్తం వినస్సతి.

బుద్ధక్ఖేత్తం నామ తివిధం హోతి – జాతిక్ఖేత్తం, ఆణాక్ఖేత్తం, విసయక్ఖేత్తఞ్చ. తత్థ జాతిక్ఖేత్తం దససహస్సచక్కవాళపరియన్తం హోతి, యం తథాగతస్స పటిసన్ధిఆదీసు కమ్పతి. ఆణాక్ఖేత్తం ¶ కోటిసతసహస్సచక్కవాళపరియన్తం హోతి. యత్థ రతనపరిత్తం, ఖన్ధపరిత్తం, ధజగ్గపరిత్తం, ఆటానాటియపరిత్తం, మోరపరిత్తన్తి ఇమేసం పరిత్తానం ఆనుభావో పవత్తతి. విసయక్ఖేత్తం పన అనన్తం అపరిమాణం, ‘‘యం ¶ యావతా వా పన ఆకఙ్ఖేయ్యా’’తి (అ. ని. ౩.౮౧) వుత్తం యత్థ యం యం ఆకఙ్ఖతి తం తం అనుస్సరతి. ఏవమేతేసు తీసు బుద్ధక్ఖేత్తేసు ఏకం ఆణాక్ఖేత్తం వినస్సతి. తస్మిం పన వినస్సన్తే జాతిక్ఖేత్తమ్పి వినట్ఠమేవ హోతి; వినస్సన్తఞ్చ ఏకతోవ వినస్సతి, సణ్ఠహన్తమ్పి ఏకతోవ సణ్ఠహతి. తస్స వినాసో చ సణ్ఠహనఞ్చ విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౪౦౪) వుత్తం. అత్థికేహి తతో గహేతబ్బం.

యే పనేతే సంవట్టవివట్టా వుత్తా, ఏతేసు భగవా బోధిమణ్డే సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝనత్థాయ నిసిన్నో అనేకేపి సంవట్టకప్పే అనేకేపి వివట్టకప్పే అనేకేపి సంవట్టవివట్టకప్పే సరి. కథం? ‘‘అముత్రాసి’’న్తిఆదినా నయేన. తత్థ అముత్రాసిన్తి అముమ్హి సంవట్టకప్పే అహం అముమ్హి భవే వా యోనియా వా గతియా వా విఞ్ఞాణట్ఠితియా వా సత్తావాసే వా సత్తనికాయే వా అహోసిం. ఏవంనామోతి వేస్సన్తరో వా జోతిపాలో వా. ఏవంగోత్తోతి భగ్గవో వా గోతమో వా. ఏవంవణ్ణోతి ఓదాతో వా సామో వా. ఏవమాహారోతి సాలిమంసోదనాహారో వా పవత్తఫలభోజనో వా. ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీతి అనేకప్పకారేన కాయికచేతసికానం సామిసనిరామిసాదిప్పభేదానం వా సుఖదుక్ఖానం పటిసంవేదీ. ఏవమాయుపరియన్తోతి ఏవం వస్ససతపరమాయుపరియన్తో వా చతురాసీతికప్పసహస్సపరమాయుపరియన్తో వా.

సో ¶ తతో చుతో అముత్ర ఉదపాదిన్తి సో అహం తతో భవతో యోనితో గతితో విఞ్ఞాణట్ఠితితో సత్తావాసతో సత్తనికాయతో వా చుతో, పున అముకస్మిం నామ భవే యోనియా గతియా విఞ్ఞాణట్ఠితియా సత్తావాసే సత్తనికాయే వా ఉదపాదిం. తత్రాపాసిన్తి అథ తత్రాపి భవే యోనియా గతియా విఞ్ఞాణట్ఠితియా సత్తావాసే సత్తనికాయే వా పున అహోసిం. ఏవంనామోతిఆది వుత్తనయమేవ.

అథ వా యస్మా అముత్రాసిన్తి ఇదం అనుపుబ్బేన ఆరోహన్తస్స యావదిచ్ఛకం సరణం. సో తతో చుతోతి పటినివత్తన్తస్స పచ్చవేక్ఖణం. తస్మా ఇధూపపన్నోతి ఇమిస్సా ఇధూపపత్తియా అనన్తరం అముత్ర ఉదపాదిన్తి తుసితభవనం సన్ధాయాహాతి వేదితబ్బం. తత్రాపాసిం ఏవంనామోతి తత్రాపి ¶ తుసితభవనే ¶ సేతకేతు నామ దేవపుత్తో అహోసిం. ఏవంగోత్తోతి తాహి దేవతాహి సద్ధిం ఏకగోత్తో. ఏవంవణ్ణోతి సువణ్ణవణ్ణో. ఏవమాహారోతి దిబ్బసుధాహారో. ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీతి ఏవం దిబ్బసుఖప్పటిసంవేదీ. దుక్ఖం పన సఙ్ఖారదుక్ఖమత్తమేవ. ఏవమాయుపరియన్తోతి ఏవం సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటిసట్ఠివస్ససతసహస్సాయుపరియన్తో. సో తతో చుతోతి సో అహం తతో తుసితభవనతో చుతో. ఇధూపపన్నోతి ఇధ మహామాయాయ దేవియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తో.

ఇతీతి ఏవం. సాకారం సఉద్దేసన్తి నామగోత్తవసేన సఉద్దేసం, వణ్ణాదివసేన సాకారం. నామగోత్తవసేన హి సత్తో ‘‘దత్తో, తిస్సో, గోతమో’’తి ఉద్దిసీయతి; వణ్ణాదీహి ఓదాతో, సామోతి నానత్తతో పఞ్ఞాయతి; తస్మా నామగోత్తం ఉద్దేసో, ఇతరే ఆకారా. కిం పన బుద్ధాయేవ పుబ్బేనివాసం సరన్తీతి? వుచ్చతే – న బుద్ధాయేవ, పచ్చేకబుద్ధ-బుద్ధసావక-తిత్థియాపి, నో చ ఖో అవిసేసేన. తిత్థియా హి చత్తాలీసంయేవ కప్పే సరన్తి, న తతో పరం. కస్మా? దుబ్బలపఞ్ఞత్తా. తేసఞ్హి నామరూపపరిచ్ఛేదవిరహతో దుబ్బలా పఞ్ఞా హోతి. సావకేసు పన అసీతిమహాసావకా కప్పసతసహస్సం సరన్తి; ద్వే అగ్గసావకా ఏకమసఙ్ఖ్యేయ్యం సతసహస్సఞ్చ. పచ్చేకబుద్ధా ద్వే అసఙ్ఖ్యేయ్యాని సతసహస్సఞ్చ. ఏత్తకో హి తేసం అభినీహారో. బుద్ధానం పన పరిచ్ఛేదో నత్థి, యావ ఇచ్ఛన్తి తావ సరన్తి. తిత్థియా చ ఖన్ధపటిపాటిమేవ సరన్తి. పటిపాటిం ముఞ్చిత్వా చుతిపటిసన్ధివసేన సరితుం న సక్కోన్తి. తేసఞ్హి అన్ధానం వియ ఇచ్ఛితప్పదేసోక్కమనం నత్థి. సావకా ఉభయథాపి సరన్తి; తథా పచ్చేకబుద్ధా. బుద్ధా పన ఖన్ధపటిపాటియాపి చుతిపటిసన్ధివసేనపి సీహోక్కన్తవసేనపి అనేకాసు కప్పకోటీసు హేట్ఠా వా ఉపరి వా యం యం ఠానం ఆకఙ్ఖన్తి, తం సబ్బం సరన్తియేవ.

అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతిఆదీసు మేతి మయా. విజ్జాతి విదితకరణట్ఠేన విజ్జా. కిం విదితం ¶ కరోతి? పుబ్బేనివాసం. అవిజ్జాతి తస్సేవ పుబ్బేనివాసస్స అవిదితకరణట్ఠేన తప్పటిచ్ఛాదకమోహో వుచ్చతి. తమోతి స్వేవ మోహో తప్పటిచ్ఛాదకట్ఠేన ¶ ‘‘తమో’’తి వుచ్చతి. ఆలోకోతి సాయేవవిజ్జా ఓభాసకరణట్ఠేన ‘‘ఆలోకో’’తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ విజ్జా అధిగతాతి అయం అత్థో, సేసం పసంసావచనం. యోజనా ¶ పనేత్థ – అయం ఖో మే విజ్జా అధిగతా, తస్స మే అధిగతవిజ్జస్స అవిజ్జా విహతా, వినట్ఠాతి అత్థో. కస్మా? యస్మా విజ్జా ఉప్పన్నా. ఏస నయో ఇతరస్మిమ్పి పదద్వయే.

యథా తన్తి ఏత్థ యథాతి ఓపమ్మత్థే. తన్తి నిపాతో. సతియా అవిప్పవాసేన అప్పమత్తస్స. వీరియాతాపేన ఆతాపినో. కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పహితత్తస్స, పేసితచిత్తస్సాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా అప్పమత్తస్స ఆతాపినో పహితత్తస్స విహరతో అవిజ్జా విహఞ్ఞేయ్య విజ్జా ఉప్పజ్జేయ్య, తమో విహఞ్ఞేయ్య ఆలోకో ఉప్పజ్జేయ్య; ఏవమేవ మమ అవిజ్జా విహతా విజ్జా ఉప్పన్నా, తమో విహతో ఆలోకో ఉప్పన్నో. ఏతస్స మే పధానానుయోగస్స అనురూపమేవ ఫలం లద్ధన్తి.

అయం ఖో మే బ్రాహ్మణ పఠమా అభినిబ్భిదా అహోసి కుక్కుటచ్ఛాపకస్సేవ అణ్డకోసమ్హాతి అయం ఖో మమ బ్రాహ్మణ పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణముఖతుణ్డకేన పుబ్బే నివుత్థక్ఖన్ధపటిచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా పఠమా అభినిబ్భిదా పఠమా నిక్ఖన్తి పఠమా అరియాజాతి అహోసి, కుక్కుటచ్ఛాపకస్సేవ ముఖతుణ్డకేన వా పాదనఖసిఖాయ వా అణ్డకోసం పదాలేత్వా తమ్హా అణ్డకోసమ్హా అభినిబ్భిదా నిక్ఖన్తి కుక్కుటనికాయే పచ్చాజాతీతి.

౧౩. సో ఏవం…పే… చుతూపపాతఞాణాయాతి చుతియా చ ఉపపాతే చ ఞాణాయ; యేన ఞాణేన సత్తానం చుతి చ ఉపపాతో చ ఞాయతి, తదత్థన్తి వుత్తం హోతి. చిత్తం అభినిన్నామేసిన్తి పరికమ్మచిత్తం నీహరిం. సో దిబ్బేన…పే… పస్సామీతి ఏత్థ పన పూరితపారమీనం మహాసత్తానం పరికమ్మకరణం నత్థి. తే హి చిత్తే అభినిన్నామితమత్తే ఏవ దిబ్బేన చక్ఖునా సత్తే పస్సన్తి, ఆదికమ్మికకులపుత్తా పన పరికమ్మం కత్వా. తస్మా తేసం వసేన పరికమ్మం వత్తబ్బం సియా. తం పన వుచ్చమానం అతిభారియం వినయనిదానం కరోతి; తస్మా తం ¶ న వదామ. అత్థికేహి పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౨.౪౧౧) వుత్తనయేన గహేతబ్బం. ఇధ పన పాళిమేవ వణ్ణయిస్సామ.

సోతి ¶ సో అహం. దిబ్బేనాతిఆదీసు దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బం ¶ . దేవతానఞ్హి సుచరితకమ్మనిబ్బత్తం పిత్తసేమ్హరుహిరాదీహి అపలిబుద్ధం ఉపక్కిలేసవినిముత్తతాయ దూరేపి ఆరమ్మణసమ్పటిచ్ఛనసమత్థం దిబ్బం పసాదచక్ఖు హోతి. ఇదఞ్చాపి వీరియభావనాబలనిబ్బత్తం ఞాణచక్ఖు తాదిసమేవాతి దిబ్బసదిసత్తా దిబ్బం, దిబ్బవిహారవసేన పటిలద్ధత్తా అత్తనా చ దిబ్బవిహారసన్నిస్సితత్తాపి దిబ్బం, ఆలోకపరిగ్గహేన మహాజుతికత్తాపి దిబ్బం, తిరోకుట్టాదిగతరూపదస్సనేన మహాగతికత్తాపి దిబ్బం. తం సబ్బం సద్దసత్థానుసారేన వేదితబ్బం. దస్సనట్ఠేన చక్ఖు. చక్ఖుకిచ్చకరణేన చక్ఖుమివాతిపి చక్ఖు. చుతూపపాతదస్సనేన దిట్ఠివిసుద్ధిహేతుత్తా విసుద్ధం. యో హి చుతిమత్తమేవ పస్సతి న ఉపపాతం, సో ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం గణ్హాతి. యో ఉపపాతమత్తమేవ పస్సతి న చుతిం, సో నవసత్తపాతుభావదిట్ఠిం గణ్హాతి. యో పన తదుభయం పస్సతి, సో యస్మా దువిధమ్పి తం దిట్ఠిగతం అతివత్తతి, తస్మాస్స తం దస్సనం దిట్ఠివిసుద్ధిహేతు హోతి. తదుభయఞ్చ భగవా అద్దస. తేనేతం వుత్తం – ‘‘చుతూపపాతదస్సనేన దిట్ఠివిసుద్ధిహేతుత్తా విసుద్ధ’’న్తి.

ఏకాదసఉపక్కిలేసవిరహతో వా విసుద్ధం. భగవతో హి ఏకాదసపక్కిలేసవిరహితం దిబ్బచక్ఖు. యథాహ – ‘‘సో ఖో అహం, అనురుద్ధ, ‘విచికిచ్ఛా చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’తి ఇతి విదిత్వా విచికిచ్ఛం చిత్తస్స ఉపక్కిలేసం పజహిం. అమనసికారో…పే… థినమిద్ధం… ఛమ్భితత్తం… ఉప్పిలం… దుట్ఠుల్లం… అచ్చారద్ధవీరియం… అతిలీనవీరియం… అభిజప్పా… నానత్తసఞ్ఞా… ‘అతినిజ్ఝాయితత్తం రూపానం చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’తి ఇతి విదిత్వా అతినిజ్ఝాయితత్తం రూపానం చిత్తస్స ఉపక్కిలేసం పజహిం. సో ఖో అహం, అనురుద్ధ, అప్పమత్తో ఆతాపీ పహితత్తో విహరన్తో ఓభాసఞ్హి ఖో సఞ్జానామి, న చ రూపాని పస్సామి. రూపాని హి ఖో పస్సామి, న చ ఓభాసం సఞ్జానామీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౪౨-౨౪౩) ఏవమాది. తదేవం ఏకాదసుపక్కిలేసవిరహతో ¶ విసుద్ధం.

మనుస్సూపచారం అతిక్కమిత్వా రూపదస్సనేన అతిక్కన్తమానుసకం; మానుసకం వా మంసచక్ఖుం అతిక్కన్తత్తా అతిక్కన్తమానుసకన్తి వేదితబ్బం. తేన దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన.

సత్తే ¶ పస్సామీతి మనుస్సమంసచక్ఖునా వియ సత్తే పస్సామి దక్ఖామి ఓలోకేమి. చవమానే ఉపపజ్జమానేతి ఏత్థ చుతిక్ఖణే వా ఉపపత్తిక్ఖణే వా ¶ దిబ్బచక్ఖునా దట్ఠుం న సక్కా, యే పన ఆసన్నచుతికా ఇదాని చవిస్సన్తి తే చవమానా. యే చ గహితపటిసన్ధికా సమ్పతినిబ్బత్తా వా, తే ఉపపజ్జమానాతి అధిప్పేతా. తే ఏవరూపే చవమానే ఉపపజ్జమానే చ పస్సామీతి దస్సేతి. హీనేతి మోహనిస్సన్దయుత్తత్తా హీనానం జాతికులభోగాదీనం వసేన హీళితే ఓహీళితే ఉఞ్ఞాతే అవఞ్ఞాతే. పణీతేతి అమోహనిస్సన్దయుత్తత్తా తబ్బిపరీతే. సువణ్ణేతి అదోసనిస్సన్దయుత్తత్తా ఇట్ఠకన్తమనాపవణ్ణయుత్తే. దుబ్బణ్ణేతి దోసనిస్సన్దయుత్తత్తా అనిట్ఠాకన్తఅమనాపవణ్ణయుత్తే; అభిరూపే విరూపేతిపి అత్థో. సుగతేతి సుగతిగతే, అలోభనిస్సన్దయుత్తత్తా వా అడ్ఢే మహద్ధనే. దుగ్గతేతి దుగ్గతిగతే, లోభనిస్సన్దయుత్తత్తా వా దలిద్దే అప్పన్నపానే. యథాకమ్మూపగేతి యం యం కమ్మం ఉపచితం తేన తేన ఉపగతే. తత్థ పురిమేహి ‘‘చవమానే’’తిఆదీహి దిబ్బచక్ఖుకిచ్చం వుత్తం; ఇమినా పన పదేన యథాకమ్మూపగఞాణకిచ్చం.

తస్స చ ఞాణస్స అయముప్పత్తిక్కమో – సో హేట్ఠా నిరయాభిముఖం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా నేరయికసత్తే పస్సతి మహన్తం దుక్ఖమనుభవమానే, తం దస్సనం దిబ్బచక్ఖుకిచ్చమేవ. సో ఏవం మనసి కరోతి – ‘‘కిన్ను ఖో కమ్మం కత్వా ఇమే సత్తా ఏతం దుక్ఖమనుభవన్తీ’’తి? అథస్స ‘‘ఇదం నామ కత్వా’’తి తం కమ్మారమ్మణం ఞాణం ఉప్పజ్జతి. తథా ఉపరి దేవలోకాభిముఖం ఆలోకం వడ్ఢేత్వా నన్దనవన-మిస్సకవన-ఫారుసకవనాదీసు సత్తే పస్సతి మహాసమ్పత్తిం అనుభవమానే. తమ్పి దస్సనం దిబ్బచక్ఖుకిచ్చమేవ. సో ఏవం మనసి కరోతి – ‘‘కిన్ను ఖో కమ్మం కత్వా ఇమే సత్తా ఏతం సమ్పత్తిం అనుభవన్తీ’’తి? అథస్స ‘‘ఇదం ¶ నామ కత్వా’’తి తంకమ్మారమ్మణం ఞాణం ఉప్పజ్జతి. ఇదం యథాకమ్మూపగఞాణం నామ. ఇమస్స విసుం పరికమ్మం నామ నత్థి. యథా చిమస్స, ఏవం అనాగతంసఞాణస్సపి. దిబ్బచక్ఖుపాదకానేవ హి ఇమాని దిబ్బచక్ఖునా సహేవ ఇజ్ఝన్తి.

కాయదుచ్చరితేనాతిఆదీసు దుట్ఠు చరితం దుట్ఠం వా చరితం కిలేసపూతికత్తాతి దుచ్చరితం; కాయేన దుచ్చరితం, కాయతో వా ఉప్పన్నం దుచ్చరితన్తి కాయదుచ్చరితం. ఏవం వచీమనోదుచ్చరితానిపి దట్ఠబ్బాని. సమన్నాగతాతి సమఙ్గీభూతా. అరియానం ఉపవాదకాతి బుద్ధ-పచ్చేకబుద్ధ-బుద్ధసావకానం అరియానం అన్తమసో గిహిసోతాపన్నానమ్పి అనత్థకామా హుత్వా అన్తిమవత్థునా ¶ వా గుణపరిధంసనేన వా ఉపవాదకా; అక్కోసకా, గరహకాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ‘‘నత్థి ఇమేసం సమణధమ్మో, అస్సమణా ఏతే’’తి వదన్తో అన్తిమవత్థునా ఉపవదతి. ‘‘నత్థి ఇమేసం ఝానం వా విమోక్ఖో వా మగ్గో వా ఫలం వా’’తి వదన్తో గుణపరిధంసనేన ఉపవదతీతి ¶ వేదితబ్బో. సో చ జానం వా ఉపవదేయ్య అజానం వా, ఉభయథాపి అరియూపవాదోవ హోతి. భారియం కమ్మం సగ్గావరణం మగ్గావరణఞ్చ, సతేకిచ్ఛం పన హోతి. తస్స చ ఆవిభావత్థం ఇదం వత్థుముదాహరన్తి –

‘‘అఞ్ఞతరస్మిం కిర గామే ఏకో థేరో చ దహరభిక్ఖు చ పిణ్డాయ చరన్తి. తే పఠమఘరేయేవ ఉళుఙ్కమత్తం ఉణ్హయాగుం లభింసు. థేరస్స చ కుచ్ఛివాతో అత్థి. సో చిన్తేసి – ‘అయం యాగు మయ్హం సప్పాయా, యావ న సీతలా హోతి తావ నం పివామీ’తి. సో మనుస్సేహి ఉమ్మారత్థాయ ఆహటే దారుక్ఖన్ధే నిసీదిత్వా తం పివి. ఇతరో తం జిగుచ్ఛి – ‘అతిచ్ఛాతో వతాయం మహల్లకో అమ్హాకం లజ్జితబ్బకం అకాసీ’తి. థేరో గామే చరిత్వా విహారం గన్త్వా దహరభిక్ఖుం ఆహ – ‘అత్థి తే, ఆవుసో, ఇమస్మిం సాసనే పతిట్ఠా’తి? ‘ఆమ, భన్తే, సోతాపన్నో అహ’న్తి. ‘తేన హావుసో, ఉపరిమగ్గత్థాయ వాయామం మా అకాసి, ఖీణాసవో తయా ఉపవదితో’తి. సో తం ఖమాపేసి. తేనస్స తం పాకతికం అహోసి’’. తస్మా యో అఞ్ఞోపి అరియం ఉపవదతి, తేన గన్త్వా సచే అత్తనా వుడ్ఢతరో హోతి, ‘‘అహం ఆయస్మన్తం ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, తం మే ఖమాహీ’’తి ఖమాపేతబ్బో. సచే నవకతరో హోతి ¶ , వన్దిత్వా ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం భన్తే తుమ్హే ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, తం మే ఖమథా’’తి ఖమాపేతబ్బో. సచే సో నక్ఖమతి దిసాపక్కన్తో వా హోతి, యే తస్మిం విహారే భిక్ఖూ వసన్తి తేసం సన్తికం గన్త్వా సచే అత్తనా వుడ్ఢతరో హోతి ఠితకేనేవ, సచే నవకతరో ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘అహం, భన్తే, అసుకం నామ ఆయస్మన్తం ఇదఞ్చిదఞ్చ అవచం, ఖమతు మే సో ఆయస్మా’’తి ఏవం వదన్తేన ఖమాపేతబ్బో. సచే సో పరినిబ్బుతో హోతి, పరినిబ్బుతమఞ్చట్ఠానం గన్త్వా యావ సివథికం గన్త్వాపి ఖమాపేతబ్బో. ఏవం కతే సగ్గావరణఞ్చ మగ్గావరణఞ్చ న హోతి, పాకతికమేవ హోతి.

మిచ్ఛాదిట్ఠికాతి విపరీతదస్సనా. మిచ్ఛాదిట్ఠికమ్మసమాదానాతి మిచ్ఛాదిట్ఠివసేన సమాదిన్ననానావిధకమ్మా, యే చ మిచ్ఛాదిట్ఠిమూలకేసు కాయకమ్మాదీసు అఞ్ఞేపి ¶ సమాదపేన్తి. తత్థ వచీదుచ్చరితగ్గహణేనేవ అరియూపవాదే, మనోదుచ్చరితగ్గహణేన చ మిచ్ఛాదిట్ఠియా సఙ్గహితాయపి ఇమేసం ద్విన్నం పున వచనం మహాసావజ్జభావదస్సనత్థన్తి వేదితబ్బం. మహాసావజ్జో హి అరియూపవాదో ఆనన్తరియసదిసో. యథాహ – ‘‘సేయ్యథాపి, సారిపుత్త, భిక్ఖు సీలసమ్పన్నో సమాధిసమ్పన్నో పఞ్ఞాసమ్పన్నో దిట్ఠేవ ధమ్మే అఞ్ఞం ఆరాధేయ్య; ఏవంసమ్పదమిదం, సారిపుత్త, వదామి తం వాచం అప్పహాయ తం చిత్తం అప్పహాయ తం దిట్ఠిం అప్పటినిస్సజ్జిత్వా యథాభతం నిక్ఖిత్తో, ఏవం నిరయే’’తి (మ. ని. ౧.౧౪౯).

మిచ్ఛాదిట్ఠితో ¶ చ మహాసావజ్జతరం నామ అఞ్ఞం నత్థి. యథాహ – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, ఏవం మహాసావజ్జతరం, యథయిదం, మిచ్ఛాదిట్ఠి. మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాని, భిక్ఖవే, వజ్జానీ’’తి (అ. ని. ౧.౩౧౦).

కాయస్స భేదాతి ఉపాదిన్నక్ఖన్ధపరిచ్చాగా. పరం మరణాతి తదనన్తరం అభినిబ్బత్తక్ఖన్ధగ్గహణే. అథవా కాయస్స భేదాతి జీవితిన్ద్రియస్సుపచ్ఛేదా. పరం మరణాతి చుతిచిత్తతో ఉద్ధం. అపాయన్తి ఏవమాది సబ్బం నిరయవేవచనం. నిరయో హి సగ్గమోక్ఖహేతుభూతా పుఞ్ఞసమ్మతా అయా అపేతత్తా, సుఖానం ¶ వా ఆయస్స అభావా అపాయో. దుక్ఖస్స గతి పటిసరణన్తి దుగ్గతి; దోసబహులతాయ వా దుట్ఠేన కమ్మునా నిబ్బత్తా గతీతి దుగ్గతి. వివసా నిపతన్తి ఏత్థ దుక్కటకారినోతి వినిపాతో; వినస్సన్తా వా ఏత్థ నిపతన్తి సమ్భిజ్జమానఙ్గపచ్చఙ్గాతి వినిపాతో. నత్థి ఏత్థ అస్సాదసఞ్ఞితో అయోతి నిరయో.

అథ వా అపాయగ్గహణేన తిరచ్ఛానయోనిం దీపేతి. తిరచ్ఛానయోని హి అపాయో, సుగతియా అపేతత్తా; న దుగ్గతి, మహేసక్ఖానం నాగరాజాదీనం సమ్భవతో. దుగ్గతిగ్గహణేన పేత్తివిసయం దీపేతి. సో హి అపాయో చేవ దుగ్గతి చ సుగతితో అపేతత్తా, దుక్ఖస్స చ గతిభూతత్తా; న తు వినిపాతో అసురసదిసం అవినిపతితత్తా. పేతమహిద్ధికానఞ్హి విమానానిపి నిబ్బత్తన్తి. వినిపాతగ్గహణేన అసురకాయం దీపేతి. సో హి యథావుత్తేనత్థేన అపాయో చేవ దుగ్గతి చ సబ్బసముస్సయేహి చ వినిపతితత్తా వినిపాతోతి వుచ్చతి. నిరయగ్గహణేన అవీచి-ఆదిఅనేకప్పకారం నిరయమేవ దీపేతి. ఉపపన్నాతి ఉపగతా, తత్థ అభినిబ్బత్తాతి అధిప్పాయో. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

అయం ¶ పన విసేసో – ఏత్థ సుగతిగ్గహణేన మనుస్సగతిపి సఙ్గయ్హతి. సగ్గగ్గహణేన దేవగతియేవ. తత్థ సున్దరా గతీతి సుగతి. రూపాదివిసయేహి సుట్ఠు అగ్గోతి సగ్గో. సో సబ్బోపి లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకోతి అయం వచనత్థో. విజ్జాతి దిబ్బచక్ఖుఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి సత్తానం చుతిపటిసన్ధిపటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవ. అయమేవ హేత్థ విసేసో – యథా పుబ్బేనివాసకథాయం ‘‘పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణముఖతుణ్డకేన పుబ్బేనివుత్థక్ఖన్ధపఅచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా’’తి వుత్తం; ఏవమిధ ‘‘చుతూపపాతఞాణముఖతుణ్డకేన చుతూపపాతపటిచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా’’తి వత్తబ్బన్తి.

౧౪. సో ¶ ఏవం సమాహితే చిత్తేతి ఇధ విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయఞాణాయాతి అరహత్తమగ్గఞాణత్థాయ. అరహత్తమగ్గో హి ఆసవవినాసనతో ఆసవానం ఖయోతి వుచ్చతి. తత్ర చేతం ఞాణం తప్పరియాపన్నత్తాతి ¶ . చిత్తం అభినిన్నామేసిన్తి విపస్సనాచిత్తం అభినీహరిం. సో ఇదం దుక్ఖన్తి ఏవమాదీసు ‘‘ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో భియ్యో’’తి సబ్బమ్పి దుక్ఖసచ్చం సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాసిం జానిం పటివిజ్ఝిం. తస్స చ దుక్ఖస్స నిబ్బత్తికం తణ్హం ‘‘అయం దుక్ఖసముదయో’’తి, తదుభయమ్పి యం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝతి తం తేసం అప్పవత్తిం నిబ్బానం ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధో’’తి, తస్స చ సమ్పాపకం అరియమగ్గం ‘‘అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాసిం జానిం పటివిజ్ఝిన్తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం సరూపతో సచ్చాని దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసవసేన పరియాయతో దస్సేన్తో ‘‘ఇమే ఆసవా’’తిఆదిమాహ. తస్స మే ఏవం జానతో ఏవం పస్సతోతి తస్స మయ్హం ఏవం జానన్తస్స ఏవం పస్సన్తస్స సహ విపస్సనాయ కోటిప్పత్తం మగ్గం కథేతి. కామాసవాతి కామాసవతో. విముచ్చిత్థాతి ఇమినా ఫలక్ఖణం దస్సేతి. మగ్గక్ఖణే హి చిత్తం విముచ్చతి, ఫలక్ఖణే విముత్తం హోతి. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణన్తి ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణం ¶ దస్సేతి. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమిం. తేన హి ఞాణేన భగవా పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘ఖీణా జాతీ’’తిఆదీని అబ్భఞ్ఞాసిం. కతమా పన భగవతో జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం అబ్భఞ్ఞాసీతి? వుచ్చతే – న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా, పుబ్బేవ ఖీణత్తా; న అనాగతా, అనాగతే వాయామాభావతో; న పచ్చుప్పన్నా, విజ్జమానత్తా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా; తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీ’’తి జానన్తో అబ్భఞ్ఞాసిం.

వుసితన్తి వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం, పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్త సేక్ఖా బ్రహ్మచరియవాసం వసన్తి నామ, ఖీణాసవో వుత్థవాసో. తస్మా భగవా అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి అబ్భఞ్ఞాసిం. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనాభిసమయవసేన ¶ సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో ¶ . పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి ఏతం కిచ్చం కరోన్తి, ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా భగవా అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి అబ్భఞ్ఞాసిం. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పున ఇత్థభావాయ ఏవం సోళసకిచ్చభావాయ కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి అబ్భఞ్ఞాసిం.

ఇదాని ఏవం పచ్చవేక్ఖణఞాణపరిగ్గహితం తం ఆసవానం ఖయఞాణాధిగమం బ్రాహ్మణస్స దస్సేన్తో అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. తత్థ విజ్జాతి అరహత్తమగ్గఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి చతుసచ్చపటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవ. అయం పన విసేసో – అయం ఖో మే బ్రాహ్మణ తతియా అభినిబ్భిదా అహోసీతి ఏత్థ అయం ఖో మమ బ్రాహ్మణ ఆసవానం ఖయఞాణముఖతుణ్డకేన చతుసచ్చపటిచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా తతియా అభినిబ్భిదా తతియా నిక్ఖన్తి తతియా అరియజాతి అహోసి, కుక్కుటచ్ఛాపకస్సేవ ముఖతుణ్డకేన వా పాదనఖసిఖాయ వా అణ్డకోసం పదాలేత్వా తమ్హా అణ్డకోసమ్హా అభినిబ్భిదా నిక్ఖన్తి కుక్కుటనికాయే పచ్చాజాతీతి.

ఏత్తావతా ¶ కిం దస్సేతీతి? సో హి బ్రాహ్మణ కుక్కుటచ్ఛాపకో అణ్డకోసం

పదాలేత్వా తతో నిక్ఖమన్తో సకిమేవ జాయతి, అహం పన పుబ్బే-నివుత్థక్ఖన్ధపటిచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం భిన్దిత్వా పఠమం తావ పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణవిజ్జాయ జాతో, తతో సత్తానం చుతిపటిసన్ధిపటిచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా దుతియం దిబ్బచక్ఖుఞాణవిజ్జాయ జాతో, పున చతుసచ్చపటిచ్ఛాదకం అవిజ్జణ్డకోసం పదాలేత్వా తతియం ఆసవానం ఖయఞాణవిజ్జాయ జాతో; ఏవం తీహి విజ్జాహి తిక్ఖత్తుం జాతో. సా చ మే జాతి అరియా సుపరిసుద్ధాతి ఇదం దస్సేసి. ఏవం దస్సేన్తో చ పుబ్బేనివాసఞాణేన అతీతంసఞాణం, దిబ్బచక్ఖునా పచ్చుప్పన్నానాగతంసఞాణం, ఆసవక్ఖయేన సకలలోకియలోకుత్తరగుణన్తి ఏవం తీహి విజ్జాహి సబ్బేపి సబ్బఞ్ఞుగుణే పకాసేత్వా అత్తనో అరియాయ జాతియా జేట్ఠసేట్ఠభావం బ్రాహ్మణస్స దస్సేసీతి.

౧౫. ఏవం ¶ వుత్తే వేరఞ్జో బ్రాహ్మణోతి ఏవం భగవతా లోకానుకమ్పకేన బ్రాహ్మణం అనుకమ్పమానేన వినిగూహితబ్బేపి అత్తనో అరియాయ జాతియా జేట్ఠసేట్ఠభావే విజ్జత్తయపకాసికాయ ¶ ధమ్మదేసనాయ వుత్తే పీతివిప్ఫారపరిపుణ్ణగత్తచిత్తో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో తం భగవతో అరియాయ జాతియా జేట్ఠసేట్ఠభావం విదిత్వా ‘‘ఈదిసం నామాహం సబ్బలోకజేట్ఠసేట్ఠం సబ్బగుణసమన్నాగతం సబ్బఞ్ఞుం ‘అఞ్ఞేసం అభివాదనాదికమ్మం న కరోతీ’తి అవచం – ‘ధీరత్థు వతరే అఞ్ఞాణ’’’న్తి అత్తానం గరహిత్వా ‘‘అయం దాని లోకే అరియాయ జాతియా పురేజాతట్ఠేన జేట్ఠో, సబ్బగుణేహి అప్పటిసమట్ఠేన సేట్ఠో’’తి నిట్ఠం గన్త్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘జేట్ఠో భవం గోతమో సేట్ఠో భవం గోతమో’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా పున తం భగవతో ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదమానో ‘‘అభిక్కన్తం, భో గోతమ, అభిక్కన్తం, భో గోతమా’’తిఆదిమాహ.

తత్థాయం అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనేసు దిస్సతి. ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి; నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తిఆదీసు ¶ (అ. ని. ౮.౨౦) హి ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం మే పుగ్గలో ఖమతి, ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౦౦) సున్దరే.

‘‘కో మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. –

ఆదీసు (వి. వ. ౮౫౭) అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భన్తే’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౦) అబ్భనుమోదనే. ఇధాపి అబ్భనుమోదనేయేవ. యస్మా చ అబ్భనుమోదనే, తస్మా ‘‘సాధు సాధు, భో గోతమా’’తి వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;

హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి.

ఇమినా చ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో.

అథ వా అభిక్కన్తన్తి అతిఇట్ఠం అతిమనాపం అతిసున్దరన్తి వుత్తం హోతి. తత్థ ఏకేన అభిక్కన్తసద్దేన దేసనం థోమేతి, ఏకేన అత్తనో పసాదం. అయఞ్హి ఏత్థ అధిప్పాయో – ‘‘అభిక్కన్తం, భో గోతమ, యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనా, అభిక్కన్తం యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆగమ్మ మమ పసాదో’’తి. భగవతోయేవ వా వచనం ద్వే ¶ ద్వే అత్థే సన్ధాయ థోమేతి ¶ – భోతో గోతమస్స వచనం అభిక్కన్తం దోసనాసనతో అభిక్కన్తం గుణాధిగమనతో, తథా సద్ధాజననతో పఞ్ఞాజననతో, సాత్థతో సబ్యఞ్జనతో, ఉత్తానపదతో గమ్భీరత్థతో, కణ్ణసుఖతో హదయఙ్గమతో, అనత్తుక్కంసనతో అపరవమ్భనతో, కరుణాసీతలతో పఞ్ఞావదాతతో, అపాథరమణీయతో విమద్దక్ఖమతో, సుయ్యమానసుఖతో వీమంసియమానహితతోతి ఏవమాదీహి యోజేతబ్బం.

తతో పరమ్పి చతూహి ఉపమాహి దేసనంయేవ థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరిముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిపటిచ్ఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ఏస మగ్గోతి ¶ వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీ అడ్ఢరత్త-ఘనవనసణ్డ-మేఘపటలేహి చతురఙ్గే తమసి. అయం తావ అనుత్తానపదత్థో. అయం పన అధిప్పాయయోజనా – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం సద్ధమ్మవిముఖం అసద్ధమ్మే పతిట్ఠితం మం అసద్ధమ్మా వుట్ఠాపేన్తేన; యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య, ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానా పభుతి మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్నం సాసనం వివరన్తేన; యథా మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం కుమ్మగ్గమిచ్ఛామగ్గప్పటిపన్నస్స మే సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆచిక్ఖన్తేన; యథా అన్ధకారే తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మోహన్ధకారే నిముగ్గస్స మే బుద్ధాదిరతనత్తయరూపాని అపస్సతో తప్పటిచ్ఛాదకమోహన్ధకారవిద్ధంసకదేసనాపజ్జోతం ధారేన్తేన, మయ్హం భోతా గోతమేన ఏతేహి పరియాయేహి పకాసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితోతి.

ఏవం దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయే పసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ‘‘ఏసాహ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. భవన్తం గోతమం సరణం గచ్ఛామీతి భవన్తం గోతమం సరణన్తి గచ్ఛామి; భవం మే గోతమో సరణం, పరాయణం, అఘస్స తాతా, హితస్స చ విధాతాతి ఇమినా అధిప్పాయేన భవన్తం గోతమం గచ్ఛామి భజామి సేవామి పయిరుపాసామి ¶ , ఏవం వా జానామి బుజ్ఝామీతి. యేసఞ్హి ధాతూనం గతిఅత్థో, బుద్ధిపి తేసం అత్థో; తస్మా ‘‘గచ్ఛామీ’’తి ఇమస్స జానామి బుజ్ఝామీతి అయమ్పి అత్థో వుత్తో. ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి ఏత్థ పన అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధే యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చ చతూసు అపాయేసు అపతమానే ¶ ధారేతీతి ధమ్మో; సో అత్థతో అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ. వుత్తం హేతం – ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౪) విత్థారో. న కేవలఞ్చ అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ, అపి చ ఖో అరియఫలేహి సద్ధిం పరియత్తిధమ్మోపి. వుత్తమ్పి హేతం ఛత్తమాణవకవిమానే –

‘‘రాగవిరాగమనేజమసోకం, ధమ్మమసఙ్ఖతమప్పటికూలం;

మధురమిమం పగుణం సువిభత్తం, ధమ్మమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౭);

ఏత్థ హి రాగవిరాగోతి మగ్గో కథితో. అనేజమసోకన్తి ఫలం. ధమ్మమసఙ్ఖతన్తి నిబ్బానం. అప్పటికూలం మధురమిమం పగుణం సువిభత్తన్తి పిటకత్తయేన విభత్తా ¶ సబ్బధమ్మక్ఖన్ధాతి. దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేన సంహతోతి సఙ్ఘో, సో అత్థతో అట్ఠఅరియపుగ్గలసమూహో. వుత్తఞ్హేతం తస్మింయేవ విమానే –

‘‘యత్థ చ దిన్నమహప్ఫలమాహు, చతూసు సుచీసు పురిసయుగేసు;

అట్ఠ చ పుగ్గలధమ్మదసా తే, సఙ్ఘమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౮);

భిక్ఖూనం సఙ్ఘో భిక్ఖుసఙ్ఘో. ఏత్తావతా చ బ్రాహ్మణో తీణి సరణగమనాని పటివేదేసి.

ఇదాని తేస్వేవ తీసు సరణగమనేసు కోసల్లత్థం సరణం, సరణగమనం, యో సరణం గచ్ఛతి,

సరణగమనప్పభేదో, సరణగమనఫలం, సంకిలేసో, భేదోతి అయం విధి వేది తబ్బో. సో పన ఇధ వుచ్చమానో అతిభారియం వినయనిదానం కరోతీతి న వుత్తో. అత్థికేహి పన పపఞ్చసూదనియం వా మజ్ఝిమట్ఠకథాయం భయభేరవసుత్తవణ్ణనతో (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౫౬) సుమఙ్గలవిలాసినియం వా దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౫౦) సరణవణ్ణనతో గహేతబ్బోతి.

ఉపాసకం ¶ మం భవం గోతమో ధారేతూతి మం భవం గోతమో ‘‘ఉపాసకో అయ’’న్తి ఏవం ధారేతూతి అత్థో. ఉపాసకవిధికోసల్లత్థం పనేత్థ కో ఉపాసకో, కస్మా ¶ ఉపాసకోతి వుచ్చతి, కిమస్స సీలం, కో ఆజీవో, కా విపత్తి, కా సమ్పత్తీతి ఇదం పకిణ్ణకం వేదితబ్బం. తం అతిభారియకరణతో ఇధ న విభత్తం, అత్థికేహి పన పపఞ్చసూదనియం మజ్ఝిమట్ఠకథాయం (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౫౬) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అజ్జతగ్గేతి ఏత్థ అయం అగ్గసద్దో ఆదికోటికోట్ఠాససేట్ఠేసు దిస్సతి. ‘‘అజ్జతగ్గే, సమ్మ దోవారిక, ఆవరామి ద్వారం నిగణ్ఠానం నిగణ్ఠీన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౭౦) హి ఆదిమ్హి దిస్సతి. ‘‘తేనేవ అఙ్గులగ్గేన తం అఙ్గులగ్గం పరామసేయ్య (కథా. ౪౪౧), ఉచ్ఛగ్గం వేళగ్గ’’న్తిఆదీసు కోటియం. ‘‘అమ్బిలగ్గం వా మధురగ్గం వా తిత్తకగ్గం వా (సం. ని. ౫.౩౭౪) అనుజానామి, భిక్ఖవే, విహారగ్గేన వా పరివేణగ్గేన వా భాజేతు’’న్తిఆదీసు (చూళవ. ౩౧౮) కోట్ఠాసే. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా…పే… తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౪) సేట్ఠే. ఇధ పనాయం ఆదిమ్హి దట్ఠబ్బో. తస్మా అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వాతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. అజ్జతన్తి అజ్జభావన్తి వుత్తం హోతి. అజ్జదగ్గే ఇచ్చేవ వా ¶ పాఠో, దకారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి వుత్తం హోతి. పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం, యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణగతం మం భవం గోతమో ధారేతు జానాతు, అహఞ్హి సచేపి మే తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దేయ్యుం, నేవ బుద్ధం ‘‘న బుద్ధో’’తి వా, ధమ్మం ‘‘న ధమ్మో’’తి వా, సఙ్ఘం ‘‘న సఙ్ఘో’’తి వా వదేయ్యన్తి. ఏత్థ చ బ్రాహ్మణో పాణుపేతం సరణగతన్తి పున సరణగమనం వదన్తో అత్తసన్నియ్యాతనం పకాసేతీతి వేదితబ్బో.

ఏవం అత్తానం నియ్యాతేత్వా భగవన్తం సపరిసం ఉపట్ఠాతుకామో ఆహ – ‘‘అధివాసేతు చ మే భవం గోతమో వేరఞ్జాయం వస్సావాసం సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేనా’’తి. కిం వుత్తం హోతి – ఉపాసకఞ్చ మం భవం గోతమో ధారేతు, అధివాసేతు చ మే వేరఞ్జాయం వస్సావాసం, తయో మాసే వేరఞ్జం ఉపనిస్సాయ మమ అనుగ్గహత్థం వాసం సమ్పటిచ్ఛతూతి. అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేనాతి అథస్స వచనం సుత్వా భగవా కాయఙ్గం వా వాచఙ్గం వా అచోపేత్వా అబ్భన్తరేయేవ ఖన్తిం చారేత్వా తుణ్హీభావేన అధివాసేసి; బ్రాహ్మణస్స అనుగ్గహత్థం మనసావ సమ్పటిచ్ఛీతి ¶ వుత్తం హోతి.

అథ ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో భగవతో అధివాసనం విదిత్వాతి అథ వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో సచే మే ¶ సమణో గోతమో నాధివాసేయ్య, కాయేన వా వాచాయ వా పటిక్ఖిపేయ్య. యస్మా పన అప్పటిక్ఖిపిత్వా అబ్భన్తరే ఖన్తిం ధారేసి, తస్మా మే మనసావ అధివాసేసీతి ఏవం ఆకారసల్లక్ఖణకుసలతాయ భగవతో అధివాసనం విదిత్వా, అత్తనో నిసిన్నాసనతో వుట్ఠాయ చతూసు దిసాసు భగవన్తం సక్కచ్చం వన్దిత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా ఆగతకాలతో పభుతి జాతిమహల్లకబ్రాహ్మణానం అభివాదనాదీని న కరోతీతి విగరహిత్వాపి ఇదాని విఞ్ఞాతబుద్ధగుణో కాయేన వాచాయ మనసా చ అనేకక్ఖత్తుం వన్దన్తోపి అతిత్తోయేవ హుత్వా దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సిరస్మిం పతిట్ఠాపేత్వా యావ దస్సనవిసయో తావ పటిముఖోయేవ అపక్కమిత్వా దస్సనవిసయం విజహనట్ఠానే వన్దిత్వా పక్కామి.

ఉపాసకత్తపటివేదనాకథా నిట్ఠితా.

౧౬. తేన ఖో పన సమయేన వేరఞ్జా దుబ్భిక్ఖా హోతీతి యస్మిం సమయే వేరఞ్జేన బ్రాహ్మణేన భగవా వేరఞ్జం ఉపనిస్సాయ వస్సావాసం యాచితో ¶ , తేన సమయేన వేరఞ్జా దుబ్భిక్ఖా హోతి. దుబ్భిక్ఖాతి దుల్లభభిక్ఖా; సా పన దుల్లభభిక్ఖతా యత్థ మనుస్సా అస్సద్ధా హోన్తి అప్పసన్నా, తత్థ సుసస్సకాలేపి అతిసమగ్ఘేపి పుబ్బణ్ణాపరణ్ణే హోతి. వేరఞ్జాయం పన యస్మా న తథా అహోసి, అపిచ ఖో దుసస్సతాయ ఛాతకదోసేన అహోసి తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ద్వీహితికాతిఆదిమాహ. తత్థ ద్వీహితికాతి ద్విధా పవత్తఈహితికా. ఈహితం నామ ఇరియా ద్విధా పవత్తా – చిత్తఇరియా, చిత్తఈహా. ‘‘ఏత్థ లచ్ఛామ ను ఖో కిఞ్చి భిక్ఖమానా న లచ్ఛామా’’తి, ‘‘జీవితుం వా సక్ఖిస్సామ ను ఖో నో’’తి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

అథ వా ద్వీహితికాతి దుజ్జీవికా, ఈహితం ఈహా ఇరియనం పవత్తనం జీవితన్తిఆదీని పదాని ఏకత్థాని. తస్మా దుక్ఖేన ఈహితం ఏత్థ పవత్తతీతి ద్వీహితికాతి అయమేత్థ ¶ పదత్థో. సేతట్ఠికాతి సేతకాని అట్ఠీని ఏత్థాతి సేతట్ఠికా. దివసమ్పి యాచిత్వా కిఞ్చి అలద్ధా మతానం కపణమనుస్సానం అహిచ్ఛత్తకవణ్ణేహి అట్ఠీహి తత్ర తత్ర పరికిణ్ణాతి వుత్తం హోతి. సేతట్టికాతిపి పాఠో. తస్సత్థో – సేతా అట్టి ఏత్థాతి సేతట్టికా. అట్టీతి ఆతురతా బ్యాధి రోగో. తత్థ చ సస్సానం గబ్భగ్గహణకాలే సేతకరోగేన ఉపహతమేవ పచ్ఛిన్నఖీరం అగ్గహితతణ్డులం పణ్డరపణ్డరం సాలిసీసం వా యవగోధూమసీసం వా నిక్ఖమతి, తస్మా ‘‘సేతట్టికా’’తి వుచ్చతి.

వప్పకాలే ¶ సుట్ఠు అభిసఙ్ఖరిత్వాపి వుత్తసస్సం తత్థ సలాకా ఏవ సమ్పజ్జతీతి సలాకావుత్తా; సలాకాయ వా తత్థ జీవితం పవత్తేన్తీతి సలాకావుత్తా. కిం వుత్తం హోతి? తత్థ కిర ధఞ్ఞవిక్కయకానం సన్తికం కయకేసు గతేసు దుబ్బలమనుస్సే అభిభవిత్వా బలవమనుస్సావ ధఞ్ఞం కిణిత్వా గచ్ఛన్తి. దుబ్బలమనుస్సా అలభమానా మహాసద్దం కరోన్తి. ధఞ్ఞవిక్కయకా ‘‘సబ్బేసం సఙ్గహం కరిస్సామా’’తి ధఞ్ఞకరణట్ఠానే ధఞ్ఞమాపకం నిసీదాపేత్వా ఏకపస్సే వణ్ణజ్ఝక్ఖం నిసీదాపేసుం. ధఞ్ఞత్థికా వణ్ణజ్ఝక్ఖస్స సన్తికం గచ్ఛన్తి. సో ఆగతపటిపాటియా మూలం గహేత్వా ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఏత్తకం దాతబ్బ’’న్తి సలాకం లిఖిత్వా దేతి, తే తం గహేత్వా ధఞ్ఞమాపకస్స సన్తికం గన్త్వా దిన్నపటిపాటియా ధఞ్ఞం గణ్హన్తి. ఏవం సలాకాయ తత్థ జీవితం పవత్తేన్తీతి సలాకావుత్తా.

న ¶ సుకరా ఉఞ్ఛేన పగ్గహేన యాపేతున్తి పగ్గహేన యో ఉఞ్ఛో, తేన యాపేతుం న సుకరా. పత్తం గహేత్వా యం అరియా ఉఞ్ఛం కరోన్తి, భిక్ఖాచరియం చరన్తి, తేన ఉఞ్ఛేన యాపేతుం న సుకరాతి వుత్తం హోతి. తదా కిర తత్థ సత్తట్ఠగామే పిణ్డాయ చరిత్వా ఏకదివసమ్పి యాపనమత్తం న లభన్తి.

తేన ఖో పన సమయేన ఉత్తరాపథకా అస్సవాణిజా…పే… అస్సోసి ఖో భగవా ఉదుక్ఖలసద్దన్తి – తేనాతి యస్మిం సమయే భగవా వేరఞ్జం ఉపనిస్సాయ వస్సావాసం ఉపగతో తేన సమయేన. ఉత్తరాపథవాసికా ఉత్తరాపథతో వా ఆగతత్తా ఏవం లద్ధవోహారా అస్సవాణిజా ఉత్తరాపథే అస్సానం ఉట్ఠానట్ఠానే ¶ పఞ్చ అస్ససతాని గహేత్వా దిగుణం తిగుణం లాభం పత్థయమానా దేసన్తరం గచ్ఛన్తా తేహి అత్తనో విక్కాయికభణ్డభూతేహి పఞ్చమత్తేహి అస్ససతేహి వేరఞ్జం వస్సావాసం ఉపగతా హోన్తి. కస్మా? న హి సక్కా తస్మిం దేసే వస్సికే చత్తారో మాసే అద్ధానం పటిపజ్జితుం. ఉపగచ్ఛన్తా చ బహినగరే ఉదకేన అనజ్ఝోత్థరణీయే ఠానే అత్తనో చ వాసాగారాని అస్సానఞ్చ మన్దిరం కారాపేత్వా వతియా పరిక్ఖిపింసు. తాని తేసం వసనట్ఠానాని ‘‘అస్సమణ్డలికాయో’’తి పఞ్ఞాయింసు. తేనాహ – ‘‘తేహి అస్సమణ్డలికాసు భిక్ఖూనం పత్థపత్థపులకం పఞ్ఞత్తం హోతీ’’తి. పత్థపత్థపులకన్తి ఏకమేకస్స భిక్ఖునో పత్థపత్థపమాణం పులకం. పత్థో నామ నాళిమత్తం హోతి, ఏకస్స పురిసస్స అలం యాపనాయ. వుత్తమ్పి హేతం – ‘‘పత్థోదనో నాలమయం దువిన్న’’న్తి (జా. ౨.౨౧.౧౯౨). పులకం నామ నిత్థుసం కత్వా ఉస్సేదేత్వా గహితయవతణ్డులా వుచ్చన్తి. యది హి సథుసా హోన్తి, పాణకా విజ్ఝన్తి, అద్ధానక్ఖమా న హోన్తి. తస్మా తే వాణిజా అద్ధానక్ఖమం కత్వా యవతణ్డులమాదాయ అద్ధానం పటిపజ్జన్తి ¶ ‘‘యత్థ అస్సానం ఖాదనీయం తిణం దుల్లభం భవిస్సతి, తత్థేతం అస్సభత్తం భవిస్సతీ’’తి.

కస్మా పన తేహి తం భిక్ఖూనం పఞ్ఞత్తన్తి? వుచ్చతే – ‘‘న హి తే దక్ఖిణాపథమనుస్సా వియ అస్సద్ధా అప్పసన్నా, తే పన సద్ధా పసన్నా బుద్ధమామకా, ధమ్మమామకా, సఙ్ఘమామకా; తే పుబ్బణ్హసమయం కేనచిదేవ కరణీయేన నగరం పవిసన్తా ద్వే తయో దివసే అద్దసంసు సత్తట్ఠ భిక్ఖూ సునివత్థే సుపారుతే ¶ ఇరియాపథసమ్పన్నే సకలమ్పి నగరం పిణ్డాయ చరిత్వా కిఞ్చి అలభమానే. దిస్వాన నేసం ఏతదహోసి – ‘‘అయ్యా ఇమం నగరం ఉపనిస్సాయ వస్సం ఉపగతా; ఛాతకఞ్చ వత్తతి, న చ కిఞ్చి లభన్తి, అతివియ కిలమన్తి. మయఞ్చమ్హ ఆగన్తుకా, న సక్కోమ నేసం దేవసికం యాగుఞ్చ భత్తఞ్చ పటియాదేతుం. అమ్హాకం పన అస్సా సాయఞ్చ పాతో చ ద్విక్ఖత్తుం భత్తం లభన్తి. యంనూన మయం ఏకమేకస్స అస్సస్స పాతరాసభత్తతో ఏకమేకస్స భిక్ఖునో పత్థపత్థపులకం దదేయ్యామ. ఏవం అయ్యా చ న కిలమిస్సన్తి ¶ , అస్సా చ యాపేస్సన్తీ’’తి. తే భిక్ఖూనం సన్తికం గన్త్వా ఏతమత్థం ఆరోచేత్వా ‘‘భన్తే, తుమ్హే పత్థపత్థపులకం పటిగ్గహేత్వా యం వా తం వా కత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి యాచిత్వా దేవసికం పత్థపత్థపులకం పఞ్ఞపేసుం. తేన వుత్తం – ‘‘తేహి అస్సమణ్డలికాసు భిక్ఖూనం పత్థపత్థపులకం పఞ్ఞత్తం హోతీ’’తి.

పఞ్ఞత్తన్తి నిచ్చభత్తసఙ్ఖేపేన ఠపితం. ఇదాని భిక్ఖూ పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వాతిఆదీసు పుబ్బణ్హసమయన్తి దివసస్స పుబ్బభాగసమయం, పుబ్బణ్హసమయేతి అత్థో. పుబ్బణ్హే వా సమయం పుబ్బణ్హసమయం, పుబ్బణ్హే ఏకం ఖణన్తి వుత్తం హోతి. ఏవం అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం లబ్భతి. నివాసేత్వాతి పరిదహిత్వా, విహారనివాసనపరివత్తనవసేనేతం వేదితబ్బం. న హి తే తతో పుబ్బే అనివత్థా అహేసుం. పత్తచీవరమాదాయాతి పత్తం హత్థేహి చీవరం కాయేన ఆదియిత్వా సమ్పటిచ్ఛాదేత్వా, ధారేత్వాతి అత్థో. యేన వా తేన వా హి పకారేన గణ్హన్తా ఆదాయఇచ్చేవ వుచ్చన్తి, యథా ‘‘సమాదాయేవ పక్కమతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౧). పిణ్డం అలభమానాతి సకలమ్పి వేరఞ్జం చరిత్వా తిట్ఠతు పిణ్డో, అన్తమసో ‘‘అతిచ్ఛథా’’తి వాచమ్పి అలభమానా.

పత్థపత్థపులకం ఆరామం ఆహరిత్వాతి గతగతట్ఠానే లద్ధం ఏకమేకం పత్థపత్థపులకం గహేత్వా ఆరామం నేత్వా. ఉదుక్ఖలే కోట్టేత్వా కోట్టేత్వా పరిభుఞ్జన్తీతి థేరానం కోచి కప్పియకారకో నత్థి, యో నేసం తం గహేత్వా యాగుం వా భత్తం వా పచేయ్య. సామమ్పి పచనం సమణసారుప్పం న హోతి న చ వట్టతి. తే ఏవం నో సల్లహుకవుత్తితా చ భవిస్సతి, సామపాకపరిమోచనఞ్చాతి అట్ఠ అట్ఠ ¶ జనా వా దస దస జనా వా ఏకతో హుత్వా ఉదుక్ఖలే కోట్టేత్వా కోట్టేత్వా సకం సకం పటివీసం ఉదకేన తేమేత్వా పరిభుఞ్జన్తి. ఏవం పరిభుఞ్జిత్వా అప్పోస్సుక్కా సమణధమ్మం కరోన్తి ¶ . భగవతో పన తే అస్సవాణిజా పత్థపులకఞ్చ దేన్తి, తదుపియఞ్చ సప్పిమధుసక్కరం. తం ఆయస్మా ఆనన్దో ఆహరిత్వా సిలాయం పిసతి. పుఞ్ఞవతా పణ్డితపురిసేన కతం మనాపమేవ హోతి. అథ నం పిసిత్వా సప్పిఆదీహి సమ్మా యోజేత్వా భగవతో ¶ ఉపనామేసి. అథేత్థ దేవతా దిబ్బోజం పక్ఖిపన్తి. తం భగవా పరిభుఞ్జతి. పరిభుఞ్జిత్వా ఫలసమాపత్తియా కాలం అతినామేతి. న తతో పట్ఠాయ పిణ్డాయ చరతి.

కిం పనానన్దత్థేరో తదా భగవతో ఉపట్ఠాకో హోతీతి? హోతి, నో చ ఖో ఉపట్ఠాకట్ఠానం లద్ధా. భగవతో హి పఠమబోధియం వీసతివస్సన్తరే నిబద్ధుపట్ఠాకో నామ నత్థి. కదాచి నాగసమాలత్థేరో భగవన్తం ఉపట్ఠాసి, కదాచి నాగితత్థేరో, కదాచి మేఘియత్థేరో, కదాచి ఉపవాణత్థేరో, కదాచి సాగతత్థేరో, కదాచి సునక్ఖత్తో లిచ్ఛవిపుత్తో. తే అత్తనో రుచియా ఉపట్ఠహిత్వా యదా ఇచ్ఛన్తి తదా పక్కమన్తి. ఆనన్దత్థేరో తేసు తేసు ఉపట్ఠహన్తేసు అప్పోస్సుక్కో హోతి, పక్కన్తేసు సయమేవ వత్తపటిపత్తిం కరోతి. భగవాపి కిఞ్చాపి మే ఞాతిసేట్ఠో ఉపట్ఠాకట్ఠానం న తావ లభతి, అథ ఖో ఏవరూపేసు ఠానేసు అయమేవ పతిరూపోతి అధివాసేసి. తేన వుత్తం – ‘‘ఆయస్మా పనానన్దో పత్థపులకం సిలాయం పిసిత్వా భగవతో ఉపనామేసి, తం భగవా పరిభుఞ్జతీ’’తి.

నను చ మనుస్సా దుబ్భిక్ఖకాలే అతివియ ఉస్సాహజాతా పుఞ్ఞాని కరోన్తి, అత్తనా అభుఞ్జిత్వాపి భిక్ఖూనం దాతబ్బం మఞ్ఞన్తి. తే తదా కస్మా కటచ్ఛుభిక్ఖమ్పి న అదంసు? అయఞ్చ వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో మహతా ఉస్సాహేన భగవన్తం వస్సావాసం యాచి, సో కస్మా భగవతో అత్థిభావమ్పి న జానాతీతి? వుచ్చతే – మారావట్టనాయ. వేరఞ్జఞ్హి బ్రాహ్మణం భగవతో సన్తికా పక్కన్తమత్తమేవ సకలఞ్చ నగరం సమన్తా చ యోజనమత్తం యత్థ సక్కా పురేభత్తం పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్చాగన్తుం, తం సబ్బం మారో ఆవట్టేత్వా మోహేత్వా సబ్బేసం అసల్లక్ఖణభావం కత్వా పక్కామి. తస్మా న కోచి అన్తమసో సామీచికమ్మమ్పి కత్తబ్బం మఞ్ఞిత్థ.

కిం ¶ పన భగవాపి మారావట్టనం అజానిత్వావ తత్థ వస్సం ఉపగతోతి? నో అజానిత్వా. అథ కస్మా చమ్పా-సావత్థి-రాజగహాదీనం అఞ్ఞతరస్మిం న ఉపగతోతి? తిట్ఠన్తు చమ్పా-సావత్థి-రాజగహాదీని, సచేపి భగవా తస్మిం సంవచ్ఛరే ¶ ఉత్తరకురుం వా తిదసపురం వా గన్త్వా వస్సం ఉపగచ్ఛేయ్య, తమ్పి మారో ఆవట్టేయ్య. సో కిర తం సంవచ్ఛరం అతివియ ఆఘాతేన ¶ పరియుట్ఠితచిత్తో అహోసి. ఇధ పన భగవా ఇమం అతిరేకకారణం అద్దస – ‘‘అస్సవాణిజా భిక్ఖూనం సఙ్గహం కరిస్సన్తీ’’తి. తస్మా వేరఞ్జాయమేవ వస్సం ఉపగచ్ఛి.

కిం పన మారో వాణిజకే ఆవట్టేతుం న సక్కోతీతి? నో న సక్కోతి, తే పన ఆవట్టితపరియోసానే ఆగమింసు. పటినివత్తిత్వా కస్మా న ఆవట్టేతీతి? అవిసహతాయ. న హి సో తథాగతస్స అభిహటభిక్ఖాయ నిబద్ధదానస్స అప్పితవత్తస్స అన్తరాయం కాతుం విసహతి. చతున్నఞ్హి న సక్కా అన్తరాయో కాతుం. కతమేసం చతున్నం? తథాగతస్స అభిహటభిక్ఖాసఙ్ఖేపేన వా నిబద్ధదానస్స అప్పితవత్తసఙ్ఖేపేన వా పరిచ్చత్తానం చతున్నం పచ్చయానం న సక్కా కేనచి అన్తరాయో కాతుం. బుద్ధానం జీవితస్స న సక్కా కేనచి అన్తరాయో కాతుం. అసీతియా అనుబ్యఞ్జనానం బ్యామప్పభాయ వా న సక్కా కేనచి అన్తరాయో కాతుం. చన్దిమసూరియదేవబ్రహ్మానమ్పి హి పభా తథాగతస్స అనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాప్పదేసం పత్వా విహతానుభావా హోన్తి. బుద్ధానం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స న సక్కా కేనచి అన్తరాయో కాతున్తి ఇమేసం చతున్నం న సక్కా కేనచి అన్తరాయో కాతుం. తస్మా మారేన అకతన్తరాయం భిక్ఖం భగవా ససావకసఙ్ఘో తదా పరిభుఞ్జతీతి వేదితబ్బో.

ఏవం పరిభుఞ్జన్తో చ ఏకదివసం అస్సోసి ఖో భగవా ఉదుక్ఖలసద్దన్తి భగవా పత్థపత్థపులకం కోట్టేన్తానం భిక్ఖూనం ముసలసఙ్ఘట్టజనితం ఉదుక్ఖలసద్దం సుణి. తతో పరం జానన్తాపి తథాగతాతి ఏవమాది యం పరతో ‘‘కిన్ను ఖో సో, ఆనన్ద, ఉదుక్ఖలసద్దో’’తి పుచ్ఛి, తస్స పరిహారదస్సనత్థం వుత్తం. తత్రాయం సఙ్ఖేపవణ్ణనా – తథాగతా నామ జానన్తాపి సచే తాదిసం పుచ్ఛాకారణం హోతి, పుచ్ఛన్తి. సచే పన తాదిసం పుచ్ఛాకారణం నత్థి, జానన్తాపి ¶ న పుచ్ఛన్తి. యస్మా పన బుద్ధానం అజాననం నామ నత్థి, తస్మా అజానన్తాపీతి న వుత్తం. కాలం విదిత్వా పుచ్ఛన్తీతి సచే తస్సా పుచ్ఛాయ సో కాలో హోతి, ఏవం తం కాలం విదిత్వా పుచ్ఛన్తి; సచే న హోతి ¶ , ఏవమ్పి కాలం విదిత్వావ న పుచ్ఛన్తి. ఏవం పుచ్ఛన్తాపి చ అత్థసంహితం తథాగతా పుచ్ఛన్తి, యం అత్థనిస్సితం కారణనిస్సితం, తదేవ పుచ్ఛన్తి, నో అనత్థసంహితం. కస్మా? యస్మా అనత్థసంహితే సేతుఘాతో తథాగతానం. సేతు వుచ్చతి మగ్గో, మగ్గేనేవ తాదిసస్స వచనస్స ఘాతో, సముచ్ఛేదోతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని అత్థసంహితన్తి ఏత్థ యం అత్థసన్నిస్సితం వచనం తథాగతా పుచ్ఛన్తి, తం దస్సేన్తో ‘‘ద్వీహాకారేహీ’’తి ఆదిమాహ. తత్థ ఆకారేహీతి కారణేహి. ధమ్మం వా దేసేస్సామాతి అట్ఠుప్పత్తియుత్తం సుత్తం వా పుబ్బచరితకారణయుత్తం జాతకం వా కథయిస్సామ. సావకానం వా సిక్ఖాపదం ¶ పఞ్ఞపేస్సామాతి సావకానం వా తాయ పుచ్ఛాయ వీతిక్కమం పాకటం కత్వా గరుకం వా లహుకం వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామ ఆణం ఠపేస్సామాతి.

అథ ఖో భగవా…పే… ఏతమత్థం ఆరోచేసీతి ఏత్థ నత్థి కిఞ్చి వత్తబ్బం. పుబ్బే వుత్తమేవ హి భిక్ఖూనం పత్థపత్థపులకపటిలాభం సల్లహుకవుత్తితం సామపాకపరిమోచనఞ్చ ఆరోచేన్తో ఏతమత్థం ఆరోచేసీతి వుచ్చతి. ‘‘సాధు సాధు, ఆనన్దా’’తి ఇదం పన భగవా ఆయస్మన్తం ఆనన్దం సమ్పహంసేన్తో ఆహ. సాధుకారం పన దత్వా ద్వీసు ఆకారేసు ఏకం గహేత్వా ధమ్మం దేసేన్తో ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి, ఆనన్ద, సప్పురిసేహి విజితం, పచ్ఛిమా జనతా సాలిమంసోదనం అతిమఞ్ఞిస్సతీ’’తి. తత్రాయమధిప్పాయో – తుమ్హేహి, ఆనన్ద, సప్పురిసేహి ఏవం దుబ్భిక్ఖే దుల్లభపిణ్డే ఇమాయ సల్లహుకవుత్తితాయ ఇమినా చ సల్లేఖేన విజితం. కిం విజితన్తి? దుబ్భిక్ఖం విజితం, లోభో విజితో, ఇచ్ఛాచారో విజితో. కథం? ‘‘అయం వేరఞ్జా దుబ్భిక్ఖా, సమన్తతో పన అనన్తరా గామనిగమా ఫలభారనమితసస్సా సుభిక్ఖా సులభపిణ్డా. ఏవం సన్తేపి భగవా ఇధేవ అమ్హే నిగ్గణ్హిత్వా వసతీ’’తి ఏకభిక్ఖుస్సపి చిన్తా వా విఘాతో వా నత్థి. ఏవం తావ దుబ్భిక్ఖం విజితం అభిభూతం అత్తనో వసే వత్తితం.

కథం లోభో విజితో? ‘‘అయం వేరఞ్జా దుబ్భిక్ఖా, సమన్తతో పన అనన్తరా గామనిగమా ఫలభారనమితసస్సా సుభిక్ఖా సులభపిణ్డా ¶ . హన్ద మయం తత్థ గన్త్వా పరిభుఞ్జిస్సామా’’తి లోభవసేన ఏకభిక్ఖునాపి రత్తిచ్ఛేదో వా ‘‘పచ్ఛిమికాయ తత్థ వస్సం ఉపగచ్ఛామా’’తి వస్సచ్ఛేదో వా న కతో. ఏవం లోభో విజితో.

కథం ¶ ఇచ్ఛాచారో విజితో? అయం వేరఞ్జా దుబ్భిక్ఖా, ఇమే చ మనుస్సా అమ్హే ద్వే తయో మాసే వసన్తేపి న కిస్మిఞ్చి మఞ్ఞన్తి. యంనూన మయం గుణవాణిజ్జం కత్వా ‘‘అసుకో భిక్ఖు పఠమస్స ఝానస్స లాభీ…పే… అసుకో ఛళభిఞ్ఞోతి ఏవం మనుస్సానం అఞ్ఞమఞ్ఞం పకాసేత్వా కుచ్ఛిం పటిజగ్గిత్వా పచ్ఛా సీలం అధిట్ఠహేయ్యామా’’తి ఏకభిక్ఖునాపి ఏవరూపా ఇచ్ఛా న ఉప్పాదితా. ఏవం ఇచ్ఛాచారో విజితో అభిభూతో అత్తనో వసే వత్తితోతి.

అనాగతే పన పచ్ఛిమా జనతా విహారే నిసిన్నా అప్పకసిరేనేవ లభిత్వాపి ‘‘కిం ఇదం ఉత్తణ్డులం అతికిలిన్నం అలోణం అతిలోణం అనమ్బిలం అచ్చమ్బిలం, కో ఇమినా అత్థో’’తి ఆదినా నయేన సాలిమంసోదనం అతిమఞ్ఞిస్సతి, ఓఞ్ఞాతం అవఞ్ఞాతం కరిస్సతి. అథ వా జనపదో ¶ నామ న సబ్బకాలం దుబ్భిక్ఖో హోతి. ఏకదా దుబ్భిక్ఖో హోతి, ఏకదా సుభిక్ఖో హోతి. స్వాయం యదా సుభిక్ఖో భవిస్సతి, తదా తుమ్హాకం సప్పురిసానం ఇమాయ పటిపత్తియా పసన్నా మనుస్సా భిక్ఖూనం యాగుఖజ్జకాదిప్పభేదేన అనేకప్పకారం సాలివికతిం మంసోదనఞ్చ దాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి. తం తుమ్హే నిస్సాయ ఉప్పన్నం సక్కారం తుమ్హాకం సబ్రహ్మచారీసఙ్ఖాతా పచ్ఛిమా జనతా తుమ్హాకం అన్తరే నిసీదిత్వా అనుభవమానావ అతిమఞ్ఞిస్సతి, తప్పచ్చయం మానఞ్చ ఓమానఞ్చ కరిస్సతి. కథం? కస్మా ఏత్తకం పక్కం, కిం తుమ్హాకం భాజనాని నత్థి, యత్థ అత్తనో సన్తకం పక్ఖిపిత్వా ఠపేయ్యాథాతి.

౧౭. అథ ఖో ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానోతిఆదీసు ఆయస్మాతి పియవచనమేతం, గరుగారవసప్పతిస్సాధివచనమేతం. మహామోగ్గల్లానోతి మహా చ సో గుణమహన్తతాయ మోగ్గల్లానో చ గోత్తేనాతి మహామోగ్గల్లానో. ఏతదవోచాతి ఏతం అవోచ. ఇదాని వత్తబ్బం ‘‘ఏతరహి భన్తే’’తిఆదివచనం దస్సేతి. కస్మా అవోచ? థేరో కిర పబ్బజిత్వా సత్తమే దివసే సావకపారమిఞాణస్స ¶ మత్థకం పత్తో, సత్థారాపి మహిద్ధికతాయ ఏతదగ్గే ఠపితో. సో తం అత్తనో మహిద్ధికతం నిస్సాయ చిన్తేసి – ‘‘అయం వేరఞ్జా దుబ్భిక్ఖా, భిక్ఖూ చ కిలమన్తి, యంనూనాహం పథవిం పరివత్తేత్వా భిక్ఖూ పప్పటకోజం భోజేయ్య’’న్తి. అథస్స ¶ ఏతదహోసి – ‘‘సచే పనాహం భగవతో సన్తికే విహరన్తో భగవన్తం అయాచిత్వా ఏవం కరేయ్యం, న మేతం అస్స పతిరూపం; యుగగ్గాహో వియ భగవతా సద్ధిం కతో భవేయ్యా’’తి. తస్మా యాచితుకామో ఆగన్త్వా భగవన్తం ఏతదవోచ.

హేట్ఠిమతలం సమ్పన్నన్తి పథవియా కిర హేట్ఠిమతలే పథవిమణ్డో పథవోజో పథవి-పప్పటకో అత్థి, తం సన్ధాయ వదతి. తత్థ సమ్పన్నన్తి మధురం, సాదురసన్తి అత్థో. యథేవ హి ‘‘తత్రస్స రుక్ఖో సమ్పన్నఫలో చ ఉపపన్నఫలో చా’’తి (మ. ని. ౨.౪౮) ఏత్థ మధురఫలోతి అత్థో; ఏవమిధాపి సమ్పన్నన్తి మధురం సాదురసన్తి వేదితబ్బం. సేయ్యథాపి ఖుద్దమధుం అనీళకన్తి ఇదం పనస్స మధురతాయ ఓపమ్మనిదస్సనత్థం వుత్తం. ఖుద్దమధున్తి ఖుద్దకమక్ఖికాహి కతమధు. అనీళకన్తి నిమ్మక్ఖికం నిమ్మక్ఖికణ్డకం పరిసుద్ధం. ఏతం కిర మధు సబ్బమధూహి అగ్గఞ్చ సేట్ఠఞ్చ సురసఞ్చ ఓజవన్తఞ్చ. తేనాహ – ‘‘సేయ్యథాపి ఖుద్దమధుం అనీళకం ఏవమస్సాద’’న్తి.

సాధాహం ¶ , భన్తేతి సాధు అహం, భన్తే. ఏత్థ సాధూతి ఆయాచనవచనమేతం. పథవిపరివత్తనం ఆయాచన్తో హి థేరో భగవన్తం ఏవమాహ. పరివత్తేయ్యన్తి ఉక్కుజ్జేయ్యం, హేట్ఠిమతలం ఉపరిమం కరేయ్యం. కస్మా? ఏవఞ్హి కతే సుఖేన భిక్ఖూ పప్పటకోజం పథవిమణ్డం పరిభుఞ్జిస్సన్తీతి. అథ భగవా అననుఞ్ఞాతుకామోపి థేరం సీహనాదం నదాపేతుం పుచ్ఛి – ‘‘యే పన తే, మోగ్గల్లాన, పథవినిస్సితా పాణా తే కథం కరిస్ససీ’’తి. యే పథవినిస్సితా గామనిగమాదీసు పాణా, తే పథవియా పరివత్తియమానాయ ఆకాసే ¶ సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తే కథం కరిస్ససి, కత్థ ఠపేస్ససీతి? అథ థేరో భగవతా ఏతదగ్గే ఠపితభావానురూపం అత్తనో ఇద్ధానుభావం పకాసేన్తో ‘‘ఏకాహం, భన్తే’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – ఏకం అహం భన్తే హత్థం యథా అయం మహాపథవీ ఏవం అభినిమ్మినిస్సామి, పథవిసదిసం కరిస్సామి. ఏవం కత్వా యే పథవినిస్సితా పాణా తే ఏకస్మిం హత్థతలే ఠితే పాణే తతో దుతియహత్థతలే సఙ్కామేన్తో వియ తత్థ సఙ్కామేస్సామీతి.

అథస్స భగవా ఆయాచనం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘అలం మోగ్గల్లానా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అలన్తి పటిక్ఖేపవచనం. విపల్లాసమ్పి సత్తా పటిలభేయ్యున్తి విపరీతగ్గాహమ్పి సత్తా సమ్పాపుణేయ్యుం. కథం? అయం ను ఖో పథవీ ¶ , ఉదాహు న అయన్తి. అథ వా అమ్హాకం ను ఖో అయం గామో, ఉదాహు అఞ్ఞేస’’న్తి. ఏవం నిగమజనపదఖేత్తారామాదీసు. న వా ఏస విపల్లాసో, అచిన్తేయ్యో హి ఇద్ధిమతో ఇద్ధివిసయో. ఏవం పన విపల్లాసం పటిలభేయ్యుం – ఇదం దుబ్భిక్ఖం నామ న ఇదానియేవ హోతి, అనాగతేపి భవిస్సతి. తదా భిక్ఖూ తాదిసం ఇద్ధిమన్తం సబ్రహ్మచారిం కుతో లభిస్సన్తి? తే సోతాపన్న-సకదాగామి-అనాగామి-సుక్ఖవిపస్సక-ఝానలాభి-పటిసమ్భిదాప్పత్తఖీణాసవాపి సమానా ఇద్ధిబలాభావా పరకులాని పిణ్డాయ ఉపసఙ్కమిస్సన్తి. తత్ర మనుస్సానం ఏవం భవిస్సతి – ‘‘బుద్ధకాలే భిక్ఖూ సిక్ఖాసు పరిపూరకారినో అహేసుం. తే గుణే నిబ్బత్తేత్వా దుబ్భిక్ఖకాలే పథవిం పరివత్తేత్వా పప్పటకోజం పరిభుఞ్జింసు. ఇదాని పన సిక్ఖాయ పరిపూరకారినో నత్థి. యది సియుం, తథేవ కరేయ్యుం. న అమ్హాకం యం కిఞ్చి పక్కం వా ఆమం వా ఖాదితుం దదేయ్యు’’న్తి. ఏవం తేసుయేవ అరియపుగ్గలేసు ‘‘నత్థి అరియపుగ్గలా’’తి ఇమం విపల్లాసం పటిలభేయ్యుం. విపల్లాసవసేన చ అరియే గరహన్తా ఉపవదన్తా అపాయుపగా భవేయ్యుం. తస్మా మా తే రుచ్చి పథవిం పరివత్తేతున్తి.

అథ థేరో ఇమం యాచనం అలభమానో అఞ్ఞం యాచన్తో ‘‘సాధు, భన్తే’’తిఆదిమాహ. తమ్పిస్స భగవా పటిక్ఖిపన్తో ‘‘అలం ¶ మోగ్గల్లానా’’తిఆదిమాహ. తత్థ కిఞ్చాపి న వుత్తం ‘‘విపల్లాసమ్పి సత్తా పటిలభేయ్యు’’న్తి, అథ ఖో పుబ్బే వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బం; అత్థోపి చస్స వుత్తసదిసమేవ వేదితబ్బో. యది పన భగవా అనుజానేయ్య, థేరో కిం కరేయ్యాతి? మహాసముద్దం ఏకేన ¶ పదవీతిహారేన అతిక్కమితబ్బం మాతికామత్తం అధిట్ఠహిత్వా నళేరుపుచిమన్దతో ఉత్తరకురుఅభిముఖం మగ్గం నీహరిత్వా ఉత్తరకురుం గమనాగమనసమ్పన్నే ఠానే కత్వా దస్సేయ్య, యథా భిక్ఖూ గోచరగామం వియ యథాసుఖం పిణ్డాయ పవిసిత్వా నిక్ఖమేయ్యున్తి.

నిట్ఠితా మహామోగ్గల్లానస్స సీహనాదకథా.

౧౮. ఇదాని ఆయస్మా ఉపాలి వినయపఞ్ఞత్తియా మూలతో పభుతి నిదానం దస్సేతుం సారిపుత్తత్థేరస్స సిక్ఖాపదపటిసంయుత్తం వితక్కుప్పాదం దస్సేన్తో ¶ ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో సారిపుత్తస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ రహోగతస్సాతి రహసి గతస్స. పటిసల్లీనస్సాతి సల్లీనస్స ఏకీభావం గతస్స. కతమేసానన్తి అతీతేసు విపస్సీఆదీసు బుద్ధేసు కతమేసం. చిరం అస్స ఠితి, చిరా వా అస్స ఠితీతి చిరట్ఠితికం. సేసమేత్థ ఉత్తానపదత్థమేవ.

కిం పన థేరో ఇమం అత్తనో పరివితక్కం సయం వినిచ్ఛినితుం న సక్కోతీతి? వుచ్చతే – సక్కోతి చ న సక్కోతి చ. అయఞ్హి ఇమేసం నామ బుద్ధానం సాసనం న చిరట్ఠితికం అహోసి, ఇమేసం చిరట్ఠితికన్తి ఏత్తకం సక్కోతి వినిచ్ఛినితుం. ఇమినా పన కారణేన న చిరట్ఠితికం అహోసి, ఇమినా చిరట్ఠితికన్తి ఏతం న సక్కోతి. మహాపదుమత్థేరో పనాహ – ‘‘ఏతమ్పి సోళసవిధాయ పఞ్ఞాయ మత్థకం పత్తస్స అగ్గసావకస్స న భారియం, సమ్మాసమ్బుద్ధేన పన సద్ధిం ఏకట్ఠానే వసన్తస్స సయం వినిచ్ఛయకరణం తులం ఛడ్డేత్వా హత్థేన తులనసదిసం హోతీతి భగవన్తంయేవ ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛీ’’తి. అథస్స భగవా తం విస్సజ్జేన్తో ‘‘భగవతో చ సారిపుత్త విపస్సిస్సా’’తిఆదిమాహ. తం ఉత్తానత్థమేవ.

౧౯. పున థేరో కారణం పుచ్ఛన్తో కో ను ఖో, భన్తే, హేతూతిఆదిమాహ. తత్థ కో ను ఖో భన్తేతి కారణపుచ్ఛా ¶ , తస్స కతమో ను ఖో భన్తేతి అత్థో. హేతు పచ్చయోతి ఉభయమేతం కారణాధివచనం; కారణఞ్హి యస్మా తేన తస్స ఫలం హినోతి పవత్తతి, తస్మా హేతూతి వుచ్చతి. యస్మా తం పటిచ్చ ఏతి పవత్తతి, తస్మా పచ్చయోతి వుచ్చతి. ఏవం అత్థతో ఏకమ్పి వోహారవసేన చ వచనసిలిట్ఠతాయ చ తత్ర తత్ర ఏతం ఉభయమ్పి వుచ్చతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

ఇదాని ¶ తం హేతుఞ్చ పచ్చయఞ్చ దస్సేతుం ‘‘భగవా చ సారిపుత్త విపస్సీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కిలాసునో అహేసున్తి న ఆలసియకిలాసునో, న హి బుద్ధానం ఆలసియం వా ఓసన్నవీరియతా వా అత్థి. బుద్ధా హి ఏకస్స వా ద్విన్నం వా సకలచక్కవాళస్స వా ధమ్మం దేసేన్తా సమకేనేవ ఉస్సాహేన ధమ్మం దేసేన్తి, న పరిసాయ అప్పభావం దిస్వా ఓసన్నవీరియా హోన్తి, నాపి మహన్తభావం దిస్వా ఉస్సన్నవీరియా. యథా హి సీహో మిగరాజా సత్తన్నం దివసానం అచ్చయేన గోచరాయ పక్కన్తో ఖుద్దకే వా మహన్తే వా ¶ పాణే ఏకసదిసేనేవ వేగేన ధావతి. తం కిస్స హేతు? ‘‘మా మే జవో పరిహాయీ’’తి. ఏవం బుద్ధా అప్పకాయ వా మహతియా వా పరిసాయ సమకేనేవ ఉస్సాహేన ధమ్మం దేసేన్తి. తం కిస్స హేతు? ‘‘మా నో ధమ్మగరుతా పరిహాయీ’’తి. ధమ్మగరునో హి బుద్ధా ధమ్మగారవాతి.

యథా పన అమ్హాకం భగవా మహాసముద్దం పూరయమానో వియ విత్థారేన ధమ్మం దేసేసి, ఏవం తే న దేసేసుం. కస్మా? సత్తానం అప్పరజక్ఖతాయ. తేసం కిర కాలే దీఘాయుకా సత్తా అప్పరజక్ఖా అహేసుం. తే చతుసచ్చపటిసంయుత్తం ఏకగాథమ్పి సుత్వా ధమ్మం అభిసమేన్తి, తస్మా న విత్థారేన ధమ్మం దేసేసుం. తేనేవ కారణేన అప్పకఞ్చ నేసం అహోసి సుత్తం…పే… వేదల్లన్తి. తత్థ సుత్తాదీనం నానత్తం పఠమసఙ్గీతివణ్ణనాయం వుత్తమేవ.

అపఞ్ఞత్తం సావకానం సిక్ఖాపదన్తి సావకానం నిద్దోసతాయ దోసానురూపతో పఞ్ఞపేతబ్బం సత్తాపత్తిక్ఖన్ధవసేన ఆణాసిక్ఖాపదం అపఞ్ఞత్తం. అనుద్దిట్ఠం ¶ పాతిమోక్ఖన్తి అన్వద్ధమాసం ఆణాపాతిమోక్ఖం అనుద్దిట్ఠం అహోసి. ఓవాదపాతిమోక్ఖమేవ తే ఉద్దిసింసు; తమ్పి చ నో అన్వద్ధమాసం. తథా హి విపస్సీ భగవా ఛన్నం ఛన్నం వస్సానం సకిం సకిం ఓవాదపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి; తఞ్చ ఖో సామంయేవ. సావకా పనస్స అత్తనో అత్తనో వసనట్ఠానేసు న ఉద్దిసింసు. సకలజమ్బుదీపే ఏకస్మింయేవ ఠానే బన్ధుమతియా రాజధానియా ఖేమే మిగదాయే విపస్సిస్స భగవతో వసనట్ఠానే సబ్బోపి భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపోసథం అకాసి. తఞ్చ ఖో సఙ్ఘుపోసథమేవ; న గణుపోసథం, న పుగ్గలుపోసథం, న పారిసుద్ధిఉపోసథం, న అధిట్ఠానుపోసథం.

తదా కిర జమ్బుదీపే చతురాసీతివిహారసహస్సాని హోన్తి. ఏకమేకస్మిం విహారే అబ్బోకిణ్ణాని దసపి వీసతిపి భిక్ఖుసహస్సాని వసన్తి, భియ్యోపి వసన్తి. ఉపోసథారోచికా దేవతా తత్థ తత్థ గన్త్వా ఆరోచేన్తి – ‘‘మారిసా, ఏకం వస్సం అతిక్కన్తం, ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ వస్సాని అతిక్కన్తాని, ఇదం ఛట్ఠం వస్సం, ఆగామినియా పుణ్ణమాసియా బుద్ధదస్సనత్థం ఉపోసథకరణత్థఞ్చ గన్తబ్బం! సమ్పత్తో వో సన్నిపాతకాలో’’తి. తతో ¶ సానుభావా భిక్ఖూ అత్తనో అత్తనో ఆనుభావేన గచ్ఛన్తి, ఇతరే దేవతానుభావేన. కథం? తే కిర భిక్ఖూ పాచీనసముద్దన్తే వా పచ్ఛిమఉత్తరదక్ఖిణసముద్దన్తే వా ఠితా గమియవత్తం పూరేత్వా పత్తచీవరమాదాయ ‘‘గచ్ఛామా’’తి చిత్తం ఉప్పాదేన్తి; సహ చిత్తుప్పాదా ఉపోసథగ్గం గతావ ¶ హోన్తి. తే విపస్సిం సమ్మాసమ్బుద్ధం అభివాదేత్వా నిసీదన్తి. భగవాపి సన్నిసిన్నాయ పరిసాయ ఇమం ఓవాదపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసతి.

‘‘సబ్బపాపస్స అకరణం, కుసలస్స ఉపసమ్పదా;

సచిత్తపరియోదపనం, ఏతం బుద్ధాన సాసనం.

‘‘అనుపవాదో ¶ అనుపఘాతో, పాతిమోక్ఖే చ సంవరో;

మత్తఞ్ఞుతా చ భత్తస్మిం, పన్తఞ్చ సయనాసనం;

అధిచిత్తే చ ఆయోగో, ఏతం బుద్ధాన సాసన’’న్తి. (దీ. ని. ౨.౯౦; ధ. ప. ౧౮౩-౧౮౫);

ఏతేనేవ ఉపాయేన ఇతరేసమ్పి బుద్ధానం పాతిమోక్ఖుద్దేసో వేదితబ్బో. సబ్బబుద్ధానఞ్హి ఇమా తిస్సోవ ఓవాదపాతిమోక్ఖగాథాయో హోన్తి. తా దీఘాయుకబుద్ధానం యావ సాసనపరియన్తా ఉద్దేసమాగచ్ఛన్తి; అప్పాయుకబుద్ధానం పఠమబోధియంయేవ. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికాలతో పన పభుతి ఆణాపాతిమోక్ఖమేవ ఉద్దిసీయతి. తఞ్చ ఖో భిక్ఖూ ఏవ ఉద్దిసన్తి, న బుద్ధా. తస్మా అమ్హాకమ్పి భగవా పఠమబోధియం వీసతివస్సమత్తమేవ ఇదం ఓవాదపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసి. అథేకదివసం పుబ్బారామే మిగారమాతుపాసాదే నిసిన్నో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – ‘‘న దానాహం, భిక్ఖవే, ఇతో పరం ఉపోసథం కరిస్సామి పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసిస్సామి, తుమ్హేవ దాని భిక్ఖవే ఇతో పరం ఉపోసథం కరేయ్యాథ, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యాథ. అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో యం తథాగతో అపరిసుద్ధాయ పరిసాయ ఉపోసథం కరేయ్య, పాతిమోక్ఖం ఉద్దిసేయ్యా’’తి (చూళవ. ౩౮౬). తతో పట్ఠాయ భిక్ఖూ ఆణాపాతిమోక్ఖం ఉద్దిసన్తి. ఇదం ఆణాపాతిమోక్ఖం తేసం అనుద్దిట్ఠం అహోసి. తేన వుత్తం – ‘‘అనుద్దిట్ఠం పాతిమోక్ఖ’’న్తి.

తేసం ¶ బుద్ధానన్తి తేసం విపస్సీఆదీనం తిణ్ణం బుద్ధానం. అన్తరధానేనాతి ఖన్ధన్తరధానేన; పరినిబ్బానేనాతి వుత్తం హోతి. బుద్ధానుబుద్ధానన్తి యే తేసం బుద్ధానం అనుబుద్ధా సమ్ముఖసావకా తేసఞ్చ ఖన్ధన్తరధానేన. యే తే పచ్ఛిమా సావకాతి ¶ యే తేసం సమ్ముఖసావకానం సన్తికే పబ్బజితా పచ్ఛిమా సావకా. నానానామాతి ‘‘బుద్ధరక్ఖితో, ధమ్మరక్ఖితో’’తిఆది నామవసేన వివిధనామా. నానాగోత్తాతి ‘‘గోతమో, మోగ్గల్లానో’’తిఆది గోత్తవసేన వివిధగోత్తా. నానాజచ్చాతి ‘‘ఖత్తియో, బ్రాహ్మణో’’తిఆదిజాతివసేన నానాజచ్చా. నానాకులా పబ్బజితాతి ఖత్తియకులాదివసే నేవ ఉచ్చనీచఉళారుళారభోగాదికులవసేన వా వివిధకులా నిక్ఖమ్మ పబ్బజితా.

తే తం బ్రహ్మచరియన్తి తే పచ్ఛిమా సావకా ¶ యస్మా ఏకనామా ఏకగోత్తా ఏకజాతికా ఏకకులా పబ్బజితా ‘‘అమ్హాకం సాసనం తన్తి పవేణీ’’తి అత్తనో భారం కత్వా బ్రహ్మచరియం రక్ఖన్తి, చిరం పరియత్తిధమ్మం పరిహరన్తి. ఇమే చ తాదిసా న హోన్తి. తస్మా అఞ్ఞమఞ్ఞం విహేఠేన్తా విలోమం గణ్హన్తా ‘‘అసుకో థేరో జానిస్సతి, అసుకో థేరో జానిస్సతీ’’తి సిథిలం కరోన్తా తం బ్రహ్మచరియం ఖిప్పఞ్ఞేవ అన్తరధాపేసుం, సఙ్గహం ఆరోపేత్వా న రక్ఖింసు. సేయ్యథాపీతి తస్సత్థస్స ఓపమ్మనిదస్సనం. వికిరతీతి విక్ఖిపతి. విధమతీతి ఠానన్తరం నేతి. విద్ధంసేతీతి ఠితట్ఠానతో అపనేతి. యథా తం సుత్తేన అసఙ్గహితత్తాతి యథా సుత్తేన అసఙ్గహితత్తా అగన్థితత్తా అబద్ధత్తా ఏవం వికిరతి యథా సుత్తేన అసఙ్గహితాని వికిరియన్తి, ఏవం వికిరతీతి వుత్తం హోతి. ఏవమేవ ఖోతి ఓపమ్మసమ్పటిపాదనం. అన్తరధాపేసున్తి వగ్గసఙ్గహ-పణ్ణాససఙ్గహాదీహి అసఙ్గణ్హన్తా యం యం అత్తనో రుచ్చతి, తం తదేవ గహేత్వా సేసం వినాసేసుం అదస్సనం నయింసు.

అకిలాసునో చ తే భగవన్తో అహేసుం సావకే చేతసా చేతో పరిచ్చ ఓవదితున్తి అపిచ సారిపుత్త తే బుద్ధా అత్తనో చేతసా సావకానం చేతో పరిచ్చ పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఓవదితుం అకిలాసునో అహేసుం, పరచిత్తం ఞత్వా అనుసాసనిం న భారియతో న పపఞ్చతో అద్దసంసు. భూతపుబ్బం సారిపుత్తాతిఆది తేసం అకిలాసుభావప్పకాసనత్థం వుత్తం. భింసనకేతి భయానకే భయజననకే. ఏవం వితక్కేథాతి నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో తయో వితక్కే వితక్కేథ. మా ఏవం వితక్కయిత్థాతి కామవితక్కాదయో తయో అకుసలవితక్కే మా వితక్కయిత్థ. ఏవం మనసి కరోథాతి ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖమనత్తా అసుభ’’న్తి మనసి కరోథ. మా ఏవం మనసా ¶ కత్థాతి ‘‘నిచ్చం సుఖం అత్తా సుభ’’న్తి మా మనసి అకరిత్థ. ఇదం పజహథాతి అకుసలం పజహథ. ఇదం ఉపసమ్పజ్జ విహరథాతి కుసలం ఉపసమ్పజ్జ పటిలభిత్వా నిప్ఫాదేత్వా విహరథ.

అనుపాదాయ ¶ ¶ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసూతి అగ్గహేత్వా విముచ్చింసు. తేసఞ్హి చిత్తాని యేహి ఆసవేహి విముచ్చింసు, న తే తాని గహేత్వా విముచ్చింసు. అనుప్పాదనిరోధేన పన నిరుజ్ఝమానా అగ్గహేత్వా విముచ్చింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తాని విముచ్చింసూ’’తి. సబ్బేపి తే అరహత్తం పత్వా సూరియరస్మిసమ్ఫుట్ఠమివ పదుమవనం వికసితచిత్తా అహేసుం. తత్ర సుదం సారిపుత్త భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం హోతీతి తత్రాతి పురిమవచనాపేక్ఖం; సుదన్తి పదపూరణమత్తే నిపాతో; సారిపుత్తాతి ఆలపనం. అయం పనేత్థ అత్థయోజనా – తత్రాతి యం వుత్తం ‘‘అఞ్ఞతరస్మిం భింసనకే వనసణ్డే’’తి, తత్ర యో సో భింసనకోతి వనసణ్డో వుత్తో, తస్స భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం హోతి, భింసనకిరియాయ హోతీతి అత్థో. కిం హోతి? ఇదం హోతి – యో కోచి అవీతరాగో…పే… లోమాని హంసన్తీతి.

అథ వా తత్రాతి సామిఅత్థే భుమ్మం. సుఇతి నిపాతో; ‘‘కిం సు నామ తే భోన్తో సమణబ్రాహ్మణా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౬౯) వియ. ఇదన్తి అధిప్పేతమత్థం పచ్చక్ఖం వియ కత్వా దస్సనవచనం. సుఇదన్తి సుదం, సన్ధివసేన ఇకారలోపో వేదితబ్బో. ‘‘చక్ఖున్ద్రియం, ఇత్థిన్ద్రియం, అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం (విభ. ౨౧౯), ‘‘కిం సూధ విత్త’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౭౩, ౨౪౬; సు. ని. ౧౮౩) వియ. అయం పనేత్థ అత్థయోజనా – తస్స సారిపుత్త భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం ఇదంసు హోతి. భింసనకతస్మిన్తి భింసనకభావేతి అత్థో. ఏకస్స తకారస్స లోపో దట్ఠబ్బో. భింసనకత్తస్మిన్తియేవ వా పాఠో. ‘‘భింసనకతాయ’’ ఇతి వా వత్తబ్బే లిఙ్గవిపల్లాసో కతో. నిమిత్తత్థే చేతం భుమ్మవచనం, తస్మా ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో – భింసనకభావే ఇదంసు హోతి, భింసనకభావనిమిత్తం భింసనకభావహేతు భింసనకభావపచ్చయా ఇదంసు హోతి. యో కోచి అవీతరాగో తం వనసణ్డం పవిసతి, యేభుయ్యేన లోమాని హంసన్తీతి బహుతరాని లోమాని హంసన్తి ఉద్ధం ముఖాని సూచిసదిసాని కణ్టకసదిసాని చ హుత్వా తిట్ఠన్తి, అప్పాని న హంసన్తి. బహుతరానం వా సత్తానం హంసన్తి. అప్పకానం అతిసూరపురిసానం న హంసన్తి.

ఇదాని ¶ ¶ అయం ఖో, సారిపుత్త, హేతూతిఆది నిగమనం. యఞ్చేత్థ అన్తరన్తరా న వుత్తం, తం ఉత్తానత్థమేవ. తస్మా పాళిక్కమేనేవ వేదితబ్బం. యం పన వుత్తం న చిరట్ఠితికం అహోసీతి, తం పురిసయుగవసేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. వస్సగణనాయ హి విపస్సిస్స భగవతో అసీతివస్ససహస్సాని ఆయు, సమ్ముఖసావకానమ్పిస్స తత్తకమేవ. ఏవమస్స య్వాయం సబ్బపచ్ఛిమకో సావకో, తేన సహ ఘటేత్వా సతసహస్సం సట్ఠిమత్తాని చ వస్ససహస్సాని బ్రహ్మచరియం ¶ అట్ఠాసి. పురిసయుగవసేన పన యుగపరమ్పరాయ ఆగన్త్వా ద్వేయేవ పురిసయుగాని అట్ఠాసి. తస్మా న చిరట్ఠితికన్తి వుత్తం. సిఖిస్స పన భగవతో సత్తతివస్ససహస్సాని ఆయు. సమ్ముఖసావకానమ్పిస్స తత్తకమేవ. వేస్సభుస్స భగవతో సట్ఠివస్ససహస్సాని ఆయు. సమ్ముఖసావకానమ్పిస్స తత్తకమేవ. ఏవం తేసమ్పి యే సబ్బపచ్ఛిమకా సావకా తేహి సహ ఘటేత్వా సతసహస్సతో ఉద్ధం చత్తాలీసమత్తాని వీసతిమత్తాని చ వస్ససహస్సాని బ్రహ్మచరియం అట్ఠాసి. పురిసయుగవసేన పన యుగపరమ్పరాయ ఆగన్త్వా ద్వే ద్వేయేవ పురిసయుగాని అట్ఠాసి. తస్మా న చిరట్ఠితికన్తి వుత్తం.

౨౦. ఏవం ఆయస్మా సారిపుత్తో తిణ్ణం బుద్ధానం బ్రహ్మచరియస్స న చిరట్ఠితికారణం సుత్వా ఇతరేసం తిణ్ణం బ్రహ్మచరియస్స చిరట్ఠితికారణం సోతుకామో పున భగవన్తం ‘‘కో పన భన్తే హేతూ’’తి ఆదినా నయేన పుచ్ఛి. భగవాపిస్స బ్యాకాసి. తం సబ్బం వుత్తపటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బం. చిరట్ఠితికభావేపి చేత్థ తేసం బుద్ధానం ఆయుపరిమాణతోపి పురిసయుగతోపి ఉభయథా చిరట్ఠితికతా వేదితబ్బా. కకుసన్ధస్స హి భగవతో చత్తాలీసవస్ససహస్సాని ఆయు, కోణాగమనస్స భగవతో తింసవస్ససహస్సాని, కస్సపస్స భగవతో వీసతివస్ససహస్సాని; సమ్ముఖసావకానమ్పి నేసం తత్తకమేవ. బహూని చ నేసం సావకయుగాని పరమ్పరాయ బ్రహ్మచరియం పవత్తేసుం. ఏవం తేసం ఆయుపరిమాణతోపి సావకయుగతోపి ఉభయథా బ్రహ్మచరియం చిరట్ఠితికం అహోసి.

అమ్హాకం పన భగవతో కస్సపస్స భగవతో ఉపడ్ఢాయుకప్పమాణే దసవస్ససహస్సాయుకకాలే ¶ ఉప్పజ్జితబ్బం సియా. తం అసమ్భుణన్తేన పఞ్చవస్ససహస్సాయుకకాలే, ఏకవస్ససహస్సాయుకకాలే, పఞ్చవస్ససతాయుకకాలేపి వా ఉప్పజ్జితబ్బం సియా. యస్మా పనస్స బుద్ధత్తకారకే ధమ్మే ఏసన్తస్స పరియేసన్తస్స ఞాణం పరిపాచేన్తస్స గబ్భం గణ్హాపేన్తస్స వస్ససతాయుకకాలే ¶ ఞాణం పరిపాకమగమాసి. తస్మా అతిపరిత్తాయుకకాలే ఉప్పన్నో. తేనస్స సావకపరమ్పరావసేన చిరట్ఠితికమ్పి బ్రహ్మచరియం ఆయుపరిమాణవసేన వస్సగణనాయ నచిరట్ఠితికమేవాతి వత్తుం వట్టతి.

౨౧. అథ ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తోతి కో అనుసన్ధి? ఏవం తిణ్ణం బుద్ధానం బ్రహ్మచరియస్స చిరట్ఠితికారణం సుత్వా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియేవ చిరట్ఠితికభావహేతూతి నిట్ఠం గన్త్వా భగవతోపి బ్రహ్మచరియస్స చిరట్ఠితికభావం ఇచ్ఛన్తో ఆయస్మా సారిపుత్తో భగవన్తం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం యాచి. తస్సా యాచనవిధిదస్సనత్థమేతం వుత్తం – అథ ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తో ఉట్ఠాయాసనా ¶ …పే… చిరట్ఠితికన్తి. తత్థ అద్ధనియన్తి అద్ధానక్ఖమం; దీఘకాలికన్తి వుత్తం హోతి. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

అథస్స భగవా ‘‘న తావాయం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికాలో’’తి పకాసేన్తో ‘‘ఆగమేహి త్వం సారిపుత్తా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆగమేహి త్వన్తి తిట్ఠ తావ త్వం; అధివాసేహి తావ త్వన్తి వుత్తం హోతి. ఆదరత్థవసేనేవేత్థ ద్విక్ఖత్తుం వుత్తం. ఏతేన భగవా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సావకానం విసయభావం పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘బుద్ధవిసయోవ సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తీ’’తి ఆవికరోన్తో ‘‘తథాగతో వా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ చ తత్థాతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనాపేక్ఖం భుమ్మవచనం. తత్రాయం యోజనా – యం వుత్తం ‘‘సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేయ్యా’’తి, తత్థ తస్సా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా తథాగతోయేవ కాలం జానిస్సతీతి. ఏవం వత్వా అకాలం తావ దస్సేతుం ‘‘న తావ సారిపుత్తా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ఆసవా తిట్ఠన్తి ఏతేసూతి ఆసవట్ఠానీయా. యేసు దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికా దుక్ఖాసవా కిలేసాసవా చ పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధనాదయో చేవ అపాయదుక్ఖవిసేసభూతా చ ఆసవా తిట్ఠన్తియేవ, యస్మా నేసం ¶ తే కారణం హోన్తీతి అత్థో. తే ఆసవట్ఠానీయా వీతిక్కమధమ్మా యావ న సఙ్ఘే పాతుభవన్తి, న తావ సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతీతి అయమేత్థ యోజనా. యది హి పఞ్ఞపేయ్య, పరూపవాదా పరూపారమ్భా గరహదోసా న పరిముచ్చేయ్య.

కథం? పఞ్ఞపేన్తేన హి ‘‘యో పన భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తిఆది సబ్బం పఞ్ఞపేతబ్బం భవేయ్య. అదిస్వావ వీతిక్కమదోసం ఇమం పఞ్ఞత్తిం ఞత్వా ¶ పరే ఏవం ఉపవాదఞ్చ ఉపారమ్భఞ్చ గరహఞ్చ పవత్తేయ్యుం – ‘‘కథఞ్హి నామ సమణో గోతమో భిక్ఖుసఙ్ఘో మే అన్వాయికో వచనకరోతి ఏత్తావతా సిక్ఖాపదేహి పలివేఠేస్సతి, పారాజికం పఞ్ఞపేస్సతి? నను ఇమే కులపుత్తా మహన్తం భోగక్ఖన్ధం మహన్తఞ్చ ఞాతిపరివట్టం హత్థగతాని చ రజ్జానిపి పహాయ పబ్బజితా, ఘాసచ్ఛాదనపరమతాయ సన్తుట్ఠా, సిక్ఖాయ తిబ్బగారవా, కాయే చ జీవితే చ నిరపేక్ఖా విహరన్తి. తేసు నామ కో లోకామిసభూతం మేథునం వా పటిసేవిస్సతి, పరభణ్డం వా హరిస్సతి, పరస్స వా ఇట్ఠం కన్తం అతిమధురం జీవితం ఉపచ్ఛిన్దిస్సతి, అభూతగుణకథాయ వా జీవితం కప్పేస్సతి! నను పారాజికే అపఞ్ఞత్తేపి పబ్బజ్జాసఙ్ఖేపేనేవేతం పాకటం కత’’న్తి. తథాగతస్స చ థామఞ్చ బలఞ్చ సత్తా న జానేయ్యుం. పఞ్ఞత్తమ్పి సిక్ఖాపదం కుప్పేయ్య, న యథాఠానే తిట్ఠేయ్య. సేయ్యథాపి నామ అకుసలో వేజ్జో కఞ్చి అనుప్పన్నగణ్డం పురిసం పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏహి భో పురిస, ఇమస్మిం తే సరీరప్పదేసే మహాగణ్డో ఉప్పజ్జిత్వా అనయబ్యసనం ¶ పాపేస్సతి, పటికచ్చేవ నం తికిచ్ఛాపేహీ’’తి వత్వా ‘‘సాధాచరియ, త్వంయేవ నం తికిచ్ఛస్సూ’’తి వుత్తో తస్స అరోగం సరీరప్పదేసం ఫాలేత్వా లోహితం నీహరిత్వా ఆలేపనబన్ధనధోవనాదీహి తం పదేసం సఞ్ఛవిం కత్వా తం పురిసం వదేయ్య – ‘‘మహారోగో తే మయా తికిచ్ఛితో, దేహి మే దేయ్యధమ్మ’’న్తి. సో తం ‘‘కిమయం బాలవేజ్జో వదతి? కతరో కిర మే ఇమినా రోగో తికిచ్ఛితో? నను మే అయం దుక్ఖఞ్చ జనేతి, లోహితక్ఖయఞ్చ మం పాపేతీ’’తి ఏవం ఉపవదేయ్య చేవ ఉపారమ్భేయ్య ¶ చ గరహేయ్య చ, న చస్స గుణం జానేయ్య. ఏవమేవ యది అనుప్పన్నే వీతిక్కమదోసే సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేయ్య, పరూపవాదాదీహి చ న పరిముచ్చేయ్య, న చస్స థామం వా బలం వా సత్తా జానేయ్యుం, పఞ్ఞత్తమ్పి సిక్ఖాపదం కుప్పేయ్య, న యథాఠానే తిట్ఠేయ్య. తస్మా వుత్తం – ‘‘న తావ సారిపుత్త సత్థా సావకానం…పే… పాతుభవన్తీ’’తి.

ఏవం అకాలం దస్సేత్వా పున కాలం దస్సేతుం ‘‘యతో చ ఖో సారిపుత్తా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యతోతి యదా; యస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం. అయం వా హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యస్మిం సమయే ‘‘ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా’’తి సఙ్ఖ్యం గతా వీతిక్కమదోసా సఙ్ఘే పాతుభవన్తి, తదా సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి, ఉద్దిసతి పాతిమోక్ఖం. కస్మా? తేసంయేవ ‘‘ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా’’తి సఙ్ఖ్యం ¶ గతానం వీతిక్కమదోసానం పటిఘాతాయ. ఏవం పఞ్ఞపేన్తో యథా నామ కుసలో వేజ్జో ఉప్పన్నం గణ్డం ఫాలనలేపనబన్ధనధోవనాదీహి తికిచ్ఛన్తో రోగం వూపసమేత్వా సఞ్ఛవిం కత్వా న త్వేవ ఉపవాదాదిరహో హోతి, సకే చ ఆచరియకే విదితానుభావో హుత్వా సక్కారం పాపుణాతి; ఏవం న చ ఉపవాదాదిరహో హోతి, సకే చ సబ్బఞ్ఞువిసయే విదితానుభావో హుత్వా సక్కారం పాపుణాతి. తఞ్చస్స సిక్ఖాపదం అకుప్పం హోతి, యథాఠానే తిట్ఠతీతి.

ఏవం ఆసవట్ఠానీయానం ధమ్మానం అనుప్పత్తిం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అకాలం ఉప్పత్తిఞ్చ కాలన్తి వత్వా ఇదాని తేసం ధమ్మానం అనుప్పత్తికాలఞ్చ ఉప్పత్తికాలఞ్చ దస్సేతుం ‘‘న తావ సారిపుత్త ఇధేకచ్చే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉత్తానత్థాని పదాని పాళివసేనేవ వేదితబ్బాని. అయం పన అనుత్తానపదవణ్ణనా – రత్తియో జానన్తీతి రత్తఞ్ఞూ, అత్తనో పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ బహుకా రత్తియో జానన్తి, చిరపబ్బజితాతి వుత్తం హోతి. రత్తఞ్ఞూహి మహత్తం రత్తఞ్ఞుమహత్తం; చిరపబ్బజితేహి మహన్తభావన్తి అత్థో. తత్ర రత్తఞ్ఞుమహత్తం పత్తే సఙ్ఘే ¶ ఉపసేనం వఙ్గన్తపుత్తం ఆరబ్భ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తన్తి వేదితబ్బం. సో హాయస్మా ఊనదసవస్సే భిక్ఖూ ఉపసమ్పాదేన్తే దిస్వా ఏకవస్సో సద్ధివిహారికం ఉపసమ్పాదేసి. అథ భగవా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి – ‘‘న, భిక్ఖవే ¶ , ఊనదసవస్సేన ఉపసమ్పాదేతబ్బో. యో ఉపసమ్పాదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (మహావ. ౭౫). ఏవం పఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే పున భిక్ఖూ ‘‘దసవస్సామ్హ దసవస్సామ్హా’’తి బాలా అబ్యత్తా ఉపసమ్పాదేన్తి. అథ భగవా అపరమ్పి సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసి – ‘‘న, భిక్ఖవే, బాలేన అబ్యత్తేన ఉపసమ్పాదేతబ్బో. యో ఉపసమ్పాదేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్స. అనుజానామి, భిక్ఖవే, బ్యత్తేన భిక్ఖునా పటిబలేన దసవస్సేన వా అతిరేకదసవస్సేన వా ఉపసమ్పాదేతు’’న్తి (మహావ. ౭౬) రత్తఞ్ఞుమహత్తం పత్తకాలే ద్వే సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తాని.

వేపుల్లమహత్తన్తి విపులభావేన మహత్తం. సఙ్ఘో హి యావ న థేరనవమజ్ఝిమానం వసేన వేపుల్లమహత్తం పత్తో హోతి, తావ సేనాసనాని పహోన్తి. సాసనే ఏకచ్చే ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా న ఉప్పజ్జన్తి. వేపుల్లమహత్తం పన పత్తే తే ఉప్పజ్జన్తి. అథ సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి. తత్థ వేపుల్లమహత్తం పత్తే సఙ్ఘే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదాని ‘‘యో పన భిక్ఖు అనుపసమ్పన్నేన ఉత్తరి దిరత్తతిరత్తం సహసేయ్యం కప్పేయ్య, పాచిత్తియం’’ ¶ (పాచి. ౫౧); ‘‘యా పన భిక్ఖునీ అనువస్సం వుట్ఠాపేయ్య, పాచిత్తియం’’ (పాచి. ౧౧౭౧); ‘‘యా పన భిక్ఖునీ ఏకం వస్సం ద్వే వుట్ఠాపేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౧౧౭౫) ఇమినా నయేన వేదితబ్బాని.

లాభగ్గమహత్తన్తి లాభస్స అగ్గమహత్తం; యో లాభస్స అగ్గో ఉత్తమో మహన్తభావో, తం పత్తో హోతీతి అత్థో. లాభేన వా అగ్గమహత్తమ్పి, లాభేన సేట్ఠత్తఞ్చ మహన్తత్తఞ్చ పత్తోతి అత్థో. సఙ్ఘో హి యావ న లాభగ్గమహత్తం పత్తో హోతి, తావ న లాభం పటిచ్చ ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. పత్తే పన ఉప్పజ్జన్తి, అథ సత్థా సావకానం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతి ¶ – ‘‘యో పన భిక్ఖు అచేలకస్స వా పరిబ్బాజకస్స వా పరిబ్బాజికాయ వా సహత్థా ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా దదేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి (పాచి. ౨౭౦). ఇదఞ్హి లాభగ్గమహత్తం పత్తే సఙ్ఘే సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం.

బాహుసచ్చమహత్తన్తి బాహుసచ్చస్స మహన్తభావం. సఙ్ఘో హి యావ న బాహుసచ్చమహత్తం పత్తో హోతి, తావ న ఆసవట్ఠానీయా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. బాహుసచ్చమహత్తం పత్తే పన యస్మా ఏకమ్పి నికాయం, ద్వేపి…పే… పఞ్చపి నికాయే ఉగ్గహేత్వా అయోనిసో ఉమ్ముజ్జమానా పుగ్గలా రసేన రసం సంసన్దిత్వా ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సత్థుసాసనం దీపేన్తి. అథ సత్థా ‘‘యో పన భిక్ఖు ఏవం వదేయ్య – తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి…పే… సమణుద్దేసోపి చే ఏవం వదేయ్యా’’తిఆదినా (పాచి. ౪౧౮) నయేన సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతీతి.

ఏవం ¶ భగవా ఆసవట్ఠానీయానం ధమ్మానం అనుప్పత్తికాలఞ్చ ఉప్పత్తికాలఞ్చ దస్సేత్వా తస్మిం సమయే సబ్బసోపి తేసం అభావం దస్సేన్తో ‘‘నిరబ్బుదో హి సారిపుత్తా’’తిఆదిమాహ. తత్థ నిరబ్బుదోతి అబ్బుదవిరహితో; అబ్బుదా వుచ్చన్తి చోరా, నిచ్చోరోతి అత్థో. చోరాతి చ ఇమస్మిం అత్థే దుస్సీలావ అధిప్పేతా. తే హి అస్సమణావ హుత్వా సమణపటిఞ్ఞతాయ పరేసం పచ్చయే చోరేన్తి. తస్మా నిరబ్బుదోతి నిచ్చోరో, నిద్దుస్సీలోతి వుత్తం హోతి. నిరాదీనవోతి నిరుపద్దవో నిరుపసగ్గో; దుస్సీలాదీనవరహితోయేవాతి వుత్తం హోతి. అపగతకాళకోతి కాళకా వుచ్చన్తి దుస్సీలాయేవ; తే హి సువణ్ణవణ్ణాపి సమానా కాళకధమ్మయోగా కాళకాత్వేవ వేదితబ్బా. తేసం అభావా అపగతకాళకో ¶ . అపహతకాళకోతిపి పాఠో. సుద్ధోతి అపగతకాళకత్తాయేవ సుద్ధో పరియోదాతో పభస్సరో. సారే పతిట్ఠితోతి సారో వుచ్చన్తి సీల-సమాధి-పఞ్ఞావిముత్తి-విముత్తిఞాణదస్సనగుణా, తస్మిం సారే పతిట్ఠితత్తా సారే పతిట్ఠితో.

ఏవం సారే పతిట్ఠితభావం వత్వా పున సో చస్స సారే పతిట్ఠితభావో ఏవం వేదితబ్బోతి దస్సేన్తో ఇమేసఞ్హి సారిపుత్తాతి ఆదిమాహ. తత్రాయం సఙ్ఖేపవణ్ణనా – యానిమాని వేరఞ్జాయం ¶ వస్సావాసం ఉపగతాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని, ఇమేసం యో గుణవసేన పచ్ఛిమకో సబ్బపరిత్తగుణో భిక్ఖు, సో సోతాపన్నో. సోతాపన్నోతి సోతం ఆపన్నో; సోతోతి చ మగ్గస్సేతం అధివచనం. సోతాపన్నోతి తేన సమన్నాగతస్స పుగ్గలస్స. యథాహ –

‘‘సోతో సోతోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి; కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతోతి? అయమేవ హి, భన్తే, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధీ’’తి. ‘‘సోతాపన్నో సోతాపన్నోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి; కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతాపన్నో’’తి? ‘‘యో హి, భన్తే, ఇమినా అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన సమన్నాగతో, అయం వుచ్చతి – సోతాపన్నో. సోయమాయస్మా ఏవంనామో ఏవంగోత్తో’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౦౧). ఇధ పన మగ్గేన ఫలస్స నామం దిన్నం. తస్మా ఫలట్ఠో ‘‘సోతాపన్నో’’తి వేదితబ్బో.

అవినిపాతధమ్మోతి వినిపాతేతీతి వినిపాతో; నాస్స వినిపాతో ధమ్మోతి అవినిపాతధమ్మో, న అత్తానం అపాయేసు వినిపాతనసభావోతి వుత్తం హోతి. కస్మా? యే ధమ్మా అపాయగమనీయా, తేసం పరిక్ఖయా. వినిపతనం వా వినిపాతో, నాస్స వినిపాతో ధమ్మోతి అవినిపాతధమ్మో, అపాయేసు వినిపాతనసభావో అస్స నత్థీతి వుత్తం హోతి. సమ్మత్తనియామేన మగ్గేన ¶ నియతత్తా నియతో. సమ్బోధి పరం అయనం పరా గతి అస్సాతి సమ్బోధిపరాయణో. ఉపరి మగ్గత్తయం అవస్సం సమ్పాపకోతి అత్థో. కస్మా? పటిలద్ధపఠమమగ్గత్తాతి.

వినయపఞ్ఞత్తియాచనకథా నిట్ఠితా.

౨౨. ఏవం ధమ్మసేనాపతిం సఞ్ఞాపేత్వా వేరఞ్జాయం తం వస్సావాసం వీతినామేత్వా వుత్థవస్సో మహాపవారణాయ పవారేత్వా అథ ఖో భగవా ¶ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆమన్తేసి. ఆమన్తేసీతి ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసి. కిన్తి? ఆచిణ్ణం ఖో పనేతన్తి ఏవమాది. ఆచిణ్ణన్తి చరితం వత్తం అనుధమ్మతా. తం ఖో పనేతం ఆచిణ్ణం దువిధం హోతి – బుద్ధాచిణ్ణం, సావకాచిణ్ణన్తి. కతమం బుద్ధాచిణ్ణం? ఇదం తావ ఏకం – యేహి నిమన్తితా వస్సం వసన్తి, న తే అనపలోకేత్వా అనాపుచ్ఛిత్వా జనపదచారికం పక్కమన్తి. సావకా పన అపలోకేత్వా వా అనపలోకేత్వా వా యథాసుఖం పక్కమన్తి.

అపరమ్పి బుద్ధాచిణ్ణం – వుత్థవస్సా పవారేత్వా జనసఙ్గహత్థాయ జనపదచారికం పక్కమన్తియేవ. జనపదచారికం చరన్తా చ మహామణ్డలం మజ్ఝిమమణ్డలం అన్తిమమణ్డలన్తి ఇమేసం తిణ్ణం మణ్డలానం అఞ్ఞతరస్మిం మణ్డలే ¶ చరన్తి. తత్థ మహామణ్డలం నవయోజనసతికం, మజ్ఝిమమణ్డలం ఛయోజనసతికం, అన్తిమమణ్డలం తియోజనసతికం. యదా మహామణ్డలే చారికం చరితుకామా హోన్తి, తదా మహాపవారణాయ పవారేత్వా పాటిపదదివసే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారా నిక్ఖమిత్వా గామనిగమాదీసు మహాజనం ఆమిసపటిగ్గహేన అనుగ్గణ్హన్తా ధమ్మదానేన చస్స వివట్టుపనిస్సితం కుసలం వడ్ఢేన్తా నవహి మాసేహి జనపదచారికం పరియోసాపేన్తి. సచే పన అన్తోవస్సే భిక్ఖూనం సమథవిపస్సనా తరుణా హోన్తి, మహాపవారణాయ అప్పవారేత్వా పవారణాసఙ్గహం దత్వా కత్తికపుణ్ణమాయం పవారేత్వా మాగసిరస్స పఠమదివసే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారా నిక్ఖమిత్వా వుత్తనయేనేవ మజ్ఝిమమణ్డలే అట్ఠహి మాసేహి చారికం పరియోసాపేన్తి. సచే పన నేసం వుత్థవస్సానం అపరిపాకిన్ద్రియా వేనేయ్యసత్తా హోన్తి, తేసం ఇన్ద్రియపరిపాకం ఆగమేన్తా మాగసిరమాసమ్పి తత్థేవ వసిత్వా ఫుస్సమాసస్స పఠమదివసే మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారా నిక్ఖమిత్వా వుత్తనయేనేవ అన్తిమమణ్డలే సత్తహి మాసేహి చారికం పరియోసాపేన్తి. తేసు చ మణ్డలేసు యత్థ కత్థచి విచరన్తాపి తే తే సత్తే కిలేసేహి వియోజేన్తా ¶ సోతాపత్తిఫలాదీహి పయోజేన్తా వేనేయ్యవసేనేవ నానావణ్ణాని పుప్ఫాని ఓచినన్తా వియ చరన్తి.

అపరమ్పి బుద్ధానం ఆచిణ్ణం – దేవసికం పచ్చూససమయే సన్తం సుఖం నిబ్బానారమ్మణం కత్వా ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనం, ఫలసమాపత్తియా వుట్ఠహిత్వా దేవసికం మహాకరుణాసమాపత్తియా సమాపజ్జనం, తతో వుట్ఠహిత్వా దససహస్సచక్కవాళే బోధనేయ్యసత్తసమవలోకనం.

అపరమ్పి ¶ బుద్ధానం ఆచిణ్ణం – ఆగన్తుకేహి సద్ధిం పఠమతరం పటిసన్థారకరణం, అట్ఠుప్పత్తివసేన ధమ్మదేసనా, ఓతిణ్ణే దోసే సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనన్తి ఇదం బుద్ధాచిణ్ణం.

కతమం సావకాచిణ్ణం? బుద్ధస్స భగవతో కాలే ద్విక్ఖత్తుం సన్నిపాతో పురే వస్సూపనాయికాయ చ కమ్మట్ఠానగ్గహణత్థం, వుత్థవస్సానఞ్చ అధిగతగుణారోచనత్థం ఉపరి కమ్మట్ఠానగ్గహణత్థఞ్చ ¶ . ఇదం సావకాచిణ్ణం. ఇధ పన బుద్ధాచిణ్ణం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఆచిణ్ణం ఖో పనేతం, ఆనన్ద, తథాగతాన’’న్తి.

ఆయామాతి ఆగచ్ఛ యామ. అపలోకేస్సామాతి చారికం చరణత్థాయ ఆపుచ్ఛిస్సామ. ఏవన్తి సమ్పటిచ్ఛనత్థే నిపాతో. భన్తేతి గారవాధివచనమేతం; సత్థునో పటివచనదానన్తిపి వట్టతి. భగవతో పచ్చస్సోసీతి భగవతో వచనం పటిఅస్సోసి, అభిముఖో హుత్వా సుణి సమ్పటిచ్ఛి. ఏవన్తి ఇమినా వచనేన పటిగ్గహేసీతి వుత్తం హోతి.

అథ ఖో భగవా నివాసేత్వాతి ఇధ పుబ్బణ్హసమయన్తి వా సాయన్హసమయన్తి వా న వుత్తం. ఏవం సన్తేపి భగవా కతభత్తకిచ్చో మజ్ఝన్హికం వీతినామేత్వా ఆయస్మన్తం ఆనన్దం పచ్ఛాసమణం కత్వా నగరద్వారతో పట్ఠాయ నగరవీథియో సువణ్ణరసపిఞ్జరాహి రంసీహి సముజ్జోతయమానో యేన వేరఞ్జస్స బ్రాహ్మణస్స నివేసనం తేనుపసఙ్కమి. ఘరద్వారే ఠితమత్తమేవ చస్స భగవన్తం దిస్వా పరిజనో ఆరోచేసి. బ్రాహ్మణో సతిం పటిలభిత్వా సంవేగజాతో సహసా వుట్ఠాయ మహారహం ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా భగవన్తం పచ్చుగ్గమ్మ ‘‘ఇతో, భగవా, ఉపసఙ్కమతూ’’తి ఆహ. భగవా ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్ఞత్తే ఆసనే నిసీది. అథ ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో భగవన్తం ఉపనిసీదితుకామో అత్తనా ఠితపదేసతో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి. ఇతో పరం ఉత్తానత్థమేవ.

యం పన బ్రాహ్మణో ఆహ – ‘‘అపిచ యో దేయ్యధమ్మో, సో న దిన్నో’’తి. తత్రాయమధిప్పాయో ¶ – మయా నిమన్తితానం వస్సంవుత్థానం తుమ్హాకం తేమాసం దివసే దివసే పాతో యాగుఖజ్జకం, మజ్ఝన్హికే ఖాదనీయభోజనీయం, సాయన్హే అనేకవిధ పానవికతి గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజాసక్కారోతి ఏవమాదికో యో దేయ్యధమ్మో దాతబ్బో అస్స, సో న దిన్నోతి. తఞ్చ ఖో నో అసన్తన్తి ఏత్థ పన లిఙ్గవిపల్లాసో వేదితబ్బో. సో చ ఖో దేయ్యధమ్మో అమ్హాకం నో అసన్తోతి అయఞ్హేత్థ అత్థో. అథ ¶ వా యం దానవత్థుం మయం తుమ్హాకం దదేయ్యామ, తఞ్చ ఖో నో అసన్తన్తి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

నోపి అదాతుకమ్యతాతి అదాతుకామతాపి ¶ నో నత్థి, యథా పహూతవిత్తూపకరణానం మచ్ఛరీనం. తం కుతేత్థ లబ్భా బహుకిచ్చా ఘరావాసాతి తత్రాయం యోజనా – యస్మా బహుకిచ్చా ఘరావాసా, తస్మా ఏత్థ సన్తేపి దేయ్యధమ్మే దాతుకమ్యతాయ చ తం కుతో లబ్భా కుతో తం సక్కా లద్ధుం, యం మయం తుమ్హాకం దేయ్యధమ్మం దదేయ్యామాతి ఘరావాసం గరహన్తో ఆహ. సో కిర మారేన ఆవట్టితభావం న జానాతి, ‘‘ఘరావాసపలిబోధేన మే సతిసమ్మోసో జాతో’’తి మఞ్ఞి, తస్మా ఏవమాహ. అపిచ – తం కుతేత్థ లబ్భాతి ఇమస్మిం తేమాసబ్భన్తరే యమహం తుమ్హాకం దదేయ్యం, తం కుతో లబ్భా? బహుకిచ్చా హి ఘరావాసాతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

అథ బ్రాహ్మణో ‘‘యంనూనాహం యం మే తీహి మాసేహి దాతబ్బం సియా, తం సబ్బం ఏకదివసేనేవ దదేయ్య’’న్తి చిన్తేత్వా అధివాసేతు మే భవం గోతమోతిఆదిమాహ. తత్థ స్వాతనాయాతి యం మే తుమ్హేసు సక్కారం కరోతో స్వే భవిస్సతి పుఞ్ఞఞ్చేవ పీతిపామోజ్జఞ్చ, తదత్థాయ. అథ తథాగతో ‘‘సచే అహం నాధివాసేయ్యం, ‘అయం తేమాసం కిఞ్చి అలద్ధా కుపితో మఞ్ఞే, తేన మే యాచియమానో ఏకభత్తమ్పి న పటిగ్గణ్హాతి, నత్థి ఇమస్మిం అధివాసనఖన్తి, అసబ్బఞ్ఞూ అయ’న్తి ఏవం బ్రాహ్మణో చ వేరఞ్జావాసినో చ గరహిత్వా బహుం అపుఞ్ఞం పసవేయ్యుం, తం తేసం మా అహోసీ’’తి తేసం అనుకమ్పాయ అధివాసేసి భగవా తుణ్హీభావేన.

అధివాసేత్వా చ అథ ఖో భగవా వేరఞ్జం బ్రాహ్మణం ‘‘అలం ఘరావాసపలిబోధచిన్తాయా’’తి సఞ్ఞాపేత్వా తఙ్ఖణానురూపాయ ధమ్మియా కథాయ దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికం అత్థం సన్దస్సేత్వా కుసలే ధమ్మే సమాదపేత్వా గణ్హాపేత్వా తత్థ చ నం సముత్తేజేత్వా సఉస్సాహం కత్వా తాయ సఉస్సాహతాయ అఞ్ఞేహి చ విజ్జమానగుణేహి సమ్పహంసేత్వా ధమ్మరతనవస్సం వస్సేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. పక్కన్తే చ పన భగవతి వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో పుత్తదారం ఆమన్తేసి – ‘‘మయం, భణే, భగవన్తం తేమాసం నిమన్తేత్వా ఏకదివసం ఏకభత్తమ్పి నాదమ్హ. హన్ద, దాని తథా దానం పటియాదేథ యథా తేమాసికోపి దేయ్యధమ్మో స్వే ఏకదివసేనేవ ¶ దాతుం సక్కా హోతీ’’తి. తతో పణీతం ¶ దానం పటియాదాపేత్వా ¶ యం దివసం భగవా నిమన్తితో, తస్సా రత్తియా అచ్చయేన ఆసనట్ఠానం అలఙ్కారాపేత్వా మహారహాని ఆసనాని పఞ్ఞపేత్వా గన్ధధూమవాసకుసుమవిచిత్రం మహాపూజం సజ్జేత్వా భగవతో కాలం ఆరోచాపేసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో తస్సా రత్తియా అచ్చయేన…పే… నిట్ఠితం భత్త’’న్తి.

౨౩. భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో తత్థ అగమాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో భగవా…పే… నిసీది సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేనా’’తి. అథ ఖో వేరఞ్జో బ్రాహ్మణో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘన్తి బుద్ధప్పముఖన్తి బుద్ధపరిణాయకం; బుద్ధం సఙ్ఘత్థేరం కత్వా నిసిన్నన్తి వుత్తం హోతి. పణీతేనాతి ఉత్తమేన. సహత్థాతి సహత్థేన. సన్తప్పేత్వాతి సుట్ఠు తప్పేత్వా, పరిపుణ్ణం సుహితం యావదత్థం కత్వా. సమ్పవారేత్వాతి సుట్ఠు పవారేత్వా ‘అల’న్తి హత్థసఞ్ఞాయ ముఖసఞ్ఞాయ వచీభేదేన చ పటిక్ఖిపాపేత్వా. భుత్తావిన్తి భుత్తవన్తం. ఓనీతపత్తపాణిన్తి పత్తతో ఓనీతపాణిం; అపనీతహత్థన్తి వుత్తం హోతి. తిచీవరేన అచ్ఛాదేసీతి తిచీవరం భగవతో అదాసి. ఇదం పన వోహారవచనమత్తం హోతి ‘‘తిచీవరేన అచ్ఛాదేసీ’’తి, తస్మిఞ్చ తిచీవరే ఏకమేకో సాటకో సహస్సం అగ్ఘతి. ఇతి బ్రాహ్మణో భగవతో తిసహస్సగ్ఘనకం తిచీవరమదాసి ఉత్తమం కాసికవత్థసదిసం. ఏకమేకఞ్చ భిక్ఖుం ఏకమేకేన దుస్సయుగేనాతి ఏకమేకేన దుస్సయుగళేన. తత్ర ఏకసాటకో పఞ్చసతాని అగ్ఘతి. ఏవం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం పఞ్చసతసహస్సగ్ఘనకాని దుస్సాని అదాసి. బ్రాహ్మణో ఏత్తకమ్పి దత్వా అతుట్ఠో పున సత్తట్ఠసహస్సగ్ఘనకే అనేకరత్తకమ్బలే చ పట్టుణ్ణపత్తపటే చ ఫాలేత్వా ఫాలేత్వా ఆయోగఅంసబద్ధకకాయబన్ధనపరిస్సావనాదీనం అత్థాయ అదాసి. సతపాకసహస్సపాకానఞ్చ భేసజ్జతేలానం తుమ్బాని పూరేత్వా ఏకమేకస్స భిక్ఖునో అబ్భఞ్జనత్థాయ సహస్సగ్ఘనకం తేలమదాసి. కిం బహునా, చతూసు పచ్చయేసు న కోచి పరిక్ఖారో సమణపరిభోగో ¶ అదిన్నో నామ అహోసి. పాళియం పన చీవరమత్తమేవ వుత్తం.

ఏవం మహాయాగం యజిత్వా సపుత్తదారం వన్దిత్వా నిసిన్నం అథ ఖో భగవా వేరఞ్జం బ్రాహ్మణం తేమాసం మారావట్టనేన ధమ్మసవనామతరసపరిభోగపరిహీనం ఏకదివసేనేవ ధమ్మామతవస్సం వస్సేత్వా పురిపుణ్ణసఙ్కప్పం కురుమానో ధమ్మియా ¶ కథాయ సన్దస్సేత్వా…పే… ఉట్ఠాయాసనా పక్కామి. బ్రాహ్మణోపి సపుత్తదారో భగవన్తఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ వన్దిత్వా ‘‘పునపి, భన్తే, అమ్హాకం అనుగ్గహం కరేయ్యాథా’’తి ఏవమాదీని వదన్తో అనుబన్ధిత్వా అస్సూని పవత్తయమానో నివత్తి.

అథ ఖో భగవా వేరఞ్జాయం యథాభిరన్తం విహరిత్వాతి యథాజ్ఝాసయం యథారుచితం వాసం వసిత్వా వేరఞ్జాయ నిక్ఖమిత్వా మహామణ్డలే చారికాయ చరణకాలే గన్తబ్బం బుద్ధవీథి పహాయ దుబ్భిక్ఖదోసేన ¶ కిలన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉజునావ మగ్గేన గహేత్వా గన్తుకామో సోరేయ్యాదీని అనుపగమ్మ పయాగపతిట్ఠానం గన్త్వా తత్థ గఙ్గం నదిం ఉత్తరిత్వా యేన బారాణసీ తదవసరి. తేన అవసరి తదవసరి. తత్రాపి యథాజ్ఝాసయం విహరిత్వా వేసాలిం అగమాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అనుపగమ్మ సోరేయ్యం…పే… వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయ’’న్తి.

సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

తత్రిదం సమన్తపాసాదికాయ సమన్తపాసాదికత్తస్మిం –

ఆచరియపరమ్పరతో, నిదానవత్థుప్పభేదదీపనతో;

పరసమయవివజ్జనతో, సకసమయవిసుద్ధితో చేవ.

బ్యఞ్జనపరిసోధనతో, పదత్థతో పాళియోజనక్కమతో;

సిక్ఖాపదనిచ్ఛయతో, విభఙ్గనయభేదదస్సనతో.

సమ్పస్సతం న దిస్సతి, కిఞ్చి అపాసాదికం యతో ఏత్థ;

విఞ్ఞూనమయం తస్మా, సమన్తపాసాదికాత్వేవ.

సంవణ్ణనా ¶ పవత్తా, వినయస్స వినేయ్యదమనకుసలేన;

వుత్తస్స లోకనాథేన, లోకమనుకమ్పమానేనాతి.

౨౪. ఇతో ¶ ¶ పరం తేన ఖో పన సమయేన వేసాలియా అవిదూరేతిఆది యేభుయ్యేన ఉత్తానత్థం. తస్మా అనుపదవణ్ణనం పహాయ యత్థ యత్థ వత్తబ్బం అత్థి, తం తదేవ వణ్ణయిస్సామ. కలన్దగామోతి కలన్దకా వుచ్చన్తి కాళకా, తేసం వసేన లద్ధనామో గామో. కలన్దపుత్తోతి గామవసేన లద్ధనామస్స రాజసమ్మతస్స చత్తాలీసకోటివిభవస్స కలన్దసేట్ఠినో పుత్తో. యస్మా పన తస్మిం గామే అఞ్ఞేపి కలన్దనామకా మనుస్సా అత్థి, తస్మా కలన్దపుత్తోతి వత్వా పున సేట్ఠిపుత్తోతి వుత్తం. సమ్బహులేహీతి బహుకేహి. సహాయకేహీతి సుఖదుక్ఖాని సహ ఆయన్తి ఉపగచ్ఛన్తీతి సహాయా, సహాయా ఏవ సహాయకా, తేహి సహాయకేహి. సద్ధిన్తి ఏకతో. కేనచిదేవ కరణీయేనాతి కేనచిదేవ భణ్డప్పయోజనఉద్ధారసారణాదినా కిచ్చేన; కత్తికనక్ఖత్తకీళాకిచ్చేనాతిపి వదన్తి. భగవా హి కత్తికజుణ్హపక్ఖే వేసాలిం సమ్పాపుణి. కత్తికనక్ఖత్తకీళా చేత్థ ఉళారా హోతి. తదత్థం గతోతి వేదితబ్బో.

అద్దస ఖోతి కథం అద్దస? సో కిర నగరతో భుత్తపాతరాసం సుద్ధుత్తరాసఙ్గం మాలాగన్ధవిలేపనహత్థం బుద్ధదస్సనత్థం ధమ్మసవనత్థఞ్చ నిక్ఖమన్తం మహాజనం దిస్వా ‘‘క్వ గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘బుద్ధదస్సనత్థం ధమ్మసవనత్థఞ్చా’’తి. తేన హి ‘‘అహమ్పి గచ్ఛామీ’’తి గన్త్వా చతుబ్బిధాయ పరిసాయ పరివుతం బ్రహ్మస్సరేన ధమ్మం దేసేన్తం భగవన్తం అద్దస. తేన వుత్తం – ‘‘అద్దస ఖో…పే… దేసేన్త’’న్తి. దిస్వానస్సాతి దిస్వాన అస్స. ఏతదహోసీతి పుబ్బే కతపుఞ్ఞతాయ చోదియమానస్స భబ్బకులపుత్తస్స ఏతం అహోసి. కిం అహోసి? యంనూనాహమ్పి ధమ్మం సుణేయ్యన్తి ¶ . తత్థ యన్నూనాతి పరివితక్కదస్సనమేతం. ఏవం కిరస్స పరివితక్కో ఉప్పన్నో ‘‘యమయం పరిసా ఏకగ్గచిత్తా ధమ్మం సుణాతి, అహో వతాహమ్పి తం సుణేయ్య’’న్తి.

అథ ¶ ఖో సుదిన్నో కలన్దపుత్తో యేన సా పరిసాతి ఇధ కస్మా ‘‘యేన భగవా’’తి అవత్వా ‘‘యేన సా పరిసా’’తి వుత్తన్తి చే. భగవన్తఞ్హి పరివారేత్వా ఉళారుళారజనా మహతీ పరిసా నిసిన్నా, తత్ర న సక్కా ఇమినా పచ్ఛా ఆగతేన భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా నిసీదితుం. పరిసాయ పన ఏకస్మిం పదేసే సక్కాతి సో తం పరిసంయేవ ఉపసఙ్కమన్తో. తేన వుత్తం ¶ – ‘‘అథ ఖో సుదిన్నో కలన్దపుత్తో యేన సా పరిసా’’తి. ఏకమన్తం నిసిన్నస్స ఖో సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స ఏతదహోసీతి న నిసిన్నమత్తస్సేవ అహోసి, అథ ఖో భగవతో సిత్తయూపసంహితం థోకం ధమ్మకథం సుత్వా; తం పనస్స యస్మా ఏకమన్తం నిసిన్నస్సేవ అహోసి. తేన వుత్తం – ‘‘ఏకమన్తం నిసిన్నస్స ఖో సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స ఏతదహోసీ’’తి. కిం అహోసీతి? యథా యథా ఖోతిఆది.

తత్రాయం సఙ్ఖేపకథా – అహం ఖో యేన యేన ఆకారేన భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి, తేన తేన మే ఉపపరిక్ఖతో ఏవం హోతి యదేతం సిత్తయబ్రహ్మచరియం ఏకమ్పి దివసం అఖణ్డం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం చరితబ్బం, ఏకదివసమ్పి చ కిలేసమలేన అమలీనం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం. సఙ్ఖలిఖితం లిఖితసఙ్ఖసదిసం ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగం చరితబ్బం. ఇదం న సుకరం అగారం అజ్ఝావసతా అగారమజ్ఝే వసన్తేన ఏకన్తపరిపుణ్ణం…పే… చరితుం. యంనూనాహం కేసే చ మస్సుఞ్చ ఓహారేత్వా కసాయరసపీతతాయ కాసాయాని బ్రహ్మచరియం చరన్తానం అనుచ్ఛవికాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా పరిదహిత్వా అగారస్మా నిక్ఖమిత్వా అనగారియం పబ్బజేయ్యన్తి. ఏత్థ చ యస్మా అగారస్స హితం కసివాణిజ్జాదికమ్మం అగారియన్తి వుచ్చతి, తఞ్చ పబ్బజ్జాయ నత్థి; తస్మా పబ్బజ్జా ‘‘అనగారియా’’తి ఞాతబ్బా. తం అనగారియం పబ్బజ్జం. పబ్బజేయ్యన్తి పరిబ్బజేయ్యం.

౨౫. అచిరవుట్ఠితాయ పరిసాయ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి సుదిన్నో అవుట్ఠితాయ పరిసాయ న భగవన్తం పబ్బజ్జం యాచి. కస్మా? తత్రస్స ¶ బహూ ఞాతిసాలోహితా మిత్తామచ్చా సన్తి, తే ‘‘‘త్వం మాతాపితూనం ఏకపుత్తకో, న లబ్భా తయా పబ్బజితు’న్తి బాహాయమ్పి గహేత్వా ఆకడ్ఢేయ్యుం, తతో పబ్బజ్జాయ అన్తరాయో భవిస్సతీ’’తి సహేవ పరిసాయ ఉట్ఠహిత్వా థోకం గన్త్వా పున కేనచి సరీరకిచ్చలేసేన నివత్తిత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమ్మ పబ్బజ్జం యాచి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సుదిన్నో కలన్దపుత్తో అచిరవుట్ఠితాయ పరిసాయ…పే… పబ్బాజేతు మం భగవా’’తి.

భగవా ¶ పన యస్మా రాహులకుమారస్స పబ్బజితతో పభుతి మాతాపితూహి అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేతి, తస్మా నం పుచ్ఛి – ‘‘అనుఞ్ఞాతోసి పన త్వం సుదిన్న మాతాపితూహి…పే… పబ్బజ్జాయా’’తి.

౨౬. ఇతో ¶ పరం పాఠానుసారేనేవ గన్త్వా తం కరణీయం తీరేత్వాతి ఏత్థ ఏవమత్థో వేదితబ్బో – ధురనిక్ఖేపేనేవ తం కరణీయం నిట్ఠాపేత్వాతి; న హి పబ్బజ్జాయ తిబ్బచ్ఛన్దస్స భణ్డప్పయోజనఉద్ధారసారణాదీసు వా నక్ఖత్తకీళాయం వా చిత్తం నమతి. అమ్మ తాతాతి ఏత్థ పన అమ్మాతి మాతరం ఆలపతి; తాతాతి పితరం. త్వం ఖోసీతి త్వం ఖో అసి. ఏకపుత్తకోతి ఏకోవ పుత్తకో; అఞ్ఞో తే జేట్ఠో వా కనిట్ఠో వా నత్థి. ఏత్థ చ ‘‘ఏకపుత్తో’’తి వత్తబ్బే అనుకమ్పావసేన ‘‘ఏకపుత్తకో’’తి వుత్తం. పియోతి పీతిజననకో. మనాపోతి మనవడ్ఢనకో. సుఖేధితోతి సుఖేన ఏధితో; సుఖసంవడ్ఢితోతి అత్థో. సుఖపరిహతోతి సుఖేన పరిహతో; జాతకాలతో పభుతి ధాతీహి అఙ్కతో అఙ్కం హరిత్వా ధారియమానో అస్సకరథకాదీహి బాలకీళనకేహి కీళమానో సాదురసభోజనం భోజియమానో సుఖేన పరిహతో.

న త్వం, తాత సుదిన్న, కిఞ్చి దుక్ఖస్స జానాసీతి త్వం తాత సుదిన్న కిఞ్చి అప్పమత్తకమ్పి కలభాగం దుక్ఖస్స న జానాసి; అథ వా కిఞ్చి దుక్ఖేన నానుభోసీతి అత్థో. కరణత్థే సామివచనం, అనుభవనత్థే చ జాననా; అథ వా కిఞ్చి దుక్ఖం నస్సరసీతి అత్థో. ఉపయోగత్థే సామివచనం, సరణత్థే చ జాననా. వికప్పద్వయేపి పురిమపదస్స ఉత్తరపదేన సమానవిభత్తిలోపో దట్ఠబ్బో. తం సబ్బం సద్దసత్థానుసారేన ఞాతబ్బం. మరణేనపి మయం తే అకామకా వినా భవిస్సామాతి ¶ సచేపి తవ అమ్హేసు జీవమానేసు మరణం భవేయ్య, తేన తే మరణేనపి మయం అకామకా అనిచ్ఛకా న అత్తనో రుచియా, వినా భవిస్సామ; తయా వియోగం వా పాపుణిస్సామాతి అత్థో. కిం పన మయం తన్తి ఏవం సన్తే కిం పన కిం నామ తం కారణం యేన మయం తం జీవన్తం అనుజానిస్సామ; అథ వా కిం పన మయం తన్తి కేన పన కారణేన మయం తం జీవన్తం అనుజానిస్సామాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

౨౭. తత్థేవాతి యత్థ నం ఠితం మాతాపితరో నానుజానింసు, తత్థేవ ఠానే. అనన్తరహితాయాతి కేనచి అత్థరణేన అనత్థతాయ.

౨౮. పరిచారేహీతి గన్ధబ్బనటనాటకాదీని పచ్చుపట్ఠాపేత్వా తత్థ సహాయకేహి సద్ధిం యథాసుఖం ఇన్ద్రియాని చారేహి సఞ్చారేహి; ఇతో చితో చ ఉపనేహీతి వుత్తం హోతి. అథ వా పరిచారేహీతి ¶ గన్ధబ్బనటనాటకాదీని పచ్చుపట్ఠాపేత్వా ¶ తత్థ సహాయకేహి సద్ధిం లళ, ఉపలళ, రమ, కీళస్సూతిపి వుత్తం హోతి. కామే పరిభుఞ్జన్తోతి అత్తనో పుత్తదారేహి సద్ధిం భోగే భుఞ్జన్తో. పుఞ్ఞాని కరోన్తోతి బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ సఙ్ఘఞ్చ ఆరబ్భ దానప్పదానాదీని సుగతిమగ్గసోధకాని కుసలకమ్మాని కరోన్తో. తుణ్హీ అహోసీతి కథానుప్పబన్ధవిచ్ఛేదనత్థం నిరాలాపసల్లాపో అహోసి. అథస్స మాతాపితరో తిక్ఖత్తుం వత్వా పటివచనమ్పి అలభమానా సహాయకే పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏస వో సహాయకో పబ్బజితుకామో, నివారేథ న’’న్తి ఆహంసు. తేపి తం ఉపసఙ్కమిత్వా తిక్ఖత్తుం అవోచుం, తేసమ్పి తుణ్హీ అహోసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స సహాయకా…పే… తుణ్హీ అహోసీ’’తి.

౨౯. అథస్స సహాయకానం ఏతదహోసి – ‘‘సచే అయం పబ్బజ్జం అలభమానో మరిస్సతి న కోచి గుణో భవిస్సతి. పబ్బజితం పన నం మాతాపితరోపి కాలేన కాలం పస్సిస్సన్తి. మయమ్పి పస్సిస్సామ. పబ్బజ్జాపి చ నామేసా భారియా, దివసే దివసే మత్తికాపత్తం గహేత్వా పిణ్డాయ చరితబ్బం. ఏకసేయ్యం ఏకభత్తం బ్రహ్మచరియం అతిదుక్కరం. అయఞ్చ సుఖుమాలో నాగరికజాతియో, సో తం చరితుం అసక్కోన్తో పున ఇధేవ ఆగమిస్సతి. హన్దస్స ¶ మాతాపితరో అనుజానాపేస్సామా’’తి. తే తథా అకంసు. మాతాపితరోపి నం అనుజానింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స సహాయకా యేన సుదిన్నస్స కలన్దపుత్తస్స మాతాపితరో…పే… అనుఞ్ఞాతోసి మాతాపితూహి అగారస్మా అనగారియం పబ్బజ్జాయా’’తి.

౩౦. హట్ఠోతి తుట్ఠో. ఉదగ్గోతి పీతివసేన అబ్భున్నతకాయచిత్తో. కతిపాహన్తి కతిపయాని దివసాని. బలం గాహేత్వాతి సప్పాయభోజనాని భుఞ్జన్తో, ఉచ్ఛాదనన్హాపనాదీహి చ కాయం పరిహరన్తో, కాయబలం జనేత్వా మాతాపితరో వన్దిత్వా అస్సుముఖం ఞాతిపరివట్టం పహాయ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి…పే… పబ్బాజేతు మం భన్తే భగవాతి. భగవా సమీపే ఠితం అఞ్ఞతరం పిణ్డచారికం భిక్ఖుం ఆమన్తేసి – ‘‘తేన హి భిక్ఖు సుదిన్నం పబ్బాజేహి చేవ ఉపసమ్పాదేహి చా’’తి. ‘‘సాధు, భన్తే’’తి ఖో సో భిక్ఖు భగవతో పటిస్సుణిత్వా సుదిన్నం కలన్దపుత్తం జినదత్తియం సద్ధివిహారికం లద్ధా పబ్బాజేసి చేవ ఉపసమ్పాదేసి చ. తేన వుత్తం – ‘‘అలత్థ ఖో ¶ సుదిన్నో కలన్దపుత్తో భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం, అలత్థ ఉపసమ్పద’’న్తి.

ఏత్థ పన ఠత్వా సబ్బఅట్ఠకథాసు పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ కథితా. మయం పన యథాఠితపాళివసేనేవ ఖన్ధకే కథయిస్సామ. న కేవలఞ్చేతం, అఞ్ఞమ్పి యం ఖన్ధకే వా పరివారే వా కథేతబ్బం అట్ఠకథాచరియేహి విభఙ్గేకథితం, తం సబ్బం తత్థ తత్థేవ కథయిస్సామ. ఏవఞ్హి కథియమానే ¶ పాళిక్కమేనేవ వణ్ణనా కతా హోతి. తతో తేన తేన వినిచ్ఛయేన అత్థికానం పాళిక్కమేనేవ ఇమం వినయసంవణ్ణనం ఓలోకేత్వా సో సో వినిచ్ఛయో సువిఞ్ఞేయ్యో భవిస్సతీతి.

అచిరూపసమ్పన్నోతి అచిరం ఉపసమ్పన్నో హుత్వా; ఉపసమ్పదతో నచిరకాలేయేవాతి వుత్తం హోతి. ఏవరూపేతి ఏవంవిధే ఏవంజాతికే. ధుతగుణేతి కిలేసనిద్ధుననకే గుణే. సమాదాయ వత్తతీతి సమాదియిత్వా గణ్హిత్వా వత్తతి చరతి విహరతి. ఆరఞ్ఞికో హోతీతి గామన్తసేనాసనం పటిక్ఖిపిత్వా ఆరఞ్ఞికధుతఙ్గవసేన అరఞ్ఞవాసికో హోతి. పిణ్డపాతికోతి అతిరేకలాభపటిక్ఖేపేన చుద్దస భత్తాని పటిక్ఖిపిత్వా ¶ పిణ్డపాతికధుతఙ్గవసేన పిణ్డపాతికో హోతి. పంసుకూలికోతి గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా పంసుకూలికధుతఙ్గవసేన పంసుకూలికో హోతి. సపదానచారికోతి లోలుప్పచారం పటిక్ఖిపిత్వా సపదానచారికధుతఙ్గవసేన సపదానచారికో హోతి; ఘరపటిపాటియా భిక్ఖాయ పవిసతి. వజ్జిగామన్తి వజ్జీనం గామం వజ్జీసు వా గామం.

అడ్ఢా మహద్ధనాతిఆదీసు ఉపభోగపరిభోగూపకరణమహన్తతాయ అడ్ఢా; యే హి తేసం ఉపభోగా యాని చ ఉపభోగూపకరణాని, తాని మహన్తాని బహులాని సారకానీతి వుత్తం హోతి. నిధేత్వా ఠపితధనమహన్తతాయ మహద్ధనా. మహాభోగాతి దివసపరిబ్బయసఙ్ఖాతభోగమహన్తతాయ మహాభోగా. అఞ్ఞేహి ఉపభోగేహి జాతరూపరజతస్సేవ పహూతతాయ పహూతజాతరూపరజతా. అలఙ్కారభూతస్స విత్తూపకరణస్స పీతిపామోజ్జకరణస్స పహూతతాయ పహూతవిత్తూపకరణా. వోహారవసేన పరివత్తేన్తస్స ధనధఞ్ఞస్స పహూతతాయ పహూతధనధఞ్ఞాతి వేదితబ్బా.

సేనాసనం ¶ సంసామేత్వాతి సేనాసనం పటిసామేత్వా; యథా న వినస్సతి తథా నం సుట్ఠు ఠపేత్వాతి అత్థో. సట్ఠిమత్తే థాలిపాకేతి గణనపరిచ్ఛేదతో సట్ఠిథాలిపాకే. ఏకమేకో చేత్థ థాలిపాకో దసన్నం భిక్ఖూనం భత్తం గణ్హాతి. తం సబ్బమ్పి ఛన్నం భిక్ఖుసతానం భత్తం హోతి. భత్తాభిహారం అభిహరింసూతి ఏత్థ అభిహరీయతీతి అభిహారో. కిం అభిహరీయతి? భత్తం. భత్తమేవ అభిహారో భత్తాభిహారో, తం భత్తాభిహారం. అభిహరింసూతి అభిముఖా హరింసు. తస్స సన్తికం గహేత్వా ఆగమంసూతి అత్థో. ఏతస్స కిం పమాణన్తి? సట్ఠి థాలిపాకా. తేన వుత్తం – ‘‘సట్ఠిమత్తే థాలిపాకే భత్తాభిహారం అభిహరింసూ’’తి. భిక్ఖూనం విస్సజ్జేత్వాతి సయం ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికత్తా సపదానచారం చరితుకామో భిక్ఖూనం పరిభోగత్థాయ పరిచ్చజిత్వా దత్వా. అయం హి ఆయస్మా ‘‘భిక్ఖూ చ లాభం లచ్ఛన్తి అహఞ్చ పిణ్డకేన న కిలమిస్సామీ’’తి ఏతదత్థమేవ ఆగతో. తస్మా అత్తనో ఆగమనానురూపం ¶ కరోన్తో భిక్ఖూనం విస్సజ్జేత్వా సయం పిణ్డాయ పావిసి.

౩౧. ఞాతిదాసీతి ¶ ఞాతకానం దాసీ. ఆభిదోసికన్తి పారివాసికం ఏకరత్తాతిక్కన్తం పూతిభూతం. తత్రాయం పదత్థో – పూతిభావదోసేన అభిభూతోతి అభిదోసో, అభిదోసోవ ఆభిదోసికో, ఏకరత్తాతిక్కన్తస్స వా నామసఞ్ఞా ఏసా, యదిదం ఆభిదోసికోతి, తం ఆభిదోసికం. కుమ్మాసన్తి యవకుమ్మాసం. ఛడ్డేతుకామా హోతీతి యస్మా అన్తమసో దాసకమ్మకరానమ్పి గోరూపానమ్పి అపరిభోగారహో, తస్మా తం కచవరం వియ బహి ఛడ్డేతుకామా హోతి. సచేతన్తి సచే ఏతం. భగినీతి అరియవోహారేన ఞాతిదాసిం ఆలపతి. ఛడ్డనీయధమ్మన్తి ఛడ్డేతబ్బసభావం. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘భగిని, ఏతం సచే బహి ఛడ్డనీయధమ్మం నిస్సట్ఠపరిగ్గహం, తం ఇధ మే పత్తే ఆకిరా’’తి.

కిం పన ఏవం వత్తుం లబ్భతి, విఞ్ఞత్తి వా పయుత్తవాచా వా న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? నిస్సట్ఠపరిగ్గహత్తా. యఞ్హి ఛడ్డనీయధమ్మం నిస్సట్ఠపరిగ్గహం, యత్థ సామికా అనాలయా హోన్తి, తం సబ్బం ‘‘దేథ ఆహరథ ఇధ ఆకిరథా’’తి వత్తుం వట్టతి. తథా హి అగ్గఅరియవంసికో ఆయస్మా రట్ఠపాలోపి ‘‘ఛడ్డనీయధమ్మం కుమ్మాసం ఇధ మే పత్తే ఆకిరా’’తి (మ. ని. ౨.౨౯౯) అవచ. తస్మా యం ఏవరూపం ఛడ్డనీయధమ్మం అఞ్ఞం వా అపరిగ్గహితం వనమూలఫలభేసజ్జాదికం తం సబ్బం యథాసుఖం ఆహరాపేత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం, న కుక్కుచ్చాయితబ్బం. హత్థానన్తి ¶ భిక్ఖాగ్గహణత్థం పత్తం ఉపనామయతో మణిబన్ధతో పభుతి ద్విన్నమ్పి హత్థానం. పాదానన్తి నివాసనన్తతో పట్ఠాయ ద్విన్నమ్పి పాదానం. సరస్సాతి ‘‘సచేతం భగినీ’’తి వాచం నిచ్ఛారయతో సరస్స చ. నిమిత్తం అగ్గహేసీతి గిహికాలే సల్లక్ఖితపుబ్బం ఆకారం అగ్గహేసి సఞ్జాని సల్లక్ఖేసి. సుదిన్నో హి భగవతో ద్వాదసమే వస్సే పబ్బజితో వీసతిమే వస్సే ఞాతికులం పిణ్డాయ పవిట్ఠో సయం పబ్బజ్జాయ అట్ఠవస్సికో హుత్వా; తేన నం సా ఞాతిదాసీ దిస్వావ న సఞ్జాని, నిమిత్తం పన అగ్గహేసీతి.

సుదిన్నస్స మాతరం ఏతదవోచాతి అతిగరునా పబ్బజ్జూపగతేన సామిపుత్తేన ¶ సద్ధిం ‘‘త్వం ను ఖో మే, భన్తే, అయ్యో సుదిన్నో’’తిఆదివచనం వత్తుం అవిసహన్తీ వేగేన ఘరం పవిసిత్వా సుదిన్నస్స మాతరం ఏతం అవోచ. యగ్ఘేతి ఆరోచనత్థే నిపాతో. సచే జే సచ్చన్తి ఏత్థ జేతి ఆలపనే నిపాతో. ఏవఞ్హి తస్మిం దేసే దాసిజనం ఆలపన్తి, తస్మా ‘‘త్వం, భోతి దాసి, సచే సచ్చం భణసీ’’తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

౩౨. అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి తస్మిం కిర దేసే దానపతీనం ఘరేసు సాలా హోన్తి, ఆసనాని చేత్థ పఞ్ఞత్తాని హోన్తి, ఉపట్ఠాపితం ఉదకకఞ్జియం; తత్థ పబ్బజితా పిణ్డాయ చరిత్వా ¶ నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తి. సచే ఇచ్ఛన్తి, దానపతీనమ్పి సన్తకం గణ్హన్తి. తస్మా తమ్పి అఞ్ఞతరస్స కులస్స ఈదిసాయ సాలాయ అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి వేదితబ్బం. న హి పబ్బజితా కపణమనుస్సా వియ అసారుప్పే ఠానే నిసీదిత్వా భుఞ్జన్తీతి.

అత్థి నామ తాతాతి ఏత్థ అత్థీతి విజ్జమానత్థే; నామాతి పుచ్ఛనత్థే మఞ్ఞనత్థే చ నిపాతో. ఇదఞ్హి వుత్తం హోతి – ‘‘అత్థి ను ఖో, తాత సుదిన్న, అమ్హాకం ధనం, న మయం నిద్ధనాతి వత్తబ్బా, యేసం నో త్వం ఈదిసే ఠానే నిసీదిత్వా ఆభిదోసికం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జిస్ససి’’; తథా ‘‘అత్థి ను ఖో, తాత సుదిన్న, అమ్హాకం జీవితం, న మయం మతాతి వత్తబ్బా, యేసం నో త్వం ఈదిసే ఠానే నిసీదిత్వా ఆభిదోసికం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జిస్ససి’’; తథా ‘‘అత్థి మఞ్ఞే, తాత సుదిన్న, తవ అబ్భన్తరే సాసనం నిస్సాయ పటిలద్ధో ¶ సమణగుణో, యం త్వం సుభోజనరససంవడ్ఢితోపి ఇమం జిగుచ్ఛనేయ్యం ఆభిదోసికం కుమ్మాసం అమతమివ నిబ్బికారో పరిభుఞ్జిస్ససీ’’తి.

సో పన గహపతి దుక్ఖాభితున్నతాయ ఏతమత్థం పరిపుణ్ణం కత్వా వత్తుమసక్కోన్తో ‘‘అత్థి నామ, తాత సుదిన్న, ఆభిదోసికం కుమ్మాసం పరిభుఞ్జిస్ససీ’’తి ఏత్తకమేవ అవోచ. అక్ఖరచిన్తకా పనేత్థ ఇమం లక్ఖణం వదన్తి – అనోకప్పనామరిసనత్థవసేన ఏతం అత్థినామసద్దే ఉపపదే ‘‘పరిభుఞ్జిస్ససీ’’తి అనాగతవచనం కతం. తస్సాయమత్థో – అత్థి నామ…పే… పరిభుఞ్జిస్ససి, ఇదం పచ్చక్ఖమ్పి అహం న సద్దహామి ¶ న మరిసయామీతి. తతాయం ఆభిదోసికోతి తతో తవ గేహతో అయం ఆభిదోసికో కుమ్మాసో లద్ధోతి అత్థో. తతోయన్తిపి పాఠో. తదాయన్తిపి పఠన్తి, తం న సున్దరం. యేన సకపితు నివేసనన్తి యేన సకస్స పితు అత్తనో పితు నివేసనన్తి అత్థో; థేరో పితరి పేమేనేవ సుబ్బచో హుత్వా అగమాసి. అధివాసేసీతి థేరో ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికోపి సమానో ‘‘సచే ఏకభత్తమ్పి న గహేస్సామి, అతివియ నేసం దోమనస్సం భవిస్సతీ’’తి ఞాతీనం అనుకమ్పాయ అధివాసేసి.

౩౩. ఓపుఞ్జాపేత్వాతి ఉపలిమ్పాపేత్వా. ఏకం హిరఞ్ఞస్సాతి ఏత్థ హిరఞ్ఞన్తి కహాపణో వేదితబ్బో. పురిసోతి నాతిదీఘో నాతిరస్సో మజ్ఝిమప్పమాణో వేదితబ్బో. తిరోకరణీయన్తి కరణత్థే భుమ్మం; సాణిపాకారేన పరిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. అథ వా తిరో కరోన్తి ఏతేనాతి తిరోకరణీయం, తం పరిక్ఖిపిత్వా; సమన్తతో కత్వాతి అత్థో. తేన హీతి యస్మా అజ్జ సుదిన్నో ఆగమిస్సతి తేన కారణేన. హి ఇతి పదపూరణమత్తే నిపాతో. తేనాతి అయమ్పి వా ఉయ్యోజనత్థే నిపాతోయేవ.

౩౪. పుబ్బణ్హసమయన్తి ¶ ఏత్థ కిఞ్చాపి పాళియం కాలారోచనం న వుత్తం, అథ ఖో ఆరోచితేయేవ కాలే అగమాసీతి వేదితబ్బో. ఇదం తే తాతాతి ద్వే పుఞ్జే దస్సేన్తో ఆహ. మాతూతి జనేత్తియా. మత్తికన్తి మాతితో ఆగతం; ఇదం తే మాతామహియా మాతు ఇమం గేహం ఆగచ్ఛన్తియా దిన్నధనన్తి అత్థో. ఇత్థికాయ ఇత్థిధనన్తి హీళేన్తో ఆహ ¶ . ఇత్థికాయ నామ ఇత్థిపరిభోగానంయేవ న్హానచుణ్ణాదీనం అత్థాయ లద్ధం ధనం కిత్తకం భవేయ్య. తస్సాపి తావ పరిమాణం పస్స. అథ వా ఇదం తే తాత సుదిన్న మాతు ధనం, తఞ్చ ఖో మత్తికం, న మయా దిన్నం, తవ మాతుయేవ సన్తకన్తి వుత్తం హోతి. తం పనేతం న కసియా న వణిజ్జాయ సమ్భూతం, అపిచ ఖో ఇత్థికాయ ఇత్థిధనం. యం ఇత్థికాయ ఞాతికులతో సామికకులం గచ్ఛన్తియా లద్ధబ్బం న్హానచుణ్ణాదీనం అత్థాయ ఇత్థిధనం, తం తావ ఏత్తకన్తి ఏవమేత్థ ¶ అత్థో దట్ఠబ్బో.

అఞ్ఞం పేత్తికం అఞ్ఞం పితామహన్తి యం పన తే పితు చ పితామహానఞ్చ సన్తకం, తం అఞ్ఞంయేవ. నిహితఞ్చ పయుత్తఞ్చ అతివియ బహు; ఏత్థ చ పితామహన్తి తద్ధితలోపం కత్వా వేదితబ్బం. పేతామహన్తి వా పాఠో. లబ్భా తాత సుదిన్న హీనాయావత్తిత్వాతి తాత, సుదిన్న, ఉత్తమం అరియద్ధజం పబ్బజితలిఙ్గం పహాయ హీనాయ గిహిభావాయ ఆవత్తిత్వా లబ్భా భోగా భుఞ్జితుం, నాలబ్భా భుఞ్జితుం, న త్వం రాజభీతో పబ్బజితో, న ఇణాయికేహి పలిబుద్ధో హుత్వాతి. తాత న ఉస్సహామీతి ఏత్థ పన తాతాతి వచనం గేహసితపేమేన ఆహ, న సమణతేజేన. న ఉస్సహామీతి న సక్కోమి. న విసహామీతి నప్పహోమి, న సమత్థోమ్హి.

‘‘వదేయ్యామ ఖో తం గహపతీ’’తి ఇదం పన వచనం సమణతేజేనాహ. నాతికడ్ఢేయ్యాసీతి యం తే మయి పేమం పతిట్ఠితం, తం కోధవసేన న అతికడ్ఢేయ్యాసి; సచే న కుజ్ఝేయ్యాసీతి వుత్తం హోతి. తతో సేట్ఠి ‘‘పుత్తో మే సఙ్గహం మఞ్ఞే కత్తుకామో’’తి ఉదగ్గచిత్తో ఆహ – ‘‘వదేహి తాత సుదిన్నా’’తి. తేనహీతి ఉయ్యోజనత్థే విభత్తిపతిరూపకో నిపాతో. తతోనిదానన్తి తంనిదానం తంహేతుకన్తి పచ్చత్తవచనస్స తో-ఆదేసో వేదితబ్బో; సమాసే చస్స లోపాభావో. భయం వాతి ‘‘కిన్తి మే భోగే నేవ రాజానో హరేయ్యు’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తం రాజాదిభయం; చిత్తుత్రాసోతి అత్థో. ఛమ్భితత్తన్తి రాజూహి వా చోరేహి వా ‘‘ధనం దేహీ’’తి కమ్మకారణం కారియమానస్స కాయిఞ్జనం కాయకమ్పో హదయమంసచలనం. లోమహంసోతి ఉప్పన్నే భయే లోమానం హంసనం ఉద్ధగ్గభావో. ఆరక్ఖోతి అన్తో చ బహి చ రత్తిఞ్చ దివా చ ఆరక్ఖణం.

౩౫. తేన హి వధూతి సేట్ఠి గహపతి ధనం దస్సేత్వా పుత్తం అత్తనా గిహిభావత్థాయ పలోభేతుం అసక్కోన్తో ‘‘మాతుగామసదిసం దాని పురిసానం ¶ బన్ధనం నత్థీ’’తి మఞ్ఞిత్వా తస్స పురాణదుతియికం ¶ ఆమన్తేసి – ‘‘తేన హి వధూ’’తి. పురాణదుతియికన్తి పురాణం దుతియికం పుబ్బే గిహికాలే దుతియికం, గేహసితసుఖుపభోగసహాయికం భూతపుబ్బభరియన్తి అత్థో. తేన హీతి యేన కారణేన మాతుగామసదిసం బన్ధనం నత్థి. పాదేసు గహేత్వాతి ¶ పాదే గహేత్వా; ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనం, పాదేసు వా తం గహేత్వా. ‘‘కీదిసా నామ తా అయ్యపుత్త అచ్ఛరాయో’’తి కస్మా ఏవమాహ? తదా కిర సమ్బహులే ఖత్తియకుమారేపి బ్రాహ్మణకుమారేపి సేట్ఠిపుత్తేపి మహాసమ్పత్తియో పహాయ పబ్బజన్తే దిస్వా పబ్బజ్జాగుణం అజానన్తా కథం సముట్ఠాపేన్తి – ‘‘కస్మా ఏతే పబ్బజన్తీ’’తి. అథఞ్ఞే వదన్తి – ‘‘దేవచ్ఛరానం దేవనాటకానం కారణా’’తి. సా కథా విత్థారికా అహోసి. తం గహేత్వా అయం ఏవమాహాతి. థేరో తం పటిక్ఖిపన్తో న ఖో అహం భగినీతి ఆహ. సముదాచరతీతి వోహరతి వదేతి. తత్థేవ ముచ్ఛితా పపతాతి నం భగినివాదేన సముదాచరన్తం దిస్వా ‘‘అనత్థికో దాని మయా అయం యో మం పజాపతిం సమానం అత్తనా సద్ధిం ఏకమాతుకుచ్ఛియా సయితదారికం వియ మఞ్ఞతీ’’తి సముప్పన్నబలవసోకా హుత్వా తస్మింయేవ పదేసే ముచ్ఛితా పపతా; పతితాతి అత్థో.

మా నో విహేఠయిత్థాతి మా అమ్హే ధనం దస్సేత్వా మాతుగామఞ్చ ఉయ్యోజేత్వా విహేఠయిత్థ; విహేసా హేసా పబ్బజితానన్తి. తేన హి తాత సుదిన్న బీజకమ్పి దేహీతి ఏత్థ తేన హీతి అభిరతియం ఉయ్యోజేతి. సచే త్వం అభిరతో బ్రహ్మచరియం చరసి, చరిత్వా ఆకాసే నిసీదిత్వా పరినిబ్బాయితా హోహి, అమ్హాకం పన కులవంసబీజకం ఏకం పుత్తం దేహి. మా నో అపుత్తకం సాపతేయ్యం లిచ్ఛవయో అతిహరాపేసున్తి మయఞ్హి లిచ్ఛవీనం గణరాజూనం రజ్జే వసామ, తే తే పితునో అచ్చయేన ఇమం సాపతేయ్యం ఏవం మహన్తం అమ్హాకం విభవం అపుత్తకం కులధనరక్ఖకేన పుత్తేన విరహితం అత్తనో రాజన్తేపురం అతిహరాపేయ్యున్తి, తం తే మా అతిహరాపేసుం, మా అతిహరాపేన్తూతి.

ఏతం ఖో మే, అమ్మ, సక్కా కాతున్తి కస్మా ఏవమాహ? సో కిర చిన్తేసి – ‘‘ఏతేసం సాపతేయ్యస్స అహమేవ సామీ, అఞ్ఞో నత్థి. తే మం సాపతేయ్యరక్ఖణత్థాయ నిచ్చం అనుబన్ధిస్సన్తి; తేనాహం న లచ్ఛామి అప్పోస్సుక్కో సమణధమ్మం కాతుం, పుత్తకం పన లభిత్వా ఓరమిస్సన్తి, తతో ¶ అహం యథాసుఖం సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి ఇమం నయం పస్సన్తో ¶ ఏవమాహాతి.

౩౬. పుప్ఫన్తి ఉతుకాలే ఉప్పన్నలోహితస్స నామం. మాతుగామస్స హి ఉతుకాలే గబ్భపతిట్ఠానట్ఠానే లోహితవణ్ణా పిళకా సణ్ఠహిత్వా సత్త దివసాని వడ్ఢిత్వా భిజ్జన్తి, తతో లోహితం ¶ పగ్ఘరతి, తస్సేతం నామం ‘‘పుప్ఫ’’న్తి. తం పన యావ బలవం హోతి బహు పగ్ఘరతి, తావ దిన్నాపి పటిసన్ధి న తిట్ఠతి, దోసేనేవ సద్ధిం పగ్ఘరతి; దోసే పన పగ్ఘరితే సుద్ధే వత్థుమ్హి దిన్నా పటిసన్ధి ఖిప్పం పతిట్ఠాతి. పుప్ఫంసా ఉప్పజ్జీతి పుప్ఫం అస్సా ఉప్పజ్జి; అకారలోపేన సన్ధి పురాణదుతియికాయ బాహాయం గహేత్వాతి పురాణదుతియికాయ యా బాహా, తత్ర నం గహేత్వాతి అత్థో.

అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి పఠమపారాజికసిక్ఖాపదే అట్ఠపితే. భగవతో కిర పఠమబోధియం వీసతి వస్సాని భిక్ఖూ చిత్తం ఆరాధయింసు, న ఏవరూపం అజ్ఝాచారమకంసు. తం సన్ధాయేవ ఇదం సుత్తమాహ – ‘‘ఆరాధయింసు వత మే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ ఏకం సమయం చిత్త’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౨౫). అథ భగవా అజ్ఝాచారం అపస్సన్తో పారాజికం వా సఙ్ఘాదిసేసం వా న పఞ్ఞపేసి. తస్మిం తస్మిం పన వత్థుస్మిం అవసేసే పఞ్చ ఖుద్దకాపత్తిక్ఖన్ధే ఏవ పఞ్ఞపేసి. తేన వుత్తం – ‘‘అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే’’తి.

అనాదీనవదస్సోతి యం భగవా ఇదాని సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తో ఆదీనవం దస్సేస్సతి, తం అపస్సన్తో అనవజ్జసఞ్ఞీ హుత్వా. సచే హి ‘‘అయం ఇదం న కరణీయన్తి వా మూలచ్ఛేజ్జాయ వా సంవత్తతీ’’తి జానేయ్య, సద్ధాపబ్బజితో కులపుత్తో తతోనిదానం జీవితక్ఖయం పాపుణన్తోపి న కరేయ్య. ఏత్థ పన ఆదీనవం అపస్సన్తో నిద్దోససఞ్ఞీ అహోసి. తేన వుత్తం – ‘‘అనాదీనవదస్సో’’తి. పురాణదుతియికాయాతి భుమ్మవచనం. అభివిఞ్ఞాపేసీతి పవత్తేసి; పవత్తనాపి హి కాయవిఞ్ఞత్తిచోపనతో ‘‘విఞ్ఞాపనా’’తి వుచ్చతి. తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపనఞ్చేస గబ్భసణ్ఠానసన్నిట్ఠానత్థమకాసీతి వేదితబ్బో.

సా తేన గబ్భం గణ్హీతి సా చ తేనేవ అజ్ఝాచారేన గబ్భం గణ్హి, న అఞ్ఞథా. కిం పన అఞ్ఞథాపి గబ్భగ్గహణం హోతీతి ¶ ? హోతి. కథం? కాయసంసగ్గేన ¶ , చోళగ్గహణేన, అసుచిపానేన, నాభిపరామసనేన, రూపదస్సనేన, సద్దేన, గన్ధేన. ఇత్థియో హి ఏకచ్చా ఉతుసమయే ఛన్దరాగరత్తా పురిసానం హత్థగ్గాహ-వేణిగ్గాహ-అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనం సాదియన్తియోపి గబ్భం గణ్హన్తి. ఏవం కాయసంసగ్గేన గబ్భగ్గహణం హోతి.

ఉదాయిత్థేరస్స పన పురాణదుతియికా భిక్ఖునీ తం అసుచిం ఏకదేసం ముఖేన అగ్గహేసి, ఏకదేసం చోళకేనేవ సద్ధిం అఙ్గజాతే పక్ఖిపి. సా తేన గబ్భం గణ్హి. ఏవం చోళగ్గహణేన గబ్భగ్గహణం హోతి.

మిగసిఙ్గతాపసస్స ¶ మాతా మిగీ ఉతుసమయే తాపసస్స పస్సావట్ఠానం ఆగన్త్వా ససమ్భవం పస్సావం పివి. సా తేన గబ్భం గణ్హిత్వా మిగసిఙ్గం విజాయి. ఏవం అసుచిపానేన గబ్భగ్గహణం హోతి.

సామస్స పన బోధిసత్తస్స మాతాపితూనం చక్ఖుపరిహానిం ఞత్వా సక్కో పుత్తం దాతుకామో దుకూలపణ్డితం ఆహ – ‘‘వట్టతి తుమ్హాకం మేథునధమ్మో’’తి? ‘‘అనత్థికా మయం ఏతేన, ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజితామ్హా’’తి. ‘‘తేన హి ఇమిస్సా ఉతుసమయే అఙ్గుట్ఠేన నాభిం పరామసేయ్యాథా’’తి. సో తథా అకాసి. సా తేన గబ్భం గణ్హిత్వా సామం తాపసదారకం విజాయి. ఏవం నాభిపరామసనేన గబ్భగ్గహణం హోతి. ఏతేనేవ నయేన మణ్డబ్యస్స చ చణ్డపజ్జోతస్స చ వత్థు వేదితబ్బం.

కథం రూపదస్సనేన హోతి? ఇధేకచ్చా ఇత్థీ ఉతుసమయే పురిససంసగ్గం అలభమానా ఛన్దరాగవసేన అన్తోగేహగతావ పురిసం ఉపనిజ్ఝాయతి రాజోరోధా వియ, సా తేన గబ్భం గణ్హాతి. ఏవం రూపదస్సనేన గబ్భగ్గహణం హోతి.

బలాకాసు పన పురిసో నామ నత్థి, తా ఉతుసమయే మేఘసద్దం సుత్వా గబ్భం గణ్హన్తి. కుక్కుటియోపి కదాచి ఏకస్స కుక్కుటస్స సద్దం సుత్వా బహుకాపి గబ్భం గణ్హన్తి. తథా గావీ ఉసభస్స. ఏవం సద్దేన గబ్భగ్గహణం హోతి.

గావీ ఏవ చ కదాచి ఉసభగన్ధేన గబ్భం గణ్హన్తి. ఏవం గన్ధేన గబ్భగ్గహణం హోతి.

ఇధ ¶ పనాయం అజ్ఝాచారేన గబ్భం గణ్హి. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తి, మాతా చ ఉతునీ హోతి, గన్ధబ్బో చ పచ్చుపట్ఠితో హోతి, ఏవం తిణ్ణం సన్నిపాతా గబ్భస్సావక్కన్తి హోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౮).

భుమ్మా ¶ దేవా సద్దమనుస్సావేసున్తి యస్మా నత్థి లోకే రహో నామ పాపకమ్మం పకుబ్బతో. సబ్బపఠమం హిస్స తం పాపం అత్తనా జానాతి, తతో ఆరక్ఖదేవతా, అథఞ్ఞాపి పరచిత్తవిదునియో దేవతా. తస్మాస్స పరచిత్తవిదూ సకలవనసణ్డనిస్సితా భుమ్మా దేవా తం అజ్ఝాచారం దిస్వా సద్దం అనుస్సావేసుం. యథా అఞ్ఞేపి దేవా సుణన్తి, తథా నిచ్ఛారేసుం. కిన్తి ¶ ? నిరబ్బుదో వత, భో…పే… ఆదీనవో ఉప్పాదితోతి. తస్సత్థో వేరఞ్జకణ్డే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

భుమ్మానం దేవానం సద్దం సుత్వా చాతుమహారాజికాతి ఏత్థ పన భుమ్మానం దేవానం సద్దం ఆకాసట్ఠదేవతా అస్సోసుం; ఆకాసట్ఠానం చాతుమహారాజికాతి అయమనుక్కమో వేదితబ్బో. బ్రహ్మకాయికాతి అసఞ్ఞసత్తే చ అరూపావచరే చ ఠపేత్వా సబ్బేపి బ్రహ్మానో అస్సోసుం; సుత్వా చ సద్దమనుస్సావేసున్తి వేదితబ్బో. ఇతిహ తేన ఖణేనాతి ఏవం తేన సుదిన్నస్స అజ్ఝాచారక్ఖణేన. తేన ముహుత్తేనాతి అజ్ఝాచారముహుత్తేనేవ. యావ బ్రహ్మలోకాతి యావ అకనిట్ఠబ్రహ్మలోకా. అబ్భుగ్గచ్ఛీతి అభిఉగ్గచ్ఛి అబ్భుట్ఠాసి ఏకకోలాహలమహోసీతి.

పుత్తం విజాయీతి సువణ్ణబిమ్బసదిసం పచ్ఛిమభవికసత్తం జనేసి. బీజకోతి నామమకంసూతి న అఞ్ఞం నామం కాతుమదంసు, ‘‘బీజకమ్పి దేహీ’’తి మాతామహియా వుత్తభావస్స పాకటత్తా ‘‘బీజకో త్వేవస్స నామం హోతూ’’తి ‘‘బీజకో’’తి నామమకంసు. పుత్తస్స పన నామవసేనేవ చ మాతాపితూనమ్పిస్స నామమకంసు. తే అపరేన సమయేనాతి బీజకఞ్చ బీజకమాతరఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. బీజకస్స కిర సత్తట్ఠవస్సకాలే తస్స మాతా భిక్ఖునీసు సో చ భిక్ఖూసు పబ్బజిత్వా కల్యాణమిత్తే ఉపనిస్సాయ అరహత్తే పతిట్ఠహింసు. తేన వుత్తం – ‘‘ఉభో అగారస్మా అనగారియం పబ్బజిత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకంసూ’’తి.

౩౭. ఏవం మాతాపుత్తానం పబ్బజ్జా సఫలా అహోసి. పితా పన విప్పటిసారాభిభూతో విహాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో సుదిన్నస్సఅహుదేవ కుక్కుచ్చ’’న్తిఆది. తత్థ అహుదేవాతి ¶ ¶ అహు ఏవ, దకారో పదసన్ధికరో. అహోసియేవాతి అత్థో. కుక్కుచ్చన్తి అజ్ఝాచారహేతుకో పచ్ఛానుతాపో. విప్పటిసారోతిపి తస్సేవ నామం. సో హి విఞ్ఞూహి అకత్తబ్బతాయ కుచ్ఛితకిరియభావతో కుక్కుచ్చం. కతం అజ్ఝాచారం నివత్తేతుం అసమత్థతాయ తం పటిచ్చ విరూపం సరణభావతో విప్పటిసారోతి వుచ్చతి. అలాభా వత మేతి మయ్హం వత అలాభా; యే ఝానాదీనం గుణానం అలాభా నామ, తే మయ్హం, న అఞ్ఞస్సాతి అధిప్పాయో. న వత మే లాభాతి యేపి మే పటిలద్ధా పబ్బజ్జసరణగమనసిక్ఖాసమాదానగుణా, తేపి నేవ మయ్హం లాభా అజ్ఝాచారమలీనత్తా. దుల్లద్ధం వత మేతి ఇదం సాసనం లద్ధమ్పి మే దుల్లద్ధం. న వత మే సులద్ధన్తి యథా అఞ్ఞేసం కులపుత్తానం, ఏవం న వత మే సులద్ధం. కస్మా? యమహం ఏవం స్వాక్ఖాతే ధమ్మవినయే…పే… బ్రహ్మచరియం చరితున్తి. బ్రహ్మచరియన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం మగ్గబ్రహ్మచరియం. కిసో అహోసీతి ఖాదితుం వా భుఞ్జితుం వా అసక్కోన్తో తనుకో అహోసి అప్పమంసలోహితో ¶ . ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతోతి సఞ్జాతుప్పణ్డుప్పణ్డుకభావో పణ్డుపలాసప్పటిభాగో. ధమనిసన్థతగత్తోతి పరియాదిన్నమంసలోహితత్తా సిరాజాలేనేవ సన్థరితగత్తో. అన్తోమనోతి అనుసోచనవసేన అబ్భన్తరేయేవ ఠితచిత్తో. హదయవత్థుం నిస్సాయ పవత్తనవసేన పన సబ్బేపి అన్తోమనాయేవ. లీనమనోతి ఉద్దేసే పరిపుచ్ఛాయ కమ్మట్ఠానే అధిసీలే అధిచిత్తే అధిపఞ్ఞాయ వత్తపటిపత్తిపూరణే చ నిక్ఖిత్తధురో అవిప్ఫారికో అఞ్ఞదత్థు కోసజ్జవసేనేవ లీనో సఙ్కుచితో మనో అస్సాతి లీనమనో. దుక్ఖీతి చేతోదుక్ఖేన దుక్ఖీ. దుమ్మనోతి దోసేన దుట్ఠమనో, విరూపమనో వా దోమనస్సాభిభూతతాయ. పజ్ఝాయీతి విప్పటిసారవసేన వహచ్ఛిన్నో వియ గద్రభో తం తం చిన్తయి.

౩౮. సహాయకా భిక్ఖూతి తం ఏవంభూతం గణసఙ్గణికాపపఞ్చేన వీతినామేన్తం దిస్వా యస్స విస్సాసికా కథాఫాసుకా భిక్ఖూ తే నం ఏతదవోచుం. పీణిన్ద్రియోతి పసాదపతిట్ఠానోకాసస్స సమ్పుణ్ణత్తా పరిపుణ్ణచక్ఖుఆదిఇన్ద్రియో. సో దాని త్వన్తి ఏత్థ దానీతి నిపాతో, సో పన త్వన్తి వుత్తం హోతి. కచ్చినో త్వన్తి కచ్చి ను త్వం ¶ . అనభిరతోతి ఉక్కణ్ఠితో; గిహిభావం పత్థయమానోతి అత్థో. తస్మా తమేవ అనభిరతిం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ – ‘‘న ఖో అహం, ఆవుసో, అనభిరతో’’తి. అధికుసలానం పన ధమ్మానం భావనాయ అభిరతోవ అహన్తి ¶ . అత్థి మే పాపకమ్మం కతన్తి మయా కతం ఏకం పాపకమ్మం అత్థి ఉపలబ్భతి సంవిజ్జతి, నిచ్చకాలం అభిముఖం వియ మే తిట్ఠతి. అథ నం పకాసేన్తో ‘‘పురాణదుతియికాయా’’తిఆదిమాహ.

అలఞ్హి తే, ఆవుసో సుదిన్న, కుక్కుచ్చాయాతి ఆవుసో సుదిన్న, తుయ్హేతం పాపకమ్మం అలం సమత్థం కుక్కుచ్చాయ; పటిబలం కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేతున్తి వుత్తం హోతి. యం త్వన్తి ఆదిమ్హి యేన పాపేన త్వం న సక్ఖిస్ససి బ్రహ్మచరియం చరితుం, తం తే పాపం అలం కుక్కుచ్చాయాతి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. అథ నం అనుసాసన్తా ‘‘నను ఆవుసో భగవతా’’తిఆదిమాహంసు. తత్థ ననూతి అనుమతిగ్గహణత్థే నిపాతో. అనేకపరియాయేనాతి అనేకకారణేన. విరాగాయాతి విరాగత్థాయ. నో సరాగాయాతి నో రాగేన రజ్జనత్థాయ. భగవతా హి ‘‘ఇమం మే ధమ్మం సుత్వా సత్తా సబ్బభవభోగేసు విరజ్జిస్సన్తి, నో రజ్జిస్సన్తీ’’ ఏతదత్థాయ ధమ్మో దేసితోతి అధిప్పాయో. ఏస నయో సబ్బపదేసు. ఇదం పనేత్థ పరియాయవచనమత్తం. విసంయోగాయాతి కిలేసేహి విసంయుజ్జనత్థాయ. నో సంయోగాయాతి న సంయుజ్జనత్థాయ. అనుపాదానాయాతి అగ్గహణత్థాయ. నో సఉపాదానాయాతి న సఙ్గహణత్థాయ.

తత్థ ¶ నామ త్వన్తి తస్మిం నామ త్వం. సరాగాయ చేతేస్ససీతి సహ రాగేన వత్తమానాయ మేథునధమ్మాయ చేతేస్ససి కప్పేస్ససి పకప్పేస్ససి; ఏతదత్థం వాయమిస్ససీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. పున రాగవిరాగాదీని నవ పదాని నిబ్బత్తితలోకుత్తరనిబ్బానమేవ సన్ధాయ వుత్తాని. తస్మా రాగవిరాగాయాతి వా మదనిమ్మదనాయాతి వా వుత్తేపి ‘‘నిబ్బానత్థాయా’’తి ఏవమేవ అత్థో దట్ఠబ్బో. నిబ్బానఞ్హి యస్మా తం ఆగమ్మ ఆరబ్భ పటిచ్చ రాగో విరజ్జతి న హోతి, తస్మా రాగవిరాగోతి వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ మానమద-పురిసమదాదయో మదా నిమ్మదా అమదా హోన్తి వినస్సన్తి, తస్మా మదనిమ్మదనన్తి వుచ్చతి. యస్మా ¶ చ తం ఆగమ్మ సబ్బాపి కామపిపాసా వినయం అబ్భత్థం యాతి, తస్మా పిపాసవినయోతి వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ పఞ్చ కామగుణాలయా సముగ్ఘాతం గచ్ఛన్తి, తస్మా ఆలయసముగ్ఘాతోతి వుచ్చతి. యస్మా చ తం ఆగమ్మ తేభూమకవట్టం ఉపచ్ఛిజ్జతి, తస్మా వట్టుపచ్ఛేదోతి వుచ్చతి. యస్మా పన తం ఆగమ్మ సబ్బసో తణ్హా ఖయం గచ్ఛతి విరజ్జతి నిరుజ్ఝతి చ, తస్మా తణ్హక్ఖయో విరాగో నిరోధోతి వుచ్చతి. యస్మా ¶ పనేతం చతస్సో యోనియో, పఞ్చ గతియో, సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో, నవ చ సత్తావాసే, అపరాపరభావాయ విననతో ఆబన్ధనతో సంసిబ్బనతో వానన్తి లద్ధవోహారాయ తణ్హాయ నిక్ఖన్తం నిస్సటం విసంయుత్తం, తస్మా నిబ్బానన్తి వుచ్చతీతి.

కామానం పహానం అక్ఖాతన్తి వత్థుకామానం, కిలేసకామానఞ్చ పహానం వుత్తం. కామసఞ్ఞానం పరిఞ్ఞాతి సబ్బాసమ్పి కామసఞ్ఞానం ఞాతతీరణపహానవసేన తివిధా పరిఞ్ఞా అక్ఖాతా. కామపిపాసానన్తి కామేసు పాతబ్యతానం కామే వా పాతుమిచ్ఛానం. కామవితక్కానన్తి కాముపసఞ్హితానంవితక్కానం. కామపరిళాహానన్తి పఞ్చకామగుణికరాగవసేన ఉప్పన్నపరిళాహానం అన్తోదాహానం. ఇమేసు పఞ్చసు ఠానేసు కిలేసక్ఖయకరో లోకుత్తరమగ్గోవ కథితో. సబ్బపఠమేసు పన తీసు ఠానేసు లోకియలోకుత్తరమిస్సకో మగ్గో కథితోతి వేదితబ్బో.

నేతం ఆవుసోతి న ఏతం ఆవుసో, తవ పాపకమ్మం అప్పసన్నానఞ్చ పసాదాయ ఏవరూపానం పసాదత్థాయ న హోతి. అథ ఖ్వేతన్తి అథ ఖో ఏతం. అథ ఖో తన్తిపి పాఠో. అఞ్ఞథత్తాయాతి పసాదఞ్ఞథాభావాయ విప్పటిసారాయ హోతి. యే మగ్గేన అనాగతసద్ధా, తేసం విప్పటిసారం కరోతి – ‘‘ఈదిసేపి నామ ధమ్మవినయే మయం పసన్నా, యత్థేవం దుప్పటిపన్నా భిక్ఖూ’’తి. యే పన మగ్గేనాగతసద్ధా, తేసం సినేరు వియ వాతేహి అచలో పసాదో ఈదిసేహి వత్థూహి ఇతో వా దారుణతరేహి. తేన వుత్తం – ‘‘ఏకచ్చానం అఞ్ఞథత్తాయా’’తి.

౩౯. భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసున్తి భగవతో ఏతం అత్థం ఆచిక్ఖింసు పటివేదయింసు. ఆరోచయమానా ¶ చ నేవ పియకమ్యతాయ న భేదపురేక్ఖారతాయ ¶ , న తస్సాయస్మతో అవణ్ణపకాసనత్థాయ, న కలిసాసనారోపనత్థాయ, నాపి ‘‘ఇదం సుత్వా భగవా ఇమస్స సాసనే పతిట్ఠం న దస్సతి, నిక్కడ్ఢాపేస్సతి న’’న్తి మఞ్ఞమానా ఆరోచేసుం. అథ ఖో ‘‘ఇమం సాసనే ఉప్పన్నం అబ్బుదం ఞత్వా భగవా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సతి, వేలం మరియాదం ఆణం ఠపేస్సతీ’’తి ఆరోచేసుం.

ఏతస్మిం నిదానే ఏతస్మిం పకరణేతి ఏత్థ సుదిన్నస్స అజ్ఝాచారవీతిక్కమో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా కారణత్తా నిదానఞ్చేవ పకరణఞ్చాతి వుత్తోతి వేదితబ్బో. కారణఞ్హి యస్మా నిదేతి అత్తనో ఫలం ‘‘గణ్హాథ న’’న్తి ¶ దస్సేన్తం వియ అప్పేతి, పకరోతి చ నం కత్తుం ఆరభతి, కరోతియేవ వా; తస్మా నిదానఞ్చేవ పకరణఞ్చాతి వుచ్చతి. విగరహి బుద్ధో భగవాతి బుద్ధో భగవా విగరహి నిన్ది; యథా తం వణ్ణావణ్ణారహానం వణ్ణఞ్చ అవణ్ణఞ్చ భణన్తేసు అగ్గపుగ్గలో. న హి భగవతో సీలవీతిక్కమకరం పుగ్గలం దిస్వా ‘‘అయం జాతియా వా గోత్తేన వా కోలపుత్తియేన వా గన్థేన వా ధుతఙ్గేన వా ఞాతో యసస్సీ ఈదిసం పుగ్గలం రక్ఖితుం వట్టతీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జతి, నాపి పేసలం గుణవన్తం దిస్వా తస్స గుణం పటిచ్ఛాదేతుం చిత్తం ఉప్పజ్జతి. అథ ఖో గరహితబ్బం గరహతి ఏవ, పసంసితబ్బఞ్చ పసంసతి ఏవ, అయఞ్చ గరహితబ్బో; తస్మా తం తాదిలక్ఖణే ఠితో అవికమ్పమానేన చిత్తేన విగరహి బుద్ధో భగవా ‘‘అననుచ్ఛవిక’’న్తిఆదీహి వచనేహి.

తత్థాయం అత్థవణ్ణనా – యదిదం తయా, మోఘపురిస, తుచ్ఛమనుస్స కమ్మం కతం, తం సమణకరణానం ధమ్మానం మగ్గఫలనిబ్బానసాసనానం వా న అనుచ్ఛవికం, తేసం ఛవిం ఛాయం సున్దరభావం న అన్వేతి నానుగచ్ఛతి, అథ ఖో ఆరకావ తేహి ధమ్మేహి. అననుచ్ఛవికత్తా ఏవ చ అననులోమికం, తేసం న అనులోమేతి; అథ ఖో విలోమం పచ్చనీకభావే ఠితం. అననులోమికత్తా ఏవ చ అప్పతిరూపం, పతిరూపం సదిసం పటిభాగం న హోతి, అథ ఖో అసదిసం అప్పటిభాగమేవ. అప్పతిరూపత్తా ఏవ చ అస్సామణకం, సమణానం ¶ కమ్మం న హోతి. అస్సామణకత్తా అకప్పియం. యఞ్హి సమణకమ్మం న హోతి, తం తేసం న కప్పతి. అకప్పియత్తా అకరణీయం. న హి సమణా యం న కప్పతి, తం కరోన్తి. తఞ్చేతం తయా కతం, తస్మా అననుచ్ఛవికం తే, మోఘపురిస, కతం…పే… అకరణీయన్తి. కథఞ్హి నామాతి కేన నామ కారణేన, కిం నామ కారణం పస్సన్తోతి వుత్తం హోతి. తతో కారణాభావం దస్సేన్తో పరతో ‘‘నను మయా మోఘపురిసా’’తిఆదిమాహ. తం సబ్బం వుత్తత్థమేవ.

ఇదాని ¶ యస్మా యం తేన పాపకమ్మం కతం, తం విపచ్చమానం అతివియ దుక్ఖవిపాకం హోతి, తస్మాస్స తం విపాకం దస్సేతుం కతాపరాధం వియ పుత్తం అనుకమ్పకా మాతాపితరో దయాలుకేన చిత్తేన సుదిన్నం పరిభాసన్తో ‘‘వరం తే మోఘపురిసా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆసు సీఘం ఏతస్స విసం ఆగచ్ఛతీతి ఆసీవిసో. ఘోరం చణ్డమస్స విసన్తి ఘోరవిసో, తస్స ఆసీవిసస్స ఘోరవిసస్స. ‘‘పక్ఖిత్త’’న్తి ఏతస్స ‘‘వర’’న్తి ఇమినా సమ్బన్ధో ¶ . ఈదిసస్స ఆసీవిసస్స ఘోరవిసస్స ముఖే అఙ్గజాతం వరం పక్ఖిత్తం; సచే పక్ఖిత్తం భవేయ్య, వరం సియా; సున్దరం సాధు సుట్ఠు సియాతి అత్థో. న త్వేవాతి న తు ఏవ వరం న సున్దరమేవ న సాధుమేవ న సుట్ఠుమేవ. ఏస నయో సబ్బత్థ. కణ్హసప్పస్సాతి కాళసప్పస్స. అఙ్గారకాసుయాతి అఙ్గారపుణ్ణకూపే, అఙ్గారరాసిమ్హి వా. ఆదిత్తాయాతి పదిత్తాయ గహితఅగ్గివణ్ణాయ. సమ్పజ్జలితాయాతి సమన్తతో పజ్జలితాయ అచ్చియో ముచ్చన్తియా. సజోతిభూతాయాతి సప్పభాయ. సమన్తతో ఉట్ఠితాహి జాలాహి ఏకప్పభాసముదయభూతాయాతి వుత్తం హోతి.

తం కిస్స హేతూతి యం మయా వుత్తం ‘‘వర’’న్తి తం కిస్స హేతు, కతరేన కారణేనాతి చే? మరణం వా నిగచ్ఛేయ్యాతి యో తత్థ అఙ్గజాతం పక్ఖిపేయ్య, సో మరణం వా నిగచ్ఛేయ్య మరణమత్తం వా దుక్ఖం. ఇతోనిదానఞ్చ ఖో…పే… ఉపపజ్జేయ్యాతి యం ఇదం మాతుగామస్స అఙ్గజాతే అఙ్గజాతపక్ఖిపనం, ఇతోనిదానం తస్స కారకో పుగ్గలో నిరయం ఉపపజ్జేయ్య; ఏవం కమ్మస్స మహాసావజ్జతం పస్సన్తో తం గరహి, న తస్స దుక్ఖాగమం ఇచ్ఛమానో. తత్థ నామ త్వన్తి తస్మిం నామ ఏవరూపే కమ్మే ఏవం ¶ మహాసావజ్జే సమానేపి త్వం. యం త్వన్తి ఏత్థ యన్తి హీళనత్థే నిపాతో. త్వన్తి తం-సద్దస్స వేవచనం; ద్వీహిపి యం వా తం వా హీళితమవఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతి. అసద్ధమ్మన్తి అసతం నీచజనానం ధమ్మం; తేహి సేవితబ్బన్తి అత్థో. గామధమ్మన్తి గామానం ధమ్మం; గామవాసికమనుస్సానం ధమ్మన్తి వుత్తం హోతి. వసలధమ్మన్తి పాపధమ్మే వసన్తి పగ్ఘరన్తీతి వసలా, తేసం వసలానం హీనపురిసానం ధమ్మం, వసలం వా కిలేసపగ్ఘరణకం ధమ్మం. దుట్ఠుల్లన్తి దుట్ఠు చ కిలేసదూసితం థూలఞ్చ అసుఖుమం, అనిపుణన్తి వుత్తం హోతి. ఓదకన్తికన్తి ఉదకకిచ్చం అన్తికం అవసానం అస్సాతి ఓదకన్తికో, తం ఓదకన్తికం. రహస్సన్తి రహోభవం, పటిచ్ఛన్నే ఓకాసే ఉప్పజ్జనకం. అయఞ్హి ధమ్మో జిగుచ్ఛనీయత్తా న సక్కా ఆవి అఞ్ఞేసం దస్సనవిసయే కాతుం, తేన వుత్తం – ‘‘రహస్స’’న్తి. ద్వయంద్వయసమాపత్తిన్తి ద్వీహి ద్వీహి సమాపజ్జితబ్బం, ద్వయం ద్వయం సమాపత్తిన్తిపి పాఠో. దయం దయం సమాపత్తిన్తిపి పఠన్తి, తం న సున్దరం. సమాపజ్జిస్ససీతి ఏతం ‘‘తత్థ నామ త్వ’’న్తి ఏత్థ వుత్తనామసద్దేన యోజేతబ్బం ‘‘సమాపజ్జిస్ససి నామా’’తి.

బహూనం ¶ ఖో…పే… ఆదికత్తా పుబ్బఙ్గమోతి సాసనం సన్ధాయ వదతి. ఇమస్మిం సాసనే త్వం బహూనం పుగ్గలానం అకుసలానం ధమ్మానం ఆదికత్తా, సబ్బపఠమం ¶ కరణతో; పుబ్బఙ్గమో సబ్బపఠమం ఏతం మగ్గం పటిపన్నత్తా; ద్వారందదో, ఉపాయదస్సకోతి వుత్తం హోతి. ఇమఞ్హి లేసం లద్ధా తవ అనుసిక్ఖమానా బహూ పుగ్గలా నానప్పకారకే మక్కటియా మేథునపటిసేవనాదికే అకుసలధమ్మే కరిస్సన్తీతి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

అనేకపరియాయేనాతి ఇమేహి ‘‘అననుచ్ఛవిక’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తేహి, బహూహి కారణేహి. దుబ్భరతాయ…పే… కోసజ్జస్స అవణ్ణం భాసిత్వాతి దుబ్భరతాదీనం వత్థుభూతస్స అసంవరస్స అవణ్ణం నిన్దం గరహం భాసిత్వాతి అత్థో. యస్మా హి అసంవరే ఠితస్స పుగ్గలస్స అత్తా దుబ్భరతఞ్చేవ దుప్పోసతఞ్చ ఆపజ్జతి, తస్మా అసంవరో ‘‘దుబ్భరతా, దుప్పోసతా’’తి చ వుచ్చతి. యస్మా పన అసంవరే ¶ ఠితస్స అత్తా చతూసు పచ్చయేసు మహిచ్ఛతం సినేరుప్పమాణేపి చ పచ్చయే లద్ధా అసన్తుట్ఠితం ఆపజ్జతి, తస్మా అసంవరో ‘‘మహిచ్ఛతా, అసన్తుట్ఠితా’’తి చ వుచ్చతి. యస్మా చ అసంవరే ఠితస్స అత్తా గణసఙ్గణికాయ చేవ కిలేససఙ్గణికాయ చ సంవత్తతి, కోసజ్జానుగతో చ హోతి అట్ఠకుసీతవత్థుపారిపూరియా సంవత్తతి, తస్మా అసంవరో ‘‘సఙ్గణికా, చేవ కోసజ్జఞ్చా’’తి వుచ్చతి.

సుభరతాయ…పే… వీరియారమ్భస్స వణ్ణం భాసిత్వాతి సుభరతాదీనం వత్థుభూతస్స సంవరస్స వణ్ణం భాసిత్వాతి అత్థో. యస్మా హి అసంవరం పహాయ సంవరే ఠితస్స అత్తా సుభరో హోతి సుపోసో, చతూసు చ పచ్చయేసు అప్పిచ్ఛతం నిత్తణ్హభావం ఆపజ్జతి, ఏకమేకస్మిఞ్చ పచ్చయే యథాలాభ-యథాబల-యథాసారుప్పవసేన తిప్పభేదాయ సన్తుట్ఠియా సంవత్తతి, తస్మా సంవరో ‘‘సుభరతా చేవ సుపోసతా చ అప్పిచ్ఛో చ సన్తుట్ఠో చా’’తి వుచ్చతి.

యస్మా పన అసంవరం పహాయ సంవరే ఠితస్స అత్తా కిలేససల్లేఖనతాయ చేవ నిద్ధుననతాయ చ సంవత్తతి, తస్మా సంవరో ‘‘సల్లేఖో చ ధుతో చా’’తి వుచ్చతి.

యస్మా చ అసంవరం పహాయ సంవరే ఠితస్స అత్తా కాయవాచానం అప్పాసాదికం అప్పసాదనీయం అసన్తం అసారుప్పం కాయవచీదుచ్చరితం చిత్తస్స అప్పాసాదికం ¶ అప్పసాదనీయం అసన్తం అసారుప్పం అకుసలవితక్కత్తయఞ్చ అనుపగమ్మ తబ్బిపరీతస్స కాయవచీసుచరితస్స చేవ కుసలవితక్కత్తయస్స చ పాసాదికస్స పసాదనీయస్స సన్తస్స సారుప్పస్స పారిపూరియా సంవత్తతి, తస్మా సంవరో ‘‘పాసాదికో’’తి వుచ్చతి.

యస్మా ¶ పన అసంవరం పహాయ సంవరే ఠితస్స అత్తా సబ్బకిలేసాపచయభూతాయ, వివట్టాయ, అట్ఠవీరియారమ్భవత్థుపారిపూరియా చ సంవత్తతి, తస్మా సంవరో ‘‘అపచయో చేవ వీరియారమ్భో చా’’తి వుచ్చతీతి.

భిక్ఖూనం తదనుచ్ఛవికం తదనులోమికన్తి తత్థ సన్నిపతితానం భిక్ఖూనం యం ఇదాని సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సతి, తస్స అనుచ్ఛవికఞ్చేవ అనులోమికఞ్చ. యో వా అయం సుభరతాదీహి సంవరో వుత్తో, తస్స అనుచ్ఛవికఞ్చేవ అనులోమికఞ్చ సంవరప్పహానపటిసంయుత్తం ¶ అసుత్తన్తవినిబద్ధం పాళివినిముత్తం ఓక్కన్తికధమ్మదేసనం కత్వాతి అత్థో. భగవా కిర ఈదిసేసు ఠానేసు పఞ్చవణ్ణకుసుమమాలం కరోన్తో వియ, రతనదామం సజ్జేన్తో వియ, చ యే పటిక్ఖిపనాధిప్పాయా అసంవరాభిరతా తే సమ్పరాయికేన వట్టభయేన తజ్జేన్తో అనేకప్పకారం ఆదీనవం దస్సేన్తో, యే సిక్ఖాకామా సంవరే ఠితా తే అప్పేకచ్చే అరహత్తే పతిట్ఠపేన్తో అప్పేకచ్చే అనాగామి-సకదాగామి-సోతాపత్తిఫలేసు ఉపనిస్సయవిరహితేపి సగ్గమగ్గే పతిట్ఠపేన్తో దీఘనికాయప్పమాణమ్పి మజ్ఝిమనికాయప్పమాణమ్పి ధమ్మదేసనం కరోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం – ‘‘భిక్ఖూనం తదనుచ్ఛవికం తదనులోమికం ధమ్మిం కథం కత్వా’’తి.

తేన హీతి తేన సుదిన్నస్స అజ్ఝాచారేన కారణభూతేన. సిక్ఖాపదన్తి ఏత్థ సిక్ఖితబ్బాతి సిక్ఖా, పజ్జతే ఇమినాతి పదం, సిక్ఖాయ పదం సిక్ఖాపదం; సిక్ఖాయ అధిగముపాయోతి అత్థో. అథ వా మూలం నిస్సయో పతిట్ఠాతి వుత్తం హోతి. మేథునవిరతియా మేథునసంవరస్సేతం అధివచనం. మేథునసంవరో హి తదఞ్ఞేసం సిక్ఖాసఙ్ఖాతానం సీలవిపస్సనాఝానమగ్గధమ్మానం వుత్తత్థవసేన పదత్తా ఇధ ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి అధిప్పేతో. అయఞ్చ అత్థో సిక్ఖాపదవిభఙ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అపిచ తస్సత్థస్స దీపకం వచనమ్పి ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి వేదితబ్బం. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘సిక్ఖాపదన్తి యో తత్థ నామకాయో పదకాయో నిరుత్తికాయో బ్యఞ్జనకాయో’’తి. అథ వా యథా ‘‘అనభిజ్ఝా ధమ్మపద’’న్తి వుత్తే అనభిజ్ఝా ఏకో ధమ్మకోట్ఠాసోతి అత్థో ¶ హోతి, ఏవమిధాపి ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి సిక్ఖాకోట్ఠాసో సిక్ఖాయ ఏకో పదేసోతిపి అత్థో వేదితబ్బో.

దస అత్థవసే పటిచ్చాతి దస కారణవసే సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతు అధిగమనీయే హితవిసేసే పటిచ్చ ఆగమ్మ ఆరబ్భ, దసన్నం హితవిసేసానం నిప్ఫత్తిం సమ్పస్సమానోతి వుత్తం హోతి. ఇదాని తే దస అత్థవసే దస్సేన్తో ‘‘సఙ్ఘసుట్ఠుతాయా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్ఘసుట్ఠుతా నామ సఙ్ఘస్స సుట్ఠుభావో, ‘‘సుట్ఠు దేవా’’తి ఆగతట్ఠానే వియ ‘‘సుట్ఠు, భన్తే’’తి వచనసమ్పటిచ్ఛనభావో ¶ . యో చ తథాగతస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛతి ¶ , తస్స తం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ హోతి, తస్మా సఙ్ఘస్స ‘‘సుట్ఠు, భన్తే’’తి మమ వచనసమ్పటిచ్ఛనత్థం పఞ్ఞపేస్సామి, అసమ్పటిచ్ఛనే ఆదీనవం సమ్పటిచ్ఛనే చ ఆనిసంసం దస్సేత్వా, న బలక్కారేన అభిభవిత్వాతి ఏతమత్థం ఆవికరోన్తో ఆహ – ‘‘సఙ్ఘసుట్ఠుతాయా’’తి. సఙ్ఘఫాసుతాయాతి సఙ్ఘస్స ఫాసుభావాయ; సహజీవితాయ సుఖవిహారత్థాయాతి అత్థో.

దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయాతి దుమ్మఙ్కూ నామ దుస్సీలపుగ్గలా; యే మఙ్కుతం ఆపాదియమానాపి దుక్ఖేన ఆపజ్జన్తి, వీతిక్కమం కరోన్తా వా కత్వా వా న లజ్జన్తి, తేసం నిగ్గహత్థాయ; తే హి సిక్ఖాపదే అసతి ‘‘కిం తుమ్హేహి దిట్ఠం, కిం సుతం – కిం అమ్హేహి కతం; కతరస్మిం వత్థుస్మిం కతమం ఆపత్తిం ఆరోపేత్వా అమ్హే నిగ్గణ్హథా’’తి సఙ్ఘం విహేఠేస్సన్తి, సిక్ఖాపదే పన సతి తే సఙ్ఘో సిక్ఖాపదం దస్సేత్వా ధమ్మేన వినయేన సత్థుసాసనేన నిగ్గహేస్సతి. తేన వుత్తం – ‘‘దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి.

పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయాతి పేసలానం పియసీలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారత్థాయ. పియసీలా హి భిక్ఖూ కత్తబ్బాకత్తబ్బం సావజ్జానవజ్జం వేలం మరియాదం అజానన్తా సిక్ఖత్తయపారిపూరియా ఘటమానా కిలమన్తి, సన్దిట్ఠమానా ఉబ్బాళ్హా హోన్తి. కత్తబ్బాకత్తబ్బం పన సావజ్జానవజ్జం వేలం మరియాదం ఞత్వా సిక్ఖత్తయపారిపూరియా ఘటమానా న కిలమన్తి, సన్దిట్ఠమానా న ఉబ్బాళ్హా హోన్తి. తేన నేసం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనా ఫాసువిహారాయ సంవత్తతి. యో వా దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహో, స్వేవ ఏతేసం ఫాసువిహారో. దుస్సీలపుగ్గలే నిస్సాయ హి ఉపోసథో న తిట్ఠతి ¶ , పవారణా న తిట్ఠతి, సఙ్ఘకమ్మాని నప్పవత్తన్తి, సామగ్గీ న హోతి, భిక్ఖూ అనేకగ్గా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాకమ్మట్ఠానాదీని అనుయుఞ్జితుం న సక్కోన్తి. దుస్సీలేసు పన నిగ్గహితేసు సబ్బోపి అయం ఉపద్దవో న హోతి. తతో పేసలా భిక్ఖూ ఫాసు విహరన్తి. ఏవం ‘‘పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసు విహారాయా’’తి ఏత్థ ద్విధా అత్థో ¶ వేదితబ్బో.

దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయాతి దిట్ఠధమ్మికా ఆసవా నామ అసంవరే ఠితేన తస్మిఞ్ఞేవ అత్తభావే పత్తబ్బా పాణిప్పహార-దణ్డప్పహార-హత్థచ్ఛేద-పాదచ్ఛేద-అకిత్తి-అయసవిప్పటిసారాదయో దుక్ఖవిసేసా. ఇతి ఇమేసం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ పిధానాయ ఆగమనమగ్గథకనాయాతి అత్థో.

సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయాతి సమ్పరాయికా ఆసవా నామ అసంవరే ఠితేన కతపాపకమ్మమూలకా సమ్పరాయే నరకాదీసు పత్తబ్బా దుక్ఖవిసేసా, తేసం పటిఘాతత్థాయ ¶ పటిప్పస్సమ్భనత్థాయ వూపసమత్థాయాతి వుత్తం హోతి.

అప్పసన్నానం పసాదాయాతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా హి సతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం ఞత్వా వా యథాపఞ్ఞత్తం పటిపజ్జమానే భిక్ఖూ దిస్వా వా యేపి అప్పసన్నా పణ్డితమనుస్సా, తే ‘‘యాని వత లోకే మహాజనస్స రజ్జన-దుస్సన-ముయ్హనట్ఠానాని, తేహి ఇమే సమణా సక్యపుత్తియా ఆరకా విరతా విహరన్తి, దుక్కరం వత కరోన్తి, భారియం వత కరోన్తీ’’తి పసాదం ఆపజ్జన్తి, వినయపిటకే పోత్థకం దిస్వా మిచ్ఛాదిట్ఠిక-తివేదీ బ్రాహ్మణో వియ. తేన వుత్తం – ‘‘అప్పసన్నానం పసాదాయా’’తి.

పసన్నానం భియ్యోభావాయాతి యేపి సాసనే పసన్నా కులపుత్తా తేపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిం ఞత్వా యథాపఞ్ఞత్తం పటిపజ్జమానే భిక్ఖూ వా దిస్వా ‘‘అహో అయ్యా దుక్కరకారినో, యే యావజీవం ఏకభత్తం బ్రహ్మచరియం వినయసంవరం అనుపాలేన్తీ’’తి భియ్యో భియ్యో పసీదన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘పసన్నానం భియ్యోభావాయా’’తి.

సద్ధమ్మట్ఠితియాతి తివిధో సద్ధమ్మో – పరియత్తిసద్ధమ్మో, పటిపత్తిసద్ధమ్మో, అధిగమసద్ధమ్మోతి. తత్థ పిటకత్తయసఙ్గహితం సబ్బమ్పి బుద్ధవచనం ‘‘పరియత్తిసద్ధమ్మో’’ నామ. తేరస ధుతగుణా, చుద్దస ఖన్ధకవత్తాని, ద్వేఅసీతి మహావత్తాని, సీలసమాధివిపస్సనాతి ¶ అయం ‘‘పటిపత్తిసద్ధమ్మో’’ నామ. చత్తారో అరియమగ్గా చత్తారి చ సామఞ్ఞఫలాని నిబ్బానఞ్చాతి అయం ‘‘అధిగమసద్ధమ్మో’’ నామ. సో సబ్బోపి యస్మా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సతి భిక్ఖూ సిక్ఖాపదఞ్చ తస్స విభఙ్గఞ్చ తదత్థజోతనత్థం అఞ్ఞఞ్చ బుద్ధవచనం పరియాపుణన్తి, యథాపఞ్ఞత్తఞ్చ పటిపజ్జమానా పటిపత్తిం పూరేత్వా పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బం ¶ లోకుత్తరధమ్మం అధిగచ్ఛన్తి, తస్మా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా చిరట్ఠితికో హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘సద్ధమ్మట్ఠితియా’’తి.

వినయానుగ్గహాయాతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా హి సతి సంవరవినయో చ పహానవినయో చ సమథవినయో చ పఞ్ఞత్తివినయో చాతి చతుబ్బిధోపి వినయో అనుగ్గహితో హోతి ఉపత్థమ్భితో సూపత్థమ్భితో. తేన వుత్తం – ‘‘వినయానుగ్గహాయా’’తి.

సబ్బానేవ చేతాని పదాని ‘‘సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి ఇమినా వచనేన సద్ధిం యోజేతబ్బాని ¶ . తత్రాయం పఠమపచ్ఛిమపదయోజనా – ‘‘సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామి, వినయానుగ్గహాయ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి.

అపి చేత్థ యం సఙ్ఘసుట్ఠు తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘఫాసు తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయాతి ఏవం సఙ్ఖలికనయం; యం సఙ్ఘసుట్ఠు తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయాతి ఏవఞ్చ ఏకేకపదమూలికం దసక్ఖత్తుం యోజనం కత్వా యం వుత్తం పరివారే (పరి. ౩౩౪) –

‘‘అత్థసతం ధమ్మసతం, ద్వే చ నిరుత్తిసతాని;

చత్తారి ఞాణసతాని, అత్థవసే పకరణే’’తి.

తం సబ్బం వేదితబ్బం. తం పనేతం యస్మా పరివారేయేవ ఆవి భవిస్సతి, తస్మా ఇధ న వణ్ణితన్తి.

ఏవం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా ఆనిసంసం దస్సేత్వా తస్మిం సిక్ఖాపదే భిక్ఖూహి కత్తబ్బకిచ్చం దీపేన్తో ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి ఆహ. కిం వుత్తం హోతి? భిక్ఖవే, ఇమం పన మయా ఇతి సన్దస్సితానిసంసం సిక్ఖాపదం ఏవం పాతిమోక్ఖుద్దేసే ఉద్దిసేయ్యాథ చ పరియాపుణేయ్యాథ చ ధారేయ్యాథ చ అఞ్ఞేసఞ్చ వాచేయ్యాథాతి. అతిరేకానయనత్థో ¶ హి ఏత్థ చ సద్దో, తేనాయమత్థో ఆనీతో హోతీతి.

ఇదాని యం వుత్తం ‘‘ఇమం సిక్ఖాపద’’న్తి తం దస్సేన్తో ‘‘యో పన భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్య, పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి ఆహ. ఏవం మూలచ్ఛేజ్జవసేన దళ్హం కత్వా పఠమపారాజికే పఞ్ఞత్తే అపరమ్పి అనుపఞ్ఞత్తత్థాయ మక్కటీవత్థు ఉదపాది. తస్సుప్పత్తిదీపనత్థమేతం వుత్తం – ఏవఞ్చిదం భగవతా భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం హోతీతి. తస్సత్థో – భగవతా భిక్ఖూనం ఇదం సిక్ఖాపదం ఏవం పఞ్ఞత్తం హోతి చ, ఇదఞ్చ అఞ్ఞం వత్థు ఉదపాదీతి.

౪౦. ఇదాని ¶ ¶ యం తం అఞ్ఞం వత్థు ఉప్పన్నం, తం దస్సేతుం ‘‘తేన ఖో పన సమయేనా’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – మక్కటిం ఆమిసేనాతి మహావనే భిక్ఖూనం ఖన్తిమేత్తాదిగుణానుభావేన నిరాసఙ్కచిత్తా బహూ మిగమోరకుక్కుటమక్కటాదయో తిరచ్ఛానా పధానాగారట్ఠానేసు విచరన్తి. తత్ర ఏకం మక్కటిం ఆమిసేన యాగుభత్తఖజ్జకాదినా ఉపలాపేత్వా, సఙ్గణ్హిత్వాతి వుత్తం హోతి. తస్సాతి భుమ్మవచనం. పటిసేవతీతి పచురపటిసేవనో హోతి; పచురత్థే హి వత్తమానవచనం. సో భిక్ఖూతి సో మేథునధమ్మపటిసేవనకో భిక్ఖు. సేనాసనచారికం ఆహిణ్డన్తాతి తే భిక్ఖూ ఆగన్తుకా బుద్ధదస్సనాయ ఆగతా పాతోవ ఆగన్తుకభత్తాని లభిత్వా కతభత్తకిచ్చా భిక్ఖూనం నివాసనట్ఠానాని పస్సిస్సామాతి విచరింసు. తేన వుత్తం – ‘‘సేనాసనచారికం ఆహిణ్డన్తా’’తి. యేన తే భిక్ఖూ తేనుపసఙ్కమీతి తిరచ్ఛానగతా నామ ఏకభిక్ఖునా సద్ధిం విస్సాసం కత్వా అఞ్ఞేసుపి తాదిసఞ్ఞేవ చిత్తం ఉప్పాదేన్తి. తస్మా సా మక్కటీ యేన తే భిక్ఖూ తేనుపసఙ్కమి; ఉపసఙ్కమిత్వా చ అత్తనో విస్సాసికభిక్ఖుస్సేవ తేసమ్పి తం వికారం దస్సేసి.

ఛేప్పన్తి నఙ్గుట్ఠం. ఓడ్డీతి అభిముఖం ఠపేసి. నిమిత్తమ్పి అకాసీతి యేన నియామేన యాయ కిరియాయ మేథునాధిప్పాయం తే జానన్తి తం అకాసీతి అత్థో ¶ . సో భిక్ఖూతి యస్సాయం విహారో. ఏకమన్తం నిలీయింసూతి ఏకస్మిం ఓకాసే పటిచ్ఛన్నా అచ్ఛింసు.

౪౧. సచ్చం, ఆవుసోతి సహోడ్ఢగ్గహితో చోరో వియ పచ్చక్ఖం దిస్వా చోదితత్తా ‘‘కిం వా మయా కత’’న్తిఆదీని వత్తుం అసక్కోన్తో ‘‘సచ్చం, ఆవుసో’’తి ఆహ. నను, ఆవుసో, తథేవ తం హోతీతి ఆవుసో యథా మనుస్సిత్థియా, నను తిరచ్ఛానగతిత్థియాపి తం సిక్ఖాపదం తథేవ హోతి. మనుస్సిత్థియాపి హి దస్సనమ్పి గహణమ్పి ఆమసనమ్పి ఫుసనమ్పి ఘట్టనమ్పి దుట్ఠుల్లమేవ. తిరచ్ఛానగతిత్థియాపి తం సబ్బం దుట్ఠుల్లమేవ. కో ఏత్థ విసేసో? అలేసట్ఠానే త్వం లేసం ఓడ్డేసీతి.

౪౨. అన్తమసో తిరచ్ఛానగతాయపి పారాజికో హోతి అసంవాసోతి తిరచ్ఛానగతాయపి మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా పారాజికో యేవ హోతీతి దళ్హతరం సిక్ఖాపదమకాసి. దువిధఞ్హి ¶ సిక్ఖాపదం – లోకవజ్జం, పణ్ణత్తివజ్జఞ్చ. తత్థ యస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జం నామ. సేసం పణ్ణత్తివజ్జం. తత్థ లోకవజ్జే అనుపఞ్ఞత్తి ఉప్పజ్జమానా రున్ధన్తీ ద్వారం పిదహన్తీ సోతం పచ్ఛిన్దమానా గాళ్హతరం కరోన్తీ ఉప్పజ్జతి, అఞ్ఞత్ర అధిమానా, అఞ్ఞత్ర సుపినన్తాతి అయం పన వీతిక్కమాభావా అబ్బోహారికత్తా చ వుత్తా. పణ్ణత్తివజ్జే అకతే వీతిక్కమే ఉప్పజ్జమానా సిథిలం కరోన్తీ మోచేన్తీ ద్వారం దదమానా అపరాపరమ్పి అనాపత్తిం కురుమానా ఉప్పజ్జతి, గణభోజనపరమ్పరభోజనాదీసు అనుపఞ్ఞత్తియో వియ. ‘‘అన్తమసో తఙ్ఖణికాయపీ’’తి ఏవరూపా పన కతే వీతిక్కమే ఉప్పన్నత్తా పఞ్ఞత్తిగతికావ హోతి. ఇదం పన పఠమసిక్ఖాపదం యస్మా లోకవజ్జం, న పణ్ణత్తివజ్జం; తస్మా అయమనుపఞ్ఞత్తి రున్ధన్తీ ¶ ద్వారం పిదహన్తీ సోతం పచ్ఛిన్దమానా గాళ్హతరం కరోన్తీ ఉప్పజ్జి.

ఏవం ద్వేపి వత్థూని సమ్పిణ్డేత్వా మూలచ్ఛేజ్జవసేన దళ్హతరం కత్వా పఠమపారాజికే పఞ్ఞత్తే అపరమ్పి అనుపఞ్ఞత్తత్థాయ వజ్జిపుత్తకవత్థు ఉదపాది. తస్సుప్పత్తిదస్సనత్థమేతం వుత్తం – ‘‘ఏవఞ్చిదం భగవతా భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం హోతీ’’తి ¶ . తస్సత్థో – భగవతా భిక్ఖూనం ఇదం సిక్ఖాపదం ఏవం పఞ్ఞత్తం హోతి చ ఇదఞ్చ అఞ్ఞమ్పి వత్థు ఉదపాదీతి.

౪౩-౪౪. ఇదాని యం తం అఞ్ఞమ్పి వత్థు ఉప్పన్నం, తం దస్సేతుం ‘‘తేన ఖో పన సమయేనా’’తిఆదిమాహ. తత్రాపి అయమనుత్తానపదవణ్ణనా – వేసాలికాతి వేసాలివాసినో. వజ్జిపుత్తకాతి వజ్జిరట్ఠే వేసాలియం కులానం పుత్తా. సాసనే కిర యో యో ఉపద్దవో ఆదీనవో అబ్బుదముప్పజ్జి, సబ్బం తం వజ్జిపుత్తకే నిస్సాయ. తథా హి దేవదత్తోపి వజ్జిపుత్తకే పక్ఖే లభిత్వా సఙ్ఘం భిన్ది. వజ్జిపుత్తకా ఏవ చ వస్ససతపరినిబ్బుతే భగవతి ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సత్థుసాసనం దీపేసుం. ఇమేపి తేసం యేవ ఏకచ్చే ఏవం పఞ్ఞత్తేపి సిక్ఖాపదే ¶ యావదత్థం భుఞ్జింసు…పే… మేథునం ధమ్మం పటిసేవింసూతి.

ఞాతిబ్యసనేనపీతి ఏత్థ అసనం బ్యసనం విక్ఖేపో విద్ధంసనం వినాసోతి సబ్బమేతం ఏకత్థం. ఞాతీనం బ్యసనం ఞాతిబ్యసనం, తేన ఞాతిబ్యసనేన, రాజదణ్డబ్యాధిమరణవిప్పవాసనిమిత్తేన ¶ ఞాతివినాసేనాతి అత్థో. ఏస నయో దుతియపదేపి. తతియపదే పన ఆరోగ్యవినాసకో రోగో ఏవ రోగబ్యసనం. సో హి ఆరోగ్యం బ్యసతి విక్ఖిపతి వినాసేతీతి బ్యసనం. రోగోవ బ్యసనం రోగబ్యసనం, తేన రోగబ్యసనేన. ఫుట్ఠాతి అధిపన్నా అభిభూతా సమన్నాగతాతి అత్థో.

న మయం, భన్తే ఆనన్ద, బుద్ధగరహినోతి భన్తే ఆనన్ద, మయం న బుద్ధం గరహామ, న బుద్ధస్స దోసం దేమ. న ధమ్మగరహినో, న సఙ్ఘగరహినో. అత్తగరహినో మయన్తి అత్తానమేవ మయం గరహామ, అత్తనో దోసం దేమ. అలక్ఖికాతి నిస్సిరికా. అప్పపుఞ్ఞాతి పరిత్తపుఞ్ఞా. విపస్సకా కుసలానం ధమ్మానన్తి యే అట్ఠతింసారమ్మణేసు విభత్తా కుసలా ధమ్మా, తేసం విపస్సకా; తతో తతో ఆరమ్మణతో వుట్ఠాయ తేవ ధమ్మే విపస్సమానాతి ¶ అత్థో. పుబ్బరత్తాపరరత్తన్తి రత్తియా పుబ్బం పుబ్బరత్తం, రత్తియా అపరం అపరరత్తం, పఠమయామఞ్చ పచ్ఛిమయామఞ్చాతి వుత్తం హోతి. బోధిపక్ఖికానన్తి బోధిస్స పక్ఖే భవానం, అరహత్తమగ్గఞాణస్స ఉపకారకానన్తి అత్థో. భావనానుయోగన్తి వడ్ఢనానుయోగం. అనుయుత్తా విహరేయ్యామాతి గిహిపలిబోధం ఆవాసపలిబోధఞ్చ పహాయ వివిత్తేసు సేనాసనేసు యుత్తపయుత్తా అనఞ్ఞకిచ్చా విహరేయ్యామ.

ఏవమావుసోతి థేరో ఏతేసం ఆసయం అజానన్తో ఇదం నేసం మహాగజ్జితం సుత్వా ‘‘సచే ఇమే ఈదిసా భవిస్సన్తి, సాధూ’’తి మఞ్ఞమానో ‘‘ఏవమావుసో’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అట్ఠానమేతం అనవకాసోతి ఉభయమ్పేతం కారణపటిక్ఖేపవచనం. కారణఞ్హి యస్మా తత్థ తదాయత్తవుత్తిభావేన ఫలం తిట్ఠతి. యస్మా చస్స తం ఓకాసో హోతి తదాయత్తవుత్తిభావేన, తస్మా ‘‘ఠానఞ్చ అవకాసో చా’’తి వుచ్చతి, తం పటిక్ఖిపన్తో ఆహ – ‘‘అట్ఠానమేతం, ఆనన్ద ¶ , అనవకాసో’’తి. ఏతం ఠానం వా ఓకాసో వా నత్థి. యం తథాగతోతి యేన తథాగతో వజ్జీనం వా…పే… సమూహనేయ్య, తం కారణం నత్థీతి అత్థో. యది హి భగవా ఏతేసం ‘‘లభేయ్యామ ఉపసమ్పద’’న్తి యాచన్తానం ఉపసమ్పదం దదేయ్య, ఏవం సన్తే ‘‘పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్య. యస్మా పనేతం న సమూహనతి, తస్మా ‘‘అట్ఠానమేత’’న్తిఆదిమాహ.

సో ఆగతో న ఉపసమ్పాదేతబ్బోతి ‘‘యది హి ఏవం ఆగతో ఉపసమ్పదం లభేయ్య, సాసనే అగారవో భవేయ్య. సామణేరభూమియం పన ఠితో సగారవో చ భవిస్సతి, అత్తత్థఞ్చ కరిస్సతీ’’తి ఞత్వా అనుకమ్పమానో భగవా ఆహ – ‘‘సో ఆగతో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి. సో ఆగతో ఉపసమ్పాదేతబ్బోతి ఏవం ఆగతో భిక్ఖుభావే ఠత్వా అవిపన్నసీలతాయ సాసనే సగారవో ¶ భవిస్సతి, సో సతి ఉపనిస్సయే నచిరస్సేవ ఉత్తమత్థం పాపుణిస్సతీతి ఞత్వా ఉపసమ్పాదేతబ్బోతి ఆహ.

ఏవం మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా ఆగతేసు అనుపసమ్పాదేతబ్బఞ్చ ఉపసమ్పాదేతబ్బఞ్చ దస్సేత్వా తీణిపి వత్థూని సమోధానేత్వా పరిపుణ్ణం కత్వా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతుకామో ‘‘ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి వత్వా ‘‘యో పన భిక్ఖు…పే… అసంవాసో’’తి పరిపుణ్ణం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేసి.

వజ్జిపుత్తకవత్థువణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪౫. ఇదానిస్స ¶ అత్థం విభజన్తో ‘‘యో పనాతి, యో యాదిసో’’తిఆదిమాహ. తస్మిం పన సిక్ఖాపదే చ సిక్ఖాపదవిభఙ్గే చ సకలే చ వినయవినిచ్ఛయే కోసల్లం పత్థయన్తేన చతుబ్బిధో వినయో జానితబ్బో –

చతుబ్బిధఞ్హి వినయం, మహాథేరా మహిద్ధికా;

నీహరిత్వా పకాసేసుం, ధమ్మసఙ్గాహకా పురా.

కతమం చతుబ్బిధం? సుత్తం, సుత్తానులోమం, ఆచరియవాదం, అత్తనోమతిన్తి. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘ఆహచ్చపదేన రసేన ఆచరియవంసేన అధిప్పాయా’’తి, ఏత్థ హి ఆహచ్చపదన్తి సుత్తం అధిప్పేతం, రసోతి సుత్తానులోమం, ఆచరియవంసోతి ఆచరియవాదో, అధిప్పాయోతి అత్తనోమతి.

తత్థ సుత్తంనామ సకలే వినయపిటకే పాళి.

సుత్తానులోమం నామ చత్తారో మహాపదేసా; యే భగవతా ఏవం వుత్తా – ‘‘యం, భిక్ఖవే ¶ , మయా ‘ఇదం న కప్పతీ’తి అప్పటిక్ఖిత్తం, తం చే అకప్పియం అనులోమేతి; కప్పియం పటిబాహతి, తం వో న కప్పతి. యం, భిక్ఖవే, మయా ‘ఇదం న కప్పతీ’తి అప్పటిక్ఖిత్తం, తం చే కప్పియం అనులోమేతి; అకప్పియం పటిబాహతి, తం వో కప్పతి. యం, భిక్ఖవే ¶ , మయా ‘ఇదం కప్పతీ’తి అననుఞ్ఞాతం, తం చే అకప్పియం అనులోమేతి, కప్పియం పటిబాహతి; తం వో న కప్పతి. యం, భిక్ఖవే, మయా ‘ఇదం కప్పతీ’తి అననుఞ్ఞాతం, తం చే కప్పియం అనులోమేతి, అకప్పియం పటిబాహతి; తం వో కప్పతీ’’తి (మహావ. ౩౦౫).

ఆచరియవాదో నామ ధమ్మసఙ్గాహకేహి పఞ్చహి అరహన్తసతేహి ఠపితా పాళివినిముత్తా ఓక్కన్తవినిచ్ఛయప్పవత్తా అట్ఠకథాతన్తి.

అత్తనోమతి నామ సుత్త-సుత్తానులోమ-ఆచరియవాదే ముఞ్చిత్వా అనుమానేన అత్తనో అనుబుద్ధియా నయగ్గాహేన ఉపట్ఠితాకారకథనం.

అపిచ సుత్తన్తాభిధమ్మవినయట్ఠకథాసు ఆగతో సబ్బోపి థేరవాదో ‘‘అత్తనోమతి’’ నామ. తం పన అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేన్తేన న దళ్హగ్గాహం ¶ గహేత్వా వోహరితబ్బం. కారణం సల్లక్ఖేత్వా అత్థేన పాళిం, పాళియా చ అత్థం సంసన్దిత్వా కథేతబ్బం. అత్తనోమతి ఆచరియవాదే ఓతారేతబ్బా. సచే తత్థ ఓతరతి చేవ సమేతి చ, గహేతబ్బా. సచే నేవ ఓతరతి న సమేతి, న గహేతబ్బా. అయఞ్హి అత్తనోమతి నామ సబ్బదుబ్బలా. అత్తనోమతితో ఆచరియవాదో బలవతరో.

ఆచరియవాదోపి సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బో. తత్థ ఓతరన్తో సమేన్తోయేవ గహేతబ్బో, ఇతరో న గహేతబ్బో. ఆచరియవాదతో హి సుత్తానులోమం బలవతరం.

సుత్తానులోమమ్పి సుత్తే ఓతారేతబ్బం. తత్థ ఓతరన్తం సమేన్తమేవ గహేతబ్బం, ఇతరం న గహేతబ్బం. సుత్తానులోమతో హి సుత్తమేవ బలవతరం. సుత్తఞ్హి అప్పటివత్తియం కారకసఙ్ఘసదిసం బుద్ధానం ఠితకాలసదిసం. తస్మా యదా ద్వే భిక్ఖూ సాకచ్ఛన్తి, సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతి, పరవాదీ సుత్తానులోమం. తేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఖేపం వా గరహం వా అకత్వా సుత్తానులోమం సుత్తే ఓతారేతబ్బం. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బం. నో చే, న గహేతబ్బం; సుత్తస్మింయేవ ఠాతబ్బం. అథాయం సుత్తం గహేత్వా కథేతి, పరో ఆచరియవాదం. తేహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఖేపం వా గరహం వా అకత్వా ఆచరియవాదో సుత్తే ఓతారేతబ్బో. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బో. అనోతరన్తో అసమేన్తో చ గారయ్హాచరియవాదో న గహేతబ్బో; సుత్తస్మింయేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం సుత్తం ¶ గహేత్వా కథేతి, పరో అత్తనోమతిం. తేహిపి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఖేపం వా గరహం వా ¶ అకత్వా అత్తనోమతి సుత్తే ఓతారేతబ్బా. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బా. నో చే, న గహేతబ్బా. సుత్తస్మిం యేవ ఠాతబ్బం.

అథ పనాయం సుత్తానులోమం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తం. సుత్తం సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బం. సచే ఓతరతి సమేతి, తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరూళ్హం పాళిఆగతం పఞ్ఞాయతి, గహేతబ్బం. నో చే తథా పఞ్ఞాయతి న ఓతరతి న సమేతి, బాహిరకసుత్తం వా హోతి సిలోకో వా అఞ్ఞం వా గారయ్హసుత్తం గుళ్హవేస్సన్తరగుళ్హవినయవేదల్లాదీనం అఞ్ఞతరతో ఆగతం, న గహేతబ్బం. సుత్తానులోమస్మింయేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం ¶ సుత్తానులోమం గహేత్వా కథేతి, పరో ఆచరియవాదం. ఆచరియవాదో సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బో. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బో. నో చే, న గహేతబ్బో. సుత్తానులోమేయేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం సుత్తానులోమం గహేత్వా కథేతి, పరో అత్తనోమతిం. అత్తనోమతి సుత్తానులోమే ఓతారేతబ్బా. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బా. నో చే, న గహేతబ్బా. సుత్తానులోమేయేవ ఠాతబ్బం.

అథ పనాయం ఆచరియవాదం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తం. సుత్తం ఆచరియవాదే ఓతారేతబ్బం. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బం. ఇతరం గారయ్హసుత్తం న గహేతబ్బం. ఆచరియవాదేయేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం ఆచరియవాదం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తానులోమం. సుత్తానులోమం ఆచరియవాదే ఓతారేతబ్బం. ఓతరన్తం సమేన్తమేవ గహేతబ్బం, ఇతరం న గహేతబ్బం. ఆచరియవాదేయేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం ఆచరియవాదం గహేత్వా కథేతి, పరో అత్తనోమతిం. అత్తనోమతి ఆచరియవాదే ఓతారేతబ్బా. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బా. నో చే, న గహేతబ్బా. ఆచరియవాదేయేవ ఠాతబ్బం.

అథ పనాయం అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తం. సుత్తం అత్తనోమతియం ఓతారేతబ్బం. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బం. ఇతరం గారయ్హసుత్తం న గహేతబ్బం. అత్తనోమతియమేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం ¶ అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేతి, పరో సుత్తానులోమం. సుత్తానులోమం అత్తనోమతియం ఓతారేతబ్బం. ఓతరన్తం సమేన్తమేవ గహేతబ్బం, ఇతరం న గహేతబ్బం. అత్తనోమతియమేవ ఠాతబ్బం.

అథాయం అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేతి, పరో ఆచరియవాదం. ఆచరియవాదో అత్తనోమతియం ఓతారేతబ్బో. సచే ఓతరతి సమేతి, గహేతబ్బో; ఇతరో గారయ్హాచరియవాదో న గహేతబ్బో. అత్తనోమతియమేవ ఠాతబ్బం. అత్తనో గహణమేవ ¶ బలియం కాతబ్బం. సబ్బట్ఠానేసు చ ఖేపో వా గరహా వా న కాతబ్బాతి.

అథ ¶ పనాయం ‘‘కప్పియ’’న్తి గహేత్వా కథేతి, పరో ‘‘అకప్పియ’’న్తి. సుత్తే చ సుత్తానులోమే చ ఓతారేతబ్బం. సచే కప్పియం హోతి, కప్పియే ఠాతబ్బం. సచే అకప్పియం, అకప్పియే ఠాతబ్బం.

అథాయం తస్స కప్పియభావసాధకం సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతి, పరో కారణం న విన్దతి. కప్పియేవ ఠాతబ్బం. అథ పరో తస్స అకప్పియభావసాధకం సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతి, అనేన అత్తనో గహణన్తి కత్వా దళ్హం ఆదాయ న ఠాతబ్బం. ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అకప్పియేవ ఠాతబ్బం. అథ ద్విన్నమ్పి కారణచ్ఛాయా దిస్సతి, పటిక్ఖిత్తభావోయేవ సాధు, అకప్పియే ఠాతబ్బం. వినయఞ్హి పత్వా కప్పియాకప్పియవిచారణమాగమ్మ రున్ధితబ్బం, గాళ్హం కత్తబ్బం, సోతం పచ్ఛిన్దితబ్బం, గరుకభావేయేవ ఠాతబ్బం.

అథ పనాయం ‘‘అకప్పియ’’న్తి గహేత్వా కథేతి, పరో ‘‘కప్పియ’’న్తి. సుత్తే చ సుత్తానులోమే చ ఓతారేతబ్బం. సచే కప్పియం హోతి, కప్పియే ఠాతబ్బం. సచే అకప్పియం, అకప్పియే ఠాతబ్బం.

అథాయం బహూహి సుత్తవినిచ్ఛయకారణేహి అకప్పియభావం దస్సేతి, పరో కారణం న విన్దతి, అకప్పియే ఠాతబ్బం. అథ పరో బహూహి సుత్తవినిచ్ఛయకారణేహి కప్పియభావం దస్సేతి, అయం కారణం న విన్దతి, కప్పియే ఠాతబ్బం. అథ ద్విన్నమ్పి కారణచ్ఛాయా దిస్సతి, అత్తనో గహణం న విస్సజ్జేతబ్బం. యథా చాయం కప్పియాకప్పియే అకప్పియకప్పియే చ వినిచ్ఛయో వుత్తో; ఏవం అనాపత్తిఆపత్తివాదే ఆపత్తానాపత్తివాదే చ, లహుకగరుకాపత్తివాదే గరుకలహుకాపత్తివాదే చాపి ¶ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. నామమత్తంయేవ హి ఏత్థ నానం, యోజనానయే నానం నత్థి, తస్మా న విత్థారితం.

ఏవం కప్పియాకప్పియాదివినిచ్ఛయే ఉప్పన్నే యో సుత్త-సుత్తానులోమఆచరియవాదఅత్తనోమతీసు అతిరేకకారణం లభతి, తస్స వాదే ఠాతబ్బం. సబ్బసో పన కారణం వినిచ్ఛయం అలభన్తేన సుత్తం న జహితబ్బం, సుత్తస్మింయేవ ఠాతబ్బన్తి. ఏవం తస్మిం సిక్ఖాపదే చ సిక్ఖాపదవిభఙ్గే చ సకలే చ వినయవినిచ్ఛయే కోసల్లం పత్థయన్తేన అయం చతుబ్బిధో వినయో జానితబ్బో.

ఇమఞ్చ ¶ ¶ పన చతుబ్బిధం వినయం ఞత్వాపి వినయధరేన పుగ్గలేన తిలక్ఖణసమన్నాగతేన భవితబ్బం. తీణి హి వినయధరస్స లక్ఖణాని ఇచ్ఛితబ్బాని. కతమాని తీణి? ‘‘సుత్తఞ్చస్స స్వాగతం హోతి సుప్పవత్తి సువినిచ్ఛితం సుత్తతో అనుబ్యఞ్జనతో’’తి ఇదమేకం లక్ఖణం. ‘‘వినయే ఖో పన ఠితో హోతి అసంహీరో’’తి ఇదం దుతియం. ‘‘ఆచరియపరమ్పరా ఖో పనస్స సుగ్గహితా హోతి సుమనసికతా సూపధారితా’’తి ఇదం తతియం.

తత్థ సుత్తం నామ సకలం వినయపిటకం. తఞ్చస్స స్వాగతం హోతీతి సుట్ఠు ఆగతం. సుప్పవత్తీతి సుట్ఠు పవత్తం పగుణం వాచుగ్గతం సువినిచ్ఛితం. సుత్తతో అనుబ్యఞ్జనతోతి పాళితో చ పరిపుచ్ఛతో చ అట్ఠకథాతో చ సువినిచ్ఛితం హోతి, కఙ్ఖచ్ఛేదం కత్వా ఉగ్గహితం.

వినయే ఖో పన ఠితో హోతీతి వినయే లజ్జీభావేన పతిట్ఠితో హోతి. అలజ్జీ హి బహుస్సుతోపి సమానో లాభగరుతాయ తన్తిం విసంవాదేత్వా ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం సత్థుసాసనం దీపేత్వా సాసనే మహన్తం ఉపద్దవం కరోతి. సఙ్ఘభేదమ్పి సఙ్ఘరాజిమ్పి ఉప్పాదేతి. లజ్జీ పన కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో జీవితహేతుపి తన్తిం అవిసంవాదేత్వా ధమ్మమేవ వినయమేవ చ దీపేతి, సత్థుసాసనం గరుం కత్వా ఠపేతి. తథా హి పుబ్బే మహాథేరా తిక్ఖత్తుం వాచం నిచ్ఛారేసుం – ‘‘అనాగతే లజ్జీ రక్ఖిస్సతి, లజ్జీ రక్ఖిస్సతి, లజ్జీ రక్ఖిస్సతీ’’తి. ఏవం యో లజ్జీ, సో వినయం అవిజహన్తో అవోక్కమన్తో లజ్జీభావేన వినయే ఠితో హోతి సుప్పతిట్ఠితోతి. అసంహీరోతి సంహీరో నామ యో పాళియం వా అట్ఠకథాయం వా హేట్ఠతో వా ఉపరితో వా పదపటిపాటియా వా పుచ్ఛియమానో విత్థునతి విప్ఫన్దతి సన్తిట్ఠితుం న సక్కోతి; యం యం పరేన వుచ్చతి తం తం అనుజానాతి; సకవాదం ఛడ్డేత్వా పరవాదం గణ్హాతి. యో పన పాళియం వా అట్ఠకథాయ వా హేట్ఠుపరియేన వా పదపటిపాటియా ¶ వా పుచ్ఛియమానో న విత్థునతి న విప్ఫన్దతి, ఏకేకలోమం సణ్డాసేన గణ్హన్తో వియ ‘‘ఏవం మయం వదామ; ఏవం నో ఆచరియా వదన్తీ’’తి ¶ విస్సజ్జేతి; యమ్హి పాళి చ పాళివినిచ్ఛయో చ సువణ్ణభాజనే పక్ఖిత్తసీహవసా వియ పరిక్ఖయం పరియాదానం అగచ్ఛన్తో తిట్ఠతి, అయం వుచ్చతి ‘‘అసంహీరో’’తి.

ఆచరియపరమ్పరా ఖో పనస్స సుగ్గహితా హోతీతి థేరపరమ్పరా వంసపరమ్పరా చస్స సుట్ఠు గహితా హోతి. సుమనసికతాతి సుట్ఠు మనసికతా; ఆవజ్జితమత్తే ఉజ్జలితపదీపో వియ హోతి. సూపధారితాతి సుట్ఠు ¶ ఉపధారితా పుబ్బాపరానుసన్ధితో అత్థతో కారణతో చ ఉపధారితా; అత్తనో మతిం పహాయ ఆచరియసుద్ధియా వత్తా హోతి ‘‘మయ్హం ఆచరియో అసుకాచరియస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హి, సో అసుకస్సా’’తి ఏవం సబ్బం ఆచరియపరమ్పరం థేరవాదఙ్గం ఆహరిత్వా యావ ఉపాలిత్థేరో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హీతి పాపేత్వా ఠపేతి. తతోపి ఆహరిత్వా ఉపాలిత్థేరో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హి, దాసకత్థేరో అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స ఉపాలిత్థేరస్స, సోణకత్థేరో అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స దాసకత్థేరస్స, సిగ్గవత్థేరో అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స సోణకత్థేరస్స, మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో అత్తనో ఉపజ్ఝాయస్స సిగ్గవత్థేరస్స చణ్డవజ్జిత్థేరస్స చాతి. ఏవం సబ్బం ఆచరియపరమ్పరం థేరవాదఙ్గం ఆహరిత్వా అత్తనో ఆచరియం పాపేత్వా ఠపేతి. ఏవం ఉగ్గహితా హి ఆచరియపరమ్పరా సుగ్గహితా హోతి. ఏవం అసక్కోన్తేన పన అవస్సం ద్వే తయో పరివట్టా ఉగ్గహేతబ్బా. సబ్బపచ్ఛిమేన హి నయేన యథా ఆచరియో చ ఆచరియాచరియో చ పాళిఞ్చ పరిపుచ్ఛఞ్చ వదన్తి, తథా ఞాతుం వట్టతి.

ఇమేహి చ పన తీహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతేన వినయధరేన వత్థువినిచ్ఛయత్థం సన్నిపతితే సఙ్ఘే ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం చోదకేన చ చుదితకేన చ వుత్తే వత్తబ్బే సహసా అవినిచ్ఛినిత్వావ ఛ ఠానాని ఓలోకేతబ్బాని. కతమాని ఛ? వత్థు ఓలోకేతబ్బం, మాతికా ఓలోకేతబ్బా, పదభాజనీయం ఓలోకేతబ్బం, తికపరిచ్ఛేదో ఓలోకేతబ్బో, అన్తరాపత్తి ఓలోకేతబ్బా, అనాపత్తి ఓలోకేతబ్బాతి.

వత్థుం ఓలోకేన్తోపి ¶ హి ‘‘తిణేన వా పణ్ణేన వా పటిచ్ఛాదేత్వా ఆగన్తబ్బం, న త్వేవ నగ్గేన ఆగన్తబ్బం; యో ఆగచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౧౭) ఏవం ఏకచ్చం ఆపత్తిం పస్సతి. సో తం సుత్తం ఆనేత్వా తం అధికరణం వూపసమేస్సతి.

మాతికం ఓలోకేన్తోపి ‘‘సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియ’’న్తిఆదినా (పాచి. ౨) నయేన ¶ పఞ్చన్నం ఆపత్తీనం అఞ్ఞతరం ఆపత్తిం పస్సతి, సో తం సుత్తం ఆనేత్వా తం అధికరణం వూపసమేస్సతి.

పదభాజనీయం ¶ ఓలోకేన్తోపి ‘‘అక్ఖయితే సరీరే మేథునం ధమ్మం పటిసేవతి, ఆపత్తి పారాజికస్స. యేభుయ్యేన ఖయితే సరీరే మేథునం ధమ్మం పటిసేవతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తిఆదినా (పారా. ౫౯ ఆదయో, అత్థతో సమానం) నయేన సత్తన్నం ఆపత్తీనం అఞ్ఞతరం ఆపత్తిం పస్సతి, సో పదభాజనీయతో సుత్తం ఆనేత్వా తం అధికరణం వూపసమేస్సతి.

తికపరిచ్ఛేదం ఓలోకేన్తోపి తికసఙ్ఘాదిసేసం వా తికపాచిత్తియం వా తికదుక్కటం వా అఞ్ఞతరం వా ఆపత్తిం తికపరిచ్ఛేదే పస్సతి, సో తతో సుత్తం ఆనేత్వా తం అధికరణం వూపసమేస్సతి.

అన్తరాపత్తిం ఓలోకేన్తోపి ‘‘పటిలాతం ఉక్ఖిపతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పాచి. ౩౫౫) ఏవం యా సిక్ఖాపదన్తరేసు అన్తరాపత్తి హోతి తం పస్సతి, సో తం సుత్తం ఆనేత్వా తం అధికరణం వూపసమేస్సతి.

అనాపత్తిం ఓలోకేన్తోపి ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు అసాదియన్తస్స, అథేయ్యచిత్తస్స, న మరణాధిప్పాయస్స, అనుల్లపనాధిప్పాయస్స, న మోచనాధిప్పాయస్స, అసఞ్చిచ్చ, అస్సతియా, అజానన్తస్సా’’తి (పారా. ౭౨ ఆదయో) ఏవం తస్మిం తస్మిం సిక్ఖాపదే నిద్దిట్ఠం అనాపత్తిం పస్సతి, సో తం సుత్తం ఆనేత్వా తం అధికరణం వూపసమేస్సతి.

యో హి భిక్ఖు చతుబ్బిధవినయకోవిదో తిలక్ఖణసమ్పన్నో ఇమాని ఛ ఠానాని ఓలోకేత్వా అధికరణం వూపసమేస్సతి, తస్స వినిచ్ఛయో అప్పటివత్తియో, బుద్ధేన సయం నిసీదిత్వా వినిచ్ఛితసదిసో హోతి. తం చేవం వినిచ్ఛయకుసలం భిక్ఖుం కోచి కతసిక్ఖాపదవీతిక్కమో భిక్ఖు ఉపసఙ్కమిత్వా అత్తనో కుక్కుచ్చం పుచ్ఛేయ్య; తేన సాధుకం సల్లక్ఖేత్వా సచే అనాపత్తి హోతి, ‘‘అనాపత్తీ’’తి వత్తబ్బం. సచే పన ఆపత్తి హోతి, ‘‘ఆపత్తీ’’తి వత్తబ్బం. సా దేసనాగామినీ చే, ‘‘దేసనాగామినీ’’తి వత్తబ్బం. వుట్ఠానగామినీ చే, ‘‘వుట్ఠానగామినీ’’తి వత్తబ్బం. అథస్స పారాజికచ్ఛాయా ¶ దిస్సతి, ‘‘పారాజికాపత్తీ’’తి న తావ వత్తబ్బం. కస్మా? మేథునధమ్మవీతిక్కమో హి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవీతిక్కమో చ ఓళారికో. అదిన్నాదానమనుస్సవిగ్గహవీతిక్కమా పన సుఖుమా చిత్తలహుకా. తే సుఖుమేనేవ ఆపజ్జతి ¶ , సుఖుమేన రక్ఖతి, తస్మా విసేసేన తంవత్థుకం కుక్కుచ్చం పుచ్ఛియమానో ‘‘ఆపత్తీ’’తి అవత్వా సచస్స ఆచరియో ధరతి, తతో తేన సో భిక్ఖు ‘‘అమ్హాకం ఆచరియం ¶ పుచ్ఛా’’తి పేసేతబ్బో. సచే సో పున ఆగన్త్వా ‘‘తుమ్హాకం ఆచరియో సుత్తతో నయతో ఓలోకేత్వా ‘సతేకిచ్ఛో’తి మం ఆహా’’తి వదతి, తతో అనేన సో ‘‘సాధు సుట్ఠు యం ఆచరియో భణతి తం కరోహీ’’తి వత్తబ్బో. అథ పనస్స ఆచరియో నత్థి, సద్ధిం ఉగ్గహితత్థేరో పన అత్థి, తస్స సన్తికం పేసేతబ్బో – ‘‘అమ్హేహి సహ ఉగ్గహితత్థేరో గణపామోక్ఖో, తం గన్త్వా పుచ్ఛా’’తి. తేనాపి ‘‘సతేకిచ్ఛో’’తి వినిచ్ఛితే ‘‘సాధు సుట్ఠు తస్స వచనం కరోహీ’’తి వత్తబ్బో. అథ సద్ధిం ఉగ్గహితత్థేరోపి నత్థి, అన్తేవాసికో పణ్డితో అత్థి, తస్స సన్తికం పేసేతబ్బో – ‘‘అసుకదహరం గన్త్వా పుచ్ఛా’’తి. తేనాపి ‘‘సతేకిచ్ఛో’’తి వినిచ్ఛితే ‘‘సాధు సుట్ఠు తస్స వచనం కరోహీ’’తి వత్తబ్బో. అథ దహరస్సాపి పారాజికచ్ఛాయావ ఉపట్ఠాతి, తేనాపి ‘‘పారాజికోసీ’’తి న వత్తబ్బో. దుల్లభో హి బుద్ధుప్పాదో, తతో దుల్లభతరా ¶ పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ. ఏవం పన వత్తబ్బో – ‘‘వివిత్తం ఓకాసం సమ్మజ్జిత్వా దివావిహారం నిసీదిత్వా సీలాని సోధేత్వా ద్వత్తింసాకారం తావ మనసి కరోహీ’’తి. సచే తస్స అరోగం సీలం కమ్మట్ఠానం ఘటయతి, సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి, ఉపచారప్పనాప్పత్తం వియ చిత్తమ్పి ఏకగ్గం హోతి, దివసం అతిక్కన్తమ్పి న జానాతి. సో దివసాతిక్కమే ఉపట్ఠానం ఆగతో ఏవం వత్తబ్బో – ‘‘కీదిసా తే చిత్తప్పవత్తీ’’తి. ఆరోచితాయ చిత్తప్పవత్తియా వత్తబ్బో – ‘‘పబ్బజ్జా నామ చిత్తవిసుద్ధత్థాయ, అప్పమత్తో సమణధమ్మం కరోహీ’’తి.

యస్స పన సీలం భిన్నం హోతి, తస్స కమ్మట్ఠానం న ఘటయతి, పతోదాభితున్నం వియ చిత్తం వికమ్పతి, విప్పటిసారగ్గినా డయ్హతి, తత్తపాసాణే నిసిన్నో వియ తఙ్ఖణఞ్ఞేవ వుట్ఠాతి. సో ¶ ఆగతో ‘‘కా తే చిత్తప్పవత్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బో. ఆరోచితాయ చిత్తప్పవత్తియా ‘‘నత్థి లోకే రహో నామ పాపకమ్మం పకుబ్బతో. సబ్బపఠమఞ్హి పాపం కరోన్తో అత్తనా జానాతి, అథస్స ఆరక్ఖదేవతా పరచిత్తవిదూ సమణబ్రాహ్మణా అఞ్ఞా చ దేవతా జానన్తి, త్వంయేవ దాని తవ సోత్థిం పరియేసాహీ’’తి వత్తబ్బో.

ఇదాని ¶ సిక్ఖాపదవిభఙ్గస్స అత్థం వణ్ణయిస్సామ. యం వుత్తం యో పనాతి యో యాదిసోతిఆది. ఏత్థ యో పనాతి విభజితబ్బపదం; యో యాదిసోతిఆదీని తస్స విభజనపదాని. ఏత్థ చ యస్మా పనాతి నిపాతమత్తం; యోతి అత్థపదం; తఞ్చ అనియమేన పుగ్గలం దీపేతి, తస్మా తస్స అత్థం దస్సేన్తో అనియమేన పుగ్గలదీపకం యో సద్దమేవ ఆహ. తస్మా ఏత్థ ఏవమత్థో వేదితబ్బో – యో పనాతి యో యోకోచీతి వుత్తం హోతి. యస్మా పన యో యోకోచి నామ, సో అవస్సం లిఙ్గ-యుత్త-జాతి-నామ-గోత్త-సీల-విహార-గోచరవయేసు ఏకేనాకారేన పఞ్ఞాయతి, తస్మా తం తథా ఞాపేతుం తం పభేదం పకాసేన్తో ‘‘యాదిసో’’తిఆదిమాహ. తత్థ యాదిసోతి లిఙ్గవసేన యాదిసో వా తాదిసో వా హోతు; దీఘో వా రస్సో వా కాళో వా ఓదాతో వా మఙ్గురచ్ఛవి వా కిసో వా థూలో వాతి అత్థో. యథాయుత్తోతి యోగవసేన యేన వా తేన వా యుత్తో హోతు; నవకమ్మయుత్తో వా ఉద్దేసయుత్తో వా వాసధురయుత్తో వాతి అత్థో. యథాజచ్చోతి జాతివసేన యంజచ్చో వా తంజచ్చో వా హోతు; ఖత్తియో వా బ్రాహ్మణో వా వేస్సో వా సుద్దో వాతి అత్థో. యథానామోతి నామవసేన యథానామో వా తథానామో వా హోతు; బుద్ధరక్ఖితో వా ధమ్మరక్ఖితో వా సఙ్ఘరక్ఖితో వాతి అత్థో. యథాగోత్తోతి గోత్తవసేన యథాగోత్తో వా తథాగోత్తో వా యేన వా తేన వా గోత్తేన హోతు; కచ్చాయనో వా వాసిట్ఠో వా కోసియో వాతి అత్థో. యథాసీలోతి సీలేసు యథాసీలో వా తథాసీలో వా హోతు; నవకమ్మసీలో వా ఉద్దేససీలో వా వాసధురసీలో వాతి అత్థో. యథావిహారీతి విహారేసుపి యథావిహారీ వా తథావిహారీ వా హోతు; నవకమ్మవిహారీ వా ఉద్దేసవిహారీ వా వాసధురవిహారీ వాతి అత్థో. యథాగోచరోతి గోచరేసుపి యథాగోచరో వా తథాగోచరో వా హోతు; నవకమ్మగోచరో ¶ వా ఉద్దేసగోచరో వా వాసధురగోచరో వాతి అత్థో. థేరో వాతి ఆదీసు వయోవుడ్ఢాదీసు యో వా సో వా హోతు; పరిపుణ్ణదసవస్సతాయ థేరో వా ఊనపఞ్చవస్సతాయ నవో వా అతిరేకపఞ్చవస్సతాయ ¶ మజ్ఝిమో వాతి అత్థో. అథ ఖో సబ్బోవ ఇమస్మిం అత్థే ఏసో వుచ్చతి ‘‘యో పనా’’తి.

భిక్ఖునిద్దేసే భిక్ఖతీతి భిక్ఖకో; లభన్తో వా అలభన్తో వా అరియాయ యాచనాయ యాచతీతి అత్థో. బుద్ధాదీహి అజ్ఝుపగతం భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతత్తా భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతో నామ. యో హి కోచి అప్పం వా మహన్తం వా భోగక్ఖన్ధం పహాయ అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో, సో కసిగోరక్ఖాదీహి జీవికకప్పనం హిత్వా లిఙ్గసమ్పటిచ్ఛనేనేవ భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖు. పరపటిబద్ధజీవికత్తా వా విహారమజ్ఝే కాజభత్తం భుఞ్జమానోపి ¶ భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖు; పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయ పబ్బజ్జాయ ఉస్సాహజాతత్తా వా భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖు. అగ్ఘఫస్సవణ్ణభేదేన భిన్నం పటం ధారేతీతి భిన్నపటధరో. తత్థ సత్థకచ్ఛేదనేన అగ్ఘభేదో వేదితబ్బో. సహస్సగ్ఘనకోపి హి పటో సత్థకేన ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్నో భిన్నగ్ఘో హోతి. పురిమగ్ఘతో ఉపడ్ఢమ్పి న అగ్ఘతి. సుత్తసంసిబ్బనేన ఫస్సభేదో వేదితబ్బో. సుఖసమ్ఫస్సోపి హి పటో సుత్తేహి సంసిబ్బితో భిన్నఫస్సో హోతి. ఖరసమ్ఫస్సతం పాపుణాతి. సూచిమలాదీహి వణ్ణభేదో వేదితబ్బో. సుపరిసుద్ధోపి హి పటో సూచికమ్మతో పట్ఠాయ సూచిమలేన, హత్థసేదమలజల్లికాహి, అవసానే రజనకప్పకరణేహి చ భిన్నవణ్ణో హోతి; పకతివణ్ణం విజహతి. ఏవం తీహాకారేహి భిన్నపటధారణతో భిన్నపటధరోతి భిక్ఖు. గిహివత్థవిసభాగానం వా కాసావానం ధారణమత్తేనేవ భిన్నపటధరోతి భిక్ఖు.

సమఞ్ఞాయాతి పఞ్ఞత్తియా వోహారేనాతి అత్థో. సమఞ్ఞాయ ఏవ హి ఏకచ్చో ‘‘భిక్ఖూ’’తి పఞ్ఞాయతి. తథా హి నిమన్తనాదిమ్హి భిక్ఖూసు గణియమానేసు సామణేరేపి గహేత్వా ‘‘సతం భిక్ఖూ సహస్సం భిక్ఖూ’’తి వదన్తి. పటిఞ్ఞాయాతి అత్తనో పటిజాననేన పటిఞ్ఞాయపి హి ఏకచ్చో ‘‘భిక్ఖూ’’తి పఞ్ఞాయతి. తస్స ‘‘కో ఏత్థాతి? అహం, ఆవుసో, భిక్ఖూ’’తి (అ. ని. ౧౦.౯౬) ఏవమాదీసు సమ్భవో దట్ఠబ్బో ¶ . అయం పన ఆనన్దత్థేరేన వుత్తా ధమ్మికా పటిఞ్ఞా. రత్తిభాగే పన దుస్సీలాపి పటిపథం ఆగచ్ఛన్తా ‘‘కో ఏత్థా’’తి వుత్తే అధమ్మికాయ పటిఞ్ఞాయ అభూతాయ ‘‘మయం భిక్ఖూ’’తి వదన్తి.

ఏహి ¶ భిక్ఖూతి ఏహి భిక్ఖు నామ భగవతో ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి వచనమత్తేన భిక్ఖుభావం ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదం పత్తో. భగవా హి ఏహిభిక్ఖుభావాయ ఉపనిస్సయసమ్పన్నం పుగ్గలం దిస్వా రత్తపంసుకూలన్తరతో సువణ్ణవణ్ణం దక్ఖిణహత్థం నీహరిత్వా బ్రహ్మఘోసం నిచ్ఛారేన్తో ‘‘ఏహి, భిక్ఖు, చర బ్రహ్మచరియం సమ్మా దుక్ఖస్స అన్తకిరియాయా’’తి వదతి. తస్స సహేవ భగవతో వచనేన గిహిలిఙ్గం అన్తరధాయతి, పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ రుహతి. భణ్డు కాసాయవసనో హోతి. ఏకం నివాసేత్వా ఏకం పారుపిత్వా ఏకం అంసే ఠపేత్వా వామంసకూటే ఆసత్తనీలుప్పలవణ్ణమత్తికాపత్తో –

‘‘తిచీవరఞ్చ పత్తో చ, వాసి సూచి చ బన్ధనం;

పరిస్సావనేన అట్ఠేతే, యుత్తయోగస్స భిక్ఖునో’’తి.

ఏవం ¶ వుత్తేహి అట్ఠహి పరిక్ఖారేహి సరీరే పటిముక్కేహియేవ సట్ఠివస్సికత్థేరో వియ ఇరియాపథసమ్పన్నో బుద్ధాచరియకో బుద్ధుపజ్ఝాయకో సమ్మాసమ్బుద్ధం వన్దమానోయేవ తిట్ఠతి. భగవా హి పఠమబోధియం ఏకస్మిం కాలే ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాయ ఏవ ఉపసమ్పాదేతి. ఏవం ఉపసమ్పన్నాని చ సహస్సుపరి ఏకచత్తాలీసుత్తరాని తీణి భిక్ఖుసతాని అహేసుం; సేయ్యథిదం – పఞ్చ పఞ్చవగ్గియత్థేరా, యసో కులపుత్తో, తస్స పరివారా చతుపణ్ణాస సహాయకా, తింస భద్దవగ్గియా, సహస్సపురాణజటిలా, సద్ధిం ద్వీహి అగ్గసావకేహి అడ్ఢతేయ్యసతా పరిబ్బాజకా, ఏకో అఙ్గులిమాలత్థేరోతి. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘తీణి సతం సహస్సఞ్చ, చత్తాలీసం పునాపరే;

ఏకో చ థేరో సప్పఞ్ఞో, సబ్బే తే ఏహిభిక్ఖుకా’’తి.

న కేవలఞ్చ ఏతే ఏవ, అఞ్ఞేపి బహూ సన్తి. సేయ్యథిదం – తిసతపరివారో సేలో బ్రాహ్మణో, సహస్సపరివారో మహాకప్పినో, దససహస్సా ¶ కపిలవత్థువాసినో కులపుత్తా, సోళససహస్సా పారాయనికబ్రాహ్మణాతి ఏవమాదయో. తే పన వినయపిటకే పాళియం న నిద్దిట్ఠత్తా న వుత్తా. ఇమే తత్థ నిద్దిట్ఠత్తా వుత్తాతి.

‘‘సత్తవీస సహస్సాని, తీణియేవ సతాని చ;

ఏతేపి సబ్బే సఙ్ఖాతా, సబ్బే తే ఏహిభిక్ఖుకా’’తి.

తీహి ¶ సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నోతి ‘‘బుద్ధం సరణం గచ్ఛామీ’’తిఆదినా నయేన తిక్ఖత్తుం వాచం భిన్దిత్వా వుత్తేహి తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పన్నో. అయఞ్హి ఉపసమ్పదా నామ అట్ఠవిధా – ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా, సరణగమనూపసమ్పదా, ఓవాదపటిగ్గహణూపసమ్పదా, పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా, గరుధమ్మపటిగ్గహణూపసమ్పదా, దూతేనూపసమ్పదా, అట్ఠవాచికూపసమ్పదా, ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదాతి. తత్థ ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా, సరణగమనూపసమ్పదా చ వుత్తా ఏవ.

ఓవాదపటిగ్గహణూపసమ్పదా నామ ‘‘తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం – ‘తిబ్బం మే హిరోత్తప్పం పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతి థేరేసు నవేసు మజ్ఝిమేసు చా’తి. ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం – ‘యం కిఞ్చి ధమ్మం సోస్సామి కుసలూపసంహితం, సబ్బం తం అట్ఠిం కత్వా మనసి కత్వా సబ్బచేతసా సమన్నాహరిత్వా ఓహితసోతో ధమ్మం సోస్సామీ’తి. ఏవం హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బం. తస్మాతిహ తే, కస్సప, ఏవం సిక్ఖితబ్బం ¶ – ‘సాతసహగతా చ మే కాయగతాసతి న విజహిస్సతీ’తి. ఏవఞ్హి తే, కస్సప, సిక్ఖితబ్బ’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) ఇమినా ఓవాదపటిగ్గహణేన మహాకస్సపత్థేరస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా నామ సోపాకస్స అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా. భగవా కిర పుబ్బారామే అనుచఙ్కమన్తం సోపాకసామణేరం ‘‘‘ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞా’తి వా, సోపాక, ‘రూపసఞ్ఞా’తి వా ఇమే ధమ్మా నానత్థా నానాబ్యఞ్జనా ¶ , ఉదాహు ఏకత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి దస అసుభనిస్సితే పఞ్హే పుచ్ఛి. సో తే బ్యాకాసి. భగవా తస్స సాధుకారం దత్వా ‘‘కతివస్సోసి త్వం, సోపాకా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సత్తవస్సోహం, భగవా’’తి. ‘‘సోపాక, త్వం మమ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా పఞ్హే బ్యాకాసీ’’తి ఆరద్ధచిత్తో ఉపసమ్పదం అనుజాని. అయం పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా.

గరుధమ్మపటిగ్గహణూపసమ్పదా నామ మహాపజాపతియా అట్ఠగరుధమ్మస్స పటిగ్గహణేన అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

దూతేనూపసమ్పదా నామ అడ్ఢకాసియా గణికాయ అనుఞ్ఞాతఉపసమ్పదా.

అట్ఠవాచికూపసమ్పదా నామ భిక్ఖునియా భిక్ఖునిసఙ్ఘతో ఞత్తిచతుత్థేన భిక్ఖుసఙ్ఘతో ఞత్తిచతుత్థేనాతి ఇమేహి ద్వీహి కమ్మేహి ఉపసమ్పదా.

ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదా ¶ నామ భిక్ఖూనం ఏతరహి ఉపసమ్పదా. ఇమాసు అట్ఠసు ఉపసమ్పదాసు ‘‘యా సా, భిక్ఖవే, మయా తీహి సరణగమనేహి ఉపసమ్పదా అనుఞ్ఞాతా, తం అజ్జతగ్గే పటిక్ఖిపామి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన ఉపసమ్పాదేతు’’న్తి (మహావ. ౬౯) ఏవం అనుఞ్ఞాతాయ ఇమాయ ఉపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నోతి వుత్తం హోతి.

భద్రోతి అపాపకో. కల్యాణపుథుజ్జనాదయో హి యావ అరహా, తావ భద్రేన సీలేన సమాధినా పఞ్ఞాయ విముత్తియా విముత్తిఞాణదస్సనేన చ సమన్నాగతత్తా ‘‘భద్రో భిక్ఖూ’’తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి. సారోతి తేహియేవ సీలసారాదీహి సమన్నాగతత్తా నీలసమన్నాగమేన నీలో పటో వియ ‘‘సారో భిక్ఖూ’’తి వేదితబ్బో. విగతకిలేసఫేగ్గుభావతో వా ఖీణాసవోవ ‘‘సారో’’తి వేదితబ్బో. సేఖోతి పుథుజ్జనకల్యాణకేన సద్ధిం సత్త ¶ అరియా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖన్తీతి సేఖా. తేసు యో కోచి ‘‘సేఖో భిక్ఖూ’’తి వేదితబ్బో. న సిక్ఖతీతి అసేఖో. సేక్ఖధమ్మే అతిక్కమ్మ అగ్గఫలే ఠితో, తతో ఉత్తరి సిక్ఖితబ్బాభావతో ఖీణాసవో ‘‘అసేఖో’’తి వుచ్చతి. సమగ్గేన సఙ్ఘేనాతి సబ్బన్తిమేన పరియాయేన పఞ్చవగ్గకరణీయే కమ్మే యావతికా భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తేసం ఆగతత్తా ఛన్దారహానం ఛన్దస్స ఆహటత్తా, సమ్ముఖీభూతానఞ్చ అప్పటిక్కోసనతో ఏకస్మిం కమ్మే సమగ్గభావం ఉపగతేన. ఞత్తిచతుత్థేనాతి ¶ తీహి అనుస్సావనాహి ఏకాయ చ ఞత్తియా కాతబ్బేన. కమ్మేనాతి ధమ్మికేన వినయకమ్మేన. అకుప్పేనాతి వత్థు-ఞత్తి-అనుస్సావన-సీమా-పరిససమ్పత్తిసమ్పన్నత్తా అకోపేతబ్బతం అప్పటిక్కోసితబ్బతఞ్చ ఉపగతేన. ఠానారహేనాతి కారణారహేన సత్థుసాసనారహేన. ఉపసమ్పన్నో నామ ఉపరిభావం సమాపన్నో, పత్తోతి అత్థో. భిక్ఖుభావో హి ఉపరిభావో, తఞ్చేస యథావుత్తేన కమ్మేన సమాపన్నత్తా ‘‘ఉపసమ్పన్నో’’తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ ఞత్తిచతుత్థకమ్మం ఏకమేవ ఆగతం. ఇమస్మిం పన ఠానే ఠత్వా చత్తారి సఙ్ఘకమ్మాని నీహరిత్వా విత్థారతో కథేతబ్బానీతి సబ్బఅట్ఠకథాసు వుత్తం. తాని చ ‘‘అపలోకనకమ్మం ఞత్తికమ్మం ఞత్తిదుతియకమ్మం ఞత్తిచతుత్థకమ్మ’’న్తి పటిపాటియా ఠపేత్వా విత్థారేన ఖన్ధకతో పరివారావసానే కమ్మవిభఙ్గతో చ పాళిం ఆహరిత్వా కథితాని. తాని మయం పరివారావసానే కమ్మవిభఙ్గేయేవ వణ్ణయిస్సామ. ఏవఞ్హి సతి పఠమపారాజికవణ్ణనా చ ¶ న భారియా భవిస్సతి; యథాఠితాయ చ పాళియా వణ్ణనా సువిఞ్ఞేయ్యా భవిస్సతి. తాని చ ఠానాని అసుఞ్ఞాని భవిస్సన్తి; తస్మా అనుపదవణ్ణనమేవ కరోమ.

తత్రాతి తేసు ‘‘భిక్ఖకో’’తిఆదినా నయేన వుత్తేసు భిక్ఖూసు. య్వాయం భిక్ఖూతి యో అయం భిక్ఖు. సమగ్గేన సఙ్ఘేన…పే… ఉపసమ్పన్నోతి అట్ఠసు ఉపసమ్పదాసు ఞత్తిచతుత్థేనేవ కమ్మేన ఉపసమ్పన్నో. అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూతి అయం ఇమస్మిం ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా పారాజికో హోతీ’’తి అత్థే ‘‘భిక్ఖూ’’తి అధిప్పేతో. ఇతరే పన ‘‘భిక్ఖకో’’తి ఆదయో అత్థుద్ధారవసేన వుత్తా. తేసు చ ‘‘భిక్ఖకో’’తి ఆదయో నిరుత్తివసేన వుత్తా, ‘‘సమఞ్ఞాయ భిక్ఖు, పటిఞ్ఞాయ భిక్ఖూ’’తి ఇమే ద్వే అభిలాపవసేన వుత్తా, ‘‘ఏహి భిక్ఖూ’’తి బుద్ధేన ఉపజ్ఝాయేన పటిలద్ధఉపసమ్పదావసేన వుత్తో. సరణగమనభిక్ఖు అనుప్పన్నాయ కమ్మవాచాయ ఉపసమ్పదావసేన వుత్తో, ‘‘భద్రో’’తిఆదయో గుణవసేన వుత్తాతి వేదితబ్బా.

ఇదాని ¶ ‘‘భిక్ఖూన’’న్తి ఇదం పదం విసేసత్థాభావతో అవిభజిత్వావ యం సిక్ఖఞ్చ సాజీవఞ్చ సమాపన్నత్తా భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో హోతి, తం దస్సేన్తో సిక్ఖాతిఆదిమాహ. తత్థ సిక్ఖితబ్బాతి సిక్ఖా. తిస్సోతి గణనపరిచ్ఛేదో ¶ . అధిసీలసిక్ఖాతి అధికం ఉత్తమం సీలన్తి అధిసీలం; అధిసీలఞ్చ తం సిక్ఖితబ్బతో సిక్ఖా చాతి అధిసీలసిక్ఖా. ఏస నయో అధిచిత్త-అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాసు.

కతమం పనేత్థ సీలం, కతమం అధిసీలం, కతమం చిత్తం, కతమం అధిచిత్తం, కతమా పఞ్ఞా, కతమా అధిపఞ్ఞాతి? వుచ్చతే – పఞ్చఙ్గదసఙ్గసీలం తావ సీలమేవ. తఞ్హి బుద్ధే ఉప్పన్నేపి అనుప్పన్నేపి లోకే పవత్తతి. ఉప్పన్నే బుద్ధే తస్మిం సీలే బుద్ధాపి సావకాపి మహాజనం సమాదపేన్తి. అనుప్పన్నే బుద్ధే పచ్చేకబుద్ధా చ కమ్మవాదినో చ ధమ్మికా సమణబ్రాహ్మణా చక్కవత్తీ చ మహారాజానో మహాబోధిసత్తా చ సమాదపేన్తి. సామమ్పి పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా సమాదియన్తి. తే తం కుసలం ధమ్మం పరిపూరేత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సమ్పత్తిం అనుభోన్తి. పాతిమోక్ఖసంవరసీలం పన ‘‘అధిసీల’’న్తి వుచ్చతి, తఞ్హి సూరియో వియ పజ్జోతానం సినేరు వియ పబ్బతానం సబ్బలోకియసీలానం ¶ అధికఞ్చేవ ఉత్తమఞ్చ, బుద్ధుప్పాదేయేవ చ పవత్తతి, న వినా బుద్ధుప్పాదా. న హి తం పఞ్ఞత్తిం ఉద్ధరిత్వా అఞ్ఞో సత్తో ఠపేతుం సక్కోతి, బుద్ధాయేవ పన సబ్బసో కాయవచీద్వారఅజ్ఝాచారసోతం ఛిన్దిత్వా తస్స తస్స వీతిక్కమస్స అనుచ్ఛవికం తం సీలసంవరం పఞ్ఞపేన్తి. పాతిమోక్ఖసంవరతోపి చ మగ్గఫలసమ్పయుత్తమేవ సీలం అధిసీలం, తం పన ఇధ అనధిప్పేతం. న హి తం సమాపన్నో భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవతి.

కామావచరాని పన అట్ఠ కుసలచిత్తాని, లోకియఅట్ఠసమాపత్తిచిత్తాని చ ఏకజ్ఝం కత్వా చిత్తమేవాతి వేదితబ్బాని. బుద్ధుప్పాదానుప్పాదే చస్స పవత్తి, సమాదపనం సమాదానఞ్చ సీలే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. విపస్సనాపాదకం అట్ఠసమాపత్తిచిత్తం పన ‘‘అధిచిత్త’’న్తి వుచ్చతి. తఞ్హి అధిసీలం వియ సీలానం సబ్బలోకియచిత్తానం అధికఞ్చేవ ఉత్తమఞ్చ, బుద్ధుప్పాదేయేవ చ హోతి, న వినా బుద్ధుప్పాదా. తతోపి చ మగ్గఫలచిత్తమేవ అధిచిత్తం, తం పన ఇధ అనధిప్పేతం. న హి తం సమాపన్నో భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవతి.

‘‘అత్థి దిన్నం, అత్థి యిట్ఠ’’న్తి (ధ. స. ౧౩౭౧; విభ. ౭౯౩; మ. ని. ౩.౯౨) -ఆదినయప్పవత్తం పన కమ్మస్సకతఞాణం పఞ్ఞా, సా హి బుద్ధే ఉప్పన్నేపి ¶ అనుప్పన్నేపి లోకే ¶ పవత్తతి. ఉప్పన్నే బుద్ధే తస్సా పఞ్ఞాయ బుద్ధాపి బుద్ధసావకాపి మహాజనం సమాదపేన్తి. అనుప్పన్నే బుద్ధే పచ్చేకబుద్ధా చ కమ్మవాదినో చ ధమ్మికా సమణబ్రాహ్మణా చక్కవత్తీ చ మహారాజానో మహాబోధిసత్తా చ సమాదపేన్తి. సామమ్పి పణ్డితా సత్తా సమాదియన్తి. తథా హి అఙ్కురో దసవస్ససహస్సాని మహాదానం అదాసి. వేలామో, వేస్సన్తరో, అఞ్ఞే చ బహూ పణ్డితమనుస్సా మహాదానాని అదంసు. తే తం కుసలం ధమ్మం పరిపూరేత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సమ్పత్తిం అనుభవింసు. తిలక్ఖణాకారపరిచ్ఛేదకం పన విపస్సనాఞాణం ‘‘అధిపఞ్ఞా’’తి వుచ్చతి. సా హి అధిసీల-అధిచిత్తాని వియ సీలచిత్తానం సబ్బలోకియపఞ్ఞానం అధికా చేవ ఉత్తమా చ, న చ వినా బుద్ధుప్పాదా లోకే పవత్తతి. తతోపి చ మగ్గఫలపఞ్ఞావ అధిపఞ్ఞా, సా పన ఇధ అనధిప్పేతా. న హి తం సమాపన్నో భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవతీతి.

తత్రాతి తాసు తీసు సిక్ఖాసు. యాయం అధిసీలసిక్ఖాతి యా అయం పాతిమోక్ఖసీలసఙ్ఖాతా అధిసీలసిక్ఖా. ఏతం సాజీవం నామాతి ఏతం సబ్బమ్పి ¶ భగవతా వినయే ఠపితం సిక్ఖాపదం, యస్మా ఏత్థ నానాదేసజాతిగోత్తాదిభేదభిన్నా భిక్ఖూ సహ జీవన్తి ఏకజీవికా సభాగజీవికా సభాగవుత్తినో హోన్తి, తస్మా ‘‘సాజీవ’’న్తి వుచ్చతి. తస్మిం సిక్ఖతీతి తం సిక్ఖాపదం చిత్తస్స అధికరణం కత్వా ‘‘యథాసిక్ఖాపదం ను ఖో సిక్ఖామి న సిక్ఖామీ’’తి చిత్తేన ఓలోకేన్తో సిక్ఖతి. న కేవలఞ్చాయమేతస్మిం సాజీవసఙ్ఖాతే సిక్ఖాపదేయేవ సిక్ఖతి, సిక్ఖాయపి సిక్ఖతి, ‘‘ఏతం సాజీవం నామా’’తి ఇమస్స పన అనన్తరస్స పదస్స వసేన ‘‘తస్మిం సిక్ఖతీ’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి తం ఏవం వుత్తం, అథ ఖో అయమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో – తస్సా చ సిక్ఖాయ సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సిక్ఖతి, తస్మిఞ్చ సిక్ఖాపదే అవీతిక్కమన్తో సిక్ఖతీతి. తేన వుచ్చతి సాజీవసమాపన్నోతి ఇదమ్పి అనన్తరస్స సాజీవపదస్సేవ వసేన వుత్తం. యస్మా పన సో సిక్ఖమ్పి సమాపన్నో, తస్మా సిక్ఖాసమాపన్నోతిపి అత్థతో వేదితబ్బో. ఏవఞ్హి సతి ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి ఏతస్స పదస్స పదభాజనమ్పి పరిపుణ్ణం ¶ హోతి.

సిక్ఖాసాజీవపదభాజనీయం నిట్ఠితం.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవిభఙ్గవణ్ణనా

సిక్ఖం ¶ అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి సిక్ఖఞ్చ అప్పటిక్ఖిపిత్వా దుబ్బలభావఞ్చ అప్పకాసేత్వా. యస్మా చ దుబ్బల్యే ఆవికతేపి సిక్ఖా అప్పచ్చక్ఖాతావ హోతి, సిక్ఖాయ పన పచ్చక్ఖాతాయ దుబ్బల్యం ఆవికతమేవ హోతి. తస్మా ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి ఇమినా పదేన న కోచి విసేసత్థో లబ్భతి. యథా పన ‘‘దిరత్తతిరత్తం సహసేయ్యం కప్పేయ్యా’’తి వుత్తే దిరత్తవచనేన న కోచి విసేసత్థో లబ్భతి, కేవలం లోకవోహారవసేన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతాయ ముఖారూళ్హతాయ ఏతం వుత్తం. ఏవమిదమ్పి వోహారవసేన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతాయ ముఖారూళ్హతాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

యస్మా వా భగవా సాత్థం సబ్యఞ్జనం ధమ్మం దేసేతి, తస్మా ‘‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయా’’తి ఇమినా అత్థం సమ్పాదేత్వా ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి ఇమినా బ్యఞ్జనం సమ్పాదేతి. పరివారకపదవిరహితఞ్హి ఏకమేవ అత్థపదం వుచ్చమానం పరివారవిరహితో రాజా వియ, వత్థాలఙ్కారవిరహితో వియ చ పురిసో న సోభతి; పరివారకేన పన అత్థానులోమేన సహాయపదేన సద్ధిం తం సోభతీతి.

యస్మా ¶ వా సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స ఏకచ్చం దుబ్బల్యావికమ్మం అత్థో హోతి, తస్మా తం సన్ధాయ ‘‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయా’’తిపదస్స అత్థం వివరన్తో ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి ఆహ.

తత్థ సియా యస్మా న సబ్బం దుబ్బల్యావికమ్మం సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం, తస్మా ‘‘దుబ్బల్యం అనావికత్వా’’తి పఠమం వత్వా తస్స అత్థనియమనత్థం ‘‘సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయా’’తి వత్తబ్బన్తి, తఞ్చ న; కస్మా? అత్థానుక్కమాభావతో. ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి హి వుత్తత్తా యం సిక్ఖం సమాపన్నో, తం అప్పచ్చక్ఖాయాతి వుచ్చమానో అనుక్కమేనేవ అత్థో వుత్తో హోతి, న అఞ్ఞథా. తస్మా ఇదమేవ పఠమం వుత్తన్తి.

అపిచ అనుపటిపాటియాపి ఏత్థ అత్థో వేదితబ్బో. కథం? ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి ఏత్థ యం సిక్ఖం సమాపన్నో తం అప్పచ్చక్ఖాయ యఞ్చ సాజీవం సమాపన్నో తత్థ దుబ్బల్యం అనావికత్వాతి.

ఇదాని ¶ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానదుబ్బల్యావికమ్మానం విసేసావిసేసం ¶ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానలక్ఖణఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘అత్థి భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ అత్థి భిక్ఖవేతిఆదీని ద్వే మాతికాపదాని; తాని విభజన్తో ‘‘కథఞ్చ భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – కథన్తి కేన ఆకారేన. దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చాతి దుబ్బల్యస్స ఆవికమ్మఞ్చ. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. ఉక్కణ్ఠితోతి అనభిరతియా ఇమస్మిం సాసనే కిచ్ఛజీవికప్పత్తో. అథ వా అజ్జ యామి, స్వే యామి, ఇతో యామి, ఏత్థ యామీతి ఉద్ధం కణ్ఠం కత్వా విహరమానో, విక్ఖిత్తో అనేకగ్గోతి వుత్తం హోతి. అనభిరతోతి సాసనే అభిరతివిరహితో.

సామఞ్ఞా చవితుకామోతి సమణభావతో అపగన్తుకామో. భిక్ఖుభావన్తి భిక్ఖుభావేన. కరణత్థే ఉపయోగవచనం. ‘‘కణ్ఠే ఆసత్తేన అట్టీయేయ్యా’’తిఆదీసు (పారా. ౧౬౨) పన యథాలక్ఖణం కరణవచనేనేవ వుత్తం. అట్టీయమానోతి అట్టం పీళితం దుక్ఖితం వియ అత్తానం ఆచరమానో; తేన వా భిక్ఖుభావేన అట్టో కరియమానో పీళియమానోతి అత్థో. హరాయమానోతి లజ్జమానో. జిగుచ్ఛమానోతి అసుచిం వియ తం జిగుచ్ఛన్తో. గిహిభావం పత్థయమానోతిఆదీని ఉత్తానత్థానియేవ. యంనూనాహం బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్యన్తి ఏత్థ యంనూనాతి పరివితక్కదస్సనే నిపాతో. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘సచాహం బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్యం, సాధు వత మే సియా’’తి. వదతి విఞ్ఞాపేతీతి ¶ ఇమమత్థం ఏతేహి వా అఞ్ఞేహి వా బ్యఞ్జనేహి వచీభేదం కత్వా వదతి చేవ, యస్స చ వదతి, తం విఞ్ఞాపేతి జానాపేతి. ఏవమ్పీతి ఉపరిమత్థసమ్పిణ్డనత్తో పికారో. ఏవమ్పి దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చేవ హోతి సిక్ఖా చ అప్పచ్చక్ఖాతా, అఞ్ఞథాపి.

ఇదాని తం అఞ్ఞథాపి దుబ్బల్యావికమ్మం సిక్ఖాయ చ అప్పచ్చక్ఖానం దస్సేన్తో ‘‘అథ వా పనా’’తిఆదిమాహ. తం సబ్బం అత్థతో ఉత్తానమేవ. పదతో పనేత్థ ఆదితో పట్ఠాయ ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్యం, ధమ్మం, సఙ్ఘం, సిక్ఖం, వినయం, పాతిమోక్ఖం, ఉద్దేసం, ఉపజ్ఝాయం, ఆచరియం, సద్ధివిహారికం, అన్తేవాసికం, సమానుపజ్ఝాయకం, సమానాచరియకం, సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి ఇమాని చుద్దస పదాని ¶ పచ్చక్ఖానాకారేన వుత్తాని.

గిహీ అస్సన్తిఆదీని ‘‘గిహీ, ఉపాసకో, ఆరామికో, సామణేరో, తిత్థియో, తిత్థియసావకో, అస్సమణో, అసక్యపుత్తియో అస్స’’న్తి ఇమాని అట్ఠ పదాని ‘‘అస్స’’న్తి ఇమినా భావవికప్పాకారేన వుత్తాని. ఏవం ‘‘యంనూనాహ’’న్తి ఇమినా పటిసంయుత్తాని ద్వావీసతి పదాని.

౪౬. యథా ¶ చ ఏతాని, ఏవం ‘‘యది పనాహం, అపాహం, హన్దాహం, హోతి మే’’తి ఇమేసు ఏకమేకేన పటిసంయుత్తాని ద్వావీసతీతి సబ్బానేవ సతఞ్చ దస చ పదాని హోన్తి.

౪౭. తతో పరం సరితబ్బవత్థుదస్సననయేన పవత్తాని ‘‘మాతరం సరామీ’’తిఆదీని సత్తరస పదాని. తత్థ ఖేత్తన్తి సాలిఖేత్తాదిం. వత్థున్తి తిణపణ్ణసాకఫలాఫలసముట్ఠానట్ఠానం. సిప్పన్తి కుమ్భకారపేసకారసిప్పాదికం.

౪౮. తతో పరం సకిఞ్చనసపలిబోధభావదస్సనవసేన పవత్తాని ‘‘మాతా మే అత్థి, సా మయా పోసేతబ్బా’’తిఆదీని నవ పదాని.

౪౯. తతో పరం సనిస్సయసప్పతిట్ఠభావదస్సనవసేన పవత్తాని ‘‘మాతా మే అత్థి, సా మం పోసేస్సతీ’’తిఆదీని సోళస పదాని.

౫౦. తతో పరం ఏకభత్తఏకసేయ్యబ్రహ్మచరియానం దుక్కరభావదస్సనవసేన పవత్తాని ‘‘దుక్కర’’న్తిఆదీని అట్ఠ పదాని.

తత్థ ¶ దుక్కరన్తి ఏకభత్తాదీనం కరణే దుక్కరతం దస్సేతి. న సుకరన్తి సుకరభావం పటిక్ఖిపతి. ఏవం దుచ్చరం న సుచరన్తి ఏత్థ. న ఉస్సహామీతి తత్థ ఉస్సాహాభావం అసక్కుణేయ్యతం దస్సేతి. న విసహామీతి అసయ్హతం దస్సేతి. న రమామీతి రతియా అభావం దస్సేతి. నాభిరమామీతి అభిరతియా అభావం దస్సేతి. ఏవం ఇమాని చ పఞ్ఞాస, పురిమాని చ దసుత్తరసతన్తి సట్ఠిసతం పదాని దుబ్బల్యావికమ్మవారే వుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

౫౧. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవారేపి ‘‘కథఞ్చ భిక్ఖవే’’తి ఆది సబ్బం అత్థతో ఉత్తానమేవ. పదతో పనేత్థాపి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామి, ధమ్మం, సఙ్ఘం, సిక్ఖం, వినయం, పాతిమోక్ఖం, ఉద్దేసం, ఉపజ్ఝాయం, ఆచరియం, సద్ధివిహారికం, అన్తేవాసికం, సమానుపజ్ఝాయకం, సమానాచరియకం, సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖామీ’’తి ఇమాని చుద్దస పదాని సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవచనసమ్బన్ధేన పవత్తాని. సబ్బపదేసు చ ‘‘వదతి విఞ్ఞాపేతీ’’తి వచనస్స అయమత్థో – వచీభేదం కత్వా వదతి, యస్స చ వదతి తం తేనేవ వచీభేదేన ‘‘అయం సాసనం జహితుకామో సాసనతో ¶ ముచ్చితుకామో భిక్ఖుభావం చజితుకామో ఇమం వాక్యభేదం కరోతీ’’తి విఞ్ఞాపేతి సావేతి జానాపేతి.

సచే ¶ పనాయం ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుకామో పదపచ్చాభట్ఠం కత్వా ‘‘పచ్చక్ఖామి బుద్ధ’’న్తి వా వదేయ్య. మిలక్ఖభాసాసు వా అఞ్ఞతరభాసాయ తమత్థం వదేయ్య. ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుకామో ఉప్పటిపాటియా ‘‘ధమ్మం పచ్చక్ఖామీ’’తి వా ‘‘సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖామీ’’తి వా వదేయ్య, సేయ్యథాపి ఉత్తరిమనుస్సధమ్మవిభఙ్గే ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తి వత్తుకామో ‘‘దుతియం ఝాన’’న్తి వదతి, సచే యస్స వదతి సో ‘‘అయం భిక్ఖుభావం చజితుకామో ఏతమత్థం వదతీ’’తి ఏత్తకమత్తమ్పి జానాతి, విరద్ధం నామ నత్థి; ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణం, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. సక్కత్తా వా బ్రహ్మత్తా వా చుతసత్తో వియ చుతోవ హోతి సాసనా.

సచే పన ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖి’’న్తి వా, ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖిస్సామీ’’తి వా, ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి వాతి అతీతానాగతపరికప్పవచనేహి వదతి, దూతం వా పహిణాతి, సాసనం వా పేసేతి, అక్ఖరం వా ఛిన్దతి, హత్థముద్దాయ వా తమత్థం ఆరోచేతి, అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మారోచనం పన హత్థముద్దాయపి సీసం ఏతి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం మనుస్సజాతికసత్తస్స సన్తికే చిత్తసమ్పయుత్తం వచీభేదం ¶ కరోన్తస్సేవ సీసం ఏతి. వచీభేదం కత్వా విఞ్ఞాపేన్తోపి చ యది ‘‘అయమేవ జానాతూ’’తి ఏకం నియమేత్వా ఆరోచేతి, తఞ్చ సోయేవ జానాతి, పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. అథ సో న జానాతి, అఞ్ఞో సమీపే ఠితో జానాతి, అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. అథ ద్విన్నం ఠితట్ఠానే ద్విన్నమ్పి నియమేత్వా ‘‘ఏతేసం ఆరోచేమీ’’తి వదతి, తేసు ఏకస్మిం జానన్తేపి ద్వీసు జానన్తేసుపి పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. ఏవం సమ్బహులేసుపి వేదితబ్బం.

సచే పన అనభిరతియా పీళితో సభాగే భిక్ఖూ పరిసఙ్కమానో ‘‘యో కోచి జానాతూ’’తి ఉచ్చసద్దం కరోన్తో ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వదతి, తఞ్చ అవిదూరే ఠితో నవకమ్మికో వా అఞ్ఞో వా సమయఞ్ఞూ పురిసో సుత్వా ‘‘ఉక్కణ్ఠితో అయం సమణో గిహిభావం ¶ పత్థేతి, సాసనతో చుతో’’తి జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. తఙ్ఖణఞ్ఞేవ పన అపుబ్బం అచరిమం దుజ్జానం, సచే ఆవజ్జనసమయే జానాతి; యథా పకతియా లోకే మనుస్సా వచనం సుత్వా జానన్తి, పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. అథ అపరభాగే ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి కఙ్ఖన్తో చిరేన జానాతి, అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. ఇదఞ్హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్చ ఉపరి అభూతారోచనదుట్ఠుల్లవాచా-అత్తకామదుట్ఠదోసభూతా-రోచనసిక్ఖాపదాని చ ఏకపరిచ్ఛేదాని. ఆవజ్జనసమయే ఞాతే ఏవ సీసం ఏన్తి, ‘‘కిం అయం భణతీ’’తి కఙ్ఖతా ¶ చిరేన ఞాతే సీసం న ఏన్తి. యథా చాయం ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి పదే వినిచ్ఛయే వుత్తో; ఏవం సబ్బపదేసు వేదితబ్బో.