📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయపిటకే

పారాజికకణ్డ-అట్ఠకథా (దుతియో భాగో)

౩. తతియపారాజికం

తతియం ¶ ¶ ¶ తీహి సుద్ధేన, యం బుద్ధేన విభావితం;

పారాజికం తస్స దాని, పత్తో సంవణ్ణనాక్కమో.

యస్మా తస్మా సువిఞ్ఞేయ్యం, యం పుబ్బే చ పకాసితం;

తం వజ్జయిత్వా అస్సాపి, హోతి సంవణ్ణనా అయం.

పఠమపఞ్ఞత్తినిదానవణ్ణనా

౧౬౨. తేన ¶ సమయేన బుద్ధో భగవా వేసాలియం విహరతి మహావనే కూటాగారసాలాయన్తి ఏత్థ వేసాలియన్తి ఏవంనామకే ఇత్థిలిఙ్గవసేన పవత్తవోహారే నగరే. తఞ్హి నగరం తిక్ఖత్తుం పాకారపరిక్ఖేపవడ్ఢనేన విసాలీభూతత్తా ‘‘వేసాలీ’’తి వుచ్చతి. ఇదమ్పి చ నగరం సబ్బఞ్ఞుతప్పత్తేయేవ సమ్మాసమ్బుద్ధే సబ్బాకారేన వేపుల్లం పత్తన్తి వేదితబ్బం. ఏవం గోచరగామం దస్సేత్వా నివాసట్ఠాన మాహ – ‘‘మహావనే కూటాగారసాలాయ’’న్తి. తత్థ మహావనం నామ సయంజాతం అరోపిమం సపరిచ్ఛేదం మహన్తం వనం. కపిలవత్థుసామన్తా పన మహావనం హిమవన్తేన సహ ఏకాబద్ధం అపరిచ్ఛేదం హుత్వా మహాసముద్దం ఆహచ్చ ఠితం. ఇదం తాదిసం న హోతి, సపరిచ్ఛేదం మహన్తం వనన్తి మహావనం. కూటాగారసాలా పన మహావనం ¶ నిస్సాయ కతే ఆరామే కూటాగారం అన్తో కత్వా హంసవట్టకచ్ఛదనేన కతా సబ్బాకారసమ్పన్నా బుద్ధస్స భగవతో గన్ధకుటి వేదితబ్బా.

అనేకపరియాయేన అసుభకథం కథేతీతి అనేకేహి కారణేహి అసుభాకారసన్దస్సనప్పవత్తం కాయవిచ్ఛన్దనియకథం కథేతి. సేయ్యథిదం – ‘‘అత్థి ఇమస్మిం కాయే కేసా లోమా…పే. ¶ … ముత్త’’న్తి. కిం వుత్తం హోతి? భిక్ఖవే, ఇమస్మిం బ్యామమత్తే కళేవరే సబ్బాకారేనపి విచినన్తో న కోచి కిఞ్చి ముత్తం వా మణిం వా వేళురియం వా అగరుం వా చన్దనం వా కుఙ్కుమం వా కప్పూరం వా వాసచుణ్ణాదీని వా అణుమత్తమ్పి సుచిభావం పస్సతి. అథ ఖో పరమదుగ్గన్ధం జేగుచ్ఛం అస్సిరీకదస్సనం కేసలోమాదినానప్పకారం అసుచింయేవ పస్సతి. తస్మా న ఏత్థ ఛన్దో వా రాగో వా కరణీయో. యేపి హి ఉత్తమఙ్గే సిరస్మిం జాతా కేసా నామ, తేపి అసుభా చేవ అసుచినో చ పటిక్కూలా చ. సో చ నేసం అసుభాసుచిపటిక్కూలభావో వణ్ణతోపి సణ్ఠానతోపి గన్ధతోపి ఆసయతోపి ఓకాసతోపీతి పఞ్చహి కారణేహి వేదితబ్బో. ఏవం లోమాదీనన్తి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౧౮౨) వుత్తనయేన వేదితబ్బో. ఇతి భగవా ఏకమేకస్మిం కోట్ఠాసే పఞ్చపఞ్చప్పభేదేన అనేకపరియాయేన అసుభకథం కథేతి.

అసుభాయ వణ్ణం భాసతీతి ఉద్ధుమాతకాదివసేన అసుభమాతికం నిక్ఖిపిత్వా పదభాజనీయేన తం విభజన్తో వణ్ణేన్తో సంవణ్ణేన్తో అసుభాయ వణ్ణం భాసతి. అసుభభావనాయ వణ్ణం భాసతీతి యా అయం కేసాదీసు వా ఉద్ధుమాతకాదీసు వా అజ్ఝత్తబహిద్ధావత్థూసు అసుభాకారం గహేత్వా పవత్తస్స చిత్తస్స భావనా వడ్ఢనా ఫాతికమ్మం, తస్సా అసుభభావనాయ ఆనిసంసం దస్సేన్తో వణ్ణం భాసతి, గుణం పరికిత్తేతి. సేయ్యథిదం – ‘‘అసుభభావనాభియుత్తో, భిక్ఖవే ¶ , భిక్ఖు కేసాదీసు వా వత్థూసు ఉద్ధుమాతకాదీసు వా పఞ్చఙ్గవిప్పహీనం పఞ్చఙ్గసమన్నాగతం తివిధకల్యాణం దసలక్ఖణసమ్పన్నం పఠమం ఝానం ¶ పటిలభతి. సో తం పఠమజ్ఝానసఙ్ఖాతం చిత్తమఞ్జూసం నిస్సాయ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా ఉత్తమత్థం అరహత్తం పాపుణాతీ’’తి.

తత్రిమాని ¶ పఠమస్స ఝానస్స దస లక్ఖణాని – పారిపన్థికతో చిత్తవిసుద్ధి, మజ్ఝిమస్స సమాధినిమిత్తస్స పటిపత్తి, తత్థ చిత్తపక్ఖన్దనం, విసుద్ధస్స చిత్తస్స అజ్ఝుపేక్ఖనం, సమథప్పటిపన్నస్స అజ్ఝుపేక్ఖనం, ఏకత్తుపట్ఠానస్స అజ్ఝుపేక్ఖనం, తత్థ జాతానం ధమ్మానం అనతివత్తనట్ఠేన సమ్పహంసనా, ఇన్ద్రియానం ఏకరసట్ఠేన తదుపగవీరియవాహనట్ఠేన ఆసేవనట్ఠేన సమ్పహంసనాతి.

తత్రాయం పాళి – ‘‘పఠమస్స ఝానస్స కో ఆది, కిం మజ్ఝే, కిం పరియోసానం? పఠమస్స ఝానస్స పటిపదావిసుద్ధి ఆది, ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝే, సమ్పహంసనా పరియోసానం. పఠమస్స ఝానస్స పటిపదావిసుద్ధి ఆది, ఆదిస్స కతి లక్ఖణాని? ఆదిస్స తీణి లక్ఖణాని – యో తస్స పరిపన్థో తతో చిత్తం విసుజ్ఝతి, విసుద్ధత్తా చిత్తం మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి, పటిపన్నత్తా తత్థ చిత్తం పక్ఖన్దతి. యఞ్చ పరిపన్థతో చిత్తం విసుజ్ఝతి, యఞ్చ విసుద్ధత్తా చిత్తం మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి, యఞ్చ పటిపన్నత్తా తత్థ చిత్తం పక్ఖన్దతి. పఠమస్స ఝానస్స పటిపదావిసుద్ధి ఆది, ఆదిస్స ఇమాని తీణి లక్ఖణాని. తేన వుచ్చతి – ‘పఠమం ఝానం ఆదికల్యాణఞ్చేవ హోతి తిలక్ఖణసమ్పన్నఞ్చ’.

‘‘పఠమస్స ఝానస్స ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝే, మజ్ఝస్స కతి లక్ఖణాని? మజ్ఝస్స తీణి లక్ఖణాని – విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతి, సమథప్పటిపన్నం అజ్ఝుపేక్ఖతి, ఏకత్తుపట్ఠానం అజ్ఝుపేక్ఖతి. యఞ్చ విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతి, యఞ్చ సమథప్పటిపన్నం అజ్ఝుపేక్ఖతి ¶ , యఞ్చ ఏకత్తుపట్ఠానం అజ్ఝుపేక్ఖతి. పఠమస్స ఝానస్స ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝే, మజ్ఝస్స ఇమాని తీణి లక్ఖణాని. తేన వుచ్చతి – ‘పఠమం ఝానం మజ్ఝేకల్యాణఞ్చేవ హోతి తిలక్ఖణసమ్పన్నఞ్చ’.

‘‘పఠమస్స ఝానస్స సమ్పహంసనా పరియోసానం, పరియోసానస్స కతి లక్ఖణాని? పరియోసానస్స చత్తారి లక్ఖణాని – తత్థ జాతానం ధమ్మానం అనతివత్తనట్ఠేన సమ్పహంసనా, ఇన్ద్రియానం ఏకరసట్ఠేన సమ్పహంసనా, తదుపగవీరియవాహనట్ఠేన సమ్పహంసనా, ఆసేవనట్ఠేన సమ్పహంసనా. పఠమస్స ఝానస్స సమ్పహంసనా పరియోసానం, పరియోసానస్స ఇమాని చత్తారి లక్ఖణాని ¶ . తేన వుచ్చతి – ‘పఠమం ఝానం పరియోసానకల్యాణఞ్చేవ హోతి చతులక్ఖణసమ్పన్నఞ్చ. ‘‘ఏవం తివిధత్తగతం చిత్తం తివిధకల్యాణకం దసలక్ఖణసమ్పన్నం ¶ వితక్కసమ్పన్నఞ్చేవ హోతి విచారసమ్పన్నఞ్చ పీతిసమ్పన్నఞ్చ సుఖసమ్పన్నఞ్చ చిత్తస్స అధిట్ఠానసమ్పన్నఞ్చ సద్ధాసమ్పన్నఞ్చ వీరియసమ్పన్నఞ్చ సతిసమ్పన్నఞ్చ సమాధిసమ్పన్నఞ్చ పఞ్ఞాసమ్పన్నఞ్చా’’తి (పటి. రో. ౧.౧౫౮).

ఆదిస్స ఆదిస్స అసుభసమాపత్తియా వణ్ణం భాసతీతి ‘‘ఏవమ్పి ఇత్థమ్పీ’’తి పునప్పునం వవత్థానం కత్వా ఆదిసన్తో అసుభసమాపత్తియా వణ్ణం భాసతి, ఆనిసంసం కథేతి, గుణం పరికిత్తేతి. సేయ్యథిదం – ‘‘అసుభసఞ్ఞాపరిచితేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో చేతసా బహులం విహరతో మేథునధమ్మసమాపత్తియా చిత్తం పటిలీయతి పటికుటతి పటివట్టతి, న సమ్పసారీయతి, ఉపేక్ఖా వా పాటికుల్యతా వా సణ్ఠాతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, కుక్కుటపత్తం వా న్హారుదద్దులం వా అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తం పటిలీయతి పటికుటతి పటివట్టతి, న సమ్పసారీయతి; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, అసుభసఞ్ఞాపరిచితేన భిక్ఖునో ¶ చేతసా బహులం విహరతో మేథునధమ్మసమాపత్తియా చిత్తం పటిలీయతి పటికుటతి పటివట్టతి, న సమ్పసారీయతీ’’తి (అ. ని. ౭.౪౯).

ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అద్ధమాసం పటిసల్లీయితున్తి అహం భిక్ఖవే ఏకం అద్ధమాసం పటిసల్లీయితుం నిలీయితుం ఏకోవ హుత్వా విహరితుం ఇచ్ఛామీతి అత్థో. నమ్హి కేనచి ఉపసఙ్కమితబ్బో అఞ్ఞత్ర ఏకేన పిణ్డపాతనీహారకేనాతి యో అత్తనా పయుత్తవాచం అకత్వా మమత్థాయ సద్ధేసు కులేసు పటియత్తం పిణ్డపాతం నీహరిత్వా మయ్హం ఉపనామేతి, తం పిణ్డపాతనీహారకం ఏకం భిక్ఖుం ఠపేత్వా నమ్హి అఞ్ఞేన కేనచి భిక్ఖునా వా గహట్ఠేన వా ఉపసఙ్కమితబ్బోతి.

కస్మా పన ఏవమాహాతి? అతీతే కిర పఞ్చసతా మిగలుద్దకా మహతీహి దణ్డవాగురాహి అరఞ్ఞం పరిక్ఖిపిత్వా హట్ఠతుట్ఠా ఏకతోయేవ యావజీవం మిగపక్ఖిఘాతకమ్మేన జీవికం కప్పేత్వా నిరయే ఉపపన్నా; తే తత్థ పచ్చిత్వా పుబ్బే కతేన కేనచిదేవ కుసలకమ్మేన మనుస్సేసు ఉపపన్నా కల్యాణూపనిస్సయవసేన సబ్బేపి భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ లభింసు; తేసం తతో మూలాకుసలకమ్మతో అవిపక్కవిపాకా అపరాపరచేతనా తస్మిం అద్ధమాసబ్భన్తరే అత్తూపక్కమేన చ పరూపక్కమేన చ జీవతుపచ్ఛేదాయ ఓకాసమకాసి, తం భగవా అద్దస. కమ్మవిపాకో నామ న సక్కా కేనచి పటిబాహితుం. తేసు చ భిక్ఖూసు పుథుజ్జనాపి అత్థి సోతాపన్నసకదాగామీఅనాగామీఖీణాసవాపి. తత్థ ఖీణాసవా అప్పటిసన్ధికా, ఇతరే అరియసావకా ¶ నియతగతికా సుగతిపరాయణా, పుథుజ్జనానం పన గతి అనియతా. అథ భగవా చిన్తేసి ¶ – ‘‘ఇమే అత్తభావే ఛన్దరాగేన మరణభయభీతా న సక్ఖిస్సన్తి గతిం విసోధేతుం, హన్ద నేసం ఛన్దరాగప్పహానాయ అసుభకథం కథేమి. తం సుత్వా అత్తభావే విగతచ్ఛన్దరాగతాయ గతివిసోధనం కత్వా సగ్గే పటిసన్ధిం గణ్హిస్సన్తి. ఏవం నేసం మమ సన్తికే పబ్బజ్జా సాత్థికా ¶ భవిస్సతీ’’తి.

తతో తేసం అనుగ్గహాయ అసుభకథం కథేసి కమ్మట్ఠానసీసేన, నో మరణవణ్ణసంవణ్ణనాధిప్పాయేన. కథేత్వా చ పనస్స ఏతదహోసి – ‘‘సచే మం ఇమం అద్ధమాసం భిక్ఖూ పస్సిస్సన్తి, ‘అజ్జ ఏకో భిక్ఖు మతో, అజ్జ ద్వే…పే… అజ్జ దసా’తి ఆగన్త్వా ఆగన్త్వా ఆరోచేస్సన్తి. అయఞ్చ కమ్మవిపాకో న సక్కా మయా వా అఞ్ఞేన వా పటిబాహితుం. స్వాహం తం సుత్వాపి కిం కరిస్సామి? కిం మే అనత్థకేన అనయబ్యసనేన సుతేన? హన్దాహం భిక్ఖూనం అదస్సనం ఉపగచ్ఛామీ’’తి. తస్మా ఏవమాహ – ‘‘ఇచ్ఛామహం, భిక్ఖవే, అద్ధమాసం పతిసల్లీయితుం; నమ్హి కేనచి ఉపసఙ్కమితబ్బో అఞ్ఞత్ర ఏకేన పిణ్డపాతనీహారకేనా’’తి.

అపరే పనాహు – ‘‘పరూపవాదవివజ్జనత్థం ఏవం వత్వా పటిసల్లీనో’’తి. పరే కిర భగవన్తం ఉపవదిస్సన్తి – ‘‘అయం ‘సబ్బఞ్ఞూ, అహం సద్ధమ్మవరచక్కవత్తీ’తి పటిజానమానో అత్తనోపి సావకే అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘాతేన్తే నివారేతుం న సక్కోతి. కిమఞ్ఞం సక్ఖిస్సతీ’’తి? తత్థ పణ్డితా వక్ఖన్తి – ‘‘భగవా పటిసల్లానమనుయుత్తో నయిమం పవత్తిం జానాతి, కోచిస్స ఆరోచయితాపి నత్థి, సచే జానేయ్య అద్ధా నివారేయ్యా’’తి. ఇదం పన ఇచ్ఛామత్తం, పఠమమేవేత్థ కారణం. నాస్సుధాతి ఏత్థ ‘‘అస్సుధా’’తి పదపూరణమత్తే అవధారణత్థే వా నిపాతో; నేవ కోచి భగవన్తం ఉపసఙ్కమతీతి అత్థో.

అనేకేహి వణ్ణసణ్ఠానాదీహి కారణేహి వోకారో అస్సాతి అనేకాకారవోకారో; అనేకాకారవోకిణ్ణో అనేకకారణసమ్మిస్సోతి వుత్తం హోతి. కో సో? అసుభభావనానుయోగో, తం అనేకాకారవోకారం అసుభభావనానుయోగం అనుయుత్తా విహరన్తీతి యుత్తపయుత్తా విహరన్తి. అట్టీయన్తీతి సకేన కాయేన అట్టా దుక్ఖితా హోన్తి ¶ . హరాయన్తీతి లజ్జన్తి. జిగుచ్ఛన్తీతి సఞ్జాతజిగుచ్ఛా హోన్తి. దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనేన సమన్నాగతో. మణ్డనకజాతికోతి మణ్డనకపకతికో. సీసంన్హాతోతి ¶ సీసేన సద్ధిం న్హాతో. దహరో యువాతి చేత్థ దహరవచనేన పఠమయోబ్బనభావం దస్సేతి. పఠమయోబ్బనే హి సత్తా విసేసేన మణ్డనకజాతికా హోన్తి. సీసంన్హాతోతి ఇమినా మణ్డనానుయోగకాలం. యువాపి హి కిఞ్చి కమ్మం కత్వా సంకిలిట్ఠసరీరో న ¶ మణ్డనానుయుత్తో హోతి; సీసంన్హాతో పన సో మణ్డనమేవానుయుఞ్జతి. అహికుణపాదీని దట్ఠుమ్పి న ఇచ్ఛతి. సో తస్మిం ఖణే అహికుణపేన వా కుక్కురకుణపేన వా మనుస్సకుణపేన వా కణ్ఠే ఆసత్తేన కేనచిదేవ పచ్చత్థికేన ఆనేత్వా కణ్ఠే బద్ధేన పటిముక్కేన యథా అట్టీయేయ్య హరాయేయ్య జిగుచ్ఛేయ్య; ఏవమేవ తే భిక్ఖూ సకేన కాయేన అట్టీయన్తా హరాయన్తా జిగుచ్ఛన్తా సో వియ పురిసో తం కుణపం విగతచ్ఛన్దరాగతాయ అత్తనో కాయం పరిచ్చజితుకామా హుత్వా సత్థం ఆదాయ అత్తనాపి అత్తానం జీవితా వోరోపేన్తి. ‘‘త్వం మం జీవితా వోరోపేహి; అహం త’’న్తి ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి జీవితా వోరోపేన్తి.

మిగలణ్డికమ్పి సమణకుత్తకన్తి మిగలణ్డికోతి తస్స నామం; సమణకుత్తకోతి సమణవేసధారకో. సో కిర సిఖామత్తం ఠపేత్వా సీసం ముణ్డేత్వా ఏకం కాసావం నివాసేత్వా ఏకం అంసే కత్వా విహారంయేవ ఉపనిస్సాయ విఘాసాదభావేన జీవతి. తమ్పి మిగలణ్డికం సమణకుత్తకం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవం వదన్తి. సాధూతి ఆయాచనత్థే నిపాతో. నోతి ఉపయోగబహువచనం, సాధు ఆవుసో అమ్హే జీవితా వోరోపేహీతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ అరియా నేవ పాణాతిపాతం కరింసు న సమాదపేసుం, న సమనుఞ్ఞా అహేసుం. పుథుజ్జనా పన సబ్బమకంసు. లోహితకన్తి లోహితమక్ఖితం. యేన వగ్గుముదానదీతి వగ్గుమతా లోకస్స పుఞ్ఞసమ్మతా నదీ. సోపి కిర ‘‘తం పాపం తత్థ పవాహేస్సామీ’’తి సఞ్ఞాయ గతో, నదియా ఆనుభావేన అప్పమత్తకమ్పి పాపం పహీనం నామ నత్థి.

౧౬౩. అహుదేవ కుక్కుచ్చన్తి తేసు కిర భిక్ఖూసు కేనచిపి కాయవికారో వా ¶ వచీవికారో వా న కతో, సబ్బే సతా సమ్పజానా దక్ఖిణేన పస్సేన నిపజ్జింసు. తం అనుస్సరతో తస్స కుక్కుచ్చం అహోసియేవ. అహు విప్పటిసారోతి తస్సేవ కుక్కుచ్చస్స సభావనియమనత్థమేతం వుత్తం ¶ . విప్పటిసారకుక్కుచ్చం అహోసి, న వినయకుక్కుచ్చన్తి. అలాభా వత మేతిఆది కుక్కుచ్చస్స పవత్తిఆకారదస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ అలాభా వత మేతి ఆయతిం దాని మమ హితసుఖలాభా నామ నత్థీతి అనుత్థునాతి. ‘‘న వత మే లాభా’’తిఇమినా పన తమేవత్థం దళ్హం కరోతి. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – సచేపి కోచి ‘‘లాభా తే’’తి వదేయ్య, తం మిచ్ఛా, న వత మే లాభాతి. దుల్లద్ధం వత మేతి కుసలానుభావేన లద్ధమ్పి ఇదం మనుస్సత్తం దుల్లద్ధం వత మే. న వత మే సులద్ధన్తిఇమినా పన తమేవత్థం దళ్హం కరోతి. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – సచేపి కోచి ‘‘సులద్ధం తే’’తి వదేయ్య, తం మిచ్ఛా; న వత మే సులద్ధన్తి. అపుఞ్ఞం పసుతన్తి అపుఞ్ఞం ఉపచితం జనితం వా. కస్మాతి చే? యోహం భిక్ఖూ…పే… వోరోపేసిన్తి ¶ . తస్సత్థో – యో అహం సీలవన్తే తాయ ఏవ సీలవన్తతాయ కల్యాణధమ్మే ఉత్తమధమ్మే సేట్ఠధమ్మే భిక్ఖూ జీవితా వోరోపేసిన్తి.

అఞ్ఞతరా మారకాయికాతి నామవసేన అపాకటా ఏకా భుమ్మదేవతా మిచ్ఛాదిట్ఠికా మారపక్ఖికా మారస్సనువత్తికా ‘‘ఏవమయం మారధేయ్యం మారవిసయం నాతిక్కమిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా సబ్బాభరణవిభూసితా హుత్వా అత్తనో ఆనుభావం దస్సయమానా అభిజ్జమానే ఉదకే పథవీతలే చఙ్కమమానా వియ ఆగన్త్వా మిగలణ్డికం సమణకుత్తకం ఏతదవోచ. సాధు సాధూతి సమ్పహంసనత్థే నిపాతో; తస్మా ఏవ ద్వివచనం ¶ కతం. అతిణ్ణే తారేసీతి సంసారతో అతిణ్ణే ఇమినా జీవితావోరోపనేన తారేసి పరిమోచేసీతి. అయం కిర ఏతిస్సా దేవతాయ బాలాయ దుమ్మేధాయ లద్ధి ‘‘యే న మతా, తే సంసారతో న ముత్తా. యే మతా, తే ముత్తా’’తి. తస్మా సంసారమోచకమిలక్ఖా వియ ఏవంలద్ధికా హుత్వా తమ్పి తత్థ నియోజేన్తీ ఏవమాహ. అథ ఖో మిగలణ్డికో సమణకుత్తకో తావ భుసం ఉప్పన్నవిప్పటిసారోపి తం దేవతాయ ఆనుభావం దిస్వా ‘‘అయం దేవతా ఏవమాహ – అద్ధా ఇమినా అత్థేన ఏవమేవ భవితబ్బ’’న్తి నిట్ఠం గన్త్వా ‘‘లాభా కిర మే’’తిఆదీని పరికిత్తయన్తో. విహారేన విహారం పరివేణేన పరివేణం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవం వదేతీతి తం తం విహారఞ్చ పరివేణఞ్చ ఉపసఙ్కమిత్వా ద్వారం వివరిత్వా అన్తో పవిసిత్వా భిక్ఖూ ఏవం వదతి – ‘‘కో అతిణ్ణో, కం తారేమీ’’తి?

హోతియేవ ¶ భయన్తి మరణం పటిచ్చ చిత్తుత్రాసో హోతి. హోతి ఛమ్భితత్తన్తి హదయమంసం ఆదిం కత్వా తస్మా సరీరచలనం హోతి; అతిభయేన థద్ధసరీరత్తన్తిపి ఏకే, థమ్భితత్తఞ్హి ఛమ్భితత్తన్తి వుచ్చతి. లోమహంసోతి ఉద్ధంఠితలోమతా, ఖీణాసవా పన సత్తసుఞ్ఞతాయ సుదిట్ఠత్తా మరణకసత్తమేవ న పస్సన్తి, తస్మా తేసం సబ్బమ్పేతం నాహోసీతి వేదితబ్బం. ఏకమ్పి భిక్ఖుం ద్వేపి…పే… సట్ఠిమ్పి భిక్ఖూ ఏకాహేన జీవితా వోరోపేసీతి ఏవం గణనవసేన సబ్బానిపి తాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని జీవితా వోరోపేసి.

౧౬౪. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి తేసం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం జీవితక్ఖయపత్తభావం ఞత్వా తతో ఏకీభావతో వుట్ఠితో జానన్తోపి అజానన్తో వియ కథాసముట్ఠాపనత్థం ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆమన్తేసి. కిం ను ఖో ఆనన్ద తనుభూతో వియ భిక్ఖుసఙ్ఘోతి ఆనన్ద ఇతో పుబ్బే బహూ భిక్ఖూ ఏకతో ఉపట్ఠానం ఆగచ్ఛన్తి, ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛం గణ్హన్తి సజ్ఝాయన్తి, ఏకపజ్జోతో వియ ఆరామో దిస్సతి, ఇదాని పన అద్ధమాసమత్తస్స అచ్చయేన ¶ తనుభూతో వియ తనుకో మన్దో ¶ అప్పకో విరళవిరళో వియ జాతో భిక్ఖుసఙ్ఘో. కిన్ను ఖో కారణం, కిం దిసాసు పక్కన్తా భిక్ఖూతి?

అథాయస్మా ఆనన్దో కమ్మవిపాకేన తేసం జీవితక్ఖయప్పత్తిం అసల్లక్ఖేన్తో అసుభకమ్మట్ఠానానుయోగపచ్చయా పన సల్లక్ఖేన్తో ‘‘తథా హి పన భన్తే భగవా’’తిఆదిం వత్వా భిక్ఖూనం అరహత్తప్పత్తియా అఞ్ఞం కమ్మట్ఠానం యాచన్తో ‘‘సాధు భన్తే భగవా’’తిఆదిమాహ. తస్సత్థో – సాధు భన్తే భగవా అఞ్ఞం కారణం ఆచిక్ఖతు, యేన భిక్ఖుసఙ్ఘో అరహత్తే పతిట్ఠహేయ్య; మహాసముద్దం ఓరోహణతిత్థాని వియ హి అఞ్ఞానిపి దసానుస్సతిదసకసిణచతుధాతువవత్థానబ్రహ్మవిహారానాపానసతిప్పభేదాని బహూని నిబ్బానోరోహణకమ్మట్ఠానాని సన్తి. తేసు భగవా భిక్ఖూ సమస్సాసేత్వా అఞ్ఞతరం కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖతూతి అధిప్పాయో.

అథ భగవా తథా కాతుకామో థేరం ఉయ్యోజేన్తో ‘‘తేనహానన్దా’’తిఆదిమాహ. తత్థ వేసాలిం ఉపనిస్సాయాతి వేసాలిం ఉపనిస్సాయ సమన్తా గావుతేపి అద్ధయోజనేపి యావతికా భిక్ఖూ విహరన్తి ¶ , తే సబ్బే సన్నిపాతేహీతి అత్థో. తే సబ్బే ఉపట్ఠానసాలాయం సన్నిపాతేత్వాతి అత్తనా గన్తుం యుత్తట్ఠానం సయం గన్త్వా అఞ్ఞత్థ దహరభిక్ఖూ పహిణిత్వా ముహుత్తేనేవ అనవసేసే భిక్ఖూ ఉపట్ఠానసాలాయం సమూహం కత్వా. యస్స దాని భన్తే భగవా కాలం మఞ్ఞతీతి ఏత్థ అయమధిప్పాయో – భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘో సన్నిపతితో ఏస కాలో భిక్ఖూనం ధమ్మకథం కాతుం, అనుసాసనిం దాతుం, ఇదాని యస్స తుమ్హే కాలం జానాథ, తం కత్తబ్బన్తి.

ఆనాపానస్సతిసమాధికథా

౧౬౫. అథ ఖో భగవా…పే… భిక్ఖూ ఆమన్తేసి – అయమ్పి ఖో భిక్ఖవేతి ఆమన్తేత్వా చ పన భిక్ఖూనం అరహత్తప్పత్తియా పుబ్బే ఆచిక్ఖితఅసుభకమ్మట్ఠానతో అఞ్ఞం పరియాయం ¶ ఆచిక్ఖన్తో ‘‘ఆనాపానస్సతిసమాధీ’’తి ఆహ.

ఇదాని యస్మా భగవతా భిక్ఖూనం సన్తపణీతకమ్మట్ఠానదస్సనత్థమేవ అయం పాళి వుత్తా, తస్మా అపరిహాపేత్వా అత్థయోజనాక్కమం ఏత్థ వణ్ణనం కరిస్సామి. తత్ర ‘‘అయమ్పి ఖో భిక్ఖవే’’తి ఇమస్స తావ పదస్స అయం యోజనా – భిక్ఖవే న కేవలం అసుభభావనాయేవ కిలేసప్పహానాయ సంవత్తతి, అపిచ అయమ్పి ఖో ఆనాపానస్సతిసమాధి…పే… వూపసమేతీతి.

అయం ¶ పనేత్థ అత్థవణ్ణనా – ఆనాపానస్సతీతి అస్సాసపస్సాసపరిగ్గాహికా సతి. వుత్తఞ్హేతం పటిసమ్భిదాయం –

‘‘ఆనన్తి అస్సాసో, నో పస్సాసో. అపానన్తి పస్సాసో, నో అస్సాసో. అస్సాసవసేన ఉపట్ఠానం సతి, పస్సాసవసేన ఉపట్ఠానం సతి. యో అస్ససతి తస్సుపట్ఠాతి, యో పస్ససతి తస్సుపట్ఠాతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౬౦).

సమాధీతి తాయ ఆనాపానపరిగ్గాహికాయ సతియా సద్ధిం ఉప్పన్నా చిత్తేకగ్గతా; సమాధిసీసేన చాయం దేసనా, న సతిసీసేన. తస్మా ఆనాపానస్సతియా యుత్తో సమాధి ఆనాపానస్సతిసమాధి, ఆనాపానస్సతియం వా సమాధి ఆనాపానస్సతిసమాధీతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. భావితోతి ఉప్పాదితో వడ్ఢితో చ. బహులీకతోతి పునప్పునం ¶ కతో. సన్తో చేవ పణీతో చాతి సన్తో చేవ పణీతో చేవ, ఉభయత్థ ఏవసద్దేన నియమో వేదితబ్బో. కిం వుత్తం హోతి? అయఞ్హి యథా అసుభకమ్మట్ఠానం కేవలం పటివేధవసేన సన్తఞ్చ పణీతఞ్చ ఓళారికారమ్మణత్తా పన పటికూలారమ్మణత్తా చ ఆరమ్మణవసేన నేవ సన్తం న పణీతం, న ఏవం కేనచి పరియాయేన అసన్తో వా అప్పణీతో వా, అపిచ ఖో ఆరమ్మణసన్తతాయపి సన్తో వూపసన్తో నిబ్బుతో పటివేధసఙ్ఖాతఅఙ్గసన్తతాయపి ఆరమ్మణప్పణీతతాయపి పణీతో అతిత్తికరో అఙ్గప్పణీతతాయపీతి. తేన వుత్తం – ‘‘సన్తో చేవ పణీతో చా’’తి.

అసేచనకో చ సుఖో చ విహారోతి ఏత్థ పన నాస్స సేచనన్తి అసేచనకో అనాసిత్తకో అబ్బోకిణ్ణో ¶ పాటేక్కో ఆవేణికో, నత్థేత్థ పరికమ్మేన వా ఉపచారేన వా సన్తతా ఆదిమనసికారతో పభుతి అత్తనో సభావేనేవ సన్తో చ పణీతో చాతి అత్థో. కేచి పన అసేచనకోతి అనాసిత్తకో ఓజవన్తో సభావేనేవ మధురోతి వదన్తి. ఏవమయం అసేచనకో చ అప్పితప్పితక్ఖణే కాయికచేతసికసుఖప్పటిలాభాయ సంవత్తనతో సుఖో చ విహారోతి వేదితబ్బో.

ఉప్పన్నుప్పన్నేతి అవిక్ఖమ్భితే అవిక్ఖమ్భితే. పాపకేతి లామకే. అకుసలే ధమ్మేతి అకోసల్లసమ్భూతే ధమ్మే. ఠానసో అన్తరధాపేతీతి ఖణేనేవ అన్తరధాపేతి విక్ఖమ్భేతి. వూపసమేతీతి సుట్ఠు ఉపసమేతి, నిబ్బేధభాగియత్తా వా అనుపుబ్బేన అరియమగ్గవుడ్ఢిప్పతో సముచ్ఛిన్దతి పటిప్పస్సమ్భేతీతిపి అత్థో.

సేయ్యథాపీతి ¶ ఓపమ్మనిదస్సనమేతం. గిమ్హానం పచ్ఛిమే మాసేతి ఆసాళ్హమాసే. ఊహతం రజోజల్లన్తి అద్ధమాసే వాతాతపసుక్ఖాయ గోమహింసాదిపాదప్పహారసమ్భిన్నాయ పథవియా ఉద్ధం హతం ఊహతం ఆకాసే సముట్ఠితం రజఞ్చ రేణుఞ్చ. మహా అకాలమేఘోతి సబ్బం నభం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఉట్ఠితో ఆసాళ్హజుణ్హపక్ఖే సకలం అద్ధమాసం వస్సనకమేఘో. సో హి అసమ్పత్తే వస్సకాలే ఉప్పన్నత్తా అకాలమేఘోతి ఇధాధిప్పేతో. ఠానసో అన్తరధాపేతి వూపసమేతీతి ఖణేనేవ ¶ అదస్సనం నేతి, పథవియం సన్నిసీదాపేతి. ఏవమేవ ఖోతి ఓపమ్మసమ్పటిపాదనమేతం. తతో పరం వుత్తనయమేవ.

ఇదాని కథం భావితో చ భిక్ఖవే ఆనాపానస్సతిసమాధీతి ఏత్థ కథన్తి ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనం నానప్పకారతో విత్థారేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. భావితో చ భిక్ఖవే ఆనాపానస్సతిసమాధీతి నానప్పకారతో విత్థారేతుకమ్యతాయ పుట్ఠధమ్మనిదస్సనం ¶ . ఏస నయో దుతియపదేపి. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – భిక్ఖవే కేనపకారేన కేనాకారేన కేన విధినా భావితో ఆనాపానస్సతిసమాధి కేనపకారేన బహులీకతో సన్తో చేవ…పే… వూపసమేతీతి.

ఇదాని తమత్థం విత్థారేన్తో ‘‘ఇధ భిక్ఖవే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఇధ భిక్ఖవే భిక్ఖూతి భిక్ఖవే ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖు. అయఞ్హేత్థ ఇధసద్దో సబ్బప్పకారఆనాపానస్సతిసమాధినిబ్బత్తకస్స పుగ్గలస్స సన్నిస్సయభూతసాసనపరిదీపనో అఞ్ఞసాసనస్స తథాభావపటిసేధనో చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో…పే… సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯). తేన వుత్తం – ‘‘ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖూ’’తి.

అరఞ్ఞగతో వా…పే… సుఞ్ఞాగారగతో వాతి ఇదమస్స ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనానురూపసేనాసనపరిగ్గహపరిదీపనం. ఇమస్స హి భిక్ఖునో దీఘరత్తం రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు అనువిసటం చిత్తం ఆనాపానస్సతిసమాధిఆరమ్మణం అభిరుహితుం న ఇచ్ఛతి. కూటగోణయుత్తరథో వియ ఉప్పథమేవ ధావతి. తస్మా సేయ్యథాపి నామ గోపో కూటధేనుయా సబ్బం ఖీరం పివిత్వా వడ్ఢితం కూటవచ్ఛం దమేతుకామో ధేనుతో అపనేత్వా ఏకమన్తే మహన్తం థమ్భం నిఖణిత్వా తత్థ యోత్తేన బన్ధేయ్య. అథస్స సో వచ్ఛో ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వా పలాయితుం అసక్కోన్తో తమేవ థమ్భం ఉపనిసీదేయ్య వా ఉపనిపజ్జేయ్య వా; ఏవమేవ ఇమినాపి భిక్ఖునా దీఘరత్తం రూపారమ్మణాదిరసపానవడ్ఢితం దుట్ఠచిత్తం దమేతుకామేన రూపాదిఆరమ్మణతో అపనేత్వా అరఞ్ఞం వా…పే… సుఞ్ఞాగారం వా పవేసేత్వా తత్థ అస్సాసపస్సాసథమ్భే సతియోత్తేన బన్ధితబ్బం. ఏవమస్స తం చిత్తం ఇతో చితో చ విప్ఫన్దిత్వాపి పుబ్బే ఆచిణ్ణారమ్మణం అలభమానం ¶ సతియోత్తం ఛిన్దిత్వా పలాయితుం అసక్కోన్తం తమేవారమ్మణం ఉపచారప్పనావసేన ఉపనిసీదతి చేవ ఉపనిపజ్జతి చ. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యథా ¶ ¶ థమ్భే నిబన్ధేయ్య, వచ్ఛం దమ్మం నరో ఇధ;

బన్ధేయ్యేవం సకం చిత్తం, సతియారమ్మణే దళ్హ’’న్తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౧౭; దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౪; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦౭; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩);

ఏవమస్సేతం సేనాసనం భావనానురూపం హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఇదమస్స ఆనాపానస్సతిసమఆధిభావనానురూపసేనాసనపరిగ్గహపరిదీపన’’న్తి.

అథ వా యస్మా ఇదం కమ్మట్ఠానప్పభేదే ముద్ధభూతం సబ్బఞ్ఞుబుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం విసేసాధిగమదిట్ఠధమ్మసుఖవిహారపదట్ఠానం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం ఇత్థిపురిసహత్థిఅస్సాదిసద్దసమాకులం గామన్తం అపరిచ్చజిత్వా న సుకరం సమ్పాదేతుం, సద్దకణ్టకత్తా ఝానస్స. అగామకే పన అరఞ్ఞే సుకరం యోగావచరేన ఇదం కమ్మట్ఠానం పరిగ్గహేత్వా ఆనాపానచతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా తదేవ చ పాదకం కత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అగ్గఫలం అరహత్తం సమ్పాపుణితుం, తస్మాస్స అనురూపంసేనాసనం దస్సేన్తో భగవా ‘‘అరఞ్ఞగతో వా’’తిఆదిమాహ.

వత్థువిజ్జాచరియో వియ హి భగవా, సో యథా వత్థువిజ్జాచరియో నగరభూమిం పస్సిత్వా సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖిత్వా ‘‘ఏత్థ నగరం మాపేథా’’తి ఉపదిసతి, సోత్థినా చ నగరే నిట్ఠితే రాజకులతో మహాసక్కారం లభతి; ఏవమేవ యోగావచరస్స అనురూపసేనాసనం ఉపపరిక్ఖిత్వా ఏత్థ కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జితబ్బన్తి ఉపదిసతి. తతో తత్థ కమ్మట్ఠానం అనుయుత్తేన యోగినా కమేన అరహత్తే పత్తే ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా’’తి మహన్తం సక్కారం లభతి. అయం పన భిక్ఖు ‘‘దీపిసదిసో’’తి వుచ్చతి. యథా హి మహాదీపిరాజా అరఞ్ఞే తిణగహనం వా వనగహనం వా పబ్బతగహనం వా నిస్సాయ ¶ నిలీయిత్వా వనమహింసగోకణ్ణసూకరాదయో మిగే గణ్హాతి; ఏవమేవాయం అరఞ్ఞాదీసు కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తో భిక్ఖు యథాక్కమేన సోతాపత్తిసకదాగామిఅనాగామిఅరహత్తమగ్గే చేవ అరియఫలఞ్చ గణ్హాతీతి వేదితబ్బో. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యథాపి ¶ దీపికో నామ, నిలీయిత్వా గణ్హతీ మిగే;

తథేవాయం బుద్ధపుత్తో, యుత్తయోగో విపస్సకో;

అరఞ్ఞం పవిసిత్వాన, గణ్హాతి ఫలముత్తమ’’న్తి. (మి. ప. ౬.౧.౫);

తేనస్స పరక్కమజవయోగ్గభూమిం అరఞ్ఞసేనాసనం దస్సేన్తో భగవా ‘‘అరఞ్ఞగతో వా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ¶ అరఞ్ఞగతో వాతి అరఞ్ఞన్తి ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి (విభ. ౫౨౯) చ ‘‘ఆరఞ్ఞకం నామ సేనాసనం పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి (పారా. ౬౫౩) చ ఏవం వుత్తలక్ఖణేసు అరఞ్ఞేసు అనురూపం యంకిఞ్చి పవివేకసుఖం అరఞ్ఞం గతో. రుక్ఖమూలగతో వాతి రుక్ఖసమీపం గతో. సుఞ్ఞాగారగతో వాతి సుఞ్ఞం వివిత్తోకాసం గతో. ఏత్థ చ ఠపేత్వా అరఞ్ఞఞ్చ రుక్ఖమూలఞ్చ అవసేససత్తవిధసేనాసనగతోపి సుఞ్ఞాగారగతోతి వత్తుం వట్టతి. ఏవమస్స ఉతుత్తయానుకూలం ధాతుచరియానుకూలఞ్చ ఆనాపానస్సతిభావనానురూపం సేనాసనం ఉపదిసిత్వా అలీనానుద్ధచ్చపక్ఖికం సన్తమిరియాపథం ఉపదిసన్తో ‘‘నిసీదతీ’’తి ఆహ. అథస్స నిసజ్జాయ దళ్హభావం అస్సాసపస్సాసానం పవత్తనసుఖతం ఆరమ్మణపరిగ్గహూపాయఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పల్లఙ్కన్తి సమన్తతో ఊరుబద్ధాసనం. ఆభుజిత్వాతి ఆబన్ధిత్వా. ఉజుం కాయం పణిధాయాతి ఉపరిమం సరీరం ¶ ఉజుకం ఠపేత్వా, అట్ఠారస పిట్ఠికణ్టకే కోటియా కోటిం పటిపాదేత్వా. ఏవఞ్హి నిసిన్నస్స చమ్మమంసన్హారూని న పణమన్తి. అథస్స యా తేసం పణమనప్పచ్చయా ఖణే ఖణే వేదనా ఉప్పజ్జేయ్యుం, తా న ఉప్పజ్జన్తి. తాసు అనుప్పజ్జమానాసు చిత్తం ఏకగ్గం హోతి. కమ్మట్ఠానం న పరిపతతి. వుడ్ఢిం ఫాతిం ఉపగచ్ఛతి.

పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వాతి కమ్మట్ఠానాభిముఖం సతిం ఠపయిత్వా. అథ వా ‘‘పరీ’’తి పరిగ్గహట్ఠో; ‘‘ముఖ’’న్తి నియ్యానట్ఠో; ‘‘సతీ’’తి ఉపట్ఠానట్ఠో; తేన వుచ్చతి – ‘‘పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా’’తి. ఏవం పటిసమ్భిదాయం (పటి. మ. ౧.౧౬౪-౧౬౫) వుత్తనయేనపేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. తత్రాయం సఙ్ఖేపో – ‘‘పరిగ్గహితనియ్యానం సతిం కత్వా’’తి. సో సతోవ అస్ససతీతి సో భిక్ఖు ఏవం నిసీదిత్వా ఏవఞ్చ సతిం ఉపట్ఠపేత్వా తం సతిం అవిజహన్తో సతోఏవ అస్ససతి, సతో పస్ససతి, సతోకారీ హోతీతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని ¶ యేహాకారేహి సతోకారీ హోతి, తే దస్సేన్తో ‘‘దీఘం వా అస్ససన్తో’’తిఆదిమాహ. వుత్తఞ్హేతం పటిసమ్భిదాయం – ‘‘సో సతోవ అస్ససతి, సతో పస్ససతీ’’తి ఏతస్సేవ విభఙ్గే –

‘‘బాత్తింసాయ ¶ ఆకారేహి సతోకారీ హోతి. దీఘం అస్సాసవసేన చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతో సతి ఉపట్ఠితా హోతి. తాయ సతియా తేన ఞాణేన సతోకారీ హోతి. దీఘం పస్సాసవసేన…పే… పటినిస్సగ్గానుపస్సీ అస్సాసవసేన పటినిస్సగ్గానుపస్సీ పస్సాసవసేన చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతో సతి ఉపట్ఠితా హోతి. తాయ సతియా తేన ఞాణేన సతోకారీ హోతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౬౫).

తత్థ దీఘం వా అస్ససన్తోతి దీఘం వా అస్సాసం పవత్తేన్తో. ‘‘అస్సాసో’’తి బహి నిక్ఖమనవాతో. ‘‘పస్సాసో’’తి అన్తో పవిసనవాతో. సుత్తన్తట్ఠకథాసు పన ఉప్పటిపాటియా ఆగతం.

తత్థ సబ్బేసమ్పి ¶ గబ్భసేయ్యకానం మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖమనకాలే పఠమం అబ్భన్తరవాతో బహి నిక్ఖమతి. పచ్ఛా బాహిరవాతో సుఖుమం రజం గహేత్వా అబ్భన్తరం పవిసన్తో తాలుం ఆహచ్చ నిబ్బాయతి. ఏవం తావ అస్సాసపస్సాసా వేదితబ్బా. యా పన తేసం దీఘరస్సతా, సా అద్ధానవసేన వేదితబ్బా. యథా హి ఓకాసద్ధానం ఫరిత్వా ఠితం ఉదకం వా వాలికా వా ‘‘దీఘముదకం దీఘా వాలికా, రస్సముదకం రస్సా వాలికా’’తి వుచ్చతి. ఏవం చుణ్ణవిచుణ్ణాపి అస్సాసపస్సాసా హత్థిసరీరే అహిసరీరే చ తేసం అత్తభావసఙ్ఖాతం దీఘం అద్ధానం సణికం పూరేత్వా సణికమేవ నిక్ఖమన్తి, తస్మా ‘‘దీఘా’’తి వుచ్చన్తి. సునఖససాదీనం అత్తభావసఙ్ఖాతం రస్సం అద్ధానం సీఘం పూరేత్వా సీఘమేవ నిక్ఖమన్తి, తస్మా ‘‘రస్సా’’తి వుచ్చన్తి. మనుస్సేసు పన కేచి హత్థిఅహిఆదయో వియ కాలద్ధానవసేన దీఘం అస్ససన్తి చ పస్ససన్తి చ. కేచి సునఖససాదయో వియ రస్సం. తస్మా తేసం కాలవసేన దీఘమద్ధానం నిక్ఖమన్తా చ పవిసన్తా చ తే దీఘా. ఇత్తరమద్ధానం నిక్ఖమన్తా చ పవిసన్తా చ ‘‘రస్సా’’తి వేదితబ్బా. తత్రాయం భిక్ఖు నవహాకారేహి దీఘం అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ ‘‘దీఘం అస్ససామి పస్ససామీ’’తి పజానాతి. ఏవం పజానతో చస్స ఏకేనాకారేన కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా సమ్పజ్జతీతి వేదితబ్బా. యథాహ పటిసమ్భిదాయం –

‘‘కథం దీఘం అస్ససన్తో ‘దీఘం అస్ససామీ’తి పజానాతి, దీఘం పస్ససన్తో ‘దీఘం పస్ససామీ’తి ¶ పజానాతి? దీఘం అస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే ¶ అస్ససతి, దీఘం పస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే పస్ససతి, దీఘం అస్సాసపస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతిపి పస్ససతిపి. దీఘం అస్సాసపస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతోపి పస్ససతోపి ఛన్దో ¶ ఉప్పజ్జతి; ఛన్దవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం అస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతి, ఛన్దవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం పస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే పస్ససతి, ఛన్దవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం అస్సాసపస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతిపి పస్ససతిపి. ఛన్దవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం అస్సాసపస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతోపి పస్ససతోపి పామోజ్జం ఉప్పజ్జతి; పామోజ్జవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం అస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతి, పామోజ్జవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం పస్సాసం…పే… దీఘం అస్సాసపస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతిపి పస్ససతిపి. పామోజ్జవసేన తతో సుఖుమతరం దీఘం అస్సాసపస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే అస్ససతోపి పస్ససతోపి దీఘం అస్సాసపస్సాసా చిత్తం వివత్తతి, ఉపేక్ఖా సణ్ఠాతి. ఇమేహి నవహి ఆకారేహి దీఘం అస్సాసపస్సాసా కాయో; ఉపట్ఠానం సతి; అనుపస్సనా ఞాణం; కాయో ఉపట్ఠానం, నో సతి; సతి ఉపట్ఠానఞ్చేవ సతి చ. తాయ సతియా తేన ఞాణేన తం కాయం అనుపస్సతి. తేన వుచ్చతి – ‘‘కాయే కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౬౬).

ఏసేవ నయో రస్సపదేపి. అయం పన విసేసో – ‘‘యథా ఏత్థ ‘దీఘం అస్సాసం అద్ధానసఙ్ఖాతే’తి వుత్తం; ఏవమిధ ‘రస్సం అస్సాసం ఇత్తరసఙ్ఖాతే అస్ససతీ’’తి ఆగతం. తస్మా తస్స వసేన యావ ‘‘తేన వుచ్చతి కాయే కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా’’తి తావ యోజేతబ్బం. ఏవమయం అద్ధానవసేన ఇత్తరవసేన చ ఇమేహాకారేహి అస్సాసపస్సాసే పజానన్తో దీఘం వా అస్ససన్తో ‘‘దీఘం అస్ససామీ’’తి పజానాతి…పే… రస్సం వా పస్ససన్తో ‘‘రస్సం పస్ససామీ’’తి పజానాతీతి వేదితబ్బో.

ఏవం ¶ పజానతో చస్స –

‘‘దీఘో రస్సో చ అస్సాసో;

పస్సాసోపి చ తాదిసో;

చత్తారో వణ్ణా వత్తన్తి;

నాసికగ్గేవ భిక్ఖునో’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౧౯; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩);

సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ ¶ ¶ అస్ససిస్సామి…పే… పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి సకలస్స అస్సాసకాయస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం విదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో ‘‘అస్ససిస్సామీ’’తి సిక్ఖతి. సకలస్స పస్సాసకాయస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానం విదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో ‘‘పస్ససిస్సామీ’’తి సిక్ఖతి. ఏవం విదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన అస్ససతి చేవ పస్ససతి చ; తస్మా ‘‘అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీ’’తి సిక్ఖతీతి వుచ్చతి. ఏకస్స హి భిక్ఖునో చుణ్ణవిచుణ్ణవిసటే అస్సాసకాయే పస్సాసకాయే వా ఆది పాకటో హోతి, న మజ్ఝపరియోసానం. సో ఆదిమేవ పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, మజ్ఝపరియోసానే కిలమతి. ఏకస్స మజ్ఝం పాకటం హోతి, న ఆదిపరియోసానం. సో మజ్ఝమేవ పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, ఆదిపరియోసానే కిలమతి. ఏకస్స పరియోసానం పాకటం హోతి, న ఆదిమజ్ఝం. సో పరియోసానంయేవ పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, ఆదిమజ్ఝే కిలమతి. ఏకస్స సబ్బమ్పి పాకటం హోతి, సో సబ్బమ్పి పరిగ్గహేతుం సక్కోతి, న కత్థచి కిలమతి. తాదిసేన భవితబ్బన్తి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ అస్ససిస్సామి…పే… పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి.

తత్థ సిక్ఖతీతి ఏవం ఘటతి వాయమతి. యో వా తథాభూతస్స సంవరో; అయమేత్థ అధిసీలసిక్ఖా. యో తథాభూతస్స సమాధి; అయం అధిచిత్తసిక్ఖా. యా తథాభూతస్స పఞ్ఞా; అయం అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి. ఇమా తిస్సో సిక్ఖాయో తస్మిం ఆరమ్మణే తాయ సతియా తేన మనసికారేన సిక్ఖతి ఆసేవతి భావేతి బహులీకరోతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. తత్థ యస్మా పురిమనయే కేవలం అస్ససితబ్బం పస్ససితబ్బమేవ చ, న అఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బం; ఇతో పట్ఠాయ పన ఞాణుప్పాదనాదీసు యోగో కరణీయో. తస్మా తత్థ ‘‘అస్ససామీతి పజానాతి పస్ససామీతి పజానాతి’’చ్చేవ వత్తమానకాలవసేన పాళిం వత్వా ఇతో పట్ఠాయ కత్తబ్బస్స ఞాణుప్పాదనాదినో ఆకారస్స దస్సనత్థం ‘‘సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ అస్ససిస్సామీ’’తిఆదినా ¶ నయేన అనాగతవచనవసేన పాళి ఆరోపితాతి వేదితబ్బా.

పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్ససిస్సామి…పే… పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి ఓళారికం కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భేన్తో పటిప్పస్సమ్భేన్తో నిరోధేన్తో వూపసమేన్తో ¶ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి.

తత్రేవం ఓళారికసుఖుమతా చ పస్సద్ధి చ వేదితబ్బా. ఇమస్స హి భిక్ఖునో పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలే కాయో చ చిత్తఞ్చ సదరథా హోన్తి. ఓళారికానం కాయచిత్తానం ఓళారికత్తే ¶ అవూపసన్తే అస్సాసపస్సాసాపి ఓళారికా హోన్తి, బలవతరా హుత్వా పవత్తన్తి, నాసికా నప్పహోతి, ముఖేన అస్ససన్తోపి పస్ససన్తోపి తిట్ఠతి. యదా పనస్స కాయోపి చిత్తమ్పి పరిగ్గహితా హోన్తి, తదా తే సన్తా హోన్తి వూపసన్తా. తేసు వూపసన్తేసు అస్సాసపస్సాసా సుఖుమా హుత్వా పవత్తన్తి, ‘‘అత్థి ను ఖో నత్థీ’’తి విచేతబ్బాకారప్పత్తా హోన్తి. సేయ్యథాపి పురిసస్స ధావిత్వా పబ్బతా వా ఓరోహిత్వా మహాభారం వా సీసతో ఓరోపేత్వా ఠితస్స ఓళారికా అస్సాసపస్సాసా హోన్తి, నాసికా నప్పహోతి, ముఖేన అస్ససన్తోపి పస్ససన్తోపి తిట్ఠతి. యదా పనేస తం పరిస్సమం వినోదేత్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ అల్లసాటకం హదయే కత్వా సీతాయ ఛాయాయ నిపన్నో హోతి, అథస్స తే అస్సాసపస్సాసా సుఖుమా హోన్తి, ‘‘అత్థి ను ఖో నత్థీ’’తి విచేతబ్బాకారప్పత్తా. ఏవమేవ ఇమస్స భిక్ఖునో పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలే కాయో చ…పే… విచేతబ్బాకారప్పత్తా హోన్తి. తం కిస్స హేతు? తథా హిస్స పుబ్బే అపరిగ్గహితకాలే ‘‘ఓళారికోళారికే కాయసఙ్ఖారే పస్సమ్భేమీ’’తి ఆభోగసమన్నాహారమనసికారపచ్చవేక్ఖణా నత్థి, పరిగ్గహితకాలే పన అత్థి. తేనస్స అపరిగ్గహితకాలతో పరిగ్గహితకాలే కాయసఙ్ఖారో సుఖుమో హోతి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘సారద్ధే కాయే చిత్తే చ, అధిమత్తం పవత్తతి;

అసారద్ధమ్హి కాయమ్హి, సుఖుమం సమ్పవత్తతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౨౦; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩);

పరిగ్గహేపి ఓళారికో, పఠమజ్ఝానూపచారే సుఖుమో; తస్మిమ్పి ఓళారికో పఠమజ్ఝానే సుఖుమో. పఠమజ్ఝానే చ దుతియజ్ఝానూపచారే చ ఓళారికో, దుతియజ్ఝానే సుఖుమో. దుతియజ్ఝానే చ తతియజ్ఝానూపచారే చ ¶ ఓళారికో, తతియజ్ఝానే సుఖుమో. తతియజ్ఝానే చ చతుత్థజ్ఝానూపచారే చ ఓళారికో, చతుత్థజ్ఝానే అతిసుఖుమో అప్పవత్తిమేవ పాపుణాతి. ఇదం తావ దీఘభాణకసంయుత్తభాణకానం ¶ మతం.

మజ్ఝిమభాణకా పన ‘‘పఠమజ్ఝానే ఓళారికో, దుతియజ్ఝానూపచారే సుఖుమో’’తి ఏవం హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝానతో ఉపరూపరిజ్ఝానూపచారేపి సుఖుమతరం ఇచ్ఛన్తి. సబ్బేసంయేవ పన మతేన అపరిగ్గహితకాలే పవత్తకాయసఙ్ఖారో పరిగ్గహితకాలే పటిప్పస్సమ్భతి, పరిగ్గహితకాలే పవత్తకాయసఙ్ఖారో పఠమజ్ఝానూపచారే…పే… చతుత్థజ్ఝానూపచారే పవత్తకాయసఙ్ఖారో చతుత్థజ్ఝానే పటిప్పస్సమ్భతి. అయం తావ సమథే నయో.

విపస్సనాయం ¶ పన అపరిగ్గహే పవత్తో కాయసఙ్ఖారో ఓళారికో, మహాభూతపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, ఉపాదారూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, సకలరూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, అరూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, రూపారూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, పచ్చయపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, సప్పచ్చయనామరూపపరిగ్గహే సుఖుమో. సోపి ఓళారికో, లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయ సుఖుమో. సోపి దుబ్బలవిపస్సనాయ ఓళారికో, బలవవిపస్సనాయ సుఖుమో. తత్థ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ పురిమస్స పురిమస్స పచ్ఛిమేన పచ్ఛిమేన పస్సద్ధి వేదితబ్బా. ఏవమేత్థ ఓళారికసుఖుమతా చ పస్సద్ధి చ వేదితబ్బా.

పటిసమ్భిదాయం పనస్స సద్ధిం చోదనాసోధనాహి ఏవమత్థో వుత్తో – ‘‘కథం పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్ససిస్సామి…పే… పస్ససిస్సామీ’’తి సిక్ఖతి? కతమే కాయసఙ్ఖారా? దీఘం అస్సాసా కాయికా ఏతే ధమ్మా కాయప్పటిబద్ధా కాయసఙ్ఖారా, తే కాయసఙ్ఖారే పస్సమ్భేన్తో నిరోధేన్తో వూపసమేన్తో సిక్ఖతి. దీఘం పస్సాసా కాయికా ఏతే ధమ్మా…పే… రస్సం అస్సాసా…పే… రస్సం పస్సాసా… సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ అస్సాసా… సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ పస్సాసా కాయికా ఏతే ధమ్మా కాయప్పటిబద్ధా కాయసఙ్ఖారా, తే కాయసఙ్ఖారే పస్సమ్భేన్తో నిరోధేన్తో వూపసమేన్తో సిక్ఖతి.

యథారూపేహి కాయసఙ్ఖారేహి యా కాయస్స ఆనమనా వినమనా సన్నమనా ¶ పణమనా ఇఞ్జనా ఫన్దనా చలనా కమ్పనా పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్ససిస్సామీతి ¶ సిక్ఖతి, పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి.

యథారూపేహి కాయసఙ్ఖారేహి యా కాయస్స న ఆనమనా న వినమనా న సన్నమనా న పణమనా అనిఞ్జనా అఫన్దనా అచలనా అకమ్పనా, సన్తం సుఖుమం పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి, పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి.

ఇతి ¶ కిర పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి, పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. ఏవం సన్తే వాతూపలద్ధియా చ పభావనా న హోతి, అస్సాసపస్సాసానఞ్చ పభావనా న హోతి, ఆనాపానస్సతియా చ పభావనా న హోతి, ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స చ పభావనా న న హోతి, న చ నం తం సమాపత్తిం పణ్డితా సమాపజ్జన్తిపి వుట్ఠహన్తిపి.

ఇతి కిర పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్ససిస్సామి…పే… పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. ఏవం సన్తే వాతూపలద్ధియా చ పభావనా హోతి, అస్సాసపస్సాసానఞ్చ పభావనా హోతి, ఆనాపానస్సతియా చ పభావనా హోతి, ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స చ పభావనా హోతి, తఞ్చ నం సమాపత్తిం పణ్డితా సమాపజ్జన్తిపి వుట్ఠహన్తిపి.

యథా కథం వియ? సేయ్యథాపి కంసే ఆకోటితే పఠమం ఓళారికా సద్దా పవత్తన్తి, ఓళారికానం సద్దానం నిమిత్తం సుగ్గహితత్తా సుమనసికతత్తా సూపధారితత్తా నిరుద్ధేపి ఓళారికే సద్దే అథ పచ్ఛా సుఖుమకా సద్దా పవత్తన్తి, సుఖుమకానం సద్దానం నిమిత్తం సుగ్గహితత్తా సుమనసికతత్తా సూపధారితత్తా నిరుద్ధేపి సుఖుమకే సద్దే అథ పచ్ఛా సుఖుమసద్దనిమిత్తారమ్మణతాపి చిత్తం పవత్తతి; ఏవమేవ పఠమం ఓళారికా అస్సాసపస్సాసా పవత్తన్తి, ఓళారికానం అస్సాసపస్సాసానం నిమిత్తం సుగ్గహితత్తా సుమనసికతత్తా సూపధారితత్తా నిరుద్ధేపి ఓళారికే అస్సాసపస్సాసే అథ పచ్ఛా సుఖుమకా అస్సాసపస్సాసా పవత్తన్తి, సుఖుమకానం అస్సాసపస్సాసానం నిమిత్తం సుగ్గహితత్తా సుమనసికతత్తా ¶ సూపధారితత్తా నిరుద్ధేపి సుఖుమకే అస్సాసపస్సాసే అథ పచ్ఛా సుఖుమఅస్సాసపస్సాసనిమిత్తారమ్మణతాపి చిత్తం న విక్ఖేపం గచ్ఛతి.

ఏవం ¶ సన్తే వాతూపలద్ధియా చ పభావనా హోతి, అస్సాసపస్సాసానఞ్చ పభావనా హోతి, ఆనాపానస్సతియా చ పభావనా హోతి, ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స చ పభావనా హోతి, తఞ్చ నం సమాపత్తిం పణ్డితా సమాపజ్జన్తిపి వుట్ఠహన్తిపి.

పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి అస్సాసపస్సాసా కాయో, ఉపట్ఠానం సతి, అనుపస్సనా ఞాణం. కాయో ఉపట్ఠానం నో సతి, సతి ఉపట్ఠానఞ్చేవ సతి చ, తాయ సతియా తేన ఞాణేన తం కాయం అనుపస్సతి. తేన వుచ్చతి – ‘‘కాయే కాయానుపస్సనా సతిపట్ఠానభావనాతి (పటి. మ. ౧.౧౭౧).

అయం తావేత్థ కాయానుపస్సనావసేన వుత్తస్స పఠమచతుక్కస్స అనుపుబ్బపదవణ్ణనా.

యస్మా పనేత్థ ఇదమేవ చతుక్కం ఆదికమ్మికస్స కమ్మట్ఠానవసేన వుత్తం, ఇతరాని పన తీణి చతుక్కాని ఏత్థ పత్తజ్ఝానస్స వేదనాచిత్తధమ్మానుపస్సనావసేన వుత్తాని, తస్మా ఇదం కమ్మట్ఠానం భావేత్వా ఆనాపానస్సతిచతుత్థజ్ఝానపదట్ఠానాయ విపస్సనాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం ¶ పాపుణితుకామేన బుద్ధపుత్తేన యం కాతబ్బం తం సబ్బం ఇధేవ తావ ఆదికమ్మికస్స కులపుత్తస్స వసేన ఆదితో పభుతి ఏవం వేదితబ్బం. చతుబ్బిధం తావ సీలం విసోధేతబ్బం. తత్థ తివిధా విసోధనా – అనాపజ్జనం, ఆపన్నవుట్ఠానం, కిలేసేహి చ అప్పతిపీళనం. ఏవం విసుద్ధసీలస్స హి భావనా సమ్పజ్జతి. యమ్పిదం చేతియఙ్గణవత్తం బోధియఙ్గణవత్తం ఉపజ్ఝాయవత్తం ఆచరియవత్తం జన్తాఘరవత్తం ఉపోసథాగారవత్తం ద్వేఅసీతి ఖన్ధకవత్తాని చుద్దసవిధం మహావత్తన్తి ఇమేసం వసేన ఆభిసమాచారికసీలం వుచ్చతి, తమ్పి సాధుకం పరిపూరేతబ్బం. యో హి ‘‘అహం సీలం రక్ఖామి, కిం ఆభిసమాచారికేన కమ్మ’’న్తి వదేయ్య, తస్స సీలం పరిపూరేస్సతీతి నేతం ¶ ఠానం విజ్జతి. ఆభిసమాచారికవత్తే పన పరిపూరే సీలం పరిపూరతి, సీలే పరిపూరే సమాధి గబ్భం గణ్హాతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా – ‘‘సో వత, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఆభిసమాచారికం ధమ్మం అపరిపూరేత్వా ‘సీలాని పరిపూరేస్సతీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి (అ. ని. ౫.౨౧) విత్థారేతబ్బం. తస్మా తేన యమ్పిదం చేతియఙ్గణవత్తాది ఆభిసమాచారికసీలం వుచ్చతి, తమ్పి సాధుకం పరిపూరేతబ్బం. తతో –

‘‘ఆవాసో ¶ చ కులం లాభో, గణో కమ్మఞ్చ పఞ్చమం;

అద్ధానం ఞాతి ఆబాధో, గన్థో ఇద్ధీతి తే దసా’’తి.

ఏవం వుత్తేసు దససు పలిబోధేసు యో పలిబోధో అత్థి, సో ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో.

ఏవం ఉపచ్ఛిన్నపలిబోధేన కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేతబ్బం. తమ్పి దువిధం హోతి – సబ్బత్థకకమ్మట్ఠానఞ్చ పారిహారియకమ్మట్ఠానఞ్చ. తత్థ సబ్బత్థకకమ్మట్ఠానం నామ భిక్ఖుసఙ్ఘాదీసు మేత్తా మరణస్సతి చ అసుభసఞ్ఞాతిపి ఏకే. కమ్మట్ఠానికేన హి భిక్ఖునా పఠమం తావ పరిచ్ఛిన్దిత్వా సీమట్ఠకభిక్ఖుసఙ్ఘే మేత్తా భావేతబ్బా; తతో సీమట్ఠకదేవతాసు, తతో గోచరగామే ఇస్సరజనే, తతో తత్థ మనుస్సే ఉపాదాయ సబ్బసత్తేసు. సో హి భిక్ఖుసఙ్ఘే మేత్తాయ సహవాసీనం ముదుచిత్తతం జనేతి, అథస్స సుఖసంవాసతా హోతి. సీమట్ఠకదేవతాసు మేత్తాయ ముదుకతచిత్తాహి దేవతాహి ధమ్మికాయ రక్ఖాయ సుసంవిహితారక్ఖో హోతి. గోచరగామే ఇస్సరజనే మేత్తాయ ముదుకతచిత్తసన్తానేహి ఇస్సరేహి ధమ్మికాయ రక్ఖాయ సురక్ఖితపరిక్ఖారో హోతి. తత్థ మనుస్సేసు మేత్తాయ పసాదితచిత్తేహి తేహి అపరిభూతో హుత్వా విచరతి. సబ్బసత్తేసు మేత్తాయ సబ్బత్థ అప్పటిహతచారో హోతి.

మరణస్సతియా పన ‘‘అవస్సం మరితబ్బ’’న్తి చిన్తేన్తో అనేసనం పహాయ ఉపరూపరివడ్ఢమానసంవేగో ¶ ¶ అనోలీనవుత్తికో హోతి. అసుభసఞ్ఞాయ దిబ్బేసుపి ఆరమ్మణేసు తణ్హా నుప్పజ్జతి. తేనస్సేతం తయం ఏవం బహూపకారత్తా ‘‘సబ్బత్థ అత్థయితబ్బం ఇచ్ఛితబ్బ’’న్తి కత్వా అధిప్పేతస్స చ యోగానుయోగకమ్మస్స పదట్ఠానత్తా ‘‘సబ్బత్థకకమ్మట్ఠాన’’న్తి వుచ్చతి.

అట్ఠతింసారమ్మణేసు పన యం యస్స చరితానుకూలం, తం తస్స నిచ్చం పరిహరితబ్బత్తా యథావుత్తేనేవ నయేన ‘‘పారిహారియకమ్మట్ఠాన’’న్తిపి వుచ్చతి. ఇధ పన ఇదమేవ ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం ‘‘పారిహారియకమ్మట్ఠాన’’న్తి వుచ్చతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన సీలవిసోధనకథం పలిబోధుపచ్ఛేదకథఞ్చ ఇచ్ఛన్తేన విసుద్ధిమగ్గతో గహేతబ్బో.

ఏవం విసుద్ధసీలేన పన ఉపచ్ఛిన్నపలిబోధేన చ ఇదం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హన్తేన ఇమినావ కమ్మట్ఠానేన చతుత్థజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్తస్స బుద్ధపుత్తస్స సన్తికే ఉగ్గహేతబ్బం. తం అలభన్తేన అనాగామిస్స, తమ్పి ¶ అలభన్తేన సకదాగామిస్స, తమ్పి అలభన్తేన సోతాపన్నస్స, తమ్పి అలభన్తేన ఆనాపానచతుత్థజ్ఝానలాభిస్స, తమ్పి అలభన్తేన పాళియా అట్ఠకథాయ చ అసమ్మూళ్హస్స వినిచ్ఛయాచరియస్స సన్తికే ఉగ్గహేతబ్బం. అరహన్తాదయో హి అత్తనా అధిగతమగ్గమేవ ఆచిక్ఖన్తి. అయం పన గహనపదేసే మహాహత్థిపథం నీహరన్తో వియ సబ్బత్థ అసమ్మూళ్హో సప్పాయాసప్పాయం పరిచ్ఛిన్దిత్వా కథేతి.

తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – తేన భిక్ఖునా సల్లహుకవుత్తినా వినయాచారసమ్పన్నేన వుత్తప్పకారమాచరియం ఉపసఙ్కమిత్వా వత్తపటిపత్తియా ఆరాధితచిత్తస్స తస్స సన్తికే పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేతబ్బం. తత్రిమే పఞ్చ సన్ధయో ¶ – ఉగ్గహో, పరిపుచ్ఛా, ఉపట్ఠానం, అప్పనా, లక్ఖణన్తి. తత్థ ‘‘ఉగ్గహో’’ నామ కమ్మట్ఠానస్స ఉగ్గణ్హనం, ‘‘పరిపుచ్ఛా’’ నామ కమ్మట్ఠానస్స పరిపుచ్ఛనా, ‘‘ఉపట్ఠానం’’ నామ కమ్మట్ఠానస్స ఉపట్ఠానం, ‘‘అప్పనా’’ నామ కమ్మట్ఠానప్పనా, ‘‘లక్ఖణం’’ నామ కమ్మట్ఠానస్స లక్ఖణం. ‘‘ఏవంలక్ఖణమిదం కమ్మట్ఠాన’’న్తి కమ్మట్ఠానసభావూపధారణన్తి వుత్తం హోతి.

ఏవం పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హన్తో అత్తనాపి న కిలమతి, ఆచరియమ్పి న విహేఠేతి; తస్మా థోకం ఉద్దిసాపేత్వా బహుకాలం సజ్ఝాయిత్వా ఏవం పఞ్చసన్ధికం కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా సచే తత్థ సప్పాయం హోతి, తత్థేవ వసితబ్బం. నో చే తత్థ సప్పాయం హోతి, ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా సచే మన్దపఞ్ఞో యోజనపరమం గన్త్వా, సచే తిక్ఖపఞ్ఞో దూరమ్పి గన్త్వా అట్ఠారససేనాసనదోసవివజ్జితం, పఞ్చసేనాసనఙ్గసమన్నాగతం సేనాసనం ఉపగమ్మ తత్థ వసన్తేన ఉపచ్ఛిన్నఖుద్దకపలిబోధేన ¶ కతభత్తకిచ్చేన భత్తసమ్మదం పటివినోదేత్వా రతనత్తయగుణానుస్సరణేన చిత్తం సమ్పహంసేత్వా ఆచరియుగ్గహతో ఏకపదమ్పి అసమ్ముస్సన్తేన ఇదం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం మనసికాతబ్బం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన ఇమం కథామగ్గం ఇచ్ఛన్తేన విసుద్ధిమగ్గతో (విసుద్ధి. ౧.౫౫) గహేతబ్బో.

యం పన వుత్తం ‘‘ఇదం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం మనసికాతబ్బ’’న్తి తత్రాయం మనసికారవిధి –

‘‘గణనా అనుబన్ధనా, ఫుసనా ఠపనా సల్లక్ఖణా;

వివట్టనా పారిసుద్ధి, తేసఞ్చ పటిపస్సనా’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౨౩; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩);

‘‘గణనా’’తి ¶ గణనాయేవ. ‘‘అనుబన్ధనా’’తి అనువహనా. ‘‘ఫుసనా’’తి ఫుట్ఠట్ఠానం. ‘‘ఠపనా’’తి అప్పనా. ‘‘సల్లక్ఖణా’’తి ¶ విపస్సనా. ‘‘వివట్టనా’’తి మగ్గో. ‘‘పారిసుద్ధీ’’తి ఫలం. ‘‘తేసఞ్చ పటిపస్సనా’’తి పచ్చవేక్ఖణా. తత్థ ఇమినా ఆదికమ్మికకులపుత్తేన పఠమం గణనాయ ఇదం కమట్ఠానం మనసికాతబ్బం. గణేన్తేన చ పఞ్చన్నం హేట్ఠా న ఠపేతబ్బం, దసన్నం ఉపరి న నేతబ్బం, అన్తరే ఖణ్డం న దస్సేతబ్బం. పఞ్చన్నం హేట్ఠా ఠపేన్తస్స హి సమ్బాధే ఓకాసే చిత్తుప్పాదో విప్ఫన్దతి, సమ్బాధే వజే సన్నిరుద్ధగోగణో వియ. దసన్నం ఉపరి నేన్తస్స గణనానిస్సితోవ చిత్తుప్పాదో హోతి. అన్తరా ఖణ్డం దస్సేన్తస్స ‘‘సిఖాప్పత్తం ను ఖో మే కమ్మట్ఠానం, నో’’తి చిత్తం వికమ్పతి. తస్మా ఏతే దోసే వజ్జేత్వా గణేతబ్బం.

గణేన్తేన చ పఠమం దన్ధగణనాయ ధఞ్ఞమాపకగణనాయ గణేతబ్బం. ధఞ్ఞమాపకో హి నాళిం పూరేత్వా ‘‘ఏక’’న్తి వత్వా ఓకిరతి. పున పూరేన్తో కిఞ్చి కచవరం దిస్వా తం ఛడ్డేన్తో ‘‘ఏకం ఏక’’న్తి వదతి. ఏస నయో ‘‘ద్వే ద్వే’’తిఆదీసు. ఏవమేవ ఇమినాపి అస్సాసపస్సాసేసు యో ఉపట్ఠాతి తం గహేత్వా ‘‘ఏకం ఏక’’న్తి ఆదింకత్వా యావ ‘‘దస దసా’’తి పవత్తమానం పవత్తమానం ఉపలక్ఖేత్వావ గణేతబ్బం. తస్సేవం గణయతో నిక్ఖమన్తా చ పవిసన్తా చ అస్సాసపస్సాసా పాకటా హోన్తి.

అథానేన తం దన్ధగణనం ధఞ్ఞమాపకగణనం పహాయ సీఘగణనాయ గోపాలకగణనాయ గణేతబ్బం ¶ . ఛేకో హి గోపాలకో సక్ఖరాయో ఉచ్ఛఙ్గేన గహేత్వా రజ్జుదణ్డహత్థో పాతోవ వజం గన్త్వా గావో పిట్ఠియం పహరిత్వా పలిఘత్థమ్భమత్థకే నిసిన్నో ద్వారం పత్తం పత్తంయేవ గావం ‘‘ఏకో ద్వే’’తి సక్ఖరం ఖిపిత్వా ఖిపిత్వా గణేతి. తియామరత్తిం సమ్బాధే ఓకాసే దుక్ఖం వుత్థగోగణో ¶ నిక్ఖమన్తో అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉపనిఘంసన్తో వేగేన వేగేన పుఞ్జో పుఞ్జో హుత్వా నిక్ఖమతి. సో వేగేన వేగేన ‘‘తీణి చత్తారి పఞ్చ దసా’’తి గణేతియేవ. ఏవమిమస్సాపి పురిమనయేన గణయతో అస్సాసపస్సాసా పాకటా హుత్వా సీఘం సీఘం పునప్పునం సఞ్చరన్తి. తతో తేన ‘‘పునప్పునం సఞ్చరన్తీ’’తి ఞత్వా అన్తో చ బహి చ అగ్గహేత్వా ద్వారప్పత్తం ద్వారప్పత్తంయేవ గహేత్వా ‘‘ఏకో ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ ¶ , ఏకో ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ ఛ, ఏకో ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ ఛ సత్త…పే… అట్ఠ… నవ… దసా’’తి సీఘం సీఘం గణేతబ్బమేవ. గణనాపటిబద్ధే హి కమ్మట్ఠానే గణనాబలేనేవ చిత్తం ఏకగ్గం హోతి అరిత్తూపత్థమ్భనవసేన చణ్డసోతే నావాఠపనమివ.

తస్సేవం సీఘం సీఘం గణయతో కమ్మట్ఠానం నిరన్తరప్పవత్తం వియ హుత్వా ఉపట్ఠాతి. అథ ‘‘నిరన్తరం పవత్తతీ’’తి ఞత్వా అన్తో చ బహి చ వాతం అపరిగ్గహేత్వా పురిమనయేనేవ వేగేన వేగేన గణేతబ్బం. అన్తోపవిసనవాతేన హి సద్ధిం చిత్తం పవేసయతో అబ్భన్తరం వాతబ్భాహతం మేదపూరితం వియ హోతి, బహినిక్ఖమనవాతేన సద్ధిం చిత్తం నీహరతో బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణే చిత్తం విక్ఖిపతి. ఫుట్ఠోకాసే పన సతిం ఠపేత్వా భావేన్తస్సేవ భావనా సమ్పజ్జతి. తేన వుత్తం – ‘‘అన్తో ¶ చ బహి చ వాతం అపరిగ్గహేత్వా పురిమనయేనేవ వేగేన వేగేన గణేతబ్బ’’న్తి.

కీవ చిరం పనేతం గణేతబ్బన్తి? యావ వినా గణనాయ అస్సాసపస్సాసారమ్మణే సతి సన్తిట్ఠతి. బహి విసటవితక్కవిచ్ఛేదం కత్వా అస్సాసపస్సాసారమ్మణే సతి సణ్ఠపనత్థంయేవ హి గణనాతి.

ఏవం గణనాయ మనసికత్వా అనుబన్ధనాయ మనసికాతబ్బం. అనుబన్ధనా నామ గణనం పటిసంహరిత్వా సతియా నిరన్తరం అస్సాసపస్సాసానం అనుగమనం; తఞ్చ ఖో న ఆదిమజ్ఝపరియోసానానుగమనవసేన. బహినిక్ఖమనవాతస్స హి నాభి ఆది, హదయం మజ్ఝం, నాసికగ్గం పరియోసానం. అబ్భన్తరపవిసనవాతస్స నాసికగ్గం ఆది, హదయం మజ్ఝం, నాభి పరియోసానం. తఞ్చస్స అనుగచ్ఛతో విక్ఖేపగతం చిత్తం సారద్ధాయ చేవ హోతి ఇఞ్జనాయ చ. యథాహ –

‘‘అస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో అజ్ఝత్తం విక్ఖేపగతేన చిత్తేన ¶ కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తి ఇఞ్జితా చ ఫన్దితా చ. పస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో బహిద్ధా విక్ఖేపగతేన చిత్తేన కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తి ఇఞ్జితా చ ఫన్దితా చా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౫౭).

తస్మా అనుబన్ధనాయ మనసికరోన్తేన న ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన మనసికాతబ్బం. అపిచ ఖో ఫుసనావసేన చ ఠపనావసేన చ మనసికాతబ్బం. గణనానుబన్ధనావసేన ¶ వియ హి ఫుసనాఠపనావసేన విసుం మనసికారో నత్థి. ఫుట్ఠఫుట్ఠట్ఠానేయేవ పన గణేన్తో గణనాయ చ ఫుసనాయ చ మనసి కరోతి. తత్థేవ గణనం పటిసంహరిత్వా తే సతియా అనుబన్ధన్తో అప్పనావసేన చ ¶ చిత్తం ఠపేన్తో ‘‘అనుబన్ధనాయ చ ఫుసనాయ చ ఠపనాయ చ మనసి కరోతీ’’తి వుచ్చతి. స్వాయమత్థో అట్ఠకథాయం వుత్తపఙ్గుళదోవారికోపమాహి పటిసమ్భిదాయం వుత్తకకచోపమాయ చ వేదితబ్బో.

తత్రాయం పఙ్గుళోపమా – ‘‘సేయ్యథాపి పఙ్గుళో దోలాయ కీళతం మాతాపుత్తానం దోలం ఖిపిత్వా తత్థేవ దోలత్థమ్భమూలే నిసిన్నో కమేన ఆగచ్ఛన్తస్స చ గచ్ఛన్తస్స చ దోలాఫలకస్స ఉభో కోటియో మజ్ఝఞ్చ పస్సతి, న చ ఉభోకోటిమజ్ఝానం దస్సనత్థం బ్యావటో హోతి. ఏవమేవాయం భిక్ఖు సతివసేన ఉపనిబన్ధనత్థమ్భమూలే ఠత్వా అస్సాసపస్సాసదోలం ఖిపిత్వా తత్థేవ నిమిత్తే సతియా నిసిన్నో కమేన ఆగచ్ఛన్తానఞ్చ గచ్ఛన్తానఞ్చ ఫుట్ఠట్ఠానే అస్సాసపస్సాసానం ఆదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛన్తో తత్థ చ చిత్తం ఠపేన్తో పస్సతి, న చ తేసం దస్సనత్థం బ్యావటో హోతి. అయం పఙ్గుళోపమా.

అయం పన దోవారికోపమా – ‘‘సేయ్యథాపి దోవారికో నగరస్స అన్తో చ బహి చ పురిసే ‘కో త్వం, కుతో వా ఆగతో, కుహిం వా గచ్ఛసి, కిం వా తే హత్థే’తి న వీమంసతి, న హి తస్స తే భారా. ద్వారప్పత్తం ద్వారప్పత్తంయేవ పన వీమంసతి; ఏవమేవ ఇమస్స భిక్ఖునో అన్తో పవిట్ఠవాతా చ బహి నిక్ఖన్తవాతా చ న భారా హోన్తి, ద్వారప్పత్తా ద్వారప్పత్తాయేవ భారాతి. అయం దోవారికోపమా.

కకచోపమా పన ఆదితోపభుతి ఏవం వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘నిమిత్తం ¶ అస్సాసపస్సాసా, అనారమ్మణమేకచిత్తస్స;

అజానతో చ తయో ధమ్మే, భావనానుపలబ్భతి.

‘‘నిమిత్తం అస్సాసపస్సాసా, అనారమ్మణమేకచిత్తస్స;

జానతో చ తయో ధమ్మే, భావనా ఉపలబ్భతీ’’తి. (పటి. మ. ౧.౧౫౯);

కథం ఇమే తయో ధమ్మా ఏకచిత్తస్స ఆరమ్మణం న హోన్తి, న చిమే తయో ధమ్మా అవిదితా హోన్తి, న చ చిత్తం విక్ఖేపం గచ్ఛతి, పధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, పయోగఞ్చ సాధేతి, విసేసమధిగచ్ఛతి ¶ ? సేయ్యథాపి రుక్ఖో సమే ¶ భూమిభాగే నిక్ఖిత్తో, తమేనం పురిసో కకచేన ఛిన్దేయ్య, రుక్ఖే ఫుట్ఠకకచదన్తానం వసేన పురిసస్స సతి ఉపట్ఠితా హోతి, న ఆగతే వా గతే వా కకచదన్తే మనసి కరోతి, న ఆగతా వా గతా వా కకచదన్తా అవిదితా హోన్తి, పధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, పయోగఞ్చ సాధేతి.

యథా రుక్ఖో సమే భూమిభాగే నిక్ఖిత్తో; ఏవం ఉపనిబన్ధననిమిత్తం. యథా కకచదన్తా; ఏవం అస్సాసపస్సాసా. యథా రుక్ఖే ఫుట్ఠకకచదన్తానం వసేన పురిసస్స సతి ఉపట్ఠితా హోతి, న ఆగతే వా గతే వా కకచదన్తే మనసి కరోతి, న ఆగతా వా గతా వా కకచదన్తా అవిదితా హోన్తి, పధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, పయోగఞ్చ సాధేతి, ఏవమేవ భిక్ఖు నాసికగ్గే వా ముఖనిమిత్తే వా సతిం ఉపట్ఠపేత్వా నిసిన్నో హోతి, న ఆగతే వా గతే వా అస్సాసపస్సాసే మనసి కరోతి, న ఆగతా వా గతా వా అస్సాసపస్సాసా అవిదితా హోన్తి, పధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, పయోగఞ్చ సాధేతి, విసేసమధిగచ్ఛతి.

పధానన్తి కతమం పధానం? ఆరద్ధవీరియస్స కాయోపి చిత్తమ్పి కమ్మనియం హోతి – ఇదం పధానం. కతమో పయోగో? ఆరద్ధవీరియస్స ఉపక్కిలేసా పహీయన్తి, వితక్కా వూపసమ్మన్తి – అయం పయోగో. కతమో విసేసో? ఆరద్ధవీరియస్స సంయోజనా పహీయన్తి, అనుసయా బ్యన్తీ హోన్తి – అయం విసేసో. ఏవం ఇమే తయో ధమ్మా ఏకచిత్తస్స ఆరమ్మణా న హోన్తి, న చిమే తయో ధమ్మా అవిదితా హోన్తి, న చ చిత్తం విక్ఖేపం గచ్ఛతి, పధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, పయోగఞ్చ సాధేతి, విసేసమధిగచ్ఛతి.

‘‘ఆనాపానస్సతీ ¶ యస్స, పరిపుణ్ణా సుభావితా;

అనుపుబ్బం పరిచితా, యథా బుద్ధేన దేసితా;

సో ఇమం లోకం పభాసేతి, అబ్భా ముత్తోవ చన్దిమా’’తి. (పటి. మ. ౧.౧౬౦);

అయం కకచోపమా. ఇధ పనస్స ఆగతాగతవసేన అమనసికారమత్తమేవ పయోజనన్తి వేదితబ్బం. ఇదం కమ్మట్ఠానం మనసికరోతో కస్సచి నచిరేనేవ నిమిత్తఞ్చ ¶ ఉప్పజ్జతి, అవసేసజ్ఝానఙ్గపటిమణ్డితా అప్పనాసఙ్ఖాతా ఠపనా చ సమ్పజ్జతి. కస్సచి పన గణనావసేనేవ మనసికారకాలతోపభుతి అనుక్కమతో ఓళారికఅస్సాసపస్సాసనిరోధవసేన కాయదరథే వూపసన్తే కాయోపి చిత్తమ్పి లహుకం హోతి, సరీరం ఆకాసే లఙ్ఘనాకారప్పత్తం ¶ వియ హోతి. యథా సారద్ధకాయస్స మఞ్చే వా పీఠే వా నిసీదతో మఞ్చపీఠం ఓనమతి, వికూజతి, పచ్చత్థరణం వలిం గణ్హాతి. అసారద్ధకాయస్స పన నిసీదతో నేవ మఞ్చపీఠం ఓనమతి, న వికూజతి, న పచ్చత్థరణం వలిం గణ్హాతి, తూలపిచుపూరితం వియ మఞ్చపీఠం హోతి. కస్మా? యస్మా అసారద్ధో కాయో లహుకో హోతి; ఏవమేవ గణనావసేన మనసికారకాలతోపభుతి అనుక్కమతో ఓళారికఅస్సాసపస్సాసనిరోధవసేన కాయదరథే వూపసన్తే కాయోపి చిత్తమ్పి లహుకం హోతి, సరీరం ఆకాసే లఙ్ఘనాకారప్పత్తం వియ హోతి.

తస్స ఓళారికే అస్సాసపస్సాసే నిరుద్ధే సుఖుమఅస్సాసపస్సాసనిమిత్తారమ్మణం చిత్తం పవత్తతి, తస్మిమ్పి నిరుద్ధే అపరాపరం తతో సుఖుమతరసుఖుమతమనిమిత్తారమ్మణం పవత్తతియేవ. కథం? యథా పురిసో మహతియా లోహసలాకాయ కంసతాళం ఆకోటేయ్య, ఏకప్పహారేన మహాసద్దో ఉప్పజ్జేయ్య, తస్స ఓళారికసద్దారమ్మణం చిత్తం పవత్తేయ్య, నిరుద్ధే ఓళారికే సద్దే అథ పచ్ఛా సుఖుమసద్దనిమిత్తారమ్మణం, తస్మిమ్పి నిరుద్ధే అపరాపరం తతో సుఖుమతరసుఖుమతమసద్దనిమిత్తారమ్మణం చిత్తం పవత్తతేవ; ఏవన్తి వేదితబ్బం. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘సేయ్యథాపి కంసే ఆకోటితే’’తి (పటి. మ. ౧.౧౭౧) విత్థారో.

యథా హి అఞ్ఞాని కమ్మట్ఠానాని ఉపరూపరి విభూతాని హోన్తి, న తథా ఇదం. ఇదం పన ఉపరూపరి భావేన్తస్స భావేన్తస్స సుఖుమత్తం ¶ గచ్ఛతి, ఉపట్ఠానమ్పి న ఉపగచ్ఛతి. ఏవం అనుపట్ఠహన్తే పన తస్మిం న తేన భిక్ఖునా ఉట్ఠాయాసనా చమ్మఖణ్డం పప్ఫోటేత్వా గన్తబ్బం. కిం కాతబ్బం? ‘‘ఆచరియం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి వా ‘‘నట్ఠం దాని మే కమ్మట్ఠాన’’న్తి వా న వుట్ఠాతబ్బం, ఇరియాపథం ¶ వికోపేత్వా గచ్ఛతో హి కమ్మట్ఠానం నవనవమేవ హోతి. తస్మా యథానిసిన్నేనేవ దేసతో ఆహరితబ్బం.

తత్రాయం ఆహరణూపాయో. తేన హి భిక్ఖునా కమ్మట్ఠానస్స అనుపట్ఠహనభావం ఞత్వా ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖితబ్బం – ‘‘ఇమే అస్సాసపస్సాసా నామ కత్థ అత్థి, కత్థ నత్థి, కస్స వా అత్థి, కస్స వా నత్థీ’’తి. అథేవం పటిసఞ్చిక్ఖతా ‘‘ఇమే అన్తోమాతుకుచ్ఛియం నత్థి, ఉదకే నిముగ్గానం నత్థి, తథా అసఞ్ఞీభూతానం మతానం చతుత్థజ్ఝానసమాపన్నానం రూపారూపభవసమఙ్గీనం నిరోధసమాపన్నాన’’న్తి ¶ ఞత్వా ఏవం అత్తనావ అత్తా పటిచోదేతబ్బో – ‘‘నను త్వం, పణ్డిత, నేవ మాతుకుచ్ఛిగతో, న ఉదకే నిముగ్గో, న అసఞ్ఞీభూతో, న మతో, న చతుత్థజ్ఝానసమఆపన్నో, న రూపారూపభవసమఙ్గీ, న నిరోధసమాపన్నో, అత్థియేవ తే అస్సాసపస్సాసా, మన్దపఞ్ఞతాయ పన పరిగ్గహేతుం న సక్కోసీ’’తి. అథానేన పకతిఫుట్ఠవసేనేవ చిత్తం ఠపేత్వా మనసికారో పవత్తేతబ్బో. ఇమే హి దీఘనాసికస్స నాసా పుటం ఘట్టేన్తా పవత్తన్తి, రస్సనాసికస్స ఉత్తరోట్ఠం. తస్మానేన ఇమం నామ ఠానం ఘట్టేన్తీతి నిమిత్తం పట్ఠపేతబ్బం. ఇమమేవ హి అత్థవసం పటిచ్చ వుత్తం భగవతా – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, ముట్ఠస్సతిస్స అసమ్పజానస్స ఆనాపానస్సతిభావనం వదామీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౪౯; సం. ని. ౫.౯౯౨). కిఞ్చాపి హి యంకిఞ్చి కమ్మట్ఠానం సతస్స సమ్పజానస్సేవ సమ్పజ్జతి, ఇతో అఞ్ఞం పన మనసికరోన్తస్స పాకటం హోతి. ఇదం పన ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం గరుకం గరుకభావనం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధపుత్తానం మహాపురిసానమేవ మనసికారభూమిభూతం, న చేవ ఇత్తరం, న చ ఇత్తరసత్తసమాసేవితం. యథా యథా మనసి కరీయతి, తథా తథా సన్తఞ్చేవ ¶ హోతి సుఖుమఞ్చ. తస్మా ఏత్థ బలవతీ సతి చ పఞ్ఞా చ ఇచ్ఛితబ్బా.

యథా హి మట్ఠసాటకస్స తున్నకరణకాలే సూచిపి సుఖుమా ఇచ్ఛితబ్బా, సూచిపాసవేధనమ్పి తతో సుఖుమతరం; ఏవమేవ మట్ఠసాటకసదిసస్స ఇమస్స కమ్మట్ఠానస్స భావనాకాలే సూచిపటిభాగా సతిపి సూచిపాసవేధనపటిభాగా తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞాపి బలవతీ ఇచ్ఛితబ్బా. తాహి చ పన సతిపఞ్ఞాహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా న తే అస్సాసపస్సాసా అఞ్ఞత్ర పకతిఫుట్ఠోకాసా పరియేసితబ్బా.

యథా పన కస్సకో కసిం కసిత్వా బలిబద్దే ముఞ్చిత్వా గోచరాభిముఖే కత్వా ఛాయాయ నిసిన్నో విస్సమేయ్య, అథస్స తే బలిబద్దా వేగేన అటవిం పవిసేయ్యుం. యో హోతి ఛేకో కస్సకో సో పున తే గహేత్వా యోజేతుకామో న తేసం అనుపదం గన్త్వా అటవిం ఆహిణ్డతి. అథ ¶ ఖో రస్మిఞ్చ పతోదఞ్చ గహేత్వా ఉజుకమేవ తేసం నిపాతతిత్థం గన్త్వా నిసీదతి వా నిపజ్జతి వా. అథ తే గోణే దివసభాగం చరిత్వా నిపాతతిత్థం ఓతరిత్వా న్హత్వా చ పివిత్వా చ పచ్చుత్తరిత్వా ఠితే దిస్వా రస్మియా బన్ధిత్వా పతోదేన విజ్ఝన్తో ఆనేత్వా యోజేత్వా పున కమ్మం కరోతి; ఏవమేవ తేన భిక్ఖునా న తే అస్సాసపస్సాసా అఞ్ఞత్ర ¶ పకతిఫుట్ఠోకాసా పరియేసితబ్బా. సతిరస్మిం పన పఞ్ఞాపతోదఞ్చ గహేత్వా పకతిఫుట్ఠోకాసే చిత్తం ఠపేత్వా మనసికారో పవత్తేతబ్బో. ఏవఞ్హిస్స మనసికరోతో నచిరస్సేవ తే ఉపట్ఠహన్తి, నిపాతతిత్థే వియ గోణా. తతో తేన సతిరస్మియా బన్ధిత్వా తస్మింయేవ ఠానే యోజేత్వా పఞ్ఞాపతోదేన విజ్ఝన్తేన పున కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జితబ్బం; తస్సేవమనుయుఞ్జతో నచిరస్సేవ నిమిత్తం ఉపట్ఠాతి. తం పనేతం న సబ్బేసం ఏకసదిసం హోతి ¶ ; అపిచ ఖో కస్సచి సుఖసమ్ఫస్సం ఉప్పాదయమానో తూలపిచు వియ, కప్పాసపిచు వియ, వాతధారా వియ చ ఉపట్ఠాతీతి ఏకచ్చే ఆహు.

అయం పన అట్ఠకథావినిచ్ఛయో – ఇదఞ్హి కస్సచి తారకరూపం వియ, మణిగుళికా వియ, ముత్తాగుళికా వియ చ కస్సచి ఖరసమ్ఫస్సం హుత్వా కప్పాసట్ఠి వియ, సారదారుసూచి వియ చ కస్సచి దీఘపామఙ్గసుత్తం వియ, కుసుమదామం వియ, ధూమసిఖా వియ చ కస్సచి విత్థత మక్కటకసుత్తం వియ, వలాహకపటలం వియ, పదుమపుప్ఫం వియ, రథచక్కం వియ, చన్దమణ్డలం వియ, సూరియమణ్డలం వియ చ ఉపట్ఠాతి. తఞ్చ పనేతం యథా సమ్బహులేసు భిక్ఖూసు సుత్తన్తం సజ్ఝాయిత్వా నిసిన్నేసు ఏకేన భిక్ఖునా ‘‘తుమ్హాకం కీదిసం హుత్వా ఇదం సుత్తం ఉపట్ఠాతీ’’తి వుత్తే ఏకో ‘‘మయ్హం మహతీ పబ్బతేయ్యా నదీ వియ హుత్వా ఉపట్ఠాతీ’’తి ఆహ. అపరో ‘‘మయ్హం ఏకా వనరాజి వియ’’. అఞ్ఞో ‘‘మయ్హం సీతచ్ఛాయో సాఖాసమ్పన్నో ఫలభారభరితరుక్ఖో వియా’’తి. తేసఞ్హి తం ఏకమేవ సుత్తం సఞ్ఞానానతాయ నానతో ఉపట్ఠాతి. ఏవం ఏకమేవ కమ్మట్ఠానం సఞ్ఞానానతాయ నానతో ఉపట్ఠాతి. సఞ్ఞజఞ్హి ఏతం సఞ్ఞానిదానం సఞ్ఞాప్పభవం తస్మా సఞ్ఞానానతాయ నానతో ఉపట్ఠాతీతి వేదితబ్బం.

ఏత్థ చ అఞ్ఞమేవ అస్సాసారమ్మణం చిత్తం, అఞ్ఞం పస్సాసారమ్మణం, అఞ్ఞం నిమిత్తారమ్మణం యస్స హి ఇమే తయో ధమ్మా నత్థి, తస్స కమ్మట్ఠానం నేవ అప్పనం న ఉపచారం పాపుణాతి. యస్స పనిమే తయో ధమ్మా అత్థి, తస్సేవ కమ్మట్ఠానం అప్పనఞ్చ ఉపచారఞ్చ పాపుణాతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘నిమిత్తం ¶ ¶ అస్సాసపస్సాసా, అనారమ్మణమేకచిత్తస్స;

అజానతో చ తయో ధమ్మే, భావనానుపలబ్భతి.

‘‘నిమిత్తం అస్సాసపస్సాసా, అనారమ్మణమేకచిత్తస్స;

జానతో చ తయో ధమ్మే, భావనా ఉపలబ్భతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౩౧);

ఏవం ¶ ఉపట్ఠితే పన నిమిత్తే తేన భిక్ఖునా ఆచరియసన్తికం గన్త్వా ఆరోచేతబ్బం – ‘‘మయ్హం, భన్తే, ఏవరూపం నామ ఉపట్ఠాతీ’’తి. ఆచరియేన పన ‘‘ఏతం నిమిత్త’’న్తి వా ‘‘న నిమిత్త’’న్తి వా న వత్తబ్బం. ‘‘ఏవం హోతి, ఆవుసో’’తి వత్వా పన ‘‘పునప్పునం మనసి కరోహీ’’తి వత్తబ్బో. ‘‘నిమిత్త’’న్తి హి వుత్తే వోసానం ఆపజ్జేయ్య; ‘‘న నిమిత్త’’న్తి వుత్తే నిరాసో విసీదేయ్య. తస్మా తదుభయమ్పి అవత్వా మనసికారేయేవ నియోజేతబ్బోతి. ఏవం తావ దీఘభాణకా. మజ్ఝిమభాణకా పనాహు – ‘‘నిమిత్తమిదం, ఆవుసో, కమ్మట్ఠానం పునప్పునం మనసి కరోహి సప్పురిసాతి వత్తబ్బో’’తి. అథానేన నిమిత్తేయేవ చిత్తం ఠపేతబ్బం. ఏవమస్సాయం ఇతో పభుతి ఠపనావసేన భావనా హోతి. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –

‘‘నిమిత్తే ఠపయం చిత్తం, నానాకారం విభావయం;

ధీరో అస్సాసపస్సాసే, సకం చిత్తం నిబన్ధతీ’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౩౨; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩);

తస్సేవం నిమిత్తుపట్ఠానతో పభుతి నీవరణాని విక్ఖమ్భితానేవ హోన్తి కిలేసా సన్నిసిన్నావ సతి ఉపట్ఠితాయేవ, చిత్తం సమాహితమేవ. ఇదఞ్హి ద్వీహాకారేహి చిత్తం సమాహితం నామ హోహి – ఉపచారభూమియం వా నీవరణప్పహానేన, పటిలాభభూమియం వా అఙ్గపాతుభావేన. తత్థ ‘‘ఉపచారభూమీ’’తి ఉపచారసమాధి; ‘‘పటిలాభభూమీ’’తి అప్పనాసమాధి. తేసం కిం నానాకరణం? ఉపచారసమాధి కుసలవీథియం జవిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి, అప్పనాసమాధి దివసభాగే అప్పేత్వా నిసిన్నస్స దివసభాగమ్పి కుసలవీథియం జవతి, న భవఙ్గం ఓతరతి. ఇమేసు ద్వీసు సమాధీసు నిమిత్తపాతుభావేన ఉపచారసమాధినా సమాహితం చిత్తం హోతి ¶ . అథానేన తం నిమిత్తం నేవ వణ్ణతో మనసికాతబ్బం, న లక్ఖణతో పచ్చవేక్ఖితబ్బం. అపిచ ఖో ఖత్తియమహేసియా చక్కవత్తిగబ్భో వియ కస్సకేన సాలియవగబ్భో వియ చ అప్పమత్తేన రక్ఖితబ్బం; రక్ఖితం హిస్స ఫలదం హోతి.

‘‘నిమిత్తం రక్ఖతో లద్ధ, పరిహాని న విజ్జతి;

ఆరక్ఖమ్హి అసన్తమ్హి, లద్ధం లద్ధం వినస్సతీ’’తి.

తత్రాయం ¶ రక్ఖణూపాయో – తేన భిక్ఖునా ఆవాసో, గోచరో, భస్సం, పుగ్గలో, భోజనం, ఉతు, ఇరియాపథోతి ఇమాని సత్త అసప్పాయాని వజ్జేత్వా తానేవ సత్త సప్పాయాని సేవన్తేన పునప్పునం తం నిమిత్తం మనసికాతబ్బం.

ఏవం ¶ సప్పాయసేవనేన నిమిత్తం థిరం కత్వా వుడ్ఢిం విరూళ్హిం గమయిత్వా వత్థువిసదకిరియా, ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనతా, నిమిత్తకుసలతా, యస్మిం సమయే చిత్తం సపగ్గహేతబ్బ తస్మిం సమయే చిత్తపగ్గణ్హనా, యస్మిం సమయే చిత్తం నిగ్గహేతబ్బం తస్మిం సమయే చిత్తనిగ్గణ్హనా, యస్మిం సమయే చిత్తం సమ్పహంసేతబ్బం తస్మిం సమయే సమ్పహంసేతబ్బం తస్మిం సమయే చిత్తసమ్పహంసనా, యస్మిం సమయే చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బం తస్మిం సమయే చిత్తఅజ్ఝుపేక్ఖనా, అసమాహితపుగ్గలపరివజ్జనా, సమాహితపుగ్గలసేవనా, తదధిముత్తతాతి ఇమాని దస అప్పనాకోసల్లాని అవిజహన్తేన యోగో కరణీయో.

తస్సేవం అనుయుత్తస్స విహరతో ఇదాని అప్పనా ఉప్పజ్జిస్సతీతి భవఙ్గం విచ్ఛిన్దిత్వా నిమిత్తారమ్మణం మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జతి. తస్మిఞ్చ నిరుద్ధే తదేవారమ్మణం గహేత్వా చత్తారి పఞ్చ వా జవనాని, యేసం పఠమం పరికమ్మం, దుతియం ఉపచారం, తతియం అనులోమం, చతుత్థం గోత్రభు ¶ , పఞ్చమం అప్పనాచిత్తం. పఠమం వా పరికమ్మఞ్చేవ ఉపచారఞ్చ, దుతియం అనులోమం, తతియం గోత్రభు, చతుత్థం అప్పనాచిత్తన్తి వుచ్చతి. చతుత్థమేవ హి పఞ్చమం వా అప్పేతి, న ఛట్ఠం సత్తమం వా ఆసన్నభవఙ్గపాతత్తా.

ఆభిధమ్మికగోదత్తత్థేరో పనాహ – ‘‘ఆసేవనపచ్చయేన కుసలా ధమ్మా బలవన్తో హోన్తి; తస్మా ఛట్ఠం సత్తమం వా అప్పేతీ’’తి. తం అట్ఠకథాసు పటిక్ఖిత్తం. తత్థ పుబ్బభాగచిత్తాని కామావచరాని హోన్తి, అప్పనాచిత్తం పన రూపావచరం. ఏవమనేన పఞ్చఙ్గవిప్పహీనం, పఞ్చఙ్గసమన్నాగతం, దసలక్ఖణసమ్పన్నం, తివిధకల్యాణం, పఠమజ్ఝానం అధిగతం హోతి. సో తస్మింయేవారమ్మణే వితక్కాదయో వూపసమేత్వా దుతియతతియచతుత్థజ్ఝానాని పాపుణాతి. ఏత్తావతా చ ఠపనావసేన భావనాయ పరియోసానప్పత్తో హోతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపకథా. విత్థారో పన ఇచ్ఛన్తేన విసుద్ధిమగ్గతో గహేతబ్బో.

ఏవం పత్తచతుత్థజ్ఝానో పనేత్థ భిక్ఖు సల్లక్ఖణావివట్టనావసేన కమ్మట్ఠానం వడ్ఢేత్వా పారిసుద్ధిం పత్తుకామో తదేవ ఝానం ఆవజ్జనసమాపజ్జనఅధిట్ఠానవుట్ఠానపచ్చవేక్ఖణసఙ్ఖాతేహి పఞ్చహాకారేహి వసిప్పత్తం పగుణం కత్వా అరూపపుబ్బఙ్గమం వా రూపం, రూపపుబ్బఙ్గమం వా అరూపన్తి రూపారూపం ¶ పరిగ్గహేత్వా విపస్సనం పట్ఠపేతి. కథం? సో హి ఝానా వుట్ఠహిత్వా ఝానఙ్గాని పరిగ్గహేత్వా తేసం నిస్సయం హదయవత్థుం తం నిస్సయాని చ భూతాని తేసఞ్చ నిస్సయం సకలమ్పి ¶ కరజకాయం పస్సతి. తతో ‘‘ఝానఙ్గాని అరూపం, వత్థాదీని రూప’’న్తి రూపారూపం వవత్థపేతి.

అథ వా సమాపత్తితో వుట్ఠహిత్వా కేసాదీసు కోట్ఠాసేసు పథవీధాతుఆదివసేన చత్తారి భూతాని తంనిస్సితరూపాని చ పరిగ్గహేత్వా యథాపరిగ్గహితరూపారమ్మణం యథాపరిగ్గహితరూపవత్థుద్వారారమ్మణం వా ససమ్పయుత్తధమ్మం ¶ విఞ్ఞాణఞ్చ పస్సతి. తతో ‘‘భూతాదీని రూపం ససమ్పయుత్తధమ్మం విఞ్ఞాణం అరూప’’న్తి వవత్థపేతి.

అథ వా సమాపత్తితో వుట్ఠహిత్వా అస్సాసపస్సాసానం సముదయో కరజకాయో చ చిత్తఞ్చాతి పస్సతి. యథా హి కమ్మారగగ్గరియా ధమమానాయ భస్తఞ్చ పురిసస్స చ తజ్జం వాయామం పటిచ్చ వాతో సఞ్చరతి; ఏవమేవ కాయఞ్చ చిత్తఞ్చ పటిచ్చ అస్సాసపస్సాసాతి. తతో అస్సాసపస్సాసే చ కాయఞ్చ రూపం, చిత్తఞ్చ తంసమ్పయుత్తధమ్మే చ అరూపన్తి వవత్థపేతి.

ఏవం నామరూపం వవత్థపేత్వా తస్స పచ్చయం పరియేసతి, పరియేసన్తో చ తం దిస్వా తీసుపి అద్ధాసు నామరూపస్స పవత్తిం ఆరబ్భ కఙ్ఖం వితరతి. వితిణ్ణకఙ్ఖో కలాపసమ్మసనవసేన తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా ఉదయబ్బయానుపస్సనాయ పుబ్బభాగే ఉప్పన్నే ఓభాసాదయో దస విపస్సనుపక్కిలేసే పహాయ ఉపక్కిలేసవిముత్తం పటిపదాఞాణం ‘‘మగ్గో’’తి వవత్థపేత్వా ఉదయం పహాయ భఙ్గానుపస్సనం పత్వా నిరన్తరం భఙ్గానుపస్సనేన భయతో ఉపట్ఠితేసు సబ్బసఙ్ఖారేసు నిబ్బిన్దన్తో విరజ్జన్తో విముచ్చన్తో యథాక్కమం చత్తారో అరియమగ్గే పాపుణిత్వా అరహత్తఫలే పతిట్ఠాయ ఏకూనవీసతిభేదస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స పరియన్తప్పత్తో సదేవకస్స లోకస్స అగ్గదక్ఖిణేయ్యో హోతి. ఏత్తావతా చస్స గణనం ఆదిం కత్వా విపస్సనాపరియోసానా ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనా చ సమత్తా హోతీతి.

అయం సబ్బాకారతో పఠమచతుక్కవణ్ణనా.

ఇతరేసు పన తీసు చతుక్కేసు యస్మా విసుం కమ్మట్ఠానభావనానయో నామ నత్థి; తస్మా అనుపదవణ్ణనానయేనేవ నేసం అత్థో వేదితబ్బో. పీతిప్పటిసంవేదీతి పీతిం పటిసంవిదితం కరోన్తో పాకటం కరోన్తో అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. తత్థ ద్వీహాకారేహి పీతి పటిసంవిదితా హోతి – ఆరమ్మణతో ¶ చ అసమ్మోహతో చ.

కథం ¶ ¶ ఆరమ్మణతో పీతి పటిసంవిదితా హోతి? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జతి, తస్స సమాపత్తిక్ఖణే ఝానపటిలాభేన ఆరమ్మణతో పీతి పటిసంవిదితా హోతి ఆరమ్మణస్స పటిసంవిదితత్తా.

కథం అసమ్మోహతో? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తకపీతిం ఖయతో వయతో సమ్మసతి, తస్స విపస్సనాక్ఖణే లక్ఖణపటివేధేన అసమ్మోహతో పీతి పటిసంవిదితా హోతి. వుత్తఞ్హేతం పటిసమ్భిదాయం –

‘‘దీఘం అస్సాసవసేన చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతో సతి ఉపట్ఠితా హోతి. తాయ సతియా తేన ఞాణేన సా పీతి పటిసంవిదితా హోతి. దీఘం పస్సాసవసేన…పే… రస్సం అస్సాసవసేన… రస్సం పస్సాసవసేన… సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ అస్సాసవసేన… సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ పస్సాసవసేన… పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం అస్సాసవసేన… పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం పస్సాసవసేన చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపం పజానతో సతి ఉపట్ఠితా హోతి, తాయ సతియా తేన ఞాణేన సా పీతి పటిసంవిదితా హోతి. ఆవజ్జతో సా పీతి పటిసంవిదితా హోతి జానతో… పస్సతో… పచ్చవేక్ఖతో… చిత్తం అధిట్ఠహతో… సద్ధాయ అధిముచ్చతో… వీరియం పగ్గణ్హతో… సతిం ఉపట్ఠాపయతో… చిత్తం సమాదహతో… పఞ్ఞాయ పజానతో… అభిఞ్ఞేయ్యం అభిజానతో… పరిఞ్ఞేయ్యం పరిజానతో… పహాతబ్బం పజహతో… భావేతబ్బం భావయతో… సచ్ఛికాతబ్బం సచ్ఛికరోతో సా పీతి పటిసంవిదితా హోతి. ఏవం సా పీతి పటిసంవిదితా హోతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౭౨).

ఏతేనేవ నయేన అవసేసపదానిపి అత్థతో వేదితబ్బాని. ఇదం పనేత్థ విసేసమత్తం. తిణ్ణం ఝానానం వసేన సుఖపటిసంవేదితా చతున్నమ్పి వసేన చిత్తసఙ్ఖారపటిసంవేదితా వేదితబ్బా. ‘‘చిత్తసఙ్ఖారో’’తి వేదనాదయో ద్వే ఖన్ధా. సుఖప్పటిసంవేదిపదే చేత్థ విపస్సనాభూమిదస్సనత్థం ‘‘సుఖన్తి ద్వే సుఖాని – కాయికఞ్చ సుఖం చేతసికఞ్చా’’తి ¶ పటిసమ్భిదాయం వుత్తం. పస్సమ్భయం చిత్తసఙ్ఖారన్తి ఓళారికం ఓళారికం చిత్తసఙ్ఖారం పస్సమ్భేన్తో, నిరోధేన్తోతి అత్థో. సో విత్థారతో కాయసఙ్ఖారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అపిచేత్థ పీతిపదే పీతిసీసేన వేదనా వుత్తా. సుఖపదే సరూపేనేవ వేదనా ¶ . ద్వీసు చిత్తసఙ్ఖారపదేసు ‘‘సఞ్ఞా చ వేదనా చ చేతసికా ఏతే ధమ్మా చిత్తపటిబద్ధా చిత్తసఙ్ఖారా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౭౪; మ. ని. ౧.౪౬౩) వచనతో ¶ సఞ్ఞాసమ్పయుత్తా వేదనాతి. ఏవం వేదనానుపస్సనానయేన ఇదం చతుక్కం భాసితన్తి వేదితబ్బం.

తతియచతుక్కేపి చతున్నం ఝానానం వసేన చిత్తపటిసంవేదితా వేదితబ్బా. అభిప్పమోదయం చిత్తన్తి చిత్తం మోదేన్తో పమోదేన్తో హాసేన్తో పహాసేన్తో అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. తత్థ ద్వీహాకారేహి అభిప్పమోదో హోతి – సమాధివసేన చ విపస్సనావసేన చ.

కథం సమాధివసేన? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జతి, సో సమాపత్తిక్ఖణే సమ్పయుత్తాయ పీతియా చిత్తం ఆమోదేతి పమోదేతి. కథం విపస్సనావసేన? సప్పీతికే ద్వే ఝానే సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తకపీతిం ఖయతో వయతో సమ్మసతి; ఏవం విపస్సనాక్ఖణే ఝానసమ్పయుత్తకపీతిం ఆరమ్మణం కత్వా చిత్తం ఆమోదేతి పమోదేతి. ఏవం పటిపన్నో ‘‘అభిప్పమోదయం చిత్తం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతి.

సమాదహం చిత్తన్తి పఠమజ్ఝానాదివసేన ఆరమ్మణే చిత్తం సమం ఆదహన్తో సమం ఠపేన్తో తాని వా పన ఝానాని సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ఝానసమ్పయుత్తకచిత్తం ఖయతో వయతో సమ్మసతో విపస్సనాక్ఖణే లక్ఖణపటివేధేన ఉప్పజ్జతి ఖణికచిత్తేకగ్గతా; ఏవం ఉప్పన్నాయ ఖణికచిత్తేకగ్గతాయ వసేనపి ఆరమ్మణే చిత్తం సమం ఆదహన్తో సమం ఠపేన్తో ‘‘సమాదహం చిత్తం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతి.

విమోచయం చిత్తన్తి పఠమజ్ఝానేన నీవరణేహి చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో, దుతియేన వితక్కవిచారేహి, తతియేన పీతియా, చతుత్థేన సుఖదుక్ఖేహి చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో. తాని వా పన ఝానాని సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ ¶ ఝానసమ్పయుత్తకచిత్తం ఖయతో వయతో సమ్మసతి. సో విపస్సనాక్ఖణే అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞాతో చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో, దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞాతో, అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసఞ్ఞాతో, నిబ్బిదానుపస్సనాయ నన్దితో, విరాగానుపస్సనాయ రాగతో, నిరోధానుపస్సనాయ సముదయతో, పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ ఆదానతో చిత్తం మోచేన్తో విమోచేన్తో అస్ససతి చేవ పస్ససతి చ. తేన వుత్తం ¶ – ‘‘విమోచయం చిత్తం అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి. ఏవం చిత్తానుపస్సనావసేన ఇదం చతుక్కం భాసితన్తి వేదితబ్బం.

చతుత్థచతుక్కే పన అనిచ్చానుపస్సీతి ఏత్థ తావ అనిచ్చం వేదితబ్బం, అనిచ్చతా వేదితబ్బా, అనిచ్చానుపస్సనా వేదితబ్బా ¶ , అనిచ్చానుపస్సీ వేదితబ్బో. తత్థ ‘‘అనిచ్చ’’న్తి పఞ్చక్ఖన్ధా. కస్మా? ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తభావా. ‘‘అనిచ్చతా’’తి తేసఞ్ఞేవ ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం హుత్వా అభావో వా నిబ్బత్తానం తేనేవాకారేన అఠత్వా ఖణభఙ్గేన భేదోతి అత్థో. ‘‘అనిచ్చానుపస్సనా’’తి తస్సా అనిచ్చతాయ వసేన రూపాదీసు ‘‘అనిచ్చ’’న్తి అనుపస్సనా; ‘‘అనిచ్చానుపస్సీ’’తి తాయ అనుపస్సనాయ సమన్నాగతో; తస్మా ఏవం భూతో అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ ఇధ ‘‘అనిచ్చానుపస్సీ అస్ససిస్సామి, పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వేదితబ్బో.

విరాగానుపస్సీతి ఏత్థ పన ద్వే విరాగా – ఖయవిరాగో చ అచ్చన్తవిరాగో చ. తత్థ ‘‘ఖయవిరాగో’’తి సఙ్ఖారానం ఖణభఙ్గో; ‘‘అచ్చన్తవిరాగో’’తి నిబ్బానం; ‘‘విరాగానుపస్సనా’’తి తదుభయదస్సనవసేన పవత్తా విపస్సనా చ మగ్గో చ. తాయ దువిధాయపి అనుపస్సనాయ సమన్నాగతో హుత్వా అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ ‘‘విరాగానుపస్సీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీ’’తి వేదితబ్బో. నిరోధానుపస్సీపదేపి ఏసేవ నయో.

పటినిస్సగ్గానుపస్సీతి ఏత్థాపి ద్వే పటినిస్సగ్గా – పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చ పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గో చ. పటినిస్సగ్గోయేవ అనుపస్సనా పటినిస్సగ్గానుపస్సనా; విపస్సనామగ్గానమేతం అధివచనం. విపస్సనా హి తదఙ్గవసేన సద్ధిం ఖన్ధాభిసఙ్ఖారేహి కిలేసే పరిచ్చజతి, సఙ్ఖతదోసదస్సనేన ¶ చ తబ్బిపరీతే నిబ్బానే తన్నిన్నతాయ పక్ఖన్దతీతి పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చేవ పక్ఖన్దనపటినిస్సగ్గో చాతి వుచ్చతి. మగ్గో సముచ్ఛేదవసేన సద్ధిం ఖన్ధాభిసఙ్ఖారేహి కిలేసే పరిచ్చజతి, ఆరమ్మణకరణేన చ నిబ్బానే పక్ఖన్దతీతి పరిచ్చాగపటినిస్సగ్గో చేవ పక్ఖన్దనపటినిస్సగో చాతి వుచ్చతి. ఉభయమ్పి పన పురిమపురిమఞాణానం అనుఅను పస్సనతో అనుపస్సనాతి వుచ్చతి. తాయ దువిధాయ పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ సమన్నాగతో హుత్వా అస్ససన్తో చ పస్ససన్తో చ పటినిసగ్గానుపస్సీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి వేదితబ్బో. ఏవం భావితోతి ఏవం సోళసహి ఆకారేహి భావితో. సేసం వుత్తనయమేవ.

ఆనాపానస్సతిసమాధికథా నిట్ఠితా.

౧౬౭. అథ ¶ ఖో భగవాతిఆదిమ్హి పన అయం సఙ్ఖేపత్థో. ఏవం భగవా ఆనాపానస్సతిసమాధికథాయ భిక్ఖూ సమస్సాసేత్వా అథ యం తం తతియపారాజికపఞ్ఞత్తియా నిదానఞ్చేవ ¶ పకరణఞ్చ ఉప్పన్నం భిక్ఖూనం అఞ్ఞమఞ్ఞం జీవితా వోరోపనం, ఏతస్మిం నిదానే ఏతస్మిం పకరణే భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతేత్వా పటిపుచ్ఛిత్వా విగరహిత్వా చ యస్మా తత్థ అత్తనా అత్తానం జీవితా వోరోపనం మిగలణ్డికేన చ వోరోపాపనం పారాజికవత్థు న హోతి; తస్మా తం ఠపేత్వా పారాజికస్స వత్థుభూతం అఞ్ఞమఞ్ఞం జీవితా వోరోపనమేవ గహేత్వా పారాజికం పఞ్ఞపేన్తో ‘‘యో పన భిక్ఖు సఞ్చిచ్చ మనుస్సవిగ్గహ’’న్తిఆదిమాహ. అరియపుగ్గలమిస్సకత్తా పనేత్థ ‘‘మోఘపురిసా’’తి అవత్వా ‘‘తే భిక్ఖూ’’తి వుత్తం.

ఏవం మూలచ్ఛేజ్జవసేన దళ్హం కత్వా తతియపారాజికే పఞ్ఞత్తే అపరమ్పి అనుపఞ్ఞత్తత్థాయ మరణవణ్ణసంవణ్ణనవత్థు ఉదపాది, తస్సుప్పత్తిదీపనత్థం ‘‘ఏవఞ్చిదం భగవతా’’తిఆది వుత్తం.

౧౬౮. తత్థ పటిబద్ధచిత్తాతి ఛన్దరాగేన పటిబద్ధచిత్తా; సారత్తా అపేక్ఖవన్తోతి అత్థో. మరణవణ్ణం సంవణ్ణేమాతి జీవితే ఆదీనవం దస్సేత్వా మరణస్స ¶ గుణం వణ్ణేమ; ఆనిసంసం దస్సేమాతి. కతకల్యాణోతిఆదీసు అయం పదత్థో – కల్యాణం సుచికమ్మం కతం తయాతి త్వం ఖో అసి కతకల్యాణో. తథా కుసలం అనవజ్జకమ్మం కతం తయాతి కతకుసలో. మరణకాలే సమ్పత్తే యా సత్తానం ఉప్పజ్జతి భయసఙ్ఖాతా భీరుతా, తతో తాయనం రక్ఖణకమ్మం కతం తయాతి కతభీరుత్తాణో పాపం. లామకకమ్మం అకతం తయాతి అకతపాపో. లుద్దం దారుణం దుస్సీల్యకమ్మం అకతం తయాతి అకతలుద్దో. కిబ్బిసం సాహసికకమ్మం లోభాదికిలేసుస్సదం అకతం తయాతి అకతకిబ్బిసో. కస్మా ఇదం వుచ్చతి? యస్మా సబ్బప్పకారమ్పి కతం తయా కల్యాణం, అకతం తయా పాపం; తేన తం వదామ – ‘‘కిం తుయ్హం ఇమినా రోగాభిభూతత్తా లామకేన పాపకేన దుక్ఖబహులత్తా దుజ్జీవితేన’’. మతం తే జీవితా సేయ్యోతి తవ మరణం జీవితా సున్దరతరం. కస్మా? యస్మా ఇతో త్వం కాలఙ్కతో కతకాలో హుత్వా కాలం కత్వా మరిత్వాతి అత్థో. కాయస్స భేదా…పే… ఉపపజ్జిస్ససి. ఏవం ఉపపన్నో చ తత్థ దిబ్బేహి దేవలోకే ¶ ఉప్పన్నేహి పఞ్చహి కామగుణేహి మనాపియరూపాదికేహి పఞ్చహి వత్థుకామకోట్ఠాసేహి సమప్పితో సమఙ్గీభూతో పరిచరిస్ససి సమ్పయుత్తో సమోధానగతో హుత్వా ఇతో చితో చ చరిస్ససి, విచరిస్ససి అభిరమిస్ససి వాతి అత్థో.

౧౬౯. అసప్పాయానీతి అహితాని అవుడ్ఢికరాని యాని ఖిప్పమేవ జీవితక్ఖయం పాపేన్తి.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౧౭౨. సఞ్చిచ్చాతి ¶ అయం ‘‘సఞ్చిచ్చ మనుస్సవిగ్గహ’’న్తి మాతికాయ వుత్తస్స సఞ్చిచ్చపదస్స ఉద్ధారో. తత్థ సన్తి ఉపసగ్గో, తేన సద్ధిం ఉస్సుక్కవచనమేతం సఞ్చిచ్చాతి ¶ ; తస్స సఞ్చేతేత్వా సుట్ఠు చేతేత్వాతి అత్థో. యస్మా పన యో సఞ్చిచ్చ వోరోపేతి, సో జానన్తో సఞ్జానన్తో హోతి, తఞ్చస్స వోరోపనం చేచ్చ అభివితరిత్వా వీతిక్కమో హోతి. తస్మా బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వా అత్థమేవ దస్సేతుం ‘‘జానన్తో సఞ్జానన్తో చేచ్చ అభివితరిత్వా వీతిక్కమో’’తి ఏవమస్స పదభాజనం వుత్తం. తత్థ జానన్తోతి ‘‘పాణో’’తి జానన్తో. సఞ్జానన్తోతి ‘‘జీవితా వోరోపేమీ’’తి సఞ్జానన్తో; తేనేవ పాణజాననాకారేన సద్ధిం జానన్తోతి అత్థో. చేచ్చాతి వధకచేతనావసేన చేతేత్వా పకప్పేత్వా. అభివితరిత్వాతి ఉపక్కమవసేన మద్దన్తో నిరాసఙ్కచిత్తం పేసేత్వా. వీతిక్కమోతి ఏవం పవత్తస్స యో వీతిక్కమో అయం సఞ్చిచ్చసద్దస్స సిఖాప్పత్తో అత్థోతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని ‘‘మనుస్సవిగ్గహం జీవితా వోరోపేయ్యా’’తి ఏత్థ వుత్తం మనుస్సత్తభావం ఆదితో పట్ఠాయ దస్సేతుం ‘‘మనుస్సవిగ్గహో నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థ గబ్భసేయ్యకానం వసేన సబ్బసుఖుమఅత్తభావదస్సనత్థం ‘‘యం మాతుకుచ్ఛిస్మి’’న్తి వుత్తం. పఠమం చిత్తన్తి పటిసన్ధిచిత్తం. ఉప్పన్నన్తి జాతం. పఠమం విఞ్ఞాణం పాతుభూతన్తి ఇదం తస్సేవ వేవచనం. ‘‘మాతుకుచ్ఛిస్మిం పఠమం చిత్త’’న్తి వచనేన చేత్థ సకలాపి పఞ్చవోకారపటిసన్ధి దస్సితా హోతి. తస్మా తఞ్చ పఠమం చిత్తం తంసమ్పయుత్తా చ తయో అరూపక్ఖన్ధా తేన సహ నిబ్బత్తఞ్చ కలలరూపన్తి అయం సబ్బపఠమో మనుస్సవిగ్గహో. తత్థ ‘‘కలలరూప’’న్తి ఇత్థిపురిసానం కాయవత్థుభావదసకవసేన ¶ సమతింస రూపాని, నపుంసకానం కాయవత్థుదసకవసేన వీసతి. తత్థ ఇత్థిపురిసానం కలలరూపం జాతిఉణ్ణాయ ఏకేన అంసునా ఉద్ధటతేలబిన్దుమత్తం హోతి అచ్ఛం విప్పసన్నం. వుత్తఞ్చేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘తిలతేలస్స యథా బిన్దు, సప్పిమణ్డో అనావిలో;

ఏవంవణ్ణప్పటిభాగం కలలన్తి పవుచ్చతీ’’తి. (విభ. అట్ఠ. ౨౬ పకిణ్ణకకథా; సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౨౩౫);

ఏవం పరిత్తకం వత్థుం ఆదిం కత్వా పకతియా వీసవస్ససతాయుకస్స సత్తస్స యావ మరణకాలా ఏత్థన్తరే అనుపుబ్బేన ¶ వుడ్ఢిప్పత్తో అత్తభావో ఏసో మనుస్సవిగ్గహో నామ.

జీవితా ¶ వోరోపేయ్యాతి కలలకాలేపి తాపనమద్దనేహి వా భేసజ్జసమ్పదానేన వా తతో వా ఉద్ధమ్పి తదనురూపేన ఉపక్కమేన జీవితా వియోజేయ్యాతి అత్థో. యస్మా పన జీవితా వోరోపనం నామ అత్థతో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదనమేవ హోతి, తస్మా ఏతస్స పదభాజనే ‘‘జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దతి ఉపరోధేతి సన్తతిం వికోపేతీ’’తి వుత్తం. తత్థ జీవితిన్ద్రియస్స పవేణిఘటనం ఉపచ్ఛిన్దన్తో ఉపరోధేన్తో చ ‘‘జీవితిన్ద్రియం ఉపచ్ఛిన్దతి ఉపరోధేతీ’’తి వుచ్చతి. స్వాయమత్థో ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తిపదేన దస్సితో. వికోపేతీతి వియోజేతి.

తత్థ దువిధం జీవితిన్ద్రియం – రూపజీవితిన్ద్రియం, అరూపజీవితిన్ద్రియఞ్చ. తేసు అరూపజీవితిన్ద్రియే ఉపక్కమో నత్థి, తం వోరోపేతుం న సక్కా. రూపజీవితిన్ద్రియే పన అత్థి, తం వోరోపేతుం సక్కా. తం పన వోరోపేన్తో అరూపజీవితిన్ద్రియమ్పి వోరోపేతి. తేనేవ హి సద్ధిం తం నిరుజ్ఝతి తదాయత్తవుత్తితో. తం పన వోరోపేన్తో కిం అతీతం వోరోపేతి, అనాగతం, పచ్చుప్పన్నన్తి? నేవ అతీతం, న అనాగతం, తేసు హి ఏకం నిరుద్ధం ఏకం అనుప్పన్నన్తి ఉభపమ్పి అసన్తం, అసన్తత్తా ఉపక్కమో నత్థి, ఉపక్కమస్స నత్థితాయ ఏకమ్పి వోరోపేతుం న సక్కా. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘అతీతే చిత్తక్ఖణే జీవిత్థ, న జీవతి; న జీవిస్సతి. అనాగతే చిత్తక్ఖణే జీవిస్సతి, న జీవిత్థ; న జీవతి. పచ్చుప్పన్నే చిత్తక్ఖణే జీవతి, న జీవిత్థ; న జీవిస్సతీ’’తి (మహాని. ౧౦).

తస్మా ¶ యత్థ జీవతి తత్థ ఉపక్కమో యుత్తోతి పచ్చుప్పన్నం వోరోపేతి.

పచ్చుప్పన్నఞ్చ నామేతం ఖణపచ్చుప్పన్నం, సన్తతిపచ్చుప్పన్నం, అద్ధాపచ్చుప్పన్నన్తి తివిధం. తత్థ ‘‘ఖణపచ్చుప్పన్నం’’ నామ ఉప్పాదజరాభఙ్గసమఙ్గి, తం వోరోపేతుం న సక్కా. కస్మా? సయమేవ నిరుజ్ఝనతో. ‘‘సన్తతిపచ్చుప్పన్నం’’ నామ సత్తట్ఠజవనవారమత్తం సభాగసన్తతివసేన పవత్తిత్వా నిరుజ్ఝనకం, యావ వా ఉణ్హతో ఆగన్త్వా ఓవరకం పవిసిత్వా నిసిన్నస్స అన్ధకారం హోతి, సీతతో వా ఆగన్త్వా ఓవరకే నిసిన్నస్స యావ విసభాగఉతుపాతుభావేన పురిమకో ఉతు నప్పటిప్పస్సమ్భతి, ఏత్థన్తరే ‘‘సన్తతిపచ్చుప్పన్న’’న్తి వుచ్చతి ¶ . పటిసన్ధితో పన యావ చుతి, ఏతం ‘‘అద్ధాపచ్చుప్పన్నం’’ నామ. తదుభయమ్పి వోరోపేతుం సక్కా. కథం? తస్మిఞ్హి ఉపక్కమే కతే లద్ధుపక్కమం జీవితనవకం నిరుజ్ఝమానం దుబ్బలస్స పరిహీనవేగస్స సన్తానస్స పచ్చయో హోతి. తతో సన్తతిపచ్చుప్పన్నం వా అద్ధాపచ్చుప్పన్నం వా యథాపరిచ్ఛిన్నం కాలం అపత్వా అన్తరావ నిరుజ్ఝతి ¶ . ఏవం తదుభయమ్పి వోరోపేతుం సక్కా, తస్మా తదేవ సన్ధాయ ‘‘సన్తతిం వికోపేతీ’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇమస్స పనత్థస్స ఆవిభావత్థం పాణో వేదితబ్బో, పాణాతిపాతో వేదితబ్బో, పాణాతిపాతి వేదితబ్బో, పాణాతిపాతస్స పయోగో వేదితబ్బో. తత్థ ‘‘పాణో’’తి వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. జీవితిన్ద్రియఞ్హి అతిపాతేన్తో ‘‘పాణం అతిపాతేతీ’’తి వుచ్చతి తం వుత్తప్పకారమేవ. ‘‘పాణాతిపాతో’’తి యాయ చేతనాయ జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకం పయోగం సముట్ఠాపేతి, సా వధకచేతనా ‘‘పాణాతిపాతో’’తి వుచ్చతి. ‘‘పాణాతిపాతీ’’తి వుత్తచేతనాసమఙ్గి పుగ్గలో దట్ఠబ్బో. ‘‘పాణాతిపాతస్స పయోగో’’తి పాణాతిపాతస్స ఛపయోగా – సాహత్థికో, ఆణత్తికో, నిస్సగ్గియో, థావరో, విజ్జామయో, ఇద్ధిమయోతి.

తత్థ ‘‘సాహత్థికో’’తి సయం మారేన్తస్స కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన వా పహరణం. ‘‘ఆణత్తికో’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేన్తస్స ‘‘ఏవం విజ్ఝిత్వా వా పహరిత్వా వా మారేహీ’’తి ఆణాపనం. ‘‘నిస్సగ్గియో’’తి దూరే ఠితం మారేతుకామస్స కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన వా ఉసుసత్తియన్తపాసాణాదీనం నిస్సజ్జనం. ‘‘థావరో’’తి అసఞ్చారిమేన ఉపకరణేన మారేతుకామస్స ఓపాతఅపస్సేనఉపనిక్ఖిపనం భేసజ్జసంవిధానం. తే చత్తారోపి పరతో పాళివణ్ణనాయమేవ విత్థారతో ఆవిభవిస్సన్తి.

విజ్జామయఇద్ధిమయా ¶ పన పాళియం అనాగతా. తే ఏవం వేదితబ్బా. సఙ్ఖేపతో హి మారణత్థం విజ్జాపరిజప్పనం విజ్జామయో పయోగో. అట్ఠకథాసు ¶ పన ‘‘కతమో విజ్జామయో పయోగో? ఆథబ్బణికా ఆథబ్బణం పయోజేన్తి; నగరే వా రుద్ధే సఙ్గామే వా పచ్చుపట్ఠితే పటిసేనాయ పచ్చత్థికేసు పచ్చామిత్తేసు ఈతిం ఉప్పాదేన్తి, ఉపద్దవం ఉప్పాదేన్తి, రోగం ఉప్పాదేన్తి, పజ్జరకం ఉప్పాదేన్తి, సూచికం కరోన్తి, విసూచికం కరోన్తి, పక్ఖన్దియం కరోన్తి. ఏవం ఆథబ్బణికా ఆథబ్బణం పయోజేన్తి. విజ్జాధారా విజ్జం పరివత్తేత్వా నగరే వా రుద్ధే…పే… పక్ఖన్దియం కరోన్తీ’’తి ఏవం విజ్జామయం పయోగం దస్సేత్వా ఆథబ్బణికేహి చ విజ్జాధరేహి చ మారితానం బహూని వత్థూని వుత్తాని, కిం తేహి! ఇదఞ్హేత్థ లక్ఖణం మారణాయ విజ్జాపరిజప్పనం విజ్జామయో పయోగోతి.

కమ్మవిపాకజాయ ఇద్ధియా పయోజనం ఇద్ధిమయో పయోగో. కమ్మవిపాకజిద్ధి చ నామేసా నాగానం నాగిద్ధి, సుపణ్ణానం సుపణ్ణిద్ధి, యక్ఖానం యక్ఖిద్ధి, దేవానం దేవిద్ధి, రాజూనం రాజిద్ధీతి ¶ బహువిధా. తత్థ దిట్ఠదట్ఠఫుట్ఠవిసానం నాగానం దిస్వా డంసిత్వా ఫుసిత్వా చ పరూపఘాతకరణే ‘‘నాగిద్ధి’’ వేదితబ్బా. సుపణ్ణానం మహాసముద్దతో ద్వత్తిబ్యామసతప్పమాణనాగుద్ధరణే ‘‘సుపణ్ణిద్ధి’’ వేదితబ్బా. యక్ఖా పన నేవ ఆగచ్ఛన్తా న పహరన్తా దిస్సన్తి, తేహి పహటసత్తా పన తస్మింయేవ ఠానే మరన్తి, తత్ర తేసం ‘‘యక్ఖిద్ధి’’ దట్ఠబ్బా. వేస్సవణస్స సోతాపన్నకాలతో పుబ్బే నయనావుధేన ఓలోకితకుమ్భణ్డానం మరణే అఞ్ఞేసఞ్చ దేవానం యథాసకం ఇద్ధానుభావే ‘‘దేవిద్ధి’’ వేదితబ్బా. రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స సపరిసస్స ఆకాసగమనాదీసు, అసోకస్స హేట్ఠా ఉపరి చ యోజనే ఆణాపవత్తనాదీసు, పితురఞ్ఞో చ సీహళనరిన్దస్స దాఠాకోటనేన చూళసుమనకుటుమ్బియస్సమరణే ¶ ‘‘రాజిద్ధి’’ దట్ఠబ్బాతి.

కేచి పన ‘‘పున చపరం, భిక్ఖవే, సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఇద్ధిమా చేతోవసిప్పత్తో అఞ్ఞిస్సా కుచ్ఛిగతం గబ్భం పాపకేన మనసాఅనుపేక్ఖితా హోతి ‘అహో వతాయం కుచ్ఛిగతో గబ్భో న సోత్థినా అభినిక్ఖమేయ్యా’తి. ఏవమ్పి భిక్ఖవే కులుమ్బస్స ఉపఘాతో హోతీ’’తి ఆదికాని సుత్తాని దస్సేత్వా భావనామయిద్ధియాపి పరూపఘాతకమ్మం వదన్తి; సహ పరూపఘాతకరణేన చ ఆదిత్తఘరూపరిఖిత్తస్స ¶ ఉదకఘటస్స భేదనమివ ఇద్ధివినాసఞ్చ ఇచ్ఛన్తి; తం తేసం ఇచ్ఛామత్తమేవ. కస్మా? యస్మా కుసలవేదనావితక్కపరిత్తత్తికేహి న సమేతి. కథం? అయఞ్హి భావనామయిద్ధి నామ కుసలత్తికే కుసలా చేవ అబ్యాకతా చ, పాణాతిపాతో అకుసలో. వేదనాత్తికే అదుక్ఖమసుఖసమ్పయుత్తా పాణాతిపాతో దుక్ఖసమ్పయుత్తో. వితక్కత్తికే అవితక్కావిచారా, పాణాతిపాతో సవితక్కసవిచారో. పరిత్తత్తికే మహగ్గతా, పాణాతిపాతో పరిత్తోతి.

సత్థహారకం వాస్స పరియేసేయ్యాతి ఏత్థ హరతీతి హారకం. కిం హరతి? జీవితం. అథ వా హరితబ్బన్తి హారకం; ఉపనిక్ఖిపితబ్బన్తి అత్థో. సత్థఞ్చ తం హారకఞ్చాతి సత్థహారకం. అస్సాతి మనుస్సవిగ్గహస్స. పరియేసేయ్యాతి యథా లభతి తథా కరేయ్య; ఉపనిక్ఖిపేయ్యాతి అత్థో. ఏతేన థావరప్పయోగం దస్సేతి. ఇతరథా హి పరియిట్ఠమత్తేనేవ పారాజికో భవేయ్య; న చేతం యుత్తం. పాళియం పన సబ్బం బ్యఞ్జనం అనాదియిత్వా యం ఏత్థ థావరప్పయోగసఙ్గహితం సత్థం, తదేవ దస్సేతుం ‘‘అసిం వా…పే… రజ్జుం వా’’తి పదభాజనం వుత్తం.

తత్థ సత్థన్తి వుత్తావసేసం యంకిఞ్చి సముఖం వేదితబ్బం. లగుళపాసాణవిసరజ్జూనఞ్చ జీవితవినాసనభావతో సత్థసఙ్గహో వేదితబ్బో. మరణవణ్ణం వాతి ఏత్థ యస్మా ‘‘కిం తుయ్హిమినా ¶ పాపకేన దుజ్జీవితేన, యో త్వం న లభసి పణీతాని భోజనాని భుఞ్జితు’’న్తిఆదినా ¶ నయేన జీవితే ఆదీనవం దస్సేన్తోపి ‘‘త్వం ఖోసి ఉపాసక కతకల్యాణో…పే… అకతం తయా పాపం, మతం తే జీవితా సేయ్యో, ఇతో త్వం కాలఙ్కతో పరిచరిస్ససి అచ్ఛరాపరివుతో నన్దనవనే సుఖప్పత్తో విహరిస్ససీ’’తిఆదినా నయేన మరణే వణ్ణం భణన్తోపి మరణవణ్ణమేవ సంవణ్ణేతి. తస్మా ద్విధా భిన్దిత్వా పదభాజనం వుత్తం – ‘‘జీవితే ఆదీనవం దస్సేతి, మరణే వణ్ణం భణతీ’’తి.

మరణాయ వా సమాదపేయ్యాతి మరణత్థాయ ఉపాయం గాహాపేయ్య. సత్థం వా ఆహరాతి ఆదీసు చ యమ్పి న వుత్తం ‘‘సోబ్భే వా నరకే వా పపాతే వా పపతా’’తిఆది, తం సబ్బం పరతో వుత్తనయత్తా అత్థతో వుత్తమేవాతి వేదితబ్బం. న హి సక్కా సబ్బం సరూపేనేవ వత్తుం.

ఇతి ¶ చిత్తమనోతి ఇతిచిత్తో ఇతిమనో; ‘‘మతం తే జీవితా సేయ్యో’’తి ఏత్థ వుత్తమరణచిత్తో మరణమనోతి అత్థో. యస్మా పనేత్థ మనో చిత్తసద్దస్స అత్థదీపనత్థం వుత్తో, అత్థతో పనేతం ఉభయమ్పి ఏకమేవ, తస్మా తస్స అత్థతో అభేదం దస్సేతుం ‘‘యం చిత్తం తం మనో, యం మనో తం చిత్త’’న్తి వుత్తం. ఇతిసద్దం పన ఉద్ధరిత్వాపి న తావ అత్థో వుత్తో. చిత్తసఙ్కప్పోతి ఇమస్మిం పదే అధికారవసేన ఇతిసద్దో ఆహరితబ్బో. ఇదఞ్హి ‘‘ఇతిచిత్తసఙ్కప్పో’’తి ఏవం అవుత్తమ్పి అధికారతో వుత్తమేవ హోతీతి వేదితబ్బం. తథా హిస్స తమేవఅత్థం దస్సేన్తో ‘‘మరణసఞ్ఞీ’’తిఆదిమాహ. యస్మా చేత్థ ‘‘సఙ్కప్పో’’తి నయిదం వితక్కస్స నామం. అథ ఖో సంవిదహనమత్తస్సేతం అధివచనం. తఞ్చ సంవిదహనం ఇమస్మిం అత్థే సఞ్ఞాచేతనాధిప్పాయేహి సఙ్గహం గచ్ఛతి. తస్మా చిత్తో నానప్పకారకో సఙ్కప్పో అస్సాతి చిత్తసఙ్కప్పోతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. తథా హిస్స పదభాజనమ్పి ¶ సఞ్ఞాచేతనాధిప్పాయవసేన వుత్తం. ఏత్థ చ ‘‘అధిప్పాయో’’తి వితక్కో వేదితబ్బో.

ఉచ్చావచేహి ఆకారేహీతి మహన్తామహన్తేహి ఉపాయేహి. తత్థ మరణవణ్ణసంవణ్ణనే తావ జీవితే ఆదీనవదస్సనవసేన అవచాకారతా మరణే వణ్ణభణనవసేన ఉచ్చాకారతా వేదితబ్బా. సమాదపనే పన ముట్ఠిజాణునిప్ఫోటనాదీహి మరణసమాదపనవసేన ఉచ్చాకారతా, ఏకతో భుఞ్జన్తస్స నఖే విసం పక్ఖిపిత్వా మరణాదిసమాదపనవసేన అవచాకారతా వేదితబ్బా.

సోబ్భే వా నరకే వా పపాతే వాతి ఏత్థ సోబ్భో నామ సమన్తతో ఛిన్నతటో గమ్భీరో ఆవాటో. నరకో నామ తత్థ తత్థ ఫలన్తియా భూమియా సయమేవ నిబ్బత్తా మహాదరీ, యత్థ హత్థీపి పతన్తి, చోరాపి నిలీనా తిట్ఠన్తి. పపాతోతి పబ్బతన్తరే వా థలన్తరే వా ఏకతో ఛిన్నో ¶ హోతి. పురిమే ఉపాదాయాతి మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా అదిన్నఞ్చ ఆదియిత్వా పారాజికం ఆపత్తిం ఆపన్నే పుగ్గలే ఉపాదాయ. సేసం పుబ్బే వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థత్తా చ పాకటమేవాతి.

౧౭౪. ఏవం ఉద్దిట్ఠసిక్ఖాపదం పదానుక్కమేన విభజిత్వా ఇదాని యస్మా హేట్ఠా పదభాజనీయమ్హి సఙ్ఖేపేనేవ మనుస్సవిగ్గహపారాజికం దస్సితం, న విత్థారేన ఆపత్తిం ఆరోపేత్వా తన్తి ఠపితా. సఙ్ఖేపదస్సితే చ అత్థే న సబ్బాకారేనేవ ¶ భిక్ఖూ నయం గహేతుం సక్కోన్తి, అనాగతే చ పాపపుగ్గలానమ్పి ఓకాసో హోతి, తస్మా భిక్ఖూనఞ్చ సబ్బాకారేన నయగ్గహణత్థం అనాగతే చ పాపపుగ్గలానం ఓకాసపటిబాహనత్థం పున ‘‘సామం అధిట్ఠాయా’’తిఆదినా నయేన మాతికం ఠపేత్వా విత్థారతో మనుస్సవిగ్గహపారాజికం దస్సేన్తో ‘‘సామన్తి సయం హనతీ’’తిఆదిమాహ.

తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనాయ సద్ధిం వినిచ్ఛయకథా – కాయేనాతి హత్థేన వా పాదేన వా ముట్ఠినా వా జాణునా వా యేన కేనచి అఙ్గపచ్చఙ్గేన. కాయపటిబద్ధేనాతి కాయతో అమోచితేన అసిఆదినా పహరణేన. నిస్సగ్గియేనాతి కాయతో చ కాయపటిబద్ధతో చ మోచితేన ఉసుసత్తిఆదినా. ఏత్తావతా సాహత్థికో ¶ చ నిస్సగ్గియో చాతి ద్వే పయోగా వుత్తా హోన్తి.

తత్థ ఏకమేకో ఉద్దిస్సానుద్దిస్సభేదతో దువిధో. తత్థ ఉద్దేసికే యం ఉద్దిస్స పహరతి, తస్సేవ మరణేన కమ్మునా బజ్ఝతి. ‘‘యో కోచి మరతూ’’తి ఏవం అనుద్దేసికే పహారప్పచ్చయా యస్స కస్సచి మరణేన కమ్మునా బజ్ఝతి. ఉభయథాపి చ పహరితమత్తే వా మరతు పచ్ఛా వా తేనేవ రోగేన, పహరితమత్తేయేవ కమ్మునా బజ్ఝతి. మరణాధిప్పాయేన చ పహారం దత్వా తేన అమతస్స పున అఞ్ఞచిత్తేన పహారే దిన్నే పచ్ఛాపి యది పఠమప్పహారేనేవ మరతి, తదా ఏవ కమ్మునా బద్ధో. అథ దుతియప్పహారేన మరతి, నత్థి పాణాతిపాతో. ఉభయేహి మతేపి పఠమప్పహారేనేవ కమ్మునా బద్ధో. ఉభయేహి అమతే నేవత్థి పాణాతిపాతో. ఏస నయో బహూహిపి ఏకస్స పహారే దిన్నే. తత్రాపి హి యస్స పహారేన మరతి, తస్సేవ కమ్మునా బద్ధో హోతీతి.

కమ్మాపత్తిబ్యత్తిభావత్థఞ్చేత్థ ఏళకచతుక్కమ్పి వేదితబ్బం. యో హి ఏళకం ఏకస్మిం ఠానే నిపన్నం ఉపధారేతి ‘‘రత్తిం ఆగన్త్వా వధిస్సామీ’’తి. ఏళకస్స చ నిపన్నోకాసే తస్స మాతా వా పితా వా అరహా వా పణ్డుకాసావం పారుపిత్వా నిపన్నో హోతి. సో రత్తిభాగే ఆగన్త్వా ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి మాతరం వా పితరం వా అరహన్తం వా మారేతి. ‘‘ఇమం వత్థుం మారేమీ’’తి చేతనాయ అత్థిభావతో ఘాతకో చ హోతి, అనన్తరియకమ్మఞ్చ ఫుసతి, పారాజికఞ్చ ఆపజ్జతి ¶ . అఞ్ఞో కోచి ఆగన్తుకో నిపన్నో హోతి ¶ , ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి తం మారేతి, ఘాతకో చ హోతి పారాజికఞ్చ ఆపజ్జతి, ఆనన్తరియం న ఫుసతి. యక్ఖో వా పేతో వా నిపన్నో హోతి, ‘‘ఏళకం మారేమీ’’తి తం మారేతి ఘాతకోవ హోతి, న చానన్తరియం ఫుసతి, న చ పారాజికం ఆపజ్జతి, థుల్లచ్చయం పన హోతి. అఞ్ఞో కోచి నిపన్నో నత్థి, ఏళకోవ హోతి తం మారేతి, ఘాతకో చ హోతి, పాచిత్తియఞ్చ ఆపజ్జతి. ‘‘మాతాపితుఅరహన్తానం అఞ్ఞతరం ¶ మారేమీ’’తి తేసంయేవ అఞ్ఞతరం మారేతి, ఘాతకో చ హోతి, ఆనన్తరియఞ్చ ఫుసతి, పారాజికఞ్చ ఆపజ్జతి. ‘‘తేసం అఞ్ఞతరం మారేస్సామీ’’తి అఞ్ఞం ఆగన్తుకం మారేతి, యక్ఖం వా పేతం వా మారేతి, ఏళకం వా మారేతి, పుబ్బే వుత్తనయేన వేదితబ్బం. ఇధ పన చేతనా దారుణా హోతీతి.

అఞ్ఞానిపి ఏత్థ పలాలపుఞ్జాదివత్థూని వేదితబ్బాని. యో హి ‘‘లోహితకం అసిం వా సత్తిం వా పుచ్ఛిస్సామీ’’తి పలాలపుఞ్జే పవేసేన్తో తత్థ నిపన్నం మాతరం వా పితరం వా అరహన్తం వా ఆగన్తుకపురిసం వా యక్ఖం వా పేతం వా తిరచ్ఛానగతం వా మారేతి, వోహారవసేన ‘‘ఘాతకో’’తి వుచ్చతి, వధకచేతనాయ పన అభావతో నేవ కమ్మం ఫుసతి, న ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. యో పన ఏవం పవేసేన్తో సరీరసమ్ఫస్సం సల్లక్ఖేత్వా ‘‘సత్తో మఞ్ఞే అబ్భన్తరగతో మరతూ’’తి పవేసేత్వా మారేతి, తస్స తేసం వత్థూనం అనురూపేన కమ్మబద్ధో చ ఆపత్తి చ వేదితబ్బా. ఏస నయో తత్థ నిదహనత్థం పవేసేన్తస్సాపి వనప్పగుమ్బాదీసు ఖిపన్తస్సాపి.

యోపి ‘‘చోరం మారేమీ’’తి చోరవేసేన గచ్ఛన్తం పితరం మారేతి, ఆనన్తరియఞ్చ ఫుసతి, పారాజికో చ హోతి. యో పన పరసేనాయ అఞ్ఞఞ్చ యోధం పితరఞ్చ కమ్మం కరోన్తే దిస్వా యోధస్స ఉసుం ఖిపతి, ‘‘ఏతం విజ్ఝిత్వా మమ పితరం విజ్ఝిస్సతీ’’తి యథాధిప్పాయం గతే పితుఘాతకో హోతి. ‘‘యోధే విద్ధే మమ పితా పలాయిస్సతీ’’తి ఖిపతి, ఉసు అయథాధిప్పాయం గన్త్వా పితరం మారేతి, వోహారవసేన ‘‘పితుఘాతకో’’తి వుచ్చతి; ఆనన్తరియం పన నత్థీతి.

అధిట్ఠహిత్వాతి సమీపే ఠత్వా. ఆణాపేతీతి ఉద్దిస్స వా అనుద్దిస్స వా ఆణాపేతి. తత్థ పరసేనాయ పచ్చుపట్ఠితాయ అనుద్దిస్సేవ ‘‘ఏవం విజ్ఝ ¶ , ఏవం పహర, ఏవం ఘాతేహీ’’తి ఆణత్తే యత్తకే ఆణత్తో ఘాతేతి, తత్తకా ఉభిన్నం పాణాతిపాతా. సచే తత్థ ఆణాపకస్స మాతాపితరో హోన్తి, ఆనన్తరియమ్పి ఫుసతి. సచే ఆణత్తస్సేవ మాతాపితరో, సోవ ఆనన్తరియం ఫుసతి. సచే ¶ అరహా హోతి, ఉభోపి ఆనన్తరియం ఫుసన్తి. ఉద్దిసిత్వా పన ‘‘ఏతం దీఘం రస్సం రత్తకఞ్చుకం నీలకఞ్చుకం హత్థిక్ఖన్ధే నిసిన్నం మజ్ఝే నిసిన్నం విజ్ఝ పహర ఘాతేహీ’’తి ¶ ఆణత్తే సచే సో తమేవ ఘాతేతి, ఉభిన్నమ్పి పాణాతిపాతో; ఆనన్తరియవత్థుమ్హి చ ఆనన్తరియం. సచే అఞ్ఞం మారేతి, ఆణాపకస్స నత్థి పాణాతిపాతో. ఏతేన ఆణత్తికో పయోగో వుత్తో హోతి. తత్థ –

వత్థుం కాలఞ్చ ఓకాసం, ఆవుధం ఇరియాపథం;

తులయిత్వా పఞ్చ ఠానాని, ధారేయ్యత్థం విచక్ఖణో.

అపరో నయో –

వత్థు కాలో చ ఓకాసో, ఆవుధం ఇరియాపథో;

కిరియావిసేసోతి ఇమే, ఛ ఆణత్తినియామకా.

తత్థ ‘‘వత్థూ’’తి మారేతబ్బో సత్తో. ‘‘కాలో’’తి పుబ్బణ్హసాయన్హాదికాలో చ యోబ్బనథావరియాదికాలో చ. ‘‘ఓకాసో’’తి గామో వా వనం వా గేహద్వారం వా గేహమజ్ఝం వా రథికా వా సిఙ్ఘాటకం వాతి ఏవమాది. ‘‘ఆవుధ’’న్తి అసి వా ఉసు వా సత్తి వాతి ఏవమాది. ‘‘ఇరియాపథో’’తి మారేతబ్బస్స గమనం వా నిసజ్జా వాతి ఏవమాది. ‘‘కిరియావిసేసో’’తి విజ్ఝనం వా ఛేదనం వా భేదనం వా సఙ్ఖముణ్డకం వాతి ఏవమాది.

యది హి వత్థుం విసంవాదేత్వా ‘‘యం మారేహీ’’తి ఆణత్తో తతో అఞ్ఞం మారేతి, ‘‘పురతో పహరిత్వా మారేహీ’’తి వా ఆణత్తో పచ్ఛతో వా పస్సతో వా అఞ్ఞస్మిం వా పదేసే పహరిత్వా మారేతి. ఆణాపకస్స నత్థి కమ్మబన్ధో; ఆణత్తస్సేవ కమ్మబన్ధో. అథ వత్థుం అవిసంవాదేత్వా యథాణత్తియా మారేతి, ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణే ఆణత్తస్స చ మారణక్ఖణేతి ఉభయేసమ్పి కమ్మబన్ధో. వత్థువిసేసేన పనేత్థ కమ్మవిసేసో చ ఆపత్తివిసేసో చ హోతీతి. ఏవం తావ వత్థుమ్హి సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.

కాలే ¶ పన యో ‘‘అజ్జ స్వే’’తి అనియమేత్వా ‘‘పుబ్బణ్హే మారేహీ’’తి ఆణత్తో ¶ యదా కదాచి పుబ్బణ్హే మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో. యో పన ‘‘అజ్జ పుబ్బణ్హే’’తి వుత్తో మజ్ఝన్హే వా సాయన్హే వా స్వే వా పుబ్బణ్హే మారేతి. విసఙ్కేతో హోతి, ఆణాపకస్స నత్థి కమ్మబన్ధో. పుబ్బణ్హే మారేతుం వాయమన్తస్స మజ్ఝన్హే జాతేపి ఏసేవ నయో. ఏతేన నయేన సబ్బకాలప్పభేదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.

ఓకాసేపి ¶ యో ‘‘ఏతం గామే ఠితం మారేహీ’’తి అనియమేత్వా ఆణత్తో తం యత్థ కత్థచి మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో. యో పన ‘‘గామేయేవా’’తి నియమేత్వా ఆణత్తో వనే మారేతి, తథా ‘‘వనే’’తి ఆణత్తో గామే మారేతి. ‘‘అన్తోగేహద్వారే’’తి ఆణత్తో గేహమజ్ఝే మారేతి, విసఙ్కేతో. ఏతేన నయేన సబ్బోకాసభేదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.

ఆవుధేపి యో ‘‘అసినా వా ఉసునా వా’’తి అనియమేత్వా ‘‘ఆవుధేన మారేహీ’’తి ఆణత్తో యేన కేనచి ఆవుధేన మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో. యో పన ‘‘అసినా’’తి వుత్తో ఉసునా, ‘‘ఇమినా వా అసినా’’తి వుత్తో అఞ్ఞేన అసినా మారేతి. ఏతస్సేవ వా అసిస్స ‘‘ఇమాయ ధారాయ మారేహీ’’తి వుత్తో ఇతరాయ వా ధారాయ తలేన వా తుణ్డేన వా థరునా వా మారేతి, విసఙ్కేతో. ఏతేన నయేన సబ్బఆవుధభేదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.

ఇరియాపథే పన యో ‘‘ఏతం గచ్ఛన్తం మారేహీ’’తి వదతి, ఆణత్తో చ నం సచే గచ్ఛన్తం మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో. ‘‘గచ్ఛన్తమేవ మారేహీ’’తి వుత్తో పన సచే నిసిన్నం మారేతి. ‘‘నిసిన్నమేవ వా మారేహీ’’తి వుత్తో గచ్ఛన్తం మారేతి, విసఙ్కేతో హోతి. ఏతేన నయేన సబ్బఇరియాపథభేదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.

కిరియావిసేసేపి యో ‘‘విజ్ఝిత్వా మారేహీ’’తి వుత్తో విజ్ఝిత్వావ మారేతి, నత్థి విసఙ్కేతో. యో పన ‘‘విజ్ఝిత్వా మారేహీ’’తి వుత్తో ఛిన్దిత్వా మారేతి, విసఙ్కేతో. ఏతేన నయేన సబ్బకిరియావిసేసభేదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతతా వేదితబ్బా.

యో పన లిఙ్గవసేన ‘‘దీఘం రస్సం కాళం ఓదాతం కిసం థూలం మారేహీ’’తి అనియమేత్వా ఆణాపేతి, ఆణత్తో చ యంకిఞ్చి తాదిసం ¶ మారేతి, నత్థి ¶ విసఙ్కేతో ఉభిన్నం పారాజికం. అథ పన సో అత్తానం సన్ధాయ ఆణాపేతి, ఆణత్తో చ ‘‘అయమేవ ఈదిసో’’తి ఆణాపకమేవ మారేతి, ఆణాపకస్స దుక్కటం, వధకస్స పారాజికం. ఆణాపకో అత్తానం సన్ధాయ ఆణాపేతి, ఇతరో అఞ్ఞం తాదిసం మారేతి, ఆణాపకో ముచ్చతి, వధకస్సేవ పారాజికం. కస్మా? ఓకాసస్స అనియమితత్తా. సచే పన అత్తానం సన్ధాయ ఆణాపేన్తోపి ఓకాసం నియమేతి, ‘‘అసుకస్మిం నామ రత్తిట్ఠానే వా దివాట్ఠానే వా థేరాసనే వా నవాసనే వా మజ్ఝిమాసనే వా నిసిన్నం ఏవరూపం నామ మారేహీ’’తి. తత్థ చ అఞ్ఞో నిసిన్నో హోతి, సచే ఆణత్తో తం మారేతి, నేవ వధకో ముచ్చతి న ఆణాపకో. కస్మా? ఓకాసస్స నియమితత్తా. సచే పన నియమితోకాసతో ¶ అఞ్ఞత్ర మారేతి, ఆణాపకో ముచ్చతీతి అయం నయో మహాఅట్ఠకథాయం సుట్ఠు దళ్హం కత్వా వుత్తో. తస్మా ఏత్థ న అనాదరియం కాతబ్బన్తి.

అధిట్ఠాయాతి మాతికావసేన ఆణత్తికపయోగకథా నిట్ఠితా.

ఇదాని యే దూతేనాతి ఇమస్స మాతికాపదస్స నిద్దేసదస్సనత్థం ‘‘భిక్ఖు భిక్ఖుం ఆణాపేతీ’’తిఆదయో చత్తారో వారా వుత్తా. తేసు సో తం మఞ్ఞమానోతి సో ఆణత్తో యో ఆణాపకేన ‘‘ఇత్థన్నామో’’తి అక్ఖాతో, తం మఞ్ఞమానో తమేవ జీవితా వోరోపేతి, ఉభిన్నం పారాజికం. తం మఞ్ఞమానో అఞ్ఞన్తి ‘‘యం జీవితా వోరోపేహీ’’తి వుత్తో తం మఞ్ఞమానో అఞ్ఞం తాదిసం జీవితా వోరోపేతి, మూలట్ఠస్స అనాపత్తి. అఞ్ఞం మఞ్ఞమానో తన్తి యో ఆణాపకేన వుత్తో, తస్స బలవసహాయం సమీపే ఠితం దిస్వా ‘‘ఇమస్స బలేనాయం గజ్జతి, ఇమం తావ జీవితా వోరోపేమీ’’తి పహరన్తో ఇతరమేవ పరివత్తిత్వా తస్మిం ఠానే ఠితం ‘‘సహాయో’’తి మఞ్ఞమానో జీవితా వోరోపేతి, ఉభిన్నం పారాజికం. అఞ్ఞం మఞ్ఞమానో అఞ్ఞన్తి పురిమనయేనేవ ‘‘ఇమం తావస్స సహాయం జీవితా వోరోపేమీ’’తి సహాయమేవ వోరోపేతి, తస్సేవ పారాజికం.

దూతపరమ్పరాపదస్స నిద్దేసవారే ఇత్థన్నామస్స పావదాతిఆదీసు ఏకో ఆచరియో తయో బుద్ధరక్ఖితధమ్మరక్ఖితసఙ్ఘరక్ఖితనామకా అన్తేవాసికా ¶ దట్ఠబ్బా. తత్థ భిక్ఖు భిక్ఖుం ఆణాపేతీతి ఆచరియో కఞ్చి పుగ్గలం ¶ మారాపేతుకామో తమత్థం ఆచిక్ఖిత్వా బుద్ధరక్ఖితం ఆణాపేతి. ఇత్థన్నామస్స పావదాతి గచ్ఛ త్వం, బుద్ధరక్ఖిత, ఏతమత్థం ధమ్మరక్ఖితస్స పావద. ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామస్స పావదతూతి ధమ్మరక్ఖితోపి సఙ్ఘరక్ఖితస్స పావదతు. ఇత్థన్నామో ఇత్థన్నామం జీవితా వోరోపేతూతి ఏవం తయా ఆణత్తేన ధమ్మరక్ఖితేన ఆణత్తో సఙ్ఘరక్ఖితో ఇత్థన్నామం పుగ్గలం జీవితా వోరోపేతు; సో హి అమ్హేసు వీరజాతికో పటిబలో ఇమస్మిం కమ్మేతి. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఏవం ఆణాపేన్తస్స ఆచరియస్స తావ దుక్కటం. సో ఇతరస్స ఆరోచేతీతి బుద్ధరక్ఖితో ధమ్మరక్ఖితస్స, ధమ్మరక్ఖితో చ సఙ్ఘరక్ఖితస్స ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో ఏవం వదతి – ‘ఇత్థన్నామం కిర జీవితా వోరోపేహీ’తి. త్వం కిర అమ్హేసు వీరపురిసో’’తి ఆరోచేతి; ఏవం తేసమ్పి దుక్కటం. వధకో పటిగ్గణ్హాతీతి ‘‘సాధు వోరోపేస్సామీ’’తి సఙ్ఘరక్ఖితో సమ్పటిచ్ఛతి. మూలట్ఠస్స ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సాతి సఙ్ఘరక్ఖితేన పటిగ్గహితమత్తే ఆచరియస్స థుల్లచ్చయం. మహాజనో హి తేన పాపే నియోజితోతి. సో తన్తి సో చే సఙ్ఘరక్ఖితో తం పుగ్గలం జీవితా వోరోపేతి, సబ్బేసం చతున్నమ్పి జనానం పారాజికం. న కేవలఞ్చ ¶ చతున్నం, ఏతేనూపాయేన విసఙ్కేతం అకత్వా పరమ్పరాయ ఆణాపేన్తం సమణసతం సమణసహస్సం వా హోతు సబ్బేసం పారాజికమేవ.

విసక్కియదూతపదనిద్దేసే సో అఞ్ఞం ఆణాపేతీతి సో ఆచరియేన ఆణత్తో బుద్ధరక్ఖితో ధమ్మరక్ఖితం అదిస్వా వా అవత్తుకామో వా హుత్వా సఙ్ఘరక్ఖితమేవ ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో ఏవమాహ – ‘ఇత్థన్నామం కిర జీవితా వోరోపేహీ’’తి విసఙ్కేతం కరోన్తో ఆణాపేతి. విసఙ్కేతకరణేనేవ హి ఏస ‘‘విసక్కియదూతో’’తి వుచ్చతి. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఆణత్తియా తావ బుద్ధరక్ఖితస్స దుక్కటం. పటిగ్గణ్హాతి ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి సఙ్ఘరక్ఖితేన సమ్పటిచ్ఛితే మూలట్ఠస్సేవ ¶ దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. ఏవం సన్తే పటిగ్గహణే ఆపత్తియేవ న సియా, సఞ్చరిత్త పటిగ్గహణమరణాభినన్దనేసుపి చ ఆపత్తి హోతి, మరణపటిగ్గహణే కథం న సియా తస్మా పటిగ్గణ్హన్తస్సేవేతం దుక్కటం. తేనేవేత్థ ‘‘మూలట్ఠస్సా’’తి న వుత్తం. పురిమనయేపి చేతం పటిగ్గణ్హన్తస్స వేదితబ్బమేవ; ఓకాసాభావేన పన న వుత్తం. తస్మా యో యో ¶ పటిగ్గణ్హాతి, తస్స తస్స తప్పచ్చయా ఆపత్తియేవాతి అయమేత్థ అమ్హాకం ఖన్తి. యథా చేత్థ ఏవం అదిన్నాదానేపీతి.

సచే పన సో తం జీవితా వోరోపేతి, ఆణాపకస్స చ బుద్ధరక్ఖితస్స వోరోపకస్స చ సఙ్ఘరక్ఖితస్సాతి ఉభిన్నమ్పి పారాజికం. మూలట్ఠస్స పన ఆచరియస్స విసఙ్కేతత్తా పారాజికేన అనాపత్తి. ధమ్మరక్ఖితస్స అజాననతాయ సబ్బేన సబ్బం అనాపత్తి. బుద్ధరక్ఖితో పన ద్విన్నం సోత్థిభావం కత్వా అత్తనా నట్ఠోతి.

గతపచ్చాగతదూతనిద్దేసే – సో గన్త్వా పున పచ్చాగచ్ఛతీతి తస్స జీవితా వోరోపేతబ్బస్స సమీపం గన్త్వా సుసంవిహితారక్ఖత్తా తం జీవితా వోరోపేతుం అసక్కోన్తో ఆగచ్ఛతి. యదా సక్కోసి తదాతి కిం అజ్జేవ మారితో మారితో హోతి, గచ్ఛ యదా సక్కోసి, తదా నం జీవితా వోరోపేహీతి. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఏవం పున ఆణత్తియాపి దుక్కటమేవ హోతి. సచే పన సో అవస్సం జీవితా వోరోపేతబ్బో హోతి, అత్థసాధకచేతనా మగ్గానన్తరఫలసదిసా, తస్మా అయం ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికో. సచేపి వధకో సట్ఠివస్సాతిక్కమేన తం వధతి, ఆణాపకో చ అన్తరావ కాలఙ్కరోతి, హీనాయ వా ఆవత్తతి, అస్సమణోవ హుత్వా కాలఞ్చ కరిస్సతి, హీనాయ వా ఆవత్తిస్సతి. సచే ఆణాపకో గిహికాలే మాతరం వా పితరం వా అరహన్తం వా సన్ధాయ ఏవం ఆణాపేత్వా పబ్బజతి, తస్మిం పబ్బజితే ఆణత్తో తం మారేతి, ఆణాపకో గిహికాలేయేవ మాతుఘాతకో పితుఘాతకో అరహన్తఘాతకో వా హోతి, తస్మా నేవస్స పబ్బజ్జా ¶ , న ఉపసమ్పదా రుహతి. సచేపి మారేతబ్బపుగ్గలో ఆణత్తిక్ఖణే పుథుజ్జనో, యదా ¶ పన నం ఆణత్తో మారేతి తదా అరహా హోతి, ఆణత్తతో వా పహారం లభిత్వా దుక్ఖమూలికం సద్ధం నిస్సాయ విపస్సన్తో అరహత్తం పత్వా తేనేవాబాధేన కాలంకరోతి, ఆణాపకో ఆణత్తిక్ఖణేయేవ అరహన్తఘాతకో. వధకో పన సబ్బత్థ ఉపక్కమకరణక్ఖణేయేవ పారాజికోతి.

ఇదాని యే సబ్బేసుయేవ ఇమేసు దూతవసేన వుత్తమాతికాపదేసు సఙ్కేతవిసఙ్కేతదస్సనత్థం

వుత్తా తయో వారా, తేసు పఠమవారే తావ – యస్మా తం సణికం వా భణన్తో తస్స వా బధిరతాయ ‘‘మా ఘాతేహీ’’తి ¶ ఏతం వచనం న సావేతి, తస్మా మూలట్ఠో న ముత్తో. దుతియవారే – సావితత్తా ముత్తో. తతియవారే పన తేన చ సావితత్తా ఇతరేన చ ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఓరతత్తా ఉభోపి ముత్తాతి.

దూతకథా నిట్ఠితా.

౧౭౫. అరహో రహోసఞ్ఞీనిద్దేసాదీసు అరహోతి సమ్ముఖే. రహోతి పరమ్ముఖే. తత్థ యో ఉపట్ఠానకాలే వేరిభిక్ఖుమ్హి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఆగన్త్వా పురతో నిసిన్నేయేవ అన్ధకారదోసేన తస్స ఆగతభావం అజానన్తో ‘‘అహో వత ఇత్థన్నామో హతో అస్స, చోరాపి నామ తం న హనన్తి, సప్పో వా న డంసతి, న సత్థం వా విసం వా ఆహరతీ’’తి తస్స మరణం అభినన్దన్తో ఈదిసాని వచనాని ఉల్లపతి, అయం అరహో రహోసఞ్ఞీ ఉల్లపతి నామ. సమ్ముఖేవ తస్మిం పరమ్ముఖసఞ్ఞీతి అత్థో. యో పన తం పురతో నిసిన్నం దిస్వా పున ఉపట్ఠానం కత్వా గతేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం గతేపి తస్మిం ‘‘ఇధేవ సో నిసిన్నో’’తి సఞ్ఞీ హుత్వా పురిమనయేనేవ ఉల్లపతి, అయం రహో అరహోసఞ్ఞీ ఉల్లపతి నామ. ఏతేనేవుపాయేన అరహో అరహోసఞ్ఞీ చ రహో రహోసఞ్ఞీ చ వేదితబ్బో. చతున్నమ్పి చ ఏతేసం వాచాయ వాచాయ దుక్కటన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని ¶ మరణవణ్ణసంవణ్ణనాయ విభాగదస్సనత్థం వుత్తేసు పఞ్చసు కాయేన సంవణ్ణనాదిమాతికానిద్దేసేసు – కాయేన వికారం కరోతీతి యథా సో జానాతి ‘‘సత్థం వా ఆహరిత్వా విసం వా ఖాదిత్వా రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా సోబ్భాదీసు వా పపతిత్వా యో మరతి సో కిర ధనం వా లభతి, యసం వా లభతి, సగ్గం వా గచ్ఛతీతి అయమత్థో ఏతేన వుత్తో’’తి తథా హత్థముద్దాదీహి దస్సేతి. వాచాయ భణతీతి తమేవత్థం వాక్యభేదం కత్వా భణతి. తతియవారో ఉభయవసేన వుత్తో. సబ్బత్థ సంవణ్ణనాయ పయోగే పయోగే దుక్కటం. తస్స దుక్ఖుప్పత్తియం సంవణ్ణకస్స ¶ థుల్లచ్చయం. యం ఉద్దిస్స సంవణ్ణనా కతా, తస్మిం మతే సంవణ్ణనక్ఖణేయేవ సంవణ్ణకస్స పారాజికం. సో తం న జానాతి అఞ్ఞో ఞత్వా ‘‘లద్ధో వత మే సుఖుప్పత్తిఉపాయో’’తి తాయ సంవణ్ణనాయ మరతి, అనాపత్తి. ద్విన్నం ఉద్దిస్స సంవణ్ణనాయ కతాయ ఏకో ఞత్వా మరతి, పారాజికం. ద్వేపి మరన్తి, పారాజికఞ్చ అకుసలరాసి చ. ఏస నయో సమ్బహులేసు. అనుద్దిస్స ¶ మరణం సంవణ్ణేన్తో ఆహిణ్డతి, యో యో తం సంవణ్ణనం ఞత్వా మరతి, సబ్బో తేన మారితో హోతి.

దూతేన సంవణ్ణనాయం ‘‘అసుకం నామ గేహం వా గామం వా గన్త్వా ఇత్థన్నామస్స ఏవం మరణవణ్ణం సంవణ్ణేహీ’’తి సాసనే ఆరోచితమత్తే దుక్కటం. యస్సత్థాయ పహితో తస్స దుక్ఖుప్పత్తియా మూలట్ఠస్స థుల్లచ్చయం, మరణేన పారాజికం. దూతో ‘‘ఞాతో దాని అయం సగ్గమగ్గో’’తి తస్స అనారోచేత్వా అత్తనో ఞాతిస్స వా సాలోహితస్స వా ఆరోచేతి, తస్మిం మతే విసఙ్కేతో హోతి, మూలట్ఠో ముచ్చతి. దూతో తథేవ చిన్తేత్వా సయం సంవణ్ణనాయ వుత్తం కత్వా మరతి, విసఙ్కేతోవ. అనుద్దిస్స పన సాసనే ఆరోచితే యత్తకా దూతస్స సంవణ్ణనాయ మరన్తి, తత్తకా పాణాతిపాతా. సచే మాతాపితరో మరన్తి, ఆనన్తరియమ్పి హోతి.

౧౭౬. లేఖాసంవణ్ణనాయ – లేఖం ఛిన్దతీతి పణ్ణే వా పోత్థకే వా అక్ఖరాని లిఖతి – ‘‘యో సత్థం వా ఆహరిత్వా పపాతే వా పపతిత్వా అఞ్ఞేహి వా అగ్గిప్పవేసనఉదకప్పవేసనాదీహి ఉపాయేహి ¶ మరతి, సో ఇదఞ్చిదఞ్చ లభతీ’’తి వా ‘‘తస్స ధమ్మో హోతీ’’తి వాతి. ఏత్థాపి దుక్కటథుల్లచ్చయా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. ఉద్దిస్స లిఖితే పన యం ఉద్దిస్స లిఖితం తస్సేవ మరణేన పారాజికం. బహూ ఉద్దిస్స లిఖితే యత్తకా మరన్తి, తత్తకా పాణాతిపాతా. మాతాపితూనం మరణేన ఆనన్తరియం. అనుద్దిస్స లిఖితేపి ఏసేవ నయో. ‘‘బహూ మరన్తీ’’తి విప్పటిసారే ఉప్పన్నే తం పోత్థకం ఝాపేత్వా వా యథా వా అక్ఖరాని న పఞ్ఞాయన్తి తథా కత్వా ముచ్చతి. సచే సో పరస్స పోత్థకో హోతి, ఉద్దిస్స లిఖితో వా హోతి అనుద్దిస్స లిఖితో వా, గహితట్ఠానే ఠపేత్వా ముచ్చతి. సచే మూలేన కీతో హోతి, పోత్థకస్సామికానం పోత్థకం, యేసం హత్థతో మూలం గహితం, తేసం మూలం దత్వా ముచ్చతి. సచే సమ్బహులా ‘‘మరణవణ్ణం లిఖిస్సామా’’తి ఏకజ్ఝాసయా హుత్వా ఏకో తాలరుక్ఖం ఆరోహిత్వా పణ్ణం ఛిన్దతి, ఏకో ఆహరతి, ఏకో పోత్థకం కరోతి, ఏకో లిఖతి, ఏకో సచే కణ్టకలేఖా హోతి, మసిం మక్ఖేతి, మసిం మక్ఖేత్వా తం పోత్థకం సజ్జేత్వా సబ్బేవ ¶ సభాయం వా ఆపణే వా యత్థ వా పన లేఖాదస్సనకోతూహలకా బహూ సన్నిపతన్తి, తత్థ ఠపేన్తి. తం వాచేత్వా సచేపి ఏకో మరతి, సబ్బేసం పారాజికం. సచే బహుకా మరన్తి, వుత్తసదిసోవ నయో. విప్పటిసారే ¶ పన ఉప్పన్నే తం పోత్థకం సచేపి మఞ్జూసాయం గోపేన్తి, అఞ్ఞో చ తం దిస్వా నీహరిత్వా పున బహూనం దస్సేతి, నేవ ముచ్చన్తి. తిట్ఠతు మఞ్జూసా, సచేపి తం పోత్థకం నదియం వా సముద్దే వా ఖిపన్తి వా ధోవన్తి వా ఖణ్డాఖణ్డం వా ఛిన్దన్తి, అగ్గిమ్హి వా ఝాపేన్తి, యావ సఙ్ఘట్టితేపి దుద్ధోతే వా దుజ్ఝాపితే వా పత్తే అక్ఖరాని పఞ్ఞాయన్తి, తావ న ముచ్చన్తి. యథా పన అక్ఖరాని న పఞ్ఞాయన్తి తథేవ కతే ముచ్చన్తీతి.

ఇదాని ¶ థావరపయోగస్స విభాగదస్సనత్థం వుత్తేసు ఓపాతాదిమాతికానిద్దేసేసు మనుస్సం ఉద్దిస్స ఓపాతం ఖనతీతి ‘‘ఇత్థన్నామో పతిత్వా మరిస్సతీ’’తి కఞ్చి మనుస్సం ఉద్దిసిత్వా యత్థ సో ఏకతో విచరతి, తత్థ ఆవాటం ఖనతి, ఖనన్తస్స తావ సచేపి జాతపథవియా ఖనతి, పాణాతిపాతస్స పయోగత్తా పయోగే పయోగే దుక్కటం. యం ఉద్దిస్స ఖనతి, తస్స దుక్ఖుప్పత్తియా థుల్లచ్చయం, మరణేన పారాజికం. అఞ్ఞస్మిం పతిత్వా మతే అనాపత్తి. సచే అనుద్దిస్స ‘‘యో కోచి మరిస్సతీ’’తి ఖతో హోతి, యత్తకా పతిత్వా మరన్తి, తత్తకా పాణాతిపాతా. ఆనన్తరియవత్థూసు చ ఆనన్తరియం థుల్లచ్చయపాచిత్తియవత్థూసు థుల్లచ్చయపాచిత్తియాని.

బహూ తత్థ చేతనా; కతమాయ పారాజికం హోతీతి? మహాఅట్ఠకథాయం తావ వుత్తం – ‘‘ఆవాటం గమ్భీరతో చ ఆయామవిత్థారతో చ ఖనిత్వా పమాణే ఠపేత్వా తచ్ఛేత్వా పుఞ్ఛిత్వా పంసుపచ్ఛిం ఉద్ధరన్తస్స సన్నిట్ఠాపికా అత్థసాధకచేతనా మగ్గానన్తరఫలసదిసా. సచేపి వస్ససతస్స అచ్చయేన పతిత్వా అవస్సం మరణకసత్తో హోతి, సన్నిట్ఠాపకచేతనాయమేవ పారాజిక’’న్తి. మహాపచ్చరియం పన సఙ్ఖేపట్ఠకథాయఞ్చ – ‘‘ఇమస్మిం ఆవాటే పతిత్వా మరిస్సతీతి ఏకస్మిమ్పి కుద్దాలప్పహారే దిన్నే సచే కోచి తత్థ పక్ఖలితో పతిత్వా మరతి, పారాజికమేవ. సుత్తన్తికత్థేరా పన సన్నిట్ఠాపకచేతనం గణ్హన్తీ’’తి వుత్తం.

ఏకో ¶ ‘‘ఓపాతం ఖనిత్వా అసుకం నామ ఆనేత్వా ఇధ పాతేత్వా మారేహీ’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతి, సో తం పాతేత్వా మారేతి, ఉభిన్నం పారాజికం. అఞ్ఞం పాతేత్వా మారేతి, సయం పతిత్వా మరతి, అఞ్ఞో అత్తనో ధమ్మతాయ పతిత్వా మరతి, సబ్బత్థ విసఙ్కేతో హోతి, మూలట్ఠో ముచ్చతి. ‘‘అసుకో అసుకం ఆనేత్వా ఇధ మారేస్సతీ’’తి ఖతేపి ఏసేవ నయో. మరితుకామా ఇధ మరిస్సన్తీతి ఖనతి, ఏకస్స మరణే పారాజికం. బహున్నం మరణే అకుసలరాసి ¶ , మాతాపితూనం మరణే ఆనన్తరియం, థుల్లచ్చయపాచిత్తియవత్థూసు థుల్లచ్చయపాచిత్తియాని.

‘‘యే కేచి మారేతుకామా, తే ఇధ పాతేత్వా మారేస్సన్తీ’’తి ఖనతి, తత్థ పాతేత్వా మారేన్తి ¶ , ఏకస్మిం మతే పారాజికం, బహూసు అకుసలరాసి, ఆనన్తరియాదివత్థూసు ఆనన్తరియాదీని. ఇధేవ అరహన్తాపి సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. పురిమనయే పన ‘‘తేసం మరితుకామతాయ పతనం నత్థీ’’తి తే న సఙ్గయ్హన్తి. ద్వీసుపి నయేసు అత్తనో ధమ్మతాయ పతిత్వా మతే విసఙ్కేతో. ‘‘యే కేచి అత్తనో వేరికే ఏత్థ పాతేత్వా మారేస్సన్తీ’’తి ఖనతి, తత్థ చ వేరికా వేరికే పాతేత్వా మారేన్తి, ఏకస్మిం మారితే పారాజికం, బహూసు అకుసలరాసి, మాతరి వా పితరి వా అరహన్తే వా వేరికేహి ఆనేత్వా తత్థ మారితే ఆనన్తరియం. అత్తనో ధమ్మతాయ పతిత్వా మతేసు విసఙ్కేతో.

యో పన ‘‘మరితుకామా వా అమరితుకామా వా మారేతుకామా వా అమారేతుకామా వా యే కేచి ఏత్థ పతితా వా పాతితా వా మరిస్సన్తీ’’తి సబ్బథాపి అనుద్దిస్సేవ ఖనతి. యో యో మరతి తస్స తస్స మరణేన యథానురూపం కమ్మఞ్చ ఫుసతి, ఆపత్తిఞ్చ ఆపజ్జతి. సచే గబ్భినీ పతిత్వా సగబ్భా మరతి, ద్వే పాణాతిపాతా. గబ్భోయేవ వినస్సతి, ఏకో. గబ్భో న వినస్సతి, మాతా మరతి, ఏకోయేవ. చోరేహి అనుబద్ధో పతిత్వా మరతి, ఓపాతఖనకస్సేవ పారాజికం. చోరా తత్థ పాతేత్వా మారేన్తి, పారాజికమేవ. తత్థ పతితం బహి నీహరిత్వా మారేన్తి, పారాజికమేవ. కస్మా? ఓపాతే పతితప్పయోగేన గహితత్తా. ఓపాతతో నిక్ఖమిత్వా తేనేవ ఆబాధేన మరతి, పారాజికమేవ. బహూని వస్సాని అతిక్కమిత్వా పున కుపితేన తేనేవాబాధేన మరతి, పారాజికమేవ. ఓపాతే పతనప్పచ్చయా ఉప్పన్నరోగేన గిలానస్సేవ అఞ్ఞో రోగో ఉప్పజ్జతి, ఓపాతరోగో బలవతరో ¶ హోతి, తేన మతేపి ఓపాతఖణకో న ముచ్చతి. సచే పచ్ఛా ఉప్పన్నరోగో బలవా హోతి, తేన మతే ముచ్చతి. ఉభోహి మతే న ముచ్చతి. ఓపాతే ఓపపాతికమనుస్సో నిబ్బత్తిత్వా ఉత్తరితుం అసక్కోన్తో మరతి, పారాజికమేవ. మనుస్సం ఉద్దిస్స ఖతే యక్ఖాదీసు పతిత్వా మతేసు అనాపత్తి. యక్ఖాదయో ¶ ఉద్దిస్స ఖతే మనుస్సాదీసు మరన్తేసుపి ఏసేవ నయో. యక్ఖాదయో ఉద్దిస్స ఖనన్తస్స పన ఖననేపి తేసం దుక్ఖుప్పత్తియమ్పి దుక్కటమేవ. మరణే వత్థువసేన థుల్లచ్చయం వా పాచిత్తియం వా. అనుద్దిస్స ఖతే ఓపాతే యక్ఖరూపేన వా పేతరూపేన వా పతతి, తిరచ్ఛానరూపేన మరతి, పతనరూపం పమాణం, తస్మా థుల్లచ్చయన్తి ఉపతిస్సత్థేరో. మరణరూపం పమాణం, తస్మా పాచిత్తియన్తి ఫుస్సదేవత్థేరో. తిరచ్ఛానరూపేన పతిత్వా యక్ఖపేతరూపేన మతేపి ఏసేవ నయో.

ఓపాతఖనకో ఓపాతం అఞ్ఞస్స విక్కిణాతి వా ముధా వా దేతి, యో యో పతిత్వా మరతి, తప్పచ్చయా తస్సేవ ఆపత్తి చ కమ్మబన్ధో చ. యేన లద్ధో సో నిద్దోసో. అథ సోపి ‘‘ఏవం ¶ పతితా ఉత్తరితుం అసక్కోన్తా నస్సిస్సన్తి, సుఉద్ధరా వా న భవిస్సన్తీ’’తి తం ఓపాతం గమ్భీరతరం వా ఉత్తానతరం వా దీఘతరం వా రస్సతరం వా విత్థతతరం వా సమ్బాధతరం వా కరోతి, ఉభిన్నమ్పి ఆపత్తి చ కమ్మబన్ధో చ. బహూ మరన్తీతి విప్పటిసారే ఉప్పన్నే ఓపాతం పంసునా పూరేతి, సచే కోచి పంసుమ్హి పతిత్వా మరతి, పూరేత్వాపి మూలట్ఠో న ముచ్చతి. దేవే వస్సన్తే కద్దమో హోతి, తత్థ లగ్గిత్వా మతేపి. రుక్ఖో వా పతన్తో వాతో వా వస్సోదకం వా పంసుం హరతి, కన్దమూలత్థం వా పథవిం ఖనన్తా తత్థ ఆవాటం కరోన్తి. తత్థ సచే కోచి లగ్గిత్వా వా పతిత్వా వా మరతి, మూలట్ఠో న ముచ్చతి. తస్మిం పన ఓకాసే మహన్తం తళాకం వా పోక్ఖరణిం వా కారేత్వా చేతియం వా పతిట్ఠాపేత్వా బోధిం వా రోపేత్వా ఆవాసం వా సకటమగ్గం వా కారేత్వా ముచ్చతి. యదాపి థిరం కత్వా పూరితే ఓపాతే రుక్ఖాదీనం మూలాని మూలేహి సంసిబ్బితాని హోన్తి ¶ , జాతపథవీ జాతా, తదాపి ముచ్చతి. సచేపి నదీ ఆగన్త్వా ఓపాతం హరతి, ఏవమ్పి ముచ్చతీతి. అయం తావ ఓపాతకథా.

ఓపాతస్సేవ పన అనులోమేసు పాసాదీసుపి యో తావ పాసం ఓడ్డేతి ‘‘ఏత్థ బజ్ఝిత్వా సత్తా మరిస్సన్తీ’’తి అవస్సం బజ్ఝనకసత్తానం వసేన ¶ హత్థా ముత్తమత్తే పారాజికానన్తరియథుల్లచ్చయపాచిత్తియాని వేదితబ్బాని. ఉద్దిస్స కతే యం ఉద్దిస్స ఓడ్డితో, తతో అఞ్ఞేసం బన్ధనే అనాపత్తి. పాసే మూలేన వా ముధా వా దిన్నేపి మూలట్ఠస్సేవ కమ్మబన్ధో. సచే యేన లద్ధో సో ఉగ్గలితం వా పాసం సణ్ఠపేతి, పస్సేన వా గచ్ఛన్తే దిస్వా వతిం కత్వా సమ్ముఖే పవేసేతి, థద్ధతరం వా పాసయట్ఠిం ఠపేతి, దళ్హతరం వా పాసరజ్జుం బన్ధతి, థిరతరం వా ఖాణుకం వా ఆకోటేతి, ఉభోపి న ముచ్చన్తి. సచే విప్పటిసారే ఉప్పన్నే పాసం ఉగ్గలాపేత్వా గచ్ఛతి, తం దిస్వా పున అఞ్ఞే సణ్ఠపేన్తి, బద్ధా బద్ధా మరన్తి, మూలట్ఠో న ముచ్చతి.

సచే పన తేన పాసయట్ఠి సయం అకతా హోతి, గహితట్ఠానే ఠపేత్వా ముచ్చతి. తత్థజాతకయట్ఠిం ఛిన్దిత్వా ముచ్చతి. సయం కతయట్ఠిం పన గోపేన్తోపి న ముచ్చతి. యది హి తం అఞ్ఞో గణ్హిత్వా పాసం సణ్ఠపేతి, తప్పచ్చయా మరన్తేసు మూలట్ఠో న ముచ్చతి. సచే తం ఝాపేత్వా అలాతం కత్వా ఛడ్డేతి, తేన అలాతేన పహారం లద్ధా మరన్తేసుపి న ముచ్చతి. సబ్బసో పన ఝాపేత్వా వా నాసేత్వా వా ముచ్చతి, పాసరజ్జుమ్పి అఞ్ఞేహి చ వట్టితం గహితట్ఠానే ఠపేత్వా ముచ్చతి. రజ్జుకే లభిత్వా సయం వట్టితం ఉబ్బట్టేత్వా వాకే లభిత్వా వట్టితం హీరం హీరం కత్వా ముచ్చతి. అరఞ్ఞతో పన సయం వాకే ఆహరిత్వా వట్టితం గోపేన్తోపి న ముచ్చతి. సబ్బసో పన ఝాపేత్వా వా నాసేత్వా వా ముచ్చతి.

అదూహలం ¶ సజ్జేన్తో చతూసు పాదేసు అదూహలమఞ్చం ఠపేత్వా పాసాణే ఆరోపేతి, పయోగే పయోగే దుక్కటం. సబ్బసజ్జం కత్వా హత్థతో ¶ ముత్తమత్తే అవస్సం అజ్ఝోత్థరితబ్బకసత్తానం వసేన ఉద్దిస్సకానుద్దిస్సకానురూపేన పారాజికాదీని వేదితబ్బాని. అదూహలే మూలేన వా ముధా వా దిన్నేపి మూలట్ఠస్సేవ కమ్మబద్ధో. సచే యేన లద్ధం సో పతితం వా ఉక్ఖిపతి, అఞ్ఞేపి పాసాణే ఆరోపేత్వా గరుకతరం వా కరోతి, పస్సేన వా గచ్ఛన్తే దిస్వా వతిం కత్వా అదూహలే పవేసేతి, ఉభోపి న ముచ్చన్తి. సచేపి విప్పటిసారే ఉప్పన్నే అదూహలం పాతేత్వా గచ్ఛతి, తం దిస్వా అఞ్ఞో సణ్ఠపేతి, మూలట్ఠో న ముచ్చతి. పాసాణే పన గహితట్ఠానే ఠపేత్వా అదూహలపాదే చ పాసయట్ఠియం వుత్తనయేన గహితట్ఠానే వా ఠపేత్వా ఝాపేత్వా వా ముచ్చతి.

సూలం రోపేన్తస్సాపి సబ్బసజ్జం కత్వా హత్థతో ముత్తమత్తే సూలముఖే పతిత్వా అవస్సం మరణకసత్తానం వసేన ఉద్దిస్సానుద్దిస్సానురూపతో పారాజికాదీని ¶ వేదితబ్బాని. సూలే మూలేన వా ముధా వా దిన్నేపి మూలట్ఠస్సేవ కమ్మబద్ధో. సచే యేన లద్ధం సో ‘‘ఏకప్పహారేనేవ మరిస్సన్తీ’’తి తిఖిణతరం వా కరోతి, ‘‘దుక్ఖం మరిస్సన్తీ’’తి కుణ్ఠతరం వా కరోతి, ‘‘ఉచ్చ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా నీచతరం వా ‘‘నీచ’’న్తి సల్లక్ఖేత్వా ఉచ్చతరం వా పున రోపేతి, వఙ్కం వా ఉజుకం అతిఉజుకం వా ఈసకం పోణం కరోతి, ఉభోపి న ముచ్చన్తి. సచే పన ‘‘అట్ఠానే ఠిత’’న్తి అఞ్ఞస్మిం ఠానే ఠపేతి, తం చే మారణత్థాయ ఆదితో పభుతి పరియేసిత్వా కతం హోతి, మూలట్ఠో న ముచ్చతి. అపరియేసిత్వా పన కతమేవ లభిత్వా రోపితే మూలట్ఠో ముచ్చతి. విప్పటిసారే ఉప్పన్నే పాసయట్ఠియం వుత్తనయేన గహితట్ఠానే వా ఠపేత్వా ఝాపేత్వా వా ముచ్చతి.

౧౭౭. అపస్సేనే సత్థం వాతి ఏత్థ అపస్సేనం నామ నిచ్చపరిభోగో మఞ్చో వా పీఠం వా అపస్సేనఫలకం వా దివాట్ఠానే నిసీదన్తస్స అపస్సేనకత్థమ్భో వా తత్థజాతకరుక్ఖో వా చఙ్కమే అపస్సాయ తిట్ఠన్తస్స ఆలమ్బనరుక్ఖో వా ఆలమ్బనఫలకం వా సబ్బమ్పేతం అపస్సయనీయట్ఠేన అపస్సేనం ¶ నామ; తస్మిం అపస్సేనే యథా అపస్సయన్తం విజ్ఝతి వా ఛిన్దతి వా తథా కత్వా వాసిఫరసుసత్తిఆరకణ్టకాదీనం అఞ్ఞతరం సత్థం ఠపేతి, దుక్కటం. ధువపరిభోగట్ఠానే నిరాసఙ్కస్స నిసీదతో వా నిపజ్జతో వా అపస్సయన్తస్స వా సత్థసమ్ఫస్సపచ్చయా దుక్ఖుప్పత్తియా థుల్లచ్చయం, మరణేన పారాజికం. తం చే అఞ్ఞోపి తస్స వేరిభిక్ఖు విహారచారికం చరన్తో దిస్వా ‘‘ఇమస్స మఞ్ఞే మరణత్థాయ ఇదం నిఖిత్తం, సాధు సుట్ఠు మరతూ’’తి అభినన్దన్తో గచ్ఛతి, దుక్కటం. సచే పన సోపి తత్థ ‘‘ఏవం కతే సుకతం భవిస్సతీ’’తి తిఖిణతరాదికరణేన కిఞ్చి కమ్మం కరోతి, తస్సాపి పారాజికం. సచే పన ‘‘అట్ఠానే ఠిత’’న్తి ఉద్ధరిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే ఠపేతి తదత్థమేవ కత్వా ఠపితే మూలట్ఠో న ముచ్చతి. పాకతికం లభిత్వా ఠపితం హోతి, ముచ్చతి. తం అపనేత్వా అఞ్ఞం తిఖిణతరం ఠపేతి మూలట్ఠో ముచ్చతేవ.

విసమక్ఖనేపి యావ మరణాభినన్దనే దుక్కటం తావ ఏసేవ నయో. సచే పన సోపి ఖుద్దకం విసమణ్డలన్తి సల్లక్ఖేత్వా మహన్తతరం వా కరోతి ¶ , మహన్తం వా ‘‘అతిరేకం హోతీ’’తి ఖుద్దకం కరోతి, తనుకం వా బహలం; బహలం వా తనుకం కరోతి, అగ్గినా తాపేత్వా హేట్ఠా వా ఉపరి వా సఞ్చారేతి, తస్సాపి పారాజికం. ‘‘ఇదం అఠానే ఠిత’’న్తి సబ్బమేవ తచ్ఛేత్వా పుఞ్ఛిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే ఠపేతి, అత్తనా భేసజ్జాని యోజేత్వా కతే మూలట్ఠో న ముచ్చతి ¶ , అత్తనా అకతే ముచ్చతి. సచే పన సో ‘‘ఇదం విసం అతిపరిత్త’’న్తి అఞ్ఞమ్పి ఆనేత్వా పక్ఖిపతి, యస్స విసేన మరతి, తస్స పారాజికం. సచే ఉభిన్నమ్పి సన్తకేన మరతి, ఉభిన్నమ్పి పారాజికం. ‘‘ఇదం విసం నిబ్బిస’’న్తి తం అపనేత్వా అత్తనో విసమేవ ఠపేతి, తస్సేవ పారాజికం మూలట్ఠో ముచ్చతి.

దుబ్బలం వా కరోతీతి ¶ మఞ్చపీఠం అటనియా హేట్ఠాభాగే ఛిన్దిత్వా విదలేహి వా రజ్జుకేహి వా యేహి వీతం హోతి, తే వా ఛిన్దిత్వా అప్పావసేసమేవ కత్వా హేట్ఠా ఆవుధం నిక్ఖిపతి ‘‘ఏత్థ పతిత్వా మరిస్సతీ’’తి. అపస్సేనఫలకాదీనమ్పి చఙ్కమే ఆలమ్బనరుక్ఖఫలకపరియోసానానం పరభాగం ఛిన్దిత్వా హేట్ఠా ఆవుధం నిక్ఖిపతి, సోబ్భాదీసు మఞ్చం వా పీఠం వా అపస్సేనఫలకం వా ఆనేత్వా ఠపేతి, యథా తత్థ నిసిన్నమత్తో వా అపస్సితమత్తో వా పతతి, సోబ్భాదీసు వా సఞ్చరణసేతు హోతి, తం దుబ్బలం కరోతి; ఏవం కరోన్తస్స కరణే దుక్కటం. ఇతరస్స దుక్ఖుప్పత్తియా థుల్లచ్చయం, మరణే పారాజికం. భిక్ఖుం ఆనేత్వా సోబ్భాదీనం తటే ఠపేతి ‘‘దిస్వా భయేన కమ్పేన్తో పతిత్వా మరిస్సతీ’’తి దుక్కటం. సో తత్థేవ పతతి, దుక్ఖుప్పత్తియా థుల్లచ్చయం, మరణే పారాజికం. సయం వా పాతేతి, అఞ్ఞేన వా పాతాపేతి, అఞ్ఞో అవుత్తో వా అత్తనో ధమ్మతాయ పాతేతి, అమనుస్సో పాతేతి, వాతప్పహారేన పతతి, అత్తనో ధమ్మతాయ పతత్తి, సబ్బత్థ మరణే పారాజికం. కస్మా? తస్స పయోగేన సోబ్భాదితటే ఠితత్తా.

ఉపనిక్ఖిపనం నామ సమీపే నిక్ఖిపనం. తత్థ ‘‘యో ఇమినా అసినా మతో సో ధనం వా లభతీ’’తిఆదినా నయేన మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేత్వా ‘‘ఇమినా మరణత్థికా మరన్తు, మారణత్థికా మారేన్తూ’’తి వా వత్వా అసిం ఉపనిక్ఖిపతి, తస్స ఉపనిక్ఖిపనే దుక్కటం. మరితుకామో వా తేన అత్తానం పహరతు ¶ , మారేతుకామో వా అఞ్ఞం పహరతు, ఉభయథాపి పరస్స దుక్ఖుప్పత్తియా ¶ ఉపనిక్ఖేపకస్స థుల్లచ్చయం, మరణే పారాజికం. అనుద్దిస్స నిక్ఖిత్తే బహూనం మరణే అకుసలరాసి. పారాజికాదివత్థూసు పారాజికాదీని. విప్పటిసారే ఉప్పన్నే అసిం గహితట్ఠానే ఠపేత్వా ముచ్చతి. కిణిత్వా గహితో హోతి, అసిస్సామికానం అసిం, యేసం హత్థతో మూలం గహితం, తేసం మూలం దత్వా ముచ్చతి. సచే లోహపిణ్డిం వా ఫాలం వా కుదాలం వా గహేత్వా అసి కారాపితో హోతి, యం భణ్డం గహేత్వా కారితో, తదేవ కత్వా ముచ్చతి. సచే కుదాలం గహేత్వా ¶ కారితం వినాసేత్వా ఫాలం కరోతి, ఫాలేన పహారం లభిత్వా మరన్తేసుపి పాణాతిపాతతో న ముచ్చతి. సచే పన లోహం సముట్ఠాపేత్వా ఉపనిక్ఖిపనత్థమేవ కారితో హోతి, అరేన ఘంసిత్వా చుణ్ణవిచుణ్ణం కత్వా విప్పకిణ్ణే ముచ్చతి. సచేపి సంవణ్ణనాపోత్థకో వియ బహూహి ఏకజ్ఝాసయేహి కతో హోతి, పోత్థకే వుత్తనయేనేవ కమ్మబన్ధవినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. ఏస నయో సత్తిభేణ్డీసు. లగుళే పాసయట్ఠిసదిసో వినిచ్ఛయో. తథా పాసాణే. సత్థే అసిసదిసోవ. విసం వాతి విసం ఉపనిక్ఖిపన్తస్స వత్థువసేన ఉద్దిస్సానుద్దిస్సానురూపతో పారాజికాదివత్థూసు పారాజికాదీని వేదితబ్బాని. కిణిత్వా ఠపితే పురిమనయేన పటిపాకతికం కత్వా ముచ్చతి. సయం భేసజ్జేహి యోజితే అవిసం కత్వా ముచ్చతి. రజ్జుయా పాసరజ్జుసదిసోవ వినిచ్ఛయో.

భేసజ్జే – యో భిక్ఖు వేరిభిక్ఖుస్స పజ్జరకే వా విసభాగరోగే వా ఉప్పన్నే అసప్పాయానిపి సప్పిఆదీని సప్పాయానీతి మరణాధిప్పాయో దేతి, అఞ్ఞం వా కిఞ్చి కన్దమూలఫలం తస్స ఏవం భేసజ్జదానే దుక్కటం. పరస్స దుక్ఖుప్పత్తియం మరణే చ థుల్లచ్చయపారాజికాని, ఆనన్తరియవత్థుమ్హి ఆనన్తరియన్తి వేదితబ్బం.

౧౭౮. రూపూపహారే – ఉపసంహరతీతి పరం వా అమనాపరూపం తస్స సమీపే ఠపేతి, అత్తనా వా యక్ఖపేతాదివేసం గహేత్వా తిట్ఠతి, తస్స ఉపసంహారమత్తే దుక్కటం. పరస్స తం రూపం దిస్వా భయుప్పత్తియం థుల్లచ్చయం, మరణే పారాజికం. సచే పన తదేవ రూపం ఏకచ్చస్స మనాపం హోతి, అలాభకేన చ సుస్సిత్వా మరతి, విసఙ్కేతో. మనాపియేపి ఏసేవ నయో. తత్థ పన విసేసేన ¶ ఇత్థీనం పురిసరూపం పురిసానఞ్చ ఇత్థిరూపం మనాపం తం అలఙ్కరిత్వా ఉపసంహరతి, దిట్ఠమత్తకమేవ కరోతి, అతిచిరం పస్సితుమ్పి న దేతి, ఇతరో అలాభకేన సుస్సిత్వా మరతి, పారాజికం. సచే ఉత్తసిత్వా మరతి ¶ , విసఙ్కేతో. అథ పన ఉత్తసిత్వా వా అలాభకేన వాతి అవిచారేత్వా ‘‘కేవలం పస్సిత్వా మరిస్సతీ’’తి ఉపసంహరతి, ఉత్తసిత్వా వా సుస్సిత్వా వా మతే పారాజికమేవ. ఏతేనేవూపాయేన సద్దూపహారాదయోపి వేదితబ్బా. కేవలఞ్హేత్థ అమనుస్ససద్దాదయో ఉత్రాసజనకా అమనాపసద్దా, పురిసానం ఇత్థిసద్దమధురగన్ధబ్బసద్దాదయో చిత్తస్సాదకరా మనాపసద్దా. హిమవన్తే విసరుక్ఖానం మూలాదిగన్ధా కుణపగన్ధా చ అమనాపగన్ధా, కాళానుసారీమూలగన్ధాదయో మనాపగన్ధా ¶ . పటికూలమూలరసాదయో అమనాపరసా, అప్పటికూలమూలరసాదయో మనాపరసా. విసఫస్సమహాకచ్ఛుఫస్సాదయో అమనాపఫోట్ఠబ్బా, చీనపటహంసపుప్ఫతూలికఫస్సాదయో మనాపఫోట్ఠబ్బాతి వేదితబ్బా.

ధమ్మూపహారే – ధమ్మోతి దేసనాధమ్మో వేదితబ్బో. దేసనావసేన వా నిరయే చ సగ్గే చ విపత్తిసమ్పత్తిభేదం ధమ్మారమ్మణమేవ. నేరయికస్సాతి భిన్నసంవరస్స కతపాపస్స నిరయే నిబ్బత్తనారహస్స సత్తస్స పఞ్చవిధబన్ధనకమ్మకరణాదినిరయకథం కథేతి. తం చే సుత్వా సో ఉత్తసిత్వా మరతి, కథికస్స పారాజికం. సచే పన సో సుత్వాపి అత్తనో ధమ్మతాయ మరతి, అనాపత్తి. ‘‘ఇదం సుత్వా ఏవరూపం పాపం న కరిస్సతి ఓరమిస్సతి విరమిస్సతీ’’తి నిరయకథం కథేతి, తం సుత్వా ఇతరో ఉత్తసిత్వా మరతి, అనాపత్తి. సగ్గకథన్తి దేవనాటకాదీనం నన్దనవనాదీనఞ్చ సమ్పత్తికథం; తం సుత్వా ఇతరో సగ్గాధిముత్తో సీఘం తం సమ్పత్తిం పాపుణితుకామో సత్థాహరణవిసఖాదనఆహారుపచ్ఛేద-అస్సాసపస్సాససన్నిరున్ధనాదీహి దుక్ఖం ఉప్పాదేతి, కథికస్స థుల్లచ్చయం, మరతి పారాజికం. సచే పన సో సుత్వాపి యావతాయుకం ఠత్వా అత్తనో ధమ్మతాయ మరతి, అనాపత్తి ¶ . ‘‘ఇమం సుత్వా పుఞ్ఞాని కరిస్సతీ’’తి కథేతి, తం సుత్వా ఇతరో అధిముత్తో కాలంకరోతి, అనాపత్తి.

౧౭౯. ఆచిక్ఖనాయం – పుట్ఠో భణతీతి ‘‘భన్తే కథం మతో ధనం వా లభతి సగ్గే వా ఉపపజ్జతీ’’తి ఏవం పుచ్ఛితో భణతి.

అనుసాసనియం – అపుట్ఠోతి ఏవం అపుచ్ఛితో సామఞ్ఞేవ భణతి.

సఙ్కేతకమ్మనిమిత్తకమ్మాని ¶ అదిన్నాదానకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

ఏవం నానప్పకారతో ఆపత్తిభేదం దస్సేత్వా ఇదాని అనాపత్తిభేదం దస్సేన్తో ‘‘అనాపత్తి అసఞ్చిచ్చా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అసఞ్చిచ్చాతి ‘‘ఇమినా ఉపక్కమేన ఇమం మారేమీ’’తి అచేతేత్వా. ఏవఞ్హి అచేతేత్వా కతేన ఉపక్కమేన పరే మతేపి అనాపత్తి, వక్ఖతి చ ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు అసఞ్చిచ్చా’’తి. అజానన్తస్సాతి ‘‘ఇమినా అయం మరిస్సతీ’’తి అజానన్తస్స ఉపక్కమేన పరే మతేపి అనాపత్తి, వక్ఖతి చ విసగతపిణ్డపాతవత్థుస్మిం ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు అజానన్తస్సా’’తి. నమరణాధిప్పాయస్సాతి మరణం అనిచ్ఛన్తస్స. యేన హి ఉపక్కమేన పరో మరతి, తేన ఉపక్కమేన తస్మిం మారితేపి నమరణాధిప్పాయస్స అనాపత్తి. వక్ఖతి ¶ చ ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు నమరణాధిప్పాయస్సా’’తి. ఉమ్మత్తకాదయో పుబ్బే వుత్తనయా ఏవ. ఇధ పన ఆదికమ్మికా అఞ్ఞమఞ్ఞం జీవితా వోరోపితభిక్ఖూ, తేసం అనాపత్తి. అవసేసానం మరణవణ్ణసంవణ్ణనకాదీనం ఆపత్తియేవాతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానాదీసు – ఇదం సిక్ఖాపదం తిసముట్ఠానం; కాయచిత్తతో చ వాచాచిత్తతో చ కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి. కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, దుక్ఖవేదనం. సచేపి హి సిరిసయనం ఆరూళ్హో రజ్జసమ్పత్తిసుఖం అనుభవన్తో రాజా ‘‘చోరో దేవ ఆనీతో’’తి వుత్తే ‘‘గచ్ఛథ నం మారేథా’’తి హసమానోవ భణతి, దోమనస్సచిత్తేనేవ భణతీతి వేదితబ్బో. సుఖవోకిణ్ణత్తా ¶ పన అనుప్పబన్ధాభావా చ దుజ్జానమేతం పుథుజ్జనేహీతి.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౧౮౦. వినీతవత్థుకథాసు పఠమవత్థుస్మిం – కారుఞ్ఞేనాతి తే భిక్ఖూ తస్స మహన్తం గేలఞ్ఞదుక్ఖం దిస్వా కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేత్వా ‘‘సీలవా త్వం కతకుసలో, కస్మా మీయమానో భాయసి, నను సీలవతో సగ్గో నామ మరణమత్తపటిబద్ధోయేవా’’తి ఏవం మరణత్థికావ హుత్వా మరణత్థికభావం అజానన్తా మరణవణ్ణం సంవణ్ణేసుం. సోపి భిక్ఖు తేసం సంవణ్ణనాయ ¶ ఆహారుపచ్ఛేదం కత్వా అన్తరావ కాలమకాసి. తస్మా ఆపత్తిం ఆపన్నా. వోహారవసేన పన వుత్తం ‘‘కారుఞ్ఞేన మరణవణ్ణం సంవణ్ణేసు’’న్తి. తస్మా ఇదానిపి పణ్డితేన భిక్ఖునా గిలానస్స భిక్ఖునో ఏవం మరణవణ్ణో న సంవణ్ణేతబ్బో. సచే హి తస్స సంవణ్ణనం సుత్వా ఆహారూపచ్ఛేదాదినా ఉపక్కమేన ఏకజవనవారావసేసేపి ఆయుస్మిం అన్తరా కాలంకరోతి, ఇమినావ మారితో హోతి. ఇమినా పన నయేన అనుసిట్ఠి దాతబ్బా – ‘‘సీలవతో నామ అనచ్ఛరియా మగ్గఫలుప్పత్తి, తస్మా విహారాదీసు ఆసత్తిం అకత్వా బుద్ధగతం ధమ్మగతం సఙ్ఘగతం కాయగతఞ్చ సతిం ఉపట్ఠపేత్వా మనసికారే అప్పమాదో కాతబ్బో’’తి. మరణవణ్ణే చ సంవణ్ణితేపి యో తాయ సంవణ్ణనాయ కఞ్చి ఉపక్కమం అకత్వా అత్తనో ధమ్మతాయ యథాయునా యథానుసన్ధినావ మరతి, తప్పచ్చయా సంవణ్ణకో ఆపత్తియా న కారేతబ్బోతి.

దుతియవత్థుస్మిం – న చ భిక్ఖవే అప్పటివేక్ఖిత్వాతి ఏత్థ కీదిసం ఆసనం పటివేక్ఖితబ్బం ¶ , కీదిసం న పటివేక్ఖితబ్బం? యం సుద్ధం ఆసనమేవ హోతి అపచ్చత్థరణకం, యఞ్చ ఆగన్త్వా ఠితానం పస్సతంయేవ అత్థరీయతి, తం నపచ్చవేక్ఖితబ్బం ¶ , నిసీదితుం వట్టతి. యమ్పి మనుస్సా సయం హత్థేన అక్కమిత్వా ‘‘ఇధ భన్తే నిసీదథా’’తి దేన్తి, తస్మిమ్పి వట్టతి. సచేపి పఠమమేవాగన్త్వా నిసిన్నా పచ్ఛా ఉద్ధం వా అధో వా సఙ్కమన్తి, పచ్చవేక్ఖణకిచ్చం నత్థి. యమ్పి తనుకేన వత్థేన యథా తలం దిస్సతి, ఏవం పటిచ్ఛన్నం హోతి, తస్మిమ్పి పచ్చవేక్ఖణకిచ్చం నత్థి. యం పన పటికచ్చేవ పావారకోజవాదీహి అత్థతం హోతి, తం హత్థేన పరామసిత్వా సల్లక్ఖేత్వా నిసీదితబ్బం. మహాపచ్చరియం పన ‘‘ఘనసాటకేనాపి అత్థతే యస్మిం వలి న పఞ్ఞాయతి, తం నప్పటివేక్ఖితబ్బన్తి వుత్తం.

ముసలవత్థుస్మిం – అసఞ్చిచ్చోతి అవధకచేతనో విరద్ధపయోగో హి సో. తేనాహ ‘‘అసఞ్చిచ్చో అహ’’న్తి. ఉదుక్ఖలవత్థు ఉత్తానమేవ. వుడ్ఢపబ్బజితవత్థూసుపఠమవత్థుస్మిం ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పటిబన్ధం మా అకాసీ’’తి పణామేసి. దుతియవత్థుస్మిం – సఙ్ఘమజ్ఝేపి గణమజ్ఝేపి ‘‘మహల్లకత్థేరస్స పుత్తో’’తి వుచ్చమానో తేన వచనేన అట్టీయమానో ‘‘మరతు అయ’’న్తి పణామేసి. తతియవత్థుస్మిం – తస్స దుక్ఖుప్పాదనేన థుల్లచ్చయం.

౧౮౧. తతో ¶ పరాని తీణి వత్థూని ఉత్తానత్థానేవ. విసగతపిణ్డపాతవత్థుస్మిం – సారాణీయధమ్మపూరకో సో భిక్ఖు అగ్గపిణ్డం సబ్రహ్మచారీనం దత్వావ భుఞ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘అగ్గకారికం అదాసీ’’తి. అగ్గకారికన్తి అగ్గకిరియం; పఠమం లద్ధపిణ్డపాతం అగ్గగ్గం వా పణీతపణీతం పిణ్డపాతన్తి అత్థో. యా పన తస్స దానసఙ్ఖాతా అగ్గకిరియా, సా న సక్కా దాతుం, పిణ్డపాతఞ్హి సో థేరాసనతో ¶ పట్ఠాయ అదాసి. తే భిక్ఖూతి తే థేరాసనతో పట్ఠాయ పరిభుత్తపిణ్డపాతా భిక్ఖూ; తే కిర సబ్బేపి కాలమకంసు. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ. అస్సద్ధేసు పన మిచ్ఛాదిట్ఠికేసు కులేసు సక్కచ్చం పణీతభోజనం లభిత్వా అనుపపరిక్ఖిత్వా నేవ అత్తనా పరిభుఞ్జితబ్బం, న పరేసం దాతబ్బం. యమ్పి ఆభిదోసికం భత్తం వా ఖజ్జకం వా తతో లభతి, తమ్పి న పరిభుఞ్జితబ్బం. అపిహితవత్థుమ్పి హి సప్పవిచ్ఛికాదీహి అధిసయితం ఛడ్డనీయధమ్మం తాని కులాని దేన్తి. గన్ధహలిద్దాదిమక్ఖితోపి తతో పిణ్డపాతో న గహేతబ్బో. సరీరే రోగట్ఠానాని పుఞ్ఛిత్వా ఠపితభత్తమ్పి హి తాని దాతబ్బం మఞ్ఞన్తీతి.

వీమంసనవత్థుస్మిం – వీమంసమానో ద్వే వీమంసతి – ‘‘సక్కోతి ను ఖో ఇమం మారేతుం నో’’తి విసం వా వీమంసతి, ‘‘మరేయ్య ను ఖో అయం ఇమం విసం ఖాదిత్వా నో’’తి పుగ్గలం వా. ఉభయథాపి వీమంసాధిప్పాయేన దిన్నే మరతు వా మా వా థుల్లచ్చయం. ‘‘ఇదం విసం ఏతం మారేతూ’’తి వా ¶ ‘‘ఇదం విసం ఖాదిత్వా అయం మరతూ’’తి వా ఏవం దిన్నే పన సచే మరతి, పారాజికం; నో చే, థుల్లచ్చయం.

౧౮౨-౩. ఇతో పరాని తీణి సిలావత్థూని తీణి ఇట్ఠకవాసిగోపానసీవత్థూని చ ఉత్తానత్థానేవ. న కేవలఞ్చ సిలాదీనంయేవ వసేన అయం ఆపత్తానాపత్తిభేదో హోతి, దణ్డముగ్గరనిఖాదనవేమాదీనమ్పి వసేన హోతియేవ, తస్మా పాళియం అనాగతమ్పి ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం.

అట్టకవత్థూసు – అట్టకోతి వేహాసమఞ్చో వుచ్చతి; యం సేతకమ్మమాలాకమ్మలతాకమ్మాదీనం అత్థాయ బన్ధన్తి. తత్థ ఆవుసో అత్రట్ఠితో బన్ధాహీతి మరణాధిప్పాయో యత్ర ఠితో పతిత్వా ఖాణునా వా భిజ్జేయ్య, సోబ్భపపాతాదీసు వా మరేయ్య ¶ , తాదిసం ఠానం సన్ధాయాహ. ఏత్థ చ కోచి ఉపరిఠానం నియామేతి ‘‘ఇతో పతిత్వా మరిస్సతీ’’తి, కోచి హేట్ఠా ఠానం ‘‘ఇధ పతిత్వా మరిస్సతీ’’తి, కోచి ఉభయమ్పి ‘‘ఇతో ఇధ పతిత్వా ¶ మరిస్సతీ’’తి. తత్ర యో ఉపరి నియమితట్ఠానా అపతిత్వా అఞ్ఞతో పతతి, హేట్ఠా నియమితట్ఠానే వా అపతిత్వా అఞ్ఞత్థ పతతి, ఉభయనియామే వా యంకిఞ్చి ఏకం విరాధేత్వా పతతి, తస్మిం మతే విసఙ్కేతత్తా అనాపత్తి. విహారచ్ఛాదనవత్థుస్మిమ్పి ఏసేవ నయో.

అనభిరతివత్థుస్మిం – సో కిర భిక్ఖు కామవితక్కాదీనం సముదాచారం దిస్వా నివారేతుం అసక్కోన్తో సాసనే అనభిరతో గిహిభావాభిముఖో జాతో. తతో చిన్తేసి – ‘‘యావ సీలభేదం న పాపుణామి తావ మరిస్సామీ’’తి. అథ తం పబ్బతం అభిరుహిత్వా పపాతే పపతన్తో అఞ్ఞతరం విలీవకారం ఓత్థరిత్వా మారేసి. విలీవకారన్తి వేణుకారం. న చ భిక్ఖవే అత్తానం పాతేతబ్బన్తి న అత్తా పాతేతబ్బో. విభత్తిబ్యత్తయేన పనేతం వుత్తం. ఏత్థ చ న కేవలం న పాతేతబ్బం, అఞ్ఞేనపి యేన కేనచి ఉపక్కమేన అన్తమసో ఆహారుపచ్ఛేదేనపి న మారేతబ్బో. యోపి హి గిలానో విజ్జమానే భేసజ్జే చ ఉపట్ఠాకేసు చ మరితుకామో ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి, దుక్కటమేవ. యస్స పన మహాఆబాధో చిరానుబద్ధో, భిక్ఖూ ఉపట్ఠహన్తా కిలమన్తి జిగుచ్ఛన్తి ‘‘కదా ను ఖో గిలానతో ముచ్చిస్సామా’’తి అట్టీయన్తి. సచే సో ‘‘అయం అత్తభావో పటిజగ్గియమానోపి న తిట్ఠతి, భిక్ఖూ చ కిలమన్తీ’’తి ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి, భేసజ్జం న సేవతి వట్టతి. యో పన ‘‘అయం రోగో ఖరో, ఆయుసఙ్ఖారా న తిట్ఠన్తి, అయఞ్చ మే విసేసాధిగమో హత్థప్పత్తో వియ దిస్సతీ’’తి ఉపచ్ఛిన్దతి వట్టతియేవ. అగిలానస్సాపి ఉప్పన్నసంవేగస్స ‘‘ఆహారపరియేసనం నామ పపఞ్చో, కమ్మట్ఠానమేవ అనుయుఞ్జిస్సామీ’’తి కమ్మట్ఠానసీసేన ¶ ఉపచ్ఛిన్దన్తస్స వట్టతి. విసేసాధిగమం బ్యాకరిత్వా ఆహారం ఉపచ్ఛిన్దతి, న వట్టతి. సభాగానఞ్హి ¶ లజ్జీభిక్ఖూనం కథేతుం వట్టతి.

సిలావత్థుస్మిం – దవాయాతి దవేన హస్సేన; ఖిడ్డాయాతి అత్థో. సిలాతి పాసాణో; న కేవలఞ్చ పాసాణో, అఞ్ఞమ్పి యంకిఞ్చి దారుఖణ్డం వా ఇట్ఠకాఖణ్డం వా హత్థేన వా యన్తేన వా పవిజ్ఝితుం న వట్టతి. చేతియాదీనం అత్థాయ పాసాణాదయో హసన్తా హసన్తా పవట్టేన్తిపి ఖిపన్తిపి ఉక్ఖిపన్తిపి కమ్మసమయోతి వట్టతి. అఞ్ఞమ్పి ఈదిసం నవకమ్మం వా కరోన్తా భణ్డకం వా ధోవన్తా రుక్ఖం వా ధోవనదణ్డకం వా ఉక్ఖిపిత్వా పవిజ్ఝన్తి, వట్టతి. భత్తవిస్సగ్గకాలాదీసు కాకే వా సోణే వా కట్ఠం వా కథలం వా ఖిపిత్వా పలాపేతి, వట్టతి.

౧౮౪. సేదనాదివత్థూని ¶ సబ్బానేవ ఉత్తానత్థాని. ఏత్థ చ అహం కుక్కుచ్చకోతి న గిలానుపట్ఠానం న కాతబ్బం, హితకామతాయ సబ్బం గిలానస్స బలాబలఞ్చ రుచిఞ్చ సప్పాయాసప్పాయఞ్చ ఉపలక్ఖేత్వా కాతబ్బం.

౧౮౫. జారగబ్భినివత్థుస్మిం – పవుత్థపతికాతి పవాసం గతపతికా. గబ్భపాతనన్తి యేన పరిభుత్తేన గబ్భో పతతి, తాదిసం భేసజ్జం. ద్వే పజాపతికవత్థూని ఉత్తానత్థానేవ. గబ్భమద్దనవత్థుస్మిం – ‘‘మద్దిత్వా పాతేహీ’’తి వుత్తే అఞ్ఞేన మద్దాపేత్వా పాతేతి, విసఙ్కేతం. ‘‘మద్దాపేత్వా పాతాపేహీ’’తి వుత్తేపి సయం మద్దిత్వా పాతేతి, విసఙ్కేతమేవ. మనుస్సవిగ్గహే పరియాయో నామ నత్థి. తస్మా ‘‘గబ్భో నామ మద్దితే పతతీ’’తి వుత్తే సా సయం వా మద్దతు, అఞ్ఞేన వా మద్దాపేత్వా పాతేతు, విసఙ్కేతో నత్థి; పారాజికమేవ తాపనవత్థుస్మిమ్పి ఏసేవ నయో.

వఞ్ఝిత్థివత్థుస్మిం – వఞ్ఝిత్థీ నామ యా గబ్భం న గణ్హాతి. గబ్భం అగణ్హనకఇత్థీ నామ నత్థి, యస్సా పన గహితోపి గబ్భో న సణ్ఠాతి, తంయేవ సన్ధాయేతం వుత్తం. ఉతుసమయే కిర సబ్బిత్థియో గబ్భం గణ్హన్తి. యా పనాయం ‘‘వఞ్ఝా’’తి వుచ్చతి, తస్సా కుచ్ఛియం నిబ్బత్తసత్తానం ¶ అకుసలవిపాకో సమ్పాపుణాతి. తే పరిత్తకుసలవిపాకేన గహితపటిసన్ధికా అకుసలవిపాకేన అధిభూతా వినస్సన్తి. అభినవపటిసన్ధియంయేవ హి కమ్మానుభావేన ద్వీహాకారేహి గబ్భో న సణ్ఠాతి – వాతేన వా పాణకేహి వా. వాతో సోసేత్వా అన్తరధాపేతి, పాణకా ఖాదిత్వా. తస్స పన వాతస్స పాణకానం వా పటిఘాతాయ భేసజ్జే కతే గబ్భో సణ్ఠహేయ్య; సో భిక్ఖు తం అకత్వా అఞ్ఞం ఖరభేసజ్జం అదాసి. తేన సా కాలమకాసి. భగవా భేసజ్జస్స కటత్తా దుక్కటం పఞ్ఞాపేసి.

దుతియవత్థుస్మిమ్పి ¶ ఏసేవ నయో. తస్మా ఆగతాగతస్స పరజనస్స భేసజ్జం న కాతబ్బం, కరోన్తో దుక్కటం ఆపజ్జతి. పఞ్చన్నం పన సహధమ్మికానం కాతబ్బం భిక్ఖుస్స భిక్ఖునియా సిక్ఖమానాయ సామణేరస్స సామణేరియాతి. సమసీలసద్ధాపఞ్ఞానఞ్హి ఏతేసం తీసు సిక్ఖాసు యుత్తానం భేసజ్జం అకాతుం న లబ్భతి, కరోన్తేన చ సచే తేసం అత్థి, తేసం సన్తకం గహేత్వా యోజేత్వా దాతబ్బం. సచే నత్థి, అత్తనో సన్తకం కాతబ్బం. సచే అత్తనోపి నత్థి, భిక్ఖాచారవత్తేన వా ఞాతకపవారితట్ఠానతో వా పరియేసితబ్బం. అలభన్తేన గిలానస్స అత్థాయ అకతవిఞ్ఞత్తియాపి ఆహరిత్వా కాతబ్బం.

అపరేసమ్పి ¶ పఞ్చన్నం కాతుం వట్టతి – మాతు, పితు, తదుపట్ఠాకానం, అత్తనో వేయ్యావచ్చకరస్స, పణ్డుపలాసస్సాతి. పణ్డుపలాసో నామ యో పబ్బజ్జాపేక్ఖో యావ పత్తచీవరం పటియాదియతి తావ విహారే వసతి. తేసు సచే మాతాపితరో ఇస్సరా హోన్తి, న పచ్చాసీసన్తి, అకాతుం వట్టతి. సచే పన రజ్జేపి ఠితా పచ్చాసీసన్తి, అకాతుం న వట్టతి. భేసజ్జం పచ్చాసీసన్తానం భేసజ్జం దాతబ్బం, యోజేతుం అజానన్తానం యోజేత్వా దాతబ్బం. సబ్బేసం అత్థాయ సహధమ్మికేసు వుత్తనయేనేవ పరియేసితబ్బం. సచే పన మాతరం విహారే ఆనేత్వా జగ్గతి, సబ్బం పరికమ్మం అనామసన్తేన కాతబ్బం. ఖాదనీయం భోజనీయం సహత్థా దాతబ్బం. పితా పన యథా సామణేరో ఏవం సహత్థేన న్హాపనసమ్బాహనాదీని ¶ కత్వా ఉపట్ఠాతబ్బో. యే చ మాతాపితరో ఉపట్ఠహన్తి పటిజగ్గన్తి, తేసమ్పి ఏవమేవ కాతబ్బం. వేయ్యావచ్చకరో నామ యో వేతనం గహేత్వా అరఞ్ఞే దారూని వా ఛిన్దతి, అఞ్ఞం వా కిఞ్చి కమ్మం కరోతి, తస్స రోగే ఉప్పన్నే యావ ఞాతకా న పస్సన్తి తావ భేసజ్జం కాతబ్బం. యో పన భిక్ఖునిస్సితకోవ హుత్వా సబ్బకమ్మాని కరోతి, తస్స భేసజ్జం కాతబ్బమేవ. పణ్డుపలాసేపి సామణేరే వియ పటిపజ్జితబ్బం.

అపరేసమ్పి దసన్నం కాతుం వట్టతి – జేట్ఠభాతు, కనిట్ఠభాతు, జేట్ఠభగినియా, కనిట్ఠభగినియా, చూళమాతుయా, మహామాతుయా, చూళపితునో, మహాపితునో, పితుచ్ఛాయ, మాతులస్సాతి. తేసం పన సబ్బేసమ్పి కరోన్తేన తేసంయేవ సన్తకం భేసజ్జం గహేత్వా కేవలం యోజేత్వా దాతబ్బం. సచే పన నప్పహోన్తి, యాచన్తి చ ‘‘దేథ నో, భన్తే, తుమ్హాకం పటిదస్సామా’’తి తావకాలికం దాతబ్బం. సచేపి న యాచన్తి, ‘‘అమ్హాకం భేసజ్జం అత్థి, తావకాలికం గణ్హథా’’తి వత్వా వా ‘‘యదా నేసం భవిస్సతి తదా దస్సన్తీ’’తి ఆభోగం వా కత్వా దాతబ్బం. సచే పటిదేన్తి, గహేతబ్బం, నో చే దేన్తి, న చోదేతబ్బా. ఏతే దస ఞాతకే ఠపేత్వా అఞ్ఞేసం న కాతబ్బం.

ఏతేసం ¶ పుత్తపరమ్పరాయ పన యావ సత్తమో కులపరివట్టో తావ చత్తారో పచ్చయే ఆహరాపేన్తస్స అకతవిఞ్ఞత్తి వా భేసజ్జం కరోన్తస్స వేజ్జకమ్మం వా కులదూసకాపత్తి వా న హోతి. సచే భాతుజాయా భగినిసామికో వా గిలానా హోన్తి, ఞాతకా చే, తేసమ్పి వట్టతి. అఞ్ఞాతకా చే, భాతు చ భగినియా చ కత్వా దాతబ్బం, ‘‘తుమ్హాకం జగ్గనట్ఠానే దేథా’’తి. అథ వా తేసం పుత్తానం కత్వా దాతబ్బం, ‘‘తుమ్హాకం మాతాపితూనం ¶ దేథా’’తి. ఏతేనుపాయేన సబ్బపదేసుపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తేసం అత్థాయ చ సామణేరేహి అరఞ్ఞతో భేసజ్జం ఆహరాపేన్తేన ఞాతిసామణేరేహి వా ఆహరాపేతబ్బం. అత్తనో అత్థాయ వా ఆహరాపేత్వా ¶ దాతబ్బం. తేహిపి ‘‘ఉపజ్ఝాయస్స ఆహరామా’’తి వత్తసీసేన ఆహరితబ్బం. ఉపజ్ఝాయస్స మాతాపితరో గిలానా విహారం ఆగచ్ఛన్తి, ఉపజ్ఝాయో చ దిసాపక్కన్తో హోతి, సద్ధివిహారికేన ఉపజ్ఝాయస్స సన్తకం భేసజ్జం దాతబ్బం. నో చే అత్థి, అత్తనో భేసజ్జం ఉపజ్ఝాయస్స పరిచ్చజిత్వా దాతబ్బం. అత్తనోపి అసన్తే వుత్తనయేన పరియేసిత్వా ఉపజ్ఝాయస్స సన్తకం కత్వా దాతబ్బం. ఉపజ్ఝాయేనపి సద్ధివిహారికస్స మాతాపితూసు ఏవమేవ పటిపజ్జితబ్బం. ఏస నయో ఆచరియన్తేవాసికేసుపి. అఞ్ఞోపి యో ఆగన్తుకో వా చోరో వా యుద్ధపరాజితో ఇస్సరో వా ఞాతకేహి పరిచ్చత్తో కపణో వా గమియమనుస్సో వా గిలానో హుత్వా విహారం పవిసతి, సబ్బేసం అపచ్చాసీసన్తేన భేసజ్జం కాతబ్బం.

సద్ధం కులం హోతి చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠాయకం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మాతాపితుట్ఠానియం, తత్ర చే కోచి గిలానో హోతి, తస్సత్థాయ విస్సాసేన ‘‘భేసజ్జం కత్వా భన్తే దేథా’’తి వదన్తి, నేవ దాతబ్బం న కాతబ్బం. అథ పన కప్పియం ఞత్వా ఏవం పుచ్ఛన్తి – ‘‘భన్తే, అసుకస్స నామ రోగస్స కిం భేసజ్జం కరోన్తీ’’తి? ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ గహేత్వా కరోన్తీ’’తి వత్తుం వట్టతి. ‘‘భన్తే, మయ్హం మాతా గిలానా, భేసజ్జం తావ ఆచిక్ఖథా’’తి ఏవం పుచ్ఛితే పన న ఆచిక్ఖితబ్బం. అఞ్ఞమఞ్ఞం పన కథా కాతబ్బా – ‘‘ఆవుసో, అసుకస్స నామ భిక్ఖునో ఇమస్మిం రోగే కిం భేసజ్జం కరింసూ’’తి? ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ భన్తే’’తి. తం సుత్వా ఇతరో మాతు భేసజ్జం కరోతి, వట్టతేవ.

మహాపదుమత్థేరోపి కిర వసభరఞ్ఞో దేవియా రోగే ఉప్పన్నే ఏకాయ ఇత్థియా ఆగన్త్వా పుచ్ఛితో ‘‘న జానామీ’’తి అవత్వా ఏవమేవ భిక్ఖూహి సద్ధిం సముల్లపేసి. తం సుత్వా తస్సా భేసజ్జమకంసు. వూపసన్తే చ రోగే తిచీవరేన తీహి చ కహాపణసతేహి సద్ధిం భేసజ్జచఙ్కోటకం పూరేత్వా ¶ ఆహరిత్వా ¶ థేరస్స పాదమూలే ఠపేత్వా ‘‘భన్తే, పుప్ఫపూజం కరోథా’’తి ఆహంసు. థేరో ‘‘ఆచరియభాగో నామాయ’’న్తి కప్పియవసేన గాహాపేత్వా పుప్ఫపూజం అకాసి. ఏవం తావ భేసజ్జే పటిపజ్జితబ్బం.

పరిత్తే ¶ పన ‘‘గిలానస్స పరిత్తం కరోథ, భన్తే’’తి వుత్తే న కాతబ్బం, ‘‘భణథా’’తి వుత్తే పన కాతబ్బం. సచే పిస్స ఏవం హోతి ‘‘మనుస్సా నామ న జానన్తి, అకయిరమానే విప్పటిసారినో భవిస్సన్తీ’’తి కాతబ్బం; ‘‘పరిత్తోదకం పరిత్తసుత్తం కత్వా దేథా’’తి వుత్తేన పన తేసంయేవ ఉదకం హత్థేన చాలేత్వా సుత్తం పరిమజ్జేత్వా దాతబ్బం. సచే విహారతో ఉదకం అత్తనో సన్తకం వా సుత్తం దేతి, దుక్కటం. మనుస్సా ఉదకఞ్చ సుత్తఞ్చ గహేత్వా నిసీదిత్వా ‘‘పరిత్తం భణథా’’తి వదన్తి, కాతబ్బం. నో చే జానన్తి, ఆచిక్ఖితబ్బం. భిక్ఖూనం నిసిన్నానం పాదేసు ఉదకం ఆకిరిత్వా సుత్తఞ్చ ఠపేత్వా గచ్ఛన్తి ‘‘పరిత్తం కరోథ, పరిత్తం భణథా’’తి న పాదా అపనేతబ్బా. మనుస్సా హి విప్పటిసారినో హోన్తి. అన్తోగామే గిలానస్సత్థాయ విహారం పేసేన్తి, ‘‘పరిత్తం భణన్తూ’’తి భణితబ్బం. అన్తోగామే రాజగేహాదీసు రోగే వా ఉపద్దవే వా ఉప్పన్నే పక్కోసాపేత్వా భణాపేన్తి, ఆటానాటియసుత్తాదీని భణితబ్బాని. ‘‘ఆగన్త్వా గిలానస్స సిక్ఖాపదాని దేన్తు, ధమ్మం కథేన్తు. రాజన్తేపురే వా అమచ్చగేహే వా ఆగన్త్వా సిక్ఖాపదాని దేన్తు, ధమ్మం కథేన్తూ’’తి పేసితేపి గన్త్వా సిక్ఖాపదాని దాతబ్బాని, ధమ్మో కథేతబ్బో. ‘‘మతానం పరివారత్థం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి పక్కోసన్తి, న గన్తబ్బం. సీవథికదస్సనే అసుభదస్సనే చ మరణస్సతిం పటిలభిస్సామీతి కమ్మట్ఠానసీసేన గన్తుం వట్టతి. ఏవం పరిత్తే పటిపజ్జితబ్బం.

పిణ్డపాతే పన – అనామట్ఠపిణ్డపాతో కస్స దాతబ్బో, కస్స న దాతబ్బో? మాతాపితునం తావ దాతబ్బో. సచేపి కహాపణగ్ఘనకో హోతి, సద్ధాదేయ్యవినిపాతనం నత్థి. మాతాపితుఉపట్ఠాకానం వేయ్యావచ్చకరస్స పణ్డుపలాసస్సాతి ¶ ఏతేసమ్పి దాతబ్బో. తత్థ పణ్డుపలాసస్స థాలకే పక్ఖిపిత్వాపి దాతుం వట్టతి. తం ఠపేత్వా అఞ్ఞేసం ఆగారికానం మాతాపితునమ్పి న వట్టతి. పబ్బజితపరిభోగో హి ఆగారికానం చేతియట్ఠానియో. అపిచ అనామట్ఠపిణ్డపాతో నామేస సమ్పత్తస్స దామరికచోరస్సాపి ఇస్సరస్సాపి దాతబ్బో. కస్మా? తే హి అదీయమానేపి ‘‘న దేన్తీ’’తి ఆమసిత్వా దీయమానేపి ‘‘ఉచ్ఛిట్ఠకం దేన్తీ’’తి కుజ్ఝన్తి. కుద్ధా జీవితాపి వోరోపేన్తి, సాసనస్సాపి అన్తరాయం కరోన్తి. రజ్జం ¶ పత్థయమానస్స విచరతో చోరనాగస్స వత్థు చేత్థ కథేతబ్బం. ఏవం పిణ్డపాతే పటిపజ్జితబ్బం.

పటిసన్థారో పన కస్స కాతబ్బో, కస్స న కాతబ్బో? పటిసన్థారో నామ విహారం సమ్పత్తస్స ¶ యస్స కస్సచి ఆగన్తుకస్స వా దలిద్దస్స వా చోరస్స వా ఇస్సరస్స వా కాతబ్బోయేవ. కథం? ఆగన్తుకం తావ ఖీణపరిబ్బయం విహారం సమ్పత్తం దిస్వా పానీయం దాతబ్బం, పాదమక్ఖనతేలం దాతబ్బం. కాలే ఆగతస్స యాగుభత్తం, వికాలే ఆగతస్స సచే తణ్డులా అత్థి; తణ్డులా దాతబ్బా. అవేలాయం సమ్పత్తో ‘‘గచ్ఛాహీ’’తి న వత్తబ్బో. సయనట్ఠానం దాతబ్బం. సబ్బం అపచ్చాసీసన్తేనేవ కాతబ్బం. ‘‘మనుస్సా నామ చతుపచ్చయదాయకా ఏవం సఙ్గహే కయిరమానే పునప్పునం పసీదిత్వా ఉపకారం కరిస్సన్తీ’’తి చిత్తం న ఉప్పాదేతబ్బం. చోరానం పన సఙ్ఘికమ్పి దాతబ్బం.

పటిసన్థారానిసంసదీపనత్థఞ్చ చోరనాగవత్థు, భాతరా సద్ధిం జమ్బుదీపగతస్స మహానాగరఞ్ఞో వత్థు, పితురాజస్స రజ్జే చతున్నం అమచ్చానం వత్థు, అభయచోరవత్థూతి ఏవమాదీని బహూని ¶ వత్థూని మహాఅట్ఠకథాయం విత్థారతో వుత్తాని.

తత్రాయం ఏకవత్థుదీపనా – సీహళదీపే కిర అభయో నామ చోరో పఞ్చసతపరివారో ఏకస్మిం ఠానే ఖన్ధావారం బన్ధిత్వా సమన్తా తియోజనం ఉబ్బాసేత్వా వసతి. అనురాధపురవాసినో కదమ్బనదిం న ఉత్తరన్తి, చేతియగిరిమగ్గే జనసఞ్చారో ఉపచ్ఛిన్నో. అథేకదివసం చోరో ‘‘చేతియగిరిం విలుమ్పిస్సామీ’’తి అగమాసి. ఆరామికా దిస్వా దీఘభాణకఅభయత్థేరస్స ఆరోచేసుం. థేరో ‘‘సప్పిఫాణితాదీని అత్థీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘చోరానం దేథ, తణ్డులా అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి, భన్తే, సఙ్ఘస్సత్థాయ ఆహటా తణ్డులా చ పత్తసాకఞ్చ గోరసో చా’’తి. ‘‘భత్తం సమ్పాదేత్వా చోరానం దేథా’’తి. ఆరామికా తథా కరింసు. చోరా భత్తం భుఞ్జిత్వా ‘‘కేనాయం పటిసన్థారో కతో’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘అమ్హాకం అయ్యేన అభయత్థేరేనా’’తి. చోరా థేరస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఆహంసు – ‘‘మయం సఙ్ఘస్స చ చేతియస్స ¶ చ సన్తకం అచ్ఛిన్దిత్వా గహేస్సామాతి ఆగతా, తుమ్హాకం పన ఇమినా పటిసన్థారేనమ్హ పసన్నా, అజ్జ పట్ఠాయ విహారే ధమ్మికా రక్ఖా అమ్హాకం ఆయత్తా హోతు, నాగరా ఆగన్త్వా దానం దేన్తు, చేతియం వన్దన్తూ’’తి. తతో పట్ఠాయ చ నాగరే దానం దాతుం ఆగచ్ఛన్తే నదీతీరేయేవ పచ్చుగ్గన్త్వా రక్ఖన్తా విహారం నేన్తి, విహారేపి దానం దేన్తానం రక్ఖం కత్వా తిట్ఠన్తి. తేపి భిక్ఖూనం భుత్తావసేసం చోరానం దేన్తి. గమనకాలేపి తే చోరా నదీతీరం పాపేత్వా నివత్తన్తి.

అథేకదివసం భిక్ఖుసఙ్ఘే ఖీయనకకథా ఉప్పన్నా ‘‘థేరో ఇస్సరవతాయ సఙ్ఘస్స సన్తకం చోరానం అదాసీ’’తి. థేరో సన్నిపాతం కారాపేత్వా ఆహ – ‘‘చోరా సఙ్ఘస్స పకతివట్టఞ్చ చేతియసన్తకఞ్చ అచ్ఛిన్దిత్వా గణ్హిస్సామా’’తి ఆగమింసు. అథ నేసం మయా ఏవం న హరిస్సన్తీతి ¶ ఏత్తకో నామ పటిసన్థారో కతో, తం సబ్బమ్పి ఏకతో సమ్పిణ్డేత్వా అగ్ఘాపేథ. తేన కారణేన అవిలుత్తం భణ్డం ఏకతో సమ్పిణ్డేత్వా అగ్ఘాపేథాతి. తతో సబ్బమ్పి థేరేన దిన్నకం చేతియఘరే ఏకం వరపోత్థకచిత్తత్థరణం ¶ న అగ్ఘతి. తతో ఆహంసు – ‘‘థేరేన కతపటిసన్థారో సుకతో చోదేతుం వా సారేతుం వా న లబ్భా, గీవా వా అవహారో వా నత్థీ’’తి. ఏవం మహానిసంసో పటిసన్థారోతి సల్లక్ఖేత్వా కత్తబ్బో పణ్డితేన భిక్ఖునాతి.

౧౮౭. అఙ్గులిపతోదకవత్థుస్మిం – ఉత్తన్తోతి కిలమన్తో. అనస్సాసకోతి నిరస్సాసో. ఇమస్మిం పన వత్థుస్మిం యాయ ఆపత్తియా భవితబ్బం సా ‘‘ఖుద్దకేసు నిదిట్ఠా’’తి ఇధ న వుత్తా.

తదనన్తరే వత్థుస్మిం – ఓత్థరిత్వాతి అక్కమిత్వా. సో కిర తేహి ఆకడ్ఢియమానో పతితో. ఏకో తస్స ఉదరం అభిరుహిత్వా నిసీది. సేసాపి పన్నరస జనా పథవియం అజ్ఝోత్థరిత్వా అదూహలపాసాణా వియ మిగం మారేసుం. యస్మా పన తే కమ్మాధిప్పాయా, న మరణాధిప్పాయా; తస్మా పారాజికం న వుత్తం.

భూతవేజ్జకవత్థుస్మిం – యక్ఖం మారేసీతి భూతవిజ్జాకపాఠకా యక్ఖగహితం మోచేతుకామా యక్ఖం ఆవాహేత్వా ముఞ్చాతి వదన్తి. నో చే ముఞ్చతి, పిట్ఠేన వా మత్తికాయ వా రూపం కత్వా హత్థపాదాదీని ఛిన్దన్తి, యం యం తస్స ఛిజ్జతి తం తం యక్ఖస్స ఛిన్నమేవ హోతి. సీసే ఛిన్నే యక్ఖోపి మరతి ¶ . ఏవం సోపి మారేసి; తస్మా థుల్లచ్చయం వుత్తం. న కేవలఞ్చ యక్ఖమేవ, యోపి హి సక్కం దేవరాజం మారేయ్య, సోపి థుల్లచ్చయమేవ ఆపజ్జతి.

వాళయక్ఖవత్థుస్మిం – వాళయక్ఖవిహారన్తి యస్మిం విహారే వాళో చణ్డో యక్ఖో వసతి, తం విహారం. యో హి ఏవరూపం విహారం అజానన్తో కేవలం వసనత్థాయ పేసేతి, అనాపత్తి. యో మరణాధిప్పాయో పేసేతి, సో ఇతరస్స మరణేన పారాజికం, అమరణేన థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతి. యథా చ వాళయక్ఖవిహారం; ఏవం యత్థ వాళసీహబ్యగ్ఘాదిమిగా వా అజగరకణ్హసప్పాదయో దీఘజాతికా వా వసన్తి, తం వాళవిహారం పేసేన్తస్సాపి ఆపత్తానాపత్తిభేదో ¶ వేదితబ్బో. అయం పాళిముత్తకనయో. యథా చ భిక్ఖుం వాళయక్ఖవిహారం పేసేన్తస్స; ఏవం వాళయక్ఖమ్పి భిక్ఖుసన్తికం పేసేన్తస్స ఆపత్తానాపత్తిభేదో వేదితబ్బో. ఏసేవ నయో వాళకన్తారాదివత్థూసుపి. కేవలఞ్హేత్థ యస్మిం కన్తారే వాళమిగా వా దీఘజాతికా వా అత్థి, సో వాళకన్తారో. యస్మిం చోరా అత్థి, సో చోరకన్తారోతి ఏవం పదత్థమత్తమేవ నానం. మనుస్సవిగ్గహపారాజికఞ్చ నామేతం సణ్హం, పరియాయకథాయ న ముచ్చతి; తస్మా యో వదేయ్య ‘‘అసుకస్మిం నామ ఓకాసే చోరో నిసిన్నో ¶ , యో తస్స సీసం ఛిన్దిత్వా ఆహరతి, సో రాజతో సక్కారవిసేసం లభతీ’’తి. తస్స చేతం వచనం సుత్వా కోచి నం గన్త్వా మారేతి, అయం పారాజికో హోతీతి.

౧౮౮. తం మఞ్ఞమానోతి ఆదీసు సో కిర భిక్ఖు అత్తనో వేరిభిక్ఖుం మారేతుకామో చిన్తేసి – ‘‘ఇమం మే దివా మారేన్తస్స న సుకరం భవేయ్య సోత్థినా గన్తుం, రత్తిం నం మారేస్సామీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా రత్తిం ఆగమ్మ బహూనం సయితట్ఠానే తం మఞ్ఞమానో తమేవ జీవితా వోరోపేసి. అపరో తం మఞ్ఞమానో అఞ్ఞం, అపరో అఞ్ఞం తస్సేవ సహాయం మఞ్ఞమానో తం, అపరో అఞ్ఞం తస్సేవ సహాయం మఞ్ఞమానో అఞ్ఞం తస్స సహాయమేవ జీవితా వోరోపేసి. సబ్బేసమ్పి పారాజికమేవ.

అమనుస్సగహితవత్థూసు పఠమే వత్థుస్మిం ‘‘యక్ఖం పలాపేస్సామీ’’తి పహారం అదాసి, ఇతరో ‘‘న దానాయం విరజ్ఝితుం సమత్థో, మారేస్సామి న’’న్తి ¶ . ఏత్థ చ నమరణాధిప్పాయస్స అనాపత్తి వుత్తాతి. న ఏత్తకేనేవ అమనుస్సగహితస్స పహారో దాతబ్బో, తాలపణ్ణం పన పరిత్తసుత్తం వా హత్థే వా పాదే వా బన్ధితబ్బం, రతనసుత్తాదీని పరిత్తాని భణితబ్బాని, ‘‘మా సీలవన్తం భిక్ఖుం విహేఠేహీ’’తి ధమ్మకథా కాతబ్బాతి. సగ్గకథాదీని ఉత్తానత్థాని. యఞ్హేత్థ వత్తబ్బం తం వుత్తమేవ.

౧౮౯. రుక్ఖచ్ఛేదనవత్థు అట్టబన్ధనవత్థుసదిసం. అయం పన విసేసో – యో రుక్ఖేన ఓత్థతోపి న మరతి ¶ , సక్కా చ హోతి ఏకేన పస్సేన రుక్ఖం ఛేత్వా పథవిం వా ఖనిత్వా నిక్ఖమితుం, హత్థే చస్స వాసి వా కుఠారీ వా అత్థి, తేన అపి జీవితం పరిచ్చజితబ్బం, న చ రుక్ఖో వా ఛిన్దితబ్బో, న పథవీ వా ఖణితబ్బా. కస్మా? ఏవం కరోన్తో హి పాచిత్తియం ఆపజ్జతి, బుద్ధస్స ఆణం భఞ్జతి, న జీవితపరియన్తం సీలం కరోతి. తస్మా అపి జీవితం పరిచ్చజితబ్బం, న చ సీలన్తి పరిగ్గహేత్వా న ఏవం కాతబ్బం. అఞ్ఞస్స పన భిక్ఖునో రుక్ఖం వా ఛిన్దిత్వా పథవిం వా ఖనిత్వా తం నీహరితుం వట్టతి. సచే ఉదుక్ఖలయన్తకేన రుక్ఖం పవట్టేత్వా నీహరితబ్బో హోతి, తంయేవ రుక్ఖం ఛిన్దిత్వా ఉదుక్ఖలం గహేతబ్బన్తి మహాసుమత్థేరో ఆహ. అఞ్ఞమ్పి ఛిన్దిత్వా గహేతుం వట్టతీతి మహాపదుమత్థేరో. సోబ్భాదీసు పతితస్సాపి నిస్సేణిం బన్ధిత్వా ఉత్తారణే ఏసేవ నయో. అత్తనా భూతగామం ఛిన్దిత్వా నిస్సేణీ న కాతబ్బా, అఞ్ఞేసం కత్వా ఉద్ధరితుం వట్టతీతి.

౧౯౦. దాయాలిమ్పనవత్థూసు – దాయం ఆలిమ్పేసున్తి వనే అగ్గిం అదంసు. ఏత్థ పన ఉద్దిస్సానుద్దిస్సవసేన పారాజికానన్తరియథుల్లచ్చయపాచిత్తివత్థూనం అనురూపతో పారాజికాదీని అకుసలరాసిభావో ¶ చ పుబ్బే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. ‘‘అల్లతిణవనప్పగుమ్బాదయో డయ్హన్తూ’’తి ఆలిమ్పేన్తస్స చ పాచిత్తియం. ‘‘దబ్బూపకరణాని వినస్సన్తూ’’తి ఆలిమ్పేన్తస్స దుక్కటం. ఖిడ్డాధిప్పాయేనాపి దుక్కటన్తి సఙ్ఖేపట్ఠకథాయం వుత్తం. ‘‘యంకిఞ్చి అల్లసుక్ఖం సఇన్ద్రియానిన్ద్రియం డయ్హతూ’’తి ఆలిమ్పేన్తస్స వత్థువసేన పారాజికథుల్లచ్చయపాచిత్తియదుక్కటాని వేదితబ్బాని.

పటగ్గిదానం పన పరిత్తకరణఞ్చ భగవతా అనుఞ్ఞాతం, తస్మా అరఞ్ఞే వనకమ్మికేహి వా దిన్నం సయం వా ఉట్ఠితం అగ్గిం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘తిణకుటియో మా ¶ వినస్సన్తూ’’తి తస్స అగ్గినో పటిఅగ్గిం దాతుం వట్టతి, యేన సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తో అగ్గి ఏకతో హుత్వా నిరుపాదానో నిబ్బాతి. పరిత్తమ్పి ¶ కాతుం వట్టతి తిణకుటికానం సమన్తా భూమితచ్ఛనం పరిఖాఖణనం వా, యథా ఆగతో అగ్గి ఉపాదానం అలభిత్వా నిబ్బాతి. ఏతఞ్చ సబ్బం ఉట్ఠితేయేవ అగ్గిస్మిం కాతుం వట్టతి. అనుట్ఠితే అనుపసమ్పన్నేహి కప్పియవోహారేన కారేతబ్బం. ఉదకేన పన నిబ్బాపేన్తేహి అప్పాణకమేవ ఉదకం ఆసిఞ్చితబ్బం.

౧౯౧. ఆఘాతనవత్థుస్మిం – యథా ఏకప్పహారవచనే; ఏవం ‘‘ద్వీహి పహారేహీ’’తి ఆదివచనేసుపి పారాజికం వేదితబ్బం. ‘‘ద్వీహీ’’తి వుత్తే చ ఏకేన పహారేన మారితేపి ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణత్తా పారాజికం, తీహి మారితే పన విసఙ్కేతం. ఇతి యథాపరిచ్ఛేదే వా పరిచ్ఛేదబ్భన్తరే వా అవిసఙ్కేతం, పరిచ్ఛేదాతిక్కమే పన సబ్బత్థ విసఙ్కేతం హోతి, ఆణాపకో ముచ్చతి, వధకస్సేవ దోసో. యథా చ పహారేసు; ఏవం పురిసేసుపి ‘‘ఏకో మారేతూ’’తి వుత్తే ఏకేనేవ మారితే పారాజికం, ద్వీహి మారితే విసఙ్కేతం. ‘‘ద్వే మారేన్తూ’’తి వుత్తే ఏకేన వా ద్వీహి వా మారితే పారాజికం, తీహి మారితే విసఙ్కేతన్తి వేదితబ్బం. ఏకో సఙ్గామే వేగేన ధావతో పురిసస్స సీసం అసినా ఛిన్దతి, అసీసకం కబన్ధం ధావతి, తమఞ్ఞో పహరిత్వా పాతేసి, కస్స పారాజికన్తి వుత్తే ఉపడ్ఢా థేరా ‘‘గమనూపచ్ఛేదకస్సా’’తి ఆహంసు. ఆభిధమ్మికగోదత్తత్థేరో ‘‘సీసచ్ఛేదకస్సా’’తి. ఏవరూపానిపి వత్థూని ఇమస్స వత్థుస్స అత్థదీపనే వత్తబ్బానీతి.

౧౯౨. తక్కవత్థుస్మిం – అనియమేత్వా ‘‘తక్కం పాయేథా’’తి వుత్తే యం వా తం వా తక్కం పాయేత్వా మారితే పారాజికం. నియమేత్వా పన ‘‘గోతక్కం మహింసతక్కం అజికాతక్క’’న్తి వా, ‘‘సీతం ఉణ్హం ధూపితం అధూపిత’’న్తి వా వుత్తే యం వుత్తం, తతో అఞ్ఞం పాయేత్వా మారితే విసఙ్కేతం.

లోణసోవీరకవత్థుస్మిం ¶ – లోణసోవీరకం నామ సబ్బరసాభిసఙ్ఖతం ఏకం భేసజ్జం. తం కిర కరోన్తా ¶ హరీతకామలకవిభీతకకసావే సబ్బధఞ్ఞాని సబ్బఅపరణ్ణాని సత్తన్నమ్పి ధఞ్ఞానం ఓదనం కదలిఫలాదీని సబ్బఫలాని వేత్తకేతకఖజ్జూరికళీరాదయో సబ్బకళీరే మచ్ఛమంసఖణ్డాని అనేకాని చ మధుఫాణితసిన్ధవలోణనికటుకాదీని భేసజ్జాని పక్ఖిపిత్వా ¶ కుమ్భిముఖం లిమ్పిత్వా ఏకం వా ద్వే వా తీణి వా సంవచ్ఛరాని ఠపేన్తి, తం పరిపచ్చిత్వా జమ్బురసవణ్ణం హోతి. వాతకాసకుట్ఠపణ్డుభగన్దరాదీనం సినిద్ధభోజనం భుత్తానఞ్చ ఉత్తరపానం భత్తజీరణకభేసజ్జం తాదిసం నత్థి. తం పనేతం భిక్ఖూనం పచ్ఛాభత్తమ్పి వట్టతి, గిలానానం పాకతికమేవ, అగిలానానం పన ఉదకసమ్భిన్నం పానపరిభోగేనాతి.

సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

తతియపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. చతుత్థపారాజికం

చతుసచ్చవిదూ ¶ సత్థా, చతుత్థం యం పకాసయి;

పారాజికం తస్స దాని, పత్తో సంవణ్ణనాక్కమో.

యస్మా తస్మా సువిఞ్ఞేయ్యం, యం పుబ్బే చ పకాసితం;

తం వజ్జయిత్వా అస్సాపి, హోతి సంవణ్ణనా అయం.

వగ్గుముదాతీరియభిక్ఖువత్థువణ్ణనా

౧౯౩. తేన సమయేన బుద్ధో భగవా వేసాలియం విహరతి…పే… గిహీనం కమ్మన్తం అధిట్ఠేమాతి గిహీనం ఖేత్తేసు చేవ ఆరామాదీసు చ కత్తబ్బకిచ్చం అధిట్ఠామ; ‘‘ఏవం కాతబ్బం, ఏవం న కాతబ్బ’’న్తి ఆచిక్ఖామ చేవ అనుసాసామ చాతి వుత్తం హోతి. దూతేయ్యన్తి దూతకమ్మం. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్సాతి మనుస్సే ఉత్తిణ్ణధమ్మస్స; మనుస్సే అతిక్కమిత్వా బ్రహ్మత్తం వా నిబ్బానం వా పాపనకధమ్మస్సాతి అత్థో. ఉత్తరిమనుస్సానం వా సేట్ఠపురిసానం ఝాయీనఞ్చ అరియానఞ్చ ధమ్మస్స. అసుకో భిక్ఖూతిఆదీసు అత్తనా ఏవం మన్తయిత్వా పచ్ఛా గిహీనం భాసన్తా ‘‘బుద్ధరక్ఖితో నామ భిక్ఖు పఠమస్స ఝానస్స లాభీ, ధమ్మరక్ఖితో దుతియస్సా’’తి ఏవం నామవసేనేవ వణ్ణం భాసింసూతి వేదితబ్బో. తత్థ ఏసోయేవ ఖో ఆవుసో సేయ్యోతి కమ్మన్తాధిట్ఠానం దూతేయ్యహరణఞ్చ బహుసపత్తం మహాసమారమ్భం న చ సమణసారుప్పం. తతో పన ఉభయతోపి ¶ ఏసో ఏవ సేయ్యో పాసంసతరో సున్దరతరో యో అమ్హాకం గిహీనం అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స వణ్ణో భాసితో. కిం వుత్తం హోతి? ఇరియాపథం సణ్ఠపేత్వా నిసిన్నం వా చఙ్కమన్తం వా పుచ్ఛన్తానం వా అపుచ్ఛన్తానం వా గిహీనం ‘‘అయం ¶ అసుకో నామ భిక్ఖు పఠమస్స ఝానస్స లాభీ’’తి ఏవమాదినా నయేన యో అమ్హాకం అఞ్ఞేన అఞ్ఞస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స ¶ వణ్ణో భాసితో భవిస్సతి, ఏసో ఏవ సేయ్యోతి. అనాగతసమ్బన్ధే పన అసతి న ఏతేహి సో తస్మిం ఖణే భాసితోవ యస్మా న యుజ్జతి, తస్మా అనాగతసమ్బన్ధం కత్వా ‘‘యో ఏవం భాసితో భవిస్సతి, సో ఏవ సేయ్యో’’తి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. లక్ఖణం పన సద్దసత్థతో పరియేసితబ్బం.

౧౯౪. వణ్ణవా అహేసున్తి అఞ్ఞోయేవ నేసం అభినవో సరీరవణ్ణో ఉప్పజ్జి, తేన వణ్ణేన వణ్ణవన్తో అహేసుం. పీణిన్ద్రియాతి పఞ్చహి పసాదేహి అభినివిట్ఠోకాసస్స పరిపుణ్ణత్తా మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం అమిలాతభావేన పీణిన్ద్రియా. పసన్నముఖవణ్ణాతి కిఞ్చాపి అవిసేసేన వణ్ణవన్తో సరీరవణ్ణతో పన నేసం ముఖవణ్ణో అధికతరం పసన్నో; అచ్ఛో అనావిలో పరిసుద్ధోతి అత్థో. విప్పసన్నఛవివణ్ణాతి యేన చ తే మహాకణికారపుప్ఫాదిసదిసేన వణ్ణేన వణ్ణవన్తో, తాదిసో అఞ్ఞేసమ్పి మనుస్సానం వణ్ణో అత్థి. యథా పన ఇమేసం; ఏవం న తేసం ఛవివణ్ణో విప్పసన్నో. తేన వుత్తం – ‘‘విప్పసన్నఛవివణ్ణా’’తి. ఇతిహ తే భిక్ఖూ నేవ ఉద్దేసం న పరిపుచ్ఛం న కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తా. అథ ఖో కుహకతాయ అభూతగుణసంవణ్ణనాయ లద్ధాని పణీతభోజనాని భుఞ్జిత్వా యథాసుఖం నిద్దారామతం సఙ్గణికారామతఞ్చ అనుయుఞ్జన్తా ఇమం సరీరసోభం పాపుణింసు, యథా తం బాలా భన్తమిగప్పటిభాగాతి.

వగ్గుముదాతీరియాతి వగ్గుముదాతీరవాసినో. కచ్చి భిక్ఖవే ఖమనీయన్తి భిక్ఖవే కచ్చి తుమ్హాకం ఇదం చతుచక్కం నవద్వారం సరీరయన్తం ఖమనీయం సక్కా ఖమితుం సహితుం పరిహరితుం న కిఞ్చి దుక్ఖం ఉప్పాదేతీతి. కచ్చి యాపనీయన్తి కచ్చి సబ్బకిచ్చేసు యాపేతుం గమేతుం సక్కా, న కిఞ్చి అన్తరాయం దస్సేతీతి. కుచ్ఛి పరికన్తోతి కుచ్ఛి పరికన్తితో వరం భవేయ్య; ‘‘పరికత్తో’’తిపి పాఠో యుజ్జతి. ఏవం ¶ వగ్గుముదాతీరియే అనేకపరియాయేన విగరహిత్వా ఇదాని యస్మా తేహి కతకమ్మం చోరకమ్మం హోతి, తస్మా ఆయతిం అఞ్ఞేసమ్పి ఏవరూపస్స కమ్మస్స అకరణత్థం అథ ఖో భగవా భిక్ఖూ ఆమన్తేసి.

౧౯౫. ఆమన్తేత్వా ¶ చ పన ‘‘పఞ్చిమే భిక్ఖవే మహాచోరా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సన్తో సంవిజ్జమానాతి అత్థి చేవ ఉపలబ్భన్తి చాతి వుత్తం హోతి. ఇధాతి ఇమస్మిం సత్తలోకే. ఏవం హోతీతి ¶ ఏవం పుబ్బభాగే ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతి. కుదాస్సు నామాహన్తి ఏత్థ సుఇతి నిపాతో; కుదా నామాతి అత్థో. సో అపరేన సమయేనాతి సో పుబ్బభాగే ఏవం చిన్తేత్వా అనుక్కమేన పరిసం వడ్ఢేన్తో పన్థదూహనకమ్మం పచ్చన్తిమగామవిలోపన్తి ఏవమాదీని కత్వా వేపుల్లప్పత్తపరిసో హుత్వా గామేపి అగామే, జనపదేపి అజనపదే కరోన్తో హనన్తో ఘాతేన్తో ఛిన్దన్తో ఛేదాపేన్తో పచన్తో పాచేన్తో.

ఇతి బాహిరకమహాచోరం దస్సేత్వా తేన సదిసే సాసనే పఞ్చ మహాచోరే దస్సేతుం ‘‘ఏవమేవ ఖో’’తిఆదిమాహ. తత్థ పాపభిక్ఖునోతి అఞ్ఞేసు ఠానేసు మూలచ్ఛిన్నో పారాజికప్పత్తో ‘‘పాపభిక్ఖూ’’తి వుచ్చతి. ఇధ పన పారాజికం అనాపన్నో ఇచ్ఛాచారే ఠితో ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని మద్దిత్వా విచరన్తో ‘‘పాపభిక్ఖూ’’తి అధిప్పేతో. తస్సాపి బాహిరకచోరస్స వియ పుబ్బభాగే ఏవం హోతి – ‘‘కుదాస్సు నామాహం…పే… పరిక్ఖారాన’’న్తి. తత్థ సక్కతోతి సక్కారప్పత్తో. గరుకతోతి గరుకారప్పత్తో. మానితోతి మనసా పియాయితో. పూజితోతి చతుపచ్చయాభిహారపూజాయ పూజితో. అపచితోతి అపచితిప్పత్తో. తత్థ యస్స చత్తారో పచ్చయే సక్కరిత్వా సుట్ఠు అభిసఙ్ఖతే పణీతపణీతే కత్వా దేన్తి, సో సక్కతో. యస్మిం గరుభావం పచ్చుపేత్వా దేన్తి, సో గరుకతో. యం మనసా పియాయన్తి, సో మానితో. యస్స సబ్బమ్పేతం కరోన్తి, సో పూజితో. యస్స అభివాదనపచ్చుట్ఠానఅఞ్జలికమ్మాదివసేన ¶ పరమనిపచ్చకారం కరోన్తి, సో అపచితో. ఇమస్స చ పన సబ్బమ్పి ఇమం లోకామిసం పత్థయమానస్స ఏవం హోతి.

సో అపరేన సమయేనాతి సో పుబ్బభాగే ఏవం చిన్తేత్వా అనుక్కమేన సిక్ఖాయ అతిబ్బగారవే ఉద్ధతే ఉన్నళే చపలే ముఖరే వికిణ్ణవాచే ముట్ఠస్సతీ అసమ్పజానే పాకతిన్ద్రియే ఆచరియుపజ్ఝాయేహి పరిచ్చత్తకే లాభగరుకే పాపభిక్ఖూ సఙ్గణ్హిత్వా ఇరియాపథసణ్ఠపనాదీని కుహకవత్తాని సిక్ఖాపేత్వా ‘‘అయం థేరో అసుకస్మిం నామ సేనాసనే వస్సం ఉపగమ్మ వత్తపటిపత్తిం పూరయమానో వస్సం వసిత్వా నిగ్గతో’’తి లోకసమ్మతసేనాసనసంవణ్ణనాదీహి ¶ ఉపాయేహి లోకం పరిపాచేతుం పటిబలేహి జాతకాదీసు కతపరిచయేహి సరసమ్పన్నేహి పాపభిక్ఖూహి సంవణ్ణియమానగుణో హుత్వా సతేన వా సహస్సేన వా పరివుతో…పే… భేసజ్జపరిక్ఖారానం. అయం భిక్ఖవే పఠమో మహాచోరోతి అయం సన్ధిచ్ఛేదాదిచోరకో వియ న ఏకం కులం న ద్వే, అథ ఖో మహాజనం వఞ్చేత్వా చతుపచ్చయగహణతో ‘‘పఠమో మహాచోరో’’తి వేదితబ్బో. యే పన సుత్తన్తికా వా ఆభిధమ్మికా వా వినయధరా వా భిక్ఖూ భిక్ఖాచారే అసమ్పజ్జమానే పాళిం వాచేన్తా అట్ఠకథం కథేన్తా అనుమోదనాయ ధమ్మకథాయ ఇరియాపథసమ్పత్తియా చ లోకం పసాదేన్తా జనపదచారికం ¶ చరన్తి సక్కతా గరుకతా మానితా పూజితా అపచితా, తే ‘‘తన్తిపవేణిఘటనకా సాసనజోతకా’’తి వేదితబ్బా.

తథాగతప్పవేదితన్తి తథాగతేన పటివిద్ధం పచ్చక్ఖకతం జానాపితం వా. అత్తనో దహతీతి పరిసమజ్ఝే పాళిఞ్చ అట్ఠకథఞ్చ సంసన్దిత్వా మధురేన సరేన పసాదనీయం సుత్తన్తం కథేత్వా ధమ్మకథావసేన అచ్ఛరియబ్భుతజాతేన విఞ్ఞూజనేన ‘‘అహో, భన్తే, పాళి చ అట్ఠకథా చ సుపరిసుద్ధా, కస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హిత్థా’’తి పుచ్ఛితో ‘‘కో అమ్హాదిసే ఉగ్గహాపేతుం సమత్థో’’తి ఆచరియం అనుద్దిసిత్వా అత్తనా ¶ పటివిద్ధం సయమ్భుఞాణాధిగతం ధమ్మవినయం పవేదేతి. అయం తథాగతేన సతసహస్సకప్పాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని పారమియో పూరేత్వా కిచ్ఛేన కసిరేన పటివిద్ధధమ్మత్థేనకో దుతియో మహాచోరో.

సుద్ధం బ్రహ్మచారిన్తి ఖీణాసవభిక్ఖుం. పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం చరన్తన్తి నిరుపక్కిలేసం సేట్ఠచరియం చరన్తం; అఞ్ఞమ్పి వా అనాగామిం ఆదిం కత్వా యావ సీలవన్తం పుథుజ్జనం అవిప్పటిసారాదివత్థుకం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం చరన్తం. అమూలకేన అబ్రహ్మచరియేన అనుద్ధంసేతీతి తస్మిం పుగ్గలే అవిజ్జమానేన అన్తిమవత్థునా అనువదతి చోదేతి; అయం విజ్జమానగుణమక్ఖీ అరియగుణత్థేనకో తతియో మహాచోరో.

గరుభణ్డాని గరుపరిక్ఖారానీతి యథా అదిన్నాదానే ‘‘చతురో జనా సంవిధాయ గరుభణ్డం అవాహరు’’న్తి (పరి. ౪౭౯) ఏత్థ పఞ్చమాసకగ్ఘనకం ‘‘గరుభణ్డ’’న్తి వుచ్చతి, ఇధ పన న ఏవం. అథ ఖో ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, అవిస్సజ్జియాని న విస్సజ్జేతబ్బాని సఙ్ఘేన వా గణేన వా పుగ్గలేన వా. విస్సజ్జితానిపి అవిస్సజ్జితాని ¶ హోన్తి. యో విస్సజ్జేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. కతమాని పఞ్చ? ఆరామో, ఆరామవత్థు…పే… దారుభణ్డం, మత్తికాభణ్డ’’న్తి వచనతో అవిస్సజ్జితబ్బత్తా గరుభణ్డాని. ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, అవేభఙ్గియాని న విభజితబ్బాని సఙ్ఘేన వా గణేన వా పుగ్గలేన వా. విభత్తానిపి అవిభత్తాని హోన్తి. యో విభజేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. కతమాని పఞ్చ? ఆరామో, ఆరామవత్థు…పే… దారుభణ్డం, మత్తికాభణ్డ’’న్తి (చూళవ. ౩౨౨) వచనతో అవేభఙ్గియత్తా సాధారణపరిక్ఖారభావేన గరుపరిక్ఖారాని. ఆరామో ఆరామవత్థూతిఆదీసు యం వత్తబ్బం తం సబ్బం ‘‘పఞ్చిమాని, భిక్ఖవే, అవిస్సజ్జియానీ’’తి ఖన్ధకే ఆగతసుత్తవణ్ణనాయమేవ ¶ భణిస్సామ. తేహి గిహీ సఙ్గణ్హాతీతి తాని దత్వా దత్వా గిహీం సఙ్గణ్హాతి అనుగ్గణ్హాతి. ఉపలాపేతీతి ‘‘అహో అమ్హాకం అయ్యో’’తి ఏవం లపనకే అనుబన్ధనకే సస్నేహే కరోతి. అయం అవిస్సజ్జియం అవేభఙ్గియఞ్చ ¶ గరుపరిక్ఖారం తథాభావతో థేనేత్వా గిహి సఙ్గణ్హనకో చతుత్థో మహాచోరో. సో చ పనాయం ఇమం గరుభణ్డం కులసఙ్గణ్హనత్థం విస్సజ్జేన్తో కులదూసకదుక్కటం ఆపజ్జతి. పబ్బాజనీయకమ్మారహో చ హోతి. భిక్ఖుసఙ్ఘం అభిభవిత్వా ఇస్సరవతాయ విస్సజ్జేన్తో థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతి. థేయ్యచిత్తేన విస్సజ్జేన్తో భణ్డం అగ్ఘాపేత్వా కారేతబ్బోతి.

అయం అగ్గో మహాచోరోతి అయం ఇమేసం చోరానం జేట్ఠచోరో; ఇమినా సదిసో చోరో నామ నత్థి, యో పఞ్చిన్ద్రియగ్గహణాతీతం అతిసణ్హసుఖుమం లోకుత్తరధమ్మం థేనేతి. కిం పన సక్కా లోకుత్తరధమ్మో హిరఞ్ఞసువణ్ణాదీని వియ వఞ్చేత్వా థేనేత్వా గహేతున్తి? న సక్కా, తేనేవాహ – ‘‘యో అసన్తం అభూతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపతీ’’తి. అయఞ్హి అత్తని అసన్తం తం ధమ్మం కేవలం ‘‘అత్థి మయ్హం ఏసో’’తి ఉల్లపతి, న పన సక్కోతి ఠానా చావేతుం, అత్తని వా సంవిజ్జమానం కాతుం. అథ కస్మా చోరోతి వుత్తోతి? యస్మా తం ఉల్లపిత్వా అసన్తసమ్భావనాయ ఉప్పన్నే పచ్చయే గణ్హాతి. ఏవఞ్హి గణ్హతా తే పచ్చయా సుఖుమేన ఉపాయేన వఞ్చేత్వా థేనేత్వా గహితా హోన్తి. తేనేవాహ – ‘‘తం కిస్స హేతు? థేయ్యాయ వో భిక్ఖవే రట్ఠపిణ్డో భుత్తో’’తి. అయఞ్హి ఏత్థ అత్థో – యం అవోచుమ్హ – ‘‘అయం అగ్గో మహాచోరో, యో అసన్తం అభూతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపతీ’’తి ¶ . తం కిస్స హేతూతి కేన కారణేన ఏతం అవోచుమ్హాతి చే. ‘‘థేయ్యాయ వో భిక్ఖవే రట్ఠపిణ్డో భుత్తో’’తి భిక్ఖవే యస్మా సో తేన రట్ఠపిణ్డో థేయ్యాయ థేయ్యచిత్తేన భుత్తో హోతి. ఏత్థ హి వోకారో ‘‘యే హి వో అరియా అరఞ్ఞవనపత్థానీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౫-౩౬) వియ ¶ పదపూరణమత్తే నిపాతో. తస్మా ‘‘తుమ్హేహి భుత్తో’’తి ఏవమస్స అత్థో న దట్ఠబ్బో.

ఇదాని తమేవత్థం గాథాహి విభూతతరం కరోన్తో ‘‘అఞ్ఞథా సన్త’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అఞ్ఞథా సన్తన్తి అపరిసుద్ధకాయసమాచారాదికేన అఞ్ఞేనాకారేన సన్తం. అఞ్ఞథా యో పవేదయేతి పరిసుద్ధకాయసమాచారాదికేన అఞ్ఞేన ఆకారేన యో పవేదేయ్య. ‘‘పరమపరిసుద్ధో అహం, అత్థి మే అబ్భన్తరే లోకుత్తరధమ్మో’’తి ఏవం జానాపేయ్య. పవేదేత్వా చ పన తాయ పవేదనాయ ఉప్పన్నం భోజనం అరహా వియ భుఞ్జతి. నికచ్చ కితవస్సేవ భుత్తం థేయ్యేన తస్స తన్తి నికచ్చాతి వఞ్చేత్వా అఞ్ఞథా సన్తం అఞ్ఞథా దస్సేత్వా. అగుమ్బఅగచ్ఛభూతమేవ సాఖాపలాసపల్లవాదిచ్ఛాదనేన గుమ్బమివ గచ్ఛమివ చ అత్తానం దస్సేత్వా. కితవస్సేవాతి వఞ్చకస్స కేరాటికస్స గుమ్బగచ్ఛసఞ్ఞాయ అరఞ్ఞే ఆగతాగతే సకుణే గహేత్వా జీవితకప్పకస్స సాకుణికస్సేవ. భుత్తం థేయ్యేన తస్స తన్తి తస్సాపి అనరహన్తస్సేవ సతో అరహన్తభావం దస్సేత్వా లద్ధభోజనం భుఞ్జతో; యం తం భుత్తం తం యథా సాకుణికకితవస్స నికచ్చ ¶ వఞ్చేత్వా సకుణగ్గహణం, ఏవం మనుస్సే వఞ్చేత్వా లద్ధస్స భోజనస్స భుత్తత్తా థేయ్యేన భుత్తం నామ హోతి.

ఇమం పన అత్థవసం అజానన్తా యే ఏవం భుఞ్జన్తి, కాసావకణ్ఠా…పే… నిరయం తే ఉపపజ్జరే కాసావకణ్ఠాతి కాసావేన వేఠితకణ్ఠా. ఏత్తకమేవ అరియద్ధజధారణమత్తం, సేసం సామఞ్ఞం నత్థీతి వుత్తం హోతి. ‘‘భవిస్సన్తి ఖో పనానన్ద అనాగతమద్ధానం గోత్రభునో కాసావకణ్ఠా’’తి (మ. ని. ౩.౩౮౦) ఏవం వుత్తదుస్సీలానం ఏతం అధివచనం. పాపధమ్మాతి లామకధమ్మా. అసఞ్ఞతాతి కాయాదీహి అసఞ్ఞతా. పాపాతి లామకపుగ్గలా. పాపేహి కమ్మేహీతి తేహి కరణకాలే ఆదీనవం అదిస్వా కతేహి పరవఞ్చనాదీహి పాపకమ్మేహి. నిరయం తే ఉపపజ్జరేతి నిరస్సాదం దుగ్గతిం తే ఉపపజ్జన్తి; తస్మా సేయ్యో అయోగుళోతి గాథా. తస్సత్థో – సచాయం దుస్సీలో అసఞ్ఞతో ఇచ్ఛాచారే ఠితో ¶ కుహనాయ లోకం వఞ్చకో పుగ్గలో తత్తం అగ్గిసిఖూపమం అయోగుళం భుఞ్జేయ్య ¶ అజ్ఝోహరేయ్య, తస్స యఞ్చేతం రట్ఠపిణ్డం భుఞ్జేయ్య, యఞ్చేతం అయోగుళం, తేసు ద్వీసు అయోగుళోవ భుత్తో సేయ్యో సున్దరతరో పణీతతరో చ భవేయ్య, న హి అయోగుళస్స భుత్తత్తా సమ్పరాయే సబ్బఞ్ఞుతఞాణేనాపి దుజ్జానపరిచ్ఛేదం దుక్ఖం అనుభవతి. ఏవం పటిలద్ధస్స పన తస్స రట్ఠపిణ్డస్స భుత్తత్తా సమ్పరాయే వుత్తప్పకారం దుక్ఖం అనుభోతి, అయఞ్హి కోటిప్పత్తో మిచ్ఛాజీవోతి.

ఏవం పాపకిరియాయ అనాదీనవదస్సావీనం ఆదీనవం దస్సేత్వా ‘‘అథ ఖో భగవా వగ్గుముదాతీరియే భిక్ఖూ అనేకపరియాయేన విగరహిత్వా దుబ్భరతాయ దుప్పోసతాయ…పే… ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి చ వత్వా చతుత్థపారాజికం పఞ్ఞపేన్తో ‘‘యో పన భిక్ఖు అనభిజాన’’న్తి ఆదిమాహ.

ఏవం మూలచ్ఛేజ్జవసేన దళ్హం కత్వా చతుత్థపారాజికే పఞ్ఞత్తే అపరమ్పి అనుప్పఞ్ఞత్తత్థాయ అధిమానవత్థు ఉదపాది. తస్సుప్పత్తిదీపనత్థం ఏతం వుత్తం – ‘‘ఏవఞ్చిదం భగవతా భిక్ఖూనం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం హోతీ’’తి.

అధిమానవత్థువణ్ణనా

౧౯౬. తత్థ అదిట్ఠే దిట్ఠసఞ్ఞినోతి అరహత్తే ఞాణచక్ఖునా అదిట్ఠేయేవ ‘‘దిట్ఠం అమ్హేహి అరహత్త’’న్తి దిట్ఠసఞ్ఞినో హుత్వా. ఏస నయో అప్పత్తాదీసు. అయం పన విసేసో – అప్పత్తేతి అత్తనో ¶ సన్తానే ఉప్పత్తివసేన అప్పత్తే. అనధిగతేతి మగ్గభావనాయ అనధిగతే; అప్పటిలద్ధేతిపి అత్థో. అసచ్ఛికతేతి అప్పటివిద్ధే పచ్చవేక్ఖణవసేన వా అప్పచ్చక్ఖకతే. అధిమానేనాతి అధిగతమానేన; ‘‘అధిగతా మయ’’న్తి ఏవం ఉప్పన్నమానేనాతి అత్థో, అధికమానేన వా థద్ధమానేనాతి అత్థో. అఞ్ఞం బ్యాకరింసూతి అరహత్తం బ్యాకరింసు; ‘‘పత్తం ఆవుసో అమ్హేహి అరహత్తం, కతం కరణీయ’’న్తి భిక్ఖూనం ఆరోచేసుం. తేసం మగ్గేన అప్పహీనకిలేసత్తా కేవలం సమథవిపస్సనాబలేన విక్ఖమ్భితకిలేసానం అపరేన సమయేన తథారూపపచ్చయసమాయోగే రాగాయ చిత్తం నమతి; రాగత్థాయ నమతీతి అత్థో. ఏస నయో ఇతరేసు.

తఞ్చ ¶ ఖో ఏతం అబ్బోహారికన్తి తఞ్చ ఖో ఏతం తేసం అఞ్ఞబ్యాకరణం అబ్బోహారికం ఆపత్తిపఞ్ఞాపనే వోహారం న గచ్ఛతి; ఆపత్తియా అఙ్గం న హోతీతి అత్థో.

కస్స ¶ పనాయం అధిమానో ఉప్పజ్జతి, కస్స నుప్పజ్జతీతి? అరియసావకస్స తావ నుప్పజ్జతి సో హి మగ్గఫలనిబ్బానపహీనకిలేసఅవసిట్ఠకిలేసపచ్చవేక్ఖణేన సఞ్జాతసోమనస్సో అరియగుణపటివేధే నిక్కఙ్ఖో. తస్మా సోతాపన్నాదీనం ‘‘అహం సకదాగామీ’’తిఆదివసేన అధిమానో నుప్పజ్జతి. దుస్సీలస్స నుప్పజ్జతి, సో హి అరియగుణాధిగమే నిరాసోవ. సీలవతోపి పరిచ్చత్తకమ్మట్ఠానస్స నిద్దారామతాదిమనుయుత్తస్స నుప్పజ్జతి. సుపరిసుద్ధసీలస్స పన కమ్మట్ఠానే అప్పమత్తస్స నామరూపం వవత్థపేత్వా పచ్చయపరిగ్గహేన వితిణ్ణకఙ్ఖస్స తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తస్స ఆరద్ధవిపస్సకస్స ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ సుద్ధసమథలాభిం వా సుద్ధవిపస్సనాలాభిం వా అన్తరా ఠపేతి, సో హి దసపి వీసతిపి తింసమ్పి వస్సాని కిలేససముదాచారం అపస్సిత్వా ‘‘అహం సోతాపన్నో’’తి వా ‘‘సకదాగామీ’’తి వా ‘‘అనాగామీ’’తి వా మఞ్ఞతి. సమథవిపస్సనాలాభిం పన అరహత్తేయేవ ఠపేతి. తస్స హి సమాధిబలేన కిలేసా విక్ఖమ్భితా, విపస్సనాబలేన సఙ్ఖారా సుపరిగ్గహితా, తస్మా సట్ఠిమ్పి వస్సాని అసీతిమ్పి వస్సాని వస్ససతమ్పి కిలేసా న సముదాచరన్తి, ఖీణాసవస్సేవ చిత్తచారో హోతి. సో ఏవం దీఘరత్తం కిలేససముదాచారం అపస్సన్తో అన్తరా అఠత్వావ ‘‘అరహా అహ’’న్తి మఞ్ఞతీతి.

సవిభఙ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౧౯౭. అనభిజానన్తి న అభిజానం. యస్మా పనాయం అనభిజానం సముదాచరతి, స్వస్స సన్తానే ¶ అనుప్పన్నో ఞాణేన చ అసచ్ఛికతోతి అభూతో హోతి. తేనస్స పదభాజనే ‘‘అసన్తం అభూతం అసంవిజ్జమాన’’న్తి వత్వా ‘‘అజానన్తో అపస్సన్తో’’తి వుత్తం ¶ .

ఉత్తరిమనుస్సధమ్మన్తి ఉత్తరిమనుస్సానం ఝాయీనఞ్చేవ అరియానఞ్చ ధమ్మం. అత్తుపనాయికన్తి అత్తని తం ఉపనేతి, అత్తానం వా తత్థ ఉపనేతీతి అత్తుపనాయికో, తం అత్తుపనాయికం; ఏవం కత్వా సముదాచరేయ్యాతి సమ్బన్ధో. పదభాజనే పన యస్మా ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో నామ ఝానం విమోక్ఖం సమాధి సమాపత్తి ఞాణదస్సనం…పే… సుఞ్ఞాగారే అభిరతీతి ఏవం ఝానాదయో అనేకధమ్మా వుత్తా. తస్మా తేసం సబ్బేసం వసేన అత్తుపనాయికభావం ¶ దస్సేన్తో ‘‘తే వా కుసలే ధమ్మే అత్తని ఉపనేతీ’’తి బహువచననిద్దేసం అకాసి. తత్థ ‘‘ఏతే ధమ్మా మయి సన్దిస్సన్తీ’’తి సముదాచరన్తో అత్తని ఉపనేతి. ‘‘అహం ఏతేసు సన్దిస్సామీ’’తి సముదాచరన్తో అత్తానం తేసు ఉపనేతీతి వేదితబ్బో.

అలమరియఞాణదస్సనన్తి ఏత్థ లోకియలోకుత్తరా పఞ్ఞా జాననట్ఠేన ఞాణం, చక్ఖునా దిట్ఠమివ ధమ్మం పచ్చక్ఖకరణతో దస్సనట్ఠేన దస్సనన్తి ఞాణదస్సనం. అరియం విసుద్ధం ఉత్తమం ఞాణదస్సనన్తి అరియఞాణదస్సనం. అలం పరియత్తం కిలేసవిద్ధంసనసమత్థం అరియఞాణదస్సనమేత్థ, ఝానాదిభేదే ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే అలం వా అరియఞాణదస్సనమస్సాతి అలమరియఞాణదస్సనో, తం అలమరియఞాణదస్సనం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మన్తి ఏవం పదత్థసమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్థ యేన ఞాణదస్సనేన సో అలమరియఞాణదస్సనోతి వుచ్చతి. తదేవ దస్సేతుం ‘‘ఞాణన్తి తిస్సో విజ్జా, దస్సనన్తి యం ఞాణం తం దస్సనం; యం దస్సనం తం ఞాణ’’న్తి విజ్జాసీసేన పదభాజనం వుత్తం. మహగ్గతలోకుత్తరా పనేత్థ సబ్బాపి పఞ్ఞా ‘‘ఞాణ’’న్తి వేదితబ్బా.

సముదాచరేయ్యాతి వుత్తప్పకారమేతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం అత్తుపనాయికం కత్వా ఆరోచేయ్య. ఇత్థియా వాతిఆది పన ఆరోచేతబ్బపుగ్గలనిదస్సనం. ఏతేసఞ్హి ఆరోచితే ఆరోచితం హోతి న దేవమారబ్రహ్మానం, నాపి పేతయక్ఖతిరచ్ఛానగతానన్తి. ఇతి జానామి ఇతి పస్సామీతి సముదాచరణాకారనిదస్సనమేతం. పదభాజనే పనస్స ‘‘జానామహం ఏతే ధమ్మే, పస్సామహం ఏతే ధమ్మే’’తి ఇదం తేసు ఝానాదీసు ధమ్మేసు జాననపస్సనానం పవత్తిదీపనం, ‘‘అత్థి చ మే ఏతే ధమ్మా’’తిఆది అత్తుపనాయికభావదీపనం ¶ .

౧౯౮. తతో అపరేన సమయేనాతి ఆపత్తిపటిజాననసమయదస్సనమేతం. అయం పన ఆరోచితక్ఖణేయేవ పారాజికం ఆపజ్జతి. ఆపత్తిం పన ఆపన్నో యస్మా పరేన చోదితో వా అచోదితో ¶ వా పటిజానాతి; తస్మా ‘‘సమనుగ్గాహియమానో వా అసమనుగ్గాహియమానో వా’’తి వుత్తం.

తత్థ సమనుగ్గాహియమానే తావ – కిం తే అధిగతన్తి అధిగమపుచ్ఛా; ఝానవిమోక్ఖాదీసు, సోతాపత్తిమగ్గాదీసు వా కిం తయా అధిగతన్తి. కిన్తి తే అధిగతన్తి ఉపాయపుచ్ఛా. అయఞ్హి ఏత్థాధిప్పాయో – కిం తయా అనిచ్చలక్ఖణం ¶ ధురం కత్వా అధిగతం, దుక్ఖానత్తలక్ఖణేసు అఞ్ఞతరం వా? కిం వా సమాధివసేన అభినివిసిత్వా, ఉదాహు విపస్సనావసేన? తథా కిం రూపే అభినివిసిత్వా, ఉదాహు అరూపే? కిం వా అజ్ఝత్తం అభినివిసిత్వా, ఉదాహు బహిద్ధాతి? కదా తే అధిగతన్తి కాలపుచ్ఛా. పుబ్బణ్హమజ్ఝన్హికాదీసు కతరస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి? కత్థ తే అధిగతన్తి ఓకాసపుచ్ఛా. కతరస్మిం ఓకాసే, కిం రత్తిట్ఠానే, దివాట్ఠానే, రుక్ఖమూలే, మణ్డపే, కతరస్మిం వా విహారేతి వుత్తం హోతి. కతమే తే కిలేసా పహీనాతి పహీనకిలేసపుచ్ఛా. కతరమగ్గవజ్ఝా తవ కిలేసా పహీనాతి వుత్తం హోతి. కతమేసం త్వం ధమ్మానం లాభీతి పటిలద్ధధమ్మపుచ్ఛా. పఠమమగ్గాదీసు కతమేసం ధమ్మానం త్వం లాభీతి వుత్తం హోతి.

తస్మా ఇదాని చేపి కోచి భిక్ఖు ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాధిగమం బ్యాకరేయ్య, న సో ఏత్తావతావ సక్కాతబ్బో. ఇమేసు పన ఛసు ఠానేసు సోధనత్థం వత్తబ్బో – ‘‘కిం తే అధిగతం, కిం ఝానం, ఉదాహు విమోక్ఖాదీసు అఞ్ఞతర’’న్తి? యో హి యేన అధిగతో ధమ్మో, సో తస్స పాకటో హోతి. సచే ‘‘ఇదం నామ మే అధిగత’’న్తి వదతి, తతో ‘‘కిన్తి తే అధిగత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బో, ‘‘అనిచ్చలక్ఖణాదీసు కిం ధురం కత్వా అట్ఠతింసాయ వా ఆరమ్మణేసు రూపారూపఅజ్ఝత్తబహిద్ధాదిభేదేసు ¶ వా ధమ్మేసు కేన ముఖేన అభినివిసిత్వా’’తి యో హి యస్సాభినివేసో, సో తస్స పాకటో హోతి. సచే ‘‘అయం నామ మే అభినివేసో ఏవం మయా అధిగత’’న్తి వదతి, తతో ‘‘కదా తే అధిగత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బో, ‘‘కిం పుబ్బణ్హే, ఉదాహు మజ్ఝన్హికాదీసు అఞ్ఞతరస్మిం కాలే’’తి సబ్బేసఞ్హి అత్తనా అధిగతకాలో పాకటో హోతి. సచే ‘‘అసుకస్మిం నామ కాలే అధిగతన్తి వదతి, తతో ‘‘కత్థ తే అధిగత’’న్తి పుచ్ఛితబ్బో, ‘‘కిం దివాట్ఠానే, ఉదాహు రత్తిట్ఠానాదీసు అఞ్ఞతరస్మిం ఓకాసే’’తి సబ్బేసఞ్హి అత్తనా అధిగతోకాసో పాకటో హోతి. సచే ‘‘అసుకస్మిం నామ మే ఓకాసే అధిగత’’న్తి వదతి, తతో ‘‘కతమే తే కిలేసా పహీనా’’తి పుచ్ఛితబ్బో, ‘‘కిం పఠమమగ్గవజ్ఝా, ఉదాహు దుతియాదిమగ్గవజ్ఝా’’తి సబ్బేసఞ్హి అత్తనా అధిగతమగ్గేన పహీనకిలేసా పాకటా హోన్తి. సచే ‘‘ఇమే నామ మే కిలేసా పహీనా’’తి వదతి, తతో ‘‘కతమేసం త్వం ధమ్మానం లాభీ’’తి పుచ్ఛితబ్బో ¶ , ‘‘కిం సోతాపత్తిమగ్గస్స, ఉదాహు సకదాగామిమగ్గాదీసు అఞ్ఞతరస్సా’’తి సబ్బేసం హి అత్తనా అధిగతధమ్మా ¶ పాకటా హోన్తి. సచే ‘‘ఇమేసం నామాహం ధమ్మానం లాభీ’’తి వదతి, ఏత్తావతాపిస్స వచనం న సద్ధాతబ్బం, బహుస్సుతా హి ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాకుసలా భిక్ఖూ ఇమాని ఛ ఠానాని సోధేతుం సక్కోన్తి.

ఇమస్స పన భిక్ఖునో ఆగమనపటిపదా సోధేతబ్బా. యది ఆగమనపటిపదా న సుజ్ఝతి, ‘‘ఇమాయ పటిపదాయ లోకుత్తరధమ్మో నామ న లబ్భతీ’’తి అపనేతబ్బో. యది పనస్స ఆగమనపటిపదా సుజ్ఝతి, ‘‘దీఘరత్తం తీసు సిక్ఖాసు అప్పమత్తో జాగరియమనుయుత్తో చతూసు పచ్చయేసు అలగ్గో ఆకాసే పాణిసమేన చేతసా విహరతీ’’తి పఞ్ఞాయతి, తస్స భిక్ఖునో బ్యాకరణం పటిపదాయ సద్ధిం సంసన్దతి. ‘‘సేయ్యథాపి నామ గఙ్గోదకం యమునోదకేన సద్ధిం సంసన్దతి సమేతి; ఏవమేవ సుపఞ్ఞత్తా తేన భగవతా సావకానం నిబ్బానగామినీ పటిపదా సంసన్దతి నిబ్బానఞ్చ పటిపదా చా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౯౬) వుత్తసదిసం హోతి.

అపిచ ఖో న ఏత్తకేనాపి సక్కారో కాతబ్బో. కస్మా? ఏకచ్చస్స హి పుథుజ్జనస్సాపి సతో ఖీణాసవపటిపత్తిసదిసా పటిపదా హోతి, తస్మా సో భిక్ఖు తేహి తేహి ఉపాయేహి ఉత్తాసేతబ్బో. ఖీణాసవస్స నామ అసనియాపి మత్థకే ¶ పతమానాయ భయం వా ఛమ్భితత్తం వా లోమహంసో వా న హోతి. సచస్స భయం వా ఛమ్భితత్తం వా లోమహంసో వా ఉప్పజ్జతి, ‘‘న త్వం అరహా’’తి అపనేతబ్బో. సచే పన అభీరూ అచ్ఛమ్భీ అనుత్రాసీ హుత్వా సీహో వియ నిసీదతి, అయం భిక్ఖు సమ్పన్నవేయ్యాకరణో సమన్తా రాజరాజమహామత్తాదీహి పేసితం సక్కారం అరహతీతి.

పాపిచ్ఛోతి యా సా ‘‘ఇధేకచ్చో దుస్సీలోవ సమానో సీలవాతి మం జనో జానాతూతి ఇచ్ఛతీ’’తిఆదినా (విభ. ౮౫౧) నయేన వుత్తా పాపిచ్ఛా తాయ సమన్నాగతో. ఇచ్ఛాపకతోతి తాయ పాపికాయ ఇచ్ఛాయ అపకతో అభిభూతో పారాజికో హుత్వా.

విసుద్ధాపేక్ఖోతి అత్తనో విసుద్ధిం అపేక్ఖమానో ఇచ్ఛమానో పత్థయమానో. అయఞ్హి యస్మా పారాజికం ఆపన్నో, తస్మా భిక్ఖుభావే ఠత్వా అభబ్బో ఝానాదీని అధిగన్తుం, భిక్ఖుభావో హిస్స సగ్గన్తరాయో చేవ హోతి మగ్గన్తరాయో చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘సామఞ్ఞం దుప్పరామట్ఠం నిరయాయుపకడ్ఢతీ’’తి ¶ (ధ. ప. ౩౧౧). అపరమ్పి వుత్తం – ‘‘సిథిలో హి పరిబ్బాజో, భియ్యో ఆకిరతే రజ’’న్తి (ధ. ప. ౩౧౩). ఇచ్చస్స భిక్ఖుభావో విసుద్ధి నామ న హోతి ¶ . యస్మా పన గిహీ వా ఉపాసకో వా ఆరామికో వా సామణేరో వా హుత్వా దానసరణసీలసంవరాదీహి సగ్గమగ్గం వా ఝానవిమోక్ఖాదీహి మోక్ఖమగ్గం వా ఆరాధేతుం భబ్బో హోతి, తస్మాస్స గిహిఆదిభావో విసుద్ధి నామ హోతి, తస్మా తం విసుద్ధిం అపేక్ఖనతో ‘‘విసుద్ధాపేక్ఖో’’తి వుచ్చతి. తేనేవ చస్స పదభాజనే ‘‘గిహీ వా హోతుకామో’’తిఆది వుత్తం.

ఏవం వదేయ్యాతి ఏవం భణేయ్య. కథం? ‘‘అజానమేవం ఆవుసో అవచం జానామి, అపస్సం పస్సామీ’’తి. పదభాజనే పన ‘‘ఏవం వదేయ్యా’’తి ఇదం పదం అనుద్ధరిత్వావ యథా వదన్తో ‘‘అజానమేవం ఆవుసో అవచం జానామి, అపస్సం పస్సామీ’’తి వదతి నామాతి వుచ్చతి, తం ఆకారం దస్సేతుం ‘‘నాహం ఏతే ధమ్మే జానామీ’’తిఆది వుత్తం. తుచ్ఛం ముసా విలపిన్తి అహం వచనత్థవిరహతో తుచ్ఛం వఞ్చనాధిప్పాయతో ముసా విలపిం, అభణిన్తి ¶ వుత్తం హోతి. పదభాజనే పనస్స అఞ్ఞేన పదబ్యఞ్జనేన అత్థమత్తం దస్సేతుం ‘‘తుచ్ఛకం మయా భణిత’’న్తిఆది వుత్తం.

పురిమే ఉపాదాయాతి పురిమాని తీణి పారాజికాని ఆపన్నే పుగ్గలే ఉపాదాయ. సేసం పుబ్బే వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థత్తా చ పాకటమేవాతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౧౯౯. ఏవం ఉద్దిట్ఠసిక్ఖాపదం పదానుక్కమేన విభజిత్వా ఇదాని యస్మా హేట్ఠా పదభాజనీయమ్హి ‘‘ఝానం విమోక్ఖం సమాధి సమాపత్తి ఞాణదస్సనం…పే… సుఞ్ఞాగారే అభిరతీ’’తి ఏవం సంఖిత్తేనేవ ఉత్తరిమనుస్సధమ్మో దస్సితో, న విత్థారేన ఆపత్తిం ఆరోపేత్వా తన్తి ఠపితా. సఙ్ఖేపదస్సితే చ అత్థే న సబ్బే సబ్బాకారేన నయం గహేతుం సక్కోన్తి, తస్మా సబ్బాకారేన నయగ్గహణత్థం పున తదేవ పదభాజనం మాతికాఠానే ఠపేత్వా విత్థారతో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం దస్సేత్వా ఆపత్తిభేదం దస్సేతుకామో ‘‘ఝానన్తి పఠమం ఝానం, దుతియం ఝాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పఠమజ్ఝానాదీహి మేత్తాఝానాదీనిపి అసుభజ్ఝానాదీనిపి ఆనాపానస్సతిసమాధిజ్ఝానమ్పి లోకియజ్ఝానమ్పి లోకుత్తరజ్ఝానమ్పి సఙ్గహితమేవ. తస్మా ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జిన్తిపి…పే… చతుత్థం జ్ఝానం, మేత్తాఝానం, ఉపేక్ఖాఝానం అసుభజ్ఝానం ఆనాపానస్సతిసమాధిజ్ఝానం ¶ , లోకియజ్ఝానం, లోకుత్తరజ్ఝానం సమాపజ్జి’’న్తిపి భణన్తో పారాజికోవ హోతీతి వేదితబ్బో.

సుట్ఠు ¶ ముత్తో వివిధేహి వా కిలేసేహి ముత్తోతి విమోక్ఖో. సో పనాయం రాగదోసమోహేహి సుఞ్ఞత్తా సుఞ్ఞతో. రాగదోసమోహనిమిత్తేహి అనిమిత్తత్తా అనిమిత్తో. రాగదోసమోహపణిధీనం అభావతో అప్పణిహితోతి వుచ్చతి. చిత్తం సమం ఆదహతి ఆరమ్మణే ఠపేతీతి సమాధి. అరియేహి సమాపజ్జితబ్బతో సమాపత్తి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ. ఏత్థ చ విమోక్ఖత్తికేన చ సమాధిత్తికేన చ అరియమగ్గోవ ¶ వుత్తో. సమాపత్తిత్తికేన పన ఫలసమాపత్తి. తేసు యంకిఞ్చి ఏకమ్పి పదం గహేత్వా ‘‘అహం ఇమస్స లాభీమ్హీ’’తి భణన్తో పారాజికోవ హోతి.

తిస్సో విజ్జాతి పుబ్బేనివాసానుస్సతి, దిబ్బచక్ఖు, ఆసవానం ఖయే ఞాణన్తి. తత్థ ఏకిస్సాపి నామం గహేత్వా ‘‘అహం ఇమిస్సా విజ్జాయ లాభీమ్హీ’’తి భణన్తో పారాజికో హోతి. సఙ్ఖేపట్ఠకథాయం పన ‘‘విజ్జానం లాభీమ్హీ’తి భణన్తోపి ‘తిస్సన్నం విజ్జానం లాభీమ్హీ’తి భణన్తోపి పారాజికో వా’’తి వుత్తం. మగ్గభావనాపదభాజనే వుత్తా సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మా మగ్గసమ్పయుత్తా లోకుత్తరావ ఇధాధిప్పేతా. తస్మా లోకుత్తరానం సతిపట్ఠానానం సమ్మప్పధానానం ఇద్ధిపాదానం ఇన్ద్రియానం బలానం బోజ్ఝఙ్గానం అరియస్స అట్ఠఙ్గికస్స మగ్గస్స లాభీమ్హీతి వదతో పారాజికన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. మహాపచ్చరియాదీసు పన ‘‘సతిపట్ఠానానం లాభీమ్హీ’తి ఏవం ఏకేకకోట్ఠాసవసేనాపి ‘కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానస్స లాభీమ్హీ’తి ఏవం తత్థ ఏకేకధమ్మవసేనాపి వదతో పారాజికమేవా’’తి వుత్తం తమ్పి సమేతి. కస్మా? మగ్గక్ఖణుప్పన్నేయేవ సన్ధాయ వుత్తత్తా. ఫలసచ్ఛికిరియాయపి ఏకేకఫలవసేన పారాజికం వేదితబ్బం.

రాగస్స పహానన్తిఆదిత్తికే కిలేసప్పహానమేవ వుత్తం. తం పన యస్మా మగ్గేన వినా నత్థి, తతియమగ్గేన హి కామరాగదోసానం పహానం, చతుత్థేన మోహస్స, తస్మా ‘‘రాగో మే పహీనో’’తిఆదీని వదతోపి పారాజికం వుత్తం.

రాగా చిత్తం వినీవరణతాతిఆదిత్తికే లోకుత్తరచిత్తమేవ వుత్తం. తస్మా ‘‘రాగా మే చిత్తం వినీవరణ’’న్తిఆదీని వదతోపి పారాజికమేవ.

సుఞ్ఞాగారపదభాజనే ¶ పన యస్మా ఝానేన అఘటేత్వా ‘‘సుఞ్ఞాగారే అభిరమామీ’’తి వచనమత్తేన పారాజికం నాధిప్పేతం, తస్మా ‘‘పఠమేన ఝానేన సుఞ్ఞాగారే అభిరతీ’’తిఆది వుత్తం. తస్మా యో ఝానేన ఘటేత్వా ‘‘ఇమినా ¶ నామ ఝానేన సుఞ్ఞాగారే అభిరమామీ’’తి వదతి, అయమేవ పారాజికో హోతీతి వేదితబ్బో.

యా ¶ చ ‘‘ఞాణ’’న్తి ఇమస్స పదభాజనే అమ్బట్ఠసుత్తాదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౪ ఆదయో) వుత్తాసు అట్ఠసు విజ్జాసు విపస్సనాఞాణమనోమయిద్ధిఇద్ధివిధదిబ్బసోతచేతోపరియఞాణభేదా పఞ్చ విజ్జా న ఆగతా, తాసు ఏకా విపస్సనావ పారాజికవత్థు న హోతి, సేసా హోన్తీతి వేదితబ్బా. తస్మా ‘‘విపస్సనాయ లాభీమ్హీ’’తిపి ‘‘విపస్సనాఞాణస్స లాభీమ్హీ’’తిపి వదతో పారాజికం నత్థి. ఫుస్సదేవత్థేరో పన భణతి – ‘‘ఇతరాపి చతస్సో విజ్జా ఞాణేన అఘటితా పారాజికవత్థూ న హోన్తి. తస్మా ‘మనోమయస్స లాభీమ్హి, ఇద్ధివిధస్స, దిబ్బాయ సోతధాతుయా, చేతోపరియస్స లాభీమ్హీ’తి వదతోపి పారాజికం నత్థీ’’తి. తం తస్స అన్తేవాసికేహేవ పటిక్ఖిత్తం – ‘‘ఆచరియో న ఆభిధమ్మికో భుమ్మన్తరం న జానాతి, అభిఞ్ఞా నామ చతుత్థజ్ఝానపాదకోవ మహగ్గతధమ్మో, ఝానేనేవ ఇజ్ఝతి. తస్మా మనోమయస్స లాభీమ్హీ’తి వా ‘మనోమయఞాణస్స లాభీమ్హీ’తి వా యథా వా తథా వా వదతు పారాజికమేవా’’తి. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి నిబ్బానం పాళియా అనాగతం, అథ ఖో ‘‘నిబ్బానం మే పత్త’’న్తి వా ‘‘సచ్ఛికత’’న్తి వా వదతో పారాజికమేవ. కస్మా? నిబ్బానస్స నిబ్బత్తితలోకుత్తరత్తా. తథా ‘‘చత్తారి సచ్చాని పటివిజ్ఝిం పటివిద్ధాని మయా’’తి వదతోపి పారాజికమేవ. కస్మా? సచ్చప్పటివేధోతి హి మగ్గస్స పరియాయవచనం. యస్మా పన ‘‘తిస్సో పటిసమ్భిదా కామావచరకుసలతో చతూసు ఞాణసమ్పయుత్తేసు చిత్తుప్పాదేసు ఉప్పజ్జన్తి, క్రియతో చతూసు ఞాణసమ్పయుత్తేసు చిత్తుప్పాదేసు ఉప్పజ్జన్తి, అత్థపటిసమ్భిదా ఏతేసు చేవ ఉప్పజ్జతి, చతూసు మగ్గేసు చతూసు ఫలేసు చ ఉప్పజ్జతీ’’తి విభఙ్గే (విభ. ౭౪౬) వుత్తం. తస్మా ‘‘ధమ్మపటిసమ్భిదాయ లాభీమ్హీ’’తి వా, ‘‘నిరుత్తి…పే… పటిభానపటిసమ్భిదాయ ¶ లాభీమ్హీ’’తి వా ‘‘లోకియఅత్థపటిసమ్భిదాయ లాభీమ్హీ’’తి వా వుత్తేపి పారాజికం నత్థి. ‘‘పటిసమ్భిదానం లాభీమ్హీ’’తి వుత్తే న తావ సీసం ఓతరతి. ‘‘లోకుత్తరఅత్థపటిసమ్భిదాయ లాభీమ్హీ’’తి వుత్తే పన పారాజికం హోతి. సఙ్ఖేపట్ఠకథాయం పన అత్థపటిసమ్భిదాప్పత్తోమ్హీతి అవిసేసేనాపి వదతో ¶ పారాజికం వుత్తం. కురున్దియమ్పి ‘‘న ముచ్చతీ’’తి వుత్తం. మహాఅట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏత్తావతా పారాజికం నత్థి, ఏత్తావతా సీసం న ఓతరతి, ఏత్తావతా న పారాజిక’’న్తి విచారితత్తా న సక్కా అఞ్ఞం పమాణం కాతున్తి.

‘‘నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జామీ’’తి వా ‘‘లాభీమ్హాహం తస్సా’’తి వా వదతోపి పారాజికం నత్థి. కస్మా? నిరోధసమాపత్తియా నేవ లోకియత్తా న లోకుత్తరత్తాతి. సచే పనస్స ఏవం హోతి – ‘‘నిరోధం నామ అనాగామీ వా ఖీణాసవో వా సమాపజ్జతి, తేసం మం అఞ్ఞతరోతి జానిస్సతీ’’తి బ్యాకరోతి, సో చ నం తథా జానాతి, పారాజికన్తి మహాపచ్చరిసఙ్ఖేపట్ఠకథాసు వుత్తం. తం వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

‘‘అతీతభవే ¶ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే సోతాపన్నోమ్హీ’’తి వదతోపి పారాజికం నత్థి. అతీతక్ఖన్ధానఞ్హి పరామట్ఠత్తా సీసం న ఓతరతీతి. సఙ్ఖేపట్ఠకథాయం పన ‘‘అతీతే అట్ఠసమాపత్తిలాభీమ్హీ’’తి వదతో పారాజికం నత్థి, కుప్పధమ్మత్తా ఇధ పన ‘‘అత్థి అకుప్పధమ్మత్తాతి కేచి వదన్తీ’’తి వుత్తం. తమ్పి తత్థేవ ‘‘అతీతత్తభావం సన్ధాయ కథేన్తస్స పారాజికం న హోతి, పచ్చుప్పన్నత్తభావం సన్ధాయ కథేన్తస్సేవ హోతీ’’తి పటిక్ఖిత్తం.

సుద్ధికవారకథావణ్ణనా

౨౦౦. ఏవం ఝానాదీని దస మాతికాపదాని విత్థారేత్వా ఇదాని ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపన్తో యం సమ్పజానముసావాదం భణతి, తస్స అఙ్గం దస్సేత్వా తస్సేవ విత్థారస్స వసేన చక్కపేయ్యాలం బన్ధన్తో ఉల్లపనాకారఞ్చ ఆపత్తిభేదఞ్చ దస్సేతుం ‘‘తీహాకారేహీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుద్ధికవారో వత్తుకామవారో పచ్చయపటిసంయుత్తవారోతి తయో మహావారా. తేసు ¶ సుద్ధికవారే పఠమజ్ఝానం ఆదిం కత్వా యావ మోహా చిత్తం వినీవరణపదం, తావ ఏకమేకస్మిం పదే సమాపజ్జిం, సమాపజ్జామి, సమాపన్నో, లాభీమ్హి, వసీమ్హి, సచ్ఛికతం మయాతి ఇమేసు ఛసు పదేసు ఏకమేకం పదం తీహాకారేహి, చతూహి, పఞ్చహి, ఛహి, సత్తహాకారేహీతి ఏవం పఞ్చక్ఖత్తుం యోజేత్వా సుద్ధికనయో నామ వుత్తో. తతో పఠమఞ్చ ఝానం, దుతియఞ్చ ఝానన్తి ఏవం పఠమజ్ఝానేన సద్ధిం ఏకమేకం ¶ పదం ఘటేన్తేన సబ్బపదాని ఘటేత్వా తేనేవ విత్థారేన ఖణ్డచక్కం నామ వుత్తం. తఞ్హి పున ఆనేత్వా పఠమజ్ఝానాదీహి న యోజితం, తస్మా ‘‘ఖణ్డచక్క’’న్తి వుచ్చతి. తతో దుతియఞ్చ ఝానం, తతియఞ్చ ఝానన్తి ఏవం దుతియజ్ఝానేన సద్ధిం ఏకమేకం పదం ఘటేత్వా పున ఆనేత్వా పఠమజ్ఝానేన సద్ధిం సమ్బన్ధిత్వా తేనేవ విత్థారేన బద్ధచక్కం నామ వుత్తం. తతో యథా దుతియజ్ఝానేన సద్ధిం, ఏవం తతియజ్ఝానాదీహిపి సద్ధిం, ఏకమేకం పదం ఘటేత్వా పున ఆనేత్వా దుతియజ్ఝానాదీహి సద్ధిం సమ్బన్ధిత్వా తేనేవ విత్థారేన అఞ్ఞానిపి ఏకూనతింస బద్ధచక్కాని వత్వా ఏకమూలకనయో నిట్ఠాపితో. పాఠో పన సఙ్ఖేపేన దస్సితో, సో అసమ్ముయ్హన్తేన విత్థారతో వేదితబ్బో.

యథా చ ఏకమూలకో, ఏవం దుమూలకాదయోపి సబ్బమూలకపరియోసానా చతున్నం సతానం ఉపరి పఞ్చతింస నయా వుత్తా. సేయ్యథిదం – ద్విమూలకా ఏకూనతింస, తిమూలకా అట్ఠవీస, చతుమూలకా సత్తవీస; ఏవం పఞ్చమూలకాదయోపి ఏకేకం ఊనం కత్వా యావ తింసమూలకా, తావ వేదితబ్బా. పాఠే పన తేసం నామమ్పి సఙ్ఖిపిత్వా ‘‘ఇదం సబ్బమూలక’’న్తి తింసమూలకనయో ఏకో దస్సితో. యస్మా చ సుఞ్ఞాగారపదం ఝానేన అఘటితం సీసం న ఓతరతి, తస్మా తం అనామసిత్వా ¶ మోహా చిత్తం ¶ వినీవరణపదపరియోసానాయేవ సబ్బత్థ యోజనా దస్సితాతి వేదితబ్బా. ఏవం పఠమజ్ఝానాదీని పటిపాటియా వా ఉప్పటిపాటియా వా దుతియజ్ఝానాదీహి ఘటేత్వా వా అఘటేత్వా వా సమాపజ్జిన్తిఆదినా నయేన ఉల్లపతో మోక్ఖో నత్థి, పారాజికం ఆపజ్జతియేవాతి.

ఇమస్స అత్థస్స దస్సనవసేన వుత్తే చ పనేతస్మిం సుద్ధికమహావారే అయం సఙ్ఖేపతో అత్థవణ్ణనా – తీహాకారేహీతి సమ్పజానముసావాదస్స అఙ్గభూతేహి తీహి కారణేహి. పుబ్బేవస్స హోతీతి పుబ్బభాగేయేవ అస్స పుగ్గలస్స ఏవం హోతి ‘‘ముసా భణిస్స’’న్తి. భణన్తస్స హోతీతి భణమానస్స హోతి. భణితస్స హోతీతి భణితే అస్స హోతి, యం వత్తబ్బం తస్మిం వుత్తే హోతీతి అత్థో. అథ వా భణితస్సాతి వుత్తవతో నిట్ఠితవచనస్స హోతీతి. యో ఏవం పుబ్బభాగేపి జానాతి, భణన్తోపి జానాతి, పచ్ఛాపి జానాతి, ‘‘ముసా మయా భణిత’’న్తి సో ‘‘పఠమజ్ఝానం సమాపజ్జి’’న్తి భణన్తో పారాజికం ఆపజ్జతీతి అయమేత్థ అత్థో దస్సితో. కిఞ్చాపి దస్సితో, అథ ఖో అయమేత్థ విసేసో – పుచ్ఛా తావ హోతి ‘‘‘ముసా భణిస్స’న్తి పుబ్బభాగో అత్థి, ‘ముసా మయా భణిత’న్తి పచ్ఛాభాగో నత్థి, వుత్తమత్తమేవ హి కోచి పముస్సతి, కిం తస్స పారాజికం హోతి, న హోతీ’’తి? సా ఏవం అట్ఠకథాసు విస్సజ్జితా – పుబ్బభాగే ‘‘ముసా భణిస్స’’న్తి చ భణన్తస్స ¶ ‘‘ముసా భణామీ’’తి చ జానతో పచ్ఛాభాగే ‘‘ముసా మయా భణిత’’న్తి న సక్కా న భవితుం. సచేపి న హోతి పారాజికమేవ. పురిమమేవ హి అఙ్గద్వయం పమాణం. యస్సాపి పుబ్బభాగే ‘‘ముసా భణిస్స’’న్తి ఆభోగో నత్థి, భణన్తో పన ‘‘ముసా భణామీ’’తి జానాతి, భణితేపి ‘‘ముసా మయా భణిత’’న్తి జానాతి, సో ఆపత్తియా న కారేతబ్బో. పుబ్బభాగో హి పమాణతరో. తస్మిం అసతి దవా భణితం వా రవా భణితం వా హోతీ’’తి.

ఏత్థ చ తంఞాణతా చ ఞాణసమోధానఞ్చ పరిచ్చజితబ్బం. తంఞాణతా పరిచ్చజితబ్బాతి ¶ యేన చిత్తేన ‘‘ముసా భణిస్స’’న్తి జానాతి, తేనేవ ‘‘ముసా భణామీ’’తి చ ‘‘ముసా మయా భణిత’’న్తి చ జానాతీతి ఏవం ఏకచిత్తేనేవ తీసు ఖణేసు జానాతీతి అయం తంఞ్ఞణతా పరిచ్చజితబ్బా, న హి సక్కా తేనేవ చిత్తేన తం చిత్తం జానితుం యథా న సక్కా తేనేవ అసినా సో అసి ఛిన్దితున్తి. పురిమం పురిమం పన చిత్తం పచ్ఛిమస్స పచ్ఛిమస్స చిత్తస్స తథా ఉప్పత్తియా పచ్చయో హుత్వా నిరుజ్ఝతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘పమాణం పుబ్బభాగోవ, తస్మిం సతి న హేస్సతి;

సేసద్వయన్తి నత్థేత, మితి వాచా తివఙ్గికా’’తి.

‘‘ఞాణసమోధానం ¶ పరిచ్చజితబ్బ’’న్తి ఏతాని తీణి చిత్తాని ఏకక్ఖణే ఉప్పజ్జన్తీతి న గహేతబ్బాని. ఇదఞ్హి చిత్తం నామ –

అనిరుద్ధమ్హి పఠమే, న ఉప్పజ్జతి పచ్ఛిమం;

నిరన్తరుప్పజ్జనతో, ఏకం వియ పకాసతి.

ఇతో పరం పన య్వాయం ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జి’’న్తి సమ్పజానముసా భణతి, యస్మా సో ‘‘నత్థి మే పఠమం ఝాన’’న్తి ఏవందిట్ఠికో హోతి, తస్స హి అత్థేవాయం లద్ధి. తథా ‘‘నత్థి మే పఠమం ఝాన’’న్తి ఏవమస్స ఖమతి చేవ రుచ్చతి చ. ఏవంసభావమేవ చస్స చిత్తం ‘‘నత్థి మే పఠమం ఝాన’’న్తి. యదా పన ముసా వత్తుకామో హోతి, తదా తం దిట్ఠిం వా దిట్ఠియా సహ ఖన్తిం వా దిట్ఠిఖన్తీహి సద్ధిం రుచిం వా, దిట్ఠిఖన్తిరుచీహి సద్ధిం భావం వా వినిధాయ నిక్ఖిపిత్వా పటిచ్ఛాదేత్వా అభూతం కత్వా భణతి, తస్మా తేసమ్పి వసేన అఙ్గభేదం దస్సేతుం ‘‘చతూహాకారేహీ’’తిఆది వుత్తం. పరివారే చ ‘‘అట్ఠఙ్గికో ¶ ముసావాదో’’తి (పటి. ౩౨౮) వుత్తత్తా తత్థ అధిప్పేతాయ సఞ్ఞాయ సద్ధిం అఞ్ఞోపి ఇధ ‘‘అట్ఠహాకారేహీ’’తి ఏకో ¶ నయో యోజేతబ్బో.

ఏత్థ చ వినిధాయ దిట్ఠిన్తి బలవధమ్మవినిధానవసేనేతం వుత్తం. వినిధాయ ఖన్తిన్తిఆదీని తతో దుబ్బలదుబ్బలానం వినిధానవసేన. వినిధాయ సఞ్ఞన్తి ఇదం పనేత్థ సబ్బదుబ్బలధమ్మవినిధానం. సఞ్ఞామత్తమ్పి నామ అవినిధాయ సమ్పజానముసా భాసిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. యస్మా పన ‘‘సమాపజ్జిస్సామీ’’తిఆదినా అనాగతవచనేన పారాజికం న హోతి, తస్మా ‘‘సమాపజ్జి’’న్తిఆదీని అతీతవత్తమానపదానేవ పాఠే వుత్తానీతి వేదితబ్బాని.

౨౦౭. ఇతో పరం సబ్బమ్పి ఇమస్మిం సుద్ధికమహావారే ఉత్తానత్థమేవ. న హేత్థ తం అత్థి – యం ఇమినా వినిచ్ఛయేన న సక్కా భవేయ్య విఞ్ఞాతుం, ఠపేత్వా కిలేసప్పహానపదస్స పదభాజనే ‘‘రాగో మే చత్తో వన్తో’’తిఆదీనం పదానం అత్థం. స్వాయం వుచ్చతి – ఏత్థ హి చత్తోతి ఇదం సకభావపరిచ్చజనవసేన వుత్తం. వన్తోతి ఇదం పున అనాదియనభావదస్సనవసేన. ముత్తోతి ఇదం సన్తతితో విమోచనవసేన. పహీనోతి ఇదం ముత్తస్సాపి క్వచి అనవట్ఠానదస్సనవసేన. పటినిస్సట్ఠోతి ఇదం పుబ్బే ఆదిన్నపుబ్బస్స పటినిస్సగ్గదస్సనవసేన. ఉక్ఖేటితోతి ఇదం అరియమగ్గేన ఉత్తాసితత్తా పున అనల్లీయనభావదస్సనవసేన. స్వాయమత్థో సద్దసత్థతో పరియేసితబ్బో ¶ . సముక్ఖేటితోతి ఇదం సుట్ఠు ఉత్తాసేత్వా అణుసహగతస్సాపి పున అనల్లీయనభావదస్సనవసేన వుత్తన్తి.

సుద్ధికవారకథా నిట్ఠితా.

వత్తుకామవారకథా

౨౧౫. వత్తుకామవారేపి ‘‘తీహాకారేహీ’’తిఆదీనం అత్థో, వారపేయ్యాలప్పభేదో చ సబ్బో ఇధ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. కేవలఞ్హి యం ‘‘మయా విరజ్ఝిత్వా అఞ్ఞం వత్తుకామేన అఞ్ఞం వుత్తం, తస్మా నత్థి మయ్హం ఆపత్తీ’’తి ఏవం ఓకాసగవేసకానం పాపపుగ్గలానం ఓకాసనిసేధనత్థం వుత్తో. యథేవ హి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుకామో ‘‘ధమ్మం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదీసు సిక్ఖాపచ్చక్ఖానపదేసు యం వా తం వా వదన్తోపి ఖేత్తే ఓతిణ్ణత్తా సిక్ఖాపచ్చక్ఖాతకోవ ¶ హోతి; ఏవం ¶ పఠమజ్ఝానాదీసు ఉత్తరిమనుస్సధమ్మపదేసు యంకిఞ్చి ఏకం వత్తుకామో తతో అఞ్ఞం యం వా తం వా వదన్తోపి ఖేత్తే ఓతిణ్ణత్తా పారాజికోవ హోతి. సచే యస్స వదతి, సో తమత్థం తఙ్ఖణఞ్ఞేవ జానాతి. జాననలక్ఖణఞ్చేత్థ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

అయం పన విసేసో – సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హత్థముద్దాయ సీసం న ఓతరతి. ఇదం అభూతారోచనం హత్థముద్దాయపి ఓతరతి. యో హి హత్థవికారాదీహిపి అఙ్గపచ్చఙ్గచోపనేహి అభూతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం విఞ్ఞత్తిపథే ఠితస్స పుగ్గలస్స ఆరోచేతి, సో చ తమత్థం జానాతి, పారాజికోవ హోతి. అథ పన యస్స ఆరోచేతి, సో న జానాతి ‘‘కి అయం భణతీ’’తి, సంసయం వా ఆపజ్జతి, చిరం వీమంసిత్వా వా పచ్ఛా జానాతి, అప్పటివిజానన్తో ఇచ్చేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. ఏవం అప్పటివిజానన్తస్స వుత్తే థుల్లచ్చయం హోతి. యో పన ఝానాదీని అత్తనో అధిగమవసేన వా ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదివసేన వా న జానాతి, కేవలం ఝానన్తి వా విమోక్ఖోతి వా వచనమత్తమేవ సుతం హోతి, సోపి తేన వుత్తే ‘‘ఝానం కిర సమాపజ్జిన్తి ఏస వదతీ’’తి యది ఏత్తకమత్తమ్పి జానాతి, జానాతిచ్చేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. తస్స వుత్తే పారాజికమేవ. సేసో ఏకస్స వా ద్విన్నం వా బహూనం వా నియమితానియమితవసేన విసేసో సబ్బో సిక్ఖాపచ్చక్ఖానకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి.

వత్తుకామవారకథా నిట్ఠితా.

పచ్చయపటిసంయుత్తవారకథా

౨౨౦. పచ్చయపటిసంయుత్తవారేపి ¶ – సబ్బం వారపేయ్యాలభేదం పుబ్బే ఆగతపదానఞ్చ అత్థం వుత్తనయేనేవ ఞత్వా పాళిక్కమో తావ ఏవం జానితబ్బో. ఏత్థ హి ‘‘యో తే విహారే వసి, యో తే చీవరం పరిభుఞ్జి, యో తే పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జి, యో తే సేనాసనం పరిభుఞ్జి, యో తే గిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారం పరిభుఞ్జీ’’తి ఇమే పఞ్చ పచ్చత్తవచనవారా, ‘‘యేన తే విహారో పరిభుత్తో’’తిఆదయో పఞ్చ కరణవచనవారా, ‘‘యం త్వం ఆగమ్మ విహారం అదాసీ’’తిఆదయో పఞ్చ ఉపయోగవచనవారా వుత్తా ¶ , తేసం వసేన ఇధ వుత్తేన సుఞ్ఞాగారపదేన సద్ధిం పుబ్బే వుత్తేసు పఠమజ్ఝానాదీసు సబ్బపదేసు ¶ వారపేయ్యాలభేదో వేదితబ్బో. ‘‘యో తే విహారే, యేన తే విహారో, యం త్వం ఆగమ్మ విహార’’న్తి ఏవం పరియాయేన వుత్తత్తా పన ‘‘అహ’’న్తి చ అవుత్తత్తా పటివిజానన్తస్స వుత్తేపి ఇధ థుల్లచ్చయం, అపటివిజానన్తస్స దుక్కటన్తి అయమేత్థ వినిచ్ఛయో.

అనాపత్తిభేదకథా

ఏవం విత్థారవసేన ఆపత్తిభేదం దస్సేత్వా ఇదాని అనాపత్తిం దస్సేన్తో ‘‘అనాపత్తి అధిమానేనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అధిమానేనాతి అధిగతమానేన సముదాచరన్తస్స అనాపత్తి. అనుల్లపనాధిప్పాయస్సాతి కోహఞ్ఞే ఇచ్ఛాచారే అఠత్వా అనుల్లపనాధిప్పాయస్స సబ్రహ్మచారీనం సన్తికే అఞ్ఞం బ్యాకరోన్తస్స అనాపత్తి. ఉమ్మత్తకాదయో పుబ్బే వుత్తనయాఏవ. ఇధ పన ఆదికమ్మికా వగ్గుముదాతీరియా భిక్ఖూ. తేసం అనాపత్తీతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానాదీసు ఇదం సిక్ఖాపదం తిసముట్ఠానం – హత్థముద్దాయ ఆరోచేన్తస్స కాయచిత్తతో, వచీభేదేన ఆరోచేన్తస్స వాచాచిత్తతో, ఉభయం కరోన్తస్స కాయవాచాచిత్తతో సముట్ఠాతి. కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, తివేదనం హసన్తోపి హి సోమనస్సికో ఉల్లపతి భాయన్తోపి మజ్ఝత్తోపీతి.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౨౨౩. వినీతవత్థూసు – అధిమానవత్థు అనుపఞ్ఞత్తియం వుత్తనయమేవ.

దుతియవత్థుస్మిం ¶ – పణిధాయాతి పత్థనం కత్వా. ఏవం మం జనో సమ్భావేస్సతీతి ఏవం అరఞ్ఞే వసన్తం మం జనో అరహత్తే వా సేక్ఖభూమియం వా సమ్భావేస్సతి, తతో లోకస్స సక్కతో భవిస్సామి గరుకతో మానితో పూజితోతి. ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి ఏవం పణిధాయ ‘‘అరఞ్ఞే వసిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తస్స పదవారే పదవారే దుక్కటం. తథా అరఞ్ఞే కుటికరణచఙ్కమననిసీదననివాసనపావురణాదీసు సబ్బకిచ్చేసు పయోగే పయోగే దుక్కటం. తస్మా ఏవం ¶ అరఞ్ఞే న వసితబ్బం. ఏవం వసన్తో హి సమ్భావనం లభతు వా మా వా దుక్కటం ఆపజ్జతి. యో పన సమాదిన్నధుతఙ్గో ¶ ‘‘ధుతఙ్గం రక్ఖిస్సామీ’’తి వా ‘‘గామన్తే మే వసతో చిత్తం విక్ఖిపతి, అరఞ్ఞం సప్పాయ’’న్తి చిన్తేత్వా వా ‘‘అద్ధా అరఞ్ఞే తిణ్ణం వివేకానం అఞ్ఞతరం పాపుణిస్సామీ’’తి వా ‘‘అరఞ్ఞం పవిసిత్వా అరహత్తం అపాపుణిత్వా న నిక్ఖమిస్సామీ’’తి వా ‘‘అరఞ్ఞవాసో నామ భగవతా పసత్థో, మయి చ అరఞ్ఞే వసన్తే బహూ సబ్రహ్మచారినో గామన్తం హిత్వా ఆరఞ్ఞకా భవిస్సన్తీ’’తి వా ఏవం అనవజ్జవాసం వసితుకామో హోతి, తేన వసితబ్బం.

తతియవత్థుస్మిమ్పి – ‘‘అభిక్కన్తాదీని సణ్ఠపేత్వా పిణ్డాయ చరిస్సామీ’’తి నివాసనపారుపనకిచ్చతో పభుతి యావ భోజనపరియోసానం తావ పయోగే పయోగే దుక్కటం. సమ్భావనం లభతు వా మా వా దుక్కటమేవ. ఖన్ధకవత్తసేఖియవత్తపరిపూరణత్థం పన సబ్రహ్మచారీనం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనత్థం వా పాసాదికేహి అభిక్కమపటిక్కమాదీహి పిణ్డాయ పవిసన్తో అనుపవజ్జో విఞ్ఞూనన్తి.

చతుత్థపఞ్చమవత్థూసు – ‘‘యో తే విహారే వసీ’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ ‘‘అహ’’న్తి అవుత్తత్తా పారాజికం నత్థి. అత్తుపనాయికమేవ హి సముదాచరన్తస్స పారాజికం వుత్తం.

పణిధాయ చఙ్కమీతిఆదీని హేట్ఠా వుత్తనయానేవ.

సంయోజనవత్థుస్మిం – సంయోజనా పహీనాతిపి ‘‘దస సంయోజనా పహీనా’’తిపి ‘‘ఏకం సంయోజనం పహీన’’న్తిపి వదతో కిలేసప్పహానమేవ ఆరోచితం హోతి, తస్మా పారాజికం.

౨౨౪. రహోవత్థూసు – రహో ఉల్లపతీతి ‘‘రహోగతో అరహా అహ’’న్తి వదతి, న మనసా చిన్తితమేవ కరోతి. తేనేత్థ దుక్కటం వుత్తం.

విహారవత్థు ¶ ఉపట్ఠానవత్థు చ వుత్తనయమేవ.

౨౨౫. న దుక్కరవత్థుస్మిం – తస్స భిక్ఖునో అయం లద్ధి – ‘‘అరియపుగ్గలావ భగవతో సావకా’’తి. తేనాహ – ‘‘యే ఖో తే భగవతో సావకా తే ఏవం వదేయ్యు’’న్తి. యస్మా చస్స అయమధిప్పాయో – ‘‘సీలవతా ¶ ఆరద్ధవిపస్సకేన న దుక్కరం అఞ్ఞం బ్యాకాతుం, పటిబలో సో అరహత్తం పాపుణితు’’న్తి. తస్మా ‘‘అనుల్లపనాధిప్పాయో అహ’’న్తి ఆహ.

వీరియవత్థుస్మిం ¶ ఆరాధనీయోతి సక్కా ఆరాధేతుం సమ్పాదేతుం నిబ్బత్తేతున్తి అత్థో. సేసం వుత్తనయమేవ.

మచ్చువత్థుస్మిం సో భిక్ఖు ‘‘యస్స విప్పటిసారో ఉప్పజ్జతి, సో భాయేయ్య. మయ్హం పన అవిప్పటిసారవత్థుకాని పరిసుద్ధాని సీలాని, స్వాహం కిం మరణస్స భాయిస్సామీ’’తి ఏతమత్థవసం పటిచ్చ ‘‘నాహం ఆవుసో మచ్చునో భాయామీ’’తి ఆహ. తేనస్స అనాపత్తి.

విప్పటిసారవత్థుస్మిమ్పి ఏసేవ నయో. తతో పరాని తీణి వత్థూని వీరియవత్థుసదిసానేవ.

వేదనావత్థూసుపఠమస్మిం తావ సో భిక్ఖు పటిసఙ్ఖానబలేన అధివాసనఖన్తియం ఠత్వా ‘‘నావుసో సక్కా యేన వా తేన వా అధివాసేతు’’న్తి ఆహ. తేనస్స అనాపత్తి.

దుతియే పన అత్తుపనాయికం అకత్వా ‘‘నావుసో సక్కా పుథుజ్జనేనా’’తి పరియాయేన వుత్తత్తా థుల్లచ్చయం.

౨౨౬. బ్రాహ్మణవత్థూసుసో కిర బ్రాహ్మణో న కేవలం ‘‘ఆయన్తు భోన్తో అరహన్తో’’తి ఆహ. యం యం పనస్స వచనం ముఖతో నిగ్గచ్ఛతి, సబ్బం ‘‘అరహన్తానం ఆసనాని పఞ్ఞపేథ, పాదోదకం దేథ, అరహన్తో పాదే ధోవన్తూ’’తి అరహన్తవాదపటిసంయుత్తంయేవ. తం పనస్స పసాదభఞ్ఞం సద్ధాచరితత్తా అత్తనో సద్ధాబలేన సముస్సాహితస్స వచనం. తస్మా భగవా ‘‘అనాపత్తి, భిక్ఖవే, పసాదభఞ్ఞే’’తి ఆహ. ఏవం వుచ్చమానేన పన భిక్ఖునా న హట్ఠతుట్ఠేనేవ పచ్చయా పరిభుఞ్జితబ్బా, ‘‘అరహత్తసమ్పాపికం పటిపదం పరిపూరేస్సామీ’’తి ఏవం యోగో కరణీయోతి.

అఞ్ఞబ్యాకరణవత్థూనిసంయోజనవత్థుసదిసానేవ. అగారవత్థుస్మిం సో భిక్ఖు గిహిభావే అనత్థికతాయ ¶ అనపేక్ఖతాయ ‘‘అభబ్బో ఖో ఆవుసో మాదిసో’’తి ఆహ, న ఉల్లపనాధిప్పాయేన. తేనస్స అనాపత్తి.

౨౨౭. ఆవటకామవత్థుస్మిం ¶ సో భిక్ఖు వత్థుకామేసు చ కిలేసకామేసు చ లోకియేనేవ ఆదీనవదస్సనేన నిరపేక్ఖో. తస్మా ‘‘ఆవటా మే ఆవుసో కామా’’తి ఆహ. తేనస్స అనాపత్తి. ఏత్థ చ ఆవటాతి ¶ ఆవారితా నివారితా, పటిక్ఖిత్తాతి అత్థో.

అభిరతివత్థుస్మిం సో భిక్ఖు సాసనే అనుక్కణ్ఠితభావేన ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీసు చ అభిరతభావేన ‘‘అభిరతో అహం ఆవుసో పరమాయ అభిరతియా’’తి ఆహ, న ఉల్లపనాధిప్పాయేన. తేనస్స అనాపత్తి.

పక్కమనవత్థుస్మిం యో ఇమమ్హా ఆవాసా పఠమం పక్కమిస్సతీతి ఏవం ఆవాసం వా మణ్డపం వా సీమం వా యంకిఞ్చి ఠానం పరిచ్ఛిన్దిత్వా కతాయ కతికాయ యో ‘‘మం అరహాతి జానన్తూ’’తి తమ్హా ఠానా పఠమం పక్కమతి, పారాజికో హోతి. యో పన ఆచరియుపజ్ఝాయానం వా కిచ్చేన మాతాపితూనం వా కేనచిదేవ కరణీయేన భిక్ఖాచారత్థం వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛానం వా అత్థాయ అఞ్ఞేన వా తాదిసేన కరణీయేన తం ఠానం అతిక్కమిత్వా గచ్ఛతి, అనాపత్తి. సచేపిస్స ఏవం గతస్స పచ్ఛా ఇచ్ఛాచారో ఉప్పజ్జతి ‘‘న దానాహం తత్థ గమిస్సామి ఏవం మం అరహాతి సమ్భావేస్సన్తీ’’తి అనాపత్తియేవ.

యోపి కేనచిదేవ కరణీయేన తం ఠానం పత్వా సజ్ఝాయమనసికారాదివసేన అఞ్ఞవిహితో వా హుత్వా చోరాదీహి వా అనుబద్ధో మేఘం వా ఉట్ఠితం దిస్వా అనోవస్సకం పవిసితుకామో తం ఠానం అతిక్కమతి, అనాపత్తి. యానేన వా ఇద్ధియా వా గచ్ఛన్తోపి పారాజికం నాపజ్జతి, పదగమనేనేవ ఆపజ్జతి. తమ్పి యేహి సహ కతికా కతా, తేహి సద్ధిం అపుబ్బంఅచరిమం గచ్ఛన్తో నాపజ్జతి. ఏవం గచ్ఛన్తా హి సబ్బేపి అఞ్ఞమఞ్ఞం రక్ఖన్తి. సచేపి మణ్డపరుక్ఖమూలాదీసు కిఞ్చి ఠానం పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘‘యో ఏత్థ నిసీదతి వా చఙ్కమతి వా, తం అరహాతి జానిస్సామ’’ పుప్ఫాని వా ఠపేత్వా ‘‘యో ఇమాని గహేత్వా పూజం కరిస్సతి, తం అరహాతి జానిస్సామా’’తిఆదినా నయేన కతికా కతా హోతి, తత్రాపి ఇచ్ఛాచారవసేన తథా కరోన్తస్స పారాజికమేవ. సచేపి ఉపాసకేన అన్తరామగ్గే విహారో వా కతో హోతి, చీవరాదీని వా ఠపితాని హోన్తి, ‘‘యే అరహన్తో తే ఇమస్మిం విహారే వసన్తు, చీవరాదీని చ గణ్హన్తూ’’తి. తత్రాపి ఇచ్ఛాచారవసేన వసన్తస్స వా చీవరాదీని వా గణ్హన్తస్స పారాజికమేవ ¶ . ఏతం పన అధమ్మికకతికవత్తం ¶ , తస్మా న కాతబ్బం, అఞ్ఞం వా ఏవరూపం ‘‘ఇమస్మిం తేమాసబ్భన్తరే ¶ సబ్బేవ ఆరఞ్ఞకా హోన్తు, పిణ్డపాతికఙ్గాదిఅవసేసధుతఙ్గధరా వా అథ వా సబ్బేవ ఖీణాసవా హోన్తూ’’తి ఏవమాది. నానావేరజ్జకా హి భిక్ఖూ సన్నిపతన్తి. తత్థ కేచి దుబ్బలా అప్పథామా ఏవరూపం వత్తం అనుపాలేతుం న సక్కోన్తి. తస్మా ఏవరూపమ్పి వత్తం న కాతబ్బం. ‘‘ఇమం తేమాసం సబ్బేహేవ న ఉద్దిసితబ్బం, న పరిపుచ్ఛితబ్బం, న పబ్బాజేతబ్బం, మూగబ్బతం గణ్హితబ్బం, బహి సీమట్ఠస్సాపి సఙ్ఘలాభో దాతబ్బో’’తి ఏవమాదికం పన న కాతబ్బమేవ.

౨౨౮. లక్ఖణసంయుత్తే య్వాయం ఆయస్మా చ లక్ఖణోతి లక్ఖణత్థేరో వుత్తో, ఏస జటిలసహస్సస్స అబ్భన్తరే ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నో ఆదిత్తపరియాయావసానే అరహత్తప్పత్తో ఏకో మహాసావకోతి వేదితబ్బో. యస్మా పనేస లక్ఖణసమ్పన్నేన సబ్బాకారపరిపూరేన బ్రహ్మసమేన అత్తభావేన సమన్నాగతో, తస్మా లక్ఖణోతి సఙ్ఖం గతో. మహామోగ్గల్లానత్థేరో పన పబ్బజితదివసతో సత్తమే దివసే అరహత్తప్పత్తో దుతియో అగ్గసావకో.

సితం పాత్వాకాసీతి మన్దహసితం పాతుఅకాసి, పకాసయి దస్సేసీతి వుత్తం హోతి. కిం పన దిస్వా థేరో సితం పాత్వాకాసీతి? ఉపరి పాళియం ఆగతం అట్ఠికసఙ్ఖలికం ఏకం పేతలోకే నిబ్బత్తం సత్తం దిస్వా, తఞ్చ ఖో దిబ్బేన చక్ఖునా, న పసాదచక్ఖునా. పసాదచక్ఖుస్స హి ఏతే అత్తభావా న ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి. ఏవరూపం పన అత్తభావం దిస్వా కారుఞ్ఞే కాతబ్బే కస్మా సితం పాత్వాకాసీతి? అత్తనో చ బుద్ధఞాణస్స చ సమ్పత్తిసమనుస్సరణతో. తఞ్హి దిస్వా థేరో ‘‘అదిట్ఠసచ్చేన నామ పుగ్గలేన పటిలభితబ్బా ఏవరూపా అత్తభావా ముత్తో అహం, లాభా వత మే, సులద్ధం వత మే’’తి అత్తనో చ సమ్పత్తిం అనుస్సరిత్వా ‘‘అహో బుద్ధస్స భగవతో ¶ ఞాణసమ్పత్తి, యో ‘కమ్మవిపాకో, భిక్ఖవే, అచిన్తేయ్యో; న చిన్తేతబ్బో’తి (అ. ని. ౪.౭౭) దేసేసి, పచ్చక్ఖం వత కత్వా బుద్ధా దేసేన్తి, సుప్పటివిద్ధా బుద్ధానం ధమ్మధాతూ’’తి ఏవం బుద్ధఞాణసమ్పత్తిఞ్చ సరిత్వా సితం పాత్వాకాసీతి. యస్మా పన ఖీణాసవా నామ న అకారణా సితం పాతుకరోన్తి, తస్మా తం లక్ఖణత్థేరో పుచ్ఛి – ‘‘కో ను ఖో ఆవుసో మోగ్గల్లాన హేతు, కో పచ్చయో సితస్స పాతుకమ్మాయా’’తి. థేరో పన యస్మా యేహి అయం ఉపపత్తి సామం అదిట్ఠా, తే దుస్సద్ధాపయా హోన్తి, తస్మా భగవన్తం సక్ఖిం కత్వా బ్యాకాతుకామతాయ ‘‘అకాలో ఖో, ఆవుసో’’తిఆదిమాహ ¶ . తతో భగవతో సన్తికే పుట్ఠో ‘‘ఇధాహం ఆవుసో’’తిఆదినా నయేన బ్యాకాసి.

తత్థ ¶ అట్ఠికసఙ్ఖలికన్తి సేతం నిమ్మంసలోహితం అట్ఠిసఙ్ఘాతం. గిజ్ఝాపి కాకాపి కులలాపీతి ఏతేపి యక్ఖగిజ్ఝా చేవ యక్ఖకాకా చ యక్ఖకులలా చ పచ్చేతబ్బా. పాకతికానం పన గిజ్ఝాదీనం ఆపాథమ్పి ఏతం రూపం నాగచ్ఛతి. అనుపతిత్వా అనుపతిత్వాతి అనుబన్ధిత్వా అనుబన్ధిత్వా. వితుడేన్తీతి వినివిజ్ఝిత్వా గచ్ఛన్తి. వితుదేన్తీతి వా పాఠో, అసిధారూపమేహి తిఖిణేహి లోహతుణ్డేహి విజ్ఝన్తీతి అత్థో. సా సుదం అట్టస్సరం కరోతీతి ఏత్థ సుదన్తి నిపాతో, సా అట్ఠికసఙ్ఖలికా అట్టస్సరం ఆతురస్సరం కరోతీతి అత్థో. అకుసలవిపాకానుభవనత్థం కిర యోజనప్పమాణాపి తాదిసా అత్తభావా నిబ్బత్తన్తి, పసాదుస్సదా చ హోన్తి పక్కగణ్డసదిసా; తస్మా సా అట్ఠికసఙ్ఖలికా బలవవేదనాతురా తాదిసం సరమకాసీతి. ఏవఞ్చ పన వత్వా పున ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ‘‘వట్టగామికసత్తా నామ ఏవరూపా అత్తభావా న ముచ్చన్తీ’’తి సత్తేసు కారుఞ్ఞం పటిచ్చ ఉప్పన్నం ధమ్మసంవేగం దస్సేన్తో ‘‘తస్స మయ్హం ఆవుసో ఏతదహోసి; అచ్ఛరియం వత భో’’తిఆదిమాహ.

భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయన్తీతి యేసం సా పేతూపపత్తి అప్పచ్చక్ఖా, తే ఉజ్ఝాయన్తి ¶ . భగవా పన థేరస్సానుభావం పకాసేన్తో ‘‘చక్ఖుభూతా వత భిక్ఖవే సావకా విహరన్తీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ చక్ఖు భూతం జాతం ఉప్పన్నం తేసన్తి చక్ఖుభూతా; భూతచక్ఖుకా ఉప్పన్నచక్ఖుకా, చక్ఖుం ఉప్పాదేత్వా, విహరన్తీతి అత్థో. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. యత్ర హి నామాతి ఏత్థ యత్రాతి కారణవచనం. తత్రాయమత్థయోజనా; యస్మా నామ సావకోపి ఏవరూపం ఞస్సతి వా దక్ఖతి వా సక్ఖిం వా కరిస్సతి, తస్మా అవోచుమ్హ – ‘‘చక్ఖుభూతా వత భిక్ఖవే సావకా విహరన్తి, ఞాణభూతా వత భిక్ఖవే సావకా విహరన్తీ’’తి.

పుబ్బేవ మే సో భిక్ఖవే సత్తో దిట్ఠోతి బోధిమణ్డే సబ్బఞ్ఞుతఞాణప్పటివేధేన అప్పమాణేసు చక్కవాళేసు అప్పమాణే సత్తనికాయే భవగతియోనిఠితినివాసే చ పచ్చక్ఖం కరోన్తేన మయా పుబ్బేవ సో సత్తో దిట్ఠోతి వదతి.

గోఘాతకోతి ¶ గావో వధిత్వా వధిత్వా అట్ఠితో మంసం మోచేత్వా విక్కిణిత్వా జీవికకప్పనకసత్తో. తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేనాతి తస్స నానాచేతనాహి ఆయూహితస్స అపరాపరియకమ్మస్స. తత్ర హి యాయ చేతనాయ నరకే పటిసన్ధి జనితా, తస్సా విపాకే పరిక్ఖీణే అవసేసకమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా ఆరమ్మణం కత్వా పున పేతాదీసు పటిసన్ధి నిబ్బత్తతి, తస్మా సా పటిసన్ధి కమ్మసభాగతాయ వా ఆరమ్మణసభాగతాయ వా ‘‘తస్సేవ కమ్మస్స ¶ విపాకావసేసో’’తి వుచ్చతి. అయఞ్చ సత్తో ఏవం ఉపపన్నో. తేనాహ – ‘‘తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేనా’’తి. తస్స కిర నరకా చవనకాలే నిమ్మంసకతానం గున్నం అట్ఠిరాసి ఏవ నిమిత్తం అహోసి. సో పటిచ్ఛన్నమ్పి తం కమ్మం విఞ్ఞూనం పాకటం వియ కరోన్తో అట్ఠిసఙ్ఖలికపేతో జాతో.

౨౨౯. మంసపేసివత్థుస్మిం ¶ గోఘాతకోతి గోమంసపేసియో కత్వా సుక్ఖాపేత్వా వల్లూరవిక్కయేన అనేకాని వస్సాని జీవికం కప్పేసి. తేనస్స నరకా చవనకాలే మంసపేసియేవ నిమిత్తం అహోసి. సో మంసపేసిపేతో జాతో.

మంసపిణ్డవత్థుస్మిం సో సాకుణికో సకుణే గహేత్వా విక్కిణనకాలే నిప్పక్ఖచమ్మే మంసపిణ్డమత్తే కత్వా విక్కిణన్తో జీవికం కప్పేసి. తేనస్స నరకా చవనకాలే మంసపిణ్డోవ నిమిత్తం అహోసి. సో మంసపిణ్డపేతో జాతో.

నిచ్ఛవివత్థుస్మిం తస్స ఓరబ్భికస్స ఏళకే వధిత్వా నిచ్చమ్మే కత్వా కప్పితజీవికస్స పురిమనయేనేవ నిచ్చమ్మం ఏళకసరీరం నిమిత్తమహోసి. సో నిచ్ఛవిపేతో జాతో.

అసిలోమవత్థుస్మిం సో సూకరికో దీఘరత్తం నివాపపుట్ఠే సూకరే అసినా వధిత్వా వధిత్వా దీఘరత్తం జీవికం కప్పేసి. తేనస్స ఉక్ఖిత్తాసికభావోవ నిమిత్తం అహోసి. తస్మా అసిలోమపేతో జాతో.

సత్తిలోమవత్థుస్మిం సో మాగవికో ఏకం మిగఞ్చ సత్తిఞ్చ గహేత్వా వనం గన్త్వా తస్స మిగస్స సమీపం ఆగతాగతే మిగే సత్తియా విజ్ఝిత్వా మారేసి, తస్స సత్తియా విజ్ఝనకభావోయేవ నిమిత్తం అహోసి. తస్మా సత్తిలోమపేతో జాతో.

ఉసులోమవత్థుస్మిం ¶ కారణికోతి రాజాపరాధికే అనేకాహి కారణాహి పీళేత్వా అవసానే కణ్డేన విజ్ఝిత్వా మారణకపురిసో. సో కిర అసుకస్మిం పదేసే విద్ధో మరతీతి ఞత్వావ విజ్ఝతి. తస్సేవం జీవికం కప్పేత్వా నరకే ఉప్పన్నస్స తతో పక్కావసేసేన ఇధూపపత్తికాలే ఉసునా విజ్ఝనభావోయేవ నిమిత్తం అహోసి. తస్మా ఉసులోమపేతో జాతో.

సూచిలోమవత్థుస్మిం సారథీతి అస్సదమకో. గోదమకోతిపి కురున్దట్ఠకథాయంవుత్తం. తస్స పతోదసూచియా విజ్ఝనభావోయేవ నిమిత్తం అహోసి. తస్మా సూచిలోమపేతో జాతో.

దుతియసూచిలోమవత్థుస్మిం ¶ సూచకోతి పేసుఞ్ఞకారకో ¶ . సో కిర మనుస్సే అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ భిన్ది. రాజకులే చ ‘‘ఇమస్స ఇమం నామ అత్థి, ఇమినా ఇదం నామ కత’’న్తి సూచేత్వా సూచేత్వా అనయబ్యసనం పాపేసి. తస్మా యథానేన సూచేత్వా మనుస్సా భిన్నా, తథా సూచీహి భేదనదుక్ఖం పచ్చనుభోతుం కమ్మమేవ నిమిత్తం కత్వా సూచిలోమపేతో జాతో.

అణ్డభారితవత్థుస్మిం గామకూటోతి వినిచ్ఛయామచ్చో. తస్స కమ్మసభాగతాయ కుమ్భమత్తా మహాఘటప్పమాణా అణ్డా అహేసుం. సో హి యస్మా రహో పటిచ్ఛన్న ఠానే లఞ్జం గహేత్వా కూటవినిచ్ఛయేన పాకటం దోసం కరోన్తో సామికే అస్సామికే అకాసి. తస్మాస్స రహస్సం అఙ్గం పాకటం నిబ్బత్తం. యస్మా దణ్డం పట్ఠపేన్తో పరేసం అసయ్హం భారం ఆరోపేసి, తస్మాస్స రహస్సఙ్గం అసయ్హభారో హుత్వా నిబ్బత్తం. యస్మా యస్మిం ఠానే ఠితేన సమేన భవితబ్బం, తస్మిం ఠత్వా విసమో అహోసి, తస్మాస్స రహస్సఙ్గే విసమా నిసజ్జా అహోసీతి.

పారదారికవత్థుస్మిం సో సత్తో పరస్స రక్ఖితం గోపితం సస్సామికం ఫస్సం ఫుసన్తో మీళ్హసుఖేన కామసుఖేన చిత్తం రమయిత్వా కమ్మసభాగతాయ గూథఫస్సం ఫుసన్తో దుక్ఖమనుభవితుం తత్థ నిబ్బత్తో. దుట్ఠబ్రాహ్మణవత్థు పాకటమేవ.

౨౩౦. నిచ్ఛవిత్థివత్థుస్మిం యస్మా మాతుగామో నామ అత్తనో ఫస్సే అనిస్సరో, సా చ తం సామికస్స సన్తకం ఫస్సం థేనేత్వా పరేసం అభిరతిం ¶ ఉప్పాదేసి, తస్మా కమ్మసభాగతాయ సుఖసమ్ఫస్సా ధంసిత్వా దుక్ఖసమ్ఫస్సం అనుభవితుం నిచ్ఛవిత్థీ హుత్వా ఉపపన్నా.

మఙ్గులిత్థివత్థుస్మిం మఙ్గులిన్తి ¶ విరూపం దుద్దసికం బీభచ్ఛం, సా కిర ఇక్ఖణికాకమ్మం యక్ఖదాసికమ్మం కరోన్తీ ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ ఏవం బలికమ్మే కతే అయం నామ తుమ్హాకం వడ్ఢి భవిస్సతీ’’తి మహాజనస్స గన్ధపుప్ఫాదీని వఞ్చనాయ గహేత్వా మహాజనం దుద్దిట్ఠిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం గణ్హాపేసి, తస్మా తాయ కమ్మసభాగతాయ గన్ధపుప్ఫాదీనం థేనితత్తా దుగ్గన్ధా దుద్దస్సనస్స గాహితత్తా దుద్దసికా విరూపా బీభచ్ఛా హుత్వా నిబ్బత్తా.

ఓకిలినివత్థుస్మిం ఉప్పక్కం ఓకిలినిం ఓకిరినిన్తి సా కిర అఙ్గారచితకే నిపన్నా విప్ఫన్దమానా విపరివత్తమానా పచ్చతి, తస్మా ఉప్పక్కా చేవ హోతి ఖరేన అగ్గినా పక్కసరీరా; ఓకిలినీ చ కిలిన్నసరీరా బిన్దుబిన్దూని హిస్సా సరీరతో పగ్ఘరన్తి. ఓకిరినీ చ అఙ్గారసమ్పరికిణ్ణా, తస్సా హి హేట్ఠతోపి కింసుకపుప్ఫవణ్ణా అఙ్గారా, ఉభయపస్సేసుపి ¶ , ఆకాసతోపిస్సా ఉపరి అఙ్గారా పతన్తి, తేన వుత్తం – ‘‘ఉప్పక్కం ఓకిలినిం ఓకిరిని’’న్తి. సా ఇస్సాపకతా సపత్తిం అఙ్గారకటాహేన ఓకిరీతి తస్సా కిర కలిఙ్గరఞ్ఞో ఏకా నాటకినీ అఙ్గారకటాహం సమీపే ఠపేత్వా గత్తతో ఉదకఞ్చ పుఞ్ఛతి, పాణినా చ సేదం కరోతి. రాజాపి తాయ సద్ధిం కథఞ్చ కరోతి, పరితుట్ఠాకారఞ్చ దస్సేతి. అగ్గమహేసీ తం అసహమానా ఇస్సాపకతా హుత్వా అచిరపక్కన్తస్స రఞ్ఞో తం అఙ్గారకటాహం గహేత్వా తస్సా ఉపరి అఙ్గారే ఓకిరి. సా తం కమ్మం కత్వా తాదిసంయేవ విపాకం పచ్చనుభవితుం పేతలోకే నిబ్బత్తా.

చోరఘాతకవత్థుస్మిం ¶ సో రఞ్ఞో ఆణాయ దీఘరత్తం చోరానం సీసాని ఛిన్దిత్వా పేతలోకే నిబ్బత్తన్తో అసీసకం కబన్ధం హుత్వా నిబ్బత్తి.

భిక్ఖువత్థుస్మిం పాపభిక్ఖూతి లామకభిక్ఖు. సో కిర లోకస్స సద్ధాదేయ్యే చత్తారో పచ్చయే పరిభుఞ్జిత్వా కాయవచీద్వారేహి అసం యతో భిన్నాజీవో చిత్తకేళిం కీళన్తో విచరి. తతో ఏకం బుద్ధన్తరం నిరయే పచ్చిత్వా పేతలోకే నిబ్బత్తన్తో భిక్ఖుసదిసేనేవ అత్తభావేన నిబ్బత్తి. భిక్ఖునీ-సిక్ఖమానా-సామణేర-సామణేరీవత్థూసుపి అయమేవ వినిచ్ఛయో.

౨౩౧. తపోదావత్థుస్మిం ¶ అచ్ఛోదకోతి పసన్నోదకో. సీతోదకోతి సీతలఉదకో. సాతోదకోతి మధురోదకో. సేతకోతి పరిసుద్ధో నిస్సేవాలపణకకద్దమో. సుప్పతిత్థోతి సున్దరేహి తిత్థేహి ఉపపన్నో. రమణీయోతి రతిజనకో. చక్కమత్తానీతి రథచక్కప్పమాణాని. కుథితా సన్దతీతి తత్రా సన్తత్తా హుత్వా సన్దతి. యతాయం భిక్ఖవేతి యతో అయం భిక్ఖవే. సో దహోతి సో రహదో. కుతో పనాయం సన్దతీతి? వేభారపబ్బతస్స కిర హేట్ఠా భుమ్మట్ఠకనాగానం పఞ్చయోజనసతికం నాగభవనం దేవలోకసదిసం మణిమయేన తలేన ఆరాముయ్యానేహి చ సమన్నాగతం; తత్థ నాగానం కీళనట్ఠానే సో ఉదకదహో, తతో అయం తపోదా సన్దతి. ద్విన్నం మహానిరయానం అన్తరికాయ ఆగచ్ఛతీతి రాజగహనగరం కిర ఆవిఞ్జేత్వా మహాపేతలోకో, తత్థ ద్విన్నం మహాలోహకుమ్భినిరయానం అన్తరేన అయం తపోదా ఆగచ్ఛతి, తస్మా కుథితా సన్దతీతి.

యుద్ధవత్థుస్మిం ¶ నన్దీ చరతీతి విజయభేరీ ఆహిణ్డతి. రాజా ఆవుసో లిచ్ఛవీహీతి థేరో కిర అత్తనో దివాట్ఠానే చ రత్తిట్ఠానే చ నిసీదిత్వా ‘‘లిచ్ఛవయో కతహత్థా కతూపాసనా, రాజా చ తేహి సద్ధిం సమ్పహారం దేతీ’’తి ఆవజ్జేన్తో దిబ్బేన చక్ఖునా రాజానం పరాజితం పలాయమానం అద్దస. తతో భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘రాజా ఆవుసో తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకో లిచ్ఛవీహి పభగ్గో’’తి ¶ ఆహ. సచ్చం, భిక్ఖవే, మోగ్గల్లానో ఆహాతి పరాజికకాలే ఆవజ్జిత్వా యం దిట్ఠం తం భణన్తో సచ్చం ఆహ.

౨౩౨. నాగోగాహవత్థుస్మిం సప్పినికాయాతి ఏవంనామికాయ. ఆనేఞ్జం సమాధిన్తి అనేజం అచలం కాయవాచావిప్ఫన్దవిరహితం చతుత్థజ్ఝానసమాధిం. నాగానన్తి హత్థీనం. ఓగయ్హ ఉత్తరన్తానన్తి ఓగయ్హ ఓగాహేత్వా పున ఉత్తరన్తానం. తే కిర గమ్భీరం ఉదకం ఓతరిత్వా తత్థ న్హత్వా చ పివిత్వా చ సోణ్డాయ ఉదకం గహేత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలోలేన్తా ఉత్తరన్తి, తేసం ఏవం ఓగయ్హ ఉత్తరన్తానన్తి వుత్తం హోతి. కోఞ్చం కరోన్తానన్తి నదీతీరే ఠత్వా సోణ్డం ముఖే పక్ఖిపిత్వా కోఞ్చనాదం కరోన్తానం. సద్దం అస్సోసిన్తి తం ¶ కోఞ్చనాదసద్దం అస్సోసిం. అత్థేసో, భిక్ఖవే, సమాధి సో చ ఖో అపరిసుద్ధోతి అత్థి ఏసో సమాధి మోగ్గల్లానస్స, సో చ ఖో పరిసుద్ధో న హోతి. థేరో కిర పబ్బజితతో సత్తమే దివసే తదహుఅరహత్తప్పత్తో అట్ఠసు సమాపత్తీసు పఞ్చహాకారేహి అనాచిణ్ణవసీభావో ¶ సమాధిపరిపన్థకే ధమ్మే న సుట్ఠు పరిసోధేత్వా ఆవజ్జనసమాపజ్జనాధిట్ఠానవుట్ఠానపచ్చవేక్ఖణానం సఞ్ఞామత్తకమేవ కత్వా చతుత్థజ్ఝానం అప్పేత్వా నిసిన్నో, ఝానఙ్గేహి వుట్ఠాయ నాగానం సద్దం సుత్వా ‘‘అన్తోసమాపత్తియం అస్సోసి’’న్తి ఏవంసఞ్ఞీ అహోసి. తేన వుత్తం – ‘‘అత్థేసో, భిక్ఖవే, సమాధి; సో చ ఖో అపరిసుద్ధో’’తి.

సోభితవత్థుస్మిం అహం, ఆవుసో, పఞ్చ కప్పసతాని అనుస్సరామీతి ఏకావజ్జనేన అనుస్సరామీతి ఆహ. ఇతరథా హి అనచ్ఛరియం అరియసావకానం పటిపాటియా నానావజ్జనేన తస్స తస్స అతీతే నివాసస్స అనుస్సరణన్తి న భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయేయ్యుం. యస్మా పనేస ‘‘ఏకావజ్జనేన అనుస్సరామీ’’తి ఆహ, తస్మా భిక్ఖూ ఉజ్ఝాయింసు. అత్థేసా, భిక్ఖవే, సోభితస్స, సా చ ఖో ఏకాయేవ జాతీతి యం సోభితో జాతిం అనుస్సరామీతి ఆహ, అత్థేసా జాతి సోభితస్స, సా చ ఖో ఏకాయేవ అనన్తరా న ఉప్పటిపాటియా అనుస్సరితాతి అధిప్పాయో.

కథం పనాయం ఏతం అనుస్సరీతి? అయం కిర పఞ్చన్నం కప్పసతానం ఉపరి తిత్థాయతనే

పబ్బజిత్వా అసఞ్ఞసమాపత్తిం నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో కాలం కత్వా అసఞ్ఞభవే నిబ్బత్తి. తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా అవసానే మనుస్సలోకే ఉప్పన్నో సాసనే పబ్బజిత్వా తిస్సో విజ్జా సచ్ఛాకాసి. సో పుబ్బేనివాసం అనుస్సరమానో ఇమస్మిం అత్తభావే పటిసన్ధిం దిస్వా తతో పరం తతియే అత్తభావే చుతిమేవ అద్దస. అథ ఉభిన్నమన్తరా అచిత్తకం అత్తభావం అనుస్సరితుం ¶ అసక్కోన్తో నయతో సల్లక్ఖేసి – ‘‘అద్ధాఅహం అసఞ్ఞభవే నిబ్బత్తో’’తి. ఏవం సల్లక్ఖేన్తేన పనానేన దుక్కరం కతం, సతధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటి పటివిద్ధా, ఆకాసే పదం దస్సితం. తస్మా నం భగవా ¶ ఇమస్మింయేవ వత్థుస్మిం ఏతదగ్గే ఠపేసి – ‘‘ఏతదగ్గం భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తానం యదిదం సోభితో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯, ౨౨౭).

వినీతవత్థువణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిగమనవణ్ణనా

౨౩౩. ఉద్దిట్ఠా ¶ ఖో ఆయస్మన్తో చత్తారో పారాజికా ధమ్మాతి ఇదం ఇధ ఉద్దిట్ఠపారాజికపరిదీపనమేవ. సమోధానేత్వా పన సబ్బానేవ చతువీసతి పారాజికాని వేదితబ్బాని. కతమాని చతువీసతి? పాళియం ఆగతాని తావ భిక్ఖూనం చత్తారి, భిక్ఖునీనం అసాధారణాని చత్తారీతి అట్ఠ. ఏకాదస అభబ్బపుగ్గలా, తేసు పణ్డకతిరచ్ఛానగతఉభతోబ్యఞ్జనకా, తయో వత్థువిపన్నా అహేతుకపటిసన్ధికా, తేసం సగ్గో అవారితో మగ్గో పన వారితో, అభబ్బా హి తే మగ్గప్పటిలాభాయ వత్థువిపన్నత్తాతి. పబ్బజ్జాపి నేసం పటిక్ఖిత్తా, తస్మా తేపి పారాజికా. థేయ్యసంవాసకో, తిత్థియపక్కన్తకో, మాతుఘాతకో, పితుఘాతకో, అరహన్తఘాతకో, భిక్ఖునీదూసకో, లోహితుప్పాదకో, సఙ్ఘభేదకోతి ఇమే అట్ఠ అత్తనో కిరియాయ విపన్నత్తా అభబ్బట్ఠానం పత్తాతి పారాజికావ. తేసు థేయ్యసంవాసకో, తిత్థియపక్కన్తకో, భిక్ఖునీదూసకోతి ఇమేసం తిణ్ణం సగ్గో అవారితో మగ్గో పన వారితోవ. ఇతరేసం పఞ్చన్నం ఉభయమ్పి వారితం. తే హి అనన్తరభవే నరకే నిబ్బత్తనకసత్తా. ఇతి ఇమే చ ఏకాదస, పురిమా చ అట్ఠాతి ఏకూనవీసతి. తే గిహిలిఙ్గే రుచిం ఉప్పాదేత్వా గిహినివాసననివత్థాయ భిక్ఖునియా సద్ధిం వీసతి. సా హి అజ్ఝాచారవీతిక్కమం అకత్వాపి ఏత్తావతావ అస్సమణీతి ఇమాని తావ వీసతి పారాజికాని.

అపరానిపి – లమ్బీ, ముదుపిట్ఠికో, పరస్స అఙ్గజాతం ముఖేన గణ్హాతి, పరస్స అఙ్గజాతే అభినిసీదతీతి ఇమేసం చతున్నం వసేన చత్తారి అనులోమపారాజికానీతి వదన్తి. ఏతాని హి యస్మా ఉభిన్నం రాగవసేన సదిసభావూపగతానం ధమ్మో ‘‘మేథునధమ్మో’’తి వుచ్చతి. తస్మా ఏతేన పరియాయేన మేథునధమ్మం ¶ అప్పటిసేవిత్వాయేవ కేవలం మగ్గేన మగ్గప్పవేసనవసేన ఆపజ్జితబ్బత్తా మేథునధమ్మపారాజికస్స అనులోమేన్తీతి అనులోమపారాజికానీతి వుచ్చన్తి. ఇతి ఇమాని చ చత్తారి ¶ పురిమాని చ వీసతీతి సమోధానేత్వా సబ్బానేవ చతువీసతి పారాజికాని వేదితబ్బాని.

న లభతి భిక్ఖూహి సద్ధిం సంవాసన్తి ఉపోసథ-పవారణ-పాతిమోక్ఖుద్దేస-సఙ్ఘకమ్మప్పభేదం భిక్ఖూహి సద్ధిం సంవాసం న లభతి. యథా పురే తథా పచ్ఛాతి యథా పుబ్బే గిహికాలే అనుపసమ్పన్నకాలే చ పచ్ఛా పారాజికం ఆపన్నోపి తథేవ అసంవాసో హోతి. నత్థి తస్స భిక్ఖూహి సద్ధిం ¶ ఉపోసథపవారణపాతిమోక్ఖుద్దేససఙ్ఘకమ్మప్పభేదో సంవాసోతి భిక్ఖూహి సద్ధిం సంవాసం న లభతి. తత్థాయస్మన్తే పుచ్ఛామీతి తేసు చతూసు పారాజికేసు ఆయస్మన్తే ‘‘కచ్చిత్థ పరిసుద్ధా’’తి పుచ్ఛామి. కచ్చిత్థాతి కచ్చి ఏత్థ; ఏతేసు చతూసు పారాజికేసు కచ్చి పరిసుద్ధాతి అత్థో. అథ వా కచ్చిత్థ పరిసుద్ధాతి కచ్చి పరిసుద్ధా అత్థ, భవథాతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

సమన్తపాసాదికాయ వినయసంవణ్ణనాయ

చతుత్థపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సఙ్ఘాదిసేసకణ్డం

౧. సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా

యం ¶ ¶ పారాజికకణ్డస్స, సఙ్గీతం సమనన్తరం;

తస్స తేరసకస్సాయమపుబ్బపదవణ్ణనా.

౨౩౪. తేన సమయేన బుద్ధో భగవా సావత్థియం విహరతి జేతవనే అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా సేయ్యసకో అనభిరతో బ్రహ్మచరియం చరతీతి ఏత్థ ఆయస్మాతి పియవచనం. సేయ్యసకోతి తస్స భిక్ఖునో నామం. అనభిరతోతి విక్ఖిత్తచిత్తో కామరాగపరిళాహేన పరిడయ్హమానో న పన గిహిభావం పత్థయమానో. సో తేన కిసో హోతీతి సో సేయ్యసకో తేన అనభిరతభావేన కిసో హోతి.

అద్దసా ఖో ఆయస్మా ఉదాయీతి ఏత్థ ఉదాయీతి తస్స థేరస్స నామం, అయఞ్హి సేయ్యసకస్స ఉపజ్ఝాయో లాళుదాయీ నామ భన్తమిగసప్పటిభాగో నిద్దారామతాదిమనుయుత్తానం అఞ్ఞతరో లోలభిక్ఖు. కచ్చి నో త్వన్తి కచ్చి ను త్వం. యావదత్థం భుఞ్జాతిఆదీసు యావతా అత్థోతి యావదత్థం. ఇదం వుత్తం హోతి – యావతా తే భోజనేన అత్థో యత్తకం త్వం ఇచ్ఛసి తత్తకం భుఞ్జ, యత్తకం కాలం రత్తిం వా దివా వా సుపితుం ఇచ్ఛసి తత్తకం సుప, మత్తికాదీహి కాయం ఉబ్బట్టేత్వా చుణ్ణాదీహి ఘంసిత్వా యత్తకం న్హానం ఇచ్ఛసి తత్తకం న్హాయ, ఉద్దేసేన వా పరిపుచ్ఛాయ వా వత్తపటిపత్తియా వా కమ్మట్ఠానేన వా అత్థో నత్థీతి. యదా తే అనభిరతి ఉప్పజ్జతీతి యస్మిం కాలే తవ ¶ కామరాగవసేన ఉక్కణ్ఠితతా విక్ఖిత్తచిత్తతా ఉప్పజ్జతి. రాగో చిత్తం అనుద్ధంసేతీతి కామరాగో చిత్తం ధంసేతి పధంసేతి విక్ఖిపతి చేవ మిలాపేతి చ. తదా హత్థేన ఉపక్కమిత్వా అసుచిం మోచేహీతి తస్మిం కాలే హత్థేన వాయమిత్వా అసుచిమోచనం కరోహి, ఏవఞ్హి తే చిత్తేకగ్గతా భవిస్సతి. ఇతి తం ఉపజ్ఝాయో అనుసాసి యథా తం బాలో బాలం మగో మగం.

౨౩౫. తేసం ముట్ఠస్సతీనం అసమ్పజానానం నిద్దం ఓక్కమన్తానన్తి సతిసమ్పజఞ్ఞం పహాయ నిద్దం ఓతరన్తానం. తత్థ కిఞ్చాపి నిద్దం ఓక్కమన్తానం అబ్యాకతో ¶ భవఙ్గవారో పవత్తతి, సతిసమ్పజఞ్ఞవారో గళతి, తథాపి సయనకాలే మనసికారో కాతబ్బో. దివా సుపన్తేన యావ న్హాతస్స ¶ భిక్ఖునో కేసా న సుక్ఖన్తి తావ సుపిత్వా వుట్ఠహిస్సామీతి సఉస్సాహేన సుపితబ్బం. రత్తిం సుపన్తేన ఏత్తకం నామ రత్తిభాగం సుపిత్వా చన్దేన వా తారకాయ వా ఇదం నామ ఠానం పత్తకాలే వుట్ఠహిస్సామీతి సఉస్సాహేన సుపితబ్బం. బుద్ధానుస్సతిఆదీసు చ దససు కమ్మట్ఠానేసు ఏకం అఞ్ఞం వా చిత్తరుచియం కమ్మట్ఠానం గహేత్వావ నిద్దా ఓక్కమితబ్బా. ఏవం కరోన్తో హి సతో సమ్పజానో సతిఞ్చ సమ్పజఞ్ఞఞ్చ అవిజహిత్వావ నిద్దం ఓక్కమతీతి వుచ్చతి. తే పన భిక్ఖూ బాలా లోలా భన్తమిగసప్పటిభాగా న ఏవమకంసు. తేన వుత్తం – ‘‘తేసం ముట్ఠస్సతీనం అసమ్పజానానం నిద్దం ఓక్కమన్తాన’’న్తి.

అత్థి చేత్థ చేతనా లబ్భతీతి ఏత్థ చ సుపినన్తే అస్సాదచేతనా అత్థి ఉపలబ్భతి. అత్థేసా, భిక్ఖవే, చేతనా; సా చ ఖో అబ్బోహారికాతి భిక్ఖవే ఏసా అస్సాదచేతనా అత్థి, సా చ ఖో అవిసయే ఉప్పన్నత్తా అబ్బోహారికా, ఆపత్తియా అఙ్గం న హోతి. ఇతి భగవా సుపినన్తే చేతనాయ అబ్బోహారికభావం దస్సేత్వా ‘‘ఏవఞ్చ పన భిక్ఖవే ఇమం సిక్ఖాపదం ఉద్దిసేయ్యాథ, సఞ్చేతనికా సుక్కవిస్సట్ఠి అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా సఙ్ఘాదిసేసో’’తి సానుపఞ్ఞత్తికం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞాపేసి.

౨౩౬-౨౩౭. తత్థ సంవిజ్జతి చేతనా అస్సాతి సఞ్చేతనా, సఞ్చేతనావ సఞ్చేతనికా, సఞ్చేతనా వా అస్సా అత్థీతి సఞ్చేతనికా. యస్మా పన యస్స సఞ్చేతనికా ¶ సుక్కవిస్సట్ఠి హోతి సో జానన్తో సఞ్జానన్తో హోతి, సా చస్స సుక్కవిస్సట్ఠి చేచ్చ అభివితరిత్వా వీతిక్కమో హోతి, తస్మా బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వా అత్థమేవ దస్సేతుం ‘‘జానన్తో సఞ్జానన్తో చేచ్చ అభివితరిత్వా వీతిక్కమో’’తి ఏవమస్స పదభాజనం వుత్తం. తత్థ జానన్తోతి ఉపక్కమామీతి జానన్తో. సఞ్జానన్తోతి సుక్కం మోచేమీతి సఞ్జానన్తో, తేనేవ ఉపక్కమజాననాకారేన సద్ధిం జానన్తోతి అత్థో. చేచ్చాతి మోచనస్సాదచేతనావసేన చేతేత్వా పకప్పేత్వా. అభివితరిత్వాతి ఉపక్కమవసేన మద్దన్తో నిరాసఙ్కచిత్తం పేసేత్వా. వీతిక్కమోతి ఏవం పవత్తస్స యో వీతిక్కమో అయం సఞ్చేతనికాసద్దస్స సిఖాప్పత్తో అత్థోతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని ¶ సుక్కవిస్సట్ఠీతి ఏత్థ యస్స సుక్కస్స విస్సట్ఠి తం తావ సఙ్ఖ్యాతో వణ్ణభేదతో చ దస్సేతుం ‘‘సుక్కన్తి దస సుక్కానీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుక్కానం ఆసయభేదతో ధాతునానత్తతో చ నీలాదివణ్ణభేదో వేదితబ్బో.

విస్సట్ఠీతి విస్సగ్గో, అత్థతో పనేతం ఠానాచావనం హోతి, తేనాహ – ‘‘విస్సట్ఠీతి ఠానతో చావనా ¶ వుచ్చతీ’’తి. తత్థ వత్థిసీసం కటి కాయోతి తిధా సుక్కస్స ఠానం పకప్పేన్తి, ఏకో కిరాచరియో ‘‘వత్థిసీసం సుక్కస్స ఠాన’’న్తి ఆహ. ఏకో ‘‘కటీ’’తి, ఏకో ‘‘సకలో కాయో’’తి, తేసు తతియస్స భాసితం సుభాసితం. కేసలోమనఖదన్తానఞ్హి మంసవినిముత్తట్ఠానం ఉచ్చారపస్సావఖేళసిఙ్ఘాణికాథద్ధసుక్ఖచమ్మాని చ వజ్జేత్వా అవసేసో ఛవిమంసలోహితానుగతో సబ్బోపి కాయో కాయప్పసాదభావజీవితిన్ద్రియాబద్ధపిత్తానం సమ్భవస్స చ ఠానమేవ. తథా హి రాగపరియుట్ఠానేనాభిభూతానం హత్థీనం ఉభోహి కణ్ణచూళికాహి సమ్భవో నిక్ఖమతి, మహాసేనరాజా చ రాగపరియుట్ఠితో సమ్భవవేగం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో సత్థేన బాహుసీసం ఫాలేత్వా వణముఖేన నిక్ఖన్తం సమ్భవం దస్సేసీతి.

ఏత్థ పన పఠమస్స ఆచరియస్స వాదే మోచనస్సాదేన నిమిత్తే ఉపక్కమతో యత్తకం ఏకా ఖుద్దకమక్ఖికా పివేయ్య తత్తకే అసుచిమ్హి వత్థిసీసతో ముఞ్చిత్వా ¶ దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే బహి నిక్ఖన్తే వా అనిక్ఖన్తే వా సఙ్ఘాదిసేసో. దుతియస్స వాదే తథేవ కటితో ముచ్చిత్వా దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే, తతియస్స వాదే తథేవ సకలకాయం సఙ్ఖోభేత్వా తతో ముచ్చిత్వా దకసోతం ఓతిణ్ణమత్తే బహి నిక్ఖన్తే వా అనిక్ఖన్తే వా సఙ్ఘాదిసేసో. దకసోతోరోహణఞ్చేత్థ అధివాసేత్వా అన్తరా నివారేతుం అసక్కుణేయ్యతాయ వుత్తం, ఠానా చుతఞ్హి అవస్సం దకసోతం ఓతరతి. తస్మా ఠానా చావనమత్తేనేవేత్థ ఆపత్తి వేదితబ్బా, సా చ ఖో నిమిత్తే ఉపక్కమన్తస్సేవ హత్థపరికమ్మపాదపరికమ్మగత్తపరికమ్మకరణేన సచేపి అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. అయం సబ్బాచరియసాధారణవినిచ్ఛయో.

అఞ్ఞత్ర సుపినన్తాతి ఏత్థ సుపినో ఏవ సుపినన్తో, తం ఠపేత్వా అపనేత్వాతి వుత్తం హోతి. తఞ్చ పన సుపినం పస్సన్తో చతూహి కారణేహి పస్సతి ¶ ధాతుక్ఖోభతో వా అనుభూతపుబ్బతో వా దేవతోపసంహారతో వా పుబ్బనిమిత్తతో వాతి.

తత్థ పిత్తాదీనం ఖోభకరణపచ్చయయోగేన ఖుభితధాతుకో ధాతుక్ఖోభతో సుపినం పస్సతి, పస్సన్తో చ నానావిధం సుపినం పస్సతి – పబ్బతా పతన్తో వియ, ఆకాసేన గచ్ఛన్తో వియ, వాళమిగహత్థీచోరాదీహి అనుబద్ధో వియ హోతి. అనుభూతపుబ్బతో పస్సన్తో పుబ్బే అనుభూతపుబ్బం ఆరమ్మణం పస్సతి. దేవతోపసంహారతో పస్సన్తస్స దేవతా అత్థకామతాయ వా అనత్థకామతాయ వా అత్థాయ వా అనత్థాయ వా నానావిధాని ఆరమ్మణాని ఉపసంహరన్తి, సో తాసం దేవతానం ఆనుభావేన తాని ఆరమ్మణాని పస్సతి. పుబ్బనిమిత్తతో పస్సన్తో పుఞ్ఞాపుఞ్ఞవసేన ఉప్పజ్జితుకామస్స అత్థస్స వా అనత్థస్స వా పుబ్బనిమిత్తభూతం సుపినం పస్సతి, బోధిసత్తస్సమాతా ¶ వియ పుత్తపటిలాభనిమిత్తం, బోధిసత్తో వియ పఞ్చ మహాసుపినే (అ. ని. ౫.౧౯౬), కోసలరాజా వియ సోళస సుపినేతి.

తత్థ యం ధాతుక్ఖోభతో అనుభూతపుబ్బతో చ సుపినం పస్సతి న తం సచ్చం హోతి. యం దేవతోపసంహారతో పస్సతి తం సచ్చం వా హోతి అలీకం వా, కుద్ధా హి దేవతా ఉపాయేన వినాసేతుకామా విపరీతమ్పి కత్వా దస్సేన్తి. యం పన పుబ్బనిమిత్తతో పస్సతి ¶ తం ఏకన్తసచ్చమేవ హోతి. ఏతేసఞ్చ చతున్నం మూలకారణానం సంసగ్గభేదతోపి సుపినభేదో హోతియేవ.

తఞ్చ పనేతం చతుబ్బిధమ్పి సుపినం సేక్ఖపుథుజ్జనావ పస్సన్తి అప్పహీనవిపల్లాసత్తా, అసేక్ఖా పన న పస్సన్తి పహీనవిపల్లాసత్తా. కిం పనేతం పస్సన్తో సుత్తో పస్సతి పటిబుద్ధో, ఉదాహు నేవ సుత్తో న పటిబుద్ధోతి? కిఞ్చేత్థ యది తావ సుత్తో పస్సతి అభిధమ్మవిరోధో ఆపజ్జతి, భవఙ్గచిత్తేన హి సుపతి తం రూపనిమిత్తాదిఆరమ్మణం రాగాదిసమ్పయుత్తం వా న హోతి, సుపినం పస్సన్తస్స చ ఈదిసాని చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. అథ పటిబుద్ధో పస్సతి వినయవిరోధో ఆపజ్జతి, యఞ్హి పటిబుద్ధో పస్సతి తం సబ్బోహారికచిత్తేన పస్సతి, సబ్బోహారికచిత్తేన చ కతే వీతిక్కమే అనాపత్తి నామ నత్థి. సుపినం పస్సన్తేన పన కతేపి వీతిక్కమే ఏకన్తం అనాపత్తి ఏవ. అథ నేవ సుత్తో న పటిబుద్ధో పస్సతి, కో నామ పస్సతి; ఏవఞ్చ సతి సుపినస్స అభావోవ ఆపజ్జతీతి, న అభావో. కస్మా ¶ ? యస్మా కపిమిద్ధపరేతో పస్సతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘కపిమిద్ధపరేతో ఖో, మహారాజ, సుపినం పస్సతీ’’తి. కపిమిద్ధపరేతోతి మక్కటనిద్దాయ యుత్తో. యథా హి మక్కటస్స నిద్దా లహుపరివత్తా హోతి; ఏవం యా నిద్దా పునప్పునం కుసలాదిచిత్తవోకిణ్ణత్తా లహుపరివత్తా, యస్సా పవత్తియం పునప్పునం భవఙ్గతో ఉత్తరణం హోతి తాయ యుత్తో సుపినం పస్సతి, తేనాయం సుపినో కుసలోపి హోతి అకుసలోపి అబ్యాకతోపి. తత్థ సుపినన్తే చేతియవన్దనధమ్మస్సవనధమ్మదేసనాదీని కరోన్తస్స కుసలో, పాణాతిపాతాదీని కరోన్తస్స అకుసలో, ద్వీహి అన్తేహి ముత్తో ఆవజ్జనతదారమ్మణక్ఖణే అబ్యాకతోతి వేదితబ్బో. స్వాయం దుబ్బలవత్థుకత్తా చేతనాయ పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢితుం అసమత్థో, పవత్తే పన అఞ్ఞేహి కుసలాకుసలేహి ఉపత్థమ్భితో విపాకం దేతి. కిఞ్చాపి విపాకం దేతి? అథ ఖో అవిసయే ఉప్పన్నత్తా అబ్బోహారికావ సుపినన్తచేతనా. తేనాహ – ‘‘ఠపేత్వా సుపినన్త’’న్తి.

సఙ్ఘాదిసేసోతి ఇమస్స ఆపత్తినికాయస్స నామం. తస్మా యా అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా సఞ్చేతనికా సుక్కవిస్సట్ఠి ¶ , అయం సఙ్ఘాదిసేసో నామ ఆపత్తినికాయోతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో ¶ . వచనత్థో పనేత్థ సఙ్ఘో ఆదిమ్హి చేవ సేసే చ ఇచ్ఛితబ్బో అస్సాతి సఙ్ఘాదిసేసో. కిం వుత్తం హోతి? ఇమం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా వుట్ఠాతుకామస్స యం తం ఆపత్తివుట్ఠానం, తస్స ఆదిమ్హి చేవ పరివాసదానత్థాయ ఆదితో సేసే చ మజ్ఝే మానత్తదానత్థాయ మూలాయ పటికస్సనేన వా సహ మానత్తదానత్థాయ అవసానే అబ్భానత్థాయ సఙ్ఘో ఇచ్ఛితబ్బో. న హేత్థ ఏకమ్పి కమ్మం వినా సఙ్ఘేన సక్కా కాతున్తి సఙ్ఘో ఆదిమ్హి చేవ సేసే చ ఇచ్ఛితబ్బో అస్సాతి సఙ్ఘాదిసేసోతి. బ్యఞ్జనం పన అనాదియిత్వా అత్థమేవ దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఘోవ తస్సా ఆపత్తియా పరివాసం దేతి, మూలాయ పటికస్సతి, మానత్తం దేతి, అబ్భేతి న సమ్బహులా న ఏకపుగ్గలో, తేన వుచ్చతి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి ఇదమస్స పదభాజనం –

‘‘సఙ్ఘాదిసేసోతి యం వుత్తం, తం సుణోహి యథాతథం;

సఙ్ఘోవ దేతి పరివాసం, మూలాయ పటికస్సతి;

మానత్తం దేతి అబ్భేతి, తేనేతం ఇతి వుచ్చతీ’’తి. (పరి. ౩౩౯) –

పరివారే ¶ వచనకారణఞ్చ వుత్తం, తత్థ పరివాసదానాదీని సముచ్చయక్ఖన్ధకే విత్థారతో ఆగతాని, తత్థేవ నేసం సంవణ్ణనం కరిస్సామ.

తస్సేవ ఆపత్తినికాయస్సాతి తస్స ఏవ ఆపత్తిసమూహస్స. తత్థ కిఞ్చాపి అయం ఏకావ ఆపత్తి, రూళ్హిసద్దేన పన అవయవే సమూహవోహారేన వా ‘‘నికాయో’’తి వుత్తో – ‘‘ఏకో వేదనాక్ఖన్ధో, ఏకో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు వియ.

ఏవం ఉద్దిట్ఠసిక్ఖాపదం పదానుక్కమేన విభజిత్వా ఇదాని ఇమం సుక్కవిస్సట్ఠిం ఆపజ్జన్తస్స ఉపాయఞ్చ కాలఞ్చ అధిప్పాయఞ్చ అధిప్పాయవత్థుఞ్చ దస్సేతుం ‘‘అజ్ఝత్తరూపే మోచేతీ’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ హి అజ్ఝత్తరూపాదీహి చతూహి పదేహి ఉపాయో దస్సితో, అజ్ఝత్తరూపే వా మోచేయ్య బహిద్ధారూపే వా ఉభయత్థ వా ఆకాసే వా కటిం కమ్పేన్తో, ఇతో పరం అఞ్ఞో ఉపాయో నత్థి. తత్థ రూపే ఘట్టేత్వా మోచేన్తోపి రూపేన ఘట్టేత్వా మోచేన్తోపి రూపే మోచేతిచ్చేవ వేదితబ్బో. రూపే హి ¶ సతి సో మోచేతి న రూపం అలభిత్వా. రాగూపత్థమ్భాదీహి పన పఞ్చహి కాలో దస్సితో. రాగూపత్థమ్భాదికాలేసు హి అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి, యస్స కమ్మనియత్తే సతి మోచేతి. ఇతో పరం అఞ్ఞో కాలో నత్థి, న హి వినా రాగూపత్థమ్భాదీహి పుబ్బణ్హాదయో కాలభేదా మోచనే నిమిత్తం హోన్తి.

ఆరోగ్యత్థాయాతిఆదీహి ¶ దసహి అధిప్పాయో దస్సితో, ఏవరూపేన హి అధిప్పాయభేదేన మోచేతి న అఞ్ఞథా. నీలాదీహి పన దసహి నవమస్స అధిప్పాయస్స వత్థు దస్సితం, వీమంసన్తో హి నీలాదీసు అఞ్ఞతరస్స వసేన వీమంసతి న తేహి వినిముత్తన్తి.

౨౩౮. ఇతో పరం పన ఇమేసంయేవ అజ్ఝత్తరూపాదీనం పదానం పకాసనత్థం ‘‘అజ్ఝత్తరూపేతి అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్నే రూపే’’తిఆది వుత్తం, తత్థ అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్నే రూపేతి అత్తనో హత్థాదిభేదే రూపే. బహిద్ధా ఉపాదిన్నేతి పరస్స తాదిసేయేవ. అనుపాదిన్నేతి తాళచ్ఛిద్దాదిభేదే. తదుభయేతి అత్తనో చ పరస్స చ రూపే, ఉభయఘట్టనవసేనేతం వుత్తం. అత్తనో రూపేన చ అనుపాదిన్నరూపేన చ ఏకతో ఘట్టనేపి లబ్భతి. ఆకాసే వాయమన్తస్సాతి కేనచి రూపేన అఘట్టేత్వా ఆకాసేయేవ కటికమ్పనపయఓగేన అఙ్గజాతం చాలేన్తస్స.

రాగూపత్థమ్భేతి ¶ రాగస్స బలవభావే, రాగేన వా అఙ్గజాతస్స ఉపత్థమ్భే, థద్ధభావే సఞ్జాతేతి వుత్తం హోతి. కమ్మనియం హోతీతి మోచనకమ్మక్ఖమం అజ్ఝత్తరూపాదీసు ఉపక్కమారహం హోతి.

ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠూపత్థమ్భేతి ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠేన అఙ్గజాతే ఉపత్థమ్భే. ఉచ్చాలిఙ్గపాణకా నామ లోమసపాణకా హోన్తి, తేసం లోమేహి ఫుట్ఠం అఙ్గజాతం కణ్డుం గహేత్వా థద్ధం హోతి, తత్థ యస్మా తాని లోమాని అఙ్గజాతం డంసన్తాని వియ విజ్ఝన్తి, తస్మా ‘‘ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠేనా’’తి వుత్తం, అత్థతో పన ఉచ్చాలిఙ్గపాణకలోమవేధనేనాతి వుత్తం హోతి.

౨౩౯. అరోగో భవిస్సామీతి మోచేత్వా అరోగో భవిస్సామి. సుఖం వేదనం ఉప్పాదేస్సామీతి మోచనేన చ ముచ్చనుప్పత్తియా ముత్తపచ్చయా చ యా సుఖా వేదనా హోతి, తం ఉప్పాదేస్సామీతి అత్థో. భేసజ్జం భవిస్సతీతి ¶ ఇదం మే మోచితం కిఞ్చిదేవ భేసజ్జం భవిస్సతి. దానం దస్సామీతి మోచేత్వా కీటకిపిల్లికాదీనం దానం దస్సామి. పుఞ్ఞం భవిస్సతీతి మోచేత్వా కీటాదీనం దేన్తస్స పుఞ్ఞం భవిస్సతి. యఞ్ఞం యజిస్సామీతి మోచేత్వా కీటాదీనం యఞ్ఞం యజిస్సామి. కిఞ్చి కిఞ్చి మన్తపదం వత్వా దస్సామీతి వుత్తం హోతి. సగ్గం గమిస్సామీతి మోచేత్వా కీటాదీనం దిన్నదానేన వా పుఞ్ఞేన వా యఞ్ఞేన వా సగ్గం గమిస్సామి. బీజం భవిస్సతీతి కులవంసఙ్కురస్స దారకస్స బీజం భవిస్సతి, ‘‘ఇమినా బీజేన పుత్తో నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి ఇమినా అధిప్పాయేన మోచేతీతి అత్థో. వీమంసత్థాయాతి జాననత్థాయ. నీలం భవిస్సతీతిఆదీసు జానిస్సామి తావ కిం మే మోచితం నీలం భవిస్సతి పీతకాదీసు అఞ్ఞతరవణ్ణన్తి ¶ ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. ఖిడ్డాధిప్పాయోతి ఖిడ్డాపసుతో, తేన తేన అధిప్పాయేన కీళన్తో మోచేతీతి వుత్తం హోతి.

౨౪౦. ఇదాని యదిదం ‘‘అజ్ఝత్తరూపే మోచేతీ’’తిఆది వుత్తం తత్థ యథా మోచేన్తో ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, తేసఞ్చ పదానం వసేన యత్తకో ఆపత్తిభేదో హోతి, తం సబ్బం దస్సేన్తో ‘‘అజ్ఝత్తరూపే చేతేతి ఉపక్కమతి ముచ్చతి ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ¶ చేతేతీతి మోచనస్సాదసమ్పయుత్తాయ చేతనాయ ముచ్చతూతి చేతేతి. ఉపక్కమతీతి తదనురూపం వాయామం కరోతి. ముచ్చతీతి ఏవం చేతేన్తస్స తదనురూపేన వాయామేన వాయమతో సుక్కం ఠానా చవతి. ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సాతి ఇమేహి తీహి అఙ్గేహి అస్స పుగ్గలస్స సఙ్ఘాదిసేసో నామ ఆపత్తినికాయో హోతీతి అత్థో. ఏస నయో బహిద్ధారూపేతిఆదీసుపి అవసేసేసు అట్ఠవీసతియా పదేసు.

ఏత్థ పన ద్వే ఆపత్తిసహస్సాని నీహరిత్వా దస్సేతబ్బాని. కథం? అజ్ఝత్తరూపే తావ రాగూపత్థమ్భే ఆరోగ్యత్థాయ నీలం మోచేన్తస్స ఏకా ఆపత్తి, అజ్ఝత్తరూపేయేవ రాగూపత్థమ్భే ఆరోగ్యత్థాయ పీతాదీనం మోచనవసేన అపరా నవాతి దస. యథా చ ఆరోగ్యత్థాయ దస, ఏవం సుఖాదీనం నవన్నం పదానం అత్థాయ ఏకేకపదే దస దస కత్వా నవుతి, ఇతి ఇమా చ నవుతి పురిమా చ దసాతి రాగూపత్థమ్భే తావ సతం. యథా పన రాగూపత్థమ్భే ఏవం వచ్చూపత్థమ్భాదీసుపి చతూసు ఏకేకస్మిం ఉపత్థమ్భే సతం ¶ సతం కత్వా చత్తారి సతాని, ఇతి ఇమాని చత్తారి పురిమఞ్చ ఏకన్తి అజ్ఝత్తరూపే తావ పఞ్చన్నం ఉపత్థమ్భానం వసేన పఞ్చ సతాని. యథా చ అజ్ఝత్తరూపే పఞ్చ, ఏవం బహిద్ధారూపే పఞ్చ, అజ్ఝత్తబహిద్ధారూపే పఞ్చ, ఆకాసే కటిం కమ్పేన్తస్స పఞ్చాతి సబ్బానిపి చతున్నం పఞ్చకానం వసేన ద్వే ఆపత్తిసహస్సాని వేదితబ్బాని.

ఇదాని ఆరోగ్యత్థాయాతిఆదీసు తావ దససు పదేసు పటిపాటియా వా ఉప్పటిపాటియా వా హేట్ఠా వా గహేత్వా ఉపరి గణ్హన్తస్స, ఉపరి వా గహేత్వా హేట్ఠా గణ్హన్తస్స, ఉభతో వా గహేత్వా మజ్ఝే ఠపేన్తస్స, మజ్ఝే వా గహేత్వా ఉభతో హరన్తస్స, సబ్బమూలం వా కత్వా గణ్హన్తస్స చేతనూపక్కమమోచనే సతి విసఙ్కేతో నామ నత్థీతి దస్సేతుం ‘‘ఆరోగ్యత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చా’’తి ఖణ్డచక్కబద్ధచక్కాదిభేదవిచిత్తం పాళిమాహ.

తత్థ ఆరోగ్యత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ ఆరోగ్యత్థఞ్చ భేసజ్జత్థఞ్చా తి ఏవం ఆరోగ్యపదం సబ్బపదేహి యోజేత్వా వుత్తమేకం ఖణ్డచక్కం. సుఖపదాదీని సబ్బపదేహి ¶ యోజేత్వా యావ అత్తనో అత్తనో అతీతానన్తరపదం తావ ఆనేత్వా వుత్తాని నవ బద్ధచక్కానీతి ఏవం ఏకేకమూలకాని దస చక్కాని హోన్తి, తాని దుమూలకాదీహి సద్ధిం అసమ్మోహతో విత్థారేత్వా వేదితబ్బాని. అత్థో పనేత్థ పాకటోయేవ.

యథా ¶ చ ఆరోగ్యత్థాయాతిఆదీసు దససు పదేసు, ఏవం నీలాదీసుపి ‘‘నీలఞ్చ పీతకఞ్చ చేతేతి ఉపక్కమతీ’’తిఆదినా నయేన దస చక్కాని వుత్తాని, తానిపి అసమ్మోహతో విత్థారేత్వా వేదితబ్బాని. అత్థో పనేత్థ పాకటోయేవ.

పున ఆరోగ్యత్థఞ్చ నీలఞ్చ ఆరోగ్యత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ నీలఞ్చ పీతకఞ్చాతి ఏకేనేకం ద్వీహి ద్వే…పే… దసహి దసాతి ఏవం పురిమపదేహి సద్ధిం పచ్ఛిమపదాని యోజేత్వా ఏకం మిస్సకచక్కం వుత్తం.

ఇదాని యస్మా ‘‘నీలం మోచేస్సామీ’’తి చేతేత్వా ఉపక్కమన్తస్స పీతకాదీసు ముత్తేసుపి పీతకాదివసేన చేతేత్వా ఉపక్కమన్తస్స ఇతరేసు ముత్తేసుపి నేవత్థి విసఙ్కేతో ¶ , తస్మా ఏతమ్పి నయం దస్సేతుం ‘‘నీలం మోచేస్సామీతి చేతేతి ఉపక్కమతి పీతకం ముచ్చతీ’’తిఆదినా నయేన చక్కాని వుత్తాని. తతో పరం సబ్బపచ్ఛిమపదం నీలాదీహి నవహి పదేహి సద్ధిం యోజేత్వా కుచ్ఛిచక్కం నామ వుత్తం. తతో పీతకాదీని నవ పదాని ఏకేన నీలపదేనేవ సద్ధిం యోజేత్వా పిట్ఠిచక్కం నామ వుత్తం. తతో లోహితకాదీని నవ పదాని ఏకేన పీతకపదేనేవ సద్ధిం యోజేత్వా దుతియం పిట్ఠిచక్కం వుత్తం. ఏవం లోహితకపదాదీహి సద్ధిం ఇతరాని నవ నవ పదాని యోజేత్వా అఞ్ఞానిపి అట్ఠ చక్కాని వుత్తానీతి ఏవం దసగతికం పిట్ఠిచక్కం వేదితబ్బం.

ఏవం ఖణ్డచక్కాదీనం అనేకేసం చక్కానం వసేన విత్థారతో గరుకాపత్తిమేవ దస్సేత్వా ఇదాని అఙ్గవసేనేవ గరుకాపత్తిఞ్చ లహుకాపత్తిఞ్చ అనాపత్తిఞ్చ దస్సేతుం ‘‘చేతేతి ఉపక్కమతి ముచ్చతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ పురిమనయేన అజ్ఝత్తరూపాదీసు రాగాదిఉపత్థమ్భే సతి ఆరోగ్యాదీనం అత్థాయ చేతేన్తస్స ఉపక్కమిత్వా అసుచిమోచనే తివఙ్గసమ్పన్నా గరుకాపత్తి వుత్తా. దుతియేన నయేన చేతేన్తస్స ఉపక్కమన్తస్స చ మోచనే అసతి దువఙ్గసమ్పన్నా లహుకా థుల్లచ్చయాపత్తి. ‘‘చేతేతి న ఉపక్కమతి ముచ్చతీ’’తిఆదీహి ఛహి నయేహి అనాపత్తి.

అయం పన ఆపత్తానాపత్తిభేదో సణ్హో సుఖుమో, తస్మా సుట్ఠు సల్లక్ఖేతబ్బో ¶ . సుట్ఠు సల్లక్ఖేత్వా కుక్కుచ్చం పుచ్ఛితేన ఆపత్తి వా అనాపత్తి వా ఆచిక్ఖితబ్బా, వినయకమ్మం వా కాతబ్బం. అసల్లక్ఖేత్వా కరోన్తో హి రోగనిదానం అజానిత్వా భేసజ్జం కరోన్తో వేజ్జో వియ విఘాతఞ్చ ¶ ఆపజ్జతి, న చ తం పుగ్గలం తికిచ్ఛితుం సమత్థో హోతి. తత్రాయం సల్లక్ఖణవిధి – కుక్కుచ్చేన ఆగతో భిక్ఖు యావతతియం పుచ్ఛితబ్బో – ‘‘కతరేన పయోగేన కతరేన రాగేన ఆపన్నోసీ’’తి. సచే పఠమం అఞ్ఞం వత్వా పచ్ఛా అఞ్ఞం వదతి న ఏకమగ్గేన కథేతి, సో వత్తబ్బో – ‘‘త్వం న ఏకమగ్గేన కథేసి పరిహరసి, న సక్కా తవ వినయకమ్మం కాతుం గచ్ఛ సోత్థిం గవేసా’’తి. సచే పన తిక్ఖత్తుమ్పి ఏకమగ్గేనేవ కథేతి, యథాభూతం అత్తానం ఆవికరోతి, అథస్స ఆపత్తానాపత్తిగరుకలహుకాపత్తివినిచ్ఛయత్థం ఏకాదసన్నం రాగానం వసేన ఏకాదస పయోగా సమవేక్ఖితబ్బా.

తత్రిమే ¶ ఏకాదస రాగా – మోచనస్సాదో, ముచ్చనస్సాదో, ముత్తస్సాదో, మేథునస్సాదో, ఫస్సస్సాదో, కణ్డువనస్సాదో, దస్సనస్సాదో, నిసజ్జస్సాదో, వాచస్సాదో, గేహస్సితపేమం, వనభఙ్గియన్తి. తత్థ మోచేతుం అస్సాదో మోచనస్సాదో, ముచ్చనే అస్సాదో ముచ్చనస్సాదో, ముత్తే అస్సాదో ముత్తస్సాదో, మేథునే అస్సాదో మేథునస్సాదో, ఫస్సే అస్సాదో ఫస్సస్సాదో, కణ్డువనే అస్సాదో కణ్డువనస్సాదో, దస్సనే అస్సాదో దస్సనస్సాదో, నిసజ్జాయ అస్సాదో నిసజ్జస్సాదో, వాచాయ అస్సాదో వాచస్సాదో, గేహస్సితం పేమం గేహస్సితపేమం, వనభఙ్గియన్తి యంకిఞ్చి పుప్ఫఫలాది వనతో భఞ్జిత్వా ఆహటం. ఏత్థ చ నవహి పదేహి సమ్పయుత్తఅస్సాదసీసేన రాగో వుత్తో. ఏకేన పదేన సరూపేనేవ, ఏకేన పదేన వత్థునా వుత్తో, వనభఙ్గో హి రాగస్స వత్థు న రాగోయేవ.

ఏతేసం పన రాగానం వసేన ఏవం పయోగా సమవేక్ఖితబ్బా – మోచనస్సాదే మోచనస్సాదచేతనాయ చేతేన్తో చేవ అస్సాదేన్తో చ ఉపక్కమతి ముచ్చతి సఙ్ఘాదిసేసో. తథేవ చేతేన్తో చ అస్సాదేన్తో చ ఉపక్కమతి న ముచ్చతి థుల్లచ్చయం. సచే పన సయనకాలే రాగపరియుట్ఠితో హుత్వా ఊరునా వా ముట్ఠినా వా అఙ్గజాతం గాళ్హం పీళేత్వా మోచనత్థాయ సఉస్సాహోవ సుపతి, సుపన్తస్స చస్స అసుచి ముచ్చతి సఙ్ఘాదిసేసో. సచే రాగపరియుట్ఠానం అసుభమనసికారేన వూపసమేత్వా సుద్ధచిత్తో సుపతి, సుపన్తస్స ముత్తేపి అనాపత్తి.

ముచ్చనస్సాదే ¶ అత్తనో ధమ్మతాయ ముచ్చమానం అస్సాదేతి న ఉపక్కమతి అనాపత్తి. సచే పన ముచ్చమానం అస్సాదేన్తో ఉపక్కమతి, తేన ఉపక్కమేన ముత్తే సఙ్ఘాదిసేసో. అత్తనో ధమ్మతాయ ¶ ముచ్చమానే ‘‘మా కాసావం వా సేనాసనం వా దుస్సీ’’తి అఙ్గజాతం గహేత్వా జగ్గనత్థాయ ఉదకట్ఠానం గచ్ఛతి వట్టతీతి మహాపచ్చరియం వుత్తం.

ముత్తస్సాదే అత్తనో ధమ్మతాయ ముత్తే ఠానా చుతే అసుచిమ్హి పచ్ఛా అస్సాదేన్తస్స వినా ఉపక్కమేన ముచ్చతి, అనాపత్తి. సచే అస్సాదేత్వా పున మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

మేథునస్సాదే మేథునరాగేన మాతుగామం గణ్హాతి, తేన పయోగేన అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. మేథునధమ్మస్స ¶ పయోగత్తా పన తాదిసే గహణే దుక్కటం, సీసం పత్తే పారాజికం. సచే మేథునరాగేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

ఫస్సస్సాదే దువిధో ఫస్సో – అజ్ఝత్తికో, బాహిరో చ. అజ్ఝత్తికే తావ అత్తనో నిమిత్తం థద్ధం ముదుకన్తి జానిస్సామీతి వా లోలభావేన వా కీళాపయతో అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. సచే కీళాపేన్తో అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో. బాహిరఫస్సే పన కాయసంసగ్గరాగేన మాతుగామస్స అఙ్గమఙ్గాని పరామసతో చేవ ఆలిఙ్గతో చ అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. కాయసంసగ్గసఙ్ఘాదిసేసం పన ఆపజ్జతి. సచే కాయసంసగ్గరాగేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి విసట్ఠిపచ్చయాపి సఙ్ఘాదిసేసో.

కణ్డువనస్సాదే దద్దుకచ్ఛుపిళకపాణకాదీనం అఞ్ఞతరవసేన కణ్డువమానం నిమిత్తం కణ్డువనస్సాదే నేవ కణ్డువతో అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. కణ్డువనస్సాదేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

దస్సనస్సాదే దస్సనస్సాదేన పునప్పునం మాతుగామస్స అనోకాసం ఉపనిజ్ఝాయతో అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. మాతుగామస్స అనోకాసుపనిజ్ఝానే పన ¶ దుక్కటం. సచే దస్సనస్సాదేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

నిసజ్జస్సాదే మాతుగామేన సద్ధిం రహో నిసజ్జస్సాదరాగేన నిసిన్నస్స అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. రహో నిసజ్జపచ్చయా పన ఆపన్నాయ ఆపత్తియా కారేతబ్బో. సచే నిసజ్జస్సాదేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

వాచస్సాదే ¶ వాచస్సాదరాగేన మాతుగామం మేథునసన్నిస్సితాహి వాచాహి ఓభాసన్తస్స అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. దుట్ఠుల్లవాచాసఙ్ఘాదిసేసం పన ఆపజ్జతి. సచే వాచస్సాదేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

గేహస్సితపేమే మాతరం వా మాతుపేమేన భగినిం వా భగినిపేమేన పునప్పునం పరామసతో ¶ చేవ ఆలిఙ్గతో చ అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. గేహస్సితపేమేన పన ఫుసనపచ్చయా దుక్కటం. సచే గేహస్సితపేమేన రత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో.

వనభఙ్గే ఇత్థిపురిసా అఞ్ఞమఞ్ఞం కిఞ్చిదేవ తమ్బూలగన్ధపుప్ఫవాసాదిప్పకారం పణ్ణాకారం మిత్తసన్థవభావస్స దళ్హభావత్థాయ పేసేన్తి అయం వనభఙ్గో నామ. తఞ్చే మాతుగామో కస్సచి సంసట్ఠవిహారికస్స కులూపకభిక్ఖునో పేసేతి, తస్స చ ‘‘అసుకాయ నామ ఇదం పేసిత’’న్తి సారత్తస్స పునప్పునం హత్థేహి తం వనభఙ్గం కీళాపయతో అసుచి ముచ్చతి, అనాపత్తి. సచే వనభఙ్గే సారత్తో పున అస్సాదేత్వా మోచనత్థాయ నిమిత్తే ఉపక్కమిత్వా మోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో. సచే ఉపక్కమన్తేపి న ముచ్చతి, థుల్లచ్చయం.

ఏవమేతేసం ఏకాదసన్నం రాగానం వసేన ఇమే ఏకాదస పయోగే సమేవేక్ఖిత్వా ఆపత్తి వా అనాపత్తి వా సల్లక్ఖేతబ్బా. సల్లక్ఖేత్వా సచే గరుకా హోతి ‘‘గరుకా’’తి ఆచిక్ఖితబ్బా. సచే లహుకా హోతి ‘‘లహుకా’’తి ఆచిక్ఖితబ్బా. తదనురూపఞ్చ వినయకమ్మం కాతబ్బం. ఏవఞ్హి కతం సుకతం హోతి రోగనిదానం ఞత్వా వేజ్జేన కతభేసజ్జమివ, తస్స చ పుగ్గలస్స సోత్థిభావాయ సంవత్తతి.

౨౬౨. చేతేతి న ఉపక్కమతీతిఆదీసు మోచనస్సాదచేతనాయ చేతేతి, న ఉపక్కమతి, ముచ్చతి, అనాపత్తి. మోచనస్సాదపీళితో ‘‘అహో వత ¶ ముచ్చేయ్యా’’తి చేతేతి, న ఉపక్కమతి, న ముచ్చతి, అనాపత్తి. మోచనస్సాదేన న చేతేతి, ఫస్సస్సాదేన కణ్డువనస్సాదేన వా ఉపక్కమతి, ముచ్చతి, అనాపత్తి. తథేవ న చేతేతి, ఉపక్కమతి, న ముచ్చతి, అనాపత్తి. కామవితక్కం వితక్కేన్తో మోచనత్థాయ న చేతేతి, న ఉపక్కమతి, ముచ్చతి, అనాపత్తి. సచే పనస్స వితక్కయతోపి న ముచ్చతి ఇదం ఆగతమేవ హోతి, ‘‘న చేతేతి, న ఉపక్కమతి, న ముచ్చతి, అనాపత్తీ’’తి.

అనాపత్తి ¶ సుపినన్తేనాతి సుత్తస్స సుపినే మేథునం ధమ్మం పటిసేవన్తస్స వియ కాయసంసగ్గాదీని ఆపజ్జన్తస్స వియ సుపినన్తేనేవ కారణేన యస్స అసుచి ముచ్చతి, తస్స అనాపత్తి. సుపినే పన ¶ ఉప్పన్నాయ అస్సాదచేతనాయ సచస్స విసయో హోతి, నిచ్చలేన భవితబ్బం, న హత్థేన నిమిత్తం కీళాపేతబ్బం, కాసావపచ్చత్థరణరక్ఖణత్థం పన హత్థపుటేన గహేత్వా జగ్గనత్థాయ ఉదకట్ఠానం గన్తుం వట్టతి.

నమోచనాధిప్పాయస్సాతి యస్స భేసజ్జేన వా నిమిత్తం ఆలిమ్పన్తస్స ఉచ్చారాదీని వా కరోన్తస్స నమోచనాధిప్పాయస్స ముచ్చతి, తస్సాపి అనాపత్తి. ఉమ్మత్తకస్స దువిధస్సాపి అనాపత్తి. ఇధ సేయ్యసకో ఆదికమ్మికో, తస్స అనాపత్తి ఆదికమ్మికస్సాతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానాదీసు ఇదం సిక్ఖాపదం పఠమపారాజికసముట్ఠానం కాయచిత్తతో సముట్ఠాతి. కిరియా, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, అకుసలచిత్తం, ద్వివేదనం, సుఖమజ్ఝత్తద్వయేనాతి.

౨౬౩. వినీతవత్థూసు సుపినవత్థు అనుపఞ్ఞత్తియం వుత్తనయమేవ. ఉచ్చారపస్సావవత్థూని ఉత్తానత్థానేవ.

వితక్కవత్థుస్మిం కామవితక్కన్తి గేహస్సితకామవితక్కం. తత్థ కిఞ్చాపి అనాపత్తి వుత్తా, అథ ఖో వితక్కగతికేన న భవితబ్బం. ఉణ్హోదకవత్థూసు పఠమం ఉత్తానమేవ. దుతియే సో భిక్ఖు మోచేతుకామో ఉణ్హోదకేన నిమిత్తం పహరిత్వా పహరిత్వా న్హాయి, తేనస్స ఆపత్తి వుత్తా. తతియే ఉపక్కమస్స అత్థితాయ థుల్లచ్చయం. భేసజ్జకణ్డువనవత్థూని ఉత్తానత్థానేవ.

౨౬౪. మగ్గవత్థూసు ¶ పఠమస్స థులఊరుకస్స మగ్గం గచ్ఛన్తస్స సమ్బాధట్ఠానే ఘట్టనాయ అసుచి ముచ్చి, తస్స నమోచనాధిప్పాయత్తా అనాపత్తి. దుతియస్స తథేవ ముచ్చి, మోచనాధిప్పాయత్తా పన సఙ్ఘాదిసేసో. తతియస్స న ముచ్చి, ఉపక్కమసబ్భావతో పన థుల్లచ్చయం. తస్మా మగ్గం గచ్ఛన్తేన ఉప్పన్నే పరిళాహే న గన్తబ్బం, గమనం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా అసుభాదిమనసికారేన చిత్తం వూపసమేత్వా సుద్ధచిత్తేన కమ్మట్ఠానం ఆదాయ గన్తబ్బం. సచే ఠితో వినోదేతుం ¶ న సక్కోతి, మగ్గా ఓక్కమ్మ నిసీదిత్వా వినోదేత్వా కమ్మట్ఠానం ఆదాయ సుద్ధచిత్తేనేవ గన్తబ్బం.

వత్థివత్థూసు తే భిక్ఖూ వత్థిం దళ్హం గహేత్వా పూరేత్వా పూరేత్వా విస్సజ్జేన్తా ¶ గామదారకా వియ పస్సావమకంసు. జన్తాఘరవత్థుస్మిం ఉదరం తాపేన్తస్స మోచనాధిప్పాయస్సాపి అమోచనాధిప్పాయస్సాపి ముత్తే అనాపత్తియేవ. పరికమ్మం కరోన్తస్స నిమిత్తచాలనవసేన అసుచి ముచ్చి, తస్మా ఆపత్తిట్ఠానే ఆపత్తి వుత్తా.

౨౬౫. ఊరుఘట్టాపనవత్థూసు యేసం ఆపత్తి వుత్తా తే అఙ్గజాతమ్పి ఫుసాపేసున్తి వేదితబ్బాతి ఏవం కురున్దట్ఠకథాయం వుత్తం. సామణేరాదివత్థూని ఉత్తానత్థానేవ.

౨౬౬. కాయత్థమ్భనవత్థుస్మిం కాయం థమ్భేన్తస్సాతి చిరం నిసీదిత్వా వా నిపజ్జిత్వా వా నవకమ్మం వా కత్వా ఆలసియవిమోచనత్థం విజమ్భేన్తస్స.

ఉపనిజ్ఝాయనవత్థుస్మిం సచేపి పటసతం నివత్థా హోతి పురతో వా పచ్ఛతో వా ఠత్వా ‘‘ఇమస్మిం నామ ఓకాసే నిమిత్త’’న్తి ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స దుక్కటమేవ. అనివత్థానం గామదారికానం నిమిత్తం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స పన కిమేవ వత్తబ్బం. తిరచ్ఛానగతానమ్పి నిమిత్తే ఏసేవ నయో. ఇతో చితో చ అవిలోకేత్వా పన దివసమ్పి ఏకపయోగేన ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స ఏకమేవ దుక్కటం. ఇతో చితో చ విలోకేత్వా పునప్పునం ఉపనిజ్ఝాయన్తస్స పయోగే పయోగే దుక్కటం. ఉమ్మీలననిమీలనవసేన పన న కారేతబ్బో. సహసా ఉపనిజ్ఝాయిత్వా పున పటిసఙ్ఖాయ సంవరే తిట్ఠతో అనాపత్తి, తం సంవరం పహాయ పున ఉపనిజ్ఝాయతో దుక్కటమేవ.

౨౬౭. తాళచ్ఛిద్దాదివత్థూని ¶ ఉత్తానత్థానేవ. న్హానవత్థూసు యే ఉదకసోతం నిమిత్తేన పహరింసు తేసం ఆపత్తి వుత్తా. ఉదఞ్జలవత్థూసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ ఉదఞ్జలన్తి ఉదకచిక్ఖల్లో వుచ్చతి. ఏతేనేవ ఉపాయేన ఇతో పరాని సబ్బానేవ ఉదకే ధావనాదివత్థూని వేదితబ్బాని. అయం పన విసేసో. పుప్ఫావళియవత్థూసు సచేపి నమోచనాధిప్పాయస్స అనాపత్తి, కీళనపచ్చయా పన దుక్కటం హోతీతి.

సుక్కవిస్సట్ఠిసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౬౯. తేన ¶ ¶ సమయేన బుద్ధో భగవాతి కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదం. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – అరఞ్ఞే విహరతీతి న ఆవేణికే అరఞ్ఞే, జేతవనవిహారస్సేవ పచ్చన్తే ఏకపస్సే. మజ్ఝే గబ్భోతి తస్స చ విహారస్స మజ్ఝే గబ్భో హోతి. సమన్తా పరియాగారోతి సమన్తా పనస్స మణ్డలమాళపరిక్ఖేపో హోతి. సో కిర మజ్ఝే చతురస్సం గబ్భం కత్వా బహి మణ్డలమాళపరిక్ఖేపేన కతో, యథా సక్కా హోతి అన్తోయేవ ఆవిఞ్ఛన్తేహి విచరితుం.

సుపఞ్ఞత్తన్తి సుట్ఠ ఠపితం, యథా యథా యస్మిం యస్మిఞ్చ ఓకాసే ఠపితం పాసాదికం హోతి లోకరఞ్జకం తథా తథా తస్మిం తస్మిం ఓకాసే ఠపితం, వత్తసీసేన హి సోం ఏకకిచ్చమ్పి న కరోతి. ఏకచ్చే వాతపానే వివరన్తోతి యేసు వివటేసు అన్ధకారో హోతి తాని వివరన్తో యేసు వివటేసు ఆలోకో హోతి తాని థకేన్తో.

ఏవం వుత్తే సా బ్రాహ్మణీ తం బ్రాహ్మణం ఏతదవోచాతి ఏవం తేన బ్రాహ్మణేన పసంసిత్వా వుత్తే సా బ్రాహ్మణీ ‘‘పసన్నో అయం బ్రాహ్మణో పబ్బజితుకామో మఞ్ఞే’’తి సల్లక్ఖేత్వా నిగూహితబ్బమ్పి తం అత్తనో విప్పకారం పకాసేన్తీ కేవలం తస్స సద్ధావిఘాతాపేక్ఖా హుత్వా ఏతం ‘‘కుతో తస్స ఉళారత్తతా’’తిఆదివచనమవోచ. తత్థ ఉళారో అత్తా అస్సాతి ఉళారత్తా, ఉళారత్తనో భావో ఉట్ఠారత్తతా. కులిత్థీహీతిఆదీసు కులిత్థియో నామ ఘరస్సామినియో. కులధీతరో నామ పురిసన్తరగతా కులధీతరో ¶ . కులకుమారియో నామ అనివిట్ఠా వుచ్చన్తి. కులసుణ్హా నామ పరకులతో ఆనీతా కులదారకానం వధుయో.

౨౭౦. ఓతిణ్ణోతి యక్ఖాదీహి వియ సత్తా అన్తో ఉప్పజ్జన్తేన రాగేన ఓతిణ్ణో, కూపాదీని వియ సత్తా అసమపేక్ఖిత్వా రజనీయే ఠానే రజ్జన్తో సయం వా రాగం ఓతిణ్ణో, యస్మా పన ఉభయథాపి రాగసమఙ్గిస్సేవేతం అధివచనం, తస్మా ‘‘ఓతిణ్ణో నామ సారత్తో అపేక్ఖవా పటిబద్ధచిత్తో’’తి ఏవమస్స పదభాజనం వుత్తం.

తత్థ ¶ సారత్తోతి కాయసంసగ్గరాగేన సుట్ఠు రత్తో. అపేక్ఖవాతి కాయసంసగ్గాపేక్ఖాయ అపేక్ఖవా. పటిబద్ధచిత్తోతి కాయసంసగ్గరాగేనేవ తస్మిం వత్థుస్మిం పటిబద్ధచిత్తో. విపరిణతేనాతి పరిసుద్ధభవఙ్గసన్తతిసఙ్ఖాతం పకతిం విజహిత్వా అఞ్ఞథా పవత్తేన, విరూపం వా పరిణతేన ¶ విరూపం పరివత్తేన, యథా పరివత్తమానం విరూపం హోతి ఏవం పరివత్తిత్వా ఠితేనాతి అధిప్పాయో.

౨౭౧. యస్మా పనేతం రాగాదీహి సమ్పయోగం నాతివత్తతి, తస్మా ‘‘విపరిణతన్తి రత్తమ్పి చిత్త’’న్తిఆదినా నయేనస్స పదభాజనం వత్వా అన్తే ఇధాధిప్పేతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘అపిచ రత్తం చిత్తం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతం విపరిణత’’న్తి ఆహ.

తదహుజాతాతి తందివసం జాతా జాతమత్తా అల్లమంసపేసివణ్ణా, ఏవరూపాయపి హి సద్ధిం కాయసంసగ్గే సఙ్ఘాదిసేసో, మేథునవీతిక్కమే పారాజికం, రహో నిసజ్జస్సాదే పాచిత్తియఞ్చ హోతి. పగేవాతి పఠమమేవ.

కాయసంసగ్గం సమాపజ్జేయ్యాతి హత్థగ్గహణాదికాయసమ్పయోగం కాయమిస్సీభావం సమాపజ్జేయ్య, యస్మా పనేతం సమాపజ్జన్తస్స యో సో కాయసంసగ్గో నామ సో అత్థతో అజ్ఝాచారో హోతి, రాగవసేన అభిభవిత్వా సఞ్ఞమవేలం ఆచారో, తస్మాస్స సఙ్ఖేపన అత్థం దస్సేన్తో ‘‘అజ్ఝాచారో వుచ్చతీ’’తి పదభాజనమాహ.

హత్థగ్గాహం వాతిఆదిభేదం పనస్స విత్థారేన అత్థదస్సనం. తత్థ హత్థాదీనం విభాగదస్సనత్థం ‘‘హత్థో నామ కప్పరం ఉపాదాయా’’తిఆదిమాహ తత్థ కప్పరం ఉపాదాయాతి దుతియం. మహాసన్ధిం ఉపాదాయ. అఞ్ఞత్థ పన మణిబన్ధతో ¶ పట్ఠాయ యావ అగ్గనఖా హత్థో ఇధ సద్ధిం అగ్గబాహాయ కప్పరతో పట్ఠాయ అధిప్పేతో.

సుద్ధకేసా వాతి సుత్తాదీహి అమిస్సా సుద్ధా కేసాయేవ. వేణీతి తీహి కేసవట్టీహి వినన్ధిత్వా కతకేసకలాపస్సేతం నామం. సుత్తమిస్సాతి పఞ్చవణ్ణేన సుత్తేన కేసే మిస్సేత్వా కతా. మాలామిస్సాతి వస్సికపుప్ఫాదీహి మిస్సేత్వా తీహి కేసవట్టీహి వినన్ధిత్వా ¶ కతా, అవినద్ధోపి వా కేవలం పుప్ఫమిస్సకో కేసకలాపో ఇధ ‘‘వేణీ’’తి వేదితబ్బో. హిరఞ్ఞమిస్సాతి కహాపణమాలాయ మిస్సేత్వా కతా. సువణ్ణమిస్సాతి సువణ్ణచీరకేహి వా పామఙ్గాదీహి వా మిస్సేత్వా కతా. ముత్తామిస్సాతి ముత్తావలీహి మిస్సేత్వా కతా. మణిమిస్సాతి సుత్తారూళ్హేహి మణీహి మిస్సేత్వా కతా. ఏతాసు హి యంకిఞ్చి వేణిం గణ్హన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసోయేవ. ‘‘అహం మిస్సకవేణిం అగ్గహేసి’’న్తి వదన్తస్స మోక్ఖో నత్థి. వేణిగ్గహణేన చేత్థ కేసాపి గహితావ హోన్తి, తస్మా యో ఏకమ్పి కేసం గణ్హాతి తస్సపి ఆపత్తియేవ.

హత్థఞ్చ ¶ వేణిఞ్చ ఠపేత్వాతి ఇధ వుత్తలక్ఖణం హత్థఞ్చ సబ్బప్పకారఞ్చ వేణిం ఠపేత్వా అవసేసం సరీరం ‘‘అఙ్గ’’న్తి వేదితబ్బం. ఏవం పరిచ్ఛిన్నేసు హత్థాదీసు హత్థస్స గహణం హత్థగ్గాహో, వేణియా గహణం వేణిగ్గాహో, అవసేసససరీరస్స పరామసనం అఞ్ఞతరస్స వా అఞ్ఞతరస్స వా అఙ్గస్స పరామసనం, యో తం హత్థగ్గాహం వా వేణిగ్గాహం వా అఞ్ఞతరస్స వా అఞ్ఞతరస్స వా అఙ్గస్స పరామసనం సమాపజ్జేయ్య, తస్స సఙ్ఘాదిసేసో నామ ఆపత్తినికాయో హోతీతి. అయం సిక్ఖాపదస్స అత్థో.

౨౭౨. యస్మా పన యో చ హత్థగ్గాహో యో చ వేణిగ్గాహో యఞ్చ అవసేసస్స అఙ్గస్స పరామసనం తం సబ్బమ్పి భేదతో ద్వాదసవిధం హోతి, తస్మా తం భేదం దస్సేతుం ‘‘ఆమసనా పరామసనా’’తిఆదినా నయేనస్స పదభాజనం వుత్తం. తత్థ యఞ్చ వుత్తం ‘‘ఆమసనా నామ ఆమట్ఠమత్తా’’తి యఞ్చ ‘‘ఛుపనం నామ ఫుట్ఠమత్త’’న్తి, ఇమేసం అయం విసేసో – ఆమసనాతి ఆమజ్జనా ఫుట్ఠోకాసం అనతిక్కమిత్వాపి తత్థేవ సఙ్ఘట్టనా. అయఞ్హి ‘‘ఆమట్ఠమత్తా’’తి వుచ్చతి. ఛుపనన్తి అసఙ్ఘట్టేత్వా ఫుట్ఠమత్తం.

యమ్పి ¶ ఉమ్మసనాయ చ ఉల్లఙ్ఘనాయ చ నిద్దేసే ‘‘ఉద్ధం ఉచ్చారణా’’తి ఏకమేవ పదం వుత్తం. తత్రాపి అయం విసేసో – పఠమం అత్తనో కాయస్స ఇత్థియా కాయే ఉద్ధం పేసనవసేన వుత్తం, దుతియం ఇత్థియా కాయం ఉక్ఖిపనవసేన, సేసం పాకటమేవ.

౨౭౩. ఇదాని ¶ య్వాయం ఓతిణ్ణో విపరిణతేన చిత్తేన కాయసంసగ్గం సమాపజ్జతి, తస్స ఏతేసం పదానం వసేన విత్థారతో ఆపత్తిభేదం దస్సేన్తో ‘‘ఇత్థీ చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ సారత్తో చ భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా కాయేన కాయ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా కాయేన కాయన్తి సో సారత్తో చ ఇత్థిసఞ్ఞీ చ భిక్ఖు అత్తనో కాయేన. నన్తి నిపాతమత్తం. అథ వా ఏతం తస్సా ఇత్థియా హత్థాదిభేదం కాయం. ఆమసతి పరామసతీతి ఏతేసు చే ఏకేనాపి ఆకారేన అజ్ఝాచరతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్స. తత్థ సకిం ఆమసతో ఏకా ఆపత్తి, పునప్పునం ఆమసతో పయోగే పయోగే సఙ్ఘాదిసేసో.

పరామసన్తోపి సచే కాయతో అమోచేత్వావ ఇతో చితో చ అత్తనో హత్థం వా కాయం వా సఞ్చోపేతి హరతి పేసేతి దివసమ్పి పరామసతో ఏకావ ఆపత్తి. సచే కాయతో మోచేత్వా మోచేత్వా పరామసతి పయోగే పయోగే ఆపత్తి.

ఓమసన్తోపి ¶ సచే కాయతో అమోచేత్వావ ఇత్థియా మత్థకతో పట్ఠాయ యావ పాదపిట్ఠిం ఓమసతి ఏకావ ఆపత్తి. సచే పన ఉదరాదీసు తం తం ఠానం పత్వా ముఞ్చిత్వా ముఞ్చిత్వా ఓమసతి పయోగే పయోగే ఆపత్తి. ఉమ్మసనాయపి పాదతో పట్ఠాయ యావ సీసం ఉమ్మసన్తస్స ఏసేవ నయో.

ఓలఙ్ఘనాయ మాతుగామం కేసేసు గహేత్వా నామేత్వా చుమ్బనాదీసు యం అజ్ఝాచారం ఇచ్ఛతి తం కత్వా ముఞ్చతో ఏకావ ఆపత్తి. ఉట్ఠితం పునప్పునం నామయతో పయోగే పయోగే ఆపత్తి. ఉల్లఙ్ఘనాయపి కేసేసు వా హత్థేసు వా గహేత్వా వుట్ఠాపయతో ఏసేవ నయో.

ఆకడ్ఢనాయ అత్తనో అభిముఖం ఆకడ్ఢన్తో యావ న ముఞ్చతి తావ ఏకావ ఆపత్తి. ముఞ్చిత్వా ముఞ్చిత్వా ఆకడ్ఢన్తస్స పయోగే పయోగే ఆపత్తి. పతికడ్ఢనాయపి పరమ్ముఖం పిట్ఠియం గహేత్వా పటిప్పణామయతో ఏసేవ నయో.

అభినిగ్గణ్హనాయ ¶ హత్థే వా బాహాయ వా దళ్హం గహేత్వా యోజనమ్పి గచ్ఛతో ఏకావ ఆపత్తి. ముఞ్చిత్వా పునప్పునం గణ్హతో పయోగే పయోగే ఆపత్తి. అముఞ్చిత్వా పునప్పునం ఫుసతో చ ఆలిఙ్గతో చ పయోగే పయోగే ఆపత్తీతి మహాసుమత్థేరో ఆహ. మహాపదుమత్థేరో ¶ పనాహ – ‘‘మూలగ్గహణమేవ పమాణం, తస్మా యావ న ముఞ్చతి తావ ఏకా ఏవ ఆపత్తీ’’తి.

అభినిప్పీళనాయ వత్థేన వా ఆభరణేన వా సద్ధిం పీళయతో అఙ్గం అఫుసన్తస్స థుల్లచ్చయం, ఫుసన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో, ఏకపయోగేన ఏకా ఆపత్తి, నానాపయోగేన నానా.

గహణఛుపనేసు అఞ్ఞం కిఞ్చి వికారం అకరోన్తోపి గహితమత్తఫుట్ఠమత్తేనాపి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి.

ఏవమేతేసు ఆమసనాదీసు ఏకేనాపి ఆకారేన అజ్ఝాచారతో ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞిస్స సఙ్ఘాదిసేసో, వేమతికస్స థుల్లచ్చయం, పణ్డకపురిసతిరచ్ఛానగతసఞ్ఞిస్సాపి థుల్లచ్చయమేవ. పణ్డకే పణ్డకసఞ్ఞిస్స థుల్లచ్చయం, వేమతికస్స దుక్కటం. పురిసతిరచ్ఛానగతఇత్థిసఞ్ఞిస్సాపి దుక్కటమేవ. పురిసే పురిససఞ్ఞిస్సాపి వేమతికస్సాపి ఇత్థిపణ్డకతిరచ్ఛానగతసఞ్ఞిస్సాపి దుక్కటమేవ. తిరచ్ఛానగతేపి సబ్బాకారేన దుక్కటమేవాతి. ఇమా ఏకమూలకనయే వుత్తా ఆపత్తియో సల్లక్ఖేత్వా ఇమినావ ఉపాయేన ‘‘ద్వే ఇత్థియో ద్విన్నం ఇత్థీన’’న్తిఆదివసేన వుత్తే దుమూలకనయేపి ¶ దిగుణా ఆపత్తియో వేదితబ్బా. యథా చ ద్వీసు ఇత్థీసు ద్వే సఙ్ఘాదిసేసా; ఏవం సమ్బహులాసు సమ్బహులా వేదితబ్బా.

యో హి ఏకతో ఠితా సమ్బహులా ఇత్థియో బాహాహి పరిక్ఖిపిత్వా గణ్హాతి సో యత్తకా ఇత్థియో ఫుట్ఠా తాసం గణనాయ సఙ్ఘాదిసేసే ఆపజ్జతి, మజ్ఝగతానం గణనాయ థుల్లచ్చయే. తా హి తేన కాయప్పటిబద్ధేన ఆమట్ఠా హోన్తి. యో పన సమ్బహులానం అఙ్గులియో వా కేసే వా ఏకతో కత్వా గణ్హాతి, సో అఙ్గులియో చ కేసే చ అగణేత్వా ఇత్థియో గణేత్వా సఙ్ఘాదిసేసేహి కారేతబ్బో. యాసఞ్చ ఇత్థీనం అఙ్గులియో వా కేసా వా మజ్ఝగతా హోన్తి, తాసం గణనాయ థుల్లచ్చయే ఆపజ్జతి. తా హి తేన కాయప్పటిబద్ధేన ఆమట్ఠా హోన్తి, సమ్బహులా పన ఇత్థియో కాయప్పటిబద్ధేహి రజ్జువత్థాదీహి పరిక్ఖిపిత్వా గణ్హన్తో సబ్బాసంయేవ ¶ అన్తోపరిక్ఖేపగతానం గణనాయ థుల్లచ్చయే ఆపజ్జతి. మహాపచ్చరియం అఫుట్ఠాసు దుక్కటం వుత్తం. తత్థ యస్మా పాళియం కాయప్పటిబద్ధప్పటిబద్ధేన ¶ ఆమసనం నామ నత్థి, తస్మా సబ్బమ్పి కాయప్పటిబద్ధప్పటిబద్ధం కాయప్పటిబద్ధేనేవ సఙ్గహేత్వా మహాఅట్ఠకథాయఞ్చ కురున్దియఞ్చ వుత్తో పురిమనయోయేవేత్థ యుత్తతరో దిస్సతి.

యో హి హత్థేన హత్థం గహేత్వా పటిపాటియా ఠితాసు ఇత్థీసు సమసారాగో ఏకం హత్థే గణ్హాతి, సో గహితిత్థియా వసేన ఏకం సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి, ఇతరాసం గణనాయ పురిమనయేనేవ థుల్లచ్చయే. సచే సో తం కాయప్పటిబద్ధే వత్థే వా పుప్ఫే వా గణ్హాతి, సబ్బాసం గణనాయ థుల్లచ్చయే ఆపజ్జతి. యథేవ హి రజ్జువత్థాదీహి పరిక్ఖిపన్తేన సబ్బాపి కాయప్పటిబద్ధేన ఆమట్ఠా హోన్తి, తథా ఇధాపి సబ్బాపి కాయప్పటిబద్ధేన ఆమట్ఠా హోన్తి. సచే పన తా ఇత్థియో అఞ్ఞమఞ్ఞం వత్థకోటియం గహేత్వా ఠితా హోన్తి, తత్ర చేసో పురిమనయేనేవ పఠమం ఇత్థిం హత్థే గణ్హాతి గహితాయ వసేన సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి, ఇతరాసం గణనాయ దుక్కటాని. సబ్బాసఞ్హి తాసం తేన పురిమనయేనేవ కాయపటిబద్ధేన కాయప్పటిబద్ధం ఆమట్ఠం హోతి. సచే పన సోపి తం కాయప్పటిబద్ధేయేవ గణ్హాతి తస్సా వసేన థుల్లచ్చయం ఆపజ్జతి, ఇతరాసం గణనాయ అనన్తరనయేనేవ దుక్కటాని.

యో పన ఘనవత్థనివత్థం ఇత్థిం కాయసంసగ్గరాగేన వత్థే ఘట్టేతి, థుల్లచ్చయం. విరళవత్థనివత్థం ఘట్టేతి, తత్ర చే వత్థన్తరేహి ఇత్థియా వా నిక్ఖన్తలోమాని భిక్ఖుం భిక్ఖునో వా పవిట్ఠలోమాని ఇత్థిం ఫుసన్తి, ఉభిన్నం లోమానియేవ వా లోమాని ఫుసన్తి, సఙ్ఘాదిసేసో. ఉపాదిన్నకేన ¶ హి కమ్మజరూపేన ఉపాదిన్నకం వా అనుపాదిన్నకం వా అనుపాదిన్నకేనపి కేనచి కేసాదినా ఉపాదిన్నకం వా అనుపాదిన్నకం వా ఫుసన్తోపి సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతియేవ.

తత్థ కురున్దియం ‘‘లోమాని గణేత్వా సఙ్ఘాదిసేసో’’తి వుత్తం. మహాఅట్ఠకథాయం పన ‘‘లోమాని గణేత్వా ఆపత్తియా న కారేతబ్బో, ఏకమేవ సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి. సఙ్ఘికమఞ్చే పన అపచ్చత్థరిత్వా నిపన్నో లోమాని గణేత్వా కారేతబ్బో’’తి వుత్తం ¶ , తదేవ యుత్తం. ఇత్థివసేన హి అయం ఆపత్తి, న కోట్ఠాసవసేనాతి.

ఏత్థాహ ¶ ‘‘యో పన ‘కాయప్పటిబద్ధం గణ్హిస్సామీ’తి కాయం గణ్హాతి, ‘కాయం గణ్హిస్సామీ’తి కాయప్పటిబద్ధం గణ్హాతి, సో కిం ఆపజ్జతీ’’తి. మహాసుమత్థేరో తావ ‘‘యథావత్థుకమేవా’’తి వదతి. అయం కిరస్స లద్ధి –

‘‘వత్థు సఞ్ఞా చ రాగో చ, ఫస్సప్పటివిజాననా;

యథానిద్దిట్ఠనిద్దేసే, గరుకం తేన కారయే’’తి.

ఏత్థ ‘‘వత్థూ’’తి ఇత్థీ. ‘‘సఞ్ఞా’’తి ఇత్థిసఞ్ఞా. ‘‘రాగో’’తి కాయసంసగ్గరాగో. ‘‘ఫస్సప్పటివిజాననా’’తి కాయసంసగ్గఫస్సజాననా. తస్మా యో ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞీ కాయసంసగ్గరాగేన ‘‘కాయప్పటిబద్ధం గహేస్సామీ’’తి పవత్తోపి కాయం ఫుసతి, గరుకం సఙ్ఘాదిసేసంయేవ ఆపజ్జతి. ఇతరోపి థుల్లచ్చయన్తి మహాపదుమత్థేరో పనాహ –

‘‘సఞ్ఞాయ విరాగితమ్హి, గహణే చ విరాగితే;

యథానిద్దిట్ఠనిద్దేసే, గరుకం తత్థ న దిస్సతీ’’తి.

అస్సాపాయం లద్ధి ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞినో హి సఙ్ఘాదిసేసో వుత్తో. ఇమినా చ ఇత్థిసఞ్ఞా విరాగితా కాయప్పటిబద్ధే కాయప్పటిబద్ధసఞ్ఞా ఉప్పాదితా, తం గణ్హన్తస్స పన థుల్లచ్చయం వుత్తం. ఇమినా చ గహణమ్పి విరాగితం తం అగ్గహేత్వా ఇత్థీ గహితా, తస్మా ఏత్థ ఇత్థిసఞ్ఞాయ అభావతో సఙ్ఘాదిసేసో న దిస్సతి, కాయప్పటిబద్ధస్స అగ్గహితత్తా థుల్లచ్చయం న దిస్సతి, కాయసంసగ్గరాగేన ఫుట్ఠత్తా పన దుక్కటం. కాయసంసగ్గరాగేన హి ఇమం నామ వత్థుం ఫుసతో అనాపత్తీతి నత్థి, తస్మా దుక్కటమేవాతి.

ఇదఞ్చ ¶ పన వత్వా ఇదం చతుక్కమాహ. ‘‘సారత్తం గణ్హిస్సామీ’తి సారత్తం గణ్హి సఙ్ఘాదిసేసో, ‘విరత్తం గణ్హిస్సామీ’తి విరత్తం గణ్హి దుక్కటం, ‘సారత్తం గణ్హిస్సామీ’తి విరత్తం గణ్హి దుక్కటం, ‘విరత్తం గణ్హిస్సామీ’తి సారత్తం గణ్హి దుక్కటమేవా’’తి. కిఞ్చాపి ఏవమాహ? అథ ఖో మహాసుమత్థేరవాదోయేవేత్థ ‘‘ఇత్థి చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ సారత్తో చ భిక్ఖు చ నం ఇత్థియా కాయేన కాయప్పటిబద్ధం ¶ ఆమసతి పరామసతి…పే… గణ్హాతి ఛుపతి ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి ఇమాయ పాళియా ‘‘యో హి ఏకతో ఠితా సమ్బహులా ఇత్థియో బాహాహి పరిక్ఖిపిత్వా గణ్హాతి, సో యత్తకా ఇత్థియో ఫుట్ఠా తాసం గణనాయ సఙ్ఘాదిసేసే ఆపజ్జతి, మజ్ఝగతానం ¶ గణనాయ థుల్లచ్చయే’’తిఆదీహి అట్ఠకథావినిచ్ఛయేహి చ సమేతి. యది హి సఞ్ఞాదివిరాగేన విరాగితం నామ భవేయ్య ‘‘పణ్డకో చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ’’తిఆదీసు వియ ‘‘కాయప్పటిబద్ధఞ్చ హోతి కాయసఞ్ఞీ చా’’తిఆదినాపి నయేన పాళియం విసేసం వదేయ్య. యస్మా పన సో న వుత్తో, తస్మా ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞాయ సతి ఇత్థిం ఆమసన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో, కాయప్పటిబద్ధం ఆమసన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి యథావత్థుకమేవ యుజ్జతి.

మహాపచ్చరియమ్పి చేతం వుత్తం – ‘‘నీలం పారుపిత్వా సయితాయ కాళిత్థియా కాయం ఘట్టేస్సామీ’తి కాయం ఘట్టేతి, సఙ్ఘాదిసేసో; ‘కాయం ఘట్టేస్సామీ’తి నీలం ఘట్టేతి, థుల్లచ్చయం; ‘నీలం ఘట్టేస్సామీ’తి కాయం ఘట్టేతి, సఙ్ఘాదిసేసో; ‘నీలం ఘట్టేస్సామీ’తి నీలం ఘట్టేతి, థుల్లచ్చయ’’న్తి. యోపాయం ‘‘ఇత్థీ చ పణ్డకో చా’’తిఆదినా నయేన వత్థుమిస్సకనయో వుత్తో, తస్మిమ్పి వత్థు సఞ్ఞావిమతివసేన వుత్తా ఆపత్తియో పాళియం అసమ్ముయ్హన్తేన వేదితబ్బా.

కాయేనకాయప్పటిబద్ధవారే పన ఇత్థియా ఇత్థిసఞ్ఞిస్స కాయప్పటిబద్ధం గణ్హతో థుల్లచ్చయం, సేసే సబ్బత్థ దుక్కటం. కాయప్పటిబద్ధేనకాయవారేపి ఏసేవ నయో. కాయప్పటిబద్ధేనకఆయప్పటిబద్ధవారే చ నిస్సగ్గియేనకాయవారాదీసు చస్స సబ్బత్థ దుక్కటమేవ.

‘‘ఇత్థీ చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ సారత్తో చ ఇత్థీ చ నం భిక్ఖుస్స కాయేన కాయ’’న్తిఆదివారో పన భిక్ఖుమ్హి మాతుగామస్స రాగవసేన వుత్తో. తత్థ ఇత్థీ చ నం భిక్ఖుస్స కాయేన కాయన్తి భిక్ఖుమ్హి సారత్తా ఇత్థీ తస్స నిసిన్నోకాసం వా నిపన్నోకాసం వా గన్త్వా అత్తనో కాయేన తం భిక్ఖుస్స కాయం ఆమసతి…పే… ఛుపతి. సేవనాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతీతి ఏవం తాయ ఆమట్ఠో వా ఛుపితో వా సేవనాధిప్పాయో హుత్వా సచే ఫస్సప్పటివిజాననత్థం ఈసకమ్పి కాయం చాలేతి ఫన్దేతి, సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతి.

ద్వే ¶ ఇత్థియోతి ఏత్థ ద్వే సఙ్ఘాదిసేసే ఆపజ్జతి, ఇత్థియా చ పణ్డకే చ సఙ్ఘాదిసేసేన సహ దుక్కటం ¶ . ఏతేన ఉపాయేన యావ ‘‘నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియం ఆమసతి, సేవనాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి న చ ఫస్సం పటివిజానాతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి తావ పురిమనయేనేవ ఆపత్తిభేదో వేదితబ్బో.

ఏత్థ ¶ చ కాయేన వాయమతి న చ ఫస్సం పటివిజానాతీతి అత్తనా నిస్సట్ఠం పుప్ఫం వా ఫలం వా ఇత్థిం అత్తనో నిస్సగ్గియేన పుప్ఫేన వా ఫలేన వా పహరన్తిం దిస్వా కాయేన వికారం కరోతి, అఙ్గులిం వా చాలేతి, భముకం వా ఉక్ఖిపతి, అక్ఖిం వా నిఖణతి, అఞ్ఞం వా ఏవరూపం వికారం కరోతి, అయం వుచ్చతి ‘‘కాయేన వాయమతి న చ ఫస్సం పటివిజానాతీ’’తి. అయమ్పి కాయేన వాయమితత్తా దుక్కటం ఆపజ్జతి, ద్వీసు ఇత్థీసు ద్వే, ఇత్థీపణ్డకేసుపి ద్వే ఏవ దుక్కటే ఆపజ్జతి.

౨౭౯. ఏవం వత్థువసేన విత్థారతో ఆపత్తిభేదం దస్సేత్వా ఇదాని లక్ఖణవసేన సఙ్ఖేపతో ఆపత్తిభేదఞ్చ అనాపత్తిభేదఞ్చ దస్సేన్తో ‘‘సేవనాధిప్పాయో’’తిఆదిమాహ. తత్థ పురిమనయే ఇత్థియా ఫుట్ఠో సమానో సేవనాధిప్పాయో కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతీతి తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో. దుతియే నయే నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియామసనే వియ వాయమిత్వా అఛుపనే వియ చ ఫస్సస్స అప్పటివిజాననతో దువఙ్గసమ్పత్తియా దుక్కటం. తతియే కాయేన అవాయమతో అనాపత్తి. యో హి సేవనాధిప్పాయోపి నిచ్చలేన కాయేన కేవలం ఫస్సం పటివిజానాతి సాదియతి అనుభోతి, తస్స చిత్తుప్పాదమత్తే ఆపత్తియా అభావతో అనాపత్తి. చతుత్థే పన నిస్సగ్గియేన నిస్సగ్గియామసనే వియ ఫస్సప్పటివిజాననాపి నత్థి, కేవలం చిత్తుప్పాదమత్తమేవ, తస్మా అనాపత్తి. మోక్ఖాధిప్పాయస్స సబ్బాకారేసు అనాపత్తియేవ.

ఏత్థ పన యో ఇత్థియా గహితో తం అత్తనో సరీరా మోచేతుకామో పటిప్పణామేతి వా పహరతి వా అయం కాయేన వాయమతి ఫస్సం పటివిజానాతి. యో ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా తతో ముఞ్చితుకామో ఉత్తాసేత్వా పలాపేతి, అయం కాయేన వాయమతి న చ ఫస్సం పటివిజానాతి. యో తాదిసం దీఘజాతిం కాయే ఆరూళ్హం దిస్వా ‘‘సణికం గచ్ఛతు ఘట్టియమానా అనత్థాయ సంవత్తేయ్యా’’తి ¶ న ఘట్టేతి, ఇత్థిమేవ వా అఙ్గం ఫుసమానం ఞత్వా ‘‘ఏసా ‘అనత్థికో అయం మయా’తి సయమేవ పక్కమిస్సతీ’’తి అజానన్తో వియ నిచ్చలో హోతి, బలవిత్థియా వా గాళ్హం ఆలిఙ్గిత్వా గహితో దహరభిక్ఖు పలాయితుకామోపి సుట్ఠు గహితత్తా నిచ్చలో హోతి, అయం న చ కాయేన వాయమతి, ఫస్సం పటివిజానాతి. యో పన ఆగచ్ఛన్తిం దిస్వా ‘‘ఆగచ్ఛతు ¶ తావ తతో నం పహరిత్వా వా పణామేత్వా ¶ వా పక్కమిస్సామీ’’తి నిచ్చలో హోతి, అయం మోక్ఖాధిప్పాయో న చ కాయేన వాయమతి, న చ ఫస్సం పటివిజానాతీతి వేదితబ్బో.

౨౮౦. అసఞ్చిచ్చాతి ఇమినా ఉపాయేన ఇమం ఫుసిస్సామీతి అచేతేత్వా, ఏవఞ్హి అచేతేత్వా పత్తప్పటిగ్గహణాదీసు మాతుగామస్స అఙ్గే ఫుట్ఠేపి అనాపత్తి.

అసతియాతి అఞ్ఞవిహితో హోతి మాతుగామం ఫుసామీతి సతి నత్థి, ఏవం అసతియా హత్థపాదపసారణాదికాలే ఫుసన్తస్స అనాపత్తి.

అజానన్తస్సాతి దారకవేసేన ఠితం దారికం ‘‘ఇత్థీ’’తి అజానన్తో కేనచిదేవ కరణీయేన ఫుసతి, ఏవం ‘‘ఇత్థీ’’తి అజానన్తస్స ఫుసతో అనాపత్తి.

అసాదియన్తస్సాతి కాయసంసగ్గం అసాదియన్తస్స, తస్స బాహాపరమ్పరాయ నీతభిక్ఖుస్స వియ అనాపత్తి. ఉమ్మత్తకాదయో వుత్తనయాఏవ. ఇధ పన ఉదాయిత్థేరో ఆదికమ్మికో, తస్స అనాపత్తి ఆదికమ్మికస్సాతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానాదీసు ఇదం సిక్ఖాపదం పఠమపారాజికసముట్ఠానం కాయచిత్తతో సముట్ఠాతి, కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, అకుసలచిత్తం, ద్వివేదనం, సుఖమజ్ఝత్తద్వయేనాతి.

౨౮౧. వినీతవత్థూసు – మాతుయా మాతుపేమేనాతి మాతుపేమేన మాతుయా కాయం ఆమసి. ఏస నయో ధీతుభగినివత్థూసు. తత్థ యస్మా మాతా వా హోతు ధీతా వా ఇత్థీ నామ సబ్బాపి బ్రహ్మచరియస్స పారిపన్థికావ. తస్మా ‘‘అయం మే మాతా అయం ధీతా అయం మే భగినీ’’తి గేహస్సితపేమేన ఆమసతోపి దుక్కటమేవ వుత్తం.

ఇమం పన భగవతో ఆణం అనుస్సరన్తేన సచేపి నదీసోతేన వుయ్హమానం మాతరం పస్సతి నేవ హత్థేన పరామసితబ్బా. పణ్డితేన పన భిక్ఖునా నావా వా ఫలకం ¶ వా కదలిక్ఖన్ధో వా దారుక్ఖన్ధో వా ఉపసంహరితబ్బో. తస్మిం అసతి కాసావమ్పి ఉపసంహరిత్వా పురతో ఠపేతబ్బం, ‘‘ఏత్థ ¶ ¶ గణ్హాహీ’’తి పన న వత్తబ్బా. గహితే పరిక్ఖారం కడ్ఢామీతి కడ్ఢన్తేన గన్తబ్బం. సచే భాయతి పురతో పురతో గన్త్వా ‘‘మా భాయీ’’తి సమస్సాసేతబ్బా. సచే భాయమానా పుత్తస్స సహసా ఖన్ధే వా అభిరుహతి, హత్థే వా గణ్హాతి, న ‘‘అపేహి మహల్లికే’’తి నిద్ధునితబ్బా, థలం పాపేతబ్బా. కద్దమే లగ్గాయపి కూపే పతితాయపి ఏసేవ నయో.

తత్రపి హి యోత్తం వా వత్థం వా పక్ఖిపిత్వా హత్థేన గహితభావం ఞత్వా ఉద్ధరితబ్బా, నత్వేవ ఆమసితబ్బా. న కేవలఞ్చ మాతుగామస్స సరీరమేవ అనామాసం, నివాసనపావురణమ్పి ఆభరణభణ్డమ్పి తిణణ్డుపకం వా తాళపణ్ణముద్దికం వా ఉపాదాయ అనామాసమేవ, తఞ్చ ఖో నివాసనపారుపనం పిళన్ధనత్థాయ ఠపితమేవ. సచే పన నివాసనం వా పారుపనం వా పరివత్తేత్వా చీవరత్థాయ పాదమూలే ఠపేతి వట్టతి. ఆభరణభణ్డేసు పన సీసపసాధనకదన్తసూచిఆదికప్పియభణ్డం ‘‘ఇమం భన్తే తుమ్హాకం గణ్హథా’’తి దియ్యమానం సిపాటికాసూచిఆదిఉపకరణత్థాయ గహేతబ్బం. సువణ్ణరజతముత్తాదిమయం పన అనామాసమేవ దీయ్యమానమ్పి న గహేతబ్బం. న కేవలఞ్చ ఏతాసం సరీరూపగమేవ అనామాసం, ఇత్థిసణ్ఠానేన కతం కట్ఠరూపమ్పి దన్తరూపమ్పి అయరూపమ్పి లోహరూపమ్పి తిపురూపమ్పి పోత్థకరూపమ్పి సబ్బరతనరూపమ్పి అన్తమసో పిట్ఠమయరూపమ్పి అనామాసమేవ. పరిభోగత్థాయ పన ‘‘ఇదం తుమ్హాకం హోతూ’’తి లభిత్వా ఠపేత్వా సబ్బరతనమయం అవసేసం భిన్దిత్వా ఉపకరణారహం ఉపకరణే పరిభోగారహం పరిభోగే ఉపనేతుం వట్టతి.

యథా చ ఇత్థిరూపకం; ఏవం సత్తవిధమ్పి ధఞ్ఞం అనామాసం. తస్మా ఖేత్తమజ్ఝేన గచ్ఛతా తత్థజాతకమ్పి ధఞ్ఞఫలం న ఆమసన్తేన గన్తబ్బం. సచే ఘరద్వారే వా అన్తరామగ్గే వా ధఞ్ఞం పసారితం హోతి పస్సేన చ మగ్గో అత్థి ¶ న మద్దన్తేన గన్తబ్బం. గమనమగ్గే అసతి మగ్గం అధిట్ఠాయ గన్తబ్బం. అన్తరఘరే ధఞ్ఞస్స ఉపరి ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా దేన్తి నిసీదితుం వట్టతి. కేచి ఆసనసాలాయం ధఞ్ఞం ఆకిరన్తి, సచే సక్కా హోతి హరాపేతుం హరాపేతబ్బం, నో చే ఏకమన్తం ధఞ్ఞం అమద్దన్తేన పీఠకం పఞ్ఞపేత్వా నిసీదితబ్బం. సచే ఓకాసో న హోతి, మనుస్సా ధఞ్ఞమజ్ఝేయేవ ఆసనం పఞ్ఞపేత్వా దేన్తి, నిసీదితబ్బం. తత్థజాతకాని ముగ్గమాసాదీని అపరణ్ణానిపి తాలపనసాదీని వా ఫలాని కీళన్తేన న ఆమసితబ్బాని. మనుస్సేహి రాసికతేసుపి ఏసేవ నయో. అరఞ్ఞే పన రుక్ఖతో పతితాని ఫలాని ‘‘అనుపసమ్పన్నానం దస్సామీ’’తి గణ్హితుం వట్టతి.

ముత్తా ¶ , మణి, వేళురియో, సఙ్ఖో, సిలా, పవాళం, రజతం, జాతరూపం, లోహితఙ్కో, మసారగల్లన్తి ¶ ఇమేసు దససు రతనేసు ముత్తా అధోతా అనివిద్ధా యథాజాతావ ఆమసితుం వట్టతి. సేసా అనామాసాతి వదన్తి. మహాపచ్చరియం పన ‘‘ముత్తా ధోతాపి అధోతాపి అనామాసా భణ్డమూలత్థాయ చ సమ్పటిచ్ఛితుం న వట్టతి, కుట్ఠరోగస్స భేసజ్జత్థాయ పన వట్టతీ’’తి వుత్తం. అన్తమసో జాతిఫలికం ఉపాదాయ సబ్బోపి నీలపీతాదివణ్ణభేదో మణి ధోతవిద్ధవట్టితో అనామాసో, యథాజాతో పన ఆకరముత్తో పత్తాదిభణ్డమూలత్థం సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీతి వుత్తో. సోపి మహాపచ్చరియం పటిక్ఖిత్తో, పచిత్వా కతో కాచమణియేవేకో వట్టతీతి వుత్తో. వేళురియేపి మణిసదిసోవ వినిచ్ఛయో.

సఙ్ఖో ధమనసఙ్ఖో చ ధోతవిద్ధో చ రతనమిస్సో అనామాసో. పానీయసఙ్ఖో ధోతోపి అధోతోపి ఆమాసోవ సేసఞ్చ అఞ్జనాదిభేసజ్జత్థాయపి భణ్డమూలత్థాయపి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. సిలా ధోతవిద్ధా రతనసంయుత్తా ముగ్గవణ్ణావ అనామాసా. సేసా సత్థకనిసానాదిఅత్థాయ గణ్హితుం వట్టతి. ఏత్థ చ రతనసంయుత్తాతి సువణ్ణేన సద్ధిం యోజేత్వా పచిత్వా కతాతి వదన్తి. పవాళం ధోతవిద్ధం అనామాసం. సేసం ఆమాసం భణ్డమూలత్థఞ్చ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. మహాపచ్చరియం ¶ పన ‘‘ధోతమ్పి అధోతమ్పి సబ్బం అనామాసం, న చ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతీ’’తి వుత్తం.

రజతం జాతరూపఞ్చ కతభణ్డమ్పి అకతభణ్డమ్పి సబ్బేన సబ్బం బీజతో పట్ఠాయ అనామాసఞ్చ అసమ్పటిచ్ఛియఞ్చ, ఉత్తరరాజపుత్తో కిర సువణ్ణచేతియం కారేత్వా మహాపదుమత్థేరస్స పేసేసి. థేరో ‘‘న కప్పతీ’’తి పటిక్ఖిపి. చేతియఘరే సువణ్ణపదుమసువణ్ణబుబ్బుళకాదీని హోన్తి, ఏతానిపి అనామాసాని. చేతియఘరగోపకా పన రూపియఛడ్డకట్ఠానే ఠితా, తస్మా తేసం కేళాపయితుం వట్టతీతి వుత్తం. కురున్దియం పన తం పటిక్ఖిత్తం. సువణ్ణచేతియే కచవరమేవ హరితుం వట్టతీతి ఏత్తకమేవ అనుఞ్ఞాతం. ఆరకూటలోహమ్పి జాతరూపగతికమేవ అనామాసన్తి సబ్బఅట్ఠకథాసు వుత్తం. సేనాసనపరిభోగో పన సబ్బకప్పియో, తస్మా జాతరూపరజతమయా సబ్బేపి సేనాసనపరిక్ఖారా ఆమాసా. భిక్ఖూనం ధమ్మవినయవణ్ణనట్ఠానే రతనమణ్డపే ¶ కరోన్తి ఫలికత్థమ్భే రతనదామపతిమణ్డితే, తత్థ సబ్బూపకరణాని భిక్ఖూనం పటిజగ్గితుం వట్టతి.

లోహితఙ్కమసారగల్లా ధోతవిద్ధా అనామాసా, ఇతరే ఆమాసా, భణ్డమూలత్థాయ వట్టన్తీతి వుత్తా. మహాపచ్చరియం పన ‘‘ధోతాపి అధోతాపి సబ్బసో అనామాసా న చ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టన్తీ’’తి వుత్తం.

సబ్బం ఆవుధభణ్డం అనామాసం, భణ్డమూలత్థాయ దీయ్యమానమ్పి న సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. సత్థవణిజ్జా ¶ నామ న వట్టతి. సుద్ధధనుదణ్డోపి ధనుజియాపి పతోదోపి అఙ్కుసోపి అన్తమసో వాసిఫరసుఆదీనిపి ఆవుధసఙ్ఖేపేన కతాని అనామాసాని. సచే కేనచి విహారే సత్తి వా తోమరో వా ఠపితో హోతి, విహారం జగ్గన్తేన ‘‘హరన్తూ’’తి సామికానం పేసేతబ్బం. సచే న హరన్తి, తం అచాలేన్తేన విహారో పటిజగ్గితబ్బో. యుద్ధభూమియం పతితం అసిం వా సత్తిం వా తోమరం వా దిస్వా పాసాణేన వా కేనచి వా అసిం భిన్దిత్వా సత్థకత్థాయ గహేతుం వట్టతి, ఇతరానిపి వియోజేత్వా ¶ కిఞ్చి సత్థకత్థాయ గహేతుం వట్టతి కిఞ్చి కత్తరదణ్డాదిఅత్థాయ. ‘‘ఇదం గణ్హథా’’తి దీయ్యమానం పన ‘‘వినాసేత్వా కప్పియభణ్డం కరిస్సామీ’’తి సబ్బమ్పి సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి.

మచ్ఛజాలపక్ఖిజాలాదీనిపి ఫలకజాలికాదీని సరపరిత్తానానీపి సబ్బాని అనామాసాని. పరిభోగత్థాయ లబ్భమానేసు పన జాలం తావ ‘‘ఆసనస్స వా చేతియస్స వా ఉపరి బన్ధిస్సామి, ఛత్తం వా వేఠేస్సామీ’’తి గహేతుం వట్టతి. సరపరిత్తానం సబ్బమ్పి భణ్డమూలత్థాయ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. పరూపరోధనివారణఞ్హి ఏతం న ఉపరోధకరన్తి ఫలకం దన్తకట్ఠభాజనం కరిస్సామీతి గహేతుం వట్టతి.

చమ్మవినద్ధాని వీణాభేరిఆదీని అనామాసాని. కురున్దియం పన ‘‘భేరిసఙ్ఘాటోపి వీణాసఙ్ఘాటోపి తుచ్ఛపోక్ఖరమ్పి ముఖవట్టియం ఆరోపితచమ్మమ్పి వీణాదణ్డకోపి సబ్బం అనామాస’’న్తి వుత్తం. ఓనహితుం వా ఓనహాపేతుం వా వాదేతుం వా వాదాపేతుం వా న లబ్భతియేవ. చేతియఙ్గణే పూజం కత్వా మనుస్సేహి ఛడ్డితం దిస్వాపి అచాలేత్వావ అన్తరన్తరే సమ్మజ్జితబ్బం, కచవరఛడ్డనకాలే పన కచవరనియామేనేవ హరిత్వా ఏకమన్తం నిక్ఖిపితుం వట్టతీతి మహాపచ్చరియం వుత్తం. భణ్డమూలత్థాయ సమ్పటిచ్ఛితుమ్పి వట్టతి. పరిభోగత్థాయ లబ్భమానేసు పన వీణాదోణికఞ్చ భేరిపోక్ఖరఞ్చ దన్తకట్ఠభాజనం ¶ కరిస్సామ చమ్మం సత్థకకోసకన్తి ఏవం తస్స తస్స పరిక్ఖారస్స ఉపకరణత్థాయ గహేత్వా తథా తథా కాతుం వట్టతి.

పురాణదుతియికావత్థు ఉత్తానమేవ. యక్ఖివత్థుస్మిం సచేపి పరనిమ్మితవసవత్తిదేవియా కాయసంసగ్గం సమాపజ్జతి థుల్లచ్చయమేవ. పణ్డకవత్థు చ సుత్తిత్థివత్థు చ పాకటమేవ. మతిత్థివత్థుస్మిం పారాజికప్పహోనకకాలే థుల్లచ్చయం, తతో పరం దుక్కటం. తిరచ్ఛానగతవత్థుస్మిం ¶ నాగమాణవికాయపి సుపణ్ణమాణవికాయపి కిన్నరియాపి గావియాపి దుక్కటమేవ. దారుధీతలికావత్థుస్మిం ¶ న కేవలం దారునా ఏవ, అన్తమసో చిత్తకమ్మలిఖితేపి ఇత్థిరూపే దుక్కటమేవ.

౨౮౨. సమ్పీళనవత్థు ఉత్తానత్థమేవ. సఙ్కమవత్థుస్మిం ఏకపదికసఙ్కమో వా హోతు సకటమగ్గసఙ్కమో వా, చాలేస్సామీతి పయోగే కతమత్తేవ చాలేతు వా మా వా, దుక్కటం. మగ్గవత్థు పాకటమేవ. రుక్ఖవత్థుస్మిం రుక్ఖో మహన్తో వా హోతు మహాజమ్బుప్పమాణో ఖుద్దకో వా, తం చాలేతుం సక్కోతు వా మా వా, పయోగమత్తేన దుక్కటం. నావావత్థుస్మిమ్పి ఏసేవ నయో. రజ్జవత్థుస్మిం యం రజ్జుం ఆవిఞ్ఛన్తో ఠానా చాలేతుం సక్కోతి, తత్థ థుల్లచ్చయం. యా మహారజ్జు హోతి, ఈసకమ్పి ఠానా న చలతి, తత్థ దుక్కటం. దణ్డేపి ఏసేవ నయో. భూమియం పతితమహారుక్ఖోపి హి దణ్డగ్గహణేనేవ ఇధ గహితో. పత్తవత్థు పాకటమేవ. వన్దనవత్థుస్మిం ఇత్థీ పాదే సమ్బాహిత్వా వన్దితుకామా వారేతబ్బా పాదా వా పటిచ్ఛాదేతబ్బా, నిచ్చలేన వా భవితబ్బం. నిచ్చలస్స హి చిత్తేన సాదియతోపి అనాపత్తి. అవసానే గహణవత్థుపాకటమేవాతి.

కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౮౩. తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతి దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదం. తత్థ ఆదిస్సాతి అపదిసిత్వా. వణ్ణమ్పి భణతీతిఆదీని పరతో ఆవి భవిస్సన్తి. ఛిన్నికాతి ఛిన్నఓత్తప్పా. ధుత్తికాతి సఠా. అహిరికాయోతి నిల్లజ్జా ¶ . ఉహసన్తీతి సితం కత్వా మన్దహసితం హసన్తి. ఉల్లపన్తీతి ‘‘అహో అయ్యో’’తిఆదినా నయేన ఉచ్చకరణిం నానావిధం పలోభనకథం కథేన్తి. ఉజ్జగ్ఘన్తీతి మహాహసితం హసన్తి. ఉప్పణ్డేన్తీతి ‘‘పణ్డకో అయం, నాయం పురిసో’’తిఆదినా ¶ నయేన పరిహాసం కరోన్తి.

౨౮౫. సారత్తోతి దుట్ఠుల్లవాచస్సాదరాగేన సారత్తో. అపేక్ఖవా పటిబద్ధచిత్తోతి వుత్తనయమేవ, కేవలం ఇధ వాచస్సాదరాగో యోజేతబ్బో. మాతుగామం దుట్ఠుల్లాహి వాచాహీతి ఏత్థ అధిప్పేతం మాతుగామం దస్సేన్తో ‘‘మాతుగామో’’తిఆదిమాహ. తత్థ విఞ్ఞూ పటిబలా సుభాసితదుబ్భాసితం దుట్ఠుల్లాదుట్ఠుల్లం ఆజానితున్తి యా పణ్డితా సాత్థకనిరత్థకకథం అసద్ధమ్మసద్ధమ్మపటిసంయుత్తకథఞ్చ జానితుం పటిబలా, అయం ఇధ అధిప్పేతా. యా పన మహల్లికాపి బాలా ఏలమూగా అయం ఇధ అనధిప్పేతాతి దస్సేతి.

ఓభాసేయ్యాతి ¶ అవభాసేయ్య నానాప్పకారకం అసద్ధమ్మవచనం వదేయ్య. యస్మా పనేవం ఓభాసన్తస్స యో సో ఓభాసో నామ, సో అత్థతో అజ్ఝాచారో హోతి రాగవసేన అభిభవిత్వా సఞ్ఞమవేలం ఆచారో, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఓభాసేయ్యాతి అజ్ఝాచారో వుచ్చతీ’’తి ఆహ. యథా తన్తి ఏత్థ తన్తి నిపాతమత్తం, యథా యువా యువతిన్తి అత్థో.

ద్వే మగ్గే ఆదిస్సాతిఆది యేనాకారేన ఓభాసతో సఙ్ఘాదిసేసో హోతి, తం దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ ద్వే మగ్గేతి వచ్చమగ్గఞ్చ పస్సావమగ్గఞ్చ. సేసం ఉద్దేసే తావ పాకటమేవ. నిద్దేసే పన థోమేతీతి ‘‘ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి వదతి, న తావ సీసం ఏతి. ‘‘తవ వచ్చమగ్గో చ పస్సావమగ్గో చ ఈదిసో తేన నామ ఈదిసేన ఇత్థిలక్ఖణేన సుభలక్ఖణేన సమన్నాగతాసీ’’తి వదతి, సీసం ఏతి, సఙ్ఘాదిసేసో. వణ్ణేతి పసంసతీతి ఇమాని పన థోమనపదస్సేవ వేవచనాని.

ఖుంసేతీతి వాచాపతోదేన ఘట్టేతి. వమ్భేతీతి అపసాదేతి. గరహతీతి దోసం దేతి. పరతో పన పాళియా ఆగతేహి ‘‘అనిమిత్తాసీ’’తిఆదీహి ¶ ఏకాదసహి పదేహి అఘటితే సీసం న ఏతి, ఘటితేపి తేసు సిఖరణీసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీతి ఇమేహి తీహి ఘటితేయేవ సఙ్ఘాదిసేసో.

దేహి మేతి యాచనాయపి ఏత్తకేనేవ సీసం న ఏతి, ‘‘మేథునం ధమ్మం దేహీ’’తి ఏవం మేథునధమ్మేన ఘటితే ఏవ సఙ్ఘాదిసేసో.

కదా తే మాతా పసీదిస్సతీతిఆదీసు ఆయాచనవచనేసుపి ఏత్తకేనేవ ¶ సీసం న ఏతి, ‘‘కదా తే మాతా పసీదిస్సతి, కదా తే మేథునం ధమ్మం లభిస్సామీ’’తి వా ‘‘తవ మాతరి పసన్నాయ మేథునం ధమ్మం లభిస్సామీ’’తి వా ఆదినా పన నయేన మేథునధమ్మేన ఘటితేయేవ సఙ్ఘాదిసేసో.

కథం త్వం సామికస్స దేసీతిఆదీసు పుచ్ఛావచనేసుపి మేథునధమ్మన్తి వుత్తేయేవ సఙ్ఘాదిసేసో, న ఇతరథా. ఏవం కిర త్వం సామికస్స దేసీతి పటిపుచ్ఛావచనేసుపి ఏసేవ నయో.

ఆచిక్ఖనాయ పుట్ఠో భణతీతి ‘‘కథం దదమానా సామికస్స పియా హోతీ’’తి ఏవం పుట్ఠో ఆచిక్ఖతి. ఏత్థ చ ‘‘ఏవం ¶ దేహి ఏవం దదమానా’’తి వుత్తేపి సీసం న ఏతి. ‘‘మేథునధమ్మం ఏవం దేహి ఏవం ఉపనేహి ఏవం మేథునధమ్మం దదమానా ఉపనయమానా పియా హోతీ’’తిఆదినా పన నయేన మేథునధమ్మేన ఘటితేయేవ సఙ్ఘాదిసేసో. అనుసాసనీవచనేసుపి ఏసేవ నయో.

అక్కోసనిద్దేసే – అనిమిత్తాసీతి నిమిత్తరహితాసి, కుఞ్చికపణాలిమత్తమేవ తవ దకసోతన్తి వుత్తం హోతి.

నిమిత్తమత్తాసీతి తవ ఇత్థినిమిత్తం అపరిపుణ్ణం సఞ్ఞామత్తమేవాతి వుత్తం హోతి. అలోహితాతి సుక్ఖసోతా. ధువలోహితాతి నిచ్చలోహితా కిలిన్నదకసోతా. ధువచోళాతి నిచ్చపక్ఖిత్తాణిచోళా, సదా ఆణిచోళకం సేవసీతి వుత్తం హోతి. పగ్ఘరన్తీతి సవన్తీ; సదా తే ముత్తం సవతీతి వుత్తం హోతి. సిఖరణీతి బహినిక్ఖన్తఆణిమంసా. ఇత్థిపణ్డకాతి అనిమిత్తావ వుచ్చతి. వేపురిసికాతి సమస్సుదాఠికా పురిసరూపా ¶ ఇత్థీ. సమ్భిన్నాతి సమ్భిన్నవచ్చమగ్గపస్సావమగ్గా. ఉభతోబ్యఞ్జనాతి ఇత్థినిమిత్తేన చ పురిసనిమిత్తేన చాతి ఉభోహి బ్యఞ్జనేహి సమన్నాగతా.

ఇమేసు చ పన ఏకాదససు పదేసు సిఖరణీసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీతి ఇమానియేవ తీణి పదాని సుద్ధాని సీసం ఏన్తి. ఇతి ఇమాని చ తీణి పురిమాని చ వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గమేథునధమ్మపదాని తీణీతి ఛ పదాని సుద్ధాని ఆపత్తికరాని. సేసాని అనిమిత్తాతిఆదీని ‘‘అనిమిత్తే ¶ మేథునధమ్మం మే దేహీ’’తి వా ‘‘అనిమిత్తాసి మేథునధమ్మం మే దేహీ’’తి వా ఆదినా నయేన మేథునధమ్మేన ఘటితానేవ ఆపత్తికరాని హోన్తీతి వేదితబ్బాని.

౨౮౬. ఇదాని య్వాయం ఓతిణ్ణో విపరిణతేన చిత్తేన ఓభాసతి, తస్స వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గే ఆదిస్స ఏతేసం వణ్ణభణనాదీనం వసేన విత్థారతో ఆపత్తిభేదం దస్సేన్తో ‘‘ఇత్థీ చ హోతి ఇత్థిసఞ్ఞీ’’తిఆదిమాహ. తేసం అత్థో కాయసంసగ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

అయం పన విసేసో – అధక్ఖకన్తి అక్ఖకతో పట్ఠాయ అధో. ఉబ్భజాణుమణ్డల జాణుమణ్డలతో పట్ఠాయ ఉద్ధం. ఉబ్భక్ఖకన్తి అక్ఖకతో పట్ఠాయ ఉద్ధం. అధో జాణుమణ్డలన్తి జాణుమణ్డలతో పట్ఠాయ అధో. అక్ఖకం పన జాణుమణ్డలఞ్చ ఏత్థేవ దుక్కటక్ఖేత్తే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి భిక్ఖునియా కాయసంసగ్గే వియ. న హి బుద్ధా గరుకాపత్తిం సావసేసం పఞ్ఞపేన్తీతి. కాయప్పటిబద్ధన్తి వత్థం వా పుప్ఫం వా ఆభరణం వా.

౨౮౭. అత్థపురేక్ఖారస్సాతి ¶ అనిమిత్తాతిఆదీనం పదానం అత్థం కథేన్తస్స, అట్ఠకథం వా సజ్ఝాయం కరోన్తస్స.

ధమ్మపురేక్ఖారస్సాతి పాళిం వాచేన్తస్స వా సజ్ఝాయన్తస్స వా. ఏవం అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ పురక్ఖత్వా భణన్తస్స అత్థపురేక్ఖారస్స చ ధమ్మపురేక్ఖారస్స చ అనాపత్తి.

అనుసాసనిపురేక్ఖారస్సాతి ‘‘ఇదానిపి అనిమిత్తాసి ఉభత్తోబ్యఞ్జనాసి అప్పమాదం ఇదాని కరేయ్యాసి, యథా ఆయతిమ్పి ఏవరూపా న హోహిసీ’’తి ఏవం అనుసిట్ఠిం పురక్ఖత్వా భణన్తస్స అనుసాసనిపురేక్ఖారస్స అనాపత్తి. యో పన భిక్ఖునీనం పాళిం వాచేన్తో పకతివాచనామగ్గం పహాయ హసన్తో హసన్తో ‘‘సిఖరణీసి సమ్భిన్నాసి ఉభతోబ్యఞ్జనాసీ’’తి పునప్పునం భణతి, తస్స ¶ ఆపత్తియేవ. ఉమ్మత్తకస్స అనాపత్తి. ఇధ ఆదికమ్మికో ఉదాయిత్థేరో, తస్స అనాపత్తి ఆదికమ్మికస్సాతి.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానాదీసు ఇదం సిక్ఖాపదం తిసముట్ఠానం కాయచిత్తతో వాచాచిత్తతో కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి, కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం ¶ , సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, ద్వివేదనన్తి.

౨౮౮. వినీతవత్థూసు లోహితవత్థుస్మిం సో భిక్ఖు ఇత్థియా లోహితకం నిమిత్తం సన్ధాయాహ – ఇతరా న అఞ్ఞాసి, తస్మా దుక్కటం.

కక్కసలోమన్తి రస్సలోమేహి బహులోమం. ఆకిణ్ణలోమన్తి జటితలోమం. ఖరలోమన్తి థద్ధలోమం. దీఘలోమన్తి అరస్సలోమం. సబ్బం ఇత్థినిమిత్తమేవ సన్ధాయ వుత్తం.

౨౮౯. వాపితం ఖో తేతి అసద్ధమ్మం సన్ధాయాహ, సా అసల్లక్ఖేత్వా నో చ ఖో పటివుత్తన్తి ఆహ. పటివుత్తం నామ ఉదకవప్పే బీజేహి అప్పతిట్ఠితోకాసే పాణకేహి వినాసితబీజే వా ఓకాసే పున బీజం పతిట్ఠాపేత్వా ఉదకేన ఆసిత్తం, థలవప్పే విసమపతితానం వా బీజానం సమకరణత్థాయ పున అట్ఠదన్తకేన సమీకతం, తేసు అఞ్ఞతరం సన్ధాయ ఏసా ఆహ.

మగ్గవత్థుస్మిం ¶ మగ్గో సంసీదతీతి అఙ్గజాతమగ్గం సన్ధాయాహ. సేసం ఉత్తానమేవాతి.

దుట్ఠుల్లవాచాసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౯౦. తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతి అత్తకామసిక్ఖాపదం. తత్థ కులూపకోతి కులపయిరుపాసనకో చతున్నం పచ్చయానం అత్థాయ కులూపసఙ్కమనే నిచ్చప్పయుత్తో.

చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారన్తి ¶ చీవరఞ్చ పిణ్డపాతఞ్చ సేనాసనఞ్చ గిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారఞ్చ. గిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారన్తి చేత్థ పతికరణత్థేన పచ్చయో, యస్స కస్సచి సప్పాయస్సేతం అధివచనం. భిసక్కస్స కమ్మం తేన అనుఞ్ఞాతత్తాతి భేసజ్జం. గిలానపచ్చయోవ భేసజ్జం గిలానపచ్చయభేసజ్జం, యంకిఞ్చి గిలానస్స సప్పాయం భిసక్కకమ్మం తేలమధుఫాణితాదీతి వుత్తం హోతి. పరిక్ఖారోతి పన ‘‘సత్తహి నగరపరిక్ఖారేహి సుపరిక్ఖతం హోతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౭.౬౭) పరివారో వుచ్చతి. ‘‘రథో ¶ సీసపరిక్ఖారో ఝానక్ఖో చక్కవీరియో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౪) అలఙ్కారో. ‘‘యే చిమే పబ్బజితేన జీవితపరిక్ఖారా సముదానేతబ్బా’’తిఆదీసు (రో. ని. ౧.౧.౧౯౧) సమ్భారో. ఇధ పన సమ్భారోపి పరివారోపి వట్టతి. తఞ్హి గిలానపచ్చయభేసజ్జం జీవితస్స పరివారోపి హోతి జీవితవినాసకాబాధుప్పత్తియా అన్తరం అదత్వా రక్ఖణతో, సమ్భారోపి యథా చిరం పవత్తతి ఏవమస్స కారణభావతో, తస్మా పరిక్ఖారోతి వుచ్చతి. ఏవం గిలానపచ్చయభేసజ్జఞ్చ తం పరిక్ఖారో చాతి గిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారో, తం గిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో.

వసలన్తి హీనం లామకం. అథ వా వస్సతీతి వసలో, పగ్ఘరతీతి అత్థో, తం వసలం, అసుచిపగ్ఘరణకన్తి వుత్తం హోతి. నిట్ఠుహిత్వాతి ఖేళం పాతేత్వా.

కస్సాహం కేన హాయామీతి అహం కస్సా అఞ్ఞిస్సా ఇత్థియా కేన భోగేన వా అలఙ్కారేన వా రూపేన వా పరిహాయామి, కా నామ మయా ఉత్తరితరాతి దీపేతి.

౨౯౧. సన్తికేతి ఉపచారే ఠత్వా సామన్తా అవిదూరే, పదభాజనేపి అయమేవఅత్థో దీపితో ¶ . అత్తకామపారిచరియాయాతి మేథునధమ్మసఙ్ఖాతేన కామేన పారిచరియా కామపారిచరియా. అత్తనో అత్థాయ కామపారిచరియా అత్తకామపారిచరియా, అత్తనా వా కామితా ఇచ్ఛితాతి అత్తకామా, సయం మేథునరాగవసేన పత్థితాతి అత్థో. అత్తకామా చ సా పారిచరియా చాతి అత్తకామపారిచరియా, తస్సా అత్తకామపారిచరియాయ. వణ్ణం భాసేయ్యాతి గుణం ఆనిసంసం పకాసేయ్య.

తత్ర ¶ యస్మా ‘‘అత్తనో అత్థాయ కామపారిచరియా’’తి ఇమస్మిం అత్థవికప్పే కామో చేవ హేతు చ పారిచరియా చ అత్థో, సేసం బ్యఞ్జనం. ‘‘అత్తకామా చ సా పారిచరియా చాతి అత్తకామపారిచరియా’’తి ఇమస్మిం అత్థవికప్పే అధిప్పాయో చేవ పారిచరియా చాతి అత్థో, సేసం బ్యఞ్జనం. తస్మా బ్యఞ్జనే ఆదరం అకత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘అత్తనో కామం అత్తనో హేతుం అత్తనో అధిప్పాయం అత్తనో పారిచరియ’’న్తి పదభాజనం వుత్తం. ‘‘అత్తనో కామం అత్తనో హేతుం అత్తనో పారిచరియ’’న్తి హి వుత్తే జానిస్సన్తి పణ్డితా ‘‘ఏత్తావతా అత్తనో అత్థాయ కామపారిచరియా వుత్తా’’తి. ‘‘అత్తనో అధిప్పాయం అత్తనో పారిచరియ’’న్తి వుత్తేపి జానిస్సన్తి ‘‘ఏత్తావతా అత్తనా ఇచ్ఛితకామితట్ఠేన అత్తకామపారిచరియా వుత్తా’’తి.

ఇదాని ¶ తస్సా అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణభాసనాకారం దస్సేన్తో ‘‘ఏతదగ్గ’’న్తిఆదిమాహ. తం ఉద్దేసతోపి నిద్దేసతోపి ఉత్తానత్థమేవ. అయం పనేత్థ పదసమ్బన్ధో చ ఆపత్తివినిచ్ఛయో చ – ఏతదగ్గం…పే… పరిచరేయ్యాతి యా మాదిసం సీలవన్తం కల్యాణధమ్మం బ్రహ్మచారిం ఏతేన ధమ్మేన పరిచరేయ్య, తస్సా ఏవం మాదిసం పరిచరన్తియా యా అయం పారిచరియా నామ, ఏతదగ్గం పారిచరియానన్తి.

మేథునుపసంహితేన సఙ్ఘాదిసేసోతి ఏవం అత్తకామపారిచరియాయ వణ్ణం భాసన్తో చ మేథునుపసంహితేన మేథునధమ్మపటిసంయుత్తేనేవ వచనేన యో భాసేయ్య, తస్స సఙ్ఘాదిసేసోతి.

ఇధాని యస్మా మేథునుపసంహితేనేవ భాసన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో వుత్తో, తస్మా ‘‘అహమ్పి ఖత్తియో, త్వమ్పి ఖత్తియా, అరహతి ఖత్తియా ఖత్తియస్స దాతుం సమజాతికత్తా’’తి ఏవమాదీహి వచనేహి పారిచరియాయ వణ్ణం భాసమానస్సాపి సఙ్ఘాదిసేసో నత్థి. ‘‘అహమ్పి ఖత్తియో’’తిఆదికే పన బహూపి పరియాయే వత్వా ‘‘అరహసి త్వం మయ్హం మేథునధమ్మం దాతు’’న్తి ఏవం మేథునప్పటిసంయుత్తేనేవ భాసమానస్స సఙ్ఘాదిసేసోతి.

ఇత్థీ ¶ చ హోతీతిఆది పుబ్బే వుత్తనయమేవ. ఇధ ఉదాయిత్థేరో ఆదికమ్మికో, తస్స అనాపత్తి ఆదికమ్మికస్సాతి.

సముట్ఠానాది సబ్బం దుట్ఠుల్లవాచాసదిసం. వినీతవత్థూని ఉత్తానత్థానేవాతి.

అత్తకామపారిచరియసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౨౯౬. తేన ¶ సమయేన బుద్ధో భగవాతి సఞ్చరిత్తం. తత్థ పణ్డితాతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతా గతిమన్తా. బ్యత్తాతి వేయ్యత్తియేన సమన్నాగతా, ఉపాయేన సమన్నాగతా ఉపాయఞ్ఞూ విసారదా. మేధావినీతి మేధాయ సమన్నాగతా, దిట్ఠం దిట్ఠం కరోతి. దక్ఖాతి ఛేకా. అనలసాతి ఉట్ఠానవీరియసమ్పన్నా. ఛన్నాతి అనుచ్ఛవికా.

కిస్మిం వియాతి కిచ్ఛం వియ కిలేసో వియ, హిరి వియ అమ్హాకం హోతీతి అధిప్పాయో. కుమారికాయ వత్తున్తి ‘‘ఇమం తుమ్హే గణ్హథా’’తి కుమారికాయ కారణా వత్తుం.

ఆవాహాదీసు ఆవాహోతి దారకస్స పరకులతో దారికాయ ¶ ఆహరణం. వివాహోతి అత్తనో దారికాయ పరకులపేసనం. వారేయ్యన్తి ‘‘దేథ నో దారకస్స దారిక’’న్తి యాచనం, దివసనక్ఖత్తముహుత్తపరిచ్ఛేదకరణం వా.

౨౯౭. పురాణగణకియాతి ఏకస్స గణకస్స భరియాయ, సా తస్మిం జీవమానే గణకీతి పఞ్ఞాయిత్థ, మతే పన పురాణగణకీతి సఙ్ఖం గతా. తిరోగామోతి బహిగామో, అఞ్ఞో గామోతి అధిప్పాయో. మనుస్సాతి ఉదాయిస్స ఇమం సఞ్చరిత్తకమ్మే యుత్తపయుత్తభావం జాననకమనుస్సా.

సుణిసభోగేనాతి యేన భోగేన సుణిసా భుఞ్జితబ్బా హోతి రన్ధాపనపచాపనపఅవేసనాదినా, తేన భుఞ్జింసు. తతో అపరేన దాసిభోగేనాతి మాసాతిక్కమే యేన భోగేన దాసీ భుఞ్జితబ్బా హోతి ఖేత్తకమ్మకచవరఛడ్డనఉదకాహరణాదినా, తేన భుఞ్జింసు. దుగ్గతాతి దలిద్దా, యత్థ వా గతా దుగ్గతా హోతి తాదిసం కులం గతా. మాయ్యో ఇమం కుమారికన్తి మా అయ్యో ఇమం కుమారికం. ఆహారూపహారోతి ఆహారో చ ఉపహారో చ గహణఞ్చ దానఞ్చ, న అమ్హేహి ¶ కిఞ్చి ఆహటం న ఉపాహటం తయా సద్ధిం కయవిక్కయో వోహారో అమ్హాకం నత్థీతి దీపేన్తి. సమణేన భవితబ్బం అబ్యావటేన, సమణో అస్స సుసమణోతి సమణేన నామ ఈదిసేసు కమ్మేసు అబ్యావటేన అబ్యాపారేన భవితబ్బం, ఏవం ¶ భవన్తో హి సమణో సుసమణో అస్సాతి, ఏవం నం అపసాదేత్వా ‘‘గచ్ఛ త్వం న మయం తం జానామా’’తి ఆహంసు.

౨౯౮. సజ్జితోతి సబ్బూపకరణసమ్పన్నో మణ్డితపసాధితో వా.

౩౦౦. ధుత్తాతి ఇత్థిధుత్తా. పరిచారేన్తాతి మనాపియేసు రూపాదీసు ఇతో చితో చ సమన్తా ఇన్ద్రియాని చారేన్తా, కీళన్తా అభిరమన్తాతి వుత్తం హోతి. అబ్భుతమకంసూతి యది కరిస్సతి త్వం ఏత్తకం జితో, యది న కరిస్సతి అహం ఏత్తకన్తి పణమకంసు. భిక్ఖూనం పన అబ్భుతం కాతుం న వట్టతి. యో కరోతి పరాజితేన దాతబ్బన్తి మహాపచ్చరియం వుత్తం.

కథఞ్హి నామ అయ్యో ఉదాయీ తఙ్ఖణికన్తి ఏత్థ తఙ్ఖణోతి అచిరకాలో ¶ వుచ్చతి. తఙ్ఖణికన్తి అచిరకాలాధికారికం.

౩౦౧. సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జేయ్యాతి సఞ్చరణభావం సమాపజ్జేయ్య. యస్మా పన తం సమాపజ్జన్తేన కేనచి పేసితేన కత్థచి గన్తబ్బం హోతి, పరతో చ ‘‘ఇత్థియా వా పురిసమతి’’న్తి ఆదివచనతో ఇధ ఇత్థిపురిసా అధిప్పేతా, తస్మా తమత్థం దస్సేతుం ‘‘ఇత్థియా వా పహితో పురిసస్స సన్తికే గచ్ఛతి, పురిసేన వా పహితో ఇత్థియా సన్తికే గచ్ఛతీ’’తి ఏవమస్స పదభాజనం వుత్తం. ఇత్థియా వా పురిసమతిం పురిసస్స వా ఇత్థిమతిన్తి ఏత్థ ఆరోచేయ్యాతి పాఠసేసో దట్ఠబ్బో, తేనేవస్స పదభాజనే ‘‘పురిసస్స మతిం ఇత్థియా ఆరోచేతి, ఇత్థియా మతిం పురిసస్స ఆరోచేతీ’’తి వుత్తం.

ఇదాని యదత్థం తం తేసం మతిం అధిప్పాయం అజ్ఝాసయం ఛన్దం రుచిం ఆరోచేతి, తం దస్సేన్తో ‘‘జాయత్తనే వా జారత్తనే వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ జాయత్తనేతి జాయాభావే. జారత్తనేతి జారభావే. పురిసస్స హి మతిం ఇత్థియా ఆరోచేన్తో జాయత్తనే ఆరోచేతి, ఇత్థియా మతిం పురిసస్స ఆరోచేన్తో జారత్తనే ఆరోచేతి; అపిచ పురిసస్సేవ మతిం ఇత్థియా ఆరోచేన్తో జాయత్తనే వా ఆరోచేతి నిబద్ధభరియాభావే, జారత్తనే వా మిచ్ఛాచారభావే. యస్మా పనేతం ఆరోచేన్తేన ‘‘త్వం కిరస్స జాయా భవిస్ససీ’’తిఆది వత్తబ్బం హోతి, తస్మా తం వత్తబ్బతాకారం దస్సేతుం ‘‘జాయత్తనే వాతి జాయా భవిస్ససి, జారత్తనే ¶ వాతి జారీ భవిస్ససీ’’తి అస్స పదభాజనం ¶ వుత్తం. ఏతేనేవ చ ఉపాయేన ఇత్థియా మతిం పురిసస్స ఆరోచనేపి పతి భవిస్ససి, సామికో భవిస్ససి, జారో భవిస్ససీతి వత్తబ్బతాకారో వేదితబ్బో.

అన్తమసో తఙ్ఖణికాయపీతి సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన యా అయం తఙ్ఖణే ముహుత్తమత్తే పటిసంవసితబ్బతో తఙ్ఖణికాతి వుచ్చతి, ముహుత్తికాతి అత్థో. తస్సాపి ‘‘ముహుత్తికా భవిస్ససీ’’తి ఏవం పురిసమతిం ఆరోచేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో. ఏతేనేవుపాయేన ‘‘ముహుత్తికో భవిస్ససీ’’తి ఏవం పురిసస్స ఇత్థిమతిం ఆరోచేన్తోపి సఙ్ఘాదిసేసం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బో.

౩౦౩. ఇదాని ‘‘ఇత్థియా వా పురిసమతి’’న్తి ఏత్థ అధిప్పేతా ఇత్థియో పభేదతో దస్సేత్వా తాసు సఞ్చరిత్తవసేన ఆపత్తిభేదం దస్సేతుం ‘‘దస ఇత్థియో’’తిఆదిమాహ. తత్థ మాతురక్ఖితాతి మాతరా రక్ఖితా. యథా పురిసేన సంవాసం న కప్పేతి, ఏవం మాతరా రక్ఖితా, తేనస్స పదభాజనేపి వుత్తం – ‘‘మాతా రక్ఖతి ¶ గోపేతి ఇస్సరియం కారేతి వసం వత్తేతీ’’తి. తత్థ రక్ఖతీతి కత్థచి గన్తుం న దేతి. గోపేతీతి యథా అఞ్ఞే న పస్సన్తి, ఏవం గుత్తట్ఠానే ఠపేతి. ఇస్సరియం కారేతీతి సేరివిహారమస్సా నిసేధేన్తీ అభిభవిత్వా పవత్తతి. వసం వత్తేతీతి ‘‘ఇదం కరోహి, ఇదం మా అకాసీ’’తి ఏవం అత్తనో వసం తస్సా ఉపరి వత్తేతి. ఏతేనుపాయేన పితురక్ఖితాదయోపి ఞాతబ్బా. గోత్తం వా ధమ్మో వా న రక్ఖతి, సగోత్తేహి పన సహధమ్మికేహి చ ఏకం సత్థారం ఉద్దిస్స పబ్బజితేహి ఏకగణపరియాపన్నేహి చ రక్ఖితా ‘‘గోత్తరక్ఖితా ధమ్మరక్ఖితా’’తి వుచ్చతి, తస్మా తేసం పదానం ‘‘సగోత్తా రక్ఖన్తీ’’తిఆదినా నయేన పదభాజనం వుత్తం.

సహ ఆరక్ఖేనాతి సారక్ఖా. సహ పరిదణ్డేనాతి సపరిదణ్డా. తాసం నిద్దేసా పాకటావ. ఇమాసు దససు పచ్ఛిమానం ద్విన్నమేవ పురిసన్తరం గచ్ఛన్తీనం మిచ్ఛాచారో హోతి, న ఇతరాసం.

ధనక్కీతాదీసు అప్పేన వా బహునా వా ధనేన కీతా ధనక్కీతా. యస్మా పన సా న కీతమత్తా ఏవ సంవాసత్థాయ పన కీతత్తా భరియా, తస్మాస్స నిద్దేసే ధనేన కిణిత్వా వాసేతీతి వుత్తం.

ఛన్దేన ¶ అత్తనో రుచియా వసతీతి ఛన్దవాసినీ. యస్మా పన సా న అత్తనో ఛన్దమత్తేనేవ ¶ భరియా హోతి పురిసేన పన సమ్పటిచ్ఛితత్తా, తస్మాస్స నిద్దేసే ‘‘పియో పియం వాసేతీ’’తి వుత్తం.

భోగేన వసతీతి భోగవాసినీ. ఉదుక్ఖలముసలాదిఘరూపకరణం లభిత్వా భరియాభావం గచ్ఛన్తియా జనపదిత్థియా ఏతం అధివచనం.

పటేన వసతీతి పటవాసినీ. నివాసనమత్తమ్పి పావురణమత్తమ్పి లభిత్వా భరియాభావం ఉపగచ్ఛన్తియా దలిద్దిత్థియా ఏతం అధివచనం.

ఓదపత్తకినీతి ఉభిన్నం ఏకిస్సా ఉదకపాతియా హత్థే ఓతారేత్వా ‘‘ఇదం ఉదకం వియ సంసట్ఠా అభేజ్జా హోథా’’తి వత్వా పరిగ్గహితాయ వోహారనామమేతం, నిద్దేసేపిస్స ‘‘తాయ సహ ఉదకపత్తం ఆమసిత్వా తం వాసేతీ’’తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఓభటం ఓరోపితం చుమ్బటమస్సాతి ఓభటచుమ్బటా, కట్ఠహారికాదీనం అఞ్ఞతరా, యస్సా సీసతో చుమ్బటం ఓరోపేత్వా ఘరే వాసేతి, తస్సా ఏతం అధివచనం.

దాసీ చాతి అత్తనోయేవ దాసీ చ హోతి భరియా చ.

కమ్మకారీ నామ గేహే భతియా కమ్మం ¶ కరోతి, తాయ సద్ధిం కోచి ఘరావాసం కప్పేతి అత్తనో భరియాయ అనత్థికో హుత్వా. అయం వుచ్చతి ‘‘కమ్మకారీ చ భరియా చా’’తి.

ధజేన ఆహటా ధజాహటా, ఉస్సితద్ధజాయ సేనాయ గన్త్వా పరవిసయం విలుమ్పిత్వా ఆనీతాతి వుత్తం హోతి, తం కోచి భరియం కరోతి, అయం ధజాహటా నామ. ముహుత్తికా వుత్తనయాఏవ, ఏతాసం దసన్నమ్పి పురిసన్తరగమనే మిచ్ఛాచారో హోతి. పురిసానం పన వీసతియాపి ఏతాసు మిచ్ఛాచారో హోతి, భిక్ఖునో చ సఞ్చరిత్తం హోతీతి.

౩౦౫. ఇదాని పురిసో భిక్ఖుం పహిణతీతిఆదీసు పటిగ్గణ్హాతీతి సో భిక్ఖు తస్స పురిసస్స ‘‘గచ్ఛ, భన్తే, ఇత్థన్నామం మాతురక్ఖితం బ్రూహి, హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’’తి ఏవం వుత్తవచనం ‘‘సాధు ఉపాసకా’’తి వా ‘‘హోతూ’’తి వా ‘‘ఆరోచేస్సామీ’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన వచీభేదం కత్వా వా సీసకమ్పనాదీహి వా సమ్పటిచ్ఛతి. వీమంసతీతి ¶ ¶ ఏవం పటిగ్గణ్హిత్వా తస్సా ఇత్థియా సన్తికం గన్త్వా తం సాసనం ఆరోచేతి. పచ్చాహరతీతి తేన ఆరోచితే సా ఇత్థీ ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛతు వా పటిక్ఖిపతు వా లజ్జాయ వా తుణ్హీ హోతు, పున ఆగన్త్వా తస్స పురిసస్స తం పవత్తిం ఆరోచేతి.

ఏత్తావతా ఇమాయ పటిగ్గహణారోచనపచ్చాహరణసఙ్ఖాతాయ తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో హోతి. సా పన తస్స భరియా హోతు వా మా వా, అకారణమేతం. సచే పన సో మాతురక్ఖితాయ సన్తికం పేసితో తం అదిస్వా తస్సా మాతుయా తం సాసనం ఆరోచేతి, బహిద్ధా విమట్ఠం నామ హోతి, తస్మా విసఙ్కేతన్తి మహాపదుమత్థేరో ఆహ. మహాసుమత్థేరో పన మాతా వా హోతు పితా వా అన్తమసో గేహదాసీపి అఞ్ఞో వాపి యో కోచి తం కిరియం సమ్పాదేస్సతి, తస్స వుత్తేపి విమట్ఠం నామ న హోతి, తివఙ్గసమ్పత్తికాలే ఆపత్తియేవ.

నను యథా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుకామో విరజ్ఝిత్వా ‘‘ధమ్మం పచ్చక్ఖామీ’’తి వదేయ్య పచ్చక్ఖాతావస్స సిక్ఖా. యథా వా ‘‘పఠమం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తి వత్తుకామో విరజ్ఝిత్వా ‘‘దుతియం ఝానం సమాపజ్జామీ’’తి వదేయ్య ఆపన్నోవస్స ¶ పారాజికం. ఏవంసమ్పదమిదన్తి ఆహ. తం పనేతం ‘‘పటిగ్గణ్హాతి, అన్తేవాసిం వీమంసాపేత్వా అత్తనా పచ్చాహరతి, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి ఇమినా సమేతి, తస్మా సుభాసితం.

యథా చ ‘‘మాతురక్ఖితం బ్రూహీ’’తి వుత్తస్స గన్త్వా తస్సా ఆరోచేతుం సమత్థానం మాతాదీనమ్పి వదతో విసఙ్కేతో నత్థి, ఏవమేవ ‘‘హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా ధనక్కీతా’’తి వత్తబ్బే ‘‘హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా ఛన్దవాసినీ’’తి ఏవం పాళియం వుత్తేసు ఛన్దవాసినిఆదీసు వచనేసు అఞ్ఞతరవసేన వా అవుత్తేసుపి ‘‘హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా జాయా పజాపతి పుత్తమాతా ఘరణీ ఘరసామినీ భత్తరన్ధికా సుస్సూసికా పరిచారికా’’తిఏవమాదీసు సంవాసపరిదీపకేసు వచనేసు అఞ్ఞతరవసేన వా వదన్తస్సాపి విసఙ్కేతో నత్థి తివఙ్గసమ్పత్తియా ఆపత్తియేవ. ‘‘మాతురక్ఖితం బ్రూహీ’’తి పేసితస్స పన గన్త్వా అఞ్ఞాసు పితురక్ఖితాదీసు అఞ్ఞతరం వదన్తస్స విసఙ్కేతం. ఏస నయో ‘‘పితురక్ఖితం బ్రూహీ’’తిఆదీసుపి.

కేవలఞ్హేత్థ ¶ ఏకమూలకదుమూలకాదివసేన ‘‘పురిసస్స మాతా భిక్ఖుం పహిణతి, మాతురక్ఖితాయ మాతా భిక్ఖుం పహిణతీ’’తి ఏవమాదీనం మూలట్ఠానఞ్చ వసేన పేయ్యాలభేదోయేవ విసేసో ¶ . సోపి పుబ్బే వుత్తనయత్తా పాళిఅనుసారేనేవ సక్కా జానితున్తి నాస్స విభాగం దస్సేతుం ఆదరం కరిమ్హ.

౩౩౮. పటిగ్గణ్హాతీతిఆదీసు పన ద్వీసు చతుక్కేసు పఠమచతుక్కే ఆదిపదేన తివఙ్గసమ్పత్తియా సఙ్ఘాదిసేసో, మజ్ఝే ద్వీహి దువఙ్గసమ్పత్తియా థుల్లచ్చయం, అన్తే ఏకేన ఏకఙ్గసమ్పత్తియా దుక్కటం. దుతియచతుక్కే ఆదిపదేన దువఙ్గసమ్పత్తియా థుల్లచ్చయం, మజ్ఝే ద్వీహి ఏకఙ్గసమ్పత్తియా దుక్కటం, అన్తే ఏకేన అఙ్గాభావతో అనాపత్తి. తత్థ పటిగ్గణ్హాతీతి ఆణాపకస్స సాసనం పటిగ్గణ్హాతి. వీమంసతీతి పహితట్ఠానం గన్త్వా తం ఆరోచేతి. పచ్చాహరతీతి పున ఆగన్త్వా మూలట్ఠస్స ఆరోచేతి.

న పచ్చాహరతీతి ఆరోచేత్వా ఏత్తోవ పక్కమతి. పటిగ్గణ్హాతి న వీమంసతీతి పురిసేన ‘‘ఇత్థన్నామం గన్త్వా బ్రూహీ’’తి వుచ్చమానో ‘‘సాధూ’’తి తస్స సాసనం పటిగ్గణ్హిత్వా తం పముస్సిత్వా వా అప్పముస్సిత్వా వా ¶ అఞ్ఞేన కరణీయేన తస్సా సన్తికం గన్త్వా కిఞ్చిదేవ కథం కథేన్తో నిసీదతి, ఏత్తావతా ‘‘పటిగ్గణ్హాతి న వీమంసతి నామా’’తి వుచ్చతి. అథ నం సా ఇత్థీ సయమేవ వదతి ‘‘తుమ్హాకం కిర ఉపట్ఠాకో మం గేహే కాతుకామో’’తి ఏవం వత్వా చ ‘‘అహం తస్స భరియా భవిస్సామీ’’తి వా ‘‘న భవిస్సామీ’’తి వా వదతి. సో తస్సా వచనం అనభినన్దిత్వా అప్పటిక్కోసిత్వా తుణ్హీభూతోవ ఉట్ఠాయాసనా తస్స పురిసస్స సన్తికం ఆగన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేతి, ఏత్తావతా ‘‘న వీమంసతి పచ్చాహరతి నామా’’తి వుచ్చతి. న వీమంసతి న పచ్చాహరతీతి కేవలం సాసనారోచనకాలే పటిగ్గణ్హాతియేవ, ఇతరం పన ద్వయం న కరోతి.

న పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి పచ్చాహరతీతి కోచి పురిసో భిక్ఖుస్స ఠితట్ఠానే వా నిసిన్నట్ఠానే వా తథారూపిం కథం కథేతి, భిక్ఖు తేన అప్పహితోపి పహితో వియ హుత్వా ఇత్థియా సన్తికం గన్త్వా ‘‘హోహి కిర ఇత్థన్నామస్స భరియా’’తిఆదినా నయేన వీమంసిత్వా తస్సా రుచిం వా అరుచిం వా పున ఆగన్త్వా ఇమస్స ఆరోచేతి. తేనేవ నయేన వీమంసిత్వా అపచ్చాహరన్తో ¶ ‘‘న పటిగ్గణ్హాతి వీమంసతి న పచ్చాహరతీ’’తి వుచ్చతి. తేనేవ నయేన గతో అవీమంసిత్వా తాయ సముట్ఠాపితం కథం సుత్వా పఠమచతుక్కస్స తతియపదే వుత్తనయేన ఆగన్త్వా ఇమస్స ఆరోచేన్తో ‘‘న పటిగ్గణ్హాతి న వీమంసతి పచ్చాహరతీ’’తి వుచ్చతి. చతుత్థపదం పాకటమేవ.

సమ్బహులే భిక్ఖూ ఆణాపేతీతిఆదినయా పాకటాయేవ. యథా పన సమ్బహులాపి ఏకవత్థుమ్హి ఆపజ్జన్తి, ఏవం ఏకస్సపి సమ్బహులవత్థూసు సమ్బహులా ఆపత్తియో వేదితబ్బా. కథం? పురిసో భిక్ఖుం ¶ ఆణాపేతి ‘‘గచ్ఛ, భన్తే, అసుకస్మిం నామ పాసాదే సట్ఠిమత్తా వా సత్తతిమత్తా వా ఇత్థియో ఠితా తా వదేహి, హోథ కిర ఇత్థన్నామస్స భరియాయో’’తి. సో సమ్పటిచ్ఛిత్వా తత్థ గన్త్వా ఆరోచేత్వా పున తం సాసనం పచ్చాహరతి. యత్తకా ఇత్థియో తత్తకా ఆపత్తియో ఆపజ్జతి. వుత్తఞ్హేతం పరివారేపి –

‘‘పదవీతిహారమత్తేన, వాచాయ భణితేన చ;

సబ్బాని గరుకాని సప్పటికమ్మాని;

చతుసట్ఠి ఆపత్తియో ఆపజ్జేయ్య ఏకతో;

పఞ్హామేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి. (పరి. ౪౮౦);

ఇమం ¶ కిర అత్థవసం పటిచ్చ అయం పఞ్హో వుత్తో. వచనసిలిట్ఠతాయ చేత్థ ‘‘చతుసట్ఠి ఆపత్తియో’’తి వుత్తం. ఏవం కరోన్తో పన సతమ్పి సహస్సమ్పి ఆపజ్జతీతి. యథా చ ఏకేన పేసితస్స ఏకస్స సమ్బహులాసు ఇత్థీసు సమ్బహులా ఆపత్తియో, ఏవం ఏకో పురిసో సమ్బహులే భిక్ఖూ ఏకిస్సా సన్తికం పేసేతి, సబ్బేసం సఙ్ఘాదిసేసో. ఏకో సమ్బహులే భిక్ఖూ సమ్బహులానం ఇత్థీనం సన్తికం పేసేతి, ఇత్థిగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా. సమ్బహులా పురిసా ఏకం భిక్ఖుం ఏకిస్సా సన్తికం పేసేన్తి, పురిసగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా. సమ్బహులా ఏకం సమ్బహులానం ఇత్థీనం సన్తికం పేసేన్తి, వత్థుగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా. సమ్బహులా సమ్బహులే ఏకిస్సా సన్తికం పేసేన్తి, వత్థుగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా. సమ్బహులా పురిసా సమ్బహులే భిక్ఖూ సమ్బహులానం ఇత్థీనం సన్తికం పేసేన్తి, వత్థుగణనాయ సఙ్ఘాదిసేసా. ఏస నయో ‘‘ఏకా ఇత్థీ ఏకం భిక్ఖు’’న్తిఆదీసుపి. ఏత్థ చ సభాగవిభాగతా నామ అప్పమాణం, మాతాపితునమ్పి పఞ్చసహధమ్మికానమ్పి సఞ్చరిత్తకమ్మం కరోన్తస్స ఆపత్తియేవ.

పురిసో ¶ భిక్ఖుం ఆణాపేతి గచ్ఛ భన్తేతి చతుక్కం అఙ్గవసేన ఆపత్తిభేద దస్సనత్థం వుత్తం. తస్స పచ్ఛిమపదే అన్తేవాసీ వీమంసిత్వా బహిద్ధా పచ్చాహరతీతి ఆగన్త్వా ఆచరియస్స అనారోచేత్వా ఏత్తోవ గన్త్వా తస్స పురిసస్స ఆరోచేతి. ఆపత్తి ఉభిన్నం థుల్లచ్చయస్సాతి ఆచరియస్స పటిగ్గహితత్తా చ వీమంసాపితత్తా చ ద్వీహఙ్గేహి థుల్లచ్చయం, అన్తేవాసికస్స వీమంసితత్తా చ పచ్చాహటత్తా చ ద్వీహఙ్గేహి థుల్లచ్చయం. సేసం పాకటమేవ.

౩౩౯. గచ్ఛన్తో సమ్పాదేతీతి పటిగ్గణ్హాతి చేవ వీమంసతి చ. ఆగచ్ఛన్తో విసంవాదేతీతి న పచ్చాహరతి. గచ్ఛన్తో విసంవాదేతీతి న పటిగ్గణ్హాతి. ఆగచ్ఛన్తో సమ్పాదేతీతి ¶ వీమంసతి చేవ పచ్చాహరతి చ. ఏవం ఉభయత్థ ద్వీహఙ్గేహి థుల్లచ్చయం. తతియపదే ఆపత్తి, చతుత్థే అనాపత్తి.

౩౪౦. అనాపత్తి సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా గిలానస్స వా కరణీయేన గచ్ఛతి ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికస్సాతి ఏత్థ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపోసథాగారం వా కిఞ్చి వా విప్పకతం హోతి. తత్థ కారుకానం ¶ భత్తవేతనత్థాయ ఉపాసకో వా ఉపాసికాయ సన్తికం భిక్ఖుం పహిణేయ్య, ఉంపాసికా వా ఉపాసకస్స, ఏవరూపేన సఙ్ఘస్స కరణీయేన గచ్ఛన్తస్స అనాపత్తి. చేతియకమ్మే కయిరమానేపి ఏసేవ నయో. గిలానస్స భేసజ్జత్థాయపి ఉపాసకేన వా ఉపాసికాయ సన్తికం ఉపాసికాయ వా ఉపాసకస్స సన్తికం పహితస్స గచ్ఛతో అనాపత్తి. ఉమ్మత్తకఆదికమ్మికా వుత్తనయా ఏవ.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సముట్ఠానాదీసు ఇదం సిక్ఖాపదం ఛసముట్ఠానం, సీసుక్ఖిపనాదినా కాయవికారేన సాసనం గహేత్వా గన్త్వా హత్థముద్దాయ వీమంసిత్వా పున ఆగన్త్వా హత్థముద్దాయ ఏవ ఆరోచేన్తస్స కాయతో సముట్ఠాతి. ఆసనసాలాయ నిసిన్నస్స ‘‘ఇత్థన్నామా ఆగమిస్సతి, తస్సా చిత్తం జానేయ్యాథా’’తి కేనచి వుత్తే ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం ఆగతం వత్వా తస్సా గతాయ పున తస్మిం పురిసే ఆగతే ఆరోచేన్తస్స వాచతో సముట్ఠాతి. వాచాయ ‘‘సాధూ’’తి సాసనం గహేత్వా అఞ్ఞేన కరణీయేన తస్సా ఘరం గన్త్వా అఞ్ఞత్థ వా గమనకాలే తం దిస్వా వచీభేదేనేవ వీమంసిత్వా పున అఞ్ఞేనేవ ¶ కరణీయేన తతో అపక్కమ్మ కదాచిదేవ తం పురిసం దిస్వా ఆరోచేన్తస్సాపి వాచతోవ సముట్ఠాతి. పణ్ణత్తిం అజానన్తస్స పన ఖీణాసవస్సాపి కాయవాచతో సముట్ఠాతి. కథం? సచే హిస్స మాతాపితరో కుజ్ఝిత్వా అలంవచనీయా హోన్తి, తఞ్చ భిక్ఖుం ఘరం ఉపగతం థేరపితా వదతి ‘‘మాతా తే తాత మం మహల్లకం ఛడ్డేత్వా ఞాతికులం గతా, గచ్ఛ తం మం ఉపట్ఠాతుం పేసేహీ’’తి. సో చే గన్త్వా తం వత్వా పున పితునో తస్సా ఆగమనం వా అనాగమనం వా ఆరోచేతి, సఙ్ఘాదిసేసో. ఇమాని తీణి అచిత్తకసముట్ఠానాని.

పణ్ణత్తిం పన జానిత్వా ఏతేహేవ తీహి నయేహి సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జతో కాయచిత్తతో వాచాచిత్తతో కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి. ఇమాని తీణి పణ్ణత్తిజాననచిత్తేన సచిత్తకసముట్ఠానాని. కిరియం, నోసఞ్ఞావిమోక్ఖం, పణ్ణత్తివజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, కుసలాదివసేన చేత్థ తీణి చిత్తాని, సుఖాదివసేన తిస్సో వేదనాతి.

౩౪౧. వినీతవత్థూసు ¶ ఆదితో వత్థుపఞ్చకే పటిగ్గహితమత్తత్తా దుక్కటం.

కలహవత్థుస్మిం సమ్మోదనీయం అకాసీతి తం సఞ్ఞాపేత్వా ¶ పున గేహగమనీయం

అకాసి. నాలంవచనీయాతి న పరిచ్చత్తాతి అత్థో. యా హి యథా యథా యేసు యేసు జనపదేసు పరిచ్చత్తా పరిచ్చత్తావ హోతి, భరియాభావం అతిక్కమతి, అయం ‘‘అలంవచనీయా’’తి వుచ్చతి. ఏసా పన న అలంవచనీయా కేనచిదేవ కారణేన కలహం కత్వా గతా, తేనేవేత్థ భగవా ‘‘అనాపత్తీ’’తి ఆహ. యస్మా పన కాయసంసగ్గే యక్ఖియా థుల్లచ్చయం వుత్తం, తస్మా దుట్ఠుల్లాదీసుపి యక్ఖిపేతియో థుల్లచ్చయవత్థుమేవాతి వేదితబ్బా. అట్ఠకథాసు పనేతం న విచారితం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౪౨. తేన సమయేనాతి కుటికారసిక్ఖాపదం. తత్థ ఆళవకాతి ఆళవిరట్ఠే జాతా దారకా ఆళవకా నామ, తే పబ్బజితకాలేపి ‘‘ఆళవకా’’త్వేవ పఞ్ఞాయింసు. తే సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఆళవకా భిక్ఖూ’’తి. సఞ్ఞాచికాయోతి ¶ సయం యాచిత్వా గహితూపకరణాయో. కారాపేన్తీతి కరోన్తిపి కారాపేన్తిపి, తే కిర సాసనే విపస్సనాధురఞ్చ గన్థధురఞ్చాతి ద్వేపి ధురాని ఛడ్డేత్వా నవకమ్మమేవ ధురం కత్వా పగ్గణ్హింసు. అస్సామికాయోతి అనిస్సరాయో, కారేతా దాయకేన విరహితాయోతి అత్థో. అత్తుద్దేసికాయోతి అత్తానం ఉద్దిస్స అత్తనో అత్థాయ ఆరద్ధాయోతి అత్థో. అప్పమాణికాయోతి ‘‘ఏత్తకేన నిట్ఠం గచ్ఛిస్సన్తీ’’తి ఏవం అపరిచ్ఛిన్నప్పమాణాయో, వుద్ధిప్పమాణాయో వా మహన్తప్పమాణాయోతి అత్థో.

యాచనా ఏవ బహులా ఏతేసం మన్దం అఞ్ఞం కమ్మన్తి యాచనబహులా. ఏవం విఞ్ఞత్తిబహులా వేదితబ్బా. అత్థతో పనేత్థ నానాకరణం నత్థి, అనేకక్ఖత్తుం ‘‘పురిసం దేథ, పురిసత్థకరం దేథా’’తి యాచన్తానమేతం అధివచనం. తత్థ మూలచ్ఛేజ్జాయ పురిసం యాచితుం న వట్టతి, సహాయత్థాయ కమ్మకరణత్థాయ ‘‘పురిసం దేథా’’తి యాచితుం వట్టతి. పురిసత్థకరన్తి పురిసేన కాతబ్బం హత్థకమ్మం వుచ్చతి, తం యాచితుం వట్టతి. హత్థకమ్మం నామ కిఞ్చి వత్థు న హోతి, తస్మా ¶ ఠపేత్వా మిగలుద్దకమచ్ఛబన్ధకాదీనం సకకమ్మం అవసేసం సబ్బం కప్పియం. ‘‘కిం, భన్తే, ఆగతత్థ కేన కమ్మ’’న్తి పుచ్ఛితే వా అపుచ్ఛితే వా యాచితుం వట్టతి, విఞ్ఞత్తిపచ్చయా దోసో నత్థి. తస్మా మిగలుద్దకాదయో సకకమ్మం న యాచితబ్బా, ‘‘హత్థకమ్మం దేథా’’తి అనియమేత్వాపి న యాచితబ్బా; ఏవం ¶ యాచితా హి తే ‘‘సాధు, భన్తే’’తి భిక్ఖూ ఉయ్యోజేత్వా మిగేపి మారేత్వా ఆహరేయ్యుం. నియమేత్వా పన ‘‘విహారే కిఞ్చి కత్తబ్బం అత్థి, తత్థ హత్థకమ్మం దేథా’’తి యాచితబ్బా. ఫాలనఙ్గలాదీని ఉపకరణాని గహేత్వా కసితుం వా వపితుం వా లాయితుం వా గచ్ఛన్తం సకిచ్చపసుతమ్పి కస్సకం వా అఞ్ఞం వా కిఞ్చి హత్థకమ్మం యాచితుం వట్టతేవ. యో పన విఘాసాదో వా అఞ్ఞో వా కోచి నిక్కమ్మో నిరత్థకకథం కథేన్తో నిద్దాయన్తో వా విహరతి, ఏవరూపం అయాచిత్వాపి ‘‘ఏహి రే ఇదం వా ఇదం వా కరోహీ’’తి యదిచ్ఛకం కారాపేతుం వట్టతి.

హత్థకమ్మస్స పన సబ్బకప్పియభావదీపనత్థం ఇమం నయం కథేన్తి. సచే హి భిక్ఖు పాసాదం కారేతుకామో హోతి, థమ్భత్థాయ పాసాణకోట్టకానం ఘరం గన్త్వా వత్తబ్బం ‘‘హత్థకమ్మం లద్ధుం వట్టతి ఉపాసకా’’తి. కిం కాతబ్బం, భన్తే,తి? పాసాణత్థమ్భా ఉద్ధరిత్వా దాతబ్బాతి. సచే తే ఉద్ధరిత్వా ¶ వా దేన్తి, ఉద్ధరిత్వా నిక్ఖిత్తే అత్తనో థమ్భే వా దేన్తి, వట్టతి. అథాపి వదన్తి – ‘‘అమ్హాకం, భన్తే, హత్థకమ్మం కాతుం ఖణో నత్థి, అఞ్ఞం ఉద్ధరాపేథ, తస్స మూలం దస్సామా’’తి ఉద్ధరాపేత్వా ‘‘పాసాణత్థమ్భే ఉద్ధటమనుస్సానం మూలం దేథా’’తి వత్తుం వట్టతి. ఏతేనేవుపాయేన పాసాదదారూనం అత్థాయ వడ్ఢకీనం సన్తికం ఇట్ఠకత్థాయ ఇట్ఠకవడ్ఢకీనం ఛదనత్థాయ గేహచ్ఛాదకానం చిత్తకమ్మత్థాయ చిత్తకారానన్తి యేన యేన అత్థో హోతి, తస్స తస్స అత్థాయ తేసం తేసం సిప్పకారకానం సన్తికం గన్త్వా హత్థకమ్మం యాచితుం వట్టతి. హత్థకమ్మయాచనవసేన చ మూలచ్ఛేజ్జాయ వా భత్తవేతనానుప్పదానేన వా లద్ధమ్పి సబ్బం గహేతుం వట్టతి. అరఞ్ఞతో ఆహరాపేన్తేన చ సబ్బం అనజ్ఝావుత్థకం ఆహరాపేతబ్బం.

న కేవలఞ్చ పాసాదం కారేతుకామేన మఞ్చపీఠపత్తపరిస్సావనధమకరకచీవరాదీని ¶ కారాపేతుకామేనాపి దారులోహసుత్తాదీని లభిత్వా తే తే సిప్పకారకే ఉపసఙ్కమిత్వా వుత్తనయేనేవ హత్థకమ్మం యాచితబ్బం. హత్థకమ్మయాచనవసేన చ మూలచ్ఛేజ్జాయ వా భత్తవేతనానుప్పదానేన వా లద్ధమ్పి సబ్బం గహేతబ్బం. సచే పన కాతుం న ఇచ్ఛన్తి, భత్తవేతనం పచ్చాసీసన్తి, అకప్పియకహాపణాది న దాతబ్బం. భిక్ఖాచారవత్తేన తణ్డులాదీని పరియేసిత్వా దాతుం వట్టతి.

హత్థకమ్మవసేన పత్తం కారేత్వా తథేవ పాచేత్వా నవపక్కస్స పత్తస్స పుఞ్ఛనతేలత్థాయ అన్తోగామం పవిట్ఠేన ‘‘భిక్ఖాయ ఆగతో’’తి సల్లక్ఖేత్వా యాగుయా వా భత్తే వా ఆనీతే హత్థేన పత్తో పిధాతబ్బో. సచే ఉపాసికా ‘‘కిం, భన్తే’’తి పుచ్ఛతి, ‘‘నవపక్కో పత్తో పుఞ్ఛనతేలేన అత్థో’’తి వత్తబ్బం. సచే సా ‘‘దేహి, భన్తే’’తి పత్తం గహేత్వా తేలేన పుఞ్ఛిత్వా యాగుయా వా భత్తస్స వా పూరేత్వా దేతి, విఞ్ఞత్తి నామ న హోతి, గహేతుం వట్టతీతి.

భిక్ఖూ ¶ పగేవ పిణ్డాయ చరిత్వా ఆసనసాలం గన్త్వా ఆసనం అపస్సన్తా తిట్ఠన్తి. తత్ర చే ఉపాసకా భిక్ఖూ ఠితే దిస్వా సయమేవ ఆసనాని ఆహరాపేన్తి, నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తేహి ఆపుచ్ఛిత్వా గన్తబ్బం. అనాపుచ్ఛా గతానమ్పి నట్ఠం గీవా న హోతి, ఆపుచ్ఛిత్వా గమనం పన వత్తం. సచే భిక్ఖూహి ‘‘ఆసనాని ఆహరథా’’తి వుత్తేహి ఆహటాని హోన్తి, ఆపుచ్ఛిత్వావ గన్తబ్బం. అనాపుచ్ఛా గతానం వత్తభేదో చ నట్ఠఞ్చ గీవాతి. అత్థరణకోజవాదీసుపి ఏసేవ నయో.

మక్ఖికాయో ¶ బహుకా హోన్తి, ‘‘మక్ఖికాబీజనిం ఆహరథా’’తి వత్తబ్బం. పుచిమన్దసాఖాదీని ఆహరన్తి, కప్పియం కారాపేత్వా పటిగ్గహేతబ్బాని. ఆసనసాలాయ ఉదకభాజనం రిత్తం హోతి, ‘‘ధమకరణం గణ్హా’’తి న వత్తబ్బం. ధమకరకఞ్హి రిత్తభాజనే పక్ఖిపన్తో భిన్దేయ్య ‘‘నదిం వా తళాకం వా గన్త్వా పన ఉదకం ఆహరా’’తి వత్తుం వట్టతి. ‘‘గేహతో ఆహరా’’తి నేవ వత్తుం వట్టతి, న ఆహటం ¶ పరిభుఞ్జితబ్బం. ఆసనసాలాయం వా అరఞ్ఞకే వా భత్తకిచ్చం కరోన్తేహి తత్థజాతకం అనజ్ఝావుత్థకం యంకిఞ్చి ఉత్తరిభఙ్గారహం పత్తం వా ఫలం వా సచే కిఞ్చి కమ్మం కరోన్తం ఆహరాపేతి, హత్థకమ్మవసేన ఆహరాపేత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతి. అలజ్జీహి పన భిక్ఖూహి వా సామణేరేహి వా హత్థకమ్మం న కారేతబ్బం. అయం తావ పురిసత్థకరే నయో.

గోణం పన అఞ్ఞాతకఅప్పవారితట్ఠానతో ఆహరాపేతుం న వట్టతి, ఆహరాపేన్తస్స దుక్కటం. ఞాతిపవారితట్ఠానతోపి మూలచ్ఛేజ్జాయ యాచితుం న వట్టతి, తావకాలికనయేన సబ్బత్థ వట్టతి. ఏవం ఆహరాపితఞ్చ గోణం రక్ఖిత్వా జగ్గిత్వా సామికా పటిచ్ఛాపేతబ్బా. సచస్స పాదో వా సిఙ్గం వా భిజ్జతి వా నస్సతి వా సామికా చే సమ్పటిచ్ఛన్తి, ఇచ్చేతం కుసలం. నో చే సమ్పటిచ్ఛన్తి, గీవా హోతి. సచే ‘‘తుమ్హాకంయేవ దేమా’’తి వదన్తి న సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ‘‘విహారస్స దేమా’’తి వుత్తే పన ‘‘ఆరామికానం ఆచిక్ఖథ జగ్గనత్థాయా’’తి వత్తబ్బం.

‘‘సకటం దేథా’’తిపి అఞ్ఞాతకఅప్పవారితే వత్తుం న వట్టతి, విఞ్ఞత్తిఏవ హోతి దుక్కటం ఆపజ్జతి. ఞాతిపవారితట్ఠానే పన వట్టతి, తావకాలికం వట్టతి కమ్మం కత్వా పున దాతబ్బం. సచే నేమియాదీని భిజ్జన్తి పాకతికాని కత్వా దాతబ్బం. నట్ఠే గీవా హోతి. ‘‘తుమ్హాకమేవ దేమా’’తి వుత్తే దారుభణ్డం నామ సమ్పటిచ్ఛితుం వట్టతి. ఏస నయో వాసిఫరసుకుఠారీకుదాలనిఖాదనేసు. వల్లిఆదీసు చ పరపరిగ్గహితేసు. గరుభణ్డప్పహోనకేసుయేవ చ వల్లిఆదీసు విఞ్ఞత్తి హోతి, న తతో ఓరం.

అనజ్ఝావుత్థకం ¶ పన యంకిఞ్చి ఆహరాపేతుం వట్టతి. రక్ఖితగోపితట్ఠానేయేవ హి విఞ్ఞత్తి నామ వుచ్చతి. సా ద్వీసు పచ్చయేసు సబ్బేన సబ్బం న వట్టతి, సేనాసనపచ్చయే పన ‘‘ఆహర దేహీ’’తి విఞ్ఞత్తిమత్తమేవ న వట్టతి ¶ , పరికథోభాసనిమిత్తకమ్మాని వట్టన్తి. తత్థ ఉపోసథాగారం వా భోజనసాలం వా అఞ్ఞం వా యంకిఞ్చి సేనాసనం ఇచ్ఛతో ‘‘ఇమస్మిం వత ఓకాసే ఏవరూపం సేనాసనం కాతుం వట్టతీ’’తి వా ‘‘యుత్త’’న్తి వా ‘‘అనురూప’’న్తి వాతిఆదినా ¶ నయేన వచనం పరికథా నామ. ‘‘ఉపాసకా తుమ్హే కుహిం వసథా’’తి? ‘‘పాసాదే, భన్తే’’తి. ‘‘కిం భిక్ఖూనం పన ఉపాసకా పాసాదో న వట్టతీ’’తి ఏవమాదివచనం ఓభాసో నామ. మనుస్సే దిస్వా రజ్జుం పసారేతి, ఖీలే ఆకోటాపేతి. ‘‘కిం ఇదం, భన్తే’’తి వుత్తే ‘‘ఇధ ఆవాసం కరిస్సామా’’తి ఏవమాదికరణం పన నిమిత్తకమ్మం నామ. గిలానపచ్చయే పన విఞ్ఞత్తిపి వట్టతి, పగేవ పరికథాదీని.

మనుస్సా ఉపద్దుతా యాచనాయ ఉపద్దుతా విఞ్ఞత్తియాతి తేసం భిక్ఖూనం తాయ యాచనాయ చ విఞ్ఞత్తియా చ పీళితా. ఉబ్బిజ్జన్తిపీతి ‘‘కిం ను ఆహరాపేస్సన్తీ’’తి ఉబ్బేగం ఇఞ్జనం చలనం పటిలభన్తి. ఉత్తసన్తిపీతి అహిం వియ దిస్వా సహసా తసిత్వా ఉక్కమన్తి. పలాయన్తిపీతి దూరతోవ యేన వా తేన వా పలాయన్తి. అఞ్ఞేనపి గచ్ఛన్తీతి యం మగ్గం పటిపన్నా తం పహాయ నివత్తిత్వా వామం వా దక్ఖిణం వా గహేత్వా గచ్ఛన్తి, ద్వారమ్పి థకేన్తి.

౩౪౪. భూతపుబ్బం భిక్ఖవేతి ఇతి భగవా తే భిక్ఖూ గరహిత్వా తదనురూపఞ్చ ధమ్మిం కథం కత్వా పునపి విఞ్ఞత్తియా దోసం పాకటం కురుమానో ఇమినా ‘‘భూతపుబ్బం భిక్ఖవే’’తిఆదినా నయేన తీణి వత్థూని దస్సేసి. తత్థ మణికణ్ఠోతి సో కిర నాగరాజా సబ్బకామదదం మహగ్ఘం మణిం కణ్ఠే పిలన్ధిత్వా చరతి, తస్మా ‘‘మణికణ్ఠో’’ త్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. ఉపరిముద్ధని మహన్తం ఫణం కరిత్వా అట్ఠాసీతి సో కిర తేసం ద్విన్నం ఇసీనం కనిట్ఠో ఇసి మేత్తావిహారీ అహోసి, తస్మా నాగరాజా నదితో ఉత్తరిత్వా దేవవణ్ణం నిమ్మినిత్వా తస్స సన్తికే నిసీదిత్వా సమ్మోదనీయం కథం కత్వా తం దేవవణ్ణం పహాయ సకవణ్ణమేవ ఉపగన్త్వా తం ఇసిం పరిక్ఖిపిత్వా పసన్నాకారం కరోన్తో ఉపరిముద్ధని మహన్తం ఫణం కరిత్వా ఛత్తం వియ ధారయమానో ముహుత్తం ఠత్వా పక్కమతి, తేన వుత్తం ‘‘ఉపరిముద్ధని మహన్తం ఫణం కరిత్వా అట్ఠాసీ’’తి. మణిమస్స కణ్ఠే పిలన్ధనన్తి మణిం అస్స కణ్ఠే పిలన్ధితం, ఆముక్కన్తి అత్థో. ఏకమన్తం అట్ఠాసీతి తేన దేవవణ్ణేన ఆగన్త్వా తాపసేన సద్ధిం సమ్మోదమానో ఏకస్మిం పదేసే అట్ఠాసి.

మమన్నపానన్తి ¶ మమ అన్నఞ్చ పానఞ్చ. విపులన్తి బహులం. ఉళారన్తి పణీతం ¶ . అతియాచకోసీతి ¶ అతివియ యాచకో, అసి పునప్పునం యాచసీతి వుత్తం హోతి. సుసూతి తరుణో, థామసమ్పన్నో యోబ్బనప్పత్తపురిసో. సక్ఖరా వుచ్చతి కాళసిలా, తత్థ ధోతో అసి ‘‘సక్ఖరధోతో నామా’’తి వుచ్చతి, సక్ఖరధోతో పాణిమ్హి అస్సాతి సక్ఖరధోతపాణి, పాసాణే ధోతనిసితఖగ్గహత్థోతి అత్థో. యథా సో అసిహత్థో పురిసో తాసేయ్య, ఏవం తాసేసి మం సేలం యాచమానో, మణిం యాచన్తోతి అత్థో.

న తం యాచేతి తం న యాచేయ్య. కతరం? యస్స పియం జిగీసేతి యం అస్స సత్తస్స పియన్తి జానేయ్య.

కిమఙ్గం పన మనుస్సభూతానన్తి మనుస్సభూతానం అమనాపాతి కిమేవేత్థ వత్తబ్బం.

౩౪౫. సకుణసఙ్ఘస్స సద్దేన ఉబ్బాళ్హోతి సో కిర సకుణసఙ్ఘో పఠమయామఞ్చ పచ్ఛిమయామఞ్చ నిరన్తరం సద్దమేవ కరోతి, సో భిక్ఖు తేన సద్దేన పీళితో హుత్వా భగవతో సన్తికం అగమాసి. తేనాహ – ‘‘యేనాహం తేనుపసఙ్కమీ’’తి.

కుతో చ త్వం భిక్ఖు ఆగచ్ఛసీతి ఏత్థ నిసిన్నో సో భిక్ఖు న ఆగచ్ఛతి వత్తమానసమీపే పన ఏవం వత్తుం లబ్భతి. తేనాహ – ‘‘కుతో చ త్వం భిక్ఖు ఆగచ్ఛసీ’’తి, కుతో ఆగతోసీతి అత్థో. తతో అహం భగవా ఆగచ్ఛామీతి ఏత్థాపి సో ఏవ నయో. ఉబ్బాళ్హోతి పీళితో, ఉక్కణ్ఠాపితో హుత్వాతి అత్థో.

సో సకుణసఙ్ఘో ‘‘భిక్ఖు పత్తం యాచతీ’’తి ఏత్థ న తే సకుణా భిక్ఖునో వచనం జానన్తి, భగవా పన అత్తనో ఆనుభావేన యథా జానన్తి తథా అకాసి.

౩౪౬. అపాహం తే న జానామీతి అపి అహం తే జనే ‘‘కే వా ఇమే, కస్స వా ఇమే’’తి న జానామి. సఙ్గమ్మ యాచన్తీతి సమాగన్త్వా వగ్గవగ్గా హుత్వా యాచన్తి. యాచకో అప్పియో హోతీతి యో యాచతి సో అప్పియో హోతి. యాచం అదదమప్పియోతి యాచన్తి యాచితం వుచ్చతి, యాచితమత్థం అదదన్తోపి అప్పియో హోతి. అథ వా యాచన్తి యాచన్తస్స, అదదమప్పియోతి ¶ అదేన్తో అప్పియో హోతి. మా మే విదేస్సనా అహూతి మా మే అప్పియభావో అహు, అహం వా తవ, త్వం వా మమ విదేస్సో అప్పియో మా అహోసీతి అత్థో.

౩౪౭. దుస్సంహరానీతి ¶ కసిగోరక్ఖాదీహి ఉపాయేహి దుక్ఖేన సంహరణీయాని.

౩౪౮-౯. సఞ్ఞాచికాయ పన భిక్ఖునాతి ఏత్థ సఞ్ఞాచికా నామ సయం పవత్తితయాచనా వుచ్చతి, తస్మా ‘‘సఞ్ఞాచికాయా’’తి అత్తనో ¶ యాచనాయాతి వుత్తం హోతి, సయం యాచితకేహి ఉపకరణేహీతి అత్థో. యస్మా పన సా సయంయాచితకేహి కయిరమానా సయం యాచిత్వా కయిరమానా హోతి, తస్మా తం అత్థపరియాయం దస్సేతుం ‘‘సయం యాచిత్వా పురిసమ్పీ’’తి ఏవమస్స పదభాజనం వుత్తం.

ఉల్లిత్తాతి అన్తోలిత్తా. అవలిత్తాతి బహిలిత్తా. ఉల్లిత్తావలిత్తాతి అన్తరబాహిరలిత్తాతి వుత్తం హోతి.

కారయమానేనాతి ఇమస్స పదభాజనే ‘‘కారాపేన్తేనా’’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బం సియా, ఏవఞ్హి బ్యఞ్జనం సమేతి. యస్మా పన సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కరోన్తేనాపి ఇధ వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జితబ్బం, తస్మా కరోన్తో వా హోతు కారాపేన్తో వా ఉభోపేతే ‘‘కారయమానేనా’’తి ఇమినావ పదేన సఙ్గహితాతి ఏతమత్థం దస్సేతుం ‘‘కరోన్తో వా కారాపేన్తో వా’’తి వుత్తం. యది పన కరోన్తేన వా కారాపేన్తేన వాతి వదేయ్య, బ్యఞ్జనం విలోమితం భవేయ్య, న హి కారాపేన్తో కరోన్తో నామ హోతి, తస్మా అత్థమత్తమేవేత్థ దస్సితన్తి వేదితబ్బం.

అత్తుద్దేసన్తి ‘‘మయ్హం ఏసా’’తి ఏవం అత్తా ఉద్దేసో అస్సాతి అత్తుద్దేసా, తం అత్తుద్దేసం. యస్మా పన యస్సా అత్తా ఉద్దేసో సా అత్తనో అత్థాయ హోతి, తస్మా అత్థపరియాయం దస్సేన్తో ‘‘అత్తుద్దేసన్తి అత్తనో అత్థాయా’’తి ఆహ. పమాణికా కారేతబ్బాతి పమాణయుత్తా కారేతబ్బా. తత్రిదం పమాణన్తి తస్సా కుటియా ఇదం పమాణం. సుగతవిదత్థియాతి సుగతవిదత్థి నామ ఇదాని మజ్ఝిమస్స పురిసస్స తిస్సో ¶ విదత్థియో వడ్ఢకీహత్థేన దియడ్ఢో హత్థో హోతి. బాహిరిమేన మానేనాతి కుటియా బహికుట్టమానేన ద్వాదస విదత్థియో, మినన్తేన పన సబ్బపఠమం దిన్నో మహామత్తికపరియన్తో న గహేతబ్బో. థుసపిణ్డపరియన్తేన మినితబ్బం. థుసపిణ్డస్సఉపరి సేతకమ్మం అబ్బోహారికం. సచే థుసపిణ్డేన అనత్థికో మహామత్తికాయ ఏవ నిట్ఠాపేతి, మహామత్తికావ పరిచ్ఛేదో.

తిరియన్తి విత్థారతో. సత్తాతి సత్త సుగతవిదత్థియో. అన్తరాతి ఇమస్స పన అయం నిద్దేసో ¶ , ‘‘అబ్భన్తరిమేన మానేనా’’తి, కుట్టస్స బహి అన్తం అగ్గహేత్వా అబ్భన్తరిమేన అన్తేన మినియమానే తిరియం సత్త ¶ సుగతవిదత్థియో పమాణన్తి వుత్తం హోతి.

యో పన లేసం ఓడ్డేన్తో యథావుత్తప్పమాణమేవ కరిస్సామీతి దీఘతో ఏకాదస విదత్థియో తిరియం అట్ఠ విదత్థియో, దీఘతో వా తేరస విదత్థియో తిరియం ఛ విదత్థియో కరేయ్య, న వట్టతి. ఏకతోభాగేన అతిక్కన్తమ్పి హి పమాణం అతిక్కన్తమేవ హోతి. తిట్ఠతు విదత్థి, కేసగ్గమత్తమ్పి దీఘతో వా హాపేత్వా తిరియం తిరియతో వా హాపేత్వా దీఘం వడ్ఢేతుం న వట్టతి, కో పన వాదో ఉభతో వడ్ఢనే? వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ఆయామతో వా విత్థారతో వా అన్తమసో కేసగ్గమత్తమ్పి అతిక్కమిత్వా కరోతి వా కారాపేతి వా పయోగే దుక్కట’’న్తిఆది (పారా. ౩౫౩). యథావుత్తప్పమాణా ఏవ పన వట్టతి. యా పన దీఘతో సట్ఠిహత్థాపి హోతి తిరియం తిహత్థా వా ఊనకచతుహత్థా వా యత్థ పమాణయుత్తో మఞ్చో ఇతో చితో చ న పరివత్తతి, అయం కుటీతి సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి, తస్మా అయమ్పి వట్టతి. మహాపచ్చరియం పన పచ్ఛిమకోటియా చతుహత్థవిత్థారా వుత్తా, తతో హేట్ఠా అకుటి. పమాణికాపి పన అదేసితవత్థుకా వా సారమ్భా వా అపరిక్కమనా వా న వట్టతి. పమాణికా దేసితవత్థుకా అనారమ్భా సపరిక్కమనావ వట్టతి. పమాణతో ఊనతరమ్పి చతుహత్థం పఞ్చహత్థమ్పి కరోన్తేన దేసితవత్థుకావ కారేతబ్బా. పమాణాతిక్కన్తఞ్చ పన కరోన్తో లేపపరియోసానే గరుకం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి.

తత్థ లేపో చ అలేపో చ లేపోకాసో చ అలేపోకాసో చ వేదితబ్బో. సేయ్యథిదం – లేపోతి ద్వే లేపా – మత్తికాలేపో చ సుధాలేపో చ. ఠపేత్వా పన ఇమే ద్వే లేపే అవసేసో భస్మగోమయాదిభేదో లేపో, అలేపో. సచేపి కలలలేపో హోతి, అలపో ఏవ. లేపోకాసోతి భిత్తియో చేవ ఛదనఞ్చ, ఠపేత్వా ¶ పన భిత్తిచ్ఛదనే అవసేసో థమ్భతులాపిట్ఠసఙ్ఘాటవాతపానధూమచ్ఛిద్దాది అలేపారహో ఓకాసో సబ్బోపి అలేపోకాసోతి వేదితబ్బో.

భిక్ఖూ అభినేతబ్బా వత్థుదేసనాయాతి యస్మిం ఠానే కుటిం కారేతుకామో హోతి, తత్థ వత్థుదేసనత్థాయ భిక్ఖూ నేతబ్బా. తేన కుటికారకేనాతిఆది పన యేన విధినా తే భిక్ఖూ అభినేతబ్బా, తస్స దస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ కుటివత్థుం సోధేత్వాతి న విసమం అరఞ్ఞం భిక్ఖూ గహేత్వా గన్తబ్బం ¶ , కుటివత్థుం పన పఠమమేవ సోధేత్వా సమతలం సీమమణ్డలసదిసం కత్వా పచ్ఛా సఙ్ఘం ఉపసఙ్కమిత్వా యాచిత్వా నేతబ్బాతి దస్సేతి. ఏవమస్స వచనీయోతి సఙ్ఘో ఏవం వత్తబ్బో అస్స. పరతో పన ‘‘దుతియమ్పి యాచితబ్బా’’తి భిక్ఖూ సన్ధాయ బహువచనం వుత్తం. నో చే సబ్బో సఙ్ఘో ఉస్సహతీతి సచే సబ్బో సఙ్ఘో న ఇచ్ఛతి, సజ్ఝాయమనసికారాదీసు ఉయ్యుత్తా తే తే ¶ భిక్ఖూ హోన్తి. సారమ్భం అనారమ్భన్తి సఉపద్దవం అనుపద్దవం. సపరిక్కమనం అపరిక్కమనన్తి సఉపచారం అనుపచారం.

పత్తకల్లన్తి పత్తో కాలో ఇమస్స ఓలోకనస్సాతి పత్తకాలం, పత్తకాలమేవ పత్తకల్లం. ఇదఞ్చ వత్థుంఓలోకనత్థాయ సమ్ముతికమ్మం అనుసావనానయేన ఓలోకేత్వాపి కాతుం వట్టతి. పరతో పన వత్థుదేసనాకమ్మం యథావుత్తాయ ఏవ ఞత్తియా చ అనుసావనాయ చ కాతబ్బం, ఓలోకేత్వా కాతుం న వట్టతి.

౩౫౩. కిపిల్లికానన్తి రత్తకాళపిఙ్గలాదిభేదానం యాసం కాసఞ్చి కిపిల్లికానం. కిపీల్లకానన్తిపి పాఠో. ఆసయోతి నిబద్ధవసనట్ఠానం, యథా చ కిపిల్లికానం ఏవం ఉపచికాదీనమ్పి నిబద్ధవసనట్ఠానంయేవ ఆసయో వేదితబ్బో. యత్థ పన తే గోచరత్థాయ ఆగన్త్వా గచ్ఛన్తి, సబ్బేసమ్పి తాదిసో సఞ్చరణప్పదేసో అవారితో, తస్మా తత్థ అపనేత్వా సోధేత్వా కాతుం వట్టతి. ఇమాని తావ ఛ ఠానానిసత్తానుద్దయాయ పటిక్ఖిత్తాని.

హత్థీనం వాతి హత్థీనం పన నిబద్ధవసనట్ఠానమ్పి నిబద్ధగోచరట్ఠానమ్పి న వట్టతి, సీహాదీనం ఆసయో చ గోచరాయ పక్కమన్తానం నిబద్ధగమనమగ్గో చ న వట్టతి. ఏతేసం గోచరభూమి న గహితా. యేసం కేసఞ్చీతి అఞ్ఞేసమ్పి వాళానం తిరచ్ఛానగతానం ¶ . ఇమాని సత్త ఠానాని సప్పటిభయాని భిక్ఖూనం ఆరోగ్యత్థాయ పటిక్ఖిత్తాని. సేసాని నానాఉపద్దవేహి సఉపద్దవాని. తత్థ పుబ్బణ్ణనిస్సితన్తి పుబ్బణ్ణం నిస్సితం సత్తన్నం ¶ ధఞ్ఞానం విరుహనకఖేత్తసామన్తా ఠితం. ఏసేవ నయో అపరణ్ణనిస్సితాదీసుపి. ఏత్థ పన అబ్భాఘాతన్తి కారణాఘరం వేరిఘరం, చోరానం మారణత్థాయ కతన్తి కురున్దిఆదీసు.

ఆఘాతనన్తి ధమ్మగన్ధికా వుచ్చతి. సుసానన్తి మహాసుసానం. సంసరణన్తి అనిబ్బిజ్ఝగమనీయో గతపచ్చాగతమగ్గో వుచ్చతి. సేసం ఉత్తానమేవ.

న సక్కా హోతి యథాయుత్తేన సకటేనాతి ద్వీహి బలిబద్దేహి యుత్తేన సకటేన ఏకం చక్కం నిబ్బోదకపతనట్ఠానే ఏకం బహి కత్వా ఆవిజ్జితుం న సక్కా హోతి. కురున్దియం పన ‘‘చతూహి యుత్తేనా’’తి వుత్తం. సమన్తా నిస్సేణియా అనుపరిగన్తున్తి నిస్సేణియం ఠత్వా గేహం ఛాదేన్తేహి న సక్కా హోతి సమన్తా నిస్సేణియా ఆవిజ్జితుం. ఇతి ఏవరూపే సారమ్భే చ అపరిక్కమనే చ ఠానే ¶ న కారేతబ్బా. అనారమ్భే పన సపరిక్కమనే కారేతబ్బా, తం వుత్తపటిపక్ఖనయేన పాళియం ఆగతమేవ.

పున సఞ్ఞాచికా నామాతి ఏవమాది ‘‘సారమ్భే చే భిక్ఖు వత్థుస్మిం అపరిక్కమనే సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కారేయ్యా’’తి ఏవం వుత్తసంయాచికాదీనం అత్థప్పకాసనత్థం వుత్తం.

పయోగే దుక్కటన్తి ఏవం అదేసితవత్థుకం వా పమాణాతిక్కన్తం వా కుటిం కారేస్సామీతి అరఞ్ఞతో రుక్ఖా హరణత్థాయ వాసిం వా ఫరసుం వా నిసేతి దుక్కటం, అరఞ్ఞం పవిసతి దుక్కటం, తత్థ అల్లతిణాని ఛిన్దతి దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియం, సుక్ఖాని ఛిన్దతి దుక్కటం. రుక్ఖేసుపి ఏసేవ నయో. భూమిం సోధేతి ఖణతి, పంసుం ఉద్ధరతి, చినాతి; ఏవం యావ పాచీరం బన్ధతి తావ పుబ్బపయోగో నామ హోతి. తస్మిం పుబ్బపయోగే సబ్బత్థ పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటేన సద్ధిం పాచిత్తియం, దుక్కటట్ఠానే దుక్కటం, తతో పట్ఠాయ సహపయోగో నామ. తత్థ థమ్భేహి కాతబ్బాయ థమ్భం ఉస్సాపేతి, దుక్కటం. ఇట్ఠకాహి చినితబ్బాయ ¶ ఇట్ఠకం ఆచినాతి, దుక్కటం. ఏవం యం యం ఉపకరణం యోజేతి, సబ్బత్థ పయోగే పయోగే దుక్కటం. తచ్ఛన్తస్స హత్థవారే హత్థవారే తదత్థాయ గచ్ఛన్తస్స పదే పదే దుక్కటం. ఏవం కతం పన దారుకుట్టికం వా ఇట్ఠకకుట్టికం వా సిలాకుట్టికం వా అన్తమసో పణ్ణసాలమ్పి సభిత్తిచ్ఛదనం లిమ్పిస్సామీతి ¶ సుధాయ వా మత్తికాయ వా లిమ్పన్తస్స పయోగే పయోగే యావ థుల్లచ్చయం న హోతి, తావ దుక్కటం. ఏతం పన దుక్కటం మహాలేపేనేవ వట్టతి, సేతరత్తవణ్ణకరణే వా చిత్తకమ్మే వా అనాపత్తి.

ఏకం పిణ్డం అనాగతేతి యో సబ్బపచ్ఛిమో ఏకో లేపపిణ్డో, తం ఏకం పిణ్డం అసమ్పత్తే కుటికమ్మే. ఇదం వుత్తం హోతి, ఇదాని ద్వీహి పిణ్డేహి నిట్ఠానం గమిస్సతీతి తేసు పఠమపిణ్డదానే థుల్లచ్చయన్తి.

తస్మిం పిణ్డే ఆగతేతి యం ఏకం పిణ్డం అనాగతే కుటికమ్మే థుల్లచ్చయం హోతి, తస్మిం అవసానపిణ్డే ఆగతే దిన్నే ఠపితే లేపస్స ఘటితత్తా ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్స. ఏవం లేమ్పన్తస్స చ అన్తోలేపే వా అన్తోలేపేన సద్ధిం భిత్తిఞ్చ ఛదనఞ్చ ఏకాబద్ధం కత్వా ఘటితే బహిలేపే వా బహిలేపేన సద్ధిం ఘటితే సఙ్ఘాదిసేసో. సచే పన ద్వారబద్ధం వా వాతపానం వా అట్ఠపేత్వావ మత్తికాయ లిమ్పతి, తస్మిఞ్చ తస్సోకాసం పున వడ్ఢేత్వా వా అవడ్ఢేత్వా వా ఠపితే లేపో న ఘటీయతి రక్ఖతి తావ, పున లిమ్పన్తస్స పన ఘటితమత్తే సఙ్ఘాదిసేసో. సచే తం ఠపియమానం ¶ పఠమం దిన్నలేపేన సద్ధిం నిరన్తరమేవ హుత్వా తిట్ఠతి, పఠమమేవ సఙ్ఘాదిసేసో. ఉపచికామోచనత్థం అట్ఠఙ్గులమత్తేన అప్పత్తచ్ఛదనం కత్వా భిత్తిం లిమ్పతి, అనాపత్తి. ఉపచికామోచనత్థమేవ హేట్ఠా పాసాణకుట్టం కత్వా తం అలిమ్పిత్వా ఉపరి లిమ్పతి, లేపో న ఘటియతి నామ, అనాపత్తియేవ.

ఇట్ఠకకుట్టికాయ ఇట్ఠకాహియేవ వాతపానే ¶ చ ధూమనేత్తాని చ కరోతి, లేపఘటనేనేవ ఆపత్తి. పణ్ణసాలం లిమ్పతి, లేపఘటనేనేవ ఆపత్తి. తత్థ ఆలోకత్థాయ అట్ఠఙ్గులమత్తం ఠపేత్వా లిమ్పతి, లేపో న ఘటీయతి నామ, అనాపత్తియేవ. సచే ‘‘వాతపానం లద్ధా ఏత్థ ఠపేస్సామీ’’తి కరోతి, వాతపానే ఠపితే లేపఘటనేన ఆపత్తి. సచే మత్తికాయ కుట్టం కరోతి, ఛదనలేపేన సద్ధిం ఘటనే ఆపత్తి. ఏకో ఏకపిణ్డావసేసం కత్వా ఠపేతి, అఞ్ఞో తం దిస్వా ‘‘దుక్కతం ఇద’’న్తి వత్తసీసేన లిమ్పతి ఉభిన్నమ్పి అనాపత్తి.

౩౫౪. భిక్ఖు కుటిం కరోతీతి ఏవమాదీని ఛత్తింస చతుక్కాని ఆపత్తిభేదదస్సనత్థం వుత్తాని, తత్థ సారమ్భాయ దుక్కటం, అపరిక్కమనాయ దుక్కటం ¶ , పమాణాతిక్కన్తాయ సఙ్ఘాదిసేసో, అదేసితవత్థుకాయ సఙ్ఘాదిసేసో, ఏతేసం వసేన వోమిస్సకాపత్తియో వేదితబ్బా.

౩౫౫. ఆపత్తి ద్విన్నం సఙ్ఘాదిసేసేన ద్విన్నం దుక్కటానన్తిఆదీసు చ ద్వీహి సఙ్ఘాదిసేసేహి సద్ధిం ద్విన్నం దుక్కటానన్తిఆదినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౩౬౧. సో చే విప్పకతే ఆగచ్ఛతీతిఆదీసు పన అయం అత్థవినిచ్ఛయో. సోతి సమాదిసిత్వా పక్కన్తభిక్ఖు. విప్పకతేతి అనిట్ఠితే కుటికమ్మే. అఞ్ఞస్స వా దాతబ్బాతి అఞ్ఞస్స పుగ్గలస్స వా సఙ్ఘస్స వా చజిత్వా దాతబ్బా. భిన్దిత్వా వా పున కాతబ్బాతి కిత్తకేన భిన్నా హోతి, సచే థమ్భా భూమియం నిఖాతా, ఉద్ధరితబ్బా. సచే పాసాణానం ఉపరి ఠపితా, అపనేతబ్బా. ఇట్ఠకచితాయ యావ మఙ్గలిట్ఠకా తావ కుట్టా అపచినితబ్బా. సఙ్ఖేపతో భూమిసమం కత్వా వినాసితా భిన్నా హోతి, భూమితో ఉపరి చతురఙ్గులమత్తేపి ఠితే అభిన్నావ. సేసం సబ్బచతుక్కేసు పాకటమేవ. న హేత్థ అఞ్ఞం కిఞ్చి అత్థి, యం పాళిఅనుసారేనేవ దుబ్బిఞ్ఞేయ్యం సియా.

౩౬౩. అత్తనా విప్పకతన్తిఆదీసు పన అత్తనా ఆరద్ధం కుటిం. అత్తనా పరియోసాపేతీతి ¶ మహామత్తికాయ వా థుసమత్తికాయ వా యాయ కతం పరియోసితభావం పాపేతుకామో హోతి, తాయ అవసానపిణ్డం దేన్తో పరియోసాపేతి ¶ .

పరేహి పరియోసాపేతీతి అత్తనోవ అత్థాయ పరేహి పరియోసాపేతి. అత్తనా వా హి విప్పకతా హోతు పరేహి వా ఉభయేహి వా, తం చే అత్తనో అత్థాయ అత్తనా వా పరియోసాపేతి, పరేహి వా పరియోసాపేతి, అత్తనా చ పరేహి చాతి యుగనద్ధం వా పరియోసాపేతి, సఙ్ఘాదిసేసోయేవాతి అయమేత్థ వినిచ్ఛయో.

కురున్దియంపన వుత్తం – ‘‘ద్వే తయో భిక్ఖూ ‘ఏకతో వసిస్సామా’తి కరోన్తి, రక్ఖతి తావ, అవిభత్తత్తా అనాపత్తి. ‘ఇదం ఠానం తవ, ఇదం మమా’తి విభజిత్వా కరోన్తి ఆపత్తి. సామణేరో చ భిక్ఖు చ ఏకతో కరోన్తి, యావ అవిభత్తా తావ రక్ఖతి. పురిమనయేన విభజిత్వా కరోన్తి, భిక్ఖుస్స ఆపత్తీ’’తి.

౩౬౪. అనాపత్తి ¶ లేణేతిఆదీసు లేణం మహన్తమ్పి కరోన్తస్స అనాపత్తి. న హేత్థ లేపో ఘటీయతి. గుహమ్పి ఇట్ఠకాగుహం వా సిలాగుహం వా దారుగుహం వా భూమిగుహం వా మహన్తమ్పి కరోన్తస్స అనాపత్తి.

తిణకుటికాయాతి సత్తభూమికోపి పాసాదో తిణపణ్ణచ్ఛదనో ‘‘తిణకుటికా’’తి వుచ్చతి. అట్ఠకథాసు పన కుక్కుటచ్ఛికగేహన్తి ఛదనం దణ్డకేహి జాలబద్ధం కత్వా తిణేహి వా పణ్ణేహి వా ఛాదితకుటికావ వుత్తా, తత్థ అనాపత్తి. మహన్తమ్పి తిణచ్ఛదనగేహం కాతుం వట్టతి, ఉల్లిత్తాదిభావో ఏవ హి కుటియా లక్ఖణం, సో చ ఛదనమేవ సన్ధాయ వుత్తోతి వేదితబ్బో. చఙ్కమనసాలాయం తిణచుణ్ణం పరిపతతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, ఓగుమ్ఫేత్వా ఉల్లిత్తావలిత్తం కాతు’’న్తిఆదీని (చూళవ. ౨౬౦) చేత్థ సాధకాని, తస్మా ఉభతో పక్ఖం వా కూటబద్ధం వా వట్టం వా చతురస్సం వా యం ‘‘ఇమం ఏతస్స గేహస్స ఛదన’’న్తి ఛదనసఙ్ఖేపేన కతం హోతి, తస్స భిత్తిలేపేన సద్ధిం లేపే ఘటితే ఆపత్తి. సచే పన ఉల్లిత్తావలిత్తచ్ఛదనస్స గేహస్స లేపరక్ఖణత్థం ఉపరి తిణేన ఛాదేన్తి, ఏత్తావతా తిణకుటి నామ న హోతి. కిం పనేత్థ అదేసితవత్థుకప్పమాణాతిక్కన్తపచ్చయావ అనాపత్తి, ఉదాహు సారమ్భఅపరిక్కమనపచ్చయాపీతి సబ్బత్థాపి ¶ అనాపత్తి. తథా హి తాదిసం కుటిం సన్ధాయ పరివారే వుత్తం –

‘‘భిక్ఖు ¶ సఞ్ఞాచికాయ కుటిం కరోతి;

అదేసితవత్థుకం పమాణాతిక్కన్తం;

సారమ్భం అపరిక్కమనం అనాపత్తి;

పఞ్హా మేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి. (పరి. ౪౭౯);

అఞ్ఞస్సత్థాయాతి కుటిలక్ఖణప్పత్తమ్పి కుటిం అఞ్ఞస్స ఉపజ్ఝాయస్స వా ఆచరియస్స వా సఙ్ఘస్స వా అత్థాయ కరోన్తస్స అనాపత్తి. యం పన ‘‘ఆపత్తి కారుకానం తిణ్ణం దుక్కటాన’’న్తిఆది పాళియం వుత్తం, తం యథాసమాదిట్ఠాయ అకరణపచ్చయా వుత్తం.

వాసాగారం ఠపేత్వా సబ్బత్థాతి అత్తనో వసనత్థాయ అగారం ఠపేత్వా అఞ్ఞం ఉపోసథాగారం వా జన్తాఘరం వా భోజనసాలా వా అగ్గిసాలా వా భవిస్సతీతి కారేతి, సబ్బత్థ అనాపత్తి. సచేపిస్స హోతి ‘‘ఉపోసథాగారఞ్చ భవిస్సతి, అహఞ్చ వసిస్సామి జన్తాఘరఞ్చ భోజనసాలా ¶ చ అగ్గిసాలా చ భవిస్సతి, అహఞ్చ వసిస్సామీ’’తి కారితేపి ఆనాపత్తియేవ. మహాపచ్చరియం పన ‘‘అనాపత్తీ’’తి వత్వా ‘‘అత్తనో వాసాగారత్థాయ కరోన్తస్సేవ ఆపత్తీ’’తి వుత్తం. ఉమ్మత్తకస్స ఆదికమ్మికానఞ్చ ఆళవకానం భిక్ఖూనం అనాపత్తి.

సముట్ఠానాదీసు ఛసముట్ఠానం కిరియఞ్చ కిరియాకిరియఞ్చ, ఇదఞ్హి వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కన్తం కరోతో కిరియతో సముట్ఠాతి, వత్థుం అదేసాపేత్వా కరోతో కిరియాకిరియతో, నోసఞ్ఞావిమోక్ఖం, అచిత్తకం, పణ్ణత్తివజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, తిచిత్తం, తివేదనన్తి.

కుటికారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౬౫. తేన సమయేనాతి విహారకారసిక్ఖాపదం. తత్థ కోసమ్బియన్తి ఏవంనామకే నగరే. ఘోసితారామేతి ఘోసితస్స ఆరామే. ఘోసితనామకేన కిర సేట్ఠినా సో కారితో, తస్మా ‘‘ఘోసితారామో’’తి వుచ్చతి. ఛన్నస్సాతి బోధిసత్తకాలే ఉపట్ఠాకఛన్నస్స. విహారవత్థుం, భన్తే, జానాహీతి విహారస్స పతిట్ఠానట్ఠానం, భన్తే, జానాహి. ఏత్థ చ విహారోతి న సకలవిహారో, ఏకో ఆవాసో, తేనేవాహ – ‘‘అయ్యస్స విహారం కారాపేస్సామీ’’తి.

చేతియరుక్ఖన్తి ¶ ¶ ఏత్థ చిత్తీకతట్ఠేన చేతియం, పూజారహానం దేవట్ఠానానమేతం అధివచనం, ‘‘చేతియ’’న్తి సమ్మతం రుక్ఖం చేతియరుక్ఖం. గామేన పూజితం గామస్స వా పూజితన్తి గామపూజితం. ఏసేవ నయో సేసపదేసుపి. అపిచేత్థ జనపదోతి ఏకస్స రఞ్ఞో రజ్జే ఏకేకో కోట్ఠాసో. రట్ఠన్తి సకలరజ్జం వేదితబ్బం, సకలరజ్జమ్పి హి కదాచి కదాచి తస్స రుక్ఖస్స పూజం కరోతి, తేన వుత్తం ‘‘రట్ఠపూజిత’’న్తి. ఏకిన్ద్రియన్తి కాయిన్ద్రియం సన్ధాయ వదన్తి. జీవసఞ్ఞినోతి సత్తసఞ్ఞినో.

౩౬౬. మహల్లకన్తి సస్సామికభావేన సంయాచికకుటితో మహన్తభావో ఏతస్స అత్థీతి మహల్లకో. యస్మా వా వత్థుం దేసాపేత్వా పమాణాతిక్కమేనపి కాతుం వట్టతి, తస్మా పమాణమహన్తతాయపి మహల్లకో ¶ , తం మహల్లకం. యస్మా పనస్స తం పమాణమహత్తం సస్సామికత్తావ లబ్భతి, తస్మా తదత్థదస్సనత్థం ‘‘మహల్లకో నామ విహారో సస్సామికో వుచ్చతీ’’తి పదభాజనం వుత్తం. సేసం సబ్బం కుటికారసిక్ఖాపదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం సద్ధిం సముట్ఠానాదీహి. సస్సామికభావమత్తమేవ హి ఏత్థ కిరియతో సముట్ఠానాభావో పమాణనియమాభావో చ విసేసో, పమాణనియమాభావా చ చతుక్కపారిహానీతి.

విహారకారసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. పఠమదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౮౦. తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతి దుట్ఠదోససిక్ఖాపదం. తత్థ వేళువనే కలన్దకనివాపేతి వేళువనన్తి తస్స ఉయ్యానస్స నామం, తం కిర వేళుహి చ పరిక్ఖిత్తం అహోసి అట్ఠారసహత్థేన చ పాకారేన గోపురట్టాలకయుత్తం నీలోభాసం మనోరమం తేన ‘‘వేళువన’’న్తి వుచ్చతి, కలన్దకానఞ్చేత్థ నివాపం అదంసు తేన ‘‘కలన్దకనివాప’’తి వుచ్చతి.

పుబ్బే కిర అఞ్ఞతరో రాజా తత్థ ఉయ్యానకీళనత్థం ఆగతో, సురామదేన మత్తో దివాసేయ్యం సుపి, పరిజనోపిస్స సుత్తో రాజాతి పుప్ఫఫలాదీహి పలోభియమానో ఇతో చితో చ పక్కమి. అథ సురాగన్ధేన అఞ్ఞతరస్మా సుసిరరుక్ఖా కణ్హసప్పో నిక్ఖమిత్వా రఞ్ఞో అభిముఖో ఆగచ్ఛతి, తం దిస్వా రుక్ఖదేవతా ‘‘రఞ్ఞో జీవితం దస్సామీ’’తి కాళకవేసేన ఆగన్త్వా కణ్ణమూలే సద్దమకాసి, రాజా పటిబుజ్ఝి, కణ్హసప్పో నివత్తో, సో తం దిస్వా ‘‘ఇమాయ కాళకాయ మమ జీవితం దిన్న’’న్తి కాళకానం ¶ తత్థ నివాపం పట్ఠపేసి, అభయఘోసనఞ్చ ఘోసాపేసి ¶ , తస్మా తం తతోపభుతి కలన్దకనివాపన్తి సఙ్ఖ్యం గతం. కలన్దకాతి హి కాళకానం ఏతం నామం.

దబ్బోతి తస్స థేరస్స నామం. మల్లపుత్తోతి మల్లరాజస్స పుత్తో. జాతియా సత్తవస్సేన అరహత్తం సచ్ఛికతన్తి థేరో కిర సత్తవస్సికోవ సంవేగం లభిత్వా పబ్బజితో ఖురగ్గేయేవ అరహత్తం పాపుణీతి వేదితబ్బో. యంకిఞ్చి సావకేన పత్తబ్బం సబ్బం తేన అనుప్పత్తన్తి సావకేన పత్తబ్బం ¶ నామ తిస్సో విజ్జా, చతస్సో పటిసమ్భిదా, ఛ అభిఞ్ఞా, నవ లోకుత్తరధమ్మాతి ఇదం గుణజాతం, తం సబ్బం తేన అనుప్పత్తం హోతి. నత్థి చస్స కిఞ్చి ఉత్తరి కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు, చతూహి మగ్గేహి, సోళసవిధస్స కిచ్చస్స కతత్తా ఇదానిస్స కిఞ్చి ఉత్తరి కరణీయం నత్థి. కతస్స వా పతిచయోతి తస్సేవ కతస్స కిచ్చస్స పున వడ్ఢనమ్పి నత్థి, ధోతస్స వియ వత్థస్స పటిధోవనం పిసితస్స వియ గన్ధస్స పటిపిసనం, పుప్ఫితస్స వియ చ పుప్ఫస్స పటిపుప్ఫనన్తి. రహోగతస్సాతి రహసి గతస్స. పటిసల్లీనస్సాతి తతో తతో పటిక్కమిత్వా సల్లీనస్స, ఏకీభావం గతస్సాతి వుత్తం హోతి.

అథ ఖో ఆయస్మతో దబ్బస్స మల్లపుత్తస్స ఏతదహోసి – ‘‘యన్నూనాహం సఙ్ఘస్స సేనాసనఞ్చ పఞ్ఞపేయ్యం భత్తాని చ ఉద్దిసేయ్య’’న్తి థేరో కిర అత్తనో కతకిచ్చభావం దిస్వా ‘‘అహం ఇమం అన్తిమసరీరం ధారేమి, తఞ్చ ఖో వాతముఖే ఠిత పదీపో వియ అనిచ్చతాముఖే ఠితం, నచిరస్సేవ నిబ్బాయనధమ్మం యావ న నిబ్బాయతి తావ కిన్ను ఖో అహం సఙ్ఘస్స వేయ్యావచ్చం కరేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి – ‘‘తిరోరట్ఠేసు బహూ కులపుత్తా భగవన్తం అదిస్వావ పబ్బజన్తి, తే భగవన్తం ‘పస్సిస్సామ చేవ వన్దిస్సామ చా’తి దూరతోపి ఆగచ్ఛన్తి, తత్ర యేసం సేనాసనం నప్పహోతి, తే సిలాపట్టకేపి సేయ్యం కప్పేన్తి. పహోమి ఖో పనాహం అత్తనో ఆనుభావేన తేసం కులపుత్తానం ¶ ఇచ్ఛావసేన పాసాదవిహారఅడ్ఢయోగాదీని మఞ్చపీఠకత్థరణాదీని చ సేనాసేనాని నిమ్మినిత్వా దాతుం. పునదివసే చేత్థ ఏకచ్చే అతివియ కిలన్తరూపా హోన్తి, తే గారవేన భిక్ఖూనం పురతో ఠత్వా భత్తానిపి న ఉద్దిసాపేన్తి, అహం ఖో పన నేసం భత్తానిపి ఉద్దిసితుం పహోమీ’’తి. ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖన్తస్స ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో దబ్బస్స మల్లపుత్తస్స ఏతదహోసి – ‘యన్నూనాహం సఙ్ఘస్స సేనాసనఞ్చ పఞ్ఞపేయ్యం భత్తాని చ ఉద్దిసేయ్య’’న్తి.

నను చ ఇమాని ద్వే ఠానాని భస్సారామతాదిమనుయుత్తస్స యుత్తాని, అయఞ్చ ఖీణాసవో నిప్పపఞ్చారామో, ఇమస్స కస్మా ఇమాని పటిభంసూతి? పుబ్బపత్థనాయ చోదితత్తా. సబ్బబుద్ధానం కిర ¶ ఇమం ఠానన్తరం పత్తా సావకా హోన్తియేవ. అయఞ్చ పదుముత్తరస్స భగవతో కాలే అఞ్ఞతరస్మిం కులే పచ్చాజాతో ఇమం ఠానన్తరం పత్తస్స భిక్ఖునో ఆనుభావం దిస్వా అట్ఠసట్ఠియా భిక్ఖుసతసహస్సేహి ¶ సద్ధిం భగవన్తం సత్త దివసాని నిమన్తేత్వా మహాదానం దత్వా పాదమూలే నిపజ్జిత్వా ‘‘అనాగతే తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స ఉప్పన్నకాలే అహమ్పి ఇత్థన్నామో తుమ్హాకం సావకో వియ సేనాసనపఞ్ఞాపకో చ భత్తుద్దేసకో చ అస్స’’న్తి పత్థనం అకాసి. భగవా అనాగతంసఞాణం పేసేత్వా అద్దస, దిస్వా చ ఇతో కప్పసతసహస్సస్స అచ్చయేన గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తదా త్వం దబ్బో నామ మల్లపుత్తో హుత్వా జాతియా సత్తవస్సో నిక్ఖమ్మ పబ్బజిత్వా అరహత్తం సచ్ఛికరిస్ససి, ఇమఞ్చ ఠానన్తరం లచ్ఛసీ’’తి బ్యాకాసి. సో తతోపభుతి దానసీలాదీని పూరయమానో దేవమనుస్ససమ్పత్తిం అనుభవిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే తేన భగవతా బ్యాకతసదిసమేవ అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. అథస్స రహోగతస్స ‘‘కిన్ను ఖో అహం సఙ్ఘస్స వేయ్యావచ్చం కరేయ్య’’న్తి చిన్తయతో తాయ పుబ్బపత్థనాయ చోదితత్తా ఇమాని ద్వే ఠానాని పటిభంసూతి.

అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అహం ఖో అనిస్సరోస్మి అత్తని, సత్థారా సద్ధిం ఏకట్ఠానే వసామి, సచే మం భగవా అనుజానిస్సతి ¶ , ఇమాని ద్వే ఠానాని సమాదియిస్సామీ’’తి భగవతో సన్తికం అగమాసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో ఆయస్మా దబ్బో మల్లపుత్తో…పే… భత్తాని చ ఉద్దిసితు’’న్తి. అథ నం భగవా ‘‘సాధు సాధు దబ్బా’’తి సమ్పహంసేత్వా యస్మా అరహతి ఏవరూపో అగతిగమనపరిబాహిరో భిక్ఖు ఇమాని ద్వే ఠానాని విచారేతుం, తస్మా ‘‘తేన హి త్వం దబ్బ సఙ్ఘస్స సేనాసనఞ్చ పఞ్ఞపేహి భత్తాని చ ఉద్దిసా’’తి ఆహ. భగవతో పచ్చస్సోసీతి భగవతో వచనం పతిఅస్సోసి అభిముఖో అస్సోసి, సమ్పటిచ్ఛీతి వుత్తం హోతి.

పఠమం దబ్బో యాచితబ్బోతి కస్మా భగవా యాచాపేతి? గరహమోచనత్థం. పస్సతి హి భగవా ‘‘అనాగతే దబ్బస్స ఇమం ఠానం నిస్సాయ మేత్తియభుమజకానం వసేన మహాఉపద్దవో ఉప్పజ్జిస్సతి, తత్ర కేచి గరహిస్సన్తి ‘అయం తుణ్హీభూతో అత్తనో కమ్మం అకత్వా కస్మా ఈదిసం ఠానం విచారేతీ’తి. తతో అఞ్ఞే వక్ఖన్తి ‘కో ఇమస్స దోసో ఏతేహేవ యాచిత్వా ఠపితో’తి ఏవం గరహతో ముచ్చిస్సతీ’’తి. ఏవం గరహమోచనత్థం యాచాపేత్వాపి పున యస్మా అసమ్మతే భిక్ఖుస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే కిఞ్చి కథయమానే ఖియ్యనధమ్మో ఉప్పజ్జతి ‘‘అయం కస్మా సఙ్ఘమజ్ఝే ఉచ్చాసద్దం కరోతి, ఇస్సరియం దస్సేతీ’’తి. సమ్మతే పన కథేన్తే ¶ ‘‘మాయస్మన్తో కిఞ్చి అవచుత్థ, సమ్మతో అయం, కథేతు యథాసుఖ’’న్తి వత్తారో భవన్తి. అసమ్మతఞ్చ అభూతేన అబ్భాచిక్ఖన్తస్స లహుకా ఆపత్తి హోతి దుక్కటమత్తా. సమ్మతం పన అబ్భాచిక్ఖతో గరుకతరా ¶ పాచిత్తియాపత్తి హోతి. అథ సమ్మతో భిక్ఖు ఆపత్తియా గరుకభావేన వేరీహిపి దుప్పధంసియతరో హోతి, తస్మా తం ఆయస్మన్తం సమ్మన్నాపేతుం ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా’’తిఆదిమాహ. కిం పన ద్వే సమ్ముతియో ఏకస్స దాతుం వట్టన్తీతి? న కేవలం ద్వే, సచే పహోతి, తేరసాపి దాతుం వట్టన్తి. అప్పహోన్తానం పన ఏకాపి ద్విన్నం వా తిణ్ణం వా దాతుం వట్టతి.

౩౮౨. సభాగానన్తి గుణసభాగానం, న మిత్తసన్థవసభాగానం. తేనేవాహ ‘‘యే తే భిక్ఖూ సుత్తన్తికా తేసం ఏకజ్ఝ’’న్తిఆది ¶ . యావతికా హి సుత్తన్తికా హోన్తి, తే ఉచ్చినిత్వా ఏకతో తేసం అనురూపమేవ సేనాసనం పఞ్ఞపేతి; ఏవం సేసానం. కాయదళ్హీబహులాతి కాయస్స దళ్హీభావకరణబహులా, కాయపోసనబహులాతి అత్థో. ఇమాయపిమే ఆయస్మన్తో రతియాతి ఇమాయ సగ్గమగ్గస్స తిరచ్ఛానభూతాయ తిరచ్ఛానకథారతియా. అచ్ఛిస్సన్తీతి విహరిస్సన్తి.

తేజోధాతుం సమాపజ్జిత్వా తేనేవాలోకేనాతి తేజోకసిణచతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ అభిఞ్ఞాఞాణేన అఙ్గులిజలనం అధిట్ఠాయ తేనేవ తేజోధాతుసమాపత్తిజనితేన అఙ్గులిజాలాలోకేనాతి అత్థో. అయం పన థేరస్స ఆనుభావో నచిరస్సేవ సకలజమ్బుదీపే పాకటో అహోసి, తం సుత్వా ఇద్ధిపాటిహారియం దట్ఠుకామా అపిసు భిక్ఖూ సఞ్చిచ్చ వికాలే ఆగచ్ఛన్తి. తే సఞ్చిచ్చ దూరే అపదిసన్తీతి జానన్తావ దూరే అపదిసన్తి. కథం? ‘‘అమ్హాకం ఆవుసో దబ్బ గిజ్ఝకూటే’’తి ఇమినా నయేన.

అఙ్గులియా జలమానాయ పురతో పురతో గచ్ఛతీతి సచే ఏకో భిక్ఖు హోతి, సయమేవ గచ్ఛతి. సచే బహూ హోన్తి, బహూ అత్తభావే నిమ్మినాతి. సబ్బే అత్తనా సదిసా ఏవ సేనాసనం పఞ్ఞపేన్తి.

అయం మఞ్చోతిఆదీసు పన థేరే ‘‘అయం మఞ్చో’’తి వదన్తే నిమ్మితాపి అత్తనో అత్తనో గతగతట్ఠానే ‘‘అయం మఞ్చో’’తి వదన్తి; ఏవం సబ్బపదేసు. అయఞ్హి నిమ్మితానం ధమ్మతా –

‘‘ఏకస్మిం ¶ భాసమానస్మిం, సబ్బే భాసన్తి నిమ్మితా;

ఏకస్మిం తుణ్హిమాసీనే, సబ్బే తుణ్హీ భవన్తి తే’’తి.

యస్మిం పన విహారే మఞ్చపీఠాదీని న పరిపూరన్తి, తస్మిం అత్తనో ఆనుభావేన పూరేన్తి. తేన నిమ్మితానం అవత్థుకవచనం న హోతి.

సేనాసనం ¶ పఞ్ఞపేత్వా పునదేవ వేళువనం పచ్చాగచ్ఛతీతి తేహి సద్ధిం జనపదకథం కథేన్తో న నిసీదతి, అత్తనో వసనట్ఠానమేవ పచ్చాగచ్ఛతి.

౩౮౩. మేత్తియభూమజకాతి మేత్తియో చేవ భూమజకో చ, ఛబ్బగ్గియానం అగ్గపురిసా ఏతే. లామకాని చ భత్తానీతి సేనాసనాని ¶ తావ నవకానం లామకాని పాపుణన్తీతి అనచ్ఛరియమేతం. భత్తాని పన సలాకాయో పచ్ఛియం వా చీవరభోగే వా పక్ఖిపిత్వా ఆలోళేత్వా ఏకమేకం ఉద్ధరిత్వా పఞ్ఞాపేన్తి, తానిపి తేసం మన్దపుఞతాయ లామకాని సబ్బపచ్ఛిమానేవ పాపుణన్తి. యమ్పి ఏకచారికభత్తం హోతి, తమ్పి ఏతేసం పత్తదివసే లామకం వా హోతి, ఏతే వా దిస్వావ పణీతం అదత్వా లామకమేవ దేన్తి.

అభిసఙ్ఖారికన్తి నానాసమ్భారేహి అభిసఙ్ఖరిత్వా కతం సుసజ్జితం, సుసమ్పాదితన్తి అత్థో. కణాజకన్తి సకుణ్డకభత్తం. బిలఙ్గదుతియన్తి కఞ్జికదుతియం.

కల్యాణభత్తికోతి కల్యాణం సున్దరం అతివియ పణీతం భత్తమస్సాతి కల్యాణభత్తికో, పణీతదాయకత్తా భత్తేనేవ పఞ్ఞాతో. చతుక్కభత్తం దేతీతి చత్తారి భత్తాని దేతి, తద్ధితవోహారేన పన ‘‘చతుక్కభత్త’’న్తి వుత్తం. ఉపతిట్ఠిత్వా పరివిసతీతి సబ్బకమ్మన్తే విస్సజ్జేత్వా మహన్తం పూజాసక్కారం కత్వా సమీపే ఠత్వా పరివిసతి. ఓదనేన పుచ్ఛన్తీతి ఓదనహత్థా ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘కిం భన్తే ఓదనం దేమా’’తి పుచ్ఛన్తి, ఏవం కరణత్థేయేవ కరణవచనం హోతి. ఏస నయో సూపాదీసు.

స్వాతనాయాతి స్వే భవో భత్తపరిభోగో స్వాతనో తస్సత్థాయ, స్వాతనాయ స్వే కత్తబ్బస్స భత్తపరిభోగస్సత్థాయాతి వుత్తం హోతి. ఉద్దిట్ఠం హోతీతి పాపేత్వా దిన్నం హోతి. మేత్తియభూమజకానం ఖో గహపతీతి ఇదం థేరో అసమన్నాహరిత్వా ఆహ. ఏవంబలవతీ హి తేసం ¶ మన్దపుఞ్ఞతా, యం సతివేపుల్లప్పత్తానమ్పి అసమన్నాహారో హోతి. యే జేతి ఏత్థ జేతి దాసిం ఆలపతి.

హియ్యో ఖో ఆవుసో అమ్హాకన్తి రత్తిం సమ్మన్తయమానా అతీతం దివసభాగం సన్ధాయ ‘‘హియ్యో’’తి వదన్తి. న చిత్తరూపన్తి న చిత్తానురూపం, యథా పుబ్బే యత్తకం ఇచ్ఛన్తి, తత్తకం సుపన్తి, న ఏవం సుపింసు, అప్పకమేవ సుపింసూతి వుత్తం హోతి.

బహారామకోట్ఠకేతి ¶ వేళువనవిహారస్స బహిద్వారకోట్ఠకే. పత్తక్ఖన్ధాతి పతితక్ఖన్ధా ఖన్ధట్ఠికం నామేత్వా నిసిన్నా. పజ్ఝాయన్తాతి పధూపాయన్తా.

యతో నివాతం ¶ తతో సవాతన్తి యత్థ నివాతం అప్పకోపి వాతో నత్థి, తత్థ మహావాతో ఉట్ఠితోతి అధిప్పాయో. ఉదకం మఞ్ఞే ఆదిత్తన్తి ఉదకం వియ ఆదిత్తం.

౩౮౪. సరసి త్వం దబ్బ ఏవరూపం కత్తాతి త్వం దబ్బ ఏవరూపం కత్తా సరసి. అథ వా సరసి త్వం దబ్బ ఏవరూపం యథాయం భిక్ఖునీ ఆహ, కత్తా ధాసి ఏవరూపం, యథాయం భిక్ఖునీ ఆహాతి ఏవం యోజేత్వాపేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యే పన ‘‘కత్వా’’తి పఠన్తి తేసం ఉజుకమేవ.

యథా మం భన్తే భగవా జానాతీతి థేరో కిం దస్సేతి. భగవా భన్తే సబ్బఞ్ఞూ, అహఞ్చ ఖీణాసవో, నత్థి మయ్హం వత్థుపటిసేవనా, తం మం భగవా జానాతి, తత్రాహం కిం వక్ఖామి, యథా మం భగవా జానాతి తథేవాహం దట్ఠబ్బోతి.

న ఖో దబ్బ దబ్బా ఏవం నిబ్బేఠేన్తీతి ఏత్థ న ఖో దబ్బ పణ్డితా యథా త్వం పరప్పచ్చయేన నిబ్బేఠేసి, ఏవం నిబ్బేఠేన్తి; అపి చ ఖో యదేవ సామం ఞాతం తేన నిబ్బేఠేన్తీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సచే తయా కతం కతన్తి ఇమినా కిం దస్సేతి? న హి సక్కా పరిసబలేన వా పక్ఖుపత్థమ్భేన వా అకారకో కారకో కాతుం, కారకో వా అకారకో కాతుం, తస్మా యం సయం కతం వా అకతం వా తదేవ వత్తబ్బన్తి దస్సేతి. కస్మా పన భగవా జానన్తోపి ‘‘అహం జానామి, ఖీణాసవో త్వం; నత్థి తుయ్హం దోసో, అయం భిక్ఖునీ ¶ ముసావాదినీ’’తి నావోచాతి? పరానుద్దయతాయ. సచే హి భగవా యం యం జానాతి తం తం వదేయ్య, అఞ్ఞేన పారాజికం ఆపన్నేన పుట్ఠేన ‘‘అహం జానామి త్వం పారాజికో’’తి వత్తబ్బం భవేయ్య, తతో సో పుగ్గలో ‘‘అయం పుబ్బే దబ్బం మల్లపుత్తం సుద్ధం కత్వా ఇదాని మం అసుద్ధం కరోతి; కస్స దాని కిం వదామి, యత్ర సత్థాపి సావకేసు ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి; కుతో ఇమస్స సబ్బఞ్ఞుభావో’’తి ఆఘాతం బన్ధిత్వా అపాయూపగో భవేయ్య, తస్మా భగవా ఇమాయ పరానుద్దయతాయ జానన్తోపి నావోచ.

కిఞ్చ భియ్యో ఉపవాదపరివజ్జనతోపి నావోచ. యది హి భగవా ఏవం ¶ వదేయ్య, ఏవం ఉపవాదో భవేయ్య ‘‘దబ్బస్స మల్లపుత్తస్స వుట్ఠానం నామ భారియం, సమ్మాసమ్బుద్ధం పన సక్ఖిం లభిత్వా వుట్ఠితో’’తి. ఇదఞ్చ వుట్ఠానలక్ఖణం మఞ్ఞమానా ‘‘బుద్ధకాలేపి సక్ఖినా సుద్ధి వా అసుద్ధి ¶ వా హోతి మయం జానామ, అయం పుగ్గలో అసుద్ధో’’తి ఏవం పాపభిక్ఖూ లజ్జిమ్పి వినాసేయ్యున్తి. అపిచ అనాగతేపి భిక్ఖూ ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం చోదేత్వా సారేత్వా ‘‘సచే తయా కతం, ‘కత’న్తి వదేహీ’’తి లజ్జీనం పటిఞ్ఞం గహేత్వా కమ్మం కరిస్సన్తీతి వినయలక్ఖణే తన్తిం ఠపేన్తో ‘‘అహం జానామీ’’తి అవత్వావ ‘‘సచే తయా కతం, ‘కత’న్తి వదేహీ’’తి ఆహ.

నాభిజానామి సుపినన్తేనపి మేథునం ధమ్మం పటిసేవితాతి సుపినన్తేనపి మేథునం ధమ్మం న అభిజానామి, న పటిసేవితా అహన్తి వుత్తం హోతి. అథ వా పటిసేవితా హుత్వా సుపినన్తేనపి మేథునం ధమ్మం న జానామీతి వుత్తం హోతి. యే పన ‘‘పటిసేవిత్వా’’తి పఠన్తి తేసం ఉజుకమేవ. పగేవ జాగరోతి జాగరన్తో పన పఠమంయేవ న జానామీతి.

తేన హి భిక్ఖవే మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథాతి యస్మా దబ్బస్స చ ఇమిస్సా చ వచనం న ఘటీయతి తస్మా మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథాతి వుత్తం హోతి.

తత్థ తిస్సో నాసనా – లిఙ్గనాసనా, సంవాసనాసనా, దణ్డకమ్మనాసనాతి. తాసు ‘‘దూసకో నాసేతబ్బో’’తి (పారా. ౬౬) అయం ‘‘లిఙ్గనాసనా’’. ఆపత్తియా అదస్సనే వా అప్పటికమ్మే వా పాపికాయ దిట్ఠియా అప్పటినిస్సగ్గే వా ఉక్ఖేపనీయకమ్మం కరోన్తి, అయం ‘‘సంవాసనాసనా’’. ‘‘చర ¶ పిరే వినస్సా’’తి (పాచి. ౪౨౯) దణ్డకమ్మం కరోన్తి, అయం ‘‘దణ్డకమ్మనాసనా’’. ఇధ పన లిఙ్గనాసనం సన్ధాయాహ – ‘‘మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి.

ఇమే చ భిక్ఖూ అనుయుఞ్జథాతి ఇమినా ఇమం దీపేతి ‘‘అయం భిక్ఖునీ అత్తనో ధమ్మతాయ అకారికా అద్ధా అఞ్ఞేహి ఉయ్యోజితా, తస్మా యేహి ఉయ్యోజితా ఇమే భిక్ఖూ అనుయుఞ్జథ గవేసథ జానాథా’’తి.

కిం పన భగవతా మేత్తియా భిక్ఖునీ పటిఞ్ఞాయ నాసితా అప్పటిఞ్ఞాయ నాసితాతి, కిఞ్చేత్థ యది తావ పటిఞ్ఞాయ నాసితా, థేరో కారకో హోతి సదోసో? అథ అప్పటిఞ్ఞాయ, థేరో అకారకో హోతి నిద్దోసో.

భాతియరాజకాలేపి మహావిహారవాసీనఞ్చ అభయగిరివాసీనఞ్చ ¶ థేరానం ఇమస్మింయేవ పదే వివాదో అహోసి. అభయగిరివాసినోపి అత్తనో సుత్తం వత్వా ‘‘తుమ్హాకం వాదే థేరో కారకో హోతీ’’తి వదన్తి. మహావిహారవాసినోపి అత్తనో సుత్తం వత్వా ‘‘తుమ్హాకం వాదే థేరో కారకో హోతీ’’తి ¶ వదన్తి. పఞ్హో న ఛిజ్జతి. రాజా సుత్వా థేరే సన్నిపాతేత్వా దీఘకారాయనం నామ బ్రాహ్మణజాతియం అమచ్చం ‘‘థేరానం కథం సుణాహీ’’తి ఆణాపేసి. అమచ్చో కిర పణ్డితో భాసన్తరకుసలో సో ఆహ – ‘‘వదన్తు తావ థేరా సుత్త’’న్తి. తతో అభయగిరిథేరా అత్తనో సుత్తం వదింసు – ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, మేత్తియం భిక్ఖునిం సకాయ పటిఞ్ఞాయ నాసేథా’’తి. అమచ్చో ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం వాదే థేరో కారకో హోతి సదోసో’’తి ఆహ. మహావిహారవాసినోపి అత్తనో సుత్తం వదింసు – ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథా’’తి. అమచ్చో ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం వాదే థేరో అకారకో హోతి నిద్దోసో’’తి ఆహ. కిం పనేత్థ యుత్తం? యం పచ్ఛా వుత్తం విచారితఞ్హేతం అట్ఠకథాచరియేహి, భిక్ఖు భిక్ఖుం అమూలకేన అన్తిమవత్థునా అనుద్ధంసేతి, సఙ్ఘాదిసేసో; భిక్ఖునిం అనుద్ధంసేతి, దుక్కటం. కురున్దియం పన ‘‘ముసావాదే పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తం.

తత్రాయం విచారణా, పురిమనయే తావ అనుద్ధంసనాధిప్పాయత్తా దుక్కటమేవ యుజ్జతి. యథా సతిపి ముసావాదే భిక్ఖునో భిక్ఖుస్మిం సఙ్ఘాదిసేసో, సతిపి చ ముసావాదే అసుద్ధం సుద్ధదిట్ఠినో అక్కోసాధిప్పాయేన వదన్తస్స ఓమసవాదేనేవ ¶ పాచిత్తియం, న సమ్పజానముసావాదేన; ఏవం ఇధాపి అనుద్ధంసనాధిప్పాయత్తా సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియం న యుజ్జతి, దుక్కటమేవ యుత్తం. పచ్ఛిమనయేపి ముసావాదత్తా పాచిత్తియమేవ యుజ్జతి, వచనప్పమాణతో హి అనుద్ధంసనాధిప్పాయేన భిక్ఖుస్స భిక్ఖుస్మిం సఙ్ఘాదిసేసో. అక్కోసాధిప్పాయస్స చ ఓమసవాదో. భిక్ఖుస్స పన భిక్ఖునియా దుక్కటన్తివచనం నత్థి, సమ్పజానముసావాదే పాచిత్తియన్తి వచనమత్థి, తస్మా పాచిత్తియమేవ యుజ్జతి.

తత్ర పన ఇదం ఉపపరిక్ఖితబ్బం – ‘‘అనుద్ధంసనాధిప్పాయే అసతి పాచిత్తియం, తస్మిం సతి కేన భవితబ్బ’’న్తి? తత్ర యస్మా ముసా భణన్తస్స పాచిత్తియే సిద్ధేపి అమూలకేన సఙ్ఘాదిసేసేన అనుద్ధంసనే విసుం పాచిత్తియం వుత్తం, తస్మా అనుద్ధంసనాధిప్పాయే సతి సమ్పజానముసావాదే ¶ పాచిత్తియస్స ఓకాసో న దిస్సతి, న చ సక్కా అనుద్ధంసేన్తస్స అనాపత్తియా భవితున్తి పురిమనయోవేత్థ పరిసుద్ధతరో ఖాయతి. తథా భిక్ఖునీ భిక్ఖునిం అమూలకేన అన్తిమవత్థునా అనుద్ధంసేతి సఙ్ఘాదిసేసో, భిక్ఖుం అనుద్ధంసేతి దుక్కటం, తత్ర సఙ్ఘాదిసేసో వుట్ఠానగామీ దుక్కటం, దేసనాగామీ ఏతేహి నాసనా నత్థి. యస్మా పన సా పకతియావ దుస్సీలా పాపభిక్ఖునీ ఇదాని చ సయమేవ ‘‘దుస్సీలామ్హీ’’తి వదతి తస్మా నం భగవా అసుద్ధత్తాయేవ నాసేసీతి.

అథ ¶ ఖో మేత్తియభూమజకాతి ఏవం ‘‘మేత్తియం భిక్ఖునిం నాసేథ, ఇమే చ భిక్ఖూ అనుయుఞ్జథా’’తి వత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం పవిట్ఠే భగవతి తేహి భిక్ఖూహి ‘‘దేథ దాని ఇమిస్సా సేతకానీ’’తి నాసియమానం తం భిక్ఖునిం దిస్వా తే భిక్ఖూ తం మోచేతుకామతాయ అత్తనో అపరాధం ఆవికరింసు, ఏతమత్థం దస్సేతుం ‘‘అథ ఖో మేత్తియభూమజకా’’తిఆది వుత్తం.

౩౮౫-౬. దుట్ఠో దోసోతి దూసితో చేవ దూసకో చ. ఉప్పన్నే హి దోసే పుగ్గలో తేన దోసేన దూసితో హోతి పకతిభావం జహాపితో, తస్మా ‘‘దుట్ఠో’’తి వుచ్చతి. పరఞ్చ దూసేతి వినాసేతి, తస్మా ‘‘దోసో’’తి వుచ్చతి. ఇతి ‘‘దుట్ఠో దోసో’’తి ఏకస్సేవేతం పుగ్గలస్స ఆకారనానత్తేన నిదస్సనం, తేన వుత్తం ‘‘దుట్ఠో దోసోతి దూసితో చేవ ¶ దూసకో చా’’తి తత్థ సద్దలక్ఖణం పరియేసితబ్బం. యస్మా పన సో ‘‘దుట్ఠో దోసో’’తి సఙ్ఖ్యం గతో పటిఘసమఙ్గీపుగ్గలో కుపితాదిభావే ఠితోవ హోతి, తేనస్స పదభాజనే ‘‘కుపితో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కుపితోతి కుప్పభావం పకతితో చవనభావం పత్తో. అనత్తమనోతి న సకమనో అత్తనో వసే అట్ఠితచిత్తో; అపిచ పీతిసుఖేహి న అత్తమనో న అత్తచిత్తోతి అనత్తమనో. అనభిరద్ధోతి న సుఖితో న వా పసాదితోతి అనభిరద్ధో. పటిఘేన ఆహతం చిత్తమస్సాతి ఆహతచిత్తో. చిత్తథద్ధభావచిత్తకచవరసఙ్ఖాతం పటిఘఖీలం ¶ జాతమస్సాతి ఖిలజాతో. అప్పతీతోతి నప్పతీతో పీతిసుఖాదీహి వజ్జితో, న అభిసటోతి అత్థో. పదభాజనే పన యేసం ధమ్మానం వసేన అప్పతీతో హోతి, తే దస్సేతుం ‘‘తేన చ కోపేనా’’తిఆది వుత్తం.

తత్థ తేన చ కోపేనాతి యేన దుట్ఠోతి చ కుపితోతి చ వుత్తో ఉభయమ్పి హేతం పకతిభావం జహాపనతో ఏకాకారం హోతి. తేన చ దోసేనాతి యేన ‘‘దోసో’’తి వుత్తో. ఇమేహి ద్వీహి సఙ్ఖారక్ఖన్ధమేవ దస్సేతి.

తాయ చ అనత్తమనతాయాతి యాయ ‘‘అనత్తమనో’’తి వుత్తో. తాయ చ అనభిరద్ధియాతి యాయ ‘‘అనభిరద్ధో’’తి వుత్తో. ఇమేహి ద్వీహి వేదనాక్ఖన్ధం దస్సేతి.

అమూలకేన పారాజికేనాతి ఏత్థ నాస్స మూలన్తి అమూలకం, తం పనస్స అమూలకత్తం యస్మా చోదకవసేన అధిప్పేతం, న చుదితకవసేన. తస్మా తమత్థం దస్సేతుం పదభాజనే ‘‘అమూలకం నామ అదిట్ఠం అసుతం అపరిసఙ్కిత’’న్తి ఆహ. తేన ఇమం దీపేతి ‘‘యం పారాజికం చోదకేన చుదితకమ్హి పుగ్గలే నేవ దిట్ఠం న సుతం న పరిసఙ్కితం ఇదం ఏతేసం దస్సనసవనపరిసఙ్కాసఙ్ఖాతానం మూలానం ¶ అభావతో అమూలకం నామ, తం పన సో ఆపన్నో వా హోతు అనాపన్నో వా ఏతం ఇధ అప్పమాణన్తి.

తత్థ అదిట్ఠం నామ అత్తనో పసాదచక్ఖునా వా దిబ్బచక్ఖునా వా అదిట్ఠం. అసుతం నామ తథేవ కేనచి వుచ్చమానం న సుతం. అపరిసఙ్కితం నామ చిత్తేన అపరిసఙ్కితం.

‘‘దిట్ఠం’’ ¶ నామ అత్తనా వా పరేన వా పసాదచక్ఖునా వా దిబ్బచక్ఖునా వా దిట్ఠం. ‘‘సుతం’’ నామ తథేవ సుతం. ‘‘పరిసఙ్కిత’’మ్పి అత్తనా వా పరేన వా పరిసఙ్కితం. తత్థ అత్తనా దిట్ఠం దిట్ఠమేవ, పరేహి దిట్ఠం అత్తనా సుతం, పరేహి సుతం, పరేహి పరిసఙ్కితన్తి ఇదం పన సబ్బమ్పి అత్తనా సుతట్ఠానేయేవ తిట్ఠతి.

పరిసఙ్కితం పన తివిధం – దిట్ఠపరిసఙ్కితం, సుతపరిసఙ్కితం, ముతపరిసఙ్కితన్తి. తత్థ దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ ఏకో భిక్ఖు ఉచ్చారపస్సావకమ్మేన గామసమీపే ఏకం గుమ్బం పవిట్ఠో, అఞ్ఞతరాపి ఇత్థీ కేనచిదేవ కరణీయేన తం గుమ్బం పవిసిత్వా నివత్తా, నాపి భిక్ఖు ఇత్థిం అద్దస; న ఇత్థీ భిక్ఖుం, అదిస్వావ ఉభోపి యథారుచిం పక్కన్తా, అఞ్ఞతరో భిక్ఖు ఉభిన్నం తతో నిక్ఖమనం ¶ సల్లక్ఖేత్వా ‘‘అద్ధా ఇమేసం కతం వా కరిస్సన్తి వా’’తి పరిసఙ్కతి, ఇదం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ.

సుతపరిసఙ్కితం నామ ఇధేకచ్చో అన్ధకారే వా పటిచ్ఛన్నే వా ఓకాసే మాతుగామేన సద్ధిం భిక్ఖునో తాదిసం పటిసన్థారవచనం సుణాతి, సమీపే అఞ్ఞం విజ్జమానమ్పి ‘‘అత్థి నత్థీ’’తి న జానాతి, సో ‘‘అద్ధా ఇమేసం కతం వా కరిస్సన్తి వా’’తి పరిసఙ్కతి, ఇదం సుతపరిసఙ్కితం నామ.

ముతపరిసఙ్కితం నామ సమ్బహులా ధుత్తా రత్తిభాగే పుప్ఫగన్ధమంససురాదీని గహేత్వా ఇత్థీహి సద్ధిం ఏకం పచ్చన్తవిహారం గన్త్వా మణ్డపే వా భోజనసాలాదీసు వా యథాసుఖం కీళిత్వా పుప్ఫాదీని వికిరిత్వా గతా, పునదివసే భిక్ఖూ తం విప్పకారం దిస్వా ‘‘కస్సిదం కమ్మ’’న్తి విచినన్తి. తత్ర చ కేనచి భిక్ఖునా పగేవ వుట్ఠహిత్వా వత్తసీసేన మణ్డపం వా భోజనసాలం వా పటిజగ్గన్తేన పుప్ఫాదీని ఆమట్ఠాని హోన్తి, కేనచి ఉపట్ఠాకకులతో ఆభతేహి పుప్ఫాదీహి పూజా కతా హోతి, కేనచి భేసజ్జత్థం అరిట్ఠం పీతం హోతి, అథ తే ‘‘కస్సిదం కమ్మ’’న్తి విచినన్తా ¶ భిక్ఖూ తేసం హత్థగన్ధఞ్చ ముఖగన్ధఞ్చ ఘాయిత్వా తే భిక్ఖూ పరిసఙ్కన్తి, ఇదం ముతపరిసఙ్కితం నామ.

తత్థ దిట్ఠం అత్థి సమూలకం, అత్థి అమూలకం; దిట్ఠమేవ అత్థి సఞ్ఞాసమూలకం, అత్థి సఞ్ఞాఅమూలకం. ఏస నయో సుతేపి. పరిసఙ్కితే పన దిట్ఠపరిసఙ్కితం అత్థి సమూలకం, అత్థి అమూలకం; దిట్ఠపరిసఙ్కితమేవ అత్థి సఞ్ఞాసమూలకం ¶ , అత్థి సఞ్ఞాఅమూలకం. ఏస నయో సుతముతపరిసఙ్కితేసు. తత్థ దిట్ఠం సమూలకం నామ పారాజికం ఆపజ్జన్తం దిస్వావ ‘‘దిట్ఠో మయా’’తి వదతి, అమూలకం నామ పటిచ్ఛన్నోకాసతో నిక్ఖమన్తం దిస్వా వీతిక్కమం అదిస్వా ‘‘దిట్ఠో మయా’’తి వదతి. దిట్ఠమేవ సఞ్ఞాసమూలకం నామ దిస్వావ దిట్ఠసఞ్ఞీ హుత్వా చోదేతి, సఞ్ఞాఅమూలకం నామ పుబ్బే పారాజికవీతిక్కమం దిస్వా పచ్ఛా అదిట్ఠసఞ్ఞీ జాతో, సో సఞ్ఞాయ అమూలకం కత్వా ‘‘దిట్ఠో మయా’’తి చోదేతి. ఏతేన నయేన సుతముతపరిసఙ్కితానిపి విత్థారతో వేదితబ్బాని. ఏత్థ చ సబ్బప్పకారేణాపి సమూలకేన వా సఞ్ఞాసమూలకేన వా చోదేన్తస్స అనాపత్తి, అమూలకేన వా పన సఞ్ఞాఅమూలకేన వా చోదేన్తస్సేవ ¶ ఆపత్తి.

అనుద్ధంసేయ్యాతి ధంసేయ్య పధంసేయ్య అభిభవేయ్య అజ్ఝోత్థరేయ్య. తం పన అనుద్ధంసనం యస్మా అత్తనా చోదేన్తోపి పరేన చోదాపేన్తోపి కరోతియేవ, తస్మాస్స పదభాజనే ‘‘చోదేతి వా చోదాపేతి వా’’తి వుత్తం.

తత్థ చోదేతీతి ‘‘పారాజికం ధమ్మం ఆపన్నోసీ’’తిఆదీహి వచనేహి సయం చోదేతి, తస్స వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో. చోదాపేతీతి అత్తనా సమీపే ఠత్వా అఞ్ఞం భిక్ఖు ఆణాపేతి, సో తస్స వచనేన తం చోదేతి, చోదాపకస్సేవ వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో. అథ సోపి ‘‘మయా దిట్ఠం సుతం అత్థీ’’తి చోదేతి, ద్విన్నమ్పి జనానం వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో.

చోదనాప్పభేదకోసల్లత్థం పనేత్థ ఏకవత్థుఏకచోదకాదిచతుక్కం తావ వేదితబ్బం. తత్థ ఏకో భిక్ఖు ఏకం భిక్ఖుం ఏకేన వత్థునా చోదేతి, ఇమిస్సా చోదనాయ ఏకం వత్థు ఏకో చోదకో. సమ్బహులా ఏకం ఏకవత్థునా చోదేన్తి, పఞ్చసతా మేత్తియభూమజకప్పముఖా ఛబ్బగ్గియా భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం దబ్బం మల్లపుత్తమివ, ఇమిస్సా చోదనాయ ఏకం వత్థు నానాచోదకా. ఏకో భిక్ఖు ఏకం భిక్ఖుం సమ్బహులేహి వత్థూహి చోదేతి, ఇమిస్సా చోదనాయ నానావత్థూని ఏకో చోదకో. సమ్బహులా సమ్బహులే సమ్బహులేహి వత్థూహి చోదేన్తి, ఇమిస్సా చోదనాయ నానావత్థూని నానాచోదకా.

చోదేతుం ¶ ¶ పన కో లభతి, కో న లభతీతి? దుబ్బలచోదకవచనం తావ గహేత్వా కోచి న లభతి. దుబ్బలచోదకో నామ సమ్బహులేసు కథాసల్లాపేన నిసిన్నేసు ఏకో ఏకం ఆరబ్భ అనోదిస్సకం కత్వా పారాజికవత్థుం కథేతి, అఞ్ఞో తం సుత్వా ఇతరస్స గన్త్వా ఆరోచేతి. సో తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘త్వం కిర మం ఇదఞ్చిదఞ్చ వదసీ’’తి వదతి. సో ‘‘నాహం ఏవరూపం జానామి, కథాపవత్తియం పన మయా అనోదిస్సకం కత్వా వుత్తమత్థి, సచే అహం తవ ఇమం దుక్ఖుప్పత్తిం జానేయ్యం, ఏత్తకమ్పి న కథేయ్య’’న్తి అయం దుబ్బలచోదకో. తస్సేతం కథాసల్లాపం గహేత్వా తం భిక్ఖుం కోచి చోదేతుం న లభతి. ఏతం పన అగ్గహేత్వా సీలసమ్పన్నో భిక్ఖు భిక్ఖుం వా భిక్ఖునిం వా సీలసమ్పన్నా చ భిక్ఖునీ భిక్ఖునీమేవ చోదేతుం ¶ లభతీతి మహాపదుమత్థేరో ఆహ. మహాసుమత్థేరో పన ‘‘పఞ్చపి సహధమ్మికా లభన్తీ’’తి ఆహ. గోదత్తత్థేరో పన ‘‘న కోచి న లభతీ’’తి వత్వా ‘‘భిక్ఖుస్స సుత్వా చోదేతి, భిక్ఖునియా సుత్వా చోదేతి…పే… తిత్థియసావకానం సుత్వా చోదేతీ’’తి ఇదం సుత్తమాహరి. తిణ్ణమ్పి థేరానం వాదే చుదితకస్సేవ పటిఞ్ఞాయ కారేతబ్బో.

అయం పన చోదనా నామ దూతం వా పణ్ణం వా సాసనం వా పేసేత్వా చోదేన్తస్స సీసం న ఏతి, పుగ్గలస్స పన సమీపే ఠత్వావ హత్థముద్దాయ వా వచీభేదేన వా చోదేన్తస్సేవ సీసం ఏతి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానమేవ హి హత్థముద్దాయ సీసం న ఏతి, ఇదం పన అనుద్ధంసనం అభూతారోచనఞ్చ ఏతియేవ. యో పన ద్విన్నం ఠితట్ఠానే ఏకం నియమేత్వా చోదేతి, సో చే జానాతి, సీసం ఏతి. ఇతరో జానాతి, సీసం న ఏతి. ద్వేపి నియమేత్వా చోదేతి, ఏకో వా జానాతు ద్వే వా, సీసం ఏతియేవ. ఏసవ నయో సమ్బహులేసు. తఙ్ఖణేయేవ చ జాననం నామ దుక్కరం, సమయేన ఆవజ్జిత్వా ఞాతే పన ఞాతమేవ హోతి. పచ్ఛా చే జానాతి, సీసం న ఏతి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం అభూతారోచనం దుట్ఠుల్లవాచా-అత్తకామ-దుట్ఠదోసభూతారోచనసిక్ఖాపదానీతి సబ్బానేవ హి ఇమాని ఏకపరిచ్ఛేదాని.

ఏవం కాయవాచావసేన చాయం దువిధాపి చోదనా. పున దిట్ఠచోదనా, సుతచోదనా, పరిసఙ్కితచోదనాతి తివిధా హోతి. అపరాపి చతుబ్బిధా హోతి – సీలవిపత్తిచోదనా, ఆచారవిపత్తిచోదనా, దిట్ఠివిపత్తిచోదనా, ఆజీవవిపత్తిచోదనాతి. తత్థ గరుకానం ద్విన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం వసేన సీలవిపత్తిచోదనా ¶ వేదితబ్బా. అవసేసానం వసేన ఆచారవిపత్తిచోదనా, మిచ్ఛాదిట్ఠిఅన్తగ్గాహికదిట్ఠివసేన దిట్ఠివిపత్తిచోదనా, ఆజీవహేతు పఞ్ఞత్తానం ఛన్నం సిక్ఖాపదానం వసేన ఆజీవవిపత్తిచోదనా వేదితబ్బా.

అపరాపి ¶ చతుబ్బిధా హోతి – వత్థుసన్దస్సనా, ఆపత్తిసన్దస్సనా, సంవాసపటిక్ఖేపో, సామీచిపటిక్ఖేపోతి. తత్థ వత్థుసన్దస్సనా నామ ‘‘త్వం మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్థ, అదిన్నం ఆదియిత్థ, మనుస్సం ఘాతయిత్థ, అభూతం ఆరోచయిత్థా’’తి ఏవం పవత్తా. ఆపత్తిసన్దస్సనా నామ ‘‘త్వం మేథునధమ్మపారాజికాపత్తిం ఆపన్నో’’తి ఏవమాదినయప్పవత్తా. సంవాసపటిక్ఖేపో నామ ‘‘నత్థి ¶ తయా సద్ధిం ఉపోసథో వా పవారణా వా సఙ్ఘకమ్మం వా’’తి ఏవం పవత్తా; ఏత్తావతా పన సీసం న ఏతి, ‘‘అస్సమణోసి అసక్యపుత్తియోసీ’’తిఆదివచనేహి సద్ధిం ఘటితేయేవ సీసం ఏతి. సామీచిపటిక్ఖేపో నామ అభివాదన-పచ్చుట్ఠాన-అఞ్జలికమ్మ-బీజనాదికమ్మానం అకరణం. తం పటిపాటియా వన్దనాదీని కరోతో ఏకస్స అకత్వా సేసానం కరణకాలే వేదితబ్బం. ఏత్తావతా చ చోదనా నామ హోతి, ఆపత్తి పన సీసం న ఏతి. ‘‘కస్మా మమ వన్దనాదీని న కరోసీ’’తి పుచ్ఛితే పన ‘‘అస్సమణోసి అసక్యపుత్తియోసీ’’తిఆదివచనేహి సద్ధిం ఘటితేయేవ సీసం ఏతి. యాగుభత్తాదినా పన యం ఇచ్ఛతి తం ఆపుచ్ఛతి, న తావతా చోదనా హోతి.

అపరాపి పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకే ‘‘ఏకం, భిక్ఖవే, అధమ్మికం పాతిమోక్ఖట్ఠపనం ఏకం ధమ్మిక’’న్తి ఆదిం ‘‘కత్వా యావ దస అధమ్మికాని పాతిమోక్ఖట్ఠపనాని దస ధమ్మికానీ’’తి (చూళవ. ౩౮౭) ఏవం అధమ్మికా పఞ్చపఞ్ఞాస ధమ్మికా పఞ్చపఞ్ఞాసాతి దసుత్తరసతం చోదనా వుత్తా. తా దిట్ఠేన చోదేన్తస్స దసుత్తరసతం, సుతేన చోదేన్తస్స దసుత్తరసతం, పరిసఙ్కితేన చోదేన్తస్స దసుత్తరసతన్తి తింసాని తీణి సతాని హోన్తి. తాని కాయేన చోదేన్తస్స, వాచాయ చోదేన్తస్స, కాయవాచాహి చోదేన్తస్సాతి తిగుణాని కతాని నవుతాని నవ సతాని హోన్తి. తాని అత్తనా చోదేన్తస్సాపి పరేన చోదాపేన్తస్సాపి తత్తకానేవాతి వీసతిఊనాని ద్వే సహస్సాని హోన్తి, పున దిట్ఠాదిభేదే సమూలకామూలకవసేన అనేకసహస్సా చోదనా హోన్తీతి వేదితబ్బా.

ఇమస్మిం ¶ పన ఠానే ఠత్వా అట్ఠకథాయ ‘‘అత్తాదానం ఆదాతుకామేన ఉపాలి భిక్ఖునా పఞ్చఙ్గసమన్నాగతం అత్తాదానం ఆదాతబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౩౯౮) చ ‘‘చోదకేన ఉపాలి భిక్ఖునా పరం చోదేతుకామేన పఞ్చ ధమ్మే అజ్ఝత్తం పచ్చవేక్ఖిత్వా పరో చోదేతబ్బో’’తి (చూళవ. ౩౯౯) చ ఏవం ఉపాలిపఞ్చకాదీసు వుత్తాని బహూని సుత్తాని ఆహరిత్వా అత్తాదానలక్ఖణఞ్చ చోదకవత్తఞ్చ చుదితకవత్తఞ్చ సఙ్ఘేన కాతబ్బకిచ్చఞ్చ అనువిజ్జకవత్తఞ్చ సబ్బం విత్థారేన కథితం, తం మయం యథాఆగతట్ఠానేయేవ వణ్ణయిస్సామ.

వుత్తప్పభేదాసు ¶ పన ఇమాసు చోదనాసు యాయ కాయచి ¶ చోదనాయ వసేన సఙ్ఘమజ్ఝే ఓసటే వత్థుస్మిం చుదితకచోదకా వత్తబ్బా ‘‘తుమ్హే అమ్హాకం వినిచ్ఛయేన తుట్ఠా భవిస్సథా’’తి. సచే ‘‘భవిస్సామా’’తి వదన్తి, సఙ్ఘేన తం అధికరణం సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. అథ పన ‘‘వినిచ్ఛినథ తావ, భన్తే, సచే అమ్హాకం ఖమిస్సతి, గణ్హిస్సామా’’తి వదన్తి. ‘‘చేతియం తావ వన్దథా’’తిఆదీని వత్వా దీఘసుత్తం కత్వా విస్సజ్జితబ్బం. తే చే చిరరత్తం కిలన్తా పక్కన్తపరిసా ఉపచ్ఛిన్నపక్ఖా హుత్వా పున యాచన్తి, యావతతియం పటిక్ఖిపిత్వా యదా నిమ్మదా హోన్తి తదా నేసం అధికరణం వినిచ్ఛినితబ్బం. వినిచ్ఛినన్తేహి చ సచే అలజ్జుస్సన్నా హోతి, పరిసా ఉబ్బాహికాయ తం అధికరణం వినిచ్ఛినితబ్బం. సచే బాలుస్సన్నా హోతి పరిసా ‘‘తుమ్హాకం సభాగే వినయధరే పరియేసథా’’తి వినయధరే పరియేసాపేత్వా యేన ధమ్మేన యేన వినయేన యేన సత్థుసాసనేన తం అధికరణం వూపసమతి, తథా తం అధికరణం వూపసమేతబ్బం.

తత్థ చ ‘‘ధమ్మో’’తి భూతం వత్థు. ‘‘వినయో’’తి చోదనా సారణా చ. ‘‘సత్థుసాసన’’న్తి ఞత్తిసమ్పదా చ అనుసావనసమ్పదా చ. తస్మా చోదకేన వత్థుస్మిం ఆరోచితే చుదితకో పుచ్ఛితబ్బో ‘‘సన్తమేతం, నో’’తి. ఏవం వత్థుం ఉపపరిక్ఖిత్వా భూతేన వత్థునా చోదేత్వా సారేత్వా చ ఞత్తిసమ్పదాయ అనుసావనసమ్పదాయ చ తం అధికరణం వూపసమేతబ్బం. తత్ర చే అలజ్జీ లజ్జిం చోదేతి, సో చ అలజ్జీ బాలో హోతి అబ్యత్తో నాస్స నయో దాతబ్బో. ఏవం పన వత్తబ్బో – ‘‘కిమ్హి నం చోదేసీ’’తి? అద్ధా సో వక్ఖతి – ‘‘కిమిదం, భన్తే, కిమ్హి నం నామా’’తి. త్వం కిమ్హి నమ్పి న జానాసి, న యుత్తం తయా ఏవరూపేన బాలేన పరం చోదేతున్తి ఉయ్యోజేతబ్బో నాస్స అనుయోగో దాతబ్బో. సచే పన సో అలజ్జీ పణ్డితో హోతి ¶ బ్యత్తో దిట్ఠేన వా సుతేన వా అజ్ఝోత్థరిత్వా సమ్పాదేతుం సక్కోతి ఏతస్స అనుయోగం దత్వా లజ్జిస్సేవ పటిఞ్ఞాయ కమ్మం కాతబ్బం.

సచే లజ్జీ అలజ్జిం చోదేతి, సో చ లజ్జీ బాలో హోతి అబ్యత్తో, న సక్కోతి అనుయోగం దాతుం. తస్స నయో దాతబ్బో – ‘‘కిమ్హి నం చోదేసి సీలవిపత్తియా వా ఆచారవిపత్తిఆదీసు ¶ వా ఏకిస్సా’’తి. కస్మా పన ఇమస్సేవ ఏవం నయో దాతబ్బో, న ఇతరస్స? నను న యుత్తం వినయధరానం అగతిగమనన్తి? న యుత్తమేవ. ఇదం పన అగతిగమనం న హోతి, ధమ్మానుగ్గహో నామ ఏసో అలజ్జినిగ్గహత్థాయ హి లజ్జిపగ్గహత్థాయ చ సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం. తత్ర అలజ్జీ నయం లభిత్వా అజ్ఝోత్థరన్తో ఏహీతి, లజ్జీ పన నయం లభిత్వా దిట్ఠే దిట్ఠసన్తానేన, సుతే సుతసన్తానేన పతిట్ఠాయ కథేస్సతి, తస్మా తస్స ధమ్మానుగ్గహో వట్టతి. సచే పన ¶ సో లజ్జీ పణ్డితో హోతి బ్యత్తో, పతిట్ఠాయ కథేతి, అలజ్జీ చ ‘‘ఏతమ్పి నత్థి, ఏతమ్పి నత్థీ’’తి పటిఞ్ఞం న దేతి, అలజ్జిస్స పటిఞ్ఞాయ ఏవ కాతబ్బం.

తదత్థదీపనత్థఞ్చ ఇదం వత్థు వేదితబ్బం. తేపిటకచూళాభయత్థేరో కిర లోహపాసాదస్స హేట్ఠా భిక్ఖూనం వినయం కథేత్వా సాయన్హసమయే వుట్ఠాతి, తస్స వుట్ఠానసమయే ద్వే అత్తపచ్చత్థికా కథం పవత్తేసుం. ఏకో ‘‘ఏతమ్పి నత్థి, ఏతమ్పి నత్థీ’’తి పటిఞ్ఞం న దేతి. అథ అప్పావసేసే పఠమయామే థేరస్స తస్మిం పుగ్గలే ‘‘అయం పతిట్ఠాయ కథేతి, అయం పన పటిఞ్ఞం న దేతి, బహూని చ వత్థూని ఓసటాని అద్ధా ఏతం కతం భవిస్సతీ’’తి అసుద్ధలద్ధి ఉప్పన్నా. తతో బీజనీదణ్డకేన పాదకథలికాయ సఞ్ఞం దత్వా ‘‘అహం ఆవుసో వినిచ్ఛినితుం అననుచ్ఛవికో అఞ్ఞేన వినిచ్ఛినాపేహీ’’తి ఆహ. కస్మా భన్తేతి? థేరో తమత్థం ఆరోచేసి, చుదితకపుగ్గలస్స కాయే డాహో ఉట్ఠితో, తతో సో థేరం వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, వినిచ్ఛినితుం అనురూపేన వినయధరేన నామ తుమ్హాదిసేనేవ భవితుం వట్టతి. చోదకేన చ ఈదిసేనేవ భవితుం వట్టతీ’’తి వత్వా సేతకాని నివాసేత్వా ‘‘చిరం కిలమితత్థ మయా’’తి ఖమాపేత్వా పక్కామి.

ఏవం లజ్జినా చోదియమానో అలజ్జీ బహూసుపి వత్థూసు ఉప్పన్నేసు పటిఞ్ఞం న దేతి, సో నేవ ‘‘సుద్ధో’’తి వత్తబ్బో న ‘‘అసుద్ధో’’తి. జీవమతకో నామ ఆమకపూతికో నామ చేస.

సచే ¶ పనస్స అఞ్ఞమ్పి తాదిసం వత్థుం ఉప్పజ్జతి న వినిచ్ఛినితబ్బం ¶ . తథా నాసితకోవ భవిస్సతి. సచే పన అలజ్జీయేవ అలజ్జిం చోదేతి, సో వత్తబ్బో ‘‘ఆవుసో తవ వచనేనాయం కిం సక్కా వత్తు’’న్తి ఇతరమ్పి తథేవ వత్వా ఉభోపి ‘‘ఏకసమ్భోగపరిభోగా హుత్వా జీవథా’’తి వత్వా ఉయ్యోజేతబ్బా, సీలత్థాయ తేసం వినిచ్ఛయో న కాతబ్బో. పత్తచీవరపరివేణాదిఅత్థాయ పన పతిరూపం సక్ఖిం లభిత్వా కాతబ్బో.

అథ లజ్జీ లజ్జిం చోదేతి, వివాదో చ నేసం కిస్మిఞ్చిదేవ అప్పమత్తకో హోతి, సఞ్ఞాపేత్వా ‘‘మా ఏవం కరోథా’’తి అచ్చయం దేసాపేత్వా ఉయ్యోజేతబ్బా. అథ పనేత్థ చుదితకేన సహసా విరద్ధం హోతి, ఆదితో పట్ఠాయ అలజ్జీ నామ నత్థి. సో చ పక్ఖానురక్ఖణత్థాయ పటిఞ్ఞం న దేతి, ‘‘మయం సద్దహామ, మయం సద్దహామా’’తి బహూ ఉట్ఠహన్తి. సో తేసం పటిఞ్ఞాయ ఏకవారం ద్వేవారం సుద్ధో హోతు. అథ పన విరద్ధకాలతో పట్ఠాయ ఠానే న తిట్ఠతి, వినిచ్ఛయో న దాతబ్బో.

ఏవం ¶ యాయ కాయచి చోదనాయ వసేన సఙ్ఘమజ్ఝే ఓసటే వత్థుస్మిం చుదితకచోదకేసు పటిపత్తిం ఞత్వా తస్సాయేవ చోదనాయ సమ్పత్తివిపత్తిజాననత్థం ఆదిమజ్ఝపరియోసానాదీనం వసేన వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. సేయ్యథిదం చోదనాయ కో ఆది, కిం మజ్ఝే, కిం పరియోసానం? చోదనాయ ‘‘అహం తం వత్తుకామో, కరోతు మే ఆయస్మా ఓకాస’’న్తి ఏవం ఓకాసకమ్మం ఆది, ఓతిణ్ణేన వత్థునా చోదేత్వా సారేత్వా వినిచ్ఛయో మజ్ఝే, ఆపత్తియం వా అనాపత్తియం వా పతిట్ఠాపనేన సమథో పరియోసానం.

చోదనాయ కతి మూలాని, కతి వత్థూని, కతి భూమియో? చోదనాయ ద్వే మూలాని – సమూలికా వా అమూలికా వా; తీణి వత్థూని – దిట్ఠం, సుతం, పరిసఙ్కితం; పఞ్చ భూమియో – కాలేన వక్ఖామి నో అకాలేన, భూతేన వక్ఖామి నో అభూతేన, సణ్హేన వక్ఖామి నో ఫరుసేన, అత్థసంహితేన వక్ఖామి నో అనత్థసంహితేన, మేత్తచిత్తో వక్ఖామి నో దోసన్తరోతి. ఇమాయ చ పన చోదనాయ చోదకేన పుగ్గలేన ‘‘పరిసుద్ధకాయసమాచారో ను ఖోమ్హీ’’తిఆదినా (చూళవ. ౩౯౯) నయేన ఉపాలిపఞ్చకే వుత్తేసు పన్నరససు ధమ్మేసు పతిట్ఠాతబ్బం, చుదితకేన ద్వీసు ధమ్మేసు పతిట్ఠాతబ్బం సచ్చే చ అకుప్పే చాతి.

అప్పేవ ¶ నామ నం ఇమమ్హా బ్రహ్మచరియా చావేయ్యన్తి అపి ¶ ఏవ నామ నం పుగ్గలం ఇమమ్హా సేట్ఠచరియా చావేయ్యం, ‘‘సాధు వతస్స సచాహం ఇమం పుగ్గలం ఇమమ్హా బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి ఇమినా అధిప్పాయేన అనుద్ధంసేయ్యాతి వుత్తంహోతి. పదభాజనే పన ‘‘బ్రహ్మచరియా చావేయ్య’’న్తి ఇమస్సేవ పరియాయమత్థం దస్సేతుం ‘‘భిక్ఖుభావా చావేయ్య’’న్తిఆది వుత్తం.

ఖణాదీని సమయవేవచనాని. తం ఖణం తం లయం తం ముహుత్తం వీతివత్తేతి తస్మిం ఖణే తస్మిం లయే తస్మిం ముహుత్తే వీతివత్తే. భుమ్మప్పత్తియా హి ఇదం ఉపయోగవచనం.

సమనుగ్గాహియమాననిద్దేసే యేన వత్థునా అనుద్ధంసితో హోతీతి చతూసు పారాజికవత్థూసు యేన వత్థునా చోదకేన చుదితకో అనుద్ధంసితో అభిభూతో అజ్ఝోత్థటో హోతి. తస్మిం వత్థుస్మిం సమనుగ్గాహియమానోతి తస్మిం చోదకేన వుత్తవత్థుస్మిం సో చోదకో అనువిజ్జకేన ‘‘కిం తే దిట్ఠం, కిన్తి తే దిట్ఠ’’న్తిఆదినా నయేన అనువిజ్జియమానో వీమంసియమానో ఉపపరిక్ఖియమానో.

అసమనుగ్గాహియమాననిద్దేసే న కేనచి వుచ్చమానోతి అనువిజ్జకేన వా అఞ్ఞేన వా కేనచి, అథ వా దిట్ఠాదీసు వత్థూసు కేనచి అవుచ్చమానో. ఏతేసఞ్చ ద్విన్నం మాతికాపదానం పరతో ¶ ‘‘భిక్ఖు చ దోసం పతిట్ఠాతీ’’తిఇమినా సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇదఞ్హి వుత్తం హోతి – ‘‘ఏవం సమనుగ్గాహియమానో వా అసమనుగ్గాహియమానో వా భిక్ఖు చ దోసం పతిట్ఠాతి పటిచ్చ తిట్ఠతి పటిజానాతి సఙ్ఘాదిసేసో’’తి. ఇదఞ్చ అమూలకభావస్స పాకటకాలదస్సనత్థమేవ వుత్తం. ఆపత్తిం పన అనుద్ధంసితక్ఖణేయేవ ఆపజ్జతి.

ఇదాని ‘‘అమూలకఞ్చేవ తం అధికరణం హోతీ’’తి ఏత్థ యస్మా అమూలకలక్ఖణం పుబ్బే వుత్తం, తస్మా తం అవత్వా అపుబ్బమేవ దస్సేతుం ‘‘అధికరణం నామా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా అధికరణం అధికరణట్ఠేన ఏకమ్పి వత్థువసేన నానా హోతి, తేనస్స తం నానత్తం దస్సేతుం ‘‘చత్తారి అధికరణాని వివాదాధికరణ’’న్తిఆదిమాహ. కో పన సో అధికరణట్ఠో, యేనేతం ఏకం హోతీతి? సమథేహి అధికరణీయతా. తస్మా యం అధికిచ్చ ఆరబ్భ పటిచ్చ సన్ధాయ సమథా వత్తన్తి, తం ‘‘అధికరణ’’న్తి వేదితబ్బం.

అట్ఠకథాసు ¶ పన వుత్తం – ‘‘అధికరణన్తి కేచి గాహం వదన్తి, కేచి చేతనం, కేచి ¶ అక్ఖన్తిం కేచి వోహారం, కేచి పణ్ణత్తి’’న్తి. పున ఏవం విచారితం ‘‘యది గాహో అధికరణం నామ, ఏకో అత్తాదానం గహేత్వా సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం మన్తయమానో తత్థ ఆదీనవం దిస్వా పున చజతి, తస్స తం అధికరణం సమథప్పత్తం భవిస్సతి. యది చేతనా అధికరణం, ‘‘ఇదం అత్తాదానం గణ్హామీ’’తి ఉప్పన్నా చేతనా నిరుజ్ఝతి. యది అక్ఖన్తి అధికరణం, అక్ఖన్తియా అత్తాదానం గహేత్వాపి అపరభాగే వినిచ్ఛయం అలభమానో వా ఖమాపితో వా చజతి. యది వోహారో అధికరణం, కథేన్తో ఆహిణ్డిత్వా అపరభాగే తుణ్హీ హోతి నిరవో, ఏవమస్స తం అధికరణం సమథప్పత్తం భవిస్సతి, తస్మా పణ్ణత్తి అధికరణన్తి.

తం పనేతం ‘‘మేథునధమ్మపారాజికాపత్తి మేథునధమ్మపారాజికాపత్తియా తబ్భాగియా…పే… ఏవం ఆపత్తాధికరణం ఆపత్తాధికరణస్స తబ్భాగియన్తి చ వివాదాధికరణం సియా కుసలం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకత’’న్తి చ ఏవమాదీహి విరుజ్ఝతి. న హి తే పణ్ణత్తియా కుసలాదిభావం ఇచ్ఛన్తి, న చ ‘‘అమూలకేన పారాజికేన ధమ్మేనా’’తి ఏత్థ ఆగతో పారాజికధమ్మో పణ్ణత్తి నామ హోతి. కస్మా? అచ్చన్తఅకుసలత్తా. వుత్తమ్పి హేతం – ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకత’’న్తి (పరి. ౩౦౩).

యఞ్చేతం ‘‘అమూలకేన పారాజికేనా’’తి ఏత్థ అమూలకం పారాజికం నిద్దిట్ఠం, తస్సేవాయం ‘‘అమూలకఞ్చేవ తం అధికరణం హోతీ’’తి పటినిద్దేసో, న పణ్ణత్తియా న హి అఞ్ఞం నిద్దిసిత్వా ¶ అఞ్ఞం పటినిద్దిసతి. యస్మా పన యాయ పణ్ణత్తియా యేన అభిలాపేన చోదకేన సో పుగ్గలో పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోతి పఞ్ఞత్తో, పారాజికసఙ్ఖాతస్స అధికరణస్స అమూలకత్తా సాపి పఞ్ఞత్తి అమూలికా హోతి, అధికరణే పవత్తత్తా చ అధికరణం. తస్మా ఇమినా పరియాయేన పణ్ణత్తి ‘‘అధికరణ’’న్తి యుజ్జేయ్య, యస్మా వా యం అమూలకం నామ అధికరణం తం సభావతో నత్థి, పఞ్ఞత్తిమత్తమేవ అత్థి. తస్మాపి పణ్ణత్తి అధికరణన్తి యుజ్జేయ్య. తఞ్చ ఖో ఇధేవ న సబ్బత్థ. న హి వివాదాదీనం పణ్ణత్తి అధికరణం. అధికరణట్ఠో పన తేసం పుబ్బే వుత్తసమథేహి అధికరణీయతా. ఇతి ఇమినా అధికరణట్ఠేన ఇధేకచ్చో వివాదో వివాదో చేవ అధికరణఞ్చాతి వివాదాధికరణం. ఏస నయో సేసేసు ¶ .

తత్థ ¶ ‘‘ఇధ భిక్ఖూ వివదన్తి ధమ్మోతి వా అధమ్మోతి వా’’తి ఏవం అట్ఠారస భేదకరవత్థూని నిస్సాయ ఉప్పన్నో వివాదో వివాదాధికరణం. ‘‘ఇధ భిక్ఖూ భిక్ఖుం అనువదన్తి సీలవిపత్తియా వా’’తి ఏవం చతస్సో విపత్తియో నిస్సాయ ఉప్పన్నో అనువాదో అనువాదాధికరణం. ‘‘పఞ్చపి ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆపత్తాధికరణం, సత్తపి ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆపత్తాధికరణ’’న్తి ఏవం ఆపత్తియేవ ఆపత్తాధికరణం. ‘‘యా సఙ్ఘస్స కిచ్చయతా కరణీయతా అపలోకనకమ్మం ఞత్తికమ్మం ఞత్తిదుతియకమ్మం ఞత్తిచతుత్థకమ్మ’’న్తి (చూళవ. ౨౧౫) ఏవం చతుబ్బిధం సఙ్ఘకిచ్చం కిచ్చాధికరణన్తి వేదితబ్బం.

ఇమస్మిం పనత్థే పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం ఆపత్తాధికరణమేవ అధిప్పేతం. సేసాని అత్థుద్ధారవసేన వుత్తాని, ఏత్తకా హి అధికరణసద్దస్స అత్థా. తేసు పారాజికమేవ ఇధ అధిప్పేతం. తం దిట్ఠాదీహి మూలేహి అమూలకఞ్చేవ అధికరణం హోతి. అయఞ్చ భిక్ఖు దోసం పతిట్ఠాతి, పటిచ్చ తిట్ఠతి ‘‘తుచ్ఛకం మయా భణిత’’న్తిఆదీని వదన్తో పటిజానాతి. తస్స భిక్ఖునో అనుద్ధంసితక్ఖణేయేవ సఙ్ఘాదిసేసోతి అయం తావస్స సపదానుక్కమనిద్దేసస్స సిక్ఖాపదస్స అత్థో.

౩౮౭. ఇదాని యాని తాని సఙ్ఖేపతో దిట్ఠాదీని చోదనావత్థూని వుత్తాని, తేసం వసేన విత్థారతో ఆపత్తిం రోపేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అదిట్ఠస్స హోతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ అదిట్ఠస్స హోతీతి అదిట్ఠో అస్స హోతి. ఏతేన చోదకేన అదిట్ఠో హోతి, సో పుగ్గలో పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తోతి అత్థో. ఏస నయో అసుతస్స హోతీతిఆదీసుపి.

దిట్ఠో మయాతి దిట్ఠోసి మయాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో సుతో మయాతిఆదీసుపి. సేసం అదిట్ఠమూలకే ¶ ఉత్తానత్థమేవ. దిట్ఠమూలకే పన తఞ్చే చోదేతి ‘‘సుతో మయా’’తి ఏవం వుత్తానం సుత్తాదీనం ఆభావేన అమూలకత్తం వేదితబ్బం.

సబ్బస్మింయేవ చ ఇమస్మిం చోదకవారే యథా ఇధాగతేసు ‘‘పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసి, అస్సమణోసి, అసక్యపుత్తియోసీ’’తి ఇమేసు వచనేసు ఏకేకస్స వసేన వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో హోతి, ఏవం ¶ అఞ్ఞత్ర ఆగతేసు ‘‘దుస్సీలో, పాపధమ్మో, అసుచిసఙ్కస్సరసమాచారో, పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తో ¶ , అస్సమణో సమణపటిఞ్ఞో, అబ్రహ్మచారీ బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో, అన్తోపూతి, అవస్సుతో, కసమ్బుజాతో’’తి ఇమేసుపి వచనేసు ఏకేకస్స వసేన వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసో హోతియేవ.

‘‘నత్థి తయా సద్ధిం ఉపోసథో వా పవారణా వా సఙ్ఘకమ్మం వా’’తి ఇమాని పన సుద్ధాని సీసం న ఏన్తి, ‘‘దుస్సీలోసి నత్థి తయా సద్ధిం ఉపోసథో వా’’తి ఏవం దుస్సీలాదిపదేసు పన ‘‘పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’’తిఆదిపదేసు వా యేన కేనచి సద్ధిం ఘటితానేవ సీసం ఏన్తి, సఙ్ఘాదిసేసకరాని హోన్తి.

మహాపదుమత్థేరో పనాహ – ‘‘న కేవలం ఇధ పాళియం అనాగతాని ‘దుస్సీలో పాపధమ్మో’తిఆదిపదానేవ సీసం ఏన్తి, ‘కోణ్ఠోసి మహాసామణేరోసి, మహాఉపాసకోసి, జేట్ఠబ్బతికోసి, నిగణ్ఠోసి, ఆజీవకోసి, తాపసోసి, పరిబ్బాజకోసి, పణ్డకోసి, థేయ్యసంవాసకోసి, తిత్థియపక్కన్తకోసి, తిరచ్ఛానగతోసి, మాతుఘాతకోసి, పితుఘాతకోసి, అరహన్తఘాతకోసి, సఙ్ఘభేదకోసి, లోహితుప్పాదకోసి, భిక్ఖునీదూసకోసి, ఉభతోబ్యఞ్జనకఓసీ’తి ఇమానిపి సీసం ఏన్తియేవా’’తి. మహాపదుమత్థేరోయేవ చ ‘‘దిట్ఠే వేమతికోతిఆదీసు యదగ్గేన వేమతికో తదగ్గేన నో కప్పేతి, యదగ్గేన నో కప్పేతి తదగ్గేన నస్సరతి, యదగ్గేన నస్సరతి తదగ్గేన పముట్ఠో హోతీ’’తి వదతి.

మహాసుమత్థేరో పన ఏకేకం ద్విధా భిన్దిత్వా చతున్నమ్పి పాటేక్కం నయం దస్సేతి. కథం? దిట్ఠే వేమతికోతి అయం తావ దస్సనే వా వేమతికో హోతి పుగ్గలే వా, తత్థ ‘‘దిట్ఠో నుఖో మయా న దిట్ఠో’’తి ఏవం దస్సనే వేమతికో హోతి. ‘‘అయం నుఖో మయా దిట్ఠో అఞ్ఞో’’తి ఏవం పుగ్గలే వేమతికో హోతి. ఏవం దస్సనం వా నో కప్పేతి పుగ్గలం వా, దస్సనం వా నస్సరతి పుగ్గలం వా, దస్సనం వా పముట్ఠో హోతి పుగ్గలం వా. ఏత్థ చ వేమతికోతి విమతిజాతో. నో కప్పేతీతి న సద్దహతి. నస్సరతీతి అసారియమానో నస్సరతి. యదా పన తం ¶ ‘‘అసుకస్మిం నామ భన్తే ఠానే అసుకస్మిం నామ కాలే’’తి సారేన్తి తదా సరతి. పముట్ఠోతి ¶ యో తేహి తేహి ఉపాయేహి సారియమానోపి నస్సరతియేవాతి ¶ . ఏతేనేవుపాయేన చోదాపకవారోపి వేదితబ్బో, కేవలఞ్హి తత్థ ‘‘మయా’’తి పరిహీనం, సేసం చోదకవారసదిసమేవ.

౩౮౯. తతో పరం ఆపత్తిభేదం అనాపత్తిభేదఞ్చ దస్సేతుం ‘‘అసుద్ధే సుద్ధదిట్ఠీ’’తిఆదికం చతుక్కం ఠపేత్వా ఏకమేకం పదం చతూహి చతూహి భేదేహి నిద్దిట్ఠం, తం సబ్బం పాళినయేనేవ సక్కా జానితుం. కేవలం హేత్థాధిప్పాయభేదో వేదితబ్బో. అయఞ్హి అధిప్పాయో నామ – చావనాధిప్పాయో, అక్కోసాధిప్పాయో, కమ్మాధిప్పాయో, వుట్ఠానాధిప్పాయో, ఉపోసథపవారణట్ఠపనాధిప్పాయో, అనువిజ్జనాధిప్పాయో, ధమ్మకథాధిప్పాయోతి అనేకవిధో. తత్థ పురిమేసు చతూసు అధిప్పాయేసు ఓకాసం అకారాపేన్తస్స దుక్కటం. ఓకాసం కారాపేత్వాపి చ సమ్ముఖా అమూలకేన పారాజికేన అనుద్ధంసేన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసో. అమూలకేన సఙ్ఘాదిసేసేన అనుద్ధంసేన్తస్స పాచిత్తియం. ఆచారవిపత్తియా అనుద్ధంసేన్తస్స దుక్కటం. అక్కోసాధిప్పాయేన వదన్తస్స పాచిత్తియం. అసమ్ముఖా పన సత్తహిపి ఆపత్తిక్ఖన్ధేహి వదన్తస్స దుక్కటం. అసమ్ముఖా ఏవ సత్తవిధమ్పి కమ్మం కరోన్తస్స దుక్కటమేవ.

కురున్దియం పన ‘‘వుట్ఠానాధిప్పాయేన ‘త్వం ఇమం నామ ఆపత్తిం ఆపన్నో తం పటికరోహీ’తి వదన్తస్స ఓకాసకిచ్చం నత్థీ’’తి వుత్తం. సబ్బత్థేవ పన ‘‘ఉపోసథపవారణం ఠపేన్తస్స ఓకాసకమ్మం నత్థీ’’తి వుత్తం. ఠపనక్ఖేత్తం పన జానితబ్బం. ‘‘సుణాతు మే భన్తే సఙ్ఘో అజ్జుపోసథో పన్నరసో యది సఙ్ఘస్స పత్తకల్లం సఙ్ఘో ఉపోసథం కరేయ్య’’తి ఏతస్మిఞ్హి రే-కారే అనతిక్కన్తేయేవ ఠపేతుం లబ్భతి. తతో పరం పన య్య-కారే పత్తే న లబ్భతి. ఏస నయో పవారణాయ. అనువిజ్జకస్సాపి ఓసటే వత్థుస్మిం ‘‘అత్థేతం తవా’’తి అనువిజ్జనాధిప్పాయేన వదన్తస్స ఓకాసకమ్మం నత్థి.

ధమ్మకథికస్సాపి ధమ్మాసనే నిసీదిత్వా ‘‘యో ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోతి, అయం భిక్ఖు అస్సమణో’’తిఆదినా నయేన అనోదిస్స ధమ్మం కథేన్తస్స ఓకాసకమ్మం నత్థి. సచే పన ఓదిస్స నియమేత్వా ‘‘అసుకో చ అసుకో ¶ చ అస్సమణో అనుపాసకో’’తి కథేతి, ధమ్మాసనతో ఓరోహిత్వా ఆపత్తిం దేసేత్వా గన్తబ్బం. యం పన తత్థ తత్థ ‘‘అనోకాసం కారాపేత్వా’’తి వుత్తం తస్స ఓకాసం అకారాపేత్వాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో, న హి కోచి అనోకాసో నామ అత్థి, యమోకాసం ¶ కారాపేత్వా ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, ఓకాసం పన అకారాపేత్వా ఆపజ్జతీతి. సేసం ఉత్తానమేవ.

సముట్ఠానాదీసు ¶ తిసముట్ఠానం – కాయచిత్తతో, వాచాచిత్తతో, కాయవాచాచిత్తతో చ సముట్ఠాతి. కిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, దుక్ఖవేదనన్తి.

పఠమదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. దుతియదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా

౩౯౧. తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతి దుతియదుట్ఠదోససిక్ఖాపదం. తత్థ హన్ద మయం ఆవుసో ఇమం ఛగలకం దబ్బం మల్లపుత్తం నామ కరోమాతి తే కిర పఠమవత్థుస్మిం అత్తనో మనోరథం సమ్పాదేతుం అసక్కోన్తా లద్ధనిగ్గహా విఘాతప్పత్తా ‘‘ఇదాని జానిస్సామా’’తి తాదిసం వత్థుం పరియేసమానా విచరన్తి. అథేకదివసం దిస్వా తుట్ఠా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓలోకేత్వా ఏవమాహంసు – ‘‘హన్ద మయం, ఆవుసో, ఇమం ఛగలకం దబ్బం మల్లపుత్తం నామ కరోమా’’తి, ‘‘దబ్బో మల్లపుత్తో నామాయ’’న్తి ఏవమస్స నామం కరోమాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో మేత్తియం నామ భిక్ఖునిన్తి ఏత్థాపి.

తే భిక్ఖూ మేత్తియభుమజకే భిక్ఖూ అనుయుఞ్జింసూతి ఏవం అనుయుఞ్జింసు –‘‘ఆవుసో, కుహిం తుమ్హేహి దబ్బో మల్లపుత్తో మేత్తియాయ భిక్ఖునియా సద్ధిం దిట్ఠో’’తి? ‘‘గిజ్ఝకూటపబ్బతపాదే’’తి. ‘‘కాయ వేలాయ’’తి? ‘‘భిక్ఖాచారగమనవేలాయా’’తి. ఆవుసో దబ్బ ఇమే ఏవం వదన్తి – ‘‘త్వం తదా కుహి’’న్తి? ‘‘వేళువనే భత్తాని ఉద్దిసామీ’’తి. ‘‘తవ తాయ వేలాయ వేళువనే అత్థిభావం కో జానాతీ’’తి? ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో, భన్తే’’తి. తే సఙ్ఘం పుచ్ఛింసు – ‘‘జానాథ తుమ్హే తాయ వేలాయ ఇమస్స వేళువనే అత్థిభావ’’న్తి. ‘‘ఆమ, ఆవుసో, జానామ, థేరో సమ్ముతిలద్ధదివసతో ¶ పట్ఠాయ వేళువనేయేవా’’తి. తతో మేత్తియభుమజకే ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, తుమ్హాకం కథా న సమేతి, కచ్చి నో లేసం ఓడ్డేత్వా వదథా’’తి. ఏవం తే తేహి భిక్ఖూహి అనుయుఞ్జియమానా ఆమ ఆవుసోతి వత్వా ఏతమత్థం ఆరోచేసుం.

కిం ¶ పన తుమ్హే, ఆవుసో, ఆయస్మన్తం దబ్బం మల్లపుత్తం అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్సాతి ఏత్థ అఞ్ఞభాగస్స ఇదం, అఞ్ఞభాగో వా అస్స అత్థీతి అఞ్ఞభాగియం. అధికరణన్తి ఆధారో వేదితబ్బో, వత్థు అధిట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. యో హి సో ‘‘దబ్బో మల్లపుత్తో నామా’’తి ఛగలకో వుత్తో, సో య్వాయం ఆయస్మతో దబ్బస్స మల్లపుత్తస్స భాగో కోట్ఠాసో పక్ఖో మనుస్సజాతి చేవ భిక్ఖుభావో చ తతో అఞ్ఞస్స భాగస్స కోట్ఠాసస్స పక్ఖస్స హోతి తిరచ్ఛానజాతియా ¶ చేవ ఛగలకభావస్స చ సో వా అఞ్ఞభాగో అస్స అత్థీతి తస్మా అఞ్ఞభాగియసఙ్ఖ్యం లభతి. యస్మా చ తేసం ‘‘ఇమం మయం దబ్బం మల్లపుత్తం నామ కరోమా’’తి వదన్తానం తస్సా నామకరణసఞ్ఞాయ ఆధారో వత్థు అధిట్ఠానం, తస్మా అధికరణన్తి వేదితబ్బో. తఞ్హి సన్ధాయ ‘‘తే భిక్ఖూ అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్సా’’తి ఆహంసు, న వివాదాధికరణాదీసు అఞ్ఞతరం. కస్మా? అసమ్భవతో. న హి తే చతున్నం అధికరణానం కస్సచి అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్స కఞ్చిదేసం లేసమత్తం ఉపాదియింసు. న చ చతున్నం అధికరణానం లేసో నామ అత్థి. జాతిలేసాదయో హి పుగ్గలానంయేవ లేసా వుత్తా, న వివాదాధికరణాదీనం. ఇదఞ్చ ‘‘దబ్బో మల్లపుత్తో’’తి నామం తస్స అఞ్ఞభాగియాధికరణభావే ఠితస్స ఛగలకస్స కోచి దేసో హోతి థేరం అమూలకేన పారాజికేన అనుద్ధంసేతుం లేసమత్తో.

ఏత్థ చ దిస్సతి అపదిస్సతి అస్స అయన్తి వోహరీయతీతి దేసో. జాతిఆదీసు అఞ్ఞతరకోట్ఠాసస్సేతం అధివచనం. అఞ్ఞమ్పి వత్థుం లిస్సతి సిలిస్సతి వోహారమత్తేనేవ ఈసకం అల్లీయతీతి లేసో. జాతిఆదీనంయేవ అఞ్ఞతరకోట్ఠాసస్సేతం అధివచనం. తతో పరం ఉత్తానత్థమేవ. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియమ్పి అయమేవత్థో. పదభాజనే పన యస్స అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్స కిఞ్చిదేసం లేసమత్తం ఉపాదాయ పారాజికేన ధమ్మేన అనుద్ధంసేయ్య ¶ , తం యస్మా అట్ఠుప్పత్తివసేనేవ ఆవిభూతం, తస్మా న విభత్తన్తి వేదితబ్బం.

౩౯౩. యాని పన అధికరణన్తి వచనసామఞ్ఞతో అత్థుద్ధారవసేన పవత్తాని చత్తారి అధికరణాని, తేసం అఞ్ఞభాగియతా చ తబ్భాగియతా చ యస్మా అపాకటా జానితబ్బా చ వినయధరేహి, తస్మా వచనసామఞ్ఞతో లద్ధం ¶ అధికరణం నిస్సాయ తం ఆవికరోన్తో ‘‘అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్సాతి ఆపత్తఞ్ఞభాగియం వా హోతి అధికరణఞ్ఞభాగియం వా’’తిఆదిమాహ. యా చ సా అవసానే ఆపత్తఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్స వసేన చోదనా వుత్తా, తమ్పి దస్సేతుం అయం సబ్బాధికరణానం తబ్భాగియఅఞ్ఞభాగియతా సమాహటాతి వేదితబ్బా.

తత్థ చ ఆపత్తఞ్ఞభాగియం వాతి పఠమం ఉద్దిట్ఠత్తా ‘‘కథఞ్చ ఆపత్తి ఆపత్తియా అఞ్ఞభాగియా హోతీ’’తి నిద్దేసే ఆరభితబ్బే యస్మా ఆపత్తాధికరణస్స తబ్భాగియవిచారణాయంయేవ అయమత్థో ఆగమిస్సతి, తస్మా ఏవం అనారభిత్వా ‘‘కథఞ్చ అధికరణం అధికరణస్స అఞ్ఞభాగియ’’న్తి పచ్ఛిమపదంయేవ గహేత్వా నిద్దేసో ఆరద్ధోతి వేదితబ్బో.

తత్థ ¶ అఞ్ఞభాగియవారో ఉత్తానత్థోయేవ. ఏకమేకఞ్హి అధికరణం ఇతరేసం తిణ్ణం తిణ్ణం అఞ్ఞభాగియం అఞ్ఞపక్ఖియం అఞ్ఞకోట్ఠాసియం హోతి, వత్థువిసభాగత్తా, తబ్భాగియవారే పన వివాదాధికరణం వివాదాధికరణస్స తబ్భాగియం తప్పక్ఖియం తంకోట్ఠాసియం వత్థుసభాగత్తా, తథా అనువాదాధికరణం అనువాదాధికరణస్స. కథం? బుద్ధకాలతో పట్ఠాయ హి అట్ఠారస భేదకరవత్థూని నిస్సాయ ఉప్పన్నవివాదో చ ఇదాని ఉప్పజ్జనకవివాదో చ వత్థుసభాగతాయ ఏకం వివాదాధికరణమేవ హోతి, తథా బుద్ధకాలతో పట్ఠాయ చతస్సో విపత్తియో నిస్సాయ ఉప్పన్నఅనువాదో చ ఇదాని ఉప్పజ్జనకఅనువాదో చ వత్థుసభాగతాయ ఏకం అనువాదాధికరణమేవ హోతి. యస్మా పన ఆపత్తాధికరణం ఆపత్తాధికరణస్స సభాగవిసభాగవత్థుతో సభాగసరిక్ఖాసరిక్ఖతో చ ఏకంసేన తబ్భాగియం న హోతి, తస్మా ఆపత్తాధికరణం ఆపత్తాధికరణస్స సియా తబ్భాగియం సియా అఞ్ఞభాగియన్తి వుత్తం. తత్థ ఆదితో పట్ఠాయ అఞ్ఞభాగియస్స పఠమం నిద్దిట్ఠత్తా ఇధాపి అఞ్ఞభాగియమేవ పఠమం నిద్దిట్ఠం, తత్థ అఞ్ఞభాగియత్తఞ్చ పరతో తబ్భాగియత్తఞ్చ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

కిచ్చాధికరణం ¶ కిచ్చాధికరణస్స తబ్భాగియన్తి ఏత్థ పన బుద్ధకాలతో పట్ఠాయ చత్తారి సఙ్ఘకమ్మాని నిస్సాయ ఉప్పన్నం అధికరణఞ్చ ఇదాని చత్తారి సఙ్ఘకమ్మాని నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకం అధికరణఞ్చ సభాగతాయ సరిక్ఖతాయ చ ఏకం కిచ్చాధికరణమేవ హోతి. కిం పన సఙ్ఘకమ్మాని నిస్సాయ ఉప్పన్నం అధికరణం ¶ కిచ్చాధికరణం, ఉదాహు సఙ్ఘకమ్మానమేవేతం అధివచనన్తి? సఙ్ఘకమ్మానమేవేతం అధివచనం. ఏవం సన్తేపి సఙ్ఘకమ్మం నామ ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ ఏవం కత్తబ్బ’’న్తి యం కమ్మలక్ఖణం మనసికరోతి తం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనతో పురిమం పురిమం సఙ్ఘకమ్మం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనతో చ సఙ్ఘకమ్మాని నిస్సాయ ఉప్పన్నం అధికరణం కిచ్చాధికరణన్తి వుత్తం.

౩౯౪. కిఞ్చి దేసం లేసమత్తం ఉపాదాయాతి ఏత్థ పన యస్మా దేసోతి వా లేసమత్తోతి వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ బ్యఞ్జనతో నానం అత్థతో ఏకం, తస్మా ‘‘లేసో నామ దస లేసా జాతిలేసో నామలేసో’’తిఆదిమాహ. తత్థ జాతియేవ జాతిలేసో. ఏస నయో సేసేసు.

౩౯౫. ఇదాని తమేవ లేసం విత్థారతో దస్సేతుం యథా తం ఉపాదాయ అనుద్ధంసనా హోతి తథా సవత్థుకం కత్వా దస్సేన్తో ‘‘జాతిలేసో నామ ఖత్తియో దిట్ఠో హోతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఖత్తియో దిట్ఠో హోతీతి అఞ్ఞో కోచి ఖత్తియజాతియో ఇమినా చోదకేన దిట్ఠో హోతి. పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తోతి మేథునధమ్మాదీసు అఞ్ఞతరం ఆపజ్జన్తో. అఞ్ఞం ఖత్తియం పస్సిత్వా ¶ చోదేతీతి అథ సో అఞ్ఞం అత్తనో వేరిం ఖత్తియజాతియం భిక్ఖుం పస్సిత్వా తం ఖత్తియజాతిలేసం గహేత్వా ఏవం చోదేతి ‘‘ఖత్తియో మయా దిట్ఠో పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపజ్జన్తో, త్వం ఖత్తియో, పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసీ’’ అథ వా ‘‘త్వం సో ఖత్తియో, న అఞ్ఞో, పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నోసి, అస్సమణోసి అసక్యపుత్తియోసి నత్థి తయా సద్ధిం ఉపోసథో వా పవారణా వా సఙ్ఘకమ్మం వా’’తి, ఆపత్తి వాచాయ వాచాయ సఙ్ఘాదిసేసస్స. ఏత్థ చ తేసం ఖత్తియానం అఞ్ఞమఞ్ఞం అసదిసస్స తస్స తస్స దీఘాదినో వా దిట్ఠాదినో వా వసేన అఞ్ఞభాగియతా ఖత్తియజాతిపఞ్ఞత్తియా ఆధారవసేన అధికరణతా చ వేదితబ్బా, ఏతేనుపాయేన సబ్బపదేసు యోజనా వేదితబ్బా.

౪౦౦. పత్తలేసనిద్దేసే చ ¶ సాటకపత్తోతి లోహపత్తసదిసో సుసణ్ఠానో సుచ్ఛవి సినిద్ధో భమరవణ్ణో మత్తికాపత్తో వుచ్చతి. సుమ్భకపత్తోతి పకతిమత్తికాపత్తో.

౪౦౬. యస్మా ¶ పన ఆపత్తిలేసస్స ఏకపదేనేవ సఙ్ఖేపతో నిద్దేసో వుత్తో, తస్మా విత్థారతోపి తం దస్సేతుం ‘‘భిక్ఖు సఙ్ఘాదిసేసం అజ్ఝాపజ్జన్తో దిట్ఠో హోతీ’’తిఆది వుత్తం. కస్మా పనస్స తత్థేవ నిద్దేసం అవత్వా ఇధ విసుం వుత్తోతి? సేసనిద్దేసేహి అసభాగత్తా. సేసనిద్దేసా హి అఞ్ఞం దిస్వా అఞ్ఞస్స చోదనావసేన వుత్తా. అయం పన ఏకమేవ అఞ్ఞం ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తం దిస్వా అఞ్ఞాయ ఆపత్తియా చోదనావసేన వుత్తో. యది ఏవం కథం అఞ్ఞభాగియం అధికరణం హోతీతి? ఆపత్తియా. తేనేవ వుత్తం – ‘‘ఏవమ్పి ఆపత్తఞ్ఞభాగియఞ్చ హోతి లేసో చ ఉపాదిన్నో’’తి. యఞ్హి సో సఙ్ఘాదిసేసం ఆపన్నో తం పారాజికస్స అఞ్ఞభాగియం అధికరణం. తస్స పన అఞ్ఞభాగియస్స అధికరణస్స లేసో నామ యో సో సబ్బఖత్తియానం సాధారణో ఖత్తియభావో వియ సబ్బాపత్తీనం సాధారణో ఆపత్తిభావో. ఏతేనుపాయేన సేసాపత్తిమూలకనయో చోదాపకవారో చ వేదితబ్బో.

౪౦౮. అనాపత్తి తథాసఞ్ఞీ చోదేతి వా చోదాపేతి వాతి ‘‘పారాజికంయేవ అయం ఆపన్నో’’తి యో ఏవం తథాసఞ్ఞీ చోదేతి వా చోదాపేతి వా తస్స అనాపత్తి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ. సముట్ఠానాదీనిపి పఠమదుట్ఠదోససదిసానేవాతి.

దుతియదుట్ఠదోససిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౦. పఠమసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౦౯. తేన ¶ సమయేన బుద్ధో భగవాతి సఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదం. తత్థ అథ ఖో దేవదత్తోతిఆదీసు యో చ దేవదత్తో, యథా చ పబ్బజితో, యేన చ కారణేన కోకాలికాదయో ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఏథ మయం ఆవుసో సమణస్స గోతమస్స సఙ్ఘభేదం కరిస్సామ చక్కభేద’’న్తి ఆహ. తం సబ్బం సఙ్ఘభేదక్ఖన్ధకే (చూళవ. ౩౪౩) ఆగతమేవ. పఞ్చవత్థుయాచనా పన కిఞ్చాపి తత్థేవ ఆగమిస్సతి. అథ ఖో ఇధాపి ఆగతత్తా యదేత్థ వత్తబ్బం, తం వత్వావ గమిస్సామ.

సాధు భన్తేతి ఆయాచనా. భిక్ఖూ యావజీవం ఆరఞ్ఞికా అస్సూతి ఆరఞ్ఞికధుతఙ్గం సమాదాయ సబ్బేపి భిక్ఖూ యావ జీవన్తి తావ ఆరఞ్ఞికా హోన్తు ¶ , అరఞ్ఞేయేవ వసన్తు. యో గామన్తం ఓసరేయ్య వజ్జం నం ఫుసేయ్యాతి ¶ యో ఏకభిక్ఖుపి అరఞ్ఞం పహాయ నివాసత్థాయ గామన్తం ఓసరేయ్య, వజ్జం తం ఫుసేయ్య నం భిక్ఖుం దోసో ఫుసతు, ఆపత్తియా నం భగవా కారేతూ’’తి అధిప్పాయేన వదతి. ఏస నయో సేసవత్థూసుపి.

౪౧౦. జనం సఞ్ఞాపేస్సామాతి జనం అమ్హాకం అప్పిచ్ఛతాదిభావం జానాపేస్సామ, అథ వా పరితోసేస్సామ పసాదేస్సామాతి వుత్తం హోతి.

ఇమాని పన పఞ్చ వత్థూని యాచతో దేవదత్తస్స వచనం సుత్వావ అఞ్ఞాసి భగవా ‘‘సఙ్ఘభేదత్థికో హుత్వా అయం యాచతీ’’తి. యస్మా పన తాని అనుజానియమానాని బహూనం కులపుత్తానం మగ్గన్తరాయాయ సంవత్తన్తి, తస్మా భగవా ‘‘అలం దేవదత్తా’’తి పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘యో ఇచ్ఛతి ఆరఞ్ఞికో హోతూ’’తిఆదిమాహ.

ఏత్థ పన భగవతో అధిప్పాయం విదిత్వా కులపుత్తేన అత్తనో పతిరూపం వేదితబ్బం. అయఞ్హేత్థ భగవతో అధిప్పాయో – ‘‘ఏకో భిక్ఖు మహజ్ఝాసయో హోతి మహుస్సాహో, సక్కోతి గామన్తసేనాసనం పటిక్ఖిపిత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో దుక్ఖస్సన్తం కాతుం. ఏకో దుబ్బలో హోతి అప్పథామో అరఞ్ఞే న సక్కోతి, గామన్తేయేవ సక్కోతి. ఏకో మహబ్బలో సమప్పవత్తధాతుకో అధివాసనఖన్తిసమ్పన్నో ఇట్ఠానిట్ఠేసు సమచిత్తో అరఞ్ఞేపి గామన్తేపి సక్కోతియేవ. ఏకో నేవ గామన్తే న అరఞ్ఞే సక్కోతి పదపరమో హోతి.

తత్ర ¶ య్వాయం మహజ్ఝాసయో హోతి మహుస్సాహో, సక్కోతి గామన్తసేనాసనం పటిక్ఖిపిత్వా అరఞ్ఞే విహరన్తో దుక్ఖస్సన్తం కాతుం, సో అరఞ్ఞేయేవ వసతు, ఇదమస్స పతిరూపం. సద్ధివిహారికాదయోపి చస్స అనుసిక్ఖమానా అరఞ్ఞే విహాతబ్బమేవ మఞ్ఞిస్సన్తి.

యో పన దుబ్బలో హోతి అప్పథామో గామన్తేయేవ సక్కోతి దుక్ఖస్సన్తం కాతుం, న అరఞ్ఞే సో గామన్తేయేవ వసతు, య్వాయం మహబ్బలో సమప్పవత్తధాతుకో అధివాసనఖన్తిసమ్పన్నో ఇట్ఠానిట్ఠేసు సమచిత్తో అరఞ్ఞేపి గామన్తేపి సక్కోతియేవ, అయమ్పి గామన్తసేనాసనం పహాయ ¶ అరఞ్ఞే విహరతు, ఇదమస్స పతిరూపం సద్ధివిహారికాపి హిస్స అనుసిక్ఖమానా అరఞ్ఞే విహాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి.

యో పనాయం నేవ గామన్తే న అరఞ్ఞే సక్కోతి పదపరమో హోతి. అయమ్పి అరఞ్ఞేయేవ ¶ వసతు. అయం హిస్స ధుతఙ్గసేవనా కమ్మట్ఠానభావనా చ ఆయతిం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో భవిస్సతి. సద్ధివిహారికాదయో చస్స అనుసిక్ఖమానా అరఞ్ఞే విహాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తీతి.

ఏవం య్వాయం దుబ్బలో హోతి అప్పథామో గామన్తేయేవ విహరన్తో సక్కోతి దుక్ఖస్సన్తం కాతుం న అరఞ్ఞే, ఇమం పుగ్గలం సన్ధాయ భగవా ‘‘యో ఇచ్ఛతి గామన్తే విహరతూ’’తి ఆహ. ఇమినా చ పుగ్గలేన అఞ్ఞేసమ్పి ద్వారం దిన్నం.

యది పన భగవా దేవదత్తస్స వాదం సమ్పటిచ్ఛేయ్య, య్వాయం పుగ్గలో పకతియా దుబ్బలో హోతి అప్పథామో, యోపి దహరకాలే అరఞ్ఞవాసం అభిసమ్భుణిత్వా జిణ్ణకాలే వా వాతపిత్తాదీహి సముప్పన్నధాతుక్ఖోభకాలే వా నాభిసమ్భుణాతి, గామన్తేయేవ పన విహరన్తో సక్కోతి దుక్ఖస్సన్తం కాతుం, తేసం అరియమగ్గుపచ్ఛేదో భవేయ్య, అరహత్తఫలాధిగమో న భవేయ్య, ఉద్ధమ్మం ఉబ్బినయం విలోమం అనియ్యానికం సత్థు సాసనం భవేయ్య, సత్థా చ తేసం అసబ్బఞ్ఞూ అస్స ‘‘సకవాదం ఛడ్డేత్వా దేవదత్తవాదే పతిట్ఠితో’’తి గారయ్హో చ భవేయ్య. తస్మా భగవా ఏవరూపే పుగ్గలే సఙ్గణ్హన్తో దేవదత్తస్స వాదం పటిక్ఖిపి. ఏతేనేవూపాయేన పిణ్డపాతికవత్థుస్మిమ్పి పంసుకూలికవత్థుస్మిమ్పి అట్ఠ మాసే రుక్ఖమూలికవత్థుస్మిమ్పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. చత్తారో పన మాసే రుక్ఖమూలసేనాసనం పటిక్ఖిత్తమేవ.

మచ్ఛమంసవత్థుస్మిం తికోటిపరిసుద్ధన్తి తీహి కోటీహి పరిసుద్ధం, దిట్ఠాదీహి అపరిసుద్ధీహి విరహితన్తి అత్థో. తేనేవాహ – ‘‘అదిట్ఠం, అసుతం, అపరిసఙ్కిత’’న్తి. తత్థ ‘‘అదిట్ఠం’’ నామ భిక్ఖూనం అత్థాయ మిగమచ్ఛే వధిత్వా గయ్హమానం అదిట్ఠం. ‘‘అసుతం’’ నామ భిక్ఖూనం ¶ అత్థాయ మిగమచ్ఛే వధిత్వా గహితన్తి అసుతం. ‘‘అపరిసఙ్కితం’’ పన దిట్ఠపరిసఙ్కితం సుతపరిసఙ్కితం తదుభయవిముత్తపరిసఙ్కితఞ్చ ఞత్వా తబ్బిపక్ఖతో జానితబ్బం. కథం? ఇధ భిక్ఖూ పస్సన్తి మనుస్సే జాలవాగురాదిహత్థే ¶ గామతో వ నిక్ఖమన్తే అరఞ్ఞే వా విచరన్తే, దుతియదివసే చ నేసం తం గామం పిణ్డాయ ¶ పవిట్ఠానం సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిహరన్తి. తే తేన దిట్ఠేన పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం నుఖో అత్థాయ కత’’న్తి ఇదం దిట్ఠపరిసఙ్కితం, నామ ఏతం గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా భన్తే న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం భన్తే భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కత’’న్తి వదన్తి కప్పతి.

నహేవ ఖో భిక్ఖూ పస్సన్తి; అపిచ సుణన్తి, మనుస్సా కిర జాలవాగురాదిహత్థా గామతో వా నిక్ఖమన్తి, అరఞ్ఞే వా విచరన్తీ’’తి. దుతియదివసే చ నేసం తం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం ‘‘భిక్ఖూనం నుఖో అత్థాయ కత’’న్తి ఇదం ‘‘సుతపరిసఙ్కితం’’ నామ. ఏతం గహేతుం న వట్టతి, యం ఏవం అపరిసఙ్కితం తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కత’’న్తి వదన్తి కప్పతి.

నహేవ ఖో పన భిక్ఖూ పస్సన్తి, న సుణన్తి; అపిచ ఖో తేసం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం పత్తం గహేత్వా సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిసఙ్ఖరిత్వా అభిహరన్తి, తే పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం నుఖో అత్థాయ కత’’న్తి ఇదం ‘‘తదుభయవిముత్తపరిసఙ్కితం’’ నామ. ఏతం గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం అమ్హేహి అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కతం పవత్తమంసం వా కప్పియమేవ లభిత్వా భిక్ఖూనం అత్థాయ సమ్పాదిత’’న్తి వదన్తి కప్పతి. మతానం పేతకిచ్చత్థాయ మఙ్గలాదీనం వా అత్థాయ కతేపి ఏసేవ నయో. యం యఞ్హి భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయ అకతం, యత్థ చ నిబ్బేమతికో హోతి, తం సబ్బం కప్పతి.

సచే పన ఏకస్మిం విహారే భిక్ఖూ ఉద్దిస్స కతం హోతి, తే చ అత్తనో అత్థాయ కతభావం న జానన్తి, అఞ్ఞే జానన్తి. యే జానన్తి, తేసం న వట్టతి ¶ , ఇతరేసం వట్టతి. అఞ్ఞే న జానన్తి, తేయేవ జానన్తి, తేసంయేవ న వట్టతి, అఞ్ఞేసం వట్టతి. తేపి అమ్హాకం అత్థాయ కతన్తి జానన్తి, అఞ్ఞేపి ఏతేసం అత్థాయ ¶ కతన్తి జానన్తి, సబ్బేసమ్పి న వట్టతి, సబ్బే ¶ న జానన్తి, సబ్బేసమ్పి వట్టతి. పఞ్చసు హి సహధమ్మికేసు యస్స వా తస్స వా అత్థాయ ఉద్దిస్స కతం, సబ్బేసం న కప్పతి.

సచే పన కోచి ఏకం భిక్ఖుం ఉద్దిస్స పాణం వధిత్వా తస్స పత్తం పూరేత్వా దేతి, సో చ అత్తనో అత్థాయ కతభావం జానంయేవ గహేత్వా అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో దేతి, సో తస్స సద్ధాయ పరిభుఞ్జతి, కస్స ఆపత్తీతి? ద్విన్నమ్పి అనాపత్తి. యఞ్హి ఉద్దిస్స కతం తస్స అభుత్తతాయ అనాపత్తి, ఇతరస్స అజాననతాయ. కప్పియమంసస్స హి పటిగ్గహణే ఆపత్తి నత్థి. ఉద్దిస్స కతఞ్చ అజానిత్వా భుత్తస్స పచ్ఛా ఞత్వా ఆపత్తిదేసనాకిచ్చం నామ నత్థి, అకప్పియమంసం పన అజానిత్వా భుత్తేన పచ్ఛా ఞత్వాపి ఆపత్తి దేసేతబ్బా, ఉద్దిస్స కతఞ్హి ఞత్వా భుఞ్జతోవ ఆపత్తి. అకప్పియమంసం అజానిత్వా భుఞ్జన్తస్సాపి ఆపత్తియేవ. తస్మా ఆపత్తిభీరుకేన రూపం సల్లక్ఖేన్తేనపి పుచ్ఛిత్వావ మంసం పటిగ్గహేతబ్బం. పరిభోగకాలే పుచ్ఛిత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీతి వా గహేత్వా పుచ్ఛిత్వావ పరిభుఞ్జితబ్బం. కస్మా? దువిఞ్ఞేయ్యత్తా. అచ్ఛమంసం హి సూకరమంససదిసం హోతి, దీపిమంసాదీనిపి మిగమంసాదిసదిసాని, తస్మా పుచ్ఛిత్వా గహణమేవ వత్తన్తి వదన్తి.

హట్ఠో ఉదగ్గోతి తుట్ఠో చేవ ఉన్నతకాయచిత్తో చ హుత్వా. సో కిర ‘‘న భగవా ఇమాని పఞ్చ వత్థూని అనుజానాతి, ఇదాని సక్ఖిస్సామి సఙ్ఘభేదం కాతు’’న్తి కోకాలికస్స ఇఙ్గితాకారం దస్సేత్వా యథా విసం వా ఖాదిత్వా రజ్జుయా వా ఉబ్బన్ధిత్వా సత్థం వా ఆహరిత్వా మరితుకామో పురిసో విసాదీసు అఞ్ఞతరం లభిత్వా తప్పచ్చయా ఆసన్నమ్పి మరణదుక్ఖం అజానన్తో హట్ఠో ఉదగ్గో హోతి; ఏవమేవ సఙ్ఘభేదపచ్చయా ఆసన్నమ్పి అవీచిమ్హి నిబ్బత్తిత్వా పటిసంవేదనీయం దుక్ఖం అజానన్తో ‘‘లద్ధో దాని మే సఙ్ఘభేదస్స ఉపాయో’’తి హట్ఠో ఉదగ్గో సపరిసో ఉట్ఠాయాసనా తేనేవ హట్ఠభావేన భగవన్తం ¶ అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామి.

తే మయం ఇమేహి పఞ్చహి వత్థూహి సమాదాయ వత్తామాతి ఏత్థ పన ‘‘ఇమాని పఞ్చ వత్థూనీ’’తి వత్తబ్బేపి తే మయం ఇమేహి పఞ్చహి వత్థూహి జనం సఞ్ఞాపేస్సామాతి అభిణ్హం పరివితక్కవసేన విభత్తివిపల్లాసం అసల్లక్ఖేత్వా అభిణ్హం పరివితక్కానురూపమేవ ‘‘తే మయం ఇమేహి పఞ్చహి వత్థూహీ’’తి ఆహ, యథా తం విక్ఖిత్తచిత్తో.

ధుతా ¶ ¶ సల్లేఖవుత్తినోతి యా పటిపదా కిలేసే ధునాతి, తాయ సమన్నాగతత్తా ధుతా. యా చ కిలేసే సల్లిఖతి, సా ఏతేసం వుత్తీతి సల్లేఖవుత్తినో.

బాహులికోతి చీవరాదీనం పచ్చయానం బహులభావో బాహుల్లం, తం బాహుల్లమస్స అత్థి, తస్మిం వా బాహుల్లే నియుత్తో ఠితోతి బాహులికో. బాహుల్లాయ చేతేతీతి బాహులత్తాయ చేతేతి కప్పేతి పకప్పేతి. కథఞ్హి నామ మయ్హఞ్చ సావకానఞ్చ చీవరాదీనం పచ్చయానం బహులభావో భవేయ్యాతి ఏవం ఉస్సుక్కమాపన్నోతి అధిప్పాయో. చక్కభేదాయాతి ఆణాభేదాయ.

ధమ్మిం కథం కత్వాతి ఖన్ధకే వుత్తనయేన ‘‘అలం, దేవదత్త, మా తే రుచ్చి సఙ్ఘభేదో. గరుకో ఖో, దేవదత్త, సఙ్ఘభేదో. యో ఖో, దేవదత్త, సమగ్గం సఙ్ఘం భిన్దతి, కప్పట్ఠికం కిబ్బిసం పసవతి, కప్పం నిరయమ్హి పచ్చతి, యో చ ఖో, దేవదత్త, భిన్నం సఙ్ఘం సమగ్గం కరోతి, బ్రహ్మం పుఞ్ఞం పసవతి, కప్పం సగ్గమ్హి మోదతీ’’తి (చూళవ. ౩౪౩) ఏవమాదికం అనేకప్పకారం దేవదత్తస్స చ భిక్ఖూనఞ్చ తదనుచ్ఛవికం తదనులోమికం ధమ్మిం కథం కత్వా.

౪౧౧. సమగ్గస్సాతి సహితస్స చిత్తేన చ సరీరేన చ అవియుత్తస్సాతి అత్థో. పదభాజనేపి హి అయమేవ అత్థో దస్సితో. సమానసంవాసకోతి హి వదతా చిత్తేన అవియోగో దస్సితో హోతి. సమానసీమాయం ఠితోతి వదతా సరీరేన. కథం? సమానసంవాసకో హి లద్ధినానాసంవాసకేన వా కమ్మనానాసంవాసకేన వా విరహితో సమచిత్తతాయ చిత్తేన అవియుత్తో హోతి. సమానసీమాయం ఠితో కాయసామగ్గిదానతో సరీరేన అవియుత్తో.

భేదనసంవత్తనికం వా అధికరణన్తి భేదనస్స సఙ్ఘభేదస్స అత్థాయ సంవత్తనికం కారణం. ఇమస్మిఞ్హి ఓకాసే ¶ ‘‘కామహేతు కామనిదానం కామాధికరణ’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౬౮) వియ కారణం అధికరణన్తి అధిప్పేతం. తఞ్చ యస్మా అట్ఠారసవిధం హోతి, తస్మా పదభాజనే ‘‘అట్ఠారస భేదకరవత్థూనీ’’తి వుత్తం. తాని పన ‘‘ఇధూపాలి, భిక్ఖు అధమ్మం ధమ్మోతి దీపేతీ’’తిఆదినా ¶ (చూళవ. ౩౫౨) నయేన ఖన్ధకే ఆగతాని, తస్మా తత్రేవ నేసం అత్థం వణ్ణయిస్సామ. యోపి చాయం ఇమాని వత్థూని నిస్సాయ అపరేహిపి కమ్మేన, ఉద్దేసేన, వోహారేన, అనుసావనాయ, సలాకగ్గాహేనాతి పఞ్చహి కారణేహి సఙ్ఘభేదో హోతి, తమ్పి ఆగతట్ఠానేయేవ పకాసయిస్సామ. సఙ్ఖేపతో పన భేదనసంవత్తనికం వా అధికరణం సమాదాయాతి ఏత్థ సఙ్ఘభేదస్స అత్థాయ సంవత్తనికం సఙ్ఘభేదనిప్ఫత్తిసమత్థం కారణం గహేత్వాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. పగ్గయ్హాతి పగ్గహితం అబ్భుస్సితం పాకటం కత్వా. తిట్ఠేయ్యాతి యథాసమాదిన్నం యథాపగ్గహితమేవ చ కత్వా అచ్ఛేయ్య ¶ . యస్మా పన ఏవం పగ్గణ్హతా తిట్ఠతా చ తం దీపితఞ్చేవ అప్పటినిస్సట్ఠఞ్చ హోతి, తస్మా పదభాజనే ‘‘దీపేయ్యా’’తి చ ‘‘నప్పటినిస్సజ్జేయ్యా’’తి చ వుత్తం.

భిక్ఖూహి ఏవమస్స వచనీయోతి అఞ్ఞేహి లజ్జీహి భిక్ఖూహి ఏవం వత్తబ్బో భవేయ్య. పదభాజనే చస్స యే పస్సన్తీతి యే సమ్ముఖా పగ్గయ్హ తిట్ఠన్తం పస్సన్తి. యే సుణన్తీతి యేపి ‘‘అసుకస్మిం నామ విహారే భిక్ఖూ భేదనసంవత్తనికం అధికరణం సమాదాయ పగ్గయ్హ తిట్ఠన్తీ’’తి సుణన్తి.

సమేతాయస్మా సఙ్ఘేనాతి ఆయస్మా సఙ్ఘేన సద్ధిం సమేతు సమాగచ్ఛతు ఏకలద్ధికో హోతూతి అత్థో. కిం కారణా? సమగ్గో హి సఙ్ఘో సమ్మోదమానో అవివదమానో ఏకుద్దేసో ఫాసు విహరతీతి.

తత్థ సమ్మోదమానోతి అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్పత్తియా సట్ఠు మోదమానో. అవివదమానోతి ‘‘అయం ధమ్మో, నాయం ధమ్మో’’తి ఏవం న వివదమానో. ఏకో ఉద్దేసో అస్సాతి ఏకుద్దేసో, ఏకతో పవత్తపాతిమోక్ఖుద్దేసో, న విసున్తి అత్థో. ఫాసు విహరతీతి సుఖం విహరతి.

ఇచ్చేతం కుసలన్తి ఏతం పటినిస్సజ్జనం కుసలం ఖేమం సోత్థిభావో తస్స భిక్ఖునో. నో చే పటినిస్సజ్జతి ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి తిక్ఖత్తుం వుత్తస్స అప్పటినిస్సజ్జతో దుక్కటం. సుత్వా న వదన్తి ఆపత్తి దుక్కటస్సాతి యే సుత్వా న వదన్తి, తేసమ్పి ¶ దుక్కటం. కీవదూరే సుత్వా అవదన్తానం దుక్కటం? ఏకవిహారే తావ వత్తబ్బం నత్థి. అట్ఠకథాయం పన వుత్తం ‘‘సమన్తా అద్ధయోజనే భిక్ఖూనం భారో. దూతం వా పణ్ణం వా పేసేత్వా వదతోపి ఆపత్తిమోక్ఖో నత్థి. సయమేవ గన్త్వా ‘గరుకో ఖో, ఆవుసో, సఙ్ఘభేదో ¶ , మా సఙ్ఘభేదాయ, పరక్కమీ’తి నివారేతబ్బో’’తి. పహోన్తేన పన దూరమ్పి గన్తబ్బం అగిలానానఞ్హి దూరేపి భారోయేవ.

ఇదాని ‘‘ఏవఞ్చ సో భిక్ఖు భిక్ఖూహి వుచ్చమానో’’తిఆదీసు అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం ‘‘సో భిక్ఖు సఙ్ఘమజ్ఝమ్పి ఆకడ్ఢిత్వా వత్తబ్బో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సఙ్ఘమజ్ఝమ్పి ఆకడ్ఢిత్వాతి సచే పురిమనయేన వుచ్చమానో న పటినిస్సజ్జతి హత్థేసు చ పాదేసు చ గహేత్వాపి సఙ్ఘమజ్ఝం ఆకడ్ఢిత్వా పునపి ‘‘మా ఆయస్మా’’తిఆదినా నయేన తిక్ఖత్తుం వత్తబ్బో.

యావతతియం సమనుభాసితబ్బోతి యావ తతియం సమనుభాసనం తావ సమనుభాసితబ్బో. తీహి సమనుభాసనకమ్మవాచాహి కమ్మం కాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. పదభాజనే పనస్స అత్థమేవ గహేత్వా సమనుభాసనవిధిం ¶ దస్సేతుం ‘‘సో భిక్ఖు సమనుభాసితబ్బో. ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవే, సమనుభాసితబ్బో’’తిఆది వుత్తం.

౪౧౪. తత్థ ఞత్తియా దుక్కటం ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయా పటిప్పస్సమ్భన్తీతి యఞ్చ ఞత్తిపరియోసానే దుక్కటం ఆపన్నో, యే చ ద్వీహి కమ్మవాచాహి థుల్లచ్చయే, తా తిస్సోపి ఆపత్తియో ‘‘యస్స నక్ఖమతి సో భాసేయ్యా’’తి ఏవం య్య-కారప్పత్తమత్తాయ తతియకమ్మవాచాయ పటిప్పస్సమ్భన్తి సఙ్ఘాదిసేసోయేవ తిట్ఠతి. కిం పన ఆపన్నాపత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తి అనాపన్నాతి? మహాసుమత్థేరో తావ వదతి ‘‘యో అవసానే పటినిస్సజ్జిస్సతి, సో తా ఆపత్తియో న ఆపజ్జతి, తస్మా అనాపన్నా పటిప్పస్సమ్భన్తీ’’తి. మహాపదుమత్థేరో పన లిఙ్గపరివత్తేన అసాధారణాపత్తియో వియ ఆపన్నా పటిప్పస్సమ్భన్తి, అనాపన్నానం కిం పటిప్పస్సద్ధియా’’తి ఆహ.

౪౧౫. ధమ్మకమ్మే ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీతి తఞ్చే సమనుభాసనకమ్మం ధమ్మకమ్మం హోతి, తస్మిం ధమ్మకమ్మసఞ్ఞీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఇధ సఞ్ఞా న రక్ఖతి, కమ్మస్స ధమ్మికత్తా ¶ ఏవ అప్పటినిస్సజ్జన్తో ఆపజ్జతి.

౪౧౬. అసమనుభాసన్తస్సాతి అసమనుభాసియమానస్స అప్పటినిస్సజ్జన్తస్సాపి సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి.

పటినిస్సజ్జన్తస్సాతి ¶ ఞత్తితో పుబ్బే వా ఞత్తిక్ఖణే వా ఞత్తిపరియోసానే వా పఠమాయ వా అనుసావనాయ దుతియాయ వా తతియాయ వా యావ య్య-కారం న సమ్పాపుణాతి, తావ పటినిస్సజ్జన్తస్స సఙ్ఘాదిసేసేన అనాపత్తి.

ఆదికమ్మికస్సాతి. ఏత్థ పన ‘‘దేవదత్తో సమగ్గస్స సఙ్ఘస్స భేదాయ పరక్కమి, తస్మిం వత్థుస్మి’’న్తి పరివారే (పరి. ౧౭) ఆగతత్తా దేవదత్తో ఆదికమ్మికో. సో చ ఖో సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమనస్సేవ, న అప్పటినిస్సజ్జనస్స. న హి తస్స తం కమ్మం కతం. కథమిదం జానితబ్బన్తి చే? సుత్తతో. యథా హి ‘‘అరిట్ఠో భిక్ఖు గద్ధబాధిపుబ్బో యావతతియం సమనుభాసనాయ న పటినిస్సజ్జి, తస్మిం వత్థుస్మి’’న్తి పరివారే (పరి. ౧౨౧) ఆగతత్తా అరిట్ఠస్స కమ్మం కతన్తి పఞ్ఞాయతి, న తథా దేవదత్తస్స. అథాపిస్స కతేన భవితబ్బన్తి కోచి అత్తనో రుచిమత్తేన వదేయ్య, తథాపి అప్పటినిస్సజ్జనే ఆదికమ్మికస్స అనాపత్తి నామ ¶ నత్థి. న హి పఞ్ఞత్తం సిక్ఖాపదం వీతిక్కమన్తస్స అఞ్ఞత్ర ఉద్దిస్స అనుఞ్ఞాతతో అనాపత్తి నామ దిస్సతి. యమ్పి అరిట్ఠసిక్ఖాపదస్స అనాపత్తియం ‘‘ఆదికమ్మికస్సా’’తి పోత్థకేసు లిఖితం, తం పమాదలిఖితం. పమాదలిఖితభావో చస్స ‘‘పఠమం అరిట్ఠో భిక్ఖు చోదేతబ్బో, చోదేత్వా సారేతబ్బో, సారేత్వా ఆపత్తిం రోపేతబ్బో’’తి (చూళవ. ౬౫) ఏవం కమ్మక్ఖన్ధకే ఆపత్తిరోపనవచనతో వేదితబ్బో.

ఇతి భేదాయ పరక్కమనే ఆదికమ్మికస్స దేవదత్తస్స యస్మా తం కమ్మం న కతం, తస్మాస్స ఆపత్తియేవ న జాతా. సిక్ఖాపదం పన తం ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తన్తి కత్వా ‘‘ఆదికమ్మికో’’తి వుత్తో. ఇతి ఆపత్తియా అభావతోయేవస్స అనాపత్తి వుత్తా. సా పనేసా కిఞ్చాపి అసమనుభాసన్తస్సాతి ఇమినావ సిద్ధా, యస్మా పన అసమనుభాసన్తో నామ యస్స కేవలం సమనుభాసనం న కరోన్తి, సో ¶ వుచ్చతి, న ఆదికమ్మికో. అయఞ్చ దేవదత్తో ఆదికమ్మికోయేవ, తస్మా ‘‘ఆదికమ్మికస్సా’’తి వుత్తం. ఏతేనుపాయేన ఠపేత్వా అరిట్ఠసిక్ఖాపదం సబ్బసమనుభాసనాసు వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

సముట్ఠానాదీసు తివఙ్గికం ఏకసముట్ఠానం, సమనుభాసనసముట్ఠానం నామమేతం, కాయవాచాచిత్తతో సముట్ఠాతి. పటినిస్సజ్జామీతి కాయవికారం వా వచీభేదం వా ¶ అకరోన్తస్సేవ పన ఆపజ్జనతో అకిరియం, సఞ్ఞావిమోక్ఖం, సచిత్తకం, లోకవజ్జం, కాయకమ్మం, వచీకమ్మం, అకుసలచిత్తం, దుక్ఖవేదనన్తి.

పఠమసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౧. దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౧౭-౮. తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతి దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదం. తత్థ అనువత్తకాతి తస్స దిట్ఠిఖన్తిరుచిగ్గహణేన అనుపటిపజ్జనకా. వగ్గం అసామగ్గిపక్ఖియవచనం వదన్తీతి వగ్గవాదకా. పదభాజనే పన ‘‘తస్స వణ్ణాయ పక్ఖాయ ఠితా హోన్తీ’’తి వుత్తం, తస్స సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమన్తస్స వణ్ణత్థాయ చ పక్ఖవుడ్ఢిఅత్థాయ చ ఠితాతి అత్థో. యే హి వగ్గవాదకా, తే నియమేన ఈదిసా హోన్తి, తస్మా ఏవం వుత్తం. యస్మా పన తిణ్ణం ఉద్ధం కమ్మారహా న హోన్తి, న హి సఙ్ఘో సఙ్ఘస్స కమ్మం కరోతి, తస్మా ఏకో వా ద్వే వా తయో వాతి వుత్తం.

జానాతి ¶ నోతి అమ్హాకం ఛన్దాదీని జానాతి. భాసతీతి ‘‘ఏవం కరోమా’’తి అమ్హేహి సద్ధిం భాసతి. అమ్హాకమ్పేతం ఖమతీతి యం సో కరోతి, ఏతం అమ్హాకమ్పి రుచ్చతి.

సమేతాయస్మన్తానం సఙ్ఘేనాతి ఆయస్మన్తానం చిత్తం సఙ్ఘేన సద్ధిం సమేతు సమాగచ్ఛతు, ఏకీభావం యాతూతి వుత్తం హోతి. సేసమేత్థ పఠమసిక్ఖాపదే వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థత్తా చ పాకటమేవ.

సముట్ఠానాదీనిపి పఠమసిక్ఖాపదసదిసానేవాతి.

దుతియసఙ్ఘభేదసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౨. దుబ్బచసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౨౪. తేన సమయేన బుద్ధో భగవాతి దుబ్బచసిక్ఖాపదం. తత్థ అనాచారం ఆచరతీతి అనేకప్పకారం కాయవచీద్వారవీతిక్కమం కరోతి. కిం ను ఖో నామాతి వమ్భనవచనమేతం. అహం ఖో నామాతి ఉక్కంసవచనం. తుమ్హే వదేయ్యన్తి ¶ ‘‘ఇదం కరోథ, ఇదం మా కరోథా’’తి అహం తుమ్హే వత్తుం ¶ అరహామీతి దస్సేతి. కస్మాతి చే? యస్మా అమ్హాకం బుద్ధో భగవా కణ్టకం ఆరుయ్హ మయా సద్ధిం నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితోతిఏవమాదిమత్థం సన్ధాయాహ. ‘‘అమ్హాకం ధమ్మో’’తి వత్వా పన అత్తనో సన్తకభావే యుత్తిం దస్సేన్తో ‘‘అమ్హాకం అయ్యపుత్తేన ధమ్మో అభిసమితో’’తి ఆహ. యస్మా అమ్హాకం అయ్యపుత్తేన చతుసచ్చధమ్మో పటివిద్ధో, తస్మా ధమ్మోపి అమ్హాకన్తి వుత్తం హోతి. సఙ్ఘం పన అత్తనో వేరిపక్ఖే ఠితం మఞ్ఞమానో అమ్హాకం సఙ్ఘోతి న వదతి. ఉపమం పన వత్వా సఙ్ఘం అపసాదేతుకామో ‘‘సేయ్యథాపి నామా’’తిఆదిమాహ. తిణకట్ఠపణ్ణసటన్తి తత్థ తత్థ పతితం తిణకట్ఠపణ్ణం. అథ వా తిణఞ్చ నిస్సారకం లహుకం కట్ఠఞ్చ తిణకట్ఠం. పణ్ణసటన్తి పురాణపణ్ణం. ఉస్సారేయ్యాతి రాసిం కరేయ్య.

పబ్బతేయ్యాతి పబ్బతప్పభవా, సా హి సీఘసోతా హోతి, తస్మా తమేవ గణ్హాతి. సఙ్ఖసేవాలపణకన్తి ఏత్థ సఙ్ఖోతి దీఘమూలకో పణ్ణసేవాలో వుచ్చతి. సేవాలోతి నీలసేవాలో, అవసేసో ఉదకపప్పటకతిలబీజకాది సబ్బోపి పణకోతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. ఏకతో ఉస్సారితాతి ఏకట్ఠానే కేనాపి సమ్పిణ్డితా రాసీకతాతి దస్సేతి.

౪౨౫-౬. దుబ్బచజాతికోతి దుబ్బచసభావో వత్తుం అసక్కుణేయ్యోతి అత్థో. పదభాజనేపిస్స ¶ దుబ్బచోతి దుక్ఖేన కిచ్ఛేన వదితబ్బో, న సక్కా సుఖేన వత్తున్తి అత్థో. దోవచస్సకరణేహీతి దుబ్బచభావకరణీయేహి, యే ధమ్మా దుబ్బచం పుగ్గలం కరోన్తి, తేహి సమన్నాగతోతి అత్థో. తే పన ‘‘కతమే చ, ఆవుసో, దోవచస్సకరణా ధమ్మా? ఇధావుసో, భిక్ఖు పాపిచ్ఛో హోతీ’’తిఆదినా నయేన పటిపాటియా అనుమానసుత్తే (మ. ని. ౧.౧౮౧) ఆగతా పాపిచ్ఛతా, అత్తుక్కంసకపరవమ్భకతా, కోధనతా, కోధహేతు ఉపనాహితా, కోధహేతుఅభిసఙ్గితా, కోధహేతుకోధసామన్తవాచానిచ్ఛారణతా, చోదకం పటిప్ఫరణతా, చోదకం అపసాదనతా, చోదకస్స పచ్చారోపనతా, అఞ్ఞేన అఞ్ఞంపటిచరణతా ¶ , అపదానేన న సమ్పాయనతా, మక్ఖిపళాసితా, ఇస్సుకీమచ్ఛరితా, సఠమాయావితా, థద్ధాతిమానితా, సన్దిట్ఠిపరామాసిఆధానగ్గహిదుప్పటినిస్సగ్గితాతి ఏకూనవీసతి ధమ్మా వేదితబ్బా.

ఓవాదం ¶ నక్ఖమతి న సహతీతి అక్ఖమో. యథానుసిట్ఠం అప్పటిపజ్జనతో పదక్ఖిణేన అనుసాసనిం న గణ్హాతీతి అప్పదక్ఖిణగ్గాహీ అనుసాసనిం.

ఉద్దేసపరియాపన్నేసూతి ఉద్దేసే పరియాపన్నేసు అన్తోగధేసు. ‘‘యస్స సియా ఆపత్తి, సో ఆవికరేయ్యా’’తి ఏవం సఙ్గహితత్తా అన్తో పాతిమోక్ఖస్స వత్తమానేసూతి అత్థో. సహధమ్మికం వుచ్చమానోతి సహధమ్మికేన వుచ్చమానో కరణత్థే ఉపయోగవచనం, పఞ్చహి సహధమ్మికేహి సిక్ఖితబ్బత్తా తేసం వా సన్తకత్తా సహధమ్మికన్తి లద్ధనామేన బుద్ధపఞ్ఞత్తేన సిక్ఖాపదేన వుచ్చమానోతి అత్థో.

విరమథాయస్మన్తో మమ వచనాయాతి యేన వచనేన మం వదథ, తతో మమ వచనతో విరమథ. మా మం తం వచనం వదథాతి వుత్తం హోతి.

వదతు సహధమ్మేనాతి సహధమ్మికేన సిక్ఖాపదేన సహధమ్మేన వా అఞ్ఞేనపి పాసాదికభావసంవత్తనికేన వచనేన వదతు. యదిదన్తి వుడ్ఢికారణనిదస్సనత్థే నిపాతో. తేన ‘‘యం ఇదం అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హితవచనం ఆపత్తితో వుట్ఠాపనఞ్చ తేన అఞ్ఞమఞ్ఞవచనేన అఞ్ఞమఞ్ఞవుట్ఠాపనేన చ సంవడ్ఢా పరిసా’’తి ఏవం పరిసాయ వుడ్ఢికారణం దస్సితం హోతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవ.

సముట్ఠానాదీని పఠమసఙ్ఘభేదసదిసానేవాతి.

దుబ్బచసిక్ఖాపదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౩. కులదూసకసిక్ఖాపదవణ్ణనా

౪౩౧. తేన ¶ సమయేన బుద్ధో భగవాతి కులదూసకసిక్ఖాపదం. తత్థ అస్సజిపునబ్బసుకా నామాతి అస్సజి చేవ పునబ్బసుకో చ. కీటాగిరిస్మిన్తి ఏవంనామకే జనపదే. ఆవాసికా హోన్తీతి ఏత్థ ఆవాసో ఏతేసం అత్థీతి ఆవాసికా. ‘‘ఆవాసో’’తి విహారో వుచ్చతి. సో యేసం ఆయత్తో నవకమ్మకరణపురాణపటిసఙ్ఖరణాదిభారహారతాయ, తే ఆవాసికా. యే పన కేవలం విహారే వసన్తి, తే నేవాసికాతి వుచ్చన్తి. ఇమే ఆవాసికా అహేసుం. అలజ్జినో పాపభిక్ఖూతి ¶ నిల్లజ్జా లామకభిక్ఖూ, తే హి ఛబ్బగ్గియానం జేట్ఠకఛబ్బగ్గియా.

సావత్థియం ¶ కిర ఛ జనా సహాయకా ‘‘కసికమ్మాదీని దుక్కరాని, హన్ద మయం సమ్మా పబ్బజామ! పబ్బజన్తేహి చ ఉప్పన్నే కిచ్చే నిత్థరణకట్ఠానే పబ్బజితుం వట్టతీ’’తి సమ్మన్తయిత్వా ద్విన్నం అగ్గసావకానం సన్తికే పబ్బజింసు. తే పఞ్చవస్సా హుత్వా మాతికం పగుణం కత్వా మన్తయింసు ‘‘జనపదో నామ కదాచి సుభిక్ఖో హోతి కదాచి దుబ్భిక్ఖో, మయం మా ఏకట్ఠానే వసిమ్హ, తీసు ఠానేసు వసామా’’తి. తతో పణ్డుకలోహితకే ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, సావత్థి నామ సత్తపఞ్ఞాసాయ కులసతసహస్సేహి అజ్ఝావుత్థా, అసీతిగామసహస్సపటిమణ్డితానం తియోజనసతికానం ద్విన్నం కాసికోసలరట్ఠానం ఆయముఖభూతా, తత్ర తుమ్హే ధురట్ఠానేయేవ పరివేణాని కారేత్వా అమ్బపనసనాళికేరాదీని రోపేత్వా పుప్ఫేహి చ ఫలేహి చ కులాని సఙ్గణ్హన్తా కులదారకే పబ్బాజేత్వా పరిసం వడ్ఢేథా’’తి.

మేత్తియభూమజకే ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, రాజగహం నామ అట్ఠారసహి మనుస్సకోటీహి అజ్ఝావుత్థం అసీతిగామసహస్సపటిమణ్డితానం తియోజనసతికానం ద్విన్నం అఙ్గమగధరట్ఠానం ఆయముఖభూతం, తత్ర తుమ్హే ధురట్ఠానేయేవ…పే… పరిసం వడ్ఢేథా’’తి.

అస్సజిపునబ్బసుకే ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో, కీటాగిరి నామ ద్వీహి మేఘేహి అనుగ్గహితో తీణి సస్సాని పసవన్తి, తత్ర తుమ్హే ధురట్ఠానేయేవ పరివేణాని కారేత్వా…పే… పరిసం వడ్ఢేథా’’తి. తే తథా అకంసు. తేసు ఏకమేకస్స పక్ఖస్స పఞ్చ పఞ్చ భిక్ఖుసతాని పరివారా, ఏవం సమధికం దియడ్ఢభిక్ఖుసహస్సం హోతి. తత్ర పణ్డుకలోహితకా సపరివారా సీలవన్తోవ భగవతా సద్ధిం జనపదచారికమ్పి చరన్తి, తే అకతవత్థుం ఉప్పాదేన్తి, పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం పన న మద్దన్తి, ఇతరే సబ్బే అలజ్జినో అకతవత్థుఞ్చ ఉప్పాదేన్తి, పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదఞ్చ మద్దన్తి, తేన వుత్తం – ‘‘అలజ్జినో పాపభిక్ఖూ’’తి.

ఏవరూపన్తి ¶ ¶ ఏవంజాతికం. అనాచారం ఆచరన్తీతి అనాచరితబ్బం ఆచరన్తి, అకాతబ్బం కరోన్తి. మాలావచ్ఛన్తి తరుణపుప్ఫరుక్ఖం, తరుణకా హి పుప్ఫరుక్ఖాపి పుప్ఫగచ్ఛాపి మాలావచ్ఛా త్వేవ వుచ్చన్తి, తే చ అనేకప్పకారం మాలావచ్ఛం సయమ్పి రోపేన్తి, అఞ్ఞేనపి రోపాపేన్తి, తేన వుత్తం – ‘‘మాలావచ్ఛం రోపేన్తిపి రోపాపేన్తిపీ’’తి. సిఞ్చన్తీతి సయమేవ ఉదకేన సిఞ్చన్తి. సిఞ్చాపేన్తీతి అఞ్ఞేనపి సిఞ్చాపేన్తి.

ఏత్థ ¶ పన అకప్పియవోహారో కప్పియవోహారో పరియాయో ఓభాసో నిమిత్తకమ్మన్తి ఇమాని పఞ్చ జానితబ్బాని. తత్థ అకప్పియవోహారో నామ అల్లహరితానం కోట్టనం కోట్టాపనం, ఆవాటస్స ఖణనం ఖణాపనం, మాలావచ్ఛస్స రోపనం రోపాపనం, ఆళియా బన్ధనం బన్ధాపనం, ఉదకస్స సేచనం సేచాపనం, మాతికాయ సమ్ముఖకరణం కప్పియఉదకసిఞ్చనం హత్థముఖపాదధోవనన్హానోదకసిఞ్చనన్తి. కప్పియవోహారో నామ ‘‘ఇమం రుక్ఖం జాన, ఇమం ఆవాటం జాన, ఇమం మాలావచ్ఛం జాన, ఏత్థ ఉదకం జానా’’తి వచనం సుక్ఖమాతికాయ ఉజుకరణఞ్చ. పరియాయో నామ ‘‘పణ్డితేన నామ మాలావచ్ఛాదయో రోపాపేతబ్బా నచిరస్సేవ ఉపకారాయ సంవత్తన్తీ’’తిఆదివచనం. ఓభాసో నామ కుదాలఖణిత్తాదీని చ మాలావచ్ఛే చ గహేత్వా ఠానం, ఏవం ఠితఞ్హి సామణేరాదయో దిస్వా థేరో కారాపేతుకామోతి గన్త్వా కరోన్తి. నిమిత్తకమ్మం నామ కుదాల-ఖణిత్తి-వాసి-ఫరసు-ఉదకభాజనాని ఆహరిత్వా సమీపే ఠపనం.

ఇమాని పఞ్చపి కులసఙ్గహత్థాయ రోపనే న వట్టన్తి, ఫలపరిభోగత్థాయ కప్పియాకప్పియవోహారద్వయమేవ న వట్టతి, ఇతరత్తయం వట్టతి. మహాపచ్చరియం పన ‘‘కప్పియవోహారోపి వట్టతి. యఞ్చ అత్తనో పరిభోగత్థాయ వట్టతి, తం అఞ్ఞపుగ్గలస్స వా సఙ్ఘస్స వా చేతియస్స వా అత్థాయపి వట్టతీ’’తి వుత్తం.

ఆరామత్థాయ పన వనత్థాయచ ఛాయత్థాయ చ అకప్పియవోహారమత్తమేవ న చ వట్టతి, సేసం వట్టతి, న కేవలఞ్చ సేసం యంకిఞ్చి మాతికమ్పి ఉజుం కాతుం కప్పియఉదకం సిఞ్చితుం న్హానకోట్ఠకం కత్వా న్హాయితుం హత్థపాదముఖధోవనుదకాని ¶ చ తత్థ ఛడ్డేతుమ్పి వట్టతి. మహాపచ్చరియం పన కురున్దియఞ్చ ‘‘కప్పియపథవియం సయం రోపేతుమ్పి వట్టతీ’’తి వుత్తం. ఆరామాదిఅత్థాయ పన రోపితస్స వా రోపాపితస్స వా ఫలం పరిభుఞ్జితుమ్పి వట్టతి.

ఓచిననఓచినాపనే పకతియాపి పాచిత్తియం. కులదూసనత్థాయ పన పాచిత్తియఞ్చేవ దుక్కటఞ్చ. గన్థనాదీసు చ ఉరచ్ఛదపరియోసానేసు కులదూసనత్థాయ అఞ్ఞత్థాయ వా కరోన్తస్స దుక్కటమేవ ¶ . కస్మా? అనాచారత్తా, ‘‘పాపసమాచారో’’తి ఏత్థ వుత్తపాపసమాచారత్తా చ. ఆరామాదిఅత్థాయ రుక్ఖరోపనే వియ వత్థుపూజనత్థాయ కస్మా న అనాపత్తీతి చే? అనాపత్తియేవ. యథా హి తత్థ కప్పియవోహారేన పరియాయాదీహి చ అనాపత్తి తథా వత్థుపూజత్థాయపి అనాపత్తియేవ.

నను ¶ చ తత్థ ‘‘కప్పియపథవియం సయం రోపేతుమ్పి వట్టతీ’’తి వుత్తన్తి? వుత్తం, న పన మహాఅట్ఠకథాయం. అథాపి మఞ్ఞేయ్యాసి ఇతరాసు వుత్తమ్పి పమాణం. మహాఅట్ఠకథాయఞ్చ కప్పియఉదకసేచనం వుత్తం, తం కథన్తి? తమ్పి న విరుజ్ఝతి. తత్ర హి అవిసేసేన ‘‘రుక్ఖం రోపేన్తిపి రోపాపేన్తిపి, సిఞ్చన్తిపి సిఞ్చాపేన్తిపీ’’తి వత్తబ్బే ‘‘మాలావచ్ఛ’’న్తి వదన్తో ఞాపేతి ‘‘కులసఙ్గహత్థాయ పుప్ఫఫలూపగమేవ సన్ధాయేతం వుత్తం, అఞ్ఞత్ర పన పరియాయో అత్థీ’’తి. తస్మా తత్థ పరియాయం, ఇధ చ పరియాయాభావం ఞత్వా యం అట్ఠకథాసు వుత్తం, తం సువుత్తమేవ. వుత్తఞ్చేతం –

‘‘బుద్ధేన ధమ్మో వినయో చ వుత్తో;

యో తస్స పుత్తేహి తథేవ ఞాతో;

సో యేహి తేసం మతిమచ్చజన్తా;

యస్మా పురే అట్ఠకథా అకంసు.

‘‘తస్మా హి యం అట్ఠకథాసు వుత్తం;

తం వజ్జయిత్వాన పమాదలేఖం;

సబ్బమ్పి సిక్ఖాసు సగారవానం;

యస్మా పమాణం ఇధ పణ్డితాన’’న్తి.

సబ్బం ¶ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. తత్థ సియా యది వత్థుపూజనత్థాయపి గన్థానాదీసు ఆపత్తి, హరణాదీసు కస్మా అనాపత్తీతి? కులిత్థీఆదీనం అత్థాయ హరణతో హరణాధికారే హి విసేసేత్వా తే కులిత్థీనన్తిఆది వుత్తం, తస్మా బుద్ధాదీనం అత్థాయ హరన్తస్స అనాపత్తి.

తత్థ ఏకతోవణ్టికన్తి పుప్ఫానం వణ్టే ఏకతో కత్వా కతమాలం. ఉభతోవణ్టికన్తి ఉభోహి పస్సేహి పుప్ఫవణ్టే కత్వా కతమాలం. మఞ్జరికన్తిఆదీసు పన మఞ్జరీ వియ కతా పుప్ఫవికతి మఞ్జరికాతి వుచ్చతి. విధూతికాతి సూచియా వా సలాకాయ వా సిన్దువారపుప్ఫాదీని ¶ విజ్ఝిత్వా కతా. వటంసకోతి వతంసకో. ఆవేళాతి కణ్ణికా. ఉరచ్ఛదోతి హారసదిసం ఉరే ఠపనకపుప్ఫదామం. అయం తావ ఏత్థ పదవణ్ణనా.

అయం పన ఆదితో పట్ఠాయ విత్థారేన ఆపత్తివినిచ్ఛయో. కులదూసనత్థాయ అకప్పియపథవియం మాలావచ్ఛం రోపేన్తస్స పాచిత్తియఞ్చేవ దుక్కటఞ్చ, తథా అకప్పియవోహారేన రోపాపేన్తస్స. కప్పియపథవియం రోపనేపి ¶ రోపాపనేపి దుక్కటమేవ. ఉభయత్థాపి సకిం ఆణత్తియా బహున్నమ్పి రోపనే ఏకమేవ సపాచిత్తియదుక్కటం వా సుద్ధదుక్కటం వా హోతి. పరిభోగత్థాయ హి కప్పియభూమియం వా అకప్పియభూమియం వా కప్పియవోహారేన రోపాపనే అనాపత్తి. ఆరామాదిఅత్థాయపి అకప్పియపథవియం రోపేన్తస్స వా అకప్పియవచనేన రోపాపేన్తస్స వా పాచిత్తియం. అయం పన నయో మహాఅట్ఠకథాయం న సుట్ఠు విభత్తో, మహాపచ్చరియం విభత్తోతి.

సిఞ్చనసిఞ్చాపనే పన అకప్పియఉదకేన సబ్బత్థ పాచిత్తియం, కులదూసనపరిభోగత్థాయ దుక్కటమ్పి. కప్పియేన తేసంయేవ ద్విన్నమత్థాయ దుక్కటం. పరిభోగత్థాయ చేత్థ కప్పియవోహారేన సిఞ్చాపనే అనాపత్తి. ఆపత్తిట్ఠానే పన ధారావచ్ఛేదవసేన పయోగబహులతాయ ఆపత్తిబహులతా వేదితబ్బా.

కులదూసనత్థాయ ఓచిననే పుప్ఫగణనాయ దుక్కటపాచిత్తియాని అఞ్ఞత్థ పాచిత్తియానేవ. బహూని పన పుప్ఫాని ఏకపయోగేన ఓచినన్తో పయోగవసేన కారేతబ్బో. ఓచినాపనే కులదూసనత్థాయ ¶ సకిం ఆణత్తో బహుమ్పి ఓచినతి, ఏకమేవ సపాచిత్తియదుక్కటం, అఞ్ఞత్ర పాచిత్తియమేవ.

గన్థనాదీసు సబ్బాపి ఛ పుప్ఫవికతియో వేదితబ్బా – గన్థిమం, గోప్ఫిమం, వేధిమం, వేఠిమం, పూరిమం, వాయిమన్తి. తత్థ ‘‘గన్థిమం’’ నామ సదణ్డకేసు వా ఉప్పలపదుమాదీసు అఞ్ఞేసు వా దీఘవణ్టేసు పుప్ఫేసు దట్ఠబ్బం. దణ్డకేన దణ్డకం వణ్టేన వా వణ్టం గన్థేత్వా కతమేవ హి గన్థిమం. తం భిక్ఖుస్స వా భిక్ఖునియా వా కాతుమ్పి అకప్పియవచనేన కారాపేతుమ్పి న వట్టతి. ఏవం జాన, ఏవం కతే సోభేయ్య, యథా ఏతాని పుప్ఫాని న వికిరియన్తి తథా కరోహీతిఆదినా పన కప్పియవచనేన కారేతుం వట్టతి.

‘‘గోప్ఫిమం’’ నామ సుత్తేన వా వాకాదీహి వా వస్సికపుప్ఫాదీనం ఏకతోవణ్టికఉభతోవణ్టికమాలావసేన గోప్ఫనం, వాకం వా రజ్జుం వా దిగుణం కత్వా తత్థ అవణ్టకాని ¶ నీపపుప్ఫాదీని పవేసేత్వా పటిపాటియా బన్ధన్తి, ఏతమ్పి గోప్ఫిమమేవ. సబ్బం పురిమనయేనేవ న వట్టతి.

‘‘వేధిమం’’ నామ సవణ్టకాని వస్సికపుప్ఫాదీని వణ్టేసు, అవణ్టకాని వా వకులపుప్ఫాదీని అన్తోఛిద్దే సూచితాలహీరాదీహి వినివిజ్ఝిత్వా ఆవునన్తి, ఏతం వేధిమం నామ, తమ్పి పురిమనయేనేవ న వట్టతి. కేచి పన కదలిక్ఖన్ధమ్హి కణ్టకే వా ¶ తాలహీరాదీని వా పవేసేత్వా తత్థ పుప్ఫాని విజ్ఝిత్వా ఠపేన్తి, కేచి కణ్టకసాఖాసు, కేచి పుప్ఫచ్ఛత్తపుప్ఫకూటాగారకరణత్థం ఛత్తే చ భిత్తియఞ్చ పవేసేత్వా ఠపితకణ్టకేసు, కేచి ధమ్మాసనవితానే బద్ధకణ్టకేసు, కేచి కణికారపుప్ఫాదీని సలాకాహి విజ్ఝన్తి, ఛత్తాధిఛత్తం వియ చ కరోన్తి, తం అతిఓళారికమేవ ¶ . పుప్ఫవిజ్ఝనత్థం పన ధమ్మాసనవితానే కణ్టకమ్పి బన్ధితుం కణ్టకాదీహి వా ఏకపుప్ఫమ్పి విజ్ఝితుం పుప్ఫేయేవ వా పుప్ఫం పవేసేతుం న వట్టతి. జాలవితానవేదిక-నాగదన్తక పుప్ఫపటిచ్ఛకతాలపణ్ణగుళకాదీనం పన ఛిద్దేసు అసోకపిణ్డియా వా అన్తరేసు పుప్ఫాని పవేసేతుం న దోసో. ఏతం వేధిమం నామ న హోతి. ధమ్మరజ్జుయమ్పి ఏసేవ నయో.

‘‘వేఠిమం’’ నామ పుప్ఫదామపుప్ఫహత్థకేసు దట్ఠబ్బం. కేచి హి మత్థకదామం కరోన్తా హేట్ఠా ఘటకాకారం దస్సేతుం పుప్ఫేహి వేఠేన్తి, కేచి అట్ఠట్ఠ వా దస దస వా ఉప్పలపుప్ఫాదీని సుత్తేన వా వాకేన వా దణ్డకేసు బన్ధిత్వా ఉప్పలహత్థకే వా పదుమహత్థకే వా కరోన్తి, తం సబ్బం పురిమనయేనేవ న వట్టతి. సామణేరేహి ఉప్పాటేత్వా థలే ఠపితఉప్పలాదీని కాసావేన భణ్డికమ్పి బన్ధితుం న వట్టతి. తేసంయేవ పన వాకేన వా దణ్డకేన వా బన్ధితుం అంసభణ్డికం వా కాతుం వట్టతి. అంసభణ్డికా నామ ఖన్ధే ఠపితకాసావస్స ఉభో అన్తే ఆహరిత్వా భణ్డికం కత్వా తస్మిం పసిబ్బకే వియ పుప్ఫాని పక్ఖిపన్తి, అయం వుచ్చతి అంసభణ్డికా, ఏతం కాతుం వట్టతి. దణ్డకేహి పదుమినిపణ్ణం విజ్ఝిత్వా ఉప్పలాదీని పణ్ణేన వేఠేత్వా గణ్హన్తి, తత్రాపి పుప్ఫానం ఉపరి పదుమినిపణ్ణమేవ బన్ధితుం వట్టతి. హేట్ఠా దణ్డకం పన బన్ధితుం న వట్టతి.

‘‘పూరిమం’’ నామ మాలాగుణే చ పుప్ఫపటే చ దట్ఠబ్బం. యో హి మాలాగుణేన చేతియం వా బోధిం వా వేదికం వా పరిక్ఖిపన్తో పున ఆనేత్వా పూరిమఠానం అతిక్కామేతి, ఏత్తావతాపి పూరిమం నామ హోతి. కో పన వాదో అనేకక్ఖత్తుం పరిక్ఖిపన్తస్స, నాగదన్త-కన్తరేహి పవేసేత్వా హరన్తో ఓలమ్బకం కత్వా పున నాగదన్తకం పరిక్ఖిపతి, ఏతమ్పి పూరిమం నామ. నాగదన్తకే పన పుప్ఫవలయం పవేసేతుం వట్టతి. మాలాగుణేహి పుప్ఫపటం కరోన్తి. తత్రాపి ఏకమేవ మాలాగుణం ¶ హరితుం వట్టతి. పున పచ్చాహరతో పూరిమమేవ హోతి, తం సబ్బం పురిమనయేనేవ న వట్టతి. మాలాగుణేహి పన బహూహిపి కతం పుప్ఫదామం లభిత్వా ఆసనమత్థకాదీసు ¶ బన్ధితుం వట్టతి. అతిదీఘం పన మాలాగుణం ¶ ఏకవారం హరిత్వా వా పరిక్ఖిపిత్వా వా పున అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో దాతుం వట్టతి. తేనాపి తథేవ కాతుం వట్టతి.

‘‘వాయిమం’’ నామ పుప్ఫజాలపుప్ఫపటపుప్ఫరూపేసు దట్ఠబ్బం. చేతియేసు పుప్ఫజాలం కరోన్తస్స ఏకమేకమ్హి జాలచ్ఛిద్దే దుక్కటం. భిత్తిచ్ఛత్తబోధిత్థమ్భాదీసుపి ఏసేవ నయో. పుప్ఫపటం పన పరేహి పూరితమ్పి వాయితుం న లబ్భతి. గోప్ఫిమపుప్ఫేహేవ హత్థిఅస్సాదిరూపకాని కరోన్తి, తానిపి వాయిమట్ఠానే తిట్ఠన్తి. పురిమనయేనేవ సబ్బం న వట్టతి. అఞ్ఞేహి కతపరిచ్ఛేదే పన పుప్ఫాని ఠపేన్తేన హత్థిఅస్సాదిరూపకమ్పి కాతుం వట్టతి. మహాపచ్చరియం పన కలమ్బకేన అడ్ఢచన్దకేన చ సద్ధిం అట్ఠపుప్ఫవికతియో వుత్తా. తత్థ కలమ్బకోతి అడ్ఢచన్దకన్తరే ఘటికదామఓలమ్బకో వుత్తో. ‘‘అడ్ఢచన్దకో’’తి అడ్ఢచన్దాకారేన మాలాగుణపరిక్ఖేపో. తదుభయమ్పి పూరిమేయేవ పవిట్ఠం. కురున్దియం పన ‘‘ద్వే తయో మాలాగుణే ఏకతో కత్వా పుప్ఫదామకరణమ్పి వాయిమంయేవా’’తి వుత్తం. తమ్పి ఇధ పూరిమట్ఠానేయేవ పవిట్ఠం, న కేవలఞ్చ పుప్ఫగుళదామమేవ పిట్ఠమయదామమ్పి గేణ్డుకపుప్ఫదామమ్పి కురున్దియం వుత్తం, ఖరపత్తదామమ్పి సిక్ఖాపదస్స సాధారణత్తా భిక్ఖూనమ్పి భిక్ఖునీనమ్పి నేవ కాతుం న కారాపేతుం వట్టతి. పూజానిమిత్తం పన కప్పియవచనం సబ్బత్థ వత్తుం వట్టతి. పరియాయఓభాసనిమిత్తకమ్మాని వట్టన్తియేవ.

తువట్టేన్తీతి నిపజ్జన్తి. లాసేన్తీతి పీతియా ఉప్పిలవమానా వియ ఉట్ఠహిత్వా లాసియనాటకం నాటేన్తి, రేచకం దేన్తి. నచ్చన్తియాపి నచ్చన్తీతి యదా నాటకిత్థీ నచ్చతి, తదా తేపి తస్సా పురతో వా పచ్ఛతో వా గచ్ఛన్తా నచ్చన్తి. నచ్చన్తియాపి గాయన్తీతి యదా సా నచ్చతి, తదా నచ్చానురూపం గాయన్తి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అట్ఠపదేపి కీళన్తీతి అట్ఠపదఫలకే జూతం కీళన్తి. తథా దసపదే, ఆకాసేపీతి అట్ఠపదదసపదేసు ¶ వియ ఆకాసేయేవ కీళన్తి. పరిహారపథేపీతి భూమియం నానాపథమణ్డలం కత్వా తత్థ పరిహరితబ్బపథం పరిహరన్తా కీళన్తి. సన్తికాయపి కీళన్తీతి సన్తికకీళాయ కీళన్తి, ఏకజ్ఝం ఠపితా సారియో వా పాసాణసక్ఖరాయో వా అచాలేన్తా నఖేనేవ అపనేన్తి చ ఉపనేన్తి చ, సచే తత్థ కాచి చలతి, పరాజయో హోతి. ఖలికాయాతి జూతఫలకే పాసకకీళాయ కీళన్తి. ఘటికాయాతి ఘటికా వుచ్చతి దణ్డకకీళా, తాయ కీళన్తి. దీఘదణ్డకేన రస్సదణ్డకం పహరన్తా విచరన్తి.

సలాకహత్థేనాతి ¶ ¶ లాఖాయ వా మఞ్జట్ఠియా వా పిట్ఠఉదకే వా సలాకహత్థం తేమేత్వా ‘‘కిం హోతూ’’తి భూమియం వా భిత్తియం వా తం పహరిత్వా హత్థిఅస్సాదీరూపాని దస్సేన్తా కీళన్తి. అక్ఖేనాతి గుళేన. పఙ్గచీరేనాతి పఙ్గచీరం వుచ్చతి పణ్ణనాళికా, తం ధమన్తా కీళన్తి. వఙ్కకేనాతి గామదారకానం కీళనకేన ఖుద్దకనఙ్గలేన. మోక్ఖచికాయాతి మోక్ఖచికా వుచ్చతి సమ్పరివత్తకకీళా, ఆకాసే వా దణ్డం గహేత్వా, భూమియం వా సీసం ఠపేత్వా హేట్ఠుపరియభావేన పరివత్తన్తా కీళన్తీతి అత్థో. చిఙ్గులకేనాతి చిఙ్గులకం వుచ్చతి తాలపణ్ణాదీహి కతం వాతప్పహారేన పరిబ్భమనచక్కం, తేన కీళన్తి. పత్తాళ్హకేనాతి పత్తాళ్హకం వుచ్చతి పణ్ణనాళి, తాయ వాలికాదీని మినన్తా కీళన్తి. రథకేనాతి ఖుద్దకరథేన. ధనుకేనాతి ఖుద్దకధనునా.

అక్ఖరికాయాతి అక్ఖరికా వుచ్చతి ఆకాసే వా పిట్ఠియం వా అక్ఖరజాననకీళా, తాయ కీళన్తి. మనేసికాయాతి మనేసికా వుచ్చతి మనసా చిన్తితజాననకీళా, తాయ కీళన్తి. యథావజ్జేనాతి యథావజ్జం వుచ్చతి కాణకుణికఖఞ్జాదీనం యం యం వజ్జం తం తం పయోజేత్వా దస్సనకీళా తాయ కీళన్తి, వేలమ్భకా వియ. హత్థిస్మిమ్పి సిక్ఖన్తీతి హత్థినిమిత్తం యం సిప్పం సిక్ఖితబ్బం, తం సిక్ఖన్తి. ఏసేవ నయో అస్సాదీసు. ధావన్తిపీతి పరమ్ముఖా గచ్ఛన్తా ధావన్తి. ఆధావన్తిపీతి యత్తకం ధావన్తి, తత్తకమేవ ¶ అభిముఖా పున ఆగచ్ఛన్తా ఆధావన్తి. నిబ్బుజ్ఝన్తీతి మల్లయుద్ధం కరోన్తి. నలాటికమ్పి దేన్తీతి ‘‘సాధు, సాధు, భగినీ’’తి అత్తనో నలాటే అఙ్గులిం ఠపేత్వా తస్సా నలాటే ఠపేన్తి. వివిధమ్పి అనాచారం ఆచరన్తీతి అఞ్ఞమ్పి పాళియం అనాగతం ముఖడిణ్డిమాదివివిధం అనాచారం ఆచరన్తి.

౪౩౨. పాసాదికేనాతి పసాదావహేన, సారుప్పేన సమణానుచ్ఛవికేన. అభిక్కన్తేనాతి గమనేన. పటిక్కన్తేనాతి నివత్తనేన. ఆలోకితేనాతి పురతో దస్సనేన. విలోకితేనాతి ఇతో చితో చ దస్సనేన. సమిఞ్జితేనాతి పబ్బసఙ్కోచనేన. పసారితేనాతి తేసంయేవ పసారణేన. సబ్బత్థ ఇత్థమ్భూతాఖ్యానత్థే కరణవచనం, సతిసమ్పజఞ్ఞేహి అభిసఙ్ఖతత్తా పాసాదిక అభిక్కన్త-పటిక్కన్త-ఆలోకిత-విలోకిత-సమిఞ్జిత-పసారితో హుత్వాతి వుత్తం హోతి. ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి హేట్ఠా-ఖిత్తచక్ఖు ¶ . ఇరియాపథసమ్పన్నోతి తాయ పాసాదికఅభిక్కన్తాదితాయ సమ్పన్నఇరియాపథో.

క్వాయన్తి కో అయం. అబలబలో వియాతి అబలో కిర బోన్దో వుచ్చతి, అతిసయత్థే చ ఇదం ఆమేడితం, తస్మా అతిబోన్దో వియాతి వుత్తం హోతి. మన్దమన్దోతి అభిక్కన్తాదీనం అనుద్ధతతాయ ¶ అతిమన్దో. అతిసణ్హోతి ఏవం గుణమేవ దోసతో దస్సేన్తి. భాకుటికభాకుటికో వియాతి ఓక్ఖిత్తచక్ఖుతాయ భకుటిం కత్వా సఙ్కుటితముఖో కుపితో వియ విచరతీతి మఞ్ఞమానా వదన్తి. సణ్హాతి నిపుణా, ‘‘అమ్మ తాత భగినీ’’తి ఏవం ఉపాసకజనం యుత్తట్ఠానే ఉపనేతుం ఛేకా, న యథా అయం; ఏవం అబలబలో వియాతి అధిప్పాయో. సఖిలాతి సాఖల్యేన యుత్తా. సుఖసమ్భాసాతి ఇదం పురిమస్స కారణవచనం. యేసఞ్హి సుఖసమ్భాసా సమ్మోదనీయకథా నేలా హోతి కణ్ణసుఖా, తే సఖిలాతి వుచ్చన్తి. తేనాహంసు – ‘‘సఖిలా సుఖసమ్భాసా’’తి. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – అమ్హాకం అయ్యా ఉపాసకే దిస్వా మధురం సమ్మోదనీయం కథం కథేన్తి, తస్మా సఖిలా సుఖసమ్భాసా, న యథా అయం; ఏవం మన్దమన్దా వియాతి. మిహితపుబ్బఙ్గమాతి మిహితం పుబ్బఙ్గమం ఏతేసం వచనస్సాతి మిహితపుబ్బఙ్గమా, పఠమం సితం కత్వా పచ్ఛా వదన్తీతి అత్థో. ఏహిస్వాగతవాదినోతి ఉపాసకం దిస్వా ‘‘ఏహి స్వాగతం ¶ తవా’’తి ఏవంవాదినో, న యథా అయం; ఏవం సఙ్కుటితముఖతాయ భాకుటికభాకుటికా వియ ఏవం మిహితపుబ్బఙ్గమాదితాయ అభాకుటికభావం అత్థతో దస్సేత్వా పున సరూపేనపి దస్సేన్తో ఆహంసు – ‘‘అభాకుటికా ఉత్తానముఖా పుబ్బభాసినో’’తి. ఉప్పటిపాటియా వా తిణ్ణమ్పి ఆకారానం అభావదస్సనమేతన్తి వేదితబ్బం. కథం? ఏత్థ హి ‘‘అభాకుటికా’’తి ఇమినా భాకుటికభాకుటికాకారస్స అభావో దస్సితో. ‘‘ఉత్తానముఖా’’తి ఇమినా మన్దమన్దాకారస్స, యే హి చక్ఖూని ఉమ్మిలేత్వా ఆలోకనేన ఉత్తానముఖా హోన్తి, న తే మన్దమన్దా. పుబ్బభాసినోతి ఇమినా అబలబలాకారస్స అభావో దస్సితో, యే హి ఆభాసనకుసలతాయ ‘‘అమ్మ తాతా’’తి పఠమతరం ఆభాసన్తి, న తే అబలబలాతి.

ఏహి, భన్తే, ఘరం గమిస్సామాతి సో కిర ఉపాసకో ‘‘న ఖో, ఆవుసో, పిణ్డో లబ్భతీ’’తి వుత్తే ‘‘తుమ్హాకం భిక్ఖూహియేవ ఏతం కతం ¶ , సకలమ్పి గామం విచరన్తా న లచ్ఛథా’’తి వత్వా పిణ్డపాతం దాతుకామో ‘‘ఏహి, భన్తే, ఘరం గమిస్సామా’’తి ఆహ. కిం పనాయం పయుత్తవాచా హోతి, న హోతీతి? న హోతి. పుచ్ఛితపఞ్హో నామాయం కథేతుం వట్టతి. తస్మా ఇదాని చేపి పుబ్బణ్హే వా సాయన్హే వా అన్తరఘరం పవిట్ఠం భిక్ఖుం కోచి పుచ్ఛేయ్య – ‘‘కస్మా, భన్తే, చరథా’’తి? యేనత్థేన చరతి, తం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘లద్ధం న లద్ధ’’న్తి వుత్తే సచే న లద్ధం, ‘‘న లద్ధ’’న్తి వత్వా యం సో దేతి, తం గహేతుం వట్టతి.

దుట్ఠోతి న పసాదాదీనం వినాసేన దుట్ఠో, పుగ్గలవసేన దుట్ఠో. దానపథానీతి దానానియేవ వుచ్చన్తి. అథ వా దానపథానీతి దాననిబద్ధాని దానవత్తానీతి వుత్తం హోతి. ఉపచ్ఛిన్నానీతి దాయకేహి ¶ ఉపచ్ఛిన్నాని, న తే తాని ఏతరహి దేన్తి. రిఞ్చన్తీతి విసుం హోన్తి నానా హోన్తి, పక్కమన్తీతి వుత్తం హోతి. సణ్ఠహేయ్యాతి సమ్మా తిట్ఠేయ్య, పేసలానం భిక్ఖూనం పతిట్ఠా భవేయ్య.

ఏవమావుసోతి ఖో సో భిక్ఖు సద్ధస్స పసన్నస్స ఉపాసకస్స సాసనం సమ్పటిచ్ఛి. ఏవరూపం కిర సాసనం కప్పియం హరితుం వట్టతి, తస్మా ‘‘మమ వచనేన భగవతో పాదే వన్దథా’’తి వా ‘‘చేతియం పటిమం బోధిం సఙ్ఘత్థేరం వన్దథా’’తి వా ‘‘చేతియే గన్ధపూజం కరోథ, పుప్ఫపూజం కరోథా’’తి వా ‘‘భిక్ఖూ సన్నిపాతేథ, దానం దస్సామ ¶ , ధమ్మం సోస్సామాతి వా ఈదిసేసు సాసనేసు కుక్కుచ్చం న కాతబ్బం. కప్పియసాసనాని ఏతాని న గిహీనం గిహికమ్మపటిసంయుత్తానీతి. కుతో చ త్వం, భిక్ఖు, ఆగచ్ఛసీతి నిసిన్నో సో భిక్ఖు న ఆగచ్ఛతి అత్థతో పన ఆగతో హోతి; ఏవం సన్తేపి వత్తమానసమీపే వత్తమానవచనం లబ్భతి, తస్మా న దోసో. పరియోసానే ‘‘తతో అహం భగవా ఆగచ్ఛామీ’’తి ఏత్థాపి వచనే ఏసేవ నయో.

౪౩౩. పఠమం అస్సజిపునబ్బసుకా భిక్ఖూ చోదేతబ్బాతి ‘‘మయం తుమ్హే వత్తుకామా’’తి ఓకాసం కారేత్వా వత్థునా చ ఆపత్తియా చ చోదేతబ్బా. చోదేత్వా యం న సరన్తి, తం సారేతబ్బా. సచే వత్థుఞ్చ ఆపత్తిఞ్చ పటిజానన్తి, ఆపత్తిమేవ వా పటిజానన్తి, న వత్థుం, ఆపత్తిం రోపేతబ్బా. అథ వత్థుమేవ పటిజానన్తి, నాపత్తిం; ఏవమ్పి ‘‘ఇమస్మిం వత్థుస్మిం అయం నామ ఆపత్తీ’’తి రోపేతబ్బా ఏవ. యది నేవ వత్థుం, నాపత్తిం పటిజానన్తి, ఆపత్తిం న రోపేతబ్బా అయమేత్థ వినిచ్ఛయో. యథాపటిఞ్ఞాయ పన ఆపత్తిం ¶ రోపేత్వా; ఏవం పబ్బాజనీయకమ్మం కాతబ్బన్తి దస్సేన్తో ‘‘బ్యత్తేన భిక్ఖునా’’తిఆదిమాహ, తం ఉత్తానత్థమేవ.

ఏవం పబ్బాజనీయకమ్మకతేన భిక్ఖునా యస్మిం విహారే వసన్తేన యస్మిం గామే కులదూసకకమ్మం కతం హోతి, తస్మిం విహారే వా తస్మిం గామే వా న వసితబ్బం. తస్మిం విహారే వసన్తేన సామన్తగామేపి పిణ్డాయ న చరితబ్బం. సామన్తవిహారేపి వసన్తేన తస్మిం గామే పిణ్డాయ న చరితబ్బం. ఉపతిస్సత్థేరో పన ‘‘భన్తే నగరం నామ మహన్తం ద్వాదసయోజనికమ్పి హోతీ’’తి అన్తేవాసికేహి వుత్తో ‘‘యస్సా వీథియా కులదూసకకమ్మం కతం తత్థేవ వారిత’’న్తి ఆహ. తతో ‘‘వీథిపి మహతీ నగరప్పమాణావ హోతీ’’తి వుత్తో ‘‘యస్సా ఘరపటిపాటియా’’తి ఆహ, ‘‘ఘరపటిపాటీపి వీథిప్పమాణావ హోతీ’’తి వుత్తో ఇతో చితో చ సత్త ఘరాని వారితానీ’’తి ఆహ. తం పన సబ్బం థేరస్స మనోరథమత్తమేవ. సచేపి విహారో తియోజనపరమో హోతి ద్వాదసయోజనపరమఞ్చ నగరం, నేవ విహారే వసితుం లబ్భతి, న నగరే చరితున్తి.

౪౩౫. తే ¶ ¶ సఙ్ఘేన పబ్బాజనీయకమ్మకతాతి కథం సఙ్ఘో తేసం కమ్మం అకాసి? న గన్త్వావ అజ్ఝోత్థరిత్వా అకాసి, అథ ఖో కులేహి నిమన్తేత్వా సఙ్ఘభత్తేసు కయిరమానేసు తస్మిం తస్మిం ఠానే థేరా సమణపటిపదం కథేత్వా ‘‘అయం సమణో, అయం అస్సమణో’’తి మనుస్సే సఞ్ఞాపేత్వా ఏకం ద్వే భిక్ఖూ సీమం పవే సేత్వా ఏతేనేవుపాయేన సబ్బేసం పబ్బాజనీయకమ్మం అకంసూతి. ఏవం పబ్బాజనీయకమ్మకతస్స చ అట్ఠారస వత్తాని పూరేత్వా యాచన్తస్స కమ్మం పటిప్పస్సమ్భేతబ్బం. పటిప్పస్సద్ధకమ్మేనాపి చ తేన యేసు కులేసు పుబ్బే కులదూసకకమ్మం కతం, తతో పచ్చయా న గహేతబ్బా, ఆసవక్ఖయప్పత్తేనాపి న గహేతబ్బా, అకప్పియావ హోన్తి. ‘‘కస్మా న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛితేన ‘‘పుబ్బే ఏవం కతత్తా’’తి వుత్తే, సచే వదన్తి ‘‘న మయం తేన కారణేన దేమ ఇదాని సీలవన్తతాయ దేమా’’తి గహేతబ్బా. పకతియా దానట్ఠానేయేవ కులదూసకకమ్మం కతం హోతి. తతో పకతిదానమేవ గహేతుం వట్టతి, యం వడ్ఢేత్వా దేన్తి, తం న వట్టతి.

న సమ్మా వత్తన్తీతి తే పన అస్సజిపునబ్బసుకా అట్ఠారససు వత్తేసు సమ్మా న వత్తన్తి. న లోమం పాతేన్తీతి అనులోమపటిపదం అప్పటిపజ్జనతాయ న పన్నలోమా హోన్తి. న నేత్థారం వత్తన్తీతి అత్తనో నిత్థరణమగ్గం న పటిపజ్జన్తి ¶ . న భిక్ఖూ ఖమాపేన్తీతి ‘‘దుక్కటం, భన్తే, అమ్హేహి, న పున ఏవం కరిస్సామ, ఖమథ అమ్హాక’’న్తి ఏవం భిక్ఖూనం ఖమాపనం న కరోన్తి. అక్కోసన్తీతి కారకసఙ్ఘం దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి. పరిభాసన్తీతి భయం నేసం దస్సేన్తి. ఛన్దగామితా…పే… భయగామితా పాపేన్తీతి ఏతే ఛన్దగామినో చ…పే… భయగామినో చాతి ఏవం ఛన్దగామితాయపి…పే… భయగామితాయపి పాపేన్తి, యోజేన్తీతి అత్థో. పక్కమన్తీతి తేసం పరివారేసు పఞ్చసు సమణసతేసు ఏకచ్చే దిసా పక్కమన్తి. విబ్భమన్తీతి ఏకచ్చే గిహీ హోన్తి. కథఞ్హి నామ అస్సజిపునబ్బసుకా భిక్ఖూతి ఏత్థ ద్విన్నం పమోక్ఖానం వసేన సబ్బేపి ‘‘అస్సజిపునబ్బసుకా’’తి ¶ వుత్తా.

౪౩౬-౭. గామం వాతి ఏత్థ నగరమ్పి గామగ్గహణేనేవ గహితం. తేనస్స పదభాజనే ‘‘గామోపి నిగమోపి నగరమ్పి గామో చేవ నిగమో చా’’తి వుత్తం. తత్థ అపాకారపరిక్ఖేపో సఆపణో నిగమోతి వేదితబ్బో.

కులాని దూసేతీతి కులదూసకో. దూసేన్తో చ న అసుచికద్దమాదీహి దూసేతి, అథ ఖో అత్తనో దుప్పటిపత్తియా తేసం పసాదం వినాసేతి. తేనేవస్స పదభాజనే ‘‘పుప్ఫేన వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ యో హరిత్వా వా హరాపేత్వా వా పక్కోసిత్వా వా పక్కోసాపేత్వా వా సయం వా ఉపగతానం ¶ యంకిఞ్చి అత్తనో సన్తకం పుప్ఫం కులసఙ్గహత్థాయ దేతి, దుక్కటం. పరసన్తకం దేతి, దుక్కటమేవ. థేయ్యచిత్తేన దేతి, భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో. ఏసేవ నయో సఙ్ఘికేపి. అయం పన విసేసో, సేనాసనత్థాయ నియామితం ఇస్సరవతాయ దదతో థుల్లచ్చయం.

పుప్ఫం నామ కస్స దాతుం వట్టతి, కస్స న వట్టతీతి? మాతాపితూన్నం తావ హరిత్వాపి హరాపేత్వాపి పక్కోసిత్వాపి పక్కోసాపేత్వాపి దాతుం వట్టతి, సేసఞాతకానం పక్కోసాపేత్వావ. తఞ్చ ఖో వత్థుపూజనత్థాయ, మణ్డనత్థాయ పన సివలిఙ్గాదిపూజనత్థాయ వా కస్సచిపి దాతుం న వట్టతి. మాతాపితూనఞ్చ హరాపేన్తేన ఞాతిసామణేరేహేవ హరాపేతబ్బం. ఇతరే పన యది సయమేవ ఇచ్ఛన్తి, వట్టతి. సమ్మతేన పుప్ఫభాజకేన భాజనకాలే సమ్పత్తానం సామణేరానం ఉపడ్ఢభాగం దాతుం వట్టతి. కురున్దియం సమ్పత్తగిహీనం ఉపడ్ఢభాగం. మహాపచ్చరియం ‘‘చూళకం దాతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. అసమ్మతేన అపలోకేత్వా దాతబ్బం.

ఆచరియుపజ్ఝాయేసు ¶ సగారవా సామణేరా బహూని పుప్ఫాని ఆహరిత్వా రాసిం కత్వా ఠపేన్తి, థేరా పాతోవ సమ్పత్తానం సద్ధివిహారికాదీనం ఉపాసకానం వా ‘‘త్వం ఇదం గణ్హ, త్వం ఇదం గణ్హా’’తి దేన్తి, పుప్ఫదానం నామ న హోతి. ‘‘చేతియం పూజేస్సామా’’తి గహేత్వా గచ్ఛన్తాపి పూజం కరోన్తాపి తత్థ తత్థ సమ్పత్తానం చేతియపూజనత్థాయ దేన్తి, ఏతమ్పి పుప్ఫదానం నామ న హోతి. ఉపాసకే అక్కపుప్ఫాదీహి పూజేన్తే దిస్వా ‘‘విహారే కణికారపుప్ఫాదీని అత్థి, ఉపాసకా తాని గహేత్వా పూజేథా’’తి వత్తుమ్పి ¶ వట్టతి. భిక్ఖూ పుప్ఫపూజం కత్వా దివాతరం గామం పవిట్ఠే ‘‘కిం, భన్తే, అతిదివా పవిట్ఠత్థా’’తి పుచ్ఛన్తి, ‘‘విహారే బహూని పుప్ఫాని పూజం అకరిమ్హా’’తి వదన్తి. మనుస్సా ‘‘బహూని కిర విహారే పుప్ఫానీ’’తి పునదివసే పహూతం ఖాదనీయం భోజనీయం గహేత్వా విహారం గన్త్వా పుప్ఫపూజఞ్చ కరోన్తి, దానఞ్చ దేన్తి, వట్టతి. మనుస్సా ‘‘మయం, భన్తే, అసుకదివసం నామ పూజేస్సామా’’తి పుప్ఫవారం యాచిత్వా అనుఞ్ఞాతదివసే ఆగచ్ఛన్తి, సామణేరేహి చ పగేవ పుప్ఫాని ఓచినిత్వా ఠపితాని హోన్తి, తే రుక్ఖేసు పుప్ఫాని అపస్సన్తా ‘‘కుహిం, భన్తే, పుప్ఫానీ’’తి వదన్తి, సామణేరేహి ఓచినిత్వా ఠపితాని తుమ్హే పన పూజేత్వా గచ్ఛథ, సఙ్ఘో అఞ్ఞం దివసం పూజేస్సతీతి. తే పూజేత్వా దానం దత్వా గచ్ఛన్తి, వట్టతి. మహాపచ్చరియం పన కురున్దియఞ్చ ‘‘థేరా సామణేరేహి దాపేతుం న లభన్తి. సచే సయమేవ తాని పుప్ఫాని తేసం దేన్తి, వట్టతి. థేరేహి పన ‘సామణేరేహి ఓచినిత్వా ఠపితానీ’తి ఏత్తకమేవ వత్తబ్బ’’న్తి వుత్తం. సచే పన పుప్ఫవారం యాచిత్వా అనోచితేసు పుప్ఫేసు యాగుభత్తాదీని ఆదాయ ఆగన్త్వా సామణేరే ‘‘ఓచినిత్వా దేథా’’తి వదన్తి. ఞాతకసామణేరానంయేవ ఓచినిత్వా దాతుం వట్టతి. అఞ్ఞాతకే ఉక్ఖిపిత్వా రుక్ఖసాఖాయ ¶ ఠపేన్తి, న ఓరోహిత్వా పలాయితబ్బం, ఓచినిత్వా దాతుం వట్టతి. సచే పన కోచి ధమ్మకథికో ‘‘బహూని ఉపాసకా విహారే పుప్ఫాని యాగుభత్తాదీని ఆదాయ గన్త్వా పుప్ఫపూజం కరోథా’’తి వదతి, తస్సేవ న కప్పతీతి మహాపచ్చరియఞ్చ కురున్దియఞ్చ వుత్తం. మహాఅట్ఠకథాయం పన ‘‘ఏతం అకప్పియం న వట్టతీ’’తి అవిసేసేన వుత్తం.

ఫలమ్పి అత్తనో సన్తకం వుత్తనయేనేవ మాతాపితూనంఞ్చ సేసఞాతకానఞ్చ దాతుం వట్టతి. కులసఙ్గహత్థాయ పన దేన్తస్స వుత్తనయేనేవ అత్తనో సన్తకే పరసన్తకే సఙ్ఘికే సేనాసనత్థాయ నియామితే చ దుక్కటాదీని వేదితబ్బాని. అత్తనో సన్తకంయేవ గిలానమనుస్సానం వా సమ్పత్తఇస్సరానం వా ¶ ఖీణపరిబ్బయానం వా దాతుం వట్టతి, ఫలదానం న హోతి. ఫలభాజకేనాపి సమ్మతేన సఙ్ఘస్స ఫలభాజనకాలే సమ్పత్తమనుస్సానం ఉపడ్ఢభాగం దాతుం వట్టతి. అసమ్మతేన అపలోకేత్వా దాతబ్బం. సఙ్ఘారామేపి ¶ ఫలపరిచ్ఛేదేన వా రుక్ఖపరిచ్ఛేదేన వా కతికా కాతబ్బా. తతో గిలానమనుస్సానం వా అఞ్ఞేసం వా ఫలం యాచన్తానం యథాపరిచ్ఛేదేన చత్తారి పఞ్చ ఫలాని దాతబ్బాని. రుక్ఖా వా దస్సేతబ్బా ‘‘ఇతో గహేతుం లబ్భతీ’’తి. ‘‘ఇఘ ఫలాని సున్దరాని, ఇతో గణ్హథా’’తి ఏవం పన న వత్తబ్బం.

చుణ్ణేనాతి ఏత్థ అత్తనో సన్తకం సిరీసచుణ్ణం వా అఞ్ఞం వా కసావం యంకిఞ్చి కులసఙ్గహత్థాయ దేతి, దుక్కటం. పరసన్తకాదీసుపి వుత్తనయేనేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. అయం పన విసేసో – ఇధ సఙ్ఘస్స రక్ఖితగోపితాపి రుక్ఖచ్ఛల్లి గరుభణ్డమేవ. మత్తికదన్తకట్ఠవేళూసుపి గరుభణ్డూపగం ఞత్వా చుణ్ణే వుత్తనయేనేవ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. పణ్ణదానం పన ఏత్థ న ఆగతం, తమ్పి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. పరతోపి గరుభణ్డవినిచ్ఛయే సబ్బం విత్థారేన వణ్ణయిస్సామ.

వేజ్జికాయ వాతి ఏత్థ వేజ్జకమ్మవిధి తతియపారాజికవణ్ణనాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

జఙ్ఘపేసనికేనాతి ఏత్థ జఙ్ఘపేసనియన్తి గిహీనం దూతేయ్యసాసనహరణకమ్మం వుచ్చతి, తం న కాతబ్బం. గిహీనఞ్హి సాసనం గహేత్వా గచ్ఛన్తస్స పదే పదే దుక్కటం. తం కమ్మం నిస్సాయ లద్ధభోజనం భుఞ్జన్తస్సాపి అజ్ఝోహారే అజ్ఝోహారే దుక్కటం. పఠమం సాసనం అగ్గహేత్వాపి పచ్ఛా ‘‘అయం దాని సో గామో హన్ద తం సాసనం ఆరోచేమీ’’తి మగ్గా ఓక్కమన్తస్సాపి పదే పదే దుక్కటం. సాసనం ఆరోచేత్వా లద్ధభోజనం భుఞ్జతో పురిమనయేనేవ దుక్కటం. సాసనం అగ్గహేత్వా ఆగతేన పన ‘‘భన్తే తస్మిం గామే ఇత్థన్నామస్స కా పవత్తీ’’�