📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

వినయపిటకే

సారత్థదీపనీ-టీకా (దుతియో భాగో)

౧. పారాజికకణ్డం

౧. పఠమపారాజికం

సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా

౨౪. అనుపదవణ్ణనన్తి పదం పదం పటివణ్ణనం, పదానుక్కమేన వణ్ణనం వా. భణ్డప్పయోజనఉద్ధారసారణాదినా కిచ్చేనాతి ఏత్థ విక్కాయికభణ్డస్స విక్కిణనం భణ్డప్పయోజనం, దాతుం సఙ్కేతితే దివసే గన్త్వా గహణం ఉద్ధారో, ‘‘అసుకస్మిం దివసే దాతబ్బ’’న్తి సతుప్పాదనం సారణం. చతుబ్బిధాయాతి ఖత్తియబ్రాహ్మణగహపతిసమణానం వసేన చతుబ్బిధాయ, భిక్ఖుభిక్ఖునీఉపాసకఉపాసికానం వసేన వా. దిస్వానస్స ఏతదహోసీతి హేతుఅత్థో అయం దిస్వాన-సద్దో అసమానకత్తుకో యథా ‘‘ఘతం పివిత్వా బలం హోతి, సీహం దిస్వా భయం హోతీ’’తి. దస్సనకారణా హి ఏవం పరివితక్కనం అహోసి. కిఞ్చాపి ఏత్థ ‘‘భబ్బకులపుత్తస్సా’’తి వుత్తం, తథాపి ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్సపి అజాతసత్తునో వియ అన్తరాయో భవిస్సతీతి ఇమస్స థేరస్సపి కతపాపకమ్మమూలవిప్పటిసారవసేన అధిగమన్తరాయో అహోసీతి వదన్తి.

కిం పన యేసం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో అత్థి, బుద్ధానం సమ్ముఖీభావేపి తేసం అన్తరాయో హోతీతి? ఆమ హోతి, న పన బుద్ధే పటిచ్చ. బుద్ధా హి పరేసం మగ్గఫలాధిగమాయ ఉస్సాహజాతా తత్థ నిరన్తరం యుత్తపయుత్తా ఏవ హోన్తి, తస్మా తే పటిచ్చ తేసం అన్తరాయో న హోతి, అథ ఖో కిరియాపరిహానియా వా పాపమిత్తతాయ వా హోతి, కిరియాపరిహాని చ దేసకస్స తస్సేవ వా పుగ్గలస్స తజ్జపయోగాభావతో వేదితబ్బా, దేసకవసేన పనేత్థ పరిహాని సావకానం వసేనేవ వేదితబ్బా, న బుద్ధానం వసేన. తథా హి సచే ధమ్మసేనాపతి ధనఞ్జానియస్స బ్రాహ్మణస్స ఆసయం ఞత్వా ధమ్మం దేసయిస్స, బ్రాహ్మణో సోతాపన్నో అభవిస్స. ఏవం తావ దేసకస్స వసేన కిరియాపరిహానియా అన్తరాయో హోతి. సచే పేస్సో హత్థారోహపుత్తో భగవతో సమ్ముఖా ధమ్మం సుణన్తో ముహుత్తం నిసీదేయ్య, యావ తస్స భగవా అత్తన్తపాదికే చత్తారో పుగ్గలే విత్థారేన విభజిత్వా దేసేతి, సోతాపత్తిఫలేన సంయుత్తో అభవిస్స. ఏవం పుగ్గలస్స వసేన కిరియాపరిహానియా అన్తరాయో హోతి నామ. ఇమస్స హి ఉపాసకస్స కిరియాపరిహాని జాతా అపరినిట్ఠితాయ దేసనాయ ఉట్ఠహిత్వా పక్కన్తత్తా. సచే అజాతసత్తు దేవదత్తస్స వచనం గహేత్వా పితుఘాతకమ్మం నాకరిస్స, సామఞ్ఞఫలసుత్తకథితదివసే సోతాపన్నో అభవిస్స, తస్స వచనం గహేత్వా పితుఘాతకమ్మస్స కతత్తా పన నాహోసి. ఏవం పాపమిత్తతాయ అన్తరాయో హోతి. సుదిన్నస్సపి పాపమిత్తవసేన అన్తరాయో అహోసీతి దట్ఠబ్బం. యది హి తేన మాతాపితూనం వచనం గహేత్వా పురాణదుతియికాయ మేథునధమ్మో పటిసేవితో నాభవిస్స, న తంమూలవిప్పటిసారవసేన అధిగమన్తరాయో అభవిస్స.

యన్నూనాతి పరివితక్కనత్థే నిపాతోతి ఆహ ‘‘పరివితక్కదస్సనమేత’’న్తి. ‘‘ధమ్మం సుణేయ్య’’న్తి కిరియాపదేన వుచ్చమానో ఏవ హి అత్థో ‘‘యన్నూనా’’తి నిపాతపదేన జోతీయతి. అహం యన్నూన ధమ్మం సుణేయ్యన్తి యోజనా. యన్నూనాతి చ యది పనాతి అత్థో. యది పనాతి ఇదమ్పి హి తేన సమానత్థమేవ. యం ధమ్మం సుణాతీతి సమ్బన్ధో. ఉళారుళారజనాతి ఖత్తియమహాసాలాదిఉళారుళారజనాకిణ్ణా. సచే అయమ్పి పఠమం ఆగచ్ఛేయ్య, భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా నిసీదితుం అరహరూపోతి ఆహ ‘‘పచ్ఛా ఆగతేనా’’తి. సిక్ఖత్తయూపసంహితన్తి అధిసీలఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతసిక్ఖత్తయయుత్తం. థోకం ధమ్మకథం సుత్వా అహోసీతి సమ్బన్ధో. ఇధాపి సుత్వా-సద్దో హేతుఅత్థోతి దట్ఠబ్బో, సవనకారణా ఏతదహోసీతి వుత్తం హోతి. యది ఏవం అథ కస్మా ‘‘ఏకమన్తం నిసిన్నస్స…పే… ఏతదహోసీ’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘తం పనస్స యస్మా’’తిఆది. తత్థ తన్తి పరివితక్కనం.

సఙ్ఖేపకథాతి విసుం విసుం పదుద్ధారం అకత్వా సమాసతో అత్థవణ్ణనా. యేన యేన ఆకారేనాతి యేన యేన పకారేన. తేన తేన మే ఉపపరిక్ఖతోతి ‘‘కామా నామేతే అనిచ్చా దుక్ఖా విపరిణామధమ్మా అట్ఠికఙ్కలూపమా’’తి (మ. ని. ౧.౨౩౪; ౨.౪౨; పాచి. ౪౧౭; మహాని. ౩; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౪౭) చ ఆదినా యేన యేన ఆకారేన కామేసు ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసం, తబ్బిపరియాయతో నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం గుణం పకాసేన్తం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి అవబుజ్ఝామి, తేన తేన పకారేన ఉపపరిక్ఖతో వీమంసన్తస్స మయ్హం ఏవం హోతి ఏవం ఉపట్ఠాతి. సిక్ఖత్తయబ్రహ్మచరియన్తి అధిసీలసిక్ఖాదిసిక్ఖత్తయసఙ్గహం సేట్ఠచరియం. ఏకమ్పి దివసన్తి ఏకదివసమత్తమ్పి. అఖణ్డం కత్వాతి దుక్కటమత్తస్సపి అనాపజ్జనేన అఖణ్డితం కత్వా, అఖణ్డఅచ్ఛిద్దాదిభావాపాదనేన వా. అఖణ్డలక్ఖణవచనఞ్హేతం. చరిమకచిత్తన్తి చుతిచిత్తం. కిఞ్చిపి ఏకదేసం అసేసేత్వా ఏకన్తేనేవ పరిపూరేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం. కిలేసమలేన అమలీనం కత్వాతి తణ్హాసంకిలేసాదినా అసంకిలిట్ఠం కత్వా, చిత్తుప్పాదమత్తమ్పి సంకిలేసమలం అనుప్పాదేత్వా. అచ్చన్తమేవ విసుద్ధం కత్వా పరిహరితబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం. తతో ఏవ సఙ్ఖం వియ లిఖితన్తి సఙ్ఖలిఖితం. తేనాహ ‘‘లిఖితసఙ్ఖసదిస’’న్తి. పరియోదాతట్ఠేన నిమ్మలభావేన సఙ్ఖం వియ లిఖితం ధోతన్తి సఙ్ఖలిఖితన్తి ఆహ ‘‘ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగ’’న్తి. ‘‘అజ్ఝావసతా’’తి పదప్పయోగేన అగారన్తి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘అగారమజ్ఝే’’తి. దాఠికాపి మస్సుగ్గహణేనేవ గహేత్వా ‘‘మస్సు’’త్వేవ వుత్తం, ఉత్తరాధరమస్సున్తి అత్థో. కసాయేన రత్తానీతి కాసాయానీతి ఆహ ‘‘కసాయరసపీతతాయా’’తి. పరిదహిత్వాతి నివాసేత్వా చేవ పారుపిత్వా చ. అగారస్స హితన్తి అగారవాసో అగారం ఉత్తరపదలోపేన, తస్స వడ్ఢిఆవహం అగారస్స హితం.

౨౫. ఞాతిసాలోహితాతిఆదీసు ‘‘అయం అజ్ఝత్తికో’’తి జానన్తి, ఞాయన్తి వాతి ఞాతీ, లోహితేన సమ్బన్ధాతి సాలోహితా. పితుపక్ఖికా ఞాతీ, మాతుపక్ఖికా సాలోహితా. మాతుపక్ఖికా పితుపక్ఖికా వా ఞాతీ, సస్సుససురపక్ఖికా సాలోహితా. మిత్తాయన్తీతి మిత్తా, మినన్తి వా సబ్బగుయ్హేసు అన్తో పక్ఖిపన్తీతి మిత్తా. కిచ్చకరణీయేసు సహభావట్ఠేన అమా హోన్తీతి అమచ్చా. మమాయతీతి మాతా, పియాయతీతి పితా. సరీరకిచ్చలేసేనాతి ఉచ్చారపస్సావాదిసరీరకిచ్చలేసేన. అననుఞ్ఞాతం పుత్తం న పబ్బాజేతీతి ‘‘మాతాపితూనం లోకియమహాజనస్స చ చిత్తఞ్ఞథత్తం మా హోతూ’’తి న పబ్బాజేతి. తతోయేవ చ సుద్ధోదనమహారాజస్స తథా వరో దిన్నో.

౨౬. ధురనిక్ఖేపేనాతి భణ్డప్పయోజనాదీసు ధురనిక్ఖేపేన. తేనాహ ‘‘న హీ’’తిఆది. పియాయితబ్బోతి పియోతి ఆహ ‘‘పీతిజననకో’’తి. మనస్స అప్పాయనతో మనాపోతి ఆహ ‘‘మనవడ్ఢనకో’’తి. సుఖేధితో తరుణదారకకాలే, తతో పరఞ్చ సప్పిఖీరాదిసాదురసమనుఞ్ఞభోజనాదిఆహారసమ్పత్తియా సుఖపరిహతో. అథ వా దళ్హభత్తికధాతిజనాదిపరిజనసమ్పత్తియా చేవ పరిచ్ఛేదసమ్పత్తియా చ ఉళారపణీతసుఖపచ్చయూపహారేహి చ సుఖేధితో, అకిచ్ఛేనేవ దుక్ఖపచ్చయవినోదనేన సుఖపరిహతో. అజ్ఝత్తికఙ్గసమ్పత్తియా వా సుఖేధితో, బాహిరఙ్గసమ్పత్తియా సుఖపరిహతో.

కిఞ్చీతి ఏతస్స వివరణం ‘‘అప్పమత్తకమ్పి కలభాగ’’న్తి. యదా జానాతి-సద్దో బోధనత్థో న హోతి, తదా తస్స పయోగే ‘‘సప్పినో జానాతి, మధునో జానాతీ’’తిఆదీసు వియ కరణత్థే సామివచనం సద్దత్థవిదూ ఇచ్ఛన్తీతి ఆహ ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖేన నానుభోసీ’’తి. తేనాహ ‘‘కరణత్థే సామివచనం, అనుభవనత్థే చ జాననా’’తి. ఏత్థ చ కిఞ్చి దుక్ఖేన నానుభోసీతి కేనచి దుక్ఖేన కరణభూతేన విసయం నానుభోసీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. ‘‘కిఞ్చీ’’తి ఏత్థాపి హి కరణత్థే సామివచనస్స లోపో కతో. తేనేవ చ వక్ఖతి ‘‘వికప్పద్వయేపి పురిమపదస్స ఉత్తరపదేన సమానవిభత్తిలోపో దట్ఠబ్బో’’తి. యదా పన జానాతి-సద్దో సరణత్థో హోతి, తదా సరణత్థానం ధాతుసద్దానం పయోగే ‘‘మాతు సరతి, పితు సరతి, భాతు జానాతీ’’తిఆదీసు వియ ఉపయోగత్థే సామివచనం సద్దసత్థవిదూ వదన్తీతి ఆహ ‘‘అథ వా కిఞ్చి దుక్ఖం నస్సరసీతి అత్థో’’తి, కస్సచి దుక్ఖస్స అననుభూతత్తా అత్తనా అనుభూతం అప్పమత్తకమ్పి దుక్ఖం పరియేసమానోపి అభావతోయేవ నస్సరసీతి అత్థో. వికప్పద్వయేపీతి అనుభవనసరణత్థవసేన వుత్తే దుతియతతియవికప్పద్వయే. పురిమపదస్సాతి ‘‘కిఞ్చీ’’తి పదస్స. ఉత్తరపదేనాతి ‘‘దుక్ఖస్సా’’తి పదేన. సమానవిభత్తిలోపోతి ఉత్తరపదేన సమానస్స సామివచనస్స లోపో. ‘‘కస్సచి దుక్ఖస్సా’’తి వత్తబ్బే వికప్పద్వయేపి పురిమపదే సామివచనస్స లోపం కత్వా ‘‘కిఞ్చి దుక్ఖస్సా’’తి నిద్దేసో కతో. అనిచ్ఛకాతి అనిచ్ఛన్తా. ఏవం సన్తేతి నను మయం సుదిన్న సామాదీసు కేనచిపి ఉపాయేన అప్పటిసాధనేన అప్పటికారేన మరణేనపి తయా అకామకాపి వినా భవిస్సామ, ఏవం సతి. యేనాతి యేన కారణేన. కిం పనాతి ఏత్థ కిన్తి కరణత్థే పచ్చత్తవచనన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కేన పన కారణేనా’’తి.

౨౮. గన్ధబ్బనటనాటకాదీనీతి ఏత్థ గన్ధబ్బా నామ గాయనకా, నటా నామ రఙ్గనటా, నాటకా లఙ్ఘనకాదయో. పరిచారేహీతి ఏత్థ పరితో తత్థ తత్థ యథాసకం విసయేసు చారేహీతి అత్థోతి ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియాని చారేహీ’’తిఆది. పరిచారేహీతి వా సుఖూపకరణేహి అత్తానం పరిచారేహి అత్తనో పరిచరణం కారేహి. తథాభూతో చ యస్మా లళన్తో కీళన్తో నామ హోతి, తస్మా ‘‘లళా’’తిఆది వుత్తం. భుఞ్జితబ్బతో పరిభుఞ్జితబ్బతో విసేసతో పఞ్చ కామగుణా భోగా నామాతి ఆహ ‘‘భోగే భుఞ్జన్తో’’తి. దానప్పదానానీతి ఏత్థ నిచ్చదానం దానం నామ, ఉపోసథదివసాదీసు దాతబ్బం అతిరేకదానం పదానం నామ. పవేణీరక్ఖణవసేన వా దీయమానం దానం నామ, అత్తనావ పట్ఠపేత్వా దీయమానం పదానం నామ. పచురజనసాధారణం వా నాతిఉళారం దానం నామ, అనఞ్ఞసాధారణం అతిఉళారం పదానం నామ. ఆది-సద్దేన సీలాదీని సఙ్గణ్హాతి. నత్థి ఏతస్స వచనప్పటివచనసఙ్ఖాతో ఆలాపసల్లాపోతి నిరాలాపసల్లాపో.

౩౦. బలం గాహేత్వాతి ఏత్థ బలగ్గహణం నామ కాయబలస్స ఉప్పాదనమేవాతి ఆహ ‘‘కాయబలం జనేత్వా’’తి. అస్సుముఖన్తి అస్సూని ముఖే ఏతస్సాతి అస్సుముఖో, తం అస్సుముఖం, అస్సుకిలిన్నముఖన్తి అత్థో. గామోయేవ గామన్తసేనాసనం గామపరియాపన్నత్తా గామన్తసేనాసనస్స. అతిరేకలాభపటిక్ఖేపేనాతి ‘‘పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయా’’తి (మహావ. ౧౨౮) ఏవం వుత్తభిక్ఖాహారలాభతో అధికలాభో సఙ్ఘభత్తాదిఅతిరేకలాభో, తస్స పటిక్ఖేపేనాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘చుద్దస భత్తాని పటిక్ఖిపిత్వా’’తి. సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్తం నిమన్తనభత్తం సలాకభత్తం పక్ఖికం ఉపోసథికం పాటిపదికం ఆగన్తుకభత్తం గమికభత్తం గిలానభత్తం గిలానుపట్ఠాకభత్తం విహారభత్తం ధురభత్తం వారభత్తన్తి ఇమాని చుద్దస భత్తాని. తత్థ సకలస్స సఙ్ఘస్స దాతబ్బం భత్తం సఙ్ఘభత్తం. కతిపయే భిక్ఖూ ఉద్దిసిత్వా దాతబ్బం భత్తం ఉద్దేసభత్తం. ఏకస్మిం పక్ఖే ఏకదివసం దాతబ్బం భత్తం పక్ఖికం. ఉపోసథే దాతబ్బం భత్తం ఉపోసథికం. పాటిపదదివసే దాతబ్బం భత్తం పాటిపదికం. విహారం ఉద్దిస్స దాతబ్బం భత్తం విహారభత్తం. ధురగేహేయేవ ఠపేత్వా దాతబ్బం భత్తం ధురభత్తం. గామవాసీఆదీహి వారేన దాతబ్బం భత్తం వారభత్తం.

అథ ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా’’తి కస్మా వుత్తం. గహణే హి సతి పటిక్ఖేపో యుజ్జేయ్య, న చ పఠమబోధియం గహపతిచీవరస్స పటిగ్గహణం అనుఞ్ఞాతం పరతో జీవకవత్థుస్మిం అనుఞ్ఞాతత్తా. తేనేవ వక్ఖతి జీవకవత్థుస్మిం (మహావ. అట్ఠ. ౩౩౭) ‘‘భగవతో హి బుద్ధభావప్పత్తితో పట్ఠాయ యావ ఇదం వత్థం, ఏత్థన్తరే వీసతి వస్సాని న కోచి గహపతిచీవరం సాదియి, సబ్బే పంసుకూలికావ అహేసు’’న్తి. సుదిన్నో చ పఠమబోధియంయేవ పబ్బజితో. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సుదిన్నో హి భగవతో ద్వాదసమే వస్సే పబ్బజితో, వీసతిమే వస్సే ఞాతికులం పిణ్డాయ పవిట్ఠో, సయం పబ్బజ్జాయ అట్ఠవస్సికో హుత్వా’’తి. తస్మా ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా’’తి కస్మా వుత్తన్తి? వుచ్చతే – అననుఞ్ఞాతేపి గహపతిచీవరే పంసుకూలికఙ్గసమాదానవసేన గహపతిచీవరం పటిక్ఖిత్తం నామ హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా’’తి.

లోలుప్పచారం పటిక్ఖిపిత్వాతి కుసలభణ్డస్స భుసం విలుమ్పనట్ఠేన లోలుప్పం వుచ్చతి తణ్హా, లోలుప్పేన చరణం లోలుప్పచారో, తణ్హావసేన ఘరపటిపాటిం అతిక్కమిత్వా భిక్ఖాయ చరణం, తం పటిక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘ఘరపటిపాటియా భిక్ఖాయ పవిసతీ’’తి. ఏత్థ చ ఆరఞ్ఞికఙ్గాదిపధానఙ్గవసేన సేసధుతఙ్గానిపి గహితానేవ హోన్తీతి వేదితబ్బం. వజ్జీనన్తి రాజానో అపేక్ఖిత్వా సామివచనం కతం, వజ్జీరాజూనన్తి అత్థో. జనపద-సద్దస్స తంనివాసీసుపి పవత్తనతో ‘‘వజ్జీసూ’’తి జనపదాపేక్ఖం భుమ్మవచనం, వజ్జినామకే జనపదేతి అత్థో.

ఉపభోగపరిభోగూపకరణమహన్తతాయాతి పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతానం ఉపభోగానఞ్చేవ హత్థిఅస్సరథఇత్థియాదిఉపభోగూపకరణానఞ్చ మహన్తతాయ. ఉపభోగూపకరణానేవ హి ఇధ పరిభోగూపకరణసద్దేన వుత్తాని. తేనేవాహ ‘‘యే హి తేసం ఉపభోగా, యాని చ ఉపభోగూపకరణాని, తాని మహన్తానీ’’తి. ‘‘ఉపభోగా హత్థిఅస్సరథఇత్థీఆదయో, ఉపభోగూపకరణాని తేసమేవ సువణ్ణాదిఉపకరణానీ’’తిపి వదన్తి. సారకానీతి సారభూతాని. నిధేత్వాతి నిదహిత్వా, నిధానం కత్వాతి అత్థో. దివసపరిబ్బయసఙ్ఖాతభోగమహన్తతాయాతి దివసే దివసే పరిభుఞ్జితబ్బసఙ్ఖాతభోగానం మహన్తతాయ. జాతరూపరజతస్సేవ పహూతతాయాతి పిణ్డపిణ్డవసేన చేవ సువణ్ణమాసకరజతమాసకాదివసేన చ జాతరూపరజతస్సేవ పహూతతాయ. విత్తీతి తుట్ఠి, విత్తియా ఉపకరణం విత్తూపకరణం, పహూతం నానావిధాలఙ్కారభూతం విత్తూపకరణమేతేసన్తి పహూతవిత్తూపకరణా. తేనాహ ‘‘అలఙ్కారభూతస్సా’’తిఆది. వోహారవసేనాతి వణిజ్జావసేన వడ్ఢికతాదివసేన. ధనధఞ్ఞస్స పహూతతాయాతి సత్తరతనసఙ్ఖాతస్స ధనస్స సబ్బపుబ్బణ్ణాపరణ్ణసఙ్గహితస్స ధఞ్ఞస్స చ పహూతతాయాతి అత్థో. తత్థ ‘‘సువణ్ణరజతమణిముత్తావేళురియవజిరపవాళాని సత్త రతనానీ’’తి వదన్తి. సాలివీహిఆది పుబ్బణ్ణం పురక్ఖతం సస్సఫలన్తి కత్వా, తబ్బిపరియాయతో ముగ్గమాసాది అపరణ్ణన్తి వేదితబ్బం. ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికత్తాతి సేసధుతఙ్గపరివారితేన ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతధుతఙ్గేన సమన్నాగతత్తా. తేనాహ ‘‘సపదానచారం చరితుకామో’’తి.

౩౧. అన్తోజాతతాయ వా ఞాతిసదిసీ దాసీతి ఞాతిదాసీ. పూతిభావేనేవ లక్ఖితబ్బదోసో వా ఆభిదోసికో, అభిదోసం వా పచ్చూసకాలం గతో పత్తో అతిక్కన్తోతి ఆభిదోసికో. తేనాహ ‘‘ఏకరత్తాతిక్కన్తస్స వా’’తిఆది. పూతిభూతభావేన పరిభోగం నారహతీతి అపరిభోగారహో. ఛడ్డనీయసభావే నిచ్ఛితేపి పుచ్ఛాకాలే సన్దేహవోహారవసేనేవ పుచ్ఛితుం యుత్తన్తి ఆహ ‘‘సచే’’తి. అరియవోహారేనాతి అరియసముదాచారేన. అరియా హి మాతుగామం భగినివాదేన సముదాచరన్తి. నిస్సట్ఠపరిగ్గహన్తి పరిచ్చత్తాలయం.

‘‘ఆకిరా’’తి వుత్తత్తా ‘‘విఞ్ఞత్తి వా’’తి వుత్తం, ‘‘సచే తం ఛడ్డనీయధమ్మ’’న్తి పరియాయం అముఞ్చిత్వా వుత్తత్తా ‘‘పయుత్తవాచా వా’’తి వుత్తం, పచ్చయపటిసంయుత్తా వాచా పయుత్తవాచా. వత్తుం వట్టతీతి నిరపేక్ఖభావతో వుత్తం, ఇధ పన విసేసతో అపరిభోగారహత్తావ వత్థునో. అగ్గఅరియవంసికోతి అరియవంసపటిపత్తిపూరకానం అగ్గో ఉత్తమో. నిమీయతి సఞ్ఞాయతీతి నిమిత్తం, యథాసల్లక్ఖితో ఆకారోతి ఆహ ‘‘గిహికాలే సల్లక్ఖితపుబ్బం ఆకార’’న్తి. హత్థపిట్ఠిఆదీని ఓలోకయమానా ‘‘సామిపుత్తస్స మే సుదిన్నస్స వియ సువణ్ణకచ్ఛపపిట్ఠిసదిసా ఇమా హత్థపాదపిట్ఠియో, హరితాలవట్టియో వియ సువట్టితా అఙ్గులియో, మధురో సరో’’తి గిహికాలే సల్లక్ఖితపుబ్బం ఆకారం అగ్గహేసి సఞ్జాని సల్లక్ఖేసి. కస్మా పన సా ఞాతిదాసీ దిస్వావ న సఞ్జానీతి ఆహ ‘‘సుదిన్నో హీ’’తిఆది. పబ్బజ్జుపగతేనాతి పబ్బజ్జం ఉపగతేన, పబ్బజితేనాతి అత్థో. ఘరం పవిసిత్వాతి గేహసామినియా నిసీదితబ్బట్ఠానభూతం అన్తోగేహం పవిసిత్వా. యగ్ఘేతి ఇమస్స ఆరోచయామీతి అయమత్థోతి ఆహ ‘‘ఆరోచనత్థే నిపాతో’’తి. ‘‘యగ్ఘే జానేయ్యాసీతి సుట్ఠు జానేయ్యాసీ’’తిపి అత్థం వదన్తి. ఆలపనేతి దాసిజనస్స ఆలపనే. తేనాహ ‘‘ఏవఞ్హీ’’తిఆది.

౩౨. ఘరేసు సాలా హోన్తీతి ఘరేసు ఏకమన్తే భోజనసాలా హోన్తి పాకారపరిక్ఖిత్తా సుసంవిహితద్వారబన్ధా సుసమ్మట్ఠవాలికఙ్గణా. ఉదకకఞ్జియన్తి ఉదకఞ్చ కఞ్జియఞ్చ. కస్మా పన ఈదిసాయమేవ సాలాయ అఞ్ఞతరం కుట్టమూలన్తి అయమత్థో వుత్తోతి ఆహ ‘‘న హి పబ్బజితా’’తిఆది. అసారుప్పే ఠానేతి భిక్ఖూనం అననుచ్ఛవికే పదేసే. అత్థి ను ఖోతి ను-సద్దో పుచ్ఛనత్థే, ఖో-సద్దో వచనసిలిట్ఠతాయ వుత్తో. నుఖోతి వా నిపాతసముదాయో పుచ్ఛనత్థో. తేన నామ-సద్దస్స పుచ్ఛనత్థతం దస్సేతి. యేసం నో త్వన్తి యేసం నో పుత్తో త్వం. ఈదిసే ఠానేతి కిఞ్చాపి తం ఠానం భిక్ఖూనం అననురూపం న హోతి, తథాపి మాదిసానం మహాభోగకులానం పుత్తస్స పరకులే ఆసనసాలాయం నిసీదిత్వా భోజనం నామ అయుత్తరూపన్తి మఞ్ఞమానో ఆహ. తేనేవాహ ‘‘నను నామ, తాత సుదిన్న, సకం గేహం గన్తబ్బ’’న్తి. అఞ్ఞేనపి పకారేన నామసద్దస్స పుచ్ఛనత్థతమేవ దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తథా అత్థి ను ఖో తాతా’’తిఆది. తథాతి సముచ్చయత్థో. ఇదాని నామసద్దస్స మఞ్ఞనత్థతం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తథా అత్థి మఞ్ఞే’’తిఆది.

దుక్ఖాభితున్నతాయాతి మానసికేన దుక్ఖేన అభిపీళితత్తా. ఏతమత్థన్తి ‘‘అత్థి ను ఖో, తాత సుదిన్న, అమ్హాకం ధన’’న్తిఆదినా యథావుత్తమత్థం. అనోకప్పనామరిసనత్థవసేనాతి ఏత్థ అనోకప్పనం అసద్దహనం. అమరిసనం అసహనం. అనాగతవచనం అనాగతసద్దప్పయోగో, అత్థో పన వత్తమానకాలికోవ. తేనాహ ‘‘పచ్చక్ఖమ్పీ’’తి. న మరిసయామీతి న విసహామి. తం న సున్దరన్తి ‘‘తదాయ’’న్తి పాఠం సన్ధాయాహ. అలం, గహపతి, కతం మే అజ్జ భత్తకిచ్చన్తి థేరో ఉక్కట్ఠఏకాసనికతాయ పటిక్ఖిపన్తో ఏవమాహ. ఉక్కట్ఠఏకాసనికతాయాతి చ ఇదం భూతకథనవసేన వుత్తం థేరస్స తథాభావదీపనత్థం. ముదుకస్సపి హి ఏకాసనికస్స యాయ నిసజ్జాయ కిఞ్చిమత్తమ్పి భోజనం భుత్తం, వత్తసీసేనపి తతో వుట్ఠితస్స పున భుఞ్జితుం న వట్టతి. తేనాహ తిపిటకచూళాభయత్థేరో ‘‘ఆసనం వా రక్ఖేయ్య భోజనం వా’’తి. ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికోపి సమానోతి నిదస్సనమత్తమిదం, థేరో సపదానచారికేసుపి ఉక్కట్ఠోయేవ. ఉక్కట్ఠసపదానచారికోపి హి పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆహటభిక్ఖమ్పి అగ్గహేత్వావ ఘరద్వారే ఠత్వా పత్తవిస్సజ్జనమేవ కరోతి, తస్మా థేరో ఉక్కట్ఠసపదానచారికత్తాపి స్వాతనాయ భిక్ఖం నాధివాసేతి. అథ కస్మా ‘‘అధివాసేసీ’’తి ఆహ ‘‘సచే ఏకభత్తమ్పి న గహేస్సామీ’’తిఆది. పణ్డితా హి మాతాపితూనం ఆచరియుపజ్ఝాయానం వా కాతబ్బం అనుగ్గహం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా ధుతఙ్గవిసుద్ధికా న భవన్తి.

౩౩. మజ్ఝిమప్పమాణోతి చతుహత్థో పురిసో మజ్ఝిమప్పమాణో. ‘‘ఛహత్థో’’తిపి కేచి. తిరో కరోన్తి ఏతాయాతి తిరోకరణీతి సాణిపాకారవచనో అయం తిరోకరణీ-సద్దోతి ఆహ ‘‘తిరోకరణియన్తి కరణత్థే భుమ్మ’’న్తి. ‘‘తిరోకరణియా’’తి వత్తబ్బే ‘‘తిరోకరణియ’’న్తి కరణత్థే భుమ్మం వుత్తం. తిరోకరణీయ-సద్దో వా అయం సాణిపాకారపరియాయోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అథ వా’’తిఆది. తం పరిక్ఖిపిత్వాతి తం సమన్తతో ఖిపిత్వా, పరితో బన్ధిత్వాతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘సమన్తతో కత్వా’’తి. విభత్తిపతిరూపకోపి నిపాతో హోతీతి ఆహ ‘‘తేనాతి అయమ్పి వా’’తిఆది.

౩౪. ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో సుదిన్నస్స పితా సకే నివేసనే పణీతం ఖాదనీయం భోజనీయం పటియాదాపేత్వా ఆయస్మతో సుదిన్నస్స కాలం ఆరోచేసి – ‘కాలో, తాత సుదిన్న, నిట్ఠితం భత్త’న్తి’’ ఏవం కాలారోచనస్స పాళియం అనారుళ్హత్తా ఆహ – ‘‘కిఞ్చాపి పాళియం కాలారోచనం న వుత్త’’న్తి. ఆరోచితేయేవ కాలేతి ‘‘కాలో, తాత సుదిన్న, నిట్ఠితం భత్త’’న్తి కాలే ఆరోచితేయేవ. ద్వే పుఞ్జేతి కహాపణపుఞ్జఞ్చ సువణ్ణపుఞ్జఞ్చ.

పేత్తికన్తి పితితో ఆగతం పేత్తికం. నిహితన్తి భూమిగతం. పయుత్తన్తి వడ్ఢివసేన పయోజితం. తద్ధితలోపం కత్వా వేదితబ్బన్తి యథా అఞ్ఞత్థాపి ‘‘పితామహం ధనం లద్ధా, సుఖం జీవతి సఞ్జయో’’తి వుత్తం, ఏవం తద్ధితలోపం కత్వా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. పితామహతో ఆగతం, పితామహస్స వా ఇదం పేతామహం. పబ్బజితలిఙ్గన్తి సమణవేసం. న రాజభీతోతి అపరాధకారణా న రాజకులా భీతో. యేసం సన్తకం ధనం గహితం, తే ఇణాయికా. పలిబుద్ధో పీళితో.

విభత్తిపతిరూపకోతి ‘‘తేనా’’తి పదం సన్ధాయాహ. తంనిదానన్తి తం ధనం నిదానం కారణమస్సాతి తంనిదానం. అస్సాతి పచ్చత్తవచనస్స, పదస్స వా. భయన్తి చిత్తస్స ఉత్రస్తాకారేన పవత్తభయం అధిప్పేతం, న ఞాణభయం, నాపి ‘‘భాయతి ఏతస్మా’’తి ఏవం వుత్తం ఆరమ్మణభయన్తి ఆహ ‘‘చిత్తుత్రాసోతి అత్థో’’తి. ఛమ్భితత్తన్తి తేనేవ చిత్తుత్రాసభయేన సకలసరీరస్స ఛమ్భితభావో. విసేసతో పన హదయమంసచలనన్తి ఆహ ‘‘కాయకమ్పో హదయమంసచలన’’న్తి. లోమహంసోతి తేన భయేన తేన ఛమ్భితత్తేన సకలసరీరలోమానం హట్ఠభావో, సో పన నేసం భిత్తియం నాగదన్తానం వియ ఉద్ధంముఖతాతి ఆహ ‘‘లోమానం హంసనం ఉద్ధగ్గభావో’’తి.

౩౫. అత్తనాతి పచ్చత్తే కరణవచనం, సయన్తి అత్థో. దేవచ్ఛరానన్తి అనచ్చన్తియో సన్ధాయాహ. దేవనాటకానన్తి నచ్చన్తియో, పరియాయవచనం వా ఏతం దేవకఞ్ఞానం. సముప్పన్నబలవసోకా హుత్వాతి అయం లోకో నామ అత్తానంవ చిన్తేతి, తస్మా సాపి ‘‘ఇదాని అహం అనాథా జాతా’’తి అత్తానంవ చిన్తయమానా ‘‘అయం అజ్జ ఆగమిస్సతి, అజ్జ ఆగమిస్సతీ’’తి అట్ఠ వస్సాని బహి న నిక్ఖన్తా ఏతం నిస్సాయ మయా దారకోపి న లద్ధో, యస్స ఆనుభావేన జీవేయ్యామి, ఇతో చామ్హి పరిహీనా అఞ్ఞతో చాతి సముప్పన్నబలవసోకా హుత్వా. కులరుక్ఖపతిట్ఠాపనే బీజసదిసత్తా కులవంసప్పతిట్ఠాపకో పుత్తో ఇధ బీజకోతి అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘కులవంసబీజకం ఏకం పుత్త’’న్తి. సం నామ ధనం, తస్స పతీతి సంపతి, ధనవా విభవసమ్పన్నో. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికహితావహత్తా తస్స హితన్తి సాపతేయ్యం, తదేవ ధనం విభవోతి ఆహ – ‘‘ఇమం సాపతేయ్యం ఏవం మహన్తం అమ్హాకం విభవ’’న్తి.

౩౬. ఇత్థీనం కుమారీభావప్పత్తితో పట్ఠాయ పచ్ఛిమవయతో ఓరం అసతి విబన్ధే అట్ఠమే అట్ఠమే సత్తాహే గబ్భాసయసఞ్ఞితే తతియే ఆవత్తే కతిపయా లోహితపీళకా సణ్ఠహిత్వా అగ్గహితపుబ్బా ఏవ భిజ్జన్తి, తతో లోహితం పగ్ఘరతి, తత్థ ఉతుసమఞ్ఞా పుప్ఫసమఞ్ఞా చాతి ఆహ – ‘‘పుప్ఫన్తి ఉతుకాలే ఉప్పన్నలోహితస్స నామ’’న్తి. గబ్భపతిట్ఠానట్ఠానేతి యస్మిం ఓకాసే దారకో నిబ్బత్తతి, తస్మిం పదేసే. సణ్ఠహిత్వాతి నిబ్బత్తిత్వా. భిజ్జన్తీతి అగ్గహితపుబ్బా ఏవ భిజ్జన్తి. అయఞ్హి తాసం సభావో. దోసేనాతి లోహితమలేన. సుద్ధే వత్థుమ్హీతి పగ్ఘరితలోహితత్తా అనామయత్తా చ నహానతో పరం చతుత్థదివసతో పట్ఠాయ సుద్ధే గబ్భాసయే. సుద్ధే పన వత్థుమ్హి మాతాపితూసు ఏకవారం సన్నిపతితేసు యావ సత్త దివసాని ఖేత్తమేవ హోతి గబ్భసణ్ఠహనస్స పరిత్తస్స లోహితలేపస్స విజ్జమానత్తా. కేచి పన ‘‘అడ్ఢమాసమత్తమ్పి ఖేత్తమేవా’’తి వదన్తి. బాహాయన్తి అధికరణే భుమ్మన్తి ఆహ ‘‘పురాణదుతియికాయ యా బాహా, తత్ర నం గహేత్వా’’తి. ఉపయోగత్థే భుమ్మవచనమ్పి యుజ్జతియేవ యథా ‘‘సుదిన్నస్స పాదేసు గహేత్వా’’తి.

పుబ్బేపి పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదానం సబ్భావతో అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదేతి పారాజికం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘పఠమపారాజికసిక్ఖాపదే అట్ఠపితే’’తి. వుత్తమేవత్థం విభావేన్తో ఆహ – ‘‘భగవతో కిర పఠమబోధియ’’న్తిఆది. ఏవరూపన్తి పారాజికపఞ్ఞత్తియా అనురూపం. నిదస్సనమత్తఞ్చేతం, సఙ్ఘాదిసేసపఞ్ఞత్తియా అనురూపమ్పి అజ్ఝాచారం నాకంసుయేవ. తేనేవాహ – ‘‘అవసేసే పఞ్చ ఖుద్దకాపత్తిక్ఖన్ధే ఏవ పఞ్ఞపేసీ’’తి. ఇదఞ్చ థుల్లచ్చయాదీనం పఞ్చన్నం లహుకాపత్తిక్ఖన్ధానం సబ్భావమత్తం సన్ధాయ వుత్తం, న పఞ్చాపత్తిక్ఖన్ధానం అనవసేసతో పఞ్ఞత్తత్తావ. పఠమబోధియం పఞ్చన్నం లహుకాపత్తీనం సబ్భావవచనేనేవ ధమ్మసేనాపతిస్స సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనా విసేసతో గరుకాపత్తిపఞ్ఞత్తియా పాతిమోక్ఖుద్దేసస్స చ హేతుభూతాతి దట్ఠబ్బా. కేచి పన ‘‘తస్మిం తస్మిం పన వత్థుస్మిం అవసేసపఞ్చఖుద్దకాపత్తిక్ఖన్ధే ఏవ పఞ్ఞపేసీతి ఇదం ద్వాదసమే వస్సే వేరఞ్జాయం వుత్థవస్సేన భగవతా తతో పట్ఠాయ అట్ఠవస్సబ్భన్తరే పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, తం న సున్దరం తతో పుబ్బేపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా సబ్భావతో. తేనేవ వేరఞ్జకణ్డే ‘‘ఏకభిక్ఖునాపి రత్తిచ్ఛేదో వా పచ్ఛిమికాయ తత్థ వస్సం ఉపగచ్ఛామాతి వస్సచ్ఛేదో వా న కతో’’తి చ ‘‘సామమ్పి పచనం సమణసారుప్పం న హోతి, న చ వట్టతీ’’తి చ వుత్తం. ఆరాధయింసూతి చిత్తం గణ్హింసు, అజ్ఝాసయం పూరయింసు, హదయగాహినిం పటిపత్తిం పటిపజ్జింసూతి అత్థో. ఏకం సమయన్తి ఏకస్మిం సమయే, పఠమబోధియన్తి అత్థో.

యం ఆదీనవన్తి సమ్బన్ధో. సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తోతి పఠమపారాజికసిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేన్తో. ఆదీనవం దస్సేస్సతీతి ‘‘వరం తే, మోఘపురిస, ఆసీవిసస్స ఘోరవిసస్స ముఖే అఙ్గజాతం పక్ఖిత్తం, న త్వేవ మాతుగామస్స అఙ్గజాతే అఙ్గజాతం పక్ఖిత్త’’న్తిఆదినా యం ఆదీనవం దస్సేస్సతి. అభివిఞ్ఞాపేసీతి ఇమస్స ‘‘పవత్తేసీ’’తి అయమత్థో కథం లద్ధోతి ఆహ ‘‘పవత్తనాపి హీ’’తిఆది. కాయవిఞ్ఞత్తిచోపనతోతి కాయవిఞ్ఞత్తివసేన పవత్తచలనతో. కస్మా పనేస మేథునధమ్మేన అనత్థికోపి సమానో తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపేసీతి ఆహ – ‘‘తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపనఞ్చేసా’’తిఆది. తత్థ తిక్ఖత్తుం అభివిఞ్ఞాపనన్తి ముత్తిపాపనవసేన తీసు వారేసు మేథునధమ్మస్స పవత్తనం.

సబ్బేసమ్పి పదానం అవధారణఫలత్తా వినాపి ఏవకారం అవధారణత్థో విఞ్ఞాయతీతి ఆహ ‘‘తేనేవ అజ్ఝాచారేనా’’తి. అట్ఠ హి గబ్భకారణాని. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘మేథునచోళగ్గహణం, తనుసంసగ్గో చ నాభిఆమసనం;

పానం దస్సనసవనం, ఘాయనమితి గబ్భహేతవో అట్ఠా’’తి.

ఇదాని అవధారణేన నివత్తితమత్థం దస్సేతుకామో ఆహ – ‘‘కిం పన అఞ్ఞథాపి గబ్భగ్గహణం హోతీ’’తిఆది. నను చ నాభిపరామసనమ్పి కాయసంసగ్గోయేవ, కస్మా నం విసుం వుత్తన్తి? ఉభయేసం ఛన్దరాగవసేన కాయసంసగ్గో వుత్తో, ఇత్థియా ఛన్దరాగవసేన నాభిపరామసనం, వత్థువసేన వా తం విసుం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. కథం పన కాయసంసగ్గేన గబ్భగ్గహణం హోతి, కథఞ్చ తత్థ సుక్కసోణితస్స సమ్భవోతి ఆహ ‘‘ఇత్థియో హీ’’తిఆది. ఛన్దరాగుప్పత్తివసేన ఇత్థియా సుక్కకోట్ఠాసో చలితో హోతి, సోపి గబ్భసణ్ఠానస్స పచ్చయో హోతీతి అధిప్పాయో. ఇత్థిసన్తానేపి హి రసాదిసత్తధాతుయో లబ్భన్తియేవ. తేనాహ – ‘‘అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనం సాదియన్తియోపి గబ్భం గణ్హన్తీ’’తి. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘కాయసంసగ్గాదినా సత్తప్పకారేన గబ్భగ్గహణే పితు సుక్కకోట్ఠాసం వినా ఛన్దరాగవసేన మాతు వికారప్పత్తం లోహితమేవ గబ్భసణ్ఠానస్స పచ్చయో హోతీ’’తి వుత్తం. ‘‘యస్స అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనం సాదియిత్వా మాతా పుత్తం పటిలభతి, సచే సో అపరేన సమయేన పరిపుణ్ణిన్ద్రియో హుత్వా తాదిసం పితరం మనుస్సజాతికం జీవితా వోరోపేతి, పితుఘాతకోవ హోతీ’’తి వదన్తి.

తం అసుచిం ఏకదేసం ముఖేన అగ్గహేసీతి పురాణచీవరం ధోవన్తీ తత్థ యం అసుచిం అద్దస, తం అసుచిం ఏకదేసం పివి. ‘‘వట్టతి తుమ్హాకం మేథునధమ్మో’’తి పుట్ఠో ‘‘కప్పతు వా మా వా కప్పతు, మయం తేన అనత్థికా’’తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అనత్థికా మయం ఏతేనా’’తి. కిఞ్చాపి నాభిపరామసనే మేథునరాగో నత్థి, తథాపి నాభిపరామసనకాలే ఫస్ససాదియనవసేన అస్సాదమత్తం తస్సా అహోసీతి గహేతబ్బం, అఞ్ఞథా గబ్భసణ్ఠహనం న సియా. దిట్ఠమఙ్గలికాయ నాభిపరామసనేన మణ్డబ్యస్స నిబ్బత్తి అహోసి, చణ్డపజ్జోతమాతు నాభియం విచ్ఛికా ఫరిత్వా గతా, తేన చణ్డపజ్జోతస్స నిబ్బత్తి అహోసీతి ఆహ ‘‘ఏతేనేవ నయేనా’’తిఆది. పురిసం ఉపనిజ్ఝాయతీతి వాతపానాదినా దిస్వా వా దిట్ఠపుబ్బం వా పురిసం ఉపనిజ్ఝాయతి. రాజోరోధా వియాతి సీహళదీపే కిర ఏకిస్సా ఇత్థియా తథా అహోసి, తస్మా ఏవం వుత్తం.

ఇధాతి ఇమస్మిం వత్థుస్మిం. అయన్తి సుదిన్నస్స పురాణదుతియికా. యం సన్ధాయాతి యం అజ్ఝాచారం సన్ధాయ. సుక్కం సన్ధాయ ‘‘మాతాపితరో చ సన్నిపతితా హోన్తీ’’తి వుత్తం, మాతా చ ఉతునీ హోతీతి లోహితం సన్ధాయ. తత్థ సన్నిపతితా హోన్తీతి అసద్ధమ్మవసేన ఏకస్మిం ఠానే సమాగతా సఙ్గతా హోన్తి. మాతా చ ఉతునీ హోతీతి ఇదం ఉతుసమయం సన్ధాయ వుత్తం, న లోకసమఞ్ఞాకరజస్స లగ్గనదివసమత్తం. గన్ధబ్బోతి తత్రూపగసత్తో, గన్తబ్బోతి వుత్తం హోతి. త-కారస్స ధ-కారో కతోతి దట్ఠబ్బం. అథ వా గన్ధనతో ఉప్పజ్జనగతియా నిమిత్తుపట్ఠానేన సూచనతో దీపనతో గన్ధోతి లద్ధనామేన భవగామికమ్మునా అబ్బతి పవత్తతీతి గన్ధబ్బో, తత్థ ఉప్పజ్జనకసత్తో. పచ్చుపట్ఠితో హోతీతి ఉపగతో హోతి. ఏత్థ చ న మాతాపితూనం సన్నిపాతం ఓలోకయమానో సమీపే ఠితో నామ హోతి, కమ్మయన్తయన్తితో పన ఏకో సత్తో తస్మిం ఓకాసే నిబ్బత్తనకో పురిమజాతియం ఠితోయేవ గతినిమిత్తాదిఆరమ్మణకరణవసేన ఉపపత్తాభిముఖో హోతీతి అధిప్పాయో.

సన్నిపాతాతి సమోధానేన సమాగమేన. గబ్భస్సాతి గబ్భే నిబ్బత్తనకసత్తస్స. గబ్భే నిబ్బత్తనకసత్తోపి హి గబ్భోతి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘యథా ఖో పనానన్ద, అఞ్ఞా ఇత్థికా నవ వా దస వా మాసే గబ్భం కుచ్ఛినా పరిహరిత్వా విజాయన్తీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౫). కత్థచి పన గబ్భోతి మాతుకుచ్ఛి వుత్తో. యథాహ –

‘‘యమేకరత్తిం పఠమం, గబ్భే వసతి మాణవో;

అబ్భుట్ఠితోవ సో యాతి, స గచ్ఛం న నివత్తతీ’’తి. (జా. ౧.౧౫.౩౬౩); –

ఏత్థ చ గబ్భతి అత్తభావభావేన పవత్తతీతి గబ్భో, కలలాదిఅవత్థో ధమ్మప్పబన్ధో, తంనిస్సితత్తా పన సత్తసన్తానో ‘‘గబ్భో’’తి వుత్తో యథా ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తి. తంనిస్సయభావతో మాతుకుచ్ఛి ‘‘గబ్భో’’తి వేదితబ్బో. గబ్భో వియాతి వా. యథా హి నివాసట్ఠానతాయ సత్తానం ఓవరకో ‘‘గబ్భో’’తి వుచ్చతి, ఏవం గబ్భసేయ్యకానం సత్తానం యావ అభిజాతి నివాసట్ఠానతాయ మాతుకుచ్ఛి ‘‘గబ్భో’’తి వుత్తోతి వేదితబ్బో. అవక్కన్తి హోతీతి నిబ్బత్తి హోతి.

ఆరక్ఖదేవతాతి తస్స ఆరక్ఖత్థాయ ఠితా దేవతా. అస్స తం అజ్ఝాచారన్తి సమ్బన్ధో. తథా నిచ్ఛారేసున్తి తథా మహన్తం సద్దం కత్వా నిచ్ఛారేసుం. కిఞ్చాపి ఇధ పాళియం ఆకాసట్ఠదేవతా విసుం న ఆగతా, తథాపి సద్దస్స అనుస్సావనే అయమనుక్కమోతి దస్సేతుం చాతుమహారాజికదేవతాయో ద్విధా కత్వా ఆకాసట్ఠదేవతా విసుం వుత్తా. తేనేత్థ ఆకాసట్ఠకానం విసుం గహితత్తా చాతుమహారాజికాతి పరిభణ్డపబ్బతట్ఠకా వేదితబ్బా. ఇతిహాతి నిపాతసముదాయో ఏవంసద్దస్స అత్థే దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘ఏవ’’న్తి. ఖణేన ముహుత్తేనాతి పదద్వయం వేవచనభావతో సమానత్థమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఏకకోలాహలమహోసీతి దేవబ్రహ్మలోకేసు ఏకకోలాహలమహోసి. కిఞ్చాపి హి సో సద్దో యావ బ్రహ్మలోకా అబ్భుగ్గచ్ఛి, తథాపి న సో మనుస్సానం విసయో తేసం రూపం వియ, తేనేవ భిక్ఖూ పుచ్ఛింసు – ‘‘కచ్చి నో త్వం, ఆవుసో సుదిన్న, అనభిరతో’’తి.

౩౭. ‘‘ఏవం మాతాపుత్తానం పబ్బజ్జా సఫలా అహోసి, పితా పన విప్పటిసారాభిభూతో విహాసీ’’తి వచనతో సుదిన్నస్స తస్మిం అత్తభావే అరహత్తాధిగమో నాహోసీతి విఞ్ఞాయతి. కేచి పన ‘‘పుబ్బేకతపుఞ్ఞతాయ చోదియమానస్స భబ్బకులపుత్తస్సాతి వుత్తత్తా సుదిన్నో తం కుక్కుచ్చం వినోదేత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి, తేనేవ పబ్బజ్జా అనుఞ్ఞాతా’’తి వదన్తి. తం పాళియా అట్ఠకథాయ చ న సమేతి. పుబ్బేకతపుఞ్ఞతా చ అప్పమాణం తాదిసస్సపి అన్తరాకతపాపకమ్మస్స వసేన అజాతసత్తునో వియ అధిగమన్తరాయదస్సనతో. కతాకతానుసోచనలక్ఖణం కుక్కుచ్చం ఇధాధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అజ్ఝాచారహేతుకో పచ్ఛానుతాపో’’తి. కతం అజ్ఝాచారం పటిచ్చ అనుసోచనవసేన విరూపం సరణం చిన్తనం విప్పటిసారోతి ఆహ ‘‘విప్పటిసారోతిపి తస్సేవ నామ’’న్తి. కుచ్ఛితం కతం కిరియాతి కుకతం, కుకతమేవ కుక్కుచ్చన్తి ఆహ ‘‘కుచ్ఛితకిరియాభావతో కుక్కుచ్చ’’న్తి. పరియాదిన్నమంసలోహితత్తాతి పరిక్ఖీణమంసలోహితత్తా. అవిప్ఫారికోతి ఉద్దేసాదీసు బ్యాపారరహితో, అబ్యావటోతి అత్థో. వహచ్ఛిన్నోతి ఛిన్నవహో, భారవహనేన ఛిన్నక్ఖన్ధోతి వుత్తం హోతి. తం తం చిన్తయీతి ‘‘యది అహం తం పాపం న కరిస్సం, ఇమే భిక్ఖూ వియ పరిపుణ్ణసీలో అస్స’’న్తిఆదినా తం తం చిన్తయి.

౩౮. ఏవంభూతన్తి కిసలూఖాదిభావప్పత్తం. గణసఙ్గణికాపపఞ్చేనాతి గణే జనసమాగమే సన్నిపతనం గణసఙ్గణికా, గణసఙ్గణికాయేవ పపఞ్చో గణసఙ్గణికాపపఞ్చో, తేన. యస్సాతి యే అస్స. కథాఫాసుకాతి విస్సాసికభావేనేవ కథాకరణే ఫాసుకా, సుఖేన వత్తుం సక్కుణేయ్యా, సుఖసమ్భాసాతి అత్థో. పసాదస్స పమాణతో ఊనాధికత్తం సబ్బదా సబ్బేసం నత్థీతి ఆహ ‘‘పసాదపతిట్ఠానోకాసస్స సమ్పుణ్ణత్తా’’తి. దానీతి ఇమస్మిం అత్థే ఏతరహి-సద్దో అత్థీతి ఆహ ‘‘దానీతి నిపాతో’’తి. నో-సద్దోపి ను-సద్దో వియ పుచ్ఛనత్థోతి ఆహ ‘‘కచ్చి ను త్వ’’న్తి. తమేవ అనభిరతిన్తి తేహి భిక్ఖూహి పుచ్ఛితం తమేవ గిహిభావపత్థనాకారం అనభిరతిం. ‘‘తమేవా’’తి అవధారణేన నివత్తితమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అధికుసలాన’’న్తిఆది. అధికుసలా ధమ్మా సమథవిపస్సనాదయో. అత్థీతి విసయభావేన చిత్తే పరివత్తనం సన్ధాయ వుత్తం, న పాపస్స వత్తమానతం సన్ధాయ, అత్థి విసయభావేన చిత్తే పరివత్తతీతి వుత్తం హోతి. తేనాహ – ‘‘నిచ్చకాలం అభిముఖం వియ మే తిట్ఠతీ’’తి.

యం త్వన్తి ఏత్థ యన్తి హేతుఅత్థే నిపాతో, కరణత్థే వా పచ్చత్తవచనన్తి ఆహ ‘‘యేన పాపేనా’’తి. అనేకపరియాయేనాతి ఏత్థ పరియాయ-సద్దో కారణవచనోతి ఆహ ‘‘అనేకకారణేనా’’తి. విరాగత్థాయాతి భవభోగేసు విరజ్జనత్థాయ. నో రాగేన రజ్జనత్థాయాతి భవభోగేసుయేవ రాగేన అరఞ్జనత్థాయ. తేనాహ ‘‘భగవతా హీ’’తిఆది. ఏస నయో సబ్బపదేసూతి అధిప్పాయికమత్తం సబ్బపదేసు అతిదిస్సతి. ఇదం పనేత్థ పరియాయవచనమత్తన్తి ‘‘విసంయోగాయా’’తిఆదీసు సబ్బపదేసు ‘‘కిలేసేహి విసంయుజ్జనత్థాయా’’తిఆదినా పదత్థవిభావనవసేన వుత్తపరియాయవచనం సన్ధాయ వదతి. న సంయుజ్జనత్థాయాతి కిలేసేహి న సంయుజ్జనత్థాయ. అగ్గహణత్థాయాతి కిలేసే అగ్గహణత్థాయ, భవభోగే వా తణ్హాదిట్ఠివసేన అగ్గహణత్థాయ. న సఙ్గహణత్థాయాతి ఏత్థాపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

నిబ్బత్తితలోకుత్తరనిబ్బానమేవాతి సఙ్ఖారేహి నిక్ఖన్తం వివిత్తం, తతోయేవ లోకతో ఉత్తిణ్ణత్తా లోకుత్తరం నిబ్బానం. మదనిమ్మదనాయాతి వాతి ఏత్థ అవుత్తసముచ్చయత్థేన వా-సద్దేన ఆదిఅత్థేన ఇతి-సద్దేన వా ‘‘పిపాసవినయాయా’’తిఆది సబ్బం సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానేన అరియమగ్గేన పహీయమానా రాగమానమదాదయో తం పత్వా పహీయన్తి నామాతి ఆహ ‘‘యస్మా పన తం ఆగమ్మా’’తిఆది. తత్థ తం ఆగమ్మాతి నిబ్బానం ఆగమ్మ పటిచ్చ అరియమగ్గస్స ఆరమ్మణపచ్చయభావహేతు. మానమదపురిసమదాదయోతి ఏత్థ జాతిఆదిం నిస్సాయ సేయ్యస్స ‘‘సేయ్యోహమస్మీ’’తిఆదినా ఉప్పజ్జనకమానోయేవ మదజననట్ఠేన మదోతి మానమదో. పురిసమదో వుచ్చతి పురిసమానో, ‘‘అహం పురిసో’’తి ఉప్పజ్జనకమానో. ‘‘అసద్ధమ్మసేవనసమత్థతం నిస్సాయ పవత్తో మానో, రాగో ఏవ వా పురిసమదో’’తి కేచి. ఆది-సద్దేన బలమదయోబ్బనమదాదిం సఙ్గణ్హాతి. మహాగణ్ఠిపదే పన మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ ‘‘పురిసమదో నామ సమ్భవో’’తి వుత్తం, తం ఇధ యుత్తం వియ న దిస్సతి. న హి ‘‘భగవతా సమ్భవస్స వినాసాయ ధమ్మో దేసితో’’తి వత్తుం వట్టతి. నిమ్మదాతి విగతమదభావా. ఇమమేవ హి అత్థం దస్సేతుం ‘‘అమదా’’తి వుత్తం. మదా నిమ్మదీయన్తి ఏత్థ అమదభావం వినాసం గచ్ఛన్తీతి మదనిమ్మదనో. ఏస నయో సేసపదేసుపి.

కామపిపాసాతి కామానం పాతుకమ్యతా, కామతణ్హాతి అత్థో. ఆలీయన్తి అభిరమితబ్బట్ఠేన సేవీయన్తీతి ఆలయా, పఞ్చ కామగుణాతి ఆహ ‘‘పఞ్చ కామగుణాలయా’’తి. పఞ్చసు హి కామగుణేసు ఛన్దరాగప్పహానేనేవ పఞ్చ కామగుణాపి పహీనా నామ హోన్తి, తేనేవ ‘‘యో, భిక్ఖవే, రూపేసు ఛన్దరాగో’’తిఆది (సం. ని. ౩.౩౨౩) వుత్తం. పఞ్చకామగుణేసు వా ఆలయా పఞ్చకామగుణాలయా. ఆలీయన్తి అల్లీయన్తి అభిరమనవసేన సేవన్తీతి ఆలయాతి హి తణ్హావిచరితానం అధివచనం. తేభూమకవట్టన్తి తీసు భూమీసు కమ్మకిలేసవిపాకా వట్టనట్ఠేన వట్టం. విరజ్జతీతి పలుజ్జతి. ‘‘విరజ్జతీతి కామవినాసో వుత్తో, నిరుజ్ఝతీతి ఏకప్పహారేన వినాసో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. విరాగో నిరోధోతి సామఞ్ఞచోదనాయపి ‘‘తణ్హాక్ఖయో’’తి అధికతత్తా తణ్హాయ ఏవ విరజ్జనం నిరుజ్ఝనఞ్చ వుత్తం.

చతస్సో యోనియోతి ఏత్థ యోనీతి ఖన్ధకోట్ఠాసస్సపి కారణస్సపి పస్సావమగ్గస్సపి నామం. ‘‘చతస్సో నాగయోనియో (సం. ని. ౩.౩౪౨-౩౪౩) చతస్సో సుపణ్ణయోనియో’’తి ఏత్థ హి ఖన్ధకోట్ఠాసో యోని నామ. ‘‘యోని హేసా భూమిజ ఫలస్స అధిగమాయా’’తి (మ. ని. ౩.౨౨౬) ఏత్థ కారణం. ‘‘న చాహం బ్రాహ్మణం బ్రూమి, యోనిజం మత్తిసమ్భవ’’న్తి (మ. ని. ౨.౪౫౭; ధ. ప. ౩౯౬) ఏత్థ పస్సావమగ్గో. ఇధ పన ఖన్ధకోట్ఠాసో ‘‘యోనీ’’తి అధిప్పేతో. యవన్తి తాయ సత్తా అమిస్సితాపి సమానజాతితాయ మిస్సితా హోన్తీతి యోని. సా పన అత్థతో అణ్డాదిఉప్పత్తిట్ఠానవిసిట్ఠో ఖన్ధానం భాగసో పవత్తివిసేసో, సా చ అణ్డజజలాబుజసంసేదజఓపపాతికవసేన చతుబ్బిధా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘చతస్సో ఖో ఇమా, సారిపుత్త, యోనియో. కతమా చతస్సో? అణ్డజా యోని జలాబుజా యోని సంసేదజా యోని ఓపపాతికా యోనీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౫౨).

తత్థ అణ్డే జాతా అణ్డజా. జలాబుమ్హి జాతా జలాబుజా. సంసేదే జాతా సంసేదజా. వినా ఏతేహి కారణేహి ఉప్పతిత్వా వియ నిబ్బత్తాతి ఓపపాతికా. ఏత్థ చ పేతలోకే తిరచ్ఛానే మనుస్సేసు చ అణ్డజాదయో చతస్సోపి యోనియో సమ్భవన్తి, మనుస్సేసు పనేత్థ కేచిదేవ ఓపపాతికా హోన్తి మహాపదుమకుమారాదయో వియ. అణ్డజాపి కోన్తపుత్తా ద్వేభాతియథేరా వియ, సంసేదజాపి పదుమగబ్భే నిబ్బత్తపోక్ఖరసాతిబ్రాహ్మణపదుమవతీదేవీఆదయో వియ కేచిదేవ హోన్తి, యేభుయ్యేన పన మనుస్సా జలాబుజావ. పేతేసుపి నిజ్ఝామతణ్హికపేతానం నిచ్చదుక్ఖాతురతాయ కామసేవనా నత్థి, తస్మా తే గబ్భసేయ్యకా న హోన్తి. జాలావన్తతాయ న తాసం కుచ్ఛియం గబ్భో సణ్ఠాతి, తస్మా తే ఓపపాతికాయేవ సంసేదజతాయపి అసమ్భవతో, అవసేసపేతా పన చతుయోనికాపి హోన్తి. యథా చ తే, ఏవం యక్ఖాపి సబ్బచతుప్పదపక్ఖిజాతిదీఘజాతిఆదయోపి సబ్బే చతుయోనికాయేవ. సబ్బే నేరయికా చ చతుమహారాజికతో పట్ఠాయ ఉపరిదేవా చ ఓపపాతికాయేవ, భుమ్మదేవా పన చతుయోనికావ హోన్తి. తత్థ దేవమనుస్సేసు సంసేదజఓపపాతికానం అయం విసేసో – సంసేదజా మన్దా దహరా హుత్వా నిబ్బత్తన్తి, ఓపపాతికా సోళసవస్సుద్దేసికా హుత్వా.

పఞ్చ గతియోతి ఏత్థ సుకతదుక్కటకమ్మవసేన గన్తబ్బా ఉపపజ్జితబ్బాతి గతియో. యథా హి కమ్మభవో పరమత్థతో అసతిపి కారకే పచ్చయసామగ్గియా సిద్ధో, తంసమఙ్గినా సన్తానలక్ఖణేన సత్తేన కతోతి వోహరీయతి, ఏవం ఉపపత్తిభవలక్ఖణగతియో పరమత్థతో అసతిపి గమకే తంతంకమ్మవసేన యేసం తాని కమ్మాని తేహి గన్తబ్బాతి వోహరీయన్తి. అపిచ గతిగతి నిబ్బత్తిగతి అజ్ఝాసయగతి విభవగతి నిప్ఫత్తిగతీతి బహువిధా గతి నామ. తత్థ ‘‘తం గతిం పేచ్చ గచ్ఛామీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౮౪) చ ‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా’’తి (ధ. ప. ౪౨౦; సు. ని. ౬౪౯) చ అయం గతిగతి నామ. ‘‘ఇమేసం ఖో పనాహం భిక్ఖూనం సీలవన్తానం నేవ జానామి ఆగతిం వా గతిం వా’’తి (మ. ని. ౧.౫౦౮) అయం నిబ్బత్తిగతి నామ. ‘‘ఏవమ్పి ఖో తే అహం బ్రహ్మే గతిఞ్చ పజానామి చుతిఞ్చ పజానామీ’’తి (మ. ని. ౧.౫౦౩) అయం అజ్ఝాసయగతి నామ. ‘‘విభవో గతి ధమ్మానం, నిబ్బానం అరహతో గతీ’’తి (పరి. ౩౩౯) అయం విభవగతి నామ. ‘‘ద్వేయేవ గతియో సమ్భవన్తి అనఞ్ఞా’’తి (దీ. ని. ౧.౨౫౮; ౨.౩౪; ౩.౨౦౦) అయం నిప్ఫత్తిగతి నామ. తాసు ఇధ గతిగతి అధిప్పేతా, సా పన నిరయతిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయమనఉస్సదేవానం వసేన పఞ్చవిధా హోతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘పఞ్చ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, గతియో. కతమా పఞ్చ? నిరయో తిరచ్ఛానయోని పేత్తివిసయో మనుస్సా దేవా’’తి (మ. ని. ౧.౧౫౩).

తత్థ యస్స ఉప్పజ్జతి, తం బ్రూహేన్తోయేవ ఉప్పజ్జతీతి అయో, సుఖం. నత్థి ఏత్థ అయోతి నిరయో, తతో ఏవ రమితబ్బం అస్సాదేతబ్బం తత్థ నత్థీతి నిరతిఅత్థేన నిరస్సాదట్ఠేన చ నిరయోతి వుచ్చతి. తిరియం అఞ్చితాతి తిరచ్ఛానా, దేవమనుస్సాదయో వియ ఉద్ధం దీఘా అహుత్వా తిరియం దీఘాతి అత్థో. పకట్ఠతో సుఖతో అయనం అపగమో పేచ్చభావో, తం పేచ్చభావం పత్తానం విసయోతి పేత్తివిసయో, పేతయోని. మనస్స ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా, సతిసూరభావబ్రహ్మచరియయోగ్యతాదిగుణవసేన ఉపచితమానసతాయ ఉక్కట్ఠగుణచిత్తతాయ మనుస్సాతి వుత్తం హోతి, అయం పనత్థో నిప్పరియాయతో జమ్బుదీపవాసీవసేన వేదితబ్బో. యథాహ – ‘‘తీహి, భిక్ఖవే, ఠానేహి జమ్బుదీపకా మనుస్సా ఉత్తరకురుకే చ మనుస్సే అధిగ్గణ్హన్తి దేవే చ తావతింసే. కతమేహి తీహి? సూరా సతిమన్తో ఇధ బ్రహ్మచరియవాసో’’తి (అ. ని. ౯.౨౧). తథా హి బుద్ధా చ భగవన్తో పచ్చేకబుద్ధా అగ్గసావకా మహాసావకా చక్కవత్తినో అఞ్ఞే చ మహానుభావా సత్తా తత్థేవ ఉప్పజ్జన్తి, తేహి సమానరూపాదితాయ పన సద్ధిం పరిత్తదీపవాసీహి ఇతరమహాదీపవాసినోపి మనుస్సాత్వేవ పఞ్ఞాయింసు.

అపరే పన భణన్తి ‘‘లోభాదీహి అలోభాదీహి చ సహితస్స మనస్స ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా. యే హి సత్తా మనుస్సజాతికా, తేసు విసేసతో లోభాదయో అలోభాదయో చ ఉస్సన్నా. తే లోభాదిఉస్సన్నతాయ అపాయమగ్గం, అలోభాదిఉస్సన్నతాయ సుగతిమగ్గం నిబ్బానగామిమగ్గఞ్చ పరిపూరేన్తి, తస్మా లోభాదీహి అలోభాదీహి చ సహితస్స మనస్స ఉస్సన్నతాయ పరిత్తదీపవాసీహి సద్ధిం చతుమహాదీపవాసినో సత్తవిసేసా మనుస్సాతి వుచ్చన్తీ’’తి. లోకియా పన ‘‘మనునో అపచ్చభావేన మనుస్సా’’తి వదన్తి. మను నామ పఠమకప్పికో లోకమరియాదాయ ఆదిభూతో సత్తానం హితాహితవిధాయకో కత్తబ్బాకత్తబ్బతావసేన పితుట్ఠానియో, యో సాసనే మహాసమ్మతోతి వుచ్చతి అమ్హాకం బోధిసత్తో, పచ్చక్ఖతో పరమ్పరాయ చ తస్స ఓవాదానుసాసనియం ఠితా సత్తా పుత్తసదిసతాయ ‘‘మనుస్సా, మానుసా’’తి చ వుచ్చన్తి. తతో ఏవ హి తే ‘‘మానవా మనుజా’’తి చ వోహరీయన్తి.

పఞ్చహి కామగుణేహి అత్తనో అత్తనో దేవానుభావసఙ్ఖాతేహి ఇద్ధివిసేసేహి చ దిబ్బన్తి కీళన్తి లళన్తి జోతన్తీతి దేవా. తత్థ కామదేవా కామగుణేహి చేవ ఇద్ధివిసేసేహి చ, ఇతరే ఇద్ధివిసేసేహేవ దిబ్బన్తీతి వేదితబ్బా. సరణన్తి వా గమియన్తి అభిత్థవీయన్తీతి వా దేవా. ఏత్థ చ నిరయగతిదేవగతిమనుస్సగతీహి సద్ధిం ఓకాసేన ఖన్ధా వుత్తా. తిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయగ్గహణేన ఖన్ధానం ఏవ గహణం వేదితబ్బం తేసం తాదిసస్స పరిచ్ఛిన్నస్స ఓకాసస్స అభావతో. యత్థ యత్థ వా తే అరఞ్ఞసముద్దపబ్బతపాదాదికే నిబద్ధవాసం వసన్తి, తాదిసస్స ఠానస్స వసేన ఓకాసోపి గహేతబ్బో. సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో నవ సత్తావాసా చ హేట్ఠా సంవణ్ణితనయా ఏవ. అపరాపరభావాయాతి అపరాపరం యోనిఆదితో యోనిఆదిభావాయ. ఆబన్ధనం గణ్ఠికరణం, సంసిబ్బనం తున్నకరణం. తణ్హాయ నిక్ఖన్తం తత్థ తస్సా సబ్బసో అభావతో, నిక్ఖమనఞ్చస్స తణ్హాయ విసంయోగో ఏవాతి ఆహ ‘‘విసంయుత్త’’న్తి.

కామానం పహానన్తి ఏత్థ కామగ్గహణేన కామీయతీతి కామో, కామేతీతి కామోతి దువిధస్సపి కామస్స సఙ్గహో కతోతి ఆహ ‘‘వత్థుకామానం కిలేసకామానఞ్చ పహాన’’న్తి. వత్థుకామప్పహానఞ్చేత్థ తేసు ఛన్దరాగప్పహానేనాతి వేదితబ్బం. కామసఞ్ఞానన్తి కామేసు, కామసహగతానం వా సఞ్ఞానం. పరిఞ్ఞాతి తివిధాపి పరిఞ్ఞా ఇధాధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఞాతతీరణపహానవసేన తివిధా పరిఞ్ఞా’’తి. తత్థ కతమా ఞాతపరిఞ్ఞా? సబ్బం తేభూమకం నామరూపం ‘‘ఇదం రూపం, ఏత్తకం రూపం, న ఇతో భియ్యో, ఇదం నామం, ఏత్తకం నామం, న ఇతో భియ్యో’’తి భూతుపాదాయభేదం రూపం ఫస్సాదిభేదం నామఞ్చ లక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానతో వవత్థపేతి, కమ్మావిజ్జాదికఞ్చస్స పచ్చయం పరిగ్గణ్హాతి, అయం ఞాతపరిఞ్ఞా.

కతమా తీరణపరిఞ్ఞా? ఏవం ఞాతం కత్వా తం సబ్బం తీరేతి అనిచ్చతో దుక్ఖతో రోగతోతి ద్వాచత్తాలీసాయ ఆకారేహి, అయం తీరణపరిఞ్ఞా నామ. కతమా పహానపరిఞ్ఞా? ఏవం తీరయిత్వా అగ్గమగ్గేన సబ్బస్మిం ఛన్దరాగం పజహతి, అయం పహానపరిఞ్ఞా. దిట్ఠివిసుద్ధికఙ్ఖావితరణవిసుద్ధియో వా ఞాతపరిఞ్ఞా, మగ్గామగ్గపటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధిఆదయో, కలాపసమ్మసనాదిఅనులోమపరియోసానా వా పఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా, అరియమగ్గే ఞాణం నిప్పరియాయేన పహానపరిఞ్ఞా. ఇధ పన కామసఞ్ఞానం సభావలక్ఖణపటివేధవసేన అనిచ్చాదిసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన చ పవత్తమానానం ఞాతతీరణపరిఞ్ఞానమ్పి కిచ్చనిప్ఫత్తియా మగ్గేనేవ ఇజ్ఝనతో మగ్గక్ఖణంయేవ సన్ధాయ తివిధాపి పరిఞ్ఞా వుత్తా. తేనేవ ‘‘ఇమేసు పఞ్చసు ఠానేసు కిలేసక్ఖయకరో లోకుత్తరమగ్గోవ కథితో’’తి వుత్తం.

కామేసు, కామే వా పాతుమిచ్ఛా కామపిపాసాతి ఆహ – ‘‘కామేసు పాతబ్యతానం, కామే వా పాతుమిచ్ఛాన’’న్తి. ఇమేసు పఞ్చసు ఠానేసూతి ‘‘కామానం పహానం అక్ఖాత’’న్తిఆదినా వుత్తేసు పఞ్చసు ఠానేసు. తీసు ఠానేసూతి ‘‘విరాగాయ ధమ్మో దేసితో, నో సరాగాయ, విసంయోగాయ ధమ్మో దేసితో, నో సంయోగాయ, అనుపాదానాయ ధమ్మో దేసితో, నో సఉపాదానాయా’’తి ఏవం వుత్తేసు ఠానేసు. విప్పటిసారం కరోతీతి ఏవం తం పాపం విప్పటిసారం ఉప్పాదేతి. కీదిసం విప్పటిసారం కరోతీతి ఆహ ‘‘ఈదిసేపి నామా’’తిఆది.

౩౯. నేవ పియకమ్యతాయాతి అత్తని సత్థు నేవ పియభావకామతాయ. న భేదపురేక్ఖారతాయాతి న సత్థు తేన భిక్ఖునా భేదనాధిప్పాయపురేక్ఖారతాయ. న కలిసాసనారోపనత్థాయాతి న దోసారోపనత్థాయ. కలీతి కోధస్సేతం అధివచనం, తస్స సాసనం కలిసాసనం, కోధవసేన వుచ్చమానో గరహదోసో. వేలన్తి సిక్ఖాపదవేలం. మరియాదన్తి తస్సేవ వేవచనం. సిక్ఖాపదఞ్హి అనతిక్కమనీయట్ఠేన ‘‘వేలా, మరియాదా’’తి చ వుచ్చతి.

అజ్ఝాచారవీతిక్కమోతి మేథునవసేన పవత్తఅజ్ఝాచారసఙ్ఖాతో వీతిక్కమో. పకరణేతి ఏత్థ ప-సద్దో ఆరమ్భవచనోతి ఆహ ‘‘కత్తుం ఆరభతీ’’తి. కత్థచి ఉపసగ్గో ధాతుఅత్థమేవ వదతి, న విసేసత్థజోతకోతి ఆహ ‘‘కరోతియేవ వా’’తి. జాతియాతి ఖత్తియాదిజాతియా. గోత్తేనాతి గోతమకస్సపాదిగోత్తేన. కోలపుత్తియేనాతి ఖత్తియాదిజాతీసుయేవ సక్కకులసోత్థియకులాదివిసిట్ఠకులానం పుత్తభావేన. యసస్సీతి మహాపరివారో. పేసలన్తి పియసీలం. అవికమ్పమానేనాతి పటిఘానునయేహి అకమ్పమానేన. యస్స తస్మిం అత్తభావే ఉప్పజ్జనారహానం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో నత్థి, తం బుద్ధా ‘‘మోఘపురిసా’’తి వదన్తి అరిట్ఠలాళుదాయీఆదికే వియ. ఉపనిస్సయే సతిపి తస్మిం ఖణే మగ్గే వా ఫలే వా అసతి ‘‘మోఘపురిసా’’తి వదన్తియేవ ధనియఉపసేనత్థేరాదికే వియ. సుదిన్నస్స పన తస్మిం అత్తభావే మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో సముచ్ఛిన్నోయేవ, తేన నం ‘‘మోఘపురిసా’’తి ఆహ.

సమణకరణానం ధమ్మానన్తి హిరోత్తప్పాదీనం. మగ్గఫలనిబ్బానగ్గహణేన పటివేధసాసనస్స గహితత్తా సాసనానన్తి పటిపత్తిపరియత్తిసాసనానం గహణం వేదితబ్బం. ఛవిన్తి తేసం పభస్సరకరణం ఛవిం. కిం తన్తి ఆహ ‘‘ఛాయ’’న్తి, తేసం పకాసకం ఓభాసన్తి అత్థో. కిం తన్తి ఆహ ‘‘సున్దరభావ’’న్తి. ఛవిమనుగతం అనుచ్ఛవికం. పతిరూపన్తిఆదీసుపి ‘‘తేస’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. సమణానం కమ్మం సామణకం, న సామణకం అస్సామణకం. కథం-సద్దయోగేన ‘‘న సక్ఖిస్ససీ’’తి అనాగతవచనం కతం. ‘‘నామ-సద్దయోగేనా’’తి చ వదన్తి.

దయాలుకేనాతి అనుకమ్పాయ సహితేన. పరిభాసన్తోతి గరహన్తో. నిరుత్తినయేన ఆసీవిస-సద్దస్స అత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆసు సీఘ’’న్తిఆది. ఏతస్సాతి ఆసీవిసస్స. ఆగచ్ఛతీతి యో తేన దట్ఠో, తం పతిఆగచ్ఛతి. ఆసిత్తవిసోతిపి ఆసీవిసో, సకలకాయే ఆసిఞ్చిత్వా వియ ఠపితవిసో పరస్స చ సరీరే ఆసిఞ్చనవిసోతి అత్థో. అసితవిసోతిపి ఆసీవిసో. యం యఞ్హి ఏతేన అసితం హోతి పరిభుత్తం, తం విసమేవ సమ్పజ్జతి, తస్మా అసితం విసం ఏతస్సాతి అసితవిసోతి వత్తబ్బే ‘‘ఆసీవిసో’’తి నిరుత్తినయేన వుత్తం. అసిసదిసవిసోతిపి ఆసీవిసో, అసి వియ తిఖిణం పరస్స మమ్మచ్ఛేదనసమత్థం విసం ఏతస్సాతి ఆసీవిసోతి వుత్తం హోతి. ఆసీతి వా దాఠా వుచ్చతి, తత్థ సన్నిహితవిసోతి ఆసీవిసో. సేససప్పేహి కణ్హసప్పస్స మహావిసత్తా ఆసీవిసస్సానన్తరం కణ్హసప్పో వుత్తో. సప్పముఖమ్పి అఙ్గారకాసు వియ భయావహత్తా అకుసలుప్పత్తియా ఠానం న హోతీతి అకుసలకమ్మతో నివారణాధిప్పాయేన సీలభేదతోపి సుద్ధసీలే ఠితస్స మరణమేవ వరతరన్తి దస్సేతుం ‘‘ఆసీవిసస్స కణ్హసప్పస్స ముఖే అఙ్గజాతం పక్ఖిత్తం వర’’న్తి వుత్తం. పబ్బజితేన హి కతపాపకమ్మం భగవతో ఆణాతిక్కమనతో వత్థుమహన్తతాయ మహాసావజ్జం. కాసున్తి ఆవాటోపి వుచ్చతి రాసిపి.

‘‘కిన్ను సన్తరమానోవ, కాసుం ఖణసి సారథి;

పుట్ఠో మే సమ్మ అక్ఖాహి, కిం కాసుయా కరిస్ససీ’’తి. (జా. ౨.౨౨.౩) –

ఏత్థ హి ఆవాటో కాసు నామ.

‘‘అఙ్గారకాసుం అపరే ఫుణన్తి, నరా రుదన్తా పరిదడ్ఢగత్తా’’తి (జా. ౨.౨౨.౪౬౨) –

ఏత్థ రాసి. ఇధ పన ఉభయమ్పి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘అఙ్గారపుణ్ణకూపే అఙ్గారరాసిమ్హి వా’’తి. కస్సతి ఖణీయతీతి కాసు, ఆవాటో. కసీయతి చీయతీతి కాసు, రాసి. పదిత్తాయాతి దిప్పమానాయ. సం-సద్దో ఏత్థ సమన్తపరియాయోతి ఆహ ‘‘సమన్తతో పజ్జలితాయా’’తి.

ఇదం మాతుగామస్స అఙ్గజాతే అఙ్గజాతపక్ఖిపనం నిదానం కారణమస్స నిరయుపపజ్జనస్సాతి ఇతోనిదానం, భావనపుంసకఞ్చేతం. పచ్చత్తవచనస్స తో-ఆదేసో కతో, తస్స చ సమాసేపి అలోపో. తత్థ నామ త్వన్తి ఏత్థ త్వం-సద్దో ‘‘సమాపజ్జిస్ససీ’’తి ఇమినా సమ్బన్ధముపగచ్ఛమానో అత్థీతి ఆహ ‘‘త్వన్తి తంసద్దస్స వేవచన’’న్తి. ‘‘యం తన్తి పన పాఠో యుత్తరూపో’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. యం తన్తి నాయం ఉద్దేసనిద్దేసో, యథా లోకే యం వా తం వాతి అవఞ్ఞాతవచనం, ఏవం దట్ఠబ్బన్తి ఆహ – ‘‘యం వా తం వా హీళితం అవఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతీ’’తి. నీచజనానన్తి నిహీనగుణానం సత్తానం. గామధమ్మన్తి ఏత్థ గామ-సద్దేన గామవాసినో వుత్తా అభేదూపచారేనాతి ఆహ ‘‘గామవాసికమనుస్సాన’’న్తి. కిలేసపగ్ఘరణకం ధమ్మన్తి రాగాదికిలేసవిస్సన్దనకధమ్మం. మేథునధమ్మో హి రాగం పగ్ఘరతి. మేథునధమ్మస్స మహాసావజ్జతాయ ఓళారికత్తా వుత్తం ‘‘అసుఖుమ’’న్తి. అనిపుణన్తి తస్సేవ వేవచనం. ఉదకే భవం ఓదకం. కిం తం? ఉదకకిచ్చన్తి ఆహ – ‘‘ఉదకకిచ్చం అన్తికం అవసానం అస్సా’’తి. సమాపజ్జిస్సతీతి అనాగతవచనం నామ-సద్దయోగేన కతన్తి ఆహ – ‘‘సమాపజ్జిస్సతీతి…పే… నామ-సద్దేన యోజేతబ్బ’’న్తి. లోకే మేథునధమ్మస్స ఆదికత్తా కోచి పఠమకప్పికో, న పనాయన్తి ఆహ – ‘‘సాసనం సన్ధాయ వదతీ’’తి. బహూనన్తి పుగ్గలాపేక్ఖం, న పన అకుసలాపేక్ఖన్తి ఆహ ‘‘బహూనం పుగ్గలాన’’న్తి.

యం అసంవరం పటిచ్చ దుబ్భరతాదుప్పోసతాది హోతి, సో అసంవరో దుబ్భరతాది-సద్దేన వుత్తో కారణే ఫలూపచారేనాతి ఆహ – ‘‘దుబ్భరతాదీనం వత్థుభూతస్స అసంవరస్సా’’తి. వత్థుభూతస్సాతి కారణభూతస్స. వసతి ఏత్థ ఫలం తదాయత్తవుత్తితాయాతి హి కారణం వత్థు. అత్తాతి చిత్తం సరీరఞ్చ, చిత్తమేవ వా. దుబ్భరతఞ్చేవ దుప్పోసతఞ్చ ఆపజ్జతీతి అత్తనా పచ్చయదాయకేహి చ దుక్ఖేన భరితబ్బతం పోసేతబ్బతఞ్చ ఆపజ్జతి. అసంవరే ఠితో హి ఏకచ్చో అత్తనోపి దుబ్భరో హోతి దుప్పోసో, ఏకచ్చో ఉపట్ఠాకానమ్పి. కథం? యో హి అమ్బిలాదీని లద్ధా అనమ్బిలాదీని పరియేసతి, అఞ్ఞస్స ఘరే లద్ధం అఞ్ఞస్స ఘరే ఛడ్డేన్తో సబ్బం గామం చరిత్వా రిత్తపత్తోవ విహారం పవిసిత్వా నిపజ్జతి, అయం అత్తనో దుబ్భరో. యో పన సాలిమంసోదనాదీనం పత్తే పూరేత్వా దిన్నేపి దుమ్ముఖభావం అనత్తమనభావమేవ దస్సేతి, తేసం వా సమ్ముఖావ తం పిణ్డపాతం ‘‘కిం తుమ్హేహి దిన్న’’న్తి అపసాదేన్తో సామణేరగహట్ఠాదీనం దేతి, అయం ఉపట్ఠాకానం దుబ్భరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా దూరతోవ పరివజ్జేన్తి ‘‘దుబ్భరో భిక్ఖు న సక్కా పోసేతు’’న్తి.

మహిచ్ఛతన్తి ఏత్థ మహన్తాని వత్థూని ఇచ్ఛతి, మహతీ వా పనస్స ఇచ్ఛాతి మహిచ్ఛో, తస్స భావో మహిచ్ఛతా, సన్తగుణవిభావనతా పటిగ్గహణే అమత్తఞ్ఞుతా చ. మహిచ్ఛో హి ఇచ్ఛాచారే ఠత్వా అత్తని విజ్జమానసీలధుతధమ్మాదిగుణే విభావేతి, తాదిసస్స పటిగ్గహణే అమత్తఞ్ఞుతాపి హోతి. యం సన్ధాయ వదన్తి ‘‘సన్తగుణసమ్భావనతా పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతా, ఏతం మహిచ్ఛతాలక్ఖణ’’న్తి. సా పనేసా మహిచ్ఛతా ‘‘ఇధేకచ్చో సద్ధో సమానో ‘సద్ధోతి మం జనో జానాతూ’తి ఇచ్ఛతి, సీలవా సమానో ‘సీలవాతి మం జనో జానాతూ’తి’’ ఇమినా నయేన ఆగతాయేవ, తాయ సమన్నాగతో పుగ్గలో దుస్సన్తప్పియో హోతి, విజాతమాతాపిస్స చిత్తం గహేతుం న సక్కోతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘అగ్గిక్ఖన్ధో సముద్దో చ, మహిచ్ఛో చాపి పుగ్గలో;

సకటేన పచ్చయం దేన్తు, తయోపేతే అతప్పియా’’తి. (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౫౨; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౬౩; విభ. అట్ఠ. ౮౫౦; ఉదా. అట్ఠ. ౩౧; మహాని. అట్ఠ. ౮౫);

సత్తేహి కిలేసేహి చ సఙ్గణనం సమోధానం సఙ్గణికాతి ఆహ – ‘‘గణసఙ్గణికాయ చేవ కిలేససఙ్గణికాయ చా’’తి. కోసజ్జానుగతో చ హోతీతి కుసీతభావేన అనుగతో హోతి, కుసీతస్స భావో కోసజ్జం. అట్ఠకుసీతవత్థుపారిపూరియాతి ఏత్థ కుచ్ఛితం సీదతీతి కుసీతో ద-కారస్స త-కారం కత్వా. యస్స ధమ్మస్స వసేన పుగ్గలో ‘‘కుసీతో’’తి వుచ్చతి, సో కుసీతభావో ఇధ కుసీత-సద్దేన వుత్తో. వినాపి హి భావజోతనసద్దం భావత్థో విఞ్ఞాయతి యథా ‘‘పటస్స సుక్క’’న్తి, తస్మా కుసీతభావవత్థూనీతి అత్థో, కోసజ్జకారణానీతి వుత్తం హోతి. తథా హి –

‘‘కమ్మం ఖో మే కత్తబ్బం భవిస్సతి, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తస్స కాయో కిలమిస్సతి, హన్దాహం నిపజ్జామీతి సో నిపజ్జతి, న వీరియం ఆరభతి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ, ఇదం పఠమం కుసీతవత్థు. అహం ఖో కమ్మం అకాసిం, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తస్స కాయో కిలన్తో, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే… మగ్గో ఖో మే గన్తబ్బో భవిస్సతి, మగ్గం ఖో పన మే గచ్ఛన్తస్స కాయో కిలమిస్సతి, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే… అహం ఖో మగ్గం అగమాసిం, మగ్గం ఖో పన మే గచ్ఛన్తస్స కాయో కిలన్తో, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో నాలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో కిలన్తో అకమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో అలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో గరుకో అకమ్మఞ్ఞో మాసాచితం మఞ్ఞే, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే… ఉప్పన్నో ఖో మే అయం అప్పమత్తకో ఆబాధో, అత్థి కప్పో నిపజ్జితుం, హన్దాహం నిపజ్జామి…పే… అహం ఖో గిలానా వుట్ఠితో అచిరవుట్ఠితో గేలఞ్ఞా, తస్స మే కాయో దుబ్బలో అకమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం నిపజ్జామీతి సో నిపజ్జతి, న వీరియం ఆరభతి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ. ఇదం అట్ఠమం కుసీతవత్థు’’న్తి (దీ. ని. ౩.౩౩౪; అ. ని. ౮.౮౦) –

ఏవమాగతాని ‘‘హన్దాహం నిపజ్జామీ’’తి ఏవం పవత్తఓసీదనాని ఉపరూపరి కోసజ్జకారణత్తా అట్ఠ కుసీతవత్థూని నామ, తేసం పారిపూరియా సంవత్తతీతి అత్థో.

సుభరో హోతి సుపోసోతి అత్తనో ఉపట్ఠాకేహి చ సుఖేన భరితబ్బో పోసేతబ్బోతి అత్థో. సంవరే ఠితో హి ఏకచ్చో అత్తనోపి సుభరో హోతి సుపోసో, ఏకచ్చో ఉపట్ఠాకానమ్పి. కథం? యో హి యం కిఞ్చి లూఖం వా పణీతం వా లద్ధా తుట్ఠచిత్తోవ భుఞ్జిత్వా విహారం గన్త్వా అత్తనో కమ్మం కరోతి, అయం అత్తనో సుభరో. యో పన పరేసమ్పి అప్పం వా బహుం వా లూఖం వా పణీతం వా దానం అహీళేత్వా అత్తమనో విప్పసన్నముఖో హుత్వా ఏతేసం సమ్ముఖావ పరిభుఞ్జిత్వా యాతి, అయం ఉపట్ఠాకానం సుభరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా అతివియ విస్సత్థా హోన్తి, ‘‘అమ్హాకం భదన్తో సుభరో, థోకథోకేనపి తుస్సతి, మయమేవ నం పోసేస్సామా’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పోసేన్తి. అప్పిచ్ఛతన్తి ఇచ్ఛావిరహితత్తం. ఏత్థ హి బ్యఞ్జనం సావసేసం వియ, అత్థో పన నిరవసేసో. అప్ప-సద్దో హేత్థ అభావత్థోతి సక్కా విఞ్ఞాతుం ‘‘అప్పాబాధతఞ్చ సఞ్జానామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౨౫) వియ. తేనేవాహ ‘‘నిత్తణ్హభావ’’న్తి.

తిప్పభేదాయ సన్తుట్ఠియాతి యథాలాభాదిసన్తోససామఞ్ఞేన వుత్తం, చతూసు పన పచ్చయేసు తయో తయో సన్తోసాతి ద్వాదసవిధో హోతి సన్తోసో. కథం? చీవరే యథాలాభసన్తోసో యథాబలసన్తోసో యథాసారుప్పసన్తోసోతి తివిధో హోతి సన్తోసో. ఏవం పిణ్డపాతాదీసు. తస్సాయం పభేదసంవణ్ణనా (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౫౨; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౧౪౪; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౬౫) – ఇధ భిక్ఖు చీవరం లభతి సున్దరం వా అసున్దరం వా, సో తేనేవ యాపేతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స చీవరే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన పకతిదుబ్బలో వా హోతి ఆబాధజరాభిభూతో వా, గరుచీవరం పారుపన్తో కిలమతి, సో సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం తం పరివత్తేత్వా లహుకేన యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోయేవ హోతి. అయమస్స చీవరే యథాబలసన్తోసో. పకతిదుబ్బలాదీనఞ్హి గరుచీవరాని న ఫాసుభావావహాని సరీరఖేదావహాని చ హోన్తీతి పయోజనవసేన అనత్రిచ్ఛతాదివసేన తాని పరివత్తేత్వా లహుకచీవరపరిభోగో న సన్తోసవిరోధీతి. అపరో పణీతపచ్చయలాభీ హోతి, సో పట్టచీవరాదీనం అఞ్ఞతరం మహగ్ఘచీవరం బహూని వా పన చీవరాని లభిత్వా ‘‘ఇదం థేరానం చిరపబ్బజితానం, ఇదం బహుస్సుతానం అనురూపం, ఇదం గిలానానం, ఇదం అప్పలాభానం హోతూ’’తి దత్వా తేసం పురాణచీవరం వా సఙ్కారకూటాదితో వా నన్తకాని ఉచ్చినిత్వా తేహి సఙ్ఘాటిం కత్వా ధారేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స చీవరే యథాసారుప్పసన్తోసో. మహగ్ఘఞ్హి చీవరం బహూని వా చీవరాని లభిత్వాపి తాని విస్సజ్జేత్వా తదఞ్ఞస్స గహణం యథాసారుప్పనయే ఠితత్తా న సన్తోసవిరోధీతి.

ఇధ పన భిక్ఖు పిణ్డపాతం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ యాపేతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా పిణ్డపాతం లభతి, యేనస్స పరిభుత్తేన అఫాసు హోతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో తం దత్వా తస్స హత్థతో సప్పాయభోజనం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాబలసన్తోసో. అపరో బహుం పణీతం పిణ్డపాతం లభతి, సో తం చీవరం వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా తేసం వా సేసకం పిణ్డాయ వా చరిత్వా మిస్సకాహారం భుఞ్జన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స పిణ్డపాతే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు సేనాసనం లభతి మనాపం వా అమనాపం వా, సో తేన నేవ సోమనస్సం, న పటిఘం ఉప్పాదేతి, అన్తమసో తిణసన్థరకేనపి యథాలద్ధేనేవ తుస్సతి. అయమస్స సేనాసనే యథాలాభసన్తోసో. యో పన అత్తనో పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా సేనాసనం లభతి, యత్థస్స వసతో అఫాసు హోతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స సన్తకే సప్పాయసేనాసనే వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స సేనాసనే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో లేణమణ్డపకూటాగారాదీని బహూని పణీతసేనాసనాని లభతి, సో తాని చీవరాదీని వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా యత్థ కత్థచి వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో. యోపి ‘‘ఉత్తమసేనాసనం నామ పమాదట్ఠానం, తత్థ నిసిన్నస్స థినమిద్ధం ఓక్కమతి, నిద్దాభిభూతస్స పున పటిబుజ్ఝతో పాపవితక్కా పాతుభవన్తీ’’తి పటిసఞ్చిక్ఖిత్వా తాదిసం సేనాసనం పత్తమ్పి న సమ్పటిచ్ఛతి, సో తం పటిక్ఖిపిత్వా అబ్భోకాసరుక్ఖమూలాదీసు వసన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమ్పిస్స సేనాసనే యథాసారుప్పసన్తోసో.

ఇధ పన భిక్ఖు భేసజ్జం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో యం లభతి, తేనేవ తుస్సతి అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాలాభసన్తోసో. యో పన తేలేన అత్థికో ఫాణితం లభతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స హత్థతో తేలం గహేత్వా అఞ్ఞదేవ వా పరియేసిత్వా భేసజ్జం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో బహుం తేలమధుఫాణితాదిపణీతభేసజ్జం లభతి, సో తం చీవరం వియ చిరపబ్బజితబహుస్సుతఅప్పలాభగిలానానం దత్వా తేసం ఆభతేన యేన కేనచి యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. యో పన ఏకస్మిం భాజనే ముత్తహరీతకం ఠపేత్వా ఏకస్మిం చతుమధురం ‘‘గణ్హ, భన్తే, యదిచ్ఛసీ’’తి వుచ్చమానో సచస్స తేసు అఞ్ఞతరేనపి రోగో వూపసమ్మతి, అథ ‘‘ముత్తహరీతకం నామ బుద్ధాదీహి వణ్ణిత’’న్తి చతుమధురం పటిక్ఖిపిత్వా ముత్తహరీతకేనేవ భేసజ్జం కరోన్తో పరమసన్తుట్ఠోవ హోతి. అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాసారుప్పసన్తోసో. ఏవం యథాలాభాదివసేన తిప్పభేదో సన్తోసో చతున్నం పచ్చయానం వసేన ద్వాదసవిధో హోతీతి వేదితబ్బో.

కామవితక్కబ్యాపాదవితక్కవిహింసావితక్కానం వసేన అకుసలవితక్కత్తయం. నేక్ఖమ్మవితక్కఅబ్యాపాదవితక్కఅవిహిం సావితక్కానం వసేన కుసలవితక్కత్తయం. సబ్బకిలేసాపచయభూతాయ వివట్టాయాతి రాగాదిసబ్బకిలేసానం అపచయహేతుభూతాయ నిబ్బానధాతుయా. అట్ఠవీరియారమ్భవత్థుపారిపూరియాతి అట్ఠన్నం వీరియారమ్భకారణానం పారిపూరియా. యథా తథా పఠమం పవత్తఅబ్భుస్సహనఞ్హి ఉపరి వీరియారమ్భస్స కారణం హోతి. అనురూపపచ్చవేక్ఖణాసహితాని హి అబ్భుస్సహనాని తమ్మూలకాని వా పచ్చవేక్ఖణాని అట్ఠ వీరియారమ్భవత్థూనీతి వేదితబ్బాని. తథా హి –

‘‘కమ్మం ఖో మే కత్తబ్బం భవిస్సతి, కమ్మం ఖో పన మే కరోన్తేన న సుకరం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయ. అహం ఖో కమ్మం అకాసిం, కమ్మం ఖో పనాహం కరోన్తో నాసక్ఖిం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే… మగ్గో ఖో మే గన్తబ్బో భవిస్సతి, మగ్గం ఖో పన మే గచ్ఛన్తేన న సుకరం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే… అహం ఖో మగ్గం అగమాసిం, మగ్గం ఖో పనాహం గచ్ఛన్తో నాసక్ఖిం బుద్ధానం సాసనం మనసి కాతుం, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో నాలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో లహుకో కమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే… అహం ఖో గామం వా నిగమం వా పిణ్డాయ చరన్తో అలత్థం లూఖస్స వా పణీతస్స వా భోజనస్స యావదత్థం పారిపూరిం, తస్స మే కాయో బలవా కమ్మఞ్ఞో, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే… ఉప్పన్నో ఖో మే అయం అప్పమత్తకో ఆబాధో, ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం మే ఆబాధో పవడ్ఢేయ్య, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి…పే… అహం ఖో గిలానా వుట్ఠితో అచిరవుట్ఠితో గేలఞ్ఞా, ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతి, యం మే ఆబాధో పచ్చుదావత్తేయ్య, హన్దాహం వీరియం ఆరభామి అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ అసచ్ఛికతస్స సచ్ఛికిరియాయా’’తి (దీ. ని. ౩.౩౩౫; అ. ని. ౮.౮౦) –

ఏవం పవత్తఅనురూపపచ్చవేక్ఖణాసహితాని అబ్భుస్సహనాని తమ్మూలకాని వా పచ్చవేక్ఖణాని అట్ఠ వీరియారమ్భవత్థూని నామ.

తదనుచ్ఛవికం తదనులోమికన్తి ఏత్థ త-సద్దో వక్ఖమానాపేక్ఖో చ అతీతాపేక్ఖో చ హోతీతి ఆహ ‘‘యం ఇదాని సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేస్సతీ’’తిఆది. సబ్బనామాని హి వక్ఖమానవచనానిపి హోన్తి పక్కన్తవచనానిపి. సంవరప్పహానపటిసంయుత్తన్తి పఞ్చసంవరేహి చేవ పఞ్చపహానేహి చ పటిసంయుత్తం. పఞ్చవిధో హి సంవరో సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి. పహానమ్పి పఞ్చవిధం తదఙ్గప్పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నిస్సరణప్పహానన్తి.

తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) ఏవమాగతో పాతిమోక్ఖసంవరో సీలసంవరో నామ, సో చ అత్థతో కాయికవాచసికో అవీతిక్కమో. ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం, చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) ఏవమాగతా ఇన్ద్రియారక్ఖా సతిసంవరో, సా చ అత్థతో తథాపవత్తా సతి ఏవ. ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి (సు. ని. ౧౦౪౧; నేత్తి. ౧౧) ఏవమాగతో ఞాణసంవరో. ఏత్థ హి ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమీ’’తి వత్వా ‘‘పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి వచనతో సోతసఙ్ఖాతానం తణ్హాదిట్ఠిదుచ్చరితఅవిజ్జాదికిలేసానం సముచ్ఛేదకఞాణం పిదహనట్ఠేన సంవరోతి వుత్తం. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తిఏవమాగతా (మ. ని. ౧.౨౪; మ. ని. ౩.౧౫౯; అ. ని. ౪.౧౧౪) అధివాసనా ఖన్తిసంవరో, సా చ అత్థతో తథాపవత్తా ఖన్ధా అదోసో వా. పఞ్ఞాతి ఏకే, తం న గహేతబ్బం. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౬) ఏవమాగతం కామవితక్కాదీనం వినోదనవసేన పవత్తం వీరియమేవ వీరియసంవరో. సబ్బో చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం దుస్సీల్యసఙ్ఖాతానం కాయవచీదుచ్చరితానం ముట్ఠస్సచ్చసఙ్ఖాతస్స పమాదస్స అభిజ్ఝాదీనం వా అక్ఖన్తి అఞ్ఞాణకోసజ్జానఞ్చ సంవరణతో పిదహనతో ఛాదనతో ‘‘సంవరో’’తి వుచ్చతి. సంవరతీతి సంవరో, పిదహతి నివారేతి పవత్తితుం న దేతీతి అత్థో. పచ్చయసమవాయే ఉప్పజ్జనారహానం కాయదుచ్చరితాదీనం తథా తథా అనుప్పాదనమేవ హి ఇధ సంవరణం నామ. ఏవం తావ పఞ్చవిధో సంవరో వేదితబ్బో.

తేన తేన గుణఙ్గేన తస్స తస్స అగుణఙ్గస్స పహానం తదఙ్గప్పహానం. నామరూపపరిచ్ఛేదాదీసు హి విపస్సనాఞాణేసు పటిపక్ఖభావతో దీపాలోకేనేవ తమస్స నామరూపవవత్థానేన సక్కాయదిట్ఠియా, పచ్చయపరిగ్గహేన అహేతువిసమహేతుదిట్ఠీనం, తస్సేవ అపరభాగే ఉప్పన్నేన కఙ్ఖావితరణేన కథంకథీభావస్స, కలాపసమ్మసనేన ‘‘అహం మమా’’తి గాహస్స, మగ్గామగ్గవవత్థానేన అమగ్గే మగ్గసఞ్ఞాయ, ఉదయదస్సనేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా, వయదస్సనేన సస్సతదిట్ఠియా, భయదస్సనేన సభయే అభయసఞ్ఞాయాతిఆదినా నయేన తేన తేన విపస్సనాఞాణేన తస్స తస్స అగుణఙ్గస్స పహానం తదఙ్గప్పహానన్తి వేదితబ్బం. యం పన ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తినివారణతో ఘటప్పహారేనేవ ఉదకపిట్ఠే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణాదిధమ్మానం పహానం, ఏతం విక్ఖమ్భనప్పహానం నామ. విక్ఖమ్భనమేవ పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం. యం చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో సన్తానే ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ. స. ౨౭౭) నయేన వుత్తస్స సముదయపక్ఖియస్స కిలేసగణస్స అచ్చన్తం అప్పవత్తిభావేన పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదప్పహానం నామ. యం పన ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధత్తం వూపసన్తతా కిలేసానం, ఏతం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నామ. యం సబ్బసఙ్ఖతనిస్సటత్తా పహీనసబ్బసఙ్ఖతం నిబ్బానం, ఏతం నిస్సరణప్పహానం నామ. సబ్బమ్పి చేతం చాగట్ఠేన పహానన్తి వుచ్చతి. ఏవమిమేహి యథావుత్తసంవరేహి చేవ పహానేహి చ పటిసంయుత్తా ధమ్మదేసనా ‘‘సంవరప్పహానపటిసంయుత్తా’’తి వేదితబ్బా.

అసుత్తన్తవినిబద్ధన్తి సుత్తన్తేసు అనిబద్ధం, పాళిఅనారుళ్హన్తి అత్థో. పకిణ్ణకధమ్మదేసనా హి సఙ్గహం న ఆరోహతి. వుత్తమేవత్థం పకాసేన్తో ఆహ ‘‘పాళివినిముత్త’’న్తి. అథ వా అసుత్తన్తవినిబద్ధన్తి సుత్తాభిధమ్మపాళిం అనారుళ్హభావం సన్ధాయ వుత్తం, పాళివినిముత్తన్తి వినయపాళిం అనారుళ్హభావం సన్ధాయ. ఓక్కన్తికధమ్మదేసనా నామ ఞాణేన అనుపవిసిత్వా అన్తరా కథియమానా ధమ్మదేసనా, పటిక్ఖిపనాధిప్పాయా భద్దాలిత్థేరసదిసా. సమ్పరేతబ్బతో పేచ్చ గన్తబ్బతో సమ్పరాయో, పరలోకో. తత్థ భవం సమ్పరాయికం. వట్టభయేన తజ్జేన్తోతి ‘‘ఏవం దుస్సీలా నిరయాదీసు దుక్ఖం పాపుణన్తీ’’తి తజ్జేన్తో. దీఘనికాయప్పమాణమ్పి మజ్ఝిమనికాయప్పమాణమ్పి ధమ్మదేసనం కరోతీతి ‘‘తేన ఖణేన తేన ముహుత్తేన కథం భగవా తావమహన్తం ధమ్మదేసనం కరోతీ’’తి న వత్తబ్బం. యావతా హి లోకియమహాజనా ఏకం పదం కథేన్తి, తావ ఆనన్దత్థేరో అట్ఠ పదాని కథేతి. ఆనన్దత్థేరే పన ఏకం పదం కథేన్తేయేవ భగవా సోళస పదాని కథేతి. ఇమినా నయేన లోకియజనస్స ఏకపదుచ్చారణక్ఖణే భగవా అట్ఠవీససతం పదాని కథేతి. కస్మా? భగవతో హి జివ్హా ముదు, దన్తావరణం సుఫుసితం, వచనం అగళితం, భవఙ్గపరివాసో లహుకో, తస్మా సచే ఏకో భిక్ఖు కాయానుపస్సనం పుచ్ఛతి, అఞ్ఞో వేదనానుపస్సనం, అఞ్ఞో చిత్తానుపస్సనం, అఞ్ఞో ధమ్మానుపస్సనం, ‘‘ఇమినా పుట్ఠే అహం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి ఏకో ఏకం న ఓలోకేతి, ఏవం సన్తేపి తేసం భిక్ఖూనం ‘‘అయం పఠమం పుచ్ఛి, అయం దుతియ’’న్తిఆదినా పుచ్ఛనవారో తాదిసస్స పఞ్ఞవతో పఞ్ఞాయతి సుఖుమస్స అన్తరస్స లబ్భనతో. బుద్ధానం పన దేసనావారో అఞ్ఞేసం న పఞ్ఞాయతేవ అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తే ఖణే అనేకకోటిసహస్సచిత్తప్పవత్తిసమ్భవతో. దళ్హధమ్మేన ధనుగ్గహేన ఖిత్తసరస్స విదత్థిచతురఙ్గులం తాలచ్ఛాయం అతిక్కమనతో పురేతరంయేవ భగవా చుద్దసవిధేన కాయానుపస్సనం, నవవిధేన వేదనానుపస్సనం, సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనం, పఞ్చవిధేన ధమ్మానుపస్సనం కథేతి. తిట్ఠన్తు వా ఏతే చత్తారో, సచే హి అఞ్ఞే చత్తారో సమ్మప్పధానేసు, అఞ్ఞే ఇద్ధిపాదేసు, అఞ్ఞే పఞ్చిన్ద్రియేసు, అఞ్ఞే పఞ్చబలేసు, అఞ్ఞే సత్తబోజ్ఝఙ్గేసు, అఞ్ఞే అట్ఠమగ్గఙ్గేసు పఞ్హే పుచ్ఛేయ్యుం, తమ్పి భగవా కథేయ్య. తిట్ఠన్తు వా ఏతే అట్ఠ, సచే అఞ్ఞే సత్తతింస జనా బోధిపక్ఖియేసు పఞ్హే పుచ్ఛేయ్యుం, తమ్పి భగవా తావదేవ కథేయ్య.

మూలం నిస్సయో పతిట్ఠాతి పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం పఠమస్స పఠమస్స వేవచనన్తి దట్ఠబ్బం. తత్థ పతిట్ఠాతి సమ్పయోగవసేన ఉపనిస్సయవసేన చ ఓకాసభావో. సిక్ఖాసఙ్ఖాతానఞ్హి అవసేసకుసలధమ్మానం మేథునవిరతిసమ్పయోగవసేన వా పతిట్ఠా సియా ఉపనిస్సయభావేన వా. తేనేవాహ ‘‘మేథునసంవరో హీ’’తిఆది. వుత్తత్థవసేనాతి పతిట్ఠాఅధిగమూపాయవసేన. సిక్ఖాపదవిభఙ్గే నిద్దిట్ఠవిరతిచేతనా తంసమ్పయుత్తధమ్మా చ సిక్ఖాపదన్తి దస్సేతుకామో ఆహ – ‘‘అయఞ్చ అత్థో సిక్ఖాపదవిభఙ్గే వుత్తనయేన వేదితబ్బో’’తి. సిక్ఖాపదవిభఙ్గే హి విరతిఆదయో ధమ్మా నిప్పరియాయతో పరియాయతో చ ‘‘సిక్ఖాపద’’న్తి వుత్తా. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తత్థ కతమం కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స, యా తస్మిం సమయే కామేసుమిచ్ఛాచారా ఆరతి విరతి పటివిరతి వేరమణీ అకిరియా అకరణం అనజ్ఝాపత్తి వేలానతిక్కమో సేతుఘాతో, ఇదం వుచ్చతి కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం. అవసేసా ధమ్మా వేరమణియా సమ్పయుత్తా.

‘‘తత్థ కతమం కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స, యా తస్మిం సమయే చేతనా సఞ్చేతనా చేతయితత్తం, ఇదం వుచ్చతి కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం. అవసేసా ధమ్మా చేతనాయ సమ్పయుత్తా.

‘‘తత్థ కతమం కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపదం? యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం కామేసుమిచ్ఛాచారా విరమన్తస్స, యో తస్మిం సమయే ఫస్సో…పే… పగ్గాహో అవిక్ఖేపో, ఇదం వుచ్చతి కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ సిక్ఖాపద’’న్తి (విభ. ౭౦౬).

ఏత్థ హి యస్మా న కేవలం విరతియేవ సిక్ఖాపదం, చేతనాపి సిక్ఖాపదమేవ, తస్మా తం దస్సేతుం దుతియనయో వుత్తో. యస్మా చ న కేవలం ఏతేయేవ ద్వే ధమ్మా సిక్ఖాపదం, చేతనాసమ్పయుత్తా పన పరోపణ్ణాస ధమ్మాపి సిక్ఖితబ్బకోట్ఠాసతో సిక్ఖాపదమేవ, తస్మా తతియనయో దస్సితో. దువిధఞ్హి సిక్ఖాపదం నిప్పరియాయసిక్ఖాపదం పరియాయసిక్ఖాపదన్తి. తత్థ విరతి నిప్పరియాయసిక్ఖాపదం. సా హి ‘‘పాణాతిపాతా వేరమణీ’’తి పాళియం ఆగతా, నో చేతనా. విరమన్తో చ తాయ ఏవ తతో తతో విరమతి, న చేతనాయ, చేతనమ్పి పన ఆహరిత్వా దస్సేతి, తథా సేసచేతనాసమ్పయుత్తధమ్మే. తస్మా చేతనా చేవ అవసేససమ్పయుత్తధమ్మా చ పరియాయసిక్ఖాపదన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని న కేవలం ఇధ విరతిఆదయో ధమ్మావ సిక్ఖాపదం, అథ ఖో తదత్థజోతికా పఞ్ఞత్తిపీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అపిచా’’తిఆది. ‘‘యో తత్థ నామకాయో పదకాయోతి ఇదం మహాఅట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి వదన్తి. నామకాయోతి నామసమూహో నామపణ్ణత్తియేవ. పదనిరుత్తిబ్యఞ్జనాని నామవేవచనానేవ ‘‘నామం నామకమ్మం నామనిరుత్తీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౩౧౩-౧౩౧౫) వియ. సిక్ఖాకోట్ఠాసోతి విరతిఆదయోవ వుత్తా, తదత్థజోతకం వచనమ్పి సిక్ఖాపదన్తి ఇదమ్పి ఏత్థ లబ్భతేవ.

అత్థవసేతి వుద్ధివిసేసే ఆనిసంసవిసేసే. తేసం పన సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తికారణత్తా ఆహ ‘‘దస కారణవసే’’తి, దస కారణవిసేసేతి అత్థో. తేనాహ ‘‘హితవిసేసే’’తి. అత్థోయేవ వా అత్థవసో, దస అత్థే దస కారణానీతి వుత్తం హోతి. అథ వా అత్థో ఫలం తదధీనవుత్తితాయ వసో ఏతస్సాతి అత్థవసో, హేతూతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. సుట్ఠు దేవాతి ఇదం రాజన్తేపురప్పవేసనసిక్ఖాపదే (పాచి. ౪౯౪ ఆదయో) వుత్తం. ‘‘యే మమ సోతబ్బం సద్దహాతబ్బం మఞ్ఞిస్సన్తి, తేసం తం అస్స దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయా’’తి వుత్తత్తా ‘‘యో చ తథాగతస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛతి, తస్స తం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ హోతీ’’తి వుత్తం. అసమ్పటిచ్ఛనే ఆదీనవన్తి భద్దాలిసుత్తే (మ. ని. ౨.౧౩౪ ఆదయో) వియ అసమ్పటిచ్ఛనే ఆదీనవం దస్సేత్వా. సుఖవిహారాభావే సహజీవమానస్స అభావతో సహజీవితాపి సుఖవిహారోవ వుత్తో. సుఖవిహారో నామ చతున్నం ఇరియాపథవిహారానం ఫాసుతా.

మఙ్కుతన్తి నిత్తేజభావం. ధమ్మేనాతిఆదీసు ధమ్మోతి భూతం వత్థు. వినయోతి చోదనా చేవ సారణా చ. సత్థుసాసనన్తి ఞత్తిసమ్పదా చేవ అనుస్సావనసమ్పదా చ. పియసీలానన్తి సిక్ఖాకామానం. తేసఞ్హి సీలం పియం హోతి. తేనేవాహ ‘‘సిక్ఖత్తయపారిపూరియా ఘటమానా’’తి. సన్దిట్ఠమానాతి సంసయం ఆపజ్జమానా. ఉబ్బాళ్హా హోన్తీతి పీళితా హోన్తి. సఙ్ఘకమ్మానీతి సతిపి ఉపోసథపవారణానం సఙ్ఘకమ్మభావే గోబలిబద్దఞాయేన ఉపోసథం పవారణఞ్చ ఠపేత్వా ఉపసమ్పదాదిసేససఙ్ఘకమ్మానం గహణం వేదితబ్బం. సమగ్గానం భావో సామగ్గీ.

‘‘న వో అహం, చున్ద, దిట్ఠధమ్మికానంయేవ ఆసవానం సంవరాయ ధమ్మం దేసేమీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౨) ఏత్థ వివాదమూలభూతా కిలేసా ఆసవాతి ఆగతా.

‘‘యేన దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;

యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;

తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ. ని. ౪.౩౬) –

ఏత్థ తేభూమకం కమ్మం అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా. ఇధ పన పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధాదయో చేవ అపాయదుక్ఖభూతా చ నానప్పకారా ఉపద్దవా ఆసవాతి ఆహ – ‘‘అసంవరే ఠితేన తస్మింయేవ అత్తభావే పత్తబ్బా’’తిఆది. యది హి భగవా సిక్ఖాపదం న పఞ్ఞపేయ్య, తతో అసద్ధమ్మపటిసేవనఅదిన్నాదానపాణాతిపాతాదిహేతు యే ఉప్పజ్జేయ్యుం పరూపవాదాదయో దిట్ఠధమ్మికా నానప్పకారా అనత్థా, యే చ తంనిమిత్తమేవ నిరయాదీసు నిబ్బత్తస్స పఞ్చవిధబన్ధనకమ్మకారణాదివసేన మహాదుక్ఖానుభవననానప్పకారా అనత్థా, తే సన్ధాయ ఇదం వుత్తం ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి. దిట్ఠధమ్మో వుచ్చతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో, తత్థ భవా దిట్ఠధమ్మికా. తేన వుత్తం ‘‘తస్మింయేవ అత్తభావే పత్తబ్బా’’తి. సమ్ముఖా గరహణం అకిత్తి, పరమ్ముఖా గరహణం అయసో. అథ వా సమ్ముఖా పరమ్ముఖా చ గరహణం అకిత్తి, పరివారహాని అయసోతి వేదితబ్బం. ఆగమనమగ్గథకనాయాతి ఆగమనద్వారపిదహనత్థాయ. సమ్పరేతబ్బతో పేచ్చ గన్తబ్బతో సమ్పరాయో, పరలోకోతి ఆహ ‘‘సమ్పరాయే నరకాదీసూ’’తి. మేథునాదీని రజ్జనట్ఠానాని, పాణాతిపాతాదీని దుస్సనట్ఠానాని.

చుద్దస ఖన్ధకవత్తాని నామ వత్తక్ఖన్ధకే వుత్తాని ఆగన్తుకవత్తం ఆవాసికగమికఅనుమోదనభత్తగ్గపిణ్డచారికఆరఞ్ఞికసేనాసనజన్తాఘరవచ్చకుటిఉపజ్ఝాయసద్ధివిహారికఆచరియఅన్తేవాసికవత్తన్తి ఇమాని చుద్దస వత్తాని. తతో అఞ్ఞాని పన కదాచి తజ్జనీయకమ్మకతాదికాలేయేవ చరితబ్బాని ద్వేఅసీతి మహావత్తాని, న సబ్బాసు అవత్థాసు చరితబ్బాని, తస్మా చుద్దసఖన్ధకవత్తేసు అగణితాని, తాని పన ‘‘పారివాసికానం భిక్ఖూనం వత్తం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి (చూళవ. ౭౫ ఆదయో) ఆరభిత్వా ‘‘న ఉపసమ్పాదేతబ్బం…పే… న ఛమాయం చఙ్కమన్తే చఙ్కమే చఙ్కమితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౭౬) వుత్తావసానాని ఛసట్ఠి, తతో పరం ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పారివాసికవుడ్ఢతరేన భిక్ఖునా సద్ధిం, మూలాయపటికస్సనారహేన, మానత్తారహేన, మానత్తచారికేన, అబ్భానారహేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బ’’న్తిఆదినా (చూళవ. ౮౨) వుత్తవత్తాని పకతత్తచరితబ్బేహి అనఞ్ఞత్తా విసుం అగణేత్వా పారివాసికవుడ్ఢతరాదీసు పుగ్గలన్తరేసు చరితబ్బత్తా తేసం వసేన సమ్పిణ్డేత్వా ఏకేకం కత్వా గణితాని పఞ్చాతి ఏకసత్తతి వత్తాని, ఉక్ఖేపనీయకమ్మకతవత్తేసు వుత్తం ‘‘న పకతత్తస్స భిక్ఖునో అభివాదనం పచ్చుట్ఠానం…పే… నహానే పిట్ఠిపరికమ్మం సాదితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౭౫) ఇదం అభివాదనాదీనం అసాదియనం ఏకం, ‘‘న పకతత్తో భిక్ఖు సీలవిపత్తియా అనుద్ధంసేతబ్బో’’తిఆదీని (చూళవ. ౫౧) దసాతి ఏవమేతాని ద్వాసీతి వత్తాని. ఏతేస్వేవ పన కానిచి తజ్జనీయకమ్మాదివత్తాఆని, కానిచి పారివాసికాదివత్తానీతి అగ్గహితగ్గహణేన ద్వాసీతి ఏవ, అఞ్ఞత్థ పన అట్ఠకథాపదేసే అప్పకం ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి ‘‘అసీతి ఖన్ధకవత్తానీ’’తి వుత్తం.

సంవరవినయోతి సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధోపి సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో సంవరో, వినయనతో వినయోతి వుచ్చతి. పహానవినయోతి తదఙ్గప్పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం నిస్సరణప్పహానన్తి పఞ్చవిధమ్పి పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా పహానవినయోతి వుచ్చతి. సమథవినయోతి సత్త అధికరణసమథా. పఞ్ఞత్తివినయోతి సిక్ఖాపదమేవ. సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా హి విజ్జమానాయ ఏవ సిక్ఖాపదసమ్భవతో పఞ్ఞత్తివినయోపి సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా అనుగ్గహితో హోతి.

ఇదాని –

‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం అప్పసన్నానం పసాదాయ, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా, యం సద్ధమ్మట్ఠితియా, తం వినయానుగ్గహాయ.

‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం వినయానుగ్గహాయ.

‘‘యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా, యం సఙ్ఘఫాసు, తం వినయానుగ్గహాయ, యం సఙ్ఘఫాసు, తం సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ.

‘‘యం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ…పే… యం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ…పే… యం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ…పే… యం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ…పే… యం అప్పసన్నానం పసాదాయ…పే… యం పసన్నానం భియ్యోభావాయ…పే… యం సద్ధమ్మట్ఠితియా…పే… యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠుతాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘఫాసుతాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం పేసలానం భిక్ఖూనం ఫాసువిహారాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం అప్పసన్నానం పసాదాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం పసన్నానం భియ్యోభావాయ, యం వినయానుగ్గహాయ, తం సద్ధమ్మట్ఠితియా (పరి. ౩౩౪).

‘‘అత్థసతం ధమ్మసతం, ద్వే చ నిరుత్తిసతాని;

చత్తారి ఞాణసతాని, అత్థవసే పకరణే’’తి (పరి. ౩౩౪) –

యం వుత్తం పరివారే, తం దస్సేన్తో ‘‘అపిచేత్థా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి ఇమినా అనుక్కమేన యం వుత్తం, తం సన్ధాయ ఆసన్నాసన్నపదానం ఉపరూపరిపదేహి సద్ధిం యోజితత్తా సఙ్ఖలికబన్ధనసదిసత్తా ‘‘సఙ్ఖలికనయ’’న్తి వుత్తం. సఙ్ఖలికనయం కత్వాతి సమ్బన్ధో. ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి ఏవమాదినా దససు పదేసు ఏకమేకం పదం తదవసేసేహి నవనవపదేహి యోజేత్వా యం వుత్తం, తం సన్ధాయ ‘‘ఏకేకపదమూలికం దసక్ఖత్తుం యోజనం కత్వా’’తి వుత్తం.

అత్థసతన్తిఆదీసు సఙ్ఖలికనయే తావ పురిమపురిమపదానం వసేన ధమ్మసతం వేదితబ్బం, పచ్ఛిమపచ్ఛిమానం వసేన అత్థసతం దట్ఠబ్బం. కథం? కిఞ్చాపి పరివారే ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూ’’తిఆదినా సఙ్ఖలికనయే ఖణ్డచక్కమేవ వుత్తం, తథాపి తేనేవ నయేన బద్ధచక్కస్సపి నయో దిన్నో, తస్మా ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూ’’తిఆదిం వత్వా ‘‘యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠూ’’తి యోజేత్వా బద్ధచక్కం కాతబ్బం. ఏవం ‘‘యం సఙ్ఘఫాసు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తిఆదిం వత్వాపి ‘‘యం వినయానుగ్గహాయ, తం సఙ్ఘసుట్ఠు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసూ’’తి యోజేత్వా బద్ధచక్కం కాతబ్బం. ఇమినా అనుక్కమేన సేసపదేసుపి యోజితేసు సఙ్ఖలికనయేన దస బద్ధచక్కాని హోన్తి. తేసు ఏకేకస్మిం చక్కే పురిమపురిమపదానం వసేన దస దస ధమ్మా, పచ్ఛిమపచ్ఛిమపదానం వసేన దస దస అత్థాతి సఙ్ఖలికనయే అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ సమ్పజ్జతి. ఏకమూలకనయే పన ‘‘యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం సఙ్ఘఫాసు, యం సఙ్ఘసుట్ఠు, తం దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహాయా’’తి ఏవమాదినా ఏకమేవ పదం సేసేహి నవహి పదేహి యోజితన్తి పురిమపదస్స ఏకత్తా ఏకమేవ ధమ్మపదం నవేవ అత్థపదాని హోన్తి, తస్మా ఏకమూలకనయే దససు పదేసు ఏకమేకం మూలం కత్వా దసక్ఖత్తుం యోజనాయ కతాయ ధమ్మపదానం వసేన ధమ్మపదాని దస, అత్థపదాని నవుతీతి అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ న సమ్పజ్జతి, తస్మా ఏకమూలకనయే సఙ్ఖలికనయే వుత్తనయేన అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ అగ్గహేత్వా యం తత్థ దసధమ్మపదానం నవుతిఅత్థపదానఞ్చ వసేన పదసతం వుత్తం, తం సబ్బం ధమ్మసతన్తి గహేత్వా తదత్థజోతనవసేన అట్ఠకథాయం వుత్తాని సఙ్ఘసుట్ఠుభావాదీని అత్థపదాని అత్థసతన్తి ఏవం గహితే అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ సమ్పజ్జతి. ఏవం తావ అత్థసతం ధమ్మసతఞ్చ వేదితబ్బం. ద్వే చ నిరుత్తిసతానీతి ఏత్థ పన అత్థజోతికానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతం, ధమ్మభూతానం నిరుత్తీనం వసేన నిరుత్తిసతన్తి ద్వే నిరుత్తిసతాని చ వేదితబ్బాని. చత్తారి ఞాణసతానీతి అత్థసతే ఞాణసతం, ధమ్మసతే ఞాణసతం, ద్వీసు నిరుత్తిసతేసు ద్వే ఞాణసతానీతి చత్తారి ఞాణసతాని.

ఏవఞ్చ పన, భిక్ఖవేతి ఏత్థ చ-సద్దో భిన్నక్కమేన యోజేతబ్బోతి ఆహ ‘‘ఉద్దిసేయ్యాథ చా’’తి. కథం పనేత్థ ‘‘ఉద్దిసేయ్యాథా’’తి వుత్తే పరియాపుణేయ్యాథాతిఆది అత్థసమ్భవోతి ఆహ ‘‘అతిరేకానయనత్థో హి ఏత్థ చ-సద్దో’’తి. వుత్తత్థతో అతిరేకస్స అత్థస్స ఆనయనం అతిరేకానయనం, సో అత్థో ఏతస్సాతి అతిరేకానయనత్థో, అవుత్తసముచ్చయత్థోతి వుత్తం హోతి. ‘‘అసంవాసో’’తి వుత్తత్తా ‘‘దళ్హం కత్వా’’తి వుత్తం.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

పఠమపఞ్ఞత్తికథా నిట్ఠితా.

సుదిన్నభాణవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మక్కటివత్థుకథావణ్ణనా

౪౦. అనుత్తానపదవణ్ణనాతి ఉత్తానం వుచ్చతి పాకటం, తప్పటిపక్ఖేన అనుత్తానం అపాకటం అప్పచురం దువిఞ్ఞేయ్యఞ్చ, అనుత్తానానం పదానం వణ్ణనా అనుత్తానపదవణ్ణనా. ఉత్తానపదవణ్ణనాయ పయోజనాభావతో అనుత్తానగ్గహణం. పచురపటిసేవనో హోతీతి బహులపటిసేవనో హోతి, దివసే దివసే నిరన్తరం పటిసేవతీతి అత్థో. పచురత్థే హి వత్తమానవచనన్తి సబ్బదా పటిసేవనాభావేపి ‘‘ఇహ మల్లా యుజ్ఝన్తీ’’తిఆదీసు వియ బాహుల్లవుత్తిం ఉపాదాయ వత్తమానవచనం. ఆహిణ్డన్తాతి విచరన్తా. అఞ్ఞేసుపీతి అఞ్ఞేసుపి భిక్ఖూసు.

౪౧. సహోడ్ఢగ్గహితోతి సహ భణ్డేన గహితో. అత్తనో మిచ్ఛాగాహేన లేసఓడ్డనేన వా పరిపుణ్ణత్థమ్పి పఠమపఞ్ఞత్తిం అఞ్ఞథా కరోన్తో ‘‘తఞ్చ ఖో మనుస్సిత్థియా, నో తిరచ్ఛానగతాయా’’తి ఆహ. దస్సనన్తి సానురాగదస్సనం. గహణన్తి అనురాగవసేనేవ హత్థేన గహణం. ఆమసనం అత్తనో సరీరేన తస్సా సరీరస్స ఉపరి ఆమసనమత్తం, ఫుసనం తతో దళ్హతరం కత్వా సంఫుసనం, ఘట్టనం తతోపి దళ్హతరం కత్వా సరీరేన సరీరస్స ఘట్టనం. తం సబ్బమ్పీతి దస్సనాది సబ్బమ్పి.

౪౨. దళ్హతరం సిక్ఖాపదమకాసీతి ఇమస్మిం అధికారే అనుపఞ్ఞత్తియా సిక్ఖాపదస్స దళ్హీకరణం సిథిలకరణఞ్చ పసఙ్గతో ఆపన్నం విభజిత్వా దస్సేతుకామో ‘‘దువిధఞ్హి సిక్ఖాపద’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యస్స సచిత్తకస్స సిక్ఖాపదస్స చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జం. యస్స సచిత్తకాచిత్తకపక్ఖసహితస్స అచిత్తకస్స చ సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తమ్పి సురాపానాది లోకవజ్జన్తి ఇమమత్థం సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేతుం ‘‘యస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జం నామా’’తి వుత్తం. ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి హి ఇదం వచనం అచిత్తకం సన్ధాయ వుత్తం. న హి ఏకంసతో సచిత్తకస్స ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి విసేసనే పయోజనం అత్థి. సచిత్తకపక్ఖేతి చ వత్థువీతిక్కమవిజాననచిత్తేన ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి గహేతబ్బం, న పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేన. యది హి ‘‘న వట్టతీ’’తి పణ్ణత్తివిజాననచిత్తేనపి యస్స సిక్ఖాపదస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ, తమ్పి లోకవజ్జన్తి వదేయ్య, సబ్బేసం పణ్ణత్తివజ్జసిక్ఖాపదానమ్పి లోకవజ్జతా ఆపజ్జేయ్య పణ్ణత్తివజ్జానమ్పి ‘‘న వట్టతీ’’తి జానిత్వా వీతిక్కమే అకుసలచిత్తస్సేవ సమ్భవతో. న హి భగవతో ఆణం జానిత్వా మద్దన్తస్స కుసలచిత్తం ఉప్పజ్జతి అనాదరియవసేన పటిఘచిత్తస్సేవ ఉప్పజ్జనతో.

అపిచేత్థ ‘‘సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవా’’తి వచనతో అచిత్తకస్స వత్థుఅజాననవసేన అచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవాతి అయం నియమో నత్థీతి విఞ్ఞాయతి. యది హి అచిత్తకస్స అచిత్తకపక్ఖేపి చిత్తం అకుసలమేవ సియా, ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి ఇదం విసేసనం నిరత్థకం సియా. ‘‘యస్స చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జ’’న్తి ఏత్తకే వుత్తే సురాతి అజానిత్వా పివన్తస్స గన్ధవణ్ణకాదిభావం అజానిత్వా తాని లిమ్పన్తీనం భిక్ఖునీనఞ్చ వినాపి అకుసలచిత్తేన ఆపత్తిసమ్భవతో ఏకన్తాకుసలం సచిత్తకసిక్ఖాపదం ఠపేత్వా సురాపానాదిఅచిత్తకసిక్ఖాపదానం లోకవజ్జతా న సియాతి తేసమ్పి సఙ్గణ్హత్థం ‘‘యస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవ హోతి, తం లోకవజ్జ’’న్తి వుత్తం. తేనేవ చూళగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం ‘‘ఏతం సత్తం మారేస్సామీతి తస్మింయేవ పదేసే నిపన్నం అఞ్ఞం మారేన్తస్స పాణసామఞ్ఞస్స అత్థితాయ యథా పాణాతిపాతో హోతి, ఏవం ఏతం మజ్జం పివిస్సామీతి అఞ్ఞం మజ్జం పివన్తస్స మజ్జసామఞ్ఞస్స అత్థితాయ అకుసలమేవ హోతి. యథా పన కట్ఠసఞ్ఞాయ సప్పం ఘాతేన్తస్స పాణాతిపాతో న హోతి, ఏవం నాళికేరపానసఞ్ఞాయ మజ్జం పివన్తస్స అకుసలం న హోతీ’’తి.

కేచి పన వదన్తి ‘‘సామణేరస్స సురాతి అజానిత్వా పివన్తస్స పారాజికో నత్థి, అకుసలం పన హోతీ’’తి, తం తేసం మతిమత్తం. ‘‘భిక్ఖునో అజానిత్వాపి బీజతో పట్ఠాయ మజ్జం పివన్తస్స పాచిత్తియం, సామణేరో జానిత్వా పివన్తో సీలభేదం ఆపజ్జతి, న అజానిత్వా’’తి ఏత్తకమేవ హి అట్ఠకథాయం వుత్తం, ‘‘అకుసలం పన హోతీ’’తి న వుత్తన్తి. అపరమ్పి వదన్తి ‘‘అజానిత్వా పివన్తస్సపి సోతాపన్నస్స ముఖం సురా న పవిసతి కమ్మపథప్పత్తఅకుసలచిత్తేనేవ పాతబ్బతో’’తి, తమ్పి న సున్దరం. బోధిసత్తే కుచ్ఛిగతే బోధిసత్తమాతు సీలం వియ హి ఇదమ్పి అరియసావకానం ధమ్మతాసిద్ధన్తి వేదితబ్బం. తేనేవ దీఘనికాయే కూటదన్తసుత్తట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౫౨) వుత్తం –

‘‘భవన్తరేపి హి అరియసావకో జీవితహేతుపి నేవ పాణం హనతి, న సురం పివతి. సచేపిస్స సురఞ్చ ఖీరఞ్చ మిస్సేత్వా ముఖే పక్ఖిపన్తి, ఖీరమేవ పవిసతి, న సురా. యథా కిం? యథా కోఞ్చసకుణానం ఖీరమిస్సకే ఉదకే ఖీరమేవ పవిసతి, న ఉదకం. ఇదం యోనిసిద్ధన్తి చే? ఇదమ్పి ధమ్మతాసిద్ధన్తి వేదితబ్బ’’న్తి.

యది ఏవం సురాపానసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౩౨౯) ‘‘వత్థుఅజాననతాయ చేత్థ అచిత్తకతా వేదితబ్బా, అకుసలేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతా’’తి కస్మా వుత్తం? నాయం దోసో. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – సచిత్తకపక్ఖే అకుసలచిత్తేనేవ పాతబ్బతాయ లోకవజ్జతాతి. ఇమినాయేవ హి అధిప్పాయేన అఞ్ఞేసుపి లోకవజ్జేసు అచిత్తకసిక్ఖాపదేసు అకుసలచిత్తతాయేవ వుత్తా, న పన సచిత్తకతా. తేనేవ భిక్ఖునీవిభఙ్గట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౧౨౨౭) వుత్తం –

‘‘గిరగ్గసమజ్జం చిత్తాగారసిక్ఖాపదం సఙ్ఘాణి ఇత్థాలఙ్కారో గన్ధకవణ్ణకో వాసితకపిఞ్ఞాకో భిక్ఖునీఆదీహి ఉమ్మద్దనపరిమద్దనాతి ఇమాని దస సిక్ఖాపదాని అచిత్తకాని లోకవజ్జాని అకుసలచిత్తానీ’’తి,

అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – వినాపి చిత్తేన ఆపజ్జితబ్బత్తా అచిత్తకాని, చిత్తే పన సతి అకుసలేనేవ ఆపజ్జితబ్బత్తా లోకవజ్జాని చేవ అకుసలచిత్తాని చాతి. తస్మా భిక్ఖువిభఙ్గే ఆగతాని సురాపానఉయ్యుత్తఉయ్యోధికసిక్ఖాపదాని తీణి, భిక్ఖునీవిభఙ్గే ఆగతాని గిరగ్గసమజ్జాదీని దసాతి ఇమేసం తేరసన్నం అచిత్తకసిక్ఖాపదానం లోకవజ్జతాదస్సనత్థం ‘‘సచిత్తకపక్ఖే’’తి ఇదం విసేసనం కతన్తి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. యస్మా పన పణ్ణత్తివజ్జస్స వత్థువీతిక్కమవిజాననచిత్తేన సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం సియా కుసలం, సియా అకుసలం, సియా అబ్యాకతం, తస్మా తస్స సచిత్తకపక్ఖే చిత్తం అకుసలమేవాతి అయం నియమో నత్థీతి సేసం పణ్ణత్తివజ్జన్తి వుత్తం.

రున్ధన్తీతి వీతిక్కమం రున్ధన్తీ. ద్వారం పిదహన్తీతి వీతిక్కమలేసస్స ద్వారం పిదహన్తీ. సోతం పచ్ఛిన్దమానాతి ఉపరూపరి వీతిక్కమసోతం పచ్ఛిన్దమానా. అథ వా రున్ధన్తీతి అనాపత్తిలేసం రున్ధన్తీ. ద్వారం పిదహన్తీతి అనాపత్తిలేసస్స ద్వారం పిదహన్తీ. సోతం పచ్ఛిన్దమానాతి అనాపత్తిసోతం పచ్ఛిన్దమానా, ఆపత్తిమేవ కురుమానాతి వుత్తం హోతి. నను చ లోకవజ్జే కాచి అనుపఞ్ఞత్తి ఉప్పజ్జమానా సిథిలం కరోన్తీ ఉప్పజ్జతి, తస్మా ‘‘లోకవజ్జే అనుపఞ్ఞత్తి ఉప్పజ్జమానా…పే… గాళ్హతరం కరోన్తీ ఉప్పజ్జతీ’’తి ఇదం కస్మా వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అఞ్ఞత్ర అధిమానా అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తిఆది. ‘‘అఞ్ఞత్ర అధిమానా’’తి ఇమిస్సా అనుపఞ్ఞత్తియా ‘‘వీతిక్కమాభావా’’తి కారణం వుత్తం, ‘‘అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి ఇమిస్సా ‘‘అబ్బోహారికత్తా’’తి కారణం వుత్తం. తత్థ వీతిక్కమాభావాతి పాపిచ్ఛో ఇచ్ఛాపకతోతిఆదివీతిక్కమాభావా. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మే హి ‘‘పాపిచ్ఛో ఇచ్ఛాపకతో ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపతీ’’తి (మహావ. ౧౨౯) వచనతో విసంవాదనాధిప్పాయేన ముసా భణన్తో పారాజికో హోతి. అయం పన అధిమానేన అధిగతసఞ్ఞీ హుత్వా ఉల్లపతి, న సిక్ఖాపదం వీతిక్కమితుకామో, తస్మా ‘‘అఞ్ఞత్ర అధిమానా’’తి అయం అనుపఞ్ఞత్తి ఉప్పజ్జమానా వీతిక్కమాభావా అనాపత్తికరా జాతా. అబ్బోహారికత్తాతి సుపినన్తే విజ్జమానాయపి చేతనాయ వీతిక్కమిచ్ఛాయ చ అబ్బోహారికత్తా. కిఞ్చాపి హి సుపినన్తే మోచనస్సాదచేతనా సంవిజ్జతి, కదాచి ఉపక్కమనమ్పి హోతి, తథాపి థినమిద్ధేన అభిభూతత్తా తం చిత్తం అబ్బోహారికం, చిత్తస్స అబ్బోహారికత్తా ఉపక్కమకిరియాసంవత్తనికాపి చేతనా అబ్బోహారికా. తేనేవ ‘‘అత్థేసా భిక్ఖవే చేతనా, సా చ ఖో అబ్బోహారికా’’తి (పారా. ౨౩౫) భగవతా వుత్తా, తస్మా ‘‘అఞ్ఞత్ర సుపినన్తా’’తి అయం అనుపఞ్ఞత్తి అబ్బోహారికత్తా అనాపత్తికరా జాతా.

అకతే వీతిక్కమేతి ‘‘కుక్కుచ్చాయన్తా న భుఞ్జింసూ’’తిఆదీసు వియ వీతిక్కమే అకతే. సిథిలం కరోన్తీతి పఠమం సామఞ్ఞతో బద్ధసిక్ఖాపదం మోచేత్వా అత్తనో అత్తనో విసయే అనాపత్తికరణవసేన సిథిలం కరోన్తీ. ద్వారం దదమానాతి అనాపత్తియా ద్వారం దదమానా. తేనేవాహ ‘‘అపరాపరమ్పి అనాపత్తిం కురుమానా’’తి. నను చ సఞ్చరిత్తసిక్ఖాపదే ‘‘అన్తమసో తఙ్ఖణికాయపీ’’తి అనుపఞ్ఞత్తి ఉప్పజ్జమానా ఆపత్తిమేవ కరోన్తీ ఉప్పన్నా, అథ కస్మా ‘‘అనాపత్తిం కురుమానా ఉప్పజ్జతీ’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘అన్తమసో తఙ్ఖణికాయపీ’’తిఆది. ఉదాయినా భిక్ఖునా తఙ్ఖణికాయ సఞ్చరిత్తం ఆపన్నవత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘కతే వీతిక్కమే’’తి వుత్తం. పఞ్ఞత్తిగతికావ హోతీతి మూలపఞ్ఞత్తియంయేవ అన్తోగధా హోతి.

మక్కటివత్థుకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సన్థతభాణవారో

వజ్జిపుత్తకవత్థువణ్ణనా

౪౩. వేసాలీ నివాసో ఏతేసన్తి వేసాలికాతి ఆహ ‘‘వేసాలివాసినో’’తి. వజ్జీసు జనపదే వసన్తా వజ్జినో, వజ్జీనం పుత్తకా వజ్జిపుత్తకాతి ఆహ ‘‘వజ్జిరట్ఠే వేసాలియం కులానం పుత్తా’’తి. ఞాతీనం బ్యసనన్తి ఞాతీనం వినాసో. సో పన ఞాతీనం వినాసో రాజదణ్డాదికారణేన హోతీతి ఆహ ‘‘రాజదణ్డబ్యాధిమరణవిప్పవాసనిమిత్తేనా’’తి. భోగానం బ్యసనం వినాసో భోగబ్యసనం. తఞ్చ హిరఞ్ఞసువణ్ణదాసిదాసాదీనం ఉపభోగపరిభోగవత్థూనం రాజదణ్డాదినా వినాసోతి ఆహ ‘‘ఏస నయో దుతియపదేపీ’’తి. న బుద్ధం గరహామాతి ‘‘అసబ్బఞ్ఞు బుద్ధో’’తిఆదినా బుద్ధం న గరహామ. న ధమ్మగరహినోతి ‘‘అనియ్యానికో ధమ్మో’’తిఆదినా ధమ్మం న గరహామ. న సఙ్ఘగరహినోతి ‘‘దుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో’’తిఆదినా సఙ్ఘం న గరహామ. అట్ఠతింసారమ్మణేసూతి దస కసిణా దస అసుభా దసానుస్సతియో చత్తారో బ్రహ్మవిహారా చత్తారో ఆరుప్పా చతుధాతువవత్థానం ఆహారే పటికూలసఞ్ఞాతి ఇమేసు చత్తాలీసకమ్మట్ఠానేసు పాళియం అనాగతత్తా ఆలోకాకాసకసిణద్వయం ఠపేత్వా అవసేసాని గహేత్వా వుత్తం. విభత్తా కుసలా ధమ్మాతి ‘‘ఇమస్మిం ఆరమ్మణే ఇదం హోతీ’’తి ఏవం విభత్తా ఉపచారజ్ఝానేన సద్ధిం పఠమజ్ఝానాదయో మహగ్గతకుసలా ధమ్మా. తేవ ధమ్మేతి తే ఏవ కుసలే ధమ్మే. మజ్ఝిమయామో భిక్ఖూనం నిద్దాకిలమథవినోదనోకాసత్తా న గహితోతి ఆహ ‘‘పఠమయామఞ్చ పచ్ఛిమయామఞ్చా’’తి. సచ్చాని బుజ్ఝతి పటివిజ్ఝతీతి బోధి, అరహత్తమగ్గఞాణం. ఉపకారకత్తేన తస్స పక్ఖే భవా బోధిపక్ఖియాతి ఆహ ‘‘బోధిస్స పక్ఖే భవానం, అరహత్తమగ్గఞాణస్స ఉపకారకాన’’న్తి. చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి ఇమే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా. ‘‘గిహిపలిబోధం ఆవాసపలిబోధఞ్చ పహాయా’’తి ఇమేసంయేవ ద్విన్నం పలిబోధానం ఉపచ్ఛేదస్స సుదుక్కరభావతో వుత్తం. యుత్తపయుత్తాతి సమ్మదేవ యుత్తా.

ఆసయన్తి అజ్ఝాసయం. సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ భిక్ఖుభావే ఠత్వా పటిసేవితమేథునానం తేసం వజ్జిపుత్తకానం ఉపసమ్పదం అనుజానన్తో భగవా ‘‘పారాజికో హోతి అసంవాసో’’తి ఏవం పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదం సమూహనతి నామాతి ఆహ – ‘‘యది హి భగవా…పే… పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్యా’’తి. ‘‘యో పన భిక్ఖూ’’తి వుత్తత్తా పన సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ పటిసేవితమేథునస్స ఉపసమ్పదం అనుజానన్తో న సమూహనతి నామ. న హి సో భిక్ఖు హుత్వా పటిసేవతి. ‘‘సో ఆగతో న ఉపసమ్పాదేతబ్బో’’తి వచనతో సామణేరభూమి అనుఞ్ఞాతాతి ఆహ ‘‘సామణేరభూమియం పన ఠితో’’తిఆది. ఉత్తమత్థన్తి అరహత్తం నిబ్బానమేవ వా.

వజ్జిపుత్తకవత్థువణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుబ్బిధవినయకథావణ్ణనా

౪౫. నీహరిత్వాతి సాసనతో నీహరిత్వా. తథా హి ‘‘పఞ్చహుపాలి అఙ్గేహి సమన్నాగతేన భిక్ఖునా నానుయుఞ్జితబ్బం. కతమేహి పఞ్చహి? సుత్తం న జానాతి, సుత్తానులోమం న జానాతీ’’తి (పరి. ౪౪౨) ఏవమాదిపరియత్తిసాసనతో సుత్తం సుత్తానులోమఞ్చ నీహరిత్వా పకాసేసుం, ‘‘అనాపత్తి ఏవం అమ్హాకం ఆచరియానం ఉగ్గహో పరిపుచ్ఛాతి గణ్హాతీ’’తి ఏవమాదిపరియత్తిసాసనతో ఆచరియవాదం నీహరిత్వా పకాసేసుం, భారుకచ్ఛకవత్థుస్మిం (పారా. ౭౮) ‘‘ఆయస్మా ఉపాలి ఏవమాహ అనాపత్తి ఆవుసో సుపినన్తేనా’’తి ఏవమాదిపరియత్తిసాసనతో ఏవ అత్తనోమతిం నీహరిత్వా పకాసేసుం. తాయ హి అత్తనోమతియా థేరో ఏతదగ్గట్ఠానం లభి.

వుత్తన్తి నాగసేనత్థేరేన వుత్తం. పజ్జతే అనేన అత్థోతి పదం, భగవతా కణ్ఠాదివణ్ణప్పవత్తిట్ఠానం ఆహచ్చ విసేసేత్వా భాసితం పదం ఆహచ్చపదం, భగవతోయేవ వచనం. తేనాహ ‘‘ఆహచ్చపదన్తి సుత్తం అధిప్పేత’’న్తి. ‘‘ఇదం కప్పతి, ఇదం న కప్పతీ’’తి ఏవం అవిసేసేత్వా ‘‘యం, భిక్ఖవే, మయా ‘ఇదం న కప్పతీ’తి అప్పటిక్ఖిత్తం, తఞ్చే అకప్పియం అనులోమేతి, కప్పియం పటిబాహతి, తం వో న కప్పతీ’’తిఆదినా (మహావ. ౩౦౫) వుత్తం సామఞ్ఞలక్ఖణం ఇధ ‘‘రసో’’తి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘రసోతి సుత్తానులోమ’’న్తి. ధమ్మసఙ్గాహకప్పభుతిఆచరియపరమ్పరతో ఆనీతా అట్ఠకథాతన్తి ఇధ ‘‘ఆచరియవంసో’’తి అధిప్పేతాతి ఆహ ‘‘ఆచరియవంసోతి ఆచరియవాదో’’తి.

ఇధ వినయవినిచ్ఛయస్స అధికతత్తా తదనుచ్ఛవికమేవ సుత్తం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘సుత్తం నామ సకలే వినయపిటకే పాళీ’’తి. మహాపదేసాతి మహాఓకాసా, మహన్తాని వినయస్స పతిట్ఠాపనట్ఠానాని యేసు పతిట్ఠాపితో వినయో వినిచ్ఛయతి అసన్దేహతో. మహన్తాని వా కారణాని మహాపదేసా, మహన్తాని వినయవినిచ్ఛయకారణానీతి వుత్తం హోతి. ‘‘అత్థతో పన ‘యం, భిక్ఖవే’తిఆదినా వుత్తా సాధిప్పాయా పాళియేవ మహాపదేసా’’తి వదన్తి. తేనేవాహ ‘‘యే భగవతా ఏవం వుత్తా’’తిఆది. ఇమే చ మహాపదేసా ఖన్ధకే ఆగతా, తస్మా తేసం వినిచ్ఛయకథా తత్థేవ ఆవి భవిస్సతీతి ఇధ న వుచ్చతి. యదిపి తత్థ తత్థ భగవతా పవత్తితా పకిణ్ణకదేసనావ అట్ఠకథా, సా పన ధమ్మసఙ్గాహకేహి పఠమం తీణి పిటకాని సఙ్గాయిత్వా తస్స అత్థవణ్ణనానురూపేనేవ వాచనామగ్గం ఆరోపితత్తా ‘‘ఆచరియవాదో’’తి వుచ్చతి ఆచరియా వదన్తి సంవణ్ణేన్తి పాళిం ఏతేనాతి కత్వా. తేనాహ – ‘‘ఆచరియవాదో నామ…పే… అట్ఠకథాతన్తీ’’తి. తిస్సో సఙ్గీతియో ఆరుళ్హోయేవ చ బుద్ధవచనస్స అత్థసంవణ్ణనాభూతో కథామగ్గో మహామహిన్దత్థేరేన తమ్బపణ్ణిదీపం ఆభతో, పచ్ఛా తమ్బపణ్ణియేహి మహాథేరేహి సీహళభాసాయ ఠపితో నికాయన్తరలద్ధిసఙ్కరపరిహరణత్థం. కిఞ్చాపి అత్తనోమతి సుత్తాదీహి సంసన్దిత్వావ పరికప్పీయతి, తథాపి సా న సుత్తాదీసు విసేసతో నిద్దిట్ఠాతి ఆహ ‘‘సుత్తసుత్తానులోమఆచరియవాదే ముఞ్చిత్వా’’తి. అనుబుద్ధియాతి సుత్తాదీనియేవ అనుగతబుద్ధియా. నయగ్గాహేనాతి సుత్తాదితో లబ్భమాననయగ్గహణేన.

అత్తనోమతిం సామఞ్ఞతో పఠమం దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ విసేసేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. ఇదాని తత్థ పటిపజ్జితబ్బాకారం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘తం పన అత్తనోమతిం గహేత్వా కథేన్తేనా’’తిఆది. అత్థేనాతి అత్తనా సల్లక్ఖితేన అత్థేన. ఆచరియవాదే ఓతారేతబ్బాతి ఆచరియవాదే ఞాణేన అనుప్పవేసేతబ్బా. సబ్బదుబ్బలాతి పుగ్గలస్స సయం పటిభానభావతో. పమాదపాఠవసేన ఆచరియవాదస్స కదాచి సుత్తానులోమేన అసంసన్దనాపి సియా, సో న గహేతబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ఆచరియవాదోపి…పే… సమేన్తో ఏవ గహేతబ్బో’’తి. సమేన్తమేవ గహేతబ్బన్తి యథా సుత్తేన సంసన్దతి, ఏవం మహాపదేసతో అత్థా ఉద్ధరితబ్బాతి దస్సేతి. సుత్తానులోమస్స సుత్తేకదేసత్తేపి సుత్తే వియ ‘‘ఇదం కప్పతి, ఇదం న కప్పతీ’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఆహచ్చభాసితం కిఞ్చి నత్థీతి ఆహ – ‘‘సుత్తానులోమతో హి సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి. అప్పటివత్తియన్తి అప్పటిబాహియం. కారకసఙ్ఘసదిసన్తి పమాణత్తా సఙ్గీతికారకసఙ్ఘసదిసం. బుద్ధానం ఠితకాలసదిసన్తి ఇమినా బుద్ధేహేవ కథితత్తా ధరమానబుద్ధసదిసన్తి వుత్తం హోతి. సుత్తే హి పటిబాహితే బుద్ధోవ పటిబాహితో హోతి. సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతీతి సకవాదీ అత్తనో సుత్తం గహేత్వా వోహరతి. పరవాదీ సుత్తానులోమన్తి అఞ్ఞనికాయవాదీ అత్తనో నికాయే సుత్తానులోమం గహేత్వా కథేతి. ఖేపం వా గరహం వా అకత్వాతి ‘‘కిం ఇమినా’’తి ఖేపం వా ‘‘కిమేస బాలో వదతీ’’తి గరహం వా అకత్వా. సుత్తానులోమన్తి పరవాదినా వుత్తం అఞ్ఞనికాయే సుత్తానులోమం. సుత్తే ఓతారేతబ్బన్తి సకవాదినా అత్తనో సుత్తే ఓతారేతబ్బం. సుత్తస్మింయేవ ఠాతబ్బన్తి అత్తనో సుత్తేయేవ ఠాతబ్బం. ఏవం సేసవారేసుపి అత్థయోజనా కాతబ్బా. అయన్తి సకవాదీ. పరోతి అఞ్ఞనికాయవాదీ. ఏవం సేసేసుపి.

నను చ ‘‘సుత్తానులోమతో సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి హేట్ఠా వుత్తం, ఇధ పన ‘‘సుత్తానులోమే సుత్తం ఓతారేతబ్బ’’న్తిఆది కస్మా వుత్తన్తి? నాయం విరోధో. ‘‘సుత్తానులోమతో సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి హి ఇదం సకమతేయేవ సుత్తం సన్ధాయ వుత్తం. తత్థ హి సకమతిపరియాపన్నమేవ సుత్తాదిం సన్ధాయ ‘‘అత్తనోమతి సబ్బదుబ్బలా, అత్తనోమతితో ఆచరియవాదో బలవతరో, ఆచరియవాదతో సుత్తానులోమం బలవతరం, సుత్తానులోమతో సుత్తమేవ బలవతర’’న్తి చ వుత్తం. ఇధ పన పరవాదినా ఆనీతం అఞ్ఞనికాయే సుత్తం సన్ధాయ ‘‘సుత్తానులోమే సుత్తం ఓతారేతబ్బ’’న్తిఆది వుత్తం. తస్మా పరవాదినా ఆనీతం సుత్తాదిం అత్తనో సుత్తానులోమఆచరియవాదఅత్తనోమతీసు ఓతారేత్వా సమేన్తంయేవ గహేతబ్బం, ఇతరం న గహేతబ్బన్తి అయం నయో ఇధ వుచ్చతీతి న కోచి పుబ్బాపరవిరోధో.

బాహిరకసుత్తన్తి తిస్సో సఙ్గీతియో అనారుళ్హగుళ్హవేస్సన్తరాదీని మహాసఙ్ఘికనికాయవాసీనం సుత్తాని. వేదల్లాదీనన్తి ఆది-సద్దేన గుళ్హఉమ్మగ్గాదిగ్గహణం వేదితబ్బం, ఇతరం గారయ్హసుత్తం న గహేతబ్బం. అత్తనోమతియమేవ ఠాతబ్బన్తి ఇమినా అఞ్ఞనికాయతో ఆనీతసుత్తతోపి సకనికాయే అత్తనోమతియేవ బలవతరాతి దస్సేతి. సకవాదీ సుత్తం గహేత్వా కథేతి, పరవాదీపి సుత్తమేవాతిఏవమాదినా సమానజాతికానం వసేన వారో న వుత్తో, సుత్తస్స సుత్తేయేవ ఓతారణం భిన్నం వియ హుత్వా న పఞ్ఞాయతి, వుత్తనయేనేవ చ సక్కా యోజేతున్తి.

ఇదాని సకవాదీపరవాదీనం కప్పియాకప్పియాదిభావం సన్ధాయ వివాదే ఉప్పన్నే తత్థ పటిపజ్జితబ్బవిధిం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అథ పనాయం కప్పియన్తి గహేత్వా కథేతీ’’తిఆది. తత్థ సుత్తే చ సుత్తానులోమే చ ఓతారేతబ్బన్తి సకవాదినా అత్తనోయేవ సుత్తే చ సుత్తానులోమే చ ఓతారేతబ్బం. పరో కారణం న విన్దతీతి పరవాదీ కారణం న లభతి. సుత్తతో బహుం కారణఞ్చ వినిచ్ఛయఞ్చ దస్సేతీతి పరవాదీ అత్తనో సుత్తతో బహుం కారణం వినిచ్ఛయఞ్చ ఆహరిత్వా దస్సేతి. సాధూతి సమ్పటిచ్ఛిత్వా అకప్పియేవ ఠాతబ్బన్తి ఇమినా అత్తనో నికాయే సుత్తాదీని అలభన్తేన సకవాదినా పరవాదీవచనేయేవ ఠాతబ్బన్తి వదతి. ద్విన్నమ్పి కారణచ్ఛాయా దిస్సతీతి సకవాదీపరవాదీనం ఉభిన్నమ్పి కప్పియాకప్పియభావసాధకం కారణపతిరూపకం దిస్సతి. యది ద్విన్నమ్పి కారణచ్ఛాయా దిస్సతి, కస్మా ‘‘అకప్పియేవ ఠాతబ్బ’’న్తి ఆహ ‘‘వినయఞ్హి పత్వా’’తిఆది. ‘‘వినయం పత్వా’’తి వుత్తమేవత్థం పాకటతరం కత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కప్పియాకప్పియవిచారణమాగమ్మా’’తి. రున్ధితబ్బన్తిఆదీసు దుబ్బిఞ్ఞేయ్యవినిచ్ఛయే కప్పియాకప్పియభావే సతి కప్పియన్తి గహణం రున్ధితబ్బం, అకప్పియన్తి గహణం గాళ్హం కాతబ్బం. అపరాపరం పవత్తకప్పియగహణసోతం పచ్ఛిన్దితబ్బం, గరుకభావసఙ్ఖాతే అకప్పియభావేయేవ ఠాతబ్బన్తి అత్థో.

బహూహి సుత్తవినిచ్ఛయకారణేహీతి బహూహి సుత్తేహి చేవ తతో ఆనీతవినిచ్ఛయకారణేహి చ. అత్తనో గహణం న విస్సజ్జేతబ్బన్తి సకవాదినా అత్తనో అకప్పియన్తి గహణం న విస్సజ్జేతబ్బం. ఇదాని వుత్తమేవత్థం నిగమేన్తో ‘‘ఏవ’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ యోతి సకవాదీపరవాదీసు యో కోచి. కేచి పన ‘‘సకవాదీసుయేవ యో కోచి ఇధాధిప్పేతో’’తి వదన్తి, ఏవం సన్తే ‘‘అథ పనాయం కప్పియన్తి గహేత్వా కథేతీ’’తిఆదీసు సబ్బత్థ ఉభోపి సకవాదినోయేవ సియుం హేట్ఠా వుత్తస్సేవ నిగమనవసేన ‘‘ఏవ’’న్తిఆదీనం వుత్తత్తా, తస్మా తం న గహేతబ్బం. అతిరేకకారణం లభతీతి ఏత్థ సుత్తాదీసు పురిమం పురిమం అతిరేకకారణం నామ, యో వా సుత్తాదీసు చతూసు బహుతరం కారణం లభతి, సో అతిరేకకారణం లభతి నామ.

సుట్ఠు పవత్తి ఏతస్సాతి సుప్పవత్తి, సుట్ఠు పవత్తతి సీలేనాతి వా సుప్పవత్తి. తేనాహ ‘‘సుప్పవత్తీతి సుట్ఠు పవత్త’’న్తి. వాచాయ ఉగ్గతం వాచుగ్గతం, వచసా సుగ్గహితన్తి వుత్తం హోతి. సుత్తతోతి ఇమస్స వివరణం ‘‘పాళితో’’తి. ఏత్థ చ ‘‘సుత్తం నామ సకలం వినయపిటక’’న్తి వుత్తత్తా పాళితోతి తదత్థదీపికా అఞ్ఞాయేవ పాళి వేదితబ్బా. అనుబ్యఞ్జనసోతి ఇమస్స వివరణం ‘‘పరిపుచ్ఛతో చ అట్ఠకథాతో చా’’తి. పాళిం అనుగన్త్వా అత్థస్స బ్యఞ్జనతో పకాసనతో అనుబ్యఞ్జనన్తి హి పరిపుచ్ఛా అట్ఠకథా చ వుచ్చతి. ఏత్థ చ అట్ఠకథాయ విసుం గహితత్తా పరిపుచ్ఛాతి థేరవాదో వుత్తో. సఙ్ఘభేదస్స పుబ్బభాగే పవత్తకలహస్సేతం అధివచనం సఙ్ఘరాజీతి. కుక్కుచ్చకోతి అణుమత్తేసుపి వజ్జేసు భయదస్సనవసేన కుక్కుచ్చం ఉప్పాదేన్తో. తన్తిం అవిసంవాదేత్వాతి పాళిం అఞ్ఞథా అకత్వా. అవోక్కమన్తోతి అనతిక్కమన్తో.

విత్థునతీతి అత్థం అదిస్వా నిత్థునతి. విప్ఫన్దతీతి కమ్పతి. సన్తిట్ఠితుం న సక్కోతీతి ఏకస్మింయేవ అత్థే పతిట్ఠాతుం న సక్కోతి. తేనాహ ‘‘యం యం పరేన వుచ్చతి, తం తం అనుజానాతీ’’తి. పరవాదం గణ్హాతీతి ‘‘ఉచ్ఛుమ్హి కసటం యావజీవికం, రసో సత్తాహకాలికో, తదుభయవినిముత్తో చ ఉచ్ఛు నామ విసుం నత్థి, తస్మా ఉచ్ఛుపి వికాలే వట్టతీ’’తి పరవాదినా వుత్తే తమ్పి గణ్హాతి. ఏకేకలోమన్తి పలితం సన్ధాయ వుత్తం. యమ్హీతి యస్మిం పుగ్గలే. పరిక్ఖయం పరియాదానన్తి అత్థతో ఏకం.

ఆచరియపరమ్పరా ఖో పనస్స సుగ్గహితా హోతీతి ఏత్థ ఆచరియపరమ్పరాతి ఆచరియానం వినిచ్ఛయపరమ్పరా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘యథా ఆచరియో చ ఆచరియాచరియో చ పాళిఞ్చ పరిపుచ్ఛఞ్చ వదన్తి, తథా ఞాతుం వట్టతీ’’తి. పుబ్బాపరానుసన్ధితోతి ‘‘ఇదం పుబ్బవచనం, ఇదం పరవచనం, అయమనుసన్ధీ’’తి ఏవం పుబ్బాపరానుసన్ధితో. ఆచరియపరమ్పరన్తి ఇమస్సేవ వేవచనం థేరవాదఙ్గన్తి, థేరపటిపాటిన్తి అత్థో. ద్వే తయో పరివట్టాతి ద్వే తిస్సో పరమ్పరా.

ఇమేహి చ పన తీహి లక్ఖణేహీతి ‘‘సుత్తమస్స స్వాగతం హోతీ’’తిఆదినా హేట్ఠా వుత్తేహి తీహి లక్ఖణేహి. ఏత్థ చ పఠమేన లక్ఖణేన వినయస్స సుట్ఠు ఉగ్గహితభావో వుత్తో, దుతియేన ఉగ్గహితేన అచలతా సుప్పతిట్ఠితతా వుత్తా, తతియేన యం పాళియా అట్ఠకథాయ చ నత్థి, తమ్పి ఆచరియవచనేన వినిచ్ఛినితుం సమత్థతా వుత్తా. ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిన్తి చోదనాసఙ్ఖాతే వీతిక్కమసఙ్ఖాతే వా వత్థుస్మిం సఙ్ఘమజ్ఝే ఓతిణ్ణే, ఓసటేతి అత్థో. వుత్తమేవ విభావేన్తో ‘‘చోదకేన చ చుదితకేన చ వుత్తే వత్తబ్బే’’తి ఆహ. కేచి పన ‘‘చోదకేన ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం చుదితకేన చ వుత్తే వత్తబ్బే’’తి ఏవం యోజేన్తి. అపరే పన ‘‘చోదకేన చ చుదితకేన చ వుత్తే వినయధరేన చ వత్తబ్బే’’తి ఏవమ్పి యోజేన్తి. ‘‘చోదకేన చ చుదితకేన చ వుత్తే వత్తబ్బే’’తి అయమేవ పన యోజనా సున్దరతరాతి వేదితబ్బా. వత్థు ఓలోకేతబ్బన్తి తస్స తస్స సిక్ఖాపదస్స వత్థు ఓలోకేతబ్బం. ‘‘తిణేన వా పణ్ణేన వా…పే… యో ఆగచ్ఛేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (పారా. ౫౧౭) హి ఇదం నిస్సగ్గియే అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిసిక్ఖాపదస్స వత్థుస్మిం పఞ్ఞత్తం, థుల్లచ్చయదుబ్భాసితాపత్తీనం మాతికాయ అనాగతత్తా ‘‘పఞ్చన్నం ఆపత్తీనం అఞ్ఞతర’’న్తి వుత్తం. అఞ్ఞతరం వా ఆపత్తిన్తి ‘‘కాలే వికాలసఞ్ఞీ ఆపత్తి దుక్కటస్స, కాలే వేమతికో ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఏవమాదినా (పాచి. ౨౫౦) ఆగతం దుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం. సిక్ఖాపదన్తరేసూతి వినీతవత్థుం అన్తోకత్వా ఏకేకస్మిం సిక్ఖాపదన్తరే.

సుఖుమాతి అత్తనోపి దువిఞ్ఞేయ్యసభావస్స లహుపరివత్తినో చిత్తస్స సీఘపరివత్తితాయ వుత్తం. తేనాహ ‘‘చిత్తలహుకా’’తి. చిత్తం లహు సీఘపరివత్తి ఏతేసన్తి చిత్తలహుకా. తేతి తే వీతిక్కమే. తంవత్థుకన్తి తే అదిన్నాదానమనుస్సవిగ్గహవీతిక్కమా వత్థు అధిట్ఠానం కారణమేతస్సాతి తంవత్థుకం. సీలాని సోధేత్వాతి యంవత్థుకం కుక్కుచ్చం ఉప్పన్నం, తం అమనసికరిత్వా అవసేససీలాని సోధేత్వా. పాకటభావతో సుఖవళఞ్జనతాయ చ ‘‘ద్వత్తింసాకారం తావ మనసి కరోహీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞస్మిం పన కమ్మట్ఠానే కతపరిచయేన తదేవ మనసి కాతబ్బం. కమ్మట్ఠానం ఘటయతీతి అన్తరన్తరా ఖణ్డం అదస్సేత్వా చిత్తేన సద్ధిం ఆలమ్బనభావేన చిరకాలం ఘటయతి. సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తీతి విపస్సనాకమ్మట్ఠానికో చే, తస్స సఙ్ఖారా పాకటా హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి. సచే కతపారాజికవీతిక్కమో భవేయ్య, తస్స సతిపి అసరితుకామతాయ విప్పటిసారవత్థువసేన పునప్పునం తం ఉపట్ఠహతీతి చిత్తేకగ్గతం న విన్దతి. తేన వుత్తం ‘‘కమ్మట్ఠానం న ఘటయతీ’’తిఆది. అత్తనా జానాతీతి సయమేవ జానాతి. పచ్చత్తే చేతం కరణవచనం, అత్తా జానాతీతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞా చ దేవతా జానన్తీతి ఆరక్ఖదేవతాహి అఞ్ఞా పరచిత్తవిదునియో దేవతా చ జానన్తి.

నిట్ఠితా చతుబ్బిధవినయకథావణ్ణనా

వినయధరస్స చ లక్ఖణాదికథావణ్ణనా.

భిక్ఖుపదభాజనీయవణ్ణనా

తస్మాతి యస్మా పన-సద్దం అపనేత్వా అనియమేన పుగ్గలదీపకం యో-సద్దమేవ ఆహ, తస్మా. ఏత్థాతి ఇమస్మిం యో-సద్దే. పన-సద్దస్స నిపాతమత్తత్తా యో-సద్దస్సేవ అత్థం పకాసేన్తో ‘‘యో కోచీతి వుత్తం హోతీ’’తి ఆహ. యో కోచి నామాతి యో వా సో వా యో కోచీతి వుత్తో. వాసధురయుత్తో వాతి విపస్సనాధురయుత్తో వా. సీలేసూతి పకతీసు.

భిక్ఖతీతి యాచతి. లభన్తో వా అలభన్తో వాతి యో కోచి భిక్ఖతి భిక్ఖం ఏసతి గవేసతి, సో తం లభతు వా మా వా, తథాపి భిక్ఖతీతి భిక్ఖూతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. అరియాయ యాచనాయాతి ‘‘ఉద్దిస్స అరియా తిట్ఠన్తి, ఏసా అరియాన యాచనా’’తి ఏవం వుత్తాయ అరియయాచనాయ, న కపణద్ధికవణిబ్బకయాచకానం వియ ‘‘దేహి దేహీ’’తి ఏవం పవత్తయాచనాయ. భిక్ఖాచరియన్తి ఉఞ్ఛాచరియం. అజ్ఝుపగతత్తాతి అనుట్ఠితత్తా. కాజభత్తన్తి కాజేహి ఆనీతం భత్తం. అగ్ఘఫస్సవణ్ణభేదేనాతి అగ్ఘాదీనం పురిమపకతివిజహేన. పురిమపకతివిజహనఞ్హేత్థ భేదోతి అధిప్పేతం. ధోవిత్వా అపనేతుం అసక్కుణేయ్యసభావం మలం, తథా అపనేతుం సక్కుణేయ్యసభావా జల్లికా. భిన్నపటధరోతి నిబ్బచనం భిన్నపటధరే భిక్ఖు-సద్దస్స నిరుళ్హత్తా కతం.

ఉపనిస్సయసమ్పన్నన్తి పుబ్బే అట్ఠపరిక్ఖారదానూపనిస్సయసమ్పన్నం. యో హి చీవరాదికే అట్ఠ పరిక్ఖారే పత్తచీవరమేవ వా సోతాపన్నాదిఅరియస్స పుథుజ్జనస్సేవ వా సీలసమ్పన్నస్స దత్వా ‘‘ఇదం పరిక్ఖారదానం అనాగతే ఏహిభిక్ఖుభావాయ పచ్చయో హోతూ’’తి పత్థనం పట్ఠపేసి, తస్స తం సతి అధికారసమ్పత్తియం బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఇద్ధిమయపరిక్ఖారలాభాయ సంవత్తతీతి వేదితబ్బం. బ్రహ్మఘోసన్తి ఉత్తమఘోసం, బ్రహ్మునో ఘోససదిసం వా ఘోసం. బ్రహ్మచరియన్తి సాసనబ్రహ్మచరియం మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్చ. దుక్ఖస్స సమ్మా అన్తకిరియాయాతి యోజేతబ్బం. భణ్డూతి ముణ్డో. వాసీతి దన్తకట్ఠచ్ఛేదనవాసి. బన్ధనన్తి కాయబన్ధనం. యుత్తో భావనానుయోగో అస్సాతి యుత్తయోగో, తస్స యుత్తయోగస్స, భావనానుయోగమనుయుత్తస్సాతి వుత్తం హోతి. ఇరియాపథసమ్పన్నతావిభావనత్థం ‘‘సట్ఠివస్సికత్థేరో వియా’’తి వుత్తం. బుద్ధోవ పబ్బజ్జాచరియో ఉపసమ్పదాచరియో చ అస్సాతి బుద్ధాచరియకో. పఠమబోధియమ్పి పఠమకాలేయేవ సేసఉపసమ్పదానం అభావోతి ఆహ ‘‘పఠమబోధియం ఏకస్మిం కాలే’’తి. పఞ్చ పఞ్చవగ్గియత్థేరాతి పఞ్చవగ్గియత్థేరా పఞ్చ. తీణి సతన్తి తీణి సతాని, గాథాబన్ధసుఖత్థం వచనవిపల్లాసో కతో. ఏకో చ థేరోతి అఙ్గులిమాలత్థేరం సన్ధాయ వుత్తం. న వుత్తాతి అట్ఠకథాయం న వుత్తా. తత్థాతి వినయపాళియం.

వేళువనమహావిహారే గన్ధకుటియం నిసిన్నోయేవ భగవా మహాకస్సపత్థేరస్స అత్తానం ఉద్దిస్స పబ్బజితభావం విదిత్వా తస్స పచ్చుగ్గమనం కరోన్తో తిగావుతం మగ్గం ఏకకోవ గన్త్వా బహుపుత్తనిగ్రోధమూలే పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో అత్తనో సన్తికం ఆగన్త్వా పరమనిపచ్చకారం దస్సేత్వా ‘‘సత్థా మే భన్తే భగవా, సావకోహమస్మి, సత్థా మే భన్తే భగవా, సావకోహమస్మీ’’తి తిక్ఖత్తుం అత్తనో సావకత్తం సావేత్వా ఠితస్స మహాకస్సపత్థేరస్స నిపచ్చకారమహత్తతం అత్తనో చ మహానుభావతం దీపేతుం యస్స అఞ్ఞస్స అజానంయేవ ‘‘జానామీ’’తి పటిఞ్ఞస్స బాహిరకస్స సత్థునో ఏవం సబ్బచేతసా సమన్నాగతో పసన్నచిత్తో సావకో ఏవరూపం పరమనిపచ్చకారం కరేయ్య, తస్స వణ్టచ్ఛిన్నతాలపక్కం వియ గీవతో ముద్ధాపి విపతేయ్య, సత్తధా వా ఫలేయ్యాతి దస్సేన్తో ‘‘యో ఖో, కస్సప, ఏవం సబ్బచేతసా సమన్నాగతం సావకం అజానంయేవ వదేయ్య ‘జానామీ’తి, అపస్సంయేవ వదేయ్య ‘పస్సామీ’తి, ముద్ధాపి తస్స విపతేయ్య, సత్తధా వా ఫలేయ్య, అహం ఖో, కస్సప, జానంయేవ వదామి ‘జానామీ’తి, పస్సంయేవ వదామి ‘పస్సామీ’’’ (సం. ని. ౨.౧౫౪) తి వత్వా జాతిమదమానమదరూపమదప్పహానత్థం తీహి ఓవాదేహి మహాకస్సపత్థేరం ఓవదన్తో ‘‘తస్మాతిహ తే కస్సపా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ (సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౧౫౪) తస్మాతిహాతి తస్మా ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి, యస్మా అహం జానన్తోవ ‘‘జానామీ’’తి పస్సన్తో ఏవ చ ‘‘పస్సామీ’’తి వదామి, తస్మాతి అత్థో. తి-కార హ-కారా నిపాతా. ఇహాతి వా ఇమస్మిం సాసనే, త-కారో పదసన్ధివసేన ఆగతో. ఏవం సిక్ఖితబ్బన్తి ఇదాని వుచ్చమానాకారేన సిక్ఖితబ్బం. తిబ్బన్తి బహలం మహన్తం. హిరోత్తప్పఞ్చాతి హిరీ చ ఓత్తప్పఞ్చ. పచ్చుపట్ఠితం భవిస్సతీతి ఉపసఙ్కమనతో పఠమతరమేవ ఉపట్ఠితం భవిస్సతి. తథా హి సతి తేసం పురతో అస్స సగారవసప్పతిస్సవతా సణ్ఠాతి. యో చ థేరాదీసు హిరోత్తప్పం ఉపట్ఠపేత్వా ఉపసఙ్కమతి, థేరాదయోపి తం సహిరికా సఓత్తప్పా చ హుత్వా ఉపసఙ్కమన్తీతి అయమేత్థ ఆనిసంసో. కుసలూపసంహితన్తి కుసలనిస్సితం, అనవజ్జధమ్మనిస్సితన్తి అత్థో. అట్ఠిం కత్వాతి అత్తానం తేన ధమ్మేన అట్ఠికం కత్వా, తం వా ధమ్మం ‘‘ఏస మయ్హం ధమ్మో’’తి అట్ఠిం కత్వా. మనసి కత్వాతి చిత్తే ఠపేత్వా. సబ్బచేతసా సమన్నాహరిత్వాతి చిత్తస్స థోకమ్పి బహి గన్తుం అదేన్తో సబ్బేన సమన్నాహారచిత్తేన సమన్నాహరిత్వా. ఓహితసోతోతి ఠపితసోతో, ధమ్మే నిహితసోతోతి అత్థో. ఏవఞ్హి తే సిక్ఖితబ్బన్తి ఞాణసోతఞ్చ పసాదసోతఞ్చ ఓదహిత్వా ‘‘మయా దేసితం ధమ్మం సక్కచ్చమేవ సుణిస్సామీ’’తి ఏవఞ్హి తే సిక్ఖితబ్బం. సాతసహగతా చ మే కాయగతాసతీతి అసుభేసు చేవ ఆనాపానే చ పఠమజ్ఝానవసేన సుఖసమ్పయుత్తా కాయగతాసతి. యో చ పనాయం తివిధో ఓవాదో, థేరస్స అయమేవ పబ్బజ్జా చ ఉపసమ్పదా చ అహోసి.

కసిణారమ్మణం రూపావచరజ్ఝానం రూపసఞ్ఞా. సఞ్ఞాసీసేన హేత్థ ఝానం వుత్తం, తదేవ చ ఉద్ధుమాతకపటిభాగారమ్మణత్తా ‘‘ఉద్ధుమాతకసఞ్ఞా’’తి వుత్తం. సోపాకసామణేరో భగవతా పుట్ఠో ‘‘ఏతే ద్వే రూపావచరభావేన ఏకత్థా, బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి ఆహ. ఆరద్ధచిత్తోతి ఆరాధితచిత్తో. గరుధమ్మపటిగ్గహణాదిఉపసమ్పదా ఉపరి విత్థారతో సయమేవ ఆవి భవిస్సతి.

కల్యాణపుథుజ్జనాదయోతి ఏత్థ బహూనం నానప్పకారానం సక్కాయదిట్ఠిఆదీనం అవిహతత్తా జనేతి, తాహి వా జనితోతి పుథుజ్జనో, కల్యాణో చ సో పుథుజ్జనో చాతి కల్యాణపుథుజ్జనో, సో ఆది యేసం సోతాపన్నాదీనం తే కల్యాణపుథుజ్జనాదయో. కల్యాణగ్గహణేన చేత్థ అన్ధపుథుజ్జనం నివత్తేతి. ద్విధా హి పుథుజ్జనా అన్ధపుథుజ్జనో కల్యాణపుథుజ్జనోతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౭; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౬౧; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౫౧);

భద్రాయ పఞ్ఞాయ భద్రాయ విముత్తియాతి యోజేతబ్బం. సీలేనాతిఆదీసు సీలన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలం. సమాధీతి విపస్సనాపాదకా అట్ఠ సమాపత్తియో. పఞ్ఞాతి లోకియలోకుత్తరఞాణం. విముత్తీతి అరియఫలవిముత్తి. విముత్తిఞాణదస్సనన్తి ఏకూనవీసతివిధం పచ్చవేక్ఖణఞాణం. యథాసమ్భవేన చేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. కల్యాణపుథుజ్జనస్స హి సీలాదయో తయో ఏవ సమ్భవన్తి, అరియానం పన సబ్బేపి సీలాదయో. సారో భిక్ఖూతిపి కల్యాణపుథుజ్జనాదయోవ వుత్తాతి ఆహ ‘‘తేహియేవ సీలసారాదీహీ’’తిఆది. అథ వా నిప్పరియాయతో ఖీణాసవోవ సారో భిక్ఖు నామాతి ఆహ ‘‘విగతకిలేసఫేగ్గుభావతో వా’’తిఆది.

యోపి కల్యాణపుథుజ్జనో అనులోమపటిపదాయ పరిపూరకారీ సీలసమ్పన్నో ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో భోజనే మత్తఞ్ఞూ జాగరియానుయోగమనుయుత్తో పుబ్బరత్తాపరరత్తం బోధిపక్ఖియానం ధమ్మానం భావనానుయోగమనుయుత్తో విహరతి ‘‘అజ్జ వా స్వే వా అఞ్ఞతరం సామఞ్ఞఫలం అధిగమిస్సామీ’’తి, సోపి వుచ్చతి సిక్ఖతీతి సేఖోతి ఆహ ‘‘పుథుజ్జనకల్యాణకేన సద్ధి’’న్తి. సత్త అరియాతి చత్తారో మగ్గట్ఠా, హేట్ఠిమా చ తయో ఫలట్ఠాతి ఇమే సత్త అరియా. తిస్సో సిక్ఖాతి అధిసీలాదికా తిస్సో సిక్ఖా. సిక్ఖాసు జాతోతి వా సేఖో. అరియపుగ్గలో హి అరియాయ జాతియా జాయమానో సిక్ఖాసు జాయతి, న యోనియం. సిక్ఖనసీలోతి వా సేఖో, పుగ్గలాధిట్ఠానాయ వా కథాయ సేఖస్స అయన్తి అనఞ్ఞసాధారణా మగ్గఫలత్తయధమ్మా సేఖపరియాయేన వుత్తా. అసేఖోతి చ యత్థ సేఖభావాసఙ్కా అత్థి, తత్థాయం పటిసేధోతి లోకియనిబ్బానేసు అసేఖభావానాపత్తి దట్ఠబ్బా. సీలసమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతా హి సిక్ఖా అత్తనో పటిపక్ఖకిలేసేహి విముత్తత్తా పరిసుద్ధా, ఉపక్కిలేసానం ఆరమ్మణభావమ్పి అనుపగమనతో ఏతా సిక్ఖాతి వత్తుం యుత్తా, అట్ఠసుపి మగ్గఫలేసు విజ్జన్తి, తస్మా చతుమగ్గహేట్ఠిమఫలత్తయసమఙ్గినో వియ అరహత్తఫలసమఙ్గీపి తాసు సిక్ఖాసు జాతోతి తంసమఙ్గినో అరహతో ఇతరేసం వియ సేఖత్తే సతి సేఖస్స అయన్తి, సిక్ఖా సీలం ఏతస్సాతి చ సేఖోతి వత్తబ్బో సియాతి తం నివత్తనత్థం ‘‘అసేఖో’’తి యథావుత్తసేఖభావపటిసేధో కతో. అరహత్తఫలేహి పవత్తమానా సిక్ఖా పరినిట్ఠితసిక్ఖాకిచ్చత్తా న సిక్ఖాకిచ్చం కరోన్తి, కేవలం సిక్ఖాఫలభావేనేవ పవత్తన్తి, తస్మా తా న సిక్ఖావచనం అరహన్తి, నాపి తంసమఙ్గీ సేఖవచనం, న చ సిక్ఖనసీలో, సిక్ఖాసు జాతోతి చ వత్తబ్బతం అరహతి, హేట్ఠిమఫలేసు పన సిక్ఖా సకదాగామిమగ్గవిపస్సనాదీనం ఉపనిస్సయభావతో సిక్ఖాకిచ్చం కరోన్తీతి సిక్ఖావచనం అరహన్తి, తంసమఙ్గినో చ సేఖవచనం సిక్ఖనసీలా, సిక్ఖాసు జాతాతి చ వత్తబ్బతం అరహన్తి ‘‘సిక్ఖన్తీతి సేఖా’’తి అపరియోసితసిక్ఖానం దస్సితత్తా, ‘‘న సిక్ఖతీతి అసేఖో’’తి ఇమినా పరియోసితసిక్ఖో దస్సితో, న సిక్ఖాయ రహితోతి ఆహ – ‘‘సేక్ఖధమ్మే అతిక్కమ్మ …పే… ఖీణాసవో అసేఖోతి వుచ్చతీ’’తి. వుద్ధిప్పత్తసిక్ఖో వా అసేఖోతి ఏతస్మిం అత్థే సేఖధమ్మేసు ఏవ ఠితస్స కస్సచి అరియస్స అసేఖభావాపత్తీతి అరహత్తమగ్గధమ్మా వుద్ధిప్పత్తా చ యథావుత్తేహి అత్థేహి సేఖాతి కత్వా తంసమఙ్గినో అగ్గమగ్గట్ఠస్స అసేఖభావో ఆపన్నోతి? న, తంసదిసేసు తబ్బోహారతో. అరహత్తమగ్గతో హి నిన్నానాకరణం అరహత్తఫలం ఠపేత్వా పరిఞ్ఞాకిచ్చకరణం విపాకభావఞ్చ, తస్మా తే ఏవ సేఖా అగ్గఫలధమ్మభావం ఆపన్నాతి సక్కా వత్తుం. కుసలసుఖతో చ విపాకసుఖం సన్తతరతాయ పణీతతరన్తి వుద్ధిప్పత్తా చ తే ధమ్మా హోన్తీతి తంసమఙ్గీ అసేఖోతి వుచ్చతీతి.

సబ్బన్తిమేన పరియాయేనాతి సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన. ఉపసమ్పదాకమ్మస్స అధికారత్తా ‘‘పఞ్చవగ్గకరణీయే’’తి వుత్తం. పఞ్చన్నం వగ్గో సమూహోతి పఞ్చవగ్గో, పఞ్చపరిమాణయుత్తో వా వగ్గో పఞ్చవగ్గో, తేన కత్తబ్బం కమ్మం పఞ్చవగ్గకరణీయం. యావతికా భిక్ఖూతి యత్తకా భిక్ఖూ. కమ్మప్పత్తాతి కమ్మారహా పారాజికం అనాపన్నా అనుక్ఖిత్తా చ. ఉపసమ్పదాకమ్మస్స పఞ్చవగ్గకరణీయత్తా పఞ్చేవ భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా ఏత్తకేహిపి కమ్మసిద్ధితో, ఇతరే ఛన్దారహా. ఞత్తిచతుత్థేనాతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ఞత్తి సబ్బపఠమం వుచ్చతి, తిస్సన్నం పన అనుస్సావనానం అత్థబ్యఞ్జనభేదాభావతో అత్థబ్యఞ్జనభిన్నా ఞత్తి తాసం చతుత్థాతి కత్వా ‘‘ఞత్తిచతుత్థ’’న్తి వుచ్చతి. బ్యఞ్జనానురూపమేవ అట్ఠకథాయం ‘‘తీహి అనుస్సావనాహి ఏకాయ చ ఞత్తియా’’తి వుత్తం, అత్థప్పవత్తిక్కమేన పన ‘‘ఏకాయ ఞత్తియా తీహి అనుస్సావనాహీ’’తి వత్తబ్బం. వత్థుఞత్తిఅనఉస్సావనసీమాపరిససమ్పత్తిసమ్పన్నత్తాతి ఏత్థ వత్థూతి ఉపసమ్పదాపేక్ఖో పుగ్గలో, సో ఠపేత్వా ఊనవీసతివస్సం అన్తిమవత్థుం అజ్ఝాపన్నపుబ్బం పణ్డకాదయో చ ఏకాదస అభబ్బపుగ్గలే వేదితబ్బో. ఊనవీసతివస్సాదయో హి తేరస పుగ్గలా ఉపసమ్పదాయ అవత్థు, ఇమే పన ఠపేత్వా అఞ్ఞస్మిం ఉపసమ్పదాపేక్ఖే సతి ఉపసమ్పదాకమ్మం వత్థుసమ్పత్తిసమ్పన్నం నామ హోతి.

వత్థుసఙ్ఘపుగ్గలఞత్తీనం అపరామసనాని పచ్ఛా ఞత్తిట్ఠపనఞ్చాతి ఇమే తావ పఞ్చ ఞత్తిదోసా. తత్థ ‘‘అయం ఇత్థన్నామో’’తి ఉపసమ్పదాపేక్ఖస్స అకిత్తనం వత్థుఅపరామసనం నామ. ‘‘సుణాతు మే, భన్తే, సఙ్ఘో’’తి ఏత్థ ‘‘సుణాతు మే, భన్తే’’తి వత్వా ‘‘సఙ్ఘో’’తి అభణనం సఙ్ఘఅపరామసనం నామ. ‘‘ఇత్థన్నామస్స ఉపసమ్పదాపేక్ఖో’’తి ఉపజ్ఝాయస్స అకిత్తనం పుగ్గలఅపరామసనం నామ. సబ్బేన సబ్బం ఞత్తియా అనుచ్చారణం ఞత్తిఅపరామసనం నామ. పఠమం కమ్మవాచం నిట్ఠాపేత్వా ‘‘ఏసా ఞత్తీ’’తి వత్వా ‘‘ఖమతి సఙ్ఘస్సా’’తి ఏవం ఞత్తికిత్తనం పచ్ఛా ఞత్తిట్ఠపనం నామ. ఇతి ఇమేహి దోసేహి విముత్తాయ ఞత్తియా సమ్పన్నం ఞత్తిసమ్పత్తిసమ్పన్నం నామ.

వత్థుసఙ్ఘపుగ్గలానం అపరామసనాని సావనాయ హాపనం అకాలే సావనన్తి ఇమే పఞ్చ అనుస్సావనదోసా. తత్థ వత్థాదీనం అపరామసనాని ఞత్తియం వుత్తసదిసానేవ. తీసు పన అనుస్సావనాసు యత్థ కత్థచి ఏతేసం అపరామసనం అపరామసనమేవ, సబ్బేన సబ్బం పన కమ్మవాచం అవత్వా చతుక్ఖత్తుం ఞత్తికిత్తనమేవ. అథ వా పన కమ్మవాచబ్భన్తరే అక్ఖరస్స వా పదస్స వా అనుచ్చారణం వా దురుచ్చారణం వా సావనాయ హాపనం నామ. సావనాయ అనోకాసే పఠమం ఞత్తిం అట్ఠపేత్వా అనుస్సావనకరణం అకాలే సావనం నామ. ఇతి ఇమేహి దోసేహి విముత్తాయ అనుస్సావనాయ సమ్పన్నం అనుస్సావనసమ్పత్తిసమ్పన్నం నామ.

విపత్తిసీమాలక్ఖణం సమతిక్కన్తాయ పన సీమాయ కతం సీమాసమ్పత్తిసమ్పన్నం నామ. యావతికా భిక్ఖూ కమ్మప్పత్తా, తేసం అనాగమనం, ఛన్దారహానం ఛన్దస్స అనాహరణం, సమ్ముఖీభూతానం పటిక్కోసనన్తి ఇమే పన తయో పరిసదోసా, తేహి విముత్తాయ పరిసాయ కతం పరిససమ్పత్తిసమ్పన్నం నామ.

ఉపసమ్పదాకమ్మవాచాసఙ్ఖాతం భగవతో వచనం ఉపసమ్పదాకమ్మకరణస్స కారణత్తా ఠానం, యథా చ తం కత్తబ్బన్తి భగవతా అనుసిట్ఠం, తథా కతత్తా తదనుచ్ఛవికం యథావుత్తం అనూనం ఞత్తిఅనుస్సావనం ఉప్పటిపాటియా చ అవుత్తం ఠానారహం. యథా కత్తబ్బన్తి హి భగవతా వుత్తం, తథా అకతే ఉపసమ్పదాకమ్మస్స కారణం న హోతీతి న తం ఠానారహం. తేనాహ ‘‘కారణారహేన సత్థుసాసనారహేనా’’తి. ఇమినా ఞత్తిఅనుస్సావనసమ్పత్తి కథితాతి వేదితబ్బా. ‘‘సమగ్గేన సఙ్ఘేనా’’తి ఇమినా పన పరిససమ్పత్తి కథితావ. ‘‘అకుప్పేనా’’తి ఇమినా పారిసేసతో వత్థుసీమాసమ్పత్తియో కథితాతి వేదితబ్బా. అట్ఠకథాయం పన అకుప్పలక్ఖణం ఏకత్థ సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేతుం అకుప్పేనాతి ఇమస్స ‘‘వత్థుఞత్తిఅనుస్సావనసీమాపరిససమ్పత్తిసమ్పన్నత్తా అకోపేతబ్బతం అప్పటిక్కోసితబ్బతం ఉపగతేనా’’తి అత్థో వుత్తో. కేచి పన ‘‘ఠానారహేనాతిఏత్థ ‘న హత్థచ్ఛిన్నో పబ్బాజేతబ్బో’తిఆది (మహావ. ౧౧౯) సత్థుసాసనం ఠాన’’న్తి వదన్తి.

‘‘ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేనా’’తి ఇమస్మిం అధికారే పసఙ్గతో ఆహరిత్వా యం కమ్మలక్ఖణం సబ్బఅట్ఠకథాసు పపఞ్చితం, తం యథాఆగతట్ఠానేయేవ దస్సేతుకామో ఇధ తస్స అవచనే తత్థ వచనే చ పయోజనం దస్సేతుం ‘‘ఇమస్మిం పన ఠానే ఠత్వా’’తిఆదిమాహ.

అట్ఠసు ఉపసమ్పదాసు ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా సరణగమనూపసమ్పదా ఓవాదపటిగ్గహణూపసమ్పదా పఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదాతి ఇమాహి ఉపసమ్పదాహి ఉపసమ్పన్నానం లోకవజ్జసిక్ఖాపదవీతిక్కమే అభబ్బత్తా గరుధమ్మపటిగ్గహణూపసమ్పదా దూతేనూపసమ్పదా అట్ఠవాచికూపసమ్పదాతి ఇమాసఞ్చ తిస్సన్నం ఉపసమ్పదానం భిక్ఖునీనంయేవ అనుఞ్ఞాతత్తా ఞత్తిచతుత్థేనేవ కమ్మేన ఉపసమ్పన్నో గహితోతి వేదితబ్బో. తథా హి ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదా అన్తిమభవికానంయేవ, సరణగమనూపసమ్పదా పరిసుద్ధానం, ఓవాదపటిగ్గహణపఞ్హబ్యాకరణూపసమ్పదా మహాకస్సపసోపాకానం, న చ తే భబ్బా పారాజికాదిలోకవజ్జం ఆపజ్జితుం, గరుధమ్మపటిగ్గహణాదయో చ భిక్ఖునీనంయేవ అనుఞ్ఞాతా, అయఞ్చ భిక్ఖు, తస్మా ఏత్థ ఞత్తిచతుత్థేన ఉపసమ్పన్నోవ గహితోతి వేదితబ్బో.

పణ్ణత్తివజ్జేసు పన సిక్ఖాపదేసు అఞ్ఞేపి ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నాదయో సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. తేపి హి సహసేయ్యాదిపణ్ణత్తివజ్జం ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తియేవ. యది ఏవం పణ్ణత్తివజ్జేసుపి సిక్ఖాపదేసు ‘‘అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతో భిక్ఖూ’’తి ఞత్తిచతుత్థేనేవ కమ్మేన ఉపసమ్పన్నో కస్మా వుత్తోతి? సబ్బసిక్ఖాపదవీతిక్కమారహత్తా సబ్బకాలికత్తా చ. ఏహిభిక్ఖూపసమ్పదాదయో హి న సబ్బసిక్ఖాపదవీతిక్కమారహా అసబ్బకాలికా చ. తథా హి అట్ఠసు ఉపసమ్పదాసు ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదా దూతేనూపసమ్పదా అట్ఠవాచికూపసమ్పదాతి ఇమా తిస్సోయేవ థావరా, సేసా బుద్ధే ధరమానేయేవ అహేసుం. తేనేవ చ భిక్ఖునీవిభఙ్గేపి (పాచి. ౬౫౮) ‘‘తత్ర యాయం భిక్ఖునీ సమగ్గేన ఉభతోసఙ్ఘేన ఞత్తిచతుత్థేన కమ్మేన అకుప్పేన ఠానారహేన ఉపసమ్పన్నా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా భిక్ఖునీ’’తి దూతేనూపసమ్పదాయ అట్ఠవాచికూపసమ్పదాయ చ ఉపసమ్పన్నం అన్తోకత్వా ఉభతోసఙ్ఘేన ఞత్తిచతుత్థేనేవ కమ్మేన ఉపసమ్పన్నా భిక్ఖునీ వుత్తా, న గరుధమ్మపటిగ్గహణూపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నా తస్సా ఉపసమ్పదాయ పాటిపుగ్గలికభావతో అసబ్బకాలికత్తా. గరుధమ్మపటిగ్గహణూపసమ్పదా హి మహాపజాపతియా ఏవ అనుఞ్ఞాతత్తా పాటిపుగ్గలికాతి, తస్మా సబ్బసిక్ఖాపదవీతిక్కమారహం సబ్బకాలికాయ ఞత్తిచతుత్థకమ్మూపసమ్పదాయ ఉపసమ్పన్నమేవ గహేత్వా సబ్బసిక్ఖాపదాని పఞ్ఞత్తానీతి గహేతబ్బం. యది ఏవం పణ్ణత్తివజ్జేసు సిక్ఖాపదేసు చ ఏహిభిక్ఖూపసమ్పన్నాదీనమ్పి సఙ్గహో కథం విఞ్ఞాయతీతి? అత్థతో ఆపన్నత్తా. తథా హి ‘‘ద్వే పుగ్గలా అభబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ, ద్వే పుగ్గలా భబ్బా ఆపత్తిం ఆపజ్జితుం భిక్ఖూ చ భిక్ఖునియో చా’’తి (పరి. ౩౨౨) సామఞ్ఞతో వుత్తత్తా ఏహిభిక్ఖూపసమ్పన్నాదయోపి అసఞ్చిచ్చ అస్సతియా అచిత్తకం పణ్ణత్తివజ్జం సహసేయ్యాదిఆపత్తిం ఆపజ్జన్తీతి అత్థతో ఆపన్నన్తి అయమేత్థ సారో. యం పనేత్థ ఇతో అఞ్ఞథా కేనచి పపఞ్చితం, న తం సారతో పచ్చేతబ్బం.

నిరుత్తివసేనాతి నిబ్బచనవసేన. అభిలాపవసేనాతి వోహారవసేన. అనుప్పన్నాయ కమ్మవాచాయాతి అనుప్పన్నాయ ఞత్తిచతుత్థకమ్మవాచాయ. గుణవసేనాతి సీలాదితంతంగుణయోగతో. ఏత్థ చ భిన్దతి పాపకే అకుసలే ధమ్మేతి భిక్ఖూతి నిబ్బచనం వేదితబ్బం.

భిక్ఖుపదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సిక్ఖాసాజీవపదభాజనీయవణ్ణనా

సిక్ఖితబ్బాతి ఆసేవితబ్బా. ఉత్తమన్తి విసిట్ఠం. అధిసీలాదీసు విజ్జమానేసు సీలాదీహిపి భవితబ్బం. యథా హి ఓమకతరప్పమాణం ఛత్తం వా ధజం వా ఉపాదాయ అతిరేకప్పమాణం ‘‘అతిఛత్తం అతిధజో’’తి వుచ్చతి, ఏవమిహాపి ‘‘అనుక్కట్ఠసీలం ఉపాదాయ అధిసీలేన భవితబ్బం, తథా అనుక్కట్ఠం చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ ఉపాదాయ అధిచిత్తేన అధిపఞ్ఞాయ చ భవితబ్బ’’న్తి మనసి కత్వా సీలాదిం సరూపతో విభావేతుకామో ‘‘కతమం పనేత్థ సీల’’న్తిఆదిమాహ. అట్ఠఙ్గసీలం దసఙ్గసీలేస్వేవ అన్తోగధత్తా విసుం అగ్గహేత్వా ‘‘పఞ్చఙ్గదసఙ్గసీల’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. పాతిమోక్ఖసంవరసీలన్తి చారిత్తవారిత్తవసేన దువిధం వినయపిటకపరియాపన్నం సిక్ఖాపదసీలం. తఞ్హి యో నం పాతి రక్ఖతి, తం మోక్ఖేతి మోచేతి ఆపాయికాదీహి దుక్ఖేహీతి పాతిమోక్ఖన్తి వుచ్చతి. సంవరణం సంవరో, కాయవాచాహి అవీతిక్కమో. పాతిమోక్ఖమేవ సంవరో పాతిమోక్ఖసంవరో. సో ఏవ సీలనట్ఠేన సీలన్తి పాతిమోక్ఖసంవరసీలం.

అపరో నయో (ఉదా. అట్ఠ. ౩౧; ఇతివు. అట్ఠ. ౯౭) – కిలేసానం బలవభావతో పాపకిరియాయ సుకరభావతో పుఞ్ఞకిరియాయ చ దుక్కరభావతో బహుక్ఖత్తుం అపాయేసు పతనసీలోతి పాతీ, పుథుజ్జనో. అనిచ్చతాయ వా భవాభవాదీసు కమ్మవేగక్ఖిత్తో ఘటియన్తం వియ అనవట్ఠానేన పరిబ్భమనతో గమనసీలోతి పాతీ, మరణవసేన వా తమ్హి తమ్హి సత్తనికాయే అత్తభావస్స పతనసీలోతి పాతీ, సత్తసన్తానో, చిత్తమేవ వా. తం పాతినం సంసారదుక్ఖతో మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖం. చిత్తస్స హి విమోక్ఖేన సత్తో విముత్తోతి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హి ‘‘చిత్తవోదానా విసుజ్ఝన్తీ’’తి (సం. ని. ౩.౧౦౦), ‘‘అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముత్త’’న్తి (మహావ. ౨౮) చ.

అథ వా అవిజ్జాదినా హేతునా సంసారే పతతి గచ్ఛతి పవత్తతీతి పాతి. ‘‘అవిజ్జానీవరణానం సత్తానం తణ్హాసంయోజనానం సన్ధావతం సంసరత’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౨౪) హి వుత్తం. తస్స పాతినో సత్తస్స తణ్హాదిసంకిలేసత్తయతో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖో. ‘‘కణ్ఠేకాళో’’తిఆదీనం వియస్స సమాససిద్ధి వేదితబ్బా.

అథ వా పాతేతి వినిపాతేతి దుక్ఖేహీతి పాతి, చిత్తం. వుత్తఞ్హి ‘‘చిత్తేన నీయతి లోకో, చిత్తేన పరికస్సతీ’’తి (సం. ని. ౧.౬౨). తస్స పాతినో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖో. పతతి వా ఏతేన అపాయదుక్ఖే సంసారదుక్ఖే చాతి పాతి, తణ్హాసంకిలేసో. వుత్తఞ్హి ‘‘తణ్హా జనేతి పురిసం (సం. ని. ౧.౫౫-౫౭), తణ్హాదుతియో పురిసో’’తి (అ. ని. ౪.౯; ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫) చ ఆది. తతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.

అథ వా పతతి ఏత్థాతి పాతి, ఛ అజ్ఝత్తికబాహిరాని ఆయతనాని. వుత్తఞ్హి ‘‘ఛసు లోకో సముప్పన్నో, ఛసు కుబ్బతి సన్థవ’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౦; సు. ని. ౧౭౧). తతో ఛఅజ్ఝత్తికబాహిరాయతనసఙ్ఖాతతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.

అథ వా పాతో వినిపాతో అస్స అత్థీతి పాతీ, సంసారో. తతో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.

అథ వా సబ్బలోకాధిపతిభావతో ధమ్మిస్సరో భగవా పతీతి వుచ్చతి, ముచ్చతి ఏతేనాతి మోక్ఖో, పతినో మోక్ఖో తేన పఞ్ఞత్తత్తాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. సబ్బగుణానం వా మూలభావతో ఉత్తమట్ఠేన పతి చ సో యథావుత్తేన అత్థేన మోక్ఖో చాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. తథా హి వుత్తం ‘‘పాతిమోక్ఖన్తి ముఖమేతం పముఖమేత’’న్తి (మహావ. ౧౩౫) విత్థారో.

అథ వా ప-ఇతి పకారే, అతీతి అచ్చన్తత్థే నిపాతో, తస్మా పకారేహి అచ్చన్తం మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖో. ఇదఞ్హి సీలం సయం తదఙ్గవసేన సమాధిసహితం పఞ్ఞాసహితఞ్చ విక్ఖమ్భనవసేన సముచ్ఛేదవసేన చ అచ్చన్తం మోక్ఖేతి మోచేతీతి పాతిమోక్ఖో.

పతి పతి మోక్ఖోతి వా పతిమోక్ఖో, తమ్హా తమ్హా వీతిక్కమదోసతో పచ్చేకం మోక్ఖేతీతి అత్థో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. మోక్ఖో వా నిబ్బానం, తస్స మోక్ఖస్స పటిబిమ్బభూతోతి పతిమోక్ఖో. సీలసంవరో హి సూరియస్స అరుణుగ్గమనం వియ నిబ్బానస్స ఉదయభూతో తప్పటిభాగో చ యథారహం కిలేసనిబ్బాపనతో, పతిమోక్ఖోయేవ పాతిమోక్ఖో. పతివత్తతి మోక్ఖాభిముఖన్తి వా పతిమోక్ఖం, పతిమోక్ఖమేవ పాతిమోక్ఖన్తి ఏవం తావేత్థ పాతిమోక్ఖసద్దస్స అత్థో వేదితబ్బో.

సంవరతి పిదహతి ఏతేనాతి సంవరో, పాతిమోక్ఖమేవ సంవరో పాతిమోక్ఖసంవరో. సో ఏవ సీలం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం, అత్థతో పన తతో తతో వీతిక్కమితబ్బతో విరతియో చేవ చేతనా చ.

అధిసీలన్తి వుచ్చతీతి అనవసేసతో కాయికవాచసికసంవరభావతో చ మగ్గసీలస్స పదట్ఠానభావతో చ పాతిమోక్ఖసంవరసీలం అధికం విసిట్ఠం సీలం అధిసీలన్తి వుచ్చతి. పజ్జోతానన్తి ఆలోకానం. నను చ పచ్చేకబుద్ధాపి ధమ్మతావసేన పాతిమోక్ఖసంవరసీలేన సమన్నాగతావ హోన్తి, ఏవం సతి కస్మా ‘‘బుద్ధుప్పాదేయేవ పవత్తతి, న వినా బుద్ధుప్పాదా’’తి నియమేత్వా వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘న హి తం పఞ్ఞత్తిం ఉద్ధరిత్వా’’తిఆది. కిఞ్చాపి పచ్చేకబుద్ధా పాతిమోక్ఖసంవరసమ్పన్నాగతా హోన్తి, న పన తేసం వసేన విత్థారితం హుత్వా పవత్తతీతి అధిప్పాయో. ‘‘ఇమస్మిం వత్థుస్మిం ఇమస్మిం వీతిక్కమే ఇదం నామ హోతీ’’తి పఞ్ఞపనం అఞ్ఞేసం అవిసయో, బుద్ధానంయేవ ఏస విసయో, బుద్ధానం బలన్తి ఆహ – ‘‘బుద్ధాయేవ పనా’’తిఆది. లోకియసీలస్స అధిసీలభావో పరియాయేనాతి నిప్పరియాయమేవ తం దస్సేతుం ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరతోపి చ మగ్గఫలసమ్పయుత్తమేవ సీలం అధిసీల’’న్తి వుత్తం. న హి తం సమాపన్నో భిక్ఖూతి గహట్ఠేసు సోతాపన్నానం సదారవీతిక్కమసమ్భవతో వుత్తం. తథా హి తే సపుత్తదారా అగారం అజ్ఝావసన్తి.

సమాదాపనం సమాదానఞ్చాతి అఞ్ఞేసం సమాదాపనం సయం సమాదానఞ్చ. అధిచిత్తన్తి వుచ్చతీతి మగ్గసమాధిస్స అధిట్ఠానభావతో అధిచిత్తన్తి వుచ్చతి. న వినా బుద్ధుప్పాదాతి కిఞ్చాపి పచ్చేకబుద్ధానం విపస్సనాపాదకం అట్ఠసమాపత్తిచిత్తం హోతియేవ, న పన తే తత్థ అఞ్ఞే సమాదాపేతుం సక్కోన్తీతి న తేసం వసేన విత్థారితం హుత్వా పవత్తతీతి అధిప్పాయో. విపస్సనాపఞ్ఞాయపి అధిపఞ్ఞతాసాధనే ‘‘న వినా బుద్ధుప్పాదా’’తి వచనం ఇమినావ అధిప్పాయేన వుత్తన్తి వేదితబ్బం. లోకియచిత్తస్స అధిచిత్తతా పరియాయేనాతి నిప్పరియాయమేవ తం దస్సేతుం ‘‘తతోపి చ మగ్గఫలచిత్తమేవ అధిచిత్త’’న్తి ఆహ. తం పన ఇధ అనధిప్పేతన్తి ఇమినా అట్ఠకథావచనేన లోకియచిత్తస్స వసేన అధిచిత్తసిక్ఖాపి ఇధ అధిప్పేతాతి విఞ్ఞాయతి. న హి తం సమాపన్నో భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవతీతి చ ఇమినా లోకియఅధిచిత్తం సమాపన్నో మేథునం ధమ్మం పటిసేవతీతి ఆపన్నం. అధిపఞ్ఞానిద్దేసే చ ‘‘తతోపి చ మగ్గఫలపఞ్ఞావ అధిపఞ్ఞా’’తి వత్వా ‘‘సా పన ఇధ అనధిప్పేతా. న హి తం సమాపన్నో భిక్ఖు మేథునం ధమ్మం పటిసేవతీ’’తి వుత్తత్తా లోకియపఞ్ఞావసేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయపి ఇధాధిప్పేతభావో తం సమాపన్నస్స మేథునధమ్మపటిసేవనఞ్చ అట్ఠకథాయం అనుఞ్ఞాతన్తి విఞ్ఞాయతి. ఇదఞ్చ సబ్బం ‘‘తత్ర యాయం అధిసీలసిక్ఖా, అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా సిక్ఖా’’తి ఇమాయ పాళియా న సమేతి. అయఞ్హి పాళి అధిసీలసిక్ఖావ ఇధ అధిప్పేతా, న ఇతరాతి దీపేతి, తస్మా పాళియా అట్ఠకథాయ చ ఏవమధిప్పాయో వేదితబ్బో – లోకియఅధిచిత్తఅధిపఞ్ఞాసమాపన్నస్స తథారూపపచ్చయం పటిచ్చ ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవిస్సామీ’’తి చిత్తే ఉప్పన్నే తతో అధిచిత్తతో అధిపఞ్ఞతో చ పరిహాని సమ్భవతీతి తం ద్వయం సమాపన్నేన న సక్కా మేథునం ధమ్మం పటిసేవితున్తి పాళియం అధిసీలసిక్ఖావ వుత్తా. అధిసీలసిక్ఖఞ్హి యావ వీతిక్కమం న కరోతి, తావ సమాపన్నోవ హోతి. న హి చిత్తుప్పాదమత్తేన పాతిమోక్ఖసంవరసీలం భిన్నం నామ హోతీతి. అట్ఠకథాయం పన లోకియఅధిచిత్తతో అధిపఞ్ఞతో చ పరిహాయిత్వాపి భిక్ఖునో మేథునధమ్మపటిసేవనం కదాచి భవేయ్యాతి తం ద్వయం అప్పటిక్ఖిపిత్వా మగ్గఫలధమ్మానం అకుప్పసభావత్తా తం సమాపన్నస్స భిక్ఖునో తతో పరిహాయిత్వా మేథునధమ్మపటిసేవనం నామ న కదాచి సమ్భవతీతి లోకుత్తరాధిచిత్తఅధిపఞ్ఞానంయేవ పటిక్ఖేపో కతోతి వేదితబ్బో.

అత్థి దిన్నం అత్థి యిట్ఠన్తిఆదినయప్పవత్తన్తి ఇమినా –

‘‘తత్థ కతమం కమ్మస్సకతఞ్ఞాణం? ‘అత్థి దిన్నం, అత్థి యిట్ఠం, అత్థి హుతం, అత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో, అత్థి అయం లోకో, అత్థి పరో లోకో, అత్థి మాతా, అత్థి పితా, అత్థి సత్తా ఓపపాతికా, అత్థి లోకే సమణబ్రాహ్మణా సమ్మగ్గతా సమ్మా పటిపన్నా, యే ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేన్తీ’తి యా ఏవరూపా పఞ్ఞా పజాననా…పే… అమోహో ధమ్మవిచయో సమ్మాదిట్ఠి, ఇదం వుచ్చతి కమ్మస్సకతఞ్ఞాణం. ఠపేత్వా సచ్చానులోమికం ఞాణం సబ్బాపి సాసవా కుసలా పఞ్ఞా కమ్మస్సకతఞ్ఞాణ’’న్తి (విభ. ౭౯౩) –

ఇమం విభఙ్గపాళిం సఙ్గణ్హాతి.

తత్థ (విభ. అట్ఠ. ౭౯౩) అత్థి దిన్నన్తిఆదీసు దిన్నపచ్చయా ఫలం అత్థీతి ఇమినా ఉపాయేన అత్థో వేదితబ్బో. దిన్నన్తి చ దేయ్యధమ్మసీసేన దానం వుత్తం. యిట్ఠన్తి మహాయాగో, సబ్బసాధారణం మహాదానన్తి అత్థో. హుతన్తి పహోనకసక్కారో అధిప్పేతో. అత్థి మాతా, అత్థి పితాతి మాతాపితూసు సమ్మాపటిపత్తిమిచ్ఛాపటిపత్తిఆదీనం ఫలసమ్భవో వుత్తో. ఇదం వుచ్చతీతి యం ఞాణం ‘‘ఇదం కమ్మం సకం, ఇదం నో సక’’న్తి జానాతి, ఇదం కమ్మస్సకతఞ్ఞాణం నామ వుచ్చతీతి అత్థో. తత్థ తివిధం కాయదుచ్చరితం చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం తివిధం మనోదుచ్చరితన్తి ఇదం న సకకమ్మం నామ, తీసు ద్వారేసు దసవిధమ్పి సుచరితం సకకమ్మం నామ. అత్తనో వాపి హోతు పరస్స వా, సబ్బమ్పి అకుసలం న సకకమ్మం నామ. కస్మా? అత్థభఞ్జనతో అనత్థజననతో చ. అత్తనో వా హోతు పరస్స వా, సబ్బమ్పి కుసలం సకకమ్మం నామ. కస్మా? అనత్థభఞ్జనతో అత్థజననతో చ. ఏవం జాననసమత్థే ఇమస్మిం కమ్మస్సకతఞ్ఞాణే ఠత్వా బహుం దానం దత్వా సీలం పూరేత్వా ఉపోసథం సమాదియిత్వా సుఖేన సుఖం సమ్పత్తియా సమ్పత్తిం అనుభవిత్వా నిబ్బానం పత్తానం సత్తానం గణనపరిచ్ఛేదో నత్థి. ఠపేత్వా సచ్చానులోమికం ఞాణన్తి మగ్గసచ్చస్స పరమత్థసచ్చస్స చ అనులోమనతో సచ్చానులోమికన్తి లద్ధనామం విపస్సనాఞాణం ఠపేత్వా అవసేసా సబ్బాపి సాసవా కుసలా పఞ్ఞా కమ్మస్సకతఞ్ఞాణమేవాతి అత్థో.

తిలక్ఖణాకారపరిచ్ఛేదకన్తి అనిచ్చాదిలక్ఖణత్తయస్స హుత్వా అభావాదిఆకారపఅచ్ఛిన్దనకం. అధిపఞ్ఞాతి వుచ్చతీతి మగ్గపఞ్ఞాయ అధిట్ఠానభావతో విపస్సనాఞాణం అధిపఞ్ఞాతి వుచ్చతి.

‘‘కల్యాణకారీ కల్యాణం, పాపకారీ చ పాపకం;

అనుభోతి ద్వయమేతం, అనుబన్ధతి కారక’’న్తి. (సం. ని. ౧.౨౫౬);

ఏవం అతీతే అనాగతే చ వట్టమూలకదుక్ఖసల్లక్ఖణవసేన సంవేగవత్థుతాయ విముత్తిఆకఙ్ఖాయ పచ్చయభూతా కమ్మస్సకతపఞ్ఞా అధిపఞ్ఞాతిపి వదన్తి. లోకియపఞ్ఞాయ అధిపఞ్ఞాభావో పరియాయేనాతి నిప్పరియాయమేవ తం దస్సేతుం ‘‘తతోపి చ మగ్గఫలపఞ్ఞావ అధిపఞ్ఞా’’తి వుత్తం.

సహ ఆజీవన్తి ఏత్థాతి సాజీవోతి సబ్బసిక్ఖాపదం వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘సబ్బమ్పి…పే… తస్మా సాజీవన్తి వుచ్చతీ’’తి. తత్థ సిక్ఖాపదన్తి ‘‘నామకాయో పదకాయో నిరుత్తికాయో బ్యఞ్జనకాయో’’తి వుత్తం భగవతో వచనసఙ్ఖాతం సిక్ఖాపదం. సభాగవుత్తినోతి సమానవుత్తికా, సదిసప్పవత్తికాతి అత్థో. తస్మిం సిక్ఖతీతి ఏత్థ ఆధేయ్యాపేక్ఖత్తా అధికరణస్స కిమాధేయ్యమపేక్ఖిత్వా ‘‘తస్మి’’న్తి అధికరణం నిద్దిట్ఠన్తి ఆహ – ‘‘తం సిక్ఖాపదం చిత్తస్స అధికరణం కత్వా’’తి, తం సాజీవసఙ్ఖాతం సిక్ఖాపదం ‘‘యథాసిక్ఖాపదం ను ఖో సిక్ఖామి, న సిక్ఖామీ’’తి ఏవం పవత్తివసేన సిక్ఖాపదవిసయత్తా తదాధేయ్యభూతస్స చిత్తస్స అధికరణం కత్వాతి అత్థో. నను చ ‘‘సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి ఇమస్స పదభాజనం కరోన్తేన ‘‘యం సిక్ఖం సాజీవఞ్చ సమాపన్నో, తదుభయం దస్సేత్వా తేసు సిక్ఖతి, తేన వుచ్చతి సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో’’తి వత్తబ్బం సియా, ఏవమవత్వా ‘‘తస్మిం సిక్ఖతి, తేన వుచ్చతి సాజీవసమాపన్నో’’తి ఏత్తకమేవ కస్మా వుత్తన్తి అన్తోలీనచోదనం సన్ధాయాహ ‘‘న కేవలఞ్చాయమేతస్మి’’న్తిఆది.

తస్సా చ సిక్ఖాయాతి తస్సా అధిసీలసఙ్ఖాతాయ సిక్ఖాయ. సిక్ఖం పరిపూరేన్తోతి

సీలసంవరం పరిపూరేన్తో, వారిత్తసీలవసేన విరతిసమ్పయుత్తం చేతనం చారిత్తసీలవసేన విరతివిప్పయుత్తం చేతనఞ్చ అత్తని పవత్తేన్తోతి అత్థో. తస్మిఞ్చ సిక్ఖాపదే అవీతిక్కమన్తో సిక్ఖతీతి ‘‘నామకాయో పదకాయో నిరుత్తికాయో బ్యఞ్జనకాయో’’తి ఏవం వుత్తం భగవతో వచనసఙ్ఖాతం సిక్ఖాపదం అవీతిక్కమన్తో హుత్వా తస్మిం యథావుత్తసిక్ఖాపదే సిక్ఖతీతి అత్థో. సీలసంవరపూరణం సాజీవానతిక్కమనఞ్చాతి ఇదమేవ చ ద్వయం ఇధ సిక్ఖనం నామాతి అధిప్పాయో. తత్థ సాజీవానతిక్కమో సిక్ఖాపారిపూరియా పచ్చయో. సాజీవానతిక్కమతో హి యావ మగ్గా సిక్ఖాపారిపూరీ హోతి. అపిచేత్థ ‘‘సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సిక్ఖతీ’’తి ఇమినా విరతిచేతనాసఙ్ఖాతస్స సీలసంవరస్స విసేసతో సన్తానే పవత్తనకాలోవ గహితో, ‘‘అవీతిక్కమన్తో సిక్ఖతీ’’తి ఇమినా పన అప్పవత్తనకాలోపి. సిక్ఖఞ్హి పరిపూరణవసేన అత్తని పవత్తేన్తోపి నిద్దాదివసేన అప్పవత్తేన్తోపి వీతిక్కమాభావా ‘‘అవీతిక్కమన్తో సిక్ఖతీ’’తి వుచ్చతీతి.

సిక్ఖాసాజీవపదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవిభఙ్గవణ్ణనా

‘‘అప్పచ్చక్ఖాయ అప్పచ్చక్ఖాతాయా’’తి ఉభయథాపి పాఠో తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తో. దుబ్బల్యే ఆవికతేపీతి ‘‘యంనూనాహం బుద్ధం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తిఆదినా దుబ్బలభావే పకాసితేపి. సిక్ఖాయ పన పచ్చక్ఖాతాయాతి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా సిక్ఖాయ పచ్చక్ఖాతాయ. యస్మా దిరత్తవచనే గహితే తేన పురిమపచ్ఛిమపదాని సంసిలిట్ఠాని హోన్తి, న తస్మిం అగ్గహితే, తస్మా దిరత్తవచనేన బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతామత్తమేవ పయోజనన్తి ఆహ ‘‘బ్యఞ్జనసిలిట్ఠతాయా’’తి. ముఖారుళ్హతాయాతి యస్మా ఏవరూపం వచనం లోకస్స ముఖమారుళ్హం, తస్మాతి అత్థో.

బ్యఞ్జనం సమ్పాదేతీతి తస్స విసుం అత్థాభావతో వుత్తమేవత్థం అఞ్ఞపదేన దీపేన్తో బ్యఞ్జనం సమ్పాదేతి. వుత్తమేవత్థం కారణేన విభావేన్తో ఆహ ‘‘పరివారకపదవిరహితఞ్హీ’’తిఆది. అత్థదీపకం పదం అత్థపదం.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్సాతి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదిసిక్ఖాపచ్చక్ఖానవచనస్స. ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదీసు ‘‘ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చేవ హోతి సిక్ఖా చ పచ్చక్ఖాతా’’తి వుత్తత్తా ఉభయమ్పి హోతీతి ఆహ – ‘‘ఏకచ్చం దుబ్బల్యావికమ్మం అత్థో హోతీ’’తి. కిఞ్చాపి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదిసిక్ఖాపచ్చక్ఖానవచనస్స దుబ్బల్యావికమ్మపదత్థో న హోతి, తథాపి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వుత్తే సిక్ఖాపరిపూరణే దుబ్బల్యావిభావస్సపి గమ్యమానత్తా ‘‘సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స ఏకచ్చం దుబ్బల్యావికమ్మం అత్థో హోతీ’’తి వుత్తం. నం సన్ధాయాతి నం అత్థభూతం దుబ్బల్యావికమ్మం సన్ధాయ.

విసేసావిసేసన్తి ఏత్థ యేన దుబ్బల్యావికమ్మమేవ హోతి, న సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం, తత్థ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానదుబ్బల్యావికమ్మానం అత్థి విసేసో. యేన పన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానఞ్చేవ దుబ్బల్యావికమ్మఞ్చ హోతి, తత్థ నేవత్థి విసేసోతి వేదితబ్బం. కఠకిచ్ఛజీవనేతి ధాతూసు పఠితత్తా వుత్తం ‘‘కిచ్ఛజీవికప్పత్తో’’తి. ఉక్కణ్ఠనం ఉక్కణ్ఠా, కిచ్ఛజీవికా, తం ఇతో పత్తోతి ఉక్కణ్ఠితో. ఇతోతి ఇతో ఠానతో, ఇతో విహారతో వా. ఏత్థాతి గన్తుమిచ్ఛితం పదేసం వదతి. అనభిరతియా పీళితో విక్ఖిత్తచిత్తో హుత్వా సీసం ఉక్ఖిపిత్వా ఉద్ధంముఖో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో ఆహిణ్డతీతి ఆహ ‘‘ఉద్ధం కణ్ఠం కత్వా విహరమానో’’తి.

అట్టీయమానోతి ఏత్థ అట్టమివ అత్తానమాచరతి అట్టీయతీతి అట్టీయసద్దస్స అన్తోగధఉపమానభూతకమ్మత్తా ఉపమేయ్యభూతేన అత్తనావ సకమ్మకత్తం, న భిక్ఖుభావేనాతి ఆహ ‘‘భిక్ఖుభావన్తి భిక్ఖుభావేనా’’తి. న హి సో భిక్ఖుభావం అట్టమివ ఆచరతి, కిఞ్చరహి అత్తానం తస్మా భిక్ఖుభావేన కరణభూతేన అత్తానం అట్టీయమానోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బోతి ఆహ ‘‘కరణత్థే ఉపయోగవచన’’న్తి. కణ్ఠే ఆసత్తేన అట్టీయేయ్యాతి ఏత్థ పన కరణత్థేయేవ కరణవచనన్తి ఆహ – ‘‘యథాలక్ఖణం కరణవచనేనేవ వుత్త’’న్తి. కత్తుఅత్థే వా ఉపయోగవచనం దట్ఠబ్బన్తి ఆహ – ‘‘తేన వా భిక్ఖుభావేనా’’తిఆది, తేన కత్తుభూతేన భిక్ఖుభావేనాతి అత్థో. ఇమస్మిం పనత్థే అట్టం కరోతీతి అట్టీయతీతి అట్టీయ-సద్దం నిప్ఫాదేత్వా తతో కమ్మని మాన-సద్దే కతే ‘‘అట్టీయమానో’’తి పదసిద్ధి వేదితబ్బా. తేనేవాహ – ‘‘అట్టో కరియమానో పీళియమానో’’తి. జిగుచ్ఛమానోతి ఇమినా పన సమ్బన్ధే కరియమానే భిక్ఖుభావన్తి ఉపయోగత్థే ఏవ ఉపయోగవచనన్తి ఆహ – ‘‘అసుచిం వియ తం జిగుచ్ఛన్తో’’తి, తం భిక్ఖుభావం జిగుచ్ఛన్తోతి అత్థో. సచాహన్తి సచే అహం.

పచ్చక్ఖానాకారేన వుత్తానీతి ‘‘పచ్చక్ఖేయ్యం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి వుత్తత్తా పచ్చక్ఖానాకారసమ్బన్ధేన వుత్తాని. భావవికప్పాకారేనాతి ‘‘అస్సం అస్స’’న్తి ఆగతత్తా యం యం భవితుకామో, తస్స తస్స భావస్స వికప్పాకారేన, భిక్ఖుభావతో అఞ్ఞభావవికప్పాకారేనాతి అధిప్పాయో.

౫౦. న ఉస్సహామీతి అత్తనో తత్థ తత్థ ఉస్సహాభావం దస్సేతి. న విసహామీతి ఏకభత్తాదీనం అసయ్హభావం దస్సేతి. న రమామీతి ‘‘పబ్బజ్జామూలకం నత్థి మే సుఖ’’న్తి దస్సేతి. నాభిరమామీతి పబ్బజ్జాయ అత్తనో సన్తోసాభావం దస్సేతి.

ఇదాని సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవారే ఠత్వా అయం వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో – తత్థ ‘‘సామఞ్ఞా చవితుకామో’’తిఆదీహి పదేహి చిత్తనియమం దస్సేతి. ‘‘బుద్ధం ధమ్మ’’న్తిఆదీహి పదేహి ఖేత్తనియమం దస్సేతి. యథా హి లోకే సస్సానం రుహనట్ఠానం ‘‘ఖేత్త’’న్తి వుచ్చతి, ఏవమిదమ్పి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స రుహనట్ఠానత్తా ‘‘ఖేత్త’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘పచ్చక్ఖామి ధారేహీ’’తి ఏతేన కాలనియమం దస్సేతి. ‘‘వదతీ’’తి ఇమినా పయోగనియమం దస్సేతి. ‘‘అలం మే బుద్ధేన, కిన్ను మే బుద్ధేన, న మమత్థో బుద్ధేన, సుముత్తాహం బుద్ధేనా’’తిఆదీహి అనామట్ఠకాలవసేనపి పచ్చక్ఖానం హోతీతి దస్సేతి. ‘‘విఞ్ఞాపేతీ’’తి ఇమినా విజానననియమం దస్సేతి. ‘‘ఉమ్మత్తకో సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి, ఉమ్మత్తకస్స సన్తికే సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతీ’’తిఆదీహి పుగ్గలనియమం దస్సేతి. ‘‘అరియకేన మిలక్ఖస్స సన్తికే సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి, సో చ నప్పటివిజానాతి, అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తిఆదీహి పుగ్గలాదినియమే సతిపి విజానననియమాసమ్భవం దస్సేతి. ‘‘దవాయ సిక్ఖం పచ్చక్ఖాతి, అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తిఆదీహి ఖేత్తాదినియమే సతిపి చిత్తనియమాభావేన న రుహతీతి దస్సేతి. ‘‘సావేతుకామో న సావేతి, అపచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తి ఇమినా చిత్తనియమేపి సతి పయోగనియమాభావేన న రుహతీతి దస్సేతి. ‘‘అవిఞ్ఞుస్స సావేతి, విఞ్ఞుస్స న సావేతీ’’తి ఏతేహి చిత్తఖేత్తకాలపయోగపుగ్గలవిజానననియమేపి సతి యం పుగ్గలం ఉద్దిస్స సావేతి, తస్సేవ సవనేన రుహతి, న అఞ్ఞస్సాతి దస్సేతి. ‘‘సబ్బసో వా పన న సావేతి, అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తి ఇదం పన చిత్తాదినియమేనేవ సిక్ఖా పచ్చక్ఖాతా హోతి, న అఞ్ఞథాతి దస్సనత్థం వుత్తం. తస్మా చిత్తఖేత్తకాలపయోగపుగ్గలవిజానననియమవసేన సిక్ఖాయ పచ్చక్ఖానం ఞత్వా తదభావేన అప్పచ్చక్ఖానం వేదితబ్బం.

కథం? ఉపసమ్పన్నభావతో చవితుకామతాచిత్తేనేవ హి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న దవా వా రవా వా భణన్తస్స. ఏవం చిత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

తథా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామి, ధమ్మం పచ్చక్ఖామి, సఙ్ఘం పచ్చక్ఖామి, సిక్ఖం, వినయం, పాతిమోక్ఖం, ఉద్దేసం, ఉపజ్ఝాయం, ఆచరియం, సద్ధివిహారికం, అన్తేవాసికం, సమానుపజ్ఝాయకం, సమానాచరియకం, సబ్రహ్మచారిం పచ్చక్ఖామీ’’తి ఏవం వుత్తానం బుద్ధాదీనం చతుద్దసన్నం, ‘‘గిహీతి మం ధారేహి, ఉపాసకో, ఆరామికో, సామణేరో, తిత్థియో, తిత్థియసావకో, అస్సమణో, అసక్యపుత్తియోతి మం ధారేహీ’’తి ఏవం వుత్తానం గిహిఆదీనం అట్ఠన్నఞ్చాతి ఇమేసం ద్వావీసతియా ఖేత్తపదానం యస్స కస్సచి సవేవచనస్స వసేన తేసు చ యంకిఞ్చి వత్తుకామస్స యంకిఞ్చి వదతోపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న రుక్ఖాదీనం అఞ్ఞతరస్స నామం గహేత్వా సిక్ఖం పచ్చక్ఖన్తస్స. ఏవం ఖేత్తవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

తత్థ యదేతం ‘‘పచ్చక్ఖామీ’’తి చ ‘‘మం ధారేహీ’’తి చ వుత్తం వత్తమానకాలవచనం, యాని చ ‘‘అలం మే బుద్ధేన, కిన్ను మే బుద్ధేన, న మమత్థో బుద్ధేన, సుముత్తాహం బుద్ధేనా’’తిఆదినా నయేన ఆఖ్యాతవసేన కాలం అనామసిత్వా పురిమేహి చుద్దసహి పదేహి సద్ధిం యోజేత్వా వుత్తాని ‘‘అలం మే’’తిఆదీని చత్తారి పదాని, తేసంయేవ చ సవేవచనానం వసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న ‘‘పచ్చక్ఖాసి’’న్తి వా ‘‘పచ్చక్ఖిస్స’’న్తి వా ‘‘మం ధారేసీ’’తి వా ‘‘ధారేస్ససీ’’తి వా ‘‘యనూనాహం పచ్చక్ఖేయ్య’’న్తి వాతిఆదీని అతీతానాగతపరికప్పవచనాని భణన్తస్స. ఏవం వత్తమానకాలవసేన చేవ అనామట్ఠకాలవసేన చ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పయోగో పన దువిధో కాయికో వాచసికో. తత్థ ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా నయేన యాయ కాయచి భాసాయ వచీభేదం కత్వా వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న అక్ఖరలిఖనం వా హత్థముద్దాదిదస్సనం వా కాయపయోగం కరోన్తస్స. ఏవం వాచసికపయోగేనేవ పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

పుగ్గలో పన దువిధో యో చ పచ్చక్ఖాతి, యస్స చ పచ్చక్ఖాతి. తత్థ యో పచ్చక్ఖాతి, సో సచే ఉమ్మత్తకఖిత్తచిత్తవేదనాట్టానం అఞ్ఞతరో న హోతి. యస్స పన పచ్చక్ఖాతి, సో సచే మనుస్సజాతికో హోతి, న చ ఉమ్మత్తకాదీనం అఞ్ఞతరో, సమ్ముఖీభూతో చ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి. న హి అసమ్ముఖీభూతస్స దూతేన వా పణ్ణేన వా ఆరోచనం రుహతి. ఏవం యథావుత్తపుగ్గలవసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన.

విజాననమ్పి నియమితానియమితవసేన దువిధం. తత్థ యస్స యేసం వా నియమేత్వా ‘‘ఇమస్స ఇమేసం వా ఆరోచేమీ’’తి వదతి, సచే తే యథా పకతియా లోకే మనుస్సా వచనం సుత్వా ఆవజ్జనసమయే జానన్తి, ఏవం తస్స వచనానన్తరమేవ తస్స ‘‘అయం ఉక్కణ్ఠితో’’తి వా ‘‘గిహిభావం పత్థయతీ’’తి వా యేన కేనచి ఆకారేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం జానన్తి, పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. అథ అపరభాగే ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి చిన్తేత్వా జానన్తి, అఞ్ఞే వా జానన్తి, అప్పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అనియమేత్వా ఆరోచేన్తస్స పన సచే వుత్తనయేన యో కోచి మనుస్సజాతికో వచనత్థం జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. ఏవం విజాననవసేన పచ్చక్ఖానం హోతి, న తదభావేన. ఇతి ఇమేసం వుత్తప్పకారానం చిత్తాదీనం వసేనేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న అఞ్ఞథాతి దట్ఠబ్బం.

౫౧. ‘‘వదతీ’’తి వచీభేదప్పయోగం దస్సేత్వా తదనన్తరం ‘‘విఞ్ఞాపేతీ’’తి వుత్తత్తా తేనేవ వచీభేదేన అధిప్పాయవిఞ్ఞాపనం ఇధాధిప్పేతం, న యేన కేనచి ఉపాయేనాతి ఆహ ‘‘తేనేవ వచీభేదేనా’’తి. పదపచ్చాభట్ఠం కత్వాతి పదవిపరావుత్తిం కత్వా. ఇదఞ్చ పదప్పయోగస్స అనియమితత్తా వుత్తం. యథా హి లోకే ‘‘ఆహర పత్తం, పత్తం ఆహరా’’తి అనియమితేన పదప్పయోగేన తదత్థవిఞ్ఞాపనం దిట్ఠం, ఏవమిధాపి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామి, పచ్చక్ఖామి బుద్ధ’’న్తి అనియమితేన పదప్పయోగేన తదత్థవిఞ్ఞాపనం హోతియేవాతి అధిప్పాయో. బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతి అత్థప్పధానో అయం నిద్దేసో, న సద్దప్పధానోతి ఆహ ‘‘మిలక్ఖభాసాసు వా అఞ్ఞతరభాసాయ తమత్థం వదేయ్యా’’తి. మాగధభాసతో అవసిట్ఠా సబ్బాపి అన్ధదమిళాదిభాసా మిలక్ఖభాసాతి వేదితబ్బా. ఖేత్తపదేసు ఏకం వత్తుకామో సచేపి అఞ్ఞం వదేయ్య, ఖేత్తపదన్తోగధత్తా పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతి వత్తుకామో’’తిఆది. యదిపి ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వత్తుం అనిచ్ఛన్తో చిత్తేన తం పటిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞం వత్తుకామో పున విరజ్ఝిత్వా తమేవ వదేయ్య, తథాపి సాసనతో చవితుకామతాచిత్తే సతి ఖేత్తపదస్సేవ వుత్తత్తా అఙ్గపారిపూరిసమ్భవతో హోత్వేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానన్తి వేదితబ్బం. ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణన్తి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స రుహనట్ఠానభూతం ఖేత్తమేవ ఓతిణ్ణం.

‘‘పచ్చక్ఖామి ధారేహీ’’తి వత్తమానకాలస్స పధానభావేన వత్తుమిచ్ఛితత్తా అతీతానాగతపరికప్పవచనేహి నేవత్థి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సచే పన బుద్ధం పచ్చక్ఖిన్తి వా’’తిఆది. వదతి విఞ్ఞాపేతీతి ఏత్థ వదతీతి ఇమినా పయోగస్స నియమితత్తా ఏకస్స సన్తికే అత్తనో వచీభేదప్పయోగేనేవ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న దూతసాసనాదిప్పయోగేనాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘దూతం వా పహిణాతీ’’తిఆది. తత్థ ‘‘మమ సిక్ఖాపచ్చక్ఖానభావం కథేహీ’’తి ముఖసాసనవసేన ‘‘దూతం వా పహిణాతీ’’తి వుత్తం. పణ్ణే లిఖిత్వా పహిణనవసేన ‘‘సాసనం వా పేసేతీ’’తి వుత్తం. రుక్ఖాదీసు అక్ఖరాని లిఖిత్వా దస్సనవసేన ‘‘అక్ఖరం వా ఛిన్దతీ’’తి వుత్తం. హత్థముద్దాయ వా తమత్థం ఆరోచేతీతి హత్థేన అధిప్పాయవిఞ్ఞాపనం సన్ధాయ వుత్తం. అధిప్పాయవిఞ్ఞాపకో హి హత్థవికారో హత్థముద్దా. హత్థ-సద్దో చేత్థ తదేకదేసేసు అఙ్గులీసు దట్ఠబ్బో ‘‘న సబ్బం హత్థం ముఖే పక్ఖిపిస్సామీ’’తిఆదీసు (పాచి. ౬౧౮) వియ. తస్మా అధిప్పాయవిఞ్ఞాపకేన అఙ్గులిసఙ్కోచాదినా హత్థవికారేన తమత్థం ఆరోచేతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

చిత్తసమ్పయుత్తన్తి పచ్చక్ఖాతుకామతాచిత్తసమ్పయుత్తం. ఇదాని విజాననవసేన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం నియమితానియమితవసేన ద్విధా వేదితబ్బన్తి దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘యది అయమేవ జానాతూ’’తిఆది. అయఞ్చ విభాగో ‘‘వదతి విఞ్ఞాపేతీతి ఏకవిసయత్తా యస్స వదతి, తస్సేవ విజాననం అధిప్పేతం, న అఞ్ఞస్సా’’తి ఇమినా నయేన లద్ధోతి దట్ఠబ్బం. న హి యస్స వదతి, తతో అఞ్ఞం విఞ్ఞాపేతీతి అయమత్థో సమ్భవతి. సోయేవ జానాతీతి అవధారణేన తస్మిం అవిజానన్తేయేవ అఞ్ఞస్స జాననం పటిక్ఖిపతి. తేనేవాహ – ‘‘అథ సో న జానాతి, అఞ్ఞో సమీపే ఠితో జానాతి, అపచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తి. తస్మా ‘‘అయమేవ జానాతూ’’తి ఏకం నియమేత్వా ఆరోచితే యదిపి సోపి జానాతి అఞ్ఞోపి, నియమితస్స పన నియమితవసేన విజాననసమ్భవతో సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం ‘‘అఞ్ఞో మా జానాతూ’’తి అనియమితత్తా. ద్విన్నమ్పి నియమేత్వాతి ఇదం ‘‘ద్వే వా జానన్తు ఏకో వా, ఇమేసంయేవ ద్విన్నం ఆరోచేమీ’’తి ఏవం నియమేత్వా ఆరోచనం సన్ధాయ వుత్తం. తేనేవాహ – ‘‘ఏకస్మిం జానన్తేపి ద్వీసు జానన్తేసుపీ’’తి. తస్మా ‘‘ద్వేయేవ జానన్తు, ఏకో మా జానాతూ’’తి ఏవం ద్విన్నం నియమేత్వా ఆరోచితే ద్వీసుయేవ జానన్తేసు సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతి, న ఏకస్మిం జానన్తేతి వదన్తి.

సభాగేతి విస్సాసికే. పరిసఙ్కమానోతి ‘‘సచే తే జానేయ్యుం, మం తే వారేస్సన్తీ’’తి ఆసఙ్కమానో. సమయఞ్ఞూతి సాసనాచారకుసలో, ఇధ పన తదధిప్పాయజాననమత్తేనపి సమయఞ్ఞూ నామ హోతి. తేనేవ ఆహ – ‘‘ఉక్కణ్ఠితో అయం…పే… సాసనతో చుతోతి జానాతీ’’తి. తస్మా ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి ఇమస్స అత్థం ఞత్వాపి సచే ‘‘అయం భిక్ఖుభావతో చవితుకామో, గిహీ వా హోతుకామో’’తి న జానాతి, అప్పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. సచే పన ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీ’’తి వచనస్స అత్థం అజానిత్వాపి ‘‘ఉక్కణ్ఠితో గిహీ హోతుకామో’’తి అధిప్పాయం జానాతి, పచ్చక్ఖాతావ హోతి సిక్ఖా. అఞ్ఞస్మిం ఖణే సోతవిఞ్ఞాణవీథియా సద్దగ్గహణం, అఞ్ఞస్మింయేవ చ మనోవిఞ్ఞాణవీథియా తదత్థవిజాననన్తి ఆహ – ‘‘తఙ్ఖణఞ్ఞేవ పన అపుబ్బం అచరిమం దుజ్జాన’’న్తి. న హి ఏకస్మింయేవ ఖణే సద్దసవనం తదత్థవిజాననఞ్చ సమ్భవతి. తథా హి ‘‘ఘటో’’తి వా ‘‘పటో’’తి వా కేనచి వుత్తే తత్థ ఘ-సద్దం పచ్చుప్పన్నం గహేత్వా ఏకా సోతవిఞ్ఞాణవీథి ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి, తదనన్తరం ఏకా మనోవిఞ్ఞాణవీథి తమేవ అతీతం గహేత్వా ఉప్పజ్జతి. ఏవం తేన వుత్తవచనే యత్తకాని అక్ఖరాని హోన్తి, తేసు ఏకమేకం అక్ఖరం పచ్చుప్పన్నమతీతఞ్చ గహేత్వా సోతవిఞ్ఞాణవీథియా మనోవిఞ్ఞాణవీథియా చ ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధాయ అవసానే తాని అక్ఖరాని సమ్పిణ్డేత్వా అక్ఖరసమూహం గహేత్వా ఏకా మనోవిఞ్ఞాణవీథి ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి. తదనన్తరం ‘‘అయమక్ఖరసమూహో ఏతస్స నామ’’న్తి నామపఞ్ఞత్తిగ్గహణవసేన అపరాయ మనోవిఞ్ఞాణవీథియా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధాయ తదనన్తరం ఉప్పన్నాయ మనోవిఞ్ఞాణవీథియా ‘‘అయమేతస్స అత్థో’’తి పకతియా తదత్థవిజాననం సమ్భవతి.

ఆవజ్జనసమయేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం, అత్థాభోగసమయేతి అత్థో. ఇదాని తమేవ ఆవజ్జనసమయం విభావేన్తో ఆహ – ‘‘యథా పకతియా…పే… జానన్తీ’’తి. తేనేవ వచీభేదేన అధిప్పాయవిఞ్ఞాపనస్స ఇధాధిప్పేతత్తా అపరభాగే ‘‘కిం ఇమినా వుత్త’’న్తి తం కఙ్ఖన్తస్స చిరేన అధిప్పాయవిజాననం అఞ్ఞేనపి కేనచి ఉపాయన్తరేన సమ్భవతి, న కేవలం వచీభేదమత్తేనాతి ఆహ – ‘‘అథ అపరభాగే…పే… అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా’’తి. ‘‘గిహీ భవిస్సామీ’’తి వుత్తే అత్థభేదో కాలభేదో చ హోతీతి అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. ‘‘ధారేహీ’’తి హి ఇమస్స యో అత్థో కాలో చ, న సో ‘‘భవిస్సామీ’’తి ఏతస్స. ‘‘గిహీ హోమీ’’తి వుత్తే పన అత్థభేదోయేవ, న కాలభేదో ‘‘హోమీ’’తి వత్తమానకాలస్సేవ వుత్తత్తా. ‘‘గిహీ జాతోమ్హి, గిహీమ్హీ’’తి ఏత్థాపి అత్థస్స చేవ కాలస్స చ భిన్నత్తా అప్పచ్చక్ఖాతా హోతి సిక్ఖా. ‘‘అజ్జ పట్ఠాయా’’తి ఇదం తథా వుత్తేపి దోసభావతో పరిపుణ్ణం కత్వా వుత్తం. ‘‘ధారేహీ’’తి అత్థప్పధానత్తా నిద్దేసస్స పరియాయవచనేహిపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతియేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘జానాహీ’’తిఆది. ధారేహి జానాహి సఞ్జానాహి మనసి కరోహీతి హి ఏతాని పదాని అత్థతో కాలతో చ అభిన్నాని.

౫౨. పురిమానేవ చుద్దసాతి బుద్ధాదిసబ్రహ్మచారీపరియన్తాని. హోతు భవతూతి ఇదమ్పి పటిక్ఖేపమత్తమేవాతి ఆహ ‘‘హోతు, పరియత్తన్తి అత్థో’’తి.

౫౩. వణ్ణపట్ఠానన్తి మహాసఙ్ఘికానం బుద్ధగుణపరిదీపకం ఏకం సుత్తన్తి వదన్తి. ఉపాలిగాథాసూతి (మ. ని. ౨.౭౬) –

‘‘ధీరస్స విగతమోహస్స,

పభిన్నఖీలస్స విజితవిజయస్స;

అనీఘస్స సుసమచిత్తస్స;

వుద్ధసీలస్స సాధుపఞ్ఞస్స;

వేసమన్తరస్స విమలస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘అకథంకథిస్స తుసితస్స;

వన్తలోకామిసస్స ముదితస్స;

కతసమణస్స మనుజస్స;

అన్తిమసారీరస్స నరస్స;

అనోపమస్స విరజస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘అసంసయస్స కుసలస్స;

వేనయికస్స సారథివరస్స;

అనుత్తరస్స రుచిరధమ్మస్స;

నిక్కఙ్ఖస్స పభాసకస్స;

మానచ్ఛిదస్స వీరస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘నిసభస్స అప్పమేయ్యస్స;

గమ్భీరస్స మోనప్పత్తస్స;

ఖేమఙ్కరస్స వేదస్స;

ధమ్మట్ఠస్స సంవుతత్తస్స;

సఙ్గాతిగస్స ముత్తస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘నాగస్స పన్తసేనస్స;

ఖీణసంయోజనస్స ముత్తస్స;

పటిమన్తకస్స ధోనస్స;

పన్నద్ధజస్స వీతరాగస్స;

దన్తస్స నిప్పపఞ్చస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘ఇసిసత్తమస్స అకుహస్స;

తేవిజ్జస్స బ్రహ్మప్పత్తస్స;

న్హాతకస్స పదకస్స;

పస్సద్ధస్స విదితవేదస్స;

పురిన్దదస్స సక్కస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘అరియస్స భావితత్తస్స;

పత్తిప్పత్తస్స వేయ్యాకరణస్స;

సతిమతో విపస్సిస్స;

అనభినతస్స నో అపనతస్స;

అనేజస్స వసిప్పత్తస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘సముగ్గతస్స ఝాయిస్స;

అననుగతన్తరస్స సుద్ధస్స;

అసితస్స హితస్స;

పవివిత్తస్స అగ్గప్పత్తస్స;

తిణ్ణస్స తారయన్తస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘సన్తస్స భూరిపఞ్ఞస్స;

మహాపఞ్ఞస్స వీతలోభస్స;

తథాగతస్స సుగతస్స;

అప్పటిపుగ్గలస్స అసమస్స;

విసారదస్స నిపుణస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మి.

‘‘తణ్హచ్ఛిదస్స బుద్ధస్స;

వీతధూమస్స అనుపలిత్తస్స;

ఆహునేయ్యస్స యక్ఖస్స;

ఉత్తమపుగ్గలస్స అతులస్స;

మహతో యసగ్గప్పత్తస్స;

భగవతో తస్స సావకోహమస్మీ’’తి. –

ఏవం ఉపాలిగహపతినా వుత్తాసు ఉపాలిసుత్తే ఆగతగాథాసు.

యథారుతమేవాతి యథావుత్తమేవ, పాళియం ఆగతమేవాతి అధిప్పాయో. యస్మా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధం అనన్తబుద్ధిం అనోమబుద్ధిం బోధిపఞ్ఞాణ’’న్తి ఇమాని వణ్ణపట్ఠానే ఆగతనామాని, ‘‘ధీర’’న్తిఆదీని పన ఉపాలిగాథాసు ఆగతనామాని. తత్థ బోధి వుచ్చతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, తం సఞ్జాననహేతుత్తా పఞ్ఞాణం ఏతస్సాతి బోధిపఞ్ఞాణో, భగవా. ధియా పఞ్ఞాయ రాతి గణ్హాతి, సేవతీతి వా ధీరో. సముచ్ఛిన్నసబ్బచేతోఖీలత్తా పభిన్నఖీలో. సబ్బపుథుజ్జనే విజినింసు విజయన్తి విజినిస్సన్తి చాతి విజయా. కే తే? మచ్చుమారకిలేసమారదేవపుత్తమారా. తే విజితా విజయా ఏతేనాతి విజితవిజయో, భగవా. కిలేసమారమచ్చుమారవిజయేనేవ పనేత్థ అభిసఙ్ఖారక్ఖన్ధమారాపి విజితావ హోన్తీతి దట్ఠబ్బం.

స్వాక్ఖాతన్తిఆదీసు (విసుద్ధి. ౧.౧౪౭) సాత్థసబ్యఞ్జనకేవలపరిపుణ్ణపరిసుద్ధబ్రహ్మచరియస్స పకాసనతో స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, అత్థవిపల్లాసాభావతో వా సుట్ఠు అక్ఖాతోతి స్వాక్ఖాతో. యథా హి అఞ్ఞతిత్థియానం ధమ్మస్స అత్థో విపల్లాసం ఆపజ్జతి ‘‘అన్తరాయికా’’తి వుత్తధమ్మానం అన్తరాయికత్తాభావతో, ‘‘నియ్యానికా’’తి చ వుత్తధమ్మానం నియ్యానికత్తాభావతో, తేన తే అఞ్ఞతిత్థియా దురక్ఖాతధమ్మాయేవ హోన్తి, న తథా భగవతో ధమ్మస్స అత్థో విపల్లాసం ఆపజ్జతి ‘‘ఇమే ధమ్మా అన్తరాయికా నియ్యానికా’’తి ఏవం వుత్తధమ్మానం తథాభావానతిక్కమనతోతి. ఏవం తావ పరియత్తిధమ్మో స్వాక్ఖాతో ధమ్మో.

లోకుత్తరధమ్మో పన నిబ్బానానురూపాయ పటిపత్తియా పటిపదానురూపస్స చ నిబ్బానస్స అక్ఖాతత్తా స్వాక్ఖాతో. యథాహ –

‘‘సుపఞ్ఞత్తా ఖో పన తేన భగవతా సావకానం నిబ్బానగామినీ పటిపదా సంసన్దతి నిబ్బానఞ్చ పటిపదా చ. సేయ్యథాపి నామ గఙ్గోదకం యమునోదకేన సంసన్దతి సమేతి, ఏవమేవ సుపఞ్ఞత్తా తేన భగవతా సావకానం నిబ్బానగామినీ పటిపదా సంసన్దతి నిబ్బానఞ్చ పటిపదా చా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౯౬).

అరియమగ్గో చేత్థ అన్తద్వయం అనుపగమ్మ మజ్ఝిమాపటిపదాభూతోవ ‘‘మజ్ఝిమా పటిపదా’’తి అక్ఖాతత్తా స్వాక్ఖాతో. సామఞ్ఞఫలాని పటిప్పస్సద్ధకిలేసానేవ ‘‘పటిప్పస్సద్ధకిలేసానీ’’తి అక్ఖాతత్తా స్వాక్ఖాతాని. నిబ్బానం సస్సతామతతాణలేణాదిసభావమేవ సస్సతాదిసభావవసేన అక్ఖాతత్తా స్వాక్ఖాతన్తి ఏవం లోకుత్తరధమ్మోపి స్వాక్ఖాతో.

అరియమగ్గో అత్తనో సన్తానే రాగాదీనం అభావం కరోన్తేన అరియపుగ్గలేన సామం దట్ఠబ్బో ‘‘అరియమగ్గేన మమ రాగాదయో పహీనా’’తి సయం అత్తనా అనఞ్ఞనేయ్యేన పస్సితబ్బోతి సన్దిట్ఠి, సన్దిట్ఠి ఏవ సన్దిట్ఠికో. అపిచ నవవిధో లోకుత్తరధమ్మో యేన యేన అధిగతో హోతి, తేన తేన అరియసావకేన పరసద్ధాయ గన్తబ్బతం హిత్వా పచ్చక్ఖఞాణేన సయం దట్ఠబ్బోతి సన్దిట్ఠికో. అథ వా పసత్థా దిట్ఠి సన్దిట్ఠి, సన్దిట్ఠియా జయతీతి సన్దిట్ఠికో. తథా హేత్థ అరియమగ్గో సమ్పయుత్తాయ, అరియఫలం కారణభూతాయ, నిబ్బానం విసయిభూతాయ సన్దిట్ఠియా కిలేసే జయతి, తస్మా యథా రథేన జయతీతి రథికో, ఏవం నవవిధోపి లోకుత్తరధమ్మో సన్దిట్ఠియా జయతీతి సన్దిట్ఠికో. అథ వా దిట్ఠన్తి దస్సనం వుచ్చతి, దిట్ఠమేవ సన్దిట్ఠం, సన్దస్సనన్తి అత్థో. సన్దిట్ఠం అరహతీతి సన్దిట్ఠికో. లోకుత్తరధమ్మో హి భావనాభిసమయవసేన సచ్ఛికిరియాభిసమయవసేన చ దిస్సమానోయేవ వట్టభయం నివత్తేతి, తస్మా యథా వత్థమరహతీతి వత్థికో, ఏవం సన్దిట్ఠం అరహతీతి సన్దిట్ఠికో.

అత్తనో ఫలదానం సన్ధాయ నాస్స ఆగమేతబ్బో కాలో అత్థీతి అకాలో. యథా హి లోకియకుసలస్స ఉపపజ్జఅపరాపరియాయేతిఆదినా ఫలదానం పతి ఆగమేతబ్బో కాలో అత్థి, న ఏవమేతస్సాతి అత్థో. అకాలోయేవ అకాలికో, న పఞ్చాహసత్తాహాదిభేదం కాలం ఖేపేత్వా ఫలం దేతి, అత్తనో పన పవత్తిసమనన్తరమేవ ఫలదోతి వుత్తం హోతి. అథ వా అత్తనో ఫలప్పదానే విప్పకట్ఠో దూరో కాలో పత్తో ఉపనీతో అస్సాతి కాలికో, కాలన్తరఫలదాయీ. కో సో? లోకియో కుసలధమ్మో. అయం పన సమనన్తరఫలదాయకత్తా న కాలికోతి అకాలికో. మగ్గమేవ హి సన్ధాయ ‘‘అకాలికో’’తి ఇదం వుత్తం.

‘‘ఏహి పస్స ఇమం ధమ్మ’’న్తి ఏవం పవత్తం ఏహిపస్సవిధిం అరహతీతి ఏహిపస్సికో. కస్మా పనేస తం విధిం అరహతీతి? పరమత్థతో విజ్జమానత్తా పరిసుద్ధత్తా చ. రిత్తముట్ఠియఞ్హి హిరఞ్ఞం వా సువణ్ణం వా అత్థీతి వత్వాపి ‘‘ఏహి పస్స ఇమ’’న్తి న సక్కా వత్తుం. కస్మా? అవిజ్జమానత్తా. విజ్జమానమ్పి చ గూథం వా ముత్తం వా మనుఞ్ఞభావప్పకాసనేన చిత్తసమ్పహంసనత్థం ‘‘ఏహి పస్స ఇమ’’న్తి న సక్కా వత్తుం, అపిచ ఖో నం తిణేహి వా పణ్ణేహి వా పటిచ్ఛాదేతబ్బమేవ హోతి. కస్మా? అపరిసుద్ధత్తా. అయం పన నవవిధోపి లోకుత్తరధమ్మో సభావతో చ విజ్జమానో విగతవలాహకే చ ఆకాసే సమ్పుణ్ణచన్దమణ్డలం వియ పణ్డుకమ్బలే నిక్ఖిత్తజాతిమణి వియ చ పరిసుద్ధో, తస్మా విజ్జమానత్తా పరిసుద్ధత్తా చ ఏహిపస్సవిధిం అరహతీతి ఏహిపస్సికో.

ఉపనేతబ్బోతి ఓపనేయ్యికో. అయం పనేత్థ వినిచ్ఛయో – ఉపనయనం ఉపనయో, ఆదిత్తం చేలం వా సీసం వా అజ్ఝుపేక్ఖిత్వాపి భావనావసేన అత్తనో చిత్తే ఉపనయనం ఉప్పాదనం అరహతీతి ఓపనేయ్యికో. ఇదం సఙ్ఖతే లోకుత్తరధమ్మే యుజ్జతి, అసఙ్ఖతో పన అత్తనో చిత్తే ఆరమ్మణభావేన ఉపనయనం అరహతీతి ఓపనేయ్యికో, సచ్ఛికిరియావసేన అల్లీయనం అరహతీతి అత్థో. అథ వా నిబ్బానం ఉపనేతి అరియపుగ్గలన్తి అరియమగ్గో ఉపనేయ్యో, సచ్ఛికాతబ్బతం ఉపనేతబ్బోతి ఫలనిబ్బానధమ్మో ఉపనేయ్యో, ఉపనేయ్యో ఏవ ఓపనేయ్యికో.

సబ్బేహి ఉగ్ఘటితఞ్ఞూఆదీహి విఞ్ఞూహి ‘‘భావితో మే మగ్గో, అధిగతం ఫలం, సచ్ఛికతో నిరోధో’’తి అత్తని అత్తని వేదితబ్బోతి పచ్చత్తం వేదితబ్బో విఞ్ఞూహి. న హి ఉపజ్ఝాయేన భావితేన మగ్గేన సద్ధివిహారికస్స కిలేసా పహీయన్తి, న సో తస్స ఫలసమాపత్తియా ఫాసు విహరతి, న తేన సచ్ఛికతం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతి, తస్మా న ఏస పరస్స సీసే ఆభరణం వియ దట్ఠబ్బో, అత్తనో పన చిత్తేయేవ దట్ఠబ్బో, అనుభవితబ్బో విఞ్ఞూహీతి వుత్తం హోతి.

అసఙ్ఖతన్తి సఙ్గమ్మ సమాగమ్మ పచ్చయసమోధానలక్ఖణేన సఙ్గమేన సన్నిపతిత్వా అనురూపేహి పచ్చయేహి అకతం అనిబ్బత్తితన్తి అసఙ్ఖతం. నత్థి ఏత్థ మతన్తి అమతం, ఏతస్మిం వా అధిగతే నత్థి పుగ్గలస్స మతం మరణన్తి అమతం. కిఞ్చాపి ఏత్థ ‘‘స్వాక్ఖాతం ధమ్మం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా సబ్బత్థ ధమ్మ-సద్దప్పయోగో దస్సితో, తథాపి ధమ్మ-సద్దేన అయోజేత్వా వుత్తే వేవచనే న పచ్చక్ఖానం నామ న హోతీతి ‘‘స్వాక్ఖాతం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా వుత్తేపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం. ‘‘స్వాక్ఖాతం ధమ్మ’’న్తిఆదినా పన ధమ్మ-సద్దప్పయోగో స్వాక్ఖాతా-దిసద్దానం ధమ్మ-విసేసనభావదస్సనత్థం కతోతి వేదితబ్బం. ఏకధమ్మక్ఖన్ధస్సపి నామన్తి ఏత్థ ‘‘పఠమధమ్మక్ఖన్ధం దుతియధమ్మక్ఖన్ధం పుచ్ఛాధమ్మక్ఖన్ధం విస్సజ్జనాధమ్మక్ఖన్ధ’’న్తిఆదినా ధమ్మక్ఖన్ధనామాని వేదితబ్బాని.

సుప్పటిపన్నన్తి స్వాక్ఖాతే ధమ్మవినయే యథానుసిట్ఠం పటిపన్నత్తా సుప్పటిపన్నం. మజ్ఝిమాయ పటిపదాయ అన్తద్వయం అనుపగమ్మ పటిపన్నత్తా కాయవచీమనోవఙ్కకుటిలజిమ్హదోసప్పహానాయ పటిపన్నత్తా చ ఉజుప్పటిపన్నం. ఞాయో వుచ్చతి నిబ్బానం అరియమగ్గాదీహి ఞాయతి పటివిజ్ఝీయతి సచ్ఛికరీయతీతి కత్వా, తదత్థాయ పటిపన్నత్తా ఞాయప్పటిపన్నం. యథా పటిపన్నా గుణసమ్భావనాయ పరేహి కరియమానం పచ్చుట్ఠానాదిసామీచికమ్మం అరహన్తి, తథా పటిపన్నత్తా సామీచిప్పటిపన్నం.

యుగళవసేన పఠమమగ్గట్ఠో ఫలట్ఠోతి ఇదమేకం యుగళన్తి ఏవం చత్తారి పురిసయుగాని హోన్తి. ఏత్థ పన ‘‘చతుపురిసయుగం సఙ్ఘ’’న్తి వత్తబ్బే ‘‘చత్తారీ’’తి విభత్తిలోపం అకత్వా నిద్దేసో కతోతి దట్ఠబ్బం. చత్తారి పురిసయుగాని ఏత్థాతి చతుపురిసయుగోతి హి సఙ్ఘో వుచ్చతి. అట్ఠపురిసపుగ్గలన్తి పురిసపుగ్గలవసేన ఏకో పఠమమగ్గట్ఠో, ఏకో ఫలట్ఠోతి ఇమినా నయేన అట్ఠేవ పురిసపుగ్గలా హోన్తి. అట్ఠ పురిసపుగ్గలా ఏత్థాతి అట్ఠపురిసపుగ్గలో, సఙ్ఘో. ఏత్థ చ పురిసోతి వా పుగ్గలోతి వా ఏకత్థానేతాని పదాని, వేనేయ్యవసేన పనేతం వుత్తం.

ఆహునేయ్యన్తిఆదీసు (విసుద్ధి. ౧.౧౫౬) ఆనేత్వా హునితబ్బన్తి ఆహునం, దూరతోపి ఆనేత్వా సీలవన్తేసు దాతబ్బానం చతున్నం పచ్చయానమేతం అధివచనం. తం ఆహునం పటిగ్గహేతుం యుత్తో తస్స మహప్ఫలభావకరణతోతి ఆహునేయ్యో, సఙ్ఘో. అథ వా దూరతోపి ఆగన్త్వా సబ్బసాపతేయ్యమ్పి ఏత్థ హునితబ్బన్తి ఆహవనీయో, సక్కాదీనమ్పి వా ఆహవనం అరహతీతి ఆహవనీయో. యో చాయం బ్రాహ్మణానం ఆహవనీయో అగ్గి, యత్థ హుతం మహప్ఫలన్తి తేసం లద్ధి. సచే హుతస్స మహప్ఫలతాయ ఆహవనీయో, సఙ్ఘోవ ఆహవనీయో. సఙ్ఘే హుతఞ్హి మహప్ఫలం హోతి. యథాహ –

‘‘యో చ వస్ససతం జన్తు, అగ్గిం పరిచరే వనే;

ఏకఞ్చ భావితత్తానం, ముహుత్తమపి పూజయే;

సాయేవ పూజనా సేయ్యో, యఞ్చే వస్ససతం హుత’’న్తి. (ధ. ప. ౧౦౭);

తదేతం నికాయన్తరే ‘‘ఆహవనీయో’’తి పదం ఇధ ‘‘ఆహునేయ్యో’’తి ఇమినా పదేన అత్థతో ఏకం, బ్యఞ్జనతో పనేత్థ కిఞ్చిమత్తమేవ నానం.

పాహునేయ్యన్తి ఏత్థ పన పాహునం వుచ్చతి దిసావిదిసతో ఆగతానం పియమనాపానం ఞాతిమిత్తానం అత్థాయ సక్కారేన పటియత్తం ఆగన్తుకదానం. తమ్పి ఠపేత్వా తే తథారూపే పియమిత్తాదికే పాహునకే సఙ్ఘస్సేవ దాతుం యుత్తం, సఙ్ఘోవ తం పటిగ్గహేతుం యుత్తో. సఙ్ఘసదిసో హి పాహునకో నత్థి. తథా హేస ఏకబుద్ధన్తరే వీతివత్తేయేవ దిస్సతి, అబ్బోకిణ్ణఞ్చ పియమనాపత్తకరేహి సీలాదిధమ్మేహి సమన్నాగతోతి ఏవం పాహునమస్స దాతుం యుత్తం, పాహునఞ్చ పటిగ్గహేతుం యుత్తోతి పాహునేయ్యో.

దక్ఖన్తి ఏతాయ సత్తా యథాధిప్పేతాహి సమ్పత్తీహి వడ్ఢన్తీతి దక్ఖిణా, పరలోకం సద్దహిత్వా దాతబ్బదానం. తం దక్ఖిణం అరహతి, దక్ఖిణాయ వా హితో యస్మా నం మహప్ఫలకరతాయ విసోధేతీతి దక్ఖిణేయ్యో. ఉభో హత్థే సిరసి పతిట్ఠాపేత్వా సబ్బలోకేన కరియమానం అఞ్జలికమ్మం అరహతీతి అఞ్జలికరణీయో. అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తన్తి సబ్బలోకస్స అసదిసం పుఞ్ఞవిరుహనట్ఠానం. యథా హి రఞ్ఞో వా అమచ్చస్స వా సాలీనం వా యవానం వా విరుహనట్ఠానం రఞ్ఞో సాలిక్ఖేత్తం యవక్ఖేత్తన్తి వుచ్చతి, ఏవం సఙ్ఘో సబ్బలోకస్స పుఞ్ఞానం విరుహనట్ఠానం. సఙ్ఘం నిస్సాయ హి లోకస్స నానప్పకారహితసుఖసంవత్తనికాని పుఞ్ఞాని విరుహన్తి, తస్మా సఙ్ఘో అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం లోకస్స. ఏత్థాపి ‘‘సుప్పటిపన్నం సఙ్ఘ’’న్తిఆదినా సబ్బత్థ సఙ్ఘ-సద్దప్పయోగో సుప్పటిపన్నా-దిసద్దానం సఙ్ఘవిసేసనభావదస్సనత్థం కతో, తస్మా ‘‘సుప్పటిపన్నం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా వుత్తేపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతియేవాతి దట్ఠబ్బం.

సిక్ఖావేవచనేసు పన సిక్ఖా-సద్దం వినా కేవలం భిక్ఖు-సద్దో భిక్ఖునీ-సద్దో చ సిక్ఖాయ అధివచనం న హోతీతి ‘‘భిక్ఖుసిక్ఖం భిక్ఖునీసిక్ఖ’’న్తి వుత్తేయేవ సీసం ఏతి, అధిసీలాదయో పన సిక్ఖా ఏవాతి ‘‘అధిసీలం పచ్చక్ఖామీ’’తిఆదినా వుత్తేపి సీసం ఏతి. పఠమం పారాజికన్తిఆదినా సిక్ఖాపదానంయేవ గహణం వేదితబ్బం, న ఆపత్తీనం.

ఉపజ్ఝాయవేవచనేసు ఉపజ్ఝాయో హుత్వా యో పబ్బాజేసి చేవ ఉపసమ్పాదేసి చ, తం సన్ధాయ ‘‘యో మం పబ్బాజేసీ’’తిఆది వుత్తం. యస్స మూలేనాతి యస్స పధానభావేన కారణభావేన వా. యస్స మూలం పధానభావో కారణభావో వా ఏతిస్సాతి యస్సమూలికా, పబ్బజ్జా ఉపసమ్పదా చ. మూల-సద్దస్స సాపేక్ఖభావేపి నిచ్చసాపేక్ఖతాయ గమకత్తా తద్ధితవుత్తి దట్ఠబ్బా.

ఆచరియవేవచనేసు పన యో ఉపజ్ఝం అదత్వా ఆచరియోవ హుత్వా పబ్బాజేసి, కమ్మవాచాచరియో హుత్వా ఉపసమ్పాదేసి చ, తం సన్ధాయ ‘‘యో మం పబ్బాజేసి, యో మం అనుసావేసీ’’తి వుత్తం. ఇమేహి ద్వీహి వచనేహి పబ్బజ్జాచరియో చ ఉపసమ్పదాచరియో చ దస్సితో. యాహం నిస్సాయ వసామీతి నిస్సయాచరియం దస్సేతి. యాహం ఉద్దిసాపేమీతిఆదినా పన ధమ్మాచరియో వుత్తో. తత్థ ఉద్దిసాపేమీతి పాఠం ఉద్దిసాపేమి. పరిపుచ్ఛామీతి ఉగ్గహితపాఠస్స అత్థం పరిపుచ్ఛామి. సద్ధివిహారికవేవచనాదీసు చ వుత్తానుసారేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. తస్స మూలేతి ఏత్థ పన తస్స సన్తికేతి అత్థో దట్ఠబ్బో.

ఓకల్లకోతి ఖుప్పిపాసాదిదుక్ఖపరేతానం ఖీణసుఖానం నహానాదిసరీరపటిజగ్గనరహితానం కపణమనుస్సానమేతం అధివచనం. మోళిబద్ధోతి సిఖాబద్ధో ఓముక్కమకుటో వా. కిఞ్చాపి ద్వేవాచికో ఉపాసకో పఠమబోధియంయేవ సమ్భవతి, తథాపి తదా లబ్భమాననామం గహేత్వా వుత్తేపి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానం హోతియేవాతి దస్సనత్థం ‘‘ద్వేవాచికో ఉపాసకో’’తి వుత్తం. ‘‘ద్వేవాచికో’’తి ఇదమేవ పనేత్థ వేవచనన్తి దట్ఠబ్బం, తస్మా ‘‘ద్వేవాచికోతి మం ధారేహీ’’తి ఏత్తకేపి వుత్తే సీసం ఏతి. ఏవం సేసేసుపి.

కుమారకోతి కుమారావత్థో అతివియ దహరసామణేరో. చేల్లకోతి తతో మహన్తతరో ఖుద్దకసామణేరో. చేటకోతి మజ్ఝిమో. మోళిగల్లోతి మహాసామణేరో. సమణుద్దేసోతి పన అవిసేసతో సామణేరాధివచనం. నిగణ్ఠుపట్ఠాకోతిఆదీనిపి తిత్థియసావకవేవచనానీతి దట్ఠబ్బం.

దుస్సీలోతి నిస్సీలో సీలవిరహితో. పాపధమ్మోతి దుస్సీలత్తా ఏవ హీనజ్ఝాసయతాయ లామకసభావో. అసుచిసఙ్కస్సరసమాచారోతి అపరిసుద్ధకాయకమ్మాదితాయ అసుచి హుత్వా సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారో. దుస్సీలో హి కిఞ్చిదేవ అసారుప్పం దిస్వా ‘‘ఇదం అసుకేన కతం భవిస్సతీ’’తి పరేసం ఆసఙ్కనీయో హోతి. కేనచిదేవ కరణీయేన మన్తయన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘కచ్చి ను ఖో ఇమే మయా కతకమ్మం జానిత్వా మన్తేన్తీ’’తి అత్తనోయేవ సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారో. పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తోతి లజ్జితబ్బతాయ పటిచ్ఛాదేతబ్బకమ్మన్తో. అస్సమణోతి న సమణో. సలాకగ్గహణాదీసు ‘‘అహమ్పి సమణో’’తి మిచ్ఛాపటిఞ్ఞాయ సమణపటిఞ్ఞో, అసేట్ఠచారితాయ అబ్రహ్మచారీ, ఉపోసథాదీసు ‘‘అహమ్పి బ్రహ్మచారీ’’తి మిచ్ఛాపటిఞ్ఞాయ బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో, పూతినా కమ్మేన సీలవిపత్తియా అన్తో అనుపవిట్ఠత్తా అన్తోపూతి, ఛహి ద్వారేహి రాగాదికిలేసానుస్సవనేన తిన్తత్తా అవస్సుతో, సఞ్జాతరాగాదికచవరత్తా సీలవన్తేహి ఛడ్డేతబ్బత్తా చ కసమ్బుజాతో. కోణ్ఠోతి దుస్సీలాధివచనమేతం.

‘‘యాని వా పనఞ్ఞానిపి అత్థి బుద్ధవేవచనాని వా’’తిఆదినా యం-సద్దపరామట్ఠానం బుద్ధాదివేవచనానంయేవ తం-సద్దేన పరామసనం హోతీతి ఆహ – ‘‘తేహి ఆకారేహి…పే… బుద్ధాదీనం వేవచనేహీ’’తి. కథం పన తాని ఆకారాదిసద్దేహి వోహరీయన్తీతి ఆహ ‘‘వేవచనాని హీ’’తిఆది. సణ్ఠానవన్తానం బుద్ధాదీనం సణ్ఠానదీపనం తావ హోతు, సణ్ఠానరహితానం పన ధమ్మసిక్ఖాదీనం కథన్తి ఆహ ‘‘సిక్ఖాపచ్చక్ఖానసణ్ఠానత్తా ఏవ వా’’తి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానరూపాని హి వేవచనాని ‘‘సిక్ఖాపచ్చక్ఖానసణ్ఠానానీ’’తి వుచ్చన్తి. ఏవం ఖోతి ఏత్థ ఖోతి అవధారణత్థే నిపాతోతి ఆహ ‘‘ఏవమేవా’’తి.

౫౪. ముచ్ఛాపరేతోతి ముచ్ఛాయ అభిభూతో. వచనత్థవిజాననసమత్థం తిరచ్ఛానగతం దస్సేతుం ‘‘నాగమాణవకస్సా’’తిఆది వుత్తం. తిహేతుకపటిసన్ధికాతి యేభుయ్యవసేన వుత్తం. న హి సబ్బాపి దేవతా తిహేతుకపటిసన్ధికావ హోన్తి ద్విహేతుకానమ్పి సమ్భవతో. అతిఖిప్పం జానన్తీతి దేవతానం భవఙ్గపరివాసస్స మనుస్సానం వియ అదన్ధభావతో వుత్తం.

సభాగస్సాతి పురిసస్స. విసభాగస్సాతి మాతుగామస్స. అనరియకోతి మాగధవోహారతో అఞ్ఞో. దవాతి సహసా. రవాతి విరజ్ఝిత్వా. అఞ్ఞం భణిస్సామీతి అఞ్ఞం భణన్తో బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతి భణతీతి యోజేతబ్బం. అక్ఖరసమయానభిఞ్ఞతాయ వా కరణసమ్పత్తియా అభావతో వా కథేతబ్బం కథేతుం అసక్కోన్తో హుత్వా అఞ్ఞం కథేన్తో రవా భణతి నామ. ఉభయథాపి అఞ్ఞం భణితుకామస్స అఞ్ఞభణనం సమానన్తి ఆహ ‘‘పురిమేన కో విసేసో’’తి.

వాచేతీతి పాళిం కథేన్తో అఞ్ఞం ఉగ్గణ్హాపేన్తో వా వాచేతి. పరిపుచ్ఛతీతి పాళియా అత్థం పరిపుచ్ఛన్తో పాళిం పరిపుచ్ఛతి. ఉగ్గణ్హాతీతి అఞ్ఞస్స సన్తికే పాళిం ఉగ్గణ్హాతి. సజ్ఝాయం కరోతీతి ఉగ్గహితపాళిం సజ్ఝాయతి. వణ్ణేతీతి పాళియా అత్థం సంవణ్ణేన్తో పాళిం వణ్ణేతి. మహల్లకస్స కిఞ్చి అజాననతో అవిదితిన్ద్రియతాయ వా ‘‘పోత్థకరూపసదిసస్సా’’తి వుత్తం, మత్తికాయ కతరూపసదిసస్సాతి అత్థో. గరుమేధస్సాతి ఆరమ్మణేసు లహుప్పవత్తియా అభావతో దన్ధగతికతాయ గరుపఞ్ఞస్స, మన్దపఞ్ఞస్సాతి వుత్తం హోతి. సబ్బసో వాతి ఇమినా ‘‘ఇదం పదం సావేస్సామి ‘సిక్ఖం పచ్చక్ఖామీ’’’తి ఏవం పవత్తచిత్తుప్పాదస్స అభావం దస్సేతి. యస్మా పన అసతి ఏవరూపే చిత్తుప్పాదే కేనచి పరియాయేన తథావిధం వచీభేదం కత్వా సావనం నామ నేవ సమ్భవతి, తస్మా వుత్తం ‘‘బుద్ధం పచ్చక్ఖామీతిఆదీసు…పే… వచీభేదం కత్వా న సావేతీ’’తి.

సిక్ఖాపచ్చక్ఖానవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

మూలపఞ్ఞత్తివణ్ణనా

౫౫. నిద్దిసితబ్బస్సాతి వివరితబ్బస్స పకాసేతబ్బస్స. కిలేసేహీతి అహిరికాదీహి కిలేసేహి. ఇతో పట్ఠాయాతి దుట్ఠుల్ల-పదతో పట్ఠాయ. తస్స కమ్మస్సాతి మేథునధమ్మపటిసేవనసఙ్ఖాతస్స కమ్మస్స. దస్సనన్తిఆది వుత్తనయమేవ. అస్సాతి మేథునధమ్మస్స.

ద్వీహి ద్వీహి సమాపజ్జితబ్బా ద్వయంద్వయసమాపత్తీతి ఆహ ‘‘ద్వయేన ద్వయేన సమాపజ్జితబ్బతో’’తి. రాగపరియుట్ఠానేన సదిసభావప్పత్తియా మిథునానం ఇదం మేథునం, మేథునమేవ ధమ్మో మేథునధమ్మోతి ఆహ ‘‘ఉభిన్నం రత్తాన’’న్తిఆది. తత్థ రత్తానన్తి మేథునరాగేన రత్తానం. సారత్తానన్తి తేనేవ రాగేన అతివియ రత్తానం. అవస్సుతానన్తి లోకస్సాదమిత్తసన్థవవసేన ఉప్పన్నమేథునరాగేన తిన్తానం. పరియుట్ఠితానన్తి మేథునరాగుప్పత్తియా పరియోనద్ధచిత్తానం. సదిసానన్తి రత్తతాదీహి సదిసానం.

యస్మా ‘‘పటిసేవతి నామా’’తి పదం మాతికాయ నత్థి, తస్మా ‘‘పటిసేవతి నామాతి కస్మా ఉద్ధట’’న్తి యో మఞ్ఞతి, తస్స కారణం దస్సేన్తో ‘‘పటిసేవేయ్యాతి ఏత్థ…పే… మాతికాపద’’న్తి ఆహ. ఇత్థియా నిమిత్తేనాతి ఇదం ‘‘మగ్గేన గచ్ఛతీ’’తిఆది వియ దట్ఠబ్బం. యథా హి ‘‘మగ్గేన గచ్ఛతీ’’తి వుత్తే ‘‘మగ్గం గచ్ఛతి, మగ్గే వా గచ్ఛతీ’’తి అయమత్థో లబ్భతి, ఏవం ‘‘ఇత్థియా నిమిత్తేన పవేసేతీ’’తి వుత్తే ‘‘ఇత్థియా నిమిత్తం పవేసేతి, నిమిత్తే వా పవేసేతీ’’తి అయమత్థో లబ్భతి. ఇదఞ్చ యేభుయ్యేన పురిసపయోగదస్సనత్థం వుత్తం. నిమిత్తం అఙ్గజాతన్తి అత్థతో ఏకం. పవేసనం నామ న బహి ఛుపనమత్తన్తి ఆహ ‘‘వాతేన అసమ్ఫుట్ఠే అల్లోకాసే’’తి. అబ్భన్తరఞ్హి పవేసేన్తో ‘‘పవేసేతీ’’తి వుచ్చతి, న బహి ఛుపన్తో. అబ్భన్తరన్తి చ పకతియా సబ్బసో పిహితస్స నిమిత్తస్స వాతేన అసమ్ఫుట్ఠోకాసో వుచ్చతీతి.

ఇదాని సబ్బథా లేసోకాసపిదహనత్థం ఇత్థినిమిత్తే పురిసనిమిత్తే చ లబ్భమానం పవేసకాలే అఞ్ఞమఞ్ఞం ఫస్సారహం పదేసవిసేసం విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘ఇత్థినిమిత్తే చత్తారి పస్సానీ’’తిఆదిమాహ. వాతేన హి అసమ్ఫుట్ఠే అల్లోకాసే యత్థ కత్థచి ఏకేనపి పదేసేన ఛుపిత్వా పవేసేన్తో ‘‘పవేసేతీ’’తి వుచ్చతి. వేమజ్ఝన్తి యథా చత్తారి పస్సాని అసమ్ఫుసన్తో పవేసేతి, ఏవం కతవివరస్స ఇత్థినిమిత్తస్స హేట్ఠిమతలం వుచ్చతి, పురిసనిమిత్తే పన మజ్ఝన్తి అగ్గకోటిం సన్ధాయ వదతి. ఉపరీతి అగ్గకోటితో ఉపరిభాగప్పదేసో. ఇదఞ్చ మజ్ఝేన సమిఞ్జిత్వా పవేసేన్తస్స మజ్ఝిమపబ్బసమిఞ్జితఙ్గులిం కత్థచి పవేసేన్తస్స అఙ్గులియా మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠిసదిసం అఙ్గజాతస్స ఉపరిభాగవేమజ్ఝం సన్ధాయ వుత్తం. హేట్ఠా పవేసేన్తోతి ఇత్థినిమిత్తస్స హేట్ఠిమభాగేన ఛుపన్తం పవేసేన్తో. మజ్ఝేన పవేసేన్తోతి అబ్భన్తరతలం ఛుపిత్వా మజ్ఝేన పవేసేన్తో. కత్థచి అచ్ఛుపన్తం పవేసేత్వా నీహరన్తస్స హి నత్థి పారాజికం, దుక్కటం పన హోతి ఛిన్నసీసవత్థుస్మిం వట్టకతే ముఖే అచ్ఛుపన్తం పవేసేత్వా నీహరన్తస్స వియ. మజ్ఝేనేవ ఛుపన్తం పవేసేన్తోతి అగ్గకోటియా ఛుపన్తం పవేసేన్తో. మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠియా సమిఞ్జితఙ్గులిన్తి సమ్బన్ధో. అథ వా సమిఞ్జితఙ్గులిం మజ్ఝిమపబ్బపిట్ఠియా పవేసేన్తో వియాతి యోజేతబ్బం. సఙ్కోచేత్వాతి నిమిత్తమజ్ఝేన భిన్దిత్వా. ఉపరిభాగేనాతి సఙ్కోచితస్స ఉపరిభాగకోటియా. ఇదాని పురిసనిమిత్తస్స హేట్ఠా వుత్తేసు ఛసు ఠానేసు ఉపరీతి వుత్తట్ఠానన్తరస్స వసేన విసుం చత్తారి పస్సాని గహేత్వా పురిసనిమిత్తే దసధా ఠానభేదం దస్సేన్తో ‘‘తత్థా’’తిఆదిమాహ. హేట్ఠా పన విసుం తాని అగ్గహేత్వా ‘‘చత్తారి పస్సానీ’’తి వచనసామఞ్ఞతోపి విసుం విసుం లబ్భమానాని ఏకచ్చం గహేత్వా ఛ ఠానాని వుత్తాని. తులాదణ్డసదిసం పవేసేన్తస్సాతి ఉజుకం పవేసేన్తస్స.

నిమిత్తే జాతన్తి అత్తనో నిమిత్తే జాతం. చమ్మఖీలన్తి నిమిత్తే ఉట్ఠితం చమ్మమేవ. ‘‘ఉణ్ణిగణ్డో’’తిపి వదన్తి. నిమిత్తే జాతమ్పి చమ్మఖీలాది నిమిత్తమేవాతి ఆహ ‘‘ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి. ‘‘ఉపహతకాయప్పసాద’’న్తి అవత్వా ‘‘నట్ఠకాయప్పసాద’’న్తి వచనం ఉపాదిన్నభావస్స నత్థితాదస్సనత్థం. తేనేవాహ – ‘‘మతచమ్మం వా సుక్ఖపీళకం వా’’తి. సతి హి ఉపాదిన్నభావే ఉపహతేపి కాయప్పసాదే ఉపహతిన్ద్రియవత్థుస్మిం వియ పారాజికాపత్తియేవ సియా, మతచమ్మం పన సుక్ఖపీళకఞ్చ అనుపాదిన్నకం ఉపాదిన్నకేయేవ చ పారాజికాపత్తి. తేనేవాహ ‘‘ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి. న చ ఏవం కరోన్తస్స అనాపత్తి సక్కా వత్తున్తి దుక్కటం వుత్తం, ఇత్థినిమిత్తస్స పన నట్ఠేపి ఉపాదిన్నభావే పారాజికాపత్తియేవ. మతే అక్ఖాయితే యేభుయ్యేన అక్ఖాయితే పారాజికాపత్తివచనతో మేథునస్సాదేనాతి ఇమినా కాయసంసగ్గరాగం నివత్తేతి. సతి హి కాయసంసగ్గరాగే సఙ్ఘాదిసేసోవ సియా, బీజానిపి నిమిత్తసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛన్తీతి దుక్కటమేవ వుత్తం. ‘‘నిమిత్తేన నిమిత్తం పవేసేతీ’’తి హి వుత్తం.

ఇదాని ఇమిస్సా మేథునకథాయ అసబ్భిరూపత్తా ‘‘ఈదిసం ఠానం కథేన్తేహి సుణన్తేహి చ ఏవం పటిపజ్జితబ్బ’’న్తి అనుసాసన్తో ‘‘అయఞ్చ మేథునకథా నామా’’తిఆదిమాహ. మేథునకథాయ రాగవుద్ధిహేతుత్తా హాసవిసయత్తా చ తదుభయనివత్తనత్థం పటికూలమనసికారాదీసు నియోజేతి. పటికూలమనసికారేన హి రాగో నివత్తతి, సమణసఞ్ఞాదీసు పచ్చుపట్ఠితేసు హాసో నివత్తతి. సత్తానుద్దయాయాతి సత్తానం అపాయదుక్ఖాదీహి అనురక్ఖణత్థం. లోకానుకమ్పాయాతి సత్తలోకవిసయాయ అనుకమ్పాయ.

ముఖం అపిధాయాతి ముఖం అపిదహిత్వా, యేన కేనచి పమాదేన కదాచి మన్దహాసో భవేయ్య, తదా గరుత్తం కుప్పేయ్య, తస్మా తాదిసే కాలే గరుభావస్స అవికోపనత్థం బీజకేన ముఖం పటిచ్ఛాదేత్వా నిసీదితబ్బన్తి అధిప్పాయో. అథ వా ముఖం అపిధాయాతి ముఖం పిదహిత్వాతి అత్థో. బీజకేన ముఖం పటిచ్ఛాదేత్వా హసమానేన న నిసీదితబ్బన్తి అయమేత్థ అధిప్పాయో. దన్తవిదంసకన్తి దన్తే దస్సేత్వా వివరిత్వా చాతి అత్థో. గబ్భితేనాతి సఙ్కోచం అనాపజ్జన్తేన, ఉస్సాహజాతేనాతి అత్థో. యది హి ‘‘ఈదిసం నామ అసబ్భిం కథేమీ’’తి సఙ్కోచం ఆపజ్జేయ్య, అత్థవిభావనం న సియా, తస్మా ‘‘తాదిసేన సమ్మాసమ్బుద్ధేనపి తావ ఈదిసం కథితం, కిమఙ్గం పనాహం కథేమీ’’తి ఏవం ఉస్సాహజాతేన కథేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. సత్థుపటిభాగేనాతి సత్థుకప్పేన, సత్థుసదిసేనాతి అత్థో.

మూలపఞ్ఞత్తివణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనుపఞ్ఞత్తివణ్ణనా

తిరచ్ఛానేసు గతాయాతి తిరచ్ఛానేసు ఉప్పన్నాయ. యస్మా తిరచ్ఛానగతా నామ అతిఖుద్దకాపి హోన్తి, యేసం మగ్గేసు తిలఫలమత్తమ్పి పవేసనం నప్పహోతి, తస్మా న సబ్బావ తిరచ్ఛానగతిత్థియో పారాజికవత్థుభూతాతి పవేసనప్పహోనకవసేన లబ్భమానకతిరచ్ఛానగతిత్థియో పరిచ్ఛిన్దిత్వా దస్సేన్తో ‘‘పారాజికవత్థుభూతా ఏవ చేత్థా’’తిఆదిమాహ. అపదానం అహిమచ్ఛాతిఆదిగాథా పారాజికవత్థూనం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం పోరాణేహి ఠపితా. తత్థ అహీతి జాతినిద్దేసేన సబ్బాపి సప్పజాతి సఙ్గహితాతి ఆహ – ‘‘అహిగ్గహణేన…పే… దీఘజాతి సఙ్గహితా’’తి. తత్థ గోనసాతి సప్పవిసేసా, యేసం పిట్ఠీసు మహన్తాని మణ్డలాని సన్దిస్సన్తి. మచ్ఛగ్గహణం ఓదకజాతియా ఉపలక్ఖణపదన్తి ఆహ – ‘‘మచ్ఛగ్గహణేన…పే… ఓదకజాతి సఙ్గహితా’’తి. తేనేవ మణ్డూకకచ్ఛపానం సపాదకత్తేపి ఓదకజాతికత్తా సఙ్గహో కతో.

ముఖసణ్ఠానన్తి ఓట్ఠచమ్మసణ్ఠానం. వణసఙ్ఖేపం గచ్ఛతీతి వణసఙ్గహం గచ్ఛతి నవసు వణముఖేసు సఙ్గహితత్తాతి అధిప్పాయో. వణే థుల్లచ్చయఞ్చ ‘‘అమగ్గేన అమగ్గం పవేసేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి ఇమస్స వసేన వేదితబ్బం. తస్మిఞ్హి సుత్తే ద్వీసు సమ్భిన్నవణేసు ఏకేన వణేన పవేసేత్వా దుతియేన నీహరన్తస్స థుల్లచ్చయం వుత్తం. వక్ఖతి చ ‘‘ఇమస్స సుత్తస్స అనులోమవసేన సబ్బత్థ వణసఙ్ఖేపే థుల్లచ్చయం వేదితబ్బ’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౬౬). కుక్కుటిగ్గహణమ్పి సబ్బాయ పక్ఖిజాతియా ఉపలక్ఖణపదన్తి ఆహ – ‘‘కుక్కుటిగ్గహణేన…పే… పక్ఖిజాతి సఙ్గహితా’’తి. మజ్జారిగ్గహణమ్పి చతుప్పదజాతియా ఉపలక్ఖణపదన్తి దట్ఠబ్బం. తేనాహ – ‘‘మజ్జారిగ్గహణేన…పే… చతుప్పదజాతి సఙ్గహితా’’తి. రుక్ఖసునఖా నామ కలన్దకాతిపి వదన్తి. మఙ్గుసాతి నఙ్గులా.

పరాజిత-సద్దో ఉపసగ్గస్స వుద్ధిం కత్వా త-కారస్స చ క-కారం కత్వా పారాజికోతి నిద్దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘పారాజికోతి పరాజితో’’తి. ‘‘కత్థచి ఆపత్తీతి ‘పారాజికేన ధమ్మేన అనుద్ధంసేయ్యా’తిఆదీసు (పారా. ౩౮౪, ౩౯౧), కత్థచి సిక్ఖాపదన్తి ఇదం పన దిస్వా జానితబ్బ’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. పరాజయతీతి పారాజికం, పారాజికాతి చ కత్తుసాధనేన పారాజిక-సద్దేన సిక్ఖాపదం ఆపత్తి చ వుచ్చతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యో తం అతిక్కమతీ’’తిఆది. పుగ్గలో పన కమ్మసాధనేన పారాజిక-సద్దేన వుచ్చతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పుగ్గలో యస్మా పరాజితో’’తిఆది.

ఏతమేవ హి అత్థం సన్ధాయాతి ‘‘తం ఆపత్తిం ఆపన్నో పుగ్గలో పరాజితో హోతి పరాజయమాపన్నో’’తి ఏతమత్థం సన్ధాయ. చుతో పరద్ధోతిఆదినా హి తం ఆపత్తిం ఆపన్నపుగ్గలో చుతో హోతి పరాజితో పరాజయం ఆపన్నోతి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి, న పన పుగ్గలో పారాజికో నామ హోతీతి ఏతమత్థం సన్ధాయాతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. న హి పరివారేపి గాథా పుగ్గలవుత్తిపారాజికసద్దనిబ్బచనదస్సనత్థం వుత్తా ఆపత్తివుత్తీనం పారాజికా-దిసద్దానం నిబ్బచనవిభాగప్పసఙ్గే వుత్తత్తా. అయఞ్హి పరివారగాథాయ అత్థో (పరి. అట్ఠ. ౩౩౯) – యదిదం పుగ్గలాపత్తిసిక్ఖాపదపారాజికేసు ఆపత్తిపారాజికం నామ వుత్తం, తం ఆపజ్జన్తో పుగ్గలో యస్మా పరాజితో పరాజయమాపన్నో సద్ధమా చుతో పరద్ధో భట్ఠో నిరఙ్కతో చ హోతి, అనీహటే తస్మిం పుగ్గలే పున ఉపోసథపవారణాదిభేదో సంవాసో నత్థి, తేనేతం ఇతి వుచ్చతి తేన కారణేన ఏతం ఆపత్తిపారాజికం ఇతి వుచ్చతీతి. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యస్మా పరాజితో హోతి ఏతేన, తస్మా ఏతం పారాజికన్తి వుచ్చతీతి. పరిభట్ఠోతి సాసనతో భట్ఠో, పరిహీనోతి అత్థో. ఛిన్నోతి అన్తరా ఖణ్డితో.

సద్ధిం యోజనాయాతి పదయోజనాయ సద్ధిం. చతుబ్బిధం సఙ్ఘకమ్మన్తి అపలోకనాదివసేన చతుబ్బిధం కమ్మం. సీమాపరిచ్ఛిన్నేహీతి ఏకసీమాపరియాపన్నేహి. పకతత్తా నామ పారాజికం అనాపన్నా అనుక్ఖిత్తా చ. పఞ్చవిధోపీతి నిదానుద్దేసాదివసేన పఞ్చవిధోపి. నహాపితపుబ్బకానం వియ ఓధిసఅనుఞ్ఞాతం ఠపేత్వా అవసేసం సబ్బమ్పి సిక్ఖాపదం సబ్బేహిపి లజ్జీపుగ్గలేహి అనతిక్కమనీయత్తా వుత్తం ‘‘సబ్బేహిపి లజ్జీపుగ్గలేహి సమం సిక్ఖితబ్బభావతో’’తి. సమన్తి సద్ధిం, ఏకప్పహారేన వా. సిక్ఖితబ్బభావతోతి అనతిక్కమనవసేన ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదినా చ సిక్ఖితబ్బభావతో. సామఞ్ఞసిక్ఖాపదేసు ‘‘ఇదం తయా న సిక్ఖితబ్బ’’న్తి ఏవం అబహికాతబ్బతో ‘‘న ఏకోపి తతో బహిద్ధా సన్దిస్సతీ’’తి వుత్తం. యం తం వుత్తన్తి సమ్బన్ధో.

౫౬. న కేవలం ఇత్థియా ఏవ నిమిత్తం పారాజికవత్థూతి ఇమినా కేవలం ఇత్థియా ఏవ నిమిత్తం పారాజికవత్థు న హోతి, అథ ఖో ఉభతోబ్యఞ్జనకపణ్డకపురిసానమ్పి నిమిత్తం పారాజికవత్థూతి దస్సేతి. న చ మనుస్సిత్థియా ఏవాతి ఇమినా పన మనుస్సిత్థియా ఏవ నిమిత్తం పారాజికవత్థు న హోతి, అమనుస్సిత్థితిరచ్ఛానగతిత్థిఅమనుస్సుభతోబ్యఞ్జనకాదీనమ్పి నిమిత్తం పారాజికవత్థూతి దస్సేతి. ‘‘వత్థుమేవ న హోతీతి అమనుస్సిత్థిపసఙ్గేన ఆగతం సువణ్ణరజతాదిమయం పటిక్ఖిపతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం యుత్తం వియ న దిస్సతి. న హి ఇతో పుబ్బే అమనుస్సిత్థిగ్గహణం కతం అత్థి, యేన తప్పసఙ్గో సియా. ఇదానేవ హి ‘‘తిస్సో ఇత్థియో’’తిఆదినా అమనుస్సిత్థిగ్గహణం కతం, న చ అమనుస్సిత్థిగ్గహణేన సువణ్ణరజతాదిమయానం పసఙ్గో యుత్తో. మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానజాతివసేన తివిధా కత్వా పారాజికవత్థుభూతసత్తానం నిద్దేసేన సువణ్ణరజతాదిమయానం పసఙ్గస్స నివత్తితత్తా. తథా హి ఇత్థిపురిసాదీసు మనుస్సామనుస్సాదీసు వా కఞ్చి అనామసిత్వా అవిసేసేన ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవేయ్యా’’తి ఏత్తకమేవ మాతికాయం వుత్తం. తస్స పదభాజనే చ ‘‘పటిసేవతి నామా’’తి మాతికం పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘యో నిమిత్తేన నిమిత్తం అఙ్గజాతేన అఙ్గజాతం అన్తమసో తిలఫలమత్తమ్పి పవేసేతి, ఏసో పటిసేవతి నామా’’తి పటిసేవనాకారోవ దస్సితో, న పన పారాజికవత్థుభూతనిమిత్తనిస్సయా మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతా ఇత్థిపురిసపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనకా నియమేత్వా దస్సితా, తస్మా ‘‘ఇత్థియా ఏవ ను ఖో నిమిత్తం పారాజికవత్థు, ఉదాహు అఞ్ఞేసమ్పీ’’తి ఏవమాది సన్దేహో సియా, నిమిత్తవోహారో చ సువణ్ణరజతాదిమయరూపకేసు చ లబ్భతియేవ. తేనేవ వినీతవత్థూసు (పారా. ౭౧) ‘‘లేపచిత్తస్స నిమిత్తం అఙ్గజాతేన ఛుపి, దారుధీతలికాయ నిమిత్తం అఙ్గజాతేన ఛుపీ’’తి వుత్తం, తస్మా నిమిత్తసామఞ్ఞతో ‘‘సువణ్ణరజతాదిమయానమ్పి నిమిత్తం పారాజికవత్థు హోతి, న హోతీ’’తి కస్సచి ఆసఙ్కా సియా. తేనేవ ‘‘లేపచిత్తాదివత్థూసు తస్స కుక్కుచ్చం అహోసీ’’తి వుత్తం. తస్మా తదాసఙ్కానివత్తనత్థం పారాజికవత్థుభూతసత్తనియమనత్థఞ్చ జాతివసేన మనుస్సామనుస్సాదితో తిధా కత్వా పారాజికవత్థుభూతే సత్తే భగవా విభజిత్వా దస్సేతి, తస్మా ‘‘వత్థుమేవ న హోతీ’’తి నిమిత్తసామఞ్ఞతో పసఙ్గాగతం సువణ్ణరజతాదిమయానం నిమిత్తం పటిక్ఖిపతీతి వత్తబ్బం.

తయో మగ్గేతి భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనన్తి ఆహ ‘‘తీసు మగ్గేసూతి అత్థో వేదితబ్బో’’తి. ఏవం సబ్బత్థాతి ఇమినా ‘‘ద్వే మగ్గే’’తి ఏత్థాపి ద్వీసు మగ్గేసూతి అత్థో వేదితబ్బోతి అతిదిస్సతి.

అనుపఞ్ఞత్తివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమచతుక్కకథావణ్ణనా

౫౭. అస్సాతి ఆఖ్యాతికపదన్తి తస్స అత్థం దస్సేన్తో ‘‘హోతీ’’తి ఆహ. గణ్ఠిపదేసు పన ‘‘అస్సాతి పుగ్గలం పరామసిత్వా హోతీతి వచనసేసో దస్సితో’’తిపి అత్థవికప్పో దస్సితో, న సో సున్దరతరో. యది హి వచనసేసో అధిప్పేతో సియా, ‘‘హోతీ’’తి వత్తబ్బం, తేనేవ అఞ్ఞస్మిం అత్థవికప్పే హోతీతి వచనసేసో కతో.

౫౮. సాదియన్తస్సేవాతి ఏత్థ సాదియనం నామ సేవేతుకామతాచిత్తస్స ఉపట్ఠాపనన్తి ఆహ ‘‘పటిసేవనచిత్తసమఙ్గిస్సా’’తి. ‘‘పటిపక్ఖం అత్థయన్తీతి సిక్ఖాకామానం భిక్ఖూనం పటిపక్ఖం దుస్సీలభావం అత్థయన్తీ’’తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అత్తనో వేరిపుగ్గలస్స పన పటిపక్ఖభూతం కఞ్చి అమిత్తం అత్థయన్తి గవేసన్తీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పచ్చత్థికా హి అత్తనో వేరిం నాసేతుకామా తస్స పటిపక్ఖభూతం కఞ్చి అమిత్తం అత్తనో సహాయభావముపగచ్ఛన్తం ఇచ్ఛన్తి. రాజపచ్చత్థికాదీనం ఉపరి వక్ఖమానత్తా తదనురూపవసేన అత్థం దస్సేన్తో ‘‘భిక్ఖూ ఏవ పచ్చత్థికా భిక్ఖుపచ్చత్థికా’’తి ఆహ. ‘‘భిక్ఖుస్స పచ్చత్థికా భిక్ఖుపచ్చత్థికా’’తి ఏవం పన వుచ్చమానే భిక్ఖుస్స పచ్చత్థికా రాజాదయోపి ఏత్థేవ సఙ్గయ్హన్తీతి రాజపచ్చత్థికాదయో విసుం న వత్తబ్బా సియుం, అఞ్ఞత్థ పన భిక్ఖుస్స పచ్చత్థికా భిక్ఖుపచ్చత్థికాతి అయమత్థో లబ్భతేవ ‘‘సాసనపచ్చత్థికా’’తి యథా. ఇస్సాపకతాతి పరేసం లాభసక్కారాదిఅసహనలక్ఖణాయ ఇస్సాయ అభిభూతా. నిప్పరిప్ఫన్దన్తి పరిప్ఫన్దవిరహితం, యథా చలితుం పరివత్తితుం న సక్కోతి, తథా గహేత్వాతి అత్థో. సమ్పయోజేన్తీతి వచ్చమగ్గేన సద్ధిం యోజేన్తి.

తస్మిం ఖణేతి తస్మిం పవేసనక్ఖణే, అగ్గతో యావ మూలా పవేసనకాలో ‘‘పవేసనక్ఖణో’’తి వుచ్చతి. సాదియనం నామ సేవనచిత్తస్స ఉప్పాదనన్తి ఆహ ‘‘సేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి. పవిట్ఠకాలేతి అఙ్గజాతస్స యత్తకం ఠానం పవేసనారహం, తత్తకం అనవసేసతో పవిట్ఠకాలే. ఏవం పవిట్ఠస్స ఉద్ధరణారమ్భతో అన్తరా ఠితకాలో ఠితం నామ. అట్ఠకథాయం పన మాతుగామస్స సుక్కవిస్సట్ఠిం పత్వా సబ్బథా వాయమతో ఓరమిత్వా ఠితకాలం సన్ధాయ ‘‘సుక్కవిస్సట్ఠిసమయే’’తి వుత్తం. ఉద్ధరణం నామ యావ అగ్గా నీహరణకాలోతి ఆహ – ‘‘నీహరణకాలే పటిసేవనచిత్తం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి. అఙ్గారకాసున్తి అఙ్గారరాసిం. ఏవరూపే కాలే అసాదియనం నామ న సబ్బేసం విసయోతి ఆహ ‘‘ఇమఞ్హి ఏవరూపం ఆరద్ధవిపస్సక’’న్తిఆది. ఏకాదసహి అగ్గీహీతి రాగదోసమోహజాతిజరామరణసోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాససఙ్ఖాతేహి ఏకాదసహి అగ్గీహి. రాగాదయో హి అనుడహనట్ఠేన ‘‘అగ్గీ’’తి వుచ్చన్తి. తే హి యస్స సన్తి, తం నిడహన్తి, మహాపరిళాహా చ హోన్తి దున్నిబ్బాపయా చ. భగవతా చ దుమ్మఙ్కూనం పుగ్గలానం నిగ్గహో ఇచ్ఛితోయేవాతి ఆహ – ‘‘పచ్చత్థికానఞ్చస్స మనోరథవిఘాతం కరోన్తో’’తి. అస్సాతి అసాదియన్తస్స యథావుత్తగుణసమఙ్గిస్స.

పఠమచతుక్కకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకూనసత్తతిద్విసతచతుక్కకథావణ్ణనా

౫౯-౬౦. అక్ఖాయితనిమిత్తా అక్ఖాయిత-సద్దేన వుత్తా ఉత్తరపదలోపేనాతి ఆహ ‘‘సోణసిఙ్గాలాదీహి అక్ఖాయితనిమిత్త’’న్తి. అక్ఖాయితం నిమిత్తం యస్సా సా అక్ఖాయితనిమిత్తా. ‘‘జాగరన్తి’’న్తిఆది విసేసనరహితత్తా ‘‘సుద్ధికచతుక్కానీ’’తి వుత్తం.

సమానాచరియకా థేరాతి ఏకాచరియస్స పాఠకన్తేవాసికా. మహాభయేతి బ్రాహ్మణతిస్సభయే. గఙ్గాయ అపరభాగో అపరగఙ్గం. వత రేతి గరహత్థే నిపాతో. అవిస్సజ్జన్తేన కిం కత్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘నిచ్చకాలం సోతబ్బ’’న్తిఆది. ఏవం వినయగరుకానన్తి ఇమినా ఉపరి తేహి వుచ్చమానవినిచ్ఛయస్స గరుకరణీయతాయ కారణం వుత్తం. సబ్బం పరియాదియిత్వాతి సబ్బం పారాజికక్ఖేత్తం అనవసేసతో గహేత్వా. సోతం ఛిన్దిత్వాతి పారాజికక్ఖేత్తే వీతిక్కమసోతం ఛిన్దిత్వా. అపఞ్ఞత్తభావతో యుత్తిఅభావతో చ ‘‘పారాజికచ్ఛాయా పనేత్థ న దిస్సతీ’’తి వుత్తం. కేచి పన ‘‘ఉపడ్ఢక్ఖాయితభావస్స దుబ్బినిచ్ఛయత్తా తత్థ పారాజికం న పఞ్ఞపేసీ’’తి వదన్తి, తం అకారణం, న చ దుబ్బినిచ్ఛయతా అపఞ్ఞత్తికారణం యేభుయ్యక్ఖాయితాదీసుపి దుబ్బినిచ్ఛయభావస్స సమానత్తా. ఉపడ్ఢక్ఖాయితతో హి కిఞ్చిదేవ అధికం ఊనం వా యది ఖాయితం సియా, తమ్పి యేభుయ్యేన ఖాయితం అక్ఖాయితన్తి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి ఉపడ్ఢక్ఖాయితమివ యేభుయ్యక్ఖాయితాదీనిపి దుబ్బినిచ్ఛయానేవ. అపిచ ఉపడ్ఢక్ఖాయితం యది సభావతో పారాజికక్ఖేత్తం సియా, న తత్థ భగవా దుబ్బినిచ్ఛయన్తి పారాజికం న పఞ్ఞపేతి.

ఇదాని థేరేన కతవినిచ్ఛయమేవ ఉపత్థమ్భేత్వా అపరమ్పి తత్థ కారణం దస్సేన్తో ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. నిమిత్తే అప్పమత్తికాపి మంసరాజి సచే అవసిట్ఠా హోతి, తం యేభుయ్యక్ఖాయితమేవ హోతి, తతో పరం పన సబ్బసో ఖాయితే నిమిత్తే దుక్కటమేవాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తతో పరం థుల్లచ్చయం నత్థీ’’తి. అథ వా యేభుయ్యేన ఖాయితం నామ వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గముఖానం చతూసు కోట్ఠాసేసు ద్వే కోట్ఠాసే అతిక్కమ్మ యావ తతియకోట్ఠాసస్స పరియోసానా ఖాదితం, తతో పరం పన తతియకోట్ఠాసం అతిక్కమ్మ యావ చతుత్థకోట్ఠాసస్స పరియోసానా ఖాదితం దుక్కటవత్థూతి వేదితబ్బం. మతసరీరస్మింయేవ వేదితబ్బన్తి ‘‘మతం యేభుయ్యేన అక్ఖాయిత’’న్తిఆదివచనతో. ‘‘యదిపి నిమిత్తం సబ్బసో ఖాయితన్తిఆది సబ్బం జీవమానకసరీరమేవ సన్ధాయ వుత్త’’న్తి మహాగణ్ఠిపదే వుత్తం. కేనచి పన ‘‘తం వీమంసిత్వా గహేతబ్బ’’న్తి లిఖితం. కిమేత్థ వీమంసితబ్బం జీవమానకసరీరస్సేవ అధికతత్తా మతసరీరే లబ్భమానస్స వినిచ్ఛయస్స విసుం వక్ఖమానత్తా చ. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) –

‘‘జీవమానకసరీరస్స వుత్తప్పకారే మగ్గే సచేపి తచాదీని అనవసేసేత్వా సబ్బసో ఛిన్నే నిమిత్తసణ్ఠానమత్తం పఞ్ఞాయతి, తత్థ అన్తమసో అఙ్గజాతే ఉట్ఠికం అనట్ఠకాయప్పసాదం పీళకం వా చమ్మఖీలం వా పవేసేన్తస్సపి సేవనచిత్తే సతి పారాజికం, నట్ఠకాయప్పసాదం సుక్ఖపీళకం వా మతచమ్మం వా లోమం వా పవేసేన్తస్స దుక్కటం. సచే నిమిత్తసణ్ఠానమత్తమ్పి అనవసేసేత్వా సబ్బసో మగ్గో ఉప్పాటితో, తత్థ ఉపక్కమతో వణసఙ్ఖేపవసేన థుల్లచ్చయ’’న్తి –

జీవమానకసరీరస్మింయేవ యథావుత్తవినిచ్ఛయో దస్సితో.

సబ్బసో ఖాయితన్తి నిమిత్తప్పదేసే బహిట్ఠితం ఛవిచమ్మం సబ్బసో ఛిన్దిత్వా సోణసిఙ్గాలాదీహి ఖాయితసదిసం కతం. తేనేవాహ ‘‘ఛవిచమ్మం నత్థీ’’తి. నిమిత్తమంసస్స పన అబ్భన్తరే ఛవిచమ్మస్స చ విజ్జమానత్తా ‘‘నిమిత్తసణ్ఠానం పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తం. తేనేవాహ ‘‘పవేసనం జాయతీ’’తి. నిమిత్తసణ్ఠానం పన అనవసేసేత్వాతి నిమిత్తాకారేన ఠితం ఛవిచమ్మమంసాదిం అనవసేసేత్వా. జీవమానకసరీరే లబ్భమానవిసేసం దస్సేత్వా ఇదాని మతసరీరే లబ్భమానవిసేసం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మతసరీరే పనా’’తిఆది.

మనుస్సానం జీవమానకసరీరేతిఆదినా పన అక్ఖిఆదయోపి వణసఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి వణేన ఏకపరిచ్ఛేదం కత్వా అక్ఖిఆదీసుపి థుల్లచ్చయం వుత్తం. తేసఞ్చ వణసఙ్గహో ‘‘నవద్వారో మహావణో’’తి (మి. ప. ౨.౬.౧) ఏవమాదిసుత్తానుసారేన వేదితబ్బో. తిరచ్ఛానగతానం అక్ఖికణ్ణవణేసు దుక్కటం పన అట్ఠకథాప్పమాణేన గహేతబ్బం. యథా హి మనుస్సామనుస్సతిరచ్ఛానగతేసు వచ్చమగ్గపస్సావమగ్గముఖానం పారాజికవత్థుభావే నానాకరణం నత్థి, ఏవం అక్ఖిఆదీనమ్పి థుల్లచ్చయాదివత్థుభావే నిన్నానాకరణేన భవితబ్బం. వణే థుల్లచ్చయఞ్చ ‘‘అమగ్గేన అమగ్గం పవేసేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౬౬) సామఞ్ఞతో వుత్తం, న పన ‘‘మనుస్సాన’’న్తి విసేసనం అత్థి. యది చ తిరచ్ఛానగతానం వణేసు థుల్లచ్చయేన న భవితబ్బం, పతఙ్గముఖమణ్డూకస్స ముఖసణ్ఠానే వణసఙ్ఖేపతో థుల్లచ్చయం న వత్తబ్బం, వుత్తఞ్చ, తస్మా అట్ఠకథాచరియా ఏవేత్థ పమాణం. భగవతో అధిప్పాయఞ్ఞునో హి అట్ఠకథాచరియా. తేనేవ వుత్తం ‘‘బుద్ధేన ధమ్మో వినయో చ వుత్తో, యో తస్స పుత్తేహి తథేవ ఞాతో’’తిఆది (పారా. అట్ఠ. ౧.). మనుస్సానన్తి ఇత్థిపురిసపణ్డకఉభతోబ్యఞ్జనకానం సామఞ్ఞతో వుత్తం. వత్థికోసేసూతి వత్థిపుటేసు పురిసానం అఙ్గజాతకోసేసు. మతసరీరం యావ ఉద్ధుమాతకాదిభావేన కుథితం న హోతి, తావ అల్లసరీరన్తి వేదితబ్బం. తేనాహ – ‘‘యదా పన సరీరం ఉద్ధుమాతకం హోతీ’’తిఆది. పారాజికవత్థుఞ్చ థుల్లచ్చయవత్థుఞ్చ విజహతీతి ఏత్థ పారాజికవత్థుభావం థుల్లచ్చయవత్థుభావఞ్చ విజహతీతి అత్థో వేదితబ్బో. మతానం తిరచ్ఛానగతానన్తి సమ్బన్ధో.

మేథునరాగేన వత్థికోసం పవేసేన్తస్స థుల్లచ్చయం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘పత్థికోసం అప్పవేసేన్తో’’తి. ఇత్థియా అప్పవేసేన్తోతి ఇత్థియా నిమిత్తం అప్పవేసేన్తో. అప్పవేసేన్తోతి చ పవేసనాధిప్పాయస్స అభావం దస్సేతి. పవేసనాధిప్పాయేన బహి ఛుపన్తస్స పన మేథునస్స పుబ్బపయోగత్తా దుక్కటేనేవ భవితబ్బం. నిమిత్తేన నిమిత్తం ఛుపతి, థుల్లచ్చయన్తి ఇదం ‘‘న చ, భిక్ఖవే, రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) ఇమస్స సుత్తస్స వసేన వుత్తం. తత్థ చ కేసఞ్చి అఞ్ఞథాపి అత్థవికప్పస్స విధిం దస్సేన్తో ‘‘మహాఅట్ఠకథాయం పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ కిఞ్చాపి ‘‘కత్వా మహాఅట్ఠకథం సరీర’’న్తి (పారా. అట్ఠ. ౧.గన్థారమ్భకథా) వుత్తం, తథాపి సేసఅట్ఠకథాసు ‘‘మేథునరాగేన ముఖేనా’’తి వచనస్స అభావం దస్సేతుం ‘‘మహాఅట్ఠకథాయం పనా’’తి వుత్తం. ‘‘అఙ్గజాతేనా’’తి అవుత్తత్తా ‘‘అవిసేసేనా’’తి వుత్తం.

ఇదాని మహాఅట్ఠకథం పాళియా సంసన్దిత్వా దస్సేన్తో ‘‘యం తావ మహాఅట్ఠకథాయ’’న్తిఆదిమాహ. ఇతరథా హి దుక్కటం సియాతి పకతిముఖేన ఛుపన్తస్స విసాణాదిగ్గహణే వియ దుక్కటం సియా. ఏవం మహాఅట్ఠకథం పాళియా సంసన్దిత్వా ఇదాని తత్థ కేసఞ్చి అఞ్ఞథా అత్థవికప్పం దస్సేన్తో ‘‘కేచి పనా’’తిఆదిమాహ. సఙ్ఘాదిసేసోతి కాయసంసగ్గసిక్ఖాపదేన సఙ్ఘాదిసేసో. వుత్తనయేనేవాతి మేథునరాగేనేవ. ‘‘నిమిత్తముఖేనా’’తి వుత్తత్తా తిరచ్ఛానగతిత్థియా పస్సావమగ్గం మేథునరాగేన పకతిముఖేన ఛుపన్తస్స దుక్కటన్తి వేదితబ్బం. కాయసంసగ్గరాగేన దుక్కటన్తి నిమిత్తముఖేన వా పకతిముఖేన వా కాయసంసగ్గరాగేన ఛుపన్తస్స దుక్కటమేవ.

ఏకూనసత్తతిద్విసతచతుక్కకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సన్థతచతుక్కభేదకథావణ్ణనా

౬౧-౨. పటిపన్నకస్సాతి ఆరద్ధవిపస్సకస్స. ఉపాదిన్నకన్తి కాయిన్ద్రియం సన్ధాయ వుత్తం. ఉపాదిన్నకేన ఫుసతీతి ఉపాదిన్నకేన ఫుసీయతి ఘట్టీయతీతి ఏవం కమ్మని య-కారలోపేన అత్థో వేదితబ్బో. అథ వా ఏవం కరోన్తో కిఞ్చి ఉపాదిన్నకం ఉపాదిన్నకేన న ఫుసతి న ఘట్టేతీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. లేసం ఓడ్డేస్సన్తీతి లేసం సముట్ఠాపేస్సన్తి, పరికప్పేస్సన్తీతి వుత్తం హోతి. సన్థతాదిభేదేహి భిన్దిత్వాతి సన్థతాదివిసేసనేహి విసేసేత్వా, సన్థతాదీహి చతూహి యోజేత్వాతి వుత్తం హోతి.

సన్థతాయాతి ఏకదేసే సముదాయవోహారో ‘‘పటో దడ్ఢో’’తిఆదీసు వియ. తథా హి పటస్స ఏకదేసేపి దడ్ఢే ‘‘పటో దడ్ఢో’’తి వోహరన్తి, ఏవం ఇత్థియా వచ్చమగ్గాదీసు కిస్మిఞ్చి మగ్గే సన్థతే ఇత్థీ ‘‘సన్థతా’’తి వుచ్చతి. తేనాహ ‘‘సన్థతా నామా’’తిఆది. వత్థాదీని అన్తో అప్పవేసేత్వా బహి ఠపేత్వా బన్ధనం సన్ధాయ ‘‘పలివేఠేత్వా’’తి వుత్తం. ఏకదేసే సముదాయవోహారవసేనేవ భిక్ఖుపి ‘‘సన్థతో’’తి వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘సన్థతో నామా’’తిఆది. యత్తకే పవిట్ఠేతి తిలఫలమత్తే పవిట్ఠే. అక్ఖిఆదిమ్హి సన్థతేపి యథావత్థుకమేవాతి ఆహ ‘‘థుల్లచ్చయక్ఖేత్తే థుల్లచ్చయం, దుక్కటక్ఖేత్తే దుక్కటమేవ హోతీ’’తి.

ఖాణుం ఘట్టేన్తస్స దుక్కటన్తి ఇత్థినిమిత్తస్స అన్తో ఖాణుం పవేసేత్వా సమతలం అతిరిత్తం వా ఖాణుం ఘట్టేన్తస్స దుక్కటం పవేసాభావతో. సచే పన ఈసకం అన్తో పవిసిత్వా ఠితం ఖాణుకమేవ అఙ్గజాతేన ఛుపతి, పారాజికమేవ. తస్స తలన్తి వేళునళాదికస్స అన్తోతలం. వినీతవత్థూసు ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు సీవథికం గన్త్వా ఛిన్నసీసం పస్సిత్వా వట్టకతే ముఖే అచ్ఛుపన్తం అఙ్గజాతం పవేసేసి. తస్స కుక్కుచ్చం అహోసి…పే… అనాపత్తి భిక్ఖు పారాజికస్స, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తత్తా తస్స సుత్తస్స అనులోమతో ‘‘ఆకాసగతమేవ కత్వా పవేసేత్వా నీహరతి, దుక్కట’’న్తి (పారా. ౭౩) వుత్తం. బహిద్ధా ఖాణుకేతి అన్తోపవేసితవేణుపబ్బాదికస్స బహి నిక్ఖన్తఖాణుకే. మేథునరాగేన ఇన్ద్రియబద్ధఆనిన్ద్రియబద్ధసన్తానేసు యత్థ కత్థచి ఉపక్కమన్తస్స న సక్కా అనాపత్తియా భవితున్తి ‘‘దుక్కటమేవా’’తి వుత్తం. తేనేవ వినీతవత్థుమ్హి అట్ఠికేసు ఉపక్కమన్తస్స దుక్కటం వుత్తం.

సన్థతచతుక్కభేదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

రాజపచ్చత్థికాదిచతుక్కభేదకథావణ్ణనా

౬౫. సామఞ్ఞజోతనాయ పకరణతో విసేసవినిచ్ఛయోతి ఆహ ‘‘ధుత్తాతి మేథునుపసంహితఖిడ్డాపసుతా’’తిఆది. ఇదాని సామఞ్ఞతోపి అత్థసమ్భవం దస్సేన్తో ‘‘ఇత్థిధుత్తసురాధుత్తాదయో వా’’తి ఆహ. హదయన్తి హదయమంసం.

సబ్బాకారేన చతుక్కభేదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆపత్తానాపత్తివారవణ్ణనా

౬౬. పటిఞ్ఞాకరణం నత్థీతి పుచ్ఛితబ్బాభావతో. న హి దూసకో ‘‘కేన చిత్తేన వీతిక్కమం అకాసి, జానిత్వా అకాసి, ఉదాహు అజానిత్వా’’తి ఏవం పుచ్ఛాయ అరహతి. తత్థేవాతి వేసాలియం మహావనే ఏవ. సబ్బఙ్గగతన్తి ఠపేత్వా కేసలోమదన్తనఖానం మంసవినిముత్తట్ఠానఞ్చేవ థద్ధసుక్ఖచమ్మఞ్చ ఉదకమివ తేలబిన్దు అవసేససబ్బసరీరం బ్యాపేత్వా ఠితం. సరీరకమ్పాదీనీతి ఆది-సద్దేన అక్ఖీనం పీతవణ్ణాదిం సఙ్గణ్హాతి. పిత్తకోసకే ఠితన్తి హదయపప్ఫాసానం అన్తరే యకనమంసం నిస్సాయ పతిట్ఠితే మహాకోసాతకీకోససదిసే పిత్తకోసే ఠితం. కుపితేతి పిత్తకోసతో చలిత్వా బహి నిక్ఖన్తే.

విస్సట్ఠచిత్తోతి విస్సట్ఠపకతిచిత్తో. యక్ఖుమ్మత్తకోతి యక్ఖా కిర యస్స చిత్తం ఖిపితుకామా హోన్తి, తస్స సేతముఖం నీలోదరం సురత్తహత్థపాదం మహాసీసం పజ్జలితనేత్తం భేరవం వా అత్తభావం నిమ్మినిత్వా దస్సేన్తి, భేరవం వా సద్దం సావేన్తి, కథేన్తస్సేవ వా ముఖేన హత్థం పక్ఖిపిత్వా హదయమంసం మద్దన్తి, తేన సో సత్తో ఉమ్మత్తకో హోతి ఖిత్తచిత్తో. తేనేవాహ ‘‘భేరవాని వా ఆరమ్మణాని దస్సేత్వా’’తిఆది. తత్థ భేరవానీతి దస్సనమత్తేనేవ సత్తానం భయం ఛమ్భితత్తం లోమహంసం ఉప్పాదేతుం సమత్థాని. నిచ్చమేవ ఉమ్మత్తకో హోతీతి యస్స పిత్తకోసతో పిత్తం చలిత్వా బహి నిక్ఖన్తం హోతి, తం సన్ధాయ వుత్తం. యస్స పన పిత్తం చలిత్వా పిత్తకోసేయేవ ఠితం హోతి బహి అనిక్ఖన్తం, సో అన్తరన్తరా సఞ్ఞం పటిలభతి, న నిచ్చమేవ ఉమ్మత్తకో హోతీతి వేదితబ్బం. ఞత్వాతి సఞ్ఞాపటిలాభేన జానిత్వా. అధిమత్తాయాతి అధికప్పమాణాయ.

ఆపత్తానాపత్తివారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

పకిణ్ణకన్తి వోమిస్సకనయం. సముట్ఠానన్తి ఉప్పత్తికారణం. కిరియాతిఆది నిదస్సనమత్తం, అకిరియాదీనమ్పి సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. వేదనాయాతి సహయోగే కరణవచనం, వేదనాయ సహ కుసలఞ్చాతి వుత్తం హోతి. సబ్బసఙ్గాహకవసేనాతి సబ్బేసం సిక్ఖాపదానం సఙ్గాహకవసేన. ఛ సిక్ఖాపదసముట్ఠానానీతి కాయో వాచా కాయవాచా కాయచిత్తం వాచాచిత్తం కాయవాచాచిత్తన్తి ఏవం వుత్తాని ఛ ఆపత్తిసముట్ఠానాని. ఆపత్తియేవ హి సిక్ఖాపదసీసేన వుత్తా. సముట్ఠానాదయో హి ఆపత్తియా హోన్తి, న సిక్ఖాపదస్స, ఇమేసు పన ఛసు సముట్ఠానేసు పురిమాని తీణి అచిత్తకాని, పచ్ఛిమాని సచిత్తకాని. తేసు ఏకేన వా ద్వీహి వా తీహి వా చతూహి వా ఛహి వా సముట్ఠానేహి ఆపత్తియో సముట్ఠహన్తి, పఞ్చసముట్ఠానా ఆపత్తి నామ నత్థి. తత్థ ఏకసముట్ఠానా చతుత్థేన చ పఞ్చమేన చ ఛట్ఠేన చ సముట్ఠానేన సముట్ఠాతి, న అఞ్ఞేన. ద్విసముట్ఠానా పఠమచతుత్థేహి చ దుతియపఞ్చమేహి చ తతియఛట్ఠేహి చ చతుత్థఛట్ఠేహి చ పఞ్చమఛట్ఠేహి చ సముట్ఠానేహి సముట్ఠాతి, న అఞ్ఞేహి. తిసముట్ఠానా పఠమేహి చ తీహి, పచ్ఛిమేహి చ తీహి సముట్ఠానేహి సముట్ఠాతి, న అఞ్ఞేహి. చతుసముట్ఠానా పఠమతతియచతుత్థఛట్ఠేహి చ దుతియతతియపఞ్చమఛట్ఠేహి చ సముట్ఠానేహి సముట్ఠాతి, న అఞ్ఞేహి. ఛసముట్ఠానా ఛహిపి సముట్ఠాతి.

సిక్ఖాపదం నామ అత్థి ఛసముట్ఠానన్తి ఏత్థాపి సిక్ఖాపదసీసేన ఆపత్తి వుత్తాతి వేదితబ్బా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘సబ్బఞ్చేతం ఆపత్తియం యుజ్జతి, సిక్ఖాపదసీసేన పన సబ్బఅట్ఠకథాసు దేసనా ఆరుళ్హా’’తి. కాయాదీహి ఛహి సముట్ఠానం ఉప్పత్తి, ఛ వా సముట్ఠానాని ఏతస్సాతి ఛసముట్ఠానం. అత్థి చతుసముట్ఠానన్తి కాయో కాయవాచా కాయచిత్తం కాయవాచాచిత్తన్తి ఇమాని చత్తారి, వాచా కాయవాచా వాచాచిత్తం కాయవాచాచిత్తన్తి ఇమాని వా చత్తారి సముట్ఠానాని ఏతస్సాతి చతుసముట్ఠానం. అత్థి తిసముట్ఠానన్తి కాయో వాచా కాయవాచాతి ఇమాని తీణి, కాయచిత్తం వాచాచిత్తం కాయవాచాచిత్తన్తి ఇమాని వా తీణి సముట్ఠానాని ఏతస్సాతి తిసముట్ఠానం. ద్విసముట్ఠానం ఏకసముట్ఠానఞ్చ సముట్ఠానసీసవసేన దస్సేన్తో ‘‘అత్థి కథినసముట్ఠాన’’న్తిఆదిమాహ. తేరస హి సముట్ఠానసీసాని పఠమపారాజికసముట్ఠానం అదిన్నాదానసముట్ఠానం సఞ్చరిత్తసముట్ఠానం సమనుభాసనసముట్ఠానం కథినసముట్ఠానం ఏళకలోమసముట్ఠానం పదసోధమ్మసముట్ఠానం అద్ధానసముట్ఠానం థేయ్యసత్థసముట్ఠానం ధమ్మదేసనాసముట్ఠానం భూతారోచనసముట్ఠానం చోరివుట్ఠాపనసముట్ఠానం అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానన్తి.

తత్థ ‘‘అత్థి ఛసముట్ఠాన’’న్తి ఇమినా సఞ్చరిత్తసముట్ఠానం వుత్తం. ‘‘అత్థి చతుసముట్ఠాన’’న్తి ఇమినా పన అద్ధానసముట్ఠానం అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానఞ్చ సఙ్గహితం. యఞ్హి పఠమతతియచతుత్థఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం అద్ధానసముట్ఠానం. యం పన దుతియతతియపఞ్చమఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం అననుఞ్ఞాతసముట్ఠానం. ‘‘అత్థి తిసముట్ఠాన’’న్తి ఇమినా అదిన్నాదానసముట్ఠానం భూతారోచనసముట్ఠానఞ్చ సఙ్గహితం. యఞ్హి సచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠానేహి సముట్ఠాతి, ఇదం అదిన్నాదానసముట్ఠానం. యం పన అచిత్తకేహి తీహి సముట్ఠాతి, ఇదం భూతారోచనసముట్ఠానం. ‘‘అత్థి కథినసముట్ఠాన’’న్తిఆదినా పన అవసేససముట్ఠానసీసేన ద్విసముట్ఠానం ఏకసముట్ఠానఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. తథా హి యం తతియఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం కథినసముట్ఠానన్తి వుచ్చతి. యం పఠమచతుత్థేహి సముట్ఠాతి, ఇదం ఏళకలోమసముట్ఠానం. యం ఛట్ఠేనేవ సముట్ఠాతి, ఇదం ధురనిక్ఖేపసముట్ఠానం, సమనుభాసనసముట్ఠానన్తిపి తస్సేవ నామం. ఆది-సద్దసఙ్గహితేసు పన పఠమపారాజికసముట్ఠానపదసోధమ్మథేయ్యసత్థధమ్మదేసనాచోరివుట్ఠాపనసముట్ఠానేసు యం కాయచిత్తతో సముట్ఠాతి, ఇదం పఠమపారాజికసముట్ఠానం. యం దుతియపఞ్చమేహి సముట్ఠాతి, ఇదం పదసోధమ్మసముట్ఠానం. యం చతుత్థఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం థేయ్యసత్థసముట్ఠానం. యం పఞ్చమేనేవ సముట్ఠాతి, ఇదం ధమ్మదేసనాసముట్ఠానం. యం పఞ్చమఛట్ఠేహి సముట్ఠాతి, ఇదం చోరివుట్ఠాపనసముట్ఠానన్తి వేదితబ్బం.

ఏవం సముట్ఠానసీసేన సబ్బసిక్ఖాపదాని తేరసధా దస్సేత్వా ఇదాని కిరియావసేన పఞ్చధా దస్సేన్తో ‘‘తత్రాపి కిఞ్చి కిరియతో సముట్ఠాతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ కిఞ్చీతి సిక్ఖాపదసీసేన ఆపత్తిం వదతి. తస్మా యా కాయేన వా వాచాయ వా పథవీఖణనాదీసు వియ వీతిక్కమం కరోన్తస్స హోతి, అయం కిరియతో సముట్ఠాతి నామ. యా కాయవాచాయ కత్తబ్బం అకరోన్తస్స హోతి పఠమకథినాపత్తి వియ, అయం అకిరియతో సముట్ఠాతి నామ. యా కరోన్తస్స చ అకరోన్తస్స చ హోతి అఞ్ఞాతికాయ భిక్ఖునియా హత్థతో చీవరపటిగ్గహణాపత్తి వియ, అయం కిరియాకిరియతో సముట్ఠాతి నామ. యా సియా కరోన్తస్స చ సియా అకరోన్తస్స చ హోతి రూపియపటిగ్గహణాపత్తి వియ, అయం సియా కిరియతో సియా అకిరియతో సముట్ఠాతి నామ. యా సియా కరోన్తస్స చ సియా కరోన్తస్స చ అకరోన్తస్స చ హోతి కుటికారాపత్తి వియ, అయం సియా కిరియతో సియా కిరియాకిరియతో సముట్ఠాతి నామ.

ఇదాని సబ్బసిక్ఖాపదాని సఞ్ఞావసేన ద్విధా కత్వా దస్సేన్తో ‘‘తత్రాపి అత్థి సఞ్ఞావిమోక్ఖ’’న్తిఆదిమాహ. సఞ్ఞాయ అభావేన విమోక్ఖో అస్సాతి సఞ్ఞావిమోక్ఖన్తి మజ్ఝేపదలోపసమాసో దట్ఠబ్బో. యతో హి వీతిక్కమసఞ్ఞాఅభావేన ముచ్చతి, ఇదం సఞ్ఞావిమోక్ఖన్తి వుచ్చతి. చిత్తఙ్గం లభతియేవాతి కాయచిత్తాదిసచిత్తకసముట్ఠానేహేవ సముట్ఠహనతో. ‘‘లభతియేవా’’తి అవధారణేన నో న లభతీతి దస్సేతి. తస్మా యం చిత్తఙ్గం లభతి, న లభతి చ, తం ‘‘ఇతర’’న్తి వుత్తం ఇతర-సద్దస్స వుత్తపటియోగవిసయత్తా.

పున సబ్బసిక్ఖాపదాని చిత్తవసేన ద్విధా దస్సేన్తో ‘‘పున అత్థి సచిత్తక’’న్తిఆదిమాహ. యం సహేవ చిత్తేన ఆపజ్జతీతి యం సచిత్తకేనేవ సముట్ఠానేన ఆపజ్జతి, నో అచిత్తకేన. వినాపీతి అపి-సద్దేన సహాపి చిత్తేన ఆపజ్జతీతి దస్సేతి. యఞ్హి కదాచి అచిత్తకేన, కదాచి సచిత్తకేన సముట్ఠానేన సముట్ఠాతి, తం అచిత్తకన్తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ సఞ్ఞాదుకం అనాపత్తిముఖేన, సచిత్తకదుకం ఆపత్తిముఖేన వుత్తన్తి ఇదమేతేసం నానాకరణన్తి వేదితబ్బం.

లోకవజ్జదుకస్స హేట్ఠా వుత్తలక్ఖణత్తా తం అవిభజిత్వా ఇదాని సబ్బసిక్ఖాపదాని కమ్మవసేన దువిధాని, కుసలాదివసేన వేదనావసేన చ తివిధాని హోన్తీతి దస్సేన్తో ‘‘కమ్మకుసలవేదనావసేనా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థ పన కిఞ్చాపి అట్ఠకథాసు ఆగతనయేన కాయకమ్మం వచీకమ్మన్తి కమ్మవసేన దుకం వుత్తం, తికమేవ పన దస్సేతుం వట్టతి. సబ్బమేవ హి సిక్ఖాపదం కాయద్వారే ఆపజ్జితబ్బతో వచీద్వారే ఆపజ్జితబ్బతో కాయవచీద్వారే ఆపజ్జితబ్బతో చ తివిధం హోతి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. పఠమపారాజికవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘సబ్బావ కాయకమ్మవచీకమ్మతదుభయవసేన తివిధా హోన్తి. తత్థ కాయద్వారే ఆపజ్జితబ్బా కాయకమ్మన్తి వుచ్చతి, వచీద్వారే ఆపజ్జితబ్బా వచీకమ్మన్తి వుచ్చతి, ఉభయత్థ ఆపజ్జితబ్బా కాయకమ్మవచీకమ్మ’’న్తి. తతోయేవ చ అదిన్నాదానసిక్ఖాపదాదీసు కాయకమ్మవచీకమ్మన్తి తదుభయవసేన దస్సితం.

అత్థి పన సిక్ఖాపదం కుసలన్తిఆదినా ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో కుసలచిత్తసమఙ్గీ వా ఆపజ్జతి అకుసలచిత్తసమఙ్గీ వా అబ్యాకతచిత్తసమఙ్గీ వాతి దస్సేతి, న పన కుసలాపి ఆపత్తి అత్థీతి. న హి కుసలా ఆపత్తి నామ అత్థి ‘‘ఆపత్తాధికరణం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకతం, నత్థి ఆపత్తాధికరణం కుసల’’న్తి (పరి. ౩౦౩) వచనతో. దస కామావచరకిరియచిత్తానీతి హసితుప్పాదవోట్ఠబ్బనేహి సద్ధిం అట్ఠ మహాకిరియచిత్తాని. ద్విన్నం అభిఞ్ఞాచిత్తానం ఆపత్తిసముట్ఠాపకత్తం పఞ్ఞత్తిం అజానన్తస్స ఇద్ధివికుబ్బనాదీసు దట్ఠబ్బం. యం కుసలచిత్తేన ఆపజ్జతీతి యం సిక్ఖాపదసీసేన గహితం ఆపత్తిం కుసలచిత్తసమఙ్గీ ఆపజ్జతి. ఇమినా పన వచనేన తం కుసలన్తి ఆపత్తియా వుచ్చమానో కుసలభావో పరియాయతోవ, న పరమత్థతోతి దస్సేతి. కుసలచిత్తేన హి ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో సవిఞ్ఞత్తికం అవిఞ్ఞత్తికం వా సిక్ఖాపదవీతిక్కమాకారప్పవత్తం రూపక్ఖన్ధసఙ్ఖాతం అబ్యాకతాపత్తిం ఆపజ్జతి. ఇతరేహి ఇతరన్తి ఇతరేహి అకుసలాబ్యాకతచిత్తేహి యం ఆపజ్జతి, తం ఇతరం, అకుసలం అబ్యాకతఞ్చాతి అత్థో. ఇదఞ్చ ఆపత్తిం ఆపజ్జన్తో అకుసలచిత్తసమఙ్గీ వా ఆపజ్జతి కుసలాబ్యాకతచిత్తసమఙ్గీ వాతి దస్సనత్థం వుత్తం. ఏవం సన్తేపి సబ్బసిక్ఖాపదేసు కిఞ్చి అకుసలచిత్తమేవ కిఞ్చి కుసలాబ్యాకతవసేన ద్విచిత్తం, కిఞ్చి సబ్బేసం వసేన తిచిత్తన్తి అయమేవ పభేదో లబ్భతి, న అఞ్ఞోతి వేదితబ్బం.

తివేదనం ద్వివేదనం ఏకవేదనన్తి ఇదఞ్చ యథావుత్తవేదనావసేనేవ లబ్భతి, నాఞ్ఞథాతి దట్ఠబ్బం. నిపజ్జిత్వా నిరోధం సమాపన్నస్స సహసేయ్యవసేన తదాకారప్పవత్తరూపక్ఖన్ధస్సేవ ఆపత్తిభావతో ‘‘అత్థి అవేదన’’న్తిపి వత్తబ్బమేతం, కదాచి కరహచి యదిచ్ఛకం సమ్భవతీతి అగ్గహేత్వా యేభుయ్యవసేన లబ్భమానంయేవ గహేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని యథావుత్తసముట్ఠానాదీని ఇమస్మిం సంవణ్ణియమానసిక్ఖాపదే విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘ఇమం పకిణ్ణకం విదిత్వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ విదిత్వాతి ఇమస్స ‘‘వేదితబ్బ’’న్తి ఇమినా అపరకాలకిరియావచనేన సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. కిరియసముట్ఠానన్తి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం పరూపక్కమే సతి సాదియన్తస్స అకిరియసముట్ఠానభావతో. ‘‘మనోద్వారే ఆపత్తి నామ నత్థీతి ఇదమ్పి బాహుల్లవసేనేవ వుత్త’’న్తి వదన్తి. చిత్తం పనేత్థ అఙ్గమత్తం హోతీతి పఠమపారాజికం కాయచిత్తతో సముట్ఠాతీతి చిత్తమేత్థ ఆపత్తియా అఙ్గమేవ హోతి. న తస్స వసేన కమ్మభావో లబ్భతీతి విఞ్ఞత్తిజనకవసేన కాయద్వారే పవత్తత్తా తస్స చిత్తస్స వసేన ఇమస్స సిక్ఖాపదస్స మనోకమ్మభావో న లబ్భతీతి అత్థో. సిక్ఖాపదస్స హేట్ఠా వుత్తనయేన పఞ్ఞత్తిభావతో ‘‘సబ్బఞ్చేతం ఆపత్తియం యుజ్జతీ’’తి వుత్తం. న హి యథావుత్తసముట్ఠానాది పఞ్ఞత్తియం యుజ్జతి.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వినీతవత్థువణ్ణనా

ఇదం కిన్తి కథేతుకమ్యతాయ పుచ్ఛతి. వినీతాని వినిచ్ఛితాని వత్థూని వినీతవత్థూని. తాని హి ‘‘ఆపత్తిం త్వం భిక్ఖు ఆపన్నో పారాజికం. అనాపత్తి భిక్ఖు పారాజికస్స, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్స. అనాపత్తి భిక్ఖు అసాదియన్తస్సా’’తిఆదినా భగవతాయేవ వినిచ్ఛితాని. తేనాహ ‘‘భగవతా సయం వినిచ్ఛితాన’’న్తి. ఉద్దానగాథాతి ఉద్దేసగాథా, సఙ్గహగాథాతి వుత్తం హోతి. వత్థుగాథాతి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖూ’’తిఆదికా నిదానవత్థుదీపికా వినీతవత్థుపాళియేవ తేసం తేసం వత్థూనం గన్థనతో ‘‘వత్థుగాథా’’తి వుత్తా, న ఛన్దోవిచితిలక్ఖణేన. గాథానం వత్థు వత్థుగాథాతి ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏత్థాతి వినీతవత్థూసు. దుతియాదీనన్తి దుతియపారాజికాదీనం. దుతియాదీని వినిచ్ఛినితబ్బానీతి యోజేతబ్బం. సిప్పికానన్తి చిత్తకారాదిసిప్పికానం. యం పస్సిత్వా పస్సిత్వా చిత్తకారాదయో చిత్తకమ్మాదీని ఉగ్గణ్హన్తా కరోన్తి, తం ‘‘పటిచ్ఛన్నకరూప’’న్తి వుచ్చతి.

౬౭. పురిమాని ద్వే వత్థూనీతి మక్కటివత్థుం వజ్జిపుత్తకవత్థుఞ్చ. తాని పన కిఞ్చాపి అనుపఞ్ఞత్తియం ఆగతానేవ, తథాపి భగవతా సయం వినిచ్ఛితవత్థుభావతో అదిన్నాదానాదీసు అనుపఞ్ఞత్తియం ఆగతాని రజకాదివత్థూని వియ పున వినీతవత్థూసు పక్ఖిత్తాని. యది ఏవం ‘‘తస్స కుక్కుచ్చం అహోసీ’’తి ఇదం విరుజ్ఝేయ్య, అనుపఞ్ఞత్తియఞ్హి అఞ్ఞే భిక్ఖూ దిస్వా తం భిక్ఖుం చోదేసున్తి? సచ్చమేతం, తేహి పన భిక్ఖూహి అనుపఞ్ఞత్తియం వుత్తనయేన చోదేత్వా ‘‘నను, ఆవుసో, తథేవ తం హోతీ’’తి వుత్తే తస్స కుక్కుచ్చం అహోసీతి గహేతబ్బం. ‘‘భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసీ’’తి ఇదఞ్చ తేహి భిక్ఖూహి అనుపఞ్ఞత్తియం వుత్తనయేన భగవతో ఆరోచితే ‘‘సచ్చం కిర త్వం భిక్ఖు మక్కటియా మేథునం ధమ్మం పటిసేవీ’’తి భగవతా పుట్ఠో సమానో ‘‘సచ్చం భగవా’’తి భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసీతి గహేతబ్బం.

వజ్జిపుత్తకవత్థుమ్హి పన సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ దుబ్బల్యం అనావికత్వా మేథునం ధమ్మం పటిసేవిత్వా విబ్భమిత్వా యే ఆనన్దత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా పున పబ్బజ్జం ఉపసమ్పదఞ్చ యాచింసు, తే సన్ధాయ ‘‘అట్ఠానమేతం, ఆనన్ద, అనవకాసో, యం తథాగతో వజ్జీనం వా వజ్జిపుత్తకానం వా కారణా సావకానం పారాజికం సిక్ఖాపదం పఞ్ఞత్తం సమూహనేయ్యా’’తిఆది అనుపఞ్ఞత్తియం వుత్తం. యే పన అవిబ్భమిత్వా సలిఙ్గే ఠితాయేవ ఉప్పన్నకుక్కుచ్చా భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం, తే సన్ధాయ ‘‘ఆపత్తిం తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఆపన్నా పారాజిక’’న్తి ఇధ వుత్తం. కేచి పన ఇమం అధిప్పాయం అజానన్తావ ‘‘అఞ్ఞమేవ మక్కటివత్థు వజ్జిపుత్తకవత్థు చ వినీతవత్థూసు ఆగత’’న్తి వదన్తి.

కుసే గన్థేత్వాతి కుసతిణాని గన్థేత్వా. కేసేహీతి మనుస్సకేసేహి. తం రాగన్తి కాయసంసగ్గరాగం. ఞత్వాతి సయమేవ జానిత్వా. యది కాయసంసగ్గరాగేన కతం, కాయసంసగ్గరాగసిక్ఖాపదస్స వినీతవత్థూసు అవత్వా ఇధ కస్మా వుత్తన్తి? వుచ్చతే – కిఞ్చాపి తం కాయసంసగ్గరాగేన కతం, తస్స పన భిక్ఖునో పారాజికక్ఖేత్తే కతుపక్కమత్తా ‘‘పారాజికం ను ఖో అహం ఆపన్నో’’తి పారాజికవిసయం కుక్కుచ్చం అహోసీతి ఇధ వుత్తం. తేనేవాహ – ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు పారాజికస్స, ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి.

౬౮. అతిదస్సనీయాతి దివసమ్పి పస్సన్తానం అతిత్తికరణతో అతివియ దస్సనయోగ్గా. వణ్ణపోక్ఖరతాయాతి ఏత్థ పోక్ఖరతా వుచ్చతి సున్దరభావో, వణ్ణస్స పోక్ఖరతా వణ్ణపోక్ఖరతా, తాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ, వణ్ణసమ్పత్తియాతి అత్థో. పోరాణా పన పోక్ఖరన్తి సరీరం వదన్తి, వణ్ణం వణ్ణమేవ. తేసం మతేన వణ్ణఞ్చ పోక్ఖరఞ్చ వణ్ణపోక్ఖరాని, తేసం భావో వణ్ణపోక్ఖరతా, తస్మా వణ్ణపోక్ఖరతాయాతి పరిసుద్ధేన వణ్ణేన చేవ సరీరసణ్ఠానసమ్పత్తియా చాతి అత్థో. అథ వా వణ్ణసమ్పన్నం పోక్ఖరం వణ్ణపోక్ఖరన్తి ఉత్తరపదలోపో పుబ్బపదస్స దట్ఠబ్బో, తస్స భావో వణ్ణపోక్ఖరతా, తాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ, వణ్ణసమ్పన్నసరీరతాయాతి అత్థో. పధంసేసీతి అభిభవీతి అత్థో. కథం పన అసాదియన్తీ నిసీదీతి ఆహ – ‘‘అసద్ధమ్మాధిప్పాయేన…పే… ఖాణుకా వియా’’తి.

న లిమ్పతీతి న అల్లీయతి. కామేసూతి వత్థుకామకిలేసకామేసు. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా పదుమినిపణ్ణే ఉదకబిన్దు న సణ్ఠాతి, యథా చ సూచిముఖే సాసపో న సన్తిట్ఠతి, ఏవమేవ యో అబ్భన్తరే దువిధేనపి కామేన న లిమ్పతి, తస్మిం కామో న సణ్ఠాతి, తమహం బ్రాహ్మణం వదామీతి.

౬౯. పురిససణ్ఠానం అన్తరహితం, ఇత్థిసణ్ఠానం ఉప్పన్నన్తి ఫలస్స వినాసుప్పాదదస్సనేన కారణస్సపి వినాసుప్పాదా వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. పురిసిన్ద్రియే హి నట్ఠే పురిససణ్ఠానం అన్తరధాయతి, ఇత్థిన్ద్రియే సముప్పన్నే ఇత్థిసణ్ఠానం పాతుభవతి. తథా హి ‘‘యస్స ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి, తస్స పురిసిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి? నో. యస్స వా పన పురిసిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి, తస్స ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి? నో’’తి యమకపకరణే (యమ. ౩. ఇన్ద్రియయమక.౧౮౮) వుత్తత్తా ఇన్ద్రియద్వయస్స ఏకస్మిం సన్తానే సహపవత్తియా అసమ్భవతో యస్మిం ఖణే ఇత్థిన్ద్రియం పాతుభవతి, తతో పుబ్బే సత్తరసమచిత్తతో పట్ఠాయ పురిసిన్ద్రియం నుప్పజ్జతి. తతో పుబ్బే ఉప్పన్నేసు చ పురిసిన్ద్రియేసు సహజరూపేహి సద్ధిం కమేన నిరుద్ధేసు తస్మిం సన్తానే ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతి. తతో పురిససణ్ఠానాకారేన పవత్తేసు కమ్మజరూపేసు సేసరూపేసు చ కఞ్చి కాలం పవత్తిత్వా నిరుద్ధేసు ఇత్థిసణ్ఠానాకారేన చ చతుజరూపసన్తతియా పవత్తాయ పురిససణ్ఠానం అన్తరహితం, ఇత్థిసణ్ఠానం పాతుభూతన్తి వుచ్చతి. ఇత్థియా పురిసలిఙ్గపాతుభావేపి అయమేవ నయో వేదితబ్బో.

పురిసలిఙ్గం ఉత్తమం, ఇత్థిలిఙ్గం హీనన్తి ఇమినా చ పురిసిన్ద్రియస్స ఉత్తమభావో, ఇత్థిన్ద్రియస్స చ హీనభావో వుత్తోతి దట్ఠబ్బం. న హి ఇన్ద్రియస్స హీనుక్కట్ఠభావం వినా తన్నిస్సయస్స లిఙ్గస్స హీనుక్కట్ఠతా సమ్భవతి. పురిసలిఙ్గం బలవఅకుసలేన అన్తరధాయతీతిఆదినాపి ఇన్ద్రియస్సేవ వినాసుప్పాదా వుత్తాతి దట్ఠబ్బం. ఇన్ద్రియే హి వినట్ఠే ఉప్పన్నే చ తన్నిస్సయస్స లిఙ్గస్సపి అన్తరధానం పతిట్ఠానఞ్చ సమ్భవతి. కథం పనేత్థ పురిసలిఙ్గం బలవఅకఉసలేన అన్తరధాయతి, ఇత్థిలిఙ్గం దుబ్బలకుసలేన పతిట్ఠాతీతి? వుచ్చతే – పటిసన్ధియం తావ పురిసిన్ద్రియుప్పాదకం అనుపహతసామత్థియం బలవకుసలకమ్మం యావతాయుకం పురిసిన్ద్రియమేవ ఉప్పాదేతి, అన్తరా పన కేనచి లద్ధపచ్చయేన పారదారికత్తాదినా బలవఅకుసలకమ్మేన ఉపహతసామత్థియం తదేవ పటిసన్ధిదాయకం కుసలకమ్మం దుబ్బలీభూతం పురిసిన్ద్రియం అనుప్పాదేత్వా అత్తనో సామత్థియానురూపం ఇత్థిన్ద్రియం పవత్తే ఉప్పాదేతి. యదా పన పటిసన్ధిదానకాలేయేవ కేనచి లద్ధపచ్చయేన పారదారికత్తాదినా బలవఅకుసలకమ్మేన పురిసిన్ద్రియుప్పాదనసామత్థియం ఉపహతం హోతి, తదా దుబ్బలీభూతం కుసలకమ్మం పురిసిన్ద్రియం అనుప్పాదేత్వా పటిసన్ధియంయేవ ఇత్థిన్ద్రియం ఉప్పాదేతి. తస్మా ‘‘పురిసలిఙ్గం బలవఅకుసలేన అన్తరధాయతి, ఇత్థిలిఙ్గం దుబ్బలకుసలేన పతిట్ఠాతీ’’తి వుచ్చతి.

దుబ్బలఅకుసలేన అన్తరధాయతీతి పారదారికత్తాదిబలవఅకుసలకమ్మస్స పురిసిన్ద్రియుప్పాదనవిబన్ధకస్స దుబ్బలభావే సతి అన్తరధాయన్తం ఇత్థిలిఙ్గం దుబ్బలఅకుసలేన అన్తరధాయతీతి వుత్తం. తథా హి పారదారికత్తాదినా బలవఅకుసలకమ్మేన బాహితత్తా పురిసిన్ద్రియుప్పాదనే అసమత్థం పటిసన్ధియం ఇత్థియా ఇత్థిన్ద్రియుప్పాదకం దుబ్బలకుసలకమ్మం యదా పవత్తియం బ్రహ్మచరియవాసమిచ్ఛాచారపటివిరతివసేన పురిసత్తపత్థనావసేన వా కతుపచితబలవకుసలకమ్మేన ఆహితసామత్థియం పురిసిన్ద్రియుప్పాదనే సమత్థం ఇత్థిన్ద్రియం అనుప్పాదేత్వా అత్తనో సామత్థియానురూపం పురిసిన్ద్రియం ఉప్పాదేతి, తదా పురిసిన్ద్రియుప్పాదనవిబన్ధకస్స బలవఅకుసలకమ్మస్స దుబ్బలభావే సతి తం ఇత్థిన్ద్రియం అన్తరహితన్తి ‘‘ఇత్థిలిఙ్గం అన్తరధాయన్తం దుబ్బలఅకుసలేన అన్తరధాయతీ’’తి వుచ్చతి. యథావుత్తనయేనేవ బలవతా కుసలకమ్మేన పురిసిన్ద్రియస్స ఉప్పాదితత్తా ‘‘పురిసలిఙ్గం బలవకుసలేన పతిట్ఠాతీ’’తి వుచ్చతి. పుబ్బే ఇత్థిభూతస్స పటిసన్ధియం పురిసిన్ద్రియుప్పాదేపి అయం నయో వేదితబ్బో. ఉభయమ్పి అకుసలేన అన్తరధాయతి, కుసలేన పటిలబ్భతీతి ఇదం సుగతిభవం సన్ధాయ వుత్తం, దుగ్గతియం పన ఉభిన్నం ఉప్పత్తి వినాసో చ అకుసలకమ్మేనేవాతి దట్ఠబ్బం.

ఉభిన్నమ్పి సహసేయ్యాపత్తి హోతీతి ‘‘యో పన భిక్ఖు మాతుగామేన సహసేయ్యం కప్పేయ్య, పాచిత్తియం. యా పన భిక్ఖునీ పురిసేన సహసేయ్యం కప్పేయ్య, పాచిత్తియ’’న్తి వుత్తత్తా ఉభిన్నమ్పి సహసేయ్యవసేన పాచిత్తియాపత్తి హోతి. దుక్ఖీతి చేతోదుక్ఖసమఙ్గితాయ దుక్ఖీ. దుమ్మనోతి దోసేన దుట్ఠమనో, విరూపమనో వా దోమనస్సాభిభూతతాయ. ‘‘సమస్సాసేతబ్బో’’తి వత్వా సమస్సాసేతబ్బవిధిం దస్సేన్తో ‘‘హోతు మా చిన్తయిత్థా’’తిఆదిమాహ. అనావటోతి అవారితో. ధమ్మోతి పరియత్తిపటిపత్తిపటివేధసఙ్ఖాతో తివిధోపి సద్ధమ్మో. సగ్గో చ మగ్గో చ సగ్గమగ్గో, సగ్గస్స వా మగ్గో సగ్గమగ్గో, సగ్గూపపత్తిసాధికా పటిపత్తి. భిక్ఖునియా సద్ధిం సంవిధాయ అద్ధానగమనే ఆపత్తి పరిహరితబ్బాతి దస్సేన్తో ‘‘సంవిదహనం పరిమోచేత్వా’’తి ఆహ. ‘‘మయం అసుకం నామ ఠానం గచ్ఛామా’’తి వత్వా ‘‘ఏహి సద్ధిం గమిస్సామా’’తిఆదినా అసంవిదహితత్తా అనాపత్తి.

బహిగామేతి అత్తనో వసనగామతో బహి. గామన్తరనదీపారరత్తివిప్పవాసగణఓహీయనాపత్తీహి అనాపత్తీతి ‘‘దుతియికా భిక్ఖునీ పక్కన్తా వా హోతీ’’తిఆదినా (పాచి. ౬౯౩) వుత్తఅనాపత్తిలక్ఖణేహి సంసన్దనతో వుత్తం. ఆరాధికాతి చిత్తారాధనే సమత్థా. తా కోపేత్వాతి తా పరిచ్చజిత్వా. లజ్జినియో…పే… లబ్భతీతి ‘‘సఙ్గహే అసతి ఉక్కణ్ఠిత్వా విబ్భమేయ్యాపీ’’తి సఙ్గహవసేనేవ వుత్తం. అలజ్జినియో…పే… లబ్భతీతి అలజ్జిభావతో అసన్తపక్ఖం భజన్తీతి వుత్తం. అఞ్ఞాతికా…పే… వట్టతీతి ఇదం పన ఇమిస్సా ఆవేణికం కత్వా అట్ఠకథాయం అనుఞ్ఞాతన్తి వదన్తి. భిక్ఖుభావేపీతి భిక్ఖుకాలేపి. పరిసావచరోతి ఉపజ్ఝాయో చ ఆచరియో చ హుత్వా పరిసుపట్ఠాకో. అఞ్ఞస్స సన్తికే నిస్సయో గహేతబ్బోతి తస్స సన్తికే ఉపసమ్పన్నేహి సద్ధివిహారికేహి అఞ్ఞస్స ఆచరియస్స సన్తికే నిస్సయో గహేతబ్బో. తం నిస్సాయ వసన్తేహిపీతి అన్తేవాసికే సన్ధాయ వదతి. ఉపజ్ఝా గహేతబ్బాతి ఉపసమ్పదత్థం ఉపజ్ఝా గహేతబ్బా, అఞ్ఞస్స సన్తికే ఉపసమ్పజ్జితబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

వినయకమ్మన్తి వికప్పనం సన్ధాయ వుత్తం. పున కాతబ్బన్తి పున వికప్పేతబ్బం. పున పటిగ్గహేత్వా సత్తాహం వట్టతీతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, భిక్ఖునీనం సన్నిధి భిక్ఖూహి, భిక్ఖూనం సన్నిధి భిక్ఖునీహి పటిగ్గాహాపేత్వా పరిభుఞ్జితు’’న్తి (చూళవ. ౪౨౧) వచనతో పున పటిగ్గహితం తదహు సామిసమ్పి వట్టతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. సత్తమే దివసేతి ఇదం తఞ్చ నిస్సగ్గియం అనాపజ్జిత్వావ పునపి సత్తాహం పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి దస్సనత్థం వుత్తం. యస్మా పన భిక్ఖునియా నిస్సగ్గియం భిక్ఖుస్స వట్టతి, భిక్ఖుస్స నిస్సగ్గియం భిక్ఖునియా వట్టతి, తస్మా అట్ఠమేపి దివసే లిఙ్గపరివత్తే సతి అనిస్సజ్జిత్వావ అన్తోసత్తాహే పరిభుఞ్జితుం వట్టతీతి వదన్తి. తం పకతత్తో రక్ఖతీతి అపరివత్తలిఙ్గో తం పటిగ్గహణవిజహనతో రక్ఖతి, అవిభత్తతాయ పటిగ్గహణం న విజహతీతి అధిప్పాయో. సామం గహేత్వాన నిక్ఖిపేయ్యాతి పటిగ్గహేత్వా సయం నిక్ఖిపేయ్య. పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తీతి లిఙ్గపరివత్తే సతి పటిగ్గహణవిజహనతో పున పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తస్స ఆపత్తి.

‘‘హీనాయావత్తనేనాతి పారాజికం ఆపన్నస్స గిహిభావూపగమనేనా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం సువుత్తం. న హి పారాజికం అనాపన్నస్స సిక్ఖం అప్పచ్చక్ఖాయ ‘‘విబ్భమిస్సామీ’’తి గిహిలిఙ్గగ్గహణమత్తేన భిక్ఖుభావో వినస్సతి. పారాజికం ఆపన్నో చ భిక్ఖులిఙ్గే ఠితో యావ న పటిజానాతి, తావ అత్థేవ తస్స భిక్ఖుభావో, న సో అనుపసమ్పన్నసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. తథా హి సో సంవాసం సాదియన్తోపి థేయ్యసంవాసకో న హోతి, సహసేయ్యాదిఆపత్తిం న జనేతి, ఓమసవాదే పాచిత్తియఞ్చ జనేతి. తేనేవ ‘‘అసుద్ధో హోతి పుగ్గలో అఞ్ఞతరం పారాజికం ధమ్మం అజ్ఝాపన్నో, తఞ్చే సుద్ధదిట్ఠి సమానో ఓకాసం కారాపేత్వా అక్కోసాధిప్పాయో వదేతి, ఆపత్తి ఓమసవాదస్సా’’తి (పారా. ౩౮౯) ఓమసవాదే పాచిత్తియం వుత్తం. అసతి హి భిక్ఖుభావే దుక్కటం భవేయ్య, సతి చ భిక్ఖుభావే పటిగ్గహితస్స పటిగ్గహణవిజహనం నామ అయుత్తం, తస్మా సబ్బసో భిక్ఖుభావస్స అభావతో పారాజికం ఆపజ్జిత్వా గిహిలిఙ్గగ్గహణేన గిహిభావూపగమనం ఇధ ‘‘హీనాయావత్తన’’న్తి అధిప్పేతం, న పన పకతత్తస్స గిహిలిఙ్గగ్గహణమత్తం. తేనేవ కత్థచి సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన సమానగతికత్తా హీనాయావత్తనం విసుం న గణ్హన్తి. సిక్ఖాపచ్చక్ఖానేన పటిగ్గహణవిజహనే వుత్తే పారాజికం ఆపన్నస్స గిహిభావూపగమనేన సబ్బసో భిక్ఖుభావస్స అభావతో వత్తబ్బమేవ నత్థీతి. తథా హి బుద్ధదత్తాచరియేన అత్తనో వినయవినిచ్ఛయే –

‘‘అచ్ఛేదగాహనిరపేక్ఖనిసగ్గతో చ,

సిక్ఖాప్పహానమరణేహి చ లిఙ్గభేదా;

దానేన తస్స చ పరస్స అభిక్ఖుకస్స,

సబ్బం పటిగ్గహణమేతి వినాసమేవ’’న్తి. –

ఏత్తకమేవ వుత్తం. తథా ధమ్మసిరిత్థేరేనపి –

‘‘సిక్ఖామరణలిఙ్గేహి, అనపేక్ఖవిసగ్గతో;

అచ్ఛేదానుపసమ్పన్న-దానా గాహోపసమ్మతీ’’తి. –

వుత్తం. యది చ పకతత్తస్స గిహిలిఙ్గగ్గహణమత్తేనపి పటిగ్గహణం విజహేయ్య, తేపి ఆచరియా విసుం తమ్పి వదేయ్యుం, న వుత్తఞ్చ, తతో విఞ్ఞాయతి ‘‘పకతత్తస్స గిహిలిఙ్గగ్గహణమత్తం ఇధ హీనాయావత్తనన్తి నాధిప్పేత’’న్తి. భిక్ఖునియా పన సిక్ఖాపచ్చక్ఖానస్స అభావతో గిహిలిఙ్గగ్గహణమత్తేనపి పటిగ్గహణం విజహతి.

అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేనాతి అఞ్ఞస్స అదత్వావ అనత్థికతాయ ‘‘నత్థి ఇమినా కమ్మం, న ఇదాని నం పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి వత్థూసు వా ‘‘పున పటిగ్గహేత్వా పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి పటిగ్గహణే వా అనపేక్ఖవిస్సజ్జనేన. అచ్ఛిన్దిత్వా గాహేనాతి చోరాదీహి అచ్ఛిన్దిత్వా గహణేన.

ఏత్థాతి భిక్ఖువిహారే. ఉపరోపకాతి తేన రోపితా రుక్ఖగచ్ఛా. తేరససు సమ్ముతీసూతి భత్తుద్దేసకసేనాసనపఞ్ఞాపకభణ్డాగారికచీవరపటిగ్గాహకచీవరభాజకయాగుభాజకఫలభాజకఖజ్జభాజకఅప్పమత్తకవిస్సజ్జకసాటియగ్గాహాపకపత్తగ్గాహాపకఆరామికపేసకసామణేరపేసకసమ్ముతిసఙ్ఖాతాసు తేరససు సమ్ముతీసు. కామం పురిమికాయ పచ్ఛిమికాయ చ సేనాసనగ్గాహో పటిప్పస్సమ్భతియేవ, పురిమికాయ పన సేనాసనగ్గాహే పటిప్పస్సద్ధే పచ్ఛిమికాయ అఞ్ఞత్థ ఉపగన్తుం సక్కాతి పురిమికాయ సేనాసనగ్గాహపటిప్పస్సద్ధిం విసుం దస్సేత్వా పచ్ఛిమికాయ సేనాసనగ్గాహే పటిప్పస్సద్ధే న సక్కా అఞ్ఞత్థ ఉపగన్తున్తి తత్థ భిక్ఖూహి కత్తబ్బసఙ్గహం దస్సేన్తో ‘‘సచే పచ్ఛిమికాయ సేనాసనే గహితే’’తిఆదిమాహ.

పక్ఖమానత్తమేవ దాతబ్బన్తి భిక్ఖునీనం పటిచ్ఛన్నాయపి ఆపత్తియా మానత్తచారస్సేవ అనుఞ్ఞాతత్తా. పున పక్ఖమానత్తమేవ దాతబ్బన్తి భిక్ఖుకాలే చిణ్ణమానత్తాభావతో. భిక్ఖునీహి అబ్భానకమ్మం కాతబ్బన్తి భిక్ఖుకాలే చిణ్ణమానత్తతాయ భిక్ఖునీకాలేపి చిణ్ణమానత్తా ఇచ్చేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి కత్వా వుత్తం. సచే అకుసలవిపాకే…పే… ఛారత్తం మానత్తమేవ దాతబ్బన్తి మానత్తం చరన్తస్స లిఙ్గపరివత్తాధికారత్తా వుత్తం. సచే పన భిక్ఖుకాలే పటిచ్ఛన్నాయ సాధారణాపత్తియా పరివసన్తస్స అసమాదిణ్ణపరివాసస్స వా లిఙ్గం పరివత్తతి, తస్స భిక్ఖునీకాలే పక్ఖమానత్తం చరన్తస్స అకుసలవిపాకే పరిక్ఖీణే పున లిఙ్గే పరివత్తితే పరివాసం దత్వా పరివుత్థపరివాసస్స ఛారత్తం మానత్తం దాతబ్బన్తి వదన్తి.

సఞ్చరిత్తాపత్తీతి సాధారణాపత్తిదస్సనత్థం వుత్తం. పరివాసదానం నత్థీతి భిక్ఖుకాలే అప్పటిచ్ఛన్నభావతో. భిక్ఖునీకాలే పన ఆరోచితాపి సాధారణాపత్తి సచే భిక్ఖుకాలే అనారోచితా, పటిచ్ఛన్నావ హోతీతి వదన్తి. భిక్ఖూహి మానత్తే అదిన్నేతి అచిణ్ణమానత్తాయ లిఙ్గపరివత్తే సతి. భిక్ఖునీభావే ఠితాయపి తా సుప్పటిప్పస్సద్ధా ఏవాతి సమ్బన్ధో. యా ఆపత్తియో పుబ్బే పటిప్పస్సద్ధాతి యా అసాధారణాపత్తియో పుబ్బే భిక్ఖుభావే పటిప్పస్సద్ధా. ‘‘పారాజికం ఆపన్నస్స లిఙ్గపరివత్తే సతి సన్తానస్స ఏకత్తా న పున సో ఉపసమ్పదం లభతి, తథా విబ్భన్తాపి భిక్ఖునీ లిఙ్గపరివత్తే సతి పున ఉపసమ్పదం న లభతీ’’తి వదన్తి.

౭౧. ‘‘అనుపాదిన్నకేసూతి అధికారత్తా ఉపాదిన్నకేపి ఏసేవ నయోతి వుత్త’’న్తి చూళగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం, తం దువుత్తం. న హి ఉపాదిన్నకేసు నిమిత్తే ఉపక్కమన్తస్స దుక్కటం దిస్సతి. తథా హి ఉపాదిన్నకేసు నిమిత్తే అప్పవేసేత్వా బహి ఉపక్కమన్తస్స థుల్లచ్చయం వుత్తం ‘‘న చ, భిక్ఖవే, రత్తచిత్తేన అఙ్గజాతం ఛుపితబ్బం, యో ఛుపేయ్య, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (మహావ. ౨౫౨) వుత్తత్తా. ఏత్థ చ యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం అట్ఠకథాయం పుబ్బే విచారితమేవ. దుక్కటమేవాతి మోచనరాగస్స అభావతో. తథేవాతి ముచ్చతు వా మా వాతి ఇమమత్థం అతిదిస్సతి.

అవిసయోతి అసాదియనం నామ ఏవరూపే ఠానే దుక్కరన్తి కత్వా వుత్తం. మాతుగామస్స వచనం గహేత్వాతి ‘‘అహం వాయమిస్సామి, త్వం మా వాయమీ’’తిఆదినా వుత్తవచనం గహేత్వా. ఉభయవాయామేనేవ ఆపత్తీతి సఞ్ఞాయ ‘‘త్వం మా వాయమీ’’తి వుత్తం.

౭౩. వట్టకతేతి ఇమస్స అత్థం దస్సేన్తో ‘‘వివటే’’తి ఆహ. ‘‘పారాజికభయేన ఆకాసగతమేవ కత్వా పవేసనాదీని కరోన్తస్స సహసా తాలుకం వా పస్సం వా అఙ్గజాతం ఫుసతి చే, దుక్కటమేవ మేథునరాగస్స అభావతో’’తి వదన్తి, ఉపపరిక్ఖిత్వా గహేతబ్బో. సుఫుసితాతి సుట్ఠు పిహితా. అన్తోముఖే ఓకాసో నత్థీతి దన్తానం సుపిహితభావతో అన్తోముఖే పవేసేతుం ఓకాసో నత్థి. ఉప్పాటితే పన ఓట్ఠమంసే దన్తేసుయేవ ఉపక్కమన్తస్స థుల్లచ్చయన్తి పతఙ్గముఖమణ్డూకస్స ముఖసణ్ఠానే వియ వణసఙ్ఖేపవసేన థుల్లచ్చయం. ‘‘మేథునరాగేన ఇత్థియా అప్పవేసేన్తో నిమిత్తేన నిమిత్తం ఛుపతి, థుల్లచ్చయ’’న్తి ఇమినా వా లక్ఖణేన సమానత్తా ఇధ థుల్లచ్చయం వుత్తం. బహి నిక్ఖన్తదన్తజివ్హాసుపి ఏసేవ నయో.

అముచ్చన్తే థుల్లచ్చయన్తి ‘‘చేతేతి ఉపక్కమతి న ముచ్చతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్సా’’తి (పారా. ౨౬౨) వచనతో. నిజ్ఝామతణ్హికాదీతి ఆది-సద్దేన ఖుప్పిపాసికాదిపేతీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. అల్లీయితుమ్పి న సక్కాతి నిజ్ఝామతణ్హికానం లోమకూపేహి సముట్ఠితఅగ్గిజాలాహి నిచ్చం పజ్జలితసరీరతాయ ఖుప్పిపాసికాదీనం అతివియ పటికూలవిరూపబీభచ్ఛఅట్ఠిచమ్మావసిట్ఠనిచ్చాతురసరీరతాయ ఆమసితుమ్పి న సక్కా. దేవతా వియ సమ్పత్తిం అనుభోన్తీతి ఏత్థ యాసన్తి సామివచనం యాతి పచ్చత్తవచనేన విపరిణామేత్వా యోజేతబ్బం ‘‘యా దేవతా వియ సమ్పత్తిం అనుభోన్తీ’’తి. దస్సనాదీసు దస్సనం నామ భిక్ఖునా తాసం దస్సనం, గహణమ్పి భిక్ఖునావ తాసం అఙ్గపచ్చఙ్గగహణం. ఆమసనాదీని పన తాసం కిచ్చాని. తత్థ ఆమసనం నామ అత్తనో సరీరేన భిక్ఖునో సరీరస్స ఉపరి ఆమసనమత్తం, ఫుసనం తతో దళ్హతరం కత్వా సమ్ఫుసనం, ఘట్టనం తతోపి దళ్హతరం కత్వా సరీరేన సరీరస్స ఘట్టనం. విసఞ్ఞం కత్వాతి యథా సో కతమ్పి ఉపక్కమనం న జానాతి, ఏవం కత్వా. యదిపి ఆమసనాది తస్సా కిచ్చం, తథాపి తేనేవ అనాపత్తిం అవత్వా ‘‘తం పుగ్గలం విసఞ్ఞం కత్వా’’తి వచనతో అకతవిసఞ్ఞో జానిత్వా సాదియతి చే, పారాజికమేవ. భిక్ఖునో పన దస్సనగహణేసు సతి అసాదియనం నామ న హోతీతి దస్సనగహణేసు పఞ్ఞాయమానేసు అనాపత్తి న వుత్తా. యది పన పఠమం దస్సనగహణేసు సతి పచ్ఛా తం పుగ్గలం విసఞ్ఞం కత్వా ఆమసనాదీని కరోన్తీ అత్తనో మనోరథం పూరేత్వా గచ్ఛతి, నత్థి పారాజికం.

ఉపహతకాయప్పసాదోతి అనట్ఠేపి కాయప్పసాదే కాయవిఞ్ఞాణుప్పాదనే అసమత్థతాపాదనవసేన వాతపిత్తాదీహి ఉపహతకాయప్పసాదో. సేవనచిత్తవసేన ఆపత్తీతి యథా సన్థతనిమిత్తవసేన ఉపాదిన్నఫస్సం అవిన్దన్తస్సపి సేవనచిత్తవసేన ఆపత్తి, ఏవమిధాపి పిత్తవాతాదినా ఉపహతకాయప్పసాదత్తా అవేదియన్తస్సపి సేవనచిత్తవసేన ఆపత్తి.

నను చ ఛుపితమత్తవత్థుస్మిం ‘‘మేథునం ధమ్మం పటిసేవిస్సామీతి ఛుపితమత్తే విప్పటిసారీ అహోసీ’’తి వుత్తత్తా మేథునస్స పుబ్బపయోగే దుక్కటేన భవితబ్బం, అథ కస్మా ‘‘ఆపత్తి సఙ్ఘాదిసేసస్సా’’తి వుత్తన్తి ఇమం అన్తోలీనచోదనం మనసికత్వా తం పరిహరితుం ‘‘యో మేథున’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ సీసన్తి మగ్గేన మగ్గపటిపాదనం. తఞ్హి పయోగానం మత్థకసదిసత్తా ‘‘సీస’’న్తి వుత్తం తతో పరం పయోగాభావతో. దుక్కటే తిట్ఠన్తీతి దుక్కటం జనేన్తి. దుక్కటఞ్హి జనేన్తా హత్థగ్గాహాదయో పయోగా ‘‘దుక్కటే తిట్ఠన్తీ’’తి వుత్తా అఞ్ఞిస్సా ఆపత్తియా జనకవసేన అప్పవత్తనతో.

౭౪. జాతిపుప్ఫగుమ్బానన్తి జాతిసుమనగుమ్బానం. ఉస్సన్నతాయాతి బాహుల్లతాయ. ఉపచారేతి ఆసన్నప్పదేసే. తేన వాతుపత్థమ్భేనాతి ‘‘అఙ్గమఙ్గాని వాతుపత్థద్ధాని హోన్తీ’’తి ఏవం వుత్తవాతుపత్థమ్భేన. ఇమినా నిద్దోక్కమనస్స కారణం వుత్తం. ఏకరసన్తి ఆవజ్జనాదివీథిచిత్తేహి అబ్బోకిణ్ణం.

౭౬. సఙ్గామసీసయోధో భిక్ఖూతి యస్మా కిలేసారీహి అనభిభూతో హుత్వా తే పరాజేసి, తస్మా సఙ్గామముఖే యోధసదిసో భిక్ఖు.

౭౭. ఉప్పన్నే వత్థుస్మిన్తి మేథునవత్థుస్మిం ఉప్పన్నే. పరివత్తకద్వారమేవాతి సంవరణవివరణవసేన ఇతో చితో చ పరివత్తనయోగ్గద్వారమేవ. రుక్ఖసూచికణ్టకద్వారన్తి రుక్ఖసూచిద్వారం కణ్టకద్వారఞ్చ. ‘‘రుక్ఖసూచిద్వారం కణ్టకద్వార’’మిచ్చేవ వా పాఠో. యం ఉభోసు పస్సేసు రుక్ఖథమ్భే నిఖణిత్వా తత్థ విజ్ఝిత్వా మజ్ఝే ద్వే తిస్సో రుక్ఖసూచియో పవేసేత్వా కరోన్తి, తం రుక్ఖసూచిద్వారం. యం పవేసననిక్ఖమనకాలే అపనేత్వా థకనయోగ్గం, ఏకాయ బహూహి వా కణ్టకసాఖాహి కతం, తం కణ్టకద్వారం. చక్కలకయుత్తద్వారన్తి హేట్ఠా ఏతం చక్కం యోజేత్వా కతం మహాద్వారం, యం న సక్కా ఏకేన సంవరితుం వివరితుఞ్చ. గోప్ఫేత్వాతి రజ్జూహి గన్థేత్వా. ఏకం దుస్ససాణిద్వారమేవాతి ఏత్థ కిలఞ్జసాణిద్వారమ్పి సఙ్గహం గచ్ఛతి.

యత్థ ద్వారం సంవరిత్వా నిపజ్జితుం న సక్కా హోతి, తత్థ కత్తబ్బవిధిం దస్సేతుం ‘‘సచే బహూనం వళఞ్జనట్ఠానం హోతీ’’తిఆది వుత్తం. బహూనం అవళఞ్జనట్ఠానేపి ఏకం ఆపుచ్ఛిత్వా నిపజ్జితుం వట్టతియేవ. అథ భిక్ఖూ…పే… నిసిన్నా హోన్తీతి ఇదం తత్థ భిక్ఖూనం సన్నిహితభావసన్దస్సనత్థం వుత్తం. ‘‘నిసిన్నో వా పన హోతు నిపన్నో వా, యేన కేనచి ఇరియాపథేన సమన్నాగతో సచే తత్థ సన్నిహితో హోతి, ఆభోగం కాతుం వట్టతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కేచి పన ‘‘నిసిన్నా హోన్తీతి వచనతో సచే నిపన్నా హోన్తి, ఆభోగం కాతుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం న సున్దరం. యది హి ‘‘నిసిన్నా హోన్తీ’’తి వచనతో నిపన్నే ఆభోగం కాతుం న వట్టతి, ఠితేపి చఙ్కమన్తేపి ఆభోగం కాతుం న వట్టతి. న హి నిసిన్నవచనం నిపన్నంయేవ నివత్తేతి, తస్మా ‘‘నిసిన్నా హోన్తీ’’తి ఇదం తత్థ తేసం అత్థితామత్తసన్దస్సనత్థం, న సేసఇరియాపథసమఙ్గితానివత్తనత్థం. ఏవం సన్తేపి నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో అసన్తపక్ఖే ఠితత్తా ఆభోగారహో న హోతీతి అమ్హాకం ఖన్తి. అసన్తపక్ఖే ఠితత్తాయేవ హి రహో నిసజ్జాయ నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో అనాపత్తిం న కరోతీతి వుత్తం. ద్వారసంవరణం నామ భిక్ఖునీఆదీనం పవేసననివారణత్థన్తి ఆహ – ‘‘భిక్ఖునిం వా మాతుగామం వా ఆపుచ్ఛితుం న వట్టతీ’’తి. ‘‘ఇత్థిఉభతోబ్యఞ్జనకం ఇత్థిపణ్డకఞ్చ ఆపుచ్ఛితుం న వట్టతీ’’తి వదన్తి. మాతుగామస్స అన్తోగబ్భే ఠితభావం జానిత్వాపి ద్వారే యథావుత్తవిధిం కత్వా నిపజ్జన్తస్స అనాపత్తి. నిస్సేణిం ఆరోపేత్వాతి ఉపరితలం ఆరోపేత్వా విసఙ్ఖరిత్వా భూమియం పాతేత్వా ఛిన్దిత్వా వా నిపజ్జితుమ్పి వట్టతి. ద్వేపి ద్వారాని జగ్గితబ్బానీతి ఏత్థ సచే ఏకస్మిం ద్వారే కవాటం వా నత్థి, హేట్ఠా వుత్తనయేన సంవరితుం వా న సక్కా, ఇతరం ద్వారం అసంవరిత్వాపి నిపజ్జితుం వట్టతి.

భిక్ఖాచారా పటిక్కమ్మాతి భిక్ఖాచారతో నివత్తిత్వా. ద్వారపాలస్సాతి ద్వారకోట్ఠకే మహాద్వారే నిస్సేణిమూలే వా ఠత్వా ద్వారరక్ఖణకస్స. పచ్ఛిమానం భారోతి ఏకానుబన్ధవసేన ఆగచ్ఛన్తే సన్ధాయ వుత్తం. అసంవుతద్వారే అన్తోగబ్భే వాతి యోజేతబ్బం. బహి వాతి గబ్భతో బహి. నిపజ్జనకాలేపి…పే… వట్టతియేవాతి ఏత్థ ‘‘ద్వారజగ్గనకస్స తదధీనత్తా తదా తస్స తత్థ సన్నిహితాసన్నిహితభావం అనుపధారేత్వాపి ఆభోగం కాతుం వట్టతియేవా’’తి వదన్తి.

యేన కేనచి పరిక్ఖిత్తేతి పాకారేన వా వతియా వా యేన కేనచి పరిక్ఖిత్తే. ‘‘పరిక్ఖేపస్స ఉచ్చతో పమాణం సహసేయ్యప్పహోనకే వుత్తనయేన వేదితబ్బ’’న్తి వదన్తి. యది పన ఏకస్మిం పదేసే పరిక్ఖేపో వుత్తప్పమాణతో నీచతరో హోతి, వట్టతి. మహాపరివేణం హోతీతి మహన్తం అఙ్గణం హోతి. మహాబోధియఙ్గణలోహపాసాదయఙ్గణసదిసన్తి బహుసఞ్చారదస్సనత్థం వుత్తం, న మహాపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం. అరుణే ఉగ్గతే ఉట్ఠహతి, అనాపత్తీతి సుద్ధచిత్తేన నిపన్నస్స నిద్దాయన్తస్సేవ అరుణే ఉగ్గతేయేవ నిద్దావసేనేవ అనాపత్తి. పబుజ్ఝిత్వా పున సుపతి, ఆపత్తీతి అరుణే ఉగ్గతే పబుజ్ఝిత్వా అరుణుగ్గమనం అజానిత్వాపి అనుట్ఠహిత్వావ సయితసన్తానేన సయన్తస్స ఆపత్తి, పురారుణే పబుజ్ఝిత్వాపి అజానిత్వా సయితసన్తానేన సయన్తస్సపి అరుణే ఉగ్గతే ఆపత్తియేవ. యథాపరిచ్ఛేదమేవ వుట్ఠాతీతి అరుణే ఉగ్గతేయేవ ఉట్ఠహతి. తస్స ఆపత్తీతి అసుద్ధచిత్తేనేవ నిపన్నత్తా నిద్దాయన్తస్సపి అరుణే ఉగ్గతే దివాపటిసల్లానమూలికా ఆపత్తి. ‘‘ఏవం నిపజ్జన్తో అనాదరియదుక్కటాపి న ముచ్చతీ’’తి వుత్తత్తా అసుద్ధచిత్తేన నిపజ్జన్తో అరుణుగ్గమనతో పురేతరం ఉట్ఠహన్తోపి అనుట్ఠహన్తోపి నిపజ్జనకాలేయేవ అనాదరియదుక్కటం ఆపజ్జతి, దివాపటిసల్లానమూలికం పన దుక్కటం అరుణే ఉగ్గతేయేవ ఆపజ్జతి.

యం పనేత్థ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ‘‘రత్తిం ద్వారం సంవరిత్వా నిపన్నో సచే అరుణుగ్గమనవేలాయం ద్వారే వివటేపి నిపజ్జతి, తస్స ఆపత్తి అఖేత్తే సంవరిత్వా నిపన్నత్తా. అరుణుగ్గమనవేలాయం వివటేపి ద్వారే ‘‘నిపజ్జిస్సామీ’’తి రత్తిం ద్వారం సంవరిత్వాపి నిపన్నస్స అఖేత్తే పిహితత్తా నిపజ్జనకాలే అనాదరియదుక్కటం, అరుణే ఉగ్గతే నిపజ్జనమూలదుక్కటఞ్చ హోతి. రత్తిం పిహితేపి అపిహితేపి ద్వారే నిపన్నస్స అరుణుగ్గమనక్ఖణేయేవ అపిహితద్వారే పిహితే పిహితద్వారే చ పున వివరిత్వా పిహితే ఖేత్తే పిహితత్తా అనాపత్తీ’’తి, తం అట్ఠకథాయ న సమేతి. రత్తిం ద్వారం అసంవరిత్వా నిపన్నస్సేవ హి అరుణుగ్గమనే ఆపత్తి అట్ఠకథాయం దస్సితా, తస్మా ఖేత్తే వా పిహితం హోతు అఖేత్తే వా, సంవరణమేవేత్థ పమాణన్తి అమ్హాకం ఖన్తి.

నిద్దావసేన నిపజ్జతీతి నిద్దాభిభూతతాయ ఏకపస్సేన నిపజ్జతి, ఏవం పన నిపన్నో నిపన్నో నామ న హోతీతి అనాపత్తి వుత్తా. అపస్సాయ సుపన్తస్సాతి కటియా పిట్ఠివేమజ్ఝస్స చ అన్తరే అప్పమత్తకమ్పి పదేసం భూమిం అఫుసాపేత్వా థమ్భాదిం అపస్సాయ సుపన్తస్స. సహసావ వుట్ఠాతీతి పక్ఖలిత్వా పతితో వియ సహసా వుట్ఠాతి. తత్థేవ సయతి న వుట్ఠాతీతి నిద్దాభిభూతతాయ సుపన్తో న వుట్ఠాతి, న ముచ్ఛాపరేతో. తేనేవ ‘‘అవిసయత్తా ఆపత్తి న దిస్సతీ’’తి న వుత్తం.

ఏకభఙ్గేనాతి ఏకస్స పస్సస్స భఞ్జనేన, హేట్ఠా వుత్తనయేన పాదే భూమితో అమోచేత్వావ ఏకం పస్సం భఞ్జిత్వా నామేత్వా నిపన్నోతి వుత్తం హోతి. మహాఅట్ఠకథాయం పన మహాపదుమత్థేరేన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. ముచ్ఛిత్వా పతితత్తా థేరేన ‘‘అవిసయత్తా ఆపత్తి న దిస్సతీ’’తి వుత్తం. ఆచరియా పన యథా యక్ఖగహితకో బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో చ పరవసో హోతి, ఏవం అపరవసత్తా ముచ్ఛిత్వా పతితో కఞ్చి కాలం జానిత్వాపి నిపజ్జతీతి అనాపత్తిం న వదన్తి. యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితోతి ఇమస్స మహాఅట్ఠకథావాదస్స పచ్ఛిమత్తా సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో. తథా చ వక్ఖతి ‘‘సబ్బత్థ యో యో అట్ఠకథావాదో వా థేరవాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సోవ పమాణతో దట్ఠబ్బో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨). యక్ఖగహితగ్గహణేనేవ చేత్థ విసఞ్ఞీభూతోపి సఙ్గహితోతి వేదితబ్బం. ఏకభఙ్గేన నిపన్నో పన అత్థతో అనిపన్నత్తా ముచ్చతియేవాతి మహాఅట్ఠకథావాదేన సో అప్పటిక్ఖిత్తోవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. దివా సంవరిత్వా నిపన్నస్స కేనచి వివటేపి ద్వారే అనాపత్తి నిపజ్జనకాలే సంవరిత్వా నిపన్నత్తా. సచే దివా సంవరిత్వా ద్వారసమీపే నిపన్నో పచ్ఛా సయమేవ ద్వారం వివరతి, ఏవమ్పి వట్టతి. అచిత్తకా చాయం ఆపత్తి కిరియా చ అకిరియా చ.

౭౮. ‘‘అపదే పదం కరోన్తో వియా’’తి వత్వా పున తమేవత్థం ఆవికరోన్తో ‘‘ఆకాసే పదం దస్సేన్తో వియా’’తి ఆహ. ఏతదగ్గన్తి ఏసో అగ్గో. యదిదన్తి యో అయం. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

వినీతవత్థువణ్ణనా నిట్ఠితా.

తత్రిదన్తిఆది హేట్ఠా వుత్తత్థమేవ.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

పఠమపారాజికవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. దుతియపారాజికం

అదుతియేన జినేన యం దుతియం పారాజికం పకాసితం, తస్స ఇదాని యస్మా సంవణ్ణనాక్కమో పత్తో, తస్మా యం సువిఞ్ఞేయ్యం, యఞ్చ పుబ్బే పకాసితం, తం సబ్బం వజ్జయిత్వా అస్స దుతియస్స అయం సంవణ్ణనా హోతీతి సమ్బన్ధో.

ధనియవత్థువణ్ణనా

౮౪. రాజగహేతి ఏత్థ దుగ్గజనపదట్ఠానవిసేససమ్పదాదియోగతో పధానభావేన రాజూహి గహితం పరిగ్గహితన్తి రాజగహన్తి ఆహ ‘‘మన్ధాతు…పే… వుచ్చతీ’’తి. తత్థ మహాగోవిన్దేన మహాసత్తేన పరిగ్గహితం రేణునా పరిగ్గహితమేవ హోతీతి మహాగోవిన్దగ్గహణం. మహాగోవిన్దపఅగ్గహితతాకిత్తనఞ్హి తదా రేణునా మగధరాజేన పరిగ్గహితభావూపలక్ఖణం. తస్స హి సో పురోహితో. ‘‘మహాగోవిన్దోతి మహానుభావో పురాతనో ఏకో మగధరాజా’’తి కేచి. పరిగ్గహితత్తాతి రాజధానీభావేన పరిగ్గహితత్తా. గయ్హతీతి గహో, రాజూనం గహోతి రాజగహం, నగరసద్దాపేక్ఖాయ నపుంసకనిద్దేసో. అఞ్ఞేపేత్థ పకారేతి ‘‘నగరమాపనేన రఞ్ఞా కారితసబ్బగహత్తా రాజగహం, గిజ్ఝకూటాదీహి పరిక్ఖిత్తత్తా పబ్బతరాజేహి పరిక్ఖిత్తగేహసదిసన్తిపి రాజగహం, సమ్పన్నభవనతాయ రాజమానం గేహన్తిపి రాజగహం, సువిహితారక్ఖతాయ అనత్థావహభావేన ఉపగతానం పటిరాజూనం గహం గేహభూతన్తిపి రాజగహం, రాజూహి దిస్వా సమ్మా పతిట్ఠాపితత్తా తేసం గహం గేహభూతన్తిపి రాజగహం. ఆరామరామణేయ్యకాదీహి రాజతే, నివాససుఖతాదినా సత్తేహి మమత్తవసేన గయ్హతి పరిగ్గయ్హతీతి వా రాజగహ’’న్తి ఏదిసే పకారే. సో పదేసో ఠానవిసేసభావేన ఉళారసత్తపరిభోగోతి ఆహ ‘‘తం పనేత’’న్తిఆది. తత్థ బుద్ధకాలే చక్కవత్తికాలే చాతి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తం. తేసన్తి యక్ఖానం. వసనవనన్తి ఆపానభూమిభూతం ఉపవనం. గిజ్ఝా ఏత్థ సన్తీతి గిజ్ఝం, కూటం. తం ఏతస్సాతి గిజ్ఝకూటో. గిజ్ఝో వియాతి వా గిజ్ఝం, కూటం. తం ఏతస్సాతి గిజ్ఝకూటో, పబ్బతో. గిజ్ఝసదిసకూటోతి గిజ్ఝకూటోతి వా మజ్ఝేపదలోపీసమాసో యథా ‘‘సాకపత్థవో’’తి, తస్మిం గిజ్ఝకూటే. తేనాహ ‘‘గిజ్ఝా’’తిఆది.

తతో పరం సఙ్ఘోతి తిణ్ణం జనానం ఉపరి సఙ్ఘో చతువగ్గకరణీయాదికమ్మప్పత్తత్తా. తస్మిం పబ్బతే సన్నిపతిత్వా సమాపత్తియా వీతినామేన్తీతి యథాఫాసుకట్ఠానే పిణ్డాయ చరిత్వా కతభత్తకిచ్చా ఆగన్త్వా చేతియగబ్భే యమకమహాద్వారం వివరన్తా వియ తం పబ్బతం ద్విధా కత్వా అన్తో పవిసిత్వా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని మాపేత్వా తత్థ సమాపత్తియా వీతినామేన్తి.

కదా పనేతే తత్థ వసింసు? అతీతే కిర అనుప్పన్నే తథాగతే బారాణసిం ఉపనిస్సాయ ఏకస్మిం గామకే ఏకా కులధీతా ఖేత్తం రక్ఖతి, తస్సా ఖేత్తకుటియా వీహయో భజ్జన్తియా తత్థ మహాకరఞ్జపుప్ఫప్పమాణా మహన్తమహన్తా మనోహరా పఞ్చసతమత్తా లాజా జాయింసు. సా తే గహేత్వా మహతి పదుమినిపత్తే ఠపేసి. తస్మిఞ్చ సమయే ఏకో పచ్చేకసమ్బుద్ధో తస్సా అనుగ్గహత్థం అవిదూరే ఖేత్తపాళియా గచ్ఛతి. సా తం దిస్వా పసన్నమానసా సుపుప్ఫితం మహన్తం ఏకం పదుమం గహేత్వా తత్థ లాజే పక్ఖిపిత్వా పచ్చేకబుద్ధం ఉపసఙ్కమిత్వా పఞ్చహి లాజసతేహి సద్ధిం తం పదుమపుప్ఫం దత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ‘‘ఇమస్స, భన్తే, పుఞ్ఞస్స ఆనుభావేన ఆనుభావసమ్పన్నే పఞ్చసతపుత్తే లభేయ్య’’న్తి పఞ్చ పుత్తసతాని పత్థేసి. తస్మింయేవ ఖణే పఞ్చసతా మిగలుద్దకా సమ్భతసమ్భారా పరిపక్కపచ్చేకబోధిఞాణా తస్సేవ పచ్చేకబుద్ధస్స మధురమంసం దత్వా ‘‘ఏతిస్సా పుత్తా భవేయ్యామా’’తి పత్థయింసు. అతీతాసు అనేకాసు జాతీసు తస్సా పుత్తభావేన ఆగతత్తా తథా తేసం అహోసి. సా యావతాయుకం ఠత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తి, తతో చుతా జాతస్సరే పదుమగబ్భే నిబ్బత్తి. తమేకో తాపసో దిస్వా పటిజగ్గి. తస్సా పదసా విచరన్తియా పదుద్ధారే పదుద్ధారే భూమితో పదుమాని ఉట్ఠహన్తి. ఏకో వనచరకో దిస్వా బారాణసిరఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా తం ఆనేత్వా అగ్గమహేసిం అకాసి, తస్సా గబ్భో సణ్ఠాతి. మహాపదుమకుమారో మాతుకుచ్ఛియం వసి, సేసా బహి నిక్ఖన్తం గబ్భమలం నిస్సాయ సంసేదజభావేన నిబ్బత్తా. ‘‘ఓపపాతికభావేనా’’తి కేచి. తే వయప్పత్తా ఉయ్యానే పదుమస్సరే కీళన్తా ఏకేకస్మిం పదుమే నిసీదిత్వా ఖయవయం పట్ఠపేత్వా పచ్చేకబోధిఞాణం నిబ్బత్తయింసు. అయం తేసం బ్యాకరణగాథా అహోసి –

‘‘సరోరుహం పదుమపలాసమత్రజం, సుపుప్ఫితం భమరగణానుచిణ్ణం;

అనిచ్చతాయం వయతం విదిత్వా, ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. –

తస్మిం కాలే తే తత్థ వసింసు. తదా చస్స పబ్బతస్స ‘‘ఇసిగిలీ’’తి సమఞ్ఞా ఉదపాది. ఇమే ఇసయోతి ఇమే పచ్చేకబుద్ధఇసీ. సమా ఞాయతి ఏతాయాతి సమఞ్ఞా, నామన్తి అత్థో.

తిణచ్ఛదనా కుటియో మజ్ఝేపదలోపీసమాసం కత్వా, ఏకదేసే వా సముదాయవోహారవసేన ‘‘తిణకుటియో’’తి వుత్తా. ‘‘వస్సం ఉపగచ్ఛింసూ’’తి వచనతో వస్సూపగమనారహా సద్వారబన్ధా ఏవ వేదితబ్బాతి ఆహ ‘‘తిణచ్ఛదనా సద్వారబన్ధా కుటియో’’తి. వస్సం ఉపగచ్ఛన్తేనాతి వస్సావాసం ఉపగచ్ఛన్తేన. నాలకపటిపదన్తి ‘‘మోనేయ్యం తే ఉపఞ్ఞిస్స’’న్తిఆదినా (సు. ని. ౭౨౧) సత్థారా నాలకత్థేరస్స దేసితం పుథుజ్జనకాలతో పభుతి కిలేసచిత్తం అనుప్పాదేత్వా పటిపజ్జితబ్బం మోనేయ్యపటిపదం. తం పన పటిపదం సుత్వా నాలకత్థేరో తీసు ఠానేసు అప్పిచ్ఛో అహోసి దస్సనే సవనే పుచ్ఛాయాతి. సో హి దేసనాపరియోసానే పసన్నచిత్తో భగవన్తం వన్దిత్వా వనం పవిట్ఠో. పున ‘‘అహో వతాహం భగవన్తం పస్సేయ్య’’న్తి లోలభావం న జనేసి, అయమస్స దస్సనే అప్పిచ్ఛతా. తథా ‘‘అహో వతాహం పున ధమ్మదేసనం సుణేయ్య’’న్తి లోలభావం న జనేసి, అయమస్స సవనే అప్పిచ్ఛతా. తథా ‘‘అహో వతాహం పున మోనేయ్యపటిపదం పుచ్ఛేయ్య’’న్తి లోలభావం న జనేసి, అయమస్స పుచ్ఛాయ అప్పిచ్ఛతా.

సో ఏవం అప్పిచ్ఛో సమానో పబ్బతపాదం పవిసిత్వా ఏకవనసణ్డే ద్వే దివసాని న వసి, ఏకరుక్ఖమూలే ద్వే దివసాని న నిసీది, ఏకస్మిం గామే ద్వే దివసాని పిణ్డాయ న పావిసి. ఇతి వనతో వనం, రుక్ఖతో రుక్ఖం, గామతో గామం ఆహిణ్డన్తో అనురూపపటిపదం పటిపజ్జిత్వా అగ్గఫలే పతిట్ఠాసి. ఏకస్స భగవతో కాలే ఏకోయేవ నం పూరేతి. ఇమఞ్హి మోనేయ్యపటిపదం ఉక్కట్ఠం కత్వా పూరేన్తో భిక్ఖు సత్తేవ మాసాని జీవతి, మజ్ఝిమం కత్వా పూరేన్తో సత్త వస్సాని, ముదుకం కత్వా పూరేన్తో సోళస వస్సాని. అయం పన థేరో ఉక్కట్ఠం కత్వా పూరేసి, తస్మా సత్త మాసే ఠత్వా అత్తనో ఆయుసఙ్ఖారస్స పరిక్ఖయం ఞత్వా నహాయిత్వా నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా దిగుణం సఙ్ఘాటిం పారుపిత్వా దసబలాభిముఖో పఞ్చపతిట్ఠితేన తం వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా హిఙ్గులకపబ్బతం నిస్సాయ ఠితకోవ అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి. తస్స పరినిబ్బుతభావం ఞత్వా భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం తత్థ గన్త్వా సరీరకిచ్చం కత్వా ధాతుయో గాహాపేత్వా చేతియం పతిట్ఠాపేత్వా అగమాసి. ఏవరూపం పటిపదం పటిపన్నేనపి వస్సం ఉపగచ్ఛన్తేన ఛన్నే సద్వారబన్ధేయేవ ఠానే ఉపగన్తబ్బం. అప్పిచ్ఛతం నిస్సాయపి సిక్ఖాపదస్స అనతిక్కమనీయత్తం దస్సేతుం ‘‘నాలకపటిపదం పటిపన్నేనపీ’’తి వుత్తం.

పఞ్చన్నం ఛదనానన్తి తిణపణ్ణఇట్ఠకసిలాసుధాసఙ్ఖాతానం పఞ్చన్నం ఛదనానం. ‘‘న, భిక్ఖవే, అసేనాసనికేన వస్సం ఉపగన్తబ్బన్తి (మహావ. ౨౦౪) వచీభేదం కత్వా వస్సూపగమనం సన్ధాయేవ పటిక్ఖేపో, న ఆలయకరణవసేన ఉపగమనం సన్ధాయా’’తి వదన్తి. పాళియం పన అవిసేసత్తా అట్ఠకథాయఞ్చ ‘‘నాలకపటిపదం పటిపన్నేనపీ’’తిఆదినా అవిసేసేనేవ దళ్హం కత్వా వుత్తత్తా అసేనాసనికస్స నావాదిం వినా అఞ్ఞత్థ ఆలయో న వట్టతీతి అమ్హాకం ఖన్తి. నావాసత్థవజేసుయేవ హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, నావాయం వస్సం ఉపగన్తు’’న్తిఆదినా (మహావ. ౨౦౩) సతి అసతి వా సేనాసనే వస్సూపగమనస్స విసుం అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘న, భిక్ఖవే, అసేనాసనికేన వస్సం ఉపగన్తబ్బ’’న్తి అయం పటిక్ఖేపో తత్థ న లబ్భతీతి అసతి సేనాసనే ఆలయవసేనపి నావాదీసు ఉపగమనం వుత్తం. అనుధమ్మతాతి వత్తం. రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాదీనీతి ఆది-సద్దేన వచ్చకుటిపస్సావట్ఠానాదిం సఙ్గణ్హాతి.

కతికవత్తాని చ ఖన్ధకవత్తాని చ అధిట్ఠాయాతి పరియత్తిధమ్మో నామ తివిధమ్పి సద్ధమ్మం పతిట్ఠాపేతి, తస్మా సక్కచ్చం ఉద్దిసథ ఉద్దిసాపేథ, సజ్ఝాయం కరోథ, పధానఘరే వసన్తానం సఙ్ఘట్టనం అకత్వా అన్తోవిహారే నిసీదిత్వా ఉద్దిసథ ఉద్దిసాపేథ, సజ్ఝాయం కరోథ, ధమ్మస్సవనం సమిద్ధం కరోథ, పబ్బాజేన్తా సోధేత్వా పబ్బాజేథ, సోధేత్వా ఉపసమ్పాదేథ, సోధేత్వా నిస్సయం దేథ. ఏకోపి హి కులపుత్తో పబ్బజ్జఞ్చ ఉపసమ్పదఞ్చ లభిత్వా సకలం సాసనం పతిట్ఠాపేతి. అత్తనో థామేన యత్తకాని సక్కోథ, తత్తకాని ధుతఙ్గాని సమాదియథ, అన్తోవస్సం నామేతం సకలదివసం రత్తియా చ పఠమపచ్ఛిమయామేసు అప్పమత్తేహి భవితబ్బం, వీరియం ఆరభితబ్బం. పోరాణకమహఆథేరాపి సబ్బపలిబోధే ఛిన్దిత్వా అన్తోవస్సే ఏకచరియవత్తం పూరయింసు. భస్సే మత్తం జానిత్వా దసవత్థుకకథం దసఅసుభదసానుస్సతిఅట్ఠతింసారమ్మణకథం కాతుం వట్టతి. ఆగన్తుకానం వత్తం కాతుం, సత్తాహకరణీయేన గతానం అపలోకేత్వా దాతుం వట్టతి. విగ్గాహికపిసుణఫరుసవచనాని మా వదథ, దివసే దివసే సీలాని ఆవజ్జేన్తా చతురారక్ఖం అహాపేన్తా మనసికారబహులా విహరథ, చేతియం వా బోధిం వా వన్దన్తేన గన్ధమాలం వా పూజేన్తేన పత్తం వా థవికాయ పక్ఖిపన్తేన న కథేతబ్బం, అన్తోగామే మనుస్సేహి సద్ధిం పచ్చయసంయుత్తకథా వా విసభాగకథా వా న కథేతబ్బా, రక్ఖితిన్ద్రియేహి భవితబ్బం, ఖన్ధకవత్తఞ్చ సేఖియవత్తఞ్చ పూరేతబ్బన్తి ఏవమాదినా కతికవత్తాని ఖన్ధకవత్తాని చ అధిట్ఠహిత్వా.

‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సంవుట్ఠానం తీహి ఠానేహి పవారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౦౯) వుట్ఠవస్సానం పవారణాయ అనుఞ్ఞాతత్తా ఇమస్స సుత్తస్స వసేన పవారణాదివసస్స అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ అప్పవారితాపి ‘‘వుట్ఠవస్సా’’తి వుచ్చన్తి. కిఞ్చాపి ‘‘ఇమం తేమాసం వస్సం ఉపేమీ’’తి (మహావ. అట్ఠ. ౧౮౪) వచనతో పవారణాదివసస్స తేమాసన్తోగధత్తా తం దివసం యావ న పవారేన్తి, తావ వస్సం వసన్తా నామ హోన్తి, తథాపి ఏకదేసేన అవుట్ఠమ్పి తం దివసం వుట్ఠభాగాపేక్ఖాయ వుట్ఠమేవ హోతీతి కత్వా ఏవం వుత్తం కతాకతభాగాపేక్ఖాయ సముదాయే పవత్తకతాకతవోహారో వియ. విప్పకతఞ్హి యం కిఞ్చి ‘‘కతాకత’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, వస్సంవుట్ఠానం కథినం అత్థరితు’’న్తి (మహావ. ౩౦౬) ఇమస్స పన సుత్తస్స వసేన నిప్పరియాయతో మహాపవారణాయ పవారితా పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ ‘‘వుట్ఠవస్సా’’తి వుచ్చన్తీతి దస్సేతుం ‘‘మహాపవారణాయ పవారితా’’తిఆది వుత్తం. పాటిపదదివసతో పట్ఠాయ హి వస్సానస్స పచ్ఛిమే మాసే కథినత్థారో అనుఞ్ఞాతో పరివారే ‘‘కథినస్స అత్థారమాసో జానితబ్బోతి వస్సానస్స పచ్ఛిమో మాసో జానితబ్బో’’తి (పరి. ౪౧౨) వుత్తత్తా. ‘‘మహాపవారణాయ పవారితా’’తి ఇదఞ్చ పురిమికాయ వస్సూపగతానం సభావదస్సనమత్తం, కేనచి అన్తరాయేన అప్పవారితాపి ‘‘వుట్ఠవస్సా’’ఇచ్చేవ వుచ్చన్తి.

‘‘ఆపుచ్ఛితబ్బా’’తి వత్వా ఇదాని ఆపుచ్ఛనవిధిం దస్సేన్తో ‘‘సచే ఇమం కుటి’’న్తిఆదిమాహ. పటిజగ్గనకం వా న లభతీతి విహారపచ్చన్తే కతే పటిజగ్గనకం న లభతి. తే పన భిక్ఖూ జనపదచారికం పక్కమింసూతి సమ్బన్ధో. అద్ధానగమనే చారికావోహారో సాసనే నిరుళ్హో. కిఞ్చాపి అయం చారికా నామ మహాజనసఙ్గహత్థం బుద్ధానంయేవ లబ్భతి, బుద్ధే ఉపాదాయ పన రుళ్హీసద్దవసేన సావకానమ్పి వుచ్చతి కిలఞ్జాదీహి కతబీజనీనమ్పి తాలవణ్టవోహారో వియ. సఙ్గోపేత్వాతి ఏకస్మిం పదేసే రాసిం కత్వా. ఇదాని తమేవ సఙ్గోపనవిధిం దస్సేన్తో ‘‘యథా చ ఠపిత’’న్తిఆదిమాహ. న ఓవస్సీయతీతి అనోవస్సకం, కమ్మని అక-సద్దో దట్ఠబ్బో. యథా చ ఠపితం న ఓవస్సీయతి న తేమీయతీతి అత్థో.

అనవయోతి ఏత్థ వయోతి హాని ‘‘ఆయవయో’’తిఆదీసు వియ. నత్థి ఏతస్స అత్తనో సిప్పే వయో ఊనతాతి అవయోతి ఆహ ‘‘అనూనో పరిపుణ్ణసిప్పో’’తి. ఆచరియస్స కమ్మం ఆచరియకన్తి ఆహ ‘‘ఆచరియకమ్మే’’తి. పిట్ఠసఙ్ఘాటో ద్వారబాహా, కట్ఠకమ్మం థమ్భాది. తేలతమ్బమత్తికాయాతి తేలమిస్సతమ్బమత్తికాయ.

౮౫. కుటికాయ కరణభావన్తి కుటియా కతభావం. సద్దసత్థవిదూహి కిం-సద్దయోగే అనాగతవచనస్స ఇచ్ఛితత్తా వుత్తం ‘‘తస్స లక్ఖణం సద్దసత్థతో పరియేసితబ్బ’’న్తి. మేత్తాపుబ్బభాగన్తి మేత్తాఝానస్స పుబ్బభాగభూతం సబ్బసత్తేసు హితఫరణమత్తం. కస్మా పనేతం వుత్తం, నను అనుద్దయా-సద్దో కరుణాయ పవత్తతీతి? సచ్చమేతం, అయం పన అనుద్దయాసద్దో అనురక్ఖణమత్థం అన్తోనీతం కత్వా పవత్తమానో మేత్తాయ కరుణాయ చ పవత్తతీతి ఇధ మేత్తాయ పవత్తమానో వుత్తో, తస్మా సువుత్తమేతం ‘‘ఏతేన మేత్తాపుబ్బభాగం దస్సేతీ’’తి. కరుణాపుబ్బభాగన్తి కరుణాఝానస్స పుబ్బభాగభూతం సత్తేసు అనుకమ్పమత్తం. చిక్ఖల్లం మత్తికా, తస్స మద్దనం ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా హత్థాదీహి పరిమద్దనం. మేత్తాకరుణానన్తి అప్పనాప్పత్తమేత్తాకరుణానం. కిఞ్చాపి థేరేన సఞ్చిచ్చ ఖుద్దానుఖుద్దకా పాణా మరణాధిప్పాయేన న బ్యాబాధితా, తథాపి కరుణాయ అభావేన ‘‘ఏవం కతే ఇమే పాణా వినస్సిస్సన్తీ’’తి అనుపపరిక్ఖిత్వా కతత్తా థేరం విగరహి. జనానం సమూహో జనతాతి ఆహ ‘‘పచ్ఛిమో జనసమూహో’’తి. పాతబ్యభావన్తి వినాసేతబ్బతం. పాణాతిపాతం కరోన్తానన్తి థేరేన అకతేపి పాణాతిపాతే పరేహి సల్లక్ఖణాకారం దస్సేతి. ఇమస్స దిట్ఠానుగతిన్తి ఇమస్స దిట్ఠియా అనుగమనం. ఘంసితబ్బేతి ఘట్టయితబ్బే, వినాసితబ్బేతి అత్థో. ఏవం మఞ్ఞీతి యథా థేరేన కతం, ఏవం మా మఞ్ఞి. ‘‘మా పచ్ఛిమా జనతా పాణేసు పాతబ్యతం ఆపజ్జీ’’తి వచనతో యో భిక్ఖు ఇట్ఠకపచనపత్తపచనకుటికరణవిహారకారాపనవిహారసమ్మజ్జనపటగ్గిదానకూపపోక్ఖరణీఖణాపనాదీసు యత్థ ‘‘ఖుద్దానుఖుద్దకానం పాణానం విహింసా భవిస్సతీ’’తి జానాతి, తేన తాదిసే పదేసే కప్పియవచనం వత్వాపి న తం కమ్మం కారేతబ్బన్తి దస్సేతి.

తత్థ తత్థ వుత్తమేవ ఆపత్తిన్తి పథవీఖణనభూతగామపాతబ్యతాదీసు వుత్తపాచిత్తియాదిఆపత్తిం. ఆదికమ్మికత్తా అనాపత్తీతి కుటికరణపచ్చయా అనాపత్తి. సిక్ఖాపదం అతిక్కమిత్వాతి ‘‘న చ, భిక్ఖవే, సబ్బమత్తికామయా కుటికా కాతబ్బా, యో కరేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి వుత్తసిక్ఖాపదం అతిక్కమిత్వా. యది అఞ్ఞేన కతం లభిత్వా వసన్తస్స అనాపత్తి సియా, న భగవా తం కుటికం భిన్దాపేయ్యాతి ఆహ – ‘‘కతం లభిత్వా తత్థ వసన్తానమ్పి దుక్కటమేవా’’తి. యథా వా తథా వా మిస్సా హోతూతి హేట్ఠా మత్తికా ఉపరి దబ్బసమ్భారాతిఆదినా యేన కేనచి ఆకారేన మిస్సా హోతు. గిఞ్జకావసథసఙ్ఖేపేనాతి ఏత్థ గిఞ్జకా వుచ్చన్తి ఇట్ఠకా, గిఞ్జకాహి ఏవ కతో ఆవసథో గిఞ్జకావసథో. ఇట్ఠకామయస్స ఆవసథస్సేతం అధివచనం. తం కిర ఆవసథం యథా సుధాపరికమ్మేన పయోజనం నత్థి, ఏవం ఇట్ఠకాహి ఏవ చినిత్వా ఛాదేత్వా కరోన్తి, తులాదణ్డకవాటఫలకాని పన దారుమయానేవ. వికిరన్తాతి చుణ్ణవిచుణ్ణం కరోన్తా.

కిస్సాతి కేన కారణేన. వయకమ్మమ్పి అత్థీతి ద్వారకవాటాదిఅభిసఙ్ఖరణాదీసు కతవయకమ్మమ్పి అత్థి. భిక్ఖూనం అకప్పియత్తా ఏవ తిత్థియవతానురూపత్తా తిత్థియధజో. మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తకారణేసు అత్తనో అధిప్పేతకారణద్వయం పతిట్ఠాపేత్వా అపరానిపి తత్థ వుత్తకారణాని దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘అట్ఠకథాయం పన అఞ్ఞానిపి కారణాని వుత్తానీ’’తిఆది. తత్థ సత్తానుద్దయాయాతి తాదిసాయ కుటికాయ కరణపచ్చయా వినస్సమానసత్తేసు అనుద్దయాయ. యస్మా సబ్బమత్తికామయా కుటి సుకరా భిన్దితుం, తస్మా తత్థ ఠపితం పత్తచీవరాది అగుత్తం హోతి, చోరాదీహి అవహరితుం సక్కా. తేన వుత్తం ‘‘పత్తచీవరగుత్తత్థాయా’’తి. సేనాసనబాహుల్లపటిసేధనత్థాయాతి సేనాసనానం బహుభావనిసేధనత్థాయ, తాదిసస్స వా సేనాసనస్స అభిసఙ్ఖరణే భిక్ఖూనం ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీని సేసకమ్మాని పరిచ్చజిత్వా నిచ్చబ్యావటతానిసేధనత్థం. అనుపవజ్జోతి దోసం ఆరోపేత్వా న వత్తబ్బో.

పాళిముత్తకవినిచ్ఛయవణ్ణనా

పాళిముత్తకవినిచ్ఛయేసు తఞ్చ ఖో…పే… న వణ్ణమట్ఠత్థాయాతి ఇదం ఛత్తదణ్డగ్గాహకసలాకపఞ్జరవినన్ధనం సన్ధాయాతి వదన్తి. సబ్బత్థాతి ఛత్తదణ్డే సబ్బత్థ. ఆరగ్గేనాతి నిఖాదనముఖేన. ఘటకమ్పి వాళరూపమ్పి భిన్దిత్వా ధారేతబ్బన్తి సచే తాదిసం అకప్పియఛత్తం లభతి, ఘటకమ్పి వాళరూపమ్పి భిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా ధారేతబ్బం. సుత్తకేన వా దణ్డో వేఠేతబ్బోతి యథా ఛత్తదణ్డే లేఖా న పఞ్ఞాయతి, తథా వేఠేతబ్బో. దణ్డబున్దేతి దణ్డమూలే, ఛత్తదణ్డస్స హేట్ఠిమతలేతి అత్థో. ఛత్తమణ్డలికన్తి ఛత్తస్స అన్తో ఖుద్దకమణ్డలం. ఉక్కిరిత్వాతి ఉట్ఠపేత్వా. సా వట్టతీతి యదిపి రజ్జుకేహి న బన్ధన్తి, బన్ధితుం పన యుత్తట్ఠానత్తా వట్టతి.

నానాసుత్తకేహీతి నానావణ్ణేహి సుత్తేహి. ఇదఞ్చ తథా కరోన్తానం కరణప్పకారదస్సనత్థం వుత్తం, ఏకవణ్ణసుత్తకేనపి వుత్తప్పకారేన సిబ్బితుం న వట్టతియేవ. పట్టముఖేతి పట్టకోటియం. ద్విన్నం పట్టానం సఙ్ఘట్టితట్ఠానం సన్ధాయేతం వుత్తం. పరియన్తేతి చీవరపరియన్తే. చీవరఅనువాతం సన్ధాయేతం వుత్తం. వేణిన్తి వరకసీసాకారేన సిబ్బనం. సఙ్ఖలికన్తి బిళాలబన్ధనాకారేన సిబ్బనం. ‘‘వేణిం సఙ్ఖలిక’’న్తి చేత్థ ఉపయోగవచనం ‘‘కరోన్తీ’’తి కరణకిరియాపేక్ఖం. అగ్ఘియగయముగ్గరాదీనీతి ఏత్థ అగ్ఘియం నామ చేతియసణ్ఠానేన సిబ్బనం, మూలే తనుకం అగ్గే మహన్తం కత్వా గదాకారేన సిబ్బనం గయా, మూలే చ అగ్గే చ ఏకసదిసం కత్వా ముగ్గరాకారేన సిబ్బనం ముగ్గరో. కక్కటక్ఖీని ఉక్కిరన్తీతి గణ్ఠికపట్టపాసకపట్టానం అన్తే పాళిబద్ధం కత్వా కక్కటకానం అక్ఖిసణ్ఠానం ఉట్ఠపేన్తి, కరోన్తీతి అత్థో. ‘‘కోణసుత్తపిళకాతి గణ్ఠికపాసకపట్టానం కోణేహి నీహటసుత్తానం కోటియో’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. కథం పన తా పిళకా దువిఞ్ఞేయ్యరూపా కాతబ్బాతి? కోణేహి నీహటసుత్తానం అన్తేసు ఏకవారం గణ్ఠికకరణేన వా పున నివత్తేత్వా సిబ్బనేన వా దువిఞ్ఞేయ్యసభావం కత్వా సుత్తకోటియో రస్సం కత్వా ఛిన్దితబ్బా. ధమ్మసిరిత్థేరేన పన –

‘‘కోణసుత్తా చ పిళకా, దువిఞ్ఞేయ్యావ కప్పరే’’తి –

వుత్తం. తథా ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేనపి –

‘‘సుత్తా చ పిళకా తత్థ, దువిఞ్ఞేయ్యావ దీపితా’’తి –

వుత్తం. తస్మా తేసం మతేన కోణసుత్తా చ పిళకా చ కోణసుత్తపిళకాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

మణినాతి మసారగల్లాదిపాసాణేన. న ఘట్టేతబ్బన్తి న ఘంసితబ్బం, అంసబద్ధకకాయబన్ధనాని పన సఙ్ఖాదీహి ఘంసితుం వట్టతి. పాసకం కత్వా బన్ధితబ్బన్తి రజనకాలే బన్ధితబ్బం, సేసకాలే మోచేత్వా ఠపేతబ్బం. గణ్ఠికేతి దన్తమయాదిగణ్ఠికే. పిళకాతి బిన్దుం బిన్దుం కత్వా ఉట్ఠాపేతబ్బపిళకా.

‘‘తేలవణ్ణోతి సమణసారుప్పవణ్ణం సన్ధాయ వుత్తం, మణివణ్ణం పన పత్తం అఞ్ఞేన కతం లభిత్వా పరిభుఞ్జితుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. పత్తమణ్డలేతి తిపుసీసాదిమయే పత్తమణ్డలే. ‘‘న, భిక్ఖవే, చిత్రాని పత్తమణ్డలాని ధారేతబ్బాని రూపకాకిణ్ణాని భిత్తికమ్మకతానీ’’తి (చూళవ. ౨౫౩) వుత్తత్తా ‘‘భిత్తికమ్మం న వట్టతీ’’తి వుత్తం. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మకరదన్తకం ఛిన్దితు’’న్తి వచనతో ‘‘మకరదన్తకం పన వట్టతీ’’తి వుత్తం.

మకరముఖన్తి మకరముఖసణ్ఠానం. దేడ్ఢుభసీసన్తి ఉదకసప్పసీససణ్ఠానం. అచ్ఛీనీతి కుఞ్జరచ్ఛిసణ్ఠానాని. రజ్జుకకాయబన్ధనం ఏకమేవ వట్టతీతి రజ్జుకం బన్ధన్తేన ఏకగుణమేవ కత్వా బన్ధితుం వట్టతి, మజ్ఝే భిన్దిత్వా దిగుణం కత్వా బన్ధితుం న వట్టతి, దిగుణం పన అకత్వా ఏకరజ్జుకమేవ సతవారమ్పి పునప్పునం ఆవిజ్జిత్వా బన్ధితుం వట్టతి. ఏకమ్పి న వట్టతీతి ఏకగుణమ్పి కత్వా బన్ధితుం న వట్టతి. బహురజ్జుకే…పే... వట్టతీతి ఇదం కాయబన్ధనం సన్ధాయ వుత్తం, న దసా సన్ధాయ. ఈదిసఞ్హి కాయబన్ధనం బన్ధితుం వట్టతి. తేనేవ ఆచరియబుద్ధదత్తత్థేరేన వుత్తం –

‘‘ఏకరజ్జుమయం వుత్తం, మునినా కాయబన్ధనం;

పఞ్చపామఙ్గసణ్ఠానం, ఏకమ్పి చ న వట్టతి.

‘‘రజ్జుకే ఏకతో కత్వా, బహూ ఏకాయ రజ్జుయా;

నిరన్తరఞ్హి వేఠేత్వా, కతం వట్టతి బన్ధితు’’న్తి.

మురజం పన కాయబన్ధనం న వట్టతి ‘‘న, భిక్ఖవే, ఉచ్చావచాని కాయబన్ధనాని ధారేతబ్బాని కలాబుకం దేడ్ఢుభకం మురజం మద్దవీణం, యో ధారేయ్య, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి (చూళవ. ౨౭౮) వుత్తత్తా. కిం పన బహురజ్జుకే ఏకతో కత్వా ఏకేన నిరన్తరం వేఠేత్వా కతం మురజసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీతి? ఆమ న గచ్ఛతి. మురజఞ్హి నామ నానావణ్ణేహి సుత్తేహి మురజవట్టిసణ్ఠానం వేఠేత్వా కతం. కేచి పన ‘‘మురజన్తి బహురజ్జుకే ఏకతో సఙ్కడ్ఢిత్వా ఏకాయ రజ్జుయా పలివేఠేత్వా కతరజ్జూ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. యది చేతం మురజం సియా, ‘‘బహురజ్జుకే ఏకతో కత్వా ఏకేన నిరన్తరం వేఠేత్వా కతం బహురజ్జుక’’న్తి న వత్తబ్బం, ‘‘తం వట్టతీ’’తి ఇదం విరుజ్ఝేయ్య. మురజం పన పామఙ్గసణ్ఠానఞ్చ దసాసు వట్టతి ‘‘కాయబన్ధనస్స దసా జీరన్తి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, మురజం మద్దవీణ’’న్తి (చూళవ. ౨౭౮) వుత్తత్తా. తేనేవ వక్ఖతి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, మురజం మద్దవీణన్తి ఇదం దసాసుయేవ అనుఞ్ఞాత’’న్తి.

కాయబన్ధనవిధేతి ‘‘కాయబన్ధనస్స పవనన్తో జీరతి. అనుజానామి, భిక్ఖవే, విధ’’న్తి వుత్తత్తా కాయబన్ధనస్స పాసన్తే దసామూలే తస్స థిరభావత్థం కత్తబ్బే దన్తవిసాణాదిమయే విధే. ‘‘అట్ఠ మఙ్గలాని నామ సఙ్ఖో చక్కం పుణ్ణకుమ్భో గయా సిరీవచ్ఛో అఙ్కుసో ధజం సోవత్థిక’’న్తి వదన్తి. పరిచ్ఛేదలేఖామత్తన్తి ఉభోసు కోటీసు కాతబ్బపరిచ్ఛేదరాజిమత్తం. ‘‘ఉజుకమేవా’’తి వుత్తత్తా చతురస్సాదివఙ్కగతికం న వట్టతి. ‘‘ఛత్తదణ్డధమ్మకరణఅఞ్జననాళికా నానావణ్ణలేఖాపఅకమ్మకతా న వట్టన్తీ’’తి వదన్తి.

ఆరకణ్టకేతి పోత్థకాదిఅభిసఙ్ఖరణత్థం కతే దీఘముఖసత్థకే. వట్టమణికన్తి వట్టం కత్వా అగ్గకోటియం ఉట్ఠాపేతబ్బపుబ్బుళం. అఞ్ఞం వా వణ్ణమట్ఠన్తి ఇమినా పిళకాదిం సఙ్గణ్హాతి. మణికన్తి ఏకావట్టమణి. పిళకన్తి సాసపమత్తికా ముత్తరాజిసదిసా బహువట్టలేఖా. ‘‘ఇమస్మిం అధికారే అవుత్తత్తా లేఖనియం యం కిఞ్చి వణ్ణమట్ఠం వట్టతీ’’తి వదన్తి. వలితకన్తి మజ్ఝే వలిం ఉట్ఠాపేత్వా. మణ్డలం హోతీతి ఉత్తరారణియా పవేసనత్థం ఆహటమణ్డలం హోతి.

కిఞ్చాపి ఏత్థ దన్తకట్ఠచ్ఛేదనవాసియేవ వుత్తా, మహావాసియమ్పి పన న వట్టతియేవ. ఉజుకమేవ బన్ధితున్తి సమ్బన్ధో. ‘‘ఉభోసు వా పస్సేసు ఏకపస్సేవా’’తి వచనసేసో. కత్తరయట్ఠికోటియం కతఅయోవలయానిపి వట్టన్తి, యేసం అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్ఘట్టనేన సద్దో నిచ్ఛరతి.

ఆమణ్డసారకేతి ఆమలకేహి కతభాజనే. భూమత్థరణేతి చిత్తకటసారకచిత్తత్థరణాదికే పరికమ్మకతాయ భూమియా అత్థరితబ్బఅత్థరణే. పానీయఘటేతి ఇమినా కుణ్డికసరకేపి సఙ్గణ్హాతి. బీజనేతి చతురస్సబీజనే. సబ్బం…పే… వట్టతీతి యథావుత్తేసు మఞ్చపీఠాదీసు ఇత్థిరూపం వినా సబ్బం మాలాకమ్మలతాకమ్మాది వణ్ణమట్ఠం భిక్ఖునో వట్టతి. సేనాసనే కిఞ్చి పటిసేధేతబ్బం నత్థి అఞ్ఞత్ర విరుద్ధసేనాసనాతి ఏత్థాయమధిప్పాయో – సేనాసనపరిక్ఖారేసు పటిసేధేతబ్బం నామ కిఞ్చి నత్థి, విరుద్ధసేనాసనం పన సయమేవ పటిక్ఖిపితబ్బన్తి. అఞ్ఞేసన్తి సీమసామినో వుత్తా. రాజవల్లభా పరనికాయికాపి ఏకనికాయికాపి ఉపోసథపవారణానం అన్తరాయకరా అలజ్జినో రాజకులూపగా వుచ్చన్తి. తేసం లజ్జిపరిసాతి తేసం సీమసామికానం పక్ఖా హుత్వా అనుబలం దాతుం సమత్థా లజ్జిపరిసా. సుకతమేవాతి అఞ్ఞేసం సన్తకేపి అత్తనో సీమాయ అన్తోవుత్తవిధినా కతం సుకతమేవ.

పాళిముత్తకవినిచ్ఛయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮౬. దేవేన గహితదారూనీతి రఞ్ఞా పరిగ్గహితదారూని, రఞ్ఞో సన్తకానీతి వుత్తం హోతి. ఖణ్డాఖణ్డం కరోన్తోతి ఖుద్దకం మహన్తఞ్చ ఖణ్డం కరోన్తో.

౮౭. కులభోగఇస్సరియాదీహి మహతీ మత్తా పమాణం ఏతస్సాతి మహామత్తో. తేనాహ – ‘‘మహతియా ఇస్సరియమత్తాయ సమన్నాగతో’’తి.

౮౮. అవజ్ఝాయన్తీతి హేట్ఠా కత్వా ఓలోకేన్తి, చిన్తేన్తి వా. తేనాహ ‘‘అవజానన్తా’’తిఆది. లామకతో వా చిన్తేన్తీతి నిహీనతో చిన్తేన్తి. కథేన్తీతి ‘‘కిం నామేతం కిం నామేత’’న్తి అఞ్ఞమఞ్ఞం కథేన్తి.

కథం పనేత్థ ‘‘దారూనీ’’తి బహువచనం ‘‘అదిన్న’’న్తి ఏకవచనేన సద్ధిం సమ్బన్ధముపగచ్ఛతీతి ఆహ – ‘‘అదిన్నం ఆదియిస్సతీతి అయం ఉజ్ఝాయనత్థో’’తిఆది. ఉజ్ఝాయనస్స అదిన్నాదానవిసయత్తా అదిన్నాదానం ఉజ్ఝాయనత్థోతి వుత్తం. సతిపి పనేత్థ గోపకేన దిన్నదారూనం గహణే ఉజుకం అవత్వా లేసేన గహితత్తా థేరో ‘‘అదిన్నం ఆదియీ’’తి వేదితబ్బో. వచనభేదేతి ఏకవచనబహువచనానం భేదే.

సబ్బావన్తం పరిసన్తి భిక్ఖుభిక్ఖునీఆదిసబ్బావయవవన్తం పరిసం. సబ్బా చతుపరిససఙ్ఖఆతా పజా ఏత్థ అత్థీతి సబ్బావన్తా, పరిసా. సేనా ఏతస్స అత్థీతి సేనికో, సేనికో ఏవ సేనియో. బిమ్బిసారోతి తస్స నామన్తి ఏత్థ బిమ్బీతి సువణ్ణం, తస్మా సారసువణ్ణసదిసవణ్ణతాయ బిమ్బిసారోతి వుచ్చతీతి వేదితబ్బో. చతుత్థో భాగో పాదోతి వేదితబ్బోతి ఇమినావ సబ్బజనపదేసు కహాపణస్స వీసతిమో భాగో మాసకోతి ఇదఞ్చ వుత్తమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. పోరాణసత్థానురూపం లక్ఖణసమ్పన్నా ఉప్పాదితా నీలకహాపణాతి వేదితబ్బా. రుద్రదామేన ఉప్పాదితో రుద్రదామకో. సో కిర నీలకహాపణస్స తిభాగం అగ్ఘతి. యస్మిం పదేసే నీలకహాపణా న సన్తి, తత్థాపి నీలకహాపణానం వళఞ్జనట్ఠానే చ అవళఞ్జనట్ఠానే చ సమానఅగ్ఘవసేన పవత్తమానం భణ్డం గహేత్వా నీలకహాపణవసేనేవ పరిచ్ఛేదో కాతబ్బోతి వదన్తి.

ధనియవత్థువణ్ణనా నిట్ఠితా.

తస్సత్థో…పే… వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి ఇమినా ‘‘భగవతా భిక్ఖూనం ఇదం సిక్ఖాపదం ఏవం పఞ్ఞత్తం హోతి చ, ఇదఞ్చ అఞ్ఞం వత్థు ఉదపాదీ’’తి ఏవం పఠమపారాజికవణ్ణనాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౩౯) వుత్తనయేన తస్సత్థో వేదితబ్బో. ‘‘ఇదాని యం తం అఞ్ఞం వత్థు ఉప్పన్నం, తం దస్సేతుం ‘తేన ఖో పన సమయేనా’తిఆదిమాహా’’తి ఏవం అనుపఞ్ఞత్తిసమ్బన్ధో చ తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి దస్సేతి.

౯౦-౯౧. రజకా అత్థరన్తి ఏత్థాతి రజకత్థరణం, రజకత్థరణన్తి రజకతిత్థం వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘రజకతిత్థం గన్త్వా’’తి. వుత్తమేవత్థం విభావేన్తో ఆహ ‘‘తఞ్హీ’’తిఆది.

పదభాజనీయవణ్ణనా

౯౨. ‘‘అభినవనివిట్ఠో ఏకకుటికాదిగామో యావ మనుస్సా పవిసిత్వా వాసం న కప్పేన్తి, తావ గామసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతీ’’తి వదన్తి, తస్మా తత్థ గామప్పవేసనాపుచ్ఛాదికిచ్చమ్పి నత్థి. యక్ఖపరిగ్గహభూతోతి సఉపద్దవవసేన వుత్తం, యక్ఖనగరాదిం వా సఙ్గణ్హాతి. యక్ఖనగరమ్పి ఆపణాదీసు దిస్సమానేసు గామసఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి, అదిస్సమానేసు న గచ్ఛతి, తస్మా యక్ఖనగరమ్పి పవిసన్తేన ఆపణాదీసు దిస్సమానేసు సబ్బం గామప్పవేసనవత్తం కాతబ్బం, అదిస్సమానేసు న కాతబ్బన్తి వదన్తి. పునపి ఆగన్తుకామాతి ఇమినా తేసం తత్థ సాపేక్ఖభావం దస్సేతి. యతో పన నిరపేక్ఖావ హుత్వా పక్కమన్తి, సో గామసఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి, తస్మా తత్థ గామప్పవేసనాపుచ్ఛాదికిచ్చమ్పి నత్థి.

నను చ ‘‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’’తి ఏత్తకమేవ మాతికాయం వుత్తం, తస్మా గామలక్ఖణం దస్సేత్వా అరఞ్ఞమేవ దస్సేతబ్బం సియా, గామూపచారో నామాతిఆది పన కస్మా వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘గామూపచారోతిఆది అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్త’’న్తి. గామూపచారే హి దస్సితే ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ అవసేసం అరఞ్ఞం నామాతి అరఞ్ఞపరిచ్ఛేదో సక్కా దస్సేతుం, ఇదఞ్చ గామగామూపచారే అసఙ్కరతో దస్సేతుం వుత్తం. మాతికాయం పన గామగ్గహణేనేవ గామూపచారోపి సఙ్గహితోతి దట్ఠబ్బం. గామూపచారో హి లోకే గామసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతి. ఏవఞ్చ కత్వా మాతికాయ అనవసేసఅవహరణట్ఠానపరిగ్గహో సిద్ధో హోతి. ఇన్దఖీలేతి ఉమ్మారే. అరఞ్ఞసఙ్ఖేపం గచ్ఛతీతి ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి (విభ. ౫౨౯) అభిధమ్మే వుత్తత్తా. వేమజ్ఝమేవ ఇన్దఖీలోతి వుచ్చతీతి ఇన్దఖీలట్ఠానియత్తా అసతిపి ఇన్దఖీలే వేమజ్ఝమేవ తథా వుచ్చతి. యత్థ పన ద్వారబాహాపి నత్థి, తత్థ ఉభోసు పస్సేసు వతియా వా పాకారస్స వా కోటివేమజ్ఝమేవ ఇన్దఖీలట్ఠానియత్తా ‘‘ఇన్దఖీలో’’తి గహేతబ్బం. ఉడ్డాపేన్తోతి పలాపేన్తో. లుఠిత్వాతి పరివత్తేత్వా.

మజ్ఝిమస్స పురిసస్సాతి థామమజ్ఝిమస్స పురిసస్స. ఇమినా పన వచనేన సుప్పముసలపాతోపి బలదస్సనవసేనేవ కతోతి దట్ఠబ్బం. కురున్దట్ఠకథాయం మహాపచ్చరియఞ్చ ఘరూపచారో గామోతి అధిప్పాయేన ‘‘ఘరూపచారే ఠితస్స లేడ్డుపాతో గామూపచారో’’తి వుత్తం. ద్వారేతి నిబ్బకోసస్స ఉదకపతనట్ఠానతో అబ్భన్తరం సన్ధాయ వుత్తం. అన్తోగేహేతి చ పముఖస్స అబ్భన్తరమేవ సన్ధాయ వుత్తం. కతపరిక్ఖేపోతి ఇమినావ ఘరస్స సమన్తతో తత్తకో పరిచ్ఛేదో ఘరూపచారో నామాతి వుత్తం హోతి. యస్స పన ఘరస్స సమన్తతో గోరూపానం పవేసననివారణత్థం పాకారవతిఆదీహి పరిక్ఖేపో కతో హోతి, తత్థ సోవ పరిక్ఖేపో ఘరూపచారో, సుప్పపాతాదిపరిచ్ఛేదో పన అపరిక్ఖిత్తఘరం సన్ధాయ వుత్తోతి దట్ఠబ్బం. ఇదమేత్థ పమాణన్తి వికాలగామప్పవేసనాదీసు గామగామూపచారానం అసఙ్కరతో వినిచ్ఛయస్స వేదితబ్బత్తా. కురున్దీఆదీసు వుత్తనయేన హి ఘరూపచారస్స గామోతి ఆపన్నత్తా ఘరఘరూపచారగామగామూపచారానం సఙ్కరో సియా. ఏవం సబ్బత్థాతి ఇమినా ఇతో పుబ్బేపి పచ్ఛిమస్సేవ వాదస్స పమాణభావం దస్సేతి. కేచి పన ‘‘ఇతో పట్ఠాయ వక్ఖమానవాదం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం.

సేసమ్పీతి గామూపచారలక్ఖణం సన్ధాయ వదతి. తత్రాతి తస్మిం గామూపచారగ్గహణే. తస్స గామపరిచ్ఛేదదస్సనత్థన్తి తస్స అపరిచ్ఛేదస్స గామస్స గామపరిచ్ఛేదం దస్సేతున్తి అత్థో. యది ఏవం ‘‘గామో నామా’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి కస్మా న వుత్తన్తి? ‘‘గామో నామాతి ఇధ అవుత్తమ్పి అధికారవసేన లబ్భతియేవా’’తి వదన్తి. అపరే పన భణన్తి ‘‘గామూపచారో నామాతి ఇమినావ గామస్స చ గామూపచారస్స చ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. కథం? ‘గామస్స ఉపచారో గామూపచారో’తి ఏవం విగ్గహే కరియమానే ‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఇన్దఖీలే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’తి ఇమినా పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స గామూపచారలక్ఖణం దస్సితం హోతి, ‘గామసఙ్ఖాతో ఉపచారో గామూపచారో’తి ఏవం పన గయ్హమానే ‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’తి ఇమినా అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స గామపరిచ్ఛేదో దస్సితోతి సక్కా విఞ్ఞాతు’’న్తి. ‘‘ఘరూపచారే ఠితస్స మజ్ఝిమస్స పురిసస్స లేడ్డుపాతో’’తి ఇమినా పరిక్ఖిత్తస్సపి గామస్స సచే లేడ్డుపాతతో దూరే పరిక్ఖేపో హోతి, లేడ్డుపాతోయేవ గామపరిచ్ఛేదోతి గహేతబ్బన్తి వదన్తి. పుబ్బే వుత్తనయేనేవాతి పరిక్ఖిత్తగామే వుత్తనయేనేవ.

సఙ్కరీయతీతి మిస్సీయతి. ఏత్థాతి ఘరఘరూపచారగామగామూపచారేసు. ‘‘వికాలే గామప్పవేసనే పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౫౧౩) వుత్తత్తా గామగామూపచారానం అసఙ్కరతా ఇచ్ఛితబ్బాతి ఆహ – ‘‘అసఙ్కరతో చేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో వికాలే గామప్పవేసనాదీసూ’’తి. ఏత్థ చ ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం, అపరిక్ఖిత్తస్స పరిక్ఖేపారహట్ఠానం అతిక్కమన్తస్స వికాలగామప్పవేసనాపత్తి హోతీ’’తి కేచి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం పదభాజనియం పన ‘‘పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్స ఆపత్తి పాచిత్తియస్సా’’తి (పాచి. ౫౧౩) వుత్తత్తా. అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఘరూపచారతో పట్ఠాయ దుతియలేడ్డుపాతసఙ్ఖాతస్స గామూపచారస్స ఓక్కమనే ఆపత్తి వేదితబ్బా. తేనేవ వికాలగామప్పవేసనసిక్ఖాపదట్ఠకథాయం (పాచి. అట్ఠ. ౫౧౨) ‘‘అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో’’తి వుత్తం. మాతికాట్ఠకథాయమ్పి (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘య్వాయం అపరిక్ఖిత్తస్స గామస్స ఉపచారో దస్సితో, తస్స వసేన వికాలగామప్పవేసనాదీసు ఆపత్తి పరిచ్ఛిన్దితబ్బా’’తి. యది ఏవం ‘‘వికాలే గామం పవిసేయ్యా’’తి ఇమినా విరుజ్ఝతీతి? న విరుజ్ఝతి గామూపచారస్సపి గామగ్గహణేన గహితత్తా. తస్మా పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స పరిక్ఖేపం అతిక్కమన్తస్స, అపరిక్ఖిత్తస్స ఉపచారం ఓక్కమన్తస్స వికాలగామప్పవేసనాపత్తి హోతీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. వికాలే గామప్పవేసనాదీసూతి ఆది-సద్దేన ఘరఘరూపచారాదీసు ఠితానం ఉప్పన్నలాభభాజనాదిం సఙ్గణ్హాతి.

నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలాతి ఇన్దఖీలతో బహి నిక్ఖమిత్వాతి అత్థో. ఏత్థ చ వినయపరియాయేన తావ ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చ గామూపచారఞ్చ అవసేసం అరఞ్ఞ’’న్తి (పారా. ౯౨) ఆగతం, సుత్తన్తపరియాయేన ఆరఞ్ఞికం భిక్ఖుం సన్ధాయ ‘‘ఆరఞ్ఞకం నామ సేనాసనం పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి (పారా. ౬౫౪) ఆగతం. వినయసుత్తన్తా ఉభోపి పరియాయదేసనా నామ, అభిధమ్మో పన నిప్పరియాయదేసనా. నిప్పరియాయతో చ గామవినిముత్తం ఠానం అరఞ్ఞమేవ హోతీతి అభిధమ్మపరియాయేన అరఞ్ఞం దస్సేతుం ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా’’తి (విభ. ౫౨౯) వుత్తం. ‘‘ఆచరియధను నామ పకతిహత్థేన నవవిదత్థిప్పమాణం, జియాయ పన ఆరోపితాయ చతుహత్థప్పమాణ’’న్తి వదన్తి. లేసోకాసనిసేధనత్థన్తి ‘‘మయా నేవ గామే, న అరఞ్ఞే హటం, ఘరే వా ఘరూపచారేసు వా గామూపచారేసు వా అఞ్ఞతరస్మి’’న్తి వత్తుం మా లభతూతి వుత్తం హోతి.

కప్పియన్తి అనురూపవసేన వుత్తం. అకప్పియమ్పి పన అప్పటిగ్గహితఞ్చే, అదిన్నసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతి. పరిచ్చాగాదిమ్హి అకతే ‘‘ఇదం మయ్హం సన్తక’’న్తి అవిదితమ్పి పరపరిగ్గహితమేవ మాతాపితూనం అచ్చయేన మన్దానం ఉత్తానసేయ్యకానం దారకానం సన్తకమివ.

యస్స వసేన పురిసో థేనోతి వుచ్చతి, తం థేయ్యన్తి ఆహ ‘‘అవహరణచిత్తస్సేతం అధివచన’’న్తి. సఙ్ఖా-సద్దో ఞాణకోట్ఠాసపఞ్ఞత్తిగణనాదీసు దిస్సతి. ‘‘సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౬౮) హి ఞాణే దిస్సతి. ‘‘పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౪) కోట్ఠాసే. ‘‘తేసం తేసం ధమ్మానం సఙ్ఖా సమఞ్ఞా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౩౧౩) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘న సుకరం సఙ్ఖాతు’’న్తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౯౬; అప. థేర. ౧.౧౦.౨) గణనాయం. తత్థ కోట్ఠాసవచనం సఙ్ఖా-సద్దం సన్ధాయాహ ‘‘సఙ్ఖాసఙ్ఖాతన్తి అత్థతో ఏక’’న్తి. తేనాహ ‘‘కోట్ఠాసస్సేతం అధివచన’’న్తి. పపఞ్చసఙ్ఖాతి తణ్హామానదిట్ఠిసఙ్ఖాతా పపఞ్చకోట్ఠాసా. ‘‘ఏకో చిత్తకోట్ఠాసోతి యఞ్చ పుబ్బభాగే అవహరిస్సామీతి పవత్తం చిత్తం, యఞ్చ గమనాదిసాధకం పరామసనాదిసాధకం వా మజ్ఝే పవత్తం, యఞ్చ ఠానాచావనప్పయోగసాధకం, తేసు అయమేవేకో పచ్ఛిమో చిత్తకోట్ఠాసో ఇధాధిప్పేతో’’తి కేచి వదన్తి. చూళగణ్ఠిపదే పన ‘‘ఊనమాసకమాసకఊనపఞ్చమాసకపఞ్చమాసకావహరణచిత్తేసు ఏకో చిత్తకోట్ఠాసో’’తి వుత్తం. ‘‘అనేకప్పభేదత్తా చిత్తస్స ఏకో చిత్తకోట్ఠాసోతి వుత్త’’న్తి మహాగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం. ఇదమేవేత్థ సున్దరతరం ‘‘థేయ్యచిత్తసఙ్ఖాతో ఏకో చిత్తకోట్ఠాసో’’తి వుత్తత్తా. థేయ్యసఙ్ఖాతేనాతి థేయ్యచిత్తకోట్ఠాసేన కరణభూతేన, న విస్సాసతావకాలికాదిగాహవసప్పవత్తచిత్తకోట్ఠాసేనాతి వుత్తం హోతి.

అభియోగవసేనాతి అడ్డకరణవసేన. అభియుఞ్జతీతి చోదేతి, అడ్డం కరోతీతి అత్థో. పరికప్పితట్ఠానన్తి ఓకాసపరికప్పనవసేన పరికప్పితప్పదేసం. సుఙ్కఘాతన్తి ఏత్థ రాజూనం దేయ్యభాగస్స ఏతం అధివచనం సుఙ్కోతి, సో ఏత్థ హఞ్ఞతి అదత్వా గచ్ఛన్తేహీతి సుఙ్కఘాతో. ‘‘ఏత్థ పవిట్ఠేహి సుఙ్కో దాతబ్బో’’తి రుక్ఖపబ్బతాదిసఞ్ఞాణేన నియమితప్పదేసస్సేతం అధివచనం.

పఞ్చవీసతిఅవహారకథావణ్ణనా

ఆకులాతి సఙ్కులా. లుళితాతి విలోళితా. కత్థచీతి ఏకిస్సాయ అట్ఠకథాయం. ఏకం పఞ్చకం దస్సితన్తి ‘‘పరపరిగ్గహితఞ్చ హోతి, పరపరిగ్గహితసఞ్ఞీ చ, గరుకో చ హోతి పరిక్ఖారో పఞ్చమాసకో వా అతిరేకపఞ్చమాసకో వా, థేయ్యచిత్తఞ్చ పచ్చుపట్ఠితం హోతి, ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి (పారా. ౧౨౨) ఏవం వుత్తపఞ్చఅవహారఙ్గాని ఏకం పఞ్చకన్తి దస్సితం. ద్వే పఞ్చకాని దస్సితానీతి ‘‘ఛహాకారేహి అదిన్నం ఆదియన్తస్స ఆపత్తి పారాజికస్స. న చ సకసఞ్ఞీ, న చ విస్సాసగ్గాహీ, న చ తావకాలికం, గరుకో చ హోతి పరిక్ఖారో పఞ్చమాసకో వా అతిరేకపఞ్చమాసకో వా, థేయ్యచిత్తఞ్చ పచ్చుపట్ఠితం హోతి, ఆమసతి, ఆపత్తి దుక్కటస్స. ఫన్దాపేతి, ఆపత్తి థుల్లచ్చయస్స. ఠానా చావేతి, ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి ఏవం వుత్తేసు ఛసు పదేసు ఏకం అపనేత్వా అవసేసాని పఞ్చ పదాని ఏకం పఞ్చకన్తి దస్సేత్వా హేట్ఠా వుత్తపఞ్చకఞ్చ గహేత్వా ద్వే పఞ్చకాని దస్సితాని. ఏత్థ పనాతి ‘‘పఞ్చహాకారేహి అదిన్నం ఆదియన్తస్సా’’తిఆదీసు. సబ్బేహిపి పదేహీతి ‘‘పరపరిగ్గహితఞ్చ హోతీ’’తిఆదీహి పదేహి. లబ్భమానానియేవ పఞ్చకానీతి పఞ్చవీసతియా అవహారేసు లబ్భమానపఞ్చకాని.

పఞ్చన్నం అవహారానం సమూహో పఞ్చకం, సకో హత్థో సహత్థో, తేన నిబ్బత్తో, తస్స వా సమ్బన్ధీతి సాహత్థికో, అవహారో. సాహత్థికాది పఞ్చకం సాహత్థికపఞ్చకన్తి ఆదిపదవసేన నామలాభో దట్ఠబ్బో కుసలాదిత్తికస్స కుసలత్తికవోహారో వియ. ఇమినావ నయేన పుబ్బపయోగాది పఞ్చకం పుబ్బపయోగపఞ్చకం, థేయ్యావహారాది పఞ్చకం థేయ్యావహారపఞ్చకన్తి నామలాభో దట్ఠబ్బోతి. తతియపఞ్చమేసు పఞ్చకేసూతి సాహత్థికపఞ్చకథేయ్యావహారపఞ్చకేసు. లబ్భమానపదవసేనాతి సాహత్థికపఞ్చకే లబ్భమానస్స నిస్సగ్గియావహారపదస్స వసేన థేయ్యావహారపఞ్చకే లబ్భమానస్స పరికప్పావహారపదస్స చ వసేన యోజేతబ్బన్తి అత్థో.

ఆణత్తియా నిబ్బత్తో అవహారో ఆణత్తికో. నిస్సజ్జనం నిస్సగ్గో, సుఙ్కఘాతట్ఠానే పరికప్పితోకాసే వా ఠత్వా భణ్డస్స బహి పాతనం. నిస్సగ్గోవ నిస్సగ్గియో. కిరియాసిద్ధితో పురేతరమేవ పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం అత్థం సాధేతీతి అత్థసాధకో. ‘‘అసుకస్స భణ్డం యదా సక్కోసి, తదా అవహరా’’తి ఏవరూపో హి ఆణాపనపయోగో పరస్స తేలకుమ్భియా పాదగ్ఘనకం తేలం అవస్సం పివనకానం ఉపాహనాదీనం నిక్ఖేపపయోగో చ ఆణత్తస్స భణ్డగ్గహణతో ఉపాహనాదీనం తేలపాతనతో చ పురేతరమేవ పారాజికాపత్తిసఙ్ఖాతం అత్థం సాధేతి. సాహత్థికపయోగోపి హి ఏవరూపో అత్థసాధకోతి వుచ్చతి. వుత్తఞ్హేతం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) –

‘‘అత్థసాధకో నామ ‘అసుకస్స భణ్డం యదా సక్కోసి, తదా తం అవహరా’తి ఆణాపేతి. తత్థ సచే పరో అనన్తరాయికో హుత్వా తం అవహరతి, ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికం. పరస్స వా పన తేలకుమ్భియా పాదగ్ఘనకం తేలం అవస్సం పివనకాని ఉపాహనాదీని పక్ఖిపతి, హత్థతో ముత్తమత్తేయేవ పారాజిక’’న్తి.

ధురస్స నిక్ఖిపనం ధురనిక్ఖేపో. ఆరామాభియుఞ్జనాదీసు అత్తనో చ పరస్స చ దానగ్గహణేసు నిరుస్సాహభావాపజ్జనం. సహత్థా అవహరతీతి సహత్థేన గణ్హాతి. ‘‘అసుకస్స భణ్డం అవహరా’’తి అఞ్ఞం ఆణాపేతీతి ఏత్థాపి ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ ఆపత్తి దట్ఠబ్బా. యది ఏవం ఇమస్స, అత్థసాధకస్స చ కో విసేసోతి? తఙ్ఖణఞ్ఞేవ గహణే నియుఞ్జనం ఆణత్తికపయోగో, కాలన్తరేన గహణత్థం నియోగో అత్థసాధకోతి అయమేతేసం విసేసో. తేనేవాహ – ‘‘అసుకస్స భణ్డం యదా సక్కోసి, తదా అవహరాతి ఆణాపేతీ’’తి. ఏత్థ చ ఆణాపనపయోగోవ అత్థసాధకోతి దస్సితో, సాహత్థికవసేనపి అత్థసాధకపయోగో పన ఉపరి ఆవి భవిస్సతి. ధురనిక్ఖేపో పన ఉపనిక్ఖిత్తభణ్డవసేన వేదితబ్బోతి ఇదం నిదస్సనమత్తం. ఆరామాభియుఞ్జనాదీసుపి తావకాలికభణ్డదేయ్యానం అదానేపి ఏసేవ నయో.

‘‘ఆణత్తివసేన పుబ్బపయోగో వేదితబ్బో’’తి వుత్తత్తా అనన్తరాయేన గణ్హన్తస్స ‘అసుకస్స భణ్డం అవహరా’తి ఆణాపనం భణ్డగ్గహణతో పుబ్బత్తా పుబ్బపయోగో, పయోగేన సహ వత్తమానో అవహారో సహపయోగో, ‘‘అసుకం నామ భణ్డం హరిస్సామా’’తి సంవిదహిత్వా సమ్మన్తయిత్వా అవహరణం సంవిదావహారో. సఙ్కేతకమ్మం నామ పుబ్బణ్హాదికాలపరిచ్ఛేదవసేన సఞ్జాననకమ్మం, నిమిత్తకమ్మం నామ సఞ్ఞుప్పాదనత్థం అక్ఖినిఖణనాదినిమిత్తకరణం. ఠానాచావనవసేన సహపయోగోతి ఇదం పన నిదస్సనమత్తం దట్ఠబ్బం, ఖిలసఙ్కమనాదీసుపి అసతి చ ఠానాచావనే సహపయోగో దట్ఠబ్బో. వుత్తఞ్హేతం మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) ‘‘ఠానాచావనవసేన ఖిలాదీని సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిగ్గహణవసేన చ సహపయోగో వేదితబ్బో’’తి.

థేనో వుచ్చతి చోరో, తస్స భావో థేయ్యం, తేన అవహరణం థేయ్యావహారో. యో హి సన్ధిచ్ఛేదాదీని కత్వా అదిస్సమానో అవహరతి, తులాకూటమానకూటకూటకహాపణాదీహి వా వఞ్చేత్వా గణ్హాతి, తస్సేవం గణ్హతో అవహారో థేయ్యావహారో. పసయ్హ అభిభవిత్వా అవహరణం పసయ్హావహారో. యో హి పసయ్హ బలక్కారేన పరేసం సన్తకం గణ్హాతి గామఘాతకాదయో వియ, అత్తనో పత్తబలితో వా వుత్తనయేన అధికం గణ్హాతి రాజభటాదయో వియ, తస్సేవం గణ్హతో అవహారో పసయ్హావహారో. భణ్డవసేన చ ఓకాసవసేన చ పరికప్పేత్వా అవహరణం పరికప్పావహారో. తిణపణ్ణాదీహి అఙ్గులిముద్దికాదిం పటిచ్ఛాదేత్వా పచ్ఛా తస్స పటిచ్ఛన్నస్స అవహరణం పటిచ్ఛన్నావహారో. కుసం సఙ్కామేత్వా అవహరణం కుసావహారో.

తులయిత్వాతి ఉపపరిక్ఖిత్వా. సామీచీతి వత్తం, ఆపత్తి పన నత్థీతి అధిప్పాయో. మహాజనసమ్మద్దోతి మహాజనసఙ్ఖోభో. భట్ఠే జనకాయేతి అపగతే జనకాయే. ‘‘ఇదఞ్చ కాసావం అత్తనో సన్తకం కత్వా ఏతస్సేవ భిక్ఖునో దేహీ’’తి కింకారణా ఏవమాహ? చీవరసామికేన యస్మా ధురనిక్ఖేపో కతో, తస్మా తస్స అదిన్నం గహేతుం న వట్టతి. అవహారకోపి విప్పటిసారస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ చీవరసామికం పరియేసన్తో విచరతి ‘‘దస్సామీ’’తి, చీవరసామికేన చ ‘‘మమేత’’న్తి వుత్తే ఏతేనపి అవహారకేన ఆలయో పరిచ్చత్తో, తస్మా ఏవమాహ. యది ఏవం చీవరసామికోయేవ ‘‘అత్తనో సన్తకం గణ్హాహీ’’తి కస్మా న వుత్తోతి? ఉభిన్నమ్పి కుక్కుచ్చవినోదనత్థం. కథం? అవహారకస్స ‘‘మయా సహత్థేన న దిన్నం, భణ్డదేయ్యమేత’’న్తి కుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జేయ్య, ఇతరస్స ‘‘మయా పఠమం ధురనిక్ఖేపం కత్వా పచ్ఛా అదిన్నం గహిత’’న్తి కుక్కుచ్చం ఉప్పజ్జేయ్యాతి.

సమగ్ఘన్తి అప్పగ్ఘం. దారుఅత్థం ఫరతీతి దారూహి కత్తబ్బకిచ్చం సాధేతి. మయి సన్తేతిఆది సబ్బం రఞ్ఞా పసాదేన వుత్తం, ‘‘థేరేన పన అననుచ్ఛవికం కత’’న్తి న మఞ్ఞితబ్బం.

ఏకదివసం దన్తకట్ఠచ్ఛేదనాదినా యా అయం అగ్ఘహాని వుత్తా, సా సబ్బా భణ్డసామినా

కిణిత్వా గహితమేవ సన్ధాయ వుత్తా, సబ్బం పనేతం అట్ఠకథాచరియప్పమాణేన గహేతబ్బం. పాసాణఞ్చ సక్ఖరఞ్చ పాసాణసక్ఖరం. ధారేయ్యత్థం విచక్ఖణోతి ఇమస్సేవ వివరణం ‘‘ఆపత్తిం వా అనాపత్తిం వా’’తిఆది.

పఞ్చవీసతిఅవహారకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అక్ఖదస్సాతి ఏత్థ అక్ఖ-సద్దేన కిర వినిచ్ఛయసాలా వుచ్చతి. తత్థ నిసీదిత్వా వజ్జావజ్జం పస్సన్తీతి అక్ఖదస్సా వుచ్చన్తి ధమ్మవినిచ్ఛనకా. హనేయ్యున్తి ఏత్థ హననం నామ హత్థపాదాదీహి పోథనఞ్చేవ సీసాదిచ్ఛేదనఞ్చ హోతీతి ఆహ – ‘‘హనేయ్యున్తి పోథేయ్యుఞ్చేవ ఛిన్దేయ్యుఞ్చా’’తి. తేనేవ పదభాజనియఞ్చ ‘‘హత్థేన వా పాదేన వా కసాయ వా వేత్తేన వా అడ్ఢదణ్డకేన వా ఛేజ్జాయ వా హనేయ్యు’’న్తి వుత్తం. తత్థ అడ్ఢదణ్డకేనాతి ద్విహత్థప్పమాణేన రస్సముగ్గరేన వేళుపేసికాయ వా. ఛేజ్జాయాతి హత్థపాదసీసాదీనం ఛేదనేన. నీహరేయ్యున్తి గామనిగమాదితో నీహరేయ్యుం. చోరోసి…పే… థేనోసీతి ఏత్థ ‘‘పరిభాసేయ్యు’’న్తి పదం అజ్ఝాహరిత్వా అత్థో వేదితబ్బోతి ఆహ ‘‘చోరోసీతి ఏవమాదీని చ వత్వా పరిభాసేయ్యు’’న్తి.

౯౩. యం తం భణ్డం దస్సితన్తి సమ్బన్ధో. యత్థ యత్థ ఠితన్తి భూమిఆదీసు యత్థ యత్థ ఠితం. యథా యథా ఆదానం గచ్ఛతీతి భూమిఆదీసు ఠితం భణ్డం సబ్బసో అగ్గహణేపి యేన యేన ఆకారేన గహణం ఉపగచ్ఛతి.

భూమట్ఠకథావణ్ణనా

౯౪. ఫన్దాపేతి, సబ్బత్థ దుక్కటమేవాతి ఏత్థ ‘‘ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి ఫన్దాపేత్వా పున అనుట్ఠహిత్వా తత్థేవ సయన్తస్సపి అఙ్గపచ్చఙ్గం అఫన్దాపేత్వా ఏకపయోగేన ఉట్ఠహన్తస్సపి దుక్కటమేవాతి దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞస్మిం వా గమనస్స అనుపకారేతి యథా ద్వారపిదహనే కుమ్భిట్ఠానగమనస్స అనుపకారత్తా అనాపత్తి, ఏవం అఞ్ఞస్మిం వా గమనస్స అనుపకారే కాయవచీకమ్మే అనాపత్తి. వాచాయ వాచాయాతి ఏకేకత్థదీపికాయ వాచాయ వాచాయ. ఉపలద్ధోతి ఞాతో. పుఞ్ఞాని చ కరిస్సామాతి ఏత్థ ‘‘ముసావాదం కత్వా పుఞ్ఞాని కరిస్సామాతి వదన్తస్స దుక్కటమేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం, తం ఇమస్మింయేవ పదేసే అట్ఠకథావచనేన విరుజ్ఝతి. తథా హి ‘‘యం యం వచనం ముసా, తత్థ తత్థ పాచిత్తియ’’న్తి చ ‘‘న హి అదిన్నాదానస్స పుబ్బపయోగే పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటం నామ అత్థీ’’తి చ వక్ఖతి. ఏవం పన వుత్తే న విరుజ్ఝతి ‘‘ముసావాదం కత్వా పుఞ్ఞాని చ కరిస్సామాతి వదన్తస్స పాచిత్తియేన సద్ధిం దుక్కట’’న్తి. తథా హి ‘‘అకప్పియపథవిం ఖణన్తానం దుక్కటేహి సద్ధిం పాచిత్తియానీతి మహాపచ్చరియం వుత్త’’న్తి చ ‘‘యథా చ ఇధ, ఏవం సబ్బత్థ పాచిత్తియట్ఠానే దుక్కటా న ముచ్చతీ’’తి చ వక్ఖతి. సచే పన కుసలచిత్తో ‘‘పుఞ్ఞాని కరిస్సామా’’తి వదతి, అనాపత్తి ‘‘బుద్ధపూజం వా ధమ్మపూజం వా సఙ్ఘభత్తం వా కరిస్సామాతి కుసలం ఉప్పాదేతి, కుసలచిత్తేన గమనే అనాపత్తీ’’తి చ ‘‘యథా చ ఇధ, ఏవం సబ్బత్థ అథేయ్యచిత్తస్స అనాపత్తీ’’తి చ వక్ఖమానత్తా.

పమాదలిఖితన్తి వేదితబ్బన్తి అపరభాగే పోత్థకారుళ్హకాలే పమజ్జిత్వా లిఖితన్తి వేదితబ్బం. పాళియం సేసఅట్ఠకథాసు చ ‘‘కుదాలం వా పిటకం వా’’తి ఇదమేవ ద్వయం వత్వా వాసిఫరసూనం అవుత్తత్తా తేసమ్పి సఙ్ఖేపట్ఠకథాదీసు ఆగతభావం దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఖేపట్ఠకథాయం పన మహాపచ్చరియఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. థేయ్యచిత్తేన కతత్తా ‘‘దుక్కటేహి సద్ధిం పాచిత్తియానీ’’తి వుత్తం. తతో పరం సబ్బకిరియాసూతి బీజగ్గహణతో పరం కత్తబ్బకిరియాసు. సబ్బం పురిమనయేనేవాతి యావ పిటకపరియోసానా హత్థవారపదవారేసు దుక్కటం.

థేరేహి దస్సితన్తి పుబ్బపయోగసహపయోగదుక్కటేసు అసమ్మోహత్థం సమోధానేత్వా ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి దస్సితం. ‘‘సబ్బేసమ్పి దుక్కటానం ఇమేసుయేవ అట్ఠసు సఙ్గహేతబ్బభావతో ఇతరేహి సత్తహి దుక్కటేహి వినిముత్తం వినయదుక్కటేయేవ సఙ్గహేతబ్బ’’న్తి వదన్తి. దసవిధం రతనన్తి ‘‘ముత్తా మణి వేళురియో సఙ్ఖో సిలా పవాళం రజతం జాతరూపం లోహితఙ్గో మసారగల్ల’’న్తి ఏవమాగతం దసవిధం రతనం.

‘‘మణి ముత్తా వేళురియో చ సఙ్ఖో,

సిలా పవాళం రజతఞ్చ హేమం;

సలోహితఙ్గఞ్చ మసారగల్లం,

దసేతి ధీరో రతనాని జఞ్ఞా’’తి. –

హి వుత్తం.

సత్తవిధం ధఞ్ఞన్తి సాలి వీహి యవో కఙ్గు కుద్రూసో వరకో గోధుమోతి ఇదం సత్తవిధం ధఞ్ఞం. ఆవుధభణ్డాదిన్తి ఆది-సద్దేన తూరియభణ్డఇత్థిరూపాదిం సఙ్గణ్హాతి. అనామసితబ్బే వత్థుమ్హి దుక్కటం అనామాసదుక్కటం. దురుపచిణ్ణదుక్కటన్తి ‘‘న కత్తబ్బ’’న్తి వారితస్స కతత్తా దుట్ఠు ఆచిణ్ణం చరితన్తి దురుపచిణ్ణం, తస్మిం దుక్కటం దురుపచిణ్ణదుక్కటం. వినయే పఞ్ఞత్తం దుక్కటం వినయదుక్కటం. ‘‘సఙ్ఘభేదాయ పరక్కమతీ’’తి సుత్వా తంనివారణత్థాయ ఞాతే అత్థే అవదన్తస్స ఞాతదుక్కటం. ఏకాదస సమనుభాసనా నామ భిక్ఖుపాతిమోక్ఖే చత్తారో యావతతియకా సఙ్ఘాదిసేసా, అరిట్ఠసిక్ఖాపదన్తి పఞ్చ, భిక్ఖునీపాతిమోక్ఖే ఏకం యావతతియకం పారాజికం, చత్తారో సఙ్ఘాదిసేసా, చణ్డకాళీసిక్ఖాపదన్తి ఛ. వస్సావాసాదిం పటిస్సుణిత్వా న సమ్పాదేన్తస్స పటిస్సవనిమిత్తం దుక్కటం పటిస్సవదుక్కటం.

పుబ్బసహపయోగే చ, అనామాసదురుపచిణ్ణే;

వినయే చేవ ఞాతే చ, ఞత్తియా చ పటిస్సవే;

అట్ఠేతే దుక్కటా వుత్తా, వినయే వినయఞ్ఞునా.

సహపయోగతో పట్ఠాయ చేత్థ పురిమా పురిమా ఆపత్తియో పటిప్పస్సమ్భన్తీతి ఆహ ‘‘అథ ధురనిక్ఖేపం అకత్వా’’తిఆది. తత్థ ‘‘ధురనిక్ఖేపం అకత్వా’’తి వుత్తత్తా ధురనిక్ఖేపం కత్వా ఖణన్తస్స పురిమాపత్తియో న పటిప్పస్సమ్భన్తీతి దట్ఠబ్బం. వియూహనదుక్కటం పటిప్పస్సమ్భతి, ఉద్ధరణదుక్కటే పతిట్ఠాతీతి ఇదం పాళియం ఆగతానుక్కమేన దస్సేతుం వుత్తం. యది పన పంసుం ఉద్ధరిత్వా సఉస్సాహోవ పున ఖణతి, ఉద్ధరణదుక్కటం పటిప్పస్సమ్భతి, ఖణనదుక్కటే పతిట్ఠాతి.

కతం కరణం కిరియాతి అత్థతో ఏకన్తి ఆహ ‘‘విరూపా సా కిరియా’’తి. ఇదాని వుత్తమేవత్థం పరివారపాళియా నిదస్సేన్తో ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ అపరద్ధం విరద్ధం ఖలితన్తి సబ్బమేతం యఞ్చ దుక్కటన్తి ఏత్థ వుత్తస్స దుక్కటస్స పరియాయవచనం. యఞ్హి దుట్ఠు కతం, విరూపం వా కతం, తం దుక్కటం. తం పనేతం యథా సత్థారా వుత్తం, ఏవం అకతత్తా అపరద్ధం, కుసలం విరజ్ఝిత్వా పవత్తత్తా విరద్ధం, అరియవంసప్పటిపదం అనారుళ్హత్తా ఖలితం. యం మనుస్సో కరేతి ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మనిదస్సనం. తస్సత్థో – యథా యం లోకే మనుస్సో ఆవి వా యది వా రహో పాపం కరోతి, తం దుక్కటన్తి పవేదేన్తి, ఏవమిదమ్పి బుద్ధపటికుట్ఠేన లామకభావేన పాపం, తస్మా దుక్కటన్తి వేదితబ్బన్తి.

యథా దుక్ఖా, కుచ్ఛితా వా గతి దుగతీతి వత్తబ్బే ‘‘దుగ్గతీ’’తి వుత్తం, యథా చ కటుకం ఫలమేతస్సాతి కటుకఫలన్తి వత్తబ్బే ‘‘కటుకప్ఫల’’న్తి వుత్తం, ఏవమిధాపి థూలత్తా అచ్చయత్తా చ థూలచ్చయన్తి వత్తబ్బే ‘‘థుల్లచ్చయ’’న్తి వుత్తన్తి దస్సేతుం ‘‘సమ్పరాయే చ దుగ్గతీ’’తిఆదిమాహ. సంయోగే పన కతే సంయోగపరస్స రస్సత్తం సిద్ధమేవాతి మనసి కత్వా ‘‘సంయోగభావో వేదితబ్బో’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. ఏకస్స మూలేతి ఏకస్స సన్తికే. అచ్చయో తేన సమో నత్థీతి దేసనాగామీసు అచ్చయేసు తేన సమో థూలో అచ్చయో నత్థి. తేనేతం ఇతి వుచ్చతీతి థూలత్తా అచ్చయస్స ఏతం థుల్లచ్చయన్తి వుచ్చతీతి అత్థో.

‘‘సబ్బత్థాపి ఆమసనే దుక్కటం ఫన్దాపనే థుల్లచ్చయఞ్చ విసుం విసుం థేయ్యచిత్తేన ఆమసనఫన్దాపనపయోగం కరోన్తస్సేవ హోతి, ఏకపయోగేన గణ్హన్తస్స పన ఉద్ధారే పారాజికమేవ, న దుక్కటథుల్లచ్చయానీ’’తి వదన్తి. సహపయోగం పన అకత్వాతి ఏత్థ ‘‘పుబ్బపయోగే ఆపన్నాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధియా అభావతో సహపయోగం కత్వాపి లజ్జిధమ్మం ఓక్కన్తేన పుబ్బపయోగే ఆపన్నాపత్తియో దేసేతబ్బా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. అట్ఠకథావచనం పన కతే సహపయోగే పుబ్బపయోగే ఆపన్నాపత్తీనమ్పి పటిప్పస్సద్ధిం దీపేతి, అఞ్ఞథా ‘‘సహపయోగం పన అకత్వా’’తి ఇదం విసేసనమేవ నిరత్థకం సియా. యఞ్చ హేట్ఠా వుత్తం ‘‘సచే పనస్స తత్థజాతకే తిణరుక్ఖలతాదిమ్హి ఛిన్నేపి లజ్జిధమ్మో ఓక్కమతి, సంవరో ఉప్పజ్జతి, ఛేదనపచ్చయా దుక్కటం దేసేత్వా ముచ్చతీ’’తి, తమ్పి సహపయోగే కతే పుబ్బపయోగే ఆపన్నాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధిమేవ దీపేతి సహపయోగే ఛేదనపచ్చయా ఆపన్నదుక్కటస్సేవ దేసనాయ వుత్తత్తా. సహపయోగతో పట్ఠాయేవాతి చ ఇదం సహపయోగం పత్తస్స తతో పుబ్బే ఆపన్నానం పుబ్బపయోగాపత్తీనమ్పి పటిప్పస్సద్ధిం దీపేతి. తేన హి అయమత్థో విఞ్ఞాయతి ‘‘యావ సహపయోగం న పాపుణాతి, తావ పుబ్బే ఆపన్నాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధి న హోతి, సహపయోగం పత్తకాలతో పన పట్ఠాయ తాసమ్పి పటిప్పస్సద్ధి హోతీ’’తి, తస్మా సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖిత్వా యుత్తతరం గహేతబ్బం.

బహుకాపి ఆపత్తియో హోన్తు, ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీతి ఏత్థాయమధిప్పాయో – సచే ఖణనవియూహనుద్ధరణేసు దస దస కత్వా ఆపత్తియో ఆపన్నా, తాసు ఉద్ధరణే దస ఆపత్తియో దేసేత్వా ముచ్చతి విసభాగకిరియం పత్వా పురిమాపురిమాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధత్తాతి. జాతివసేన పన సమానకిరియాయ ఆపన్నాపత్తియో ఏకత్తేన గహేత్వా ‘‘ఏకమేవ దేసేత్వా’’తి వుత్తం, తస్మా ఇమినాపి కురున్దట్ఠకథావచనేన పఠమం మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తపురిమాపత్తిపటిప్పస్సద్ధిమేవ సమత్థయతి, న పన ఉభిన్నం అట్ఠకథానం అత్థతో నానాకరణం అత్థి. అపరమ్పేత్థ పకారం వణ్ణయన్తి ‘‘సమానకిరియాసుపి పురిమపురిమఖణనపచ్చయా ఆపన్నాపత్తియో పచ్ఛిమపచ్ఛిమఖణనం పత్వా పటిప్పస్సమ్భన్తీతి ఇమినా అధిప్పాయేన ‘పంసుఖణనాదీసు చ లజ్జిధమ్మే ఉప్పన్నే బహుకాపి ఆపత్తియో హోన్తు, ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీతి కురున్దట్ఠకథాయం వుత్త’’’న్తి. ‘‘ఏవఞ్చ సతి ‘బహుకాపి ఆపత్తియో హోన్తూ’తి న వత్తబ్బం భవేయ్య, వుత్తఞ్చ, తస్మా విసభాగకిరియమేవ పత్వా పురిమాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధిం ఇచ్ఛన్తేనేవ బహుకాసుపి ఆపత్తీసు ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీతి ఇమస్మిం ఠానే విసుంయేవేకో దేసనాక్కమో దస్సితో’’తిపి వదన్తి. అయమేతేసం అధిప్పాయో – యథా ఇధ పురిమాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధి అట్ఠకథాచరియప్పమాణేన గహితా, ఏవం బహుకాసుపి ఆపత్తీసు ఏకమేవ దేసేత్వా ముచ్చతీతి ఇదమ్పి ఇధ అట్ఠకథాచరియప్పమాణతోయేవ వేదితబ్బం. యథా చ పాళియం పాచిత్తియట్ఠానేపి దుక్కటమేవ హోతీతి ఇధ ఆవేణికం కత్వా ఆపత్తివిసేసో దస్సితో, ఏవం పురిమాపత్తీనం పటిప్పస్సద్ధివిసేసో చ దేసనావిసేసో చ అట్ఠకథాచరియేహి దస్సితోతి.

హేట్ఠతో ఓసీదేన్తోతి ‘‘సామికేసు ఆగన్త్వా అపస్సిత్వా గతేసు గణ్హిస్సామీ’’తి థేయ్యచిత్తేన హేట్ఠాభూమియం ఓసీదేన్తో. బున్దేనాతి కుమ్భియా హేట్ఠిమతలేన. ఏవం ఏకట్ఠానే ఠితాయ కుమ్భియా ఠానాచావనం ఛహి ఆకారేహి వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. వలయం నీహరతి, పారాజికన్తి ఆకాసగతం అకత్వా ఘంసిత్వా నీహరన్తస్స ఛిన్నకోటితో నీహటమత్తే పారాజికం. ఇతో చితో చ సారేతీతి ఘంసన్తోయేవ ఆకాసగతం అకత్వా సారేతి.

ఛిన్నమత్తే పారాజికన్తి అవస్సం చే పతతి, ఛిన్నమత్తే పారాజికం. పరిచ్ఛేదోతి ‘‘పఞ్చమాసకం వా అతిరేకపఞ్చమాసకం వా’’తి వుత్తగణనపరిచ్ఛేదో. అపబ్యూహన్తోతి ‘‘హేట్ఠా ఠితం గణ్హిస్సామీ’’తి హత్థేన ద్విధా కరోన్తో. ఉపడ్ఢకుమ్భియన్తి ఉపడ్ఢపుణ్ణాయ కుమ్భియా. నను చ అట్ఠకథాచరియప్పమాణేన సఙ్ఖేపట్ఠకథాదీసు వుత్తమ్పి కస్మా న గహేతబ్బన్తి ఆహ – ‘‘వినయవినిచ్ఛయే హి ఆగతే గరుకే ఠాతబ్బ’’న్తి. వినయధమ్మతాతి వినయగరుకానం ధమ్మతా. వినయగరుకా హి వినయవినిచ్ఛయే ఆగతే గరుకే తిట్ఠన్తి. వినయగరుకతాబ్యాపనత్థఞ్హి వినయగరుకోయేవేత్థ వినయ-సద్దేన వుత్తో, వినయస్స వా ఏసా ధమ్మతా తేసం గరుగారవట్ఠానస్స వినయవిసయత్తా.

ఇదాని సఙ్ఖేపట్ఠకథాదీసు వుత్తం పాళియాపి న సమేతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అపిచా’’తిఆది. భాజనన్తి పత్తాదిభాజనం. పత్తాదిం అపూరేత్వా గణ్హన్తస్స అనుద్ధటేపి ముఖవట్టిపరిచ్ఛేదో హోతి, పూరేత్వా గణ్హన్తస్స పన ఉద్ధరణకాలే హోతీతి ఆహ ‘‘ముఖవట్టిపరిచ్ఛేదేన వా ఉద్ధారేన వా’’తి. యదా పన తేలకుమ్భీఆదీసు తేలాదీనం అబహుభావతో భాజనం నిముజ్జాపేత్వా గణ్హితుం న సక్కా హోతి, తదా ముఖవట్టిపరిచ్ఛేదేనేవ హోతి. చిక్కనన్తి థద్ధం. ఆకడ్ఢనవికడ్ఢనయోగ్గన్తి ఏత్థ అభిముఖం కడ్ఢనం ఆకడ్ఢనం, పరతో కడ్ఢనం వికడ్ఢనం. పటినీహరితున్తి అత్తనో భాజనతో పటినీహరితుం. హత్థతో ముత్తమత్తే పారాజికన్తి థేయ్యచిత్తేన పరసన్తకగ్గహణపయోగస్స కతత్తా. మహాఅట్ఠకథాయమేవ ‘‘సచేపి మరియాదం దుబ్బలం కత్వా సుక్ఖతళాకస్స ఉదకనిబ్బహనట్ఠానం ఉదకనిద్ధమనతుమ్బం వా పిదహతి, అఞ్ఞతో చ గమనమగ్గే వా పాళిం బన్ధతి, సుక్ఖమాతికం వా ఉజుం కరోతి, పచ్ఛా దేవే వుట్ఠే ఉదకం ఆగన్త్వా మరియాదం భిన్దతి, సబ్బత్థ భణ్డదేయ్య’’న్తి వుత్తత్తా ‘‘తం పన తత్థేవ సుక్ఖతళాకే సుక్ఖమాతికాయ ఉజుకరణవినిచ్ఛయేన విరుజ్ఝతీ’’తి వుత్తం.

అవహారలక్ఖణన్తి పఞ్చవీసతియా అవహారేసు ఏకమ్పి అవహారలక్ఖణం, ఠానాచావనపయోగో ఏవ వా. ఉద్ధారేతి కుమ్భియా ఫుట్ఠట్ఠానతో కేసగ్గమత్తేపి ఉద్ధటే. యుత్తన్తి ఠానాచావనపయోగసబ్భావతో యుత్తం. సఙ్గోపనత్థాయాతి ఇమినా సుద్ధచిత్తతం దస్సేతి. పలిబుజ్ఝిస్సతీతి నివారేస్సతి. వుత్తనయేనేవ పారాజికన్తి హత్థతో ముత్తమత్తేయేవ పారాజికం. సుద్ధచిత్తోవ ఉద్ధరతీతి కుమ్భియం తేలస్స ఆకిరణతో పురేతరమేవ సుద్ధచిత్తో నిక్ఖిపిత్వా పచ్ఛా సుద్ధచిత్తోవ ఉద్ధరతి. నేవ అవహారోతి థేయ్యచిత్తేన అవహరణపయోగస్స అకతత్తా. అత్తనో భాజనత్తా పన ‘‘న గీవా’’తి వుత్తం, అనాపత్తిమత్తమేవ వుత్తం, న పన ఏవం విచారితన్తి అధిప్పాయో. అథ వా అనాపత్తిమత్తమేవ వుత్తన్తి ఇమినాపి తత్థ ‘‘గీవా’’తి వచనాభావతో ‘‘న గీవా’’తి పుబ్బే వుత్తమహాఅట్ఠకథావాదమేవ పతిట్ఠాపేతి, పచ్ఛా దస్సితేన కురున్దివాదేనపి మహాఅట్ఠకథావాదోవ సమత్థితో. అత్తనో భణ్డన్తి తేలాకిరణతో పురేతరమేవ అత్తనో కుమ్భియం సుద్ధచిత్తేన ఠపితం పీతతేలం అత్తనో పరిక్ఖారం. సమ్మోహట్ఠానన్తి ఆపత్తివినిచ్ఛయవసేన సమ్మోహట్ఠానం.

బహిగతం నామ హోతీతి తతో పట్ఠాయ తేలస్స అట్ఠానభావతో అధోముఖభావతో చ బహిగతం నామ హోతి. అన్తో పట్ఠాయ ఛిద్దే కరియమానే తేలస్స నిక్ఖమిత్వా గతగతట్ఠానం భాజనసఙ్ఖ్యమేవ గచ్ఛతీతి ఆహ – ‘‘బాహిరన్తతో పాదగ్ఘనకే గళితే పారాజిక’’న్తి. యథా తథా వా కతస్సాతి బాహిరన్తతో అబ్భన్తరతో వా పట్ఠాయ కతస్స. మజ్ఝే ఠపేత్వా కతఛిద్దేతి మజ్ఝే థోకం కపాలం ఠపేత్వా పచ్ఛా తం ఛిన్దన్తేన కతఛిద్దే. ‘‘మరియాదచ్ఛేదనే అన్తో ఠత్వా బహిముఖో ఛిన్దన్తో బహి అన్తేన కారేతబ్బో, బహి ఠత్వా అన్తోముఖో ఛిన్దన్తో అన్తో అన్తేన కారేతబ్బో, అన్తో చ బహి చ ఛిన్దిత్వా మజ్ఝే ఠపేత్వా తం ఛిన్దన్తో మజ్ఝేన కారేతబ్బో’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౦౮) వుత్తత్తా ‘‘తళాకస్స చ మరియాదభేదేన సమేతీ’’తి వుత్తం. ఇదమేత్థ యుత్తన్తి అన్తో చ బహి చ పట్ఠాయ కతఛిద్దే మజ్ఝేన కారేతబ్బో. అన్తో పట్ఠాయ కతే పన బాహిరన్తేన, బహి పట్ఠాయ కతే అబ్భన్తరేన కారేతబ్బోతి అయం తిప్పకారోపి ఏత్థ వేమట్ఠఛిద్దే యుత్తో. ఉదకే కతపయోగస్స అభావతో ‘‘ఠానాచావనపయోగస్స అభావా’’తి వుత్తం.

అట్ఠకథాయం తావ వుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తం. పత్థిన్నస్స ఖాదనం ఇతరస్స పానఞ్చ సప్పిఆదీనం పరిభోగోతి ఆహ – ‘‘అఖాదితబ్బం వా అపాతబ్బం వా కరోతీ’’తి. కథం పన తథా కరోతీతి ఆహ ‘‘ఉచ్చారం వా పస్సావం వా’’తిఆది. కస్మా పనేత్థ దుక్కటం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఠానాచావనస్స నత్థితాయ దుక్కట’’న్తి. పురిమద్వయన్తి భేదనం ఛడ్డనఞ్చ. కస్మా న సమేతీతి ఆహ ‘‘తఞ్హీ’’తిఆది. కుమ్భిజజ్జరకరణేనాతి పుణ్ణకుమ్భియా జజ్జరకరణేన. మాతికాఉజఉకరణేనాతి ఉదకపుణ్ణాయ మాతికాయ ఉజుకరణేన. ఏకలక్ఖణన్తి భేదనం కుమ్భిజజ్జరకరణేన ఛడ్డనం మాతికాయ ఉజుకరణేన సద్ధిం ఏకసభావం ఠానాచావనపయోగసబ్భావతో. పచ్ఛిమం పన ద్వయన్తి ఝాపనం అపరిభోగకరణఞ్చ.

ఏత్థ ఏవం వినిచ్ఛయం వదన్తీతి ఏత్థ మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తే ఏకే ఆచరియా ఏవం వినిచ్ఛయం వదన్తి. పచ్ఛిమద్వయం సన్ధాయ వుత్తన్తి ఏత్థ పురిమద్వయే వినిచ్ఛయో హేట్ఠా వుత్తానుసారేన సక్కా విఞ్ఞాతున్తి తత్థ కిఞ్చి అవత్వా పచ్ఛిమద్వయం సన్ధాయ ఠానాచావనస్స నత్థితాయ దుక్కటన్తి ఇదం వుత్తన్తి అధిప్పాయో. థేయ్యచిత్తేనాతి అత్తనో వా పరస్స వా కాతుకామతావసేన ఉప్పన్నథేయ్యచిత్తేన. వినాసేతుకామతాయాతి హత్థపాదాదిం ఛిన్దన్తో వియ కేవలం వినాసేతుకామతాయ. పురిమద్వయే కిం హోతి, కిం అధిప్పాయేన న కిఞ్చి వుత్తన్తి ఆహ – ‘‘పురిమద్వయే పన…పే… పారాజిక’’న్తి. తత్థ వుత్తనయేన భిన్దన్తస్స వా ఛడ్డేన్తస్స వాతి ముగ్గరేన పోథేత్వా భిన్దన్తస్స ఉదకం వా వాలికం వా ఆకిరిత్వా ఉత్తరాపేన్తస్సాతి అత్థో. అయుత్తన్తి చేతి పాళియం పురిమపదద్వయేపి దుక్కటస్సేవ వుత్తత్తా ‘‘పురిమద్వయే…పే… పారాజికన్తి ఇదం అయుత్త’’న్తి యది తుమ్హాకం సియాతి అత్థో. నాతి అయుత్తభావప్పసఙ్గం నిసేధేత్వా తత్థ కారణమాహ ‘‘అఞ్ఞథా గహేతబ్బత్థతో’’తి. కథం పనేత్థ అత్థో గహేతబ్బోతి ఆహ ‘‘పాళియం హీ’’తిఆది. నాసేతుకామతాపక్ఖే హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థస్స అవిరుజ్ఝనతో ‘‘థేయ్యచిత్తపక్ఖే’’తి వుత్తం. ‘‘ఏవం వినిచ్ఛయం వదన్తీ’’తి ఇతో పట్ఠాయ వుత్తస్స సబ్బస్సపి ఏకస్సేవ వచనత్తా ‘‘ఏవమేకే వదన్తీ’’తి నిగమనవసేన వుత్తం.

ఇదాని యథావుత్తవసేన పాళియా అత్థే గయ్హమానే మహాఅట్ఠకథాయం చతున్నమ్పి సామఞ్ఞతో వుత్తస్స పచ్ఛిమద్వయం సన్ధాయ వుత్తన్తి వచనే విసేసాభావతో పాళియం వుత్తేసు చతూసు పదేసు ‘‘ఛడ్డేతి వా అపరిభోగం వా కరోతీ’’తి ఇమేసం పదానం విసేసాభావప్పసఙ్గతో చ సయం అఞ్ఞథా పాళిం అట్ఠకథఞ్చ సంసన్దిత్వా అత్థం దస్సేతుకామో ‘‘అయం పనేత్థ సారో’’తిఆదిమాహ. వినీతవత్థుమ్హి ‘‘సఙ్ఘస్స పుఞ్జకితం తిణం థేయ్యచిత్తో ఝాపేసీ’’సి (పారా. ౧౫౬) వుత్తత్తా వినీతవత్థుమ్హి తిణజ్ఝాపకో వియాతి ఇమినావ ఠానా అచావేతుకామోవాతి ఏత్థాపి థేయ్యచిత్తేన ఠానా అచావేతుకామోతి ఇదం వుత్తమేవ హోతీతి దట్ఠబ్బం. అఛడ్డేతుకామోయేవాతి ఏత్థాపి థేయ్యచిత్తేనాతి సమ్బన్ధితబ్బం. ఇదఞ్హి థేయ్యచిత్తపక్ఖం సన్ధాయ వుత్తం నాసేతుకామతాపక్ఖస్స వక్ఖమానత్తా. తేనేవాహ ‘‘నాసేతుకామతాపక్ఖే పనా’’తిఆది. ఇతరథాపి యుజ్జతీతి థేయ్యచిత్తాభావా ఠానా చావేతుకామస్సపి దుక్కటం యుజ్జతీతి వుత్తం హోతి.

భూమట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆకాసట్ఠకథావణ్ణనా

౯౬. ఆకాసట్ఠకథాయం ముఖతుణ్డకేనాతి ముఖగ్గేన. కలాపగ్గేనాతి పిఞ్ఛకలాపస్స అగ్గేన. పసారేతీతి గహణత్థం పసారేతి. అగ్గహేత్వా వాతి లేడ్డుఆదీహి పహరిత్వా నయనవసేన అగ్గహేత్వా వా. ఆకాసట్ఠవినిచ్ఛయే వుచ్చమానేపి తప్పసఙ్గేన ఆకాసట్ఠస్స వేహాసట్ఠాదిభావముపగతేపి అసమ్మోహత్థం ‘‘యస్మిం అఙ్గే నిలీయతీ’’తిఆది వుత్తం. అన్తోవత్థుమ్హీతి పరిక్ఖిత్తవత్థుస్స అన్తో. అన్తోగామేతి పరిక్ఖిత్తస్స గామస్స అన్తో. అపరిక్ఖిత్తే పన వత్థుమ్హి, గామే వా ఠితట్ఠానమేవ ఠానం. అటవిముఖం కరోతీతి అరఞ్ఞాభిముఖం కరోతి. రక్ఖతీతి తేన పయోగేన తస్స ఇచ్ఛితట్ఠానం అగతత్తా రక్ఖతి. భూమియా గచ్ఛన్తం సన్ధాయ ‘‘దుతియపదవారే వా’’తి వుత్తం. గామతో నిక్ఖన్తస్సాతి పరిక్ఖిత్తగామతో నిక్ఖన్తస్స. కపిఞ్జరో నామ ఏకా పక్ఖిజాతి.

ఆకాసట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వేహాసట్ఠకథావణ్ణనా

౯౭. వేహాసట్ఠకథాయం పన చీవరవంసే ఠపితస్స చీవరస్స ఆకడ్ఢనే యథావుత్తప్పదేసాతిక్కమో ఏకద్వఙ్గులమత్తాకడ్ఢనేన సియాతి అధిప్పాయేన వుత్తం ‘‘ఏకద్వఙ్గులమత్తాకడ్ఢనేనేవ పారాజిక’’న్తి. ఇదఞ్చ తాదిసం నాతిమహన్తం చీవరవంసదణ్డకం సన్ధాయ వుత్తం, మహన్తే పన తతో అధికమత్తాకడ్ఢనేనేవ సియా. రజ్జుకేన బన్ధిత్వాతి ఏకాయ రజ్జుకోటియా చీవరం బన్ధిత్వా అపరాయ కోటియా చీవరవంసం బన్ధిత్వా ఠపితచీవరం. ముత్తమత్తే అట్ఠత్వా పతనకసభావత్తా ‘‘ముత్తే పారాజిక’’న్తి వుత్తం.

ఏకమేకస్స ఫుట్ఠోకాసమత్తే అతిక్కన్తే పారాజికన్తి భిత్తిం అఫుసాపేత్వా ఠపితత్తా వుత్తం. భిత్తిం నిస్సాయ ఠపితన్తి పటిపాటియా ఠపితేసు నాగదన్తాదీసుయేవ ఆరోపేత్వా భిత్తిం ఫుసాపేత్వా ఠపితం. పణ్ణన్తరం ఆరోపేత్వా ఠపితాతి అఞ్ఞేహి ఠపితం సన్ధాయ వుత్తం.

వేహాసట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా

౯౮. ఉదకట్ఠకథాయం సన్దమానఉదకే నిక్ఖిత్తం న తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘అసన్దనకే ఉదకే’’తి. అనాపత్తీతి హత్థవారపదవారేసు దుక్కటాపత్తియా అభావం సన్ధాయ వుత్తం. కడ్ఢతీతి హేట్ఠతో ఓసారేతి. ఉప్పలాదీసూతి ఆది-సద్దేన పదుమపుణ్డరీకాదిం సఙ్గణ్హాతి. రత్తం పదుమం, సేతం పుణ్డరీకం. సేతం వా పదుమం, రత్తం పుణ్డరీకం. అథ వా రత్తం వా హోతు సేతం వా సతపత్తం పదుమం, ఊనసతపత్తం పుణ్డరీకం. వత్థు పూరతీతి పారాజికవత్థు పహోతి. తస్మిం ఛిన్నమత్తే పారాజికన్తి ఉదకతో అచ్చుగ్గతస్స ఉదకవినిముత్తట్ఠానతో ఛేదనం సన్ధాయ వుత్తం. యం వత్థుం పూరేతీతి యం పుప్ఫం పారాజికవత్థుం పూరేతి. దసహి పుప్ఫేహి కతకలాపో హత్థకో, మహన్తం కలాపం కత్వా బద్ధం భారబద్ధం. రజ్జుకేసు తిణాని సన్థరిత్వాతి ఏత్థ ‘‘ద్వే రజ్జుకాని ఉదకపిట్ఠే ఠపేత్వా తేసం ఉపరి తిరియతో తిణాని సన్థరిత్వా తేసం ఉపరి బన్ధిత్వా వా అబన్ధిత్వా వా తిరియతోయేవ పుప్ఫాని ఠపేత్వా హేట్ఠతో గతాని ద్వే రజ్జుకాని ఉక్ఖిపిత్వా పుప్ఫమత్థకే ఠపేన్తీ’’తి వదన్తి.

కేసగ్గమత్తమ్పి యథాఠితట్ఠానతో చావేతీతి పారిమన్తేన ఫుట్ఠోకాసం, ఓరిమన్తేన కేసగ్గమత్తం చావేతి. సకలముదకన్తి దణ్డేన ఫుట్ఠోకాసగతం సకలముదకం. న ఉదకం ఠానన్తి అత్తనా కతట్ఠానస్స అట్ఠానత్తా. ఇదం ఉభయన్తి ఏత్థ ‘‘బన్ధనం అమోచేత్వా…పే… పారాజిక’’న్తి ఇదమేవేకం, ‘‘పఠమం బన్ధనం…పే… ఠానపరిచ్ఛేదో’’తి ఇదం దుతియం. పదుమినియన్తి పదుమగచ్ఛే. ఉప్పాటితాయాతి పరేహి అత్తనో అత్థాయ ఉప్పాటితాయ.

బహి ఠపితేతి ఉదకతో బహి ఠపితే. హత్థకవసేన ఖుద్దకం కత్వా

బద్ధం కలాపబద్ధం. ముళాలన్తి కన్దం. పత్తం వా పుప్ఫం వాతి ఇదం కద్దమస్స అన్తో పవిసిత్వా ఠితం సన్ధాయ వుత్తం. సకలముదకన్తి వాపిఆదీసు పరియాపన్నం సకలముదకం. నిద్ధమనతుమ్బన్తి వాపియా ఉదకస్స నిక్ఖమనమగ్గం. ఉదకవాహకన్తి మహామాతికం. న అవహారోతి ఇదం పుబ్బసదిసం న హోతీతి ఆహ – ‘‘కస్మా…పే… ఏవరూపా హి తత్థ కతికా’’తి. అవహారో నత్థీతి సబ్బసాధారణే అపరిగ్గహట్ఠానే గహితత్తా. మాతికం ఆరోపేత్వాతి ఖుద్దకమాతికం ఆరోపేత్వా. మరిత్వా…పే… తిట్ఠన్తీతి ఏత్థ ‘‘మతమచ్ఛానంయేవ తేసం సన్తకత్తా అమతే గణ్హన్తస్స నత్థి అవహారో’’తి వదన్తి.

ఉదకట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నావట్ఠకథావణ్ణనా

౯౯. నావట్ఠకథాయం పన యా బన్ధనా ముత్తమత్తే ఠానా న చవతీతి ఇమినా చణ్డసోతే బద్ధనావం పటిక్ఖిపతి. తావ దుక్కటన్తి ‘‘బన్ధనం మోచేతి, ఆపత్తి దుక్కటస్సా’’తి ఏవం మోచేన్తస్స పఞ్ఞత్తం దుక్కటం సన్ధాయ వుత్తం. థుల్లచ్చయమ్పి పారాజికమ్పి హోతీతి ఏత్థ పఠమం ఠానా అచావేత్వా ముత్తే థుల్లచ్చయం, పఠమం ఠానా చావేత్వా ముత్తే పారాజికన్తి వేదితబ్బం.

‘‘పాసే బద్ధసూకరో వియా’’తిఆదినా వుత్తం సన్ధాయాహ ‘‘తత్థ యుత్తి పుబ్బే వుత్తా ఏవా’’తి. విప్పనట్ఠా నావాతి విసమవాతాదీహి వినాసం పత్వా ఉదకే నిముజ్జిత్వా హేట్ఠా భూమితలం అప్పత్వా మజ్ఝే ఠితం సన్ధాయ వదతి. తేనేవ ‘‘అధో వా ఓపిలాపేన్తస్స…పే… నావాతలేన ఫుట్ఠోకాసం ముఖవట్టిం అతిక్కన్తమత్తే పారాజిక’’న్తి వుత్తం. ఓపిలాపేన్తస్సాతి ఓసీదాపేన్తస్స. అతిక్కన్తమత్తేతి ఫుట్ఠోకాసం అతిక్కన్తమత్తే. ఏసేవ నయోతి ముత్తమత్తే పారాజికన్తి దస్సేతి.

నావాకడ్ఢనయోగ్గమహాయోత్తతాయ యోత్తకోటితో పట్ఠాయ సకలమ్పి ‘‘ఠాన’’న్తి వుత్తం.

అసతిపి వాతే యథా వాతం గణ్హాతి, తథా ఠపితత్తా ‘‘వాతం గణ్హాపేతీ’’తి వుత్తం. బలవా చ వాతో ఆగమ్మాతి ఇమినా అసతి వాతే అయం పయోగో కతోతి దస్సేతి. తేనేవ ‘‘పుగ్గలస్స నత్థి అవహారో’’తి వుత్తం. సతి పన వాతే కతో పయోగో ఠానాచావనపయోగోయేవాతి మాతికాఉజుకరణే వియ అత్థేవ అవహారోతి దట్ఠబ్బం. ఠానాచావనపయోగో న హోతీతి సుక్ఖమాతికాఉజుకరణే వియ అసతి వాతే కతపయోగత్తా. భణ్డదేయ్యం పన హోతీతి నావాసామికస్స భణ్డదేయ్యం హోతి.

నావట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

యానట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౦. యానట్ఠకథాయం దుకయుత్తస్సాతి ద్వీహి గోణేహి యుత్తస్స. అయుత్తకన్తి గోణేహి అయుత్తం. కప్పకతాతి యథా ద్వీహి భాగేహి హేట్ఠా పతిట్ఠాతి, ఏవం కతా. తీణి వా చత్తారి వా ఠానానీతి అకప్పకతాయ ఉపత్థమ్భనియా వసేన తీణి ఠానాని, కప్పకతాయ వసేన చత్తారి ఠానానీతి. తథా పథవియం ఠపితస్స తీణి ఠానానీతి సమ్బన్ధో. తన్తి ఫలకస్స వా దారుకస్స వా ఉపరి ఠపితం పథవియం ఠపితఞ్చ. ద్వీహి అక్ఖసీసేహీతి ద్వీహి అక్ఖకోటీహి. దారూనం ఉపరి ఠపితస్సాతి ద్విన్నం దారూనం ఉపరి ద్వీహి అక్ఖకోటీహి ఓలమ్బేత్వా సకటసాలాయం ఠపితస్స. హేట్ఠిమతలస్సాతి సకటబాహాయ భూమిం ఫుసిత్వా ఠితస్స హేట్ఠిమభాగస్స. సేసం నావాయం వుత్తసదిసన్తి ఇమినా ‘‘యది పన తం ఏవం గచ్ఛన్తం పకతిగమనం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా అఞ్ఞం దిసాభాగం నేతి, పారాజికం. సయమేవ యం కఞ్చి గామం సమ్పత్తం ఠానా అచావేన్తోవ విక్కిణిత్వా గచ్ఛతి, నేవత్థి అవహారో, భణ్డదేయ్యం పన హోతీ’’తి ఇమం నయం అతిదిస్సతి.

యానట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

భారట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౧. భారట్ఠకథాయం పురిమగలే గలవాటకోతి పురిమగలే ఉపరిమగలవాటకో. ఉరపరిచ్ఛేదమజ్ఝేతి ఉరపరియన్తస్స మజ్ఝే. అనాణత్తత్తాతి ‘‘అసుకట్ఠానం నేహీ’’తి అనాణత్తత్తా. యో చాయం సీసభారే వుత్తోతి యో చాయం వినిచ్ఛయో సీసభారే వుత్తో. సీసాదీహి వా గహితో హోతూతి సమ్బన్ధో. తాదిసన్తి తప్పటిచ్ఛాదనసమత్థం.

భారట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆరామట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౨. ఆరామట్ఠకథాయం బన్ధనన్తి పుప్ఫానం వణ్టే పతిట్ఠితట్ఠానం. అభియుఞ్జతీతి చోదేతి అడ్డం కరోతి. అదిన్నాదానస్స పయోగత్తాతి సహపయోగమాహ వత్థుమ్హియేవ కతపయోగత్తా. సహపయోగవసేన హేతం దుక్కటం. వినిచ్ఛయప్పసుతన్తి వినిచ్ఛయే నియుత్తం. కక్ఖళోతి దారుణో. ధురం నిక్ఖిపతీతి ఉస్సాహం ఠపేతి, అత్తనో సన్తకకరణే నిరుస్సాహో హోతీతి అత్థో. కూటడ్డకారకోపి సచే ధురం న నిక్ఖిపతి, నత్థి అవహారోతి ఆహ ‘‘సచే సయమ్పి కతధురనిక్ఖేపో హోతీ’’తి. సయమ్పీతి అభియుఞ్జకోపి. కతధురనిక్ఖేపోతి ‘‘న దాని నం ఇమస్స దస్సామీ’’తి ఏవం తస్స దానే కతధురనిక్ఖేపో. కిఙ్కారప్పటిస్సావిభావేతి ‘‘కిం కరోమి కిం కరోమీ’’తి ఏవం కిఙ్కారమేవ పటిస్సుణన్తో విచరతీతి కిఙ్కారపటిస్సావీ, తస్స భావో కిఙ్కారపటిస్సావిభావో, తస్మిం, అత్తనో వసవత్తిభావేతి వుత్తం హోతి.

ఉక్కోచం దత్వాతి లఞ్జం దత్వా. కూటవినిచ్ఛయికానన్తి కూటవినిచ్ఛయే నియుత్తానం వినయధరానం. ‘‘గణ్హా’’తి అవత్వా ‘‘అసామికస్స సామికో అయ’’న్తిఆదినా పరియాయేన వుత్తేపి తస్స సన్తకభావం పరిచ్ఛిన్దిత్వా పవత్తవచనత్తా కూటవినిచ్ఛయం కరోన్తానం కూటసక్ఖీనఞ్చ పారాజికమేవ. అసతిపి చేత్థ ఠానాచావనే ఉభిన్నం ధురనిక్ఖేపోయేవ ఠానాచావనట్ఠానే తిట్ఠతి. ఇమస్మిం ధురనిక్ఖేపే పారాజికే సామికస్స విమతుప్పాదనపయోగే కతే థుల్లచ్చయం, తస్సేవ ధురనిక్ఖేపపయోగే నిప్ఫాదితే పారాజికం. సయం పరాజయం పాపుణాతీతి కూటడ్డకారకో పరాజయం పాపుణాతి.

ఆరామట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

విహారట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౩. విహారట్ఠకథాయం విహారోపి పరివేణమ్పి ఆవాసోపి విహారోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి ఆహ ‘‘విహారం వా’’తిఆది. తత్థ విహారన్తి మహావిహారం. పరివేణన్తి మహావిహారస్స అబ్భన్తరే విసుం విసుం పాకారపరిచ్ఛిన్నట్ఠానం. ఆవాసన్తి ఏకం ఆవసథం. అభియోగే కతేపి అవహారస్స అసిజ్ఝనతో వుత్తం ‘‘అభియోగో న రుహతీ’’తి. గణసన్తకే పన పరిచ్ఛిన్నసామికత్తా సక్కా ధురం నిక్ఖిపాపేతున్తి ఆహ ‘‘దీఘభాణకాదిభేదస్స పన గణస్సా’’తి. ఇధాపి సచే ఏకోపి ధురం న నిక్ఖిపతి, రక్ఖతియేవ. సబ్బేసం ధురనిక్ఖేపేనేవ హి పారాజికం.

విహారట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఖేత్తట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౪. ఖేత్తట్ఠకథాయం సత్త ధఞ్ఞానీతి సాలివీహియవకఙ్గుకుద్రూసవరకగోధుమానం వసేన సత్త ధఞ్ఞాని. నిరుమ్భిత్వా వాతిఆదీసు ‘‘గణ్హన్తస్సా’’తి పచ్చేకం యోజేతబ్బం. తత్థ నిరుమ్భిత్వా గహణం నామ వీహిసీసం అచ్ఛిన్దిత్వా యథాఠితమేవ హత్థేన గహేత్వా ఆకడ్ఢిత్వా బీజమత్తస్సేవ గహణం. ఏకమేకన్తి ఏకమేకం వీహిసీసం. ఉప్పాటేత్వా వాతి ముగ్గమాసాదీని ఉద్ధరిత్వా వా. యస్మిం బీజే వాతిఆది నిరుమ్భిత్వా గహణాదీసు యథాక్కమం యోజేతబ్బం. సాలిసీసాదీని నిరుమ్భిత్వా గణ్హన్తస్స యస్మిం బీజే వత్థు పూరతి, ఏకమేకం హత్థేనేవ ఛిన్దిత్వా గణ్హన్తస్స యస్మిం సీసే వత్థు పూరతి, అసితేన లాయిత్వా గణ్హన్తస్స యస్సం ముట్ఠియం వత్థు పూరతి, బహూని ఏకతో ఉప్పాటేత్వా గణ్హన్తస్స యస్మిం ముగ్గమాసాదిఫలే వత్థు పూరతీతి ఏవమేత్థ యథాక్కమో వేదితబ్బో. ‘‘తస్మిం బన్ధనా మోచితమత్తే’’తి వచనతో తస్మిం బీజాదిమ్హి బన్ధనా మోచితే సతి తతో అనపనీతేపి పారాజికమేవాతి దట్ఠబ్బం. అచ్ఛిజ్జమానోతి అచ్ఛిన్నో హుత్వా ఠితో. జటితానీతి ఛిన్దితాని అచ్ఛిన్నేహి సద్ధిం జటితాని హోన్తీతి అత్థో. సభుసన్తి పలాలసహితం. అభుసన్తి పలాలరహితం.

ఖీలేనాతి ఖాణుకేన. ఏత్థ చ ఖీలసఙ్కమనాదీసు ఉభయం సమ్భవతి సహపయోగో ధురనిక్ఖేపో చ. యదా హి పరస్స ఖేత్తాదీసు ఏకదేసం ఖీలసఙ్కమనాదివసేన అత్తనో సన్తకం కరోతి, తదా సతిపి పఠమతరం సామికానం ధురనిక్ఖేపే ఖీలసఙ్కమనాదిసహపయోగం వినా న హోతీతి సహపయోగేనేవ పారాజికం. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయం (కఙ్ఖా. అట్ఠ. దుతియపారాజికవణ్ణనా) వుత్తం ‘‘ఠానాచావనవసేన ఖీలాదీని సఙ్కామేత్వా ఖేత్తాదిగ్గహణవసేన చ సహపయోగో వేదితబ్బో’’తి. యదా పన అసతి ధురనిక్ఖేపే ఖీలసఙ్కమనాదిమత్తం కతం, తదా వినా ధురనిక్ఖేపేన న హోతీతి ధురనిక్ఖేపేనేవ పారాజికం. తేనేవేత్థ ‘‘తఞ్చ ఖో సామికానం ధురనిక్ఖేపేనా’’తి వుత్తం. ఏవం సబ్బత్థాతి యథావుత్తమత్థం రజ్జుసఙ్కమనాదీసుపి అతిదిసతి.

యట్ఠిన్తి మానదణ్డం. ఏకస్మిం అనాగతే థుల్లచ్చయం, తస్మిం ఆగతే పారాజికన్తి ఏత్థ సచే దారూని నిఖణిత్వా తత్తకేనేవ గణ్హితుకామో హోతి, అవసానే దారుమ్హి పారాజికం. సచే తత్థ సాఖాయోపి కత్వా గహేతుకామో హోతి, అవసానసాఖాయ పారాజికన్తి వేదితబ్బం. తత్తకేన అసక్కోన్తోతి దారూని నిఖణిత్వా వతిం కాతుం అసక్కోన్తో. ఖేత్తమరియాదన్తి వుత్తమేవత్థం విభావేతుం ‘‘కేదారపాళి’’న్తి వుత్తం. విత్థతం కరోతీతి పుబ్బే విజ్జమానమేవ మరియాదం విత్థిణ్ణం కరోతి. అకతం వా పన పతిట్ఠపేతీతి పుబ్బే అకతం వా మరియాదం ఠపేతి.

ఖేత్తట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వత్థుట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౫. వత్థుట్ఠకథాయం తిణ్ణం పాకారానన్తి ఇట్ఠకసిలాదారూనం వసేన తిణ్ణం పాకారానం. ఏతేనేవ నయేనాతి ఇమినా ‘‘కేవలం భూమిం సోధేత్వా…పే… అపరిక్ఖిపిత్వా వా’’తి వుత్తమత్థం నిదస్సేతి.

గామట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౬. గామట్ఠకథాయం గామో నామాతి పాళియం న వుత్తం సబ్బసో గామలక్ఖణస్స పుబ్బే వుత్తత్తా.

అరఞ్ఞట్ఠకథావణ్ణనా

౧౦౭. అరఞ్ఞట్ఠకథాయం అరఞ్ఞం నామాతి ఇదం పన న కేవలం పుబ్బే వుత్తఅరఞ్ఞలక్ఖణప్పత్తిమత్తేన అరఞ్ఞం ఇధాధిప్పేతం, కిన్తు యం అత్తనో అరఞ్ఞలక్ఖణేన అరఞ్ఞం పరపరిగ్గహితఞ్చ హోతి, తం అరఞ్ఞం ఇధాధిప్పేతన్తి దస్సేతుం వుత్తం. తేనాతి పున అరఞ్ఞవచనేన. న పరిగ్గహితభావో అరఞ్ఞస్స లక్ఖణన్తి యది హి పరిగ్గహితభావో అరఞ్ఞలక్ఖణం సియా, ‘‘అరఞ్ఞం నామ యం మనుస్సానం పరిగ్గహిత’’న్తి ఏత్తకమేవ వదేయ్యాతి అధిప్పాయో. యన్తి ఇమినా పుబ్బే వుత్తలక్ఖణమేవ అరఞ్ఞం పరామట్ఠన్తి ఆహ ‘‘యం పన అత్తనో అరఞ్ఞలక్ఖణేన అరఞ్ఞ’’న్తి.

వినివిజ్ఝిత్వాతి ఉజుకమేవ వినివిజ్ఝిత్వా. పణ్ణం వాతి తాలపణ్ణాది పణ్ణం వా. అద్ధగతోపీతి చిరకాలం తత్థేవ ఠితోపి. న గహేతబ్బోతి ఏత్థ పన యో పరేహి అరఞ్ఞసామికానం హత్థతో కిణిత్వా తచ్ఛేత్వా తత్థేవ ఠపితో, సో అరఞ్ఞసామికేన అనుఞ్ఞాతోపి న గహేతబ్బో. సామికేహి ఛడ్డితోతి గహేతుం వట్టతీతి పంసుకూలసఞ్ఞాయ గహణం వుత్తం. లక్ఖణచ్ఛిన్నస్సాపీతి అరఞ్ఞసామికానం హత్థతో కిణిత్వా గణ్హన్తేహి కతసఞ్ఞాణస్స. ఛల్లియా పరియోనద్ధం హోతీతి ఇమినా సామికానం నిరపేక్ఖతం దీపేతి. తేన వుత్తం ‘‘గహేతుం వట్టతీ’’తి. యది సామికానం సాపేక్ఖతా అత్థి, న వట్టతి. తాని కతాని అజ్ఝావుత్థాని చ హోన్తీతి తాని గేహాదీని కతాని పరినిట్ఠితాని మనుస్సేహి చ అజ్ఝావుత్థాని హోన్తి. దారూనిపీతి గేహాదీనం కతత్తా తతో అవసిట్ఠదారూనిపి. ఏతేసన్తి ఏతేసం యథావుత్తదారూనం.

తేసం ఆరక్ఖట్ఠానన్తి తేసం అరఞ్ఞపాలానం ఠితట్ఠానం. దేహీతి వుత్తే దాతబ్బమేవాతి ఏత్థ ‘‘దేహీ’’తి వుత్తే ‘‘దస్సామీ’’తి ఆభోగసబ్భావతో ‘‘దేహీ’’తి అవుత్తే అదత్వాపి గన్తుం వట్టతియేవ. గన్తుం దేథాతి గమనం దేథ. అదిస్వా గచ్ఛతి, భణ్డదేయ్యన్తి పరిసుద్ధచిత్తేన గచ్ఛతి, భణ్డదేయ్యం. యత్థ కత్థచి నీతానమ్పి దారూనం అరఞ్ఞసామికానంయేవ సన్తకత్తా సుద్ధచిత్తేన నిక్ఖన్తోపి పున థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వా గచ్ఛతి, పారాజికమేవాతి వదన్తి.

అరఞ్ఞట్ఠకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉదకకథావణ్ణనా

౧౦౮. ఉదకకథాయం మహాకుచ్ఛికా ఉదకచాటి ఉదకమణికో. ‘‘సమేఖలా చాటి ఉదకమణికో’’తిపి వదన్తి. తత్థాతి తేసు భాజనేసు. నిబ్బహనఉదకన్తి ‘‘మహోదకం ఆగన్త్వా తళాకమరియాదం మా ఛిన్దీ’’తి తళాకరక్ఖణత్థం తస్స ఏకపస్సేన విస్సజ్జితఉదకం. నిద్ధమనతుమ్బన్తి సస్సాదీనం అత్థాయ ఉదకనిక్ఖమనమగ్గం. మరియాదం దుబ్బలం కత్వాతి ఇదం అవస్సం ఛిన్నసభావదస్సనత్థం భణ్డదేయ్యవిసయదస్సనత్థఞ్చ వుత్తం. మరియాదం దుబ్బలం అకత్వాపి యథావుత్తప్పయోగే కతే మరియాదం ఛిన్దిత్వా నిక్ఖన్తఉదకగ్ఘానురూపేన అవహారేన కారేతబ్బమేవ.

అనిగ్గతేతి అనిక్ఖమిత్వా తళాకస్మింయేవ ఉదకే ఠితే. అసమ్పత్తేవాతి తళాకతో నిక్ఖమిత్వా మహామాతికాయ ఏవ ఠితే. అనిక్ఖన్తేతి తళాకతో అనిక్ఖన్తే ఉదకే. సుబద్ధాతి భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘నిక్ఖన్తే బద్ధా భణ్డదేయ్య’’న్తి, తళాకతో నిక్ఖమిత్వా పరేసం ఖుద్దకమాతికాముఖం అపాపుణిత్వా మహామాతికాయంయేవ ఠితే బద్ధా చే, భణ్డదేయ్యన్తి అత్థో. ‘‘అనిక్ఖన్తే బద్ధా సుబద్ధా, నిక్ఖన్తే బద్ధా భణ్డదేయ్య’’న్తి హి ఇదం ద్వయం హేట్ఠా వుత్తవికప్పద్వయస్స యథాక్కమేన వుత్తం. నత్థి అవహారోతి ఏత్థ ‘‘అవహారో నత్థి, భణ్డదేయ్యం పన హోతీ’’తి కేచి వదన్తి, తళాకగతఉదకస్స సబ్బసాధారణత్తా తం అయుత్తం వియ దిస్సతి, ‘‘అనిక్ఖన్తే బద్ధా సుబద్ధా’’తి ఇమినా చ అట్ఠకథావచనేన న సమేతి. వత్థుం…పే… న సమేతీతి ఏత్థ తళాకగతఉదకస్స సబ్బసాధారణత్తా అపరిగ్గహితం ఇధ వత్థున్తి అధిప్పాయో.

ఉదకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దన్తపోనకథావణ్ణనా

౧౦౯. దన్తకట్ఠకథాయం తతో పట్ఠాయ అవహారో నత్థీతి ‘‘యథాసుఖం భిక్ఖుసఙ్ఘో పరిభుఞ్జతూ’’తి యథాసుఖం పరిభోగత్థాయ ఠపితత్తా వస్సగ్గేన అభాజేతబ్బత్తా అరక్ఖితబ్బత్తా సబ్బసాధారణత్తా చ అఞ్ఞం సఙ్ఘికం వియ న హోతీతి థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్సపి నత్థి అవహారో. వత్తన్తి దన్తకట్ఠగ్గహణే వత్తం. ఇదాని తదేవ వత్తం దస్సేన్తో ‘‘యో హీ’’తిఆదిమాహ. ‘‘పున సామణేరా ఆహరిస్సన్తీ’’తి కేచి థేరా వదేయ్యున్తి యోజేతబ్బం.

దన్తపోనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వనప్పతికథావణ్ణనా

౧౧౦. వనప్పతికథాయం ‘‘ఉజుకమేవ తిట్ఠతీతి రుక్ఖభారేన కిఞ్చిదేవ భస్సిత్వా ఠితత్తా హోతియేవ ఠానాచావనన్తి అధిప్పాయేన వుత్త’’న్తి వదన్తి. వాతముఖం సోధేతీతి యథా వాతో ఆగన్త్వా రుక్ఖం పాతేతి, ఏవం వాతస్స ఆగమనమగ్గం రున్ధిత్వా ఠితాని సాఖాగుమ్బాదీని ఛిన్దిత్వా అపనేన్తో సోధేతి. ‘‘మణ్డూకకణ్టకం వా విసన్తి మణ్డూకానం నఙ్గుట్ఠే అగ్గకోటియం ఠితకణ్టక’’న్తి వదన్తి, ‘‘ఏకం విసమచ్ఛకణ్టక’’న్తిపి వదన్తి.

వనప్పతికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

హరణకకథావణ్ణనా

౧౧౧. హరణకకథాయం హరణకన్తి హరియమానం. అభిముఖం కత్వా కడ్ఢనం ఆకడ్ఢనం, సేసదిసాకడ్ఢనం వికడ్ఢనం. పాదం అగ్ఘతి, పారాజికమేవాతి ఏత్థ అన్తం న గణ్హామీతి అసల్లక్ఖితత్తా అన్తస్స చ గణ్హిస్సామీతి సల్లక్ఖితస్సేవ పటస్స ఏకదేసత్తా పారాజికం వుత్తం. సహభణ్డహారకన్తి భణ్డహారకేన సద్ధిం. సన్తజ్జేత్వాతి ధనుఆదీహి సన్తజ్జేత్వా.

సోతి భణ్డహారకో. అనజ్ఝావుత్థకన్తి అపరిగ్గహితకం, అసామికన్తి అత్థో.

ఆహరాపేన్తే దాతబ్బన్తి ఏత్థ ‘‘ఛడ్డేత్వా ధురం నిక్ఖిపిత్వా గతానమ్పి నిరాలయానం పున ఆహరాపనస్స వుత్తత్తా భిక్ఖూనమ్పి అత్తనో సన్తకే పరిక్ఖారే అచ్ఛిన్దిత్వా పరేహి గహితే తత్థ ధురనిక్ఖేపం కత్వాపి పున తం బలక్కారేనపి ఆహరాపేతుం వట్టతీ’’తి దేసవాసినో ఆచరియా వదన్తి, సీహళదీపవాసినో పన తం కేచి ఆచరియా న ఇచ్ఛన్తి. తేనేవ మహాగణ్ఠిపదే మజ్ఝిమగణ్ఠిపదే చ వుత్తం ‘‘అమ్హాకం పన తం న రుచ్చతీ’’తి. అఞ్ఞేసూతి మహాపచ్చరిఆదీసు. విచారణా ఏవ నత్థీతి తత్థాపి పటిక్ఖేపాభావతో అయమేవత్థోతి వుత్తం హోతి.

హరణకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపనిధికథావణ్ణనా

౧౧౨. ఉపనిధికథాయం ‘‘సఙ్గోపనత్థాయ అత్తనో హత్థే నిక్ఖిత్తస్స భణ్డస్స గుత్తట్ఠానే పటిసామనపయోగం వినా అఞ్ఞస్మిం పయోగే అకతేపి రజ్జసఙ్ఖోభాదికాలే ‘న దాని తస్స దస్సామి, న మయ్హం దాని దస్సతీ’తి ఉభోహిపి సకసకట్ఠానే నిసీదిత్వా ధురనిక్ఖేపే కతే పారాజికమేవ పటిసామనపయోగస్స కతత్తా’’తి వదన్తి. అత్తనో హత్థే నిక్ఖిత్తత్తాతి ఏత్థ అత్తనో హత్థే సఙ్గోపనత్థాయ నిక్ఖిత్తకాలతో పట్ఠాయ తప్పటిబద్ధత్తా ఆరక్ఖాయ భణ్డసామికట్ఠానే ఠితత్తా ఠానస్స చ తదాయత్తతాయ ఠానాచావనస్స అలబ్భనతో నత్థి అవహారోతి అధిప్పాయో.

ధమ్మం వాచాపేత్వాతి ధమ్మం కథాపేత్వా. ఏసేవ నయోతి ఉద్ధారేయేవ పారాజికం. కస్మా? అఞ్ఞేహి అసాధారణస్స అభిఞ్ఞాణస్స వుత్తత్తా. ‘‘అఞ్ఞం తాదిసమేవ గణ్హన్తే యుజ్జతీతి ఇదం సఞ్ఞాణం కథేన్తేనేవ ‘అసుకస్మిం ఠానే’తి ఓకాసస్స చ నియమితత్తా తస్మిం ఠానే ఠితం పత్తం అపనేత్వా తస్మిం ఓకాసే అఞ్ఞం తాదిసమేవ పచ్ఛా ఠపితం పత్తం సన్ధాయ కథిత’’న్తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. చోరేన సల్లక్ఖితపత్తస్స గహణాభావేపి ‘‘ఇదం థేనేత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి తస్మిం ఓకాసే ఠితే తాదిసే వత్థుమత్తే తస్స థేయ్యచిత్తసబ్భావతో అఞ్ఞం తాదిసమేవ గణ్హన్తే యుజ్జతీతి చోరస్స అవహారో దస్సితో. పదవారేనాతి థేరేన నీహరిత్వా దిన్నం పత్తం గహేత్వా గచ్ఛతో చోరస్స పదవారేన. తం అతాదిసమేవ గణ్హన్తే యుజ్జతీతి ‘‘మమాయం పత్తో న హోతీ’’తి వా ‘‘మయా కథితో అయం పత్తో న హోతీ’’తి వా జానిత్వా థేయ్యచిత్తేన గణ్హన్తస్స ‘‘ఇదం థేనేత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి వత్థుమత్తే థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వా గణ్హన్తస్స చ అవహారసబ్భావతో వుత్తం.

గామద్వారన్తి సమణసారుప్పం వోహారమత్తమేతం, అన్తోగామం ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. వుత్తనయేనేవ థేరస్స పారాజికన్తి థేయ్యచిత్తేనేవ పరసన్తకస్స గహితత్తా ఉద్ధారేయేవ థేరస్స పారాజికం. చోరస్స దుక్కటన్తి అసుద్ధచిత్తేన గహితత్తా గహితకాలే చోరస్స దుక్కటం. వుత్తనయేనేవ ఉభిన్నమ్పి దుక్కటన్తి చోరస్స సామికేన దిన్నత్తా పారాజికం నత్థి, అసుద్ధచిత్తేన గహితత్తా దుక్కటం, థేరస్స పన అత్తనో సన్తకేపి అసుద్ధచిత్తతాయ దుక్కటన్తి.

ఆణత్తియా గహితత్తాతి ఏత్థ ‘‘పత్తచీవరం గణ్హ, అసుకం నామ గామం గన్త్వా పిణ్డాయ చరిస్సామా’’తి ఏవం థేరేన కతఆణత్తియా విహారస్స పరభాగే ఉపచారతో పట్ఠాయ యావ తస్స గామస్స పరతో ఉపచారో, తావ సబ్బం ఖేత్తమేవ జాతన్తి అధిప్పాయో. మగ్గతో ఓక్కమ్మాతి ఏత్థ ఉభిన్నం సకటచక్కమగ్గానం అన్తరాళమ్పి మగ్గోయేవాతి దట్ఠబ్బం. అట్ఠత్వా అనిసీదిత్వాతి ఏత్థ విహారం పవిసిత్వా సీసాదీసు భారం భూమియం అనిక్ఖిపిత్వావ తిట్ఠన్తో నిసీదన్తో వా విస్సమిత్వా థేయ్యచిత్తే వూపసన్తే పున థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వా గచ్ఛతి చే, పాదుద్ధారేన కారేతబ్బో. సచే భూమియం నిక్ఖిపిత్వా పున తం గహేత్వా గచ్ఛతి, ఉద్ధారేన కారేతబ్బో. కస్మా? ఆణాపకస్స ఆణత్తియా యం కత్తబ్బం, తస్స తావ పరినిట్ఠితత్తా. కేచి పన ‘‘పురిమస్మిం థేయ్యచిత్తే అవూపసన్తేపి వుత్తనయేనేవ విస్సమిత్వా గచ్ఛతో పాదుద్ధారేన ఉద్ధారేన వా కారేతబ్బో’’తి వదన్తి, ‘‘అసుకం నామ గామన్తి అనియమేత్వా ‘అన్తోగామం పవిసిస్సామా’తి అవిసేసేన వుత్తే విహారసామన్తా సబ్బోపి గోచరగామో ఖేత్తమేవా’’తిపి వదన్తి. సేసన్తి మగ్గుక్కమనవిహారాభిముఖగమనాది సబ్బం. పురిమసదిసమేవాతి అనాణత్తియా గహితేపి సామికస్స కథేత్వా గహితత్తా హేట్ఠా వుత్తవిహారూపచారాది సబ్బం ఖేత్తమేవాతి కత్వా వుత్తం.

ఏసేవ నయోతి ‘‘అన్తరామగ్గే థేయ్యచిత్తం ఉప్పాదేత్వా’’తిఆదినా వుత్తనయం అతిదిసతి. నిమిత్తే వా కతేతి ‘‘చీవరం మే కిలిట్ఠం, కో ను ఖో రజిత్వా దస్సతీ’’తిఆదినా నిమిత్తే కతే. వుత్తనయేనేవాతి అనాణత్తస్స థేరేన సద్ధిం పత్తచీవరం గహేత్వా గమనవారే వుత్తనయేనేవ. ఏకపస్సే వాతి విహారస్స మహన్తతాయ అత్తానం అదస్సేత్వా ఏకస్మిం పస్సే వసన్తో వా. థేయ్యచిత్తేన పరిభుఞ్జన్తో జీరాపేతీతి థేయ్యచిత్తే ఉప్పన్నే ఠానాచావనం అకత్వా నివత్థపారుతనీహారేనేవ పరిభుఞ్జన్తో జీరాపేతి, ఠానా చావేన్తస్స పన థేయ్యచిత్తే సతి పారాజికమేవ సీసే భారం ఖన్ధే కరణాదీసు వియ. యథా తథా వా నస్సతీతి అగ్గిఆదినా వా ఉపచికాదీహి ఖాదితం వా నస్సతి.

అఞ్ఞో వా కోచీతి ఇమినా పన యేన ఠపితం, సోపి సఙ్గహితోతి వేదితబ్బం. తవ థూలసాటకో లద్ధోతిఆదినా ముసావాదే దుక్కటం అదిన్నాదానపయోగత్తా. ఇతరం గణ్హతో ఉద్ధారే పారాజికన్తి ఏత్థ ‘‘పవిసిత్వా తవ సాటకం గణ్హాహీ’’తి ఇమినావ ఉపనిధిభావతో ముత్తత్తా సామికస్స ఇతరం గణ్హతోపి అత్తనో సాటకే ఆలయస్స సబ్భావతో చ ఉద్ధారే పారాజికం వుత్తం. న జానన్తీతి తేన వుత్తం వచనం అసుణన్తా న జానన్తి. ఏసేవ నయోతి ఏత్థ సచే జానిత్వాపి చిత్తేన న సమ్పటిచ్ఛన్తి, ఏసేవ నయోతి దట్ఠబ్బం. పటిక్ఖిపన్తీతి ఏత్థ చిత్తేన పటిక్ఖేపోపి సఙ్గహితోవాతి వేదితబ్బం. యాచితా వా అయాచితా వాతి ఏత్థ యాచితా యది చిత్తేనపి సమ్పటిచ్ఛన్తి, నట్ఠే గీవా. అయాచితా పన యదిపి చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛన్తి, నత్థి గీవా.

గహేత్వా ఠపేతీతి ఏత్థ చాలేత్వా తస్మింయేవ ఠానే ఠపితేపి నట్ఠే గీవా. ఉపచారే విజ్జమానేతి భణ్డాగారస్స సమీపే ఉచ్చారపస్సావట్ఠానే విజ్జమానే. మయి చ మతే సఙ్ఘస్స చ సేనాసనే వినట్ఠేతి ఏత్థ ‘‘కేవలం సఙ్ఘస్స సేనాసనం మా నస్సీతి ఇమినావ అధిప్పాయేన వివరితుమ్పి వట్టతియేవా’’తి వదన్తి. సహాయేహి భవితబ్బన్తి తేహిపి కిఞ్చి కిఞ్చి దాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. అయం సామీచీతి భణ్డాగారే వసన్తానం ఇదం వత్తం.

లోలమహాథేరోతి మన్దో మోమూహో హసితకీళితప్పసుతో వా మహాథేరో. అత్తనో అత్తనో వసనగబ్భేసు సభాగభిక్ఖూనం పరిక్ఖారం ఠపేన్తీతి యోజేతబ్బం. ఇతరేహీతి తస్మింయేవ గబ్భే వసన్తేహి ఇతరభిక్ఖూహి. విహారవారే నియుత్తో విహారవారికో, వారం కత్వా విహారరక్ఖణకో. నివాపన్తి భత్తవేతనం. పటిపథం గతేసూతి చోరానం ఆగమనం ఞత్వా ‘‘పఠమతరంయేవ గన్త్వా సద్దం కరిస్సామా’’తి చోరానం అభిముఖం గతేసు. నిస్సితకే జగ్గేన్తీతి అత్తనో అత్తనో నిస్సితకే సిక్ఖాచరియాయ పోసేన్తాపి నిస్సితకే విహారం జగ్గాపేన్తి. ‘‘అసహాయస్స అదుతియస్సా’’తి పాఠో యుత్తో, పచ్ఛిమం పురిమస్సేవ వేవచనం. అసహాయస్స వా అత్తదుతియస్స వాతి ఇమస్మిం పన పాఠే ఏకేన ఆనీతం ద్విన్నం నప్పహోతీతి అత్తదుతియస్సపి వారో నివారితోతి వదన్తి, తం ‘‘యస్స సభాగో భిక్ఖు భత్తం ఆనేత్వా దాతా నత్థీ’’తి ఇమినా న సమేతీతి వీమంసితబ్బం. ఉపజీవన్తేన ఠాతబ్బన్తి అబ్భోకాసికేన రుక్ఖమూలికేనపి పాకవట్టం ఉపనిస్సాయ జీవన్తేన పత్తచీవరరక్ఖణత్థాయ విహారవారే సమ్పత్తే ఠాతబ్బం. పరిపుచ్ఛన్తి పుచ్ఛితపఞ్హవిస్సజ్జనం అట్ఠకథం వా. దిగుణన్తి వస్సగ్గేన పాపితం వినావ ద్వే కోట్ఠాసేతి వదన్తి. పక్ఖవారేనాతి అడ్ఢమాసవారేన.

ఉపనిధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సుఙ్కఘాతకథావణ్ణనా

౧౧౩. సుఙ్కఘాతకథాయం తతో హనన్తీతి తతో నీహరన్తా హనన్తి. తన్తి సుఙ్కట్ఠానం. యతోతి యతో నీహరియమానభణ్డతో. రాజకన్తి రాజాయత్తం. తమ్పి రాజారహమేవాతి ఆహ ‘‘అయమేవత్థో’’తి. ఇతోతి ఇతో భణ్డతో. దుతియం పాదం అతిక్కామేతీతి ఏత్థ ‘‘పఠమం పాదం పరిచ్ఛేదతో బహి ఠపేత్వా దుతియే పాదే ఉద్ధటమత్తే పారాజిక’’న్తి వదన్తి ఉద్ధరిత్వా బహి అట్ఠపితోపి బహి ఠితోయేవ నామ హోతీతి కత్వా. యత్థ యత్థ పదవారేన ఆపత్తి కారేతబ్బా, తత్థ తత్థ సబ్బత్థాపి ఏసేవ నయోతి వదన్తి. సుఙ్కఘాతతో బహి బహిసుఙ్కఘాతం. అవస్సం పతనకన్తి అవస్సం సుఙ్కఘాతతో బహి పతనకం. పుబ్బే వుత్తనయేనేవాతి అవస్సం పతనకే హత్థతో ముత్తమత్తేతి వుత్తం హోతి. వట్టన్తం పున అన్తో పవిసతీతి మహాఅట్ఠకథావచనస్స కురున్దిసఙ్ఖేపట్ఠకథాహి అధిప్పాయో పకాసితో. అన్తో ఠత్వా బహి గచ్ఛన్తం రక్ఖతీతి భిక్ఖునో పయోగేన గమనవేగస్స అన్తోయేవ వూపసన్తత్తా. పరివత్తేత్వా అబ్భన్తరిమం బహి ఠపేతీతి అబ్భన్తరే ఠితం పుటకం పరివత్తేత్వా బహి ఠపేతి. ఏత్థ చ ‘‘అబ్భన్తరిమే పుటకే భూమితో మోచితమత్తే పారాజిక’’న్తి వదన్తి.

‘‘గచ్ఛన్తే యానే వా…పే… ఠపేతీతి సుఙ్కఘాతం అపవిసిత్వా బహియేవ ఠపేతీ’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం సుఙ్కట్ఠానస్స బహి ఠపితన్తి వక్ఖమానత్తా. ఆచరియా పన ‘‘సుఙ్కట్ఠానస్స బహి ఠిత’’న్తి పాఠం వికప్పేత్వా ‘‘పఠమం అన్తోసుఙ్కఘాతం పవిట్ఠేసుయేవ యానాదీసు ఠపితం పచ్ఛా యానేన సద్ధిం నీహటం సుఙ్కఘాతస్స బహి ఠితం, న చ తేన నీత’’న్తి అత్థం వదన్తి. అయం పన తేసం అధిప్పాయో – సుఙ్కట్ఠానస్స అన్తో పవిట్ఠయానాదీసు ఠపితేపి భిక్ఖుస్స పయోగం వినా అఞ్ఞేన నీహటత్తా నేవత్థి పారాజికం, ‘‘అత్ర పవిట్ఠస్స సుఙ్కం గణ్హన్తూ’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞేన నీహటస్స బహి ఠితే భణ్డదేయ్యమ్పి న హోతీతి. అయమేవ చ నయో ‘‘వట్టిత్వా గమిస్సతీతి వా అఞ్ఞో నం వట్టేస్సతీతి వా అన్తో ఠపితం పచ్ఛా సయం వా వట్టమానం అఞ్ఞేన వా వట్టితం బహి గచ్ఛతి, రక్ఖతియేవా’’తి ఇమినా వచనేన సమేతీతి యుత్తతరో వియ దిస్సతి. సుఙ్కట్ఠానస్స అన్తో పవిసిత్వా పున పచ్చాగచ్ఛతోపి తేన పస్సేన పరిచ్ఛేదం అతిక్కమన్తస్స యది తతోపి గచ్ఛన్తానం హత్థతో సుఙ్కం గణ్హన్తి, సీమాతిక్కమే పారాజికమేవ.

హత్థిసుత్తాదీసూతి హత్థిసిక్ఖాదీసు. ఇమస్మిం ఠానేతి యథావుత్తయానాదీహి వుత్తప్పకారేన నీహరణే. అనాపత్తీతి తత్థ ‘‘సహత్థా’’తి వచనతో అఞ్ఞేన నీహరాపేన్తస్స అనాపత్తి. ఇధాతి ఇమస్మిం అదిన్నాదానసిక్ఖాపదే. తత్రాతి తస్మిం ఏళకలోమసిక్ఖాపదే. హోన్తీతి ఏత్థ ఇతి-సద్దో హేతుఅత్థో, యస్మా ఏళకలోమాని నిస్సగ్గియాని హోన్తి, తస్మా పాచిత్తియన్తి అత్థో. ఇధ అనాపత్తీతి ఇమస్మిం సిక్ఖాపదే అవహారాభావా అనాపత్తి. ఉపచారన్తి సుఙ్కఘాతపరిచ్ఛేదతో బహి సమన్తా ద్విన్నం లేడ్డుపాతానం అబ్భన్తరం వతిఆసన్నప్పదేససఙ్ఖాతం ఉపచారం. తాదిసం ఉపచారం ఓక్కమిత్వా పరిహరణే సాదీనవత్తా దుక్కటం వుత్తం. ఏత్థాతి సుఙ్కఘాతే. ‘‘ద్వీహి లేడ్డుపాతేహీతి అయం నియమో ఆచరియపరమ్పరాభతో’’తి మహాగణ్ఠిపదే వుత్తం.

సుఙ్కఘాతకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పాణకథావణ్ణనా

౧౧౪. పాణకథాయం తిరచ్ఛానగతస్స ఏకన్తేన పాదగ్ఘనకతా న సమ్భవతీతి ఆహ – ‘‘ఏకంసేన అవహారకప్పహోనకపాణం దస్సేన్తో’’తి. భుజిస్సం హరన్తస్స అవహారో నత్థీతి పరపరిగ్గహితాభావతో. భుజిస్సోతి అదాసో. ఆఠపితోతి మాతాపితూహి ఇణం గణ్హన్తేహి ‘‘యావ ఇణదానా అయం తుమ్హాకం సన్తికే హోతూ’’తి ఇణదాయకానం నియ్యాతితో. యస్మా మాతాపితరో దాసానం వియ పుత్తానం న సామినో. యేసఞ్చ సన్తికే ఆఠపితో, తేపి తస్స హత్థకమ్మే సామినో, న తస్సాతి ఆహ ‘‘అవహారో నత్థీ’’తి. ధనం పన గతట్ఠానే వడ్ఢతీతి ఏత్థ ‘‘ఆఠపేత్వా గహితధనం వడ్ఢియా సహ అవహారకస్స గీవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం.

అన్తోజాత…పే… అవహారో హోతీతి ఏత్థ పదేసచారిత్తవసేన అత్తనావ అత్తానం నియ్యాతేత్వా దాసబ్యం ఉపగతం అవహరన్తస్సపి పారాజికమేవాతి వేదితబ్బం. గేహదాసియా కుచ్ఛిమ్హి దాసస్స జాతోతి ఏవమ్పి సమ్భవతీతి సమ్భవన్తం గహేత్వా వుత్తం. గేహదాసియా కుచ్ఛిస్మిం పన అఞ్ఞస్స జాతోపి ఏత్థేవ సఙ్గహితో. కరమరానీతో నామ బన్ధగాహగహితో. తేనాహ ‘‘పరదేసతో పహరిత్వా’’తిఆది. తత్థ పరదేసతో పహరిత్వాతి పరదేసం విలుమ్పకేహి రాజరాజమహామత్తాదీహి మహాచోరేహి పరదేసతో పహరిత్వా. అనాపత్తి పారాజికస్సాతి యది తస్స వచనేన తతో అధికం వేగం న వడ్ఢేతి, అనాపత్తి. పరియాయేనాతి పరియాయవచనేన. మనుస్సవిగ్గహే ‘‘మరణవణ్ణం వా సంవణ్ణేయ్యా’’తి వుత్తత్తా పరియాయకథాయపి న ముచ్చతి, ఇధ పన ‘‘అదిన్నం థేయ్యసఙ్ఖాతం ఆదియేయ్యా’’తి ఆదానస్సేవ వుత్తత్తా పరియాయకథాయ ముచ్చతి.

పాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అపదకథావణ్ణనా

అపదకథాయం నామేనాతి సప్పనామేన వా సామికేన కతనామేన వా. కరణ్డపుటన్తి పేళాయ పిధానం. ఆహచ్చాతి పహరిత్వా.

చతుప్పదకథావణ్ణనా

౧౧౬. చతుప్పదకథాయం భిఙ్కచ్ఛాపన్తి భిఙ్కభిఙ్కాతి సద్దాయనతో ఏవంలద్ధనామం హత్థిపోతకం. అన్తోవత్థుమ్హీతి పరిక్ఖిత్తే అన్తోవత్థుమ్హి. రాజఙ్గణేతి పరిక్ఖిత్తే నగరే వత్థుద్వారతో బహిరాజఙ్గణే. హత్థిసాలా ఠానన్తి నిబ్బకోసతో ఉదకపాతబ్భన్తరం ఠానం. బహినగరే ఠితస్సాతి పరిక్ఖిత్తనగరం సన్ధాయ వుత్తం, అపరిక్ఖిత్తనగరే పన అన్తోనగరే ఠితస్సపి ఠితట్ఠానమేవ ఠానం. ఖణ్డద్వారన్తి అత్తనా ఖణ్డితద్వారం. సాఖాభఙ్గన్తి భఞ్జితసాఖం. నిపన్నస్స ద్వేతి బన్ధనేన సద్ధిం ద్వే. ఘాతేతీతి ఏత్థ ‘‘థేయ్యచిత్తేన వినాసేన్తస్స సహపయోగత్తా దుక్కటమేవ, న పాచిత్తియ’’న్తి ఆచరియా వదన్తి.

చతుప్పదకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఓణిరక్ఖకథావణ్ణనా

ఓణిరక్ఖకథాయం ఓణిన్తి ఓణీతం, ఆనీతన్తి అత్థో. ‘‘ఓణిరక్ఖస్స సన్తికే ఠపితం భణ్డం ఉపనిధి వియ సఙ్గోపనత్థాయ అనిక్ఖిపిత్వా ముహుత్తం ఓలోకనత్థాయ ఠపితత్తా తస్స ఠానాచావనమత్తేన పారాజికం జనేతీ’’తి వదన్తి.

సంవిదావహారకథావణ్ణనా

సంవిదావహారకథాయం ‘‘సమ్బహులా సంవిదహిత్వా ఏకో భణ్డం అవహరతి, ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తి పాళియం అవిసేసేన వుత్తత్తా ఆణాపకానం ఆణత్తిక్ఖణే ఆపత్తి, అవహారకస్స ఉద్ధారేతి యథాసమ్భవం యోజేత్వా అత్థో గహేతబ్బో ఆణత్తికథాయం ‘‘సో తం భణ్డం అవహరతి, ఆపత్తి సబ్బేసం పారాజికస్సా’’తిఆదీసు వియ. ఏత్థాపి హి ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ ఆపత్తి వుత్తా. తథా చ వక్ఖతి ‘‘అథ తం భణ్డం అవస్సం హారియం హోతి, యం పరతో సబ్బేసం ఆపత్తి పారాజికస్సాతి వుత్తం, తతో ఇమస్స తఙ్ఖణేయేవ పారాజికం హోతీతి అయం యుత్తి సబ్బత్థ వేదితబ్బా’’తి (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౨౧). సంవిదావహారే చ ‘‘ఆణత్తి నత్థీ’’తి న వత్తబ్బా ‘‘అన్తేవాసికేసు ఏకమేకస్స ఏకేకో మాసకో సాహత్థికో హోతి, పఞ్చ ఆణత్తికా’’తి వచనతో. ఆణత్తియా చ సతి ఆణాపకస్స ఆణత్తిక్ఖణేయేవ ఆపత్తి ఇచ్ఛితబ్బా, న ఉద్ధారే.

యది ఏవం ‘‘తేసు ఏకో భణ్డం అవహరతి, తస్సుద్ధారే సబ్బేసం పారాజిక’’న్తి కస్మా వుత్తన్తి? నాయం దోసో. ఏత్థ హి సబ్బేసంయేవ ఆపత్తిదస్సనత్థం అవహారకస్సపి ఆపత్తిసమ్భవట్ఠానం దస్సేన్తో ‘‘తస్సుద్ధారే సబ్బేసం పారాజిక’’న్తి ఆహ, న పన ఆణాపకానమ్పి ఉద్ధారేయేవ ఆపత్తిదస్సనత్థన్తి ఏవమత్థో గహేతబ్బో. ‘‘సమ్బహులా ఏకం ఆణాపేన్తి ‘గచ్ఛేతం ఆహరా’తి, తస్సుద్ధారే సబ్బేసం పారాజిక’’న్తిఆదీసుపి ఏవమేవ అత్థో గహేతబ్బో. అథ వా సంవిదావహారే ఆణాపకానమ్పి ఉద్ధారేయేవ ఆపత్తి, న ఆణత్తిక్ఖణేతి ఆవేణికమిదం లక్ఖణన్తి అట్ఠకథాచరియప్పమాణేన గహేతబ్బం, ఇతో వా అఞ్ఞేన పకారేన యథా అట్ఠకథాయం పుబ్బేనాపరం న విరుజ్ఝతి, తథా వీమంసిత్వా గహేతబ్బం.

సంవిధాయాతి సంవిదహిత్వా. తేన నేసం దుక్కటాపత్తియోతి ఆణత్తివసేన పారాజికాపత్తియా అసమ్భవే సతి వుత్తం. యది హి తే ఆణత్తా అవస్సం తం హరన్తి, పారాజికాపత్తియేవ నేసం దట్ఠబ్బా, న దుక్కటాపత్తి. సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స ఆణత్తికం వా సాహత్థికస్స అఙ్గం న హోతీతి భిన్నకాలవిసయత్తా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స అఙ్గం న హోతి. తథా హి సహత్థా అవహరన్తస్స ఠానాచావనే ఆపత్తి, ఆణత్తియా పన ఆణత్తిక్ఖణేయేవాతి భిన్నకాలవిసయా సాహత్థికాణత్తికేహి ఆపజ్జితబ్బాపత్తియో.

సంవిదావహారకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

సఙ్కేతకమ్మకథావణ్ణనా

౧౧౯. సఙ్కేతకమ్మకథాయం ఓచరకే వుత్తనయేనేవాతి ‘‘అవస్సం హారియే భణ్డే’’తిఆదినా వుత్తనయేన. పాళియం తం సఙ్కేతం పురే వా పచ్ఛా వాతి ఏత్థ తం సఙ్కేతన్తి సామిఅత్థే ఉపయోగవచనన్తి దట్ఠబ్బం, తస్స సఙ్కేతస్సాతి అత్థో. అథ వా తం సఙ్కేతం అసమ్పత్వా పురే వా తం సఙ్కేతం అతిక్కమ్మ పచ్ఛా వాతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. తేనేవాహ – ‘‘అజ్జాతి నియామితం తం సఙ్కేతం అతిక్కమ్మా’’తిఆది. తం నిమిత్తం పురే వా పచ్ఛా వాతి ఏత్థాపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

సఙ్కేతకమ్మకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

నిమిత్తకమ్మకథావణ్ణనా

౧౨౦. నిమిత్తకమ్మకథాయం అక్ఖినిఖణాదినిమిత్తకమ్మం పన లహుకం ఇత్తరకాలం, తస్మా తఙ్ఖణేయేవ తం భణ్డం అవహరితుం న సక్కా. తథా హి కిఞ్చి భణ్డం దూరే హోతి కిఞ్చి భారియం, తం గహేతుం యావ గచ్ఛతి, యావ ఉక్ఖిపితుం వాయమతి, తావ నిమిత్తకమ్మస్స పచ్ఛా హోతి. ఏవం సన్తేపి నిమిత్తకమ్మతో పట్ఠాయ గణ్హితుం ఆరద్ధత్తా తేనేవ నిమిత్తేన అవహరతీతి వుచ్చతి. యది ఏవం ‘‘పురేభత్తపయోగోవ ఏసో’’తి వాదో పమాణభావం ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి. న హి సఙ్కేతకమ్మం వియ నిమిత్తకమ్మం దట్ఠబ్బం. తత్థ హి కాలపరిచ్ఛేదో అత్థి, ఇధ నత్థి. కాలవసేన హి సఙ్కేతకమ్మం వుత్తం, కిరియావసేన నిమిత్తకమ్మన్తి అయమేతేసం విసేసో. ‘‘తం నిమిత్తం పురే వా పచ్ఛా వా తం భణ్డం అవహరతి, మూలట్ఠస్స అనాపత్తీ’’తి ఇదం పన తేన నిమిత్తకమ్మే కతే గణ్హితుం అనారభిత్వా సయమేవ గణ్హన్తస్స వసేన వుత్తం.

నిమిత్తకమ్మకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆణత్తికథావణ్ణనా

౧౨౧. ఆణత్తికథాయం అసమ్మోహత్థన్తి యస్మా సఙ్కేతకమ్మనిమిత్తకమ్మాని కరోన్తో ఏకో పురేభత్తాదీసు వా అక్ఖినిఖణనాదీని వా దిస్వా ‘‘గణ్హా’’తి వదతి, ఏకో గహేతబ్బభణ్డనిస్సితం కత్వా ‘‘పురేభత్తం ఏవంవణ్ణసణ్ఠానం భణ్డం గణ్హా’’తి వదతి, ఏకో ‘‘త్వం ఇత్థన్నామస్స పావద, సో అఞ్ఞస్స పావదతూ’’తిఆదినా పుగ్గలపటిపాటియా చ ఆణాపేతి, తస్మా కాలవసేన కిరియావసేన భణ్డవసేన పుగ్గలవసేన చ ఆణత్తే విసఙ్కేతావిసఙ్కేతవసేన ఏతేసు సఙ్కేతకమ్మనిమిత్తకమ్మేసు అసమ్మోహత్థం. నిమిత్తసఞ్ఞం కత్వాతి ‘‘ఈదిసం నామ భణ్డ’’న్తి వణ్ణసణ్ఠానాదివసేన గహణస్స నిమిత్తభూతం సఞ్ఞాణం కత్వా.

యథాధిప్పాయం గచ్ఛతీతి దుతియో తతియస్స, తతియో చతుత్థస్సాతి ఏవం పటిపాటియా చే వదన్తీతి వుత్తం హోతి. సచే పన దుతియో చతుత్థస్స ఆరోచేతి, న యథాధిప్పాయం ఆణత్తి గతాతి నేవత్థి థుల్లచ్చయం, పఠమం వుత్తదుక్కటమేవ హోతి. తదేవ హోతీతి భణ్డగ్గహణం వినా కేవలం సాసనప్పటిగ్గహణమత్తస్సేవ సిద్ధత్తా తదేవ థుల్లచ్చయం హోతి, న దుక్కటం నాపి పారాజికన్తి అత్థో. సబ్బత్థాతి ఈదిసేసు సబ్బట్ఠానేసు.

తేసమ్పి దుక్కటన్తి ఆరోచనపచ్చయా దుక్కటం. పటిగ్గహితమత్తేతి ఏత్థ అవస్సం చే పటిగ్గణ్హాతి, తతో పుబ్బేవ ఆచరియస్స థుల్లచ్చయం, న పన పటిగ్గహితేతి దట్ఠబ్బం. కస్మా పనస్స థుల్లచ్చయన్తి ఆహ – ‘‘మహాజనో హి తేన పాపే నియోజితో’’తి.

మూలట్ఠస్సేవ దుక్కటన్తి అయం తావ అట్ఠకథానయో, ఆచరియా పన ‘‘విసఙ్కేతత్తా ఏవ మూలట్ఠస్సాతి పాళియం అవుత్తత్తా పటిగ్గణ్హన్తస్సేవ తం దుక్కటం వుత్తం, ఇమినావ హేట్ఠా ఆగతవారేసుపి పటిగ్గణ్హన్తానం పటిగ్గహణే దుక్కటం వేదితబ్బం, తం పన తత్థ ఓకాసాభావతో అవత్వా ఇధ వుత్త’’న్తి వదన్తి.

ఏవం పున ఆణత్తియాపి దుక్కటమేవ హోతీతి పఠమం అత్థసాధకత్తాభావతో వుత్తం. ఆణత్తిక్ఖణేయేవ పారాజికోతి మగ్గానన్తరఫలం వియ అత్థసాధికాణత్తిచేతనాక్ఖణేయేవ పారాజికో. బధిరతాయాతి ఉచ్చం భణన్తో బధిరతాయ వా న సావేతీతి వుత్తం హోతి. ‘‘ఆణత్తో అహం తయా’’తి ఇమస్మిం వారే పున పటిక్ఖిపితబ్బాభావేన అత్థసాధకత్తాభావతో మూలట్ఠస్స నత్థి పారాజికం. ‘‘పణ్ణే వా సిలాయ వా యత్థ కత్థచి ‘చోరియం కాతబ్బ’న్తి లిఖిత్వా ఠపితే పారాజికమేవా’’తి తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. తం పన యస్మా అదిన్నాదానతో పరియాయకథాయ ముచ్చతి, తస్మా వీమంసిత్వా గహేతబ్బం. యది పన ‘‘అసుకస్మిం నామ ఠానే అసుకం నామ భణ్డం ఠితం, తం అవహరా’’తి పణ్ణే లిఖిత్వా కస్సచి పేసేతి, సో చే తం భణ్డం అవహరతి, ఆణత్తియా అవహటం నామ హోతీతి యుత్తం ఆణాపకస్స పారాజికం.

ఆణత్తికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆపత్తిభేదవణ్ణనా

౧౨౨. తత్థ తత్థాతి భూమట్ఠథలట్ఠాదీసు. అఙ్గఞ్చ దస్సేన్తోతి యోజేతబ్బం. వత్థుభేదేనాతి అవహరితబ్బస్స వత్థుస్స గరుకలహుకభేదేన. ఆపత్తిభేదన్తి పారాజికథుల్లచ్చయదుక్కటానం వసేన ఆపత్తిభేదం. మనుస్సభూతేన పరేన పరిగ్గహితం పరపరిగ్గహితం.

౧౨౫. న చ సకసఞ్ఞీతి ఇమినా పన పరపరిగ్గహితం వత్థు కథితం. న చ విస్సాసగ్గాహీ, న చ తావకాలికన్తి ఇమినా పన పరపరిగ్గహితసఞ్ఞా కథితా. న విస్సాసగ్గాహితాతి విస్సాసగ్గాహేన అగ్గహితభావో. న తావకాలికతాతి పచ్ఛా దాతబ్బతం కత్వా అగ్గహితభావో. అనజ్ఝావుత్థకన్తి ‘‘మమేద’’న్తి పరిగ్గహవసేన అనజ్ఝావుత్థకం అరఞ్ఞే దారుతిణపణ్ణాది. ఛడ్డితన్తి కట్ఠహారాదీహి అతిభారాదితాయ అనత్థికభావేన అరఞ్ఞాదీసు ఛడ్డితం. ఛిన్నమూలకన్తి నట్ఠం పరియేసిత్వా ఆలయసఙ్ఖాతస్స మూలస్స ఛిన్నత్తా ఛిన్నమూలం. అసామికన్తి అనజ్ఝావుత్థకాదీహి తీహి ఆకారేహి దస్సితం అసామికవత్థు. ఉభయమ్పీతి యథావుత్తలక్ఖణం అసామికం అత్తనో సన్తకఞ్చ.

ఆపత్తిభేదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అనాపత్తిభేదవణ్ణనా

౧౩౧. యాయ సేయ్యాయ సయితో కాలం కరోతి, సా అనుట్ఠానసేయ్యా నామ. ‘‘చిత్తేన పన అధివాసేతీ’’తి వుత్తమత్థం విభావేతుం ‘‘న కిఞ్చి వదతీ’’తి వుత్తం. పాకతికం కాతున్తి యత్తకం గహితం పరిభుత్తం వా, తత్తకం దాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి.

పటిదస్సామీతి యం గహితం, తదేవ వా అఞ్ఞం వా తాదిసం పున దస్సామీతి అత్థో. సఙ్ఘసన్తకే సఙ్ఘం అనుజానాపేతుమసక్కుణేయ్యత్తా కస్సచి వత్థునో అననుజానితబ్బతో చ ‘‘సఙ్ఘసన్తకం పన పటిదాతుమేవ వట్టతీ’’తి వుత్తం.

తస్మింయేవ అత్తభావే నిబ్బత్తాపీతి తస్మింయేవ మతసరీరే ఉప్పన్నాపి. వినీతవత్థూసు సాటకతణ్హాయ తస్మింయేవ మతసరీరే నిబ్బత్తపేతో వియాతి దట్ఠబ్బం. రుక్ఖాదీసు లగ్గితసాటకే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి మనుస్సేహి అపరిగ్గహితం సన్ధాయ వుత్తం. సచే పన తం ఆరక్ఖకేహి పరిగ్గహితం హోతి, గహేతుం న వట్టతీతి.

అనాపత్తిభేదవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పదభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

దారుఖణ్డాదీసు ‘‘భారియమిదం, త్వం ఏకపస్సం ఉక్ఖిపాహి, అహం ఏకపస్సం ఉక్ఖిపామీ’’తి ఉభయేసం పయోగేన ఏకస్స వత్థునో ఠానాచావనం సన్ధాయ ‘‘సాహత్థికాణత్తిక’’న్తి వుత్తం. ఇదఞ్చ కాయవాచానం ఈదిసే ఠానే అఙ్గభావమత్తదస్సనత్థం వుత్తం. యాయ పన చేతనాయ సముట్ఠాపితో పయోగో సాహత్థికో ఆణత్తికో వా పధానభావేన ఠానాచావనం సాధేతి, తస్సా వసేన ఆపత్తి కారేతబ్బా. అఞ్ఞథా సాహత్థికం వా ఆణత్తికస్స అఙ్గం న హోతి, ఆణత్తికం వా సాహత్థికస్సాతి ఇదం విరుజ్ఝతి.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

వినీతవత్థువణ్ణనా

౧౩౨. వినీతవత్థూసు సన్ధావతీతి సుట్ఠు ధావతి. విధావతీతి వివిధా నానప్పకారేన ధావతి. కాయవచీద్వారభేదం వినాపీతి కాయచోపనం వచీభేదఞ్చ వినా. పటిసఙ్ఖానబలేనాతి తథావిధచిత్తుప్పాదే ఆదీనవపచ్చవేక్ఖణబలేన.

౧౩౫. పుచ్ఛాసభాగేనాతి పుచ్ఛానురూపేన. నిరుత్తి ఏవ పథో నిరుత్తిపథో, తస్మిం నిరుత్తిపథే. తేనాహ ‘‘వోహారవచనమత్తే’’తి.

౧౩౭. యథాకమ్మం గతోతి ఇమినా తస్స మతభావం దస్సేతి. అబ్భుణ్హేతి ఇమినాపి వుత్తమేవ పరియాయన్తరేన విభావేతుం ‘‘అల్లసరీరే’’తి వుత్తం. విసభాగసరీరేతి ఇత్థిసరీరే. విసభాగసరీరత్తా అచ్చాసన్నేన న భవితబ్బన్తి ఆహ ‘‘సీసే వా’’తిఆది. వట్టతీతి విసభాగసరీరేపి అత్తనావ వుత్తవిధిం కాతుం సాటకఞ్చ గహేతుం వట్టతి. కేచి పన ‘‘కిఞ్చాపి ఇమినా సిక్ఖాపదేన అనాపత్తి, ఇత్థిరూపం పన ఆమసన్తస్స దుక్కట’’న్తి వదన్తి.

౧౩౮. కుసం సఙ్కామేత్వాతి కుసం పరివత్తేత్వా. కూటమానకూటకహాపణాదీహీతి ఆది-సద్దేన తులాకూటకంసకూటవఞ్చనాదిం సఙ్గణ్హాతి. తత్థ కూటమానం హదయభేదసిఖాభేదరజ్జుభేదవసేన తివిధం హోతి. తత్థ హదయన్తి నాళిఆదిమానభాజనానం అబ్భన్తరం, తస్స భేదో ఛిద్దకరణం హదయభేదో, సో సప్పితేలాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో హేట్ఠాఛిద్దేన మానేన ‘‘సణికం ఆసిఞ్చా’’తి వత్వా అన్తోభాజనే బహుం పగ్ఘరాపేత్వా గణ్హాతి, దదన్తో ఛిద్దం పిధాయ సీఘం పూరేత్వా దేతి. సిఖాభేదో తిలతణ్డులాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో సణికం సిఖం ఉస్సాపేత్వా గణ్హాతి, దేన్తో వేగేన పూరేత్వా సిఖం ఛిన్దన్తో దేతి. రజ్జుభేదో ఖేత్తవత్థుమిననకాలే లబ్భతి. ఖేత్తాదిం మినన్తా హి అమహన్తమ్పి మహన్తం కత్వా మినన్తి, మహన్తమ్పి అమహన్తం. కూటకహాపణో పాకటోయేవ.

తులాకూటం పన రూపకూటం అఙ్గకూటం గహణకూటం పటిచ్ఛన్నకూటన్తి చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ రూపకూటం నామ ద్వే తులా సరూపా కత్వా గణ్హన్తో మహతియా గణ్హాతి, దదన్తో ఖుద్దికాయ దేతి. అఙ్గకూటం నామ గణ్హన్తో పచ్ఛాభాగే హత్థేన తులం అక్కమతి, దదన్తో పుబ్బభాగే అక్కమతి. గహణకూటం నామ గణ్హన్తో మూలే రజ్జుం గణ్హాతి, దదన్తో అగ్గే. పటిచ్ఛన్నకూటం నామ తులం సుసిరం కత్వా అన్తో అయచుణ్ణం పక్ఖిపిత్వా గణ్హన్తో తం పచ్ఛాభాగే కరోతి, దదన్తో అగ్గభాగే.

కంసో వుచ్చతి సువణ్ణపాతి, తాయ వఞ్చనం కంసకూటం. కథం? ఏకం సువణ్ణపాతిం కత్వా అఞ్ఞా ద్వే తిస్సో లోహపాతియో సువణ్ణవణ్ణా కరోన్తి, తతో జనపదం గన్త్వా కిఞ్చిదేవ అడ్ఢం కులం పవిసిత్వా ‘‘సువణ్ణభాజనాని కిణథా’’తి వత్వా అగ్ఘే పుచ్ఛితే సమగ్ఘతరం దాతుకామా హోన్తి. తతో తేహి ‘‘కథం ఇమేసం సువణ్ణభావో జానితబ్బో’’తి వుత్తే ‘‘వీమంసిత్వా గణ్హథా’’తి సువణ్ణపాతిం పాసాణే ఘంసిత్వా సబ్బపాతియో దత్వా గచ్ఛన్తి.

వఞ్చనం నామ తేహి తేహి ఉపాయేహి పరేసం వఞ్చనం. తత్రిదమేకం వత్థు – ఏకో కిర లుద్దకో మిగఞ్చ మిగపోతకఞ్చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతి. తమేకో ధుత్తో ‘‘కిం, భో, మిగో అగ్ఘతి, కిం మిగపోతకో’’తి ఆహ. ‘‘మిగో ద్వే కహాపణే, మిగపోతకో ఏక’’న్తి చ వుత్తే ఏకం కహాపణం దత్వా మిగపోతకం గహేత్వా థోకం గన్త్వా నివత్తో ‘‘న మే, భో, మిగపోతకేన అత్థో, మిగం మే దేహీ’’తి ఆహ. తేన హి ద్వే కహాపణే దేహీతి. సో ఆహ – ‘‘నను, భో, మయా పఠమం ఏకో కహాపణో దిన్నో’’తి? ‘‘ఆమ దిన్నో’’తి. ‘‘ఇమం మిగపోతకం గణ్హ, ఏవం సో చ కహాపణో, అయఞ్చ కహాపణగ్ఘనకో మిగపోతకోతి ద్వే కహాపణా భవిస్సన్తీ’’తి. సో ‘‘కారణం వదతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా మిగపోతకం గహేత్వా మిగం అదాసీతి.

బలసాతి బలేన. పన్థఘాత-గ్గహణేన హిమవిపరామోసగుమ్బవిపరామోసాపి సఙ్గహితా. తత్థ యం హిమపాతసమయే హిమేన పటిచ్ఛన్నా హుత్వా మగ్గప్పటిపన్నం జనం మూసన్తి, అయం హిమవిపరామోసో. యం గుమ్మాదీహి పటిచ్ఛన్నా జనం మూసన్తి, అయం గుమ్బవిపరామోసో.

ఉద్ధారేయేవ పారాజికన్తి ‘‘సచే సాటకో భవిస్సతి, గణ్హిస్సామీ’’తి పరికప్పస్స పవత్తత్తా సాటకస్స చ తత్థ సబ్భావతో. పదవారేన కారేతబ్బోతి భూమియం అనిక్ఖిపిత్వావ వీమంసితత్తా వుత్తం. పరియుట్ఠితోతి అనుబద్ధో. దిస్వా హటత్తా పరికప్పావహారో న దిస్సతీతి ఇమినా పరికప్పావహారస్స అసమ్భవం దస్సేన్తో మహాపచ్చరిఆదీసు వుత్తస్స అయుత్తభావం విభావేతి. మహాఅట్ఠకథాయన్తిఆదినా పన పరికప్పావహారసమ్భవం పాళియా సంసన్దనభావఞ్చ విభావేన్తో మహాఅట్ఠకథాయం వుత్తమేవ సువుత్తన్తి దీపేతి. తేనేవ మాతికాట్ఠకథాయమ్పి మహాఅట్ఠకథానయోవ దస్సితో.

కేచీతి మహాఅట్ఠకథాయమేవ ఏకచ్చే ఆచరియా. మహాపచ్చరియం పనాతి పన-సద్దో కేచివాదతో మహాపచ్చరివాదస్స విసేససన్దస్సనత్థో. తేన కేచివాదో మహాపచ్చరివాదేనపి న సమేతీతి దస్సేతి. మహాఅట్ఠకథానయో ఏవ చ మహాపచ్చరివాదేనపి సంసన్దనతో యుత్తతరోతి విభావేతి.

అలఙ్కారభణ్డన్తి అఙ్గులిముద్దికాది అలఙ్కారభణ్డం. కుసం పాతేత్వాతి విలీవమయం వా తాలపణ్ణమయం వా కతసఞ్ఞాణం యం కిఞ్చి కుసం పాతేత్వా. సమగ్ఘతరన్తి అప్పగ్ఘతరం. పరకోట్ఠాసతో కుసే ఉద్ధటేపి న తావ కుసస్స పరివత్తనం జాతన్తి వుత్తం ‘‘ఉద్ధారే రక్ఖతీ’’తి. సివేయ్యకన్తి సివిరట్ఠే జాతం.

౧౩౯. జన్తాఘరవత్థుస్మిం యస్మా ఆనన్దత్థేరో తత్థ అనాపత్తిభావం జానాతి, తస్మా ‘‘తస్స కుక్కుచ్చం అహోసీ’’తి న వుత్తం. యస్మా చ సయం భగవతో నారోచేసి, తస్మా ‘‘ఆరోచేసీ’’తి ఏకవచనం న వుత్తం.

౧౪౦. విఘాసన్తి ఖాదితావసేసం ఉచ్ఛిట్ఠం వా. కప్పియం కారాపేత్వాతి పచాపేత్వా. అత్తగుత్తత్థాయాతి తంనిమిత్తఉపద్దవతో అత్తానం రక్ఖణత్థాయ. జిఘచ్ఛాభిభూతా హి సీహాదయో అత్తనా ఖాదియమానం గణ్హన్తానం అనత్థమ్పి కరేయ్యుం. పరానుద్దయతాయాతి సీహాదీసు పరసత్తేసు అనుకమ్పాయ. జిఘచ్ఛావినోదనత్థఞ్హి తేహి ఖాదియమానం తే పలాపేత్వా గణ్హతో తేసు అనుకమ్పా నామ న భవిస్సతి.

౧౪౧. తేకటులయాగువత్థుమ్హి వియాతి ముసావాదసామఞ్ఞతో వుత్తం. ఆణత్తేహీతి సమ్మతేన ఆణత్తేహి. ఆణత్తేనాతి సామికేహి ఆణత్తేన. అపరస్స భాగం దేహీతి అసన్తం పుగ్గలం దస్సేత్వా గహితత్తా ‘‘భణ్డదేయ్య’’న్తి వుత్తం. అఞ్ఞేనాతి యథావుత్తేహి సమ్మతాదీహి చతూహి అఞ్ఞేన. ‘‘అపరమ్పి భాగం దేహీ’’తి వుత్తేపి సఙ్ఘసన్తకత్తా అమూలకమేవ గహితన్తి ‘‘ఉద్ధారేయేవ భణ్డగ్ఘేన కారేతబ్బో’’తి వుత్తం. ఇతరేహి దీయమానన్తి సమ్మతేన, తేన ఆణత్తేన వా దీయమానం. ఏవం గణ్హతోతి ‘‘అపరమ్పి భాగం దేహీ’’తి వత్వా వా కూటవస్సాని గణేత్వా వా గణ్హతో. సుదిన్నన్తి హేట్ఠా సామికేన, తేన ఆణత్తేన వా దీయమానం గిహిసన్తకం ‘‘అపరస్స భాగం దేహీ’’తి వత్వా గణ్హతో అపరస్స అభావతో సామిసన్తకమేవ హోతీతి భణ్డదేయ్యం జాతం. ఇధ పన తేహి ఏవం దీయమానం ‘‘అపరమ్పి భాగం దేహీతి వత్వా వా కూటవస్సాని గణేత్వా వా గణ్హతో దేహీ’’తి వుత్తత్తా అఞ్ఞాతకవిఞ్ఞత్తిమత్తం ఠపేత్వా నేవ పారాజికం న భణ్డదేయ్యన్తి సుదిన్నమేవ హోతి.

౧౪౨-౩. పరిక్ఖారవత్థూసు వుత్తపరిక్ఖారస్స హేట్ఠా వుత్తభణ్డస్స చ కో విసేసో? యం పరిభోగయోగ్గం ఆభరణాదిరూపం అకత్వా యథాసభావతో ఠపితం, తం భణ్డం. యం పన తథా కత్వా పరిభుఞ్జితుం అనుచ్ఛవికాకారేన ఠపితం ఆభరణాదికం, తం పరిక్ఖారన్తి వేదితబ్బం.

౧౪౪-౧౪౬. సఙ్కామేత్వాతి ఠితట్ఠానతో అపనేత్వా. థవికన్తి ఉపాహనత్థవికాది యంకిఞ్చి థవికం. ఆహరాపేన్తేసు భణ్డదేయ్యన్తి ‘‘గహితే అత్తమనో హోతీ’’తి (మహావ. ౩౫౬) వచనతో అనత్తమనస్స సన్తకం గహితమ్పి పున దాతబ్బమేవాతి వుత్తం. ‘‘సమ్ముఖీభూతేహి భాజేతబ్బ’’న్తి (మహావ. ౩౭౯) వచనతో భాజనీయభణ్డం ఉపచారసీమట్ఠానంయేవ పాపుణాతీతి ఆహ ‘‘ఉపచారసీమాయం ఠితస్సేవ గహేతుం వట్టతీ’’తి.

౧౪౮-౯. ‘‘భణ్డదేయ్యన్తి ఉభిన్నం సాలయభావే సతి చోరస్స వా సామికస్స వా సమ్పత్తస్స కస్సచి దాతుం వట్టతీ’’తి వదన్తి. ఏసేవ నయోతి పంసుకూలసఞ్ఞాయ గహితే భణ్డదేయ్యం, థేయ్యచిత్తేన పారాజికన్తి అత్థో. గామేసూతి గామికేసు మనుస్సేసు. గామ-గ్గహణేన హేత్థ గామట్ఠా వుత్తా. వుట్ఠహన్తేసూతి గామం ఛడ్డేత్వా పలాయన్తేసు. పున ఆవసన్తే జనపదేతి జానపదికేసు పున ఆగన్త్వా వసన్తేసు.

అవిసేసేన వుత్తన్తి ‘‘సఉస్సాహా వా నిరుస్సాహా వా’’తి విసేసం అపరామసిత్వా సామఞ్ఞతో వుత్తం. న హి కతిపయానం అనుస్సాహే సతి సఙ్ఘికం అసఙ్ఘికం హోతీతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. సఉస్సాహమత్తమేవ పమాణన్తి సామికానం పరిచ్ఛిన్నభావతో వుత్తం. తతోతి గణసన్తకతో పుగ్గలసన్తకతో వా. సేనాసనత్థాయ నియమితన్తి ఇదం నిదస్సనమత్తం, చతూసు పచ్చయేసు యస్స కస్సచి అత్థాయ నియమితేపి వుత్తనయమేవ. ఇస్సరవతాయాతి పరం ఆపుచ్ఛిత్వా వా అనాపుచ్ఛిత్వా వా దాతబ్బకిచ్చం నత్థి, అయమేవేత్థ పమాణన్తి ఏవం అత్తనో ఇస్సరభావేన. అగ్ఘేన కారేతబ్బోతి అగ్ఘానురూపం దుక్కటేన థుల్లచ్చయేన వా కారేతబ్బో. ఇస్సరవతాయ పరిభుఞ్జతో గీవాతి న కేవలం ఏత్థేవ గీవా, హేట్ఠా కులసఙ్గహత్థాయ ఇస్సరవతాయ వా దిన్నేపి గీవాయేవ. సుఖాదితమేవాతి అన్తోవిహారే నిసీదిత్వా ఘణ్టిప్పహరణాదివుత్తవిధానస్స కతత్తా సుఖాదితం. సఙ్ఘికఞ్హి వేభఙ్గియభణ్డం అన్తోవిహారే వా బహిసీమాయ వా హోతు, బహిసీమాయం ఠితేహి అపలోకేత్వా భాజేతుం న వట్టతి, ఉభయత్థ ఠితమ్పి పన అన్తోసీమాయం ఠితేహి అపలోకేత్వా భాజేతుం వట్టతియేవ. తేనేవ తీసుపి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం ‘‘విహారేయేవ నిసీదిత్వా ఏవం కతత్తా సుఖాదితన్తి ఆహా’’తి. అయఞ్చ అత్థో వస్సూపనాయికక్ఖన్ధకట్ఠకథాయం ఆవి భవిస్సతి.

౧౫౦. వుత్తవాదకవత్థూసు పాళియం యుగసాటకన్తి సాటకయుగం. తులన్తి పలసతం. దోణన్తి సోళసనాళిమత్తం. పరిచ్ఛేదం పన కత్వాతి యత్తకం ఇచ్ఛితం, తత్తకం అగ్ఘవసేన వా చీవరాదిపచ్చయవసేన వా పరిచ్ఛేదం కత్వా. ఉపారమ్భాతి ‘‘భదన్తా అపరిచ్ఛేదం కత్వా వదన్తీ’’తి ఏవం దోసారోపనతో.

౧౫౩. ఛాతజ్ఝత్తన్తి జిఘచ్ఛాదుక్ఖేన పీళితఅత్తసన్తానం. ధనుకన్తి ఖుద్దకధనుకం. బద్ధో హోతీతి తిరియం బద్ధో హోతి. సునఖదట్ఠన్తి సామికేహి విస్సజ్జితసునఖేన గహితం. యట్ఠియా సహ పాతేతీతి సూకరస్స ఆగమనతో పురేతరమేవ తత్థ అబజ్ఝనత్థాయ పాతేతి. మద్దన్తో గచ్ఛతి, భణ్డదేయ్యన్తి ఏకసూకరగ్ఘనకం భణ్డం దాతబ్బం. న హి తేన మగ్గేన గచ్ఛన్తా సబ్బేవ సూకరా తేన పాసేన బజ్ఝన్తి, ఏకోయేవ పఠమతరం గచ్ఛన్తో బజ్ఝతి, తస్మా ఏకసూకరగ్ఘనకం భణ్డం దాతబ్బం. పచ్ఛా గచ్ఛతీతి తేన కతపయోగేన అగన్త్వా పచ్ఛా సయమేవ గచ్ఛతి. హేట్ఠా వుత్తేసుపి ఈదిసేసు ఠానేసు ఏసేవ నయో. ఉద్ధరిత్వా ఛడ్డేతీతి పురేతరమేవ ఉద్ధరిత్వా ఛడ్డేతి. విహారభూమియన్తి విహారసామన్తా అరఞ్ఞప్పదేసే. రక్ఖం యాచిత్వాతి రాజరాజమహామత్తాదీనం సన్తికం గన్త్వా అనుద్దిస్స రక్ఖం యాచిత్వా.

కుమీనముఖన్తి కుమీనస్స అన్తో మచ్ఛానం పవిసనముఖం. గుమ్బే ఖిపతి, భణ్డదేయ్యమేవాతి కుమీనస్స అన్తో పవిసితబ్బానం మచ్ఛానం అగ్ఘేన భణ్డదేయ్యం.

౧౫౬. వీసతింసాదివసేన పరిచ్ఛిన్నా భిక్ఖూ ఏత్థాతి పరిచ్ఛిన్నభిక్ఖుకం. థేరానన్తి ఆగన్తుకత్థేరానం. తేసమ్పీతి ఆవాసికభిక్ఖూనమ్పి. పరిభోగత్థాయాతి సఙ్ఘికపరిభోగవసేన పరిభుఞ్జనత్థాయ. గహణేతి పాఠసేసో దట్ఠబ్బో. యత్థాతి యస్మిం ఆవాసే. అఞ్ఞేసం అత్థిభావన్తి అఞ్ఞేసం ఆగన్తుకభిక్ఖూనం అత్థిభావం. తత్థాతి తాదిసే ఆవాసే. భాజేత్వా ఖాదన్తీతి ఆగన్తుకానమ్పి సమ్పత్తానం భాజేత్వా ఖాదన్తీతి అధిప్పాయో. చతూసు పచ్చయేసు సమ్మా ఉపనేన్తీతి అమ్బఫలాదీని విక్కిణిత్వా చీవరాదీసు చతూసు పచ్చయేసు సమ్మా ఉపనేన్తి. చీవరత్థాయ నియమేత్వా దిన్నాతి ‘‘ఇమేసం రుక్ఖానం ఫలాని విక్కిణిత్వా చీవరేసుయేవ ఉపనేతబ్బాని, న భాజేత్వా ఖాదితబ్బానీ’’తి ఏవం నియమేత్వా దిన్నా. తేసుపి ఆగన్తుకా అనిస్సరాతి పచ్చయపరిభోగత్థాయ నియమేత్వా దిన్నత్తా భాజేత్వా ఖాదితుం అనిస్సరా.

న తేసు…పే… ఠాతబ్బన్తి ఏత్థ ఆగన్తుకేహి హేట్ఠా వుత్తనయేన భాజేత్వా ఖాదితబ్బన్తి అధిప్పాయో. తేసం కతికాయ ఠాతబ్బన్తి ‘‘భాజేత్వా న ఖాదితబ్బ’’న్తి వా ‘‘ఏత్తకేసు రుక్ఖేసు ఫలాని గణ్హిస్సామా’’తి వా ‘‘ఏత్తకాని ఫలాని గణ్హిస్సామా’’తి వా ‘‘ఏత్తకానం దివసానం అబ్భన్తరే గణ్హిస్సామా’’తి వా ‘‘న కిఞ్చి గణ్హిస్సామా’’తి వా ఏవం కతాయ ఆవాసికానం కతికాయ ఆగన్తుకేహి ఠాతబ్బం. మహాఅట్ఠకథాయం ‘‘అనిస్సరా’’తి వచనేన దీపితోయేవ అత్థో మహాపచ్చరియం ‘‘చతున్నం పచ్చయాన’’న్తిఆదినా విత్థారేత్వా దస్సితో. పరిభోగవసేనేవాతి ఏత్థ ఏవ-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో. పరిభోగవసేన తమేవ భాజేత్వాతి యోజేతబ్బం. ఏత్థాతి ఏతస్మిం విహారే రట్ఠే వా. సేనాసనపచ్చయన్తి సేనాసనఞ్చ తదత్థాయ నియమేత్వా ఠపితఞ్చ.

లామకకోటియాతి లామకం ఆదిం కత్వా, లామకసేనాసనతో పట్ఠాయాతి వుత్తం హోతి. సేనాసనేపి తిణాదీని లామకకోటియావ విస్సజ్జేతబ్బాని, సేనాసనపరిక్ఖారాపి లామకకోటియావ విస్సజ్జేతబ్బా. మూలవత్థుచ్ఛేదం పన కత్వా న ఉపనేతబ్బన్తి ఇమినా కిం వుత్తం హోతీతి? తీసుపి గణ్ఠిపదేసు తావ ఇదం వుత్తం ‘‘సబ్బాని సేనాసనాని న విస్సజ్జేతబ్బానీతి వుత్తం హోతీ’’తి. లామకకోటియా విస్సజ్జేన్తేహిపి సేనాసనభూమియో న విస్సజ్జేతబ్బాతి అయమత్థో వుత్తో హోతీతి నో ఖన్తి, వీమంసిత్వా యం రుచ్చతి, తం గహేతబ్బం.

ధమ్మసన్తకేన బుద్ధపూజం కాతుం, బుద్ధసన్తకేన వా ధమ్మపూజం కాతుం వట్టతి, న వట్టతీతి? ‘‘తథాగతస్స ఖో ఏతం వాసేట్ఠ అధివచనం ధమ్మకాయో ఇతిపీతి చ యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭) చ వచనతో వట్టతీతి వదన్తి. కేచి పన ‘‘ఏవం సన్తే ‘యో, భిక్ఖవే, మం ఉపట్ఠహేయ్య, సో గిలానం ఉపట్ఠహేయ్యా’తి వచనతో బుద్ధసన్తకేన గిలానస్సపి భేసజ్జం కాతుం యుత్తన్తి ఆపజ్జేయ్య, తస్మా న వట్టతీ’’తి వదన్తి, తం అకారణం. న హి ‘‘యో, భిక్ఖవే, మం ఉపట్ఠహేయ్య, సో గిలానం ఉపట్ఠహేయ్యా’’తి ఇమినా అత్తనో చ గిలానస్స చ ఏకసదిసతా తదుపట్ఠానస్స వా సమఫలతా వుత్తా. అయఞ్హేత్థ అత్థో ‘‘యో మం ఓవాదానుసాసనీకరణేన ఉపట్ఠహేయ్య, సో గిలానం ఉపట్ఠహేయ్య, మమ ఓవాదకరణేన గిలానో ఉపట్ఠాతబ్బో’’తి. భగవతో చ గిలానస్స చ ఉపట్ఠానం ఏకసదిసన్తి ఏవం పనేత్థ అత్థో న గహేతబ్బో. తస్మా ‘‘యో వో, ఆనన్ద, మయా ధమ్మో చ వినయో చ దేసితో పఞ్ఞత్తో, సో వో మమచ్చయేన సత్థా’’తి వచనతో ‘‘అహఞ్చ పనిదాని ఏకో ఓవదామి అనుసాసామి, మయి పరినిబ్బుతే ఇమాని చతురాసీతి బుద్ధసహస్సాని తుమ్హే ఓవదిస్సన్తి అనుసాసిస్సన్తీ’’తి వుత్తత్తా చ బహుస్సుతం భిక్ఖుం పసంసన్తేన చ ‘‘యో బహుస్సుతో, న సో తుమ్హాకం సావకో నామ, బుద్ధో నామ ఏస చున్దా’’తి వుత్తత్తా ధమ్మగరుకత్తా చ తథాగతస్స పుబ్బనయో ఏవ పసత్థతరోతి అమ్హాకం ఖన్తి.

పణ్ణం ఆరోపేత్వాతి ‘‘ఏత్తకేహేవ రుక్ఖేహి ఏత్తకమేవ గహేతబ్బ’’న్తి పణ్ణం ఆరోపేత్వా, లిఖిత్వాతి వుత్తం హోతి. నిమిత్తసఞ్ఞం కత్వాతి సఙ్కేతం కత్వా. దారకాతి తేసం పుత్తనత్తాదయో దారకా. అఞ్ఞేపి యే కేచి గోపకా హోన్తి, తే సబ్బేపి వుత్తా. సబ్బత్థాపి గిహీనం గోపకదానే యత్తకం గోపకా దేన్తి, తత్తకం గహేతబ్బం. సఙ్ఘికే పన యథాపరిచ్ఛేదమేవ గహేతబ్బన్తి దీపితత్తా ‘‘అత్థతో ఏక’’న్తి వుత్తం.

తతోతి యథావుత్తఉపోసథాగారాదికరణత్థాయ ఠపితదారుసమ్భారతో. ఆపుచ్ఛిత్వాతి కారకసఙ్ఘం ఆపుచ్ఛిత్వా. తం సబ్బమ్పి ఆహరిత్వాతి అనాపుచ్ఛిత్వాపి తావకాలికం ఆహరిత్వా. ఆహరాపేన్తోతి ఏత్థ అనాహరాపేన్తేపి దాతబ్బమేవ. అయమేవ భిక్ఖు ఇస్సరోతి ఏకస్స భిక్ఖునో పాపుణనట్ఠానం, తతోయేవ సేనాసనతో తస్స దాతబ్బం, న చ సో తతో ఉట్ఠాపేతబ్బోతి వుత్తం హోతి.

‘‘ఉదకపూజన్తి చేతియట్ఠానేసు సిఞ్చన’’న్తి గణ్ఠిపదేసు వుత్తం. వత్తసీసేనాతి కేవలం సద్ధాయ, న వేతనాదిఅత్థాయ. సవత్థుకన్తి సహ భూమియా. తిణమత్తం పన దాతబ్బన్తి కస్మా వుత్తం, కిం తం గరుభణ్డం న హోతీతి? న హోతి. అరక్ఖితఅగోపితట్ఠానే హి వినస్సకభావేన ఠితం గరుభణ్డం న హోతి, తస్మా తాదిసం సన్ధాయ ‘‘తిణమత్తం పన దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. జగ్గిత్వాతి సంవచ్ఛరే సంవచ్ఛరే జగ్గిత్వా.

కుట్టన్తి గేహభిత్తిం. పాకారన్తి పరిక్ఖేపపాకారం. తతోతి ఛడ్డితవిహారతో. తతో ఆహరిత్వా సేనాసనం కతం హోతీతి సామన్తగామవాసీహి భిక్ఖూహి ఛడ్డితవిహారతో దారుసమ్భారాదిం ఆహరిత్వా సేనాసనం కతం హోతి.

౧౫౭. చతుభాగఉదకసమ్భిన్నేతి చతుత్థభాగేన ఉదకేన సమ్భిన్నే. ఓదనభాజనీయవత్థుస్మిన్తి ‘‘దేహి అపరస్స భాగ’’న్తి ఆగతవత్థుస్మిం.

౧౫౯. అయ్యా అత్తనా కాతుం యుత్తమ్పి న కరోన్తి, అతివియ థద్ధాతి పసాదం భిన్దిత్వా చిత్తేన కుప్పన్తి, తస్మా ‘‘పసాదానురక్ఖణత్థాయా’’తి వుత్తం. ఇద్ధిం పటిసంహరీతి ఇద్ధిం విస్సజ్జేసి. సకట్ఠానేయేవ అట్ఠాసీతి ఇద్ధియా విస్సజ్జితత్తా ఏవ ‘‘పాసాదో పున ఆగచ్ఛతూ’’తి అనధిట్ఠితేపి సయమేవ ఆగన్త్వా సకట్ఠానేయేవ అట్ఠాసి. ‘‘యావ దారకా పాసాదం ఆరోహన్తి, తావ పాసాదో తేసం సన్తికే హోతూ’’తి పుబ్బే అధిట్ఠితత్తా ఏవ చ కాలపరిచ్ఛేదం కత్వా అధిట్ఠితేన తతో పరం ఇద్ధి విస్సజ్జితా నామ హోతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘థేరో ఇద్ధిం పటిసంహరీ’’తి. యస్మా తే దారకా ఏవం గహేత్వా గతానం సన్తకా న హోన్తి, యస్మా చ ఈదిసేన పయోగేన థేరేన తే ఆనీతా నామ న హోన్తి, తస్మా థేరో ఏవమకాసీతి దట్ఠబ్బం. తేనేవాహ ‘‘వోహారవసేనా’’తిఆది. అత్తనో పకతివణ్ణం అవిజహిత్వా బహిద్ధా హత్థిఆదిదస్సనం ‘‘ఏకోపి హుత్వా బహుధా హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౮; మ. ని. ౧.౧౪౭; సం. ని. ౫.౮౪౨) ఆగతఞ్చ అధిట్ఠానవసేన నిప్ఫన్నత్తా అధిట్ఠానిద్ధి నామ. ‘‘సో పకతివణ్ణం విజహిత్వా కుమారకవణ్ణం వా దస్సేతి నాగవణ్ణం వా…పే… వివిధమ్పి సేనాబ్యూహం దస్సేతీ’’తి (పటి. మ. ౩.౧౩) ఏవం ఆగతా ఇద్ధి పకతివణ్ణవిజహనవికారవసేన పవత్తత్తా వికుబ్బనిద్ధి నామ. అత్తానం అదస్సేత్వా బహిద్ధా హత్థిఆదిదస్సనమ్పి ఏత్థేవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. పకతివణ్ణవిజహనఞ్హి నామ అత్తనో పకతిరూపస్స అఞ్ఞేసం అదస్సనం, న సబ్బేన సబ్బం తస్స నిరోధనం. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘అత్తానం అదస్సేత్వా బహిద్ధా హత్థిఆదిదస్సనమ్పి ఏత్థేవ సఙ్గహిత’’న్తి ఇదం ‘‘పకతివణ్ణం విజహిత్వా’’తి వుత్తమూలపదేన న విరుజ్ఝతి.

వినీతవత్థువణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ సారత్థదీపనియం

దుతియపారాజికవణ్ణనా సమత్తా.

అనుసాసనీకథావణ్ణనా

పరాజితకిలేసేనాతి సన్తానే పున అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనేన చతూహి మగ్గఞాణేహి సహ వాసనాయ సముచ్ఛిన్నసబ్బకిలేసేన. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. తేన సిక్ఖాపదేన సమం అఞ్ఞం అనేకనయవోకిణ్ణం గమ్భీరత్థవినిచ్ఛయం కిఞ్చి సిక్ఖాపదం న విజ్జతీతి యోజేతబ్బం. అత్థో చ వినిచ్ఛయో చ అత్థవినిచ్ఛయా, గమ్భీరా అత్థవినిచ్ఛయా అస్సాతి గమ్భీరత్థవినిచ్ఛయం. వత్థుమ్హి ఓతిణ్ణేతి చోదనావత్థుమ్హి సఙ్ఘమజ్ఝం ఓతిణ్ణే, ఏకేన ఏకస్మిం చోదితే, సయమేవ వా ఆగన్త్వా అత్తనో కతవీతిక్కమే ఆరోచితేతి వుత్తం హోతి. ఏత్థాతి ఓతిణ్ణే వత్థుమ్హి.

వినిచ్ఛయం కరోన్తేన సహసా ‘‘పారాజిక’’న్తి అవత్వా యం కత్తబ్బం, తం దస్సేతుం ‘‘పాళి’’న్తిఆదిమాహ. వినిచ్ఛయోతి పారాజికాపత్తివినిచ్ఛయో. అవత్వావాతి ‘‘త్వం పారాజికం ఆపన్నో’’తి అవత్వావ. కప్పియేపి చ వత్థుస్మిన్తి అవత్వాపి గణ్హితుం కప్పియే మాతుపితుసన్తకేపి వత్థుస్మిం. లహువత్తినోతి థేయ్యచిత్తుప్పాదేన లహుపరివత్తినో. ఆసీవిసన్తి సీఘమేవ సకలసరీరే ఫరణసమత్థవిసం.

అనుసాసనీకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పారాజికకణ్డట్ఠకథాయ పఠమభాగవణ్ణనా సమత్తా.

౩. తతియపారాజికం

తీహీతి కాయవచీమనోద్వారేహి. విభావితన్తి పకాసితం, దేసితం పఞ్ఞత్తన్తి వుత్తం హోతి.

పఠమపఞ్ఞత్తినిదానవణ్ణనా

౧౬౨. తిక్ఖత్తుం పాకారపరిక్ఖేపవడ్ఢనేనాతి తిక్ఖత్తుం పాకారపరిక్ఖేపేన నగరభూమియా వడ్ఢనేన. విసాలీభూతత్తాతి గావుతన్తరం గావుతన్తరం పుథుభూతత్తా. బారాణసిరఞ్ఞో కిర (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪౬; ఖు. పా. అట్ఠ. ౬. రతనసుత్తవణ్ణనా) అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి గబ్భో సణ్ఠాసి, సా ఞత్వా రఞ్ఞో నివేదేసి, రాజా గబ్భపరిహారం అదాసి. సా సమ్మా పరిహరియమానా గబ్భపరిపాకకాలే విజాయనఘరం పావిసి. పుఞ్ఞవన్తీనం పచ్చూససమయే గబ్భవుట్ఠానం హోతి, సా చ తాసం అఞ్ఞతరా, తేన పచ్చూససమయే అలత్తకపటలబన్ధుజీవకపుప్ఫసదిసం మంసపేసిం విజాయి. తతో ‘‘అఞ్ఞా దేవియో సువణ్ణబిమ్బసదిసే పుత్తే విజాయన్తి, అగ్గమహేసీ మంసపేసిన్తి రఞ్ఞో పురతో మమ అవణ్ణో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా తేన అవణ్ణభయేన తం మంసపేసిం ఏకస్మిం భాజనే పక్ఖిపిత్వా పటికుజ్జిత్వా రాజముద్దికాయ లఞ్ఛేత్వా గఙ్గాయ సోతే పక్ఖిపాపేసి. మనుస్సేహి ఛడ్డితమత్తే దేవతా ఆరక్ఖం సంవిదహింసు. సువణ్ణపట్టికఞ్చేత్థ జాతిహిఙ్గులకేన ‘‘బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా పజా’’తి లిఖిత్వా బన్ధింసు. తతో తం భాజనం ఊమిభయాదీహి అనుపద్దుతం గఙ్గాసోతేన పాయాసి.

తేన చ సమయేన అఞ్ఞతరో తాపసో గోపాలకకులం నిస్సాయ గఙ్గాతీరే విహరతి. సో పాతోవ గఙ్గం ఓతిణ్ణో తం భాజనం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పంసుకూలసఞ్ఞాయ అగ్గహేసి. అథేత్థ తం అక్ఖరపట్టికం రాజముద్దికాలఞ్ఛనఞ్చ దిస్వా ముఞ్చిత్వా తం మంసపేసిం అద్దస. దిస్వానస్స ఏతదహోసి ‘‘సియా గబ్భో, తథా హిస్స దుగ్గన్ధపూతిభావో నత్థీ’’తి. ఉదకప్పవాహేనాగతస్సపి హి ఉస్మా న విగచ్ఛతి, ఉస్మా చ నామ ఈదిసాయ సవిఞ్ఞాణకతాయ భవేయ్యాతి ‘‘సియా గబ్భో’’తి చిన్తేసి. పుఞ్ఞవన్తతాయ పన దుగ్గన్ధం నాహోసి సఉసుమగతాయ పూతిభావో చ. ఏవం పన చిన్తేత్వా అస్సమం నేత్వా నం సుద్ధే ఓకాసే ఠపేసి. అథ అడ్ఢమాసచ్చయేన ద్వే మంసపేసియో అహేసుం. తాపసో దిస్వా సాధుకతరం ఠపేసి. తతో పున అడ్ఢమాసచ్చయేన ఏకమేకిస్సా పేసియా హత్థపాదసీసానమత్థాయ పఞ్చ పఞ్చ పిళకా ఉట్ఠహింసు. అథ తతో అడ్ఢమాసచ్చయేన ఏకా మంసపేసి సువణ్ణబిమ్బసదిసో దారకో, ఏకా దారికా అహోసి. తేసు తాపసస్స పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి, దారకానం పుఞ్ఞుపనిస్సయతో అఙ్గుట్ఠకతో చస్స ఖీరం నిబ్బత్తి. తతో పభుతి చ ఖీరభత్తం అలభిత్థ. తాపసో భత్తం భుఞ్జిత్వా ఖీరం దారకానం ముఖే ఆసిఞ్చతి. తేసం పన యం యం ఉదరం పవిసతి, తం సబ్బం మణిభాజనగతం వియ దిస్సతి. చరిమభవే బోధిసత్తే కుచ్ఛిగతే బోధిసత్తమాతు వియ ఉదరచ్ఛవియా అచ్ఛవిప్పసన్నతాయ ఏవం తే నిచ్ఛవీ అహేసుం. అపరే ఆహు ‘‘సిబ్బిత్వా ఠపితా వియ నేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం లీనా ఛవి అహోసీ’’తి. ఏవం తే నిచ్ఛవితాయ వా లీనచ్ఛవితాయ వా ‘‘లిచ్ఛవీ’’తి పఞ్ఞాయింసు.

తాపసో దారకే పోసేన్తో ఉస్సూరే గామం భిక్ఖాయ పవిసతి, అతిదివా పటిక్కమతి. తస్స తం బ్యాపారం ఞత్వా గోపాలకా ఆహంసు – ‘‘భన్తే, పబ్బజితానం దారకపోసనం పలిబోధో, అమ్హాకం దారకే దేథ, మయం పోసేస్సామ, తుమ్హే అత్తనో కమ్మం కరోథా’’తి. తాపసో ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణి. గోపాలకా దుతియదివసే మగ్గం సమం కత్వా పుప్ఫేహి ఓకిరిత్వా ధజపటాకా ఉస్సాపేత్వా తూరియేహి వజ్జమానేహి అస్సమం ఆగతా. తాపసో ‘‘మహాపుఞ్ఞా దారకా, అప్పమాదేనేవ వడ్ఢేథ, వడ్ఢేత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆవాహం కరోథ, పఞ్చగోరసేన రాజానం తోసేత్వా భూమిభాగం గహేత్వా నగరం మాపేథ, తత్థ కుమారం అభిసిఞ్చథా’’తి వత్వా దారకే అదాసి. తే ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా దారకే నేత్వా పోసేసుం. దారకా వుడ్ఢిమన్వాయ కీళన్తా వివాదట్ఠానేసు అఞ్ఞే గోపాలకదారకే హత్థేనపి పాదేనపి పహరన్తి, తే రోదన్తి. ‘‘కిస్స రోదథా’’తి చ మాతాపితూహి వుత్తా ‘‘ఇమే నిమ్మాతాపితికా తాపసపోసితా అమ్హే అతీవ పహరన్తీ’’తి వదన్తి. తతో నేసం పోసకమాతాపితరోపి ‘‘ఇమే దారకా అఞ్ఞే దారకే విహేసేన్తి దుక్ఖాపేన్తి, న ఇమే సఙ్గహేతబ్బా, వజ్జేతబ్బా ఇమే’’తి ఆహంసు. తతో పభుతి కిర సో పదేసో ‘‘వజ్జీ’’తి వుచ్చతి యోజనసతపరిమాణేన.

అథ తం పదేసం గోపాలకా రాజానం తోసేత్వా అగ్గహేసుం. తత్థ చ నగరం మాపేత్వా సోళసవస్సుద్దేసికం కుమారం అభిసిఞ్చిత్వా రాజానం అకంసు. రజ్జసమ్పత్తిదాయకస్స కమ్మస్స కతత్తా అసమ్భిన్నే ఏవ రాజకులే ఉప్పన్నత్తా చ రాజకుమారస్స పుఞ్ఞానుభావసఞ్చోదితా దేవతాధిగ్గహితా అకంసూతి కేచి. దారకస్స దారికాయ సద్ధిం వారేయ్యం కత్వా కతికం అకంసు ‘‘బాహిరతో దారికా న ఆనేతబ్బా, ఇతో దారికా న కస్సచి దాతబ్బా’’తి. తేసం పఠమసంవాసేన ద్వే దారకా జాతా ధీతా చ పుత్తో చ. ఏవం సోళసక్ఖత్తుం ద్వే ద్వే జాతా. తతో తేసం దారకానం యథాక్కమం వడ్ఢన్తానం ఆరాముయ్యాననివాసట్ఠానపరివారసమ్పత్తిం గహేతుం అప్పహోన్తం నగరం తిక్ఖత్తుం గావుతన్తరేన గావుతన్తరేన పరిక్ఖిపింసు. తస్స పునప్పునం విసాలీకతత్తా ‘‘వేసాలీ’’త్వేవ నామం జాతం. తేన వుత్తం – ‘‘తిక్ఖత్తుం పాకారపరిక్ఖేపవడ్ఢనేన విసాలీభూతత్తా వేసాలీతి వుచ్చతీ’’తి.

ఇదమ్పి చ నగరన్తి న కేవలం రాజగహసావత్థియో యేవాతి దస్సేతి. తత్థ మహావనం నామాతిఆది మజ్ఝిమభాణకసంయుత్తభాణకానం సమానట్ఠకథా. మజ్ఝిమట్ఠకథాయఞ్హి (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౪౬) సంయుత్తట్ఠకథాయఞ్చ (సం. ని. అట్ఠ. ౩.౫.౯౮౪-౯౮౫) ఇమినావ నయేన వుత్తం. దీఘనికాయట్ఠకథాయం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౩౫౯) పన ‘‘మహావనేతి బహినగరే హిమవన్తేన సద్ధిం ఏకాబద్ధం హుత్వా ఠితం సయంజాతం వనం అత్థి, యం మహన్తభావేనేవ మహావనన్తి వుచ్చతి, తస్మిం మహావనే. కూటాగారసాలాయన్తి తస్మిం వనసణ్డే సఙ్ఘారామం పతిట్ఠాపేసుం. తత్థ కణ్ణికం యోజేత్వా థమ్భానం ఉపరి కూటాగారసాలాసఙ్ఖేపేన దేవవిమానసదిసం పాసాదం అకంసు, తం ఉపాదాయ సకలోపి సఙ్ఘారామో కూటాగారసాలాతి పఞ్ఞాయిత్థా’’తి వుత్తం. వనమజ్ఝే కతత్తా ‘‘వనం నిస్సాయా’’తి వుత్తం. ఆరామేతి సఙ్ఘారామే. హంసవట్టకచ్ఛదనేనాతి హంసవట్టకపటిచ్ఛన్నేన, హంసమణ్డలాకారేనాతి అత్థో.

అనేకపరియాయేనాతి ఏత్థ పరియాయ-సద్దో కారణవచనోతి ఆహ ‘‘అనేకేహి కారణేహీ’’తి, అయం కాయో అవిఞ్ఞాణకోపి సవిఞ్ఞాణకోపి ఏవమ్పి అసుభో ఏవమ్పి అసుభోతి నానావిధేహి కారణేహీతి అత్థో. అసుభాకారసన్దస్సనప్పవత్తన్తి కేసాదివసేన తత్థాపి వణ్ణాదితో అసుభాకారస్స సబ్బసో దస్సనవసేన పవత్తం. కాయవిచ్ఛన్దనియకథన్తి అత్తనో పరస్స చ కరజకాయే విచ్ఛన్దనుప్పాదనకథం. ముత్తం వాతిఆదినా బ్యతిరేకముఖేన కాయస్స అమనుఞ్ఞతం దస్సేతి. తత్థ ఆదితో తీహి పదేహి అదస్సనీయతాయ అసారకతాయ మజ్ఝే చతూహి దుగ్గన్ధతాయ, అన్తే ఏకేన లేసమత్తేనపి మనుఞ్ఞతాభావమస్స దస్సేతి. అథ ఖోతిఆదినా అన్వయతో సరూపేనేవ అమనుఞ్ఞతాయ దస్సనం. ఛన్దోతి దుబ్బలరాగో. రాగోతి బలవరాగో. ‘‘కేసా లోమాదీ’’తి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం విభాగేన దస్సేతుం ‘‘యేపి హీ’’తిఆది వుత్తం. అసుభాతి ఆగన్తుకేన సుభాకారేన విరహితత్తా అసుభా. అసుచినోతి అత్తనో సభావేనేవ అసుచినో. పటికూలాతి నాగరికస్స అసుచికట్ఠానం వియ జిగుచ్ఛనీయత్తా పటికూలా.

కేసా నామేతే వణ్ణతోపి పటికూలా, సణ్ఠానతోపి గన్ధతోపి ఆసయతోపి ఓకాసతోపి పటికూలాతి దస్సేన్తో ‘‘సో చ నేసం…పే… పఞ్చహి కారణేహి వేదితబ్బో’’తి ఆహ. మనుఞ్ఞేపి (విసుద్ధి. ౧.౩౮౩; విభ. అట్ఠ. ౩౫౬) హి యాగుపత్తే వా భత్తపత్తే వా కేసవణ్ణం కిఞ్చి దిస్వా ‘‘కేసమిస్సకమిదం, హరథ న’’న్తి జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం కేసా వణ్ణతో పటికూలా. రత్తిం పరిభుఞ్జన్తాపి కేససణ్ఠానం అక్కవాకం వా మకచివాకం వా ఛుపిత్వా తథేవ జిగుచ్ఛన్తి, ఏవం సణ్ఠానతోపి పటికూలా. తేలమక్ఖనపుప్ఫధూపాదిసఙ్ఖారవిరహితానఞ్చ కేసానం గన్ధో పరమజేగుచ్ఛో హోతి, తతో జేగుచ్ఛతరో అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తానం. కేసా హి వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలాపి సియుం, గన్ధేన పన పటికూలాయేవ. యథా హి దహరస్స కుమారకస్స వచ్చం వణ్ణతో హలిద్దివణ్ణం, సణ్ఠానతోపి హలిద్దిపిణ్డసణ్ఠానం, సఙ్కారట్ఠానే ఛడ్డితఞ్చ ఉద్ధుమాతకకాళసునఖసరీరం వణ్ణతో తాలపక్కవణ్ణం, సణ్ఠానతో వట్టేత్వా విస్సట్ఠముదిఙ్గసణ్ఠానం, దాఠాపిస్స సుమనమకుళసదిసాతి ఉభయమ్పి వణ్ణసణ్ఠానతో సియా అప్పటికూలం, గన్ధేన పన పటికూలమేవ, ఏవం కేసాపి సియుం వణ్ణసణ్ఠానతో అప్పటికూలా, గన్ధేన పన పటికూలాయేవాతి.

యథా పన అసుచిట్ఠానే గామనిస్సన్దేన జాతాని సూపేయ్యపణ్ణాని నాగరికమనుస్సానం జేగుచ్ఛాని హోన్తి అపరిభోగాని, ఏవం కేసాపి పుబ్బలోహితముత్తకరీసపిత్తసేమ్హాదినిస్సన్దేన జాతత్తా జేగుచ్ఛాతి ఇదం తేసం ఆసయతో పాటికుల్యం. ఇమే చ కేసా నామ గూథరాసిమ్హి ఉట్ఠితకణ్ణకం వియ ఏకతింసకోట్ఠాసరాసిమ్హి జాతా, తే సుసానసఙ్కారట్ఠానాదీసు జాతసాకం వియ పరిఖాదీసు జాతకమలకువలయాదిపుప్ఫం వియ చ అసుచిట్ఠానే జాతత్తా పరమజేగుచ్ఛాతి ఇదం తేసం ఓకాసతో పాటికుల్యం. యథా చ కేసానం, ఏవం సబ్బకోట్ఠాసానఞ్చ వణ్ణసణ్ఠానగన్ధాసయోకాసవసేన పఞ్చధా పటికూలతా వేదితబ్బాతి ఆహ ‘‘ఏవం లోమాదీన’’న్తి. పఞ్చపఞ్చప్పభేదేనాతి ఏత్థ బాహిరత్థసమాసో దట్ఠబ్బో పఞ్చ పఞ్చ పభేదా ఏతస్సాతి పఞ్చపఞ్చప్పభేదోతి.

సంవణ్ణేన్తోతి విత్థారేన్తో. అసుభాయాతి అసుభమాతికాయ. ఫాతికమ్మన్తి బహులీకారో. పఞ్చఙ్గవిప్పహీనం పఞ్చఙ్గసమన్నాగతన్తి ఏత్థ కామచ్ఛన్దో బ్యాపాదో థినమిద్ధం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం విచికిచ్ఛాతి ఇమేసం పఞ్చన్నం నీవరణానం పహానవసేన పఞ్చఙ్గవిప్పహీనతా వేదితబ్బా. న హి ఏతేసు అప్పహీనేసు ఝానం ఉప్పజ్జతి, తేనస్సేతాని పహానఙ్గానీతి వుచ్చన్తి. కిఞ్చాపి హి ఝానక్ఖణే అఞ్ఞేపి అకుసలా ధమ్మా పహీయన్తి, తథాపి ఏతానేవ విసేసేన ఝానన్తరాయకరాని. కామచ్ఛన్దేన హి నానావిసయపలోభితం చిత్తం న ఏకత్తారమ్మణే సమాధియతి, కామచ్ఛన్దాభిభూతం వా చిత్తం న కామధాతుప్పహానాయ పటిపదం పటిపజ్జతి, బ్యాపాదేన చ ఆరమ్మణే పటిహఞ్ఞమానం న నిరన్తరం పవత్తతి, థినమిద్ధాభిభూతం అకమ్మఞ్ఞం హోతి, ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చపరేతం అవూపసన్తమేవ హుత్వా పరిబ్భమతి, విచికిచ్ఛాయ ఉపహతం ఝానాధిగమసాధికం పటిపదం నారోహతి. ఇతి విసేసేన ఝానన్తరాయకరత్తా ఏతానేవ పహానఙ్గానీతి వుత్తాని.

యస్మా పన వితక్కో ఆరమ్మణే చిత్తం అభినిరోపేతి, విచారో అనుప్పబన్ధతి, తేహి అవిక్ఖేపాయ సమ్పాదితపయోగస్స చేతసో పయోగసమ్పత్తిసమ్భవా పీతి పీననం, సుఖఞ్చ ఉపబ్రూహనం కరోతి, అథ నం ససమ్పయుత్తధమ్మం ఏతేహి అభినిరోపనానుబన్ధనపీననఉపబ్రూహనేహి అనుగ్గహితా ఏకగ్గతా ఏకత్తారమ్మణే సమం సమ్మా ఆధియతి, తస్మా వితక్కో విచారో పీతి సుఖం చిత్తేకగ్గతాతి ఇమేసం పఞ్చన్నం ఉప్పత్తివసేన పఞ్చఙ్గసమన్నాగతతా వేదితబ్బా. ఉప్పన్నేసు హి ఏతేసు పఞ్చసు ఝానం ఉప్పన్నం నామ హోతి, తేనస్స ఏతాని పఞ్చ సమన్నాగతఙ్గానీతి వుచ్చన్తి. తస్మా న ఏతేహి సమన్నాగతం అఞ్ఞదేవ ఝానం నామ అత్థీతి గహేతబ్బం. యథా పన అఙ్గమత్తవసేనేవ చతురఙ్గినీ సేనా, పఞ్చఙ్గికం తూరియం అట్ఠఙ్గికో చ మగ్గోతి వుచ్చతి, ఏవమిదమ్పి అఙ్గమత్తవసేనేవ ‘‘పఞ్చఙ్గిక’’న్తి వా ‘‘పఞ్చఙ్గసమన్నాగత’’న్తి వా వుచ్చతీతి వేదితబ్బం.

ఏతాని చ పఞ్చఙ్గాని కిఞ్చాపి ఉపచారక్ఖణేపి అత్థి, అథ ఖో ఉపచారే పకతిచిత్తతో బలవతరాని, ఇధ పన ఉపచారతోపి బలవతరాని రూపావచరక్ఖణప్పత్తాని. ఏత్థ హి వితక్కో సువిసదేన ఆకారేన ఆరమ్మణే చిత్తం అభినిరోపయమానో ఉప్పజ్జతి, విచారో అతివియ ఆరమ్మణం అనుమజ్జమానో, పీతిసుఖం సబ్బావన్తమ్పి కాయం ఫరమానం. తేనేవ వుత్తం ‘‘నాస్స కిఞ్చి సబ్బావతో కాయస్స వివేకజేన పీతిసుఖేన అప్ఫుటం హోతీ’’తి. చిత్తేకగ్గతాపి హేట్ఠిమమ్హి సముగ్గపటలే ఉపరిమం సముగ్గపటలం వియ ఆరమ్మణే సుఫుసితా హుత్వా ఉప్పజ్జతి. అయమేతేసం ఇతరేహి విసేసో, తస్మా ‘‘పఞ్చఙ్గసమన్నాగత’’న్తి అప్పనాఝానమేవ విసేసేత్వా వుత్తం.

తివిధకల్యాణం దసలక్ఖణసమ్పన్నన్తి ఏత్థ పన ఝానస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన తివిధకల్యాణతా, తేసంయేవ ఆదిమజ్ఝపరియోసానానం లక్ఖణవసేన దసలక్ఖణసమ్పన్నతా వేదితబ్బా. విత్థారనయం పనేత్థ సయమేవ పకాసయిస్సతి. కిలేసచోరేహి అనభిభవనీయత్తా ఝానం ‘‘చిత్తమఞ్జూస’’న్తి వుత్తం. నిస్సాయాతి పాదకం కత్వా.

దసలక్ఖణవిభావనేనేవ తివిధకల్యాణతాపి విభావితా హోతీతి దసలక్ఖణం తావ దస్సేన్తో ‘‘తత్రిమానీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ పారిపన్థికతో చిత్తవిసుద్ధీతిఆదీనం పదానం అత్థో ‘‘తత్రాయం పాళీ’’తిఆదినా వుత్తపాళివణ్ణనాయమేవ ఆవి భవిస్సతి. తత్రాతి తస్మిం దసలక్ఖణవిభావనే. పటిపదావిసుద్ధీతి పటిపజ్జతి ఝానం ఏతాయాతి పటిపదా, గోత్రభుపరియోసానో పుబ్బభాగియో భావనానయో. పరిపన్థతో విసుజ్ఝనం విసుద్ధి, పటిపదాయ విసుద్ధి పటిపదావిసుద్ధి. సా పనాయం యస్మా ఝానస్స ఉప్పాదక్ఖణే లబ్భతి, తస్మా వుత్తం ‘‘పటిపదావిసుద్ధి ఆదీ’’తి. ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాతి విసోధేతబ్బతాదీనం అభావతో ఝానపరియాపన్నాయ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చనిప్ఫత్తియా అనుబ్రూహనా. సా పనాయం యస్మా విసేసతో ఝానస్స ఠితిక్ఖణే లబ్భతి, తేన వుత్తం ‘‘ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝే’’తి. సమ్పహంసనాతి తత్థ ధమ్మానం అనతివత్తనాదిసాధకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన పరియోదపనా. సా పన యస్మా ఝానస్స ఓసానక్ఖణే పాకటా హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సమ్పహంసనా పరియోసాన’’న్తి. ఇమాని తీణి లక్ఖణానీతి పరిపన్థతో చిత్తస్స విసుజ్ఝనాకారో, మజ్ఝిమస్స సమథనిమిత్తస్స పటిపజ్జనాకారో, తత్థ పక్ఖన్దనాకారోతి ఇమాని తీణి ఝానస్స ఆదితో ఉప్పాదక్ఖణే అప్పనాప్పత్తిలక్ఖణాని. తేహి ఆకారేహి వినా అప్పనాప్పత్తియా అభావతో అసతి చ అప్పనాయం తదభావతో ఆదికల్యాణఞ్చేవ విసుద్ధిపటిపదత్తా యథావుత్తేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతత్తా చ తిలక్ఖణసమ్పన్నఞ్చ. ఇమినా నయేన మజ్ఝపరియోసానలక్ఖణానఞ్చ యోజనా వేదితబ్బా.

కేచి పన ‘‘పటిపదావిసుద్ధి నామ ససమ్భారికో ఉపచారో, ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా నామ అప్పనా, సమ్పహంసనా నామ పచ్చవేక్ఖణా’’తి వణ్ణయన్తి, తం న యుత్తం. తథా హి సతి అఝానధమ్మేహి ఝానస్స గుణసంకిత్తనం నామ కతం హోతి. న హి భూమన్తరం భూమన్తరపరియాపన్నం హోతి, పాళియా చేతం విరుజ్ఝతి. ‘‘ఏకత్తగతం చిత్తం పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దఞ్చేవ హోతి ఉపేక్ఖానుబ్రూహితఞ్చ ఞాణేన చ సమ్పహంసిత’’న్తి (పటి. మ. ౧.౧౫౮) హి పాళియం వుత్తం. ఏత్థ హి ఏకత్తగతం చిత్తన్తి ఇన్ద్రియానం ఏకరసభావేన ఏకగ్గతాయ చ సిఖాప్పత్తియా తదనుగుణం ఏకత్తగతం ససమ్పయుత్తం అప్పనాప్పత్తం చిత్తం వుత్తం, తస్సేవ చ పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దతాది అనన్తరం వుచ్చతే. తస్మా పాళియం ఏకస్మింయేవ అప్పనాచిత్తక్ఖణే పటిపదావిసుద్ధిఆదీనం వుత్తత్తా అన్తోఅప్పనాయమేవ పరికమ్మాగమనవసేన పటిపదావిసుద్ధి, తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చవసేన ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా, ధమ్మానం అనతివత్తనాదిభావసాధనేన పరియోదాపకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన సమ్పహంసనా చ వేదితబ్బా.

కథం? యస్మిం (పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౫౮; విసుద్ధి. ౧.౧౭౫) వారే అప్పనా ఉప్పజ్జతి, తస్మిం యో నీవరణసఙ్ఖాతో కిలేసగణో తస్స ఝానస్స పరిపన్థో, తతో చిత్తం విసుజ్ఝతి, విసుద్ధత్తా ఆవరణవిరహితం హుత్వా మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి. మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం నామ సమప్పవత్తో అప్పనాసమాధియేవ, లీనుద్ధచ్చసఙ్ఖాతానం ఉభిన్నం అన్తానం అనుపగమనేన మజ్ఝిమో, సవిసేసం పచ్చనీకధమ్మానం వూపసమనతో సమథో, యోగినో సుఖవిసేసానం కారణభావతో నిమిత్తన్తి కత్వా. తస్స పన అప్పనాచిత్తస్స అనన్తరపచ్చయభూతం గోత్రభుచిత్తం సతిపి పరిత్తమహగ్గతభావభేదే పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావభేదే చ ఏకిస్సాయేవ సన్తతియా పరిణామూపగమనతో ఏకసన్తతిపరిణామనయేన తథత్తం అప్పనాసమాధివసేన సమాహితభావం ఉపగచ్ఛమానం మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి నామ. ఏవం పటిపన్నత్తా తథత్తుపగమనేన తత్థ పక్ఖన్దతి నామ. యస్మిఞ్హి ఖణే తథత్తం మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి, తస్మింయేవ ఖణే తథత్తుపగమనేన అప్పనాసమాధినా సమాహితభావూపగమనేన తత్థ పక్ఖన్దతి నామ. ఏవం తావ పురిమస్మిం గోత్రభుచిత్తే విజ్జమానా పరిపన్థవిసుద్ధిమజ్ఝిమసమథప్పటిపత్తిపక్ఖన్దనాకారా ఆగమనవసేన నిప్ఫజ్జమానా పఠమస్స ఝానస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ పటిపదావిసుద్ధీతి వేదితబ్బా. తేయేవ హి ఆకారా పచ్చయవిసేసతో ఝానక్ఖణే నిప్ఫజ్జమానా పటిపదావిసుద్ధీతి వుత్తా.

ఏవం విసుద్ధస్స పన తస్స చిత్తస్స పున సోధేతబ్బాభావతో విసోధనే బ్యాపారం అకరోన్తో విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. సమథభావూపగమనేన సమథప్పటిపన్నస్స పున సమాధానే బ్యాపారం అకరోన్తో సమథప్పటిపన్నం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. సమథప్పటిపన్నభావతో ఏవ చస్స కిలేససంసగ్గం పహాయ ఏకత్తేన ఉపట్ఠితస్స పున ఏకత్తుపట్ఠానే బ్యాపారం అకరోన్తో ఏకత్తుపట్ఠానం అజ్ఝుపేక్ఖతి నామ. ఏవం తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చవసేన ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా వేదితబ్బా.

యే పనేతే ఏవం ఉపేక్ఖానుబ్రూహితే తస్మిం ఝానచిత్తే జాతా సమాధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతా యుగనద్ధధమ్మా అఞ్ఞమఞ్ఞం అనతివత్తమానా హుత్వా పవత్తా, యాని చ సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని నానాకిలేసేహి విముత్తత్తా విముత్తిరసేన ఏకరసాని హుత్వా పవత్తాని, యఞ్చేస తదుపగం తేసం అనతివత్తనఏకరససభావానం అనుచ్ఛవికం వీరియం వాహయతి, యా చస్స తస్మిం ఖణే పవత్తా ఆసేవనా, సబ్బేపి తే ఆకారా యస్మా ఞాణేన సంకిలేసవోదానేసు తం తం ఆదీనవఞ్చ ఆనిసంసఞ్చ దిస్వా తథా తథా సమ్పహంసితత్తా విసోధితత్తా పరియోదాపితత్తా నిప్ఫన్నా, తస్మా ధమ్మానం అనతివత్తనాదిభావసాధనేన పరియోదాపకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన సమ్పహంసనా వేదితబ్బాతి వుత్తం.

అథ కస్మా సమ్పహంసనావ ‘‘పరియోసాన’’న్తి వుత్తా, న ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాతి? యస్మా తస్మిం భావనాచిత్తే ఉపేక్ఖావసేన ఞాణం పాకటం హోతి, తస్మా ఞాణకిచ్చభూతా సమ్పహంసనా ‘‘పరియోసాన’’న్తి వుత్తా. తథా హి అప్పనాకాలే భావనాయ సమప్పవత్తియా పటిపక్ఖస్స చ సుప్పహానతో పగ్గహాదీసు బ్యాపారస్స అకాతబ్బతో అజ్ఝుపేక్ఖనావ హోతి. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సమయే చిత్తస్స అజ్ఝుపేక్ఖనా విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతీ’’తి చ ఆది. సా పనాయం అజ్ఝుపేక్ఖనా ఞాణస్స కిచ్చసిద్ధియా హోతి విసేసతో ఞాణసాధనత్తా అప్పనాబ్యాపారస్స, తస్మా ఞాణకిచ్చభూతా సమ్పహంసనా ‘‘పరియోసాన’’న్తి వుత్తా. ఏవం తివిధాయ పటిపదావిసుద్ధియా లద్ధవిసేసాయ తివిధాయ ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాయ సాతిసయం పఞ్ఞిన్ద్రియస్స అధిమత్తభావేన చతుబ్బిధాపి సమ్పహంసనా సిజ్ఝతీతి ఆగమనుపేక్ఖాఞాణకిచ్చవసేన దసపి ఆకారా ఝానే ఏవ వేదితబ్బా.

ఏవం తివిధత్తగతం చిత్తన్తిఆదీని తస్సేవ చిత్తస్స థోమనవచనాని. తత్థ ఏవం తివిధత్తగతన్తి ఏవం యథావుత్తేన విధినా పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దనఉపేక్ఖానుబ్రూహనఞాణసమ్పహంసనావసేన తివిధభావం గతం. వితక్కసమ్పన్నన్తి కిలేసక్ఖోభవిరహితత్తా వితక్కేన సున్దరభావముపగతం. చిత్తస్స అధిట్ఠానసమ్పన్నన్తి తస్మింయేవ ఆరమ్మణే చిత్తస్స నిరన్తరప్పవత్తిసఙ్ఖాతేన అధిట్ఠానేన సమ్పన్నం అనూనం. యథా అధిట్ఠానవసియం అధిట్ఠానన్తి ఝానప్పవత్తి, తథా ఇధాపి చిత్తస్స అధిట్ఠానన్తి చిత్తేకగ్గతాపి యుజ్జతి. తేన హి ఏకస్మింయేవ ఆరమ్మణే చిత్తం అధిట్ఠాతి, న ఏత్థ విక్ఖిపతీతి. సమాధిసమ్పన్నన్తి విసుం వుత్తత్తా పన వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బో. అథ వా సమాధిస్సేవ ఝానఙ్గసఙ్గహితత్తా ‘‘చిత్తస్స అధిట్ఠానసమ్పన్న’’న్తి ఝానఙ్గపఞ్చకవసేన వుత్తం. సమాధిసమ్పన్నన్తి ఇన్ద్రియసఙ్గహితత్తా ఇన్ద్రియపఞ్చకవసేన.

అసుభసఞ్ఞాపరిచితేనాతి సకలం కాయం అసుభన్తి పవత్తాయ సఞ్ఞాయ సహగతత్తా ఝానం అసుభసఞ్ఞా, తేన పరిచితేన పరిభావితేన. చేతసాతి చిత్తేన. బహులన్తి అభిణ్హం. విహరతోతి విహరన్తస్స, అసుభసమాపత్తిబహులస్సాతి అత్థో. మేథునధమ్మసమాపత్తియాతి మేథునధమ్మేన సమఙ్గిభావతో. పటిలీయతీతి ఏకపస్సేన నిలీయతి నిలీనం వియ హోతి. పటికుటతీతి సఙ్కుచతి. పటివత్తతీతి నివత్తతి. న సమ్పసారీయతీతి న విసరతి, అభిరతివసేన న పక్ఖన్దతీతి అత్థో. అథ వా పటిలీయతీతి సఙ్కుచతి తత్థ పటికూలతాయ సణ్ఠితత్తా. పటికుటతీతి అపసక్కతి న ఉపసక్కతి. పటివత్తతీతి నివత్తతి, తతో ఏవ న సమ్పసారీయతీతి. న్హారుదద్దులన్తి న్హారుఖణ్డం న్హారువిలేఖనం వా.

అద్ధమాసన్తి అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం. పటిసల్లీయితున్తి యథావుత్తకాలం పటి పటి దివసే దివసే సమాపత్తియం ధమ్మచిన్తాయ చిత్తం నిలీయితుం. పయుత్తవాచన్తి పచ్చయపటిసంయుత్తవాచం, బుద్ధా ఇమేసు దివసేసు పిణ్డాయ న చరన్తి, విహారేయేవ నిసీదన్తి, తేసం దిన్నం మహప్ఫలం హోతీతి ఆదివచనం.

కల్యాణూపనిస్సయవసేనాతి పబ్బజ్జాయ ఉపనిస్సయవసేన. పరే కిరాతి కిర-సద్దో అరుచిసూచనత్థో. తేనాహ ‘‘ఇదం పన ఇచ్ఛామత్త’’న్తి, పవత్తిఅజాననం ఆరోచయితాభావో ఞాతే నివారణఞ్చాతి ఇదం తేసం ఇచ్ఛామత్తం, న పన కారణన్తి అత్థో. అపరే పన వదన్తి ‘‘ఏతస్మిం కిర అడ్ఢమాసే న కోచి బుద్ధవేనేయ్యో అహోసి, అథ సత్థా ఇమం అడ్ఢమాసం ఫలసమాపత్తిసుఖేన వీతినామేస్సామి, ఇతి మయ్హఞ్చేవ సుఖవిహారో భవిస్సతి, అనాగతే చ పచ్ఛిమా జనతా ‘సత్థాపి గణం పహాయ ఏకకో విహాసి, కిమఙ్గం పన మయ’న్తి దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జిస్సతి, తదస్స భవిస్సతి దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయాతి ఇమినా కారణేన ఏవమాహా’’తి. నేవ కోచి భగవన్తం ఉపసఙ్కమతీతి ఠపేత్వా పిణ్డపాతనీహారకం అఞ్ఞో కోచి నేవ భగవన్తం ఉపసఙ్కమతి, భిక్ఖుసఙ్ఘో పన సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఏకం భిక్ఖుం అదాసి. సో పాతోవ గన్ధకుటిపరివేణసమ్మజ్జనముఖోదకదన్తకట్ఠదానాదీని సబ్బకిచ్చాని తస్మిం తస్మిం ఖణే కత్వా అపగచ్ఛతి.

అనేకకారణసమ్మిస్సోతి ఏత్థ కాయస్స అసుచిదుగ్గన్ధజేగుచ్ఛపటికూలతావ అనేకకారణం. మణ్డనకపకతికోతి అలఙ్కారకసభావో. కోచి తరుణోపి యువా న హోతి, కోచి యువాపి మణ్డనకజాతికో న హోతి యథా ఉపసన్తసభావో ఆలసియబ్యసనాదీహి వా అభిభూతో, ఇధ పన దహరో చేవ యువా చ మణ్డనకజాతికో చ అధిప్పేతో. పఠమయోబ్బనం నామ పన్నరసవస్సతో యావ ద్వత్తింస సంవచ్ఛరాని, సోళసవస్సతో వా యావ తేత్తింస వస్సాని. కుణపన్తి మతకళేవరం, అహిస్స కుణపం అహికుణపం. ఏవం ఇతరానిపి. అతిపటికూలజిగుచ్ఛనీయసభావతో చేత్థ ఇమానేవ తీణి వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. అఞ్ఞేసఞ్హి సససూకరాదీనం కుణపం మనుస్సా కటుకభణ్డాదీహి అభిసఙ్ఖరిత్వా పరిభుఞ్జన్తిపి, ఇమేసం పన కుణపం అభినవమ్పి జిగుచ్ఛన్తియేవ, కో పన వాదో కాలాతిక్కమేన పూతిభూతే. అతిపటికూలజిగుచ్ఛనీయతా చ నేసం అతివియ దుగ్గన్ధతాయ, సా చ అహీనం తిఖిణకోపతాయ కుక్కురమనుస్సానం ఓదనకుమ్మాసూపచయతాయ చ సరీరస్స హోతీతి వదన్తి.

సమణకుత్తకోతి సమణకిచ్చకో, కాసావనివాసనాదివసేన సమణకిచ్చకారీతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘సమణవేసధారకో’’తి. సబ్బమకంసూతి పుథుజ్జనా సావజ్జేపి తత్థ అనవజ్జసఞ్ఞినో హుత్వా కరణకారాపనసమనుఞ్ఞతాదిభేదం సబ్బమకంసు. లోహితకన్తి ఏత్థ ‘‘లోహితగత’’న్తిపి పఠన్తి. వగ్గూతి మతా వగ్గుమతా. పుఞ్ఞసమ్మతాతి పుజ్జభవఫలనిబ్బత్తనేన సత్తానం పుననేన విసోధనేన పుఞ్ఞన్తి సమ్మతా. పవాహేస్సామీతి గమయిస్సామి, విసోధేస్సామీతి అత్థో.

౧౬౩. మారధేయ్యం వుచ్చతి తేభూమకా ధమ్మా. వచనత్థతో పన మారస్స ధేయ్యం మారధేయ్యం. ధేయ్యన్తి ఠానం వత్థు నివాసో గోచరో. మారో వా ఏత్థ ధియతి తిట్ఠతి పవత్తతీతి మారధేయ్యం, మారోతి చేత్థ కిలేసమారో అధిప్పేతో, కిలేసమారవసేనేవ చ దేవపుత్తమారస్స కామభవే ఆధిపచ్చన్తి. మారవిసయం నాతిక్కమిస్సతీతి చిన్తేత్వాతి ఏవమయం సంవేగం పటిలభిత్వా మారవిసయం అతిక్కమేయ్యాపి, మయా పన ఏవం వుత్తే ఉప్పన్నం సంవేగం పటిప్పస్సమ్భేత్వా మారవిసయం నాతిక్కమిస్సతీతి ఏవం చిన్తేత్వా. ద్వివచనన్తి ద్విక్ఖత్తుం వచనం, ఆమేడితవచనన్తి వుత్తం హోతి. నియోజేన్తీతి ఏత్థ అయం అన్ధబాలా దేవతా ఏవం ఉప్పన్నసంవేగమూలకం సమణధమ్మం కత్వా ‘‘అయం మారవిసయం అతిక్కమేయ్యాపీ’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో అఞ్ఞాణతాయ ‘‘మతా సంసారతో ముచ్చన్తీ’’తి ఏవంలద్ధికాపి సమానా అత్తనో లద్ధివసేన మతా భిక్ఖూ సంసారతో ముచ్చన్తీతి ఇమమత్థం అనుపపరిక్ఖిత్వా తం తత్థ నియోజేసీతి వేదితబ్బం.

కిఞ్చాపి అసుభకథం కథేన్తేన భగవతా యథా తేసం భిక్ఖూనం మరణభయం న భవిస్సతి, తథా దేసితత్తా భిక్ఖూనఞ్చ తం ధమ్మకథం సుత్వా అసుభభావనానుయోగేన కాయే విగతఛన్దరాగతాయ మరణస్స అభిపత్థితభావతో భయం నత్థి, తం పన అసిహత్థం తథా విచరన్తం దిస్వా తదఞ్ఞేసం భిక్ఖూనం ఉప్పజ్జనకభయం సన్ధాయ ‘‘హోతియేవ భయ’’న్తిఆది వుత్తన్తి వదన్తి. ‘‘అత్తనాపి అత్తానం జీవితా వోరోపేన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి జీవితా వోరోపేన్తీ’’తి వుత్తత్తా ‘‘సబ్బానిపి తాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని జీవితా వోరోపేసీ’’తి ఇదం యేభుయ్యవసేన వుత్తన్తి గహేతబ్బం. అప్పకఞ్హి ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి ‘‘పఞ్చసతానీ’’తి వుత్తం. తస్మా యే చ అత్తనావ అత్తానం అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ జీవితా వోరోపేసుం, తే ఠపేత్వా అవసేసే పుథుజ్జనభిక్ఖూ సబ్బే చ అరియే అయం జీవితా వోరోపేసీతి వేదితబ్బం.

౧౬౪. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఏత్థ పటిసల్లానన్తి తేహి తేహి సత్తసఙ్ఖారేహి పటినివత్తిత్వా అపసక్కిత్వా సల్లానం నిలీయనం వివేచనం, కాయచిత్తేహి తతో వివిత్తతా ఏకీభావోతి వుత్తం హోతి. తేనాహ ‘‘ఏకీభావతో’’తి, పవివేకతోతి అత్థో. ఏకీభావోతి హి కాయచిత్తవివేకో వుత్తో. వుట్ఠితోతి తతో దువిధవివేకతో భవఙ్గుప్పత్తియా రూపారమ్మణాదిసఙ్ఖారసమాయోగేన గహట్ఠపబ్బజితాదిసత్తసమాగమేన చ అపేతో. ఉద్దేసం పరిపుచ్ఛం గణ్హన్తీతి అత్తనో అత్తనో ఆచరియానం సన్తికే గణ్హన్తి. కామం దసానుస్సతిగ్గహణేనేవ ఆనాపానస్సతిపి గహితా, సా పన తత్థ సన్నిపతితభిక్ఖూసు బహూనం సప్పాయా సాత్థికా చ, తస్మా పున గహితా. తథా హి భగవా తమేవ కమ్మట్ఠానం తేసం భిక్ఖూనం కథేసి. ఆహారే పటికూలసఞ్ఞా అసుభకమ్మట్ఠానసదిసా, చత్తారో పన ఆరుప్పా ఆదికమ్మికానం అననురూపాతి తేసం ఇధ అగ్గహణం దట్ఠబ్బం.

వేసాలిం ఉపనిస్సాయాతి వేసాలీనగరం గోచరగామం కత్వా. ఉపట్ఠానసాలాయన్తి ధమ్మసభాయం. ముహుత్తేనేవాతి సత్థరి సద్ధమ్మే చ గారవేన ఉపగతభిక్ఖూనం వచనసమనన్తరమేవ ఉట్ఠహింసూతి కత్వా వుత్తం. బుద్ధకాలే కిర భిక్ఖూ భగవతో సన్దేసం సిరసా సమ్పటిచ్ఛితుం ఓహితసోతా విహరన్తి. యస్సాతి యస్స కత్తబ్బస్స. కాలన్తి దేసనాకాలం సన్ధాయ వదతి.

పఠమపఞ్ఞత్తినిదానవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆనాపానస్సతిసమాధికథావణ్ణనా

౧౬౫. అరహత్తప్పత్తియాతి అరహత్తప్పత్తిఅత్థాయ. అఞ్ఞం పరియాయన్తి అరహత్తాధిగమత్థాయ అఞ్ఞమ్పి కారణం. ఆచిక్ఖన్తోతి పసంసాపుబ్బకం దేసేన్తో, పసంసా చ తత్థ అభిరుచిజననేన ఉస్సాహనత్థా. తఞ్హి సుత్వా భిక్ఖూ ‘‘భగవా ఇమం సమాధిం అనేకేహి ఆకారేహి పసంసతి, సన్తో కిరాయం సమాధి పణీతో చ అసేచనకో చ సుఖో చ విహారో, పాపధమ్మే చ ఠానసో అన్తరధాపేతీ’’తి సఞ్జాతాభిరుచినో ఉస్సాహజాతా సక్కచ్చం అనుయుఞ్జితబ్బం పటిపజ్జితబ్బం మఞ్ఞన్తి.

అత్థయోజనక్కమన్తి అత్థఞ్చ యోజనక్కమఞ్చ. భగవా అత్తనో పచ్చక్ఖభూతం సమాధిం దేసనానుభావేన తేసమ్పి భిక్ఖూనం ఆసన్నం పచ్చక్ఖఞ్చ కరోన్తో సమ్పిణ్డనవసేన ‘‘అయమ్పి ఖో’’తిఆదిమాహ. అస్సాసపస్సాసపరిగ్గాహికాతి దీఘరస్సాదివిసేసేహి సద్ధిం అస్సాసపస్సాసే పరిచ్ఛిజ్జ గాహికా, తే ఆరబ్భ పవత్తాతి అత్థో.

ఇదాని యథావుత్తమత్థం పాళియా విభావేన్తో ఆహ ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది. తత్థ నో పస్సాసో నో అస్సాసోతి సో సోయేవ అత్థో పటిసేధేన విసేసేత్వా వుత్తో. అస్సాసవసేనాతి అస్సాసం ఆరమ్మణం కత్వాతి వుత్తం హోతి. పస్సాసవసేనాతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. ఉపట్ఠానం సతీతి అసమ్ముస్సనతాయ తమేవ అస్సాసం పస్సాసఞ్చ ఉపగన్త్వా ఠానం సతి నామాతి అత్థో. ఏత్తావతా ఆనాపానేసు సతి ఆనాపానస్సతీతి అయమత్థో వుత్తో హోతి. ఇదాని సతివసేనేవ పుగ్గలం నిద్దిసితుకామేన ‘‘యో అస్ససతి, తస్సుపట్ఠాతి, యో పస్ససతి, తస్సుపట్ఠాతీ’’తి వుత్తం. యో అస్ససతి, తస్స సతి అస్సాసం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతి. యో పస్ససతి, తస్స సతి పస్సాసం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతీతి అత్థో.

యుత్తోతి సమ్పయుత్తో. ఆనాపానస్సతియన్తి ఆనాపానస్సతియం పచ్చయభూతాయన్తి అత్థో. పురిమస్మిఞ్హి అత్థే సమాధిస్స సతియా సహజాతాదిపచ్చయభావో వుత్తో సమ్పయుత్తవచనతో, దుతియస్మిం పన ఉపనిస్సయభావోపి. ఉపచారజ్ఝానసహగతా హి సతి అప్పనాసమాధిస్స ఉపనిస్సయో హోతీతి ఉభయథాపి సహజాతాదీనం సత్తన్నమ్పి పచ్చయానం వసేన పచ్చయభావం దస్సేతి. ‘‘పున చపరం, ఉదాయి, అక్ఖాతా మయా సావకానం పటిపదా, యథాపటిపన్నా మే సావకా చత్తారో సతిపట్ఠానే భావేన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౨౪౭) ఉప్పాదనవడ్ఢనట్ఠేన భావనాతి వుచ్చతీతి తదుభయవసేన అత్థం దస్సేన్తో ‘‘భావితోతి ఉప్పాదితో వడ్ఢితో చా’’తి ఆహ. తత్థ భావం విజ్జమానతం ఇతో గతోతి భావితో, ఉప్పాదితో పటిలద్ధమత్తోతి అత్థో. ఉప్పన్నో పన లద్ధాసేవనో భావితో, పగుణభావం ఆపాదితో వడ్ఢితోతి అత్థో. బహులీకతోతి బహులం పవత్తితో. తేన ఆవజ్జనాదివసీభావప్పత్తిమాహ. యో హి వసీభావం ఆపాదితో, సో ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితబ్బతో పునప్పునం పవత్తిస్సతి. తేన వుత్తం ‘‘పునప్పునం కతో’’తి. యథా ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో (మ. ని. ౧.౧౩౯; అ. ని. ౪.౨౪౧) వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౨౬; సం. ని. ౨.౧౫౨) చ ఏవమాదీసు పఠమపదే వుత్తో ఏవ-సద్దో దుతియాదీసుపి వుత్తోయేవ హోతి, ఏవమిధాపీతి ఆహ ‘‘ఉభయత్థ ఏవ-సద్దేన నియమో వేదితబ్బో’’తి.

ఉభయపదనియమేన లద్ధగుణం దస్సేతుం ‘‘అయం హీ’’తిఆది వుత్తం. అసుభకమ్మట్ఠానన్తి అసుభారమ్మణం ఝానమాహ. తఞ్హి అసుభేసు యోగకమ్మభావతో యోగినో సుఖవిసేసానం కారణభావతో చ ‘‘అసుభకమ్మట్ఠాన’’న్తి వుచ్చతి. కేవలన్తి ఇమినా ఆరమ్మణం నివత్తేతి. పటివేధవసేనాతి ఝానపటివేధవసేన. ఝానఞ్హి భావనావిసేసేన ఇజ్ఝన్తం అత్తనో విసయం పటివిజ్ఝన్తమేవ పవత్తతి యథాసభావతో పటివిజ్ఝీయతి చాతి పటివేధోతి వుచ్చతి. ఓళారికారమ్మణత్తాతి బీభచ్ఛారమ్మణత్తా. పటికూలారమ్మణత్తాతి జిగుచ్ఛితబ్బారమ్మణత్తా. పరియాయేనాతి కారణేన లేసన్తరేన వా. ఆరమ్మణసన్తతాయపీతి అనుక్కమేన విచేతబ్బతం పత్తారమ్మణస్స పరమసుఖుమతం సన్ధాయాహ. సన్తే హి సన్నిసిన్నే ఆరమ్మణే పవత్తమానో ధమ్మో సయమ్పి సన్నిసిన్నోవ హోతి. తేనాహ – ‘‘సన్తో వూపసన్తో నిబ్బుతో’’తి, నిబ్బుతసబ్బపరిళాహోతి అత్థో. ఆరమ్మణసన్తతాయ తదారమ్మణానం ధమ్మానం సన్తతా లోకుత్తరధమ్మారమ్మణాహి పచ్చవేక్ఖణాహి దీపేతబ్బా.

నాస్స సన్తపణీతభావావహం కిఞ్చి సేచనన్తి అసేచనకో, అసేచనకత్తా అనాసిత్తకో, అనాసిత్తకత్తా ఏవ అబ్బోకిణ్ణో అసమ్మిస్సో పరికమ్మాదినా, తతోయేవ పాటియేక్కో, విసుంయేవేకో ఆవేణికో అసాధారణో. సబ్బమేతం సరసతో ఏవ సన్తభావం దస్సేతుం వుత్తం, పరికమ్మం వా సన్తభావనిమిత్తం. పరికమ్మన్తి చ కసిణకరణాదినిమిత్తుప్పాదపరియోసానం, తాదిసం ఇధ నత్థీతి అధిప్పాయో. తదా హి కమ్మట్ఠానం నిరస్సాదత్తా అసన్తం అప్పణీతం సియా. ఉపచారేన వా నత్థి ఏత్థ సన్తతాతి యోజనా. యథా ఉపచారక్ఖణే నీవరణవిగమేన అఙ్గపాతుభావేన చ పరేసం సన్తతా హోతి, న ఏవమిమస్స. అయం పన ఆదిమనసి…పే… పణీతో చాతి యోజనా. కేచీతి ఉత్తరవిహారవాసికే సన్ధాయాహ. అనాసిత్తకోతి ఉపసేచనేన అనాసిత్తకో. తేనాహ ‘‘ఓజవన్తో’’తి, ఓజవన్తసదిసోతి అత్థో. మధురోతి ఇట్ఠో. చేతసికసుఖప్పటిలాభసంవత్తనం తికచతుక్కజ్ఝానవసేన ఉపేక్ఖాయ వా సన్తభావేన సుఖగతికత్తా సబ్బేసమ్పి వసేన వేదితబ్బం. ఝానసముట్ఠానపణీతరూపఫుటసరీరతావసేన పన కాయికసుఖప్పటిలాభసంవత్తనం దట్ఠబ్బం, తఞ్చ ఖో ఝానతో వుట్ఠితకాలే. ఇమస్మిం పక్ఖే అప్పితప్పితక్ఖణేతి ఇదం హేతుమ్హి భుమ్మవచనం దట్ఠబ్బం.

అవిక్ఖమ్భితేతి ఝానేన సకసన్తానతో అనీహటే అప్పహీనే. అకోసల్లసమ్భూతేతి అకోసల్లం వుచ్చతి అవిజ్జా, తతో సమ్భూతే. అవిజ్జాపుబ్బఙ్గమా హి సబ్బే పాపధమ్మా. ఖణేనేవాతి అత్తనో పవత్తిక్ఖణేనేవ. అన్తరధాపేతీతి ఏత్థ అన్తరధాపనం వినాసనం. తం పన ఝానకత్తుకస్స ఇధాధిప్పేతత్తా పరియుట్ఠానప్పహానం హోతీతి ఆహ ‘‘విక్ఖమ్భేతీ’’తి. వూపసమేతీతి విసేసేన ఉపసమేతి. విసేసేన ఉపసమనం పన సమ్మదేవ ఉపసమనం హోతీతి ఆహ ‘‘సుట్ఠు ఉపసమేతీ’’తి.

నను చ అఞ్ఞోపి సమాధి అత్తనో పవత్తిక్ఖణేనేవ పటిపక్ఖధమ్మే అన్తరధాపేతి వూపసమేతి, అథ కస్మా అయమేవ సమాధి ఏవం విసేసేత్వా వుత్తోతి? పుబ్బభాగతో పట్ఠాయ నానావితక్కవూపసమనసబ్భావతో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఆనాపానస్సతి భావేతబ్బా వితక్కుపచ్ఛేదాయా’’తి (అ. ని. ౯.౧; ఉదా. ౩౧). అపిచ తిక్ఖపఞ్ఞస్స ఞాణుత్తరస్సేతం కమ్మట్ఠానం, ఞాణుత్తరస్స చ కిలేసప్పహానం ఇతరేహి సాతిసయం యథా సద్ధాధిముత్తేహి దిట్ఠిప్పత్తస్స, తస్మా ఇమం విసేసం సన్ధాయ ‘‘ఠానసో అన్తరధాపేతి వూపసమేతీ’’తి వుత్తం. అథ వా నిమిత్తపాతుభావే సతి ఖణేనేవ అఙ్గపాతుభావసబ్భావతో అయమేవ సమాధి ‘‘ఠానసో అన్తరధాపేతి వూపసమేతీ’’తి వుత్తో యథా తం మహతో అకాలమేఘస్స ఉట్ఠితస్స ధారానిపాతే ఖణేనేవ పథవియం రజోజల్లస్స వూపసమో. తేనేవాహ ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, మహా అకాలమేఘో ఉట్ఠితో’’తిఆది. సాసనికస్స ఝానభావనా యేభుయ్యేన నిబ్బేధభాగియావ హోతీతి ఆహ ‘‘నిబ్బేధభాగియత్తా’’తి. బుద్ధానం పన ఏకంసేన నిబ్బేధభాగియావ హోతి. ఇమమేవ హి కమ్మట్ఠానం భావేత్వా సబ్బేపి సమ్మాసమ్బుద్ధా సమ్మాసమ్బోధిం అధిగచ్ఛన్తి, అరియమగ్గస్స పాదకభూతో అయం సమాధి అనుక్కమేన వడ్ఢిత్వా అరియమగ్గభావం ఉపగతో వియ హోతీతి ఆహ ‘‘అనుపుబ్బేన అరియమగ్గవుడ్ఢిప్పత్తో’’తి. అయం పనత్థో విరాగనిరోధపటినిస్సగ్గానుపస్సనానం వసేన సమ్మదేవ యుజ్జతి.

కథన్తి ఇదం పుచ్ఛనాకారవిభావనపదం, పుచ్ఛా చేత్థ కథేతుకమ్యతావసేన అఞ్ఞేసం అసమ్భవతో, సా చ ఉపరి దేసనం ఆరుళ్హానం సబ్బేసం పకారవిసేసానం ఆమసనవసేనాతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘కథన్తి…పే… విత్థారేతుకమ్యతాపుచ్ఛా’’తి ఆహ. కథం బహులీకతోతి ఏత్థాపి ఆనాపానస్సతిసమాధీతి పదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తత్థ కథన్తి ఆనాపానస్సతిసమాధిబహులీకారం నానప్పకారతో విత్థారేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. బహులీకతో ఆనాపానస్సతిసమాధీతి తథా పుట్ఠధమ్మనిదస్సనన్తి ఇమమత్థం ‘‘ఏసేవ నయో’’తి ఇమినాయేవ అతిదిస్సతి. హేట్ఠా పపఞ్చవసేన వుత్తమత్థం సుఖగ్గహణత్థం సఙ్గహేత్వా దస్సేన్తో ‘‘అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో’’తి ఆహ, పిణ్డత్థోతి వుత్తం హోతి.

తమత్థన్తి తం ‘‘కథం భావితో’’తిఆదినా పుచ్ఛావసేన సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం. ‘‘ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౯౧; అ. ని. ౩.౬౧) ఇధ-సద్దో లోకం ఉపాదాయ వుత్తో. ‘‘ఇధేవ తిట్ఠమానస్సా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౬౯) ఓకాసం. ‘‘ఇధాహం, భిక్ఖవే, భుత్తావీ అస్సం పవారితో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౦) పదపూరణమత్తం. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం పరియాపుణాతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౭౩) పన సాసనం. ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ’’తి ఇధాపి సాసనమేవాతి దస్సేన్తో ‘‘భిక్ఖవే, ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖూ’’తి వత్వా తమేవత్థం పాకటం కత్వా దస్సేతుం ‘‘అయం హీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బప్పకారఆనాపానస్సతిసమాధినిబ్బత్తకస్సాతి సబ్బప్పకారగ్గహణం సోళస పకారే సన్ధాయ. తే హి ఇమస్మింయేవ సాసనే. బాహిరకా హి జానన్తా ఆదితో చతుప్పకారమేవ జానన్తి. తేనాహ ‘‘అఞ్ఞసాసనస్స తథాభావప్పటిసేధనో’’తి, యథావుత్తస్స పుగ్గలస్స నిస్సయభావప్పటిసేధనోతి అత్థో. ఏతేన ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే’’తి ఇదం అన్తోగధఏవ-సద్దన్తి దస్సేతి. సన్తి హి ఏకపదానిపి అవధారణాని యథా వాయుభక్ఖోతి. తేనేవాహ ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో’’తిఆది. పరిపుణ్ణసమణకరణధమ్మో హి యో, సో సబ్బప్పకారఆనాపానస్సతిసమాధినిబ్బత్తకో. పరప్పవాదాతి పరేసం అఞ్ఞతిత్థియానం నానప్పకారవాదా తిత్థాయతనాని.

అరఞ్ఞాదికస్సేవ భావనానురూపసేనాసనతం దస్సేతుం ‘‘ఇమస్స హీ’’తిఆది వుత్తం. దుద్దమో దమథం అనుపగతో గోణో కూటగోణో. యథా థనేహి సబ్బసో ఖీరం న పగ్ఘరతి, ఏవం దోహపటిబన్ధినీ కూటధేను. అస్సాతి గోపస్స. రూపసద్దాదికే పటిచ్చ ఉప్పజ్జనకఅస్సాదో రూపారమ్మణాదిరసో. పుబ్బే ఆచిణ్ణారమ్మణన్తి పబ్బజితతో పుబ్బే, అనాదిమతి వా సంసారే పరిచితారమ్మణం. ఉపచారవసేన ఉపనిసీదతి, అప్పనావసేన ఉపనిపజ్జతీతి యోజేతబ్బం.

ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. నిబన్ధేయ్యాతి బన్ధేయ్య. సతియాతి సమ్మదేవ కమ్మట్ఠానసల్లక్ఖణవసప్పవత్తాయ సతియా. ఆరమ్మణేతి కమ్మట్ఠానారమ్మణే. దళ్హన్తి థిరం, యథా సతోకారిస్స ఉపచారప్పనాభేదో సమాధి ఇజ్ఝతి, తథా థామగతం కత్వాతి అత్థో.

ముద్ధభూతన్తి సన్తతాదివిసేసగుణవన్తతాయ బుద్ధాదీహి అరియేహి సమాసేవితభావతో చ ముద్ధసదిసం, ఉత్తమన్తి అత్థో. విసేసాధిగమదిట్ఠధమ్మసుఖవిహారపదట్ఠానన్తి సబ్బేసం బుద్ధానం ఏకచ్చానం పచ్చేకబుద్ధానం బుద్ధసావకానఞ్చ విసేసాధిగమస్స చేవ అఞ్ఞకమ్మట్ఠానేన అధిగతవిసేసానం దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారస్స చ పదట్ఠానభూతం. వత్థువిజ్జాచరియో వియ భగవా యోగీనం అనురూపనివాసట్ఠానుపదిస్సనతో. భిక్ఖు దీపిసదిసో అరఞ్ఞే ఏకకో విహరిత్వా పటిపక్ఖనిమ్మథనేన ఇచ్ఛితత్థసాధనతో. ఫలముత్తమన్తి సామఞ్ఞఫలమాహ. పరక్కమజవయోగ్గభూమిన్తి భావనుస్సాహజవస్స యోగ్గకరణభూమిభూతం.

ఏవం వుత్తలక్ఖణేసూతి అభిధమ్మపరియాయేన సుత్తన్తపరియాయేన వుత్తలక్ఖణేసు. రుక్ఖసమీపన్తి ‘‘యావతా మజ్ఝన్హికే కాలే సమన్తా ఛాయా ఫరతి, నివాతే పణ్ణాని పతన్తి, ఏత్తావతా రుక్ఖమూలన్తి వుచ్చతీ’’తి ఏవం వుత్తం రుక్ఖస్స సమీపట్ఠానం. అవసేససత్తవిధసేనాసనన్తి పబ్బతం కన్దరం గిరిగుహం సుసానం వనప్పత్థం అబ్భోకాసం పలాలపుఞ్జన్తి ఏవం వుత్తం. ఉతుత్తయానుకూలం ధాతుచరియానుకూలన్తి గిమ్హాదిఉతుత్తయస్స సేమ్హాదిధాతుత్తయస్స మోహాదిచరితత్తయస్స చ అనుకూలం. తథా హి గిమ్హకాలే అరఞ్ఞం అనుకూలం సోమ్మసీతలభావతో, హేమన్తే రుక్ఖమూలం హిమపాతనివారణతో, వస్సకాలే సుఞ్ఞాగారం వస్సనివారణగేహసమ్భవతో. సేమ్హధాతుకస్స సేమ్హపకతికస్స అరఞ్ఞం అనుకూలం దూరం గన్త్వా భిక్ఖాచరణేన సేమ్హస్స వూపసమనతో, పిత్తధాతుకస్స రుక్ఖమూలం అనుకూలం సీతవాతసమ్ఫస్ససమ్భవతో, వాతధాతుకస్స సుఞ్ఞాగారం అనుకూలం వాతనివారణతో. మోహచరితస్స అరఞ్ఞం అనుకూలం. మహాఅరఞ్ఞే హి చిత్తం న సఙ్కుచతి వివటఙ్గణభావతో, దోసచరితస్స రుక్ఖమూలం అనుకూలం పసాదనీయభావతో, రాగచరితస్స సుఞ్ఞాగారం అనుకూలం విసభాగారమ్మణానం పవేసనివారణతో. అలీనానుద్ధచ్చపక్ఖికన్తి అసఙ్కోచావిక్ఖేపపక్ఖికం. సయనఞ్హి కోసజ్జపక్ఖికం, ఠానచఙ్కమనాని ఉద్ధచ్చపక్ఖికాని, న ఏవం నిసజ్జా. తతో ఏవ తస్సా సన్తతా. నిసజ్జాయ దళ్హభావం పల్లఙ్కాభుజనేన, అస్సాసపస్సాసానం పవత్తనసుఖతం ఉపరిమకాయస్స ఉజుకట్ఠపనేన, ఆరమ్మణపరిగ్గహూపాయం పరిముఖం సతియా ఠపనేన దస్సేన్తో.

ఊరుబద్ధాసనన్తి ఊరూనమధోబన్ధనవసేన నిసజ్జా. హేట్ఠిమకాయస్స అనుజుకం ఠపనం నిసజ్జావచనేనేవ బోధితన్తి. ఉజుం కాయన్తి ఏత్థ కాయ-సద్దో ఉపరిమకాయవిసయోతి ఆహ – ‘‘ఉపరిమం సరీరం ఉజుకం ఠపేత్వా’’తి. తం పన ఉజుకట్ఠపనం సరూపతో పయోజనతో చ దస్సేతుం ‘‘అట్ఠారసా’’తిఆది వుత్తం. న పణమన్తీతి న ఓణమన్తి. న పరిపతతీతి న విగచ్ఛతి వీథిం న విలఙ్ఘేతి, తతో ఏవ పుబ్బేనాపరం విసేసుప్పత్తియా వుడ్ఢిం ఫాతిం ఉపగచ్ఛతి. ఇధ పరి-సద్దో అభి-సద్దేన సమానత్థోతి ఆహ ‘‘కమ్మట్ఠానాభిముఖ’’న్తి, బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణతో నివారేత్వా కమ్మట్ఠానంయేవ పురక్ఖత్వాతి అత్థో. పరీతి పరిగ్గహట్ఠో ‘‘పరిణాయికా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౬, ౨౦) వియ. నియ్యానట్ఠో పటిపక్ఖతో నిగ్గమనట్ఠో, తస్మా పరిగ్గహితనియ్యానన్తి సబ్బథా గహితాసమ్మోసం పరిచ్చత్తసమ్మోసం సతిం కత్వా, పరమం సతినేపక్కం ఉపట్ఠపేత్వాతి అత్థో. సతోవాతి సతియా సమన్నాగతో ఏవ సరన్తో ఏవ అస్ససతి, నాస్స కాచి సతివిరహితా అస్సాసప్పవత్తి హోతీతి అత్థో. సతో పస్ససతీతి ఏత్థాపి సతోవ పస్ససతీతి ఏవ-సద్దో ఆనేత్వా వత్తబ్బో. సతోకారీతి సతో ఏవ హుత్వా సతియా ఏవ వా కాతబ్బస్స కత్తా, కరణసీలో వా.

బాత్తింసాయ ఆకారేహీతి చతూసు చతుక్కేసు ఆగతాని దీఘరస్సాదీని సోళస పదాని అస్సాసపస్సాసవసేన ద్విధా విభజిత్వా వుత్తేహి దీఘమస్సాసం ఆదిం కత్వా పటినిస్సగ్గానుపస్సిపస్సాసపరియన్తేహి బాత్తింసాకారేహి. యది ‘‘సతోవ అస్ససతి, సతో పస్ససతీ’’తి ఏతస్స విభఙ్గే వుత్తం, అథ కస్మా ‘‘అస్ససతి పస్ససతి’’చ్చేవ అవత్వా ‘‘సతోకారీ’’తి వుత్తం? ఏకరసం దేసనం కాతుకామతాయ. పఠమచతుక్కే పదద్వయమేవ హి వత్తమానకాలవసేన ఆగతం, ఇతరాని అనాగతకాలవసేన, తస్మా ఏకరసం దేసనం కాతుకామతాయ సబ్బత్థ ‘‘సతోకారి’’చ్చేవ వుత్తం. దీఘంఅస్సాసవసేనాతి దీఘఅస్సాసవసేన, విభత్తిఅలోపం కత్వా నిద్దేసో. దీఘన్తి వా భగవతా వుత్తఅస్సాసవసేన. చిత్తస్స ఏకగ్గతం అవిక్ఖేపన్తి విక్ఖేపస్స పటిపక్ఖభావతో అవిక్ఖేపోతి లద్ధనామం చిత్తస్స ఏకగ్గభావం పజానతో సతి ఉపట్ఠితా ఆరమ్మణం ఉపగన్త్వా ఠితా హోతి. తాయ సతియా తేన ఞాణేనాతి యథావుత్తాయ సతియా యథావుత్తేన చ ఞాణేన. ఇదం వుత్తం హోతి – దీఘం అస్సాసం ఆరమ్మణభూతం అవిక్ఖిత్తచిత్తస్స అసమ్మోహతో వా సమ్పజానన్తస్స తత్థ సతి ఉపట్ఠితావ హోతి, తం సమ్పజానన్తస్స ఆరమ్మణకరణవసేన అసమ్మోహవసేన వా సమ్పజఞ్ఞం, తదధీనసతిసమ్పజఞ్ఞేన తంసమఙ్గీ యోగావచరో సతోకారీ నామ హోతీతి. పటినిస్సగ్గానుపస్సీ అస్సాసవసేనాతి పటినిస్సగ్గానుపస్సీ హుత్వా అస్ససనస్స వసేన. ‘‘పటినిస్సగ్గానుపస్సిఅస్సాసవసేనా’’తి వా పాఠో, తస్స పటినిస్సగ్గానుపస్సినో అస్సాసా పటినిస్సగ్గానుపస్సిఅస్సాసా, తేసం వసేనాతి అత్థో.

అన్తో ఉట్ఠితససనం అస్సాసో, బహి ఉట్ఠితససనం పస్సాసోతి ఆహ – ‘‘అస్సాసోతి బహినిక్ఖమనవాతో’’తిఆది. సుత్తన్తట్ఠకథాయం పన బహి ఉట్ఠహిత్వాపి అన్తో ససనతో అస్సాసో, అన్తో ఉట్ఠహిత్వాపి బహి ససనతో పస్సాసోతి కత్వా ఉప్పటిపాటియా వుత్తం. అథ వా మాతుకుచ్ఛియం బహి నిక్ఖమితుం అలద్ధోకాసో నాసికావాతో మాతుకుచ్ఛితో నిక్ఖన్తమత్తే పఠమం బహి నిక్ఖమతీతి వినయట్ఠకథాయం ఉప్పత్తిక్కమేన ‘‘ఆదిమ్హి సాసో అస్సాసో’’తి బహినిక్ఖమనవాతో వుత్తో. తేనేవాహ ‘‘సబ్బేసమ్పి గబ్భసేయ్యకాన’’న్తిఆది. సుత్తన్తట్ఠకథాయం పన పవత్తియం భావనారమ్భసమయే పఠమం నాసికావాతస్స అన్తో ఆకడ్ఢిత్వా పచ్ఛా బహి విస్సజ్జనతో పవత్తిక్కమేన ‘‘ఆదిమ్హి సాసో అస్సాసో’’తి అన్తోపవిసనవాతో వుత్తో. సుత్తన్తనయోయేవ చేత్థ ‘‘అస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో అజ్ఝత్తం విక్ఖేపగతేన చిత్తేన కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తి ఇఞ్జితా చ ఫన్దితా చ, పస్సాసాదిమజ్ఝపరియోసానం సతియా అనుగచ్ఛతో బహిద్ధా విక్ఖేపగతేన చిత్తేన కాయోపి చిత్తమ్పి సారద్ధా చ హోన్తి ఇఞ్జితా చ ఫన్దితా చా’’తి (పటి. మ. ౧.౧౫౭) ఇమాయ పాళియా సమేతి. ‘‘భావనారమ్భే పవత్తిక్కమస్సేవ ఇచ్ఛితత్తా సున్దరతరో’’తి వదన్తి. తాలుం ఆహచ్చ నిబ్బాయతీతి తాలుం ఆహచ్చ నిరుజ్ఝతి. తేన కిర సమ్పతిజాతో బాలదారకో ఖిపితం కరోతి. ఏవం తావాతిఆది యథావుత్తస్స అత్థస్స నిగమనం. కేచి ‘‘ఏవం తావాతి అనేన పవత్తిక్కమేన అస్సాసో బహినిక్ఖమనవాతోతి గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో’’తి వదన్తి.

అద్ధానవసేనాతి కాలద్ధానవసేన. అయఞ్హి అద్ధాన-సద్దో కాలస్స దేసస్స చ వాచకోతి. తత్థ దేసద్ధానం ఉదాహరణభావేన దస్సేత్వా కాలద్ధానస్స వసేన అస్సాసపస్సాసానం దీఘరస్సతం విభావేతుం ‘‘యథా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఓకాసద్ధానన్తి ఓకాసభూతం అద్ధానం. ఫరిత్వాతి బ్యాపేత్వా. చుణ్ణవిచుణ్ణాపి అనేకకలాపభావేన, దీఘమద్ధానన్తి దీఘం పదేసం. తస్మాతి సణికం పవత్తియా దీఘసన్తానతాయ దీఘాతి వుచ్చన్తి. ఏత్థ చ హత్థిఆదిసరీరే సునఖాదిసరీరే చ అస్సాసపస్సాసానం దేసద్ధానవిసిట్ఠేన కాలద్ధానవసేనేవ దీఘరస్సతా వుత్తాతి వేదితబ్బా ‘‘సణికం పూరేత్వా సణికమేవ నిక్ఖమన్తి, సీఘం పూరేత్వా సీఘమేవ నిక్ఖమన్తీ’’తి వచనతో. మనుస్సేసూతి సమానప్పమాణేసుపి మనుస్ససరీరేసు. దీఘం అస్ససన్తీతి దీఘం అస్సాసప్పబన్ధం పవత్తేన్తీతి అత్థో. పస్ససన్తీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సునఖససాదయో వియ రస్సం అస్ససన్తి పస్ససన్తి చాతి యోజనా. ఇదం పన దీఘం రస్సఞ్చ అస్ససనం పస్ససనఞ్చ తేసం సత్తానం సరీరస్స సభావోతి దట్ఠబ్బం. తేసన్తి తేసం సత్తానం. తేతి అస్సాసపస్సాసా. ఇత్తరమద్ధానన్తి అప్పకం కాలం. నవహాకారేహీతి భావనమనుయుఞ్జన్తస్స పుబ్బేనాపరం అలద్ధవిసేసస్స కేవలం అద్ధానవసేన ఆదితో వుత్తా తయో ఆకారా, తే చ ఖో ఏకచ్చో అస్సాసం సుట్ఠు సల్లక్ఖేతి, ఏకచ్చో పస్సాసం, ఏకచ్చో తదుభయన్తి ఇమేసం తిణ్ణం పుగ్గలానం వసేన. కేచి పన ‘‘అస్ససతిపి పస్ససతిపీతి ఏకజ్ఝం వచనం భావనాయ నిరన్తరం పవత్తిదస్సనత్థ’’న్తి వదన్తి. ఛన్దవసేన పుబ్బే వియ తయో, తథా పామోజ్జవసేనాతి ఇమేహి నవహి ఆకారేహి.

కామఞ్చేత్థ ఏకస్స పుగ్గలస్స తయో ఏవ ఆకారా లబ్భన్తి, తన్తివసేన పన సబ్బేసం పాళిఆరుళ్హత్తా తేసం వసేన పరికమ్మస్స కాతబ్బత్తా చ ‘‘తత్రాయం భిక్ఖు నవహాకారేహీ’’తి వుత్తం. ఏవం పజానతోతి ఏవం యథావుత్తేహి ఆకారేహి అస్సాసపస్సాసే పజానతో, తత్థ మనసికారం పవత్తేన్తస్స. ఏకేనాకారేనాతి దీఘంఅస్సాసాదీసు చతూసు ఆకారేసు ఏకేన ఆకారేన, నవసు తీసు వా ఏకేన. తథా హి వక్ఖతి –

‘‘దీఘో రస్సో చ అస్సాసో,

పస్సాసోపి చ తాదిసో;

చత్తారో వణ్ణా వత్తన్తి,

నాసికగ్గేవ భిక్ఖునో’’తి. (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫);

అయం భావనా అస్సాసపస్సాసకాయానుపస్సనాతి కత్వా వుత్తం ‘‘కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనా సమ్పజ్జతీ’’తి.

ఇదాని పాళివసేనేవ తే నవ ఆకారే భావనావిధిఞ్చ దస్సేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ‘‘కథం పజానాతీ’’తి పజాననవిధిం కథేతుకమ్యతాయ పుచ్ఛతి. దీఘం అస్సాసన్తి వుత్తలక్ఖణం దీఘం అస్సాసం. అద్ధానసఙ్ఖాతేతి అద్ధానన్తి సఙ్ఖం గతే దీఘే కాలే, దీఘం ఖణన్తి అత్థో. కోట్ఠాసపరియాయో వా సఙ్ఖాత-సద్దో ‘‘థేయ్యసఙ్ఖాత’’న్తిఆదీసు వియ, తస్మా అద్ధానసఙ్ఖాతేతి అద్ధానకోట్ఠాసే దేసభాగేతి అత్థో. ఛన్దో ఉప్పజ్జతీతి భావనాయ పుబ్బేనాపరం విసేసం ఆవహన్తియా లద్ధస్సాదత్తా తత్థ సాతిసయో కత్తుకామతాలక్ఖణో కుసలచ్ఛన్దో ఉప్పజ్జతి. ఛన్దవసేనాతి తథాపవత్తఛన్దస్స వసేన విసేసభావనమనుయుఞ్జన్తస్స కమ్మట్ఠానం వుడ్ఢిం ఫాతిం గమేన్తస్స. తతో సుఖుమతరన్తి యథావుత్తఛన్దప్పవత్తియా పురిమకతో సుఖుమతరం. భావనాబలేన హి పటిప్పస్సద్ధదరథపరిళాహతాయ కాయస్స అస్సాసపస్సాసా సుఖుమతరా హుత్వా పవత్తన్తి. పామోజ్జం ఉప్పజ్జతీతి అస్సాసపస్సాసానం సుఖుమతరభావేన ఆరమ్మణస్స సన్తతరతాయ కమ్మట్ఠానస్స చ వీథిప్పటిపన్నతాయ భావనాచిత్తసహగతో పమోదో ఖుద్దికాదిభేదా తరుణపీతి ఉప్పజ్జతి. చిత్తం వివత్తతీతి అనుక్కమేన అస్సాసపస్సాసానం అతివియ సుఖుమతరభావప్పత్తియా అనుపట్ఠహనే విచేతబ్బాకారప్పత్తేహి తేహి చిత్తం వినివత్తతీతి కేచి. భావనాబలేన పన సుఖుమతరభావప్పత్తేసు అస్సాసపస్సాసేసు తత్థ పటిభాగనిమిత్తే ఉప్పన్నే పకతిఅస్సాసపస్సాసతో చిత్తం నివత్తతి. ఉపేక్ఖా సణ్ఠాతీతి తస్మిం పటిభాగనిమిత్తే ఉపచారప్పనాభేదే సమాధిమ్హి ఉప్పన్నే పున ఝాననిబ్బత్తనత్థం బ్యాపారాభావతో అజ్ఝుపేక్ఖనం హోతి, సా పనాయం ఉపేక్ఖా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాతి వేదితబ్బా.

ఇమేహి నవహి ఆకారేహీతి ఇమేహి యథావుత్తేహి నవహి పకారేహి పవత్తా. దీఘం అస్సాసపస్సాసా కాయోతి దీఘాకారా అస్సాసపస్సాసా చుణ్ణవిచుణ్ణాపి సమూహట్ఠేన కాయో. అస్సాసపస్సాసే నిస్సాయ ఉప్పన్ననిమిత్తమ్పి ఏత్థ అస్సాసపస్సాససామఞ్ఞవసేన వుత్తం. ఉపట్ఠానం సతీతి తం ఆరమ్మణం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతీతి సతి ఉపట్ఠానం నామ. అనుపస్సనా ఞాణన్తి సమథవసేన నిమిత్తస్స అనుపస్సనా విపస్సనావసేన అస్సాసపస్సాసే తన్నిస్సయఞ్చ కాయం ‘‘రూప’’న్తి, చిత్తం తంసమ్పయుత్తధమ్మే చ ‘‘అరూప’’న్తి వవత్థపేత్వా నామరూపస్స అనుపస్సనా చ ఞాణం తత్థ యథాభూతావబోధో. కాయో ఉపట్ఠానన్తి సో కాయో ఆరమ్మణకరణవసేన ఉపగన్త్వా సతి ఏత్థ తిట్ఠతీతి ఉపట్ఠానం నామ. ఏత్థ చ ‘‘కాయో ఉపట్ఠాన’’న్తి ఇమినా ఇతరకాయస్సపి సఙ్గహోతి తథా వుత్తం సమ్మసనచారస్సపి ఇధ ఇచ్ఛితత్తా. నో సతీతి సో కాయో సతి నామ న హోతి. సతి ఉపట్ఠానఞ్చేవ సతి చ సరణట్ఠేన ఉపట్ఠానట్ఠేన చ. తాయ సతియాతి యథావుత్తాయ సతియా. తేన ఞాణేనాతి యథావుత్తేనేవ ఞాణేన. తం కాయన్తి తం అస్సాసపస్సాసకాయఞ్చేవ తన్నిస్సయరూపకాయఞ్చ. అనుపస్సతీతి ఝానసమ్పయుత్తఞాణేన చేవ విపస్సనాఞాణేన చ అను అను పస్సతి. తేన వుచ్చతి కాయే కాయానుపస్సనా సతిపట్ఠానభావనాతి తేన అనుపస్సనేన యథావుత్తే కాయే అయం కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానభావనాతి వుచ్చతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యా అయం యథావుత్తే అస్సాసపస్సాసకాయే తస్స నిస్సయభూతే కరజకాయే చ కాయస్సేవ అనుపస్సనా అనుదకభూతాయ మరీచియా ఉదకానుపస్సనా వియ న అనిచ్చాదిసభావే కాయే నిచ్చాదిభావానుపస్సనా, అథ ఖో యథారహం అనిచ్చదుక్ఖానత్తా సుభభావస్సేవ అనుపస్సనా. అథ వా కాయే ‘‘అహన్తి వా, మమన్తి వా, ఇత్థీతి వా, పురిసో’’తి వా గహేతబ్బస్స కస్సచి అభావతో తాదిసం అననుపస్సిత్వా కాయమత్తస్సేవ అనుపస్సనా కాయానుపస్సనా, తాయ కాయానుపస్సనాయ సమ్పయుత్తా సతియేవ ఉపట్ఠానం సతిపట్ఠానం, తస్స భావనా వడ్ఢనా కాయానుపస్సనా సతిపట్ఠానభావనాతి.

ఏసేవ నయోతి ‘‘నవహి ఆకారేహీ’’తిఆదినా వుత్తవిధిం రస్స-పదే అతిదిస్సతి. ఏత్థాతి ఏతస్మిం యథాదస్సితే ‘‘కథం దీఘం అస్ససన్తో’’తిఆదినా ఆగతే పాళినయే. ఇధాతి ఇమస్మిం రస్సపదవసేన ఆగతే పాళినయే. అయన్తి యోగావచరో. అద్ధానవసేనాతి దీఘకాలవసేన. ఇత్తరవసేనాతి పరిత్తకాలవసేన. ఇమేహి ఆకారేహీతి ఇమేహి నవహి ఆకారేహి.

తాదిసోతి దీఘో రస్సో చ. చత్తారో వణ్ణాతి చత్తారో ఆకారా తే చ దీఘాదయో ఏవ. నాసికగ్గేవ భిక్ఖునోతి గాథాసుఖత్థం రస్సం కత్వా వుత్తం. నాసికగ్గే వాతి వా-సద్దో అనియమత్థో, తేన ఉత్తరోట్ఠం సఙ్గణ్హాతి.

సబ్బకాయప్పటిసంవేదీతి సబ్బస్స కాయస్స పటి పటి పచ్చేకం సమ్మదేవ వేదనసీలో జాననసీలో, తస్స వా పటి పటి సమ్మదేవ వేదో ఏతస్స అత్థి, తం వా పటి పటి సమ్మదేవ వేదమానోతి అత్థో. తత్థ తత్థ సబ్బ-గ్గహణేన అస్సాసాదికాయస్స అనవసేసపరియాదానే సిద్ధేపి అనేకకలాపసముదాయభావతో తస్స సబ్బేసమ్పి భాగానం సంవేదనదస్సనత్థం పటి-సద్దగ్గహణం, తత్థ సక్కచ్చకారిభావదస్సనత్థం సం-సద్దగ్గహణన్తి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సకలస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యథా సమానేసుపి అస్సాసపస్సాసేసు యోగినో పటిపత్తివిధానే పచ్చేకం సక్కచ్చంయేవ పటిపజ్జితబ్బన్తి దస్సేతుం విసుం దేసనా కతా, ఏవం తమేవత్థం దీపేతుం సతిపి అత్థస్స సమానతాయ ‘‘సకలస్సా’’తిఆదినా పదద్వయస్స విసుం విసుం అత్థవణ్ణనా కతాతి వేదితబ్బా. పాకటం కరోన్తోతి విభూతం కరోన్తో, సబ్బసో విభావేన్తోతి అత్థో. పాకటీకరణం విభావనం తత్థ అసమ్ముయ్హనఞాణేనేవ నేసం పవత్తనేన హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘ఏవం విదితం కరోన్తో’’తిఆదిమాహ. తత్థ తస్మాతి యస్మా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేనేవ అస్సాసపస్సాసే పవత్తేతి, న విప్పయుత్తచిత్తేన, తస్మా ఏవంభూతో సబ్బకాయప్పటిసంవేదీ అస్ససిస్సామి పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతీతి వుచ్చతి బుద్ధాదీహీతి యోజనా. చుణ్ణవిచుణ్ణవిసటేతి అనేకకలాపతాయ చుణ్ణవిచుణ్ణభావేన విసటే. ఆది పాకటో హోతి సతియా ఞాణస్స చ వసేన కతపుబ్బాభిసఙ్ఖారస్స పవత్తత్తా. తాదిసేన భవితబ్బన్తి చతుత్థపుగ్గలసదిసేన భవితబ్బం, పగేవ సతిం ఞాణఞ్చ పచ్చుపట్ఠపేత్వా తీసుపి ఠానేసు ఞాణసమ్పయుత్తమేవ చిత్తం పవత్తేతబ్బన్తి అధిప్పాయో.

ఏవన్తి వుత్తప్పకారేన సబ్బకాయప్పటిసంవేదనవసేనేవ. ఘటతీతి ఉస్సహతి. వాయమతీతి వాయామం కరోతి, మనసికారం పవత్తేతీతి అత్థో. తథాభూతస్సాతి ఆనాపానస్సతిం భావేన్తస్స. సంవరోతి సతి వీరియమ్పి వా. తాయ సతియాతి యా సా ఆనాపానే ఆరబ్భ పవత్తా సతి, తాయ. తేన మనసికారేనాతి యో సో తత్థ సతిపుబ్బఙ్గమో భావనామనసికారో, తేన సద్ధిన్తి అధిప్పాయో. ఆసేవతీతి ‘‘తిస్సో సిక్ఖాయో’’తి వుత్తే అధికుసలధమ్మే ఆసేవతి. తదాసేవనఞ్హేత్థ సిక్ఖనన్తి అధిప్పేతం. పురిమనయేతి పురిమస్మిం భావనానయే, పఠమవత్థుద్వయేతి అధిప్పాయో. తత్థాపి కామం ఞాణుప్పాదనం లబ్భతేవ అస్సాసపస్సాసానం యాథావతో దీఘరస్సభావావబోధసబ్భావతో, తథాపి తం న దుక్కరం యథాపవత్తానం తేసం గహణమత్తభావతోతి తత్థ వత్తమానకాలప్పయోగో కతో. ఇదం పన దుక్కరం పురిసస్స ఖురధారాయం గమనసదిసం, తస్మా సాతిసయేనేత్థ పుబ్బాభిసఙ్ఖారేన భవితబ్బన్తి దీపేతుం అనాగతకాలప్పయోగో కతోతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘తత్థ యస్మా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఞాణుప్పాదనాదీసూతి ఆది-సద్దేన కాయసఙ్ఖారపస్సమ్భనపీతిపటిసంవేదనాదిం సఙ్గణ్హాతి. కేచి పనేత్థ ‘‘సంవరసమాదానానం సఙ్గహో’’తి వదన్తి.

కాయసఙ్ఖారన్తి అస్సాసపస్సాసం. సో హి చిత్తసముట్ఠానోపి సమానో కరజకాయపటిబద్ధవుత్తితాయ తేన సఙ్ఖరీయతీతి కాయసఙ్ఖారోతి వుచ్చతి. యో పన ‘‘కాయసఙ్ఖారో వచీసఙ్ఖారో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౨) ఏవమాగతో కాయసఙ్ఖారో చేతనాలక్ఖణో సతిపి ద్వారన్తరుప్పత్తియం యేభుయ్యవుత్తియా తబ్బహులవుత్తియా చ కాయద్వారేన లక్ఖితో, సో ఇధ నాధిప్పేతో. పస్సమ్భేన్తోతిఆదీసు పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం పదం పురిమస్స పురిమస్స అత్థవచనం. తస్మా పస్సమ్భనం నామ వూపసమనం, తఞ్చ తథాపయోగే అసతి ఉప్పజ్జనారహస్స ఓళారికస్స కాయసఙ్ఖారస్స పయోగసమ్పత్తియా అనుప్పాదనన్తి దట్ఠబ్బం. తత్రాతి ‘‘ఓళారికం కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భేన్తో’’తి ఏత్థ. అపరిగ్గహితకాలేతి కమ్మట్ఠానస్స అనారద్ధకాలే, తతో ఏవ కాయచిత్తానమ్పి అపరిగ్గహితకాలే. ‘‘నిసీదతి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉజుం కాయం పణిధాయా’’తి హి ఇమినా కాయపరిగ్గహో, ‘‘పరిముఖం సతిం ఉపట్ఠపేత్వా’’తి ఇమినా చిత్తపరిగ్గహో వుత్తో. తేనేవాహ – ‘‘కాయోపి చిత్తమ్పి పరిగ్గహితా హోన్తీ’’తి. కాయోతి కరజకాయో. సదరథాతి సపరిళాహా. సా చ నేసం సదరథతా గరుభావేన వియ ఓళారికతాయ అవినాభావినీతి ఆహ ‘‘ఓళారికా’’తి. బలవతరాతి సబలా థూలా. సన్తా హోన్తీతి చిత్తం తావ బహిద్ధా విక్ఖేపాభావేన ఏకగ్గం హుత్వా కమ్మట్ఠానం పరిగ్గహేత్వా పవత్తమానం సన్తం హోతి వూపసన్తం, తతో ఏవ తంసముట్ఠానా రూపధమ్మా లహుముదుకమ్మఞ్ఞభావప్పత్తా, తదనుగుణతాయ సేసం తిసన్తతిరూపన్తి ఏవం చిత్తే కాయే చ వూపసన్తే పవత్తమానే తన్నిస్సితా అస్సాసపస్సాసా సన్తసభావా అనుక్కమేన సుఖుమసుఖుమతరసుఖుమతమా హుత్వా పవత్తన్తి. తేన వుత్తం ‘‘యదా పనస్స కాయోపీ’’తిఆది. పస్సమ్భేమీతి పఠమావజ్జనా. ఆభుజనం ఆభోగో, సమ్మా అను అను ఆహరణం సమన్నాహారో, తస్మింయేవ అత్థే అపరాపరం పవత్తఆవజ్జనా తస్సేవ అత్థస్స మనసికరణం చిత్తే ఠపనం మనసికారో, వీమంసా పచ్చవేక్ఖణా.

సారద్ధేతి సదరథే సపరిళాహే. అధిమత్తన్తి బలవం ఓళారికం, లిఙ్గవిపల్లాసేన వుత్తం. కాయసఙ్ఖారో హి అధిప్పేతో. ‘‘అధిమత్తం హుత్వా పవత్తతీ’’తి కిరియావిసేసనం వా ఏతం. సుఖుమన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. కాయమ్హీతి ఏత్థ చిత్తే చాతి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం.

పఠమజ్ఝానతో వుట్ఠాయ కరియమానం దుతియజ్ఝానస్స నానావజ్జనం పరికమ్మం పఠమజ్ఝానం వియ దూరసముస్సారితపటిపక్ఖన్తి కత్వా తంసముట్ఠానో కాయసఙ్ఖారో పఠమజ్ఝానే చ దుతియజ్ఝానూపచారే చ ఓళారికోతి సదిసో వుత్తో. ఏస నయో సేసుపచారద్వయేపి. అథ వా దుతియజ్ఝానాదీనం అధిగమాయ పటిపజ్జతో దుక్ఖాపటిపదాదివసేన కిలమతో యోగినో కాయకిలమథచిత్తుపఘాతాదివసేన వితక్కాదిసఙ్ఖోభేన సపరిప్ఫన్దతాయ చ చిత్తప్పవత్తియా దుతియజ్ఝానాదిఉపచారేసు కాయసఙ్ఖారస్స ఓళారికతా వేదితబ్బా. అతిసుఖుమోతి అఞ్ఞత్థ లబ్భమానో కాయసఙ్ఖారో చతుత్థజ్ఝానే అతిక్కన్తసుఖుమో. సుఖుమభావోపిస్స తత్థ నత్థి కుతో ఓళారికతా అప్పవత్తనతో. తేనాహ ‘‘అప్పవత్తిమేవ పాపుణాతీ’’తి.

లాభిస్స సతో అనుపుబ్బసమాపత్తిసమాపజ్జనవేలం ఏకాసనేనేవ వా సబ్బేసం ఝానానం పటిలాభం సన్ధాయ మజ్ఝిమభాణకా హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝానతో ఉపరూపరిఝానూపచారేపి సుఖుమతరం ఇచ్ఛన్తి. తత్థ హి సోపచారానం ఝానానం ఉపరూపరి విసేసవన్తతా సన్తతా చ సమ్భవేయ్య, ఏకావజ్జనూపచారం వా సన్ధాయ ఏవం వుత్తం. ఏవఞ్హి హేట్ఠా వుత్తవాదేన ఇమస్స వాదస్స అవిరోధో సిద్ధో భిన్నవిసయత్తా. సబ్బేసంయేవాతి ఉభయేసమ్పి. యస్మా తే సబ్బేపి వుచ్చమానేన విధినా పస్సద్ధిమిచ్ఛన్తియేవ. అపరిగ్గహితకాలే పవత్తకాయసఙ్ఖారో పరిగ్గహితకాలే పటిప్పస్సమ్భతీతి ఇదం సదిససన్తానతాయ వుత్తం. న హి తే ఏవ ఓళారికా అస్సాసాదయో సుఖుమా హోన్తి. పస్సమ్భనాకారో పన తేసం హేట్ఠా వుత్తోయేవ.

మహాభూతపరిగ్గహే సుఖుమోతి చతుధాతుముఖేన విపస్సనాభినివేసం సన్ధాయ వుత్తం. సకలరూపపరిగ్గహే సుఖుమో భావనాయ ఉపరూపరి పణీతభావతో. తేనేవాహ ‘‘రూపారూపపరిగ్గహే సుఖుమో’’తి. లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయాతి కలాపసమ్మసనమాహ. నిబ్బిదానుపస్సనాతో పట్ఠాయ బలవవిపస్సనా, తతో ఓరం దుబ్బలవిపస్సనా. పుబ్బే వుత్తనయేనాతి ‘‘అపరిగ్గహితకాలే’’తిఆదినా సమథనయే వుత్తనయేన. ‘‘అపరిగ్గహే పవత్తో కాయసఙ్ఖారో మహాభూతపరిగ్గహే పటిప్పస్సమ్భతీ’’తిఆదినా విపస్సనానయేపి పటిప్పస్సద్ధి యోజేతబ్బాతి వుత్తం హోతి.

అస్సాతి ఇమస్స ‘‘పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి పదస్స. చోదనాసోధనాహీతి అనుయోగపరిహారేహి. ఏవన్తి ఇదాని వుచ్చమానాకారేన. కథన్తి యం ఇదం ‘‘పస్సమ్భయం…పే… సిక్ఖతీ’’తి వుత్తం, తం కథం కేన పకారేన కాయసఙ్ఖారస్స పస్సమ్భనం యోగినో చ సిక్ఖనం హోతీతి కథేతుకామతాయ పుచ్ఛిత్వా కాయసఙ్ఖారే సరూపతో ఓళారికసుఖుమతో వూపసమతో అనుయోగపరిహారతో చ దస్సేతుం ‘‘కతమే కాయసఙ్ఖారా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ కాయికాతి రూపకాయే భవా. కాయప్పటిబద్ధాతి కాయసన్నిస్సితా. కాయే సతి హోన్తి, అసతి న హోన్తి, తతో ఏవ తే అకాయసముట్ఠానాపి కాయేన సఙ్ఖరీయన్తీతి కాయసఙ్ఖారా. పస్సమ్భేన్తోతి ఓళారికోళారికం పస్సమ్భేన్తో.

సేసపదద్వయం తస్సేవ వేవచనం. ఓళారికఞ్హి కాయసఙ్ఖారం అవూపసన్తసభావం సన్నిసీదాపేన్తో ‘‘పస్సమ్భేన్తో’’తి వుచ్చతి, అనుప్పాదనిరోధం పాపేన్తో ‘‘నిరోధేన్తో’’తి, సుట్ఠు సన్తసభావం నయన్తో ‘‘వూపసమేన్తో’’తి.

యథారూపేహీతి యాదిసేహి. కాయసఙ్ఖారేహీతి ఓళారికేహి కాయసఙ్ఖారేహి. ఆనమనాతి అభిముఖేన కాయస్స నమనా. వినమనాతి విసుం విసుం పస్సతో నమనా. సన్నమనాతి సబ్బతో, సుట్ఠు వా నమనా. పణమనాతి పచ్ఛతో నమనా. ఇఞ్జనాదీని ఆనమనాదీనం వేవచనాని, అధిమత్తాని వా అభిముఖచలనాదీని ఆనమనాదయో, మన్దాని ఇఞ్జనాదయో. పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి తథారూపం ఆనమనాదీనం కారణభూతం ఓళారికం కాయసఙ్ఖారం పటిప్పస్సమ్భేన్తో. తస్మిఞ్హి పస్సమ్భితే ఆనమనాదయోపి పస్సమ్భితా ఏవ హోన్తి.

సన్తం సుఖుమన్తి యథారూపేహి కాయసఙ్ఖారేహి కాయస్స అపరిప్ఫన్దనహేతూహి ఆనమనాదయో న హోన్తి, తథారూపం దరథాభావతో సన్తం, అనోళారికతాయ సుఖుమం. పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి సామఞ్ఞతో ఏకం కత్వా వదతి. అథ వా పుబ్బే ఓళారికోళారికం కాయసఙ్ఖారం పటిప్పస్సమ్భేన్తో అనుక్కమేన కాయస్స అపరిప్ఫన్దనహేతుభూతే సుఖుమసుఖుమతరే ఉప్పాదేత్వా తేపి పటిప్పస్సమ్భేత్వా పరమసుఖుమతాయ కోటిప్పత్తం యం కాయసఙ్ఖారం పటిప్పస్సమ్భేతి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సన్తం సుఖుమం పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖార’’న్తి.

ఇతీతిఆది చోదకవచనం. తత్థ ఇతీతి పకారత్థే నిపాతో, కిరాతి అరుచిసూచనే, ఏవఞ్చేతి అత్థో. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో ‘‘వుత్తప్పకారేన యది అతిసుఖుమమ్పి కాయసఙ్ఖారం పస్సమ్భేతీ’’తి. ఏవం సన్తేతి ఏవం సతి తయా వుత్తాకారే లబ్భమానే. వాతూపలద్ధియాతి వాతస్స ఉపలద్ధియా. చ-సద్దో సముచ్చయత్థో, అస్సాసాదివాతారమ్మణస్స చిత్తస్స పభావనా ఉప్పాదనా పవత్తనా న హోతి, తే చ తేన పస్సమ్భేతబ్బాతి అధిప్పాయో. అస్సాసపస్సాసానఞ్చ పభావనాతి ఓళారికే అస్సాసపస్సాసే భావనాయ పటిప్పస్సమ్భేత్వా సుఖుమానం తేసం పభావనా చ న హోతి ఉభయేసం తేసం తేన పటిప్పస్సమ్భేతబ్బతో. ఆనాపానస్సతియాతి ఆనాపానారమ్మణాయ సతియా చ పవత్తనం న హోతి ఆనాపానానం అభావతో. తతో ఏవ తంసమ్పయుత్తస్స ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స చ పభావనా ఉప్పాదనాపి న హోతి. న హి కదాచి ఆరమ్మణేన వినా సారమ్మణా ధమ్మా సమ్భవన్తి. న చ నం తన్తి ఏత్థ నన్తి నిపాతమత్తం. తం వుత్తవిధానం సమాపత్తిం పణ్డితా పఞ్ఞవన్తో న చేవ సమాపజ్జన్తిపి తతో న వుట్ఠహన్తిపీతి యోజనా. ఏవం చోదకో సబ్బేన సబ్బం అభావూపనయనం పస్సమ్భనన్తి అధిప్పాయేన చోదేతి.

పున ఇతి కిరాతిఆది యథావుత్తాయ చోదనాయ విస్సజ్జనా. తత్థ కిరాతి యదీతి ఏతస్స అత్థే నిపాతో. ఇతి కిర సిక్ఖతి, మయా వుత్తాకారేన యది సిక్ఖతీతి అత్థో. ఏవం సన్తేతి ఏవం పస్సమ్భనే సతి. పభావనా హోతీతి యదిపి ఓళారికా కాయసఙ్ఖారా పటిప్పస్సమ్భన్తి, సుఖుమా పన అత్థేవాతి అనుక్కమేన పరమసుఖుమభావప్పత్తస్స వసేన నిమిత్తుప్పత్తియా ఆనాపానస్సతియా ఆనాపానస్సతిసమాధిస్స చ పభావనా ఇజ్ఝతేవాతి అధిప్పాయో.

యథా కథం వియాతి యథావుత్తవిధానం తం కథం వియ దట్ఠబ్బం, అత్థి కిఞ్చి తదత్థసమ్పటిపాదనే ఓపమ్మన్తి అధిప్పాయో. ఇదాని ఓపమ్మం దస్సేతుం ‘‘సేయ్యథాపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సేయ్యథాపీతి ఓపమ్మత్థే నిపాతో. కంసేతి కంసభాజనే. నిమిత్తన్తి నిమిత్తస్స, తేసం సద్దానం పవత్తాకారస్సాతి అత్థో. సామిఅత్థే హి ఇదం ఉపయోగవచనం. సుగ్గహితత్తాతి సుట్ఠు గహితత్తా. సుమనసికతత్తాతి సుట్ఠు చిత్తే ఠపితత్తా. సూపధారితత్తాతి సమ్మదేవ ఉపధారితత్తా సల్లక్ఖితత్తా. సుఖుమకా సద్దాతి అనురవే ఆహ, యే అప్పకా. అప్పత్థో హి అయం క-సద్దో. సుఖుమసద్దనిమిత్తారమ్మణతాపీతి సుఖుమో సద్దోవ నిమిత్తం సుఖుమసద్దనిమిత్తం, తదారమ్మణతాయపీతి వుత్తం హోతి. కామం తదా సుఖుమాపి సద్దా నిరుద్ధా, సద్దనిమిత్తస్స పన సుగ్గహితత్తా సుఖుమతరసద్దనిమిత్తారమ్మణభావేనపి చిత్తం పవత్తతి. ఆదితో పట్ఠాయ హి తస్స తస్స నిరుద్ధస్స సద్దస్స నిమిత్తం అవిక్ఖిత్తేన చిత్తేన ఉపధారేన్తస్స అనుక్కమేన పరియోసానే అతిసుఖుమసద్దనిమిత్తమ్పి ఆరమ్మణం కత్వా చిత్తం పవత్తతేవ. చిత్తం న విక్ఖేపం గచ్ఛతి తస్మిం యథాఉపట్ఠితే నిమిత్తే సమాధానసబ్భావతో.

ఏవం సన్తేతిఆది వుత్తస్సేవత్థస్స నిగమనవసేన వుత్తం. తత్థ యస్స సుత్తపదస్స సద్ధిం చోదనాసోధనాహి అత్థో వుత్తో, తం ఉద్ధరిత్వా కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానాని విభాగతో దస్సేతుం ‘‘పస్సమ్భయ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి వుత్తఅస్సాసపస్సాసా కాయోతి యోజనా వేదితబ్బా. అథ వా పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారన్తి ఏత్థ అస్సాసపస్సాసా కాయోతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. మహాసతిపట్ఠానసుత్తే (దీ. ని. ౨.౩౭౨ ఆదయో; మ. ని. ౧.౧౦౫ ఆదయో) కాయానుపస్సనం కథేన్తేన పఠమచతుక్కస్సేవ వుత్తత్తా, ఆనాపానస్సతిసుత్తేపి ‘‘యస్మిం సమయే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు దీఘం వా అస్ససన్తో దీఘం అస్ససామీతి పజానాతి…పే… పస్సమ్భయం కాయసఙ్ఖారం పస్ససిస్సామీతి సిక్ఖతి. కాయే కాయానుపస్సీ, భిక్ఖవే, తస్మిం సమయే భిక్ఖు విహరతీ’’తి (మ. ని. ౨.౧౪౯) వుత్తత్తా చ ‘‘కాయానుపస్సనావసేన వుత్తస్స పఠమచతుక్కస్సా’’తి వుత్తం.

ఆదికమ్మికస్స కమ్మట్ఠానవసేనాతి సమథకమ్మట్ఠానం సన్ధాయ వుత్తం, విపస్సనాకమ్మట్ఠానం పన ఇతరచతుక్కేసుపి లబ్భతేవ. ఏత్థాతి పఠమచతుక్కే. సహ పటిసమ్భిదాహీతి నిదస్సనమత్తమేతం, పుఞ్ఞవన్తానం పన ఉపనిస్సయసమ్పన్నానం అభిఞ్ఞాపి సిజ్ఝతియేవ. చతుబ్బిధన్తి పాతిమోక్ఖసంవరాదివసేన చతుబ్బిధం. అనాపజ్జనన్తి సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం అఞ్ఞతరస్స అనాపజ్జనం. ఆపన్నవుట్ఠానన్తి ఆపన్నసప్పటికమ్మాపత్తితో యథాధమ్మం పటికమ్మకరణేన వుట్ఠానం, దేసనాగామినితో దేసనాయ, వుట్ఠానగామినితో పరివాసాదివినయకమ్మకరణేన వుట్ఠానన్తి వుత్తం హోతి. దేసనాయపి హి ఆపన్నాపత్తితో వుట్ఠానం హోతీతి సాపి వుట్ఠానేనేవ సఙ్గహితా. కిలేసేహి చ అప్పటిపీళనన్తి కోధో ఉపనాహో మక్ఖో పలాసో ఇస్సా మచ్ఛరియం మాయా సాఠేయ్యం థమ్భో సారమ్భో మానో అతిమానో మదో పమాదోతి ఏవమాదీహి పాపధమ్మేహి అప్పటిపీళనం, తేసం అనుప్పాదనన్తి వుత్తం హోతి.

యమిదం ఆభిసమాచారికసీలం వుచ్చతీతి సమ్బన్ధో. ద్వేఅసీతి ఖన్ధకవత్తాని చుద్దసవిధం మహావత్తన్తి ఏత్థ మహావత్తం నామ వత్తక్ఖన్ధకే వుత్తాని ఆగన్తుకవత్తం ఆవాసికగమికఅనుమోదనభత్తగ్గపిణ్డచారికఆరఞ్ఞికసేనాసనజన్తాఘరవచ్చకుటిఉపజ్ఝాయసద్ధివిహారికఆచరియఅన్తేవాసికవత్తన్తి చుద్దస వత్తాని. తతో అఞ్ఞాని పన కదాచి తజ్జనీయకమ్మకతాదికాలేయేవ చరితబ్బాని ద్వాసీతి ఖన్ధకవత్తాని, న సబ్బాసు అవత్థాసు చరితబ్బాని, తస్మా మహావత్తేసు అగణితాని. తత్థ ‘‘పారివాసికానం భిక్ఖూనం వత్తం పఞ్ఞపేస్సామీ’’తి ఆరభిత్వా ‘‘న ఉపసమ్పాదేతబ్బం…పే… న ఛమాయం చఙ్కమన్తే చఙ్కమే చఙ్కమితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౭౬) వుత్తవత్తాని ఛసట్ఠి, తతో పరం ‘‘న, భిక్ఖవే, పారివాసికేన భిక్ఖునా పారివాసికవుడ్ఢతరేన భిక్ఖునా సద్ధిం మూలాయపటికస్సనారహేన, మానత్తారహేన, మానత్తచారికేన, అబ్భానారహేన భిక్ఖునా సద్ధిం ఏకచ్ఛన్నే ఆవాసే వత్థబ్బ’’న్తిఆదినా (చూళవ. ౮౨) వుత్తాని పకతత్తే చరితబ్బేహి అనఞ్ఞత్తా విసుం తాని అగణేత్వా పారివాసికవుడ్ఢతరాదీసు పుగ్గలన్తరేసు చరితబ్బత్తా తేసం వసేన సమ్పిణ్డేత్వా ఏకేకం కత్వా గణితాని పఞ్చాతి ఏకసత్తతి వత్తాని, ఉక్ఖేపనీయకమ్మకతవత్తేసు వత్తపఞ్ఞాపనవసేన వుత్తం ‘‘న పకతత్తస్స భిక్ఖునో అభివాదనం…పే… నహానే పిట్ఠిపరికమ్మం సాదితబ్బ’’న్తి (చూళవ. ౫౧) ఇదం అభివాదనాదీనం అసాదియనం ఏకం, ‘‘న పకతత్తో భిక్ఖు సీలవిపత్తియా అనుద్ధంసేతబ్బో’’తిఆదీని (చూళవ. ౫౧) చ దసాతి ఏవమేతాని ద్వాసీతి. ఏతేస్వేవ పన కానిచి తజ్జనీయకమ్మాదివత్తాని కానిచి పారివాసికాదివత్తానీతి అగ్గహితగ్గహణేన ద్వాసీతి ఏవ. అఞ్ఞత్థ పన అట్ఠకథాపదేసే అప్పకం ఊనమధికం వా గణనూపగం న హోతీతి అసీతి ఖన్ధకవత్తానీతి వుచ్చతి. ఆభిసమాచారికసీలన్తి ఏత్థ అభిసమాచారోతి ఉత్తమసమాచారో, అభిసమాచారోవ ఆభిసమాచారికం, అభిసమాచారం వా ఆరబ్భ పఞ్ఞత్తం ఆభిసమాచారికం, తదేవ సీలన్తి ఆభిసమాచారికసీలం. ఖన్ధకవత్తపరియాపన్నస్స సీలస్సేతం అధివచనం. అహం సీలం రక్ఖామి, కిం ఆభిసమాచారికేనాతిఆదీసు సీలన్తి ఉభతోవిభఙ్గపరియాపన్నమేవ గహేతబ్బం ఖన్ధకవత్తపరియాపన్నస్స ఆభిసమాచారికగ్గహణేన గహితత్తా. పరిపూరేతి పరిపుణ్ణే, పరిపూరితేతి వా అత్థో.

తతోతి యథావుత్తసీలవిసోధనతో పరం. ఆవాసోతి ఆవాసపలిబోధో. కులన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ (విసుద్ధి. ౧.౪౧) ఆవాసోతి ఏకోపి ఓవరకో వుచ్చతి ఏకమ్పి పరివేణం సకలోపి సఙ్ఘారామో. స్వాయం న సబ్బస్సేవ పలిబోధో హోతి, యో పనేత్థ నవకమ్మాదిఉస్సుక్కం వా ఆపజ్జతి, బహుభణ్డసన్నిచయో వా హోతి, యేన కేనచి వా కారణేన అపేక్ఖవా పటిబద్ధచిత్తో, తస్సేవ పలిబోధో హోతి, న ఇతరస్స.

కులన్తి ఞాతికులం వా ఉపట్ఠాకకులం వా. ఏకచ్చస్స హి ఉపట్ఠాకకులమ్పి ‘‘సుఖితే సుఖితో’’తిఆదినా నయేన సంసట్ఠస్స విహరతో పలిబోధో హోతి, సో కులమానుసకేహి వినా ధమ్మస్సవనాయ సామన్తవిహారమ్పి న గచ్ఛతి. ఏకచ్చస్స మాతాపితరోపి పలిబోధా న హోన్తి కోరణ్డకవిహారవాసిత్థేరస్స భాగినేయ్యదహరభిక్ఖునో వియ.

లాభోతి చత్తారో పచ్చయా. తే కథం పలిబోధా హోన్తి? పుఞ్ఞవన్తస్స హి భిక్ఖునో గతగతట్ఠానే మనుస్సా మహాపరివారే పచ్చయే దేన్తి, సో తేసం అనుమోదేన్తో ధమ్మం దేసేన్తో సమణధమ్మం కాతుం ఓకాసం న లభతి, అరుణుగ్గమనతో యావ పఠమయామో, తావ మనుస్ససంసగ్గో న ఉపచ్ఛిజ్జతి, పున బలవపచ్చూసేయేవ బాహుల్లికపిణ్డపాతికా ఆగన్త్వా ‘‘భన్తే, అసుకో ఉపట్ఠాకో ఉపాసకో ఉపాసికా అమచ్చో అమచ్చధీతా తుమ్హాకం దస్సనకామా’’తి వదన్తి, సో ‘‘గణ్హావుసో పత్తచీవర’’న్తి గమనసజ్జోవ హోతి నిచ్చబ్యావటో, తస్సేవ తే పచ్చయా పలిబోధా హోన్తి. తేన గణం పహాయ యత్థ నం న జానన్తి, తత్థ ఏకకేన చరితబ్బం. ఏవం సో పలిబోధో ఉపచ్ఛిజ్జతి.

గణోతి సుత్తన్తికగణో వా ఆభిధమ్మికగణో వా. యో తస్స ఉద్దేసం వా పరిపుచ్ఛం వా దేన్తో సమణధమ్మస్స ఓకాసం న లభతి, తస్స గణో పలిబోధో హోతి. తేన సో ఏవం ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో – సచే తేసం భిక్ఖూనం బహు కతం హోతి, అప్పం అవసిట్ఠం, తం నిట్ఠపేత్వా అరఞ్ఞం పవిసితబ్బం. సచే అప్పం కతం, బహు అవసిట్ఠం, యోజనతో పరం అగన్త్వా అన్తోయోజనపరిచ్ఛేదే అఞ్ఞం గణవాచకం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘ఇమే ఆయస్మా ఉద్దేసాదీహి సఙ్గణ్హతూ’’తి వత్తబ్బం. ఏవమ్పి అలభమానేన ‘‘మయ్హం, ఆవుసో, ఏకం కిచ్చం అత్థి, తుమ్హే యథాఫాసుకట్ఠానాని గచ్ఛథా’’తి గణం పహాయ అత్తనో కమ్మం కాతబ్బం.

కమ్మేనాతి కమ్మపలిబోధేన. ‘‘కమ్మఞ్చ పఞ్చమ’’న్తిపి పాఠో. తత్థ కమ్మన్తి నవకమ్మం. తం కరోన్తేన వడ్ఢకీఆదీహి లద్ధాలద్ధం జానితబ్బం, కతాకతే ఉస్సుక్కం ఆపజ్జితబ్బన్తి సబ్బథాపి పలిబోధో హోతి. సోపి ఏవం ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో – సచే అప్పం అవసిట్ఠం హోతి, నిట్ఠపేతబ్బం. సచే బహు, సఙ్ఘికం చే, నవకమ్మం సఙ్ఘస్స వా భారహారకభిక్ఖూనం వా నియ్యాతేతబ్బం. అత్తనో సన్తకం చే, అత్తనో భారహారకానం నియ్యాతేతబ్బం. తాదిసం అలభన్తేన సఙ్ఘస్స పరిచ్చజిత్వా గన్తబ్బం.

అద్ధానన్తి మగ్గగమనం. యస్స హి కత్థచి పబ్బజ్జాపేక్ఖో వా హోతి, పచ్చయజాతం వా కిఞ్చి లద్ధబ్బం హోతి. సచే తం అలభన్తో న సక్కోతి అధివాసేతుం, అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తస్సపి గమికచిత్తం నామ దుప్పటివినోదయం హోతి, తస్మా గన్త్వా తం కిచ్చం తీరేత్వావ సమణధమ్మే ఉస్సుక్కం కాతబ్బం.

ఞాతీతి విహారే ఆచరియుపజ్ఝాయసద్ధివిహారికఅన్తేవాసికసమానుపజ్ఝాయకసమానాచరియకా, ఘరే మాతా పితా భాతాతి ఏవమాదికా. తే గిలానా ఇమస్స పలిబోధా హోన్తి. తస్మా సో పలిబోధో తే ఉపట్ఠహిత్వా తేసం పాకతికకరణేన ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో. తత్థ ఉపజ్ఝాయో తావ గిలానో సచే లహుం న వుట్ఠాతి, యావజీవం పటిజగ్గితబ్బో, తథా పబ్బజ్జాచరియో ఉపసమ్పదాచరియో సద్ధివిహారికో ఉపసమ్పాదితపబ్బాజితఅన్తేవాసికసమానుపజ్ఝాయకా చ. నిస్సయాచరియఉద్దేసాచరియనిస్సయన్తేవాసికఉద్దేసన్తేవాసికసమానాచరియకా పన యావ నిస్సయఉద్దేసా అనుపచ్ఛిన్నా, తావ పటిజగ్గితబ్బా. పహోన్తేన తతో ఉద్ధమ్పి పటిజగ్గితబ్బా ఏవ. మాతాపితూసు ఉపజ్ఝాయే వియ పటిజగ్గితబ్బం. సచేపి హి తే రజ్జే ఠితా హోన్తి, పుత్తతో చ ఉపట్ఠానం పచ్చాసీసన్తి, కాతబ్బమేవ. అథ తేసం భేసజ్జం నత్థి, అత్తనో సన్తకం దాతబ్బం. అసతి, భిక్ఖాచరియాయ పరియేసిత్వాపి దాతబ్బమేవ. భాతుభగినీనం పన తేసం సన్తకమేవ యోజేత్వా దాతబ్బం. సచే నత్థి, అత్తనో సన్తకం తావకాలికం దత్వా పచ్ఛా లభన్తేన గణ్హితబ్బం, అలభన్తేన న చోదేతబ్బా. అఞ్ఞాతకస్స భగినియా సామికస్స భేసజ్జం నేవ కాతుం, న దాతుం వట్టతి, ‘‘తుయ్హం సామికస్స దేహీ’’తి వత్వా పన భగినియా దాతబ్బం. భాతు జాయాయపి ఏసేవ నయో, తేసం పన పుత్తా ఇమస్స ఞాతకాయేవాతి తేసం కాతుం వట్టతి.

ఆబాధోతి యో కోచి రోగో. సో బాధయమానో పలిబోధో హోతి, తస్మా భేసజ్జకరణేన ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో. సచే పన కతిపాహం భేసజ్జం కరోన్తస్సపి న వూపసమ్మతి, ‘‘నాహం తుయ్హం దాసో, న భతకో, తంయేవమ్హి పోసేన్తో అనమతగ్గే సంసారవట్టే దుక్ఖప్పత్తో’’తి అత్తభావం గరహిత్వా సమణధమ్మో కాతబ్బో.

గన్థోతి పరియత్తిపరిహరణం. తం సజ్ఝాయాదీహి నిచ్చబ్యావటస్సేవ పలిబోధో హోతి, న ఇతరస్స.

ఇద్ధియాతి ఇద్ధిపలిబోధేన. ‘‘ఇద్ధీతి తే దసా’’తిపి పాఠో. తత్థ ఇద్ధీతి పోథుజ్జనికా ఇద్ధి. సా హి ఉత్తానసేయ్యకదారకో వియ తరుణసస్సం వియ చ దుప్పరిహారా హోతి, అప్పమత్తకేన చ భిజ్జతి. సా పన విపస్సనాయ పలిబోధో హోతి, న సమాధిస్స సమాధిం పత్వా పత్తబ్బతో, తస్మా విపస్సనాత్థికేన ఇద్ధిపలిబోధో ఉపచ్ఛిన్దితబ్బో, ఇతరేన అవసేసాతి. కమ్మట్ఠానభావనం పరిబున్ధేతి ఉపరోధేతి పవత్తితుం న దేతీతి పలిబోధో, ర-కారస్స ల-కారం కత్వా వుత్తో, పరిపన్థోతి అత్థో. ఉపచ్ఛిన్దితబ్బోతి సమాపనేన సఙ్గహణేన ఉపరున్ధితబ్బో, అపలిబోధో కాతబ్బోతి అత్థో.

కమ్మట్ఠానే నియుత్తో కమ్మట్ఠానికో, భావనమనుయుఞ్జన్తో. తేన కమ్మట్ఠానికేన. పరిచ్ఛిన్దిత్వాతి ‘‘ఇమస్మిం విహారే సబ్బేపి భిక్ఖూ’’తి ఏవం పరిచ్ఛిన్దిత్వా. సహవాసీనన్తి సహవాసీనం భిక్ఖూనం. ముదుచిత్తతం జనేతీతి అత్తని ముదుచిత్తతం ఉప్పాదేతి. అయఞ్చ సహవాసీనం చిత్తమద్దవజననాదిఅత్థో ‘‘మనుస్సానం పియో హోతీ’’తిఆదినయప్పవత్తేన మేత్తానిసంససుత్తేన (అ. ని. ౮.౧) దీపేతబ్బో.

అనోలీనవుత్తికో హోతీతి సమ్మాపటిపత్తియం ఓలీనవుత్తికో హీనవీరియో న హోతి, ఆరద్ధవీరియో హోతీతి అత్థో. దిబ్బేసుపి ఆరమ్మణేసు, పగేవ ఇతరేసూతి అధిప్పాయో. సబ్బత్థాతి సబ్బస్మిం సమణకరణీయే, సబ్బస్మిం వా కమ్మట్ఠానానుయోగే. అత్థయితబ్బన్తి పుబ్బాసేవనవసేన అత్థయితబ్బం. యోగస్స భావనాయ అనుయుఞ్జనం యోగానుయోగో, తదేవ కరణీయట్ఠేన కమ్మం, తస్స యోగానుయోగకమ్మస్స. పదట్ఠానత్తాతి నిప్ఫత్తిహేతుత్తా.

ఓదాతకసిణే ఆలోకకసిణం, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసకసిణే పరిచ్ఛిన్నాకాసకసిణఞ్చ అన్తోగధం కత్వా పాళియం పథవీకసిణాదీనం రూపజ్ఝానారమ్మణానం అట్ఠన్నంయేవ కసిణానం సరూపతో వుత్తత్తా ఆకాసకసిణం ఆలోకకసిణఞ్చ వజ్జేత్వా ‘‘అట్ఠతింసారమ్మణేసూ’’తి పాళియం ఆగతనయేనేవ వుత్తం. అట్ఠకథానయేన పన ఆకాసకసిణే ఆలోకకసిణే చ విసుం గహితే చత్తాలీసంయేవ కమ్మట్ఠానాని. తత్రిమాని చత్తాలీస కమ్మట్ఠానాని – దస కసిణా, దస అసుభా, దస అనుస్సతియో, చత్తారో బ్రహ్మవిహారా, చత్తారో ఆరుప్పా, ఏకా సఞ్ఞా, ఏకం వవత్థానన్తి. తత్థ పథవీకసిణం ఆపోకసిణం తేజోకసిణం వాయోకసిణం నీలకసిణం పీతకసిణం లోహితకసిణం ఓదాతకసిణం ఆలోకకసిణం పరిచ్ఛిన్నాకాసకసిణన్తి ఇమే దస కసిణా. ఉద్ధుమాతకం వినీలకం విపుబ్బకం విచ్ఛిద్దకం విక్ఖాయితకం విక్ఖిత్తకం హతవిక్ఖిత్తకం లోహితకం పుళవకం అట్ఠికన్తి ఇమే దస అసుభా. బుద్ధానుస్సతి ధమ్మ సఙ్ఘ సీల చాగ దేవతానుస్సతి మరణస్సతి కాయగతాసతి ఆనాపానస్సతి ఉపసమానుస్సతీతి ఇమా దస అనుస్సతియో. మేత్తా కరుణా ముదితా ఉపేక్ఖాతి ఇమే చత్తారో బ్రహ్మవిహారా. ఆకాసానఞ్చాయతనం విఞ్ఞాణఞ్చాయతనం ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనన్తి ఇమే చత్తారో ఆరుప్పా. ఆహారే పటికూలసఞ్ఞా ఏకా సఞ్ఞా. చతుధాతువవత్థానం ఏకం వవత్థానన్తి.

యం యస్స చరితానుకూలన్తి ఏత్థ రాగచరితస్స తావ దస అసుభా కాయగతాసతీతి ఏకాదస కమ్మట్ఠానాని అనుకూలాని, దోసచరితస్స చత్తారో బ్రహ్మవిహారా చత్తారి వణ్ణకసిణానీతి అట్ఠ, మోహచరితస్స చ వితక్కచరితస్స చ ఏకం ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానమేవ, సద్ధాచరితస్స పురిమా ఛ అనుస్సతియో, బుద్ధిచరితస్స మరణస్సతి ఉపసమానుస్సతి చతుధాతువవత్థానం ఆహారే పటికూలసఞ్ఞాతి చత్తారి, సేసకసిణాని చత్తారో చ ఆరుప్పా సబ్బచరితానం అనుకూలాని. కసిణేసు చ యం కిఞ్చి పరిత్తం వితక్కచరితస్స, అప్పమాణం మోహచరితస్స అనుకూలన్తి వేదితబ్బం. యథావుత్తేనేవ నయేనాతి ‘‘యోగానుయోగకమ్మస్స పదట్ఠానత్తా’’తి ఇమమత్థం అతిదిసతి.

యం కమ్మట్ఠానం గహేతుకామో హోతి, తస్సేవ వసేన చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానాని నిబ్బత్తేత్వా ఝానపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా ఆసవక్ఖయప్పత్తస్స ఖీణాసవస్స సన్తికే గహేతబ్బన్తి ఆహ – ‘‘ఇమినావ కమ్మట్ఠానేన…పే… ఉగ్గహేతబ్బ’’న్తి. అరహన్తాదయో హీతిఆది ఏకచ్చఖీణాసవతో బహుస్సుతోవ కమ్మట్ఠానదానే సేయ్యోతి దస్సనత్థం ఆరద్ధం. మహాహత్థిపథం నీహరన్తో వియాతి కమ్మట్ఠానపథవిం మహాహత్థిపథం కత్వా దస్సేన్తో వియ. సప్పాయాసప్పాయం పరిచ్ఛిన్దిత్వాతి యస్స కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖతి, తస్స ఉపకారానుపకారం యుత్తిమగ్గనేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా.

ఇదాని కమ్మట్ఠానదాయకస్స సన్తికం గచ్ఛన్తేన ధోతమక్ఖితేహి పాదేహి ఉపాహనా ఆరుహిత్వా ఛత్తం గహేత్వా తేలనాళిమధుఫాణితాదీని గాహాపేత్వా అన్తేవాసికపరివుతేన న గన్తబ్బం, గమికవత్తం పన పూరేత్వా అత్తనో పత్తచీవరం సయమేవ గహేత్వా అన్తరామగ్గే యం యం విహారం పవిసతి, సబ్బత్థ పవిట్ఠకాలే ఆగన్తుకవత్తం, నిక్ఖమనకాలే గమికవత్తన్తి యథారహం తం తం వత్తం పూరేన్తేన సల్లహుకపరిక్ఖారేన పరమసల్లేఖవుత్తినా హుత్వా గన్తబ్బన్తి ఇమమత్థం సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేన్తో ‘‘సల్లహుకవుత్తినా వినయాచారసమ్పన్నేనా’’తి ఆహ. ఏవం పన గన్త్వా తం విహారం పవిసన్తేన అన్తరాయేవ దన్తకట్ఠం కప్పియం కారాపేత్వా గహేత్వా పవిసితబ్బం, న చ ముహుత్తం విస్సమిత్వా పాదధోవనమక్ఖనాదీని కత్వా ఆచరియస్స సన్తికం గమిస్సామీతి అఞ్ఞం పరివేణం పవిసితబ్బం. కస్మా? సచే హిస్స తత్ర ఆచరియస్స విసభాగా భిక్ఖూ భవేయ్యుం, తం తే ఆగమనకారణం పుచ్ఛిత్వా ఆచరియస్స అవణ్ణం పకాసేత్వా ‘‘నట్ఠోసి, సచే తస్స సన్తికం ఆగతో’’తి విప్పటిసారం ఉప్పాదేయ్యుం, యేన తతోవ పటినివత్తేయ్య, తస్మా ఆచరియస్స వసనట్ఠానం పుచ్ఛిత్వా ఉజుకం తత్థేవ గన్తబ్బం.

వుత్తప్పకారమాచరియన్తి –

‘‘పియో గరు భావనీయో, వత్తా చ వచనక్ఖమో;

గమ్భీరఞ్చ కథం కత్తా, నో చట్ఠానే నియోజకో’’తి. (అ. ని. ౭.౩౭; నేత్తి. ౧౧౩) –

ఏవమాదినా వుత్తప్పకారం సద్ధాదిగుణసమన్నాగతం ఏకన్తహితేసిం వుడ్ఢిపక్ఖే ఠితం కల్యాణమిత్తం ఆచరియం. వత్తపటిపత్తియా ఆరాధితచిత్తస్సాతి ఏత్థ సచే ఆచరియో దహరతరో హోతి, పత్తచీవరపటిగ్గహణాదీని న సాదితబ్బాని. సచే వుడ్ఢతరో, గన్త్వా ఆచరియం వన్దిత్వా ఠాతబ్బం. ‘‘నిక్ఖిపావుసో, పత్తచీవర’’న్తి వుత్తేన నిక్ఖిపితబ్బం. ‘‘పానీయం పివా’’తి వుత్తేన సచే ఇచ్ఛతి, పాతబ్బం. ‘‘పాదే ధోవా’’తి వుత్తేన న తావ ధోవితబ్బా. సచే హి ఆచరియేన ఆభతముదకం భవేయ్య, న సారుప్పం సియా. ‘‘ధోవావుసో, న మయా ఆభతం, అఞ్ఞేహి ఆభత’’న్తి వుత్తేన పన యత్థ ఆచరియో న పస్సతి, ఏవరూపే పటిచ్ఛన్నే వా ఓకాసే అబ్భోకాసవిహారస్సపి వా ఏకమన్తే నిసీదిత్వా పాదా ధోవితబ్బా. సచే ఆచరియో తేలనాళిం ఆహరతి, ఉట్ఠహిత్వా ఉభోహి హత్థేహి సక్కచ్చం గహేతబ్బా. సచే హి న గణ్హేయ్య, ‘‘అయం భిక్ఖు ఇతో ఏవ పట్ఠాయ సమ్భోగం కోపేతీ’’తి ఆచరియస్స అఞ్ఞథత్తం భవేయ్య. గహేత్వా పన న ఆదితోవ పాదా మక్ఖేతబ్బా. సచే హి తం ఆచరియస్స గత్తబ్భఞ్జనతేలం భవేయ్య, న సారుప్పం సియా, తస్మా పఠమం సీసం మక్ఖేత్వా ఖన్ధాదీని మక్ఖేతబ్బాని. ‘‘సబ్బపారిహారియతేలమిదం, ఆవుసో, పాదేపి మక్ఖేహీ’’తి వుత్తేన పన పాదే మక్ఖేత్వా ‘‘ఇమం తేలనాళిం ఠపేమి, భన్తే’’తి వత్వా ఆచరియే గణ్హన్తే దాతబ్బా.

గతదివసతో పట్ఠాయ ‘‘కమ్మట్ఠానం మే, భన్తే, కథేథ’’ఇచ్చేవం న వత్తబ్బం. దుతియదివసతో పన పట్ఠాయ సచే ఆ